Cangas del Narcea

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ast">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>astwiki</dbname>
    <base>https://ast.wikipedia.org/wiki/Portada</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Medios</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Especial</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Alderique</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Usuariu</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Usuariu alderique</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia alderique</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Ficheru</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Ficheru alderique</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki alderique</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Plantía</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Plantía alderique</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ayuda</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ayuda alderique</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Categoría</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Categoría alderique</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Módulu</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Módulu alderique</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Accesoriu</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Accesoriu alderique</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Accesoriu definición</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Accesoriu definición alderique</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Cangas del Narcea</title>
    <ns>0</ns>
    <id>418</id>
    <revision>
      <id>3703429</id>
      <parentid>3698487</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34693" xml:space="preserve">{{destacaos}}
{{rexón
|partíu = Cangas del Narcea
|xentiliciu = [[wikt:cangués|cangués, -esa, -eso]]
}}
'''Cangas del Narcea,''' n'asturianu simplemente '''Cangas''', ya'l mayor [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] d'[[Asturies]] ya ún de los mayores d'[[España]]. Ta allugáu nu sudoeste asturianu. La súa [[capital]] ya Cangas del Narcea, que ta travesada pol [[ríu Narcea]] del que remanez el so nome (garganta del Narcea) ya pol [[ríu Naviegu]]. Llenda'l norte con [[Ayande]] ya [[Tinéu]], al oeste con [[Ibias]], al sur con [[Degaña]] ya'l conceyu llionés de [[Ḷḷaciana]], ya pol este con [[Somiedo]].

Tien una población de 15.437 habitantes, con capital na viḷḷa de Cangas, ya las suas poblaciones con mayor númaru d'habitantes son por esti orde, la capital Cangas, [[Courias (Cangas)|Courias]], [[Ḷḷumés]], [[Mual]], [[El Ḷḷanu]], [[El Pueblu]] y [[Xedré]]. La súa capital ta a una distancia de 90 [[quilómetru|quilómetros]] d'[[Uviéu]], ya la súa principal vía de comunicación ya la carretera autonómica de la chamada corredoira del Narcea.

== Xeografía ==
El Plan d'Ordenación de los Recursos Naturales d'Asturies (Porna), pretende un emplegu ḷḷendáu ya con xeitu del territoriu cangués pa la conservación de los sous [[ecosistema|ecosistemes]]. Nesti plan contémplase la creación del [[Parque Natural de les Fontes del Narcea y d'Ibias|Parque Natural de las Fontes del Narcea ya d'Ibias]], con una superficie de 555 km², ya nas súas ḷḷindes incluinse: La [[Reserva Natural de Munieḷḷos]], que tien la mayor masa forestal de [[carbayu|carbayos]] ya rebol.los de tola [[Cornisa Cantábrica]], ya la [[Reserva del Cuetu d'Arbas]].

El picu cimeiru ya'l '''Cuetu d'Arbas''', con 2007 metros d'altor, asitiáu nu Puertu, ou puertu de [[Lleitariegos]], otru picu d'interés ya '''El Cabril''', con 1925 metros d'altor.

=== Hidrografía ===
Dáu'l so relieve accidentáu con vaḷḷes zarraos orixinaos pol [[ríu Narcea]], ya una gran rede d'afluentes, ente los que rescamplan el Coutu, l'Irrondu ya'l Naviegu, la súa rede hidrográfica (que ronda los 300 km³ de caudal), ya perfeuta pa la práutica de la [[pesca]].
[[Imaxe:Rio muniellos.jpg|thumb|200px|left|[[Ríu munieḷḷos|Ríu Munieḷḷos]].]]
[[Imaxe:AccipterGentilisJuvenileFlight1.jpg|thumb|300px|[[Azor]] nalando.]]

=== Clima ===
El so clima ya templáu ya chuviegu. Teniendo una [[vexetación]] au predomina una masa forestal propia con abondos [[carbayu|carbayos]], [[castañu|castaños]], rebol.los ya [[faya|fayas]]. Enguanu bona parte de estas viescas tán medrando ya recuperando tarrén pol abandonu rural.

Cangas tien un microclima gracias a la influyencia continental, polo que los sous [[iviernu|iviernos]] carauterízanse por ser fríos con mínimas absolutas de hasta -19ºC. Los [[branu|branos]] al aviesu del restu d'Asturies son calurosos nos que son muitos los días con máximas alrodiu ou superiores a 30ºC, llegando deḷḷos días del branu a marques superiores o mui cercanas a los 40ºC. Yá que a la zona chegan los frentes menos cargaos d'humedá ya la disposición del vaḷḷe del Narcea (norte-sur) ta escontra los frentes ñubosos (oeste-leste), prodúzse nel conceyu l'efeutu ''foehn'', colo que las chuvias rexistradas son sensiblemente menores a las del restu d'Asturies, alrodiu los 900mm por anu, un 30% menos que nu restu la Comunidá. Amás la radiación de la zona ya sensiblemente superior yá que los días soliaos son claramente superiores al restu'l país. Toos estos rasgos climatolóxicos repercuten na vexetación, polo que la presencia de [[faya|fayes]], dependiendo de la orientación de cada vaḷḷe, se dividen el espaciu conos reboḷḷos ''[[Quercus pyrenaica]], [[Quercus petraea]]'' ya ''[[Quercus orocantabrica]]''. El [[vinu]] atopa en Cangas un sitiu afayaizu tanto n'aspeutu ''edáficu'' como climatolóxicu con variedaes adautaeas a les particularidaes climátiques del surdoccidente asturianu.

=== Fauna ===
Nu conceyu podemos atopar bayura d'aves rapiegas, ente las qu'hai deḷḷas asiduas como'l [[gavilán]], l'[[azor]], el [[morzacu]], dellos tipos d'[[Águila|aiglas]], deḷḷas [[curuxa|curuxas]], arriendas d'outras que chegan eventualmente comu la [[utre exipciu|utra exipcia]] ou la [[utre lleonáu|utra rubia]] qu'agora tien los sous níus nu vecín Somiedo anque tamién tuvienon zonas de cría en Cangas nu SXX. Tamién atopamos [[perdiz|perdices]], esistiendo principlamente dos menas de [[perdiz]] na zona, la especie mediterránea de [[perdiz bermeya]], ya la eurosiberiana [[Perdix perdix|perdiz de gancéu]], nos altos ya penaubales.

Hai muitos [[Mustélidos]], que muran nos soutos ya tamién nas ḷḷindes de los ríos: [[Meles meles|melandru]], [[mustela nivalis|munieḷḷa]], [[martes martes|fuina]], [[mustela putorius|furón]], [[llóndriga|ḷḷóndrigas]], ya un vivérridu: [[genetta genetta|xeneta]]. Tamién el endemismu peninsular [[topu fediondu|toupu fediondu]]. Esti conceyu tien un centenar de quilómetros de riberas, principalmente las del [[ríu Narcea]], calteniendo asina una rica fauna fluvial, destacando la [[trucha|truita]]. Anantias de que l.levantaran los banzaos de Pilutuertu ya Calabazos, el salmón ya l'anguila caltenían importantes poblaciones, siendo la última muito importante na gastronomía canguesa, destacando la empanada d'anguila como pratu típicu cangués que güei solo recuerdan las xeneraciones previas a los grandes banzaos. Hai una gran diversidá d'anfibios asociada a viescas, ḷḷagunas, regueiros ya ḷḷamargales nu conceyu cumu la [[sacavera]] cantábrica ('''''[[Salamandra salamandra bernardezi]]'''''), l'ascurpión ('''''[[Triturus marmoratus]]'''''), la sacavera de braña ('''''[[Ichthyosaura alpestris cyreni (Tritón alpín español)|Ichthyosaura alpestris cyreni]]''''') ya la sacavera d'augua ibérica ('''''[[Lissotriton boscai]]'''''). Na redolada los ríos tán aves como'l [[páxaru d'agua|páxaru d'augua]], el [[martín pescador]] ou la [[coccinellidae|mariquita]].

== Historia ==

=== Prehistoria ya dómina romana ===
El conceyu nun tien una asemeyadura n'esquicios del [[paleolíticu]] colos conceyos vecinos que sí los tienen, asina los [[túmulu|tumulos]] que nos conceyos llendantes son bayurosos, eiquí malpenas hailos.

Los más arcaicos ḷḷugares onde fonon atopaos restos correspuenden a la [[Edá del Fierro]] ya la [[Cultura Castreña]], que ta representada con más de venti asitiamientos de gran importancia, con abondantes restos del trabayu del [[oru|ouru]] que se puen agrupar en tres conxuntos: en primer ḷḷugar el del vaḷḷe del [[ríu Eirrondu]], en segundu ḷḷugar cerca del caudal del Narcea ya un tercer ḷḷugar xuntu al [[ríu Ibias]], onde s'atopanon restos de [[moneda|monedas]] ya xarros que completan las pruebas de la presencia romana nesta estaya. Cangas taba ocupada polos [[astures]] [[pésicos]], que ocupaban igualmente los outros conceyos d'Asturias onde güei se fala [[asturianu occidental]].

Despuéis de la caida del [[Imperiu romanu|Imperiu]], hai yá un ermu que chega deica'l [[medievu]], onde yá entamamos a alcontrar noticias d'esti territoriu, inda conocíu nestoncias como parte de la [[Rexón Pésica]], con una configuración territorial muito diferente de la que tien anguanu'l conceyu, yá que nun primer momentu la so estensión acotábase al vaḷḷe del [[ríu Naviegu]]. D'outra miente creese que nos [[sieglu X|sieglos X]] y [[sieglu XI|XI]] había nesta zona abonda aristocracia con grandes propiedades que fundanon [[monesteriu|monesterios]]. Toos estos pequeños monesterios caenon baixo'l predominiu del de [[Monesteriu de Courias|Courias]], que tuvo una gran influyencia na historia d'esti conceyu. Foi fundáu polos condes Piñolo ya Aldonza, pertenecientes a la más influyente nobreza asturiana, con una gran fortuna tanto en tierras como en cuartos.

=== Edá media ya moderna ===
Nu [[sieglu XIII]], foi [[Alfonsu X]] el que conu so programa de repoblación, funda una puebla que chaman Cangas de Sierra en [[1255]], centralizándose ehí l'actividá alministrativa ya económica d'esta faza.

La [[baxa Edá Media|baixa Edá Media]] trouxo pal conceyu de Cangas el pasu por muitas manes señoriales, como un xeitu de traer el sofitu d'éstos a la corona. Foi [[Alfonsu XI]] el que dou una serie de privilexos a la xente de la zona yal [[monesteriu de San Xuan de Courias]], pa torgar el despoblamientu de la fastera.

Los [[sieglu XIV|sieglos XIV]] y [[sieglu XV|XV]], tán marcaos por estremadas menas de ḷḷuitas, hasta cayer el conceyu en manes de la poderosa familia Quiñones, siendo restituyíu más tarde a la corona por [[Enrique III]], pero inda asina houbo garradieḷḷas ente los correxidores mandaos pola corona ya la familia Quiñones, qu'agora tinían el condáu de L.ḷuna, qu'acaba nun pleitu que sedría iguáu en [[1553]] a favor del rei, algamando Cangas la súa autonomía, con xurisdicción ordinaria de realengu.

La [[Edá Moderna]] trairá grandes cambeos, tanto territoriales como alministrativos, rescamplando la desamortización de [[Felipe II d'España|Felipe II]] que nun foi a esbarrumbar el podeiríu del monesteriu de San Xuan de Courias, que yá fuera perdiendo influyencia ya deḷḷas tierras nos anos anteriores, pero que siguía teniendo influyencia sobre un territoriu muito grande.

Nos [[sieglu XVI|sieglos XVI]] y [[Sieglu XVII|XVII]], el conceyu de Cangas pasa a formar parte de la [[Xunta Xeneral del Principáu|Xunta Xeneral]]. Nesti sieglu, la dedicación del conceyu ye principalmente ganadera ya agrícola.

Nel [[sieglu XVIII]], hai que rescamplar una actividá antiseñorial polos abusos cometíos pola nobleza, mandando un memorial al rei con tolas queixas, esti foi un ḷḷargu procesu que continuará na Audiencia d'Ouviéu ya nel Conseyu de Castieḷḷa, hasta algamar el desaniciu de tolos dreitos señoriales.

=== Sieglu XIX n'adelantre ===
[[Imaxe:Cangas del narcea vista desde arriba.jpeg|thumb|250px|Vista de Cangas del Narcea.]]
El [[sieglu XIX]], trai la [[guerra de la Independencia Española]] yal conceyu foi invadíu dúas vegadas, cona queima del so archivu ya Casa Conceyu. Pero lo más importante d'esta dómina foi la [[desamortización de Mendizábal]], qu'acabóu dafeitu conu [[monesteriu de San Xuan de Courias]], vendiéndose tol so patrimoniu ya quedando'l monesteriu abandonáu demientres trenta anos, hasta que foi outra vuelta ocupáu por una comunidá de dominicos. Nesti sieglu Cangas siguía dientro del so tradicional aisḷḷamientu, enantáu pola falta del [[ferrocarril]], anque la viḷḷa de Cangas emprecipió a medrar por mor d'outra mena de comunicación como fonon las carreteres: La Espina-Ponferrada, Cangas-Ouviñana, ya la Ponte Nueva.

El [[sieglu XX]], traerá nos sos comienzos un cambéu de nome: la corporación de [[Cangas de Tinéu]] camúdala por Cangas del Narcea, yá que la viḷḷa ya yá'l centru de tou esti territoriu ya nun quier tener una dependencia de [[Tinéu]]. La [[guerra civil española]] nun influyóu en Cangas tanto como la [[posguerra]], porque nestos ḷḷugares las partidas de guerrilleros [[republicanu|republicanos]] siguiríen resistiendo. De magar los [[años cincuenta]] esti conceyu desendolcará la sua actividá minera produciendo más de la metá de la producción asturiana d'antracita, que nas décadas caberas d'esti sieglu trouxo un fuerte recorte na sua producción, chegándose a un amenorgamientu del 50% nel [[2005]] polos planes de reconversión ya la situación actual na que solo una mina sigue abierta.

== Cadarma político-alministrativa ==

=== Política ===
&lt;br /&gt;
&lt;table border = &quot;1&quot; width = &quot;40%&quot; align = &quot;right&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;th&gt;&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[PSOE]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[Alianza Popular (España)|AP]]/[[PP]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[Partíu Comunista d'España|PCE]]/[[Izquierda Xunida|IX]]-[[Bloque por Asturies|BA]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[UCD]]/[[CDS]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[URAS]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[PAS]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;[[Unión de Campesinos Asturianos |UCA]]&lt;/th&gt;
&lt;th bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;Otros&lt;/th&gt;
&lt;th align = &quot;center&quot;&gt;Total&lt;/th&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[1979]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;2&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''9'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;5&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''21'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[1983]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''7'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;5&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;6&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''21'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[1987]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''10'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;5&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''21'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[1991]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''11'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;6&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''21'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[1995]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''8'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;6&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;2&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''17'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[1999]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''9'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;5&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''17'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[2003]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''7'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;7&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;2&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''17'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[2007]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''8'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;6&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''17'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''[[2011]]&lt;ref&gt;[http://elecciones.mir.es/resultados2011/99MU/DMU0333901199_L1.htm?d=114&amp;e=0 Resultados provisionales]&lt;/ref&gt;'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;'''4'''&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;5&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffAA&quot; align = &quot;center&quot;&gt;6&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#FFA500&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#AAffff&quot; align = &quot;center&quot;&gt;0&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#ffffbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#dd0000&quot; align = &quot;center&quot;&gt;-&lt;/td&gt;
&lt;td bgcolor = &quot;#bbbbbb&quot; align = &quot;center&quot;&gt;2&lt;/td&gt;
&lt;td align = &quot;center&quot;&gt;'''17'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;

Nel conceyu de Cangas del Narcea, dende [[1979]], el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l [[PSOE]] de la mano de [[José Manuel Cuervo Fernández]], que gobernó dende [[1983]] hasta [[2007]] (ver [[Llista d'alcaldes de Cangas del Narcea]]). En [[2007]], llegó a l'alcaldía [[IX]], el grupu con menos representación política del conceyu. Esti fenómenu, diose gracies al sofitu de los 6 conceyales del [[PP]], que sumaos a los 3 d'[[IX]], superaben a los 8 del [[PSOE]]. José Manuel Cuervo Fernández, candidatu del PSOE y ex-alcalde, dende'l primer momentu manifestó la so intención de gobernar en solitariu, anque darréu d'ello empezara a negociar con IX pero ensin enfotu, rompiéndose les negociaciones al poco, lo que-y acabaría costando'l bastón de mandu. Esti inesperáu pautu punxo en riesgu les negociaciones p'algamar un gobiernu de coalición ente IU y PSOE na [[Xunta Xeneral del Principáu|Xunta Xeneral]], (anque finalmente nun se fizo) y motivó la espulsión del partíu del candidatu d'IX y a los otros dos compañeros de partíu, tal como esixó'l PSOE pa retomar les negociaciones a nivel autonómicu, anque dichu partíu aprovecharía esta situación pa romper unes negociaciones que se taben llevando a disgustu de Javier Fernández (secretariu xeneral de la [[Federación Socialista Asturiana|FSA]]). Esti nuevu gobiernu parte con bastantes torgues al ser gobernáu cásique n'esclusiva polos 3 ex-conceyales d'IX y tener que contar col sofitu de los 6 rexidores del PP p'aprobar les sos propuestes.
::::::::::::::::::::::::::&lt;small&gt;Fontes: [http://www.mir.es Ministeriu d'Interior Español] y [http://www.facc.info Federación Asturiana de Concejos]&lt;/small&gt;

=== Parroquies ===
El conceyu de Cangas del Narcea ta xebráu en 54 [[parroquia|parroquies]]:

{{parroquies de Cangas del Narcea}}

Amás, hai dos rexones supraparroquiales:
* Rengos: territoriu formáu poles parroquies de Santolaya, La Riela, Cibuyu, Castanéu, Berguñu, Larna, Pousada de Rengos, Veiga de Rengos, Oubachu, Noceda, Xichón, Xedré y Monesteriu d'Ermu.
* Sierra: territoriu formáu poles parroquies de Xarceléi, Samartín de Sierra, Santiáu de Sierra, Mieldes, Tubongu, San Pedru Culiema, Carceda, Ounón, Maganes, Santianes, Ḷḷinares, Robléu de Teinás y Ambres.

== Demografía ==
{| align=&quot;right&quot; margin=13px&quot;
! &lt;small&gt;Gráfica de población de [[Cangas del Narcea]] ([[Asturies]])&lt;/small&gt;
|- align=&quot;right&quot;
|
&lt;timeline&gt;
Colors=
 id:lightgrey value:gray(0.9)
 id:darkgrey value:gray(0.7)
 id:sfondo value:rgb(1,1,1)
 id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9)

ImageSize = width:620 height:300
PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:25000
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:0
ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0
BackgroundColors = canvas:sfondo

BarData=

 bar: 1842 text: 1842
 bar: 1860 text: 1860
 bar: 1877 text: 1877
 bar: 1887 text: 1887
 bar: 1900 text: 1900
 bar: 1910 text: 1910
 bar: 1920 text: 1920
 bar: 1930 text: 1930
 bar: 1940 text: 1940
 bar: 1950 text: 1950
 bar: 1960 text: 1960
 bar: 1970 text: 1970
 bar: 1980 text: 1980
 bar: 1990 text: 1990
 bar: 2000 text: 2000
 bar: 2006 text: 2006

PlotData=
 color:barra width:20 align:center

 bar: 1842 from:17047 till: 0
 bar: 1860 from:21337 till: 0
 bar: 1877 from:22212 till: 0
 bar: 1887 from:22361 till: 0
 bar: 1900 from:22742 till: 0
 bar: 1910 from:23104 till: 0
 bar: 1920 from:23668 till: 0
 bar: 1930 from:21417 till: 0
 bar: 1940 from:21296 till: 0
 bar: 1950 from:21143 till: 0
 bar: 1960 from:20980 till: 0
 bar: 1970 from:19713 till: 0
 bar: 1980 from:19738 till: 0
 bar: 1990 from:19083 till: 0
 bar: 2000 from:16068 till: 0
 bar: 2006 from:15437 till: 0

PlotData=

 bar: 1842 at: 17047 fontsize:S text: 17.047 shift:(0,5)
 bar: 1860 at: 21337 fontsize:S text: 21.337 shift:(0,5)
 bar: 1877 at: 22212 fontsize:S text: 22.212 shift:(0,5)
 bar: 1887 at: 22361 fontsize:S text: 22.361 shift:(0,5)
 bar: 1900 at: 22742 fontsize:S text: 22.742 shift:(0,5)
 bar: 1910 at: 23104 fontsize:S text: 23.104 shift:(0,5)
 bar: 1920 at: 23668 fontsize:S text: 23.668 shift:(0,5)
 bar: 1930 at: 21417 fontsize:S text: 21.417 shift:(0,5)
 bar: 1940 at: 21296 fontsize:S text: 21.296 shift:(0,5)
 bar: 1950 at: 21143 fontsize:S text: 21.143 shift:(0,5)
 bar: 1960 at: 20980 fontsize:S text: 20.980 shift:(0,5)
 bar: 1970 at: 19713 fontsize:S text: 19.713 shift:(0,5)
 bar: 1980 at: 19738 fontsize:S text: 19.738 shift:(0,5)
 bar: 1990 at: 19083 fontsize:S text: 19.083 shift:(0,5)
 bar: 2000 at: 16068 fontsize:S text: 16.068 shift:(0,5)
 bar: 2006 at: 15437 fontsize:S text: 15.437 shift:(0,5)

&lt;/timeline&gt;
|-
| &lt;center&gt;&lt;small&gt;Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Fechura de la gráfica por Wikipedia&lt;/small&gt;&lt;/center&gt;
|}
&lt;noinclude&gt;
&lt;/noinclude&gt;

Tien les mesmes carauterístiques que munchos [[conceyu|conceyos]] rurales asturianos, como pue ser la so incapacidá pa caltener la so población y un éxodu hacia les zones industrializaes del centru d'[[Asturies]].

Esti conceyu tien una peculiaridá y ye qu'al tar tan separtáu del centru, el so [[éxodu rural]] nun comenzara cuando yá taba entamada n'otros conceyos, polo qu'equí se retrasa ya incluso foi munchu más lentu, llegando la so capital a tolo contrariu, na [[1970|década de los 70]] amparada pola so [[minería|actividá minera]], que taba en gran auxe daquella. Incluso anguaño la so capital sigue medrando llegando a tener más de 9.000 habitantes y rondando la categoría de pequeña ciudá, anque xeográficamente se pue considerar como tal yá que pertien tolos servicios d'una gran ciudá (hospital, xulgáu, facienda, conseyeríes...), la capital ye un puru nucleu de servicios asitiáu ente los 10 nucleos mas urbanos y grandes d'Asturies, actúa como una auténtica capital del suroccidente, encadarmando esti y llegando a ser el nucleu urbanu más grande del occidente, Cangas capital estiende'l so arcu d'influyencia pol restu del occidente asturianu y la comarca de [[Ḷḷaciana]]. La capital tien cuadruplicada la so población en contraposición col restu del conceyu que foi teniendo una emigración hacia estremaos puntos como foron [[Arxentina]], [[Madrid]] y el centro industrial d'[[Asturies]]. 

Anguaño güeyase ciertu retornu de los emigraos, especialmente de los madrilanos tres la xubilación. Rescamplar que'l númberu d'habitantes del conceyu sigue baxando (actualmente a un ritmu normal) y espérase que práuticamente s'estabilice nos prósimos años, a pesar del baxón esperimentáu calificáu por dalgunos seutores como allarmante nun pue ser calificáu como tal yá qu'otros conceyos mineros de la cuenca minera central tien esperimentao un despoblamientu mayor tando entá munchu más cerca o incluyíos nel área metropolitana central asturiana.

Con too esto, Cangas del Narcea tien una cadarma demográfica de les más moces y con una tasa de natalidá que ye de les más altes d'Asturies, siendo tou esto por mor de la so esplotación minera qu'anque ta en fuerte retrocesu proporciona más del 30% del emplegu, anque ta previsto que pal [[2005]] habrá un amenorgamientu del 50% de puestos de trabayu polos nuevos planes de reconversión.

== Economía ==
Arriendes del sector mineru, Cangas del Narcea pertien un importante [[sector primariu|sector ganaderu y agrícola]], siendo tamién de mención la so producción [[vinu|vinícola]] de fechura artesanal, pero que, nel casu de la industria agropecuaria, tamién ta en retrocesu.

Nun ye asina'l casu del sector vitivinícola que tien apostao por una producción de calidá basada nes variedaes tradicionales d'[[uva]].

El futuru económicu de Cangas del Narcea depende de la cada vegada mayor afluencia de turistes que visiten les cais de la Villa amás del bayurosu patrimoniu cultural y ecolóxicu repartíu a lo llargo de tol conceyu.

Como cumal d'esti xiru hacia'l turismu alcontramos la inauguración del [[Parador Nacional de Courias]] que se fadrá nel añu [[2010]] y del que les obres yá entamaron, sedrá'l mayor parador d'[[Asturies]].

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|----- 
|+'''Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2015)'''
|----- align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#DDDDDD&quot;
!
!'''Númberu de trabayadores'''
!'''Tantu por cientu'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|'''TOTAL'''||'''4.262'''||'''100'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Agricultura, ganadería y pesca||864||20,27
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Industria||471||11,05
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Construcción||330||7,74
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Servicios||2.597||60,93
|-
|colspan=&quot;6&quot;|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2015'', [[SADEI]]
|}

{| {{tablaguapa}}
|----- 
|+'''Usos del suelu del conceyu (añu 2014)'''
|----- align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#DDDDDD&quot;
!'''Usu'''
!'''Superficie (km²)'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Tierres de llabrantíu||2,86
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Praderíes||158
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Terrenu forestal||612,51
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Otres superficies||130,82
|-
|colspan=&quot;6&quot;|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2015'', [[SADEI]]
|}

{| {{tablaguapa}}
|----- 
|+'''Carauterístiques del sector primariu (añu 2015)'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Ganaderíes de bovín||911
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Cabeces de ganáu bovín||25.471
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Cabeces de ganáu ovín||1.776
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Cabeces de ganáu cabrín||658
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Ganaderos con cuota llechera||0
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Quilos de cuota llechera||0
|-
|---- align=&quot;center&quot;
|Metros cúbicos de madera valtao ||10.236
|-
|colspan=&quot;6&quot;|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2015'', [[SADEI]]
|}

&lt;/center&gt;

== Cultura ==

=== Arte y patrimoniu ===
Tien bayura monumentos, repartíos entre [[ilesia|ilesies]], [[palaciu|palacios]], y casones, ente les que rescamplen:

* '''La [[colexata de Santa María Magdalena]]''', allugada na villa de Cangas del Narcea, d'estilu [[barrocu]]. La fachada da idea de superficie plana rematada por dos torres con teyáu de [[pizarra]]. La portada principal con arcu de mediu puntu y con una fornina que tien la imaxe de la Madalena, fina nun tímpanu col escudu del fundador, l'arzobispu de [[Archidiócesis de Granada|Granada]] nacíu en Cangas, don Fernando de Valdés. L'interior ye d'una sola nave, con capielles llaterales, cruceru y cabecera plana. Ta abovedada dafechu y con cúpula nel centru del cruceru.

* '''El [[palaciu d'Omaña]]''', ta asitiáu na villa xunto a la Plaza Mayor, ye del [[sieglu XVI]], siendo reformáu posteriormente. De la so cadarma orixinal conserva la puerta con arcu de mediu puntu y los escudos familiares. Nos [[sieglu XIX|sieglos XIX]] y [[sieglu XX|XX]], foi modernizáu con ventanes, un mirador y dos puertes.

* '''El [[palaciu de Toreno (Cangas)|palaciu de Toreno]]''' del [[sieglu XVII]], de planta cuadrada con patiu central y torres. La so fachada ye de composición simétrica y fecha de [[sillar]]. El primer pisu tien balcones con repisa de piedra. El patiu tien nel primer pisu columnes que soporten un corredor de madera. Ye amás [[Monumentu Histórico-Artísticu]].

* '''El [[palaciu de los Llano]]'''. De finales del [[sieglu XVIII]] rescampla polos balcones en púlpitu qu'ornien la so fachada principal. Otros elementos d'interés del Palaciu de los Llano ye'l gran salón na primer planta y les puertes en madera llabrao y policromao de les sos dependencies.

* '''El [[Monesteriu de Courias]]''', edificiu grandiosu tamién nomáu l'''Escorial Asturianu'', ye [[Monumentu Histórico-Artísticu]]. La so creación remontase al [[sieglu XI]], d'esa primer construcción queden dellos restos, pero foi nel [[sieglu XVII]], onde se reemplaza por un gran templu renacentista d'estilu herrerianu, fechu por Domingo de Mortera. Ye de planta de cruz llatina con llarga nave, capielles llaterales, cruceru y ampliu presbiteriu. Nes interseiciones ente nave y cruceru hai una cúpula sobre pechines iluminada por una llinterna. El so interior ye severu pero con un guapu tratamientu colorista qu'estrema los elementos estructurales y les zones cubiertas con cal. Tamién equí hebo una evolución d'estilos pasando de l'austeridá del clasicismu al recargu del barrocu y esto vese nes capielles, el coru, los presbiterios y en xeneral en tol templu de Courias, enllenándose los altares de talles de madera, [[retablu|retablos]], [[sillería|silleríes]], etc. El so retablu mayor y los sos llaterales considerense ún de los meyores del barrocu n'Asturies. El monesteriu sufrió un fueu y foi reconstruyíu en [[1763]], por Miguel Ferro faciendo un gran edificiu rectangular de mena neoclásica, distribuyendo toles sos dependencies alredor de dos patios, quedando la ilesia oculta nún de les sos ales, namás resaltando n'altura'l frontón de la so fachada, que ye de cuatro altures, onde se repiten de forma monótona balcones y ventanes. El monesteriu foi restauráu de nuevo en [[1986]].

* '''La [[ilesia de Santa María (Cangas)|Ilesia de Santa María]]''', con una primera estructura románica. La ilesia ye de nave única con [[bóveda de cañón]] y [[ábside]] semicircular, siendo reformada nel [[sieglu XV]], u abrióse otra puerta con arcu de mediu puntu. L'ábside ta cubiertu por un retablu realizáu en madera dorao y policromao del [[sieglu XVIII]]. Ye [[Monumentu Histórico-Artísticu]].

* Hai más ilesies dientro de lo que se llama [[románicu]] en Cangas del Narcea, ente les que nomaremos: San Vicente de Naviego, San Salvador de Cibuyu, San Pedro de Coliema, Santa María del Carballo, Nuestra Señora de Acebo, etc.

Ente los palacios y casonas rurales destacaremos:

* '''El palaciu de Sierra en Llamas del Mouro''', del sieglu XVII, ye de cadarma cuadrada en tornu a un patiu, con tres torres, dos torres a los llaos de la fachada y la tercera na parte trasera. La fachada principal ye de dos pisos que ta recorrida por una balconada sobro la que apaecen los escudos familiares. Al llau izquierdu ta la capiella a la que s'accede dende l'esterior, o al traviés d'una tribuna que comunica col palaciu.

* '''El palaciu de Sierra''' en [[Xarceḷḷéi]], ye de cadarma simétrica, con dos cuerpos llaterales. La fachada principal tien una gran balconada y nel centru l'escudu d'armes. La parte trasera ye de dos pisos, l'inferior formáu por arcos de piedra y el superior con una gran galería sustentada por columnes.

==== Otros monumentos ====
* Palaciu de Peñalba.
* Capiella del Santísimu Cristu del Hospital.
* Teatru Toreno.
* Barriu d'Entrambasaguas y ponte &quot;romana&quot;.
* Santuariu del Acebu.

== Patrimoniu ==

== Gastronomía ==
La cocina canguesa ye abondo enerxética y ta sofitada nos productos de la tierra:

*'''El pote de berces con pataques''', compangu ([[chorizu]], [[morciella]], [[tocín]], [[xamón]], [[carne]] y [[untu]]) y [[faba pinta|fabes pintes]] llariegues. Ye'l platu tradicional de la gastronomía de Cangas del Narcea.

*'''Embutíos'''
** Andoya (llombu de gochu)
**Butiellu
**Choscu

*'''La caza''' tien tamién bona fama y cada vuelta son más importantes les Xornaes Gastronómiques, que se celebren ellí.

*No tocante al pexe, el platu estrella ye la '''trucha fresca frita''' o n'escabeche.

*Nos postres:
**El [[Quesu de Xenestosu]] merez especial mención, ta fechu con lleche de vaca y que se reconoz poles marques de los moldes d'espartu qu'empleguen pa la so fechura.
**Feixulos y feixueles (feches con sangre de gochu).

=== Vinu ===
El vinu cangués ye percuriosu pol fechu de qu'ésti ye l'únicu conceyu d'Asturies onde se cultiva la vide. La llarga tradición de la vide retórnase a la dómina romana y foi afalada dempués polos monxos benedictinos de magar el [[sieglu XI]]. La so ellaboración nes vieyes bodegues caltién entá los métodos tradicionales. La [[uva]] plantase n'espaldera, lloñe del suelu, y nos llugares más pindios. Al igual qu'otros vinos del norte como'l chacolín o'l ribeiro, resulta ácidu en comparanza col restu de vinos de la península, más asemeyáu en realidá a los vinos centroeuropeos qu'a los mediterráneos. Les variedaes d'uva autóctona son les de ''carrasquín'', ''berdexu'' y ''albarín'', cuntando con una mayor producción les de ''mencía'', introducida a fines del [[sieglu XIX]], tres la plaga de la ''filoxera''. La vendimia constitúi un auténticu acontecimientu folixeru y social. Carauterízase por ser un vinu xoven, tintu, de baxa gradación, llixeru, con gustu bonu y con una cierta acidez. EL vinu de Cangas tien de se tastiar nos tradicionales ''cachos'', cuencos de madera que cuécense en tintes de madera nes que fermenta'l mostu.

=== Xornaes ===
*Xornaes Gastronómiques del xabalín, caza y vinu de Cangas: Avientu.
*Xornaes del salmón y la carne de raza asturiana: Abril.

== Folixes ==

== Cangueses célebres ==
* [[Conde de Toreno]], noble.
* [[José Francisco Uría y Riego]] ([[1819]]-[[1862]]), políticu.
* [[Pedro del Tronco]], militar y xugador de bolos.
* [[Alejandro Casona]] ([[1903]]-[[1965]]), dramaturgu y poeta.
* [[Lorenzo Rodríguez-Castellano]] ([[1905]]-[[1986]]), filólogu y bibliotecariu.
* [[Pepe Colubi]] ([[1966]]), escritor en castellanu y periodista.
* [[Luis Pasamontes]] ([[1976]]), ciclista profesional.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{es}} [http://www.ayto-cnarcea.es/ Ayuntamientu de Cangas del Narcea] 
* {{es}} [http://www.facc.info/FichaConcejo.aspx?id=12&amp;mn=2 Federación Asturiana de Conceyos] 
* {{ast}} {{es}} [http://www.narceadigital.com/ NarceaDigital.com, periódicu dixital del Narcea] 
* {{es}} [http://www.webcitation.org/query?id=1256549579530401&amp;url=www.geocities.com/cangas_del_narcea Conceyu de Cangas del Narcea] 

{{Conceyos d'Asturies}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cangas del Narcea|*]]</text>
      <sha1>iyj2errwo7b52bxgi6m1p7tyjsfmuah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1919</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1259</id>
    <revision>
      <id>3703061</id>
      <parentid>3685028</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21132" xml:space="preserve">'''1919''' ('''MCMXIX''') foi un [[añu común entamáu en miércoles]] del [[calendariu gregorianu]], y un [[añu común entamáu en martes]] del [[calendariu xulianu]]. Al entamar esti añu el calendariu gregorianu taba 13 díes per delantre del xulianu, que remaneció n'usu en delles partes del mundu hasta [[1923]].

&lt;br /&gt;{{añu}} 

'''Abreviatures'''

° : fecha de nacencia

† : fecha de la muerte

== Fechos ==

=== Xineru ===

* [[1 de xineru]] - Fúndese'l barcu de guerra [[Reinu Xuníu|británicu]] HMY ''Iolaire'' cerca la costa d'[[Escocia]]: muerren 201 marineros.
* 1 de xineru - La [[Lexón Checoslovaca]] ocupa la mayor parte de l'autoproclamada &quot;ciudá llibre&quot; de Pressburgu (anguaño [[Bratislava]]), forciándola a incorporase a la nueva república de [[Checoslovaquia]].

*[[5 de xineru]] - Fúndase'l [[NSDAP]], Partíu Nacional-Socialista Obreru Alemán.
*[[7 de xineru]] - Entama la nomada [[Selmana Tráxica (Arxentina)|Selmana Tráxica]], una sulevación obrera [[Anarquismu|anarquista]], n'[[Arxentina]].
*7 de xineru - [[Guerra d'independencia d'Estonia]]. Cuando les tropes soviétiques alcuéntrense namái a 40 km de la capital del país, [[Tallín]], l'exércitu estoniu entama una contraofensiva xeneral escontra l'[[Exércitu coloráu|Exércitu Coloráu]] que sedrá esitosa.
*[[11 de xineru]] - [[Rumanía]] anesiónase [[Transilvania]].
*[[15 de xineru]] - [[Alemaña]]: Tres de fracasar la revolución espartaquista son asesinaos [[Rosa Luxemburg]] y [[Karl Liebknecht]].
*[[16 de xineru]] - Ratifícase la 18ª enmienda a la [[Constitución de los Estaos Xuníos]], que proclama la [[Llei Seca nos Estaos Xuníos|Llei Seca]], que prohibe la venta de bebíes alcohóliques.
*[[18 de xineru]] - Entama, nel [[Palaciu de Versalles]], a les afueres de [[París]], la [[Conferencia de Paz de París (1919)|Conferencia de Paz de París]], qu'ha sentar las bases del tratáu de Versalles, que fina la Primer Guerra Mundial.
*18 de xineru - Guerra d'independencia d'Estonia. L'exércitu estoniu llibera la ciudá de [[Narva]], espulsando asina al Exércitu Coloráu de la fastera septentrional del país.
*[[19 de xineru]] - Establezse la nomada [[Monarquía del Norte]], en [[Portugal]].
*[[21 de xineru]] - Muerre [[Emperador Gojong|Gojong]], emperador [[Imperiu de Corea|coreanu]].
*[[25 de xineru]] - Fúndase en París la [[Sociedá de Naciones]].

=== Febreru ===

*[[1 de febreru]] – Guerra d'independencia d'Estonia. L'exércitu estoniu llibera [[Valga]] y [[Võru]], espulsando asina a los soviéticos del territoriu estoniu.
*[[3 de febreru]] - [[Guerra civil rusa]]. L'exércitu soviéticu entra n'[[Ucraína]].
*[[4 de febreru]] - Pressburgu (Bratislava) conviértese en capital d'[[Eslovaquia]].
*[[5 de febreru]] - Tropes soviétiques ocupen la ciudá de [[Kiev]] tres vencer na batalla de Kiev.
*5 de febreru - Entama, en [[Barcelona]], la [[Fuelga de La Canadiense|fuelga de ''La Canadiense'']], que duró 44 díes y paralizó la ciudá y el 70% de tola industria catalana.
*5 de febreru - [[D. W. Griffith|David W. Griffith]], [[Charles Chaplin]], Douglas Fairbanks y [[Mary Pickford]] formen l'estudiu cinematográficu United Artists.
*[[6 de febreru]] - Entama, n'[[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]], la fuelga xeneral de [[Seattle]], qu'afectará a 65.000 obreros demientres seis díes. Magar que foi una fuelga non violenta y de corta duración, foi vista por bona parte de la opinión pública como un intentu d'acabar coles instituciones del país.
*6 de febreru - [[Luxemburgu]]: Reconózse-yos a les muyeres mayores de 21 años el derechu al votu.
*[[11 de febreru]] - [[Friedrich Ebert]] ye elixíu primer [[Presidente d'Alemaña (1919-1945)|Presidente d'Alemaña]] (''Reichspräsident'') pola [[Asamblea Nacional de Weimar]].
*[[12 de febreru]] - Habitantes de Pressburgu d'orixe alemán y húngaru protesten escontra la incorporación de la ciudá a Checoslovaquia. La Lexón Checoslovaca abre fueu escontra los manifestantes desarmaos.
*[[14 de febreru]] - Entama, cola [[batalla de Bereza Kartuska]], la [[guerra polaco-soviética]].
*[[19 de febreru]] - Francia: L'anarquista [[Louis Cottin]] tenta, ensin ésitu, d'acabar cola vida de [[Georges Clemenceau]], presidente del Conseyu de Ministros.

=== Marzu ===

*[[1 de marzu]] - Fórmase en [[Corea]]'l [[Movimientu Primeru de Marzu]], pa oponese al dominiu colonial xaponés.
*[[2 de marzu]] - Entama en [[Moscú]] el Primer Congresu de la [[Tercera Internacional|Internacional Comunista]], que s'ha fundar oficialmente'l día 4.
*[[3 de marzu]] - [[Polonia]] píde-y a Alemaña la restitución de les fronteres de [[1722]].
*[[9 de marzu]] - Entama la [[Revolución exipcia de 1919]].
*18 de marzu - Fúndase'l Valencia Club de Fútbol.
*[[21 de marzu]] - [[Béla Kun]] establez la [[República Soviética Húngara]].
*[[23 de marzu]] - [[Benito Mussolini]] funda, en Milán, el so movimientu políticu [[Italia fascista|fascista]], la ''Associazione Nazionale dei Fasci Italiani di Combattimento.''
*23 de marzu - [[Carlos I d'Austria|Carlos I]], caberu [[emperador d'Austria]], cola pal exiliu a [[Suiza]].
*[[27 de marzu]] - Pressburgu pasa a nomase oficialmente Bratislava.
*[[28 de marzu]] - Entama una fuelga xeneral na cuenca del Ruhr (Alemaña).

=== Abril ===

* 2 d'abril - Ye deteníu [[Ángel Pestaña]], direutor del periódicu ''[[Solidaridad Obrera]]''.

*[[5 d'abril]] - Masacre de Pinsk ([[Polonia]]). 35 [[Pueblu xudíu|xudíos]] son asesinaos ensin xuiciu, acusaos de [[Bolxevique|bolxevismu]].
*[[6 d'abril]] - Fúndase la [[República Soviética de Baviera]].
*[[10 d'abril]] - El cabezaleru de la [[Revolución mexicana|Revolución Mexicana]], [[Emiliano Zapata]], cai nuna emboscada y muerre en [[Morelos]].
*[[15 d'abril]] - Fúndase, nel [[Reinu Xuníu]], l'asociación [[Save the Children]] pa recoyer dineru p'ayudar a los neños alemanes ya austriacos.
*[[25 d'abril]] - Fúndase en [[Weimar]] (Alemaña), el movimientu arquiteutónicu conocíu como ''[[Escuela de la Bauhaus|Bauhaus]]''.
*25 d'abril - [[Pancho Villa]] entra na ciudá de Parral ([[Chihuahua]]) y aforca a l'alcalde y los sos dos fíos.

=== Mayu ===

*[[1 de mayu]] - Una gran manifestación izquierdista en [[Francia]] fina con enfrentamientos violentos cola policía.
*1 de mayu - Disturbios en [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]] (EEXX), col resultáu de 2 muertos, 40 mancaos y 116 detenidos.
*[[2 de mayu]] - Tropes de la [[República de Weimar]] y del [[Freikorps]] ocupen [[Munich]], acabando asina cola República Soviética de Baviera.
*[[6 de mayu]] - Entama la [[Tercer Guerra Anglo-Afganistana]].
*[[8 de mayu]] - L'[[hidroavión]] Curtiss NC-4 de la marina d'[[Estaos Xuníos]], al mandu d'Albert Cushing Read, conviértese nel primer avión en facer un vuelu trasatlánticu. Sal de la Estación Aeronaval Rockaway, aportando'l día 16 a Trepassey ([[Terranova|Newfoundland]], [[Canadá]]), el 17 a les islles [[Azores]], el 27 a [[Lisboa]] y el 30-31 de mayu a [[Plymouth]] (Reinu Xuníu).
*[[9 de mayu]] - [[Bélxica]]: Una nueva llei eleutoral establez el sufraxu masculín universal.
*[[19 de mayu]] - [[Mustafa Kemal Atatürk]] desembarca en [[Samsun]] ([[Anatolia]]), na costa del [[mar Negru]], dando escomienzu a la [[Guerra d'Independencia turca|guerra d'independencia turca]].
*19 de mayu - Erupción del volcán Kelud, na islla de [[Xava]] ([[Indonesia]]): hai 5.000 muertos.
*[[23 de mayu]] - La [[Universidá de California]] abre'l so segundu campus en [[Los Angeles]]. Nomáu inicialmente Sede meridional de la Universidá de California, foi renomáu y convirtióse na [[Universidá de California en Los Angeles]] (UCLA).
*[[29 de mayu]] - La [[teoría xeneral de la relatividá]] d'[[Albert Einstein|Einstein]] ye comprobada cola observación qu'[[Arthur Eddington]] y [[Andrew Crommelin]] ficieron, demientres un eclipse total de [[Sol]], en [[Brasil]], de la esviación de la lluz propuesta nella.
*29 de mayu - La [[República de Prekmurje]] declara formalmente la so independencia d'[[Hungría]].
*[[30 de mayu]] - Bélxica recibe, por un alcuerdu col Reinu Xuníu confirmáu posteriormente pola Sociedá de Naciones, un mandatu sobre [[Ruanda-Urundi]], parte de l'antigua [[África Oriental Alemana]].

=== Xunu ===

*[[4 de xunu]] - El Congresu de los Estaos Xuníos aprueba la 19ª enmienda a la Constitución de los Estaos Xuníos, que garantiza'l derechu al votu de les muyeres, y únviala a los estaos pa la so ratificación.
*[[6 de xunu]] - L'Exércitu Coloráu húngaru ataca la República de Prekmurje.
*[[7 de xunu]] - [[Malta]]: Soldaos británicos disparen escontra una manifestación que protestaba escontra'l gobiernu colonial, matando a cuatro persones.
*[[14 de xunu|14]]-[[15 de xunu]] - Un aeroplanu Vickers Vimy, pilotáu por John Alcock y Arthur Whitten Brown, fai'l primer vuelu trasatlánticu ensin escales ente Saint John's (Terranova) y Clifden ([[Irlanda]]).
*15 de xunu - Pancho Villa ataca [[Ciudad Juárez]]. Cuando la llucha s'estiende al llau d'[[Estaos Xuníos]] de la frontera soldaos de caballería d'esti país crucien la frontera pa espulsar a les tropes de Villa del territoriu de so.
*[[28 de xunu]] - Fírmase'l [[Tratáu de Versalles (1919)|Tratáu de Versalles]], que liquida la [[Primer Guerra Mundial]].
*28 de xunu - Establezse, como oficina de la Sociedá de Naciones, la [[Organización Internacional del Trabayu]].

=== Xunetu ===

* [[2 de xunetu]] - Aconceya, en [[Damascu]], el [[Congresu Nacional Siriu]]. Nelli, los nacionalistes árabes anuncien la independencia del reinu árabe de [[Siria]].
* 2-[[6 de xunetu]] - El [[dirixible]] británicu R34 fai'l primer vuelu trasatlánticu en dirixible, y el primeru hacia l'occidente. Salió de la base militar d'East Fortune, n'Escocia, y aportó a [[Mineola (Nueva York)|Mineola]] ([[Nueva York (estáu)|Nueva York]]).
* [[7 de xunetu]] - L'[[Exércitu de los Estaos Xuníos]] unvia un convói pa cruciar el territoriu continental del país, pa evaluar la posibilidá de crucialu per carretera. La precariedá de les carreteres y caminos fai que'l viaxe dure meses.
* [[11 de xunetu]] - Entama a aplicase, nos [[Países Baxos]], la xornada llaboral d'ocho hores con descansu dominical.
* [[28 de xunetu]] - Fúndase, en París, la [[Unión Astronómica Internacional]].
* [[31 de xunetu]] - Fuelga de policíes en Londres y [[Liverpool]] en favor del reconocimientu del Sindicatu Nacional de Policía y Personal de Prisiones; más de 2.000 fuelguistes foron despidíos.

=== Agostu ===

* [[1 d'agostu]]– Colapsa la República Soviética húngara.
* [[3 d'agostu]] – L'exércitu rumanu llibera [[Timișoara]] de la ocupación húngara.
* [[4 d'agostu]] – L'exércitu rumanu ocupa [[Budapest]].
* [[8 d'agostu]] – El [[tratáu de Rawalpindi]] sella'l final de la Tercer Guerra Anglo-Afganistana.
* [[11 d'agostu]] – Entra en vigor, n'Alemaña, la [[Constitución de Weimar]].
* [[16 d'agostu|16]]-[[26 d'agostu]] - Primer llevantamientu de Silesia: los polacos de l'[[Alta Silesia]] rebélense escontra los alemanes.
* [[19 d'agostu]] - [[Afganistán]] llogra la independencia del Reinu Xuníu.
* [[31 d'agostu]] - Fúndase'l [[Partíu Comunista de los Estaos Xuníos]].

=== Setiembre ===

* [[6 de setiembre]] - Fina, en [[San Francisco (California)|San Francisco]], el viaxe del convói del exércitu d'[[Estaos Xuníos]] que crució'l país per carretera.
* [[10 de setiembre]] - Fírmase'l [[Tratáu de Saint-Germain-en-Laye]], qu'establez les condiciones de la paz con [[Imperiu austrohúngaru|Austria-Hungría]].
* [[17 de setiembre]] - L'antigua [[África del Sudoeste Alemana|África del Sudoeste alemana]] colócase embaxo l'alministración de la [[República Sudafricana]].

=== Ochobre ===

* [[2 d'ochobre]] - El presidente de los Estaos Xuníos [[Woodrow Wilson]] sufre un [[accidente cerebrovascular]] que lu convierte nun inválidu.
* [[7 d'ochobre]] - Fúndase la compañía aérea [[KLM Royal Dutch Airlines|KLM]], que ye, en [[2018]], la más antigua del mundu que conserva'l so nome orixinal.
* [[10 d'ochobre]] - Estonia fai una reforma agraria radical, pola que nacionaliza'l 97% de les tierres agrícoles del país, que pertenecíen mayormente a xentes d'orixe alemán.
* [[13 d'ochobre]] - Fírmase, en París, la [[Convención de París (1919)|Convención pa la Reglamentación de la Navegación Aérea Internacional]].
* [[16 d'ochobre]] - [[Adolf Hitler]] pronuncia'l so primer discursu en nome del [[Partíu Obreru Alemán]].
* [[17 d'ochobre]] - El rei [[Alfonsu XIII d'España|Alfonsu XIII]] inaugura oficialmente la primer llinia del [[metro]] de [[Madrid]].

=== Payares ===

* [[7 de payares]] - Primer ''raid de Palmer'' n'Estaos Xuníos, nel segundu aniversariu de la [[Revolución d'Ochobre de 1917|Revolución Soviética]]. Más de 10.000 comunistes y anarquistes son arrestaos en 23 ciudaes.
* [[9 de payares]] - Primer apaición de [[Félix el gatu|''Félix el gatu'']], el primer personaxe de [[Dibuxu animáu|dibuxos animaos]] que se fizo popular, en ''Feline Follies''.
* [[16 de payares]] - L'exércitu rumanu abandona Budapest, permitiendo la entrada del vicealmirante [[Miklós Horthy]], qu'habrá ser rexente dende marzu de [[1920]], na ciudá.
* [[19 de payares]] - El [[Senáu de los Estaos Xuníos]] refuga ratificar el tratáu de Versalles.
* [[27 de payares]] - Róblase'l [[tratáu de Neuilly-sur-Seine]], que fina cola guerra ente los aliaos y [[Bulgaria]].
* [[30 de payares]] - Les autoridaes sanitaries declaren oficialmente finalizada la epidemia de la nomada [[Gripe español|gripe español]].

=== Avientu ===

* [[5 d'avientu]] - El ministru turcu de la guerra prohibe a griegos, armenios y xudíos facer el serviciu militar.
* 5 d'avientu - Fúndase en [[Barranquilla]] ([[Colombia]]), la primer aerollinia d'[[América]] y segunda más antigua del mundu: la SCADTA, que camudaría más sero'l so nome pol actual, [[Avianca]].
* [[21 d'avientu]] - Estaos Xuníos deporta a 249 persones, incluyida la escritora [[Emma Goldman]], a la [[Xunión Soviética]].

== Nacencies ==

* [[1 de xineru]] - [[J. D. Salinger]], escritor norteamericanu († [[2010]])
* [[14 de xineru]] - [[Roma]]: [[Giulio Andreotti]], políticu italianu democrata-cristianu, primer ministru d'Italia († [[2013]])
* [[15 de xineru]] - [[George Cadle Price]], primer ministru de Belize († [[2011]])
* [[17 de xineru]] - [[Antonio Mingote]], dibuxante, escritor, académicu de la llingua y periodista español († [[2012]])
* [[5 de febreru]] - [[Andreas Papandreou]], primer ministru de Grecia († [[1996]])
* 5 de febreru - [[Silvino Argüelles]], cantante asturianu de tonada († [[1986]])
* [[11 de febreru]] - [[Eva Gabor]], actriz norteamericana († [[1995]])
* [[18 de febreru]] - [[Jack Palance]], actor norteamericanu († [[2006]])
* [[17 de marzu]] - [[Nat King Cole]], cantante norteamericanu († [[1965]])
* [[1 d'abril]] - [[Joseph Murray]], médicu norteamericanu, [[Premiu Nobel en Fisioloxía o Medicina]] († [[2012]])
* [[3 d'abril]] - [[Ante Bilobrk]], militar yugoslavu († [[1943]])
* [[8 d'abril]] - [[Ian Smith]], primer ministru de [[Rhodesia]] († [[2007]])
* [[17 d'abril]] - [[Chavela Vargas]], cantante costarricano-mexicana († [[2012]])
* [[22 d'abril]] - [[Donald J. Cram]], químicu norteamericanu, [[Premiu Nobel de Química]] († [[2001]])
* [[24 d'abril]] - [[Glafkos Klerides]], primer ministru de [[Xipre]] († [[2013]])
* [[1 de mayu]] - [[Mohammed Karim Lamrani]], primer ministru de Marruecos
* [[3 de mayu]] - [[Pete Seeger]], músicu, cantante y compositor norteamericanu († [[2014]])
* [[5 de mayu]] - [[Georgios Papadopulos]], primer ministru de Grecia († [[1999]])
* [[7 de mayu]] - [[Eva Perón]], esposa de [[Juan Domingo Perón]] (†[[1952]])
* [[8 de mayu]] - [[Lex Barker]], actor norteamericanu († [[1973]])
* [[19 de mayu]] - [[Mitja Ribičič]], primer ministru de Yugoslavia († [[2013]])
* [[22 de mayu]] - [[Paul Vanden Boeynants]], primer ministru de Bélxica († [[2001]])
* [[30 de mayu]] - [[René Barrientos Ortuño]], presidente de Bolivia († [[1969]])
* [[23 de xunu]] - [[Muhammad Boudiaf]], presidente d'Arxelia († [[1992]])
* [[7 de xunetu]] - [[María Luisa García]], cocinera y escritora asturiana.
* [[8 de xunetu]] - [[Walter Scheel]], presidente d'Alemaña Occidental.
* [[10 de xunetu]] - [[Pierre Gamarra]], escritor francés († [[2009]])
* [[16 de xunetu]] - [[Choi Kyu-hah]], presidente de [[Corea del Sur]] († [[2006]])
* [[20 de xunetu]] - [[Edmund Hillary]], esplorador neozelandés († [[2008]])
* [[31 de xunetu]] - [[Primo Levi]], escritor italianu († [[1987]])
* [[9 d'agostu]] - [[Joop den Uyl]], primer ministru de los Países Baxos (†[[1987]])
* [[20 d'agostu]] - [[Adamantios Andrutsopulos]], primer ministru de Grecia († [[2000]])
* [[28 d'agostu]] - [[Godfrey Hounsfield]], inventor británicu, [[Premiu Nobel en Fisioloxía o Medicina]] (†[[2004]])
* [[19 de setiembre]] - [[Juan Barjola]], pintor estremeñu († [[2004]])
* [[26 de setiembre]] - [[Santander]]: [[Matilde Camus]], poeta [[España|española]] († [[2012]])
* [[29 de setiembre]] - [[Vladimír Vašíček]], pintor checu († [[2003]])
* [[1 d'ochobre]] - [[Ariodante Dalla]], cantante italianu († [[1966]])
* [[3 d'ochobre]] - [[James M. Buchanan]], economista norteamericanu, [[Premiu Nobel]] († [[2013]])
* [[5 d'ochobre]] - [[Donald Pleasence]], actor británicu († [[1995]])
* [[8 d'ochobre]] - [[Kiichi Miyazawa]], primer ministru de Xapón (†[[2007]])
* [[17 d'ochobre]] - [[Zhao Ziyang]], primer ministru de la República Popular de China († [[2005]])
* [[18 d'ochobre]] - [[Pierre Elliott Trudeau]], primer ministru de Canadá (†[[2000]])
* 18 d'ochobre - [[Anita O'Day]], cantante norteamericana (†[[2006]])
* [[22 d'ochobre]] - [[Doris Lessing]], escritora británica, [[Premiu Nobel]] († [[2013]])
* [[26 d'ochobre]] - [[Mohammad Reza Pahlavi]], rei d'[[Irán]] (†[[1980]])
* [[5 de payares]] - [[Félix Gaillard]], primer ministru de Francia († [[1970]])
* [[6 de payares]] - [[Sophia de Mello Breyner Andresen]], escritora portuguesa († [[2004]])
* [[10 de payares]] - [[Mikhaïl Kalàshnikov]], militar y inxenieru rusu († [[2013]])
* [[28 de payares]] - [[José María Pinilla]], presidente de Panamá († [[1979]])
* [[9 d'avientu]] - [[William Lipscomb]], químicu norteamericanu, [[Premiu Nobel]] († [[2011]])
* [[10 d'avientu]] - [[Alexander Courage]], compositor de bandes sonores norteamericanu († [[2008]])
* [[Siad Barre]], presidente de Somalia († [[1995]])

== Muertes ==
* [[4 de xineru]] - [[Georg von Hertling]], canciller d'Alemaña (º [[1843]])
* [[6 de xineru]] - Oyster Bay ( [[Nueva York]] ) : [[Theodore Roosevelt]], políticu norteamericanu, presidente de los [[Estaos Xuníos]] ente [[1901]] y [[1909]] (° [[27 d'ochobre]] de [[1858]])
* [[15 de xineru]] - [[Karl Liebknecht]], dirixente socialista alemán (º [[1871]])
* 15 de xineru - [[Rosa Luxemburg]], dirixente socialista alemana (º [[1870]])
* [[16 de xineru]] - [[Francisco de Paula Rodrigues Alves]], presidente de Brasil (º [[1848]])
* [[4 d'abril]] - [[William Crookes]], químicu y físicu inglés (º [[1832]])
* [[30 de xunu]] - [[John William Strutt Rayleigh]], físicu británicu, [[Premiu Nobel de Física]] (º [[1842]])
* [[15 de xunetu]] - [[Hermann Emil Fischer]], químicu alemán, [[Premiu Nobel de Química]] (º [[1852]])
* [[8 d'agostu]] - [[Ernst Haeckel]], biólogu y filósofu alemán (º [[1834]])
* [[9 d'agostu]] - [[Ruggiero Leoncavallo]], compositor italianu (º [[1857]])
* [[11 d'agostu]] - [[Andrew Carnegie]], industrial y filantropu británicu (º [[1835]])
* [[24 d'agostu]] - [[Juan Antonio Escurra]], presidente de Paraguái (º [[1859]])
* [[20 de setiembre]] - [[Ramón Barros Luco]], presidente de Chile (º [[1835]])
* [[2 d'ochobre]] - [[Victorino de la Plaza]], presidente arxentín (º [[1840]])
* [[13 d'ochobre]] - [[Karl Adolph Gjellerup]], escritor danés, [[Premiu Nobel de Lliteratura]] (º [[1857]])
* [[3 de payares]] - [[Terauchi Masatake]], primer ministru de Xapón (º [[1852]]).
* [[5 de payares]] - [[Anselmo López Sánchez]], fundador, xugador y primer presidente del [[Real Sporting de Xixón]].
* [[15 de payares]] - [[Alfred Werner]], químicu suizu, Premiu Nobel de Química (º [[1866]])
* [[3 d'avientu]] - [[Pierre-Auguste Renoir]], pintor francés (º [[1841]])
* [[19 d'avientu]] - [[Cleofonte Campanini]], direutor d'orquestra italianu (º [[1860]])
* [[Ventura Álvarez Sala]], pintor asturianu (° [[1869]])

== [[Premiu Nobel]] ==
* [[Premiu Nobel de Física|Física]] : [[Johannes Stark]]
* [[Premiu Nobel de Química|Química]] : Destináu al Fondu Especial d'esta seición del premiu
* [[Premiu Nobel en Fisioloxía o Medicina|Fisioloxía o Medicina]] : [[Jules Bordet]]
* [[Premiu Nobel de Lliteratura|Lliteratura]] : [[Carl Friedrich Georg Spitteler]]
* [[Premiu Nobel de la Paz|Paz]] : [[Woodrow Wilson]]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:1919]]
[[Categoría:Sieglu XX]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>jf73yj3wjwqhm3339mc76cyz3da9wmi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Chigre/Ortografía</title>
    <ns>4</ns>
    <id>4580</id>
    <revision>
      <id>3703446</id>
      <parentid>3702328</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:00:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tokvo</username>
        <id>16865</id>
      </contributor>
      <comment>/* Tenis */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105909" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;clear:both; float:center; border:2px solid #6b5a40; background-color:#EEEEE0; text-align:left; font-size:100%; padding:4px&quot;&gt;

Poles duldes qu'hai anguaño na Wikipedia sobre les pallabres a usar, esti ye'l foru pa discutir les duldes léxiques, ortográfiques y en xeneral gramaticales. Cítense equí abaxo dalgunos llibros y bibliografía en xeneral que puen ayudar a clarificar eses duldes:

'''DICCIONARIOS Y GLOSARIOS'''
* Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana - DALLA (2000). Hai una [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php edición ''on line''].
* Xose Lluis García Arias: Diccionario General de la Lengua Asturiana - DGLA (2002-2004). Hai una [http://mas.lne.es/diccionario/intro.php edición ''on line''].
* ''TermAst. Propuestes de Terminoloxía Asturiana'' [http://www.academiadelallingua.com/termast/index.php] Propuestes léxiques pa campos semánticos como la física, la matemática, la economía...
* Los diferentes ''Cartafueyos Normativos'' espublizaos pola A.LL.A., ente ellos: ''Delles propuestes pa nomes de persona'' (2006); ''Abreviatures, rotulaciones y propuestes d'espresión y llocución'' (2007); ''Terminoloxía d'internet y d'interfaces pa programes informáticos en Llingua Asturiana'' (2008); ''Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios'' (2010); ''Léxicu de los medios de comunicación: Prensa, Radio y TV'' (2011).
'''GRAMÁTIQUES Y MANUALES'''
* Academia de la Llingua Asturiana: Normes Ortográfiques. (2021, 8ª edición).
* Academia de la Llingua Asturiana: Gramática de la Llingua Asturiana. (2001, 3ᵉʳ edición) [http://www.academiadelallingua.com/wp-content/uploads/2014/10/Gramatica_Llingua.pdf edición ''on line''].
* Ramón d'Andrés: ''Gramática práctica de asturiano'' (1999, 3ᵉʳ edición).
* Ramón d'Andrés: ''Cuestiones d'asturianu normativu I'' (2001), ''Cuestiones d'asturianu normativu II'' (2002) y ''Cuestiones d'asturianu normativu III'' (2003), serie d'artículos sobre dellos temes del asturianu (ortografía, morfosintaxis, léxicu y adautaciones al asturianu...).
* Ramón d'Andrés: ''Primeres llecciones d'asturianu'' (2003) y ''Segundes llecciones d'asturianu'' (2008).
* Ramón d'Andrés: ''L'asturianu que vien'' (2008).
* Ramón d'Andrés: ''Averamientu a la Llingua Asturiana. Nivel universitariu'' (Universidá d'Uviéu, 2019).
* Esther Prieto: ''Gramática d'asturianu.  Guía de consulta rápida'' (2004).
* ''Lletres Asturianes'', el boletín oficial de l'A.LL.A., au podemos alcontrar toa una riestra d'artículos sobre l'asturianu. Podemos consultalos dende la [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/ propia páxina de l'A.LL.A.]
'''OTRU MATERIAL'''
* ''eslema'', proyeutu de la Universidá d'Uviéu coordináu (na faza llingüística) pol profesor [[Xulio Viejo]], nel que podemos atopar  [http://di098.edv.uniovi.es/apertium/comun/diccionario.php un diccionariu, un traductor y un conxugador de verbos].
* IGUADOR Corrector ortográficu de la Llingua Asturiana pa Microsoft Word pa Windows,el preséu básicu pal usu del asturianu nes nueves teunoloxíes. [http://www.academiadelallingua.com/comun.php?seccion=iguador Pues descargase y actualizase de baldre dende la páxina de l'A.Ll.A.]
*[[Terminoloxía d'Internet y d'interfaces pa programes informáticos]].
*[[Wikipedia:Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|Llista de Países del mundu, Capitales y Xentilicios]].
* [http://toponimia.softastur.org/ Buscador de Toponimia oficial d'Asturies]
* [https://addons.mozilla.org/es/firefox/addon/Correutor_asturianu/ Complementu Correutor asturianu] pal navegador [[Firefox]]
&lt;/div&gt;

== Castellanismos ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!'''espresión'''!!'''camudar por'''!!'''xustificación'''
|-----
|abrevaderu||bebederu|| castellanismu.
|-----
|abreviar, abreviáu||embrivir, embrivíu|| castellanismu con 30 entráes.
|-----
|aprendizaxe||aprendimientu, deprendimientu (cfr. italianu ''aprendimento'' ||''aprendizaxe'' ta recoyíu nel TermAst n&lt;sup&gt;u&lt;/sup&gt;7 - ''Terminoloxía educativa'', inda que nun dexa ser una &quot;propuesta normativa&quot; particular que nun tien calter normativu
|-----
|a propósitu||arrémente, adré, a la costafecha|| la lloc. alv. col sentíu de intencionalidá ''fícelo a propósitu'' nun se conseña nel DALLA nin nel DGLA. Si se conséña con sentíu de oportunidá de falar de daqué: ''a propósitu del Uviéu...''.
|-----
|alrededor||alredor, al rodiu|| castellanismu
|-----
|alrededores||rodiada||
|-----
|arraigu, desarraigu||enraizamientu, desenraizamientu||
|-----
|bosque||viesca||
|-----
|búsqueda||gueta, busca, buscamientu||castellanismu con 26 entráes na Uiqui.
|-----
|cadalsu||cadafalsu||dende'l castellanu cadalso, y ésti dende cadahalso
|-----
|cálidu-a-o||caldiu-a-o||
|-----
|calizu-a-o||caliar||
|-----
|carroña||carnuezu|| Nun esiste. Tien cerca 60 entraes na wiki
|-----
|comparación||comparanza||castellanismu, nun esiste n'asturianu. 
|-----
|condimentu||adobíu||castellanismu dende'l cast. ''condimento'', nun esiste n'asturianu. 
|-----
|cornisa||faza, fastera, fastiella|| 'cornisa' nel sentíu de 'pieza de terrenu llarga y estrecha' nun esiste n'ast. ''Cornisa cantábrica' con bayura d'entráes, ye un nidiu castellanismu inútil.
|-----
|cosecha||collecha||
|-----
|cubu ''calderu''||calderu|| castellanismu. Nun tien el significáu de 'recipiente pa tresportar líquidos u otros oxetos'
|-----
|cuyu, cuya, cuyos, cuyes||...||castellanismu, nun esiste n'asturianu. Sustituyir por espresiones alternatives
|-----
|deber de||deber||castellanismu. N'asturianu nunca lleva ''de'', y nunca nun tien significáu d'obligación, namái de probabilidá
|-----
|derrumbar, derrumbase, derrumbe||esbarrumbar, esbarrumbu||
|-----
|desembocadura||boca, buraca||
|-----
|desentrañar||desurdir 'desfacer urdimes', desenguedeyar 'desfacer enguedeyos||
|-----
|durante||''xeneralmente'' en + artículu||nun esiste n'asturianu. Sustituyir por espresiones alternatives
|-----
|empalizada||barganal||castellanismu 
|-----
|enxutu-a-o||ensuchu-a-o||castellanismu dende'l cast. ''enjuto''
|-----
|estadounidense, estaunidense || d'Estaos Xuníos d'América / norteamericanu -a|| castellanismu
|-----
|faz ''cara''|| cantu, banda, llau || castellanismu
|-----
|faz ''fexe''|| fexe || igüáu dende'l castellanu ''haz''
|-----
|fueya caduca|| fueya caduco|| ye neutru femenín incontable.
|-----
|grácil|| llivianu, a, o|| nun esiste n'ast.
|-----
|grillete|| arcoxu || nun esiste n'ast.
|-----
|incitar / incitación|| envizcar / envizcu || castellanismu
|-----
|incendiu|| fueu / quema|| castellanismu nun conseñau nel DALLA
|-----
|instigar / instigación|| aguiyar, aguiyu || castellanismu
|-----
|israelí, marroquí||israelín -ina, marroquín, -ina ||la terminación  -í pa los habitantes de países del Magreb o d'oriente mediu ye un castellanismu
|-----
|llápida||llábana||igüáu dende'l cultismu castellanu ''lápida''
|-----
|llexanu-a-o||llonxanu-a-o||igüáu dende'l castellanu ''lejos''
|-----
|mediante||per aciu de, por||nun esiste n'asturianu
|-----
|mencionar||mentar, amentar||castellanismu
|-----
|mi / tu / su ||el (la) mio / to / so || formes castellanes + falta l'artículu,  obligatoriu col posesivu na mayoría de los casos  
|-----
|mobiliariu||moblame||castellanismu
|-----
|montaña||monte||castellanismu
|-----
|obtener||pescanciar, llograr, consiguir, algamar||castellanismu? cultismu innecesariu?
|-----
|orgullu||arguyu|| castellanismu, nun apaez nel DALLA
|-----
|planteamientu||plantegamientu||castellanismu
|-----
|pleamar||mar enllena, agües enllenes|| Galleguismu a traviés del castellanu
|-----
|portavoz||voceru, vocera|| 
|-----
|profundu, profundidá||fondu, fonderu / fondura||castellanismu, nun esiste n'asturianu
|-----
|prolongar, prolongación||prollongar, prollongación||Resultaos 
|-----
|promediu, promediar||permediu, permediar||nun lu conseña'l DALLA 2550 resultaos  
|-----
|proporcionar (nel sen de suministrar)||dar, ufrir, suministrar, fornir (cfr. Gal. fornecer), bastiar|| N'ast. proporcionar namás ye facer que daqué tenga proporción con otro.
|-----
|provistu, proveer||apreviar, aprevíu (aviase previamente) 'has dir aprevíu con botes d'agua'|| Non lo conseña'l DALLA. 185 entráes.
|-----
|refundación||refundiu|| castellanismu, nun apaez nel DALLA. Más de 160 entráes.
|-----
|relación, relacionar||rellación, rellacionar|| castellanismu
|-----
|relatu, relatar||rellatu, rellatar|| castellanismu
|-----
|respaldar, respaldu||encontu, gabitu|| castellanismu. ''Respaldar'' nun existe. ''respaldu'' nun ye namás que la parte d’un asientu onde apoya’l llombu.
|-----
|resplandor||resplandiu|| castellanismu. N'ast. namás se conseña ''la resplandor'' en femenín.
|-----
|reunir, reunión||aconceyar, aconceyamientu (persones) axuntar, axuntamientu (coses y persones)|| castellanismu. 
|-----
|riscu||caspiu, peñatu, cantu||''riscu'' ye l'aición y efeutu de riscar. 
|-----
|robustu||robezu|| Resultaos  199
|-----
|saltamontes||saltasucos, saltapraos|| castellanismu
|-----
|silvestre||montés||
|-----
|sucesu||asocedíu, socesu||castellanismu con 95 entráes 
|-----
|talar||cortar||castellanismu
|-----
|talud o talú||turriu, turria, turrieru||castellanismu
|-----
|ternera, terneru||xata, xatu||castellanismu
|-----
|torsión||torción||nun esiste n'ast.
|-----
|trueque||troquéu||castellanismu
|-----
|vuelcu||baltu, xiru||castellanismu
|-----
|x &lt; j &lt; c'l || y &lt; c'l ||parexa, rexa, rastroxu, estruxar, etc. Son patrimoniales del ast. pareya, reya, rastrueyu, estruyir.
|-----
|x &lt; j &lt; li || y &lt; li ||axenu, consexeru, etc. camudar por ayenu, conseyeru.
|-----
|}

== Galicismos ==
''ballet''. Nel DALLA namás conséñase ''balé''. 163 entráes.

== Faltes ortográfiques y semántiques ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!'''espresión'''!!'''camudar por'''!!'''xustificación'''
|-----
|ácedu||acedu||acentuación incorreuta
|-----
|acedu||ácidu||cuando se refier a sustancies químiques
|-----
|autual||actual|| c final de sílaba suel conservase
|-----
|cebá, cansá, preocupá ... ||cebada, cansada, preocupada ...|| les formes con -á, frecuentes na llingua oral en delles zones  ( asturianu central ) nun se reflexen na escritura. Pero calténse na Toponimia Vegará y non Vegarada.
|-----
|cual, cuala, cualo, cualos, cuales||...||sólo s'usen como interrogativos (llevando acentu). Si non, sustituyir por construcciones con ''que''
|-----
|sufixu ES- viniente'l llatín ''dis-''||DES-||l'ALLA encamienta mantener la dixebra col sufixu ES. viniente'l llatín ''ex-''. Asina el primeru indica aición contraria facer-desfacer, mecer-desamecer, enguedeyar-desenguedeyar (meyor que esfacer, esamecer, esaniciar, etc.)
|-----
|fracción||fraición||72 entraes.
|-----
|Ḥomeini||Khomeini||ḥ emplégase cásique esclusivamente como grafía dialectal
|-----
|llácteu||llacteu||acentuación incorreuta
|-----
|Llesbos, llesbiana...||Lesbos, lesbiana||palatalización forzada por hiperasturianismu
|-----
|Lleón||Llión||Los topónimos deben caltenese na forma y modalidá de los sos falantes (nel casu l'animal emplegar lleón)
|-----
|llínia||llinia||Acentuación incorreuta
|-----
|Mediterráneu||Mediterraneu||Acentuación incorreuta
|-----
|mena (=manera)||manera, forma||Significáu diferente: '''''mena'''''=''clas, categoría, triba, frasca, castra''; '''''manera'''''= ''mou, forma, xeitu'' &lt;ref&gt;Ramón d'Andrés, ''Segundes Lleiciones d'Asturianu'', ed. ámbitu, Uviéu, 2008, páx.70.&lt;/ref&gt;
|-----
|máis||más||llusitanismu
|-----
|núcleu||nucleu||Acentuación incorreuta
|-----
|polilla||poliya||
|-----
|po los||polos||les contraiciones de les preposiciones per y por col artículu escríbense nuna sola palabra
|-----
|poro ( = pero) ||pero, por embargu ...||significáu diferente
|-----
|praumáticu|| pragmáticu||g final de sílaba suel conservase
|-----
|prebar, preba|| probar, prueba||nos casos que nun se refieran a tastiar (comida, bebida, ...)
|-----
|prietu de|| averáu a, cabu||llusismu
|-----
|sele ( = solo) ||solo, namás||significáu diferente
|-----
|ser quién a/pa ||ser quien a/pa||acentuación incorreuta
|-----
|ubrigáu||gracies||llusitanismu
|-----
|}

Rasgos propios del llionés y, en xeneral, de las falas occidentales

{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;5&quot; cellpadding=&quot;5&quot;
|----- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
||[[Llatín]] || [[Asturianu]] normativu || [[Llingua llionesa|Llionés]] ''presente''
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
|| cant&amp;atilde;re
|| cantar
|| cantar/ cantare
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||casa
||cases
||casas
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||causa
||cosa
||cousa
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||baika
||vega
||veiga 
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||plov&amp;ecirc;re
||llover
||llover/ - chover 
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||directus
||derechu/drechu
||d(e)rechu/ - d(e)reitu
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||--
||nel
||nu/nel (+ vocal)
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||--
||sobre/sobro&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;
||sobre/sobro
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||pers&amp;otilde;na
||persona&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
||persona 
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||-ea- (idea)
||-ea-
||-ea-/-ega-
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||--
||será/fairá sedrá/fadrá
||sedrá/fadrá (- seirá/fará)
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||--
||col,cola..
||col,cola... /cono, cona...
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||illud,illa
||ello, ella
||ello/eillu, ella/eilla
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||--
||-era/eru
||-eira/era/eiru
|----- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
||--
||cuando/cuanto...
||cuando/cuanto...
|}
(&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; ¿Las presposciones n'e pasan a u?
&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; ¿Hai cambeo ente per y pre&gt; preguntar/perguntare y persona/presona.?

==Cultismos non precisos==

L'ALLA encamienta fuxir de cultismos non precisos si ye que nun faen falta y son a sustituíse por pallabres patronímiques del asturianu:
 
''1.8.1.1.  Necesidá de los cultismos: La llingua tien qu’almitir los cultismos que faigan falta pa dar cuenta de toles realidaes sociales, téuniques, intelectuales, etc., pero '''nun ye bono que s’inxeran nel corpus llingüísticu cultismos innecesarios'''. L’Academia refuta l’almisión de cultismos que nun respuendan a necesidades oxetives.''&lt;ref&gt;http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/normes.pdf&lt;/ref&gt;

Asina por exemplo, ente '''recuperación''': ''aición y efeutu de recuperar''. Ensiendo '''recuperar''': ''volver a tener daqué que se perdió'', y '''recobramientu''': ''aición y efeutu de recobrar'', ensiendo '''recobrar''': ''volver a tener daqué que se perdió'', habremos escoyer esta cabera posibilidá, ensiendo “recuperación” un cultismu innecesariu dafechu con significáu idénticu al de la pallabra patronímica del asturianu “recobramientu” (Cfr: francés recouvrement).

{| class=&quot;wikitable&quot;
!'''espresión'''!!'''camudar por'''!!'''xustificación'''
|-----
|captar, captación||catar, cata||||Nun se rexistra nel DALLA.
|-----
|coalición||colligación, colligamientu, dambos dos dende colligar||
|-----
|confeicionar(crear) confeición (creación)||confacer, confecha||
|-----
|consecución||consiguimientu||
|-----
|consignar, consignación, consigna||conseñar, conseñamientu, conseña||
|-----
|culminar||encumar||Poner el cume. Poner nel cume.
|-----
|curvatura||corvadura||Nun conseñáu nel DALLA.
|-----
|delimitar/delimitación||desllindar/desllinde, finxar/finxamientu||Nun conseñáu nel DALLA.
|-----
|descensu||baxada, baxadura, baxamientu|| cultismu innecesariu nun conseñáu nel DALLA (hay 57 entráes na Uiqui)
|-----
|envoltura||envolvedura||Nun conseñáu nel DALLA
|-----
|erradicar, erradicación||esraizar, esraizamientu, rabicar, rabicadura|| Nun conseñáu nel DALLA. 
|-----
|escapatoria||escapadera||Nun conseñáu nel DALLA
|-----
|estrépitu, estrepitosu, a, o||estreldu|| Nun conseñáu nel DALLA. L'ast. ye patrimonial y entama nel llat. ''strepitus'' 
|-----
|factura||fechura||''fechura'' nel sen d'aspeutu o forma de daqué. ''Factura'' namás empléase como papel onde s’especifiquen les cantidaes y el total d’un gastu fechu.
|-----
|forúnculu||fronchu||Nun conseñáu nel DALLA. Dambos dende'l llat. ''furunculus'' mesmu significáu.
|-----
|fricción, friccionar||esfregar, esfriega, esfregamientu, esfregadura||Nun conseñáu nel DALLA. 
|-----
|inmediaciones||contorna||
|-----
|implantación||puesta n'usu, afitamientu. Encamientos de l'ALLA&lt;ref&gt;‘’Abreviatures, rotulaciones y propuestes d'espresión y llocución’’ Páx. 108. Ed. Academia Llingua Asturiana. 2007.&lt;/ref&gt;||38 entráes na Uiqui.
|-----
|impulsar, impulsu||puxar, dar puxu, axixar. Encamientos de l'ALLA&lt;ref&gt;‘’Abreviatures, rotulaciones y propuestes d'espresión y llocución’’ Páx. 108. Ed. Academia Llingua Asturiana. 2007.&lt;/ref&gt;||entráes na Uiqui: 28 impulsu, 13 impulsar, 9 impulsó, 2 impulsaron, 8 impulsa.
|-----
|mandatu||mandáu||mandatu nun se conseña nel DALLA. Tien 120 entráes na Uiqui.
|-----
|ocultar/ocultación||sumir/sumidura||Facer que dexe de tar a la vista. Dexar de tar a la vista. Desapaecer
|-----
|obtener/obtención||pescanciar, llograr/llogru, consiguir/consiguimientu, algamar/algame||castellanismu? cultismu innecesariu?
|-----
|penetrar/penetración||caltrir, caltriar, caltrizar, caltriadura|| Nun conseñáu nel DALLA
|-----
|perforar/perforación||furar, furadura|| Nun conseñáu nel DALLA
|-----
|pernoctar||anochar|| Nun conseñáu nel DALLA
|-----
|prolegómenu||entamanamientu||
|-----
|preludiar/preludiu||asomar, anunciar, entamar|| preludiu namás ye ''obra musical curtia''
|-----
|profundizar/profundidá||afondar, fondura|| pa la mar tamién val ''calume''
|-----
|propagar/propagación||esparder/espardimientu, cundir/cundidura?, espandiguar (divulgos), viñar (plantes)|| En ''cundir'' l'ast mantién el sentíu xermanu orixinal de ''esparder'' y ''multiplicar'', amás del de ''rindir'' o ''aducir''. Por embargu cuido que ''propagar'' si tién que mantenese nel ámbitu científicu (ex. propagación d'ondes, cfr. ing. propagate) ya inda que nun apaeza nel DALLA nin nel Termast de física, si lo fae na definición de ''onda'').
|-----
|propugnar||defender||nun conseñáu nel DALLA.
|-----
|prosiguir||siguir||nun conseñáu nel DALLA.
|-----
|recolectar, recoleición, recolectar||recoyer, recoyeta, recoyedor||nun conseñáu nel DALLA.
|-----
|sacramentu, sacramental||sagramentu, sagramental|| cultismos innecesarios. El mesmu DALLA encamienta l'usu de los patrimoniales. 18 entráes na Uiqui.
|-----
|silvestre||montés, montiegu-a-o|| cultismu innecesariu nun conseñáu nel DALLA. Cfr. eusk. ''mendiko'' &quot;silvestre&quot;.
|-----
|similar||asemeyáu,o,ada|| cultismu innecesariu nun conseñáu nel DALLA (hay 38 entráes na Uiqui)
|-----
|situar,situación||asitiar,asitiadura,asitiamientu,situación|| cultismu nun conseñáu nel DALLA (namás pal participiu ''situada'' hay 48 entraes na Uiqui)
|-----
|verificar/verificación||asegurar, comprobar, afitar|| cultismu innecesariu
|-----
|vestixu||rastru, basna, buelga, esquiciu|| cultismu innecesariu nun conseñáu nel DALLA (hay 30 entráes na Uiqui)
|-----
|}
::Pues nun toi d'alcuerdu, yá que nel DALLA apaecen eses dos pallabres que tu dices innecesaries, pues velo [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php equí] y [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php equina]. Yá que tamos... ¿Pues dicime qué significa &quot;''ensiendo''&quot;?--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] 13:13, 14 xineru 2012 (UTC)

==Xentiliciu de los Estaos Xuníos==
Nun tengo mui claro cuál ye'l xentiliciu de los Estaos Xuníos pero, a falta d'una norma clara de l'Academia,  paezme que la forma est'''au'''nidense ye mas lóxica  que esta'''do'''unidense.  (Paezme que  ''yanqui'' ha de descartase por ser un términu peyorativu n'abondos casos)

:Ye verdá; magar que nel Diccionariu vien ''Norteamericanu:2. De los Estaos Xuníos'', sicasí, estauxunidense tamién me paez una bona pallabra.
--[[User:Bar|Bar]] 11:34, 21 Xin 2005 (UTC)

==Cuadru==
Propongo que se faiga un cuadru, colos errores mís frecuentes n'asturianu y la forma correuta.  Les palabres puen dir por orde alfabéticu, pa que seya más fácil de consultar.  Nun ye por nengún afán purista ni por manía de correxilo too, pero pue ameyorar y facilitar el trabayu.

Les esplicaciones más detallaes puen ponese al principiu de la páxina.

Por supuestu, nun se trata de correxir les variantes dialectales de la llingua de caún: les formes occidentales o orientales son tán válides como les centrales.

==¿Mediterráneu o Mediterraneu?==
Yo cre que ye sin tilde, pero la mayoría escribislo con ella. ¿Eu nun ye diptongo? Entós nun tien que llevala. Si toi equivocáu dicímelo y camudolo too. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 21:07, 26 xunetu 2005 (UTC)
A toa la xente vieya oigoyos dicir &quot;Mediterraniu&quot;, a nengún &quot;Mediterraneu&quot;, con o ensin acentu

== Unión/Xunión ==

Cosiquines... Tuve pescanciando un pucuñín la dixebra &quot;unión / xunión&quot; y paezme bien xuro que &quot;xunión&quot; (y les sos derivaciones &quot;xuníu&quot; etc.) ye abondo más correuto. Per exemplu, nela páxina n'ast de la &quot;Coalición de la Europa de los Pueblos&quot; (http://www.europadelospueblos.net/index.php?Hizk=Astu) pue vese que empreguen d'arréu &quot;Xunión Europea&quot;. Paezme, entós, que pue adoutase, non como sele o normativa, si non como un &quot;xeitu d'estilu&quot;, la grafía &quot;xunión&quot;.
magar que tamién pue recurrise a &quot;ensame&quot;, que ye séique más correuto (nel sentíu de nun abeyugar muncho los &quot;barbarismos&quot;), poro, claro, lo de &quot;Ensame Européu&quot; paezme que ye dar en roxo...
--[[Usuariu:Fruela|Fruela]] 10:52, 3 agostu 2005 (UTC)

== Lesbos, lesbiana ==

El nome de la islla griega , n'asturianu como nes otres llingües ye Lesbos (cfr. nel Alla la primera acepción de '''lesbianu -a -o''': '''de Lesbos''').  La forma ''Llesbos'' que se ve en dalgún sitiu paez un hiperasturianismu ensin muncha lóxica.  Palataliza n'asturianu la l- inicial de les palabres qu'evolucionen normalmente dende'l llatín, pero paezme un poco tirao polos pelos palatalizar la l- inicial de cultismos vinientes d'otres llingües. 

Personalmente tamién pienso que nun habíen de palatalizar tampoco los cultismos del llatín ( y precisamente sería meyor escribir latín, literatura ...), pero bono, doctores tien la Santa Academia y hai que lo aceptar.  

Por supuestu, pa los derivaos de Lesbos (lesbiana, lesbianismu ...) aplícase esti mesmu principiu.  Na prensa n'asturianu (el selmanariu Les Noticies) falábase va poco del colectivu de gais y '''les'''bianes y non gais y '''lles'''bianes .  [[Usuariu:Motán|Motán]] 13:37, 10 agostu 2005 (UTC)

La patalización de l- nun namás ye un desendolcu históricu de la llingua, sinón que ye amás d'ello una tendencia ñatural nel discursu faláu n'asturiano. Ello desplica que'l falante palatice pallabres (''sin muncha LL-óxica'') que nun son patrimoniales. Esta tendencia ''per-mega-hiper-asturianista'' ya vien de cuantayá. A lo menos dende los sieglos XVII, XVIII y XIX:

* Tierra del rey ''llatín'' (Marirreguera DyE)
* ''llatín'' tenia studiado (Marirreguera PyT)
* Los de ''Lluca'' y Pisa (Marirreguera XyT)
* Han dir con ''Llucifer'' (Marirreguera Ensalmador)
* Un ''Lluteru'' y un Calvín. (Baldibares XyT)
* De ''Llondres'' o de París. (Anónimu. Sr. Conde Campumanes)

==¿Cómo los traduzco?==
Como sabéis toi traduciendo poco poco el ''software'' de la Uiquipedia. Hai coses que ye complicáu traducir porque son tecnicismos informáticosy prefiero dexalos tal cual, y hai otres que puen ser traducías pero nun toi seguro o nun se me ocurren nomes ''guapos''. A ver si me dais alguna idea:
*Move log -&gt; Rexistru de movidas nun me gusta, parez que ye'l rexistru de les folixes
*Upload log -&gt; Rexistru de xubías
*Deletion log -&gt; Rexistru de borraos
*Protection log -&gt; Rexistru de protecciones
*Bureaucrat log -&gt; Rexistru de burócratas

Vamos dexalo equí. Ya vos diré entrugando por más. Ah, y si veis algo que té mal avisa-yme, que toy seguru que meto la pata munches veces pero nun me dicís na xD.

-&gt; Bones nín. Pamique si pones &quot;rexistru de xubíes&quot; y &quot;rexistru de movíes&quot; quedaría mas prestoso. Na llingua falada dizse &quot;rexitru xubíes&quot; ensín el &quot;de&quot;, pero nun se si na escrita ye lo mesmo. Amí prestame abondo más asina, lo mesmo que'l allugá en llugar de allugada, porque faese más diferente al Español. Pero bono ye lo qu'hai. Un saludo. --[[Usuariu:GerarDSC|GerarDSC]] 16:04, 24 setiembre 2007 (UTC)

== Asturianolleonés/Asturllionés ==
Hai duplicidá d'artículos (mea culpa y adréi la verdá); pero asturianolleonés (l'ALLA entiéndolu como espardíu pa los reinos d'Asturies y de Llión) nun s'axusta (dende'l miéu xuiciu) a la realidá d'un subgrupu llingüísticu; y amás you creyo que más conocíu pa nomar el grupu llingüísticu, el términu asturllionés. Debemos decidinos a ver qué ponemos; de toas formas seiría asturianollionés y referiríase a la xunión de dúas llinguas, entóncenes nel grupu llingüísticu aú queda'l mirandés?.
--[[Usuariu:Henrique|Henrique]] 14:16, 10 agostu 2005 (UTC)


== poro y pero ==

'''Poro''' nun ye sinónimu de '''pero''' más bien lo contrario.  Significa &quot;por eso&quot;, &quot;por esi motivu&quot;.  ''Pero'' ye una palabra tan asturiana como la que más.  ¿Qué -y vamos facer si coincide col español?  Tamién se puen usar otres espresiones como &quot;por embargu&quot;, &quot;en cambiu&quot;, &quot;sicasí&quot; ...


== Roblar y firmar ==

'''roblar = firmar'''. ''La llingua na Alministracion y otros documentos''. ALLA 2006.

'''Roblar''' nun ye esactamente sinónimu de '''firmar''' (otra palabra asturiana que coincide col español, tampoco ye tan grave).  Roblar quier dicir zarrar un tratu. Usase por exemplu cuando se compra una vaca, y el tratante que la vende suel pagar &quot;la robla&quot;, que ye invitar a una pinta al que la compró y eventuralmente a los que mediaron nel tratu.  Asina pue dicise que los presidentes d'un país &quot;roblaron un alcuerdu de paz&quot;, pero personalmente rínchame dalgo nes oreyes oyir &quot;roblar una carta&quot;.  

[[Usuariu:Motán|Motán]] 16:04, 25 agostu 2005 (UTC)
Robrar ou roblar tien el significáu de firmar, cola mesma connotación; cómo s'emplegara nel orixen ye lu de menos, esu ye de l'antropoloxía ou de la etnografía, (a saber cómo s'emplegaba la firma na súa nacencia quiciabes estreitando la manu, y nun creyo que naide estreita la manu a una carta) por que tamién robrábanse los documentos y las cartas notariales. Podrá sonar raru pero ye tan válida una como la outra. Asina que nun veo xacíu en sostituyire la pallabra.
--[[Usuariu:Henrique|Henrique]] ([[Usuariu Discusión:Henrique|Alderique]]) 16:42:44, 2005-08-25 (UTC).

Mirando bien, alcontré nel diccionariu de Sánchez Vicente (solo tengo a mano la primer edición) en &quot;robla&quot; la tercer acepción &quot;firma de un contrato&quot;, &quot;cierre de una negociación&quot;.  Nun conozo (eso nun significa que nun hebia) otru casu en que &quot;roblar&quot; apaeza como sinónimu de firmar.  y tamién apaez nesti contestu de negociación.  Si tu ties dalgún datu o exemplu apúrrimelu y quitamos esti capítulu. 

D'una manera xeneral, lo que quería dicir ye que nun hai qu'escapar a tou preciu de les palabres que coincidan col español.  Firmar ye una palabra tan asturiana o llionesa como falar (por dicir dalgo).  El peligru que cuerre la nuestra llingua nun son tantu los castellanismos y (que tamién) como el que mos estrememos mas de la cuenta de lo que se fala de verdá y inventemos una llingua esotérica namás pa los iniciaos.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 17:30, 25 agostu 2005 (UTC)

Pero, nun ye cuestión d'emplegar pallabras esotéricas sino sinónimos, tamién you podría argüir que l'emplegu de términos iguales empobinaría pa la perda d'una riqueza propia de la llingua en favor d'un averamientu social, ye dicir facer daqué que seya AL (ei como emplegu las aniciales) castellanizáu ou Castellán mal faláu. Eisu nun ye bonu pa naide.
--[[Usuariu:Henrique|Henrique]] ([[Usuariu Discusión:Henrique|Alderique]]) 11:32:20, 2005-08-26 (UTC)


A lo cabero ye simplemente una cuestión d'estilu personal, a quien-y pete usalo como firma que lo faiga y a quien nun-y guste que nun lo use. Por eso creo que debría quitase del cuadru colos erros qu'apaez nel entamu.

== Consonantes y grupos d'orixe cultu ==
Va pocos meses publicóse na editorial Trabe una &quot;guía de consulta rápida&quot;, escrita por Esther Prieto, que pretende ser un manual pa ayudar a los escritores a resolver duldes llingüístiques.  Cuerro a dicir que nun tien nenguna relación cola Academia, anque mándase del so diccionariu y de les sos normes (pero tamién d'otros autores como d'Andrés o Xulio Viejo).  

Sigo esti llibru pa los grupos consonánticos d'orixe cultu:
* g final de sílaba: consérvase la mayoría de les veces (ex. sinta'''g'''ma, dignu).  Piérdese dafechu en dalgunes palabres: Madalena, inorante, repunante [nun se cita nengún casu en que vocalice en -u añado yo]
* c final de sílaba consérvase (ex. actor, edictu ...).  Pue vocalizar en u o en i (sólo nes palabres que terminen per -ción), pero nun ye obligao (téunicu o técnicu, acción o aición). L'Academia almite les vocalizaciones en grupos como acc ecc act ect ecd y ecn, asina ye correutu dicir direutor, eleición, astrautu, anéudota o téunica.


: Atópome agora col prefixu [http://en.wiktionary.org/wiki/post#Latin post-] qu'hai en pallabres como [http://en.wikipedia.org/wiki/Postmodernism Postmodernism] ¿Consérvase la t? ¿Escríbese ''pos'''t'''modernismu'' o ''posmodernismu''? En delles llingues romances consérvenlu, pero n'otres, como'l [http://gl.wikipedia.org/wiki/Posmodernismo Gallegu], non. --&lt;font family=&quot;verdana&quot;&gt; [[User:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#666699&quot;&gt;''' · Ravenloft ·''' &lt;/span&gt;]]&lt;font size=&quot;2&quot;&gt;&lt;span style=&quot;background-color:#6699FF&quot;&gt;&lt;sup&gt;[[User talk:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#FFFFCC&quot;&gt; · (falar) · &lt;/span&gt;]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt; 13:50, 6 abril 2007 (UTC)

== Neutru de materia ==
Cito equí un fragmentu artículu de Ramón d'Andrés, espublizao na so seición &quot;Bilordios Filolóxicos&quot; de la páxina web Asturies.com (paezme que agora yá nun escribe más, pero puen atopase tovía col Google). Sobre el neutru materia, creyo que interesa:

&quot;Per esti camín van les pernovedoses aportaciones qu'al estudiu del neutru ta faciendo nos últimos tiempos el filólogu Xulio Viejo nuna riestra d'artículos espublizaos na Revista de Filoloxía Asturiana, na Révue de Sémantique et Pragmatique, n'Archivum y otres. Na tesis de Xulio Viejo destacamos dos conclusiones:

-Primera: les categoríes de discontinuo (cuntable) o continuo (nun-cuntable), que fundamenten la elección de masculín-femenín frente a neutru, nun son ríxides, sinón que dependen de diferentes maneres d'atalantar les realidaes del mundu circundante. Nesti sen, Viejo estrema tres niveles cognitivos: ún d'ellos ye'l Básicu o Prototípicu; penriba d'él, ta'l Nivel Superordináu (de mayor astracción), y per debaxo'l Nivel Subordináu (de menor astracción).

-Segunda: un sustantivu que se refier a daqué continuo, non siempre impón concordancia neutra obligatoria, porque la fixación gramatical nun ta perfecha nuna serie de casos.

Acordies con esti marcu d'análisis, Viejo observa:

1. Los sustantivos astractos tienen un Nivel Prototípicu oscilante, nos que nun se fixó una concordancia fixa.

2. Nel Nivel Superordináu, cualesquier sustantivu pue referise a 'circunstancies d'actividá', y nesi casu pide concordancia neutra. Exemplos: el corderu véolo negro 'la posibilidá de comer o mercar corderu', la vaca véolo feo 'el futuru de la ganadería, la posibilidá de mercar una vaca', la bicicleta paezme guapo 'andar en bicicleta, el mundu relacionáu coles bicicletes'.

3. Cualesquier sustantivu prototípicamente discontinuu pue convertise en continuu pa referise a la especie, sin posibilidá de concordancia neutra: esti añu'l llobu anda escasu (y non *escaso); el corderu asturianu espórtase (y non *asturiano); la vaca asturiana da muncha lleche (y non *asturiano).

4. Cualesquier sustantivu prototípicamente continuu pue referise a segmentaciones o tipos de la realidá aludida, sin que la fala conoza obligación de concordar en neutru nel axetivu pospuestu: el carbón asturiano (o asturianu) comprélo barato, entendiendo non el carbón como materia en xeneral, sinón un tipu de carbón.&quot;

A esta gran adenda (feita por Motán, de xuru, XD) namái quédame añidire (magar que me chamen de tou, y lu que nun sou) que pa los llioneses nun esiste neutru de materia dende la Edá Media (y escurque entós tampouco); asina que si veis artículos na modalidá de Llión ou de Miranda, nun corrixáis los neutros por que nun lus hai. Gracias
(Motán la viniente vegada regalaréite un llibru de bricolax pa que me fagas la casa ,jajajajaj)
--[[Usuariu:Henrique|Henrique]] ([[Usuariu Discusión:Henrique|Alderique]]) 11:29:10, 2005-08-26 (UTC)

ejem, l'anidiu ye míu, guapu... y yá sé que'n Llión nun emplegáis el neutru materia, nin vamos dir camudándolos nos artículos llioneses. pero pa daquién que emplegue l'ast central o normativu pue ser un comentariu interesante. coime... xD
--[[Usuariu:Fruela|Fruela]]([[Usuariu Discusión:Fruela|parpayuela]]) 11:33, 26 agostu 2005 (UTC)

Meca, vaya fama que me ta quedando, y too porque me gusta ver les coses bien escrites.  Bono, yá qu'entré nestos llamargales otra vez voi siguir:
* La Terminación -o pal neutru de materia nun ye xeneral pa tol dominiu llingüísticu (nel oriente la terminación ye -u) y en otros sitios nin esiste como bien diz Henrique.  El que nun lu practique na so fala nun tien por qué se sentir obligáu a usalu.  Más te digo, Henrique, ofiéndeme por demás tolos que meten con calzador neutros de materia solo por estremase del español (ex. ''ortografía normativo'' y coses pol estilu).
* Los qu'usamos el neutru de materia porque esiste na nuestra fala tampoco vamos pidir perdón por escribir &quot;l'agua frío&quot;.  Pasa lo mesmo colos plurales femeninos en -es.  ¿Qué culpa tenemos los falantes d'asturianu central si la nuestra variedá ye mayoritaria y tuvo mayor cultivu lliterariu?  Naide, me paez a min, -y impón nada a naide. Caún qu'utilice la forma má averada a la so fala natural y entendémosmos toos de maravía.
* En toles llingües los modelos de llingua escrita estrémense dalgo de la llingua falada. Por exemplu hai un modelu de &quot;bon français&quot; que tolos falantes conocen y n'español hai una Academia que se dedica a &quot;limpar, fijar y dar esplendor&quot;.  Nel nuestru casu hai varies obres  que traten de la corrección de la llingua.  Cítoles al final . Nun tán toes escrites por xente averada a l' Academia. Ye más, los que tán al corriente de ciertes miseries nel asturianismu sabrán lo bien que s'entienden con esta institución dellos autores.  
* La dignidá de la nuestra llingua pasa tamién pol procuru col que la usamos . Y qué quies qué te diga, yá ta nuna situación bastante llaceriosa como pa que la maltratemos más con esperimentos.  Si en cuenta d'inventar caún la llingua tolos díes mos mandáremos de lo que yá esiste, cúantu meyor yera.
* El que corrixe los errores de los otros nun quier dicir que nun los faiga él mesmu o que critique a los que los faen.  Nun ye menester esplicar la situación de la enseñanza pa saber que tamos toos aprendiendo como podemos.

Non si el día que me pongo a enrollame nun hai quien m'apare. [[Usuariu:Motán|Motán]] 13:06, 26 agostu 2005 (UTC)

Supongo que lleiste la obra de Bradbury ''Farenheit 451'', un día d'estos plántome ancá túa y ambúrote toos esos llibros que t'amalecen la tiesta cual Don Quixote. jjajaja XD
--[[Usuariu:Henrique|Henrique]] ([[Usuariu Discusión:Henrique|Alderique]]) 17:28:11, 2005-08-28 (UTC)

== Llibros que puen ayudar a resolver duldes llingüístiques o ortográfiques ==

*Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana (DALA)[nun fai falta presentalu]
*Diccionario General de la Lengua Asturiana (DGLA), de García Arias, editáu por La Nueva España [Completísimu, recueye variantes dialectales de tol dominiu llingüísticu Llión incluyíu.]
* Normes Ortográfiques y entamos normativos. [Define normes a siguir pa esccribir '''cualquier variedá''' del dominiu llingüísticu].
* Gramática de la Llingua Asturiana (GLA) de l'Academia [tampoco fai falta presentala]
* Cuestiones d'asturianu normativu de Ramón d'Andrés (CAN). [Nun lu tengo a mano y nun sé si ye'l títulu esactu. Creo que son tres llibros que recueyen los artículos publicaos en Les Noticies y que tamién apaez nel sitiu Asturies.com.  Mui claru y cenciellu, a pesar de lo que pueda paecer col fragmentu copiáu más arriba].
* Gramática d'asturianu.  Guía de consulta rápida d'Esther Prieto (GCR).  [El más reciente y con exemplos prácticos]

Vi va poco nuna llibrería un &quot;Diccionario de las hablas leonesas&quot; o dalgo asemeyao (nun tengo les referencies esactes y yá gastare demasiaes perres en llibros esi día, asina que quedeme ensin él).  Nun sé qué tal tará, pero anque solo fuera pol tamañu paecía un bastante bon trabayu.  Gustábame que los llionese me dieren les referencies y me dixeren qué tal ta.  Polo que me paecío ver nun siguía les normes ortográfiques, pero igual valía bien pa conocer el vocabulariu más usáu en Llión.
Tamién vi, pero nun lu tengo, un Diccionariu del vocabulariu de Palacios de Sil de González Quevedo.  El que pueda que complete la llista.

Bono, too esto pa dicir que la llingua yá ta inventada, solo mos queda usala con procuru.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 13:06, 26 agostu 2005 (UTC)


== Sele // solo ==

Sele nun ye sinónimu de solo.  tien el significáu de &quot;despacín&quot;, &quot;con tranquilidá&quot;, &quot;sosegao&quot;

== Extinto ==

¿Cómo se traduce esa pallabra? Yo pensaba en estintu, pero'l diccionariu que tengo estintu lo redirixe a instintu y nun apaez nada por extinto, extintu o similares. A ver si tá por ahi el [[Usuariu:Motán|Normativu Xusticieru]] ;) o algún otru que lo sepa. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:09, 12 setiembre 2005 (UTC)

Y extinguíu/estinguíu, creyo qu'esti vierbu tien participiu regular.
Saludos
--[[Usuariu:Henrique|Henrique]] ([[Usuariu Discusión:Henrique|Alderique]]) 15:17:21, 2005-09-12 (UTC)

¿Y desañiciau qué tal?

== Kenya - Kenia - Quenia ==

Nun alcuentro muncha tradición escrita pal nome del país africanu.  Bono, nin muncha nin poca, nun tengo visto nunca la palabra en nengún testu n'asturianu.   La mayoría e les llingues más cercanes a la nuestra (francés, rumanu, catalán, alemán) escriben el nome como n'inglés.  El castellanu adáptalu a medies (conserva la K pero cambia la -y por una i: Kenia).  El portugués adáptala dafechu : Quénia.  

Igual una solución asemayada a la del portugués( Quenia )yera la meyor pal asturianu. Convién recordar que la K nun forma parte del alfabetu asturianu, anque, como pasa cola W y la J, almítese en delles palabres vinientes d'otros idiomes.  Nel DALA solo hai alredor de 30 palabres qu'entamen per K (kárate, kantianu ...) y en munchos casos la definición remite a la variante ortográfica con q (Kilómetru remite a quilómetru, por exemplu).  

Propongo usar na wiki esta forma (Quenia), a nun ser que daquién tenga constancia de una tradición escrita, por pequeña que fuere, y que convendría respetar en tal casu.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 20:50, 16 setiembre 2005 (UTC)

:Un de los principios de la Uiquipedia ye que nun pue ser fuente primaria. Ye dicir, que lo que venga equí tien que poder contrastase con otres fontes. Pero esti ye un caso bien complicáu, ya que nun hai donde comparar pero ye algo necesiariu. Yo nun acabo de decidime. Kenya paez ser el nome oficial, polo tanto si nun hai lliteratura con otra forma, podía usase esi hasta que algún día hubiera una ortografía más habitual. Por otra parte, Quenia paez más adecuáu a les normes ortográfiques del asturianu. Creo qu'habría que ampliar les propuestes de nomes qu'había fecho Henrique tamién a estos casos. A ver que dicen los demás. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 14:39, 28 setiembre 2005 (UTC)

== Que + el / que + él ==
A ver, yo a falta de llibros ''académicos'' suelo guiame por [http://www.asturies.com/asturianu/], que nel tema 12 [http://www.asturies.com/asturianu/cursu/tema12.htm] diz les siguientes coses:

*Cuando '''que''' (sólo apostrofa'l &quot;que&quot; que nun lleva tilde) va siguíu del pronome '''él''', fai l'apostrofación '''qu'él''':

''quier lo mesmo qu'él''

*Cuando '''que''' va siguíu del artículu '''el''' y tres d'esti apaez una pallabra qu'entama per consonante, faise l'apostrofación '''que'l'''

:''Diz que'l home ye altu''
:''que'l vecín fale''

Pero nun lo tengo claro. ¿«Home» nun sería una pallabra qu'entama por vocal? y si lo fuera, ¿como sería? Por exemplu:
:Diz que'l agua ye lo meyor
:Diz que l'agua ye lo meyor
:Diz qu'el agua ye lo meyor

A ver si alguien pue facer un resumen cola norma bien clara pa los que tenemos la neurona atrofiada xD --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 22:16, 28 ochobre 2005 (UTC)

Meca, creo que metí la pata hasta'l corveyón y,dexándome sobrellevar pola furia correctora, cambié munches veces coses que taben bien : ye verdá '''que + el''' escríbese '''que'l''' y non * '''qu'el''' como yo cuntaba.  Mea culpa, mea maxima culpa.  Voi tratar d'igualo. 

Otramiente, según les NO , el to exemplu escríbese  ''Diz que l'agua ye lo meyor''. Les palabres qu'entamen per h (muda) como ''home'' compórtense igual que les qu'entamen per vocal.  (''Diz que l'home ye altu'').

Resumiendo:
*que + el (artículu): '''que'l''' (''ye más altu que'l padre'')
*que + él (pronome): '''qu'él''' (''ye más altu qu'él'')
*el + palabra qu'entama per vocal o h muda: '''l''''  (''l'orbayu'', ''l'home'')
*palabra qu'acaba per vocal + el: ''''l''' (''abri'l coche'')
*palabra qu'acaba per vocal + el + palabra qu'entama per vocal: '''l'''' (''ye l'amu'')

Otru detallín: '''El''' nun apostrofa cuando va detrás de '''y''', pero sí con '''o''' o '''si''' (condicional):

Xuan '''y el''' fíu trabayen / Yá lo fadrán Xuan '''o'l''' fíu , '''Si'l''' padre lu ayuda terminará a la hora.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 20:07, 30 ochobre 2005 (UTC)

Creyo que nun ta nas normas pero en Llión, davezu emplégase outra ''cuasinorma'' que ye cuandu la pallabra ye femenina y escomienza por una afixu de negación comu ''a'' esta nun s'apostrofa pa nun producire confusión cola pallabra orixen, comu nun sou muitu bonu esplicándome pondréi un exemplu:
*La normalidá 
*La anormalidá frente a l'anormalidá, dau que falando podría enquivocase. 
Nun séi si sirvirá pa dalgu.
--[[Usuariu:81.172.32.5|81.172.32.5]] 20:37, 30 ochobre 2005 (UTC)

== h. sopuntiada ==
Vense munchos casos nos que s'usa la ortografía h. pa trescribir n'asturianu palabras vinientes d'otres llingües que tienen una h aspirada o un soníu asemeyáa a la j castellana o ch del alemán : ''Sah.ara'', ''Suah.ili'', ''h.emer'' (a veces tengo lleío hasta ''h.oder'' o ''arroh.ar'').  Convién recordar que la h. ye una grafía dialectal, usada pa marcar n'asturianu oriental principalmente delles palabres que tienen una h aspirada, y que correspuenden a una f- nel restu del dominiu llingüísticu: ''h.acer'', por casu, que correspuende al  ''facer'' usáu n'otres fasteres.  
[http://www.asturies.com/paxina.php?fpaxina=bilordios0617 RdA] recomienda usar:
*la ortografía orixinal pa les llingües modernes qu'usen l'alfabetu llatinu: ''hippy'', ''Bochum''...
* '''h''' pa los cultismos del griegu y del llatín: ''hípicu, hosana''
* '''h''' pa trescribir la h aspirada de les llingües modernes escrites n'otros alfabetos:  ''Sahara, Husein'' ...
* '''kh''' pa trescribir el soníu de [x] (j española o ch alemana) n'alfabetos estremaos del llatinu: ''Khomeini, Aga Khan''.

Les normes ortográfiques de l'Academia almiten l'usu de la h sopuntiada como signu d'acentuación d'una aspiración en pallabres extranxeres o cultismos. Asina: H.amás, H.away o Sah.ara. Poro, emplégase na prensa escrito. [[Usuariu:Jesusito|Jesusito]] 11:26, 26 marzu 2006 (UTC)

Nun sé a qué normes ortográfiques te refieres, Jesusito, igual nun tamos falando del mesmu llibru.  Nel que yo tengo delantre los güeyos, editáu pola Academia en 1996 (''Normes Ortográfiques y conxugación de verbos'', 4ª edición revisada), indícase que la h. úsase &quot;nos orientalismos que pasen a la llingua lliteraria&quot; (h.ou, h.ue), na toponimia de la fastera oriental d'Asturies (H.ontoria ...) y nes pallabres &quot;guah.e y h.ispiar&quot;.  (páxines 11 y 31).  Nun alcuentro más referencies, si tu ties dalguna diba prestame que mos la comunicares.  

La opinión de Ramón d'Andrés que resumí más arriba paezme hasta agora la única posición argumentada con seriedá dende un puntu de vista filolóxicu.  Ye verdá que, en dellos testos se puen lleer coses como les que tu escribes, pero nun me paez que los autores tenga tanta solvencia como'l llingüista que t'acabo de citar.  Y en cualquier casu nun aporten nenguna xustificación y básense cuando menos nuna interpretación más que llibre de les normes ortográfiques.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 15:40, 26 marzu 2006 (UTC)

Igual me colé. Pero entiendo que ye eso lo que quieren decir. Teo la edición de 2005, la sexta. Na páxina 14, nel puntu 1.1.2 diz que &quot;L'aspiración, cuando quiera manifestase na escritura, escríbese siempre con h., enxamás con j&quot;. Entiendo que refiérense a l'aspiración en xeneral. Amás, la combinación kh peme que nun tien xacíu cuando la k nun ta incluyía nel alfabetu. Nun sé.   [[Usuariu:Jesusito|Jesusito]]

Polo que me paez entender, el puntu 1.1.2 fai referencia a l'aspiración típica de de los orientalismos, y que tamién apaez delles veces fuera d'esti territoriu.  Son palabres como h.ou, h.uente o h.ueya y indícase que nestos casos utilízase h. y non j (jueya, juente) como fain o facíen dalgunos autores.  Nun tien nada que ver, con otros casos nos qu'apaez la jota castellana, porque recomiéndase esplícitamente escribir los topónimos onde se siente esi soníu cola so grafía orixinal:  Jalisco (y non H.alisco).  

D'alcuerdu que la K nun ye una lletra en principiu del abecedariu asturianu, pero, igual que la J úsase pa trescribir delles palabres estranxeres nes qu'apaez (Kepler ...).  La solución Kh, que ties razón de siñalar que nun apaez nes normes ortográfiques, tien el méritu de ser la más espardida nes principales llingües qu'usen l'alfabetu llatinu pa trescribir un soníu dende idiomes como l'árabe o'l persa.  Tamién ye, hasta agora, la únicia propuesta formulada por un llinguista reconocíu.  Si l'Academia o otros filólogos de prestixu proponen dalgo meyor, yo diba ser el primeru en siguir la nuebva norma.  [[Usuariu:Motán|Motán]]

Arroh.ar ye correutu.

== Nomes de llugar  ==

Vuelvo a sacar el tema de los nomes de llugar adaptaos d'otres llingües. Yá se presentó'l casu con Kenya (Kenia - Quenia) y agora con Istanbul (Estambul).  Mientres esperamos pola definición d'una norma clara de quien la tien que facer (l'academia) podemos adoptar unos criterios d'usu claros.  Yo propongo los que vienen darréu, pero ye solo una propuesta, claro:

* Privilexar les formes que yá esisten na llingua y que tean atestaes na escritura.  Tampoco ye tan fácil, porque a veces empleguense formes contradictories y en munchos casos ensin nengún rigor.  Por exemplu pa la ciudá belga de '''Liège''' tengo lleío ''Liex'' (nun textu d'Antón García) y hasta ''Lieja'' (!) (n'asturnews). Tamién García Árias conseña'l patrimonial ''Llexa''.
* Nos casos duldosos pue ponese como referencia la forma más asemayada na llingua orixinal, faciendo una redireición dende la otra forma: El títulu del artículu pue ser '''Istanbul''' y facese una redireición a él dende ''Estambul''.
* Nos topónimos de llingües escrites con alfabetu llatinu pue conservase la ortografía orixinal.  Cuando se trescribe dende otros alfabetos val más adaptar el topónimu a la ortografía asturiana o internacional (ver equí mesmo más arriba como trata'l  problema de la h. Ramón d'Andrés).  Por eso, contrariamente a lo que dixi va tiempu, igual ye meyor usar la forma '''Kenya''' (en cuenta de Quenia).
* Colos topónimos del castellanu podemos facer lo mesmo que colos de les otres llingües.  Nun hai razón pa traducilos y ye absurdo escribir &quot;Los Anxeles&quot; en cuenta de &quot;'''Los Angeles'''&quot;. En cambiu, si hai una tradición clara d'adaptación hai que la siguir.  ye'l casu por exemplu de '''L'Habana''', qu'apaez por exemplu asina nos títulos d'obres de Pepín de Pría o de Xuan Bello. Incluso ''La Bana'' en dellos cartafueyos del sieglu pasau. 

Igual a dalgunos -yos paez una discusión bizantina, pero'l tema paezme bastante importante porque afecta a la credibilidá de la wiki. Por eso hemos de tratar de buscar entre toos la solución más afayadiza, buscando siempre la claridá y el rigor.  Y teniendo bastante humildá pa nun mos creyer los inventores de la llingua.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 15:24, 18 avientu 2005 (UTC)

¿Y si y entrugamos a l'ALLA? Al marxen de lo que nos digan, hai que tener en cuenta una cosa, qu'hai qu'emplegar el términu más usáu, anque nun sea l'oficial. Vien a ser como la política de nomes qu'hay na es:, que s'empleguen los términos tradicionales antes que los oficiales y por eso se prefier ''Pekín'' a ''Beijing''. Si dentro de X años tol mundo diz Beijing, entós camudarase'l nome. El nuestru casu ye más complicáu, porque na mayoría de veces nun hai ''tradición'' de nengún tipu, así que taba bien llegar a un consensu definitivu y tirar con él, pa bien o pa mal. ¿Alguien s'anima a antruga-yos a los de l'ALLA? --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 22:48, 18 avientu 2005 (UTC)

Val, voi manda-yos un corréu electrónicu.   Si contesten yá pondré la rempuesta nesta seición.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 08:57, 19 avientu 2005 (UTC)


L'ALlA dexa bien claro nel so llibru &quot;Nomes de conceyos, parroquies, pueblos y llugares del Principáu d'Asturies&quot; que:
&quot;15.1. Los demás nomes de llugar respétense na so espresión autóctona o talamente como foron adautaos de vieyo al asturianu&quot;
Güei taba escribiendo sobre la provincia de Uesca (esa ye la grafía que tien en aragonés y polo tanto la qu'hai que respetar a falta d'otra tradición na nuesa llingua) y dempués descubrí qu'hai otru artículu de &quot;Provincia de Huesca&quot; con tola toponimia aragonesa &quot;asturianizada&quot; con coses como &quot;Xaca, Xacetania,...&quot;. Esto nun ye serio, les riegles de l'ALlA tán pa daqué, y la toponimia nun ye una cosa cola que podamos xugar, ye la que ye y puntu. Entós Washington ye Washington, y non Guásinton, y lo mesmo pa tolos nomes de sitios. Saludos, &quot;Panḷḷón&quot;

Toi contigo en que nun hai qu'asturianizar por asturianizar, lo de los nomes esos hai que ponelos bien. Pero nun coincido colo de Uesca frente a Huesca. Paezme innecesariu. Yo creo que toos los asturfalantes identifiquen Huesca ensin problemes, y además esi ye'l nome oficial. Pero Uesca non. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 20:05, 21 abril 2006 (UTC)

Creo que la norma hai qu'afitala pa nun repetir errores. Esto ye, si nun hai una forma asturiana perafitada nel usu (Estaos Xuníos, Alemaña, L'Habana) lo propio ye caltener la forma orixinal y oficial. Metese en asturianizar nomes de llugares que pue que s'escriban por primer vez n'asturianu nun ye nin práuticu nin seriu. Naide va buscar Uesca nesta Wikipedia.
Dotramiente, hai d'afitar tamién otra cuestión: nun paez mui seriu que dellos topónimos apaezan 'asturianizaos' y otros 'llionizaos'. Dígolo por casos como [[Isllas Sorlingas]], Islles Canaries..etc. O Isllas o Islles. N'asturianu, quiérase o non, hai una norma, y'l plural femenín fina n'-es. Nun digo nada de que caún escriba nel dialeutu que-y pete, pero la wikipedia requier d'un orde. Nun pue haber artículos que se nomen Llingües romániques y otro que seya sobre Llinguas eslavas. Nun sé qué pensais, pero creo que hai d'echar un güeyu a ese coses. [[Usuariu:Jesusito|Jesusito]] 09:29, 22 abril 2006 (UTC)

:Lo segundo que menciones más bien sería cosa de dexalo bien claro entre estes tres páxines: [[Uiquipedia:Nomenclatura]], [[Uiquipedia:Convenciones de nomenclatura]] y [[Uiquipedia:Votación de las convenciones de nomenclatura]]. Coles coses diches ahí habría que facer una única páxina onde se dexara bien clara la política a siguir. Agora mesmu, pa mi, ta mui confuso tal y como ta redactáu, incluso hai delles coses contradictories. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:13, 25 abril 2006 (UTC)

==Hestoria / historia==
Hai que escoyer una de les dos formes. El mi diccionariu redirixe historia a hestoria. ¿Qué diz l'Alla? --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:20, 30 marzu 2006 (UTC)

El DALLA tamién. Camiento que les dos son igual d'afayadices, pero historia ta más extendío. Asina que pienso que lo meyor ye faer lo mismu, esto ye: redireccionar dende hestoria. [[Usuariu:Jesusito|Jesusito]] 12:49, 30 marzu 2006 (UTC)

== Imaxe, resume ==
Los cultismos introducíos n'asturiano, a diferencia del español, pierden la -n. La forma normativa ye: crime, imaxe, orixe, marxe, resume, réxime, virxe ...   

En cambiu, el plural d'eses mesmes palabres termina en -nes: crímenes, imáxenes, etc.   EP siñala solo dos escepciones, que son en realidá palabres patrimoniales y non cultismos: el velame / los velames, el furame / los furames.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 19:40, 31 mayu 2006 (UTC)
:Agora que veo esto, recuérdovos que tábemos falando de facer unos cambeos [[Plantilla discusión:Wikivar|equí]]. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 21:03, 31 mayu 2006 (UTC)

==Greyu / Grea==
Hai una buena riestra d'entraes, especialmente dedicaes a empreses de telecomunicación o automovilístiques, qu'empleen la palabra ''greyu'', n'expresiones del tipu ye ''ún de los principales greyos del mundu''.
El Diccionario General de la Lengua Asturiana define ''Greyu'' como: ''Prado con peñascos de piedra caliza [Co]. 2. Grayu''.
Y ''Grayu'' como ''1. Grajo [Lln. Ca. Ay. Qu. Tb. Md. Bab. Tox (= glayu). /Eo/. Llomb]. 2. Glayu''.

El DALLA nun fai referencia dala al términu ''Greyu'', polo que creo que podemos tar (a falta de consultar otru tipu de documentación) ante una palabra inventada, col peligru de que xeneralicemos otra más. [[Usuariu:Zato-ino|Zato-ino]] 17:01, 6 xunu 2006 (UTC)

Creo qu'en tolos casos nos que s'usa na uiqui ye col sentíu de &quot;grupu&quot;, la forma qu'apaez nel DALLA.  Si m'alcuerdo bien pregunté-y por ella una vez a la persona que la usaba (Henrique) porque tamién me chocaba bastante esi empléu. Contestóme que nun conocía la etimoloxía, pero qu'en Lleón tien el significáu mencionáu antes.  A falta d'otres fontes, tien toles traces de ser una confusión . Según el DGLA, como bien dices, en Babia &quot;greyu&quot; tien esactamente'l mesmu significáu qu'en Teberga o en Quirós: ye una variante del nome del páxaru, que se conoz na mayor parte del dominiu llingüísticu como  &quot;glayu&quot;.  

Nun sé si en dalguna monografía dialectal apaez &quot;greyu&quot; conl significáu de ''grupu'', pero anque fora asina paezme poco acertao usar la palabra: yá esiste un términu pa esi conceptu y nun tien xacíu sostituyilu por otra que , d'esistir, tien un empléu mui pocu espardíu.  [[Usuariu:Motán|Motán]] 18:35, 6 xunu 2006 (UTC)

GREYU nun ye nenguna ''pallabra inventada''. Ta recoyíu nel Dast-cast y nel DALLA y DGLA a traviés de la variedá dialeutal de Sobrescobiu GREA, la: sust. Grupu [de persones, d’animales] y equival al castellanu GREY (Del llat. grex, gregis, rebañu). Al aviesu, GRUPU tién n'ast.l significáu  de ''Fariñes'' y el sentíu de conxuntu de persones o coses (que namás apaéz conseñáu nel DALLA) ye un neoloxismu (del italianu gruppo y esti del Xerm. krupp ''masa, pastia'', onde vése como l'ast. mantién el sentíu orixinal del xermanu). En cuenta d'ello, y de que gurpu nun ye otra cosa que fariñes, comida fecho con maíz y cocío con agua y lleche, l'ALLA encamienta l'usu de voces alternatives pal significáu de 'conxuntu de persones  o coses' ENSAME, CONXUNTU, CUELMU, etc. Con tou, etimolóxicamente GREYU (o GREA) tan correchamente utilizáes. [[Usuariu:95.22.72.186|95.22.72.186]]

::* Hola. Toi viendo tolos cambios y &quot;observancies&quot; que tas faciendo. Sobre esta de &quot;greyu&quot;, quiero facete una pregunta: ¿D'ónde saques tu que &quot;greyu&quot; y &quot;grea&quot; son pallabres sinónimes y que tienen el mesmu orixen etimolóxicu? ¿Pues dar referencies? ¿Ónde visti nel DALLA o'l DGLA que yera una forma dialeutal de Sobrescobiu? De toes formes, anque tuvieren el mesmu orixen etimolóxicu, eso nun quier dicir que na so evolución posterior caltengan el mesmu significáu (l'asturianu &quot;salir&quot; y l'italianu &quot;salire&quot; vienen dambos del mesmu verbu llatín, pero nun signifiquen lo mesmu nin siquiera col orixinal (n'ast. ye &quot;dir fuera d'un sitiu au se ta&quot;, l'it. ye &quot;xubir&quot;, y en llatín ye &quot;saltar&quot; -significáu que caltién el so herederu rumanu &quot; a sări&quot;; el francés &quot;salir&quot; (emporcar) nun ta rellacionáu porque ye un verbu formáu dende l'axetivu &quot;sale&quot;-). Dices que ta recoyíu nel Dast-cast... ¿que ye'l &quot;Dast-cast&quot;? Nun sé a qué tas faciendo referencia, en serio. Nel DALLA nun ta recoyida esa pallabra &quot;greyu&quot; (anque sí &quot;grea&quot;), y nel DGLA ciertamente ta rexistrada, con dos aceiciones, pero que nenguna d'elles ye'l de &quot;grupu&quot;; poro, si bien la pallabra en sí nun sedría nengún inventu, el so significáu y usu que se-y quier dar -y que me paez que tu defendes- sí.--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] 17:41, 6 febreru 2012 (UTC)
::* Yo otra vegada. Por si l'exemplu de &quot;salir&quot; nun te val, al ser de llingües difierentes, póngote'l de &quot;pallabra&quot;/&quot;parola&quot;: entrambes tienen el mesmu orixen etimolóxicu, llatín 'parabola', pero nun signifiquen lo mesmo y por tanto nun son sinónimes. VUelvo entrugate: ¿d'ónde saques tu que son pallabres sinónimes? Amás, &quot;greyu&quot; nun ta conseñáu nel DALLA, &quot;grea&quot; (y con esi significáu de &quot;grupu&quot;) por embargu sí, ¿Por qué nun dediques el tiempu a cambiar tolos &quot;greyos&quot; qu'atopes na wikipedia por &quot;grea&quot;?--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] 17:50, 6 febreru 2012 (UTC)

&quot;Diccionariu Asturianu-Castellanu&quot;. Xuan Xosé Sánchez Vicente: '''Greyu''', m: grupo, 2. pandilla, 3. clan.  

&quot;Diccionario General de la Lengua Asturiana&quot;. Xosé Lluis García Árias '''Grea''', la: Grupo [Sb]. Sb = Sobrescobiu.

&quot;Diccionariu de la Llingua Asturiana&quot; '''Grea''': sust. Grupu [de persones, d’animales].

Yes un poco pota rapáz. Namás sabes retrucar.
:::* &quot;Y lo que te rondaré, morena...!!!&quot;--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] 17:51, 6 febreru 2012 (UTC)
:::* Gracies por aclarame que Dast-cast ye'l diccionariu de X.X. Sánchez Vicente. Pero voi dicite una cosa: nun m'insultes porque nun me corto nada en mandate a la puta mierda, babayán. Espliquete claramente y sin faltar el mio plantegamientu. Fai lo mesmo, si pues.--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] 17:56, 6 febreru 2012 (UTC)

Nun to yo pa esclarate res a ti. Pero enantes de desfacer (que póneste siempre como un silfu) procura mirar que desfaes correchamente. Y por cuenta d'ello dígote (nun ye nengún insultu) que yes un bon cafiante (o pota). El to plantegamientu ye, usando el to estilu ''una puta mierda'' porque sin saber ónde ni cómo taba conseñáu ''greyu'' ya m'esplicarás como pudisti saber que non yera sinónimu de ''grea'' de la que cuido que (como faes davezu) namás yera pa tocar los coyones.
:::* Por supuestu. Eso sí, yo nun m'oculto tres d'una IP, asina se pue siguir perfectamente lo que faigo o non y lo que contribuyo o non ensin problemes. Y pa cafiante tu, que según paez yá te bloquiaron una vez... a min entá non (anque quiciabes lo mereciere, too pue ser). Y pa saber si grea y greyu son o non sinónimos, simple, miré el DALLA y el DGLA, que'l primeru nun inclúi una y el segundu afirma que nun son sinónimos. Si lo quies ver, bien, sinón, tamién, qué más dará yá... hale, a siguir dando lleiciones d'asturianu pernormativu, que yo yá fai tiempu que dexé de facelo, por cierto.--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] 18:34, 6 febreru 2012 (UTC)

Pues nun se te nota un rispiu né (a ver si ye verdá).

== Conceyos de Soria ==

Quisiera pedir ayuda para escribir estos articulos porque temo escribir en un asturiano poco correcto.
:Equí tamos trabayando pa facer una enciclopedia llibre. En resultancies tamos trabayando pa facer la conocencia de nueso. Equí naide nun ye espertu nel asturianu; de xuru que tol mundu cometió dalgún error. Que nun t'&quot;achante&quot; l'asturianu, que como ves nun ye tan enrevesáu. [[Usuariu:Tokvo|Tokvo]] ([[Usuariu alderique:Tokvo|alderique]]) 20:57, 3 febreru 2014 (UTC)

::Te agradezco que quieras colaborar en esta wikipedia, no somos muchos y todo nuevo artículo es más que bienvenido. Sin embargo, si no sabes redactar con la suficiente corrección en asturiano, esto hará que necesariamente alguien lo tenga que revisar, y ya tenemos muchos artículos con gran cantidad de error morfológicos, sintácticos y léxicos.--'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 17:03, 23 febreru 2014 (UTC)

== ¿Planeta enanu o Planeta nanu? ==

Eso mesmu, ¿como taría meyor? ¿nanu sería vulgarísmu? --[[Usuariu:Mikel|Mikel]] [[Usuariu_discusión:Mikel| (mensaxes)]] 20:07, 25 agostu 2006 (UTC)

:Hola, Mikel. El diccionariu normativu recueye dambes formes, pero la entrada '''enanu''' refier a la de '''nanu''', o seya que lo que l'Academia aconseya ye calcar '''nanu'''. Un saludu --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] 23:43, 25 agostu 2006 (UTC)

::Ok, gracies. Tengo que camudar entos los articulos relacionaos col [[Sistema solar]].--[[Usuariu:Mikel|Mikel]] [[Usuariu_discusión:Mikel| (mensaxes)]] 23:59, 27 agostu 2006 (UTC)

==Electromagnetic==

Diba echar un gabitu entamando dellos artículos na categoría d'[[Oxetu astronómicu|oxetos Astronómicos]], pero les dificultaes ortográfiques qu'atopo son abondes... Nesti casu, (ensín facer babayaes como lo de Jerónimo Granda y el ''prau qu'atrapa''), tuve mirando perende y peme qu'el '''Ellectromagnéticu''' qu'atopé perhí diba ser axeitáo, pero éntrame la dulda col fonema ''h.'' de la ''g'', que taría mal fecho n'asturianu. ¿Dixo daqué del ''magnetismu'' l'ALLA?  ¿Faise como n'''imaxe'', &quot;''xeniu''&quot;, étc...? Gracies --&lt;font family=&quot;verdana&quot;&gt; [[User:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#666699&quot;&gt;''' · Ravenloft ·''' &lt;/span&gt;]]&lt;font size=&quot;2&quot;&gt;&lt;span style=&quot;background-color:#6699FF&quot;&gt;&lt;sup&gt;[[User talk:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#FFFFCC&quot;&gt; · (talk) · &lt;/span&gt;]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt; 14:12, 11 febreru 2007 (UTC)
:Hola, Ravenloft. La consonante ''g'' de final de sílaba caltiénse siempre, sacantes los casos de pallabres perafitaes na fala como ''ma(g)dalena'', ''repu(g)nante'', ''i(g)norante'' o ''mali(g)nu''. Poro, ''magnetismu'' escríbese asina (igual que ''magnesiu'', ''dignu'', ''signu'', ''significáu''. Otra cosina: toles pallabres derivaes de: ''electrón'' (non ''ellectrón'' nin ''elleutrón'') caltienen la ''l'' ensin tresformación en ''ll'', yá que'l prefixu ye ''electr-'' y d'esta miente considérase un cultismu o neoloxismu. Nun ye lo mesmo que por exemplu ''collaborar'', onde ta formada por ''co-'' y ''llaborar''. Asina, escríbese ''electromagnéticu'', ''magnetismu'', ''electrónica'', ''electroencefalograma'', ''electrocardiograma'', etc. Sicasí, les pallabres derivaes d'''electricidá'' (prefixu ''electric-'', que non ''electro-'') puen escribise como ''lletri-'', por exemplu: ''lletricidá'', ''llétricu'', ''lletrificar'', ''lletricista'', etc. Un saludu --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] 17:09, 11 febreru 2007 (UTC)

:Gracies Esbardu. Asina quedóme perclaro. Sicasí nun soi a pescanciar como ye que, nos neoloxismos cola ''g'' final de sílaba, caltiénse esi fonema foriatu ''hache aspirada'' (j castiellana) na ''gue'' asturiana, y nun se fai como nes pallabres &quot;vieyes&quot;. ¿Fala l'ALla d'esa esceición na pronunciación de la lletra ''g'' como ''h.'' y non ''gue''? Un saludu --&lt;font family=&quot;verdana&quot;&gt; [[User:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#666699&quot;&gt;''' · Ravenloft ·''' &lt;/span&gt;]]&lt;font size=&quot;2&quot;&gt;&lt;span style=&quot;background-color:#6699FF&quot;&gt;&lt;sup&gt;[[User talk:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#FFFFCC&quot;&gt; · (talk) · &lt;/span&gt;]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt; 18:30, 11 febreru 2007 (UTC)

::L'ALLA fala de la pronunciación d'esi grupu consonánticu nel separtáu 1.7.8.1.c de les normes ortográfiques (edición 2005) y nel separtáu III.1.8 de la Gramática (tercer edición, 2001). Resumiendo un poco, la pronunciación ye idéntica n'asturianu y en castellanu: pronúnciase con soníu suave (gue) pero más neutralizáu tovía: ye lo qu'en filoloxía nomen archifonema velar (/G/:). Falando correuto, en castellanu (nin por supuestu n'asturianu) nun se pronuncia ''sijnu'' ni ''majnéticu''; esta pronunciación, sin embargu, ye la que la xente suel dicir (igual que la pronunciación ll/y, yá sabes). Un saludu --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] 21:31, 11 febreru 2007 (UTC)
::: Echaré-y un güeyu. Gracies! --&lt;font family=&quot;verdana&quot;&gt; [[User:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#666699&quot;&gt;''' · Ravenloft ·''' &lt;/span&gt;]]&lt;font size=&quot;2&quot;&gt;&lt;span style=&quot;background-color:#6699FF&quot;&gt;&lt;sup&gt;[[User talk:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#FFFFCC&quot;&gt; · (talk) · &lt;/span&gt;]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt; 22:07, 11 febreru 2007 (UTC)
*Agora estos, que dalgún académicu tienenlu dientro, falen de ''Lletromagnético'' [http://www.astura.org/andecha/archivu/act101_xix.htm], como si fora'l prefixu ''electric''. Entróme la dulda y mirando perhí sal qu'el ''electro-'' de ''electromagnetism'' vien del conceutu de ''campu llétricu'' [http://en.wikipedia.org/wiki/Electromagnetism], y esti vien de ''carga llétrica'' [http://en.wikipedia.org/wiki/Electric_charge], que ye la [[Sistema Ceguesimal|corriente llétrica por unidá de tiempu]], que vien de ''lletricidá'' [http://en.wikipedia.org/wiki/Electric]. Asina, etimolóxicamente, paez qu'el orixe de ''electromagnetic'' ta más averao al conceutu de lletricidá, que de ''electrón'', que ye la partícula subatómica que tien carga llétrica negativa, y seríen correutos ''Lletromagnetismu'' y ''Lletromagnéticu'' al venir de ''lletricidá'' y ''magnetismu'', y non del prefixu ''electro-''--&lt;font family=&quot;verdana&quot;&gt; [[User:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#666699&quot;&gt;''' · Ravenloft ·''' &lt;/span&gt;]]&lt;font size=&quot;2&quot;&gt;&lt;span style=&quot;background-color:#6699FF&quot;&gt;&lt;sup&gt;[[User talk:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#FFFFCC&quot;&gt; · (talk) · &lt;/span&gt;]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt; 14:20, 15 febreru 2007 (UTC)
: Nun ye que yo seya de los que consideren que'l Diccionariu de l'[[Academia de la Llingua Asturiana]] seya la Biblia, pero a él recurro bien de veces y nesti casu que tratamos recueye clramente la palabra ''Electromagnetismu''. Arriendes d'ello, si vemos les llingües del nuestru entornu toes elles tienen el raigañu ''electro-'', nun tienes más que dir a la mesma wikipedia en castellanu y ver los enllaces a otros idiomas qu'apaecen na entrada d'electromagnetismo. Ello ye asina porque se trata d'un neoloxismu adaptáu por toes colos mesmos criterios. Yo creo que ye asina como tenemos que proceder na nuestra llingua. Tenemos que tener en cuenta que n'asturianu tamién tenemos un nivel cultu y otru vulgar. [[Usuariu:Zato-ino|Zato-ino]] 19:15, 15 febreru 2007 (UTC)

:: Si hom sí, si yá tamos d'alcuerdu. Nel DALlA vien asina, y asina quedará equí. Pero como tú dixisti, el DALlA nun ye la santa Biblia, y esti comentariu caberu yera namái qu'un camientu sobro'l desendolcu etimolóxicu d'eses pallabres. Si adicamos pa l'orixe del prefixu nesa pallabra dende un puntu de vista dafechu asturianu llinguísticamente, y non de los prefixos cultos de los que surde, nun sería tan alloriao etimolóxicamente afirmar qu'el términu vien direutamente de ''llétrico'', ''lletricidá'' y ''magnéticu'', que ye lo que se ve que camentaran los del comunicáu d'Andecha al ponélo asina. --&lt;font family=&quot;verdana&quot;&gt; [[User:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#666699&quot;&gt;''' · Ravenloft ·''' &lt;/span&gt;]]&lt;font size=&quot;2&quot;&gt;&lt;span style=&quot;background-color:#6699FF&quot;&gt;&lt;sup&gt;[[User talk:Ravenloft|&lt;span style=&quot;color:#FFFFCC&quot;&gt; · (talk) · &lt;/span&gt;]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt; 20:18, 15 febreru 2007 (UTC)

== ¿ Permítense coses... ==

...como éstes?  [[Ponte a prueba]] 
--[[Usuariu:Astur|Astur]] 21:37, 15 febreru 2007 (UTC)

==¿Comu se diz?==

¿Comu se diz director o direutor? gracies anticipaes.
[[Usuariu:Hugo|Hugo]] 20:30, 24 mayu 2007 (UTC)
:Pue escribise de les dos maneres, según los gustos (yo por exemplu tiendo a poner direutor). De toes maneres l'Academia de la Llingua Asturiana recomienda que pal asturianu escrito s'use &quot;ct&quot; en cuenta de &quot;ut&quot;. Un saludu --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] ([[Usuariu_Discusión:Esbardu|discusión]]) 18:30, 24 mayu 2007 (UTC)

==Llocalización==
Hola. Ando iguando la páxina de los castros d'Asturies, y nun atopo la pallabra afayadiza pa tornar la pallabra &quot;localización&quot;. &quot;Llocalización&quot; o &quot;ubicación&quot; nun son, según el diccionariu de l'ALLA, pallabres asturianes, y nun soi quien a escurrir otra. ¿Dalguna suxerencia?

Otra cosina. Hai per ahí (vila nuna páxina, pero nun m'alcuerdo'n cuála) una plantía pa pone-yos a les páxines nes qu'anda unu trabayando. ¿Cómo puedo atopala?
Gracies anticipaes.
--[[Usuariu:Cardoso|Xuan Cardoso]] 07:25, 28 agostu 2008 (UTC)

allugamientu

==H aspirada==
Toi trabayando nun proyectu n'asturianu y faime falta escribir la Ḥ , ḥ pero nel mi popcesador de testu nun la tengo, ¿como puedo conseguila? Gracies.

==Toponimia mundial==
L'ALLA ta acabante d'asoleyar el so Caratfueyu coles propuestes de nomes de países y capitales del mundu. Quiero plantegar si dende la Uiquipedia, cómo yá se falara, vamos adoptar eses propuestes como propies y por tanto facer los camudamientos oportunos o vamos siguir otres. Un saludu.

Exemplos:

* [[Sarayevu]] en cuenta de [[Sarayevo]].

* [[Bangladex]] en cuenta de [[Bangladesh]].

* [[Exiptu]] en cuenta d'[[Exipto]].

* [[Caraques]] en cuenta de [[Caracas]].

Lo mesmo pa los xentilicios como ''afganistanu''... pa too ello taba perbien l'emplegu d'un bot y la participación de tolos usuarios posibles pa igualo too de manera acondada.

--[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] 16:15, 9 abril 2010 (UTC)

Bones, Vity. Creyo que nun hai dubia no qu'hai que facer, lo más sensato ye siguir la norma de l'ALLA. Voi desenpolvar EsbarduBot y pondrélu al serviciu d'ello. De toes maneres, agora agora mesmu nun me queda munchu tiempu llibre, y tovía nun teo'l llibru ente les manes. Si quies, pues dir amestando les propuestes de los cambeos en [[Uiquipedia:Bots/Solicitúes]], y en cuantes que tenga llistu'l bot, fáigolo.

Munches gracies Esbardu. Yo tampoco lu tengo, porque anunciaronlo de vienres y entá nun taba nes llibreríes, pa la selmana que vien seguramente tará. Yo tampoco tengo dulda d'ello (magar que nun me presten delles soluciones que lleí en prensa), pero nun ye bonu entamar los cambeos ensin consultalu un pocu colos demás. Comprometome a, en teniendo'l cartafueyu, dir copiando les propuestes y facer les redireiciones oportunes nos artículos. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] 10:55, 10 abril 2010 (UTC)

Yo téngolu, sicasí nun tengo demasiáu tiempu, paezme qu'Astur quedó con ún pa pasailu a Bar (paez que lu conoz) lo guapo yera facer un bot... pero eso lleva más tiempu. De momentu podíemos dir cambiando los artículos de cada país, y depués metenos a xentilicios y demás con un bot. Sicasí polo que mire por encima coincidimos en casi toos ;)--[[Imaxe:User with smile.svg|18px]][[Usuariu:Mikel|Mikel]] [[Imaxe:Mail-forward.svg|18px]][[Usuariu_alderique:Mikel|alderique]] 10:54, 11 abril 2010 (UTC)

Yo tamién entiendo que lo qu'hai que facer ye seguir les propuestes de l'Academia, por más qu'eses propuestes nun seyan siempre les más afayadices. De los exemplos que nos puso Vity ye fácil ver que nel casu de [[Sarajevo]] y especialmente nel de [[Caracas]], les llingües del nuestru entornu caltienen la denominación cola qu'inicialmente les abrieramos na wiki asturiana. En fin, qué vamos facer. Pienso que ye otra oportunidá ganada pa dir dando la nota y alloñanos de la fala real que tovía se conserva n'[[Asturies]]. Pero sí, creo qu'hai que seguir la normativa académica. Un saludu. --[[Usuariu:Zato-ino|Zato-ino]] 05:52, 12 abril 2010 (UTC)

: Bones, soi Astur. (Mikel: non, nun conozo a [[usuariu:Bar|Bar]]. Lo que dixi ye que diba pasá-y la rellación de paises, capitales y xentilicios pa usalos na Uiquipedia xDD ). Yo pienso que debiéremos siguir los conseyos de la ALLA. Como exemplu, dicir que l'usu de los términos informáticos qu'espublizó en so día, fuéronnos de muncha aida pa facer les tornes de yá-sabéis-qué. (Y cuando fuimos a entruga-yos dalguna cosa, siempres s'amosaron dispuestos a falar, desplicar, ya inclusu a aceutar suxerencies nueses.) El cartafueyu téngolu equí conmigo agora mesmo, y dempués d'echa-y un güeyu, veo munches coses lóxiques y que nun tán descaminaes del usu que se facía, hasta agora na Uiquipedia. Eso quier dicir una cosa: que la xente de la Uiquipedia tien bon xacíu y nun yéremos tan malos como pensábemos xDDD  Bromes aparte, dicir que na mayor parte de les situaciones l'ALLA ameyora'l términu. Asina, por exemplu, propón Ucraína, Ḥong Kong, Mayuru, y Sáḥara  (daivos cuenta que tenemos un soníu, el de la hache aspirada que viénnos muncho meyor que nel casu de los castellanos, qu'escriben: Sáhara, y dicen &quot;sájara&quot;). La nuesa ḥ ye más afayaíza. N'otros casos pueden desconcertanos, pero nun me paez problema. En definitiva, el cartafueyu afita MUNCHOS de los términos que yá s'emplegaben na Uiquipedia, y el restu malpenes si varíen. Na mio opinión, tendríemos d'adoutar los términos. ¿Qué xacíu tien una Uiquipedia que va escontra la norma? (Nel casu de Freetown, Ciudá llibre, nun pasa nada por emplegar los dos, pero calteniendo nel títulu el qu'aconseya l'ALLA.) [[usuariu:Esbardu|Esbardu]], vas tener que sacar tiempu de dalgún llau. Si quies, puedo pasate yo el cartafueyu. Saludos. --[[Usuariu:Astur|Astur]] 12:56, 12 abril 2010 (UTC)

Bones xente. Pues yo voi ser el que toque les narices con esti tema xD Equí nun tamos sometíos a nengún &quot;principiu d'autoridá&quot;. Ye dicir, el que Fulanitu diga X nun quier dicir que tengamos que tengamos qu'asumir que X ye una verdá indiscutible. L'Alla ye una fonte, pero ye una más. Si L'Alla diz una cosa, pero tenemos otres fontes que dicen otres coses, hai que teneles toes en cuenta. Teniendo esto claro, casi que podemos usar les recomendaciones que dan nel 99% de les ocasiones, más que nada porque nun hai otres fontes... Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 15:28, 2 mayu 2010 (UTC) (P.D.: Siento nun haber pasao antes, pero ye que nun tengo tiempo pa na!)

:Enantes de nada, afáyate rsg ¡cuánto tiempu! hehe. Pero nun toi d'alcuerdu colo que dices, ye verdá que nun tenemos por qué según s'asoleya un documentu como esti adoptalu como doctrina ensin facer ,como tamos faciendo, un alderique, dalgo sano y que de momentu ta faciéndose dende'l respetu. Pero l'ALLA nun ye una fonte más, a lo menos tien un grau de cientificidá mayor que'l muérganu políticu del que tabemos usando enantes les referencies pa los topónimos de los países (l'Axencia de Cooperación al desarrollu). Agora mesmo tenemos trés fontes distintes pa saber cómo adaptar topónimos estranxeros, el mapamundi de l'Axencia, el trabayu de [[Ramón d'Andrés]] nesti sen y el cartafueyu últimu de l'Academia. D'ente esos trés habrá qu'apautar, cuál ye más fiable y por qué (pal por qué, tenemos abiertu l'[[Uiquipedia:Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|alderique sobre los topónimos que mos planteguen duldes]]). --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] 21:50, 2 mayu 2010 (UTC)
::A eso quería llegar. Si tenemos 3 fontes válides disponibles, nosotros nun podemos da-y más importancia a nenguna. Lo que tenemos que facer ye poner les 3. Un exemplu inventáu: L'Alla diz que lo que tol mundo llama 'Zurumbumbayanhe' hai que ponelo como 'Zurun-Bunballanḥe', nosotros nun somos quien pa dicir cual de los dos ye válidu. Si tolos escritores usen la primera, los nativos, toles llingües, etc. pero a los de l'Alla da-yos por dicir que ye lo segundo, nosotros lo que tenemos que facer ye dexar bien claro que la primera ye la forma que más usu tien pero que l'Academia recomienda la segunda. Anque ya digo que nun creo que nos topemos munches veces con esti problema. Salú! --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:33, 5 mayu 2010 (UTC)

==&quot;Habitualmente&quot; ye correutu asturianu==
Énte les correiciones que se tán faciendo ''davezu'' per parte de dalgún usuariu, consistentes en sustituyir sistemáticamente, nos artículos que faen otros, l'alverbiu &quot;habitualmente&quot; pol so sinónimu &quot;davezu&quot;, hai que dicir que'l primeru ye asturianu dafechu, polo menos nun rexistru estándar y cultu, y non tradicional. Asina lo afiten Ramón d'Andrés, na páxina 202 del so &quot;Cuestiones d'Asturianu Normativu. Volume III&quot; o'l mesmu autor, na páxina 167 del so &quot;L'asturianu que vien&quot;. El Diccionariu de l'ALLA nun conseña &quot;habitualmente&quot;, como nun conseña munchos otros alverbios terminaos en &quot;-mente&quot;, pero sí conseña l'axetivu &quot;habitual&quot; (axetivu cultu, como se sabe), y la Gramática diz na so páxina 152 cómo se formen los alverbios terminaos en &quot;-mente&quot;, asina como lo dicen les Normes na so páxina 93 (alberbialización d'axetivos). &quot;Davezu&quot; ye un alverbiu tradicional qu'había qu'usar de cutiu (o normalmente, o normal, o habitualmente); ye prestosu y perasturianu. Pero nun respetar a la xente que nesta Uiquipedia emplega un léxicu variáu a veces encuadráu nun rexistru tradicional y qu'otres veces bebe d'un rexistru más cultu, paezme qu'acaba convertiendo esta enciclopedia en daqué bien probetayo en cuantes a la bayura léxico del idioma.--[[Usuariu:CON Placido|CON Placido]] 13:39, 18 avientu 2010 (UTC)

==&quot;Desarrollu&quot; ye correutu asturianu==
Neto a lo anterior, la pallabra &quot;desarrollu&quot; nun hai por qué la refugar (y menos quitá-yla a otros) cuando s'escribe en correutu asturianu. Ye sinónimu correutu de &quot;desendolcu&quot;, y ta nos diccionarios. Por exemplu nel Asturianu-Castellanu de Xuan Xosé Sánchez Vicente. Pero sobre too ta nel DALLA, máxima autoridá léxica del estándar.--[[Usuariu:CON Placido|CON Placido]] 14:07, 18 avientu 2010 (UTC)

Nin ''desarrollu'' nin ''desarrollar'' apaecen nel DAst-Cast de Sánchez Vicente (de *''desarriendu'' pasa direutamente a *''desastráu''). Tampoco apaéz nel DGLA de G. Árias (aunque si lo fae ''desenrollar''). En tou casu ''desarrollar'' nun paéz contar con munchu puxu na llingüa falada y les razones poles que l'ALLA lu conseña son un misteriu.

==Plural d'«espíritu» y de «tribu»==
Estos cultismos faen el pluran en &quot;-us&quot; y non en &quot;-os&quot;. Asina lo diz la Gramática de la Llingua Asturiana na páxina 34, puntu 3.2.5.i):&lt;br&gt;
&quot;El final «-us» ye raru nel asturianu normativu. Apaez nunos pocos de casos, como ye'l de dellos sustantivos d'orixe cultu en singular (cactus, virus) y en plural (los espíritus, les tribus).&quot;&lt;br&gt;
Poro, nun ye correuto escribir &quot;los espíritos&quot;, &quot;les tribos&quot;. --[[Usuariu:CON Placido|CON Placido]] 12:00, 28 febreru 2011 (UTC)

== Taragüelu/(*)tarañetu &amp; tresgüelu/tresñetu  ==

¡Hola! Voi preguntar equí, anque nun seya esautamente una pregunta sobre ortografía, pero sí de vocabulariu, a ver si dalguién pue aidame nesto: toi agora acabando, nel wiktionary, colos términos referíos a los nomes de parentescu, y atopéme con un problemín, y ye sobre eses pareyes que punxi nel títulu d'esti apartáu:
* Pa nomar al ''güelu del güelu'', tenemos la forma '''taragüelu''', recoyida nel ''DALLA'', nel ''DGLA'', nel ''Diccionariu Temáticu'' de d'Andrés, nel ''Dicc. Gral. Español-Asturiano'' de Novo Mier, nel ''Dicc. de Sinónimos y Equivalencias Cast-Ast'' de Prieto García, nel dicc. de Sánchez Vicente, y de xuru que n'otros diccionarios y etc... Con esta pallabra, nengún problema.
* Por lóxica, de &quot;'''''tara'''''güelu&quot;, pa nomar al ''ñetu del ñetu'' (o si preferís, ''nietu del nietu'', dame igual), tendríemos la forma '''tarañetu'''/'''taranietu''', pero nun ta recoyida nel ''DALLA'' nin nel ''DGLA'', pero sí nos otros que punxi enriba. ¿Ye un olvidu del ''DALLA''/''DGLA'', o ye una pallabra que realmente nun se diz n'asturianu (y ye por eso que nun ta recoyida nesos dos grandes diccionarios)?

Per otru llau, nel ''DALLA'' apaez el términu '''tresgüelu''' como sinónimu de ''bisgüelu''; por embargu, '''tresñetu'''/'''tresnietu''' nun lo pon como sinónimu de '''bisñetu/bisnietu''', que sedría tamién lo lóxico, sinón como '''fíu d'un bisñetu''' o seya, '''ñetu del ñetu''' (esto ye, el *''taranietu'', que nun inclúi). ¿Dalguién pue dicime si esto ye asina correctamente, o ye un equivocu nel ''DALLA''? Refiérome a esa diferencia &quot;xeneracional&quot; marcada pol prefixu ''tres-'' diferente pa ún y otru (que cuido que se refier al numberal 3, al igual que con ''bis-'' = 2, o como pasa en portugués colos términos &quot;''tris''avô&quot;/&quot;''tri''neto&quot; (que son &quot;güelu del güelu&quot; y &quot;ñetu del ñetu&quot;). Tamién apaez, como nel ''DALLA'',  nel ''DGLA'', marcaos como formes aportaes por Junquera Huergo. Nos otros diccionarios miraos, nun apaecen estes formes con &quot;tres-&quot;.

A ver si daquién pue dame dalguna referencia, sacantes les que dixi, onde poder consultar esos términos y esclariar estes duldes. La verdá ye que me sorprendió que nun tea &quot;tarañetu/taranietu&quot; nel ''DALLA''. Les formes con &quot;'''tres-'''&quot; nunca nun les sentí, la verdá.--[[Usuariu:Etienfr|Etienfr]] ([[Usuariu alderique:Etienfr|alderique]]) 14:57, 8 marzu 2012 (UTC)

:Nel diccionariu de Xuan Xosé Sánchez Vicente tamién pon los mesmos conceutos, exautamente como'l DALLA, asina que nun sé qué pensar, si ye un error múltiple o realmente hai esa distinción n'asturianu. Voi consultalo cola ALLA. En cuantes sepa la rempuesta coméntolo. --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] ([[Usuariu_Alderique:Esbardu|alderique]]) 11:25, 14 abril 2012 (UTC)

== Notes ==
&lt;references/&gt;

==Alias - alies ==
Buenes. Nes plantíes de xeodatos unes vegaes vien &quot;alias&quot; y otras &quot;alies&quot;. ¿Cuál pensáis que ye meyor? Hai que quedase con una pa poner en toles plantíes. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 19:30, 16 abril 2012 (UTC)
:Alies ;-) --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 20:15, 16 abril 2012 (UTC)
:Alies claramente (vien de la pallabra llatina homónima) --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] ([[Usuariu_Alderique:Esbardu|alderique]]) 21:02, 16 abril 2012 (UTC)

== Llienda - Leyenda - Lleenda ==
Otra entruga más. Hai dos plantíes: &lt;nowiki&gt;{{Llienda}}&lt;/nowiki&gt; y &lt;nowiki&gt;{{Leyenda}}&lt;/nowiki&gt; que van de lo mesmo. Nel DALLA solo apaez lleenda, pero tampoco tien el significáu que fae falta equí. ¿Con cuál quedamos? --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 20:14, 16 abril 2012 (UTC)
: Nin la una nin la otra, Lleenda ye la pallabra normalizada. Sí que ye verdá que nun contempla esa aceición, pero yá lo fadrá n'ediciones socesives. --[[Usuariu:Esbardu|Esbardu]] ([[Usuariu_Alderique:Esbardu|alderique]]) 21:06, 16 abril 2012 (UTC)
::Toi con Esbardu.--[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 21:10, 16 abril 2012 (UTC)
:::Yo tamién :P Yera por si acasu... --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 19:37, 17 abril 2012 (UTC)

==Sobre dalgunos nomes (referíos a los de dellos papes)==

Voi retomar la creación de los artículos de los diferentes papes, y tengo dalgunes duldes con dellos nomes. Cuantayá creara una [[Llista de papes|llista]] colos agora 266 papes, antipapes incluyíos, y yá daquella tuvi duldes y, dende llueu, enquivocos. Daquella nun tenía'l Cartafueyu de nomes de persona (nin nenguna otra fonte sobre'l tema pa poder buscar), pero agora sí, y veo qu'hai dellos nomes que nun coinciden ente los de la llista y los del ''CN''; póngovos una tabla colos nomes. Dalgunos de los del CN paécenme más que nomes en sí, &quot;diminutivos&quot;, los nomes familiares (Colás, Foru) -nel casu del papa d'agora, al tar la forma ''Franciscu'', escarto otres tamién nel CN, nun paga la pena-. En dalgunos, nun acabo d'entender dafechu la forma escoyida (Costantín, Vítor) y otros nun digo nada en contra (Lliberiu, Felis). Xeneralizo siempres los nomes con «-u» final (que pa eso ye la marca morfolóxica pal masculín, nun entiendo esa alternancia -u/-o nos nomes propios). ¿Suxerencies, por favor? --'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 03:22, 6 abril 2013 (UTC)

{| class=&quot;wikitable&quot;
!'''nome na llista'''!!'''nome nel CN'''!!'''''¿comentarios?'''''!!'''nome na llista'''!!'''nome nel CN'''!!'''''¿comentarios?'''''
|-----
|ANACLETU||'''Cletu'''||Hai ambigüedá mesmo nel nome llatín:&lt;/br&gt;Cletus o Anacletus (Anancletus)||ANICETU||'''Nicetu'''||-
|-----
|CONSTANTÍN||'''Costantín'''||-||CORNELIU||'''Corneyu'''||-
|-----
|ELEUTERIU||'''Lluteriu'''||-||EUSEBIU||'''Osebiu'''||-
|-----
|LIBERIU||'''Lliberiu'''||-||HIXÍN||'''Hixiniu'''||yá correxíu
|-----
|LLINU||'''Llin'''||-||TELÉSFORU||'''Foru''' (?)|| Polo menos, l'acentuación: &quot;Telesforu&quot;
|-----
|URSÍN||'''Urcesín''' (?)||El propiu papa denómase &quot;Ursinus&quot; o &quot;Ursicinus&quot;||XELASIU||'''Xelaz'''(¿?)||nun sé si sedrá l'equivalente
|-----
|PAULU||'''Pablu'''||Meyor la forma con -b-||VÍCTOR||'''Vítor'''||-
|-----
|EUXENIU||'''Oxenu'''||-||NICOLÁS||'''Colás'''||-
|-----
|ESTEBAN||'''Estébanu''', '''Esteba''' (?)||-||BENEDICTU||'''Benitu''', '''Beneitu'''||-
|-----
|FELIX||'''Felis'''||-||TEODORU||'''Tiadoru'''||-
|-----
|MELQUÍADES||'''Melquiades'''||paez más correcta l'acentuación del CN||-||-||-
|-----
|ADEODATU||''(nun ta)''||-||AGATÓN||''(nun ta)''||-
|-----
|CONÓN||''(nun ta)''||-||DIÓSCORU||''(nun ta)''||-
|-----
|DONU||''(nun ta)''||-||EUTIQUIANU||''(nun ta)''||-
|-----
|FORMOSU||''(nun ta)''||-||HORMISDES||''(nun ta)''||-
|-----
|LANDÓN||''(nun ta)''||-||NOVACIANU||''(nun ta)''||-
|-----
|PONCIANU||''(nun ta)''||-||SABINIANU||''(nun ta)''||-
|-----
|SÍMACU||''(nun ta)''||-||SIMPLICIU||''(nun ta)''||-
|-----
|SIRICIU||''(nun ta)''||-||SOTERIU||''(nun ta)''||-
|-----
|TEODORICU||''(nun ta)''||-||VITALIANU||''(nun ta)''||-
|-----
|VIXILIU||''(nun ta)''||-||ZÓSIMU||''(nun ta)''||-
|-----
|}

== Duldes ==
Tengo dalgunes duldes, y espero nun molestavos con elles. 
# He estáu traduciendo unos artículos y nun se si ye'l mio correutor ortográficu'l que falla, pero cuando escribo '''xóvenes''' corrixeme a '''xovenes''' ensin tilde. En castellán ye '''jóvenes''', '''enxamás''' a '''enxamas''', en castellán '''jamás'''. Paezme que les normes ortográfiques en cuanto a pronunciación nun son tan diferentes, pero nesti casu nun se. (Recuerdovos que la mio llingua madre nun ye l'asturianu)
# He visto tamién l'usu del sufixu ''' 'n'''. Se que nun ye normativu, pero pue usáse? Al menos na llingua falada?
# L'usu del pronome '''-y''' y '''-yos''' nun me ye mui claru, yo trato d'usalo siempre qu'en castellán s'use ''le'' o ''les'' pero nun se si ye bono. Les sos pronunciaciones tamién nun me son clares.
Gracies pola vuesa paciencia --[[Usuariu:Sahaquiel9102|Saḥa]] -  [[Taranus|Yes un Suaño qu'enxamas escaeceré]] - [[Usuariu alderique:Sahaquiel9102|Fálame]] 05:30, 8 mayu 2013 (UTC)
:# Anque pue haber dalgunos casos nos que l'español y l'asturianu nun coincidan na acentuación (refiérome al acentu tónicu, non al gráficu), nos casos que dices ye fallu del corrector: x'''ó'''venes y enxam'''á'''s.
:# Lo de l'apostrofación de la preposición «en» a «'n» yera normativa hasta l'añu 1990, nel que se desanició; polo tanto, a nivel escritu consideraríase una falta d'ortgrafía; pero claro, si queremos representar la fala oral, entós sí, supongo que nun pasaría nada (pero solo nesos casos).
:# Sobre'l pronome «-y»/«-yos», ye'l correspondiente al español «le»/«les», ye dicir, el referente pronominal de complementu indirectu pa la tercer persona; eso sí, n'asturianu nun esiste'l fenómenu del &quot;leísmo&quot; del español, ye dicir, usar «le» («-y») en cuentes de «lo» («lu»), nin siquiera cuando fai referencia a un home: casos del español como &quot;veo a Juan&quot; &gt; &quot;le veo&quot; (que s'almite como válidu n'español xunto con &quot;lo veo&quot;) y sobre too &quot;cómprame el periódico&quot; &gt; &quot;cómpramele&quot;, n'asturianu enxamás sedrá &quot;veo a Xuan&quot; &gt; *véo-y, &quot;cómprame'l periódicu&quot; &gt; *cómprame-y. Ten curiáu tamién nos casos nos que «le/les» se cambia a «se» cuando apaez xunto con «lo/la/los/las», que n'asturianu se caltién «-y/-yos» (nun hai esa cacofonía &quot;lelo, leslo&quot; del español): &quot;cómpra'''le''' a Juan el periódico&quot; &gt; &quot;cómpra'''se'''lo&quot; → &quot;cómpra'''-y''' a Xuan el periódicu&quot; &gt; &quot;cómpra'''-y'''lu&quot;.--'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 10:35, 8 mayu 2013 (UTC)

::Gracies pola to respuesta. Voi tener que renomar un artículu :P, de pasu, creo que sedría bonu que dalguién revisara llingüísticamente los artículos que fixi, pa que coses como estes nun ocurran y se corrixan. Voi tamién tener que deprender bien tou lo del pronome «y», que ye una cosa percomplexa pa min. --[[Usuariu:Sahaquiel9102|Saḥa]] -  [[Taranus|Yes un Suaño qu'enxamas escaeceré]] - [[Usuariu alderique:Sahaquiel9102|Fálame]] 16:43, 8 mayu 2013 (UTC)

== Orkney, Órcaes, Orcaes... ==
Bones. Ando faciendo/retocando artículos rellacionaos con Escocia, nesti momentu sobro les [[:Categoría:Islles d'Escocia|islles]]. Dientro de los nomes, alcuentrome col problema de cómo llamar al artículu de les Islles Orkney, que tien dellos enllaces bermeyos na Uiquipedia... caún con un nome. Nes wikipedies en llingües asemeyaes alcuentrome con nomes como Orcadas/Orcades, que pidiría llamalo equí Orcaes, mentanto que Órcaes sedría más asemeyao al acentu orixinal d'Orkney. Naturalmente, na llista de llugares nun apaez un sitiu tán pequeñu. ¿Quién pue sacame d'esti enguedeyu onde me metí? ;)
::Sinceramente, al nun esistir nenguna referencia nin fonte válida pal asturianu pa esi exónimu (bono, nun sé si hai o non pa esti casu concretu, pero cuido que non, como pa la gran mayoría de topónimos), yo usaría la forma inglesa, esto ye, '''Orkney'''. De toles formes, si quies usar la forma cola &quot;o&quot; tónica (como faen catalán, gallegu y portugués) habría caltener la -d- intervocálica, esto ye  &quot;Órcades&quot;. --'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 20:19, 31 mayu 2013 (UTC)
:::Pues toca ''be bold editing''... Camiento que voi crear l'artículu como Orkney, con Orcaes y Órcades como redireiciones, y retocar los enllaces bermeyos qu'apaezan n'otres páxines. Gracies [[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]] (¿Nun firmé la entruga orixinal? ¡Qué vergoña!) --[[Usuariu:Oriciu|Oriciu]] ([[Usuariu alderique:Oriciu|alderique]]) 20:29, 31 mayu 2013 (UTC)
::::Si nun hai una referencia, cuido que lo meyor ye usar el nome orixinal (amás, toos estudiemos inglés -o tenemos d'estudialu-, asina que nun hai problema en pronuncialo nin n'identificalo); yo nun crearía eses redirecciones, porque son denomaciones inesistentes, pero como tu veas, lóxico. Chau!--'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 16:49, 1 xunu 2013 (UTC)

==Cabu Vidíu o cabu Vidiu==
Dientro de la selmana a sestaferia quería facer l'artículu pa esti cabu del conceyu de Cuideiru (traduciéndolu dende'l fechu na wiki n'español), pero vien de surdime una dulda col nome: ¿ye Vid'''í'''u (con acentu, tantu tónicu como gráficu na segunda i) o Vid'''i'''u (con acentu tónicu na primer i y ensin acentu dalu)? Nel ''Nomes de Conceyos, parroquies, etc.'' de l'ALLA apaez '''''Vidíu''''', y nel ''Diccionario Enciclopédico del Principado de Asturias'' (Ed. Nobel) tamién esa forma (xunto con la castellanizada ''Vidío''), pero apaez perdayuri la segunda forma ''Vidiu'' (o la castellanizada ''Vidio''). Mesmo na páxina de turismu del conceyu apaecen les dos [http://www.cudillero.org/monumentos-cultura-asturias/naturaleza/cabo-vidio_54_32_503_0_1_in.html]. Ta fechu nesta wiki l'artículu pal [[Faru de Vidiu|faru]], que'l que lu creó lu nomó ''Faru de Vidíu'', pero llueu foi redireccionáu a ''Faru de Vidiu''. ¿Cuála ye la forma correcta? (esti conceyu entá nun tien la so toponimia revisada). --'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 13:03, 25 xunu 2013 (UTC)

:Yo siempre sentí a la xente de la mar dicir Vidiu, col acentu na primera i; pero tampoco garantizo 100% qu'esa ye la forma llocal correuta. --[[Usuariu:Oriciu|Oriciu]] ([[Usuariu alderique:Oriciu|alderique]]) 14:03, 25 xunu 2013 (UTC)

::En principiu lo más aconseyable ye siguir esi documentu de ' ALLA y contrastar la forma en cuestión lo más que se pueda hasta que se complete la revisión toponímica de Cuideiru. Personalmente sí conozo l'usu de la forma '''Vidíu''' en Vaļļouta, que supongo sedrá la mayoritaria (si esisten otres, dientro de les patrimoniales). Cuido que bastaría con intoducir una referencia al primer documentu--[[Usuariu:Denis|Denis]] ([[Usuariu alderique:Denis|alderique]]) 13:57, 29 agostu 2013 (UTC)

==&quot;Monstruo&quot; n'asturianu ye bisarme?==

Hola, quería saber como se diz la palabra &quot;monstruo&quot; n'asturianu. He buscáu nel traductor eslema, y dizme que ye bisarme, pero paezme una palabra un tanto estraña y quería asegurame de que ye la correuta.
:Gueté nel Dalla y nun apaez bisarme, pero si &quot;la bisarma&quot; y &quot;el bisarmu&quot;. Bisarmu ye una persona alta y de mala traza; mientres que bisarma amás d'eso significa pantasma o visión d’un ser sobrenatural. Lo que si ye que'l Dalla recueye &quot;Monstruu&quot; como &quot;Ser fabulosu [xeneralmente de gran tamañu y d’aspeutu desagradable]. 2 Persona o animal [con deformidaes físiques fuera de lo normal]&quot;.   --[[Usuariu:Sahaquiel9102|Saḥa]] -  [[Taranus|Yes un Suaño qu'enxamás escaeceré]] - [[Usuariu alderique:Sahaquiel9102|Fálame]] 19:00, 27 agostu 2013 (UTC)

::Sí, lo ideal ye siguir el DALLA, que recueye '''monstruu'''. ''Bisarma'' sedría un sinónimu de la pallabra ''pantasma''.--[[Usuariu:Denis|Denis]] ([[Usuariu alderique:Denis|alderique]]) 13:34, 29 agostu 2013 (UTC)

==Un, ún y unu==
Dende va tiempu tengo duldes sobre cuándo he d'usar estes pallabres. Estimaría que daquién me les esplicara y amosárame exemplos del so usu. -- [[Usuariu:Finesfacil|Finesfacil]] ([[Usuariu alderique:Finesfacil|alderique]]) 20:34, 22 payares 2013 (UTC)
:Nun ye complicao. «'''un'''» ye l'axetivu, y va siempre siguíu d'un sustantivu: &quot;'''un''' exemplu&quot;, &quot;'''un''' nome&quot;, &quot;'''un''' home&quot;, &quot;'''un''' árbol&quot;, etc... Tamién pue apaecer ente esti y el sustantivu dalgún otru cuantificador/numberal: &quot;¿Cuántos taben en cine ayeri? Mui poca xente, sedríen solo '''un''' o dos espectadores&quot;. Cuando mos referimos al numberal '''1''', tamién ye esta forma: &quot;Tres menos '''un''' son dos&quot;. «'''ún'''» ye'l pronome del primeru: &quot;¿Cuántos espectadores había ayer en cine? '''Ún''' o dos solamente&quot;; &quot;Diome dellos exemplos, pero solo '''ún''' fui a entendelu&quot;; &quot;Dame '''ún''' d'esos periódicos&quot;. La forma «'''unu'''» ye sinónima con «un» cuando ye'l numberal (1) y con «ún» (el pronome): &quot;Tres menos '''unu''' son dos&quot;; &quot;¿Cuántos espectadores había ayeri en cine? '''Unu''' o dos solamente&quot;; &quot;Diome dellos exemplos, pero solo '''unu''' fui a entendelu&quot;; &quot;Dame '''unu''' d'esos periódicos&quot;. Espero que te sirva la mio esplicación.--'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 09:46, 23 payares 2013 (UTC)

==¿Primer o primera?==
Dende va tiempu nun sé cómo ye'l femenín correutu de la pallabra ''primer''. En dalgunos artículos pudi ver ''primera'' y n'otros ''primer'' xunto a un sustantivu femenín. ¿Les dos pallabres son correutes pa pallabres femenines o hai diferenciación nel so emplegu? ([[Usuariu alderique:Finesfacil|alderique]]) 17:04, 27 payares 2013 (UTC)
::La forma femenina pal ordinal d'«un» ye '''primera''', pa usar en tolos casos: &quot;Mio hermana marchó la última pero llegó la primera a casa&quot;; &quot;Elena ye la fía primera de los actuales reis d'España&quot;/&quot;Elena ye la primera fía de los actuales reis d'España&quot;. Por embargu, almítese l'usu de la forma apocopada '''primer''' cuando va delantre'l sustantivu, como pasa nel casu del masculín (qu'equí ye obligao usala): &quot;Elena ye la primer fía de los actuales reis d'España&quot;. Lo mesmo asocede con &quot;tercera&quot;.--'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 17:52, 27 payares 2013 (UTC)

==Islote/isllote o castru==
Úsase munches vegaes la pallabra &quot;islote&quot; o tamién &quot;isllote&quot; pa traducir el términu español &quot;islote&quot; (mirái l'artículu sobre [[islla Perejil]]), pero por embargu nun apaez, nin *islote nin *isllote, nel ''DALLA'' o nel ''DGLA''. Sí alcontramos la pallabra &quot;'''''castru'''''&quot;, col significáu (pente otros) de &quot;peña que sal na mar cerca de tierra&quot; ([http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=11018 ''DALLA'']), &quot;peñón saliente o aislado en la orilla del mar&quot;; &quot;Islote, isla muy peñascosa y escarpada&quot; ([http://mas.lne.es/diccionario/palabra/8238 ''DGLA'']). Nun toi seguru, pero cuido que'l ''Diccionariu Temáticu Asturianu'' de d'Andrés tamién daba pa la pallabra &quot;''castru''&quot; el significáu del español &quot;islote&quot; (nun tengo comigo esi diccionariu agora). ¿Nun sedría meyor usar esa pallabra, &quot;castru&quot; en cuentes d'&quot;islote/isllote&quot;?--'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 15:22, 30 xineru 2014 (UTC)

Pal oriente tamién conséñase Urriu, Urria (pero non nel DALLA) col significáu de 'peñatu caliar que xurde vertical de la mar''. Ta nel aniciu del  ''Urriellu''.

== Error en traducciones ==
De cutiu, cuando faigo dalguna traducción, y una vegada rematada, esta queda en procesu inacabau, ensin que pueda esaniciala de la llista de traduciones inacabades, a pesar de que yá consta realmente como páxina traducida.  Alguien podría indicame como proceder ¿?, Gracies
--[[Usuariu:Fotoasturias|Fotoasturias]] ([[Usuariu alderique:Fotoasturias|alderique]]) 12:00 21 mar 2017 (UTC)

==Quitaron la páxina de traducciones, ye temporal o camudaron el so accesu ¿?==
Gracies ! [https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:ContentTranslation] Traducir páxina - Wikipedia: Enllace rotu..  
--[[Usuariu:Fotoasturias|Fotoasturias]] ([[Usuariu alderique:Fotoasturias|alderique]]) 10:46 20 abr 2017 (UTC)


==nectífera o nectarífera==
Podeis dicime si ye incorrectu dicir &quot;nectífera&quot; cuando debería de ser &quot;Nectarífera&quot;, nectífera nun apaez nel diccionariu de la RAE, y nel diccionariu de la llingua nun apaez nin nectífera nin nectarífera. entós cual sería la palabra a utilizar en llingua asturiana.
Gracies

--[[Usuariu:Fotoasturias|Fotoasturias]] ([[Usuariu alderique:Fotoasturias|alderique]]) 12:32 20 abr 2017 (UTC)

== Videoxuegu / Videuxuegu ==
¿Cuál ye la forma correuta? Y lo mesmo pa les similares como videoconsola/videuconsola, etc. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:08 24 avi 2017 (UTC)

:Nestos casos cuido que tenemos que lo entender como prefixu col significáu d'utilización d'imáxenes, polo que tendría que ser &quot;'''video-'''&quot;, o seya, ''videoxuegu, videoconsola'', y yá puestos, ''videoconferencia'', ''videollamada'', ''videoblog'', al venir de la forma del llatín '''''vīdĕō'''''; si n'otros prefixos d'orixe llatín o griegu clásicu terminaos n'o final (por exemplu, ''kilo-, oleo-, proto-'', nun camudamos esta lletra por una u), equí nun veo la razón de facelo (''kilogramu'', y non *kilugramu, ''oleoductu'' y non *oleuductu, ''prototipu'', y non *protutipu). El prefixu pareyu sedría '''''audio-''''', au se caltién la o final, como asina apaez nel ''DALLA'' na entrada ''audiovisual'' (y non *audiuvisual; otres posibles pallabres, que nun tán pel momentu nel ''DALLA'' sedríen ''audiollibru, audiometría, audiofrecuencia'', y non *audiullibru, *audiumetría, *audiufrecuencia). Nun tengo conmigo agora el ''Cartafueyu'' sobre internet o'l de medios de comunicación y nun puedo mirar si inclúin dalgún de los términos mentaos (videoconferencia por exemplu). --'''[[Usuariu:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;etienfr&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Etienfr|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 01:03 31 avi 2017 (UTC)
::¡Gracies!--[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:20 2 xin 2018 (UTC)

== Xentiliciu pa los Estaos Xuníos d'América ==

Darréu que nesti proyectu ta usándose un términu, *''estauxunidense'' que nun esiste na llingua asturiana y que ye inventu solo d'esti proyectu, y como ún de los pilares de Wikipedia ye nun poder ser fonte primera, ye presiso cambiar esi términu por unu válidu pa la llingua asturiana, que yá presenta cuatro posibles fórmules:

:*'''d'Estaos Xuníos''', que ye lo que propón el ''Cartafueyu normativu 6. Nomes de países del mundu y de les sos capitales y xentilicios''.
:*'''norteamericanu, -a, -o''': ye'l qu'apaez nel ''DALLA'', tamién nel diccionariu (edición 2008) de X. X. Sánchez Vicente, y mentáu tamién por Ramón d'Andrés nel so reciente ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu'';
:*'''americanu''': ye'l que propón Ramón d'Andrés, xunto al anterior, nel avandichu diccionariu de consultes, que apaez tamién usáu asina nel mentáu cartafueyu nos nomes de ''Samoa Americana'' y ''Islles Vírxenes Americanes'';
:*'''yanqui''', que tamién apaez nel ''DALLA''.

Puesto qu'esta Wikipedia decidió usar los términos propuestos nel cartafueyu de países, el términu a usar ha ser '''d'Estaos Xuníos'''; nel casu de xentilicios compuestos, habrá qu'usase circunloquios tipu &quot;de nacionalidá ''x'' y d'Estaos Xuníos&quot; o &quot;de ''país x'' y Estaos Xuníos&quot;, como pasaría con otru país o territoriu que nun xenera na llingua asturiana un xentiliciu, como Liechtenstein o Illas, por exemplu.

Anque nun se trate d'una votación, va dexase un mes, como nes votaciones, enantes de facer nengún cambéu y pa quien quiera añada y manifieste la so opinión.

'''Usar la fórmula «&lt;u&gt;d'Estaos Xuníos&lt;/u&gt;» como xentiliciu pa esi país''' (nel casu de tar en contra, dicir qué formula de les anteriores se quier más).
* {{a favor}}--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 16:23 6 avi 2021 (UTC)

== Tenis ==
Una entruga, que nun topo fontes pa referenciar. ¿Sabéis si hai pallabreru del tenis? Necesito saber si a la variedá na que xueguen una pareya d'home y muyer hai que llamala ''dobles mestu'' o ''dobles mecíu'', y poder referencialu. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 16:21 28 xin 2022 (UTC)

:Que yo sepa, non. Mirando los pallabreros d'otros deportes de la Oficina de Política Llingüística del Conceyu Xixón, nun hai nenguna referencia pa usar mestu o mecíu. Na propuesta de fútbol de Termast tampoco, qu'amás usa la pallabra ''amestáu'' traducíu como &quot;mixto&quot; nel equivalente n'español. Una posible referencia pa usar ''mestu, -a, -o'' sedría'l cartafueyu n.4 (páx. 116; anque l'exemplu que pon nun se refier a una pareya/equipu compuestu d'homes y muyeres). [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 01:33 7 feb 2022 (UTC)
::{{ping|Omarete}} {{ping|Limotecariu}} Apaez nes propuestes terminolóxiques de deportes del TermAst ''dobles mestos''. Quiciabes entá en febreru nun salía, ye de xunetu del añu pasáu. [[Usuariu:Tokvo|Tokvo]] ([[Usuariu alderique:Tokvo|alderique]]) 06:04 28 xnt 2022 (UTC)

== Fitoxeografía / Xeobotánica ==
Nengún de los dos términos apaez nel DALLA. ¿Sabéis d'alguna fonte pa poner el nome d'esta disciplina? --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 14:31 28 feb 2022 (UTC)
::''Xeobotánica'' apaez nel [http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosbotanica TermAst].--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:24 28 feb 2022 (UTC)
:::Meca, pues nun lo viera. Pues paso tolos ''fitoxeógrafos'' a ''xeobotánicos''. Gracies. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 18:23 28 feb 2022 (UTC)</text>
      <sha1>giwlwo2vr6qrkcbfjlsirvk38515o7k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4937</id>
    <revision>
      <id>3703026</id>
      <parentid>3631247</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15219" xml:space="preserve">{{1000}}
{{País
| nome alternativu = د افغانستان اسلامي دولت&lt;br /&gt;&lt;small style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;''Da Afghanistan Islami Dawlat''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;دولت اسلامی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;''Dawlat-e Eslami-e Afghanestan''&lt;/small&gt;
| lema = Nengún
| superficie_puestu = 41
| superficie_agua = 0%
| llendes = 5.529 [[quilómetru|km]]
| costes = 0 km
}}
'''Afganistán'''{{cartafueyu|países}} ye un país allugáu n'[[Asia]] que llenda con [[Irán]] al oeste, con [[Paquistán]] al sur y al este, con [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]] nel norte y [[China]] nel estremu más oriental del país. Nun tien salida al mar. El gobiernu d'anguaño decidió qu'esti seya'l nome provisional del país hasta aprobar la constitución.

L'anterior gobiernu [[talibán]] diba camudar el nome oficial del país, '''Estáu Islámicu del Afganistán''', pol d''''Emiratu Islámicu del Afganistán''', nome que namás ta reconocíu por [[Arabia Saudita]], los [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[Paquistán]].

== Orixe y historia del nome ==
El nome ''Afganistán'' tórnase como ''la tierra de los afganistanos'' (de los ''afghanistanos''). Cunta con dos partes: ''afghan'' y ''stan''.

Los [[Etnia Pashtu|Pashtus]], la [[etnia]] más numberosa del [[país]], entamaron a emplegar el términu ''afghan'' pa nomase a ellos dende la dómina [[Islam|Islámica]]. Acordies a W.K. Frazier, M.C. Gillet y numberosos estudiosos: ''La pallabra afghan apaez por primera vegada na historia nel Hudud-al-Alam nel añu 982''. Sicasí, hai dalgo [[mitolóxicu]] nel nome qu'arrodia al mesmu d'un alu [[máxicu]] que lu asitia en feches anteriores.

La cabera parte, ''-stán'', ye un [[sufixu]] [[indo-iranín]] que significa ''llugar'', emplegáu en munches llingües de la rexón.

== Historia ==
{{AP|Historia d'Afganistán}}
Les tierres afgaanistanes formaben parte del [[Imperiu persa]] dende'l [[sieglu VI e.C.]], y foron conquistaes por [[Alexandru Magnu]] dos sieglos dempués. La influyencia [[hinduismu|hindú]] aportó al país cuando estuvo embaxo'l dominiu de los [[heftalites]] y los [[sasánides]], y l'[[Islam]] alredor del añu [[870]], cola [[dinastía saffarí]]. Posteriormente'l país tuvo dixebráu ente l'[[imperiu indiu de Mughal]] y l'[[imperiu persa de los safávides]] hasta que, nel [[sieglu XVIII]], una nueva dinastía persa, la de [[Nadir Shah]], tomó'l control del territoriu.

Nel [[sieglu XIX]] [[Gran Bretaña]] y [[Rusia]] llucharon en delles guerres, una y bones los británicos queríen caltener el control de la ruta del accesu al [[Indostán]] y los rusos víen na conquista del territoriu un primer pasu pa tener una salida meridional que-y diera al país puertos nel [[océanu Índicu]]. La victoria de los británicos dio-yos el control del territoriu hasta que, dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], el país algamó la so [[independencia]].

Dende la [[década de 1930]] el país tevo un réxime monárquicu hasta la [[década de 1970]]. Dellos grupos guerrilleros valtaron la monarquía y tentaron d'implantar nel país un réxime [[marxista-leninista]]. La rocea de parte de la población fizo que se rebelara, y la [[Xunión Soviética]] mandó los sos soldaos pa restablecer l'orde. Nun pudieron facelo, y viéronse obligaos a retirase del país en 1988-89 dempués de tener perdío bien de vides nel intentu por controlar del país. En [[1992]] establecióse una república islámica, y en [[1996]] la milicia talibán fízose col control del gobiernu y estableció un gobiernu integrista basáu na llei islámica ([[xaria]]).

El réxime talibán refugó estraditar, dempués de los atentaos del [[11 de setiembre]] de [[2001]], a los Estaos Xuníos a [[Osama bin Laden]], cabezaleru de la organización [[al-Qaeda]] responsable de los atentaos que s'abellugaba nel país, y una coalición de países, encabezaos polos Estaos Xuníos, invadió militarmente'l país y quitó a los talibanes del poder. En [[2004]] celebráronse eleiciones, nes que foi elixíu presidente [[Hamid Karzai]].

== Gobiernu y Política ==
La situación política de Afganistán ye abondo complexa y confusa. Namái qu'acabó colos [[talibán|talibanes]] la coalición liderada polos [[Estaos Xuníos]], pue falase d'un estáu de forma nominal pa referise a Afganistán.

El [[presidente]] [[Hamid Karzai]] gobierna namái que la capital y dalgo más del restu'l país, que tovía podemos camentar como inestable. Tovía anguaño hai focos de talibanes que sedríen a surdir y una riestra de caudillos llocales qu'anden a la gueta d'un mayor poder rexonal.

Les [[Naciones Xuníes]] y otres organizaciones desempeñen un papel perimportante na igua del país. Sicasí, tovía ye abondo farragoso'l ser a barruntar qué va asoceder con Afganistán a llargu plazu.

Les caberes eleiciones parllamentaries celebráronse en setiembre de 2005.

Sicasí, polo menos dende'l puntu de vista formal, el país ye una república islámica y tien dos cuerpos llexislativos: el Conseyu del Pueblu, con 249 miembros; y el Conseyu d'Ancianos, con 102.

== Defensa ==
El país tenía, en [[2008]], un total de 76.000 soldaos, toos ellos pertenecientes al exércitu de tierra. Había amás, nel país, 50.700 soldaos de la fuercia d'interposición patrocinada pola [[OTAN]]: 20.600 [[Estaos Xuníos|norteamericanos]], 8.300 [[Reinu Xuníu|británicos]], 3.300 [[Alemaña|alemanes]], 2.700 [[Francia|franceses]], 2.500 [[Canadá|canadianos]], 2.400 [[Italia|italianos]]... Arriendes d'ello, taben desplegaos, na vera la frontera con [[Paquistán]], otros 20.000 soldaos, mayormente norteamericanos.

El gastu militar, espresáu en porcentaxe sobro'l productu interior brutu del país, yera en 2005 del 9,9%.

== Xebres alministratives ==

{{AP|Provincies d'Afganistán}}

[[Archivu:Afghanistan provinces numbered.png|300px|middle|Mapa de les provincies d'Afganistán]] 

Afganistán ta formau por 34 provincies, o ''velayat'':

{| border=0
|
* 1 [[Badakhshan]]
* 2 [[Badghis]]
* 3 [[Baghlan]]
* 4 [[Balkh]]
* 5 [[Bamiyan]]
* 6 [[Daykundi]]
* 7 [[Farah]]
* 8 [[Faryab]]
* 9 [[Ghazni]]
* 10 [[Ghor]]
* 11 [[Helmand]]
* 12 [[Herat]]
* 13 [[Jowzjan]]
* 14 [[Kabul]]
* 15 [[Kandahar]]
* 16 [[Kapisa]]
* 17 [[Khost]]
||
* 18 [[Kunar]]
* 19 [[Kunduz]]
* 20 [[Laghman]]
* 21 [[Logar]]
* 22 [[Nangarhar]]
* 23 [[Nimruz]]
* 24 [[Nuristan]]
* 25 [[Uruzgan]]
* 26 [[Paktia]]
* 27 [[Paktika]]
* 28 [[Panjshir]]
* 29 [[Parvan]]
* 30 [[Samangan]]
* 31 [[Sar-e Pol]]
* 32 [[Takhar]]
* 33 [[Wardak]]
* 34 [[Zabul]]
|}

== Xeografía ==
Afganistán ye un [[país]] interior y montés n'[[Asia]] central, con llanures nel norte y nel suroeste. El puntu más altu ye [[Nowshak]], a un altor de 7.485 m. penriba la mar. Munches fasteres del país son secañoses, y l'agua fresco ye dalgo escoso. Afganistán tien un [[clima]] continental, con branos calentonos ya iviernos fríos. El país ye suxetu de frecuentes terremotos, anque nun suelen ser grandonos, sobre too nel noreste d'Hindu Kush, nuna zona montañosa. D'unos 647.500 km cuadraos, ye'l 41 país más grande.

Les fontes naturales de bayura del país cunten con [[oru]], [[plata]], [[cobre]], [[cinc]] y [[fierro]] nel sureste; piedres precioses y semiprecioses nel noreste; y un puxu significáu en reserves de [[petroleu]] y [[gas natural]]. El país tamién tien [[carbón]], [[cromu (elementu)|cromu]], [[talcu]], [[bariu]], [[sulfuru]], [[plombu]] y [[sal]]. Sicasí, toes estes fontes d'enerxía y minerales nun foron estrayíos pola invasión [[Xunión Soviética|soviética]] y la siguiente guerra civil. Agora hai planes de trabayu que fairán posible estrayelos nun futuru.

== Economía ==
{{AP|Economía d'Afganistán}}
Afganistán ye un país probe dafechu, en manes de la [[droga]], l'[[opiu]]. Oficialmente dizse que ye un país agrícola, siendo el 61% de la población la que trabaya la tierra, cuntando que cultiven [[cereal]]es, [[fruta]]les, [[fruto seco|frutos secos]] y [[algodón]]. Pero escaecen de dicir que l'opiu ye una fonte de gananciales mui granible. Acordies a la historia oficial, la mayoría de l'agricultura faise nes llanures del norte, averaes a les fronteres con [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]]. Tamién hai perimportantes rebañaes d'[[oveya karakul|oveyes &quot;karakul&quot;]], asina como artesanía d'alfombres. Posee bultables reserves de [[gas natural]], qu'empreses de capital norteamericanu tán explotando a baxo rendimientu. Nun somos a escaecenos qu'entama a cuntase con una industria en desarrollu nel sector [[testil]] y [[alimenticiu]]. En xeneral, la economía Afganistana ta poco espoxigada por mor de les guerres que sofrió'l país, a la falta d'un gobiernu central que funcionare y la separtación de la sociedá en grupos tribales.

La economía ta condergada poles axitaciones polítiques y militares, asina como pola [[seca]] grandono qu'hebo ente 1998 y 2001. La mayoría la xente'l país tien falta de comida, vestíu, atención médica y otros problemes, too ello enanchao poles operaciones militares y la inseguridá política. La inflación dibúxase como un grave problema. Tres de la guerra escontra la coalicción liderada polos [[Estaos Xuníos]] que finó col gobiernu de los [[talibán|talibanes]] en payares de 2001, munchos de los agricultores camudaron los sos cultivos por pagues n'efectivu en cuentes de cultivar alimentos pal consumu internu. Un exemplu abondosu ye'l cultivu d'[[opiu]], que vio como s'enanchaba na última domina: Afganistán tresformóse nel primer proveedor illegal d'[[opiu]] nel mundiu.

El puxu internacional pa reconstruyir Afganistán llevaron a la creación de l'[[Autoridá Interina d'Afganistán]], recoyíu nel [[Alcuerdu de Bonn]] (2001). En xineru de 2002, na [[Conferencia en Tokyo de Donantes pa la Reconstrución d'Afganistán]], recoyéronse unos 4.500 millones de dólares, que sedríen alministraos pol [[Bancu Mundial]]. Les xeres per afitaes pa la reconstrución cunten coles instalaciones sanitaries, pa educación y salú, meyora del sector agrícola, asina como tamién carreteres, enerxía y telecomunicaciones. Dos tercios de la población vive con menos de dos dólares nel día. 

No que cinca a les cifres, rescampla nel país el sector primariu. Arriendes del opiu, destaquen pola so importancia la producción de [[trigu]] (3.363.000 [[tonelada|tonelaes]] nel añu fiscal 2006-07), [[cebada]] (364.000 t) y [[arroz]] (361.000 t). El ganáu ye otra fonte importante de riqueza pa los Afganistanos. Nel añu citáu había censaos nel país 9.259.000 [[oveya|oveyes]], 6.746.000 [[cabra|cabres]] y 174.000 [[camellu|camellos]]. 

El comerciu esterior ye claramente deficitariu, una y bones el país tien d'importar tola maquinaria que necesita, amás de combustible, melecines, comida... y práuticamente namái esporta fruta, pieles y alfombres. El so principal sociu comercial ye [[Paquistán]], al que van trés cuartes partes de les sos esportaciones y d'aú vienen el 16% de les importaciones.

== Demografía ==
Cola capital en [[Kabul]] y con 28.266.000 habitantes nel 2008, Afganistán ye un de los países más probes del mundiu. La [[política]] camiante y la guerra interna esboroñaron la so débil [[economía]] ya infraestructures, de tala miente qu'un terciu de la so población dexó'l [[país]].

Acordies una estimativa de 2006, la [[población]] crez un 2,67% al añu. L'indiz de [[natalidá]] ye d'un 46,6 cada 1000 habitantes, asina como l'indiz de [[mortalidá]] ye d'un 20,34 per cada 1000 habitantes. La tasa de mortalidá infantil ye d'un 160,23 per cada 1000 nacencies. La seguranza de vida ye de 43,34 años.

==== Etnies ====
La [[población]] afgana sepártase en delles etnies, a falta d'un censu que recueya los datos de cada una de les etnies, la composición averada de la población ye la siguiente (acordies a la CIA World Factbook): [[Etnia pashtu|pashtus]] 42%, [[Etnia taxiquistanina|taxiquistaninos]] 27%, [[Etnia hazara|hazaras]] 9%, [[Etnia uzbeca|uzbecos]] 8%, [[Etnia aimaq|aimaqs]] 3%, [[Etnia turcomana|turcomanos]] 2%, y grupos menores 4%.

==== Llingües ====
:El [[pashtu]] y el [[dari]] son dambes les llingües oficiales del país. El dari fálalu'l 50% la población y el pashtu ye falao pol 35% de la población. Amás d'estes, tán les llingües turcomanes: l'[[Idioma uzbecu|uzbecu]] y el [[turcomanu]] que son falaos pol 8% y el 3%. El [[baluchi]] fálalu'l 2% de la xente y otres que son emplegaes pol 2%.

==== Relixón ====
[[Archivu:Mazar-e sharif - Steve Evans.jpg|thumb|200px|right|Mezquita Azul en Mazari Sharif]]
:El 99% de la xente ye musulmán ([[Sunita|sunites]] el 82% y [[Chiita|xiítes]] el 17%). L'ún per cientu restante ye d'otres relixones.

==== Ciudaes más grandes ====
:Les mayores ciudaes d'Afganistán yeren en 2006:
:* [[Kabul]]: 2.536.300 habitantes
:* [[Herat]]: 349.000 habitantes
:* [[Kandahar]]: 324.800 habitantes
:* [[Mazar-e Sharif]]: 300.600 habitantes
:* [[Jalalabad]]: 168.600 habitantes

== Cultura ==
[[Archivu:Jam Minaret decoration.jpg|thumb|150px|Minarete de Jam]] La [[cultura]] d'Afganistán ye milenaria. Tien abondo influxu del [[islam]], anque tamién recibió, a lo llargo los sieglos, influyencies del [[hinduismu]] y del [[budismu]].

Hai oxetos d'[[Arte Gandhara]] del [[sieglu I]] al [[sieglu VII|VII]], con marcáu influxu [[grecorromanu]]. Dende l'entamu del [[sieglu XX]] l'arte afganistanu escomencipió a emplegar téuniques occidentales. L'arte yera una xera de calter masculín, anque ultimamentemente les muyeres son a destacar nello.

Los [[monumentu históricu|monumentos históricos]] del país foron abondo dañaos polos años de guerra, y un exemplu d'ello son les dos xigantesques estatues de [[Buda]] qu'había na provincia de [[Bamiyan]], estrozaes polos [[talibán|talibanes]] por ser consideraes idólatres.

Otros llugares históricos afamaos incluyen les ciudaes d'[[Herat]], [[Ghazni]] y [[Balkh]]. El minarete de [[Jam]], nel valle de [[Hari Rud]], ye [[Patrimoniu Cultural de la Humanidá]], acordies la [[UNESCO]].

== Educación ==
El 71,9% de la población ye [[analfabetismu|analfabeta]] (2006), y ente les muyeres l'índiz llega al 87,4%%. Nel [[país]] hai unes 3.000 escueles, pero bona parte delles tán nuna situación llamentable depués de dómines de guerres y conflictos. Los profesores son 27.000 que dan clas a 3.900.000 alumnos en [[educación primaria|primaria]] y 300.000 en [[educación secundaria|secundaria]].

Na [[Universidá]] de [[Kabul]] tán matriculaos 7.000 estudiantes y hai otres cuatro universidaes en Kabul, ente elles la Universidá Americana d'Afganistán que pon les clases n'inglés. Nes otres provincies cúntase con otres 10 universidaes.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* ''Encyclopaedia Britannica Almanac 2010''. [[Chicago]], [[2009]].

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Category:Afghanistan|Afganistán}}
* {{en}} [http://afghangovernment.com/ Páxina web del gobiernu d'Afganistán]
* {{en}} [http://www.afghan-web.com/ Páxina web personal con datos y noticies del país]


{{Asia}}
{{Organización de la Conferencia Islámica}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Afganistán]]</text>
      <sha1>ewwphzepvbu2hvxo3tiqyxjvsrzjnum</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703083</id>
      <parentid>3703026</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15224" xml:space="preserve">{{1000}}
{{País
| nome alternativu = د افغانستان اسلامي دولت&lt;br /&gt;&lt;small style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;''Da Afghanistan Islami Dawlat''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;دولت اسلامی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;''Dawlat-e Eslami-e Afghanestan''&lt;/small&gt;
| lema = Nengún
| superficie_puestu = 41
| superficie_agua = 0%
| llendes = 5.529 [[quilómetru|km]]
| costes = 0 km
}}
'''Afganistán'''{{cartafueyu|países}} ye un país allugáu n'[[Asia]] que llenda con [[Irán]] al oeste, con [[Paquistán]] al sur y al este, con [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]] nel norte y [[China]] nel estremu más oriental del país. Nun tien salida al mar. El gobiernu d'anguaño decidió qu'esti seya'l nome provisional del país hasta aprobar la constitución.

L'anterior gobiernu [[talibán]] diba camudar el nome oficial del país, '''Estáu Islámicu del Afganistán''', pol d''''Emiratu Islámicu del Afganistán''', nome que namás ta reconocíu por [[Arabia Saudita]], los [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[Paquistán]].

== Orixe y historia del nome ==
El nome ''Afganistán'' tórnase como ''la tierra de los afganistanos'' (de los ''afghanistanos''). Cunta con dos partes: ''afghan'' y ''stan''.

Los [[Etnia Pashtu|Pashtus]], la [[etnia]] más numberosa del [[país]], entamaron a emplegar el términu ''afghan'' pa nomase a ellos dende la dómina [[Islam|Islámica]]. Acordies a W.K. Frazier, M.C. Gillet y numberosos estudiosos: ''La pallabra afghan apaez por primera vegada na historia nel Hudud-al-Alam nel añu 982''. Sicasí, hai dalgo [[mitolóxicu]] nel nome qu'arrodia al mesmu d'un alu [[máxicu]] que lu asitia en feches anteriores.

La cabera parte, ''-stán'', ye un [[sufixu]] [[indo-iranín]] que significa ''llugar'', emplegáu en munches llingües de la rexón.

== Historia ==
{{AP|Historia d'Afganistán}}
Les tierres afgaanistanes formaben parte del [[Imperiu persa]] dende'l [[sieglu VI e.C.]], y foron conquistaes por [[Alexandru Magnu]] dos sieglos dempués. La influyencia [[hinduismu|hindú]] aportó al país cuando estuvo embaxo'l dominiu de los [[heftalites]] y los [[sasánides]], y l'[[Islam]] alredor del añu [[870]], cola [[dinastía saffarí]]. Posteriormente'l país tuvo dixebráu ente l'[[imperiu indiu de Mughal]] y l'[[imperiu persa de los safávides]] hasta que, nel [[sieglu XVIII]], una nueva dinastía persa, la de [[Nadir Shah]], tomó'l control del territoriu.

Nel [[sieglu XIX]] [[Gran Bretaña]] y [[Rusia]] llucharon en delles guerres, una y bones los británicos queríen caltener el control de la ruta del accesu al [[Indostán]] y los rusos víen na conquista del territoriu un primer pasu pa tener una salida meridional que-y diera al país puertos nel [[océanu Índicu]]. La victoria de los británicos dio-yos el control del territoriu hasta que, dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], el país algamó la so [[independencia]].

Dende la [[década de 1930]] el país tevo un réxime monárquicu hasta la [[década de 1970]]. Dellos grupos guerrilleros valtaron la monarquía y tentaron d'implantar nel país un réxime [[marxista-leninista]]. La rocea de parte de la población fizo que se rebelara, y la [[Xunión Soviética]] mandó los sos soldaos pa restablecer l'orde. Nun pudieron facelo, y viéronse obligaos a retirase del país en 1988-89 dempués de tener perdío bien de vides nel intentu por controlar del país. En [[1992]] establecióse una república islámica, y en [[1996]] la milicia talibán fízose col control del gobiernu y estableció un gobiernu integrista basáu na llei islámica ([[xaria]]).

El réxime talibán refugó estraditar, dempués de los atentaos del [[11 de setiembre]] de [[2001]], a los Estaos Xuníos a [[Osama bin Laden]], cabezaleru de la organización [[al-Qaeda]] responsable de los atentaos que s'abellugaba nel país, y una coalición de países, encabezaos polos Estaos Xuníos, invadió militarmente'l país y quitó a los talibanes del poder. En [[2004]] celebráronse eleiciones, nes que foi elixíu presidente [[Hamid Karzai]].

== Gobiernu y Política ==
La situación política de Afganistán ye abondo complexa y confusa. Namái qu'acabó colos [[talibán|talibanes]] la coalición liderada polos [[Estaos Xuníos]], pue falase d'un estáu de forma nominal pa referise a Afganistán.

El [[presidente]] [[Hamid Karzai]] gobierna namái que la capital y dalgo más del restu'l país, que tovía podemos camentar como inestable. Tovía anguaño hai focos de talibanes que sedríen a surdir y una riestra de caudillos llocales qu'anden a la gueta d'un mayor poder rexonal.

Les [[Naciones Xuníes]] y otres organizaciones desempeñen un papel perimportante na igua del país. Sicasí, tovía ye abondo farragoso'l ser a barruntar qué va asoceder con Afganistán a llargu plazu.

Les caberes eleiciones parllamentaries celebráronse en setiembre de 2005.

Sicasí, polo menos dende'l puntu de vista formal, el país ye una república islámica y tien dos cuerpos llexislativos: el Conseyu del Pueblu, con 249 miembros; y el Conseyu d'Ancianos, con 102.

== Defensa ==
El país tenía, en [[2008]], un total de 76.000 soldaos, toos ellos pertenecientes al exércitu de tierra. Había amás, nel país, 50.700 soldaos de la fuercia d'interposición patrocinada pola [[OTAN]]: 20.600 [[Estaos Xuníos|norteamericanos]], 8.300 [[Reinu Xuníu|británicos]], 3.300 [[Alemaña|alemanes]], 2.700 [[Francia|franceses]], 2.500 [[Canadá|canadianos]], 2.400 [[Italia|italianos]]... Arriendes d'ello, taben desplegaos, na vera la frontera con [[Paquistán]], otros 20.000 soldaos, mayormente norteamericanos.

El gastu militar, espresáu en porcentaxe sobro'l productu interior brutu del país, yera en 2005 del 9,9%.

== Xebres alministratives ==

{{AP|Provincies d'Afganistán}}

[[Archivu:Afghanistan provinces numbered.png|300px|middle|Mapa de les provincies d'Afganistán]] 

Afganistán ta formau por 34 provincies, o ''velayat'':

{| border=0
|
* 1 [[Badakhshan]]
* 2 [[Badghis]]
* 3 [[Baghlan]]
* 4 [[Balkh]]
* 5 [[Bamiyan]]
* 6 [[Daykundi]]
* 7 [[Farah]]
* 8 [[Faryab]]
* 9 [[Ghazni]]
* 10 [[Ghor]]
* 11 [[Helmand]]
* 12 [[Herat]]
* 13 [[Jowzjan]]
* 14 [[Kabul]]
* 15 [[Kandahar]]
* 16 [[Kapisa]]
* 17 [[Khost]]
||
* 18 [[Kunar]]
* 19 [[Kunduz]]
* 20 [[Laghman]]
* 21 [[Logar]]
* 22 [[Nangarhar]]
* 23 [[Nimruz]]
* 24 [[Nuristan]]
* 25 [[Uruzgan]]
* 26 [[Paktia]]
* 27 [[Paktika]]
* 28 [[Panjshir]]
* 29 [[Parvan]]
* 30 [[Samangan]]
* 31 [[Sar-e Pol]]
* 32 [[Takhar]]
* 33 [[Wardak]]
* 34 [[Zabul]]
|}

== Xeografía ==
Afganistán ye un [[país]] interior y montés n'[[Asia]] central, con llanures nel norte y nel suroeste. El puntu más altu ye [[Nowshak]], a un altor de 7.485 m. penriba la mar. Munches fasteres del país son secañoses, y l'agua fresco ye dalgo escoso. Afganistán tien un [[clima]] continental, con branos calentonos ya iviernos fríos. El país ye suxetu de frecuentes terremotos, anque nun suelen ser grandonos, sobre too nel noreste d'Hindu Kush, nuna zona montañosa. D'unos 647.500 km cuadraos, ye'l 41 país más grande.

Les fontes naturales de bayura del país cunten con [[oru]], [[plata]], [[cobre]], [[cinc]] y [[fierro]] nel sureste; piedres precioses y semiprecioses nel noreste; y un puxu significáu en reserves de [[petroleu]] y [[gas natural]]. El país tamién tien [[carbón]], [[cromu (elementu)|cromu]], [[talcu]], [[bariu]], [[sulfuru]], [[plombu]] y [[sal]]. Sicasí, toes estes fontes d'enerxía y minerales nun foron estrayíos pola invasión [[Xunión Soviética|soviética]] y la siguiente guerra civil. Agora hai planes de trabayu que fairán posible estrayelos nun futuru.

== Economía ==
{{AP|Economía d'Afganistán}}
Afganistán ye un país probe dafechu, en manes de la [[droga]], l'[[opiu]]. Oficialmente dizse que ye un país agrícola, siendo el 61% de la población la que trabaya la tierra, cuntando que cultiven [[cereal]]es, [[fruta]]les, [[fruto seco|frutos secos]] y [[algodón]]. Pero escaecen de dicir que l'opiu ye una fonte de gananciales mui granible. Acordies a la historia oficial, la mayoría de l'agricultura faise nes llanures del norte, averaes a les fronteres con [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]]. Tamién hai perimportantes rebañaes d'[[oveya karakul|oveyes &quot;karakul&quot;]], asina como artesanía d'alfombres. Posee bultables reserves de [[gas natural]], qu'empreses de capital norteamericanu tán explotando a baxo rendimientu. Nun somos a escaecenos qu'entama a cuntase con una industria en desarrollu nel sector [[testil]] y [[alimenticiu]]. En xeneral, la economía Afganistana ta poco espoxigada por mor de les guerres que sofrió'l país, a la falta d'un gobiernu central que funcionare y la separtación de la sociedá en grupos tribales.

La economía ta condergada poles axitaciones polítiques y militares, asina como pola [[seca]] grandono qu'hebo ente 1998 y 2001. La mayoría la xente'l país tien falta de comida, vestíu, atención médica y otros problemes, too ello enanchao poles operaciones militares y la inseguridá política. La inflación dibúxase como un grave problema. Tres de la guerra escontra la coalicción liderada polos [[Estaos Xuníos]] que finó col gobiernu de los [[talibán|talibanes]] en payares de 2001, munchos de los agricultores camudaron los sos cultivos por pagues n'efectivu en cuentes de cultivar alimentos pal consumu internu. Un exemplu abondosu ye'l cultivu d'[[opiu]], que vio como s'enanchaba na última domina: Afganistán tresformóse nel primer proveedor illegal d'[[opiu]] nel mundiu.

El puxu internacional pa reconstruyir Afganistán llevaron a la creación de l'[[Autoridá Interina d'Afganistán]], recoyíu nel [[Alcuerdu de Bonn]] (2001). En xineru de 2002, na [[Conferencia en Tokyo de Donantes pa la Reconstrución d'Afganistán]], recoyéronse unos 4.500 millones de dólares, que sedríen alministraos pol [[Bancu Mundial]]. Les xeres per afitaes pa la reconstrución cunten coles instalaciones sanitaries, pa educación y salú, meyora del sector agrícola, asina como tamién carreteres, enerxía y telecomunicaciones. Dos tercios de la población vive con menos de dos dólares nel día. 

No que cinca a les cifres, rescampla nel país el sector primariu. Arriendes del opiu, destaquen pola so importancia la producción de [[trigu]] (3.363.000 [[tonelada|tonelaes]] nel añu fiscal 2006-07), [[cebada]] (364.000 t) y [[arroz]] (361.000 t). El ganáu ye otra fonte importante de riqueza pa los Afganistanos. Nel añu citáu había censaos nel país 9.259.000 [[oveya|oveyes]], 6.746.000 [[cabra|cabres]] y 174.000 [[camellu|camellos]]. 

El comerciu esterior ye claramente deficitariu, una y bones el país tien d'importar tola maquinaria que necesita, amás de combustible, melecines, comida... y práuticamente namái esporta fruta, pieles y alfombres. El so principal sociu comercial ye [[Paquistán]], al que van trés cuartes partes de les sos esportaciones y d'aú vienen el 16% de les importaciones.

== Demografía ==
Cola capital en [[Kabul]] y con 28.266.000 habitantes nel 2008, Afganistán ye un de los países más probes del mundiu. La [[política]] camiante y la guerra interna esboroñaron la so débil [[economía]] ya infraestructures, de tala miente qu'un terciu de la so población dexó'l [[país]].

Acordies una estimativa de 2006, la [[población]] crez un 2,67% al añu. L'indiz de [[natalidá]] ye d'un 46,6 cada 1000 habitantes, asina como l'indiz de [[mortalidá]] ye d'un 20,34 per cada 1000 habitantes. La tasa de mortalidá infantil ye d'un 160,23 per cada 1000 nacencies. La seguranza de vida ye de 43,34 años.

==== Etnies ====
La [[población]] afganistana sepártase en delles etnies, a falta d'un censu que recueya los datos de cada una de les etnies, la composición averada de la población ye la siguiente (acordies a la CIA World Factbook): [[Etnia pashtu|pashtus]] 42%, [[Etnia taxiquistanina|taxiquistaninos]] 27%, [[Etnia hazara|hazaras]] 9%, [[Etnia uzbeca|uzbecos]] 8%, [[Etnia aimaq|aimaqs]] 3%, [[Etnia turcomana|turcomanos]] 2%, y grupos menores 4%.

==== Llingües ====
:El [[pashtu]] y el [[dari]] son dambes les llingües oficiales del país. El dari fálalu'l 50% la población y el pashtu ye falao pol 35% de la población. Amás d'estes, tán les llingües turcomanes: l'[[Idioma uzbecu|uzbecu]] y el [[turcomanu]] que son falaos pol 8% y el 3%. El [[baluchi]] fálalu'l 2% de la xente y otres que son emplegaes pol 2%.

==== Relixón ====
[[Archivu:Mazar-e sharif - Steve Evans.jpg|thumb|200px|right|Mezquita Azul en Mazari Sharif]]
:El 99% de la xente ye musulmán ([[Sunita|sunites]] el 82% y [[Chiita|xiítes]] el 17%). L'ún per cientu restante ye d'otres relixones.

==== Ciudaes más grandes ====
:Les mayores ciudaes d'Afganistán yeren en 2006:
:* [[Kabul]]: 2.536.300 habitantes
:* [[Herat]]: 349.000 habitantes
:* [[Kandahar]]: 324.800 habitantes
:* [[Mazar-e Sharif]]: 300.600 habitantes
:* [[Jalalabad]]: 168.600 habitantes

== Cultura ==
[[Archivu:Jam Minaret decoration.jpg|thumb|150px|Minarete de Jam]] La [[cultura]] d'Afganistán ye milenaria. Tien abondo influxu del [[islam]], anque tamién recibió, a lo llargo los sieglos, influyencies del [[hinduismu]] y del [[budismu]].

Hai oxetos d'[[Arte Gandhara]] del [[sieglu I]] al [[sieglu VII|VII]], con marcáu influxu [[grecorromanu]]. Dende l'entamu del [[sieglu XX]] l'arte afganistanu escomencipió a emplegar téuniques occidentales. L'arte yera una xera de calter masculín, anque ultimamentemente les muyeres son a destacar nello.

Los [[monumentu históricu|monumentos históricos]] del país foron abondo dañaos polos años de guerra, y un exemplu d'ello son les dos xigantesques estatues de [[Buda]] qu'había na provincia de [[Bamiyan]], estrozaes polos [[talibán|talibanes]] por ser consideraes idólatres.

Otros llugares históricos afamaos incluyen les ciudaes d'[[Herat]], [[Ghazni]] y [[Balkh]]. El minarete de [[Jam]], nel valle de [[Hari Rud]], ye [[Patrimoniu Cultural de la Humanidá]], acordies la [[UNESCO]].

== Educación ==
El 71,9% de la población ye [[analfabetismu|analfabeta]] (2006), y ente les muyeres l'índiz llega al 87,4%%. Nel [[país]] hai unes 3.000 escueles, pero bona parte delles tán nuna situación llamentable depués de dómines de guerres y conflictos. Los profesores son 27.000 que dan clas a 3.900.000 alumnos en [[educación primaria|primaria]] y 300.000 en [[educación secundaria|secundaria]].

Na [[Universidá]] de [[Kabul]] tán matriculaos 7.000 estudiantes y hai otres cuatro universidaes en Kabul, ente elles la Universidá Americana d'Afganistán que pon les clases n'inglés. Nes otres provincies cúntase con otres 10 universidaes.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* ''Encyclopaedia Britannica Almanac 2010''. [[Chicago]], [[2009]].

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Category:Afghanistan|Afganistán}}
* {{en}} [http://afghangovernment.com/ Páxina web del gobiernu d'Afganistán]
* {{en}} [http://www.afghan-web.com/ Páxina web personal con datos y noticies del país]


{{Asia}}
{{Organización de la Conferencia Islámica}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Afganistán]]</text>
      <sha1>betd9t07yxuqom9htmkpjltxq5gn1xf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703260</id>
      <parentid>3703083</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15221" xml:space="preserve">{{1000}}
{{País
| nome alternativu = د افغانستان اسلامي دولت&lt;br /&gt;&lt;small style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;''Da Afghanistan Islami Dawlat''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;دولت اسلامی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;''Dawlat-e Eslami-e Afghanestan''&lt;/small&gt;
| lema = Nengún
| superficie_puestu = 41
| superficie_agua = 0%
| llendes = 5.529 [[quilómetru|km]]
| costes = 0 km
}}
'''Afganistán'''{{cartafueyu|países}} ye un país allugáu n'[[Asia]] que llenda con [[Irán]] al oeste, con [[Paquistán]] al sur y al este, con [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]] nel norte y [[China]] nel estremu más oriental del país. Nun tien salida al mar. El gobiernu d'anguaño decidió qu'esti seya'l nome provisional del país hasta aprobar la constitución.

L'anterior gobiernu [[talibán]] diba camudar el nome oficial del país, '''Estáu Islámicu del Afganistán''', pol d''''Emiratu Islámicu del Afganistán''', nome que namás ta reconocíu por [[Arabia Saudita]], los [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[Paquistán]].

== Orixe y historia del nome ==
El nome ''Afganistán'' tórnase como ''la tierra de los afganistanos'' (de los ''afghanistanos''). Cunta con dos partes: ''afghan'' y ''stan''.

Los [[Etnia Pashtu|Pashtus]], la [[etnia]] más numberosa del [[país]], entamaron a emplegar el términu ''afghan'' pa nomase a ellos dende la dómina [[Islam|Islámica]]. Acordies a W.K. Frazier, M.C. Gillet y numberosos estudiosos: ''La pallabra afghan apaez por primera vegada na historia nel Hudud-al-Alam nel añu 982''. Sicasí, hai dalgo [[mitolóxicu]] nel nome qu'arrodia al mesmu d'un alu [[máxicu]] que lu asitia en feches anteriores.

La cabera parte, ''-stán'', ye un [[sufixu]] [[indo-iranín]] que significa ''llugar'', emplegáu en munches llingües de la rexón.

== Historia ==
{{AP|Historia d'Afganistán}}
Les tierres afgaanistanes formaben parte del [[Imperiu persa]] dende'l [[sieglu VI e.C.]], y foron conquistaes por [[Alexandru Magnu]] dos sieglos dempués. La influyencia [[hinduismu|hindú]] aportó al país cuando estuvo embaxo'l dominiu de los [[heftalites]] y los [[sasánides]], y l'[[Islam]] alredor del añu [[870]], cola [[dinastía saffarí]]. Posteriormente'l país tuvo dixebráu ente l'[[imperiu indiu de Mughal]] y l'[[imperiu persa de los safávides]] hasta que, nel [[sieglu XVIII]], una nueva dinastía persa, la de [[Nadir Shah]], tomó'l control del territoriu.

Nel [[sieglu XIX]] [[Gran Bretaña]] y [[Rusia]] llucharon en delles guerres, una y bones los británicos queríen caltener el control de la ruta del accesu al [[Indostán]] y los rusos víen na conquista del territoriu un primer pasu pa tener una salida meridional que-y diera al país puertos nel [[océanu Índicu]]. La victoria de los británicos dio-yos el control del territoriu hasta que, dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], el país algamó la so [[independencia]].

Dende la [[década de 1930]] el país tevo un réxime monárquicu hasta la [[década de 1970]]. Dellos grupos guerrilleros valtaron la monarquía y tentaron d'implantar nel país un réxime [[marxista-leninista]]. La rocea de parte de la población fizo que se rebelara, y la [[Xunión Soviética]] mandó los sos soldaos pa restablecer l'orde. Nun pudieron facelo, y viéronse obligaos a retirase del país en 1988-89 dempués de tener perdío bien de vides nel intentu por controlar del país. En [[1992]] establecióse una república islámica, y en [[1996]] la milicia talibán fízose col control del gobiernu y estableció un gobiernu integrista basáu na llei islámica ([[xaria]]).

El réxime talibán refugó estraditar, dempués de los atentaos del [[11 de setiembre]] de [[2001]], a los Estaos Xuníos a [[Osama bin Laden]], cabezaleru de la organización [[al-Qaeda]] responsable de los atentaos que s'abellugaba nel país, y una coalición de países, encabezaos polos Estaos Xuníos, invadió militarmente'l país y quitó a los talibanes del poder. En [[2004]] celebráronse eleiciones, nes que foi elixíu presidente [[Hamid Karzai]].

== Gobiernu y Política ==
La situación política de Afganistán ye abondo complexa y confusa. Namái qu'acabó colos [[talibán|talibanes]] la coalición liderada polos [[Estaos Xuníos]], pue falase d'un estáu de forma nominal pa referise a Afganistán.

El [[presidente]] [[Hamid Karzai]] gobierna namái que la capital y dalgo más del restu'l país, que tovía podemos camentar como inestable. Tovía anguaño hai focos de talibanes que sedríen a surdir y una riestra de caudillos llocales qu'anden a la gueta d'un mayor poder rexonal.

Les [[Naciones Xuníes]] y otres organizaciones desempeñen un papel perimportante na igua del país. Sicasí, tovía ye abondo farragoso'l ser a barruntar qué va asoceder con Afganistán a llargu plazu.

Les caberes eleiciones parllamentaries celebráronse en setiembre de 2005.

Sicasí, polo menos dende'l puntu de vista formal, el país ye una república islámica y tien dos cuerpos llexislativos: el Conseyu del Pueblu, con 249 miembros; y el Conseyu d'Ancianos, con 102.

== Defensa ==
El país tenía, en [[2008]], un total de 76.000 soldaos, toos ellos pertenecientes al exércitu de tierra. Había amás, nel país, 50.700 soldaos de la fuercia d'interposición patrocinada pola [[OTAN]]: 20.600 [[Estaos Xuníos|norteamericanos]], 8.300 [[Reinu Xuníu|británicos]], 3.300 [[Alemaña|alemanes]], 2.700 [[Francia|franceses]], 2.500 [[Canadá|canadianos]], 2.400 [[Italia|italianos]]... Arriendes d'ello, taben desplegaos, na vera la frontera con [[Paquistán]], otros 20.000 soldaos, mayormente norteamericanos.

El gastu militar, espresáu en porcentaxe sobro'l productu interior brutu del país, yera en 2005 del 9,9%.

== Xebres alministratives ==
{{AP|Provincies d'Afganistán}}

[[Archivu:Afghanistan provinces numbered.png|300px|middle|Mapa de les provincies d'Afganistán]] 

Afganistán ta formau por 34 provincies, o ''velayat'':

{| border=0
|
* 1 [[Badakhshan]]
* 2 [[Badghis]]
* 3 [[Baghlan]]
* 4 [[Balkh]]
* 5 [[Bamiyan]]
* 6 [[Daykundi]]
* 7 [[Farah]]
* 8 [[Faryab]]
* 9 [[Ghazni]]
* 10 [[Ghor]]
* 11 [[Helmand]]
* 12 [[Herat]]
* 13 [[Jowzjan]]
* 14 [[Kabul]]
* 15 [[Kandahar]]
* 16 [[Kapisa]]
* 17 [[Khost]]
||
* 18 [[Kunar]]
* 19 [[Kunduz]]
* 20 [[Laghman]]
* 21 [[Logar]]
* 22 [[Nangarhar]]
* 23 [[Nimruz]]
* 24 [[Nuristan]]
* 25 [[Uruzgan]]
* 26 [[Paktia]]
* 27 [[Paktika]]
* 28 [[Panjshir]]
* 29 [[Parvan]]
* 30 [[Samangan]]
* 31 [[Sar-e Pol]]
* 32 [[Takhar]]
* 33 [[Wardak]]
* 34 [[Zabul]]
|}

== Xeografía ==
Afganistán ye un [[país]] interior y montés n'[[Asia]] central, con llanures nel norte y nel suroeste. El puntu más altu ye [[Nowshak]], a un altor de 7.485 m. penriba la mar. Munches fasteres del país son secañoses, y l'agua fresco ye dalgo escoso. Afganistán tien un [[clima]] continental, con branos calentonos ya iviernos fríos. El país ye suxetu de frecuentes terremotos, anque nun suelen ser grandonos, sobre too nel noreste d'Hindu Kush, nuna zona montañosa. D'unos 647.500 km cuadraos, ye'l 41 país más grande.

Les fontes naturales de bayura del país cunten con [[oru]], [[plata]], [[cobre]], [[cinc]] y [[fierro]] nel sureste; piedres precioses y semiprecioses nel noreste; y un puxu significáu en reserves de [[petroleu]] y [[gas natural]]. El país tamién tien [[carbón]], [[cromu (elementu)|cromu]], [[talcu]], [[bariu]], [[sulfuru]], [[plombu]] y [[sal]]. Sicasí, toes estes fontes d'enerxía y minerales nun foron estrayíos pola invasión [[Xunión Soviética|soviética]] y la siguiente guerra civil. Agora hai planes de trabayu que fairán posible estrayelos nun futuru.

== Economía ==
{{AP|Economía d'Afganistán}}
Afganistán ye un país probe dafechu, en manes de la [[droga]], l'[[opiu]]. Oficialmente dizse que ye un país agrícola, siendo el 61% de la población la que trabaya la tierra, cuntando que cultiven [[cereal]]es, [[fruta]]les, [[fruto seco|frutos secos]] y [[algodón]]. Pero escaecen de dicir que l'opiu ye una fonte de gananciales mui granible. Acordies a la historia oficial, la mayoría de l'agricultura faise nes llanures del norte, averaes a les fronteres con [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]]. Tamién hai perimportantes rebañaes d'[[oveya karakul|oveyes &quot;karakul&quot;]], asina como artesanía d'alfombres. Posee bultables reserves de [[gas natural]], qu'empreses de capital norteamericanu tán explotando a baxo rendimientu. Nun somos a escaecenos qu'entama a cuntase con una industria en desarrollu nel sector [[testil]] y [[alimenticiu]]. En xeneral, la economía Afganistana ta poco espoxigada por mor de les guerres que sofrió'l país, a la falta d'un gobiernu central que funcionare y la separtación de la sociedá en grupos tribales.

La economía ta condergada poles axitaciones polítiques y militares, asina como pola [[seca]] grandono qu'hebo ente 1998 y 2001. La mayoría la xente'l país tien falta de comida, vestíu, atención médica y otros problemes, too ello enanchao poles operaciones militares y la inseguridá política. La inflación dibúxase como un grave problema. Tres de la guerra escontra la coalicción liderada polos [[Estaos Xuníos]] que finó col gobiernu de los [[talibán|talibanes]] en payares de 2001, munchos de los agricultores camudaron los sos cultivos por pagues n'efectivu en cuentes de cultivar alimentos pal consumu internu. Un exemplu abondosu ye'l cultivu d'[[opiu]], que vio como s'enanchaba na última domina: Afganistán tresformóse nel primer proveedor illegal d'[[opiu]] nel mundiu.

El puxu internacional pa reconstruyir Afganistán llevaron a la creación de l'[[Autoridá Interina d'Afganistán]], recoyíu nel [[Alcuerdu de Bonn]] (2001). En xineru de 2002, na [[Conferencia en Tokyo de Donantes pa la Reconstrución d'Afganistán]], recoyéronse unos 4.500 millones de dólares, que sedríen alministraos pol [[Bancu Mundial]]. Les xeres per afitaes pa la reconstrución cunten coles instalaciones sanitaries, pa educación y salú, meyora del sector agrícola, asina como tamién carreteres, enerxía y telecomunicaciones. Dos tercios de la población vive con menos de dos dólares nel día. 

No que cinca a les cifres, rescampla nel país el sector primariu. Arriendes del opiu, destaquen pola so importancia la producción de [[trigu]] (3.363.000 [[tonelada|tonelaes]] nel añu fiscal 2006-07), [[cebada]] (364.000 t) y [[arroz]] (361.000 t). El ganáu ye otra fonte importante de riqueza pa los Afganistanos. Nel añu citáu había censaos nel país 9.259.000 [[oveya|oveyes]], 6.746.000 [[cabra|cabres]] y 174.000 [[camellu|camellos]]. 

El comerciu esterior ye claramente deficitariu, una y bones el país tien d'importar tola maquinaria que necesita, amás de combustible, melecines, comida... y práuticamente namái esporta fruta, pieles y alfombres. El so principal sociu comercial ye [[Paquistán]], al que van trés cuartes partes de les sos esportaciones y d'aú vienen el 16% de les importaciones.

== Demografía ==
Cola capital en [[Kabul]] y con 28.266.000 habitantes nel 2008, Afganistán ye un de los países más probes del mundiu. La [[política]] camiante y la guerra interna esboroñaron la so débil [[economía]] ya infraestructures, de tala miente qu'un terciu de la so población dexó'l [[país]].

Acordies una estimativa de 2006, la [[población]] crez un 2,67% al añu. L'indiz de [[natalidá]] ye d'un 46,6 cada 1000 habitantes, asina como l'indiz de [[mortalidá]] ye d'un 20,34 per cada 1000 habitantes. La tasa de mortalidá infantil ye d'un 160,23 per cada 1000 nacencies. La seguranza de vida ye de 43,34 años.

==== Etnies ====
La [[población]] afganistana sepártase en delles etnies, a falta d'un censu que recueya los datos de cada una de les etnies, la composición averada de la población ye la siguiente (acordies a la CIA World Factbook): [[Etnia pashtu|pashtus]] 42%, [[Etnia taxiquistanina|taxiquistaninos]] 27%, [[Etnia hazara|hazaras]] 9%, [[Etnia uzbeca|uzbecos]] 8%, [[Etnia aimaq|aimaqs]] 3%, [[Etnia turcomana|turcomanos]] 2%, y grupos menores 4%.

==== Llingües ====
:El [[pashtu]] y el [[dari]] son dambes les llingües oficiales del país. El dari fálalu'l 50% la población y el pashtu ye falao pol 35% de la población. Amás d'estes, tán les llingües turcomanes: l'[[Idioma uzbecu|uzbecu]] y el [[turcomanu]] que son falaos pol 8% y el 3%. El [[baluchi]] fálalu'l 2% de la xente y otres que son emplegaes pol 2%.

==== Relixón ====
[[Archivu:Mazar-e sharif - Steve Evans.jpg|thumb|200px|right|Mezquita Azul en Mazari Sharif]]
:El 99% de la xente ye musulmán ([[Sunita|sunites]] el 82% y [[Chiita|xiítes]] el 17%). L'ún per cientu restante ye d'otres relixones.

==== Ciudaes más grandes ====
:Les mayores ciudaes d'Afganistán yeren en 2006:
:* [[Kabul]]: 2.536.300 habitantes
:* [[Herat]]: 349.000 habitantes
:* [[Kandahar]]: 324.800 habitantes
:* [[Mazar-e Sharif]]: 300.600 habitantes
:* [[Jalalabad]]: 168.600 habitantes

== Cultura ==
[[Archivu:Jam Minaret decoration.jpg|thumb|150px|Minarete de Jam]] La [[cultura]] d'Afganistán ye milenaria. Tien abondo influxu del [[islam]], anque tamién recibió, a lo llargo los sieglos, influyencies del [[hinduismu]] y del [[budismu]].

Hai oxetos d'[[Arte Gandhara]] del [[sieglu I]] al [[sieglu VII|VII]], con marcáu influxu [[grecorromanu]]. Dende l'entamu del [[sieglu XX]] l'arte afganistanu escomencipió a emplegar téuniques occidentales. L'arte yera una xera de calter masculín, anque ultimamentemente les muyeres son a destacar nello.

Los [[monumentu históricu|monumentos históricos]] del país foron abondo dañaos polos años de guerra, y un exemplu d'ello son les dos xigantesques estatues de [[Buda]] qu'había na provincia de [[Bamiyan]], estrozaes polos [[talibán|talibanes]] por ser consideraes idólatres.

Otros llugares históricos afamaos incluyen les ciudaes d'[[Herat]], [[Ghazni]] y [[Balkh]]. El minarete de [[Jam]], nel valle de [[Hari Rud]], ye [[Patrimoniu Cultural de la Humanidá]], acordies la [[UNESCO]].

== Educación ==
El 71,9% de la población ye [[analfabetismu|analfabeta]] (2006), y ente les muyeres l'índiz llega al 87,4%%. Nel [[país]] hai unes 3.000 escueles, pero bona parte delles tán nuna situación llamentable depués de dómines de guerres y conflictos. Los profesores son 27.000 que dan clas a 3.900.000 alumnos en [[educación primaria|primaria]] y 300.000 en [[educación secundaria|secundaria]].

Na [[Universidá]] de [[Kabul]] tán matriculaos 7.000 estudiantes y hai otres cuatro universidaes en Kabul, ente elles la Universidá Americana d'Afganistán que pon les clases n'inglés. Nes otres provincies cúntase con otres 10 universidaes.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* ''Encyclopaedia Britannica Almanac 2010''. [[Chicago]], [[2009]].

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Category:Afghanistan|Afganistán}}
* {{en}} [http://afghangovernment.com/ Páxina web del gobiernu d'Afganistán]
* {{en}} [http://www.afghan-web.com/ Páxina web personal con datos y noticies del país]

{{Asia}}
{{Organización de la Conferencia Islámica}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Afganistán]]</text>
      <sha1>3i57aqf4iwoq3oh1g29cvxlakumhcxj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gallego-asturianu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5355</id>
    <revision>
      <id>3702934</id>
      <parentid>3697866</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:07:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106825" xml:space="preserve">{{destacaos}}
{{Neutralidá}}
{{correxir}}
{{Ficha d'idioma
|nome = Gallego-asturianu/eonaviegu
|nativu =
|color = {{Ficha d'idioma/colores|Llingües indoeuropees}}
|oficial =
|países = {{ESP}}
|creao por =
|zona = {{Bandera|Asturies}} [[Principáu d'Asturies]]&lt;br /&gt;
|falantes = 45.000
|f1 =
|f2 =
|rank =
|llingua_muerta =
|familia =
[[Llingües indoeuropees]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp; [[Familia Indoeuropea - Grupu Itálicu|Itálicu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües romances|Romance]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües romances ítalo-occidentales|Ítalo-occidental]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Grupu Ítalo-Occidental - Subgrupu Occidental|Subgrupu Occidental]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Grupu Ibero-Romance|Ibero-Romance]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Galaico-portugués]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''Eonaviegu'''
|dialeutos =
|escritura = [[Alfabetu llatín|Llatín]]
|cooficial =
|cooficial_con =
|axencia = [[Academia de la Llingua Asturiana]], [[Secretaria Llinguística del Navia-Eo]]
|iso1 =
|iso2 = ast
|mapa =
|mapa_tamañu =
}}

El '''gallego-asturianu''', '''eonaviegu''', '''llingua eonaviega''', '''gallegu d'Asturies''', '''fala del occidente d'Asturies''' (o simplemente '''a fala''' pa los sos falantes) ye un conxuntu de fales, que desciende del [[llatín]] y del [[galaicoportugués]] y que tien el so dominiu llingüísticu, como'l so nome indica, na estaya [[Asturies|asturiana]] asitiada ente los ríos [[Ríu Navia|Navia]] y [[Ríu Eo|Eo]], si bien la so área d'influyencia abarca tamién zones más orientales que'l citáu ríu Navia.

Les Tierres del Navia-Eo abarquen los conceyos asturianos de [[Bual]], [[Castropol]], [[Cuaña]], [[Eilao]], [[El Franco]], [[Grandas de Salime]], [[Ibias]] (sacante la parroquia d'[[Astierna]]), [[Pezós]], [[Samartín d'Ozcos]], [[Santalla d'Ozcos]], [[San Tiso d'Abres]], [[Tapia]], [[Taramundi]], [[A Veiga]], [[Vilanova d'Ozcos]], y partes de [[Navia (Asturies)|Navia]], [[Villayón]], y [[Ayande]]. Históricamente esta zona tuviera enforma aisllada del restu d'[[Asturies]], y por supuestu de [[Galicia]], [[Lleón]] y [[Castiella]], por mor de les sos llendes naturales: el [[ríu Eo]], el [[cordal Cantábricu]], el [[ríu Nalón]] y el [[mar Cantábricu]]. Tamién ye cierto que ye una zona de paisaxes grebios, sacante la parte de la [[granda costera]] que ye más llaniza, polo que les comunicaciones interiores tampoco yeren fáciles.

== Falantes ==
[[Imaxe:Bar de Tapia (Asturies).jpg|right|thumb|270px|Nome d'un chigre en gallego-asturianu en [[Tapia]]]]
[[Imaxe:A casía.jpg|right|thumb|270px|&quot;A casía&quot;, nome d'otru chigre en gallego-asturianu]]
Magar que nun hai datos precisos del númberu de falantes (si bien la fastera tien unos 45.000 habitantes) según el II Estudiu Sociollingüísticu d'[[Asturies]] (2002), fechu pol equipu Euskobarómetro, siete de cada diez encuestaos (72%) dixeron ser falantes de gallego-asturianu, inda que namái ún de cada cinco (24%) declaró saber lleelu, y ún de cada seis (16%) escribilu. Como datu esmolecedor tien que se destacar el retrocesu xeneracional de la fala, qu'anque siga siendo la mayoritaria como [[llingua materna]], anguaño dos de cada trés persones (67%) va más d'una década (na encuesta de 1990) yeren trés de cada cuatro (75%). El retrocesu ente xeneraciones ye nidio, y anguaño namái trés de cada diez encuestaos dixeron usar la llingua pa colos sos fíos.

== Normes ortográfiques ==
Nel añu 2007, la Academia de la llingua asturiana espublizó les [http://www.academiadelallingua.com/pdf/normas_gallego_asturiano.pdf normes orthografiques] que se fundaménten na previa propuesta de 1993. Nella atómense los mesmos criterios que s'apuntaren entoncias, y que recueye la tradición lliteraria del caberu del sieglu XX, en autores como Pedro Penzol, Alejandro Sela, Ramón García González, etc. que collaboren nel Diariu &quot;El Castropol&quot; y &quot;El Aldeano&quot;, y de esa miente tamién les apuntaes por [[Bernardo Acevedo Huelves]] y [[Marcelino Fernández]] nel Vocabulario del Bable de Occidente, espublizáu en 1932 pol &quot;Centro de Estudios Históricos&quot; obra fundamental nel estudiu del gallego-asturianu.

Sobro la base d'estos antecedentes, pronúnciase sobro la cuestión más controvertida cual ye l'emplegu de grafíes pa representar los soníos laterales l/ll, resolviéndose nun convencionalismo gráficu, pensáu namás pa la edición de les normes, dexando por de más llibertá a los falantes pa escoyer la que-yos paeza meyor. Atoma tamién vulgarismos arraigaos na fala, como ye la perda de los grupos oclusivos en participios -ao -aos o en determinaos cultismos 'caridá', 'libertá', etc. como tamién caltiénse el gráfema -y- griegu pa representar los soníos palatales derivaos de los grupos llatinos li- y -ul. Les normes nun atomen nenguna distinción ente vocales abiertes y cerrades, escontra del criteriu adoptáu n'otros estudios sistemáticos de la llingua, véase García García (El Habla de El Franco) y Fernández Vior (El habla de Vegadeo).

== Carauterístiques llingüistiques == 

&amp;nbsp;'''Vocalismu'''
[[Image: Formantes gallego-asturiano y asturianu copia.jpg |thumb|450px|Sistema de les vocales tóniques del asturianu escontra el gallego-asturianu, de color azul l'asturianu y d'encarnau nel gallego-asturianu]]
* Sistema vocálicu de siete unidaes n'allugamientu tónicu. Ha precisase qu'esti allugamientu tónicu caltiénse más estable qu'en gallegu que ta güei abondo deformáu pol efeutu la metafonía. De siguíu amuésense los formantes vocálicos afitaos por García García pa [[El Franco]] &lt;ref&gt;García García: ''El habla del Franco, Mieres del Camín'', 1976&lt;/ref&gt; y Fernández Vior p'[[A Veiga]] &lt;ref&gt;Fernández Vior: ''El habla de Vegadeo, A Veiga y su Concejo'', Uviéu, 1997&lt;/ref&gt;, señalando los siete fónemes vocálicos y dellos alófonos más comunes:
::• ä vocal abierta central no arredondiada: f1 =700 y f2 =1350 hz (FV); f1 =750 y f2 =1500 hz (GG)
::: – a: vocal central abierta allongada: f1 =870 y f2 =1463 hz (FV); f1 =800 y f2 =1537 hz (GG)
::: – a velar: f1 =700 y f2 =1300 hz (FV); f1 =715 hz y f2 =1400 hz (GG)
::: – ɑ palalatal:
::• e vocal semizarrada anterior non arredondiada: f1 =450 hz y f2 =1900 hz (FV)
::: – e semizarrada anterior afeutada pol soníu inicial: f1 =475 hz y f2 =1700 hz (GG)
::: – e semizarrada anterior afeutada pol soníu final: f1 =525 hz y f2 =1800 hz (GG)
::• ɛ vocal semiabierta anterior non arredondiada: f1 =700 hz y f2 =1800 hz (FV)
::• o vocal semicerrada posterior arredondiada: f1 =490 y f2 =1015 (FV); f1 =500 y f2=1075 (GG)
::• ɔ vocal semiabierta posterior non arredondiada: f1 =555 hz y f2 =1100 (FV): f1 =600 hz y f2 =1100 hz (GG)
::• i vocal zarrada anterior non arredondiada: f1 =337 y f2 =2300 (FV); f1 =400 y f2 =2600 hz (GG)
::• u vocal zarrada posterior non arredondiada: f1 =350 y f1 =1185 (FV); f1 =400 y f2 =925 hz (GG)
* Fenómenos metafónicos nel vocalismu de los tiempos verbales.
* Perda de la vocal protética en cultismos derivaos de los grupos llatinos –atis y –utis (voluntá, salú). Lo mesmo que pal asturianu se conserva nos grupos monosílabicos -ete, -ute: sede, rede, vide, tamién en polisílabos 'parede' y en dellos topónimos: San Mamede, Nonide, Taladride.
* Perda del vocalismu nasal presente en tol [[Fastera del Navia-Eo|Navia-Eo]] fasta'l [[sieglu XIX]] 
* Cambiu de soníu de les vocales átones en posición enclítica insoluta, ente les consonantes llabiales y por asimilación vocálica.
* Vocalismu átonu postreru en -a-, -o-, -e-.
* Velarización de nasales y deformación del vocalismu como consecuencia de la -n- cayediza.
* Les vocales intermedies con coda nasal son siempres abiertes consecuencia del vocalismu nasal (mui paecíu al gallegu llionés de [[Sierra d'Ancares|Los Ancares]], que ta documentáu na comarca hasta bien entráu'l [[sieglu XX]]: centèn, sòn, etc...
* Evolución del vocalismu en sustitución de nasal: chío, cía, avía, caís, búa, etc.
* Usu de la conxunción ''y'', que muda en consonante palatal cuando el caberu de la sílaba siguiente ye vocal: &quot;tu y'èu somos amigos&quot;, esceuto nel conceyu de Navia que atoma el paradigma del asturianu occidental &quot;tu ya you somos amigos&quot;. Si ye consonante caltiénse siempre la conxunción &quot;y&quot; &quot;vaite i diya que suba&quot;, esceuto n'Os Ozcos &quot;vaite e diya que suba&quot;.

&amp;nbsp;'''Diptongos''':

* Diptongos decrecientes -ei-, -ou-, -oi- (veiga, pousar, cobertoira). Concuaya col [[asturianu occidental]].
* Diptongu ui. (muito, ui) frente a moito en [[gallegu]] occidental y central. Concuaya col gallegu oriental, [[asturianu occidental]], col [[portugués]], cola [[fala de Xálima]] y col [[xudeu-portugués]]. 
* Ausencia de diptongu énte nasal, fechu esti constatáu por Menéndez García como una de les isogloses de referencia ente les fales galaiques y asturianes.&lt;ref&gt;Vid. [http://tematico.asturias.es/cultura/ridea/ConsultaBoletines/PDFs/014-02.PDF| Agüeyese Menéndez García, &quot;Algunos límites dialeutales para el occidente de Asturias&quot;, IDEA 1.951 nº 14]&lt;/ref&gt;
* Resultaos del grupu -ori, 'coiro' (cueru), 'cobertoira', (cobertoria), etc.
* Supresión diptongu -ua: 'còndo' (cuando), 'cònto' (cuanto), 'gadaña' (gadaña), 'gorar' (guariar los güevos), etc.
* Frente al gallegu académicu y lo mesmo que el restu del dominiu gallego-portugués mantenencia del diptongu -ua-: 'cuatro', 'guardar', 'cuayar', 'guapo' etc.
* Evolución del diptongu -au- en ou: ouguir, oureya, cousa, mouro, tesouro, trouxen, etc.
* Evolución del diptongu -ai, -ae en -èi (e abierta + i): amèicer, esquèicer, bèilar, mèíz, rèíz, vèi, pèisano. Delles veces, daquando fálase sin procuru, la vocal -è- abierta amuesa el caráuter duna variante de -a- palatal (α).&lt;ref&gt;Fernández Vior, ''El Habla de Vegadeo'', 1997, p. 65. Esti fenómenu propiu de les fales ancareses, amuésase xeneralizáu, nel Altu Navia, asina: Muñiz, Celso,''El habla del Valledor'', Ámsterdam 1973, páxs. 85-86,&lt;/ref&gt;
* Encurtiamientu del diptongu en pallabres del tipu 'estreto', 'dereto', 'peto', 'seta', 'proveto'. 

&amp;nbsp;'''Semiconsonantes'''

* Frente al gallegu occidental y central, y lo mesmo que nel gallegu lucense formes sin yod: baxo&lt;bassus, páxaro&lt;pássaro.
&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; Frente'l gallegu formes sin yod: caxa&lt;capsa. Nos conceyos occidentales San Tiso, Taramundi y los Ozcos caltién la solución, caixa, resultáu más arregláu col orixe etimolóxicu pal casu de conflictu de oclusives (pks &gt; iks), lo que ye común a tola Romania Occidental, (portugués 'caixa', occitano 'caissa', catalán 'caixa'), y que nun ye tampoco estraño al asturianu, (vei el casu del conceyu de Grau).

&amp;nbsp;'''Nasales'''

* Perda de la -n- intervocálica (ventá, irmao) magar que la caltién nos diminutivos (ventanía, irmanín).
* Enclín a la perda de la -n- palatal con orixe nes vocales nasales galaicoportugueses ĩ y ũ, 'dieiro'(dineru), 'nío' (ñeru), 'nía' o 'nenía' ('nena'), rasgu más claru cuanto más al oeste, asina, 'seña' y 'poñer' (Eo y Porcía) escontra seya y puer (Bual y Navia).
* Intensificación de la &quot;n&quot; cayediza: 'boo', (bonu), vgr. refraneru «Que mañá nos traiga, un boo día de solín», «Nun hai compañeiro como'l dieiro»
* Acabu en ''-n'' nes formes verbales de perfeutu (perdín, dicen). 
* Resultáu de los acabos plurales en -áis y en -óis (folgazáis, cais, camióis)
* Resultáu de los acabos en -ía, -ías del femenín (pequenía, vecía, gallías) 
* Resultáu de los acabos plurales en -íos ~ -íus del masculín (camíos, vecíos) 
* Pretéritu cantein, cantén y futuru canterein, cantarén. 
* Resultáu -m- pal grupu secundariu -M'N- (home, fame) 
* Resultáu /n/ viniente del doble -NN- llatín (cabaña, esconsonar, cana).
* Acabos en -èn (con è abierta) vinientes del [[llatín]] -ENU (centèn, chèn) frente a los gallegos centeo, cheo y frente tamién a los asturianos centén, llén (la -è- abierta corresponde al diptongu &quot;ie&quot; asturianu).

&amp;nbsp;'''Oclusives'''

* Palatalización del grupu sc, ''peixe'', ''feixe'', ''eixe'', ''teixo'', etc.
* Neutralización de llíquides axuntaes: ''branco'', ''brando'', ''frauta''. Ye trazu de tresición que calistra pel dominiu astur (p. ex. fales de La Cabreira y Sayagu)
* Caltenimientu de F- llatina d'aniciu.
* Resultáu /∫/ en pallabres del tipu 'coxo', 'xente', 'xurar', etc. 
* Caltenimientu del grupu -MB-: ''llombo'' (llombu), ''llamber'' (llamber), ''llambión'' (llambión), ''chumbo'' (plomu), ''chambaril'' (palu de toxo), ''chambra'' (chambra, blusa de muyer), ''chumbiar'' (chumbar, zambullirse), ''palòmba'' (palomba), ''carambio'' (carampanu), ''camba'' (camba) etc.
* Resultáu -nr- pal grupu N'R, asina: lat. generu&gt; Eon. 'xenro' (xenru), lat. teneru&gt; Eon. 'tènro' (tienru), lat. honorare&gt; Eon. 'honra' (honra) etc. 
* Vocalización de les oclusives sonores: flagrare&gt;cheirar, agru&gt;eiro, Cathedra&gt;cadeira.
* Resultáu -it- palos grupos llatinos -CT- y -ULT- (feita, muita), coincidente namái col [[asturianu occidental]]
* Fricativación de oclusives: ''xardía'' (sardina), ''xebrar'' (separar), ''zreixa'' (cereza), ''xordo'' (sordu), ''xastre'' (xastre), ''freixo'' (fresnu), ''llouxa'' (llosa/llousa), ''enxobar'' (ensuciar), ''vixo'' (visu), ''broxa'' (bruesa), ''ameixola'' (amasuela), ''queixu'' (quesu), ''vexo'' (veo), èixola (azuela) etc.

&amp;nbsp;'''Laterales y palatales''':

* Palatalización de L- del [[llatín]] (llobo, llúa), na metá del territoriu eonaviegu, conceyos d'[[El Franco]], [[Cuaña]] y [[Bual]], más la metá de los conceyos de [[Navia]], [[Villayón]], y [[Ayande]] ([[Valledor]]), magar que nun palatalicen [[Tapia]], [[Castropol]], [[A Veiga]], los tres [[Ozcos]], [[San Tiso d'Abres]], [[Taramundi]], [[Pezós]], [[Eilao]], [[Grandas de Salime]] ya [[Ibias]]. 
* Caltenimientu del -L- intervocálicu del [[llatín]] (calente, zreixales, xelar).
* Caltenimientu de xeminada -LL- del [[llatín]]: ''costella'', ''castello'', ''cabanella'', 'caballo'' nos conceyos que palaticen de caberu les llaterales, que nel restu de conceyos dexeminen: ''costela, ''castelo'', ''cabanela'', ''cabalo''.
* Al aviesu que'l gallegu, resultaos con -l- nel marxe posnuclear de la sílaba propios del [[asturianu]] y del antigu galaicu-portugués nel casu de conflictu de oclusives sordes como 'yelso', 'ayalga', 'coldo', 'lleldo'.&lt;ref&gt;Cfr. ast. ''yelsu'' / gall. ''xeso'' &lt; llat. ''gypsum''. ast. ''lleldu'' / gall. ''lévedo'' &lt; llat. ''levitum''. ast. ''coldu'' / gall. ''cóbado'' &lt; llat. ''cubitum'', etc.&lt;/ref&gt;. En asturianu dase velarización no solo entre sónores sinon tamién entre sordes: cupiditia &gt; 'coldicia', 'recapitare' &gt; 'recaldar' o inda en ñasales admirabile &gt; almirable.
* Resultáu -y- (muyer, escoyer).
* Resultáu ch- pa los grupos llatinos PL-, FL y KL- (chegar, chama, chave), en gallego-asturianu caltién la grafía ''ch'' y el soníu /t∫ / menos africáu que n'[[asturianu occidental]], nel que se da la coesistencia de resultaos /ch/ y /ḷḷ/ ( soniu ʈʂ). Respeutu del grupu llatín PL-, en ch-, mesmo que l'asturianu occidental C y D. Sicasí danse na fala exemplos ll- (llanxir &lt; plangere), es contra los conceyos occidentales nún pallatiza 'lanxir'.&lt;ref&gt;Fernández Vior, ''El habla de Vegadeo, A Veiga y su concejo'', Uviéu, 2007, p. 122&lt;/ref&gt;, tamién ye'l casu de 'lapa'/'llapa', llama n'asturianu, (lapa (Eon.) &gt; flamma (lat.)).&lt;ref&gt;Nel portugués dase la voz llaparada&lt;/ref&gt;

&amp;nbsp;'''Dentales''':

* Caltenimientu de la /d/ intervocálica. Exemplos del refraneru decimonónicu: El ''anada'' d'un mal ano máyase nun ''eirado'', Xente da marina xente de gran ''caldeirada'' día de muito vispera de ''nada''; carro ''entornado'' nun ye faltan carrileiras; en abril espigas mil, en mayo todo ''espigado''; el día de ''todos'' os santos neve por os campos; etc. Fernández Fernández, Marcelino, ''El Franco y so cconceyu'', 1898, p. 106 y ss.
* Perda de -d- nos acabos de sustantivos y participios (prao, cansao). García García, señalaba nel añu 1983 sobro esti particular: «La forma en -ado pervive nes persones mayores o en frases pronunciaes enfáticamiente»,(EHF, p. 188). Frías Conde coincide que ye recién esti fenomenu.

 
&amp;nbsp;'''Sufixos''':

* [[Sufixu]] en -ín frente al gallegu -iño (camín, padrín, paxarín, calcetín), tamién atopamos términos como campío{{ensin referencies}}, (non campín) cuando falamos d'un campu pequeñu. Nel plural y tamién en femenín sigue el paradigma etimolóxicu propiu de la perda de la -n- caediza (vecía, vecíos, madría, padríos, paxaríos, calcetíos).
* Forma -ble, pal sufixu lat. -bĭlis. Frente al gallegu -abel.
* Acabos en -eira (primeira, tarteira) 

&amp;nbsp;'''Morfoloxía'''

* Formalización de plurales analóxica y non etimolóxica, cola esceición del casu de les nasales intervocáliques au se ve afeutáu pola /n/ cayediza.
* Formes aumentantives en femenín: pedrúa, casúa, etc.

&amp;nbsp;'''Tiempos verbales'''

* Formes verbales de 1ª persona del singular como teño, veño, vexo, presente de suxuntivu, ''teña'', ''veña'', ''vexa'', y l'imperativu.
* Esistencia del infinitivu personal o conxugau (fíxenlo pra coméremos todo) 
* Acentuación esdrúxula de les dos primeres persones del plural del presente de suxuntivu, (ye tamién igual que l'asturianu occidental)
* Palatalización del verbu poñer y los sos derivaos: traspoñer, repoñer, impoñer, supoñer, etc. Nel Conceyu de Bual, polo efeutu de la -n- cayediza, dicese puer, traspuer, repuer, impuer, etc.
* Palatalización de la desinencia na 2ª persona del singular de les formes verbales de perfeutu (faltache, fixiche).
* Morfema verbal de segunda persona del plural en ''-des'': cantades, cantábades, cantaide. Véise cantar popular Cantaide nenas, cantaide, /cantaide y nun teñades pena/que ven un barco de mozos/ a dous cuartos á docena.&lt;ref&gt; Agüeyese tamién, García García, José, 'El habla del El Franco', p. 187 y ss.&lt;/ref&gt;
* Emplegu del verbu ''ter''/''tener'' como ausiliar en formes cuasicompuestes.
* Nos verbos incoativos y otros en ''-cer'' y ''-cir'', la 1ª persona del singular del presente de indicativu y tol presente de suxuntivu aseméyense a ''-ces'', ''-ce'': lluzo, lluce, lluza, lluzas, lluza.
* Emplegu de la vocal abierta nes formes de 1ª persona del plural del pretéritu perfeutu (coyèmos, dixèmos), o de la vocal /o/ abierta nes formes de plural de la 2ª y 3ª persona (fòmos, fòron).
* Futuru sintéticu, caráuter propiu del eonaviegu ye la descomposición de la desinencia del futuru &quot;eiyes atizar&quot;, &quot;eivos dar&quot;, &quot;y'a poñer&quot;.&lt;ref&gt;Estes construcciones, son propies del gallego-portugués asina atizaryes-ei, darvos-ei, poñerlle-a. Danse tamién en asturianu, asina Evanxeliu de San Mateu y en castellanu antigu, nel llibru del Caballeru de Cifar, (facia 1300) «bien se que vos pesa, pero conoçerle-hedes esta vegada mejoría». Los tiempos separables tán documentaos en castellanu hasta el sieglu XVIII, y consérvense inda en xudeoespañol, agüeyense HANSSEN, «Gramática Histórica de la lengua castellana», (1913), Paris 1966, § 62.&lt;/ref&gt;


&amp;nbsp;'''Artículos, pronomes, posesivos y demostrativos'''

* Sistema d'artículos indeterminaos: un, ua, us, uas.
* Esistencia del dativu d'interés (éche grande, vaiye cansao) 
* Pronome personal de complementu indireutu ‘che'. 
* Contraición de los pronomes de complementu direutu ya indireutu (mo, mas, cho, chas, etc.) 
* Caltenimientu de -r de infinitivu al xuntase colos pronomes ye, yes, me, se, te, che (meterye, diciryes, mancarme, cortarse)
* La forma pronominal ''min'' usada siempres como complementu con preposición. Ex ''a min'', ''por min'', ''de min'', etc.
* Identificación de forma neutra cola masculina nos artículos y demostrativos.
* Desapaición de la 1ª persona del plural énte –nos enclíticu
* Caltenimientu del vocalismu llatín e-o &lt;ego&gt; del pronome de primera persona si bien con materializaciones diverses.
* El complementu reflexivu &quot;sí/se&quot;, sustitúyese poles formes contrautes de ye: yo, ya, yos, yas, asina: deoyo, llevayo, etc.
* Formes de los posesivos mèu, ''tou, sou'' ximielgo al asturianu occidental y al aviesu de los posesivos gallegos ''meu'', ''teu'' y ''seu''
* Formes etimolóxiques de los demostrativos ''estos, esos, aquellos'', del pronome ellos contrapuestos a los analóxicos gallegos ''estes, eses, aqueles, eles&quot;.
* [[Artículu (Gramática)|Artículu]] masculín ‘el'. 

&amp;nbsp;'''Sintaxis'''
* Esistencia de partitivu dél, della, dellos (dame della carne).&lt;ref&gt;El usu de partitivos en gallego-asturianu ye bastante ralu, asina, nun se observa nin rastru nel refraneiru de Fernández Fernández, (1898), ni nel periodicu El Castropol (1905), ni nel Aldeanu, (1932), ni nel diccionariu de Acevedo, (1932). García García en 1976, na so tesis dotoral: El Habla de El Franco, ye'l que meyor lo tien documentau, más nos dos rellatos tradicionales que recueye: A fòrza del mèdo y Ourèlio e as abeyas, nun se cita nin tan solo uno. Los exemplos que da Fernández Vior pal [[A Veiga|Conceyu Da Veiga]], caltiénense meyor como elipsis de los falantes que como partitivos, asina: ''Botame bèn della'', ''Einda temos dél'', (véase, El habla de la Vega, A Veiga y su conceyo, 216) Otru tantu puese dicir, de Celso Muñiz pal [[Valledor]], (El habla de Valledor, p. 266). En gallegu documéntase esti usu impropiu del partitivu nel valle del Suarna, (Rodríguez Castellano, El habla del Valle del Suarna, p. 168)&lt;/ref&gt;
* Emplegu de la forma negativa enfática ''non'', frente a ''nun''.
* Perífrasis verbales &quot;a + infinitivu&quot;

== Identidá de la llingua ==
[[Image:Galician linguistic areas.PNG|thumb|350px|En rosáu, el gallego-aturianu nel conxuntu d'arees llingüístiques del gallegu: dende'l Navia al Eo, sacante'l conceyu de [[Santalla d'Ozcos]], [[San Tiso d'Abres]] y el sur del d'[[Ibias]] (en San Tiso fálase gallegu central y nes otres dos árees gallegu oriental estremáu del eonaviegu xeneral. Les isogloses emplegades polo autor, Fernández Rei, fáense al siesgu del tratamientu de la fonoloxía nasal nes llingües galaico-portugueses]].

Esiste un discutiniu político-llingüísticu tocante a la identidá de la [[llingua]]. De mano, alcuéntrense aquellos que categoricen a la fala como una realidá llingüística independiente por tener la particularidá de mecer trazos que según la prespeutiva que s'escueya puen ascribise dacuando al [[Dominiu llingüísticu ástur|dominiu llingüísticu ástur]], dacuando al [[gallegu]].

Por otra, tán aquellos que ven nel eonaviegu una variedá del [[gallegu]], glamiando pa esta zona la reconocencia oficial del gallegu normativu&lt;ref&gt;&quot;El presidente de la RAG Méndez Ferrín, pide la oficialidá del gallegu na zona asturiana de Navia-Eo&quot;. El Faro de Vigo. 1-2-10&lt;/ref&gt;, semeyante a la del gallegu en [[Castiella y Lleón]] (faláu nun lleruelu d'[[El Bierzu]] y dellos pueblos zamoranos de Pías, Porto, Lubián, y Hermisende), reconocíu como tal pola [[Xunta de Castiella y Lleón]] y, polo tanto, tuteláu dende la Oficina de Política Llingüística de la [[Xunta de Galicia]].

Ente los que primen la galleguidá del eonaviegu (el cual sedría un dialeutu oriental del gallegu) alcuéntrense l'ILG ([[Instituto da Lingua Galega]]) y la RAG ([[Real Academia Gallega]]), que estudiaron l'idioma faláu nesta zona de magar la década de 1980, la [[Promotora Española de Lingüística]] (PROEL), qu'inclúi al eonaviegu dientro'l bloque oriental del gallegu,&lt;ref&gt;[http://www.proel.org/mundo/gallego.htm Informe sobro la llengua gallega de PROEL]&lt;/ref&gt; col nome de galaico-asturianu,&lt;ref&gt;[http://www.proel.org/lenguas/bable.html Informe sobro la llingua asturiana de PROEL]&lt;/ref&gt; [[Ethnologue]], qu'afirma que &quot;&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;L'asturianu fálase nel&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt; Principáu d'Asturies, sacantes na parte más ocidental, na que se falla gallegu&quot;,&lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ast Ethnologue report for Asturian], n'[[idioma inglés|inglés]].&lt;/ref&gt; asina como numberosos filólogos (ver la [[#Bibliografía|bibliografía]]), ente ellos l'escritor y filólogu [[Dámaso Alonso]]&lt;ref&gt;&quot;... Énte a la curtiante dixebra alministrativa ente Galicia y Asturies, el falaxe ufre una riestra de gradaciones. Como l'arcu la vieya ente dos cullores darréu, hai un intre[??], en sen contra l'Occidente, en que nos sentimos dientro del gallegu, y otru, camín a Oriente, na que mos sentimos dientro l'asturianu. Mas esiste una zona entemedia, na que, dempués de too, la designación dada a la llingua dependerá del nuesu xeitu d'apreciar y entepretar, ún a ún, toa una riestra de fechures llingüístiques. Propóngome tarabazar n'otra ocasión esi tema. Baste güei con dicir que l'afirmación yá antigua de que'l gallegu aporta, dientro d'Asturies, fasta'l ríu Navia (tomáu de [[Menéndez Pidal]] nel so &quot;El dialeuto leonés&quot;, §1 2, 1906), ye xustísima, si bien, como ye sabío, dellos fenómenos típicamente asturianos calacen al oeste d'esa llinia. Estes fales d'ente'l Navia y l'Eo, fundamentalmente gallegues, mas con dellos chisgos asturianos, designamos col nome de gallego-asturianu|Obras Completas, Editorial Gredos (1971), tomu I, páxina 391&lt;/ref&gt; y el dialectólogu [[Jesús Neira]].&lt;ref&gt;[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=143974 Lenguas y áreas lingüísticas peninsulares: El proceso dialéctico de su constitución&quot; Archivum, Tomu 31-32, 1981‑1982 , páxs. 603 y 604] &lt;/ref&gt;

Per otru llau, l'[[Academia de la Llingua Asturiana]], institución encargada de la normalización, defensa y promoción del asturianu, en xeneral, nun aceuta que nesti territoriu s'emplégue'l gallegu, cuntando con una [[Secretaría Llingüística del Navia-Eo]]. La denomación eonaviegu, o llingua eonaviega ye l'anteferida pola Academia&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=1464&amp;pIdSeccion=41&amp;pIdNoticia=464857 L'Academia quier camudar el nome de gallego-asturianu pol de llingua eonaviega], noticia de [[La Nueva España]], 20 de payares de 2006&lt;/ref&gt; (en vez de gallego-asturianu, la denomación usada pola alministración asturiana).&lt;ref&gt;[http://download.princast.es/bopa/disposiciones/repositorio/LEGISLACION01/66/5/001U0018F10002.pdf Llei 1/98, de 23 de marzu, d'usu y promoción del bable/asturianu], Disposición adicional.&lt;/ref&gt;

D'otra miente, el 25 de febreru de 2005, el gobiernu asturianu aprobó'l [[Plan de Normalización Social del Asturianu 2005-2007]], pa promocionar l'emplegu y presencia tanto de l'asturianu como del gallego-asturianu. Dambos son allugaos n'igualdá de condiciones como llingües a abellugar y promocionar ya, implícitamente, como llingües diferentes:&lt;ref&gt;[http://www.asturnews.com/publicidad/plan_normalizacion.pdf Plan pa la normalización social del asturianu 2005-2007]&lt;/ref&gt;
{{cita|El gallegu-asturianu o fala del occidente d'Asturies, Haberá un tratamientu semeyante al bable o asturianu en toles midíes que se recueyen nel presente plan.}}

Nesti sen, dellos filólogos defienden la consideranza del eonaviegu como una llingua independiente, tanto del [[Idioma gallegu|gallegu]] como del [[Idioma asturianu|asturianu]]&lt;ref&gt;[http://www.lavozdeasturias.com/noticias/noticia.asp?pkid=271308 Un estudiu conclúi que la fala ye una llingua con entidá propia], noticia de [[La Voz de Asturias]], 10 de mayu de 2006.&lt;/ref&gt;.

Mentanto, y ensin que la llingua asturiana seya oficial, el [[Principáu d'Asturies]] sigue calteniendo la potestá en política llingüística nesta zona. Asociaciones como la [[Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana]] y [[Xeira]] defienden, al empar de la oficialidá del asturianu, la del eonaviegu nel so dominiu llingüísticu.

Pa los propios falantes, y según el II Estudiu sociollingüísticu d'Asturies (2002) fechu pol equipu Euskobarómetro, que dirixe el sociólogu Francisco Llera Ramo, pa dos de cada trés (66%) habitantes del Navia-Eo la fala de la rexón ye un entemez de gallegu y asturianu, mientres que pal 16% ye una variante del asturianu y al 8%-y paez que ye una variante del gallegu.

En cuantes al nome que se prefier pa denomar a lo que se fala nel [[Comarca del Navia-Eo|Navia-Eo]], ún de cada trés (33%) quier más llama-y ''a fala'' y ún de cada cuatro (24%) escueye la denomación de ''gallego-asturianu''. Cuasi los mesmos (22%) quieren más la denomación de ''bable o asturianu''. Namái'l 2% de los encuestaos escoyeron el nome de ''gallegu''.

Nel Navia-Eo la demanda de cooficialidá ye más pequeña que nel restu d'[[Asturies]]. Asina, los qu'enconten y los que refuguen la oficialidá del gallego-asturianu tán bramente repartíos: un 30% caún. Nel mediu, a ún de cada tres nun-y da muncho más la cuestión. Un poco mayores son los porcentaxes d'encontu a la oficialidá del asturianu (34%), pero ente los que la sofiten, seis de cada diez (62%) tamién quieren que, con elli, l'eonaviegu seya oficial na zona.

== El gallego-asturianu y el &quot;continuum&quot; llingüisticu del romance iberoccidental ==
Tres que [[Menéndez Pidal]] fixare nel so llibru &quot;El dialeuto leonés&quot; la llende ente les fales gallegues y asturianes, l'entós presidente de l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]], profesor [[Xosé Lluis García Arias|García Arias]], espublizó en setiembre de [[1997]] l'artículu «El continuum llingüísticu ente'l gallegu y l'asturianu», qu'escontra la teoría tradicional, amosaba los carauteres propios de la fala, que siendo unos propios del [[gallegu]], otros de l'[[asturianu]], afitaba-y al gallego-asturianu un calter de llingua de transición ente dambes. Al aviesu, otros llingüistes defendíen el so afiyamientu dafechu a la familia [[Galaicoportugués|galaicoportuguesa]], allegando que la fala mantenía dacuando meyor qu'otres llingües galaicoportugueses los trazos orixinales d'esi dominiu.

a) '''Argumentos internos'''
* La «n» cayediza fenomenu que s'agrave en gallego-asturianu frente'l gallegu, magar qu'esti procesu desconócese n'[[asturianu occidental]] entá que tamién dase en dellos dialeutos asturianos como nos artículos del casín, en pallabres cabraliegues (ermau) y de Les Arribes (mañá). Esti datu ye'l argumentu mayor pa quienes rebaten la teoría del continuum galaico-asturianu, pos precísamente dase la circunstancia de qu'esti fenómenu dexase ver más nos conceyos arrimaos al asturianu ocidental siguiendo una tendencia norte-sur que s'entama en [[Portugal]]. Esti datu agüéyase na formación de los plurales, nos aumentativos, na formación del femenín, pero sobro manera na perda de les ñasales-palatales. Asinamesmo, dellos fenómenos como la fricativación de la lletra &quot;-s-&quot;, vense tamién agravaos nel gallego-asturianu mesmu que nel asturianu occidental y el gallegu, xastre (xastre) o llouxa (llosa) y apenes vese n'asturianu, asina: cereixa, (cereza), freixo (fresnu), vexo (verbu ver), queixo (quesu), eixòla (azuela) etc.

* Les vocales abiertes «è» y «ò», sobro manera na conxugación verbal, nun casen colos diptongos -ie y -ue-. Ye esto una consecuencia del espardimientu de les semiconsonantes y de la metafonía propia de les fales [[Asturllionés|asturllioneses]] d'una y d'otra de la deformación de les vocales pola perda de la nasalidá propia de les gallegues. Tienen estes últimes llingües una fuerte dependencia del vocalismu orixinario de la llingua llatina, fechu que de nuevu s'agrava nel gallego-asturianu. Asina la flexón verbal del gallego-asturianu vien condicionada pela perda de la distinción ente vocales abiertes y zarraes nes vocales átones nel [[llatín]] vulgar, tal fechu fai prevaler el morfema sobro'l raigañu nos más de los supuestos atendía a movilidá de les vocales tóniques nel senu del raigañu verbal. Asina, nos supuestos de les formes personales fuertes, les tres persones del singular y la tercera del plural de los presentes d'indicatiu, y tol suxuntivu, y la segunda del imperativu, en que los falantes distinguen entre -e y -o abiertes en supuestos en que n'asturianu nun se distinguen. En xeneral el gallego-asturianu caltién siempres la distinción ente les formes fuertes y les débiles sacantes nos verbos monosilábicos, (en que la vocal del raigañu ye tónica de necesidá), asina como los derivaos daquellos: ver, crer, ller, atrever, reller... amás de los verbos deber y ceder, de fechu irregulares en gallego-asturianu. Nel [[asturianu]], anque suel prevaler el vocalismu del raigañu, nun esiste una regla por tar fuertemente influenciáu pol espardimientu de les semiconsonantes. Asina, dellos supuestos el gallego-asturianu casa col asturianu, (tamién col castellanu), anque nun sucede asina na mayoría de los verbos gallego-asturianos en que'l gallego-asturianu destingue y l'asturianu non: comer, (nun se diz cuemes), medrar (dellos conceyos u s'emplega miedrar nun se destingue ente miedro y medramos), secar, enllenar, llevar, etc.. En munchos otros supuestos la discordancia ye mayor col [[castellanu]], asina nel verbu asturianu suañar. Tamién, y por lo mesmu en gallego-asturianu, ta muy espardía l'alternanza de formes con -i- rizotónica nes tres primeres persones del singular y la 3ª del plural, tol presente de suxuntivu y la 2ª del singular del imparativu, asina nos verbos: espellir/espille, espir/ispo, arrepentir/arrepinto, medir/mido, mentir/minto, pedir/pido, sentir/sinto, etc., magar que l'asturianu desconozlu, sacantes nos verbos -correxir- y -repetir-, amestaos pol castellanu, pos lo normal ye que se caltenga la -i- en toa la conxugación. Asina, por exemplu, el verbu midir. De la mesma manera compórtense verbos como ceñir (ciñir), decir (dicir), ferir (firir), reñir (riñir), seguir (siguir), teñir (tiñir), xemer (ximir), etc.

* El caltenimientu residual del vocalismu nasal nel gallego-asturianu documentáu por Damaso Alonso, Celso Muñiz y Menéndez García ya que s'alcontraba xeneralizáu nel sieglu XIX según consta documentáu por Marcelino Fernández en 1898.

'''b) Argumentos diacrónicos'''

Del desamín de les fales vecines pertenecientes al asturianu ocidental pon de manifiestu el encalcamientu de les isogloses orixinaries nel occidente escontra'l esti y nun del revés. Asina atopamos la esistencia de los diptongos decrecientes ei, ou, oi (veiga, pousar, cobertoira), la anticipación de la yod epéntica: cueiru/cueriu, agüeiru/agoriu, miradoiru/miradoriu frente al caltenimientu daquella, el resultáu /n/ viniente de doble -nn- llatina (cabaña, esconsonar, cana) frente a la tendencia a palatalizar los soníos nasales n'[[asturllionés]], el resultáu -it- palos grupos llatinos -CT- y -ULT- (feita, muita), el resultáu /t∫/ palos grupos llatinos PL, FL y KL- (chegar, chama, chave), la formación de plurales analóxica y non etimolóxica, la acentuación esdrúxula de les dos primeres persones del plural del presente de suxuntivu, el caltenimientu de F- llatina d'aniciu más propiu de les isogloses occidentales, el resultáu -m- pal grupu secundariu -M'N- (huome, fame), el caltenimientu del grupu llatín -MB- (llombo, llamber), la falta del neutru de materia: “l'augua fría” non &quot;l'agua frío&quot;, el caltenimientu de la diptongación orixinal (ou, ei, au, oi): cousa, queisu, veiga, carpinteiru, cucineira, el caltenimientu de les dentales intervocáliques cantada/cantá, el resultaos del grupo -ori, la falta de palatalización de les nasales iniciales, nieiru/ñeru, niebla/ñebla, nabu/ñabu, el caltenimientu de les vocales breves llatines pa pallabres como fonte, (fonte) ponte, (ponte), soñar (suañar), forcia (fuercia), etc... magar que lo normal ye adautar diptongos de transición ente les fales gallegues y asturianes: puorta (puerta), suorte (suerte), guorta (güerta), cuorda (cuerda), etc... Pel contrariu nun se conocen isogloses asturllioneses qu'arrabasen la llinia del Navia, pos como señalara Frías Conde, la palatalización de les consonantes llaterales o'l caltenimientu de los partitivos, que se suelen citar como amosa, son fenómenos conocíos de antiguu na llingua [[Galaicoportugués|galaicoportugues]]a que puen xustificase ensin necesidá de trayer al casu la teoría del continuum galaico-asturiano. &lt;ref&gt;Osérvese que esti territoriu identificase además col sistema d'organizaceón social prerromanu identificau pol signu dela C invertía, que tanto se da na epigrafía del cuadrante noroccidental dela península. Viniérase rellacionando por los aqueólogos esti símbolu con un mou d'organización social que vincularía los pueblos dientro dun marcu territorial concretu, frente a otru tipu d'organizaciones suprafamiliares evidenciaes na epigrafía baxo los términos ''gens, gentilitas'' y xenitivos en plural, más comunes na metá oriental del territoriu astur y el centru de la península &lt;/ref&gt;

'''c) Argumentos históricos.'''

De llargu el mayor argumentu que vien a caltener la tesis tradicional tenlu el desamín de los documentos antiguos del monasteriu de [[Vilanova d'Ozcos]], conocíos como'l [[cartulariu de Vilanova d'Ozcos]] de cabero'l [[sieglu XIII]] fasta'l entamu del [[sieglu XVI]].

== Sustratu llingüísticu ==
Allúgase el gallego-asturianu, ente les llingües romances que tienen so orixe nel [[llatín]]. Nél tieenn llugar los mesmos rasgos conservadores propios de les [[llingües iberoccidentales]] del noroeste peninsular. Los rasgos conservadores xustifíquense pol xeitu y l'orixe del procesu de romanización del noroeste peninsular, procedente ensin dubia del sur, y seguramente de la [[Bética]], (la rexón que más foi romanizada de la llatinidá). Xustifícase asina, que nel gallego-asturianu al igual que nel restu de les llingües iberocidentales, [[castellanu]], [[asturianu]], [[portugués]] caltiénse pallabres consideraes inda como arcaismos nel llatín itálicu del [[sieglu I]], asina el caltenimientu de ''fabulare'' frente a ''parlare'', (cast. hablar, port. falar., etc.), ''quaerere'' frente a ''volere'', ''percuntari'' frente a ''questionare'', campsare, etc. Como señalara [[Griera]] en [[1922]], dende antiguu pusiérase de manifiestu la teoría de los dos caminos na romanización de la [[península ibérica]], fechu que se confirma por la división peninsular en dos provincies (citerior y ulterior), representatives de los centros de poder del [[Imperiu Romanu|imperiu]] asitiaos na Bética y la Tarraconense. De ciertu ye, que les zones d'influyencia nun respuenden colos grupos llingüísticos estudiaos. Sicasí, debe tenese presente que la incorporación a la romanidá de los territorios del noroeste ye postrera a dicha división. Pa Meyer Lübke estos dos centros de romanización, presienten grandes contrastes de tipu cultural, llingüísticu, etc. A la Bética, cola so floreciente cultura ciudadana y la so activa vida cultural vien s'oponer el caráuter militar y vulgar de la Tarraconense. A esta diferenciación cultural y social respondería seguramente el cálter conservador del sur, qu'esplicara tamién el caráuter conservador del asturianu y del portugués: caltenimientu de la -U final, caltenimientu de los grupos AI, AU, MB, de la distinción ente les vocales -o- y -e- zarraes y abiertes, pero tamién el caráuter más abierto, p'asemeyar el sustratu llingüisticu del noroeste.

Asina amuésense los siguientes rasgos d'esti sustratu llatín:

a) '''Carauteres conservadores''' del gallego-asturianu:

* Caltenimientu de la -f- inicial, la so perda nel nordeste de Asturies débese a la influyencia del sustratu vascu que desconoz esa consonante.

* Diptongos decrecientes. Evolución grupu ai&gt;ei, grupu au&gt;ou: -au &gt; -ou (ouguir, cousa, ouro, roupa, oureya, outro, ourègo, pouco, pousar, mouro, outono, oular/oullar, etc) ya -ai &gt; -èi (mèiz, rèiz, bèilar, èí, èiro, amèicer, esquèicer, èixe pèisano, queixo, èire (Búal), etc.).

* Caltenimientu de la vocal final. Esti ye un procesu que procede del Nordés peninsular, llegando a afeutar al castelllanu. Nel gallego-asturianu y el asturianu viense afeutaos, de postreru. Asina na perda de la vocal protética, produzse tan solo en neoloxismos, per influxu del castellanu vulgar, nos grupos llatinos –atis y –utis (voluntá, salú), más caltiénse nes pallabres más encurtíes na llingua: sede, rede, vide

* Caltenimientu del grupu -mb-

* Sistema vocálicu.

b) '''Carauteres derivaos del sustratu prerromanu'''.

Ye d'observar como a midida que s'adientra haza l'oeste paradóxicamiente estos rasgos conservadores son más acusaos. La razón d'esto, quiciabes se deba a la direición del procesu de romanización y del desendolcu de les guerres cántabres, nel que s'incorporaran grupos itálicos nel que la evolución del llatín tuviera más avanzada o tuviera carauteres propios. Nel sen d'esti sustratu de la llingua falada nel Noroeste siguiendo a [[Baldinger]] atopamos los siguientes procesos fonolóxicos:

* '''[[Sonoridá de les oclusives]]'''. Ye conocíu como les llingües céltiques desconocieran o restrinxeran el usu de les oclusives sordes, ye por ello, que tienden a sonorizarse aquelles en la romania occidental hasta la llinia Spezia-Rimini, según grafíes que daten del [[sieglu II]], asina lat. cepulla&gt;Eon. cebolla/cebola, lat. lupus, Eon. Llobo/lobo, lat. separare&gt;Eon. xebrar. Tamién manifiesta la esistencia de este sustratu pola perda de les consonantes oclusives sordes, asina grupos -ct, -ps, p', captivus&gt;cautivu (ast.), raptare&gt;roubar (ast. Occid., gall. Eon.), rápidus&gt;raudo (cast.), rabion (ast.), absentem&gt;ausente (cast., gall, Ast., Eon.), capsa&gt; caixa, (gall. port. eon.), lat. noctem (gall. Noite, ast. oc. nueiti, Eon. noite).

* '''[[Resultaos ante el conflictu de oclusives]]'''. Nel casu de conflictu entre oclusives si són sonores tienden a vocalizase factum &gt; feito, iactare &gt; deitar, fructum &gt; fruito, etc. y si són sordes a vocalizar. Asina: cobedo &gt; cobedo &gt; coldo; levitus &gt; lebdus &gt; lleldo. En asturianu dase velarización non solo entre sonores sinón tamién entre sordes: cupiditia &gt; 'coldicia', 'recapitare' &gt; 'recaldar' o inda en nasales admirabile &gt; almirable. Tamién llegaráse al mesmu resultáu nel casu de conflictu de '&quot;l&quot; más consonante, nel que caltéin -l- depués de oclusiva sonora: aliqud &gt; d'algo, calidario &gt; caldeiro, etc. y se velariza si ye sorda: talpa &gt; toupo, multiu &gt; muito, salta &gt; souto. &lt;ref&gt;García García, &quot;El Habla de El Franco&quot;, Mieres del Camín, 1983, p. 101.&lt;/ref&gt;

* '''[[L'anticipación de la yod epéntica]]'''. Otru de los fenómenos del eonaviegu, que tien segurmanete'l so orixe nes llingües del grupu célticu, ye'l del anticipación de la yod epéntica consistiente nuna asimilación anticipatoria en presencia de yod, con apertura de la vocal llegáu el caso pa facilitar el diptongu. Bernardo Stempel, vien documentando esti fenómenu del desamin de diverses lloses funeraries cetihispanos&lt;ref&gt; Vid. Bernardo Stempel (Grafemica e fonologia del Celtiberico: 117-129. Universidad de Salamanca. 2001)&lt;/ref&gt; El desamin aplicáu d'entamu al celtibéricu, constata que los grupos PC del tipu –ak(j)a evolucionaron a –ajka (Brigajka &lt; Briga-k(j)a, Ambajcos &lt; Amba-k(j)os, Kallaikos &lt; Kalle-k(j)os, etc.)Esti fenómenu que relaceona llingüisticamiente al celto-hispanu col Goidelu más ceu que con la céltica continental, procesu podría resultar más ampliu, y alcanzar a todos los grupos nos que la anticipación de la yod resulte posible, si atendemos al acusativu celtíberu (*)Ailom desarrollau dende el PCAljo (PIE *h2elyo) que respondería col vieyu irlandés 'Aile' frenti a la tendencia palatalizadora del Galu 'Allo'.

* '''[[La n cayediza]]'''. Señarda propia del Noroeste ye'l de la -n- cayediza que tien nel Navia-Eo'l so epicentru. Baldinger destaca la esistencia d'un antiguu sustratu atlánticu que llegare hasta la [[Gascuña]], y que se foi disolviendo a mou tal que se presente güei namái nel suroccidente francés y el Noroeste peninsular, asomándose tamién nel vascu. Esti sustratu vese confirmáu pola esistencia de munchos vocablos comunes ente estes rexones. Asina Gamillscheg, demostró, como ye nestos dos polos, au se da una nasalización progresiva, en oposición a la nasalización namái regresiva que se da na galorromania y abonda tamién n'otros casos: la nasalización llega nel primer casu, (tamién) al elementu siguiente, nel segundu al antecedente: llat. minutu&gt;gasc. meũdu&gt;mũt, munt; llat. juniperu&gt;lat. vulg. jeniperu&gt;djenimbre gasc. jimbre, port. juimbre, jimbre, vasc. ipuru, en oposición al castellanu enebro. Asina pues, nun solo tien en común, la conocida perda dela -n- intervocálica (lat. canale&gt;gasc. cáu, Eonaviegu caal), sinón tamién el mou de nasalización. En tal sen, ve Damaso Damaso Alonso, Engañar, volar, casos y resultaos de velariación de –n- nel dominiu gallegu.&lt;ref&gt;Alonso, Damaso, engañar, volar, casos y resultados de velariación de –n- en el dominio Gallego Homenarje a Fr. Krüger, Mendoza II, 1952, pp 210 y ss.)&lt;/ref&gt;, nel que se fai repasu de toos estos fenomenos. Tovar pretiende tamién afayar exemplos significativos de la perda de la -n- nun tiempu remotu tamién na rexón cantabro-astúrica, Ongayo&lt;aunigainum, Bedoya&gt;Bedunia, los dos procedentes de Cantabria, colo que quedaríen rastros d'esti sustratu, tamién nel restu del norte peninsular. Nel restu d'[[Asturies]] abondaría tamién n'otres muestres, asina nel conceyu de [[Sobrescobiu]] ta espardida tamién la perda de la -n- intervocálica, asina uo, ua, uas, uos, tamién se da en toa Asturies la perda de la -n- interovocálica, nel grupu m'n, hominem&gt;home, luminem&gt;lume, nomine&gt;nome. Lo curioso del Eo-Navia ye la radicalización d'esti fenomenu, que ye determinante na formación del vocalismu nasal.

c) '''Carauteres derivaos del procesu de romanización'''.

* Casu aparte ye'l de la palatalización y dexeminación de les llaterales. La teoría tradicional que formulara [[Menéndez Pidal]], caltién que la –l- llatina palatalizó en tola península y nos dialeutos centro-meridionales italianos, dende ehí suspuso la entrada nel procesu de romanización d'elementos oscos que introduxieran esta peculiar pronunciación de la -l- desti pueblu subitálicu cuando la implantación del [[llatín]]. Lo cierto ye que nun s'atopen exemplos de palatalización nes grafíes romanes y visigodes.[[Rohlfs]], polo contrariu, esplica esti procesu como un supuestu más de reforciamientu de la articulación del caberu del raigañu, que fuere semeyante al pasu de la r&gt;rr, n&gt;nn&gt;ñ. Nesti sen nel eonaviegu el arreforciamientu devendría de la necesidá d'encalcar la pronunciación de les llaterales al nun s'axustar el mou de pronunciación d'estes consonantes en llatín a les preesistentes nel noroeste peninsular, lo que daría xacíu tamién a otros fenómenos, perda de les llaterales intervocáliques nel eonaviegu medieval, la evolución del grupu pl-, fl-, cl- o la confusión de les llíquides –l- y -r-. La pronunciación de llaterales tendría unos carauteres propios sobre manera na comarca naviega, dada la variedá de realizaciones que puen atopase nún y otru llau del [[Navia]]. Paez del tou seguru pa tolos tratadistes qu'esti fenomenu ye consecuencia del procesu de romanización como siguese de la so procedencia dendel este haza oeste.

== Reconocencia xurídica de la llingua gallego-asturiana ==
Nel añu [[1993]] énte la importancia que taba tomando la cuestión del [[gallego-asturianu]] preséntase editada pol gobiernu del [[Gobiernu del Principáu d'Asturies|Principáu]], la “propuesta de normes ortográfiques y morfóloxiques del gallego-asturianu”, que vien precedida d'una crítica a la ''nefasta'' influencia que veníen exerciendo los circuitos nacionalistes gallegos na evolución d'esta llingua. Lo cierto ye qu'esta nun ye sinón una rempuesta tardía escontra les &quot;normes ortográfiques y morfológiques del gallegu d'Asturies&quot; de [[1990]], que poca trascendencia tendrá pa detrás la &quot;Mesa para la defensa del Galego de Asturias&quot;, MDGA, asociación de caráuter galleguista qu'escacería d'autoridá pa imponer les sos conviciones dau'l espansionismu de la comunidá vecina. Lo cierto ye qu'esta asociación foi'l primer movimientu de concienciación social del fechu diferencial gallego-asturianu y tien nel so haber la espublización dela revista Britonia, que supón el aporte cultural más importante d'esta comarca del oeste asturianu dende'l tiempu de don Marcelino Fernández y don [[Bernardo Acevedo Huelves]].

Nel añu [[1996]], el [[Gobiernu del Principáu d'Asturies|Principau d'Asturies]] confier potestá llegal asoluta pa la normalización y la ordenación del gallego-asturianu a l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]], llóxica consecuencia del tratamientu del tema nel [[Estatutu d'Autonomía del Principáu d'Asturies|Estatu]], nel que se toma esta llingua como una variedá llocal del bable, fechu que nun dexa de ser ralo, atendíu el conceutu que la propia [[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]] tien del gallego-asturianu, si cabe como una llingua de transición contaminá siquiera pola abegosa influencia del gallegu.

Nesti mesmu añu de [[1996]], ye nel que ñaz la [[Academia de la Llingua Asturiana|Secretaria llingüística del Navia-Eo]], que supón el primer pasu pa la reconocencia de fechu de la realidá llingüística del oeste d'[[Asturies]]. Tamién ye nel branu d'esti añu nel que se espubliza'l primer numberu de la [[revista d'Entrambasaguas]].

Abonda trascendencia tien entá el posicionamientu del presidente de l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]], señor [[Xosé Lluis García Arias|García Arias]], por mor del polémicu artículu «El continuum llingüísticu ente'l gallegu y l'asturianu», espublizáu en [[1997]] en [[Lletres Asturianes]] 62: 43-50. D'esta miente arribóse una radicalización dende entós de les posiciones de l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]], tarreciendo toa posible reconocencia de la llingua eonaviega y apuesta polos procesos de vulgarización que yá afeutaben pola influencia del [[castellanu]], (desapaición dela -d- intervocalica, caltenimientu de prestamos del castellanu y omisión de les tildes nes vocales abiertes{{ensin referencies}}).

Más tarde vien a promulgase la Llei 1/1998 de 23 de marzu d'uso y promoción del asturianu. Esta norma supón la primer reconocencia oficial d'esta modalidá llingüística, reconociendo nel art. 2 los mesmos derechos pal asturianu, si bien arrimáu a les comarques nes que tien calter de modalidá llingüística propia, lo que yá de fechu un avance ye, escaez que dellos más de falantes tán nes grandes urbes del centru d'Asturies como consecuencia de la migración al mediu urbanu.

N'agostu de [[1998]], promovida pola [[Academia de la Llingua Asturiana|Secretaria llingüística]] celebrénse en [[Castropol]] les Actes de les Primeres Sesiones d'Estudiu del Occidente, que llueu tendríen continuación na [[A Caridá]], l'1 y 2 d'abril de [[2005]] nes &quot;Actes das Segundes Sesiones d'Estudiu del Occidente&quot;, que supusieren un gran avance de la reconocencia del fechu social d'esta llingua. Tal reconocimientu adopta de firme pola [[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]] a partir de [[2006]]. El 20 de payares d'esi añu preséntase pola presidenta de l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]], [[Ana María Cano González]], y el secretariu de política llíngüística, Antón González Riaño, &quot;Informe sobre a fala ou Gallego-Asturiano. Úa perspeutiva histórica, social y llingüística&quot;. El informe pretende espeyar les duldes respeuto a toos aquellos que ponen en tela de xuiciu l'asturianidá del Navia-Eo. L'informe axunta, según [[Ana María Cano González|Cano]], el rigor científicu con un propósitu divulgativu. Tamién contién encuestes sobro'l sentimientu positivu a la equiparación de la fala del Navia-Eo col restu de llingues oficiales del Estáu. Magar l'avance qu'esti documentu supón, obsérvase un tratu bien distintu ente l'asturianu y el gallego-asturianu pos si el primeru queda constreñíu a la comarca eonaviega, (inda que la mayoría de los sos falantes viven nel centru de Asturies{{ensin referencies}}), promuévese el caráuter oficial pel asturianu pa toa Asturies, esto ye tamién pa la [[Comarca del Navia-Eo|Navia-Eo]], (cola obligación que supón pa los vecinos de la comarca de conocimientu non namái del gallego-asturianu y el castellanu sinón tamién del [[asturianu]]).
{{cita|''Les midíes normalizadores de la fala o gallego-asturianu pasen pela so reconocencia como llingua oficial nel [[Comarca del Navia-Eo|Eo-Navia]], de mou paralelu a la reconocencia d'oficialidá del asturianu en toa Asturies.''|}}
La xestión de l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]] nestos años nun pudiere ser más abegosa. Inda que'l 72% de los encuestaos nel 2002 declara saber falar en gallego-asturianu, este dato positivu amestase si reparamos cual yera la llingua materna de los encuestaos. Nel añu [[1989]] el [[galego-asturianu]] yera la llingua na que se criare un 75%, magar que nel añu [[2002]] namái yera la del 50% de la población. Nel [[1989]] el [[castellanu]] yera la llingua materna pa un 22% de los encuestaos, mientres que nel [[2002]] foi la llingua na que se crio'l 49% (32% como única llingua y 17% axuntada al[[gallego-asturianu]]).

El Comité de Ministros del [[Conseyu d'Europa]] fizo públicu 11/12/2008 l'informe sobro'l siguimentu de la Carta Europea de les Llingües Rexonales Amenazaes, nes qu'inclúi el gallego-asturianu. El informe analiza les llingües rexonales españoles dividiéndoles ente les que gocen d'oficialidá (el [[catalán]], l'[[euskera]], nel [[Euskadi|País Vasco]] y en [[Navarra]], y el [[gallegu]]) y les que nun lleguen a tener esa reconocencia ([[asturianu]] y [[gallego-asturianu]], [[idioma aragonés|aragonés]] y [[catalán]] n'[[Aragón]], y [[gallegu]] en [[Castiella y Lleón]]. Nel gallego-asturianu, les conclusiones indiquen: “paez que s'atomaran mui rales midíes en beneficiu d'esta llingua dende'l postrer ciclu de supervisión”, refierse a anteriores ediciones del informe onde pidíen que se tomaren meyores midíes{{ensin referencies}}. Nel cuerpu del informe arrempúxase de les autoridaes a “reconocer la naturaleza del gallego-asturianu a traviés de la promoción de la llingua y la cultura qu'esti representa”. Tampoco nun ven claro que les autoridaes tuvieren tomando midíes firmes na so defensa, especialmente nel campu del enseñu. El Comité arremete contra les autoridaes españoles de falta d'información pa los casos del asturianu y del gallego-asturianu, ya ínsta-yos “a tomar midíes firmes p'apoyar al [[gallego-asturianu]] ya informar nel prósimu informe periódicu sobro les midies adoptaes”{{ensin referencies}}. Esta falta d'información choca cola abondancia d'ella nel casu del [[euskera]], el [[gallegu]] o'l [[catalán]]. El Comité vien a encalcar la necesidá d'aumentar la presencia y visibilidá na vida pública del gallego-asturianu, como-y recomendara nel primeru de los sos informes, recomendación sobro la que nun recibió tala comunicación nel tiempu que pasó dende aquélla.

== Vocabulariu comparativu dacordies colos trazos morfolóxicos de la fala ==
{| {{tablaguapa}} align=

! [[Llatín]]!![[Galaicu-portugués]]!! [[Portugués]]!! [[Gallegu]]!! [[Gallegu-mindoniense]]!! [[Gallego-asturianu]]!! [[Asturianu occidental]]!! [[Lleonés]]!! [[Asturianu]]!! [[Castellanu]]
|-
| altu(m) || outo || alto || alto || alto ||alto|| altu || altu || altu || alto
|-
| alĭquis (alĭquem)|| algũa || alguma || algunhas || dalgunhas || dalgúas|| dalgunas|| dalgunas|| dalgunes || algunas
|-
| árbor(em) || árvol || árvore || árbore || árbore || árbol (ant. árbole) || árbol || árbore|| árbol/árbole || árbol
|-
| asciata(m) || aixada || enxada || aixada || eixada || eixada || xada || azada || azada || azada (vul. azá)
|-
| áuru(m) || ouro || ouro || ouro || ouro || ouro|| ouru || ouru || oru || oro
|-
| brácchiu(m) || braço || braço || brazo || brazo || brazo || brazu || brazu || brazu || brazo
|-
| bassus || baxo || baixo || baixo || baixo || baxo || baxu || baxu || baxu || bajo
|-
| capsa || caixa || caixa || caixa || caixa || caixa/caxa || caxa || caixa || caxa || caja
|-
| caballus &gt; gr καβάλλης || cavalo || cavalo || cabalo || cabalo ||cabalo/caballo* || caballu || caballu || caballu || caballo
|-
|capanna (m) || cabana || cabana || cabana || cabaña || cabaña || cabaña|| cabaña || cabaña || cabaña
|-
| cǽlu(m) ||ceo|| ceu|| ceo|| ceo || cêlo|| cielu || cielu || cielu || cielo
|-
| cerasium || cereija || cereja || cereixa || cereixa || cereixa || zreiza || cereiza || zreza || cereza
|-
| cláve(m) || chave || chave || chave || chave || chave || ḷḷave/chave || chave || llave || llave
|-
| cena (m) || cea || ceia || cea || cea || cía || cena || cena || cena || cena
|-
| corium || coiro || coiro || coiro|| coiro|| còiro|| cueiru|| cueiru|| cueru || cuero
|-
| dígitu(m) || dedo || dedo || dedo || dedo || dido || deu || deu || deu || dedo
|-
| dúōs || dous/duas || dois/duas || dous/dúas || dous/dúas || dous/dúas || dous /dúas || dous/dúas || dos ||dos
|-
| germanus (germanum) || irmão || irmão || irmán || irmao || ermao|| ermanu|| hermanu|| hermanu|| hermano
|-
| hómo o&lt;br /&gt;hómine(m) || homem || homem || home || home || hòme || huome || home || home || hombre
|-
| líbru(m) || livro || livro || libro || libro || libro/llibro* || ḷḷibru || llibru || llibru || libro
|-
| lūna(m) || lúa || lúa || lúa || lúa || lúa/llúa* || ḷḷuna || lluna || lluna || luna
|-
| lana(m) || lã || lã || la || la || lá/llá (ant. lã/llã*) || ḷḷana || llana || llana || lana
|-
| mulier (em) || muller || mulher || muller || muller || muyer || mucher || muyer (muyyer) || muyer || mujer
|-
| mānu(m) || mão || mão || man || mao || mao || manu || manu || manu || mano
|-
| multu(m) || muyn/muito || muito || moito || muito ||muito|| muitu || muitu || munchu || mucho
|-
| nígru(m) || neiro/negro || negro/preto || negro || negro || negro || negru (prietu) || ñegru || negru/prietu || negro
|-
| níve(m) || neve || neve || neve || neve || nève || ñeve || ñeve || ñeve || nieve
|-
| nócte(m) || noite || noite || noite || noite || nòite || nueite || nueite/nueiche || nuechi || noche
|-
| parete(m) || parede || parede || parede || parede || parede || parede || paré || paré/parede || pared (vulg. paré)
|-
| péctu(m) || peito || peito || peito || peito || peito/peto || peitu || pechu || pechu|| pecho
|-
| planu (m) || chão || chão || chan || chao || chao (ant. chão) || ḷḷanu || chanu || llanu || llano
|-
|| plenum (m) || chẽo || cheio || cheo || cheo || chèn/chío || ḷḷen/chen || chenu || llenu || lleno
|-
| porta (m) || porta || porta || porta|| porta|| pòrta|| puorta || puerta|| puerta || puerta
|-
|| quatru(m) || quatro || quatro|| catro|| catro || cuatro|| cuatru || cuatru || cuatru|| cuatro
|-
|| quantus (m) || quanto || quanto || canto || canto || cònto || contu || cuantu || cuantu || cuanto
|-
|| quī / quem || quem || quem || quen || quen || quèn || quien || quien || quien || quien
|-
|| súcu(m) || çume || sumo || zume || zume || zume || (…) || zume || zume || zumo
|-
|| ūna(m) || hũa/ũa || uma || unha || unha || úa || una || una || una || una
|-
|| vétulu(m) || vello || velho || vello || vello || vèyo || vieyu || vieyu (vieyyu) || vieyu || viejo
|-
|| vicīna(m) || vecinna|| vecinha || veciña || veciña || vecía (ant. vecĩa) || vecina || vecina || vecina || vecina
|-
|| fr (pantalon) ||pantaloẽs || pantaloẽs || pantalóns|| pantalós|| pantalòis|| pantalón (pantalones) || pantalón (pantalones) || pantalón (pantalones) || pantalón (pantalones)
|-
|| et || e || e || e || e || y || ya || ya || y/ya|| y
|-
| salute (m) ||saúde || saúde || saúde || saúde || salú || salú|| salú|| salú|| salud (vulg. salú)
|-
|lupus (m) || lobo || lobo || lobo || lobo || lobo/llobo* || ḷḷobu || llobu || llobu || lobo
|-
| caminu (m) || caminno|| caminho || camiño || camín || camín || camín || camín || camín || camino
|-
|probabĭlis (em) || probavel || probavel || probable/probábel|| probrabe || probrabe || probable || probabre || -- || probable
|-
| aqua (m) || agua || agua || auga || auga || augua || augua || augua || agua/augua || agua
|-
| gelāre || gear || gear || xear || xear || xelar|| xelar|| xelare || xelar || helar
|-
|meum/suum || meu/seu|| meu/seu||meu/seu ||meu/seu ||mèu /sou|| miou/sou ||miu-mieu-miou/sou-súo || mio/so || mío/suyo
|-
| ille/illum)|| o-el/el || o/ele || o/el || o/el || el/él || el/él || el/él-elli || el/él-elli || el/él
|-
| illos/illas /illos || hos/os, ha/a, has/as || os, a, as || os, a, as || os, a, as || os, a, as || los, la, las|| los, la, las || los, la, les || los, la, las
|-
| tenēre || ter || ter || ter|| ter|| ter || tener|| tenere|| tener|| tener
|-
| pratu (m() || pradeira || pradeira || pradeira || pradeira || pradeira|| pradera|| pradera|| pradera|| pradera
|-
| terra (m)|| terra || terra || terra|| terra|| tèrra|| tierra|| tierra|| tierra|| tierra
|-
|cadô,is,ere,cecidî,câsum||caio, cai, cagere/caer, caí, caído||caio, cais, cair, caí, caído||caio, caes, caer, caín, caído||caio, cai, caer, caín, caído||cayo, caí, cayer, caín, cayido||cayu, cayes, cayer, cayí, cayíu||cayu, cayes, cayere, cayí, cayidu ||caigo, caes, cayer, cayéi, cayíu||caigo, caes, caer, caí, caído
|-
| trahô,is,ere,trâxî,tractum || traio, trai, trager, trage, tragido || trago, traz, trazer, trouxe, trazido || traio, trae, traer, trouxen, traído || traio, trai, traer, trouxe, traído || traigo, trai, traguer, trouxen, traído || traigu, trai, trer, trouxe, traíu&lt;ref&gt;Ana Mª Cano. &quot;El habla de Somiedo. Occidente de Asturias. Universidade de Santiago de Compostela. 1981.&lt;/ref&gt; ||trayo, traye, trayere, traxi, trayidu || trayo/traigo, trai, trayer/traer, traxi, trayíu/traíu || traigo, trae, traer, traje, traído
|-
| [[Llatín]] || [[Galaicu-portugués]] || [[Portugués]] || [[Gallegu]]|| [[Gallegu-mindoniense]] || [[Gallego-asturianu]] || [[Asturianu occidental]] || [[Lleonés]] || [[Asturianu]] || [[Castellanu]]
|-
|}

* Fasta'l Porcía

== Variantes (encuesta Alpi) (1930) ==
Axúntase de siguíu los resultaos de la encuesta Alpi (Atlas Llingüísticu de la Península ibérica) atomada na decada de los años trenta&lt;ref&gt; Western Linguistic Alpi, universidad Ontario, © David Heap, 2003 &lt;/ref&gt;.
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align=&quot;center&quot;;
|-
! width=12% | [[Asturianu]] /&lt;br/&gt;[[Alpi|Alpi p.]]
! width=14% style=&quot;background:#efefef; color:Black&quot; |[[Bernardo Acevedo y Huelves |'''Acevedo''' &lt;br /&gt;y '''Fernández'''&lt;br /&gt;1932]]
! width=12% style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; |[[Castropol|''' As Campas'''&lt;br /&gt;'''Castropol'''&lt;br /&gt;'''Baxu Eo''']]
! width=12% style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; | [[Vilanova d'Ozcos|'''Salgueiras'''&lt;br /&gt;'''Ozcos'''&lt;br /&gt;'''Mediu Eo''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#efefef; color:Black&quot; |'''[[Lugo|Neiro]]'''[[Lugo|&lt;br /&gt;'''Fonsagrada'''&lt;br /&gt;'''Altu Eo''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#efefef; color:Black&quot; |'''[[Lugo|Navia de Suarna]]'''[[Lugo|&lt;br /&gt;'''Altu Navia''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; |'''[[Bual]]'''[[Bual|&lt;br /&gt;'''Bual'''&lt;br /&gt;'''Mediu Navia''']]
! width=12% style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; |[[Navia| '''Freiral'''&lt;br /&gt;'''Navia'''&lt;br /&gt;'''Baxu Navia''']]
|- align=&quot;center&quot;
| agua &lt;br/&gt; 29
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''augua''' &lt;br/&gt; 26
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | auga &lt;br/&gt;{{IPA|['awgä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | auga &lt;br/&gt;{{IPA|['awgä]}}
| auga &lt;br/&gt;{{IPA|['awgä]}}
| auga &lt;br/&gt;{{IPA|['awga]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | auga &lt;br/&gt;{{IPA|['awgä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | augua &lt;br/&gt;{{IPA|['awgwa]}}
|- align=&quot;center&quot;
| fesoria &lt;br/&gt; 9
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''eixada''' &lt;br/&gt; 65
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixada &lt;br/&gt;{{IPA| [ei'∫äðä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | axada &lt;br/&gt;{{IPA| [a∫äðä]}}
| eixada &lt;br/&gt;{{IPA|e&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;'∫äðä]}}
| eixada &lt;br/&gt;{{IPA|æ'∫äðä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixada &lt;br/&gt;{{IPA|[ei'∫äðä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixada &lt;br/&gt;{{IPA|[ɑi'∫äðä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| pa &lt;br/&gt; 25
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''pra''' &lt;br/&gt; 178
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pra &lt;br/&gt;{{IPA|['prä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pra&lt;br/&gt;{{IPA|['prä]}}
| pra&lt;br/&gt;{{IPA|['pra]}}
| pra&lt;br/&gt;{{IPA|['pra]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pra&lt;br/&gt;{{IPA|['prä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pa&lt;br/&gt;{{IPA|['pä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| sema &lt;br/&gt; 29
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''sema'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | so̞mènta &lt;br/&gt;{{IPA|['somᴈntä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | so̞mènta &lt;br/&gt; {{IPA|['somᴈntä]}}
| semènta &lt;br/&gt; {{IPA|['semᴈntä]}}
| sementa &lt;br/&gt; {{IPA|['sementä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; |sema &lt;br/&gt; {{IPA|['semä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; |sema &lt;br/&gt;{{IPA|['semä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| cuanto &lt;br/&gt; 29
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''conto'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cònto &lt;br/&gt;{{IPA|['kɔnto̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | canto &lt;br/&gt;{{IPA|['kanto̞]}}
| cuanto &lt;br/&gt;{{IPA|['kwanto̞]}}
| cuanto &lt;br/&gt;{{IPA|['kwanto̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cònto &lt;br/&gt;{{IPA|['kɔnto̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cònto &lt;br/&gt;{{IPA|['kɔnto̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| cantai &lt;br/&gt; 22
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''cantaide'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cantaide &lt;br /&gt; {{IPA|[kan'taide]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cantai &lt;br/&gt;{{IPA|[kan'tai]}}
| cantadie &lt;br/&gt;{{IPA|[kan'tadje]}}
| cantái &lt;br/&gt;{{IPA|[kan'tái]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cantái &lt;br/&gt;{{IPA|[kan'tái]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cantade &lt;br/&gt;{{IPA|[kan'tade]}}
|- align=&quot;center&quot;
| desnudu &lt;br/&gt; 5
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''espido''' &lt;br/&gt; 101
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | espidu &lt;br/&gt;{{IPA|[es'piðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | espido &lt;br/&gt;{{IPA|[es'piðo̞]}}
| encoiro &lt;br/&gt;{{IPA|[en'koyro̞]}}
| despido &lt;br/&gt;{{IPA|[es'piðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | encoiro &lt;br/&gt;{{IPA|[en'koyro̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | desnudo &lt;br/&gt;{{IPA|[ðes'nuiðo̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| hermanas &lt;br/&gt; 26
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''ermãs'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | irmás &lt;br/&gt;{{IPA|[ir'mäs]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | irmás &lt;br/&gt;{{IPA|[ir'mäs]}}
| e&lt;sup&gt;ᴈ&lt;/sup&gt;rmãs &lt;br/&gt;{{IPA|[er'mãs]}}
| ermãs &lt;br/&gt;{{IPA|[ɪrˈmã&lt;sup&gt;ɑ&lt;/sup&gt;s']}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ermáas &lt;br/&gt;{{IPA|[ɪr'ma:s]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ermás &lt;br/&gt;{{IPA|[er'mäs]}}
|- align=&quot;center&quot;
| muyer &lt;br/&gt; 15
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''muyer'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | muy&lt;sup&gt;z&lt;/sup&gt;er &lt;br/&gt;{{IPA|[mu&lt;sup&gt;z&lt;/sup&gt;'ʝer]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | muller &lt;br/&gt;{{IPA|[mu'λer]}}
| muller &lt;br/&gt;{{IPA|[mu'λer]}}
| muller &lt;br/&gt;{{IPA|[mu'λer]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | mu&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;yer&lt;br/&gt;{{IPA|[mu&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;'ʝer]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | muyer &lt;br/&gt;{{IPA|[mu'ʝer]}}
|- align=&quot;center&quot;
| güeyu &lt;br/&gt; 5
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''oyo''' &lt;br/&gt; 162
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | òy&lt;sup&gt;z&lt;/sup&gt;o &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈɔ&lt;sup&gt;z&lt;/sup&gt;ʝo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | òllo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈɔλo̞]}}
| òllo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈɔλo̞]}}
| òllo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈɔλo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ò&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;yo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈɔ&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;ʝu}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | òyo &lt;br/&gt;{{IPA|[ɔʝo̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| oreya &lt;br/&gt; 5
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''oureya'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | orey&lt;sup&gt;z&lt;/sup&gt;a &lt;br/&gt;{{IPA|[oreʝ&lt;sup&gt;z&lt;/sup&gt;a]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | oᵘrella &lt;br/&gt;{{IPA|[o&lt;sup&gt;w&lt;/sup&gt;'reʎa]}}
| orella &lt;br/&gt;{{IPA|[o'reʎa]}}
| orella &lt;br/&gt;{{IPA|[o'reʎa]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ore&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;ya &lt;br/&gt;{{IPA|[oreʝ&lt;sup&gt;i&lt;/sup&gt;a]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | oureya &lt;br/&gt;{{IPA|[owreʝa]}}
|- align=&quot;center&quot;
| oyíu &lt;br/&gt; 5
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''ouguido ''' &lt;br/&gt; 161
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ouguido &lt;br/&gt;{{IPA|[ow'ɣiðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ouguido &lt;br/&gt;{{IPA|[ow'ɣiðo̞]}}
| oído &lt;br/&gt;{{IPA|[o'iðo̞]}}
| oído &lt;br/&gt;{{IPA|[o'iðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ouguidu &lt;br/&gt;{{IPA|[ow'ɣiðu]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ouguido &lt;br/&gt;{{IPA|[ow'ɣiðo̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| llorar &lt;br/&gt; 5
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''chorar''' &lt;br/&gt; 74
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | chorar &lt;br/&gt;{{IPA|[t∫o̞'rar]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | chorar &lt;br/&gt;{{IPA|[t∫o̞'rar]}}
| chorar &lt;br/&gt;{{IPA|[t∫o̞'rar]}}
| chorar &lt;br/&gt;{{IPA|[t∫o̞&lt;sup&gt;ᴈ&lt;/sup&gt;'rar]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | chorar &lt;br/&gt;{{IPA|[t∫o̞'rar]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | chorar &lt;br/&gt;{{IPA|[t∫o̞'rar]}}
|- align=&quot;center&quot;
| llárima &lt;br/&gt; 5
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''----'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | lágrima &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈlägrɪmä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | lágrima &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈlägrɪmä]}}
| lágrima &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈlägrɪmä]}}
| lágrima &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈlägrɪmä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | llágrima &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈλagrɪmä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | yárima &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈʝagrɪmä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| manu &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''mao''' &lt;br/&gt; 144
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | mãu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈmãw]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | mãu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈmãw]}}
| mãu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈmão]}}
| mãu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈmão]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | mãu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈmãw]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | mau &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈmaw]}}
|- align=&quot;center&quot;
| deu &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''dido ''' &lt;br/&gt; 83
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dido &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðido̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dido &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðido̞]}}
| dido &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðido̞]}}
| dédo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðedo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | didu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðidu]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dido &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðido̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| pierna &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''perna''' &lt;br/&gt; 172
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pèrna &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈrnä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pèrna &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈrnä]}}
| pèrna &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈrnä]}}
| pèrna &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈrnä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pèrna &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈrnä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pèrna &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈrnä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| píe &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''pe'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pè &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈpᴈ]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pè &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈpᴈ]}}
| pè &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈpᴈ]}}
| pè &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈpᴈ]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pè &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈpᴈ]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pè &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpᴈ]}}
|- align=&quot;center&quot;
| diente &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''dente''' &lt;br/&gt; 79
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dènte &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðᴈnte]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dènte &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðᴈnte]}}
| dènte &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈðᴈnte]}}
| dènti &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈðᴈnti]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dènti &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðᴈnti]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dènte &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðᴈnte]}}
|- align=&quot;center&quot;
| quietu &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''quieto '''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | quieto &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈkieto]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | quieto &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈkieto]}}
| quieto &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈkieto]}}
| quieto &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈkieto]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | quietu &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈkietu]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | quieto &lt;br/&gt; {{IPA|[ˈkieto]}}
|- align=&quot;center&quot;
| yegua &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''eugua''' &lt;br/&gt; 103
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ègüa &lt;br/&gt;{{IPA|['ᴈgwa]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ègüa &lt;br/&gt;{{IPA|['ᴈgwa]}}
| ègoa &lt;br/&gt;{{IPA|['ᴈgoa]}}
| ègüa &lt;br/&gt;{{IPA|['ᴈgwa]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | èuga &lt;br/&gt;{{IPA|['ᴈgwa]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ŷegua &lt;br/&gt;{{IPA|['ʝᴈgwa]}}
|- align=&quot;center&quot;
| exe &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''eixe''' &lt;br/&gt; 85
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixe &lt;br/&gt;{{IPA|['eiʃe]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixe &lt;br/&gt;{{IPA|['eiʃe]}}
| èixe &lt;br/&gt;{{IPA|['eiʃe]}}
| eixi &lt;br/&gt;{{IPA|['eiʃi]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixe |&lt;br/&gt;{{IPA|['eiʃe]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | eixe |&lt;br/&gt;{{IPA|['eiʃi]}}
|- align=&quot;center&quot;
| demoniu &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''demo''' &lt;br/&gt; 78
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | demo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðemo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | dèmo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðᴈmo̞]}}
| demo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðemo̞]}}
| demo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðemo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | demoniu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðemoniu]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | demonio &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈðemonio̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| enxiva &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''enxigua &lt;br/&gt;/enxeba''' &lt;br/&gt; 93
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | enxiba &lt;br/&gt;{{IPA|[enˈ∫ibä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; |enxiba &lt;br/&gt;{{IPA|[enˈ∫ibä]}}
| enxiba&lt;br/&gt;{{IPA|[enˈ∫ibä]}}
| enxiba&lt;br/&gt;{{IPA|[enˈ∫ibä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | enxiba&lt;br/&gt;{{IPA|[enˈ∫ibä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | meya &lt;br/&gt;{{IPA|[meˈʝä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| pechu &lt;br/&gt; 6
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''---'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pecho &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpet∫o̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | peito &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpeito̞]}}
| peito &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpeito̞]}}
| peito &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpeito̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pechu &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpet∫u]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | pecho &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈpet∫o̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| noyu &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''nougo''' &lt;br/&gt; 157
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | nougo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈnowgo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | nò &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈnɔ]}}
| nó &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈno]}}
| nó &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈno]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | nougo &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈnowgu]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | nougoᵘ &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈnowgo̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| coz &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''couz''' &lt;br/&gt; 65
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | couz &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈkowθ]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | couce couz &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈkowθe]}}
| couce &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈkowθe]}}
| couzi &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈkowθe]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | cou(z) &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈkow&lt;sup&gt;θ&lt;/sup&gt;]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | couz &lt;br/&gt;{{IPA|[ˈkowθ]}}
|- align=&quot;center&quot;
| xuncir &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''xoncer ''' &lt;br/&gt; 229
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | xoncer &lt;br/&gt;{{IPA|[ʃo̞n'cer]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | xoncer &lt;br/&gt;{{IPA|[ʃo̞n'cer]}}
| xoncer &lt;br/&gt;{{IPA|[ʃo̞n'cer]}}
| xoncèr &lt;br/&gt;{{IPA|[ʃo̞n'cer]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | xoncèr &lt;br/&gt;{{IPA|[ʃo̞n'cer]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | xoncer &lt;br/&gt;{{IPA|[ʃo̞n'cer]}}
|- align=&quot;center&quot;
| lleche &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''leite /lleite''' &lt;br/&gt; 135
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | leite &lt;br/&gt;{{IPA|['leite]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | leite &lt;br/&gt;{{IPA|['leite]}}
| leite &lt;br/&gt;{{IPA|['leite]}}
| lèiti &lt;br/&gt;{{IPA|['lᴈiti]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | llèite &lt;br/&gt;{{IPA|['λeite]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ŷeite &lt;br/&gt;{{IPA|['ʝeite]}}
|- align=&quot;center&quot;
| güe &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''boi'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | bòi &lt;br/&gt;{{IPA|['bɔi]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | bòi &lt;br/&gt;{{IPA|['bɔi]}}
| bòi &lt;br/&gt;{{IPA|['bɔi]}}
| boi &lt;br/&gt;{{IPA|['bɔi]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | bòi &lt;br/&gt;{{IPA|['bɔi]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | bòi &lt;br/&gt;{{IPA|['bɔi]}}
|- align=&quot;center&quot;
| grillu &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''---'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | grilo &lt;br/&gt;{{IPA|['grilo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | grilo &lt;br/&gt;{{IPA|['grilo̞]}}
| grilo &lt;br/&gt;{{IPA|['grilo̞]}}
| grilo &lt;br/&gt;{{IPA|['grilo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | grillo &lt;br/&gt;{{IPA|['griʎo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | griŷ&lt;sup&gt;y&lt;/sup&gt;o &lt;br/&gt;{{IPA|['griŷ&lt;sup&gt;y&lt;/sup&gt;o̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| palomba &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''palomba''' &lt;br/&gt; 164
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | palomba &lt;br/&gt;{{IPA|[pä'lombä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | palomba &lt;br/&gt;{{IPA|[pä'lombä]}}
| palomba &lt;br/&gt;{{IPA|[pä'lombä]}}
| palomba &lt;br/&gt;{{IPA|[pä'lombä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | palomba &lt;br/&gt;{{IPA|[pä'lo&lt;sup&gt;ᴈ&lt;/sup&gt;mbä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | palomba &lt;br/&gt;{{IPA|[pä'lombä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| rana &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''ra''' &lt;br/&gt; 184
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ra &lt;br/&gt;{{IPA|['ra:]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ra &lt;br/&gt;{{IPA|['ra:]}}
| ra &lt;br/&gt;{{IPA|['ra:]}}
| ra &lt;br/&gt;{{IPA|['ra:]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ra &lt;br/&gt;{{IPA|['ra:]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ra &lt;br/&gt;{{IPA|['ra:]}}
|- align=&quot;center&quot;
| llobu &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''lobo &lt;br/&gt;/llobo'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | lobo &lt;br/&gt;{{IPA|['lobo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | lobo &lt;br/&gt;{{IPA|['lobo̞]}}
| lobo &lt;br/&gt;{{IPA|['lobo̞]}}
| lobo &lt;br/&gt;{{IPA|['lobo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | llobu &lt;br/&gt;{{IPA|['ʎobu]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ŷobo &lt;br/&gt;{{IPA|['ʝobo̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| fierru &lt;br/&gt; 7
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''fèrro'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | fèrro &lt;br/&gt;{{IPA|['fᴈro̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | fèrro &lt;br/&gt;{{IPA|['fᴈro̞]}}
| fèrro &lt;br/&gt;{{IPA|['fᴈro̞]}}
| ferro &lt;br/&gt;{{IPA|['fero̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | fèrro &lt;br/&gt;{{IPA|['fᴈro̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | fèrro &lt;br/&gt;{{IPA|['fᴈro̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
| llama &lt;br/&gt; 8
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''lapa &lt;br/&gt;/llapa'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | lapa &lt;br/&gt;{{IPA|['läpä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | lapa &lt;br/&gt;{{IPA|['läpä]}}
| lapa &lt;br/&gt;{{IPA|['läpä]}}
| llapa &lt;br/&gt;{{IPA|['ʎäpä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | llapa &lt;br/&gt;{{IPA|['ʎäpä]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | ŷapa &lt;br/&gt;{{IPA|['ʝäpä]}}
|- align=&quot;center&quot;
| to &lt;br/&gt; 22 y 27
| style=&quot;background:#efefef&quot; | '''todo'''
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | todo &lt;br/&gt;{{IPA|['toðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | todo &lt;br/&gt;{{IPA|['toðo̞]}}
| todo &lt;br/&gt;{{IPA|['toðo̞]}}
| todo &lt;br/&gt;{{IPA|['toðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | todo &lt;br/&gt;{{IPA|['toðo̞]}}
| style=&quot;background:#d2dfed&quot; | todo &lt;br/&gt;{{IPA|['toðo̞]}}
|- align=&quot;center&quot;
! width=12% | [[idioma español| ]]Asturianu &lt;br/&gt; [[Alpi|Alpi p.]]
! width=14% style=&quot;background:#efefef; color:Black&quot; |[[Bernardo Acevedo y Huelves |'''Acevedo''' &lt;br /&gt;y '''Fernández'''&lt;br /&gt;1932]]
! width=12% style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; |[[Castropol|''' As Campas'''&lt;br /&gt;'''Castropol'''&lt;br /&gt;'''Baxu Eo''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; | '''[[Vilanova d'Ozcos|Salgueiras]]'''[[Vilanova d'Ozcos|&lt;br /&gt;'''Ozcos'''&lt;br /&gt;'''Mediu Eo''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#efefef; color:Black&quot; |'''[[Lugo|Neiro]]'''[[Lugo|&lt;br /&gt;]]A '''[[Lugo|Fonsagrada]]'''[[Lugo|&lt;br /&gt;'''Altu Eo''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#efefef; color:Black&quot; |'''[[Lugo|Navia de Suarna]]'''[[Lugo|&lt;br /&gt;'''Altu Navia''']]
! width=&quot;12%&quot; style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; |'''[[Bual]]'''[[Bual|&lt;br /&gt;'''Bual'''&lt;br /&gt;'''Mediu Navia''']]
! width=12% style=&quot;background:#d2dfed; color:Black&quot; |[[Navia| '''Freiral'''&lt;br /&gt;'''Navia'''&lt;br /&gt;'''Baxu Navia''']]
|}

== L'atles llingüísticu ETLEN del gallego-asturianu ==
[[Archivu:Mapa_dendrográfico_Etlen.png|thumb|250px|Ún de los mapes dialectométricos del atles ETLEN.]]

De magar s'espublizó l'[[Atles Llingüísticu ETLEN]] del Eo-Navia (''Estudiu de la transición llingüística na zona Eo-Navia, Asturies''), nel [[2017]], tiense una imaxe más completa de la xeografía llingüística del gallego-asturianu o eonaviegu.

L'atles llingüísticu ETLEN ye frutu d'un proyeutu d'investigación de campu qu'ellaboró, en delles fases ente l'añu [[2000]] y [[2014]], un equipu de la [[Universidá d'Uviéu]] dirixíu pol Dr. [[Ramón d'Andrés Díaz]]. Esti proyeutu nació col oxetivu de llograr un avance curiosu na conocencia de la llende llingüística ente'l [[gallegoportugués]] y l'[[asturlleonés]] nesa zona d'Asturies.

Encuestáronse 40 llugares de la zona, y tamién delles de la [[provincia de Lugo]]. Los llugares son los siguientes, col conceyu en paréntesis: [[Armal]] ([[Bual]]), [[Bárzana]] ([[Navia]]), [[Berbegueira]] ([[Villayón]]), [[Buḷḷacente]] ([[Tinéu]]), [[Bustapena]] ([[Vilanova d'Ozcos]]), [[Castro]] ([[Grandas]]), [[O Chao]] ([[San Tiso d'Abres]]), [[Corondeño]] ([[Ayande]]), [[Fandovila]] ([[Ibias]]), [[A Garda]] ([[Taramundi]]), [[Ḷḷandelfornu]] (Villayón), [[Labiaróu]] ([[Samartín d'Ozcos]]), [[Mántaras]] ([[Tapia]]), [[Monesteriu (Cangas del Narcea)|Monesteriu]] ([[Cangas del Narcea]]), [[El Monte]] (Navia), [[Murias do Camín]] ([[Navia de Suarna]]), [[Navedo]] ([[Eilao]]), [[Negueira]] (Negueira), [[Neipín]] ([[A Pontenova]]), [[Os Niseiros]] ([[Castropol]]), [[Oneta ]](Villayón), [[O Pando]] ([[A Fonsagrada]]), [[El Pato]] (Eilao), [[Pezós]] (Pezós), [[Poxos]] (Villayón), [[Prada (Viḷḷagrufe)|Prada]] (Ayande), [[O Rato]] ([[Ribadeo]]), [[El Reboḷḷal]] ([[Degaña]]), [[El Rebollu]] (Ayande), [[Riumayor]] ([[Valdés]]), [[San Salvador]] (Ayande), [[San Xuyán]] ([[El Franco]]), [[Teixeira]] ([[Santalla d'Ozcos]]), [[Valdeferreiros]] (Ibias), [[El Valín]] (Castropol), [[El Vau]] (Ibias), [[Vilamayor]] (Ibias), [[A Vilapena]] ([[Trabada]]), [[Vivedro]] ([[Cuaña]]) y [[Zreixido]] ([[A Veiga]]).

El cuestionariu llingüísticu tevo formáu por 368 fenómenos diferenciales ente'l [[gallegoportugués]] y [[l'asturlleonés]], xebraos en 3 bloques: un bloque de 111 fenómenos fonético-fonolóxicos; 162 de fenómenos de morfosintaxis nominal; y 95 fenómenos de morfosintaxis verbal. Darréu que cada fenómenu ta ilustráu con dellos ítems (exemplos, pallabres o espresiones concretes), pertuviéronse 531 respuestes llingüístiques.

L'[[atles llingüísticu ETLEN]] axusta l'estudiu del gallego-asturianu a trés enfoques correspondientes a otres tantes seiciones: (1) ''Dialeutografía'': muéstrense los datos llingüísticos nuna coleición de 531 mapes dialeutales, formando un atles llingüísticu de xeitu clásicu; (2) ''[[Horiometria]]'': aplícase una metodoloxía estadística iguada a costa fecha pa una zona de frontera llingüística, mostrando la proporción de trazos &quot;occidentales&quot;, &quot;orientales&quot;, &quot;axales&quot; y &quot;comunes&quot; que tien la fala de cada llugar; (3) ''[[Dialeutometría]]'': aplícase la metodoloxía estadística que mide matemáticamente les asemeyances y diferencies llingüístiques ente los llugares del gallego-asturianu.

== Muestres de testos ==
'''[[El Franco]]: ''': ''A fòrza del mèdo''

{{cita| Foi condo a guèrra. Daquella... metéraseyes na cabeza aos mandamases qu'a invasión d'Europa podía'mpezar por úa ribeira cualquèra del Cantabrico. El caso è que nel nòso Conceyo ergèronse us contos palandraques pra fer vèla denòite en sitos como A Talaya de Porcía, Monèllos, El Pòrto, Pormenande. Y hasta fixeron... fortificaciois noutros como'l cabo Blanco (inda quedan xanzas). Como è natural nestas ocasiois, dispuxèronse turnos pra fer guardia de noite. Conque... úa das noites d'aquel vrao tocouyes velar a Pèpe de Xandrín y Manòlo das Veiras. Pèpe èra un hòme de muita calma, falaba sèmpre aspacío y pensaba muito lo que tía que decir y lo que tía que fer. Manòlo, tamèn pousao y tránquilo al so xeito, como más novo, èra al mismo tèmpo, màs arrechao y hasta, às veces, un pouco barrumbeiro. Pòs bèn aquél, fòra un día de muita xèira pra Manòlo por que tuvèran, él y so padre, (que fían casas), trabayando a rabo'stallar nùa que tían pra poñerye ramo, na Caridá. Así que còndo chegou à casa y ye dixo a muyer. -¡Aí hò! ¿Nun temos bèn a cigua, que che toca ir fer guardia hòi denoite a Monèllos?-, -Xa podía ser siquèra'l domingo, hò; que nun tuvèses tan cansao!- Contestouye'el -¡Me cago na parafusa! ¡Pòs è que m'amòla bèn! ¡Ah nía, y con quèn teño qu'ir!- Pòs nun había que ferye.}}
::::::García García, José. ''El Franco y su concejo'', Mieres del Camín, 1983, p. 321

'''[[Castropol]]''': In Memoriam Victoriano García Paredes''
{{cita|''Y tú es el primeiro que te fuches &lt;/br&gt;
inda novo y galan inda luitando &lt;/br&gt;
por a sorte d'os nosos intereses, &lt;/br&gt;
a República, el ponte, os veyos usos &lt;/br&gt;
toda a alma d'este gran penedo &lt;/br&gt;
en que tamos vivindo emporondados &lt;/br&gt;
tu te fuches y fáltasnos agora &lt;/br&gt;
como falta un espeyo en que mirarse &lt;/br&gt;
tías a gracia y aquelas virtudes &lt;/br&gt;
que dicen que son nosas ¡mal pecado! &lt;/br&gt;
y sempre me chegabas con un libro, &lt;/br&gt;
un libro novo que tías que leerme &lt;/br&gt;
-por que foron os libros teus amores- &lt;/br&gt;
y leías tan mole, tan seguido, &lt;/br&gt;
qu'eu votabach'os oyos aló enriba &lt;/br&gt;
y Maiximo quitaba as antiparras &lt;/br&gt;
y el mar n'a fonte íbase durmindo &lt;/br&gt;
escuitando a lectura ¡Quen olvida &lt;/br&gt;
el que todos ouguimos ¡Dende agora &lt;/br&gt;
xa formas grupo c'os homes gloriosos &lt;/br&gt;
de Castropol: gloriosos como'l río, &lt;/br&gt;
com'os loureiros da nosa ribada.}}
::::::Pedro Penzol, ''El Aldeano'', 1933

'''[[Bual]]''': Sonetu en memoria de Xovellanos
{{cita|Vusté era un gran señor, eu era un probé;&lt;/br&gt;
Vusté era un sabio; eu era un ignorante;&lt;/br&gt;
Eu era un ananín, vusté un xigante;&lt;/br&gt;
Pedrafina vusté, e eu un adobe. &lt;/br&gt;
¡Dios axuntounos!... E se a min me move&lt;/br&gt;
A Piedá pra ir de Xove hasta Llevante,&lt;/br&gt;
A traición e a inxusticia, malandante, &lt;/br&gt;
Tráenlo a vusté dende Llevante a Xove. &lt;/br&gt;
Sirve a España leal, e al soberano &lt;/br&gt;
Y páganye en traiciois os tramposos: &lt;/br&gt;
Sírvolo eu a vusté... E chámame ermao &lt;/br&gt;
Se ye erguen ua estauta, xenerosos &lt;/br&gt;
Mañá en Xixón, suprique a sous paisanos &lt;/br&gt;
¡Que fagan a pilastra cos meus ôsos..!}}
::::::Bernardo Acevedo y Huelves, Bual, 1874

== El cartulariu de Vilanova d'Ozcos ==
[[Imaxe: Monasterio de Santa María de Villanueva de Oscos (2796374867).jpg|left|thumb|270px|Ábside del Monasteriu de Santa María de Vilanova d'Ozcos]]
Ún de los aspeutos más relevantes del eonaviegu ye l'estudiu filolóxicu de la evolución d'esta llingua a traviés del esame de los testos medievales documentaos nel [[Monasteriu de Santa María de Villanueva de Ozcos]]. Sobro'l esame, úfrenos datos mui relevantes pal conocimientu de la formación de les primitives [[llingües romances]] n'[[Asturies]]. De la importancia que tien esti cartulariu pal conocimientu de la formación de la llingua romance n'Asturies danos cuenta'l fechu que, dacuando, en [[1865]], Aurelianu Fernández-Guerra amuesa nel discursu sobro'l Fueru de Avilés les cincuenta primeres escritures en llingua romance documentaes n'Asturies veintiseyes de les mesmes pertenecen al [[Monasteriu de Ozcos]] y el restu a otros cartularios y fondos documentales asturianos.

Magar la so importancia, fai falta entá un estudiu sistemáticu d'esti cartulariu. El primer qu'espubliza dalgunos testos del cartulariu ye'l referíu Aurelianu Fernández-Guerra nel citáu «Discurso sobre el Fuero de Avilés» mas ha d'esperase hasta que nel añu 1954 se faiga la primer edición sistemática de los primeros testos del cartulariu, por mor de la publicación del artículu nel RIDEA [http://tematico.asturias.es/cultura/ridea/ConsultaBoletines/PDFs/096-13.PDF «El convento benedictino de Villanueva de Ozcos» BIDEA nº 22, 1954] por Marcos G. Martínez, edicíón bastante deficiente en tolos sentíos, que ye meyorada pola realizada en [[1981]] por Pedro Floriano Llorente en RIDEA, ([http://tematico.asturias.es/cultura/ridea/ConsultaBoletines/PDFs/102-06.PDF Vid. Floriano Llorente P. «Coleición dipolomática de Villanueva de Ozcos 1ª, serie», BIDEA 102, Uvieo 1981, p. 127-190]). Esta edición ameyorada tanto pol procuru de la edición como poles referencies toponímiques y personales atropa hasta l'añu 1200. En 1994 la revista Britonia, retoma l'interés pola cuestión y vien a editar la segunda serie de la coleición diplomática del cartulariu, realizada pol propiu Pedro Floriano Llorente, edición que sicasí nun respuende a les espectatives de los editores por llegar namái hasta l'añu 1250 nun escaeciendo miga de testos en romance, polo qu'en [[1998]] vien a espublizase tamién una segunda versión munchu más minoritaria y completa que llega hasta l'añu [[1300]], y que s'espublizará tamién por Britonia, («Coleición Diplomática del Monasterio de Villanueva de Ozcos 2ª serie», Britonia 2 Ovieu 1998) d'abondo más interés pa la cuestión estudiada. Esta edición ye comienzu pa la publicación d'otres setenta escritures por Alvárez Castrillón, na obra: ''Los Ozcos en los siglos X-XIII, un modelu de organización social del espacio en la Asturias medieval'', (Uviéu 2001), resiéntese esta edición namái del fechu que la so intención nun ye tantu el estudiu filolóxicu de la llingua como'l de la organización social de la Asturies medieval, más reflexada como la llingua eonaviega caltiénse fiel a los sos oríxenes y estraña a la evolución del restu de la diplomática asturiana (munchu más conservadora) fasta'l caberu del sieglu XVI. De ultimes, nel añu 2011, Alvárez Castrillón tien espublizau en Ridea, la edición más completa del cartulariu hasta la fecha, &quot;Coleición Diplomática del Monasterio de Santa María de Villanueva de Oscos (1139-1300)&quot;, llibru de llargu esperáu, que vien a dar muncha lluz sobro l'orixe desta llingua.

Al mirar pa los documentos antiguos del monasteriu de [[Vilanova d'Ozcos]] dende finales del [[sieglu XII]] fasta'l entamu del [[sieglu XIV]], ponse de manifiestu una identidá asoluta d'esta llingua col romance galaico-portugues daquel tiempu, fasta'l estremu que Frías Conde renuncia al so estudiu por tener tal el paecíu col restu del dominiu gallego-portugués que nun da p'acolumbrar los rasgos d'identidá de la llingua gallego-asturiana. Nesta dómina d'entamu únicamente se tien documentaos los trasllaos de copies d'escritures llatines antigües inintelixibles yá pal pueblu llanu, v. AHN sec. cleru, carp. 1617, núm. 2, AHN Sec. cleru carp. 1621 nº 15, etc. y nun sedrá sinón a mediaos del [[sieglu XIII]] cuando s'asoleyen los primeros documentos orixinales escritos en llingua romance fechos na llingua galaico-portuguesa.

El cartulariu d'Ozcos ye un monumentu histórico esencial pal entendimientu de la evolución de la llingua romance medieval, más tal aportación zárrase cola llegada de la Congregación de Castiella en 1.511 al monasteriu que fina una etapa y entama otra de gran crecimientu económicu y social del monasteriu al rodíu de la industria del fierro, pero qu'amatagará'l camín documental d'esta llingua fasta'l so resurdir al finar el [[sieglu XIX]]-.-

== Lliteratura en gallego-asturianu ==
[[Ficheru:Castropol Newspaper Cover.jpg|thumb|350px|El periódicu 'Castropol' foi'l primeru n'espublizar de contino testos en gallego-asturianu]]
El primer autor conocíu en gallego-asturianu quiciabes seya [[w:gl:Fernan Soares de Quinhones|Fernan Soares de Quiñones o Quinhões de los cancioneiros]], trovador del postrer terciu del [[sieglu XIII]], autor de cuatro [[cantigues|cantigues de escarniu]] y una [[sátira]] moral. Nuna de les cantigues cuenta en trés estrofes na [[gallego-portugués|llingua gallego-portuguésa]] del Eo-Navia les “costumes” y “feituras” del “cavalón”, nel que cuenten les andancies d'ún que moraba en Sevilla, y que viniera d'Os Ozcos nes [[Asturies|Esturas]] na llinde con [[Galicia]]. Estes estrofes incluinse nuna cántiga que s'alcuentra dientro de la temática de escarniu y maldecir magar cola suplantación de personalidá propia de les cantigues d'amigu.&lt;ref&gt;Vicenç Beltrán atopa en dos documentos de la coleción del Monasteriu lleonés de Carrizu les más de les referencies autobiográfiques d'un homónimu caballeru segundón atrapáu en deldes, obligáu a lo llargo de más de diez años allargar el so patrimoniu, quien bien pudiere tratase del trovador [[Fernán Suarez de Quinhones]], magar que'l patrimoniu qu'esfarrapa paez más bien el de la so muyer María Gulhelmez como resulta de los propios documentos citaos pol propiu Beltrán. Nótese como'l nome de la so muyer María Guilhélmez fai remembrar la so sátira con don Guilhelm &quot;aquel meu parente, que mora muit'acerca de Leon&quot;. Del fechu qu'en dichos documentos se venden heriedos n'Asturies, como n'otros indicios reflexaos nel so llibru &quot;La Corte de Babel&quot;, ponse de manifiestu que l'orixe d'esti trovador alcuéntrase ensin dulda nel occidente asturianu. Caltiénse que los Quiñones, una familia que tien orixe nel conceyu de Ḷḷuna tenía diferentes intereses nel occidente asturianu y en particular nel conceyu de Ayande na llende colos Ozcos. (Beltran, Vicenç; Tipos y temas trovadorescos XIII. Fernan Soarez de Quinhones; páx. 394 y ss. Beltran, Vicenç; La Corte de Babel. Les problemes de Fernán Soarez de Quiñones; páx. 212 y ss.)&lt;/ref&gt; Seya como fuere, paez que la referencia al caballeru d'Os Ozcos presenta clares referencies alegóriques respetu la procedencia del personaxe que bien pudiera tar reforzada pol tipu de fala emplegada na cantiga.&lt;ref&gt;C. Alvar, ''Apuntes para la edición de las poesías de Fernán Soares do Quinhones,'' Estudios portugueses homenaje L. Stegangno Picchio Lisboa 1991 páxs. 3-14&lt;/ref&gt; La llingua escrita, que nesti tiempu nun puede distinguise del conxuntu Gallego-portugués, caltiénse bien firme nel occidente asturianu hasta la llegada de la Congregación de Castiella al Monasteriu d'Ozcos en 1.511, ciarrándo'l ciclu documental d'esta llingua, fasta'l so rexurdimientu no postrero del sieglu XIX.

Daquella dase una identificación del eonaviegu col [[gallegu|gallego académico]], como s'albidra n'autores como [[Armando Cotarelo y Valledor|Cotarelo Valledor]] y Antolín Santos Ferraría que se desenvuelven por enteru en [[idioma gallego|gallegu]]. [[Acevedo y Huelves|Bernardu Acevedo y Huelves]] y [[Marcelinu Fernández Fernández]] son los primeros autores que garren conciencia de les peculiaridaes d'esta llingua, al primeru de los cuales atribíse'l primer sonetu nesta llingua, “vusté era un gran señor, Eu era un gran probe”. Daquel tiempu ye Ramón García González, (1870-1938) quien amuesa la influencia del espíritu modernista imperante a principios del [[sieglu XX]]. La so obra más conocía ye un llargu poema que lleva por títulu “El xardín”. Otru poeta reconocíu d'esti tiempu ye Conrado Villar Loza, (Taramundi 1873-Tapia 1962), conozse pola so temática en tornu a la emigración, tema mui recurrente na lliteratura costumista del momentu.&lt;ref&gt;Véase [[Frías Conde]], FJ; «Nos confíns da literatura galega: escritores asturianos en galego»; Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, nº 5, 1996‑1997 páxs. 223-240.&lt;/ref&gt;

La llegada de la República trai l'enfotu de popularizar la cultura. Mui importantes son les actividaes de la Biblioteca Popular Circulante, ente les qu'hai que encalcar el ''Teatro Aldeano'' que representaba obres en gallego-asturianu, munches
basaes na tradición popular asturiana. Nesti tiempu hai que conseñar tamién les collaboraciones periodístiques d'un grupu de persones, que collaboren asiduramente cola revista l'Aldeanu: Alejandro Sela (1911-1982) baxo l'alcuñu «El tío Pepe», Pedro Penzol.

Tres la [[Guerra|Guerra Civil Española]], decái la producción lliteraria en llingua gallego-asturiana, escaeciendo la naturaleza qu'entamaba a apuntase. Alcuéntrase una lliteratura costumista na que s'amésta el [[gallego-asturianu]] col [[castellanu]], que cai nes veces más na anecdóta que no lliterario. Na década de los años setenta, gracies al trabayu d'autores como [[Dámaso Alonso]], los autores del occidente asturianu entamen a encalcar la identidá d'esta llingua. D'estos autores cabe encalcar a Manuel García Sánchez, Manolo Galano, autor preocupáu pola cultura popular de la comarca, quien espubliza en 1.994 con Xacinto Díaz López el «Vocabulario d'a Roda», y quien diez años antias qu'espublizara'l llibru «Cuentos Parzamiques». Abonda asiduamente na revista Entrambasauguas, publicando nel añu [[2005]] un revueltu de 20 collaboraciones escrites pa dicha revista nel llibru «Vento d'outono».

De recien cabe citar a [[Xose Migue Suárez,|Xosé Miguel Suárez Fernández]], (Mántaras, Tapia, 1965) y Xavier Frías Conde quienes inicien les sos respeutives carreres lliteraries, dende'l estudiu filolóxicu de la llingua, (si bien dende perspeutives bien estremaes). Lo más reseñable de toa esta lliteratura ye la so proyeición a traviés de diverses revistes de la comarca, per aciu de la dificultá que supón la edición de llibros pa un públicu tan reducíu. La revista de más antigüedá ye «A Freita», de la que apaecieron once númberos, trátase d'una revista de cálter xeneral que s'entama espublizar en 1.992 dando cabida a artículos de toles clases. Ente los sos collaboradores cítese a [[Benigno Fernández Braña]], [[Xan Castañeira]], [[Xosé Máximo Fernández]], [[Susa Argul Muniz]], [[Xosé Antonio Ron Tejedo]], [[Adela Conde Valledor]], etc. En [[1995]] adxuntase un suplementu lliterariu, cola voluntá de dar difusión a los autores eonaviegos al traviés d'una edición menos formal qu'un llibru. Frenti a esta revista de tendencia gallegófila, dende [[1996]] espublízase pola [[Secretaria Llingüística del Navia-Eo]], adscrita al [[Academia de la Lengua Asturiana|ALLA]], la revista Entrambasauguas. Dente estos fautores qu'ayuden nestes revistes tán Crisanto Veiguela, ([[Vegadeo 1959]]), [[Alejandro Antúnez Blanco]], ([[Navia]] [[1933]]), [[Teresa López]], ([[Búal]] 1950), [[Xose Carlos Alvárez Blanco]], [[Xavier Vilareyo]] ([[Mieres 1967]]), [[Fredo de Carbexe]], ([[El Franco]] [[1967]), etc.. Nel xéneru dramáticu, como ta indicáu atopemos cierta tradición ente quienes abondan na lliteratura costumista, casu de [[Villar Loza]] y [[Manuel Galano]]. De recién, viense recuperando obres representaes otrera: “Condo el cariño é de verdá” comedia estrenada en Bual en [[1936]] pola Agrupación artística d'Armal y &quot;El tratu&quot; de F.F. Arias estrenada en [[As Figueiras (Castropol)|Figueras]] en [[1926]].

Son escasos los autores en narrativa. Aparte de los artículos costumistes citaos cabe conseñar la escritora de [[San Tiso d'Abres]], [[Aurora García Rivas]] (San Tiso 1948), qu'entama tamién nel xéneru llírico la so carrera, asina &quot;os poemarios&quot; o &quot;o viaxeiro da noite&quot; (2004) y &quot;Trinquilintainas&quot; ([[2007]]), que compaxina cola publicación de cuentinos pa los neños, &quot;Contos, ducia e media d'eles&quot; ([[2007]]) y los llibros infantiles &quot;Cinco contos pra xogar coa música&quot; (2007) y &quot;Rebelión na caixa máxica (2009). De recién tiense espublizáu &quot;As razois d'Anxélica&quot; ([[2010]]), novela que vien teniendo perbona acoyida na crítica.

== Ver tamién ==
* [[Tierra de Ribadeo]]
* [[Comarca del Navia-Eo]]
* [[Fastera del Navia-Eo]]
* [[Antiguu Conceyu de Castropol]]

== Bibliografía ==
* Fernández Fernández Marcelino, ''El Franco y su concejo'', obra de xuventú del que fuera mayestru de Valdepares, d'especial interés el so refraneru, danos datos de gran interés pal conocimientu de la llingua gallego-asturiana del sieglu XIX. Ḷḷuarca 1898.
* Acevedo y Huelves y Marcelino Fernández Fernández, ''El vocabulario del Bable de Occidente'', Xunta pa la ampliación de los Estudeos ya investigaciones científiques, Centru de Estudeos Históricos, Madrid, 1932. Ye referencia ñecesaria pal estudeu de les fales gallego-asturianes.
* José García García. ''El habla de El Franco'', Institutu Bernaldu de Quirós, Mieres del Camín, [[1983]], ye edición de la so tesis de doutoramientu dirixida por Emilio Alarcos, presentá na Facultá de Filosofía y Lletres de la Universidá de Uviese el 27 d'ochobre de 1979, nella llograse'l grau de sobresalienti con laude.
* Celso Muñiz. ''El habla del valledor, estudio descriptivo del gallego-asturiano de Ayande'', Academische Pers., Amsterdam 1978
* Zamora Vicente, ''Los gruos -uit-, -oit-, en gallego moderno. Su repartición geográfica'', Boletín de Filoloxía, XXI, [[1963]].
* [[Lindley Cintra|Luis F. Lindley Cintra]]. [http://web.archive.org/web/20041103043545/http://www.instituto-camoes.pt/cvc/hlp/biblioteca/novaproposta.pdf Nova Proposta de Classificação dos Dialeutos Galego-Portugueses Boletim de Filologia], Lisbúa, Centru de Estudeos Filolóxicos, 1971, p. 16-17.
* [[Ramón Menéndez Pidal]]: &quot;El Dialeuto Leonés&quot;, ''Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos'', 2-3:130-131, 1906.
* [http://tematico.asturias.es/cultura/ridea/ConsultaBoletines/PDFs/014-02.PDF Menéndez García, Ramón: &quot;Algunos límites dialeutales para el occidente de Asturias&quot;, IDEA 1951 nº 14],)
* [http://tematico.asturias.es/cultura/ridea/ConsultaBoletines/PDFs/004-05.PDF Rodríguez Castellano, Lorenzo: &quot;Palatización de la L inicial en la zona de habla gallega&quot;, 1948, nº 4]
* [http://www.ucm.es/BUCM/revistas/fll/0212999x/articulos/RFRM0101120051A.PDF Frías Conde, F.X: &quot;O límites entre el galego e asturleonés en Asturias&quot;, Revista de filoloxía románica, nº 18, p. 51 y 72.]
* Fernández Vior, J. A.: ''Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga'', Academia de la Llingua Asturiana, Llibrería llingüística, Uvieu, [[1997]].
* Suárez Fernández, X.M.: ''Vocabulario de Mantaras (Tapia), Aportacióis al léxico del galego-asturiano'', Xeira, A Caridá, 1997.
* Pérez de Castro, J. L.: &quot;Contribución léxica al gallego-asturiano III&quot;. Revista de la Facultad de Filología, Tomo 37-38, 1987‑1988; 221-236. Pérez de Castro fue durante munchos años Direutor del RIDEA, estudeoso de les tradiciones de Castropol y su comarca, cuenta además abonda documentación duna de les biblioteques privaes más importantes de Asturies.
* Díaz López, J. y García Sánchez, M.: ''Vocabulario da Roda'', Serviciu de Publicaciones del Principau d'Asturies, Uvieu, 1994 edición que vien meyorá con so 2ª edición en 1996.
* Alonso y Fernández de las Redondas, D.: &quot;Narraciones orales en el gallego-asturiano de los Oscos: rellatos, fórmulas curativas y ensalmos de Carmen de Freixe (San Martín de Oscos)&quot;. ''Estudios Ofrecidos a Emilio Alarcos Llorach'', Vol. 1, [[1977]]; 31-40
* Alonso y Fernández de las Redondas, D.: ''Engalar, volar: casos de la velarización -n- en el dominio gallego'',
* Xoan Babarro González: ''Galego de Asturias'', Fundación Pedro Barrie de la Maza, 2003; ye una tesis de doctoramientu na Universidá de Santiago de Compostela, aducida con referencies bibliográfiques y nuevos datos.
* Francisco Fernández Rei: ''Dialeutoloxía da lingua galega'', edicións Xerais, 1990; hai un aria asturiana qu'enclúi la llingua falada nesta comarca.
* Francisco Fernández Rei y Carme Hermida Gulías: ''A Nosa Fala, bloques e áreas lingüísticas do galego'', editáu pol Instituto da Lingua Galega, 1996. Enclúi etnotestos fonéticos y grabaciones sonores del gallegu faláu en Galicia, asina como nel occidente asturiano.
* Francisco Fernández Rei (ed.): ''Lingua e cultura galega de Asturias'' [Actas das 1ºs. Xornadas da Lingua e da Cultura Galega de Asturias : na busca das raíces da Terra Navia-Eo] : homenaxe a Dámaso Alonso / organizadas pola MDGA (Mesa prá Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca). Grandas de Salime, 15-16 decembro 1990; edicións Xerais, 1994.
* F.X. Frías Conde, F.X. ''El gallego exterior a las fronteras administrativas''. Edición en CD-ROM. [[Universidá Complutense de Madrid]], 2001.
* F.X. Frías Conde: ''A literatura eonaviega contemporánea (notas sobre literatura galega de Asturias)''. MDGA-VTP. Xixón, 2003.
* F.X. Frías Conde: &quot;O relativo do continuum entre galego e asturiano en Asturias&quot;. en Inaua 5, 2004-05.
* F.X. Frías Conde: &quot;O continuum entre galego e asturiano en Asturias, é xustificábel?&quot;, in A Freita 15, MDGA : Eilao (Asturias), 10-14. 2000
* [[Lindley Cintra|Luis F. Lindley Cintra]]. [http://web.archive.org/web/20041103043545/http://www.instituto-camoes.pt/cvc/hlp/biblioteca/novaproposta.pdf Nova Proposta de Classificação dos Dialeutos Galego-Portugueses Boletim de Filologia], Lisboa, Centro de Estudos Filológicos, 1971, p. 16-17.
* [[Ramón Menéndez Pidal]]: &quot;El Dialeuto Leonés&quot;, ''Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos'', 2-3:130-131, 1906.
* X.A. Porto Dapena, ''Fonología de la -n- velar gallega'', en homenaxe a García de Diego, RDTP, XXXII, P. 467-477.
* J. Neira Martínez, ''El preflijo des, en la lengua gallego-portuguesa'', verba III, 1976, p. 309-318, y comparativamente «Los prefijos -ex, -dis en las hablas leonesas» en actes del XI congresu de filoloxía románica, ''Madrid'' [[1969]].
* VVAA, ''Actas das primeras sesiois d'estudio del occidente'', Castripol, 1 y 2 d'abril de 2005, edita Academia de la Llingua Asturiana, Secretaria Llingüística del Navia-Eo, Uvieu 2006,
* VVAA, ''Actas das segundas sesiois d'estudio del occidente'', A Caridá, 8 d'agostu de 2005, edita Academia de la Llingua Asturiana, Secretaria Llingüística del Navia-Eo, Uvieu 2006.
* VVAA, Revista de Estudios da tierra Navia-Eo nº 1, edita MDGA, Xineru, Xixón, 1995.
* VVAA, Revista de Estudios da tierra Navia-Eo, nº 2, edita MDGA 2ª edición, Xineru, Xixón, 1998.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[http://www.gallegoasturiano.com/ gallego asturiano.es]
*[http://www.romaniaminor.net/gramatiques/gramatica_eonaviega.pdf Resume práutico de gramática eonaviega (sigún el propuestu de Cotarelo Valledor)], de Xavier Frías Conde
* http://www.gallegoasturiano.com/
*[http://www.falaviva.net FalaVIVA]
*[http://www.xabielxeira.e.telefonica.net/index.htm Asociación Cultural Xeira]
*[http://www.amesa.org Mesa pa la defensa del Gallegu d'Asturies]
*[http://www.vieiros.com/galegoexterior/frias0.html Averamientu al gallego esterior]
*[https://archive.is/20130106150455/www.terra.es/personal/cvalledor/biblioteca_virtual_eonaviega.htm Biblioteca virtual eonaviega]
*[http://www.vieiros.com/noticia.asp?Ed=23&amp;N=25109 Nota sobro'l coleutivu ABERTAL]
*[http://www.vieiros.com/gterra/veredicion.php?Ed=17 Noticies n'eonaviegu sobro'l Navia-Eo]
*[http://www.ub.es/filhis/culturele/gargallo.html Percorríu pela diversidá llingüística de les tierres d'España], artículu del mayestru José Enrique Gargallo.
*[http://www.romaniaminor.net/ianua/Ianua05/ianua05_07.pdf]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Dominiu llingüísticu astur]]
[[Categoría:Fales de transu]]
[[Categoría:Gallego-asturianu]]</text>
      <sha1>b47y2suu1h5otdrqaah5pmlpf21f86f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Armenia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6421</id>
    <revision>
      <id>3703041</id>
      <parentid>3688885</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80652" xml:space="preserve">{{País
| nome alternativu = ا Հայաստանի Հանրապետություն&lt;br /&gt;''Hajastani Hanrapetut‘jun''&lt;br /&gt;República d'Armenia
| lema = ''Մեկ Ազգ, Մեկ Մշակույթ'' &lt;small&gt;([[armeniu]]) &lt;br /&gt;''Mek Azg, Mek Mshakuyt'''&lt;br /&gt;Trescripción: «Una nación, una cultura»
| superficie_puestu = 138
| superficie_agua = 4,7&amp;nbsp;%
| llendes = 5.529
| costes = nun tien
| xentiliciu = armeniu, -a, -o{{cartafueyu|países}}
}}
'''Armenia'''{{cartafueyu|países}} (n'[[idioma armeniu|armeniu]]: ''Հայաստան'', ''Hayastán''), oficialmente '''República d'Armenia''', ye un país del [[Cáucasu Sur]] y [[Estáu ensin costa|ensin salida al mar]]. Llenda al oeste con [[Turquía]], al norte con [[Xeorxa]], al este con [[Azerbaixán]] y al sur con [[Irán]] y la [[República Autónoma de Najicheván]] d'Azerbaixán.

Armenia ye una antigua república [[Xunión Soviética|soviética]], un [[Estáu unitariu]], [[multipartidista]] y nun procesu de [[democracia|democratización]]&lt;ref&gt;http://asbarez.com/114127/editorial-the-long-road-to-democracy/&lt;/ref&gt; que tien los sos raigaños nuna de les más antigües civilizaciones del mundu. Dotada d'un ricu patrimoniu cultural, destacóse como la primer nación n'adoptar el [[cristianismu]] como [[relixón oficial]]&lt;ref&gt;.
{{cita llibru |
 apellíos = Garsoïan
 |nome= Nina G.
 |editor= ed. [[Richard.G. Hovannisian]]
 |títulu= Armenian People from Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century
 |edición= [[Palgrave Macmillan]]
 |añu= 1997
 |id= ISBN 0-312-10169-4
 |páxines= Volume 1, p.81
 |cita= ''&quot;La conversión d'Armenia al cristianismu foi probablemente'l pasu más crucial de la so historia. Armenia camudó de sópitu'l so pasáu iranín que mientres sieglos, con un calter intrínsecu, identificó claramente a la población autóctona como a los de fuera de les sos fronteres, cuasi al empar identificóse a Armenia como'l primer estáu qu'adoptó'l cristianismu&quot;''
}}&lt;/ref&gt; nos primeros años del sieglu IV (la fecha tradicional ye 301).&lt;ref&gt;
{{cita llibru |
 apellíos = Grousset
 |nome= René
 |editor= Payot
 |títulu= Histoire de l'Arménie
 |añu= 1995
 | mes = abril
 |id= ISBN 2-228-88912-1
 |páxina=122|cita= Los datos envaloraos cambien dende'l 284 al 314.
}}
&lt;/ref&gt; Anque Armenia ye un estáu constitucional secular, la fe cristiana desempeña un papel importante na so hestoria y na identidá del [[pueblu armeniu]].

[[Cultura]]l, [[Hestoria|histórica]] y [[política]]mente, Armenia considérase como parte d'[[Europa]].&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Juergen-Zahorka |nome=Hans |fechaaccesu=23 d'avientu de 2006 |url=http://www.libertas-institut.com/de/PDF/Armenia%20énte%20portes.pdf |títulu=How Armenia Could Approach the European Union |editorial=LIBERTAS - Europaeisches Institut GmbH}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |fechaaccesu=23 d'avientu de 2006 |url=http://www.insideeurope.org/index.php?id=401 |títulu=EUROPE AND ARMENIA |editorial=Inside Europe |urlarchivu=http://archive.wikiwix.com/cache/20110223235228/http://www.insideeurope.org/index.php?id=401 |fechaarchivu=23 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt; Sicasí, el so allugamientu n'[[El Cáucasu]] meridional asítialu nuna supuesta llende imaxinaria ente [[Europa]] y [[Asia]]: en realidá trátase d'un [[país trescontinental]], a mediu camín ente los dos ámbitos xeográficos.&lt;ref&gt;Como país trescontinental, a Armenia pue consideráselu como perteneciente a [[Asia]]. La [http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm clasificación de rexones mundiales de les] [[ONX|Naciones Xuníes]] alluga a Armenia n'[[Asia Menor]]; la [[The World Factbook|World Factbook]] de la [[CIA]] [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.htmlGeo], el [http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atles/index.html?Parent=asia&amp;Rootmap=armeni&amp;Mode=d National Geographic], y ''[http://concise.britannica.com/ebc/article-9355805/Armenia la Encyclopædia Britannica] [http://concise.britannica.com/ebc/article-9355805/Armenia]}}'' tamién alluguen a Armenia n'Asia. Per otra parte, munches fontes alluguen a Armenia n'[[Europa]], como la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1108052.stm], l'''Oxford Reference Online'' [http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?entry=t186.y21064&amp;srn=1&amp;ssid=416740626FIRSTHIT], el ''[http://www.m-w.com/dictionary/Armenia Merriam-Webster's Collegiate Dictionary]'' (anque tamién alluga al históricu [[Reinu d'Armenia]] n'Asia), y el [http://www.worldatlas.com www.worldatlas.com]. El gobiernu armeniu y polo xeneral la mayor parte de la población armenia considérense identificaos como asiáticos y como parte d'Asia: [https://web.archive.org/web/20090225082913/http://www.europeanmovement.am/]. El ministru Rellaciones Esteriores d'Armenia, [[Vardan Oskanyan]], repitió apocayá qu'&quot;Armenia ta n'Asia. Esto ye un fechu, non una respuesta a un cuestionamientu.&quot; [https://web.archive.org/web/20081014060313/http://www.armeniaforeignministry.com/pr_05/050924_vo_masi.html]. El señor Torben Holtze, xefe de la representación de la [[Comisión Europea]] de la [[Xunión Europea]] y [[Xeorxa]] y l'embaxador de la Xunión Europea con residencia en [[Tblisi]] establecieron apocayá que &quot;Como una cuestión de principiu, Armenia ye un país européu...&quot; [https://web.archive.org/web/20070409062029/http://arminfo.am/political-issue5.htm]; {{cita web |url=http://www.libertas-institut.com/de/PDF/Armenia%20énte%20portes.pdf|títulu=How Armenia Could Approach the European Union |fechaaccesu=23 d'avientu de 2006|apellíu=Juergen-Zahorka|nome=Hans|editorial=LIBERTAS - Europaeisches Institut GmbH|páxina=18|idioma=inglés|formatu=PDF}}; {{cita web |url=http://www.insideeurope.org/index.php?id=401|títulu=EUROPE AND ARMENIA |fechaaccesu=23 d'avientu de 2006|editorial=Inside Europe|idioma=inglés |urlarchivu=http://archive.wikiwix.com/cache/20110223235228/http://www.insideeurope.org/index.php?id=401|fechaarchivu=[[23 de febreru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt; Estes clasificaciones son arbitraries, pos nun hai diferencia xeográfica fácilmente definible ente [[Asia]] y [[Europa]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://geography.about.com/library/faq/blqzeuropeasia.htm
 |títulu= Where is the border between Europe and Asia?
 |fechaaccesu=[[23 d'avientu]] de [[2006]]
 |apellíu= Rosenberg
 |nome= Matt
 |editorial= [[The New York Times Company]]
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

Armenia ye anguaño miembru de más de 35 organizaciones internacionales, incluyendo les [[Naciones Xuníes]], el [[Conseyu d'Europa]], el [[Bancu Asiáticu de Desarrollu]], la [[Comunidá d'Estaos Independientes]], la [[Organización Mundial del Comerciu]] y la [[Cooperación Económica del Mar Negru|Organización de Cooperación Económica del Mar Negru]]. Ye unu de los integrantes de l'[[Asociación pa la Paz]] de la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte]], lo mesmo que de l'alianza militar [[Organización del Tratáu de la Seguridá Coleutiva]] (OTSC). Ye tamién miembru observador de la [[Comunidá Económica Eurasiática]], de la [[Francofonía]] y del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]].

== Etimoloxía d'Armenia ==
El nome nativu del país n'[[idioma armeniu|armeniu]] ye ''Hayk‘''. Esti nome tresfórmase na [[Edá Media]] n'''Hayastan'', col sufixu [[idioma persa|persa]] “''[[Sufixu -stán|- stan]]''”, que significa ''país''. L'orixe de l'autodenominación armenia &quot;hay&quot; ye inciertu. Foi tradicionalmente derivada d'[[Hayk]] (Հայկ), el llexendariu patriarca de los armenios, que según la tradición yera fíu de [[Torgom]] o [[Togarma]], de la mesma fíu de [[Gomer]] (identificáu colos [[cimerios]]), de la mesma fíu de [[Jafet]] y nietu de [[Noé]]. Según l'historiador Moses de Corena ([[sieglu V]]), [[Hayk]] ganó y mató al xigante [[babiloniu]] Belo nuna batalla cerca de los montes del llagu de [[llagu Van|Van]], nel sudoeste de l'[[Armenia histórica]] ([[Turquía oriental]] actual), tradicionalmente fechada nel [[2492 e.C.]] Según dellos historiadores contemporáneos, &quot;hay&quot; provién del país d'Hayasa, mentáu nes escritures [[cuneiforme]]s [[Hitita|hitites]] de los [[Sieglu XIV e.C.|sieglos XIV]]-[[Sieglu XIII e.C.|XIII e.C.]]&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Otero |nome=Edgardo |editorial=De los cuatro vientos |títulu=El origen de los nombres de los países del Mundo (y muchas de las islas qu'éstos tienen) |edición=1ª ed. |añu=2003 |allugamientu=Buenos Aires |isbn= ISBN 987-1027-68-0 |páxina=509}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |
 apellíos = Panossian
 |nome= Razmik
 |títulu= The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars
 |añu= 2006
 |editorial= [[Columbia University Press]]
 |id= ISBN 978-0-231-13926-7
 |páxines= 106.
 }}&lt;/ref&gt;

Dellos exéxetes bíblicos identificaron a Armenia como'l sitiu del xardín del [[Edén]], y interpretóse que'l [[monte Ararat]] ye'l monte sobre'l que se posó l'[[Arca de Noé]] dempués del [[Diluviu universal]] (Xénesis 8:4).

L'orixe del nome &quot;Armenia&quot; tamién ye inciertu. Dellos eruditos armenios, incluyendo [[Rafael Ishjanyán]] ([[1989]]), identificaron como &quot;Armani&quot; (Armanum, que tamién se llee Armanim) mentáu ente los enemigos derrotaos pol rei [[acadiu]] [[Naram-Ensin]] ([[2300 e.C.]]), alcontrándolos nos montes de l'[[Armenia meridional]]. Según dellos historiadores, la primer mención de la voz &quot;Armina&quot; apaez na inscripción cuneiforme de Behistun del rei [[Daríu I]] de [[Persia]] (ca. [[519 e.C.]]). El términu griegu ''Armenoi'' apaez n'[[Heródotu]]: ''Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι.'', que sostién que los armenios yeren colonos de [[Frixa]]. La etimoloxía tradicional pal etnónimu ye la so derivación d'Aram, bisnietu del bisnietu d'Hayk, como lo fai Moisés de Khorene.

== Historia ==
{{AP|Historia d'Armenia}}

=== Prehistoria y Antigüedá ===
[[Archivu:Urartu743.png|miniaturadeimagen|El reinu d'[[Urartu]] na dómina de [[Sarduris II de Urartu|Sarduris II]] nel añu 743 e.C.]]
Armenia poblóse dende dómines prehistóriques. Los arqueólogos siguen revelando nicios de qu'Armenia y los sos montes tuvieron ente los primeros llugares onde s'asitió la civilización humana. De magar el [[V mileniu e.C.|4000]] hasta'l [[sieglu XI e.C.|1000 e.C.]], les ferramientes y los instrumentos de [[cobre]], de [[bronce]] y de [[fierro]] fueron producíos n'Armenia y axustaos comúnmente en tierres vecines onde esos metales yeren menos abondosos. El territoriu d'Armenia ye tamién una de les posibles llocalizaciones del llexendariu país d'''[[Aratta]]'', mentáu nes fontes [[sumeria|sumeries]].

Mientres la [[Edá del Bronce]], dellos estaos espolletaron, incluyendo l'[[Imperiu Hitita]] (na so máxima rellumanza), [[Mitani]] (Armenia histórica del sudoeste) y d'[[Hayasa-Azzi]] ([[sieglu XV e.C.]]) y na [[Edá del Fierro]], los [[pueblos indoeuropeos|indoeuropeos]] [[frixa|frixos]] y mushkis llegaron y destruyeron el reinu de Mitanni;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Kurdoghlian |nome=Mihran |títulu=Badmoutioun Hayots, Volume I |editorial=Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti |fecha=1994 |allugamientu=Athens, Greece |páxina=41}}&lt;/ref&gt; tamién florió la xente de [[Nairi]] (sieglu XII al IX e.C.) y el reinu d'[[Urartu]] (sieglu IX al VI e.C.), pero l'aportación de cada pueblu na etnoxénesis de la xente armenio ye incierta. Dalgunos aldericaríen sobre una mayor influyencia de los [[hurrites]] na Armenia temprana, pero basáu en patrones drásticos diversos de la llingua, la mayoría acepta que los armenios pertenecen al grupu de [[pueblos indoeuropeos]] ente qu'Urartu pertenez a la familia hurro-urartiana. [[Yereván]], la capital moderna d'Armenia, foi fundada nel [[782 e.C.]] pol rei [[Argishti I]] d'Urartu.

[[Archivu:Maps of the Armenian Empire of Tigranes-es.svg|miniaturadeimagen|left|El [[reinu d'Armenia]] baxu [[Tigranes el Grande]].]]

Alredor del [[sieglu VII e.C.|600 e.C.]], establecióse'l reinu d'Armenia baxo la [[Dinastía Oróntida]] y esistió baxo delles dinastíes llocales hasta l'añu [[428 e.C.]]

Tres la derrota del [[Imperiu seléucida]], unu de los estaos socesores del imperiu d'[[Alexandru Magnu]], na [[batalla de Magnesia]] a manes de Roma ([[190 e.C.]]), el gobernador d'Armenia, [[Artaxies I|Artashes]], restableció la independencia d'Armenia —conocida como Armenia Mayor— y fundó la [[dinastía Artáxida]], (190 e.C.), que perduró hasta'l [[1 d. C]]. Coles mesmes, el [[reinu de Sofene]], al sudoeste de la meseta d'Armenia, restableció la so independencia baxo [[Zariadres]]. La zona d'Armenia Menor, al noroeste de la península, permaneció baxo'l control de los reinos de Capadocia y de Ponto, y darréu foi anexonada al [[imperiu romanu]].

El reinu d'Armenia algamó la so máxima espansión ente'l [[95 e.C.]] y el [[66 e.C.]] baxo [[Tigranes el Grande]], cuando se convirtió nun imperiu, estendiéndose dende'l [[mar Caspiu]] hasta'l [[mar Mediterraneu]] y dende [[El Cáucasu]] hasta la llende de [[Palestina]].
[[Archivu:Armenia Garni side.jpg|miniaturadeimagen|Templu romanu de [[Garni]], construyíu nel [[sieglu I d.C.]]]]
Al traviés de la so historia, el reinu d'Armenia goció de periodos d'independencia intermitentes y periodos d'autonomía conforme a los imperios contemporáneos. Reyes sofitaos o impuestos pol [[Imperiu romanu]] o por [[Partia]], o alcordaos por dambos, fundaron y destruyeron dinastíes, como foi la [[Dinastía arsácida d'Armenia|dinastía arsácida]] establecida a partir del añu [[53]] por [[Tiridates I d'Armenia|Tirídates I]]. La llocalización estratéxica d'Armenia ente dos continentes someter a socesives invasiones d'asirios, perses, romanos, bizantinos, árabes[[Dinastía selyúcida|, turcos selyúcides]], mongoles, [[turcos otomanos]] y rusos.

Nel añu [[301]], Armenia convertir nel primer país del mundu n'adoptar el [[cristianismu]] como [[relixón]] oficial del [[Estáu]],&lt;ref&gt;[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html CIA World Factbook: Armenia]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Brunner, Borgna. ''Time Almanac with Information Please 2007'', p. 685 (ISBN 1-933405-22-8).&lt;/ref&gt; por influyencia de [[Gregorio I'l Iluminador]] consideráu anguaño [[santu]] patrón de la [[Ilesia apostólica armenia]]. [[Tiridates III d'Armenia|Tiridates III]] (238-314) foi'l primer gobernante qu'oficialmente se propunxo cristianizar a la so xente, y la so conversión asocedió dolce años primero que l'imperiu romanu concediera al cristianismu la tolerancia oficial baxu [[Constantín I (emperador)]] y cuasi ocho décades primero que [[Teodosio I'l Grande]] adoptara'l cristianismu como relixón oficial del imperiu ([[380]]). Nel añu [[405]], [[Mesrop Mashtots]] creó'l [[alfabetu armeniu]].

=== Armenia persa ===
{{AP|Armenia persa}}
Dempués de la cayida del reinu d'Armenia en 428, la mayor parte del país foi incorporada al [[Imperiu sasánida]], gobernáu por un marzpan. Dempués d'una rebelión en 451, los armenios caltuvieron la so llibertá relixosa, ente qu'Armenia ganó autonomía y el derechu a ser gobernada por un marzpan nativu, ente qu'otros territorios imperiales fueron gobernaos puramente por [[perses]]. El marzpanato d'Armenia duró hasta [[640]], cuando la Persia [[Sasánida]] foi destruyida pol [[Califes bien empuestos|Califatu árabe]].

Tres la [[conquista árabe d'Armenia]], Armenia foi primeramente arrexuntada nuna unidá alministrativa col nome d'[[Armenia árabe|Arminiyya]], que tamién incluyó partes de [[Xeorxa]] y d'[[Albania caucásica]] y tenía el so centru na ciudá armenia de [[Dvin]], so un gobernador árabe, llamáu vostikan. A mediaos del sieglu IX l'alministración foi delegada nel príncipe d'Armenia, reconocíu pol [[califa]] y l'[[emperador bizantín]]. El principáu d'Armenia duró hasta l'añu [[884]], cuando'l país recuperó la independencia del debilitáu [[Califatu Abbasí|imperiu árabe]].

=== Dómina medieval ===
{{AP|Armenia Medieval}}
[[Archivu:Etchmiadzin cathedral.jpg|miniaturadeimagen|left|[[Catedral de Echmiadzin]].]]
El reinu armeniu foi gobernáu pola dinastía [[Bagratuni|Bagrátida]] hasta 1045, con capital na ciudá d'[[Ani]]. Coles mesmes, delles árees de l'Armenia bagrátida dixebráronse formando reinos y principaos feudales, como'l reinu de [[Vaspurakan]], gobernáu pola casa d'[[Artzruni]], pero qu'al empar reconocíen la supremacía de los reis bagratides.

En 1045, l'[[Imperiu bizantín]] conquistó [[Ani]] y acabó col reinu de l'[[Armenia bagrátida]]. Llueu, los otros estaos armenios cayeron tamién baxo'l control [[bizantín]]. La dominación bizantina foi curtia, una y bones los turcos [[selyúcides]] ganaron nel 1071 a los bizantinos y conquistaron Armenia na batalla de [[Manzikert]], estableciendo'l [[Selyúcides|Imperiu Selyúcida]]. Pa escapar de la muerte o servidume a manes de los qu'asesinaren al so pariente [[Gagik II]], rei d'[[Ani]], un armeniu de nome [[Rubén I d'Armenia|Rupen]] enfusar nos escobios de los [[montes Tauro|montes Tauros]] con dellos compatriotes. Llegó depués a [[Tarsos]], en [[Cilicia]], onde'l gobernador bizantín dio-y proteición, y onde sería finalmente establecíu'l [[Reinu armeniu de Cilicia]].
[[Archivu:Cilician Armenia-es.svg|miniaturadeimagen|El [[Reinu armeniu de Cilicia]], 1078-1375.]]

L'[[Selyúcides|Imperiu Selyúcida]] llueu empezó a derrumbar. A principios del [[1100]], los príncipes armenios de la familia noble [[Zakarida]] establecieron un principáu armeniu semi-independiente n'Armenia norteña y del este, conocida como [[Armenia zakarida]]. La familia noble d'[[Orbeliano]] compartió'l control col Zakarida en delles partes del país, especialmente en Vayots Dzor y [[Syunik]]. Siguía habiendo les partes meridionales d'Armenia baxu control de dinastíes [[curdu|curdes]] de Shaddadids y de Ayyubids.

=== Ocupación estranxera ===
En [[1230]] el ilkanato mongol conquistó'l [[principáu de Zakaryan]], según el restu d'Armenia. Les invasiones mongoles llueu fueron siguíes poles d'otres tribus asiátiques centrales, que siguieron dende [[1200]] hasta [[1400]]. Dempués d'incesantes invasiones, Armenia debilitóse. Nel añu [[1500]], l'[[Imperiu otomanu]] y l'[[Imperiu safávida]] partiéronse'l territoriu d'Armenia. L'[[imperiu rusu]] incorporó más palantre [[Armenia del este]] (consistiendo nos kanatos [[Kanato de Erivan|de Erivan]] y [[Kanato de Karabaj|de Karabaj]] dientro de Persia) en [[1813]] y [[1828]].

=== Armenia otomana ===
{{AP|Armenia otomana|Guerra d'Independencia Turca}}
[[Archivu:Capture of Erivan Fortress by Russia, 1827 (by Franz Roubaud).jpg|miniaturadeimagen|Toma de la fortaleza de [[Yereván]] por tropes ruses en 1827. Cuadru de [[Franz Roubaud]] (1893).]]

Armenia convertir en parte integrante del [[Imperiu otomanu]] col reináu de [[Selim II]] (1524-1574). Sicasí, l'anexón inicial empieza yá con [[Mehmed II]] (sieglu XV), qu'ufiertó'l respaldu [[Imperiu otomanu|otomanu]] pa empecipiar el [[Patriarcáu Armeniu de Constantinopla|Patriarcáu Armeniu]] de [[Constantinopla]]. Esta situación duró 300 años, hasta la [[Guerra Rusu-Turca de 1828-1829]], cuando la [[Armenia del esti|parte oriental]] d'esti territoriu foi vencida al [[Imperiu rusu]]. La parte restante, tamién conocida como [[Armenia otomana]] o Armenia occidental, siguió hasta la finalización de la [[Primer Guerra Mundial]] y la [[partición del Imperiu otomanu]]. Nos años 1860 surdió'l [[Movimientu de Lliberación Nacional d'Armenia]].

=== I Guerra Mundial y xenocidiu armeniu ===
{{AP|Xenocidiu armeniu}}
Mientres l'imperiu empezaba a derrumbar, los [[Mozos Turcos]] derrocaron al gobiernu del sultán [[Abdul Hamid II|Hamid]]. Los armenios que vivíen nel imperiu esperaben que la revolución de los Mozos Turcos camudara'l so estáu de segunda clase. Sicasí, col impautu de la [[Primer Guerra Mundial]] y l'asaltu del [[Imperiu otomanu]] sobro l'[[imperiu rusu]], el nuevu gobiernu empezó a mirar a los armenios con rocea y suspicacia. Esto yera debíu al fechu de que l'[[exércitu rusu]] caltuvo un contingente de tropes armenies, integráu por [[unidaes irregulares armenies]]. El [[24 d'abril]] de [[1915]] les autoridaes otomanes arrestaron a los intelectuales armenios.
[[Archivu:Ambassador Morgenthau's Story p314.jpg|miniaturadeimagen|left|Víctimes del Xenocidiu Armeniu en 1915.]]

Cola llei de Tehcir, una gran proporción d'armenios que vivíen en Anatolia finó como resultancia del xenocidiu armeniu. Había resistencia armenia llocal na rexón, desenvuelta contra les actividaes del Imperiu otomanu. Los acontecimientos de [[1915]] a [[1917]] consideraos polos armenios y la inmensa mayoría d'historiadores occidentales como matances totales patrocinaes pol estáu.{{ensin referencies}}

A pesar de la evidencia apolmonante del intentu xenocida, les autoridaes turques caltienen anguaño que les muertes fueron resultáu d'una guerra civil, xuntu cola fame y les enfermedaes, incluyendo muertes en dambos bandos. La gran mayoría d'estimaciones avera del númberu d'armenios muertos empiecen a partir de los 650 000 hasta'l millón y mediu de persones. Armenia y el so [[diáspora armenia|diáspora]] tuvieron faciendo campaña dende va años en busca de la reconocencia oficial d'esos acontecimientos como un xenocidiu. El 24 d'abril conmemórase como día del xenocidiu armeniu.

Anque l'exércitu rusu tuvo ésitu n'ocupar la mayor parte d'Armenia mientres la [[Primer Guerra Mundial]], les sos ganancies fueron perdíes cola [[revolución rusa de 1917]]. Nesi momentu, Armenia, [[Xeorxa]] y la parte d'[[Azerbaixán]] controlada polos rusos, trataron de xuntase formando la [[República Federativa Democrática Trescaucásica|república federativa democrática trescaucásica]]. Esta federación, sicasí, duró solamente de febreru a mayu de [[1918]], cuando les trés partes decidieron eslleila. Consecuentemente, [[Armenia del este]] aportó a independiente como [[República Democrática d'Armenia]] (DRA) el [[28 de mayu]].

=== Proyeutu de Wilson pa una Nueva Armenia ===
{{AP|Armenia Wilsoniana}}
[[Archivu:First republic of Armenia-west boarders by Woodrow Wilson.png|miniaturadeimagen|Armenia Wilsoniana como foi prometida mientres la división del Imperiu otomanu nel Tratáu de Sèvres.]]
Cola [[partición del Imperiu otomanu]], dempués de ser ganáu na [[Primer Guerra Mundial]], creóse un proyeutu d'estáu armeniu poco dempués de la so independencia nel [[Tratáu de Sèvres]] robláu por [[Turquía]] y dalgunos de los aliaos de la Primer Guerra Mundial, el 10 d'agostu de [[1920]],&lt;ref&gt;Dadrian Vahakn N. ''The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus'' - Page 356&lt;/ref&gt; que dexó la delimitación de la frontera en manes del [[Presidente de los Estaos Xuníos]] [[Woodrow Wilson]]. El tratáu final, sicasí, nun foi robláu polos [[Estaos Xuníos]], y anque aceptáu pol [[Imperiu otomanu]], foi refugáu polos turcos, dando llugar a una nueva guerra.

El proyeutu d'estáu, incorporaba les provincies d'[[Erzurum]], [[Bitlis]] y [[Provincia de Van|Van]], que yeren partes de la rexón denominada [[Armenia otomana]] (conocida tamién como la ''Armenia occidental''). Esta rexón ampliar escontra'l norte, hasta la zona oeste de la [[Provincia de Trabzon]] p'apurrir a la [[República Democrática d'Armenia]] una salida al [[Mar Negru]] nel puertu de [[Trabzon]].

La [[Guerra d'Independencia Turca]], na que los turcos vencieron a los armenios y a los griegos, obligó a los aliaos a volver a la mesa de negociaciones antes de la ratificación del Tratáu. Les partes roblaron y ratificaron el [[Tratáu de Lausana]] en [[1923]], qu'estableció les actuales fronteres de Turquía. Les fronteres orientales llograr por mediu del [[Tratáu de Alexandropol]] el [[2 d'avientu]] de [[1920]], y por aciu el [[Tratáu de Kars]], robláu'l [[23 d'ochobre]] de [[1921]] y ratificáu en [[Yereván]] el [[11 de setiembre]] de [[1922]],&lt;ref&gt;[http://groong.usc.edu/treaties/kars.html Text of the Treaty of Kars]&lt;/ref&gt; con Armenia y la [[Xunión Soviética]], confirmando'l Tratáu de Lausana. El Tratáu de Lausana y artículos rellacionaos nun son reconocíos pol actual gobiernu de la República d'Armenia.

=== República Democrática d'Armenia ===
{{AP|República Democrática d'Armenia|Guerra Turcu-Armenia 1920}}
[[Archivu:Armenians fleeing Kars.jpg|derecha|miniaturadeimagen|Civiles armenios fuxendo de [[Kars]] tres la so captura poles fuercies del xeneral turcu [[Kâzım Karabekir]] (c. 1920-21).]]

La independencia de curtia duración de la DRA acabó con guerra, conflictos territoriales, una arribación total de refuxaos de Turquía, enfermedaes y fame. Sicasí, la Entente, aterrada poles aiciones del gobiernu otomanu, intentaron ayudar al nuevu estáu armeniu al traviés de fondos y d'otres formes d'ayuda.

A la fin de la guerra, decidió estremase l'[[Imperiu otomanu]]. Robláu ente les potencies aliaes y l'[[Imperiu otomanu]] en [[Sèvres]] el [[10 d'agostu]] de [[1920]], el [[Tratáu de Sèvres]] prometió caltener la esistencia de la DRA y xunir los territorios del Imperiu Otomanu parcialmente poblaos por armenios otomanos.{{ensin referencies}} Por cuenta de que les nueves fronteres d'Armenia teníen de ser dibuxaes pol presidente norteamericanu [[Woodrow Wilson]], l'[[Armenia otomana]] tamién ye conocida como “Armenia Wilsoniana.” Consideróse inclusive la posibilidá de convertir Armenia nun protectoráu baxu tutela de los Estaos Xuníos. El tratáu, sicasí, foi refugáu pol movimientu nacional turcu, y nunca entró n'efeutu. El movimientu comandado por [[Mustafa Kemal]] (''Atatürk''), utilizó'l tratáu como la ocasión pa declarase'l gobiernu lexítimu de [[Turquía]] y sustituyó la monarquía con capital n'[[Istambul]] por una república cola suya n'[[Ankara]].

Nel [[1920]], Armenia y Turquía entraron en guerra, un violentu conflictu que terminó col [[Tratáu de Alexandropol]] ([[2 d'avientu]] de [[1920]]). El [[tratáu d'Alexandropol]] obligó a Armenia a desarmar a la mayoría de les sos fuercies militares, vencer más del 50% del so territoriu antes de la guerra, y arrenunciar a tolos territorios conferíos al so favor nel [[tratáu de Sèvres]]. Coles mesmes, l'Undécimu Exércitu soviéticu baxo'l mandu de [[Grigori Ordzhonikidze]], invadió Armenia en Karavansarái (actual [[Ijevan]]) del [[29 de payares]]. Al 4 d'avientu les fuercies de Ordzhonikidze entraron en [[Yereván]] y l'efímera República d'Armenia derrumbóse.

=== Armenia soviética ===
{{AP|República Socialista Soviética d'Armenia}}
{{noneutral}}
{{referencies|t=20100828}}
[[Archivu:Emblem of the Armenian SSR.svg|miniaturadeimagen|Escudu de la [[República Socialista Soviética d'Armenia|RSS d'Armenia]].]]

Simultáneamente a los acontecimientos del enfrentamientu ente [[Gran Armenia|Armenia]] y [[Turquía]] en [[1920]], Armenia foi invadida pol [[Exércitu Colorado]], lo que condució al establecimientu de la dominación soviética n'avientu de [[1920]]. Mientres dellos meses los nacionalistes armenios caltuvieron el control de [[Nagorno Karabaj]], que finalmente foi ocupáu polos comunistes. El tratáu de Alexandropol, robláu polos funcionarios armenios anteriores (depuestos al establecese'l gobiernu soviéticu), nunca foi ratificáu pol nuevu gobiernu comunista.

Nel [[1922]] el país foi incorporáu a la [[Xunión Soviética]] como parte de la [[República Socialista Soviética de Trescaucasia]], de curtia duración, xuntu con [[Xeorxa]] y [[Azerbaixán]]. El [[tratáu de Alexandropol]] foi reemplazáu pol [[tratáu de Kars]], ente [[Turquía]] y la [[Xunión Soviética]]. Nél, Turquía dexó la provincia de Foliara a la [[Xunión Soviética]] en cuenta de la soberanía sobro los territorios de [[Kars]], Ardahan ya Iğdır. A fecha de güei Armenia nun reconoz esti tratáu como lexítimu, una y bones los armenios nun participaron nél. Pel momento Armenia nun fixo reclamaciones territoriales sobro les provincies qu'entós pasaron a Turquía.

La República Socialista Soviética de Trescaucasia esistió dende [[1922]] hasta [[1936]], cuando foi estremada en trés repúbliques separaes ([[RSS d'Armenia]], [[RSS d'Azerbaixán]] incluyida la rexón autónoma armenia de [[Nagorno Karabaj]], y [[RSS de Xeorxa]]). Los armenios gociaron d'un periodu d'estabilidá relativa so la dominación soviética. Recibieron medicines, alimentos y otres provisiones dende Moscú, y la dominación comunista demostró ser un bálsamu calmante en contraste colos años finales aturbolinaos del [[Imperiu otomanu]]. La situación foi difícil pa la ilesia, que lluchó so la dominación soviética. Dempués de la muerte de [[Lenin]], [[Stalin]] tomó les riendes de la [[XRSS]] y empezó una yera de prosperidá y industrialización pa la rexón. Cuando Stalin morrió en 1953 [[Nikita Khrushchov]] remaneció como'l nuevu líder.

=== Independencia ===
{{VT|Guerra de Nagorno Karabaj}}
El periodu de [[Mijaíl Gorbachov|Gorbachov]] nos años 80, carauterizar pola tensión desenvuelta ente Armenia y [[Azerbaixán]] con al respective de la rexón d'[[Altu Karabaj]] o Nagorno Karabaj.

En febreru de [[1988]], una escaramuza na rexón de Agdam (Azerbaixán) cobróse la vida de dos azeríes. Paradóxicamente, l'homicida tratar d'un policía azerí, pero les confesiones y la desinformación de R. Kátusev (perteneciente a la política soviética azerí) encamentó frente a les cámares de televisión a tomar vengación, culpando a los armenios del fechu. Les autoridaes de [[Moscú]], reprimieron a Kátusev por afalar al odiu, pa beneficiase políticamente {{ensin referencies}}. A pocos díes del fechu, daquién treslladó a vándalos y persones de mal vivir, como ferramienta asesino, a los tugurios atestaos de persones de nivel económicu baxu na ciudá de Sumgaít, una ciudá industrial asitiada cerca de [[Bakú]], ciudá famosa pola so alta contaminación que daba fama al campusantu ocupáu xeneralmente por neños finaos por malformaciones.{{ensin referencies}}

La población azerí tenía amás, la renta económica más baxa. La comunidá armenia conformaba l'estratu económicu más eleváu de la ciudá, y tenía el control del comerciu y de parte de la industria llocal. Mientres tardar del 27 de febreru, cientos y depués miles de persones concentrar nel Cuadráu de [[Lenin]] de la ciudá, asegurando ser persones que fuxeren de la persecución bárbara de los armenios en [[Kapan]] y otres ciudaes de la RSS d'Armenia. Sicasí toles autoridaes soviétiques negaron baltes fechos yá que los azeríes que moraben na RSS d'Armenia nun manifestaren nengún ataque contra la so integridá. Partióse opiu y vodca ente los vándalos, qu'atacaron primero la estación de buses de la ciudá, ente qu'otru grupu empobináu pola secretaria comunista de la ciudá R. Muslimzadé, empezó a atacar los bloques de departamentos del distritu armeniu.{{ensin referencies}}

Llueu la ciudá amburaba nun [[pogromo]], les llinies telefóniques fueron cortaes, los hospitales recibieron órdenes de nun atender a nengún paciente, los policías taben ausentes, los bomberos tampoco se presentaron y el suministru llétricu foi suspendíu, dexando clara la artimaña del gobiernu azerí. Munchos ciudadanos armenios armar nos sos llares con armes caseres o fueron agospiaos polos sos vecinos rusos y azeríes que nun participaron na revuelta. Los asaltantes ingresaben a cada departamentu en grupos d'ente 50 y 80 persones provistos de cuchiellos, sierres, y armes de metal primeramente feches nes fábriques. A esti grupu d'asaltantes xunióse-yos otru gran ensame de mozos azeríes ente 12 y 17 años, que participaron viviegamente nel saquéu y l'estroza de los departamentos y locales armenios.

Dellos automóviles fueron amburaos colos sos ocupantes dientro d'ellos y munchos cutieron y tullieron a decenes de persones, robaron tolo que teníen a la so disposición, ya inclusive violaron a munches muyeres, depués refundiándoles al fueu. {{ensin referencies}} La policía especial soviética de Bakú, llegó al siguiente día, pero fueron inclusive atacaos con [[cóctel mólotov|cócteles molotov]] y munchos quedaron seriamente mancaos, el caos apoderar de la ciudá.

Llegáu'l tercer día, tropes especiales provenientes de la [[Óblast de Riazán]] y [[Daguestán]], ingresaron na ciudá, y sacuparon a los pobladores armenios a un club local, darréu los armenios y depués rusos y otres nacionalidaes abandonaron la ciudá, rescatando lo poco o nada que-yos dexaron los saquiadores.

Tres los acontecimientos publicóse una llista de 32 víctimes, ente elles 26 armenios y seis azeríes, pero estes cifres son bien pequeñes pa la realidá, inclusive nos depósitos de cadabres en 3 ciudaes, cuntar hasta 100 cadabres armenios.

Tres los acontecimientos de Sumgaít, empezar con un plan d'investigación de los fechos, condergándose a delles persones. La población azerí del área polo xeneral tenía un eleváu nivel d'insensibilidá poles muertes armenies, sofitando en ciertu mou la masacre como una respuesta merecida frente al pidimientu d'autonomía de Nagorni Karabaj ya inclusive un grupu bastiar en crear un lema &quot;Llibertá a los héroes de Sumgaít&quot;, estos fechos, fixeron que miles de persones armenies y d'otres nacionalidaes abandonaren la RSS d'[[Azerbaixán]], miles d'armenios instalar n'Armenia, y miles de azeríes, tarreciendo represalies, salieron d'Armenia escontra [[Azerbaixán]], xenerando un poderosu intercambiu de poblaciones, sicasí la mayor parte de azeríes nun salió d'Armenia hasta [[1993]], cola única diferencia que los refuxaos armenios fueron escalaos y los sos bienes espropiaos, mientres los azeríes pudieron vender les sos viviendes y treslladar gran parte de los sos bienes a [[Azerbaixán]]. {{ensin referencies}}

Ensin dala dulda les masacres de Sumgaít, deber al deséu de la población d'apoderase de la gran cantidá de bienes materiales de los armenios {{ensin referencies}}, eventos similares repitir en Kirovabad (l'actual [[Ganja (Azerbaixán)|Ganja]]) en 1989 (onde asesinaron a 16 vieyos, dalgunos d'ellos discapacitaos), nel [[pogromo de Bakú]] en [[1990]], y que depués s'estendió per tol país, siendo los más tráxicos, l'Aniellu de la Operación realizáu na rexón de Shahumyán, deportando a miles d'armenios, mancando, matando, y violando los derechos d'aquelles persones, el caos estender a les árees de Shamkur, Shushi, y Dashkesán.
[[Archivu:Karabakhwar01.jpg|miniaturadeimagen|300px|Imáxenes de la [[Guerra de Nagorno Karabaj]] (1988-1994).]]

Mientres el Referéndum de Karabaj en [[1991]], l'aviación azerí bombardeó la capital de Artsaj, la ciudá de [[Stepanakert]]. El mesmu añu de los acontecimientos de Sumgaít, el 7 d'avientu de [[1988]], un tarrecible seísmu de 6,9 siguíu por otru de 5,8 afaró'l norte de la RSS d'Armenia, xunto al área fronteriza con Turquía y la RSS de Xeorxa, l'epicentru allugar na redoma de la ciudá de Spitak, onde s'agospiaren millares d'armenios provenientes de la RSS d'[[Azerbaixán]], el tráxicu terremotu foi'l peor seísmu que solmenó Armenia en más de 80 años.

Asocedíu a les 11:41, cuando fábriques, y escueles atopábense apinaes de persones, y en dómina cuando'l [[Cáucasu]] ta apoderáu por temperatures inclusive inferiores a -25 °C, la área de mayor dañu concentrar na Rexón de Shirak, y gran parte de Lori, siendo les ciudaes más afeutaes Spitak, Leninakán (Gyumri), Stepanaván, y Kirovakán (Vanadzor), según les autoridaes soviétiques les víctimes sumaron 25 000, pero según datos del esterior llegaron a los 50 000, amás cuasi 500 000 quedaron ensin llar, y la industria y el potencial económicu d'un gran área d'Armenia quedó enllancada. Les autoridaes soviétiques enfrentar a otru tarrecible desastre dempués del de Chernóbil na RSS d'Ucraína en 1986.

Más de 80 países collaboraron direutamente nel sofitu solidariu a la Xunión Soviética, pero la RSS d'[[Azerbaixán]] nun tardó n'unviar telegrames y notes formales a la sede de gobiernu del Kremlin y a la de Yereván, cola vergonzosa nota &quot;Felicidaes pol to terremotu&quot;, y inclusive les celebraciones nun se fixeron esperar na RSS d'[[Azerbaixán]], munchos crearon lemas, como'l de &quot;Allah castigar&quot; o les espresiones &quot;Tener merecíu&quot;, ensin considerancia non solo de los millares de víctimes armenies, yá que na área habitaba una considerable comunidá de griegos, rusos, xeorxanos, ya inclusive azeríes.

El [[21 de setiembre]] de [[1991]], la [[República Socialista Soviética d'Armenia]] declara formalmente la so independencia. En [[1992]] Armenia en sofitu a Karabaj, declara guerra abierta contra [[Azerbaixán]], que recibe sofitu de Turquía. Na guerra participaron combatientes chechenos y muhadiyes afganistanos, a pesar d'aquello, Armenia llogró lliberar [[Artsaj]] nuevamente y ocupar parte d'árees qu'históricamente-y correspondíen, {{ensin referencies}} como un gordón de seguridá. Un cese de fueu con mediación rusa foi puestu en práutica nel [[1994]]. De magar, Armenia y el so vecín llevaron a cabu les negociaciones de paz con mediación de la [[Organización pa la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] (OSCE). L'estáu de Karabaj debe inda ser determináu y les economíes de dambos países fueron perxudicaes pola ausencia d'una solución total. Sicasí, a pesar del altu desemplegu, Armenia pudo llevar a cabu dalgunos cambeos económicos y en 2006, yera clasificada como la 27a. nación &quot;económicamente más llibre&quot; nel mundu {{ensin referencies}}. Les sos rellaciones con [[Europa]], l'[[Oriente Mediu]], y los estaos de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]], dexaron qu'Armenia aumente'l comerciu. El gas, el petroleu, y otres fontes d'enerxía vienen al traviés de dos rutes vitales: [[Irán]] y Xeorxa, con quien Armenia tuvo calteniendo rellaciones cordiales.

== Xeografía ==
{{AP|Xeografía d'Armenia}}
[[Archivu:Armenia 2002 CIA map.jpg|miniaturadeimagen|Mapa detalláu d'Armenia.]]

Armenia ta asitiada na [[Trescaucasia]], la zona al suroeste de [[Rusia]], ente'l [[mar Negru]] y el [[mar Caspiu]]. L'Armenia moderna ocupa parte de l'Armenia histórica, que'l so centru taba nel valle del [[ríu Araks]] y la rexón alredor del [[llagu Van]] en [[Turquía]]. Armenia llenda al Norte con [[Xeorxa]], al este con [[Azerbaixán]], al suroeste cola [[República autónoma de Najicheván]], al sur con [[Irán]] y al oeste con [[Turquía]]. La xeografía de l'actual Armenia ye la d'un país ensin salida al mar asitiáu n'[[Asia menor]].

El terrén armeniu ye principalmente [[monte|montascosu]], con ríos rápidos y pocos [[monte|montes]]. El clima ye [[Clima continental|continental]]: branos calorosos ya iviernos fríos. Nengún puntu del país ta per debaxo de los 400 metros percima del nivel del mar. El [[monte Ararat]], un símbolu armeniu, ye'l monte más altu de la rexón y atópase en territoriu de Turquía, polo que la máxima altitú d'Armenia ye l'[[Aragats]].

La contaminación producida por productos químicos tóxicos, como'l [[DDT]], nun contribúin al arriquecimientu del suelu armeniu, que yá de por sí ye de mala calidá. Un bloquéu de les comunicaciones, lleváu a cabu per Turquía debíu al conflictu con [[Azerbaixán]], resultó nun procesu de [[deforestación]].

Armenia ta intentando resolver los sos problemes ecolóxicos. Creóse un Ministeriu de Proteición de la Naturaleza'', al empar que se castigó con impuestos la contaminación del aire y de l'agua, según la xeneración de borrafes tóxiques sólidos, que les sos recaldaciones usar pa llevar a cabo proyeuto de proteición y recuperación ambiental. El gobiernu armeniu entama cerrar la única planta d'[[enerxía nuclear]], Metzamor, que data de la dómina soviética, asina consíganse esplotar fontes d'[[enerxía]] alternatives.

[[Archivu:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|miniaturadeimagen|Imaxe satelital d'Armenia llograda pola [[NASA]] (mayu de 2003) na que se destaca'l [[llagu Sevan]].]]

=== Datos xeográficos ===
*'''Área''': 29 743 [[km²]] 
*'''Altor media''': 1.800 [[msnm]]
*'''Altor máximu''': 4.095 [[msnm]]
*'''Costes''': nun tien '''Allugamientu xeográficu''': ente les mesetes d'[[Irán]] y d'[[Asia Menor]], el [[mar Negru]] y les llanures de [[Trescaucasia]] y [[Mesopotamia]]
*'''Fronteres polítiques''': al norte con [[Xeorxa]], al este con [[Azerbaixán]], al sur con [[Irán]] y [[Azerbaixán]], al oeste con [[Turquía]]
*'''Clima''': secu y continental. Nes llanures, los iviernos son llargos y severos y los branos, curtios y calorosos. Nos montes, el clima ye más frescu y les condiciones son muncho más estremes pel iviernu
*'''Vexetación''': [[estepa]]
*'''Sosuelu''': ricu en minerales como [[oru]], [[plata]], [[cobre]], [[fierro]] y [[sal (condimento)|sal]].

=== Topografía ===
{{AP|Altiplanu Armeniu}}
[[Archivu:Armenien topo.jpg|miniaturadeimagen|La topografía d'Armenia ye montascosa y volcánica.]]

Va venticinco millones d'años, una baturiciu xeolóxicu emburrió la corteza terrestre pa formar la meseta armenia, creando asina la complexa topografía d'Armenia. La cadena montascosa del [[Cáucasu]] Sur estiéndese dende'l norte del país, siguiendo escontra'l sureste ente'l [[llagu Sevan|llagu Seván]] y [[Azerbaixán]], pasando depués pela frontera armeniu-azerí hasta Irán. Asina asitiada, los montes faen que'l viaxe norte-sur y sur-norte seya bien dificultosu. El procesu xeolóxicu sigue güei día, y los sos más grandes manifestaciones son en dellos casos [[terremotu|terremotos]] y seísmos d'escala menor. N'avientu de [[1988]], la segunda ciudá más grande del país [[Gyumri]]; enantes conocida como Leninakán, sufrió serios daños por causa de un terremotu que mató a más de 25 000 persones.

El so territoriu ocupa una superficie de 29 743 km², qu'a títulu comparativu ye cuasi esautamente la mesma estensión territorial de [[Bélxica]]. Aprosimao la metá atopar a más de 2000 [[msnm]] y namái un 3 % del mesmu ta per debaxo de los 650 metros sobro'l nivel del mar (msnm). Les zones de menor elevación atopar nos valles de los ríos Aráks y Debet, al norte del país, con altitúes ente los 380 y 430 [[msnm]] respeutivamente. L'altitú n'[[El Cáucasu]] Sur varia ente 2640 y 3280 [[msnm]]; al suroeste d'esti cordal, alcuéntrase la meseta armenia, que ta chiscada de pequeñes sierres y [[volcán|volcanes]], dalgunos d'ellos inactivos. El mayor d'éstos, el [[Monte Aragats|monte Aragáts]], de 4095 msnm d'altitú, ye tamién el puntu más altu del país. La mayor parte de la población vive na zona oeste y noroeste del país, onde s'atopen les dos mayores aglomeraciones urbanes: la capital [[Yereván]] y Gyumri.

=== Clima ===
Les [[temperatura|temperatures]] n'Armenia dependen, xeneralmente, de la elevación. Les formaciones montascoses bloquien influyir moderadores del clima que'l [[Mar Mediterraneu]] y del Mar Negru xeneren, lo que crea una gran diferencia climática ente les estaciones del añu. Na [[meseta]] armenia, la temperatura media n'[[iviernu]] ye de cero graos centígrados, ente que la media pel branu entepasa los 25 °C. Les [[Precipitación (meteoroloxía)|precipitaciones]] medies van dende 250 milímetros al añu nel valle del [[ríu Araks]] hasta 800 [[mm]] nos puntos más altos del país. A pesar de la durez del iviernu na mayoría del país, la fertilidá del suelu volcánicu de la meseta fixo d'Armenia unu de los primeros sitios del mundu con [[agricultura]].

=== Flora y fauna ===
{{AP|Fauna d'Armenia}}

El territoriu de la República d'Armenia ye ricu en múltiples [[especie|especies]] [[endemismu|reinales]]. Nel valle del Aráks alcuéntrense plantes [[halófita|halófites]]. Dende un altor de 1.400 [[msnm]] son comunes les [[Artemisia (planta)|artemisies]]. Na área montascosa crecen munchos parrotales espinosos y otres plantes. Nos montes altos preséntense plantes [[xerófila|xerófiles]]. Alredor de los [[años 1900]] los árboles y parrotales cubríen aproximao'l 25% de la superficie, en 1964 aproximao'l 15% y en 2005 solamente ente un 8 y un 10%.

En [[Sangesur]], nel sur del país, la llende del monte llega cerca de 2.400 [[msnm]]. El mundu de la planta asemeyar al de los montes. Hai munchos [[reptil]]es, ente ellos el [[Darevskia armeniaca|llagartu armeniu de roca]] y dellos venenosos como, por casu, les víbores. Tamién [[arácnidos]], baltes como los escorpiones. Nos valles húmedos viven gochos selvaxes, [[chacal]]es, [[venáu|venaos]], [[Mustela|visones]] y [[águila|águiles]]; nes estepes sobremanera rucadores de los montes; y nos montes [[Ursus arctos|osos pardu sirios]], gatos selvaxes y [[llobu|llobos]]. Na área protexida [[Chosrow]] inda pueden atopase [[llobu cerval|llobos cervales]] y dalgunos [[Panthera pardus ciscaucasica|lleopardos del cáucasu]].

El nome llatín del damascu o albaricoque derivar d'Armenia. L'[[Prunus armeniaca|albaricoque]] tien gran fama y ye tou un símbolu nacional armeniu, representáu pol color de la banda inferior na [[bandera d'Armenia]].

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; caption=&quot;Fauna d'Armenia&quot;&gt;
 File:Ursus arctos syriacus.jpg| [[Ursus arctos syriacus|Osu pardu siriu]].
 File:Armenischegebirgseidechse-02.jpg|[[Darevskia armeniaca|Llagartu armeniu de roca]].
 File:Persian Leopard sitting.jpg|[[Panthera pardus ciscaucasica|Lleopardu del Cáucasu]].
&lt;/gallery&gt;

== Gobiernu y política ==
{{AP|Política d'Armenia}}

=== Gobiernu ===
[[Archivu:S Sarkisyan.jpg|miniaturadeimagen|derecha|[[Serzh Sargsyan]], ex presidente d'Armenia.]]
En [[1990]] celebráronse les primeres eleiciones llexislatives democrátiques y en [[1991]] s'[[Eleiciones presidenciales d'Armenia de 1991|escoyó]] el primer presidente de la República. Armenia ye miembru de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] (CEI).
El presidente de la República d'Armenia ye'l xefe d'Estáu, escoyíu por [[sufraxu universal]] direutu. El presidente noma al primer ministru, quien de la mesma escueye a los ministros de gobiernu. Ente 2008 y 2018, [[Serzh Sargsyan]], del Partíu Republicanu, foi'l presidente d'Armenia, hasta que se vio forzáu a arrenunciar al so cargu en 2018, depués d'una serie de manifestaciones que converxeron na [[Revolución de Terciopelu armeniu de 2018|Revolución de Terciopelu]].

El máximu órganu llexislativu ye l'Asamblea Nacional [[Azgayin Zhoghov]], con 190 miembros. El parllamentu unicameral ye anguaño controláu pol conservador Partíu Republicanu. Los principales partíos de la oposición son Armenia Próspera, la [[Federación Revolucionaria Armenia]], Patrimoniu y el Congresu Nacional Armeniu.
El poder xudicial ta conformáu pol Tribunal Constitucional, la Corte Suprema, el Procurador Xeneral y poles cortes menores. La Constitución actual ta vixente dende'l [[5 de xunetu]] de [[1995]] y foi reformada'l [[27 de payares]] de [[2005]]. Armenia tien un sistema llegal de sufraxu universal a partir de los 18 años d'edá.

La [[política d'Armenia]] executar nel marcu d'una república democrática. Según la [[Constitución d'Armenia]], el presidente ye'l xefe de gobiernu d'un sistema multipartidario. L'oxetivu principal del [[gobiernu armeniu]] ye construyir un estilu de [[democracia parllamentaria]] occidental como la base de la so forma de gobiernu. Sicasí, los observadores internacionales del [[Conseyu d'Europa]] y el [[Departamentu d'Estáu]] de los [[Estaos Xuníos]] punxeron en dulda la imparcialidá de les eleiciones parllamentariu y presidencial y el referéndum constitucional dende 1995, alegando defectos nes votaciones, la falta de cooperación per parte de la Comisión Eleutoral Central y el deficiente caltenimientu de les llistes eleutorales y los llugares de votación. Freedom House Armenia, nel so informe de 2008, axudicó a Armenia la categoría de réxime autoritariu semiconsolidado&quot; (xuntu a Moldova, Kósovo, Kyrgyzstán y Rusia) y dio-y el puestu númberu 20 nun ''ranking'' de 29 naciones en transición, con una puntuación de democracia&quot; de 5,21 sobro 7 (7 representa'l progresu democráticu más baxu).[36] Dende 1999, la puntuación de democracia&quot; de Freedom House p'Armenia tornó firmemente (dende 4,79 a 5,21).[37] Entá más, Freedom House ranqueó a Armenia como &quot;parcialmente llibre&quot; nel so informe de 2007, anque non la categorizó como una &quot;democracia eleutoral&quot;, indicando una ausencia d'eleiciones relativamente llibres y competitives. Sía comoquier, paecen asoceder progresos significativos y l'eleición presidencial de 2008 foi interpretada como llargamente democrática per parte de la OSCE y el monitores occidentales.[14]

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|-----
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;ffffcc&quot; | '''Miembros del Gobiernu de la República d'Armenia'''&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:smaller&quot;&gt;(dende mayu de 2018)&lt;/span&gt;
|-----
| [[Presidente d'Armenia|Presidente]]
|[[Armén Sarkissian]]
|-----
| [[Primer ministru d'Armenia|Primer Ministru]]
|[[Nikol Pashinián]]
|-
|Primer Vizprimer ministru |Ararat
Mirzoyan
|-
|Vizprimer ministru |Tigran
Avinyan
|-
|Vizprimer ministru |Mher
Grigoryan
|-----
| Min. d'Agricultura |
Artur Khachatryan
|-----
| Min. de Cultura, Mocedá y Deportes
| Lilit Makunts
|-----
| Min. de Defensa |
Davit Tonoyán
|-----
| Min. d'Educación y Ciencia
| Arayik Harutyunyan
|-----
| Min. d'Enerxía y Recursos Naturales
| Artur Grigoryan
|-----
| Min. de Mediu Ambiente |
Erik Grigoryan
|-----
| Min. d'Economía |
Tigrán Davtian
|-----
| Min. d'Asuntos Esteriores
| Zohrab Mnatsakanian
|-----
| Min. de Salú |
Arsen Torosyan
|-----
| Min. d'Alministración Territorial
| Suren Papikyan
|-----
| Min. de Trabayu y Asuntos Sociales
| Esquite Tandilyan
|-----
| Min. de Xusticia |
Artak Zeynalyan
|-----
| Min. de la Diáspora |
Mkhitar Hayrapetyan
|-----
| Min. de Finances
| Atom Janjughazyan
|-----
| Min. de Situaciones Estraordinaries
| Hrachya Rostomyan
|-----
| Min. de Tresporte y Comunicación
| Ashot Hakobyan
|-----
| Min. d'Urbanismu |
Samvel Tadevosian
|-----
| Min. de Deportes y Asuntos Xuveniles
| Levon Vahradyan
|-----
| Representación Permanente énte la ONX, Nueva York
| Karen Nazarian
|}
&lt;/center&gt;

La división alministrativa del país implica 10 rexones&lt;ref&gt;[https://www.infopais.com/asia/armenia/11_Caracteristicas_xenerales División alministrativa n'Armenia] Consultáu'l 23 d'agostu de 2016&lt;/ref&gt; y 21 ciudaes; cada distritu tien cuerpu llexislativu y executivu propiu.

=== Política internacional ===
{{AP|Rellaciones internacionales d'Armenia|Armenia y la Xunión Europea}}
[[Archivu:Moscow, embassy of Armenia (2).jpg|miniaturadeimagen|Embaxada d'Armenia en [[Moscú]].]]
Armenia anguaño caltién bones rellaciones con cuasi tolos países del mundu, con dos importantes esceiciones que son los sos vecinos inmediatos, [[Turquía]] y [[Azerbaixán]]. Les tensiones fueron creciendo con fuercia ente armenios y azerbaixanos mientres los últimos años de la [[Xunión Soviética]]. La guerra de Nagorno Karabaj dominó la política de la rexón mientres tol deceniu de 1990. La frontera ente los dos países rivales permanez cerrada hasta'l día de güei, ensin que se llegara a una solución permanente pal conflictu, magar la mediación proporcionada por organizaciones baltes como la OSCE.

[[Turquía]] tamién tien un llargu historial de males rellaciones con Armenia sobremanera pola so negativa a reconocer el [[xenocidiu armeniu]] de [[1915]]. El conflictu de Karabaj convertir nuna escusa pa Turquía pa cerrar la so frontera con Armenia en 1993. Nun llevantó'l bloquéu a pesar de les presiones internes turques interesaos nos mercaos d'Armenia y los pidíos d'Armenia d'abrir les fronteres.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090523153934/http://www.lukor.com/not-mun/europa/0706/25185047.htm Armenia reclama a Turquía que reabra la frontera común pa la reconciliación ente dambos países], en ''Lukor'' del 25 de mayu de 2007 (consulta:24-11-2009)&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la so posición contraria ente los sos dos vecinos, Armenia caltién estrechos venceyos de seguridá con [[Rusia]]. A pidimientu del gobiernu d'Armenia, Rusia caltién una base militar nel noroeste de la ciudá armenia de [[Gyumri]] como elementu de disuasión contra Turquía. A pesar d'ello, Armenia tamién s'averó a les estructures euroatlánticas nos últimos años. Caltién bones rellaciones colos Estaos Xuníos, especialmente por cuenta de la [[diáspora armenia]] nesi país, pos (según el censu de 2000) hai 385.488 armenios viviendo nel país.

Armenia ye miembru del [[Conseyu d'Europa]], caltién rellaciones amistoses cola [[Xunión Europea]], especialmente con [[Francia]] y [[Grecia]], yá que una encuesta en 2005 informó que'l 64% de la población d'Armenia manifestóse a favor de l'adhesión a la [[XE]] y dellos funcionarios armenios tamién espresaron el deséu de que'l so país, a la llarga, llegue a convertise en Estáu miembru, una y bones dalgunos predicen que se va faer una ufierta oficial d'ingresu nunos pocos años. Tamién s'esaminó qué parte de la sociedá ta a favor de xunise a la OTAN. Sicasí, el Presidente [[Serzh Sargsyán]] quier caltener a Armenia venceyada a la [[Federación Rusa]] y a la [[CEI]].

=== Fuercies armaes ===
{{AP|Fuercies Armaes d'Armenia}}
[[Archivu:Armenianarmya.jpg|miniaturadeimagen|Blindaos [[BTR-80]] de tresporte de tropes mientres el desfile'l 15ᵘ aniversariu de la independencia d'Armenia.]]

El [[Exércitu Armeniu]], la [[Fuercia Aérea Armenia|fuercia aérea]], la [[Fuercia Aérea Armenia|Defensa Aérea]], y la [[Guardia Fronteriza armenia|Guardia fronteriza]] tomen les cuatro cañes de les fuercies armaes de la República d'Armenia. Esta estructura de los militares armenios vien dispuesta dende l'esbarrumbamientu de la Xunión Soviética en 1991 y col establecimientu del Ministeriu de Defensa en 1992. El [[Comandante en xefe]] ye'l [[presidente d'Armenia|gobernante electu de la república]]. El Ministeriu de Defensa ta al cargu de la direición política, dirixida anguaño por [[Serzh Sargsyan]], ente que sigue habiendo un comandu militar nes manes del [[Estáu Mayor]], dirixíu pol xefe de personal, qu'anguaño ye'l [[Coronel Xeneral]] Yuri Grigor Khachaturov.

Les Fuercies armaes actives compónense de cerca de 60 000 soldaos, con una reserva adicional de 32 000, y una “reserva de la reserva” de 350 000 tropes. Los guardies fronterizos tán al cargu de patrullar les fronteres del país con [[Xeorxa]] y [[Azerbaixán]], ente que les tropes ruses supervisen les fronteres con [[Irán]] y [[Turquía]]. Nel casu d'un ataque eventual, Armenia ta preparada pa movilizar a cada home y muyer n'estaos de salú razonables d'ente 24 y 55 años, toos ellos con estáu de preparación militar.

El [[Tratáu de les Fuercies Armaes Convencionales n'Europa]], qu'establez llendes comprensives nes categoríes dominantes del equipu militar, foi ratificáu pol parllamentu armeniu en xunetu de [[1992]]. En [[1993]], Armenia robló la multillateral [[Convención d'armes químiques]], que llama pa la eliminación eventual de les mesmes. Armenia entró a formar parte del [[Tratáu de non proliferación nuclear]] (NPT) en xunetu de [[1993]] y ye miembru de la [[Organización del Tratáu de la Seguridá Coleutiva]] (CSTO) xuntu con [[Bielorrusia]], [[Kazakstán]], [[Kirguistán]], [[Rusia]], [[Taxikistán]] y [[Uzbequistán]]. Tamién ye miembru de l'[[Asociación pa la Paz]]. Ye parte d'una organización de la OTAN llamada [[Organización del Tratáu Atlánticu Norte|Conseyu Social Euru-Atlánticu]] (EAPC) y participó a la misión pacificadora dientro de [[Kosovu]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=KFOR Contingent: Armenia |url=http://www.nato.int/kfor/kfor/nations/armenia.htm |editorial=Official Web Site of the Kosovo Force |fecha=[[24 de xineru]] de [[2006]] |fechaaccesu=[[11 de marzu]] de [[2007]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060217072529/http://www.nato.int/kfor/kfor/nations/armenia.htm |fechaarchivu=[[17 de febreru]] de [[2006]]}}&lt;/ref&gt; La compañía 46 formó parte de la [[Coalición multinacional n'Iraq|Coalición internacional]] qu'[[Invasión d'Iraq de 2003|invadió Iraq]] nel [[2003]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Armenian defense minister to visit Iraq as Armenia to extend small troop presence |url=http://library.aua.am/library/news/archive/2006_11-14.htm |editorial=American University of Armenia |fecha=[[13 de payares]] de [[2006]] |fechaaccesu=[[20 de febreru]] de [[2007]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927211223/http://library.aua.am/library/news/archive/2006_11-14.htm |fechaarchivu=[[27 de setiembre]] de [[2007]] }}&lt;/ref&gt;

== Economía ==
{{AP|Economia d'Armenia}}
{{AP|Economía d'Armenia}}
Hasta la so independencia, la [[economía d'Armenia]] basar na producción industrial de productos químicos, electrónica, maquinaria, alimentu procesáu, cauchu sintéticu y testiles, yera amás altamente dependiente en recursos esternos. L'agricultura contribuyía solo col 20% del [[Productu Internu Brutu]] y el 10% del emplegu antes de la desintegración de la [[Xunión Soviética]] en [[1991]]. La república desenvolviera un sector industrial modernu, máquines de ferramientes qu'aprovíen, testiles, y otros productos manufacturados a les repúbliques cercanes en cuenta de les materies primes y d'enerxía.

Les mines armenies producen [[cobre]], [[cinc]], [[oru]], y [[plomu]]. La mayor parte de la enerxía xenerar con combustible importáu de [[Rusia]], incluyendo gas y combustible nuclear (pa la única planta d'enerxía atómica); la principal fonte d'enerxía doméstica ye [[hidroeléctrica]].

{| style = align=&quot;right&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; class=&quot;guapa&quot; style=&quot;margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: f9f9f9; border: 1px aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | Esportaciones a
! colspan=&quot;2&quot; | Importaciones de
|-
! País
! Porcentaxe
! País
! Porcentaxe
|-

| {{BEL}}
| 23%
| {{RUS}}
| 15%
|-
| {{RUS}}
| 15%
| {{USA}}
| 12%
|-
| {{USA}}
| 13%
| {{BEL}}
| 10%
|-
| {{IRN}}
| 10%
| {{IRN}}
| 9%
|-
| Otros
| 39%
| Otros
| 54%
|-
|}

Una puxanza en cursu de la construcción, especialmente na ciudá de Yereván, caltuvo'l desarrollu económicu d'Armenia en díxitos dobles. Como otros estaos apocayá independientes de l'anterior Xunión Soviética, la economía d'Armenia sufre del heriedu d'una economía planiada centralmente y de la interrupción soviética. La inversión y l'ayuda soviética na industria armenio sumió virtualmente, de cuenta que poques industries soviétiques importantes inda funcionen ellí. Amás, los efeutos del terremotu del añu 1988 en Spitak, nel que morrieron más de 25 000 persones y otres 500 000 quedaron ensin llar, inda se tán sintiendo. El conflictu con [[Azerbaixán]] pol enclave de Nagorno-Karabaj nun se resolvió. El zarru de les fronteres azerís y turques afaró la economía, porque Armenia depende de fontes esteriores d'enerxía y la mayoría de les materies primes provienen del esterior. Les rutes de tierra al traviés de Xeorxa y d'Irán son desaparentes o non fiables. El PIB cayó en cuasi 60 % a partir de 1989 hasta 1992-1993. La divisa nacional, la copína, sufrió de hiperinflación mientres los sos primeros años dempués de la so introducción en 1993.

Sicasí, el gobiernu pudo faer vastes reformes económiques que resultaron nuna inflación más baxa y nuna crecedera constante. El cese al fueu en [[1994]] nel conflictu de [[Nagorno-Karabaj]] tamién ayudó a la economía. Armenia tuvo un fuerte desarrollu económicu dende 1995, y l'inflación foi insignificante pa los años recién. Los nuevos sectores, tales como'l de piedres precioses que procesa y fabrica xoyería, teunoloxíes d'información y de comunicación, ya inclusive turismu tán empezando a suplir sectores más tradicionales na economía, tal como l'agricultura.
[[Archivu:Yerevan 2012 February.JPG|miniaturadeimagen|left|La ciudá de Yereván, col [[monte Ararat]] de fondu en febreru de 2012. La capital ye'l principal centru económicu del país.]]

Esti progresu económicu constante significó un aumentu de l'ayudái per parte de les instituciones internacionales. El Fondu Monetariu Internacional (''FMI''), el Bancu Mundial, el bancu européu pa la reconstrucción y el desarrollu (''EBRD'') y otres instituciones financieres internacionales (IFIs) y los países estranxeros tán ampliando concesiones y préstamos considerables. Los Préstamos a Armenia en 1993 entepasaron los 1,1 mil millones de dólares. Estos préstamos dirixir escontra l'amenorgamientu del déficit presupuestariu, la modernización; la privatización de negocios; la enerxía; l'agricultura, el tresformamientu d'alimentos, el tresporte, y los sectores de la salú y de la educación; y la rehabilitación en cursu na zona del terremotu. El gobiernu ingresó a la organización mundial del comerciu'l 5 de febreru de 2003. Pero una de les fontes principales d'inversiones direutes estranxeres sigue siendo la [[Diáspora armenia]], que financia una parte importante de la reconstrucción de la infraestructura y d'otros proyeutos públicos. Siendo un estáu democráticu cada vez mayor, Armenia tamién espera consiguir una mayor ayuda financiera del mundu occidental.

En xunu de 1994 aprobóse una llei lliberal en favor de la inversión estranxera, y en 1997 adoptóse una llei sobro la privatización, según un programa sobro la privatización del estáu. El progresu siguíu va depender de la capacidá del gobiernu de consolidar la so xerencia macroeconómica, incluyendo l'aumentu nel tributu d'impuestos, la meyora nel clima d'inversión, y dando reblagaes na llucha contra la corrupción.

Na carta internacional 2005 del CPI de la tresparencia (índiz de la opinión de la corrupción), Armenia calificar con un valor de 88 (nuna escala de 1 a 158), siguiendo como unu de los estaos menos corruptos ente les antigües repúbliques soviétiques. Según l'informe del desarrollu humanu de la O.N.O en 2005 , Armenia tien un índiz de desarrollu humanu (IDH) de 83 (nuna escala de 1 a 177) el más altu ente les repúbliques trescaucásiques. Nel índiz 2006 de llibertá económica, Armenia allinióse 27mo, al llau de Xapón y delantre de países como Noruega, España, Portugal ya Italia. Esta resultancia pon a Armenia na categoría de los países “más lliberales” , convirtiéndose nel estáu más llibre económicamente de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]].

== Enerxía ==
[[Archivu:Electricity Production in Armenia by Power Plant 2006.png|miniaturadeimagen|Producción llétrica d'Armenia]]
Armenia nun tener reserves de [[petroleu]] o [[gas natural]] y importar de [[Rusia]] pola frontera de [[Xeorxa]]. El gas alimenta les centrales térmiques de [[Central Térmica de Yereván|Yereván]] (242 MW) y [[Central Térmica de Hrazdan|Hrazdan]] (1.110 MW), que producen el 24% de la enerxía del país. En 2007, terminóse la primer fase del [[gasoducto Irán-Armenia]], ente [[Tabriz]] y la frontera armenia, y ta en proyeutu siguir hasta'l centru del país pa sustituyir el gas de [[Gazprom]] por gas d'Irán, pero los conflictos de la rexón llinden enforma l'usu del gas iranino.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Irán y Armenia comparten gasoductu |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_6468000/6468317.stm |obra=BBCMundo.com |fecha=19 de marzu de 2007 |fechaaccesu=13 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;

La [[central nuclear Metsamor]] (408 MW), la única del país, construyida mientres la dómina soviética y que funciona dende 1976, apurre'l 43% de la enerxía del país. Hai planes de sustituyila por una nueva, por cuenta de la so antigüedá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Metsamor: la central nuclear más peligrosa del mundu |url=http://elperiodicodelaenergia.com/metsamor-la central nuclear-mas-peligrosa/ |obra=El Periódicu de la enerxía |fecha=2014 |fechaaccesu=13 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Armenia tien amás 10 centrales hidroeléctriques qu'apurren el 33% de la lletricidá, arrexuntaes en dos cuenques: la del [[Sevan–Hrazdan|Complexu Hidroeléctricu de Sevan–Hrazdan]], tamién llamada Sevan–Hrazdan Cascade,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=ARM: Sevan-Hrazdan Cascade Hydropower System Rehabilitation Project |url=https://www.adb.org/sites/default/files/project-document/75994/46941-014-arm-escar-01.pdf |obra=DG Consulting Ltd for International Energy Corporation |fecha=marzu de 2013 |fechaaccesu=13 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; a lo llargo del [[ríu Hrazdan]] y los sos tributarios, ente'l [[llagu Sevan]] y la ciudá de [[Yereván]], consistente en siete centrales hidroeléctriques con una potencia combinada de 565 MW, alimentaes por canales y tubos con agua del llagu, y la del [[ríu Vorotán]], tamién llamada [[Complexu Hidroeléctricu de Vorotán|ContourGlobal Hydro Cascade]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=ContourGlobal buys Armenia's 405-MW Vorotan cascade hydropower project |url=http://www.hydroworld.com/articles/2014/01/contourglobal-buys-armenia-s-405-mw-vorotan-cascade-hydropower-project.html |obra=Hydroworld.com |fecha=29 de xineru de 2014 |fechaaccesu=13 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; consistente en cinco banzaos y trés plantes hidroeléctriques con una potencia combinada de 404 MW.&lt;ref&gt;http://www.industcards.com/hydro-armenia.htm&lt;/ref&gt;

Topar en proyeutu la [[central xeotérmica de Jermaghbyur]] na provincia de [[Syunik']], capaz de producir 150 MW.&lt;ref&gt;{{cita web |apellido1=Rojas |nome1=Francisco |títulu=Armenia to start geothermal exploration at Syunik |url=http://www.thinkgeoenergy.com/armenia-to-start-geothermal-exploration-at-syunik/ |obra=ThinkGeoenergy |fecha=2015 |fechaaccesu=13 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;

En 2008 inaugúrase la [[central eólica Lori 1]], la única del país, na provincia septentrional de [[Lorri]], con una potencia combinada de 2,6 MW, construyida en collaboración con [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Armenia Launches Wind Power Plant |url=http://www.panarmenian.net/eng/economy/news/15668/ |obra=PanArmenian.net |fecha=2005 |fechaaccesu=13 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
{{AP|Demografía d'Armenia|Llingües d'Armenia}}
[[Archivu:Population of Armenia since 1949.svg|miniaturadeimagen|Evolución de la población dende [[1949]] (en miles d'habitantes).]]

Armenia tien una población de 3.215.800 (censu d'abril de 2006), y ye la segunda mayor densidá de población de les [[ex Repúbliques Soviétiques]]. Producióse un problema d'amenorgamientu de la población debíu al aumentu nos niveles d'[[emigración]] tres la desintegración de la [[XRSS]]. Les tases d'emigración y del amenorgamientu de población, sicasí, menguaron drásticamente nos últimos años, con una moderada arribación de los armenios que tornen a Armenia, espérase qu'esti enclín siga. Armenia, ello ye qu'espera que vuelva a entamar la so crecedera positiva de la población por 2010.

El 97,9% de la población ye d'orixe étnicu armeniu. Los [[Yazidi|yazidíes]] constitúin el 1,3%, y los [[rusos]] el 0,5%. Otres minoríes inclúin los [[asirios]], [[ucraínos]], [[Grecia|griegos]], [[curdos]], [[xeorxanos]], y [[bielorrusos]]. Tamién hai pequeñes comunidaes de [[valacos]], [[mordvinos]], [[osetios]], [[udi]], y [[Tats]]. Tamién esisten minoríes de [[Polonia|polacos]] y [[alemanes]] del Cáucasu, anque tán bien rusificados.&lt;ref name=&quot;minorities&quot;&gt;Garnik Asatryan and Victoria Arakelova, ''[http://www.osce.org/documents/oy/2002/01/148_en.pdf Les Minoríes Etnixas d'Armenia]'', Routledge, parte de la [[OSCE]], 2002&lt;/ref&gt; Mientres la era soviética, los [[azeríes]] fueron históricamente la segunda población más grande del país (alredor de 10% en 1939&lt;ref name=&quot;1939census&quot;&gt;(en rusu) [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php?reg=6 The All-Union Population Census of 1939]. ''Demoscope.ru''&lt;/ref&gt;). Sicasí, por cuenta de les hostilidaes col vecín [[Azerbaixán]] na apostada rexón de [[Nagorno Karabaj]], práuticamente toos ellos emigraron d'Armenia. Otra manera, Armenia recibió una gran arribación de refuxaos armenios d'[[Azerbaixán]], dando asina una población armenia de calter homoxéneu.

Armenia tien una [[Diáspora armenia|diáspora]] bien grande (ocho millones según delles estimaciones, que supera en demasía los trés millones d'habitantes de la mesma Armenia), con comunidaes esistentes en tol mundu. Les comunidaes más numberoses pueden atopase: n'[[Arxentina]], [[Australia]], [[Canadá]], [[Xipre]], [[Chile]], [[Colombia]], tamién na [[Federación Rusa]], [[Estaos Xuníos]], [[Francia]], [[Xeorxa]], [[Irán]], [[Israel]] onde cerca de mil armenios moren nel barriu armeniu de la Ciudá Vieya de [[Xerusalén]], un remanente d'una comunidá otrora mayor.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Society_&amp;_Culture/geo/armenianq.html Jewish Virtual Library: Xerusalem - The Old City: The Armenian Quarter]&lt;/ref&gt; [[Líbanu]], [[Siria]], [[Turquía]] (na so mayoría dientro y alredor d'[[Istambul]])&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Turay |nome=Anna |títulu=Tarihte Ermeniler |editorial=[http://www.bolsohays.com Bolsohays:Istanbul Armenians] |url=http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=1 |fechaaccesu=4 de xineru de 2007}}&lt;/ref&gt; dientro de los qu'hai que considerar los 40 000 a 70 000 armenios qu'entá viven nel país, [[Uruguái]] y [[Ucraína]]. Amás, cerca de 130 000 armenios viven na apostada rexón de [[Nagorno-Karabaj]], onde constitúin la mayoría.&lt;ref&gt;[http://www.nationmaster.com/country/aj/People Nationmaster.com: Azerbaijan]&lt;/ref&gt;

La llingua oficial del país ye'l [[idioma armeniu|armeniu]], y de resultes de la etapa soviética, el [[idioma rusu|rusu]] sigui tando bastante estendíu, sobremanera nos ámbitos urbanos. Bona parte de la población urbana (sobremanera en [[Yereván]]) puede considerase billingüe.

== Relixón ==
{{AP|Relixón n'Armenia}}
{{VT|Ilesia Apostólica Armenia|Ilesia Católica Armenia|Ilesia Evanxélica Armenia}}
[[Archivu:Kohrvirab.jpg|miniaturadeimagen|Monasteriu de Khor Virap, del sieglu VII d. C., llevantáu a la solombra del [[monte Ararat]], onde según la Biblia llancó'l [[Arca de Noé]].]]

La relixón predominante n'Armenia ye'l [[cristianismu]]. Los raigaños de la Ilesia Armenia empiecen nel [[sieglu I]]. Según la tradición, la Ilesia Armenia foi fundada por dos de los [[apóstoles]] de Jesús, [[Judas Tadeo]] y [[Bartolomé l'Apóstol|Bartolomé]], quien predicaron el cristianismu n'Armenia ente los años [[40]] y [[60]]. Por cuenta de estos dos apóstoles, el nome oficial de la Ilesia Armenia ye [[Ilesia apostólica armenia]]. Armenia foi la primer nación n'adoptar el cristianismu como [[relixón]] del [[Estáu]], nel añu [[301]]. Cerca del 93% de cristianos armenios pertenecen a la Ilesia Apostólica Armenia, llamada tamién ''Ilesia Gregoriana'', ye una de les [[Ilesies ortodoxes orientales]], al igual que la [[Ilesia copta]] y la [[Ilesia Ortodoxa Siriana|siriaca]], y arrexuntada ente les llamaes [[miafisismo|miafisitas]]. Esta ilesia considérase Ilesia Ortodoxa (anque nun tien de confundir se cola Ilesia Ortodoxa de cuñu griegu), por caltener la ortodoxa de la doctrina cristiana en conformidá colos padres de la Ilesia. Armenia tamién tien una población de católicos de ritu armeniu d'unos 180 000 miembros y de protestantes y siguidores evanxélicos de la relixón tradicional armenia. Los curdos de Yazidi, que viven na parte occidental del país, practiquen [[Yazidismu]]. La Ilesia católica de ritu armeniu tien la so sede en [[Bzoummar]], [[Líbanu]].

[[Archivu:Saint_Gregory_the_Illuminator_Cathedral,_Yerevan.JPG|miniaturadeimagen|San Gregorio I'l Iluminador, [[catedral de Yereván]]. La catedral foi terminada en setiembre de [[2001]] pa la celebración del [[1700]] aniversariu de la [[Cristiandad Armenia]].]]
Armenia sostener en parte por una bien importante [[diáspora armenia]] alredor del mundu: en Rusia (2,5 millones), n'[[América del Norte]] (1,5 millones), n'[[África]] (15 000), en [[Siria]] y [[Líbanu]] (120 000), na [[Xunión Europea]] (500 000), principalmente en [[Francia]]; y n'[[América Llatina]], (125 000), principalmente asitiaos n'[[Arxentina]], [[Brasil]], [[Uruguái]], [[Venezuela]], [[Chile]] y [[Méxicu]].
*Armenios Apostólicos (Ilesia Apóstolica Armenia) : 93 %.
*Otros cristianos: 4 %.
*Animistas: 2 %.

== Cultura ==
{{AP|Cultura d'Armenia}}

Los armenios tienen el so propiu [[Alfabetu armeniu|alfabetu]] y [[Idioma armeniu|idioma]] distintivos. L'alfabetu foi inventáu por [[Mesrob Mashtots|Mesrob Mashtóts]] y consiste en 38 lletres (con 36 soníos fonéticos), dos de les cualos fueron añedíes mientres el periodu de Cilicia. El 96% de los habitantes del país fala armeniu, mientres el 75,8% de la población fala amás [[Idioma rusu|rusu]] como resultáu de la política llingüística soviética. La tasa d'alfabetización adulta n'Armenia ye del 98% [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html]. La mayoría de los adultos de [[Yereván]] pueden comunicase en rusu, mientres la popularidá del [[Idioma inglés|inglés]] crez. En [[1914]], [[Grigori Nikoláievich Neúimin]] bautizó col nome d'Armenia al [[(780) Armenia|asteroide 780]].

=== Lliteratura ===
{{AP|Lliteratura d'Armenia}}
La lliteratura empezó n'Armenia alredor del [[años 390 e.C.|400 a. C.]] Crearon la mayoría de les artes lliteraries cerca de [[Moses de Khorene]], nel sieglu V. Colos años, tanto los elementos de la lliteratura según les hestories y los mitos fueron camudando al traviés de les xeneraciones. Mientres el [[sieglu XIX]], l'escritor [[Mikael Nalbandian|Mikael Nalbandián]] trabayó pa crear una nueva identidá lliteraria armenia. El poema de Nalbandián “El cantar de la rapaza italiana” convertir na lletra del himnu nacional armeniu ''[[Mer Hayrenik]]''.

=== Arte ===
{{AP|Arte d'Armenia}}
L'[[arquiteutura armenia]] desenvolvió un estilu propiu carauterísticu dende'l sieglu IV que se manifiesta nes ilesies y monesterios construyíos nel país a lo llargo de la so historia, pero tamién nes construcciones realizaes poles [[diáspora armenia|comunidaes armenies]] qu'abandonaron el país nos últimos sieglos.

=== Música ===
{{AP|Música d'Armenia}}
[[Archivu:Armeniapedia dance2.jpg|miniaturadeimagen|Danza tradicional armenia.]]

Armenia ye la madre patria del compositor y direutor clásicu contemporaneu [[Aram Jachaturián]].{{ensin referencies}} Jachaturián ye unu de los grandes músicos del [[sieglu XX]]. La so carrera desenvolvióse principalmente en [[Moscú]]. Llegó a popularizase gracies a la seleición de dellos pasaxes de la so obra por [[Stanley Kubrick]] pa la banda sonora de ''2001 Una Odisea Espacial'' (Les Filanderes del [[Adaxu (música)|adaxu]] de ''[[Gayaneh]]''). Destaquen ente les sos obres, ''Gayaneh'', ''[[Espartaco (ballet)|Espartaco]]'' y la so contribución con grandes partitures al ballet soviéticu. Tamién formen parte del patrimoniu universal coleutivu los azogosos y vertixinosos compases de la &quot;[[Danza del sable]]&quot;, l'últimu movimientu de ''Gayaneh''.

Na actualidá, la cabeza más visible de la música armenia ye [[Artu Tunçboyaciyan]], [[Samvel Yervinyan]] y el grupu [[System of a Down]], que los sos integrantes son d'orixe armeniu, formada en [[Los Angeles]] nel añu [[1995]]. Compuesta por [[Serj Tankian]], [[Daron Malakian]], [[Shavo Odadjian]] y [[John Dolmayan]]. Dos esponentes de la música armenia puramente felicidá son [[Levón Minassián]] y [[Armand Amar]]. Otru reconocíu cantante d'orixe armeniu ye'l francés [[Charles Aznavour]].

Armenia forma parte de la [[Xunión Europea de Radiodifusión|UER]] dende'l [[2005]], fechu que-y dexó participar nel [[Festival del Cantar d'Eurovisión]] al añu siguiente pasando la semifinal con bien bones resultaos hasta la edición de 2011 en [[Düsseldorf]], anque na so curtia participación ye unu de los países con meyores resultaos promediu. Armenia tamién participó nel [[Festival del Cantar d'Eurovisión Junior]], entamando'l certame de la edición de [[2011]] na que participaron 13 países. Amás Armenia tien una llarga tradición de producción de música rexonal y tradicional.

=== Gastronomía ===
{{AP|Gastronomía d'Armenia}}

[[Archivu:Apricots.jpg|220px|miniaturadeimagen|El [[albaricoque]], un símbolu culinariu de la cocina armenia.]]
La [[Gastronomía d'Armenia]] ta formada polos platos y tradiciones culinaries de los [[Pueblu armeniu|pueblos armenios]], incluyíu los integrantes de la [[diáspora armenia]]. La [[historia d'Armenia]] amuesa que tres la destrucción del [[Dinastía Seléucida|Imperiu seléucida]] surdió'l primer estáu armeniu independiente, foi fundáu nel [[años 180 e.C.|190 a. C.]] por [[Atarxies]], que los sos socesores conócense como [[dinastía Artáxida]] y siendo dempués nel [[sieglu XX]] parte del [[URSS|estáu soviéticu]], fechu esti postreru que marcó dellos costumes culinaries nesti país y afitó un cambéu de les tradiciones culinaries de munchos sieglos. La cocina armenia carauterizar por tar ente la [[Gastronomía mediterránea|cocina mediterránea]] y la del [[Cáucasu]], tratar d'un conxuntu d'ellaboraciones carauterístiques d'una población [[nómada]] que vive nuna rexón fría. Con grandes influyencies de la [[Gastronomía del Oriente Medio|cocina del Oriente Mediu]], de [[Gastronomía de Rusia|Rusia]] y de los [[Gastronomía de los Balcanes|Balcanes]].

La [[Punica granatum|Granada]] ye una de les frutes que simbolicen a Armenia y munches tradiciones armenies llevar a cabu representando a esta fruta. Por casu nes bodes armenies ye tradición llanzar una granada contra la paré, buscando la bendición de los sos fíos. La granada tamién ye la diversidá dientro de la unión, representada polos granos. Y, diendo más allá, ye un homenaxe a los [[Diáspora armenia|armenios de la diáspora]].

== Deportes ==
{{AP|Deporte d'Armenia}}
[[Archivu:Levon Aronian 2011.jpg|miniaturadeimagen|derecha|L'armeniu [[Levon Aronian]] ye [[Gran Maestru Internacional]] d'[[axedrez]].]]

N'Armenia xueguen munchos tipos de [[deportes]], ente los que destaquen la [[Llucha llibre olímpica|llucha llibre]], el [[llevantamientu de peses]], el [[yudu]], el [[fútbol]], el [[tenis de mesa]], l'[[axedrez]] y el [[boxéu]].&lt;ref&gt;[http://www.worldinfozone.com/country.php?country=Armenia&amp;page=2 World info]&lt;/ref&gt; Armenia ye un terrén montascosu y ufierta la oportunidá de que dellos deportes como l'[[esquí]] y l'[[alpinismu]] sían practicaos masivamente. Al ser un país ensin [[Mariniegu (xeografía)|mariniega]], los deportes acuáticos namái puede ser practicaos nos llagos, cuantimás el [[llagu Sevan]]. Competitivamente, Armenia tuvo ésitu n'[[halterofilia]] y [[Llucha llibre olímpica|llucha llibre]].

Armenia ye tamién participante activa na comunidá deportiva internacional cola plena pertenencia a la [[Unión d'Asociaciones de Fútbol Européu]] y la [[Federación Internacional de ḥoquei sobro xelu]]. Tamién ye sede del Pan - Xuegos d'Armenia.

Armenia ye una auténtica potencia mundial nel [[axedrez]]. El campeón mundial [[Tigran Petrosian]] foi unu de los mayores esponentes del axedrez de tipu posicional. Na [[Olimpiada d'axedrez]] celebrada en [[Turín]] en 2006, l'equipu masculín proclamóse campeón y l'equipu femenín clasificar en séptimu llugar. [[Levon Aronian]], [[Vladímir Akopián]], [[Karen Asrian]], [[Smbat Lputian]], [[Gabriel Sargissian]] y [[Artashes Minasian]] conformaron l'equipu masculín. [[Lilit Mkrtchian]], [[Elina Danielian]], [[Nelli Aginian]] y [[Siranush Andriasian]] formaron el femenín. L'equipu téunicu formar [[Arshak Petrosian]] y [[Tigran Nalbandian]].

== Ver tamién ==
* [[Armenia nos Xuegos Olímpicos]]
* [[Seleición de fútbol d'Armenia]]
* [[Lliga Premier d'Armenia]]
* [[Nagorno Karabaj|Artsaj]]
* [[Cilicia|Armenia Menor]]
* [[TACIS|Iniciativa p'Armenia y otros estaos]], dirixida pola [[XE]]
* [[Fuercies armaes armenies]]
* [[Gastronomía d'Armenia]]
* [[Armenios|Pueblu armeniu]]
* [[Xenocidiu armeniu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Interwiki país|code=hy|idioma=armeniu}}
{{commons}}
* [http://www.armenica.org Armenia.org - Historia]
* [http://www.haylife.ru/ HayLife.ru: All about armenian life around the world, armenian films, clips, music, dating, forum, chat]

{{Asia}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Armenia]]</text>
      <sha1>mu7q26tl73ddlyqy6ump4n1nwk09meu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pornografía</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8394</id>
    <revision>
      <id>3703290</id>
      <parentid>3702432</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104206" xml:space="preserve">{{otros usos|Erotismu|el términu que engloba a la pornografía y otres cañes del prestar sexual}}
[[Ficheru:Pompeii-wall painting.jpg|thumb|240px|Frescu eróticu atopáu na antigua ciudá romana de [[Pompeya]].]]
[[Ficheru:Peep Show by David Shankbone.jpg|thumb|240px|Espectáculu pornográficu anunciáu a la entrada d'una [[sex shop]].]]
[[Ficheru:Porn DVD and books vending machines in a Japanese backwoods area.jpg|thumb|240px|Máquina espendedora de llibros y DVD pornográficos en [[Xapón]].]]
El términu '''pornografía''' o '''porno''' (na so forma embrivida) fai referencia a tou aquel material que representa [[rellación sexual|actos sexuales]] o [[erotismo|acto eróticos]] col fin de provocar la [[escitación sexual]] del receptor. Dende la [[años 1970|década de 1970]], el cine pornográficu españó hasta ser el xéneru pornográficu más típicu. Dacuando «pornografía» entiéndese como «cine pornográficu», anque n'absolutu sumieron la [[lliteratura erótica|lliteratura]] y l'[[historia de les representaciones erótiques|arte eróticu]] (vease [[historia de les representaciones erótiques]]).

La pornografía manifiéstase al traviés d'un ensame de plataformes, tales como l'[[animación]], el [[cine pornográficu|cine]], la [[escultura]], la [[fotografía]], la [[historieta erótica|historieta]], la [[lliteratura erótica|lliteratura]] o la [[pintura]], y llogró una gran puxanza nos [[medios de comunicación medios]], como les [[revistes pornográfiques]] y inclusive l'audiu ([[sexu telefónico]]), y últimamente n'[[pornografía n'Internet|Internet]].

== Etimoloxía ==
El términu «pornografía» vien de les pallabres griegues πόρνη (''pórnē'', 'prostituta') y γράφειν (''gráphein'', 'grabar, escribir, ilustrar') y el sufixu -ία (-''ía'', 'estáu de, propiedá de, llugar de'), teniendo polo tanto'l significáu de «descripción o ilustración de les prostitutes o de la prostitución». Sicasí, hai que dicir que'l términu ye d'apaición recién, pos na [[Antigua Grecia]] nunca s'usó la pallabra ''pornografía'', y l'usu más antiguu constatáu data de la [[años 1800|década de 1800]] en [[idioma francés|francés]].

== Historia ==
{{VT|Historia de les representaciones erótiques}}

La pornografía y les representaciones erótiques remontar a l'antigüedá de la [[civilización]], a tiempos tan antiguos y primitivos de la historia humana como la era del [[Paleolíticu]].&lt;ref name=&quot;stone&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Richard Rudgley |títulu=The Lost Civilizations of the Stone Age |añu=2000 |editorial=Simon and Schuster |idioma=inglés |isbn=0684862700}}&lt;/ref&gt; El conceutu modernu de la pornografía, que prevalez nos nuesos díes, definir a partir de la comercialización masiva de material eróticu nel [[sieglu XIX]] durante'l periodu de la [[Dómina victoriana|Dómina Victoriana]], abandonando'l so calter eróticu-artísticu y aumentando la so distribución a partir de la producción en masa que definió la [[Segunda Revolución Industrial]].&lt;ref name=&quot;housewife&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Yaffa Draznin |títulu=Victorian London's Middle-Class Housewife: What She Did All Day |añu=2001 |editorial=Greenwood Publishing Group |idioma=inglés |isbn=0313313997}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pornhis&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.pornographyhistory.com/ The History of Modern Pornography] Artículu en ''History of Pornography''; consultáu abril 30 de 2014&lt;/ref&gt; La pornografía moderna consigue'l so mayor guarda a partir de la [[Revolución sexual #Normalización de la pornografía|Revolución sexual]] (''[[Edá d'Oru del porno]]'') durante los [[años 1970]], hasta l'actualidá.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;gaypornhis&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Jeffrey Escoffier |títulu=Bigger Than Life: The History of Gay Porn Cinema from Beefcake to Hardcore |añu=2009 |editorial=Running Press |idioma=inglés |isbn=0786747536}}&lt;/ref&gt;

=== Antecedentes ===
[[Ficheru:Venus of Willendorf frontview retouched 2.jpg|thumb|right|180px|[[Venus de Willendorf]] (c. 25,000 A.C.).]]

Na sociedá primitiva del ''[[homo sapiens]]'' [[nómada]], perteneciente al periodu [[Paleolíticu]], desenvuélvese'l [[pensamientu máxicu]] y les bases [[empirismu|empíriques]] como fundamentos de les relixones primitives, basando'l [[creacionismu]] humanu no que se reparaba de les capacidaes reproductives animales.&lt;ref name=&quot;stone&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Villalobos Andrade Salvador |títulu=Filosofía 1 |añu=2006 |editorial=Ediciones Estragal|isbn=9709758160}}&lt;/ref&gt; Nes tribus primitives establezse'l cultu [[tótem|totémicu]] escontra les [[aparatu reproductor|estructures anatómiques dedicaes a la procreación]]; el cultu escontra'l [[úteru]] (oxetu de cultu por cuenta de la so capacidá de retener al [[fetu]] y el so [[allumamientu]]) y el cultu [[falu|fálicu]] (consideráu como &quot;depositante de vida&quot;).&lt;ref name=&quot;Maggie Paley_1&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Maggie Paley, Sergio Ruzzier |títulu=The Book of the Penis |añu=2000 |editorial=Grove Press |idioma=inglés |isbn=0802136931}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Joan M. Gero, Margaret W. Conkey |títulu=Engendering Archaeology: Women and Prehistory |añu=1991 |editorial=Wiley |idioma=inglés |isbn=0631175016}}&lt;/ref&gt; Basádose nos cultos antiguos, asumir que los [[Venus paleolítiques|figurines paleoíticos de Venus]], como la [[Venus de Willendorf]], remembren l'almiración humana polos xenitales, la [[maternidá]], la [[fertilidá]] y l'[[erotismu]], al traviés de [[mama|mames]] y [[nalga|nalgues]] de proporciones esaxeraes, con una posible intención de representar pornografía.&lt;ref name=&quot;stone&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://willendorf.org/ ''The Goddess of Willendorf - In Search of the Feminine Divine''] Artículu en ''Willendorf.org''; consultáu abril 30 de 2014&lt;/ref&gt;

Nes cultures clásiques de la [[India]] sobrentendíense les virtúes de la sexualidá en delles de les sos formes como'l [[matrimoniu]], la [[masturbación]], el [[sexu grupal]], la [[poligamia]] y la [[homosexualidá]].&lt;ref name=&quot;sexindia&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Johann Jakob Meyer |títulu=Sexual Life in Ancient India: A Study in the Comparative History of Indian Culture |añu=1971 |editorial=Motilal Banarsidass |idioma=inglés |isbn=8120806387}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Ruth Vanita |títulu=Queering India: Same-sex Love and Eroticism in Indian Culture and Society |añu=2002 |editorial=Psychology Press |idioma=inglés |isbn=0415929504}}&lt;/ref&gt; Entendíase que'l sexu, especialmente en filosofíes como'l [[Tantra]], yera parte de la divinidá natural humana y, n'ocasiones, representaba un camín escontra'l llume espiritual.&lt;ref name=&quot;sexindia&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.yogajournal.com/wisdom/463 ''The Truth About Tantra'' por Todd Jones] The Yoga Journal&lt;/ref&gt; D'alcuerdu a les visiones relixoses del [[hinduismu]], el [[budismu]] y el [[xainismu]], gran parte de les práutiques relixoses y filosofíes espirituales magnificaban la importancia de l'actividá sexual al traviés de práutiques y rellatos con fuertes tintes eróticos; como'l ''[[Ashvamedha Yajna]]'' del ''[[Rigveda]]''.&lt;ref name=&quot;hindu&quot;&gt;{{cita llibru |autor=O. S. Shaji |títulu=Studies in Hindu religion |añu=2008 |editorial=Cyber Tech Publications |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Ruth Vanita, Saleem Kidwai |títulu=Same-Sex Love in India: Readings from Literature and History |añu=2001 |editorial=Palgrave Macmillan |idioma=inglés |isbn=0312293240}}&lt;/ref&gt; El ''[[Kama Sutra]]'', de [[Vatsyayana]] (c. [[400 a. de C.|400]]-[[200 a. de C.|200 A de C.]]) ye'l epítome de la sexualidá de la India antigua, un llibru que describe les práutiques sexuales que se consideraben ideales pa una pareya heterosexual en matrimoniu.&lt;ref name=&quot;sexindia&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Suzie Heumann |títulu=Kama Sutra total |añu=2007 |editorial=Ediciones Robinbook|isbn=8479277882}}&lt;/ref&gt;

La sociedá de la India antigua taba acostumada a la sexualidá y al nudismu, al grau d'afiguralo en gran parte del arte sagrao qu'afataba los centros ceremoniales.&lt;ref name=&quot;sexindia&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;hindu&quot; /&gt; Nos relieves esteriores qu'afaten ''[[Khajuraho]]'' ye posible reparar distintes representaciones sexuales que representen la sexualidá humana y la sexualidá ente deidaes.&lt;ref&gt;[http://www.liveindia.com/khajuraho/8a.html Temples of Love Khajuraho] ''Live India''&lt;/ref&gt; Los poemes épicos ''[[Ramayana]]'' y ''[[Mahabharata]]'' (c. [[1500 a. de C.|1500 A.C.]]) conteníen delles alusiones erótiques y dambos fueron determinantes na construcción de les sociedaes sexualizadas del Oriente antiguu, influyendo direutamente nes polítiques y morales sexuales de la cultura [[Xapón|xaponesa]], la cultura [[china]] y les cultures [[tibet]]anas.&lt;ref name=&quot;sexindia&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Ram Padarth Sharma |títulu=Women in Hindu Literature |añu=1995 |editorial=Gyan Publishing House |idioma=inglés |isbn=8121205018}}&lt;/ref&gt; En China, los primeros manuales sexuales y poemes eróticos daten de 200 A.C., basaos nes visiones teolóxiques sobre la complementación de xéneros y fuertemente influyíos polos testos de la cultura india, coles mesmes, apaecen les representaciones gráfiques del sexu nel arte popular tradicional como la pintura y la cerámica.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Fang Fu Rouen |títulu=Sex in China: Studies in Sexology in Chinese Culture |añu=1991 |editorial=Springer |idioma=inglés |isbn=0306438607}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Paul Rakita Goldin |títulu=The Culture of Sex in Ancient China |añu=2002 |editorial=University of Hawaii Press |idioma=inglés |isbn=0824824822}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Sexual scene on a red-figure tondo of a kylix by the Wedding Painter.jpg|thumb|170px|left|Detalle sobre cerámica griega d'una prostituta y un veceru (c. 480 A.C.).]]

Les sociedaes clásiques na [[Antigua Grecia]] y l'antiguu [[Imperiu romanu]] adoptaron a la sexualidá humana como base de la espresión artística. Nel arte [[clasicismu|clásicu]], retómase una fuerte fixación artísticu-estética pola representación de los seres mitolóxicos y la representación del cuerpu humanu, onde'l cuerpu femenín representaba los atributos de la [[guapura]] y la [[fertilidá]], y el cuerpu masculín representaba los atributos de la [[fuercia]] y la [[virilidad]].&lt;ref name=&quot;Greek love&quot;&gt;{{cita llibru |autor=James Davidson |títulu=The Greeks and Greek Love: A Radical Reappraisal of Homosexuality in Ancient Greece |añu=2008 |editorial=Phoenix |idioma=inglés |isbn=0753822261}}&lt;/ref&gt; Dientro de la [[mitoloxía griega]] figuraben deidaes y rellatos que s'introducíen a la &quot;sexualidá divina&quot; y que recurríen a temes como la poligamia, la homosexualidá, la [[pederastia]], el [[abusu sexual]], les rellaciones amo-esclavu, el [[sexu grupal]], el [[tresxéneru]], la [[intersexualidá]] y la [[zoofilia|bestialidá]].&lt;ref name=&quot;Greek love&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Kenneth James Dover |títulu=Greek Homosexuality |añu=1989 |editorial=[[Harvard University Press]] |idioma=inglés |isbn=0674362705}}&lt;/ref&gt; L'arte clásico yera frecuentemente [[falocentrismo|falocéntrico]], pos asitiaba los [[órganos xenitales]] nel centru de les obres (pintura, escultura, cerámica y mosaicu), nuna intención probablemente pornográfica.&lt;ref name=&quot;Maggie Paley_1&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Maggie Paley, Sergio Ruzzier |títulu=The Book of the Penis |añu=2000 |editorial=Grove Press |idioma=inglés |isbn=0802136931}}&lt;/ref&gt;

La representación d'escenes sexuales yera habitual nel arte popular del Imperiu romanu, que les sos visiones sobre la sexualidá averábense moralmente a les visiones de la Grecia Clásica. Una de los exemplos más claros de la moral sexual del antiguu Imperiu romanu son los detalles de los [[frescu|frescos]] de los ''Baños Suburbanos'' en [[Pompeya]], onde pueden apreciase escenes con actos de naturaleza sexual qu'inclúin formes del [[sexu grupal]], el sexu [[lesbiana|femenín-femenín]], el ''[[cunnilingus]]'' y el [[sexu añal]] masculín. Otros claros exemplos son los detalles [[homoerotismu|homoeróticos]] de la [[Copa Warren]] (c. [[sieglu I]]) y la tradición romana del ''[[fascinus]]''.&lt;ref name=&quot;roman desire&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Beert C. Verstraete, Vernon Provencal |títulu=Same-Sex Desire And Love in Greco-Roman Antiquity And in the Classical Tradition of the West |añu=2005 |editorial=Routledge |idioma=inglés |isbn=1560236043}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[:w:en:Erotic_art_in_Pompeii_and_Herculaneum|Erotic art in Pompeii and Herculaneum]] Artículu en Wikipedia; consultáu abril 30 de 2014&lt;/ref&gt; Dientro de la lliteratura erótica clásica destaquen obres como ''[[Erothikos]]'' de [[Plutarcu]], [[Les Tesmoforias|''Thesmophoriazusae'']] d'[[Aristófanes]] y ''[[El Satiricón|Satyrikon]]'' de [[Petronio]]; amás d'autores como: [[Estratón de Sardes]], [[Safu de Lesbos]], [[Automedón]], [[Filodemo de Gadara]], [[Marcus Argentarius]], [[Gayo Valerio Catulo]], [[Propercio]], [[Tibulo]], [[Ovidio]], [[Marcu Valerio Marcial]], [[Décimu Xunu Juvenal]] y [[Priapeos]].&lt;ref name=&quot;roman desire&quot; /&gt;{{ensin referencies}}

Na [[Edá Media]], cola dominación del [[cristianismu]], entender a la pornografía como una forma de la [[lluxuria]] y, poro, como un [[pecáu mortal]]; la masturbación, la [[fornicación]], la [[sodomía]], el [[adulteriu]] y la [[prostitución]] yeren consideraes ofienses &quot;criminales&quot; o &quot;innaturales&quot; que yeren correxíes colos castigos relixosos ya inclusive cola tortura y la muerte na [[Inquisición]].&lt;ref name=&quot;sexen&quot;&gt;{{cita llibru |autor=William G. Naphy |títulu=Sex crimes: from Renaissance to Enlightenment |añu=2004 |editorial=Tempus |idioma=inglés |isbn=0752429779}}&lt;/ref&gt; L'arte na Edá Media definir nel estilu teocéntrico, al traviés d'alusiones relixoses a pasaxe bíblicos y ufriendes qu'aponderaben la perfeición divina, polo que'l desnudu y el sexu yeren incompatibles coles imáxenes relixoses.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Veronica Sekules |títulu=Medieval Art |añu=2001 |editorial=[[Oxford University Press]] |idioma=inglés |isbn=0192842412}}&lt;/ref&gt; La lliteratura erótica apaez, so discutiniu, nos últimos sieglos de la Edá Media n'obres como ''[[Decamerón]]'' (1353) de [[Giovanni Boccaccio]], introduciendo la ficción erótica nos periodos ''post-clásicos'', amás de ''[[Facetiae]]'' (sieglu XV) de [[Gian Francesco Poggio Bracciolini]] y ''[[Historia de Duobus Amantibus]]'' (1444) de [[Pío II]].

=== Sieglu XVI ===
[[Ficheru:Carracci Jupiter et Junon.jpg|thumb|210px|''Jupiter et Junon'' (sieglu XVI) d'[[Agostino Carracci]].]]

La pornografía, nuna forma similar a la forma actual (pornografía producida en masa), apaez nel sieglu XVI mientres la ''cultura de la [[imprenta]]'' de los primeros años del [[Renacimientu]] Italianu, periodu nel que la reproducción de lliteratura y [[grabáu|grabaos]] aumenten d'una manera considerable debíu al perfeccionamiento de la imprenta medieval que desenvolvió [[Johannes Gutenberg]] nel sieglu XV.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; La nacencia de la pornografía nel periodu de la ''cultura de la imprenta'' ta definida cola apaición de los grabaos pornográficos ''[[I Modi]]'' (1524) de [[Giulio Romanu]], grabaos que fueron publicaos so la direición de [[Marcantonio Raimondi]] nos que s'ilustraben 16 escenes de la mitoloxía grecorromana qu'amosaben desnudu y sexu esplícito.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Lynne Lawner |títulu=I Modi: The Sixteen Pleasures ; an Erotic Album of the Italian Renaissance ; Giulio Romanu, Marcantonio Raimondi, Pietro Aretino and Count Jean-Frédéric-Maximilien de Waldeck |añu=1988 |editorial=Northwestern University |idioma=inglés |isbn=0720607248}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sexen&quot; /&gt; Los grabaos fueron prindaos y destruyíos según órdenes del [[Papa]] [[Clemente VIII]], quien tamién ordenó l'encarcelamientu de Raimondi, acusándolo de &quot;inmoralidá&quot;.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; Les versiones orixinales sumieron, pero fueron copiaes por Agostino Caracci a mediaos del sieglu XVI, versiones que sobreviven hasta la fecha.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://ironie.free.fr/iro_84.html |títulu=Agostino Caracci en Ironie |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 |idioma=francés }}&lt;/ref&gt;

''[[Sonetti lussuriosi]]'' (1527) y ''[[Ragionamenti]]'' (1534-1536) de [[Pietro Aretino]] fueron obres importantes que definieron la lliteratura pornográfica del sieglu XVI, el sieglu XVII y el sieglu XVIII. ''Sonetti lussuriosi'' foi una prosa pornográfica políticamente incorreuta qu'incorporaba l'arte de ''I Modi'' de Giulio Romanu, que foi popular ente l'aristocracia del sieglu XVI.&lt;ref name=&quot;modern porn&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Walter M. Kendrick |títulu=The Secret Museum: Pornography in Modern Culture |añu=1987 |editorial=[[University of California Press]] |idioma=inglés |isbn=0520207297}}&lt;/ref&gt; En 1558 ye publicáu'l ''[[Heptamerón]]'' de [[Marguerite de Navarre]], otra obra significativa de la ''cultura de la imprenta'' na historia de la pornografía. Nes artes plástiques, influyíes pol [[humanismu]] renacentista, remanecen el desnudu y l'almiración del cuerpu humanu, anque l'arte pornográfica empieza a estremase del arte a cencielles erótico. Artistes como [[Michelangelo Buonarroti]] incorporaron notables carauterístiques homoerótiques a escenes que nun son erótiques na tradición relixosa, como s'aprecia nel [[Crucifixu del Santu Spirito]] (1492) qu'amuesa la imaxe de [[Xesucristu]] totalmente [[Desnudu (xéneru artísticu)|desnudu]] y nun cuerpu [[neotenia|neoténico]] d'adolescente; o la tumba del Papa Xuliu II, monumentu relixosu que ta afatáu por delles figures masculines en completu desnudu; esta peculiar corriente artística marcó la transición del puritanismu relixosu de la edá media, a l'almiración estética del Renacimientu.&lt;ref name=&quot;sexen&quot; /&gt; Per otru llau, artistes como [[Hans Baldung]], [[Giacomo Caraglio]] y [[Agostino Carracci]] producíen grabaos más esplícitos y menos estilizados qu'incluyíen desnudos y escenes sexuales.&lt;ref name=&quot;sexen&quot; /&gt;

[[Ficheru:Pierre Subleyras - Charon Ferrying the Shades - WGA21957.jpg|thumb|200px|left|''Charon Ferrying the Shades'' (c. 1735) de [[Pierre Subleyras]].]]

=== Sieglu XVII ===
Les obres de Pietro Aretino siguieron con gran popularidá durante'l sieglu XVII, siendo traducíes a distintos idiomes y distribuyíes con secretismu ente los aristócrates europeos. Durante'l sieglu XVI la lliteratura erótica vese frenada por distintes visiones morales sobre la obscenidad, lo que motiva a los autores a publicar obres so nomes anónimos y con cierta llimitación na distribución. Nel sieglu XVII apaecen obres como ''[[L'Ecole des Filles]]'' (1655) d'autor anónimu, ''[[The London Jilt]]'' (1683) d'autor anónimu y ''[[Erotopolis: The Present State of Bettyland]]'' (1684) d'autor anónimu, pero atribuyida a [[Charles Cotton]]; la obra ye conocida por ser la primer obra del xéneru ''[[Merryland]]'', xéneru que describe al cuerpu de la muyer con analoxíes topográfiques y que se volvió bien popular na lliteratura erótica del sieglu XVIII.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modern porn&quot; /&gt;

=== Sieglu XVIII ===
Nel sieglu XVIII popularízase l'arte eróticu cola apaición d'arte [[Rococó]] y los últimos años del arte [[Barrocu]], que'l so erotismu yera principalmente sutil y moderáu, recurriendo al desnudu y a escenes sobreestilizadas que marcaben sentimientos como l'amor, la pasión, la felicidá y la roxura. Mientres les artes plástiques redefinir con erotismu sutil y estilizado, la lliteratura volvíase más esplícita y sexual poles crecientes corrientes sociu-polítiques que desafiaben la moral relixosa tradicional, al traviés de filosofíes como'l [[anti-clericalismu]], el [[ateísmu]] y les idees de la [[Ilustración]].

Delles noveles erótiques del sieglu XVIII inclúin: ''[[Les bijoux Indiscrets]]'' (1747) de [[Denis Diderot]], ''[[Thérèse Philosophe]]'' (1748) de [[Jean-Baptiste de Boyer]] y ''[[La Souriciere. The Mousetrap. A Facetious and Sentimental Excursion through part of Austrian Flanders and France]]'' (1794) de &quot;[[Timothy Touchit]]&quot;. La novela ''[[Fanny Hill]]'' (1748) de [[John Cleland]] ye una de les noveles erótiques más importantes de la historia; la novela fala del drama de la vida d'una nueva prostituta que se namora d'un veceru.&lt;ref name=&quot;roman desire&quot; /&gt; Esponentes filosóficos como'l [[Marqués de Sade]] fueron importantes pal desenvolvimientu de la lliteratura erótica, que les sos obres lliteraries como ''[[Justine o los infortunios de la virtú|Justine ou les Malheurs de la Vertu]]'' (1787) y ''[[Los 120 díes de Sodoma|Les 120 Journées de Sodome]]'' (1785), carauterizar por presentar escenarios altamente eróticos, de normal acompañaos d'otres situaciones sociales como los crímenes sexuales ([[violación]], [[pedofilia]], [[sadismu]], [[mutilación]] y [[raptu]] sexual), según temes socialmente inaceptados pa la dómina como la [[homosexualidá]], la [[Dominación y sumisión|dominación]], el ''[[bondage]]'', [[urolagnia]] y la [[coprofagia]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Angela Rene Nacol |títulu=Visions of Disorder: Sex and the French Revolution in a Suite of Erotic Drawings by Claude-Louis Desrais |añu=2008 |editorial=ProQuest |idioma=inglés |isbn=0549501037}}&lt;/ref&gt;

Na [[Revolución Francesa]], la reina [[María Antonieta]] yera productu de les burlles sociales y la so imaxe emprestar pa ser representada como una prostituta en panfletos eróticos como ''Le Godmiché Royal'' y ''L'Autrichienne en Goguettes''. De la mesma forma, como atentáu social, yeren representaos distintos aristócrates y clérigos pa desafiar el réxime políticu y beneficiar el movimientu de la revolución.&lt;ref name=&quot;invent porn&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Lynn Hunt |títulu=The Invention of pornography: obscenity and the origins of modernity, 1500-1800 |añu=1996 |editorial=Zone Books |idioma=inglés |isbn=0942299698}}&lt;/ref&gt;

=== Sieglu XIX ===
El conceutu de pornografía que se tien hasta los nuesos díes definir na Era Victoriana del sieglu XIX, conceutu que va tomar una nueva definición cola invención y la popularidá de la [[fotografía]] pa sustituyir los trabayos de ficción lliteraria y artes plástiques que predominaron nos sieglos anteriores.&lt;ref name=&quot;invent porn&quot; /&gt; La pornografía, a partir de la Era Victoriana, definir pola so producción a mayor escala, lo que motivó a los gobiernos a establecer lleis que prohibieren y regularen la producción y distribución d'ésta, basándose en tradiciones relixoses pa promover la prudencia y frenar el viciu y la obscenidad ente la sociedá.&lt;ref name=&quot;porn report&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Lumby, Albury And McKee, Alan McKee, , Kath Albury, Catharine Lumby |títulu=The Porn Report |añu=2008 |editorial=Melbourne Univ. Publishing |idioma=inglés |isbn=0522858902}}&lt;/ref&gt; La moral de la sociedá victoriana motivó a los autores de la pornografía a distribuyir los sos trabayos en forma de [[contrabandu]] ente vecería selecta; n'otres ocasiones, los trabayos pornográficos visuales que conteníen desnudos (n'especial el desnudu femenín), yeren comercializaos según los parámetros de &quot;arte&quot;, modelu que va prevalecer hasta les ''[[Guerres Púbiques]]'' a finales de los años 1960.

[[Ficheru:Édouard-Henri Avril (29).jpg|thumb|270px|right|Imaxe de ''De Figuris Veneris'' (sieglu XIX) por [[Édouard-Henri Avril]].]]

Anque la cultura de la sociedá victoriana definir pol [[recato]] y la [[prudencia]], paralelamente desenvolvíense morales que contradicíen esti principiu socialmente entendíu, como la cultura ''underground'' de los [[chamizu]]es y [[cabaré|cases d'entretenimientu]].&lt;ref&gt;[http://www.inmagazine.es/blog/?p=13689 La era victoriana: puritanismu y doble moral] Artículu por Cristina de la Llana en ''Inmagazine''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Judith R. Walkowitz |títulu=Prostitution and Victorian Society: Women, Class, and the State |añu=1982 |editorial=[[Cambridge University Press]] |idioma=inglés |isbn=0521270642}}&lt;/ref&gt; Los chamizos, los ''[[cabaré]]s'' y la prostitución fueron unes de les principales fontes económiques del sieglu XIX en toa Europa; dichos establecimientos axuntaben a vecería socialmente inaceptada pa la dómina como prostitutes, apostadores, consumidores d'alcohol, transvestistas, homosexuales y afrodescendientes, creando una pequeña concentración social que se formó paralelamente a la moral victoriana.&lt;ref name=&quot;bluevau&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Andrew L. Erdman |títulu=Blue vaudeville: sex, morals and the mass marketing of amusement, 1895-1915 |añu=2004 |editorial=McFarland |idioma=inglés |isbn=0786418273}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie |títulu=The lost boys of Zeta Psi: a historical archaeology of masculinity in a university fraternity |añu=2010 |editorial=University of California Press |idioma=inglés |isbn=0520260600}}&lt;/ref&gt; La distribución de pornografía realizábase principalmente de manera comercial en tiendes epecializadas nel sieglu XIX, cuando los costos d'impresión fotográfica baxaron de manera considerable pa producir pornografía en masa con métodos de producción masiva como'l ''Halftone Printing'', tamién nel puntu nel que la fotografía consigue gran popularidá (escontra 1845, cuando se populariza'l daguerrotipu); los principales consumidores de la pornografía nesti tipu d'establecimientos fueron homes de clases altes.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;porn report&quot; /&gt;

Ante esta creciente popularidá de consumu de material pornográfica y frecuencia a llugares de comerciu sexual, empezar a aplicar distintes lleis polítiques qu'escorríen cualquier tipu de comportamientu inmoral. En 1857, la corona de [[Reinu Xuníu]] publica la ''[[Obscene Publications Act]]'', como parte de les reformes y pidimientos llegales que llogró la [[Society for the Suppression of Vice]], que'l so resultancia implicó la criminalización de too material pornográfica y [[propaganda]] que promoviera actos inmorales pa la dómina ([[anticoncepción]], [[amor llibre]] y homosexualidá) y la detención de los sos distribuidores so los cargos de &quot;inmoralidá&quot;.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;porn report&quot; /&gt; De manera similar, en 1873, publicar les [[lleis de Comstock]] n'[[Estaos Xuníos]], lleis que teníen el mesmu oxetivu y buscaben la regulación de la pornografía y los actos inmorales, amás de ser fundamentales na nacencia de l'axenda del feminismu radical pola criminalización del [[control natal]] como derechu femenín.&lt;ref name=&quot;birth&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Marian Rengel |títulu=Encyclopedia of Birth Control |añu=2000 |editorial=Greenwood Publishing Group |idioma=inglés |isbn=1573562556}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Baigneuse-Auguste Belloc.jpg|thumb|220px|right|Fotografía por [[Auguste Belloc]] (c. 1855).]]

El que la pornografía fora criminalizada, favoreció la so distribución irregular en forma de contrabandu, coles mesmes, los trabayos pornográficos empezaron a salir al mercáu so autoríes anónimes. Obres como ''My Secret Life'' (1888) y la publicación ''The Pearl'' (1879-1880) fueron asuntu de discutinios llegales por tratase de &quot;lliteratura obscena&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=S. Bayley |títulu=Victorian Values: An Introduction |añu=2008 |editorial=Montreal: Dawson College |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na fotografía pornográfica apaecen autores como: [[Jean Marie Canellas]], [[Jean Louis Marie Eugène Durieu]], [[Wilhelm von Plueschow]], [[Auguste Belloc]], [[Charles Gilhousen]], [[Wilhelm von Gloeden]], [[Louis Jean-Baptiste Igout]], [[Max Koch]], [[Pierre Louÿs]], [[Gaudenzio Marconi]], [[Félix-Jacques Moulin]] y [[Louis-Camille d'Olivier]]. N'ámbitos rellacionaos, ilustradores como [[Martin van Maële]] y [[Édouard-Henri Avril]] realizaron ilustraciones dafechu pornográfiques pa ilustrar noveles erótiques y [[sátira|sátires]] políticu-sociales en publicaciones independientes.

El desnudu foi una de les carauterístiques naturales del [[Impresionismu]] artísticu, dedicándose a retratar escenes sencielles y cotidianes qu'espresaben la visión del so autor. Esi mesmu desnudu natural formó un nuevu estándar de guapura na sociedá victoriana mientres la segunda metá del sieglu XIX, modificando les moralidá que la sociedá percibía nel desnudu ya incorporándola a un nuevu criteriu d'arte comercial.&lt;ref name = &quot;vic nude&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Alison Smith |títulu=The Victorian Nude: Sexuality, Morality, and Art |añu=1996 |editorial=Manchester University Press |idioma=inglés |isbn=0719044030}}&lt;/ref&gt; Esta nueva perspeutiva artística facilitó la distribución de pornografía, removiendo'l so oxetivu orixinal y reclasificándola como una obra artística. La obra ''[[Olympia (Manet)|Olympia]]'' (1863) d'[[Édouard Manet]] ye una de les obres más significatives del arte eróticu victoriano pola receición negativa y los discutinios llegales que xeneró na sociedá artística, por tratase de la imaxe d'una cortesana en completu desnudu.&lt;ref&gt;[http://smarthistory.khanacademy.org/manet-olympia.html Édouard Manet's Olympia] Artículu en Smart History; consultáu mayu 3 de 2014&lt;/ref&gt; Pintores impresionistes como [[Edgar Degas]], [[Max Liebermann]], [[Henri de Toulouse-Lautrec]] y [[Henry Scott Tuke]] destacar na corriente artística del Impresionismu por retratar escenes cotidianes como'l [[bañu]] y los xuegos infantiles na sablera, que conteníen, necesariamente, escenes de desnudu nes sos imáxenes.&lt;ref name=&quot;vic nude&quot; /&gt;{{ensin referencies}}

[[Ficheru:Gloeden, Wilhelm von (1856-1931) - n. 606 - da - Gloedeneries p. 45.jpg|thumb|210px|left|''Desnudu con una flauta'' (c. 1895) de [[Wilhelm von Gloeden]].]]

Otru fundamentu popular pa la distribución llegal de la pornografía fueron los &quot;propósitos ilustrativos&quot;. La pornografía y el desnudu fueron habituales nos estudios y ensayos de publicaciones científiques y enciclopedies ilustratives, como aquelles qu'estudiaben les sociedaes tribales mientres la ocupación europea n'Asia y África nel sieglu XIX, amosando les tradiciones rexonales y cánones de guapura ente dichos grupos étnicos. Nesta corriente destaquen les fotografíes ya ilustraciones de [[J. Garrigues]], de [[Jean Geiser]], de [[Rodolphe Neuer]], de [[P. Madeleine]] y de [[Lehnert &amp; Landrock]], quien se dedicaron a la esploración de les sociedaes étniques nel sur d'Asia pa la descripción de les sos costumes, tomando fotografíes de muyeres de la zona colos sos paxellos tradicionales nuna forma erótica; diches fotografíes yeren de gran movición social por cuenta de les diferencies ente la pesada indumentaria victoriana, y la indumentaria llixera y la práutica del ''topless'' ente les muyeres de les etnies en zones tropicales.

[[Ficheru:La grande Epidemie de PORNOGRAPHIE.gif|thumb|201px|La gran epidemia de pornografía, ilustración francesa del [[sieglu XIX]].]]
Escontra 1890, la fotografía pornográfica toma gran popularidá ente los homes de clases medies y clases altes, constando principalmente de fotografíes de muyeres en completu desnudu o semi-desnudu en ''solo'' y con calidá ''softcore'', ye a partir de 1890 qu'empiecen a apaecer mayor númberu de fotografíes ''hardcore'' con sexu penetrativo o [[sexu oral]] ente un home y una muyer na mayoría causes. La pornografía siguía siendo distribuyida de forma illegal, principalmente la [[pornografía gay|pornografía pa homes homosexuales]], que constaba d'imáxenes d'homes delgaos ente 20 y 25 años en completu desnudu na mayoría de les sos ocasiones. La pornografía gai, debíu al calter illegal de la homosexualidá en países como Inglaterra y Estaos Xuníos nel sieglu XIX, yera principalmente comercializada como arte, polo que los sos autores buscaben la representación d'escenes de la mitoloxía grecorromana por que ésta tuviera un calter más artísticu y que resaltara la &quot;guapura grecorromana&quot; que formaba la estética sofisticada de la naciente cultura gai.&lt;ref name=&quot;gaypornhis&quot; /&gt;

El [[cinematógrafu]] de los [[hermanos Lumière]] apaez de forma comercial nel añu de 1895. Ye un añu dempués de la publicación comercial cuando apaez la primer película pornográfica. La primera ''stag filme'' (términu antiguu utilizáu pa la pornografía antes de la so llegalización en 1968) foi la película francesa ''[[Le Coucher de la Mariée]]'' (1896), dirixida por Léar y producida por Eugène Pirou, película que estelariza a Louise Willy, una actriz de cabaré, faciendo un ''[[striptease]]'' y teniendo rellaciones sexuales con un home.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Richard Abel |títulu=Encyclopedia of Early Cinema |añu=2004 |editorial=Taylor &amp; Francis |idioma=inglés |isbn=0203482042}}&lt;/ref&gt; Les ''stag films'' fueron un reblincón escontra la pornografía contemporánea, yá que introducieron un nuevu calter [[voyeurismo|voyeurista]] por que el espectador pueda sentise como si tuviera físicamente presente na escena, amás de popularizar el video como principal mediu pa la publicación de la pornografía comercial que se tien hasta los nuesos díes.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;

=== Sieglu XX ===
{{VT|Revolución sexual}}

Nel sieglu XX la pornografía traviesa distintos enfrentamientos llegales y sociales que definieron el conceutu contemporaneu qu'esiste na actualidá. Mientres la primer metá del sieglu XX la pornografía tuvo totalmente prohibida por distintes lleis n'Estaos Xuníos ya Inglaterra (principales productores y consumidores de pornografía nel sieglu XX y el sieglu XXI) que regularon la so distribución. A partir de la [[Revolución sexual]] nos años 1960 empieza a tomar una mayor divulgación, debíu al debilitamientu y anulación de les lleis que la regulaben a finales de los años 1960, influyíos na corriente de la busca de derechos sexuales que motivó'l movimientu de la Revolución Sexual.

A partir de 1970, la sociedá empezó a acostumase a les diverses formes d'espresión sexual, incluyendo la pornografía, polo que la pornografía empieza a distribuyise de manera masiva en distintos medios como'l video, caracterizándose por una duración curtia o media y con costos de producción bien baxos. La evolución del video foi fundamental nel desenvolvimientu de la pornografía nel sieglu XX.

==== Yera ''Pre-code'' (1900-1929) ====
El cine comercial empieza a floriar nos primeros años del sieglu XX a partir de curtiumetraxes senciellos que yeren presentaos en cines (cines viaxeros de baxu costo y poca capacidá) que fueron populares n'Estaos Xuníos ya Inglaterra ente 1900 y 1920. ''[[A Free Ride]]'' (1915) dirixida por &quot;A Wise Guy&quot; ye una de les primeres películes pornográfiques que sobreviven hasta la fecha, introduciendo y popularizando les temes que sobreviven na pornografía actual como los argumentos senciellos que conecten les escenes sexuales, amás de posiciones y práutiques como'l [[voyeurismo]] y el ''[[Tríu (rellación sexual)|threesome]]''.&lt;ref name=&quot;xhis&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Luke Ford |títulu=A history of X: 100 years of sex in film |añu=1999 |editorial=Prometheus Books |idioma=inglés |isbn=1573926787}}&lt;/ref&gt; Na fotografía, ente 1900 y 1929, apaecen artistes como [[Edward Streichen]], [[Fred Holland Day]], [[Heinrich Zille]], [[Anne W. Brigman]], [[Julian Mandel]], [[Stanislaus Walery]] y [[Jean Agélou]].

[[Ficheru:Akt mit Spiegel.jpg|thumb|180px|left|[[Alice Prin]] por [[Julian Mandel]] (c. 1920).]]

El periodu ''Pre-code'' foi'l periodu anterior al [[Códigu Hays]] (1934-1966) nel que la regulación de los medios audiovisuales y el cine nun taba reguláu por nenguna llei gubernamental n'Estaos Xuníos, polo que les películes empiecen a [[ficción d'esplotación|esplotar]] temátiques lascivas como'l sexu esplícito, el desnudu, el crime, la violencia y les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pre-code.com/what-is-pre-code-hollywood/ |títulu=What is Pre-Code Hollywood? |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}&lt;/ref&gt; Esti periodu ensin regulación llegal dexó l'ampliu y primitivu desenvolvimientu del cine pornográficu escontra mediaos de los años 1920, periodu que termina cola institución del Códigu Hays nos años 1930 y la [[Crisis de 1929|crisis de la puxanza económica nel añu 1929]].&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; Otros aspeutos que dexaron el desenvolvimientu de la pornografía ente 1910 y 1920 foi la cultura sexualizada de la muyer ''[[flapper]]'', la nacencia del [[cabaré americanu]] y l'institución comercial del [[sexu na publicidá]] pa la venta de productos de consumu principalmente masculín como l'alcohol y tabacu.&lt;ref name=&quot;bluevau&quot; /&gt;

[[Bernard Natan]] ye unu de los primeros direutores conocíos de pornografía, abandonando l'anonimatu y consiguiendo gran variedá de títulos, nos qu'él mesmu actuaba n'ocasiones, qu'introducieron temátiques como la [[bisexualidá]], la homosexualidá y el [[masoquismu]] al cine pornográficu. ''[[Le ménage moderne du Madame Butterfly]]'' (1920) ye considerada como la primer película pornográfica en retratar actividá sexual homosexual (sexu masculino-masculín y sexu femenino-femenín), película que foi estelarizada pol mesmu Bernard Natan y otros actores desacreditados.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;&lt;ref &gt;{{cita llibru |autor=Thomas Waugh |títulu=Hard to Imaxine: Gai Male Eroticism in Photography and Film from Their Beginnings to Stonewall |añu=1996 |editorial=[[Columbia University Press]] |idioma=inglés |isbn=0231099983}}&lt;/ref&gt; Delles películes pornográfiques (delles consideraes como películes históriques o clasificaes na categoría [[película perdida]]) ente 1905 y 1930 inclúin: ''La Coiffeuse'' (1905), ''Mousquetaire au Restaurant'' (c. 1920), ''L'Atelier Faiminette'' (1921), ''Agenor Fait un Levage'' (1925), ''L'Heure du Thé'' (1925), ''La Voyeuse'' (c. 1924), ''La Fessée à l'École'' (c. 1925), ''Mr. Abbot Bitt at Convent'' (c. 1925) y ''Massages'' (1930).

Nos años 1920, na escena del [[jazz]], apaecen publicaciones de distribución irregular denominaes [[Biblia de Tijuana]] ([[idioma inglés|inglés]]: ''Tijuana bible''), publicaciones de gran popularidá ente los años 1920 a 1940 que se caracterizaron por presentar escenes sexuales de [[fanfiction|ficción propia]] qu'arreyaben personaxes con personalidaes de la vida política, celebridaes del cine y personaxes con [[copyright]], tal como los personaxes de [[Fleischer Studios]], los personaxes de [[Walt Disney Animation]] y les tires risibles nos periódicos d'entamu de sieglu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tijuana-bibles.com/ |títulu=Tijuana Bibles |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}&lt;/ref&gt; ''[[Betty Boop]]'', creada polos hermanos Fleischer de Fleischer Studios, ye un claru exemplu de la cultura sexualizada del periodu ''Pre-code'' y la base direuta de la [[historieta erótica]], personaxe que representa una muyer sexualizada de la [[Jazz #El jazz de Chicago y New York (1920-1930)|Yera del Jazz]] (conocíes como ''[[flapper]]s''), que tuvo que ser rediseñada de forma &quot;menos provocatible&quot; a la entrada del Códigu Hays.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Norman M. Klein |títulu=Seven Minutes: The Life and Death of the American Animated Cartoon |añu=1993 |editorial=Trato |idioma=inglés |isbn=1859841503}}&lt;/ref&gt;

El desnudu y l'erotismu nel arte, ente 1900 y 1930, taben dafechu introducíos y normalizaos como una téunica artística y elementu frecuente nes artes plástiques, apreciable nes pintures [[Fauvismo|fauvistas]] de dances grupales por [[Henri Matisse]] y les pintures [[Precisionismo|precisionistas]] de marineros mexando o masturbándose por [[Charles Demuth]]. El desnudu nel arte dexó de representar gran discutiniu por tratase de trabayos artísticos que pretendíen enfatizar la guapura natural y la perfeición estética del cuerpu humanu.

==== Yera ''bombshell'' (1930-1959) ====
El [[Códigu Hays]] entró en vixencia en 1934 como una midida p'amenorgar les representaciones consideraes inmorales nos medios audiovisuales que prevalecieren nes primeres décades de vida del cine. Dempués de ser pasatiempu d'un grupu bien llindáu, la pornografía volvióse un tema revesosa y negativu na sociedá estauxunidense de la primer metá del sieglu XX, por cuenta de la afición relixosa por &quot;acabar col viciu y el pecáu&quot; de filosofíes relixoses como'l [[Cristianismu evanxélicu]] y el [[Movimientu de los Santos de los Últimos Díes]], amás de la intervención gubernamental y la cultura de la post-guerra qu'entendíen la masturbación como un métodu destructivu qu'estropiaba la salú física de los homes, desenvolviendo métodos y cures alternatives que diben dende'l consumu d'aliendos &quot;milagrosos&quot; ([[Graham Crackers]] y [[Corn Flakes]], dambos ésitos comerciales), hasta la [[terapia de choques|terapia de electrochoques]] (utilizada pal tratamientu de carecimientos consideraos como enfermedaes mentales na dómina, como'l tresxéneru y l'homosexualidá).&lt;ref&gt;[http://nowiknow.com/the-curious-history-of-graham-crackers-and-corn-flakes/ The Curious History of Graham Crackers and Corn Flakes] Artículu en ''Now I Know''&lt;/ref&gt;&lt;ref &gt;{{cita llibru |autor=Thomas Walter Laqueur |títulu=Solitary sex: a cultural history of masturbation |añu=2003 |editorial=Zone Booksg |idioma=inglés |isbn=1890951331}}&lt;/ref&gt;&lt;ref &gt;{{cita llibru |autor=George M. Marsden |títulu=Understanding Fundamentalism and Evangelicalism |añu=1991 |editorial=Wm. B. Eerdmans Publishing |idioma=inglés |isbn=0802805396}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Weird Tales March 1938.jpg|thumb|200px|left|Portada de ''[[Weird Tales]]'' (marzu 1938)]]

La pornografía cinematográfica vuélvese práuticamente inesistente hasta los últimos años de la década de 1950, años nos que'l Códigu Hays empieza a debilitase. Sicasí, l'erotismu fixo presente en versiones artístiques más nidies como les hestories sensacionalistes del [[pulp (lliteratura)|''pulp'']], el diseñu endomorfo de los [[superhéroe]]s na ''[[Superhéroe #Edad Dorada (1938-45)|Yera dorada del cómic]]'' y l'arte ''[[pin-up]]''. Les obres consideraes como obscenes seríen prindaes o clausuraes, amás d'una sentencia en prisión pal autor d'ésta, lo que convirtió a los trabayos sexualmente esplícitos en trabayos anónimos y de distribución irregular o, a cencielles, suxetos a les normes xenerales de censura.&lt;ref name=&quot;gaypornhis&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;porn report&quot; /&gt; Nos años 1930 y los años 1940, popularizóse una forma explotativa del cine que se comercializó como [[Cine d'esplotación #Cautionary|cine ''Cautionary'']] (precautorio) nel que s'amosaben hestories sensacionalistes con sexu esplícito, consumu de drogues, prostitución, homosexualidá, fornicación, mestizaje y albuertu, como una midida pa sollertar a los padres de los &quot;peligros&quot; a los que los sos fíos adolescentes taben espuestos; les películes teníen un gran ésitu comercial.&lt;ref&gt;[http://cinewiki.wikispaces.com/Cautionary+Films Cautionary Films] Artículu n'inglés en ''CineWiki''&lt;/ref&gt;

La lliteratura ''pulp'' cobró gran popularidá a partir de la [[década de 1930]], carauterizada pola so [[encuadernación a la rústica|encuadernación senciella]], la so distribución barata, les sos llamatives portaes con escenes erótiques o violentes y les sos hestories enfocaes a la [[ficción d'esplotación]] como'l sexu, el consumu de drogues, el [[ocultismu]] y la violencia. El [[cómic]] consagrar na década de 1930 cola publicación masiva de personaxes supernaturales que combaten a los criminales, personaxes con cuerpos musculosos y paxellos afechos que xeneraron dellos discutinios n'años posteriores col llibru de [[Fredric Wertham]] ''[[Seduction of the Innocent]]'' (1954) nel que se va aclamar que'l diseñu de los cómics contenía referencies al desnudu, al [[fascismu]], al [[comunismu]] y a la homosexualidá (teoríes que van de la mano coles oposiciones polítiques del ''[[Guerra fría|Terror Nuclear]]'' y afáense a les polítiques del [[Macarthismo|McCarthismo]]).&lt;ref &gt;{{cita llibru |autor=Jeet Heer, Kent Worcester |títulu=A Comics Studies Reader |añu=2009 |editorial=Univ. Press of Mississippi |idioma=inglés |isbn=1604731095}}&lt;/ref&gt; Na lliteratura ''pulp'' popularícense xéneros como'l ''[[Pulp (lliteratura) #Spicy &amp; Saucy|Spicy and Saucy]]'', xéneru dedicáu al públicu heterosexual masculín que retrataba hestories fantástiques protagonizaes por un personaxe masculín aventureru, valiente y violentu que se dedicaba a combatir peligros pa rescatar a un [[damisela n'apuros|personaxe femenín en peligru]], dando orixe a la lliteratura periódica dedicada a los caballeros (Gentlemen's Magacín).&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=David M. Earle |títulu=Re-Covering Modernism: Pulps, Paperbacks, and the Prejudice of Form |añu=2009 |editorial=Ashgate Publishing |idioma=inglés |isbn=0754661547}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pin-up&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Maria Elena Buszek |títulu=Pin-Up Grrrls: Feminism, Sexuality, Popular Culture |añu=2006 |editorial=[[Duke University Press]] |idioma=inglés |isbn=0822337460}}&lt;/ref&gt; En 1947 apaez la revista ''Bizarre'' so la direición de [[John Willie]], revista especializada na fotografía ''fetish'' que llanzó a la fama a la modelu [[Bettie Page]], pero que sumió unos años dempués por problemes económicos y discutinios llegales.

[[Ficheru:Betty Anne Cregan 2.jpg|thumb|200px|right|Portada de ''[[Yank, the Army Weekly]]'', con [[Betty Anne Cregan]] (1945).]]

A partir de la década de 1930, apaecen les llamaes &quot;[[revista d'audiencia masculina|Revistes pa Caballeros]]&quot; con editoriales como ''[[GQ|Gentlemen's Quarterly]]'' en 1931 y ''[[Esquire]]'' en 1933, revistes qu'años más tarde, van dedicar les sos páxines a la publicación de fotografía erótica p'atraer al públicu masculín heterosexual. Les &quot;revistes pa caballeros&quot; con conteníu eróticu nacen n'Estaos Xuníos mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], surdiendo como un incentivu moral (''moral booster'') distribuyíu por organismos del gobiernu pa los soldaos masculinos nos frentes de guerra y como una manera publicitaria p'atraer l'atención masculina nel enlistamiento y el combate voluntariu.&lt;ref name=&quot;lovewwii&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Richards Lee |títulu=Thanks for the Memories: Love, Sex, And World War II |añu=2010 |editorial=Psywar |idioma=inglés |isbn=0954293649}}&lt;/ref&gt; La distribución de revistes con arte ''pin-up'' ente los miembros de l'armada y la marina d'Estaos Xuníos surde cola revista del exércitu ''[[Yank, the Army Weekly]]'', col fin de representar un incentivu pa los soldaos de nun contratar servicios sexuales con prostitutes y nun adquirir dalguna [[enfermedá de trasmisión sexual]] como la [[sífilis]], enfermedá qu'afectó fuertemente a les tropes mundiales mientres la Segunda Guerra Mundial y que foi detenida cola incorporación esitosa de la [[penicilina]] como tratamientu a mediaos de los años 1940.&lt;ref name=&quot;pin-up&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;lovewwii&quot; /&gt;

El ''pin-up'' o ''cheesecake'' foi un distintivu estilu de pintura y fotografía que predominó nel periodu de la censura contra la pornografía ente 1890 y 1950, teniendo la so mayor producción ente 1940 y 1950; l'arte ''pin-up'' carauterizar por presentar imáxenes provocatibles de muyeres, d'una forma que nun ye considerada como obscenidad, nin pornografía, acentuando'l [[glamour]], la guapura, la coquetería y l'inxenuidá, arte nel que destaquen les obres de [[Gil Elvgren]].&lt;ref name=&quot;pin-up&quot; /&gt; El términu ''[[bombshell]]'' foi un términu popular ente 1940 y 1950, utilizáu pa definir lo que güei se conoz como [[símbolu sexual]] femenín (inglés: ''sex symbol''), definiendo a actrices de la [[farándula]] que fixeron fama de la so guapura como [[Marilyn Monroe]], [[Grace Kelly]] y [[Bette Davis]], amás d'artistes ''pin-up'' como [[Frances Rafferty]] y [[Jane Greer]].&lt;ref&gt;[http://dictionary.reference.com/browse/bombshell?s=t Bombshell] Definición n'inglés&lt;/ref&gt;

Dempués de la Segunda Guerra Mundial y cola llegada del ''[[Baby boom|Baby Boom]]'', surde la [[cultura americana]] y el ''American Way of Life'', y collo, les sos ambiciones pa fortalecer al país pa la guerra que s'averaba col [[Bloque Soviéticu]], polo que'l gobiernu empieza a promover campañes pa introducir la cultura del deporte y l'actividá física col fin de fortalecer a los soldaos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Stephen J. Silverman, Catherine D. Ennis |títulu=Student Learning in Physical Education: Applying Research to Enhance Instruction |añu=2003 |editorial=Human Kinetics |idioma=inglés |isbn=073604275X}}&lt;/ref&gt; Ante esta creciente cultura de la salú, empiecen a apaecer dellos catálogos, tratamientos y productos novedosos pa la quema de caloríes y el meyoramientu de la masa muscular, según revistes especializaes nel ''[[fitness]]'' y el [[fisicoculturismo]] qu'asumíen estes práutiques como mesmes de la [[masculinidad]]. Nesti escenariu surde la contraparte masculina del ''pin-up'', el ''[[beefcake]]'', estilu de fotografía y publicaciones rellacionaes que retrataben a homes musculosos en poses atlétiques cola intención superficial de distribuyir dichos panfletos como una revista de ''fitness'', pero cola visión ocultamente homosexual del so autor y diseñada pal consumu abiertu d'homes homosexuales y bisexuales. Nel arte ''beefcake'' destaquen artistes como [[Bob Mizer]], [[George Quaintance]] y [[Danny Fitzgerald]], según publicaciones como ''Physique Pictorial'' y ''The Male Figure'' que se presentaben en formatu similar un catálogu de [[modelaje]] nel qu'apaecíen les semeyes de moces fisicoculturistas, con una llista de les sos capacidaes y les sos midíes y, frecuentemente, posando en [[tanga]] o [[suspensorio]] pa safar les regles de censura y los allegamientos d'homosexualidá y sodomía.&lt;ref name=&quot;gaypornhis&quot; /&gt;&lt;ref&gt;''Beefcake'' (1999) - Película empobinada por Thom Fitzgerald&lt;/ref&gt;

En 1952 la [[Suprema Corte de los Estaos Xuníos]] determina que'l cine ta protexíu pola Primer Enmienda y la Decimocuarta Enmienda de la Constitución (casu ''Joseph Burstyn, Inc v Wilson''), enfatizando la [[llibertá d'espresión]] como elementu de la producción nos medios audiovisuales, lo que va dar pasu a la nacencia del [[cine d'explotación|cine ''exploitation'']] n'años vivientes.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; En 1953 apaez la revista [[Playboy]], revista fundada por [[Hugh Hefner]] col enfotu de reivindicar l'estilu de vida sexual del home de clase media, revista que se convirtió na primer revista pornográfica de distribución masiva nel mesmu añu col ''centerfold'' de [[Marilyn Monroe]], anque la revista tuvo en dellos discutinios por obscenidad hasta l'añu 1957.

[[Ficheru:Thirdsex bookcover 1959.jpg|thumb|left|200px|Portada de ''The Third Sex'' [''El tercer sexu''] (1959), d'[[Artemis Smith]], seudónimu d'[[Annselm Morpurgo]].]]

Dempués de la Segunda Guerra Mundial apaecen grupos xuveniles que s'oponíen a les filosofíes del gobiernu y les sos polítiques militares, cristalizándose en [[subculturas]] como los ''[[greaser]]s'' y los [[Hipster (subcultura de los años 1940)|''hipster'']] nos años 1940, que la so identidá incluyía l'apreciación musical, el consumu y la sexualidá relaxada, dando pasu a la [[Xeneración Beat]].&lt;ref&gt;''Teenage'' (2014) - Documental empobináu por Matt Wolf; Soda Pictures&lt;/ref&gt; A finales de los años 1940 y a empiezos de los años 1950, [[Alfred Kinsey]] publica una serie d'estudios demográficos en considerar la masturbación y l'atraición homosexual, estudios que revolucionaron el pensamientu americanu y españaron los movimientos homosexuales al reflexar que la masturbación y l'homosexualidá yeren muncho más frecuentes de lo que se creía.&lt;ref name=&quot;Stonewall&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Andrea Weiss, Greta Schiller |títulu=Before Stonewall: the making of a gay and lesbian community |editorial=Naiad Press |añu=1988 |idioma=inglés |isbn=0941483207}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Stonedoc&quot;&gt;''Before Stonewall: The Making of a Gay and Lesbian Community'' (1984), documental empobináu por Greta Schiller; First Run Features&lt;/ref&gt; La Xeneración Beat carauterizar pola estensa crítica a les polítiques del gobiernu americanu y a la sociedá conservadora, introduciendo temes como'l [[agnosticismu]], la espiritualidá alternativa, el consumu de drogues y una idea xeneral de tolerancia escontra les races segregaes y al [[LGBT]], corriente onde destaquen autores como [[Allen Ginsberg]], [[Jack Kerouac]] y [[William S. Burroughs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.poets.org/poetsorg/text/brief-guide-beat-poets |títulu=A Brief Guide to the Beat Poets |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Na década de 1950, apaecen xéneros más esplícitos del ''pulp'' como'l [[Pulp (lliteratura)#Men's Adventure|Men's Adventure]], xéneru dedicáu al públicu masculín que contenía hestories irreales qu'aseguraben ser verdaderes, protagonizaes por un home sobreviviente en rellatos de muerte, atacáu por animales, muyeres deseoses de sexu, exércitos comunistes, etc.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Bill Osgerby |títulu=Playboys in Paradise: Masculinity, Youth and Leisure-Style in Modern America |añu=2001 |editorial=Berg |idioma=inglés |isbn=1859734537}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Don D'Ammassa |títulu=Encyclopedia of Adventure Fiction |añu=2009 |editorial=Infobase Publishing |idioma=inglés |isbn=0816075735}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2004/12/09/books/09stra.html?_r=1 Oh, Those Pulpy Days of 'Weasels Ripped My Flesh'] Artículu de JOHN STRAUSBAUGH del ''[[New York Times]]''&lt;/ref&gt; Asina, a finales de la década de los 50's tamién apaecen otros enfoques más esplícitos como los de la editorial [[Greenleaf Publications]], editorial d'autores anónimos que tuvo envolubrada en diversos discutinios na so historia por publicar hestories pornográfiques y, frecuentemente, con alusiones al sexu esplícito, sexu grupal, sexu casual, adulteriu, mestizaje, asesinatu, [[BDSM]] y a la homosexualidá.&lt;ref&gt;[http://greenleaf-classics-books.com/vintage/collection-history Greenleaf Classics] History&lt;/ref&gt;

En 1957 la Suprema Corte de los Estaos Xuníos d'América determina que'l Hicklin Test (parámetros pa considerar un trabayu como obscenu) yera inválidu y que se consideraría nel casu de que'l material fora catalogáu como obscenu por un estándar mayoritariu y escareciera de valor artísticu (''Roth v United States'').&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; Esti casu dexó la venta comercial de pornografía con calidá d'arte, que dexaría de ser arte cuando amosara xenitales espuestos femeninos (la xurisdicción sobre'l desnudu masculín como obscenu siguió hasta 1962), dando entamu al periodu semi-llegal de la pornografía pa homes heterosexuales conocida como [[Guerres púbiques]] y dexando a revistes como ''Playboy'' siguir nel mercáu nos años 1960 como revista de &quot;fotografía artística&quot; y artículos respetables de periodismu.

==== Yera ''sexploitation'' (1960-1969) ====
A principios de la década de los 60's, el Códigu Hays empieza a debilitase por cuenta de les insistencies artístiques de proteición a la Primer Enmienda y los nuevos parámetros de obscenidad (''sexu ye distintu d'obscenu'') qu'apaecen dempués de los cambeos llegales nes lleis estauxunidenses, dando orixe a la Era Dorada del [[Cine d'esplotación #Sexploitation|''Sexploitation'']], corriente del [[cine d'esplotación]] que enfatiza los detalles sexuales y el desnudu, con una producción de [[cine B]] y exhibíes en teatros especiales denominaos ''grindhouse'' (antecendentes direutos de los ''cines porno'' que surdieron nos años 1970, dedicaos a presentar películes ''exploitation'' y obligaos a siguir regles d'almisión que llindaben la entrada a mayores d'edá).&lt;ref name = &quot;sleaze&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Jeffrey Sconce |títulu=Sleaze Artists: Cinema at the Margins of Taste, Style, and Politics |añu=2007 |editorial=Duke University Press |idioma=inglés |isbn=0822339641}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Tony Nourmand, Graham Marsh |títulu=X-rated: adult movie posters of the 60s and 70s |añu=2003 |editorial=Snoeck |idioma=inglés |isbn=9053494332}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Promises promises poster 01.jpg|thumb|200px|Promocional de ''Promises! Promises!'' (1963).]]

El xéneru ''Sexploitation'' foi altamente popular nos años 60's, valiéndose de publicidá eróticu qu'apenes cubría los requerimientos oficiales de censura y qu'alvertía que la entrada taba acutada a mayores d'edá; a pesar de los sos apegos llegales, el cine ''sexploitation'' taba frecuentemente envolubráu en discutinios de obscenidad.&lt;ref name=&quot;sleaze&quot; /&gt; Delles películes del xéneru inclúin: ''[[The Twilight Girls]]'' (1961), ''[[Nude on the Moon]]'' (1961), ''[[Daughter of the Sun]]'' (1962), ''[[House of Women]]'' (1962), ''[[Satan in High Heels]]'' (1962), ''[[Scum of the Earth!]]'' (1963), ''[[Lorna (película)|Lorna]]'' (1964), ''[[Faster, Pussycat! Kill! Kill!]]'' (1965), ''[[Orgy of the Dead]]'' (1965), ''[[Mudhoney]]'' (1965), ''[[I Am Curious]]'' (1967), ''[[Space-Thing]]'' (1968), ''[[The Smashing Bird I Used to Know]]'' (1969), ''[[Language of Love]]'' (1969) y ''[[The Secret Sex Lives of Romeo and Juliet]]'' (1969). El Sexploitation algama'l so máximu grau de producción nos años 1970 cola llegada del ''Porno Chic'', valiéndose de nuevos xéneros como'l ''Nunsploitation'', el ''Women in Prison'' y el ''Nazisploitation''.

Nel añu 1962 la Suprema Corte de los Estaos Xuníos d'América determina, dempués de retener delles revistes ''beefcake'' del fluxu postal por considerales obscenes y &quot;non enviables&quot;, que'l desnudu masculín tien d'afaese a los mesmos parámetros de obscenidad que s'aplicaben al desnudu femenín dende l'añu 1957 (''Manual Enterprises v. Day'').&lt;ref name=&quot;gaypornhis&quot; /&gt; Nesta nueva corriente de fotografía homoerótia masculina apaecen artistes como [[Jim French]] (fundador de la compañía [[COLT Studio Group]], productora de pornografía gay que va tener gran importancia nel periodu del ''porno chic'' y la ''crisis del SIDA''), en que les sos publicaciones apaecía col seudónimu Rip Colt y cineastes de cine esperimental como [[Kenneth Anger]] con ''[[Scorpio Rising]]'' (1964) y [[Andy Warhol]] con películes como [[Blow Job (película)|''Blow Job'']] (1964), ''[[Vinyl (película)|Vinyl]]'' (1965) y [[Flesh (película)|''Flesh'']] (1968). A mediaos de los 60's apaez una versión formal del [[Movimientu de lliberación LGBT]], que va intensificase a partir del añu 1969 nos [[Disturbios de Stonewall]], caracterizándose por defender la idea de que la efeutividá del movimientu basar na [[Salir del armariu|visibilidá sexual]].&lt;ref name=&quot;Stonedoc&quot; /&gt; Na [[cultura gay]] sale a la lluz la subcultura [[leather]], subcultura sexual ''underground'' carauterizada pola influencia ''greaser'' y el hipermasculinismo, que va floriar hasta los años 1970.&lt;ref name=&quot;gaypornhis&quot; /&gt;

La subcultura ''[[hippie]]'' ye fundamental nel desenvolvimientu de la revolución sexual y la transición de los ideales sociales al periodu del [[posmodernismu]] cultural, yá que imponen una filosofía de sexualidá relaxada que yera incluyente y tolerante al respective de temes condergaes socialmente como la fornicación (camudando los ideales matrimoniales escontra la muyer que la amestaben a la [[castidá]] y el recato), la interracialidad (camudando les visiones sociales sobre l'amiestu de races y favoreciendo el [[movimientu polos derechos civiles n'Estaos Xuníos]]), la homosexualidá (favoreciendo'l surdimientu políticu de la identidá LGBT y los sos posteriores movimientos sociales) y el ''sexu alternativo'' (popularizando idees que redefiníen les práutiques sexuales como'l sexu tántrico, el sexu espiritual, el sexu grupal, el [[sexu casual]] y la [[heteroflexibilidad]]).&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Micah L. Issitt |títulu=Hippies: A Guide to an American Subculture: A Guide to an American Subculture |añu=2009 |editorial=ABC-CLIO |idioma=inglés |isbn=0313365733}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Routledge |títulu=The Gay and Lesbian Liberation Movement |añu=2014 |editorial=Routledge |idioma=inglés |isbn=1136644261}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=John Bassett Mccleary |títulu=Hippie Dictionary: A Cultural Encyclopedia of the 1960s and 1970s |añu=2013 |editorial=Random House LLC |idioma=inglés |isbn=0307814335}}&lt;/ref&gt; La [[segunda fola del feminismu]] naz na segunda metá del sieglu XX cola publicación internacional de ''[[Le Deuxième Sexe]]'' (''El Segundu Sexu''; 1949) de [[Simone de Beauvoir]] en 1953.&lt;ref&gt;[http://voices.yahoo.com/feminism-waves-brief-overwiew-first-second-568867.html Feminism in Waves: A Brief Overwiew of the First, Second and Third Wave] Artículu de Mountain Writer en ''[[Yahoo!]] Voices''&lt;/ref&gt; El movimientu vese influyíu pola venta llibre d'[[Píldora anticonceutiva oral combinada|anticonceutivos orales]] y l'apaición de lliteratura qu'analizaba de forma crítica les postures del [[sexismu]], la llibertá procreativa y los [[rol de género|roles de xéneru]] tradicionales na muyer como los ensayos ''Sex and the Single Girl'' (1961) de [[Helen Gurley Brown]] y ''The Feminine Mystique'' (1963) de [[Betty Friedan]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Robert Jütte |títulu=Contraception: A History |añu=2008 |editorial=Polity |idioma=inglés |isbn=0745632718}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Maxine B. Craig |títulu=Black is beautiful: personal transformation and political change |añu=1995 |editorial=University of California, Berkeley |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nel añu de 1965 apaez la revista inglesa [[Penthouse (revista)|''Penthouse'']] so la direición de [[Bob Guccione]], pero consigue algame internacional cola publicación n'Estaos Xuníos nel añu 1969 cola principal intención de competir col conteníu de la revista ''Playboy'', caracterizándose por fotografía muncho más venturera qu'amosaba xenitales femeninos y vellu púbicu, nuna intención por atraer al públicu masculín que buscaba escenes más ''risqué''. N'años siguientes, ''Penthouse'' redefinió la pornografía, al incluyir fotografía ''hardcore'' con sexu penetrativo, amás de ser la primer revista n'amosar [[vulva|vulves]] y [[Anu humanu|anos]] femeninos de manera gráfica.&lt;ref&gt;[http://www.theguardian.com/theobserver/2004/feb/01/features.magacín87 Boom and bust] Artículu n'inglés en ''The Observer''; consultáu mayu 8 de 2014&lt;/ref&gt;

Nel añu de 1969 la Suprema Corte de Xusticia de los Estaos Xuníos d'América retira los cargos llevantaos contra un home que tenía pornografía en video pa usu personal (''Stanley v Xeorxa'').&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; Nel mesmu añu, [[Dinamarca]] convertir nel primer país en llegalizar la pornografía, lo que derivó na alta producción de películes con material pornográfica ente los años 1970 a 1974.&lt;ref name=&quot;porneu&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Lisa Z. Sigel |títulu=International Exposure: Perspectives on Modern European Pornography, 1800-2000 |añu=2005 |editorial=Rutgers University Press |idioma=inglés |isbn=0813535190}}&lt;/ref&gt;

==== ''Porno chic'' (1970-1989) ====
{{VT|Edá d'Oru del porno}}

La recién llegalización de la pornografía en Dinamarca dexó la producción de dos documentales fundamentales na historia de la pornografía: ''Censorship in Denmark: A New Approach'' (1970) y ''Sexual Freedom in Denmark'' (1970), documentales que fueron públicamente exhibíos n'Estaos Xuníos. ''Censorship in Denmark: A New Approach'' (1970) contenía distintes formes de pornografía y sexu real, empecipiando la categoría del [[sexu real]] (inglés: ''unsimulated sex'') na cinematografía ''mainstream'' que desafiaba conceutos como'l sexu simulao, anque esta categoría yá tenía dellos antecedentes en películes europees como ''[[Un Chant d'Amour]]'' (1950), ''[[Gift (película de 1966)|Gift]]'' (1966) y la serie documental ''[[They Call Us Misfits]]'' (1967).&lt;ref name=&quot;porneu&quot; /&gt; Los documentales safaron les polítiques de censura n'Estaos Xuníos pola so &quot;conteníu educativo&quot; pos formalizaba una tema de &quot;importancia social&quot;, redefiniendo les morales estauxunidenses sobre la exhibición abierta de pornografía.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; A principios de los 70's empiecen a producise, de forma masiva, gran cantidá de películes erótiques o pornográfiques en Dinamarca nes que destaquen la serie de películes ''[[Bedside-films]]'' (1970-1976) y la serie de películes ''[[Zodiac-films]]'' (1973-1978).

[[Ficheru:Deep throat PD poster (restored).png|thumb|200px|Cartelu promocional de la película ''[[Gargüelu fondu (película)|Deep Throat]]'' (1972).]]

''[[Mona la ninfa virxe|Mona the Virgin Nymph]]'' (1970) foi la primer película pornográfica en llograr una amplia distribución y recaldación económica. La película fala d'una muyer llamada Mona que lu promete a la so madre permanecer virxe hasta llegar al matrimoniu; por discutinios llegales, la película orixinal tuvo que ser exhibida ensin creitos actorales, so una producción anónima (más tarde revelaríase que foi producida por [[Bill Oscu]] y empobinada por [[Michael Benveniste]] y [[Howard Ziehm]]) que la distribuyó por diversu cines porno y teatros ''grindhouse'' nes principales ciudaes d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.filmsite.org/sexinfilms21.html |títulu=Sex in Films (1970's) |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}&lt;/ref&gt; Un añu más tarde, ''[[Boys in the Sand]]'' (1971) convertir na primer película pornográfica gai de mayor distribución abierta y recaldación económica, amás de ser la primer película pornográfica n'exhibir creitos actorales y la primer película pornográfica n'asonsañar el títulu d'una película (parodia del títulu de la película ''[[Los mozos de la banda (película)|The Boys in the Band]]'').&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/20080506193633/http://www.pornographygirl.com/ |títulu=Pornography Girl}}&lt;/ref&gt;

''[[Gargüelu fondu (película)|Deep Throat]]'' (1972) ye consagrada como la película pornográfica de mayor distribución y recaldación na década de 1970, consagrada como un iconu de la revolución sexual y un iconu del ''porno chic'' (Yera Dorada de la Pornografía), periodu nel que ver pornografía convertir en daqué ''[[Cultura chic|chic]]'' (con estilu, con clase, popular).&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; ''Deepthroat'' incluyó una trama absurda que conectaba les escena sexuales, amás d'un [[soundtrack]] ''chillout'' con diverses pistes de xéneros como'l ''[[funk]]'' y ''[[lounge]]''. La película tuvo un gran algame n'Estaos Xuníos y otros países, anque tuvo suxeta a les xurisdicciones sobre la pornografía, polo que tuvo prohibida la so exhibición en delles locaciones d'Estaos Xuníos. La película contenía creitos con seudónimos como &quot;[[Lou Perry]]&quot; pal productor Louis Peraino y &quot;[[Linda Lovelace]]&quot; pa l'actriz principal Linda Susan Boreman, amás d'humor ocasional y efeutos de soníu humorísticos de fondu como [[Campana (preséu)|campana]]s y [[pirotecnia]] para enfatizar los [[orgasmu|orgasmos]] de Lovelace.&lt;ref name=&quot;porno chic&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Brian McNair |títulu=Porno? Chic!: How Pornography Changed the World and Made it a Better Place |añu=2013 |editorial=Routledge |idioma=inglés |isbn=0415572908}}&lt;/ref&gt;

Dempués de los disturbios nel Stonewall Inn en 1969, la comunidá LGBT llogró mayor visibilidá social, nesti enclín surde una nueva cultura d'homes gais en [[California]] conocida como ''[[Capo clone]]'', cultura qu'apoderaba les carauterístiques del home homosexual de la clase obrera.&lt;ref name=&quot;butch factor&quot;&gt;The Butch Factor (2009) - Documental empobináu por Christopher Hines; Rogue Culture Inc.&lt;/ref&gt; De la mesma manera, sale a la cultura popular la subcultura ''leather'' que se caltuviera de callao por delles décades dende la Segunda Guerra Mundial, subcultura fundamental na perspeutiva homosexual de la pornografía y la industria del sexu. [[Tom of Finland]] ye'l máximu iconu del ''leather'', responsable d'asitiar el ''leather'' y otros fetiches (marineros, obreros, ''[[biker]]s'' y ''[[cowboy]]s'') dientro del imaxinariu de la pornografía gai colos sos cómics y arte hipermasculinista qu'aponderaba'l tamañu de los xenitales y nalgues de los sos personaxes y que enfatizaba escenes hipersexualizadas de sexu ''rough'', BDSM y ''[[Cancaneo|cruising]]''.&lt;ref&gt;[http://tomoffinlandfoundation.org/foundation/touko.html Tom of Finland Biography] ''Tom of Finalnd Foundation''&lt;/ref&gt;

En 1973 la Suprema Corte de Xusticia de los Estaos Xuníos d'América determina que pa considerar un trabayu como obscenu tendrán de siguise los parámetros del ''Miller Test'': (1) si una persona promediu, considerando estándares &quot;de la comunidá&quot;, considera al trabayu, na so totalidá, como una obra d'interés lascivo; (2) si'l trabayu retrata, de manera ofensiva, actos que la so representación una llei claramente proscribe; y (3) si'l trabayu, tomáu na so totalidá, escarez de valor dende un puntu de vista lliterariu, artísticu, políticu o científicu (''Miller v California''). El trabayu sería namái consideráu obscenu cuando estos trés parámetros tuvieren presentes, lo que dexó finalmente la &quot;llegalidá de la pornografía&quot;, pos la mayoría de los trabayos cinematográficos ya impresos nun cumplíen con estos trés parámetros.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt; Esti cambéu llegal y la popularidá del [[VHS]] como dispositivu domésticu, dexaron la distribución masiva de la pornografía nesti formatu hasta finales de la década de 1990, cuando Internet empieza a ganar popularidá ya industrialízase el formatu [[DVD]].

[[Ficheru:Farmers daughters poster.jpg|thumb|left|200px|Promocional de ''Farmer's Daughters'' (1976).]]

Delles películes pornográfiques, significatives del periodu ''porno chic'' dempués de ''Deepthroat'', inclúin: ''[[Behind the Green Door]]'' (1972), ''[[The Devil in Miss Jones]]'' (1973), ''[[Resurrection of Eve]]'' (1973), ''[[The Cheerleaders]]'' (1973), ''[[Memories Within Miss Aggie]]'' (1974), ''[[The Private Afternoons of Pamela Mann]]'' (1974), ''[[Flesh Gordon]]'' (1974), ''[[Sensations (película)|Sensations]]'' (1975), ''[[The Story of Joanna]]'' (1975), ''[[A Dirty Western]]'' (1975), ''[[Alicia nel país de les pornomaravillas|Alice in Wonderland]]'' (1976), ''[[Through the Looking Glass]]'' (1976), ''[[The Opening of Misty Beethoven]]'' (1976), ''[[Spirit of Seventy Sex]]'' (1976), ''[[Inside Jennifer Welles]]'' (1977), ''[[Debbie Does Dallas]]'' (1978), ''[[Pretty Peaches]]'' (1978), ''[[Inside Désirée Cousteau]]'' (1979), ''[[Taboo (serie fílmica)|Taboo]]'' (1980), ''[[Talk Dirty to Me (película de 1980)|Talk Dirty to Me]]'' (1980), ''[[Insatiable (película de 1980)|Insatiable]]'' (1980), ''[[Nightdreams]]'' (1981), ''[[Café Flesh]]'' (1982) y ''[[Reel People]]'' (1984). Dellos productores del ''porno chic'' inclúin [[Bill Oscu]], [[Alex de Renzy]] y [[Radley Metzger]]; dellos actores inclúin: [[Linda Lovelace]], [[Marilyn Chambers]], [[Annette Haven]], [[Georgina Spelvin]], [[John Holmes]], [[Johnnie Keyes]], [[Kay Parker]], [[Robert Kerman]], [[Annie Sprinkle]], [[Candida Royalle]], [[Juliet Anderson]], [[Harry Reems]], [[John Leslie (actor)|John Leslie]], [[Ron Jeremy]], [[Paul Thomas (actor porno)|Paul Thomas]], [[Desireé Cousteau]], [[Jennifer Welles]], [[Gloria Leonard]], [[Billy Dee]], [[Lisa De Leeuw]], [[Jacqueline Lorains]], [[Colleen Brennan]], [[Nina Hartley]], [[Seka]], [[Traci Lords]], [[Taija Rai]] y [[Vanessa del Río]].

Delles películes de pornografía gay nel ''porno chic'' inclúin: ''[[Nights in Black Leather]]'' (1973), ''[[That Boy]]'' (1974), ''[[Kansas City Trucking Co.]]'' (1976), ''[[El Paso Wrecking Corp.]]'' (1978), ''[[A Night at the Adonis]]'' (1978), ''[[L.A. Tool &amp; Die]]'' (1979) y ''[[The Bigger the Better]]'' (1984). [[Jean-Daniel Cadinot]] ye unu de los productores de pornografía gay más famosos del periodu del ''porno chic''. Dellos actores del ''porno chic'' inclúin: [[Zebedy Colt]], [[Jamie Gillis]], [[Peter Berlin]] y [[Jack Wrangler]].

Na era del ''exploitation'' y el cine ''[[Cine gore|gore]]'' nos 70's apaez una película que definió les postures feministes sobre la pornografía, [[Snuff (película)|''Snuff'']] (1976). La película retrataba la historia d'una muyer envuelta nuna [[secta]] ocultista nuna rexón d'[[Arxentina]], que ye asesinada en siendo abusada sexualmente por homes d'identidá desconocida. La película, a pesar de tener escenes de sexu real, nun foi catalogada como película pornográfica y foi promocionada como película ''[[videos snuff|snuff]]'' (meses dempués afayóse que l'asesinatu vistu na película foi actuáu, anque popularizó les lleendes urbanes d'asesinatu real nel cine y, poques gracies, el términu ''snuff'' na cultura popular). La película españó la crítica feminista por retratar l'asesinatu ensin sentíu d'una muyer inocente que ye oxetu d'abusu sexual, avivando les crítiques escontra'l sexismu na pornografía y el sometimientu de la muyer pal prestar del home na industria del sexu y la prostitución. Esta filosofía intensificó les [[guerres feministes pol sexu]] (alderiques feministes ente los años 1970 y los años 1980 que trataron les postures sobre temes como la pornografía, la industria del sexu, la prostitución, la homosexualidá, la bisexualidá, el tresxéneru y el BDSM) y estremó al feminismu en dos ideoloxíes: el [[feminismu anti-pornografía]] que considera a la pornografía como un símbolu sexista de represión y sometimientu de la muyer, y el [[feminismu pro-sexu]] que considera a la pornografía como una representación de empoderamiento y llibertá sexual autónoma de la muyer.&lt;ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;

Ante les nueves escenes feministes y la diversidá d'opiniones sobre la pornografía, apaez la revista ''[[Playgirl]]'' en 1973, consagrándose como la primer revista pornográfica con enfoque feminista (definiendo lo que güei se conoz como [[pornografía feminista]] o ''female friendly''). ''Playgirl'' apaez enfocada a les muyeres heterosexuales como una respuesta contra-sexista a la revista ''Playboy'', pos se caracterizó por fotografíes estilu ''beefcake'' d'homes físicamente curiosos (razón pola qu'un porcentaxe considerable de los sos consumidores son homes gais) y, dacuando, fotografíes d'escenes ''hardcore'' que yeren más sensibles al gustu femenín, pos enfatizaban l'erotismu y otros elementos sensuales qu'oldeaben cola burda pornografía de publicaciones como ''Playboy'', ''[[Hustler]]'' y ''Penthouse''.

==== Pornografía dende 1990-2008 ====
[[Ficheru:Holly Sampson - My First Sex Teacher Vol. 18 cover original.jpg|thumb|right|200px|Portada de ''My First Sex Teacher Vol. 18''.]]

A mediaos de los años 1990, apaez la pornografía en formatu DVD, dexando una distribución mayor de material erótico. Ente 1995 y 2000, delles empreses productores de pornografía incorporar a Internet y abren los sitios oficiales de les sos marques, tales como la revista ''Playboy'' en 1994 y la revista ''Hustler'' en 1995. Esi mesmu añu, incorpórase al algame d'Internet el serviciu de videoconferencia que fizo posible la capitalización de ''live cams'' y servicios de ''cyber sex''. L'anonimatu, l'accesibilidá y la asequibilidad convirtieron a Internet nun depósitu incomprable de pornografía a partir de los años 2000, dexando l'accesu a los sos usuarios a conteníu, videos, fotografíes, xuegos y servicios como ''sex cams'' y ''hookups'', anque tamién dexó un algame anónimu de pornografía de calter illegal.

A finales de los años 1990, l'actriz [[Jenna Jameson]] ye consagrada como ''The Queen of Porn'' (La Reina del Porno). Jameson convertir na imaxe de la industria de la pornografía con una carrera de quince años (1993-2008) que la asitió como l'actriz pornográfica más famosa con más de 100 películes qu'inclúin: ''Up and Cummers 11'' (1994), ''Flashpoint'' (1998), ''Virtual Sex with Jenna Jameson'' (1999) y ''Brianna Loves Jenna'' (2001). La película pornográfica más vendida de la historia ye la ''[[sex tape]]'' de [[Pamela Anderson]] y [[Tommy Lee]].&lt;ref&gt;Pornography: A Secret History of Civilisation (2000) - &lt;/ref&gt;

==== La pornografía n'Internet ====
{{AP|Pornografía n'Internet}}

Los sitios públicos de ''[[Serviciu d'agospiamientu de videos|video host]]'' ''[[Pornhub]]'', ''[[Redtube]]'' y ''[[YouPorn]]'' apaecen na segunda metá de los años 2000, anguaño marques alministraes pola compañía d'intelixencia informática ''[[MindGeek|Manwin Media]]'' (''MindGeek''). ''Manwin Media'' ye la compañía más grande de pornografía ''en llinia'' nel mundu con estudios pornográficos como ''[[Brazzers]]'', ''[[Men.com]]'', ''[[Digital Playground]]'', ''[[Reality Kings]]'', ''[[Mofos]]'', ''[[JuicyBoys]]'' y ''[[Tranny Surprise]]'', amás de páxines de ''video sharing'' que se menten embaxo. Los estudios en llinia de pornografía rexistren, anguaño, les sos ventes en suscripciones y membresías d'accesu garantizáu, amás de que la mayoría incorporen tiendes en llinia qu'ufierten les producciones propies de la compañía en formatu DVD o [[Blu-ray]], amás de xuguetes sexuales, ropa, ''memorabilia'', etc. La gran mayoría de los estudios pornográficos incorporen la teunoloxía HD pa la filmación de les sos producciones, amás d'espublizase en sitios de ''video host'' y servicios de cites en llinia y ''hookups''. Sitios como ''[[Vimeo]]'' y ''[[Tumblr]]'', polos sos términos de conteníu non tan estrictos, dexen la circulación de pornografía nos sos sitios, a pesar de nun ser sitios pornográficos, lo que denota una nueva cultura ([[Xeneración XXX]]) acostumada a la pornografía.

La distribución d'estes películes per Internet desenvolver a partir, aprosimao, de 2008. Primero por membresía, dempués por venta o arriendu de copies dixitales (archivos). Llueu se crearon plataformes como ''[[Pornhub]]'', ''[[Redtube]]'', ''[[YouPorn]]'', ''[[Tube8]]'', ''[[XTube]]'', ''[[Spankwire]]'', ''[[Keezmovies]]'', ''[[Extremetube]]'', ''[[Sextube]]'' y ''[[GayTube]]'', y munches más pequeñes. Dexen que cualesquier que se declare d'edá llegal puede upload los archivos que-y dean la gana, y dada la gran baxada en costo (bastaba cualesquier smartphone). abondaben les amadoras. (Los varones namái interesaben nel pequeñu mercáu gai.) Dalgunes quieran aportar a actriz, dalgunes vienden los sos archivos al traviés de la plataforma pero otres facer pol puru gustu d'exhibise y ayudar a masturbadores llegar al orgasmu. Amás, estes abondoses amadoras pueden faer actos estremos -- la [[tortura]] y la [[escatoloxía]], por casu -- refugaes por que les compañíes grandes, que'l so riesgu yera enforma mayor.

D'ellí, videos fechos por amaturgas que crecíen bien de, apaecía llueu una cantidá de material robada. Esto podía ser sesiones de webcam que la so grabación y distribución ensin permisu son crímenes. Y munches escenes cortaes de películes porno, suprimiendo los datos identificativos. Les plataformás nun toleren estos robos; si quéxase'l dueñu d'un videu lo bájan nel intre. Pero son tsntos los videos -- solo una plataforma puede recibir 5.000 videos nuevos acaldía -- que ye imposible esaminalos toos. La situación estä fuera de control, nin puede controlase. Tuvo un efeutu marcáu sobre les empreses pornográfiques, que les sos ventes baxaron (2016) más del 50%.

ref name=&quot;pornhis&quot; /&gt;

== Tipos de pornografía ==
Anque pueden realizase delles clasificaciones según los participantes, la temática o les postures, una forma bien estendida d'arrexuntar los xéneros pornográficos ye de menos a más esplícitu (yá sían les postures de pose o les aiciones representaes). D'esta manera taríen:

=== ''Softcore'' ===
{{AP|Porno softcore}}
Ye'l xéneru pornográficu nel que les escenes de sexu nun s'amuesen de forma esplícita. Nel cine y la televisiónsobremanera, nun inclúi primeros planos de xenitales (masculinos nin femeninos) y tampoco amuesa en detalle penetraciones y felaciones. Los actores o modelos suelen tapar una parte de los sos cuerpos. Esti xéneru haber practicáu y practiquen munches muyeres y homes más o menos famosos, como [[Demi Moore]] na película [[Striptease]]. Tamién s'emplega na publicidá, anque esti usu foi criticáu por organizaciones feministes.

=== ''Hardcore'' ===
{{AP|Porno hardcore}}
Ye'l xéneru pornográficu más estremu, pos amuesa explícitamente l'actu sexual, yá sía vaxinal, añal o oral, o con aparatos o cualesquier otru tipu d'instrumentos.

Esti tipu de pornografía subdividir según la orientación sexual: heterosexual, homosexual (masculín o femenín) y bisexual. Les primeres películes pornográfiques y la gran mayoría de les películes actuales son heterosexuales; les películes homosexuales son les segundes más vendíes y producíes. Esiste tamién la variante del xéneru [[transexual]] y la [[zoofilia]] (actos sexuales con animales).

=== ''Mediumcore'' o pornografía convencional ===
Ye aquella onde los modelos enseñen la totalidá del cuerpu en postures más o menos provocatibles.

Les famoses revistes ''[[Playboy]]'' o ''[[Penthouse]]'' son quiciabes los exemplos más conocíos d'esti tipu de pornografía. Magar esistir clasificaciones que les asitien nel apartáu anterior.

=== ''Posporno'' ===
{{AP|Posporno}}

El postporno o posporno busca deliberadamente [[subversión|subvertir]] les regles del porno tradicional (y, con ello, de los modelos de sexualidá que la sofiten) con fines [[política|políticos]] (sirvir de mediu a l'articulación d'otres sexualidaes posibles, ayenes a los cánones hexemónicos).&lt;ref&gt;Orgaz Alonso, S. Christian y Ruxas Martínez-Novillo, Javier. [http://www.fes-web.org/archivos/congresos/congresu_10/grupos-trabayo/ponencies/379.pdf Teunoloxíes, sexualidaes y rellaciones de poder nes formes de clasificación del porno n'internet] Páx.17 Nota 11 &lt;/ref&gt;

El conceutu «postporno» foi introducíu pol fotógrafu eróticu Wink van Kempen y popularizáu pola activista, [[trabayador sexual|trabayadora sexual]] y artista [[Annie Sprinkle]]. Desenvolver na década de los años 1990 n'EEXX y Canadá conectáu col activismu [[queer]] y el post-feminismu.&lt;ref&gt;SociologiaGeneroURJC [http://sociologiagenerourjc.wikispaces.com/Postporno,+una+nueva+forma+de+faer+pol%C3%ADtica Postporno, una nueva forma de faer política]&lt;/ref&gt; Surdió como un nuevu estatutu de la representación sexual: al traviés d'una [[deconstrucción]] de la [[Heterosexualidá obligatoria|heteronormatividad]] y naturalización, Sprinkle fíxonos pensar nel sexu como una categoría abierta pal usu y apropiación del prestar más allá del marcu de victimización de la [[censura]] y el [[tabú]]. El movimientu atópase güei activu y resulta correspondese con un ambiente creativo y revolucionario que nos llama a cavilgar sobre lo que ye una imaxe pornográfica, lo que ye'l [[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]], y tou lo que, a última hora, plantégase'l llamáu [[Feminismu#Tercer Fola|transfeminismo]]&lt;ref&gt;Salanova, Marisol [http://web.archive.org/web/http://www.marisolsalanova.es/files/paper%20xenero%20indescifrable.pdf Xéneru indescifrable:videoarte, Machinima y postporno] Páx.6&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Salanova, Marisol [http://riunet.upv.es/bitstream/handle/10251/15289/SALANOVA-MARISOL.pdf Oríxenes de la iconografía BDSM na estética postporno] Valencia, xunu de 2011 Páx.50&lt;/ref&gt;

Ye llabor de la postpornografía faer qu'otres sexualidaes y otres práutiques sexuales salten al panorama públicu y, por tanto, políticu; el so discursu críticu revisa la historia del porno dende'l [[Feminismu#Tercer Fola|post-feminismu]] y les [[Movimientu de lliberación LGBT|lluches homosexuales]] pa ganar un espaciu de representación y consumu de la sexualidá y dexar la visibilización de lo otru, antes ausente na pornografía. El postporno, entendíu como representación propia del [[teoría queer|movimientu queer]], alluga nel so centru dinámiques de empoderamiento, n'estrecha rellación con estratexes d'apropiación; ye toma de poder en sí mesmu, pero tamién representación d'apropiaciones posibles y creador por tantu de realidaes disidentes del discursu normativu.&lt;ref&gt;García del Castillo, Alberto. [http://iconu14.net/ojs/index.php/iconu14/article/view/58/65 Asaltu al poder nel porno. Apropiación y empoderamiento nes narraciones postpornográficas] En Revista Iconu 14, 2011, Añu 9 Esp., páxs. 361-377. ISSN 1697-8293. Madrid (España)&lt;/ref&gt;

== Pornografía infantil ==
{{AP|Pornografía infantil}}

Denominar '''[[pornografía infantil]]''' a toa representación de [[menor d'edá menores d'edá]] de cualesquier [[sexu]] en conductes sexualmente esplícites. Puede tratase de representaciones visuales, descriptives, como por casu en ficción, o inclusive sonores.

&quot;'''Pornografía'''&quot; ye un términu difícil de delimitar, sicasí cuando se trata de pornografía infantil, ésta atópase espresamente definida nel protocolu facultativu de la [[Convención sobre los Derechos del Neñu]] de la [[Organización de les Naciones Xuníes]] nos siguientes términos:

{{Cita|
Artículu 2
A los efeutos del presente Protocolu:
c) Por pornografía infantil entiéndese toa representación, per cualesquier mediu, d'un neñu dedicáu a actividaes sexuales esplícites, reales o simulaes, o toa representación de les partes xenitales d'un neñu con fines primordialmente sexuales.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/20040627024448/http://untreaty.un.org/English/notpubl/iv-11c_sp.doc Protocolu facultativu de la Convención Sobre los Derechos del Neñu relativu a la venta de neños, la prostitución infantil y l'usu de neños na pornografía-Naciones Xuníes]&lt;/ref&gt;}}

== Llegalidá ==
[[Ficheru:Pornography laws.svg|thumb|right|400px|Mapa del mundu de la pornografía (18 +) ley
{{Lleenda|#47c223|La pornografía ye llegal}}
{{Lleenda|#ece117|La pornografía ye llegal con delles restricciones}}
{{Lleenda|#800000|La pornografía ye illegal}}
{{Lleenda|#b4b4b4|Información non disponible}}]]
La situación llegal de la pornografía depende de cada país y del tipu de material. En dellos países toles formes de la pornografía son illegales, ente qu'otros tienen lleis bien lliberales sobre la pornografía d'adultos. Los actores que participen en películes pornográfiques tienen de ser [[mayoría d'edá mayores d'edá]].

* Nos Estaos Xuníos, de fechu casi tou ye llegal menos la pornografía infantil; dende 2000 hubo un namái casu d'un pornógrafu procesáu, [[Max Hardcore]] (Paul Little), quien cumplió trés años de prisión poles sos películes estremes, en qu'abondaben actrices maltrataes, actos sexuales estremos, munches vegaes con orina, y actrices adultes qu'asonsañaben ser menores. Les restricciones que s'han autoimpuesto les compañíes obliguen a los actores a sometese a exámenes médicos regularmente con cuenta de detectar [[enfermedá de tresmisión sexual|enfermedaes de tresmisión sexual]], sobremanera [[sida]], anque abonden otres enfermedaes como'l [[herpes simple]]. El [[condáu de Los Angeles]], centru hasta agora (2016) de la industria porno estauxunidense, impunxo l'usu del [[condón]] nel rodaxe de películes pornográfiques; munches empreses, que creen que películes con condones viéndense mal, falen de camudase. El sexu con animales non se filma, por medrana d'un procesu; películes con orina o fieces provienen de pequeñes compañíes especializaes, que nun intenten vender los sos productos al gran públicu.
* La [[pornografía infantil]] ta prohibida en tolos países.{{ensin referencies}}
* Munches llexislaciones acuten la pornografía qu'amuesa actos violentos o con animales.
* En dellos países [[Islam|islámicos]], tou tipu de pornografía ye illegal, hasta'l puntu de que puede afectar inclusive a billetes bancarios (por casu, un billete francés que reproducía'l conocíu cuadru ''[[La Llibertá guiando al pueblu]]'' foi consideráu pornográficu en dellos países [[integristes]], yá que nesta obra'l personaxe central femenín amuesa un pechu descubiertu).{{Añedir referencies}}
* Na [[República Popular China]] toles formes de la pornografía son illegales.&lt;ref&gt;http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2009/eap/135989.htm&lt;/ref&gt; Según tamién en [[Corea del Norte]].

== Opiniones sobre la pornografía ==
{{Non neutralidá}}
[[Ficheru:Salman-Rushdie-1.jpg|thumb|Salman Rushdie defende la pornografía como indicador de la llibertá d'espresión.]]

Anguaño esiste una corriente de pensamientu que considera a la pornografía como una nueva forma d'arte, que tien por oxetu amosar la guapura de la sexualidá humana. Los que sostienen esti paecer señalen que munches formes d'arte nun principiu fueron feches de menos, infravaloradas o incomprendidas, como asocedió coles obres d'arte del [[Postimpresionismu]] del pintor holandés [[Vincent Van Gogh]], al cual nunca reconocióse-y nengún valor significativu a les sos obres mientres la so vida. Tantu foi asina qu'inclusive una señora de la so dómina usó unu de los sos cuadros pa tapar un fuexu del so gallineru. Manifiesten que'l mundu camuda costantemente y siempres camudó, que camuden los intereses o apaecen nuevos intereses, y camuda l'arte y apaecen nueves formes d'arte.

Delles persones, como'l productor de pornografía [[Larry Flynt]] y l'escritor [[Salman Rushdie]], argumentaron que la pornografía ye vital pa la llibertá y que una sociedá llibre y civilizao ten de ser xulgada en función de la so disposición a aceptar la pornografía.&lt;ref name=&quot;TimesRushdie&quot;&gt;{{cita publicación |url= http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article466971.ece |títulu= Porn is vital to freedom, says Rushdie |fechaaccesu=8 de payares de 2007 |apellíu= Baxter |nome= Sarah|coautores= Brooks, Richard |fecha=8 d'agostu de 2004 |obra= Times Online |editorial= Times Newspapers |urlarchivu= http://www.webcitation.org/5TD5Q8UAz |fechaarchivu=8 de payares de 2007 |cita= Pornography exists everywhere, of course, but when it comes into societies in which it's difficult for young men and women to get together and do what young men and women often like doing, it satisfies a more xeneral need.... While doing so, it sometimes becomes a kind of standard-bearer for freedom, even civilisation. |allugamientu=London}}&lt;/ref&gt; Esta teoría vese reforzada pol fechu de que bien pocos réximes dictatoriales dexen o dexaron la pornografía; yá sían estos [[confesional]]es, como la [[España]] de [[Franquismu|Francisco Franco]], o [[comunismu|comunistes]], como la [[Kampuchea Democrática]].{{ensin referencies}}

Per otru llau, la so esistencia provoca un fuerte refugu en determinaes cultures o sectores conservadores de la sociedá. En contra de la pornografía arguméntase que:

* Puede convertise nun viciu adictivu gafíu pal individuu.
* Que ye degradante pa la muyer. Sicasí, esti argumentu perdió daqué de fuercia desque s'empezaron a faer producciones pornográfiques especialmente pensaes pa prestar al públicu femenín. Amás, delles actrices de porno norteamericanes dixeron en públicu que para elles nun ye degradante; per otra parte, deféndese que les muyeres tienen de tener la opción de faer daqué degradante, si ta bien pagu.
* Que ye utilizada con fines comerciales.
* Que la pornografía esplota la libido, erotizando el celebru.
* Qu'ésta induz a persones ensin criteriu formáu a objetizar al sexu opuesto.
* Que los individuos con probe formación moral y cultural pueden ser inducíos por aciu la so llectura o visualización, a esplorar les sos propies fantasíes libidinosas transgrediendo valores éticos y considerándolo ofensivu pa les bones costumes.
* Que la pornografía namái ye pa individuos con criteriu formáu.
* Que desvirtúa l'actu sexual como la máxima manifestación del amor.
* Que, siendo una manifestación de congoxa sexual, causada pola represión social, desvirtuaría l'actu de too erotismu na cotidianidá de la vida en pareya, acarretando asina la insatisfaición y el deséu por nuevu esperiencies.

La crítica a la pornografía provién principalmente de dos direiciones: per una parte, de los [[conservadorismu|conservadores]] y [[relixón|relixosos]], y por otra de dellos sectores [[feminismu|feministes]].{{ensin referencies}}

El conservadores relixosos llomen la pornografía d'inmoral y consideren que'l [[Reproducción sexual|sexu]] ta acutáu pa les pareyes [[matrimoniu|casaes]] y que la proliferación de la pornografía da llugar a un aumentu de lo que llamen comportamientos inmorales na sociedá. Relixones con ampliu númberu de adeptos en tol mundu, como'l [[catolicismu]] conderguen la esistencia de la pornografía. Por casu, pa esta relixón l'actu sexual tien d'empobinase a ser una fonte de felicidá mutua qu'ayude a xunir a una pareya heterosexual y que per mediu d'esti actu asoceda la [[Reproducción|procreación]]. Tamién l'[[Islam]] conderga tajantemente la pornografía.

Munches formes de pornografía, poro, taríen en contra d'esti conceutu.

Dellos críticos feministes, especialmente [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]], consideren que la pornografía degrada a les muyeres al utilizales como oxetos sexuales pal esfrute de los homes, yá que ello ye que na gran mayoría de les películes y fotografíes l'home tien un papel dominante. Tamién la critiquen por tar na so inmensa mayoría empobinada a un públicu masculín, xeneralmente heterosexual, y polo tanto ufiertar una visión bien unillateral de la sexualidá.

Suel dase un especial refugu, en rellación cola pornografía na so aguada más dura, como pue ser la qu'esplota'l [[sadismu]], el [[sadomasoquismu]], la [[zoofilia]], la [[pedofilia]], la [[coprofilia]] o la [[necrofilia]].

Otros estudios que resaltaron les consecuencies negatives de la pornografía son los siguientes:

* Los profesores Dolf Zillman de la [[Universidá d'Indiana]] y Jennings Bryant de la Universidá de Houston atoparon que la esposición repitida a la pornografía tien como resultáu un prestu menguáu cola pareya, un amenorgamientu na valoración de la fidelidá y un aumentu mayor na importancia del sexu ensin compromisu.

[[Ficheru:Jenna_Jameson_2014.jpg|thumb|[[Jenna Jameson]], la ''Reina del Porno''. Con más de 200 películes, ye l'actriz porno con más ésitu de la historia.&lt;ref name=&quot;Forbes&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.forbes.com/free_forbes/2005/0704/124.html |títulu= The (Porn) Player |editorial= by Matthew Miller, ''[[Forbes]]'' magacín |fecha=4 de xunetu de 2005 |fechaaccesu=1 de febreru de 2007}}&lt;/ref&gt;]]

* Un estudiu realizáu pol doctor Reu Christensen&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.mfc.org/contents/article.cfm?id=758 |títulu=Book review: Your Child in an X-Rated World: What You Need to Know to Make a Difference&lt;!-- Títulu xeneráu por un bot --&gt;}}&lt;/ref&gt; de la Universidá de Miami en Oxford, [[Ohio]], atopó que la pornografía dexa la impresión n'el espectadores de que'l sexu nun tien rellación cola intimidá; que nun ta rellacionáu col amor, el compromisu o'l matrimoniu; que formes estrañes del sexu dan el mayor prestu (como [[zoofilia]]) y que'l sexu irresponsable nun tien consecuencies adverses.

* Amás, nuna serie d'estudios efeutuaos polos doctores Elizabeth Oddone-Paolucci y Mark Genuis de la Fundación Nacional pa la Investigación sobre la Familia y l'Educación (National Foundation for Family Research and Education), según el doctor Claudio Violato de la Universidá de [[Calgary]], reparáronse numberosos cambeos nes perceiciones con al respective de la sexualidá y la conducta sexual dempués d'esponer repetidamente voluntarios a la pornografía (esto ye, seis sesiones selmanales de 1 hora). Estos inclúin la trivialización de la [[violación]] como una ofiensa criminal, l'aumentu de la insensibilidá escontra la sexualidá femenina y el descontentu coles rellaciones sexuales.

Sicasí, dellos otros estudios demostraron la inesistencia d'un venceyu ente la pornografía y la [[violencia sexual]]. Ye'l casu del estudiu sociolóxicu del investigador canadiense Simon Louis Lajeunesse, profesor acomuñáu de la [[Universidá de Montreal]], quien dempués d'investigar la tema mientres dos años llegó a la conclusión de que pa la mayoría de los usuarios trátase, más bien, de satisfaer una fantasía marxinal por cuenta de la so ''monosexualidad'' (espresión orixinal del filósofu francés [[Michel Foucault]]) y que sería abusivu extrapolar casos patolóxicos. Los afayos del so estudiu fueron, en resume, los siguientes:

* De tolos entrevistaos (un total de dos mil estudiantes universitarios, sobremanera muyeres), un grupu de 20, toos heterosexuales, aceptaron falar de los sos vezos de ver pornografía.
* Tolos entrevistaos indicaron que buscaben pornografía n'Internet.
* Práuticamente tolos varones miren videos pornográficos, pero eso nun afecta les sos rellaciones coles muyeres nin tampoco'l so comportamientu sexual. Por casu, los varones que miren pornografía nun son, en realidá, más violentos sexualmente que quien nun los miren.
* Una diferencia significativa foi que los solteros consumíen dos veces más pornografía (tres sesiones de 42 minutos per selmana, en promediu) que quien vivíen en pareya (1.7 sesiones de 27 minutos, en promediu).
* Solteros o non, casi toos ven pornografía en solitariu, y nun deseyen compartir esi momentu íntimu con nenguna otra persona, nin siquier cola so pareya.
* Dalgunos de los usuarios de pornografía integrar nun programa más ampliu.
* Otru de los comportamientos frecuentes ye'l de que los varones suelen escoyer les escenes que-yos gusten y primen el botón de &quot;meyora rápida&quot; (FFWW) nes que-yos disgusten o que nun-yos interesen. Trátase, nesti últimu casu, d'escenes de violencia o, tamién, d'[[eyaculación|eyaculaciones]] coleutives, que los usuarios consideraron munches vegaes &quot;repugnantes&quot;.
* Los varones busquen na pornografía [[fantasía sexual|fantasíes]] que yá tuvieren cuando tuvieron el so primer alcuentru sexual, polo xeneral alredor de los 12 años d'edá. Sicasí, el so &quot;guión&quot; esmorecer al atopase cola realidá.
* Tanto la ''hipótesis del espeyu'' (el camientu de que les persones consumidores de pornografía van deseyar llevar a cabu, na vida real, lo que vieron en pantalla) como la ''hipótesis de la catarsis'' (qu'indica que la pornografía llibra a los usuarios de delles pulsiones y &quot;purifica&quot; al espectador) son nules. N'opinión del autor del estudiu, los varones dixebren claramente les sos fantasíes de la vida real.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/2009/12/04/index.php?section=ciencies&amp;article=a02n1cie |títulu=La Xornada: Desmiente estudio venceyu ente pornografía y violencia sexual}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-12/uom-arreye120109.php |títulu=Are the effects of pornography negligible?}}&lt;/ref&gt;

=== Opiniones feministes ===
Según asocede cola [[prostitución]], el [[feminismu]] tien opiniones estremaes con al respective de la pornografía, dichu alderique enmarcar nos [[alderiques feministes sobre la sexualidá]] qu'empiecen cola década del 1980.

Una corriente, llamada '''abolicionista''' y representada por Catharine Mackinnon y Andrea Dworkin, va utilizar la pornografía como modelu pa esplicar la opresión política y sexual de les muyeres. Sol eslogan de Robin Morgan «la pornografía ye la teoría, la violación la práutica», conderguen la representación de la sexualidá femenina llevada a cabu pelos medios de comunicación como una forma de promoción de la [[violencia de xéneru]], de la sumisión sexual y política de les muyeres.

La otra corriente, denomada '''prosexo''' y de la cual Ellen Willis ye una de les pioneres, critica la complicidá del feminismu abolicionista coles estructures patriarcales que reprimen y controlen el cuerpu de les muyeres na sociedá heterosexual. Pa Willis, les feministes abolicionistes devuelven al Estáu'l poder de regular la representación de la sexualidá, concediendo doble poder a una institución ancestral d'orixe patriarcal. Les resultancies del movimientu antipornografía en Canadá resultaron, según [[Beatriz Preciado]], en censura contra películes y publicaciones procedentes de sexualidaes minoritaries, especialmente les representaciones [[lesbianismu|lesbianes]] (pola presencia de [[consolador]]es.&lt;ref&gt;Úsase la espresión inglesa tal como ye usada por Preciado y el feminismu pro-sexu.&lt;/ref&gt;) y les lesbianes [[sadomasoquismu|sadomasoquistes]] (que la comisión estatal consideraba vexatories pa les muyeres), ente que les representaciones [[estereotipu|estereotipaes]] de la muyer nel porno heterosexual nun resultaron censuraes.&lt;ref&gt;PRECIÁU, Beatriz. [https://elpais.com/diario/2007/01/13/babelia/1168648750_850215.html Reportaxe: «Dempués del feminismu. La muyer nos marxes.» 13/01/07.] «Babelia», ''El País''. &lt;/ref&gt;

== Amenorgamientu de ventes ==
N'años recién, la producción mundial de pornografía viose duramente afeutada pol problema de les [[Infraición de derechos d'autor|copies non autorizaes]] en llinia, que punxeron el porno al algame de munchos a un costo desaxeradamente amenorgáu. En sitios de video en llinia como ([[YouPorn]], [[RedTube]]), [[Serviciu d'agospiamientu d'archivos|servicios d'agospiamientu d'archivos]] ([[RapidShare]], [[Mega (sitio web)|Mega]]), [[Peer-to-peer#Redes.2C protocolos y aplicaciones|redes p2p]] ([[BitTorrent]], [[MLDonkey]]), y otros sitios los usuarios pueden ver o descargar tou tipu de filmes pornos, dende pequeños fragmentos de 10 minutos de duración, hasta películes completes de 1 hora o más, de forma dafechu gratuita, lo que causó enormes perdes financieres a la industria.{{ensin referencies}}

N'[[Estaos Xuníos]], el principal productor mundial de porno, les principales empreses rexistraron descensos nes sos ganancies d'ente 25&amp;nbsp;% y 40&amp;nbsp;%. A fines de 2010 corríen rumores de que los estudios más importantes habíense vistu obligaos a despidir a numberosos actores y actrices y a menguar la so producción, ente que los estudios más pequeños sumieren. N'[[Europa]] la situación paez ser similar.

N'[[América Llatina]], les copies ensin autorizar de dichos materiales tuvo efeutos significativos en [[Brasil]] y [[Arxentina]], los dos principales países productores del xéneru na rexón. Nel primeru, la empresa [[Brasileirinhas]] almitió en 2008 que les sos ventes cayeren considerablemente, anque ensin mentar númberos, ente que ''100% Videu'', la principal cadena de videoclubes del país, decidió retirar los DVD pornos de les sos estanteríes, por cuenta de la escasez de demanda de los veceros. N'Arxentina, en tantu, de los dos empreses productores qu'esistíen en 2009, una cesó les sos actividaes y l'otra atópase a puntu de cerrar.

Esisten tamién otros motivos, amás de les copies ensin autorizar, que provocaron la crisis de la industria pornográfica: per una parte, la proliferación de pequeños productores, &quot;freelance&quot; en dellos casos, y les grabaciones de particulares, con escasu o nengún ánimu d'arriquecimientu, colgaes n'internet. &lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/http://tuopinas.blogia.com/2008/101902-la voz-de-el mio pueblu diariu-de-bienservida-n-833-por-d.-lluis-serranu.php&lt;/ref&gt;Dambos casos tán rellacionaos coles facilidaes de grabación, edición y distribución que dexen los medios dixitales.

== Ver tamién ==
* [[Cine pornográficu n'España]]
* [[Cine pornográficu]]
* [[Feminismu Pro-Sexu]]
* [[Tabú]]
* [[Hentai]]
* [[Movimientu Pro-Sexu]]
* [[Pornografía feminista]]
* [[Pornografía infantil]]
* [[Pornostar]] o actor porno *
[[Rellación sexual|Sexu]]
* [[Zona colorada]]
* [[Pornografía n'Internet]]
* [[Antipornografía]]
* [[Orxía]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* Díaz‐Benítez, María Elvira: ''Sexu que viende: economía de la producción de películes porno''.
* Hunt, L. (ed.): ''The Invention of Pornography''. Zone Books. New York, 1993. ISBN 0-942299-68-X.
* Hyde, H. M.: ''A History of Pornography''. Heinemann. London, 1964.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Pornography}}

{{Tradubot|Pornografía}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pornografía|Pornografía]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>15v6so9wc99h9ux8g1c7eb5pqrii4am</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de Valdediós</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14665</id>
    <revision>
      <id>3702951</id>
      <parentid>3691637</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Valdediós]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Valdediós]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2585" xml:space="preserve">{{Edificiu}}

El monasteriu de '''San Salvador de Valdediós''' asítiase nel conceyu de [[Villaviciosa]], a escasos diez quilómetros d'esta llocalidá.
 
Anguaño esti monasteriu ta habitáu por una pequeña comunidá de monxos cistercienses consagraos al trabayu manual en talleres empobinaos a la fabricación d'[[artesanía]]. Según la vieya tradición monástica, el beneficiu que reporten estos trabayos tien que sirvir pa cubrir los gastos de la so vida en comunidá, y pa prauticar l'ayuda a los más necesitaos. Esti monasteriu tamién atiende una pequeña hospedería na que s'agospian los diversos pelegrinos que faen el [[Camín de Santiago]].

== Historia ==
Foi fundáu nel añu [[1200]] polos reis [[Alfonsu IX]] de [[Llión]] y [[Berenguela de Castiella]]. Cabo'l monasteriu esiste dende anantes de la fundación del mesmu una pequeña ilesia, conocida col nome de San Salvador, que foi construyida por [[Alfonsu III]] el Magnu (rei d'[[Asturies]]) demientres el sieglu IX. Na actualidá esta pequeña ilesia s’alcuentra perfeutamente conservada, y ye considerada como una auténtica xoya del arte [[prerrománicu asturianu]].

Los primeros monxos qu'habitaron esti tarmudu y verde valle bautizáronlu col nome de &quot;Valdediós&quot;. Demientres cásique seis sieglos Valdediós foi una abadía perdotada con abonda vida monástica (según la Regla Benedictina y les llexendaries tradiciones cistercienses). En [[1515]] entró a formar parte de la histórica Congregación de San Bernardo, lo que significó un recobramientu de la so vida regular depués de sufrir les consecuencies negatives de dellos abás comendatarios. En [[1522]] sufrirá una gran riada que finaría col so claustru y coles dependencies que se muerganizaben alrodiu, salvándose del esfaimientu de la so ilesia, entamándose la reconstrucción del conxuntu yá mediada la centuria.

Tres la [[desamortización de Mendizábal]] en [[1835]], esti antiguu monasteriu tuvo de ser abandonáu, magar que trés de los sos monxos siguieron viviendo ellí, hasta la muerte del cabero dellos en [[1862]]. En [[1986]], por alcuerdu del Gobiernu del Principáu d'[[Asturies]] y del Arzobispáu d'[[Uviéu]], entamóse un procesu de restauración que fizo posible en 29 de xunetu de 1992 qu'un pequeñu grupu de monxos cistercienses tornaran a habitar de nuevu esti vieyu [[cenobiu]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monesterios d'Asturies|Valdedios]]
[[Categoría:Villaviciosa]]
[[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]]</text>
      <sha1>lble4ljrxclnbjv1pfeu164hrs49i0b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Publicidá</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15670</id>
    <revision>
      <id>3702988</id>
      <parentid>3690778</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibilos =&gt; exhibilos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55854" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20150917203740}}
[[Ficheru:Cocacola-5cents-1900.jpg|thumb|250px|Anunciu de [[Coca-Cola]] de los [[años 1890]]]]
[[Ficheru:Piccadilly-Circus-Publicité-Nuit.jpg|thumb|250px|Publicidá en [[Piccadilly Circus]] ([[Londres]])]]
La '''publicidá''' ye una forma de [[comunicación]] qu'intenta amontar el consumu d'un [[productu (marketing)|productu]] o [[serviciu]], ensertar una nueva [[marca]] o productu dientro del mercáu de consumu, ameyorar la [[imaxe pública|imaxe]] d'una marca o reposicionar un productu o marca na mente d'un consumidor. Esto llévase a cabu por aciu campañes publicitaries que s'espublicen nos medios de comunicación siguiendo un plan de comunicación preestablecido.

Al traviés de la investigación, l'analís y estudiu de numberoses disciplines, tales como la [[psicoloxía]], la [[neuroanatomía]], la [[socioloxía]], l'[[antropoloxía]], la [[estadística]], y la [[economía]], que son topaes nel [[estudiu de mercáu]], va podese, dende'l puntu de vista del vendedor, desenvolver un mensaxe fayadizu pa una porción del públicu d'un mediu. Esta porción de persones, que s'atopa refechamente delimitada, conozse como [[Mercáu oxetivu|públicu oxetivu]] o [[Mercáu oxetivu|''target'']].

== Terminoloxía ==
La publicidá estremar d'otros dos actividaes tamién dirixíes a influyir na opinión de la xente: les [[rellaciones públiques]] y la [[propaganda]].

Los términos ''publicidá'' y ''propaganda'' úsense indistintamente en dellos países de fala española ya intercámbiense, pero a nivel profesional y académicu ambos términos faen referencia a dos conceutos distintos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://negocios.uncomo.com/articulo/cual-ye-la diferencia-ente-publicidá-y-propaganda-28959.html |títulu=Cuál ye la diferencia ente publicidá y propaganda |fechaaccesu=20 de mayu de 2016|sitiuweb=uncomo.com}}&lt;/ref&gt; La principal diferencia ye'l tipu de conducta que se propón modificar. Nel casu de la publicidá, pretende influyise nes conductes de consumu d'una persona por aciu campañes o aiciones publicitaries en distintos medios y con distintos oxetivos (llanzamientu d'un productu, allugamientu de marca, recordación de marca, etc.) por que'l consumidor lleve a cabu un actu de consumu nun curtiu o llargu plazu. Mentanto, la [[propaganda]] trata de qu'una persona xuntar a una ideoloxía o creencia.

Per otru llau, tamién s'estremen los términos [[Publicista (escritor)|publicista]] y [[publicitariu]]. Un [[Publicista (escritor)|publicista]] ye aquel que se dedica a la publicación d'artículos d'espardimientu como pue ser la publicación d'una revista; ente que un publicitariu ye l'encargáu de crear y espublizar publicidá como actividá primaria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://blog.oscarcoca.com/index.php/publicitariu-versus-publicista |títulu=Publicitariu versus publicista |fechaaccesu=20 de mayu de 2016 |apellíu=Coca |nome=Oscar |añu=2009|sitiuweb=oscarcoca.com}}&lt;/ref&gt;

=== Notoriedá de marca ===
La [[notoriedá de marca]] ye una de les principales maneres en que la publicidá puede aguiyar la demanda d'un tipu de productu determináu ya inclusive identificar como denominación propia a dichu productu. Exemplos d'esto hai en productos como adesivos testiles, llencería femenina, papel hixénicu, cinta de pegar, pegamento en barra, encendedores de fueu, reproductores de música, refrescos, etc. La notoriedá de marca de fábrica puede establecese a un mayor o menor grau dependiendo del productu y del mercáu. Cuando se crea tantu valor de marca, esta tien la capacidá d'atraer a los compradores inclusive ensin publicidá, dizse que se tien notoriedá de marca. La mayor notoriedá de marca produzse cuando la marca de fábrica ye tan frecuente na mente de la xente que s'utiliza pa describir la categoría entera de productos. ''Kleenex'', por casu, puede identificase como pañuelos de celulosa o como una etiqueta pa una categoría de productos, esto ye, utilízase con frecuencia como términu xenéricu. Una de les firmes más acertaes al algamar una notoriedá de marca de fábrica ye l'aspiradora ''Hoover'', que'l so nome foi mientres enforma tiempu nos países anglosaxones sinónimu d'[[aspiradora]]. Un riesgu llegal pal fabricante de la notoriedá de marca ye que'l nome puede aceptase tan estensamente que se convierte nun términu xenéricu, y pierde la proteición de la marca rexistrada. Un exemplu d'esti casu sería'l nome comercial del ácidu acetilsalicílico, la aspirina.

N'ocasiones, determinaos productos adquieren relevancia por cuenta de la publicidá, non necesariamente de resultes d'una campaña intencional, sinón pol fechu de tener una cobertoria [[periodismu|periodística]] relevante. En [[Internet]] o teunoloxíes dixitales falar de publicidá ensin solicitar o ''[[spam]]'' al fechu d'unviar mensaxes electrónicos, tales como [[corréu electrónicu|correos electrónicos]], [[Serviciu de mensaxes curtios|mensaxes curtios]] o otros medios ensin solicitalo, y polo xeneral en cantidaes masives. Sicasí, Internet ye un mediu habitual pal desenvolvimientu de campañes de publicidá interactiva que nun cayen n'invasión de la privacidá, sinón al contrariu, lleven la publicidá tradicional a los nuevos espacios onde pueda desenvolvese.

== Industria publicitario ==
La publicidá, como actividá empresarial, arreya a distintos actores na xera de tresmitir una idea sobre un productu o serviciu al so públicu oxetivu.

=== Anunciantes ===
Práuticamente cualquier empresa nel mundu modernu tien necesidaes publicitaries, dende la que pega un simple cartelu na cai hasta la que quier tar presente en prensa, radio o televisión. Por causa de ello, el mundu de la publicidá creció hasta convertise nuna gran industria que mueve cientos de miles de millones d'euros a nivel mundial cada añu. Dientro d'un país como España, según un estudiu, la inversión publicitaria total nel añu 2014 foi de 10.461 millones d'euros, ente medios convencionales y non convencionales.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url= http://www.infoadex.es/nota_de_prensa_marzo14.pdf |títulu= Estudio InfoAdex de la Inversión Publicitaria n'España 2014
|publicación= Estudio InfoAdex de la Inversión Publicitaria n'España 2014}}&lt;/ref&gt;
El mayor anunciante nesi añu foi Procter &amp; Gamble España S.A. (con 122,4 millones de €), siguíu de L'Oréal, El Corte Inglés, y delles compañíes de telecomunicaciones como Movistar o Vodafone.

=== Axencies de publicidá ===
[[Ficheru:W.M.Taylor.jpeg|thumb|right|W. M. Taylor]]
Les [[axencia de publicidá|percancies de publicidá]], [[axencies de medios]] o [[Central de medios centrales de medios]] (diseñu gráficu, ''boutiques'' creatives, productores, etc.) son partes munches vegaes dientro del desenvolvimientu publicitariu, que ta ellaboráu por dellos factores; ente los cualos, el más importante ye'l ''[[briefing|brief]]'', que contién les idees previes pa desenvolver el productu publicitariu. El ''brief'' ye un documentu qu'específica toles carauterístiques propies del productu o serviciu en sí, la hestoria de la empresa, un analís de la competencia (direuta, indireuta o xenérica), una descripción del públicu oxetivu, que mayoritariamente facer según variables dures, como'l [[nivel socioeconómico]] (NSE), edá, sexu, allugamientu xeográficu y ciclu de vida familiar. Amás, el ''brief'' puede contener un historial de toles campañes previes que se realizaron hasta la fecha; mayoritariamente esti historial ye amestáu cuando l'anunciante decide camudar d'axencia de publicidá.

=== Medios de comunicación ===
La publicidá llega al [[espectador|públicu]] por aciu los soportes publicitarios, que pueden ser medios de comunicación masiva o bien medios alternativos. Los [[medios de comunicación]] emiten los anuncios en cuenta de una contraprestación primeramente afitada p'adquirir espacios nun contratu de compra-venta pola axencia de publicidá y el mediu. Por casu, en televisión, una cadena emite l'anunciu nes sos retresmisiones mientres un horariu primeramente afitáu pola axencia (xera que se conoz como planificación de medios); esti contratu ye denomináu contratu d'emisión o d'espardimientu.

== Historia ==
{{Referencies|t=20171231105810}}
[[Ficheru:VillaMitre 079.jpg|thumb|right|270px|Publicidaes antigües]]
Desque esisten productos que comercializar esistió la necesidá de comunicar la so esistencia; la forma más común de publicidá yera la espresión oral. En [[Babilonia]] atopóse una tablilla de magre con inscripciones pa un comerciante d'untaces, un escribán y un zapateru que data del 3000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Yá dende la civilización exipcia, [[Tebas (Exiptu)|Tebas]] conoció dómines de gran rellumanza económica y relixosu; a esta ciudá tan próspera atribúyese-y unu de los primeros testos publicitarios. La frase atopada nun [[papiru|papiru exipciu]] foi considerada como'l primer reclamu publicitariu del que se tien memoria. Escontra 1821 atopar nes ruines de [[Pompeya]] una gran variedá d'anuncios d'estilu grafiti que falen d'una rica tradición publicitaria na que pueden reparase vendedores de vinu, panaderos, xoyeros, texedores, ente otros. En Roma y Grecia, empecipióse'l perfeccionamiento del pregoneru, quien anunciaba de viva voz al públicu la llegada d'embarcaciones cargaes de vinos, cebera y otros, y que yeren acompañaos n'ocasiones por músicos que daben a estos el tonu fayadizu pal pregón; yeren contrataos por comerciantes y pol estáu. Esta forma de publicidá siguió hasta la Edá Media. En Francia, los dueños de les tabiernes vocinglaben los vinos y emplegaben campanes y cuernos p'atraer a la vecería; n'España, utilizaben tambores y gaites, y en Méxicu los pregoneros emplegaben los tambores p'acompañar los avisos.

En Roma surden dos nuevos medios: el ''album'', y el ''libellus''. El ''album'' consistía nuna superficie blanca sobre la que s'escribía; yá fueren pergaminos, papiros, o parés blanquiaes. Cualquier superficie blanca sirviría pa dar a conocer mercancíes, anunciar espectáculos, anunciar ventes d'esclavos y comunicar decisiones polítiques. El ''libellus'', consideráu l'antecesor del cartelu, yera de menor tamañu que'l ''album''. Una vegada escribiérase nél el mensaxe o comunicáu, pegar a la paré.

=== La imprenta ===
Parte de lo que se conoz anguaño como publicidá naz cola imprenta de [[Johannes Gutenberg]], quien s'ocupó d'amosar el so inventu a un grupu de mercaderes d'[[Aquisgrán]]. Cola [[Les Cróniques de Nuremberg|crónica mundial de Nuremberg]], figuren una serie d'almanaques que contienen les primeres formes de publicidá. En 1453 surde la llamada ''Biblia de Gutenberg'' y los famosos almanaques convertir nos primeros periódicos impresos. La imprenta dexó l'espardimientu más estensu de los mensaxes publicitarios y, cola apaición de nueves ciudaes, la publicidá consolídase como preséu de comunicación.

=== La publicidá moderno ===
La publicidá moderno empezó a evolucionar n'[[Estaos Xuníos]] y [[Gran Bretaña]] a finales del [[sieglu XVIII]] mientres la [[revolución industrial]]. Apaecieron los [[axentes de publicidá]]; el primeru conocíu foi [[Volney B. Palmer]], quien en 1841 inauguró en [[Filadelfia]] una oficina cola cual llogró considerable ésitu. N'[[España]] en 1872, el pioneru de la publicidá, [[Rafael Roldós]], fundó en [[Barcelona]] la primer axencia del país, qu'inda na actualidá sigue activa.

A principios del sieglu XX, les axencies profesionalícense y escueyen con mayor rigor los medios onde asitiar la publicidá. Ye según la creatividá empieza a ser un factor importante a la d'ellaborar un anunciu. Nos años 30 naz una famosa téunica creativa: el ''brainstorming'', anque nun foi hasta la década de 1960 cuando s'usó de manera habitual.

=== Aportaciones de David Ogilvy ===
Cabo enfatizar les aportaciones del llamáu “padre de la publicidá”, [[David Ogilvy]]. Foi unu de los nomes más destacaos nel mundu de la publicidá moderno y uno de los pocos pensadores que forxaron esti negociu dempués de los años venti. Ogilvy foi mientres la so vida cocineru, vendedor, diplomáticu y granxeru. En 1938, Ogilvy emigró a los Estaos Xuníos, y nun foi hasta esa fecha qu'empezó la so granible carrera como publicista, trabayando nel ''Audience Research Institute'' de George Gallup, en Nueva Jersey.

En 1948 fundó l'Axencia ''Hewitt, Ogilvy, Benson &amp; Mather'' con oficines en Nueva York (que col tiempu convertir en ''Ogilvy &amp; Mather Worldwide''), col sofitu financieru de l'axencia de Londres, ''Mather &amp; Crowther.''

En 1962 la prestixosa revista ''Time'' nomó a Davil Ogilvy el “magu más solicitáu” de la industria publicitario de la dómina. Y lo cierto ye que si Ogilvy desenvolviera la so carrera nel sieglu XXI tamién tendría bien de tirón” ente los anunciantes. El llexendariu publicitariu británicu yera un xeniu y les idees de los xenios son atemporales, eternes, nun entienden de sieglos nin de dómines, según refier ''Marketing Direutu,'' portal especializáu en marketing, publicidá y medios.

Les sos idees y les téuniques publicitaries alrodiu de la publicidá nes cualos enfatiza l'usu y conceutos de persuasión, llinguaxe, escritura y competencies, faen qu'estes ferramientes sigan vixentes a la fecha.

Punxo en marcha'l conceutu d'imaxe de marca y, xuntu con [[Bill Bernbach]], sentó les bases de la llamada &quot;revolución creativa&quot;. Trátase de faer fincapié na importancia que les marques tienen en sí mesmes y convertir el mesmu productu nel verdaderu protagonista de la publicidá.

Dalgunes de les frases que inmortalizó dientro de la industria publicitario son: &quot;Nunca faigas un anunciu que nun quixeres que viera la to propia familia&quot;, &quot;La meyor manera de consiguir nueves cuentes ye crear pa los nuesos veceros el tipu de publicidá que va atraer a veceros futuros&quot;, &quot;Dientro de cada marca hai un productu, pero non tolos productos son marques&quot;, &quot;Cuando faiga publicidá pa los estintores de fueu, empiece col fueu&quot;, &quot;Nun compita cola so axencia na área de la creatividá”, ente otres.

== Oxetivos ==
[[Ficheru:Almanach Chronique de Jersey 1892 Hodgetts tabac.jpg|thumb|250px|Páxina publicitaria nun [[almanaque]], 1892]]
La publicidá tien dos oxetivos, acordies coles preferencies del anunciante, los sos oxetivos, o les demandes del mercáu:
* En primer instancia, idealmente, la publicidá informa al consumidor sobre los beneficios d'un determináu productu o serviciu, resaltando la diferenciación sobre otres marques.
* De segundes, la publicidá busca inclinar per medios psicolóxicos la balanza motivacional del suxetu escontra'l productu anunciáu, de manera que la probabilidá de que l'oxetu o serviciu anunciáu sía adquiríu pol consumidor fáigase más alta gracies al anunciu. Esta clase de publicidá ye significativamente dominante nos anuncios ''above the line'', pos el tiempu en televisión, o l'espaciu nel periódicu son llindaos, y faise necesariu crear la preferencia pol productu anunciáu a partir d'argumentos rápidos que non siempres son la demostración oxetiva de la superioridá del productu percima del de la competencia, o de lo necesario que ye, sinón, munches vegaes, a cencielles una concatenación d'estímulos apetitivos (vease [[Psicoloxía]]) col productu; exemplu d'esto son munchos de los comerciales de Coca-Cola, onde s'amuesen principalmente situaciones felices y xente consumiendo'l productu, cosa que xeneralmente se solidifica dientro de conseñes implícites como «Tomar Coca-cola ye ser feliz», «Si tomes Coca-cola vas ser feliz» o «La xente feliz toma Coca-cola».
* Per otru llau, la publicidá dexa la independencia económica de los medios de comunicación respeuto del Estáu.

Unu de los principales oxetivos de la publicidá ye crear demanda o modificar los enclinos de demanda d'un productu (bien o serviciu). Entendiendo que la comercialización busca identificar el mercáu apropiáu pa cada productu, la publicidá ye la comunicación pola cual la información sobre'l productu ye tresmitida a estos individuos (públicu oxetivu). Los anuncios intenten xeneralmente atopar una [[propuesta única de venta]] (USP, del inglés ''Unique Selling Proposition'') de cualquier productu y comunicala al usuariu. Esto puede tomar la forma d'una carauterística única del productu o d'una ventaya percibida. Frente a la competencia creciente dientro del mercáu, por cuenta de los crecientes de sustitutivos, cada vez se produz más creación de marca en publicidá. Ésta consiste en comunicar les cualidaes que dan una cierta personalidá o reputación a una marca de fábrica, esto ye, un valor de marca que la fai distintu a les de la so competencia y el so oxetivu central ye vender productos pa llograr grandes ganancies.

== Principios de la publicidá ==
Anque esisten una gran cantidá de [[teoríes de la publicidá]], una de les más antigües (1895) ye la teoría o regla [[AIDA]], nacida como simple recursu didácticu en cursos de ventes y citada de continuu:
* Atención
* Interés
* Deseyo *
Aición

Según esta regla, estos son los 4 pasos básicos por que una campaña publicitaria algame l'ésitu; esto ye, de primeres, habría que llamar l'atención, dempués espertar l'interés pola ufierta, darréu espertar el deséu d'adquisición y, finalmente, encamentar a la reaición, o ufiertar la posibilidá de reaccionar al mensaxe, derivando, xeneralmente, na compra.

=== Ausencia d'evidencia empírica ===
Sicasí:
* Esiste poca [[conocencia empírica|evidencia empírica]] que sofite'l fechu de que cuando un individuu pasa d'una etapa a otra d'orde cimeru amóntese la probabilidá de compra.
* El pasu d'un individuu d'una etapa a otra nel procesu dexa la [[retroalimentación]] (''[[feedback]]'') dientro d'una mesma secuencia.
* Esiste la posibilidá de que l'individuu siga un orde distintu al establecíu, una y bones la secuencia d'esti modelu depende de munches variables, tales como'l nivel d'implicación del individuu col productu, la clase de motivación, etc. cuestiónase la hipótesis de que'l comportamientu del ser humanu na so faceta de comprador de productos anunciaos sía lóxicu racional, cuidao que la realidá demuéstranos que'l factor emocional ye, en numberoses ocasiones, más escuédigu que'l racional.

L'ausencia d'evidencia empírica que sofitara estos modelos motivó qu'a principios de los años 1970 empezárase, per un sitiu, a abandonar y, por otru, a cuestionase los procesos que miden l'aceptación de la publicidá dende'l puntu de vista de l'actitú escontra la marca. Nesta llinia, los modelos clásicos sufren los siguientes cambeos:
* Refuércense les reaiciones o respuestes del individuu escontra'l mensaxe emitíu.
* Identifíquense antecedentes de la persuasión representaos nos siguientes modelos: a) modelos d'estructures cognitives; b) modelos de respuestes cognitives; dambos modelos representantes de los modelos d'audiencia activa: los consumidores busquen y evalúen viviegamente la información que reciben (receptores altamente implicaos) o, lo que ye lo mesmo, lleven a cabu un procesamientu deteníu de la mesma.

=== Condicionamientu clásicu ===
A lo último, per mediu del [[condicionamientu clásicu]], que ye primeramente un estímulu neutral.

El [[modelamiento]] referir al aprendizaxe resultante de reparar a otros. Foi principalmente desenvueltu por [[Albert Bandura]], quien reconoció que les influencies del modelamiento pueden fortalecer o debilitar les inhibiciones de la conducta que los individuos aprendieron primeramente.

== Téuniques de publicidá ==
[[Ficheru:Tienda de electrodomésticos con ofertas navideñas (01).jpg|thumb|250px|Publicidá navidiego]]
Delles estratexes pa la realización d'una publicidá efectivo son:
* '''Asociación psicoemotiva''' al [[consumidor]]. Per mediu de:
** Estética: imáxenes, música, persones, etc.
** Humor: Pretende acomuñar un productu a una idea o circunstancia risondera, tresmitir sensación positiva avera del productu y asina acomuñar más fácilmente.
** Sentimientos o evocación: Nun fai referencia direuta al productu, sinón la sensación que te produz; en cuenta de convencete lo qu'intenta ye seducite: amor materno, namoramientu, etc. Por casu: &quot;¿Te gusta conducir?&quot;
* '''Dramatización''': Ye la forma más antigua de la publicidá, representa un episodiu de la vida real, la persona tien que atalantar que ye una dramatización, si nun ye un 'testimoniu'.
* '''Testimoniu''': Si nun s'atalantar# que ye una 'dramatización' entós ye un testimoniu. Por casu d'unes figures o persones famoses o reconocíes de forma positiva, o de personaxes d'asociación proactiva.
* '''Demostración o argumentación''': Mensaxes qu'inflúin una demostración del productu. De normal apurren una respuesta a un problema real. Esti estilu basar nes carauterístiques del productu y la so eficacia (míticu de les 'cremes de muyeres'). Por casu pruebes, tests y ensayos.
* '''Descripción''': Presenta d'una manera oxetiva un productu, los sos partes o la so composición. Bien usáu nos anuncios de coches.
* '''Esposición''': Nin 'argumentación' nin ' descripción'. Redactáu o presentáu como una llista d'ufierta. Usáu por casu n'anuncios de supermercaos coles sos ufiertes alimenticies, o n'oxetos en venta con díes de descuentu.
* '''Impautu''': Ye daqué atanante, xuegos de pallabres o rimas. Namái busca impautar al futuru comprador y asina captar la so atención.
* '''Oportunidá''': El mensaxe tendría d'aprovechar el momentu, coxuntura o situación del tiempu de referencia.
* '''Frecuencia''': El consumidor empieza a retener un mensaxe cuando esti ye repetitivu.
* '''Sinceridá''': El fraude produz rocea nel consumidor.
* '''[[Propuesta única de venta]]'''. (USP)
** Tou anunciu tien de faer una proposición concreta al consumidor.
** La proposición tien d'estremase de la competencia (ventaya competitiva, elementu diferenciador o allugamientu); esta ye la condición más importante de la USP.
** Tien De ser tan curiosa qu'influya sobre la totalidá del mercáu meta del productu.
** Anguaño la proposición de venta ye de calter emocional camudando la so denominación a (ESP){{ensin referencies}}
* '''[[Imaxe de marca]]'''.
** Recursu a un símbolu p'acomuñar sistemáticamente al productu o a la marca.
** De resultes va producise una reconocencia automática del símbolu (color, eslogan, elementu simbólicu, etc.) per parte del consumidor.
** Trátase de la primera gran estratexa que concede prioridá a la imaxe.
** Atopar en plena puxanza mientres los años 70-80.
* '''[[Subliminal]]'''.
** Produz un efeutu indemostrable y venturero.
** Ye la estratexa más efectiva si llega hasta'l final.
** En principiu (años 60) ye utilizada pa cualquier tipu de productu.
** Darréu lo subliminal ye esplotáu pa productos como'l tabacu, l'alcohol, la llencería, etc.
** Puede detectase con elementos oxetivos como la composición del anunciu. Ésta trabaya cola rellación ente primer planu y segundu planu como metáfora de la parte consciente ya inconsciente del individuu *
'''Allugamientu, allugamientu o llamada''': Afala a los oyentes a que participen nuna campaña publicitaria determinada. Escueye un segmentu del públicu pa convertilo nel centru de la campaña. D'esta manera realiza una interpelación direuta a esi tipu de consumidor y toa xira en redol a la rellación con un consumidor. El segundu pasu de selección consiste na selección de facetes de la suxetividá de los consumidores (trabayu cualitativu). La selección del públicu va ser apellada pero'l restu tamién puede selo. Toos pueden ser movilizaos pola campaña yá que esta estratexa combina lo particular colo xeneral. Esta estratexa ye utilizada pa productos xenéricos (non específicos) yá que compiten nun mercáu enchíu.
* '''Enigma o suspense''': Presenta al públicu una incógnita que col tiempu va desvelándose, hasta que nun momentu dau amuésase la solución. Produz un deséu, resolver el significáu de daqué (provoca una mira). Naz nos años 70.{{ensin referencies}}

=== Desenvolvimientu de la estratexa creativa na publicidá ===
La [[Estratexa de mercadotecnia|estratexa]] defínese como “lo que quier dicise” a l'audiencia; implica que tanto la campaña como'l mensaxe tendrán de ser tolerantes, consistentes y sólidos porque escuerren oxetivos que se rellacionen colos gustos, valores, intereses, mires y tou aquello qu'implica la primacía y el xuiciu de l'audiencia, nel diseñu d'un cromu publicitariu esíxese un vocabulariu fayadizu, escelente redaición de testos, óptima selección de colores, imáxenes apropiaes y evidentemente, un mediu d'espardimientu conveniente.

Al faer un anunciu publicitariu non solamente débense mentar los beneficios y carauterístiques d'un productu o serviciu, sinón que se debe xenerar interés nel auditoriu y faer memorables los anuncios, polo que'l trabayu del equipu creativu ye un desafíu o un retu pa cada situación de marketing distinta y cada campaña o anunciu rique un enfoque creativu distintu. Nun esiste una fórmula máxica pa crear publicidá efectivo, ante un mesmu problema solucionar de tantes maneres distintes en cada distinta situación.

{{ensin referencies|Son numberosos los profesionales creativos que consideren importante que los veceros asuman ciertos riesgos si quieren publicidad sobresaliente, que llame l'atención. Sicasí non toles axencies o veceros coinciden en que'l riesgu sía indispensable pa la efectividá de la publicidá.}}

{{ensin referencies|Amás, tien de cuntase con un personal creativo'l cual tiende a ser más astractu y menos estructurado, entamáu o convencional pa encetar un problema, y confía más na intuición que na lóxica. Tien De ser personal profesional creativu que tea en condiciones de realizar el so meyor trabayu y que toos participen y cooperen nel procesu publicitariu.}}

[[Ficheru:101 016 DRI Ingolstadt.jpg|thumb|200px|Publicidá de Unicef nun tren]]

== Medios publicitarios ==
Los medios, actividaes o canales qu'utiliza la publicidá p'anunciar productos o servicios, comúnmente estremábense en ATL o &quot;[[Above the line]]&quot; y BTL o &quot;[[Below the line]]&quot;.

Sicasí, estos términos resulten inefectivos na actualidá por cuenta de la heteroxeneidá de les actividaes y modelos d'axencia.

''&quot;Above the line&quot;'' (ATL) referir a aquellos medios y actividaes que la so inversión cuntar pa determinar la comisión, y por eso quedaben &quot;enriba de la llinia&quot; sumatoria de &quot;la cuenta&quot;. Dempués de calcular comisiones, quedaben les actividaes ''&quot;Below the line&quot;'' (BTL) que se refieren a toes aquelles consideraes &quot;aparte&quot; de la cuenta pa calcular la comisión. Anguaño la diferenciación d'estos dos términos resulta impráutica por cuenta de que medios masivos tradicionales como la TV y la radio dexaron de pagar comisión a les axencies (salvu poles axencies de medios), como tamién medios masivos dixitales, como'l WWW o la TV online puede causar comisiones. La discreción a esti respectu depende más bien de los alcuerdos con cada axencia y mediu y menos del tipu o categorización de los medios y actividaes polo que güei resulta imposible definir qué ye ATL y qué ye BTL de manera categórica.

=== ''Above the line''; medios convencionales ===
{{AP|Above the line}}
* '''Anuncios en [[televisión]]:''' Publicidá realizada al traviés de cadenes de televisión, bien al traviés de [[spots]], patrocinios, microespacios temáticos... Ye un mediu caru y de gran impautu. Namái aplicable pa productos o servicios d'ampliu consumu. Introduciéronse nueves fórmules como'l patrociniu de programes o encamientu de presentadores ([[product placement|placement]]). Ye ensin batura a duldes el ATL más poderosu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= El ATL más poderosu |url= http://mavazcol.blogs.uv.es/cual-ye-el-atl-mas-poderosu/ |fechaaccesu=26 de payares de 2015 |autor= Froilan Fro }}&lt;/ref&gt;
* '''Anuncios en [[radio (mediu de comunicación)|radio]]:''' Movida en relevancia pola televisión, caltién un públicu que por necesidaes concretes o preferencies suxetives escuchen el mediu fielmente.
* '''Anuncios en [[prensa escrita|prensa]]:''' Mediu bien segmentado pola so naturaleza: esisten [[revista|revistes]] de neños, nuevos, muyeres, profesionales, etc. Trátase d'un mediu lleíu por persones que gusten d'información polo que la publicidá puede ser más estensa y precisa.
* '''Anuncios n'[[Vía pública|esteriores]]:''' [[Valla|Valles]], marquesines, tresporte públicu, lletreros lluminosos, «unipole», etc. Tien De ser bien direuta y atanante, «un berru na cai». Polo xeneral utilízase esti mediu (fotografies - imáxenes) yá que aumenten nun 26 % la credibilidá del productu y nun 30 % l'alcordanza sobre'l productu ufiertáu.{{ensin referencies}}
* '''Publicidá online o anuncios en llinia:''' Anuncios que tán estratéxicamente allugaos, nun sitiu web o portal, como: foros, blogues o páxines dedicaes. Pueden presentase en [[Banner]]s, Google adwords, Google adSense, MicroSpot, ente otres. (La web 2.0 llevó a un nuevu nivel a esti mediu). Nel pasáu, por incipiente yera consideráu BTL sicasí güei ye'l mediu más importante na estratexa publicitaria, polo que nun podría esta per debaxo de la llinia del presupuestu (BTL).

=== ''Below the line''; medios alternativos ===
{{AP|Below the line}}
* '''[[Eventos y Activaciones]]:''' Ye l'activación de marques y productos en puntos de ventes o zones d'influencia del públicu oxetivu. Estos pueden producise en supermercaos, restoranes, discoteques, estadios, espectáculos, etc., o cualquier llugar onde podamos atopar al públicu oxetivu. Esti mediu comunica direutamente al GO, por aciu l'usu d'activaciones vistoses y complexes o a cencielles con anfitrionas y impulsadoras n'equipos pequeños.
* '''[[Product placement]]:''' Ye la presentación de marques y productos de manera discreta en programes de T.V. o series, noticieros y similares.
* '''Anuncios zarraos:''' Anuncios desenvueltos pa exhibilos en medios específicos tales como videoxuegos o películes.
* '''Anuncios en puntu de venta:''' Realizar por mediu de [[Display publicitariu|displays]] o visualizadores, muebles espositores, faladores, [[cartelu]]es o [[póster]]es, etc., que s'asitien nel llugar nel que se va realizar la venta. Ye un refuerzu bien importante pos ye ellí onde se decide la compra. Xeneralmente, utilícense como [[BTL]] o complementu de campañes publicitaries y promociones en marcha.

La [[web 2.0]] inclúi redes sociales, y con esto la posibilidá de que tolos consumidores puedan apurrir los sos comentarios alrodiu de los productos. Non namái pa faer publicidá al traviés de ''banners''.

=== ''Through the line'' (TTL, ‘al traviés de la llinia'); medios asimilaos o híbridos ===
{{AP|Through the line}}
Conxuntu de ferramientes onde los medios del ATL y BTL, desenvuélvense sinérgicamente pa una campaña.

Al tener en cuenta la base d'una pal desenvolvimientu de la otra, cabo mentar que nun ye necesariu emplegar los dos téuniques de publicidá.

== Eficacia de la publicidá ==
{{Referencies|t=20171231105810}}
Hai dos grupos d'efectos de la publicidá: económicos y psicolóxicos. Afirmaciones como &quot;la eficacia de la publicidá nun tien que ver de forma inmediata col efeutu de les ventes&quot; son en parte ciertes, una y bones éstes son la resultancia d'un conxuntu de factores como la publicidá, imaxe, marca, preciu o distribución.

Anque ta estendida la tesis de que ye imposible aisllar l'efeutu vendedor específicu de la publicidá, esto ye posible al traviés de métodos econométricos y d'esperimentación. L'efeutu de la publicidá puede traducise en valores psicolóxicos como la perceición, l'alcordanza, les actitúes, y l'intención de compra, medibles por aciu encuesta.

Coles mesmes, otru error ye afirmar que la publicidá eficaz ye aquella que cumple los oxetivos que-y fueron marcaos, sicasí cuando los oxetivos tán correutamente bien plantegaos y trabayar con una metodoloxía concreta ye más probable que la publicidá pueda ser eficaz. Ye necesariu falar d'oxetivos lóxicos o realistes, a partir d'un estudiu previu pa poder conocer la situación comercial de partida, de la marca o empresa. Amás por que les mires sían lóxiques ye necesariu saber la cuota de mercáu, el porcentaxe de les ventes propies con al respeutive de la competencia. La eficacia al llargu plazu puede midise d'una manera menos mensurable como la perceición calidable o de estatus de la marca más allá de la calidá intrínseca de la mesma. Llámase valor de marca al conxuntu de valores qu'adopta una marca sofitándose, ente otros medios, na publicidá.

Los métodos pa midir la eficacia de la publicidá son el pre-test y el post-test, el primeru aplícase antes del llanzamientu de les campañes publicitaries y el segundu n'apaeciendo nos medios. Nesti casu, tamién son útiles los incentivos y premios, gallardones que miden la eficacia de diches campañes y que son votaos polos mesmos profesionales.&lt;ref&gt;N'España tán los [[Premios a la Eficacia]] -[http://www.premioseficacia.com/ Premios Efi]- empecipiaos en 1998 ya impulsaos pola [[Asociación Española d'Anunciantes]].&lt;/ref&gt;

=== Eficacia publicitaria ===
Pa calcular la [[eficacia publicitaria]] esisten una serie de ''[[ratios]]'', como [[STATS]] y [[Adstock]].
Stats foi espublizáu por Jones (1995) y calcúlase como'l cociente ente'l porcentaxe de los que mercaron la marca viendo la so publicidá y los que mercaron la marca ensin ver la publicidá, y ello referíu a un periodu bien recién como'l día anterior o la última selmana.
Por casu, y según un sondéu, si los que declaren ver publicidá de la marca son 300 y los que mercaron son 100, y los que mercaron son 80 dientro d'un conxuntu de 400 que nun vieron anuncios, entós tendríamos un ''stat'' de: (100/300:80/400)*100= 165.

El ''stat'' per cada marca puede calculase por aciu panel de fonte única o bien por aciu sondéu, siendo'l primer métodu más costosu pero más fiable (los ''stat'' por panel suelen resultar inferiores a los de sondéu).

Adstock foi creáu por [[Broadbent]] (1979) y ye un métodu pa calcular el remanente d'impautu publicitariu pa premediar meyor la planificación de medios nel tiempu. Utiliza'l conceutu de ''half life'' o [[media vida]] y ye el tiempu que tarda en cayer a la metá l'impautu d'una campaña (espresada en [[Gross Rating Points|GRP]]). Pa la midida ye necesariu disponer un sondéu siguíu qu'amuese en qué momentu se produció la cayida a la metá del efeutu. Por casu, una campaña de 60 GRP selmanales que llega a llograr un aumentu nes ventes del 5% per selmana mientres el tiempu de campaña, depués sume la campaña y ye a los 8 díes cuando se comprueba que les ventes sobre los que declaren na encuesta atopar nel 2,5% de más sobre lo habitual (en total), podemos dicir que'l ''half life'' ye de 8 díes pa 60 GRP selmanales. L'índiz de cayida calcular pa esi ''half life'' como 1-0,917/1+0,917=0,0432 (0,917 ye'l frutu de la tabla de cálculu establecida pol mesmu Broadbent); y dende ende calcúlase que'l remanente a futuru d'impautu publicitariu que permanez ye de 60GRP*0,0432=2,59GRP.

Anguaño, nos medios online podemos llograr con ferramientes como [[Google Analytics]], datos fiables d'aquellos usuarios que respondieron al corréu, rellenaron el cupón, pincharon nel ''banner'' o entraron nel ''microsite''.

Con esta ferramienta pueden conocese datos tales como'l númberu de clics respectu al númberu d'impresiones, o, nel casu d'una venta ''online'', saber cuántos usuarios realizaron la compra. Estes ferramientes evalúen la eficacia de les campañes nel mediu Internet.

Otru mididor d'efectividá d'una campaña publicitaria escontra una marca específica, ye'l ''[[return of investment]]'' (ROI) que calcula en cifres la rentabilidá que ganó la marca posterior a la campaña. Ye cuantificable, pos s'axusta como la cantidá de dineru que ganó la marca en rellación a invertir enantes en publicidá. Si la campaña foi esitosa, la estratexa que se formuló dir tamién, esto ye, que'l mensaxe foi aparente, sonoru y atanante, memorable, ye dicir que xeneró recordación nel [[Mercáu oxetivu|públicu oxetivu]] o ''target''.

== Publicidá social ==
Les mesmes téuniques de publicidá que promocionen productos comerciales y servicios pueden utilizase pa informar, pa educar, motivar y concenciar al públicu oxetivu sobre tarrezas d'importante relevancia pa la sociedá, tales como'l [[sida]], el [[aforru]] d'[[enerxía]] o la [[deforestación]]. La publicidá social ye aquel esfuerciu empobináu a modificar
determinaes conductes sociales que se converten en problemes pa la convivencia en sociedá, la metodoloxía usada pa la so creación ye similar a la qu'utiliza la publicidá comercial.

Ye importante resaltar la diferencia ente campañes de publicidá social y campañes de responsabilidá empresarial, una y bones estes postreres son producíes con una marca como principal emisor y, a pesar de cumplir colos oxetivos d'una campala de bien públicu, la empresa tien un réditu positivu a nivel d'imaxe de marca.

La publicidá, na so forma non comercial, ye una ferramienta educativo de gran valumbu capaz d'algamar y de motivar a gran cantidá de públicu. «La publicidá xustifica la so esistencia cuando s'utiliza pal interés públicu; ye una ferramienta de demasiáu gran algame pa utilizala solamente pa los propósitos comerciales» —atribuyíu a Howard Gossage, de [[David Ogilvy]]—.

Publicidá de serviciu públicu, publicidá non comercial, publicidá d'interés públicu, mercadotecnia de causa y mercadotecnia social son distintos términos o aspeutos del usu de téuniques sofisticaes de publicidá y de [[comunicaciones de marketing]] (acomuñaes xeneralmente a empresa comercial) al serviciu d'asuntos d'interés y d'iniciatives non comerciales. La publicidá de serviciu públicu algamó la so puxanza mientres la [[I Guerra Mundial|I]] y [[II Guerra Mundial|II Guerra mundial]] so la direición de delles axencies estatales d'[[Estaos Xuníos]].

== Regulación de la publicidá ==
Dende los [[años 2000]] aumentó l'esfuerciu por protexer l'interés públicu regulando'l conteníu y l'algame de la publicidá.

Esiste l'[[autorregulación de la publicidá|autorregulación]], per parte de la mesma industria, que s'encarga d'establecer ciertes normes fundamentales pa la sana práutica de la comunicación comercial. En tol mundu esisten diversos organismos encargaos de velar por esta autorregulación publicitaria, so los principios fundamentales del respetu pola legi
slación local, la veracidá, la competencia honesto y lleal y la moral social predominante. Amás nos últimos años esistieron diverses iniciatives d'alfabetización mediática, y más específicamente publicitaria, que busquen empoderar a los receptores frente a les campañes publicitaries de los medios de comunicación.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://doi.org/10.3916/C52-2017-09|títulu=Promoting Adolescents' Moral Advertising Literacy in Secondary Education|apellíos=Adams|nome=Britt|apellíos2=Schellens|nome2=Tammy|fecha=2017|publicación=Comunicar|volume=25|númberu=52|páxines=93–103|fechaaccesu=25 d'agostu de 2017|idioma=|issn=1134-3478|doi=10.3916/c52-2017-09|apellíos3=Valcke|nome3=Martin}}&lt;/ref&gt;

=== Arxentina ===
La publicidá resulta un mediu o preséu del cual valse'l [[empresariu]] pa promover la realización de negocios y ye puesta nel mercáu de tal forma de concitar l'atención del [[consumidor]].

Nesti sentíu, l'artículu 8º de la [http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/0-4999/638/texact.htm llei 24.240] establez que les &quot;precisiones&quot; na publicidá obliguen a la empresa dueña del productu o serviciu espublizáu y coles mesmes la [[xurisprudencia]] entendió que'l &quot;redolada&quot; publicitariu cuando ye esencial al marcu xeneral de la contratación tamién la obliga conforme a los arts. 10 y 961 del [[Códigu Civil y Comercial de la Nación (Arxentina)|CCCN]].&lt;ref name=cabusiva&gt;{{cita llibru |títulu=Manual de contratos civiles, comerciales y de consumu|capítulu=Contrato de publicidá y esponsoreo pal consumu|páxina=456|nome1=Carlos A.|apellíu1=Ghersi|nome2=Celia|apellíu2=Weingarten|editorial=La Llei|allugamientu=Ciudá Autónoma de Buenos Aires|añu=2017|isbn=978-987-03-3194-0}}&lt;/ref&gt;

=== Europa polo xeneral ===
N'[[Europa]] y n'otros llugares, produzse un discutiniu brengosu sobre cuánta publicidá infantil ten de ser regulada. Esti discutiniu foi exacerbada por un informe llanzáu pola Fundación de Familia de J. Kaiser Family en febreru de [[2004]]{{cuál}} que suxurió que los alimentos anunciaos pa neños constituyíen un factor importante na epidemia de la [[obesidá]] infantil que s'estendía a lo llargo d'[[Estaos Xuníos]].

=== Perú ===
Por aciu la [[Llei antitabacu de Perú|llei 28.705]] regúlase y acuta el consumu, venta y publicidá de productos fechos con tabacu nel Perú, disponiéndose les midíes nel capítulu IV, denomináu &quot;De la publicidá, promoción y patrociniu del tabacu&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.digesa.minsa.gob.pe/norma_consulta/Llei_28705.pdf Llei 28.705]&lt;/ref&gt;

Prohíbese, por casu, la publicidá direuto o indireuta de productos de tabacu en medios de comunicación de televisión de señal abierta, radio o otru mediu similar.

=== Suecia ===
Dellos exemplos son l'actual prohibición de la publicidá del [[tabacu]] (salvo esceiciones como presentaciones dientro del sector, etc.), y la prohibición total de la publicidá a los neños menores de doce años impuesta pol [[Suecia|gobierno suecu]] en [[1991]]; anque esa regulación sigue con efeutu pa los espardimientos que s'anicien dientro del país, foi rebaxada pol [[Tribunal de Xusticia de les Comunidaes Europees]], que dictaminó que [[Suecia]] ta obligada a aceptar lo qu'apaeza na programación de países vecinos o vía satélite.

== Crítica a la publicidá ==
A midida que los esfuercios de publicidá y de comercialización de productos fixéronse más presentes na nuesa cultura, la industria sufrió la crítica de grupos tales como [[Adbusters]] por fomentar el [[consumismu]] usando téuniques propies de la propaganda. &quot;Ciertes variables sociales como l'etnocentrismu, los estereotipos, la influencia, el estatus y el sexismu, pueden influyir nes decisiones de consumu de les persones; y por otra'l [[Mercadotecnia|marketing]] al incorporar éstes, puede contribuyir a caltener o modificar ciertos comportamientos sociales&quot; (Velandia y Rozo, 2009, p.19).Tales crítiques plantegaron entrugues sobre si esti mediu ye'l que crea estes actitúes o si a cencielles ye meru reflexu d'estos enclinos culturales. &quot;Un anunciu considérase sexista cuando remana de manera estereotipada los roles d'homes y muyeres&quot;.{{sfn|Luengas|Velandia-Morales|2012}}

[[Ficheru:Publicidad_sexista_en_España.jpg|miniaturadeimagen|367x367px|Publicidá nel metro, n'España. La publicidá convirtióse nun reflexu de les traces sociales d'una sociedá.]]
Un exemplu de les variables sociales seríen los [[Estereotipu de género|estereotipo]] y [[Rol de género|roles de xéneru]]. La publicidá participa na construcción estereotipada de los roles d'homes y muyeres; lo que tien clares implicaciones sociales rellacionaes cola inequidad de xéneru (Davies, Spencer &amp; Steele, 2005), evidenciado, por casu, nes idees que se tienen sobre'l tener de ser y actuar d'homes y muyeres. &quot;Los estereotipos de xéneru tienen como una de les sos funciones la construcción d'esplicaciones a fechos sociales, como, por casu, qu'esistan poques muyeres en cargos de poder, yá que tán más capacitaes pa desempeñase nos llabores del llar y nel cuidu de los fíos; esplicaciones que xustifiquen l'orde social y les desigualdaes de xéneru”.{{sfn|Luengas|Velandia-Morales|2012}} Sicasí les implicaciones sociales, pueden presentase les de consumu, una y bones l'usu de representaciones que nun correspuenden al cambéu social (Belch &amp; Belch, 2001; García &amp; Martínez, 2009) onde la muyer exerz lideralgu y l'home ocupa roles familiares, puede llevar a que los consumidores nun s'identifiquen, colo cual mengua la probabilidá d'adquisición de los productos (Morrison &amp; Shaffer, 2003; Pérez, 2000).

Acordies con García y Martinez, 2009 na promoción de nuevos productos “esiste un mayor enclín (79% de los casos) al usu d'una representación femenina na promoción de productos pal cuerpu y d'usu adomo (bañu, cocina, etc.), ensin tener una representación significativa en categoríes como deportes, política, teunoloxía; ente que na publicidá de categoríes como productos financieros y empresariales, automóviles y telecomunicaciones los porcentaxes d'apaición de muyeres ta per debaxo del 15% en contraste”. 

Nel casu de los roles y estereotipos del sexu femenín qu'esisten na publicidá, “Les muyeres representaes son na so mayoría nueves, incluyendo nesta definición adolescentes, post-adolescentes y adultes nueves, ye dicir muyeres de menos de 40 años (...) les muyeres protagonistes de los avisos representen a muyeres de raza blanca, d'una clase social que podría definise como media en función d'atributos como indumentaria, tipu de llar representáu, y actividaes que se realicen nes escenes (...) la adjunción de carauterístiques específiques del “ser muyer”, incluyendo la frivolidá y la emocionalidad, manifestar n'avisos qu'amuesen a les muyeres siempres nel rol de consumidores −de ciertos rubros en desterciu d'otros−, ye solidaria de la división sexual del trabayu” −xeneralmente ignorar nos sos roles granible y complementario de la “naturalización de la responsabilidá de la llimpieza del llar, la cocina y crianza d'hijo/as”.{{sfn|Camusso|2017}}

Al pasu del tiempu, na industria de la publicidá, yá tán apaeciendo nuevos estereotipos; describen a una muyer como trabayadora incansable, la de madre soltera y la de la moza que comparte casa cola so pareya. Tamién comenten l'apaición de la imaxe de la muyer desempeñando profesiones antes acutaes namái al home.{{sfn|Espín López|Marín Gracia|Rodríguez Lajo|2006}}

Aburúyase la imaxe real de les muyeres utilizando patrones culturales como por casu:
* Neñes de delles edaes bien socializadas en papeles femeninos clásicos;
* Mocines y casi adolescentes más definíes como moces que como muyeres; 
* La muyer mayor, la abuelita. Nos anuncios con protagonistes mayores, búscase más al grupu d'edá que al sexu;
* La madre de familia de mediana edá (feliz, ensin cansanciu, al serviciu de too y tola familia). Nella confunden los roles d'ama de casa, madre y esposa;
* La ma xuvenil, responsable y activa. Suel apaecer bella y feliz, anque tea embarazada o tenga unu o dos fíos, casi siempres guapos y pocu arrallantes;
* La muyer-oxeto (oxetu sexual). Ye pasiva, emprestar a la contemplación y el deséu masculín ensin tener opinión;
* La engañadora, muyer de mundu (non esautamente muyer fatal). N'anuncios d'arumes, guapura, automóviles, etc;
* La muyer fatal. Anuncien arumes o productos bien esclusivos y xeneralmente caros y superfluos.
* La novia, amiga, compañera ideal (una variante de la engañadora, pero más senciella y natural);
* La profesional d'ésitu (a la que se tiende a sumar dalgunu de los tipos anteriores) pero que nun abandona los estereotipos clásicos de la muyer de siempre.

Ye interesante que na radio esiste un porcentaxe tan baxu d'anuncios sexistes ente que, na televisión estes categoríes presenten un porcentaxe muncho más eleváu.{{sfn|Espín López|Marín Gracia|Rodríguez Lajo|2006}} Tocantes a roles, les muyeres son representaes mayoritariamente en situaciones onde executen papeles tradicionalmente femeninos (madre, ama de casa) carauterizaos pola dependencia y el cuidu d'otros (fíos, maríu) o en situaciones que les llinden a ser un oxetu sexual…les representaciones masculines son más acomuñaes a productos de teunoloxía, automóviles; en roles de lideralgu, independencia, intelixencia, trabayu fuera del llar desempeñándose nun rol profesional (Furnham &amp; Mak, 1999; Royo-Vela, cols., 2008).

{{VT|Contrapublicidad|Anticonsumismo}}

== Futuru ==
Anguaño estrémense dos clases de publicidá según la clase de medios en que s'emite: la publicidá offline (al traviés de los medios clásicos, como televisión, radio, prensa...) y la [[publicidá online]] (al traviés de los nuevos medios, como Internet). Los nuevos medios tales como Internet tán dexando nueves formes de interactividad colos usuarios y xenerando n'especial lo que se conoz como &quot;suscripción a conteníu per demanda&quot;. Esto dexa que los prospeutos arrexuntar en grupos oxetivos de manera voluntaria y pueda comunicáse-yos información que tán dispuestos a consumir. [[RSS]] (Really Simple Sindication) ta recreando la publicidá de maneres novedoses y más intelixentes. Los [[podcast]]s (una forma de RSS n'audiu) dexen que los usuarios descarguen automáticamente conteníu d'estaciones radiales según les sos preferencies personales. Lo anterior llevónos a carauterizar estos medios como [[medios empobinaos]] o relevantes, yá que por aciu ellos la publicidá llega a la xente que nos interesa de forma específica y non al públicu polo xeneral.

Esto tien un altu potencial publicitariu. De la mesma, cuando unu suscribir a un conteníu RSS pue tar dando permisu al remitente d'axuntar publicidá relativo a la tema del so interés. Nueves plataformes como'l ''[[product placement]]'' y les [[publicidá de guerrilla|campañes de guerrilla]] utilicen medios non convencionales pa les sos pieces de comunicación. Los blogues son tamién ferramientes que dan lideralgu d'opinión a les marques que los utilicen y coles mesmes una gran fonte d'enllaces y conteníu focalizado. Les redes sociales apurren tamién un públicu oxetivu focalizado, qu'ufierta una predisposición positiva según una fácil y rápidu espardimientu. El consumidor pasa de ser pasivu a participativu.

Los últimos estudios{{cuálos}} demuestren nuevos enclinos nos vezos de compra. Dependiendo del productu o serviciu, hasta un 90% de les decisiones de compra realizar nel puntu de venta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.splendorpublicidad.com/?p=6061 |títulu=El 90% de les ventes dar nel puntu de venta físicu a pesar de la meyora d'internet |fechaaccesu=20 de mayu de 2016 |añu=2015|sitiuweb=splendorpublicidad.com}}&lt;/ref&gt; Por esta razón, la publicidá interactiva o al traviés de los [[medios empobinaos]] nel puntu de venta convirtióse nun valor n'alza. Esisten numberoses iniciatives de pantalles interactivas/pasives en sucursales bancaries, supermercaos, hoteles, etc. Esisten numberoses nueves soluciones ''software'' de publicidá interactiva (Admiradn o [[software as a service|SaaS]]). Diches soluciones dexen a los xestores de los circuitos xestionar cientos de puntos de ventes dende una redolada web, y automatizar la creación y unviada de conteníos multimedia publicitarios.

== Ver tamién ==
{{llista de columnes|3|
* [[Anunciu]]
* [[Artes gráfiques]]
* [[Banner]]
* [[Comunicación corporativa]]
* [[Comunicación publicitaria]]
* [[Contrapublicidad]]
* [[Creativu]]
* [[Cupón]]
* [[Departamentu creativu]]
* [[Y-mailing]]
* [[Fotografía publicitaria]]
* [[Grupu oxetivu]]
* [[Llinguaxe publicitariu]]
* [[Llei de beneficios inversos]]
* [[Mailing]]
* [[Marketing viral]]
* [[Marketing]]
* [[Medios empobinaos]]
* [[Publicidá contextual]]
* [[Publicidá d'últimu momentu]]
* [[Publicidá n'Internet]]
* [[Publicidá espacial]]
* [[Publicidá interactiva]]
* [[Publicidá político]]
* [[Publicidá subliminal]]
* [[Publicidá televisivo]]
* [[Seducción publicitaria]]
* [[Sexu na publicidá]]
* [[Spot (anunciu publicitariu)]]
* [[Spot televisivu]]
* [[Target]]
* [[Téuniques publicitaries]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
# {{cita publicación |apellido1=Luengas|nome1=Heidy T.|apellíos2=Velandia-Morales|nome2=Andrea|títulu=NIVEL DE SEXISMU EN CONSUMIDORES Y LA SO VALORACIÓN SEXISTA DE LA PUBLICIDÁ|publicación=Suma Psicolóxica|fecha=2012|volume=19|númberu=2|páxines=75-88|url=http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&amp;pid=S0121-43812012000200006|allugamientu=Bogotá|issn=0121-4381}}
# {{cita publicación |apellido1=Espín López|nome1=Julia Victoria|apellíos2=Marín Gracia|nome2=María Ángeles|apellíos3=Rodríguez Lajo|nome3=Mercedes|títulu=Les imáxenes de les muyeres na publicidá: estereotipos y sesgo|publicación=Redes.com : revista d'estudios pal desenvolvimientu social de la Comunicación|fecha=2006|númberu=3|páxines=77-90|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3664567|issn=1696-2079}}
# {{cita publicación |apellido1=Camusso|nome1=Mariángeles|títulu=Trabayo domésticu y Bon Vivir: un desafíu pa les narratives publicitaries|publicación=Chasqui|fecha=2017|númberu=134|páxines=161-180|doi=10.16921/chasqui.v0i134.3060|url=http://www.revistachasqui.org/index.php/chasqui/article/view/3060|issn=1390-1079}}

=== Bibliografía adicional ===
&lt;!--Wikificar y mover a la sección anterior, en casu de que s'utilizara esta bibliografía nel artículu. Nun añedir más.--&gt;
# Eguizábal, Raúl (1998). ''Hestoria de la Publicidá.'' España: Celeste Ediciones.
# Eguizábal, Raúl (2008). ''Teoría xeneral de la Publicidá''. Madrid: Ediciones Cátedra.
# [[Naomi Klein|Klein, Naomi]] (2003). ''[[Non logo: el poder de les marques]]''. Buenos Aires: Editorial Paidós.
# Lizcano, G., &amp; Sánchez, L. (2003). [http://www.researchgate.net/publication/280964383_La publicidá social_en_Mexico__Recuentu_de_50_aos La publicidá social en Méxicu, recuentu de 50 añu].(Tesis de llicenciatura). Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Facultá de Ciencies Polítiques y Sociales. Méxicu D.F.
# Russel, Lane &amp; king (2005). ''Kleppner Publicidá''. 16 ed. Méxicu: Pearson Educación.
# The century of self (2002) [Documental]. Empobináu por Adam Curtis. Reinu Xuníu: BBC Tour.
# Scopesi, Alberto (1994). ''Publicidá: Amar o déxala''. 3 ed. Buenos Aires: Macchi Grupu Editor
# Plana, J. R. y Abril, P. (6 de payares de 2011) &quot;El valor del anunciante pal ciudadanu” ''El País''.
# Velandia, A., &amp; Rozo, J. (2009). Estereotipos de xéneru, sexismu y la so rellación cola psicoloxía del consumidor.''Psychologia. Meyores de la disciplina,&amp;nbsp;3&amp;nbsp;''(1), 17-34.&amp;nbsp;
# Davies, P. G., Spencer, S. J., &amp; Steele, C. M. (2005). Clearing the air: Safety moderates the effect of stereotype threat on women's leadership aspirations.&amp;nbsp;''Journal of Personality and Social Psychology, 88''(2), 276-287.
# Morrison, M. y Shaffer, D. (2003). Gender-role congruence and self-referencing as determinants of advertising effectiviness.&amp;nbsp;''Sex Roles, 49''(5-6), 265-275.
# García, N. y Martínez, L. (2009). La representación positiva de la muyer nos medios de comunicación.&amp;nbsp;''Comunicar, 16''(32), 209-214
# Velandia, A., &amp; Rozo, J. (2009). Estereotipos de xéneru, sexismu y la so rellación cola psicoloxía del consumidor.''Psychologia. Meyores de la disciplina,&amp;nbsp;3&amp;nbsp;''(1), 17-34
# Furnham, A. &amp; Mak, T. (1999). Sex-role stereotyping in televisión commercials: A review and comparison of fourteen studies done in five continents over 25 years. Sex Roles, 41, 413–437.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Advertising}}
{{wikiquote}}

{{Control d'autoridaes}}

{{Tradubot|Publicidad}}
[[Categoría:Diseñu gráficu]]
[[Categoría:Mercadotecnia]]
[[Categoría:Publicidá|Publicidá]]

[[es:Publicidad]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>ks9f6xy6bhxgkra6vw1bjirw275thc6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16629</id>
    <revision>
      <id>3702936</id>
      <parentid>3211733</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:08:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu]]&quot; a &quot;[[Monesteriu]]&quot;: Cambéu na definición del DALLA online</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="674" xml:space="preserve">{{Construcción}}
Un '''monasteriu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|monasteriu}}&lt;/ref&gt; o '''cenobiu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|cenobiu}}&lt;/ref&gt; ye un llugar onde vive un [[monxu]], una monxa o dellos. Orixinalmente un cenobiu yera la [[célula (dixebra)|célula]] d'un [[ermitañu]] o [[anacoreta]].

Los cenobios [[Cristianismu|cristianos]] son tamién nomaos: [[abadía|abadíes]], (rexíes por un [[abá]]) y [[prioratu|prioratos]], (rexíos por un [[prior]]). 

La vida en comuña d'un '''cenobiu''' denómase [[cenobitismu]], n'oposición cola vida [[anacoreta|anacorética]] d'un ermitañu.

== Referencies == 
{{llistaref}}

{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arquiteutura relixosa]]</text>
      <sha1>nia0fcpch5etnqkhu0xqsxfdhe339o5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3702938</id>
      <parentid>3702936</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="674" xml:space="preserve">{{Construcción}}
Un '''monesteriu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|monesteriu}}&lt;/ref&gt; o '''cenobiu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|cenobiu}}&lt;/ref&gt; ye un llugar onde vive un [[monxu]], una monxa o dellos. Orixinalmente un cenobiu yera la [[célula (dixebra)|célula]] d'un [[ermitañu]] o [[anacoreta]].

Los cenobios [[Cristianismu|cristianos]] son tamién nomaos: [[abadía|abadíes]], (rexíes por un [[abá]]) y [[prioratu|prioratos]], (rexíos por un [[prior]]). 

La vida en comuña d'un '''cenobiu''' denómase [[cenobitismu]], n'oposición cola vida [[anacoreta|anacorética]] d'un ermitañu.

== Referencies == 
{{llistaref}}

{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arquiteutura relixosa]]</text>
      <sha1>myb8z6zv8xsrkaspuzekeaur1ypmfur</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703428</id>
      <parentid>3702938</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:31:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="927" xml:space="preserve">{{Construcción}}
Un '''monesteriu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|monesteriu}}&lt;/ref&gt; o '''cenobiu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|cenobiu}}&lt;/ref&gt; ye un llugar onde vive un [[monxu]], una monxa o dellos. Orixinalmente un cenobiu yera la [[célula (dixebra)|célula]] d'un [[ermitañu]] o [[anacoreta]].

Los cenobios [[Cristianismu|cristianos]] son tamién nomaos: [[abadía|abadíes]], (rexíes por un [[abá]]) y [[prioratu|prioratos]], (rexíos por un [[prior]]). 

La vida en comuña d'un cenobiu denómase [[cenobitismu]], n'oposición cola vida [[anacoreta|anacorética]] d'un ermitañu.

== Ver tamién ==
*[[Monesteriu (Veigaḷḷagar)|Monesteriu]], una llocalidá de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Veigaḷḷagar]], nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]].

== Referencies == 
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arquiteutura relixosa]]</text>
      <sha1>qp87qqjv56x9yv81z4h9dl39y5s6mhm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asadabad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17863</id>
    <revision>
      <id>3703010</id>
      <parentid>2977234</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1453" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200520181102}}
{{llocalidá}}
'''Asadabad''' ye una ciudá d'[[Afganistán]], capital de la provincia de [[Kunar]], asitiada cerca'l [[ríu]] [[Kunar (ríu)|Kunar]].

Asadabad foi l'escenariu de numberosos incidentes desque la Guerra de 2001 empezó. Les fuerces estauxunidenses afitaron ellí un equipu de reconstrucción provincial en febreru del 2004.

Asadabad ye una de les poques ciudaes afganistanes onde entá operen los [[talibán]].

Por cuenta de la so proximidá cola frontera de [[Paquistán]], Asadabad axusta con gran cantidá de mercancíes destinaes a otros llugares. El pasu ''Mara-Wara'' que s'estiende pol nordés d'Asadabad, ye un de los principales llugares d'encruz de la rexón, con fuerces militares de cada país curiando los sos respeutivos intereses.

Los residentes del distritu nun se consideren a sigo mesmos afganos o paquistaníes, considérense como [[Pashtu|pashtunes]] primero de too, inclusive clamen que conformen el so propiu país, ''Pashtunistán''&lt;ref&gt;https://www.nationstates.net/page=dispatch/id=656264 Separación Políticu/Alministrativa del Imperiu de Bathoran&lt;/ref&gt;. El pashtu ye'l dialeutu llocal de dambos llaos de la frontera.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/afganistan_galeria/7.shtml http://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/afganistan_galeria/7.shtml]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Capitales d'Afganistán]]</text>
      <sha1>kfkhct81t5ih9a2yqg6vtfr637hbt1m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703046</id>
      <parentid>3703010</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1458" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200520181102}}
{{llocalidá}}
'''Asadabad''' ye una ciudá d'[[Afganistán]], capital de la provincia de [[Kunar]], asitiada cerca'l [[ríu]] [[Kunar (ríu)|Kunar]].

Asadabad foi l'escenariu de numberosos incidentes desque la Guerra de 2001 empezó. Les fuerces estauxunidenses afitaron ellí un equipu de reconstrucción provincial en febreru del 2004.

Asadabad ye una de les poques ciudaes afganistanes onde entá operen los [[talibán]].

Por cuenta de la so proximidá cola frontera de [[Paquistán]], Asadabad axusta con gran cantidá de mercancíes destinaes a otros llugares. El pasu ''Mara-Wara'' que s'estiende pol nordés d'Asadabad, ye un de los principales llugares d'encruz de la rexón, con fuerces militares de cada país curiando los sos respeutivos intereses.

Los residentes del distritu nun se consideren a sigo mesmos afganistanos o paquistaníes, considérense como [[Pashtu|pashtunes]] primero de too, inclusive clamen que conformen el so propiu país, ''Pashtunistán''&lt;ref&gt;https://www.nationstates.net/page=dispatch/id=656264 Separación Políticu/Alministrativa del Imperiu de Bathoran&lt;/ref&gt;. El pashtu ye'l dialeutu llocal de dambos llaos de la frontera.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/afganistan_galeria/7.shtml http://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/afganistan_galeria/7.shtml]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Capitales d'Afganistán]]</text>
      <sha1>bg869vb4g5wltu9265ey8qg83jge0ry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Bots/Solicitúes</title>
    <ns>4</ns>
    <id>21152</id>
    <revision>
      <id>3702979</id>
      <parentid>3687048</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:44:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Limotecariu</username>
        <id>735</id>
      </contributor>
      <comment>/* 26 de xunu */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33375" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border: 1px solid #c8ccd1; background: #f8f9fa;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;padding: 0.5em 1em 0.5em 1em; background: #eaecf0&quot;&gt;'''Solicitúes pa operadores de bots''' &lt;div style=&quot;float: right;&quot;&gt;[[Ficheru:Filing cabinet icon.svg|25px]] [[Wikipedia:Bots/Solicitúes/Archivu|Archivu de solicitúes (dende 2008)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;padding: 0.5em 1em 0.5em 1em;&quot;&gt;
{{atayos|UP:BOT_S|Bot/s}}
Pa solicitar un llabor a los operadores de [[Wikipedia:Bots|bots]], amiéstala nesta llista, usando'l modelu que vien darréu:

&lt;pre&gt;&lt;nowiki&gt;
== Data de solicitú ==
=== Triba de solicitú (categoría, interwikis, ortografía, ...) ===
Descripción detallada de la solicitú.
Firma del usuariu que la solicita.&lt;/nowiki&gt;
&lt;/pre&gt;
Los operadores van indicar equí los llabores realizaos según vayan faciéndose. 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;


==11 de xineru de 2019==
===Morfoloxía===
*Cambiar *''alpinu'', *''andinu'', *''arxelinu'', *''arxentinu'', *''bizantinu'', *''filipinu'', *''llatinu'' por '''alpín''', '''andín''', '''arxelín''', '''arxentín''', '''bizantín''', '''llatín''', '''filipín'''.
::'''Problema''': en dalgunos casos, formen parte d'un compuestu como primer elementu, onde ha ser cola forma terminada en '''''-ino'''''. --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)

===Léxicu===
*Cambiar *''riegla'' por '''regla'''. Nel ''DALLA'' nun apaez; el ''DGLA'' remítela a &quot;regla&quot; (forma propia del paḷḷuezu). --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)
** {{fecho}}
*Cambiar *''empléu'' (y el so plural *''empleos'' y verbu *''emplear'') por '''emplegu''' (y '''''emplegos''''', '''''emplegar'''''). Nin el ''DALLA'' nin el ''DGLA'' apaez esa forma. --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)
** {{fecho}}

===Nomes propios===
*Cambiar *''Ñerón'' por '''Nerón'''. Hiperasturianismu. --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)
** {{fecho}}


==22 de febreru==
===&quot;Error&quot; de autotraducción===
*Cambiar &quot;*Pedrete&quot; por '''Tito'''... (en dalgunos casos habrá ser '''Titu''' pues sedría'l nome d'un personaxe romanu).--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 22:02 22 feb 2019 (UTC)

==10 de xunu==
===Léxicu===
*Cambiar *''breve'' por '''curtiu, -a, -o'''. El ''DALLA'' nun conseña esi axetivu. ([http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=15453])
*Cambiar *''bilis'' por '''fiel'''. El ''DALLA'' nun conseña esi sustantivu (tampoco'l ''TermAst''). ([http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosbioloxia], [http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosmedicos]) {{fecho}}
*Cambiar *''vesícula~*visícula biliar'' por simplemente '''vesícula''' ([http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=49597]). {{fecho}}

===Morfoloxía===
*Cambiar *''riñonos'' (órgano del cuerpu) por '''reñones'''. Solo los sustantivos/axetivos que se formen col sufixu «-ón» aumentativu puen tener el plural añadiendo &quot;-os&quot;; «reñón» (como «avión», «camión» o «caxón») nun ye aumentantivu.--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 00:16 10 xun 2019 (UTC) {{fecho}}

== 20 de xunetu ==
=== Ortografía ===
* *''ceador'' → ''creador''
―[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 01:02 21 xnt 2019 (UTC)
* {{fecho}}

== 25 de xunetu ==
=== Léxicu ===
* *''pág.'' → &lt;s&gt;''p.''&lt;/s&gt; ''páx.'' {{fecho}}
* *''págs.'' → &lt;s&gt;''pp.''&lt;/s&gt; ''páxs.'' {{fecho}}
―[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 06:20 25 xnt 2019 (UTC)

: ¿Hai referencies de que p./pp. seyan les abreviatures de páxina/páxines? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 17:39 12 ago 2019 (UTC)
::Según ''Cartafueyos normativos. Abreviatures, rotulaciones y propuestes d'espresión y llocución'', apaez la propuesta &quot;páx.&quot; pa &quot;páxina&quot; (non hai pal plural).--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 17:45 12 ago 2019 (UTC)
:::&quot;páx.&quot; pa &quot;páxina&quot; ye lóxicu y yá tengo'l bot trabayando. ¿Cómo facemos pal plural? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 18:30 12 ago 2019 (UTC)
:::Mentanto buscamos una solución meyor pal plural, ¿qué vos paez camudar &quot;págs.&quot; por &quot;páxs.&quot;, {{ping|Born2bgratis}}, {{ping|limotecariu}}? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:03 21 ago 2019 (UTC)
::::Paézme bien :) —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 21:31 21 ago 2019 (UTC)
:::::Dame igual, anque nun veo problema dalu n'usar &quot;páx.&quot; tamién pal plural.--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 12:29 23 ago 2019 (UTC)
::::::¿? Faer eso nun sería gramatical —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 06:41 24 ago 2019 (UTC)
::::::: Nun veo que seya agramatical facer eso; el mesmu ''Cartafueyu'' inclúi l'abreviatura «''Evanx.''» tanto pal singular &quot;''Evanxeliu''&quot; como pal plural &quot;''Evanxelios''&quot;; mesmo les abreviatures pa unidaes de midida, por exemplu, son válides pal singular y pal plural (200 metros = 200 m y non 200 *ms; anque equí ye un casu diferente porque estes abreviatures nun s'escriben con puntu). Un exemplu d'usu de l'abreviatura «páx.» pa «páxines» alcontrámoslu nel boletín de l'Academia ''Lletres Asturianes'', nel númberu [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/1554798992lletres%20120.pdf 120], na páxina 198 [→ &quot;(...) fenómenos lingüísticos reiterados en la toponimia zamorana» (páx.843-901). Axúntense equí (...)&quot;], anque tamién «páxs.», na páxina 217 del mesmu númberu [→ &quot;reseña en páxs. 199-200 d’esti volume&quot;], y ye cierto que lo normal ye usar «páxs.» pa «páxines» (pue vese l'usu nos númberos [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/1541437093LLAA_119.pdf  119] y [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/1524736439LLAA_118.pdf 118] por exemplu). Nel puntu 7.b.1 del mentáu ''Cartafueyu'' indica que'l plural d'una abreviatura como «páx.» sedría añadiendo una ese, ye dicir, «páxs.»; poro, cuido que la dulda sobre esta abreviatura se zarra equí: «'''páx.'''» pal singular «páxina» y «'''páxs.'''» pal plural «páxines».--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 16:29 25 ago 2019 (UTC)

== 30 de xunetu ==
=== Léxicu ===
* *''ícono'' → ''iconu''
** {{fecho}}
* *''rediseñado'' → ''rediseñáu''
** {{fecho}}
** Cuido que toles pallabres qu'entamen col prefixu &quot;re-&quot; van tar mal traducíes… [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 21:29 30 xnt 2019 (UTC)
―[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 19:38 30 xnt 2019 (UTC)

==13 d'agostu ==
=== Léxicu ===
* &lt;s&gt;Cambiar «espalda» por «'''llombu'''»: el ''DALLA'' define la primera solo como la parte d'un vistíu. Por embargu, el ''DGLA'' sí la define como llombu.&lt;/s&gt;--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 11:17 13 ago 2019 (UTC)
: {{ping|Limotecariu}} nun veo claro esti cambéu, la mesma ALLA usa'l términu «espalda» magar que nun ta conseñada nel DALLA. Dellos exemplos: «coles manes ataes a la espalda» y «apegar na espalda monigotes» ([http://academiadelallingua.com/cultures/pdf/1547474013Cultures%2015.pdf Revista Cultures]) [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:50 26 ago 2019 (UTC)
::Yá, sélo; mesmamenste dixi que'l ''DGLA'' sí la conseña. Tamién nel ''Pallabreru d ela natación'' de la Oficina de la Llingua de Xixón, pon «espalda» y «espaldista» pal tipu de natación/nadador. Si facemos una búsqueda nel mesmu ''DALLA''... sal la pallabra «espalda» en delles definiciones (esculapar/espaldón/fuelga/nalga/reblandir/tableta)... Asina que, non, nun hai que cambiar nada.--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 17:51 26 ago 2019 (UTC)

== 24 d'agostu ==
=== ''Spam'' ===
Hai usuarios automatizaos qu'añeden enllaces a &lt;code&gt;docsbay.net&lt;/code&gt; que tienen de desaniciase. Esti URL tien d'amestase a la [[MediaWiki:Spam-blacklist|llista de ''spam'']] —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 06:53 24 ago 2019 (UTC)
: {{ping|Born2bgratis}} Dame dellos exemplos, por favor. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:40 26 ago 2019 (UTC)
: Yá atopé exemplos. Dominiu añadíu a la llista de spam. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]])

== 23 d'ochobre ==
===Ortografía===
* *''et a el.'' → ''et al.'' —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 11:15 23 och 2019 (UTC)
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:22 24 och 2019 (UTC)

===Códigu===
* &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;.&lt;small&gt;&lt;sup&gt;er&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; → &lt;code&gt;ᵉʳ&lt;/code&gt; [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?search=insource%3A%22%5C%3Csmall%5C%3E%5C%3Csup%5C%3Eer%5C%3C%2Fsup%5C%3E%5C%3C%2Fsmall%5C%3E%22&amp;title=Especial%3AGueta&amp;fulltext=1&amp;ns0=1 Exemplos] —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 11:15 23 och 2019 (UTC)
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:58 10 pay 2019 (UTC)

= 2020 =
== 19 de xineru ==
=== Error de torna ===
* *''Universidá d'Andar'' → ''Universidá de los Andes'' —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 16:39 19 xin 2020 (UTC)
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 08:43 20 xin 2020 (UTC)

== 3 de febreru ==
=== Más errores de torna automática ===
* *''Convención de Aguascalientes → Convención d'Aguascalientes''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''Antonio López de Santo Anna → Antonio López de Santa Anna''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''Duren Duren → Duran Duran''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''R.Y.M. → R.E.M.''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''O2'' → ''U2''
** {{ping|Born2bgratis}} esti cambéu va ser más difícil porque hai que dir ún por ún. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:07 5 feb 2020 (UTC)
*** {{ping|Born2bgratis}} {{fecho}}
—[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 11:29 3 feb 2020 (UTC)

== 21 d'agostu ==
=== Léxicu ===
Les siguientes pallabres nun tán tornaes del castellán:
* *''hacendado'' → ''facendáu''
** ¿Facendáu o facenderu? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
* *''tayikos'' → ''taxiquistaninos''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
* *''uzbekos'' → ''uzbecos''
** {{fecho}}, pero... magar que nel DALLA [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=48951 hai definición] pa ''uzbecu'', ¿nun sedría meyor ''uzbequistaninos'', acordies col [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|cartafueyu de países]]? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
* *''pashtos'' → ''paxtos''
** Nun atopo referencia pa esta pallabra, lo siento. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
—[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 00:17 22 ago 2020 (UTC)

== 23 de payares==
===Morfoloxía===
* Correxir les formes plurales errónees *''saxonos'', *''anglosaxonos'' poles correctes '''saxones'''/'''anglosaxones'''. Solo si se trata del sufixu aumentativu «-ón» ye posible'l plural añadiendo ''-os''. Ver Puntu VII.3.2.j) de la ''Gramática de la Llingua Asturiana'', páx. 95 [http://www.academiadelallingua.com/wp-content/uploads/2014/10/Gramatica_Llingua.pdf].--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 18:50 23 pay 2020 (UTC)
** {{ping|Limotecariu}} {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:25 24 pay 2020 (UTC)

=2021=
==27 de payares==
===Léxicu===
* Eliminar l'axetivu *''estauxunidense'' y usar '''''norteamericanu, -a, -o'''''. Nel cartafueyu de países nun apaez mentáu nengún xentiliciu pa esti país más que la llocución &quot;''de (los) EE.XX.''&quot;. Por embargu, el testu normativu que ye'l ''[[DALLA]]'' conseña l'axetivu '''norteamericanu''' como xentiliciu pa esti país [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=34831]; Ramón d'Andrés nel so ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu'' tamién menta esti axetivu (''norteamericanu'') como xentiliciu pa esti país (xunto con '''''americanu'''''; y podríemos interpretar que'l cartafueyu de países tamién acepta esti axetivu como xentiliciu pa los EE.XX. nos nomes de ''Samoa Americana'' y ''Islles Vírxenes Americanes''). Nenyuri, sacantes equí la Wikipedia, apaez mentáu o usáu esi axetivu *''estauxunidense'', polo que sedría creación d'equí y fonte primera, cosa que nun pue ser na Wikipedia.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:55 27 pay 2021 (UTC)
*:Suéname que se fizo una entruga a l'ALLA, pero nun sé si tenemos rexistru d'ella. Igual {{ping|Vsuarezp}} sabe más del tema. [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 21:01 27 pay 2021 (UTC)
*::Bono, pasó yá una selmana, tiempu más qu'abondo pa solucionar esto. Como nun s'aporta nada en contra, y si nun hai fontes públiques como'l ''DALLA'' o'l ''Diccionariu de consultes'' de Ramón d'Andrés pa xustificar esi axetivu, vuelvo a solicitar lo pidío: eliminar l'axetivu *''estauxunidense'' y usar '''''norteamericanu, -a, -o''''', que ye l'únicu referenciáu como xentiliciu pa esi país. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:35 4 avi 2021 (UTC)
*: Nun me paez bien esta propuesta. Ye evidente que norteamericanu abarca toa Norteamérica, como diz la primer aceición del términu nel DALLA. Esto ye, Méxicu, EEXX, Cuba, Canadá, Groenlandia, etc. Ye como si'l DALLA nun conseñara &quot;español&quot; y se propunxera'l xentiliciu &quot;ibéricu&quot;. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:33 4 avi 2021 (UTC)
*::Independientemente de paeceres, *''estauxunidense'' nun apaez rexistráu en nenguna fonte primera fiable, solo equí, y Wikipedia nun pue ser fonte primera. El ''DALLA'' pon como xentiliciu pa los EE.XX. el términu '''''norteamericanu''''', y lo mesmu diz Ramón d'Andrés nel so reciente ''Diccionariu de consultes llingüístiques'' (amás d'añader tamién '''''americanu'''''). Independientemente de que tan norteamericanos son los canadianos, mexicanos, bahameses y otros antillanos, asina como los groenlandeses, l'únicu xentiliciu válidu pa esi país ye '''''norteamericanu''''', y nun lo digo yo, dizlo'l ''DALLA''. Si pa otres coses usamos solo y esclusivamente lo que diga'l ''DALLA'', nun sé por qué con esto nun se va facer lo mesmo. Hai que ser coherentes, ¿acuéi? [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 11:40 4 avi 2021 (UTC)
*:::Nun ye la única. Nel DALLA tamién tenemos, por exemplu, [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?pallabra=yanqui yanqui], que na so primer definición ya diz ''D'Estaos Uníos d'América''. Nel casu de norteamericanu ye la segunda, la primera ye, lóxicamente, ''De Norteamérica''. Pa mi lo meyor sería usar &quot;d'Estaos Xuníos&quot; nel casu de los xentilicios ('''Pepín''' ye un cantante d'[[Estaos Xuníos]]), buscando una solución pa los casos de doble nacionalidá ('''Pepina''' ye una cantante [[Rusia|rusa]]-[[Estaos Xuníos|estauxunidese]]). Y revisar con cuidáu tolos casos de nomes d'empreses, organismos, batalles, socesos históricos... 
*:::Enantes de facer nengún cambio equí hai que mirar con munchu cuidáu toles opciones, porque son munches les distintes posibilidaes y ye una cosa qu'afecta a munches páxines. [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:56 4 avi 2021 (UTC)
*::::Sí, sí, pero *''estauxunidense'' ye un inventu de Wikipedia, y eso nun se pue facer, nun podemos ser fonte primera. Por suerte, yá tenemos un diccionariu de dudes, que ye'l mentáu ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu'' del profesor Ramón d'Andrés Díaz, publicáu nesti añu, que nos pue valir pa escoyer la meyor pallabra a usar. Ciertamente'l ''DALLA'' da como xentilicios pa EE.XX. '''''norteamericanu''''' y '''''yanqui''''', independientemente de la posición de la so acepción; el ''Diccionariu de consultes'', conseña '''''americanu''''' (que'l ''DALLA'' nun define como d'EE.XX., pero'l cartafueyu de países sí lu usa nesi sentíu: ''Samoa Americana, Islles Vírxenes Amercianes'') y '''''norteamericanu''''', pero nada nun diz de '''''yanqui'''''. Polo tanto, como entrambes obres coinciden n'usar '''''norteamericanu''''' como xentiliciu pa EE.XX., nun veo'l problema n'escoyer esti axetivu. Nun tengo tovía la nueva edición del diccionariu asturianu-castellanu de X.X. Sánchez Vicente, pero na edición anterior (de 2008) tamién inclúi '''''norteamericanu''''' como xentiliciu pa EE.XX. Anecio: la pallabra *''estauxunidense'' ye un inventu, por mui bien fechu y pensáu que tea, solo d'equí la Wikipedia pa espresar dalgo que yá tien una pallabra (o meyor dicho, tres) pa referise a esi conteníu que se quier mentar; nun entiendo negase a cambialu. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 12:39 4 avi 2021 (UTC)
*:::::Nun ye negase a cambialo, ye que como diz Omarete, hai munches opciones y hai que lo pensar bien enantes poner a cambiar 12.000 páxines equí na Wikipedia y 272.000 en Wikidata. Norteamericanu nun ye una bona opción polo que dixe. Por muncho que salga nel DALLA, ta claro que nun ye un xentiliciu esclusivu pa la xente d'esi país. Por contra, &quot;d'Estaos Xuníos&quot; sí que me paez bona opción y ye la que encamienta l'Academia nel [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|cartafueyu de países]]. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 18:45 4 avi 2021 (UTC)
*::::::Val, toi d'acuerdu, que seya entós '''''d'Estaos Xuníos''''' la fórmula a usar. Lo que nun pue ser ye usar una pallabra que solo esiste equí en Wikipedia, eso &lt;u&gt;nun tien discusión posible: nun podemos ser fonte primera&lt;/u&gt;; asina que yá podéis poner a funcionar los bots pa dir cambiando *''estauxunidense'' por '''''d'Estaos Xuníos'''''; amás, ye verdá, vamos ser coherentes como dixi, y si esta Wikipedia decidió siguir, al pie de la lletra, el mentáu cartafueyu de países, ehí pon solo '''''d'Estaos Xuníos''''' y non otra cosa (anque como dixi, tamién podemos interpretar qu'usa ''americanu'' como xentiliciu pa esti país). Nel casu qu'apuntaba Omarete d'una persona de doble nacionalidá nun se presenta más problema que tener que facer un circunloquiu, pero como pasaría con otru país, como por exemplu Liechtenstein, que nun xenere xentiliciu: &quot;''Pepina ye una cantante de nacionalidá rusa y d'Estaos Xuníos''&quot; (de la mesma manera que tendríemos que dicir &quot;''Pepina ye una cantante de nacionalidá rusa y de Liechtenstein''&quot;); y pa casos como [[Guerra hispano-estauxunidense|esti]], nun nos queda otra que dicir &quot;Guerra ente España y Estaos Xuníos&quot;. Pues cuido que nun hai más que falar. Solo una cosina: nun me paez qu'heba munchu problema en qu'esista ambigüedá nun xentiliciu: &quot;''congolés''&quot; tanto val pa la República d'El Congu como pa la República Democrática d'El Congu, o mesmamente &quot;''saḥarianu''&quot; val pa El Sáḥara Occidental como pal desiertu d'El Sáḥara (y nun veo que vayamos inventanos xentilicios como *''democratocongolés'' o ''occidosaḥarianu'' pa evitar esa posible ambigüedá, ¿a que non?). [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:47 5 avi 2021 (UTC)
*:::::::A ver, yo creo que naide discute que la fórmula ''estauxunidense'' nun ye válida, lo que te tamos diciendo que nun ye ''poner a funcionar los bots'' a lo llocu, que hai munches coses que mirar y les coses hai que faceles bien. Agora mesmu tamos pagando esi descontrol que teníemos con milenta bots traduciendo y editando ensin control, xenerando casi más problemes que ventaxes. Pa que te faigas una idea, la pallabra estauxunidense puede apaecer en:

*estauxindense
*[estauxunidense]
*[Estaos Xuníos|estauxunidense]
*[Estaos Uníos|estauxunidense]
*[EEXX|estauxunidense]
*[EE XX|estauxunidense]
*[EE.XX.|estauxunidense]
*[EE. XX.|estauxunidense]
*[EEUU|estauxunidense]
*[EE UU|estauxunidense]
*[EE.UU.|estauxunidense]
*[EE. UU.|estauxunidense]
*[USA|estauxunidense]
*testu-estauxinidense
*[testu]-estauxinidense
*testu-[estauxinidense]
*[testu]-[estauxinidense]
*[testu][estauxinidense]

Y esto ye ensin pensalo muncho. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 10:40 5 avi 2021 (UTC)

:Bono, a min nun me paecía tan cierto eso de que nun se taba d'acuerdu conque nun yera válidu esi términu. Pero dexándolo yá pa prau, paez que polo menos tamos toos d'acuerdu en qu'esi términu nun podemos usalu: hai que cambialu, y vós sois alministradores y trabayáis con bots, sabéis meyor que yo cómo hai que lo facer, y teniendo en cuenta qu'esi términu inventáu apaez esaxeradamente nuna montonera d'artículos, hai que sustituyilu por fórmules válides cuanto antes meyor. De xuru que tenéis otros oxetivos y trabayos agora, lóxicamente, pero esto hai que comenzar a cambialo, y nun dexalo pasar como n'otros casos, que yá pasó. Pela mio parte, aportaré lo que pueda cambiando dende yá esi axetivu inventáu pola fórmula qu'apaez nel cartafueyu de países &quot;d'Estaos Xuníos&quot; manualmente en dellos artículos. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 11:49 5 avi 2021 (UTC)

:: Naide refugó n'esti alderique camudar esi términu, pero como te dixi, enantes de facer cambeos en 12.000 artículos en Wikipedia y 272.000 en Wikidata lo meyor ye falalo bien y serenamente entantes de facer los cambeos. Ta claru que Wikipedia nun ye fonte primera, cosa que tampoco naide punxo en dulda, pero cuido que nun bien a cuentu tanta priesa (&quot;yá podéis poner a funcionar los bots&quot;), sobre too teniendo en cuenta que esto ye un proyeutu llibre y voluntariu nel que caún dedica'l tiempu que tien y quier. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:44 6 avi 2021 (UTC)
:::Ok. La priesa vien a que más d'una vez pidí que se ficieran dellos cambios, toos ellos xustificaos, y nun se me fizo casu hasta que nun anecié nellos. Independientemente, l'usu d'esi términu, tamos toos al apaecer d'acuerdu, nun ye correctu y hai que cambialu... pues faigamos el cambiu, más cuando apaez nuna montonera innumerable d'artículu. D'ehí la priesa, si lo quies entender asina. Ea, punxi nel chigre'l tema pa que más xente opine. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 16:26 6 avi 2021 (UTC)


=2022=
==6 de xineru==
===Léxicu/Morfoloxía===
* Cambiar ''Cisxordania'' y ''Tresxordania'' por '''Cixordania''' y '''Trexordania'''. D'ehí, tamién cambiar ''cisxordanu, -a, -o'' y ''tresxordanu, -a, -o'' a '''cixordanu, -a, -o''' y '''trexordanu, -a, -o'''.
:Fonéticamente, y ortográficamente, cuando un elementu compositivu, nesti casu un prefixu, termina en -s pero s'axunta a una pallabra que comienza por x-, esa consonante piérdese: des- + xelar &gt; ''dexelar'', des- + xunir &gt; ''dexunir''; ''dixuntivu''. Amás, ye lo que propón Ramón d'Andrés nel so ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu''. --[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:37 6 xin 2022 (UTC)
:Esta ye fácil. De pasu, fice la plantía {{ep|DCLL}} pa referenciar fácilmente tolo que venga d'esi llibru. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 19:46 6 xin 2022 (UTC)

==7 de febreru==
===Léxicu===
* Cambiar ''vigulín'' por '''violín''', y treslladar l'artículu [[Vigulín]] a '''[[Violín]]''' (agora esti últimu redirecciona al primeru): el ''DALLA'' solo recueye la forma '''''violín''''' pa esti instrumentu musical. La forma ''vigulín'' sí ta recoyida na propuesta del TermAst de ''[http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosmusicoloxia Terminoloxía musicolóxica: xéneros musicales tradicionales asturianos]'', pero remitiéndola a ''violín'', que ye la que se define.
* De la mesma manera, cambiar ''vigulinista''/''vigulineru, -a'' por '''violinista''', primero porque nel ''DALLA'' solo apaez esta última, y na propuesta del TermAst mentada enriba, nun apaez la primera pallabra, sinón solo la segunda, pero que remite a '''''violineru, -a''''' (que tamién apaez nel ''DALLA'').--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 00:52 7 feb 2022 (UTC)

: {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:41 7 feb 2022 (UTC)

==26 de febreru==
===Ortografía===
* Desaniciar l'apostrofación *'n» de la preposición «en»: nun ye normativa dende 1989.
* Cambiar *''Suíza''; *''suízu'', *''suíza'' por '''Suiza''', '''suizu, suiza''': nun lleven acentu gráficu.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 10:26 26 feb 2022 (UTC)
** {{fecho}}

===Léxicu===
* Cambiar *''hestoria'', *''hestóricu, -a, -o'', *''hestoriador/hestoriadora'', *''hestoriografía'', *''hestoriográficu, -a, -o'', *''hestorial'', *''hestoricista'' por '''historia''', '''históricu, -a, -o''', '''historiador/historiadora''', '''historiografía''', '''historiográficu, -a, -o''', '''historial''', '''historicista'''. Anque «h'''e'''storia» apaez nel ''DALLA'', remítelo direutamente a '''h''i''storia'''; los otros términos con «hes-» nin apaecen nél, conseñando solo los derivaos con «his-».--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 10:38 26 feb 2022 (UTC)

===Morfoloxía===
* Cambiar *''fae'' por '''fai''': forma normativa pa la tercer persona singular del presente d'indicativu del verbu «facer».
:* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:38 3 mar 2022 (UTC)
* Cambiar *''fain'' por '''faen''': forma normativa pa la tercer persona plural del presente d'indicativu del verbu «facer». Equí hai que mirar bien de que nun se trate d'un nome propiu, como en «[[Benjamin Fain|Benjamin '''Fain''']]», o «[[Fain-lès-Moutiers|'''Fain'''-lès-Moutiers]]».
:* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:38 3 mar 2022 (UTC)
:* ¿Y cuándo sabe un bot si ye una forma verbal o ye parte d'un nome propiu? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 08:02 28 feb 2022 (UTC)
::Pues, por exemplu, y sacantes por una mala ortografía o si ta'l verbu iniciando una frase, si ta escrito con mayúscula (=nome propiu) o en minúscula (=forma verbal -nesti casu-). Supongo que dalgunos cambios habrá que los facer manualmente, pero yo yá vi situaciones asemeyaes y nun se vio problemes... pero bono, que yo nun sé cómo un funciona un bot, nin idea vamos. Saludinos. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 08:55 28 feb 2022 (UTC)
::: Pues funciona diciéndo-y &quot;cambia XXX por YYY&quot;. Nun hai más intelixencia qu'esa. Ye por eso qu'hai que dir con procuru. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:52 28 feb 2022 (UTC)
::::Val, ok, d'acuerdu. Yo solo alvertí d'un problemín al usar un bot pa, precisamente, nun facer más errores. Nun entiendo'l to retruque. Venga, a siguir bien. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 11:17 28 feb 2022 (UTC)
::::: Ta bien alvertir d'ello. Namás retruco pa sorrayar que dalgunos cambeos nun son tan fáciles como paez. Nesti casu, habría que dir confirmando cada cambéu manualmente pa nun añadir errores. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:06 28 feb 2022 (UTC)
::::: Exemplu de [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Natalie_Goldberg&amp;diff=3592653&amp;oldid=3580325&amp;diffmode=source cambéu incorreutu]
* Cambiar *''fexo'', ''fexeron'' por '''fixo''', '''fixeron''': formes normatives pa la tercer persona singular/plural del perfectu d'indicativu del verbu «facer».--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 10:53 26 feb 2022 (UTC)
:* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:46 6 mar 2022 (UTC)
:* Tamién son normatives '''fizo''' y '''ficieron'''. ¿Hai preferencia normativa por dalguna d'estes formes?. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:52 1 mar 2022 (UTC)
:*:Non, les formes con /θ/ y les con /ʃ/ son igual de normatives y correctes; lo único, les formes con /θ/ son propies al infinitivu «''facer''», y les formes con /ʃ/ al infinitivu «''faer''». Pero como la forma a correxir yá presenta /ʃ/, veo lóxico usar les formes ''fixo''/''fixeron'' y non ''fizo''/''ficieron''. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:05 1 mar 2022 (UTC)
::Corríxome: Sí hai una preferencia, que sedríen les formes con /θ/ darréu que son les que se correspuenden al infinitivu «facer», que ye la forma preferida frente a «faer», que ye'l que presentaría les formes con /ʃ/.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:03 1 mar 2022 (UTC)

==26 de xunu==
===Léxicu===
* Cambiar: 
::''desemeyáu'' por ''distintu''
::''desemeyaos'' por ''distintos''
::''desemeyada'' por ''distinta''
::''desemeyaes'' por ''distintes''
--[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 08:28 26 xun 2022 (UTC)

==28 de xunetu==
===Léxicu===
* Cambiar *''afganu/afgana/afgano/afganos/afganes'' por '''afganistanu/afganistana/afganistano/afganistanos/afganistanes'''. Ye'l xentiliciu que da'l ''Cartafueyu nu.6''; nel ''DALLA'' nun apaez *''afganu'' (tampoco '''afganistanu''').--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 13:43 28 xnt 2022 (UTC)</text>
      <sha1>1rc1b8w367flsp1um7wkrrva3k1sqo1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703266</id>
      <parentid>3702979</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:16:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* 28 de xunetu */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33472" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border: 1px solid #c8ccd1; background: #f8f9fa;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;padding: 0.5em 1em 0.5em 1em; background: #eaecf0&quot;&gt;'''Solicitúes pa operadores de bots''' &lt;div style=&quot;float: right;&quot;&gt;[[Ficheru:Filing cabinet icon.svg|25px]] [[Wikipedia:Bots/Solicitúes/Archivu|Archivu de solicitúes (dende 2008)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;padding: 0.5em 1em 0.5em 1em;&quot;&gt;
{{atayos|UP:BOT_S|Bot/s}}
Pa solicitar un llabor a los operadores de [[Wikipedia:Bots|bots]], amiéstala nesta llista, usando'l modelu que vien darréu:

&lt;pre&gt;&lt;nowiki&gt;
== Data de solicitú ==
=== Triba de solicitú (categoría, interwikis, ortografía, ...) ===
Descripción detallada de la solicitú.
Firma del usuariu que la solicita.&lt;/nowiki&gt;
&lt;/pre&gt;
Los operadores van indicar equí los llabores realizaos según vayan faciéndose. 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;


==11 de xineru de 2019==
===Morfoloxía===
*Cambiar *''alpinu'', *''andinu'', *''arxelinu'', *''arxentinu'', *''bizantinu'', *''filipinu'', *''llatinu'' por '''alpín''', '''andín''', '''arxelín''', '''arxentín''', '''bizantín''', '''llatín''', '''filipín'''.
::'''Problema''': en dalgunos casos, formen parte d'un compuestu como primer elementu, onde ha ser cola forma terminada en '''''-ino'''''. --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)

===Léxicu===
*Cambiar *''riegla'' por '''regla'''. Nel ''DALLA'' nun apaez; el ''DGLA'' remítela a &quot;regla&quot; (forma propia del paḷḷuezu). --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)
** {{fecho}}
*Cambiar *''empléu'' (y el so plural *''empleos'' y verbu *''emplear'') por '''emplegu''' (y '''''emplegos''''', '''''emplegar'''''). Nin el ''DALLA'' nin el ''DGLA'' apaez esa forma. --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)
** {{fecho}}

===Nomes propios===
*Cambiar *''Ñerón'' por '''Nerón'''. Hiperasturianismu. --'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 04:34 11 xin 2019 (UTC)
** {{fecho}}


==22 de febreru==
===&quot;Error&quot; de autotraducción===
*Cambiar &quot;*Pedrete&quot; por '''Tito'''... (en dalgunos casos habrá ser '''Titu''' pues sedría'l nome d'un personaxe romanu).--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 22:02 22 feb 2019 (UTC)

==10 de xunu==
===Léxicu===
*Cambiar *''breve'' por '''curtiu, -a, -o'''. El ''DALLA'' nun conseña esi axetivu. ([http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=15453])
*Cambiar *''bilis'' por '''fiel'''. El ''DALLA'' nun conseña esi sustantivu (tampoco'l ''TermAst''). ([http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosbioloxia], [http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosmedicos]) {{fecho}}
*Cambiar *''vesícula~*visícula biliar'' por simplemente '''vesícula''' ([http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=49597]). {{fecho}}

===Morfoloxía===
*Cambiar *''riñonos'' (órgano del cuerpu) por '''reñones'''. Solo los sustantivos/axetivos que se formen col sufixu «-ón» aumentativu puen tener el plural añadiendo &quot;-os&quot;; «reñón» (como «avión», «camión» o «caxón») nun ye aumentantivu.--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 00:16 10 xun 2019 (UTC) {{fecho}}

== 20 de xunetu ==
=== Ortografía ===
* *''ceador'' → ''creador''
―[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 01:02 21 xnt 2019 (UTC)
* {{fecho}}

== 25 de xunetu ==
=== Léxicu ===
* *''pág.'' → &lt;s&gt;''p.''&lt;/s&gt; ''páx.'' {{fecho}}
* *''págs.'' → &lt;s&gt;''pp.''&lt;/s&gt; ''páxs.'' {{fecho}}
―[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 06:20 25 xnt 2019 (UTC)

: ¿Hai referencies de que p./pp. seyan les abreviatures de páxina/páxines? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 17:39 12 ago 2019 (UTC)
::Según ''Cartafueyos normativos. Abreviatures, rotulaciones y propuestes d'espresión y llocución'', apaez la propuesta &quot;páx.&quot; pa &quot;páxina&quot; (non hai pal plural).--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 17:45 12 ago 2019 (UTC)
:::&quot;páx.&quot; pa &quot;páxina&quot; ye lóxicu y yá tengo'l bot trabayando. ¿Cómo facemos pal plural? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 18:30 12 ago 2019 (UTC)
:::Mentanto buscamos una solución meyor pal plural, ¿qué vos paez camudar &quot;págs.&quot; por &quot;páxs.&quot;, {{ping|Born2bgratis}}, {{ping|limotecariu}}? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:03 21 ago 2019 (UTC)
::::Paézme bien :) —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 21:31 21 ago 2019 (UTC)
:::::Dame igual, anque nun veo problema dalu n'usar &quot;páx.&quot; tamién pal plural.--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 12:29 23 ago 2019 (UTC)
::::::¿? Faer eso nun sería gramatical —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 06:41 24 ago 2019 (UTC)
::::::: Nun veo que seya agramatical facer eso; el mesmu ''Cartafueyu'' inclúi l'abreviatura «''Evanx.''» tanto pal singular &quot;''Evanxeliu''&quot; como pal plural &quot;''Evanxelios''&quot;; mesmo les abreviatures pa unidaes de midida, por exemplu, son válides pal singular y pal plural (200 metros = 200 m y non 200 *ms; anque equí ye un casu diferente porque estes abreviatures nun s'escriben con puntu). Un exemplu d'usu de l'abreviatura «páx.» pa «páxines» alcontrámoslu nel boletín de l'Academia ''Lletres Asturianes'', nel númberu [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/1554798992lletres%20120.pdf 120], na páxina 198 [→ &quot;(...) fenómenos lingüísticos reiterados en la toponimia zamorana» (páx.843-901). Axúntense equí (...)&quot;], anque tamién «páxs.», na páxina 217 del mesmu númberu [→ &quot;reseña en páxs. 199-200 d’esti volume&quot;], y ye cierto que lo normal ye usar «páxs.» pa «páxines» (pue vese l'usu nos númberos [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/1541437093LLAA_119.pdf  119] y [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/1524736439LLAA_118.pdf 118] por exemplu). Nel puntu 7.b.1 del mentáu ''Cartafueyu'' indica que'l plural d'una abreviatura como «páx.» sedría añadiendo una ese, ye dicir, «páxs.»; poro, cuido que la dulda sobre esta abreviatura se zarra equí: «'''páx.'''» pal singular «páxina» y «'''páxs.'''» pal plural «páxines».--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 16:29 25 ago 2019 (UTC)

== 30 de xunetu ==
=== Léxicu ===
* *''ícono'' → ''iconu''
** {{fecho}}
* *''rediseñado'' → ''rediseñáu''
** {{fecho}}
** Cuido que toles pallabres qu'entamen col prefixu &quot;re-&quot; van tar mal traducíes… [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 21:29 30 xnt 2019 (UTC)
―[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 19:38 30 xnt 2019 (UTC)

==13 d'agostu ==
=== Léxicu ===
* &lt;s&gt;Cambiar «espalda» por «'''llombu'''»: el ''DALLA'' define la primera solo como la parte d'un vistíu. Por embargu, el ''DGLA'' sí la define como llombu.&lt;/s&gt;--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 11:17 13 ago 2019 (UTC)
: {{ping|Limotecariu}} nun veo claro esti cambéu, la mesma ALLA usa'l términu «espalda» magar que nun ta conseñada nel DALLA. Dellos exemplos: «coles manes ataes a la espalda» y «apegar na espalda monigotes» ([http://academiadelallingua.com/cultures/pdf/1547474013Cultures%2015.pdf Revista Cultures]) [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:50 26 ago 2019 (UTC)
::Yá, sélo; mesmamenste dixi que'l ''DGLA'' sí la conseña. Tamién nel ''Pallabreru d ela natación'' de la Oficina de la Llingua de Xixón, pon «espalda» y «espaldista» pal tipu de natación/nadador. Si facemos una búsqueda nel mesmu ''DALLA''... sal la pallabra «espalda» en delles definiciones (esculapar/espaldón/fuelga/nalga/reblandir/tableta)... Asina que, non, nun hai que cambiar nada.--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 17:51 26 ago 2019 (UTC)

== 24 d'agostu ==
=== ''Spam'' ===
Hai usuarios automatizaos qu'añeden enllaces a &lt;code&gt;docsbay.net&lt;/code&gt; que tienen de desaniciase. Esti URL tien d'amestase a la [[MediaWiki:Spam-blacklist|llista de ''spam'']] —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 06:53 24 ago 2019 (UTC)
: {{ping|Born2bgratis}} Dame dellos exemplos, por favor. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:40 26 ago 2019 (UTC)
: Yá atopé exemplos. Dominiu añadíu a la llista de spam. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]])

== 23 d'ochobre ==
===Ortografía===
* *''et a el.'' → ''et al.'' —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 11:15 23 och 2019 (UTC)
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:22 24 och 2019 (UTC)

===Códigu===
* &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;.&lt;small&gt;&lt;sup&gt;er&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; → &lt;code&gt;ᵉʳ&lt;/code&gt; [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?search=insource%3A%22%5C%3Csmall%5C%3E%5C%3Csup%5C%3Eer%5C%3C%2Fsup%5C%3E%5C%3C%2Fsmall%5C%3E%22&amp;title=Especial%3AGueta&amp;fulltext=1&amp;ns0=1 Exemplos] —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 11:15 23 och 2019 (UTC)
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:58 10 pay 2019 (UTC)

= 2020 =
== 19 de xineru ==
=== Error de torna ===
* *''Universidá d'Andar'' → ''Universidá de los Andes'' —[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 16:39 19 xin 2020 (UTC)
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 08:43 20 xin 2020 (UTC)

== 3 de febreru ==
=== Más errores de torna automática ===
* *''Convención de Aguascalientes → Convención d'Aguascalientes''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''Antonio López de Santo Anna → Antonio López de Santa Anna''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''Duren Duren → Duran Duran''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''R.Y.M. → R.E.M.''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 13:43 3 feb 2020 (UTC)
* *''O2'' → ''U2''
** {{ping|Born2bgratis}} esti cambéu va ser más difícil porque hai que dir ún por ún. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:07 5 feb 2020 (UTC)
*** {{ping|Born2bgratis}} {{fecho}}
—[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 11:29 3 feb 2020 (UTC)

== 21 d'agostu ==
=== Léxicu ===
Les siguientes pallabres nun tán tornaes del castellán:
* *''hacendado'' → ''facendáu''
** ¿Facendáu o facenderu? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
* *''tayikos'' → ''taxiquistaninos''
** {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
* *''uzbekos'' → ''uzbecos''
** {{fecho}}, pero... magar que nel DALLA [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=48951 hai definición] pa ''uzbecu'', ¿nun sedría meyor ''uzbequistaninos'', acordies col [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|cartafueyu de países]]? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
* *''pashtos'' → ''paxtos''
** Nun atopo referencia pa esta pallabra, lo siento. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 24 ago 2020 (UTC)
—[[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 00:17 22 ago 2020 (UTC)

== 23 de payares==
===Morfoloxía===
* Correxir les formes plurales errónees *''saxonos'', *''anglosaxonos'' poles correctes '''saxones'''/'''anglosaxones'''. Solo si se trata del sufixu aumentativu «-ón» ye posible'l plural añadiendo ''-os''. Ver Puntu VII.3.2.j) de la ''Gramática de la Llingua Asturiana'', páx. 95 [http://www.academiadelallingua.com/wp-content/uploads/2014/10/Gramatica_Llingua.pdf].--'''[[Usuariu:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;Limotecariu&lt;/font&gt;]]''' ''[[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;font color=&quot;#6b5a40&quot;&gt;(¡Vamos parolar!)&lt;/font&gt;]]'' 18:50 23 pay 2020 (UTC)
** {{ping|Limotecariu}} {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:25 24 pay 2020 (UTC)

=2021=
==27 de payares==
===Léxicu===
* Eliminar l'axetivu *''estauxunidense'' y usar '''''norteamericanu, -a, -o'''''. Nel cartafueyu de países nun apaez mentáu nengún xentiliciu pa esti país más que la llocución &quot;''de (los) EE.XX.''&quot;. Por embargu, el testu normativu que ye'l ''[[DALLA]]'' conseña l'axetivu '''norteamericanu''' como xentiliciu pa esti país [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=34831]; Ramón d'Andrés nel so ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu'' tamién menta esti axetivu (''norteamericanu'') como xentiliciu pa esti país (xunto con '''''americanu'''''; y podríemos interpretar que'l cartafueyu de países tamién acepta esti axetivu como xentiliciu pa los EE.XX. nos nomes de ''Samoa Americana'' y ''Islles Vírxenes Americanes''). Nenyuri, sacantes equí la Wikipedia, apaez mentáu o usáu esi axetivu *''estauxunidense'', polo que sedría creación d'equí y fonte primera, cosa que nun pue ser na Wikipedia.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:55 27 pay 2021 (UTC)
*:Suéname que se fizo una entruga a l'ALLA, pero nun sé si tenemos rexistru d'ella. Igual {{ping|Vsuarezp}} sabe más del tema. [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 21:01 27 pay 2021 (UTC)
*::Bono, pasó yá una selmana, tiempu más qu'abondo pa solucionar esto. Como nun s'aporta nada en contra, y si nun hai fontes públiques como'l ''DALLA'' o'l ''Diccionariu de consultes'' de Ramón d'Andrés pa xustificar esi axetivu, vuelvo a solicitar lo pidío: eliminar l'axetivu *''estauxunidense'' y usar '''''norteamericanu, -a, -o''''', que ye l'únicu referenciáu como xentiliciu pa esi país. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:35 4 avi 2021 (UTC)
*: Nun me paez bien esta propuesta. Ye evidente que norteamericanu abarca toa Norteamérica, como diz la primer aceición del términu nel DALLA. Esto ye, Méxicu, EEXX, Cuba, Canadá, Groenlandia, etc. Ye como si'l DALLA nun conseñara &quot;español&quot; y se propunxera'l xentiliciu &quot;ibéricu&quot;. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:33 4 avi 2021 (UTC)
*::Independientemente de paeceres, *''estauxunidense'' nun apaez rexistráu en nenguna fonte primera fiable, solo equí, y Wikipedia nun pue ser fonte primera. El ''DALLA'' pon como xentiliciu pa los EE.XX. el términu '''''norteamericanu''''', y lo mesmu diz Ramón d'Andrés nel so reciente ''Diccionariu de consultes llingüístiques'' (amás d'añader tamién '''''americanu'''''). Independientemente de que tan norteamericanos son los canadianos, mexicanos, bahameses y otros antillanos, asina como los groenlandeses, l'únicu xentiliciu válidu pa esi país ye '''''norteamericanu''''', y nun lo digo yo, dizlo'l ''DALLA''. Si pa otres coses usamos solo y esclusivamente lo que diga'l ''DALLA'', nun sé por qué con esto nun se va facer lo mesmo. Hai que ser coherentes, ¿acuéi? [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 11:40 4 avi 2021 (UTC)
*:::Nun ye la única. Nel DALLA tamién tenemos, por exemplu, [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?pallabra=yanqui yanqui], que na so primer definición ya diz ''D'Estaos Uníos d'América''. Nel casu de norteamericanu ye la segunda, la primera ye, lóxicamente, ''De Norteamérica''. Pa mi lo meyor sería usar &quot;d'Estaos Xuníos&quot; nel casu de los xentilicios ('''Pepín''' ye un cantante d'[[Estaos Xuníos]]), buscando una solución pa los casos de doble nacionalidá ('''Pepina''' ye una cantante [[Rusia|rusa]]-[[Estaos Xuníos|estauxunidese]]). Y revisar con cuidáu tolos casos de nomes d'empreses, organismos, batalles, socesos históricos... 
*:::Enantes de facer nengún cambio equí hai que mirar con munchu cuidáu toles opciones, porque son munches les distintes posibilidaes y ye una cosa qu'afecta a munches páxines. [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:56 4 avi 2021 (UTC)
*::::Sí, sí, pero *''estauxunidense'' ye un inventu de Wikipedia, y eso nun se pue facer, nun podemos ser fonte primera. Por suerte, yá tenemos un diccionariu de dudes, que ye'l mentáu ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu'' del profesor Ramón d'Andrés Díaz, publicáu nesti añu, que nos pue valir pa escoyer la meyor pallabra a usar. Ciertamente'l ''DALLA'' da como xentilicios pa EE.XX. '''''norteamericanu''''' y '''''yanqui''''', independientemente de la posición de la so acepción; el ''Diccionariu de consultes'', conseña '''''americanu''''' (que'l ''DALLA'' nun define como d'EE.XX., pero'l cartafueyu de países sí lu usa nesi sentíu: ''Samoa Americana, Islles Vírxenes Amercianes'') y '''''norteamericanu''''', pero nada nun diz de '''''yanqui'''''. Polo tanto, como entrambes obres coinciden n'usar '''''norteamericanu''''' como xentiliciu pa EE.XX., nun veo'l problema n'escoyer esti axetivu. Nun tengo tovía la nueva edición del diccionariu asturianu-castellanu de X.X. Sánchez Vicente, pero na edición anterior (de 2008) tamién inclúi '''''norteamericanu''''' como xentiliciu pa EE.XX. Anecio: la pallabra *''estauxunidense'' ye un inventu, por mui bien fechu y pensáu que tea, solo d'equí la Wikipedia pa espresar dalgo que yá tien una pallabra (o meyor dicho, tres) pa referise a esi conteníu que se quier mentar; nun entiendo negase a cambialu. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 12:39 4 avi 2021 (UTC)
*:::::Nun ye negase a cambialo, ye que como diz Omarete, hai munches opciones y hai que lo pensar bien enantes poner a cambiar 12.000 páxines equí na Wikipedia y 272.000 en Wikidata. Norteamericanu nun ye una bona opción polo que dixe. Por muncho que salga nel DALLA, ta claro que nun ye un xentiliciu esclusivu pa la xente d'esi país. Por contra, &quot;d'Estaos Xuníos&quot; sí que me paez bona opción y ye la que encamienta l'Academia nel [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|cartafueyu de países]]. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 18:45 4 avi 2021 (UTC)
*::::::Val, toi d'acuerdu, que seya entós '''''d'Estaos Xuníos''''' la fórmula a usar. Lo que nun pue ser ye usar una pallabra que solo esiste equí en Wikipedia, eso &lt;u&gt;nun tien discusión posible: nun podemos ser fonte primera&lt;/u&gt;; asina que yá podéis poner a funcionar los bots pa dir cambiando *''estauxunidense'' por '''''d'Estaos Xuníos'''''; amás, ye verdá, vamos ser coherentes como dixi, y si esta Wikipedia decidió siguir, al pie de la lletra, el mentáu cartafueyu de países, ehí pon solo '''''d'Estaos Xuníos''''' y non otra cosa (anque como dixi, tamién podemos interpretar qu'usa ''americanu'' como xentiliciu pa esti país). Nel casu qu'apuntaba Omarete d'una persona de doble nacionalidá nun se presenta más problema que tener que facer un circunloquiu, pero como pasaría con otru país, como por exemplu Liechtenstein, que nun xenere xentiliciu: &quot;''Pepina ye una cantante de nacionalidá rusa y d'Estaos Xuníos''&quot; (de la mesma manera que tendríemos que dicir &quot;''Pepina ye una cantante de nacionalidá rusa y de Liechtenstein''&quot;); y pa casos como [[Guerra hispano-estauxunidense|esti]], nun nos queda otra que dicir &quot;Guerra ente España y Estaos Xuníos&quot;. Pues cuido que nun hai más que falar. Solo una cosina: nun me paez qu'heba munchu problema en qu'esista ambigüedá nun xentiliciu: &quot;''congolés''&quot; tanto val pa la República d'El Congu como pa la República Democrática d'El Congu, o mesmamente &quot;''saḥarianu''&quot; val pa El Sáḥara Occidental como pal desiertu d'El Sáḥara (y nun veo que vayamos inventanos xentilicios como *''democratocongolés'' o ''occidosaḥarianu'' pa evitar esa posible ambigüedá, ¿a que non?). [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:47 5 avi 2021 (UTC)
*:::::::A ver, yo creo que naide discute que la fórmula ''estauxunidense'' nun ye válida, lo que te tamos diciendo que nun ye ''poner a funcionar los bots'' a lo llocu, que hai munches coses que mirar y les coses hai que faceles bien. Agora mesmu tamos pagando esi descontrol que teníemos con milenta bots traduciendo y editando ensin control, xenerando casi más problemes que ventaxes. Pa que te faigas una idea, la pallabra estauxunidense puede apaecer en:

*estauxindense
*[estauxunidense]
*[Estaos Xuníos|estauxunidense]
*[Estaos Uníos|estauxunidense]
*[EEXX|estauxunidense]
*[EE XX|estauxunidense]
*[EE.XX.|estauxunidense]
*[EE. XX.|estauxunidense]
*[EEUU|estauxunidense]
*[EE UU|estauxunidense]
*[EE.UU.|estauxunidense]
*[EE. UU.|estauxunidense]
*[USA|estauxunidense]
*testu-estauxinidense
*[testu]-estauxinidense
*testu-[estauxinidense]
*[testu]-[estauxinidense]
*[testu][estauxinidense]

Y esto ye ensin pensalo muncho. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 10:40 5 avi 2021 (UTC)

:Bono, a min nun me paecía tan cierto eso de que nun se taba d'acuerdu conque nun yera válidu esi términu. Pero dexándolo yá pa prau, paez que polo menos tamos toos d'acuerdu en qu'esi términu nun podemos usalu: hai que cambialu, y vós sois alministradores y trabayáis con bots, sabéis meyor que yo cómo hai que lo facer, y teniendo en cuenta qu'esi términu inventáu apaez esaxeradamente nuna montonera d'artículos, hai que sustituyilu por fórmules válides cuanto antes meyor. De xuru que tenéis otros oxetivos y trabayos agora, lóxicamente, pero esto hai que comenzar a cambialo, y nun dexalo pasar como n'otros casos, que yá pasó. Pela mio parte, aportaré lo que pueda cambiando dende yá esi axetivu inventáu pola fórmula qu'apaez nel cartafueyu de países &quot;d'Estaos Xuníos&quot; manualmente en dellos artículos. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 11:49 5 avi 2021 (UTC)

:: Naide refugó n'esti alderique camudar esi términu, pero como te dixi, enantes de facer cambeos en 12.000 artículos en Wikipedia y 272.000 en Wikidata lo meyor ye falalo bien y serenamente entantes de facer los cambeos. Ta claru que Wikipedia nun ye fonte primera, cosa que tampoco naide punxo en dulda, pero cuido que nun bien a cuentu tanta priesa (&quot;yá podéis poner a funcionar los bots&quot;), sobre too teniendo en cuenta que esto ye un proyeutu llibre y voluntariu nel que caún dedica'l tiempu que tien y quier. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:44 6 avi 2021 (UTC)
:::Ok. La priesa vien a que más d'una vez pidí que se ficieran dellos cambios, toos ellos xustificaos, y nun se me fizo casu hasta que nun anecié nellos. Independientemente, l'usu d'esi términu, tamos toos al apaecer d'acuerdu, nun ye correctu y hai que cambialu... pues faigamos el cambiu, más cuando apaez nuna montonera innumerable d'artículu. D'ehí la priesa, si lo quies entender asina. Ea, punxi nel chigre'l tema pa que más xente opine. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 16:26 6 avi 2021 (UTC)


=2022=
==6 de xineru==
===Léxicu/Morfoloxía===
* Cambiar ''Cisxordania'' y ''Tresxordania'' por '''Cixordania''' y '''Trexordania'''. D'ehí, tamién cambiar ''cisxordanu, -a, -o'' y ''tresxordanu, -a, -o'' a '''cixordanu, -a, -o''' y '''trexordanu, -a, -o'''.
:Fonéticamente, y ortográficamente, cuando un elementu compositivu, nesti casu un prefixu, termina en -s pero s'axunta a una pallabra que comienza por x-, esa consonante piérdese: des- + xelar &gt; ''dexelar'', des- + xunir &gt; ''dexunir''; ''dixuntivu''. Amás, ye lo que propón Ramón d'Andrés nel so ''Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu''. --[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:37 6 xin 2022 (UTC)
:Esta ye fácil. De pasu, fice la plantía {{ep|DCLL}} pa referenciar fácilmente tolo que venga d'esi llibru. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 19:46 6 xin 2022 (UTC)

==7 de febreru==
===Léxicu===
* Cambiar ''vigulín'' por '''violín''', y treslladar l'artículu [[Vigulín]] a '''[[Violín]]''' (agora esti últimu redirecciona al primeru): el ''DALLA'' solo recueye la forma '''''violín''''' pa esti instrumentu musical. La forma ''vigulín'' sí ta recoyida na propuesta del TermAst de ''[http://www.academiadelallingua.com/termast/terminoloxia.php?area=terminosmusicoloxia Terminoloxía musicolóxica: xéneros musicales tradicionales asturianos]'', pero remitiéndola a ''violín'', que ye la que se define.
* De la mesma manera, cambiar ''vigulinista''/''vigulineru, -a'' por '''violinista''', primero porque nel ''DALLA'' solo apaez esta última, y na propuesta del TermAst mentada enriba, nun apaez la primera pallabra, sinón solo la segunda, pero que remite a '''''violineru, -a''''' (que tamién apaez nel ''DALLA'').--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 00:52 7 feb 2022 (UTC)

: {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:41 7 feb 2022 (UTC)

==26 de febreru==
===Ortografía===
* Desaniciar l'apostrofación *'n» de la preposición «en»: nun ye normativa dende 1989.
* Cambiar *''Suíza''; *''suízu'', *''suíza'' por '''Suiza''', '''suizu, suiza''': nun lleven acentu gráficu.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 10:26 26 feb 2022 (UTC)
** {{fecho}}

===Léxicu===
* Cambiar *''hestoria'', *''hestóricu, -a, -o'', *''hestoriador/hestoriadora'', *''hestoriografía'', *''hestoriográficu, -a, -o'', *''hestorial'', *''hestoricista'' por '''historia''', '''históricu, -a, -o''', '''historiador/historiadora''', '''historiografía''', '''historiográficu, -a, -o''', '''historial''', '''historicista'''. Anque «h'''e'''storia» apaez nel ''DALLA'', remítelo direutamente a '''h''i''storia'''; los otros términos con «hes-» nin apaecen nél, conseñando solo los derivaos con «his-».--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 10:38 26 feb 2022 (UTC)

===Morfoloxía===
* Cambiar *''fae'' por '''fai''': forma normativa pa la tercer persona singular del presente d'indicativu del verbu «facer».
:* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:38 3 mar 2022 (UTC)
* Cambiar *''fain'' por '''faen''': forma normativa pa la tercer persona plural del presente d'indicativu del verbu «facer». Equí hai que mirar bien de que nun se trate d'un nome propiu, como en «[[Benjamin Fain|Benjamin '''Fain''']]», o «[[Fain-lès-Moutiers|'''Fain'''-lès-Moutiers]]».
:* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:38 3 mar 2022 (UTC)
:* ¿Y cuándo sabe un bot si ye una forma verbal o ye parte d'un nome propiu? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 08:02 28 feb 2022 (UTC)
::Pues, por exemplu, y sacantes por una mala ortografía o si ta'l verbu iniciando una frase, si ta escrito con mayúscula (=nome propiu) o en minúscula (=forma verbal -nesti casu-). Supongo que dalgunos cambios habrá que los facer manualmente, pero yo yá vi situaciones asemeyaes y nun se vio problemes... pero bono, que yo nun sé cómo un funciona un bot, nin idea vamos. Saludinos. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 08:55 28 feb 2022 (UTC)
::: Pues funciona diciéndo-y &quot;cambia XXX por YYY&quot;. Nun hai más intelixencia qu'esa. Ye por eso qu'hai que dir con procuru. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:52 28 feb 2022 (UTC)
::::Val, ok, d'acuerdu. Yo solo alvertí d'un problemín al usar un bot pa, precisamente, nun facer más errores. Nun entiendo'l to retruque. Venga, a siguir bien. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 11:17 28 feb 2022 (UTC)
::::: Ta bien alvertir d'ello. Namás retruco pa sorrayar que dalgunos cambeos nun son tan fáciles como paez. Nesti casu, habría que dir confirmando cada cambéu manualmente pa nun añadir errores. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:06 28 feb 2022 (UTC)
::::: Exemplu de [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Natalie_Goldberg&amp;diff=3592653&amp;oldid=3580325&amp;diffmode=source cambéu incorreutu]
* Cambiar *''fexo'', ''fexeron'' por '''fixo''', '''fixeron''': formes normatives pa la tercer persona singular/plural del perfectu d'indicativu del verbu «facer».--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 10:53 26 feb 2022 (UTC)
:* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:46 6 mar 2022 (UTC)
:* Tamién son normatives '''fizo''' y '''ficieron'''. ¿Hai preferencia normativa por dalguna d'estes formes?. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:52 1 mar 2022 (UTC)
:*:Non, les formes con /θ/ y les con /ʃ/ son igual de normatives y correctes; lo único, les formes con /θ/ son propies al infinitivu «''facer''», y les formes con /ʃ/ al infinitivu «''faer''». Pero como la forma a correxir yá presenta /ʃ/, veo lóxico usar les formes ''fixo''/''fixeron'' y non ''fizo''/''ficieron''. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:05 1 mar 2022 (UTC)
::Corríxome: Sí hai una preferencia, que sedríen les formes con /θ/ darréu que son les que se correspuenden al infinitivu «facer», que ye la forma preferida frente a «faer», que ye'l que presentaría les formes con /ʃ/.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:03 1 mar 2022 (UTC)

==26 de xunu==
===Léxicu===
* Cambiar: 
::''desemeyáu'' por ''distintu''
::''desemeyaos'' por ''distintos''
::''desemeyada'' por ''distinta''
::''desemeyaes'' por ''distintes''
--[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 08:28 26 xun 2022 (UTC)

==28 de xunetu==
===Léxicu===
* Cambiar *''afganu/afgana/afgano/afganos/afganes'' por '''afganistanu/afganistana/afganistano/afganistanos/afganistanes'''. Ye'l xentiliciu que da'l ''Cartafueyu nu.6''; nel ''DALLA'' nun apaez *''afganu'' (tampoco '''afganistanu''').--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 13:43 28 xnt 2022 (UTC)
: {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:16 28 xnt 2022 (UTC)</text>
      <sha1>msjoagkwfuferescba9d1cp1om6sict</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Veigaḷḷagar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22958</id>
    <revision>
      <id>3702933</id>
      <parentid>3698334</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:07:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>/* Llocalidaes */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="619" xml:space="preserve">{{llocalidá
|partíu=Cangas del Narcea
}}
'''Veigaḷḷagar'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[parroquia]] del conceyu [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Tien una población de {{persones|unidá=habitantes}}.

== Xeografía ==

=== Llocalidaes ===
{{llista de sitios|1256|Veigaḷḷagar|Combu|L'Artosa (Veigaḷḷagar)|Monesteriu (Cangas del Narcea)|Veigadhorru|La Viña (Veigaḷḷagar)}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{Parroquies de Cangas del Narcea}}
{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Parroquies de Cangas del Narcea]]</text>
      <sha1>p577xpk9433x5pjlq7lkeou31nmpxep</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703424</id>
      <parentid>3702933</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:21:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="650" xml:space="preserve">{{llocalidá
|partíu=Cangas del Narcea
}}
'''Veigaḷḷagar'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] del [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Tien una población de {{persones|unidá=habitantes}}.

== Xeografía ==
=== Llocalidaes ===
{{llista de sitios|1256|Veigaḷḷagar|Combu|L'Artosa (Veigaḷḷagar)|Monesteriu (Veigaḷḷagar)|Veigadhorru|La Viña (Veigaḷḷagar)}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{Parroquies de Cangas del Narcea}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Parroquies de Cangas del Narcea]]</text>
      <sha1>ndferpk67nt6f9b9x4cfqid2n35oxrf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703425</id>
      <parentid>3703424</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:21:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>Plantía: {{revisáu|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="680" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20220728182144}}
{{llocalidá
|partíu=Cangas del Narcea
}}
'''Veigaḷḷagar'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] del [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Tien una población de {{persones|unidá=habitantes}}.

== Xeografía ==
=== Llocalidaes ===
{{llista de sitios|1256|Veigaḷḷagar|Combu|L'Artosa (Veigaḷḷagar)|Monesteriu (Veigaḷḷagar)|Veigadhorru|La Viña (Veigaḷḷagar)}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{Parroquies de Cangas del Narcea}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Parroquies de Cangas del Narcea]]</text>
      <sha1>1tbcewr99q94piadaz42do5o9iubdv4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xira al embalse de Tresona</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27977</id>
    <revision>
      <id>3703017</id>
      <parentid>3223517</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: too'l =&gt; tol</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="762" xml:space="preserve">{{referencies|t=20210211142359}}
La '''Xira al embalse de Tresona''' cellébrase na contorna al [[embalse de Tresona]] nel conceyu de [[Corvera]], n'[[Asturies]].

Trátase d'una folixa que se celebra anguaño el [[1 de mayu]] (día del trabayador) y cuya tradición entamó cola folixa del trabayador d'[[Ensidesa]], güei [[Arcelor-Mittal]].

Cellébrase durante tol día una xinta campestre cola actuación de grupos folclóricos, [[banda de gaites|bandes de gaites]] y fina con una [[verbena]]. Los xóvenes tamién s'aconceyen durante tola tarde pa beber [[sidra]] y tar de folixa. Ente los mozos ye nomada popularmente &quot;Folixa del pantanu&quot;.

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{necesítase imaxe}}
{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Corvera]]</text>
      <sha1>bp0x8iio74qrhl9u1n7f8e1jeyllb3c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Revolución</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28054</id>
    <revision>
      <id>3703230</id>
      <parentid>3687107</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46683" xml:space="preserve">{{correxir}}
{{Ficha xenérica}}
'''Revolución''' ye'l cambéu o tresformación radical y fonda respectu al pasáu inmediatu. Puede producise en dellos ámbitos coles mesmes, talos como económicos, culturales, relixosos, políticos, sociales, militares, etc. Los cambeos revolucionarios, amás de radicales y fondos, y sobremanera traer consecuencies trascendentales, han de percibise como súbitos y [[violencia|violentos]], como una rotura del orde establecíu o una discontinuidá evidente col estáu anterior de les coses, qu'afecte de forma decisiva a les estructures. Si nun ye asina, tendría de falase meyor d'una [[evolución]], d'una [[transición]] o d'una [[crisis]]. Si lo que falta ye'l so calter trascendental, tendría de falase meyor d'una [[revuelta]]. Les revoluciones son consecuencia de procesos históricos y de construcciones coleutives, por que una revolución esista ye necesariu qu'haya una nueva unión d'intereses frente a una vieya unión d'estos.

== Tipoloxía de les revoluciones ==

Na [[historiografía]] fálase xeneralmente de trés tipos de revoluciones:

* [[Revolución política]].
* [[Revolución social]].
* [[Revolución económica]].

Pueden valir pa exemplificales les trés grandes revoluciones que surden y desenvuélvense ente los sieglos XVIII y XIX, marcando'l fin de la Edá Moderna y l'empiezu de la Edá Contemporánea.

* La [[Revolución francesa]] foi un movimientu fundamentalmente políticu, porque se trataba de sustituyir la [[monarquía absoluta]] esistente hasta 1789, pa reemplazalo por un sistema políticu con carauterístiques radicalmente opuestes, lo que dexó falar d'un [[Antiguu Réxime]] y un [[Nuevu Réxime]]. Dende un puntu de vista xeneral, puede incluyise la francesa ente les [[Revoluciones Lliberales]], entendíes como les qu'apliquen la [[ideoloxía]] política [[lliberal]], y qu'empezaríen cola [[independencia americana]] y siguiríen n'[[Europa occidental]] siquier hasta 1848.

* La [[revolución burguesa]] entendida como la sustitución como clase dominante del [[estamentu privilexáu]] (formáu por [[nobleza]] y [[cleru]]) pola [[burguesía]], col cambéu de rellaciones, comportamientos, actitúes y valores sociales que s'identifiquen con una o otra; dexa falar d'una nueva sociedá de clases. Sicasí, la historiografía suel utilizar más comúnmente'l términu Revoluciones burgueses pa referise, inclusive nel so aspeutu puramente políticu (a pesar de la impropiedá), a les que llamemos revoluciones lliberales, esto ye, a tolos los procesos revolucionarios (como la mesma Revolución francesa) nos qu'esta clase social ye impulsora.

* La [[Revolución industrial]] tien un calter esencialmente económicu, la tresformación respectar de la dómina precedente (la preindustrial) col usu de nueves téuniques, fontes d'enerxía, invención de maquinaries, innovadores medios de tresporte, aumentu de la capacidá granible cola sustitución de los talleres artesanales poles fábriques, etc

Ye necesariu indicar qu'estos dos últimos procesos, magar ser de duración secular, fueron claramente percibíos polos sos contemporáneos como súbitos y violentos, como lo prueben, ente otros estremos, la resistencia y los conflictos que xeneró l'apaición del [[maquinismu]] (la destrucción de máquines o [[luddismu]]). Ye d'imposible solución l'alderique (nel que puede destacar l'apurra de [[Y. P. Thompson]]) sobro si la revolución industrial inglesa costó más muertes y sufrimientos que la revolución lliberal francesa.

Xustificáu esti usu, entiéndese que por estensión s'aplique'l términu revolución a la [[Revolución neolítica]] y la [[Revolución urbana]] (definíos por [[Vere Gordon Childe]]), procesos yá non seculares sinón milenarios, pero que presenten clares analoxíes colos del XVIII y XIX tocantes a la tresformación radical (y ensin dulda violenta) de les formes de vida de la humanidá. D'una forma semeyante, [[Earl J. Hamilton]] acuñó'l conceutu de [[Revolución de los precios]] pa los cambeos económicos del [[sieglu XVI]], amestaos a la [[inflación]] consecuente a la llegada a Europa de metales preciosos d'América.&lt;ref&gt;Hamilton, Earl J. (1934) ''L'ayalga americana y la revolución de los precios n'España'', 1501-1650.&lt;/ref&gt;

Nun s'escosa la tipoloxía de les revoluciones colos trés tipos numberaos de primeres. Fálase de revoluciones en cualesquier ámbitu, inclusive nos más alloñaos de los usos anteriores, como sería l'ámbitu de la [[ideoloxía]] ([[revolución ideolóxica]]) o'l del [[arte]] ([[revolución artística]]). Dacuando esa estensión faise con evidente abusu del términu (cuando s'aplica a la [[moda]], al [[deporte]], a la última novedá de la [[música popular]]...), y dacuando ta dafechu xustificada ([[revolución cultural]] na [[China]] [[maoísta]]) o'l conceutu de [[revolución científica]] ([[Thomas Kuhn]]).

Per otru llau, propunxéronse distintos tipos de periodizaciones y agrupaciones de revoluciones poles sos semeyances o proximidaes nel espaciu o nel tiempu ([[ciclos revolucionarios]]).

== Clasificación y cronoloxía ==
=== Revoluciones lliberales o burgueses ===
{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ &lt;big&gt; '''Revoluciones''' &lt;/big&gt;
|-
! Axetivu col que ye conocida !! Periodu !! Curtia descripción (pa una mayor precisión ver cada artículu principal)
|-
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; [[Revoluciones lliberales]] &lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución lliberal|Lliberal]] o [[Revoluciones burgueses|Burguesa]]||||Suelen denominase asina, yá qu'ideolóxicamente sofitáronse nel [[lliberalismu]] y socialmente supusieron l'ascensu de les [[burguesía|burguesíes]] como nueva clase dominante n'[[Europa]] y [[América]]. Calificar de ''revoluciones burgueses'' a [[revueltes urbanes]] d'[[Europa Occidental]] na [[Edá Media]] fíxose en dalguna ocasión pola historiografía, anque usualmente'l conceutu aplícase de forma propia a los procesos más articulaos, estensos y esitosos que tuvieron llugar a partir de la [[Edá Moderna]].
|-
|[[Guerra de los Ochenta Años|de los Países Baxos]]||[[1568]]-[[1648]]||Nel contestu de la [[Reforma Protestante]] produzse una sulevación (''Revuelta de Flandes'') de ciudaes mercantiles y artesanales contra la [[Monarquía Hispánica]] de [[Felipe II d'España|Felipe II]], que la so represión condució a la ''Guerra de los Ochenta Años'' y l'independencia de les [[Provincies Xuníes]] lideraes por [[Holanda]].
|-
|[[Revolución inglesa|Inglesa]]||[[1642]]-[[1653|63]]||Guerra ente'l [[Parllamentu d'Inglaterra|Parllamentu]] y el [[Rei d'Inglaterra|Rei]]. Execución de [[Carlos I d'Inglaterra|Carlos I]] y formación d'una ''Commonwealth'' (república) so un ''Lord Protector'' ([[Oliver Cromwell]]), con predominiu ideolóxicu del [[puritanismu]].
|-
| → [[Revolución gloriosa|Gloriosa]]||[[1688]]-[[1689|89]]||[[Jacobu II d'Inglaterra]] ye derrocáu. Establezse una [[monarquía constitucional]] que'l so [[gobiernu británicu|gobiernu]] ye responsable ante'l [[Parllamentu inglés]], alternativamente en manes del partíu [[whig]] (lliberal) y [[tory]] (conservador). Predominiu relixosu del [[anglicanismu]]. [[John Locke]] establez los fundamentos teóricos del [[lliberalismu]].
|-
|Ciclu atlánticu||[[1776]]-[[1824]]||[[Ciclu revolucionariu|Ciclu]] de les primeres revoluciones lliberales que definen la [[Edá Contemporánea]]. Entiende los procesos d'independencia del continente americanu y los procesos revolucionarios en Francia, España y Portugal.
|-
|[[Guerra de la Independencia de los Estaos Xuníos|Americana]] (nome que se-y da nesi país)||[[1776]]||Procesu d'[[independencia]] de les [[Trelce Colonies]] frente a [[Inglaterra]] (sofitáu internacionalmente per Francia y España), cola creación de ''estaos'', dotaos de les primeres [[constitución|constituciones]] escrites, que se [[federación|federen]] nuna [[república]] común, con [[dixebra de poderes]] ente un fuerte [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidente]] ([[George Washington]]), un [[Congresu de los Estaos Xuníos|Congresu]] [[bicameral]] y un [[poder xudicial]] independiente.
|-
| → ||||El so exemplu y los sos documentos xurídicos ([[Declaración d'Independencia de los Estaos Xuníos|Declaración d'Independencia]], [[Constitución de los Estaos Xuníos|Constitución]], debíes en bona parte a [[Thomas Jefferson]]), inspiraos pola [[Ilustración]] europea y por delles práutiques autóctones americanes, tuvieron gran trescendencia.
|-
|[[Revolución francesa|Francesa]]||[[1789]]-[[1799|99]]||Aplicación del programa ideolóxicu de la [[Ilustración]] ([[Montesquieu]], [[Voltaire]], [[Rousseau]], [[Enciclopedia]]) nel contestu de la [[crisis del Antiguu Réxime]] qu'una desprestixada [[monarquía absoluta]] ye incapaz d'encarar al perder el sofitu de los [[estamentos privilexaos]] (convocatoria d'[[Estaos Xenerales]]). La [[burguesía]], identificada cola idea de [[nación]] ([[Sièyes]]) lidera institucionalmente ([[Asamblea Nacional]], [[xirondín|xirondinos]], [[xacobín|xacobinos]]) una revolución qu'afonden les capes populares urbanes ([[sansculottes]]) y llabradores (quema de ''[[château]]s'', abolición de [[derechos señoriales]]).
|-
| → ||||La resistencia [[contrarrevolucionaria]] y la [[Guerres Revolucionaries Franceses|presión de les monarquíes europees]] conduz al [[Reináu del Terror|Terror]] y l'espansión internacional de la revolución, yá con forma de [[Primer República Francesa|República]] (1792); y, más p'alantre, a la reconducción de tol procesu nel [[periodu napoleónicu]] (hasta 1815).&lt;p&gt;
Les fases de desenvolvimientu la Revolución francesa (revuelta de los privilexaos, fase moderada, fase radical, reacción y plasmación d'un poder personal) tomáronse historiográficamente como modelu esplicativu de les revoluciones posteriores.&lt;ref&gt;[[Antonio Fernández Ortiz|Antonio Fernández]]: ''Revolución francesa'', n'''Historia del mundu contemporaneu'', Barcelona: Vicéns Vives ISBN 84-316-1774-8.&lt;/ref&gt;
|-
|[[Independencia de l'América Hispana|Hispanoamericana]]||[[1808]]-[[1824|24]]||Prodúcense pronunciamientos (''[[berros independentistes]]'') a lo llargo de tola [[América española]] nel contestu de la [[Guerra d'Independencia Española|ocupación napoleónica d'España]]. Los [[criollu|criollos]] (inspiraos políticamente pol exemplu estauxunidense y sofitaos internacionalmente per Inglaterra) lideren un procesu independentista frente al [[Imperiu español]] que ye encaloráu nun primer momentu por intervenciones militares, y conduz a guerres de gran valumbu n'América del Sur, nes que destaquen ''[[llibertador]]es'' como [[Simón Bolívar]] y [[José San Martín]], hasta la [[batalla d'Ayacucho]] (1824). Per otru llau produzse la [[Independencia de Méxicu]] y [[América Central]], y bien darréu la de les [[Antilles españoles]].
|-
| → [[Revolución de mayu|De mayu]]||[[1810]]-[[1820|20]]||Independencia d'[[Arxentina]] (de fechu en 1810 y de derechu en 1816).
|-
| → [[Revolución oriental|Oriental]]||[[1811]] - [[1820]]||Independencia d'[[Uruguái]]. De calter lliberal al empiezu, nel so apoxéu y final cuestionó la [[propiedá privada]] ([[reforma agraria]] y económica empecipiada por [[José Artigas]]: ''los infelices van ser los más privilexaos'').
|-
|[[Revolución de 1820|De 1820]]||[[1820]]||[[Ciclu revolucionariu]] denomináu ''mediterraneu'' qu'empieza n'España y estiéndese pel sur d'Europa (Portugal, Italia y Grecia).
|-
| → [[Trieniu Lliberal]]||[[1820]]-[[1823|23]]||N'[[España]] oblígase a [[Fernandu VII]] a xurar a la [[constitución de 1812]]. Ye encalorada pola intervención de la [[Santa Alianza]] ([[Cien Mil Fíos de San Lluis]]).
|-
| → [[Revolución lliberal de Porto|De Porto]]||[[1820]] (24 d'agostu)||Amás del so calter de revolución lliberal, anicia la dixebra ente [[Portugal]] y [[Brasil]].
|-
| → [[Guerra d'independencia de Grecia|Griega]]||[[1821]]-[[1823|23]]||Independencia frente al [[Imperiu Turcu]]
|-
|[[Revolución de 1830|De 1830]]||[[1830]]||Rabasera revolucionaria qu'empieza en Francia y estiéndese per cásique toa Europa.
|-
| → [[Monarquía de Xunetu|De xunetu]]||[[1830]] (27 al 29 de xunetu)||Tres les ''trés glorioses'' xornaes, [[Carlos X de Francia]] abandona'l poder, siendo reemplazáu por [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe]], ''el rei de les barricaes''.
|-
| → [[Historia de Bélxica|Belxicana]]||[[1830]]||Revolución lliberal y independentista qu'anicia'l reinu de [[Bélxica]].
|-
|[[Revolución de 1848|De 1848]]||[[1848]]||Rabasera revolucionaria en casi toa Europa, con mayor presencia del movimientu obreru y un fuerte componente nacionalista (''Primavera de les naciones'' o ''de los pueblos'').
|-
|[[Revolución d'Ayutla|D'Ayutla]]||[[1854]]||Derrocamientu de la dictadura de [[Antonio López de Santa Anna|Santa Anna]] ya instalación d'un gobiernu lliberal en Méxicu.
|-
|[[Revolución de 1868|De 1868]] o ''La Gloriosa''||[[1868]]||Derrocamientu de [[Sabela II d'España|Sabela II]] n'[[España]] y entamu del [[Sexeniu democráticu]].
|}

=== Revoluciones polítiques o democrátiques de la primer metá del sieglu XX, con bases populares, obreres o llabradores ===
{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Enantes del final de la [[Primer Guerra Mundial]] &lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución rusa]]||[[1905]]||Gandida revolución obrera y llabradora en contra de l'[[autocracia]] [[zarismu|zarista]] sol gobiernu de [[Nicolás II de Rusia|Nicolás II]], dando llugar a l'apaición de los primeros [[sóviet]]s, hasta que son reprimíos pol exércitu.
|-
|[[Revolución mexicana|Mexicana]]||[[1910]]||Derrocamientu del dictador [[Porfirio Díaz]], llegada al poder de [[Franciscu I. Maderu]].
|-
|[[Revolución de Xinhai|Xinhai]]||[[1911]]||Desbaramientu del gobiernu de la [[dinastía Qing]] y creación de la [[República de China]].
|-
|[[Revolución de febreru|De febreru]]||febreru-ochobre de [[1917]]||Derrocamientu del [[Zar]] y sustitución por un gobiernu provisional de coalición ente [[socialrevolucionariu|socialrevolucionarios]] ([[Kerenski]]), [[menxevique]]s y ministros de la burguesía lliberal (del [[Partíu Democráticu Constitucional]] ó ''KDT''), que caltién a [[Rusia]] nel bandu aliáu de la [[Primer Guerra Mundial]].
|-
|[[Revolución alemana|Alemana]]||[[1918]]||Instauración de la [[República de Weimar]] por una revolución obrera contra'l [[Káiser]].
|-
|-
|}

=== Revoluciones proletaries, anticoloniales o tercermundistes ===
{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; [[Revoluciones proletaries]] o &quot;obreres y llabradores&quot; ([[socialista|socialistes]], [[llibertaria|socialistes]], [[comunista|comunistes]], etc.) &lt;/big&gt;
|-
|[[Comuña de París]]||[[1871]]||Nel vacíu de poder causáu pola derrota del [[Segundu Imperiu francés]] na [[Guerra Franco-prusiana]].
|-
|[[Revolución bolxevique|Bolxevique o d'ochobre]]||[[1917]]-[[1991|91]]||Tres la revolución lliberal de febreru y la conxuntura catastrófica de Rusia na [[Primer Guerra Mundial]], los [[bolxevique]]s de [[Lenin]] lideren una insurrección militar, llevada a cabu per una parte del proletariáu rusu y los soldaos del exércitu, que da'l poder a los [[soviet]]s d'obreros, soldaos y llabradores y dexa formar gobiernu a los bolxeviques (con mayoría néstos), dando llugar al primer Estáu obreru de la historia, xuntu con dellos decretos de [[nacionalización]] (ente otres midíes sociales, como la [[reforma agraria]]) y l'abolición paulatina del [[sistema capitalista]], sustituyíu por un sistema d'[[economía planiada]]. Tamién se va dar el [[derechu d'autodetermín]] a les nacionalidaes conquistaes pol [[Imperiu Rusu]] y va formulase la [[XRSS]] (1922).&lt;p&gt;
|-
| → ||||La historiografía aplicó-y pa la so periodización el modelu de fases propiu de la Revolución francesa:&lt;ref&gt;[[Antonio Fernández Ortiz|Antonio Fernández]]: ''Revolución rusa'', en ''Historia del mundu contemporaneu'', Barcelona: Vicéns Vives ISBN 84-316-1774-8.&lt;/ref&gt; &lt;p&gt;
 Revuelta de los privilexaos y Fase moderada (corresponderíen a la [[Revolución de febreru]] de 1917)&lt;p&gt;
 Fase radical (a partir d'ochobre de 1917, y mientres tol periodu de la [[Guerra civil rusa]] -hasta 1922-)&lt;p&gt;
 Reacción (nesti casu reconducida por el mesmu Lenin: la [[NEP]] o nueva política económica)&lt;p&gt;
 Plasmación d'un poder personal (''[[estalinismu]]'' a partir de 1924, por [[Stalin]], qu'establez el principiu del ''[[socialismu nun solu país]]'' y esanicia toa posible oposición pente medies de socesives ''[[purga|purgues]]'', empezando por [[Trotsky]] -partidariu d'una ''[[revolución permanente]]'')
|-
|[[Llevantamientu Espartaquista|Espartaquista]]||[[1919]]||Fracasada revolución socialista n'[[Alemaña]], llevada a cabu per una parte del proletariáu alemán, lideráu pola [[Lliga Espartaquista]], con [[Rosa Luxemburg]] y [[Karl Liebknecht]].
|-
|[[República Soviética Húngara|Húngara]]||[[1919]]||Tres el final de la [[Primer Guerra Mundial]], establezse la [[República Soviética Húngara]].
|-
|[[Historia de Mongolia|Mongola]]||[[1920]]||Nos manuales [[marxista|marxistes]] catalógase como la única revolución que fizo pasar un país d'un réxime [[feudal]] a unu [[socialista]], ensin conocer nunca la etapa [[capitalista]].
|-
|[[Revolución española de 1936|Española]]||[[1936]]||Respuesta al [[Guerra civil española|golpe d'estáu del 18 de xunetu de 1936]] contra la [[Segunda República Española]], tres la victoria del [[Frente Popular]] nes eleiciones. El so componente social tuvo elementos [[anarcosindicalista|anarcosindicalistes]] y [[marxismu|marxistes]] revolucionarios, de base fundamentalmente obrera y llabradora.
|-
|[[Revolución cultural|Revolución Cultural Proletaria]]||[[1966]]-[[1976|76]]||Radicalización de la revolución china. Mao, sofitáu por un sector dirixente del Partíu ([[Banda de los Cuatro]]) utiliza una xigantesca movilización estudiantil (''[[Guardies coloraos (China)|Guardies coloraos]]'')&lt;ref&gt;&quot;una enorme masa de moces axuntábase na plaza de ''Tien An Men'' de [[Beixín]]. Estes concentraciones asocediéronse mientres los meses siguientes, y el 25 de xineru, Mao Tsé-tung pasara revista a más d'once millones de mozos que proveníen de toles llatitúes chines y de les rexones autónomes. Yeren los guardies coloraos, la fuercia qu'habría de llevar l'ímpetu revolucionariu a tolos requexos de China.&quot; Santos Juliá. La China Colorada (1971). Problemes Ingrientes de la Historia.&lt;/ref&gt; pa desacreditar al nala derecha, pro-capitalista (encabezada por [[Liu Shaoqi]], [[Peng Zhen]] y [[Deng Xiaoping]]), dientro del aparatu del [[Partíu Comunista Chinu]]. Esta percuerre tol país y termina per estendese a la clase obrera y, finalmente, a los soldaos del Exércitu Popular, convirtiéndose nun cuestionamientu xeneralizáu contra les autoridaes del Partíu qu'amenacia con escapa-y -y de les manes. Esti procesu da llugar a la conformanza de Comités Populares d'obreros, soldaos y cuadros del partíu&lt;ref&gt;&quot;La continuación de los fechos tuvo a puntu de provocar la derrota del maoísmu. Al inaugurase'l nuevu añu, la revolución enfusara abondo nos ambientes obreros y Shanghai yera una fervencia d'enclinos contrapuestos. Los partidarios de la llinia maoísta empezaron a entamase y entrar en contautu colos guardias coloraos, creando nueves agrupaciones revolucionaries que van llevar el nome de 'Organizaciones de rebeldes revolucionarios' que la so política consiste en faer la revolución ensin abandonar la producción y tomar el poder nos mesmos puestos de trabayu apurriéndose a una crítica de les autoridaes establecíes. Sicasí, y contra les decisiones de la Declaración de los dieciséis puntos, los partidarios de Liu, que controlaben la municipalidá, afalaron una política de reivindicaciones económiques que llevó a una gran masa d'obreros a la fuelga. Lo que se pretendía yera, evidentemente, un caos económicu y unaconfusión política que torgara saber ónde taba asitiada caúna de los enclinos en bracéu.

La posibilidá de qu'esti tracamundiu estendiérase a tolos centros industriales de China fixo salir al Exércitu Popular de la so anterior neutralidá y recibió conséñala de sofitar perdayures a los revolucionarios del enclín maoísta. Una intervención del Exércitu chinu nun ye esautamente igual que les intervenciones militares de cualesquier país una y bones el contautu ente la población civil y los militares caltúvose viva gracies a la participación d'estos nun ensin fin de trabayos públicos coleutivos y nes campañes de formación y propaganda política. El 11 de xineru de 1967, l'Exércitu recibe la misión de protexer les banques y les emisores de radio y unos díes dempués, el 23, proclámase la decisión de consagralo por completu a la revolución en cursu, siguiendo conséñesles de sostener positivamente la llucha por tómala del poder qu'entamó la esquierda revolucionaria y reprimir firmemente a los elementos y organizaciones contrarrevolucionarias que s'oponen a esta esquierda.

Esta intervención del Exércitu foi decisiva pal aldu de los acontecimientos. En Shanghai los obreros 'rebalbos revolucionarios' consiguen faese col poder y derrocar les autoridaes municipales liusistas, ocupando los sos puestos per mediu d'unos comités revolucionarios que se van estender rápido per delles rexones chines: Heiliong-kiang, Kueit-cheu, Chantung, Shenshi... El 22 de xineru'l Diariu del Pueblu ponía l'acentu na creación y propaganda de la 'gran alianza revolucionaria', base de los comités, que tenía d'integrar nel so senu a un terciu de representantes de los obreros, otru terciu de cuadros del Partíu y el postreru de miembros del Exércitu Popular. Con ello llográbase crear la unidá de les disitntas fuercies qu'interveníen na llucha y evitábase la dispersión o l'enfrentamientu. Yera una nueva forma de consiguir la vieya conseña de 'unidá-crítica-nidad' [...]. Los comités revolucionarios, la gran alianza y la triple unión van ser los que n'adelante lleven tol pesu de la política maoísta.&quot; Santos Juliá. La China Colorada (1971). Problemes Ingrientes de la Historia.&lt;/ref&gt; per cerca de la metá del país&lt;ref&gt;&quot;Los últimos meses de 1967 son, pos, de vuelta al orde. Los comités nun pudieron enllantase en toa China, nin siquier algamen la metá de les rexones; la fracción liusista sigue siendo poderosa pero la necesidá de nun destruyilo tou impon una especie de compromisu ente l'orde nuevu pretendíu por Mao y l'antiguu, más tradicional de Liu.&quot; Santos Juliá. La China Colorada (1971). Problemes Ingrientes de la Historia.&lt;/ref&gt;, los cuales funcionen como órganos de doble poder popular nes distintes xeres d'alministración y gobiernu&lt;ref&gt;&quot;La Revolución Cultural tuvo efeutos decisivos principalmente na organización política de la vida china anque caltuvo a otres esferes de vital importancia, como yeren la investigación y l'económica --que magar sufrió les lóxiques consecuencies del baturiciu nun tuvo que carecer nengún colapsu-- como lo prueba'l fechu de que'l comerciu esterior caltúvose a un ritmu bien poco deficitariu en rellación colos años anteriores. Los órganos del poder políticu, sicasí, sumieron mientres esti periodu: el Congresu Popular nacional, la Conferencia política consultiva popular, la Conferencia suprema del Estáu, el Conseyu de la defensa nacional, el Tribunal supremu y la Procuradoría suprema ya inclusive el Conseyu d'Estáu dexaron d'exercer les sos normales atribuciones. Tol poder recayó d'equí p'arriba sobro los ventinueve comités revolucionarios provinciales y el Cuartel Xeneral Proletariu o 'grupu de los catorce'&quot; Santos Juliá. La China Colorada (1971). Problemes Ingrientes de la Historia.&lt;/ref&gt;; situación que Mao llogra encauzar, asitiándolos so la direición del Partíu&lt;ref&gt;&quot;Cola celebración del Ix Congresu del Partíu Comunista chinu n'abril de 1969 tou volvía de nuevu al orde queríu por Mao. Los axuntaos aprobaben unos nuevos estatutos nos que se faía prescriptivu siguir la direición marcada pol Pensamientu de Mao Tsé-tung, contra'l silenciu que sobro'l mesmu puntu faíase nel VIII Congresu celebráu so los auspicios y l'altu patrociniu de Moscú en 1956. Nos estatutos y designaba, amás, a Lin Piao como socesor del actual presidente del Partíu y volvíase a dar a ésti les riendes de tola política china. El papel del Partíu Comunista, tal como lo entiende Mao y como Mao quier entamalo, foi por tantu'l resultáu más bultable de los trés años revoluconarios: 'Los órganos del poder del Etado de la dictadura del proletariado, l'Exércitu Popular de Lliberación, según la Lliga de mocedá comunista, les organizaciones d'obreros, de llabradores probes y mediopobres, de los guardias coloraos y de les otres organizaciones revolucinarias tienen de sometese, ensin esceición a la direición del Partíu.' (art. 5,5) &quot; Santos Juliá. La China Colorada (1971). Problemes Ingrientes de la Historia.&lt;/ref&gt;. Esta situación dura hasta 1976, momentu en qu'un golpe d'Estáu militar encabezáu por [[Deng Xiaoping]], con una dura represión, restaura nel poder a la facción encabezada pol mesmu, procediéndose al arrestu de la [[Banda de los Cuatro]] y la vuelta al statu quo, entamando los cambeos, na economía que, sol nome de [[socialismu con carauterístiques chines|socialismu con carauterístiques de mercáu]] van empecipiar la vuelta a la [[capitalismu|economía de mercáu capitalista]].
|-
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt;Estensión del [[bloque soviéticu]] tres la [[Segunda Guerra Mundial]] &lt;/big&gt;
|-
|del [[Telón d'Aceru]]||[[1945]]-[[1947]]||Cola ocupación militar soviética de casi toa [[Europa Oriental]] (sacantes [[Grecia]] -na que se desamarra una [[guerra civil griega|guerra civil]] ente prosoviéticos y prooccidentales- y [[Yugoslavia]] -onde los [[partisanos]] comunistes locales, lideraos por [[Tito]], empecipien una esperiencia propia de [[socialismu autoxestionario]] non venceyáu política nin militarmente a la [[XRSS]]-), los [[partíos comunistes]] de cada país, nel contestu de la [[Guerra Fría]], lleguen al poder, estableciendo lo que se denominó ''[[bloque soviéticu]]'' o ''[[socialismu realmente esistente]]'' ([[Pactu de Varsovia]], [[COMECON]]). 
|-
|[[Historia de Corea del Norte|Norcoreana]]||[[1948]]||Establezse un [[estalinismu|réxime estalinista]] con fuertes tintes nacionalistes, sintetizáu na doctrina [[Juche]], lideráu por [[Kim Il Sung]], al qu'asocede'l so fíu [[Kim Jong-il]], nun casu de ''dictadura familiar'' o ''dinastía comunista''.
|-
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Revoluciones de calter nacional, democráticu y/ó socializante amestaes a procesos de [[descolonización]], a reformes democrátiques y al movimientu ''[[tercermundista]]''&lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución china|China]]||[[1949]]||Victoria del [[Partíu Comunista Chinu]] de [[Mao Zedong]] sobro'l [[Kuomintang]] de [[Chiang Kai-shek]] na [[guerra civil china]] (que duraba dende 1927), posterior a la lliberación de Xapón. Proclámase la [[República Popular China]], que controla toa China sacantes [[Taiwán]]. Ye peculiar del [[maoísm u]]'l papel teóricu concedíu al [[campesinado]] na revolución, y que nel [[leninismu]] ''ortodoxu'' pertenecía n'esclusiva al [[proletariado]].
|-
| → [[Gran Saltu Alantre]]||[[1958]]-[[1961]]||La revolución china enceta planes de reforma económica y social a escala xigantesca, nun contestu de distanciamientu de Mao frente a la Xunión Soviética y los [[revisionista|revisionistes]] rusos ([[Kruchev]]), la [[Revolución húngara de 1956|Revolución Húngara de los Conseyos Obreros de 1956]], el [[Ochobre polacu]] del mesmu añu y la [[desestalinización]]). Sicasí, los catastróficos resultaos de los planes producieron millones de muertos por fame. 
|-
|[[Vietnam del Norte|Norvietnamina]]||[[1954]]||[[Ho Chi Minh]] establez un [[Estáu socialista]] nel contestu de la [[guerra de Indochina]] (descolonización frente a Francia).
|-
|[[Guerra d'Independencia d'Arxelia|Arxelina]]||[[1954]]-[[1962|62]]||Guerra revolucionaria d'independencia colonial contra [[Francia]].
|-
|[[Historia d'Iraq|Iraquina]]||[[1958]]||[[Abdul Karim Qasim|Karim Qasim]] tomó'l poder tres un golpe d'estáu.
|-
|[[Revolución cubana|Cubana]]||[[1959]]||Primeramente un movimientu guerrilleru lideráu por [[Fidel Castro]] contra la dictadura de [[Fulgencio Batista]]. L'acercamientu a la [[XRSS]] acentuó'l so calter [[anticapitalista]] y [[antiestauxunidense]] hasta alliniala col denomináu ''[[bloque socialista]]''.
|-
|[[Crisis d'El Congo|Congolesa]]||[[1960]]-[[1961]]||Independencia del [[Congo Belxicanu]] con lideralgu de [[Patricio Lumumba]], que la so enclín tercermundista (presentada como marxista o prosoviética) ye compensada por un movimientu secesionista en [[Katanga]], y definitivamente col so asesinatu. Siguió habiendo movimientos guerrilleros nos que llegó a participar el [[Che Guevara]].
|-
|[[Yeme del Sur|Suryemenina]]||[[1967]]||Establezse una República Popular d'orientación marxista.
|-
|[[Historia de Libia|Libia]]||[[1969]]||[[Muammar al-Gaddafi|Gaddafi]] establez un estáu Popular y Socialista.
|-
|[[Historia de Somalia|Somalina]]||[[1969]]||
|-
|[[Revolucion chilena|Chilena]]||[[1970]]-[[1973|73]]||La eleición presidencial del socialista [[Salvador Allende]] lleva a un cambéu sópitu na economa y vida social de Chile, y provoca una resistencia que remata nel [[Golpe d'Estáu del 11 de setiembre de 1973|golpe militar]] y la [[dictadura de Pinochet]].
|-
|[[Historia de Benín|Beninesa]]||[[1972]]||
|-
|[[Historia d'Etiopía|Etíope]]||[[1974]]||Derrocamientu del ''negus'' [[Haile Selassie]] y instauración de la [[República Democrática Popular d'Etiopía]].
|-
|de [[Guinea-Bisáu]]||[[1974]]||
|-
|[[Kampuchea Democrática|Camboyana]]||[[1975]]||Establezse la [[Kampuchea Democrática]].
|-
|[[Vietnam del Sur|Survietnamina]]||[[1975]]||Resultáu de la [[Guerra de Vietnam]]
|-
|[[Historia de Laos|Laosiana]]||[[1975]]||
|-
|[[Didier Ratsiraka|Malgaxe]]||[[1975]]||Un golpe d'estáu punxo'l gobiernu en poder de [[Didier Ratsiraka]].
|-
|[[Cabu Verde|Cabuverdiana]]||[[1975]]||
|-
|[[Historia de Mozambique|Mozambicana]]||[[1975]]||El [[FRELIMO]] consigue la independencia del país.
|-
|[[Historia d'Angola|Angolana]]||[[1975]]||Consíguese la independencia. El [[Movimientu Popular de Lliberación d'Angola|MPLA]] toma'l poder.
|-
|[[Afganistán|Afganistana]]||[[1978]]||La última intervención esterior de la Xunión Soviética, qu'enllanta un réxime satélite.
|-
|[[Revolución sandinista|Sandinista]]||[[1979]]||Popular derrocamientu en [[Nicaragua]] de la dictadura de [[Anastasio Somoza Debayle|Somoza]] por un creciente movimientu [[llabrador]].
|-
|[[Historia de Granada (país)|Granadina]]||[[1979]]||[[Maurice Bishop]] establez un gobiernu Marxista-Leninista, que va ser derrocáu pola [[invasión de Granada|intervención de los Estaos Xuníos de 1983]].
|-
|[[Burkina Fasu|Burkinesa]]||[[1983]]||
|-
|}

=== Movimientos contrarrevolucionarios que conducieron a réximes fascistes, teocráticos o autoritarios y l'esraizamientu de ciertes conquistes sociales, polítiques o revolucionaries ===

{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt;Movimientos de mases que conducieron a [[Réxime fascista|réximes fascistes]] &lt;/big&gt;
|-
|[[Italia fascista]]||[[1922]]-[[1943]]||[[Movimientu políticu]] que surdió nel [[Reinu d'Italia]] al rematar la [[Primer Guerra Mundial]], como reacción a la [[Revolución Bolxevique]] de 1917 y la fuerte llucha [[sindicatu|sindical]] de trabayadores y bracero que remata nel [[bieniu coloráu]] y como polémica al respective de la sociedá [[Democracia Lliberal|lliberal-democrática]]. Los [[camises negres]] de [[Benito Mussolini]] encuadraos en ''[[Fasci italiani di combattimento|fasci]]'' tomen el poder tres la [[Marcha sobro Roma]] (27-29 d'ochobre), convirtiendo'l [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] nun estáu [[totalitariu]], carauterizáu pol aumentu de la represión política contra grupos disidentes y d'oposición (en particular de les organizaciones obreres), la disolución de los partíos políticos y sindicatos non fascistes, la eliminación de la llibertá de prensa, de xunta y espresión, lleis raciales fascistes antisemites, el so militarismu y l'atribución de determinaos poderes plenipotenciarios.
|-
|[[Tercer Reich]] ó [[Alemaña nazi]]||[[1933]]-[[1945]]||El [[partíu nazi]] (nacionalsocialista, NSADP) d'[[Adolf Hitler]] gana les [[eleiciones parllamentaries d'Alemaña de 1933]], enllantando progresivamente un réxime totalitariu ([[Tercer Reich]]) asemeyáu al italianu.
|-
|[[Movimientu Nacional]] ó [[Dictadura de Franco]]||[[1936]]-[[1978]]||El ''[[Alcíu Nacional]]'' (17-18 de xunetu), sulevación militar sofitada por amplios sectores sociales, económicos y relixosos, desencadena la [[Guerra Civil Española]] (1936-1939). Dientro del ''[[bandu nacional]]'' imponse la unificación del ''[[Movimientu Nacional]]'', mecanismu totalitariu d'inspiración fascista lideráu pol xeneral [[Francisco Franco]] hasta la so muerte en [[1975]].
|-
|[[Francia de Vichy]]||[[1940]]-[[1944]]||Réxime instauráu en parte del territoriu [[Francia|francés]] y na totalidá de les sos colonies tres la firma del [[Armisticiu del 22 de xunu de 1940|armisticiu]] cola [[Alemaña nazi]] nel marcu de la Segunda Guerra Mundial, sol nome oficial de &quot;Estáu Francés&quot; (Etat Français), con una serie de cambeos constitucionales que liquidaron la [[democracia parllamentaria]] y establecieron un réxime [[autoritariu]], amosando simpatía visible escontra la ideoloxía del [[fascismu]].
|-
|-
|}

{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Movimientos de mases que conducieron a [[islam políticu|réximes islamistes]] &lt;/big&gt;
|-
|-
|[[Revolución iranina|República islámica iranina]]||[[1979]]||El movimientu ampliu y heteroxéneu que conduz a la derrota popular del [[Xa]] d'Irán vese progresivamente hegemonizado pol cleru [[chiísmu|xiín]] y les milicies de choque de Hizbullah, que conducen a la represión de los grupos políticos izquierdistas y a la conformanza d'un réxime teocráticu conocíu como [[república islámica]]. N'otros países musulmanes, incluyíos los [[sunita|sunites]], estiéndense los movimientos [[islamista|islamistes]], [[fundamentalismu islámicu]] y en dellos casos la inplantación de réximes islamistes carauterizaos jurídicamente pola aplicación de la [[xaria]] o llei islámica.
|-
|[[Talibán]]||[[1996]]||Movimientu [[fundamentalismu islámicu|fundamentalista islámicu]] estremu n'[[Afganistán]], que llogra instaurar en 1996 un [[teocracia|réxime teocráticu]] en llogrando la victoria na [[Guerra Civil Afganistana]] y entrar en [[Kabul]]. Toma como base al exércitu irregular de los [[muyahidín]], movimientu islamista financiáu por [[Arabia Saudita]] y los [[Estaos Xuníos]] que surde como reacción a la legalización del [[votu femenín]] y la nacionalización de dellos sectores estratéxicos de la economía afganistana pol gobiernu de la [[República Democrática d'Afganistán]].
|
|}

=== Dende la Segunda Guerra Mundial ===

{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Dende la [[Segunda Guerra Mundial]] &lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución guatemaliana|Guatemaliana]]||[[1944]]||Derrocamientu de la dictadura de [[Jorge Ubico]]. Abre un periodu de reforma agraria y social.
|-
|[[Revolución boliviana|Boliviana]]||[[1952]]||Revolución protagonizada pol [[Movimientu Nacionalista Revolucionariu]] (reforma agraria, nacionalización de les mines, votu universal y eliminación del pongueaje -trabayu gratuitu nos llatifundios-).
|-
|[[Guerra d'abril de 1965 na República Dominicana|Dominicana]]||[[1965]]||Periodu Entemedio ente la dictadura de [[Rafael Leónidas Trujillo|Trujillo]] y la presidencia de [[Joaquín Balaguer|Balaguer]].
|-
|del [[Mayu francés]] o ''del 68''||[[1968]]||Revueltes estudiantiles y de trabayadores contra'l gobiernu de [[Charles de Gaulle]].
|-
| → |||| Dacuando fálase de la ''[[revolución de 1968]]'' como un [[ciclu revolucionariu]], pola coincidencia temporal del Mayu francés con movimientos semeyantes, de naturaleza cultural o política, con gran presencia estudiantil, n'Estaos Xuníos, Checoslovaquia ([[Primavera de Praga]]), Méxicu ([[Movimientu estudiantil en Méxicu de 1968|matanza de la plaza de Tlatelolco]]) y con dellos movimientos universitarios d'[[oposición al franquismu]] n'España. La semeyanza de la [[Revolución cultural]] china ye menos evidente, anque sí se percibía como tala ente los grupos occidentales que pretendíen inspirase nella.
|-
|[[Revolución de los Claveles|De los Claveles]]||[[1974]]||Derrocamientu de la [[dictadura portuguesa]] per parte del exércitu (nel contestu de la crisis colonial -[[independencia d'Angola]] y [[independencia de Mozambique|Mozambique]]) a lo que se sumen distintos partíos políticos (sobremanera d'esquierda) y una radicalizada movilización llabradora. 
|-
|[[Historia d'Indonesia|Indonesia]]||[[1998]]||Cayida del dictador [[Suharto]]. Tamién se denomina ''Revolución Nacional Indonesia'' a la [[Independencia d'Indonesia]] (1945-1949).
|-
|[[Revolución bolivariana|Bolivariana]]||[[1999]]||[[Venezuela]]
|-
|-
|}

=== Revoluciones dientro del Bloque Soviéticu ===

{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Revoluciones obreres anti-[[estalinista|estalinistes]].&lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución húngara de 1956|Húngara]]||[[1956]]||Llevantamientu armáu popular contra'l gobiernu estalinista de la [[República Popular d'Hungría]], impuestu pola XRSS. Del 23 d'ochobre al 10 de payares esperimentó una ''vía al socialismu'' alternativo, carauterizada pola formación de los ''conseyos revolucionarios'', reconocíos pol gobiernu d'[[Imre Nagy]] como órganos de poder llocal, la disolución de la [[ÁVH|policía política]], la reconocencia de llibertaes polítiques, el multipartidismu y la retirada del [[Pactu de Varsovia]]. Foi encalorada militarmente por una invasión soviética y una dura represión.
|-
|[[Ochobre polacu]]||[[1956]]||Les [[Protestes de Poznán de 1956]] lleven a tómala del poder pola facción reformista de los comunistes polacos, lideraos por [[Władysław Gomułka]], al empar qu'a un aumentu del nivel d'autonomía de la [[República Popular de Polonia]] al respective de la [[XRSS]].
|-
|[[Primavera de Praga]]||[[1968]]||Los cambeos políticos en Checoslovaquia (''[[socialismu con rostru humanu]]'') amenen movilizaciones populares antisoviétiques. Intervención militar del [[Pactu de Varsovia]].
|-
|}

=== [[Economía de transición]] y protestes contra'l [[unipartidismu|sistema de partíu únicu]] ===
{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Protestes contra'l sistema de partíu únicu.&lt;/big&gt;
|-
|[[Historia de Polonia (1945–1989)|Polaca]]||[[1980]]||Movimientos sociales como'l sindicatu [[Solidarnosc]], nacíu de les lluches obreres y llabradores pola llibertá sindical, esixen llibertaes y derechos sindicales con independencia del Estáu. Asocédense delles fuelgues. El gobiernu termina declarando la llei marcial. Más tarde va adoptar polítiques de tipu semeyante a la [[Perestroika]], en favor d'una [[Economía de transición]] al [[capitalismu]], lo que va reforzar les posiciones del sector hegemonizado polos pro-occidentales y la [[ilesia católica]], que terminen per consiguir que'l partíu comunista y los militares (Xeneral [[Jaruzeslki]]) introduzan reformes non yá polítiques, sinón económiques.
|-
|[[Revolución cantada|Cantada]]||[[1987]]-[[1989|89]]||Derrocamientu pacíficu del sistema de partíu únicu n'[[Estonia]].
|-
|[[Revuelta de la Plaza de Tian'anmen]]||[[1989]]||Protestes y fuelgues, ente'l 15 d'abril y el 4 de xunu de 1989, entamaes por estudiantes y obreros na [[República Popular China]]. De bien variada orientación, cuestionaben el sentíu, el ritmu o les consecuencies de les reformes empecipiaes en 1978 por [[Deng Xiaoping]].
|-
|[[Revolución de 1989|de 1989]]||[[1989]]||Rabasera revolucionaria nos países del llamáu ''[[socialismu realmente esistente]]'' d'Europa Central y Oriental, sol [[sistema unipartidista]] y réximes de tipu [[estalinista]]; tamién llamada ''[[Seronda de les naciones]]'', por paralelismu cola de 1848. Sorrayóse la so coincidencia col bicentenariu de la Revolución francesa.
|-
|[[Cayida del muriu de Berlín]]||9 de payares de [[1989]]||La postura neutral de [[Gorbachov]] dexa la [[reunificación alemana]] (3 d'ochobre de 1990), la secesión de los países bálticos y les cayíes de los réximes [[estalinista|estalinistes]] n'Europa oriental.
|-
|[[Revolución de Terciopelu|De Terciopelu]]||[[1989]]||Tres la fuelga xeneral del 27 de payares, el [[Partíu Comunista de Checoslovaquia]] abandona pacíficamente el poder que ye ocupáu polos disidentes ([[Václav Havel]]). L'estáu unificáu estremóse, tamién pacíficamente, nuna [[República Checa]] y una [[Eslovaquia|República Eslovaca]] el 1 de xineru de 1993.
|-
|[[Revolución rumana de 1989|Rumana]]||avientu de [[1989]]||La violenta represión de llevantamientos populares en Timișoara y Bucarest contra'l réxime de [[Nicolae Ceaușescu]] nun consiguió detener les protestes. Ante la falta de sofitu del exércitu, el líder intentó fuxir, foi deteníu y executáu sumarísimamente.
|-
|[[Revolución democrática de Mongolia|Democrática de Mongolia]]||[[1990]]||[[Revolución política]] que'l so oxetivu foi derrocar al [[unipartidismu|réxime de partíu únicu]] del Partíu Revolucionariu del Pueblu Mongol. Terminó col arrenunciu del gobiernu ensin derramamiento de sangre, y la instauración d'un [[semipresidencialismu|réxime semipresidencialista]].
|-
|[[Historia de la XRSS (1985-1991)|Disolución de la Xunión Soviética]]||8 d'avientu de [[1991]]||Les reformes de [[Mikhaíl Gorbachov]] ([[perestroika]], [[glásnost]]), qu'empecipien el pasu a la [[Economía de transición]] al [[capitalismu]] producen un intentu de golpe militar (20 d'agostu) promovíu polos altos mandos del PCXS contrarios a la perda de poder del partíu, ante cobarde protestes populares en Moscú, n'agostu de 1991, entamaes polos yeltsinistas, lo que nun llogra evitar que la [[XRSS]] termine venciendo sol so propiu pesu. Esta situación ye aprovechada por [[Borís Yeltsin]] y poles distintes nales nacionalistes de los partíos gobernantes de les Repúbliques perifériques pa formar gobiernu, roblar la disolución de la [[XRSS]] y les instituciones soviétiques, y empecipiar duros procesos de reformes económiques pa dexar la entrada creciente y masiva de capital estranxeru y dar pasu asina a la vuelta a una [[capitalismu|economía de mercáu capitalista]], lo que nun va tar exentu de socesives crisis, a lo llargo d'un periodu de dellos años.
|-
|[[Historia d'Albania|Albanesa]]||[[1991]]-[[1992|92]]||El réxime [[estalinista]] más aislláu (refugara como &quot;revisionistes&quot; a los sos socesivos aliáu: la Xunión Soviética y China) terminó con una salida migratoria masiva, una convocatoria eleutoral multipartidista y un ampliu movimientu huelguístico.
|-
|}

=== Guerres de secesión y conflictos étnicos y nacionalistes nos balcanes, tres la disolución de la [[República Federal Socialista de Yugoslavia]] ===
{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Guerres nacionalistes de secesión&lt;/big&gt;
|[[Guerra de los Diez Díes]]||[[1991]]||Secesión d'[[Eslovenia]] de Yugoslavia.
|-
|[[Guerra Croata d'Independencia|Croata]]||[[1991]]-[[1995|95]]||Secesión de [[Croacia]] de Yugoslavia.
|-
|}

{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Cayida de Milošević&lt;/big&gt;
|[[Serbia]]||[[2000]]||Cayida de [[Milošević]] pola oposición interna, tres la derrota de Serbia na [[guerra de Yugoslavia]], cola intervención de la [[OTAN]]. Darréu [[Montenegru]] tuvo una secesión pacífica. Queden pendientes situaciones conflictives en [[Bosnia y Herzegovina]] y [[Kosovu]], con presencia militar internacional.
|-
|}

=== Revoluciones nel sieglu XXI o &quot;de colores&quot; ===

{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; [[Revoluciones de colores]] &lt;/big&gt;
|-
| → [[Revolución de les Roses|De les Roses]]||[[2003]]||salida del poder d'[[Eduard Shevardnadze]] en [[Xeorxa]] ||
|-
| → [[Revolución naranxa|Naranxa]]||[[2004]]||eleición de [[Víktor Yushchenko]] n'[[Ucraína]] ||
|-
| → [[Revolución de los Tulipanes|De los Tulipanes]]||[[2005]]||salida del gobiernu d'[[Askar Akayev]] en [[Kirguistán]] ||
|-
| → [[Revolución blanca|Blanca]]||[[2006]]||gandíu intentu de derrocar a [[Alexander Lukashenko]] en [[Bielorrusia]]||
|-
| → [[Revolución azafrán|Azafrán]]||[[2007]]||gandíu intentu per parte de monxos budistes de derrocar la [[dictadura militar]] en [[Myanmar]]||
|-
|}

=== Revoluciones n'otros ámbitos ===
{|{{tablaguapa|clear: both}} width=&quot;98%&quot;
|+ 
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Revoluciones culturales, intelectuales, filosófiques y sociolóxiques &lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución del sieglu XII]]
|-
|[[Renacimientu]]
|-
|[[Reforma protestante|Protestante]]
|-
|[[Revolución científica|Científica]]||||[[Revolución copernicana]], [[Revolución darwiniana]], [[Revolución einsteniana]] y [[Revolución wegeneriana]]
|-
|[[Ilustración]]&lt;ref&gt;[http://www.ub.edu/histofilosofia/gmayos/PDF/Revoluciones_filosoficas_anios_criticos.pdf &quot;Revoluciones filosófiques, n'años críticos&quot;] de [http://www.ub.edu/histofilosofia/gmayos/0ilustracionXVIII.htm G. Mayos] (UB).&lt;/ref&gt;
|-
|[[Revolución sexual|Sexual]]
|-
|colspan=&quot;3&quot; bgcolor=CADABA|&lt;big&gt; Revoluciones teunolóxiques, granibles y demográfiques &lt;/big&gt;
|-
|[[Revolución neolítica|Neolítica]]
|-
|[[Revolución agrícola|Agrícola]]
|-
|[[Revolución verde|Verde]]
|-
|[[Revolución industrial|Industrial]]||||[[Revolución industrial|Primer]], [[Segunda revolución industrial|Segunda]] y [[Tercer revolución industrial|Tercer]]
|-
|[[Revolución científicu-téunica]]
|-
|[[Historia de la informática|Informática]]
|-
|[[Revolución demográfica|Demográfica]]
|}

&lt;gallery&gt;
Imaxe:Homem Vitruviano - Da Vinci.jpg|Renacimientu Imaxe:Maerz1848
Heroico1.jpg|Berlín 1848
Imaxe:Heroico1.jpg|Revolución cultural
&lt;/gallery&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Revoluciones| Revoluciones]]</text>
      <sha1>by6zv8q9atefe7cx79tywtxc6743h9d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bokator</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32830</id>
    <revision>
      <id>3703447</id>
      <parentid>2960823</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:09:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8046" xml:space="preserve">{{Infobox arte marcial
| logo = 
| logocaption = 
| logosize = 
| imaxe = 
| imagecaption = 
| imagesize = 
| nome = Bokator
| tamién = Lbokatao, Bokatao, Labokator, Kun Khèl
| enfoque = 
| contautu/durez = 
| país = [[Camboya]]
| fundador = 
| fecha de fundación = 
| cabezaleru actual = 
| prauticantes famosos = San Kim Sean, Meas Sok
| paternidá = 
| antepasaos = 
| artes descendientes = 
| olímpicu = Non
| web = 
}}
El '''Bokator''' ye un [[arte marcial]] [[Camboya|camboyanu]] qu'inclúi combate cuerpu a cuerpu, mañes en suelu y armes. Ye quiciabes el sistema de llucha más antiguu qu'esiste en Camboya, darréu que según la tradición oral el bokator, o un biltu más antiguu, yera'l sistema de combate cuerpu a cuerpu qu'usaren los exércitos d'[[Angkor]] hai 1.000 años. Ye común l'error de referise con bokator a toles artes marciales [[Etnia Khmer|khmer]], cuando en realidá namái se refier a un estilu concretu.

== Historia ==
[[Archivu:BanteayChmarRahu.jpg|thumb|right|Antiguu guerreru khmer solmenándo-y una patada d'emburrión al demoniu Rahu, nun baxurrelieve del templu Banteay Chhmar.]]
El términu bokator, que vien de ''labokatao'' (&quot;golpiar a un lleón&quot;), refierse a una tradición d'hai unos 2.000 años. Según la lleenda, un lleón taba atacando una aldea cuando un guerreru, armáu solamente con un cuchiellu, mató al animal coles sos propies manes, más en concreto con un rodiyazu simple. Dende aquella les téuniques desendolcábense pa enfrentase a animales salvaxes. Nun había lleones pel sureste d'Asia, anque ta'l lleón asiáticu de la [[India]] occidental, y la cultura y filosofía de la India foron les influyencies principales de la cultura d'Angkor. Toles grandes edificaciones d'Angkor tienen inscripciones en [[sánscritu]] y tán dedicaes a dioses [[Hinduismu|hindús]], sobre too [[Vishnú]] y [[Shiva]]. Tovía güei los prauticantes de bokator principien cada sesión d'entrenamientu amosando respetu a [[Brahma]]. La vida relixosa taba dirixida polos [[Brahmán|brahmanes]], que na India tamién prauticaben esgrima y téuniques a mano vacía. El conceutu del lleón y les téuniques del bokator basaes n'animales surdieron escurque nel tiempu de los reis d'Angkor y la consecuente influyencia de les artes marciales de la India.

Los baxurrelieves nos pilpayos de los pilares de la entrada al templu Bayon, templu estatal de Jayavarman VII, representen delles téuniques del bokator. Un relieve amuesa dos homes que paecen tar engarraos, y otru amuesa dos lluchadores usando los coldos. Dambes son téuniques estándar del “kun khmer” modernu, o [[Pradal Serey]]. Un terceru representa un home enfrentándose a una cobra remontada, y un cuartu amuesa un home lluchando con un animal grande. El llargu heriedu marcial de Camboya pue que fuera un factor que permitiera a dellos reis d'Angkor dominar el sureste d'Asia más de 600 años dende'l 800 d.C..

Cuando'l réxime de [[Pol Pot]] (1975–1979) los que prauticaben artes tradicionales foron esterminaos sistemáticamente polos [[Khmeres Roxos]], fuxeron como refuxaos o dexaron d'enseñar y s'escondieron. En pasando'l réxime de los Khmeres Roxos, entamó la ocupación [[Vietnam|vietnamita]] de Camboya, y les artes marciales natives foron declaraes dafechu fuera de la llei. San Kim Sean (o Sean Kim San nel orde occidental de nomes) ye conocíu davezu como'l padre del bokator modernu y ye'l que tien más reconocencia por facer alitar l'arte. Nel tiempu de Pol Pot, San Kim Sean tuvo que degolar de Camboya y asitió nos [[Estaos Xuníos]], onde entamó a enseñar [[hapkido]] nun llocal de la YMCA en Houston, Texas, y más tarde marchó pa Long Beach (California). Dempués d'un tiempu de tar viviendo nos Estaos Xuníos enseñando y promoviendo l'hapkido, decatóse de que naide sintiera nunca falar del bokator. Dexó los Estaos Xuníos en 1992 y volvió pa Camboya pa devolver el bokator al pueblu y pa facer lo más que pudiera pa dalu a conocer al mundu.&lt;ref&gt;[http://www.taipeitimes.com/News/editorials/archives/2007/10/14/2003383133/print Taipei Times ibid.]&lt;/ref&gt;

Nel 2001 tornó pa [[Phnom Penh]] y col permisu del rei entamó a aprender bokator a la mocedá llocal. Esi mesmu añu, al envís d'aconceyar a tolos maestros tovía vivos, escomenzó a viaxar pel país en cata de los ''lakru'', o instructores de bokator, que sobrevivieren al réxime anterior. Los pocos qu'atopó yeren vieyos, de 60 a 90 años d'edá y galdíos por 30 años primíos; munchos con medrana d'enseñar l'arte al abertal. Dempués de muncho atesterar y cola aprobación del gobiernu, los antiguos maestros cedieron y Sean pudo por fin devolver el bokator al pueblu camboyanu. Conque Sean nun ye l'únicu maestru de bokator sobreviviente. Hai otros, como Meas Sok, Meas Sarann, Ros Serey, Sorm Van Kin, Mao Khann y Savoeun Chet. La primer competición nacional de Bokator de la historia celebróse nel Estadiu Olímpicu de Pnom Penh del 26 al 29 de setiembre del 2006. Nella participaron 20 lakrus a la cabeza d'equipos de 9 provincies.

==Carauterístiques==

Al aviesu del [[Kick-boxing|kickboxing]], que ye un deporte de combate, el bokator diseñóse pal campu batalla. Emplega un conxuntu variáu de golpes de coldu y rodiya, pataes cola canía, mañes de sumisión y llucha en suelu.&lt;ref&gt;[http://www.taipeitimes.com/News/editorials/archives/2007/10/14/2003383133/print Taipei Times Editorial, October 14, 2007]&lt;/ref&gt; Los prauticantes entrenen pa cutir coles rodiyes, coldos, pies, caníes y cabeza. Tamién costazos, cadriles, caxada y deos pueden usase pa emponer al contrariu a la sumisión o a la muerte. Úsense tamién armes, sobre too palos de bambú y los palos curtios.

Los prauticantes de bokator tovía lleven nel combate los uniformes de los antiguos exércitos khmer. Los combatientes lleven alredor de la cintura una faxa llamada “krama”, y ataos en cabeza y brazos unos gordones de seda azul y encarnao llamaos ''sangvar day''. Según paez, antaño los gordones taben encantexaos p'aumentar la fuercia, anque anguaño solamente son ceremoniales.

L'arte tien 341 secuencies que, como munches otres [[artes marciales]] d'[[Asia]], básense nel estudiu de la vida na naturaleza. Por exemplu hai estilos de caballu, páxaru, dragón y grulla, caún con téuniques variaes. Al paecese muncho visualmente, al bokator avecen describilu por error como una variante del kick boxing modernu. Munches formes básense n'estilos tradicionales d'animales asina como en práutiques téuniques direutes de combate. El [[Pradal Serey]] ye un sistema de llucha más condensáu, ensin estilos d'animales, qu'usa namái unes poques téuniques básiques de puñetazos, coldazos, pataes y rodiyazos.

La faxa, o “krama”, amuesa'l nivel d'esperiencia del lluchador. El primer grau ye'l blancu, siguíu del verde, azul, bermeyu, marrón y, a lo cimero, el negru, con 10 graos. Namái completar l'entrenamientu inicial, los lluchadores lleven un krama negru polo menos diez años. Pa consiguir el krama doráu hai que ser un auténticu maestru y tener fecho dalgo importante pol bokator. Esto lleva xera abonda, quiciabes tola vida, darréu que solamente na parte ensin armes del arte hai ente 8.000 y 10.000 téuniques distintes, de les que sólo hai qu'aprender 1.000 p'algamar el krama negru.

==Estilos d'animales==

===Krama Blancu===

* Patu (tiea)
* Cámbaru (kdaem)
* Caballu (seh)
* Águila (baksey)
* Dragón (neak)

===Krama Verde===
* Rei Monu ([[Hanuman]]: sdach swaa)
* Lleón (tor)
* Elefante (domrei)
* [[Apsará]]
* Cocodrilu (kapuh)


== Referencies ==
{{llistaref}}

==Enllaces esternos==
* http://www.talesofasia.com/rs-99-bokator.htm
* http://www.phnompenhpost.com/TXT/current/stories/1520/from.htm
* http://ki-media.blogspot.com/2006/09/300-participate-in-first-bokator.html
* http://slam.canoe.ca/Slam/Fighting/MixedMartialArts/2006/09/19/1862730-ca.html
* http://youtube.com/watch?v=617qPJPBSPM
* http://www.boxkator.net

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Artes marciales]]
[[Categoría:Camboya]]</text>
      <sha1>5ymo8nc92m7i553l6n1leccunsy91th</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de Sant Jeroni de Cotalba</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33948</id>
    <revision>
      <id>3702947</id>
      <parentid>3443729</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Sant Jeroni de Cotalba]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Sant Jeroni de Cotalba]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2395" xml:space="preserve">{{referencies|t=20200604105934}}
{{edificiu}}
El '''Monasteriu de Sant Jeroni de Cotalba''' (ast. ''San Xeromu de Cotalba'') ye un templu [[Ilesia Católica|católicu]] que s'alcuentra na población d'[[Alfauir]], na provincia de [[provincia de València|València]], [[Comunidá Valenciana]]. 

Ye un edificiu conventual fundáu nel añu [[1388]]. El so estilu arquiteutónicu ye góticu, [[Renacimientu|renacentista]] y [[Barrocu|barrocu]]. Ye ún de los monesterios más singulares y destacaos de la [[Comunidá Valenciana]].

== Imáxenes ==
&lt;gallery&gt;
File:SantJeroniClaustreEscala06.jpg|Claustru del Monasteriu.
File:Cotalba escala flamígera.JPG|Escalera gótica.
File:Cotalba sarcòfag.JPG|Sarcófagu medieval.
&lt;/gallery&gt;

== Bibliografía == 
* Jesús Eduard Alonso López. ''Sant Jeroni de Cotalba: desintegració feudal i vida monàstica (segles XVIII y XIX)''. Gandía, CEIC Alfons el Vell, 1988. ISBN 84-86927-00-5
* Fernando Mut Oltra y Vicente Palmer Terrades. ''Real Monasterio de San Jerónimo de Cotalba''. Fernando Mut, Editor, Gandía, 1999. ISBN 84-60591166
* Francisco Javier Delicado Martínez y Carolina Ballester Hermán. [http://centros.uv.es/web/departamentos/D230/data/informacion/E125/PDF517.pdf El Monasterio de Cotalba (Gandía). Una fundación Jerónima del Siglo XIV.] Universidad de Valencia.
*Arturo Zaragozá Catalán. [http://www.academia.edu/6925675/Arquiteutura_G%C3%B3tica_Valenciana Arquiteutura gótica valenciana.Siglos XIII-XV]. Valencia, Generalitat Valenciana, 2000, ISBN 978-84-482-2545-2
*Arturo Zaragozá Catalán. [https://www.academia.edu/12751694/MEMORIAS_OLVIDADAS_Im%C3%A1genes_de_la_escultura_g%C3%B3tica_valenciana Memorias Olvidadas. Imágenes de la escultura gótica valenciana]. Valencia, Generalitat Valenciana, 2015, ISBN 978-84-482-6017-0
* Mateo Gómez, Isabel, López-Yarto, Amelia y Prados García, José María, [https://books.google.es/books?id=uPOzwWCir-0C El arte de la Orden Jerónima: historia y mecenazgo], Madrid, Encuentro, 2000, ISBN 978-84-7490-552-6 páxs. 281-284.

==Ver tamién==
* [[Vicente Ferrer (santu)]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://www.cotalba.es Sitiu oficial del Monasteriu de Sant Jeroni de Cotalba]

{{Control d'autoridaes}}
[[Categoría:Edificios de la Comunidá Valenciana]]
[[Categoría:Provincia de València]]
[[Categoría:Arquiteutura relixosa]]</text>
      <sha1>kipyi2np9zuicg0uonkebdrj9es0yqg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Octavio Bellmunt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33996</id>
    <revision>
      <id>3702932</id>
      <parentid>3702700</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:02:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Protexó «[[Octavio Bellmunt]]» ([Editar=Permitir namái usuarios autoconfirmaos] (caduca'l 12:02 4 ago 2022 (UTC)) [Treslladar=Permitir namái usuarios autoconfirmaos] (caduca'l 12:02 4 ago 2022 (UTC)))</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1732" xml:space="preserve">{{Persona}}
'''Octavio Bellmunt y Traver''' {{nym}} foi un [[médicu]], [[escritor]] y [[músicu]] [[Asturies|asturianu]].

Foi na so ciudá natal onde entamó los sos estudios, treslladándose más sero a [[Uviéu]] pa continuar faciento el bachilleratu. Una vez algamada la titulación de Bachiller marchó a [[Madrid]] a estudiar medicina (so padre, Antonio Bellmunt Carme, yera médicu titular n'Avilés). Acabó la carrera finalmente na Facultá de Medicina de [[Barcelona]]. Más sero fizo estudios de medicina na Universidá d'[[Edimburgu]], algamando'l grau de doctor. Cuando regresó a [[España]] tomó parte na [[Primer Guerra Carlista]], al llau de los ''[[Isabelinos]]''&lt;ref&gt;Francisco CRABIFFOSSE CUESTA, ''Asturias de Bellmunt y Canella. Una aventura editorial ([[1894]] - [[1901]]). Uviéu, [[1996]], px. 13&lt;/ref&gt;, sirviendo como médicu nel cuerpu espedicionariu británicu qu'entró en guerra p'ayudar a la Corona. Finalmente asítiase en [[Xixón]], ciudá na qu'abrió una clínica.

Foi profesor nel [[Institutu Xovellanos]], miembru de la Sociedad Antropológica de Madrid, institutu médicu de Barcelona y de l'Academia de Medicina Pública y Hixene Profesional de [[París]]. 

Exerció de presidente del Casino de Xixón.

== Obra ==

*''«Asturias (Su historia y monumentos)»'', [[1895]]. Escrita en cooperación con [[Fermín Canella Secades]]
*''«Guía del viajero en Asturias»'' ([[1899]]). 

== Distinciones ==

Ente más otres distinciones recibió la de la [[Real Academia de la Historia]], de la [[Real Academia de Belles Artes de San Fernando]] y de la de Medicina

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1845|1920|Bellmunt}}

[[Categoría:Escritores d'Asturies]]
[[Categoría:Persones d'Avilés]]</text>
      <sha1>drgfjok57obseem81lhsisrqm42iox3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703418</id>
      <parentid>3702932</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:57:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1831" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Octavio Bellmunt y Traver''' {{nym}} foi un [[médicu]], [[escritor]] y [[músicu]] [[Asturies|asturianu]].

Foi na so ciudá natal onde entamó los sos estudios, treslladándose más sero a [[Uviéu]] pa continuar faciento el bachilleratu. Una vez algamada la titulación de Bachiller marchó a [[Madrid]] a estudiar medicina (so padre, Antonio Bellmunt Carme, yera médicu titular n'Avilés). Acabó la carrera finalmente na Facultá de Medicina de [[Barcelona]]. Más sero fizo estudios de medicina na Universidá d'[[Edimburgu]], algamando'l grau de doctor. Cuando regresó a [[España]] tomó parte na [[Primer Guerra Carlista]], al llau de los ''[[Isabelinos]]''&lt;ref&gt;Francisco CRABIFFOSSE CUESTA, ''Asturias de Bellmunt y Canella. Una aventura editorial ([[1894]] - [[1901]]). Uviéu, [[1996]], px. 13&lt;/ref&gt;, sirviendo como médicu nel cuerpu espedicionariu británicu qu'entró en guerra p'ayudar a la Corona. Finalmente asítiase en [[Xixón]], ciudá na qu'abrió una clínica.

Foi profesor nel [[Institutu Xovellanos]], miembru de la Sociedad Antropológica de Madrid, institutu médicu de Barcelona y de l'Academia de Medicina Pública y Hixene Profesional de [[París]]. 

Exerció de presidente del Casino de Xixón.

== Obra ==
*''«Asturias (Su historia y monumentos)»'', [[1895]]. Escrita en cooperación con [[Fermín Canella Secades]]
*''«Guía del viajero en Asturias»'' ([[1899]]). 

== Distinciones ==
Ente más otres distinciones recibió la de la [[Real Academia de la Historia]], de la [[Real Academia de Belles Artes de San Fernando]] y de la de Medicina

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces persona}}

{{NF|1845|1920|Bellmunt, Octavio}}
[[Categoría:Escritores d'Asturies]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Asturies]]
[[Categoría:Persones d'Avilés]]</text>
      <sha1>a82xyaldyr73fl0j0f116ojmirnwmw5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de San Pedro de Villanueva</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34375</id>
    <revision>
      <id>3702959</id>
      <parentid>3466423</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:12:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Pedro de Villanueva]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Pedro de Villanueva]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2352" xml:space="preserve">{{edificiu}}
El '''Monasteriu de San Pedro de Villanueva''' ta asitiáu na parroquia de [[Villanueva (Cangues d'Onís)|Villanueva]], nel conceyu de [[Cangues d'Onís]].

Perteneciente a la orden de los [[Benedictinos]], ta consideráu como unu de los exemplos d'arquiteutura románica más importantes d'Asturies.

La primera construción eclesiástica atribuise a la dómina d'[[Alfonsu I]], xenru de [[don Pelayu]]. D'esta construción [[prerrománicu|prerrománica]] nun se conserva anguaño ningún tipu de restos, conservándose sólo les construcciones romániques y [[barrocu|barroques]].

Nel [[sieglu XII]] paso de ser ilesia a monasteriu.

[[Archivu:Capiteles San Pedro de Villanueva.jpg|thumb|Capiteles del Monasteriu de San Pedro de Villanueva]]A finales del sieglu XX, fízose una remodelación del vieyu conventu benedictín convirtiéndolu en [[Parador Nacional de Turismu]], siendo inauguráu'l [[8 de xunetu]] de [[1998]].

== Ilesia ==

La ilesia d'una sola nave ye xunto col monasteriu unu de los exemplos más importantes del románicu asturianu. Al entamu la planta de la ilesia constaba de tres naves pero depués de la reforma que tuvo llugar en [[1775]] pasó a tener sólo una.

Conserva tres [[ábside]]s románicos construidos en [[sillar]].

Accédese a la ilesia atravesando una torre-pórticu de [[1689]] con una portada d'accesu de finales del [[sieglu XII]]. Tien cuatro archivoltes de mediu puntu, con decoración floral y xeométrica, sofitándose sobre otros tantos pares de columnes. Los capiteles son interesantes y representen escenes nes que la temática amorosa y la caza son protagonistes (tradicionalmente dizse que amuesen la despedida del rei [[Favila]] de la so muyer anantes de partir de caza). Tien otres dos puertes d'entrada una ciega y la otra que da accesu a la capiella de San Miguel.

A los pies de la ilesia perviven los restos del claustru románicu primitivu de finales del sieglu XII. Esti claustru foi sustituyíu na reforma que tuvo llugar ente los años [[1674]]-[[1694]] pol actual claustru barrocu.

El monesterio foi abandonáu en [[1835]] depués de la [[desamortización de Mendizábal]] quedando la ilesia activa como ilesia parroquial.

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monesterios d'Asturies|Villanueva, San Pedro de]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>ldcfxtbkvxy7us797mh00xs21z7di3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu británicu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34989</id>
    <revision>
      <id>3703164</id>
      <parentid>3652780</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102587" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu}}
'''L'Imperiu británicu''' comprendió los [[Dominiu británicu|dominios]], [[Colonia de la Corona Británica|colonies]], [[Protectoráu|protectoraos]], [[Mandatu de la Sociedá de Naciones|mandatos]] y otros [[Territoriu dependiente|territorios]] gobernaos o alministraos pol [[Reinu Xuníu]] y los sos estaos predecesores. Tuvo'l so orixe nes [[Posesiones ingleses d'ultramar|posesiones ultramarines]] y puestos comerciales establecíos por [[Reinu d'Inglaterra|Inglaterra]] dende finales del [[sieglu XVI]] hasta principios del [[Sieglu XVIII|XVIII]]. Nel cumal de la so estensión foi'l mayor imperiu de la historia y, por más d'un sieglu, foi la primer potencia global&lt;ref&gt;Ferguson, 2004.&lt;/ref&gt;. Pa [[1913]] gobernaba los destinos de 412 millones de persones, el 23% de la población mundial del momentu&lt;ref&gt;[https://theunbrokenwindow.com/Development/MADDISON%20The%20World%20Economy--A%20Millennial.pdf Maddison, A., ''The World Economy: a millennial perspective'', p. 97. OCDE, 2009.] ISBN 92-64-18608-5
&lt;/ref&gt;, y pa [[1920]] estendíase per 35.500.000 km²&lt;ref&gt;Taagepera, R., ''Expansion and contraction pattern of large polities: context for Russia''. International Studies Quarterly, 2007;41(3):502. doi:[[doi:10.1111/0020-8833.00053|10.1111/0020-8833.00053.]] &lt;/ref&gt;, el 24% de la superficie total de la Tierra. Esto fai que'l so legáu políticu, llegal, llingüísticu y cultural estiéndese per tol mundu.

Demientres la [[Era de los descubrimientos|Era de los Descubrimientos]], nos sieglos [[Sieglu XV|XV]] y XVI, [[Portugal]] y [[España]] foron los países pioneros na esploración del planeta, y establecieron grandes imperios ultramarinos nes tierres descubiertes. Envidiando la riqueza qu'esos imperios-yos dieron&lt;ref&gt;Russo, J., ''Planting an empire: the early Chesapeake in British North America'', p. 15. JHU Press, 2012. ISBN 978-1-42-140694-7.&lt;/ref&gt; [[Inglaterra]], [[Francia]] y los [[Países Baxos]] entamaron a establecer colonies y redes comerciales propies n'[[América]] y [[Asia]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Ferguson, 2004 , p. 3.&lt;/ref&gt;. Nos [[Sieglu XVII|sieglos XVII]] y XVIII una serie de guerres con Francia y los Países Baxos dexaron a Inglaterra y llueu, tres de la xunión ente Inglaterra y [[Escocia]] en [[1707]], a [[Reinu Xuníu|Gran Bretaña]] como'l poder colonial dominante n'[[América del Norte]]. Tres de la [[batalla de Plassey]] ([[1757]]), na que la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] derrotó a los nabab de [[Bengala]], convirtióse tamién na potencia dominante nel [[Subcontinente indiu|subcontinente indiu.]]

La independencia de les [[Trece Colonies]] d'América del Norte en [[1783]], tres de la [[Guerra d'Independencia de los Estaos Xuníos]], fizo que los británicos perdieran delles de les más antigües y más poblaes de les sos colonies. Esto obligólos a voltiar la so mirada hacia Asia, [[África]] y el Pacíficu. Tres de la derrota de Francia nes [[Guerres revolucionaries franceses|guerres revolucionaries]] y [[Guerres napoleóniques|napoleóniques]] ([[1792]]-[[1815]]) Gran Bretaña quedó como la principal potencia naval ya imperial del [[sieglu XIX]]&lt;ref&gt;Tellier, L.-N., ''Urban World History: an Economic and Geographical Perspective'', p. 463. Quebec, PUQ, 2009. ISBN 2-7605-1588-5.&lt;/ref&gt;. Con un dominiu incontestable nos mares, esta dómina foi descrita dempués como la ''[[Pax Británica|Pax Britannica]]'', un periodu de paz relativa n'Europa (1815-[[1914]]) nel que l'Imperiu británicu caltuvo la so hexemonía mundial y adoptó'l rol de policía global&lt;ref&gt;Sondhaus, L., ''Navies in Modern World History,'' p. 9. Londres, Reaktion Books, 2004. p. 9. ISBN 1-86189-202-0.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 332.&lt;/ref&gt;. A entamos del sieglu XIX la [[Revolución industrial|Revolución Industrial]] tresformó Gran Bretaña, de forma que na [[Gran Esposición]], la Esposición Universal cellebrada en [[Londres]] en [[1851]], el país foi descritu como ''&quot;el taller del mundu&quot;''&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/history/british/victorians/workshop_of_the_world_01.shtml BBC History, na web de la BBC. ''The workshop of the world''. Espublizáu'l 29 de marzu de 2011.]&lt;/ref&gt;. L'Imperiu británicu espardiose pa incluyir la mayor parte del subcontinente indiu, gran parte d'África y munchos otros territorios notros continentes. Amás del control efeutivu qu'exercía sobre les sos colonies, la so hexemonía nel comerciu mundial llevó a Gran Bretaña a controlar efeutivamente la economía de munches partes del mundu sobre les que nun tenía soberanía direuta, como [[América del Sur|Sudamérica]] o Asia&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 8.&lt;/ref&gt;.

Nel sieglu XIX la rapidísima medría na población británica, acompañada d'una urbanización rápida, causó importantes problemes socioeconómicos&lt;ref&gt;Tompson, R.S., ''Great Britain: a reference guide from the Renaissance to the present'', p. 63. Nueva York, Facts on File, 2003. ISBN 978-0-8160-4474-0.&lt;/ref&gt;. El gobiernu británicu, a la gueta de nuevos mercaos pa los sos productos y de materies primes, entamó, embaxu la direición de [[Benjamin Disraeli]], un periodu d'espansión imperial per [[Exiptu]], África del Sur y perende. Pela so banda [[Canadá]], [[Australia]] y [[Nueva Zelanda]] convirtiéronse'n dominios, con capacidá d'autogobiernu&lt;ref&gt;Hosch, W.L., ''World War I: People, Politics and Power. America at War'', p. 21. Nueva York, Britannica Educational Publishing, 2009. ISBN 978-1-61530-048-8.&lt;/ref&gt;.

Al entamar el sieglu XX [[Alemaña]] y los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] empezaben a ser una amenaza pal lideralgu económicu británicu. Les consiguientes tensiones militares ya económiques ente Gran Bretaña y Alemaña foron una de les causes principales de la [[Primer Guerra Mundial]], na que Gran Bretaña dependió muncho del sofitu del so imperiu. El conflicto punxo una enorme tensión na capacidá financiera, militar y de manu d'obra británica, y magar que'l so Imperiu algamó la so mayor espansión territorial inmediatamente dempués d'esa guerra, Gran Bretaña yá nunca más nun foi la potencia militar o económica dominante. Na [[Segunda Guerra Mundial]] les sos colonies n'Asia oriental y sudoriental foron ocupaes por [[Xapón]], y pesie a la victoria final de los británicos y los sos aliaos, el dañu fechu al prestixu británicu ayudó a acelerar la decadencia del imperiu. La tresferencia de la soberanía de [[Ḥong Kong]] a [[República Popular China|China]] en [[1997]] marcó pa munchos el final del Imperiu británicu&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/history/british/modern/endofempire_overview_01.shtml BBC History na web de la BBC. ''Britain, the Commonwealth and the End of Empire''. Espublizáu'l 3 de marzu de 2011.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Brendon, P., ''The Decline and Fall of the British Empire 1781-1997'', p. 660. Random House, 2007. ISBN 0-224-06222-0.&lt;/ref&gt;. Sicasí, entá hai 14 territorios ultramarinos que siguen siendo de soberanía británica.

Tres de la independencia munches ex-colonies britániques xuniéronse a la [[Mancomunidá de Naciones]], una asociación llibre d'estaos independientes. El Reinu Xuníu ye namái ún de los 16 estaos de la Mancomunidá que comparten xefe d'estáu, la reina [[Isabel II del Reinu Xuníu|Sabela II]].

== Los orixenes del imperiu (1497-1583) ==
[[Ficheru:Matthew-BristolHarbour-Aug2004.jpg|miniaturadeimagen|Réplica de la [[carabela]] ''Matthew'', usada por John Cabot nel so segundu viaxe al [[Nuevu Mundu]].]]
Los raigaños del Imperiu británicu foron llantaos cuando Inglaterra y Escocia yeren entá reinos separtaos. En [[1496]] [[Enrique VII d'Inglaterra]], viendo los ésitos de los españoles y los portugueses na esploración marítima, encargó-y a [[Giovanni Caboto|John Cabot]] preparar y dirixir un viaxe qu'alcontrara una ruta a Asia al traviés del Atlánticu Norte&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. Cabot zarpó en [[1497]], cinco años dempués del descubrimientu español d'América, y llegó a desembarcar en [[Terranova]]. Creyendo, como [[Cristóbalo Colón]], qu'aportara a Asia&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Andrews, 1984, p. 45.&lt;/ref&gt;, y non a un nuevu continente, nun tentó fundar una colonia. Cabot dirixó otru viaxe col mesmu destín al añu siguiente, pero nunca más nun se supo res de los sos barcos&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Nun hebo nuevos intentos d'establecer colonies ingleses n'América hasta les décades finales del sieglu XVI, nel reináu de [[Sabela I d'Inglaterra|Sabela I]]&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Canny, 1998, p. 35.&lt;/ref&gt;. Nesi entretiempu la [[Reforma protestante]] convirtiera a España ya Inglaterra n'enemigos acérrimes&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. Tantu que, en [[1562]], la Corona británica encomendó-yos a los [[Corsariu|corsarios]] [[John Hawkins]] y [[Francis Drake]] qu'asaltaran los barcos negreros españoles y portugueses cerca de la costa del África occidental&lt;ref&gt;Thomas, H., ''The slave trade: the history of the Atlantic slave trade'', páxs. 155-8. Picador, Phoenix/Orion, 1997. ISBN 0-7538-2056-0.&lt;/ref&gt; col envís d'interrumpir el comerciu atlánticu d'esclavos. Nun tuvieron ésitu, pero sí lo tendríen más sero, cuando la intensificación de la guerra ente España y Gran Bretaña llevó a la reina Sabela a autorizar ataques corsarios escontra los puertos españoles n'América y escontra los barcos que volvíen d'ella pa Europa cargando los tesoros conseguíos ellí pola Corona española&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 7.&lt;/ref&gt;. Al tiempu, influyentes escritores como [[Richard Hakluyt]] y [[John Dee]] (que foi'l primeru n'usar la espresión ''&quot;Imperiu británicu&quot;'')&lt;ref&gt;Canny, 1998, p. 62.&lt;/ref&gt; entamaron a presionar pa qu'Inglaterra se decidiera a tener un imperiu de so. Nesi momentu España convirtiérase na potencia dominante n'América y taba esplorando l'[[océanu Pacíficu]]; Portugal estableciera factoríes (puestos comerciales) y fuertes na costa d'África, en [[Brasil]] ya inclusu en China; y Francia había entamao a asentase na zona del [[ríu San Llorienzo]], estableciendo lo que llueu sedría la colonia de [[Nueva Francia]]&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 4-8.&lt;/ref&gt;.

==== La colonización d'Irlanda ====
Magar qu'Inglaterra foi a la zaga d'otres potencies europees no que cinca al establecimientu de colonies n'ultramar, demientres el sieglu XVI asentó colonos protestantes, ingleses ya escoceses, n'Irlanda, continuando colonizaciones anteriores que se remonten a la invasión normanda d'[[Irlanda]] en [[1169]]&lt;ref&gt;Kenny, K., ''Ireland and the British Empire'', p. 5. Oxford University Press, 2006. ISBN 0-19-925184-3.&lt;/ref&gt;. Delles persones adineraes que promovieron esti movimientu colonizador, que foron conocíos na dómina como los ''West Country men'', tuvieron tamién un papel activu na colonización temprana de Norteamérica&lt;ref&gt;Taylor, A., ''American Colonies, The Settling of North America'', p. 119-123. Penguin, 2001. ISBN 0-14-200210-0.&lt;/ref&gt;.

== El «Primer» Imperiu británicu (1583-1783) ==
En 1578 Sabela I dio-y la [[patente real]] a [[Humphrey Gilbert]] cola autorización pa qu'entamara la xera d'esplorar nuevos territorios&lt;ref&gt;Andrews, 1984, p. 187.&lt;/ref&gt;. Esi mesmu añu Gilbert coló pal [[mar Caribe]] cola intención de dedicase a la piratería y establecer una colonia en Norteamérica, pero la espedición foi albortada primero siquiera de que cruciara l'Atlánticu&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;. En [[1583]] fizo un segundu intentu, navegando esta vegada a la islla de Newfoundland ([[Terranova]]); ellí reclamó'l puertu de [[San Xuan de Terranova|Saint John's]] pa Inglaterra, pero nun dexó habitantes permanentes nelli. Gilbert morrió nel viaxe de vuelta, y foi socedíu pol so mediu hermanu [[Walter Raleigh]], que consiguió la so propia patente real en [[1584]]. Esi mesmu añu fundó la [[colonia de Roanoke]] en tierres del actual estáu estauxunidense de [[Carolina del Norte]], pero la falta de suministros fizo que la colonia fracasara y desapaeciera&lt;ref&gt;Canny, 1998, páxs. 63-4.&lt;/ref&gt;.

En 1603 [[Xacobu I d'Inglaterra y VI d'Escocia|Xacobu VI d'Escocia]] xubió al tronu inglés col nome de Xacobu I, y en [[1604]] firmó'l [[Tratáu de Londres (1604)|tratáu de Londres]], que finaba la situación de guerra con España. Xacobu camudó la so política colonial: dexó de depredar les infraestructures coloniales de les otres naciones y entamó a buscar l'establecimientu de colonies propies&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;Canny, 1998, p. 70.&lt;/ref&gt;. L'Imperiu británicu empezó a tomar forma a entamos del sieglu XVII col asentamientu inglés en Norteamérica y en delles islles caribeñes de pequeñu tamañu, y col establecimientu de [[Sociedá por aiciones|sociedaes por aiciones]], ente las que rescampló la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]], p'alministrar les colonies y el comerciu ultramarinu. Esti periodu, que fina cola perda de les Trece Colonies tres la guerra d'independencia d'Estaos Xuníos, a finales del sieglu XVIII, ye conocíu por dellos historiadores como &quot;Primer Imperiu Británicu&quot;&lt;ref&gt;Canny, 1998, p. 34.&lt;/ref&gt;.

=== El comerciu atlánticu d'esclavos africanos ===
Les primeres colonies britániques asitiáronse na rexón del [[mar Caribe]]: d'elles sacó'l país bien de recursos, pero los entamos de la colonización nun foron fáciles. Un primer intentu d'establecer una colonia na [[Guayana británica|Guayana]] en [[1604]] duró namái dos años, y fracasó nel so oxetivu principal, atopar depósitos d'oru&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;. Tamién fracasaron rápidamente les primeres colonies en [[Santa Llucía]] ([[1605]]) y [[Granada (país)|Granada]] ([[1609]]), pero tuvieron ésitu los intentos fechos en [[Saint Kitts y Nevis|Saint Kitts]] ([[1624]]), [[Barbados]] ([[1627]]) y [[Saint Kitts y Nevis|Nevis]] ([[1628]])&lt;ref&gt;Canny, 1998, p. 221.&lt;/ref&gt;. Nes colonies empezó a implantase, dende bien ceo, el sistema de plantaciones de zucre desarrolláu polos portugueses en [[Brasil]]. Esti sistema dependía del trabayu esclavu y, a lo primero, de la intermediación de barcos holandeses que vendíen los esclavos nes colonies y llevaben el zucre. P'asegurar que los crecientes ingresos que proporcionaba esti comerciu quedaran en manes ingleses, el [[Parllamentu d'Inglaterra|Parllamentu]] espublizó, en [[1651]], un decretu qu'establecía que namái los barcos ingleses pudieran comerciar nes colonies ingleses. Esto foi'l motivu del españíu de les [[guerres anglo-neerlandeses]], que finarían dexando como resultáu l'enforciamientu de la posición inglesa n'América a costa de los holandeses&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 32.&lt;/ref&gt;. En [[1655]] Inglaterra anesionose [[Xamaica]], que yera una islla española, y en [[1666]] tuvo ésitu na colonización de [[Les Bahames]]&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 33, 43.&lt;/ref&gt;.
[[Ficheru:British America.png|miniaturadeimagen|319x319px|Colonies britániques n'América del norte (1763-1776).]]
El primer asentamientu inglés permanente n'América, sicasí, nun taba na rexón del Caribe, sinón en Norteamérica: foi [[Jamestown (Virxinia)|Jamestown]], fundada en [[1607]], dirixida pol capitán John Smith y gobernada pola [[Compañía de Virxinia]] (''Virginia Company of London''). [[Les Bermudes]] fueron reclamaes por Inglaterra, y dempués colonizaes, de resultes del naufraxu, en [[1609]], del buque insignia de la Compañía de Virxinia, y cedíes dempués, en [[1615]], a la recién formada [[Compañía de les Islles Bermudes]] (''Somers Islles Company'')&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 15-20. &lt;/ref&gt;. La carta de privilexu de la Compañía de Virxinia foi revocada en [[1624]], y la Corona británica tomó'l control direutu del territoriu, fundando la [[Colonia de Virxinia]]&lt;ref&gt;Andrews, 1984, páxs. 316, 324-26.&lt;/ref&gt;. En 1610 creóse la [[Compañía de Londres y Bristol]] (''London and Bristol Company'') col oxetivu de crear un asentamientu permanente en [[Terranova y Labrador|Terranova]], pero fracasó nel so empeñu&lt;ref&gt;Andrews, 1984, páxs. 20-22. &lt;/ref&gt;. En [[1620]] fundose [[Plymouth (Massachusetts)|Plymouth]], nel actual estáu estauxunidense de [[Massachusetts]], como refuxu pa siguidores del [[puritanismu]]. Esti vezu de crear colonies pa minoríes relixoses que taben perseguíes n'Inglaterra y, poro, víen que pagába-yos la pena arriesgase al viaxe tresatlánticu: [[Maryland]] foi fundada como refuxu de [[Ilesia Católica|católicos]] en 1634, Rhode Island en 1636 como una colonia tolerante pa toles relixones, y Connecticut en 1639 como un llugar seguru pa los [[Congregacionalismu|congregacionalistes]]. La [[Provincia de Carolina]] foi fundada en [[1663]], y en [[1664]], tres de conseguir la rendición de [[Fort Amsterdam]], Inglaterra tomó'l control de la colonia británica de [[Nueva Holanda]], a la que renombró [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]. Esti cambiu de soberanía fízose oficial tres la segunda guerra anglo-neerlandesa, na que se formalizó la soberanía inglesa sobro Nueva York a cambio de ceder l'actual [[Surinam]] a Holanda&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 40.&lt;/ref&gt;. En 1664, finalmente, [[William Penn]] fundó la colonia de [[Pennsylvania]]. Les colonies norteamericanes nun daben tantu réditu como les del Caribe, pero teníen grandes estensiones de tierra agrícola, y atraxeron a munchos más emigrantes ingleses qu'aquelles polo bonal del so clima.

En [[1670]] [[Carlos II d'Inglaterra|Carlos II]] incorporó, por una [[carta real]], la Compañía de la Badea de Hudson (''Hudson Bay Company''), garantizándo-y el monopoliu del comerciu de pieles na zona conocida como [[Tierra de Rupert]] (Rupert's Land), que sedría posteriormente parte del [[Canadá|Dominiu de Canadá]]. Los fuertes y puestos comerciales de la Compañía foron frecuentemente atacaos por colonos franceses, qu'establecieran la so propia colonia pal comerciu de pieles na axacente [[Nueva Francia]]&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;Buckner, P., ''Canada and the British Empire'', p. 25. Oxford University Press, 2008. ISBN 978-0199271641&lt;/ref&gt;.
[[Ficheru:Tobacco cultivation (Virginia, ca. 1670).jpg|miniaturadeimagen|330x330px|Esclavos africanos trabayando na colonia norteamericana de [[Virxinia]] ([[Circa|ca]]. 1670).]]
Dos años dempués fundose la [[Royal African Company|Real Compañía Africana]] (''Royal African Company''), que recibió del rei Carlos el monopoliu del abastecimientu d'esclavos a les colonies britániques del Caribe. Dende l'entamu del mesmu la [[esclavitú]] foi la base del imperiu británicu nes islles del Caribe&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 37.&lt;/ref&gt;. Hasta l'abolición del comerciu d'esclavos en [[1871]] Inglaterra [[Comerciu atlánticu d'esclavos|tresportó al traviés del océanu Atlánticu 3,5 millones d'esclavos africanos]], un terciu del total&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 62.&lt;/ref&gt;. Pa facilitar esti comerciu estableciéronse dellos fuertes ([[islla Kunta Kinteh]], [[Accra]], [[islla Bunce]]) na costa del [[África Occidental]]. De resultes d'esti comerciu el porcentaxe de población descendiente d'africanos na rexón del Caribe británicu pasó del 25% en 1650 a alredor del 80% en 1780, y de un 10% a un 40% nel mesmu periodu nes Trece Colonies (mayormente nes colonies más meridionales)&lt;ref&gt;Canny, 1998, p. 228.&lt;/ref&gt;. Pa los comerciantes esti comerciu yera perrentable: convirtióse nún de los pilares económicos de ciudaes ingleses como [[Bristol]] y [[Liverpool]], que formaben el tercer vértiz del triángulo comercial que completaben África y América. A munchos esclavos les difíciles condiciones del viaxe, con perpoca comida y hixene, resultáben-yos insoportables: nel viaxe morríen, de media, ún de cada siete&lt;ref&gt;Marshall, 1998, páxs. 440-64.&lt;/ref&gt;.

En 1695 el [[Parllamentu d'Escocia]] dio-y una concesión a la [[Compañía d'Escocia]] (''Company of Scotland''), qu'estableció un asentamientu en [[1698]] nel [[ismu de Panamá]]. Sitiada polos colonos españoles de la vecina [[Nueva Granada]], y atacaos pola malaria, los colonos abandonaron l'asentamientu dos años dempués. El fracasu del [[proyeutu Darién]] foi un desastre económicu pa [[Escocia]], que perdió un cuartu del so capital estatal total nel intentu&lt;ref&gt;Magnusson, M., ''Scotland: The story of a nation'', p. 531. Grove Press, 2003. ISBN 978-0802139320&lt;/ref&gt;, y finó coles esperances d'esi país d'establecer el so propiu imperiu ultramarinu. El episodiu traxo consecuencies abondo más duraderes: los gobiernos d'Inglaterra y Escocia convenciéronse de lo bonal de xuntar, non solo les corones, sino los propios reinos nún&lt;ref&gt;Macaulay, T., ''The History of England from the Accession of James the Second,'' p. 509. 1848. ISBN 978-0140431339&lt;/ref&gt;. El procesu finó en [[1707]] cola robla del [[Tratáu de la Xunión]], qu'estableció'l [[Reinu de Gran Bretaña]].

=== La rivalidá colos holandeses n'Asia ===
[[Ficheru:Fort St. George, Chennai.jpg|miniaturadeimagen|275x275px|El fuerte de San Xurde, en [[Chennai]] (India), foi fundáu en 1639.]]
Al finar el sieglu XVI neto Inglaterra que los Países Baxos entamaron a desafiar el monopoliu portugués del comerciu con Asia, formando compañíes por aiciones pa financiar los viaxes esploratorios: la [[Compañía Británica de les Indies Orientales|Compañía Inglesa (dempués Británica) de les Indies Orientales]], que consiguió la carta real en [[1600]], y la [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales]], qu'obtuvo la so carta en [[1602]], respeutivamente. L'oxetivu primeru d'estes compañíes foi introducise nel comerciu de les especies, centrándose pa ello en dos llugares conceretos: l'[[archipiélagu malayu]] y la [[India]], un centru perimportante nes redes comerciales del continente. Nella los ingleses y holandeses compitieron pola supremacía comercial ente sigo y con Portugal, y magar que nel llargu plazu Inglaterra eclipsó a los Países Baxos como potencia colonial, nel cortu plazu los holandeses, con un sistema financieru más desarrolláu y cola ventaxa qu'obtuvieran nes trés guerres anglo-neerlandeses, caltuvieron una posición dominante. La llucha ente dambos países finó tres de la [[Revolución Gloriosa]] de 1688, col ascensu del neerlandés Guillermu d'Orange al tronu inglés col nome de Guillermu III, lo que traxo la paz ente los dos países. El tratáu robláu ente ellos repartió los recursos de la zona: el comerciu d'especies del archipiélagu malayu quedó pa los holandeses y la industria testil india pa los ingleses. Sicasí, los beneficios del comerciu testil amosáronse bien ceo muncho mayores que los de les especies, y yá en 1720 la compañía inglesa sobrepasara, no que cinca a les cifres de ventes, a la holandesa.

=== El conflictu global con Francia ===
[[Ficheru:Clive.jpg|miniaturadeimagen|330x330px|La victoria de Robert Clive na batalla de Plassey convirtió a Gran Bretaña na potencia económica y militar dominante na India (''Robert Clive and Mir Jafar after the battle of Plassey, 1757'', de Francis Hayman (1760), National Portrait Gallery, Londres).]]
La robla de la paz ente Inglaterra y los Países Baxos significó que los dos países participaron na [[Guerra de los Nueve Años]] como aliaos, pero'l conflictu, qu'enfrentó a Francia ya [[España]] escontra ellos, dexó a los ingleses nuna meyor posición como potencia colonial que a los holandeses, que tuvieron qu'emplegar una parte perimportante del so presupuestu militar pa financiar la guerra n'Europa&lt;ref&gt;Canny, 1998, p. 441.&lt;/ref&gt;. La llegada del [[sieglu XVIII]] vio l'ascensu d'Inglaterra (Gran Bretaña, de magar [[1707]]) como primer potencia colonial del mundu, con Francia tentando de facé-y frente&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;Pagden, A., ''Peoples and Empires: A Short Story of European Migration, Exploration and Conquest, from Greece to the Present'', p. 90. Modern Library, 2003. ISBN 978-0812967616&lt;/ref&gt;.

La muerte de [[Carlos II d'España]] en 1700, y el pasu de la corona d'esti país y el so imperiu a manes de la dinastía borbónica na persona de [[Felipe V d'España|Felipe V]], ñetu del rei de Francia, abrió la posibilidá de la xunificación de Francia, España y les sos respectives colonies, daqué inaceptable neto pa Inglaterra que pa les demás potencies europees. En [[1701]] Inglaterra, Portugal y los Países Baxos, xuntu col [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Sacru Imperiu Romanu]], enfrentáronse con España y Francia na [[Guerra de Socesión Española|Guerra de Socesión española]], que duró hasta [[1714]]. De resultes del [[tratáu d'Utrecht]], que-y punxo fin, Felipe renunció, en nome de so y de los sos descendientes, a los sos derechos al tronu de Francia, y España perdió'l so imperiu n'Europa&lt;ref&gt;Shennan, J.H., ''International relations in Europe, 1689-1789'', páxs. 11-17. Routledge, 1995. ISBN 978-0415077804&lt;/ref&gt;. L'imperiu británicu, amás, ganó dellos territorios: Terranova y [[Acadia (rexón histórica)|Acadia]], a costa de Francia, y [[Xibraltar]] y [[Menorca]] a costa d'España. Xibraltar foi, de magar, una base naval fundamental pa que Gran Bretaña pudiera controlar el pasu ente l'Atlánticu y el [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]]. España tamién cedió los derechos de los ''asientos'' (permisos pa vender esclavos na América española) a Gran Bretaña&lt;ref&gt;James, 2001, p. 58.&lt;/ref&gt;.

Demientres les décades centrales del sieglu XVIII hebo dellos amagos de conflictu militar nel socontinente indiu. Foron les [[Guerres carnátiques]], una serie de conflictos qu'enfrentaron a la Compañía Británica de les Indies Orientales y la so institución ximielga francesa, la [[Compañía Francesa de les Indies Orientales]] (''Compagnie française des Indes orientales''), nos sos intentos por atraer al so bandu a los príncipes de la zona nel vacíu políticu que dexó la decayencia del Imperiu mogol. La batalla de Plassey en 1757, na que los británicos, dirixíos por Robert Clive, derrotaron al nabab de Bengala y los sos aliaos franceses, supunxo'l control de Bengala de la Compañía Británica de les Indies orientales, que pasó a ser el principal poder políticu y militar na India&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 17.&lt;/ref&gt;. Permitióse-y a Francia controlar los sos enclaves na zona, pero con restricciones a les sos operaciones militares y cola obligación de sofitar a los estaos clientelares de los británicos, lo que finó coles esperances franceses de controlar la India&lt;ref&gt;Bandyopadhyaya, S., ''From Plassey to partition: a history of modern India'', páxs. 49-52. Orient Longman, 2004. ISBN 978-8125025962&lt;/ref&gt;. La Compañía foi, de magar y demientres les décades siguientes, aumentando la estensión de territoriu que controlaba, seya direutamente o al traviés de gobernantes locales medranosos del poder del [[Exércitu del Raj británicu]], formáu mayormente por [[Cipayu|cipayos]] indios&lt;ref&gt;Smith, 1998, páxs. 18-19.&lt;/ref&gt;.

La India foi namái ún de los escenarios de la [[Guerra de los Siete Años]], qu'enfrentó ente [[1756]] y [[1763]] a Francia, Gran Bretaña y otres potencies europees. La robla del [[Tratáu de París (1763)|tratáu de París]], que-y dio fin, tuvo importantes consecuencies pal futuru del Imperiu británicu. N'América del Norte Francia perdió les esperances de convertise nuna potencia colonial importante: tuvo que reconocer les pretensiones britániques sobro la Tierra de Rupert&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;, y cedió Nueva Francia a Inglaterra (lo que dexó a un númberu importante de población de llingua francesa embaxu'l dominiu británicu) y la Luisiana a España. Esta cabera, a la so vegada, cedió-y la Florida a Gran Bretaña. Amás de too ello la guerra dexó a Gran Bretaña convertida na principal potencia marítima del mundu&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt;.

=== La perda de les Trece Colonies norteamericanes ===
[[Ficheru:Surrender of Lord Cornwallis.jpg|miniaturadeimagen|440x440px|''La rendición de Lord Cornwallis'', de John Trumbull ([[1820]], [[Capitoliu de los Estaos Xuníos]]). La perda de les colonies americanes marca'l final del «Primer Imperiu británicu».]]
Demientres la década de 1760 y los primeros años de la de 1770 les rellaciones ente Gran Bretaña y les Trece Colonies foron poniéndose cada vez más tenses, principalmente pol resentimientu de los colonos colos intentos del Parllamentu Británicu de gobernar ya imponer tributos a les colonies ensin el consentimientu d'estos&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 84.&lt;/ref&gt;. Los colonos entendíen estes midíes como una violación de los conocíos como «derechos de los ciudadanos ingleses» (''Rights of Englishmen''), y resumíen les sos reivindicaciones nel eslogan «Nun hai impuestos si nun hai representación política» (''No taxation without representation''). La [[Revolución Americana|Revolución de les Trece Colonies]], asina, entamó col rechazu de l'autoridá del Parllamentu y l'adopción de midíes d'autogobiernu. Gran Bretaña respondió unviando tropes pa reimponer el so control direutu de les colonies, y de resultes la guerra españó en [[1775]]. Al añu siguiente, en [[1776]], los Estaos Xuníos declaráronse independientes. La entrada de Francia na guerra en [[1778]] inclinó la balanza militar en favor de los colonos, y tres de sofrir una derrota decisiva en Yorktown, en [[1781]], Gran Bretaña entamó a negociar los términos de la paz, qu'incluyó'l reconocimientu de la independencia de les colonies nel tratáu de París de [[1783]]&lt;ref&gt;Marshall, 1996, páxs. 312-23.&lt;/ref&gt;.

La perda d'una parte tan importante de l'América británica, daquella la posesión d'ultramar con mayor población, considérase, por dalgunos historiadores, como'l socesu que define la transición ente'l nomáu «primer» Imperiu y el «segundu»&lt;ref&gt;Canny, 1998, p. 92.&lt;/ref&gt;, nel que Gran Bretaña dexó de mirar p'América pa centrar los sos intereses imperiales n'Asia, el Pacíficu y, posteriormente, n'África. [[Adam Smith]], na so obra ''La riqueza de les naciones'', espublizada en 1776, argumentara que les colonies yeren innecesaries, y que'l llibre comerciu debía sustituyir les vieyes polítiques [[Mercantilismu|mercantilistes]] que caracterizaran el primer periodu d'espansión colonial y que se remontaben al [[proteicionismu]] económicu d'España y Portugal&lt;ref&gt;Pagden, A., ''Peoples and Empires: A Short Story of European Migration, Exploration, and Conquest, from Greece to the Present'', p. 91. Modern Library, 2003. ISBN 978-0812967616&lt;/ref&gt;. La medría del comerciu ente los recién independizaos Estaos Xuníos y Gran Bretaña, dempués de 1783, paecieron confirmar la visión de Smith de que'l control políticu nun yera necesariu pal ésitu económicu&lt;ref&gt;James, 2001, p. 585.&lt;/ref&gt;.

La guerra nes colonies influyó na política británica en Canadá, au emigraran ente 40.000 y 100.000 lealistes (partidarios de los británicos)&lt;ref&gt;Zolberg, A.R., ''A nation by design: immigration policy in the fashioning of America'', p. 496. Russell Sage, 2006. ISBN 978-0674022188&lt;/ref&gt; tres de la independencia de los Estaos Xuníos. Los 14.000 que s'asentaran nos valles fluviales de los ríos Saint John y Saint Croix, que daquella pertenecía a [[Nueva Escocia]], sentíense peralloñaos del gobiernu provincial, asitiáu en [[Halifax]], y Londres decidió crear nesa fastera la colonia de [[Nueva Brunswick]], como una colonia estremada, en 1784&lt;ref&gt;Kelley, N., Trebilcock, M., ''The making of the mosaic (2nd ed.)'', p. 43. University of Toronto Press, 2010. ISBN 978-0802095367&lt;/ref&gt;. L'[[Acta Constitucional de 1791]] creó les provincies de Canadá Superior (''Upper Canada''), de llingua inglesa, y Canadá Inferior (''Lower Canada''), de llingua francesa, pa desactivar les tensiones esistentes ente les dos comunidaes, y dio orixe a sistemes de gobiernu asemayaos a los de la metrópolis cola intención de reafirmar l'autoridá imperial ya impedir esa clase de control popular del gobiernu al que se-y achacaba tener sío l'orixe de la Revolución de les Trece Colonies&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 28.&lt;/ref&gt;.

La tensión ente Gran Bretaña y los Estaos Xuníos aumentó otra vuelta demientres les [[Guerres napoleóniques|Guerres Napoleóniques]], cuando Gran Bretaña tentó de cortar el comerciu ente los Estaos Xuníos y Francia, llegando a abordar barcos d'esi país. Estaos Xuníos declaró-y la guerra ([[guerra ente Reinu Xuníu y Estaos Xuníos de 1812]]) y invadió Canadá. Gran Bretaña respondió invadiendo los Estaos Xuníos. El [[tratáu de Gante]], robláu en [[1814]], afitó les llendes anteriores a la guerra, y aseguró que'l futuru de Canadá sedría, de magar, diferente del de los Estaos Xuníos&lt;ref&gt;Marshall, 1998, p. 388.&lt;/ref&gt;.

== L'ascensu del «Segundu» imperiu británicu (1783-1815) ==

=== La esploración del océanu Pacíficu ===
[[Ficheru:Captainjamescookportrait.jpg|miniaturadeimagen|251x251px|''Retratu oficial de James Cook'', de Nataniel Dance-Holland (National Maritime Museum, Greenwich). La misión del viaxe de Cook yera alcontrar el supuestu continente esistente nel hemisferiu Sur, la ''Terra Australis''.]]
De magar [[1718]] el destierru a les colonies americanes tenía sío una de les penes a les que podía condenar a un acusáu un tribunal británicu, de forma que unos mil convictos cruciaben l'Atlánticu cada añu&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 20.&lt;/ref&gt;. La perda de les Trece Colonies obligó a buscar un destín alternativu, y el gobiernu británicu miró, con esa intención, a les recién descubiertes tierres d'[[Australia]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, p.20-21.&lt;/ref&gt;. La costa australiana fora visitada por primer vegada por navegantes europeos en [[1606]]: l'esplorador holandés [[Willem Janszoon]] avistola, y la [[Compañía Holandesa de les Indies Orientales]] dio-y el nome de Nueva Holanda&lt;ref&gt;Mulligan, M., Hill, S., ''Ecological pioneers'', páxs. 20-23. Cambridge University Press, 2001. ISBN 978-0521811033&lt;/ref&gt;, pero nun fizo intento dengún por colonizala. En [[1770]] [[James Cook]], que taba faciendo un viaxe d'investigación científica pel [[océanu Pacíficu]] Sur, descubrió la costa oriental del continente, que reclamó pa Gran Bretaña y denomó [[Nueva Gales del Sur]]&lt;ref&gt;Peters, N., ''The Dutch down under, 1606-2006'', páxs. 5-23. University of Western Australia Press, 2006. ISBN 978-1920694753 &lt;/ref&gt;. En [[1778]] [[Joseph Banks]], botánicu que viaxara con Cook, presentó evidencies, ante el Parllamentu Británicu, de lo bonal de la [[badea de Botany]] como llugar p'asitiar nella un penal. En [[1787]] salió d'Inglaterra el primer barcu de convictos, qu'aportó a Nueva Gales del Sur al añu siguiente&lt;ref&gt;James, 2001, p. 142.&lt;/ref&gt; y sedría'l primeru que llegaría allí hasta [[1840]]. El tresporte de presos hacia otres partes d'Australia continuó dempués d'esa fecha: hasta [[1853]] hebo viaxes a [[Tasmania]], y hasta [[1868]] a [[Australia Occidental]]&lt;ref&gt;Brock, W.R., ''Britain and the Dominions'', p. 159. Cambridge University Press, 2011. ISBN 9781107688339&lt;/ref&gt;. Les colonies australianes, nesti tiempu, convirtiéronse n'importantes esportadores de [[llana]] y [[oru]]; el descubrimientu d'esti metal na colonia de [[Victoria (Australia)|Victoria]] fizo que por un tiempu la so capital, [[Melbourne]], fora la ciudá más rica del mundu&lt;ref&gt;Cervero, R.B., ''The Transit Metropolis: A Global Inquiry'', p. 320. Chicago, Island Press, 1998. ISBN 978-1559635912&lt;/ref&gt; y la segunda mayor (dempués de Londres) de tol imperiu británicu.

Nel so viaxe James Cook tamién visitó [[Nueva Zelanda]]. Magar que les islles foran descubiertas pol esplorador holandés [[Abel Tasman]] en [[1642]], sedría'l desembarcu de Cook na [[islla Norte]] ([[1769]]) y na [[islla Sur]] ([[1770]]) el que pasara a integrales na órbita de les potencies coloniales europees. Nún primer momentu la interaición ente los europeos y los indíxenes [[maorís]] limitose al intercambiu de bienes. Nes primeres décades del [[sieglu XIX]], por embargu, aumentó'l númberu d'asentamientos, xeneralmente puestos comerciales, especialmente na islla del Norte. En [[1839]] la [[Compañía de Nueva Zelanda]] (''New Zealand Company'') anunció los sos planes pa mercar grandes lotes de tierra y establecer colonies, y el [[6 de febreru]] de [[1840]] el capitán [[William Hobson]] robló, con unos 40 xefes maorís, el [[tratáu de Waitangi]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 45.&lt;/ref&gt;. Esti considerase por munchos el documentu fundacional de Nueva Zelanda, magar que les estremaes interpretaciones de les versiones inglesa y maorí del testu faen que'l so conteníu siga entá siendo oxetu d'enfrentamientu&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 579.&lt;/ref&gt;.

=== La guerra con Napoleón ===
Gran Bretaña viose enfrentada otra vuelta a Francia cuando [[Napoleón Bonaparte]] xubió al poder nesi país, nuna guerra qu'enfrentaba a dos naciones y tamién dos ideoloxíes&lt;ref&gt;James, 2001, p. 152.&lt;/ref&gt;. Nun taba en xuegu nella namái la posición de Gran Bretaña nel mundu: Napoleón amenazaba con invadir, neto que ficiera darréu con dellos países de la Europa continental, la propia islla. Poro, Gran Bretaña tuvo qu'invertir grandes cantidades de dineru y recursos, humanos y materiales, pa ganala. L'Armada británica bloqueó los puertos británicos, y llogró una victoria decisiva sobro la flota franco-española na [[batalla de Trafalgar]], en [[1805]]. Les colonies ultramarines respectives foron atacaes y ocupaes, y tamién les d'Holanda, anexonaes por Francia en 1810. La guerra finó cola derrota francesa, a manes d'una coalición d'exércitos europeos, en 1815&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 115-8.&lt;/ref&gt;, y Gran Bretaña sacó bon beneficiu de los trataos de paz: Francia-y cedió les [[Estaos Xuníos de les Islles Xóniques|islles Xóniques]], [[Malta]] (qu'ocupara, respeutivamente, en [[1797]] y [[1798]]), [[Mauriciu]], [[Santa Llucía]] y Tobago; España perdió Trinidad; y Holanda cedió [[Guyana]] y la [[Colonia del Cabu]]. Gran Bretaña devolvió [[Guadalupe (Francia)|Guadalupe]], [[Martinica]], la [[Guyana Francesa|Guyana francesa]] y [[Reunión]] a Francia, y [[Xava]] y [[Surinam]] a Holanda&lt;ref&gt;James, 2001, p. 165.&lt;/ref&gt;.

=== L'abolición de la esclavitú ===

La llegada de la Revolución Industrial fizo que los bienes producíos pol sistema esclavista pasaran a tener menos importancia pa la economía británica, y a esto había que sumá-y el coste de reprimir les frecuentes y regulares rebeliones d'esclavos. El Parllamentu británicu, col sofitu del movimientu abolicionista británicu, aprobó en [[1807]] el Acta del Comerciu d'Esclavos (''Slave Trade Act''), qu'abolía'l comerciu d'esclavos en tol imperiu. El protectoráu y colonia de [[Sierra Lleona]] foi declarada, amás, una colonia p'agospiar a los esclavos lliberaos&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 14.&lt;/ref&gt;. La reforma parllamentaria de [[1832]] amosó la perda de la capacidá d'influyencia de los propietarios de plantaciones, agrupaos nel West India Committee. L'Acta de l'Abolición de la Esclavitú (''Slavery Abolition Act''), aprobada al añu siguiente, declaró abolida la esclavitú nel Imperiu británicu a partir del [[1 d'agostu]] de [[1834]], lo que ponía la llexislación del imperiu al empar de la del Reinu Xuníu. L'acta garantizába-y a tolos esclavos la llibertá absoluta dempués d'un periodu de cuatro a seis años de ''deprendizaxe''&lt;ref&gt;Hinks, P., ''Encyclopedia of antislavery and abolition'', p. 129. Greenwood Publishing Group, 2007. ISBN 978-0313331435&lt;/ref&gt;, y estableció compensaciones del gobiernu pa los propietarios d'esclavos.

== El sieglu imperial británicu (1815-1914) ==
[[Ficheru:All Red Line.jpg|miniaturadeimagen|330x330px|Gráficu de la estensión de la rede telegráfica del Imperiu británicu (la ''All Red Line'') en 1902.]]
El periodu 1815-1914, al que dellos historiadores denomen el «sieglu imperial» británicu&lt;ref&gt;Hyam, R., Britain's Imperial Century, 1815-1914: A Study of Empire and Expansion, p. 1. Palgrave Macmillan, 2002. ISBN 978-0713430899&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 71.&lt;/ref&gt;, foi'l de mayor esllendor del imperiu: añediéronse a elli 26 millones de km² y 400 millones d'habitantes&lt;ref&gt;Parsons, T.H., ''The British Imperial Century, 1815-1914: A World History Perspective'', p. 3. Rowman &amp; Littlefield, 1999. ISBN 978-0847688258&lt;/ref&gt;. La victoria sobre Napoleón dexó a Gran Bretaña ensin dengún rival internacional seriu, sacante la Rusia zarista nel Asia central&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;Porter, 1998, p. 401.&lt;/ref&gt;. Con una hexemonía absoluta nel mar, Gran Bretaña adoptó'l rol de policía del mundu, estableciendo coles sos actuaciones lo que se conoz como ''[[Pax Británica|Pax Britannica]]''&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 332.&lt;/ref&gt;, y una política esterior de «espléndidu aisllamientu»&lt;ref&gt;Lee, S.J., ''Aspects of British political history, 1815-1914'', páxs. 254-7. Routledge, 1994. ISBN 978-0415090063&lt;/ref&gt;. Controlaba de forma direuta toles sos colonies, y tamién, per aciu de la so posición dominante nel comerciu mundial, les economíes de países de zones tan alloñaes como [[República Popular China|China]], [[Arxentina]] o [[Tailandia|Siam]], que conformaben lo que dellos historiadores nomaron «l'imperiu informal»&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 8.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Marshall, 1998, páxs. 156-7.&lt;/ref&gt;.

La fortaleza imperial británica sustentábenla la navegación a vapor y el telégrafu, tecnoloxíes inventaes na segunda metá del sieglu XIX que-y permitieron controlar y defender l'imperiu. En [[1902]] l'imperiu enteru taba conectáu por una rede de cables telegráficos, conocida como ''All Red Line''&lt;ref&gt;Dalziel, N., ''The Penguin Historical Atlas of the British Empire'', p. 88-91. Penguin, 2006. ISBN 978-0141018447&lt;/ref&gt;.

=== L'imperiu n'Asia: la Compañía Británica de les Indies Orientales ===
La [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] dirixó la espansión del imperiu británicu n'Asia. L'exércitu de la compañía había xuníu les sos fuercies coles de l'Armada británica ([[Royal Navy|''Royal Navy'']]) demientres la [[Guerra de los Siete Años]], y dambos siguieron cooperando en teatros d'operaciones fuera de la India: la espulsión de los franceses d'[[Exiptu]] ([[1799]])&lt;ref&gt;Mori, J., ''Britain in the Age of the French Revolution: 1785-1820'', p. 178. Routledge, 2014. ISBN 978-1317891895&lt;/ref&gt;, la toma de Xava de manes de los holandeses (1811), la conquista de la islla de [[Penang]] ([[1786]]), [[Singapur]] (1819) y la [[península de Malaca]] ([[1824]]), y la ocupación de [[Myanmar|Birmania]] ([[1826]])&lt;ref name=&quot;:6&quot; /&gt;.
[[Ficheru:Arthur Mees Flags of A Free Empire 1910 Cornell CUL PJM 1167 01.jpg|miniaturadeimagen|330x330px|Mapa del Imperiu británicu (1910), coles banderes de los dominios y protectoraos qu'incluyía.]]
Dende la so base, na India, la Compañía participó tamién, dende la década de 1730, nel crecientemente lucrativu comerciu del [[opiu]] hacia China. Esti comerciu, illegal dende que fora declarado talo pola [[dinastía Qing]] en [[1729]], ayudaba a compensar el déficit de la balanza de pagos que resultaba de les importaciones britániques de té, qu'obligaben a unviar grandes cantidaes de [[plata]] a los comerciantes chinos&lt;ref&gt;Martin, L.C., ''Tea: the drink that changed the world'', páxs. 146-8.Tuttle Publishing, 2007. ISBN 978-0804837248&lt;/ref&gt;. La confiscación de les autoridaes chines en [[Cantón (China)|Cantón]] de 20.000 goxos d'opiu en 1839 llevó a Gran Bretaña a atacar China, y españó la [[Primer Guerra del Opiu]], de resultes de la cuála Gran Bretaña obtuvo la islla de [[Ḥong Kong]], un pequeñu asentamientu comercial daquella&lt;ref&gt;Janin, H., ''The India-China opium trade in the nineteenth century'', p. 28. McFarland, 1999. ISBN 978-0786407156&lt;/ref&gt;.

A finales del sieglu XVIII y entamos del XIX la Corona británica entamó a tomar un papel cada vez más preponderante na xestión de los asuntos de la Compañía. Dellos decretos del parllamentu (''Regulating Act'' de 1773, ''Pitt's India Act'' de 1784, ''Charter Act'' de 1813) regularon el funcionamientu de la Compañía y establecieron la soberanía de la Corona sobre los territorios qu'esta conquistara&lt;ref&gt;Keay, J., ''The Honourable Company'', p. 393. Macmillan Publishing Company, 1991.&lt;/ref&gt;. El final de la so esistencia foi precipitáu pola [[rebelión na India de 1857]], un conflictu qu'entamara col amotinamientu de los cipayos, soldaos indios encuadraos embaxu'l mandu d'oficiales ingleses&lt;ref&gt;Parsons, T.H., ''The British Imperial Century, 1815-1914: A World History Perspective'', p. 44-46. Rowman &amp; Littlefield, 1999. ISBN 978-0847688258&lt;/ref&gt;. Costó seis meses sofocar, con grandes perdes humanes en dambos bandos, la rebelión, y al añu siguiente el gobiernu británicu disolvió la Compañía y asumió'l control direutu de la India. Establecióse, al travies del Acta del Gobiernu de la India (''Government of India Act'' de 1858) el [[Raj británicu]], con un gobernador xeneral como alministrador de la India y la reina [[Victoria del Reinu Xuníu|Victoria]], que foi coronada emperatriz, como xefa del estáu&lt;ref&gt;Smith, 1998, páxs. 50-57.&lt;/ref&gt;. India convirtióse na más preciosa posesion del imperiu, y la fuente más importante de la so fuercia y poder.

La perda de varies coseches a finales del [[sieglu XIX]] provocó grandes fames nel socontinente, con casi 15 millones de muertos. La Compañía, cuando esistía, nun fora capaz de poner en marcha denguna política coordinada pa enfrentase a la falta d'alimentos, y magar que'l gobiernu británicu posterior estableció, tres de cada episodiu, comisiones pa investigar les sos causes ya intentar poner remediu pa que nun socediera más, les midíes adoptaes nun tendríen ésitu hasta los primeros años del [[sieglu XX]]&lt;ref&gt;Marshall, 1998, p. 133-4.&lt;/ref&gt;.

=== ''El Gran Xuegu'': la rivalidá con Rusia ===
A lo llargo del sieglu XIX Gran Bretaña y l'Imperiu rusu compitieron pa enllenar los vacíos de poder que dexaran la decayencia del [[Imperiu Otomanu|Imperiu otomanu]], la [[dinastía Kayar]] en [[Persia]] y la dinastía Qing en China. Esta rivalidá foi conocida na dómina como [[El Gran Xuegu]] (''The Great Game'')&lt;ref&gt;Hopkirk, P., ''The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia'', páxs. 1-12. Kodansha International, 2002. ISBN 978-0-631-20968-3&lt;/ref&gt;. Dende'l puntu de vista británicu las victorias militares de Rusia en Persia y Turquía amosaban les sos ambiciones y capacidaes imperiales, y entamó a espardese'l mieu a una invasión de la India polos rusos&lt;ref&gt;James, 2001, p. 181.&lt;/ref&gt;. Gran Bretaña anticipose a esti supuestu movimientu invadiendo [[Afganistán]], pero la [[Primer Guerra Anglo-afganistana]] acabó en desastre pal imperiu&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;James, 2001, p. 182.&lt;/ref&gt;.

Cuando Rusia invadió territoriu otomanu nos [[Balcanes]], en [[1853]], el mieu al dominiu rusu nel [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]] y n'[[Oriente próximu|Oriente Próximu]] llevó a Francia y Gran Bretaña a invadir la [[Crimea|península de Crimea]] pa destruyir l'armada rusa&lt;ref name=&quot;:7&quot; /&gt;. La [[guerra de Crimea]] ([[1854]]-[[1856|56]]), ún de los primeros conflictos nel que s'usaron táctiques y tenoloxíes propies de la guerra moderna, foi la única guerra global desarrollada ente Gran Bretaña ya otru poder imperial demientres la nomada Pax Británica, y finó con una aplastante derrota rusa&lt;ref name=&quot;:7&quot; /&gt;. Sicasí, la situación n'Asia central siguió enguedeyada otres dos décades, con Gran Bretaña anexonándose [[Beluchistán]] en 1876 y Rusia faciendo lo mesmo col [[Kirguistán]], [[Kazakstán]] y [[Turkmenistán]]. Por un tiempu paeció que una nueva guerra yera inevitable, pero dambos países alcordaron en [[1878]] el repartu del territoriu en dos esferes d'influyencia, y en [[1907]] roblaron un alcuerdu global, que resolvía toles diferencies de so, la [[Entente anglo-rusa]]&lt;ref&gt;Williams, B.J., &quot;The Strategic Background to the Anglo-Russian Entente of August 1907&quot;. The Historical Journal, 1966;9(3):360-73. doi:10.1017/S0018246X00026698.&lt;br /&gt;&lt;/ref&gt;. La destrucción de l'Armada rusa pola xaponesa na [[batalla de Port Arthur]], demientres la [[Guerra ruso-xaponesa|Guerra Ruso-Xaponesa]] de [[1904]]-[[1905|5]] limitó, pela so banda, l'amenaza marítima que Rusia representaba, primero d'esi añu, pa la hexemonía marítima británica&lt;ref&gt;Hodge, C.C., ''Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800-1914'', p. 47. Greenwood Publishing Group, 2007. ISBN 978-0313334047&lt;/ref&gt;.

=== D'El Cabu a El Cairu ===
[[Ficheru:Punch Rhodes Colossus.png|miniaturadeimagen|356x356px|Caricatura de Cecil Rhodes, tres de dar anuncia de los sos planes pa xunir El Cabu y El Cairu per ferrocarril y telégrafu (''The Rhodes Colossus'' ''Striding from Cape Town to Cairo'', espublizada na revista satírica ''Punch'' el 10 d'avientu de 1892).]]
La Compañía Holandesa de les Indies Orientales fundara la [[Colonia del Cabu|colonia d'El Cabu]], nel estremu más meridional d'África, en [[1562]], col envís de que fora un puntu de descansu y aprovisionamientu pa los barcos de so que viaxaben a y dende les sos colonies n'Asia. Gran Bretaña ocupola en [[1795]] pa evitar que cayera en manes de los franceses nel contestu de les guerres napoleóniques&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 85.&lt;/ref&gt;, y adquirió formalmente la colonia, y la so población mayoritariamente [[afrikaner]] (bóer), en [[1806]]. La inmigración británica entamó a medrar a partir de [[1820]], y esto emburrió a miles de bóers, resentíos pol dominiu británicu, hacia l'interior del continente, aú formaron sus propies (y mayormente efímeres) repúbliques independientes; a esta migración, qu'asocedió nos caberos años de la década de 1830 y los primeros de la siguiente, conócesela como [[Gran Trek]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, páxs. 85-6.&lt;/ref&gt;. El procesu causó bien d'enfrentamientos de los bóer y los británicos, que teníen la so propia axenda de lo que habría ser la espansión colonial británica y la so rellación coles entidaes polítiques natives africanes. Los bóer, finalmente, establecieron dos repúbliques qu'habríen tener una esistencia duradera: la [[República de Transvaal]] ([[1852]]–[[1877|77]]; [[1881]]–[[1902]]) y l'Estáu Llibre d'Orange ([[1854]]-1902)&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 168, 186, 243.&lt;/ref&gt;. En 1902 Gran Bretaña ocupó dambes, roblando un tratáu coles dos repúbliques tres del final de la [[Segunda Guerra Bóer]] ([[1899]]-1902)&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 255.&lt;/ref&gt;.

En [[1869]], embaxu'l reináu de [[Napoleón III Bonaparte|Napoleón III]] de Francia, abriose la [[canal de Suez]], que ponía en comunicación el mar Mediterraneu col [[océanu Índicu]]. Gran Bretaña oponíase inicialmente a la so construcción&lt;ref&gt;Tilby, A.W., ''British India, 1600-1828'', p. 256. Bibliolife, 2009. ISBN 978-1-113-14290-0.&lt;/ref&gt;, pero bien ceo tres de la inauguración reconociose'l so gran valir estratéxicu, el so calter de ''&quot;vena yugular del Imperiu&quot;''&lt;ref&gt;Roger, L., ''The British Empire in the Middle East, 1945-1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism'', p. 718. Oxford University Press, 1986. ISBN 978-0-19-822960-5.&lt;/ref&gt;. En [[1875]] el gobiernu conservador de [[Benjamin Disraeli]] compró-y, al endeudáu virrei exipciu, [[Ismail Pachá]], el 44% de les aiciones de la Sociedá de la Canal de Suez por 4 millones de [[Llibra esterlina|llibres esterlines]] (l'equivalente a 350 millones de llibres de 2016). Esto, magar que nun-y garantizaba'l control direutu de la vía d'agua a Gran Bretaña, sí que-y dio influyencia na so xestión. La supervisión financiera conxunta anglo-británica sobre Exiptu finó cola ocupación británica de [[1882]]&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, páxs. 230-3.&lt;/ref&gt;. Los franceses, entá accionistes mayoritarios de la canal, tentaron de debilitar la posición británica na sociedá&lt;ref&gt;James, 2001, p. 274.&lt;/ref&gt;; finalmente, algamóse un alcuerdu, confirmáu na [[Convención de Constantinopla]] de [[1888]], que fizo oficialmente de la canal territoriu neutral.

La competencia ente franceses, belgues y portugueses nel cursu baxu del [[ríu Congu]] interfería cola colonización ordenada del África tropical, y les potencies europees alcordaron cellebrar una conferencia pa la repartición d'África. La [[Conferencia de Berlín]] ([[1884]]-[[1885|85]]) estableció la &quot;ocupación efeutiva&quot; como'l criteriu pal reconocimientu internacional de les reclamaciones territoriales&lt;ref&gt;Herbst, J.I., ''States and power in Africa: comparative lessons in authority and control'', páxs. 71-2. Princeton University Press, 2000. ISBN 978-0-691-01027-7.&lt;/ref&gt;. La repartición, que continuó na década siguiente, fizo a Gran Bretaña reconsiderar la decisión, tomada en 1885, d'abandonar [[Sudán]]. Una fuercia conxunta de soldaos británicos ya exipcios derrotó al [[Guerra mahdista|exércitu del Mahdi]] en 1896, y rechazaron un intentu d'invasión francesa en [[1898]]. Sudán convirtióse, asina, nuna colonia británica, magar qu'embaxu'l disfraz de condominiu anglo-exipciu&lt;ref&gt;Vandervort, B., ''Wars of imperial conquest in Africa, 1830-1914'', páxs. 169-83. University College London Press, 1998. ISBN 978-1-85728-486-7.&lt;/ref&gt;.

Les ganancies territoriales britániques nel África oriental y meridional llevaron a [[Cecil Rhodes]], pioneru de la espansión británica nel África meridional, a pidir con urxencia la construcción d'un [[Ferrocarril de Ciudá del Cabu a El Cairo|ferrocarril d'El Cabu a El Cairu]] pa xunir la canal de Suez coles zones, riques en minerales, del sur del continente&lt;ref&gt;James, 2001, p. 298.&lt;/ref&gt;. Nes décades de 1880 y 1890 Rhodes, al traviés de la so [[Compañía Británica de Sudáfrica]], ocupó territorios nel África meridional a los que dempués se-yos dio'l so nome, [[Zimbabue|Rhodesia]]&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 215.&lt;/ref&gt;.

=== El cambeu d'estatus de les colonies de población blanca ===
[[Ficheru:1855 Colton Map of British North America or Canada - Geographicus - Canada-colton-1855.jpg|miniaturadeimagen|275x275px|Mapa que recueye les posesiones britániques, daneses ya ruses n'América del Norte en 1855. (''George Washington Colton's 1855 Atlas of the World'', vol. I, p. 3.).]]
El camín de la independencia de les colonies de población blanca del Imperiu británicu entamó en [[1839]], col ''Informe sobre los asuntos de la América del Norte británica'' (Report on the Affairs of British North America''),'' ellaboráu pol políticu lliberal [[John Lambton]], unviáu pol Parllamentu británicu a Canadá pa investigar ya informar sobro les causes de les [[Rebeliones de 1837-1838|rebeliones de 1837-38]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, páxs. 28-9.&lt;/ref&gt;. Estes foron causaes pola frustración cola falta de reformes polítiques que permitieran la participación de los ciudadanos de les colonies na xestión de los sos asuntos; pa resolvelo l'informe proponía la xunificación del Canadá Superior y el Canadá Inferior nuna única provincia, a la qu'había que conceder l'autogobiernu. El procesu entamó cola creación, al traviés de l'Acta de la Xunión de 1840, de la provincia de Canadá. L'establecimientu del gobiernu responsable (principiu fundamental del [[sistema Westminster]] de la [[democracia parllamentaria]], el vixente na Gran Bretaña y que s'esportó a les sos colonies blanques) concedióse-y a Nueva Escocia en [[1848]], y estendiose bien ceo a les otres colonies. En [[1867]] l'''Acta de la América del Norte británica'' (British North America Act) estableció que'l Canadá Superior, el Canadá Inferior, Nueva Brunswick y Nueva Escocia conformaben el Dominiu de Canadá, una confederación con capacidá total, sacante les rellaciones internacionales, d'autogobiernu&lt;ref&gt;Porter, 1998, p. 187.&lt;/ref&gt;. Australia y Nueva Zelanda algamaron niveles asemeyaos d'autogobiernu a partir de [[1900]]; les colonies australianes federáronse en 1901&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 30.&lt;/ref&gt;.

Nes caberes décades del sieglu XIX desarrollaronse delles campañes pa consiguir l'autonomía política pa Irlanda. Esta islla taba xunificada con Gran Bretaña; tres de la rebelión de 1798, y pol Acta de Xunión de [[1800]], formose'l [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda]]. L'autogobiernu yera defendíu pol primer ministru británicu [[William Gladstone]], que confiaba en qu'Irlanda siguiera el camín marcáu por Canadá, el de convertise nún dominiu dientro l'imperiu, pero la so propuesta, fecha en [[1886]], foi derrotada nel parllamentu. Pesie a que, de tener aprobáose, daría-y a la islla menos autonomía de la qu'esfrutaben les provincies canadienses dientro de la so federación&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 213.&lt;/ref&gt;, munchos parllamentarios taben medranosos de qu'una Irlanda parcialmente independiente representara una amenaza pa la seguridá de Gran Bretaña o marcara, inclusu, l'entamu de la rotura del imperiu&lt;ref&gt;James, 2001, p. 315.&lt;/ref&gt;. Una segunda propuesta foi rechazada nel parllamentu, y la tercera, magar que foi aprobada en [[1914]], nun foi puesta en práctica por culpa l'españíu de la [[Primer Guerra Mundial]]. La respuesta de los irlandeses foi la [[rebelión de Pascua]] de [[1916]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 92.&lt;/ref&gt;.

== Les guerres mundiales (1914-1945) ==
Alredor del cambeu de sieglu entamó a garrar pesu, en Gran Bretaña, la idea de que'l país nun sedría quién a defender la integridá territorial de so y del so imperiu si siguía calteniendo la política del «espléndidu aisllamientu»&lt;ref&gt;O'Brien, P.P., ''The Anglo-Japanese Alliance, 1902-1922'', p. 1. Routledge, 2004. ISBN 978-0-415-32611-7.&lt;/ref&gt;. Alemaña taba convirtiéndose rápidamente nuna importante potencia militar ya industrial, y víase que diba ser el enemigu más posible si tenía que haber una guerra. Reconociendo que'l país taba desbordáu nel Pacíficu&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 667.&lt;/ref&gt; y amenazáu na metrópolis pola Marina Imperial alemana, Gran Bretaña formalizó aliances, con [[Xapón]] en [[1902]] y colos sos vieyos enemigos Francia y Rusia en [[1904]] y [[1907]] respeutivamente&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 275.&lt;/ref&gt;.

=== Primer Guerra Mundial ===
[[Ficheru:The Empire Needs Men WWI.jpg|miniaturadeimagen|265x265px|Póster que convida a los xóvenes de los países del Imperiu británicu a alistase pa lluchar na Primer Guerra Mundial (Arthur Wardle, 1915).]]
Los temores británicos a una guerra con Alemaña ficiéronse realidá en 1914, col españíu de la Primer Guerra Mundial. Gran Bretaña ocupó rápidamente la mayoría de les colonies ultramarines alemanes. Nel Pacíficu Australia y Nueva Zelanda ocuparon, respeutivamente, la [[Nueva Guinea Alemana]] y la Samoa Alemana. D'otra banda Gran Bretaña y Francia alcordaron y roblaron, nos Alcuerdos Sykes-Picot de 1916, la división, tres de la guerra, del Imperiu otomanu, qu'entrara na guerra nel bandu alemán. Esti alcuerdu nun foi comunicáu al xerife de La Meca, Husayn ibn Ali, al que los británicos animaba a dirixir una revuelta árabe escontra los gobernantes otomanos, dando asina la impresión de que sofitaben la creación d'un estáu árabe independiente&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;Brown, 1998, páxs. 494-5.&lt;/ref&gt;.

La declaración británica de guerra a Alemaña y los sos aliaos tamién comprometió a les sos colonies y dominios, que proporcionaron un apoyu material, financieru y militar pervaliosu. Más de 2,5 millones d'homes y muyeres integráronse nos exércitos de los dominios, y miles de voluntarios de les colonies alistáronse tamién&lt;ref&gt;Marshall, 1998, páxs. 78-9.&lt;/ref&gt;. La contribución de los australianos y neozelandeses demientres la [[Batalla de Galípoli|campaña de Galípoli]] ([[1915]]), escontra l'Imperiu otomanu, tuvo un gran impautu sobre la conciencia nacional d'esos países, y marcó un momentu decisivu na so transición de colonies a naciones independientes. Pa los canadienses la [[batalla de Vimy Ridge]] ([[1917]]) xugó un papel asemeyáu&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 277.&lt;/ref&gt;. La importante contribución de los dominios al esfuerciu bélicu foi reconocida en 1917 pol primer ministru británicu [[David Lloyd George]], que'invitó a los primeros ministros de cada dominiu a xunise a un ''Gabinete de Guerra Imperial'' (Imperial War Cabinet) pa coordinar la política imperial&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 278.&lt;/ref&gt;.

Les cláusules del [[Tratáu de Versalles (1919)|tratáu de Versalles]] de [[1919]], que punxo fin a la Primer Guerra Mundial, llevaron al imperiu, que ganó 4.700.000 km² d'estensión y 13 millones de nuevos súbditos&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 315.&lt;/ref&gt;, al cumal de la so estensión. Les colonies de los países derrotaos foron repartíes, en forma de mandatos de la Lliga de Naciones, ente los países aliaos. Gran Bretaña ganó'l control de [[Mandatu Británicu de Palestina|Palestina]], [[Trexordania]], [[Mandatu británicu de Mesopotamia|Irak]], partes de [[Camerún]] y [[Togolandia británica|Togolandia]], y [[Tanganica (colonia)|Tanganica]]. Los dominios, pela so banda, tamién recibieron mandatos propios: la [[Xunión Sudafricana]] recibió'l del [[África del Sudoeste Alemana]] (actual [[Namibia]]), Australia'l de [[Territoriu de Nueva Guinea|Nueva Guinea]] y Nueva Zelanda la [[Mandatu de Samoa Occidental|Samoa Occidental]]. [[Nauru]] convirtióse nún mandatu compartíu ente Gran Bretaña, Australia y Nueva Zelanda&lt;ref&gt;Fox, G.H., ''Humanitarian Occupation'', páxs. 23-9, 35, 60. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-85600-3.&lt;/ref&gt;.

=== El periodu d'enteguerres ===
[[Ficheru:British Empire 1921.png|miniaturadeimagen|330x330px|L'imperiu británicu en 1921, el momentu de la so máxima estensión.]]
El nuevu orde mundial que traxo la guerra, especialmente no que cinca al crecimientu de Xapón y Estaos Xuníos como potencies navales y al desarrollu de movimientos independentistas n'India ya Irlanda, obligó a un replanteamientu de la política imperial británica&lt;ref&gt;Goldstein, E., ''The Washington Conference, 1921-22: Naval Rivalry, East Asian Stability and the Road to Pearl Harbor'', p. 4. Routledge, 1994. ISBN 978-0-7146-4559-9.&lt;/ref&gt;. Forciáu a escoyer ente aliniase con Estaos Xuníos o facelo con Xapón, Gran Bretaña optó por nun renovar la so alianza con Xapón y por firmar, en cuenta d'ello, el [[Tratáu Naval de Washington]] de [[1922]], nel qu'aceptaba la paridá de fuercies navales colos Estaos Xuníos&lt;ref&gt;Louis, 2006, p. 302.&lt;/ref&gt;. Esta decisión foi perdebatida en Gran Bretaña na década de 1930&lt;ref&gt;Louis, 2006, p. 294.&lt;/ref&gt;, porque la llegada al poder de gobiernos militaristes en Alemaña y Xapón fizo a munchos tomar conciencia de que quiciás l'imperiu nun pudiera sobrevivir a un ataque simultáneu de dambes naciones&lt;ref&gt;Louis, 2006, p. 303.&lt;/ref&gt;. Y la seguridá del imperiu yera una preocupación perimportante nel país, una y bones esti yera vital pa la so economía&lt;ref&gt;Lee, S.J., ''Aspects of British political history, 1914-1995'', p. 305. Routledge, 1996. ISBN 978-0-415-13102-5.&lt;/ref&gt;.

En [[1919]], la frustración causada pol retrasu na entrada en vigor de les lleis d'autogobiernu pa Irlanda llevaron a los parllamentarios del [[Sinn Féin]], un partíu proindependentista que consiguiera la mayoría de los escaños irlandeses nes eleiciones xenerales britániques de 1918, a establecer un parllamentu independiente en [[Dublín]], que declaró la independencia del país. Al empar, l'[[Exércitu Republicanu Irlandés]] (IRA, Irish Republican Army) entamó una guerra de guerrillas escontra l'alministración británica&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 143.&lt;/ref&gt;. La [[Guerra Anglo-irlandesa]] acabó en [[1921]] cola firma del [[Tratáu Anglo-Irlandés]]. Nelli establecíase la creación del [[Estáu Llibre Irlandés]], un dominiu dientru del imperiu británicu con independencia interna efeutiva pero venceyáu constitucionalmente a la Corona británica&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 95.&lt;/ref&gt;. [[Irlanda del Norte]], formada por 6 de los 32 condaos del país y constituyida en rexón autónoma dende l'aprobación de la [[Llei de Gobiernu d'Irlanda]] de 1920, exerció inmediatamente el so derechu, que taba reconocíu nel tratáu, de caltener el so estatus preesistente y, poro, siguió formando parte del [[Reinu Xuníu]]&lt;ref&gt;Magee, J., ''Northern Ireland: Crisis and conflict'', p. 108. Taylor &amp; Francis, 1974. ISBN 978-0-7100-7947-3.&lt;/ref&gt;.

Un conflictu asemeyáu españó na India cuando la [[Llei de Gobiernu de India de 1919]] nun recoyó la demanda popular de independencia&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 330.&lt;/ref&gt;. La preocupación pola posibilidá de revueltes comunistes o otres sofitaes por países foriatos que siguió a la [[rebelión de Ghadar]] (1915) fizo que les midíes d'emerxencia del tiempu de guerra foran renovaes pola Llei Escontra los Crímenes Anarquistes y Revolucionarios (llei Rowlatt) de 1919. Esto provocó tensiones&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;James, 2001, p. 416.&lt;/ref&gt;, especialmente na rexón del [[Punyab]], aú les midíes represives alcanzaron el so cumal na [[masacre d'Amritsar]]. En Gran Bretaña, la opinión pública taba dividida, ente los que consideraben que fora inevitable pa salvar a India de l'anarquía y los que la víen como un fechu reprobable, sobre la moralidá de la matanza&lt;ref name=&quot;:8&quot; /&gt;. El [[Movimientu de Non Cooperación]], formáu por [[Mohandas Gandhi]] tres de la matanza, tuvo n'activu hasta 1922, cuando esti foi encarceláu tres del [[incidente de Chauri Chaura]]; pesie a la desapaición d'esti, el descontentu popular siguiría medrando seliquino nos siguientes 25 años&lt;ref&gt;Low, D.A., &quot;The government of India and the First Non-Cooperation Movement, 1920-1922&quot;. ''The Journal of Asian Studies'', 1966;25(2):241-59.&lt;/ref&gt;.
[[Ficheru:Balfour declaration unmarked.jpg|miniaturadeimagen|Declaración Balfour de 1917, qu'establecía que'l gobiernu británicu vía con simpatía la construcción del llar nacional xudíu en Palestina (Biblioteca Británica).]]
En 1922 [[Exiptu]], que fora declaráu protectoráu británicu al españar la Primer Guerra Mundial, consiguió la so independencia formal, magar que siguió siendo un estáu cliente de los británicos hasta [[1954]]. Hebo tropes britániques nel país hasta la firma del [[Tratáu Anglo-exipciu de 1936]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 104.&lt;/ref&gt;, qu'estableció que los soldaos abandonaríen el país sacante la zona de la canal de Suez, que siguieron ocupando y defendiendo. A cambiu Exiptu consiguió'l sofitu británicu pa ingresar na [[Sociedá de Naciones]]&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 292.&lt;/ref&gt;. Pela so banda [[Iraq]], mandatu británicu dende 1920, consiguió tamién ingresar na Sociedá, ensin sofitu de naide, tres algamar la independencia en [[1932]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 101.&lt;/ref&gt;. En [[Palestina]] Gran Bretaña topose col problema de mediar ente los árabes y el crecientemente numberosu grupu de [[Pueblu xudíu|xudíos]] asentaos ellí. La [[Declaración Balfour]] de 1917, que formaba parte de los términos del mandatu, establecía que había crease un llar nacional pa los xudíos en Palestina, y permitía la inmigración d'estos a la rexón, hasta un límite que habría ser afitáu poles autoridaes del mandatu&lt;ref&gt;Louis, 2006, p. 171.&lt;/ref&gt;. Esto foi creando conflictos cada vegada más frecuentes cola población árabe, qu'acabó rebelándose en [[1936]]. Como l'amenaza de guerra con Alemaña foi siendo mayor según avanzaba la década de 1930 Gran Bretaña consideró más importante el sofitu de los árabes que l'establecimientu del llar nacional xudíu y foi tomando una postura más pro-árabe, limitando la inmigración xudía. Esto provocó una nueva revuelta, xudía nesta ocasión, en 1939&lt;ref name=&quot;:9&quot; /&gt;.

La Conferencia Imperial de 1923 reconoció'l derechu de los dominios a tener la so propia política esterior, independiente de la británica&lt;ref&gt;McIntyre, W.D., ''The Commonwealth of Nations'', p. 187. University of Minnesota Press, 1977. ISBN 978-0-8166-0792-1.&lt;/ref&gt;. La solicitú británica d'ayuda militar de los sos dominios cuando l'españíu de la [[crisis de Chanak]], el añu anterior, fora refugada por Canadá y la Xunión Sudafricana, y Canadá refugara quedar vinculada polos términos del [[tratáu de Lausana]] ([[1923]])&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 68.&lt;/ref&gt;. Poles presiones nesi sen del Estáu Llibre Irlandés y la Xunión Sudafricana na Conferencia Imperial de 1926 aprobose la [[Declaración Balfour de 1926]], que declaraba que los dominios yeren ''«comunidaes autónomes dientro del imperiu británicu, iguales n'estatus y de denguna manera subordinaes unes a otres»'' dientro d'una ''«Mancomunidá Británica de Naciones (British Commonwealth of Nations)»''&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 69.&lt;/ref&gt;. Esta declaración tomó rangu de llei nel [[Estatutu de Westminster de 1931]]&lt;ref&gt;Rhodes, R.A.W., Wanna, J., y Weller, P., ''Comparing Westminster'', páxs. 5-15. Oxford University Press, 2009. ISBN 978-0-19-956349-4.&lt;/ref&gt;. De resultas d'elli los parllamentos de Canadá, Australia, Nueva Zelanda, la Xunión Sudafricana, l'Estáu Llibre Irlandés y Terranova pasaron a ser independientes del control llexislativu británicu: podíen declarar nules nel so territoriu les lleis britániques, y esti país nun podía dende esi momentu aprobar lleis que los afectaran ensin el so consentimientu&lt;ref&gt;Turpin, C., Tomkins, A., ''British government and the constitution (6th ed.)'', p. 48. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-69029-4.&lt;/ref&gt;. Terranova, pola mor de les dificultaes económiques que-y causó la [[Gran Depresión]], volvió al so anterior estatus colonial en 1933&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 300.&lt;/ref&gt;. L'Estáu Llibre Irlandés, pela so banda, alloñose un pocoñín más del estáu británicu al aprobar la nueva constitución de [[1937]], que facía del país una república en too menos nel nome&lt;ref&gt;Kenny, K., Ireland and the British Empire, p. 21. Oxford University Press, 2006. ISBN 978-0-19-925184-3.&lt;/ref&gt;.

=== La Segunda Guerra Mundial ===
[[Ficheru:El Alamein 1942 - British infantry.jpg|miniaturadeimagen|Soldaos británicos d'infantería del Octavu Exércitu, nel que s'integraron soldaos de los diferentes dominios del imperiu, na batalla de L'Alamein (1942).]]
La declaración británica de guerra escontra l'Alemaña nazi, en setiembre de 1939, implicaba a les colonies de la Corona y a India, pero nun comprometía automáticamente a los dominios d'Australia, Canadá, Nueva Zelanda, Terranova o África del Sur. Toos declararon bien ceo la guerra a Alemaña, pero Irlanda decidió permanecer llegalmente neutral demientres toa la guerra&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 313-4.&lt;/ref&gt;.

Tres de la [[Batalla de Francia|cayida de Francia]], en xunu de [[1940]], Gran Bretaña y el so imperiu llucharon en solitariu escontra Alemaña hasta la invasión alemana de Grecia el [[7 d'abril]] de [[1941]]. El primer ministru británicu [[Winston Churchill]] consiguiera que los Estaos Xuníos-y prestaran ayuda militar a so país, pero'l presidente [[Franklin Delano Roosevelt|Franklin D. Roosevelt]] tovía nun taba convencíu de solicitar al [[Congresu de los Estaos Xuníos]] la entrada d'esti país na guerra&lt;ref&gt;Gilbert, M., ''Churchill and America'', p. 234. Simon and Schuster, 2005. ISBN 978-0-7432-9122-4.&lt;/ref&gt;. Churchill y Roosevelt aconceyaron, y firmaron la [[Carta del Atlántico]], qu'incluyía nel so testu la afirmación de que «el derechu de tolos pueblos a escoyer la forma de gobiernu que quieren tener» había de respetase. Esti testu yera ambiguu, y valía neto pa referise a los países europeos invadíos por Alemaña ya [[Italia]] que pa aquellos colonizaos poles naciones europees y, poro, sedría posteriormente interpretáu de manera perestremada polos británicos, los estauxunidenses y los diferentes movimientos nacionalistes de les colonies&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;Lloyd, 1996, p. 316.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;James, 2001, p. 513.&lt;/ref&gt;.

N'avientu de 1941 Xapón atacó, de siguío y en perpocu tiempu, la [[Malasia británica]], la base naval estauxunidense de [[Pearl Harbor]], en [[Ḥawai]], y Ḥong Kong. Churchill dio por seguru, tres de la entrada d'Estaos Xuníos na guerra, que tanto la victoria na guerra como'l futuru del imperiu taben aseguraos&lt;ref&gt;Gilbert, M., ''Churchill and America'', p. 244. Simon and Schuster, 2005. ISBN 978-0-7432-9122-4.&lt;/ref&gt;, pero la forma na que les tropes britániques foron rápidamente derrotaes n'Asia dañó ensin remediu la posición y el prestixu de Gran Bretaña como potencia imperial&lt;ref&gt;Louis, 2006, p. 337.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 319.&lt;/ref&gt;. El mayor daño vieno de la perda de [[Singapur]], consideráu hasta entonces como una fortaleza inconquistable, l'equivalente asiáticu de [[Xibraltar]]&lt;ref&gt;James, 2001, p. 460.&lt;/ref&gt;. Al decatase de que Gran Bretaña nun yera capaz de defender el so imperiu Australia y Nueva Zelanda, que paecíen ser el siguiente oxetivu de conquista del exércitu xaponés, estrecharon les sos rellaciones colos Estaos Xuníos. Esti averamientu habría cristalizar, dempués de la guerra, na robla del pactu [[ANZUS]], una alianza defensiva ente los trés países&lt;ref name=&quot;:10&quot; /&gt;.

== Descolonización y declive (1945-1997) ==
Magar que Gran Bretaña y el so imperiu resultaron vencedores na Segunda Guerra Mundial, el conflictu dexó una güelga perprofunda, neto na metrópolis que nel so imperiu. La mayoría d'Europa, un continente que dominara el mundu nos sieglos anteriores, taba en ruines, y acoyía nel so territoriu a los exércitos d'Estaos Xuníos y la Xunión Soviética, les nueves potencies globales&lt;ref&gt;Abernethy, D., ''The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415-1980'', p. 146. Yale University Press, 2000. ISBN 978-0-300-09314-8.&lt;/ref&gt;. Gran Bretaña taba práuticamente en quiebra, y namái pudo evitar la suspensión de pagos tres de recibir, en 1946, un préstamu multimillonariu de los Estaos Xuníos&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 331.&lt;/ref&gt;, del que fizo'l caberu pagu en 2006. Al tiempu, entamaron a espoxigar, nes colonies de los países europeos, movimientos anticoloniales. La situación complicose entá más pola creciente rivalidá ente les dos superpotencies, nel contestu de lo que se conoz como [[Guerra Fría]]. En principiu, les dos superpotencies yeren contraries al colonialismu europeu, magar que, na práctica, l'anticomunismu estauxunidense contó más que'l so antimperialismu, y Estaos Xuníos sofitó la esistencia continuada del Imperiu británicu como una forma de contener la espansión comunista&lt;ref&gt;Levine, P., ''The British Empire: Sunrise to Sunset'', p. 193. Pearson Education Limited, 2007. ISBN 978-0-582-47281-5.&lt;/ref&gt;. Los «vientos de cambiu» de los que falara el primer ministru británicu [[Harold MacMillan]] en [[1960]] yeren una forma d'espresar que l'imperiu tenía los díes contaos, y Gran Bretaña adoptó, de magar, una política de dixebra pacífica y alcordada de sus colonias una y bones estes teníen un gobiernu estable y non comunista al que facé-y la tresferencia de la soberanía. Esta política foi radicalmente distinta de la d'otros países europeos, como Francia y [[Portugal]]&lt;ref&gt;Abernethy, D., ''The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415-1980'', p. 148. Yale University Press, 2000. ISBN 978-0-300-09314-8.&lt;/ref&gt;, qu'entamaron guerres costoses, y a la fin inútiles, nun caberu intentu de conservar intactos los sos imperios. Ente 1945 y [[1965]] el númberu de persones que vivíen embaxu la soberanía británica fuera de la metrópolis cayó de 700 millones a cinco, de los que trés vivíen en Ḥong Kong&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 330.&lt;/ref&gt;.
[[Ficheru:Brit IndianEmpireReligions3.jpg|miniaturadeimagen|275x275px|Mapa que recueye la relixón predominante nes diferentes rexones de la India acordies colos datos del censu de 1909.]]

=== Los primeros pasos na descolonización ===
El gobiernu [[Partíu Llaborista (Reinu Xuníu)|llaborista]] elixíu nes eleiciones xenerales de 1945, dirixíu por [[Clement Attlee]], favoratible a la descolonización, púnxose bien ceo a facer frente a la cuestión más urxente nel ámbetu del imperiu: la independencia d'India&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 322.&lt;/ref&gt;. Los dos principales partíos, el [[Congresu Nacional Indiu]] (dirixíu por Mohandas Gandhi) y la [[Lliga Musulmana]] (dirixida por [[Muhammad Ali Jinnah]]), llevaben pidiendo la independencia demientres décades, pero discrepaben sobre cómo debía realizase esta. El Congresu yera partidariu de la formación d'un estáu indiu xunificáu y non confesional, mentantu que la Lliga, medranosa de que los musulmanes quedaran marxinaos pola mayoría, de relixón [[Hinduismu|hindú]], defendía la formación d'un estáu islámicu separtáu que comprendiera les rexones con mayoría de población musulmana. La medría del descontentu popular y el amotinamientu de la Marina india en [[1946]] llevó a Attlee a prometer la independencia del país primero del [[30 de xunu]] de [[1948]]. Cuando la gravedá de los disturbios y el riesgu d'una guerra civil aumentaron el recién nombráu virrei de la India, [[Luis Mountbatten|Lord Mountbatten]], adelantó la fecha de la independencia hasta'l [[15 d'agostu]] de [[1947]]&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 67.&lt;/ref&gt;. Les llendes diseñaes polos británicos pa la dixebra del país en rexones de mayoría hindú y musulmana dexaron a millones de persones como miembros d'una minoría relixosa nos recién independizaos estaos d'India y Paquistán&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 325.&lt;/ref&gt;. Entamó l'éxodu: millones de musulmanes colaron de la India pal Paquistán, y millones d'hindús ficieron el camín a la inversa. Al tiempu espardiéronse per tol país los episodios de violencia ente les dos comunidaes, que costaron cientos de miles de vides humanes. [[Myanmar|Birmania]], que formaba parte tamién parte del Raj británicu, y Sri Lanka consiguieron la independencia al añu siguiente, 1948. India, Paquistán y Sri Lanka decidieron integrase na [[Mancomunidá de Naciones|Mancomunidá Británica de Naciones]], mentantu que Birmania refugó facelo&lt;ref&gt;McIntyre, W.D., ''The Commonwealth of Nations'', páxs. 355-6. University of Minnesota Press, 1977. ISBN 978-0-8166-0792-1.&lt;/ref&gt;.

El mandatu británicu de Palestina, nel qu'una mayoría d'árabes convivíen con una minoría de xudíos, presentaba los mesmos problemes que la India&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 327.&lt;/ref&gt;. La cuestión yera aquí entá más complicada, porque munchos miles de refuxaos xudíos pidíen ser almitíos en Palestina tres de tener sobrevivío al [[Holocaustu]], y al tiempu los árabes oponíense completamente a la creación d'un estáu xudíu. Frustraos pola imposibilidá d'alcontrar una solución negociada al problema, polos ataques de les organizaciones paramilitares xudíes y al altu y creciente coste del mantenimientu de la so presencia militar nel territoriu, los británicos anunciaron en 1947 que dexarían Palestina al añu siguiente, dexando en manes de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] la resolución del conflictu&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 328.&lt;/ref&gt;. El so [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|Conseyu de Seguridá]] votó a favor de la partición de Palestina en dos estaos, ún árabe y otru xudíu.

No que cinca a la Malasia británica, tres de la rendición xaponesa na Segunda Guerra Mundial la resistencia antixaponesa siguió siendo activa, agora escontra los británicos, qu'ocuparan bien ceo otra vuelta'l territoriu, valiosu pola so bayura de corchu y estañu&lt;ref name=&quot;:11&quot;&gt;Lloyd, 1996, p. 335.&lt;/ref&gt;. La guerrilla taba mayormente formada por malayos d'etnia china, comunistes, y esto fizo que los intentos británicos por acabar con ella foran apoyaos pola mayoría de población musulmana, d'etnia malaya, a partir de la idea de que tres de derrotar a la guerrilla daríase-y la independencia al país&lt;ref name=&quot;:11&quot; /&gt;. La nomada [[Emerxencia Malaya]] entamó en 1948 y duró hasta [[1960]], pero ya en [[1957]] Gran Bretaña garantizó la independencia a la [[Malasia|Federación de Malasia]] dientro la Commonwealth. En [[1963]] los once estaos de la federación, xunto con [[Singapur]], [[Sarawak]] y [[Borneo del Norte]] xuniéronse pa formar Malasia; en [[1965]] Singapur, con mayoría de población china, foi espulsada de la federación pola tensión esistente ente la población de les dos etnies, china y malaya&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 364.&lt;/ref&gt;. [[Brunéi|Brunei]], que fora protectoráu británicu dende [[1888]], refugó integrase na nueva federación&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 396.&lt;/ref&gt;, y caltuvo'l so estatus anterior hasta declarar la so independencia en [[1984]].

=== La crisis de Suez y les sos consecuencies ===
[[Ficheru:1956-07-30 Suez Canal Seized.ogv|miniaturadeimagen|Nasser da anuncia de la nacionalización de la canal de Suez (Universal Newsreel, 30 de xunetu de 1956).]]
En 1951 el [[Partíu Conservador (Reinu Xuníu)|Partíu Conservador]], dirixíu por Winston Churchill, volvió a ganar les eleiciones. Los conservadores creyíen que'l caltenimientu de la condición de potencia global de Gran Bretaña dependía de la continuidá de la esistencia del imperiu, col control de la canal de Suez como clave pa permití-y mantener, pesie a la pérdida de India, la so posición dominante. Churchill, sicasí, nun pudo facer frente a la xubida al poder n'Exiptu, en [[1952]], del gobiernu revolucionariu de [[Gamal Abdel Nasser]], y al añu siguiente aceptó la retirada de les tropes britániques de la zona de la canal y la concesión de la autodeterminación de [[Sudán]] en [[1955]]&lt;ref&gt;Brown, 1998, páxs. 339-40.&lt;/ref&gt;. A esti país, finalmente, concedióse-y la independencia pal [[1 de xineru]] de [[1956]].

En xunetu de 1956 Nasser, unilateralmente, nacionalizó la canal de Suez. La rempuesta d'[[Anthony Eden]], socesor de Churchill como primer ministru británicu, foi conspirar colos franceses pa tramar un ataque israelín sobre Exiptu que diera a les dos naciones una escusa pa intervenir militarmente y retomar el control de la canal&lt;ref&gt;James, 2001, p. 581.&lt;/ref&gt;. El presidente d'Estaos Xuníos [[Dwight D. Eisenhower]], enraxonáu por nun tener sío consultáu, negose a dar el so apoyu a la invasión&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 355.&lt;/ref&gt;. Temía, además, la posibilidá de que la guerra se xeneralizara tres de l'amenaza soviética d'entrar nella sofitando a los exipcios. Eisenhower presionó a Gran Bretaña, amenazando con vender les reserves estauxunidenses de llibres esterlines, precipitando un colapsu de la moneda británica&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 356.&lt;/ref&gt; y, finalmente, y pesie a que la invasión fora militarmente esitosa&lt;ref&gt;James, 2001, p. 583.&lt;/ref&gt;, la intervención de les Naciones Xuníes y les presiones estauxunidenses obligaron a Gran Bretaña a una deshonrosa retirada, que-y costó'l cargu de primer ministru a Eden, que dimitió&lt;ref&gt;Combs, J.A., ''The History of American Foreign Policy: From 1895'', páxs. 161-3. M.E. Sharpe, 2008. ISBN 978-0-7656-2056-9.&lt;/ref&gt;.

La [[guerra del Sinaí]] amosó al mundu les limitaciones de los británicos, y confirmó la decadencia británica nel tableru xeoestratéxicu mundial y el final de la so condición de superpotencia&lt;ref&gt;Brown, D., ''[https://www.theguardian.com/politics/2001/mar/14/past.education1 1956: Suez and the end of empire]''. The Guardian, 14 de marzu de 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Reynolds, P., ''[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5199392.stm Suez: End of empire]''. BBC News, 24 de xunetu de 2006.&lt;/ref&gt;, una y bones quedó claro que d'allí pa en delentre nun podría volver a actuar sin la aprobación, o inclusu l'apoyu total, de los Estaos Xuníos&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 342.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Burk, K., ''Old World, New World: Great Britain and America from the Beginning'', p. 602. Atlantic Monthly Press, 2008. ISBN 978-0-87113-971-9.&lt;/ref&gt;. Los socesos de Suez firieron l'arguyu nacional británicu, llevando a un parllamentariu a catalogalos como «el Waterloo británicu»&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Brown, 1998, p. 343.&lt;/ref&gt; y a otru a suxerir que'l país convirtiérase nún estáu satélite de los Estaos Xuníos&lt;ref&gt;James, 2001, p. 585.&lt;/ref&gt;. [[Margaret Thatcher]], tiempu dempués, describió como vía ella l'estáu mental nel que cayeran los cabezaleros políticos británicos tres de la crisis: según ella, «pasaron de creyer que Gran Bretaña podía facer cualisquier cosa que quixera a una creyencia cuasi neurótica en que Gran Bretaña nun podía facer yá nada». L'arguyu nacional británicu nun s'habría recuperar hasta la reconquista de les [[Islles Malvines|islles Malvines/Falkland]] de manes d'[[Arxentina]] cuando les invadió en [[1982]]&lt;ref&gt;''[https://web.archive.org/web/20160508124844/http://www.economist.com/node/7218678 An affair to remember]''. The Economist, 27 de xunetu de 2006.&lt;/ref&gt;.

La crisis de Suez debilitó el poder británicu n'Oriente Prósimu, pero esto nun fizo colapsar l'imperiu&lt;ref&gt;Smith, 1998, p. 106.&lt;/ref&gt;. Gran Bretaña volvió a unviar soldaos a la rexón, interviniendo n'[[Omán]] ([[1957]]), [[Xordania]] ([[1958]]) y [[Kuwait]] ([[1961]]), magar que cola aprobación de los Estaos Xuníos&lt;ref&gt;James, 2001, p. 586.&lt;/ref&gt;, consiguida gracies a les direutrices de política esterior del nuevu primer ministru, Harold MacMillan, que convirtió al país nún aliáu incondicional de los Estaos Xuníos&lt;ref name=&quot;:12&quot; /&gt;. La presencia militar británica na rexón caltúvose una década más. El [[16 de xineru]] de [[1968]], unes selmanes dempués de la devaluación de la libra esterlina, el primer ministru [[Harold Wilson]] y el so secretariu de Defensa, [[Denis Healey]], dieron anuncia de la retirada británica de les principales bases militares de so asitiaes al este de Suez (les de la Península Arábiga, y les de Malasia y Singapur) pa finales de [[1971]], en cuenta de pa [[1975]] como taba previstu&lt;ref&gt;Pham, P.L., ''Ending 'East of Suez': The British Decision to Withdraw from Malaysia to Singapore, 1964-1968''. Oxford University Press, 2010. ISBN 978-0-19-958036-1.&lt;/ref&gt;. Los británicos colaron d'[[Yeme del Sur|Adén]] en 1967, de [[Baḥréin|Baḥrein]] en 1971 y de [[Maldives]] en 1976&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 370-1.&lt;/ref&gt;.

=== Vientos de cambiu ===
[[Ficheru:British Decolonisation in Africa.png|miniaturadeimagen|Mapa de la descolonización británica d'África. Los territorios en beige quedaran embaxu l'alministración británica al finar la Segunda Guerra Mundial.]]
El primer ministru MacMillan pronunció un discursu en [[Ciudá del Cabu]], en febreru de [[1960]], nel que faló de «los vientos de cambiu que percuerren esti continente»&lt;ref&gt;James, 2001, p. 616.&lt;/ref&gt;. MacMillan quería evitar la clas de guerra colonial que Francia tenía n'[[Arxelia]], y demientres el so mandatu la descolonización acelerose enforma&lt;ref&gt;Louis, 2006, p. 46.&lt;/ref&gt;. A les trés colonies qu'algamaran la so independencia na década de 1950 (Sudán, [[Ghana|Costa del Oru]] y Malasia) sumáronse-yos, na década siguiente, cuasi trenta&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 427-33.&lt;/ref&gt;. Toles colonies britániques n'África, sacante Rodesia del Sur, que siguió esfrutando del so autogobiernu, yeren independientes al acabar [[1968]]. La salida de los británicos, sicasí, nun foi pacífica nel África oriental y meridional. La independencia de [[Kenia]] foi precedida d'una rebelión, la del [[Rebelión del Mau Mau|Mau Mau]], que duró ocho años. En Rodesia, la Declaración Unilateral d'Independencia fecha pola minoría blanca en [[1965]] provocó una guerra civil que se caltuvo hasta l'[[Alcuerdu de Lancaster House]] de [[1979]], que sentó les bases pal reconocimientu de la independencia efeutiva de la colonia, en [[1980]], como la nueva nación de [[Zimbabue]]&lt;ref&gt;James, 2001, p. 618-21.&lt;/ref&gt;.

Nel Mediterraneu, una guerra de guerrilles desarrollada polos grecochipriotes acabó llevando a la creación d'un estáu independiente, [[Xipre]], en 1960, magar que los británicos conservaron el control de les bases militares d'[[Acrotiri y Dhekelia]]. Les islles de Malta y Gozo consiguieron de forma pacífica la so independencia en [[1964]], formando el país nomáu [[Malta]], pesie a qu'en [[1955]] considerárase la posibilidá d'incorporales como parte integral de la Gran Bretaña&lt;ref&gt;Springhall, J., ''Decolonization since 1945: the collapse of European overseas empires'', páxs. 100-02. Palgrave, 2001. ISBN 978-0-333-74600-4.&lt;/ref&gt;.
[[Ficheru:United Kingdom in its region (North America special).svg|izquierda|miniaturadeimagen|Actuales territorios británicos d'ultramar nel Caribe. ]]
No que cinca a los territorios del [[mar Caribe]], toos algamaron la independencia a partir de [[1961]]. [[Xamaica]] foi la primera esi añu, y siguiola al añu siguiente [[Trinidá y Tobagu|Trinidá]]. Estes islles formaba parte de la [[Federación de les Indies Occidentales]], establecida en [[1958]] col envís d'axuntar toles colonies caribeñes britániques nuna única alministración, y que colapsó tres la marcha de los sos miembros de mayor estensión y población&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;Knight, F.W., Palmer, C.A., ''The Modern Caribbean'', páxs. 14-15. University of North Carolina Press, 1989. ISBN 978-0-8078-1825-1.&lt;/ref&gt;. [[Barbados]] fízose independiente en [[1966]], y el restu de les colonies caribeñes ficieron neto nes décades de 1970 y 1980&lt;ref name=&quot;:13&quot; /&gt;. [[Anguila (dependencia)|Anguila]] y les [[islles Turques y Caicos]] decidieron siguir venceyaes a Gran Bretaña tres de tener entamáu el camín hacia la independencia&lt;ref&gt;Clegg, P., &quot;The UK Caribbean Overseas Territories&quot;, en De Jong, L.; Kruijt, D., ''Extended Statehood in the Caribbean'', p. 128. Rozenberg Publishers, 2005. ISBN 978-90-5170-686-4.&lt;/ref&gt;, y otros territorios (les [[islles Vírxenes Britániques]]&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, p. 428.&lt;/ref&gt;, les [[islles Caimán]] y [[Montserrat]]) optaron por nun alterar el so estatus previu&lt;ref&gt;James, 2001, p. 622.&lt;/ref&gt;. [[Guyana]] alcanzó la independencia en 1966, y la cabera colonia británica en suelu continental americanu, la [[Hondures Británica]], obtuvo l'autogobiernu en 1964 y camudó'l so nome pol de [[Belize]] en [[1973]]. El país llogró la independencia en [[1981]], cuando entá nun se resolviera una disputa con [[Guatemala]], que consideraba'l territoriu como propiu&lt;ref&gt;Lloyd, 1996, páxs. 401, 427-9.&lt;/ref&gt;.

Los territorios británicos nel Pacíficu independizáronse na década de 1970: el primeru foi [[Islles Fixi|Fiji]], en 1970, y el caberu [[Vanuatu]] en 1980. La independencia d'esti caberu país retrasose pola esistencia d'un conflictu ente les comunidaes anglo y francofalantes d'esti territoriu que fora alministráu de forma conxunta por Gran Bretaña y Francia. Fiji&lt;ref&gt;McIntyre, W.D., ''The Commonwealth of Nations'', páxs. 179-83. University of Minnesota Press, 1977. ISBN 978-0-8166-0792-1.&lt;/ref&gt;, [[Tuvalu]], les [[islles Salomón]] y [[Papúa Nueva Guinea]] decidieron integrase, tres de la independencia, na Mancomunidá de Naciones.

=== El final del imperiu ===
[[Ficheru:Falklands War Memorial, Stanley (Falkland Islands).jpg|miniaturadeimagen|275x275px|Falklands War Memorial, en Stanley (islles Malvines/Falkland). Monumentu en memoria de les tropes britániques qu'espulsaron a los arxentinos del archipiélagu tres de la invasión. ''«En memoria de tolos que mos liberaron el 14 de xunu de 1982»'' (IN MEMORY OF THOSE WHO LIBERATED US 14 JUNE 1982)]]
En 1980 la cabera colonia británica n'África, Rodesia del Sur, convirtióse nun estáu independiente, Zimbabue. Les Nueves Hébrides, col nome de Vanuatu, ficiéronse independientes esi mesmu añu, neto que Belize al añu siguiente. L'aprobación de la Llei de la Nacionalidá Británica de [[1981]], que reclasificó les colonies de la Corona entá esistentes como &quot;Territorios Dependientes Británicos&quot; (&quot;Territorios Británicos d'Ultramar&quot; dende [[2002]]), vieno a reconocer que'l procesu de descolonización entamáu tres de la Segunda Guerra Mundial taba práuticamente fináu. Namái delles islles y archipiélagos dispersos por estremaes partes del mundu remanecieron como restos del imperiu. La determinación británica de defendelos púnxola a prueba Arxentina al invadir, en 1982, les islles Malvines, reclamaes de siempres por esi país como de so&lt;ref&gt;James, 2001, páxs. 624-5.&lt;/ref&gt;. La rempuesta británica, contundente ya esitosa, foi interpretada por dalgunos autores como un puntu d'inflexión na tendencia declinante nel estatus británicu como potencia global&lt;ref&gt;James, 2001, p. 629.&lt;/ref&gt;. Esi mesmu añu el gobiernu canadiense punxo fin al últimu llazu llegal con Gran Bretaña, desvinculando la so constituciónm de la d'esi país. La Llei de Canadá de [[1982]], aprobada pol parllamentu británicu, eliminó la necesidá consultar col gobiernu británicu pa facer cambios na constitución canadiense&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;Brown, 1998, p. 594.&lt;/ref&gt;. Nesi mesmu sen, la Llei d'Australia de [[1986]] rompió los llazos constitucionales de británicos y canadienses, y la Llei de la Constitución de Nueva Zelanda de [[1986]], aprobada pol parllamentu d'esi país, rompía los llazos constitucionales con Gran Bretaña&lt;ref&gt;Brown, 1998, p. 689.&lt;/ref&gt;. En 1984 Brunei, el caberu protectoráu británicu n'Asia, independizose.

En setiembre de 1982 la primer ministra [[Margaret Thatcher]] viaxó a [[Beixín]] pa negociar col gobiernu chinu el futuru del mayor y más pobláu de los territorios británicos d'ultramar, Ḥong Kong&lt;ref name=&quot;:15&quot;&gt;Brendon, P., ''The Decline and Fall of the British Empire 1782-1997'', páxs. 654-6. Random House, 2007. ISBN 0-224-06222-0&lt;/ref&gt;. Acordies coles cláusules del [[tratáu de Nankín]] de [[1842]] y de la [[Convención de Beixín]] de [[1860]], la islla de [[Ḥong Kong]] y la península de [[Kowloon]], respectivamente, cedíense-y a Gran Bretaña a perpetuidá, pero'l restu del territoriu de la colonia (el 99%), que formaben los nomaos Nuevos Territorios, alquiríos en [[1898]] como préstamu por 99 años, había devolvese a China en [[1997]]&lt;ref&gt;Joseph, W. A., ''Politics in China'', p. 355. Oxford University Press, 2010. ISBN 978-0-19-533530-9.&lt;/ref&gt;. Thatcher, pa evitar un problema como'l de les Malvines, propunxo inicialmente que'l territoriu siguiera alministráu por Gran Bretaña pero con soberanía china, dalgo que'l gobiernu d'esti país refugó&lt;ref name=&quot;:15&quot; /&gt;. En 1984 alcanzóse un alcuerdu que convertiría a Ḥong Kong nuna rexón alministrativa especial de la [[República Popular China]] y garantizaba la pervivencia del so mou de vida durante 50 años&lt;ref name=&quot;:15&quot; /&gt;. La ceremonia de trespasu de soberanía, cellebrada en [[1997]], foi, pa munchos, «el final del imperiu»&lt;ref name=&quot;:14&quot; /&gt;.

== La herencia del Imperiu británicu ==
Gran Bretaña conserva la soberanía sobre 14 territorios asitiaos fuera de les islles Britániques, que reciben, dende 2002, el nome de Territorios Británicos d'Ultramar. Trés tán deshabitaos, sacante pola visita temporal de personal militar o científicu&lt;ref name=&quot;:16&quot;&gt;Gapes, M., ''[https://publications.parliament.uk/pa/cm200708/cmselect/cmfaff/147/147ii.pdf HC Paper 147-II House of Commons Foreign Affairs Committee: Overseas Territories, Volume II]'', páxs. 145-7. The Stationery Office, 2008. ISBN 978-0-215-52150-7.&lt;/ref&gt;; y los otros once esfruten de diversos niveles d'autogobiernu y deleguen nel gobiernu británicu les sos rellaciones esteriores y la defensa. El gobiernu británicu tien espresao el so deséu d'atender la petición de cualisquier d'esos territorios que quiera ser independiente, y trés de los territorios ([[Les Bermudes]] en 1995&lt;ref&gt;Davison, P., ''[https://www.independent.co.uk/news/world/bermudians-vote-to-stay-british-1596724.html Bermudians vote to stay British]''. The Independent, 18 d'agostu de 1995.&lt;/ref&gt;, Xibraltar en 2002 y les islles Malvines en 2013) amosaron en votación el so deséu espresu de continuar embaxu la soberanía británica.

La soberanía de dellos de los territorios d'ultramar ye reclamada por otros países: Xibraltar por España, les islles Malvines y les [[islles Xeorxa del Sur y Sandwich del Sur]] por Arxentina, y el [[Territoriu Británicu del Océanu Índicu]] por [[Mauriciu]] y [[Seixeles]]. Parte del [[Territoriu Antárticu Británicu]], por últimu, ye reclamáu por Arxentina y [[Chile]], mentantu que hai munchos países que nun reconocen denguna reclamación territorial na [[Antártida]]&lt;ref name=&quot;:16&quot; /&gt;.
[[Ficheru:Parliament House at dusk, Canberra ACT.jpg|miniaturadeimagen|275x275px|Sé del parllamentu australianu, en [[Canberra]]. El sistema Westminster de gobiernu foi aplicáu por munches de les ex-colonies del imperiu como forma d'organización política del estáu.]]
La mayoría de les antigües colonies y protectoraos británicos formen parte de la ''Commonwealth of Nations'' (Mancomunidá de Naciones), una asociación de países iguales ente sí, que tien 52 estaos miembros con una población conxunta de 2.200 millones de persones. Hai 16 territorios que continúen venceyaos de forma voluntaria a la Corona británica, y de los que la reina [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]] ye la so xefa d'estáu. Toos ellos son naciones distintes y d'estatus llegal equivalente: Reinu Xuníu, Australia, Canadá, Nueva Zelanda, [[Antigua y Barbuda]], [[Les Bahames]], Barbados, Belize, [[Granada (país)|Granada]], Xamaica, Papúa Nueva Guinea, [[Saint Kitts y Nevis]], [[Santa Llucía]], [[San Vicente y Les Granadines]], Islles Salomón y Tuvalu.

Décades, y en dellos casos sieglos, de gobiernu ya emigración británicos dexaron la so güelga nos estaos que se formaron a partir de lo que fora l'Imperiu británicu. L'[[Idioma inglés|inglés]] yera la llingua de l'alministración británica en tolos requexos del mundu, y de resultes anguaño ye la primer llingua de 460 millones de persones y fálenlo, como primer o segunda llingua o como llingua de comunicación, cuasi 1.500 millones de persones. L'espardimientu del inglés na segunda metá del [[sieglu XIX]] viose favorecíu pola influyencia económica y cultural de los Estaos Xuníos, heriede de les colonies britániques d'América del Norte. Los misioneros ingleses, que viaxaron alredor del mundu, munches vegaes anantes incluso que los soldaos y los miembros de l'alministración, espardieron el [[protestantismu]] y l'[[anglicanismu]] per tolos continentes. Amás, l'Imperiu foi llugar d'abellugu pa los europeos persiguíos por motivos relixosos demientres varios sieglos&lt;ref&gt;Pestan, C.G., ''Protestant Empire: Religion and the Making of the British Atlantic World'', p. 185. University of Pennsylvania Press, 2010. ISBN 978-0-8122-2150-3.&lt;/ref&gt;. L'arquiteutura colonial inglesa, coles sos carauterístiques ilesies, estaciones de ferrocarril y edificios gubernamentales, sigue entá güei presente nel paisaxe urbanu de munches de les ciudaes que formaron nún tiempu parte del imperiu&lt;ref&gt;Marshall, 1996, páxs. 238-40.&lt;/ref&gt;.
[[Ficheru:Non UK percentage.svg|miniaturadeimagen|275x275px|Porcentaxe de la población d'Inglaterra y Gales nacida fuera del Reinu Xuníu dende 1951 a 2011 (''Office for National Statistics'').]]
Sacante n'África, aú la mayoría de les colonies adoptaron un sistema presidencial al facese independientes, munches ex-colonies imperiales tomaron como modelu pa la so ordenación institucional el sistema parllamentariu inglés, y el Derechu inglés como la fonte pal establecimientu de los sos sistemes llegales&lt;ref&gt;Ferguson, 2004, p. 307.&lt;/ref&gt;. El Comité Xudicial del Conseyu Priváu (''Judicial Committee of the Privy Councill'') británicu sigue siendo la última corte d'apelación del sistema xudicial de delles antigües colonies del Caribe y el Pacíficu. El [[sistema imperial de midíes]], propiu de Gran Bretaña, sigue tando n'usu, en diverses formes, en munchos países, y munchos son tamién los que conserven la convención de conducir pela izquierda. Los británicos esportaron tamién los deportes, individuales y d'equipu, que nacieron y desarrolláronse na metrópolis: [[fútbol]], [[rugbi]], [[ḥoquei]], [[tenis]] sobre yerba, [[golf]], [[bowls]], [[críquet]], [[netball]]...&lt;ref&gt;Torkildsen, G., ''Leisure and recreation management'', p. 347. Routledge, 2005. ISBN 978-0-415-30995-0.&lt;/ref&gt;Les llendes polítiques trazaes polos británicos non siempre espeyaron les dixebres étniques o relixoses del territoriu, lo que contribuyó a los conflictos qu'esistieron o esisten anguaños en delles de les sos antigües colonies. L'imperiu, amás, foi'l responsable de grandes migraciones de población. Millones de persones colaron de les islles Britániques, llugar de nacencia de la mayoría de los colonizadores iniciales d'Estaos Xuníos, Canadá, Australia y Nueva Zelanda. Entá se caltienen, sieglos dempués, les tensiones ente los descendientes d'esos colonos de raza blanca y les minoríes indíxenes d'esos países, y tamién ente les minoríes blanques y les mayoríes de raza negra na República Sudafricana y Zimbabue. L'asentamientu de británicos n'Irlanda, d'otra banda, ye l'orixe de la fonda división ente les comunidaes nacionalista (católica) y xunionista (protestante) n'Irlanda del Norte. Tamién hebo migraciones importantes notres partes del imperiu: gran cantidá d'indios asentáronse notres zones del imperiu, como Malasia y Fiji, y munchos chinos instaláronse en Malasia, Singapur y les colonies del Caribe&lt;ref&gt;Marshall, 1998, p. 286.&lt;/ref&gt;. La propia estructura demográfica de Gran Bretaña camudó, dempués de la Segunda Guerra Mundial, pola llegada d'inmigrantes procedentes de les antigües colonies imperiales&lt;ref&gt;Dalziel, N., ''The Penguin Historical Atlas of the British Empire'', p. 135. Penguin, 2006. ISBN 978-0-14-101844-7.&lt;/ref&gt;.

== Referencies ==
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu británicu| ]]
{{llistaref}}

== Bibliografía ==

* Andrews, K., ''Trade, Plunder and Settlement: Maritime Enterprise and the Genesis of the British Empire: 1480-1630''. Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-27698-5.
*Brown, J., ''The Twentieth Century, The Oxford History of the British Empire, Volume IV''. Oxford University Press, 1998. ISBN 978-0-19-924679-3.
* Canny, N., ''The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire, Volume I''. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924676-9.
* Ferguson, N., ''Empire: the rise and demise of the British world order and the lessons for global power''. Nueva York, Basic Books, 2004. ISBN 978-0-465-02329-5.
*James, L., ''The rise and fall of the British Empire''. Abacus, 2001. ISBN 978-0312169855.
* Lloyd, T.O., ''The British Empire, 1558-1995''. Oxford University Press, 1996. ISBN 0-19-873134-5.
*Louis, W.M., ''Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization''. I.B.Tauris, 2006. ISBN 978-1-84511-347-6.
*Marshall, P.J., ''The Cambridge Illustrated History of the British Empire''. Cambridge University Press, 1996. ISBN 978-0521002547.
* Porter, A., ''The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire, Volume III''. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924678-5.
*Smith, S., ''British imperialism, 1750-1970''. Cambridge University Press, 1998. ISBN 978-0415077804.</text>
      <sha1>i3y2oxs10pyo6ais518i71l2jroar8x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de Fonte Avellana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36474</id>
    <revision>
      <id>3702953</id>
      <parentid>3592121</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Fonte Avellana]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Fonte Avellana]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="781" xml:space="preserve">{{referencies|t=20220226092356}}
{{revisáu|t=20200429140259}}
{{edificiu}}
El '''Monasteriu de Fonte Avellana''' ({{lang-it|Monastero di Fonte Avellana}}) ye una ermita romana católica de [[Serra Sant'Abbondio]], na rexón de [[Marche]] ([[Italia]]).

Construyíu a finales del primer mileniu cristianu, en [[1325]] algamó el títutlu d'[[abadía]] y [[Xuan Pablu II]], que la visitó en [[1982]] pa concluyir les celebraciones del milenariu, dio-y el de [[Basílica]]. 

Inspiró a [[Dante Alighieri]], que probablemente foi'l so huésped, y que mencionó al Monasteriu nel cantar XXI del Paraísu, na so [[Divina Comedia]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ilesies d'Italia]]
[[Categoría:Marche]]</text>
      <sha1>mg4i6i0ij6t62vd9yrlrj95szks3sst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dolichonyx oryzivorus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49298</id>
    <revision>
      <id>3703367</id>
      <parentid>3702758</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:32:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120780" xml:space="preserve">{{Tradubot|Dolichonyx oryzivorus}}
{{noaves}}
{{Ficha de taxón
| name = Charrán
| status = LC 
| status_system = IUCN3.1
|status_ref= &lt;ref name=&quot;iucnredlist&quot;&gt;{{IUCN |id = |asesores = BirdLife International|añu = 2012|títulu = Dolichonyx oryzivorus|edición IUCN = 2013.2|consultáu = 16 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;
| image = Dolichonyx oryzivorus.jpg
|image_caption=[[Machu]] en [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe nupcial]].
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Icteridae]]
| genus = '''Dolichonyx'''
| genus_authority = [[William John Swainson|Swainson]], 1827&lt;ref name=zoonomen&gt;{{cita web |url=http://www.zoonomen.net/avtax/frame.html |títulu=Birds of the World -- current valid scientific avian names |fechaaccesu=29 de payares de 2011 |autor=Zoonomen |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=taxonomicon/&gt;
| species = '''D. oryzivorus'''
| binomial = Dolichonyx oryzivorus
| binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758)&lt;ref name=&quot;iucnredlist&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;
| range_map = Dolichonyx oryzivorus.svg
| range_map_width = 250px
| range_map_caption = Azul: dómina de reproducción; Anaranxáu: fora de la dómina de reproducción.
|synonyms= ''Fringilla oryzivora'' &lt;small&gt;Linnaeus, 1758&lt;/small&gt; ([[basónimu]])&lt;ref name=taxonomicon&gt;{{cita web |url = http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonName.aspx?id=58490&amp;tree=0.1 |títulu = Dolichonyx oryzivorus (C. Linnaeus, 1758) - bobolink |fechaaccesu = 29 de payares de 2011 |autor = The Taxonomicon |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;
}}

''''''''Dolichonyx oryzivorus''''', tamién conocíu como '''chambergo''',&lt;ref name=&quot;perlut2008&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Perlut |nome=Noah G. |títulu=Female bobolink molts into male-like plumage and loses fertility |fecha=3 de xunu de 2008 |publicación=Journal of Field Ornithology |volume=79 |númberu=2 |páxines=198-201 |editorial=[[Association of Field Ornithologists]] |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1557-9263.2008.00163.x/full |fechaaccesu=23 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; '''tordu arroceru''',&lt;ref name=&quot;cornell&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/Bobolink/id |títulu=Bobolink |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |obra=All About Birds |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}&lt;/ref&gt; '''murniu-pía''',&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; '''canadiense''',&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; o '''zucador''' —como ye denomináu nes [[arrozal|arroceres]] d'Arxentina por cuenta del so vezu d'estrumir el [[arroz]] n'estáu llechientu,&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; que refier al periodu nel que se formen les granes—,&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_roesler_blancu2007&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=López-Lanús |nome=Bernabé |apellíu2=Roesler |nome2=Ignacio |apellíu3=Blancu |nome3=Daniel Y. |apellíu4=Petracci |nome4=Pablo F. |apellíu5=Serra |nome5=María |apellíu6=Zaccagnini |nome6=María Elena |títulu=Bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') numbers and non breeding ecology in the rice fields of San Javier, Santa Fe Province, Arxentina |fecha=2007 |publicación=Ornitoloxía Neotropical |volume=18 |páxines=493-502 |editorial=[[Sociedá Ornitolóxica Neotropical]] |url=http://www.grupofalco.com.ar/pedefes/LopezLan%FAs_etal_dolichonyx.pdf |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ye una [[especie]] d'[[ave]] [[paseriforme]] de vezos [[Migración d'aves|migratorios]] perteneciente a la [[familia (bioloxía)|familia]] de los ictéridos ([[Icteridae]]), únicu miembru del xéneru [[monotípicu]] '''''Dolichonyx'''''. [[Vuelu de les aves|Vuela]] añalmente dende les rexones [[clima templáu|templaes]] d'[[América del Norte]] hasta [[Suramérica]] centromeridional. Ye conocíu por tener la ruta migratoria más llarga de toles aves terrestres del continente americanu.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;beason1987&quot;/&gt; Trátase d'una especie [[polixinia|poligínica]] y [[gregariu|gregaria]], qu'[[granívoru|aliméntase de diversos tipos de granos]], incluyendo'l [[arroz]], lo que llevó a que fuera considerada una [[plaga]] en delles árees; tamién [[insectívoru|consume inseutos]]. Mientres la temporada reproductiva, exhibe un marcáu [[dimorfismu sexual]] que depués s'estena cuando'l [[machu]] [[muda (bioloxía)|muda]] la so [[plumaxe]] por unu similar al de la [[fema]], poco primero de entamar el so viaxe al sur.&lt;ref name=&quot;nj&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.state.nj.us/dep/fgw/ensp/pdf/end-thrtened/bobolink.pdf |títulu=New Jersey - Bobolink, ''Dolichonyx oryzivorus'' |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Ye unu de los pocos paseriformes qu'esperimenten dos mudes de [[pluma|plumes]] añales, camudando'l so plumaxe completu tantu n'América del Norte como del Sur.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Los charranes son aves de gran llonxevidá: viven comúnmente 5 o 6&amp;nbsp;años.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Martin |nome=Stephen G. |títulu=Adaptations for polygynous breeding in the bobolink, ''Dolichonyx oryzivorus'' |url=http://icb.oxfordjournals.org/content/14/1/109.short |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |fecha=1974 |publicación=[[American Zoologist]] |volume=14 |númberu=1 |páxines=109-119 |editorial=[[American Society of Zoologists]] }}&lt;/ref&gt; A pesar de que'l so númberu va en descensu, ye consideráu una [[especie so esmolición menor]].&lt;ref name=&quot;iucnredlist&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;

== Taxonomía ==
[[Ficheru:Yellowheadblackbird.jpg|thumb|left|Tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]''), pariente cercanu del charrán.]]

El charrán pertenez a la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Icteridae]], qu'entiende a [[aves]] [[paseriformes]] naturales d'[[América del Norte]] y [[Suramérica|del Sur]]. Constitúi un [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] [[monotípicu]] —''Dolichonyx''—, lo cual significa que ye la única [[especie]] clasificada dientro del mesmu. El pariente más cercanu del charrán probablemente sía'l tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]''); estos dos especies xuntu col xéneru ''[[Sturnella]]'' —[[filoxenia|filoxenéticamente]] un pocu más desamoráu— integren la [[Familia (bioloxía)#Subfamilies|subfamilia]] Sturnellinae, un [[taxón]] [[basal]] dientro de la familia de los ictéridos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://jboyd.net/Taxo/Icteridae.pdf |títulu=CORE PASSEROIDEA III – Calcariidae, Lamprospizidae, Parulidae, Icteridae |fechaaccesu=10 de marzu de 2012 |apellíu=Boyd |nome=John H., III |fecha=14 de setiembre de 2011 |obra=TiF Checklist |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El charrán describióse como especie por [[Carlos Linneo]] en [[1758]] na décima edición de la so obra ''[[Systema naturae]]'' sol [[nome científicu]] de ''[[Fringilla]] oryzivora''.&lt;ref name=taxonomicon/&gt;&lt;ref name=&quot;linneo1758&quot;&gt;{{Cita llibru |apellíu=Linneo |nome=Carlos |títulu=Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, xenera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis |url=http://www.biodiversitylibrary.org/item/10277#page/198/mode/1up |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |idioma=llatín |otros=Tomu 1|edición=décima |añu=1758 |editor=Laurentii Salvii |editorial=Salvius publ |páxina=179}}&lt;/ref&gt; Darréu, en [[1827]], [[William Swainson]] reemplazó esta denominación pola de ''Dolichonyx oryzivorus''.&lt;ref name=taxonomicon/&gt; [[Robert Ridgway]] describió la [[subespecie]] ''Dolichonyx oryzivorus albinucha'',&lt;ref name=&quot;aou1894&quot;/&gt; correspondiente a les [[población (bioloxía)|poblaciones]] occidentales,&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Chapman |nome=Frank M. |títulu=On the winter distribution of the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') with remarks on its routes of migration |fecha=xineru de 1890 |publicación=[[The Auk]] |volume=7 |númberu=1 |páxines=39-45 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4067073 |fechaaccesu=8 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; en contraposición a la subespecie nominal linneana (''D. o. oryzivorus''); pero depués, en [[1894]], la validez d'estes subespecies foi anulada pola [[Unión Ornitolóxica Americana]] y anguaño considérase al charrán una especie monotípica.&lt;ref name=&quot;aou1894&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Coues |nome=Elliott |apellíu2=Allen |nome2=J. A. |apellíu3=Brewster |nome3=William |apellíu4=Merriam |nome4=C. Hart |apellíu5=Ridgway |nome5=Robert |títulu=Sixth supplement to the American Ornithologists' Union check-list of North American birds |fecha=xineru de 1894 |publicación=[[The Auk]] |volume=11 |númberu=1 |páxines=46-51 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4067627 |fechaaccesu=8 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;clements_checklist&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Clements |nome=J. F. |apellíu2=Schulenberg |nome2=T. S. |apellíu3=Iliff |nome3=M. J. |apellíu4=Sullivan |nome4=B. L. |apellíu5=Wood |nome5=C. L. |apellíu6=Roberson |nome6=D. |títulu=The Clements checklist of birds of the world: Version 6.6. |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |fecha=2011 |url=http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/downloadable-clements-checklist |fechaaccesu=13 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El so [[nome específicu]], ''oryzivorus'', significa «comedor d'arroz» en [[llatín]]. Sicasí, esti nome, instituyíu por Linneo en 1758, ye previu al advenimiento de les arroceres n'[[América]] como recursu alimenticiu pa la población humana y, según créese, fai referencia a otres plantes de la familia del arroz más que al arroz puramente dichu (''[[Oryza sativa]]''), pos la so adopción data de primero que l'ave empezara a ser considerada una [[plaga]] pa esi cultivu.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Reed-bobolink.png|thumb|[[Machu]] en primer planu, [[fema]] en segundu. Ilustración de [[Chester Albert Reed]].]]

El [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe nupcial]] de los [[machu|machos]] ye predominantemente negru, cola nuca de color crema y la parte baxa del envés, el [[obispillo]] y les [[pluma|plumes]] escapulares (aquelles que cubren la base del [[nala (zooloxía)|nala]]) blancos,&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.avianweb.com/bobolinks.html |títulu=Bobolinks, ''Dolichonyx oryzivorus'': Information and Photos |editorial=Avian Web |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; siendo la única ave n'Estaos Xuníos col banduyu negru y el llombu blancu y non al aviesu.&lt;ref name=&quot;mackenzie2008&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=MacKenzie |nome=Hall |títulu=The Endagered Species Spotlight - Bobolink |fecha=2008 |publicación=Tracks |volume=1 |númberu=2 |páxines=1-2 |editorial=Caltenga Wildlife Foundation of New Jersey |ubicación=[[Trenton (Nueva Jersey)]] |url=http://www.conservewildlifenj.org/downloads/cwnj_6.pdf |fechaaccesu=4 de xineru de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuando los machos acaben de [[muda (bioloxía)|camudar]] les sos plumes en Suramérica pol so plumaxe nupcial enantes d'emigrar al norte, les sos nueves plumes exhiben unes puntes amarellentaes que depués sumen, dexando al descubiertu la coloración negra y blanca.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;chapman1897&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Chapman |nome=Frank M. |títulu=Remarks on the spring moult of the bobolink |fecha=abril de 1897 |publicación=[[The Auk]] |volume=14 |númberu=2 |páxines=149-154 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4068877 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Fora de la dómina de reproducción, asemeyar a les [[fema|femes]].&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; Estes presenten una coloración beige na cabeza y la parte baxa, con dos grueses franxes marrones escures sobre la cabeza que formen una especie de corona, vetes postoculares del mesmu color y un veteado coritu sobre los lladrales; la parte cimera ye ente marrón y beige con un veteado coritu; les ales y la [[cola]] son marrones corites, bordiaes de beige y marrón.&lt;ref name=&quot;howell_webb1995&quot;/&gt; La discreta coloración de les femes les ayuda a [[cripsis|camuflase]] mientres [[nial d'aves|añeren]].&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt; Los [[pitucu|pitucos]] de dambos sexos asemeyar ente sigo y estrémense d'una ave mayor por tener tol so plumaxe, particularmente per debaxo, d'un color más amarellentáu; presenten un collar de débiles llurdios escuros sobre'l pechu y el veteado llateral ye cuasi indistinguible. Esti plumaxe llueu ye reemplazáu por otru nel que les llistes negres de los lladrales vuélvense clares y bien definíes y un llurdiu negru dacuando apaez sobre les plumes del gargüelu. Pel hibiernu esti plumaxe pierde gran parte del so rellumu pola mor de la gastadura y el xuvenil paezse enforma entós a la fema reproductiva.&lt;ref name=&quot;chapman1890b&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Chapman |nome=Frank M. |títulu=On the changes of plumage in the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=abril de 1890 |publicación=[[The Auk]] |volume=7 |númberu=2 |páxines=120-124 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4067511 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los charranes son más pequeños que la mayoría de los [[ictéridos]].&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;&gt;{{cita web |url=http://birdweb.org/birdweb/bird_details.aspx?id=437 |títulu=Bobolink - Bird Web |editorial=[[Seattle Audubon Society]] |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; En promediu, pesen 28&amp;nbsp;gramos y miden de 16 a 18&amp;nbsp;cm.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt; Los machos pesen alredor d'un 9% más que les femes.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt; La cola ye curtia y el [[picu (zooloxía)|picu]], curtiu y cónicu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Les femes y los xuveniles presenten una coloración pálida nes pates y el picu —siendo más escura la llinia que s'estiende ente'l puntu onde'l maxilar superior remanez de la frente y la punta de dichu maxilar—;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;howell_webb1995&quot;/&gt; los machos [[adultu|adultos]] exhiben picos negros y pates escures mientres la temporada reproductiva, pero estos tórnense rosados fuera de la dómina de reproducción.&lt;ref name=&quot;howell_webb1995&quot;&gt;{{Cita llibru |apellíu=Howell |nome=S. N. G. |apellíu2=Webb |nome2=S. |títulu=A Guide to the Birds of Mexico and Northern Central America |fechaaccesu=5 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1995 |editorial=[[Oxford University Press]] |allugamientu=[[Oxford (Inglaterra)]] |isbn=978-0198540120}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;schulenberg_stotz_lane2008&quot;&gt;{{Cita llibru |apellíu=Schulenberg |nome=T. S. |apellíu2=Stotz |nome2=D. F. |apellíu3=Lane |nome3=D. F. |apellíu4=O'Neill |nome4=J. P. |apellíu5=Parker |nome5=T. A., III |títulu=Birds of Peru |fechaaccesu=5 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=2008 |editorial=[[Princeton University Press]] |allugamientu=[[Princeton (Nueva Jersey)]] |isbn=978-0-7136-8673-9}}&lt;/ref&gt; Les ales y les plumes de la cola son apuntiaes.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;howell_webb1995&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;schulenberg_stotz_lane2008&quot;/&gt;

== Distribución ==
Reproducir n'América del Norte de mayu a xunetu ente los [[paralelu 40 Norte|paralelos 40]] y [[paralelu 50 Norte|50]] y migra a Suramérica pa pasar ellí los meses de payares a marzu ente los [[paralelu 8 Sur|paralelos 8]] y [[paralelu 32 Sur|32]].&lt;ref name=&quot;gavin1984&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Gavin |nome=Thomas A. |títulu=Broodedness in bobolinks |fecha=xineru de 1984 |publicación=[[The Auk]] |volume=101 |númberu=1 |páxines=179-181 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4086244 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El so área de reproducción inclúi pacionales abiertos y campos de segáu en gran parte del sur de Canadá y del norte d'Estaos Xuníos y abarca alredor de 3,8 millones de km².&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;&gt;{{Cita llibru |títulu=Apurras a la conocencia de la ecoloxía del Charrán y el so estáu actual na Provincia de Santa Fe, Arxentina. Temes de Naturaleza y Caltenimientu, Monografía d'Aves Arxentines N° 7 |url=http://www.avesargentinas.org.ar/files/0309-CHARLATAN.pdf |fechaaccesu=28 de payares de 2011 |añu=2010 |editor1=López-Lanús, Bernabé |editor2=Marín, Gustavo D. |editorial=[[Aves Arxentines|Aves Arxentines / Asociación Ornitolóxica de la Plata]] |allugamientu=Buenos Aires |isbn=978-987-26580-0-7}}&lt;/ref&gt; El charrán ta mayormente acutáu a una franxa d'unos 800 km dende [[Nueva Brunswick]] y [[Nueva Jersey]] central hasta [[Saskatchewan]] y [[Nebraska]]; escontra l'oeste y noroeste esisten poblaciones reproductives más pequeñes espardíes n'allugamientos bien desamoraos unes d'otres, con estenses árees de territorios ensin habitar en mediu.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; Estes aves vuelen a les güelgues de les vastes llanures de [[Bolivia]],&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;guardian&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/science/punctuated-equilibrium/2010/oct/11/6 |títulu=Mystery Bird: Bobolink, ''Dolichonyx oryzivorus'' |obra=Punctuated Equilibrium |editorial=[[The Guardian]] |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; el sudoeste de [[Brasil]], [[Paraguái]] y el norte d'[[Arxentina]] pa pasar ellí los meses de primavera y branu australes ente payares y marzu.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;blancu_lópez-lanús2008&quot;&gt;{{Cita llibru |títulu=Introducción de ''Ecoloxía non reproductiva y caltenimientu del Charrán (''Dolichonyx oryzivorus'') en nordés d'Arxentina'' |url=http://lac.wetlands.org/Publicaciones/tabid/396/mod/1570/articleType/ArticleView/articleId/2245/Default.aspx |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=español |añu=2008 |editor1=Blanco, D. Y. |editor2=López-Lanús, B. |editorial=Fundación Güelgues / Wetlands International |allugamientu=Buenos Aires |isbn=978-987-24710-0-2}}&lt;/ref&gt;

== Migración ==
[[Ficheru:Migration route bobolink.gif|thumb|left|Verde: [[temporada reproductiva]]; azul: fora de la dómina de reproducción; llinies puntiaes: llendes de la [[Migración de les aves|ruta migratoria]] típica. Nótese la [[área de distribución|distribución]] discontinua de les [[población biolóxica|poblaciones]] occidentales y l'esclusión de los estaos d'[[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]] y [[Texas]] y de la vasta mayoría de [[Méxicu]] de la ruta migratoria regular.]]

Anque los charranes viaxen grandes distancies, escasamente fueron vistos n'Europa; como asocede con munches otres aves naturales d'América del Norte, la gran mayoría d'estos avistamientos de divagantes producir nes [[islles britániques]].&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;guardian&quot;/&gt; [[Charles Darwin]] topó n'ochobre de 1835 un exemplar na [[Isla Santiago (Galápagos)|Isla Santiago]], nes [[Galápagos]], distante cuasi mil quilómetros de Suramérica continental.&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt;

Les sos rutes migratories son complexes, irregulares y non del tou bien conocíes.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Hamilton |nome=William J., III |títulu=Bobolink migratory pathways and their esperimental analysis under night skies |fecha=abril de 1962 |publicación=[[The Auk]] |volume=79 |númberu=2 |páxines=208-233 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4082523 |fechaaccesu=24 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Viaxa más de nueche, pero nun ye un migrador puramente nocherniegu: vuela parcialmente mientres el día tantu na seronda como en primavera.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; Usa'l [[campu magnético terrestre]] y el patrones estelares pa emponese.&lt;ref name=&quot;beason1987&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;&gt;{{cita web |url=http://nationalzoo.si.edu/SCBI/MigratoryBirds/Featured_Birds/default.cfm?bird=Bobolink |títulu=Smithsonian Migratory Bird Center: Bobolink |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |apellíu=Deinlein |nome=Mary |editorial=[[Institutu Smithsoniano]] | fecha=febreru de 1997 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La nubosidad podría interferir cola capacidá d'orientación d'estes aves.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; El charrán presenta la ruta migratoria más llarga de toles aves terrestres del continente americanu,&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;beason1987&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Beason |nome=Robert C. |títulu=Interaction of visual and non-visual cues during migratory orientation by the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=xunetu de 1987 |publicación=[[Journal of Ornithology]] |volume=128 |númberu=3 |páxines=317-324 |editorial=[[Springer-Verlag]] |url=http://www.springerlink.com/content/wlj2732j4020655t/ |fechaaccesu=24 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[vuelu de les aves|volando]] alredor de 20&amp;nbsp;000 km cada añu,&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; y constitúi l'únicu ictérido migrador [[neártico]] que llega hasta Arxentina.&lt;ref name=&quot;blancu_lópez-lanús2008&quot;/&gt; Comprobóse qu'una fema algamara siquier los nueve años d'edá, lo cual implicaba que les migraciones añales a lo llargo de la so vida equivalíen a cuatro vueltes y media a la tierra.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;

Tres la finalización del ciclu reproductivu a mediaos de xunetu, los charranes axúntense llocalmente nes cercaníes d'árees [[banzáu|banzaos]]as, onde camuden les sos plumes, y a principios d'agostu entamen la migración de seronda.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; El movimientu inicial ye aparentemente escontra'l sudeste, siquier pal gruesu de les poblaciones orientales, y de mediaos d'agostu a mediaos de setiembre grandes concentraciones son reparaes a lo llargo de la [[Mariña Este d'Estaos Xuníos|mariña este]] dende [[Nueva Jersey]] hasta [[Florida]].&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; Les observaciones de [[Clinton Hart Merriam|Clinton H. Merriam]] indiquen qu'apuerten a los arrozales de [[Carolina del Sur]] y [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] ente'l 15 y el 21 d'agostu y ellí permanecen delles selmanes ensin avanzar.&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt; Na so migración a Suramérica, les poblaciones occidentales aisllaes paeceríen desandar primeru les supuestes rutes de colonización que, según la mayoría de los ornitólogos, llevar al oeste d'América del Norte, volando en principiu escontra l'este, pa depués dirixise al sur.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; L'ausencia de avistamientos regulares en [[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]] y [[Texas]] suxure que la ruta más direuta pa eses poblaciones al traviés de [[Méxicu]] ye inorada.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;

[[Ficheru:Zizania aquatica 01.jpg|thumb|Arroz montés (''[[Zizania aquatica]]''), [[especie]] presente nos [[banzáu|banzaos]] nos que los charranes se [[gregariu|rexunten]] tres el fin de la [[temporada reproductiva]].]]

La ruta migratoria sigue dende'l [[sudeste d'Estaos Xuníos]] al traviés del [[mar Caribe|Caribe]] escontra Suramérica, con paraes en [[Cuba]] y [[Xamaica]].&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; En Cuba, [[Juan Gundlach|Juan C. Gundlach]] rexistró la so llegada en setiembre n'inmenses bandaes, que permanecíen solo mientres un curtiu periodu enantes de retomar el so viaxe al sur. Dende esa isla, [[Frank Chapman|Frank M. Chapman]] (1890) identifica tres rumbos distintos ente los que los charranes en migración pueden optar: siguiendo la mariña occidental cubana, cruciando a [[Cozumel]] y a la [[península de Yucatán]] y a lo llargo de la mariña [[Centroamérica|centroamericana]] en direición a [[Panamá]]; al este al traviés d'[[Haití]], [[República Dominicana]] y [[Puertu Ricu]] y dende ellí escontra'l sur al traviés de les [[Antilles Menores]]; o cruciando'l mar direutamente escontra Xamaica pa depués, nun solu vuelu sosteníu, algamar la mariña norte de Suramérica continental. Comparativamente pocos individuos paecen viaxar tan escontra l'este como pa travesar les Antilles Menores.&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt; Tamién Hamilton (1962) destacó que al este de Cuba y Xamaica los charranes volvíense cada vegada más escasos y [[Alexander Wetmore]] manifestó que yeren pocu comunes en [[Puertu Ricu]] mientres la migración.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; Sicasí, dellos exemplares fueron columbraos nes [[Bermudes]] no que paeciera ser un viaxe ensin escales dende les rexones costeres entendíes ente [[Virxinia]] y [[Nueva Escocia]] a Suramérica.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; Respectu de la procedencia de los individuos atopaos en Yucatán y Puertu Ricu, Hamilton (1962) suxure una interpretación alternativa, esto ye, qu'eses aves taríen volando direutamente al traviés del Caribe ensin partir del sudeste d'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; [[Philip Henry Gosse|Philip H. Gosse]] documentó l'apuerto n'ochobre de vastes cantidaes de charranes a Xamaica que permanecíen hasta empiezos de payares; otres observaciones indiquen que les aves quedar na islla per pocos díes.&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt; Aparentemente, la especie ye nómada nel so área de distribución suramericana y la migración al sur podría nun tar completa sinón hasta xineru.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;

Los charranes entamen la so migración al norte a empiezos d'abril, anque dellos individuos pueden quedase nos sos cuarteles ivernizos hasta mayu.&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt; Na temporada braniza austral de 2009-2010, constatóse que grandes cantidaes d'ellos atopábense entá nel este de la provincia de Santa Fe hasta siquier el 31 de marzu y, anque pa la segunda quincena d'abril cuasi la totalidá de les aves abandonara les arroceres de la rexón, rexistráronse dellos exemplares esvalixaos nuna arrocera'l 21 d'abril, la fecha más tardida de avistamiento de charranes na zona.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; Dende [[Colombia]] y [[Venezuela]], la mayoría sigue al traviés del mar Caribe escontra Florida,&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; anque otros crucien el [[golfu de Méxicu]] dende la península de Yucatán escontra [[Luisiana]] y [[Texas]].&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; Gosse rexistró'l so regresu a Xamaica n'abril, pero permanecíen ellí curtiu tiempu. Gundlach constató'l so apuerto a Cuba en mayu y detalló que se quedaben na islla per pocos díes. Otros ingresen a Estaos Xuníos dende [[Les Bahames]], onde tán namái de camín y apenes paran a folgar. 

La bayura d'alimentu nel sur d'Estaos Xuníos retrasa la llegada de dellos charranes a la so área reproductiva. En [[Gainesville (Florida)]], Chapman atopó individuos de dambos sexos en grandes cantidaes, alimentándose en campos d'[[avena]] tan tarde como'l 25 de mayu, y Merriam documentó la frecuente visita de les aves a los arrozales de Carolina de Sur y Georgia hasta'l 29 de mayu, fecha pa la cual la migración ta próxima a la so completitud y dellos charranes yá s'establecieron nos sos territorios de reproducción.&lt;ref name=&quot;chapman1890a&quot;/&gt; Nel estáu de Nueva York, por casu, los machos tornen a les árees reproductives a empiezos de mayu y les femes apuerten alredor d'una selmana dempués.&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1985&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Gavin |nome=Thomas A. |apellíu2=Bollinger |nome2=Eric K. |títulu=Multiple paternity in a territorial passerine: The bobolink |fecha=xunetu de 1985 |publicación=[[The Auk]] |volume=102 |númberu=3 |páxines=550-555 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4086649 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Gavin |nome2=Thomas A. |títulu=Patterns of extra-pair fertilizations in bobolinks |fecha=agostu de 1991 |publicación=Behavioral Ecology and Sociobiology |volume=29 |númberu=1 |páxines=1-7 |editorial=[[Springer-Verlag]] |url=http://www.springerlink.com/content/gj3v801j8200668r/ |fechaaccesu=23 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Hábitat ==
[[Ficheru:Scirpus californicus flowers 2005-03-24.jpg|thumb|left|Xuncos (''[[Schoenoplectus californicus]]''), [[especie]] común nel [[hábitat]] del charrán.]]

Los charranes viven en hábitats agrícoles de baxa intensidá granible, como henares y pasturas, mientres la temporada reproductiva. Coles mesmes, puede atopáse-yos en campos exuberantes en [[barbechu (tierra)|barbechu]] y [[prau|praos]] de camperes, herbales y flores monteses. Los niales son construyíos de cutiu nes árees de mayor densidá y altor vexetativu. Anque pequeños númberos pueden añerar en [[pacional]]es d'ente 2 y 4 hectárees, los campos de mayor estensión sofiten densidaes más altes de pareyes reproductives. Utilicen hábitats similares a lo llargo del so ciclu añal. Mientres la migración, los charranes ocupen campos en barbechu y terrenes agrícoles, según tamién banzaos costeros y d'agua duce. En Suramérica, puede topáse-yos en pacionales, banzaos, arrozales y granxes.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;

=== N'América del Norte ===
Nel este d'Estaos Xuníos, los campos de segáu constitúin un importante hábitat reproductivu pa la especie. La bayura de charranes en henares vieyos —d'ocho años o más— nun área estudiada en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] yera siquier un 67% mayor a la de cualesquier otru tipu d'hábitat na zona y cuatro veces cimera a la de les praderíes del [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]]. La cantidá de charranes aumentaba exponencialmente col tamañu de los henares y yera mayor naquellos campos con menor superficie cubierta por alfalfa.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1992&quot;/&gt; Respectu del efeutu que produz sobre les poblaciones la proximidá a les llendes de los pacionales nos qu'añera esta especie, un estudiu lleváu a cabu ente 1999 y 2000 nel norte d'[[Iowa]] atopó que la densidá de charranes yera menor cerca de los marxes de [[monte|montes]] que nes llendes d'árees agrícoles o na redoma de carreteres y qu'esistía una rellación positiva ente la densidá poblacional d'esta ave y la distancia a los trés tipos de llendes estudiaes.&lt;ref name=&quot;fletcher_koford2003&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Fletcher |nome=Robert J. Jr. |apellíu2=Koford |nome2=Rolf R. |títulu=Spatial responses of bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') near different types of edges in northern Iowa |fecha=xunetu de 2003 |publicación=[[The Auk]] |volume=120 |númberu=3 |páxines=799-810 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1642/0004-8038(2003)120%5B0799:SROBDO%5D2.0.CO%3B2 |fechaaccesu=22 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nun estudiu afayóse que los niales allugaos a menos de 50&amp;nbsp;m de montes y [[Sebe (barrera)|sebes]] [[planta maderiza|maderizos]] presentaben tases diaries de sobrevivencia más baxes qu'aquellos asitiaos a más de 100&amp;nbsp;m de dalgún tipu de llende de los pacionales nos qu'añeren. Los charranes tendíen a alloñar de los marxes de los montes al reanidar dempués de que'l so primer intentu de criar una niarada fracasara; esti patrón yera particularmente evidente ente les femes que construyíen el so primer nial dientro de los 50&amp;nbsp;m d'un monte o una sebe maderiza. Tamién evitaben nidificar na redoma de carreteres, a pesar de que les tases de sobrevivencia nun fueren menores nes cercaníes d'esi cantu d'hábitat. Sicasí, nun paecíen refugar les llendes axacentes a antiguos terrenes agrícoles y pasturas. La sobrevivencia de los pitucos nes proximidaes d'esos tipos de cantos de hábitats yera cimeru a la rexistrada cerca de los marxes maderizos y similar o superior a la correspondiente a los niales allugaos a 100&amp;nbsp;m o más de cualquier llende d'hábitat. Les respuestes de los charranes a los cantos de hábitats yeren inconsistentes y el [[ésitu reproductivu]] dependía del tipu de cantu d'hábitat consideráu.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin2004&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Gavin |nome2=Thomas A. |títulu=Responses of nesting bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') to habit edges |fecha=xunetu de 2004 |publicación=[[The Auk]] |volume=121 |númberu=3 |páxines=767-776 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1642/0004-8038(2004)121%5B0767:RONBDO%5D2.0.CO%3B2 |fechaaccesu=23 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== N'América del Sur ===
[[Ficheru:Typha domingensis 4.jpg|thumb|right|Totoras (''[[Typha domingensis]]''), [[especie]] común nel [[hábitat]] del charrán.]]

En Suramérica, les [[comunidá (bioloxía)|comunidaes]] d'[[hidrófita|hidrófites]] son les de mayor importancia como hábitat pal charrán y, polo xeneral, carauterizar pola presencia escluyente d'unes poques especies d'altu porte que determinen la fisonomía del llugar. Nel este de la [[provincia de Santa Fe]] (Arxentina), los sitios más ablayaos y inundables sofiten comunidaes trupes y d'altu porte —mayores a 1,5 m— que son apoderaes por xuncos (''[[Schoenoplectus californicus]]''), totoras (''[[Typha domingensis]]'') y huajós (''[[Thalia multiflora]]'') y que xeneralmente contienen numberoses especies acuátiques enraigonaes, como la saeta (''[[Sagittaria montevidensis]]''), o flotantes, como'l repollito de l'agua (''[[Pistia stratiotes]]''). Nos cantos de les comunidaes anteriores y en posiciones topográfiques llixeramente más elevaes atópense les comunidaes llocalmente denominaes «canutillares», compuestos de [[gramínea|gramínees]] de porte baxu y medianu como ''[[Leersia hexandra]]'' y ''[[Luziola peruviana]]'', o de canutillos de mayor porte como los del xéneru ''[[Echinochloa]]''; sicasí, comúnmente nun superen el metro d'altor. Una mención especial merecen los espadañales, comunidaes de hidrófitas nes que se destacar la especie ''[[Zizaniopsis villanensis]]'' —[[endemismu|reinal]] d'Arxentina—, d'importancia menor na rexón pola so escasa distribución pero d'alta relevancia pal charrán, qu'emplega estes comunidaes como dormideros. Hai de solliñar qu'esa espadaña pertenez a la [[tribu (bioloxía)|tribu]] [[Oryzeae]] —la mesma del arroz— y que los cultivos d'esti granu bien podríen representar un ambiente sustituto de los espadañales [[autóctonu|autóctonos]] d'aquella especie; los datos históricos, de principios del sieglu XX, de miles d'individuos na zona fueron previos al advenimiento de los cultivos d'arroz na rexón.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; En Bolivia, afayáronse dormideros en güelgues apoderaes por xuncos (''[[Schoenoplectus californicus]]'') y papiros (''[[Cyperus papyrus]]''), una [[especie introducida]].&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Renfrew |nome=Rosalind B. |apellíu2=Saavedra |nome2=Ana María |títulu=Ecology and conservation of bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') in rice production regions of Bolivia |fecha=2007 |publicación=Ornitoloxía Neotropical |volume=18 |número= |páxina=61-73 |editorial=[[Sociedá d'Ornitoloxía Neotropical]] |url=http://www.vtecostudies.org/PDF/Renfrew_ON_07.pdf |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Una de les formaciones herbales de mayor importancia rexonal nel este de Santa Fe ye'l pajonal, apoderáu pola paya de techar (''[[Panicum prionitis]]''), una gramínea d'altu porte que cubre estenses árees del este santafesino. Los pajonales ocupen una posición entemedia nel gradiente topográficu y tán parcialmente anubiertos na estación húmeda.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;

[[Ficheru:Sagittaria montevidensis (aka).jpg|thumb|left|Saeta (''[[Sagittaria montevidensis]]''), [[especie]] común nel [[hábitat]] del charrán.]]

Les comunidaes restantes son d'importancia marxinal pal charrán y allúguense en posiciones de mayor altor; los árboles y parrotales constitúin los sos elementos prevalentes. Les formaciones maderices dominantes integrar con montes [[xerófitos]] compuestos por árboles de maderes dures y semiduras de xamasca [[caducifoliu]]. Ente otres especies presentes nos montes pueden mentase'l algarrobo negru (''[[Prosopis nigra]]'' [[variedá (bioloxía)|var.]] ''ragonesei''), el espinillo (''[[Acacia caven]]'') y el quebracho coloráu chaqueño (''[[Schinopsis balansae]]''). Nos cantos de diches formaciones, crez con frecuencia la caña negra (''[[Sesbania virgata]]''), un parrotal utilizáu como percha pol charrán.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;

Los charranes afáense fácilmente a los cambeos na distribución de los recursos alimenticios. En [[Trinidad (Bolivia)]], visitaben plantíos d'arroz nel so primer añu de producción no que fuera una área montiega baltada l'añu anterior, lo que suxure que la especie ye altamente móvil y sensible a los cambeos nel usu de la tierra. Inversamente, n'otres rexones desparecían cuando los cultivos d'arroz yeren reemplazaos polos de soya. La especie paez caltener árees alcontraes de distribución tradicionales en zones que producieron arroz de manera consistente, pero abandona rexones nes qu'otros cultivos tomaron el llugar de los arrozales. Magar se repararon individuos alimentándose d'inseutos en campos de soya nesi estudiu, nun se topó nengún en sojales allugaos en zones ensin producción arrocera; ye probable que los charranes aliméntense secundariamente d'inseutos en cultivos de soya —téngase en cuenta que se trata d'una especie principalmente granívora fuera de la [[temporada reproductiva]]— solo en rexones con arrozales y cuando los inseutos son llocalmente abondosos.&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt;

== Comportamientu ==
[[Ficheru:Agelasticus cyanopus -Argentina-8.jpg|thumb|right|En [[Suramérica]], los charranes de cutiu s'[[gregariu|acomuñen]] con otros [[Icteridae|ictéridos]] como'l varillero negru (''[[Agelasticus cyanopus]]'').]]

Contrariu a lo qu'asocede mientres la temporada reproductiva n'Estaos Xuníos y Canadá, onde los charranes distribúyense más uniformemente, en Suramérica pernoctan en dormideros de decenes de miles d'exemplares en sitios anubiertos y inclusive nes arroceres. La denominación de «charrán» deriva xustamente de la sonadiella que producen los cantares simultáneos de millares d'individuos. Les [[bandada|bandaes]] suelen ser tan numberoses que por momentos ennegrecen el cielu, convirtiéndose, por cuenta de los sos movimientos alternadamente espiralados y n'ensame, nun llamativu espectáculu.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;

Fora de la temporada reproductiva, los charranes son de cutiu reparaos xunto a otres especies de ictéridos. Esisten rexistros de charranes en compañía de varilleros negros (''[[Agelasticus cyanopus]]''), varilleros congos (''[[Chrysomus ruficapillus]]''), pechu mariellos mozos (''[[Pseudoleistes virescens]]'') ya inclusive ictéridos que típicamente nun habiten en banzaos como'l tordu músicu (''[[Agelaioides badius]]'') y el pechu coloráu (''[[Sturnella superciliaris]]'').&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt; Los charranes nun s'alloñar de los sos sitios de forrajeo —cultivos d'arroz o pacionales y bañaos— ante la presencia d'[[aves de presa]], sinón qu'a cencielles baxen de la parte alta de la vexetación hasta cuasi sumir al güeyu del observador.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;

=== Vocalizaciones ===
[[Ficheru:Bubbling Bob the Bobolink.jpg|thumb|left|Ilustración d'un [[machu]] en [[vuelu de les aves|vuelo]].]]

El so [[vocalización de les aves|llamáu]], de cutiu emitíu en vuelu, describióse como un melódicu ''pink'',&lt;ref name=&quot;enature&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.enature.com/fieldguides/detail.asp?recNum=BD0328 |títulu=Bobolink ''Dolichonyx oryzivorus'' |editorial=eNature |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; como un ''inkh'' nasal,&lt;ref name=&quot;howell_webb1995&quot;/&gt; o como un ''fink'' ascendente y jadeante.&lt;ref name=&quot;schulenberg_stotz_lane2008&quot;/&gt; Tamién profier un rillo secu.&lt;ref name=&quot;howell_webb1995&quot;/&gt; El so cantar, metálica y burbujeante, ye un ''b'bob-o-lii'ink'' aflautado y vagamente [[onomatopeya|onomatopéyicu]], que derivó nel [[nome vulgar]] de la especie n'inglés: ''bobolink''.&lt;ref name=&quot;enature&quot;/&gt;

Mientres la temporada reproductiva, los charranes machos emiten dos tipos de cantares básicos. El cantar alfa entiende unes notes introductories particulares siguíes por una serie de notes interiores y finalmente una secuencia de notes garllaes. El cantar beta presenta les sos propies notes introductories darréu asocedíes por una serie de notes garllaes.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991a&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Capp |nome=Michael S. |apellíu2=Searcy |nome2=William A. |títulu=An esperimental study of song type function in the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') |url=http://www.springerlink.com/content/b767560608857568/ |fechaaccesu=9 d'agostu de 2011 |idioma=inglés |fecha=marzu de 1991 |publicación=Behavioral Ecology and Sociobiology |volume=28 |númberu=3 |páxines=179-186 |editorial=[[Springer-Verlag]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Capp |nome=Michael S. |títulu=Tests of the function of the song repertoire in bobolinks |fecha=mayu de 1992 |publicación=[[The Condor]] |volume=94 |númberu=2 |páxines=468-479 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1369219 |fechaaccesu=20 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Solo'l 10% de les vocalizaciones articulaes polos machos son canciones alfa o beta completes, ente que el 87% son fragmentos de cantares y el restante 3%, cantares compuestos, que consten d'un cantar completu d'unu de los dos tipos a la que se-y amiesten cantares completos o estazaes emitíes de manera continua.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991a&quot;/&gt; Ente que el cantar alfa completa dura aproximao 7 segundos y la beta algama los 4,5, les compuestes pueden superar los 20 segundos.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991a&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt; Por cuenta de que el repertoriu de los charranes inclúi solu dos cantares y tolos machos canten una versión de caúna, la posibilidá de que l'amplitú de los sos repertorios constituya una señal de la so calidá queda escluyida.&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt;

Nun s'atopó evidencia d'una función intersexual pa un cantar y una intrasexual pa la otra. El [[etoloxía|comportamientu]] vocal de los machos territoriales enantes de la llegada de les femes a les árees de reproducción nun difier significativamente del correspondiente al periodu posterior al apuerto de les mesmes; nun ye que cada tipu de cantar seya más o menos usáu en determináu contestu.&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt; Los machos territoriales amonten la cantidá de cantares de dambos tipos tantu en presencia de femes como d'otros machos enxaulaos, en comparanza a lo qu'asocede frente a xaules vacíes de [[grupu de control|control]], y reaccionen a la presencia d'individuos del so mesmu sexu aumentando la proporción de cantares estazaos y menguando la de cantares compuestos. Coles mesmes, inclúin menos notes por cantar y emiten una mayor proporción de cantares que consistan solo nes notes introductories en presencia d'estos.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991a&quot;/&gt; Nun esperimentu nel que se dispunxo machos enxaulaos nos territorios de charranes d'esi mesmu sexu en presentaciones de quince minutos, alredor de la metá atacó al intrusu ente que la otra metá nun lo fixo; constatóse que'l cantar proferíu pol agresor enantes d'un ataque contenía menos notes que'l promediu de los cantares de los machos non atacantes mientres el periodu d'observación.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991b&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Capp |nome=Michael S. |apellíu2=Searcy |nome2=William A. |títulu=Acoustical communication of aggressive intentions by territorial male bobolinks |fecha=1991 |publicación=Behavioral Ecology |volume=2 |númberu=4 |páxines=319-326 |editorial=International Society for Behavioral Ecology |url=http://beheco.oxfordjournals.org/content/2/4/319.short |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A última hora, la respuesta vocal de los machos territoriales a intrusos del so propiu sexu nun ye más que cantar secuencies curties y simples de cualesquier de los dos tipos de cantares.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991a&quot;/&gt; Respuenden a la presencia de femes con un comportamientu vocal más versátil o complexu, ente que paecen codificar l'agresión escontra los sos rivales en cantares curtios, menos complexes y altamente repetitives.&lt;ref name=&quot;ammer_capp1999&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Ammer |nome=Frank K. |apellíu2=Capp |nome2=Michael S. |títulu=Song versatility and social context in the bobolink |fecha=agostu de 1999 |publicación=[[The Condor]] |volume=101 |númberu=3 |páxines=686-688 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1370202 |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus1.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una planta.]]

Les reacciones agresives per parte de los machos territoriales son igualmente fuerte ante ambos tipos de cantares, lo que sofita la teoría de qu'estes nun tienen funciones específiques; frente a la reproducción de los dos tipos de cantares, los machos averar a los grabadores a una distancia media de pocu menos de 14 m a lo llargo del periodu d'observación y a una distancia mínima de 7,4 m. Coles mesmes, los machos nun alterien la frecuencia cola que pasen d'un tipu de cantar al otru cuando se-yos presenten otros machos enxaulaos, femes enxaulaes o xaules vacíes y tampoco lo faen nel periodu posterior a la llegada de les femes respeuto del periodu previu; poro, ye probable que'l cambéu ente unu y otru tipu de cantar nun reflexe motivación dalguna, nin agresiva nin sexual.&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt;

Una respuesta vocal común per parte de los machos de distintes especies paseriformes a la reproducción de cantares grabaos de conxéneres del so mesmu sexu consiste en que'l machu acoplar al cantar reproducíu. Si los cantares son utilizaes na defensa del territoriu, esti acoplamientu al cantar emitíu pol intrusu podría funcionar como una señal agresiva empobinada a un individuu en particular en circunstancies naturales. Los charranes machos territoriales nun amuesen un enclín a acoplase a los cantares grabaos, sinón que pela cueta tienden a responder col cantar alternativu. Puesto que se trata d'una especie con un repertoriu de solu dos cantares, esa reacción podría ser funcionalmente idéntica al acoplamientu al cantar grabáu o articulada pol intrusu n'otres especies.&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt;

=== Alimentación ===
[[Ficheru:Pusteblume im Detail.JPG|thumb|left|[[Grana|Granes]] de diente de lleón (''[[Taraxacum officinale]]''), importante fonte d'alimentu mientres la [[temporada reproductiva]].]]

El charrán aliméntase de [[grana|granes]], [[Cariópside|granos]], [[inseutu|inseutos]] y [[araña|arañes]],&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; y puede representar un problema nos plantíos d'[[arroz]].&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; Ente mayu y setiembre, los inseutos entienden el 57,1% de la so dieta, siendo'l 42,9% restante materia vexetal. Los guxanos, los saltapraos y los escarabayos son los principales componentes del so ingesta mientres el branu boreal.&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; Ente que los inseutos constitúin la mayor parte de la so alimentación nel so área de reproducción, estos son sustituyíos polos granos de cultivu mientres migra al sur.&lt;ref name=&quot;nature&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.nature.org/newsfeatures/specialfeatures/animals/birds/bobolink.xml |títulu=Grassland Birds: Bobolink |editorial=[[The Nature Conservancy]] |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; A pesar de la so dieta principalmente insectívora mientres la temporada reproductiva pero d'acordies col so reemplazu polos granos yá na so migración, de 215 especies [[neotropical]]es migratories, el charrán atopar ente les menos de diez que causen un dañu significativu a los cultivos sobre amplies árees xeográfiques n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;rodenhouse_best_o'connor1992&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rodenhouse |nome=Nicholas L. |apellíu2=Best |nome2=Louis B. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |apellíu4=Bollinger |nome4=Eric K. |títulu=Effects of temperate agriculture on neotropical migrant landbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_280_295.pdf |fechaaccesu=4 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=21-25 de setiembre de 1992 |publicación=Xeneral Technical Report RM-229 |páxines=280-295 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura d'Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal d'Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Coloráu)]] }}&lt;/ref&gt; Prefier los granos d'arroz verde a los yá maduros.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; Per otru llau, nos sos cuarteles ivernizos tamién consume [[chinche]]s, [[isoca|isoques]] y otros inseutos en plantíos de [[soya]], [[xirasol]] y [[sorgu]].&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;

N'Arxentina, aliméntase fundamentalmente de granes de camperes.&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt; Consume semientes de gramínees presentes nes arroceres y consideraes [[maleza|maleces]] polos productores d'arroz. Les granes del gramillón o campera de bañáu (''[[Echinochloa polystachya]]''), una gramínea abondosa en paisaxes anubiertos, representen una importante fonte d'alimentu pal charrán en Suramérica; sicasí, les praderíes pures» d'esta planta podríen nun ser el meyor hábitat pa la so alimentación pola falta d'estructures vexetales firmes que sostengan a les aves evitando qu'estes cayan a l'agua, pero, en combinación con otres especies como la escoba dura (''[[Vernonia incana]]'') y les onagras (''[[Oenothera]]'' sp.), sobre les cualos pósense los charranes p'algamar les semientes de gramillón, l'hábitat ye aparente y la so ufierta en periodu d'hinchente, ilimitada.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; Otres especies que les sos granes inxer el charrán en Suramérica inclúin ''[[Brachiaria]]'' sp.,&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; ''[[Echinochloa crus-galli]]'',&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; ''[[Leptochloa filiformis]]'',&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; ''[[Leptochloa virgata]]'',&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; ''[[Paspalum intermedium]]'',&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt; ''[[Paspalum urvillei]]'',&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt; ''[[Paspalum virgatum]]'',&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; ''[[Schoenoplectus californicus]]'',&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt; ''[[Sorghum arundinaceum]]''&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; y ''[[Sorghum halepense]]''.&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt; Los dientes de lleón (''[[Taraxacum officinale]]'') constituyíen la principal fonte de semientes consumíes polos machos adultos en mayu nel sudeste d'[[Oregón]],&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1978&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Wittenberger |nome=James F. |títulu=The breeding biology of an isolated bobolink population in Oregon |fecha=iviernu de 1978 |publicación=[[The Condor]] |volume=80 |númberu=4 |páxines=355-371 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1367186 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; onde infrecuentemente comíen [[vierme cortador|viermes cortadores]] y otros inseutos. Otres plantes de que les sos granes alimentar en xunu nesi estáu son ''[[Achillea millefolium]]'', ''[[Cirsium arvense]]'', ''[[Malva moschata]]'', ''[[Potentilla glometrata]]'', ''[[Rumex crispus]]'' y ''[[Thermopsis montana]]''.&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt;

La so manera de procurase l'alimentu consiste n'algamar les semientes arquiando les [[espiga|espigues]] col so propiu pesu y/o utilizando talayes al mesmu altor de les granes ente'l pacional. Escuerren a los [[artrópodu|artrópodos]] per debaxo y ente les fueyes, por casu de xirasol o de soya, percorriendo mayormente la parte media de los cultivos.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; Magar s'alimenta típicamente [[Diurnalidad|mientres el día]], reparóse-y faelo en nueches clares n'arrozales cuando intenta almacenar reserves de grasa pal so viaxe al traviés del mar.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;

=== Reproducción ===
[[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus Dobak.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre'l suelu.]]

La mayoría de los machos llega a les árees de reproducción n'América del Norte y llueu establez los sos territorios ente mediaos y fines de mayu; les femes apuerten a fines de mayu y empiezos de xunu.&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Van Damme |nome=Linda M. |títulu=Status of the bobolink in British Columbia |fecha=marzu de 1999 |publicación=Wildlife Working Report |númberu=WR-93 |páxines=1-11 |editorial=Ministry of Environment, Lands and Parks of British Columbia, Wildlife Branch |allugamientu= [[Victoria (Columbia Británica)]] |url=http://www.env.gov.bc.ca/wld/documents/statusrpts/wr93.pdf |fechaaccesu=30 d'avientu de 2011 |idioma=inglés |ISBN=0-7726-3845-4}}&lt;/ref&gt; Nel sudeste d'Oregón, les femes escueyen compañeru ente aproximao'l 20 de mayu y el 10 de xunu y los niales alluguen pitucos dende alredor del 11 de xunu hasta'l 7 de xunetu.&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt; Esta especie cría de normal una sola niarada per añu,&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1985&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Wittenberger |nome=James F. |títulu=Feeding of secondary nestlings by polygynous male bobolinks in Oregon |url=http://www.jstor.org/stable/4161356 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2011 |idioma=inglés |fecha=setiembre de 1980 |publicación=[[The Wilson Bulletin]] |volume=92 |númberu=3 |páxines=330-340 |editorial=[[Wilson Ornithological Society]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;usgs&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.mbr-pwrc.usgs.gov/id/framlst/i4940id.html |títulu=Bobolink ''Dolichonyx oryzivorus'' |editorial=[[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos]] |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; anque les femes pueden volver añerar si'l so primer intentu de criar una niarada fracasa.&lt;ref name=&quot;gavin1984&quot;/&gt; Dacuando, ye víctima del [[parasitismu de puesta]] per parte del tordu cabecicafé (''[[Molothrus ater]]''), un ictérido que la so [[Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|reproducción]] riqui [[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|la puesta de los sos güevos nos niales d'otres aves]].&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.npwrc.usgs.gov/resource/literatr/grasbird/bhco/cowbird.htm#range |títulu=Brown-headed cowbirds in grasslands: Their habitats, hosts, and response to management |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |fecha=3 d'agostu de 2006, fecha d'últimu cambéu cuando la páxina foi consultada |editorial=[[Departamentu d'Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos|Serviciu Xeolóxicu]], ''Northern Prairie Wildlife Research Center'' |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;friedmann_kiff_rothstein1977&quot;/&gt; Nun estudiu en henares de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] nel que se siguió la evolución de 33 niales de charrán, cada pareya produció un promediu de tan solo 0,3 pitucos que llograren abandonar el nial; ente que el 85% de los niales resultó improductivu por cuenta de les práutiques agrícoles, otru 9% dir por causa de la depredación.&lt;ref name=&quot;rodenhouse_best_o'connor1992&quot;/&gt;

==== Filopatría ====
[[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus HS.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre un tueru.]]

Los charranes —especialmente los machos— demuestren conductes [[filopatría|filopátricas]], esto ye, tienden a tornar a les mesmes árees de reproducción añu tres d'añu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1988&quot;/&gt; Sicasí, l'ésitu na crianza de los pitucos nuna determinada temporada inflúi na eleición del sitiu reproductivu del añu siguiente en dambos sexos.&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1988&quot;/&gt; Les femes que les sos críes nun sobrevivieren en ciertu llugar nun son gustantes a volver ellí.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt; De manera similar, esiste evidencia qu'indica que, ente los machos de que los sos niales llogra independizase siquier un pitucu, aquellos que tornen a les mesmes árees a apariase suelen tener un ésitu reproductivu sensiblemente cimeru l'añu anterior que los que nun lo faen. Nos territorios de los machos fieles a los sitios de procreación, constrúyense más niales, deposítense más güevos, eclosiona un mayor númberu d'estos y más pitucos llogren abandonar el nial que nos dominios d'aquellos que nun vuelven n'años subsecuentes. Coles mesmes, pa les femes filopátricas ye mayor el númberu de güevos que eclosiona y de pitucos qu'abandona'l nial tantu en términos absolutos como por güevu depositáu, en comparanza a les femes que nun tornen.&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1988&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Gavin |nome=Thomas A. |apellíu2=Bollinger |nome2=Eric K. |títulu=Reproductive correlates of breeding-site fidelity in bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=febreru de 1988 |publicación=[[Ecology]] |volume=69 |númberu=1 |páxines=96-103 |editorial=[[Ecological Society of America]] |url=http://www.jstor.org/stable/1943164 |fechaaccesu=16 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Bobolink, Mer Bleue.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

Los charranes en sitios reproductivos bonos llogren criar hasta la so independencia a una cantidá significativamente cimera de pitucos y amuesen un enclín considerablemente mayor a la filopatría que los qu'añeren en sitios reproductivos probes. Ente que el reproductores esitosos —aquellos que llograron criar satisfactoriamente siquier a unu de los sos pitucos l'añu previu— exhiben la mesma propensión a volver a sitios reproductivos de cualquier calidá, los reproductores non esitosos en sitios favorables son más de tres veces más gustantes a tornar qu'aquellos en sitios menos aparentes. La tasa de torna nun difier ente les aves que tuvieren ésitu na cría de los sos pequeños y les que non en sitios fecundos, pero nos de baxa calidá aquelles que nun llograron dexar descendencia son muncho menos propenses a volver que les que sí lo llograron. Los charranes que tornen a los sitios probes a pesar de nun consiguir criar a los sos pitucos l'añu anterior tienden a establecese nun llugar más alloñáu del qu'escoyeron la temporada previa respectu del qu'escueyen el reproductores esitosos; esto oldea colo asocedío en sitios d'alta calidá, nos que la distribución de los individuos filopátricos nun difier según la suerte que corrieren les sos niaraes l'añu anterior. Les femes —non asina los machos— que se reproducieron nun determináu sitiu n'unu o más años previos son más propenses a volver qu'aquelles qu'añeren ellí per primer vegada. Les aves que los sos niales son destruyíos pola collecha del segáu amuesen una tasa de torna similar a la de los reproductores non esitosos por causes naturales. El patrones de comportamientu filopátrico nel charrán son primordialmente resultancia d'eleiciones basaes na esperiencia y nun constitúin un pixín reflexu de los patrones de mortalidá.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1989&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Gavin |nome2=Thomas A. |títulu=The effects of site quality on breeding-site fidelity in bobolinks |fecha=ochobre de 1989 |publicación=[[The Auk]] |volume=106 |númberu=4 |páxines=584-594 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4087663 |fechaaccesu=22 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

==== Territoriu y cortexu ====
[[Ficheru:Bobolink (female) (5005682834).jpg|thumb|left|[[Fema]] posada sobre la yerba.]]

Nel noroeste de [[Pennsylvania]], los machos lleguen a les árees de reproducción a fines d'abril o a principios de mayu. Dellos díes dempués del so apuerto y primero que lleguen les femes, los machos empiecen a establecer los sos [[territoriu (animal)|territorios]]. Les femes apuerten aproximao ente siete y diez díes dempués que los machos.&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt; La propiedá territorial ta xeneralmente bien establecida pa la segunda selmana tres la llegada d'aquellos.&lt;ref name=&quot;capp_searcy1991a&quot;/&gt; Los territorios tienen una estensión d'ente 0,5 y 1,25 hectárees.&lt;ref name=&quot;capp1992&quot;/&gt;

El machu [[cortexu|cortexa]] a la fema nuna postura tamién adoptada por otros ictéridos: la cabeza baxa, les plumes del pescuezu enchíes, la cola esplegada y les ales narquiaes escontra baxo, exhibiendo los bultables llurdios blancos nos sos costazos.&lt;ref name=&quot;enature&quot;/&gt; Les exhibiciones en vuelu de los charranes machos consisten nuna serie de rápidos batimientos de les ales entrepolaos con curtios planeos a altores variables ente los 2 y los 40 m sobre los sos territorios. Les batimientos alares son más rápidos que nel vuelu ordinariu. Cada exhibición puede durar d'unos pocos segundos a alredor d'un minutu. Mientres el periodu de cortexu, los machos pasen aproximao'l 10% del día exhibiéndose nel aire. La duración estes exhibiciones energéticamente costoses ta positivamente rellacionada cola condición física de los machos y cola cantidá de pitucos que van llograr criar exitosamente.&lt;ref name=&quot;mather_robertson1992&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Mather |nome=Monica H. |apellíu2=Robertson |nome2=Raleigh J. |títulu=Honest advertisement in flight displays of bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=ochobre de 1992 |publicación=[[The Auk]] |volume=109 |númberu=4 |páxines=869-873 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4088161 |fechaaccesu=27 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

==== Polixinia ====
[[Ficheru:Male Bobolink in Full Breeding Plummage at Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

Los machos son con frecuencia [[polixinia|poligínicos]],&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt; con hasta cuatro femes añerando simultáneamente nos sos territorios.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1985&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt; En distintes poblaciones, determináronse porcentaxes del 25%&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt; y del 55% de machos poligínicos.&lt;ref name=&quot;moskwik_o'connell2006&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Moskwik |nome=Matthew P. |apellíu2=O'Connell |nome2=Margaret A. |títulu=Male and female reproductive strategies in the polygynous bobolink |fecha=2006 |publicación=Norwest Science |volume=80 |númberu=2 |páxines=108-115 |editorial=Norwest Scientific Association |url=http://www.vetmed.wsu.edu/org_NWS/NWSci%20journal%20articles/2006%20files/Issue%202/04%20Moskwik%20and%20O'Connell.pdf |fechaaccesu=22 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esti tipu d'axugamientu ye socesivu, non simultáneu: un machu nunca adquier una segunda fema dientro de los trés díes de consiguir la primera.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

Ye probable que los machos con más d'una compañera sían mayores y más esperimentaos y que, poro, puedan reclamar meyores territorios.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; Dientro del ''[[Malheur National Wildlife Refuge]]'', nel sudeste d'Oregón, constatóse que la área que paecía constituyir l'hábitat más apropiáu por que los charranes estableciérense contenía los espacios ocupaos cada primavera en primer llugar tantu por machos como por femes, los territorios más pequeños en promediu, la mayor frecuencia d'axugamientos poligínicos y la menor proporción de machos ensin pareya.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt; Sicasí, nel valle del [[ríu Pend Oreille]], nel estremu nordeste de [[Washington (estáu)|Washington]], atopóse que yeren los territorios de los machos monógamos los que, anque daqué más pequeños, presentaben la mayor densidá de guxanos y la cubierta herbal más alta.&lt;ref name=&quot;moskwik_o'connell2006&quot;/&gt;

[[Ficheru:New Bobolink Series from Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

Les femes aportaron a esa área d'estudiu en tres folaes con una superposición mínima ente elles. Les primeres en llegar escoyíen los territorios pequeños y establecíen venceyos de [[monogamia]] colos sos compañeros: anque predeciblemente los primeros machos en consiguir pareya ostentaben los territorios de mayor calidá, reparóse qu'estos territorios correspondíen a machos monógamos, lo cual oldea cola teoría que sostién que los primeros territorios ocupaos poles femes, por ser más favorables, tendríen de pertenecer a eventuales machos poligínicos. Les qu'aportaben depués escoyíen los territorios restantes, más estensos, y la mayoría d'elles convertíase nes compañeres primaries de dalgún machu poligínico. Les que llegaben d'últimes empareyábense poligínicamente nesos grandes territorios y aportaben les compañeres secundaries de los propietarios de diches parceles. El tardíu y, na so mayoría, monógamu establecimientu de les femes en territorios próximos a trupes arbolees d'álamos balsámicos de California (''[[Populus trichocarpa]]'') deber a que les estensiones cubiertes por árboles inhiben la nidificación del charrán. Ente que les femes monógames llograben criar una mayor cantidá de pitucos hasta qu'abandonaren el nial, ente los machos esto dábase nos poligínicos.&lt;ref name=&quot;moskwik_o'connell2006&quot;/&gt;

Los machos poligínicos dediquen la mayor parte del so tiempu y atención a la primer compañera que consiguieren na temporada y a los sos pitucos, asistiendo na alimentación y la defensa de los pequeños nos niales d'otres femes solo cuando'l tiempu y los recursos dexar.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; Según estudios llevaos a cabu por Martin en [[Wisconsin]], los machos poligínicos alimenten cuasi puramente a los pitucos primarios —esto ye, aquellos de la so primer compañera— y solo escasamente apurren alimentu a los secundarios.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt; Consecuentemente, la descendencia de les femes secundaries ta más espuesta a la [[desnutrición]] y puede esperimentar una [[tasa de mortalidá]] más elevada.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt; Per otru llau, nel sudeste d'Oregón, Wittenberger atopó que los machos poligínicos suministraben regularmente tantu los niales primarios como los secundarios.&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;

===== Adautaciones de les femes secundaries =====
[[Ficheru:Bobolink at Lake Woodruff (Dolichonyx oryzivorus) - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

Les femes secundaries desenvolvieron diverses [[adautación biolóxica|adautaciones]] pa faer frente a l'amenorgada asistencia del machu nos sos niales. Por empezar, les sos puestes son menos numberoses que la de la principal. El fechu de que la incubación empiece tres la puesta del penúltimu güevu asegura una eclosión asincrónica de los mesmos; en tiempos d'escasez de comida, el pitucu qu'haya eclosionado más tarde puede pasar fame y ser aniquiláu pa evitar poner en riesgu la niarada entera. Coles mesmes, les femes secundaries amuesen un mayor enclín a sacar provechu de los inseutos que topen nes cercaníes del nial, dientro de los 60 m d'este, y son menos selectives en cuanto al alimentu. L'asistencia parcial del machu en casos nos que les niaraes secundaries son escepcionalmente numberoses tamién ye importante, contribuyendo a optimizar el desempeñu reproductivu de les aves empareyaes poligínicamente.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

====== Niaraes amenorgaes ======
Una combinación de tres factores contribúi potencialmente a que les puestes de les femes secundaries sían de menor tamañu. Unu d'ellos ye la so edá fisiolóxica. Les primeres en llegar a les árees de reproducción —y, poro, les que se converten nes compañeres principales de los machos poligínicos— tienen siquier 2 años d'edá. Un estudiu que siguió a 7 femes nacíes el mesmu añu demostró que na so primer apaición como exemplares [[maduror sexual|sexualmente maduros]] estes tardaron ente 1,5 y 2 selmanes más que les aves de 2 años o mayores n'algamar les árees de reproducción y, arriendes d'ello, les 7 convertir en compañeres secundaries de dalgún machu. Esiste evidencia de que'l númberu de güevos depositaos aumenta cola edá: eses mesmes 7 femes punxeron un promediu de 3,8 güevos nel so primer añu, 5,6 güevos nel segundu, 5,7 güevos nel terceru y 5,9 güevos nel cuartu. A última hora, les femes de mayor edá tienden a ser les compañeres principales de los machos y a tener niaraes más numberoses que les moces, que adquieren un estatus secundariu por cuenta del so tardíu apuerto a les árees de reproducción. Ye probable qu'una puesta amenorgada apangue'l estrés en femes inespertes nel cuidu de los pitucos.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

[[Ficheru:Bobolink at Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland (1).jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

La renidificación ye'l segundu factor que taría arreyáu nel menor tamañu de les niaraes secundaries. Cuando'l nial d'una fema ye destruyíu, n'ocasiones esta permanez na zona pa construyir unu nuevu. La segunda puesta siempres ye unu o dos güevos más pequeña que la orixinal. Nestos casos, xeneralmente empareyar con un machu nuna rellación secundaria. Cada añu, dempués de les colleches tempranes de l'alfalfa, un ciertu númberu de femes con [[placa d'incubación|plaques d'incubación]] bien desenvueltes y [[vasu sanguineu|vascularizadas]] —evidencia d'una puesta recién— apaez nos praos cercanos pa volver añerar.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

A lo último, esiste la posibilidá d'una adautación psicolóxica de les femes con al respeutive de la so estatus. Anque les compañeres d'un mesmu charrán nun amuesen un comportamientu d'abierta animosidad ente elles —como sí lo faen [[Territorialismo de Agelaius phoeniceus#Agresividá intrasexual femenina|les de tordu sarxentu]] (''[[Agelaius phoeniceus]]'') y tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'')—, les femes principales dacuando exhiben conductes agresives escontra les secundaries, faciendo qu'estes posiblemente tomen conciencia de la so condición enantes de la puesta de los güevos. Femes que depositaron siete güevos como compañeres primaries de dalgún machu nuna o dos temporaes anteriores pueden amenorgar les sos niaraes a cinco o seis n'otru añu tres la desapaición de los sos compañeros —a pesar de ser les femes primaries d'estos tamién nesti últimu añu—, y nesi casu pueden apariase depués con otros machos y aun así nun recibir ayuda nel cuidu de los pitucos; na temporada siguiente, nuevamente como femes principales y cola presencia de los sos compañeros dempués del periodu de [[cópula]], pueden volver poner siete güevos. Estes observaciones suxuren qu'un estímulu deriváu de ciertes [[rellaciones intraespecíficas]] —o bien, de la falta de delles interacciones— podría influyir na cantidá de güevos depositaos, lo cual constituyiría una importante adautación pos estes femes encararíen quiciabes grandes dificultaes si tuvieren de criar a siete polluelos ensin l'asistencia d'un machu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

====== Eclosión asincrónica ======
[[Ficheru:Bobolink at Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

Esiste considerable evidencia de que la eclosión asincrónica o la matanza selectiva de parte de la niarada en favor del restu de la mesma son comunes en delles especies poligínicas, tales como'l tordu tricolor (''[[Agelaius tricolor]]''), el chivirín pantanero (''[[Cistothorus palustris]]''), el tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') y el tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt; Nel charrán, la incubación empieza tres la puesta del penúltimu güevu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1985&quot;/&gt; Esto resulta nuna eclosión asincrónica de los pitucos, lo qu'implica qu'unu d'ellos va nacer aproximao venti o trenta hores dempués de los sos hermanos. Si una fema nun pudiera caltener un suministru fayadizu d'alimentos, el más nuevu del nial rápido sufriría la falta de comida y sería esaniciáu primero que se desperdiciara alimentu nun baldíu intentu de salvar la so vida. Esto amontaría la inversión relativa de la fema con al respeutive de la sobrevivencia de los sos pitucos y aselaría el riesgu d'una intensa competencia ente los hermanos. Ente 1967 y 1972 en Wisconsin, esti fenómenu representó la muerte d'un promediu de 0,99 pitucos per nial secundariu —ente 0 y 3, considerando los casos estudiaos por separáu— y de 0,26 pitucos per nial principal —de 0 a 2 en casos particulares—. Por cuenta de les diferencies iniciales nel tamañu de les niaraes y les muertes resultantes de la eclosión asincrónica, los niales secundarios conteníen un promediu de 1,4 pitucos menos que los principales: 5,2 y 3,8 respeutivamente. Esta carauterística de la so bioloxía reproductiva tamién s'aplica a les femes primaries so circunstancies desfavorables nes que la muerte d'un pitucu garantiza la sobrevivencia del restu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

Nos años nos qu'hai una bayura escepcional d'alimentu o condiciones climátiques benignes que dexen a les femes secundaries embarcase n'espediciones más enllargaes en busca de comida, tolos mozos tienen más posibilidaes de tar debidamente nutríos. Nestos casos, los pitucos más grandes se [[enfastiu|quiten la sede]], dando oportunidá a los más pequeños de llograr alimentu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

La suma de puestes menos numberoses y eclosión asincrónica aseguren a les femes secundaries un ésitu reproductivu variable, sensible a la disponibilidad de comida. En condiciones apropiaes, l'amenorgamientu de la niarada nun ye necesaria y les femes ensin ayuda d'un machu son capaces de criar a tolos sos pitucos. Cuando l'alimentu ye insuficiente pa cubrir satisfactoriamente les demandes de la so descendencia, el postreru en romper el cascarón ye rápida y eficientemente removíu del nial. Frente a tales circuntancias, sicasí, les niaraes grandes riquen la eliminación de dos pitucos, unu de los cualos va haber eclosionado simultáneamente cola mayor parte de los sos hermanos y consumiría una ración de comida que sería meyor invertida si partir ente unos pocos sobrevivientes, pudiendo debilitar a toos ellos. Consecuentemente, magar l'amenorgamientu de la niarada puede ser un recursu importante pa circunscribir la cantidá yá menguada de pitucos nun nial, funciona óptimamente solu cuando'l tamañu de la puesta d'una fema secundaria se adecua con precisión a los suministros promediu d'alimentu d'estos niales.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

===== Flexibilidá na atención per parte del machu =====
[[Ficheru:Bobolink in Full Breeding Plummage at Lake Woodruff (Dolichonyx oryzivorus) - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

Según les observaciones de Martin (1974) —que difieren de les Wittenberger (1980)—, los machos nun collaboren coles sos compañeres secundaries na crianza de los pitucos como regla xeneral. Sicasí, en casos nos que les puestes secundaries son inusualmente numberoses —5 o 6 güevos—, el machu estrema'l so tiempu de manera desigual ente los mozos de la fema primaria y los de les secundaries, concentrándose nos primeres, dellos díes mayores. L'asistencia d'este nos niales secundarios nun suel dase sinón hasta los 4 o 5 díes de nacer los pitucos y ye frecuentemente precedida pol amenorgamientu de la niarada. Nesta instancia na que les femes atópense severamente sobreexigidas, l'ayuda del so compañeru de xuru contribúi a la crianza de xuveniles más sanos y fuertes y probablemente amenorga'l estrés naquelles.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

Esto foi demostráu nun esperimentu nel que 6 pitucos de 3 díes d'edá fueron añedíos a 4 pitucos de 3 díes nun nial secundariu qu'hasta esi momentu fuera ignoráu pol machu, que se tuviera ocupando de l'alimentación de los 7 pitucos de 8 díes d'edá nel nial principal. Dientro de los dos hores d'empezáu l'esperimentu, el machu empezó a llevar comida al nial secundariu, mientres entá dirixía la mayor parte de la so atención a los fíos de la fema principal. Dientro de los trés díes, esti nial secundariu aportó'l centru d'atención d'aquel. Trés de los pitucos morrieron nel nial superpobláu, pero los otros 7 llograron abandonalo gracies a la cooperación de dambos adultos. Esto quier dicir que los machos atienden a les sos compañeres secundaries cuando estes tienen demasiáu trabayu; pueden alvertir les ocasiones nes que la crianza d'una niarada entepasa la capacidá d'un solu proxenitor. En casu de [[depredación]] o perda del nial principal, los machos redirixen el so percuru al nial secundariu que los sos pitucos hayan eclosionado enantes.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt; Sicasí, a diferencia de asoceder ente los tordos cabeciamarillos (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') poligínicos n'esperimentos, ye pocu avezáu qu'un charrán machu redirixa los sos cuidos paternales a un nial secundariu tres l'amenorgamientu natural de la so niarada primaria.&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;

Sobre'l final de la temporada de reproducción, dempués de que los fíos de la fema principal independizárense, dellos machos empiecen a alimentar a los de la secundaria. Puede ser una [[adautación (bioloxía)|adautación]] per parte de les femes secundaries l'apostrar la nidificación hasta un momentu qu'embriva'l periodu de superposición de dependencia de los pitucos primarios y los mesmos con al respeutive de los sos padres. D'esta miente, los machos collaboren más frecuentemente coles femes secundaries, que les sos niaraes pueden ser entós de mayor tamañu. Esti comportamientu reproductivu foi identificáu tamién nel chivirín pantanero (''[[Cistothorus palustris]]''); sicasí, una posposición demasiáu enllargada nun ye vidable nos charranes por cuenta de lo embrivío de la so temporada de reproducción. Nesta especie, pasen ente 45 y 50 díes desque los adultos atopen pareya hasta que los pitucos independizar de los sos padres, y los mozos tienen de convertise en fuertes voladores enantes de la so migración al sur.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

===== Resultáu de les adautaciones a la polixinia =====
El menor tamañu de les niaraes secundaries, la eclosión asincrónica, la gran regularidá cola qu'estes femes alimenten a los sos pitucos a pesar de nun ser usualmente ayudaes pol machu y la plasticidad nel patrones de crianza per parte d'esti evidenciada so circunstancies inusuales que riquen la so asistencia en dichos niales, constitúin una serie d'importantes adautaciones que torga un fracasu reproductivu masivu nes femes secundaries. Esto, combináu con una flexibilidá nel sistema d'axugamientu qu'asegura que toles femes tengan la posibilidá de reproducise nun hábitat onde les condiciones aprovan una oportunidá razonable d'ésitu, favorez la polixinia como estratexa reproductiva n'ecosistemes nos que l'alimentu alcuéntrase xeneralmente concentráu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;

==== Nial y güevos ====
[[Ficheru:Molothrus ater1.jpg|thumb|right|La [[fema]] de tordu cabecicafé (''[[Molothrus ater]]'') escasamente [[parasitismu de puesta|parasita los niales]] de charrán.]]

Los charranes añeren en colonies pequeñes y daqué disgregadas. La fema remueve la vexetación pa crear un espaciu llibre sobre'l suelu nel qu'escava una pequeña depresión pal nial.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt; Este presenta forma de taza&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt; y consiste nuna paré esterna de verde secu y tarmos de yerbes con un recubrimientu internu de verde más finu y [[ciperacees]];&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; les fibres son entretejidas con soltura.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt; El nial suel tar bien ocultu en sitios onde la yerba ye trupa y alta.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt; La fema deposita nél 5 o 6 [[Güevu (bioloxía)|güevos]]&lt;ref name=&quot;nature&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt; —dacuando, ente 1 y 7—&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; d'un color gris azuláu o marrón acoloratao maciu con llurdios irregulares escures,&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; de 20,5 - 23,4 mm de llongura por 15,1 - 17,3 mm d'anchu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Pon un güevu per día y da entamu a la [[incubación]] cola puesta del penúltimu güevu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1985&quot;/&gt; El periodu d'incubación varia ente los 11 y los 13 díes.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt; Nel sudeste d'Oregón, l'intervalu promediu ente la eclosión de los pitucos primarios y la de los secundarios foi de 6,0 díes en 1973, 4,4 díes en 1974, 3,8 díes en 1975 y 7,2 díes en 1976.&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;

A lo llargo del so área de distribución reproductiva escasamente'l tordu cabecicafé (''[[Molothrus ater]]'') deposita los sos güevos en niales de charranes.&lt;ref name=&quot;friedmann_kiff_rothstein1977&quot;&gt;{{Cita llibru |apellíu=Friedmann |nome=Herbert |apellíu2=Kiff |nome2=Lloyd F. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |enllaceautor=Herbert Friedmann |títulu=A further contribution to knowledge of the host relations of the parasitic cowbirds |url=http://www.sil.si.edu/smithsoniancontributions/Zoology/pdf_hi/SCTZ-0235.pdf |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |idioma=inglés |otros=Smithsonian Contributions to Zoology, n° 235 |añu=1977 |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D.C.]] |capítulu=Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |páxines=5-51}}&lt;/ref&gt; Sicasí, nun estudiu lleváu a cabu ente 1996 y 1999 en [[Dakota del Norte]], 11 de 36 niales d'esta especie conteníen güevos del parásitu, lo qu'equival a una incidencia parasítica d'un 30,6%.&lt;ref name=&quot;granfors_pietz_joyal2001&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Granfors |nome=Diane A. |apellíu2=Pietz |nome2=Pamela J. |apellíu3=Joyal |nome3=Lisa A. |títulu=Frequency of egg and nestling destruction by female brown-headed cowbirds at grassland nests |fecha=xunetu de 2001 |publicación=[[The Auk]] |volume=118 |númberu=3 |páxines=765-769 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4089942 |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'ocasiones, los charranes escuerren y picotien a los tordos cabecicafé o emiten llamaos d'alarma en presencia d'estos.&lt;ref name=&quot;granfors_pietz_joyal2001&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;robertson_norman1976&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robertson |nome=Raleigh J. |apellíu2=Norman |nome2=Richard F. |títulu=Behavioral defenses to brood parasitism by potential hosts of the brown-headed cowbird |fecha=branu de 1976 |publicación=[[The Condor]] |volume=78 |númberu=2 |páxines=166-173 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1366851 |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Los pitucos pueden sufrir la depredación de la grulla canadiense (''[[Grus canadensis]]'').&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;

==== Crianza de los pitucos ====
[[Ficheru:Yellow-collared Scape Moth.jpg|thumb|left|''[[Cisseps fulvicollis]]'', [[especie]] d'[[Arctiidae|árctido]] que constitúi una fonte d'alimentu pal charrán.]]

Dambos proxenitores participen de l'alimentación de la niarada&lt;ref name=&quot;avianweb&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;gavin_bollinger1985&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt; y suministren a los pitucos con progresiva frecuencia a midida que estos crecen.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt; Los pitucos son [[altricial]]es y adquieren la capacidá de volar ente 10 y 14 díes dempués de nacer.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El principal alimentu dau a los pequeños son los canesbes de [[lepidópteru|lepidópteros]] —ente les que se destacar los guxanos d'[[árctidos]] y [[noctúidos]]— y d'[[Symphyta|aviespes de sierra]].&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt; Tamién son alimentaos con [[saltamonte]]s, lepidópteros adultos —como ''[[Cisseps fulvicollis]]''—, [[coleópteru|coleópteros]], [[dípteru|dípteros]], [[pupa|pupes]] de lepidópteros, [[arácnidu|arácnidos]], [[hemípteru|hemípteros]], [[himenópteru|himenópteros]] adultos, [[neurópteros]], [[efemerópteros]], [[odonatos]] y [[anélidu|anélidos]]. Los machos prinden guxanos y saltapraos significativamente más grandes que les femes.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

Los pitucos empiecen a pidir alimentu pocu minutos dempués de romper el cascarón. Mientres los primeros díes tres la so eclosión, el machu y la fema principal de cutiu intercambien roles: mientres unu quédase dando calor a la niarada, l'otru va en busca de comida, pudiéndose alloñar 400 o 500 m del nial. Esto déxa-yos amás escoyer alimentos más grandes y nutritivos pa traer de regresu. Asina, los pequeños disponen d'alimentu y de una temperatura fayadizo de manera más o menos continua. Nes mañanes fríes, les femes secundaries, sicasí, solo pueden abandonar el nial por ralos amenorgaos. Por esta razón, ye probable que los sos pitucos reciban menos comida nun principiu.&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt; En términos xenerales, sicasí, Martin (1974) atopó que la cantidá d'alimentu dada a los pitucos per parte d'una fema secundaria mientres el procesu de crianza nun yera bien inferior a les cantidaes conxuntes del machu y la fema principal nel nial d'esta, estableciéndose ciertu equilibriu.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;martin1974&quot;/&gt; Sicasí, el fechu de que'l tamañu de les niaraes secundaries promediara solo'l 70% del de les primaries na amuesa tomada por Martin foi motivu siquier parcial d'esta percibida respuesta compensatoria per parte de les femes secundaries en referencia a l'alimentación por pitucu consideráu individualmente. Wittenberger (1982) afayó que nel sudeste d'Oregón, onde les niaraes secundaries xeneralmente nun yeren más chiques que les primaries, les femes secundaries nun compensaben l'amenorgada asistencia masculina amontando la cantidá d'alimentu qu'elles apurríen a los sos pitucos, sacante n'unu de los cuatro años que duró l'estudiu nel que la comida abondaba y les condiciones meteorolóxiques yeren favorables. El costo pa una fema d'aceptar el estatus de compañera secundaria yera sustancial por cuenta de que los machos son menos propensos a contribuyir cola alimentación de los pitucos en niales secundarios cuando estos son entá pequeños, momentu nel que la so ayuda ye especialmente importante, y porque son menos gustantes a collaborar n'absolutu so condiciones d'escasez d'alimentu y mal tiempu.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

[[Ficheru:Female Bobolink ~ Dolichonyx oryzivorus - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Fema]] posada sobre una caña.]]

Les femes y los machos afaen la cantidá de tiempu que pasen guarando y alimentando a los pitucos nos niales primarios d'alcuerdu a les condiciones meteorolóxiques predominantes y a la disponibilidad d'alimentu. Les femes primaries guarar más y caltienen los niveles d'alimentación cuando la comida ye escasa y el tiempu ye tormentosu. Cuando l'alimentu arralez y el tiempu ye bonu, les femes primaries guarar menos y alimentar más. So estes condiciones, según reparóse, les femes llevaben comida a los pitucos de 10 díes con mayor frecuencia, apurríen-yos una cantidá más elevada de preses per viaxe a los d'ente 7 y 10 díes, suministraben una mayor biomasa per hora a los pitucos d'esa mesma edá y pasaben menos tiempu atendiendo a los pitucos d'ente 4 y 10 díes que n'otres circunstancies.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Wittenberger |nome=James F. |títulu=Factors affecting how male and female bobolinks apportion parental investments |fecha=febreru de 1982 |publicación=[[The Condor]] |volume=84 |númberu=1 |páxines=22-39 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://198.65.255.255/coop41/awards_and_grants/painton_%20papers/p1983Wittenberger1982.pdf |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los machos guaren menos a los pitucos y alimentar más —mayor frecuencia na alimentación, cantidá de preses per viaxe y biomasa suministrada per hora— cuando l'alimentu arralez, ensin importar les condiciones meteorolóxiques. La midida na que los machos alimenten a los pitucos afacer a la condición nutricional de los mesmos y polo tanto varia d'alcuerdu a la capacidá de les femes d'alimentalos; esta conclusión ye sofitada pol descubrimientu de que los machos apurren la mayor proporción d'alimentu a los pitucos mientres el periodu en qu'entá tienen de ser guaraos y cuando la comida ye escasa y el tiempu, adversu. Inversamente, la menor contribución de los machos produzse cuando l'alimentu abonda y les condiciones meteorolóxiques son bones. Los machos apurrieron alredor del 60% del alimentu apurríu a los pitucos primarios cuando les condiciones meteorolóxiques yeren adverses y la disponibilidad d'alimentu yera amenorgada, aproximao'l 50% cuando'l tiempu yera favorable y la comida arralecía y cerca del 40% cuando les condiciones meteorolóxiques yeren bones y la comida abondaba.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

[[Ficheru:Bobolink (F) 02.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre un árbol.]]

Nos niales primarios, l'atención brindada —entendida como'l tiempu que los adultos pasaben nestos guarando o alimentando los pitucos, representando la primer actividá un mayor proporción de tiempu— variaba en pequeña midida a lo llargo del día. 

Los requerimientos d'alimentu de los pitucos son mayores tempranu na mañana y xusto primero qu'escureza yá que tienen de sobrevivir a la nueche a partir de les sos reserves de grasa; por esa razón son alimentaos más rápidu y guaraos menos tiempu nesos momentos del día. La necesidá de ser guaraos y alimentaos paez amenorgase al mínimu cerca del mediudía, momentu nel cual les femes probablemente pasen más tiempu alimentándose. Sicasí, so condiciones atmosfériques desfavorables, los requerimientos de calor permanecen altos mientres tol día.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

[[Ficheru:Bobolink (F) 01.jpg|thumb|right|[[Fema]] posada sobre un árbol.]]

Nos niales primarios, la tasa de medría diaria na frecuencia de l'alimentación de los pitucos varió significativamente ente'l 4,5% y el 15,5% per parte de los machos en distintos años según les condiciones meteorolóxiques y la bayura d'alimentu y caltúvose a niveles estables que bazcuyaron ente'l 9,4% y el 14,2% pa les femes. Tocantes a los niales secundarios, l'alimentación por individuu de los pitucos per parte de les femes foi significativamente más sustancial que nos primarios en 1973 y 1976 —por cuenta de una mayor frecuencia na alimentación nel primer casu y por causa de niaraes en promediu más pequeñes nel segundu—, pero non en 1974 y 1975.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

La frecuencia na alimentación per cada pitucu d'ente 7 y 10 díes tomáu individualmente nun taba negativamente rellacionada col tamañu de la niarada en 1973 y 1974, cuando l'alimentu yera abondosu. Sicasí, esta escayía significativamente con un mayor tamañu de la niarada en pitucos d'ente 2 y 5 díes, principalmente por cuenta de una menor involucración del machu na so alimentación. Quiciabes los pitucos de menos edá en niaraes grandes precisaren un suministru d'enerxía más amenorgáu por cuenta de que la proporción ente volume y superficie y, poro, la perda de calor son inferiores nesos niales. En 1975 y 1976, cuando l'alimentu foi escasu, la frecuencia na alimentación por individuu menguaba con un creciente tamañu de la niarada tantu pa los pitucos nuevos como pa los mayores.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;

Nun rescampla nenguna rellación ente la edá de los pitucos primariu y secundariu y l'entamu de la collaboración del machu nel so cuidu.&lt;ref name=&quot;wittenberger1982&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt; Los machos siguen alimentando a los pitucos primarios dempués d'empezar a suministrar a los secundarios. La condición nutricional de los pitucos primarios ye importante a la de determinar de qué manera los machos poligínicos distribúin el so esfuerciu nel cuidu de los pequeños. Nos años nos que los pitucos primarios abandonen el nial con pesos elevaos y nun abrir los sos picos bien efusivamente al averase l'investigador al nial —dambes, señales d'un bon estáu nutricional—, los machos poligínicos empiecen a alimentar a los pitucos secundarios pasaos menos díes dende la so nacencia.&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;

El comportamientu de los machos poligínicos xustu enantes d'alimentar a los pitucos secundarios suxure qu'aquellos podríen tar respondiendo direutamente al estáu de los pitucos primarios. Enantes de suministrar a los niales secundarios, los machos poligínicos cuasi invariablemente pósense primero cerca de los sos niales principales y dirixen les sos cabeces escontra baxo, aparentemente pa escuchar los agudos gritíos de los sos pitucos. Solo dempués vuelen a los niales secundarios y alimenten a los sos pequeños ellí, anque otres vegaes agáchense y dan de comer a los primarios. Dacuando, los machos exhiben un comportamientu similar enantes de dir en busca d'alimentu, posándose primero cerca del so nial principal y depués, del secundariu, baxando la so cabeza en cada oportunidá. En volviendo con comida, xeneralmente repiten secuenciar enantes d'alimentar a los pitucos secundarios. Nun casu estremu, un machu voló del so nial primariu al secundariu día y vuelta cuatro veces, posándose y baxando la so cabeza en cada ocasión, enantes de finalmente alimentar a los sos pitucos secundarios.&lt;ref name=&quot;wittenberger1980&quot;/&gt;

Dacuando, más de dos charranes alimenten a los mozos d'un solu nial. Esti fenómenu, conocíu como [[reproducción cooperativa]], ye pocu frecuente ente migradores de llargues distancies. Puede encargase de la xera un adultu extra de cualquier sexu. Esisten diverses esplicaciones pa esti comportamientu. Los analises xenéticos suxuren que nel casu de que l'adultu extra seya un machu, tanto este como'l compañeru de la fema pudieron concebir a unu o más de los pitucos nel nial. Puesto que esta especie amuesa un marcáu enclín a tornar a les árees onde llograron criar a los sos pequeños exitosamente o a onde ellos mesmos fueron criaos, el collaboradores pueden ser fíos d'unu de los otros adultos o de dambos, nacíos l'añu anterior. Otra posibilidá ye que sían individuos ensin nenguna rellación de parentescu que los sos pitucos nun sobrevivieren pero qu'entá caltengan la necesidá biolóxica d'alimentar a los mozos.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;

==== Cópules y fecundaciones fora de la pareya ====
Constatar nesta especie una estratexa reproductiva mista: los machos formen venceyos de pareya con una o más compañeres p'asegurar el cuidu de los niales, pero coles mesmes los individuos de dambos sexos copulan con otros charranes. Les resultaos d'un estudiu lleváu a cabu en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] centru-occidental ente 1983 y 1986 suxuríen qu'un envaloráu d'un 14,6% de los pitucos fuera concebíu por un machu distintu del compañeru de les sos madres y que'l 38% de los niales contenía siquier un pitucu niciáu d'esta manera por dalgún machu que nun fuera'l so padre putativu. Per otru llau, a diferencia de lo qu'asocede con munches aves que se reproducen en colonies, nun se detectaron casos de [[parasitismu de puesta]] intraespecífico, lo que, en contraste col casu de los machos, dexa calcular con exactitú l'ésitu reproductivu de cada fema cuntando la cantidá de pitucos que llograron independizase de los sos niales. Les cópules fora de les pareyes nun paecíen tar rellacionaes cola densidá poblacional.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt;

Los machos nuevos y les femes mayores son más gustantes a tener nos sos niales pitucos ensin concebir en cópules ente la pareya que los machos mayores y les femes nueves. La frecuencia de presencia de pitucos ilexítimos en niales de machos novicios —aquellos non detectaos n'años anteriores nos sitios d'estudiu y, dada'l marcáu enclín a la filopatría nesta especie, presumiblemente más nueves—, envalorada nun 36% de los pitucos nos sos niales, yera más de tres veces cimeru a la correspondiente a machos marcaos en temporaes previes (10%). Respectu de los niales tomaos nel so conxuntu, la proporción de trés a unu repitíase: calculóse que'l 77% de los niales de machos novicios contenía siquier un pitucu que nun fuera fíu so, en comparanza a un 25% ente los machos filopátricos. Ye posible qu'estes diferencies deber a que los machos de mayor edá tean más alerta y sían más efeutivos na defensa de les sos compañeres y a que les femes empareyaes con machos maduros probablemente sían menos propenses a copular con otros machos por cuenta de la alta calidá de los sos compañeros. Per otru llau, la proporción envalorada de pitucos niciaos por un machu distintu del so compañeru en niales de femes novicies (11%) yera solo la metá de l'atopada en niales de femes identificaes dómines reproductives anteriores (22%). Les tases envaloraes de fertilizaciones ayenes a la pareya yeren más elevaes cuando machos novicios empareyar con femes esperimentaes (39% de los pitucos) y más baxes cuando machos marcaos n'años anteriores formaben pareya con femes novicies (2%). Los otros dos tipos de pareyes presentaben tases entemedies.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt;

Respectu del estatus de les femes, les compañeres primaries de machos poligínicos yeren más propenses a tener fíos con otros machos (24% de los sos pitucos) que les secundaries (4%); les monógames presentaben tases entemedies (12%). Los pitucos resultantes d'estes cópules fora de la pareya nun yeren significativamente más habituales en niales de machos poligínicos (16%) que nos de machos monógamos (15%). Los machos responsables de les fertilizaciones fora de la pareya paecíen ser machos territoriales —incluyendo aquellos qu'a pesar de reclamar un territoriu nun consiguieren nenguna compañera— y non transeúntes y polo xeneral teníen los sos territorios cerca de los de los machos engañaos». Nel 71% de los casos, el propietariu de dalgún territoriu axacente al del machu engañáu esibía'l xenotipu apropiáu como pa niciar los pitucos ilexítimos. Esi porcentaxe xubía al 95% si considerábense los machos nun radiu de dos territorios dende'l del machu engañáu.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt;

Les observaciones suxuren que non solo los machos sinón tamién les femes buscaben viviegamente copular con individuos distintos de los sos compañeros. En delles ocasiones, afayáronse femes en compañía de dalgún otru machu nel territoriu d'este mientres los periodos de construcción del nial o puesta de los güevos d'aquelles. Les femes tamién paecíen intentar amenar persecuciones per parte de múltiples machos xustu enantes d'esi periodu al emitir vocalizaciones agudes. Coles mesmes, los machos bígamos paecíen tar arreyaos en más fertilizaciones fuera de la pareya que los monógamos de lo que s'esperaría por casualidá; quiciabes estos machos fueren más solicitaos poles femes por cuenta de la so superioridá xenética.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt; 

Sicasí, tamién cabo la posibilidá de que les cópules fora de la pareya nun fueren favorecíes poles femes sinón que resultaren principalmente de patrones de comportamientu masculín. Por exemplu, los machos podríen tener más interés en copular con femes mayores yá que'l so ésitu reproductivu añal promediu ye cimeru al de les nueves. Amás, el fechu de que los niales de les compañeres primaries de los machos poligínicos presentaren la tasa más alta de pitucos ilexítimos paez guardar mayor consonancia cola hipótesis de la persecución masculina que cola de la solicitación femenina. Ocupaos na xera de procurar atraer más femes, los machos podríen ser menos efeutivos na defensa de les sos compañeres primaries, lo que posiblemente llevara a los altos niveles d'infidelidá rexistraos per parte d'estes; de manera similar, les escases posibilidaes de consiguir otres femes pa cuando les sos compañeres secundaries establecíense y la probablemente mayor efeutividá del so defensa d'estes femes podríen esplicar l'amenorgada proporción de plolluelos ilexítimos nesos niales. A lo último, los machos territoriales que nun consiguieron compañeres paecíen niciar pitucos a tases equivalentes a la so proporción dientro de la población. Resulta pocu probable que les femes tuvieren interesaes en copular con ellos. Sicasí, como estos nun teníen compañeres yeren llibres de dedicar tol so tiempu a buscar femes ayenes coles que copular.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt;

Les tases de fertilizaciones derivaes de cópules fora de la pareya ente los charranes son entemedies respectu de los porcentaxes llograos pa otres especies d'aves estudiaes, pero nun algamar nin la metá de les correspondientes a les otres dos especies estudiaes que ecológicamente más s'asemeyen al charrán: el colorín azul (''[[Passerina cyanea]]''), nel qu'esi valor xube al 35% de los pitucos, y el gorrión corona blanca (''[[Zonotrichia leucophrys]]''), con un 36% de pitucos ilexítimos. Sicasí, la proporción de venceyos poligínicos establecíos ye mayor nel charrán que nesos dos especies y esto podría dexar a los machos amontar el so ésitu reproductivu más efeutivamente atrayendo un mayor númberu de compañeres que copulando dacuando con femes desvenceyaes d'ellos. Los machos de charrán apurren muncho más curiáu paternal a los pitucos alimentándolos que los de colorín azul y demostróse que la collaboración del machu nel cuidu de los pequeños ye de gran importancia pa esti ictérido. Arriendes d'ello, la cantidá de pitucos ilexítimos concebíos podría ser menor ente los charranes machos —siquier respectu de los colorines azules— por cuenta de que los beneficios llograos al traviés del cuidu de los sos fíos podríen de cutiu superar los que consiguiría arreyándose nuna mayor cantidá de cópules con femes ayenes. Coles mesmes, los charranes reproducir en hábitats más abiertos, lo que quiciabes-yos facilite la detección d'intrusos. La sincronía na nidificación —aparentemente más alta ente los charranes qu'ente los colorines azules y gorriones corona blanca— tamién amenorgaría les oportunidaes de que se produzan cópules fora de la pareya.&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1991&quot;/&gt;

== Estáu de caltenimientu ==
[[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus 1.jpg|left|thumb|[[Machu]] posáu sobre una caña.]]

A pesar del enclín negativu de la so crecedera poblacional, [[Birdlife International]] (2010) considera al charrán una [[especie so esmolición menor]] debíu en parte a que la so población ye de dellos millones d'exemplares. Sicasí ello, el charrán ta protexíu a nivel llocal en delles partes d'América del Norte y foi declaráu especie amenazada n'Arxentina.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; N'Estaos Xuníos y Canadá, ta protexíu sol ''[[Migratory Bird Treaty Act of 1918|Migratory Bird Treaty Act]]'', y alcuéntrase llistáu como ''[[Species of Special Concern]]'' («especie d'esmolición especial») en dellos estaos estauxunidenses.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_roesler_blancu2007&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt;

=== Crecedera poblacional ===
Les fluctuaciones históriques na cantidá d'exemplares y los cambeos nel so área de distribución reflexen les modificacions del paisaxe y de les práutiques agrícoles. Los charranes añeraben orixinalmente nes praderíes del Mediu Oeste d'Estaos Xuníos y Canadá centromeridional.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; El so área de distribución creció escontra l'este y el so númberu aumentó gracies a la [[desforestación]] de los montes nororientales nos sieglos XVIII y XIX, ampliando los campos de segáu y praderíes qu'utilizaben p'añerar.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; Orixinalmente les práutiques agrícoles favorecieron la espansión del área de distribución de la mayoría de les especies d'aves de pacionales nel este d'Estaos Xuníos porque calteníen la tierra llibre de vexetación maderiza.&lt;ref name=&quot;bollinger_blair-bollinger_gavin1990&quot;/&gt;

El so apoxéu prodúxose probablemente escontra fines del sieglu XIX cuando l'agricultura espandióse y l'usu xeneralizáu del caballu como mediu de tresporte riquió grandes estensiones de segáu. Los charranes beneficiar de la floreciente industria arrocero nel [[sudeste d'Estaos Xuníos]] enantes del empiezu del sieglu XX, principalmente nos estaos de Georgia y Carolina del Sur. Enormes bandaes baxaben sobre los arrozales p'alimentase enantes de siguir la so migración escontra Suramérica. Por cuenta de que yeren capaces de producir enormes daños a los cultivos, cientos de miles d'ellos fueron masacrados y sirvíos en restoranes.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;

==== Orixe de les poblaciones occidentales ====
La colonización de la cuenca del [[llagu Malheur]], nel sudeste d'Oregón, per parte de los charranes prodúxose apocayá en términos relativos yá que nun fueron detectaos ellí n'estudios llevaos a cabu por [[Charles Bendire|Charles Y. Bendire]] na década de 1870. Aparentemente, nun hubo na cuenca hábitats afechos pa la especie sinón hasta 1872, cuando los rancheros empezaron a drenar les tierres anubiertes pa convertiles en pasturas. Los primeres especímenes fueron recoyíos en 1908 y rexistróse la so reproducción nel llugar per primer vegada en 1918. Escontra la década de 1970, la población qu'añeraba nel ''[[Malheur National Wildlife Refuge]]'' yera la única que quedaba nel estáu y, a pesar de tar confinada a una área de solu 865 hectárees aproximao y nun exhibir un enclín a espandir la so distribución, constituyía la población más grande al oeste de les [[Grandes Llanures]]. Tamién se rexistraron poblaciones más pequeñes n'otres partes d'Oregón, nordeste de [[California]] —estinguíes en dambos casos— y otros estaos y provincies canadienses occidentales. Ensin embago, l'orixe de les poblaciones occidentales ye aldericáu. Tradicionalmente asumióse que los charranes colonizaron l'oeste apocayá col advenimiento de l'agricultura. Per otru llau, Hamilton (1962)&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; argumentó qu'estes poblaciones constituyiríen muertes d'una antigua distribución más amplia que datara de cuando la [[Gran Cuenca]] taba cubierta por pacionales. Anque la población del ''Malheur Refuge'' resultara d'una colonización recién, esa teoría podría entá ser válida por cuenta de que los colonizadores podríen surdir d'otres poblaciones occidentales. Sicasí, l'ausencia de subespecificación ente estes poblaciones suxure que probablemente resultaren d'una espansión recién na distribución, sacantes que el [[fluxu xenético]] ente les poblaciones occidentales y orientales permaneciera en niveles elevaos mientres llargos periodos de tiempu.&lt;ref name=&quot;wittenberger1978&quot;/&gt;

En 1876, [[Robert Ridgway]] comentó de volao nuna de les sos obres que'l charrán «paecía tar esvalixándose sobre tolos distritos del “[[Alloñáu Oeste]]” onde los cultivos de ceberes estendiérense», conclusión aparentemente favorecida pol descubrimientu d'individuos reproduciéndose cerca de campos de trigu en [[Ruby Valley]] ([[Nevada]]) y el rexistru d'aves transeúntes en campos de granos cerca de [[Salt Lake City]]. Hamilton señala qu'esa aserción nun dexa en claru si Ridgway referir a una diseminación xeográfica escontra l'oeste o a una crecedera poblacional dientro de la rexón. En 1895 Bendire adscribió tentativamente la primer interpretación al comentariu de Ridgway, y en 1939 Frederick C. Lincoln sofitó contundentemente esa postura al afirmar lo siguiente: «la espansión del área reproductiva, col resultante cambéu na migración de la especie, tomó llugar dende l'establecimientu del home blancu nel campu. El so hábitat preferíu mientres la temporada de nidificación son los praos húmedos y orixinalmente esti tipu d'hábitat definitivamente nun podía esistir nel Oeste por cuenta de les grebes rexones esistentes. Pero col usu de grandes árees pal cultivu y el advenimiento de la regación, pequeñes colonies reproductives de charranes empezaron a apaecer en dellos puntos occidentales.»&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;

Hamilton sostién, sicasí, que paez nun haber evidencia concluyente que sofite la idea d'una invasión recién d'eses árees, pos les poblaciones occidentales inclusive entós yeren pequeñes y xeneralmente pocu conocíes. Ello ye que el descubrimientu de les alcontraes y acutaes poblaciones occidentales ye correlativu a la esploración ornitolóxica del oeste. Munchu autores comentaren sobre la sensibilidá de les poblaciones locales de charranes a los usos daos a la tierra y a los cambeos nellos. Ye posible, según la perspeutiva de Hamilton, que poblaciones locales esistentes viérense favorecíes pola llegada de l'agricultura al oeste.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt;

L'autor argumenta qu'en casu de qu'un enclín a una diseminación escontra l'oeste estableciérase un sieglu enantes de les sos observaciones, esta nun siguiría'l ritmu del desenvolvimientu agrícola de la rexón. Les poblaciones occidentales de mayor tamañu siguíen alcontraes n'árees naturalmente húmedes tales como les cercaníes del ''Malheur Refuge'', en Oregón, y la contorna del [[Gran Llagu Saláu]], n'[[Utah]]. Observaciones en [[Idaho]] confirmaren que la so distribución yera bastante alcontrada anque espardida sobre gran parte del estáu; tampoco ellí los charranes centraben la so reproducción nes proximidaes de proyeutos de regación sinón que se concentraben na redoma de praos húmedos naturales. Hamilton suxure entós que la razón pola cual los charranes nun se tremaben peles árees irrigadas n'espansión del oeste xacía, en parte, nel fechu de qu'eses poblaciones seríen en realidá remanentes poblacionales con rutes migratories y árees reproductives hestóriques fixes. Según esti autor, la naturaleza alcontrada de les poblaciones occidentales verdaderamente sofitaría esta interpretación en llugar d'apuntar a una espansión na so distribución. Por cuenta de que la [[Gran Cuenca]] fuera nel pasáu, probablemente hasta hai tan solo 11&amp;nbsp;000 años, muncho más húmeda de lo que ye anguaño, esta teoría concordaría cola historia de la rexón. Antaño abondaben los llagos d'agua duce y l'área tuvo de ser, polo xeneral, más húmeda y más fayadiza pal charrán. Posiblemente'l charrán habría entós ocupáu cuasi la totalidá de la rexón onde na actualidá subsiste en delles zones de manera vestigial.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; Sicasí, la mayoría de los ornitólogos defendió la teoría d'una espansión recién dende l'este.&lt;ref name=&quot;wittenberger1978&quot;/&gt;

=== Decrecimiento poblacional ===
[[Ficheru:Phleum pratense 2.jpg|right|thumb|L'amenorgamientu na superficie cubierta por fleo de los praos (''[[Phleum pratense]]'') tuvo un impautu negativu sobre les [[población biolóxica|poblaciones]] de charrán.]]

Dende empiezos del [[sieglu XX]], la so población amenorgóse, cuantimás nel este d'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_blair-bollinger_gavin1990&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Blair Bollinger |nome2=Patricia |apellíu3=Gavin |nome3=Thomas A. |títulu=Effects of hai-cropping on eastern populations of the bobolink |fecha=branu de 1990 |publicación=Wildlife Society Bulletin |volume=18 |númberu=2 |páxines=142-150 |editorial=[[Allen Press]] |url=http://www.jstor.org/stable/3782128 |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1992&quot;&gt;{{Cita llibru |apellíu=Bollinger |nome=Y. K. |apellíu2=Gavin |nome2=T. A. |títulu=Ecology and conservation of neotropical migrant landbirds |url=http://md1.csa.com/partners/viewrecord.php?requester=gs&amp;collection=ENV&amp;recid=2755781&amp;q=Eastern+bobolink+populations%3A+ecology+and+conservation+in+an+agricultural+landscape&amp;uid=790859755&amp;setcookie=yes |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |edición= |añu=1992 |editor1=Faigan, J. M. |editor2=Johnston, D. W. |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D. C.]] |capítulu=Eastern bobolink populations: Ecology and conservation in an agricultural landscape}}&lt;/ref&gt; Ente les causes de la so decrecimiento poblacional fueron mentaos la masacre de bandaes migratories nos arrozales del sur de dichu país,&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt; la caza comercial,&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt; l'abandonu de les granxes,&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; l'amenorgamientu de les superficies cubiertes por segáu,&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_blair-bollinger_gavin1990&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1992&quot;&gt;{{Cita llibru |apellíu=Bollinger |nome=Y. K. |apellíu2=Gavin |nome2=T. A. |títulu=Ecology and conservation of neotropical migrant landbirds |url=http://md1.csa.com/partners/viewrecord.php?requester=gs&amp;collection=ENV&amp;recid=2755781&amp;q=Eastern+bobolink+populations%3A+ecology+and+conservation+in+an+agricultural+landscape&amp;uid=790859755&amp;setcookie=yes |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |añu=1992 |editor1=Faigan, J. M. |editor2=Johnston, D. W. |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D. C.]] |capítulu=Eastern bobolink populations: Ecology and conservation in an agricultural landscape}}&lt;/ref&gt; les práutiques agrícoles cambiantes, la conversión de campos en montes y el desenvolvimientu de los terrén agrícoles mientres les décades de 1960 y 1970,&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt; la so persecución en Suramérica pola so condición de plaga al traviés de l'aplicación de [[plaguicida|plaguicides]],&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; etc. Mientres el sieglu XIX y a principios del sieglu XX, los charranes yeren consideraos una exquisitez nel este d'Estaos Xuníos, polo que fueron cazaos masivamente pa ser vendíos nos mercaos y sirvíos en restoranes.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt; La estensiva caza comercial a la que fueron sometíes les bandaes serondiegues a lo llargo de la [[mariña este d'Estaos Xuníos]] probablemente causara'l cayente de les poblaciones orientales a empiezos del sieglu XX.&lt;ref name=&quot;hamilton1962&quot;/&gt; Les téuniques agrícoles modernes —incluyendo [[rotación de cultivo|rotaciones]] más frecuentes de los campos nos que se semaba segáu a otros cultivos,&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1992&quot;/&gt; colleches tempranes del segáu y la consecuente perda de niales&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_gavin1992&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_blair-bollinger_gavin1990&quot;/&gt; y el reemplazu de camperes d'estación templada a otros d'estación fresca&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;— volvieron los terrenes agrícoles menos favorables pa la reproducción del charrán.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt; Coles mesmes, los campos d'alfalfa (''[[Medicago sativa]]''), qu'ufierten un hábitat reproductivu probe a los charranes, reemplazaron munchos campos de fleo de los praos (''[[Phleum pratense]]'') y [[Fabaceae|fabacees]].&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bollinger_blair-bollinger_gavin1990&quot;/&gt; La [[destrucción d'hábitat|perda del so hábitat]] ye en gran parte responsable pol decrecimiento de les poblaciones n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;nj&quot;/&gt; Adicionalmente, el fechu de que na actualidá los cultivos colléchense más temprana y frecuentemente y l'empléu de maquinaria moderna causen la muerte de munches aves nueves.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; Amás, n'Arxentina ye habitual la so captura y la so posterior venta como mascota, actividá que data dende siquier principios del sieglu XX.&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;/&gt;

Según datos de la ''[[North American Breeding Bird Survey]]'', los númberos de charranes tuvieron menguando significativamente dende 1966 a lo llargo de tola so área reproductiva; ente 1980 y 1996, la tasa añal de decrecimiento poblacional foi del 3,8%.&lt;ref name=&quot;digiacomo_digiacomo_contreras2005&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Di Giacomo |nome=Adrián S. |apellíu2=Di Giacomo |nome2=Alejandro G. |apellíu3=Contreras |nome3=Julio R. |títulu=Status and conservation of the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') in Argentina |fecha=2005 |publicación=USDA Forest Service Xeneral Technical Report PSW-GTR-191 |páxines=519-524 |editorial=''Pacific Southwest Research Station'', [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos]], [[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos|Departamentu d'Agricultura]] |allugamientu=[[Albany (California)]] |url=http://gis.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr191/Asilomar/pdfs/519-524.pdf |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La información de la ''Breeding Bird Survey'', basada n'observaciones de campu, señala un descensu de más del 90% na población de charranes ente 1966 y 1992 nun área de 37&amp;nbsp;000 km² del norte d'[[Illinois]], que podría tar rellacionáu a un amenorgamientu na superficie cubierta de pasturas, alfalfa y avenes na zona.&lt;ref name=&quot;herkert1997&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Herkert |nome=James R. |títulu=Bobolink ''Dolichonyx oryzivorus'' population torne in agricultural landscapes in the Midwestern USA |fecha=abril de 1997 |publicación=Biological Conservation |volume=80 |númberu=1 |páxines=107-112 |editorial= |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006320796000663 |fechaaccesu=17 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En Suramérica, la concentración de la población nunes poques zones agrícoles —mayormente arroceres— de Bolivia, Paraguái y Arxentina facer vulnerables a los cambeos provocaos pola actividá humana y a les catástrofes naturales. Sumáu a l'amenaza que representa dichu vezu gregariu, cabo destacar el fechu de que son percibíos como plagues y combatíos polos llabradores del arroz, yá que suelen entemecese con otros ictéridos como los varilleros congos (''[[Chrysomus ruficapillus]]'') o los renegridos (''[[Molothrus bonariensis]]''), que se ven favorecíos pola presencia de los cultivos y se han tresformaos en verdaderes plagues.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_marín2010&quot;/&gt; Rexistráronse muertes de charranes por cuenta del usu del pesticida [[organofosforado]] [[clorpirifós]]. Les aplicaciones aérees con ingredientes altamente tóxicos —por casu, [[malatión]] y [[monocrotofós]]— pa controlar les cantidaes d'aves dañibles per parte de productores d'arroz paecen menguar en delles árees, pero siguen siendo llevaes a cabu n'otres con cuenta d'apangar los perxuicios causaos polos varilleros congos, lo cual afecta indireutamente a los charranes.&lt;ref name=&quot;lópez-lanús_roesler_blancu2007&quot;/&gt; Hai de solliñar que'l charrán paez tener un impautu sobre los cultivos d'arroz enforma menor al percibíu polos llabradores.&lt;ref name=&quot;renfrew_saavedra2007&quot;/&gt; Per otru llau, son agora consideraos beneficiosos pa l'agricultura n'Estaos Xuníos y Canadá, por cuenta de que'l gruesu de la so dieta mientres la dómina de reproducción ta constituyíu por inseutos, munchos de los cualos son dañibles pa los cultivos.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vandamme1999&quot;/&gt; Amás, la mayor parte de los alimentos vexetales que peracaben mientres esos meses son granes de yerbes o de plantes ensin valor comercial.&lt;ref name=&quot;deinlein1997&quot;/&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikispecies}}
*[http://www.youtube.com/watch?v=8TXIrXiyW6o Vocalizaciones del charrán], en [[YouTube]]. Producíu en cooperación con ''[http://www.musicofnature.org The Music of Nature]'' © 2010, Lang Elliott y Bob McGuire.
* El conteníu d'esti artículu incorpora traducciones de les obres ''Chapman on the Winter Distribution of the Bobolink'' y de ''Factors affecting how male and female boblink apportion parental investmets.
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Icteridae]]
[[Categoría:Xéneros monotípicos d'aves]]
[[Categoría:Aves migratories]]
[[Categoría:Aves d'América]]
[[Categoría:Aves del Neárticu]]
[[Categoría:Aves del Neotrópicu]]
[[Categoría:Animales descritos en 1758]]
[[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cjkdaq9hp43bram74k23r7kf060ta1c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Malurus elegans</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49964</id>
    <revision>
      <id>3702984</id>
      <parentid>3702097</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibilos =&gt; exhibilos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29694" xml:space="preserve">{{Tradubot|Malurus elegans}}

{{noaves}}
{{Ficha de taxón
| name = Mura australiana de nales coloraes
| image = Red winged wren MR walk 3 email.jpg
| image_width = 220px
| image_caption = Machu con plumaxe nupcial,&lt;br /&gt;[[Margaret River]] 
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref =&lt;ref&gt;{{IUCN2008 | assessors = Bird, J. &amp; Butchart, S. | añu = 2008 | id = 146098 | títulu = Malurus elegans | downloaded = 19 December 2008}}&lt;/ref&gt;
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Maluridae]]
| genus = ''[[Malurus]]''
| species = '''''M. elegans'''''
| binomial = ''Malurus elegans''
| binomial_authority = [[John Gould|Gould]], 1837
| synonyms = 
| range_map =Red-winged Fairy-wren Map.png
| range_map_width = 220px
| range_map_caption =
{{Lleenda|#0000CD| Área de distribución averada }}
}}
''''''''[[Malurus]] elegans'''''&lt;ref&gt; [http://www.damisela.com/zoo/ave/pajaros/passeri/maluridae/index.htm Nomes n'español de murar australianes].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.seo.org/wp-content/uploads/tmp/docs/vol_56_1.pdf Nomes en castellán de les aves del mundu encamentaos pola SEO], Ardeola 56(1), 2009, parte 12ª. p.&amp;nbsp;133.&lt;/ref&gt; ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Passeriformes|paseriforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Maluridae]]. Ye sedentaria y [[Endemismu|endémica]] del suroeste d'[[Australia Occidental]]. Presenta un [[dimorfismu sexual]] bien marcáu: los machos adopten un plumaxe nupcial de brillosu coloríu, cola frente, [[Pileu (aves)|pileu]], nuca y auriculares d'un azul claro [[Iridiscencia|iridiscente]] y costazos coloraos qu'oldeen col gargüelu y llombu negres, les nales y cola pardu-abuxaes y les partes inferiores pálides. Los machos en [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe postnupcial]], les femes y los xuveniles tienen un plumaxe predominantemente pardu buxu, anque los machos pueden tener delles plumes azules o negres aisllaes. Nun se reconocen subespecies separaes. Ta llueu emparentada coles similares mura variada (''[[Malurus lamberti|M. lamberti]]'') y mura de pechu azul (''[[Malurus pulcherrimus|M. pulcherrimus]]''). Sicasí, nun se rexistraron híbridos nes árees onde se superponen les sos árees de distribución, lo que les convierte n'especies dafechu separaes. Anque la mura de nales coloraes ye llocalmente común, esisten evidencies de que'l so númberu ta en cayente.

Tien un picu estrecho y apuntiao [[Adautación biolóxica|afechu]] a sondiar y atrapar inseutos, yá que ye principalmente [[insectívoru|insectívora]]. Vive y aliméntase al abellugu de les carbes nos montes húmedos apoderaos por ''[[Eucalyptus marginata]]'', permaneciendo cerca de la cubierta vexetal pa evitar a los depredadores. Como otres mures australianes ye una especie que vive en pequeños grupos, con [[cría cooperativa]], que defenden pequeños territorios mientres tol añu. Los grupos consten d'una pareya [[monogamia|monógama]] con dellos ayudantes que collaboren na cría de los pollos. Rexistróse una mayor proporción d'ayudantes femes nesta especie que nes de les otres mures australianes. Utilicen llamaes y exhibiciones visuales tantu pa comunicase como na parada nupcial. Amás los machos arrinquen pétalos mariellos y exhibir frente a les femes como parte de la parada nupcial. Usen los cantares pa reclamar el so territoriu, y pueden estremar a los demás individuos namái pola so voz.

== Taxonomía Murar de nales coloraes foi oficialmente descrita pol ornitólogu [[John Gould]] en 1837, qu'adoptó'l términu [[llatín]] ''elegans'' (elegante) como nome pa la especie.&lt;ref&gt;{{Cita llibru |títulu=The Birds of Australia and the adjacent islands, Part 1|autor=Gould J |añu=1837 |editorial=J. Gould |allugamientu=London}}&lt;/ref&gt; Estableció'l so llocalización na mariña este, anque lo rectificó al dase cuenta del so error por coleiciones posteriores de John Gilbert del Suroeste d'Australia.&lt;ref name=&quot;Rowley173&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 173&lt;/ref&gt; L'ornitólogu aficionáu [[Gregory Mathews]] describió en 1916 la subespecie ''warreni'' nos montes d'ocalitos del sur basándose nel color más escuru del plumaxe de les femes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Mathews GM|añu=1916|títulu=List of additions of new subspecies to, and changes to, my list of the birds of Australia |publicación=Austral. Avian Record |volume=3 |páxines=25–68}}&lt;/ref&gt; Anque como otru investigadores nun repararon esta carauterística esiste'l consensu en nun reconocer subespecies estremaes.&lt;ref name=Schodde82&gt;Schodde R (1982) ''The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae''. Lansdowne Editions, Melbourne.&lt;/ref&gt; De fechu hai bien poca variación de talla o color ente los individuos y poblaciones d'esta especie.&lt;ref name =&quot;Rowley401&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 40–41&lt;/ref&gt; 

Ye una de los dolce especies del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Malurus]]'', alcontráu n'Australia y les tierres baxes de [[Nueva Guinea]].&lt;ref name = &quot;Rowley143&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 143&lt;/ref&gt; Dientro del xéneru pertenez a un grupu de cuatro especies bien similares conocíes colectivamente como mures de costazos castaños. Les otres trés especies d'esti grupu son ''[[Malurus amabilis|M.&amp;nbsp;amabilis]]'' de [[Península del Cabu York|Cabo York]], ''[[Malurus lamberti|M.&amp;nbsp;lamberti]]'' estendida pela mayor parte del continente y ''[[Malurus pulcherrimus|M.&amp;nbsp;pulcherrimus]]'' del Suroeste d'Australia y la [[península de Eyre]].&lt;ref name = &quot;Rowley159&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 159&lt;/ref&gt; Estudios moleculares amuesen que la especie más próxima a murar de nales coloraes ye murar de pechu azul ''[[Malurus pulcherrimus]]''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Christidis L, Schodde R |añu=1997|títulu=Relationships within the Australo-Papuan Fairy-wrens (Aves: Malurinae): an evaluation of the utility of allozyme data |publicación=Australian Journal of Zoology |volume=45 |númberu=2|páxines=113–129 |doi=10.1071/ZO96068 |url=http://www.publish.csiro.au/?paper=ZO96068 (resume) |fechaaccesu=20 de setiembre de 2007}}&lt;/ref&gt;

Primeramente murar australianes incluyir na familia de los papamoscas de [[vieyu mundu]] ([[Muscicapidae]]) y depués na de les papudes ([[Sylviidae]]) enantes de ser emplazadas na so propia familia, [[Maluridae]], en 1975.&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor = Schodde R | títulu = Interim List of Australian Songbirds | añu = 1975 | editorial = Birds Australia |allugamientu = Melbourne}}&lt;/ref&gt; Darréu analís d'[[ADN]] amosaron que la familia ta rellacionada coles families [[Meliphagidae]] y [[Pardalotidae]] arrexuntándoles nuna gran superfamilia [[Meliphagoidea]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Barker |nome=FK |coautores= Barrowclough GF, Groth JG |añu=2002 |títulu=A phylogenetic hypothesis for passerine birds; Taxonomic and biogeographic implications of an analysis of nuclear DNA sequence data |publicación=Proc. R. Soc. Lond. B |volume=269 |páxines=295–308 |doi=10.1098/rspb.2001.1883}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Barker|nome=FK |coautores=Cibois A, Schikler P, Feinstein J, Cracraft J |añu=2004 |mes= |títulu=Phylogeny and diversification of the largest avian radiation |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. USA |volume= 101|númberu=30 |páxines=11040–11045 |formatu=PDF |url=http://www.tc.umn.edu/~barke042/pdfs/Barker.et.al04.pdf |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2007 |doi=10.1073/pnas.0401892101}}&lt;/ref&gt;

=== Historia evolutiva ===
El [[ornitólogu]] [[Richard Schodde]] nel so estudiu monográficu de 1982 propunxo que l'orixe del grupu de murar de costazos castaños taría nel norte por cuenta de la gran variedá de formes esistente nel norte y la so ausencia nel sureste del continente australianu.&lt;ref name =Schodde82 /&gt; Los ancestros d'estes aves estender escontra'l sur y colonizaron el suroeste mientres un periodu más templáu y húmedu fai dos millones d'años, a la fin del [[Pliocenu]] o'l principiu del [[Pleistocenu]]. Les condiciones más fríes y seques que vinieron darréu provocaron una perda d'hábitat y la fragmentación de les poblaciones. Les aves del suroeste daríen llugar a murar australianes de nales coloraes ente que les del noroeste aniciaríen a murar variaes (''Malurus lamberti''). Al volver les condiciones templar y húmedu dexaron a los páxaros estendese escontra'l sur otra vegada, entemeciéndose les poblaciones de nuevu nel centru suroriental d'Australia, escontra la [[península de Eyre]], onde aniciaron a murar de pechu azul (''Malurus pulcherrimus''). El clima más fríu que siguió aislló a les poblaciones faciendo qu'evolucionaren a especies separaes. Finalmente a la fin de la [[Glaciación wisconsiense|última glaciación]], fai 12.000–13.000&amp;nbsp;años, les formes del norte estiéndese de nuevu escontra'l sur, faciendo que la distribución de los trés especies asolápense. Esta hipótesis ta pendiente de ser confirmada polos estudios moleculares.&lt;ref name =Schodde82 /&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Red winged wrens Boranup 1 email.jpg|thumb|left|240px|Fema ''(esquierda)'' y machu en [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe postnupcial]] ''(derecha)''.]]
Murar de nales coloraes miden unos 15&amp;nbsp;cm y pesen ente 8–11&amp;nbsp;g.&lt;ref name = &quot;sdt93&quot;&gt;{{Cita llibru | autor = Simpson K, Day N, Trusler P | títulu = Field Guide to the Birds of Australia | editorial = Viking O'Neil | añu = 1993 | allugamientu = Ringwood, Victoria | páxina = 392 | isbn = 0-670-90478-3}}&lt;/ref&gt; El llargor mediu de la cola ye de 7,5&amp;nbsp;cm, de les más llargues del xéneru.&lt;ref name=&quot;Rowley173&quot; /&gt;&lt;ref name =&quot;Rowley36&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 36&lt;/ref&gt; El picu ye relativamente llargu, de 10 mm de media nos machos y 9,3 mm nes femes, estrechu, apuntiáu y más anchu na base.&lt;ref name =&quot;Rowley173&quot; /&gt; Con una forma similar a la d'otres aves que s'alimenten sondiando y picando inseutos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Wooller RD|añu=1984|títulu=Bill size and shape in honeyeaters and other small insectivorous birds in Western Australia |publicación=Australian Journal of Zoology |volume=32 |páxines=657–62|doi=10.1071/ZO9840657}}&lt;/ref&gt;

Como otres mures australianes, presenta un marcáu [[dimorfismu sexual]], los machos adopten un llamativu plumaxe nupcial con plumes iridiscentes na cabeza y el gargüelu con costazos coloraos en contraste col negru y el pardu-buxu del restu del cuerpu. El brillante azul de la corona, parte inferior del llombu y cobertura auricular destaquen sobre'l negru gargüelu y nuca nes exhibiciones de la parada nupcial.&lt;ref name =&quot;Rowley4344&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 43-44&lt;/ref&gt; La llarga cola ye pardu-abuxada y les partes inferiores son ablancazáu-abuxaes. Los machos en [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe postnupcial]], les femes y los xuveniles son predominantemente de color pardu buxu, anque los machos caltienen delles muertes de plumes azules y negres. Los machos tienen el picu negru al igual que la [[llista loral]] y el [[aniellu ocular]] (zones desnudes ente'l picu y el güeyu y alredor d'ésti), ente que les femes tienen el picu negru pero la llista loral acoloratada y el [[aniellu ocular]] gris maciu. Los machos inmaduros desenvuelven les zones negres a los seis selmanes y xeneralmente camuden llogrando un plumaxe nupcial incompletu tres el primer añu,&lt;ref name =&quot;Rowley172-73&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 172–73&lt;/ref&gt; lo que-yos da una apariencia desigual o xaspiada con un amiestu de plumes grises y azules na cabeza, y grises y negres nel pechu. Les aves nacíes de primeres de la estación de cría van tener más proporción de plumaxe nupcial que les que nacieron a la fin de la estación. Na so segunda estación de cría van tener un plumaxe nupcial más completu, anque van precisar un terceru pa desenvolvelo totalmente.&lt;ref name =&quot;Russell91&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Russell EM, Rowley I, Brown RJ, Brown MN|añu=1991|títulu=Acquisition of nuptial plumage in the Red-winged Fairy-wren ''Malurus elegans'' |publicación=Corella |volume=15|páxines=125–33}}&lt;/ref&gt; Reparáronse dellos machos con plumaxe nupcial nel mesmu grupu coles mesmes, anque se desconoz si hai rellación de dominancia ente ellos o cualos son los sos distintos estatus reproductivos.&lt;ref name =&quot;Rowley46&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 46&lt;/ref&gt;

Dambos sexos camuden na seronda tres la estación de cría, entós los machos desenvuelven el so [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe postnupcial]]. Volverán camudar al plumaxe nupcial a la fin del iviernu o la primavera.&lt;ref name =&quot;Rowley173&quot; /&gt; Les plumes del cuerpu son reemplazaes en dambes mudes ente que les de les nales y cola camúdense solo en primavera, anque pueden ser reemplazaes en cualquier dómina si resulten estropiaes o arrancaes.&lt;ref name =&quot;Rowley45&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 45&lt;/ref&gt; El coloríu azul de los machos, particularmente el de les cobertories auriculares, ye bien [[Iridiscencia|iridiscente]] por cuenta de les superficies planu y rizáu de les [[bárbula|bárbules]] d'estes plumes.&lt;ref name =&quot;Rowley44&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 44&lt;/ref&gt; El plumaxe azul tamién reflexa la lluz [[ultravioleta]], más inclusive que nel restu de murar, yá que la so visión estiéndese parcialmente a esta parte del [[Espectru electromagnéticu|espectru]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Bennett ATD, Cuthill IC |añu=1994|títulu=Ultraviolet vision in birds: what is its function? |publicación=Vision Research |volume=34|númberu=11 |páxines=1471–78| doi=10.1016/0042-6989(94)90149-X| pmid=8023459}}&lt;/ref&gt;

=== Cantares y reclamos ===
La comunicación vocal ente murar de nales coloraes úsase principalmente ente individuos del grupu social y pa señalar y defender el so territoriu.&lt;ref name =&quot;Rowley63&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 63&lt;/ref&gt; Son capaces d'estremar a los individuos pol so cantar, lo que ye importante pa estremar a los miembros del grupu de los estraños.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Payne RB, Payne LL, Rowley I, Russell EM |añu=1991|títulu=Social recognition and response to song in cooperative Red-winged Fairy-wrens |publicación=Auk |volume=108 |páxines=811–19}}&lt;/ref&gt; El cantar básico, o tipu I, ye un soníu agudu que dura ente unu y cuatro segundos que consta de diez a venti elementos curtios per segundu, cantáu tantu polos machos como poles femes, particularmente usáu cuando hai una disputa nes llendes del territoriu.&lt;ref name =&quot;Rowley656&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 65–66&lt;/ref&gt;&lt;ref name =&quot;Rowley173&quot; /&gt; Los cantares producir con más frecuencia enantes o xusto dempués del amanecer.&lt;ref name =&quot;Rowley66&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 66&lt;/ref&gt; Les aves caltener en contautu mientres busquen alimentu con un nidiu y repitíu «''see-see-see''» que va baxando en tonu, ente que un fuerte y agudu «''tsit''» sirve como voz d'alarma.&lt;ref name=&quot;Rowley173&quot; /&gt;

=== Llonxevidá ===
La sobrevivencia de murar d'una estación a otra ye bastante alta p'aves tan pequeñes, y murar de nales coloraes ye la que tien la tasa de sobrevivencia más alta de toes, el 78% de los machos reproductivos y el 77% de les femes sobreviven a la siguiente estación de cría.&lt;ref name =&quot;Rowley1289&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 128-29&lt;/ref&gt; Nun ye infrecuente para murar de nales coloraes llegar a los diez años d'edá, y l'individuu más vieyu conocíu hasta la fecha algamó los dieciséis años d'edá.&lt;ref name =&quot;Rowley130&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 130&lt;/ref&gt;

== Distribución y hábitat ==
[[Ficheru:Pemberton Karri forest 1.jpg|thumb|200px|Monte d'[[Eucalyptus diversicolor]] el so hábitat preferíu.]] 
Murar de nales coloraes viven nel estremu húmedu del Suroeste d'Australia, dende'l [[ríu Moore]] al norte de [[Perth]] hasta la rexón de [[Margaret River]] nel sur y escontra l'este hasta [[Albany (Australia Occidental)|Albany]].&lt;ref name =&quot;Rowley173&quot; /&gt; Ye común en parte del so área de distribución,&lt;ref&gt;{{Cita llibru|títulu=Birds of Australia|autor=Flegg J, Madge S|añu=1995|editorial=New Holland Press |allugamientu=Kenthurst, NSW |isbn=1853683531}}&lt;/ref&gt; anque hai evidencies de que ta tornando'l so númberu por cuenta de la desecación de les zones pantanoses.&lt;ref&gt;{{Cita llibru | editor=Higgins PJ, Peter JM, Steele WK |añu=2001 |serie=[[Handbook of Australian, New Zealand and Antarctic Birds]]|volume= 5|títulu=Tyrant-flycatchers to Chats |editorial=Oxford University Press |ubicación=Victoria |isbn=0-19-553258-9 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita llibru |títulu=Every Australian Bird Illustrated|autor=Wade P. ''(ed.)'' |añu=1977 |páxines=p. 191|editorial=Rigby|isbn=0727000098}}&lt;/ref&gt; Vive nel sotobosque so los ocalitos, ''[[Eucalyptus diversicolor]]'' y ''[[Eucalyptus marginata]]''. Los montes antiguos paecen ser hábitats menos favorables y estes aves siéntense más atraíos peles zones alteriaes por baltar.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Williams MR, Abbott I, Liddelow GL, Vellios C, Wheeler IB, Mellican AF|añu=2001|títulu=Recovery of bird populations after clearfelling of tall
open eucalypt forest in Western Australia|publicación=Journal of Applied Ecology |volume=38 |páxines=910–20 |doi=10.1046/j.1365-2664.2001.00645.x |url=http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/118971348/PDFSTART |formatu=PDF |fechaaccesu=2 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; Les quemes producen la desapaición de la población, que retorna tres un periodu de dos años.&lt;ref&gt;{{cita publicación|autor=Christensen PE, Kimber PC|añu=1975|títulu=Effects of prescribed burning on the flora and fauna of south-west Australian forest |publicación=Proceedings of the Ecological Society of Australia |volume=9|páxines=85–106 |fechaaccesu=25 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt; Los plantíos mistos de pinos (''[[Pinus]]'' spp.) y ocalitos xeneralmente son pocu apoderaes yá que escarecen del sotobosque necesariu.&lt;ref name =&quot;Rowley134&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 134&lt;/ref&gt;

Dientro de los hábitats forestales murar de nales coloraes prefieren les zones más húmedes como los ribayos y riveras con ''[[Lepidosperma effusum]]''.&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 175&lt;/ref&gt; Nes llendes del so área de distribución al norte convive con murar variada y nel so llende este con murar de pechu azul, ocupando estos dos últimes especies les zones más seques quedando murar de nales coloraes acutada a los montes más húmedos.&lt;ref name =&quot;Rowley173&quot; /&gt; L'ausencia de formes entemedies nestes zones refuerza'l estatus d'especie separaes de toes elles.&lt;ref name =&quot;Rowley164&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 164&lt;/ref&gt;

== Comportamientu ==
La so forma de locomoción habitual nel suelu ye saltando impulsándose y aterrizando con dambes pates simultáneamente, anque estes aves pueden correr como se repara cuando realicen exhibiciones de distracción frente a depredadores.&lt;ref name = &quot;row42&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 42&lt;/ref&gt; Permédiense ayudaos de la so cola proporcionalmente llarga, que caltienen xeneralmente alzada y escasamente quieta. Les sos nales curtiu y arrondáu apúrren-yos un bon impulsu inicial y son-y útiles pa vuelos curtios, anque nun sirven pa viaxes llargos.&lt;ref name = &quot;row41&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 41&lt;/ref&gt; 

Murar de nales coloraes presenten [[cría cooperativa]], les pareyes o pequeños grupos familiares son territoriales y defenden los sos dominios d'otros grupos mientres tol añu. Los sos territorios tienen una media d'ente 0,4–2,4&amp;nbsp;[[hectárea|hectárees]] nel so hábitat óptimo del monte d'ocalitos, anque suelen ser más pequeños y acutaos nos menos favorables carbes de rivera.&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot; /&gt; L'área que tomen ye'l suficiente pa caltener al grupu nos años probes o p'afaer a los nuevos miembros tres la dómina de cría.&lt;ref name =&quot;Rowley58&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 58&lt;/ref&gt; Los grupos varien dende dos hasta nueve miembros, con una media de cuatro individuos,&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot; /&gt; los más numberosos en toes murar australianes estudiaos hasta la fecha. Probablemente esto ye por cuenta de la alta tasa de sobrevivencia añal que llinda'l territoriu disponible. Anque les tases de reproducción son baxes, les aves nueves disponen de pocos territorios vacantes nos qu'esvalixase.&lt;ref name =&quot;Rowley56&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 56&lt;/ref&gt; Socialmente xunir en pareyes [[monogamia|monógames]], y el so axugamientu dura xeneralmente hasta la muerte d'unu de los miembros. Nesti casu'l sobreviviente escueye un nuevu compañeru xeneralmente ente los ayudantes del grupu. Anque non estudiáu direutamente nesta especie, paez ser que les mures de nales coloraes como'l restu de murar son sexualmente [[promiscuidá|promiscuas]], y dambos miembros de la pareya apariar con otros individuos.&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot; /&gt; El ayudantes femeninos son más frecuentes nesta especie que nes demás mures estudiaes en fondura, como la mura sobeyosa (''[[Malurus cyaneus|M. cyaneus]]'').&lt;ref name =&quot;Rowley88&quot; /&gt; Más de la metá de los grupos tienen dos o más ayudantes, de cutiu femes, qu'alimenten a los pollos y mengüen la carga de trabayu de la fema reproductora.&lt;ref name =&quot;Rowley93&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 93&lt;/ref&gt; Constatóse que los ayudantes amonten el [[ésitu reproductivu]] de la pareya nesta especie aumentando la media de pollos sobrevivientes de 1,3 a 2.&lt;ref name =&quot;Rowley94&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 94&lt;/ref&gt; Hai delles evidencies de que los grupos con ayudantes masculinos pueden aumentar les sos llendes territoriales tomando nueves zones cola so ayuda.&lt;ref name =&quot;Rowley99&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 99&lt;/ref&gt;

Ente los principales predadores de niales inclúyense les pegues australianes ''([[Gymnorhina tibicen]])'', los páxaros corador (''[[Cracticus]]'' spp.), los cucaburras rientes ''([[Dacelo novaeguineae]])'', los currawongs (''[[Strepera]]'' spp.), los cuervos (''[[Corvus]]'' spp.) y los charranes verdugu (''[[Colluricincla]]'' spp.), amás de mamíferos introducíos como los foinos (''[[Vulpes vulpes]]''), los [[Felis silvestris catus|gatos]] y los aguarones negros ''([[Rattus rattus]])''.&lt;ref name = &quot;row121&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 121&lt;/ref&gt; Como les demás mures australianes, murar de nales coloraes usen una exhibición conocida como ''carrera del royedor'' pa distrayer a los depredadores y alloñar del nial. Cuando la realicen baxen la cabeza y la cola, espleguen les nales erizando les plumes y empiecen a correr rápido camudando de direición de cutio y dando voces d'alarma.&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot; /&gt; A esti comportamientu deben la so denominación de mures.

Reparóse nesta especie exhibiciones d'aletéu en delles situaciones: de les femes respondiendo, presumiblemente aceptando'l cortexu del machu, de los xuveniles pidiendo comida, de los ayudantes escontra los adultos y de los machos inmaduros escontra'l reproductores. Llevar a cabu baxando la cabeza y la cola, estendiendo y ximelgando les nales calteniendo'l picu abiertu en silenciu.&lt;ref name =&quot;Rowley77&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 77&lt;/ref&gt;

=== Alimentación ===
Como les demás mures, la de nales coloraes aliméntase activa y incansablemente,&lt;ref name = &quot;row42&quot; /&gt; buscando alimentu ente los felechos (''[[Pteridium esculentum]]'') y les carbes, amás d'ente la foyarasca del suelu cerca de los llugares abellugaos. Dacuando xube a los árboles percima de los 5 m percima del suelu y el sotobosque, principalmente a la fin del branu y seronda cuando la corteza desconchada de los ocalitos ufierta una rica fonte d'[[artrópodos]]. Anque les aves ellí tán espuestes a los potenciales predadores y permanecen pocu tiempu. Aliméntase d'una gran variedá de pequeñes criatures, principalmente [[Insecta|inseutos]], comen tol añu [[Formicidae|formigues]] y [[Coleoptera|escarabayos]], y añeden a la so dieta [[Araneae|arañes]], [[chinches]] y [[larva#insecto|guxanos]] na estación de cría.&lt;ref name=&quot;Wooller81&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Wooller RD, Calver MC|añu=1981|títulu=Feeding segregation within an assemblage of small birds in the karri forest understorey |publicación=Australian Wildlife Research|volume=8|páxines=401–10|doi=10.1071/WR9810401}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name =&quot;Rowley88&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Rowley I, Russell EM, Payne RB, Payne LL|añu=1988|títulu=The ecology and breeding biology of the Red-winged Fairy-wren ''Malurus elegans'' |publicación=Emu |volume=88|páxines=161–76}}&lt;/ref&gt; Mientres la primavera y el branu los páxaros tán activos a intervalos mientres el día, y comparten el tiempu d'alimentación con cantares. Los inseutos son numberosos y fáciles d'atrapar lo que-yos dexa folgar ente incursiones. De cutiu el grupu abelúgase y fuelguen xuntos mientres les hores del día de más calor. Sicasí pel hibiernu atopar comida ye más difícil y tienen que pasar el día buscándolo de cutio.&lt;ref name =&quot;row612&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 61–62&lt;/ref&gt; Les formigues son una importante fonte d'alimentu mientres esti periodu, constituyendo la base principal de la so dieta.&lt;ref name = &quot;row4952&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 49–52&lt;/ref&gt;

=== Cortexu y cría ===
Mientres el cortexu los machos de murar de nales coloraes, como otres especies del so xéneru, arrinquen pétalos de flores pa exhibilos frente a les femes como parte del ritual de cortexu. Nesta especie los pétalos utilizaos son mariellos, y escasamente, blancos.&lt;ref name=&quot;Row91&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Rowley I|añu=1991|títulu=Petal Carrying by Fairy-wrens of the genus ''Malurus'' |publicación=Australian Bird Watcher |volume=14|páxines=75–81}}&lt;/ref&gt; Los pétalos esíbense y presenten frente a les femes tantu nel territoriu propiu del machu como nos demás.&lt;ref name =&quot;Rowley75&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 75&lt;/ref&gt; La exhibición conocida como ''abanicu facial'' reparar usáu tantu en comportamientos agresivos como en paraes nupciales;&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot; /&gt; y consiste en erizar y ximelgar les plumes auriculares.&lt;ref name =&quot;Rowley76&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 76&lt;/ref&gt; Les plumes de les partes cimeres, d'azul claro, usar de forma más prominente mientres les exhibiciones que nes demás especies de mures.&lt;ref name =&quot;Rowley175&quot; /&gt;

El periodu de cría ye más curtiu que nes demás mures australianes, y va dende ochobre (raramente setiembre) hasta avientu. Los niales son construyíos namái poles femes,&lt;ref name = &quot;Rowley91&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 91&lt;/ref&gt; xeneralmente asitiáu ente la trupa vexetación a unos 20&amp;nbsp;cm percima del suelu. Ye una estructura redondo y abovedao texida con yerbes ensin apertar y telarañes, cola entrada nun llau. L'interior suel tar revistíu con fiervas más fines y fibres llograes de ''[[Clematis pubescens]]'' y ''[[Banksia grandis]]''. Tienen una puesta y escasamente dos en cada estación, la segunda unos 51 díes tres la primera.&lt;ref name =&quot;Rowley88&quot; /&gt; Xeneralmente una puesta mariña de dos o tres güevos de color crema ablancazáu mate con llixos acolorataos, que miden unos 12 x 16&amp;nbsp;mm.&lt;ref&gt;{{Cita llibru | apellíos = Beruldsen | nome = G | títulu = Australian Birds: Their Nests and Eggs | editorial = self | añu = 2003 | allugamientu = Kenmore Hills, Qld | páxines = 279–80 | isbn = 0-646-42798-9}}&lt;/ref&gt; Les femes guaren los güevos soles mientres aprosimao una hora siguida cada vegada, dempués de lo que el machu la llapada y vanse a comer rápido mientres 15–30 minutos enantes de volver. La so llarga cola de cutiu ta doblada pel estrechu espaciu del nial y suel usase como indicador de anidamiento.&lt;ref name = &quot;Rowley116&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 116&lt;/ref&gt; La incubación dura unos 14 ó 15&amp;nbsp;díes, un día menos na segunda puesta,&lt;ref name =&quot;Rowley88&quot; /&gt; y envalórase que'l 94% de los güevos eclosionen con ésitu. Los pollos naciellos son [[altricial]]es, desnudos, de color acoloratáu y ciegos. Con un día la so piel escurecer a gris azuláu pola afloración de los cañones de les sos plumes so la so piel. Los cañones de les plumes primaries remanecen al tercer día y empiécense a abrir los güeyos al quintu, pa tar totalmente abiertos a otru día. Tolos miembros del grupu alimenten a los pollos y esanicien los sos [[Sacu fecal|sacos fecales]] mientres 11–12&amp;nbsp;díes, tiempu nel qu'emplumen. Con esti tiempu anque tán totalmente cubiertos de plumes, les sos coles y nales nun crecieron del tou y vuelen mal.&lt;ref name = &quot;Rowley117&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 117&lt;/ref&gt; Les sos nales tarden diez díes más en desenvolvese totalmente, tiempu mientres el cual los pollos permanecen xeneralmente bien escondíos so la cubierta vexetal cerca del nial. Los padres y el ayudantes alimentarán-yos mientres un mes más n'abandonando'l nial. Les aves algamen el maduror sexual al añu d'edá, pero les femes nun suelen criar hasta'l so tercer añu yá que los territorios son escasos.&lt;ref name = &quot;row1756&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 175–76&lt;/ref&gt; Los niales de murar de nales coloraes poques vegaes sufren l'acoso de los [[parasitismu de puesta|parásitos de puesta]], anque se rexistraron casos llevaos a cabu pol cuquiellu de Horsfield ''([[Chrysococcyx basalis]])'' y del cuquiellu cola d'abanicu ''([[Cacomantis flabelliformis]])''.&lt;ref name = &quot;row176&quot;&gt;Rowley &amp; Russell, p. 176&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |apellíos=Rowley |nome=Ian |coautores=Russell, Eleanor |títulu=Bird Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens |añu=1997 |editorial=Oxford University Press |allugamientu=Oxford |isbn=0-19-854690-4}}

== Enllaces esternos ==
{{commons}}
{{wikispecies}}
* [http://www.birdlife.org/datazone/species/index.html?action=SpcHTMDetails.asp&amp;sid=5196&amp;m=0 Ficha en BirdLife international] (n'inglés)
* [https://www.iucnredlist.org/details/146098 Llista colorada de IUCN]
* [http://ibc.lynxeds.com/species/red-winged-fairy-wren-malurus-elegans Ficha y videos de murar de nales coloraes] n'Internet Bird Collection (n'inglés)
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Malurus|elegans]]
[[Categoría:Aves d'Australia]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9io09ud8rm9ve34nhq18649dszo1h41</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Malurus melanocephalus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49968</id>
    <revision>
      <id>3702986</id>
      <parentid>3651225</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibilos =&gt; exhibilos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28995" xml:space="preserve">{{Tradubot|Malurus melanocephalus}}

{{noaves}}
{{Ficha de taxón
| name = Mura australiana de llombu coloráu |
image = Red Backed fairy wren noosa 29 july 06 053x.jpg
| image_caption = Machu (ssp. ''melanocephalus'') con plumaxe de cortexu, [[Noosa]]
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref =&lt;ref&gt;BirdLife International 2004. ''[https://www.iucnredlist.org/search/details.php/50685/all Malurus melanocephalus]''.[https://www.iucnredlist.org 2006 IUCN Red List of Threatened Species.] Downloaded on 26 July 2007.&lt;/ref&gt;
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Maluridae]]
| genus = ''[[Malurus]]''
| species = '''''M. melanocephalus'''''
| binomial = ''Malurus melanocephalus''
| binomial_authority = ([[John Latham|Latham]], 1801)
| range_map= Red backed fairywren rng gnangarra.png
| range_map_width=200px
| range_map_caption = '''Distribución del ''Malurus melanocephalus'''.''
| range_map_legend =
{{Lleenda|#e1666F| ''M. m. melanocephalus''. |border=solid 1px black}}
{{Lleenda|#e11825| ''M. m. cruentatus''. |border=solid 1px black}}
{{Lleenda|#910711| Zona d'amplia hibridación. |border=solid 1px black}}
| subdivision_ranks=[[Subespecie|Subespecies]]
| subdivision=
* ''M. m. melanocephalus''
* ''M. m. cruentatus'' }}

''''''''Malurus melanocephalus''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Passeriformes|paseriforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Maluridae]]. Ye [[Endemismu|endémica]] d'[[Australia]] y suel atopase cerca de los ríos y mariñes a lo llargo de les franxes costeres del norte y esti del continente australianu, dende [[Kimberley (Australia Occidental)|Kimberley]] nel noroeste hasta'l [[Valle de Hunter]] en [[Nueva Gales del Sur]]. Como les demás mures australianes presenta un marcáu [[dimorfismu sexual]]. Los machos cubrir con un llamativu plumaxe mientres la dómina de cortexu, cola cabeza, partes cimeros y la cola negres ya intensos colores coloráu y marrón en llombu y nales. Les femes sicasí tienen un plumaxe coles partes cimeres parduces, que se fai más pálidu nes partes inferiores. Los machos en [[Plumaxe#Plumaxe d'eclís|plumaxe d'eclís]] asemeyar a les femes y a los xuveniles. Dellos machos caltienen el plumaxe d'eclís mientres la dómina de cortexu. Reconócense dos [[subespecie|subespecies]]: la forma ''melanocephalus'' del este d'Australia tien la cola más llarga y el llombu anaranxáu, y la forma ''cruentatus'', cola cola más curtia y el llombu más acoloratáu.

Murar australianes de llombu coloráu son principalmente [[Insectívoru|insectívores]], y suplementan la so dieta con granes y pequeños [[frutu|frutos]]. El so [[hábitat]] preferíu son les zones de carba y les [[sabana|sabanes]], principalmente onde los parrotales baxos y les yerbes altes apúrren-yos cobertoria. Pueden ser nómades n'árees onde hai frecuentes quemes de la carba, anque les pareyes o grupos pequeños permanecen y defenden el so territoriu n'otres zones del so área de distribución. Los grupos consten d'una pareya reproductora, con unu o más individuos ayudantes que contribúin a la cría de los pitucos. Esti ayudantes son fíos de la pareya qu'inda nun algamaron el maduror sexual, y que permanecen col so grupu familiar unu o más años. Anque la estructura social de murar australianes de llombu coloráu ye [[Monogamia|monógama]], sexualmente son [[promiscuidá|promiscuas]], y cada miembru de la pareya puede copular con otros individuos; los machos inclusive pueden ayudar na cría de los pitucos de tales apareyamientos. Los machos maduros con plumaxe nupcial son más gustantes a esti comportamientu, en comparanza a los machos que caltienen el plumaxe d'eclís mientres la dómina de cortexu. Una peculiaridá del comportamientu de los machos d'esta especie mientres la [[Cortexu sexual|parada nupcial]] ye la d'arrincar [[pétalu|pétalos]] de flores coloraes y exhibilos frente a les femes.

== Taxonomía Murar de llombu coloráu describióse per primer vegada por individuos prindaos nes proximidaes de [[Port Stephens]] en Nueva Gales del Sur y nomada pol ornitólogu [[John Latham]] como papamoscas de cabeza negra (''Muscicapa melanocephala'') en 1801; el so nome específicu vien de los términos [[griegu antiguu|griegos]] ''melano-'' «negru» y ''kephalos'' «cabeza».&lt;ref name=Liddell1980&gt;{{Cita llibru | autor = [[Henry George Liddell|Liddell, Henry George]] y [[Robert Scott (filólogu)|Robert Scott]] | añu = 1980 | títulu = [[A Greek-English Lexicon]] (Abridged Edition) | editorial = [[Oxford University Press]] | allugamientu = United Kingdom | isbn =0-19-910207-4}}&lt;/ref&gt; L'espécime que describió Latham foi un machu cola muda a la metá, con un amiestu de plumes marrones y negres y el llombu naranxa. Darréu un machu con tol so plumaxe d'adultu describióse como ''Sylvia dorsalis'', y los esploradores [[Nicholas Aylward Vigors]] y [[Thomas Horsfield]] diéron-y a un tercer espécime procedente de Queensland central el nome de ''Malurus brownii'', n'honor del botánicu [[Robert Brown]]. [[John Gould]] describió la especie ''Malurus cruentatus'' en 1840 con un individuu de cola curtia y llombu escarlata recoyíu na Australia noroccidental por Benjamin Bynoe que formaba parte de la tercer espedición del [[HMS Beagle]]. Los trés primeros nomes fueron unificaos pa la especie ''Malurus melanocephalus'' por Gould anque caltuvo la so descripción como una especie estreme. Una forma entemedia procedente del norte de Queensland describióse como ''pyrrhonotus''. 

=== Subespecies ===
[[George Mack]], ornitólogu del [[Muséu nacional de Victoria]], foi'l primeru en clasificar los trés formes ''melanocephalus'', ''cruentatus'' y ''pyrrhonotus'' como una sola especie,&lt;ref name=Mack34&gt;{{cita publicación |autor=Mack G | añu =1934| títulu =A revision of the genus ''Malurus'' | publicación =Memoirs of the National Museum of Victoria | volume =8|páxines =100–25}}&lt;/ref&gt; anque foi Richard Schodde quien determinó que los individuos de la forma ''pyrrhonotus'' yeren híbridos de la zona de contautu nel norte de Queensland, llindada pelos ríos [[Ríu Burdekin|Burdekin]], [[Ríu Endeavour River|Endeavour]] y [[Ríu Norman|Norman]]. Nella'l plumaxe nupcial de los machos presenta formes entemedies, con llombos que presenten llurdios que van dende la grande y [[Escarlata (color)|escarlata]] a la pequeña y anaranxada carauterístiques de dambes subespecies.&lt;ref name=Schodde107&gt;Schodde ''(The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae)'', p. 107&lt;/ref&gt; 

Los dos subespecies reconocíes son:

* '''''M. m. melanocephalus''''', la subespecie nominal tien el llombu naranxa cola más llarga y alcuéntrase dende la mariña de Nueva Gales del Sur hasta'l norte de Queensland. Esta ye la forma que coincide cola descripción denomada primeramente Silvia dorsalis.

* '''''M. m. cruentatus''''' atopar a lo llargo del norte d'Australia dende los Kimberleys hasta'l norte de Queensland. Ye más pequeña que la subespecie nominal, con una media de pesu de los machos de 7,1&amp;nbsp;[[gramu|g]] y 6,6&amp;nbsp;g de les femes.&lt;ref name =&quot;Rowley182&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 182&lt;/ref&gt; El términu ''Cruentatus'' provién del verbu [[llatín]] ''cruentare'' «tiñir de sangre»,&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor = Simpson DP| títulu = Cassell's Latin Dictionary | editorial = Cassell Ltd.| añu = 1979|edición = 5|ubicación = Londres | isbn=0-304-52257-0}}&lt;/ref&gt; en referencia al llurdiu coloráu del so llombu. El plumaxe nupcial de los machos de la [[Isla Melville (Australia)|isla Melville]] tien un color [[carmesí]] más intensu nel llombu.&lt;ref name=Schodde107/&gt;

=== Especies próximes ===
Toes murar australianes son denominaes n'inglés ''fairy-wrens'' (chochín hada) anque nun tán rellacionaes col verdaderu [[cerrica]] (familia [[Troglodytidae]]). L'ornitólogu [[Tom Iredale]] propunxo'l nome común de ''elfin-wren'' (cerrica delicada) en 1939, anque nun cuayó.&lt;ref name =&quot;Rowley3&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 3&lt;/ref&gt; Murar primeramente clasificáronse dientro de la familia de los papamoscas del vieyu mundu, familia [[Muscicapidae]]&lt;ref&gt;{{Cita llibru |apellíos=Sharpe|nome= Richard Bowdler |títulu= Catalogue of the Passeriformes, or perching birds, in the collection of the British museum. Cichlomorphae, part&amp;nbsp;1 |añu=1879 |editorial=Trustees of the British Museum |ubicación=Londres}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita llibru |apellíos=Sharpe|nome= Richard Bowdler |títulu= Catalogue of the Passeriformes, or perching birds, in the collection of the British museum. Cichlomorphae, part&amp;nbsp;4 |añu=1883 |editorial=Trustees of the British Museum |ubicación=Londres}}&lt;/ref&gt; y darréu incluyéronse na familia de les [[Sylvia (xéneru)|papudes]], familia [[Sylviidae]]&lt;ref&gt;{{Cita llibru |apellíos=Sharpe|nome= Richard Bowdler |títulu= A handlist of the genera and species of birds. Volume 4 |añu=1903 |editorial=British Museum |ubicación=Londres}}&lt;/ref&gt; enantes de ser asitiaes na so propia familia, [[Maluridae]], en 1975.&lt;ref&gt;{{Cita llibru | apellíos=Schodde| nome=Richard | títulu = Interim List of Australian Songbirds: passerines | añu = 1975 | editorial = Birds Australia |allugamientu = Melbourne |id = OCLC 3546788}}&lt;/ref&gt; Más apocayá analís d'[[ADN]] amosaron que la familia Maluridae ta rellacionada cola familia [[Meliphagidae]] (los melífagos) y la familia [[Pardalotidae]] arrexuntándose na gran [[Familia (bioloxía)#Superfamilies|superfamilia]] [[Meliphagoidea]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Barker |nome=FK |coautores= Barrowclough GF, Groth JG |añu=2002 |títulu=A phylogenetic hypothesis for passerine birds; Taxonomic and biogeographic implications of an analysis of nuclear DNA sequence data |publicación=Proc. R. Soc. Lond. B |volume=269 |páxines=295–308 |doi=10.1098/rspb.2001.1883}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Barker|nome=FK |coautores=Cibois A, Schikler P, Feinstein J, Cracraft J |añu=2004 |títulu=Phylogeny and diversification of the largest avian radiation |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. USA |volume= 101|númberu=30 |páxines=11040–45 |formatu=[[PDF]] |url=http://www.tc.umn.edu/~barke042/pdfs/Barker.et.al04.pdf |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2007|doi=10.1073/pnas.0401892101|pmid=15263073}}&lt;/ref&gt; 

Dientro de Maluridae ye una de les 12 especies del xéneru ''[[Malurus]]''. Ta más cercanamente emparentada con ''[[Malurus leucopterus]]'', cola que forma un [[clado]], que tien como especie más próxima a la ''[[Malurus alboscapulatus]]'' de Nueva Guinea.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Christidis L, Schodde R | añu =1997| títulu =Relationships within the Australo-Papuan Fairy-wrens (Aves: Malurinae): an evaluation of the utility of allozyme data | publicación =Australian Journal of Zoology | volume =45 | númberu =2 | páxines =113–29 | doi = 10.1071/ZO96068}}&lt;/ref&gt; Denominaes ''bicoloured wrens'' (cerriques bicolor) pol ornitólogu [[Richard Schodde]], estos trés especies destaquen pola falta de llurdios de color na cabeza o copetes auriculares, tener un únicu patrón de color nel cuerpu, negru o azul, en contraste col de los sos costazos o nales. Y sustitúyense xeográficamente les unes a les otres a lo llargo d'Australia y Nueva Guinea.&lt;ref name=Sch31&gt;Schodde R ''(The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae)'', p. 31&lt;/ref&gt;

=== Historia evolutiva ===
L'ornitólogu Richard Schodde propunxo que los ancestros de los dos subespecies dixebrar mientres la [[Glaciación wisconsiense|última glaciación]] del [[Pleistocenu]] hai unos 12.000&amp;nbsp;años. La aridez emburrió escontra'l norte les praderíes coles yerbes preferíes por estes aves llevando hacia pa ellí a parte de la población, y cuando les condiciones templaes y de mayor mugor tornaron al sur fixeron que s'atoparen les formes del norte coles del este, surdiendo asina la forma entemedia del norte de Queensland.&lt;ref name=Schodde107/&gt; La distribución de los trés especies de mures bicolor indica que los sos ancestros comunes vivieron en Nueva Guinea y el Norte d'Australia nel periodu en que'l nivel del mar baxó y los dos rexones taben xuníes por una [[ponte de tierra]]. Les poblaciones dixebráronse cuando'l nivel del mar volvió xubir, dixebrando a les aves qu'en Nueva Guinea evolucionaríen escontra les [[Malurus alboscapulatus|mures de costazos blancos]] de les poblaciones australianes que van dar llugar per un sitiu a murar de llombu coloráu y a les [[Malurus leucopterus|mures de nales blanques]], que s'afixeron a les zones grebes.&lt;ref name=Row31&gt;Rowley &amp; Russell (''Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens''), p. 31&lt;/ref&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Female Red-backed Fairywren samsonvale.JPG|thumb|200px|left|Fema nel SE de Queensland.]]
Ye'l miembru más pequeñu del xéneru ''Malurus'', murar de llombu coloráu miden 11,5&amp;nbsp;[[centímetru|cm]] y pesen ente 5–10&amp;nbsp;g, con una media alredor de 8&amp;nbsp;g. La cola de 6&amp;nbsp;cm ye negra nos machos con plumaxe de cortexu, y marrón nos machos con plumaxe d'eclís, les femes y los xuveniles.&lt;ref name =&quot;Rowley182&quot;/&gt; Con una media de 8.6 mm el [[Picu (zooloxía)|picu]] ye relativamente llargu, estrechu y apuntiáu y cola base más ancha.&lt;ref name =&quot;Rowley33&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 33&lt;/ref&gt; El so interior ye más anchu que fondu. La forma del picu ye similar a la d'otres aves que la usen pa sondiar o coyer inseutos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Wooller RD|añu=1984|títulu=Bill size and shape in honeyeaters and other small insectivorous birds in Western Australia |publicación=Australian Journal of Zoology |volume=32 |páxines=657–62|doi=10.1071/ZO9840657}}&lt;/ref&gt;

Como les otres mures australianes murar de llombu coloráu destaquen pol so marcáu [[dimorfismu sexual]]. Los machos desenvuelven el plumaxe de cortexu completu al cuartu añu, más tarde que tolos sos demás conxéneres, sacante del so pariente más próximu murar de nales blanques.&lt;ref name =&quot;Rowley181&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 181&lt;/ref&gt; Los machos na dómina de cortexu tienen la cabeza y cuerpu negros con un llamativu llombu coloráu y les nales marrones. El restu del tiempu tienen un plumaxe marrón nes partes cimeres y ablancazáu nes partes inferiores. Dellos machos, principalmente los mozos, caltienen el plumaxe d'eclís na dómina de cortexu.&lt;ref name=Webster08&gt;{{cita publicación |autor=Webster MS, Varian CW, Karubian J |añu=2008|títulu = Plumage color and reproduction in the red-backed fairy-wren: Why be a dull breeder? |publicación=Behavioral Ecology |volume=19|númberu=3|páxines=517–24|url=http://beheco.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/arn015v1 (abstract) |doi=10.1093/beheco/arn015}}&lt;/ref&gt; Este ye bien paecíu al plumaxe de les femes que ye de color marrón claru y con un puntu amarellentáu baxos los güeyos.&lt;ref&gt;{{Cita llibru |títulu=Birds of Australia|autor=MacDonald JD |añu=1973 |editorial=AH &amp; AW Reed |allugamientu=Sydney |isbn=0589071173|páxines=p. 312}}&lt;/ref&gt; Les femes d'esta especie difier de les del restu d'especies de mures australianes al escarecer de los tonos azules na cola.&lt;ref&gt;{{Cita llibru |títulu=A Field Guide to Australian Birds, Volume 2: Passerines |autor=Slater P |añu=1974 |editorial=Rigby Ltd. |allugamientu=Sydney |isbn=0851798136|páxines=p. 124}}&lt;/ref&gt; Al respective de la so distribución siguen la [[regla de Gloger]], les femes tienen los banduyos más blancos y les partes cimeres pardes más pálides nes zones con clima más secu y soleyeru del interior.&lt;ref name=Schodde107/&gt; Los xuveniles de dambos sexos tienen un plumaxe similar al de les femes.&lt;ref name=HANZAB5&gt;{{Cita llibru |títulu=[[Handbook of Australian, New Zealand and Antarctic birds]]|volume=5|títulu= Tyrant-flycatchers to Chats |autor=Higgins PJ, Peter JM, Steele WK''(eds.)'' |añu=2001 |allugamientu=Oxford University Press |isbn=0-19-553258-9|páxines=161–70 |editorial=Oxford Univ. Press}}&lt;/ref&gt;

=== Cantares y reclamos ===
El cantar típico usáu polos maluros de llombu coloráu p'anunciar que tán nel so territoriu ye similar al de los demás miembros del so xéneru, consiste nuna nota inicial continua siguida por delles curties repitíes, empezando baxes y nidies y terminando altes y agudes con munches sílabes. Les llamaes facer principalmente los machos na temporada d'apareyamientu.&lt;ref&gt;{{Cita llibru |títulu=Field Guide to Australian Birds |autor=Morcombe M |añu=2000 |editorial=Steve Parish Publishing |allugamientu=Queensland |isbn=1-876282-10-X|páxines=224 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name =&quot;Rowley64&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 64&lt;/ref&gt; Estes aves comuniquen unes con otres mientres comen con un nidiu «''ssst''», apenes oyible más allá de 10–15&amp;nbsp;m. La llamada d'alarma ye un «''zit''» bien agudu.&lt;ref name =&quot;Rowley182&quot;/&gt;

== Distribución y hábitat ==
[[Ficheru:Red-backed fairy wren range.PNG|thumb|150px|left|Área de máxima distribución.]]
[[Ficheru:Imperata cylindrica spikes.jpg|thumb|right|''Pradería d'[[Imperata cylindrica]]'', unu de los sos hábitats preferíos.]]
Murar de llombu coloráu son [[Endemismu|reinales]] d'[[Australia]] y pueden atopase a alredor de los ríos y la mariña por toa Australia Noroccidental dende [[cabu Keraudren]], los [[Kimberley (Australia Occidental)|Kimberleys]], [[tierra de Arnhem]], [[Península del Cabu York|la zona del golfu y cabo York]], la [[cordal Selwyn]] hasta les zones más altes de [[ríu Flinders]] como llende sur. Tamién s'atopa poles mariñes isleñas de [[Groote Eylandt]], Sir Edmund Pellew, Fraser, Melville y [[islles Bathurst]]. Viven en tola mariña este dende la [[Gran Cordal Divisoriu|gran cordal divisoriu]] hasta'l [[ríu Hunter]] en Nueva Gales del Sur.&lt;ref name=Schodde100&gt;Schodde ''(The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae)'', p. 100&lt;/ref&gt;

Prefieren les árees húmedes tropicales o subtropicales cubiertes de yerba alto tales como les praderíes de ''[[Imperata cylindrica]]'', ''[[Sorghum]]'' y ''[[Eulalia (xéneru)|Eulalia]]''. Nun ye una verdadera [[Migración de les aves|ave migratoria]], anque pue ser llocalmente nómada por cuenta de cambeos na vexetación, y puede dexar los sos territorios tres la dómina de cría.&lt;ref name=HANZAB5/&gt; Suelen retirase a cubiertes resistentes al fueu cuando hai quemes.&lt;ref name=Schodde105&gt;Schodde ''(The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae)'', p. 105&lt;/ref&gt; Eviten los hábitats grebos, onde ye sustituyida por murar de nales blanques al sur del so área de distribución.&lt;ref name=Row179&gt;Rowley &amp; Russell (''Bird Families of the World: Fairy-wrens and Grasswrens''), p. 179&lt;/ref&gt;

== Comportamientu ==
Murar de llombu coloráu son diurnes, y empiecen la so actividá a l'amanecida. Cuando nun tán buscando comida de cutiu abelúguense xuntos. Pósense unos xuntos a otros baxu cubiertes vexetales trupes y suelen [[afecháu social|afechase mutuamente]].&lt;ref name = &quot;Rowley65&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 65&lt;/ref&gt; La so forma de marcha habitual ye a saltos con dambes pates, impulsándose y aterrizando sobre'l suelu colos pies xuntos. Anque estes aves pueden correr cuando realicen exhibiciones de distracción ante depredadores.&lt;ref name = &quot;row42&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 42&lt;/ref&gt; Permediar cola ayuda de la so relativamente llarga cola, que xeneralmente se caltién n'alto y raramente caltiénse quieta. Les sos nales curtiu y arrondáu apúrren-y un bon impulsu d'elevación inicial y son útiles pa vuelos curtios, anque non pa desplazamientos bien llargos.&lt;ref name = &quot;row41&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 41&lt;/ref&gt; Estos páxaros vuelen formando ondulaciones xeneralmente por un máximu de 20 ó 30&amp;nbsp;[[metru|m]].&lt;ref name=Schodde105/&gt;

Nes zones [[monzón]]icas cuando les praderíes de yerba ensúguense, estos cambeos na vexetación pueden producir que les aves sían más nómades y dexen los sos territorios bien cuando hai quemes o buscando zones más húmedes.&lt;ref name=Schodde105/&gt; Formando territorios más estables nes zones cercanes a la mariña.&lt;ref name=Schodde105/&gt; La [[cría cooperativa]] ye menos frecuente nesta especie que nel restu d'especies del so xéneru, rexístrense ayudantes esporádicamente, pero esti aspeutu foi pocu estudiáu para murar de llombu coloráu.&lt;ref name =&quot;Rowley183&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 183&lt;/ref&gt;

Tanto'l machu como la fema realicen una exhibición conocida como ''carrera de royedor'' pa distrayer a los predadores que s'averen al nial con güevos o pollos. Entós pósense nel suelu baxando la cabeza y cola, espleguen les nales y erizan les plumes y empiecen a correr rápido emitiendo llamaes d'alarma y camudando de direición de cutio.&lt;ref name = &quot;row184&quot;&gt;Rowley &amp; Russell ''(Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens)'', p. 184&lt;/ref&gt; Esti comportamientu ye al que deben el so nome de mures.

=== Alimentación ===
Como'l restu de los sos conxéneres, murar de llombu coloráu ye predominantemente [[insectívora]], comiendo una gran variedá d'[[Insecta|inseutos]] qu'inclúin a [[Coleoptera|escarabayos]] como [[Curculionidae|cucurliónidos]], [[Chrysomelidae|crisomélidos]], [[Buprestidae|buspréncidos]] [[Alticini|alticinos]] y [[Carabidae|carábidos]]; [[Hemiptera|chinches]], [[saltapraos]], [[poliya|polilles]], [[aviespa|aviespes]] y [[Cicadidae|billorios]] amás d'[[Araneae|arañes]]. Tamién se comen les [[Larva#Insecto|canesbes]] y güevos de los inseutos. Les granes y otres materies vexetales namái formen una pequeña parte de la so dieta.&lt;ref name=Schodde10506&gt;Schodde ''(The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae)'', p. 105–06&lt;/ref&gt; Suelen cazar inseutos ente la foyarasca, los parrotales y les veres de l'agua, principalmente pela mañana y al atapecer. El proxenitores de dambos sexos, amás de los ayudantes, alimenten a los pitucos.&lt;ref name=HANZAB5/&gt;

=== Cortexu y cría ===
Mientres la dómina de cortexu los machos adultu camuden les sos plumes pardes pol so plumaxe negru col llurdiu acoloratáu del llombu. Esíbense erizando y ximelgando les plumes coloraes del llombu y les de los costazos arquiar como una bola. Esnalen y enfréntense a otros machos pa estornalos, o pa establecer el so dominancia frente a les femes.&lt;ref name=Schodde106&gt;Schodde ''(The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae)'', p. 106&lt;/ref&gt;&lt;ref name =&quot;Rowley183&quot;/&gt; Amás recueyen pétalos coloraos y delles vegaes granes coloraes y dar a otres aves. El 90% de les vegaes el machu dar ritualmente a la fema que ta cortexando. L'otru 10% de les vegaes dar a otru machu nun actu que paez de intimidación.&lt;ref name=Karubian03&gt;{{cita publicación |autor=Karubian, Jordan &amp; Alvarado, Allison |añu=2003 |títulu=Testing the function of petal-carrying in the Red-backed Fairy-wren (''Malurus melanocephalus'') |publicación=[[Emu (revista)|Emu]] |volume=103|númberu=1 |páxines=87–92|url=http://www.publish.csiro.au/nid/96/paper/MU01063.htm HTML abstract |doi=10.1071/MU01063 }}&lt;/ref&gt;

Alredor de la metá de la población de maluros de cabeza negra d'una zona alcuéntrase en pareyes na dómina d'apareyamientu. Esto paez ser una defensa pa evitar la falta de recursos del mediu. Ye más difícil caltener un gran grupu d'individuos interdependientes mientres les dómines seques polo que les aves caltener en pareyes o pequeños grupos qu'inclúin a'l ayudantes de la cría.&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor=Chan K, Augusteyn JD | añu =2003| títulu =Relationship Between Bird-Unit Size and Territory Quality in Three Species of Fairy Wren with Overlapping Territories | publicación =Ecological Research | volume =18 | númberu =1 | páxines =73–80 | doi=10.1046/j.1440-1703.2003.00534.x}}&lt;/ref&gt; Pruebes de paternidá amosaron que los machos vieyos con plumaxe llamativu tien más ésitu na dómina d'apareyamientu qu'un machu adultu con un plumaxe más pardu y discretu o un machu nuevu con plumaxe llamativu.&lt;ref name=Karubian02&gt;{{cita publicación |autor=Karubian J |añu=2002|títulu=Costs and Benefits of Variable Breeding Plumage in Red-Backed Fairy Wrens |publicación=Evolution |volume=56|númberu=8 |páxines=1673–82}}&lt;/ref&gt; Por ello estos tienen mayor almacenamientu d'espelma y fai más cópules y puede apariase con más d'una fema. Un machu desapareyáu puede ayudar a una pareya a alimentar y curiar de los pollos. El picu d'un machu escurezse cuando s'empareyar y esto dura unos trés selmanes. Esti calter facilita l'estudiu de la so sociabilidá yá que los cambeos de plumaxe pueden tardar o tar influyíos pol clima. El picu ta vascularizado y camuda rápido en respuesta al apareyamientu.&lt;ref name=Karubian08&gt;{{cita publicación |autor=Karubian J |añu=2008|títulu=Changes in Breeding Status are Associated with Rapid Bill Darkening in the Male Red-Backed Fairy-wrens |publicación=Journal of Avian Biology|volume=39|númberu=1 |páxines=81–86|doi=10.1111/j.0908-8857.2008.04161.x}}&lt;/ref&gt; 

La dómina d'apareyamientu va d'agostu a febreru y coincide cola llegada de la dómina d'agües nel norte d'Australia. La fema realiza la mayor parte del trabayu de construcción del nial, anque'l machu tamién ayuda, siendo esto inusual nel xéneru ''Malurus''.&lt;ref name=Schodde106/&gt; Ocultu polos matos de yerba o lo carbes baxes el nial esféricu ye construyíu con yerba seco y xuníu con briznas más fines de yerba o pelos.&lt;ref name=Cayley&gt;{{Cita llibru |títulu=What Bird is That? |apellíos=Cayley |nome=NW |enllaceautor=Neville William Cayley|añu=1959 |editorial=Angus &amp; Robertson |allugamientu=Sydney |isbn=0-207-15285-3|páxines=p. 204}}&lt;/ref&gt; Los niales esaminaos nel sureste de Queensland tienden a ser más grandes y desordenaos que los del norte d'Australia. Les dimensiones de los primeres ye de 12–15&amp;nbsp;cm d'altu por 9–12&amp;nbsp;cm d'anchu y tienen una entrada parcialmente cubierta de 3–6&amp;nbsp;cm de diámetru,&lt;ref name=&quot;Fav&quot;&gt;{{cita publicación | autor=Favaloro N | enllaceautor =Norman Joseph Favaloro| añu =1931| títulu =Notes on a Trip to the McPherson Range, South-eastern Queensland | publicación =Emu | volume =31| páxines =48–59}}&lt;/ref&gt; ente que los del norte tienen una media de 10–13&amp;nbsp;cm d'altu por 6–8&amp;nbsp;cm d'anchu con una entrada d'unos 2–4&amp;nbsp;cm.&lt;ref name=Schodde106/&gt; La construcción llévalos alredor d'una selmana, y puede pasar un intervalu d'alredor d'otros siete díes enantes de poner los güevos.&lt;ref name=Schodde106/&gt; Les puestes son d'ente trés y cuatro güevos, que son blancos con llixos pardorojizas,&lt;ref name=Cayley/&gt; y miden 14.5–17 x 10–13&amp;nbsp;mm. Los de la subespecie ''melanocephalus'' son un pocu mayores que los de ''cruentatus''.&lt;ref name=Schodde106/&gt; Los güevos son guaraos mientres dos selmanes namái pola fema. Los pollos caltiénense escondíos a cubiertu una selmana más tres la eclosión. Los pollos dependen de los padres y el ayudantes mientres un mes aprosimao. Aprienden a volar unos 11–12&amp;nbsp;díes tres la eclosión. Les niaraes criaes na estación anterior suelen ayudar a criar a la niarada siguiente. Y la familia va permanecer xunta mientres la estación siguiente, formando un grupu xuníu.&lt;ref name=HANZAB5/&gt;

== Depredadores ==
Los adultos y les críes pueden ser cazaos por mamíferos introducíos n'Australia como los [[Felis silvestris catus|gatos]] amontesaos o los foinos coloraos (''[[Vulpes vulpes]]''), y tamién por dalgunos [[royedores]],&lt;ref name=HANZAB5/&gt; y aves natives como la pega australiana (''[[Gymnorhina tibicen]]''), los páxaros corador (''[[Cracticus]]'' spp.), el cucaburra de nales azules (''[[Dacelo leachii]]''), cuervos (''[[Corvus]]'' spp.) y charranes verdugu (''[[Colluricincla]]'' spp.), amás de por reptiles como los [[goanna|goannes]] (''[[Varanidae|Varanus]]'' spp.).&lt;ref name = &quot;row121&quot;&gt;Rowley &amp; Russell (''Families of the World:Fairy-wrens and Grasswrens''), p. 121&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |apellíos=Rowley |nome=Ian |enllaceautor=Ian Cecil Robert Rowley|coautores=Russell, Eleanor |títulu=Bird Families of the World: Fairy-wrens and Grasswrens |añu=1997 |editorial=Oxford University Press |allugamientu=Oxford |isbn=0-19-854690-4}}
* {{Cita llibru |títulu=The fairy-wrens: a monograph of the Maluridae. |autor= Schodde, Richard|añu=1982 |editorial=Lansdowne Editions |allugamientu=Melbourne |isbn=0-7018-1051-3}}

== Enllaces esternos ==
{{commons}}
{{wikispecies}}
* [http://ibc.lynxeds.com/species/red-backed-fairy-wren-malurus-melanocephalus Ficha y videu de murar de llombu coloráu] n'Internet IBC bird collection.
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Malurus|melanocephalus]]
[[Categoría:Aves d'Australia]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7xielaaqk8c48snis918t7tlilcxc62</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Molothrus ater</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50090</id>
    <revision>
      <id>3702996</id>
      <parentid>3702840</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="144319" xml:space="preserve">{{Tradubot|Molothrus ater}}
{{noaves}}
{{Ficha de taxón
| name =Tordu cabecicafé
| image = malecowbird.jpg
| image_width = 190px
| image_caption = [[Machu]] adultu.
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Icteridae]]
| genus = ''[[Molothrus]]''
| species = '''''M. ater'''''
| binomial = ''Molothrus ater''
| binomial_authority = ([[Pieter Boddaert|Boddaert]], [[1783]])&lt;ref name=&quot;issg&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.issg.org/database/species/ecology.asp?si=310&amp;fr=1&amp;sts=sss |títulu= issg Database: Ecology of Molothrus ater |fechaaccesu=12 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;itis&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=all&amp;search_value=Molothrus+ater&amp;search_kingdom=every&amp;search_span=exactly_for&amp;categories=All&amp;source=html&amp;search_credRating=All |títulu= ITIS Standard Report Page: ''Molothrus ater'' |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;
| subdivision_ranks = [[Subespecie|Subespecies]]
| subdivision = ''M. a. artemisiae'' &lt;br /&gt; ''M. a. ater'' &lt;br /&gt; ''M. a. obscurus''&lt;ref name=&quot;itis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.fs.fed.us/database/feis/animals/bird/moat/all.html |títulu=Index of Species Information: ''Molothrus ater'' |fechaaccesu=14 de xineru de 2011 |apellíu=Sullivan |nome=Janet |fecha=1995 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''[[Rocky Mountain Research Station]]'', ''Fire Sciences Laboratory'' |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;aou&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=[[American Ornithologists' Union]] |títulu=Checklist of North American birds |idioma=inglés |edición=Sesta |añu=1983 |editorial=[[Allen Press]] |allugamientu=[[Lawrence (Kansas)]] }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Lowther |nome=Peter Y. |títulu=Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |url=http://bna.birds.cornell.edu/bna/species/047/articles/introduction |fechaaccesu=22 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=The Birds of North America |númberu=47 |editorial=Cornell Lab of Ornithology |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}&lt;/ref&gt;
| range_map = Molothus ater Map.svg
| range_map_width = 220px
| range_map_caption = Azul: branu (dómina de reproducción); verde: mientres tol añu; anaranxáu; iviernu (fora de la dómina de reproducción).
}}

'''''Molothrus ater''''' &lt;ref name=&quot;avibase&quot;&gt;{{cita web |url= https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?avibaseid=1Y1AB415D083AAD4 |títulu= ''Molothrus ater'' - Avibase |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; tamién conocíu como '''tordu negru''',&lt;ref name=ine&gt;{{cita web |url= http://www2.ine.gob.mx/publicaciones/libro/280/tordonegro.html |títulu= Institutu Nacional d'Ecoloxía de Méxicu - Tordu negru (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=10 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/brown-headed_cowbird/id |títulu=Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 |fecha=2009 |obra=All About Birds |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; '''tordu negru común''',&lt;ref name=ine/&gt; '''tordu cabeza marrón''',&lt;ref name=ine/&gt; '''tordu cabeza café''',&lt;ref name=&quot;itis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avibase&quot;/&gt;&lt;ref name=conabio&gt;{{cita web |url= http://avesmx.conabio.gob.mx/verave?ave=1861 |títulu= CONABIO - Tordu Cabeza Café |fechaaccesu=13 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt; '''tordu cuquiellu''',&lt;ref name=tordocuco&gt;{{cita web |url= http://combinacionanimal.blogspot.com/2010/05/tordu-cucu-molothrus-ater.html |títulu= Compañeros de viaxe: Tordu cuquiellu (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |fecha= 18 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; '''vaqueru cabecicafé''',&lt;ref name=&quot;avibase&quot;/&gt; '''vaqueru de cabeza castaña'''&lt;ref name=&quot;avibase&quot;/&gt; o '''boyero negru''',&lt;ref name=&quot;bologna&quot;/&gt; ye un [[ave]] de vezos parcialmente [[Migración d'aves|migratorios]] perteneciente a la [[Familia (bioloxía)|familia]] de los [[Icteridae|ictéridos]], dientro del [[orde (bioloxía)|orde]] de los [[paseriformes]].&lt;ref name=&quot;bologna&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Bologna |nome=Gianfranco |títulu=Guíes de la naturaleza: Aves |añu=1981 |editorial=Grijalbo |ubicación=Barcelona |isbn=84-253-3362-8 |cita=}}&lt;/ref&gt; Habita en rexones de [[clima templáu]] y [[Clima subtropical|subtropical]] d'[[América del Norte]]. Ye sedentariu nes rexones australes del so [[área de distribución]]; les aves del norte, sicasí, migren al [[sur de los Estaos Xuníos]] y a [[Méxicu]] en [[iviernu]] y tornen al so hábitat de [[branu]] en marzu o abril.&lt;ref name = henninger1906&gt;{{cita publicación | autor=Henninger, W. F. |añu=1906 |títulu=A preliminary list of the birds of Seneca County, Ohio |publicación=Wilson Bulletin |volume=18 |númberu=2 |páxines=47-60 |url=http://elibrary.unm.edu/sora/Wilson/v018n02/p0047-p0060.pdf |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Trátase d'una especie abondosa y llargamente distribuyida, de comportamientu [[gregariu]],&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; que s'alimenta fundamentalmente de [[grana|granes]] y [[artrópodu|artrópodos]].&lt;ref name=&quot;roof&quot;&gt;{{cita web |url= http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Molothrus_ater.html |títulu= Animal Diversity Web: ''Molothrus ater'', brown-headed cowbird |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 |apellíu= Roof |nome= Jennifer |fecha= 1999 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

Exhibe un marcáu [[dimorfismu sexual]],&lt;ref name=ine/&gt; y ye conocíu por ser el parásitu de puesta más común d'[[América del norte]], depositando los sos [[güevu (bioloxía)|güevos]] en [[nial]]s de más de 220 [[especie|especies]] d'aves, amenorgando l'ésitu reproductivu y amenaciando la sobrevivencia de delles d'elles.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; A pesar de compartir esta particular estratexa reproductiva con munches especies de [[Cuculidae|cucos]], nun ta emparentáu con ellos, sinón que se trata d'un casu de [[converxencia evolutiva]].

Enantes del [[Colonización europea d'América|asentamientu européu]], el tordu cabecicafé siguía les menaes de bisontes (''[[Bison bison]]'') al traviés de les [[Grandes Llanures]],&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; y quiciabes tamién al antílope americanu (''[[Antilocapra americana]]'') y al uapití (''[[Cervus canadensis]]'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robinson |nome=Scott K. |apellíu2=Grzybowski |nome2=Joseph A. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |apellíu4=Brittingham |nome4=Margaret C. |apellíu5=Petit |nome5=Lisa J. |apellíu6=Thompson |nome6=Frank R. |títulu=Management implications of cowbird parasitism on neotropical migrant songbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_093_102.pdf |fechaaccesu=25 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229. |páxina=93-102 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt; El [[parasitismu de puesta]] complementaba esti estilu de vida nómade.&lt;ref name=&quot;dnre&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.michigan.gov/dnr/0,1607,7-153-10370_12145_12202-60308--,00.html |títulu= Michigan Department of Natural Resources and Environment - Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; El so númberu creció cola creación de nuevos hábitats abiertos per parte de los colonizadores. Invadió los [[Rexón de los Grandes Llagos|estaos a veres de los Grandes Llagos]] y el [[nordeste d'Estaos Xuníos]] mientres el [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Tamién se tremó escontra l'oeste, llegando a [[California]].&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Na actualidá, ye posible velos alimentándose en comederos p'aves n'árees suburbanes.

== Taxonomía y subespecies ==
[[Ficheru:Molothrus ater (female).jpg|thumb|left|[[Fema]] sobre un platu con [[grana|granes]].]]

El tordu cabecicafé ye una [[especie]] del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Molothrus]]'' y pertenez a la [[familia (bioloxía)|familia]] de los [[Icteridae|ictéridos]], que entiende a [[ave]]s [[paseriforme]]s naturales d'[[América del norte]] y [[Suramérica|del sur]].&lt;ref name=&quot;itis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; ''Molothrus'' significa &quot;vagamundu&quot; en [[idioma griegu|griegu]] y ''ater'' quier dicir &quot;negru&quot; en [[llatín]], aludiendo al so estilu de vida nómade y al color predominante del [[plumaxe]] del machu.&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiltonpond.org/ThisWeek070410.html |títulu=Hilton Pond - Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater''): The &quot;Black Vagabond&quot; |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 |apellíu=Hilton Jr. |nome=Bill |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Bent |nome=Arthur Cleveland |enllaceautor=Arthur Cleveland Bent |títulu=Life Histories of North American Blackbirds, Orioles, Tanagers, and Allies (Life Histories of North American Birds) |url=http://birdsbybent.com/ch41-50/cowbird.html |fechaaccesu=20 de febreru de 2011 |idioma=inglés |añu=1958 |editorial=[[Institutu Smithsoniano]], ''United States National Museum Bulletin 211'' |capítulu=Brown-headed Cowbird, ''Molothrus ater'' [Eastern Brown-headed Cowbird] |páxines=421-450 }}&lt;/ref&gt; Esisten trés [[subespecie|subespecies]] reconocíes, que s'estremen principalmente pol so tamañu y pola escuridá del plumaxe de les femes, anque nun son estremables nel [[trabayu de campu]]:&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;&gt;{{cita web |url=http://animals.nationalgeographic.com/animals/birding/brown-headed-cowbird |títulu=Brown-Headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=19 de febreru de 2011 |fecha=2006 |obra=National Geographic Complete Birds of North America |editorial=[[National Geographic Society]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; ''M. a. artemisiae'' ([[Gran Cuenca]]),&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt; ''M. a. ater'' ([[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] y [[este de los Estaos Xuníos]])&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; y ''M. a. obscurus'' (desiertos del [[Sudoeste de los Estaos Xuníos|sudoeste]] y mariña del [[océanu Pacíficu|Pacíficu]]).&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt; Los machos nuevos de ''M. a. artemisiae'' presenten un mayor enclín a arrexuntase en bandaes namái de xuveniles, ente que los de ''M. a. ater'' son más gustantes a xunise a bandaes d'individuos de distintes edaes.&lt;ref name=&quot;white&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.psych.upenn.edu/~whitedj/lab/cowbird.htm |títulu=Social Influences on reproductive success in brown-headed cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |apellíu=White |nome=David J |editorial=[[Universidá de Pennsylvania]] |allugamientu=[[Filadelfia (Pennsylvania)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Na actualidá, dos subespecies de tordu cabecicafé reproducir en [[California]]. ''M. a. artemisiae'' probablemente siempres fuera un residente raru pel branu nes porciones del estáu incluyíes dientro de la [[Gran Cuenca]] y un visitante ivernizu tamién raru nel restu de California (Grinnell, [[1915]]; Mailliard, [[1927]]). Anque la so bayura aumentó, el so área de distribución caltúvose constante. Per otru llau, acordies con Laymon ([[1987]]), el estatus de ''M. a. obscurus'' camudara notablemente mientres los previos 120 años y esta subespecie sería aparentemente la responsable del sustancial amenorgamientu del ésitu reproductivu de ciertos [[paseriformes]] del [[Valle Central de California|Valle Central]] y el [[sur de California]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Cruciar ente ''M. a. artemisiae'' y ''M. a. obscurus'' tuvo asocediendo desque dambes subespecies poner en contautu na [[década de 1930]] na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]; el tamañu de ''M. a. artemisiae'' amenorgar nel área onde convive cola otra subespecie, que naturalmente presenta una talla menor.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Fleischer |nome=Robert C. |apellíu2=Rothstein |nome2=Stephen I. |títulu=Known secondary contact and rapid gene flow among subspecies and dialects in the brown-headed cowbird |url=http://www.jstor.org/pss/2408999 |fechaaccesu=16 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=Payares de 1988 |publicación=[[Evolution (revista)|Evolution]] |volume=42 |númberu=6 |páxina=1146-1158 |editorial=[[Society for the Study of Evolution]] }}&lt;/ref&gt;

=== Hibridación ente subespecies ===
Fleischer y Rothstein ([[1988]]) afirmaron que dos subespecies [[Morfoloxía (bioloxía)|morfolóxicamente]] distintes ocupaben les respeutives fasteres de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]: ''M. a artemisiae'' sobre la fastera oriental y ''M. a. obscurus'' sobre la occidental. Les poblaciones de ''obscurus'' llegaron a [[California]] dende'l baxu [[ríu Coloráu]] alredor del [[1900]] ya invadieron l'oeste de la Sierra Nevada mientres la [[década de 1930]]. Poblaciones de ''obscurus'' apartaes ente sigo por distancies d'hasta 700 km producíen un xiblíu relativamente constante en vuelu, ente que los ''artemisiae'' del este presentaben numberosos dialeutos.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

Les midíes medies de siete mediciones morfolóxiques pa 2.287 individuos amosaben patrones similares tocantes a tamañu corporal pa machos adultos, machos d'un añu d'edá y femes dientro de segmentos llatitudinales de 60 km a lo llargo del este de la Sierra Nevada: nel puntu d'estudiu más austral en [[Bishop (California)|Bishop]] rexistráronse talles grandes, que amenorgábense gradualmente escontra'l norte hasta [[Mammoth Lakes]] y depués empezaben a aumentar nuevamente en direición norte hasta [[Llei Vining]], el sitiu d'estudiu más septentrional.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt; 

Ente que la información recoyida nun indica un orixe adaptativu pa estes variaciones, una esplicación más conservadora suxure un fluxu de xenes de ''obscurus'' nes poblaciones de ''artemisiae'' nel área de Mammoth Lakes. Nun ye sorpresa que la cresta de la Sierra Nevada en Mammoth Lakes seya considerablemente menos elevada qu'en cualesquier otru puntu 80 km al norte y 180 km al sur.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

Otros dos descubrimientos sofitaron esti camientu. De primeres, los exemplares de mayor llargor alar (recoyíos en Bishop y en Llei Vining) presentaben nales significativamente más curties que les de los tordos cabecicafé recoyíos na mesma rexón ente [[1912]] y [[1922]]. De segundes, la llongura de les nales de machos adultos y femes en Mammoth Lakes ente [[1978]] y [[1981]] yera significativamente mayor que'l de los individuos del periodu [[1982]] – [[1985]].&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

Esta presunta [[Híbridu (bioloxía)|hibridación]] ten de ser rápida cuidao que pasaron menos de cincuenta años ente'l contautu ente dambes subespecies per primer vegada y l'empiezu del estudiu de Fleischer y Rothstein. La tresferencia de xenes producir ente dos subespecies con distintos xiblíos en vuelu y ente dellos dialeutos de xiblíos dientro de ''artemisiae''. Poro, les diferencies vocales ente estos dialeutos nun paecen ser un importante elementu disuasorio del entrecruzamiento.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Brown-Headed Cowbird.jpg|thumb|right|[[Machu]] sobre'l suelu esibiendo'l so [[plumaxe]] [[iridiscencia|iridiscente]].]]

El tordu cabecicafé ye un [[ictérido]] pequeñu.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El [[machu]] mide 19 - 22 cm, con un pesu d'ente 42 y 50 g.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El llargor de la [[fema]] bazcuya ente los 16 y 20 cm y pesa 38 - 45 g.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Xeneralmente, el so amenorgáu tamañu ye abondu pa estremalo d'otres especies en bandaes mistes, inclusive cuando la so coloración nun ye estremable.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; El [[Picu (zooloxía)|picu]] ye cónicu,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; más curtiu y de base más ancha que n'otros [[ictéridos]],&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; negru nel machu y na fema escuru na metá cimera y maciu nel quexal inferior.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Los [[güeyu|güeyos]] son escuros y les [[pata|pates]], negres.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Les [[nala (zooloxía)|nales]] son llargues y en punta.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; El so [[cola]] ye más curtia —una carauterística distintiva en [[Vuelu de les aves|vuelo]]— y la so [[cabeza]], más robusta que na mayoría de los miembros del so [[familia (bioloxía)|familia]].&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;

El [[plumaxe]] del machu adultu ye predominantemente negru [[Iridiscencia|iridiscente]], cola [[cabeza]], el [[pescuezu]] y el [[pechu]] marrones,&lt;ref name=ine/&gt;&lt;ref name=&quot;bologna&quot;/&gt; lo que lo estrema d'especies similares tales como'l tordu güeyu coloráu (''[[Molothrus aeneus]]'') y el tordu renegrido (''[[Molothrus bonariensis]]'').&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Vistu na lluz, la so iridiscencia ye menor que la de los zanates (''[[Quiscalus]] spp.'') y la del tordu güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'').&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; La fema, de color marrón o gris, presenta una tonalidá más escura sobre les nales y cola&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; y más clara sobre la cabeza y el banduyu, con fines vetes nel abdome y pechu, muncho más sutiles que les de la fema de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El so gargüelu ablancazáu oldea cola so cara más escura.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Inclusive ella presenta nicios de iridiscencia verdosa, anque la so coloración más apagada brínda-y un bon [[cripsis|camuflaje]] mientres busca niales nos que depositar los sos güevos.&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;petit&quot;&gt;{{cita web |url=http://nationalzoo.si.edu/scbi/migratorybirds/fact_sheets/default.cfm?fxsht=3 |títulu=Brown-headed Cowbirds: From Buffalo Birds to Modern Scourge |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |apellíu=Petit |nome=Lisa |editorial=Smithsonian Migratory Bird Center |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Los xuveniles son más veteados y claros que les femes adultes,&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ct.gov/dep/lib/dep/wildlife/pdf_files/outreach/fact_sheets/cowbird.pdf |títulu=Wildlife in Connecticut – Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |editorial=[[Connecticut Department of Environmental Protection]], Wlidlife Division |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; y les puntes de les sos plumes son más pálides, lo que-y da al so envés una apariencia escamosa.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell_bfl&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.birds.cornell.edu/bfl/speciesaccts/bnhcow.html |títulu=Birds in forested landscapes – Brood parasites: Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Los cambeos nel plumaxe del tordu cabecicafé son abondo simples. El plumón natal foi carauterizáu pol ornitólgo [[Jonathan Dwight]] ([[1900]]) como oliva abuxáu. Describió'l plumaxe xuvenil, común a dambos sexos, de la siguiente manera: “Enriba, incluyendo les bandes de la cabeza y el pescuezu, les nales y la cola, oliva amarronáu escuru, les plumes con un cantu beige claro, blancuciu sobre les [[Pluma de vuelu Primaries|primaries]]. Embaxo, blancu apagáu, beige sobre'l gargüelu, pechu y lladrales con munches vetes oliva amarronáu. El mentón ye blancu o amarellentáu.” N'agostu o a empiezos de setiembre produz una [[muda (bioloxía)|muda]] postnupcial completa, dando llugar al primer plumaxe d'iviernu que ye indistinguible del de los adultos. Mientres camuden les sos plumes, los machos nuevos vuélvense llamativos por cuenta de que les polenques plumes negres del so nuevu plumaxe remanecen espardíes ente les vieyes plumes marrones, dándo-yos una interesada apariencia motuda. Nel machu, la cabeza, el pescuezu y la nuca son d'una especie de marrón violáceo, pero'l restu del plumaxe, incluyendo les nales y la cola, ye d'un negru polencu con reflexos verdes y púrpures. La fema adquier la so coloración gris mure”. Los adultos traviesen una muda total en setiembre pero nun sufren una muda prenupcial,&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; a diferencia de lo qu'asocede col tordu arroceru (''[[Dolichonyx oryzivorus]]'').&lt;ref name=&quot;cornell_bobolink&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/Bobolink/id |títulu=Bobolink |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}&lt;/ref&gt;

== Distribución ==
[[Ficheru:Molothrus ater1.jpg|thumb|left|[[Fema]] ente la vexetación.]]

El tordu cabecicafé ye una especie [[neártico|neártica]] orixinaria de les [[Grandes Llanures]]. El so [[área de distribución]] tuvo en constante crecedera mientres los [[sieglu XIX|sieglos XIX]] y [[sieglu XX|XX]] y anguaño cubre la mayor parte del territoriu [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] y [[Méxicu|mexicanu]] y grandes estensiones nel sur y oeste de [[Canadá]]. El so númberu aumentó cola [[deforestación]] de los montes, la [[Especie introducida|introducción]] de nuevos animales de pasturas per parte de los [[Colonización europea d'América|colonizadores europeos]], la [[urbanización]] y la conversión de los hábitats montiegos en terrenes agrícoles.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Pa fines de la [[década del 2000]] o principios de [[década de 2010|la de 2010]], el so área de distribución —incluyendo tantu les zones de reproducción como les de migración iverniza— estendíase sobre aprosimao 11.200.000 km²,&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.birdlife.org/datazone/speciesfactsheet.php?id=9751 |títulu=Species factsheet: Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 | fecha=2011 |idioma= inglés |editorial=BirdLife International }}&lt;/ref&gt; lo qu'equival a un 46% de la superficie norteamericana. A pesar de la idea comúnmente aceptada de que nun principiu habitaba namái nes Grandes Llanures, la esistencia de tres subespecies distintes podría suxurir que el so área de distribución orixinal yera más amplia.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;

=== Espansión del so área de distribución ===
Graham ([[1988]]) y Rothstein ([[1994]]) identificaron al tordu cabecicafé como la especie qu'esperimentara la mayor espansión na so distribución ente toles aves norteamericanes.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt; Nel [[sieglu XIX]], arrobinar pol este d'América del norte.&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; Mientres el [[sieglu XX]], tremar escontra l'oeste, faciendo que'l so área de distribucìón cubriera entós los [[Estaos Xuníos continentales|48 estaos americanos allegantes]] y tol sur de [[Canadá]].&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; La conquista de los estaos occidentales deber en gran parte a la rápida [[colonización]] del ''M. ater obscurus''.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;laymon&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Laymon |nome=Stephen A. |títulu=Brown-headed cowbirds in California: historical perspectives and management opportunities in riparian habitats |url=http://64.106.42.23/sora/wb/v18n01/p0063-p0070.pdf |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1987 |publicación=Western Birds |volume=18 |páxina=63-70 |editorial=[[Universidá de California, see Berkeley]] }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rothstein |nome=Stephen I. |títulu=The cowbird's invasion of the Far West: history, causes and consequences experienced by host species |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |añu=1994 |publicación=Studies in Avian Biology |volume= |númberu=15 |páxina=301-315 |editorial= }}&lt;/ref&gt; Afirmóse que'l fechu de que les árees de reproducción y alimentación tean dixebraes ente sigo contribuyó de manera importante a esta espansión.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;/&gt; Por cuenta de que los tordos cabecicafé pueden volar hasta 7 km ente unes y otres, el surdimientu de nuevos hábitats nos qu'alimentase ([[Corrolada (ganáu)|corrolada]]es de caballos, zones residenciales con comederos p'aves, etc.) dientro de lo qu'antes yera monte zarráu supunxo consecuentemente l'usu de nueves árees pa reproducise.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;/&gt;

==== Colonización del este ====
Enantes del [[1800]], el tordu cabecicafé habitaba fundamentalmente nes praderíes al oeste del [[ríu Mississippi]]. Nun se-y atopaba nes vastes estensiones de monte ininterrumpíu que cubríen gran parte del este d'América del norte por cuenta de que los sos vezos alimenticios y el so comportamientu social acutar a hábitats abiertos. A midida que los pobladores [[deforestación|baltaben los montes]] orientales y estenaben el terrén pal so usu n'actividaes agropecuaries, aniciáronse nuevos hábitats abiertos, que favorecieron una espansión escontra l'este per parte del tordu cabecicafé. Aparentemente, escontra fines del [[sieglu XIX]], la especie espardiérase pel este d'América del norte, pero nun yera abondosu y vivía principalmente n'árees cultivaes. Nun yera común en hábitats montiegos y, nesi entós, l'impautu del so [[parasitismu de puesta]] sobre l'ésitu reproductivu de los [[paseriformes]] del monte yera probablemente mínimu.&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Brittingham |nome=Margaret Clark |apellíu2=Temple |nome2=Stanley A. |enllaceautor2=Stanley Temple |títulu=Have cowbirds caused forest songbirds to torne? |url=http://www.jstor.org/pss/1309241 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés |fecha=xineru de 1983 |publicación=[[BioScience]] |volume=33 |númberu=1 |páxina=31-35 |editorial=[[American Institute of Biological Sciences]] }}&lt;/ref&gt;

En [[1958]], [[Arthur Cleveland Bent]] determinó que los [[valle]]s de los [[ríu Potomac|ríos Potomac]] y [[ríu Ohio|Ohio]] yeren les llendes septentrionales del área de distribución iverniza regular del tordu cabecicafé oriental, que estendíase hasta [[Florida]] y la mariña del [[Golfu de Méxicu]].&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

==== Colonización del oeste ====
[[Ficheru:British Columbia Ecoprovinces-fr.svg|thumb|right|[[Ecoprovincia|Ecoprovincies]] de [[Columbia Británica]]. Para [[1990]], el tordu cabecicafé habita en toes elles, inclusive nos montes boreales del norte (lila) y les llanures de [[taiga]] (turquesa).]]

Nun se sabe a ciencia cierta si ''M. a. obscurus'' habitaba a veres del [[ríu Coloráu]] enantes de [[1870]], cuando foi documentáu reproduciéndose ellí per primer vegada (Laymon, [[1987]]). Sicasí, esiste un únicu rexistru al oeste d'esi ríu anterior a 1870: na fastera este de les [[montes Cuyamaca]] ([[condáu de San Diego]], estremu sudoeste de [[California]]) en [[1862]]. Según los rexistros, el so área de distribución espandióse rápido escontra l'oeste y el norte ente [[1900]] y [[1930]]. Para [[1925]] yera común nel área de [[Los Angeles]] y para [[1930]] espardiérase al área de la [[badea de San Francisco]] y el [[valle de Sacramento]] central. Para [[1941]] tremárase pol [[condáu de Humboldt (California)|condáu de Humboldt]] (noroeste del estáu) y para [[1960]], algamáu'l [[condáu de Del Norte]] (estremu noroeste), la llende con [[Oregón]] y los praos de mayor altitú de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Rothstein y otros ([[1980]]) documentaron la recién espansión nel área de distribución del tordu cabecicafé na Sierra Nevada, alvirtiendo que l'ave nun yera columbrada ellí enantes de [[1930]], pero paecía tar llargamente distribuyida aquel día sobre la mayoría o la totalidá de les monatañas.&lt;ref name=&quot;verner_ritter&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Verner |nome=Jared |apellíu2=Ritter |nome2=Lyman V. |títulu=Current status of the brown-headed cowbird in the Sierra National Forest |url=http://www.jstor.org/pss/4086531 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=abril de 1983 |publicación=[[The Auk]] |volume=100 |númberu=2 |páxina=355-368 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] }}&lt;/ref&gt;

En términos relativos, podría dicise que los tordos cabecicafé son acabante llegar en [[Washington (estáu)|Washington]]. Magar pudieron tar presentes ellí en pequeños númberos dende enantes, xeneralmente considérase qu'aportaron a la [[cuenca de Columbia]] a finales del [[sieglu XIX]]. Para [[1955]] yeren vistos con regularidá nel oeste de Washington, y para [[1958]] yá se reproducíen nesa zona del estáu.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;&gt;{{cita web |url=http://birdweb.org/birdweb/bird_details.aspx?id=446 |títulu=Brown-headed Cowbird - BirdWeb |fechaaccesu=7 de febreru de 2011 |editorial=[[Seattle Audubon Society]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Desconozse la fecha exacta de la llegada del tordu cabecicafé a [[Columbia Británica]]. El primer rexistru, procedente del área de [[Revelstoke (Columbia Británica)|Revelstoke]], foi de mayu de [[1890]]. Reportar más tempranos d'esta ave fueron del sur de la provincia ya inclusive para [[1930]] la mayoría de los rexistros correspondíen a les zones meridionales del interior (esto ye, el sur y el sudeste de Columbia Británica). Para [[1950]], el tordu cabecicafé fuera documentáu nes [[ecoprovincia|ecoprovincies]] interior central (centro-sur de Columbia Británica) ya interior sub-boreal (centro-norte), pero entá yera una especie rara a lo llargo de la mariña. Eso camudó a finales de la [[década de 1950]] y principios [[década de 1960|de la de 1960]], y para [[1970]] el tordu cabecicafé podía ser atopáu en hábitats fayadizos en toa'l llargor de la mariña, incluyendo gran parte de la [[isla de Vancouver]]. Coles mesmes, yera rexistráu en más sitios y probablemente la so bayura aumentaba nel interior de la provincia al sur del [[paralelu 56° norte]]. Para [[1990]], podía topáse-y en toa Columbia Británica, incluyendo les zones más septentrionales de los montes boreales del norte (norte y noroeste de la provincia) y de les llanures de [[taiga]] (nordeste).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Autor y títulu ensin especificar |url=http://www.ubcpress.ca/books/pdf/chapters/birds4/bi-bhco.pdf |fechaaccesu=19 de febreru de 2011 |idioma=inglés |editorial=[[Universidá de Columbia Británica]] |páxines=454-470 }}&lt;/ref&gt;

=== Distribución actual y cambeos recién ===
[[Ficheru:Molothrus ater.jpeg|thumb|left|200px|[[Machu]] sobre'l suelu, ente la vexetación.]]

Na actualidá, el so área de [[reproducción]] estiéndese dende'l sudeste d'[[Alaska]], norte de [[Columbia Británica]], sur de los [[Territorios del Noroeste]], norte d'[[Alberta]] y centro-norte de [[Saskatchewan]], escontra l'este hasta'l sur de [[Manitoba]], d'[[Ontario]], de [[Quebec]] y de [[Islla de Terranova|Terranova]],&lt;ref name=&quot;enature&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.enature.com/fieldguides/detail.asp?recnum=bd0336 |títulu= eNature - Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; [[Nueva Brunswick]], [[Nueva Escocia]] y la [[Islla del Príncipe Eduardo]] ([[Canadá]]),&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; cubriendo tolos [[Estaos Xuníos continentales]], hasta [[Florida]] central y la mariña del [[Golfu de Méxicu|Golfu]], siguiendo escontra'l sur de [[Méxicu]] —[[Oaxaca]] y [[Veracruz]]—&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt; y, nel noroeste de dichu país, hasta'l norte de [[Baxa California]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sibley_monroe&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sibley |nome=Charles G. |apellíu2=Monroe |nome2=Burt L., Jr. |enllaceautor=Charles Sibley |enllaceautor2=Burt Monroe |títulu=Distribution and taxonomy of the birds of the world |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=[[Yale University Press]] |allugamientu=[[New Haven (Connecticut)]] }}&lt;/ref&gt; Según Peter Y. Lowther ([[1993]]), añera tamién nel sudeste del [[Organización territorial de Canadá|territoriu canadiense]] de [[Yukón]].&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.npwrc.usgs.gov/resource/literatr/grasbird/bhco/cowbird.htm#range |títulu= Brown-headed Cowbirds in Grasslands: Their Habitats, Hosts, and Response to Management |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |fecha=3 d'agostu de 2006, fecha d'últimu cambéu cuando la páxina foi consultada|editorial=[[Departamentu d'Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos|Serviciu Xeolóxicu]], ''Northern Prairie Wildlife Research Center'' |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; El so parasitismu foi detectáu inclusive en niales de gorriones de Ipswich (''[[Passerculus sandwichensis]] princeps'') sobre la remota [[Islla Sable (Canadá)|isla Sable]], al sudeste de [[Nueva Escocia]] (Stobo y McLaren, [[1975]]).&lt;ref name=&quot;novascotia&quot;&gt;{{cita web |url=http://museum.gov.ns.ca/mnh/nature/nsbirds/bns0396.htm |títulu=Birds of Nova Scotia – Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 |fecha=20 de febreru de 1998 (fecha de la última actualización cuando la páxina foi consultada)|editorial=[[Nova Scotia Museum]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Acordies con Richard M. DeGraaf y otros ([[1991]]), pasa l'iviernu dende'l norte de [[California]], [[Arizona]] central, los [[Rexón de los Grandes Llagos|estaos a veres de los Grandes Llagos]] y [[Nueva Inglaterra]], escontra'l sur hasta Méxicu meridional,&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; la mariña del Golfu y l'estremu de la [[península de Florida]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;degraaf_scott_hamre&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=DeGraaf |nome=Richard M. |apellíu2=Scott |nome2=Virgil Y. |apellíu3=Hamre |nome3=R. H. |apellíu4=y otros títulu=Forest and rangeland birds of the United States: Natural history and habitat use |añu=1991 |publicación=Agricultural Handbook |volume=688 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]] |allugamientu=[[Washington, DC]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otres fontes inclúin tamién nel so área de distribución iverniza'l sudoeste de [[Columbia Británica]], oeste de los [[Costa oeste de los Estaos Xuníos|estaos sobre l'océanu Pacíficu]], sur d'[[Utah]], porciones meridionales d'[[Ontario]], [[Nueva Brunswick]] y [[Nueva Escocia]].&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt; Según Peterson y Chalif ([[1989]]), habita en tol territoriu mexicanu, sacante en [[Chiapas]], [[Tabasco]], [[Campeche]], [[Quintana Roo]] y [[Yucatán]].&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; Magar mora mientres l'añu enteru nel [[sur de los Estaos Xuníos]], puede topáse-y en rexones septentrionales y montascoses namái mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;

Según información de la ''[[Seattle Audubon Society]]'' pa la [[década del 2000]], ye posible atopalo mientres los meses ivernizos nos [[feedlot]]s del este de [[Washington (estáu)|Washington]]. Coles mesmes, nel oeste de dichu estáu, grandes cantidaes de tordos cabecicafé son vistes mientres tol añu pela redolada de [[Kent (Washington)|Kent]] ([[Condáu de King (Washington)|condáu de King]]).&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Acordies con un estudiu de Root y Weckstein ([[1994]]) basáu n'información recoyida mientres bona parte del sieglu XX, el so [[área de distribución]] iverniza estendiérase escontra la rexón nordeste ([[Maine]] y [[Nueva Escocia]]), amenorgándose n'otros llugares a lo llargo de les llendes septentrionales de la mesma ([[Pennsylvania]], [[Michigan]], [[Wisconsin]], [[Iowa]], [[Montana]] y [[Washington (estáu)|Washington]]). Les razones qu'espliquen esti amenorgamientu son de xuru complexes, pero unu de los factores más relevantes pudo ser el control poblacional al traviés de la captura con trampes mientres la temporada reproductiva en [[Michigan]], per parte del [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]] y el [[Departamentu de Recursos Naturales de Michigan|Departamentu de Recursos Naturales d'esi estáu]] con cuenta de caltener al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]''), amenazáu pol parasitismu. Para [[1980]], esaniciárense yá 40 mil exemplares de la especie parasítica.&lt;ref name=&quot;root_weckstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Root |nome=Terry L. |apellíu2=Weckstein |nome2=Jason D. |títulu=Changes in distribution patterns of select wintering North American birds form 1901 to 1989 |url=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:HoijlR4y5Z0J:fm1.fieldmuseum.org/aa/Files/jweckstein/RootandWeckstein1994.pdf+Changes+in+distribution+patterns+of+select+wintering+North+American+birds+form+1901+to+1989&amp;hl=es&amp;pid=bl&amp;srcid=ADGEEShjb_qTFA--CBfTmfkYmKrEbINw3GdgJKtLhjfThnh9d4LMhseMpEeqoxVgpx_uqF8Ok65lGLgoRt5y65uTn5a7Heq1cvkdnUcKDzyAP7rOCw4-YhORHHUW7N697554b1Se3vi_&amp;sig=AHIEtbQjVAkTy1-4RoX4O2iCslhIgBSO7w |fechaaccesu=19 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=1994 |publicación=Studies in Avian Biology |númberu=15 |páxina=191-201 }}&lt;/ref&gt;

== Población ==
[[Ficheru:Molothrus ater (male).jpg|thumb|200px|left|[[Machu]] posáu.]]

Según datos publicaos en [[1993]], la tasa de [[sobrevivencia]] añal de los adultos ye d'un 48,5% pa los machos y 40,4% pa les femes.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; La [[fecundidá]] d'una fema promediu na so vida entera ye de 80 güevos,&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; unos 40 per añu a lo llargo de dos años.&lt;ref name=&quot;ehrlich_dobkin_darryl&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.stanford.edu/group/stanfordbirds/text/essays/Cowbirds.html |títulu=Cowbirds |fechaaccesu=9 de febreru de 2011 |apellíu=Ehrlich |nome=Paul R. |apellíu2=Dobkin |nome2=David S. |apellíu3=Wheye |nome3=Darryl |fecha=1998 |editorial=[[Universidá Stanford]] |allugamientu=[[Palo Alto (California)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Los estudios probaron que namái un 3% de los güevos de tordu cabecicafé va producir pitucos que lleguen a la adultez, lo cual compénsase cola gran cantidá de güevos depositaos, dando una descendencia promediu de 2,4 exemplares adultos por fema.&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ehrlich_dobkin_darryl&quot;/&gt;

Acordies con l'ornitólogu [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), la prevalente impresión de que los machos superen llargamente a les femes en númberu probablemente seya más aparente que real por cuenta de que los primeres son más llamativos y menos reservaos. L'ornitólogu [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) concluyó de les sos observaciones qu'habría unos trés machos per cada dos femes.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Rothstein y otros ([[1986]]) y Yokel ([[1989]]) mentaron que los machos representaben un porcentaxe sensiblemente mayor al de les femes sobre la población total de la especie, lo cual probablemente significaría que numberosos machos presentes nes árees de busca de niales nun tengan pareya y en realidá tean procurando una compañera.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; 

Les estimaciones de la so población total en [[América del norte]] variaben ente los 20 y los 40 millones d'individuos para [[1972]]. Nesi mesmu añu, calculóse que'l númberu de tordos cabecicafé en [[Dakota del Norte]] sería d'un millón d'exemplares.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_kantrud&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Stewart |nome=Robert E. |apellíu2=Kantrud |nome2=Harold A. |títulu=Population estimates of breeding birds in North Dakota |url=http://www.jstor.org/pss/4084108 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=ochobre de 1972 |publicación=[[The Auk]] |volume=89 |númberu=4 |páxina=766-788 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] }}&lt;/ref&gt; La población envalorada para [[1957]] n'[[Illinois]] yera d'aprosimao 1,1 millones.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt; Otres estimaciones remanen una cifra d'alredor de 56 millones d'individuos maduros para [[2010]], distribuyíos nun área de 11.200.000 km².&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;/&gt; Por cuenta de la so bayura, considérase-y una [[especie so esmolición menor]].&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;/&gt;

=== Densidá poblacional ===
El norte de les [[Grandes Llanures]] ye l'área con mayor bayura de tordos cabecicafé n'Estaos Xuníos y Canadá.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Acordies con Robinson y otros ([[1993]]), ente los 48 estaos allegantes los tordos cabecicafé son más abondosos en [[Dakota del Norte]], [[Dakota del Sur]], [[Nebraska]], [[Kansas]] y [[Iowa]]; bien abondosos en [[Oklahoma]] y [[Misuri]]; moderadamente abondosos en [[Washington (estáu)|Washington]], [[Oregón]], [[Idaho]], [[Montana]], [[Arizona]], [[Texas]], [[Luisiana]], [[Arkansas]], [[Mississippi]], [[Tennessee]], [[Kentucky]], [[Maryland]], [[Ohio]], [[Indiana]], [[Illinois]], [[Michigan]], [[Wisconsin]] y [[Minnesota]]; y más escasos en [[California]], [[Nevada]], [[Utah]], [[Wyoming]], [[Colorado]], [[Nuevu Méxicu]], [[Alabama]], [[Florida]], [[Georgia (estáu)|Georgia]], [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]], [[Virxinia]], [[Virxinia Occidental]], [[Pennsylvania]], [[Delaware]], [[Nueva Jersey]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Connecticut]], [[Rhode Island]], [[Massachusetts]], [[Vermont]], [[New Hampshire]] y [[Maine]].&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Acordies con Laymon ([[1987]]), les mayores concentraciones de tordos cabecicafé en [[California]] pel hibiernu danse nel [[Valle de Sacramento]], el [[Valle Imperial]], l'oeste del [[condáu de Riverside]] y el sudoeste del [[condáu de San Bernardino|de San Bernardino]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Quiciabes por cuenta de la proximidá ente les árees d'alimentación y les de busca de niales, tienden a ser más abondosos n'[[fragmentación d'hábitat|hábitats heteroxéneos estazaos]] nos que se combinen superficies cubiertes de verde con campos arbustivos en desusu y/o montes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Fluctuaciones poblacionales ===
[[Ficheru:Molothrus ater (male)-2.jpg|thumb|160px|right|[[Machu]] posáu.]]

Delles investigaciones sostienen que les poblaciones de tordos cabecicafé crecieron a lo llargo del [[sieglu XX]] na mayor parte d'Estaos Xuníos. Nel [[nordeste de los Estaos Xuníos|nordeste]], sicasí, sufrieron un amenorgamientu estadísticamente significativa.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;smith_pence_o'connor&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=Charles R. |apellíu2=Pence |nome2=Diane M. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |títulu=Status of neotropical migratory birds in the Northeast: a preliminary assessment |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22897 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |publicación= Gen. Tech. Rep. RM-229 | páxina=172-188 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]] |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt; La información de ''[[Breeding Bird Survey]]'' (BBS) d'ente [[1965]] y [[1979]] indicaba que'l númberu de tordos cabecicafé amontárase nel [[sudeste de los Estaos Xuníos|sudeste estauxunidense]], incluyendo [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]] y el sur de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;robbins_bystrak_geissler&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robbins |nome=Chandler S. |apellíu2=Bystrak |nome2=Danny |apellíu3=Geissler |nome3=Paul H. |títulu=The breeding bird survey: its first fifteen years, 1965-1979 |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1986 |publicación=Resource Publication 157 |volume= |númberu= |páxina=196 |editorial=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |allugamientu=[[Washington, DC]] }}&lt;/ref&gt; Margaret Clark Brittingham y l'ecoloxista aviar y biólogu de vida montesa [[Stanley Temple|Stanley A. Temple]] (1983) concluyeron que la cantidá d'exemplares tuviera creciendo costantemente ente [[1900]] y [[1980]] nos once estaos meridionales al sur del [[paralelu 37° norte]] dende [[Texas]] hasta l'[[océanu Atlánticu]], a onde la mayoría d'exemplares del este migra pa pasar los meses ivernizos. Esti aumentu na so bayura probablemente débase a una mayor disponibilidad d'alimentu y de hábitats nos que pasar l'iviernu. Los granos residuales que queden espardíos sobre los campos d'arroz (''[[Oryza sativa]]'') nos estaos sureños constitúin una importante fonte d'alimentu pa delles especies d'[[ictéridos]], incluyendo'l tordu cabecicafé, nesa dómina del añu,&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; lo cual podría repercutir nuna mayor tasa de sobrevivencia al iviernu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; Una medría nel so ésitu reproductivu deriváu de la esposición a nueves y vulnerables especies hospedadoras posiblemente tamién tea rellacionáu con esti enclín.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt;

Conforme a un estudiu publicáu en [[1993]], les poblaciones d'esta especie taben amenorgándose en [[Arizona]], aumentando llixeramente en [[Idaho]] y amontándose marcadamente en [[Montana]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;carter_barker&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Carter |nome=Michael F. |apellíu2=Barker |nome2=Keith |títulu=An interactive database for setting conservation priorities for western neotropical migrants |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22894 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229 |volume= |númberu= |páxina=120-144 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu= [[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt; En [[Oregón]], crecieron nos montes de sabines (''[[Juniperus]]'') ente [[1899]] y [[1983]], pero menguaron considerablemente nel estáu polo xeneral.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sharp&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Sharp |nome=Brian |títulu=Avifaunal changes in central Oregon since 1899 |idioma=inglés |añu=1985 |publicación=Western Birds |volume=16 |páxina=63-70 }}&lt;/ref&gt; Na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], aumentaron ente [[1966]] y [[1985]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;raphael_morrison_yoder-william&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Raphael |nome=Martin G. |apellíu2=Morrison |nome2=Michael L. |apellíu3=Yoder-William |nome3=Michael P. |títulu=Breeding bird populations during twenty-five years of postfire succession in the Sierra Nevada |url=http://www.jstor.org/pss/1368651 |idioma=inglés |fecha=agostu de 1987 |publicación=[[The Condor]] |volume=89 |númberu=3 |páxina=614-626 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] }}&lt;/ref&gt; Los datos de ''Breeding Bird Survey'' pal [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] suxuren un decrecimiento pal periodu [[1966]] - [[1981]] y una medría ente [[1982]] y [[1991]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;thompson_lewid_green&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Thompson |nome=Frank R. |apellíu2=Lewid |nome2=Stephen J. |apellíu3=Green |nome3=Janet |apellíu4=Ewert |nome4=David |títulu=Status of neotropical migrant landbirds in the Midwest: identifying species of management concern |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22895 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] | publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229. |volume= |númberu= |páxina=145-158 }}&lt;/ref&gt; Según Peter Y. Lowther, aumentos demográficos significativos (información de BBS [[1966]] - [[1987]]) dar en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], [[Carolina del Norte]], [[Iowa]], [[Dakota del Norte]], [[Utah]] y [[Colorado]], ente que se rexistraron amenorgamientos significativos en [[Minnesota]], [[Michigan]], [[Wisconsin]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Rhode Island]], [[Ohio]], [[Ontario]] (Canadá), [[Virxinia Occidental]], [[Tennessee]], [[Nueva Brunswick]] (Canadá), [[Oklahoma]] y [[Texas]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Magar la so población menguó considerablemente en [[Washington (estáu)|Washington]] ente [[1966]] y [[2002]], entá son comunes y atópense llargamente distribuyíos nel estáu.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Una interpretación alternativa de la información de BBS per parte de James R. Herkert señalaría un enclín xeneralmente negativu pa los Estaos Xuníos, pero una marcada crecedera en Illinois mientres el periodu [[1966]] - [[1991]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;herkert&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Herkert |nome=James R.|títulu=The effects of habitat fragmentation on midwestern grassland bird communities |url=http://www.jstor.org/pss/1941950 |fechaaccesu=18 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=agostu de 1994 |publicación=Ecological Applications |volume=4 |númberu=3 |páxina=461-471 |editorial=[[Ecological Society of America]] }}&lt;/ref&gt; Según la ''[[National Geographic]]'' ([[2006]]), el so númberu tuviera en descensu apocayá.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Butcher y Niven ([[2007]]) argumenten que la especie sufrió un amenorgamientu pequeñu o estadísticamente insignificante na so población n'América del norte nel so conxuntu mientres les últimes cuatro décades.&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;/&gt;

Les observaciones de tordos cabecicafé nel interior de la [[Columbia Británica]] caltuviéronse relativamente estables dende la [[década de 1930]] hasta [[década de 1950|la de 1950]], ente que los avistamientos sobre la mariña —onde proporcionalmente hai más observadores— fueron escasos ente los años 1930 y [[década de 1940|1940]], pero empezaron a amontase en [[década de 1950|los ‘50]] a midida que les aves empezaben a colonizar estes árees. Importantes aumentos nel númberu de avistamientos y na cantidá d'exemplares por avistamiento producir na [[década de 1960]]. En [[década de 1980|los ‘80]], esti enclín positivu caltener nel interior, pero revertir na mariña.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Un analís de la información de les ''Breeding Bird Surveys'' na Columbia Británica pal periodu [[1968]] – [[1993]] amuesa que'l númberu de tordos cabecicafé sobre la mariña menguara un 4% añal en promediu; nun analís de los datos del interior de la provincia pal mesmu periodu, nun se detectaron cambeos netos na cantidá d'individuos. A lo llargo de Canadá, los datos de les BBS indiquen un amenorgamientu poblacional; dende [[1960]] a [[1996]], el so númberu cayó en promediu un 2% cada añu. Na totalidá del so área de distribución, la información suxure que'l so cantidá amenorgó un 0,8% añal promediu nel mesmu periodu (Sauer y otros, [[1997]]).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

== Hábitat ==
{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Carauterístiques del hábitat}}

Alcuéntrase-y en [[hábitat]]s abiertos y semiabiertos, incluyendo árees d'eses carauterístiques nes cercaníes de terrenes agrícoles,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; marxes de [[monte|montes]],&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; [[Monte de coníferes|bosque de coníferes]] y [[Monte templáu de caducifolios|caducifolios]] pocu mestos,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; [[carba|carbes]],&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; vexetación riberana,&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; praderíes y praos,&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; cultivos de [[Árbol frutal|frutales]]&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; y árees residenciales.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; Xeneralmente, evita los montes tupios y ensin escamplaes,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; pero espolleta naquéllos más estazaos.&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; En [[Kansas]], un censu lleváu a cabu ente [[1974]] y [[1988]] reveló qu'había 6 tordos cabecicafé por km² nes praderíes de camperes altes, pero tan solo 1 por km² nos [[güelga|güelgues]] axacentes.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;

Los tordos cabecicafé son capaces d'esplotar los ambientes modificaos pol home particularmente bien por cuenta de la gran variedá d'alimentos que peracaben y la so adaptabilidá a nuevos hábitats.&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; P'alimentase, precisen árees con vexetación baxa.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Prefieren les zones nes qu'haya [[ganáu]] onde pueden consiguir tanto inseutos como granos, pero tamién aprovechen bagazos qu'atopen en [[cámping]]s, árees de [[picnic]], etcétera. Por cuenta de que nun curien de los sos pitucos, les árees d'alimentación pueden tar alloñaes de les de reproducción, lo que-y dexa a les femes d'esta especie esplotar distintos hábitats sobre grandes distancies.&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; Sicasí, les zones nes aliméntense y depositen los sos güevos tamién pueden superponerse, particularmente nel este del so área de distribución.&lt;ref name=&quot;great_lakes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;dufty&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Dufty |nome= A. M., Jr. |títulu=Movements and activities of radio-tracked Brown-headed Cowbirds |añu=1982 |publicación=[[The Auk]] |volume=99 |páxina=319-327 |editorial=[[Universidá de California, see Berkeley|Universidá de California]] |allugamientu=[[Berkeley (California)]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los sitios nos que posase constitúin un elementu importante dientro de los hábitats de los tordos cabecicafé, cuidao que los machos canten y esíbense dende ellí y les femes utilizar pa buscar güéspedes pa los sos güevos. Estos sitios inclúin árboles, parrotales y otres estructures qu'entepasen l'altor promediu de la vexetación circundante. En [[Alberta]], Biermann y otros ([[1987]]) repararon individuos posaos n'árboles d'hasta 4 metros d'altor; non asina n'árees ensin árboles apoderaes pol parrotal ''[[Artemisia tridentata]]''.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

=== Na rexón de los Grandes Llagos ===
En [[Wisconsin]], de 1375 avistamientos ente [[1995]] y [[2000]] nos que se rexistró'l tipu d'hábitat nel que foi reparáu, el 25% dar en zones de pandu con parrotales de [[madera duro]] (particularmente [[sebe (barrera)|sebes]]) o parrotales mistos, 23% n'árees urbanes, 19,5% en zones de pandu con montes de madera duro (n'especial [[carbayu|carbayos]]) o montes mistos, y 14% n'árees abiertes de pandu.&lt;ref name=&quot;great_lakes&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.uwgb.edu/birds/greatlakes/species/bhco.htm |títulu=Brown-headed Cowbird – Bird Conservation, Western Great Lakes Basin |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; En [[Michigan]], un terciu de les observaciones ente [[1983]] y [[1988]] producir en hábitats residenciales, a la banda de caminos y rutes y en [[sebe (barrera)|sebes]].&lt;ref name=&quot;great_lakes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;brewer_mcpeek_adams&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Brewer |nome=R. |apellíu2=McPeek |nome2=G. A. |apellíu3=Adams |nome3=R. J., Jr. |títulu=The atlas of breeding birds of Michigan |añu=1991 |editorial=[[Universidá Estatal de Michigan]] |allugamientu=[[East Lansing (Michigan)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Nun estudiu lleváu a cabu n'[[Illinois]], Robinson y otros ([[1999]]) afayaron qu'había menos femes de tordu cabecicafé nos pacionales (alredor de 1,25) por cada 100 güéspedes d'especies receptives para colos sos güevos que nos montes (3,75), [[sabana|sabanes]] (12,5) y [[carba|carbes]] (5).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

=== Nes Grandes Llanures ===
La bayura de tordos cabecicafé puede trate influyida poles carauterístiques de la vexetación, tal como lo comprobaron numberosos estudios realizaos en distintos estaos del norte de les [[Grandes Llanures]]. En [[Nebraska]], el númberu d'exemplares taba positivamente rellacionáu al altor de la vexetación (King y Savidge, [[1995]]). En [[Minnesota]], [[Montana]], [[Dakota del Norte]] y [[Dakota del Sur]], la densidá de la so población yera menor n'árees cubiertes con [[verde]] y [[llegume]]s (Johnson y Schwartz, [[1993]] ''a''). En praderíes de campera mista quemaes nel noroeste de [[Dakota del Norte]], yeren más abondosos en presencia de [[herbal|plantes herbales]], vexetación viva y asociaciones del parrotal ''[[Symphoricarpos occidentalis]]'' y especies de verde tales como ''[[Elytrigia repens]]'' y ''[[Bromus inermis]]'' (Madden, [[1996]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

Nos campos de pasturas de [[Dakota del Norte]] surcentral y noroccidental esistía una mayor cantidá d'exemplares nes [[formación vexetal|formaciones vexetales]] apoderaes por un amiestu de campera azul de Kentucky (''[[Poa pratensis]]'') y especies natives de verde. La so bayura taba negativamente acomuñada a la densidá de los parrotales y a un llechu de la planta [[lycophyta|licófita]] ''[[Selaginella trupa]]'', y yera baxa nes árees apoderaes namái por especies natives de verde. Coles mesmes, el principal elementu determinante de la so bayura yera una escasa obstrucción visual, amestada al altor y la densidá de la vexetación (Schneider, [[1998]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

En [[Colorado]], [[Montana]], [[Nebraska]], [[Dakota del Norte]], [[Dakota del Sur]] y [[Wyoming]], altes densidaes de tordos cabecicafé alcuéntrase en zones moderadamente utilizaes como pasturas nes qu'hubiera campera azul de Kentucky y la planta herbal ''[[Artemisia ludoviciana]]'' (Kantrud y Kologiski, [[1982]]). Nel centru de [[Dakota del Norte]], había una mayor cantidá d'ellos n'árees cubiertes nun 30 – 80% de ''[[Symphoricarpos occidentalis]]'' y ''[[Elaeagnus commutata]]'' que n'árees cubiertes por parrotales en menos d'un 10% (Arnold y Higgins, [[1986]]). En [[Iowa]] el so númberu a les bandes de rutes y caminos yera inversamente proporcional al altor de la vexetación y a la densidá vertical de la mesma (Camp y Best, [[1993]]). En hábitats riberanos, la densidá de la so población taba negativamente rellacionada a la densidá de los árboles y positivamente venceyada a los árboles pequeños y a la estratificación vertical de la vexetación de menos de 3 metros (Stauffer y Best, [[1980]]). Young y Hutto ([[1999]]) atopar con qu'en [[Montana]] y [[Idaho]] yeren más comunes n'aérees abiertes, como pacionales y terrenes agrícoles, y n'árees riberanes que nos montes.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

La distancia a los terrenes agrícoles, como praos, tien una fuerte inflúi sobre la presencia de los tordos cabecicafé (Goguen y Mathews, [[1999]]). En [[Nuevu Méxicu]], la so bayura y tases de parasitismu en niales de víreo plomizu (''[[Vireo plumbeus]]'') amenorgar cola distancia de los praos viviegamente utilizaos como pasturas pa los animales, dende un 81% de 58 niales nesos praos a 33% de 24 niales allugaos a ente 8 y 12 km d'ellos (Goguen y Mathews, [[2000]]). Nun área agrícola de [[Misuri]], la densidá de tordos cabecicafé alimentándose yera mayor en [[feedlot]]s, siguíu por verde curtiu (2 a 20 cm) usáu como pasturas, verde llargu (5 a 30 cm) emplegáu pal mesmu fin y hábitats non utilizaos como pasturas, siendo estos últimos verde cortáu, campos de segáu con campera d'ente 2 y 10 cm y campos de segáu ensin cortar con campera de más de 30 cm (Morris, [[1996]]; Morris y Thompson, [[1998]]). Les tases de parasitismu yeren más altes nun prau que fuera pocu utilizáu como pastura (58% de 93 niales) que nun área montés que nun fuera emplegada pa tal fin (22% de 139 niales) en [[Manitoba]] (Knapton, [[1978]]). El númberu de tordos cabecicafé nel prau amenorgóse dempués de que dexara de ser emplegáu como pastura.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

=== Topografía de les sos hábitats ===
La [[topografía]] yera un importante elementu na determinación de la so bayura nel oeste de [[Montana]] —entá ye más que la cantidá d'aves hospedadoras y el tipu de vexetación—, cuidao que se-yos topaba más frecuentemente sobre un relieve llanu que n'unu serrapatosu, en parte por cuenta de que los [[cañón (xeomorfoloxía)|cañones]] taben más alloñaos de los terrenes agrícoles y la densidá de güéspedes ye menor ellí que n'árees llanes (Tewksbury y otros, [[1999]]). Young y Hutto ([[1999]]) informaron que los tordos cabecicafé en [[Montana]] y [[Idaho]] yeren menos gustantes a atopase en pacionales de gran altitú; nun fueron topaos percima de los 2.318 m sobre'l nivel del mar. N'otros llugares, sicasí, fueron columbraos n'altitúes entá mayores, como en [[Colorado]] —a 2.895 m (Hanka, [[1985]])— y en [[California]], onde'l 41% de los 114 sitios nos que fueron vistos por Rothstein y otros ([[1980]]) atopábense percima de los 2.400 m sobre'l nivel del mar.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

Dientro de la [[Columbia Británica]], el tordu cabecicafé ye columbráu xeneralmente n'altitúes baxes tantu sobre la mariña como nel interior. Sobre la mariña, la mayor parte de los rexistros son de les [[tierres baxes]] de la [[depresión de Georgia]], anque fueron reparaos acompañando al uapití de Roosevelt (''[[Cervus canadensis roosevelti]]'') a altitúes de 1.370 m (Green Mountain, cerca de [[Nanaimo]]). A fines del branu, los mozos alimentar nes crestes alpines. Nel interior de la provincia, el tordu cabecicafé foi atopáu a altitúes d'ente 460 y 2440 m (al sur del [[llagu Tatlayoko]]) y los xuveniles independientes son frecuentemente vistos en [[Pradería alpina|praderíes alpines]]. Créese que la conquista d'estes altitúes elevaes na Columbia Británica ye relativamente recién, al igual que la espansión llatitudinal documentada por Rothstein y otros ([[1980]]) na Sierra Nevada y la rexistrada por Hanka ([[1985]]) en Colorado. En dambos casos, el fenómenu atribuyir a l'alteración del hábitat causada pol intensivu consumu de la vexetación del terrén per parte del ganáu.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Na Columbia Británica, el tordu cabecicafé foi documentáu parasitando niales a altitúes d'ente casi'l [[nivel del mar]] y los 335 m na mariña y ente los 280 y los 1600 m nel interior (Fonnesbeck, [[1998]]). En toles ecoprovincias ye más abondosa n'altitúes baxes.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

== Comportamientu ==
[[Ficheru:Vacher à tête brune( mâle).jpg|thumb|left|[[Machu]] sobre'l [[verde]].]]

El tordu cabecicafé escasamente salta sobre'l suelu, prefiriendo caminar o correr.&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Bate les sos nales costantemente cuando [[vuelu de les aves|vuela]];&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; acordies cola descripción d'[[Arthur Cleveland Bent]], el so vuelu paeciera ser más bien inestable, similar al del tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Los [[machu|machos]] suelen posase argutos sobre les copes de los árboles de la que reproducen xiblíos y rexúntense sobre'l verde pa pavonearse y exhibise ante les femes, ente que éstes de cutiu abeyen per pelos marxes de los montes en busca de [[nial]]s.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;enature&quot;/&gt; Trátase d'aves ruidoses capaces de [[Vocalización de les aves|vocalizar]] distintos soníos.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Mientres canten, los machos frecuentemente enchen les [[pluma|plumes]] del so envés y pechu, llevanten los sos [[nala (zooloxía)|nales]], espleguen les plumes de la so [[cola]] ya inclínense escontra alantre; dacuando faen esto en grupu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Cuando nun tán esibiéndose o alimentándose nel campu, posar en cañes altes y prominentes.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Ye posible atopalos en xardinos llariegos, más entá si espardióse granes p'aves sobre'l suelu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Ye una especie altamente [[gregariu|gregaria]] en toles estaciones.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

Por cuenta de que los tordos cabecicafé nun curien de los sos pitucos, los sos dos principales actividaes mientres la temporada reproductiva —l'alimentación y la busca de niales— pueden llevase a cabu en sitios distintos.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Consecuentemente, pueden ocupar hábitats que satisfaigan namái una d'eses necesidaes y volar regularmente hasta 7 km ente les árees d'alimentación y les de busca de niales (Rothstein y otros, [[1984]]).&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein_verner_stevens&quot;/&gt; Nel sur d'[[Illinois]] y el centru de [[Misuri]], los tordos cabecicafé que buscaba niales nos montes treslladar ente 0,1 y 4,0 km p'alimentase en pasturas con ganáu, [[feedlot]]s de [[gochu|gochos]], [[caballu|caballos]] y [[vaca|vaques]], costaos de caminos col verde curtiu, xardinos, campos apocayá llabraos y semaos, cámpings, costaos de caminos con [[grava]], comederos d'aves y caminos de ripio.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Según Stephen I. Rothstein y otros ([[1980]]), los tordos cabecicafé dacuando nun se mueven de les sos árees de reproducción, si les mesmes ufiérten-yos la oportunidá d'alimentase y dormir ellí mesmu.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

Nel este de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], el tordu cabecicafé reproduzse y aliméntase en sitios casi totalmente distintos. Los cinco femes y cuatro de los ocho machos forníos con [[radiotresmisor|radiotresmisores]] estudiaos por Stephen I. Rothstein, Jared Verner y Ernest Stevens a principios de la [[década de 1980]] pasaben les primeres hores de la mañana en montes abondosos en güéspedes y depués treslladábense ente 2,1 y 6,7 km hasta los llugares d'alimentación como [[corrolada (ganáu)|corrolades]] de caballos y zones residenciales con comederos p'aves. Los cuatro machos que nun volar eses grandes distancies p'alimentase, que teníen namái un añu d'edá y posiblemente taben socialmente subordinaos, tamién amosaben una gran movilidá pero nun ocupaben les mesmes árees reproductives cada mañana. Les árees matutines de reproducción de les aves que se movíen, consideraes individualmente, teníen una estensión promediu de 68 hectárees y la suma se les sos árees de reproducción y les árees nes que s'alimentaben pela tarde ocupaben un promediu de 442 hectárees. Estes cifres atopar ente les más altes documentadas ente los [[paseriformes]] ya igualen les de delles [[Ave de presa|aves de presa]]. Los patrones de traslación de los tordos cabecicafé impliquen un cambéu radical ente un comportamientu bastante antisocial mientres la mañana y otru desaxeradamente sociable pela tarde. A diferencia d'[[ictéridos]] non parasíticos que s'alloñar dende un sitiu reproductivu central (el so nial) p'alimentase, estes aves faen lo contrario, estremándose de los sitios centrales d'alimentación pa reproducise n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;rothstein_verner_stevens&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rothstein |nome=Stephen I. |apellíu2=Verner |nome2=Jared |apellíu3=Stevens |nome3=Ernest |títulu=Radio-tracking confirms a unique diurnal pattern of spatial occurrence in the parasitic brown-headed cowbird |url=http://www.jstor.org/pss/1939460 |fechaaccesu=18 de febreru de 2011 | idioma=inglés |fecha=febreru de 1984 |publicación=[[Ecology]] |volume=65 |númberu=1 |páxina=77-88 |editorial=[[Ecological Society of America]]}}&lt;/ref&gt;

=== Migración ===
[[Ficheru:Quiscalus-quiscula-001.jpg|thumb|right|El tordu cabecicafé [[Migración de les aves|migra]] xunto a otres especies d'aves, como'l zanate norteño (''[[Quiscalus quiscula]]'').]]

El tordu cabecicafé ye un [[Migración de les aves#Migración a curtia distancia|migrador de curtia distancia]] dientro d'[[América del norte]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt; Puede haber diferencies ente les distancies percorríes polos adultos y los xuveniles.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Nel nordeste, la mayoría de los individuos muévese unos 800 a 850 km ente les árees de reproducción y les rexones nes que pasen l'iviernu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Según la ''[[National Geographic]]'', mayormente vuelen escontra'l norte ente mediaos de marzu y mediaos d'abril y escontra el sur ente fines de xunetu y ochobre.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Acordies con Batts ([[1958]]), Bent ([[1965]]), Knapton ([[1979]]) y Johnsgard ([[1980]]), apuerten al [[norte de los Estaos Xuníos]] dende entamos d'abril a empiezos de mayu y parten ente agostu y payares.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Lleguen a [[Connecticut]] en marzu y, anque dalgunos pocos pasen ellí l'iviernu, la gran mayoría migra a fines de setiembre.&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt; Na [[Columbia Británica]], el mayor númberu de tordos cabecicafé pel hibiernu alcuéntrase na [[ecoprovincia]] de la [[depresión de Georgia]] (este de la [[isla de Vancouver]] y estremu sudoeste de la Columbia Británica continental), y pel branu, nes ecoprovincias interior meridional (centru del sur de la provincia) y montes meridionales del interior (sudeste).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Viaxen mientres el día, con frecuencia como parte de grandes [[bandada|bandaes]] compuestes por diversu especies: tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'') y, más raramente, tordos canadienses (''[[Euphagus carolinus]]''), tordos güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'') y malvises pechirrojos (''[[Turdus migratorius]]'').&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Típicamente, los machos lleguen primero que les femes a les zones nes que se reproducen.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt; Según una información publicada en [[1958]], la migración [[primavera]]l en [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]] asocede ente'l [[5 de febreru]] y el [[25 d'abril]], con un picu d'actividá ente'l [[10 de marzu]] y el [[10 d'abril]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_robbins&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Stewart |nome=Robert E. |apellíu2=Robbins |nome2=Chandler S. |títulu=Birds of Maryland and the District of Columbia |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1958 |publicación=North American Fauna |volumen= |númberu=62 |páxina=401 |editorial=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |allugamientu=[[Washington, DC]] }}&lt;/ref&gt; En [[seronda]], sobre les fasteres occidentales de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], los xuveniles empiecen a formar bandaes a midida que adquieren independencia. Según datos publicaos aquel mesmu añu, los primeres xuveniles independientes apaecieron el [[14 de xunetu]]. Na mesma área, tolos adultos partieron ente'l [[17 de xunetu]] y el [[21 de xunetu]]. En [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]], la migración de seronda estiéndese dende'l [[15 d'agostu]] hasta'l [[10 d'avientu]], col so apoxéu ente'l [[25 de setiembre]] y el [[1 de payares]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_robbins&quot;/&gt;

Según [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), los tordos cabecicafé orientales nun viaxen enforma na so migración de primavera, dexando los estaos sureños mientres marzu p'algamar les partes septentrionales del so área de reproducción nes primeres dos selmanes d'abril y dacuando enantes del final de marzu. [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) escribió que comúnmente migraben en compañía de tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), tordos canadienses (''[[Euphagus carolinus]]'') y zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), ente que se rellacionaben con menor frecuencia con praderos orientales (''[[Sturnella magna]]'') y malvises pechirrojos (''[[Turdus migratorius]]'') nel este y tordos güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'') y tordos cabeciamarillos (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') nel oeste. Los xuveniles lleguen a les árees de reproducción dempués que los adultos. Bent afirmó que la migración serondiega empieza en setiembre, pero tien llugar principalmente n'ochobre, con dellos individuos quedando entá nel so área de distribución braniza bien entráu payares.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

=== Gregarismo ===
[[Ficheru:Brown-headed cowbirds 6419.jpg|thumb|left|Dos [[machu|machos]] y una [[fema]] sobre un cable.]]

Anque los machos con pareya y les femes esvalixar nos sos territorios reproductivos, suelen atopase nes cercaníes bandaes d'individuos ensin pareya o promiscuos colos cualos les aves reproductives rellacionar hasta ciertu puntu. [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) nunca los documentó engarrando, pero la Sra. Nice ([[1937]]) ver reñer en cinco oportunidaes “n'ocasión de discrepancies ente los machos mientres eventos de cortexu comunal.”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

Asina remata la puesta de güevos, los tordos cabecicafé empiecen a arrexuntase en grandes bandaes p'alimentase nos campos y praos. Los mozos sumir a estos grupos cuando s'independicen de los sos padres adoptivos. Elon H. Eaton ([[1914]]) envaloró que la bandada promediu na seronda sería d'ente 50 y 200 aves.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

En dellos llugares —particularmente nel oeste—&lt;ref name=&quot;white&quot;/&gt; los xuveniles pueden non [[Rellación intraespecífica|interactuar]] en nengún momentu colos adultos mientres el so primer añu de vida, ente que n'otros sitios xunir a bandaes d'otros tordos cabecicafé mientres aquéllos entá s'atopen nos díes finales de la temporada reproductiva y permanecen al so llau mientres un añu enteru.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;&gt;{{cita web |url= http://beheco.oxfordjournals.org/content/13/4/487.full |títulu= Facultative development of courtship and communication in juvenile male cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=17 de xineru de 2011 |apellíu=White |nome=David J. |fecha=2001 |editorial=Oxford Journals |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; N'árees apocayá colonizaes, esiste una mayor fluidez social ente los individuos d'esta especie, esto ye, más exemplares sumir o se dixebren de les bandaes, ente qu'en poblaciones más antigües apréciase una mayor estabilidá social.&lt;ref name=&quot;white&quot;/&gt; Rexistráronse bandaes puramente de xuveniles, namái de femes y mistes.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt;

Fora de la dómina de reproducción, duermen en compañía de delles especies d'[[ictéridos]] en grupos de más de 100 mil aves.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Los tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), tordos cabecicafé y estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'') pasen la nueche en grandes concentraciones a finales del branu y na seronda.&lt;ref name=&quot;micacchion_towsend&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Micacchion |nome=Mick |apellíu2=Townsend |nome2=T. W. |títulu=Botanical characteristics of autumnal blackbird roosts in central Ohio |url=https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/22934/V083N3_131.pdf;jsessionid=F1Y1029C0Y1BD46002D30A766D3EC0F4?sequence=1 |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1983 |publicación=OHIO J. SCI. |volume=83 |númberu=3 |páxina=131-135 |editorial=Ohio Academy of Sciences }}&lt;/ref&gt; En [[Kentucky]], estes asociaciones mistes pueden superar los 5 millones d'individuos, de los cualos un 2 a un 5% son xeneralmente tordos cabecicafé.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; En [[Oklahoma]], les bandaes de descansu tienen la so puxanza en payares, con 250 a 900 mil aves.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;

N'ocasiones, los tordos cabecicafé pasen la nueche acompañaos de [[Hirundinidae|golondrines]].&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Milton B. Trautman ([[1940]]) documentó que dellos tordos cabecicafé que pasaben l'iviernu en [[Ohio]] dacuando acomuñábense con gorriones comunes (''[[Passer domesticus]]'').&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Mientres l'iviernu, ye posible velos xunto a tordos tricolores (''[[Agelaius tricolor]]'') nel [[delta de Sacramento-San Joaquín]] y la zona central de la [[mariña de California]].&lt;ref name=&quot;ucdavis&quot;&gt;{{cita web |url=http://tricolor.ice.ucdavis.edu/ |títulu=Tricolored Blackbird Portal |fechaaccesu=21 de xineru de 2011 |editorial=[[Universidá de California en Davis]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; [[Edward Howe Forbush]] ([[1927]]), per otra parte, manifestó que “en [[Nueva Inglaterra]] los tordos cabeciafé xeneralmente duermen ente ellos; con frecuencia escueyen [[conífera|coníferes]] de tueru gruesu o otres arbolees nes que pasen la nueche en grandes númberos. Otru llugar de descansu predilectu ye ente la campera y los xuncos n'amplios [[prau|praos]].”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

John Y. Galley unviólu a [[Arthur Cleveland Bent]] les sos anotaciones con respectu'l so estudiu sobre una gran bandada iverniza de descansu de tordos cabecicafé y estorninos en [[Midland (Texas)|Midland]] ([[Texas]]). Nel momentu de mayor bayura, envaloró que'l sitiu nel qu'estes aves folgaben arrexuntaría “ente 10.500 y 11.000 individuos, de los cualos 2.000 o 2.500 yeren tordos cabecicafé.” Dormíen en llameres chines (''[[Ulmus parvifolia]]'') alredor del palaciu de xusticia de la ciudá. “Los estorninos rexuntar nes cañes más altes, los tordos cabecicafé debaxo d'ellos.”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

=== Vocalizaciones ===
{{VT|Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Cortexu}}

Les [[vocalización de les aves|vocalizaciones]] son el componente básicu del sistema de [[comunicación animal|comunicación]] de los tordos cabecicafé.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Al igual que n'otros [[paseriformes]], cumplen un rol importante mientres la dómina de reproducción.&lt;ref name=&quot;springerlink&quot;/&gt; Son utilizaes ente los machos no que podría denominase &quot;duelos vocales&quot; que sirven pa establecer [[xerarquía|xerarquíes]] de dominancia dientro d'un grupu.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Coles mesmes, cantar persistentemente ye-yos necesariu pa consiguir una compañera cola qu'apariase.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Magar tamién canten nos meses d'iviernu, los machos faen mayor usu d'estes vocalizaciones, fundamentales p'atraer a les femes, como parte del [[cortexu]] y mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;springerlink&quot;/&gt; Aretas A. Saunders describió:

{{cita|Dalgunos de los soníos del tordu cabecicafé son claramente estacionales, emitíos na so mayoría, sinón puramente, pol machu y polo tanto tendríen de ser consideraos cantares, anque nun sían bien prestosos al escuchu. La más común d'elles consiste nuna nota enllargada, aguda y chillona, siguida d'otros dos o trés notes más curties y graves y xeneralmente sibilantes. Podría ser transcripta como ''wheeeee tsitsitsi''. (…) La primer nota puede tar por completu dientro d'un mesmu tonu o alzase llixeramente. Una alternativa non inusual consiste nuna primer nota procedida por una variación descendente que ye esplosiva y sibilante de primeres; suena ''wheeeee tseeya'' y recuerda abondo a una tusida.

Mientres el [[cortexu]], cuando'l machu ta inclinándose y esplegando les sos nales y cola, produz otru tipu de cantar, daqué similar a la descripta pal [[Quiscalus|zanate]] so circunstancies asemeyaes, pero polo xeneral xube abruptamente dende un [[Tonu (acústica)|tonu acústicu]] grave a unu agudu: dos o trés notes baxes y depués unes poques altes y chillonas. Les notes graves nun son aspres, sinón gorgoteantes. Suena como ''glub-glub-kee-he-heek''. (…) 

El periodu nel qu'estos cantares son reproducíes estender ente l'apuerto de les aves y principios de xunetu, cuando termina la puesta de güevos y les aves rexuntar en bandaes p'alimentase nos campos mientres el restu del branu. Les notes de los sos llamaos inclúin un curtiu ''chuck'', un ''preeah'' pocu definíu y un traqueteo fuerte y aspru.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

El botánicu y ornitólogu [[Eugene Pintard Bicknell]] ([[1884]]) afirmó:

{{cita|Paez nun haber regularidá nel so cantar na seronda; pero escuché dellos cantares imperfectos o incompletes en distintes oportunidaes nel mes siguiente a mediaos de setiembre. Dacuando, na seronda, cuando los tordos cabecicafé rexuntar en pequeñes bandaes, vuélvense parladores y l'emisión combinada de les sos notes graves produz el soníu d'un garllo nidiu.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

== Alimentación ==
[[Ficheru:Molothrus Ater (AF) right-01.jpg|thumb|left|[[Fema]] alimentándose de [[grana|granes]].]]

La so dieta ta compuesta de granes, frutos, [[Baga|bayes]], [[inseutu|inseutos]] y otros [[invertebráu|invertebraos]].&lt;ref name=&quot;bologna&quot;/&gt; Prefieren les granes de yerbes a los granos de cultivu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Mientres el branu, les granes representen alredor de la metá de la so dieta, ente que la otra metá consiste n'inseutos y otros invertebraos. Les granes y los granos residuales componen más del 90% de la so alimentación ivernizo.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Aliméntense sobre'l suelu,&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; en grupos mistos d'[[ictéridos]] y [[estornín|estorninos]].&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Mientres caminen sobre la tierra alimentándose, llevanten la cola percima del so envés.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birding_information&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.birdinginformation.com/birds/blackbirds-meadowlarks-orioles/brown-headed-cowbird/ |títulu=Brown-Headed Cowbird – birdinginformation.com |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Frecuentemente siguen a caballos, vaques y bisontes p'atrapar los [[inseutu|inseutos]] qu'éstos llevanten al caminar; d'ellí, los nomes de &quot;vaqueru cabecicafé&quot; y &quot;vaqueru de cabeza castaña&quot;.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Busquen alimentu ente les cabeces y les pates del ganáu, ensin axorizase.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; N'ocasiones tamién se posen sobre'l llombu d'estos [[mamíferu|mamíferos]] y estrayen les [[cachiparru|cachiparros]] ya inseutos qu'atopen sobre ellos. Dellos autores d'antaño afirmaron que buscaben [[Vierme intestinal|viermes intestinales]] ente los [[escrementu|escrementos]] de dichos animales; sicasí, según [[Arthur Cleveland Bent]], esto nun foi sofitáu polos analises estomacales.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Les femes precisen grandes cantidaes de [[calciu]] pa depositar los sos numberosos güevos, que consiguen inxiriendo les [[concha|conches]] de [[cascoxu|cascoxos]] y dacuando los pulgos de los güevos de l'ave hospedadora que'l so nial parasiten, particularmente mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Beal ([[1900]]) escribió sobre los conteníos estomacales de 544 tordos cabecicafé, llograos de 20 distintos estaos mientres tolos meses del añu y esaminaos pola ''[[Biological Survey]]'':

{{cita|Los alimentos topaos nestos [[estómagu|estómagos]] fueron clasificaos de la siguiente manera: materia animal (22,3%) y materia vexetal (77,7%). (...) Los alimentos d'orixe animal consisten casi dafechu n'[[inseutu|inseutos]] y [[araña|arañes]], siendo unos pocos [[cascoxu|cascoxos]] la esceición. Los inseutos entienden [[aviespa|aviespes]] y [[formiga|formigues]] ([[Hymenoptera]]), [[hemípteros]], delles [[mosca|mosques]] ([[Diptera]]), escarabayos ([[Coleoptera]]), [[saltamonte]]s ([[Orthoptera]]) y [[gata|gates]] ([[Lepidoptera]]). (…) Los saltapraos paecen ser l'alimentu animal favoritu de los tordos cabecicafé y componen la metá de la so dieta [[insectívoru|insectívora]] o un 11% del total. (…)

Los alimentos d'orixe vexetal del tordu cabecicafé entepasen a los d'orixe animal tantu en calidá como en variedá. Cuando esamina'l suelu en cascos d'estancia y caminos evidentemente busca granes espardíes más qu'inseutos, anque probablemente tomen estos postreros cuando los atopen.(…) [Consume tamién] granes dures de camperes y yerbes, con pocos nicios de consumu de [[magaya]] de [[fruta]] o otru tipu de materia vexetal nidiu.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

Atopáronse granos de [[maíz]] en 56 estómagos, de [[trigu]] en 20, d'[[avena|avenes]] en 102 (…), ente que se toparon granes d'[[Ambrosia|ambrosías]] en 176 estómagos, de ''[[Echinochloa]]''&lt;ref&gt;'''Nota:''' La fonte d'información orixinal (n'inglés) fala de ''barngrass'' —tamién conocíu como ''[[:en:barnyard grass|barnyard grass]]''—, denominación que puede aplicase tantu al xéneru ''[[Echinochloa]]'' nel so conxuntu como puramente a la especie ''[[Echinochloa crus-galli]]''. Ante l'ausencia de [[nome científicu|nomes científicos]] esclaradores nel artículu orixinal qu'estenen esa ambigüedá, optar por interpretar aquella denominación como sinónima del xéneru.&lt;/ref&gt; en 265 y de ''[[Panicum]]'' en 133. Los granos constituyíen un 16,5% —alredor d'un sestu— de la so dieta añal y probablemente la metá d'estos sían granos residuales.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Beal afirmó:

{{cita|Resumiendo los resultaos de la investigación, los siguientes puntos pueden considerase abondo sólidos: 1) Un 20% del alimentu del tordu cabecicafé consiste n'inseutos, que son perxudiciales, o bien, cafiantes. 2) Un 16% ye granu, que'l so consumu podría considerase una perda, anque ye casi seguro que la metá d'ésti seya granu residual. 3) Más del 50% consiste en granes de yerbes perxudiciales, que la so eliminación ye beneficiosa pal productor. 4) Práuticamente nun comen fruta.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

B. H. Warren ([[1890]]) aseveró que los tordos cabecicafé peracaben [[Mora (fruta)|mores]], [[cereza montesa|cereces monteses]], ''[[Vitis aestivalis]]'' y otres [[Baga|bayes]]. Y. R. Kalmbach ([[1914]]) incluyir ente les aves que comen ''[[Hypera postica]]'', un [[escarabayu]] [[curculiónido]] qu'afecta los cultivos d'[[alfalfa]]; según él, dende'l [[1 de mayu]] hasta mediaos de xunetu, el [[curculionoideo]] constitúi más de la metá de la so ingesta. El zoólogu [[Arthur Holmes Howell]] ([[1907]]) afirmó que s'alimentaba del ''[[Anthonomus grandis]]'', otru curculiónido nocivu pa l'agricultura, qu'estropia los cultivos d'[[algodón]]. Hervey Brackbill escribiólu lo siguiente a [[Arthur Cleveland Bent]]: “Una tarde atopé con una fema de tordu cabecicafé comiendo [[cipsela|granes]] de [[Taraxacum|diente de lleón]] direutamente de la estructura que les sostenía. Tuvo De haber atopáu dificultosu alimentase d'esi tarmu rectu, por que lo dempués de que guardara unos pocos taragaños sos, suxetar sobre'l suelu con una de les sos pates y terminó de comer d'esa manera.”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

== Reproducción ==
{{AP|Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)}}

[[Ficheru:Cowbirdsincourtship.jpg|thumb|right|[[Cortexu]] sobre un teyáu.]]

La traza más carauterística d'esta ave con al respeutive de la so [[reproducción]] ye'l fechu de que practica'l [[parasitismu de puesta]]. La fema deposita les sos [[güevu (bioloxía)|güevos]] nos [[nial]]s d'otres aves —típicamente, [[paseriformes]] pequeños—,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; en particular naquéllos en forma de taza.&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; Los [[machu|machos]] algamen la [[maduror sexual]] al añu, pero escasamente [[cópula|apáriense]] hasta los dos años.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Les [[fema|femes]] reprodúcense yá al añu d'edá.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Al igual que n'otros [[paseriformes]], les [[vocalización de les aves|vocalizaciones]] cumplen un rol importante mientres la dómina de reproducción. Magar tamién canten nos meses d'iviernu, los machos faen mayor usu d'estes vocalizaciones, fundamentales p'atraer a les femes, como parte del [[cortexu]] y mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;springerlink&quot;&gt;{{cita web |url= http://resources.metapress.com/pdf-preview.axd?code=m4lyfdnxnwju7398&amp;size=largest |títulu= Cultures, genes, and neurons in the development of song and singing in brown-headed cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |fecha= 31 d'ochobre de 2002 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

La temporada reproductiva empecipia n'abril, remata en mayu, empieza a tornar en xunu y sigue de manera esporádica en xunetu.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Según Ortega ([[1998]]), xeneralmente estiéndese dende empiezos de mayu a fines de xunetu, un periodu que se superpone cola dómina de reproducción de numberoses aves norteamericanes de los pacionales (Stewart, [[1975]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; En [[Dakota del Norte]], acordies con Stewart ([[1975]]), enllargar hasta mediaos d'agostu, pero tien la so puxanza ente entamos de mayu y mediaos de xunetu.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; En [[Connecticut]], ye posible ver adultos [[cortexu|cortexando]] en marzu y entamos d'abril y les femes empiecen a depositar los sos güevos a mediaos de mayu.&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt; Según información de [[1958]], los tordos cabecicafé ponen los sos güevos en [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]] dende fines d'abril a fines de xunetu (siendo les feches estremes el [[24 d'abril]] y el [[28 de xunetu]]), particularmente dende empiezos de mayu hasta empiezos de xunetu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_robbins&quot;/&gt; Según un estudiu publicáu en [[1993]], en [[Misuri]] atopáronse güevos d'esta especie en niales ayenos dende mediaos d'abril hasta mediaos de xunetu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;

Numberosos estudios constataron una ciertu enclín a tornar una y otra vez a les mesmes zones de reproducción tantu per parte de los machos como de les femes. En [[Manitoba]] ([[Canadá]]), el 64% de 337 machos marcaos y el 46% de 173 femes marcaes exhibíen un comportamientu de fidelidá escontra los sitios nos que se reproducíen (Woolfenden y otros, [[2001]]). Shake y Mattsson ([[1975]]) atopar con que'l 40% de 119 machos y el 9% de 81 femes marcaos en [[Michigan]] centroseptentrional tornaron a un radiu de 4,8 km dende'l puntu nel que fueren identificaos l'añu anterior. Nun estudiu lleváu a cabu n'[[Illinois]], Raim ([[2000]]) afayó que'l 47% de 79 sitios de reproducción utilizaos por femes con marques de colores en xunu d'un añu volvía ser usáu poles mesmes aves al añu siguiente.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

== Factores de mortalidá ==
Nel nordeste d'[[Arkansas]], afayáronse [[egagrópila|egagrópiles]] de uxu campestre (''[[Asio flammeus]]'') que conteníen restos de tordos cabecicafé.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;smith_hanebrink&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=Ronald A. |apellíu2=Hanebrink |nome2=Earl L. |títulu=Analysis of regurgitated short-eared owl (''[[Asio flammeus]]'') pellets from the Roth Prairie, [[Condáu d'Arkansas|Arkansas County]], [[Arkansas]] |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1982 |publicación=Arkansas Academy of Science Proceedings |volume=36 |númberu= |páxina=106-108 |editorial=Arkansas Academy of Science }}&lt;/ref&gt; Los [[predador]]es de los pitucos inclúin la culiebra corredora constrictor (''[[Coluber constictor]]''), la víbora ratonera (''[[Elaphe obsoleta]]'') y el glayu azul (''[[Cyanocitta cristata]]''). Estes aves dacuando ataquen conxuntamente a los uxos cornudos (''[[Bubo virginianus]]''), un potencial predador tantu pa los adultos como pa los mozos. Los [[ectoparásitos]], los [[helmintos]] y les [[bacteria|bacteries]] [[infeición|infeicioses]] son otros factores de mortalidá.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;

Acordies con [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), mientres fuelguen son preses del visón americanu (''[[Neovison vison]]''), les papalbes (''[[Mustela]] spp.'') y los [[uxos]], y mientres el día son atacaos por ferres (''[[Falco]] spp.'') y otros [[falconiformes]]. Harold S. Peters ([[1936]]) llista un [[Phthiraptera|pioyu]], dos mosques, una [[cachiparru]] y otros dos especies d'[[ácaru|ácaros]] como [[ectoparásitos]] del tordu cabecicafé oriental.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; 

Los [[sustancia químico|químicos]] utilizaos pa controlar los inseutos pueden matar a los tordos cabecicafé. En [[Nuevu Méxicu]], el [[toxafeno]] aplicáu a una superficie de 71.600 hectárees de pradería de campera curtia causó un amenorgamientu nel númberu d'estes aves (McEwen y otros, [[1972]]). El [[diazinón]] alboráu sobre'l verde y sobre una cancha de baseball en [[Connecticut]] mató a docenes de tordos cabecicafé (Anderson y Glowa, [[1985]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

== Impautu económicu ==
[[Ficheru:Boll weevil.jpg|thumb|right|El tordu cabecicafé aliméntase de ''[[Anthonomus grandis]]'', un [[curculiónido]] qu'afecta los cultivos d'[[algodón]].]]

Acordies con [[Arthur Cleveland Bent]], los sos vezos alimenticios son decididamente más beneficiosos que perjudicales, provocando bien pocu dañu a los cultivos y esaniciando munchos inseutos nocivos. Aliméntense, por casu, de ''[[Anthonomus grandis]]'' y ''[[Hypera postica]]'', dos especies de [[curculiónidos]] qu'afecten el [[algodón]] y l'[[alfalfa]] respeutivamente. La principal causa de la so impopularidá xaz nel dañu que produz al traviés del so comportamientu parasítico, que de xuru interfier cola crianza d'una gran cantidá de pequeñes aves [[insectívoru|insectívores]].&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Beal ([[1900]]) escribió al respeutu: 

{{cita|Cuando un únicu pitucu de tordu cabecicafé reemplaza una niarada de cuatro aves, produzse, obviamente, una perda clara; pero, como yá se dixo, tien d'atribuyíse-y una gran importancia económica por cuenta de los sos vezos alimenticios, y hai que recordar que na mayoría de los casos les aves esaniciaes son muncho más pequeñes que l'intrusu y polo tanto l'efeutu de la so alimentación ye menor, y que de cutiu se depositen dos o tres güevos de tordu cabecicafé nun mesmu nial.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

De 215 especies [[neotropical]]es migratories, Rodenhouse y otros ([[1992]]) listan al tordu cabecicafé ente les menos de diez que causen un dañu significativu a los cultivos sobre amplies árees xeográfiques.&lt;ref name=&quot;rodenhouse_best_o'connor&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rodenhouse |nome=Nicholas L. |apellíu2=Best |nome2=Louis B. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |apellíu4=Bollinger |nome4=Eric K. |títulu=Effects of temperate agriculture on neotropical migrant landbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_280_295.pdf |fechaaccesu=4 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=1992 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229 |páxina=280-295 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura d'Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal d'Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt;

== Impautu ecolóxicu ==
{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Repercusiones sobre la niarada del güéspede}}

[[Ficheru:Dendroica chrysoparia1.jpg|thumb|left|El [[parasitismu de puesta]] del tordu cabecicafé ye una amenaza pal chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').]]

El problema del parasitismu del tordu cabecicafé, especialmente nos hábitats riberanos, foi documentáu.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Por cuenta de que puede tener un impautu significativu sobre l'ésitu reproductivu d'otres aves, munches aprendieron a reconocer esti peligru y actúen agresivamente escontra'l tordu cabecicafé cuando ésti avérase a los sos [[territoriu (animal)|territorios]].&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; La [[fragmentación d'hábitat|fragmentación de los montes]] en [[América del norte]] espandió'l so [[hábitat]] y amenorgó —y en munchos llugares, esanició— los hábitats de vexetación trupa nos qu'esta especie nun enfusaba.&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; De resultes, un ciertu númberu d'aves del monte sufre una amenaza progresiva de [[parasitismu de puesta]].&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; A diferencia de les moradores de les [[Grandes Llanures]], estes nueves víctimes non [[coevolución|evolucionaron conxuntamente]] col tordu cabecicafé y, por esta razón, nun cunten coles defenses naturales necesaries pa faer frente al so parasitismu y vuélvense desaxeradamente vulnerables en presencia d'estos parásitos de puesta.&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; responsabilizóse-y pol amenorgamientu nes [[población (bioloxía)|poblaciones]] de dellos [[paseriformes]].&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Per otru llau, Martin ([[1992]]) sostuvo que na mayoría de los llugares los efeutos de la [[depredación]] nos niales sobre la dinámica poblacional de los güéspedes del tordu cabecicafé superen llargamente les repercusiones del parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Factores determinantes del so impautu ecolóxicu ===
[[Ficheru:Dendroica discolor.jpg|thumb|180px|right|L'altu nivel d'abandonu en niales frayaos de verdín de les praderíes (''[[Dendroica discolor]]'') fai que pueda tolerar una tasa de parasitismu mayor.]]

Anque delles especies pueden volver añerar y, poro, el so ésitu reproductivu nun se ve tan afeutáu pol parasitismu de puesta, otres aves que les sos temporaes de reproducción son más embrivíes nun son capaces de faelo y cuerren mayor riesgu pola mor del tordu cabecicafé. Sicasí, parte d'esti impautu ambiental ye controversial y un estudiu sobre la magnitú de los daños del tordu cabecicafé nes poblaciones d'aves norteamericanes argumentó que los [[conservacionista|conservacionistes]] y el públicu polo xeneral tienden a magnificar les implicaciones d'esta peculiar estratexa reproductiva como causa importante del decrecimiento de les poblaciones d'aves.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;

Polo xeneral, les poblaciones de güéspedes tienen de producir 2,0 – 2,5 moces al añu por pareya pa caltener una tasa de crecedera poblacional positiva, asumiendo que la sobrevivencia añal seya d'un 40 – 60% pa los adultos y 20 – 35% pa los mozos. Los niveles de parasitismu de puesta que pueden ser toleraos calteniendo una crecedera poblacional positivu varien ente les distintes aves hospedadoras. Les especies con altos niveles de depredación nos sos niales, una baxa proporción d'abandonu de los niales parasitados, periodos d'incubación enllargaos y temporaes reproductives curties en rellación al periodu d'incubación namái pueden soportar una frecuencia parasítica menor. Contrariamente, les especies con escasa depredación nos sos niales, un altu porcentaxe d'abandonu de los niales frayaos —por casu: el verdín de les praderíes (''[[Dendroica discolor]]''); Nolan, [[1978]]—, periodos d'incubación amenorgaos y dómines de cría más llargues podríen ser más resistentes a l'amenaza del parasitismu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Especies y subespecies amenzadas y non amenaciaes ===
[[Ficheru:Song Sparrow 0020.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé nun amenacia al gorrión melódicu (''[[Melospiza melodia]]'') anque los sos niales son bien parasitados.]]

El parasitismu de puesta del tordu cabecicafé representa efeutivamente una amenaza pa diversos [[paseriformes]] [[neotropical]]es [[Migración de les aves migratorios]] con [[área de distribución|árees de distribución]] acutaes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Robinson y otros ([[1989]]) inclúin ente les aves amenaciaes pol parasitismu al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]''; Walkinshaw, [[1983]]), una subespecie de víreo de Bell (''[[Vireo bellii]] pusillus''; Franzreb, [[1989]]), otra de mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]] extimus''; Unitt, [[1987]]; Brown, [[1988]]), al víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]''; Grzybowski y otros, [[1986]]) y al chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Hai de solliñar que pal mosquerito saucero, según pa la mayoría de les especies en peligru afeutaes pol parasitismu del tordu cabecicafé, esiste una interaición complexa ente los efeutos direutos resultantes de la [[destrucción d'hábitat|perda del so hábitat]] y los efeutos indireutos derivaos del parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;/&gt; 

Les pequeñes [[población (bioloxía)|poblaciones]] d'estes aves son frecuentemente parasitadas, lo que condució a la implementación de programes de captura de tordos cabecicafé n'árees específiques de reproducción onde otres especies tán amenaciaes.&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; Los güéspedes con árees de distribución más amplies son menos vulnerables por cuenta de que les poblaciones severamente parasitadas pueden ser reestablecidas con inmigrantes procedentes d'otres rexones onde'l parasitismu seya menor.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Nuna investigación llevada a cabu nel ''[[Sierra National Forest]]'' ([[California]]) ente [[1980]] y [[1981]] (Verner y Ritter, [[1983]]), la bayura relativa de vírevos gorjeadores (''[[Vireo gilvus]]'') taba negativamente rellacionada cola de tordos cabecicafé, lo cual sofita los resultaos d'estudios anteriores qu'habíen atopáu altes tases de parasitismu de puesta nos niales d'esta especie na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]. Sicasí, por cuenta de que los tordos cabecicafé son raros o s'atopen ausentes en munchos de los principales tipos de hábitats y n'árees alloñaes de fontes d'alimentu venceyaes a les actividaes humanes, Verner y Ritter punxeron en dulda la posibilidá de que dalguna otra especie na Sierra Nevada viérase amenazada pol parasitismu. Aun así, los autores destacaron la necesidá d'un monitoreo periódicu por cuenta de la creciente presencia humana nos montes.&lt;ref name=&quot;verner_ritter&quot;/&gt;

Gaines ([[1974]]), nun estudiu de l'[[avifauna]] riberana del [[Valle de Sacramento]] (California), suxurió que los tordos cabecicafé constituyeren un factor relevante nos significativos amenorgamientos poblacionales de delles especies de paseriformes nesi llugar mientres los cuarenta años anteriores. El víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') sumió aparentemente de California central y el parasitismu del tordu cabecicafé ye consideráu una de les principales causes d'esto (Games, [[1974]]; Goldwasser y otros, [[1980]]).&lt;ref name=&quot;verner_ritter&quot;/&gt;

==== Efeutu sobre'l chipe de Kirtland (''Dendroica kirtlandii'') ====
[[Ficheru:Kirtland's Warbler - male.jpg|thumb|165px|right|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[Michigan]] pa protexer al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'').]]

Mayfield ([[1960]]) identificó una tasa de parasitismu del 55% nos niales del chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'').&lt;ref name=&quot;friedmann_kiff_rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Friedmann |nome=Herbert |apellíu2=Kiff |nome2=Lloyd F. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |enllaceautor=Herbert Friedmann |títulu=A further contribution to knowledge of the host relations of the parasitic cowbirds |url=http://www.sil.si.edu/smithsoniancontributions/Zoology/pdf_hi/SCTZ-0235.pdf |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |idioma=inglés |añu=1977 |publicación=Smithsonian Contributions to Zoology |volume=235 |páxina=5-10 |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D.C.]] }}&lt;/ref&gt; En [[1971]], el mesmu autor agoró la [[estinción]] de la especie pa [[1980]] si'l tordu cabecicafé nun yera controláu.&lt;ref name=&quot;mayfield_1975&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Mayfield |nome=Harold F. |títulu=The numbers of Kirtland's warblers |idioma=inglés |fecha=1975 |publicación=Jack-Pine Warbler |volume=53 |númberu=2 |páxina=39-47 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mayfield_1993&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Mayfield |nome=Harold F. |títulu=Kirtland's warblers benefit from large forest tracts |url=http://elibrary.unm.edu/sora/Wilson/v105n02/p0351-p0353.pdf |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=xunu de 1993 |publicación=Wilson Bulletin |volume=105 |númberu=2 |páxina=351-353 }}&lt;/ref&gt; Gracies a un programa estensivu empecipiáu en [[1972]], la población d'esta ave caltúvose estable mientres unos venti años anque ensin recuperase, hasta que se rexistraron llixeros aumentos poblacionales en [[1991]] y [[1992]].&lt;ref name=&quot;mayfield_1993&quot;/&gt; Conforme a dos estudios de [[1993]], ye probable que dichu programa fuera la clave pa la estabilización de les poblaciones del chipe de Kirtland.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;mayfield_1993&quot;/&gt;

En [[1972]], el [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]], en cooperación col [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], el [[Departamentu de Recursos Naturales de Michigan]] y la ''[[Michigan Audubon Society]]'', empezó a controlar el númberu de tordos cabecicafé con trampes allugaes nes árees de nidificación del chipe de Kirtland en primavera y a empiezos del branu. Les trampes, que conteníen [[miyu]], agua y dellos tordos cabecicafé vivos, yeren revisaes a diariu y los tordos cabecicafé prindaos yeren esaniciaos. L'ésitu reproductivu del chipe ameyoró dramáticamente dende l'entamu del programa y la tasa de parasitismu amenorgar d'un 69% en [[1966]] - [[1971]] a menos del 5%. La cantidá de pitucos de chipe por nial que llograben independizase aumentó de menos d'unu a casi trés.&lt;ref name=&quot;dnre&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;dnre_kirtlandswarbler&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.michigan.gov/dnr/0,1607,7-153-10370_12145_12202-32591--,00.html#cowbirds |títulu= Michigan Department of Natural Resources and Environment - Kirtland's Warbler (''Dendroica kirtlandii'') |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

==== Efeutu sobre'l víreo de Bell (''Vireo bellii'') ====
[[Ficheru:Vireo bellii1.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[California]] pa protexer al víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'').]]

El víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') constrúi niales en forma de taza abierta, que son bien susceptibles al parasitismu del tordu cabecicafé (Goldwasser y otros, [[1980]]). La reaición del víreo puede ser tantu l'abandonu del nial como l'aceptación de los güevos estraños (Barlow, [[1962]]). Naturalmente, los niales non parasitados son más esitosos. Laymon ([[1987]]) calculó les curves de crecedera poblacional acordies con cuatro tases parasíticas distintos utilizando información d'ocho estudios ente [[1929]] y [[1980]]: 13%, la tasa más baxa conocida; 30%, el promediu de los trés tases más baxes; 48%, el promediu de los ocho estudios, y 69%, el promediu de los dos tases más altes. Con una tasa de parasitismu d'un 13%, una población de vírevos de Bell de 10 femes algamaría les 100 femes en 6 años. Una población con una tasa de parasitismu del 30% precisaría 37 años pa llegar a les 100 femes, ente que tases del 48% y 69% llevaríen a la [[estinción]] en 18 y 8 años respeutivamente. Asina, les tases cimeres al 48% conduciríen a la estinción nun amenorgáu ralu de tiempu, ente que les mayores al 30% repercutiríen nuna población inestable que podría escastase por causa d'acontecimientos eventuales.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

La subespecie ''pusillus'' de víreo de Bell, otrora abondosu nel [[Valle Central de California]] y otros sistemes fluviales de baxa altitú n'[[California|esi estáu norteamericanu]] y nel [[Méxicu|mexicanu]] de [[Baxa California]], sumió de la mayor parte del so área de distribución reproductiva debíu al llindáu ésitu de la so reproducción pola mor del parasitismu del tordu cabecicafé y a la perda del so hábitat.&lt;ref name=&quot;franzreb&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Franzreb |nome=Kathleen Y. |títulu=Ecology and conservation of the endangered least Bell's vireo |idioma=inglés |fecha=marzu de 1989 |editorial=[[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]] |allugamientu=[[Washington, DC]] | url=http://oai.dtic.mil/oai/oai?verb=getRecord&amp;metadataPrefix=html&amp;identifier=ADA322886}}&lt;/ref&gt; Amás d'en la so distribución, el ''Vireo bellii pusillus'' tamién sufrió un terrible amenorgamientu nel so númberu d'exemplares dende la [[década de 1920]] por cuenta de la alteración de la vexetación riberana y al parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;olson_gray&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Olson |nome=Thomas Y. |apellíu2=Gray |nome2=M. Violet |títulu=Characteristics of least Bell's vireo nest sites along the [[Ríu Santa Ynez|Santa Ynez River]] |url=http://www.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr110/psw_gtr110_f_olson.pdf |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1989 |publicación=USDA Forest Service Xen. Tech. Rep. PSW-110 |páxina=278-284 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Pacific Southwest Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Berkeley (California)]] }}&lt;/ref&gt; Los programes de control d'estos parásitos de puesta n'árees riberanes resultaron beneficiosos pa la so reproducción.&lt;ref name=&quot;franzreb&quot;/&gt;

==== Aves amenaciaes y non amenaciaes en Columbia Británica ====
[[Ficheru:WarblingVireo08.jpg|thumb|right|El parasitismu del tordu cabecicafé constitúi una amenaza pal víreo gorjeador (''[[Vireo gilvus]]'') na [[Columbia Británica]].]]

{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Parasitismu en niales de gorrión melódicu (Melospiza melodia)}}

Na [[Columbia Británica]], les especies que pueden tar amenaciaes pol parasitismu del tordu cabecicafé inclúin el mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'') y el víreo gorjeador (''[[Vireo gilvus]]''). El víreo, otrora común nel sur del valle d'[[Okanagan]], práuticamente sumió del valle; el so amenorgamientu paez habese por cuenta de una combinación de la [[fragmentación d'hábitat|fragmentación del so hábitat]] y el parasitismu, factores que tán amenaciando la sobrevivencia d'otros paseriformes na rexón (Smith y otros, [[1998]]).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Pa dellos otros paseriformes, sicasí, particularmente les víctimes más frecuentes del parasitismu del tordu cabecicafé, que son especies comunes y llargamente distribuyíes, esiste poca evidencia de dalgún efeutu nocivu nes sos poblaciones. Por exemplu, nuna población de gorriones melódicos (''[[Melospiza melodia]]'') en [[Mandate Island]] —una islla diminuta nel [[estrechu de Georgia]], al sudeste de la [[isla de Vancouver]]—, les femes que los sos niales fueron parasitados siquier una vegada mientres la temporada reproductiva llograron criar tantos pitucos hasta qu'éstos llograren la independencia como les femes que nun sufrieren parasitismu dalgunu nos sos niales (Smith, [[1981]]). La [[colonización]] de Mandate Island per parte d'una o dos femes de tordu cabecicafé tuvo un impautu pequeñu nel númberu de gorriones melódicos por cuenta de la incompleta superposición de les temporaes de puesta de güevos de dambes especies, les multiplicidá de les niaraes del gorrión, la so habilidá pa criar a los sos propios pitucos xunto a los del tordu cabecicafé y el so ésitu reproductivu basáu na densidá de la so población (Smith y Arcese, [[1994]]).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;smith_arcese&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=James N. M. |apellíu2=Arcese |nome2=Peter |títulu=Brown-headed cowbirds and an island population of song sparrows: a 16-year study |url=http://www.jstor.org/pss/1369102 |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=Payares de 1994 |publicación=[[The Condor]] |volume=96 |páxina=916-934 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]]}}&lt;/ref&gt;

== Métodos de control poblacional ==
[[Ficheru:Black-capped vireo2.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[Texas]] pa protexer al víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'').]]

A pesar de tar llegalmente protexíu pol ''[[Migratory Bird Treaty Act of 1918|Migratory Bird Treaty Act]]'',&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;usdoi&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |títulu=Title 50, Code of federal regulations, Part 10: Xeneral provisions. FWS/-Y Reg. 10 |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=[[Washington, DC]] }}&lt;/ref&gt; los métodos de control direutu inclúin l'[[envelenamientu]], los disparos con armes de fueu y la captura con [[trampa|trampes]].&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Sicasí, les implicancias [[bioética|étiques]] de la erradicación de grandes númberos de tordos cabecicafé, una [[especie nativa]], tienen de ser consideraes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Ente los métodos de control indireutu atópense la preservación d'amplies superficies de monte,&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robinson |nome=Scott K. |apellíu2=Thompson III |nome2=Frank R. |apellíu3=Donovan |nome3=Therese M. |apellíu4=Whitehead |nome4=Donald R.|apellíu5=Faaborg |nome5=John|títulu=Rexonal forest fragmentation and the nesting success of migratory birds|url=http://www.ncrs.fs.fed.us/pubs/jrnl/1995/nc_1995_Robinson_001.pdf |fechaaccesu=3 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=31 de marzu de 1995 |publicación=[[Science]] |volume=267 |páxina=1987-1990 |editorial=[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia]] }}&lt;/ref&gt; la [[reforestación]]&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; y l'eliminación de les sos zones d'alimentación.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt;

Conocer n'ónde s'atopen les árees d'alimentación local ye esencial pa diseñar y predicir la efeutividá de los esfuercios por controlar el so númberu (Rothstein y otros, [[1987]]). La [[telemetría]] aprove la meyor información sobre l'usu d'árees d'alimentación y de reproducción (Rothstein y otros, [[1980]] y [[1984]]; F. Thompson, información ensin publicar), pero ye cara —alredor de 140 dólares por tresmisor— y trabayosa. F. Thompson envaloró que rastrexar a 35 o 40 femes con trasmisores con un equipu de trés persones mientres un periodu de dos meses costaría ente 25.000 y 35.000 dólares añales por sitiu estudiáu. Si la telemetría resulta demasiáu costosa, los tordos cabecicafé pueden ser censaos visitando potenciales sitios d'alimentación, especialmente al mediudía y a la tarde. Si les sos árees d'alimentación son amenorgaes, ye más probable que la captura con trampes seya efeutiva (Rothstein y otros, [[1987]]). Esisten ciertos nicios de que les femes podríen folgar en xunto inclusive mientres la temporada reproductiva en dellos llugares (F. Thompson, información ensin publicar), lo que se traduciría en mayores oportunidaes pal control local.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Una vegada que s'identificó la presencia de tordos cabecicafé nun área, tienen de llevase a cabo estudio pa determinar la tasa parasítica nes especies más vulnerables. El porcentaxe de parasitismu puede ser envaloráu a partir d'una amuesa de niales (Pease y Grzybowski) o la frecuencia relativa cola que los güéspedes son vistos alimentando a los sos propios pitucos en comparanza a los pitucos de tordu cabecicafé. Si'l nivel de parasitismu ye alto —mayor al 25% de los niales—, ye probable que la especie nun refugue los güevos intrusos (Rothstein, [[1975]]) y podría tar amenazada poles perturbaciones d'esta ave.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Control poblacional direutu ===
[[Ficheru:Colourful starling.jpeg|thumb|right|En [[Arkansas]], l'empléu d'un químicu pa esaniciar aves dañibles pa los cultivos mató miles de tordos cabecicafé y estornidos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'').]]

Según Laymon ([[1987]]), los disparos posiblemente sían más efeutivos que les trampes en hábitats riberanos angostos. Mientres la temporada reproductiva, tantu los machos como les femes pueden ser atraíos al área d'algame d'una arma utilizando grabaciones d'una fema (Rothstein, comunicación personal). El dispara-yos a les femes de manera selectiva dexando a los machos desbalancearía la so población. L'atraición de los tordos cabecicafé per mediu de llamaos grabaos saca provechu d'un comportamientu natural venceyáu a la so reproducción, razón pola cual ye improbable qu'esistan exemplares inmunes a esti métodu, un problema que sí puede surdir coles trampes.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

La otra téunica de control direutu frecuentemente utilizada consiste na so captura con trampes pel hibiernu en [[feedlot]]s y [[tambo (llechería)|tambos]], o bien mientres la temporada reproductiva nes proximidaes de los niales de les especies amenaciaes. Les xaules de grandes dimensiones con tordos cabecicafé vivos nel so interior faciendo les vegaes de señuelos demostraron ser efeutives p'atrapar estes aves (Crase y otros, [[1972]]). Los tordos cabecicafé son particularmente vulnerables a esti sistema por cuenta del so enclín a concentrase en bandaes numberoses mientres l'iviernu. Laymon ([[1987]]) suxure que la captura con trampes fora de la dómina de reproducción tien de considerase más seriamente nes árees con poblaciones comprobadamente sedentaries por cuenta de qu'en munchos casos desconoz si los tordos cabecicafé que pasen l'iviernu en ciertu llugar son los mesmos que se reproducen ellí; encamienta amás el marcáu de les aves pa estudiar los sos movimientos.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

En [[Arkansas]], la [[4-aminopiridina]] foi utilizada pa matar a les aves qu'estropiaben los cultivos, entemeciendo una parte d'esi químicu en nueve partes d'alimentu, lo que resultó na muerte de 5.400 tordos cabecicafé y estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]''; Dolbeer, [[1988]]). Sicasí, la efeutividá de la 4-aminopiridina foi al curtiu plazu, por cuenta de que'l númberu d'aves recuperóse dientro de los 8 díes.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

==== Trampes ====
[[Ficheru:Image-Chicken wire.jpg|thumb|left|Los llaos de les trampes suelen construyise con [[tela de gallineru]].]]

L'empléu de trampes foi puestu en práutica exitosamente pa protexer delles especies [[neotropical]]es migratories con poblaciones pequeñes y árees de distribución locales.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Los tordos cabecicafé fueron viviegamente prindaos por axencies de recursos naturales nun esfuerciu por amenorgar el so impautu sobre les poblaciones de víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'') en [[Texas]] y chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'') en [[Michigan]].&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt; Sicasí, ye pocu probable que la captura con trampes seya efeutiva sobre árees amplies tales como [[Monte nacional de los Estaos Xuníos|montes nacionales]].&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Les dimensiones de les xaules suelen variar ente los 2 x 2,5 x 1,5 m y los 5 x 5 x 2 m. Les d'esti postreru tamañu son utilizaes más de cutiu pa desfacer de grandes cantidaes de ictéridos n'árees con una importante concentración mientres los meses d'iviernu. Pueden tar constituyíes por distintos paneles que se ensamblen y desarmen fácilmente si esiste la necesidá de treslladar les trampes. Los tordos cabecicafé son atraíos por señuelos —otros exemplares de la so especie vivos nel interior de les xaules— y comida ya ingresen al traviés d'una entrada en forma d'embudu o rendija. Les entraes en forma de rendija fueron, hasta ciertu puntu, más esitoses que los embudos no que se refier a evitar l'escape de les aves prindaes (D. Steed, comunicación personal). Les xaules más grandes resulten más eficientes que les de menor tamañu (Hesteberg y otros, [[1985]]). Ye necesariu tener en cuenta l'anchu de l'abertures de la [[tela de gallineru]] utilizada na fabricación de les trampes: una pequeña variación nel so tamañu podría dexa-y a les femes, particularmente les de la subespecie más pequeña (''M. a. obscurus''), escapar.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Cebu y señuelos =====
[[Ficheru:Kamut grain.jpg|thumb|right|Los granos de [[trigu]] son frecuentemente utilizaos como [[cebu]] nes trampes.]]

L'alimentu tien de ser allugáu direutamente debaxo de la entrada de la xaula pero non en montones grandes que puedan resultar estraños al tordu cabecicafé. Les trampes tienen de cuntar con oxetos sobre los que puedan posase y agua, preferentemente en puntos dende los cualos l'abertura d'entrada a la xaula nun seya direutamente visible. El suelu tien de tar llibre de verde y yerbes en tou momentu. Delles trampes col suelu raído en pacionales y terrenes agrícoles de cutiu atraen y prinden tordos cabecicafé n'ausencia de señuelos o inclusive nun habiendo un [[cebu]] adientro. Una variedá de granos y otres granes —incluyendo [[trigu]], [[miyu]], [[maíz]] molíu y [[xirasol]]— pueden funcionar como cebu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; 

Los señuelos tienen de ser una combinación de machos y femes. La inclusión de siquier dos femes señuelo ente los machos aumenta sustancialmente la captura d'otres femes. Les proporciones desbalanceadas en favor de les femes ente les aves señuelo fueron les más eficientes p'atrapar exemplares d'esi sexu. La captura de femes optimizada per mediu de les femes señuelo compensa en demasía los escapes ocasionales de femes atrapaes que puedan parasitar niales d'especies sensibles. Al cortar les nales de les femes señuelo, pueden embrivise los escapes. Sicasí, les aves coles nales cortaes nun tienen de paecer feríes, cuidao que esto podría afectar la captura d'otros exemplares.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Otra considerancia a tener en cuenta ye'l ralu de tiempu que les aves señuelo permanecen na xaula. Les que son calteníes mientres más de dos selmanes pueden alteriar la so [[comportamientu animal|comportamientu]] de tal manera qu'afectaríen negativamente la captura d'otros tordos cabecicafé. Esto asocede cuando los exemplares na trampa amuésense ansiosos por xunise a otros que s'averen. Por esta razón, los señuelos tienen de ser marcaos, removíos dacuando y reemplazaos con aves apocayá atrapaes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Allugamientu y efeutividá =====
[[Ficheru:Canyon dam.jpg|thumb|left|Paisaxe nes [[montes Wichita]] ([[Oklahoma]]), llugar onde s'utilizaron trampes p'abelugar la reproducción del víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'').]]

El campu d'aición de les trampes individuales nes árees de reproducción nun supera con frecuencia los 0,8 km a la redonda (Grzybowski, información ensin publicar). En [[Fort Hood]] ([[Texas]]), mientres [[1991]], asitiáronse 52 trampes pa protexer una población de víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'') distribuyida en 152 territorios espardíos (Hayden y Tazik, información ensin publicar). Nes [[montes Wichita]] ([[Oklahoma]]), nueve trampes fueron usaes pa protexer aprosimao 75 territorios del víreo (Grzybowski, información ensin publicar). Sacantes que la población amenazada seya pequeña —y, poro, yá en serios problemes—, l'usu de trampes tendría de ser estendíu y en consecuencia costosu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

L'allugamientu de les xaules puede xugar un rol d'importancia na captura de tordos cabecicafé. Les trampes tienen de ser asitiaes n'espacios parcialmente abiertos, cerca de potenciales puntos d'observación altos, pero non direutamente debaxo d'ellos. Collins y otros ([[1989]]) indicaron que les trampes allugaes en hábitats riberanos mestos yeren menos efeutives que les dexaes n'árees abiertes axacentes a dichos hábitats. Como regla xeneral, les xaules tienen d'asitiase de manera tal qu'un tordu cabecicafé folgando no fondero de la mesma nun pueda acolumbrar una caña o otru oxetu nel que posase al traviés de l'abertura d'entrada de la trampa.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Los movimientos diarios del tordu cabecicafé podríen constituyir una de les considerancies más relevantes. Una bona estratexa d'allugamientu de les trampes consiste n'allugales ente los sitios d'alimentación y les árees que riquen proteición del parasitismu. Munchos tordos cabecicafé en terrenes apoderaos per llombes opten por travesar les per mediu de llechos secos de regueros, baxos y [[pasu de montaña|paso de monte]] al treslladase de les árees matutines de reproducción a les vespertines d'alimentación. Les xaules allugaes na entrada d'estes árees o nos pasos pueden ser más efeutives en dellos llugares. Nes [[montes Wichita]], por casu, les trampes dexaes metanes les árees de cría del víreo gorra negra amenorgaron el parasitismu d'un 70% a un 30%, doblando o triplicando'l so ésitu reproductivu. Sicasí, cuando les trampes yeren puestes nel perímetru de les árees de nidificación del víreo, el parasitismu amenorgar a menos del 20% y la fecundidá aumentaba ente seis y ocho veces (Grzybowski, [[1990]] ''a'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Otra estratexa consiste n'asitiar les xaules nes proximidaes de les árees d'alimentación, especialmente onde se concentren los reses. La tasa de captura de femes al día por trampa al empiezu del so implementación yera arrolladoramente cimeru cerca del ganáu o de bisontes americanos (''[[Bison bison]]'') que llueñe d'esos animales (Grzybowski, [[1990]] ''a''). Sicasí, si'l ganáu alcuéntrase esvalixáu, la efeutividá d'esti métodu vese comprometida (Rothstein y otros, [[1987]]; Tazik y Cornelius, información ensin publicar).&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Una variable pa esti últimu enfoque inclúi la [[rotación del ganáu]]. Na ''[[Kerr Wildlife Management Area]]'' ([[Texas]]), los reses yeren allugaes en pasturas darréu axacentes a les árees de cría del víreo gorra negra a empiezos de la temporada de nidificación. La tasa de captura de femes de tordu cabecicafé aumentó dramáticamente nes trampes más cercanes al ganáu, el nivel de parasitismu foi'l más baxu rexistráu y l'ésitu reproductivu, el más altu documentáu (Grzybowski, [[1990]] ''b'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

De cutiu, la tasa de captura ye alzada de primeres d'estos programes de control poblacional y baxa sustancialmente tres un periodu de captura inicial d'ente dos y cuatro selmanes. La mayor parte de los tordos cabecicafé son removíos nesi ralu inicial, anque les xaules dispuestes nes proximidaes de los sitios d'alimentación siguen atrapando tordos cabecicafé mientres la mayor parte de la temporada.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

==== Disparos ====
Los disparos fueron implementaos xunto a les trampes en [[Fort Hood]] (Hayden y Tazik, información ensin publicar), pero los efeutos específicos de los mesmos nun taben aisllaos de los de la captura con xaules. Alredor de 247 femes fueron aniquilaes d'esta manera, dalgunes de les cualos probablemente seríen atrapaes de nun recibir un disparu. Sicasí, esta téunica puede ser utilizada pa desfacer d'un númberu significativu de tordos cabecicafé y pobablemente resulte útil y más efeutiva en delles árees con grupos pequeños o espardíos d'exemplares d'especies amenaciaes. Sicasí, los tordos cabecicafé son sensibles a l'actividá cerca de les trampes, incluyendo una enllargada presencia humana. Por esa razón, l'empléu d'armes como métodu de control poblacional nun tendría de ser efeutuáu nos sitios nos que s'allugaron trampes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

==== Control poblacional en sitios de descansu comunal ivernizu ====
Por cuenta de que los tordos cabecicafé fuelguen en grandes grupos fora de la temporada de reproducción, son potencialmente vulnerables a los esfuercios a gran escala por controlar el so númberu (Johnson y otros, [[1980]]). Aparentemente, los programes previos de erradicación surtieron poco efeutu sobre la población nacional de tordos cabecicafé, posiblemente por causa de que les aves que se concentren nos mesmos puntos de descansu comunal proceden en realidá de munches rexones distintes. Arriendes d'ello, la efeutividá del control poblacional nesos sitios de descansu ye difusa, nun protexendo nenguna población amenazada en particular. Sicasí, el control poblacional nos puntos de descansu comunal pel hibiernu puede ser la manera más práutica d'amenorgar el so númberu n'[[fragmentación d'hábitat|hábitats estazaos]] nos que la captura con trampes a nivel llocal seya demasiáu costosa.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Control poblacional indireutu ===
[[Ficheru:Agelaius phoeniceus1.jpg|thumb|right|L'amestadura de güevos artificiales o infértiles en niales de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), una especie ensin amenaciar, disuadió el parasitismu.]]

Ente les soluciones alternatives, destáquense distintes téuniques destinaes a una xestión del hábitat qu'enzanque l'accesu a los niales de los güéspedes,&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; acute la disponibilidad d'alimentu,&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; mengüe la cantidá de hábitats fayadizos&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; y consecuentemente amenorgue les poblaciones de tordos cabecicafé y les repercusiones de la so peculiar estratexa reproductiva sobre les especies vulnerables.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; L'amestadura de güevos artificiales o infértiles tamién demostró ser efeutiva pa disuadir el parasitismu.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

==== Xestión del hábitat ====
Robinson y otros ([[1995]]) suxuren, como estratexa rexonal a fin protexer les poblaciones de paseriformes migratorios nel [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]], caltener y restaurar los vastos segmentos de montes que constituyan más probablemente fontes d'individuos qu'ayuden a estabilizar los sos númberos n'árees seriamente afeutaes pol parasitismu; coles mesmes, aconseyen embrivir los sos hábitats d'alimentación dientro de grandes estensiones ininterrumpíes.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Scott K. Robinson, Frank R. Thompson III, Therese M. Donovan y otros títulu Rexonal forest fragmentation and the nesting success of migratory birds |idioma=inglés |añu=1995 }}&lt;/ref&gt; Laymon ([[1987]]) encamentó evitar el llendo cerca de les árees riberanes, la eliminación de los [[feedlot]]s, [[establu|establos]] y [[tambo (llechería)|tambos]] de les zones crítiques y la [[reforestación]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; 

Les poblaciones de tordos cabecicafé y les de munchu depredadores de niales son mayores n'árees estazaes onde se combinen hábitats d'alimentación (agrícoles y suburbanos) y de reproducción (montes y pacionales).&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt; N'árees estazaes pelos terrenes agrícoles, los niveles de depredación nos niales y parasitismu de puesta son más tan elevaos que l'ésitu reproductivu de munches poblaciones locales de paseriformes del monte resulta insuficiente pa compensar la mortalidá n'individuos adultos.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt; A midida que los hábitats vense crecientemente estazaos, esta disfunción reproductiva puede causar decrecimientos rexonales nes poblaciones d'especies migratories.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt; Robinson y otros ([[1993]]) suxurieron qu'una xestión del hábitat qu'amenorgue tantu les poblaciones de tordos cabecicafé como les de los depredadores de niales podría constituyir la meyor solución al llargu plazu pa caltener les poblaciones de les especies migratories [[neotropical]]es; la xestión del hábitat resulta efeutiva a una escala enforma mayor que la captura con trampes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Reforestación de corredores riberanos =====
En teoría, les aves qu'añeren nos angostos corredores riberanos son más susceptibles al parasitismu de puesta qu'aquélles que nidifican en hábitats más amplios.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Esto debe a que la vexetación de los mesmos sueli ser llinial, dexando poca superficie inaccesible pa los tordos cabecicafé, contrariu a lo qu'asocede con espesures en forma de círculu o cuadráu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;faaborg_brittingham_donovan_blake&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Faaborg |nome=John |apellíu2=Brittingham |nome2=Margaret |apellíu3=Donovan |nome3=Therese |apellíu4=Blake |nome4=John |títulu=Habitat fragmentation in the temperate zone: a perspective for managers |añu=1993|url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_331_338.pdf |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Por esta razón, ye posible que la tasa de parasitismu pueda amenorgase al aumentar l'anchor de dichos corredores al traviés de la [[reforestación]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

Laymon ([[1987]]) suxure que la [[reforestación]] ye'l métodu más promisorio al llargu plazu pa controlar el parasitismu de puesta del tordu cabecicafé. Constitúi una solución permanente al problema y nun riquir mano d'obra o financiamiento continuos. Coles mesmes, los programes de tales carauterístiques beneficien a toles especies d'aves nes comunidaes riberanes, non yá a la que pretenda protexese de manera particular del parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

===== Preservación de hábitats y considerancies acomuñaes =====
{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Edge effect (&quot;efeutu de cantu&quot;)}}

Por cuenta de que los tordos cabecicafé atópense frecuentemente en terrenes agrícoles, asentamientos humanos y marxes de hábitats, la meyor estratexa de xestión ye caltener amplies árees ininterrumpíes d'un mesmu hábitat. Desafortunadamente, les variaciones nel ''[[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Edge effect (&quot;efeutu de cantu&quot;)|edge effect]]'' (“[[efeutu de cantu]]”) ente distintos llugares y l'enclín del tordu cabecicafé a treslladase llargues distancies na so busca de niales enzanquen la xera de determinar la superficie mínima d'hábitat continuu necesaria pa llindar l'impautu del so parasitismu. Como regla xeneral, sicasí, los segmentos grandes son preferibles a los amenorgaos, les franxes riberanes anches son meyores que les estreches y les formes compactes son menos aparentes pal parasitismu que les complexes con muncho marxe en comparanza al área cubierta.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Tamién tienen de tenese en cuenta les carauterístiques de la contorna del área xestionada. Los qu'ufierten escases oportunidaes d'alimentación bien podríen nun tener problemes col parasitismu inclusive a lo llargo de marxes o pequeños claros. Sicasí, si contienen abondosos hábitats alimenticios, les poblaciones de tordos cabecicafé pueden encher los hábitats reproductivos ensin importar la so proximidá a los marxes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

====== Preservación de los montes ======
[[Ficheru:Empidonax traillii.jpg|thumb|left|La xestión del hábitat contribuyó a menguar l'amenaza del [[parasitismu de puesta]] en niales de mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'').]]

Les estimaciones de la superficie mínima de monte continuu que se riquir pa caltener les poblaciones de les especies migratories [[neotropical]]es varien según la rexón. Robbins y otros ([[1989]]) encamentaron la preservación de siquier 3 mil hectárees allegantes con cuenta de protexer les poblaciones locales de paseriformes del monte nos [[Atlánticu Mediu d'Estaos Xuníos|estaos del Atlánticu mediu]]. La información sobre árees moderadamente estazaes nel [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] suxure qu'una superficie cubierta d'ente 20 mil y 50 mil hectárees podría ser necesaria una y bones la bayura de tordos cabecicafé nesa rexón ye bien alta y les tases de parasitismu siguen siendo alzaes inclusive a dos quilómetros de los sitios d'alimentación. El ''Biological Advisory Team'' ([[1990]]) del Plan de Caltenimientu d'Hábitat de [[Balcones Canyonlands]] ([[Texas]]) determinó la necesidá d'establecer tramos d'ente 2 mil y 5 mil hectárees pa embrivir los efeutos del parasitismu y la depredación nos niales del chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Robinson y otros ([[1993]]) encamentaron que la compra de tierres enfocar nel afitamientu de la propiedá de los segmentos d'hábitat más grandes dientro d'una rexón y na [[restauración ecolóxica|restauración de montes]] pa esaniciar les árees alimenticies de los tordos cabecicafé. Tamién sofiten la compra de tierres y la restauración de los corredores riberanos p'asegurar la esistencia de hábitats lo suficientemente anchos pa caltener les poblaciones del víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') y el mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]''). L'afitamientu de la propiedá de grandes segmentos ye particularmente gustante a ser efeutiva en hábitats moderadamente estazaos, onde les superficies cubiertes de mayor tamañu representaríen fontes potenciales d'inmigrantes que recolonizarían los fragmentos más pequeños.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Tienen De evitase los proyeutos de [[planificación urbana|planificación suburbana]] y agrícola qu'impliquen l'aislamientu de pequeñes porciones de monte y favorezan una medría nel númberu de tordos cabecicafé. El planiamientu tien de realizase de manera tal que caltenga los espacios montiegos con formes compactes en llugar d'aquéllos llargos y angostos.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Dientro de los segmentos más amplios d'un hábitat, tien d'evitase cualquier práutica qu'aumente les oportunidaes alimentarias del tordu cabecicafé como cortar el verde a les bandes de los caminos y en cámpings, asitiar comederos p'aves, construyir corrolades y utilizar el terrén como pasturas pa los animales. Si esto nun ye vidable o práuticu, los potenciales sitios d'alimentación tendríen de tar tan concentraos como fuera posible y sería aconseyable la implementación de programes de captura con trampes. Inclusive si les tases de parasitismu del tordu cabecicafé son baxes nestos segmentos grandes, l'amenorgamientu del ésitu reproductivu cerca de les árees d'alimentación podría amenorgar sustancialmente la disponibilidad d'exemplares de les especies migratories [[neotropical]]es que recolonicen otros más pequeños.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

En llugares severamente estazaos onde la compra de tierres y la [[restauración ecolóxica|restauración del hábitat]] nun son vidables y/o práutiques, la captura en puntos estratéxicos podría ser la única manera de caltener les poblaciones restantes d'especies sensibles. Dicha captura, sicasí, probablemente resulte costosa por cuenta de la disponibilidad de tantos sitios d'alimentación. Nestos hábitats, cuando ye implementada nes árees de reproducción, la captura con trampes podría ser más efeutiva que nes d'alimentación.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

====== Implicaciones de baltar d'árboles ======
[[Ficheru:Big Spring Missouri 1-02Aug08.jpg|thumb|right|Paisaxe de la [[pandu de Ozark]], en [[Misuri]]. La escasez d'alimentu en montes vastos como los d'esi pandu llinda la tasa de parasitismu del tordu cabecicafé.]]

N'árees montiegues aprovechaes na [[industria maderero]], los métodos de [[balta d'árboles|balta]] tienen de variar dependiendo de les caractrísticas del hábitat. N'estenses superficies arbolaes, como la [[pandu de Ozark]] en [[Misuri]], Thompson y otros ([[1992]]) afayaron que los tordos cabecicafé preferíen marxes valtaos, pero en términos xenerales nun yeren más abondosos en presencia o ausencia d'ellos. Nestos llugares, la téunica de balta utilizada probablemente tenga un impautu menor nos niveles de parasitismu de puesta por cuenta de que, de toes formes, les sos poblaciones tán llindaes pola disponibilidad de los hábitats d'alimentación. De manera similar, en montes severamente estazaos con abondosos hábitats d'alimentación, los tordos cabecicafé podríen encher l'hábitat reproductivu ensin importar el métodu de balta implementáu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; 

Sicasí, probablemente ésti nun sía'l casu en montes moderadamente estazaos, onde l'apertura d'escamplaes na [[canopea]] ufierta al tordu cabecicafé nueves oportunidaes d'averase a los niales hospedadores. Baltar de superficies d'ente 0,1 y 1 hectárees tien el potencial d'amontar la frecuencia parasítica por cuenta de qu'aumenta el marxe del hábitat. La información arrexuntada nun monte estazáu nel sur d'[[Illinois]] (Robinson, información ensin publicar) amosaba tases más altes de parasitismu en delles especies, anque non en toes, en porciones nes que s'habíen alloriáu baltando pequeños grupos d'árboles mientres los últimos cinco años.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

La franxa d'árboles que n'ocasiones se balta a lo llargo de los caminos tien de ser tan angosta como seya posible y tien de cubrir con nueva vexetación pa evitar el surdimientu d'un hábitat aparente pa l'alimentación del tordu cabecicafé.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

====== Preservación de les praderíes de campera alta ======
Acordies con Robinson y otros ([[1993]]), tienen de caltenese y restaurase amplies superficies allegantes de praderíes de campera alta. La compra de tierres tendría qu'enfocase n'embrivir la [[fragmentación d'hábitat|fragmentación]] y los hábitats alimenticios del tordu cabecicafé. Al igual que colos montes, ye importante evitar los proyeutos de [[planificación urbana|planificación suburbana]] y agrícola qu'impliquen l'aislamientu de pequeñes porciones de pradería. De nun ser esto posible, el planiamientu tien de procurar la preservación de formes compactes. Sacantes que constituyan un puntu críticu d'hábitat reproductivu pa les especies vulnerables, ye aconseyable que los árboles secos de pies y los corredores dientro de les praderíes o axacentes a elles sían esaniciaos.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Manexu de les actividaes agrícola-ganaderes =====
Un usu menor o nulu de les [[pradería alpina|praderíes alpines]] pa l'alimentación del ganáu ameyora l'ésitu reproductivu de les especies riberanes sensibles, tales como'l mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'').&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sanders_flett&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Sanders |nome=Susan D. |apellíu2=Flett |nome2=Mary Anne |títulu=Montane riparian habitat and willow flycatchers: threats to a sensitive environment and species |url=http://www.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr110/psw_gtr110_f_sanders.pdf |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1989 |publicación=Gen. Tech. Rep. PSW-110 |volume= |númberu= |páxina=262-266 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Pacific Southwest Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Berkeley (California)]]}}&lt;/ref&gt; L'ausencia del ganáu dexaría una mayor crecedera nel verde, que algamaría un altor cimeru a la fayadiza pa los vezos alimenticios del tordu cabecicafé.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; De la mesma, esto daría llugar a hábitats riberanos más trupos nos que los niales seríen más difíciles d'atopar.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; La reubicación de los [[feedlot]]s, [[establu|establos]] y [[tambo (llechería)|tambos]] llueñe de los montes riberanos amenorgaría los hábitats d'alimentación del parásitu cercanos a les árees de nidificación de les especies amenaciaes.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

Robinson y otros ([[1993]]) suxuren que los [[feedlot]]s sían diseñaos de manera tal que'l volume de granu residual mengüe. La [[rotación del ganáu]] amenorga la superficie cubierta por verde curtiu, lo cual de la mesma podría tener un efeutu importante nel tamañu de les poblaciones locales de tordos cabecicafé. Por cuenta de que una mayor disponibilidad de granu residual pel hibiernu podría tar aumentando la tasa de sobrevivencia del parásitu (Brittingham y Temple, [[1983]]), métodos de [[collecha]] más eficientes podríen amenorgar la cantidá d'exemplares. Sicasí, una disponibilidad menor d'esta fonte d'alimentu, tamién podría repercutir sobre les poblaciones de [[gansu|gansos]] y otres [[Carne de caza preses de caza]], lo cual podría aniciar un conflictu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

==== Amestadura de güevos artificiales o infértiles ====
Otra téunica destinada a amenorgar el parasitismu del tordu cabecicafé implica asitiar güevos artificiales o infértiles dientro de los niales (Ortega y otros, [[1994]]). L'amestadura d'estos güevos en niales de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'') disuadió el parasitismu nesos niales. Per otru llau, la remoción de güevos depositaos de manera natural pue ser inefectiva por cuenta de qu'otres femes creeríen que los niales nun fueron parasitados y pondríen los sos güevos nellos.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Ver tamién ==
* [[Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)]]
* [[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikispecies}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Molothrus|ater]]
[[Categoría:Aves d'América del Norte]]
[[Categoría:Aves migratories]]
[[Categoría:Especies invasores animales]]
[[Categoría:Aves del Neárticu]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3hdtn228m24pzd58lrqpmelow4zhjsa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703370</id>
      <parentid>3702996</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="144320" xml:space="preserve">{{Tradubot|Molothrus ater}}
{{noaves}}
{{Ficha de taxón
| name =Tordu cabecicafé
| image = malecowbird.jpg
| image_width = 190px
| image_caption = [[Machu]] adultu.
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Icteridae]]
| genus = ''[[Molothrus]]''
| species = '''''M. ater'''''
| binomial = ''Molothrus ater''
| binomial_authority = ([[Pieter Boddaert|Boddaert]], [[1783]])&lt;ref name=&quot;issg&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.issg.org/database/species/ecology.asp?si=310&amp;fr=1&amp;sts=sss |títulu= issg Database: Ecology of Molothrus ater |fechaaccesu=12 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;itis&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=all&amp;search_value=Molothrus+ater&amp;search_kingdom=every&amp;search_span=exactly_for&amp;categories=All&amp;source=html&amp;search_credRating=All |títulu= ITIS Standard Report Page: ''Molothrus ater'' |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;
| subdivision_ranks = [[Subespecie|Subespecies]]
| subdivision = ''M. a. artemisiae'' &lt;br /&gt; ''M. a. ater'' &lt;br /&gt; ''M. a. obscurus''&lt;ref name=&quot;itis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.fs.fed.us/database/feis/animals/bird/moat/all.html |títulu=Index of Species Information: ''Molothrus ater'' |fechaaccesu=14 de xineru de 2011 |apellíu=Sullivan |nome=Janet |fecha=1995 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''[[Rocky Mountain Research Station]]'', ''Fire Sciences Laboratory'' |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;aou&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=[[American Ornithologists' Union]] |títulu=Checklist of North American birds |idioma=inglés |edición=Sesta |añu=1983 |editorial=[[Allen Press]] |allugamientu=[[Lawrence (Kansas)]] }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Lowther |nome=Peter Y. |títulu=Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |url=http://bna.birds.cornell.edu/bna/species/047/articles/introduction |fechaaccesu=22 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=The Birds of North America |númberu=47 |editorial=Cornell Lab of Ornithology |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}&lt;/ref&gt;
| range_map = Molothus ater Map.svg
| range_map_width = 220px
| range_map_caption = Azul: branu (dómina de reproducción); verde: mientres tol añu; anaranxáu; iviernu (fora de la dómina de reproducción).
}}

'''''Molothrus ater''''' &lt;ref name=&quot;avibase&quot;&gt;{{cita web |url= https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?avibaseid=1Y1AB415D083AAD4 |títulu= ''Molothrus ater'' - Avibase |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; tamién conocíu como '''tordu negru''',&lt;ref name=ine&gt;{{cita web |url= http://www2.ine.gob.mx/publicaciones/libro/280/tordonegro.html |títulu= Institutu Nacional d'Ecoloxía de Méxicu - Tordu negru (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=10 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/brown-headed_cowbird/id |títulu=Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 |fecha=2009 |obra=All About Birds |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; '''tordu negru común''',&lt;ref name=ine/&gt; '''tordu cabeza marrón''',&lt;ref name=ine/&gt; '''tordu cabeza café''',&lt;ref name=&quot;itis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;avibase&quot;/&gt;&lt;ref name=conabio&gt;{{cita web |url= http://avesmx.conabio.gob.mx/verave?ave=1861 |títulu= CONABIO - Tordu Cabeza Café |fechaaccesu=13 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt; '''tordu cuquiellu''',&lt;ref name=tordocuco&gt;{{cita web |url= http://combinacionanimal.blogspot.com/2010/05/tordu-cucu-molothrus-ater.html |títulu= Compañeros de viaxe: Tordu cuquiellu (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |fecha= 18 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; '''vaqueru cabecicafé''',&lt;ref name=&quot;avibase&quot;/&gt; '''vaqueru de cabeza castaña'''&lt;ref name=&quot;avibase&quot;/&gt; o '''boyero negru''',&lt;ref name=&quot;bologna&quot;/&gt; ye un [[ave]] de vezos parcialmente [[Migración d'aves|migratorios]] perteneciente a la [[Familia (bioloxía)|familia]] de los [[Icteridae|ictéridos]], dientro del [[orde (bioloxía)|orde]] de los [[paseriformes]].&lt;ref name=&quot;bologna&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Bologna |nome=Gianfranco |títulu=Guíes de la naturaleza: Aves |añu=1981 |editorial=Grijalbo |ubicación=Barcelona |isbn=84-253-3362-8 |cita=}}&lt;/ref&gt; Habita en rexones de [[clima templáu]] y [[Clima subtropical|subtropical]] d'[[América del Norte]]. Ye sedentariu nes rexones australes del so [[área de distribución]]; les aves del norte, sicasí, migren al [[sur de los Estaos Xuníos]] y a [[Méxicu]] en [[iviernu]] y tornen al so hábitat de [[branu]] en marzu o abril.&lt;ref name = henninger1906&gt;{{cita publicación | autor=Henninger, W. F. |añu=1906 |títulu=A preliminary list of the birds of Seneca County, Ohio |publicación=Wilson Bulletin |volume=18 |númberu=2 |páxines=47-60 |url=http://elibrary.unm.edu/sora/Wilson/v018n02/p0047-p0060.pdf |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Trátase d'una especie abondosa y llargamente distribuyida, de comportamientu [[gregariu]],&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; que s'alimenta fundamentalmente de [[grana|granes]] y [[artrópodu|artrópodos]].&lt;ref name=&quot;roof&quot;&gt;{{cita web |url= http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Molothrus_ater.html |títulu= Animal Diversity Web: ''Molothrus ater'', brown-headed cowbird |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 |apellíu= Roof |nome= Jennifer |fecha= 1999 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

Exhibe un marcáu [[dimorfismu sexual]],&lt;ref name=ine/&gt; y ye conocíu por ser el parásitu de puesta más común d'[[América del norte]], depositando los sos [[güevu (bioloxía)|güevos]] en [[nial]]s de más de 220 [[especie|especies]] d'aves, amenorgando l'ésitu reproductivu y amenaciando la sobrevivencia de delles d'elles.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; A pesar de compartir esta particular estratexa reproductiva con munches especies de [[Cuculidae|cucos]], nun ta emparentáu con ellos, sinón que se trata d'un casu de [[converxencia evolutiva]].

Enantes del [[Colonización europea d'América|asentamientu européu]], el tordu cabecicafé siguía les menaes de bisontes (''[[Bison bison]]'') al traviés de les [[Grandes Llanures]],&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; y quiciabes tamién al antílope americanu (''[[Antilocapra americana]]'') y al uapití (''[[Cervus canadensis]]'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robinson |nome=Scott K. |apellíu2=Grzybowski |nome2=Joseph A. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |apellíu4=Brittingham |nome4=Margaret C. |apellíu5=Petit |nome5=Lisa J. |apellíu6=Thompson |nome6=Frank R. |títulu=Management implications of cowbird parasitism on neotropical migrant songbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_093_102.pdf |fechaaccesu=25 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229. |páxina=93-102 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt; El [[parasitismu de puesta]] complementaba esti estilu de vida nómade.&lt;ref name=&quot;dnre&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.michigan.gov/dnr/0,1607,7-153-10370_12145_12202-60308--,00.html |títulu= Michigan Department of Natural Resources and Environment - Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; El so númberu creció cola creación de nuevos hábitats abiertos per parte de los colonizadores. Invadió los [[Rexón de los Grandes Llagos|estaos a veres de los Grandes Llagos]] y el [[nordeste d'Estaos Xuníos]] mientres el [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Tamién se tremó escontra l'oeste, llegando a [[California]].&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Na actualidá, ye posible velos alimentándose en comederos p'aves n'árees suburbanes.

== Taxonomía y subespecies ==
[[Ficheru:Molothrus ater (female).jpg|thumb|left|[[Fema]] sobre un platu con [[grana|granes]].]]

El tordu cabecicafé ye una [[especie]] del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Molothrus]]'' y pertenez a la [[familia (bioloxía)|familia]] de los [[Icteridae|ictéridos]], que entiende a [[ave]]s [[paseriforme]]s naturales d'[[América del norte]] y [[Suramérica|del sur]].&lt;ref name=&quot;itis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; ''Molothrus'' significa &quot;vagamundu&quot; en [[idioma griegu|griegu]] y ''ater'' quier dicir &quot;negru&quot; en [[llatín]], aludiendo al so estilu de vida nómade y al color predominante del [[plumaxe]] del machu.&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiltonpond.org/ThisWeek070410.html |títulu=Hilton Pond - Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater''): The &quot;Black Vagabond&quot; |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 |apellíu=Hilton Jr. |nome=Bill |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Bent |nome=Arthur Cleveland |enllaceautor=Arthur Cleveland Bent |títulu=Life Histories of North American Blackbirds, Orioles, Tanagers, and Allies (Life Histories of North American Birds) |url=http://birdsbybent.com/ch41-50/cowbird.html |fechaaccesu=20 de febreru de 2011 |idioma=inglés |añu=1958 |editorial=[[Institutu Smithsoniano]], ''United States National Museum Bulletin 211'' |capítulu=Brown-headed Cowbird, ''Molothrus ater'' [Eastern Brown-headed Cowbird] |páxines=421-450 }}&lt;/ref&gt; Esisten trés [[subespecie|subespecies]] reconocíes, que s'estremen principalmente pol so tamañu y pola escuridá del plumaxe de les femes, anque nun son estremables nel [[trabayu de campu]]:&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;&gt;{{cita web |url=http://animals.nationalgeographic.com/animals/birding/brown-headed-cowbird |títulu=Brown-Headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=19 de febreru de 2011 |fecha=2006 |obra=National Geographic Complete Birds of North America |editorial=[[National Geographic Society]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; ''M. a. artemisiae'' ([[Gran Cuenca]]),&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt; ''M. a. ater'' ([[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] y [[este de los Estaos Xuníos]])&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; y ''M. a. obscurus'' (desiertos del [[Sudoeste de los Estaos Xuníos|sudoeste]] y mariña del [[océanu Pacíficu|Pacíficu]]).&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt; Los machos nuevos de ''M. a. artemisiae'' presenten un mayor enclín a arrexuntase en bandaes namái de xuveniles, ente que los de ''M. a. ater'' son más gustantes a xunise a bandaes d'individuos de distintes edaes.&lt;ref name=&quot;white&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.psych.upenn.edu/~whitedj/lab/cowbird.htm |títulu=Social Influences on reproductive success in brown-headed cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |apellíu=White |nome=David J |editorial=[[Universidá de Pennsylvania]] |allugamientu=[[Filadelfia (Pennsylvania)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Na actualidá, dos subespecies de tordu cabecicafé reproducir en [[California]]. ''M. a. artemisiae'' probablemente siempres fuera un residente raru pel branu nes porciones del estáu incluyíes dientro de la [[Gran Cuenca]] y un visitante ivernizu tamién raru nel restu de California (Grinnell, [[1915]]; Mailliard, [[1927]]). Anque la so bayura aumentó, el so área de distribución caltúvose constante. Per otru llau, acordies con Laymon ([[1987]]), el estatus de ''M. a. obscurus'' camudara notablemente mientres los previos 120 años y esta subespecie sería aparentemente la responsable del sustancial amenorgamientu del ésitu reproductivu de ciertos [[paseriformes]] del [[Valle Central de California|Valle Central]] y el [[sur de California]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Cruciar ente ''M. a. artemisiae'' y ''M. a. obscurus'' tuvo asocediendo desque dambes subespecies poner en contautu na [[década de 1930]] na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]; el tamañu de ''M. a. artemisiae'' amenorgar nel área onde convive cola otra subespecie, que naturalmente presenta una talla menor.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Fleischer |nome=Robert C. |apellíu2=Rothstein |nome2=Stephen I. |títulu=Known secondary contact and rapid gene flow among subspecies and dialects in the brown-headed cowbird |url=http://www.jstor.org/pss/2408999 |fechaaccesu=16 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=Payares de 1988 |publicación=[[Evolution (revista)|Evolution]] |volume=42 |númberu=6 |páxina=1146-1158 |editorial=[[Society for the Study of Evolution]] }}&lt;/ref&gt;

=== Hibridación ente subespecies ===
Fleischer y Rothstein ([[1988]]) afirmaron que dos subespecies [[Morfoloxía (bioloxía)|morfolóxicamente]] distintes ocupaben les respeutives fasteres de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]: ''M. a artemisiae'' sobre la fastera oriental y ''M. a. obscurus'' sobre la occidental. Les poblaciones de ''obscurus'' llegaron a [[California]] dende'l baxu [[ríu Coloráu]] alredor del [[1900]] ya invadieron l'oeste de la Sierra Nevada mientres la [[década de 1930]]. Poblaciones de ''obscurus'' apartaes ente sigo por distancies d'hasta 700 km producíen un xiblíu relativamente constante en vuelu, ente que los ''artemisiae'' del este presentaben numberosos dialeutos.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

Les midíes medies de siete mediciones morfolóxiques pa 2.287 individuos amosaben patrones similares tocantes a tamañu corporal pa machos adultos, machos d'un añu d'edá y femes dientro de segmentos llatitudinales de 60 km a lo llargo del este de la Sierra Nevada: nel puntu d'estudiu más austral en [[Bishop (California)|Bishop]] rexistráronse talles grandes, que amenorgábense gradualmente escontra'l norte hasta [[Mammoth Lakes]] y depués empezaben a aumentar nuevamente en direición norte hasta [[Llei Vining]], el sitiu d'estudiu más septentrional.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt; 

Ente que la información recoyida nun indica un orixe adaptativu pa estes variaciones, una esplicación más conservadora suxure un fluxu de xenes de ''obscurus'' nes poblaciones de ''artemisiae'' nel área de Mammoth Lakes. Nun ye sorpresa que la cresta de la Sierra Nevada en Mammoth Lakes seya considerablemente menos elevada qu'en cualesquier otru puntu 80 km al norte y 180 km al sur.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

Otros dos descubrimientos sofitaron esti camientu. De primeres, los exemplares de mayor llargor alar (recoyíos en Bishop y en Llei Vining) presentaben nales significativamente más curties que les de los tordos cabecicafé recoyíos na mesma rexón ente [[1912]] y [[1922]]. De segundes, la llongura de les nales de machos adultos y femes en Mammoth Lakes ente [[1978]] y [[1981]] yera significativamente mayor que'l de los individuos del periodu [[1982]] – [[1985]].&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

Esta presunta [[Híbridu (bioloxía)|hibridación]] ten de ser rápida cuidao que pasaron menos de cincuenta años ente'l contautu ente dambes subespecies per primer vegada y l'empiezu del estudiu de Fleischer y Rothstein. La tresferencia de xenes producir ente dos subespecies con distintos xiblíos en vuelu y ente dellos dialeutos de xiblíos dientro de ''artemisiae''. Poro, les diferencies vocales ente estos dialeutos nun paecen ser un importante elementu disuasorio del entrecruzamiento.&lt;ref name=&quot;fleischer_rothstein&quot;/&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Brown-Headed Cowbird.jpg|thumb|right|[[Machu]] sobre'l suelu esibiendo'l so [[plumaxe]] [[iridiscencia|iridiscente]].]]

El tordu cabecicafé ye un [[ictérido]] pequeñu.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El [[machu]] mide 19 - 22 cm, con un pesu d'ente 42 y 50 g.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El llargor de la [[fema]] bazcuya ente los 16 y 20 cm y pesa 38 - 45 g.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Xeneralmente, el so amenorgáu tamañu ye abondu pa estremalo d'otres especies en bandaes mistes, inclusive cuando la so coloración nun ye estremable.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; El [[Picu (zooloxía)|picu]] ye cónicu,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; más curtiu y de base más ancha que n'otros [[ictéridos]],&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; negru nel machu y na fema escuru na metá cimera y maciu nel quexal inferior.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Los [[güeyu|güeyos]] son escuros y les [[pata|pates]], negres.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Les [[nala (zooloxía)|nales]] son llargues y en punta.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; El so [[cola]] ye más curtia —una carauterística distintiva en [[Vuelu de les aves|vuelo]]— y la so [[cabeza]], más robusta que na mayoría de los miembros del so [[familia (bioloxía)|familia]].&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;

El [[plumaxe]] del machu adultu ye predominantemente negru [[Iridiscencia|iridiscente]], cola [[cabeza]], el [[pescuezu]] y el [[pechu]] marrones,&lt;ref name=ine/&gt;&lt;ref name=&quot;bologna&quot;/&gt; lo que lo estrema d'especies similares tales como'l tordu güeyu coloráu (''[[Molothrus aeneus]]'') y el tordu renegrido (''[[Molothrus bonariensis]]'').&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Vistu na lluz, la so iridiscencia ye menor que la de los zanates (''[[Quiscalus]] spp.'') y la del tordu güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'').&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; La fema, de color marrón o gris, presenta una tonalidá más escura sobre les nales y cola&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; y más clara sobre la cabeza y el banduyu, con fines vetes nel abdome y pechu, muncho más sutiles que les de la fema de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; El so gargüelu ablancazáu oldea cola so cara más escura.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Inclusive ella presenta nicios de iridiscencia verdosa, anque la so coloración más apagada brínda-y un bon [[cripsis|camuflaje]] mientres busca niales nos que depositar los sos güevos.&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;petit&quot;&gt;{{cita web |url=http://nationalzoo.si.edu/scbi/migratorybirds/fact_sheets/default.cfm?fxsht=3 |títulu=Brown-headed Cowbirds: From Buffalo Birds to Modern Scourge |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |apellíu=Petit |nome=Lisa |editorial=Smithsonian Migratory Bird Center |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Los xuveniles son más veteados y claros que les femes adultes,&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ct.gov/dep/lib/dep/wildlife/pdf_files/outreach/fact_sheets/cowbird.pdf |títulu=Wildlife in Connecticut – Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |editorial=[[Connecticut Department of Environmental Protection]], Wlidlife Division |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; y les puntes de les sos plumes son más pálides, lo que-y da al so envés una apariencia escamosa.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell_bfl&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.birds.cornell.edu/bfl/speciesaccts/bnhcow.html |títulu=Birds in forested landscapes – Brood parasites: Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Los cambeos nel plumaxe del tordu cabecicafé son abondo simples. El plumón natal foi carauterizáu pol ornitólgo [[Jonathan Dwight]] ([[1900]]) como oliva abuxáu. Describió'l plumaxe xuvenil, común a dambos sexos, de la siguiente manera: “Enriba, incluyendo les bandes de la cabeza y el pescuezu, les nales y la cola, oliva amarronáu escuru, les plumes con un cantu beige claro, blancuciu sobre les [[Pluma de vuelu Primaries|primaries]]. Embaxo, blancu apagáu, beige sobre'l gargüelu, pechu y lladrales con munches vetes oliva amarronáu. El mentón ye blancu o amarellentáu.” N'agostu o a empiezos de setiembre produz una [[muda (bioloxía)|muda]] postnupcial completa, dando llugar al primer plumaxe d'iviernu que ye indistinguible del de los adultos. Mientres camuden les sos plumes, los machos nuevos vuélvense llamativos por cuenta de que les polenques plumes negres del so nuevu plumaxe remanecen espardíes ente les vieyes plumes marrones, dándo-yos una interesada apariencia motuda. Nel machu, la cabeza, el pescuezu y la nuca son d'una especie de marrón violáceo, pero'l restu del plumaxe, incluyendo les nales y la cola, ye d'un negru polencu con reflexos verdes y púrpures. La fema adquier la so coloración gris mure”. Los adultos traviesen una muda total en setiembre pero nun sufren una muda prenupcial,&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; a diferencia de lo qu'asocede col tordu arroceru (''[[Dolichonyx oryzivorus]]'').&lt;ref name=&quot;cornell_bobolink&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/Bobolink/id |títulu=Bobolink |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}&lt;/ref&gt;

== Distribución ==
[[Ficheru:Molothrus ater1.jpg|thumb|left|[[Fema]] ente la vexetación.]]

El tordu cabecicafé ye una especie [[neártico|neártica]] orixinaria de les [[Grandes Llanures]]. El so [[área de distribución]] tuvo en constante crecedera mientres los [[sieglu XIX|sieglos XIX]] y [[sieglu XX|XX]] y anguaño cubre la mayor parte del territoriu [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] y [[Méxicu|mexicanu]] y grandes estensiones nel sur y oeste de [[Canadá]]. El so númberu aumentó cola [[deforestación]] de los montes, la [[Especie introducida|introducción]] de nuevos animales de pasturas per parte de los [[Colonización europea d'América|colonizadores europeos]], la [[urbanización]] y la conversión de los hábitats montiegos en terrenes agrícoles.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Pa fines de la [[década del 2000]] o principios de [[década de 2010|la de 2010]], el so área de distribución —incluyendo tantu les zones de reproducción como les de migración iverniza— estendíase sobre aprosimao 11.200.000 km²,&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.birdlife.org/datazone/speciesfactsheet.php?id=9751 |títulu=Species factsheet: Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 | fecha=2011 |idioma= inglés |editorial=BirdLife International }}&lt;/ref&gt; lo qu'equival a un 46% de la superficie norteamericana. A pesar de la idea comúnmente aceptada de que nun principiu habitaba namái nes Grandes Llanures, la esistencia de tres subespecies distintes podría suxurir que el so área de distribución orixinal yera más amplia.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;

=== Espansión del so área de distribución ===
Graham ([[1988]]) y Rothstein ([[1994]]) identificaron al tordu cabecicafé como la especie qu'esperimentara la mayor espansión na so distribución ente toles aves norteamericanes.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt; Nel [[sieglu XIX]], arrobinar pol este d'América del norte.&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; Mientres el [[sieglu XX]], tremar escontra l'oeste, faciendo que'l so área de distribucìón cubriera entós los [[Estaos Xuníos continentales|48 estaos americanos allegantes]] y tol sur de [[Canadá]].&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; La conquista de los estaos occidentales deber en gran parte a la rápida [[colonización]] del ''M. ater obscurus''.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;laymon&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Laymon |nome=Stephen A. |títulu=Brown-headed cowbirds in California: historical perspectives and management opportunities in riparian habitats |url=http://64.106.42.23/sora/wb/v18n01/p0063-p0070.pdf |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1987 |publicación=Western Birds |volume=18 |páxina=63-70 |editorial=[[Universidá de California, see Berkeley]] }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rothstein |nome=Stephen I. |títulu=The cowbird's invasion of the Far West: history, causes and consequences experienced by host species |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |añu=1994 |publicación=Studies in Avian Biology |volume= |númberu=15 |páxina=301-315 |editorial= }}&lt;/ref&gt; Afirmóse que'l fechu de que les árees de reproducción y alimentación tean dixebraes ente sigo contribuyó de manera importante a esta espansión.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;/&gt; Por cuenta de que los tordos cabecicafé pueden volar hasta 7 km ente unes y otres, el surdimientu de nuevos hábitats nos qu'alimentase ([[Corrolada (ganáu)|corrolada]]es de caballos, zones residenciales con comederos p'aves, etc.) dientro de lo qu'antes yera monte zarráu supunxo consecuentemente l'usu de nueves árees pa reproducise.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;/&gt;

==== Colonización del este ====
Enantes del [[1800]], el tordu cabecicafé habitaba fundamentalmente nes praderíes al oeste del [[ríu Mississippi]]. Nun se-y atopaba nes vastes estensiones de monte ininterrumpíu que cubríen gran parte del este d'América del norte por cuenta de que los sos vezos alimenticios y el so comportamientu social acutar a hábitats abiertos. A midida que los pobladores [[deforestación|baltaben los montes]] orientales y estenaben el terrén pal so usu n'actividaes agropecuaries, aniciáronse nuevos hábitats abiertos, que favorecieron una espansión escontra l'este per parte del tordu cabecicafé. Aparentemente, escontra fines del [[sieglu XIX]], la especie espardiérase pel este d'América del norte, pero nun yera abondosu y vivía principalmente n'árees cultivaes. Nun yera común en hábitats montiegos y, nesi entós, l'impautu del so [[parasitismu de puesta]] sobre l'ésitu reproductivu de los [[paseriformes]] del monte yera probablemente mínimu.&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Brittingham |nome=Margaret Clark |apellíu2=Temple |nome2=Stanley A. |enllaceautor2=Stanley Temple |títulu=Have cowbirds caused forest songbirds to torne? |url=http://www.jstor.org/pss/1309241 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés |fecha=xineru de 1983 |publicación=[[BioScience]] |volume=33 |númberu=1 |páxina=31-35 |editorial=[[American Institute of Biological Sciences]] }}&lt;/ref&gt;

En [[1958]], [[Arthur Cleveland Bent]] determinó que los [[valle]]s de los [[ríu Potomac|ríos Potomac]] y [[ríu Ohio|Ohio]] yeren les llendes septentrionales del área de distribución iverniza regular del tordu cabecicafé oriental, que estendíase hasta [[Florida]] y la mariña del [[Golfu de Méxicu]].&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

==== Colonización del oeste ====
[[Ficheru:British Columbia Ecoprovinces-fr.svg|thumb|right|[[Ecoprovincia|Ecoprovincies]] de [[Columbia Británica]]. Para [[1990]], el tordu cabecicafé habita en toes elles, inclusive nos montes boreales del norte (lila) y les llanures de [[taiga]] (turquesa).]]

Nun se sabe a ciencia cierta si ''M. a. obscurus'' habitaba a veres del [[ríu Coloráu]] enantes de [[1870]], cuando foi documentáu reproduciéndose ellí per primer vegada (Laymon, [[1987]]). Sicasí, esiste un únicu rexistru al oeste d'esi ríu anterior a 1870: na fastera este de les [[montes Cuyamaca]] ([[condáu de San Diego]], estremu sudoeste de [[California]]) en [[1862]]. Según los rexistros, el so área de distribución espandióse rápido escontra l'oeste y el norte ente [[1900]] y [[1930]]. Para [[1925]] yera común nel área de [[Los Angeles]] y para [[1930]] espardiérase al área de la [[badea de San Francisco]] y el [[valle de Sacramento]] central. Para [[1941]] tremárase pol [[condáu de Humboldt (California)|condáu de Humboldt]] (noroeste del estáu) y para [[1960]], algamáu'l [[condáu de Del Norte]] (estremu noroeste), la llende con [[Oregón]] y los praos de mayor altitú de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Rothstein y otros ([[1980]]) documentaron la recién espansión nel área de distribución del tordu cabecicafé na Sierra Nevada, alvirtiendo que l'ave nun yera columbrada ellí enantes de [[1930]], pero paecía tar llargamente distribuyida aquel día sobre la mayoría o la totalidá de les monatañas.&lt;ref name=&quot;verner_ritter&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Verner |nome=Jared |apellíu2=Ritter |nome2=Lyman V. |títulu=Current status of the brown-headed cowbird in the Sierra National Forest |url=http://www.jstor.org/pss/4086531 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=abril de 1983 |publicación=[[The Auk]] |volume=100 |númberu=2 |páxina=355-368 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] }}&lt;/ref&gt;

En términos relativos, podría dicise que los tordos cabecicafé son acabante llegar en [[Washington (estáu)|Washington]]. Magar pudieron tar presentes ellí en pequeños númberos dende enantes, xeneralmente considérase qu'aportaron a la [[cuenca de Columbia]] a finales del [[sieglu XIX]]. Para [[1955]] yeren vistos con regularidá nel oeste de Washington, y para [[1958]] yá se reproducíen nesa zona del estáu.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;&gt;{{cita web |url=http://birdweb.org/birdweb/bird_details.aspx?id=446 |títulu=Brown-headed Cowbird - BirdWeb |fechaaccesu=7 de febreru de 2011 |editorial=[[Seattle Audubon Society]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Desconozse la fecha exacta de la llegada del tordu cabecicafé a [[Columbia Británica]]. El primer rexistru, procedente del área de [[Revelstoke (Columbia Británica)|Revelstoke]], foi de mayu de [[1890]]. Reportar más tempranos d'esta ave fueron del sur de la provincia ya inclusive para [[1930]] la mayoría de los rexistros correspondíen a les zones meridionales del interior (esto ye, el sur y el sudeste de Columbia Británica). Para [[1950]], el tordu cabecicafé fuera documentáu nes [[ecoprovincia|ecoprovincies]] interior central (centro-sur de Columbia Británica) ya interior sub-boreal (centro-norte), pero entá yera una especie rara a lo llargo de la mariña. Eso camudó a finales de la [[década de 1950]] y principios [[década de 1960|de la de 1960]], y para [[1970]] el tordu cabecicafé podía ser atopáu en hábitats fayadizos en toa'l llargor de la mariña, incluyendo gran parte de la [[isla de Vancouver]]. Coles mesmes, yera rexistráu en más sitios y probablemente la so bayura aumentaba nel interior de la provincia al sur del [[paralelu 56° norte]]. Para [[1990]], podía topáse-y en toa Columbia Británica, incluyendo les zones más septentrionales de los montes boreales del norte (norte y noroeste de la provincia) y de les llanures de [[taiga]] (nordeste).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Autor y títulu ensin especificar |url=http://www.ubcpress.ca/books/pdf/chapters/birds4/bi-bhco.pdf |fechaaccesu=19 de febreru de 2011 |idioma=inglés |editorial=[[Universidá de Columbia Británica]] |páxines=454-470 }}&lt;/ref&gt;

=== Distribución actual y cambeos recién ===
[[Ficheru:Molothrus ater.jpeg|thumb|left|200px|[[Machu]] sobre'l suelu, ente la vexetación.]]

Na actualidá, el so área de [[reproducción]] estiéndese dende'l sudeste d'[[Alaska]], norte de [[Columbia Británica]], sur de los [[Territorios del Noroeste]], norte d'[[Alberta]] y centro-norte de [[Saskatchewan]], escontra l'este hasta'l sur de [[Manitoba]], d'[[Ontario]], de [[Quebec]] y de [[Islla de Terranova|Terranova]],&lt;ref name=&quot;enature&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.enature.com/fieldguides/detail.asp?recnum=bd0336 |títulu= eNature - Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; [[Nueva Brunswick]], [[Nueva Escocia]] y la [[Islla del Príncipe Eduardo]] ([[Canadá]]),&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; cubriendo tolos [[Estaos Xuníos continentales]], hasta [[Florida]] central y la mariña del [[Golfu de Méxicu|Golfu]], siguiendo escontra'l sur de [[Méxicu]] —[[Oaxaca]] y [[Veracruz]]—&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt; y, nel noroeste de dichu país, hasta'l norte de [[Baxa California]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sibley_monroe&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sibley |nome=Charles G. |apellíu2=Monroe |nome2=Burt L., Jr. |enllaceautor=Charles Sibley |enllaceautor2=Burt Monroe |títulu=Distribution and taxonomy of the birds of the world |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=[[Yale University Press]] |allugamientu=[[New Haven (Connecticut)]] }}&lt;/ref&gt; Según Peter Y. Lowther ([[1993]]), añera tamién nel sudeste del [[Organización territorial de Canadá|territoriu canadiense]] de [[Yukón]].&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.npwrc.usgs.gov/resource/literatr/grasbird/bhco/cowbird.htm#range |títulu= Brown-headed Cowbirds in Grasslands: Their Habitats, Hosts, and Response to Management |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |fecha=3 d'agostu de 2006, fecha d'últimu cambéu cuando la páxina foi consultada|editorial=[[Departamentu d'Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos|Serviciu Xeolóxicu]], ''Northern Prairie Wildlife Research Center'' |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; El so parasitismu foi detectáu inclusive en niales de gorriones de Ipswich (''[[Passerculus sandwichensis]] princeps'') sobre la remota [[Islla Sable (Canadá)|isla Sable]], al sudeste de [[Nueva Escocia]] (Stobo y McLaren, [[1975]]).&lt;ref name=&quot;novascotia&quot;&gt;{{cita web |url=http://museum.gov.ns.ca/mnh/nature/nsbirds/bns0396.htm |títulu=Birds of Nova Scotia – Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 |fecha=20 de febreru de 1998 (fecha de la última actualización cuando la páxina foi consultada)|editorial=[[Nova Scotia Museum]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Acordies con Richard M. DeGraaf y otros ([[1991]]), pasa l'iviernu dende'l norte de [[California]], [[Arizona]] central, los [[Rexón de los Grandes Llagos|estaos a veres de los Grandes Llagos]] y [[Nueva Inglaterra]], escontra'l sur hasta Méxicu meridional,&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; la mariña del Golfu y l'estremu de la [[península de Florida]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;degraaf_scott_hamre&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=DeGraaf |nome=Richard M. |apellíu2=Scott |nome2=Virgil Y. |apellíu3=Hamre |nome3=R. H. |apellíu4=y otros títulu=Forest and rangeland birds of the United States: Natural history and habitat use |añu=1991 |publicación=Agricultural Handbook |volume=688 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]] |allugamientu=[[Washington, DC]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otres fontes inclúin tamién nel so área de distribución iverniza'l sudoeste de [[Columbia Británica]], oeste de los [[Costa oeste de los Estaos Xuníos|estaos sobre l'océanu Pacíficu]], sur d'[[Utah]], porciones meridionales d'[[Ontario]], [[Nueva Brunswick]] y [[Nueva Escocia]].&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt; Según Peterson y Chalif ([[1989]]), habita en tol territoriu mexicanu, sacante en [[Chiapas]], [[Tabasco]], [[Campeche]], [[Quintana Roo]] y [[Yucatán]].&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; Magar mora mientres l'añu enteru nel [[sur de los Estaos Xuníos]], puede topáse-y en rexones septentrionales y montascoses namái mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;

Según información de la ''[[Seattle Audubon Society]]'' pa la [[década del 2000]], ye posible atopalo mientres los meses ivernizos nos [[feedlot]]s del este de [[Washington (estáu)|Washington]]. Coles mesmes, nel oeste de dichu estáu, grandes cantidaes de tordos cabecicafé son vistes mientres tol añu pela redolada de [[Kent (Washington)|Kent]] ([[Condáu de King (Washington)|condáu de King]]).&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Acordies con un estudiu de Root y Weckstein ([[1994]]) basáu n'información recoyida mientres bona parte del sieglu XX, el so [[área de distribución]] iverniza estendiérase escontra la rexón nordeste ([[Maine]] y [[Nueva Escocia]]), amenorgándose n'otros llugares a lo llargo de les llendes septentrionales de la mesma ([[Pennsylvania]], [[Michigan]], [[Wisconsin]], [[Iowa]], [[Montana]] y [[Washington (estáu)|Washington]]). Les razones qu'espliquen esti amenorgamientu son de xuru complexes, pero unu de los factores más relevantes pudo ser el control poblacional al traviés de la captura con trampes mientres la temporada reproductiva en [[Michigan]], per parte del [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]] y el [[Departamentu de Recursos Naturales de Michigan|Departamentu de Recursos Naturales d'esi estáu]] con cuenta de caltener al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]''), amenazáu pol parasitismu. Para [[1980]], esaniciárense yá 40 mil exemplares de la especie parasítica.&lt;ref name=&quot;root_weckstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Root |nome=Terry L. |apellíu2=Weckstein |nome2=Jason D. |títulu=Changes in distribution patterns of select wintering North American birds form 1901 to 1989 |url=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:HoijlR4y5Z0J:fm1.fieldmuseum.org/aa/Files/jweckstein/RootandWeckstein1994.pdf+Changes+in+distribution+patterns+of+select+wintering+North+American+birds+form+1901+to+1989&amp;hl=es&amp;pid=bl&amp;srcid=ADGEEShjb_qTFA--CBfTmfkYmKrEbINw3GdgJKtLhjfThnh9d4LMhseMpEeqoxVgpx_uqF8Ok65lGLgoRt5y65uTn5a7Heq1cvkdnUcKDzyAP7rOCw4-YhORHHUW7N697554b1Se3vi_&amp;sig=AHIEtbQjVAkTy1-4RoX4O2iCslhIgBSO7w |fechaaccesu=19 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=1994 |publicación=Studies in Avian Biology |númberu=15 |páxina=191-201 }}&lt;/ref&gt;

== Población ==
[[Ficheru:Molothrus ater (male).jpg|thumb|200px|left|[[Machu]] posáu.]]

Según datos publicaos en [[1993]], la tasa de [[sobrevivencia]] añal de los adultos ye d'un 48,5% pa los machos y 40,4% pa les femes.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; La [[fecundidá]] d'una fema promediu na so vida entera ye de 80 güevos,&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; unos 40 per añu a lo llargo de dos años.&lt;ref name=&quot;ehrlich_dobkin_darryl&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.stanford.edu/group/stanfordbirds/text/essays/Cowbirds.html |títulu=Cowbirds |fechaaccesu=9 de febreru de 2011 |apellíu=Ehrlich |nome=Paul R. |apellíu2=Dobkin |nome2=David S. |apellíu3=Wheye |nome3=Darryl |fecha=1998 |editorial=[[Universidá Stanford]] |allugamientu=[[Palo Alto (California)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Los estudios probaron que namái un 3% de los güevos de tordu cabecicafé va producir pitucos que lleguen a la adultez, lo cual compénsase cola gran cantidá de güevos depositaos, dando una descendencia promediu de 2,4 exemplares adultos por fema.&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ehrlich_dobkin_darryl&quot;/&gt;

Acordies con l'ornitólogu [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), la prevalente impresión de que los machos superen llargamente a les femes en númberu probablemente seya más aparente que real por cuenta de que los primeres son más llamativos y menos reservaos. L'ornitólogu [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) concluyó de les sos observaciones qu'habría unos trés machos per cada dos femes.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Rothstein y otros ([[1986]]) y Yokel ([[1989]]) mentaron que los machos representaben un porcentaxe sensiblemente mayor al de les femes sobre la población total de la especie, lo cual probablemente significaría que numberosos machos presentes nes árees de busca de niales nun tengan pareya y en realidá tean procurando una compañera.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; 

Les estimaciones de la so población total en [[América del norte]] variaben ente los 20 y los 40 millones d'individuos para [[1972]]. Nesi mesmu añu, calculóse que'l númberu de tordos cabecicafé en [[Dakota del Norte]] sería d'un millón d'exemplares.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_kantrud&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Stewart |nome=Robert E. |apellíu2=Kantrud |nome2=Harold A. |títulu=Population estimates of breeding birds in North Dakota |url=http://www.jstor.org/pss/4084108 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=ochobre de 1972 |publicación=[[The Auk]] |volume=89 |númberu=4 |páxina=766-788 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] }}&lt;/ref&gt; La población envalorada para [[1957]] n'[[Illinois]] yera d'aprosimao 1,1 millones.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt; Otres estimaciones remanen una cifra d'alredor de 56 millones d'individuos maduros para [[2010]], distribuyíos nun área de 11.200.000 km².&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;/&gt; Por cuenta de la so bayura, considérase-y una [[especie so esmolición menor]].&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;/&gt;

=== Densidá poblacional ===
El norte de les [[Grandes Llanures]] ye l'área con mayor bayura de tordos cabecicafé n'Estaos Xuníos y Canadá.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Acordies con Robinson y otros ([[1993]]), ente los 48 estaos allegantes los tordos cabecicafé son más abondosos en [[Dakota del Norte]], [[Dakota del Sur]], [[Nebraska]], [[Kansas]] y [[Iowa]]; bien abondosos en [[Oklahoma]] y [[Misuri]]; moderadamente abondosos en [[Washington (estáu)|Washington]], [[Oregón]], [[Idaho]], [[Montana]], [[Arizona]], [[Texas]], [[Luisiana]], [[Arkansas]], [[Mississippi]], [[Tennessee]], [[Kentucky]], [[Maryland]], [[Ohio]], [[Indiana]], [[Illinois]], [[Michigan]], [[Wisconsin]] y [[Minnesota]]; y más escasos en [[California]], [[Nevada]], [[Utah]], [[Wyoming]], [[Colorado]], [[Nuevu Méxicu]], [[Alabama]], [[Florida]], [[Georgia (estáu)|Georgia]], [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]], [[Virxinia]], [[Virxinia Occidental]], [[Pennsylvania]], [[Delaware]], [[Nueva Jersey]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Connecticut]], [[Rhode Island]], [[Massachusetts]], [[Vermont]], [[New Hampshire]] y [[Maine]].&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Acordies con Laymon ([[1987]]), les mayores concentraciones de tordos cabecicafé en [[California]] pel hibiernu danse nel [[Valle de Sacramento]], el [[Valle Imperial]], l'oeste del [[condáu de Riverside]] y el sudoeste del [[condáu de San Bernardino|de San Bernardino]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Quiciabes por cuenta de la proximidá ente les árees d'alimentación y les de busca de niales, tienden a ser más abondosos n'[[fragmentación d'hábitat|hábitats heteroxéneos estazaos]] nos que se combinen superficies cubiertes de verde con campos arbustivos en desusu y/o montes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Fluctuaciones poblacionales ===
[[Ficheru:Molothrus ater (male)-2.jpg|thumb|160px|right|[[Machu]] posáu.]]

Delles investigaciones sostienen que les poblaciones de tordos cabecicafé crecieron a lo llargo del [[sieglu XX]] na mayor parte d'Estaos Xuníos. Nel [[nordeste de los Estaos Xuníos|nordeste]], sicasí, sufrieron un amenorgamientu estadísticamente significativa.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;smith_pence_o'connor&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=Charles R. |apellíu2=Pence |nome2=Diane M. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |títulu=Status of neotropical migratory birds in the Northeast: a preliminary assessment |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22897 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |publicación= Gen. Tech. Rep. RM-229 | páxina=172-188 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]] |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt; La información de ''[[Breeding Bird Survey]]'' (BBS) d'ente [[1965]] y [[1979]] indicaba que'l númberu de tordos cabecicafé amontárase nel [[sudeste de los Estaos Xuníos|sudeste estauxunidense]], incluyendo [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]] y el sur de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;robbins_bystrak_geissler&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robbins |nome=Chandler S. |apellíu2=Bystrak |nome2=Danny |apellíu3=Geissler |nome3=Paul H. |títulu=The breeding bird survey: its first fifteen years, 1965-1979 |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1986 |publicación=Resource Publication 157 |volume= |númberu= |páxina=196 |editorial=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |allugamientu=[[Washington, DC]] }}&lt;/ref&gt; Margaret Clark Brittingham y l'ecoloxista aviar y biólogu de vida montesa [[Stanley Temple|Stanley A. Temple]] (1983) concluyeron que la cantidá d'exemplares tuviera creciendo costantemente ente [[1900]] y [[1980]] nos once estaos meridionales al sur del [[paralelu 37° norte]] dende [[Texas]] hasta l'[[océanu Atlánticu]], a onde la mayoría d'exemplares del este migra pa pasar los meses ivernizos. Esti aumentu na so bayura probablemente débase a una mayor disponibilidad d'alimentu y de hábitats nos que pasar l'iviernu. Los granos residuales que queden espardíos sobre los campos d'arroz (''[[Oryza sativa]]'') nos estaos sureños constitúin una importante fonte d'alimentu pa delles especies d'[[ictéridos]], incluyendo'l tordu cabecicafé, nesa dómina del añu,&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; lo cual podría repercutir nuna mayor tasa de sobrevivencia al iviernu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; Una medría nel so ésitu reproductivu deriváu de la esposición a nueves y vulnerables especies hospedadoras posiblemente tamién tea rellacionáu con esti enclín.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt;

Conforme a un estudiu publicáu en [[1993]], les poblaciones d'esta especie taben amenorgándose en [[Arizona]], aumentando llixeramente en [[Idaho]] y amontándose marcadamente en [[Montana]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;carter_barker&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Carter |nome=Michael F. |apellíu2=Barker |nome2=Keith |títulu=An interactive database for setting conservation priorities for western neotropical migrants |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22894 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229 |volume= |númberu= |páxina=120-144 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu= [[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt; En [[Oregón]], crecieron nos montes de sabines (''[[Juniperus]]'') ente [[1899]] y [[1983]], pero menguaron considerablemente nel estáu polo xeneral.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sharp&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Sharp |nome=Brian |títulu=Avifaunal changes in central Oregon since 1899 |idioma=inglés |añu=1985 |publicación=Western Birds |volume=16 |páxina=63-70 }}&lt;/ref&gt; Na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], aumentaron ente [[1966]] y [[1985]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;raphael_morrison_yoder-william&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Raphael |nome=Martin G. |apellíu2=Morrison |nome2=Michael L. |apellíu3=Yoder-William |nome3=Michael P. |títulu=Breeding bird populations during twenty-five years of postfire succession in the Sierra Nevada |url=http://www.jstor.org/pss/1368651 |idioma=inglés |fecha=agostu de 1987 |publicación=[[The Condor]] |volume=89 |númberu=3 |páxina=614-626 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] }}&lt;/ref&gt; Los datos de ''Breeding Bird Survey'' pal [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] suxuren un decrecimiento pal periodu [[1966]] - [[1981]] y una medría ente [[1982]] y [[1991]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;thompson_lewid_green&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Thompson |nome=Frank R. |apellíu2=Lewid |nome2=Stephen J. |apellíu3=Green |nome3=Janet |apellíu4=Ewert |nome4=David |títulu=Status of neotropical migrant landbirds in the Midwest: identifying species of management concern |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22895 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] | publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229. |volume= |númberu= |páxina=145-158 }}&lt;/ref&gt; Según Peter Y. Lowther, aumentos demográficos significativos (información de BBS [[1966]] - [[1987]]) dar en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], [[Carolina del Norte]], [[Iowa]], [[Dakota del Norte]], [[Utah]] y [[Colorado]], ente que se rexistraron amenorgamientos significativos en [[Minnesota]], [[Michigan]], [[Wisconsin]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Rhode Island]], [[Ohio]], [[Ontario]] (Canadá), [[Virxinia Occidental]], [[Tennessee]], [[Nueva Brunswick]] (Canadá), [[Oklahoma]] y [[Texas]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Magar la so población menguó considerablemente en [[Washington (estáu)|Washington]] ente [[1966]] y [[2002]], entá son comunes y atópense llargamente distribuyíos nel estáu.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Una interpretación alternativa de la información de BBS per parte de James R. Herkert señalaría un enclín xeneralmente negativu pa los Estaos Xuníos, pero una marcada crecedera en Illinois mientres el periodu [[1966]] - [[1991]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;herkert&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Herkert |nome=James R.|títulu=The effects of habitat fragmentation on midwestern grassland bird communities |url=http://www.jstor.org/pss/1941950 |fechaaccesu=18 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=agostu de 1994 |publicación=Ecological Applications |volume=4 |númberu=3 |páxina=461-471 |editorial=[[Ecological Society of America]] }}&lt;/ref&gt; Según la ''[[National Geographic]]'' ([[2006]]), el so númberu tuviera en descensu apocayá.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Butcher y Niven ([[2007]]) argumenten que la especie sufrió un amenorgamientu pequeñu o estadísticamente insignificante na so población n'América del norte nel so conxuntu mientres les últimes cuatro décades.&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;/&gt;

Les observaciones de tordos cabecicafé nel interior de la [[Columbia Británica]] caltuviéronse relativamente estables dende la [[década de 1930]] hasta [[década de 1950|la de 1950]], ente que los avistamientos sobre la mariña —onde proporcionalmente hai más observadores— fueron escasos ente los años 1930 y [[década de 1940|1940]], pero empezaron a amontase en [[década de 1950|los ‘50]] a midida que les aves empezaben a colonizar estes árees. Importantes aumentos nel númberu de avistamientos y na cantidá d'exemplares por avistamiento producir na [[década de 1960]]. En [[década de 1980|los ‘80]], esti enclín positivu caltener nel interior, pero revertir na mariña.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Un analís de la información de les ''Breeding Bird Surveys'' na Columbia Británica pal periodu [[1968]] – [[1993]] amuesa que'l númberu de tordos cabecicafé sobre la mariña menguara un 4% añal en promediu; nun analís de los datos del interior de la provincia pal mesmu periodu, nun se detectaron cambeos netos na cantidá d'individuos. A lo llargo de Canadá, los datos de les BBS indiquen un amenorgamientu poblacional; dende [[1960]] a [[1996]], el so númberu cayó en promediu un 2% cada añu. Na totalidá del so área de distribución, la información suxure que'l so cantidá amenorgó un 0,8% añal promediu nel mesmu periodu (Sauer y otros, [[1997]]).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

== Hábitat ==
{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Carauterístiques del hábitat}}

Alcuéntrase-y en [[hábitat]]s abiertos y semiabiertos, incluyendo árees d'eses carauterístiques nes cercaníes de terrenes agrícoles,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; marxes de [[monte|montes]],&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; [[Monte de coníferes|bosque de coníferes]] y [[Monte templáu de caducifolios|caducifolios]] pocu mestos,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; [[carba|carbes]],&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; vexetación riberana,&lt;ref name=&quot;ine&quot;/&gt; praderíes y praos,&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; cultivos de [[Árbol frutal|frutales]]&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; y árees residenciales.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; Xeneralmente, evita los montes tupios y ensin escamplaes,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; pero espolleta naquéllos más estazaos.&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; En [[Kansas]], un censu lleváu a cabu ente [[1974]] y [[1988]] reveló qu'había 6 tordos cabecicafé por km² nes praderíes de camperes altes, pero tan solo 1 por km² nos [[güelga|güelgues]] axacentes.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;

Los tordos cabecicafé son capaces d'esplotar los ambientes modificaos pol home particularmente bien por cuenta de la gran variedá d'alimentos que peracaben y la so adaptabilidá a nuevos hábitats.&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; P'alimentase, precisen árees con vexetación baxa.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Prefieren les zones nes qu'haya [[ganáu]] onde pueden consiguir tanto inseutos como granos, pero tamién aprovechen bagazos qu'atopen en [[cámping]]s, árees de [[picnic]], etcétera. Por cuenta de que nun curien de los sos pitucos, les árees d'alimentación pueden tar alloñaes de les de reproducción, lo que-y dexa a les femes d'esta especie esplotar distintos hábitats sobre grandes distancies.&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; Sicasí, les zones nes aliméntense y depositen los sos güevos tamién pueden superponerse, particularmente nel este del so área de distribución.&lt;ref name=&quot;great_lakes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;dufty&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Dufty |nome= A. M., Jr. |títulu=Movements and activities of radio-tracked Brown-headed Cowbirds |añu=1982 |publicación=[[The Auk]] |volume=99 |páxina=319-327 |editorial=[[Universidá de California, see Berkeley|Universidá de California]] |allugamientu=[[Berkeley (California)]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los sitios nos que posase constitúin un elementu importante dientro de los hábitats de los tordos cabecicafé, cuidao que los machos canten y esíbense dende ellí y les femes utilizar pa buscar güéspedes pa los sos güevos. Estos sitios inclúin árboles, parrotales y otres estructures qu'entepasen l'altor promediu de la vexetación circundante. En [[Alberta]], Biermann y otros ([[1987]]) repararon individuos posaos n'árboles d'hasta 4 metros d'altor; non asina n'árees ensin árboles apoderaes pol parrotal ''[[Artemisia tridentata]]''.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

=== Na rexón de los Grandes Llagos ===
En [[Wisconsin]], de 1375 avistamientos ente [[1995]] y [[2000]] nos que se rexistró'l tipu d'hábitat nel que foi reparáu, el 25% dar en zones de pandu con parrotales de [[madera duro]] (particularmente [[sebe (barrera)|sebes]]) o parrotales mistos, 23% n'árees urbanes, 19,5% en zones de pandu con montes de madera duro (n'especial [[carbayu|carbayos]]) o montes mistos, y 14% n'árees abiertes de pandu.&lt;ref name=&quot;great_lakes&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.uwgb.edu/birds/greatlakes/species/bhco.htm |títulu=Brown-headed Cowbird – Bird Conservation, Western Great Lakes Basin |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; En [[Michigan]], un terciu de les observaciones ente [[1983]] y [[1988]] producir en hábitats residenciales, a la banda de caminos y rutes y en [[sebe (barrera)|sebes]].&lt;ref name=&quot;great_lakes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;brewer_mcpeek_adams&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Brewer |nome=R. |apellíu2=McPeek |nome2=G. A. |apellíu3=Adams |nome3=R. J., Jr. |títulu=The atlas of breeding birds of Michigan |añu=1991 |editorial=[[Universidá Estatal de Michigan]] |allugamientu=[[East Lansing (Michigan)]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Nun estudiu lleváu a cabu n'[[Illinois]], Robinson y otros ([[1999]]) afayaron qu'había menos femes de tordu cabecicafé nos pacionales (alredor de 1,25) por cada 100 güéspedes d'especies receptives para colos sos güevos que nos montes (3,75), [[sabana|sabanes]] (12,5) y [[carba|carbes]] (5).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

=== Nes Grandes Llanures ===
La bayura de tordos cabecicafé puede trate influyida poles carauterístiques de la vexetación, tal como lo comprobaron numberosos estudios realizaos en distintos estaos del norte de les [[Grandes Llanures]]. En [[Nebraska]], el númberu d'exemplares taba positivamente rellacionáu al altor de la vexetación (King y Savidge, [[1995]]). En [[Minnesota]], [[Montana]], [[Dakota del Norte]] y [[Dakota del Sur]], la densidá de la so población yera menor n'árees cubiertes con [[verde]] y [[llegume]]s (Johnson y Schwartz, [[1993]] ''a''). En praderíes de campera mista quemaes nel noroeste de [[Dakota del Norte]], yeren más abondosos en presencia de [[herbal|plantes herbales]], vexetación viva y asociaciones del parrotal ''[[Symphoricarpos occidentalis]]'' y especies de verde tales como ''[[Elytrigia repens]]'' y ''[[Bromus inermis]]'' (Madden, [[1996]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

Nos campos de pasturas de [[Dakota del Norte]] surcentral y noroccidental esistía una mayor cantidá d'exemplares nes [[formación vexetal|formaciones vexetales]] apoderaes por un amiestu de campera azul de Kentucky (''[[Poa pratensis]]'') y especies natives de verde. La so bayura taba negativamente acomuñada a la densidá de los parrotales y a un llechu de la planta [[lycophyta|licófita]] ''[[Selaginella trupa]]'', y yera baxa nes árees apoderaes namái por especies natives de verde. Coles mesmes, el principal elementu determinante de la so bayura yera una escasa obstrucción visual, amestada al altor y la densidá de la vexetación (Schneider, [[1998]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

En [[Colorado]], [[Montana]], [[Nebraska]], [[Dakota del Norte]], [[Dakota del Sur]] y [[Wyoming]], altes densidaes de tordos cabecicafé alcuéntrase en zones moderadamente utilizaes como pasturas nes qu'hubiera campera azul de Kentucky y la planta herbal ''[[Artemisia ludoviciana]]'' (Kantrud y Kologiski, [[1982]]). Nel centru de [[Dakota del Norte]], había una mayor cantidá d'ellos n'árees cubiertes nun 30 – 80% de ''[[Symphoricarpos occidentalis]]'' y ''[[Elaeagnus commutata]]'' que n'árees cubiertes por parrotales en menos d'un 10% (Arnold y Higgins, [[1986]]). En [[Iowa]] el so númberu a les bandes de rutes y caminos yera inversamente proporcional al altor de la vexetación y a la densidá vertical de la mesma (Camp y Best, [[1993]]). En hábitats riberanos, la densidá de la so población taba negativamente rellacionada a la densidá de los árboles y positivamente venceyada a los árboles pequeños y a la estratificación vertical de la vexetación de menos de 3 metros (Stauffer y Best, [[1980]]). Young y Hutto ([[1999]]) atopar con qu'en [[Montana]] y [[Idaho]] yeren más comunes n'aérees abiertes, como pacionales y terrenes agrícoles, y n'árees riberanes que nos montes.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

La distancia a los terrenes agrícoles, como praos, tien una fuerte inflúi sobre la presencia de los tordos cabecicafé (Goguen y Mathews, [[1999]]). En [[Nuevu Méxicu]], la so bayura y tases de parasitismu en niales de víreo plomizu (''[[Vireo plumbeus]]'') amenorgar cola distancia de los praos viviegamente utilizaos como pasturas pa los animales, dende un 81% de 58 niales nesos praos a 33% de 24 niales allugaos a ente 8 y 12 km d'ellos (Goguen y Mathews, [[2000]]). Nun área agrícola de [[Misuri]], la densidá de tordos cabecicafé alimentándose yera mayor en [[feedlot]]s, siguíu por verde curtiu (2 a 20 cm) usáu como pasturas, verde llargu (5 a 30 cm) emplegáu pal mesmu fin y hábitats non utilizaos como pasturas, siendo estos últimos verde cortáu, campos de segáu con campera d'ente 2 y 10 cm y campos de segáu ensin cortar con campera de más de 30 cm (Morris, [[1996]]; Morris y Thompson, [[1998]]). Les tases de parasitismu yeren más altes nun prau que fuera pocu utilizáu como pastura (58% de 93 niales) que nun área montés que nun fuera emplegada pa tal fin (22% de 139 niales) en [[Manitoba]] (Knapton, [[1978]]). El númberu de tordos cabecicafé nel prau amenorgóse dempués de que dexara de ser emplegáu como pastura.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

=== Topografía de les sos hábitats ===
La [[topografía]] yera un importante elementu na determinación de la so bayura nel oeste de [[Montana]] —entá ye más que la cantidá d'aves hospedadoras y el tipu de vexetación—, cuidao que se-yos topaba más frecuentemente sobre un relieve llanu que n'unu serrapatosu, en parte por cuenta de que los [[cañón (xeomorfoloxía)|cañones]] taben más alloñaos de los terrenes agrícoles y la densidá de güéspedes ye menor ellí que n'árees llanes (Tewksbury y otros, [[1999]]). Young y Hutto ([[1999]]) informaron que los tordos cabecicafé en [[Montana]] y [[Idaho]] yeren menos gustantes a atopase en pacionales de gran altitú; nun fueron topaos percima de los 2.318 m sobre'l nivel del mar. N'otros llugares, sicasí, fueron columbraos n'altitúes entá mayores, como en [[Colorado]] —a 2.895 m (Hanka, [[1985]])— y en [[California]], onde'l 41% de los 114 sitios nos que fueron vistos por Rothstein y otros ([[1980]]) atopábense percima de los 2.400 m sobre'l nivel del mar.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

Dientro de la [[Columbia Británica]], el tordu cabecicafé ye columbráu xeneralmente n'altitúes baxes tantu sobre la mariña como nel interior. Sobre la mariña, la mayor parte de los rexistros son de les [[tierres baxes]] de la [[depresión de Georgia]], anque fueron reparaos acompañando al uapití de Roosevelt (''[[Cervus canadensis roosevelti]]'') a altitúes de 1.370 m (Green Mountain, cerca de [[Nanaimo]]). A fines del branu, los mozos alimentar nes crestes alpines. Nel interior de la provincia, el tordu cabecicafé foi atopáu a altitúes d'ente 460 y 2440 m (al sur del [[llagu Tatlayoko]]) y los xuveniles independientes son frecuentemente vistos en [[Pradería alpina|praderíes alpines]]. Créese que la conquista d'estes altitúes elevaes na Columbia Británica ye relativamente recién, al igual que la espansión llatitudinal documentada por Rothstein y otros ([[1980]]) na Sierra Nevada y la rexistrada por Hanka ([[1985]]) en Colorado. En dambos casos, el fenómenu atribuyir a l'alteración del hábitat causada pol intensivu consumu de la vexetación del terrén per parte del ganáu.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Na Columbia Británica, el tordu cabecicafé foi documentáu parasitando niales a altitúes d'ente casi'l [[nivel del mar]] y los 335 m na mariña y ente los 280 y los 1600 m nel interior (Fonnesbeck, [[1998]]). En toles ecoprovincias ye más abondosa n'altitúes baxes.&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

== Comportamientu ==
[[Ficheru:Vacher à tête brune( mâle).jpg|thumb|left|[[Machu]] sobre'l [[verde]].]]

El tordu cabecicafé escasamente salta sobre'l suelu, prefiriendo caminar o correr.&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Bate les sos nales costantemente cuando [[vuelu de les aves|vuela]];&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; acordies cola descripción d'[[Arthur Cleveland Bent]], el so vuelu paeciera ser más bien inestable, similar al del tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Los [[machu|machos]] suelen posase argutos sobre les copes de los árboles de la que reproducen xiblíos y rexúntense sobre'l verde pa pavonearse y exhibise ante les femes, ente que éstes de cutiu abeyen per pelos marxes de los montes en busca de [[nial]]s.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;enature&quot;/&gt; Trátase d'aves ruidoses capaces de [[Vocalización de les aves|vocalizar]] distintos soníos.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Mientres canten, los machos frecuentemente enchen les [[pluma|plumes]] del so envés y pechu, llevanten los sos [[nala (zooloxía)|nales]], espleguen les plumes de la so [[cola]] ya inclínense escontra alantre; dacuando faen esto en grupu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Cuando nun tán exhibiéndose o alimentándose nel campu, posar en cañes altes y prominentes.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Ye posible atopalos en xardinos llariegos, más entá si espardióse granes p'aves sobre'l suelu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Ye una especie altamente [[gregariu|gregaria]] en toles estaciones.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

Por cuenta de que los tordos cabecicafé nun curien de los sos pitucos, los sos dos principales actividaes mientres la temporada reproductiva —l'alimentación y la busca de niales— pueden llevase a cabu en sitios distintos.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Consecuentemente, pueden ocupar hábitats que satisfaigan namái una d'eses necesidaes y volar regularmente hasta 7 km ente les árees d'alimentación y les de busca de niales (Rothstein y otros, [[1984]]).&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein_verner_stevens&quot;/&gt; Nel sur d'[[Illinois]] y el centru de [[Misuri]], los tordos cabecicafé que buscaba niales nos montes treslladar ente 0,1 y 4,0 km p'alimentase en pasturas con ganáu, [[feedlot]]s de [[gochu|gochos]], [[caballu|caballos]] y [[vaca|vaques]], costaos de caminos col verde curtiu, xardinos, campos apocayá llabraos y semaos, cámpings, costaos de caminos con [[grava]], comederos d'aves y caminos de ripio.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Según Stephen I. Rothstein y otros ([[1980]]), los tordos cabecicafé dacuando nun se mueven de les sos árees de reproducción, si les mesmes ufiérten-yos la oportunidá d'alimentase y dormir ellí mesmu.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

Nel este de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], el tordu cabecicafé reproduzse y aliméntase en sitios casi totalmente distintos. Los cinco femes y cuatro de los ocho machos forníos con [[radiotresmisor|radiotresmisores]] estudiaos por Stephen I. Rothstein, Jared Verner y Ernest Stevens a principios de la [[década de 1980]] pasaben les primeres hores de la mañana en montes abondosos en güéspedes y depués treslladábense ente 2,1 y 6,7 km hasta los llugares d'alimentación como [[corrolada (ganáu)|corrolades]] de caballos y zones residenciales con comederos p'aves. Los cuatro machos que nun volar eses grandes distancies p'alimentase, que teníen namái un añu d'edá y posiblemente taben socialmente subordinaos, tamién amosaben una gran movilidá pero nun ocupaben les mesmes árees reproductives cada mañana. Les árees matutines de reproducción de les aves que se movíen, consideraes individualmente, teníen una estensión promediu de 68 hectárees y la suma se les sos árees de reproducción y les árees nes que s'alimentaben pela tarde ocupaben un promediu de 442 hectárees. Estes cifres atopar ente les más altes documentadas ente los [[paseriformes]] ya igualen les de delles [[Ave de presa|aves de presa]]. Los patrones de traslación de los tordos cabecicafé impliquen un cambéu radical ente un comportamientu bastante antisocial mientres la mañana y otru desaxeradamente sociable pela tarde. A diferencia d'[[ictéridos]] non parasíticos que s'alloñar dende un sitiu reproductivu central (el so nial) p'alimentase, estes aves faen lo contrario, estremándose de los sitios centrales d'alimentación pa reproducise n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;rothstein_verner_stevens&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rothstein |nome=Stephen I. |apellíu2=Verner |nome2=Jared |apellíu3=Stevens |nome3=Ernest |títulu=Radio-tracking confirms a unique diurnal pattern of spatial occurrence in the parasitic brown-headed cowbird |url=http://www.jstor.org/pss/1939460 |fechaaccesu=18 de febreru de 2011 | idioma=inglés |fecha=febreru de 1984 |publicación=[[Ecology]] |volume=65 |númberu=1 |páxina=77-88 |editorial=[[Ecological Society of America]]}}&lt;/ref&gt;

=== Migración ===
[[Ficheru:Quiscalus-quiscula-001.jpg|thumb|right|El tordu cabecicafé [[Migración de les aves|migra]] xunto a otres especies d'aves, como'l zanate norteño (''[[Quiscalus quiscula]]'').]]

El tordu cabecicafé ye un [[Migración de les aves#Migración a curtia distancia|migrador de curtia distancia]] dientro d'[[América del norte]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt; Puede haber diferencies ente les distancies percorríes polos adultos y los xuveniles.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Nel nordeste, la mayoría de los individuos muévese unos 800 a 850 km ente les árees de reproducción y les rexones nes que pasen l'iviernu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Según la ''[[National Geographic]]'', mayormente vuelen escontra'l norte ente mediaos de marzu y mediaos d'abril y escontra el sur ente fines de xunetu y ochobre.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt; Acordies con Batts ([[1958]]), Bent ([[1965]]), Knapton ([[1979]]) y Johnsgard ([[1980]]), apuerten al [[norte de los Estaos Xuníos]] dende entamos d'abril a empiezos de mayu y parten ente agostu y payares.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Lleguen a [[Connecticut]] en marzu y, anque dalgunos pocos pasen ellí l'iviernu, la gran mayoría migra a fines de setiembre.&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt; Na [[Columbia Británica]], el mayor númberu de tordos cabecicafé pel hibiernu alcuéntrase na [[ecoprovincia]] de la [[depresión de Georgia]] (este de la [[isla de Vancouver]] y estremu sudoeste de la Columbia Británica continental), y pel branu, nes ecoprovincias interior meridional (centru del sur de la provincia) y montes meridionales del interior (sudeste).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Viaxen mientres el día, con frecuencia como parte de grandes [[bandada|bandaes]] compuestes por diversu especies: tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'') y, más raramente, tordos canadienses (''[[Euphagus carolinus]]''), tordos güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'') y malvises pechirrojos (''[[Turdus migratorius]]'').&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Típicamente, los machos lleguen primero que les femes a les zones nes que se reproducen.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt; Según una información publicada en [[1958]], la migración [[primavera]]l en [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]] asocede ente'l [[5 de febreru]] y el [[25 d'abril]], con un picu d'actividá ente'l [[10 de marzu]] y el [[10 d'abril]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_robbins&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Stewart |nome=Robert E. |apellíu2=Robbins |nome2=Chandler S. |títulu=Birds of Maryland and the District of Columbia |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1958 |publicación=North American Fauna |volumen= |númberu=62 |páxina=401 |editorial=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |allugamientu=[[Washington, DC]] }}&lt;/ref&gt; En [[seronda]], sobre les fasteres occidentales de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], los xuveniles empiecen a formar bandaes a midida que adquieren independencia. Según datos publicaos aquel mesmu añu, los primeres xuveniles independientes apaecieron el [[14 de xunetu]]. Na mesma área, tolos adultos partieron ente'l [[17 de xunetu]] y el [[21 de xunetu]]. En [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]], la migración de seronda estiéndese dende'l [[15 d'agostu]] hasta'l [[10 d'avientu]], col so apoxéu ente'l [[25 de setiembre]] y el [[1 de payares]].&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_robbins&quot;/&gt;

Según [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), los tordos cabecicafé orientales nun viaxen enforma na so migración de primavera, dexando los estaos sureños mientres marzu p'algamar les partes septentrionales del so área de reproducción nes primeres dos selmanes d'abril y dacuando enantes del final de marzu. [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) escribió que comúnmente migraben en compañía de tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), tordos canadienses (''[[Euphagus carolinus]]'') y zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), ente que se rellacionaben con menor frecuencia con praderos orientales (''[[Sturnella magna]]'') y malvises pechirrojos (''[[Turdus migratorius]]'') nel este y tordos güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'') y tordos cabeciamarillos (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') nel oeste. Los xuveniles lleguen a les árees de reproducción dempués que los adultos. Bent afirmó que la migración serondiega empieza en setiembre, pero tien llugar principalmente n'ochobre, con dellos individuos quedando entá nel so área de distribución braniza bien entráu payares.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

=== Gregarismo ===
[[Ficheru:Brown-headed cowbirds 6419.jpg|thumb|left|Dos [[machu|machos]] y una [[fema]] sobre un cable.]]

Anque los machos con pareya y les femes esvalixar nos sos territorios reproductivos, suelen atopase nes cercaníes bandaes d'individuos ensin pareya o promiscuos colos cualos les aves reproductives rellacionar hasta ciertu puntu. [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) nunca los documentó engarrando, pero la Sra. Nice ([[1937]]) ver reñer en cinco oportunidaes “n'ocasión de discrepancies ente los machos mientres eventos de cortexu comunal.”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

Asina remata la puesta de güevos, los tordos cabecicafé empiecen a arrexuntase en grandes bandaes p'alimentase nos campos y praos. Los mozos sumir a estos grupos cuando s'independicen de los sos padres adoptivos. Elon H. Eaton ([[1914]]) envaloró que la bandada promediu na seronda sería d'ente 50 y 200 aves.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

En dellos llugares —particularmente nel oeste—&lt;ref name=&quot;white&quot;/&gt; los xuveniles pueden non [[Rellación intraespecífica|interactuar]] en nengún momentu colos adultos mientres el so primer añu de vida, ente que n'otros sitios xunir a bandaes d'otros tordos cabecicafé mientres aquéllos entá s'atopen nos díes finales de la temporada reproductiva y permanecen al so llau mientres un añu enteru.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;&gt;{{cita web |url= http://beheco.oxfordjournals.org/content/13/4/487.full |títulu= Facultative development of courtship and communication in juvenile male cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=17 de xineru de 2011 |apellíu=White |nome=David J. |fecha=2001 |editorial=Oxford Journals |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; N'árees apocayá colonizaes, esiste una mayor fluidez social ente los individuos d'esta especie, esto ye, más exemplares sumir o se dixebren de les bandaes, ente qu'en poblaciones más antigües apréciase una mayor estabilidá social.&lt;ref name=&quot;white&quot;/&gt; Rexistráronse bandaes puramente de xuveniles, namái de femes y mistes.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt;

Fora de la dómina de reproducción, duermen en compañía de delles especies d'[[ictéridos]] en grupos de más de 100 mil aves.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Los tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), tordos cabecicafé y estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'') pasen la nueche en grandes concentraciones a finales del branu y na seronda.&lt;ref name=&quot;micacchion_towsend&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Micacchion |nome=Mick |apellíu2=Townsend |nome2=T. W. |títulu=Botanical characteristics of autumnal blackbird roosts in central Ohio |url=https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/22934/V083N3_131.pdf;jsessionid=F1Y1029C0Y1BD46002D30A766D3EC0F4?sequence=1 |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1983 |publicación=OHIO J. SCI. |volume=83 |númberu=3 |páxina=131-135 |editorial=Ohio Academy of Sciences }}&lt;/ref&gt; En [[Kentucky]], estes asociaciones mistes pueden superar los 5 millones d'individuos, de los cualos un 2 a un 5% son xeneralmente tordos cabecicafé.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; En [[Oklahoma]], les bandaes de descansu tienen la so puxanza en payares, con 250 a 900 mil aves.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;

N'ocasiones, los tordos cabecicafé pasen la nueche acompañaos de [[Hirundinidae|golondrines]].&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Milton B. Trautman ([[1940]]) documentó que dellos tordos cabecicafé que pasaben l'iviernu en [[Ohio]] dacuando acomuñábense con gorriones comunes (''[[Passer domesticus]]'').&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Mientres l'iviernu, ye posible velos xunto a tordos tricolores (''[[Agelaius tricolor]]'') nel [[delta de Sacramento-San Joaquín]] y la zona central de la [[mariña de California]].&lt;ref name=&quot;ucdavis&quot;&gt;{{cita web |url=http://tricolor.ice.ucdavis.edu/ |títulu=Tricolored Blackbird Portal |fechaaccesu=21 de xineru de 2011 |editorial=[[Universidá de California en Davis]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; [[Edward Howe Forbush]] ([[1927]]), per otra parte, manifestó que “en [[Nueva Inglaterra]] los tordos cabeciafé xeneralmente duermen ente ellos; con frecuencia escueyen [[conífera|coníferes]] de tueru gruesu o otres arbolees nes que pasen la nueche en grandes númberos. Otru llugar de descansu predilectu ye ente la campera y los xuncos n'amplios [[prau|praos]].”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

John Y. Galley unviólu a [[Arthur Cleveland Bent]] les sos anotaciones con respectu'l so estudiu sobre una gran bandada iverniza de descansu de tordos cabecicafé y estorninos en [[Midland (Texas)|Midland]] ([[Texas]]). Nel momentu de mayor bayura, envaloró que'l sitiu nel qu'estes aves folgaben arrexuntaría “ente 10.500 y 11.000 individuos, de los cualos 2.000 o 2.500 yeren tordos cabecicafé.” Dormíen en llameres chines (''[[Ulmus parvifolia]]'') alredor del palaciu de xusticia de la ciudá. “Los estorninos rexuntar nes cañes más altes, los tordos cabecicafé debaxo d'ellos.”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

=== Vocalizaciones ===
{{VT|Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Cortexu}}

Les [[vocalización de les aves|vocalizaciones]] son el componente básicu del sistema de [[comunicación animal|comunicación]] de los tordos cabecicafé.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Al igual que n'otros [[paseriformes]], cumplen un rol importante mientres la dómina de reproducción.&lt;ref name=&quot;springerlink&quot;/&gt; Son utilizaes ente los machos no que podría denominase &quot;duelos vocales&quot; que sirven pa establecer [[xerarquía|xerarquíes]] de dominancia dientro d'un grupu.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Coles mesmes, cantar persistentemente ye-yos necesariu pa consiguir una compañera cola qu'apariase.&lt;ref name=&quot;oxford&quot;/&gt; Magar tamién canten nos meses d'iviernu, los machos faen mayor usu d'estes vocalizaciones, fundamentales p'atraer a les femes, como parte del [[cortexu]] y mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;springerlink&quot;/&gt; Aretas A. Saunders describió:

{{cita|Dalgunos de los soníos del tordu cabecicafé son claramente estacionales, emitíos na so mayoría, sinón puramente, pol machu y polo tanto tendríen de ser consideraos cantares, anque nun sían bien prestosos al escuchu. La más común d'elles consiste nuna nota enllargada, aguda y chillona, siguida d'otros dos o trés notes más curties y graves y xeneralmente sibilantes. Podría ser transcripta como ''wheeeee tsitsitsi''. (…) La primer nota puede tar por completu dientro d'un mesmu tonu o alzase llixeramente. Una alternativa non inusual consiste nuna primer nota procedida por una variación descendente que ye esplosiva y sibilante de primeres; suena ''wheeeee tseeya'' y recuerda abondo a una tusida.

Mientres el [[cortexu]], cuando'l machu ta inclinándose y esplegando les sos nales y cola, produz otru tipu de cantar, daqué similar a la descripta pal [[Quiscalus|zanate]] so circunstancies asemeyaes, pero polo xeneral xube abruptamente dende un [[Tonu (acústica)|tonu acústicu]] grave a unu agudu: dos o trés notes baxes y depués unes poques altes y chillonas. Les notes graves nun son aspres, sinón gorgoteantes. Suena como ''glub-glub-kee-he-heek''. (…) 

El periodu nel qu'estos cantares son reproducíes estender ente l'apuerto de les aves y principios de xunetu, cuando termina la puesta de güevos y les aves rexuntar en bandaes p'alimentase nos campos mientres el restu del branu. Les notes de los sos llamaos inclúin un curtiu ''chuck'', un ''preeah'' pocu definíu y un traqueteo fuerte y aspru.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

El botánicu y ornitólogu [[Eugene Pintard Bicknell]] ([[1884]]) afirmó:

{{cita|Paez nun haber regularidá nel so cantar na seronda; pero escuché dellos cantares imperfectos o incompletes en distintes oportunidaes nel mes siguiente a mediaos de setiembre. Dacuando, na seronda, cuando los tordos cabecicafé rexuntar en pequeñes bandaes, vuélvense parladores y l'emisión combinada de les sos notes graves produz el soníu d'un garllo nidiu.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

== Alimentación ==
[[Ficheru:Molothrus Ater (AF) right-01.jpg|thumb|left|[[Fema]] alimentándose de [[grana|granes]].]]

La so dieta ta compuesta de granes, frutos, [[Baga|bayes]], [[inseutu|inseutos]] y otros [[invertebráu|invertebraos]].&lt;ref name=&quot;bologna&quot;/&gt; Prefieren les granes de yerbes a los granos de cultivu.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Mientres el branu, les granes representen alredor de la metá de la so dieta, ente que la otra metá consiste n'inseutos y otros invertebraos. Les granes y los granos residuales componen más del 90% de la so alimentación ivernizo.&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Aliméntense sobre'l suelu,&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; en grupos mistos d'[[ictéridos]] y [[estornín|estorninos]].&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt; Mientres caminen sobre la tierra alimentándose, llevanten la cola percima del so envés.&lt;ref name=&quot;national_geographic&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birding_information&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.birdinginformation.com/birds/blackbirds-meadowlarks-orioles/brown-headed-cowbird/ |títulu=Brown-Headed Cowbird – birdinginformation.com |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Frecuentemente siguen a caballos, vaques y bisontes p'atrapar los [[inseutu|inseutos]] qu'éstos llevanten al caminar; d'ellí, los nomes de &quot;vaqueru cabecicafé&quot; y &quot;vaqueru de cabeza castaña&quot;.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Busquen alimentu ente les cabeces y les pates del ganáu, ensin axorizase.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; N'ocasiones tamién se posen sobre'l llombu d'estos [[mamíferu|mamíferos]] y estrayen les [[cachiparru|cachiparros]] ya inseutos qu'atopen sobre ellos. Dellos autores d'antaño afirmaron que buscaben [[Vierme intestinal|viermes intestinales]] ente los [[escrementu|escrementos]] de dichos animales; sicasí, según [[Arthur Cleveland Bent]], esto nun foi sofitáu polos analises estomacales.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Les femes precisen grandes cantidaes de [[calciu]] pa depositar los sos numberosos güevos, que consiguen inxiriendo les [[concha|conches]] de [[cascoxu|cascoxos]] y dacuando los pulgos de los güevos de l'ave hospedadora que'l so nial parasiten, particularmente mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;cornell&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;birdweb&quot;/&gt;

Beal ([[1900]]) escribió sobre los conteníos estomacales de 544 tordos cabecicafé, llograos de 20 distintos estaos mientres tolos meses del añu y esaminaos pola ''[[Biological Survey]]'':

{{cita|Los alimentos topaos nestos [[estómagu|estómagos]] fueron clasificaos de la siguiente manera: materia animal (22,3%) y materia vexetal (77,7%). (...) Los alimentos d'orixe animal consisten casi dafechu n'[[inseutu|inseutos]] y [[araña|arañes]], siendo unos pocos [[cascoxu|cascoxos]] la esceición. Los inseutos entienden [[aviespa|aviespes]] y [[formiga|formigues]] ([[Hymenoptera]]), [[hemípteros]], delles [[mosca|mosques]] ([[Diptera]]), escarabayos ([[Coleoptera]]), [[saltamonte]]s ([[Orthoptera]]) y [[gata|gates]] ([[Lepidoptera]]). (…) Los saltapraos paecen ser l'alimentu animal favoritu de los tordos cabecicafé y componen la metá de la so dieta [[insectívoru|insectívora]] o un 11% del total. (…)

Los alimentos d'orixe vexetal del tordu cabecicafé entepasen a los d'orixe animal tantu en calidá como en variedá. Cuando esamina'l suelu en cascos d'estancia y caminos evidentemente busca granes espardíes más qu'inseutos, anque probablemente tomen estos postreros cuando los atopen.(…) [Consume tamién] granes dures de camperes y yerbes, con pocos nicios de consumu de [[magaya]] de [[fruta]] o otru tipu de materia vexetal nidiu.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

Atopáronse granos de [[maíz]] en 56 estómagos, de [[trigu]] en 20, d'[[avena|avenes]] en 102 (…), ente que se toparon granes d'[[Ambrosia|ambrosías]] en 176 estómagos, de ''[[Echinochloa]]''&lt;ref&gt;'''Nota:''' La fonte d'información orixinal (n'inglés) fala de ''barngrass'' —tamién conocíu como ''[[:en:barnyard grass|barnyard grass]]''—, denominación que puede aplicase tantu al xéneru ''[[Echinochloa]]'' nel so conxuntu como puramente a la especie ''[[Echinochloa crus-galli]]''. Ante l'ausencia de [[nome científicu|nomes científicos]] esclaradores nel artículu orixinal qu'estenen esa ambigüedá, optar por interpretar aquella denominación como sinónima del xéneru.&lt;/ref&gt; en 265 y de ''[[Panicum]]'' en 133. Los granos constituyíen un 16,5% —alredor d'un sestu— de la so dieta añal y probablemente la metá d'estos sían granos residuales.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Beal afirmó:

{{cita|Resumiendo los resultaos de la investigación, los siguientes puntos pueden considerase abondo sólidos: 1) Un 20% del alimentu del tordu cabecicafé consiste n'inseutos, que son perxudiciales, o bien, cafiantes. 2) Un 16% ye granu, que'l so consumu podría considerase una perda, anque ye casi seguro que la metá d'ésti seya granu residual. 3) Más del 50% consiste en granes de yerbes perxudiciales, que la so eliminación ye beneficiosa pal productor. 4) Práuticamente nun comen fruta.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

B. H. Warren ([[1890]]) aseveró que los tordos cabecicafé peracaben [[Mora (fruta)|mores]], [[cereza montesa|cereces monteses]], ''[[Vitis aestivalis]]'' y otres [[Baga|bayes]]. Y. R. Kalmbach ([[1914]]) incluyir ente les aves que comen ''[[Hypera postica]]'', un [[escarabayu]] [[curculiónido]] qu'afecta los cultivos d'[[alfalfa]]; según él, dende'l [[1 de mayu]] hasta mediaos de xunetu, el [[curculionoideo]] constitúi más de la metá de la so ingesta. El zoólogu [[Arthur Holmes Howell]] ([[1907]]) afirmó que s'alimentaba del ''[[Anthonomus grandis]]'', otru curculiónido nocivu pa l'agricultura, qu'estropia los cultivos d'[[algodón]]. Hervey Brackbill escribiólu lo siguiente a [[Arthur Cleveland Bent]]: “Una tarde atopé con una fema de tordu cabecicafé comiendo [[cipsela|granes]] de [[Taraxacum|diente de lleón]] direutamente de la estructura que les sostenía. Tuvo De haber atopáu dificultosu alimentase d'esi tarmu rectu, por que lo dempués de que guardara unos pocos taragaños sos, suxetar sobre'l suelu con una de les sos pates y terminó de comer d'esa manera.”&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;

== Reproducción ==
{{AP|Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)}}

[[Ficheru:Cowbirdsincourtship.jpg|thumb|right|[[Cortexu]] sobre un teyáu.]]

La traza más carauterística d'esta ave con al respeutive de la so [[reproducción]] ye'l fechu de que practica'l [[parasitismu de puesta]]. La fema deposita les sos [[güevu (bioloxía)|güevos]] nos [[nial]]s d'otres aves —típicamente, [[paseriformes]] pequeños—,&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; en particular naquéllos en forma de taza.&lt;ref name=&quot;petit&quot;/&gt; Los [[machu|machos]] algamen la [[maduror sexual]] al añu, pero escasamente [[cópula|apáriense]] hasta los dos años.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Les [[fema|femes]] reprodúcense yá al añu d'edá.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt; Al igual que n'otros [[paseriformes]], les [[vocalización de les aves|vocalizaciones]] cumplen un rol importante mientres la dómina de reproducción. Magar tamién canten nos meses d'iviernu, los machos faen mayor usu d'estes vocalizaciones, fundamentales p'atraer a les femes, como parte del [[cortexu]] y mientres la temporada reproductiva.&lt;ref name=&quot;springerlink&quot;&gt;{{cita web |url= http://resources.metapress.com/pdf-preview.axd?code=m4lyfdnxnwju7398&amp;size=largest |títulu= Cultures, genes, and neurons in the development of song and singing in brown-headed cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |fecha= 31 d'ochobre de 2002 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

La temporada reproductiva empecipia n'abril, remata en mayu, empieza a tornar en xunu y sigue de manera esporádica en xunetu.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Según Ortega ([[1998]]), xeneralmente estiéndese dende empiezos de mayu a fines de xunetu, un periodu que se superpone cola dómina de reproducción de numberoses aves norteamericanes de los pacionales (Stewart, [[1975]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; En [[Dakota del Norte]], acordies con Stewart ([[1975]]), enllargar hasta mediaos d'agostu, pero tien la so puxanza ente entamos de mayu y mediaos de xunetu.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; En [[Connecticut]], ye posible ver adultos [[cortexu|cortexando]] en marzu y entamos d'abril y les femes empiecen a depositar los sos güevos a mediaos de mayu.&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt; Según información de [[1958]], los tordos cabecicafé ponen los sos güevos en [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]] dende fines d'abril a fines de xunetu (siendo les feches estremes el [[24 d'abril]] y el [[28 de xunetu]]), particularmente dende empiezos de mayu hasta empiezos de xunetu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;stewart_robbins&quot;/&gt; Según un estudiu publicáu en [[1993]], en [[Misuri]] atopáronse güevos d'esta especie en niales ayenos dende mediaos d'abril hasta mediaos de xunetu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;

Numberosos estudios constataron una ciertu enclín a tornar una y otra vez a les mesmes zones de reproducción tantu per parte de los machos como de les femes. En [[Manitoba]] ([[Canadá]]), el 64% de 337 machos marcaos y el 46% de 173 femes marcaes exhibíen un comportamientu de fidelidá escontra los sitios nos que se reproducíen (Woolfenden y otros, [[2001]]). Shake y Mattsson ([[1975]]) atopar con que'l 40% de 119 machos y el 9% de 81 femes marcaos en [[Michigan]] centroseptentrional tornaron a un radiu de 4,8 km dende'l puntu nel que fueren identificaos l'añu anterior. Nun estudiu lleváu a cabu n'[[Illinois]], Raim ([[2000]]) afayó que'l 47% de 79 sitios de reproducción utilizaos por femes con marques de colores en xunu d'un añu volvía ser usáu poles mesmes aves al añu siguiente.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

== Factores de mortalidá ==
Nel nordeste d'[[Arkansas]], afayáronse [[egagrópila|egagrópiles]] de uxu campestre (''[[Asio flammeus]]'') que conteníen restos de tordos cabecicafé.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;smith_hanebrink&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=Ronald A. |apellíu2=Hanebrink |nome2=Earl L. |títulu=Analysis of regurgitated short-eared owl (''[[Asio flammeus]]'') pellets from the Roth Prairie, [[Condáu d'Arkansas|Arkansas County]], [[Arkansas]] |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1982 |publicación=Arkansas Academy of Science Proceedings |volume=36 |númberu= |páxina=106-108 |editorial=Arkansas Academy of Science }}&lt;/ref&gt; Los [[predador]]es de los pitucos inclúin la culiebra corredora constrictor (''[[Coluber constictor]]''), la víbora ratonera (''[[Elaphe obsoleta]]'') y el glayu azul (''[[Cyanocitta cristata]]''). Estes aves dacuando ataquen conxuntamente a los uxos cornudos (''[[Bubo virginianus]]''), un potencial predador tantu pa los adultos como pa los mozos. Los [[ectoparásitos]], los [[helmintos]] y les [[bacteria|bacteries]] [[infeición|infeicioses]] son otros factores de mortalidá.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;lowther_1993&quot;/&gt;

Acordies con [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), mientres fuelguen son preses del visón americanu (''[[Neovison vison]]''), les papalbes (''[[Mustela]] spp.'') y los [[uxos]], y mientres el día son atacaos por ferres (''[[Falco]] spp.'') y otros [[falconiformes]]. Harold S. Peters ([[1936]]) llista un [[Phthiraptera|pioyu]], dos mosques, una [[cachiparru]] y otros dos especies d'[[ácaru|ácaros]] como [[ectoparásitos]] del tordu cabecicafé oriental.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; 

Los [[sustancia químico|químicos]] utilizaos pa controlar los inseutos pueden matar a los tordos cabecicafé. En [[Nuevu Méxicu]], el [[toxafeno]] aplicáu a una superficie de 71.600 hectárees de pradería de campera curtia causó un amenorgamientu nel númberu d'estes aves (McEwen y otros, [[1972]]). El [[diazinón]] alboráu sobre'l verde y sobre una cancha de baseball en [[Connecticut]] mató a docenes de tordos cabecicafé (Anderson y Glowa, [[1985]]).&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

== Impautu económicu ==
[[Ficheru:Boll weevil.jpg|thumb|right|El tordu cabecicafé aliméntase de ''[[Anthonomus grandis]]'', un [[curculiónido]] qu'afecta los cultivos d'[[algodón]].]]

Acordies con [[Arthur Cleveland Bent]], los sos vezos alimenticios son decididamente más beneficiosos que perjudicales, provocando bien pocu dañu a los cultivos y esaniciando munchos inseutos nocivos. Aliméntense, por casu, de ''[[Anthonomus grandis]]'' y ''[[Hypera postica]]'', dos especies de [[curculiónidos]] qu'afecten el [[algodón]] y l'[[alfalfa]] respeutivamente. La principal causa de la so impopularidá xaz nel dañu que produz al traviés del so comportamientu parasítico, que de xuru interfier cola crianza d'una gran cantidá de pequeñes aves [[insectívoru|insectívores]].&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt; Beal ([[1900]]) escribió al respeutu: 

{{cita|Cuando un únicu pitucu de tordu cabecicafé reemplaza una niarada de cuatro aves, produzse, obviamente, una perda clara; pero, como yá se dixo, tien d'atribuyíse-y una gran importancia económica por cuenta de los sos vezos alimenticios, y hai que recordar que na mayoría de los casos les aves esaniciaes son muncho más pequeñes que l'intrusu y polo tanto l'efeutu de la so alimentación ye menor, y que de cutiu se depositen dos o tres güevos de tordu cabecicafé nun mesmu nial.&lt;ref name=&quot;birdsbybent&quot;/&gt;}}

De 215 especies [[neotropical]]es migratories, Rodenhouse y otros ([[1992]]) listan al tordu cabecicafé ente les menos de diez que causen un dañu significativu a los cultivos sobre amplies árees xeográfiques.&lt;ref name=&quot;rodenhouse_best_o'connor&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Rodenhouse |nome=Nicholas L. |apellíu2=Best |nome2=Louis B. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |apellíu4=Bollinger |nome4=Eric K. |títulu=Effects of temperate agriculture on neotropical migrant landbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_280_295.pdf |fechaaccesu=4 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=1992 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229 |páxina=280-295 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura d'Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal d'Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}&lt;/ref&gt;

== Impautu ecolóxicu ==
{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Repercusiones sobre la niarada del güéspede}}

[[Ficheru:Dendroica chrysoparia1.jpg|thumb|left|El [[parasitismu de puesta]] del tordu cabecicafé ye una amenaza pal chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').]]

El problema del parasitismu del tordu cabecicafé, especialmente nos hábitats riberanos, foi documentáu.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Por cuenta de que puede tener un impautu significativu sobre l'ésitu reproductivu d'otres aves, munches aprendieron a reconocer esti peligru y actúen agresivamente escontra'l tordu cabecicafé cuando ésti avérase a los sos [[territoriu (animal)|territorios]].&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; La [[fragmentación d'hábitat|fragmentación de los montes]] en [[América del norte]] espandió'l so [[hábitat]] y amenorgó —y en munchos llugares, esanició— los hábitats de vexetación trupa nos qu'esta especie nun enfusaba.&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; De resultes, un ciertu númberu d'aves del monte sufre una amenaza progresiva de [[parasitismu de puesta]].&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; A diferencia de les moradores de les [[Grandes Llanures]], estes nueves víctimes non [[coevolución|evolucionaron conxuntamente]] col tordu cabecicafé y, por esta razón, nun cunten coles defenses naturales necesaries pa faer frente al so parasitismu y vuélvense desaxeradamente vulnerables en presencia d'estos parásitos de puesta.&lt;ref name=&quot;hiltonpond&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;brittingham_temple&quot;/&gt; responsabilizóse-y pol amenorgamientu nes [[población (bioloxía)|poblaciones]] de dellos [[paseriformes]].&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; Per otru llau, Martin ([[1992]]) sostuvo que na mayoría de los llugares los efeutos de la [[depredación]] nos niales sobre la dinámica poblacional de los güéspedes del tordu cabecicafé superen llargamente les repercusiones del parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Factores determinantes del so impautu ecolóxicu ===
[[Ficheru:Dendroica discolor.jpg|thumb|180px|right|L'altu nivel d'abandonu en niales frayaos de verdín de les praderíes (''[[Dendroica discolor]]'') fai que pueda tolerar una tasa de parasitismu mayor.]]

Anque delles especies pueden volver añerar y, poro, el so ésitu reproductivu nun se ve tan afeutáu pol parasitismu de puesta, otres aves que les sos temporaes de reproducción son más embrivíes nun son capaces de faelo y cuerren mayor riesgu pola mor del tordu cabecicafé. Sicasí, parte d'esti impautu ambiental ye controversial y un estudiu sobre la magnitú de los daños del tordu cabecicafé nes poblaciones d'aves norteamericanes argumentó que los [[conservacionista|conservacionistes]] y el públicu polo xeneral tienden a magnificar les implicaciones d'esta peculiar estratexa reproductiva como causa importante del decrecimiento de les poblaciones d'aves.&lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt;

Polo xeneral, les poblaciones de güéspedes tienen de producir 2,0 – 2,5 moces al añu por pareya pa caltener una tasa de crecedera poblacional positiva, asumiendo que la sobrevivencia añal seya d'un 40 – 60% pa los adultos y 20 – 35% pa los mozos. Los niveles de parasitismu de puesta que pueden ser toleraos calteniendo una crecedera poblacional positivu varien ente les distintes aves hospedadoras. Les especies con altos niveles de depredación nos sos niales, una baxa proporción d'abandonu de los niales parasitados, periodos d'incubación enllargaos y temporaes reproductives curties en rellación al periodu d'incubación namái pueden soportar una frecuencia parasítica menor. Contrariamente, les especies con escasa depredación nos sos niales, un altu porcentaxe d'abandonu de los niales frayaos —por casu: el verdín de les praderíes (''[[Dendroica discolor]]''); Nolan, [[1978]]—, periodos d'incubación amenorgaos y dómines de cría más llargues podríen ser más resistentes a l'amenaza del parasitismu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Especies y subespecies amenzadas y non amenaciaes ===
[[Ficheru:Song Sparrow 0020.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé nun amenacia al gorrión melódicu (''[[Melospiza melodia]]'') anque los sos niales son bien parasitados.]]

El parasitismu de puesta del tordu cabecicafé representa efeutivamente una amenaza pa diversos [[paseriformes]] [[neotropical]]es [[Migración de les aves migratorios]] con [[área de distribución|árees de distribución]] acutaes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Robinson y otros ([[1989]]) inclúin ente les aves amenaciaes pol parasitismu al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]''; Walkinshaw, [[1983]]), una subespecie de víreo de Bell (''[[Vireo bellii]] pusillus''; Franzreb, [[1989]]), otra de mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]] extimus''; Unitt, [[1987]]; Brown, [[1988]]), al víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]''; Grzybowski y otros, [[1986]]) y al chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Hai de solliñar que pal mosquerito saucero, según pa la mayoría de les especies en peligru afeutaes pol parasitismu del tordu cabecicafé, esiste una interaición complexa ente los efeutos direutos resultantes de la [[destrucción d'hábitat|perda del so hábitat]] y los efeutos indireutos derivaos del parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;/&gt; 

Les pequeñes [[población (bioloxía)|poblaciones]] d'estes aves son frecuentemente parasitadas, lo que condució a la implementación de programes de captura de tordos cabecicafé n'árees específiques de reproducción onde otres especies tán amenaciaes.&lt;ref name=&quot;roof&quot;/&gt; Los güéspedes con árees de distribución más amplies son menos vulnerables por cuenta de que les poblaciones severamente parasitadas pueden ser reestablecidas con inmigrantes procedentes d'otres rexones onde'l parasitismu seya menor.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Nuna investigación llevada a cabu nel ''[[Sierra National Forest]]'' ([[California]]) ente [[1980]] y [[1981]] (Verner y Ritter, [[1983]]), la bayura relativa de vírevos gorjeadores (''[[Vireo gilvus]]'') taba negativamente rellacionada cola de tordos cabecicafé, lo cual sofita los resultaos d'estudios anteriores qu'habíen atopáu altes tases de parasitismu de puesta nos niales d'esta especie na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]. Sicasí, por cuenta de que los tordos cabecicafé son raros o s'atopen ausentes en munchos de los principales tipos de hábitats y n'árees alloñaes de fontes d'alimentu venceyaes a les actividaes humanes, Verner y Ritter punxeron en dulda la posibilidá de que dalguna otra especie na Sierra Nevada viérase amenazada pol parasitismu. Aun así, los autores destacaron la necesidá d'un monitoreo periódicu por cuenta de la creciente presencia humana nos montes.&lt;ref name=&quot;verner_ritter&quot;/&gt;

Gaines ([[1974]]), nun estudiu de l'[[avifauna]] riberana del [[Valle de Sacramento]] (California), suxurió que los tordos cabecicafé constituyeren un factor relevante nos significativos amenorgamientos poblacionales de delles especies de paseriformes nesi llugar mientres los cuarenta años anteriores. El víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') sumió aparentemente de California central y el parasitismu del tordu cabecicafé ye consideráu una de les principales causes d'esto (Games, [[1974]]; Goldwasser y otros, [[1980]]).&lt;ref name=&quot;verner_ritter&quot;/&gt;

==== Efeutu sobre'l chipe de Kirtland (''Dendroica kirtlandii'') ====
[[Ficheru:Kirtland's Warbler - male.jpg|thumb|165px|right|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[Michigan]] pa protexer al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'').]]

Mayfield ([[1960]]) identificó una tasa de parasitismu del 55% nos niales del chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'').&lt;ref name=&quot;friedmann_kiff_rothstein&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Friedmann |nome=Herbert |apellíu2=Kiff |nome2=Lloyd F. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |enllaceautor=Herbert Friedmann |títulu=A further contribution to knowledge of the host relations of the parasitic cowbirds |url=http://www.sil.si.edu/smithsoniancontributions/Zoology/pdf_hi/SCTZ-0235.pdf |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |idioma=inglés |añu=1977 |publicación=Smithsonian Contributions to Zoology |volume=235 |páxina=5-10 |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D.C.]] }}&lt;/ref&gt; En [[1971]], el mesmu autor agoró la [[estinción]] de la especie pa [[1980]] si'l tordu cabecicafé nun yera controláu.&lt;ref name=&quot;mayfield_1975&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Mayfield |nome=Harold F. |títulu=The numbers of Kirtland's warblers |idioma=inglés |fecha=1975 |publicación=Jack-Pine Warbler |volume=53 |númberu=2 |páxina=39-47 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mayfield_1993&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Mayfield |nome=Harold F. |títulu=Kirtland's warblers benefit from large forest tracts |url=http://elibrary.unm.edu/sora/Wilson/v105n02/p0351-p0353.pdf |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=xunu de 1993 |publicación=Wilson Bulletin |volume=105 |númberu=2 |páxina=351-353 }}&lt;/ref&gt; Gracies a un programa estensivu empecipiáu en [[1972]], la población d'esta ave caltúvose estable mientres unos venti años anque ensin recuperase, hasta que se rexistraron llixeros aumentos poblacionales en [[1991]] y [[1992]].&lt;ref name=&quot;mayfield_1993&quot;/&gt; Conforme a dos estudios de [[1993]], ye probable que dichu programa fuera la clave pa la estabilización de les poblaciones del chipe de Kirtland.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;mayfield_1993&quot;/&gt;

En [[1972]], el [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]], en cooperación col [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], el [[Departamentu de Recursos Naturales de Michigan]] y la ''[[Michigan Audubon Society]]'', empezó a controlar el númberu de tordos cabecicafé con trampes allugaes nes árees de nidificación del chipe de Kirtland en primavera y a empiezos del branu. Les trampes, que conteníen [[miyu]], agua y dellos tordos cabecicafé vivos, yeren revisaes a diariu y los tordos cabecicafé prindaos yeren esaniciaos. L'ésitu reproductivu del chipe ameyoró dramáticamente dende l'entamu del programa y la tasa de parasitismu amenorgar d'un 69% en [[1966]] - [[1971]] a menos del 5%. La cantidá de pitucos de chipe por nial que llograben independizase aumentó de menos d'unu a casi trés.&lt;ref name=&quot;dnre&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;dnre_kirtlandswarbler&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.michigan.gov/dnr/0,1607,7-153-10370_12145_12202-32591--,00.html#cowbirds |títulu= Michigan Department of Natural Resources and Environment - Kirtland's Warbler (''Dendroica kirtlandii'') |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

==== Efeutu sobre'l víreo de Bell (''Vireo bellii'') ====
[[Ficheru:Vireo bellii1.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[California]] pa protexer al víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'').]]

El víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') constrúi niales en forma de taza abierta, que son bien susceptibles al parasitismu del tordu cabecicafé (Goldwasser y otros, [[1980]]). La reaición del víreo puede ser tantu l'abandonu del nial como l'aceptación de los güevos estraños (Barlow, [[1962]]). Naturalmente, los niales non parasitados son más esitosos. Laymon ([[1987]]) calculó les curves de crecedera poblacional acordies con cuatro tases parasíticas distintos utilizando información d'ocho estudios ente [[1929]] y [[1980]]: 13%, la tasa más baxa conocida; 30%, el promediu de los trés tases más baxes; 48%, el promediu de los ocho estudios, y 69%, el promediu de los dos tases más altes. Con una tasa de parasitismu d'un 13%, una población de vírevos de Bell de 10 femes algamaría les 100 femes en 6 años. Una población con una tasa de parasitismu del 30% precisaría 37 años pa llegar a les 100 femes, ente que tases del 48% y 69% llevaríen a la [[estinción]] en 18 y 8 años respeutivamente. Asina, les tases cimeres al 48% conduciríen a la estinción nun amenorgáu ralu de tiempu, ente que les mayores al 30% repercutiríen nuna población inestable que podría escastase por causa d'acontecimientos eventuales.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

La subespecie ''pusillus'' de víreo de Bell, otrora abondosu nel [[Valle Central de California]] y otros sistemes fluviales de baxa altitú n'[[California|esi estáu norteamericanu]] y nel [[Méxicu|mexicanu]] de [[Baxa California]], sumió de la mayor parte del so área de distribución reproductiva debíu al llindáu ésitu de la so reproducción pola mor del parasitismu del tordu cabecicafé y a la perda del so hábitat.&lt;ref name=&quot;franzreb&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Franzreb |nome=Kathleen Y. |títulu=Ecology and conservation of the endangered least Bell's vireo |idioma=inglés |fecha=marzu de 1989 |editorial=[[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]] |allugamientu=[[Washington, DC]] | url=http://oai.dtic.mil/oai/oai?verb=getRecord&amp;metadataPrefix=html&amp;identifier=ADA322886}}&lt;/ref&gt; Amás d'en la so distribución, el ''Vireo bellii pusillus'' tamién sufrió un terrible amenorgamientu nel so númberu d'exemplares dende la [[década de 1920]] por cuenta de la alteración de la vexetación riberana y al parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;olson_gray&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Olson |nome=Thomas Y. |apellíu2=Gray |nome2=M. Violet |títulu=Characteristics of least Bell's vireo nest sites along the [[Ríu Santa Ynez|Santa Ynez River]] |url=http://www.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr110/psw_gtr110_f_olson.pdf |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1989 |publicación=USDA Forest Service Xen. Tech. Rep. PSW-110 |páxina=278-284 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Pacific Southwest Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Berkeley (California)]] }}&lt;/ref&gt; Los programes de control d'estos parásitos de puesta n'árees riberanes resultaron beneficiosos pa la so reproducción.&lt;ref name=&quot;franzreb&quot;/&gt;

==== Aves amenaciaes y non amenaciaes en Columbia Británica ====
[[Ficheru:WarblingVireo08.jpg|thumb|right|El parasitismu del tordu cabecicafé constitúi una amenaza pal víreo gorjeador (''[[Vireo gilvus]]'') na [[Columbia Británica]].]]

{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Parasitismu en niales de gorrión melódicu (Melospiza melodia)}}

Na [[Columbia Británica]], les especies que pueden tar amenaciaes pol parasitismu del tordu cabecicafé inclúin el mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'') y el víreo gorjeador (''[[Vireo gilvus]]''). El víreo, otrora común nel sur del valle d'[[Okanagan]], práuticamente sumió del valle; el so amenorgamientu paez habese por cuenta de una combinación de la [[fragmentación d'hábitat|fragmentación del so hábitat]] y el parasitismu, factores que tán amenaciando la sobrevivencia d'otros paseriformes na rexón (Smith y otros, [[1998]]).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;

Pa dellos otros paseriformes, sicasí, particularmente les víctimes más frecuentes del parasitismu del tordu cabecicafé, que son especies comunes y llargamente distribuyíes, esiste poca evidencia de dalgún efeutu nocivu nes sos poblaciones. Por exemplu, nuna población de gorriones melódicos (''[[Melospiza melodia]]'') en [[Mandate Island]] —una islla diminuta nel [[estrechu de Georgia]], al sudeste de la [[isla de Vancouver]]—, les femes que los sos niales fueron parasitados siquier una vegada mientres la temporada reproductiva llograron criar tantos pitucos hasta qu'éstos llograren la independencia como les femes que nun sufrieren parasitismu dalgunu nos sos niales (Smith, [[1981]]). La [[colonización]] de Mandate Island per parte d'una o dos femes de tordu cabecicafé tuvo un impautu pequeñu nel númberu de gorriones melódicos por cuenta de la incompleta superposición de les temporaes de puesta de güevos de dambes especies, les multiplicidá de les niaraes del gorrión, la so habilidá pa criar a los sos propios pitucos xunto a los del tordu cabecicafé y el so ésitu reproductivu basáu na densidá de la so población (Smith y Arcese, [[1994]]).&lt;ref name=&quot;ubcpress&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;smith_arcese&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=James N. M. |apellíu2=Arcese |nome2=Peter |títulu=Brown-headed cowbirds and an island population of song sparrows: a 16-year study |url=http://www.jstor.org/pss/1369102 |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=Payares de 1994 |publicación=[[The Condor]] |volume=96 |páxina=916-934 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]]}}&lt;/ref&gt;

== Métodos de control poblacional ==
[[Ficheru:Black-capped vireo2.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[Texas]] pa protexer al víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'').]]

A pesar de tar llegalmente protexíu pol ''[[Migratory Bird Treaty Act of 1918|Migratory Bird Treaty Act]]'',&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;usdoi&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |títulu=Title 50, Code of federal regulations, Part 10: Xeneral provisions. FWS/-Y Reg. 10 |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=[[Washington, DC]] }}&lt;/ref&gt; los métodos de control direutu inclúin l'[[envelenamientu]], los disparos con armes de fueu y la captura con [[trampa|trampes]].&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt; Sicasí, les implicancias [[bioética|étiques]] de la erradicación de grandes númberos de tordos cabecicafé, una [[especie nativa]], tienen de ser consideraes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Ente los métodos de control indireutu atópense la preservación d'amplies superficies de monte,&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Robinson |nome=Scott K. |apellíu2=Thompson III |nome2=Frank R. |apellíu3=Donovan |nome3=Therese M. |apellíu4=Whitehead |nome4=Donald R.|apellíu5=Faaborg |nome5=John|títulu=Rexonal forest fragmentation and the nesting success of migratory birds|url=http://www.ncrs.fs.fed.us/pubs/jrnl/1995/nc_1995_Robinson_001.pdf |fechaaccesu=3 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=31 de marzu de 1995 |publicación=[[Science]] |volume=267 |páxina=1987-1990 |editorial=[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia]] }}&lt;/ref&gt; la [[reforestación]]&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; y l'eliminación de les sos zones d'alimentación.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt;

Conocer n'ónde s'atopen les árees d'alimentación local ye esencial pa diseñar y predicir la efeutividá de los esfuercios por controlar el so númberu (Rothstein y otros, [[1987]]). La [[telemetría]] aprove la meyor información sobre l'usu d'árees d'alimentación y de reproducción (Rothstein y otros, [[1980]] y [[1984]]; F. Thompson, información ensin publicar), pero ye cara —alredor de 140 dólares por tresmisor— y trabayosa. F. Thompson envaloró que rastrexar a 35 o 40 femes con trasmisores con un equipu de trés persones mientres un periodu de dos meses costaría ente 25.000 y 35.000 dólares añales por sitiu estudiáu. Si la telemetría resulta demasiáu costosa, los tordos cabecicafé pueden ser censaos visitando potenciales sitios d'alimentación, especialmente al mediudía y a la tarde. Si les sos árees d'alimentación son amenorgaes, ye más probable que la captura con trampes seya efeutiva (Rothstein y otros, [[1987]]). Esisten ciertos nicios de que les femes podríen folgar en xunto inclusive mientres la temporada reproductiva en dellos llugares (F. Thompson, información ensin publicar), lo que se traduciría en mayores oportunidaes pal control local.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Una vegada que s'identificó la presencia de tordos cabecicafé nun área, tienen de llevase a cabo estudio pa determinar la tasa parasítica nes especies más vulnerables. El porcentaxe de parasitismu puede ser envaloráu a partir d'una amuesa de niales (Pease y Grzybowski) o la frecuencia relativa cola que los güéspedes son vistos alimentando a los sos propios pitucos en comparanza a los pitucos de tordu cabecicafé. Si'l nivel de parasitismu ye alto —mayor al 25% de los niales—, ye probable que la especie nun refugue los güevos intrusos (Rothstein, [[1975]]) y podría tar amenazada poles perturbaciones d'esta ave.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Control poblacional direutu ===
[[Ficheru:Colourful starling.jpeg|thumb|right|En [[Arkansas]], l'empléu d'un químicu pa esaniciar aves dañibles pa los cultivos mató miles de tordos cabecicafé y estornidos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'').]]

Según Laymon ([[1987]]), los disparos posiblemente sían más efeutivos que les trampes en hábitats riberanos angostos. Mientres la temporada reproductiva, tantu los machos como les femes pueden ser atraíos al área d'algame d'una arma utilizando grabaciones d'una fema (Rothstein, comunicación personal). El dispara-yos a les femes de manera selectiva dexando a los machos desbalancearía la so población. L'atraición de los tordos cabecicafé per mediu de llamaos grabaos saca provechu d'un comportamientu natural venceyáu a la so reproducción, razón pola cual ye improbable qu'esistan exemplares inmunes a esti métodu, un problema que sí puede surdir coles trampes.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

La otra téunica de control direutu frecuentemente utilizada consiste na so captura con trampes pel hibiernu en [[feedlot]]s y [[tambo (llechería)|tambos]], o bien mientres la temporada reproductiva nes proximidaes de los niales de les especies amenaciaes. Les xaules de grandes dimensiones con tordos cabecicafé vivos nel so interior faciendo les vegaes de señuelos demostraron ser efeutives p'atrapar estes aves (Crase y otros, [[1972]]). Los tordos cabecicafé son particularmente vulnerables a esti sistema por cuenta del so enclín a concentrase en bandaes numberoses mientres l'iviernu. Laymon ([[1987]]) suxure que la captura con trampes fora de la dómina de reproducción tien de considerase más seriamente nes árees con poblaciones comprobadamente sedentaries por cuenta de qu'en munchos casos desconoz si los tordos cabecicafé que pasen l'iviernu en ciertu llugar son los mesmos que se reproducen ellí; encamienta amás el marcáu de les aves pa estudiar los sos movimientos.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

En [[Arkansas]], la [[4-aminopiridina]] foi utilizada pa matar a les aves qu'estropiaben los cultivos, entemeciendo una parte d'esi químicu en nueve partes d'alimentu, lo que resultó na muerte de 5.400 tordos cabecicafé y estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]''; Dolbeer, [[1988]]). Sicasí, la efeutividá de la 4-aminopiridina foi al curtiu plazu, por cuenta de que'l númberu d'aves recuperóse dientro de los 8 díes.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

==== Trampes ====
[[Ficheru:Image-Chicken wire.jpg|thumb|left|Los llaos de les trampes suelen construyise con [[tela de gallineru]].]]

L'empléu de trampes foi puestu en práutica exitosamente pa protexer delles especies [[neotropical]]es migratories con poblaciones pequeñes y árees de distribución locales.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; Los tordos cabecicafé fueron viviegamente prindaos por axencies de recursos naturales nun esfuerciu por amenorgar el so impautu sobre les poblaciones de víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'') en [[Texas]] y chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'') en [[Michigan]].&lt;ref name=&quot;connecticut&quot;/&gt; Sicasí, ye pocu probable que la captura con trampes seya efeutiva sobre árees amplies tales como [[Monte nacional de los Estaos Xuníos|montes nacionales]].&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Les dimensiones de les xaules suelen variar ente los 2 x 2,5 x 1,5 m y los 5 x 5 x 2 m. Les d'esti postreru tamañu son utilizaes más de cutiu pa desfacer de grandes cantidaes de ictéridos n'árees con una importante concentración mientres los meses d'iviernu. Pueden tar constituyíes por distintos paneles que se ensamblen y desarmen fácilmente si esiste la necesidá de treslladar les trampes. Los tordos cabecicafé son atraíos por señuelos —otros exemplares de la so especie vivos nel interior de les xaules— y comida ya ingresen al traviés d'una entrada en forma d'embudu o rendija. Les entraes en forma de rendija fueron, hasta ciertu puntu, más esitoses que los embudos no que se refier a evitar l'escape de les aves prindaes (D. Steed, comunicación personal). Les xaules más grandes resulten más eficientes que les de menor tamañu (Hesteberg y otros, [[1985]]). Ye necesariu tener en cuenta l'anchu de l'abertures de la [[tela de gallineru]] utilizada na fabricación de les trampes: una pequeña variación nel so tamañu podría dexa-y a les femes, particularmente les de la subespecie más pequeña (''M. a. obscurus''), escapar.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Cebu y señuelos =====
[[Ficheru:Kamut grain.jpg|thumb|right|Los granos de [[trigu]] son frecuentemente utilizaos como [[cebu]] nes trampes.]]

L'alimentu tien de ser allugáu direutamente debaxo de la entrada de la xaula pero non en montones grandes que puedan resultar estraños al tordu cabecicafé. Les trampes tienen de cuntar con oxetos sobre los que puedan posase y agua, preferentemente en puntos dende los cualos l'abertura d'entrada a la xaula nun seya direutamente visible. El suelu tien de tar llibre de verde y yerbes en tou momentu. Delles trampes col suelu raído en pacionales y terrenes agrícoles de cutiu atraen y prinden tordos cabecicafé n'ausencia de señuelos o inclusive nun habiendo un [[cebu]] adientro. Una variedá de granos y otres granes —incluyendo [[trigu]], [[miyu]], [[maíz]] molíu y [[xirasol]]— pueden funcionar como cebu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; 

Los señuelos tienen de ser una combinación de machos y femes. La inclusión de siquier dos femes señuelo ente los machos aumenta sustancialmente la captura d'otres femes. Les proporciones desbalanceadas en favor de les femes ente les aves señuelo fueron les más eficientes p'atrapar exemplares d'esi sexu. La captura de femes optimizada per mediu de les femes señuelo compensa en demasía los escapes ocasionales de femes atrapaes que puedan parasitar niales d'especies sensibles. Al cortar les nales de les femes señuelo, pueden embrivise los escapes. Sicasí, les aves coles nales cortaes nun tienen de paecer feríes, cuidao que esto podría afectar la captura d'otros exemplares.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Otra considerancia a tener en cuenta ye'l ralu de tiempu que les aves señuelo permanecen na xaula. Les que son calteníes mientres más de dos selmanes pueden alteriar la so [[comportamientu animal|comportamientu]] de tal manera qu'afectaríen negativamente la captura d'otros tordos cabecicafé. Esto asocede cuando los exemplares na trampa amuésense ansiosos por xunise a otros que s'averen. Por esta razón, los señuelos tienen de ser marcaos, removíos dacuando y reemplazaos con aves apocayá atrapaes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Allugamientu y efeutividá =====
[[Ficheru:Canyon dam.jpg|thumb|left|Paisaxe nes [[montes Wichita]] ([[Oklahoma]]), llugar onde s'utilizaron trampes p'abelugar la reproducción del víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'').]]

El campu d'aición de les trampes individuales nes árees de reproducción nun supera con frecuencia los 0,8 km a la redonda (Grzybowski, información ensin publicar). En [[Fort Hood]] ([[Texas]]), mientres [[1991]], asitiáronse 52 trampes pa protexer una población de víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'') distribuyida en 152 territorios espardíos (Hayden y Tazik, información ensin publicar). Nes [[montes Wichita]] ([[Oklahoma]]), nueve trampes fueron usaes pa protexer aprosimao 75 territorios del víreo (Grzybowski, información ensin publicar). Sacantes que la población amenazada seya pequeña —y, poro, yá en serios problemes—, l'usu de trampes tendría de ser estendíu y en consecuencia costosu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

L'allugamientu de les xaules puede xugar un rol d'importancia na captura de tordos cabecicafé. Les trampes tienen de ser asitiaes n'espacios parcialmente abiertos, cerca de potenciales puntos d'observación altos, pero non direutamente debaxo d'ellos. Collins y otros ([[1989]]) indicaron que les trampes allugaes en hábitats riberanos mestos yeren menos efeutives que les dexaes n'árees abiertes axacentes a dichos hábitats. Como regla xeneral, les xaules tienen d'asitiase de manera tal qu'un tordu cabecicafé folgando no fondero de la mesma nun pueda acolumbrar una caña o otru oxetu nel que posase al traviés de l'abertura d'entrada de la trampa.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Los movimientos diarios del tordu cabecicafé podríen constituyir una de les considerancies más relevantes. Una bona estratexa d'allugamientu de les trampes consiste n'allugales ente los sitios d'alimentación y les árees que riquen proteición del parasitismu. Munchos tordos cabecicafé en terrenes apoderaos per llombes opten por travesar les per mediu de llechos secos de regueros, baxos y [[pasu de montaña|paso de monte]] al treslladase de les árees matutines de reproducción a les vespertines d'alimentación. Les xaules allugaes na entrada d'estes árees o nos pasos pueden ser más efeutives en dellos llugares. Nes [[montes Wichita]], por casu, les trampes dexaes metanes les árees de cría del víreo gorra negra amenorgaron el parasitismu d'un 70% a un 30%, doblando o triplicando'l so ésitu reproductivu. Sicasí, cuando les trampes yeren puestes nel perímetru de les árees de nidificación del víreo, el parasitismu amenorgar a menos del 20% y la fecundidá aumentaba ente seis y ocho veces (Grzybowski, [[1990]] ''a'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Otra estratexa consiste n'asitiar les xaules nes proximidaes de les árees d'alimentación, especialmente onde se concentren los reses. La tasa de captura de femes al día por trampa al empiezu del so implementación yera arrolladoramente cimeru cerca del ganáu o de bisontes americanos (''[[Bison bison]]'') que llueñe d'esos animales (Grzybowski, [[1990]] ''a''). Sicasí, si'l ganáu alcuéntrase esvalixáu, la efeutividá d'esti métodu vese comprometida (Rothstein y otros, [[1987]]; Tazik y Cornelius, información ensin publicar).&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Una variable pa esti últimu enfoque inclúi la [[rotación del ganáu]]. Na ''[[Kerr Wildlife Management Area]]'' ([[Texas]]), los reses yeren allugaes en pasturas darréu axacentes a les árees de cría del víreo gorra negra a empiezos de la temporada de nidificación. La tasa de captura de femes de tordu cabecicafé aumentó dramáticamente nes trampes más cercanes al ganáu, el nivel de parasitismu foi'l más baxu rexistráu y l'ésitu reproductivu, el más altu documentáu (Grzybowski, [[1990]] ''b'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

De cutiu, la tasa de captura ye alzada de primeres d'estos programes de control poblacional y baxa sustancialmente tres un periodu de captura inicial d'ente dos y cuatro selmanes. La mayor parte de los tordos cabecicafé son removíos nesi ralu inicial, anque les xaules dispuestes nes proximidaes de los sitios d'alimentación siguen atrapando tordos cabecicafé mientres la mayor parte de la temporada.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

==== Disparos ====
Los disparos fueron implementaos xunto a les trampes en [[Fort Hood]] (Hayden y Tazik, información ensin publicar), pero los efeutos específicos de los mesmos nun taben aisllaos de los de la captura con xaules. Alredor de 247 femes fueron aniquilaes d'esta manera, dalgunes de les cualos probablemente seríen atrapaes de nun recibir un disparu. Sicasí, esta téunica puede ser utilizada pa desfacer d'un númberu significativu de tordos cabecicafé y pobablemente resulte útil y más efeutiva en delles árees con grupos pequeños o espardíos d'exemplares d'especies amenaciaes. Sicasí, los tordos cabecicafé son sensibles a l'actividá cerca de les trampes, incluyendo una enllargada presencia humana. Por esa razón, l'empléu d'armes como métodu de control poblacional nun tendría de ser efeutuáu nos sitios nos que s'allugaron trampes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

==== Control poblacional en sitios de descansu comunal ivernizu ====
Por cuenta de que los tordos cabecicafé fuelguen en grandes grupos fora de la temporada de reproducción, son potencialmente vulnerables a los esfuercios a gran escala por controlar el so númberu (Johnson y otros, [[1980]]). Aparentemente, los programes previos de erradicación surtieron poco efeutu sobre la población nacional de tordos cabecicafé, posiblemente por causa de que les aves que se concentren nos mesmos puntos de descansu comunal proceden en realidá de munches rexones distintes. Arriendes d'ello, la efeutividá del control poblacional nesos sitios de descansu ye difusa, nun protexendo nenguna población amenazada en particular. Sicasí, el control poblacional nos puntos de descansu comunal pel hibiernu puede ser la manera más práutica d'amenorgar el so númberu n'[[fragmentación d'hábitat|hábitats estazaos]] nos que la captura con trampes a nivel llocal seya demasiáu costosa.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

=== Control poblacional indireutu ===
[[Ficheru:Agelaius phoeniceus1.jpg|thumb|right|L'amestadura de güevos artificiales o infértiles en niales de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), una especie ensin amenaciar, disuadió el parasitismu.]]

Ente les soluciones alternatives, destáquense distintes téuniques destinaes a una xestión del hábitat qu'enzanque l'accesu a los niales de los güéspedes,&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; acute la disponibilidad d'alimentu,&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; mengüe la cantidá de hábitats fayadizos&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; y consecuentemente amenorgue les poblaciones de tordos cabecicafé y les repercusiones de la so peculiar estratexa reproductiva sobre les especies vulnerables.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; L'amestadura de güevos artificiales o infértiles tamién demostró ser efeutiva pa disuadir el parasitismu.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

==== Xestión del hábitat ====
Robinson y otros ([[1995]]) suxuren, como estratexa rexonal a fin protexer les poblaciones de paseriformes migratorios nel [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]], caltener y restaurar los vastos segmentos de montes que constituyan más probablemente fontes d'individuos qu'ayuden a estabilizar los sos númberos n'árees seriamente afeutaes pol parasitismu; coles mesmes, aconseyen embrivir los sos hábitats d'alimentación dientro de grandes estensiones ininterrumpíes.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Scott K. Robinson, Frank R. Thompson III, Therese M. Donovan y otros títulu Rexonal forest fragmentation and the nesting success of migratory birds |idioma=inglés |añu=1995 }}&lt;/ref&gt; Laymon ([[1987]]) encamentó evitar el llendo cerca de les árees riberanes, la eliminación de los [[feedlot]]s, [[establu|establos]] y [[tambo (llechería)|tambos]] de les zones crítiques y la [[reforestación]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; 

Les poblaciones de tordos cabecicafé y les de munchu depredadores de niales son mayores n'árees estazaes onde se combinen hábitats d'alimentación (agrícoles y suburbanos) y de reproducción (montes y pacionales).&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt; N'árees estazaes pelos terrenes agrícoles, los niveles de depredación nos niales y parasitismu de puesta son más tan elevaos que l'ésitu reproductivu de munches poblaciones locales de paseriformes del monte resulta insuficiente pa compensar la mortalidá n'individuos adultos.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt; A midida que los hábitats vense crecientemente estazaos, esta disfunción reproductiva puede causar decrecimientos rexonales nes poblaciones d'especies migratories.&lt;ref name=&quot;robinson_thompson_donovan&quot;/&gt; Robinson y otros ([[1993]]) suxurieron qu'una xestión del hábitat qu'amenorgue tantu les poblaciones de tordos cabecicafé como les de los depredadores de niales podría constituyir la meyor solución al llargu plazu pa caltener les poblaciones de les especies migratories [[neotropical]]es; la xestión del hábitat resulta efeutiva a una escala enforma mayor que la captura con trampes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Reforestación de corredores riberanos =====
En teoría, les aves qu'añeren nos angostos corredores riberanos son más susceptibles al parasitismu de puesta qu'aquélles que nidifican en hábitats más amplios.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; Esto debe a que la vexetación de los mesmos sueli ser llinial, dexando poca superficie inaccesible pa los tordos cabecicafé, contrariu a lo qu'asocede con espesures en forma de círculu o cuadráu.&lt;ref name=&quot;fs.fed.us&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;faaborg_brittingham_donovan_blake&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Faaborg |nome=John |apellíu2=Brittingham |nome2=Margaret |apellíu3=Donovan |nome3=Therese |apellíu4=Blake |nome4=John |títulu=Habitat fragmentation in the temperate zone: a perspective for managers |añu=1993|url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_331_338.pdf |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Por esta razón, ye posible que la tasa de parasitismu pueda amenorgase al aumentar l'anchor de dichos corredores al traviés de la [[reforestación]].&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

Laymon ([[1987]]) suxure que la [[reforestación]] ye'l métodu más promisorio al llargu plazu pa controlar el parasitismu de puesta del tordu cabecicafé. Constitúi una solución permanente al problema y nun riquir mano d'obra o financiamiento continuos. Coles mesmes, los programes de tales carauterístiques beneficien a toles especies d'aves nes comunidaes riberanes, non yá a la que pretenda protexese de manera particular del parasitismu de puesta.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

===== Preservación de hábitats y considerancies acomuñaes =====
{{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Edge effect (&quot;efeutu de cantu&quot;)}}

Por cuenta de que los tordos cabecicafé atópense frecuentemente en terrenes agrícoles, asentamientos humanos y marxes de hábitats, la meyor estratexa de xestión ye caltener amplies árees ininterrumpíes d'un mesmu hábitat. Desafortunadamente, les variaciones nel ''[[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Edge effect (&quot;efeutu de cantu&quot;)|edge effect]]'' (“[[efeutu de cantu]]”) ente distintos llugares y l'enclín del tordu cabecicafé a treslladase llargues distancies na so busca de niales enzanquen la xera de determinar la superficie mínima d'hábitat continuu necesaria pa llindar l'impautu del so parasitismu. Como regla xeneral, sicasí, los segmentos grandes son preferibles a los amenorgaos, les franxes riberanes anches son meyores que les estreches y les formes compactes son menos aparentes pal parasitismu que les complexes con muncho marxe en comparanza al área cubierta.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Tamién tienen de tenese en cuenta les carauterístiques de la contorna del área xestionada. Los qu'ufierten escases oportunidaes d'alimentación bien podríen nun tener problemes col parasitismu inclusive a lo llargo de marxes o pequeños claros. Sicasí, si contienen abondosos hábitats alimenticios, les poblaciones de tordos cabecicafé pueden encher los hábitats reproductivos ensin importar la so proximidá a los marxes.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

====== Preservación de los montes ======
[[Ficheru:Empidonax traillii.jpg|thumb|left|La xestión del hábitat contribuyó a menguar l'amenaza del [[parasitismu de puesta]] en niales de mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'').]]

Les estimaciones de la superficie mínima de monte continuu que se riquir pa caltener les poblaciones de les especies migratories [[neotropical]]es varien según la rexón. Robbins y otros ([[1989]]) encamentaron la preservación de siquier 3 mil hectárees allegantes con cuenta de protexer les poblaciones locales de paseriformes del monte nos [[Atlánticu Mediu d'Estaos Xuníos|estaos del Atlánticu mediu]]. La información sobre árees moderadamente estazaes nel [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] suxure qu'una superficie cubierta d'ente 20 mil y 50 mil hectárees podría ser necesaria una y bones la bayura de tordos cabecicafé nesa rexón ye bien alta y les tases de parasitismu siguen siendo alzaes inclusive a dos quilómetros de los sitios d'alimentación. El ''Biological Advisory Team'' ([[1990]]) del Plan de Caltenimientu d'Hábitat de [[Balcones Canyonlands]] ([[Texas]]) determinó la necesidá d'establecer tramos d'ente 2 mil y 5 mil hectárees pa embrivir los efeutos del parasitismu y la depredación nos niales del chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Robinson y otros ([[1993]]) encamentaron que la compra de tierres enfocar nel afitamientu de la propiedá de los segmentos d'hábitat más grandes dientro d'una rexón y na [[restauración ecolóxica|restauración de montes]] pa esaniciar les árees alimenticies de los tordos cabecicafé. Tamién sofiten la compra de tierres y la restauración de los corredores riberanos p'asegurar la esistencia de hábitats lo suficientemente anchos pa caltener les poblaciones del víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') y el mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]''). L'afitamientu de la propiedá de grandes segmentos ye particularmente gustante a ser efeutiva en hábitats moderadamente estazaos, onde les superficies cubiertes de mayor tamañu representaríen fontes potenciales d'inmigrantes que recolonizarían los fragmentos más pequeños.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Tienen De evitase los proyeutos de [[planificación urbana|planificación suburbana]] y agrícola qu'impliquen l'aislamientu de pequeñes porciones de monte y favorezan una medría nel númberu de tordos cabecicafé. El planiamientu tien de realizase de manera tal que caltenga los espacios montiegos con formes compactes en llugar d'aquéllos llargos y angostos.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

Dientro de los segmentos más amplios d'un hábitat, tien d'evitase cualquier práutica qu'aumente les oportunidaes alimentarias del tordu cabecicafé como cortar el verde a les bandes de los caminos y en cámpings, asitiar comederos p'aves, construyir corrolades y utilizar el terrén como pasturas pa los animales. Si esto nun ye vidable o práuticu, los potenciales sitios d'alimentación tendríen de tar tan concentraos como fuera posible y sería aconseyable la implementación de programes de captura con trampes. Inclusive si les tases de parasitismu del tordu cabecicafé son baxes nestos segmentos grandes, l'amenorgamientu del ésitu reproductivu cerca de les árees d'alimentación podría amenorgar sustancialmente la disponibilidad d'exemplares de les especies migratories [[neotropical]]es que recolonicen otros más pequeños.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

En llugares severamente estazaos onde la compra de tierres y la [[restauración ecolóxica|restauración del hábitat]] nun son vidables y/o práutiques, la captura en puntos estratéxicos podría ser la única manera de caltener les poblaciones restantes d'especies sensibles. Dicha captura, sicasí, probablemente resulte costosa por cuenta de la disponibilidad de tantos sitios d'alimentación. Nestos hábitats, cuando ye implementada nes árees de reproducción, la captura con trampes podría ser más efeutiva que nes d'alimentación.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

====== Implicaciones de baltar d'árboles ======
[[Ficheru:Big Spring Missouri 1-02Aug08.jpg|thumb|right|Paisaxe de la [[pandu de Ozark]], en [[Misuri]]. La escasez d'alimentu en montes vastos como los d'esi pandu llinda la tasa de parasitismu del tordu cabecicafé.]]

N'árees montiegues aprovechaes na [[industria maderero]], los métodos de [[balta d'árboles|balta]] tienen de variar dependiendo de les caractrísticas del hábitat. N'estenses superficies arbolaes, como la [[pandu de Ozark]] en [[Misuri]], Thompson y otros ([[1992]]) afayaron que los tordos cabecicafé preferíen marxes valtaos, pero en términos xenerales nun yeren más abondosos en presencia o ausencia d'ellos. Nestos llugares, la téunica de balta utilizada probablemente tenga un impautu menor nos niveles de parasitismu de puesta por cuenta de que, de toes formes, les sos poblaciones tán llindaes pola disponibilidad de los hábitats d'alimentación. De manera similar, en montes severamente estazaos con abondosos hábitats d'alimentación, los tordos cabecicafé podríen encher l'hábitat reproductivu ensin importar el métodu de balta implementáu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt; 

Sicasí, probablemente ésti nun sía'l casu en montes moderadamente estazaos, onde l'apertura d'escamplaes na [[canopea]] ufierta al tordu cabecicafé nueves oportunidaes d'averase a los niales hospedadores. Baltar de superficies d'ente 0,1 y 1 hectárees tien el potencial d'amontar la frecuencia parasítica por cuenta de qu'aumenta el marxe del hábitat. La información arrexuntada nun monte estazáu nel sur d'[[Illinois]] (Robinson, información ensin publicar) amosaba tases más altes de parasitismu en delles especies, anque non en toes, en porciones nes que s'habíen alloriáu baltando pequeños grupos d'árboles mientres los últimos cinco años.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

La franxa d'árboles que n'ocasiones se balta a lo llargo de los caminos tien de ser tan angosta como seya posible y tien de cubrir con nueva vexetación pa evitar el surdimientu d'un hábitat aparente pa l'alimentación del tordu cabecicafé.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

====== Preservación de les praderíes de campera alta ======
Acordies con Robinson y otros ([[1993]]), tienen de caltenese y restaurase amplies superficies allegantes de praderíes de campera alta. La compra de tierres tendría qu'enfocase n'embrivir la [[fragmentación d'hábitat|fragmentación]] y los hábitats alimenticios del tordu cabecicafé. Al igual que colos montes, ye importante evitar los proyeutos de [[planificación urbana|planificación suburbana]] y agrícola qu'impliquen l'aislamientu de pequeñes porciones de pradería. De nun ser esto posible, el planiamientu tien de procurar la preservación de formes compactes. Sacantes que constituyan un puntu críticu d'hábitat reproductivu pa les especies vulnerables, ye aconseyable que los árboles secos de pies y los corredores dientro de les praderíes o axacentes a elles sían esaniciaos.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

===== Manexu de les actividaes agrícola-ganaderes =====
Un usu menor o nulu de les [[pradería alpina|praderíes alpines]] pa l'alimentación del ganáu ameyora l'ésitu reproductivu de les especies riberanes sensibles, tales como'l mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'').&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sanders_flett&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Sanders |nome=Susan D. |apellíu2=Flett |nome2=Mary Anne |títulu=Montane riparian habitat and willow flycatchers: threats to a sensitive environment and species |url=http://www.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr110/psw_gtr110_f_sanders.pdf |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1989 |publicación=Gen. Tech. Rep. PSW-110 |volume= |númberu= |páxina=262-266 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Pacific Southwest Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Berkeley (California)]]}}&lt;/ref&gt; L'ausencia del ganáu dexaría una mayor crecedera nel verde, que algamaría un altor cimeru a la fayadiza pa los vezos alimenticios del tordu cabecicafé.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; De la mesma, esto daría llugar a hábitats riberanos más trupos nos que los niales seríen más difíciles d'atopar.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt; La reubicación de los [[feedlot]]s, [[establu|establos]] y [[tambo (llechería)|tambos]] llueñe de los montes riberanos amenorgaría los hábitats d'alimentación del parásitu cercanos a les árees de nidificación de les especies amenaciaes.&lt;ref name=&quot;laymon&quot;/&gt;

Robinson y otros ([[1993]]) suxuren que los [[feedlot]]s sían diseñaos de manera tal que'l volume de granu residual mengüe. La [[rotación del ganáu]] amenorga la superficie cubierta por verde curtiu, lo cual de la mesma podría tener un efeutu importante nel tamañu de les poblaciones locales de tordos cabecicafé. Por cuenta de que una mayor disponibilidad de granu residual pel hibiernu podría tar aumentando la tasa de sobrevivencia del parásitu (Brittingham y Temple, [[1983]]), métodos de [[collecha]] más eficientes podríen amenorgar la cantidá d'exemplares. Sicasí, una disponibilidad menor d'esta fonte d'alimentu, tamién podría repercutir sobre les poblaciones de [[gansu|gansos]] y otres [[Carne de caza preses de caza]], lo cual podría aniciar un conflictu.&lt;ref name=&quot;robinson_grzybowski_rothstein&quot;/&gt;

==== Amestadura de güevos artificiales o infértiles ====
Otra téunica destinada a amenorgar el parasitismu del tordu cabecicafé implica asitiar güevos artificiales o infértiles dientro de los niales (Ortega y otros, [[1994]]). L'amestadura d'estos güevos en niales de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'') disuadió el parasitismu nesos niales. Per otru llau, la remoción de güevos depositaos de manera natural pue ser inefectiva por cuenta de qu'otres femes creeríen que los niales nun fueron parasitados y pondríen los sos güevos nellos.&lt;ref name=&quot;npwrc&quot;/&gt;

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Ver tamién ==
* [[Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)]]
* [[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikispecies}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Molothrus|ater]]
[[Categoría:Aves d'América del Norte]]
[[Categoría:Aves migratories]]
[[Categoría:Especies invasores animales]]
[[Categoría:Aves del Neárticu]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>esf6lui7vi20magnudodb9b6i7p1ftd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xanthocephalus xanthocephalus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51593</id>
    <revision>
      <id>3703375</id>
      <parentid>3620853</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4017" xml:space="preserve">{{Tradubot|Xanthocephalus xanthocephalus}}
{{noaves}}
{{Ficha de taxón
| name = Tordu cabeciamarillo
| status = LC
| image = Yellow headed blackbird - natures pics.jpg
| image_caption = Machu |
regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Icteridae]]
| genus = '''''Xanthocephalus'''''
| genus_authority = [[Charles Lucien Bonaparte|Bonaparte]], [[Añu 1850|1850]]
| species = '''''X. xanthocephalus'''''
| binomial = ''Xanthocephalus xanthocephalus''
| binomial_authority = ([[Charles Lucien Bonaparte|Bonaparte]], [[Añu 1826|1826]])
| range_map = Xanthocephalus map.svg
| range_map_width = 250px
| range_map_caption = '''Azul:''' anidación &lt;br /&gt;'''Verde:''' tol añu &lt;br /&gt;'''Naranxa:''' zona de invernación
}}

El '''tordu cabeciamarillo''', '''''Xanthocephalus xanthocephalus''''', ye un [[Icteridae|ictérido]] de tamañu medianu, y únicu miembru del xéneru '''''Xanthocephalus'''''. Distribuyir en [[Norteamérica]]; añera en [[Canadá]] y los [[Estaos Xuníos]] y invierna principalmente en [[Méxicu]].

== Descripción ==
Los adultos tienen un picu marcáu. El machu adultu ye principalmente negru con cabeza y pechu mariellu; tien un llurdiu blancu na nala dacuando solamente visible mientres el vuelu. La fema adulta ye principalmente marrón col gargüelu y el pechu mariellos opacos.
 
== Hábitat ==
[[Ficheru:Yellow-headed Blackbird - female.jpg|thumb|left|Una fema.]]
El so hábitat de crianza son los banzaos d'[[Typha|espadaña acuática]] en Norteamérica, principalmente al oeste de los [[Grandes Llagos (América del Norte)|Grandes Llagos]]. El so nial construyir cola vexetación del banzáu y sobre ésta. Faen los sos niales en colonies, compartiendo de cutiu el so hábitat col [[Agelaius phoeniceus|tordu sarxentu]]. Mientres la estación de la crianza y de anidamiento, los machos son bien territoriales y pasen enforma del so tiempu colgaos nos tarmos de plantes acuátiques, exhibiéndose o escorriendo a los intrusos.

Estes aves emigren nel iviernu al suroeste de los Estaos Xuníos y a Méxicu. Emigren de cutiu n'enormes bandaes con otres especies d'aves. Estos tordos son solamente residentes permanentes nuna pequeña zona de Norteamérica: el Valle de San Joaquín, en [[California]] (Estaos Xuníos) y el sur del Valle del Ríu Coloráu (estaos d'[[Arizona]] y California, y [[Baxa California]], Méxicu). Foi columbráu amás de manera accidental en rexones bien alloñaes del so área de distribución natural, como nel este d'América del Norte y nes [[Antilles]]. Escasamente foi vistu n'[[Europa]] occidental, con dellos rexistros, que s'abarrunten referir a escapes del cautiverio.

== Alimentación ==

Estos páxaros busquen alimentos nel banzáu, en campos o na tierra; cacen dacuando inseutos nel vuelu. Comen principalmente granes ya inseutos. Fora del periodu de la nidificación, aliméntense de cutiu en bandada, frecuentemente con otres especies de tordos. El cantar d'esti páxaru asemeyar al ruiu que produz l'abrir y cerrar d'un gonciu ferruñosu.

== Referencies ==

* {{IUCN2006|assessors=BirdLife International|añu=2004|id=54138|títulu=Xanthocephalus xanthocephalus|downloaded=12 May 2006}} especies non en peligru.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat}}
{{wikispecies}}

* [http://www.birds.cornell.edu/AllAboutBirds/BirdGuide/Yellow-headed_Blackbird.html Yellow-headed Blackbird Species Account] - Cornell Lab of Ornithology
* [http://www.mbr-pwrc.usgs.gov/id/framlst/i4970id.html Yellow-headed Blackbird] - USGS Patuxent Bird Identification InfoCenter
* [http://www.youtube.com/watch?v=qfExr7Y7l3w] - video of a female Yellow-headed Blackbird in Annapolis Valley, NS, Canada, well outside of its normal range.
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Icteridae]]
[[Categoría:Aves d'América del Norte]]
[[Categoría:Aves del Neárticu]]
[[Categoría:Xéneros monotípicos d'aves]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ei5789ygp0xoeu2j9svxze8awrtkhyg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Banda de Gaitas El Trasno</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54935</id>
    <revision>
      <id>3702973</id>
      <parentid>3136996</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:36:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>70.34.230.229</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4982" xml:space="preserve">[[File:Banda Gaitas El Trasno.jpg|thumb|El Trasno.]]

La '''Banda de Gaitas El Trasno''' ta asitiada nel conceyu de [[Cuaña]]. Naz nel añu 1999 na escuela de Música Tradicional del Conceyu. Ta conformada por una ventena de componentes, estremaos nes dos seiciones carauterístiques de les bandes de gaites: gaita (en Do) y percusión (caxa, timbal y bombu). Los integrantes d'El Trasno son alumnos de Javier Tejedor, músicu que ye'l direutor de la formación cuañesa. A lo llargo d'estos años de trayeutoria foron munches les actuaciones de la banda; non solo pela zona occidental asturiana, onde centren l'actividá más llocal, sinón tamién per tol territoriu asturianu, amás de participar en festivales n'otros sitios d'España y Europa, como Alemaña, Francia o Portugal. Tamién collaboraron en dalguna grabación discográfica y en conciertos de grupos de música folk y rock.

= Axeitín =
Tres 15 años d'actividá, nel añu 2013 deciden empezar la grabación del so primer discu, ''Axeitín'', que sal a la venta a finales del mes d'avientu del 2013. La pallabra ''axeitín'' ye una pallabra en [[gallego-asturianu]] escoyida pola banda pol so significáu: con suavidá, moviéndose despacio, términos qu'encaxen perfectamente col percorríu y evolución de la banda, que publica esti discu como resultáu de la cristalización d'un trabayu llargu de munchos años.

Ta producíu por Javier Tejedor y, pa la so grabación nos estudios TUTU de [[Corvera]], la Banda de Gaitas El Trasno quixo acompañase de músicos asturianos de primer nivel, como Rubén Bada (bouzuki y violín), José Manuel Tejedor (gaita), Israel Sanchez (batería), Juanjo Díaz (percusión), Rubén Álvarez (guitarra), Sergio Rodríguez (baxu) o Kike Dembinsky (voz).
''Axeitín'' compónse de 11 temes más un bonus track. Ente ellos hai pieces tradicionales asturianes, composiciones nueves, toes elles de Javier Tejedor, y melodíes d'otros llugares como Bretaña o Irlanda. Dientro del discu destaquen dos cantares acompañaos de voz: ''La Capitana'', tema del músicu y escritor xixonés [[Carlos Rubiera]] y ''Volviche'', tema compuestu por Javier Tejedor con lletra en [[gallego-asturianu]] del poeta tapiegu [[Xosé Miguel Suárez Fernández]].


Esti álbum, representáu por ''Volviche'', ganó en marzu del 2014 el premiu AMAS al Meyor Cantar Folk&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/el-cantar-%E2%80%98volviche%E2%80%99-d%E2%80%99el-trasno-y-el-discu-de-vrienden-gallardonaos-colos-premios-amas-en- Premiu AMAS (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;y el Premiu al Meyor Cantar&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/%E2%80%98volviche%E2%80%99-del-trasno-lleva%E2%80%99l-viii-premiu-al-meyor-cantar Premiu al Meyor Cantar (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;, entamáu pola Conseyería d'Educación, Cultura y Deporte del Principáu d'Asturies. 
Col [[Premiu al Meyor Cantar]], la banda fixo nel 2014 una xira de conciertos per Asturies, acompañaos polos músicos habituales, onde pasaron per escenarios como'l Centru Niemeyer d'Avilés, el Teatru Filarmónica d'Uviéu o'l Festival Intercéltico d'Occidente de [[Tapia]], amás de tocar en Candás nos actos institucionales del Día d'Asturies.
Depués d'esti premiu, la banda representó a Asturies nel Festival Liet international de Llingües Minoritaries na ciudá alemana d'Oldemburgu'l 12 d'avientu del 2014, onde interpretó'l tema ''Volviche''.

= [[Festival Intercélticu de Lorient]] 2015 =
N'agostu del 2015, forma parte de la delegación asturiana nel [[Festival Intercélticu de Lorient]] (Francia), participando en desfiles y conciertos, ente ellos ún nel Espace Marine, acompañaos de la voz de Silvia Quesada. El día 15 d'agostu gana ante dellos rivales de Bretaña, Irlanda y Escocia'l Troféu Internacional Guiness de Percusión, celebráu dientro de les actividaes del festival. La seición de percusión de la banda interpretó una versión nueva del so ''Solo number five'', con tres caxes, dos timbales, un bombu, un tambor tradicional, trés panderetes, una ''txalaparta'' y unos tubos a manera d'acompañamientu melódicu.

= Premios =

*AMAS 2014 al Meyor Cantar Folk por ''Volviche''.

*[[Premiu al Meyor Cantar]] n'asturianu y gallego-asturianu 2014 por ''Volviche''.

*Troféu Internacional Guinness de Percusión del Festival Intercélticu de Lorient 2015, por ''Solo number five''.&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/sociedad-cultura/2015/08/16/broche-oro-asturiano-festival-lorient/1801022.html Noticia del premiu (en castellanu)].&lt;/ref&gt;.


= Referencies =
{{llistaref}}

==Enllaces esternos==

*[https://www.facebook.com/Banda-Gaitas-El-Trasno-619834611425733/] Facebook de la Banda de Gaitas El Trasno.
*[http://www.ayuntamientodecoana.com/index.php?M1=2&amp;M2=17] Escuela de Música Tradicional del Conceyu de Cuaña.
*[https://www.youtube.com/channel/UCbpCx7oZsvpT-ErXXd-jxJA] Canal de la Banda de Gaitas El Trasno en YouTube

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bandes de gaites d'Asturies|El Trasno]]
[[Categoría:Cuaña]]</text>
      <sha1>1yx683ffbk7b4pq9u4mkotizofz01i6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3702974</id>
      <parentid>3702973</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:37:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>70.34.230.229</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4991" xml:space="preserve">[[File:Banda Gaitas El Trasno.jpg|thumb|El Trasno.]]

La '''Banda de Gaitas El Trasno''' ta asitiada nel conceyu de [[Cuaña]]. Naz nel añu 1999 na escuela de Música Tradicional del Conceyu. Ta conformada por una ventena de componentes, estremaos nes dos seiciones carauterístiques de les bandes de gaites: gaita (en Do) y percusión (caxa, timbal y bombu). Los integrantes d'El Trasno son alumnos de Javier Tejedor, músicu que ye'l direutor de la formación cuañesa. A lo llargo d'estos años de trayeutoria foron munches les actuaciones de la banda; non solo pela zona occidental asturiana, onde centren l'actividá más llocal, sinón tamién per tol territoriu asturianu, amás de participar en festivales n'otros sitios d'España y Europa, como Alemaña, Francia, Irlanda o Portugal. Tamién collaboraron en dalguna grabación discográfica y en conciertos de grupos de música folk y rock.

= Axeitín =
Tres 15 años d'actividá, nel añu 2013 deciden empezar la grabación del so primer discu, ''Axeitín'', que sal a la venta a finales del mes d'avientu del 2013. La pallabra ''axeitín'' ye una pallabra en [[gallego-asturianu]] escoyida pola banda pol so significáu: con suavidá, moviéndose despacio, términos qu'encaxen perfectamente col percorríu y evolución de la banda, que publica esti discu como resultáu de la cristalización d'un trabayu llargu de munchos años.

Ta producíu por Javier Tejedor y, pa la so grabación nos estudios TUTU de [[Corvera]], la Banda de Gaitas El Trasno quixo acompañase de músicos asturianos de primer nivel, como Rubén Bada (bouzuki y violín), José Manuel Tejedor (gaita), Israel Sanchez (batería), Juanjo Díaz (percusión), Rubén Álvarez (guitarra), Sergio Rodríguez (baxu) o Kike Dembinsky (voz).
''Axeitín'' compónse de 11 temes más un bonus track. Ente ellos hai pieces tradicionales asturianes, composiciones nueves, toes elles de Javier Tejedor, y melodíes d'otros llugares como Bretaña o Irlanda. Dientro del discu destaquen dos cantares acompañaos de voz: ''La Capitana'', tema del músicu y escritor xixonés [[Carlos Rubiera]] y ''Volviche'', tema compuestu por Javier Tejedor con lletra en [[gallego-asturianu]] del poeta tapiegu [[Xosé Miguel Suárez Fernández]].


Esti álbum, representáu por ''Volviche'', ganó en marzu del 2014 el premiu AMAS al Meyor Cantar Folk&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/el-cantar-%E2%80%98volviche%E2%80%99-d%E2%80%99el-trasno-y-el-discu-de-vrienden-gallardonaos-colos-premios-amas-en- Premiu AMAS (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;y el Premiu al Meyor Cantar&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/%E2%80%98volviche%E2%80%99-del-trasno-lleva%E2%80%99l-viii-premiu-al-meyor-cantar Premiu al Meyor Cantar (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;, entamáu pola Conseyería d'Educación, Cultura y Deporte del Principáu d'Asturies. 
Col [[Premiu al Meyor Cantar]], la banda fixo nel 2014 una xira de conciertos per Asturies, acompañaos polos músicos habituales, onde pasaron per escenarios como'l Centru Niemeyer d'Avilés, el Teatru Filarmónica d'Uviéu o'l Festival Intercéltico d'Occidente de [[Tapia]], amás de tocar en Candás nos actos institucionales del Día d'Asturies.
Depués d'esti premiu, la banda representó a Asturies nel Festival Liet international de Llingües Minoritaries na ciudá alemana d'Oldemburgu'l 12 d'avientu del 2014, onde interpretó'l tema ''Volviche''.

= [[Festival Intercélticu de Lorient]] 2015 =
N'agostu del 2015, forma parte de la delegación asturiana nel [[Festival Intercélticu de Lorient]] (Francia), participando en desfiles y conciertos, ente ellos ún nel Espace Marine, acompañaos de la voz de Silvia Quesada. El día 15 d'agostu gana ante dellos rivales de Bretaña, Irlanda y Escocia'l Troféu Internacional Guiness de Percusión, celebráu dientro de les actividaes del festival. La seición de percusión de la banda interpretó una versión nueva del so ''Solo number five'', con tres caxes, dos timbales, un bombu, un tambor tradicional, trés panderetes, una ''txalaparta'' y unos tubos a manera d'acompañamientu melódicu.

= Premios =

*AMAS 2014 al Meyor Cantar Folk por ''Volviche''.

*[[Premiu al Meyor Cantar]] n'asturianu y gallego-asturianu 2014 por ''Volviche''.

*Troféu Internacional Guinness de Percusión del Festival Intercélticu de Lorient 2015, por ''Solo number five''.&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/sociedad-cultura/2015/08/16/broche-oro-asturiano-festival-lorient/1801022.html Noticia del premiu (en castellanu)].&lt;/ref&gt;.


= Referencies =
{{llistaref}}

==Enllaces esternos==

*[https://www.facebook.com/Banda-Gaitas-El-Trasno-619834611425733/] Facebook de la Banda de Gaitas El Trasno.
*[http://www.ayuntamientodecoana.com/index.php?M1=2&amp;M2=17] Escuela de Música Tradicional del Conceyu de Cuaña.
*[https://www.youtube.com/channel/UCbpCx7oZsvpT-ErXXd-jxJA] Canal de la Banda de Gaitas El Trasno en YouTube

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bandes de gaites d'Asturies|El Trasno]]
[[Categoría:Cuaña]]</text>
      <sha1>97tk7uo3nprktjhf89offa99g5iu0ql</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3702975</id>
      <parentid>3702974</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:40:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>70.34.230.229</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Premios */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5026" xml:space="preserve">[[File:Banda Gaitas El Trasno.jpg|thumb|El Trasno.]]

La '''Banda de Gaitas El Trasno''' ta asitiada nel conceyu de [[Cuaña]]. Naz nel añu 1999 na escuela de Música Tradicional del Conceyu. Ta conformada por una ventena de componentes, estremaos nes dos seiciones carauterístiques de les bandes de gaites: gaita (en Do) y percusión (caxa, timbal y bombu). Los integrantes d'El Trasno son alumnos de Javier Tejedor, músicu que ye'l direutor de la formación cuañesa. A lo llargo d'estos años de trayeutoria foron munches les actuaciones de la banda; non solo pela zona occidental asturiana, onde centren l'actividá más llocal, sinón tamién per tol territoriu asturianu, amás de participar en festivales n'otros sitios d'España y Europa, como Alemaña, Francia, Irlanda o Portugal. Tamién collaboraron en dalguna grabación discográfica y en conciertos de grupos de música folk y rock.

= Axeitín =
Tres 15 años d'actividá, nel añu 2013 deciden empezar la grabación del so primer discu, ''Axeitín'', que sal a la venta a finales del mes d'avientu del 2013. La pallabra ''axeitín'' ye una pallabra en [[gallego-asturianu]] escoyida pola banda pol so significáu: con suavidá, moviéndose despacio, términos qu'encaxen perfectamente col percorríu y evolución de la banda, que publica esti discu como resultáu de la cristalización d'un trabayu llargu de munchos años.

Ta producíu por Javier Tejedor y, pa la so grabación nos estudios TUTU de [[Corvera]], la Banda de Gaitas El Trasno quixo acompañase de músicos asturianos de primer nivel, como Rubén Bada (bouzuki y violín), José Manuel Tejedor (gaita), Israel Sanchez (batería), Juanjo Díaz (percusión), Rubén Álvarez (guitarra), Sergio Rodríguez (baxu) o Kike Dembinsky (voz).
''Axeitín'' compónse de 11 temes más un bonus track. Ente ellos hai pieces tradicionales asturianes, composiciones nueves, toes elles de Javier Tejedor, y melodíes d'otros llugares como Bretaña o Irlanda. Dientro del discu destaquen dos cantares acompañaos de voz: ''La Capitana'', tema del músicu y escritor xixonés [[Carlos Rubiera]] y ''Volviche'', tema compuestu por Javier Tejedor con lletra en [[gallego-asturianu]] del poeta tapiegu [[Xosé Miguel Suárez Fernández]].


Esti álbum, representáu por ''Volviche'', ganó en marzu del 2014 el premiu AMAS al Meyor Cantar Folk&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/el-cantar-%E2%80%98volviche%E2%80%99-d%E2%80%99el-trasno-y-el-discu-de-vrienden-gallardonaos-colos-premios-amas-en- Premiu AMAS (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;y el Premiu al Meyor Cantar&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/%E2%80%98volviche%E2%80%99-del-trasno-lleva%E2%80%99l-viii-premiu-al-meyor-cantar Premiu al Meyor Cantar (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;, entamáu pola Conseyería d'Educación, Cultura y Deporte del Principáu d'Asturies. 
Col [[Premiu al Meyor Cantar]], la banda fixo nel 2014 una xira de conciertos per Asturies, acompañaos polos músicos habituales, onde pasaron per escenarios como'l Centru Niemeyer d'Avilés, el Teatru Filarmónica d'Uviéu o'l Festival Intercéltico d'Occidente de [[Tapia]], amás de tocar en Candás nos actos institucionales del Día d'Asturies.
Depués d'esti premiu, la banda representó a Asturies nel Festival Liet international de Llingües Minoritaries na ciudá alemana d'Oldemburgu'l 12 d'avientu del 2014, onde interpretó'l tema ''Volviche''.

= [[Festival Intercélticu de Lorient]] 2015 =
N'agostu del 2015, forma parte de la delegación asturiana nel [[Festival Intercélticu de Lorient]] (Francia), participando en desfiles y conciertos, ente ellos ún nel Espace Marine, acompañaos de la voz de Silvia Quesada. El día 15 d'agostu gana ante dellos rivales de Bretaña, Irlanda y Escocia'l Troféu Internacional Guiness de Percusión, celebráu dientro de les actividaes del festival. La seición de percusión de la banda interpretó una versión nueva del so ''Solo number five'', con tres caxes, dos timbales, un bombu, un tambor tradicional, trés panderetes, una ''txalaparta'' y unos tubos a manera d'acompañamientu melódicu.

= Premios =

*AMAS 2014 al Meyor Cantar Folk por ''Volviche''.

*[[Premiu al Meyor Cantar]] n'asturianu y gallego-asturianu 2014 por ''Volviche''.

*Troféu Internacional Guinness de Percusión del Festival Intercélticu de Lorient 2015, por ''Solo number five''.&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/sociedad-cultura/2015/08/16/broche-oro-asturiano-festival-lorient/1801022.html Noticia del premiu (en castellanu)].&lt;/ref&gt;.
*AMAS 2021 na categoría de Gaita.


= Referencies =
{{llistaref}}

==Enllaces esternos==

*[https://www.facebook.com/Banda-Gaitas-El-Trasno-619834611425733/] Facebook de la Banda de Gaitas El Trasno.
*[http://www.ayuntamientodecoana.com/index.php?M1=2&amp;M2=17] Escuela de Música Tradicional del Conceyu de Cuaña.
*[https://www.youtube.com/channel/UCbpCx7oZsvpT-ErXXd-jxJA] Canal de la Banda de Gaitas El Trasno en YouTube

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bandes de gaites d'Asturies|El Trasno]]
[[Categoría:Cuaña]]</text>
      <sha1>21sucabaqhqar7dk9gpmtfhewkplx7x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703430</id>
      <parentid>3702975</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:39:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5080" xml:space="preserve">{{banda
|gaites = [[gaita asturiana|Asturiana]]
}}
[[File:Banda Gaitas El Trasno.jpg|thumb|El Trasno.]]

La '''Banda de Gaitas El Trasno''' ta asitiada nel conceyu de [[Cuaña]]. Naz nel añu 1999 na escuela de Música Tradicional del Conceyu. Ta conformada por una ventena de componentes, estremaos nes dos seiciones carauterístiques de les bandes de gaites: gaita (en Do) y percusión (caxa, timbal y bombu). Los integrantes d'El Trasno son alumnos de Javier Tejedor, músicu que ye'l direutor de la formación cuañesa. A lo llargo d'estos años de trayeutoria foron munches les actuaciones de la banda; non solo pela zona occidental asturiana, onde centren l'actividá más llocal, sinón tamién per tol territoriu asturianu, amás de participar en festivales n'otros sitios d'España y Europa, como Alemaña, Francia, Irlanda o Portugal. Tamién collaboraron en dalguna grabación discográfica y en conciertos de grupos de música folk y rock.

== Axeitín ==
Tres 15 años d'actividá, nel añu 2013 deciden empezar la grabación del so primer discu, ''Axeitín'', que sal a la venta a finales del mes d'avientu del 2013. La pallabra ''axeitín'' ye una pallabra en [[gallego-asturianu]] escoyida pola banda pol so significáu: con suavidá, moviéndose despacio, términos qu'encaxen perfectamente col percorríu y evolución de la banda, que publica esti discu como resultáu de la cristalización d'un trabayu llargu de munchos años.

Ta producíu por Javier Tejedor y, pa la so grabación nos estudios TUTU de [[Corvera]], la Banda de Gaitas El Trasno quixo acompañase de músicos asturianos de primer nivel, como Rubén Bada (bouzuki y violín), José Manuel Tejedor (gaita), Israel Sanchez (batería), Juanjo Díaz (percusión), Rubén Álvarez (guitarra), Sergio Rodríguez (baxu) o Kike Dembinsky (voz).
''Axeitín'' compónse de 11 temes más un bonus track. Ente ellos hai pieces tradicionales asturianes, composiciones nueves, toes elles de Javier Tejedor, y melodíes d'otros llugares como Bretaña o Irlanda. Dientro del discu destaquen dos cantares acompañaos de voz: ''La Capitana'', tema del músicu y escritor xixonés [[Carlos Rubiera]] y ''Volviche'', tema compuestu por Javier Tejedor con lletra en [[gallego-asturianu]] del poeta tapiegu [[Xosé Miguel Suárez Fernández]].


Esti álbum, representáu por ''Volviche'', ganó en marzu del 2014 el premiu AMAS al Meyor Cantar Folk&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/el-cantar-%E2%80%98volviche%E2%80%99-d%E2%80%99el-trasno-y-el-discu-de-vrienden-gallardonaos-colos-premios-amas-en- Premiu AMAS (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;y el Premiu al Meyor Cantar&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/%E2%80%98volviche%E2%80%99-del-trasno-lleva%E2%80%99l-viii-premiu-al-meyor-cantar Premiu al Meyor Cantar (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;, entamáu pola Conseyería d'Educación, Cultura y Deporte del Principáu d'Asturies. 
Col [[Premiu al Meyor Cantar]], la banda fixo nel 2014 una xira de conciertos per Asturies, acompañaos polos músicos habituales, onde pasaron per escenarios como'l Centru Niemeyer d'Avilés, el Teatru Filarmónica d'Uviéu o'l Festival Intercéltico d'Occidente de [[Tapia]], amás de tocar en Candás nos actos institucionales del Día d'Asturies.
Depués d'esti premiu, la banda representó a Asturies nel Festival Liet international de Llingües Minoritaries na ciudá alemana d'Oldemburgu'l 12 d'avientu del 2014, onde interpretó'l tema ''Volviche''.

== [[Festival Intercélticu de Lorient]] 2015 ==
N'agostu del 2015, forma parte de la delegación asturiana nel [[Festival Intercélticu de Lorient]] (Francia), participando en desfiles y conciertos, ente ellos ún nel Espace Marine, acompañaos de la voz de Silvia Quesada. El día 15 d'agostu gana ante dellos rivales de Bretaña, Irlanda y Escocia'l Troféu Internacional Guiness de Percusión, celebráu dientro de les actividaes del festival. La seición de percusión de la banda interpretó una versión nueva del so ''Solo number five'', con tres caxes, dos timbales, un bombu, un tambor tradicional, trés panderetes, una ''txalaparta'' y unos tubos a manera d'acompañamientu melódicu.

== Premios ==
*AMAS 2014 al Meyor Cantar Folk por ''Volviche''.

*[[Premiu al Meyor Cantar]] n'asturianu y gallego-asturianu 2014 por ''Volviche''.

*Troféu Internacional Guinness de Percusión del Festival Intercélticu de Lorient 2015, por ''Solo number five''.&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/sociedad-cultura/2015/08/16/broche-oro-asturiano-festival-lorient/1801022.html Noticia del premiu (en castellanu)].&lt;/ref&gt;.
*AMAS 2021 na categoría de Gaita.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[https://www.facebook.com/Banda-Gaitas-El-Trasno-619834611425733/] Facebook de la Banda de Gaitas El Trasno.
*[http://www.ayuntamientodecoana.com/index.php?M1=2&amp;M2=17] Escuela de Música Tradicional del Conceyu de Cuaña.
*[https://www.youtube.com/channel/UCbpCx7oZsvpT-ErXXd-jxJA] Canal de la Banda de Gaitas El Trasno en YouTube

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bandes de gaites d'Asturies|Trasno]]
[[Categoría:Cuaña]]</text>
      <sha1>h9zis6wcc4xhwefzaft5far155phzjq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703434</id>
      <parentid>3703430</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:17:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>imaxe dende Wikidata</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5027" xml:space="preserve">{{banda
|gaites = [[gaita asturiana|Asturiana]]
}}

La '''Banda de Gaitas El Trasno''' ta asitiada nel conceyu de [[Cuaña]]. Naz nel añu 1999 na escuela de Música Tradicional del Conceyu. Ta conformada por una ventena de componentes, estremaos nes dos seiciones carauterístiques de les bandes de gaites: gaita (en Do) y percusión (caxa, timbal y bombu). Los integrantes d'El Trasno son alumnos de Javier Tejedor, músicu que ye'l direutor de la formación cuañesa. A lo llargo d'estos años de trayeutoria foron munches les actuaciones de la banda; non solo pela zona occidental asturiana, onde centren l'actividá más llocal, sinón tamién per tol territoriu asturianu, amás de participar en festivales n'otros sitios d'España y Europa, como Alemaña, Francia, Irlanda o Portugal. Tamién collaboraron en dalguna grabación discográfica y en conciertos de grupos de música folk y rock.

== Axeitín ==
Tres 15 años d'actividá, nel añu 2013 deciden empezar la grabación del so primer discu, ''Axeitín'', que sal a la venta a finales del mes d'avientu del 2013. La pallabra ''axeitín'' ye una pallabra en [[gallego-asturianu]] escoyida pola banda pol so significáu: con suavidá, moviéndose despacio, términos qu'encaxen perfectamente col percorríu y evolución de la banda, que publica esti discu como resultáu de la cristalización d'un trabayu llargu de munchos años.

Ta producíu por Javier Tejedor y, pa la so grabación nos estudios TUTU de [[Corvera]], la Banda de Gaitas El Trasno quixo acompañase de músicos asturianos de primer nivel, como Rubén Bada (bouzuki y violín), José Manuel Tejedor (gaita), Israel Sanchez (batería), Juanjo Díaz (percusión), Rubén Álvarez (guitarra), Sergio Rodríguez (baxu) o Kike Dembinsky (voz).
''Axeitín'' compónse de 11 temes más un bonus track. Ente ellos hai pieces tradicionales asturianes, composiciones nueves, toes elles de Javier Tejedor, y melodíes d'otros llugares como Bretaña o Irlanda. Dientro del discu destaquen dos cantares acompañaos de voz: ''La Capitana'', tema del músicu y escritor xixonés [[Carlos Rubiera]] y ''Volviche'', tema compuestu por Javier Tejedor con lletra en [[gallego-asturianu]] del poeta tapiegu [[Xosé Miguel Suárez Fernández]].


Esti álbum, representáu por ''Volviche'', ganó en marzu del 2014 el premiu AMAS al Meyor Cantar Folk&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/el-cantar-%E2%80%98volviche%E2%80%99-d%E2%80%99el-trasno-y-el-discu-de-vrienden-gallardonaos-colos-premios-amas-en- Premiu AMAS (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;y el Premiu al Meyor Cantar&lt;ref&gt;[http://asturies.com/noticies/%E2%80%98volviche%E2%80%99-del-trasno-lleva%E2%80%99l-viii-premiu-al-meyor-cantar Premiu al Meyor Cantar (noticia n'asturianu)].&lt;/ref&gt;, entamáu pola Conseyería d'Educación, Cultura y Deporte del Principáu d'Asturies. 
Col [[Premiu al Meyor Cantar]], la banda fixo nel 2014 una xira de conciertos per Asturies, acompañaos polos músicos habituales, onde pasaron per escenarios como'l Centru Niemeyer d'Avilés, el Teatru Filarmónica d'Uviéu o'l Festival Intercéltico d'Occidente de [[Tapia]], amás de tocar en Candás nos actos institucionales del Día d'Asturies.
Depués d'esti premiu, la banda representó a Asturies nel Festival Liet international de Llingües Minoritaries na ciudá alemana d'Oldemburgu'l 12 d'avientu del 2014, onde interpretó'l tema ''Volviche''.

== [[Festival Intercélticu de Lorient]] 2015 ==
N'agostu del 2015, forma parte de la delegación asturiana nel [[Festival Intercélticu de Lorient]] (Francia), participando en desfiles y conciertos, ente ellos ún nel Espace Marine, acompañaos de la voz de Silvia Quesada. El día 15 d'agostu gana ante dellos rivales de Bretaña, Irlanda y Escocia'l Troféu Internacional Guiness de Percusión, celebráu dientro de les actividaes del festival. La seición de percusión de la banda interpretó una versión nueva del so ''Solo number five'', con tres caxes, dos timbales, un bombu, un tambor tradicional, trés panderetes, una ''txalaparta'' y unos tubos a manera d'acompañamientu melódicu.

== Premios ==
*AMAS 2014 al Meyor Cantar Folk por ''Volviche''.

*[[Premiu al Meyor Cantar]] n'asturianu y gallego-asturianu 2014 por ''Volviche''.

*Troféu Internacional Guinness de Percusión del Festival Intercélticu de Lorient 2015, por ''Solo number five''.&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/sociedad-cultura/2015/08/16/broche-oro-asturiano-festival-lorient/1801022.html Noticia del premiu (en castellanu)].&lt;/ref&gt;.
*AMAS 2021 na categoría de Gaita.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[https://www.facebook.com/Banda-Gaitas-El-Trasno-619834611425733/] Facebook de la Banda de Gaitas El Trasno.
*[http://www.ayuntamientodecoana.com/index.php?M1=2&amp;M2=17] Escuela de Música Tradicional del Conceyu de Cuaña.
*[https://www.youtube.com/channel/UCbpCx7oZsvpT-ErXXd-jxJA] Canal de la Banda de Gaitas El Trasno en YouTube

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bandes de gaites d'Asturies|Trasno]]
[[Categoría:Cuaña]]</text>
      <sha1>9kcnxk6we1mt64on7a9qrlyzw5gi57b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Anne Baxter</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55260</id>
    <revision>
      <id>3703316</id>
      <parentid>3685269</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10256" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Anne Baxter''' {{nym}} foi una [[Actuación|actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] ganadora del [[Premiu Óscar|premiu Óscar]].

== Vida temprana ==
Baxter nació en [[Michigan City (Indiana)|Michigan City]], [[Indiana]]. Los sos padres yeren Kenneth Stuart Baxter y Catherine Wright. El so güelu maternu yera l'arquiteutu [[Frank Lloyd Wright]]. El so padre foi un prominente executivu de la ''Seagrams Distillery'' y ella crióse metanes la sofisticación y el luxu, en [[Nueva York]]. Cuando tenía 10 años, asistió a una obra de [[Broadway]] protagonizada por [[Helen Hayes]] y quedó tan impresionada que-y dixo a la so familia que quería convertise n'actriz. A la edá de 13 años actuara en Broadway. Mientres esti periodu Baxter aprendió l'arte de l'actuación como estudiante de l'afamada profesora [[Maria Ouspenskaya]].

== Carrera ==
[[Ficheru:Anne Baxter in All About Eve trailer.jpg|thumb|left|Como Eve Harrington en ''[[All About Eve]]''.]]
Pal papel de Mrs. DeWinter en ''[[Rebecca (película)|Rebecca]]'', Baxter realizó una prueba de cámara, pero perdió contra [[Joan Fontaine]], porque'l direutor [[Alfred Hitchcock]] considerar «demasiao mozu» pa interpretar el personaxe. La fuercia d'esi primer acercamientu al mundu del [[cine]] provocó que Baxter, con namái 16 años, roblara'l so primer contratu por 7 años cola [[20th Century Fox]]. La so primer apaición cinematográfica foi na película ''[[Twenty Mule Team]]'', de [[1940]]. Foi escoyida por [[Orson Welles]] por qu'actuara en ''[[The Magnificent Ambersons|El cuartu mandamientu]]'', basada na novela de [[Booth Tarkington]]. Al poco tiempu Baxter tuvo un papel protagonista en ''[[The Razor's Edge]]'', de [[1946]], pola cual ella ganó'l [[Premios Óscar|Óscar]] por [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de Repartu]].

En [[1950]] coprotagonizó ''[[All About Eve]]'', por cuenta del so gran paecíu con [[Claudette Colbert]], quien foi orixinalmente la escoyida por que coprotagonizara la película. Baxter foi nomada a [[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]] pol so papel protagonista de Eve Harrington, papel pol cual Anne Baxter ganóse un llugar na [[historia del cine]]. Al avanzar la década, Baxter tamién siguió actuando nel [[teatru]] profesional. Baxter participó na obra de [[teatru]] ''John Brown's Body'', basada nel llibru de [[Stephen Vincent Benét]], dirixida por [[Charles Laughton]], que estrenóse en Broadway en 1953. 

Anguaño, Anne Baxter ye probablemente meyor recordada pol so papel de la [[Imperiu Nuevu d'Exiptu|reina]] [[Exiptu|exipcia]] [[Nefertari]], xuntu al personaxe de [[Moisés]], interpretáu por [[Charlton Heston]], na premiada película ''[[The Ten Commandments (película)|The Ten Commandments]]'' ([[1956]]), de [[Cecil B. DeMille]].
[[Ficheru:Anne Baxter and Yul Brynner in The Ten Commandments film trailer.jpg|thumb|250px|right|Anne Baxter en ''[[The Ten Commandments (película)|The Ten Commandments]]''.]]
Baxter apaeció regularmente na televisión nos [[Años 1960|años 60]]. Por casu, participó nel popular programa de la emisora [[CBS]] ''[[What's My Line?]]'' como una Invitada de Misteriu». Tamién protagonizó, como convidada especial, dos episodios del [[Batman (serie de televisión)|show de televisión]] del superhéroe de los 60, [[Batman]], como la villana «Zelda la Grande» (episodios 9 y 10 en 1966).

Baxter volvió a Broadway en 1970, en ''[[Aplausu (musical)|Aplausu]]'', la versión musical de ''[[All About Eve]]'', pero esta vegada como «Margo Channing», rol actuáu na película por [[Bette Davis]] (ella sustituyía a [[Lauren Bacall]], que ganó un premiu [[Premios Tony|Tony]] pol so papel). Cuatro años dempués despidióse de los escenarios neoyorquinos con ''[[A Song at Twilight]]'' y ''Come Into the Garden Maud'', dambes del británicu [[Noel Coward]].

Nos [[Años 1970|70]], Baxter foi frecuentemente convidada y sustituyó al anfitrión nel popular programa diurnu ''The Mike Douglas Show'', una y bones Baxter y Mike Douglas yeren bien bonos amigos. En [[1983]], protagonizó la [[serie de televisión]] ''Hotel'' dempués de reemplazar a [[Bette Davis]] nel casting al cayer enferma esta. Baxter tien una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] en 6741 Hollywood Bulevard.

== Vida privada ==
Nos [[Años 1950|50]], Baxter casóse y divorció del actor [[John Hodiak]]. D'esta unión nació la fía mayor de Baxter, Katrina. En [[1961]], Baxter y el so segundu home, Randolph Galt, dexaron los [[EE. XX.]] pa vivir y por que los sos fíos crecieren nuna granxa de caves nel [[Outback]] [[Australia|Australianu]]. Ella cuntó la historia nes sos memories ''Descansu: Una historia real''. Nel llibru, Baxter culpar a sigo mesma como la causante del fracasu del so matrimoniu con Hodiak.

Anque'l so segundu matrimoniu con Galt nun duró muncho más, Baxter y Galt tuvieron dos fíos xuntos: Melissa y Maginel. En priváu mientres esti periodu, Baxter referir a sigo mesma como Ann Galt ente los sos vecinos en [[Brentwood (California)|Brentwood]], [[California]], probablemente como un camín pa embrivir el so estatus d'estrella y por que les sos fíes crecieren d'una manera lo más natural posible. Baxter tuvo de volao casada otra vegada en [[1977]] con David Klee, un destacáu [[axente (economía)|corredor]] de bolsa, pero enviudó cuando esti morrió inesperadamente por enfermedá. 
Ellos mercaren una casa d'estensión en Easton, Connecticut, que remocicaren estensamente, pero Klee nun viviría pa ver completada la renovación. 
La casa tenía una arquiteutura que recordaba a les estructures de techu planu de [[Frank Lloyd Wright]]. Baxter tenía la chimenea del cuartu reconstruyida a partir de la pieza maestra del so güelu. Baxter nunca se volvió a casar.

Baxter morrió d'un [[aneurisma]] cerebral el [[12 d'avientu]] de [[1985]], mientres caminaba por ''[[Avenida Madison|Madison Avenue]]'' en [[Nueva York]]. Ta soterrada na finca de Frank Lloyd Wright en Spring Green ([[Wisconsin]]).&lt;ref&gt;{{Find a Grave|noa=1}}&lt;/ref&gt;

Baxter foi sobrevivida polos sos trés fíes adultes. Baxter foi amiga de tola vida de la diseñadora de vestuariu [[Edith Head]] hasta la so muerte en [[1981]]. A la fía de Baxter, Melissa foi-y mandada una estraordinaria coleición de xoyes de Head. Melissa Galt trabayó como diseñadora d'interiores n'Atlanta. Katrina Hodiak casóse y tuvo fíos. Maginel Galt fíxose monxa católica viviendo y trabayando en [[Roma]].

== Filmografía ==
* ''[[Puñu de fierro (película)|Puñu de fierro]]'' (''Twenty mule team'', [[1940]])
* ''The Great Profile'' ([[1940]])
* ''[[La tía de Carlos (película de 1941)|La tía de Carlos]]'', basada en [[La tía de Carlos (obra de teatru)|la obra de teatru homónima]] ([[1941]])
* ''Swamp Water'' ([[1941]])
* ''The Pied Piper'' ([[1942]])
* ''[[El cuartu mandamientu]]'' (''The magnificent Ambersons'', [[1942]])
* ''Crash Dive'' (''Crash dive'', [[1943]])
* ''Five Graves to Cairo'' (''Five graves to Cairo'', [[1943]])
* ''The North Star'' ([[1943]])
* ''The Sullivans'' (''The Sullivans'', [[1944]])
* ''Eve of St. Mark'' ([[1944]])
* ''Sunday Dinner for a Soldier'' ([[1944]])
* ''Grana d'odiu'' (''Guest in the House'', [[1944]])
* ''La zarina'' (''A royal scandal'', [[1945]])
* ''Smoky'' ([[1946]])
* ''El diañu y yo'' (''Angel on my shoulder'', [[1946]])
* ''[[The Razor's Edge]]'' (''The razor's edge'', [[1946]])
* ''Blaze of Noon'' ([[1947]])
* ''[[Siempres nos tos brazos]]'' (''Mother wore tights'', [[1947]]) (narradora)
* ''Homecoming'' (''Homecoming'', [[1948]])
* ''Muralles humanes'' (''The Walls of Jericho'', [[1948]])
* ''The Luck of the Irish'' ([[1948]])
* ''Yellow Sky'' (''Yellow sky'', [[1949]])
* ''You're My Everything'' ([[1949]])
* ''A Ticket to Tomahawk'' ([[1950]])
* ''[[All About Eve]]'' (''All About Eve'', [[1950]])
* ''Follow the Sun'' ([[1951]])
* ''The Outcasts of Poker Flat'' ([[1952]])
* ''Cuatro páxina de la vida'' (''O. Henry's Full House'', [[1952]], episodiu de [[Jean Negulesco]])
* ''My Wife's Best Friend'' ([[1952]])
* ''[[I Confess|Yo confieso]]'' ([[1953]])
* ''[[Gardenia azul]]'' (''The blue gardenia'', [[1953]])
* ''[[Apasionadamente (película de 1954)|Apasionadamente]]'' (''Carnival story'', [[1954]]) 
* ''Bedevilled'' ([[1955]])
* ''El so únicu deséu'' (''One Desire'', [[1955]])
* ''Los corruptores d'Alaska'' (''The Spoilers'', [[1955]])
* ''The come-on'' ([[1956]])
* ''[[The Ten Commandments (película de 1956)|The Ten Commandments]]'' ([[1956]])
* ''Solombres de barruntu'' (''Chase a crooked shadow'', [[1957]])
* ''La llei de los fuertes'' (''Three violent people'', [[1957]])
* ''Summer of the Seventeenth Doll'' ([[1959]])
* ''[[Cimarrón (película de 1960)|Cimarrón]]'' ([[1960]])
* ''Ensin apelación'' (''Mix M'a Person'', [[1962]])
* ''La gata negra'' (''[[Walk on the Wild Side (película)|Walk on the Wild Side]])'' ([[1962]])
* ''Les xoyes de la familia'' (''The Family Jewels'', [[1965]]) (Cameo)
* ''Los siete magnífiques'' (''Donne alla frontiera'', [[1966]])
* ''Un millón nun cadabre'', ''The Busy Body'', [[1967]])
* ''Cercu de fueu'', (''Fools' Parade'', [[1971]])
* ''The Late Liz'' ([[1971]])
* ''Jane Austen in Manhattan'' ([[1980]])

== Premios ==
{| {{tablaguapa}}
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu'''
|-
|1946||[[Óscar a la meyor actriz de repartu]]||''[[The Razor's Edge]]''||'''Ganadora'''
|-
|1950||[[Óscar a la meyor actriz]]||''[[All About Eve]]''||Nomada
|- 
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{IMDb nome}}
* [http://www.alohacriticon.com/elcriticon/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=18 Biografía d'Anne Baxter n'español]
* [https://web.archive.org/web/20061205041703/http://cineyestrellas.com/Elenco/Actrices/B/Baxter_Anne.htm Filmografía ya imáxenes d'Anne Baxter n'español]
* {{IBDB nome|31318}}
* {{Find a Grave}}

{{NF|1923|1985|Baxter, Anne}}

{{Tradubot|Anne Baxter}}
[[Categoría:Candidates al premiu Óscar a la meyor actriz]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]]
[[Categoría:Persones d'Indiana]]
[[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1efgp8vvystlzf8cf1ybib1s3dqk5ef</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Miley Cyrus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55994</id>
    <revision>
      <id>3703292</id>
      <parentid>3701793</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="221259" xml:space="preserve">{{correxir}}
{{Tradubot|Miley Cyrus}}
{{persona}}
'''Miley Ray Cyrus''' {{nym}}, nacida como '''Destiny Hope Cyrus''', ye una [[actriz]] y [[cantante]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Algamó popularidá nel añu 2006 por interpretar el papel de [[Miley Stewart]] na [[Series orixinales de Disney Channel|serie orixinal]] de [[Disney Channel]], ''[[Hannah Montana]]'', nome sol cual grabó la banda sonora de les sos [[Episodios de Hannah Montana|cuatro temporaes]]. Col ésitu d'esta franquicia, convertir nun ídolu adolescente.

En 2007 robló con [[Hollywood Records]] pa siguir una carrera como solista. El so primer álbum d'estudiu sol so propiu nome, tituláu ''[[Meet Miley Cyrus]]'', foi en verdá'l segundu CD del álbum doble ''[[Hannah Montana 2 / Meet Miley Cyrus]]'', que tamién incluyía la banda sonora de la segunda temporada de la serie. Esi añu realizó la xira ''[[Best of Both Worlds Tour]]'', que tuvo una gran demanda nos Estaos Xuníos, y recaldó millones de dólares.&lt;!-- ¿cuántos? --&gt; En febreru de 2008, la xira convirtióse nuna película/conciertu en [[3D]] titulada ''[[Hannah Montana &amp; Miley Cyrus: Best of Both Worlds Concert]]'', la so primer película col so nome. Llogró recaldar millones de dólares&lt;!-- ¿cuántos? --&gt; na so fin de selmana d'estrenu.

En xunetu de 2008 llanzó'l so segundu álbum, ''[[Breakout (álbum)|Breakout]]'', que se convirtió nun ésitu comercial, pos ingresó nel puestu númberu unu de la llista ''[[Billboard 200]]''. Empezó la so incursión nel cine como actriz de doblaxe en ''[[Bolt]]'', película animada de 2008, y ganó una nominación pal [[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal]] pola so interpretación de la tema «[[I Thought I Lost You]]». En 2009, el so papel como Miley Stewart/Hannah Montana llegó al cine na película ''[[Hannah Montana: The Movie]]''; la banda sonora de la película dirixir a los mercaos ''[[country]]'' y ''[[adult contemporary]]''.

Cyrus empezó a cultivar una imaxe más adulta en 2009 tres el llanzamientu del so primer [[Extended play|EP]], ''[[The Time of Our Lives]]'', con un soníu [[pop]] más comercial, y pol rodaxe de la película de drama ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]'', estrenada n'abril de 2010. Nel EP alcuéntrase'l so senciellu más esitosu, «[[Party in the U.S.A.]]», que la convirtió en {{demostrar|la primer adolescente en llograr la certificación de cuatro discos de platín nos Estaos Xuníos}}. En xunu de 2010 poner a la venta'l so tercer álbum d'estudiu, ''[[Can't Be Tamed]]'', nel que presentó un nuevu soníu ''[[dance pop]]''. El videu musical y la lletra del primer senciellu, «[[Can't Be Tamed (cantar)|Can't Be Tamed]]», retrata una imaxe más sexual de l'artista, que provocó opiniones tantu positives como negatives.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=El tresformamientu de Miley Cyrus: d'infantil a escandalosa |url=http://www.lanacion.com.ar/1371149-la-transformacion-de-miley-cyrus-de-infantil-a-sexy-y-escandalosa|fechaaccesu=5 de payares de 2012|obra=La Nación}}&lt;/ref&gt; Cyrus foi clasificada na posición trelce na llista de ''Forbes: Celebrity 100'' en 2010,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/2010/06/22/lady-gaga-oprah-winfrey-usiness-entertainment-celeb-100-10_land.html |títulu=The World's Most Powerful Celebrities |editorial=Forbes.com |fecha=29 de xunu de 2010 |fechaaccesu=27 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; y en 2014, foi escoyida como la décima séptima celebridá más poderosa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/profile/miley-cyrus/|títulu=Celebrity 100 » #17 Miley Cyrus|fechaaccesu=1 de xunetu de 2014|fecha=1 de xunetu de 2014|obra=[[Forbes]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; L'álbum foi promocionáu con una xira en 2011 llamada ''[[Gypsy Heart Tour]]'', que visitó [[Llatinoamérica]], [[Asia]] y [[Oceanía]] ensin tomar [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=netjoven.pe|títulu=Miley Cyrus nun siente suficiente acoyida d'Estaos Xuníos|url=http://www.netjoven.pe/noticias/60414/Miley-Cyrus-nun siente-suficiente-acoyida-de-Estaos-Xuníos.html|fechaaccesu=12 de febreru de 2014|fecha=15 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Al rematar la xira, llogró recaldar 28 millones de dólares en ventiún feches, lo que la asitió nel puestu númberu dos de la llista ''Hot Tours'' de la revista ''[[Billboard]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Bob Allen|títulu=Hot Tours: U2, Miley Cyrus, Kenny Chesney|url=http://www.billboard.com/events/hot-tours-o2-miley-cyrus-kenny-chesney-1005296932.story#/events/hot-tours-o2-miley-cyrus-kenny-chesney-1005296932.story |fechaaccesu=5 de payares de 2012|fecha=29 de xunetu de 2011|idioma=inglés|obra=Billboard}}&lt;/ref&gt;

En 2012 participó nel álbum recopilatorio en tributu a [[Bob Dylan]], ''[[Chimes of Freedom: The Songs of Bob Dylan Honoring 50 Years of Amnesty International]]'' col cantar «[[You're Gonna Make Me Lonesome When You Go (versión de Miley Cyrus)|You're Gonna Make Me Lonesome When You Go]]», que foi prenominada a los [[premios Grammy]] de [[Premios Grammy de 2013|2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nbcchicago.com/entertainment/music/Miley-Cyrus-to-Cover-Bob-Dylan-on-New-Album-132689668.html|nome=Greg |apellíu=Wilson |títulu=Miley Cyrus to Cover Bob Dylan on New Album|fecha=27 d'ochobre de 2011| fechaaccesu=28 d'ochobre de 2011|obra=NBC}}&lt;/ref&gt; El 4 de mayu de 2012, estrenar en 105 sales de cine de los Estaos Xuníos ''[[LOL (película)|LOL]]'', comedia que protagonizó xunto a [[Demi Moore]], que llogró recaldar $51&amp;nbsp;500 dólares n'Estaos Xuníos y más de 28 millones nel mundu. El 3 de xunu de 2013, la compañía discográfica [[RCA Records]] publicó «[[We Can't Stop]]» como'l primera senciellu del so cuartu álbum d'estudiu, ''[[Bangerz]]'', al igual que «[[Wrecking Ball (cantar)|Wrecking Ball]]», que se convirtió nel primera senciellu de la cantante n'algamar el puestu númberu unu na llista ''[[Billboard Hot 100]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/927240.html|títulu=Miley Cyrus estrena'l senciellu ''We can't stop''|fechaaccesu=4 de xunu|añoacceso=2013|fecha=3 de xunu |añu= 2013|obra=[[El Universal (Méxicu)|Eluniversal.com.mx]]|editorial=L'Universal, Compañía Periodística Nacional, S.A. de C.V.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=non1billboard&gt;{{cita web |autor=Trust, Gary|títulu=Miley Cyrus' 'Wrecking Ball' Swings Atop Hot 100|url=http://www.billboard.com/articles/news/5695590/miley-cyrus-wrecking-ball-swings-to-top-of-hot-100|fechaaccesu=18 de setiembre de 2013|obra=Billboard|fecha=18 de setiembre de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pol so ésitu nel 2013, les canales [[MTV]] y [[American Broadcasting Company|ABC]] nomar l'artista del añu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.utsandiego.com/news/2013/dec/09/mtv-declares-miley-cyrus-its-artist-of-the-year/|títulu=MTV declares Miley Cyrus its artist of the year|fechaaccesu=12 d'avientu|añoacceso=2013|autor=[[Associated Press]]|fecha=9 d'avientu de 2013|obra=[[O-T San Diego]]|editorial=MLIM Holdings|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abcnews.go.com/Entertainment/celebs-year-miley-cyrus-prince-george/story?id=21170273#1|títulu=Celebs of the Year: Miley Cyrus, Prince George and More|fechaaccesu=17 d'avientu|añoacceso=2013|apellíu=Messer|nome=Lesley|fecha=17 d'avientu de 2013|obra=[[ABC News|ABCNews.go.com]]|editorial=[[American Broadcasting Company]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En febreru de 2014 empecipió la so tercer xira mundial denomada [[Bangerz Tour]], que la so primer fecha tuvo llugar en [[Vancouver]], [[Canadá]]. Amás, gracies a los senciellos d'esta etapa de la carrera de Cyrus, la cantante llogró alzase con dellos gallardones, onde destacamos el premiu al Videu del añu nos [[MTV Video Music Awards]] de 2014 gracies a «Wrecking Ball», convirtiéndose asina na artista más nueva en ganar dichu gallardón. Tamién aprofiamos que ''Bangerz'' recibió una nominación nos [[Premios Grammy]] de 2015 na categoría [[Premiu Grammy al meyor álbum de pop vocal|meyor álbum de pop vocal]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eonline.com/news/604160/2015-grammy-awards-check-out-the-complete-list-of-nominees|títulu=2015 Grammy Awards: Check Out the Complete List of Nominees|fechaaccesu=6 d'avientu de 2014|obra=Y online|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;A finales de 2014 Cyrus fundó la [[Happy Hippie Foundation]], una organización ensin fines d'arriquecimientu cola misión de lluchar contra la inxusticia y ayudar a los mozos ensin llar y al coleutivu [[LGBT]] nos [[Estaos Xuníos]].

N'agostu de 2015 Cyrus exerció de anfitriona de la gala de los [[MTV Video Music Awards]] d'esi añu, actuando por sorpresa y presentando el so álbum esperimental ''[[Miley Cyrus &amp; Her Dead Petz]]'', un discu xuntu cola banda de [[rock sicodélicu]] [[The Flaming Lips]], siendo publicáu de forma gratuita n'Internet al rematar la gala. Trátase d'un proyeutu estremáu del contratu robláu pola artista con [[Sony Music]].

== Primeros años ==
[[Ficheru:Nashville collage 2009.jpg|thumb|derecha|[[Nashville]], ciudá natal de Miley Cyrus.]]
Cyrus nació'l [[23 de payares]] de [[1992]] en [[Nashville]], [[Tennessee]], fía de Leticia «Tish» (Finley, de soltera) Cyrus y el cantante de ''country'' [[Billy Ray Cyrus]]. Los sos padres llamar Destiny Hope porque creíen que diba llograr grandes coses na vida. Diéron-y el nomatu de «Miley», que provién de «Smiley», porque tenía predisposición a sonrir.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=David Hiltbrand|títulu=Miley Cyrus braced for Disney stardom|url=http://www.utsandiego.com/uniontrib/20060520/news_1c20hannah.html|fechaaccesu=5 de payares de 2012|fecha=20 de mayu de 2006|idioma=inglés|editorial=O-T}}&lt;/ref&gt;

En contra de los deseos de la compañía discográfica del so padre,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Choosing Family Over Fame and Fortune|url=http://abcnews.go.com/Primetime/story?id=132388&amp;page=1#.UJfSBbVHGG8|fechaaccesu=5 de payares de 2012|idioma=inglés|editorial=abc news}}&lt;/ref&gt; los padres de Cyrus casáronse de callao un mes dempués de la nacencia de Miley, el 28 d'avientu de 1992. El matrimoniu dio a Cyrus trés mediu hermanos: [[Trace Cyrus|Trace]] y Brandi, los fíos d'una antigua rellación de Tish, y Cody Cristóbal, fíu de [[Billy Ray Cyrus]] d'una rellación anterior. Billy Ray adoptó a Trace y Brandi cuando yeren pequeños. Cody nació en 1992 y creció cola so madre en [[Carolina del Sur]]. La pareya más tarde dio a lluz a dos hermanos menores de Cyrus, Braison y [[Noah Cyrus]]. La madrina de la cantante ye [[Dolly Parton]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Brian Orloff|títulu=Dolly Parton Calls Miley Cyrus a 'Little Elvis'|url=http://www.people.com/people/article/0,,20184725,00.html|fechaaccesu=5 de payares de 2012|fecha=17 de marzu de 2008|idioma=inglés|editorial=Preople}}&lt;/ref&gt; Cyrus tuvo mui cerca del so güelu paternu, el políticu demócrata Ronald Ray Cyrus; Miley rindió-y tributu en delles ocasiones dende la so muerte en 2006, ente ellos el cambéu del so segundu nome a «Ray». Según el padre de Cyrus, «muncha xente diz que Miley camudóse'l nome a Miley Ray por Billy Ray, pero eso nun ye verdá. Facer n'honor al mio pá, porque los dos queríen tener un cachu de cada unu».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus Discloses Heart Condition in New Book |url=http://www.foxnews.com/entertainment/2009/03/10/miley-cyrus-discloses-heart-condition-new-book/|fechaaccesu=5 de payares de 2012|fecha=10 de marzu de 2009|idioma=inglés|obra=Fox News}}&lt;/ref&gt;

Cyrus crióse nuna granxa de 520 [[Acre (unidá de superficie)|acres]] en [[Franklin (Tennessee)|Franklin]], Tennessee, aprosimao a una hora de [[Nashville (Tennessee)|Nashville]] y asistió a la Heritage Elementary School. Foi criada cristiana y foi bautizada nuna ilesia bautista del sur enantes de treslladase a [[Hollywood]] nel 2005. Asistió regularmente a la Ilesia mientres crecía y llevaba un [[aniellu de pureza]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus Wants to Do 'Cleaner' 'Sex and the City'|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,383461,00.html|fechaaccesu=5 de payares de 2012|fecha=16 de xunetu de 2008|idioma=inglés|obra=Fox News}}&lt;/ref&gt; Cyrus amuesa una afinidá por actuar como una neña pequeña, anque non seriamente la posibilidá d'actuar hasta que tenía ocho años. Dellos de los hermanos de Cyrus entraron nel negociu del espectáculu y l'entretenimientu: Trace convertir nel vocalista y guitarrista de la banda de [[pop electrónicu]], [[Metro Station]]; Noah convirtióse nuna actriz, y Brandi convirtióse en guitarrista.

== Carrera profesional ==

=== 2001-2005: Entamos de la so carrera ===
[[Ficheru:Hannah Motana signature.png|thumb|right|La serie ''[[Hannah Montana]]'' asitió a Cyrus como l'adolescente más influyente mientres aquel tiempu.]]

Nel 2001, cuando Cyrus tenía ocho años, la so familia camudar a [[Toronto]], [[Canadá]], ente que'l so padre filmaba la serie de televisión ''[[Doc (serie de televisión)|Doc]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus aka Hannah Montana Interview|url=http://www.tribute.ca/features/hannahmontana/|fechaaccesu=6 de payares de 2012|idioma=inglés|obra=Tribune TV}}&lt;/ref&gt; Mirando'l trabayu del so padre, la cantante afayó'l so gustu pola actuación. Dempués Billy Ray llevar a ver el proyeutu de 2001 de Mirvish Production, ''Mamma Mia!'', nel teatru [[Royal Alexandra Theatre|Royal Alexandra]]. Cyrus tomar del brazu y díxo-y: «Esto ye lo que quiero faer, pá. Yo quiero ser una actriz».&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Richard Ouzounian|títulu=Miley Cyrus: Teen of all media|url=http://www.thestar.com/entertainment/article/612836|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=4 d'abril de 2009|idioma=inglés|obra=The Star}}&lt;/ref&gt; Empezó a tomar clases de cantar y actuación nel ''Armstrong Acting Studio'' en Toronto. Nel so primer papel interpretó a una neña llamada Kylie en ''Doc''.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=David Hiltbrand|títulu=Miley Cyrus braced for Disney stardom|url=http://www.utsandiego.com/uniontrib/20060520/news_1c20hannah.html|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=20 de mayu de 2006|idioma=inglés|editorial=O-T}}&lt;/ref&gt; Nel 2003, foi acreditada sol so nome de nacencia pol so papel de Ruthie en ''[[Big Fish]]'' de [[Tim Burton]].&lt;ref name=&quot;Hiscock&quot;&gt;{{cita web |autor=John Hiscock|títulu=Miley Cyrus interview: I'm going to hire an acting coach|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/film/7521454/Miley-Cyrus-interview-Im-going-to-hire-an-acting-coach.html|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=25 de marzu de 2010|idioma=inglés|obra=The Telegraph}}&lt;/ref&gt;

A la edá de 11 años, Cyrus supo que taben abiertos los casting pa lo que sería ''[[Hannah Montana]]'', una serie de televisión infantil orixinal de [[Disney Channel]], sobre una adolescente que vive una doble vida secreta como una estrella pop. Cyrus unvió una cinta de videu pa visionar el papel de la meyor amiga, pero recibió una llamada onde-y ciscaben que probara pa la estrella principal, Chloe Stewart. Dempués d'unviar una nueva cinta y volar a Hollywood para más audiciones, dixéron-y que yera demasiáu nuevu y demasiáu pequeña pal rol.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Ann Oldenburg|títulu=Lifelong work pays off, says Miley Cyrus, 13|url=http://usatoday30.usatoday.com/life/television/news/2006-03-23-miley-cyrus_x.htm|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=23 de marzu de 2006|idioma=inglés|obra=USA Today}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la so persistencia y habilidá pa cantar amás d'actuar llevaron a los productores de la serie a convidala a más audiciones. Cyrus finalmente recibió'l papel col so propiu nome Miley Stewart a la edá de doce años. Mientres esi tiempu, tamién visionó con [[Taylor Lautner]] pa la película ''[[Les aventures de Sharkboy y Lavagirl en 3-D|Les Aventures de Sharkboy y Lavagirl]]'', onde quedó xunto a otra actriz, pero Cyrus empezó a grabar en ''Hannah Montana''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Interview with Miley Cyrus|url=http://b96.cbslocal.com/2009/10/30/interview-with-miley-cyrus/|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=30 d'ochobre de 2009|idioma=inglés|editorial=B96}}&lt;/ref&gt;

Como la carrera de Cyrus empezara, la so madre tomó delles decisiones importantes relatives a la representación de la so fía. Facer roblar con Mitchel Gossett, direutor de la división xuvenil en Cunningham Escott Slevin Doherty. Gossett, que s'especializa na creación d'estrelles infantiles, iguara que audicionara pa ''Hannah Montana'' y atribúyese-y el so descubrimientu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Tara McNamara|títulu=Mitchell Gossett|url=http://www.variety.com/article/VR1117973379?refCatId=2721|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=4 d'ochobre de 2007|idioma=inglés|obra=Variety}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Borys Kit|títulu=Miley Cyrus' agent moves to UTA|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/miley-cyrus-agent-moves-uta-110832|fechaaccesu=6 de payares de 2012|fecha=4 de mayu de 2008|idioma=inglés|obra=The Hollywood Reporter}}&lt;/ref&gt;

=== 2006-2007: ''Hannah Montana'' y ''Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus'' ===
{{mal traducíu}}
[[Ficheru:Miley Cyrus Concert.jpg|thumb|left|Cyrus na xira ''[[Best Of Both Worlds Tour]]''.]]

El 26 de marzu de 2006, estrenóse la serie de televisión ''Hannah Montana'', na que Cyrus interpreta a una estrella pop; el primer episodiu llogró la mayor audiencia enxamás rexistrada nun programa de Disney Channel,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus: Biography|url=http://www.tvguide.com/celebrities/miley-cyrus/bio/259138|fechaaccesu=7 de payares de 2012|idioma=inglés|obra=TV Guide}}&lt;/ref&gt; siendo la mayor hasta mayu de 2011, según ''[[The Daily Telegraph]]''.&lt;ref name=&quot;Hiscock&quot; /&gt; Esti fechu propulsó a Cyrus al estatus d'ídolu adolescente. La revista ''[[Time]]'' informó que'l «fenomenal» ésitu de Cyrus deber en parte al so talentu y en parte'l «saber de Disney al marcar territorios, coleccionar multimedies» y a promocionar a Cyrus y a ''Hannah Montana'' afechiscamente.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=James Poniewozik|títulu=Hurricane Hannah|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1673286,00.html|fechaaccesu=7 de payares de 2012|fecha=18 d'ochobre de 2007|idioma=inglés|obra=Time}}&lt;/ref&gt; Cyrus finalmente convirtióse na primer artista en tener ufiertes de televisión, cine, productos y música dientro de [[The Walt Disney Company]].

El so primera senciellu foi «[[The Best of Both Worlds]]», la tema principal de ''Hannah Montana''. Foi puestu a la venta'l 28 de marzu de 2006 y ta acreditáu al personaxe de la serie.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Hannah Montana Best of Both Worlds [1 Track Single]|url=http://www.allmusic.com/album/r1642854|fechaaccesu=7 de payares de 2012|idioma=inglés|editorial=Allmusic}}&lt;/ref&gt; Cuando interpreta'l cantar en vivu, Cyrus xeneralmente visti como'l personaxe. El primer cantar sol so propiu nome foi una [[versión (música)|versión]] de «[[Zip-a-Dee-Doo-Dah]]» de [[James Baskett]], publicáu'l 4 d'abril de 2006 na cuarta edición de DisneyMania. Vistida como Hannah Montana, Cyrus abrió pa les [[The Cheetah Girls (banda)|Cheetah Girls]] en venti feches de la so xira [[The Party's Just Begun Tour]], a partir del 15 de setiembre de 2006. El 24 d'ochobre del mesmu añu, [[Walt Disney Records]] llanzó la primera [[Hannah Montana (banda sonora)|banda sonora]] de Hannah Montana. De los nueve cantares interpretaos por Cyrus, ochos fueron acreditaos a Hannah Montana y unu, un dueto col so padre tituláu «I Learned from You», foi acreaditado a Miley Cyrus. L'álbum algamó'l puestu númberu unu na llista ''[[Billboard 200]]'' de los Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu='Hannah Montana' Trumps My Chem, Legend At Non. 1|url=http://www.billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003345789#/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003345789|fechaaccesu=7 de payares de 2012|idioma=inglés|obra=Billboard}}&lt;/ref&gt;

El 23 d'abril de 2007, estrenóse la [[Segunda temporada de Hannah Montana|segunda temporada]] de ''Hannah Montana'', y terminó de tresmitise orixinalmente el 12 d'ochobre de 2008.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Hannah Montana Episodes on Disney|url=http://www.tvguide.com/tvshows/hannah-montana/episodes-season-2/278865|fechaaccesu=7 de payares de 2012|idioma=inglés|obra=TV Guide}}&lt;/ref&gt; Cyrus robló un contratu pa un álbum cuádruple con [[Hollywood Records]], propiedá de Disney, y el 26 de xunu de 2007 publicóse un álbum de dos discos. El primeru foi la banda sonora de la segunda temporada de la serie, ente que'l segundu, tituláu ''[[Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus|Meet Miley Cyrus]]'', foi l'álbum debú de la cantante acreditáu al so propiu nome. L'álbum asitiar nel númberu unu nel conteo ''Billboard 200'' y darréu llogró tres discos de platín pola asociación [[Recording Industry Association of America]] (RIAA).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/1051137/cyrus-sidesteps-clarkson-to-debut-at-non-1|títulu=Cyrus Sidesteps Clarkson To Debú At Non. 1|fechaaccesu=24 d'abril de 2014|apellíu=Cohen|nome=Jonathan|fecha=4 de xunetu de 2007|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;RIAA&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php|títulu=SEARCHABLE DATABASE: Miley Cyrus|fechaaccesu=24 d'abril de 2014|obra=[[Recording Industry Association of America|RIAA]].com|formatu=Escribir «Miley Cyrus» nel parámetru «Search».|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''Meet Miley Cyrus'' xeneró «[[See You Again (cantar de Miley Cyrus)|See You Again]]», el primer senciellu de Cyrus en ser llanzáu sol so propiu nome y el primeru en tar allugáu nos diez primeros puestos de la llista ''[[Billboard Hot 100]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://new.music.yahoo.comblogschart_watch/39922/week-ending-july-19-2009-daughtry-makes-idol-history|títulu=Week Ending July 19, 2009: Daughtry Makes &quot;Idol&quot; History&quot;|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na seronda de 2007, Cyrus embarcar nel so primera [[xira musical|xira]], [[Best of Both Worlds Tour]], pa promover ''Meet Miley Cyrus'' y les bandes sonores de ''Hannah Montana'', colos [[Jonas Brothers]], [[78violet|Aly &amp; AJ]] y Everlife como actos d'apertura. Cyrus presentar dende'l 17 d'ochobre de 2007 al 31 de xineru de 2008 con paraes nos Estaos Xuníos y Canadá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20165807,00.html|títulu=MileyMania - Miley Cyrus estiende la so xira |fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Les entraes escosar en cuestión de minutos y llegaron a costar un máximu de $2500 dólares y un promediu de $214, cuando'l promediu polo xeneral ye de 26 a 65 dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Gil Kaufman|títulu=Hannah Montana Ticket Bonanza Spurs Officials To Investigate Resellers|url=http://www.mtv.com/news/articles/1571314/20071005/cyrus__miley.jhtml|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|fecha=8 d'ochobre de 2007|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un funcionariu de Ticketmaster comentó: «L'infiernu nun tien tanta roxura como'l padre d'un neñu faciendo un rebexíu. La xente que tuvo nesti negociu por enforma tiempu tán viendo lo que ta pasando, y dicen que nun esistió una demanda d'esti nivel o intensidá dende [[The Beatles]] o [[Elvis Presley|Elvis]]».&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Geoff Boucher, Chris Lee|títulu=How much do you want those 'Hannah' tickets?|url=http://articles.latimes.com/2007/oct/06/entertainment/et-montana6|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|fecha=6 d'ochobre de 2007|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== 2008-2009: ''Breakout'', transiciones y xira mundial ===
[[Ficheru:Miley Cyrus Wonder World concert at Auburn Hills 06.jpg|thumb|180px|Cyrus presentándose na xira ''[[Wonder World Tour]]'' (2009).]]

Tres el final de la xira [[Best of Both Worlds Tour]] en xineru de 2008, [[Walt Disney Pictures]] estrenó ''[[Hannah Montana &amp; Miley Cyrus: Best of Both Worlds Concert]]'', una película conciertu de la xira, el 1 de febreru de 2008; recaldó en taquilla más de 31 millones de dólares na selmana de llanzamientu, más de 70 millones mundialmente&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Hannah Montana/Miley Cyrus: Best of Both Worlds d'agostu|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=hannahmontanaconcert.htm |fechaaccesu=14 d'avientu |añoacceso=2012|obra=Boxofficemojo|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y un promediu de 42&amp;nbsp;000 por sala de cine, el doble del total previstu. Esto motivó que los executivos de Disney estendieren indefinidamente la so exhibición, entamada orixinalmente pa una selmana. Al respeutu, Chuck Viane, xefe de distribución de Disney, declaró que «nun queremos da-y el llombu a los almiradores que nun pudieron dir a los conciertos».&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Scott Bowles|títulu='Hannah Montana' concert filme earns extended theater stay|url=http://usatoday30.usatoday.com/life/movies/news/2008-02-03-boxoffice_N.htm|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|fecha=2 de marzu de 2008|obra=USA Today|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 11 de marzu de 2008, [[Walt Disney Records]] y [[Hollywood Records]] publicaron la banda sonora de la película, qu'algamó'l puestu númberu trés na llista ''Billboard 200''.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Billboard Biz|url=http://www.billboard.com/charts/billboard-200|títulu=Billboard 200|fechaaccesu=20 de xunetu |añoacceso=2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 22 de xunu de 2008, la discográfica publicó'l segundu álbum d'estudiu de Cyrus sol so propiu nome, ''[[Breakout (álbum)|Breakout]]''. La cantante afirmó que foi inspiráu por «lo que ta pasando na mio vida nesti últimu añu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/1044960/exclusive-miley-cyrus-grows-up-on-breakout|autor=Cortney Harding|títulu= Exclusive: Miley Cyrus Grows Up On 'Breakout'|fecha=27 de xunu de 2008|obra=Billboard|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus co-escribió ocho de los dolce cantares del álbum.&lt;ref name=&quot;Jill&quot;&gt;{{cita web |autor=Jill Serjeant|títulu=Miley Cyrus grows up and away from Hannah Montana|url=http://www.reuters.com/article/2008/07/21/us-cyrus-idUSN1843781520080721|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|fecha=21 de xunetu |añoacceso= 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; «Escribir cantares ye lo que realmente quiero faer na mio vida pa siempres, [...] solo espero qu'esti discu presente que, más que nada, soi compositora».&lt;ref name=&quot;Jill&quot; /&gt; L'álbum debutó nel puestu númberu unu de la ''Billboard 200'' de los Estaos Xuníos con ventes de 371&amp;nbsp;000 copies na primer selmana de llanzamientu;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Katie Hasty|títulu=Miley Trumps Sugarland To Lead Billboard 200|url=http://www.billboard.com/articles/news/1044636/miley-trumps-sugarland-to-lead-billboard-200|fechaaccesu=20 de xunetu|añoacceso=2013|fecha=30 de xunetu|añu=2008|idioma=inglés|editorial=Billboard Biz}}&lt;/ref&gt; el so primera senciellu, «[[7 Things]]», algamó'l puestu númberu nueve nel ''Hot 100''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus Debúes Her New Single|url=http://www.people.com/people/article/0,,20199628,00.html?xid=rss-topheadlines|fechaaccesu=20 de xunetu |añoacceso=2013|fecha=13 de mayu de 2008|idioma=idioma|obra=People}}&lt;/ref&gt; Al pie del so padre presentó los premios CMT Music Awards n'abril de 2008&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Billy Ray Cyrus and Miley Cyrus to Host CMT Music Awards|url=http://www.cmt.com/news/country-music/1582299/billy-ray-cyrus-and-miley-cyrus-to-host-cmt-music-awards.jhtml|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|fecha=26 de febreru de 2008|idioma=inglés|obra=CMT News}}&lt;/ref&gt; y los [[Teen Choice Awards]] n'agostu del mesmu añu, pero esta vegada facer sola.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus to Host Sunday's Teen Choice Awards|url=http://www.foxnews.com/story/2008/08/01/miley-cyrus-to-host-sunday-teen-choice-awards/|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|fecha=1 d'agostu de 2008|obra=Fox News}}&lt;/ref&gt; Cyrus aprovió la voz de Penny na película d'animación ''[[Bolt]]'', estrenada'l 21 de payares de 2008, con reconocencia de la crítica escontra la so actuación de voz.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Bolt (2008)|url=http://www.rottentomatoes.com/m/bolt/|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|idioma=inglés|editorial=Rotten Tomatoes}}&lt;/ref&gt; Cyrus tamién co-compunxo y grabó el cantar «[[I Thought I Lost You]]» como un dueto con [[John Travolta]] pa la película, pola cual recibió una nominación al [[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|meyor cantar orixinal]] nos premios [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Stephen M. Silverman|títulu=Angelina Jolie, Brad Pitt Score Golden Globe Nods|url=http://www.people.com/people/article/0,,20245120_2,00.html|fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|fecha=11 d'avientu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En setiembre de 2009, Cyrus participó nel senciellu de caridá «[[Just Stand Up!]]», en sofitu a la campaña Stand Up to Cancer&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Tim Saunders|títulu=Female Stars Unite For New Charity Single |url=http://www.looktothestars.org/news/1142-female-stars-unite-for-new-charity-single |fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|idioma=inglés|editorial=Look to the Stars}}&lt;/ref&gt; y en City of Hope Benefit Concert en sofitu a la investigación del cáncer y programes de capacitación. Tamién s'arreyó en [[Disney's Friends For Change]], un grupu ambientalista, pal cual grabó'l senciellu benéficu «[[Send It On]]», xuntu con otres estrelles de [[Disney Channel]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Disney ABC TV Group|url=http://www.disneychannelmedianet.com/DNR/2009/doc/Send_It_On_Disneys_Friends_for_Change%20_081909.doc|fechaaccesu=20 de xunetu |añoacceso=2013|fecha=20 d'agostu|añu=2009|idioma=inglés|editorial=Walt Disney Co}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Miley Cyrus at the 2009 Academy Awards 04.jpg|thumb|left|152px|Cyrus na [[Premiu Óscar de 2009|82ª entrega]] de los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]].]]

Cyrus yá empezara la transición a una imaxe más adulta a finales de 2008, cuando los sos representantes axustaron un alcuerdu por que'l novelista [[Nicholas Sparks]] escribiera'l guión d'una película pa presentala a un públicu maduru, el contrariu que ganó colos neños, fanáticos de ''Hannah Montana''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.webcitation.org/5nACFQa5D|títulu=Miley Cyrus va protagonizar nuevu filme de Disney per parte de Touchone Pictures|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Eso foi importante pa Cyrus, porque nun quería volver actuar como cantante: «Nun quería ser una cantante n'otra película. Nun quiero faelo más. Nun tienen idea cuántos musicales toquen a la mio puerta. Quiero faer daqué un pocu más seriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/20100401085812/http://www.philly.com/philly/entertainment/20100329_Miley_s__Last_Song_.html|títulu=Miley's 'Last Song'|fechaaccesu=24 d'abril de 2014|apellíu=Dawson|nome=Angela|fecha=29 de marzu de 2010|obra=[[The Philadelphia Inquirer]]|editorial=Philadelphia Media Network|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En marzu de 2009, Cyrus publicó ''[[Miles to Go]]'', una alcordanza co-escritu por Hilary Liftin que fala sobre la so vida hasta los sos dieciséis años.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://seattletimes.nwsource.com/html/books/2008767856_zboo23miley.html|títulu=Miley convertir n'escritora|fechaaccesu=29 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus protagonizó'l papel de Miley Stewart/Hannah Montana en ''[[Hannah Montana: The Movie]]'', estrenada'l 10 d'abril de 2009. Tanto la película como la so [[Hannah Montana: The Movie (banda sonora)|banda sonora]] contienen doce canciones orixinales interpretaes por Cyrus, que fueron un ésitu comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://goldderby.latimes.com/awards_goldderby/2009/04/hannah-montana-the-movie-miley-cyrus-news-36285-.html|títulu='Hannah Montana: The Movie' bolsters Miley Cyrus' Óscar dreams|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/bbcom/news/hannah-montana-takes-top-spot-on-billboard-1003964906.story|títulu='Hannah Montana: The Movie' bolsters Miley Cyrus' Óscar dreams|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El senciellu principal de la banda sonora, «[[The Climb]]», algamó los cuarenta primeros llugares en doce países,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://acharts.us/song/42195|títulu=Miley Cyrus - The Climb|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y Cyrus presentó un xéneru fora de la so típica influencia ''[[teen pop]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://kidsmusic.about.com/od/musicreviews/fr/hmmovie.htm|títulu=Miley Cyrus - Hannah Montana: The Movie Soundtrack|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus considerara poner fin a Hannah Montana dempués de la so tercer temporada, que terminó la so producción el 5 de xunu de 2009,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eonline.com/uberblog/b126865_hannah_montana_staying_jonas_moving.html|títulu=Hannah Montana permaneciendo; Jonas, moviendosé|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; pero Disney exerció la opción pa una cuarta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news-briefs.ew.com/2009/06/13/miley-cyrus-season-four-was-her-choice-dái-insists/|títulu=Miley Cyrus: Season 4 was her choice, dái insists|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La producción de la película ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]'' duró dende'l 15 de xunu de 2009 hasta'l 18 d'agostu d'esi añu. Nel mediu, Cyrus publicó la tercer banda sonora de ''Hannah Montana'', grabó'l [[Extended play|EP]] ''[[The Time of Our Lives]]'' y publicóse el senciellu «[[Party in the U.S.A.]]». Al respeutu, l'artista esplicó que «''The Time of Our Lives'' ye un álbum de transición. [...] Realmente quiero introducir a la xente a lo que yo quiero que'l mio próximu discu suene como que col tiempu voi ser capaz de faer un pocu más». El senciellu debutó nel númberu dos de la llista ''Billboard Hot 100''. El EP foi llanzáu en xunto con una llinia de ropa co-diseñáu por Cyrus y Max Azria para [[Walmart]]. Dende'l 14 de setiembre de 2009 hasta'l 29 d'avientu, Cyrus realizó la xira [[Wonder World Tour]] como promoción pa ''Breakout'' y ''The Time of Our Lives''. El 7 d'avientu de 2009, Cyrus cantó pa la [[Reina Sabela II]] y de numberosos otros miembros de la [[Familia Real Británica]] nel Royal Variety Performance en Blackpool, noroeste d'[[Inglaterra]].

=== 2010-2012: ''Can't Be Tamed'', salida de Disney y películes ===
[[Ficheru:Miley Cyrus 2010 MMVA (Straighten Crop).jpg|thumb|derecha|190px|Cyrus nos [[MuchMusic|MuchMusic Video Awards]] 2010 de [[Canadá]], onde foi la anfitriona del espectáculu amás d'una de les gallardoniaes.]]

El 18 de xineru de 2010, empecipióse la producción de la cuarta y última temporada de ''Hannah Montana''. A raigañu del terremotu de 2010 n'[[Haití]], Cyrus apaeció nos senciellos de caridá «[[We Are the World 25 for Haiti]]» y «[[Everybody Hurts]]». El so tercer álbum d'estudiu, ''[[Can't Be Tamed]]'', foi llanzáu'l 21 de xunu de 2010. El primer senciellu del álbum, «Can't Be Tamed» foi publicáu'l 18 de mayu y allugóse na octava posición de la llista ''Billboard Hot 100''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://music.yahoo.comblogschart-watch/week-ending-may-23-2010-direct-from-1972-the-rolling-stones.html|títulu=Week Ending May 23, 2010: Direct From 1972, The Rolling Stones|fechaaccesu=30 d'agostu |añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nel videu del cantar Cyrus apaez amarutada como una ave, colo cual díxose que yera más ''sexy'' que los sos anteriores proyeutos, lo qu'espertó les opiniones de los medios.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2010/06/01/miley-cyrus-cant-walk-in_n_596720.html|títulu=Miley Cyrus 'Can't Be Tamed' VIDEO: Too Sexy Or Age Appropriate? (PHOTOS)|autor=Mark Marín|obra=[[The Huffington Post]]|fecha=4 de xunetu de 2010|fechaaccesu=21 de xunetu |añoacceso=2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués de llanzar l'álbum, Cyrus tomóse un descansu na música col fin de centrase na so carrera cinematográfica.

Cyrus protagonizó ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]'', que foi estrenada'l 31 de marzu de 2010, y recibió polo xeneral crítiques negatives. Sicasí, la película foi un ésitu comercial, al recaldar más de $88 millones de dólares en tol mundu. Según l'analista de taquilla ''Exhibitor Relations'', la película marcó «una transición esitosa a los papeles d'adultos pa Miley Cyrus».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://lta.reuters.com/article/entertainmentNews/idLTASIE62O1OO20100325|títulu=Estrella adolescente Miley Cyrus madura y sigue carrera en cine|fechaaccesu=30 d'agostu |añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;

El 22 d'ochobre de 2010 foi llanzáu'l segundu senciellu de ''Can't Be Tamed'', «[[Who Owns My Heart]]», esclusivu para [[Europa]], y del cual sería'l postreru que llanzaría con esta discográfica. La mayoría de los críticos dixeron que yera una de los meyores cantares del álbum.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://entretenimiento.prodigy.msn.com/musica/articulo.aspx?cp-documentid=24828718|títulu=Miley Cyrus: &quot;Can't Be Tamed&quot;|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Sicasí, recibió una receición comercial baxa na manera; la so posición más alta llograr en Bélxica, onde llegó a la segunda posición de la llista ''[[Ultratop|Ultratip]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ultratop.be/nl/showitem.asp?interpret=Miley+Cyrus&amp;titel=Who+Owns+My+Heart&amp;cat=s|títulu=Miley Cyrus - Who Owns My Heart|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;

La cuarta y última temporada de la serie de televisión ''Hannah Montana'' (comercializada como ''[[Cuarta temporada de Hannah Montana|Hannah Montana Forever]]'') empezó a tresmitise nos Estaos Xuníos el 11 de xunetu de 2010. La producción de la temporada empecipió'l 18 de xineru y remató el 14 de mayu. Ye la única temporada de la serie que foi filmada n'[[Alta definición|HD]].{{demostrar}} L'últimu episodiu de la serie emitióse'l 16 de xineru de 2011 n'Estaos Xuníos y llogró bones resultancies tocantes a l'audiencia —en compitiendo colos premios Globu d'Oru— con 6,2 millones de televidentes, polo que'l capítulu consideróse como'l númberu unu en tresmisión per cable ente los neños de 6-11 años y preadolescentes de 9 a 14, poniendo les calificaciones más altes para [[Disney Channel]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.generaccion.com/usuarios/47226/final-hannah-montana-forever-foi-numbero-unu-transmision|títulu=Final de 'Hannah Montana Forever' foi númberu unu en tresmisión|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Miley Cyrus - Gypsy Heart Tour - São Paulo 11.jpg|thumb|izquierda|180px|Cyrus interpretando «[[Can't Be Tamed (cantar)|Can't Be Tamed]]» en [[São Paulo]] ([[Brasil]]), como parte de la xira ''[[Gypsy Heart Tour]]'' (2011).]]

Cyrus entamó un episodiu de ''[[Saturday Night Live]]'' el 5 de marzu de 2011, onde actuó en delles facetes. Tamién cantó una tema curtia sobre delles de los discutinios que protagonizó, tituláu «I'm sorry, but I'm not perfect».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20465513,00.html|títulu=&quot;Miley Cyrus to Host SNL&quot;|obra=[[People]]|fechaaccesu=11 de febreru|añoacceso=2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2011/02/11/miley-cyrus-hosting-snl-march-5_n_821851.html|títulu=&quot;Miley Cyrus Hosting 'SNL' March 5th&quot;|obra=[[The Huffington Post]]|fechaaccesu=11 de febreru|añoacceso=2011}}&lt;/ref&gt; En marzu de 2011, el so padre confirmó nel programa d'entrevistes ''The View'' que la cantante axuntárase col productor [[Dr. Luke]] pa un futuru nuevu álbum, a pesar de qu'antes anunciara que taría más centrada n'actuar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abc.go.com/watch/the-view/SH559080/VD55118202/the-view-318 |títulu=Full Episodes - The View - ABC |editorial=Abc.go.com |fechaaccesu=26 de marzu |añoacceso=2011}}&lt;/ref&gt; Cyrus embarcar na xira [[Gypsy Heart Tour]], que visitó [[América Llatina|Llatinoamérica]], [[Asia]] y [[Oceanía]] ente'l 29 d'abril y el 2 de xunetu de 2011. L'artista espresó'l so deséu de visitar estos países al comentar: «Solo quiero dir a llugares onde voi consiguir el mayor ciñu y siéntame cómoda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eleconomista.es/gente-y-estilo/noticias/3000336/04/11/Miley-Cyrus-prefier-ver-mundu-y-nun tocar-en-Estaos-Xuníos-.html|títulu=Miley Cyrus prefier ver mundu y nun tocar n'Estaos Xuníos |fechaaccesu=29 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Esta xira foi'l fin de la so etapa cola [[The Walt Disney Company|Compañía Disney]] y la so antigua discográfica, [[Hollywood Records]]. Cyrus dempués de realizar los '' shows'' correspondientes, decidió tomase unos años, fueron casi dos, de descansu pal re-direición la so carrera. Hai de solliñar que ye la primer xira na que nun interpreta cantares del so ''alter-ego'' [[Hannah Montana]]. La xira al rematar llogró recaldar más de 26 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] y consideróse un gran ésitu con tan solo 21 conciertos, asitiándose como una de les xires más esitoses del añu, concretamente, na posición 22 del ''Top 50 Worldwide Tours'' realizáu por ''Pollstar''.&lt;ref name=&quot;Top50W&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.pollstarpro.com/files/Charts2011/071811Top50WorldwideTours.pdf |títulu=Top 50 Worldwide Tours (01/01/2011 - 06/30/2011) |author= |fecha=8 de xunetu, 2011 |work=Pollstar |publicación=Pollstar, Inc. |fechaaccesu=24 d'abril, 2015 |urlarchivu=http://www.webcitation.org/60eGxE1O3 |fechaarchivu=2 d'agostu, 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 24 de xineru llanzóse ''[[Chimes of Freedom: The Songs of Bob Dylan Honoring 50 Years of Amnesty International]]'', un álbum n'honor a [[Bob Dylan]] nel que Cyrus collabora versionando «[[You're Gonna Make Me Lonesome When You Go]]». D'esta cantar realizó un videu musical nel que Cyrus apaez cantando xuntu con [[Johnzo West]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mileycyrus.bz/2012/01/24/news-purchase-youre-gonna-make-me-lonesome-when-you-go-on-itunes/ |títulu=[NEWS&amp;#93; Purchase “You're Gonna Make Me Lonesome When You Go” on iTunes &amp;#124; Miley Cyrus &amp;#124; MileyCyrus.bz :: Your best 24/7 daily source for Miley Cyrus |editorial=MileyCyrus.bz |fecha=24 de xineru de 2012 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; La versión recibió crítiques positives&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.direutlyrics.com/miley-cyrus--youre-gonna-make-me-lonesome-when-you-go-music-video-news.html |títulu=Miley Cyrus - You'Re Gonna Make Me Lonesome When You Go Music Video |editorial=Direutlyrics.com |fecha=23 de xineru de 2012 |fechaaccesu=16 de xunetu|añoacceso= 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Weiss |nome=David |url=http://play.lifegoesstrong.com/article/chimes-freedom-tribute-bob-dylan |títulu=Dylan honored on Chimes of Freedom compilation &amp;#124; Play Goes Strong |editorial=Play.lifegoesstrong.com |fecha=26 de xineru de 2012 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; y algamó al puestu sesenta y ocho en [[iTunes]] Estaos Xuníos, el puestu númberu seis n'[[iTunes|iTunes Top 100 Rock Songs]] d'[[Australia]], el cincuenta y nueve en [[iTunes]] [[Canadá]], etc.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.music-chart.info/song/876351/Youre-Gonna-Make-Me-Lonesome-When-You-Go|títulu=Number of appearances on the ITunes music charts|fechaaccesu=30 d'agostu |añoacceso= 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En marzu estrenó la nueva temporada de ''[[Punk'd]]'' de la cadena de televisión [[MTV]]. Miley Cyrus participó en tres episodios onde realiza chancies a [[Khloe Kardashian]], [[Kelly Osbourne]] y al so noviu [[Liam Hemsworth]]. Nel primer episodiu [[Justin Bieber]] realíza-y un chancia a Cyrus.

El 18 d'abril de 2012, anuncióse que la empresa [[Lionsgate]] estrenaría la película ''[[LOL (película)|LOL]]'' en solu siete ciudaes d'Estaos Xuníos, yá que había perdíu interés na película y el contratu robláu colos distribuidores estranxeros contenía una disposición de que tenía d'exhibise a nivel nacional en siquier cien sales de cine. La compañía aseguró que nun podía competir contra otros ésitos como ''[[The Hunger Games (película)|The Hunger Games]]'' o ''[[The Avengers (película de 2012)|The Avengers]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mileycyruschile.com/2012/04/18/noticies-%E2%80%9Clol%E2%80%9D-nun recibe-amor-de-lionsgate/|títulu=[Noticies] “LOL” Nun recibe amor de Lionsgate.|fechaaccesu=30 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;La comedia estrenó'l 4 de mayu de 2012 en solu 105 cines d'Estaos Xuníos, ensin nenguna ''premier'' cola prensa. Tuvo fuertes crítiques per parte de la prensa internacional, pol so fracasu na taquilla, llogrando ganar na so primer selmana 46.500 dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.generaccion.com/noticia/153311/lol-nueva-pelicula-miley-cyrus-demi-moore-fracaso-taquilla-estauxunidense|títulu='LOL', la nueva película de Miley Cyrus y Demi Moore fracasó na taquilla estauxunidense|fechaaccesu=29 d'agostu| añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Dempués del estrenu n'Europa, ''LOL'' tuvo un gran ésitu ganando $2,789,671 dólares n'[[Alemaña]], $1,600,000 en [[Escandinavia]], $1,056,015 en [[Rusia]] y $834,461 en [[Noruega]].

[[Ficheru:Miley Cyrus and Liam Hemsworth at the 38th People's Choice Award.jpg|thumb|derecha|180px|Cyrus y [[Liam Hemsworth]] na [[People's Choice Awards de 2012|38º entrega]] de los [[Premios People's Choice]] el 11 de xineru de 2012 en [[Los Angeles]].]]

El 4 de xunetu de 2012, llanzóse'l cantar «[[Morning Sun (cantar de Rock Mafia)|Morning Sun]]», tema que pertenez al álbum ''[[Mixtape Vol. 1]]'' de [[Rock Mafia]] onde collabora Miley Cyrus. El cantar ta basada en &quot;[[C'Mon]]&quot; del DJ [[Tiësto]] del álbum ''[[Club Life: Volume One (Las Vegas)]]''. Les crítiques del cantar fueron positives; la páxina [[Televisión Azteca|aztecaespectaculos.com]] dixo que: «“Morning Sun” tien un soníu más [[electropop]] nel cual Miley intervién con un estilu bien distintu al que presentó col álbum ''[[Can't Be Tamed]]''.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aztecaespectaculos.com/notes/musica/120545/miley-cyrus-y-rock-mafia-en-morning-sun |títulu=Miley Cyrus y Rock Mafia en 'Morning Sun' |editorial=aztecaespectaculos.com |fecha=4 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=4 de xunetu |añoacceso=2012}}&lt;/ref&gt; Otros medios aplaudieron el gran soníu del cantar resaltando que: «Los soníos contaxosos faen abarruntar qu'esti cantar ta destinada a ser la sensación del branu [...] Pasaron casi dos años por que finalmente los fans puedan gociar de la versión mista d'unu de los ésitos más esperaos.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.impre.com/la xente-diz/viewArticle.action?articleId=281474978997436 |títulu=Miley Cyrus llanza nuevu senciellu &quot;Morning Sun&quot; a dúu con Rock Mafia (Video) |editorial=impre.com |fecha=4 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El 16 de xunu llanzóse la cantar «[[Decisions]]», interpretada por [[Borgore]] y Cyrus.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.beatport.com/release/decisions/925234|títulu=Decisions|fechaaccesu=29 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Más tarde, un videu musical foi llanzáu'l 1 de payares. El cantar rápido volvióse enclín en [[Twitter]] y n'otres redes sociales. La páxina analitica.com escribió que: «La cantante pretende demostrar qu'esti xéneru va ser el que va tener el so nuevu discu, que espera llanzar poco primero de casase col so noviu [[Liam Hemsworth]].»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.analitica.com/va/entretenimiento/musica/6949023.asp |títulu=Decisions, el nuevu cantar de Miley Cyrus con Borgore (Video) |editorial=ANALITICA.com |fecha=23 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Los críticos comentaron qu'anque Cyrus nun participe enforma nel cantar la so voz resalta los coros, faciendo al cantar un posible ésitu y un trunfu de Cyrus na música [[Música electrónica|electrónica]] y nel [[dubstep]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/miley-cyrus-sumir a-la moda-del-dubstep,4625a1346ef49310VgnVCM5000009ccceb0aRCRD.html |títulu=Miley Cyrus sumir a la moda del &quot;dubstep&quot; |editorial=terra.com |fecha=22 d'agostu |añu= 2012 |fechaaccesu=23 d'agostu |añoacceso=2012}}&lt;/ref&gt; El 4 d'ochobre foi llanzáu'l segundu videu de ''The Backyard Sessions'', onde Cyrus versiona «[[Look What They've Done to My Song]]», de [[Melanie Safka]]. El 6 d'avientu, por cuenta de la renovación de la so páxina web oficial, ''mileycyrus.com'', llanzóse'l primer videu de ''The Backyard Sessions'', una serie de videos grabada a principios del branu nel patiu traseru de Cyrus, onde cantó dalgunes de los sos cantares favoritos. Pal primer videu, Cyrus versionó «[[Lilac Wine]]», de [[James Shelton]]. El 16 d'avientu de 2012 Cyrus versionó en direutu «Rebel Yell», de [[Billy Idol]], na gala [[VH1]] Dives 2012. El 24 d'avientu de 2012, foi llanzáu'l tercer videu de ''The Backyard Sessions'', onde Cyrus versiona «[[Jolene (cantar)|Jolene]]», de la so madrina, [[Dolly Parton]]. Cyrus llanzó en total siete cantares mientres 2012, «You're Gonna Make Me Lonesome When You Go», de Bob Dylan, «Decisions», con Borgore, «Morning Sun», con Rock Mafia, «Lilac Wine», de James Shelton, «Look What They've Done to My Song», de Melanie Safka, «Rebel Yell», de Billy Idol y «Jolene», de Dolly Parton.

Mientres la tresmisión de los premios [[MTV Video Music Awards 2012]], la nueche del 6 de setiembre, Cyrus anunció per televisión que: «Voi Tener un senciellu a la venta anguaño. Ye la primer vegada que lo digo polo que toi contenta». Amás faló sobre'l so compromisu con [[Liam Hemsworth]] y dixo que: «Toi, obviamente, entusiasmada por casar me, pero como que yá siento casada. Sé que somos pa siempres, nun preciso qu'un papel dicir».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/television/120907/miley-cyrus-retarda-el so-matrimoniu-con-liam-hemsworth|títulu=Miley Cyrus retarda'l so matrimoniu con Liam Hemsworth|editorial=L'Universal|fecha=7 de setiembre de 2012|fechaaccesu=7 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; El 20 de setiembre, mientres el festival de música iHeartRadio en [[Las Vegas]], la cantante tuvo una entrevista pa la revista ''[[Rolling Stones]]'', onde faló sobre'l so nuevu álbum: «Toi pensando en payares pa llanzar un primera senciellu [...] Tuvi trabayando con Pharrel nun montón de coses, y tuvi escribiendo, sobremanera, concentrándome no que quiero dicir ensin saber en que soníu se diba a convertir dempués [...] metíme nel vieyu «[[Motown Sound]]», lo que foi realmente risonderu, entemecer tou con esti soníu ''country pop'' [...] Agora que soi más independiente, nun ye como: ¿Cual va ser el primer senciellu? – Agora toi pensando nel álbum completu nun quiero que sea un solu ''hit'', quiero apurrir un álbum calidable.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mileycyrusmexico.com/musica/noticies-miley-fala-pa-rolling-stone-de-la so-nueva-musica/|títulu=Miley fala pa “Rolling Stone” de la so nueva música.|fecha=20 de setiembre |añu= 2012 |fechaaccesu=2 d'ochobre |añoacceso= 2012}}&lt;/ref&gt; Antes d'anunciar el so nuevu senciellu, Cyrus collaboró col raperu [[Will.i.am]] na tema «[[Fall Down]]», perteneciente al álbum ''[[Willpower]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://itunes.apple.com/gb/album/fall-down-feat.-miley-cyrus/id635456126|títulu=Fall Down (feat. Miley Cyrus) - Single &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; will.i.am|fechaaccesu=25 de mayu|añoacceso=2013|obra=[[iTunes|iTunes.com.gb]]|editorial=[[Apple|Apple, Inc.]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El cantar llogró una receición moderada a baxa, anque foi certificada con discu d'oru en [[Nueva Zelanda]] y de platín n'[[Australia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://nztop40.co.nz/chart/singles?chart=2256|títulu=RIANZ Charts|fechaaccesu=6 de xineru|añoacceso=2014|obra=[[Recording Industry Association of New Zealand|NZTop40.co.nz]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aria.com.au/pages/httpwww.aria.com.aupagesaria-charts-accreditations-singles-2013.htm|títulu=ARIA Charts - Accreditations - 2013 Singles|fechaaccesu=6 de xineru|añoacceso=2014|obra=[[Australian Recording Industry Association|ARIA.com.au]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, collaboró col cantar «[[Ashtrays and Heartbreaks]]», de [[Snoop Dogg|Snoop Lion]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://homegrownradio.net/snoop-lion-ashtrays-heartbreaks-ft-miley-cyrus/|títulu=Snoop Lion – Ashtrays &amp; Heartbreaks ft. Miley Cyrus|fechaaccesu=6 de xineru|añoacceso=2014|apellíu=Lynn|nome=Sparkle|fecha=3 d'abril de 2013|obra=Homegrownradio.net|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== 2013-2014: ''Bangerz'', regresu a la música y xira mundial ===
{{AP|Bangerz|Bangerz Tour}}
[[Ficheru:Miley Cyrus performing in Vancouver 2014 2 (cropped).jpg|right|300px|thumb|Cyrus el 14 de febreru de 2014 en [[Vancouver]], [[Canadá]], mientres la primer fecha de la [[xira musical|xira]] [[Bangerz Tour]].]]

Mientres la entrega de los [[Billboard Music Awards|Billboard Music Awards 2013]], Cyrus anunció que'l so nuevu senciellu, «[[We Can't Stop]]», sería publicáu como'l primeru del so nuevu álbum d'estudiu'l 3 de xunu de 2013. Al respeutu, comentó: «Realmente resultó ser solu perfectu y esautamente lo que quería, y ye esautamente lo que yo quería que fora'l mio primer soníu, y la mio primer mirada, que creo que ye un mensaxe importante pa los mios almiradores que nun dexaron d'esperar, ¡asina que ye xenial!».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/events/bbma-2013/1562889/miley-cyrus-we-cant-stop-single-due-june-3|títulu=Miley Cyrus' 'We Can't Stop' Single Due June 3|fechaaccesu=24 de mayu|añoacceso=2013|apellíu=Lipshutz|nome=Jason|fecha=19 de mayu de 2013|allugamientu=[[Nueva York]]|obra=[[Billboard]]|editorial=[[Nielsen Company]] ([[Prometheus Global Media]])|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 3 de xunu, fecha de llanzamientu del senciellu, Cyrus presentar nel programa de radio de [[Ryan Seacrest]], [[KIIS-FM]], onde comentó parte de «We Can't Stop».&lt;ref name=&quot;Ryan Seacrest&quot;/&gt; Coles mesmes, faló de cómo sería'l discu: «Toi bien contenta col mio discu, porque siento que tengo munches opciones pa los senciellos. Ye como una película. Ye una historia de lo que yo tuvi pasando polos últimu dos años».&lt;ref name=&quot;Ryan Seacrest&quot;&gt;{{cita web |url=http://ryanseacrest.com/2013/06/03/miley-cyrus-says-upcoming-record-tells-story-of-her-past-2-years/|títulu=Miley Cyrus: 'We Can't Stop' Is 'Where I'm at in My Life Right Now'|fechaaccesu=4 de xunu|añoacceso=2013|apellíu=Marquina |nome=Sierra|fecha=3 de xunu de 2013|obra=[[Ryan Seacrest|RyanSeacrest.com]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El primer senciellu del álbum recibió un gran ésitu comercial, pos algamó'l puestu númberu unu en países como [[Nueva Zelanda]],&lt;ref name=&quot;RIANZ&quot;&gt;{{cita web |url=http://charts.org.nz/showitem.asp?interpret=Miley+Cyrus&amp;titel=We+Can%27t+Stop&amp;cat=s|títulu=MILEY CYRUS - WE CAN'T STOP (SONG)|fechaaccesu=12 de xunetu|añoacceso=2013|obra=Charts.org.nz|editorial=Hung Medien|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Reinu Xuníu]],&lt;ref name=&quot;Reinu Xuníu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-unstoppable-miley-cyrus-headed-for-first-uk-number-1-2407/|títulu=The unstoppable Miley Cyrus headed for first UK Number 1!|fechaaccesu=09 d'agostu|añoacceso=2013|obra=[[The Official UK Charts Company]]|editorial=|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Escocia]]&lt;ref name=&quot;Escocia&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.officialcharts.com/archive-chart/_/22/2013-08-17/|títulu=2013 Top 40 Scottish Singles Archive 17th August 2013|fechaaccesu=11 d'agostu|añoacceso=2013|obra=[[The Official Charts Company]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ya [[Indonesia]].&lt;ref name=&quot;Indonesia&quot;&gt;{{cita web |url=http://creativedisc.com/2013/07/creative-disc-top-50-chart-29-july/|títulu=Creative Disc Top 50 Chart – 29 july Creative Disc – Music Weblog|fechaaccesu=09 d'agostu|añoacceso=2013|editorial=Creative Disc|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, foi condecoráu con tres discos de platín n'[[Australia]]&lt;ref name=CerAu&gt;{{cita web |url=http://archive.is/c5HRE|títulu=ARIA Charts|fechaaccesu=19 d'ochobre|añoacceso=2013|obra=[[Australian Recording Industry Association|ARIA]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y [[Canadá]],&lt;ref name=&quot;CanadáCer&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.musiccanada.com/certificationdefinitions.aspx|títulu=Gold and Platinum: Searchable Database|fechaaccesu=16 de payares de 2013|obra=[[Canadian Recording Industry Association|CRIA]]|formatu=Pa verificar la certificación en Canadá, ye necesariu escribir &lt;nowiki&gt;«We Can't Stop»&lt;/nowiki&gt; en ''Title'' y escribir &lt;nowiki&gt;«Miley Cyrus»&lt;/nowiki&gt; en ''Artist''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; unu en [[Dinamarca]],&lt;ref name=CerDina&gt;{{cita web |url=http://www.ifpi.dk/?q=certificeringer&amp;page=46|títulu=Certificeringer|fechaaccesu=19 de setiembre|añoacceso=2013|obra=[[Federación Internacional de la Industria Fonográfico]]|editorial=|idioma=danés}}&lt;/ref&gt; [[Suecia]],&lt;ref name=GLF&gt;{{cita web |url=http://www.sverigetopplistan.se/index.html|títulu=Sverige Toplistan|fechaaccesu=9 d'agostu de 2013|obra=Hitlistan|formatu=Pa visualizar la referencia han de siguise estos pasos: primero, escribir na barra del buscador el nome de la cantante, depués faer clic nel primeru y depués primir «Visa».|idioma=suecu}}&lt;/ref&gt; [[Nueva Zelanda]]&lt;ref name=CerNEW&gt;{{cita web |url=http://nztop40.co.nz/chart/singles?chart=2245|títulu=RIANZ Charts|fechaaccesu=2 d'agostu|añoacceso=2013|obra=NZTop40.co.nz|editorial=Recording Industry Association of New Zealand|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y unu d'oru nel Reinu Xuníu.&lt;ref name=CerRei&gt;{{cita web |url=http://archive.is/O5wTt|títulu=BPI Certifications|fechaaccesu=27 d'ochobre|añoacceso=2013|obra=Chart News|editorial=[[Industria Fonográfico Británica|BPI]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El videu musical del senciellu llogró crítiques variaes, por cuenta de qu'amosó una imaxe más sexual de Cyrus. Sicasí, estableció dos récores nel sitiu [[Vevo]], el primeru al ser vistu más de diez millones de vegaes dientro de los venticuatro hores del so llanzamientu, y el segundu ser el que más rápidu consiguió les 100 millones de visites, solo en 37 díes.{{ensin referencies}} Nos [[MTV Video Music Awards]], onde taba nomada a cuatro categoríes, interpretó «We Can't Stop» y «[[Blurred Lines]]», esta postrera xuntu con [[Robin Thicke]], mientres la cual Cyrus realizó un baille denomináu ''twerk'', un movimientu bien sensual que provocó la esaltación del públicu, polo que xeneró crítiques y discutiniu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.laopinion.com/Robin_Thicke-arguyosu-twerking-Miley_Cyrus|títulu=Robin Thicke arguyosu del 'twerking' de Miley Cyrus en MTV|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=4 d'ochobre de 2013|obra=[[La Opinión (Los Angeles)|La Opinión]]|editorial=[[ImpreMedia]]}}&lt;/ref&gt; El segundu senciellu de ''Bangerz'', «[[Wrecking Ball (cantar)|Wrecking Ball]]», publicáu'l 25 d'agostu de 2013, ye una balada compuesta por Cyrus y producida por [[Dr. Luke]]. El cantar algamó la primer posición de la ''Billboard Hot 100'', polo que se convirtió nel primera senciellu númberu unu de Cyrus na llista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/5695590/miley-cyrus-wrecking-ball-swings-to-top-of-hot-100|títulu=Miley Cyrus' 'Wrecking Ball' Swings Atop Hot 100|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|apellíu=Trust|nome=Gary|fecha=18 de setiembre de 2013|allugamientu=[[Nueva York]]|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://lareputada.com/2013/09/18/wrecking-ball-de-miley-cyrus-afara-en-ventes-y da-y el so-primer-1-en-billboard/|títulu='Wrecking Ball' de Miley Cyrus afara en ventes y da-y el so primer #1 en Billboard|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|apellíu=O'Malley|nome=Odi|fecha=18 de setiembre de 2013|obra=La Reputada}}&lt;/ref&gt; Amás, llogró diverses certificaciones de discu de platín en países como [[Canadá]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.musiccanada.com/certificationdefinitions.aspx|títulu=Certification Definitions|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=Music Canada|editorial=Canadian Recording Industry Association|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Australia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://archive.is/c5HRE|títulu=ARIA Singles Chart|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=ARIA Charts|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Nueva Zelanda]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://nztop40.co.nz/?chart=2297|títulu=The Official NZ Music Charts|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=NZTop40.co.nz|editorial=Recorded Music NZ|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Dinamarca]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ifpi.dk/?q=certificeringer&amp;page=49|títulu=Certificeringer|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=IFPI.dk|idioma=danés}}&lt;/ref&gt; y [[Suecia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sverigetopplistan.se/index.html|títulu=Veckolista Album - Vecka 11, 14 mars 2014|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=Sverigetopplistan.se|idioma=suecu}}&lt;/ref&gt; y discu d'oru en [[Méxicu]] y [[Alemaña]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://archive.is/QXCNs|títulu=Sony Music Video|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|autor=[[Facebook]]|obra=[[Sony Music|Sony Music Mexico]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.musikindustrie.de/gold_platin_datenbank/?action=suche&amp;strInterpret=Miley+Cyrus&amp;strAwards=checked|títulu=Gold-/Platin-Datenbank|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=Musikindustrie.d'idioma alemán}}&lt;/ref&gt; El so videoclip, onde apaez desnuda sobre una bola de baltadera, foi publicáu en [[YouTube]] el 9 de setiembre de 2013 y estableció un nuevu récor, al tener 19,3 millones de vistes en Vevo nes primeres venticuatro hores del so llanzamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/gente-y-tv/record-visites-video-wrecking-ball-miley-cyrus-2647271|títulu=El nuevu videu de Miley Cyrus bate'l récor de visites|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|autor=[[Agence France-Presse]]|fecha=13 de setiembre de 2013|obra=[[El Periódico de Catalunya|El Periódicu]]|editorial=[[Grupu Zeta]]}}&lt;/ref&gt; Amás, foi calificáu como'l más vistu del 2013 y recibió el premiu a meyor videu mientres la entrega de 2013 de los [[MTV Europe Music Awards]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.europafm.com/noticias/actualidad/en-la-red/miley-cyrus-afara-videos-mas-vistos-2013_2013121000097.html|títulu=Miley Cyrus afara nos videos más vistos de 2013|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=10 d'avientu de 2013|allugamientu=[[Barcelona]], [[España]]|obra=[[Europa FM]]|editorial=Atresmedia Radio ([[Atresmedia Corporación]])}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://es.mtvema.com/ganadores|títulu=MTV EMA 2013: Ganadores|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|obra=MTV VMA}}&lt;/ref&gt; Celebraos n'[[Ámsterdam]], la cantante abrió la gala con «We Can't Stop» y depués con «Wrecking Ball», con una puesta n'escena más senciella, distinta a la socedida nos Video Music Awards. Mientres la entrega, xubió al escenariu a recoyer el premiu pol senciellu y celebrar fumando un cigarru de [[mariguana]] —faciendo alusión a la [[Política sobre drogues nos Países Baxos|llibertá holandesa respectu al consumu d'esa droga]]— lo que provocó un nuevu discutiniu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.milenio.com/hey/musica/EMA-MTV_Europe_Music_Awards_0_187781419.html|títulu=Miley Cyrus fuma mariguana en ganando un MTV EMA|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|apellíu=Sánchez Covarrubias|nome=Guillermo|fecha=10 de payares de 2013|obra=[[Mileniu (periódicu)|Mileniu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Miley Cyrus performing in Vancouver 2014 (cropped) 01.jpg|left|270px|thumb|La cantante presentándose na xira Bangerz Tour, de 2014.]]

Pela so parte, n'ochobre de 2013, Cyrus foi portada de la revista estauxunidense ''[[Rolling Stones]]'', onde apaeció desnuda cubrir los sos pechos colos sos brazos mientres surdía de l'agua d'una piscina. Na entrevista qu'acompañaba a la portada, faló sobre tarrezas bien polémicos como'l consumu de drogues, lo que nuevamente llamó l'atención del públicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.lavanguardia.com/gente/20130925/54388015110/miley-cyrus-desnuda-rolling-stone.html|títulu=Miley Cyrus esnudar pa Rolling Stone|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=25 de setiembre de 2013|ubicación=Barcelona, España|obra=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt; El 2 d'ochobre, MTV tresmitió'l documental ''[[Miley: The Movement]]'', nel qu'amosó la grabación de ''Bangerz'' y escenes detrás de cámares, como Cyrus na so preparación pa l'actuación nos MTV VMA 2013 y la so reflexón sobre la so presentación ellí y el mundu del espectáculu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.que.es/musica/201310151501-miley-cyrus-movement-documental-cont.html|títulu=Miley Cyrus: Asina ye 'The Movement', el documental|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=15 d'ochobre de 2013|obra=[[Qué!]]}}&lt;/ref&gt; El documental tuvo como convidaos a [[will.i.am]] y a [[Britney Spears]], con quien trabayó nel álbum. Trés díes depués, el 5 d'ochobre, presentó'l programa ''[[Saturday Night Live]]'' per segunda vegada —la primera fuera en 2011—, y que recibió bones reseñes de los críticos. Nesa ocasión, tamién anunció los preparativos pa la so nueva xira mundial, llamada [[Bangerz Tour]]. El 5 de payares, publicóse «[[Real and True]]», cantar del raperu estauxunidense [[Future (raperu)|Future]] y Mr Hudson, que cuntó cola participación de la cantante. El videu, estrenáu'l 10 de payares, amuesa a l'artista como un estraterrestre, con purpurina plateada. Tamién, realizó otres collaboraciones como «[[23 (cantar)|23]]» con [[Mike Will Made It]], [[Wiz Khalifa]] y [[Juicy J]] y «[[Feelin' Myself]]», con [[will.i.am]], [[French Montana]] y Wiz Khalifa. El 14 de payares, la cantante presentar nos [[Premios Bambi]] 2013 d'[[Alemaña]], onde interpretó «Wrecking Ball» nuna [[Música acústica|versión acústica]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.justjared.com/2013/11/14/miley-cyrus-bambi-awards-2013-rede-carpet/|títulu=Miley Cyrus: Bambi Awards 2013 Red Carpet|fechaaccesu=15 de payares|añoacceso=2013|fecha=14 de payares de 2010|obra=[[Just Jared]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://perezhilton.com/2013-11-14-miley-cyrus-wrecking-ball-bambi-awards-2013-performance-video#sthash.tdmyjYRp.dpbs|títulu=Miley Cyrus Rides Her Wrecking Ball Into The 2013 Bambi Awards! Watch Her Performance Here!|fechaaccesu=15 de payares|añoacceso=2013|fecha=14 de payares de 2010|apellíu=Lavandeira|nome=Maria|obra=[[Perez Hilton|PerezHilton.com]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, foi reconocida como [[Premios Bambi|artista pop internacional]]; dichu premiu ye dau a los máximos esponentes de la música pop nel mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bambi-awards.com/home/detail/a-bambi-for-miley-cyrus/157|títulu=A Bambi for Miley Cyrus|fechaaccesu=15 de payares|añoacceso=2013|obra=[[Premios Bambi]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 17 de payares, apaeció en ''[[The X Factor (Reinu Xuníu)|The X Factor]]'' ya interpretó el cantar caracterizando a una exipcia nun desiertu. Detrás del escenariu proyeutáronse imáxenes alusives a la temática del videu musical.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://celebridaes24.es/estrelles-de-musica/miley-cyrus-canta-wrecking-ball-en-x-factor-uk/1017831/|títulu=Miley Cyrus canta “Wrecking Ball” en “X Factor UK”|fechaaccesu=18 de payares|añoacceso=2013|apellíu=Dolores|nome=Inez|obra=Celebridaes24.es}}&lt;/ref&gt; Una selmana dempués, cantó la tema nos [[American Music Awards]] de 2013, celebraos nel [[L.A. Live]] de la ciudá de [[Los Angeles]]. La temática de la presentación taba basada nel espaciu esterior; na parte posterior del escenariu proyeutóse una imaxe d'un gatu espacial que cantaba «Wrecking Ball» con [[sincronía de llabios]] xuntu con Cyrus y lloraba [[diamantes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nydailynews.com/entertainment/music-arts/american-music-awards-2013-miley-cyrus-feline-groove-article-1.1528026#ixzz2lh3hKJhc|títulu=American Music Awards 2013: Miley Cyrus performs 'Wrecking Ball' with feline backup|fechaaccesu=25 de payares de 2013|nome=Jim|apellíu=Farber|fecha=25 de payares de 2013|obra=[[Daily News]]|editorial=Boston Properties, Inc.|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La revista ''[[Billboard]]'' calificó la presentación como la meyor de la ceremonia de premiación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/5800700/space-kitten-miley-cyrus-wrecking-ball-ames#8iIhhhBa31AzxRFy.99|títulu=Space Kitten: Miley Cyrus and Her Feline Friend Swing 'Wrecking Ball' at Ames|fechaaccesu=25 de payares de 2013|nome=Marc|apellíu=Schneider|fecha=25 de payares de 2013|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 17 d'avientu, publicóse «[[Adore You]]», tercer senciellu de ''Bangerz'', que recibió opiniones xeneralmente favorables; los críticos emponderaron la so producción y l'entrega vocal de Cyrus. Tocantes a la so receición comercial, algamó'l visu de la llista ''Streaming Songs'' y el númberu 22 na ''Hot 100'' d'Estaos Xuníos, anque ingresara ellí al 42 enantes de ser llanzáu como senciellu. El videu musical que lu acompaña foi llanzáu'l 26 d'avientu de 2013 y provocó discutinios pol so conteníu sexual.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.larepublica.pe/26-12-2013/miley-cyrus-la so-polemico-video-polemico-adore-you-estrénose-güei|títulu=Miley Cyrus estrena'l so polémicu video &quot;Adore you&quot; (VIDEO)|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|autor=[[Axencia EFE]]|fecha=27 d'avientu de 2013|obra=[[La República (Perú)|La República]]|editorial=Grupu La República}}&lt;/ref&gt; Cyrus remató l'añu siendo la persona más buscada nes redes y actuando nos espectáculos del Jingle Ball National Tour, entamaos por [[iHeart Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cnnespanol.cnn.com/2013/12/03/miley-cyrus-y-beyonce-lo-mas-buscáu-en-la web-en-2013-segun-microsoft-y-yahoo/|títulu=Miley Cyrus y Beyoncé, lo más buscao na web en 2013, según Microsoft y Yahoo!|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=3 d'avientu de 2013|obra=[[CNN n'Español]]|editorial=[[Time Warner]] ([[Turner Broadcasting System]])}}&lt;/ref&gt; Realizó una pequeña xira navidiega polos Estaos Xuníos onde interpretó delles de los sos cantares. Amás, actuó nel Dick Clark's New Year's Rockin' Eve, presentáu por [[Ryan Seacrest]] nel [[Times Square]] el 31 d'avientu ya interpretó «[[Get It Right (cantar de Miley Cyrus)|Get It Right]]» y «Wrecking Ball». En 2013, un mediu peruanu considerar «un iconu del pop».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.larepublica.pe/26-12-2013/miley-cyrus-ye-la reina-de-la cultura-pop-en-el-2013|títulu=Miley Cyrus ye la reina de la cultura pop nel 2013|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=26 d'avientu de 2013|autor=[[Associated Press]]|obra=La República editorial=Grupu La República}}&lt;/ref&gt; Por cuenta del so ésitu, les canales [[MTV]] y [[American Broadcasting Company|ABC]] nomar l'artista del añu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.utsandiego.com/news/2013/dec/09/mtv-declares-miley-cyrus-its-artist-of-the-year/|títulu=MTV declares Miley Cyrus its artist of the year|fechaaccesu=12 d'avientu|añoacceso=2013|autor=Associated Press|fecha=9 d'avientu de 2013|obra=[[O-T San Diego]]|editorial=MLIM Holdings|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abcnews.go.com/Entertainment/celebs-year-miley-cyrus-prince-george/story?id=21170273#1|títulu=Celebs of the Year: Miley Cyrus, Prince George and More|fechaaccesu=17 d'avientu|añoacceso=2013|apellíu=Messer|nome=Lesley|fecha=17 d'avientu de 2013|obra=[[ABC News|ABCNews.go.com]]|editorial=[[American Broadcasting Company]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que la revista ''[[Time]]'' considerar una de les persones más relevantes del 2013 na so llista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/5819992/miley-cyrus-named-a-finalist-for-times-person-of-the-year|títulu=Miley Cyrus Named a Finalist for Time's Person of the Year|fechaaccesu=18 de marzu de 2013|apellíu=Lewis|nome=Hilary|fecha=9 d'avientu de 2013|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 8 de xineru de 2014, anunciaron que Cyrus sería la imaxe de [[Marc Jacobs]], pa la so campaña de primavera-verano 2014. Dambos trabayaron xuntos enantes nuna campaña benéfica contra'l cáncer de piel, na que Cyrus apaeció desnuda nunes camisetes xunto a un mensaxe de proteición de la piel.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vogue.es/moda/news/articulos/miley-cyrus-convirtióse en-la-nueva-imaxe-de-marc-jacobs-pa-la so-campana-primavera-verano-2014/18884|títulu=Miley Cyrus convertir n'imaxe de Marc Jacobs pa la so campaña de primavera-verano 2014|fechaaccesu=12 de febreru de 2014|apellíu=Ximénez|nome=Mario|fecha=20 de xineru de 2014|obra=[[Vogue (revista)|Vogue.es]]|editorial=[[Condé Nast Publications]]}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 2014 el sitiu web de moda Fashionista nomó esta campaña como una de los meyores realizaes a lo llargo del 2014, asitiándola na cuarta posición de la so ''Top 15'', describiendo les imáxenes espuestes como «memorables».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://fashionista.com/2014/12/best-fashion-ad-campaigns-of-2014#miley-cyrus-marc-jacobs-vogue-9jan14-prjpg|títulu=THE 15 BEST AD CAMPAIGNS OF 2014|fechaaccesu=24 d'avientu de 2014|obra=Fashionista.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 29 de xineru, la cantante realizó un conciertu acústicu pal programa ''[[MTV Unplugged]]'' onde interpretó en versión acústica dalgunos de les temes de ''Bangerz'' y otros cantares d'anteriores discos; amás, actuó con [[Madonna]], que foi l'artista invitada al especial televisivu. Dambes artistes interpretaron un ''[[mash-up]]'' de los cantares «[[We Can't Stop]]» y el senciellu del añu 2000, «[[Don't Tell Me (cantar de Madonna)|Don't Tell Me]]», siendo consideráu esti momentu como «otru momentu llexendariu de la música pop». Pa la promoción del programa, Cyrus realizó un cartelu promocional nel qu'apaeció con una peluca rubia, un dentame postiza y col torso desnudu, tapándose los tetos con unes pezoneras con forma d'estrella.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1720731/miley-cyrus-stripping-down-mtv-unplugged.jhtml|títulu=Miley Cyrus Stripping Down For 'MTV Unplugged'|fechaaccesu=12 de febreru de 2014|fecha=20 de xineru de 2014|obra=MTV|editorial=MTV Networks (Viacom)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 14 de febreru de 2014, Cyrus empecipió la so xira mundial [[Bangerz Tour]] en [[Vancouver]]; l'espectáculu tuvo opiniones mayoritariamente positives ya inclusive foi comparáu colos de la cantante Madonna,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2014/02/15/miley-cyrus-bangerz-tour-launch-vancouver/5501957/|títulu=Miley launches tour in Vancouver with sass, showmanship|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|apellíu=Conner|nome=Shawn|fecha=16 de febreru de 2014|obra=[[USA Today]]|editorial=|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; anque hubo dellos discutinios pol conteníu esplícitu qu'amosó mientres el mesmu y pol besu lésbicu que la cantante dar con [[Katy Perry]] mientres el conciertu de [[Los Angeles]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.larazon.com.ar/show/Padres-furiosos-Miley-Cyrus-pornografico_0_544200212.html|títulu=Padres furiosos quieren que Miley Cyrus ataye'l so tour &quot;pornográficu&quot;|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=20 de febreru de 2014|obra=[[La Razón (Arxentina)|La Razón]]|editorial=[[Grupu Clarín]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.europapress.es/chance/cineymusica/noticia-miley-cyrus-besu-katy-perry-incluyíu-defende-bangerz-tour-puede-ser-educativu-ninos-20140224120336.html|títulu=DISNEYMILEY CYRUS CON BESU A KATY PERRY INCLUYÍU, DEFENDE EL SO BANGERZ TOUR: &quot;PUEDE SER EDUCATIVU PA LOS NEÑOS&quot;|fechaaccesu=18 de marzu de 2014|fecha=24 de febreru de 2014|allugamientu=[[Madrid]], España|obra=[[Europa Press]]}}&lt;/ref&gt; Otres actividaes que realizó Cyrus nel añu foi la collaboración que fizo con Madonna nel proyeutu denomináu «Art for Freedom» —«Arte pola llibertá»— el 2 de marzu, y que'l so oxetivu ye defender los derechos humanos a partir del arte público, p'animar a les persones a espresar el so sentíu personal de llibertá y revolución, en forma de de videos, música, poesía ya imáxenes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://paulestodo.com/noticias/madonna-convido-a-miley-cyrus-pa-la so-art-for-freedom-de-abril-2210|títulu=Madonna convidó a Miley Cyrus pal so &quot;Art for freedom&quot; d'abril|fechaaccesu=24 de mayu de 2014|fecha=3 d'abril de 2014|obra=Paulestodo.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/madonna-convoca-a-miley-cyrus-pa-trabayar-xuntes,3466c2c750y25410VgnVCM5000009ccceb0aRCRD.html|títulu=Madonna convoca a Miley Cyrus pa trabayar xuntes|fechaaccesu=24 de mayu de 2014|fecha=4 d'abril de 2014|obra=[[Terra Networks|Terra.com.pe]]|editorial=[[Telefónica|Telefónica S.A.]]}}&lt;/ref&gt; Per otra parte, el 18 de mayu, la cantante actuó xuntu cola banda [[The Flaming Lips]] nos [[Billboard Music Awards]] 2014, onde foi gallardoniada con dos premios. La presentación foi grabada mientres la so xira dende'l Phones4o Sable de [[Mánchester]]. Dambos interpretaron [[Lucy in the sky with diamonds (versión de The Flaming Lips)|una versión]] de «[[Lucy in the Sky with Diamonds]]» de [[The Beatles]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rollingstone.es/rstv/miley-cyrus-versiona-a-los-beatles/|títulu=Miley Cyrus versiona a los Beatles|fechaaccesu=24 de mayu de 2014|apellíu=Newman|nome=Jason|fecha=19 de mayu de 2014|obra=[[Rolling Stone (Edición Española)|RollingStone.es]]|editorial=[[Grupo PRISA]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/events/bbma-2014/6092042/miley-cyrus-lucy-in-the-sky-with-diamonds-billboard-music-awards-beatles|títulu=Miley Cyrus Covers Beatles' 'Lucy In the Sky' at Billboard Music Awards|fechaaccesu=24 de mayu de 2014|apellíu=Lipshutz|nome=Jason|fecha=18 de mayu de 2014|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Díes dempués, el 2 de xunu, presentóse una nueva figura de cera de Cyrus nel [[Muséu Madame Tussauds]] de [[Berlín]], carauterizada a partir de la so presentación nos MTV Europe Music Awards de 2013, celebraos n'Ámsterdam.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.promiflash.de/fan-alarm-gzsz-nadine-menz-trifft-auf-miley-cyrus-14060225.html|títulu=Fan-Alarm: GZSZ-Nadine Menz trifft auf Miley Cyrus|fechaaccesu=5 de xunu de 2014|apellíu=Sp.|nome=Laura|fecha=2 de xunu de 2014|obra=Promiflash.d'idioma alemán}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:2013 MTV's MoonMan-cut.png|right|200px|thumb|En 2014 Cyrus convertir na artista más nueva en consiguir el [[MTV Video Music Awards|MTV VMA]] al Videu del Añu por «Wrecking Ball».]]

El 16 de mayu anuncióse que Cyrus, amás d'otros artistes, actuó na gala de los [[World Music Awards]] de 2014, celebraos el 27 de mayu en [[Montecarlu]] ([[Mónacu]]), onde interpretó finalmente una versión al pianu de «Wrecking Ball» y amás, recibió 4 premios.&lt;ref&gt;http://worldmusicawards.com/index.php/news/global-superstars-will-rock-monte-carlo-world-music-awards-air-wednesday-may-28-nbc/&lt;/ref&gt; El 13 d'agostu, informóse que [[Bluewater Productions]] documentó la vida de l'artista nun cómic llamáu ''Fame: Miley Cyrus''; el llibru comenta la polémica actuación de 2013 nos MTV Video Music Awards y sigue falando de la so fama en [[Disney]] y l'esploración de la so infancia en [[Tennessee]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/celebritynews/11030138/Miley-Cyrus-life-turned-into-a-comic-book.html|títulu=Miley Cyrus' life turned into a comic book|fechaaccesu=16 d'agostu de 2014|fecha=13 d'agostu de 2014|obra=[[The Daily Telegraph]]|editorial=Telegraph Media Group|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El cómic foi escritu por Michael L. Frizell y dibuxáu por Juan Luis Rincón, y va tar disponible tantu en formatu impresu como en dixital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/1899633/miley-cyrus-comic-book/|títulu=Miley Cyrus Is Getting Her Own Comic Book: Get A Sneak Peek|fechaaccesu=16 d'agostu de 2014|apellíu=Blake|nome=Emily|fecha=14 d'agostu de 2014|obra=MTV|editorial=MTV Networks (Viacom)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 24 d'agostu, Cyrus asistió a los [[MTV Video Music Awards 2014|MTV Video Music Awards]], celebraos nel estadiu [[The Forum]] n'[[Inglewood (California)|Inglewood]], [[California]], onde taba nomada en dos categoríes, de les cualos ganó a videu del añu pol so senciellu «Wrecking Ball». Mientres el momentu de la entrega de dichu premiu, en llugar de xubir al escenariu a recoyelo, dexó qu'un nuevu indixente llamáu Jesse recoyer nel so nome pa dar un discursu sobre la indigencia y la probeza xuvenil qu'hai nos [[Estaos Xuníos]], y llamó a los espectadores a qu'ayudaren na causa de la fundación My Friend's Place, na que collabora Cyrus.&lt;ref name=&quot;ElUniversalMTV&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/espectaculos/2014/miley-cyrus-video-anio-wrecking-mtv--1032783.html|títulu=Miley Cyrus gana a Beyonce nos MTV|fechaaccesu=16 d'agostu de 2014|fecha=25 d'agostu de 2014|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|editorial=Compañía Periodística Nacional, S.A. de C.V.}}&lt;/ref&gt; A otru día de la gala, ''[[The New York Times]]'' informó que la fundación consiguió recaldar más de 200&amp;nbsp;000 USD&lt;ref name=&quot;NYTRecaudación&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.vanityfair.com/vf-hollywood/2014/08/miley-cyrus-jesse-helt-vmas-charity-my-friends-place|títulu=Miley Cyrus Has Raised More than $200,000 for Charity Since V.M.A.s|fechaaccesu=27 d'agostu de 2014|apellíu=Duboff|nome=Josh|fecha=26 d'agostu de 2014|obra=[[Vanity Fair (revista)|]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 29 d'agostu de 2014, informóse que Jesse, el mozu que recoyera'l premiu de Cyrus nel so llugar, tenía una orde de captura pola policía dende payares de 2011.&lt;ref name=&quot;HollywoodLife&quot;&gt;{{cita web |url=http://hollywoodlife.com/2014/08/29/jesse-helt-turns-himself-in-police-arrest-warrant-oregon-homeless-miley-cyrus-vmas/|títulu=Jesse Helt: Miley Cyrus' VMAs Date Turns Himself In To Police – See Mug Shot|fechaaccesu=9 de setiembre de 2014|obra=Hollywoodlife}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 2014 publicóse qu'esti actu foi unu de los momentos que más tuits xeneró per minutu, con un total de 138.792, asitiando a Cyrus na séptima posición de la llista añal.&lt;ref name=&quot;PortalPopline&quot;&gt;{{cita web |url=http://portalpopline.com.br/lorde-miley-cyrus-y-beyonce-protagonizam-alguns-dos-momentos-mais-tuitados-de-2014/|títulu=Lorde, Miley Cyrus y Beyoncé protagonizam alguns dos momentos mais tuitados de 2014|fechaaccesu=11 de dicmenre de 2014|obra=PopLine - Brasil}&lt;/ref&gt; Poco dempués, MTV nomó esta aición solidaria como'l meyor momentu de la cultura pop en 2014.&lt;ref name=&quot;MTVMoment&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/1994843/best-pop-culture-moments-handclap-emoji-2014-kardashian-cyrus/|títulu=19 Pop Culture Moments That Made Us Emoji Handclap In 2014|fechaaccesu=30 d'avientu de 2014|obra=MTV}}&lt;/ref&gt;

El 10 de setiembre de 2014 mientres la [[New York Fashion Week|Selmana de la Moda de Nueva York]], Cyrus amosó &quot;Dirty Hippie&quot;, la coleición d'accesorios que diseñó y ellaboró coles sos propies manes pal desfile de primavera/verano de [[Jeremy Scott]], col cual collaboró na mesma llinia de moda del diseñador. Cyrus comento lo siguiente tres el desfile: &quot;El mio arte ye una espresión o metáfora de la mio vida. Siempres fui bien afortunada&quot;, cuntaba Miley unos minutos enantes. &quot;Tou resultóme fácil. Y a empiezos d'anguaño, odié 2014 porque tou lo que podría dir mal foi mal. Tar hospitalizada, la muerte del mio perru... Toa era peor, y peor, y peor... Asina que empecé a convertir toes eses coses males en bones, a usales y a camudales. Asina ye como empecé col mio arte&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vogue.es/moda/news/articulos/jeremy-scott-collabora-con-miley-cyrus-en-nyfw/20470|títulu=Miley Cyrus collabora con Jeremy Scott en NYFW|fechaaccesu=11 de setiembre de 2014|obra=Vogue España}}&lt;/ref&gt; El 15 de setiembre de 2014, la revista estauxunidense ''[[Forbes]]'' publicó la llista de los artistes más poderosos del momentu, onde Cyrus apaeció como la cuarta cantante más poderosa del 2014 y l'octava na clasificación xeneral de los músicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/pictures/eeel45eklli/8-miley-cyrus/|títulu=Celebs 2014: Most Powerful Musicians|fechaaccesu=15 de setiembre de 2014|obra=Forbes|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 27 d'ochobre poner a la venta l'álbum-tributo de [[The Flaming Lips]], a la banda británica [[The Beatles]], sol títulu ''With a Little Help from My Fwends'', onde Cyrus collabora en dos canciones, qu'amás fueron los dos senciellos oficiales del discu, tratar de «[[Lucy in the sky with diamonds (versión de The Flaming Lips)|Lucy in the Sky with Diamonds]]» y «[[A Day in the Life]]», amosando una Cyrus somorguiada nos estilos musicales del [[rock sicodélicu]] y la [[neopsicodelia]].&lt;ref name=&quot;TheFlamingLipsRollingStone&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/flaming-lips-sgt-peppers-tribute-album-out-this-fall-20140515 |títulu=Flaming Lips' 'Sgt. Peppers' Tribute Album Out this Fall|obra=Rolling Stone |fechaaccesu=7 de payares de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TheFlamingLipsBillboard&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/6289359/flaming-lips-sgt-peppers-with-a-little-help-from-my-fwends-track-by-track-review |títulu=Flaming Lips, 'With a Little Help From My Fwends': Track-By-Track Review|obra=Billboard |fechaaccesu=7 de payares de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 29 d'ochobre de 2014, mientres la gala benéfica de los [[Fundación pa la Investigación sobre'l Sida|amfAR Awards]] celebrada en Los Angeles, Cyrus foi gallardoniada col premiu solidariu al meyor ídolu,&lt;ref name=&quot;amfAR&quot;&gt;{{cita web |títulu=Hanging out: Miley Cyrus and Rihanna mingle with stars at amfAR Inspiration Gala|url=http://www.standard.co.uk/showbiz/celebrity-news/hanging-out-miley-cyrus-and-rihanna-mingle-with-stars-at-amfar-inspiration-gala-9828231.html|editorial=standard.co.uk|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; pol so llabor nel campu &quot;a l'ayuda de la investigación d'una cura pal SIDA, la prevención del VIH y l'educación sobre'l tratamientu y la defensa de la enfermedá&quot;,&lt;ref name=&quot;amfAREU&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.europapress.es/chance/gente/noticia-alessandra-ambrosio-miley-cyrus-rihanna-mas-celebs-amfar-inspiration-gala-20141030113752.html|títulu=Alessandra Ambrosio, Miley Cyrus, Rihanna y más celebs na amfAR Inspiration Gala|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014|obra=EuropaPress|idioma=español}}&lt;/ref&gt; amás, Cyrus donó más de 500&amp;nbsp;000 dólares pa la causa.&lt;ref name=&quot;amfARepro&quot;&gt;{{cita web |url=http://eprotoeu.mtiny.com/article.ftl?id=593312&amp;cc=ND|títulu=Gwyneth Paltrow Introduces Chris Martin's Surprise Performance, Miley Cyrus Drops $500,000 at AmfAR Gala|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014|obra=Y! Online|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;Amás, mientres el so discursu al ser gallardoniada, anunciu de forma oficial qu'ella sería la nueva imaxe de la llinia solidaria de [[MAC Cosmetics]] cola gama de maquillaxe 'Viva Glam' de la firma de cosméticos pa xineru y febreru de 2015, que los sos beneficios van ser utilizaos p'ayudar a la causa pola cual foi gallardoniada.&lt;ref name=&quot;LaVanguardia&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.lavanguardia.com/de-moda/guapura/facial/20141030/54418717186/miley-cyrus-imaxe-viva-glam-mac-cosmetics.html|títulu=Miley Cyrus, nueva imaxe de la llinia solidaria de MAC Cosmetics|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014|obra=La Vanguardia|idioma=español}}&lt;/ref&gt; Asina, Cyrus mientres el discursu falo sobre la enfermedá, convirtiéndose asina na primer persona, como imaxe de MAC, qu'escribe un discursu sobre la enfermedá desque la marca empecipiara esta iniciativa en 1994. Cyrus na revista ''Flare'' dixo al respeutu: «escribí'l mio discursu, porque sé lo que siento. Ye lo mesmo col maquillaxe, con música, con tou esto. Esta vegada, namái quiero faelo sola».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.flare.com/celebrity/meeting-miley-interview-mac-viva-glam/|títulu=What Went Down When I Met Miley Cyrus?|fechaaccesu=7 de xineru de 2015|obra=Flare Magacín|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás de ser la imaxe de MAC Cosmetics, pocos díes dempués, anuncióse que Cyrus sería la nueva imaxe de Golden Lady Company. La marca italiana va llanzar una nueva llinia de medies ensin cordures, pa la cual cuntara con Cyrus sol eslogan &quot;Rock Your Legs&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://velvetstyle.it/2014/11/05/golden-lady-miley-cyrus-testimonial/|títulu=Golden Lady diventa “rock”: Miley Cyrus è la nuova testimonial|fechaaccesu=6 de payares de 2014|obra=Velvet Style|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt; El 13 de payares llanzóse l'anunciu oficial, pa ser emitíu en televisión, por aciu la cuenta de la marca en YouTube. Nel mesmu, úsase'l cantar «[[Get It Right (cantar de Miley Cyrus)|#GETITRIGHT]]» del cuartu álbum de Cyrus, ''[[Bangerz]]'', mientres esta usa unes medies coloraes y un corazón enchible col que se cubrir el torso desnudu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=zU4beQfVf-Q|títulu=Miley Cyrus exclusive for Golden Lady Rock Your Legs|fechaaccesu=13 de payares de 2014|obra=Golden Lady - YouTube|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt; Dichu anunciu foi realizáu col fotógrafu y amigu de Cyrus, [[Terry Richardson]].

El 28 de payares de 2014, Cyrus participó nun especial solidariu de la canal [[FOX]]. Sol títulu “Cause For Paws”, el proyeutu tenía como oxetivu ayudar a los animales ensin llar n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;NewsDay&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.newsday.com/lifestyle/pets/fox-s-cause-for-paws-thanksgiving-adoption-special-photos-hilary-swank-miley-cyrus-more-1.9642512|títulu='Fox's Cause for Paws' Thanksgiving adoption special|fechaaccesu=28 de payares de 2014|obra=News Day|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 3 d'avientu actuó nel festival d'arte moderno-contemporaneu ''Art Basel'' na so edición de [[Miami]], onde tuvo acompañada de The Flaming Lips pa interpretar «Lucy In The Sky With Diamods», amás de la tema de ''Bangerz'' «Love Money Party» y otres versiones d'artistes como [[Led Zeppelin]] o [[Johnny Cash]], por cuenta de que según la cantante, los asistentes nun seríen grandes fanáticos del so estilu musical pop. En dicha presentación, Cyrus uso un vestuariu plateado con una peluca de serpentinas plateadas y tamién utilizó unes &quot;pezoneras&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abcnews.go.com/Entertainment/wireStory/miley-cyrus-dazzles-art-basel-miami-beach-show-27356597|títulu=Miley Cyrus Dazzles at Art Basel Miami Beach Show|fechaaccesu=4 d'avientu de 2014|obra=ABC News|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En dicha presentación, Cyrus interpretó per primer vegada un cantar escrito y producío por ella mesma, «The Twinkle Song», tratar d'una balada al pianu surdida arriendes de unos suaños que tuvo l'artista, onde'l gatu fináu d'un amigu apaecíase-y.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.co.uk/miley-cyrus/news/miley-cyrus-performs-new-song-and-youll-never-guess-what-its-about|títulu=Miley Cyrus Performs New Song And You'll Never Guess What It's About!fechaaccesu=9 d'avientu de 2014|obra=MTV|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 2014, recibió una nominación a los [[Premios Grammy]] 2015 pol so cuartu álbum d'estudiu ''Bangerz''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eonline.com/news/604160/2015-grammy-awards-check-out-the-complete-list-of-nominees|títulu=2015 Grammy Awards: Check Out the Complete List of Nominees|fechaaccesu=6 d'avientu de 2014|obra=Y online|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== 2015-presente: ''Happy Hippie'', álbum esperimental y otros proyeutos ===
[[Ficheru:Miley Cyrus on 2015 Rock and Roll Hall of Fame Induction Ceremony.jpg|left|200px|thumb|Cyrus nel [[Salón de la Fama del Rock|Rock and Roll Hall of Fame Induction Ceremony]] del 2015.]]

N'avientu de 2014 súpose que Cyrus alcuéntrase trabayando nel que va ser el so quintu álbum d'estudiu, pal cual dixo «podría llevame cinco años [realizar l'álbum], (...) quiero qu'esti bien fechu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/1912144/miley-cyrus-new-album-five-years/|títulu=Miley Cyrus Is Working On New Music, But When Will We Hear It?|fechaaccesu=17 d'avientu de 2014|obra=MTV|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, Cyrus alcuéntrase somorguiada nel proyeutu de la so collaboración con MAC Cosmetics pa llograr fondos contra'l sida gracies a la puesta en venta d'un pinta-llabios de la llinia &quot;Viva Glam&quot;, nel cual tamién collaboraron personaxes como [[Lady Gaga]], [[Rihanna]] o [[Nicki Minaj]] n'años anteriores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.freep.com/story/life/shopping/georgea-kovanis/2015/01/08/miley-cyrus-spokesperson-viva-glam-mac-cosmetics/21415663/|títulu=Miley Cyrus hired as new face of MAC Viva Glam|obra=Detroit Free Press|fechaaccesu=20 de xineru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esta campaña foi promocionada con distintes entrevistes en prensa escrita y en televisión, como'l programa mañaneru ''Good Morning America'', onde aprofio que'l verdaderu oxetivu d'esti proyeutu ye consiguir fondos pa la investigación contra'l SIDA.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abcnews.go.com/Entertainment/miley-cyrus-talks-face-mac-viva-glam-honest/story?id=28418465|títulu=Miley Cyrus Talks Being Face of MAC Viva Glam, Gets Honest About Grammy Nomination|obra=ABC News|fechaaccesu=23 de xineru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un exemplu de la so promoción foi'l pequeñu anunciu que se publicar por aciu la cuenta de Instagram de la multinacional, onde Cyrus apaez nel mesmu set nel cual realizáronse les fotografíes mientres posa y lluz el llabial col cantar «Love Money Party» de Cyrus sonando de fondu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/2055088/miley-cyrus-viva-glam-mac-ad/|títulu=Miley Cyrus' New MAC Viva Glam Ad Is All About That Tongue|fechaaccesu=22 d'avientu de 2014|obra=MTV|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;En xineru de 2015 dar a conocer que Cyrus collaborara na composición d'una de los nuevos cantares del álbum ''[[Rebel Heart (álbum de Madonna)|Rebel Heart]]'' de la cantante d'Estaos Xuníos [[Madonna]], dicha cantar foi «Wash All Over Me», na qu'amás tamién participaron la mesma Madonna Ciccone, Maureen McDonald y Tim Bergling.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://popcorker.wordpress.com/2015/01/19/madonna-announces-full-rebel-heart-track-listing/|títulu=Madonna announces full Rebel Heart track listing|obra=PopCorker|fechaaccesu=20 de xineru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Poco dempués, nuna entrevista con Y! Online pa la promoción de &quot;Viva Glam&quot;, a Cyrus preguntóse-y sobre'l que sería'l so próximu álbum naquel momentu, a lo que contesto afirmando que s'atopa somorguiada dafechu nello, y amás, preguntóse-y sobre la so bona rellación con Madonna y si habría un «esperáu» dueto, a lo que la cantante dixo: «usté tien d'esperar a ver (...) Sé que tol mundu quier eso, ¿eh ho? Fiximos daqué xuntes a primeros d'añu y tamos segures de que nun vamos refugar lo».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.etonline.com/music/156740_miley_cyrus_thought_grammy_nomination_was_a_joke_works_on_new_album_every_day/|títulu=Miley Cyrus Works on New Album 'Every Day,' Thought Grammy Nom Was a 'Joke'|obra=Y! Online|fechaaccesu=26 de xineru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 15 de febreru de 2015, Cyrus participó nun programa especial de ''[[Saturday Night Live]]'' pol so 40 aniversariu n'antena. En dichu programa, Cyrus rindió tributu a [[Paul Simon]] interpretando la so tema «50 Ways to Leave Your Lover», pol cual la cantante recibió afalagos de la crítica musical.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/tv/news/paul-mccartney-miley-cyrus-paul-simon-captivate-at-snl-40-20150216|títulu=Paul McCartney, Miley Cyrus, Paul Simon Captivate at 'SNL 40'|obra=Rolling Stone|fechaaccesu=16 de febreru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

A partir de la primavera de 2015, Cyrus cuenta cola so propia seición na revista americana ''V'', de la cual foi portada en delles ocasiones y cola que caltién una bona rellación profesional. Nesta seición titulada &quot;Diary Of A Dirty Hippie&quot;, Cyrus va amosar cada mes la so visión del mundu y va compartir imáxenes esclusives de la so vida personal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.idolator.com/7582874/miley-cyrus-diary-dirty-hippie-nsfw-boobs-breasts-nude-ass-photos|títulu=Miley Cyrus Continues Her “Diary Of A Dirty Hippie” Story In 'V' Magacín's Spring 2015 Issue: View The (Obviously) NSFW Photos|obra=Idolator|fechaaccesu=11 d'abril de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 18 d'abril de 2015, Cyrus foi convidada a la gala añal del [[Salón de la Fama del Rock|Rock and Roll Hall of Fame]], celebrada nel ''Public Auditorium'' de [[Cleveland]], pa llevar a cabu la inducción al muséu, dedicáu a l'alcordanza y memoria de los artistes más famosos ya influyentes na [[industria musical]] al traviés del xéneru de la [[música rock|música'' rock'']], de la cantante y amiga de Cyrus, cola que collaboró y honorado en pasaes ocasiones, [[Joan Jett]]. En dichu eventu, Cyrus espunxo un discursu n'honor a la ''roquera'' cantante afirmando: «De primeres, tener qu'inducir a Joan Jett nel llexendariu Salón de la Fama del Rock foi apolmonante. Había enforma que podría dicir y ella acaba de tener la so vida na música que ye raru. (…) Joan Jett ye una supermujer, lo qu'una supermujer tendría de ser! Ella tien una carrera de décades y fixo munches coses, non solo como muyer sinón como una humana nesti planeta. (…) La vida de Joan Jett enllena d'ésitos ye una prueba de que nun podemos parar d'evolucionar. Quiero da-y les gracies por lluchar pola nuesa llibertá a Joan, a la qu'amu tantu». &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/read-miley-cyrus-badass-hall-of-fame-speech-for-joan-jett-20150418|títulu=Read Miley Cyrus' Badass Hall of Fame Speech for Joan Jett|obra=Rolling Stone|fechaaccesu=19 de febreru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, Cyrus xuntu con Jett interpretaron xuntes clásicos como «[[Bad Reputation]]» ó «Cherry Bomb», pa pocu dempués xunise con [[Tommy James and the Shondells|Tommy James]] pa cantar «[[Crimson and Clover|Crimson &amp; Clover]]» a lo llargo de la prestixosa ceremonia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/joan-jett-delivers-blistering-rock-hall-set-with-dave-grohl-miley-cyrus-20150418|títulu=Joan Jett Delivers Blistering Rock Hall Set With Dave Grohl, Miley Cyrus|obra=Rolling Stone|fechaaccesu=19 de febreru de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En mayu de 2015 publicóse, gracies a la revista ''Billboard'', que Cyrus conxuntamente cola banda [[The Flaming Lips]], que yá collaboraren enantes, taben preparando un álbum con siete canciones estilu punk-rock qu'escribieron y grabaron xuntos nel últimu añu en Los Angeles. Na entrevista concedida por Wayne Coyne a la revista estauxunidense afirma que l'[[Extended play|EP]] ta influyíu pol estilu rock sicodélicu que tanto lo caracteriza a él y a la so banda, coles mesmes, [[Pink Floyd]] y [[Portishead]] fueron una gran influencia pal proyeutu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/6553687/wayne-coyne-miley-cyrus-project-friendship-flaming-lips?utm_source=twitter|títulu=Wayne Coyne on His 'Wiser, Sadder' New Project With Miley Cyrus|obra=Billboard|fecha=1 de mayu de 2015|autor=Jonathan Ringen|fechaaccesu=2 de mayu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'agostu de 2015 Cyrus, al ser portada de la revista ''Marie Claire'', realizó unes declaraciones alrodiu de los sos próximos proyeutos musicales onde afirma tener la intención de lliberar el so nuevu proyeutu de forma gratuita si dende la so discográfica, [[RCA Records]] ([[Sony Music]]), nun sofiten esti nuevu álbum. Pocos díes dempués dende ''Billboard'' esclarióse qu'estes declaraciones faíen referencia al EP cola banda americana. Dende la discográfica y Adam Leber, manager de Cyrus, afirmen a la revista que «Nun ye un álbum de Miley (...) Ye un proyeutu nel que ta trabayando colos Flaming Lips. Ye increíble, increíble, la xente namái tien qu'entender que nun ye un proyeutu típicu de Miley. Nun queremos qu'haya tracamundiu nel mercáu». Coles mesmes el direutor executivu de la RCA, Peter Edge, negar a comentar sobre'l llanzamientu del EP con Flaming Lips, pero confirmó a ''Billboard'' que «ensin dulda Miley esta con RCA (...) tenemos una gran rellación y nun hai nengún desalcuerdu». Asina Cyrus alcuéntrase somorguiada en dos proyeutos musicales simultáneos, el EP con Flaming Lips y el so propiu álbum d'estudiu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/6671437/miley-cyrus-next-album-not-a-miley-record|títulu=Miley Cyrus' Next Album is 'Not a Miley Record': Source|obra=Billboard|fecha=24 d'agostu de 2015|autor=Jem Aswad|fechaaccesu=25 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 5 de mayu, dempués asistise a la Met Gala en Nueva York, Cyrus visito'l programa ''Good Morning America'' pa promocionar la so fundación [[Happy Hippie Foundation|Happy Hippie]] pa intentar recaldar fondos pa la llucha contra les desigualdaes sociales ente la mocedá d'Estaos Xuníos. Coles mesmes, declaro que tou lo que se recalde col ''[[merchandising]]'' que s'atopa a la venta na páxina web de la [[ONG]] va ser íntegramente utilizáu pal proyeutu. Como xestu, anuncio la llegada d'una serie de videos musicales llamaos ''[[Happy_Hippie_Foundation#The_Backyard_Sessions|The Backyard Sessions]]''. Como yá fixo en 2012, tratar d'unos videos onde Cyrus actúa nel so propiu xardín, nesta ocasión, acompañada d'otres personalidaes de la música como [[Joan Jett]], [[Ariana Grande]], [[Laura Jane Grace]] y [[Melanie Safka]]. La idea ye utilizar los videos como métodu pa promover los donativos pa la causa. El primer videu en publicar, por aciu [[Facebook]], foi'l de Joan Jett, que con Cyrus, interpretaron «Different».&lt;ref name=&quot;RollingMayo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/miley-cyrus-enlists-joan-jett-ariana-grande-for-new-homeless-lgbt-charity-20150505|títulu=Miley Cyrus Enlists Joan Jett, Ariana Grande for New Homeless LGBT Charity|obra=Rolling Stone|fechaaccesu=5 de mayu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 13 de mayu de 2015, Cyrus actuó nel conciertu benéficu &quot;Non Adult Swim Party&quot; en Nueva York. En dicha presentación la cantante aprovecho pa faer un curtiu discursu sobre les desigualdaes sociales y promovió la causa de la so fundación Happy Hippie. Coles mesmes, interpreto hasta 14 cantares, dalgunes de la so propia discográfica y versiones d'otros artistes, fueron estes (orde cronolóxicu): «#GETITRIGHT», «SMS (Bangerz)», «Do My Thang», «A Boy Named Sue» ([[Johnny Cash]] cover), «4x4», «50 Ways To Leave Your Lover» (Paul Simon cover), «Non Freedom» ([[Dido]] cover), «Babe, I'm Gonna Leave You» ([[Led Zeppelin]] cover), «Drive», «Tiger Dreams» (con The Flaming Lips), «A Day In The Life» (Beatles cover, con The Flaming Lips), «My Neck, My Back» ([[Khia]] cover), «We Can't Stop» y «Love Money Party». La interpretación causó raxón pola estética de caparina utilizada pola cantante, qu'uso hasta unes nales xigantes pal so vestuariu, según fumar en plenu conciertu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/6561562/miley-cyrus-gets-trippy-with-the-flaming-lips-at-adult-swim-party|títulu=Miley Cyrus Gets Trippy With the Flaming Lips at Adult Swim Party: Review|obra=Billboard|fechaaccesu=14 de mayu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 17 de xunu de 2015, dempués de la participación de Cyrus na gala Amfar onde foi gallardoniada pol so llabor solidaria, en parte pola fundación Happy Hippie y el so sofitu a la comunidá LGTB, estrenóse'l videu musical del senciellu de [[Madonna]] «[[Bitch I'm Madonna]]», onde Cyrus apaez nun curtiu cameo, al igual que [[Beyonce]], [[Katy Perry]], [[Nicki Minaj]], [[Kanye West]] o [[Rita Ora]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/6598316/madonna-bitch-im-madonna-video-beyonce-miley-katy-nicki-rita-kanye|títulu=Madonna's 'Bitch I'm Madonna' Video ft. Beyonce, Miley, Katy, Kanye, Nicki &amp; Rita Is Out Now|obra=Billboard|fechaaccesu=17 de xunu de 2015 |fecha=17 de xunu de 2015|autor=Joe Lynch|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Según ''Billboard'', la unión de toes estes estrelles de la música ye l'eventu masivu de la cultura pop.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/6598213/madonna-beyonce-bitch-im-madonna-miley-katy-perry-nicki-minaj-rita-ora?mobile_redirection=false|títulu=Step Aside, 'Bad Blood': Madonna's New Video Stars Beyonce, Miley, Katy, Nicki &amp; Rita Ora|obra=Billboard|fechaaccesu=16 de xunu de 2015 |fecha=17 de xunu de 2015|autor=Joe Lynch|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, la revista asitio'l videoclip como unu de los meyores del añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/6605833/2015-10-best-music-videos-taylor-swift-maroon-5-sia?mobile_redirection=false|títulu=The 10 Best Music Videos of 2015 (So Far)|obra=Billboard|fechaaccesu=25 de xunu de 2015 |fecha=24 de xunu de 2015|autor=Jason Lipshutz|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 25 de xunu anunció la participación de Cyrus na película documental del diseñador de moda, y amigu de la cantante, Jeremy Scott. La partición de l'artista en ''Jeremy Scott: The People's Designer'' ye un cameo onde ufierta'l so puntu de vista del so amigu y como foi trabayar xuntos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/jeremy-scott-documentary-trailer-804380|títulu=JEREMY SCOTT DOC TRAILER DEBÚES (EXCLUSIVE)|obra=[[The Hollywood Reporter]]|fechaaccesu=23 de xunu de 2015 |fecha=24 de xunu de 2015|autor=Stephanie Chan|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:MTV-VMA15.Logo.jpg|thumb|230px|derecha|Cyrus utilizó la so conducción nos [[MTV Video Music Awards 2015|VMAs 2015]] como plataforma p'anunciar el llanzamientu gratuitu del so nuevu proyeutu musical ''[[Miley Cyrus and Her Dead Petz]]''.]]

El 20 de xunetu de 2015 anuncióse que Cyrus foi la anfitriona de la gala de los [[MTV Video Music Awards 2015|MTV Video Music Awards de 2015]], celebraos dende'l [[L.A. Live|Microsoft Theatre]] de [[Los Angeles]] el 30 d'agostu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/2218106/miley-cyrus-2015-vma-host/ |títulu=Miley Cyrus Is Hosting The 2015 VMAs. This Is Not A Drill. |apellíu=Lindner |nome=Emilee |fecha=20 de xunetu, 2015 |work=MTV.com |fechaaccesu=21 de xunetu, 2015}}&lt;/ref&gt; Anunciáu por aciu les redes sociales, tantu por Cyrus como [[MTV]], la noticia rápido convirtióse en [[trending topic]] mundial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/2218919/miley-cyrus-vmas-social-reactions/ |títulu=Miley Cyrus Is Hosting The VMAs And Smilers Are Losing Their Sh-t |apellíu=Bell |nome=Amanda |fecha=20 de xunetu, 2015 |work=MTV.com |fechaaccesu=21 de xunetu, 2015}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, MTV publicó un artículu con 7 razones poles cualos Cyrus ye la perfecta presentadora para dicha celebración,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/2218131/why-miley-cyrus-will-crush-it-at-2015-vmas/ |títulu=7 Reasons Host Miley Cyrus Will Make It A Party At The VMAs |apellíu=Lindner |nome=Emilee |fecha=20 de xunetu, 2015 |work=MTV.com |fechaaccesu=21 de xunetu, 2015}}&lt;/ref&gt; postura na que coincidieron tamién dende la prestixosa revista ''[[Time]]'', dende onde consideren a Cyrus la verdadera estrella de les pasaes gales y ye que conclúin: «Los Video Music Awards precisa a un tipu francu, ensin complexos y qu'apurra emociones descomanaes, una estrella ensin mieu a paecer tontu como Cyrus ufierta. Ensin ella, seríen los Grammy».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://time.com/3965794/miley-cyrus-mtv-vmas-vma-video-music-awards/ |títulu=Miley Cyrus Is the Perfect Host for the Video Music Awards |autor=Daniel D'Addario |fecha=20 de xunetu, 2015 |work=Time.com |fechaaccesu=21 de xunetu, 2015}}&lt;/ref&gt; Poco dempués del anunciu, la [[Parents Television Council]] realizó un pidimientu por que la cantante nun presentara la gala por considerala desaveniente pa los neños, o qu'a lo menos, l'espectáculu presentáu por Cyrus fora catalogáu pa mayores d'edá por prudencia por causa de les [[MTV_Video_Music_Awards_2013#Actuaci.C3.B3n_de_Miley_Cyrus|discutinios del 2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ew.com/article/2015/07/22/miley-cyrus-vmas-parents-television-council |títulu=Parents Television Council: MTV VMAs hosted by Miley Cyrus won't be 'safe for children' |autor=Will Robinson |fecha=22 de xunetu, 2015 |work=Entertainment Weekly |fechaaccesu=24 de xunetu, 2015}}&lt;/ref&gt; El 30 de xunu anunciar por aciu les redes sociales que Cyrus volvería ser la imaxe de [[MAC Cosmetics]] pa la llinia caritativa &quot;Viva Glam&quot; con un nuevu llabial, esta vegada coloráu, siendo asina la primer artista en ser la imaxe de la campaña solidaria dos veces siguíes.&lt;ref name=&quot;VivaGlam2015&quot;&gt;{{cita publicación | url=https://twitter.com/MileyCyrus/status/626785689133121536| apellíu=Cyrus|nome=Miley|last2=|first2=|títulu= #VIVAGLAM|fechaaccesu=30 de xunetu de 2015|obra=[[Twitter]]|fecha=30 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 2015 anunciar a Cyrus como portada de la edición de setiembre de la revista ''[[Marie Claire]]'' onde confesó lo duro que foi realizar la serie que-y dio la fama, cuidao que les esixencies físiques pa interpretar esi papel llegaron a causa-y [[Trestornu dismórfico corporal|dismorfia]]. Según la cantante: «mientres tantos años dixéronme cómo una moza tenía de ser (...) Desque tenía once años, la tema yera 'yes una estrella del pop! Eso significa que tienes que ser rubia, tienes que tener el pelo llargu, y tienes que vistir ropa afecho y brilloso». Les pallabres de Cyrus revelen que xugar a ser «una moza de 16 años con una peluca y tonelaes de maquillaxe» afectó a la so manera de percibise a sigo mesma, criticando asina aquella dómina de la so vida na que l'ansiedá y la presión por trabayar na serie xugáronlu males pasaes.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.ew.com/article/2015/08/14/miley-cyrus-hannah-montana-marie-claire| apellíu=Rice|nome=Lynette|last2=|first2=|títulu=Miley Cyrus says playing Hannah Montana caused body dysmorphia|fechaaccesu=17 d'agostu de 2015|obra=[[Entertainment Weekly]]|fecha=14 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, pocu dempués anuncióse a Cyrus como una de les anfitrionas del Saturday Night Live na so temporada 41 a estrenase n'ochobre na NBC, siendo asina la persona en realizar el primer programa.&lt;ref name=&quot;SNL2015&quot;&gt;{{cita publicación | url=http://www.rollingstone.com/tv/news/tracy-morgan-miley-cyrus-amy-schumer-to-host-snl-20150817| apellíu=Reed|nome=Ryan|last2=|first2=|títulu=Tracy Morgan, Miley Cyrus, Amy Schumer to Host 'SNL'|fechaaccesu=17 d'agostu de 2015|obra=[[Rolling Stones]]|fecha=17 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 26 d'agostu Cyrus foi convidada al programa de [[Jimmy Kimmel]] pa promocionar la gala de los MTV VMA que se celebra pocu dempués. La visita Cyrus al programa foi ''[[trending topic]]'' mundial, pol so vestuariu al dexar ver el so torso desnudu quitando una chaqueta y unes pezoneras, y pola chancia que realizó amarutada de periodista y preguntando a los hollywoodenses qu'opinaben sobre ella en plena cai.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.formulatv.com/noticias/48809/miley-cyrus-presume-pechu-visita-show-jimmy-kimmel/ |títulu=Miley Cyrus presume de pechu mientres la so visita al show de Jimmy Kimmel |autor= |fecha=27 d'agostu, 2015 |work=Formula TV |fechaaccesu=27 d'agostu, 2015}}&lt;/ref&gt;

El 30 d'agostu de 2015 celebróse la gala de los [[MTV Video Music Awards 2015]], nos cualos Cyrus foi la anfitriona. La presencia de la cantante foi ''trending topic'' mientres tola nueche, polos sos estilismos y pola sorpresa preparada a la fin de la gala. Pa cerrar la ceremonia, Cyrus realizó una actuación sorpresa del so nuevu senciellu «[[Dooo It!]]» acompañada de 30 [[Drag queen|Drag Queens]] con un estilismu sicodélicu. Dende MTV emponderaron l'actuación realizada por Cyrus, diciendo que la puesta n'escena va más allá que llamar l'atención, dicen que l'usu de los tresformistes y la lletra del cantar ye un llamamientu a la llibertá d'espresión, y ye que «tenía significáu ya intención».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/2256847/miley-cyrus-dooo-it-performance/|títulu=What You Didn't Get About Miley's VMA Performance|fechaaccesu= 1 de setiembre de 2015 |obra=MTV News |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A la fin de la presentación, la cantante anuncio la puesta en llibertá, de forma gratuita, del so nuevu álbum ''[[Miley Cyrus and Her Dead Petz]]'' por aciu la so páxina web oficial, quedando colapsada a los pocos minutos. Esti nuevu proyeutu ye una collaboración ente Cyrus y la banda estauxunidense de [[rock sicodélicu]], [[The Flaming Lips]], cola que Cyrus yá collaboró nel pasáu y tien una amistá públicamente documentada col líder de la banda, [[Wayne Coyne]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/miley-cyrus-surprise-releases-new-album-following-vma-performance-20150831#ixzz3kOs82MGN|títulu= Miley Cyrus Surprise-Releases New Album Following VMA Performance|fechaaccesu= 31 d'agostu de 2015 |obra=Rolling Stone |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista pa ''[[New York Times]]'' la cantante afirma qu'esti nuevu discu ye un regalu a los sos fanáticos y una nueva forma d'espresase estremada del so proyeutu cola so discográfica RCA Records. Con un total de 23 cantares, onde collaboraron artistes como [[Big Sean]] o Sarah Barthel de Phantogram, Cyrus afirma que la realización del discu supunxo una inversión de cincuenta-mil dólares, a diferencia de los millones que supunxo'l so cuartu álbum d'estudiu llanzáu en 2013.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2015/09/01/arts/music/miley-cyrus-and-her-dead-petz.html?_r=0|títulu=Inside the Making of 'Dead Petz,' Miley Cyrus's Surprise Album|fechaaccesu= 31 d'agostu de 2015 |obra=New York Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; L'álbum llogró 17 millones de reproducciones en [[SoundCloud]] mientres los trés primeros díes dende la so puesta en llibertá gratuitamente. En setiembre dende ''Billboard'' publicóse que la cantante yá empezara a trabayar nel que seria'l so próximu álbum con RCA Records, teniendo de nuevu a Mike Will Made It como productor. Asina, súpose que Mike Will produxera ocho canciones de dolce que compondríen esti nuevu trabayu de la cantante cola so discográfica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/6693000/miley-cyrus-next-album-mtv-vmas|títulu=What's Next for Miley Cyrus?|fechaaccesu= 11 de setiembre de 2015 |obra=Billboard |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 13 de setiembre Cyrus por aciu la so cuenta d'[[Instagram]] confirmo la so participación na banda sonora de la película a estrenase en cines n'ochobre, ''[[Freeheld]]'' protagonizada por [[Julianne Moore]] y [[Ellen Page]], con un cantar escritu pola compositora [[Linda Perry]] y producida por Kerry Brown titulada «[[Hands of Love]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://instagram.com/p/7jCtfNQzBe/|títulu=Regram @ellenpage proud to be apart of @freeheldmovie ❤️ |fechaaccesu= 13 de setiembre de 2015 |obra=Miley Cyrus - Instagram|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://twitter.com/RealLindaPerry/status/643159212718092288|títulu=Wrote a song called In The Hands Of Love 4 @freeheldmovie a stunning beautiful movie. |fechaaccesu= 13 de setiembre de 2015 |obra=Linda Perry - Twitter|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Asina, el 30 de setiembre anunció'l llanzamientu del cantar pal 2 d'ochobre.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://twitter.com/MileyCyrus/status/648989740356636672|títulu=#HandsofLove is available Friday! |fechaaccesu= 30 de setiembre de 2015 |obra=Miley Cyrus - Twitter|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A mediaos de setiembre de 2015, la cantante tuvo promoviendo la salvación de los [[llobos]] en peligru d'estinción del [[Canadá]] na zona de [[British Columbia]] onde taben siendo asesinaos, viaxando al llugar pa faer campaña en contra del [[maltratu animal]].&lt;ref name=&quot;LobosCanadá&quot;/&gt; El 3 d'ochobre la cantante exerció de anfitriona ya invitada musical nel programa de televisión ''[[Saturday Night Live]]'', realizando dellos ''scketches'' ya interpretando en direuto los cantares «The Twinkle Song» al pianu y «Karen Don't Be Sad». Dambes actuaciones cuntaron con estravagantes vestuarios y la participación de la banda Flaming Lips en direutu. La participación de Cyrus nel programa, qu'estrenaba la so nueva temporada, foi ''[[trending topic]]'' mundial mientres tola nueche. L'estrenu de temporada llogró una gran audiencia, aumentáu nun 13% al respective de l'anterior, según los críticos, gracies a la participación de Cyrus y [[Hillary Clinton]]. Dempués la emisión del programa, Cyrus anuncio qu'a finales d'esi mesmu añu taría realizando una pequeña xira, denomada ''[[Miley Cyrus &amp; Her Dead Petz Tour]]'', por [[Estaos Xuníos]] xuntu con The Flaming Lips pa promover el so álbum esperimental gratuitu llanzáu n'agostu.&lt;ref name=&quot;PromoSNL&quot;/&gt;

== Obra ==

=== Estilu musical ===
Rob Sheffield, críticu de ''[[Rolling Stones]]'' (2010), dixo que «Tres cuatro años de carrera, Miley Cyrus ta, igual qu'otros ídolos enantes d'ella, consiguiendo mal humor pola so imaxe».&lt;ref name=&quot;rollinst&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/cant-be-tamed-20100621|títulu=Miley Cyrus Can't Be Tamed Hollywood|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Miley ye carauterizada por intentar probar con diversos xéneros musicales como'l [[pop]], ''[[dance]]'', [[hip-hop]] y ''[[rock]]'' faciendo divesas versiones de grupos como [[Nirvana (banda)|Nirvana]] o [[Poison]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rock.soniquo.com/miley-cyrus-canta-version-de-nirvana-3142|títulu=Miley Cyrus canta versión de Nirvana|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Miley Cyrus - Wonder World Tour - I Love Rock n Roll 6.jpg|thumb|left|La música ''[[rock]]'' influyó a Cyrus dende l'empecipió de la so carrera.]]
L'estilu musical de Miley Cyrus foi evolucionáu dende la salida del so primer discu [[Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus]] en 2007. Esti discu foi recibíu positivamente polos críticos musicales, llogrando'l puestu númberu unu na llista ''[[Billboard 200]]''. [[Allmusic]] resalta los xéneros musicales que contién como [[pop]] y [[teen pop]] y que'l so soníu ye paecíu al de [[Vanessa Carlton]], añediendo que'l soníu y los cantares son &quot;bones&quot;. Delles pistes, como «[[Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus|G.N.O. (Girl's Night Out)]]» y «[[I Miss You (cantar de Miley Cyrus)|I Miss You]]», podríen fácilmente ser cantares de Hannah Montana, pero los cantares de Cyrus son más baxes y guturales, y los arreglos son más orgánicos y empobinaos al rock.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/hannah-montana-2-meet-miley-cyrus-mw0000481891|títulu=Hannah Montana Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
En 2008 salió a la venta'l segundu álbum d'estudiu de Miley Cyrus ''[[Breakout (album)|Breakout]]'', que tamién foi recibíu con crítiques positives per parte d'[[Allmusic]], [[Billboard]] y [[About.com]]. Según [[Billboard]] esti discu ta más empobináu al [[pop]] y al [[dance]] que'l so antecesor. Amás el so soníu ye similar o como un amiestu d'otros artistes como [[Avril Lavigne]], [[Britney Spears]] y [[Michelle Branch]]. Y resalta que la voz de Cyrus ye más fonda y más dura que cuando cantaba como Hannah [...] Inclusive estos cantares son derivaes de más dives del [[pop]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/miley-cyrus/chart-history/772285#/album/miley-cyrus/breakout/1150800/review|títulu=Artists / Miley Cyrus|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2009, Cyrus llanzó'l so primera [[EP]], ''[[The Time of Our Lives]]'', que la establez como una estrella del [[pop-rock]]. Los críticos resaltaron los xéneros [[Rhythm and blues|R&amp;B]], pop, rock y dance, amás del gran paecíu colos trabayos musicales de [[Britney Spears]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/miley-cyrus/chart-history/772285#/album/miley-cyrus/the-time-of-our-lives/1294119/review|títulu=Artists / Miley Cyrus|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2010 llanzó'l tercer álbum d'estudiu, ''[[Can't Be Tamed]]''. El discu proyeutar a una imaxe más madura y abrió-y camín nel mundu más maduru. [[Rolling Stones]] dixo que: &quot;El discu ye carauterizáu pol pop, dance, [[Electro-pop]] y sobremanera rock&quot;.&lt;ref name=&quot;rollinst&quot;/&gt; Continua diciendo que: «El so discu ta llenu de electro-pop y un estilu de [[Kelly Clarkson]]. La roxura de Cyrus de 17 años d'edá sicasí ye real, solo añede sabor».&lt;ref name=&quot;rollinst&quot;/&gt; La páxina Prodigy dixo que: «Por momentos, el soníu del álbum recuerda a [[Lady Gaga]], [[Britney Spears]], [[Avril Lavigne]] y [[Christina Aguilera]]; pero, evidentemente, destaca l'estilu electropop-dance de Miley. Can't Be Tamed contién temes pa tolos gustos. Hai cantares pa llevantar l'ánimu, otres pa llorar, unes más pa cantar y delles pa baillar. Si yes fan del xéneru pop, definitivamente este ye un discu que nun puedes dexar pasar.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://entretenimiento.prodigy.msn.com/musica/articulo.aspx?cp-documentid=24828718|títulu=Miley Cyrus: &quot;Can't Be Tamed&quot;|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;

A partir d'esti últimu álbum Miley Cyrus dixo que quier dexar el xéneru del pop y enfusase más nel rock. Nuna entrevista faló sobre la so música y dixo que non escucha música pop «lo cual ye bien estrañu pa daquién que compón esi tipu de música». Amás amestó: «El mio 'yo' internu de 13 años regañaría al mio 'yo' de 17 años, porque me taría diciendo '¡Te vendisti!', pero en realidá nun se trata d'eso».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.europapress.es/chance/gente/noticia-miley-cyrus-odia-musica-20100602180829.html|títulu=Miley Cyrus odia la so música|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Amás declaró que [[Can't Be Tamed]] va ser el so últimu discu de pop, amestando que va ser capaz d'atopar un soníu que lu preste.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.terra.com.pe/terrastereo/noticias/mus13639/miley-cyrus-dexara-pop-por estilu-mas-ventureru.html|títulu=Miley Cyrus va dexar el pop por un estilu más ventureru|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;

En 2013, cola publicación del so cuartu álbum d'estudiu sol [[sellu discográficu]] [[RCA Records]], ''[[Bangerz]]'', Cyrus realizó una evolución musical emponderada pola crítica. Nel discu entemecen los xéneros ''[[dance pop]]'' y ''[[pop]]'' col ''[[country]]'', ''[[hip-hop]]'' y ''[[dubstep]]''. ''Bangerz'' esplora temes rellacionaes como la diversión», «l'odiu», «l'amor» y el desamor», que na so mayoría faen referencia a rotura de la rellación que caltuvo col actor [[Liam Hemsworth]]. Hai de solliñar que la producción del discu tuvo al cargu de la mesma Cyrus, compositora de la mayoría de cantares que lu formen, y el productor de hip hop [[Pharrell Williams]] y [[Mike Will Made It]], sicasí [[Cirkut]], [[will.i.am]], [[Sean Garrett]], [[Dr. Luke|Łukasz Gottwald]] tamién collaboraron. Amás apaecieron como artistes convidaos como [[Britney Spears]], [[Nelly]], [[Ludacris]], [[Big Sean]], [[French Montana]] y [[Future (raperu)|Future]]. L'álbum supunxo un enantes y un dempués na carrera de Cyrus, collechando un bon rendimientu, siendo númberu unu en numberoses llistes, anque envueltu en dellos discutinios y discutinios daos al so radical cambéu d'imaxe. D'esti álbum destáquense los senciellos «[[We Can't Stop]]» y «[[Wrecking Ball (cantar)|Wrecking Ball]]». En 2014 Cyrus, arriendes de la so amistá cola banda [[The Flaming Lips]], declaro que se vía atraida pol estilu &quot;sicodélicu&quot;, amosándolo cola banda americana na so versión de [[The Beatles]], «[[Lucy in the sky with diamonds (versión de The Flaming Lips)|Lucy in the Sky with Diamonds]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/cultura/musica/20141021/abci-miley-cyrus-flaming-lips-201410211225.html|títulu=Miley Cyrus, d'ácidu colos Flaming Lips|fechaaccesu=5 de payares|añoacceso=2014}}&lt;/ref&gt; Esta versión, amás del cantar «[[A Day in the Life]]» formaron parte del álbum-tributo, a la banda británica orixinaria de [[Liverpool]], sol títulu ''With a Little Help from My Fwends'', que púnxose a la venta'l 27 d'ochobre d'esi mesmu añu, con estos dos versiones onde collabora Cyrus como senciellos oficiales.&lt;ref&gt;
{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/flaming-lips-sgt-peppers-tribute-album-out-this-fall-20140515 |títulu=Flaming Lips' 'Sgt. Peppers' Tribute Album Out this Fall|obra=Rolling Stone |fechaaccesu=7 de payares de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/6289359/flaming-lips-sgt-peppers-with-a-little-help-from-my-fwends-track-by-track-review |títulu=Flaming Lips, 'With a Little Help From My Fwends': Track-By-Track Review|obra=Billboard |fechaaccesu=7 de payares de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esta segunda collaboración foi considerada pola revista ''Rolling Stone'' como una de los diez meyores versiones realizaes mientres el 2014.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/lists/10-best-cover-songs-of-2014-20141222/the-flaming-lips-and-miley-cyrus-a-day-in-the-life-20141222 |títulu=10 Best Cover Songs of 2014: The Flaming Lips and Miley Cyrus, &quot;A Day in the Life&quot;|obra=Rolling Stone|fechaaccesu=23 d'avientu de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Influencies ===
[[Ficheru:FFT4.jpg|thumb|right|[[Britney Spears]], la principal Influencia musical de Cyrus.]]

Cyrus creció escuchando a [[Britney Spears]] y [[Christina Aguilera]], de quien la primera tresformar na so principal influencia musical. En 2008 declaró nuna entrevista: «Yá que pueda tener una carrera como la d'ella [Spears]»,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://musica.univision.com/noticias/article/2009-07-08/miley-cyrus-quier-ser-tan|títulu=Miley Cyrus quier ser tan esitosa como Britney Spears.|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; ente qu'en 2013 reconfirmó la so almiración al señalar: «Nun creo qu'haya nengún ídolu pop que m'importe más de lo que m'importa Britney».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=P28DqdmBLY4|títulu=Miley Cyrus On Alan Carr Chatty Man 2013 Part 2|fechaaccesu=14 de setiembre de 2013|fecha=13 de setiembre de 2013|obra=[[YouTube]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tamién señaló: «Cuando yera más nuevu, el primer álbum que fui a mercar yera de Britney Spears. [...] Creo qu'ella representa un momentu en que los artistes teníen una rellación distinta colos sos siguidores, non solo en Twitter y tou esto, sinón qu'había daqué alrodiu de dir y mercar un álbum. Merqué cada álbum que salió de Britney, porque hai daqué sobre tener esi álbum y te emociona ver lo qu'hai dientro. Ella ye como un iconu n'eso».&lt;ref name=hungertv/&gt; Tamién sostuvo que-y dixo: «Britney, realmente non te das cuenta de qué xenial yes. La xente dizme que represento la so infancia, pa mi tu representes tola mio infancia, como si fores la banda sonora de la mio vida».&lt;ref name=hungertv&gt;{{cita web |url=http://www.hungertv.com/feature/interview-miley-cyrus/|títulu=The Interview: Miley Cyrus|nome=Holly|apellíu=Fraser|fecha=7 d'ochobre de 2013|obra=[[Hunger TV]]|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2010, tamién citó ciertes influencies de [[Nirvana (banda)|Nirvana]], [[Pixies]], [[Poison]] y [[Lady Gaga]], anque los críticos nun notaron mayor reflexu de felicidaes inflúis nos sos trabayos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.derf.com.ar/despachos.asp?cod_des=332004|títulu=El nuevu discu de Miley Cyrus influyíu por Lady Gaga |fechaaccesu=7 d'ochobre|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://enonda.net/miley-cyrus-la mio-proximo-disco-tien-pocu-inflúi-lady-gaga/|títulu=El mio próximu discu tien pocu influencia Lady Gaga}}|2=http://enonda.net/miley-cyrus-la mio-proximo-disco-tien-pocu-influencia-lady-gaga/}}&lt;/ref&gt; En víspores del entamu de la so xira [[Gypsy Heart Tour]] (2011) declaró sobre Nirvana: «Encántame [[Stevie Nicks|Stevie]] y [[Joan Jett]]. Toi faciendo versiones d'ellos. Hai cantares que la xente nun espera. Tengo un montón de cantares de Nirvana que puedo faer. La mio banda ta lloca. Tienen qu'aprender toes los cantares de los artistes que me gusten porque nunca saben qué cantar voi escoyer. Esta xira puede ser una llocura, pero va ser prestada».&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|{{cita web |url=http://www.kurt-cobain.net/f15/miley-cyrus-fala-sobre-nirvana-4953/|títulu=Miley Cyrus fala sobre nirvana}}|2=http://www.kurt-cobain.net/f15/miley-cyrus-fala-sobre-nirvana-4953/}}&lt;/ref&gt;

Cyrus tamién tien influencies espirituales como [[Xesús de Nazaret|Xesús]] y [[Buda Gautama|Buda]], refiriéndose a ellos como una «verdadera inspiración». En 2009, ella dixo vía Twitter «falar con un home que caltién les sos promeses, un home que realmente entiende l'amor incondicional, ési ye Xesús».&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|{{cita web |url=http://www.conpoder.net/miley-cyrus-confiesa-en-twitter-el so-amor-a-jesus/|títulu=Miley Cyrus confiesa en twitter el so amor a Xesús}}|2=http://www.conpoder.net/miley-cyrus-confiesa-en-twitter-el so-amor-a-jesus/}}&lt;/ref&gt; Amás n'otra entrevista en 2010 dixo que: «A mi, creer en Xesús caltienme completa, pero creo que cada unu tien de faer lo que cree. Gustaríame influyir na xente por que sigan el mio mesmu camín, pero nun ye'l mio trabayu dici-yos lo que tán faciendo bien y lo que faen mal».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://archive.is/01jZ|títulu=Miley Cyrus: Xesús salvóme pero nun voi a la ilesia &lt;small&gt;Páxina recuperada&lt;/small&gt;}}&lt;/ref&gt; En 2012 causó discutiniu al dicir vía Twitter «Toos son polvu. Nun podríen tar equí si les estrelles nun esplotaren, porque tolos elementos ([[carbonu]], [[nitróxenu]], [[osíxenu]], toles coses qu'importen pa la [[evolución biolóxica|evolución]]) nun fueron creaos nel principiu de los tiempos, fueron creaos nes estrelles. Asina que ''escaézanse de Xesús''. Les estrelles morrieron por qu'ustedes puedan vivir». Esto causó gran enoxu colos sos almiradores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://america.infobae.com/notas/45979-Miley-Cyrus-Olvdense-de-Jess|títulu=Miley Cyrus: &quot;Escaézanse de Xesús&quot;|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista realizada en 2013 pa la revista ''[[Billboard]]'', la cantante nomó a [[Dolly Parton]], [[Joan Jett]], [[Lil' Kim]], [[Nicki Minaj]] y [[Beth Hart]] como les principales influencies de ''Bangerz'', el cuartu álbum d'estudiu de Cyrus.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/1568795/gimme-five-miley-cyrus-favorite-female-singers-video?utm_source=twitter|títulu=Gimme Five: Miley Cyrus' Favorite Female Singers (Video)|fechaaccesu=3 de xunu|añoacceso=2013|apellíu=Lipshutz|nome=Jason|fecha=2 de xunetu de 2013|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2014 Cyrus, arriendes de la so amistá cola banda [[The Flaming Lips]], declaro que se vía atraida pol estilu &quot;sicodélicu&quot;, amosándolo cola banda americana na so versión de [[The Beatles]], «[[Lucy in the sky with diamonds (versión de The Flaming Lips)|Lucy in the Sky with Diamonds]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/cultura/musica/20141021/abci-miley-cyrus-flaming-lips-201410211225.html|títulu=Miley Cyrus, d'ácidu colos Flaming Lips|fechaaccesu=5 de payares|añoacceso=2014}}&lt;/ref&gt; Esta versión, amás del cantar «[[A Day in the Life]]» formaron parte del álbum-tributo de The Flaming Lips, a la banda británica orixinaria de [[Liverpool]], sol títulu ''With a Little Help from My Fwends'', que púnxose a la venta'l 27 d'ochobre d'esi mesmu añu, so un estilu [[rock sicodélicu]] y [[neopsicodelia]]. Estos dos versiones onde collabora Cyrus, fueron publicaes y utilizaes como senciellos oficiales del álbum.&lt;ref name=&quot;TheFlamingLipsRollingStone&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;TheFlamingLipsBillboard&quot;/&gt;

== Legáu ==
[[Ficheru:Billboard logo.svg|thumb|200px|left|Miley Cyrus cunta con 43 cantares na llista ''[[Billboard Hot 100]]'', convirtiéndola en ''l'artista xuvenil con más cantares nel Hot 100''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/hannah-montana/chart-history/777056#/artist/hannah-montana/chart-history/777056|títulu=Artists / Hannah Montana|fechaaccesu=3 de xunu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/miley-cyrus/chart-history/772285#/artist/miley-cyrus/chart-history/772285|títulu=Artists / Miley Cyrus|fechaaccesu=29 de xunu|añoacceso=2015}}&lt;/ref&gt;]]

Miley Cyrus convertir nun iconu del ''[[teen pop]]'' darréu dempués de llanzar el so álbum debú ''[[Hannah Montana (banda sonora)|Hannah Montana]]''. Mientres la so xira ''[[Best of Both Worlds Tour]]'', les entraes vender en cuestión de minutos y los estadios taben totalmente llenos, polo que foi reconocida como la xira más esitosa del 2007 sobre artistes como [[Bruce Springsteen]].&lt;ref name=&quot;Miley Cyrus xira 2007&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.publico.es/agencias/efe/7137/la-artista-infantil-hannah-montana-afara-en-conciertos-penriba-de-los-veteranos/version-imprimible|títulu=L'artista infantil &quot;Hannah Montana&quot; afara en conciertos percima de los veteranos|nome=|apellíu=|obra=publico.es|fecha=2007|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; La revista ''[[Rolling Stones]]'' escribió: «L'aumentu de Miley foi meteóricu. Les entraes pa la so xira en 2007 ''Best of Both Worlds Tour'' vendiéronse más rápidu que cualquier xira nesi añu [..] Paecía como si tuviera a puntu de convertise nuna versión más estable de [[Britney Spears]] - especialmente dempués de senciellos como «[[The Climb]]» y «[[Party in the U.S.A.]]».&lt;ref name=&quot;Miley Cyrus Rolling Stone 2011&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.rollingstone.com/music/lists/the-top-25-teen-idol-breakout-moments-20120511/miley-cyrus-2007-19691231|títulu=Miley Cyrus - 2007|idioma=inglés|nome=|apellíu=|obra=Rolling Stone|fecha=2011|fechaaccesu=17 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu a la revista ''[[Billboard]]'', Cyrus, como'l so [[álter ego]] [[Hannah Montana]], llogró vender más de 7,1 millones de copies en tol mundu y como Cyrus, 7,2 millones de copies.&lt;ref name=&quot;Miley Cyrusventasbillboard&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/1567023/miley-cyrus-20-the-billboard-cover-story?page=0%2C0|títulu=In control of her sound and image, Miley is mixing hip-hop edge with country twang, and storming the Billboard Hot 100 with &quot;We Can't Stop&quot;|idioma=inglés|nome=|apellíu=|obra=Billboard|fecha=2013|fechaaccesu=14 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;
Por cuenta de la popularidá de Cyrus, [[Paul McCartney]] mientres una entrevista mientres la so xira en 2011 comparó a Cyrus col ésitu de [[The Beatles]]. Al respeutu, comentó: «Creo que cuando tienen a nueves sensaciones, como Miley Cyrus o Justin Bieber, los adolescentes identificar con ellos, de la mesma en que los mozos identificar con The Beatles, [...] cuando tienes miles d'adolescentes sintiendo lo mesmo, vuélvense eufóricos porque tienen esti amor por daqué de mancomún, yá sea The Beatles, Miley Cyrus, Justin Bieber, o lo que sía».&lt;ref name=&quot;Miley Cyrus&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.terra.com/musica/semeyes/miley_cyrus_sensacion_d'el_pop/79004|títulu=Miley Cyrus, sensación del pop|idioma=español|nome=|apellíu=|obra=terra|fecha=2007|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;

El 11 d'abril de 2014, la revista estauxunidense ''[[Parade (revista)|Parade]]'' publicó los beneficios que dellos artistes consiguieron en 2013, onde Cyrus allugar na segunda posición, siendo la muyer con una mayor fortuna, con 76,5 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://parade.condenast.com/277329/hithaprabhakar/celebrity-what-people-earn-gallery/#fullscreen_gallery|títulu=What Do Sandra Bullock, Bruno Mars, and Miley Cyrus Earn? Celebrity Salaries Revealed!|fechaaccesu=24 de mayu de 2014|apellíu=Prabhakar|nome=Hitha|fecha=19 d'abril de 2014|obra=[[Parade (revista)|Parade]]|editorial=[[Advance Publications]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La cantante tamién apaeció na llista de les persones más influyentes, ellaborada por ''[[Time]]'', y na que [[Dolly Parton]] escribió una reseña sobre ella.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://time.com/70803/miley-cyrus-2014-time-100/|títulu=Miley Cyrus|fechaaccesu=24 de mayu de 2014|fecha=23 d'abril de 2014|obra=[[Time]]|editorial=Time Inc. (Time Warner)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, el 7 d'agostu de 2014, la revista ''Page Six'' asitiar dientro de les 21 celebridaes más poderoses menores de 25 años, con 150 millones de dólares gracies al so trabayu en ''Hannah Montana'', les sos xires musicales y les sos ventes de discos y senciellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pagesix.com/2014/08/07/young-money-the-richest-stars-under-25/#19|títulu=Young money: The richest stars under 25|fechaaccesu=9 d'agostu de 2014|fecha=7 d'agostu de 2014|obra=PageSix|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:MDNAVogue.jpg|thumb|200px|right|Cyrus foi repetidamente comparada cola Reina del Pop, [[Madonna]], aportando a considerada la Madonna de la so xeneración.&lt;ref name=&quot;MadonnaGuardian&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/jun/10/proper-punk-miley-cyrus-madonna-sexuality|títulu=Canny and confrontational, Miley Cyrus is this generation's Madonna|fechaaccesu=11 de xunu de 2015|fecha=10 de xunu de 2015|obra=[[The Guardian]]|autor=Rebecca Nicholson}}&lt;/ref&gt;]]

El 15 de setiembre de 2014, la revista estauxunidense ''[[Forbes]]'' publicó la llista de los artistes más poderosos del momentu, onde Cyrus apaeció. Miley Cyrus destaca como la cuarta cantante más poderosa del 2014 y l'octava na clasificación xeneral de los músicos so la siguiente reseña: &quot;Cyrus vuelve al Forbes Celebrity 100 dempués d'una ausencia de cuatro años. La última vegada que fiximos la nuesa llista foi cuando ella inda taba nadando en dineru de Hannah Montana. Agora, la cantante pop ta toa crecida y causando discutiniu en tou momentu. El so twerk nos MTV Video Music Awards sosprendió a muncha xente qu'inda vía a Cyrus como una neña, pero l'atención ayudó nes ventes de discos. El so últimu álbum, &quot;Bangerz&quot;, foi certificáu platino.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/pictures/eeel45eklli/8-miley-cyrus/|títulu=Celebs 2014: Most Powerful Musicians|fechaaccesu=15 de setiembre de 2014|obra=Forbes|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En payares de 2014, la mesma revista volvió nomar nuna de les sos llistes, asitiándola como la séptima muyer meyor paga, na industria musical, nesi añu con unos ingresos de más de 36 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/pictures/eeel45emikk/7-miley-cyrus-36-million-tie/|títulu=Highest-Paid Women In Music 2014|fechaaccesu=5 de payares de 2014|obra=Forbes|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Por esa mesma cantidá monetaria, volvió paecer nuna llista similar, de la mesma revista, como la sesta persona menor de trenta años más rica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/pictures/mfl45emedd/miley-cyrus-2/|títulu=The Top Earning Celebrities Under 30|fechaaccesu=27 de payares de 2014|obra=Forbes|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, en mayu de 2015 la revista ''Billboard'' publicó que Cyrus llogró unos ingresos cimeros a los 11 millones de dólares pola realización de la so xira mundial de 2014 [[Bangerz Tour]] solo n'Estaos Xuníos, siendo l'artista más nueva na llista de los músicos con mayores ingresos d'esi añu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.billboard.com/articles/news/billboard-lists/6553545/billboard-top-40-money-makers-rich-list-2015?page=0%2C1|títulu=Billboard Money-Makers List: Music's Top Earners of 2014|idioma=inglés|nome=|apellíu=|obra=Billboard|fecha=1 de mayu de 2015|fechaaccesu=2 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En marzu de 2015, la cantante [[Madonna]], cola que Cyrus collaboró en delles ocasiones, fixo unes declaraciones a cerca de la cantante pa la revista ''[[Rolling Stones]]'' avera del drásticu y controversial cambéu d'imaxe de Cyrus, pol cual fueron comparaes: «Miley ta revelándose contra'l so pasáu y contra la imaxe manufacturada que yera mientres Hannah Montana y mientres la so infancia. Agora ella esta tratando de pescudar quién ye. Desque yera bien pequeña foi famosa y eso tuvo de ser un retu increíble. Nin siquier imaxinar , porque a mi dexáronme creer y empecé a ser lo que soi con 20 años, eso crea una gran diferencia. Ella ta abriendo'l sobre. Alcuérdome cuando salieron les sos primeres semeyes sexys y tol mundu volvióse llocu, yo sicasí, taba como ¿y qué asocede? Agora mirar y a lo menos pa mi, tou tien sentíu. Creo que ye una bona moza y tien un gran corazón. Ella sofitóme enforma, ella sabe la diferencia ente lo que ye real y lo que nun lo ye.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/features/madonna-to-kanye-west-dont-go-to-awards-shows-looking-for-justice-20150302|títulu=Madonna to Kanye West: 'Don't Go to Awards Shows Looking for Justice'|fechaaccesu=4 de marzu de 2015|obra=Rolling Stone|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Poco dempués en mayu, Madonna volvió espresar el so ciñu por Cyrus, diciendo: «Ella ye la mio hermana pequeña. L'amu. Encántame'l so sentíu del humor. Ella ye irreverente, risondera, ella tener y consigue lo que se propón. Ye una guerrera. A ella nun lu importa nada una mierda. Ye una perra ensin complexos nin reconcomios.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://noisey.vice.com/en_ca/blog/madonna-interview-rebel-heart|títulu=BITCH, I'M MADONNA: &quot;I WANT TO LIVE FOREVER AND I'M GOING TO&quot;|fechaaccesu=4 de mayu de 2015|obra=Noisey|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En xunu de 2015, Rebecca Nicholson pa ''[[The Guardian]]'' publicó un artículu periodísticu nel que comparó a Cyrus y Madonna, definiendo a la primera como la Madonna de la so xeneración. Nel artículu repasa de volao la carrera de Cyrus dende los sos empiezos na [[The Walt Disney Company|Compañía Disney]], comparando la so transición a estrella del pop coles de [[Britney Spears]] o [[Christina Aguilera]], los trés usaron el discutiniu y l'escándalu pa evolucionar como artistes. Coles mesmes, defende la rebeldía controversial de Cyrus, destacando que detrás del personaxe hai una persona humana, talentosa y fuerte que consigue coneutar col públicu, al igual que la Reina del Pop. &lt;ref name=&quot;MadonnaGuardian&quot;/&gt;

== Mercadotecnia ==

=== Llinies de ropa y producto ===
{{Caja de cita |alliniación=esquierda | ''Esfruto diseñando looks que definan perfectamente la individualidá y l'estilu personal de cada unu. La collaboración con Max Azria foi una esperiencia increíble y toi realmente bien entusiasmada pol llanzamientu d'esta llinia de ropa en Walt-mart&lt;ref&gt;{{cita publicación |enllaceautor= |añu=2012 |títulu= |publicación=[[Lacosarosa]] |volume= |númberu= |páxina= |ubicación=[[Méxicu]] |editorial= |issn= |url=http://www.lacosarosa.com/miley-cyrus-llanzara-linea-ropa-bien-economica.html|títulu=Miley Cyrus va llanzar una llinia de ropa bien económico |fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; }}
N'agostu de 2009 llanzó una llinia de ropa xunto con [[Max Azria]] puramente para [[Walmart]] que lleva por nome ''Miley Cyrus &amp; Max Azria''. La so primer coleición taba compuesta por tou tipu de ropa: camisetes, tops, zapatos y pantalones, según una amplia llinia d'accesorios.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elmanana.com.mx/notes.asp?id=124889 |títulu=Miley llánzase como diseñadora de modes editorial=elmanana.com.mx |fecha=28 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Cyrus dixo que: «La mio inspiración pa la llinia foi l'estilu británicu. Cada vez que voi a Europa encántame percorrer les tiendes ''[[funky]]''. Quixi traer un pocu d'esi estilu risonderu a les moces d'América».&lt;ref name=&quot;coleccion&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.imujer.com/2009/08/03/conoz-la-coleccion-de-miley-cyrus-y-max-azria |títulu=Conoz la coleición de Miley Cyrus y Max Azria |editorial=imujer.com |fecha=3 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Y amás díxo-y a la [[People|revista People]] que: «Quixi finalmente faer daqué pa moces de la mio edá. Daqué que les mios amigues y yo quixéramos usar. Pero diría que cualesquier, dende los 8 años a los 80, van poder esfrutar d'esta llinia».&lt;ref name=&quot;coleccion&quot; /&gt;
Col fin de promocionar la llinia de ropa, Cyrus llanzó'l 11 d'agostu de 2009 el cantar [[Party in the U.S.A.]], que convertiríase nel cantar más esitosu de la so carrera musical.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://disneychannelymas.blogspot.mx/2009/07/miley-llanza-linea-de-ropa.html |títulu=Miley Lanza Linea de Ropa editorial=disneychannelymas.blogspot.mx |fecha=4 de xunu de 2009 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El vicepresidente executivu y direutor de comercialización de Walmart, John Fleming, dixo en conferencia de prensa que: «El nuesu llanzamientu de la llinia Miley Cyrus &amp; Max Azria sigue la nuesa estratexa d'atraer veceros en toles categoríes. Esta vegada, tamos axuntando a una artista destacada y a una importante firma de ropa pa llevar a los nuesos veceros productos curiosos y los meyores precios».{{ensin referencies}}

En 2014 Cyrus iguó una llinia d'accesorios, denomada &quot;Dirty Hippie&quot;, en collaboración col diseñador [[Jeremy Scott]], que foi amosada'l 10 de setiembre de 2014 mientres la [[New York Fashion Week|Selmana de la Moda de Nueva York]] nel desfile de primavera/verano del diseñador.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vogue.es/moda/news/articulos/jeremy-scott-collabora-con-miley-cyrus-en-nyfw/20470|títulu=Miley Cyrus collabora con Jeremy Scott en NYFW|fechaaccesu=11 de setiembre de 2014|obra=Vogue España}}&lt;/ref&gt;

El 29 d'ochobre de 2014, mientres la gala benéfica de los [[Fundación pa la Investigación sobre'l Sida|amfAR Awards]], onde Cyrus foi gallardoniada con un premiu solidariu,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Hanging out: Miley Cyrus and Rihanna mingle with stars at amfAR Inspiration Gala|url=http://www.standard.co.uk/showbiz/celebrity-news/hanging-out-miley-cyrus-and-rihanna-mingle-with-stars-at-amfar-inspiration-gala-9828231.html|editorial=standard.co.uk|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; anunciu de forma oficial qu'ella sería la nueva imaxe de la llinia solidaria de [[MAC Cosmetics]] cola gama de maquillaxe 'Viva Glam' de la firma de cosméticos pa xineru y febreru de 2015, que los sos beneficios van ser utilizaos pa &quot;l'ayuda de la investigación d'una cura pal SIDA, la prevención del VIH y l'educación sobre'l tratamientu y la defensa de la enfermedá&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.lavanguardia.com/de-moda/guapura/facial/20141030/54418717186/miley-cyrus-imaxe-viva-glam-mac-cosmetics.html|títulu=Miley Cyrus, nueva imaxe de la llinia solidaria de MAC Cosmetics|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014|obra=La Vanguardia|idioma=español}}&lt;/ref&gt; Pa la so promoción, Cyrus realizó una &quot;sexy&quot; sesión de semeyes en [[Londres]] en tonos rosados, qu'espublizóse'l les redes sociales pola compañía y la mesma cantante pocu dempués.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/1980188/miley-cyrus-mac-lipstick/|títulu=See Miley Cyrus' Super Hot MAC Viva Glam Lipstick Campaign|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2014|obra=MTV|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás de ser la imaxe de MAC Cosmetics, pocos díes dempués, anuncióse que Cyrus sería la nueva imaxe de Golden Lady Company. La marca italiana va llanzar una nueva llinia de medies ensin cordures, pa la cual cuntara con Cyrus sol eslogan &quot;Rock your legs&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://velvetstyle.it/2014/11/05/golden-lady-miley-cyrus-testimonial/|títulu=Golden Lady diventa “rock”: Miley Cyrus è la nuova testimonial|fechaaccesu=6 de payares de 2014|obra=Velvet Style|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt; El 13 de payares llanzóse l'anunciu oficial, pa ser emitíu en televisión, por aciu la cuenta de la marca en YouTube. Nel mesmu, úsase'l cantar «[[Get It Right (cantar de Miley Cyrus)|#GETITRIGHT]]» del cuartu álbum de Cyrus, ''[[Bangerz]]'', mientres esta usa unes medies coloraes y un corazón enchible col que se cubrir el torso desnudu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=zU4beQfVf-Q|títulu=Miley Cyrus exclusive for Golden Lady Rock Your Legs|fechaaccesu=13 de payares de 2014|obra=Golden Lady - YouTube|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt; Dichu anunciu foi realizáu col fotógrafu y amigu de Cyrus, [[Terry Richardson]]. El 30 de xunu anunciar por aciu les redes sociales que Cyrus volvería ser la imaxe de [[MAC Cosmetics]] pa la llinia caritativa &quot;Viva Glam&quot; con un nuevu llabial, esta vegada coloráu, siendo asina la primer artista en ser la imaxe de la campaña solidaria dos veces siguíes.&lt;ref name=&quot;VivaGlam2015&quot;/&gt;

=== Libro ===
{{Caja de cita|''La mio familia ocupa una gran parte d'esti llibru. Tuvieron implicaos nel procesu de creación de l'autobiografía y xuntos falamos enforma alrodiu de qué diba escribir, cómo lo diba a cuntar.|—Miley falando sobre Miles to Go&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.enelbrasero.com/2009/03/06/semeyes-miley-cyrus-promotiona-el so-llibru-miles-to-go/ |títulu=Miley Cyrus promociona'l so llibru “Miles to Go” |fechaaccesu=14 de xunu |añoacceso=2012|obra=chismekquema}}&lt;/ref&gt;}}

Miley Cyrus tamién foi identificada por ser autora de llibros. En 2009 publicóse la so autobiografía sol nome de [[Miles to Go]], escrita por ''Miley Cyrus'' y ''Hilary Liftin'' y publicada por [[The Walt Disney Company|Disney Hyperion]]. Nella ''Miley Cyrus'' describe la rellación cola so familia, la so vida enantes de ser famosa, los entamos de la so carrera, les sos reflexones sobre los medios de comunicación, la so vida amorosa y los sos proyeutos y ambiciones pal futuru. El llibru inclúi semeyes de Cyrus a lo llargo de la so vida, dalgunos con pequeños comentarios o dedicatories.

El llibru asitiar nel #1 de la llista de [[best-seller]]s infantiles del ''[[New York Times]]''. Amás el llibru foi traducíu a 4 idiomes: [[Idioma español|español]], [[Idioma francés|francés]], [[Idioma portugués|portugués]], y [[Idioma vietnamita|vietnamita]]. Les sos ventes a nivel mundial superaron los 2.000.000 exemplares.

Mientres la promoción del llibru Miley declaró en conferencia de prensa que quier que la xente vealo «como una persona real, como tolos demás. Quiero que tamién se sientan más cercanos a mi.»

=== Xuguetes y vídeojuegos ===
[[Ficheru:Miley Cyrus Concert.jpg|thumb|derecha|Cyrus nuna sesión de semeyes pa la ''Prestige Magacín'' en 2012 xuntu cola so difunta perra Lila.]]

La imaxe de Miley Cyrus, principalmente so la so alter ego Hannah Montana, foi utilizada pa crear diversos xuguetes o artículos y como muñeques, ruempecabeces, bolses, y hasta vídeojuegos creaos por Disney.

En 2008 Disney y [[Mattel]] llanzaron al mercáu una muñeca que canta inspirada na serie Hannah Montana, que contién dellos accesorios incluyendo dos peluques intercambiables: una roxa (Hannah Montana) y otra castaña (Miley Stewart).

En 2011 publicóse un videu en [[YouTube]] onde s'amuesa un xuguete d'una [[bruxa]] para [[Halloween]] cantando'l cantar Can't Be Tamed. Miley Cyrus darréu publicar na so cuenta de Twitter por que lo vieren les sos fans.&lt;ref&gt;{{cita press release |títulu=Brujo que canten “Can't Be Tamed” de Miley Cyrus |editorial=rede17.com |fecha= 26 d'agostu |añu=2009 |url=http://www.red17.com/24273-bruxes-que-canten-cant-be-tamed-de-miley-cyrus |fechaaccesu= 14 de xunu| añoacceso=2012}}&lt;/ref&gt;

En 2006 Disney llanzó [[Hannah Montana (videoxuegu)|Hannah Montana]], que ye un vídeojuego basáu nel programa de Disney Channel Hannah Montana. Foi desenvueltu por DC Studios y publicáu por Bona Vista Games n'ochobre de 2006.

Un segundu xuegu llamáu [[Hannah Montana: Spotlight World Tour]] foi llanzáu'l 6 de payares de 2007 n'Estaos Xuníos. Inclúi sables de los tours de Hannah Montana como Tokiu, Londres y París. Los xugadores pueden tomar el control de los movimientos de &quot;Hannah&quot; usando'l control remotu de [[Wii]]. Dichu vídeojuego ta disponible nes consoles Wii y [[Play Station 2]]. Inclúi 16 cantares populares de Hannah Montana, 8 de la primer temporada y 8 de la segunda.
{{Caxa de cita |alliniación=esquierda | ''Ye difícil vivir una doble vida, pero seique entá más malo d'atopar l'ésitu nes pantalles dobles. Esti diseñu de DS tien un montón de coses bones, el soníu, la sensación xeneral. Pero la esperiencia ye demasiáu curtia [...]. Ye bien posible que se llogre daqué meyor nel futuru, pero dica agora, este ye un conciertu nel que cayó'l telón mui a tiempu | —Critica de Ign.com a Hannah Montana DS&lt;ref&gt;{{cita web |fecha=23 d'ochobre de 2006|títulu=Hannah Montana Review|obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]]|editorial=[[IPC Media]]|idioma=inglés|apellíu=Thomas|nome=Lucas M.|url=http://ds.ign.com/articles/741/741127p1.html|fechaaccesu=25 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;}}
Un tercer vídeojuego llamáu ''Hannah Montana: Music Jam'' foi llanzáu'l 7 de payares de 2007 y el 29 de mayu de 2008 n'Europa. El xuegu dexa crear cantares, faer videos musicales y amosalo a otros xugadores, que pueden enllazar sistemes de [[Nintendo DS]].

Un cuartu vídeojuego llamáu ''Hannah Montana: The Movie'' foi llanzáu'l 7 d'abril de 2009, n'Europa'l 8 de mayu de 2009 y n'[[Australia]] en mayu de 2009 en formatu pa Wii, [[PlayStation 3]], [[Xbox 360]], Nintendo DS y [[Ordenador personal|PC]]. El xugador xuega como Miley y Hannah y esplora Crowley Corners ya interactuar cola familia y amigos de Miley mientres les misiones. Los xugadores pueden desbloquiar elementos clave pa los conciertos de Hannah como los cantares y sales de conciertos pa completar les sos misiones.

Un quintu vídeojuego llamáu ''Hannah Montana: Rock Out the Show'' foi llanzáu'l 4 d'agostu de 2009 en formatu de [[PlayStation Portable|PSP]]. Nel xuegu, Robbie Ray carezse, polo que Hannah tien qu'alministrar la so nueva xira per tol mundu. El xugador tien de crear los escenarios, escoyer los cantares y vistir a Hannah. La llista de cantares inclúi 11 temes de la tercer temporada y dellos nuevos. El xugador basar nel ritmu, ente que Hannah canta los cantares.

El sestu vídeojuego llamáu ''Disney Channel All Star Party'' foi llanzáu'l 26 d'ochobre de 2010 puramente pa Wii. Nél apaecen los personaxes de les series Hannah Montana, [[Phineas y Ferb]], [[Jonas L.A.]], [[Sonny with a Chance]], [[Wizards of Waverly Place]], [[The Suite Life on Deck]] y [[Camp Rock 2: The Final Jam]].

El séptimu vídeojuego llamáu ''Hannah Montana: Pop Star Exclusive'' diba ser llanzáu en 2010 pero foi puestu n'espera indefinida. Nel mesmu los xugadores asumen el papel de reporteru gráficu [[VIP]] de Hannah y embárquense nuna oportunidá de faer una xira con Hannah Montana. Los xugadores resuelven ruempecabeces pa configurar la sesión fotográfica óptima y ayudar a Hannah a crear traxes pa cada ocasión. Pueden crease diseños de la revista p'adolescentes pa unviar al editor pa la portada.

== Vida privada ==
[[Ficheru:Miley Cyrus Wonder World concert at Auburn Hills 07.jpg|thumb|derecha|155px|Cyrus mientres la xira ''Wonder world Tour'' en 2009.]]

Nel 2008, Cyrus ganó $25 millones, frente a les sos ganancies de $18 millones en [[2007]], y foi clasificada col númberu 35 por [[Forbes]] na llista &quot;Celebrity 100&quot;.&lt;ref name=&quot;forbes2008&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/lists/2008/53/celebrities08_The-Celebrity-100_Rank_2.html|títulu=The Celebrity 100|fecha=11 de xunu de 2008|editorial=Forbes|fechaaccesu=14 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt; La revista Parade informó qu'ella yera la más rica estrella [[adolescencia|adolescente]] y que la so llicencia válse-y aprosimao $1 mil millones a la fin del añu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.msnbc.msn.com/id/24293946/|títulu=Miley Cyrus franchise worth $1 billion|editorial=[[MSNBC]]|axencia=Associated Press|fecha=24 d'abril de 2008|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Col ésitu creciente de Cyrus llegó una mayor atención de los medios. En mayu de 2008, nuna entrevista col diariu [[Los Angeles Times]], Francois Navarre, el titular de l'axencia fotográfica X17, dixo que Cyrus aumentó'l valor en mercáu considerablemente dempués de les polémiques semeyes de la revista ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]''. &quot;Ella empezó a vender más [...] Ella solía ser de $300, y agora ye de $2,000 pa una semeya&quot;.&lt;ref name=&quot;kiss&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Abramowitz, Rachel|url=http://articles.latimes.com/2008/may/28/entertainment/et-brief28|títulu=All lenses are on Miley|obra=[[The Los Angeles Times]]|fecha=28 de mayu de 2008|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Les estimaciones d'una imaxe de la campaña d'entós 15 años el primer besu foi de $30.000 a $150.000.&lt;ref name=&quot;kiss&quot; /&gt;
{{Caxa de cita |alliniación=esquierda | ''Los mios padres cerraron Disneyland por mi, asina que toi bien por un ratu. | —Miley falando sobre la so fiesta en Disneyland&lt;ref&gt;{{cita publicación |enllaceautor= |añu=2008 |títulu= |publicación=[[L'Informador (Méxicu)|informador.com]] |volume= |númberu= |páxina= |ubicación=[[Méxicu]] |editorial= |issn= |url= http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2008/43790/6/miley-cyrus-celebra-los sos-16-anos-en-disney.htm |fechaaccesu=14 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; }}
Navarra señaló que Cyrus escasamente portábase en contra de la so imaxe sana y ensin un padre que defendela y declaró: &quot;Ella tien a la xente esperando'l momentu en qu'empieza a ser menos tradicional [...] Ye natural. Cualesquier adolescente. Pero va venir bien rápido. [...] Asina'l so ma dexar salir por sigo mesma. Va empezar a ser interesante&quot;.&lt;ref name=&quot;kiss&quot; /&gt; La revista [[Time]] incluyir na llista ''Time 2008 100'', de les 100 persones más influyentes nel mundu. El so reportaxe foi escritu pol ex estrella infantil ''Donny Osmond'', quien alvirtió: &quot;Como un ídolu de los preadolescentes de tol mundu, la cantante y actriz Miley Cyrus, de 15, ta montando una fola enorme nel cume de la so carrera, lo que tendría de ser. Espero que lo esfrute. [...] Dientro de trés a cinco años, Miley va tener qu'encarar la edá adulta. [...] Como lo fai, va querer camudar la so imaxe, y el cambéu axuntar cola adversidá&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |enllaceautor=Donny Osmond|apellíu=Osmond|nome=Donny|url=http://www.time.com/time/specials/2007/article/0,28804,1733748_1733752_1734628,00.html#ixzz0pT6GawvW|títulu=Miley Cyrus - The 2008 TIME 100|obra=[[Time (magacín)|Time]]|fecha=30 d'abril de 2009|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

En xineru de 2008 empecipió un procesu llegal pa camudar el so nome a &quot;Miley Ray Cyrus&quot;, en cuenta de &quot;Destiny Hope Cyrus&quot;.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.etonline.com/news/2008/01/58023/|títulu=Miley Cyrus Changes Her Name!|fecha=28 de xineru de 2008|editorial=ETonline.com}}&lt;/ref&gt; Esi añu publicó'l so primer llibru, ''[[Miles To Go]]'', nel cual fala sobre les sos rellaciones colos sos amigos y pareyes, el [[acoso escolar]] y los sos oxetivos pal futuru.

Cyrus celebró'l so cumpleaños númberu 16 en [[Disneyland]] con una recaldación de fondos de caridá pa ''Youth Service America'', una organización de serviciu voluntariu xuvenil.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://archive.is/PIfE|títulu=Miley Cyrus' Supersize 16 Party|fecha=7 d'ochobre de 2008|editorial=Chicago Tribune}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,409327,00.html|obra=[[Fox News Channel]]|editorial=[[News Corporation]]|fecha=23 d'agostu de 2008|títulu=Miley Cyrus to Hold Sweet 16 Fundraiser Birthday Bash at Disneyland}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/miley-cyrus-to-celebrate-sweet-16-birthday-and-honor-youth-volunteers-at-disneyland_article_10970|editorial=[[Access Hollywood]]|fecha=22 d'agostu de 2008|títulu=Miley Cyrus To Celebrate 'Sweet 16' Birthday And Honor Youth Volunteers At Disneyland}}&lt;/ref&gt; A finales de [[2009]], la revista [[Billboard]] clasificó a Cyrus el cuartu meyor artista de venta en muyeres&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Up for DiscussionPost Comment|url=http://www.billboard.com/news/taylor-swift-kanye-west-named-top-female-1004052679.story#/news/taylor-swift-kanye-west-named-top-female-1004052679.story|títulu=Taylor Swift, Kanye West Named Top Female and Male Artists of 2009|obra=Billboard.com|fecha=14 de setiembre de 2009|fechaaccesu=8 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; y la quinta cantante más vendida polo xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Up for Discussion Jump to Forums|url=http://www.billboard.com/news/features/2009-artists-of-the-year-1004052641.story#/features/2009-artist-of-the-year-1004052641.story|títulu=2009 Artists Of The Year|editorial=[[Billboard (magacín)|Billboard]]|fecha=10 d'avientu de 2009|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; [[Forbes]] clasificó al so #29 na llista &quot;Celebrity 100&quot; y reportó que ganara un total de $25 millones.&lt;ref name=&quot;forbes2009&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/lists/2009/53/celebrity-09_Miley-Cyrus_EB0C.html|títulu=#29 Miley Cyrus - The 2009 Celebrity 100|apellíu=Beckham|nome=David|fecha=3 de xunu de 2009|editorial=Forbes|fechaaccesu=14 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

El 8 d'ochobre de 2009, Cyrus esanició la so cuenta nel sitiu de rede social [[Twitter]], aludiendo al so deséu de mayor privacidá. Ella tamién dixo a la revista [[Parade (revista)|Parade]], &quot;Esanicié la mio cuenta de Twitter porque dixi ellí que creía na [[homosexualidá]] porque toos tienen de tener el derechu d'amar unos a otros, y tengo cartes d'odiu diciéndome que soi una mala persona&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.mtv.com/news/articles/1634265/20100319/cyrus__miley.jhtml|títulu=Miley Cyrus Received Hate Mail On Twitter}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.parade.com/celebrity/celebrity-parade/2010/0317-miley-cyrus-web-exclusive.html|títulu=Miley Cyrus: Country Music 'Feels Contrived On So Many Levels'}}&lt;/ref&gt; Miley foi bien popular nel sitiu: la so cuenta foi vista por aprosimao 2 millones d'usuarios de Twitter, amás de al públicu polo xeneral nel momentu de la supresión.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Vena|nome=Jocelyn|url=http://www.mtv.com/news/articles/1623492/20091009/cyrus__miley.jhtml|títulu=Even Billy Ray Wants Miley Cyrus To Come Back To Twitter - News Story &amp;#124; Music, Celebrity, Artist News &amp;#124; MTV News|obra=Mtv.com|fecha=9 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;limelife&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.limelife.com/blog-entry/Miley-Cyrus-Deletes-Her-Twitter-Account/22399.html|títulu=Miley Cyrus Deletes Her Twitter Account|editorial=[[LimeLife]]|fecha=8 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; Finalmente, Miley tornó a [[Twitter]] n'abril de 2011, espresando qu'estrañaba nun tar en contautu colos sos fans.&lt;ref&gt;[https://twitter.com/MILEYCYRUS]&lt;/ref&gt;

El 26 d'ochobre de 2010, menos d'un mes enantes de cumplir los dieciocho años, el so padre Billy Ray Cyrus, solicitó'l divorciu de la so madre en [[Tennessee]], citando diferencies irreconciliables y por cuenta de un supuestu engañu de la so madre Tish Cyrus con [[Bret Michaels]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Billy Ray Cyrus Divorce -- He Pulled the Trigger|url=http://www.tmz.com/2010/10/27/miley-cyrus-parents-billy-ray-tish-divorce-irreconcilable-differences/|obra=[[TMZ]]|fecha=27 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna declaración fecha a la xente a otru día d'anunciar la separación, la pareya dixo: &quot;Como puede imaxinase, este ye un momentu bien difícil pa la nuesa familia... Tamos tratando de resolver dellos asuntos personales. Gracies polos sos pensamientos y oraciones&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Billy Ray Cyrus and Wife Tish File for Divorce|url=http://www.people.com/people/article/0,,20437267,00.html|obra=[[People]]|fecha=27 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el 18 de marzu de 2011, Billy Ray anunció nel programa ''The View'', qu'atayara'l divorciu y que se reconciliaren.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/#/news/billy-ray-cyrus-drops-divorce-praises-hannah-1005080672.story|títulu=Billy Ray Cyrus Drops Divorce, Praises ''Hannah Montana''|obra=[[Billboard]]|editorial=[[Prometheus Global Media]]|idioma=inglés|fechaaccesu=19 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;

N'abril de 2011 Cyrus calificó como la 64º muyer más sexy nel mundu en [[Maxim (revista)|Maxim]]'s Hot 100.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.maxim.com/amg/2011Hot100|títulu=2011 Hot 100|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; Tamién, foi nomada la 89º muyer más sexy del mundu por [[FHM]]'s 100 Sexiest Women in the world.{{demostrar}}. En 2011 foi catalogada pol sitiu The Express Tribune na llista de mozos más ricos del mundu nel puestu #1, dexando tras a otros artistes como: [[Justin Bieber]], [[Demi Lovato]] y [[Nick Jonas]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://globopop.com/miley-cyrus-estrella-adolescente-rica-2011|títulu=Miley Cyrus: La estrella adolescente más rica 2011|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] Miley Cyrus ocupó'l puestu 82 de la llista de les «100 muyeres más influyentes na música» de [[VH1]], dexando tras a [[Demi Lovato]], [[Avril Lavigne]], [[Jordin Sparks]] y [[Hillary Scott]], ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vh1.com/music/tuner/2012-02-13/vh1s-100-greatest-women-in-music-complete-list/|títulu=The 100 Greatest Women In Music|fechaaccesu=31 d'agostu|añoacceso=2013}}&lt;/ref&gt;

=== Discutinios ===
[[Ficheru:Miley Cyrus during the Wonder World concert in Detroit 2.jpg|thumb|derecha|Cyrus na presentación de «[[See You Again (cantar de Miley Cyrus)|See You Again]]» na ''Wonder World Tour''.]]

N'avientu de 2007 surdió un curtiu discutiniu cuando s'espublizaron al traviés d'Internet semeyes de Cyrus tomaes de la so cuenta privada de [[MySpace]], na que compartía con una amiga un cachu de [[Carambelu de regaliza|regaliza]].&lt;ref name=&quot;vanityfaira&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Handy|nome=Bruce|url=http://www.vanityfair.com/culture/features/2008/06/miley200806?currentPage=1|títulu=Miley Knows Best &amp;#124; Culture|editorial=Vanity Fair|fecha=20 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=4 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;

N'abril de 2008, delles imáxenes provocatibles de Miley en ropa interior y traxe de bañu penerar na web al traviés d'un adolescente qu'[[hacker|hackeó]] la so cuenta de [[Gmail]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://articles.latimes.com/2008/apr/25/business/fi-disney25|títulu=Cyrus photos may taint image|obra=[[The Los Angeles Times]]|fechaaccesu=28 de mayu de 2010|autor=Chmielewski, Dawn C. | fecha=25 d'abril de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Davies, Shawn|url=http://news.ninemsn.com.au/article.aspx?id=595152|títulu=Hacker leaks racy Miley Cyrus pics|obra=[[ninemsn]]|fechaaccesu=29 de mayu de 2010|fecha=14 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://a.abcnews.com/TheLaw/Technology/Story?id=6948781&amp;páxina=1|títulu=Hacker Claims He Used Celeb E-mail, MySpace Accounts to Send Spam}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wired.com/threatlevel/2009/02/miley-cyrus-hac-2|títulu=Miley Cyrus Hacker Raided by FBI|obra=[[Wired News]]|fechaaccesu=29 de mayu de 2010|autor=Zetter, Kim|fecha=13 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; Cyrus describió les imáxenes como &quot;semeyes tontes, desaparentes&quot; y afirmó: &quot;Yo voi cometer errores y nun soi perfecta. Nunca tuvi la intención de qu'esto asocediera y sentar enforma si decepcioné a daquién&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,442983,00.html|títulu=Hacker Who Posted Racy Miley Cyrus Pics Busted|obra=[[Fox News Channel]]|editorial=[[News Corporation]]|fechaaccesu=29 de mayu de 2010 | fecha=22 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20195785,00.html|títulu=Miley Cyrus: I'm Sorry for Photos|fecha=27 d'abril de 2008|editorial=People|autor=Silverman, Steven M.}}&lt;/ref&gt; El 25 d'abril de 2008, el programa d'entretenimientu por televisión &quot;Entertainment Tonight&quot; informó que Cyrus, de 15 años, posara en ''[[topless]]'' pa una sesión de semeyes tomaes pola fotógrafa [[Annie Leibovitz]] pa ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://web.archive.org/web/20080501145339/http://www.news.com.au/dailytelegraph/story/0,22049,23608789-5001026,00.html|títulu=Miley Cyrus topless controversy|fecha=28 d'abril de 2008|fechaaccesu=27 d'abril de 2008|obra=news.com.au/dailytelegraph/}}&lt;/ref&gt; El 29 d'abril, [[The New York Times]] esclarió qu'anque les semeyes dexaron la impresión de que taba col [[pechu]] desnudu, Cyrus foi envolubrada nuna sábana y en realidá nun yera en ''topless''.&lt;ref name=&quot;NYT VF&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2008/04/28/business/media/28hannah.html|títulu=A Topless Photo Threatens a Major Disney Franchise|autor=Brook Barnes|fecha=28 d'abril de 2008|fechaaccesu=29 d'abril de 2008|obra=nytimes.com}}&lt;/ref&gt; Dellos padres espresaron la so indignación pola naturaleza de la fotografía, qu'un voceru de [[The Walt Disney Company|Disney]] describi como &quot;una situación creada pa manipoliar deliberadamente a una moza 15 años d'edá, col fin de vender revistes&quot;. En respuesta a la distribución n'Internet de les semeyes y la posterior atención de los medios de comunicación, Cyrus emitió un comunicáu de sida'l 27 d'abril de 2008: &quot;Participé nuna sesión de semeyes que se suponía diba ser 'artística' y agora, viendo les fotografíes y lleendo la historia, siéntome bien avergoñada.... Nunca tuvi la intención de que nada d'esto asoceda y pido esculpes a les mios fans que m'importen tan fondamente&quot;.&lt;ref name=&quot;NYT VF&quot; /&gt; Leibovitz tamién emitió un comunicáu: &quot;Llamentu que la mio semeya de Miley fuera malinterpretado. La fotografía ye una semeya simple y clásico, con bien pocu maquillaxe, y creo que ye bien formosu&quot;.&lt;ref name=&quot;NYT VF&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hollywood.com/news/Annie_Leibovitz_Miley_Cyrus_Photos_Were_Misinterpreted/5226536|títulu=Annie Leibovitz: 'Miley Cyrus Photos Were Misinterpreted' at|obra=Hollywood.com|fechaaccesu=8 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

En xunu de 2009 Cyrus dexó a Gossett y UTA, qu'axustara apocayá les sos ufiertes pa ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]'' y la cuarta temporada de ''Hannah Montana'', y xunióse a l'axencia Creative Artists, que yá la representó na so música.&lt;ref name=&quot;vashort&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Fleming|nome=Michael|títulu=Miley moseys over to CAA|obra=[[Variety (magacín)|Variety]]|editorial=[[Reed Business Information]]|fecha=4 de xunu de 2009|url=http://www.variety.com/article/VR1118004545.html?categoryid=18&amp;cs=1|fechaaccesu=18 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Nikki Finke, quien dio la noticia, informó: &quot;¿Ye esto xusto pa UTA? De xacíu que non. Pero oyo que la decisión foi tomada pola madre de Miley, Tish Cyrus.&lt;ref&gt;{{cita web |enllaceautor=Nikki Finke|apellíu=Finke|nome=Nikki|url=http://www.deadline.com/2009/06/miley-cyrus-fired-united-talent-today|títulu=Miley Cyrus Fired United Talent Today|obra=[[Deadline Hollywood]]|fecha=3 de xunu de 2009|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El rendimientu de Cyrus de &quot;[[Party in the U.S.A.]]&quot; nos [[Teen Choice Awards]] de 2009 afaló un polveru nos medios de comunicación, pos dellos espectadores criticaron la so ropa provocatible y l'inclusión d'un [[baille del tubu]] curtiu, por ser desaparente pa la so edá (d'entós 16 años) según pa los sos mozos fans.&lt;ref name=&quot;MTV&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1617968/20090810/cyrus__miley.jhtml|títulu=Miley Cyrus Spoofs Her Tennessee Roots In Teen Choice Awards Performance|editorial=MTV News|autor=Carroll, Larry|fecha=10 d'agostu de 2009|fechaaccesu=10 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;livevideo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/videos/news/426175/miley-cyrus-performs-party-in-the-usa.jhtml#id=1617967|títulu=Miley Cyrus Performs 'Party In The U.S.A.'|editorial=MTV|fecha=10 d'agostu de 2009|fechaaccesu=10 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; Otra manera, ''[[Newsday]]'' informó que la sexualización &quot;tuvo viniendo mientres dalgún tiempu&quot;.&lt;ref name=&quot;newsday&quot; /&gt; Ian Drew, editor de ''US Weekly'', dixo: &quot;Ella yá tien esta imaxe xubida de tonu, polo qu'en realidá nun yera muncho más qu'un estiramientu. Asina ye como [[Britney Spears]] desapegó. Yera la neña bona que se fixo mala, y eso paez tar funcionando tamién pa Miley&quot;.&lt;ref name=&quot;newsday&quot;&gt;{{cita web |autor=Kahn, Robert|url=http://www.newsday.com/entertainment/celebrities/miley-cyrus-pole-dancing-performance-sparks-criticism-1.1360720|títulu=Miley Cyrus' pole-dancing performance sparks criticism|obra=[[Newsday]]|fecha=10 d'agostu de 2009|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Foi criticada tamién por salir un añu en cites con [[Justin Gaston]], cinco años mayor qu'ella,&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Serjeant, Jill|url=http://www.reuters.com/article/idUSTRE59R22M20091028|títulu=Miley Cyrus voted worst celebrity influence of 2009|obra=[[Reuters]]|fecha=28 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=4 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; y por una semeya que l'amuesa xunto a amigos bromiando con &quot;güeyos resgaos&quot; y les sos espresiones, que la ''Organization of Chinese Americans'' alegó yeren ofensives pa la comunidá asiática.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.ocanational.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=501&amp;Itemid=94|títulu=OCA Criticizes Singer Miley Cyrus for Mocking APA Community}}&lt;/ref&gt; Cyrus esculpar pola semeya na so [[páxina web]], defendiendo les sos aiciones y diciendo: &quot;De nenguna manera burllo de dalguna etnia&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.belfasttelegraph.co.uk/news/world-news/miley-cyrus-accused-of-racism-in-new-photo-scandal-14176699.html|títulu=Miley Cyrus accused of racism in new photo scandal|obra=[[The Belfast Telegraph]]|fecha=6 de febreru de 2009|fechaaccesu=6 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

{{Caxa de cita|''Soi una artista y nun m'esmolecen les crítiques, siempres y cuando yo tea satisfecha colo que faigo.|—Miley Cyrus&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.facebook.com/photo.php?fbid=380473535347534&amp;set=a.146031432125080.28286.146013748793515&amp;type=1&amp;theater |títulu=Miley Cyrus |fechaaccesu=28 de xunu de 2012|autor=Miley Cyrus Forever |obra=facebook |idioma=Español }}&lt;/ref&gt;}}

En 2010, [[TMZ]] publicó un video de Cyrus, d'entós 16 años, con Adam Shankman, productor de ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]'', realizándo-y un baille na fiesta de la película.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tmz.com/2010/05/11/miley-cyrus-dirty-dancing-adam-shankman-movie-wrap-party-grind-so-you-think-you-can-dance|títulu=Miley Cyrus - So You Think You Can Lap Dance?|obra=TMZ.com|fecha=12 de mayu de 2010|fechaaccesu=26 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=McKay|nome=Hollie|url=http://www.foxnews.com/entertainment/2010/05/14/miley-cyrus-new-britsay-spearshan|títulu=Is Miley Cyrus the New 'Britsay Spearshan'?|obra=[[Fox News Channel]]|editorial=[[News Corporation]]|fechaaccesu=26 de mayu de 2010 | fecha=14 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; El padre de Cyrus defendió les sos aiciones, diciendo que Miley taba a cencielles &quot;divertiéndose&quot; y que &quot;ye lo que la xente de la so edá fai&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tmz.com/2010/05/13/billy-ray-cyrus-miley-cyrus-dirty-dancing-grinding-video|títulu=Miley Cyrus' Dad Billy Ray Cyrus on Lapdance Video: 'Just Fun'|obra=TMZ.com|fecha=13 de mayu de 2010|fechaaccesu=26 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; N'avientu d'esi añu, TMZ publicó un video de Miley Cyrus, que tuvo llugar cinco díes dempués del so cumpleaños 18 na so casa de [[Los Angeles]], nos que la ve fumando la psicoadictiva planta [[salvia divinorum]] nuna pipa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tmz.com/2010/12/10/miley-cyrus-video-bong-hit-smoking-salvia-herb-pyschedelic-birthday-party-hannah-montana/|títulu=Miley Cyrus Video -- Partying with a Bong|obra=TMZ.com|fecha=10 d'avientu de 2010|fechaaccesu=10 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.foxnews.com/entertainment/2010/12/10/miley-cyrus-smokes-water-pipe-party-video/|títulu=Miley Cyrus Smokes From Water Pipe in Party Video|fecha=10 d'avientu de 2010|obra=[[Fox News Channel]]|editorial=[[News Corporation]]|fechaaccesu=10 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1653979/20101210/cyrus__miley.jhtml|títulu=Miley Cyrus Caught Smoking From Bong On Video|editorial=MTV|obra=[[MTV News]]|fecha=10 d'avientu de 2010|fechaaccesu=10 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt; La salvia ye llegal nel estáu de [[California]], y Cyrus yera mayor d'edá nel momentu que grabóse'l video. El padre de Cyrus espresó la so murnia sobre l'asuntu en [[Twitter]], diciendo: &quot;Sentar chicos. Nun tenía nin idea. Acabo de ver estes coses per primer vegada. Toi tan murniu. Ta muncho más allá del mio control nesti momentu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1654053/20101210/cyrus__miley.jhtml|títulu=Miley Cyrus' Dad Billy Ray 'So Sad' About Bong Video|editorial=MTV|obra=[[MTV News]]|fecha=10 d'avientu de 2010|fechaaccesu=10 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Rellaciones ===
Cyrus dixo a la revista ''[[Revista Seventeen|Seventeen]]'' que saliera con [[Nick Jonas]] mientres dos años, pero a la fin «engarrábamos enforma y yá nun yera risonderu».&lt;ref name=&quot;inlove&quot; /&gt; Dempués de la rotura, Cyrus dixo que primeramente se remontó «en contra de too lo que Nick quería que yo fora. Y entós dixi, tengo que tar sola dica agora, y namái saber quién soi realmente».&lt;ref name=&quot;inlove&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Liz McNeil|títulu=Miley: Nick Jonas and I 'Were In Love'|editorial=[[People (magacín)|People]]|fecha=7 d'agostu de 2008|url=http://www.people.com/people/article/0,,20217447,00.html|fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

En xunu de 2009, Cyrus terminó la so rellación col modelu [[Justin Gaston]] poco primero de volar a [[Xeorxa]] pa la película ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Heldman|nome=Breanne L.|títulu=Miley Cyrus and Justin Gaston are Totally Dunzo|obra=Eonline.com|fecha=9 de xunu de 2009|url=http://www.eonline.com/uberblog/b128212_miley_cyrus_justin_gaston_are_totally.html|fechaaccesu=16 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu mes mientres el rodaxe, Miley empezó a salir cola co-estrella de la película, l'actor australianu [[Liam Hemsworth]]. Terminaron la so rellación a principios de payares del 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20439836,00.html?xid=rss-topheadlines|títulu=Miley Cyrus &amp; Liam Hemsworth Split – Again|obra=[[People Magacín]]|fecha=5 de payares de 2010|fechaaccesu=5 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt;
{{Caxa de cita |alliniación=esquierda | ''Toi tan feliz de tar comprometida y mirar escontra alantre a una vida de felicidá con Liam. | —Miley Cyrus falando sobre'l so compromisu con Liam Hemsworth&lt;ref&gt;{{cita publicación |enllaceautor= |añu=2012 |títulu= |publicación=[[People]] |volume= |númberu= |páxines=74 |allugamientu=[[Colombia]] |editorial=[[People]] |issn= |url=http://mileycyrusmexico.com/galeria/displayimage.php?pid=8706&amp;fullsize=1 |fechaaccesu=6 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; }}

El 6 de xunu de 2012 la [[revista People]] dio a conocer que'l 31 de mayu Cyrus comprometiérase con [[Liam Hemsworth]]. Según la revista, l'aniellu de compromisu ta fechu de diamantes de 3.5 quilates y una sortía de 18 quilates d'oru, mercáu na xoyería ''[[Neil Lane]]''. La boda taba prevista pa finales de 2012 o principios de 2013.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.laprensa.hn/Seiciones-Principales/Vivir/Farandula/Miley-Cyrus-y-Liam-Hemsworth-estan-comprometíos#.T9UMbhfbT9w |títulu=Miley Cyrus y Liam Hemsworth tán comprometíos |editorial=La prensa.hn |fecha=7 de xunu de 2012 |fechaaccesu=10 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; El 1 de febreru de 2013 la pareya retardó'l so compromisu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://xente10.info/?p=35889 |títulu=Miley Cyrus nun se casa con Liam Hemsworth |editorial=Xente10 |fecha=1 de febreru de 2013 |fechaaccesu=2 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt; Finalmente, el llunes 16 de setiembre de 2013, [[Ryan Seacrest]], [[Y!]] y la revista ''[[People]]'' informaron que Cyrus y Hemsworth terminaren, por cuenta de problemes na so rellación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ryanseacrest.com/2013/09/16/miley-cyrus-liam-hemsworth-officially-end-engagement/|títulu=Miley Cyrus, Liam Hemsworth Officially End Engagement|fechaaccesu=16 de setiembre|añoacceso=2013|apellíu=Perricone |nome=Kathleen |fecha=16 de setiembre de 2013|obra=[[Ryan Seacrest|RyanSeacrest.com]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infobae.com/2013/09/16/1509286-confirmáu-miley-cyrus-dixébrose-liam-hemsworth|títulu=Confirmáu: Miley Cyrus dixebrar de Liam Hemsworth|fechaaccesu=17 de setiembre|añoacceso=2013|fecha=16 de setiembre de 2013|obra=[[Infobae.com]]|editorial=[[Grupu Infobae]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mexico.cnn.com/entretenimiento/2013/09/16/adios-al compromisu-miley-cyrus-y-liam-hemsworth-terminen-el so-relacion|títulu=Adiós al compromisu; Miley Cyrus y Liam Hemsworth terminen la so rellación|fechaaccesu=17 de setiembre|añoacceso=2013|apellíu=Hare|nome=Breeanna|fecha=16 de setiembre de 2013|obra=[[CNN Méxicu]]|editorial=[[Turner Broadcasting System]]}}&lt;/ref&gt;

El 13 de payares de 2014, los rumores d'una posible rellación ente Cyrus y el fíu d'[[Arnold Schwarzenegger]] fueron confirmaos. Cyrus y [[Patrick Schwarzenegger]] fueron vistos mientres un partíu de fútbol americano de la [[Universidá del Sur de California|USC]] nel [[Los Angeles Memorial Coliseum]], con amueses d'amor, confirmando asina que la nueva pareya taba xunta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hola.com/actualidad/2014111475016/miley-cyrus-patrick-schwarzenegger/|títulu=Miley Cyrus y Patrick Schwarzenegger, ¡que viva l'amor!|fechaaccesu=14 de payares|añoacceso=2014|fecha=14 de payares de 2014|obra=Revista Hola!}}&lt;/ref&gt; La pareya caltúvose xunida hasta finales d'abril de 2015, cuando oficialmente confirmóse la so rotura per parte de dambos de forma amistosa. Dambos consideraron la rotura, según la revista ''People'', porque: «tán en dos momentos totalmente distintos de les sos vides: él ta na universidá y ella centrada na so música y la so carrera».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://los40.com/los40/2015/04/21/actualidad/1429611922_651996.html|títulu=Ariana Grande ruempe con Big Sean y Miley Cyrus con Patrick Schwarzenegger|fechaaccesu=10 de mayu|añoacceso=2015|fecha=21 d'abril de 2015|obra=Los 40 Principales}}&lt;/ref&gt; En mayu de 2015, Cyrus declaró nuna entrevista col [[Associated Press]] que non toles sos rellaciones fueren [[Heterosexualidá|heterosexuales]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus Says Not All Her Relationships Have Been 'Straight, Heterosexual'|url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/6554130/miley-cyrus-not-all-relationships-straight-heterosexual|obra=''Billboard'' |fechaaccesu=10 de mayu, 2015|autor=Associated Press|fecha=6 de mayu, 2015}}&lt;/ref&gt; No que fai a la so sexualidá, Cyrus dixo: «Nun quiero volver etiquetame a mi mesma! Toi llista p'amar a daquién que m'amar! Que soi y toi abierta.»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus: I've Had Relationships That Weren't ''Straight, Heterosexual'' Ones|url=http://www.eonline.com/news/654205/miley-cyrus-i-ve-had-relationships-that-weren-t-straight-heterosexual-ones |publicación=''Y!'' |fechaaccesu=10 de mayu, 2015|author=Brett Malec |fecha=6 de mayu, 2015}}&lt;/ref&gt;

En xunu de 2015, Cyrus ufiertó una entrevista a la revista ''Paper'' pa promocionar la so fundación [[Happy Hippie Foundation|Happy Hippie]], causando discutiniu pola portada de dicha publicación al apaecer desnuda abrazada a la so gochina mascota sol titular &quot;Use Your Voice&quot;. En dicha publicación terminó d'esclariar la so condición sexual. Según Cyrus, ye consciente del so [[Bisexualidá|bisexualidá]] dende los 14 años, cuando lo confesó a la so madre, que tuvo mieu de que la so fía sufriera y fuera duramente xulgada, pero primero de too aceptar. Asina, la cantante confiesa caltener rellaciones amoroses con muyeres de la mesma forma que coles sos pareyes heterosexuales, namái que nun decidió faelo públicu por mieu a la reaición del públicu y la prensa.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=INTRODUCING OUR &quot;USE YOUR VOICE&quot; SUMMER MUSIC ISSUE WITH MILEY CYRUS!|url=http://www.papermag.com/2015/06/miley_cyrus_use_your_voice.php |publicación=''Paper Magacín'' |fechaaccesu=10 de xunu, 2015 |fecha=8 de xunu, 2015}}&lt;/ref&gt;

En xunetu de 2015 salió a la lluz de forma oficial y verídica la rellación ente Cyrus y la [[Modelu (moda)|modelu]] [[Nueva Zelanda|neozelandesa]] [[Stella Maxwell]], conocida por ser unu de los &quot;ánxeles&quot; de [[Victoria's Secret]]. Arriendes de unes imáxenes de la pareya besándose mientres un descansu de la grabación del nuevu videu musical onde participa la cantante, confirmáronse los rumores que veníen creándose dende la confesión de la so condición sexual.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus y Stella Maxwell yá nun escuenden el so amor|url=https://elpais.com/elpais/2015/07/02/estilu/1435831656_261087.html |publicación=''El País'' |fechaaccesu=2 de xunetu, 2015 |fecha=2 de xunetu, 2015}}&lt;/ref&gt; N'agostu de 2015, con motivu de que Cyrus foi publicada como portada de la edición británica de la revista ''[[Elle]]'', confirmo rematar la so rellación amorosa que tenía hasta aquel momentu, cola modelu Stella Maxwell, probablemente por non poder pasar tiempu debíu al trabayu de dambes. Coles mesmes, en dicha publicación defínese coles mesmes como &quot;[[Pansexualidá|pansexual]]&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Miley Cyrus opens up on sexuality: &quot;I'm pansexual - but I'm not in a relationship&quot;|url=http://www.digitalspy.co.uk/showbiz/news/a665877/miley-cyrus-opens-up-on-sexuality-im-pansexual-but-im-not-in-a-relationship.html#ixzz3kD6pjXIY |publicación=Digital Spy UK |fechaaccesu=29 d'agostu, 2015 |fecha=28 d'agostu, 2015}}&lt;/ref&gt;

== Filantropía ==
[[Ficheru:Miley Cyrus Concert.jpg|thumb|izquierda|Cyrus nuna sesión de semeyes pa la ''Prestige Magacín'' en 2012 xuntu col so difuntu perru Floyd.]]

Miley Cyrus a lo llargo de la so carrera tuvo somorguiada en distintos proyeutos y campañes con fines benéficos, desenvolviendo asina una actividá filantrópica dende los sos empiezos en 2006. Un exemplu d'ello son los distintos senciellos benéficos, como los cantares «[[Just Stand Up!]]», que'l so oxetivu yera recaldar fondos pa la investigación contra'l cáncer;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1593043/20080819/carey_mariah.jhtml|títulu=Mariah Carey, Beyonce, Fergie, Miley Cyrus, More Collaborate On Cancer Benefit Single|fechaaccesu=5 de febreru de 2015 |apellíu=Kaufman|nome=Gil|fecha=19 d'agostu de 2008 |obra=[[MTV]] |editorial=MTV News. Viacom. |allugamientu=Nueva York, EUA |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; «[[Send It on]]», que'l so oxetivu yera promocionar la proteición del mediu ambiente,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1608455/20090403/cyrus__miley.jhtml|títulu=Miley Cyrus And Nick Jonas Hook Up For Charity|fechaaccesu=5 de febreru de 2015 |apellíu=Kaufman|nome=Gil|fecha=3 d'abril de 2009 |obra=[[MTV]] |editorial=MTV News. Viacom. |allugamientu=Nueva York, EUA |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y finalmente «[[Everybody Hurts]]» y «[[We Are the World 25 for Haiti]]», dambos cantares teníen como oxetivu recaldar fondos p'ayudar a les xentes d'[[Haití]] dempués del [[Terremotu d'Haití de 2010|desastre de 2010]] provocáu por un terremotu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/8492058.stm|títulu=Haiti all-star charity single gets first airplay|fechaaccesu=5 de febreru de 2015 |fecha=2 de febreru de 2010 |obra=[[BBC]] |editorial=BBC News |ubicación=Londres, UK |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.usatoday.com/life/music/news/2010-02-15-wearetheworld15_ST_N.htm|títulu=Quincy Jones, Lionel Richie pass 'We Are the World' baton|fechaaccesu=5 de febreru de 2015 |apellíu=Gundersen|nome=Edna|fecha=14 de febreru de 2010 |obra=[[USA Today]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Hai de solliñar que nestos senciellos collaboraron artistes como [[Rihanna]], [[Mariah Carey]], [[Beyoncé]] o les estrelles de Disney», como fueron los [[Jonas Brothers]], [[Demi Lovato]] y [[Selena Gomez]]. Cyrus visitó dellos fanáticos enfermos nos hospitales al traviés de los años.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.belfasttelegraph.co.uk/entertainment/news/britney-and-miley-visit-sick-fans-30092957.html|títulu=Britney and Miley visit sick fans|fecha=14 de marzu, 2014|obra=''Belfast Telegraph''|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.starstyle.com/miley-cyrus-visiting-kosair-childrens-hospital-louisville-sp36862/|títulu=MILEY CYRUS VISITING KOSAIR CHILDREN'S HOSPITAL IN LOUISVILLE OCTOBER 30 2009|fecha=30 d'ochobre, 2009|obra=''Star Style''|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus foi collaboradora de la fundación City Of Hope mientres los años 2008, 2009 y 2012, mientres los cualos ufiertáronse conciertos benéficos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wdrb.com/story/8814486/the-walt-disney-company-is-presenting-miley-cyrus-jonas-brothers-and-demi-lovato-in-a-special-concert-to-benefit-city-of-hope-on-september-14|títulu=The Walt Disney Company Is Presenting Miley Cyrus, Jonas Brothers and Demi Lovato in a Special Concert to Benefit City of Hope on September 14|fecha=8 d'agostu, 2008|obra=WDRB|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/miley-cyrus-jesse-mccartney-and-demi-lovato-to-perform-at-concert-for-hope-benefit_article_24208|títulu=MILEY CYRUS, JESSE MCCARTNEY AND DEMI LOVATO TO PERFORM AT CONCERT FOR HOPE BENEFIT|fecha=16 d'ochobre, 2009|obra=Access Hollywood|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vh1.com/celebrity/2012-10-11/the-singers-big-gown-showdown-miley-cyrus-vs-jordin-sparks-vs-britney-spears/|títulu=The Singer's Big Gown Showdown: Miley Cyrus Vs. Jordin Sparks Vs. Britney Spears|autor=Muttoo, Ambika|fecha=11 d'ochobre, 2012|obra=[[VH1]]|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2008 y 2009, mientres les sos xires &quot;[[Best of Both Worlds Tour]]&quot; y &quot;[[Wonder World Tour]]&quot;, per cada boletu vendíu, donóse un dólar a dicha organización.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cityofhope.org/about/publications/news/Pages/miley-cyrus-demi-lovato-and-jesse-mccartney-perform-benefit-concert-for-city-of-hope-on-october-25.aspx|títulu= Miley Cyrus, Demi Lovato and Jesse McCartney to perform at second annual Concert for Hope presented by Staples, Inc., October 25 at Nokia Theatre L.A. LIVE|fecha=22 de setiembre, 2009|obra=City of Hope National Medical Center|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus celebró'l so 16 cumpleaños en [[Disneyland]], por aciu la entrega d'una donación de $1 millón de dólares a la organización Youth Service America.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.variety.com/2008/tv/news/miley-cyrus-sha-19457/|títulu=Miley Cyrus: Sharing her 'Sweet 16′ fun at Disneyland|fecha=6 d'ochobre, 2008|obra=Variety|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En xunetu de 2009, Cyrus actuó nel la gala añal ''Elizabeth Glaser Pediatric AIDS Foundation's 20th annual &quot;A Time for Heroes&quot; Celebrity Picnic''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/news/2574-miley-cyrus-to-give-her-time-for-heroes|títulu=Miley Cyrus To Give Her Time For Heroes|fecha=26 de mayu, 2009|obra=Look to the Stars|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y donó dellos oxetos, incluyendo ''merchandising'' autografiado y un guión de ''Hannah Montana'' de la Casa Ronald McDonald na puya benéfica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chattanoogan.com/2009/7/21/155294/Miley-Cyrus-Donates-Items-For-Ronald.aspx|títulu=Miley Cyrus Donates Items For Ronald McDonald House Auction|fecha=21 de xunetu, 2009|obra=Chattanoogan|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus sofita organizaciones benéfiques como la Fundación Elton John contra'l SIDA, Entertainment Industry Foundation, Habitat for Humanity, United Service Organizations, Youth Service America, y Music for Relief.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/charity/elton-john-aids-foundation|títulu=Elton John AIDS Foundation Celebrity Supporters &amp; Events|obra=Look to the Stars|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/charity/entertainment-industry-foundation|títulu=Entertainment Industry Foundation Celebrity Supporters &amp; Events|obra=Look to the Stars|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/charity/habitat-for-humanity|títulu=Habitat For Humanity Celebrity Supporters &amp; Events|obra=Look to the Stars|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/charity/muhammad-ali-parkinson-center|títulu=Muhammad Ali Parkinson Center Celebrity Supporters &amp; Events|obra=Look to the Stars|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/charity/united-service-organization|títulu=United Service Organization Celebrity Supporters &amp; Events|obra=Look to the Stars|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://act.mtv.com/posts/miley-cyrus-says-get-your-good-on-encourages-youth-volunteerism/|títulu=Miley Cyrus Says 'Get Your Good On,' Encourages Youth Volunteerism|autor=Walker, Caroline|fecha=5 de xunetu, 2011|editorial=MTV News. Viacom|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En febreru de 2010, donó dellos artículos, incluyendo'l vistíu que llució nos [[Premios Grammy]] d'aquel añu y dos entraes pal estrenu en Hollywood de la so película ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]'' pa recaldar fondos pa les víctimes del terremotu de 2010 n'Haití.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.digitalspy.co.uk/showbiz/news/a200707/miley-cyrus-auctions-grammy-dress-for-haiti.html#~oLCiyn4qZ3SGbQ|títulu=Miley Cyrus auctions Grammy dress for Haiti|autor=Martin, Lara|fecha=1 de febreru, 2010|obra=[[Digital Spy]]|fechaaccesu=5 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En xineru de 2011, Cyrus conoció a un fanáticu enfermu con una &quot;escayu bífidu&quot; cola organización de caridá Kids Wish Network.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.kidswishnetwork.org/2011/02/kids-wish-network-and-miley-cyrus-grant-wish-to-ailing-boy-with-spina-bifida/|títulu=Kids Wish Network and Miley Cyrus Grant Wish to Ailing Boy with Spina Bifida|fecha=25 de xineru, 2011|obra=Kids Wish Network|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'abril de 2011, Cyrus apaeció nun comercial de &quot;[[Cruz Roxa]]&quot; pidiendo a la xente que donara $10 p'ayudar a los afeutaos pol [[Terremotu y tsunami de Xapón de 2011|terremotu y tsunami de Xapón en 2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.redcrossyouth.org/2011/04/14/miley-cyrus-psa-japan-relief/|títulu=Miley Cyrus PSA: Japan Relief|fecha=14 d'abril, 2014|obra=Red Cross|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nesi mesmu añu, [[Hilary Duff]] presentó a Cyrus col Premiu al Lideralgu Mundial de los Mozos nel Global Action Awards, por cuenta del so sofitu a Blessings in a Backpack, una organización que trabaya p'alimentar neños afamiaos nes escueles, según la so campaña personal &quot;Get Ur Good On&quot; colos servicios de sofitu la mocedá d'Estaos Xuníos que sufrieron acoso escolar, al igual que la cantante. Cyrus declaró: «Quiero (neños) pa faer daqué que-yos gusta. Nun ye daqué que paez como una xera, porque daquién diz-yos qu'eso ye lo qu'hai que faer o lo que los sos padres quieren o lo que ye importante pa la xente alredor d'ellos, pero lo que ta nel so corazón.»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.contactmusic.com/news/cyrus-honoured-with-youth-award_1202984|títulu=Miley Cyrus – Cyrus Honoured With Youth Award|autor=Wenn|obra=[[Contactmusic.com|Contactmusic]]|fecha=20 de febreru, 2011|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/news/miley-cyrus-honored-with-youth-leadership-award/|títulu=Miley Cyrus honored with youth leadership award|autor=Lee, Joyce|obra=[[CBS News]]|fecha=22 de febreru, 2011|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 2011, Cyrus apaeció nun comercial de la caridá J/P Haitian Relief Organization y acomuñóse col so hermanu mayor [[Trace Cyrus]] pa diseñar una edición llindada de camisetes y sudaderes con capiellu pa la caridá. Toles ganancies de la venta d'estos artículos fueron escontra la so campaña, &quot;Get Ur Good On&quot;, qu'amás sofita la educación de los neños desfavorecidos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=AyIGaIIp9-y|títulu=Miley Cyrus J P HRO Super Give Away [Help Haiti Home]|fecha=17 d'avientu, 2011|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/the-hook/464800/miley-cyrus-designs-t-shirt-with-brother|títulu=Miley Cyrus Designs T-Shirt With Brother|autor=DelliCarpini Jr., Gregory|fecha=29 de dicembre, 2011|obra=Billboard|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nesi mesmu mes, Cyrus interpretó'l so cantar «[[The Climb]]» na gala benéfica &quot;CNN Heroes: An All-Star Tribute&quot; nel [[Shrine Auditorium]] de [[Los Angeles]], emocionando al públicu qu'asistió a la gala.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.edition.cnn.com/2011/11/30/living/cnnheroes-preview/|títulu=An awards show unlike any other|autor=Almond, Kyle|fecha=12 d'avientu, 2011|obra=CNN|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2012, Cyrus llanzó una versión de «[[You're Gonna Make Me Lonesome When You Go (versión de Miley Cyrus)|You're Gonna Make Me Lonesome When You Go]]» de [[Bob Dylan]] pa la caridá [[Amnistía Internacional]] como parte del álbum ''[[Chimes of Freedom: The Songs of Bob Dylan Honoring 50 Years of Amnesty International|Chimes of Freedom]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.music.amnestyusa.orgblogsnews/5591512-new-video-miley-cyrus-mini-documentary|títulu=New Video – Miley Cyrus Mini Documentary|fecha=10 de febreru, 2012|obra=[[Amnesty International]]|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus tamién apaeció nun comercial de &quot;Rock The Vote&quot;, una campaña qu'anima a los mozos a faer oyer la so voz votando nes eleiciones d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://popdust.com/2012/09/19/miley-cyrus-rock-the-vote-campaign-election-2012-video/|títulu=Miley Cyrus and Her New Hair Encourage You to Vote in This Year's Election|autor=Exton, Emily|fecha=19 de setiembre, 2012|obra=Popdust|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pal so cumpleaños númberu 20, los activistes &quot;People for the Ethical Treatment of Animals&quot; adoptaron un gochu llamáu Nora, en nome de Miley.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.contactmusic.com/news/miley-cyrus-thanks-fans-for-birthday-fundraising_3388301|títulu=Miley Cyrus – Miley Cyrus Thanks Fans For Birthday Fundraising|autor=Wenn|obra=Contactmusic|fecha=25 de Payares, 2012|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.digitalspy.co.uk/showbiz/news/a440762/miley-cyrus-thanks-fans-for-birthday-fundraising.html#~oEU6EYoSCAxTxyIn|títulu=Miley Cyrus thanks fans for birthday fundraising|autor=Zeba Blay|obra=[[Digital Spy]]|fecha=26 de Payares, 2012|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Cyrus, amás, sofita 39 organizaciones benéfiques conocíes incluyendo Make-a-Wish Foundation, Fundación de Fibrosis Quística, St. Hospital d'Investigación Infantil de Jude, To Write Love on Her Arms, NOH8 Campaign en busca de los derechos del coleutivu [[LGTB]], Love Is Louder Than the Pressure to Be Perfect y La Fundación Jed, ente otres.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.noh8campaign.com/article/miley-cyrus-teams-up-with-noh8-and-takes-a-stand-for-equality|títulu=Miley Cyrus teams up with NOH8 and takes a stand for Equality!|obra=[[NOH8 Campaign]]|fecha=29 d'avientu, 2011|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.seventeen.com/health/tips/celebs-say-love-is-louder#slide-2|títulu=Celebs Say &quot;Love Is Louder...&quot;|autor=Zellner, Maggie|obra=''Seventeen magacín''|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Love is Louder with Demi Lovato|url=http://www.seventeen.com/health/tips/celebs-say-love-is-louder|autor=Zellner, Maggie|obra=''Seventeen magacín''|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2013, Miley foi nomáu la 14to celebridá más caritativa del añu por Do Something, &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.latinpost.com/articles/5221/20131226/top-20-celebrities-giving-charity-taylor-swift-justin-bieber-miley.htm|títulu=Top 20 Celebrities Giving to Charity: Taylor Swift, Justin Bieber, and Miley Cyrus Head List|autor=Harding, Scharon|obra=Latin Post|fecha=26 d'avientu, 2013|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; asina mesmu, apaeció xunto a [[Justin Bieber]] y [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] nun especial de televisión tituláu &quot;The Real Change Project: Artists for Education&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/1555963/justin-bieber-miley-cyrus-pitbull-team-for-educational-tv-special|títulu=Justin Bieber, Miley Cyrus &amp; Pitbull Team For Educational TV Special|autor=Ng, Philiana|obra=''Billboard''|fecha=4 d'abril, 2013|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 24 d'agostu, Cyrus asistió a los [[MTV Video Music Awards 2014|MTV Video Music Awards]], celebraos nel estadiu [[The Forum]] n'[[Inglewood (California)|Inglewood]], [[California]], onde taba nomada en dos categoríes, de les cualos ganó a videu del añu pol so senciellu «Wrecking Ball». Mientres el momentu de la entrega de dichu premiu, en llugar de xubir al escenariu a recoyelo, dexó qu'un nuevu indixente llamáu Jesse recoyer nel so nome pa dar un discursu sobre la indigencia y la probeza xuvenil qu'hai nos [[Estaos Xuníos]], y llamó a los espectadores a qu'ayudaren na causa de la fundación My Friend's Place, na que collabora Cyrus.&lt;ref name=&quot;ElUniversalMTV&quot;/&gt; A otru día de la gala, ''[[The New York Times]]'' informó que la fundación consiguió recaldar más de 200&amp;nbsp;000 USD&lt;ref name=&quot;NYTRecaudación&quot;/&gt; El 29 d'agostu de 2014, informóse que Jesse, el mozu que recoyera'l premiu de Cyrus nel so llugar, tenía una orde de captura pola policía dende payares de 2011.&lt;ref name=&quot;HollywoodLife&quot;/&gt; N'avientu de 2014 publicóse qu'esti actu foi unu de los momentos que más tuits xeneró per minutu, con un total de 138.792, asitiando a Cyrus na séptima posición de la llista añal.&lt;ref name=&quot;PortalPopline&quot;/&gt; Poco dempués, MTV nomó esta aición solidaria como'l meyor momentu de la cultura pop en 2014.&lt;ref name=&quot;MTVMoment&quot;/&gt; El 29 d'ochobre de 2014, mientres la gala benéfica de los [[Fundación pa la Investigación sobre'l Sida|amfAR Awards]] celebrada en Los Angeles, Cyrus foi gallardoniada col premiu solidariu al meyor ídolu,&lt;ref name=&quot;amfAR&quot;/&gt; pol so llabor nel campu «a l'ayuda de la investigación d'una cura pal SIDA, la prevención del VIH y l'educación sobre'l tratamientu y la defensa de la enfermedá», amás, Cyrus donó más de 500&amp;nbsp;000 dólares pa la causa.&lt;ref name=&quot;amfARepro&quot;/&gt; Poco dempués anuncióse que Cyrus xunir a la empresa [[MAC Cosmetics]] pa ser la imaxe de la gama de maquillaxe 'Viva Glam' de la firma de cosméticos pa xineru y febreru de 2015, que los sos beneficios van ser utilizaos p'ayudar a la investigación contra'l SIDA, tratar d'una campaña añal nel cual tamién collaboraron personaxes como [[Lady Gaga]], [[Rihanna]] o [[Nicki Minaj]] n'años anteriores.&lt;ref name=&quot;LaVanguardia&quot;/&gt; El 28 de payares de 2014, Cyrus participó nun especial solidariu de la canal [[FOX]]. Sol títulu “Cause For Paws”, el proyeutu tenía como oxetivu ayudar a los animales ensin llar n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;NewsDay&quot;/&gt;

Cyrus siempres defendió los derechos del coleutivu [[LGTB]], y en marzu de 2015 volvió faelo arriendes de la denomada Nueva Llei de llibertá relixosa d'Indiana, que los detractores dicen que va dexar a los líderes empresariales relixosos discriminar llegalmente contra la comunidá gai, siendo criticáu poles voces d'altu perfil como Ashton Kutcher, Hillary Clinton, y el CEO d'Apple, Tim Cook. Nuna entrevista cola revista ''[[Time]]'', Cyrus declaro: «Viví una vida na que tenía que ser daqué tolos díes y tenía que ser un personaxe, y nun yera precisamente lo que yo quería ser. Y agora que dediqué la mio vida a ser quien yo quiero ser, y tamién en constante aprendizaxe y evolución. Eso ye lo que lu pasa a [los partidarios de la llei d'Indiana], nun escueyen vivir d'esa manera. Y si usté nun escueye vivir d'esa manera, usté nun va durar nesta xeneración, porque tamos a puntu de superalo. Son dinosaurios, y tánse morriendo. Somos la nueva xeneración, y con esi vamos llegar a enforma. Tamos avanzando. Por enforma que nos distrayemos por lleis estúpides que nos faen sentir como si tuviéramos en regresión, nun lo somos. Tamos moviendo escontra alantre, porque ye la nuesa vez como moces. Ye un nuevu movimientu de derechos. Hai tantu que los mozos quieren faer, camudar y ver, y creo qu'enforma d'eso puede venir al traviés de los medios de comunicación social. (...) Ye confusu pa los mios ''fans'', asina que toi feliz de [falar al respeutu]. nun van escuchar a Tim Cook, seique. Pero van escuchame a mi, ¿sabes? Y la xente ta empezando a escuchar, creo».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://time.com/3766436/miley-cyrus-on-indiana-law/|títulu=Miley Cyrus: Indiana's Religious Freedom Law Supporters 'Are Dinosaurs, and They Are Dying Off'|fechaaccesu=1 d'abril de 2015 |autor= Eliana Dockterman|fecha=31 de marzu de 2015 |obra=Time|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

A mediaos de setiembre de 2015, la cantante tuvo promoviendo la salvación de los [[llobos]] en peligru d'estinción del [[Canadá]] na zona de [[British Columbia]] onde taben siendo asesinaos, viaxando al llugar pa faer campaña en contra del [[maltratu animal]].&lt;ref name=&quot;LobosCanadá&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cbc.ca/news/canada/british-columbia/miley-cyrus-wolf-cull-b-c-coast-1.3235921|títulu=Miley Cyrus on B.C. coast after speaking out against wolf cull|fechaaccesu=21 de setiembre de 2015 |autor= |fecha=20 de setiembre de 2015 |obra=CBC News|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esti viaxe tuvo realizáu cola ayuda de la fundación Pacific Wild cola que Cyrus entamu a trabayar pola llucha polos derechos de los animales, afirmando que «dempués d'esta visita, yá sé la ciencia ta del mio llau, non yá na matanza de llobos, sinón tamién na edición de caza de trofeos. Dambos son insostenibles y dambos son horribles. Dambos tienen que terminar».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pacificwild.org/miley|títulu=Miley Cyrus travels to B.C.'s Great Bear Rainforest|fechaaccesu=22 de setiembre de 2015 |autor= |fecha=21 de setiembre de 2015 |obra=Pacific Wild|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La cantante, de forma gratuita y pa recaldar fondos, foi la invitada musical del eventu solidariu contra'l [[alzheimer]], entamáu por [[James Franco]], Hilarity For Charity el 17 d'ochobre de 2015 en [[Hollywood]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-3277735/Miley-Cyrus-shows-flower-power-outrageous-outfit-star-studded-Hilarity-Charity-event.html|títulu=Miley Cyrus displays her pert posterior in very skimpy blue leotard and silver thigh-highs as she performs at charity event|obra=Daily Mail UK|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, a otru día del acontecimientu anterior, Cyrus participo na caminada solidaria contra la [[esclerosis llateral amiotrófica]] celebrada en [[Los Angeles]], onde realizo una donación monetaria pa la investigación d'una cura pa esta enfermedá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://uk.eonline.com/news/707713/miley-cryrus-makes-surprise-appearance-at-als-walk-joins-reese-witherspoon-courteney-cox-and-more-in-fight-against-disease|títulu=Miley Cyrus Makes Surprise Appearance at ALS Walk, Joins Reese Witherspoon, Courteney Cox and More in Fight Against Disease|obra=Y! Online UK|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== The Happy Hippie Fundation ===
[[Ficheru:Happy Hippie Foundation logo.svg|thumb|derecha|Logotipu de la fundación.]]
{{AP|Happy Hippie Fundation}}

En 2015 Cyrus creó la [[Happy Hippie Fundation]], una organización ensin ánimu d'arriquecimientu que tien como oxetivu lluchar contra la inxusticia y ayudar a los mozos ensin llar y a la comunidá [[LGBT]] nos [[Estaos Xuníos]]. Esta ONG foi creada a partir del xestu que realizó Cyrus nos [[MTV Video Music Awards]] de 2014, onde al ser gallardoniada col premiu al Videu del Añu pol so senciellu «Wrecking Ball», dexó'l so momentu a un mozu ensin llar de [[Los Angeles]], de nome Jesse, que realizó un discursu pa concenciar al mundu de la so situación y la de munchos otros mozos que carecen unes formes de vida qu'a día de güei nun tendríen d'esistir según el mozu, amás, convidó a l'audiencia a donar a la causa por aciu la páxina de Facebook de la cantante, pa poder recaldar fondos na Fundación Friends Place cola que Cyrus tuvo collaborando ya inspiro pa realizar la so propia fundación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sugarscape.com/celebs/news/a1074830/miley-cyrus-happy-hippy-foundation-young-homeless/|títulu=MILEY CYRUS JOINS THE HAPPY HIPPIE FOUNDATION TO HELP YOUNG HOMELESS PEOPLE|fechaaccesu=7 de febreru de 2015 |autor= Dusty Baxter-Wright|fecha=5 de febreru de 2015 |obra=Sugar Scape|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cyrus anuncio la so creación por aciu un comunicáu en Facebook onde dicir tar bien feliz de poder ayudar a acabar coles inxusticies qu'ella mesma pudo ver colos sos propios güeyos, rematando con un mensaxe de llibertá, igualdá y amor pa toos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.facebook.com/5845317146/posts/10153139474722147|títulu=MILEY CYRUS - The Happy Hippie Foundation|fechaaccesu=7 de febreru de 2015 |autor= Miley Cyrus|fecha=3 de febreru de 2015 |obra=Miley Cyrus - Facebook|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

==== The Backyard Sessions ====
''[[Happy_Hippie_Foundation#The_Backyard_Sessions|The Backyard Sessions]]'' —n'[[idioma español|español]]: ''Les Sesiones del patiu traseru''— son una serie de videos musicales, grabaos na casa de Miley Cyrus, col propósitu de promover la fundación y asina incentivar les donaciones pa la causa. En dichos videos Cyrus tuvo acompañada d'otres artistes, como [[Joan Jett]] o [[Ariana Grande]], pa interpretar distintos cantares acompañaos de la banda de cantante norteamericana.&lt;ref name=&quot;RollingMayo&quot;/&gt; Les grabaciones realizar en febreru de 2015, siendo publicaes por aciu la páxina de la cantante en [[Facebook]], a partir de mayu d'esi mesmu añu, siendo la collaboración con Joan Jett la primera en ser amosada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.irishmirror.ie/showbiz/celebrity-news/miley-cyrus-ariana-grande-pose-5158055|títulu=Miley Cyrus and Ariana Grande pose in animal onesies during charity fundraiser|obra=Irish Mirror|fechaaccesu=5 de mayu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Discografía ==
{{AP|Discografía de Miley Cyrus}}

* 2007: ''[[Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus|Meet Miley Cyrus]]''
* 2008: ''[[Breakout (álbum de Miley Cyrus)|Breakout]]''
* 2009: ''[[The Time of Our Lives]]'' &lt;small&gt;(EP)&lt;/small&gt;
* 2010: ''[[Can't Be Tamed]]''
* 2013: ''[[Bangerz]]''
* 2015: ''[[Miley Cyrus &amp; Her Dead Petz]]''
* 2017: ''Younger Now''
* 2019: ''She Is Coming''
* 2020: ''Plastic Hearts''

== Filmografía ==
{{AP|Videografía de Miley Cyrus}}

=== Cine ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Apaiciones en películes
! Añu
! Títulu
! Papel
! class=&quot;unsortable&quot;| Notes
|-
| 2003
| ''[[Big Fish]]''
| Mozu Ruthie – 8 años d'edá Acreditada como Destiny Cyrus
|-
| 2007
|''[[High School Musical 2]]''
|Moza na piscina |
Caméu
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2008
| ''[[Hannah Montana &amp; Miley Cyrus: Best of Both Worlds Concert]]''
| Ella mesma/Hannah Montana
| Batió'l récor al ser la película-conciertu más taquillera
|-

| ''[[Bolt]]''
| Penny
| [[Voz (fonoloxía)|Voz]]&lt;br /&gt;
|-
| 2009
| ''[[Hannah Montana: The Movie]]''
| Miley Stewart/Hannah Montana
| Basada nuna serie de televisión
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2010
| ''[[The Last Song (película de 2010)|The Last Song]]''
| Veronica «Ronnie» Miller
| Basada nuna novela
|-

| ''[[Sex and the City 2 (película)|Sex and the City 2]]''
| Ella mesma |
Caméu
|-
| 2011
| ''[[Justin Bieber: Never Say Never]]''
| Ella mesma |
Caméu
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2012
| ''[[LOL (película)|LOL]]''
| Lola Williams
| Remake d'una película francesa de 2008
|-
| ''[[Peligrosamente infiltrada]]''
| Molly Morris/Brooke Stonebridge
| Papel principal
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2015
|''Jeremy Scott: The People's Designer''
|Ella mesma |
Caméu nel documental del diseñador, y amigu de Cyrus, Jeremy Scott
|-
|''[[The Night Before (película de 2015)|The Night Before]]''
|Ella mesma |
Caméu
|-
|}

=== Televisión ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+ Apaiciones en televisión
! Añu
! Títulu
! Papel
! class=&quot;unsortable&quot;| Notes
|-
| 2001
| ''[[Doc (serie de televisión)|Doc]]''
| Kylie
| Serie de televisión (3 episodios)
|-
| 2006–2011
| ''[[Hannah Montana]]''
| [[Miley Stewart]]/Hannah Montana
| Serie de televisión (99 episodios)
|-
| 2006
| ''[[The Suite Life of Zack and Cody|The Suite Life of Zack &amp; Cody]]''
| Hannah Montana/[[Miley Stewart]]
| Serie de televisión (1 episodiu: «[[That's So Suite Life of Hannah Montana]]»)
|-
| 2006-2007
| [[Disney Channel Games]]&lt;ref&gt;http://www.teenidols4you.com/picture/702/3763/miley_cyrus.html&lt;/ref&gt;
| Ella mesma |
Formaba parte del equipu verde
|-

|rowspan=&quot;2&quot;| 2007
| ''[[The Replacements (serie de televisión)|The Replacements]]''
| Celebridá |
Serie de televisión (1 episodiu: «The Frog Prince»)
|-
| ''[[The Emperor's New School]]''
| Mudka's Meat Hut Waitress (voz)
| Serie de televisión (3 episodios)
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2008
| ''Studio DC: Almost Live''
| Ella mesma |
Anfitriona
|-
| ''[[Teen Choice Awards]]''
| Ella mesma |
Anfitriona
|-
| 2009
| ''[[The Suite Life on Deck]]''
| Hannah Montana/Miley Stewart
| Serie de televisión (1 episodiu: «[[Wizards on Deck with Hannah Montana]]»)
|-
| 2010
| ''Much Music Video Awards de 2010''
| Anfitriona
| Ceremonia de premios musicales de [[MuchMusic]].
|-
| 2011
| ''[[Saturday Night Live]]''
| Anfitriona
| Serie de televisión (1 episodiu)
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 2012
| ''[[Punk'd]]''
| Chanciosa |
Serie de televisión (2 episodios)
|-
| ''The Conversation with Amanda De Cadenet''
| Invitada especial
| Serie de televisión (1 episodiu)
|-
| ''[[Two and a Half Men]]''
| Missi
| Serie de televisión (2 episodios)
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| 2013
| ''[[Miley: The Movement]]''
| Ella mesma |
Documental de [[MTV]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1713777/miley-cyrus-the-movement-documentary.jhtml|títulu=This song I imaxine is about her former boy friend and how after all they have been trough they can still hang around each other|fechaaccesu=12 de setiembre|añoacceso=2013|apellíu=Montgomery|nome=James|fecha=10 de setiembre de 2013|obra=MTV|editorial=MTV Networks (Viacom)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[Saturday Night Live]]''
| Anfitriona ya invitada musical
| Serie de televisión (1 episodiu)
|-
| ''Styled to Rock''
| Ella mesma Serie de televisión (1 episodiu)
|-
| ''21 Candles: Miley's MTV Moments''
| Ella mesma |
Especial de MTV pol so cumpleaños&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2013/11/21/miley-to-control-mtv-all-day-sunday-for-21st-birthday/3661937/|títulu=Miley to control MTV for 21st birthday|fechaaccesu=22 de payares|añoacceso=2013|apellíu=Lopez|nome=Korina|fecha=21 de payares de 2013|obra=[[USA Today]]|editorial=Gannett Company, Inc.|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| 2014
| ''[[MTV Unplugged|MTV Unplugged: Miley Cyrus]]''
| Ella mesmu Conciertu acústicu de MTV.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1720731/miley-cyrus-stripping-down-mtv-unplugged.jhtml|títulu=Miley Cyrus Stripping Down For 'MTV Unplugged'|obra=MTV|editorial=MTV Networks (Viacom)|fecha=20 de xineru de 2014|fechaaccesu=16 de marzu de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[Lindsay (serie de televisión)|Lindsay]]''
| Ella mesma |
Caméu en serie de televisión (1 episodiu)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tvlistings.zap2it.com/tv/lindsay/episodes/SH018630350000|títulu=Lindsay - Episode Guide for Season 1|fechaaccesu=3 de xunetu de 2014|obra=Zap2it.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[The fabulous life of...|The Fabulous Life Of Miley Cyrus]]''
| Ella mesma Serie de televisión (1 episodiu)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vh1.com/video/the-fabulous-life-of/full-episodes/miley-cyrus/1725225/playlist.jhtml|títulu=&quot;Miley Cyrus&quot; (Ep. 105) from The Fabulous Life Of &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; Full Episode &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; VH1.com|fechaaccesu=3 de xunetu de 2014|obra=VH1.com|editorial=MTV Networks (Viacom)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[Bangerz_Tour#Especial televisivu pa NBC y llanzamientu en video|Miley Cyrus: The Bangerz Tour]]''
| Ella mesma |
Especial televisáu de la so xira de 2014; emitíu en [[NBC]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/06/26/special-miley-cyrus-bangerz-tour-to-air-sunday-july-6-on-nbc/277352/|títulu=Special 'Miley Cyrus: Bangerz Tour' to Air Sunday, July 6 on NBC|fechaaccesu=26 de xunu de 2014|obra=Zap2it.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[Bangerz_Tour#Especial televisivu pa Brasil|Miley Cyrus: Twerk It]]''
| Ella mesma |
Documental de la televisión brasilana (xira 2014); emitíu en [[Multishow]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://multishow.globo.com/musica/materies/multishow-cara-especial-miley-cyrus-y-esquenta-pa-chegada-da-cantora-ao-brasil.htm|títulu=Multishow cara especial Miley Cyrus y esquenta para a chegada da cantora ao Brasil|fechaaccesu=17 de setiembre de 2014|obra=Multishow|idioma=portugués}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| 2015
| ''Stone Quackers''
| Bug (Voz)
| Serie de televisión (1 episodiu).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bubbleblabber.com/review-stone-quackers-a-farewell-to-kings/|títulu=Review: Stone Quackers ”A FAREWELL TO KINGS”|fechaaccesu=5 de xunetu de 2015|obra=Bublleblabber|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[MTV Video Music Awards 2015|MTV Video Music Awards de 2015]]''
| Anfitriona
| Ceremonia de premios musicales de [[MTV]].
|-
| ''[[Saturday Night Live]]''
| Anfitriona ya invitada musical
| Serie de televisión (1 episodiu)
|-
| ''A Very Murray Christmas''
| Invitada especial
| Especial navidiegu de [[Bill Murray]] para [[Netflix]].
|-
|}

== Publicaciones ==
;Bibliografía 
* ''[[Miles to Go]]'' (2009) ISBN 978-1-4231-1992-0

== Xires musicales ==
{{AP|Xires musicales de Miley Cyrus}}

* ''[[Best of Both Worlds Tour]]'' (2007–08)
* ''[[Wonder World Tour]]'' (2009)
* ''[[Gypsy Heart Tour]]'' (2011)
* ''[[Bangerz Tour]]'' (2014)
* ''[[Miley Cyrus &amp; Her Dead Petz Tour]]'' (2015)

== Premios y nominaciones ==
{{AP|Premios y nominaciones de Miley Cyrus}}

== Ver tamién ==
* [[Alies honoríficos na música popular]].
* [[Cantares de Miley Cyrus#Cantares inéditos|Cantares inéditos de Miley Cyrus]].
* [[Artistes musicales con mayores ventes]].
* [[Artistes musicales femenines con mayores ventes]]
* [[Artistes qu'algamaron el númberu unu nel Billboard Hot 100]]
* [[Social 50|Los artistes qu'algamaron el númberu unu nel Billboard Social 50]].
* [[Llista d'ex artistes de Hollywood Records]].
* [[Disney Channel#Dómina d'Oru de Disney|Dómina d'Oru de Disney]].
* [[Discografía de Hannah Montana]].
* [[Cantares de Miley Cyrus]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote|Miley Cyrus}}
{{Commons}}
* {{IMDb nome}}
* [http://www.mileycyrus.com Sitio web oficial de Miley Cyrus]
* [http://www.youtube.com/user/MCForRealzzz Canal personal en YouTube]
* [http://www.youtube.com/user/MileyCyrusVEVO Canal VEVO en YouTube]
* [https://www.facebook.com/mileycyrus Miley Cyrus] en [[Facebook]]
* {{instagram|MileyCyrus}}
* [http://www.myspace.com/mileycyrus Miley Cyrus] en [[MySpace]]
* {{Spotify|5YGY8feqx7naU7z4HrwZM6}}
* {{Twitter|MILEYCYRUS}}

{{NF|1992||Cyrus, Miley}}
[[Categoría:Persones de Nashville (Tennessee)]]
[[Categoría:Actores y actrices de Tennessee]]
[[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Mezzosopranos d'Estaos Xuníos| mezzo]]

[[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Cantantes n'inglés]]
[[Categoría:Cantautores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Contraltos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Activistes LGBT d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Filántropos y filántropes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Guitarristes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9evweexmgev860wjbixnaip81a1dp5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kirsten Dunst</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56279</id>
    <revision>
      <id>3703312</id>
      <parentid>3696656</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55934" xml:space="preserve">{{Tradubot|Kirsten Dunst}}
{{persona}}

'''Kirsten Caroline Dunst''' {{nym}}&lt;ref name=&quot;Hello - Bio&quot; /&gt; ye una [[actriz]], [[Modelu (persona)|modelu]] y [[cantante]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]-[[Alemaña|alemana]]. &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.contactmusic.com/news/kirsten-dunst-becomes-german-citizen-moving-to-berlin_1249615 |títulu=Kirsten Dunst Becomes German Citizen, Moving To Berlin? |editor=''Contactmusic.com''|fecha=10 d'ochobre de 2011 |fechaaccesu=4 de mayu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Debutó nel mediu cinematográficu con ''Oedipus Wrecks'', un [[curtiumetraxe]] de [[Woody Allen]] perteneciente a l'antoloxía cinematográfica ''Historia de Nueva York'' ([[1989]]). A los dolce años foi reconocida pola so interpretación de la [[vampiru|vampiresa]] [[Claudia (personaxe de les Cróniques vampíricas)|Claudia]] en ''[[Interview with the Vampire (película)|Interview with the Vampire]]'' ([[1994]]), papel pol cual foi nomada al [[Globu d'Oru]] como [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]].&lt;ref name=&quot;globos d'oru&quot; /&gt; Esi mesmu añu actuó na película ''[[Little Women (película de 1994)|Little Women]]'', lo que contribuyó al aumentu de la so popularidá.

Algamó la fama internacional cola so participación na [[Películes de Spider-Man|serie de ''Spider-Man'']], na cual interpretó a [[Mary Jane Watson]], y pola so actuación na [[Spider-Man (película)|primer entrega]] recibió'l [[Premiu Empire]] a la meyor actriz. Por esti papel foi nomada a gallardones como'l [[MTV Movie Awards|Premiu MTV]].&lt;ref name=&quot;mary jane&quot; /&gt; Dende entós apaeció en películes como la comedia romántica ''[[Wimbledon (película)|Wimbledon]]'' ([[2004]]), el drama de [[ciencia ficción]] ''[[Eternal Sunshine of the Spotless Mind]]'' ([[2004]]) y la traxicomedia de [[Cameron Crowe]], ''[[Elizabethtown]]'' ([[2005]]). Amás, desempeñó'l papel protagonista en ''[[Marie Antoinette (película de 2006)|Marie Antoinette]]'' ([[2006]]), dirixida por [[Sofia Coppola]], y protagonizó la comedia ''[[How to Lose Friends &amp; Alienate People]]'' (2008).

En [[2001]], l'actriz fixo'l so debú como cantante nel filme ''[[Get Over It (película)|Get Over It]]'', nel cual interpretó dos canciones. Tamién contribuyó cola melodía de ''jazz'' ''After You've Gone'' pa los creitos finales del filme ''[[The Cat's Meow]]'' ([[2001]]).&lt;ref name=&quot;vh1&quot; /&gt; A principios de 2008, Dunst confirmó que carecía de [[depresión]] y qu'asistía a un centru de tratamientu,&lt;ref name=&quot;depression&quot; /&gt; pero en marzu esperimentó ameyoramientu y volvió a entamar la so carrera artística. En [[2011]] llogró'l [[Premiu del Festival de Cannes a la meyor actriz]], el gallardón más importante de la so carrera, pola so actuación nel filme ''[[Melancholia (película)|Melancholia]]'', del direutor danés [[Lars von Trier]].

== Infancia ==
Nació en [[Point Pleasant (Nueva Jersey)|Point Pleasant]], [[Nueva Jersey]], siendo los sos padres Klaus Dunst, alemán, y Inez (de soltera Rupprecht) Dunst. Coles mesmes, tien un hermanu menor, Christian, nacíu en 1987.&lt;ref name=&quot;Hello - Bio&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.hellomagazine.com/profiles/kirstendunst/?|títulu=Hello Magacín Profile&amp;nbsp;— Kirsten Dunst|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008|editorial=Hello! Ltd|publicación=[[Hello!]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El so padre trabayó como executivu de servicios médicos, ente que la so madre yera una artista y de la mesma dueña d'una galería.&lt;ref name=&quot;People&quot;&gt;{{cita web|nome=Janet|apellíu=Mock|url=http://www.people.com/people/kirsten_dunst/biography|títulu=Kirsten Dunst Biography|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008|publicación=[[People (magacín)|People]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tien ascendencia [[alemana]] per parte del so padre, y alemana-[[suecia|sueca]] per parte de la so madre.&lt;ref name=&quot;child&quot; /&gt;

Vivió en Nueva Jersey hasta los seis años, onde asistió a la escuela Ranney School enantes de camudase cola so madre y hermanu a [[Los Angeles]], [[California]] en [[1991]]. En [[1995]], la so madre pidió'l divorciu.&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt; Al añu siguiente empezó a asistir a la escuela de Notre Dame, una secundaria privada y [[Catolicismu|católica]] de Los Angeles. Dempués de graduase na escuela siguió la so carrera como actriz, empecipiada a la edá d'ocho años.&lt;ref name=&quot;Hello - Bio&quot; /&gt; D'adolescente, tuvo dificultá pa encarar la so creciente fama, y por un tiempu culpó a la so madre por primila p'actuar siendo malapenes una neña. Sicasí, dempués espresó que la so madre «...siempres tuvo les meyores intenciones [pa ella]».&lt;ref name=&quot;non album&quot; /&gt; Cuando se-y preguntar si penar de la manera en que viviera la so infancia, dixo: «Bonu, nun ye una manera natural de crecer, pero ye la manera en que crecí y nunca la camudaría. Tengo les mios coses pa trabayar [...] nun pienso que cualesquier puede sentase a pensar y dicir que 'La mio vida ye más xingada que la tuya'. Toa persona tien los sos problemes».&lt;ref name=&quot;child&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://web.archive.org/web/http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/features/kirsten-dunst-far-from-an-ingeacutenue-513758.html|títulu=Kirsten Dunst: Far from an ingénue|apellíu=Applebaum|nome=Stephen|fecha=4 de payares de 2005|publicación=[[The Independent]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Carrera ==
=== Primeros trabayos ===
Empezó la so carrera a los trés años d'edá como [[modelu (moda)|modelu]] n'[[anunciu de televisión|anuncios de televisión]],&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;television&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://web.archive.org/web/http://www.premiere.com/Feature/Simon-Pegg-and-Kirsten-Dunst-Q-A/The-Price-of-Celebrity-Simon-Pegg-and-Kirsten-Dunst-on-How-to-Lose-Friends-and-Alienate-People|títulu=The Price of Celebrity: Simon Pegg and Kirsten Dunst on 'How to Lose Friends and Alienate People'|apellíu=Rozemeyer|nome=Karl|publicación=Premiere|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008|páxina=2|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; llegando a roblar contratos con [[Ford Models]] y [[Elite Model Management]].&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt; A los ocho fixos'l so debú nel cine con un papel menor en ''[[Oedipus Wrecks]]'', un curtiumetraxe empobináu por [[Woody Allen]] que s'estrenó como la tercer parte de l'antoloxía ''[[New York Stories]]'' (''New York Stories'') (1989).&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt; Poco dempués interpretó un pequeñu rol en ''[[The Bonfire of the Vanities]]'' (1990), como la fía de [[Tom Hanks]].&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt; En 1993, interpretó a Hedril en «[[Páxina escura (Star Trek: The Next Generation)|Dark Page]]», el séptimu episodiu de la séptima temporada de ''[[Star Trek: The Next Generation]]'' (''Star Trek: The Next Generation'').&lt;ref&gt;{{cita episodiu |títulu=Dark Page |episodelink= |series=[[Star Trek: The Next Generation]] |serieslink= |credits=Hilary J. Bader and Les Landau |network=First-run Syndication |station= |airdate=1 de payares de 1993 |season=7 |seriesno=707 |number=159 |minutes=45|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Ésitu ===
La película que catapultó la so carrera foi ''[[Interview with the Vampire]]'' en 1994, basada na novela d'[[Anne Rice]], onde interpreta a la neña vampiresa [[Claudia (personaxe de les Cróniques vampíricas)|Claudia]], una fía sustituta de los personaxes qu'interpretaron [[Tom Cruise]] y [[Brad Pitt]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/reviews/movie/5947483/review/5947484/interview_with_the_vampire|títulu=Interview with the Vampire: Review|fecha=14 de febreru de 2001|publicación=[[Rolling Stones]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}{{Enllaz rotu|date=May 2010}}&lt;/ref&gt; El filme recibió crítiques ambivalentes polo xeneral,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/video/titles/interviewwiththevampire|títulu=Interview with the Vampire (1994): Reviews|fecha=11 de payares de 1994|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; anque munchos críticos emponderaron el papel de l'actriz. [[Roger Ebert]] comentó que la interpretación de la vampiresa Claudia foi unu de los aspeutos más «espeluznantes» de la película; amás, remarcó la so capacidá pa tresmitir la impresión de gran maduror dientro de la so mocedá.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19941111/REVIEWS/411110301/1023|títulu=Interview With The Vampire|apellíu=Ebert|nome=Roger|fecha=11 de payares de 1994|publicación=[[Chicago Sun-Times]]|fechaaccesu=6 d'agostu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Todd McCarthy]], de la revista ''[[Variety (revista)|Variety]]'', apuntó que l'actuación taba «solamente bien» pa los televidentes.&lt;ref&gt;{{cita web|nome=Todd|apellíu=McCarthy|url=http://www.variety.com/review/VE1117903342.html?categoryid=31&amp;cs=1&amp;p=0|títulu=Interview with the Vampire Review|fechaaccesu=6 d'agostu de 2008|fecha=7 de payares de 1994|publicación=[[Variety (revista)|Variety]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La película contién una escena onde dio'l so primer besu, con Brad Pitt, dieciocho años mayor qu'ella.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,304492,00.html|títulu=Interview With the Vampire: The Vampire Chronicles review|apellíu=Gleiberman|nome=Owen|fecha=18 de payares de 1994|publicación=[[Entertainment Weekly]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista concedida a la revista ''[[Interview (revista)|Interview]]'', reveló, cuando se-y preguntar alrodiu de la escena del besu con Brad Pitt, que besalo facer sentir incómoda: «Pensé que yera asquerosu y que tenía '[[pioyos]]'. [Nesi momentu] Yo tenía diez años».&lt;ref name=&quot;age&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.theage.com.au/articles/2002/09/29/1033283387230.html|títulu=Kiss and tell from Kirsten Dunst|fecha=29 de setiembre de 2002|publicación=The Age|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El so papel valió-y el premiu [[MTV Movie Awards|MTV Movie]] por Meyor interpretación revelación», el [[Saturn Award|Saturn]] por Meyor nuevu actriz», y la so primer nominación a los [[Globos d'Oru]].&lt;ref name=&quot;Hello - Bio&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.saturnawards.org/past.html|títulu=Past Saturn Awards|publicación=Páxina oficial de [[Saturn Award]]s|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;globos d'oru&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.goldenglobes.org/browse/member/29470|títulu=HFPA&amp;nbsp;— Awards Search|publicación=Páxina oficial de los [[Globos d'Oru]]|fechaaccesu=15 de xineru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Kirsten Dunst2 2005.jpg|thumb|left|upright|180px|Dunst mientres el Festival de Cine de Toronto de 2005.]]

Dempués apaeció na adautación del drama ''[[Little Women (película de 1994)|Little Women]]'' (1994), onde interpretó a [[Amy March]] y trabayó xunto a [[Winona Ryder]] y [[Claire Danes]];&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt; la película recibió crítiques favorables.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/video/titles/littlewomen1994|títulu=Little Women (1994): Reviews|fecha=21 d'avientu de 1994|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Janet Maslin]], de ''[[The New York Times]]'', escribió que la película yera la meyor adautación de ''Little Women'' que se fixera esa fecha y resaltó l'actuación de Dunst: «El contraste perfectu pa dar relevancia a Jo na trama vien partir de la escena estelar de Amy. La so vanidá y centelleantes diablures cobren muncho más sentíu al provenir d'una neña traviesa d'once años, comparándola cola actuación de la crecida [[Joan Bennett]] en [[1933]]. La señorita Dunst, que tamién ye aterradoramente perfecta como'l ñácaru sangrixuela en ''Interview With the Vampire,'' ye una neña vampiru con un gran futuru per delantre».&lt;ref&gt;{{cita web|nome=Janet|apellíu=Maslin|url=http://movies.nytimes.com/movie/review?res=950DE0D81038F932A15751C1A962958260|títulu=Little Women Review|fechaaccesu=6 d'agostu de 2008|fecha=2 d'avientu de 1994|publicación=[[The New York Times]]}}&lt;/ref&gt;

En 1995, actuó na [[Cine fantásticu|película de fantasía]] ''[[Jumanji]]'', basada nel llibru del mesmu nome de [[Chris Van Allsburg]].&lt;ref name=&quot;jumanji&quot;&gt;{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/films/2001/01/12/jumanji_1995_review.shtml|títulu=BBC Films&amp;nbsp;— Jumanji|apellíu=Smith|nome=Neil|fecha=12 de xineru de 2001|editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|publicación=[[BBC Films]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; La historia trata sobre un xuegu de mesa sobrenatural y accidente que fai que los animales y los riesgos de la selva apaezan na realidá al llanzar unos dados nel tableru.&lt;ref name=&quot;jumanji&quot; /&gt; Na película formó parte d'un repartu integráu por actores como [[Robin Williams]], [[Bonnie Hunt]] y [[David Alan Grier]]. Tres el so estrenu, la película recaldó un total de 100&amp;nbsp;millones de dólares a nivel mundial.&lt;ref name=&quot;earnings&quot; /&gt; Esi mesmu añu foi nomada como una de les 50 persones más belles del mundu pola revista ''[[People]]'', volviendo apaecer nel llistáu de [[2002]].&lt;ref name=&quot;People&quot; /&gt; En 1996, tuvo un pequeñu papel na tercer temporada del drama médicu de [[NBC]], ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'', onde caracterizó a una pequeña prostituta, Charlie Chiemingo, quien ye asistida pol Dr. Doug Ross, personaxe interpretáu por [[George Clooney]].&lt;ref name=&quot;Hello - Bio&quot; /&gt; En 1997, grabó la voz de la pequeña Anastasia na [[Cine musical|película musical]] y [[animación|animada]] [[Anastasia (película de 1997)|del mesmu nome]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9503Y0D91738F937A25752C1A961958260|títulu=Anastacia Review|apellíu=Holden|nome=Stephen|fecha=14 de payares de 1997|publicación=[[The New York Times]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; En 1997 apaeció tamién na [[sátira]] política ''[[Wag the Dog]]'', xunto a [[Robert De Niro]] y [[Dustin Hoffman]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cnn.com/SHOWBIZ/9801/06/wag.dog.review/|títulu='Wag the Dog' grabs satire by the tail|apellíu=Tatara|nome=Paul|fecha=6 de xineru de 1998|publicación=[[CNN|CNN: Showbiz/Movies]]|fechaaccesu=26 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; L'añu siguiente, emprestó la so voz pal personaxe de Kiki, una aprendiz de bruxa de trece años d'edá qu'abandona'l so pueblu natal pa vivir un añu sola, na película d'[[anime]] ''[[Kiki's Delivery Service]]'' (''Mayo non takkyūbin'') (1998).&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.variety.com/article/VR1117467010.html?categoryid=18&amp;cs=1|títulu=Bevy of BV videos|apellíu=Sandler|nome=Adam|fecha=23 de xineru de 1998|publicación=[[Variety (revista)|Variety]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;

A manera d'anécdota, tuvo la oportunidá d'asumir el rol de Angela na película dramática de 1999 ''[[American Beauty]]'' (''Guapura americana''), pero decidió refugalo porque nun quería apaecer nes escenes sexuales ya indecentes de la película, na que tamién se besaría con [[Kevin Spacey]].&lt;ref name=&quot;age&quot; /&gt; Al respeutu esplicó: «Nel momentu de lleelo [el diálogu], tenía quince años d'edá y creo que nun yera lo suficiente maurez como pa entender esi tipu d'escritura».&lt;ref name=&quot;age&quot; /&gt; Esi mesmu añu apaeció al llau de [[Michelle Williams (actriz)|Michelle Williams]] na comedia ''[[Dick]]'', considerada como una parodia de los eventos asocedíos nel [[escándalu Watergate]], que condució al arrenunciu del [[Presidente de los Estaos Xuníos]] [[Richard Nixon]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/library/filme/080499dick-film-review.html|títulu='Dick': That Gap in the Nixon Tapes? Maybe a Teen-Age Cry of Love|apellíu=Holden|nome=Stephen|fecha=4 d'agostu de 1999|publicación=[[The New York Times]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;

Na película independiente de [[Sofia Coppola]], ''[[The Virgin Suicides|The virgin suicides]]'' (''The Virgin Suicides'') (1999), interpretó'l papel d'una adolescente problemática llamada Lux Lisbon.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/films/2000/12/15/the_virgin_suicides_1999_review.shtml|títulu=BBC Films&amp;nbsp;— The Virgin Suicide|apellíu=Thompson|nome=Michael|editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|publicación=[[BBC Online|BBC Films]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; El filme exhibióse como una presentación especial nel [[Festival Internacional de Cine de San Francisco]] del añu 2000.&lt;ref name=&quot;virgin&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=/examiner/archive/2000/04/20/STYLE12222.dtl&amp;type=movies|títulu=Art, angst in 'Suicides'|apellíu=Morris|nome=Wesley|fecha=20 d'abril de 2000|publicación=[[San Francisco Chronicle]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Tres el so estrenu nel festival, llogró bones crítiques polo xeneral;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/video/titles/virginsuicides|títulu=Virgin Suicides, The (2000): Reviews|fecha=11 d'abril de 2000|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; [[Peter Stack]], críticu de ''[[San Francisco Chronicle]]'', escribió nel so reseña del filme que l'actriz «pon n'equilibriu la so inocencia y perversidad de manera encantadora».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=/chronicle/archive/2000/04/21/DD103894.DTL&amp;type=movies|títulu=Sofia Coppola Creates A Dreamy, Lyrical World|apellíu=Stack|nome=Peter|fecha=21 d'abril de 2000|publicación=[[San Francisco Chronicle]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;

En [[2000]], caracterizó a Torrance Shipman, la capitana d'un equipu d'[[cheerleader|animadores]] en ''[[Bring It On]]'' (''Trunfos robaos'').&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20000825/REVIEWS/8250301/1023|títulu=Bring It On review|apellíu=Ebert|nome=Roger|fecha=25 d'agostu de 2000|publicación=[[Chicago Sun-Times]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; La película xeneró comentarios negativos na so mayoría;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/video/titles/bringiton|títulu=Bring It On (2000): Reviews|fecha=25 d'agostu de 2000|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=8 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; un exemplu d'ello ye Charles Taylor de [[Salon.com]], quien escribió que la película fallara n'apurri-y a Dunst un bon papel como se-y fixera en ''Dick'' o en ''The Virgin Suicides''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://archive.salon.com/ent/movies/review/2000/08/25/bring_it_on/index.html?CP=IMD&amp;DN=110|títulu=&quot;Bring It On&quot;|apellíu=Taylor|nome=Charles|fecha=25 d'agostu de 2000|editorial=[[Salon.com]]|fechaaccesu=8 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Sicasí, Jessica Winter, del periódicu ''The Village Voice'', felicitó a l'actriz, señalando que la so actuación yera «allegre y boba tal como'l so papel en ''Dick''».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.villagevoice.com/2000-08-29/filme/cheer-and-loathing/1|títulu=Cheer and Loathing|apellíu=Winter|nome=Jessica|fecha=29 d'agostu de 2000|publicación=The Village Voice|fechaaccesu=8 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; La cinta recaldó un total de 68&amp;nbsp;millones de dólares a nivel internacional.&lt;ref name=&quot;earnings&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.boxofficemojo.com/people/chart/?view=Actor&amp;id=kirstendunst.htm|títulu=Kirsten Dunst Movie Box Office Results|editorial=[[Box Office Mojo]]|fechaaccesu=8 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;

Al añu siguiente, protagonizó la comedia p'adolescentes ''[[Get Over It (película)|Get Over It]]'' (2001).&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2001/03/10/arts/10OVER.html?ex=1228971600&amp;en=12b8ee05c110dbcb&amp;ei=5070|títulu='Get Over It': Ditched Lover Gets On With the Show|apellíu=Scott|nome=A.O.|fecha=10 de marzu de 2001|publicación=[[The New York Times]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Dempués esplicó qu'una de les razones p'aceptar dichu papel yera que se-y diera la oportunidá de cantar.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/films/2001/06/04/kirsten_dunst_interview.shtml|títulu=Get Over It|apellíu=Mottram|nome=James|fecha=6 d'abril de 2001|publicación=[[BBC Films]]|editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|fechaaccesu=26 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Tamién en 2001, representó a la sumida actriz d'Estaos Xuníos [[Marion Davies]] en ''[[The Cat's Meow]]'' (2001). La película, dirixida por [[Peter Bogdanovich]], describióse por Derek Elley de ''[[Variety]]'', como «allegre y elegante», aprofiando que yera la meyor actuación que Dunst fixera hasta la fecha: «Creíble —tanto como una inocente consentida como una amante de dos homes bien distintes— Dunst ufierta un personaxe juguetón con una simpatía y calter ponderatibles».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.variety.com/review/VE1117798620.html?categoryid=31&amp;cs=1&amp;p=0|títulu=The Cat's Meow Review|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008|fecha=5 d'agostu de 2001|publicación=[[Variety (revista)|Variety]]}}&lt;/ref&gt; En reseñar de ''[[Esquire]]'', Tom Carson catalogó la so interpretación como «estupenda».&lt;ref name=&quot;esquire&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.esquire.com/women/women-we-love/ESQ1101-NOV_SCREEN|títulu=Onward Kirsten Soldiers|apellíu=Carson|nome=Tom|fecha=1 de payares de 2001|publicación=[[Esquire]]|fechaaccesu=10 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Pol so trabayu ganó'l premiu de la categoría de Silver Ombú por Meyor actriz» nel [[Festival Internacional de Cine de Mar del Plata]] de 2002.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.tcm.com/tcmdb/participant.jsp?spid=54478&amp;apid=201040|títulu=Kirsten Dunst|editorial=[[Turner Classic Movies]]|fechaaccesu=24 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;
Tamién esi mesmu añu interpretó'l papel protagonista xuntu con [[Jay Hernández]] na película [[Crazy/Beautiful|Amor lloco/Amor prohibíu]], na qu'asumía'l papel de la problemática fía d'un congresista que se ve envolubrada nuna verdadera y complicada historia d'amor xunto con Carlos Núñez ([[Jay Hernández]]).

=== Actuaciones notables ===
[[Ficheru:Kirsten Dunst.jpg|thumb|right|220px|Dunst nel [[Convención Internacional de Cómics de San Diego|Comic-Con de San Diego]] de 2006.]]

Na película del superhéroe ''[[Spider-Man (película)|Spider-Man]]'' de 2002, la más esitosa de la so carrera hasta la fecha, dirixida por [[Sam Raimi]], interpretó a [[Mary Jane Watson]], la meyor amiga ya interés románticu del personaxe principal, interpretáu por [[Tobey Maguire]].&lt;ref name=&quot;mary jane&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/reviews/movie/5947695/review/5947696/spiderman|títulu=Spider-Man Review|apellíu=Travers|nome=Peter|fecha=23 de mayu de 2002|publicación=[[Rolling Stones]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}{{Enllaz rotu|date=May 2010}}&lt;/ref&gt; Owen Gleiberman de ''[[Entertainment Weekly]]'' remarcó la so habilidá en «añedir hasta la más pequeña llinia risondera d'esa música coqueta».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,234775~1~0~spider-man,00.html|títulu=Spider-Man&amp;nbsp;— Movie Review|apellíu=Gleiberman|nome=Owen|fecha=1 de mayu de 2002|publicación=[[Entertainment Weekly]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; En reseñar de ''[[Los Angeles Times]]'', el críticu Kenneth Turan notó que Dunst y Maguire tuvieron una verdadera conexón na pantalla, concluyendo que la so rellación envolubra a l'audiencia a un nivel raramente vistu nes películes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-movie000031291may03,0,936989.story|títulu='Spider-Man' - Movie Review|apellíu=Turan|nome=Kenneth|fecha=3 de mayu de 2002|publicación=[[The Los Angeles Times]]|fechaaccesu=8 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; ''Spider-Man'' foi un verdaderu ésitu comercial y críticu.&lt;ref name=&quot;sm&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/film/titles/spiderman|títulu=Spider-Man (2002): Reviews|fecha=3 de mayu de 2002|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=8 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; La película recaldó 114&amp;nbsp;millones de dólares mientres la so primer fin de selmana de proyeición en Norteamérica y pasó a ganar 822&amp;nbsp;millones mundialmente.&lt;ref name=&quot;earnings&quot; /&gt;

Dempués del ésitu llográu con ''Spider-Man'', apaeció nel drama independiente ''[[Levity]]'' (2003), onde tuvo un papel de repartu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-et-kevin4apr04,0,1254431.story?coll=cl%2Dmreview|títulu='Levity' - Movie Review|apellíu=Thomas|nome=Kevin|fecha=4 d'abril de 2003|publicación=[[The Los Angeles Times]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; N'este mesmu añu protagonizó ''[[Mona Lisa Smile]]'' (''Mona Lisa Smile'') (2003), formando parte d'un repartu qu'incluyó a [[Julia Roberts]], [[Maggie Gyllenhaal]] y [[Julia Stiles]]. El filme provocó xeneralmente crítiques negatives;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/film/titles/monalisasmile|títulu=Mona Lisa Smile (2003): Review|fecha=19 d'avientu de 2003|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=4 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; [[Manohla Dargis]] del periódicu ''Los Angeles Times'' describir como «coqueru y reductiva».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-et-dargis19dec19,2,3006745.story|títulu='Mona Lisa Smile'|apellíu=Dargis|nome=Manohla|fecha=19 d'avientu de 2003|publicación=[[The Los Angeles Times]]|fechaaccesu=4 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Dempués apaeció como Mary Svevo en ''[[Eternal Sunshine of the Spotless Mind]]'' (''Eternal Sunshine of the Spotless Mind'') (2004), xunto a [[Jim Carrey]], [[Kate Winslet]] y [[Tom Wilkinson]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/film/article845780.ece|títulu=Eternal Sunshine of the Spotless Mind|apellíu=Christopher|nome=James|fecha=29 d'abril de 2004|publicación=[[The Times]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; La mesma foi aclamada pola crítica;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/video/titles/eternalsunshineofthespotlessmind|títulu=Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004): Reviews|fecha=19 de marzu de 2004|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=26 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; ''Entertainment Weekly'' describió la so actuación secundaria como «atélite ya intelixente».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,601902,00.html|títulu=Eternal Sunshine of the Spotless Mind|apellíu=Gleiberman|nome=Owen|fecha=15 de xineru de 2004|publicación=[[Entertainment Weekly]]|fechaaccesu=26 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Tres el so estrenu, recaldó 72&amp;nbsp;millones de dólares a nivel mundial.&lt;ref name=&quot;earnings&quot; /&gt;

L'ésitu de la primer película de ''Spider-Man'' llevólu a retomar el so papel na secuela de 2004, ''[[Spider-Man 2]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.usatoday.com/life/movies/reviews/2004-06-28-spider-man2_x.htm|títulu='Spider-Man 2' is a hands-down hit|apellíu=Clark|nome=Mike|fecha=28 de xunu de 2004|publicación=[[USA Today]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; El filme caltúvose estable tocantes a les crítiques,&lt;ref name=&quot;sm2&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/movie/spider-man-2|títulu=Spider-Man 2 (2004): Reviews|fecha=30 de xunu de 2004|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; y resultó ser un gran ésitu financieru, rompiendo un nuevu récor en taquilla tocantes a la primer selmana de proyeición pa Norteamérica.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=spiderman2.htm|títulu=Spider-Man 2 (2004)|fecha=30 de xunu de 2004|editorial=[[Box Office Mojo]]|fechaaccesu=9 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Con ingresos de 783&amp;nbsp;millones de dólares en tol mundu, convertir na segunda película más taquillera de 2004.&lt;ref name=&quot;earnings&quot; /&gt; Esi añu, apaeció na comedia romántica ''[[Wimbledon (película)|Wimbledon]]'', un filme onde caracterizó a una xugadora de [[tenis]] del [[Campeonatu de Wimbledon]] xunto a [[Paul Bettany]], quien interpreta a una antigua estrella de tenis casi escaecida. La receición de la película foi estremada,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/video/titles/wimbledon|títulu=Wimbledon (2004): Reviews|fecha=17 de setiembre de 2004|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; pero munchos críticos esfrutaron de l'actuación de l'actriz;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://movies.nytimes.com/2004/09/17/movies/17WIMB.html|títulu=Learning to Win at Love With a Center Court Rally|nome=Stephen|apellíu=Holden|fecha=17 de setiembre de 2004|publicación=[[The New York Times]]|fechaaccesu=29 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.timeout.com/filme/newyork/reviews/81337/Wimbledon.html|títulu=Wimbledon (2004)|nome=DC|fecha=22 de setiembre de 2004|publicación=[[Time Out]]|fechaaccesu=29 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Claudia Puig, de ''[[USA Today]]'', reportó que la química ente Dunst y Bettany fuera potente, con Dunst faciendo un bon trabayu como una xugadora descarao y seguro de sigo mesma.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.usatoday.com/life/movies/reviews/2004-09-16-wimbledon-review_x.htm|títulu='Wimbledon' serves up a sweet romantic comedy|apellíu=Puig|nome=Claudia|fecha=16 de setiembre de 2004|publicación=[[USA Today]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;

En 2005, apaeció como l'asistente de vuelu Claire Colburn, con [[Orlando Bloom]], en ''[[Elizabethtown]]'' (''Tou asocede en Elizabethtown''), una película escrito y empobinao por [[Cameron Crowe]]. La película estrenar en 2005 nel [[Festival Internacional de Cine de Toronto]]. L'actriz reveló que trabayar con Crowe fuera prestosa, pero más esixente de lo qu'ella esperaba nun entamu.&lt;ref name=&quot;child&quot; /&gt; La película llogró crítiques variaes;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/film/titles/elizabethtown|títulu=Elizabethtown (2005): Reviews|fecha=14 d'ochobre de 2005|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; ''[[Chicago Tribune]]'' evaluar con una de cuatro estrelles y catalogó de «empalagosa» la so actuación como asistente de vuelu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://chicago.metromix.com/movies/review/movie-review-elizabethtown/160249/content|títulu=Movie review: 'Elizabethtown'|apellíu=Phillips|nome=Michael|fecha=24 d'agostu de 2007|publicación=[[Chicago Tribune]]|fechaaccesu=29 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Otramiente, ''Elizabethtown'' nun llogró bones resultancies a nivel comercial.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=weekend&amp;id=elizabethtown.htm|títulu=Elizabethtown (2005) - Weekend Box Office Results|fecha=14 d'ochobre de 2005|editorial=[[Box Office Mojo]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Kirsten Dunst SM3 crop.jpg|thumb|right|170px|Dunst na premiere de ''[[Spider-Man 3]]'' en [[Estocolmu]], [[Suecia]], n'abril de 2007.]]

El so siguiente papel nuna película foi'l del [[Marie Antoinette|personaxe principal]] de la [[película biográfica]] de 2006 ''[[Marie Antoinette (película de 2006)|Marie Antoinette]]'' (''Maria Antonieta''). Siendo una adautación de la novela d'[[Antonia Fraser]], ''[[Marie Antoinette: The Journey]]'', foi la segunda ocasión na que foi dirixida por Sofia Coppola.&lt;ref name=&quot;msnbc&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.msnbc.msn.com/id/15292100/|títulu=Dunst puts fresh face on ‘Marie Antoinette'|fecha=23 d'ochobre de 2006|publicación=[[Associated Press]]|editorial=[[MSNBC]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,208285,00.html|títulu=Kirsten Dunst Poses as Marie Antoinette in Vogue|fecha=14 d'agostu de 2006|publicación=[[Associated Press]]|editorial=[[Fox News Channel|Fox News]]|fechaaccesu=10 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; La cinta proyeutóse como una presentación especial nel [[Festival de Cannes 2006|Festival de Cannes de 2006]],&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/discussion/2006/05/25/DI2006052501581_pf.html|títulu=Cannes Film Festival|apellíu=Booth|nome=William |fecha=26 de mayu de 2006|publicación=[[The Washington Post]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; recibiendo crítiques favorables en particular.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/film/titles/marieantoinette |títulu=Marie Antoinette (2006): Reviews|fecha=20 d'ochobre de 2006|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=28 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Los ingresos internacionales envalorar de 45 a 60 millones de dólares polo xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=marieantoinette.htm|títulu=Marie Antoinette (2006)|editorial=[[Box Office Mojo]]|fechaaccesu=10 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt;

En 2007 volvió interpretar a Mary Jane Watson, en ''[[Spider-Man 3]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/reviews/movie/9387668/review/14362908/spiderman_3|títulu=Spider-Man 3 Review|apellíu=Travers|nome=Peter|fecha=3 de mayu de 2007|publicación=[[Rolling Stones]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}{{Enllaz rotu|date=May 2010}}&lt;/ref&gt; A diferencia de los comentarios positivos recibíos nes otres dos películes,&lt;ref name=&quot;sm&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;sm2&quot; /&gt; ''Spider-Man 3'' atopar con una receición variada per parte de los críticos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metacritic.com/film/titles/spiderman3|títulu=Spider-Man 3 (2007): Reviews|fecha=4 de mayu de 2007|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Sicasí, con un total de 891 millones de dólares n'ingresos de taquilla asitióse como la más esitosa de la serie cinematográfica, según la más taquillera de Dunst a finales de 2008.&lt;ref name=&quot;earnings&quot; /&gt; Dempués de roblar primeramente por trés películes de ''Spider-Man'', reveló que tenía intenciones de volver retomar el rol de Mary Jane solamente si Raimi y Maguire tornaben.&lt;ref name=&quot;vh1&quot; /&gt; En xineru de 2010 anuncióse que la franquicia ''Spider-Man'' va empezar de nuevu; sicasí, Dunst, Maguire y Raimi nun van participar otra vegada na serie.&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome=Chris|apellíu=Nashawaty|url=http://popwatch.ew.com/2010/01/12/spider-man-reboot-who-should-play-peter-parker/|títulu='Spider-Man' reboot: Who should play Peter Parker?|fechaaccesu=6 de febreru de 2010|fecha=12 de xineru de 2010|obra=[[Entertainment Weekly]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome=Borys|apellíu=Kit|url=http://www.hollywoodreporter.com/hr/content_display/news/y3iddf4077045b31afc6088f148eaee3ac2|títulu=&quot;Spider-Man 4 scrapped; reboot planned|obra=[[The Hollywood Reporter]]|fechaaccesu=5 de febreru de 2010|fecha=11 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Na película de 2008 ''[[How to Lose Friends and Alienate People]]'' apaeció al llau de [[Simon Pegg]].&lt;ref name=&quot;lose friends&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.usatoday.com/life/2008-07-17-coming-attractions_N.htm|títulu=Coming attractions: Can 'Lose Friends' gain stardom for Simon Pegg?|apellíu=Wloszcyna|nome=Susan|coautor=Brian Mansfield and Edna Gundersen|fecha=17 de xunetu de 2008|publicación=[[USA Today]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; La película ye una adautación de l'autobiografía del mesmu nome del ex editor y collaborador de la revista [[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]] [[Toby Young]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/film/cannes/article3955041.ece|títulu=Simon Pegg explains how to get ahead in Hollywood|apellíu=Creara|nome=Simon|fecha=18 de mayu de 2008|publicación=[[The Times]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008|páxina=1}}&lt;/ref&gt; Dunst xunir al proyeutu porque, como dempués reveló, anunciárase que Pegg saldría nella.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.premiere.com/Feature/Simon-Pegg-and-Kirsten-Dunst-Q-A|títulu=Simon Pegg and Kirsten Dunst Q&amp;A|apellíu=Rozemeyer|nome=Karl|fecha=3 d'ochobre de 2008|publicación=Premiere|páxina=1|fechaaccesu=27 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Kirsten Dunst in Akiba 1.jpg|thumb|izquierda|Dunst filmando ''Akihabara Majokko Princess'']]
Igualmente, aportó a participar en ''[[All Good Things]]'', asumiendo'l papel estelar xuntu con [[Ryan Gosling]], onde interpretó a una muyer d'un esgonciáu barriu que sume.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,20172934,00.html|títulu=Dunst, Gosling Set for 'Good Things'|publicación=[[Entertainment Weekly]]|fecha=22 de xineru de 2008|fechaaccesu=13 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7424214.stm|títulu=Dunst reveals depression battle|fecha=28 de mayu de 2008|publicación=[[BBC News]]|editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|fechaaccesu=22 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;
Tamién aceptó actuar en ''[[Sweet Relief]]'' como l'activista pola paz [[Marla Ruzicka]], una collaboradora estauxunidense asesinada por una bomba suicida en [[Bagdag]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://web.archive.org/web/http://www.independent.co.uk/news/world/americas/dunst-to-play-role-of-us-aid-worker-killed-in-baghdad-511840.html|títulu=Dunst to play role of US aid worker killed in Baghdad|apellíu=Gumble|nome=Andrew|fecha=21 d'ochobre de 2005|publicación=[[The Independent]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.theage.com.au/articles/2005/10/27/1130400306194.html?page=2|títulu=Little Miss Perfect|fecha=27 d'ochobre de 2005|publicación=[[The Age]]|páxina=2|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; En 2007 amosó'l so interés por interpretar el papel de la vocalista de [[Blondie]], [[Debbie Harry]], na próxima película biográfica de la banda empobinada por [[Michel Gondry]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2007/04/29/PKG4IPDTKG1.DTL|títulu=The perils of Kirsten|apellíu=Hart|nome=Hugh|fecha=29 d'abril de 2007|publicación=[[San Francisco Chronicle]]|fechaaccesu=11 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.nme.com/news/deborah-harry/31819|títulu=Debbie Harry backs Kirsten Dunst for Blondie biopic|fecha=15 d'ochobre de 2007|publicación=[[NME]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; Amás, va protagonizar con [[Jim Sturgess]] la cinta ''[[Upside Down]]'' con un estrenu programáu pa 2011.&lt;ref name=&quot;upside down&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.variety.com/article/VR1118010255.html?categoryId=28&amp;cs=1&amp;dbServerData=dendbvp01\dendbvp01&amp;cache=false|títulu=Jim Sturgess joins 'Upside Down'|apellíu=Keslassy|nome=Elsa|fecha=22 d'ochobre de 2009|publicación=[[Variety (revista)|Variety]]|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; y la nueva película de [[Lars von Trier]] titulada ''[[Melancholia (película)|Melancholia]]'', gracies a la cual ganó'l premiu a la meyor actriz nel prestixosu Festival de Cannes.

=== Música ===
Fixo'l so debú como cantante na película de 2001 ''Get Over It'', interpretando dos canciones escrites por [[Marc Shaiman]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=Corey|apellíu=Moss|url=http://www.mtv.com/news/articles/1441324/20010306/basement_jaxx.jhtml|títulu=Kirsten Dunst Makes Singing Debú on Soundtrack|fecha=30 d'ochobre de 2001|editorial=[[MTV Networks]]|publicación=[[MTV News]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; Tamién emprestó la so voz pa los creitos finales de ''The Cat's Meow'', cantando «After You've Gone», un [[jazz]] estándar de Henry Creamer y Turner Layton.&lt;ref name=&quot;vh1&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.vh1.com/movies/news/articles/1557905/20070424/story.jhtml|títulu=Kirsten Dunst On Singing, Spidey's Future, 'Idol'&amp;nbsp;— And Having Eight Kids? |apellíu=Carroll|nome=Larry|fecha=24 d'abril de 2007|editorial=[[VH1]]|fechaaccesu=10 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita videu|añu=2002|títulu=The Cat's Meow|medium=DVD|publisher=Lions Gate Films}}&lt;/ref&gt; En ''Spider-Man 3'', canta dos canciones como parte del so papel de Mary Jane Watson, una mientres la escena de la so actuación en [[Broadway theatre|Broadway]], y otra como la cantante camarera nun club de jazz.&lt;ref name=&quot;vh1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita videu|añu=2007|títulu=Spider-Man 3|medium=DVD|publisher=Sony Pictures}}&lt;/ref&gt; L'actriz reveló que grabó los cantares enantes y dempués de realizar el ''playback'' cuando la filmación empezó.&lt;ref name=&quot;vh1&quot; /&gt; Tamién apaeció nel [[video musical]] del cantar de [[Savage Garden]] «[[I Knew I Loved You]]»,&lt;ref name=&quot;the insider&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.theinsider.com/celebrities/Kirsten_Dunst|títulu=Kirsten Dunst Biography|publicación=[[The Insider (TV series)|The Insider]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; y cantó dos pistes, «This Old Machine» y «Summer Day», nel álbum de 2007 de [[Jason Schwartzman]], ''Nighttiming''.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://articles.latimes.com/2007/apr/15/entertainment/ca-fasttracks15|títulu=Dunst as Harry? The abuse begins|apellíu=Lee|nome=Chris|fecha=15 d'abril de 2007|publicación=[[Los Angeles Times]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista con ''The Advertiser'', esplicó que nun tien planes pa siguir los pasos d'actores como [[Russell Crowe]] o [[Toni Collette]] pa llanzar un álbum, diciendo: «Definitivamente non. De nenguna manera. Funcionó cuando [[Barbra Streisand]] facer, pero agora ye un pocu cursi, pienso yo. Funciona meyor cuanto los cantantes tán en películes».&lt;ref name=&quot;non album&quot;&gt;{{cita publicación|url=http://www.news.com.au/adelaidenow/story/0,22606,21599728-5006343,00.html|títulu=Singing Kirsten's praises|apellíu=Wigney|nome=James|fecha=22 d'abril de 2007|publicación=The Advertiser (Adelaide)|fechaaccesu=26 de xineru de 2009|urlarchivu=https://archive.is/YMJyi|fechaarchivu=30 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Dunst protagonizó como la princesa máxica Majokko nel curtiu empobináu por [[Takashi Murakami]] y [[McG]] ''Akihabara Majokko Princess'' cantando una versión de «Turning Japanese». Esto foi amosáu na exhibición ''Pop Life'' nel muséu [[Tate]] Modernu de [[Londres]]. Amosar a l'actriz baillando alredor d'[[Akihabara]], un distritu comercial allegáu en [[Tokiu]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome=Lauren A.Y.|apellíu=Schuker|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704471504574445603670923492.html|títulu=The Artist and the Director|fechaaccesu=22 de febreru de 2010|fecha=2 d'ochobre de 2009|obra=[[The Wall Street Journal]]|archiveurl=http://web.archive.org/web/http://www.webcitation.org/5nq3Yk6yz|archivedate=26 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome=Mercedes|apellíu=Bunz|url=http://www.guardian.co.uk/media/pda/2010/feb/25/viral-video-kirsten-dunst-turning-japanese|títulu=Viral Video Chart: Kirsten Dunst turns Japanese and a pigeon takes the train|fechaaccesu=26 de febreru de 2010|fecha=25 de febreru de 2010|obra=[[The Guardian]]|archiveurl=http://www.webcitation.org/5nq3eG0Lk|archivedate=26 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Vida privada ==
[[Ficheru:Kirsten Dunst Cannes.jpg|thumb|right|upright|170px|Dunst nel estrenu de ''[[Marie Antoinette (película de 2006)|Marie Antoinette]]'', nel [[Festival de Cannes]].]]

Mientres 2009, permaneció soltera y nun se-y rellacionó con una pareya al llargu plazu. Al paecer, tuvo arreyada nuna rellación curtia col dramaturgu [[Jeff Smeenge]], l'actor [[Jake Gyllenhaal]] y el músicu [[Johnny Borrell]] de [[Razorlight]].&lt;ref name=&quot;People - 2&quot;&gt;{{cita web|nome=Janet|apellíu=Mock|url=http://www.people.com/people/kirsten_dunst/biography/0,,20005735_10,00.html|títulu=Kirsten Dunst Biography|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008|obra=[[People (magacín)|People]]|page=2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia | títulu = Gyllenhaal, Dunst call it quits; | obra = [[USA Today]] | url= http://www.usatoday.com/life/people/2004-07-20-celeb-couples_x.htm | fechaaccesu = 2 de sgosto de 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,23579138-5012974,00.html|títulu=Kirsten Dunst goes public with romance with Ryan Gosling|fecha=22 d'abril de 2008|editorial=[[News Limited]]|obra=[[Herald Sun]]|fechaaccesu=3 de xunu de 2009|urlarchivu=https://archive.is/yUz5|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Sobre enclinos eleutorales, sofitó al [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|candidatu demócrata]] [[John Kerry]] nes [[eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 2004]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.mtv.com/news/articles/1485533/20040303/story.jhtml|títulu=Celebs Go To The Post Office To Deliver Pro-Vote Message|apellíu=Moss|nome=Corey|fecha=3 de marzu de 2004|obra=[[MTV News]]|editorial=[[MTV Network]]|fechaaccesu=12 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Cuatro años dempués, sofitó al demócrata [[Barack Obama]] na [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 2008|eleición presidencial de 2008]].&lt;ref name=&quot;television&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.news.com.au/couriermail/story/0,23739,24510804-7642,00.html|títulu=Kirsten Dunst back in action after stint in rehab|apellíu=Browne|nome=Sally|coautor=James Watford|fecha=11 d'ochobre de 2008|editorial=[[News Limited]]|obra=[[The Courier-Mail]]|fechaaccesu=12 d'avientu de 2008|urlarchivu=https://archive.is/Yfbq|fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; Reveló que sofitó a Obama «dende'l principiu» de la campaña presidencial.&lt;ref name=&quot;presidential&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://nymag.com/daily/intel/2008/07/kirsten_dunst_explains_why_we.html|títulu=Kirsten Dunst Explains Why We Vote on Tuesdays|apellíu=Hartman|nome=Darrell|fecha=24 de xunetu de 2008|obra=[[New York (magacín)|New York]]|fechaaccesu=30 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Pa encontar lo anterior, dirixó y redactó un documental tituláu ''Why Tuesday'' (''Por qué martes''), esplicando la tradición d'Estaos Xuníos de votar los díes martes.&lt;ref name=&quot;presidential&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;documentary&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://www.msnbc.msn.com/id/27536205/|títulu=Kirsten Dunst working on voting documentary|fecha=4 de payares de 2008|obra=[[Associated Press]]|editorial=[[MSNBC]]|fechaaccesu=30 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Esplicó que'l martes «nun ye un día festivu, y Estaos Xuníos ye unu de los países más democráticos tocantes a la participación de los votantes».&lt;ref name=&quot;presidential&quot; /&gt; Amás, comentó que yera importante «emponer a la xente a un bon camín» pa votar el 4 de payares.&lt;ref name=&quot;documentary&quot; /&gt;

Les sos obres de caridá inclúin la so participación na ''Elizabeth Glaser Pediatric [[sida|AIDS]] Foundation'', onde ayudó a diseñar y promover un collar, que los sos ingresos de ventes fueron donaos a la fundación Glaser.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.usatoday.com/news/health/spotlight/2002/02/21-heart-spotlight.htm|títulu=Women of Hollywood have love affair with giving|apellíu=Falcon|nome=Mike|fecha=21 de febreru de 2002|obra=[[USA Today]]|fechaaccesu=29 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Ayudó amás a faer frente al [[cáncer de mama]]; en setiembre de 2008 participó nel [[teletón]] [[Stand Up to Cancer]] p'ayudar a recaldar fondos p'acelerar la investigación sobre'l cáncer.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.usatoday.com/life/people/2008-09-03-stars-charities-cancer_N.htm|títulu=These 'Stand Up' celebs get set to help|apellíu=Blas|nome=Lorena|fecha=3 de setiembre de 2008|obra=[[USA Today]]|fechaaccesu=29 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7601920.stm|títulu=US stars unite for cancer charity|fecha=6 de setiembre de 2008|obra=[[BBC News]]|editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|fechaaccesu=29 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; El 5 d'avientu de [[2009]] participó nel [[Teletón Méxicu|Teletón]] de Méxicu, p'ayudar a recaldar fondos y asina tratar el cáncer y la rehabilitación de neños.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.liberal.com.mx/portal/nota.php?id=68714|títulu=Xúnense Avril Lavigne y Kirsten Dunst al Teletón|fecha=1 d'avientu de 2009|fechaaccesu=5 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Confirmó que foi tratada por [[depresión]] a principios de 2008.&lt;ref name=&quot;depression&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://www.people.com/people/article/0,,20176719,00.html|títulu=Kirsten Dunst Enters Rehab|fecha=7 de febreru de 2008|obra=[[People]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; Buscó tratamientu nel centru de tratamientu [[Cirque Lodge]], allugáu n'[[Utah]].&lt;ref name=&quot;People - 2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;depression&quot; /&gt; Depués esplicó que se sintiera asina por un total de seis meses enantes d'allegar a rehabilitación.&lt;ref name=&quot;depression&quot; /&gt; En marzu salió del centru de tratamientu y empezó a filmar ''All Good Things''. En mayu fixo pública esta información pa destacar la llucha qu'enfrenten otres munches muyeres esitoses y pa desmentir los rumores falsos que fueren bien doliosos pa la so familia.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://uk.reuters.com/article/peopleNews/idUKSP9703920080528|títulu=Dunst says rehab was for depression|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008|fecha=28 de mayu de 2008|obra=[[Reuters]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.people.com/people/article/0,,20202682,00.html|títulu=Kirsten Dunst Breaks Silence on Rehab|apellíu=Park|nome=Michael Y.|fecha=27 de mayu de 2008|obra=People|fechaaccesu=4 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;
Na actualidá tien una rellación col actor y cantante [[Garrett Hedlund]]

== Filmografía ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Añu
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Película
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Papel
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Notes
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 1989
| ''[[New York Stories]]''
| Fía de Lisa |
Ensin acreitar
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 1990
| ''[[La foguera de les vanidaes (película)|The Bonfire of the Vanities]]''
| Campbell McCoy
|
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 1991
| ''[[High Strung]]''
| Pequeña neña |

|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 1993
| ''Sisters''
| Kitten Margolis
| Episodiu: &quot;Dear Georgie&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;The Land of the Lost Children&quot;
|-
| ''[[Star Trek: The Next Generation]]''
| Hedril
| Episodiu: &quot;Dark Page&quot;
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 1994
| ''[[Greedy]]''
| Jolene
|
|-
| ''[[Interview with the Vampire (película)|Interview with the Vampire]]''
| Claudia |
Premiu BSFC por Meyor Actriz de repartu&lt;br /&gt;Premiu CFCS por Meyor Actriz Revelación&lt;br /&gt; [[Premiu MTV]] por Meyor Revelación&lt;br /&gt; Nomada – [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]]&lt;br /&gt; Nomada – Premiu Chlotrudis por Meyor Actriz de repartu
|-

| ''[[Little Women (película de 1994)|Little Women]]''
| Pequeña Amy March
|Premiu BSFC por Meyor Actriz de repartu&lt;br /&gt; Nomada – Premiu Chlotrudis por Meyor Actriz de repartu
|-

| 1995
| ''[[Jumanji (película)|Jumanji]]''
| Judy Shepherd
| Nomada – Premiu Saturn por Meyor Interpretación por un actor nuevu
|-

|rowspan=&quot;4&quot;|1996
| ''The Siege at Ruby Ridge''
| Sara Weaver
| Película pa televisión
|-
| ''Mother Night''
| Pequeña Resi Noth
|
|-
| ''[[Touched by an Angel]]''
| Amy Ann McCoy
| Episodiu: &quot;Into the Light&quot;
|-
| ''[[ER (serie de televisión)|ER]]''
| Charlie Chiemingo
| Episodiu: &quot;Ghosts&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;Union Station&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;Homeless for the Holidays&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;Night Shift&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;Post Mortem&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;One More for the Road&quot;
|-
|rowspan=&quot;6&quot;| 1997
| ''[[The Outer Limits]]''
| Joyce Taylor
| Episodiu: &quot;Music of the Spheres&quot;
|-
| ''[[Tower of Terror]]''
| Anna Petterson
|
|-
| ''[[Anastasia (película de 1997)|Anastasia]]''
| [[Anastasia Nikoláyevna de Rusia|Pequeña Anastasia]]
| Voz
|-
| ''Gun''
| Sondra
| Episodiu: &quot;The Hole&quot;
|-
| ''[[Wag the Dog]]''
| Tracy Llimes
|
|-
| ''[[True Heart]]''
| Bonnie
|
|-
|rowspan=&quot;7&quot;| 1998
| ''Stories from My Childhood''
| Alice/Gerta
| Episodiu: &quot;The Snow Queen&quot;&lt;br /&gt; Episodiu: &quot;Alice and the Mystery of the Third&quot;
|-
| ''Fifteen and Pregnant''
| [[Tina Spangler]]
| Película pa televisión
|-
| ''[[Mayo non takkyūbin]]''
| Kiki
| [[Actor de doblaje|Voz]] na versión doblada del [[idioma inglés]]
|-
| ''[[Small Soldiers]]''
| Christy Fimple
|
|-
| ''The Hairy Bird''
| Verena von Stefan
|
|-
| ''The Animated Adventures of Tom Sawyer''
| Becky Thatcher
| Voz
|-
| ''Strike!''
| Verena von Stefan
|
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| 1999
| ''[[L'aritmética del diañu]]''
| Hannah Stern
| Película pa televisión
|-
| ''[[The Virgin Suicides]]''
| Lux Lisbon
| Nomada – Premiu Teen Choice Award de Película Meyor Actriz
|-
| ''[[Muérete, guapa]]''
| Amber Atkins
|
|-
| ''Dick''
| Betsy Jobs
|
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| 2000
| ''All Forgotten''
| Zinaida
|
|-
| ''[[The Crow: Salvation]]''
| Erin Randall
|
|-
| ''Luckytown''
| Lidda Doyles
|
|-
| ''[[Bring It On]]''
| Torrance Shipman
|
|-
| ''[[Deeply]]''
| Silly
|
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 2001
| ''[[Get Over It (película)|Get Over It]]''
| Kelly Woods/Helena |
Nomada – Premiu Teen Choice de Película&amp;nbsp;— Meyor química
|-

| ''[[Crazy/Beautiful]]''
| Nicole Oakley
|
|-
| ''The Cat's Meow''
| [[Marion Davies]]
|[[Festival Internacional de Cine de Mar del Plata Meyor actriz pol Festival de Cine de Mar del Plata]]
|-
| 2002
| ''[[Spider-Man (película)|Spider-Man]]''
| [[Mary Jane Watson]]
|Premiu Empire Movie Award por Meyor Actriz&lt;br /&gt; Premiu MTV Movie por Meyor Interpretación Femenina&lt;br /&gt; Premiu MTV Movie por Meyor Besu&lt;br /&gt; Premiu Teen Choice de Película Meyor Besu&lt;br /&gt; Nomada – Premiu Teen Choice de Película&amp;nbsp;— Meyor química&lt;br /&gt; Nomada – Premiu Teen Choice Award de Película&amp;nbsp;— Meyor Actriz, Drama/Aventura d'aición
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| 2003
| ''The Death and Life of Nancy Eaton''
|
|
|-
| ''[[Levity]]''
| Sofia Mellinger
|
|-
| ''Kaena: The Prophecy''
| Kaena
| Voz
|-
| ''[[Mona Lisa Smile]]''
| Betty Warren
| Nomada – Premiu Teen Choice por Meyor Película Drama
|-

|rowspan=&quot;3&quot;| 2004
| ''[[Eternal Sunshine of the Spotless Mind]]''
| Mary Svevo
|
|-
| ''[[Spider-Man 2]]''
| Mary Jane Watson
| Premiu Empire Movie por Meyor Actriz&lt;br /&gt; Nomada – Premiu People's Choice por Meyor Pareya en Pantalla
|-

|''[[Wimbledon (película)|Wimbledon]]''
| Lizzie Bradbury
|
|-
| rowspan=&quot;1&quot;| 2005
| ''[[Elizabethtown]]''
| Claire Colburn
|
|-
| 2006
| ''[[Marie Antoinette (película de 2006)|Marie Antoinette]]''
| [[Marie Antoinette]]
|
|-
| 2007
|''[[Spider-Man 3]]''
| Mary Jane Watson
| Nomada – Premiu People's Choice por Pareya en Pantalla Favorita&lt;br /&gt; Nomada – Premiu Teen Choice for Película Escoyida: Besu&lt;br /&gt; Nomada – Premiu Teen Choice por Meyor Actriz de Película: Aventura d'aición&lt;br /&gt; Nomada – Premiu National Movie por Meyor Interpretación Femenina
|-

| 2008
|''[[How to Lose Friends and Alienate People]]''
| Alison Olsen
|
|-
| 2010
|''[[All Good Things]]''
| Katie McCarthy
|
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|2011
| ''[[Fight for Your Right Revisited]]''
| Metal Chick
| Curtiumetraxe
|-

| ''[[Melancholia (película)|Melancholia]]''
| Justine
| Premiu Meyor actriz Festival de Cannes 2011&lt;ref&gt;http://www.rpp.com.pe/2011-05-22-kirsten-dunst-gano-el premiu-a-la-meyor-actuacion-femenina-en-cannes-noticia_367867.html&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot;|2012
|''[[Bachelorette (película)|Bachelorette]]''
| Regan
|
|-
|''[[On the Road (película)|On the Road]]''
| Camille
|
|-
| ''[[Upside Down (película)|Upside Down]]''
| Eden
|
|-
| rowspan=&quot;3&quot;|2013
|''[[Charm (película)|Charm]]''
| Kirsten (moza nel elevador)
| Caméu
|-
|''[[Anchorman 2: The Legend Continues]]''
| El Trousias Maiden of the Clouds
|
|-
|''[[The Bling Ring]]''
| Ella mesma |
Caméu &lt;ref&gt;http://www.rpp.com.pe/2011-05-22-kirsten-dunst-gano-el premiu-a-la-meyor-actuacion-femenina-en-cannes-noticia_367867.html&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| 2014
|''[[The Two Faces of January]]''
| Collette Macfarland
|
|-
|''[[Portlandia (serie de televisión)|Portlandia]]''
| Kim
| Serie de Televisión&lt;br /&gt;Episodiu: &quot;Sharing Finances&quot;
|-
|''[[Cosmos: A SpaceTime Odyssey]]''
| Cecilia Payne
| Documental&lt;br /&gt;Episodiu: &quot;Sisters of the Sun&quot;
|-
|''[[Aspirational]]''
|
| Curtiumetraxe
|-

| rowspan=&quot;2&quot;| 2015
|''[[Fargo (serie de televisión)|Fargo]]''
| Peggy Blomquist
| 10 episodios
|-
|''[[Midnight Special]]''
|
| ''[[Posproducción]]''
|}

== Ver tamién ==
* ''[[Interview with the Vampire (película)|Interview with the Vampire]]''
* [[Películes de Spider-Man|Serie fílmica de ''Spider-Man'']]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikiquote}}
{{IMDb|0000379}}
* [http://www.kirsten-dunst.org/ Sitio estraoficial]; n'[[Idioma inglés|inglés]].

{{NF|1982||Dunst, Kirsten}}
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de Nueva Jersey]]
[[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>oovkxedqj5wd0wdfc49kv2tdq173p99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Laurence Fishburne</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56465</id>
    <revision>
      <id>3703339</id>
      <parentid>3646591</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19835" xml:space="preserve">{{Tradubot|Laurence Fishburne}}
{{persona}}

'''''Laurence Fishburne''''' ([[Augusta (Georgia)|Augusta]], [[Georgia]], [[30 de xunetu]] de [[1961]]) ye un [[actor]] de [[cine]] d'[[Estaos Xuníos]]. Conocíu principalmente pol so rol como [[Morfeo (Matrix)|Morfeo]] na película de [[ciencia ficción]] ''[[The Matrix]]'' y les sos remortines. En [[1993]] foi nomáu al [[Premiu Óscar]] al meyor actor pola película ''[[What's Love Got to Do with It (película)|Tina]]'', un biopic sobre la vida de la cantante [[Tina Turner]] na que Fishburne interpretaba al home d'ésta. Participó tamién el la popular serie de CBS, ''[[CSI: Crime Scene Investigation|CSI]]'' y representó a [[Perry White]] na cinta ''[[Man of Steel]]''.

== Primeros años ==
Fishburne nació n'[[Augusta (Georgia)|Augusta]], [[Georgia]]. Ye fíu de Hattie Bell Crawford, una profesora de matemátiques y ciencies nuna escuela pa neños, y de Laurence John Fishburne, Jr., un funcionariu de prisión de menores.&lt;ref&gt;[http://www.filmreference.com/film/15/Laurence-Fishburne.html Laurence Fishburne Biography]&lt;/ref&gt; Los sos padres divorciar mientres la so infancia y Fishburne camudar cola so madre a [[Brooklyn]], [[Nueva York]], onde se crió. El so padre víalu una vegada al mes.&lt;ref&gt;[http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800015265/bio Laurence Fishburne]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.cigaraficionado.com/Cigar/CA_Profiles/People_Profile/0,2540,171,00.html Laurence Fishburne: Flying fish]&lt;/ref&gt; Fishburne graduar na academia Lincoln Square, en Nueva York, que foi cerrada nos [[Años_1980|80]].

== Carrera ==
=== Década de 1970 ===
Fishburne empezó a actuar a los 12 años, consiguiendo'l so primer trabayu en 1973, interpretando a Joshua Hall na telenovela de ABC, ''One Life to Live''. Él foi escoyíu primeramente pal repartu de la esitosa serie de televisión ''Good Times'', pero'l papel foi finalmente interpretáu por Ralph Carter. El papel más memorable de la infancia de Fishburne foi en ''Cornbread, Earl and Me'' onde interpretó a un mozu neñu que foi testigu pa la policía d'un tirotéu a una popular estrella del institutu. Fishburne más tarde llogró un papel de sofitu na película [[Apocalypse Now]], de [[Francis Ford Coppola]], onde interpretó a un marineru de 17 años moteyáu 'Mr. Clean'. Cuando la producción empezó en marzu de 1976 él namái tenía 14 años, aparentemente mintiendo sobre la so edá pa llograr el so parte. La filmación allargóse y acabó cumpliendo los 17 años cuando ésta completóse.

=== Década de 1980 ===
Fishburne pasó gran parte de la década de 1980 dientro y fora de la televisión y dacuando nel escenariu. A principios de los años 80 Fishburne tuvo un papel bien secundariu na aclamada película [[El color púrpura]], de [[Steven Spielberg]]. Fishburne tuvo un papel recurrente como Cowboy Curtis col personaxe de Paul Reubens, Pee Wee Herman nel programa de televisión infantil de la CBS, Pee-wee's Playhouse. Tamién apaeció nel episodiu M*A*S*H, ''&quot;The Tooth Shall Set You Free&quot;'', interpretando al Cabu Dorsey (anunciáu como Larry Fishburne nos creitos). La so etapa de trabayu mientres los años 1980 incluyó interpretar el papel de 'Cutter' (un matón) en ''Death Wish 2'' (1982), ''Short Eyes'' (1984), y ''Loose Ends'' (1987). Fueron producíes nel Second Stage Theatre, en [[Nueva York]]. Amás, en 1987 desempeñó un papel na película ''[[Velea en Elm Street 3: Guerreros del Suañu]]'' como unu de los celadores nel hospital. Adicionalmente, Lawrence Fishburne tuvo un papel protagonista en &quot;Dap&quot;, la segunda versión teatral de Spike Lee titulada ''School Daze'' (1988).

=== Década de 1990 ===
En 1990 interpretó a Jimmy Jump nel discutiniu ''[[King of New York]]'', y en 1991, Fishburne foi protagonista en ''Boyz N The Hood''. Al siguiente añu, en 1992, ganó un premiu Tony pola so actuación nel escenariu na obra de August Wilson, ''Two Trains Running'' y un premiu Emmy pola so actuación nel episodiu piloto ''&quot;The Box&quot;'' de la curtia antoloxía de series de ficción TriBeCa. En 1993, recibió la so primer nominación al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] al meyor actor pola so bona interpretación retratando a Ike Turner en ''What's Love Got to Do With It''. En 1997 Fishburne protagonizó la película de [[ciencia ficción]] y terror ''[[Horizonte final]]'', xunto a [[Sam Neill]]. Anguaño, como más va ser conocíu Fishburne ye probablemente pol so papel como [[Morfeo (Matrix)|Morfeo]], el [[maestru]]-[[hacker]] de [[Neo (Matrix)|Neo]], interpretáu por [[Keanu Reeves]], na esitosa película de ciencia ficción [[The Matrix]].

== Vida personal ==
Fishburne casóse cola actriz Hajna O. Moss en 1985, n'[[Etiopía]]. La pareya tien dos fíos: un mozu, Langston, nacíu en 1987, y una moza, [[Montana Fishburne|Montana]], nacida en 1991. Montana anunció que va protagonizar una película p'adultos col actor porno Brian Pumper. Fishburne y Moss divorciar a mediaos de los [[años 1990]]. Fishburne ta casáu anguaño cola tamién actriz Gina Torres, con quien se casó'l [[22 de setiembre]] de [[2002]]. Tienen una fía, Delilah (nacida en 2007), y viven en [[Hollywood]]. Fishburne ye un gran fan de [[Paulo Coelho]] y entama producir una película basada na novela [[El alquimista (novela)|El alquimista]].&lt;ref&gt;[http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/celebritynews/1980755/Cannes-Film-Festival-Paulo-Coelhos-The-Alchemist-to-be-filmed-by-Laurence-Fishburne.html Paulo Coelho's The Alchemist to be filmed by Laurence Fishburne and Harvey Weinstein]&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
=== Cine ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! rowspan=&quot;1&quot; | Añu
! rowspan=&quot;1&quot; | Títulu
! rowspan=&quot;1&quot; | Personaxe
! rowspan=&quot;1&quot; class=&quot;unsortable&quot; | Notes
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1972
| align=&quot;left&quot;| ''If You Give a Dance, You Gotta Pay the Band''
| align=&quot;left&quot;| Fish
| align=&quot;left&quot;| [[Television filme]]
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1975
| align=&quot;left&quot;| ''[[Cornbread, Earl and Me]]''
| align=&quot;left&quot;| Wilford Robinson
| align=&quot;left&quot; rowspan=&quot;2&quot; | Credited as '''Laurence Fishburne III'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot;| 1979
| align=&quot;left&quot;| ''[[Fast Break (filme)|Fast Break]]''
| align=&quot;left&quot;| Street Kid
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Apocalypse Now]]''
| align=&quot;left&quot;| Tyrone 'Clean' Miller
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1980
| align=&quot;left&quot;| ''[[Willie &amp; Phil]]''
| align=&quot;left&quot;| Wilson
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Laurence Fishburne III'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''A Rumor of War''
| align=&quot;left&quot;| Lightbulb
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''&lt;br /&gt;[[Television filme]]
|-adebbie does dallaslign=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1982
| align=&quot;left&quot;| ''[[Death Wish II]]''
| align=&quot;left&quot;| Cutter
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Laurence Fishburne III'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''I Take These Men''
| align=&quot;left&quot;| Hank Johnson
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1983
| align=&quot;left&quot;| ''[[For Us the Living: The Medgar Evers Story]]''
| align=&quot;left&quot;| Jimbo Collins
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburme'''&lt;br /&gt;[[Television filme]]
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Rumble Fish]]''
| align=&quot;left&quot;| Midget
| align=&quot;left&quot; rowspan=&quot;15&quot; | Credited as '''Larry Fishburne'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1984
| align=&quot;left&quot;| ''[[Cotton Club (película)|Cotton Club]]''
| align=&quot;left&quot;| Bumpy Rhodes
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1985
| align=&quot;left&quot;| ''[[El color púrpura]]''
| align=&quot;left&quot;| Swain
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1986
| align=&quot;left&quot;| ''[[Quicksilver (película)|Quicksilver]]''
| align=&quot;left&quot;| Voodoo
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Band of the Hand]]''
| align=&quot;left&quot;| Cream
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 1987
| align=&quot;left&quot;|''[[A Nightmare on Elm Street 3: Dream Warriors]]''
| align=&quot;left&quot;| Max
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Gardens of Stone]]''
| align=&quot;left&quot;| Sgt. Flanagan
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Cherry 2000]]''
| align=&quot;left&quot;| Glu Glu Lawyer
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1988
| align=&quot;left&quot;| ''[[School Daze]]''
| align=&quot;left&quot;| Vaughn &quot;Dap&quot; Dunlap
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Red Heat]]''
| align=&quot;left&quot;| Lt. Charlie Stobbs
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1990
| align=&quot;left&quot;| ''[[King of New York]]''
| align=&quot;left&quot;| Jimmy Jump
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Cadence (filme)|Cadence]]''
| align=&quot;left&quot;| Stokes
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1991
| align=&quot;left&quot;| ''[[Class Action (filme)|Class Action]]''
| align=&quot;left&quot;| Nick Holbrook
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Boyz n the Hood]]''
| align=&quot;left&quot;| Furious Styles
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1992
| align=&quot;left&quot;| ''[[Deep Cover]]''
| align=&quot;left&quot;| Russell Stevens Jr./John Hull
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 1993
| align=&quot;left&quot;| ''[[What's Love Got to Do with It (filme)|What's Love Got to Do with It]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Ike Turner|Ike Turner, Sr.]]
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Searching for Bobby Fischer]]''
| align=&quot;left&quot;| Vinnie
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;5&quot;| 1995
| align=&quot;left&quot;| ''[[Higher Learning]]''
| align=&quot;left&quot;| Professor Maurice Phipps
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Bad Company (1995 filme)|Bad Company]]''
| align=&quot;left&quot;| Nelson Crowe
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Just Cause (filme)|Just Cause]]''
| align=&quot;left&quot;| Xérif Tanny Brown
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Tuskegee Airmen]]''
| align=&quot;left&quot;| Hannibal Lee |
align=&quot;left&quot;| [[Television filme]]
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Othello (1995 filme)|Othello]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Othello (character)|Othello]]
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1996
| align=&quot;left&quot;| ''[[Fled]]''
| align=&quot;left&quot;| Piper
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 1997
| align=&quot;left&quot;| ''[[Miss Evers' Boys]]''
| align=&quot;left&quot;| Caleb Humphries
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Event Horizon (filme)|Event Horizon]]''
| align=&quot;left&quot;| Captain Miller
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Hoodlum (filme)|Hoodlum]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Bumpy Johnson]]
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1998
| align=&quot;left&quot;| ''[[Always Outnumbered]]''
| align=&quot;left&quot;| Socrates Fortlow
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1999
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Matrix]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Morpheus (The Matrix)|Morpheus]]
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2000
| align=&quot;left&quot;| ''[[Once in the Life]]''
| align=&quot;left&quot;| 20/20 Mike
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2001
| align=&quot;left&quot;| ''[[Osmosis Jones]]''
| align=&quot;left&quot;| Thrax
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;4&quot; | 2003
| align=&quot;left&quot;| ''[[Biker Boyz]]''
| align=&quot;left&quot;| Smoke
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Matrix Reloaded]]''
| align=&quot;left&quot;| Morpheus
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Mystic River (filme)|Mystic River]]''
| align=&quot;left&quot;| Sergeant Whitey Powers
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Matrix Revolutions]]''
| align=&quot;left&quot;| Morpheus
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 2005
| align=&quot;left&quot;| ''[[Assault on Precinct 13 (2005 filme)|Assault on Precinct 13]]''
| align=&quot;left&quot;| Marion Bishop
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Ashes and Snow]]''
| align=&quot;left&quot;| Narrator
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Kiss Kiss Bang Bang]]''
| align=&quot;left&quot;| Bear in Genaros Beer Commercial
| align=&quot;left&quot;| Voice&lt;br /&gt;Uncredited
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;4&quot; | 2006
| align=&quot;left&quot;| ''[[Akeelah and the Bee]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Larabee
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Mission: Impossible III]]''
| align=&quot;left&quot;| Theodore Brassel
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Five Fingers (2006 filme)|Five Fingers]]''
| align=&quot;left&quot;| Ahmat
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Bobby (2006 filme)|Bobby]]''
| align=&quot;left&quot;| Edward
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 2007
| align=&quot;left&quot;| ''[[TMNT (filme)|TMNT]]''
| align=&quot;left&quot;| Narrator
| align=&quot;left&quot; rowspan=&quot;2&quot; | Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Fantastic Four: Rise of the Silver Surfer]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Silver Surfer]]
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Death and Life of Bobby Z]]''
| align=&quot;left&quot;| Tad Gruzsa
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 2008
| align=&quot;left&quot;| ''[[21 blackjack]]''
| align=&quot;left&quot;| Cole Williams
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Tortured (filme)|Tortured]]''
| align=&quot;left&quot;| Archie Green
| align=&quot;left&quot;| [[Direct-to-video]]
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Days of Wrath]]''
| align=&quot;left&quot;| Mr. Stafford
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 2009
| align=&quot;left&quot;| ''[[Black Water Transit]]''
| align=&quot;left&quot;| Jack
| align=&quot;left&quot;| Unreleased
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Armored (filme)|Armored]]''
| align=&quot;left&quot;| Baines
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2010
| align=&quot;left&quot;| ''[[Predators (filme)|Predators]]''
| align=&quot;left&quot;| Noland
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; | 2011
| align=&quot;left&quot;| ''[[Have a Little Faith (filme)|Have a Little Faith]]''
| align=&quot;left&quot;| Henry Covington
| align=&quot;left&quot;| [[Television filme]]
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Contagion (filme)|Contagion]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Ellis Cheever
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 2013
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Colony (2013 filme)|The Colony]]''
| align=&quot;left&quot;| Briggs
| align=&quot;left|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Man of Steel]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Perry White]]
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Khumba]]''
| align=&quot;left&quot;| Seko the Zebra
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;3&quot; | 2014
| align=&quot;left&quot;| ''[[Ride Along (filme)|Ride Along]]''
| align=&quot;left&quot;| Omar
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[Rudderless]]''
| align=&quot;left&quot;| Del
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Signal (2014 filme)|The Signal]]''
| align=&quot;left&quot;| Damon
| align=&quot;left&quot;|
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2016
| align=&quot;left&quot;| ''[[Batman v Superman: Dawn of Justice]]''
| align=&quot;left&quot;| Perry White
| align=&quot;left&quot;| Post-production
|}

=== Televisión ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! rowspan=&quot;1&quot; | Añu
! rowspan=&quot;1&quot; | Títulu
! rowspan=&quot;1&quot; | Personaxe
! rowspan=&quot;1&quot; class=&quot;unsortable&quot; | Episodiu
! rowspan=&quot;1&quot; class=&quot;unsortable&quot; | Notes
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1973–1976
| align=&quot;left&quot;| ''[[One Life to Live]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Joshua &quot;Josh&quot; Hall #1
| align=&quot;left&quot;| Unknown
| align=&quot;left&quot;| Supporting role
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1980
| align=&quot;left&quot;| ''The Six O'Clock Follies''
| align=&quot;left&quot;| Robby Robinson
| align=&quot;left&quot;| Unknown
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1981
| align=&quot;left&quot;| ''[[Trapper John, M.D.]]''
| align=&quot;left&quot;| Hobie
| align=&quot;left&quot;| &quot;Finders Keepers&quot; (Season 2: Episode 12)
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''&lt;br /&gt;Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1982
| align=&quot;left&quot;| ''[[MASH (serie de televisión)|MASH]]''
| align=&quot;left&quot;| Corporal Dorsey
| align=&quot;left&quot;| &quot;The Tooth Shall Set You Free&quot; (Season 10: Episode 14)
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''&lt;br /&gt;Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1982
| align=&quot;left&quot;| ''[[Strike Force (TV series)|Strike Force]]''
| align=&quot;left&quot;| F.T.
| align=&quot;left&quot;| &quot;Humiliation&quot; (Season 1: Episode 16)
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''&lt;br /&gt;Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1986–1987
| align=&quot;left&quot;| ''[[Pee-wee's Playhouse]]''
| align=&quot;left&quot;| Cowboy Curtis
| align=&quot;left&quot;| 5 episodes
| align=&quot;left&quot;| Supporting role
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1986
| align=&quot;left&quot;| ''[[Hill Street Blues]]''
| align=&quot;left&quot;| Maurice Haynes
| align=&quot;left&quot;| &quot;Look Homeward, Ninja&quot; (Season 6: Episode 20)
| align=&quot;left&quot;| Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1986
| align=&quot;left&quot;| ''[[Miami Vice]]''
| align=&quot;left&quot;| Prison Guard Keller
| align=&quot;left&quot;| &quot;Walk-Alone&quot; (Season 3: Episode 4)
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''&lt;br /&gt;Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1987
| align=&quot;left&quot;| ''[[Spenser: For Hire]]''
| align=&quot;left&quot;| David Mukende
| align=&quot;left&quot;| &quot;Personal Demons&quot; (Season 2: Episode 14)
| align=&quot;left&quot;| Credited as '''Larry Fishburne'''&lt;br /&gt;Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1989
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Equalizer]]''
| align=&quot;left&quot;| Casey Taylor
| align=&quot;left&quot;| &quot;Race Traitors&quot; (Season 4: Episode 20)
| align=&quot;left&quot;| Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1991
| align=&quot;left&quot;| ''[[American Experience]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Martin Delany]]
| align=&quot;left&quot;| &quot;The Massachusetts 54th Colored Infantry&quot; (Season 4: Episode 3)
| align=&quot;left&quot;| Voice&lt;br /&gt;Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1993
| align=&quot;left&quot;| ''[[TriBeCa (TV series)|TriBeCa]]''
| align=&quot;left&quot;| Martin
| align=&quot;left&quot;| The Box (Season 1: Episode 1)
| align=&quot;left&quot;| Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2008–2011
| align=&quot;left&quot;| ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Dr. Raymond Langston]]
| align=&quot;left&quot;| 61 episodes
| align=&quot;left&quot;| Main role
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2009
| align=&quot;left&quot;| ''[[CSI: Miami]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Raymond Langston
| align=&quot;left&quot;| &quot;Bone Voyage&quot; (Season 8: Episode 7)
| align=&quot;left&quot;| Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2009
| align=&quot;left&quot;| ''[[CSI: NY]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Raymond Langston
| align=&quot;left&quot;| &quot;Hammer Down&quot; (Season 6: Episode 7)
| align=&quot;left&quot;| Guest appearance
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2013–present
| align=&quot;left&quot;| ''[[Hannibal (serie de televisión)|Hannibal]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Jack Crawford (character)|Jack Crawford]]
| align=&quot;left&quot;| 26 episodes
| align=&quot;left&quot;| Main role
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2014–present
| align=&quot;left&quot;| ''[[Black-ish]]''
| align=&quot;left&quot;| Pops
| align=&quot;left&quot;| TBA
| align=&quot;left&quot;| Main role
|}

=== Videoxuegos ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! rowspan=&quot;1&quot; | Añu
! rowspan=&quot;1&quot; | Títulu
! rowspan=&quot;1&quot; | Personaxe
! rowspan=&quot;1&quot; class=&quot;unsortable&quot; | Notes
|-align=center&quot;
| align=&quot;center&quot; |2000
| align=&quot;left&quot;| ''[[Spider-Man (2000 video game)|Spider-Man]]''
| align=&quot;left&quot;| [[Uatu the Watcher]]
| align &quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2003
| align=&quot;left&quot;| ''[[Enter the Matrix]]''
| align=&quot;left&quot;| Morpheus
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2005
| align=&quot;left&quot;| ''[[The Matrix Online]]''
| align=&quot;left&quot;| Morpheus
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2005
| align=&quot;left&quot;| ''[[True Crime: New York City]]''
| align=&quot;left&quot;| Isaiah Reed
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2009
| align=&quot;left&quot;| ''[[CSI: Deadly Intent]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Raymond Langston
| align=&quot;left&quot;| Voice
|-align=&quot;center&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2010
| align=&quot;left&quot;| ''[[CSI: Fatal Conspiracy]]''
| align=&quot;left&quot;| Dr. Raymond Langston
| align=&quot;left&quot;| Voice
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* [http://www.laurence-fishburne.com Sitiu web oficial] (n'inglés)
* {{IMDb nome}}

{{NF|1961||Fishburne, Laurence}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Actores afroamericanos]]
[[Categoría:Afroamericanos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>87li1s1zvtamkgqcp00knw1tdjpb1ia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ryan Guzman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56836</id>
    <revision>
      <id>3703357</id>
      <parentid>3502715</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6125" xml:space="preserve">{{Tradubot|Ryan Guzman}}
{{persona}}
'''Ryan Anthony Guzman''' ([[Abilene (Texas)|Abilene]], [[Texas]], [[21 de setiembre]] de [[1987]])&lt;ref&gt;According to the State of Texas. ''Texas Birth Index, 1903-1997''. Searchable at http://www.ancestry.com/&lt;/ref&gt; ye un [[actor]] y [[Modelu (arte)|modelu]] [[mexicanu]]-[[Estaos Xuníos|estauxunidense]], conocíu por interpretar a Sean na película de baille ''[[Step Up Revolution]]'' y a Jake en ''[[Pretty Little Liars]]''.

== Vida y carrera ==
Guzman nació en Abilene, Texas pero y pocu dempués camudóse a [[Sacramento (California)|Sacramento]], [[California]] onde se crió. Ye fíu de padre [[mexicanu]] y madre estauxunidense d'[[Ancestro|ascendencia]] [[europea]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/07/25/ryan-guzman-step-up-revolution_n_1698853.html|idioma=inglés|títulu=Ryan Guzman, 'Step Up Revolution' Star, Doesn't Want To Be Compared To Channing Tatum |editor=Huffingtonpost.com |fecha=25 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=22 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=inglés|url=http://nbclatino.com/2012/07/05/from-boy-next-door-to-lead-role-in-step-up-revolution/|títulu=From boy next door to lead role in &quot;Step Up Revolution&quot; |editor=Nbclatino.com|fechaaccesu=22 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=inglés|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/07/05/step-up-revolution-ryan-guzman-channing-tatum_n_1651745.html|títulu='Step Up Revolution': Is Ryan Guzman The Next Channing Tatum? (PHOTOS)|editor=Huffingtonpost.com|fechaaccesu=22 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; Tien un hermanu menor llamáu Steven.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.twitter.com/ryanAguzman/status/352229147109634048|títulu=One younger brother}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.twitter.com/ryanAguzman/status/351835748619653121|títulu=Ladies and gents this is why I know I have the best family ever. Love yá}}&lt;/ref&gt; Xugó al [[béisbol]] na escuela secundaria, onde foi clasificáu como unu de los meyores llanzadores zurdos nel estáu y siguió xugando en Sierra College, hasta qu'una mancadura nel costazu torgó-y siguir.&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.ryanaguzman.com/bio/|títulu=Biografía de Ryan Guzman (páxina oficial)|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A los siete años interesar poles [[artes marciales]] y llogró la so primer petrina negra en [[Tae Kwon Do]] a la edá de diez años, convirtiéndose en lluchador d'[[Artes marciales mistes]], hasta que la so llicencia expiró en payares de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Biografía de Ryan Guzman (n'español)|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2013|url=http://www.biografias.es/famosos/ryan-guzman.html}}&lt;/ref&gt;

Fixo campañes publicitaries para [[Abercrombie &amp; Fitch]], [[Affliction]] y [[Reebok]] ente otres marques.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Biografíes Yahoo! - Ryan Guzman|url=http://es.cine.yahoo.com/persona/ryan-guzman/biografia.html|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2013|obra=[[Yahoo]] Cine}}&lt;/ref&gt; En setiembre de 2010, decidió camudase a [[Los Angeles]] pa siguir la so carrera como modelu pa LA Models y [[Wilhelmina]], onde'l so axente poner en contautu con dellos direutores de teatru.&lt;ref name=&quot;Bio&quot;/&gt;

Pa 2012, llogró un personaxe na película de baille ''[[Step Up Revolution]]'',&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=80595|títulu=Ryan Guzman Joins Step Up 4 |editor=ComingSoon.net|fecha=2 d'agostu de 2011|fechaaccesu=22 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; siguíu de la participación nun episodiu de la [[serie de televisión]] ''Cameres''.

En marzu de 2013, revelóse que Guzmán foi contratáu pa interpretar a Jake, un potencial interés amorosu d'[[Aria Montgomery]] ([[Lucy Hale]]) na serie d'[[ABC Family]], ''[[Pretty Little Liars]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://mobile.twitter.com/ryanAguzman/status/314882747351056385 |obra=Twitter|títulu=Ryan Guzman xunir a PLL|apellíu=Guzman|nome=Ryan|fechaaccesu=22 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;

El 20 de marzu de 2015 dar a conocer que foi escoyíu pa participar en ''[[Heroes Reborn (serie de televisión)|Héroes: Reborn]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://deadline.com/2015/03/ryan-guzman-gatlin-green-cast-heroes-reborn-nbc-event-series-1201395952/|títulu=Ryan Guzman &amp; Gatlin Green Cast In NBC Event Series ‘Heroes Reborn’|fecha=20 de marzu de 2015|fechaaccesu=27 de marzu de 2015|obra=Deadline|apellíu=Andreeva|nome=Nellie|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=4 style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Cine
|-align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Añu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Película
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Rol
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Notes
|-
| 2012
| ''[[Step Up Revolution]]''
| Sean
|
|-
| 2013
| ''Ladies' Man: A Made Movie''
| Brett
|
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| 2014
| ''There's Always Woodstock''
| Dylan
|
|-
| ''April Rain''
| Alex
|
|-
| ''[[Step Up: All In]]''
| Sean
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| 2015
| ''Beyond Paradise''
| Sebastian
|
|-
| ''[[The Boy Next Door (película)|The Boy Next Door]]''
| Noah Sandborn
|
|-
| ''[[Jem and the Holograms (película)|Jem and the Holograms]]''
| Rio Pachecho
| Posproducción
|-
| ''That's What I'm Talking About''
| Roper
| Posproducción
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=4 style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Televisión
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Añu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Títulu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Rol
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Notes
|-
| 2012
| ''Cameres''
| Ryan
| 1 episodiu
|-

| 2013-2014
| ''[[Pretty Little Liars]]''
| Jake
| Personaxe recurrente
|-

| 2015
| ''[[Heroes Reborn (serie de televisión)|Héroes: Reborn]]''
| Carlos Gutiérrez
| Repartu principal
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{IMDb nome}}
{{Web oficial|www.ryanaguzman.com}}
{{twitter|RyanAGuzman}}

{{NF|1987||Guzman, Ryan}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Modelos]]
[[Categoría:Persones de Texas]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>lc9yhohyrro4a5czfeduo59bl9hnqz4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Angelina Jolie</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57269</id>
    <revision>
      <id>3703037</id>
      <parentid>3683178</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70075" xml:space="preserve">{{Tradubot|Angelina Jolie}}
{{persona}}
'''Angelina Jolie Pitt''', [[Dama comendadora d'honor de la Orde de San Miguel y San Jorge|DCMG]] (n. '''Angelina Jolie Voight''', en [[Los Angeles]], {{fecha|4|6|1975}}) ye una [[actriz]], [[Modelu (moda)|modelu]], [[Filantropía|filántropa]], [[actriz de voz]], [[Direutor de cine|direutora]] y [[guionista]] [[Estaos Xuníos|norteamericana]], que tamién tien la nacionalidá [[camboya]]na. A lo llargo de la so carrera, Jolie recibió múltiples reconocencies polos sos llogros actorales, ente ellos dos [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] (unu a meyor actriz y apocayá el premiu humanitariu) y trés [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]]. Anguaño forma parte del [[Altu Comisariu de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]].

Anque empezó actuando en [[1982]] xuntu col so padre [[Jon Voight]], atribúyese-y como debú oficial el so papel na [[película]] ''[[Cyborg 2]]'' de [[1993]]. La primer interpretación principal que fizo foi na película ''[[Hackers (película)|Hackers]]'' de [[1995]]. En [[1997]] actuó na polémica película ''[[George Wallace (Película)|George Wallace]]''. Interpretó a un [[personaxe]] principal nel filme pa televisión ''[[GIA (película)|GIA]]'' de [[1998]]. La so reconocencia mundial empezó a desenvolvese dempués de que ganara un [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] como [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]], en [[2000]], gracies al so trabayu na película ''[[Girl, Interrupted]]''.

Interpretó'l personaxe del videoxuegu [[Tomb Raider (videoxuegu)|Tomb Raider]], [[Lara Croft]], na película [[Lara Croft: Tomb Raider|homónima]], y gracies al ésitu taquilleru del filme, dende entós llogró fama internacional y ye considerada como una de les actrices meyores pagaes en [[Hollywood]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/elements/2007/11/30/entertainment/photoessay3557896.shtml |títulu=Top 10, Highest paid-actress |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor=CBS news staff |fecha=2007 |idioma=inglés |cita=les 10 actrices meyores pagues en hollywood }}&lt;/ref&gt; Actuó como Jane Smith, na película d'aición y comedia ''[[Mr. &amp; Mrs. Smith]]'', xunto a [[Brad Pitt]].&lt;ref name=&quot;movies&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/people/chart/?view=Actor&amp;id=angelinajolie.htm |títulu=Angelina Jolie, tickets history |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor=box-office |fecha=2008 |cita=Historial de ventes taquilla Angelina Jolie }}&lt;/ref&gt; El so mayor ésitu comercial foi ''[[Kung Fu Panda]]'', que de la mesma foi producida pola empresa [[Dreamworks]] y empobinada pol cineasta Mark Osbourne.&lt;ref name=&quot;movies&quot; /&gt;

Ye considerada una de les muyeres más sensuales del mundu y por esto ye'l centru d'atención de dellos medios del entretenimientu.&lt;ref name=&quot;sexiest&quot;&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6390647.stm |títulu=Jolie named 'sexiest person ever' |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor=BBC news staff |fecha=24 de febreru de 2007 |cita=Jolie, la muyer más sexy }}&lt;/ref&gt; Foi pareya amorosa de los actores [[Jonny Lee Miller]] y [[Billy Bob Thornton]]. Anguaño tien una rellación col tamién actor, [[Brad Pitt]], qu'atraxo l'atención de tolos medios de comunicación del mundu. Ye reconocida polos sos trabayos humanitarios en diversos países, y recibió delles reconocencies pol so llabor. El [[31 de xunetu]] de [[2005]], el rei de [[Camboya]], [[Norodom Sihamoní]], emitió un decretu al traviés del cual nomar &quot;ciudadana del país polos sos esfuerciu pa caltener l'alma humanitaria&quot;.&lt;ref name=&quot;king&quot;&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4144518.stm |títulu=Jolie given Cambodian citizenship |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=BBC news staff |fecha=12 d'agostu de 2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

A mediaos del 2009, Angelina Jolie ocupó'l primer llugar na llista de la revista [[Forbes]], de les actrices meyor pagaes de Hollywood, según datos espublizaos por esa publicación especializada. Angelina ganó ente xunu de 2008 y xunu de 2009 un total de 27 millones de dólares gracies a películes como ''[[Kung Fu Panda]]'' y ''[[Wanted (película)|Wanted]]''.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.mundofarandula.com/farandula/angelina-jolie-ye-l'actriz meyor-pagada-de-hollywood.html mundofarándula.com], ''consultáu'l 28 de setiembre del 2009''.&lt;/ref&gt;

Nel 2011, nuevamente ocupó'l primer llugar na llista de la revista ''[[Forbes]]'' de les actrices meyor pagaes de [[Hollywood]], xuntu con [[Sarah Jessica Parker]]. Consiguió esti puestu gracies a la esitosa película ''[[Salt (película)|Salt]]'', que recaldó n'[[Estaos Xuníos]] 300 millones de dólares, y a ''[[The Tourist]]'', que consiguió 280 millones de dólares.

En mayu del [[2013]], Angelina Jolie someter a una doble mastectomía preventiva ante'l so propensión [[xenética]] a sufrir un [[cáncer de mama]], reabriendo asina, alderiques sobre la [[mastectomía]] preventiva n'[[Estaos Xuníos]], yá que foi agoráu un 87% de posibilidaes de contraer esta enfermedá.

Les sos películes más esitoses en términos comerciales fueron: ''[[Maleficent (película)|Maleficent]]'' qu'ingreso $758 millones; ''[[Mr. &amp; Mrs. Smith]]'', qu'ingresó $478 millones; ''[[Wanted (película)|Wanted]]'', qu'ingresó $341 millones; ''[[Salt (película)|Salt]]'' con $293 millones d'ingresos; ''[[The Tourist]]'', qu'ingresó $278 millones; ''[[Lara Croft: Tomb Raider]]'', qu'ingresó $275 millones y ''[[60 segundos]]'' con una recaldación mundial de $237 millones.&lt;ref&gt;http://www.listal.com/list/most-successful-movies-of-angelina (Consultáu 22 d'agostu de 2013)&lt;/ref&gt;

== Primeros años y familia ==

Nació en [[Los Angeles]], [[California]], [[Estaos Xuníos]]. Angelina Jolie ye fía de los artistes: [[Jon Voight]] y [[Marcheline Bertrand]].

[[Ficheru:Jon Voight 1988.jpg|left|thumb|200px|[[Jon Voight]], padre de l'actriz, en 1988.]]

Jolie tien Ascendencia [[Alemaña|alemana]] y [[Checoslovaquia|checoslovaca]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-15078417_ITM |títulu=Will the real Jon Voight please stand up? |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Crazx |fecha=1 de mayu de 2006 |urlarchivu=https://archive.is/QJ6v|fechaarchivu=4 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/la mio_qn4158/is_20050718/ai_n14783035 |títulu=News from Elsewhere: The glamour of Swindon: Billie Piper, Melinda |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=B net staff |fecha=18 de xunetu de 2005 }}&lt;/ref&gt; y la so madre yera d'ascendencia [[franco-canadiense]], nacida en [[Riverdale]], [[Illinois]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://fansites.hollywood.com/~ajolie/int34.html |títulu=INTERVIEWS &amp; ARTICLES |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Allure magacín |fecha=payares de 2004 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070503044807/http://fansites.hollywood.com/~ajolie/int34.html|fechaarchivu=3 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt; Dempués de la [[divorcio|separación]] de los sos padres en [[1976]], Angelina y el so hermanu, el tamién actor [[James Haven]], fueron cola so madre qu'actuaba con ellos, pero pocu dempués ella abandonó la so carrera y camudóse a [[Nueva York]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.style.com/vogue/feature/032602/page2.html |títulu=Angelina Jolie, body beautifull |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=in style staff |fecha=2008 }}&lt;/ref&gt; Como una neña normal, l'actriz vio películes cola so madre, y más tarde dixo que'l so interés n'actuar nun s'había vistu influyíu pol so [[padre]].&lt;ref name=&quot;bios&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.tiscali.co.uk/entertainment/film/biographies/angelina_jolie_biog.html |títulu=ANGELINA JOLIE BIOGRAPHY |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=tiscaly |fecha=2007 |cita=Biografía d'Angelina }}&lt;/ref&gt; Cuando tenía once años, la so familia camudar de nuevu a [[Los Angeles]] y Angelina quixo volver actuar. La so autoestima viose menguada tres un intentu de convertise en [[Modelu (moda)|modelu]] mientres cursaba la educación secundaria; tolos sos compañeros burllar del so aspeutu. Empezó a maltratase a sigo mesma, a lo que comentó: {{Cita|Por dalguna razón, el ritual d'habeme cortáu y sentir el dolor seique faíame vivir la sensación de dalgún tipu de lliberación; ye de dalguna manera terapéutica pa mi.|Angelina Jolie&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0506/09/pzn.01.html |títulu=PAULA ZAHN NOW |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=PAULA ZAHN |fecha=9 de xunu de 2005 }}&lt;/ref&gt;}} Dalgunes de les sos mascotes morrieron por causa de los sos esperimentos y llegó a intentar matar al so [[culiebra]]; comentó qu'a la edá de doce años ''&quot;yera una neña mala y cutía a los mios amigos&quot;''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/showbiz/bizarre/article1178856.ece |títulu=From heroin to heroine |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Emily Smith |fecha=19 de mayu de 2008 }}&lt;/ref&gt; A los catorce años, abandonó les sos clases d'actuación y deseyó convertise nuna direutora funeraria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/news/story/5938014/blood_sugar_sex_magic |títulu=Blood, Sugar, Sex, Magic |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Chris Heath |fecha=5 de xunu de 2001 }}&lt;/ref&gt; Mientres esti periodu, vistía de color negru y el so pelo taba tiñíu de color [[púrpura]].&lt;ref name=&quot;bios&quot; /&gt; Tornó a los estudios de teatru dempués d'habese graduáu de secundaria. Nos últimos tiempos, refirióse al so periodu d'[[adolescencia]] cola frase: &quot;Inda estes dómines tán nel mio corazón, encantábame ser chica [[punk]], enllena de tatuaxes&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.seasonmagazine.com/Profiles/angelinaj.htm |títulu=star power |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=GINGER STREJCEK |fecha=2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Jolie tuvo una mala rellación col so padre, anque en xunetu de 2002 hubo un intentu de reconciliación y dambos apaecieron en ''[[Lara Croft: Tomb Raider]]''. Dempués d'esto, Angelina presentó una solicitú pa camudar llegalmente el so nome pol de &quot;Angelina Jolie&quot;, pasando Voight como'l so segundu apellíu; el cambéu de nome fíxose oficial el 12 de setiembre de 2002.&lt;ref name=&quot;eonline&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eonline.com/news/43882/angelina-jolie-s-name-interrupted |títulu=Angelina Jolie's Name Interrupted |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Josh Grossberg |fecha=17 de setiembre de 2002 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Anque tamién dixo del so padre que &quot;Y el mio pá, yes un gran actor, pero yes un meyor padre&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.frasesgo.com/autor/frases-de-angelina_jolie.html |títulu=Frases d'Angelina Jolie |fechaaccesu=4 de mayu de 2013 }}&lt;/ref&gt; En [[agostu]] del mesmu añu, Voight afirmó, nel programa de televisión ''[[All Access]]'' de la canal [[VH1]], que la so fía tenía graves problemes emocionales. Angelina respondió que yá nun deseyaba siguir una rellación cordial col so padre: &quot;Nun toi bien enoxada con él, pos ye de la mio sangre, pero les families gánense y unu tien que faer lo meyor pa faer sentir bien a los sos seres queríos.&quot; Jolie estudiu en delles universidaes, como la [[Escuela Juilliard]] la USC. La única razón que dio avera del distanciamientu col so padre ye que nun quier que los sos fíos crezan cerca d'él y llamar &quot;nietos&quot;.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{cita web |url=http://www.premiere.com/features/1894/angelina-jolie.html?print_page=y |títulu=Angelina Jolie |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Fred Schruers |fecha=2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

== Primeros trabayos, 1993-1997 ==
Angelina Jolie empezó a trabayar como modelu a los quince años. Llogró cotizase como modelu ''finesse'' y llegó a modelar nos Estaos Xuníos y n'Europa, sobremanera en [[Los Angeles]], en [[Nueva York]] y en [[Londres]]. Apaeció en numberosos videos musicales, ente ellos &quot;Rock &amp; Roll Dreams Come Through&quot; de [[Meat Loaf]]; &quot;Alta Marea&quot; d'[[Antonello Venditti]]; &quot;Stand by My Woman&quot; de [[Lenny Kravitz]], y &quot;It's About Time&quot; de [[Lemonheads]]. A los 16 años, Jolie tornó al [[teatru]] y desempeñó el so primer papel como una alemana en ''Dominatrix''. Empezó a aprender del so padre, notó'l métodu qu'él tenía al reparar a la xente y llograr asonsañales a la perfeición. La so rellación col so padre mientres esti tiempu nun foi tirante.&lt;ref name=&quot;bios&quot; /&gt;

Jolie apaeció en cinco películes del so hermanu mientres él asistía a la escuela ''USC school of cinema arts'', pero la so carrera profesional empecipióse formalmente en 1993, cuando desempeñó'l so primer papel protagonista na película de baxu presupuestu ''[[Cyborg]] 2'', como &quot;Casella Reese&quot;, un robot-humanu concebíu pa seducir a los rivales del fabricante. Dempués de dellos proyeutos de baxu presupuestu, volvió tener un papel protagonista; esta vegada trabayó como &quot;Kate Libby&quot;, el so primer papel n'[[Hollywood (Los Angeles)|Hollywood]], na película ''[[Hackers (película)|Hackers]]'' (1995), onde conoció al so primer home, [[Jonny Lee Miller]]. ''[[The New York Times]]'' escribió: {{Cita|Angelina Jolie destácase. Opino eso porque lo fai con entá más profesionalismo que los sos compañeros, y ye raru ver a una muyer hacker tan metida nel so rol. Puede nun ser la meyor producción de Hollywood, pero Jolie tien el talentu heredáu del so padre.|Janet Maslin&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://web.archive.org/web/http://movies2.nytimes.com/mem/movies/review.html?title1=&amp;title2=HACKERS%20%28MOVIE%29&amp;reviewer=Janet%20Maslin&amp;v_id=135760&amp;partner=Rotten%20Tomatoes |títulu=Hackers Review |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Maslin, Janet |fecha=15 de setiembre de 1995 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Actuó como &quot;Gina Malacici&quot; en 1996 na comedia ''Love Is All There Is'', adautación moderna de ''[[Romeo y Julieta]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt0116928/ |títulu= Love isa ll there is, IMBD |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Staff |fecha=4 de ferbero de 1996 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; El mesmu añu desempeñó'l papel de &quot;Margret Sadovsky&quot;, unu de los cinco protagonistes na película ''Foxfire''. Jolie faló con ''[[Los Angeles Times]]'' sobre'l papel, a lo que comentó: &quot;Fíxome bien duru interpretar esti personaxe, pero esfrutar&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-movie961028-38,0,1420921.story |títulu=Foxfire |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Jack Mathews |fecha=8 d'ochobre de 1996 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; L'actriz protagonizó xunto a [[David Duchovny]] la película ''Playing God'', una película que trata sobre un médicu que ye desaposiáu de la so llicencia y por esta razón vuélvese unu de los más buscaos criminales. La película nun foi bien recibida polos críticos, y Roger Ebert, periodista del ''Sunset Times'', señaló: &quot;Angelina Jolie ye demasiáu sexy pa un papel de 'neña bona', tien un casting más apropiáu de moza axatada&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19971017/REVIEWS/710170306/1023 |títulu=Playing God |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Robert Ebert |fecha=17 d'ochobre de 1997 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués apaeció na película de televisión ''True Women'', un drama románticu establecíu nel Oeste, basáu nel llibru de Janice Woods Windle. Esi añu desempeñó'l papel d'una ''[[stripper]]'' nel videu ''Anybody Seen My Baby?'' de [[The Rolling Stones]].

== Progresu, 1997-2000 ==
Jolie empezó a ameyorar les perspeutives de la so carrera, dempués de faer el papel de &quot;Cornelia Wallace&quot; en 1997, pa la película ''George Wallace'', que la fixo acreedora d'un [[Premios Globu d'Oru|Globu d'oru]] y una nominación pa un [[Premios Emmy|Emmy]]. La película foi bien emponderada polos críticos; otru de los premios ganaos foi'l de meyor miniserie o película televisiva. Nel papel, representa a la segunda esposa del gobernador Wallace, que recibe un disparu mientres la execución del gobernador. Trabayó ellí al llau de [[Gary Sinise]], dambos empobinaos por [[John Frankenheimer]].

Protagonizó la película ''[[GIA (película)|GIA]]'', producción de [[HBO]] onde fixo'l papel d'una [[supermodelu]] de los 80 llamada &quot;Gia Carangi&quot;. La película describe un mundu bien [[sexismu|sexista]], ya inclúi la tema de les [[adicción a drogar|adicciones a drogues]] (la destrucción del personaxe al traviés de les adicciones a les sustances y al [[alcoholismu|alcohol]]) y el drama emocional. Vanessa Vance, periodista de ''[[Reel]]'', señaló: “Angelina Jolie llogró una amplia reconocencia pol so papel protagonista en &quot;Gia&quot;,” la so feroz imaxe conclúi un contraste fantásticu pal personaxe, toi segura que ye'l papel más atanante que fizo Jolie en tola so carrera”.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://reel.com/movie.asp?MID=42045&amp;PID=10086013&amp;Tab=reviews&amp;CID=18 |títulu= Gia (1998) |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Vanessa Vance |fecha=1998 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Pol so desempeñu nesta película, fíxose acreedora al so segundu Globu d'Oru y volvió ser nomada pa un [[Emmy]] y gana un premiu [[Premios del Sindicatu d'Actores|Sindicatu d'Actores]]. El direutor [[Lee Strasberg]] dixo qu'Angelina yera bien complicada pa faer una escena, señaló que yera demasiáu perfeccionista; esto fizo que l'actriz ganara reputación de persona difícil de tratar.&lt;ref name=&quot;fresh&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.jonnyleemiller.co.uk/angelinajolie.html |títulu=JONNY LLEE MILLER &amp; ANGELINA JOLIE |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=jonny llee miller |fecha=2 de payares de 1999 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Dempués de ''GIA'', Jolie camudar a [[Nueva York]] y dexó d'actuar mientres un periodu curtiu de tiempu, pos sentía que &quot;nun había namás pa dar&quot;. Matricular na [[Universidá de Nueva York]] pa estudiar [[cine]] y asistió a clases d'escritura. Estudiando cine, referir a la so nueva carrera: &quot;Soi bona p'analizame y quiero ser una gran profesional&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tv.com/inside-the-actors-studio/angelina-jolie/episode/425020/summary.html?tag=ep_list;title;15 |títulu=Inside the Actors Studio |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=1999 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1998, Jolie tornó a l'actuación interpretando'l papel de “Gloria McNeary” na película ''[[Hell's Kitchen]]'', y esi mesmu añu participó na película [[Playing by Heart]], con un repartu qu'incluyía a [[Gillian Anderson]], [[Sean Connery]], [[Ryan Phillippe]] y [[Jon Stewart]]. Nuevamente l'actuación d'Angelina recibió bones crítiques y foi señalada como toque de lluz de la película.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/1999/01/22/DD83092.DTL |títulu=`Heart' Barely Misses a Beat |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=22 de xineru de 1999 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi añu, Jolie ganó'l premiu Breakthrough de la Xunta Nacional de Revisión.

Protagonizó ''[[Pushing Tin|Fora de control]]'', un drama-comedia protagonizáu por [[John Cusack]], [[Billy Bob Thornton]] y [[Cate Blanchett]]. Jolie fixo'l papel de muyer engañadora. La película recibió crítiques neutres pos foi la primer película na que criticaron l'actuación de Jolie. Al respective del so papel como “Mary”, ''[[The Washington Post]]'' comentó: &quot;Un papel fluexo y tieso; llora más que les plantes ''[[Hibiscus]]''; lleva un montón d'anillo turquesa innecesarios.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/1093601-the_bone_collector/?beg=24&amp;int=25&amp;page=2 |títulu=The Bone Collector (1999) |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=1999 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, trabayó con [[Denzel Washington]] en ''[[The Bone Collector]]'', adautación fecha por el mesmu autor de la novela orixinal, Jeffrey Deaver. Jolie interpretó a “Amelia Donaghy”, axente de la policía encegolada pol suicidiu del so padre qu'ayuda a Washington a buscar a un [[asesín en serie]]. La película llegó a un promediu de 151 millones de dólares&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=bonecollector.htm |títulu=THE BONE COLLECTOR-boxoffice |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=1999 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; y foi'l primer ésitu comercial de l'actriz.

Jolie aceptó'l papel de [[Lisa Rowe]] en ''[[Girl, Interrupted]]'' (1999), basada nun socesu de la vida real, que rellata la vida de &quot;Susanna Kaysen&quot;, interpretada por [[Winona Ryder]]. Los críticos creyeron na película como'l regresu triunfal de Winona, pero señalar como “la gran coronación en [[Hollywood]]” de Jolie.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.variety.com/review/VE1117759846.html?categoryid=31&amp;cs=1 |títulu=Girl, Interrupted |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=10 d'avientu de 1999 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, Jolie ganó'l so tercer [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]], el so segundu Premiu del Sindicatu d'Actores y un [[Premios Óscar|Óscar]] a la ''Meyor actriz de repartu''. La revista ''Variedaes'' señaló: ''El papel de Jolie ye escelente como estravagante, moza irresponsable que resulta ser muncho más instrumental que la mesma Susanna (Winona)'', ente que Rogert Ebert señaló: &quot;Jolie ta surdiendo como unu de los grandes espíritos selvaxes de les actuales películes, un cañón sueltu que de dalguna manera ta buscando un oxetivu mortal; va ser una de les meyores actrices de tola historia.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20000114/REVIEWS/1140301/1023 |títulu=Girl, Interrupted |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=14 de xineru de 2000 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Jolie apaeció en ''[[60 segundos]]'', el so segundu ésitu comercial,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=gonein60seconds.htm |títulu=GONE IN 60 SECONDS box office |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2000 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; na que fixo'l papel de “Sara Waylnad”, ex novia d'un lladrón de coches interpretáu por [[Nicolas Cage]]. El papel yera pequeñu y ''[[The Washington Post]]'' publicó: &quot;Una gran actriz desperdiciada nun curtiu papel.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-srv/entertainment/movies/reviews/gonein60secondshunter.htm |títulu='Gone in 60 Seconds': Lost in the Exhaust |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Stephen Hunter |fecha=9 de xineru de 2000 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

== Ésitu internacional, 2001-presente ==
[[Ficheru:Angelina Jolie on the set of Changeling by Monique Autrey (cropped).jpg|thumb|Jolie como Christine Collins nel set de ''[[Changeling (película)|Changeling]]'', payares de 2007.]]
Anque ye bien apreciada pola so capacidá actoral, les películes d'Angelina Jolie hasta la fecha nun tuvieren un ésitu taquilleru demasiáu alto, pero l'estrenu de ''[[Lara Croft: Tomb Raider]]'' en 2001 fixo d'ella una estrella internacional. Nesta adautación del popular [[videoxuegu]] &quot;Tomb Raider&quot;, Jolie tuvo obligada a tener un acentu británicu y a sometese a clases d'[[arte marcial|artes marciales]] pa poder desempeñar el papel de [[Lara Croft]]. Foi emponderada polo xeneral pol so desempeñu físicu, pero la película xeneró-y comentarios negativos. ''Slant Magacín'' comentó: &quot;Angelina Jolie nació p'actuar; na película amuésanos una faceta de xugadora, la película nun ta enfocada al xuegu y a la so esencia como debería, namás.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.slantmagazine.com/film/film_review.asp?ID=425 |títulu=Lara Croft: Tomb Raider |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Ed Gonzalez |fecha=15 de xunu de 2001 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; La película foi un gran ésitu taquilleru, y llegó a axuntar un promediu de 270 millones de dólares a nivel mundial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=tombraider.htm |títulu=LARA CROFT: TOMB RAIDER box office |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2001 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, Jolie protagonizó xunto a [[Antonio Banderas]] la película ''[[Pecáu orixinal (película)|Pecáu orixinal]]'', basada na novela de [[Cornell Woolrich]]. La película foi un gran fracasu críticu; ''[[The New York Times]]'' señaló: &quot;La película somórguiase, igual que l'escote d'Angelina Jolie.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://movies.nytimes.com/pages/movies/index.html |títulu=Pecáu orixinal |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2001 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Nel 2002 interpretó a “Lanie Kerrigan” en ''[[Siete díes y una vida]]'', película alrodiu de una ambiciosa reportera de televisión que va morrer nuna selmana. La película foi mal recibida polos críticos, anque l'actuación de Jolie recibió comentarios positivos. Paul Clinton, de [[CNN]], escribió: &quot;Jolie fai un escelente papel. A pesar de dalgunos de los puntos de la trama absurda metanes la película, esta ganadora del Óscar ye bien creíble nel so camín escontra'l descubrimientu de sigo mesma y del verdaderu significáu de la vida plena.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/04/25/review.life/ |títulu=Review: Jolie shines in up-and-down 'Life' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=25 d'abril de 2002 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Jolie vuelve interpretar a “Lara Croft”, esta vegada na secuela titulada ''[[Lara Croft Tomb Raider: The Cradle of Life]]'' (2003). Nun foi codalosa como l'antecesora, pero llogró recaldar 156 millones de dólares en [[taquilla]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=tombraider2.htm |títulu=LARA CROFT TOMB RAIDER: THE CRADLE OF LIFE |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2003 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, protagonizó ''[[Amar peligrosamente]]'', una película sobre los trabayos humanitarios n'África. La película llogró crítiques negatives y nun-y foi perbién financieramente. ''[[Los Angeles Times]]'' escribió: {{Cita|Jolie, como fixo nel so papel ganador del Óscar na película ''Girl, Interrupted'', puede traer lletricidá y credibilidá a les películes que tienen una realidá por entender; hasta pue da-y vida a un ser de videoxuegu, como ye'l casu de &quot;Tomb Raider&quot;. Sicasí, esti personaxe ye de calter híbridu con malos llibretos, imáxenes de persones infestaes de mosques, sangre y tripes. Dafechu en desalcuerdu col so papel.|Kenneth Turan&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-et-borders24oct24,2,3041228.story?coll=cl-mreview |títulu='Beyond Borders' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Kenneth Turan |fecha=24 d'ochobre de 2003 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Jolie protagonizó, xuntu con [[Ethan Hawke]], la película ''[[Taking Lives|Vides Ayenes]]''(2004), nel papel de Illeana Scott, axente del [[FBI]] que viaxa a [[Montreal]] p'ayudar a resolver un crime y termina escorriendo a un asesín en serie. La película recibió diversos comentarios y ''The Hollywood Reporter'' llegó a la conclusión de que &quot;Angelina Jolie tien un papel nel cual siéntese como daqué que yá fixo, y facer inconfundible al añedir un toque d'emoción y ''glamour''.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://login.vnuemedia.com/hr/login/login_subscribe.jsp?id=bZ6dlU8F%2B%2FJGndVIZublxhzRTkWtnprw%2BkGr9YmL2i22%2BGO4o9Y42J28ZJ%2B%2FiFt%2BrTHE7M0TeYks%0ArUi22eizthwP0aZqd0L0JtZsHUY9mwKAbCbt%2FmiRrt6vevNqNo7XVFPiTf12vGPELSFmQ7Br3FHy%0ACaRRXfpGrUNpwgqmgbbHrxjLEyY%2BL5sxUkSBZdArYCjEVu9ebxUuvBGg6Q%2Fl4cpYc4SD4zK%2B4pYe%0ApVeQX2ws6aZfSCcmVkQvJp%2FG9KDn7HiRHtvEsvdxHAJ9L5CSNw%3D%3D |títulu=Hollywood Reporters-Angelina Jolie |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Hollywood reporter staff |fecha=2004 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, fixo la voz de “Lola” un [[pexe]] ánxel pa la película de [[Dreamworks]] ''[[Shark Tale]]''; el repartu incluyía a [[Will Smith]], [[Renée Zellweger]] y [[Robert De Niro]]. Nesi mesmu añu, Jolie formó parte del repartu de la película ''[[Alexandru Magnu (película)|Alexandru Magnu]]'', d'[[Oliver Stone]], onde desempeñó'l papel de “Olimpia”, madre d'Alejandro. La película tuvo una mala aceptación del públicu, al nun gustar l'enfoque que Stone da-y a la [[bisexualidá]] d'[[Alexandru Magnu]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://film.guardian.co.uk/news/story/0,12589,1384483,00.html |títulu=Stone blames 'moral fundamentalism' for US box office flop |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=
Staff and percancies |fecha=6 de xineru de 2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; pero internacionalmente llogró ingresos de 139 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=alexander.htm |títulu=ALEXANDER |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2004 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2005 Jolie solo fixo una película, la comedia d'aición titulada ''[[Mr. &amp; Mrs. Smith]]'', que foi'l so mayor ésitu comercial y axuntó un promediu de 470 millones de dólares mundialmente.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=main&amp;id=mrandmrssmith.htm |títulu=MR. &amp; MRS. SMITH box office |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; La película, dirixida por [[Doug Llimen]], cunta la historia d'un matrimoniu aburríu nel que nengún de los dos sabe que l'otru ye un detective secretu. Jolie interpreta a “Jane Smith”. La película, polo xeneral, foi bien recibida y emponderóse enforma la &quot;química&quot; de los dos protagonistes. ''The Star Tribune'' señaló: {{Cita|Magar la historia siéntese azarosa, la película consigue un encantu gregariu, una enerxía galopante, y la química termonuclear de les estrelles na pantalla.|Colin Covert&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/mr_and_mrs_smith/ |títulu=Mr. and Mrs. Smith (2005) |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Colin Covert |fecha=2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Nel 2006, Jolie apaeció na película de [[Robert De Niro]], ''[[El bon pastor (película de 2006)|El bon pastor]]'', película sobre los entamos de la [[CIA]], de cómo se vio al traviés de los güeyos de “Edward Wilson”, interpretáu por [[Matt Damon]]. El papel de Jolie yera'l de “Margaret Russell”, la esposa desdexada de “Wilson”. La película recibió crítiques mistes: según el ''[[Chicago Tribune]]'', &quot;la edá de Jolie ye convincente pal papel, y veo que nun s'esmolez de cómo'l so calter fráxil vien d'una simpatía coraxosa.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://chicago.metromix.com/movies/review/movie-review-the-good/162975/content |títulu=Movie review: 'The Good Shepherd' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Michael Phillips |fecha=21 d'avientu de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Angelina-Jolie.jpg|left|thumb|Jolie nel estrenu de '' [[Salt, la película|Salt]] '' en Berlín, 18 d'agostu de 2010.]]

Jolie debutó como direutora col [[documental]] ''A Place in Time'', de 2007, que trata sobre cómo ye la vida en 27 allugamientos distintos del mundu en solo una selmana; los compañeros y actores que trabayaron con Jolie nesti proyeutu fueron: [[Jude Law]], [[Hilary Swank]], [[Colin Farrell]] y [[Jonny Lee Miller]]. El documental ta destináu pa ser distribuyíu al traviés de la National Education Association, principalmente na educación secundaria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.eitb24.com/new/en/B24_46425/entertainment/A-PLACE-IN-TIME-Angelina-Jolie-screens-her-filme-at-Tribeca/ |títulu=Angelina Jolie screens her filme at the Tribeca Film Festival |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=eitb4 |fecha=29 d'abril de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Jolie protagonizó la película ''[[A Mighty Heart]]'', sobre'l secuestru y asesinatu del reporteru de ''[[The Wall Street Journal]]'' [[Daniel Pearl]] en [[Paquistán]]. Tuvo'l so estrenu nel [[Festival de Cannes]]. ''The Hollywood Reporter'' diz que la so actuación ye &quot;midida, con respetu y con agarre firme.&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://login.vnuemedia.com/hr/login/login_subscribe.jsp?id=bZ6dlU8F%2B%2FJGndVIZublxhzRTkWtnprw%2BkGr9YmL2i3eCSHwfXpNdiPXc%2FHLL7WyZi1Ka2qpIQol%0A7g2T7rbViVeDyNompXYJB6abXXOs4LppLvofnvG810RDVpHBBqp0LuZHtbjMezVcPJBV97cKIxzS%0Ahp4hHhpROl5ZZuAGCTUeRCLwOlA4%2BIEzz57z9xTIcZqpjr58X1nlfBJRB20YNWOFHn1jqhdo9do8%0AL4ksWLRwp9Unvo8FLklO%2BdKEFXiaO51tEE3iZfK5ZAaxSPz0UHFK02QsSGRjJFL6gOpnIhQUYw7C%0AfVBtpJSJJDBUKMKpLuge5F1fPpUR1Oo9fktwVNqjhznWJIXm5KfAMPX%2FLLlINECZvZq8dw%3D%3D |títulu=Angelina Jolie - review 'a mighty heart' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Ray Bennett |fecha=21 de mayu de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; La película dio-y a Jolie la so cuarta nominación al [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] y la so tercer nominación a los Premios del Sindicatu d'Actores. Esi mesmu añu, Jolie apaeció na épica cinta d'animación ''[[Beowulf (película de 2007)|Beowulf]]'', basada nel poema inglés del mesmu [[Beowulf|nome]], dirixida por [[Robert Zemeckis]]. Nesti filme l'actriz interpretó a la madre de la bisarma [[Grendel]], por aciu la téunica de [[captura de movimientu]].

Jolie apaeció na película d'aición ''[[Wanted (película)|Wanted]]'', (2008), adautación d'una novela gráfica de [[Mark Millar]]. Tamién emprestó la so voz pa la película de [[Dreamworks]], ''[[Kung Fu Panda]]''.&lt;ref name=&quot;news&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001401/news |títulu=News for Angelina Jolie |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=IMDb staff |fecha=2008 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; El so postreru gran proyeutu ye ''[[Changeling (película)|Changeling]]'' (''L'intercambiu''), de [[Clint Eastwood]], película de [[Drama (cine)|drama]] rodada n'avientu de [[2007]] que-y valió una candidatura al ''[[Óscar a la meyor actriz]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.laweekly.com/film+tv/film/clint-eastwood-the-set-whisperer/17910/ |títulu=Clint Eastwood: The Set Whisperer |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=SCOTT FOUNDAS |fecha=19 d'avientu de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2009]], Jolie filmó la cinta d'aición, '' [[Salt, la película|Salt]] '', que'l so papel protagonista enantes taba envaloráu pal actor [[Tom Cruise]]. El rodaxe tuvo llugar en [[Nueva York]] y [[Washington D. C.]], l'actriz tuvo una pequeña mancadura na cabeza, que nun torgar la detención del rodaxe. L'actriz interpreta una axente de la CIA, acusada der ser una espía rusa, el so estrenu foi'l 23 de xunetu de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elmulticine.com/noticies2.php?orde=36160 |títulu=Nueves semeyes de Salt con Angelina Jolie a la espera del segundu tráiler |fechaaccesu=30 de marzu de 2010 |autor=Mark Silverman |fecha=2 d'abril de 2010 |idioma = español}}&lt;/ref&gt; Nel 2010, Jolie intervieno nel documental, &quot;El viaxe de Jane&quot; que narra la vida de la naturista inglesa Jane Goodall.

El 11 de xunu de 2010 confirmóse que Jolie protagonizaría a [[Cleopatra VII|Cleopatra]] nuna nueva versión titulada ''Cleopatra: A Life'', película que ta basada nel llibru de Stacy Schiff y con guión escritu por Eric Roth.

Tamién en 2010 protagonizó [[The Tourist]] xuntu con [[Johnny Depp]], dirixida pol direutor ganador d'un [[Óscar al meyor direutor|Óscar]] [[Florian Henckel von Donnersmarck]]. [[Roger Ebert]] escribió que &quot;Jolie interpreta'l so papel de muyer fatal con una sensualidá direuto y apolmonante&quot;. El [[Daily Star (Reinu Xuníu)|Daily Star]] llamar &quot;chisporroteante serena&quot;&lt;ref&gt;http://www.dailystar.co.uk/movies/166761/Review-The-Tourist-12A-Angelina-Jolie-floats-my-boat &lt;/ref&gt; ente que'l blogue &quot;unblogdepelícula&quot; comenta que &quot;[...]paecía que nun actuaben, podía imaxinar que son asina na vida real y que les cámares a cencielles captaben la so día ente día.&lt;ref&gt;http://unblogdepelicula.com/criticas/critica-de-the-tourist-2010/&lt;/ref&gt; Pol so trabayu nel filme Angelina ganó un [[Teen Choice Awards|Teen Choice Award]] y foi nomada tantu a un [[Globu d'Oru]] como a un [[People's Choice Awards|People's Choice Award]]. &quot;The Tourist&quot;&quot; ingresó un total de 278.346.189$ en taquilla en tol mundu, la cuarta meyor película de la so carrera, y consolidó a l'actriz como la mayor estrella femenina mundial.

''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'' publicó la llista de les ''Top 40'' celebridaes de Hollywood con más ingresos a lo llargo de 2010. Jolie foi clasificada ventiavu primer na llista, con unes ganancies envaloraes en 23.5 millones de dólares norteamericanos poles sos películes.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/03/hollywood-top-earners-201103?currentPage=2|títulu=Hollywood's Top 40|apellíu=Newcomb|nome=Peter|fecha=marzu de 2011|obra=[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]|fechaaccesu=3/3/12}}&lt;/ref&gt;

Influyida poles sos esperiencies como embaxadora de Naciones Xuníes, en 2011, Angelina Jolie estrenó la so primer película como direutora, ''[[In the Land of Blood and Honey]]'' (de la cual tamién foi guionista), ambientada na [[Guerra de Bosnia]], y que narra la influyencia de los tráxicos sucesos acaecíos mientres el conflictu nel país sobre la historia d'amor d'una pareya formada por una muyer [[bosníacos|bosnia musulmana]] y un home [[serbios|serbiu]].&lt;ref name = &quot;diari&quot;&gt;Diario de Navarra «[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/05/17/ocio-y-cultura/cultura/angelina-jolie-deburara-como-direutora-en-la tierra-de-sangre-y-miel?l=lleíu&amp;n=5&amp;v=basica&amp;t=xeneral&amp;m= Angelina Jolie deburará como direutora 'In the Land of Blood and Honey']» Consultáu'l 19 d'avientu de 2011&lt;/ref&gt;

En 2013, mientres nueve selmanes someter a una doble [[mastectomía]], ante l'eleváu riesgu de carecer [[cáncer de mama]] que lu comunicaron.&lt;ref&gt;[https://elpais.com/elpais/2013/05/14/xente/1368515056_985149.html El País]&lt;/ref&gt; Cuasi darréu anunció que tamién pensaba extirparse los ovarios,,&lt;ref&gt;[http://www.nacion.com/2013-05-15/Entretenimiento/Angelina-Jolie-piensa-extirparse-los ovarios.aspx Angelina Jolie piensa extirparse los ovarios/ La Nación]&lt;/ref&gt; lo que fizo finalmente en marzu de 2015.&lt;ref&gt;[https://elpais.com/elpais/2015/03/24/estilu/1427179361_899593.html]&lt;/ref&gt;

== Trabayu humanitariu ==
Según Jolie, la primer vegada que-y llegó a interesar la probeza mundial y la crisis humanitaria nel mundu foi a raigañu del rodaxe de ''[[Lara Croft: Tomb Raider|Tomb Raider]]'', pos-y impactó l'amplia probeza [[camboya]]na. Xunir al [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR), y asina llogró muncha información sobre los focos de tensión internacional. Nos siguientes meses, empezó a visitar distintos [[campamentu|campamentos]] de [[refuxáu|refuxaos]] humanitarios en distintos partes del mundu. Tou esto facer solo p'aprender más alrodiu de la situación y les condiciones nestes árees. En febreru de 2001, Jolie fixo la so primer visita humanitaria a [[Sierra Lleona]] y [[Tanzania]], onde permaneció 18 díes; más tarde espresó la so conmoción polo qu'había vistu.&lt;ref name=&quot;neños&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&amp;id=3b85044b10 |títulu=Angelina Jolie named UNHCR Goodwill Ambassador for refugees |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR Press Releases |fecha=23 d'agostu de 2001 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Los dos siguientes meses tornó a [[Camboya]] y quedóse ellí dos selmanes; más tarde axuntaríase con refuxaos [[Afganistán|afganistanos]] en [[Paquistán]], onde donó 1 [[millón]] de [[Dólar|dólares]] en respuesta a l'apelación de ACNUR.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&amp;id=3bb2f8be16 |títulu=Angelina Jolie responds to UNHCR emergency appeal
 |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR Press Releases |fecha=27 de setiembre de 2001 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; L'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] propúnxo-y pagar a Jolie los gastos de los sos viaxes, pero ella negóse y aportunó en que diba cubrir tolos gastos rellacionaos coles sos misiones, y dixo tamién que diba tener y compartir los mesmos rudimentos de trabayu y les condiciones de vida que si fuera personal del ACNUR.&lt;ref name=&quot;neños&quot; /&gt;

En respuesta al gran interés de Jolie y la so dedicación a la tema, [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] nomar Embaxadora de Bona Voluntá'l 27 d'agostu de 2001 na sede de [[Xinebra (Suiza)|Xinebra]].&lt;ref name=&quot;forbes&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.forbes.com/forbes/2006/0703/118_print.html |títulu=Bad Girl Interrupted |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Matthew Swibel |fecha=7 de marzu de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna rueda de prensa, Jolie faló sobre los sos motivos d'ingresu na axencia de refuxaos: {{Cita|Nun podemos cerrar a nós mesmos la información de la crisis y pasar per alto'l fechu de que millones de persones tán sufriendo perhí. Honestamente quiero ayudar. Nun me siento distintu a les demás persones. Creo que toos queremos xusticia ya igualdá, la oportunidá d'una vida con sentíu. A toos gustaríanos recibir ayuda si tuviéramos nuna mala situación.|Angelina Jolie&lt;ref name=&quot;neños&quot; /&gt;}}

Mientres los sos primeros trés años como Embaxadora de Bona Voluntá, Jolie concentró los sos esfuercios nes misiones de terrén, visitando dellos refuxaos de guerra y movíos internos (IDP) en tol mundu. Nuna entrevista preguntáron-y qué quería llevar a cabu, a lo que contestó: ''Tomar de conciencia de la difícil situación d'estes persones. Creo que tienen de ser emponderaes polo que vivieron''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&amp;id=3db3f99b5 |títulu=An Interview with Angelina Jolie |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR News Stories |fecha=21 d'ochobre de 2002 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; En 2002, Jolie visitó Tham Hin, campamentu de refuxaos en [[Tailandia]], y esi mesmu añu visitó a refuxaos [[colombia]]nos n'[[Ecuador]], a lo que comentó: ''L'hemisferiu occidental tamién tien graves crisis humanitaries.''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&amp;id=3d04d46y4 |títulu=Goodwill Ambassador Angelina Jolie ends Ecuador mission |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR News Stories |fecha=10 de xunu de 2002 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués, Jolie viaxó a diverses instalaciones d'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] en [[Kosovu]] y realizó una visita al campamentu de refuxaos de Kakuma, en [[Kenia]].

Jolie asistió a una misión de seis díes en [[Tanzania]] en 2003, onde viaxó a la frontera occidental d'esi país; más esautamente a los campamentos de los refuxaos congoleños. Más tarde decidió faer un viaxe a [[Rusia]] que duró cuatro díes, mientres los cualos viaxó al norte d'[[El Cáucasu]]. Simultáneamente col llanzamientu de la so película ''[[Beyond Borders]]'', publicó ''Notes de los mios viaxes'', una especie de diariu onde narró les sos esperiencies nos campamentos y les misiones de terrén mientres el 2001 y el 2002. Mientres un viaxe priváu que fizo a [[Xordania]] visitó a los refuxaos iraquinos; más tarde, esi mesmu mes, viaxó a [[Exiptu]] y visitó a los refuxaos sudaneses.

Fixo'l so primer viaxe de parte de les [[Naciones Xuníes]] dientro de los [[Estaos Xuníos]]. Visitó [[Arizona]] y llegó a onde taben los solicitantes d'[[asilu humanitariu|asilu]] deteníos en trés distintos instalaciones. Col empeoramientu de la crisis humanitaria en [[Sudán]], Jolie viaxó a [[Chad]] en xunu de 2004, fixo una visita a sitios fronterizos y visitó dellos campamentos de refuxaos que fuxeren de los combates nel oeste de la rexón sudanesa de [[Darfur]]. Cuatro meses más tarde tornó a la rexón, esta vegada direutamente a [[Darfur del Oeste|Darfur occidental]]. Esi mesmu añu, Jolie axuntar con refuxaos [[Afganistán|afganistanos]] en Tailandia y [[El Líbanu]] mientres la Navidá. Como embaxadora d'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]], visitó la oficina rexonal de [[Beirut]], según a dellos mozos abellugaos de guerra y a pacientes con [[cáncer]] na capital libanesa.

En 2005, Jolie visitó los campos de refuxaos afganistanos en Paquistán, y tamién s'axuntó col presidente y el primer ministru d'esi país, [[Pervez Musharraf]] y Shaukat Aziz, respeutivamente. Tornó a Paquistán con [[Brad Pitt]] mientres el [[Día d'Aición de Gracies]] en payares, pa ver l'impautu del [[terremotu]] del 8 d'ochobre en [[Caxmir (rexón)|Caxmir]]. En 2006, Jolie y Pitt volaron a [[Haití]] y visitaron una escuela sofitada por Yéle Haití, [[filantropía|organización caritativa]] fundada pol músicu haitianu de [[hip hop]] [[Wyclef Jean]] y, coles mesmes, a filmar ''[[A Mighty Heart]]'' na [[India]]. Esi añu Jolie axuntar colos refuxaos [[Birmania|birmanos]] en [[Nueva Delhi]]. Pasó la Navidá de 2006 con refuxaos [[colombia]]nos en [[San José (Costa Rica)|San José]], [[Costa Rica]]. En 2007, Jolie tornó a [[Chad]] pa evaluar el deterioru de la seguridá de los refuxaos de Darfur; esta misión duró dos díes. Jolie y Pitt darréu donaron un millón de dólares a trés distintos organizaciones de socorru en Chad y Darfur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/UNHCR/dc35790f8bdb81d4b2df69046a0af36b.htm |títulu=Jolie-Pitt Foundation donates US$1 million to groups working in Darfur |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR |fecha=10 de mayu de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, Jolie fixo la so primer visita a [[Iraq]], onde s'axuntó con refuxaos iraquinos y tamién con fuercies militares [[Estaos Xuníos|norteamericanes]].

[[Ficheru:2005 06 15 rice-jolie 600.jpg|thumb|right|200px|Jolie con [[Condoleezza Rice]], nel Día Mundial del Refuxáu, 2005.]]

Cola esperiencia, Jolie volvióse una participante cada vegada más activa na promoción de causes humanitaries a nivel políticu. Asiste regularmente al [[Día Mundial de los Refuxaos]] en [[Washington D. C.|Washington, D.C.]], y foi la invitada especial nel [[Foru Económicu Mundial]] de [[Davos]] en 2005 y 2006. Jolie empezó a alzar l'interés humanitariu na capital d'[[Estaos Xuníos]], onde s'axuntó con congresistes y [[senadores]].&lt;ref name=&quot;forbes&quot; /&gt; Esplicó en Forbes:{{Cita|Por enforma que deseyaba nun visitar [[Washington D. C.]], ésa ye la forma de faer mover el balón.|Angelina Jolie&lt;ref name=&quot;forbes&quot; /&gt;}}

Esi mesmu añu, Jolie formó parte del club de prensa nacional, onde anunció la fundación del Centru Nacional pa los Refuxaos y los Neños Inmigrantes, organización qu'apurre asistencia de forma gratuita a los [[neñu|neños]] solicitantes d'asilu qu'escarecen de representación [[llegal]]. Mientres los sos dos primeros años, foi financiada con una donación de 500&amp;nbsp;000 [[dólar]]es fecha por Jolie.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&amp;id=422f33944 |títulu=UNHCR Goodwill Ambassador Angelina Jolie launches centre for unaccompanied children |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Lilli Tnaib |fecha=9 de marzu de 2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Jolie primió nel [[senáu]] de los [[Estaos Xuníos]] dellos proyeutos de llei pa l'ayuda de neños refuxaos y neños vulnerables nel [[tercer mundu]].&lt;ref name=&quot;forbes&quot; /&gt; Amás de la so participación política, Jolie empezó a utilizar la so imaxe pública pa promover causes humanitaries al traviés de los [[medios de comunicación]]. Filmó un especial de [[MTV]] tituláu ''The Diary of Angelina Jolie &amp; Dr. Jeffrey Sachs'' (''El diariu d'Angelina Jolie y el doctor Jeffrey Sachs''), n'[[África]]. Ellí, Sachs (miembru de les Naciones Xuníes) ellaboró un [[proyeutu]] tituláu Proyeutu del Mileniu, xuntu con un equipu que ta trabayando cola población llocal p'acabar la probeza, la fame y les enfermedaes. En 2006, Jolie anunció la fundación ''Jolie/Pitt Foundation'' que busca donaciones a l'aición mundial pa los neños, donando primeramente cada unu un millón de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://people.aol.com/people/article/0,26334,1537302,00.html |títulu=Brad &amp; Angelina Start Charitable Group |fechaaccesu=14 d'abril de 2007 |autor=Green, Mary |fecha=20 de setiembre de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Jolie tamién ye copresidenta de l'Asociación d'Educación pa los Neños del Conflictu Armáu, fundada pola iniciativa mundial en 2006, que ayuda a financiar programes d'educación pa los neños afeutaos por dalgún tipu de [[guerra|conflicto armáu]].

Jolie recibió una gran reconocencia pol so llabor humanitaria. En 2003 foi la primer beneficiada de l'acabante crear United Nations Correspondents Association, y en 2005 foi gallardoniada col Premiu Humanitariu Mundial de la UNA-USA.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4333544.stm |títulu=Jolie honoured for refugee role |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=BBC news staff |fecha=12 d'ochobre de 2005 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; El 12 d'agostu de 2005, el rei de Camboya [[Norodom Sihamoní]] dio-y la ciudadanía [[camboya]]na pol so trabayu de caltenimientu del país. Ella prometió cinco [[millones]] de [[dólar]]es pa la creación d'un [[santuariu]] de vida montesa na provincia noroccidental de [[Battambang]], siendo dueña de la propiedá.&lt;ref name=&quot;king&quot; /&gt; En 2007, Jolie convirtióse en miembru del Conseyu de Rellaciones Esteriores&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20041839,00.html?xid=rss-topheadlines |títulu=Angelina Jolie Joins Council on Foreign Relations |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Mary Green |fecha=7 de xunu de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; y recibió el Premiu Llibertái, dau pol [[Comité Internacional de Rescate]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&amp;id=473055832 |títulu=High Commissioner and Angelina Jolie to receive IRC Freedom Award |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR Briefing Notes |fecha=6 de payares de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Dempués de qu'ella y Pitt donaren 1&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 [[Dólar|dólares]] pa los esfuercios d'ayuda n'[[Haití]] tres el devastador [[terremotu]] de 2010, Jolie visitó [[Haití]] y la [[República Dominicana]] p'aldericar el futuru de les actividaes de socorru.

N'ochobre de 2014, Jolie foi gallardoniada col títulu de “dama d'honor” pola reina Sabela II, pola so campaña pa tratar de poner fin a la violencia sexual nes zones de guerra y polos sos servicios a la política esterior del Reinu Xuníu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/angelina-jolie-ye-nomada-dama-de-honor-por-isabel-ii/ |títulu=Angelina Jolie ye nomada 'dama d'honor' por Sabela II |fechaaccesu= 10 d'ochobre de 2014 }}&lt;/ref&gt;
D'alcuerdu a los medios locales, l'actriz recibió'l nomamientu nuna audiencia privada celebrada nel Palaciu de Buckingham.

== Rellaciones ==

El 28 de marzu de 1996, Jolie casóse col actor británicu [[Jonny Lee Miller]], el so compañeru de trabayu na película ''[[Hackers (película)|Hackers]]''. Asistió a la so boda en pantalón de [[cueru]] [[negru (color)|negru]] y una [[camisa]] [[blancu (color)|blanca]], sobre la qu'escribiera'l nome de Jonny Lee Miller con [[sangre]].&lt;ref name=&quot;news&quot; /&gt; Jolie y Miller dixebráronse l'añu siguiente y darréu, divorciáronse'l 3 de febreru de 1999. El divorciu nun los dio grandes entueyos y Jolie esplicó más palantre que &quot;amenorgar a plazos. Creo que ye'l meyor home qu'una neña puede pidir. Siempres-y gusté, a cencielles yera demasiáu nuevu, agora yá crecí&quot;.&lt;ref name=&quot;fresh&quot; /&gt;

Dempués d'esi matrimoniu, el 5 de mayu de 2000 casóse col actor norteamericanu [[Billy Bob Thornton]], que conociera al trabayar con él en ''Fora de control''. Como resultáu de les sos frecuentes declaraciones públiques d'amor, los sos xestos de pasión y la so bien nomáu amor, la so rellación convirtióse nuna tema favorita na prensa d'[[entretenimientu]].&lt;ref name=&quot;news&quot; /&gt; Jolie y Thornton divorciáronse'l 27 de mayu de 2003. ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'' preguntó-y a Jolie sobre'l divorciu repentín, a lo que Jolie dixo:

{{Cita|Tomóme por sorpresa, enforma, porque de la nueche al día camudáramos totalmente. Pienso que llegó'l día en que nun teníamos nada de mancomún. Y ye horrible pero creo que… ye lo que puede asoceder cuando te arreyes sentimentalmente y non te conoces a ti mesmu.|Angelina Jolie&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.style.com/vogue/feature/022304/page2.html |títulu=Learning to fly |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Van Meter, Jonathan |fecha=marzu de 2004 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Jolie dicía nes entrevistes que ye [[bisexual]], y reconoció que tuvo una rellación cola co-estrella de ''Foxfire'', [[Jenny Shimizu]], al respective de lo cual declaró: &quot;Probablemente casárame con Jenna si nun me casara con Jonny. Namoré d'ella dende'l primer segundu que la vi.&quot;&lt;ref name=&quot;girlma&quot;&gt;'Tis the Season to Be Jolie. ''Girlfriends Magacín''. Avientu de 1997.&lt;/ref&gt; En 2003, preguntáron-y si yera bisexual, a lo que respondió: &quot;De xacíu. Si namorárame d'una muyer nuna mañana, ¿crees que nun la tocaría nin besaría? ¿Que si toi namorada d'ella? ¡De xacíu, sí!&quot;&lt;ref name=&quot;saint&quot;&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/20060207100110/http://www.nydailynews.com/front/story/387860p-329048c.html |títulu=Angelina, saint vs. sinner |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=JULIAN KESNER |fecha=2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Y, tiempu dempués confirmó nuna entrevista que yá nun yera bisexual, y dixo: &quot;Lóxicamente yera bisexual, pos tuvi una rellación sentimental con una muyer; pue que agora non, pero facer&quot;.&lt;ref name=&quot;girlma&quot; /&gt; A principios de 2005, Jolie participó nun escándalu de [[Hollywood]] cuando foi acusada de ser la “otra muyer” nel matrimoniu de los actores [[Brad Pitt]] y [[Jennifer Aniston]]. L'acusación dicía que Jolie y Pitt empecipiaren un romance mientres la filmación de ''[[Mr. &amp; Mrs. Smith]]''; sicasí, negar en delles entrevistes. En 2005 esplicó: &quot;Nun tendría nengún tipu de rellación íntima con nengún home casáu; cuando'l mio propiu padre engañó a la mio madre, ye daqué que yo non me podría perdonar, non podría veme a otru día, nunca encamentaría a nengún home a qu'engañe a la so esposa&quot;.&lt;ref name=&quot;saint&quot; /&gt;

[[Ficheru:Angelina jolie lugar.jpg|thumb|Jolie en [[Washington D. C.]]]]

Anque nunca se comentó sobre la naturaleza de la rellación de Jolie y Pitt, les especulaciones siguieron a lo llargo del 2005. La primer semeya [[Paparazzo|paparazi]] de la pareya surdió n'abril, un mes dempués de que Aniston presentara'l divorciu. Amosó a Pitt, Jolie y al so fíu Maddox nuna sablera de [[Kenia]]. Mientres el branu, Jolie y Pitt fueron vistos xuntos cada vegada con mayor frecuencia, y la prensa d'entretenimientu empezar a considerar una pareya col doblaxe de “Brangelina”. El 11 de xineru de 2006, Jolie confirmó a la revista ''[[People]]'' que taba embarazada d'un neñu de Pitt y poro, confirmó la so rellación per primer vegada en públicu.&lt;ref name=&quot;news&quot; /&gt;

Pitt y Jolie anunciaron el so compromisu n'abril de 2012, dempués de siete años xuntos. La pareya, moteyada &quot;Brangelina&quot; pelos medios d'entretenimientu, son la tema de los medios de comunicación de tol mundu.

El 28 d'agostu de 2014, la revista People Magacín informo que la pareya casóse'l 23 d'agostu nuna pequeña parroquia del Castiellu de Miraval nel departamentu del Var nel sur de Francia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/angelina-jolie-y-brad-pitt-casáronse-el-sabado-en-francia-people-magacín/ |títulu=Angelina Jolie y Brad Pitt casáronse'l sábadu en Francia (People Magacín) |fechaaccesu= 28 d'agostu de 2014 }}&lt;/ref&gt; Realizóse una ceremonia privada a la cual solo asistieron dellos amigos cercanos a la pareya y los sos familiares.

== Fíos ==
[[Ficheru:AngelinaJolieBradPittAAFeb09.jpg|thumb|left|Jolie y Pitt nos [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], febreru de 2009.]]

El 10 de marzu de 2002, Jolie adoptó al so primer fíu de siete meses, llamáu Maddox Chivan Jolie-Pitt (orixinalmente Maddox Chivan Thornton Jolie).&lt;ref name=&quot;eonline&quot; /&gt; Nació'l 5 d'agostu de 2001, sol nome de Rath Vibol en [[Camboya]], y vivía nun [[orfanatu]] llocal en [[Battambang]]. Jolie decidió [[adopción|adoptalo]] dempués de que visitara dos veces Camboya, nel rodaxe de ''Tomb Raider'' y nun viaxe que fizo para [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] en 2001. Dempués del divorciu de Billy Bob Thornton, Jolie recibió la [[patria potestá]] esclusiva de Maddox. Al igual que los demás neños de Jolie, Maddox ganó una sonadía considerable de celebridá y apaez regularmente nos tabloides de los medios de comunicación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lifestyleextra.com/ShowbizNews.asp?Code=EQ203331T&amp;headline= |títulu=Maddox cutest kid |fechaaccesu=14 d'abril de 2007 |autor=BANG Media International |fecha=20 de xunetu de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

El 6 de xunetu de 2005, Jolie adoptó a una neña d'[[Etiopía]] de seis meses, llamada Zahara Marley Jolie-Pitt (orixinalmente Zahara Marley Jolie). Zahara nació'l 8 de xineru de 2005; el so nome orixinal yera Yemsrach.&lt;ref name=&quot;zahara&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1569961/Angelina-Jolie%27s-adopted-baby-%27result-of-tosquile%27.html |títulu=Angelina Jolie's adopted baby 'result of tosquile' |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Mike Pflanz |fecha=2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Poco dempués de la so llegada a los [[Estaos Xuníos]], Zahara foi hospitalizada por [[deshidratación]] y [[desnutrición]]. En 2007, los medios de comunicación informaron que la madre biolóxica de Zahara, Mentewabe Dawit, quería de vuelta a la so fía,{{ensin referencies}} pero penóse más palantre, a lo que se refirió: &quot;Ye un ser humanu bien afortunáu al ser adoptada por una dama famosa mundialmente&quot;.&lt;ref name=&quot;zahara&quot; /&gt;

Brad Pitt tuvo presente cuando Angelina Jolie robló l'aprobación y los demás documentos de l'adopción de Zahara,&lt;ref name=&quot;news&quot; /&gt; a lo qu'Angelina Jolie comentó qu'ella y Brad Pitt tomaron xuntos la decisión d'adoptar a Zahara.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0606/20/acd.01.html |títulu=Angelina Jolie: Her Mission and Motherhood |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=CNN news |fecha=20 de xunu de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 2005 confirmóse que Pitt taba tratando d'adoptar llegalmente los fíos de Jolie, y el 19 de xineru de 2006, un xuez de [[California]] aprobó esti pidimientu. Jurídicamente los apellíos de los neños camudar por &quot;Jolie-Pitt&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.msnbc.msn.com/id/10927183/ |títulu=Judge says Jolie's children can take Pitt's name |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=msnbc staff |fecha=19 de xineru de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

El 27 de mayu de 2006 Jolie dio a lluz a una neña, a la que llamó Shiloh Nouvel Jolie-Pitt, en Swakopmund, [[Namibia]] per mediu d'una [[cesárea]] programada. Pitt confirmó que'l so recién nacida tendría ciudadanía de [[Namibia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=351836&amp;tabla=notes |títulu=Naz fía d'Angelina Jolie y Brad Pitt |fechaaccesu=13 de xunetu de 2008 |autor=L'Universal |fecha=27 de mayu de 2006 |idioma=Español}}&lt;/ref&gt; ente que Jolie decidió ufiertar les semeyes al traviés de [[Getty Images]] pola so propia cuenta, en llugar de dexar qu'un [[paparazzo]] tomar y cobrara un gran pagu por elles. La revista [[Estaos Xuníos|norteamericana]] ''[[People]]'' pagó más de 4,1 millones de dólares pa llograr los derechos llegales de les semeyes solo en Norteamérica, ente que la revista [[Reinu Xuníu|británica]] ''[[Hello!]]'' llogró los derechos internacionales con una cifra de 3,5 millones de dólares; el derechu llegal total de venta de les semeyes valió más de 10 millones de dólares en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nypost.com/business/69707.htm |títulu=Picture this: $10m - Record for rights to Brangelina baby snaps |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |autor=New York Post |fecha=14 d'abril de 2007 |idioma = inglés|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20060612232707/http://www.nypost.com/business/69707.htm|fechaarchivu=12 de xunu de 2006}}&lt;/ref&gt; Tolos beneficios fueron donaos a la fundación ensin ánimu d'arriquecimientu de Jolie y Pitt. En 2006, volvióse amiga de [[Gwen Stefani]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nationalledger.com/cgi-bin/artman/exec/view.cgi?archive=3&amp;num=7519 |títulu=Angelina Jolie and New Best Friend Gwen Stefani Swap Weight Loss Tips |fechaaccesu=6 de xunu de 2008 |autor=Julie Pike |fecha=6 d'agostu de 2006 }}&lt;/ref&gt; al xuniles la meta d'esaniciar la [[desnutrición]] del planeta; puede dicise que los fíos de los dos artistes son los más fotografiaos nos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://alljolie.wordpress.com/2006/07/04/angelina-jolies-shiloh-and-gwen-stefanis-kingston-come-together-for-playdate/ |títulu=Angelina Jolie's Shiloh and Gwen Stefani's Kingston Come Together for Playdate |fechaaccesu=6 de xunu de 2008 |autor=alljo |fecha=2007}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Jolietattoo.png|thumb|Tatuaxes de Jolie.]]

El [[muséu de cera]] de [[Nueva York]] al cargu de [[Muséu Madame Tussauds|Madame Tussauds]] fixo la figura del ñácaru de dos meses d'edá y esponer ellí.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.usatoday.com/life/people/2006-07-27-shiloh_x.htm |títulu=NYC wax museum shows off Jolie-Pitt baby |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Usa Today |fecha=27 de xunetu de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; En [[2007]], Jolie adoptó un neñu de tres años d'edá, vietnamita, al que llamó Pax Thien Jolie-Pitt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.usatoday.com/life/people/2007-03-15-jolie-kids-names_N.htm |títulu=Jolie at peace with kids' names |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Karen Thomas |fecha=27 de xunetu de 2006 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; el neñu nació'l 29 de payares de 2003 y fuera abandonáu nun hospital local, onde foi primeramente llamáu Pham Quang Sang.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.ninemsn.com.au/article.aspx?id=255199 |títulu=Jolie sorry to throw media spotlight on adopted boy |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |fecha=17 de marzu de 2007 |idioma = inglés|urlarchivu=https://archive.is/03am|fechaarchivu=2 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; Jolie reveló que'l nome Pax foi suxuríu pola madre primero que morriera.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20042763,00.html |títulu=Angelina Jolie: Brad and I May Want Up to 14 Kids |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Pete Norman |fecha=15 de xunu de 2007 |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; En 2008, Jolie confirmó'l so segundu embaranzu y confesó que tomara píldores de [[fertilidá]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://compuntoes.la100rra.com.mx/?p=126 |títulu=Angelina Jolie espera Ximielgos Pitt |fechaaccesu=25 de xunu de 2008 |fecha=28 de xineru de 2008 |idioma=Español}}&lt;/ref&gt; esi mesmu añu, Jolie dio a lluz a unos [[mellizu|mellizos]] en [[Francia]] de nomes Knox Leon y Vivienne Marcheline, nacíos el 12 de xunetu de 2008.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2008/07/12/nacen-mellizos-de-angelina-jolie-en-francia |títulu=Nacen mellizos d'Angelina Jolie en Francia |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008 |autor=La xornada |fecha=12 de xunetu de 2008 |idioma=Español|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080717040412/http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2008/07/12/nacen-mellizos-de-angelina-jolie-en-francia|fechaarchivu=17 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt; Nuevamente, la revista norteamericana ''People'', n'unión cola revista británica ''Hello!'', ufiertaron a la pareya la suma de 14 millones de dólares pol derechu de les fotografíes esclusives de los mellizos; la pareya aceptó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/gente/Brad/Pitt/Angelina/Jolie/amuesen/mellizos/elpepugen/20080804elpepuage_1/Tes |títulu=Brad Pitt y Angelina Jolie amuesen a los sos mellizos |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008 |autor=El país.Staff |fecha=4 d'agostu de 2008 |idioma=Español}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía completa ==
{{AP|Filmografía d'Angelina Jolie|l1=Filmografía d'Angelina Jolie}}

{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! '''Añu''' || '''Película''' || '''Papel'''|| '''Notes'''
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|'''Desconocíu'''||''[[Gertrude Bell]]''||Gertrude Bell||
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|'''Desconocíu'''||''[[Búscase 2]]''||Fox||
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|'''Desconocíu'''||''[[Cleopatra]]''||Cleopatra||
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|'''Desconocíu'''||''[[Tomb Raider 3]]''||Lara Croft||
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|'''2016'''||''[[Kung Fu Panda 3]]''||Maestra Tigresa||Post-producción
|-
|'''2015'''||''[[By The Sea (película de 2015)]]''||Direutora - Protagonista (Vanessa)||
|-
|'''2014'''||''[[Maleficent (película)|Maleficent]]''||[[Maleficent]]||
|-
|'''2014'''||''[[Unbroken (película)|Unbroken]]''||Direutora - Guionista||nomada del premiu de la Crítica Cinematográfica a meyor direutora 
|-

|'''2011'''||''[[In the Land of Blood and Honey]]''||Direutora - Guionista||
|-
|'''2011'''||''[[Kung Fu Panda 2]]''||Maestra Tigresa||Voz
|-
|'''2010'''||''[[The Tourist|El turista]]''||Elise||- Nomada: [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz-Drama| Meyor Actriz Drama]]

|-
|'''2010'''||''[[Salt (película)]]''||Evelyn Salt||
|-
|'''2008'''||''[[Changeling (película)|L'Intercambiu]]''||Christine Collins||- Nomada: [[Premios Óscar|Óscar]] a Meyor Actriz
- Nomada: [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz-Drama| Meyor Actriz Drama]]

- Nomada: [[Premios BAFTA|Premiu BAFTA]] a [[BAFTA a la meyor actriz|Meyor Actriz Protagonista]]
|-
|'''2008'''||''[[Kung Fu Panda]]''||Maestra Tigresa||Voz
|-
|'''2008'''||'' [[Wanted (película)|Búscase]]''||Fox||
|-
|'''2007'''||''[[Beowulf (película de 2007)|Beowulf]]''||Madre de Grendel||Nomada [[MTV Movie Award]] a [[Meyor Villanu]]
|-
|'''2007'''||''[[A Mighty Heart]]''||[[Mariane Pearl]]||Nomada - [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz-Drama| Meyor Actriz Drama]]
|-
|'''2006'''||''[[El bon pastor (película de 2006)|El bon pastor]]''||Margaret Russell|| Película dirixida por [[Robert De Niro]]
|-
|'''2005'''||''[[Mr. &amp; Mrs. Smith]]''||Jane Smith|| [[MTV Movie Award]] a Meyor Engarradiella, compartíu con [[Brad Pitt]]
|-
|'''2004'''||''[[Alexandru Magnu (película)|Alexandru Magnu]]''||[[Olimpia]]||
|-
|'''2004'''||''[[Shark Tale]]''||Lola||Voz
|-
|'''2004'''||''[[Sky Captain and the World of Tomorrow]]''||Francesca &quot;Franky&quot; Cook||
|-
|'''2004'''||''[[Taking Lives]]''||Illeana Scott||
|-
|'''2003'''||''[[Beyond Borders]]''||Sarah Jordan||
|-
|'''2003'''||''[[Lara Croft Tomb Raider: The Cradle of Life]]''||[[Lara Croft]]||
|-
|'''2002'''||''[[Life or Something Like It|Una vida en siete díes]]''|| Lanie Kerrigan||
|-
|'''2001'''||''[[Pecáu orixinal (película)|Pecáu orixinal]]''||Julia Russell||
|-
|'''2001'''||''[[Lara Croft: Tomb Raider]]''||[[Lara Croft]]||
|-personaxe principal
|'''2000'''||''[[60 segundos]]''||Sara &quot;Sway&quot; Wayland||
|-
|'''1999'''||''[[Girl, Interrupted]]''||[[Lisa Rowe]]||- [[Premios Óscar|Óscar]] a [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de repartu]].
- [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de repartu]].

- [[Screen Actors Guild Awards|Premiu del Sindicatu d'Actores]] a Meyor Actriz de repartu.
|-
|'''1999'''||''[[The Bone Collector]]''||Amelia Donaghy||
|-
|'''1999'''||''[[Pushing Tin]]''||Mary Bell||
|-
|'''1998'''||''[[Playing by Heart]]''||Joan||[[National Board of Review|National Board of Review Award]] a Actriz del Momentu.
|-
|'''1998'''||''[[Hell's Kitchen]]''||Gloria McNeary||
|-
|'''1998'''||''[[GIA (película)|Gia]]''||[[Gia Marie Carangi]]||- [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme | Meyor Actriz de Televisión - Miniserie O Telefilme]].
- [[Screen Actors Guild Awards|Premiu del Sindicatu d'Actores]] a [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme | Meyor Actriz de Televisión - Miniserie O Telefilme]].

- Nomada- [[Premios Primetime Emmy]] a [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme| Meyor Actriz Miniserie o Telefilme]].
|-
|'''1997'''||''[[True Women]]''||Xeorxa Virginia Lawshe Woods||
|-
|'''1997'''||''[[Playing God (película)|Playing God]]'' ||Claire||
|-
|'''1997'''||''[[George Wallace (Película)|George Wallace]]''||Cornelia Wallace||- [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme | Meyor Actriz de Televisión - Miniserie O Telefilme]].
|-
|'''1996'''||''[[La lluna del desiertu]]''||Eleanor &quot;Elie&quot; Rigby||
|-
|'''1996'''||''[[Mozos incomprendidas]]''||Margret &quot;Legs&quot; Sadovsky||
|-
|'''1996'''||''[[:en:Love Is All There Is|Love Is All There Is]]''||Gina Malacici||
|-
|'''1995'''||''[[Ensin pruebes]]''||Jodie Swearingen||
|-
|'''1995'''||''[[Hackers (película)|Hackers]]''||Kate &quot;Acid Burn&quot; Libby||
|-
|'''1993'''||''[[Cyborg 2]]''||Casella &quot;Cash&quot; Reese||
|-
|'''1982'''||''[[Lookin' to Get Out]]''||Tosh||
|-
|}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikiquote}}
* {{IMDb nome | id=0001401 | name=Angelina Jolie}}
* [http://www.unhcr.org/help/3f94ff664.html Angelina Jolie - Embaxadora de bona voluntá páxina oficial d'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ANCUR]].]
* [http://www.ushmm.org/museum/exhibit/online/congojournal/ Angelina Jolie - revista con narración de Jolie, ''Journey Through Eastern Congo''.]

{{NF|1975||Jolie, Angelina}}

[[Categoría:Persones de California]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]]
[[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]]
[[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu (televisión)]]
[[Categoría:Guionistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Embaxadores de Bona Voluntá de ACNUR]]
[[Categoría:Diaristes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>foblezyoacedxm3p8p0kzoiy21p0sy9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Peggy Hopkins Joyce</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57311</id>
    <revision>
      <id>3703372</id>
      <parentid>3700503</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3991" xml:space="preserve">{{Tradubot|Peggy Hopkins Joyce}}
{{persona}}

'''Peggy Hopkins Joyce''' ([[26 de mayu]] de [[1893]] – [[12 de xunu]] de [[1957]]) foi una actriz y celebridá d'Estaos Xuníos, famosa, amás de pol so trabayu teatral y cinematográficu, polos sos numberosos matrimonios y divorcios con homes adineraos, les sos escandaloses aventures, los sos diamantes y el so polo xeneral pródigu estilu de vida.

== Biografía ==
Nacida en Berkley, [[Virxinia]], el so verdaderu nome yera '''Marguerite Upton''', anque yera davezu llamada &quot;Peggy&quot;, un llamatu tradicional de Margaret o Marguerite. &quot;Hopkins&quot; y &quot;Joyce&quot; yeren los apellíos del so segundu y el so tercer homes, respeutivamente. Upton abandonó'l so llar a los 15 años d'edá pa escapase con un artista de [[vodevil]].

Como actriz teatral, debutó nel [[circuitu de Broadway]] en 1917 nos [[Ziegfeld Follies]], actuando más palantre nel espectáculu producíu pola familia Shubert &quot;A Sleepless Night.&quot; [[Llei Shubert]] foi mientres un tiempu'l so amante, unu más d'una llista qu'incluyía a [[Irving Thalberg]], [[Walter Chrysler]] y [[Charlie Chaplin]], que basó parte del so filme ''[[Una muyer de París]]'' nes hestories que Joyce cuntába-y sobre'l so previu matrimoniu. Ente los sos amantes tamién se rumoreó que s'atopaba'l futuru rei [[Gustavo VI Adolfo de Suecia]].&lt;ref&gt;http://www.nytimes.com/books/00/04/09/reviews/000409.09fellert.html&lt;/ref&gt;

El so primer matrimoniu, col &quot;Rei del [[Bórax]]&quot; Everett Archer, fuera anuláu al afayase que se casara ensin algamar la edá llegal. Al so tercer home, Stanley Joyce, abandonar pol playboy [[París|parisín]] Henri Letellier, col cual nun llegó a casase. El so cuartu matrimoniu, col conde suecu Gosta Morner, duró unos pocos meses.

Joyce causó sensación en 1923 na entrega de los añales premios [[Earl Carroll]]'s Vanities. Ella debutó nel cine en 1924 cola cinta &quot;The Skyrocket,&quot; la cual provocó que l'estáu de [[Wisconsin]] aprobara la censura previa de les películes que diben a exibirse nel estáu. De toes formes, el filme foi un fracasu de taquilla. En 1933 interpretar a sigo mesma nel filme ''[[International House]]'', con [[W.C. Fields]], exhibiéndose nel mesmu delles chancies alrodiu de la vida amorosa de Joyce. Por cuenta de dalgunos de los chistes, el [[Códigu Hays]] empezó a aplicase y a censurar películes al añu siguiente.

Na vida de Joyce tamién hubo llugar pa les traxedies. Asina, Guillermo Errázuriz, hermanu de la tamién escandalosa [[Blanca Errázuriz]], suicidar en [[París]] en 1922, al sentise despechado por ella.
[[Ficheru:Peggy Hopkins Joyce 2.jpg|left|200px|thumb|Peggy Hopkins Joyce escontra 1922]]
Joyce foi la propietaria del Diamante Portugués, unu de los más caros del mundu, que vendió a [[Harry Winston]] y qu'anguaño s'esibe nel [[Institutu Smithsoniano]] en [[Washington, D.C.]]

[[Harpo Marx]] dixo d'ella que yera analfabeta.&lt;ref&gt;Harpo Marx, ''Harpo Speaks!'' (New York: Simon and Schuster, 1961; Freeway Press, 1974) p. 257-8&lt;/ref&gt; Sicasí, Joyce robló mientres dellos años na década de 1930 una columnna na publicación de [[Nueva York]] ''Varieties''. Na mesma trataba sobre la vida social en Nueva York y [[Londres]].

Peggy Hopkins Joyce finó na ciudá de [[Nueva York]] en 1957, por causa de un [[cáncer]] de gargüelu. Tenía 64 años d'edá. Foi soterrada nel Campusantu Gate of Heaven de Hawthorne, [[Nueva York (estáu)|Nueva York]].

== Referencies ==
{{llistaref}}
*''Gold Digger: The Outrageous Life and Times of Peggy Hopkins Joyce'' by Constance Rosenblum (2000) [[Henry Holt &amp; Company]] (ISBN 0-8050-5089-2)

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Peggy Hopkins Joyce}}
*{{IBDB nome|47282}}
*{{IMDb nome}}
*{{Find a Grave|6681347}}

{{DEFAULTSORT:Joyce, Peggy Hopkins}}

{{NF|1893|1957}}

[[Categoría:Actores y actrices de cine mudu]]
[[Categoría:Persones de Nueva York]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>6u8n8rqgdxbqgvh96ab08x9n2xx3br3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Michael Malarkey</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57853</id>
    <revision>
      <id>3703343</id>
      <parentid>3539497</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7318" xml:space="preserve">{{Tradubot|Michael Malarkey}}
{{persona}}
'''Michael Malarkey''' ([[Beirut]], [[El Líbanu]], 21 de xunu de 1983)&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://twitter.com/mkmalarkey/status/480424146334011392|títulu=Thanks for all the birthday wishes people!|fecha=21 de xunu de 2014|last=Malarkey|first=Michael|obra=[[Twitter]]|fechaaccesu=22 de xunu de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ye un [[actor]] y [[cantante]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Ye conocíu por interpretar a Enzo, na serie de [[drama]] y [[ciencia ficción]] de la cadena [[The CW]], ''[[The Vampire Diaries (serie de televisión)|The Vampire Diaries]]''.&lt;ref name=&quot;Deadline&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.deadline.com/2013/10/michael-malarkey-joins-the-vampire-diaries-madeline-brewer-in-hemlock-grove/|last=Adreeva|first=Nellie|títulu=Michael Malarkey Joins ‘The Vampire Diaries’, Madeline Brewer In ‘Hemlock Grove’|fecha=9 d'ochobre de 2013|idioma=inglés|obra=Deadline|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Malarkey nació en [[Beirut]], [[El Líbanu]]. Fíu de madre inglesa d'ascendencia [[Mundu árabe|árabe]] y [[italia]]na y de padre estauxunidense d'orixe [[Pueblu irlandés|irlandés]]. Cuando yera bien pequeñu, la so familia camudar a Yellow Springs, [[Ohio]], onde se crió.&lt;ref name=&quot;Entrevista&quot;&gt;{{cita web|url=http://london.broadway.com/buzz/156067/michael-malarkey-brings-elvis-to-the-west-end-in-million-dollar-quartet/|títulu=Michael Malarkey Brings Elvis to the West End in Million Dollar Quartet|fecha=20 d'abril de 2011|idioma=inglés|last=Wolf|first=Matt|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; En 2006, Malarkey decidió camudase a [[Londres]], a la edá de 22 años.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sueterryvoices.co.uk/profile/michael-malarkey/|títulu=Perfil de Michael Malarkey en SueTeeryVoices|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Estudió na [[London Academy of Music and Dramatic Art]].&lt;ref name=&quot;FB&quot;&gt;{{cita web|url=https://www.facebook.com/mkmalarkey/info|títulu=Páxina oficial en Facebook|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés|obra=[[Facebook]]}}&lt;/ref&gt;

En 2009 casóse cola actriz [[Inglaterra|inglesa]] [[Nadine Lewington]].&lt;ref name=&quot;Entrevista&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;IMDb&quot;&gt;{{cita web|url=https://www.imdb.com/name/nm3295096/|títulu=Biografía de Michael Malarkey en IMDb|obra=[[IMDb]]|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Carrera ===
Malarkey desenvolvió la so carrera principalmente en [[Reinu Xuníu]], onde participó en diverses obres de teatru, tales como: ''Spring Storm'', ''Beyond The Horizon'', y les adautaciones de ''[[Million Dollar Quartet#El Musical|Million Dollar Quartet]]'' y ''[[The Great Gatsby]]''.&lt;ref name=&quot;FB&quot;/&gt; En televisión actuó en series como: ''Inside The Titanic'', ''Dark Matters'' y ''Mr. Sloane''; asina mesmu, participó en diversos [[curtiumetraxes]] tales como: ''Good Morning Rachel'', ''Ghost in the Machine'' y na película ''Impirioso''.&lt;ref name=&quot;IMDb&quot;/&gt;

En febreru de 2013 foi escoyíu pa interpretar al Príncipe Maxon, el protagonista masculín nel segundu pilotu pa la cadena [[The CW]], afechu de la novela de l'autora Kiera Cass, ''The Selection''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/cw-selection-prince-maxon-michael-malarkey-425352|títulu=CW's 'The Selection' Casts New Leading Man (Exclusive)|last=Goldberg|first=Lesley|fecha=28 de febreru de 2013|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés|obra=The Hollywood Reporter}}&lt;/ref&gt; El pilotu foi refugáu pa desenvolver una serie pa la temporada 2013-14.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sheknows.com/entertainment/articles/1020107/the-vampire-diaries-casts-michael-malarkey-in-major-role|títulu=The Vampire Diaries casts Michael Malarkey in major role|last=Hickam|first=Jessica|fecha=11 d'ochobre de 2013|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 9 d'ochobre de 2013, dar a conocer que Malarkey foi contratáu pa interpretar a Enzo, un personaxe recurrente na quinta temporada de ''[[The Vampire Diaries (serie de televisión)|The Vampire Diaries]]''.&lt;ref name=&quot;Deadline&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://vampirediaries.alloyentertainment.com/michael-malarkey-season-5-cast-100913/|títulu=Casting News: Michael Malarkey Lands Major Recurring Role on The Vampire Diaries Season 5|editor=Alloy Entertainment|fecha=9 d'ochobre de 2013|idioma=inglés|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; Foi xubíu al repartu principal de la serie a partir de la sesta temporada.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/#more-171832|títulu='Vampire Diaries': Michael Malarkey will be a series regular in season 6|last=Highfill|first=Samantha|fecha=16 de mayu de 2014|idioma=inglés|fechaaccesu=16 de mayu de 2014|obra=Entertainment Weekly}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=4 style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Cine
|-align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Añu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Película
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Rol
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Notes
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2009
| ''Good Morning Rachel''
| Peter
| Curtiumetraxe
|-

| ''Contractions''
| Protagonista masculín
| Curtiumetraxe
|-

| 2012
| ''Ghost in the Machine''
| Vaqueru |
Curtiumetraxe
|-

| 2013
| ''Impirioso''
| Bruno |

|- align=&quot;center&quot;
! colspan=4 style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Televisión
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Añu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Títulu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Rol
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Notes
|-
| 2011
| ''Inside The Titanic''
| Milton Long
| 1 episodiu
|-

| 2012
| ''Dark Matters''
| Frank Geyser
| 3 episodios
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2013
| ''Raw''
| Anthony
| 4 episodios
|-
| ''Mr Sloane''
| Craig
|
|-
| 2013-presente |
''[[The Vampire Diaries (serie de televisión)|The Vampire Diaries]]''
| Lorenzo &quot;Enzo&quot;
| Repartu recurrente {{small|(temporada 5)}}&lt;br /&gt;Repartu principal {{small|(temporada 6)}}
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=4 style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Teatru
|-align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Añu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Títulu
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Rol
! style=&quot;background: #CCCCCC;&quot; | Notes
|-
| 2009
| ''Inches Apart''
| Lee |

|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2010
| ''Spring Storm''
| Arthur
|
|-
| ''Beyond the Horizon''
| Robert
|
|-
| 2011
| ''[[Million Dollar Quartet#El Musical|Million Dollar Quartet]]''
| [[Elvis Presley]]
| Debú en [[Broadway]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.hollywoodreporter.com/review/million-dollar-quartet-theater-review-162850|títulu=Million Dollar Quartet: Theater Review|fecha=1 de marzu de 2011|last=Bennett|first=Ray|obra=The Hollywood Reporter|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2012
| ''The Intervention''
| Jed
|
|-
| ''[[The Great Gatsby]]''
| Jay Gatsby
|
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{IMDb nome}}
{{facebook|mkmalarkey|Páxina oficial de Michael Malarkey}} (n'inglés).
{{twitter|mkmalarkey}}

{{NF|1983||Malarkey, Michael}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>axtaagp15dr5yfdz37kfmev0bi3rci8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Charles Nelson Reilly</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58737</id>
    <revision>
      <id>3703383</id>
      <parentid>3598327</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13185" xml:space="preserve">{{Tradubot|Charles Nelson Reilly}}
{{persona}}
{{intro bio}} Foi conocíu polos sos papeles en teatru, cine y programes infantiles televisivos, según pola so faceta d'actor de voz en producciones de dibuxos animaos y por ser panelista del concursu ''[[Match Game]]''.

== Biografía ==
Nacíu nel distritu del [[Bronx]] de la ciudá de [[Nueva York]], los sos padres yeren Charles Joseph Reilly, un artista comercial irlandés, y Signe Elvera Nelson, d'orixe suecu.&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.talkinbroadway.com/regional/sanfran/s130.html | títulu=Charles Nelson Reilly Is a One Man Show | editorial=Talkin' Broadway | autor=Richard Connema | fecha= | fechaaccesu=1 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt; Siendo mozu yá se prestaba montando'l so propiu teatru de marionetes, y los 13 años d'edá salvó la vida al producise la quema del Circu Hartford,&lt;ref name=&quot;varietyreview&quot;&gt;{{cita noticia | url=http://www.variety.com/review/VE1117787546.html?categoryid=33&amp;cs=1 | títulu=Save It for the Stage!: The Life of Reilly | editorial=Variety | autor=Steven Oxman | fecha=14 de xunetu de 2000 | fechaaccesu=1 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt; socesu nel que finaron más de cien persones. Como resultancia de la quema, Reilly nun volvió nunca más a sentase ente'l públicu d'un espectáculu.&lt;ref name=&quot;dinner&quot;&gt;''[[Dinner for Five]]'', episodiu 3x09 (4 de xunu de 2004).&lt;/ref&gt;

Siendo un rapazu, Reilly aficionar a la [[ópera]], deseyando faese cantante operísticu. Por ello entró na Hartt School of Music, anque hubo de dexar la institución al convencese de que-y faltaba'l talentu vocal natural necesariu pa trunfar como cantante. Sicasí, siguió siendo un apasionáu de la ópera y, en consiguiendo la fama, foi convidáu con frecuencia a programes radiofónicos de temática operística, ente ellos les retresmisiones del [[Metropolitan Opera House]]. Amás, dirixó producciones d'ópera pa les formaciones [[Opera lirica de Chicago]], [[Dallas Opera]], [[Portland Opera]], [[San Diego Opera]], y [[Ópera de Santa Fe]], ente otres. Tou ello ganó-y l'amistá colos cantantes [[Renée Fleming]], [[Rod Gilfry]], [[Roberta Peters]], y [[Eileen Farrell]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.metoperafamily.org/operanews/issue/article.aspx?id=2195&amp;issueID=90&amp;archive=true|títulu=Obituaries: Direutor, actor and opera-lover Charles Nelson Reilly; baritone Wojciech Drabowicz|obra=[[Opera News]]|fecha=August 2007, vol 72, non. 2}}&lt;/ref&gt;

=== Carrera ===
Reilly fixo la so primer actuación cinematográfica en 1957, con un papel ensin creitos en ''[[A Face in the Crowd]]'', filme empobináu por [[Elia Kazan]]. Sicasí, la mayor parte del so trabayu nesa dómina foi teatral. Reilly actuó en munches producciones [[Off-Broadway]], pero la so gran oportunidá teatral llegó en 1960 cola bien esitosa representación orixinal nel [[circuitu de Broadway]] del musical ''[[Bye Bye Birdie]]''. Nel innovador musical, Reilly tenía un pequeñu papel, y foi'l suplente de [[Dick Van Dyke]] nel papel principal d'Albert Peterson. 

En 1961 Reilly formó parte de la repartida orixinal d'otru gran ésitu de Broadway, el musical ganador d'un [[Premiu Pulitzer]] ''[[How to Succeed in Business Without Really Trying]]''. Pol so memorable papel de Bud Frump, Reilly ganó en 1962 el [[Premiu Tony]]. En 1964 tamién tuvo na repartida orixinal d'otru grandiosu ésitu de Broadway, el musical ''Hello, Dolly!''. Pol so papel de Cornelius Hackl, Reilly foi nomáu nuevamente al [[Premiu Tony]].

Al empar que siguía activu en Broadway, Reilly diba faciéndose cada vegada más conocíu pol so trabayu televisivu, siendo un intérprete regular del mediu na década de 1960. Por casu, foi un tiempu invitáu misteriosu de ''What's My Line?'' y panelista del mesmu. En 1965 fixo actuaciones regulares nel show de [[Steve Lawrence]], emitíu una única temporada. Ente 1968 y 1970 foi Claymore Gregg na serie televisiva ''[[La pantasma y la señora Muir (serie de televisión)|La pantasma y la señora Muir]]'', na cual actuaben [[Hope Lange]] y [[Edward Mulhare]]. N'unu de los episodios Reilly tuvo la oportunidá d'axuntase cola so compañera de repartu en ''Hello, Dolly!'' [[Eileen Brennan]].

En 1971 foi'l malinu magu Hoodoo en ''[[Lidsville]]'', un programa infantil producíu por [[Sid y Marty Krofft]] que s'emitió los sábados pela mañana na [[American Broadcasting Company|ABC]]. Con esti papel y col que fizo en ''[[Uncle Croc's Block]]'' y na producción de [[Walt Disney]] ''[[The Mouse Factory]]'', la voz de Reilly fíxose conocida de toa una xeneración de mozos almiradores.

Nes décades de 1960 y 1970 Reilly tamién actuó con regularidá en ''[[The Dean Martin Show]]'', amás de tener múltiples intervenciones televisives en series como ''[[McMillan and Wife]]'', ''[[Here's Lucy]]'', ''Laugh In'', ''[[The Love Boat]]'' y ''[[Love, American Style]]''. Asina mesmu, nesa dómina fixo anuncios comerciales, destacando los d'[[Excedrin]] y Bic Banana Ink Crayons.

Con frecuencia foi convidáu de ''[[The Tonight Show Starring Johnny Carson]]'', show nel que participó más de cien veces. Por cuenta de que Reilly yera un invitáu de [[talk show]]s allegre y dignu d'enfotu, y qu'amás vivía a poques mazanes de los estudios en [[Burbank]], [[California]], onde se grababa'l ''The Tonight Show'', de cutiu llamábenlu pa reemplazar nel últimu momentu a invitaos que nun pudieren llegar a tiempu al estudiu in time. Nesa dómina Reilly yera quiciabes más conocíu por ser un fixu de los concursos, sobremanera pola so participación como panelista de ''[[Match Game]]'', programa nel cual sentábase al llau de [[Brett Somers]], cola cual entablaba de cutiu en discutinios mezquinas y hilarantes.

Ente 1975 y 1976 Reilly trabayó n'otru programa infantil tituláu ''[[Uncle Croc's Block]]'', con [[Jonathan Harris]]. A partir de 1976 dedicóse principalmente a la enseñanza y a la direición televisivo y teatral. Asina, esi mesmu añu dirixó a [[Julie Harris]], nel papel d'[[Emily Dickinson]], na obra representada en Broadway ''The Belle of Amherst'', de William Lluz. En 1979 tamién dirixó en Broadway la pieza d'[[Ira Levin]] ''Break a Leg'', que foi un fracasu y representóse una sola vegada, a pesar de que l'añu anterior otru títulu de Levin, ''[[Deathtrap]],'' fuera un ésitu.

En 1984 Reilly tamién participó como celebridá convidada del concursu ''Body Language'', show nel que coincidió con [[Lucille Ball]] y con [[Audrey Landers]].

Reilly dirixó episodios de la serie ''[[Evening Shade]]'' en 1990, y consiguió una nominación al [[Premiu Tony]] en 1997 como meyor direutor pola so versión de ''[[The Gin Game]]'', protagonizada pola actriz [[Julie Harris]], cola cual él trabayara en ''Skyscraper'' en 1965-66.

Na so faceta de profesor, Reilly enseñó interpretación mientres llargu tiempu nel HB Studio, una academia fundada per Herbert Berghof y llevada a la fama cola collaboración de la so esposa, l'actriz teatral [[Uta Hagen]]. Ente los alumnos de Reilly figuraron [[Lily Tomlin]], [[Bette Midler]] y [[Gary Burghoff]].

Na década de 1990 Reilly foi artista convidáu de distintos shows, ente ellos ''[[The Drew Carey Show]]'', ''[[The Larry Sanders Show]]'', ''[[Family Matters]]'', ''[[Second Noah]]'', ''[[The X-Files]]'', ''[[Millennium (serie de televisión)|Millennium]]'' y, dacuando, foi la voz de &quot;The Dirty Bubble&quot; na serie d'animación ''[[Bob Esponxa]]'', primero que'l personaxe fuera dobláu por [[Tom Kenny]]. Poles sos actuaciones en ''The Drew Carey Show'' y ''Millennium'', Reilly foi nomáu a un [[Premiu Emmy]] en 1998 y 1999.

=== Vida personal ===
Reilly nun fixo pública la so homosexualidá hasta'l so show ''Save It for the Stage''. Sicasí, al igual que [[Paul Lynde]] na mesma dómina, Reilly exhibía na pantalla un estilu [[camp]]. Nuna entrevista concedida en 2002 a ''[[Entertainment Tonight]]'' afirmaba que nunca despintara de manera intencional el que yera gai. 

Patrick Hughes III, un decorador y encargáu de vestuariu, foi la pareya de Reilly. Dambos conociéronse cuando Reilly actuaba nel concursu ''Battlestars'', y vivieron en [[Beverly Hills]], [[California]].&lt;ref&gt;{{cita web | autor=Tina Gianoulis | títulu=Reilly, Charles Nelson (b. 1931) | obra=glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture | añu=2006 | url=http://www.glbtq.com/arts/reilly_cn.html | fechaaccesu=7 d'abril de 2007}}&lt;/ref&gt;

Nos sos últimos años la vida de Reilly tuvo principalmente dedicada a viaxar pel país dirixiendo teatru y ópera, y ufiertando al públicu una obra de calter autobiográficu y representada por un únicu actor, ''Save It for the Stage: The Life of Reilly''. En 2004 la so última actuación en dicha pieza se filmó como base pa una cinta autobiográfica titulada ''[[The Life of Reilly]]''.&lt;ref&gt;[http://www.charlesnelsonreilly.com The Life of Reilly]&lt;/ref&gt; 

Reilly careció con problemes respiratorios mientres el rodaxe de ''The Life of Reilly'', polo qu'en rematando'l mesmu retiróse de la direición y de la interpretación. ''The Life of Reilly'' estrenar en marzu de 2006 nel festival cinematográficu [[South by Southwest]], y l'interpretación de Reilly consiguió bones crítiques. Nel momentu del estrenu, Reilly atopábase hospitalizáu, polo que nun pudo asistir al South by Southwest. 

Charles Nelson Reilly finó'l 25 de mayu de 2007 na so casa en [[Beverly Hills]], [[California]], por causa de los entueyos surdíos en sufriendo una [[neumonía]]. Los sos restos fueron encenraos, y les cenices apurríes a los sos allegaos.&lt;ref name=&quot;timesobit&quot;&gt;{{cita noticia | nome=Patrick | apellíu=McGeehan | url=http://www.nytimes.com/2007/05/28/theater/28reilly.html | títulu=Charles Nelson Reilly, Tony-Winning Comic Actor, Dies at 76 | obra=The New York Times | fecha=28 de mayu de 2007 | fechaaccesu=4 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
=== Cine ===
* ''[[A Face in the Crowd]]'' (1957)
* ''[[The Tiger Makes Out]]'' (1967)
* ''[[Cannonball Run II]]'' (1984)
* ''Wind in the Willows'' (TV) (1987)
* ''[[Body Slam]]'' (1987)
* ''[[Tolos perros van al cielu]]'' (1989)
* ''[[Rock-a-Doodle]]'' (1991)
* ''[[A Troll in Central Park]]'' (1994)
* ''[[Babes in Toyland]]'' (1997)
* ''[[La Navidá de tolos perros]]'' (1998)
* ''The First of May'' (1999)
* ''Gaydar'' (2002)
* ''[[Tom and Jerry: Shiver Me Whiskers]]'' (2006)
* ''[[The Life of Reilly]]'' (2007)

=== Televisión ===
* ''The Patty Duke Show'' (1963) 
* ''[[Car 54, Where Are You?]]'' (1962) – Episodiu &quot;Occupancy August 1st&quot;
* ''[[The Steve Lawrence Show]]'' (1965)
* ''[[La pantasma y la señora Muir (serie de televisión)|La pantasma y la señora Muir]]'' (1968–1970) 
* ''Arnie'' (1971–1972)
* ''[[Lidsville]]'' (1971–1973) 
* ''[[Pyramid (programa de televisión)|Pyramid]]'' (1973)
* ''[[Password Plus and Super Password]]'' (1973–1982 approx)
* ''[[Match Game]]'' (1973–1982, 1990–1991)
* ''[[The Match Game-Hollywood Squares Hour]]'' (1983–1984)
* ''[[Uncle Croc's Block]]'' (1975–1976) 
* ''[[The Flintstones Comedy Hour]]'' (1980–1982)
* ''Sweethearts'' (1988–1989) - Presentador
* ''[[Goof Troop]]'' (1992) 
* ''[[Space Cats]]'' (1992–1993) 
* ''[[Designing Women]]'' (23 de marzu de 1992) - &quot;L.A. Story&quot;
* ''[[All Dogs Go to Heaven: The Series]]'' (1996–1998)
* ''[[The Drew Carey Show]]'' (1998–1999) - 2 episodios, &quot;Drugco&quot; y &quot;The Salon&quot;
* ''[[Bob Esponxa]]'' (1999–2007)
* ''[[The X-Files]]'' - capítulu &quot;Jose Chung's From Outer Space&quot;
* ''[[Millennium (serie de televisión)|Millennium]]'' – Capítulu &quot;Jose Chung's Doomsday Defense&quot;
* ''[[Paw Paws]]''

=== Teatru ===
* ''[[Bye, Bye Birdie]]'' (1960–1961) - Mr. Henkel
* ''[[How to Succeed in Business without Really Trying]]'' (1961–1965) - Bud Frump
* ''Hello, Dolly!'' (1964–1970) - Cornelius Hackl
* ''Skyscraper'' (1965–1966) - Roger Summerhill
* ''[[God's Favorite]]'' (1974–1975) - Sidney Lipton
* ''[[The Belle of Amherst]]'' (1976) - Direutor
* ''[[Break a Leg]]'' (1979) - Direutor
* ''Charlotte'' (1980) - Josias von Stein
* ''[[The Nerd]]'' (1987–1988) - Direutor
* ''[[The Gin Game]]'' (1997) - Direutor

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Charles Nelson Reilly}}

* [http://www.charlesnelsonreilly.com Páxina oficial de Charles Nelson Reilly]
* {{Find a Grave|19560127}}
* {{IBDB nome|15961|Charles Nelson Reilly}}
* {{IMDb nome|0717650}}
* {{iobdb name|Charles|Reilly|Nelson}}
* [http://web.archive.org/web/http://www.wildvoice.com/RonNasty/Posts/Charles-Nelson-Reilly-has-BLANKED The Final Taxi podcast on Charles Nelson Reilly]
* [http://www.queenofthistinyland.com/2009/05/charles-nelson-reilly-alec-baldwin.html]
* [http://www.youtube.com/watch?v=xDulDbdL2VM Home video: &quot;Our dinner with Charles Nelson Reilly&quot;]
* [http://www.youtube.com/watch?v=xLnapb-30hai &quot;Weird A el&quot; Yankovic's videu, CNR]

{{NF|1931|2007|Reilly, Charles Nelson}}

[[Categoría:Humoristes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Direutores de teatru d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de Nueva York]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Tony]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>peq22pgqcvw1vrwjv1amsauc7bg13re</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Anne Revere</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58751</id>
    <revision>
      <id>3703314</id>
      <parentid>3540047</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5861" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Anne Revere''' {{nym}} foi una actriz d'Estaos Xuníos de teatru, cine y televisión. Debuta en Broadway en 1931 pero namái rueda una película hasta 1940. Nos años 1950, foi una de les víctimes del [[macarthismo]] ya inscrita na llista negra del cine.

Revere yera descendiente direuta del héroe de la [[Guerra d'Independencia de los Estaos Xuníos|Revolución Americana]] [[Paul Revere]].&lt;ref&gt;Robertson, Patrick, ''The Guinness Book of Almost Everything You Didn't Need to Know About the Movies''. Guinness Superlatives Ltd. 1986. ISBN 0-85112-481-X, p. 34&lt;/ref&gt; El so padre yera corredor de bolsa, y ella crióse nel [[Upper West Side]]y en [[Westfield (Nueva Jersey)]]. En 1926, graduóse en [[Wellesley College]], y depués matriculóse na ''American Laboratory School'' pa estudiar actuación con [[Maria Ouspenskaya]] y [[Richard Boleslavsky]].&lt;ref name=NYTimes&gt;[http://www.nytimes.com/1990/12/19/obituaries/anne-revere-87-actress-dies-was-movie-mother-of-many-stars.html ''New York Times'' obituary, December 19, 1990]&lt;/ref&gt;

Revere fixo'l so debú en [[Broadway]] en 1931 en ''The Great Barrington''. Tres años dempués foi a Hollywood a repitir el so papel teatral na adautación al cine de ''Double Door''.

Volvió a Broadway pa interpretar el papel de Martha Dobie na producción orixinal de 1934 de ''[[The Children's Hour]]'', y nos siguientes años apaeció na escena de Nueva York en ''[[As You Like It]]'', ''[[The Three Sisters]]'', y ''[[Toys in the Attic]]'', pol que ganó'l [[Premiu Tony]] pola meyor interpretación d'actriz destacada nuna obra de teatru en 1960.

Trabayó duramente como una actriz de calter nel cine, apaeciendo en cerca de tres docenes de películes ente 1934 y 1951.&lt;ref name=NYTimes /&gt; Frecuentemente foi escoyida pal papel de matriarca ya interpretó el papel de madre d'[[Elizabeth Taylor]], [[Jennifer Jones]], [[Gregory Peck]], [[John Garfield]], y [[Montgomery Clift]], ente otros. Foi nomada pal [[Óscar a la meyor actriz de repartu]] tres veces y ganar pola so interpretación en ''[[National Velvet]]''.

En 1951, Revere dimitió de la direición del [[Sindicatu d'Actores]] (''Screen Actors Guild'') en acoyéndose a la [[Quinta Enmienda a la Constitución de los Estaos Xuníos|Quinta Enmienda]] pa refugar a testificar ante'l [[Comité d'Actividaes Antiestauxunidenses]]. Nun apaecería en nenguna película mientres venti años,&lt;ref name=NYTimes /&gt; hasta'l so regresu a la pantalla en ''[[Tell Me That You Love Me, Junie Moon]]''. Empezó a apaecer en televisión en 1960, especialmente en [[telenovela|telenoveles]] como ''[[The Edge of Night]]'', ''[[Search for Tomorrow]]'', y ''[[Ryan's Hope]]''.

Revere y el so home, el direutor de teatro Samuel Rosen, treslladar a Nueva York y abrieron una escuela d'interpretación, y ella siguió trabayando en producciones del ''summer stock theatre'' y del ''rexonal theater'' y na televisión.

Morrió de [[neumonía]] na so casa de Locust Valley a la edá de 87 años.

== Filmografía ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Añu
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Película
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Papel
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Notes
|-
|1934
|''Double Door''
|Caroline Van Brett
|
|-
|rowspan=2|1940
|''[[The Howards of Virginia]]''
|Mrs. Betsy Norton
|
|-
|''One Crowded Night''
|Mae Andrews
|
|-
|rowspan=4|1941
|''[[Remember the Day]]''
|Miss Nadine Price
|
|-
|''[[The Flame of New Orleans]]''
|Hermana de Giraud
|
|-
|''Men of Boys Town''
|Mrs. Fenely
|
|-
|''[[The Devil Commands]]''
|Mrs. Walters
|
|-
|rowspan=3|1942
|''[[The Gay Sisters]]''
|Miss Ida Orner
|
|-
|''Are Husbands Necessary?''
|Anna |

|-
|''Meet the Stewarts''
|Geraldine Stewart
|
|-
|rowspan=4|1943
|''[[The Song of Bernadette]]''
|Louise Soubirous
|Nomada al Óscar a la meyor actriz de repartu
|- 
|''[[Old Acquaintance]]''
|Belle Carter
|
|-
|''Shantytown''
|Mrs. Gorty
|
|-
|''The Meanest Man in the World''
|Kitty Crockett, secretaria de Clark
|
|-
|rowspan=6|1944
|''[[The Keys of the Kingdom]]''
|Agnes Fiske
|
|-
|''[[National Velvet]]''
|Mrs. Brown
|[[Óscar a la meyor actriz de repartu]]
|-
|''[[Sunday Dinner for a Soldier]]''
|Agatha Butterfield
|
|-
|''Rainbow Island''
|Queen Okalana
|
|-
|''Standing Room Only ''
|Major Harriet Cromwell
|
|-
|''[[The Thin Man Goes Home]]''
|Crazy Mary
|
|-
|rowspan=2|1945
|''[[Fallen Angel (película)|Fallen Angel]]''
|Clara Mills
|
|-
|''Don Juan Quilligan''
|Mrs. Cora Rostigaff
|
|-
|1946
|''[[Dragonwyck]]''
|Abigail Wells
|
|-
|rowspan=5|1947
|''[[Gentleman's Agreement]]''
|Mrs. Green
|Nomada al Óscar a la meyor actriz de repartu
|- 
|''[[Forever Amber]]''
|Mother Rede Cap
|
|-
|''[[Body and Soul]]''
|Anna Davis
|
|-
|''[[Carnival in Costa Rica]]''
|Mama Elsa Molina |

|-
|''[[The Shocking Miss Pilgrim]]''
|Alice Pritchard
|
|-
|rowspan=3|1948
|''Deep Waters''
|Mary McKay
|
|-
|''[[Scudda Hoo! Scudda Hai!]]''
|Judith Dominy
|
|-
|''[[Secret Beyond the Door]]''
|Caroline Lamphere
|
|-
|1949
|''You're My Everything''
|Tía Jane
|
|-
|rowspan=2|1951
|''[[A Place in the Sun]]''
|Hannah Eastman
|
|-
|''The Great Missouri Raid''
|Mrs. Samuels
|
|-
|rowspan=2|1970
|''Machu Callahan''
|Crystal
|
|-
|''[[Tell Me That You Love Me, Junie Moon]]''
|Miss Farber
|
|-
|1976
|''Birch Interval''
|Mrs. Tanner
|
|-
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons}}
* {{IBDB nome|id=68608}}
* {{IMDb nome|id=0720843}}

{{NF|1903|1990|Revere, Anne}}


{{Tradubot|Anne Revere}}

[[Categoría:Persones de Nueva York]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Tony]]
[[Categoría:Llista negra de Hollywood]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ov91k5z9ycpqh3rnzg2jmwxdce5nfxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Brandon Routh</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58876</id>
    <revision>
      <id>3703306</id>
      <parentid>3638972</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7657" xml:space="preserve">{{Tradubot|Brandon Routh}}
{{persona}}
'''Brandon James Routh''' {{nym}} ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]] y antiguu [[Modelu (moda)|modelu]] masculín. Creció n'[[Iowa]] enantes de camudase a [[Los Angeles]] pa escorrer una carrera d'actuación, darréu apaeciendo en delles series de televisión a principios de la década de 2000. Nel 2004, foi escoyíu nel rol principal na película del 2006, ''[[Superman Returns]]''.

== Biografía ==
=== Primeros años ===
Routh, el terceru de cuatro fíos, nació en [[Des Moines]], [[Iowa]], fíu de Katie, una maestra, y Ron Routh, un carpinteru. La hermana de Routh, Sara Routh, ye una cantante. Brandon ye metá [[Amerindiu|indigena]] y [[Inglaterra|veríes]]. Routh creció en [[Norwalk (Iowa)|Norwalk]], [[Iowa]], que taba allugada aproximao 100 milles al sur de [[Woolstock]], el pueblu de nacencia de [[George Reeves]], el segundu actor n'interpretar a [[Superman]]. Routh tamién yera un fan de los cómics y les películes de Superman.

Routh asistió a la [[Universidá d'Iowa]] per un añu, aspirando ser escritor. Routh afirmó que-y dixeron que yera bien paecíu a [[Christopher Reeve]], quien primeramente interpretara a Superman. El so antiguu mánager inscribir por cuenta de la semeyanza, asegurando que pensó que Routh sería escoyíu pa interpretar a Superman si hubiera otra película na serie.

=== Carrera temprana ===
En 1999, Routh dexó la Universidá y camudóse a [[Nueva York]] y darréu a [[Los Angeles]], onde escorrió una carrera d'actuación de tiempu completu, primero apaeciendo como un extra nel videu musical de [[Christina Aguilera]], [[What a Girl Wants]]. El so primer rol regular foi na curtia serie de televisión de ABC en 1999, ''Odd Man Out''. Nel 2000, tuvo un rol na tercer temporada de la serie de televisión de MTV, ''Undressed''. Routh darréu apaeció en ''Gillmore Girls'', y apaeció regularmente en ''One Life to Live'', interpretando a Seth Anderson, del 23 de mayu de 2001 hasta'l 17 d'abril de 2002.

Routh depués apaeció en ''[[Cold Case]]'', ''[[Will &amp; Grace]]'' y ''[[Oliver Beene]]''. Mientres esti tiempu, trabayó como camareru nun local popular en Hollywood, Lucky Strike Lanes, y compartió un apartamentu cola so hermana.

=== Rol de Superman ===
[[Warner Bros.]] empezó a buscar un actor pa rellanzar la franquicia de [[Superman]]. Munchos actores fueron consideraos, incluyendo a [[Nicolas Cage]] (quien nun puntu roblara pal rol) y [[Tom Welling]], protagonista de ''[[Smallville]]''. Cuando [[Bryan Singer]] foi escoyíu direutor, aportunó qu'un actor desconocíu fuera escoyíu nel rol, en tradición de la eleición del Superman más conocíu de toos, [[Christopher Reeve]].

Routh fizo una audición pal rol y foi afayáu por Singer dempués de que vio l'audición videograbada de Routh. Singer y Routh conociéronse'l 13 d'agostu de 2003, y Singer decidió escoyelo pal rol, anque nun lo dixo a Routh hasta dos meses dempués. La eleición de Routh foi anunciada n'ochobre del 2004, faciendo a Routh una &quot;celebridá instantánea&quot;. La filmación de ''[[Superman Returns]]'' empezó n'[[Australia]] el febreru del 2005. La película estrenar nos Estaos Xuníos el 28 de xunu de 2006. 

Routh comentó que tarreció que la so actuación paecer a la de Christopher Reeve. Routh diz qu'espera que la so actuación &quot;recuérde-y a la xente a Christopher Reeve mientres ven a un nuevu Superman&quot;. Les crítiques de Routh son xeneralmente positives, con ''[[Newsweek]]'' diciendo que &quot;fácilmente vuélvese famosu col llexendariu rol&quot;. Sicasí, el críticu de películes [[Roger Ebert]] piensa que &quot;Routh escarez de carisma como Superman, y supongo que como Clark Kent, nun se supón que tien de tenela&quot;.

=== Vida personal ===
Routh tuvo saliendo cola actriz Courtney Ford. Los dos conociéronse cuando Routh trabayaba de camareru. Routh y Ford viven en [[Los Angeles]] dende'l 2006, dambos apaecieron na película curtia ''Denial'', que exhibióse nel festival de cine de Las Vegas.y dambos tán casaos dende 2007. En 2012 Routh anunciu que diba ser padre d'un fíu llamáu Leo James .Conoció al actor Kal Penn, una co-estrella en ''Superman Returns'', per dellos años mientres el tiempu que vivió en [[Los Angeles]].

La hermana de Routh, Sara, tien un cantar tituláu &quot;You're Never Gone&quot; en ''[[Sound of Superman]]'', el discu compañeru de la banda sonora de la película.

Routh tamién ye un fanáticu y xugador del videoxuegu [[World of Warcraft]].

== Filmografía ==
=== Películes ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu 
! Película 
! Personaxe 
|-

|rowspan=2|2006
|''[[Karla (filme)|Karla]]''
|Tim Peters
|-
|''[[Superman Returns]]''
|[[Superman]]/[[Clark Kent]]
|-
|rowspan=2|2008
|''[[Fling (película)|Fling]]''
|James
|-
|''[[Zack and Miri Make a Porno]]''
|Bobby Long
|-
|rowspan=4|2009
|''[[Life Is Hot in Cracktown]]''
|Sizemore
|-
|''[[Table for Three]]''
|Scott Teller
|-
|''[[Kambakkht Ishq]]''
|Himself
|-
|''[[Dylan Dog: Dead of Night]]''
|Dylan Dog
|-
|rowspan=2|2010
|''[[Unthinkable]]''
|Agent Jackson
|-
|''[[Scott Pilgrim vs. the World]]''
|Todd Ingram
|-
|2012
|''[[Crooked Arrows]]''
|Joe Logan
|-
|2014
|''[[Missing William]]''
|James Anderson
|}

=== Televisión ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; align=&quot;center&quot;
! Años
! Película 
! Personaxe 
|-

|rowspan=2|1999
|''[[Odd Man Out (TV series)|Odd Man Out]]''
|Connor Williams
|-
|''[[Undressed (TV series)|Undressed]]''
|Wade
|-
|2001
|''[[Gilmore Girls]]''
|&quot;Hot&quot; College Student
|-
|2001–2002
|''[[One Life to Live]]''
|Seth Anderson
|-
|2003
|''[[Cold Case (serie de televisión)|Cold Case]]''
|Young Henry Phillips
|-
|rowspan=2|2004
|''[[Will &amp; Grace]]''
|Sebastián
|-
|''[[Oliver Beene]]''
|Brian
|-
|2005
|''[[Awesometown]]''
|Oficial Dino Wong
|-
|2006
|''[[The Batman]]''
|John Marlowe/[[Everywhere Man]]
|-
|rowspan=1|2007
|''[[Ghost Whisperer]]''
|Eric/ Ex-classmate
|-
|rowspan=2|2008
|''[[After Midnight: Life Behind Bars]]''
|Willie Dawg Vaughn
|-
|''[[Fear Itself (serie de televisión)|Fear Itself]]''
|Bobby
|-
|2010
|''[[Chuck (serie de televisión)|Chuck]]''&lt;ref&gt;{{cita noticia | autor=Gina DiNunno | títulu=Brandon Routh Joins Chuck | url=http://www.tvguide.com/News/Brandon-Routh-Chuck-1009229.aspx | obra=TVGuide.com | fecha=27 d'agostu de 2009 | fechaaccesu=27 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;
|Daniel Shaw
|-
|2012
|''[[Partners (serie de televisión)|Partners]]''
|Wyatt
|-
|2014-presente |''[[Arrow]]''

|Ray Palmer/Atom
|-
|2015
|''[[The Flash (serie de televisión de 2014)|The Flash]]''&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://tvline.com/2015/01/27/ask-ausiello-spoilers-htgawm-annalise-murder-night/|títulu=Ask Ausiello: Spoilers on Scandal, Walking Dead, Glee, HTGAWM, Hannibal, NCIS, S.H.I.E.L.D. and More|apellíu=Ausiello|nome=Michael|obra=TV Line|fecha=27 de xineru de 2015|idioma=inglés|fechaaccesu=27 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;
|Ray Palmer/Atom
|-
|2016
|''[[Legends of Tomorrow]]''
|Ray Palmer/Atom
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://web.archive.org/web/http://www.brandonrouth.us Brandon Routh Dot Us]
* [http://www.dailyplanet.cl Sitio con tola información de Superman n'español]

{{NF|1979||Routh, Brandon}}

[[Categoría:Persones d'Iowa]]
[[Categoría:Modelos]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4l1yiy19d7fxq1awxjlqksono4rqolv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Edie Sedgwick</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59045</id>
    <revision>
      <id>3703400</id>
      <parentid>3582855</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13376" xml:space="preserve">{{Tradubot|Edie Sedgwick}}
{{persona}}

'''Edith Minturn Sedgwick''' {{nym}}, más conocida como '''Edie Sedgwick''', foi una [[actriz]] y [[modelu (moda)|modelu]] que destacar por ser miembru d'una prestixosa familia de l'[[Clase alta|alta sociedá]] d'[[Estaos Xuníos]] y por ser la musa d'[[Andy Warhol]].

== Primeros años ==
Edie Sedgwick foi la séptima de los ocho fíos de Francis Minturn Sedgwick y Alice Delano de Forest. Los sos primeros años trescurrieron nel [[Ranchu (vivienda)|ranchu]] de 3000 [[acre (unidá de superficie)|acres]] que tenía la so familia en Santa Barbara, hasta qu'a empiezos de los [[años 1950|años 50]] afayóse [[petroleu]] na facienda. Coles ganancies que llograron d'ello, los miembros de la familia treslladóse a otru ranchu col doble d'estensión nel que construyeron un colexu propiu pa los neños, a los que nun se-yos dexó asistir a la escuela pública.&lt;ref name= &quot;factory&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.warholstars.org/chron/1964.html#sum64|títulu = Biografía de Edie Sedgwick|autor = warholstars.org|idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Na seronda de [[1962]], Edie foi hospitalizada per primer vegada nun centru psiquiátricu por causa del so [[anorexa nerviosa|anorexa]], periodu nel que tamién tuvo un [[embaranzu]] y un [[albuertu]] bonal. Dellos miembros de la familia Sedgwick tamién tuvieron problemes psiquiátricos: el padre de Edie foi diagnosticáu como [[maniacu-depresivu]]; el so hermanu Minty yera [[alcohólicu]] con 15 años y declaró ser [[homosexual]], lo qu'enoxó enforma al so padre, y dempués foi ingresáu delles vegaes en centros psiquiátricos. Finalmente suicidóse en 1964, aforcándose. Otru de los sos hermanos, Bobby, tamién foi hospitalizáu por problemes mentales y morrió en 1965 al estrellar la so motocicleta contra un autobús.&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt;

En 1963 instalar en [[Cambridge]] pa siguir los sos estudios, onde empecipiaría la so amistá col so futuru representante [[Chuck Wein]]. En 1964 treslladóse a [[Nueva York]] al apartamentu de 14 habitaciones que la so güela tenía en [[Park Avenue]] y llueu empezaría a trabayar como [[Modelu (moda)|modelu]] y a allegar a les fiestes de los clubes de moda de la ciudá.&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt;

== Carrera como modelu ==
Anque Edie Sedgwick apaeciera frecuentemente en revistes como ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'' o ''[[Life (revista)|Life]]'', nun foi aceptada pola industria de la [[moda]]. Según l'antigua editora de ''Vogue'', Gloria Schiff, «nes columnes de sociedá identificaben a Edie Sedgwick cola escena d'artistes que consumíen [[droga|drogues]] y naquella dómina había cierta aprehensión en tar envolubráu nesi mundu... a la xente apavorába-y de verdá. Asina que nun siendo que fueren artistes o músicos bien importantes nós alloñábamonos d'ello tanto como podíamos. Les drogues fixeren tanto dañu a xente nuevo, creativa y brillante que teníamos como política oponenos a esi mundu».&lt;ref&gt;Stein, Jean, George Plimpton, ed. Edie: American Girl, Grove Press, 1982, page 301.&lt;/ref&gt; Comoquier, la editora xefe de ''Vogue'', Diana Vreeland definir como &quot;un exemplu de la era de la cultura xuvenil&quot;.&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt;

== Dómina con Warhol ==
En marzu de [[1965]] Sedgwick conoció a Andy Warhol nel apartamentu del productor cinematográficu [[Lester Persky]] y empezó a frecuentar la [[Factory]] xunto a Chuck Wein. Mientres una d'eses visites, Warhol incluyó a Sedgwick na adautación de la novela ''[[La naranxa mecánica (novela)|La naranxa mecánica]]'' que taba rodando col nome de ''Vynil'', magar que'l repartu taba compuestu namái por homes. Tamién fixo un cameo na película ''Horse'' protagonizada por Ondine, otru de los habituales de la Factory. Anque la so presencia en dambes películes foi curtia, Warhol interesar por ella y decidió llanza-y a la fama. Amaba intensamente a Andy.

La primera de les películes protagonizaes por Sedgwick, ''Poor Little Rich Girl'', foi concebida como la primera d'una serie de películes que se llamó ''The Poor Little Rich Girl Saga'' y qu'incluyiría tamién les otres como ''Restorán'', ''Face'' y ''Afternoon''. L'empiezu del rodaxe del filme tuvo llugar en marzu de 1965 nel apartamentu de la mesma Sedgwick y la primer escena l'amuesa espertándose, pidiendo café y zusmiu de naranxa y maquillándose en silenciu col acompañamientu d'un discu de [[The Everly Brothers]]. Por cuenta de un problema cola lente de la cámara, esta primer escena ta dafechu desenfocada. La siguiente escena amuesa a Sedgwick fumando, falando per teléfonu, probándose ropa y esplicando como se gastó toa'l so heriedu en seis meses.

El [[30 d'abril]] del mesmu añu Warhol viaxó xunto a Sedgwick, Chuck Wein y [[Gerard Malanga]] al estrenu de la película na Galería Sonnabend de [[París]]. Al volver a Nueva York, Warhol faló col so guionista Ron Tavel por qu'escribiera una película pa Sedgwick, filme que finalmente llevó'l títulu de ''Kitchen'' y nel qu'amás de Sedgwick actuaron [[Rene Ricard]], [[Roger Trudeau]], [[Donald Lyons]] y [[Elecktrah]]. Tres esta película, Chuck Wein sustituyó a Ron Travel como guionista y direutor nel rodaxe de ''Beauty Non.2'', na que Sedgwick apaecía con Gino Piserchio. Esta película resultó premiada nel Film-Makers Cinematheque nel Astor Place Playhouse el [[17 de xunetu]].

Anque les películes de Warhol nun solíen llograr ésitu comercial y apenes s'esibíen fora de la Factory, la popularidá de Sedgwick nos medios de comunicación masivos foi creciendo. Los medios empezaron a publicar reportaxes sobre les sos apaiciones nes películes de Warhol y resaltaben la so orixinal forma de vistir, que consistía en leotardos negros, mini vistíos y grandes pendientes. Sedgwick tamién se cortó'l pelo y lo tiñó con un esprái de color plata, creándose una imaxe asemeyada a la de Warhol y les sos carauterístiques peluques. Nesa dómina Warhol bautizó a Edie Sedgwick como la so &quot;superstar&quot; y yera frecuente qu'allegaren xuntos a eventos sociales.

A lo llargo de 1965 Warhol y Sedgwick siguieron trabayando xuntos nes películes ''Outer and Inner Space'', ''Prison'', ''Lupe'' y ''Chelsea Girls''. A finales d'añu les rellaciones ente los dos deterioráronse y Sedgwick pidió a Warhol que nun exhibiera nenguna de les películes nes qu'ella participara y qu'esaniciara la parte del metraxe de ''Chelsea Girls'' na qu'actuaba. Finalmente les partes rodaes por Sedgwick fueron sustituyíes por otres nes qu'apaecía [[Nico (cantante alemana)|Nico]] con proyeiciones de lluces de colores na so cara y con música de [[The Velvet Underground]] de fondu. Darréu, les escenes que Sedgwick rodó pa ''Chelsea Girls'' convertir na película ''Afternoon''.

De cutiu créese que ''Lupe'' foi la última película de Sedgwick con Warhol, pero cuasi un añu dempués rodóse ''The Andy Warhol Story'', una cinta que namái s'esibió nuna ocasión na Factory y na qu'apaecía Sedgwick con René Ricard.

== Bob Dylan y Bob Neuwirtth ==
Tres la so rotura cola Factory, Sedgwick instalar nel [[hotel Chelsea]] ya intensificó la so amistá con [[Bob Dylan]] y la so mano derecha, Bob Neuwirtth, a quien conociera n'avientu de 1964. Nun hai evidencia de que sían ciertos los rumores qu'afirmen qu'hubo una rellación ente Sedgwick y Dylan, sicasí sí caltuvo una rellación con Neuwrith.&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt; 

Tamién s'afirmó que cantares de Dylan como ''[[Like a Rolling Stone]]'' y otres del álbum ''[[Blonde on Blonde]]'' como ''Leopard-Skin Pill-Box'', ''Stuck Inside of Mobile with the Memphis Blues Again'' y ''Just Like a Woman'' tuvieron inspiraes en Sedgwick. Magar que los biógrafos de Dylan citen a [[Joan Baez]] como inspiradora d'esti últimu cantar, l'actriz foi una de les muyeres qu'apaeció nel interior de la portada del álbum ''Blonde on Blonde''.&lt;ref name= factory/&gt; Les rellaciones con Dylan terminaron cuando Sedgwick pescudó qu'ésti se casó con Sara Lownds nuna ceremonia secreta, daqué de lo qu'aparentemente tuvo noticia per mediu de Warhol nel restorán Gengerman de Nueva York en febreru de 1966.&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt;

[[Paul Morrissey]] afirmó al respective de esi día que «Edie dixo: 'Ellos (el círculu de Dylan) van faer una película y supongo que yo voi participar nella con Bobby (Dylan)'. De sópitu yera 'Bobby esto y Bobby aquello', y toos pensaron que taba namorada d'él. Pensaron qu'él tuviera engañar, porque esi mesmu día Andy oyera nel despachu del so abogáu que Dylan casárase de callao diba unos meses. Dylan casóse con Sara Lownds en payares de 1965... y Andy nun pudo aguantase a preguntar: '¿Sabíes, Edie, que Bob Dylan casóse?' Ella taba tremeciendo y toos pensaron que se creyó realmente que tenía una rellación con Dylan y que quiciabes la verdá nun fuera esa».&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt;

Sicasí mientres la mayor parte de 1966, Sedgwick caltuvo una rellación con Bob Newrith, mientres la cual aumentó la so adicción a los [[barbitúricu|barbitúricos]]. La rellación romper a principios de [[1967]] ante la imposibilidá per parte de Neuwrith de faer frente al abusu de drogues y al calter cambiante de Sedgwick. Anque Edie Sedgwick tamién esperimentó con [[droga|drogues]] illegales incluyendo [[opiáceos]], nun hai evidencia de la so adicción a la [[heroína]].

== Últimos años ==
Tres nun ser escoyida por [[Norman Mailer]] pa participar na so obra teatral ''The Deer Park'', n'abril de 1967 Sedgwick empezó a trabayar na película underground ''Ciao! Manhattan'' (John Palmer y David Weisman), que'l so rodaxe duró cinco años. El rápidu deterioru del so salú obligó-y a tornar a California xunto a la so familia y a ser ingresada en distintos hospitales psiquiátricos. N'agostu de [[1969]] foi hospitalizada na seición de psiquiatría del Cottage Hospital dempués de ser detenida pola policía llocal por asuntos rellacionaos coles drogues. Mientres la so estancia en dichu hospital, Sedgwick conocería a otru paciente llamáu Michael Post, col que más tarde se casaría.

Nel branu de [[1970]] Sedgwick taba hospitalizada de nuevu, pero consiguió abandonar la clínica so la supervisión de dos enfermeres pa rematar el rodaxe de ''Ciao! Manhattan''. Tamién cuntó la hestoria de la so vida nunes cintes d'audiu conocíes como ''The Ciao! Manhattan Tapes''.

== Muerte ==
Cuando se casó con Michael Post en xunetu de 1971, Sedgwick dexara de beber y de consumir drogues, una astinencia que duró hasta que n'ochobre el so médicu -y recetó [[barbitúricos]] pa sobrollevar el dolor d'una enfermedá física. Sedgwick empezó a pidir más pastillas al so médicu y a asonsañar que les perdiera por que-y apurriera más. 

Na nueche del [[15 de payares]] Sedgwick allegó a un desfile de moda na Santa Barbara Museum y a la fiesta posterior, onde foi atacada verbalmente por un asistente bebíu que lu calificó d'heroinómana. Sedgwick llamó per teléfonu al so maríu pa cunta-y lo asocedío, tres los que Post foi a la fiesta y llevó a la so esposa al so apartamentu. Una vegada ellí, Post dio la so medicación a la so esposa y los dos dormiéronse. 

Cuando Post espertar a la mañana siguiente a les 7:30, Edie taba muerta. La muerte foi clasificada pol xuez instructor como «indeterminada/accidente/suicidiu» y envaloróse la hora del fallecimientu en redol a les 9:20 de la mañana por causa de una intoxicación de barbitúricos. Edie Sedgwick foi soterrada nel campusantu de Oak Hill na pequeña llocalidá californiana de Ballard.&lt;ref name= &quot;factory&quot;/&gt;

== Na cultura popular ==
* Hai un chigre en [[Toronto]] llamáu &quot;Ciao Edie&quot;.
* Unu de los poemes de llibru de [[Patti Smith]]'s de 1972 ''[[Seventh Heaven (book)|Seventh Heaven]]'' llámase &quot;Edie Sedgewick&quot;.
* De la banda [[Bauhaus (banda)|Bauhaus]], [[David J]]. escribió y dirixó Silver For Gold: The Odyssey Of Edie Sedgwick.' una producción basada na vida de Edie Sedgwick's. [http://www.myspace.com/silverforgold Official 'Silver For Gold' Myspace]
* [[Jean Stein]] y [[George Plimpton]] escribieron la biografía de Edie Sedgwick llamada ''Edie: An American Biography''.
* Nel discu ''[[Sonic Temple (álbum de The Cult)|Sonic Temple]]'' del grupu [[The Cult]] (1989) hai una tema llamada '''&quot;Edie (Ciao Baby)&quot;''' inspiráu en Edie Sedgwick. Inclusive'l videu amuesa imáxenes bien rellacionaes con Edie (como l'hotel Chelsea).
* En 2006 estrenóse la película '[[Factory Girl]]' basada na vida de Edie Sedgwick, dirixida por George Hickenlooper y protagonizada por [[Sienna Miller]] como Edie y [[Guy Pearce]] como Andy Warhol. https://www.filmaffinity.com/es/film421984.html
* Los discos ''[[Psychédélices]]'' y ''[[Une enfant du siècle]]'' de la cantante francesa [[Alizée]], tán inspiraos na vida de l'actriz.
* [[Bob Dylan]], nel so discu ''[[Blonde on Blonde]]'', dedicó-y dos cantares: «[[Just Like a Woman]]» y «[[Leopard-Skin Pill-Box Hat]]». Coles mesmes, el so hit «[[Like a Rolling Stone]]» tamién taría basáu nella.
* [[Eddie Brickell &amp; The New Bohemians]] dedicáron-y la cantar &quot;Little Miss S.&quot;, nel so discu'' Shooting Rubberbands at the Stars''.

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1943|1971|Sedgwick, Edie}}
[[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de California]]</text>
      <sha1>42ueai630qxgrzbm4tj9109ogqlwze8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gary Sinise</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59152</id>
    <revision>
      <id>3703454</id>
      <parentid>3624408</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8948" xml:space="preserve">{{Tradubot|Gary Sinise}}
{{persona}}

'''Gary Alan Sinise''' {{nym}} ye un [[actor]] y [[Direutor de cine|direutor]] d'[[Estaos Xuníos]]. A lo llargo de la so carrera, Sinise ganó un premiu [[Emmy]] y un [[Globu d'Oru]], y foi nomáu a la [[Palma d'Oru]] y al [[Premios Óscar|Óscar]]. En 1992 dirixó ya interpretó un papel na adautación de ''[[De mures y homes]]''. Foi nomáu al Óscar como [[Óscar al meyor actor de repartu|meyor actor de repartu]] en 1994 pol so papel como'l teniente Dan Taylor en ''[[Forrest Gump]]''. Ganó'l Globu d'Oru como meyor actor nun telefilme pol so papel en ''[[Truman (película)|Truman]]''. En 1996 interpretó a un oficial de policía corruptu nel drama ''[[Rescate (película)|Rescate]]'' de [[Ron Howard]]. En 1998 ganó l'Emmy al meyor actor nun telefilme por ''[[George Wallace (película)|George Wallace]]'', onde interpretó a [[George Wallace]], el gobernador d'[[Alabama]].

== Primeros años ==
Sinise nació en [[Blue Island]], [[Illinois]], fíu de Millie Alsip y el montador de cine Robert L. Sinise.&lt;ref&gt;[https://www.imdb.com/name/nm0802419/ Robert L. Sinise biografía en IMDb.com]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/books/2000/jul/15/books.guardianreview3 The guts and the glory]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.filmreference.com/film/68/Gary-Sinise.html |títulu=Gary Sinise Biography (1955-) |editorial=Filmreference.com |fecha= |fechaaccesu=17 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt; Parte de la so ascendencia ye [[inmigración italiana n'Estaos Xuníos|italiana]].&lt;ref&gt;http://archive.southcoasttoday.com/daily/02-07/02-07-07/03living.htm&lt;/ref&gt; Asistió a la Secundaria Highland Park, d'Illinois, y siguió estudiando na Universidá estatal d'Illinois. En 1974, Sinise y dos amigos, [[Terry Kinney]] y [[Jeff Perry]], fundaron la Compañía de teatru Steppenwolf.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.steppenwolf.org/ensemble/members/details.aspx?id=36 |títulu=Gary Sinise: Ensemble Member Bio |fechaaccesu=3 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Dende la so fundación, Steppenwolf exhibió'l talentu d'actores como [[Joan Allen]], [[Kevin Anderson]], [[Gary Cole]], [[Ethan Hawke]], [[Glenne Headly]], [[John Mahoney]], [[John Malkovich]], [[Laurie Metcalf]], [[Martha Plimpton]], [[Jim True-Frost]] y [[William Petersen]]. En Steppenwolf, Sinise desenvolvió les sos habilidaes como actor y direutor, y trabayó en más de trenta producciones.

== Carrera ==
[[Ficheru:GarySiniseDanTaylorForrestGump94.jpg|thumb|180px|left|Sinise nel set de filmación de ''[[Forrest Gump]]'' en 1994]]
En 1982, la carrera de Sinise empezó a tener ésitu cuando dirixó y protagonizó la obra ''True West'', producida nel teatru Steppenwolf. En 1983, ganó un [[premiu Obie]] pol so trabayu como direutor y un añu más tarde trabayó con [[John Malkovich]] nuna producción de la [[Public Broadcasting Service|PBS]] de la mesma obra. En 1988 dirixó ''[[Miles from Home]]'', una película protagonizada por [[Richard Gere]] alrodiu de la llucha de dos hermanos contra'l zarru de la granxa familiar. Darréu, Sinise trabayó en delles películes, ente elles ''[[Forrest Gump]]'', ''[[Of Mice and Men (película)|Of Mice and Men]]'' (la cual tamién dirixó), ''[[Apolo 13 (película)|Apolo 13]]'', ''[[Reindeer Games]]'', ''[[Snake Eyes]]'', ''[[Ransom]]'', ''[[Misión a Marte]]'', ''[[Apocalipsis (miniserie)|Apocalipsis]]'', ''[[Infiltrado (película)|Infiltrado]]'' y ''[[The Green Mile]]''. Amás grabó un [[audiolibro]] de ''Travels with Charley: In Search of America'' y de ''[[De mures y homes]]'', del autor [[John Steinbeck]].

[[Ficheru:Gary Sinise on stage 1 crop.jpg|thumb|Gary Sinise tocando'l baxu en [[Lt. Dan Band]] (2008)]]
En 2004 empezó a actuar na so primer serie como miembru regular, en ''[[CSI: NY]]'', onde interpretó al detective Mac Taylor. Foi acreditáu como productor dende la segunda temporada y amás escribió la trama d'un episodiu. Dellos episodios dexáronlu a Sinise demostrar les sos habilidaes como músicu, como na segunda temporada cuando Mac Taylor toca'l baxu nun club de jazz xunto a los músicos Kimo, Carol Williams y Danny Gottlieb, miembros de la [[Lt. Dan Band]], fundada por Sinise y Kimo Williams nel añu 2003. El nome de la banda surdió pol personaxe de Sinise en ''Forrest Gump''.

Sinise foi premiáu cola ''Presidential Citizen Medal'' por [[George W. Bush]] por cuenta del so llabor de sofitu a les tropes estauxunidenses y pol trabayu humanitariu en sofitu de los neños iraquinos.&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://www.breitbart.com/article.php?id=D9502FOO0&amp;show_article=1 |títulu=Bush gives medals to Watergate figure, others |fechaaccesu = 10 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; A finales de 2008 narró &quot;Army and Army Reserve Army Strong&quot;, un comercial de reclutamiento.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.goarmy.com/families/index.jsp?fl=false |títulu= Soldier Life &gt; Army Families |editorial=GoArmy.com |fecha= |fechaaccesu=17 d'avientu de 2009}} (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/5nuXS9YWg)&lt;/ref&gt; Sinise ye unu de los productores executivos de ''Brothers at War'' (2009), un documental sobre la [[Guerra d'Iraq]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.breitbart.com/article.php?id=prnw.20090212.CLTH048&amp;show_article=1 |títulu=Award-Winning Documentary 'Brothers at War' Supported by Two Honored Executive Producers |editorial=Breitbart.com |fecha=13 de marzu de 2009 |fechaaccesu=17 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt; El documental amuesa una familia militar americana y les esperiencies de tres hermanos: Jake, Isaac y Joseph Rademacher.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.militarytimes.com/entertainment/movies/military_movie_brothersmovie_022709/ |títulu=Film review: ‘Brothers at War' - Military Movies |editorial=Military Times |fecha= |fechaaccesu=17 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Vida privada ==
Sinise ta casáu cola actriz [[Moira Harris]] dende 1981, tienen tres fíos: Sophia Ana (n. 1988), McCanna Anthony (n. 1990) y Ella Jane (n. 1992). En 2003 foi premiáu con un [[Doctoráu Honoris Causa]] pol [[Amherst College]].&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://www.amherst.edu/commencement/2003/honorary/sinise.html |títulu=Amherst College Commencement: 2003 Honorary Degree Citations |fechaaccesu=3 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Ye [[católicu]] conversu. Dedicó enforma tiempu al Muséu Nacional d'Arte de los Veteranos de Vietnam, agora llamáu ''National Veterans Art Museum''.

== Filmografía ==
* ''Criminal Minds: Beyond Borders (2015)
* ''[[Criminal Minds]]'' (2015)
* ''[[CSI: NY]]'' (2004)
* ''[[The Forgotten]]'' (2004)
* ''The Big Bounce'' (2004)
* ''[[The Human Stain]]'' (2003)
* ''[[Infiltrado (película)|Infiltrado]]'' (2001)
* ''[[Reindeer Games]]'' (2000)
* ''[[The Green Mile]]'' (1999)
* ''Glories del pasáu'' (1999)
* ''[[Misión a Marte]]'' (1999)
* ''[[Snake Eyes]]'' (1998)
* ''La trampa del caimán'' (1996)
* ''[[Rescate (película)|Rescate]]'' (1996)
* ''[[The Quick and the Dead]]'' (1995)
* ''[[Apolo 13 (película)|Apolo 13]]'' (1995)
* ''[[Forrest Gump]]'' (1994)
* ''[[Apocalipsis (miniserie)|Apocalipsis]]'' (1994)
* ''[[Jack the Bear]]'' (1993)
* ''De mures y homes o La fuercia bruto'' (1992)
* ''[[Miles from Home]]'' (1990)
* ''El mio nome ye Bill W.'' (1989)

== Premios ==

=== [[Premios Óscar|Óscar]] ===
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu'''
|-
|1994||[[Óscar al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]]||''[[Forrest Gump]]''||Candidatu 
|-

|}

=== [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] ===
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu'''
|-
|1994||[[Globu d'Oru al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]]||''[[Forrest Gump]]''||Candidatu 
|-

|}

=== [[Premios del Sindicatu d'Actores]] ===
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu'''
|-
|1994||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||''[[Forrest Gump]]''||Candidatu 
|-

|1994||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]]||''[[Forrest Gump]]''||Candidatu 
|-

|1994||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]]||''[[Apocalipsis (película)|Apocalipsis]]''||Candidatu
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Gary Sinise}}
{{IMDb nome|0000641|Gary Sinise}}
* {{IBDB nome|16186}}
* {{iobdb|Gary|Sinise}}
* [http://www.ltdanband.com/ Sitiu oficial de la so banda, ''Lt. Dan Band'']
* [http://www.steppenwolf.org/ Steppenwolf Theatre Company]
* [http://www.fgsc.es/ Sitio Fans Gary Sinise España &amp; Lt. Dan Band]

{{NF|1955||Sinise, Gary}}
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones d'Illinois]]
[[Categoría:Baxistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8jdpvkinbm1r9aswqpjge91z6qe0upa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sharon Tate</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59416</id>
    <revision>
      <id>3703291</id>
      <parentid>3644114</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39585" xml:space="preserve">{{Tradubot|Sharon Tate}}
{{persona}}
'''Sharon Marie Tate''' {{nym}} foi una [[actriz]] y [[Modelu (arte)|modelu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Nos [[años 1960|años 60]] actuó en pequeños papeles televisivos enantes d'apaecer en delles películes. Dempués de dalgunes reseñes positives polos sos papeles [[comedia|risibles]], foi aclamada como una de les promeses de [[Hollywood]] y nomada a un [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] pola so actuación na película de 1967 ''[[Valley of the Dolls]]''. Nesta mesma dómina, apaecía con regularidá en revistes de moda, como modelu y moza de portada.

Casóse'l 20 de xineru de 1968 (Londres), col [[direutor de cine]] [[Roman Polanski]]. Taba embarazada d'ocho meses y mediu, cuando foi brutalmente asesinada, por siguidores de la secta &quot;La Familia&quot; del líder [[Charles Manson]] na so casa (al pie de cuatro persones más), la madrugada del 9 d'agostu de 1969.

Una década dempués de la [[masacre]], la madre de Tate, [[Doris Tate|Doris]], entamó una campaña pública contra'l sistema de correccionales como respuesta a la creciente condición de cultu que recibíen los asesinos y ante la posibilidá de que salieren en [[llibertá condicional]]. La protesta llevó a [[California]], en 1982, a faer arreglos nes sos lleis criminales qu'incluyíen dexar a les víctimes de crímenes y a los sos familiares a declarar nes sentencies y na vista de llibertá condicional. Doris Tate foi la primer persona en faer una declaración d'esti tipu cola nueva llei, cuando faló nuna vista pa decretar la llibertá condicional d'unu de los asesinos de la so fía, [[Charles Manson]]. Dempués d'esto dixo que creía que los cambeos na llexislación dieren a la so fía la dignidá qu'antes se-y había arrebatáu, y que dexara &quot;ayudar a tresformar el legáu de Sharon de víctima d'asesinatu a símbolu de los derechos de les víctimes&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=King|nome=Greg|títulu=Sharon Tate and the Manson Murders|añu=2000|editorial=Barricade Books|isbn=1-56980-157-6|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Vida y carrera ==

=== Infancia y primeros años de carrera ===
Sharon Tate nació en [[Dallas]], [[Texas]]. Foi la primera de los trés fíes de Paul James Tate (1922-2005), un coronel del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]], y la so esposa Doris Gwendolyn (1924-1992). A los seis meses d'edá, Sharon Tate ganó'l concursu &quot;Miss Tiny Tot of Dallas pageant&quot; (Señorita pequeña de les festividaes de Dallas), pero los Tate nun paecíen tener ambiciones artístiques pa la so fía. Paul Tate foi xubíu y treslladáu en delles ocasiones. A los 16 años, Sharon viviera en seis ciudaes estauxunidenses distintos y resultába-y difícil caltener les amistaes. El so familia describir como cobarde y carente d'enfotu en sí mesma; yá como adulta, Sharon comentó que la xente de cutiu confundía la so cobardura con una actitú distante hasta que la conocíen meyor.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; A midida que foi creciendo, la xente empezó a reparar na so guapura y Sharon empezó a participar en [[Concursu de belleza|concurso de guapura]] y ganó el títulu de &quot;Miss Richland&quot; en [[1959]]. Mientres el concursu faló de la so ambición d'estudiar [[psiquiatría]], y tamién manifestó la so intención de competir nel concursu de &quot;Miss Washington&quot; en 1960. Primero que pudiera tomar cualquier decisión, Paul Tate foi tresferíu a [[Italia]] y tuvo que llevar a la so familia con él.

A la so llegada a [[Verona]], Sharon enteróse que se convirtiera nuna celebridá local, por cuenta de la publicación d'una fotografía so en [[traxi de bañu]] qu'apaeció na portada del periódicu militar ''[[Stars and Stripes]]''. Afayó que tenía un estrecha conexón con otros estudiantes de la escuela estauxunidense a la qu'asistía na redoma de [[Vicenza]], yá que reconocía que los sos antecedentes y los sentimientos de separación que teníen yeren similares a los suyos, y per primer vegada na so vida empezó a formar amistaes duraderes. Tate y los sos amigos interesar nel rodaxe de ''Adventures of a Young Man'' (Les aventures d'un home nuevu), que se taben realizando cerca d'ende con [[Paul Newman]], [[Susan Strasberg]] y [[Richard Beymer]], y llograron participaciones como [[extra|extres]]. Beymer notó a Tate ente l'ensame y presentóse, y tuvieron saliendo mientres la producción de la película, Beymer animó a Tate pa siguir una carrera nel cine. En [[1961]], Tate foi contratada pol cantante [[Pat Boone]] y apaeció nun especial de televisión que'l cantante realizó en [[Venecia]]. Más tarde esi añu, cuando cerca de Verona se filmaba la película ''[[Barrabás (película)|Barrabás]]'', una vegada más, Tate foi contratada como extra. L'actor [[Jack Palance]] quedó impresionáu pol so aspeutu y la so actitú, anque'l so papel yera demasiáu pequeñu como pa xulgar el so talentu. Palance entamó-y una prueba de cámara en [[Roma]], pero esto nun-y xeneró futuros trabayos. Tate volvió a los [[Estaos Xuníos]], porque dicía que quería siguir los sos estudios, pero trató d'atopar trabayu nel cine. Dempués d'unos meses, Doris Tate, que tarrecía pola seguridá de la so fía, sufrió una [[crisis nerviosa]]. Por causa de les munches presiones familiares, Tate decidió volver a Italia.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

[[Ficheru:Max Baer Jr, Nancy Kulp and Sharon Tate in The Beverly Hillbillies, The Giant Jackrabbit episode.jpg|thumb|left|200px|Tate (a la derecha usando una peluca escura) como Janet Trego nel episodiu de 1964 de ''[[The Beverly Hillbillies]]'', &quot;Giant Jackrabbitt&quot;, con [[Max Baer Jr.]] y [[Nancy Kulp]].]]
La familia Tate volvió a los Estaos Xuníos en 1962, y Sharon Tate treslladóse a Los Angeles, onde se punxo en contautu col axente de Richard Beymer, Harold Gefsky. Dempués de la so primer xunta, Gefsky aceptó representala, afirmó que yera seguru que podría encontrárle trabayu n'anuncios de [[televisión]] y [[revistes]]. En 1963 presentó-y a [[Martin Ransohoff]], direutor de [[Filmways|Filmways, Inc.]], quien-y robló a un contratu de siete años. Foi considerada pa un papel estelar en ''[[Petticoat Junction]]'', pero Ransohoff diose cuenta de que yera demasiáu inesperta pa remanar un papel importante. Diolu pequeñu papeles en ''[[Mister Ed]]'' y ''[[The Beverly Hillbillies]]'' p'ayudar a ganar esperiencia. Ransohoff robláralu a Tate un contratu de siete años n'esclusiva, pero caltener de callao hasta que sintió que taba llista pa representar papeles en películes importantes. Según un artículu de la revista ''[[Playboy]]'' de 1967, Tate dixo: &quot;El señor Ransohoff nun quería que'l públicu viérame hasta que tuviera llista&quot;.

Mientres esti tiempu Tate conoció al actor francés [[Philippe Forquet]] y empezaron una rellación, llegaron inclusive a comprometese, pero la rellación yera inestable y engarraben con frecuencia. Dempués d'un violentu enfrentamientu con Forquet, Tate riquió tratamientu hospitalariu poles sos feríes y darréu terminó la rellación. En 1964, conoció a [[Jay Sebring]], un antiguu marineru que s'estableciera como estilista líder en [[Hollywood]]. Tate dixo más tarde que la naturaleza de Sebring yera especialmente atenta, pero cuando-y propunxo matrimoniu nun aceptó. Tate dixo que cuando se casara pensaba retirase de l'actuación y nesi momentu tenía la intención de centrase na so carrera.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

=== Carrera nel cine ===
En 1964, [[Sam Peckinpah]] realizólu a Tate una prueba de cámara pa la película ''[[The Cincinnati Kid]]'', con [[Steve McQueen (actor)|Steve McQueen]]. Ransohoff y Peckinpah tuvieron d'alcuerdu en que la cobardura y la falta d'esperiencia de Tate causaría-y dificultaes pa sacar alantre un papel tan llargu y foi refugada en favor de [[Tuesday Weld]].&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; Siguió ganando esperiencia con apaiciones de menor importancia en televisión y dempués fixo una prueba ensin ésitu pal papel de Liesl na versión cinematográfica de ''[[The Sound of Music]]'', Ransohoff dio-y papeles de rellenu en dos películes na que foi productor: ''[[The Americanization of Emily]]'' y ''[[The Sandpiper]]''. A finales de 1965, Ransohoff finalmente dio-y a Tate el so primer papel importante na película, ''[[Eye of the Devil]]'', coprotagonizada por [[David Niven]], [[Deborah Kerr]], [[Donald Pleasence]] y [[David Hemmings]]. Tate y Sebring viaxaron a [[Londres]] pa preparar el rodaxe, onde conoció al Sumu Sacerdote y a la Suma Sacerdotesa de la [[Alexandrianismo|denominación Alexandriana de la Wicca]], [[Alex Sanders|Alex]] y [[Maxine Sanders]], que fueron les sos iniciadores na [[Wicca]].&lt;ref&gt;Sanders, Maxine (2008). ''Fire Child: The Life and Magic of Maxine Sanders, Witch Queen''. Oxford: Mandrake Press. Page 107-108.&lt;/ref&gt; Mentanto, como parte de la so promoción, Ransohoff entamó la producción d'un documental llamáu ''All Eyes on Sharon Tate'' (Tolos güeyos sobre Sharon Tate), que se llanzaría coles mesmes que ''Eye of the Devil''. El curtiu incluyía una entrevista col direutor de la película, [[J. Lee Thompson]], qu'espresaba les sos duldes iniciales sobre'l potencial de Tate col comentariu: &quot;Quedáramos d'alcuerdu, en que si dempués de les dos primeres selmanes Sharon nun faía les coses afechiscamente, podíamos ponela'l refrixerador&quot;, pero amestó que llueu se dio cuenta que Tate yera &quot;tremendamente estimulante&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

Tate representó a Odile, una bruxa qu'exerz un misteriosu poder sobre un terrateniente, interpretáu por Niven, y la so esposa, interpretada por Kerr. A pesar de que nun tenía tantes llinies como los otros actores, el desempeñu de Tate yera consideráu crucial pa la película y taba más obligada que los otros miembros de la repartida en tratar d'establecer un tonu etéreo. Niven describir como un &quot;gran descubrimientu&quot; y Kerr dixo que con &quot;una razonable cantidá de suerte&quot;, Tate sería un gran ésitu.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; N'entrevistes, Tate comentó alrodiu de la so bona fortuna en trabayar con estos actores tan profesionales na so primer película y dixo qu'aprendiera enforma alrodiu de l'actuación a cencielles reparando trabayar a Kerr. Gran parte de la filmación tuvo llugar en [[Francia]] y Sebring tuvo que tornar a [[Los Angeles]] pa cumplir coles sos obligaciones comerciales. Dempués de terminar la filmación, Tate permaneció en Londres, onde se somorguió nel mundu de la moda y les discoteques. Nesta dómina conoció a [[Roman Polanski]].

Tate y Polanski almitiríen más tarde que nengún de los dos sintióse impresionáu pol otru cuando se conocieron. Polanski taba entamando ''[[The Fearless Vampire Killers]]'' (El baille de los vampiros), que sería coproducida por Ransohoff, y había decidíu que quería a la pelirroxa actriz [[Jill St. John]] pal papel femenín principal. Ransohoff aportunó en que-y realizara una prueba a Tate; dempués del ''[[casting]]'', Polanski tuvo d'alcuerdu en que podía ser afecha pal papel, siempres y cuando usara una peluca colorada mientres el rodaxe. La compañía viaxó a Italia pa la filmación, mientres taben ellí, la capacidá de Tate pa falar [[idioma italianu|italianu]] con fluidez resultó d'utilidá pa la comunicación colos miembros del equipu llocal. Polanski yera un perfeccionista y tenía poca paciencia cola inesperta Tate, nuna entrevista comentó qu'una de les escenes riquió setenta tomes enantes dexalo satisfechu. Amás de dirixir, Polanski tamién representó unu de los personaxes principales, un home nuevu ya inocente que se siente intrigado pol calter de Tate y empieza un romance con ella. Conforme avanzaba'l rodaxe, Polanski empezó a emponderar les sos actuaciones, lo que motivó que l'enfotu de Tate amontárase. Empecipiaron una rellación y dempués de terminar el rodaxe Tate camudar al apartamentu de Polanski en Londres. Jay Sebring viaxó a Londres y aportunó n'atopase con Polanski. Anque más tarde los sos amigos dixeron que taba afaráu, fíxose amigu de Polanski y convirtióse nel confidente de Tate. Polanski comentaría más palantre que Sebring yera una persona solitaria y retraída, que los vía a Tate y a él como la so familia.

Tate volvió a los Estaos Xuníos pa filmar ''[[Don't Make Waves]]'' (Nun faigan foles) con [[Tony Curtis]], y Polanski quedar en Londres. Tate fixo'l papel de Malibú, el que supuestamente s'inspiró na popular muñeca &quot;Barbie Malibu&quot;. {{ensin referencies}} La película taba destinada a capitalizar la popularidá de les películes de sablera y la música d'artistes como [[The Beach Boys]] y [[Jan and Dean]]. El personaxe de Tate, foi promocionáu pola [[Metro-Goldwyn-Mayer]] como &quot;Malibu, la reina del Surf&quot;, usó pocu más qu'un [[bikini]] mientres la mayor parte de la película. Decepcionada cola película, empezó a referise a si mesma, sarcásticamente, como &quot;la pequeña yo sexy&quot;. Antes del llanzamientu de la película, realizóse una importante campaña de publicidá que consistió n'exhibir fotografíes y figures de cartón de tamañu natural de Sharon Tate nos antepares de los cines en tou Estaos Xuníos, de forma concurrente llanzóse una campaña de publicidá de [[Coppertone]] na que s'usaba la imaxe de Tate. La película estrenar con males crítiques y mediocres ventes d'entraes. Tate confió-y a un periodista: &quot;Ye una película tarrecible&quot;, enantes d'añedir: &quot;Dacuando digo coses que nun debería. Supongo que soi demasiáu franca&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

Polanski tornó a los Estaos Xuníos y foi contratáu por [[Robert Evans]] de la [[Paramount Pictures]], pa dirixir y escribir el guión de ''[[Rosemary's Baby (película)|Rosemary's Baby]]'', basada na novela del mesmu nome d'[[Ira Levin]]. Polanski almitió más tarde que quixera que Tate protagonizara la película y que tenía la esperanza de que daquién más lo suxuriera, yá que sentía que yera desaveniente faer él mesmu. Los productores nun suxurieron Tate y escoyeron a [[Mia Farrow]]. Según informóse, Tate apurrió idees pa delles de les escenes clave, como la escena na que la protagonista, Rosemary, ye [[fecundación|fecundada]].{{ensin referencies}} Tamién apaeció, ensin creitu, en calidá d'invitáu na escena d'una fiesta. Visitaba frecuentemente la filmación, nuna ocasión foi fotografiada pola revista ''[[Esquire]]'', les fotografíes resultantes xeneraron una considerable publicidá pa Tate y la película.

Un artículu sobre Tate publicáu en marzu de 1967 na revista ''[[Playboy]]'' comentó: &quot;Este ye l'añu en que Sharon Tate asocede ...&quot; ya incluyó seis forografías de desnudos o desnudos parciales tomaes por Roman Polanski mientres el rodaxe de ''The Fearless Vampire Killers''.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; Tate amosóse optimista: ''Eye of the Devil'' y ''The Fearless Vampire Killers'' taben por ser llanzaes, y roblara un contratu pa representar un importante papel na versión cinematográfica de ''[[Valley of the Dolls]]''. Basada n'unu de los llibros más vendíos de tolos tiempos, la versión fílmica foi bien espublizada y esperada. Anque Tate reconoció qu'un papel tan destacáu facer avanzar na so carrera, confió-y a Polanski que nin el llibru nin el guión gustáben-y enforma.&gt;&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

Na repartida incluyir a [[Patty Duke]], [[Barbara Parkins]] y [[Judy Garland]]. Unes selmanes más tarde Garland foi despidida y sustituyida por [[Susan Hayward]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=BBC News Report |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6197589.stm |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010 | fecha=20 d'avientu de 2006|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Tate trabó amistá col artista marcial [[Bruce Lee]] en 1968 mientres les asesoríes pal rodaxe del filme ''The Wrecking Crew (1968'') en que tamién participaba [[Nancy Kwan]].&lt;ref&gt;[http://www.kungfugrippe.com/post/40523604970/sharon-tate-practicing-her-kung-fu-routine-with Sharon Tate y Bruce Lee]&lt;/ref&gt; Este foi l'últimu filme en que Tate participó enantes del so fallecimientu.

== Muerte y consecuencies ==

=== Asesinatos ===
El 8 d'agostu de 1969, Sharon Tate taba a dos selmanes de dar a lluz. Esi día tuvo a dos convidaes en casa pa comer, les actrices [[Joanna Pettet]] y [[Barbara Lewis]], onde-yos comentó'l so decepción pol retrasu nos planes de regresu de Polanski de Londres. Esa tarde, Polanski llamar por teléfonu. La so hermana pequeña Debra tamién la llamó pa preguntar si podía quedase a pasar la nueche xunto a la so hermana Patti con ella, anque Sharon díxo-y que non. Esa nueche foi a cenar al so restorán favoritu, El Coyote, xunto a Jay Sebring, Voytek Frykowski y Abigail Folger y tornó a la so casa a les 22:30.

Esa mesma nueche, fueron asesinaos polos miembros de la &quot;familia&quot; de [[Charles Manson]] y los sos cuerpos fueron atopaos la mañana siguiente pol [[ama de llaves]] de Tate, [[Winifred Chapman]]. La policía llegó a la escena del crime onde atoparon, en primer llugar el cuerpu ensin vida d'un mozu, identificáu darréu como [[Steven Parent]], muertu a tiros nel so coche, allugáu na entrada de la casa. Dientro de la casa atoparon los cuerpos de Tate y Sebring nel salón de tar, con una cuerda llarga atada a los sos pescuezos pa conectalos ente sigo. Nel xardín de la entrada, atoparon los cuerpos de Frykowski y Folger. Toles víctimes, sacante Parent, recibieren numberoses puñalaes. Nel informe [[Medicina forense|forense]] constátase que Tate &quot;recibió dieciséis puñalaes, de les cualos cinco fueren mortales por sigo soles&quot;.
 
La policía llevar al únicu sobreviviente, el conserxe [[William Garretson]], pa ser entrugáu. Garretson vivía na casa d'invitaos, que s'atopaba cerca de la casa principal, anque nun yera visible darréu. Como primer sospechosu, dieron en entruga-y y a face-y una prueba de [[detector de mentires|polígrafo]]. Dixo que Parent visitó-y a les 23:30 y que se coló a los pocos minutos. Garretson aseguró nun tener nada que ver colos asesinatos y que nun sabía nada que pudiera ayudalos na investigación. La policía dexó-y colar.

Informaron a Polanski de lo asocedío y ésti regresu de momentu a Los Angeles onde los policías, incapaces d'atopar motivos pa los asesinatos, preguntáron-y sobre la so muyer y los sos amigos. El miércoles 13 d'agostu [[Sepultura|soterraron]] a Tate nel campusantu Holy Cross de [[Culver City (California)|Culver City]], [[California]] al pie del so fíu, Paul Richard Polanski (nome póstumu dedicáu a los padres de Polanski y Tate), en brazos. El funeral de Sebring, tamién se celebró esi mesmu día; los funerales programar con delles hores de diferencia, pa dexar que los amigos de mancomún pudieren asistir a dambos.

La revista ''[[Life (revista)|Life]]'' dedicó na dómina, un estensu artículu sobre los asesinatos con fotografíes de la escena de los crímenes. Tamién entrevistaron a Polanski, pal artículu y ésti inclusive dexó que se-y fotografiara, nel salón de tar onde morrieron Tate y Sebring, col sangre seco de Tate claramente visible nel suelu delantre so. Esto foi criticáu, anque él dixo que lo fixera porque quería saber quien yeren los responsables y que quería impresionar a los llectores de la revista cola esperanza de que daquién pudiera ayudar na investigación.

Arriendes de los acontecimientos, reeditáronse toles películes nes qu'actuara Tate, consiguiendo más popularidá que les ediciones orixinales. Dellos periódicos empezaron a especular sobre los motivos de los asesinatos. Dalgunes d'estes publicaciones alegaben que les fotografíes de Tate tomáronse supuestamente mientres un [[Satanismu|ritual satánicu]], anque dempués comprobóse que yeren fotografíes tomaes mientres la producción de la película de [[J. Lee Thompson]], ''[[Eye of the Devil]]''. Les amistaes de Tate salieron en delles ocasiones a criticar el tratu de los medios. [[Mia Farrow]] dixo que yera &quot;un ser humanu dulce y pura como nenguna&quot;, ente que [[Patty Duke]] recordar como &quot;una criatura duce, duce. Yo taba lloca con ella, y nun conozo a naide que nun lo tuviera&quot;. Polanski llegó a reprender a los periodistes nuna [[rueda de prensa]], diciéndo-yos qu'anque munches vegaes escribieren que Tate &quot;yera preciosa. Posiblemente la muyer más bella del mundu. ¿Quién escribiera sobre lo bona que yera?&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; Peter Evans dempués citó al actor [[Laurence Harvey]], quien comentó sobre Polanski dempués de les muertes: &quot;Esto va estrozar a Roman. Los votos matrimoniales nun signifiquen nada pa él, pero pocos homes adoraron tantu a una muyer como él adoraba a Sharon&quot;.

Polanski llegó a almitir dempués, que nos meses siguientes a los asesinatos, abarruntó de dellos amigos y colegues, y que la so paranoya namái s'apangó col arrestu de los verdaderos culpables. Los periódicos afirmaron, que munches estrelles de Hollywood taben colándose de la ciudá, ente qu'otros taben instalando sistemes de seguridá nes sos cases. L'escritor [[Dominick Dunne]] recordó esta tensión: {{Cita|La folada de llerza que travesó la ciudá yera cimera a nada de lo qu'había vistu enantes. La xente taba convencida de que la comunidá de ricos y famosos taba en peligru. A los neños sacóse-yos de la ciudá. Arrendóse seguridá. [[Steve McQueen (actor)|Steve McQueen]] llevóse una arma cuando allegó al funeral de Jay Sebring.&lt;ref name=&quot;dominickdunne&quot;&gt;{{cita llibru |enllaceautor=Dominick Dunne |apellíu=Dunne |nome=Dominick |títulu=The Way We Lived Then: Recollections of a Well Known Name Dropper|añu=1999|editorial=Crown Publishers|isbn=0-609-60388-4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

=== Arrestos y xuiciu a la &quot;Familia&quot; Manson ===
En payares de 1969, mientres [[Susan Atkins]] atopábase encarcelada pol robu d'un coche, presumió delantre d'otra presa que yera responsable del asesinatu de Sharon Tate. Esto llevar a ser acusada xunto a los cómplices qu'ella mesma acusó: [[Charles Manson]], [[Charles Watson]], [[Patricia Krenwinkel]] y [[Linda Kasabian]]. Tamién reveló que los asesinatos de [[Leno LaBianca|Leno]] y [[Rosemary LaBianca]] en [[Los Feliz (California)|Los Feliz]], Los Angeles, asocedíos la nueche dempués del asesinatu de Tate, fueron de la mesma obra de miembros de la &quot;familia&quot;, acusando a [[Leslie Van Houten]].

El [[Fiscal de distritu (Estaos Xuníos)|fiscal del distritu de Los Angeles]] ufiertó a Susan Atkins un tratu que garantizaba que nun pidiría la [[pena de muerte]] en cuenta de que testificara ante'l [[gran xuráu]], onde afirmó que foi incapaz d'apuñalar a Sharon Tate y que foi Watson quien lo fixo, contradiciendo lo dicho enantes del so arrestu. Atkins negar a siguir collaborando, forzando al fiscal del distritu a retirar la so ufierta inicial.

A Kasabian ufiertóse-y inmunidá en cuenta de qu'aceptara emprestar testimoniu en cualquier xuiciu posterior rellacionáu con cualesquier de los acusaos. L'ayudante del fiscal [[Vincent Bugliosi]] dixo darréu que pensaba que Kasabian sería más aceptable per parte de los miembros del xuráu porque nun matara a naide. Aun así, nel so llibru ''Will You Die For Me'', Charles Watson confesó l'asesinatu diciendo que Atkins nun llegó siquier a tocala.&lt;ref&gt;http://www.aboundinglove.org/sensational/wydfm/wydfm-014.php&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Charles-mansonbookingphoto.jpg|thumb|right|Charles Manson pensaba que namái los &quot;escoyíos&quot; sobreviviríen y que se convertiría nel líder pa gobernar la nueva sociedá.]]

El 15 de xunu de 1970 empezó'l xuiciu contra Manson, Atkins, Krenwinkel y Van Houten, mientres Watson permaneció en [[Texas]] lluchando contra la estradición. Los detalles del xuiciu sopelexar per tol mundu. Watson testificó contra un grupu de [[hippies]] y el so líder [[Charles Manson]], un [[músicu]] atayáu que pensaba que s'averaba una guerra racial de forma inminente. Creía que la música de [[The Beatles]] avisaba del cercanu [[holocaustu]], al que se refería como ''[[Helter Skelter]]'', pol cantar de la banda de [[Liverpool]]. Amás, pensaba que namái los &quot;escoyíos&quot;, el so &quot;familia&quot;, sobreviviríen. Manson tuvo acomuñáu de volao con Terry Melcher, pensando que Melcher promovería les sos aspiraciones musicales; al nun asoceder, Manson sintióse traicionáu y furiosu. Pensó que podría acelerar la guerra racial matando xabazmente a xente pudiente nes sos cases ya intentando faer recayer los barruntos sobre grupos como los [[Black Panthers]]. Manson creía qu'esti tipu de grupos ganaríen la guerra y predixo que-y convertiríen nel so líder nel momentu que diérense cuenta de que yeren demasiáu ineptos pa gobernar la nueva sociedá. Tuviera na casa 10050 de Cielu Drive y anque sabía que Melcher yá nun vivía ellí, la casa representaba'l so refugu contra'l ''[[show business]]'' establecíu. Ordenó a Watson, Atkins, Krenwinkel y Kasabian que fueren al llugar &quot;y mataren a tolos ellí presentes&quot;, mientres él permanecía nel campamentu de Spahn's Movie Ranch.

Los testimonios de Kasabian y Atkins revelaron detalles desconocíos pol públicu. Cuando'l grupu esguiló la verja de la propiedá, fueron vistos por [[Steven Parent]], quien abandonaba la casa nesi intre. Watson averar al coche y ordenó al conductor que parara. Parent pidió-y a Watson que nun-y fixera dañu, prometiendo que nun diría nada, pero la respuesta de Watson foi raxa-y y dispara-y cuatro veces. De siguío, Watson ordenólu a Kasabian que permaneciera fuera mientres el restu enfusar na casa. Acorrexaron a los cuatro ocupantes nel salón de tar y arreyáronlos a punta de pistola. Cuando Watson ordenólos que baltárense bocabajo, [[Jay Sebring]] pidió que tuvieren en cuenta l'estáu de Tate y que nun-y fixeren dañu. Watson disparó a Sebring de momentu. [[Wojciech Frykowski]] y [[Abigail Folger]] escaparon, corriendo en direiciones distintes escontra'l xardín de la entrada, onde se-yos encetó y matóse-yos. Tate permaneció na casa y clamió pola vida del so fíu, pidiendo que la secuestraren por que pudiera dar a lluz y dempués matar. Atkins testificó que-y dixo a Tate que nun tendríen misericordia con ella. Foi apuñalada dieciséis vegaes y Atkins moyó una toalla nel sangre pa escribir &quot;PIG&quot; (''GOCHA'') na puerta principal de la casa. Abandonaron la casa de Tate pasada la medianueche y tornaron a Spahn Ranch.

Mientres la parte d'imposición de la pena del xuiciu, volvieron preguntar a Atkins sobre la so actitú con Tate y el so papel na so muerte. Dixo:
{{Cita|Nin siquier paecíen persones... Nun rellacionaba a Sharon Tate con namás que un maniquín de tienda... [Tate] sonaba como una máquina IBM... pidía y clamiaba y clamiaba y pidía, y farté de oirla, asina que la apuñalé.}}

Atoparon a los acusaos culpables y condergóse-yos a muerte el 29 de marzu de 1971. A Charles Watson xulgóse-y por separáu dempués de ser estraditáu dende Texas. Los psiquiatres testificaron que paecía que taba asonsañando llocura y a pesar de qu'almitió participar en tolos asesinatos, negar a reconocer les sos responsabilidaes, y foi citáu estensamente pola prensa sobre la so afirmación de que nun se decató de que Sharon Tate taba embarazada. Atopóse-y culpable y foi sentenciáu a muerte el 21 d'ochobre de 1971. Sicasí, la [[pena de muerte]] tresformóse darréu en cárcel pa tola vida dempués de que la [[Corte Suprema]] de California invalidó, gracies al casu [[California v. Anderson]], toles penes de muerte impuestes enantes de 1972. A día de güei, Manson, Watson, Krenwinkel y Van Houten continuan encarcelaos,&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; ente que Atkins morrió en prisión el 24 de setiembre de 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Andrew |apellíu=Blankstein |títulu=Manson follower Susan Atkins dies at 61 |url=http://www.latimes.com/news/obituaries/la-me-susan-atkins26-2009sep26,0,317602,print.story |obra=[[Los Angeles Times]] |fecha=25 de setiembre de 2009 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2009|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

=== Legáu ===
A empiezos de los [[años 1980|años 80]], Stephen Kay, quien trabayara pa l'acusación nel xuiciu, enterar de que [[Leslie Van Houten]] consiguiera axuntar 900 firmes pa pidir la so puesta en llibertá condicional. Contautó a la madre de Sharon Tate pa intentar axuntar firmes por que se-y refugara dicha llibertá condicional. Taben seguros del so ésitu, polo que dambos montaron una campaña publicitaria, consiguiendo axuntar más de 350.000 firmes.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; Ver a Van Houten como la candidata más probable de toos pa consiguir la llibertá condicional; gracies a los esfuercios de Kay y Tate, refugóse-y. Doris Tate convirtióse en vocal defensora de los derechos de les víctimes, falando sobre l'asesinatu de la so fía y axuntándose con otres víctimes de crímenes. Asumió un papel de conseyera, usando la so notoriedá pública p'animar l'alderique y criticar el sistema penal.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

Dedicó enforma del restu de la so vida a lluchar contra toes los pidimientos de llibertá condicional de los asesinos de la &quot;familia&quot; Manson y trabayó de cerca con otres víctimes de crímenes violentos. Enfrentar en delles ocasiones a Charles Watson n'audiencies de pidimientos de llibertá condicional, diciendo: &quot;Siento que Sharon ten de tar representada neses audiciones. Si tán [los asesinos] clamiando poles sos vides, pos tengo de tar ellí pa representala&quot;. Retrucó a Watson direutamente nuna declaración d'impautu de la víctima en 1984:

{{Cita|¿Qué misericordia, señor, amosó cuando la mio fía clamiaba pola so vida? ¿Qué misericordia amosó cola mio fía cuando-y dixo, denme dos selmanes pa tener al mio ñácaru y dempués pueden matame?... ¿Cuando va llograr Sharon la llibertá condicional? ¿Van Salir de les sos tumbes estos siete víctimes o posiblemente más si usté consigue la llibertá? Usté nun ye de fiar.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;}}

En 1992, el Presidente [[George H. W. Bush]] comentó que Doris Tate yera unu de los sos &quot;mil puntos de lluz&quot; (frase utilizada pol ex-Presidente bien de cutiu pa referise a les coses que-y allumaben el camín) pol so trabayu voluntariu pa los derechos de les víctimes. Nesta dómina Tate fuera diagnosticada con un [[tumor cerebral]] malinu, polo que-y fallaba la fuercia y la salú; la so xunta con Bush significó la so última apaición pública. Esi mesmu añu, Doris (antes de finar el 10 xunetu), mandó a la so fía pequeña Patti el so trabayu. Tamién contribuyó na fundación de '''Doris Tate Crime Victims Bureau''', una [[organización non gubernamental]] dedicada a influyir la llexislación d'Estaos Xuníos y pa dar proteición a les víctimes de crímenes violentos.&lt;ref name=&quot;doristatebureau&quot;&gt;[http://www.ican-foundation.org/ Doris Tate Crime Victims Bureau] Consultáu'l 13 de xunetu de 2005.&lt;/ref&gt;

Patti Tate enfrentar a [[David Geffen]] y direutivos de [[Geffen Records]] en 1993 sobre los planes d'incluyir nel álbum de [[Guns N' Roses]] ''[[&quot;The Spaghetti Incident?&quot;]]'' un cantar compuestu por Charles Manson. Comentó a un periodista que la compañía discográfica taba &quot;poniendo a Manson nun pedestal por que la xente nuevo que nun-y conoza venéren-y como a un ídolu&quot;.&lt;ref name=&quot;pattitate&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Michael |apellíu=Quintanilla |url=http://articles.latimes.com/1994-01-10/news/vw-10404_1_sharon-tate |títulu=Promises to Keep: Patti Tate Leads a Justice Crusade in the Name of Her Sister Sharon|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=10 de xineru de 1994|fechaaccesu=13 de xunetu de 2005|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la muerte de Patti por un [[cáncer de mama]] el 3 de xunu del 2000, la so hermana mayor Debra siguió col trabayu representando a la familia Tate nos pidimientos de llibertá condicional. Debra Tate dixo de los asesinos: &quot;Nun amuesen nengún tipu de responsabilidá personal. Nun fixeron expiación a nengún de los miembros de la famila&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt; Tamién engarró por consiguir que se-y concediera a Sharon Tate una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] ensin ésitu.

El coronel Paul Tate prefirió nun faer comentarios públicos; sicasí, tuvo presente nel xuiciu de los asesinatos y n'años vivientes, xunto a la so esposa, nos pidimientos de llibertá condicional, amás d'escribir cartes a les autoridaes oponiéndose rotundamente a la idea de conceder llibertá condicional a nengún de los asesinos. Morrió'l 18 de mayu del 2005.&lt;ref name=&quot;paultate&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/20070928013419/http://www.newcriminologist.co.uk/news.asp?id=1810338925 ''New Criminologist'' obituary, Paul Tate]. 25 de mayu de 2005. Consultáu'l 13 de xunetu de 2005.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tatefamilylegacy.com/tatefamilystory.html &quot;The Story of the Tate Family.&quot;] Tate Family Legacy website. Consultáu'l 27 de setiembre de 2009.&lt;/ref&gt;

[[Roman Polanski]] regaló toles sos posesiones dempués de los asesinatos, incapaz de soportar nenguna alcordanza de la yṕoca que yĺ llamó &quot;la más feliz de la mio vida&quot;. Permaneció en Los Angeles hasta que detuvieron a los asesinos y dempués tornó a Europa. Dedicó la so película de 1979 ''[[Tess]]'' a Sharon, por cuenta de que Tate lleera la obra de [[Thomas Hardy]] ''[[Tess of the d'Urbervilles]]'' mientres la so última estancia con Polanski en Londres, dexándo-ylo por que lo lleera cola premisa de que sería una bona hestoria pa filmar xuntos. Polanski intentó esplicar la so congoxa dempués de la muerte de la so esposa y fíu nonato nel so [[autobiografía]] de 1984 ''Roman by Polanski'', diciendo &quot;dende la muerte de Sharon y a pesar de poder paecer al contrariu, el mio esfrute de la vida tuvo incompletu. En momentos de traxedies personales insoportables dalgunos atopen consuelu na relixón. Nel mio casu pasó lo contrario. Cualquier fe relixosa que tuviera acabar col asesinatu de Sharon. Viose reforzada la mio fe nel absurdu&quot;.

En xunetu de 2005, Polanski se querelló, con resultancia favorable, contra la revista ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'' por [[llevantu]], por cuenta de una afirmación de qu'intentara seducir a una muyer de camín al funeral de Tate. Ente los testigos al so defensa atopábense Debra Tate y Mia Farrow. Describiendo al Polanski inmediadatamente dempués de la muerte de Tate, Farrow testificó: &quot;D'esto puedo tar segura — pol so estáu d'ánimu cuando tábamos ellí, polo que falamos, pol so total sentíu de perda, de desesperación y desconciertu y plasmu y amor - un amor qu'había perdíu&quot;. A la fin del procesu, Polanski lleó un comunicáu, diciendo en parte: &quot;La memoria de la mio difunta esposa Sharon Tate ye lo que prevalecía cuando empecipié esta aición&quot;.

Los asesinatos cometíos pola &quot;familia&quot; Manson viéronse per parte de dellos estudiosos de la [[socioloxía]] como un momentu importante na década de los sesenta. [[Joan Didion]] escribió: &quot;Muncha xente que conozo de Los Angeles creen que los sesenta acabaron de forma repentina'l 9 d'agostu de 1969, a la que la noticia de los asesinatos de Cielu Drive viaxaron como maleza amburada pola población, siendo hasta ciertu puntu verdá. Esi día empezó la tensión. Empezó la paranoya&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

El trabayu de Sharon Tate como actriz haise reexaminado dende la so muerte, con críticos cinematográficos como [[Leonard Maltin]] falando del so gran potencial como actriz risible. Maltin allabó la película de Polanski ''The Fearless Vampire Killers'' diciendo que taba &quot;cerca de ser brillosu&quot;, amás de dicir que l'actuación de Tate en ''Don't Make Waves'' y ''The Wrecking Crew'' son los sos dos meyores trabayos y que son un indicador de lo que la so posterior carrera podía ser.&lt;ref name=&quot;leonardmaltin&quot;&gt;{{cita llibru |enllaceautor=Leonard Maltin|apellíu=Maltin|nome=Leonard|títulu=Leonard Maltin's Movie and Video Guide|editorial=Signet Publishing|añu=1998|isbn=0-451-19288-5|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tanto ''Eye of the Devil'' cola so temática supernatural, como l'esaxeráu melodrama ''Valley of the Dolls'' son consideraes películes de cultu.

Greg King, el [[biógrafu]] de Tate, caltién una postura similar a la de la familia de Tate, diciendo en ''Sharon Tate and the Manson Murders'' (2000): &quot;El verdaderu legáu de Sharon nun ta nos sos trabayos de cine o televisivos. El fechu de que, a día de güei, víctimes o los sos familiares puedan sentase ante'l autores del crímen y tener voz y votu nes sos sentencies o nos sos pidimientos de llibertá condicional, ye en gran midida gracies al trabayu de Doris [y Patti] Tate. Los años de devoción escontra la memoria de Sharon y la so dedicación a los derechos de les víctimes... ayudaron a tresformar a Sharon de mera víctima y a restaurar una cara humana a unu de los crímenes más tristemente célebres del S. XX&quot;.&lt;ref name=&quot;King2000&quot;/&gt;

=== Anécdotes ===
* Y! Entertainment Television asitió l'asesinatu de Tate y los sos amigos nel puestu númberu 9 dientro del programa &quot;Los 101 shocks nel mundu del entretenimientu&quot;.

* Na nueche del asesinatu de Sharon, hubo dellos invitaos que nun allegaron a la casa, como [[Bruce Lee]], quien trabayara con ella nes coreografíes de &quot;Wrecking Crew&quot; (1969), y que según se diz, esa nueche nun pudo asistir.

* Charles Manson basar nel cantar de [[Helter Skelter]] de [[The Beatles]] pa entamar l'asesinatu de Sharon.

Vivió n'Italia mientres meses debíu al trabayu del so padre.

El día 24 de setiembre de 2009, muerre a la edá de 61 años, Susan Atkins, l'asesina material de Sharon Tate. Foi sometida a ciruxía cerebral y tuvo paralizada nos sos últimos meses, con dificultaes amás pa falar. Foi treslladada a una instalación d'enfermería especializada na Instalación del Centru de California pa Muyeres, en Chowchilla, esautamente un añu enantes de la so muerte.

El 2 de setiembre perdió la so última solicitú de llibertá condicional. Atkins foi llevada ante la xunta de llibertá condicional nuna camiya y durmió mientres la mayor parte de l'audiencia, espertando escontra'l final de la mesma pa recitar el Salmu 23 con ayuda del so maríu, l'abogáu James Whitehouse.

== Filmografía ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Añu 
! Película 
! Papel
! class=&quot;unsortable&quot; | Notes
|-
| 1961
| ''[[Barrabás (película)|Barrabás]]''
| Patricia nel sable |
Nun apaez nos creitos
|-
| 1962
| ''[[Cuando se tienen venti años]]''
| Ensin determinar
|Nun apaez nos creitos
|-
| 1963–&lt;br /&gt;1965
| ''[[The Beverly Hillbillies]]''
| Janet Trego
| 15 episodios
|-
| 1963
| ''[[Mister Ed]]''
| Telefonista&lt;br /&gt;Moza del marineru |
Episodiu &quot;Love Thy New Neighbor&quot;&lt;br /&gt;Episodiu &quot;Ed Discovers America&quot;
|-
| 1964
| ''[[The Americanization of Emily]]''
| Moza guapa |
Nun apaez nos creitos
|-
| 1965
| ''[[The Man from UNCLE]]''
| Terapeuta
| Episodiu &quot;The Girls of Nazarone Affair&quot;
|-
| 1966
| ''[[El güeyu del diañu]]''
| Odile de Caray
|
|-
| 1967
| ''[[El baille de los vampiros]]''
| Sarah Shagal
|
|-
| 1967
| ''[[Nun faigan foles]]''
| Malibu
|
|-
| 1967
| ''[[Valley of the Dolls]]''
| Jennifer North
|
|-
| 1968
| ''[[Rosemary's Baby (película)|Rosemary's Baby]]''
| Moza de la fiesta |
Nun apaez nos creitos
|-
| 1968
| ''[[La casona de los siete placeres]]''
| Freya Carlson
|
|-
| 1969
| ''[[¿Cual de los trelce?]]''&lt;br /&gt;(tamién conocíu como ''12+1'')
| Pat
| Póstumu
|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.sharontate.net Web Oficial de Sharon Tate]
* {{IMDb nome|id=0001790|name=Sharon Tate}}

{{NF|1943|1969|Tate Sharon}}
[[Categoría:Actores y actrices de Texas]]
[[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Asesinatos n'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de Dallas]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ekzowpyhqeg1q94spjd2aqaks41haap</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Crane Wilbur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59837</id>
    <revision>
      <id>3703366</id>
      <parentid>3700083</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:32:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10524" xml:space="preserve">{{Tradubot|Crane Wilbur}}
{{persona}}
'''Crane Wilbur''' {{nym}} foi un guionista, actor y direutor teatral, radiofónicu y cinematográficu d'Estaos Xuníos, recordáu principalmente pol so papel de Harry Marvin nel serial ''[[The Perils of Pauline]]''. 
[[Ficheru:Crane Wilbur (1886-1973) and his wife in 1923.jpg|thumb|Crane Wilbur y la so muyer en 1915]]

== Biografía ==
Nacíu n'[[Athens (Nueva York)|Athens]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], el so nome completu yera Irwin Crane Wilbur. Foi un prolíficu guionista y direutor de siquier 67 filmes, empezando la so carrera na dómina del [[cine mudu]], pero foi como actor como atopó la mayor reconocencia, particularmente gracies a trabayar xunto a [[Pearl White]] nel iconoclasta serial ''[[The Perils of Pauline]]''. El so entamu nel cine mudu viose precedíu de doce años d'esperiencia teatral, y foi unu de los pioneros nel desenvolvimientu de les téuniques de comunicación que'l nuevu mediu riquía.

El so padre, dedicáu a la construcción de buques, suicidóse cuando Crane yera inda un mozu. Wilbur yera sobrín de [[Tyrone Power, Sr.]], polo cual yera primu de [[Tyrone Power]].&lt;ref&gt;{{Cita llibru |títulu=Silent Film Necrology |edición=2nd |capítulu=Crane Wilbur |nome=Eugene Michael |apellíu=Vazzana |añu=2001 |allugamientu=Jefferson, NC |editorial=McFarland |isbn=0-7864-1059-0 }}&lt;/ref&gt;

El so debú nel cine tuvo llugar en 1910 con ''The Girl From Arizona''. Tres diecisiete film rodaos ente 1910 y 1913, Wilbur confirmóse como un intérprete realista qu'apurrió mocedá, bona presencia y fuercia a les sos carauterizaciones.

N'abril de 1910 constituyóse la caña americana de los estudios [[Pathé]], empezando a producir películes en [[Bound Brook]], [[Nueva Jersey]]. [[Paul Panzer]] foi unu de los sos primeros intérpretes, y [[Pearl White]], una actriz de [[vodevil]] con cierta esperiencia cinematográfica gracies a la empresa de [[Pat Powers]], sumar al nuevu estudiu. Wilbur identificar con dichos actores, y formó parte del repartu de Pathé. Cuando la compañía entamó rodar un serial, ''[[The Perils of Pauline]]'', en 1914, Wilbur solicitó'l papel d'actor protagonista que lu empareyar con Pearl White. Tres un test, llogró l'acobiciáu papel de Harry nel futuru serial.

En 1916 Wilbur anotóse un ésitu personal col filme en cinco rollos de Mutual Masterpiece ''Vengeance is Mine'', una hestoria sobre l'abolición de la pena capital. Más palantre [[Vitagraph]] contratólu p'actuar en ''The Heart of Maryland'' (1921), película tres la cual fixo un altu na so actividá cinematográfica, dexando [[Hollywood]] pa trabayar como actor teatral, la so gran vocación, mientres dellos años. Wilbur escribió una puesta al día de ''The Bat'', una obra de [[Mary Roberts Rinehart]] y [[Avery Hopwood]]. En 1924 actuó en xira representando una pieza escrita por él mesmu, ''The Monster'', y en 1926 consiguió un notable ésitu nel [[circuitu de Broadway]] con ''The Bride of the Lamb'', actuando xunto a [[Alice Brady]], y en 1930 con ''On the Spot'', obra na qu'apaecía [[Anna May Wong]].

Wilbur retomó la so carrera cinematográfica en Hollywood en 1929, escribiendo y dirixiendo filmes de ficción y documentales. En 1934 actuó en tres películes: ''Name the Woman'', ''High School Girl'' y ''Tomorrow's Children'', dirixiendo amás los dos últimes. 

El so trabayu como escritor y direutor prosiguió nos siguientes 20 años. Los sos escepcionales ésitos, munchos de los cualos siguen exhibiéndose anguaño, inclúin el guión de ''[[House of Wax (película de 1953)|House of Wax]]'' (1953). En 1959 Allied Artists Pictures Corporation fixo una nueva versión de ''The Bat'', que protagonizaron [[Vincent Price]] y [[Agnes Moorehead]], y que dirixó Wilbur. Esti filme consiguió en taquilla más de nueve millones de dólares. A esi filme siguiéronlu otres destacaes producciones, ente elles ''[[Solomon and Sheba]]'' (1959) y ''[[La isla misteriosa (película de 1961)|La isla misteriosa]]'' (1961).

Crane Wilbur finó por causa de un [[accidente cerebrovascular]] en 1973 en [[Toluca Lake]], [[California]]. Foi soterráu nel Campusantu Forest Lawn Memorial Park de [[Hollywood Hills]], [[California]].

== Filmografía ==
=== Actor ===
{{columnes}}
*''[[The Girl from Arizona]]'', de [[Theodore Wharton]] y [[Joseph A. Golden]] (1910)
*''[[A Western Memory]]'' (1911)
*''[[For Massa's Sake]]'', de Joseph A. Golden (1911)
*''[[Love Molds Labor]]'', de Joseph A. Golden (1911)
*''The Power of Love'', de [[Joseph A. Golden]] (1911)
*''[[The Fatal Portrait]]'' (1911)
*''The Doll'' (1911)
*''[[Phantom Lovers]]'' (1912)
*''[[Jimmy's Misfortune]]'' (1912)
*''[[The Salvationist]]'' (1912)
*''[[Texan Twins]]'' (1912)
*''[[A Nation's Peril]]'' (1912)
*''[[Where Jealousy Leads]]'' (1912)
*''[[On the Brink of the Chasm]]'' (1912)
*''[[His Second Love]]'' (1912)
*''[[Anona's Baptism]]'' (1912)
*''[[Gee! My Pants!]]'' (1912)
*''Pals'' (1912)
*''[[The Three Bachelors' Turkey]]'' (1912)
*''The Compact'' (1912)
*''[[The Receiving Teller]]'' (1912)
*''[[A Simple Maid]]'' (1912)
*''[[Dynamited Love]]'' (1912)
*''[[The Artist's Trick]]'' (1913)
*''[[The Infernal Pig]]'' (1913)
*''[[The Moonshiner's Last Stand]]'' (1913)
*''[[God Is Love]]'' (1913)
*''[[In the Days of War]]'' (1913)
*''[[The Count's Will]]'' (1913)
*''[[A Woman Scorned]]'' (1913)
*''[[The Secret Formula]]'' (1913)
*''[[The Second Shot]]'' (1913)
*''[[The Miner's Destiny]]'' (1913)
*''[[The Mad Sculptor]]'' (1913)
*''[[The Haunted House]]'' (1913)
*''[[$1,000 Reward]]'' (1913)
*''The Climax'' (1913)
*''[[Across the Chasm]]'' (1913)
*''[[The Merrill Murder Mystery]]'' (1913)
*''[[The President's Pardon]]'' (1913)
*''The Smuggler'' (1913)
*''Gypsy Love'' (1913)
*''Unmasked'' (1913)
*''[[The Shadow of Shame]]'' (1913)
*''[[Uncle John to the Rescue]]'' (1913)
*''[[The Couple Next Door]]'' (1913)
*''[[Through Fire and Air]]'' (1913)
*''[[The Perils of Pauline]]'', de [[Louis J. Gasnier]] y [[Donald MacKenzie]] (1914)
{{nueva columna}}
*''The Ghost'' (1914)
*''The Corsair'' (1914)
*''[[All Love Excelling]]'' (1914)
*''[[The Road o' Strife]]'' (1915)
*''[[Non Other Way]]'' (1915)
*''[[The Call of Motherhood]]'' (1915)
*''[[Polly of the Pots and Pans]]'' (1915)
*''The Mirror'' (1915)
*''The Protest'' (1915)
*''[[The Blood of Our Brothers]]'' (1915)
*''[[Could a Man Do More?]]'', de Robert Broadwell (1915)
*''[[The Mystery of Carter Breene]]'', de Robert Broadwell (1915)
*''[[Vengeance Is Mine!]]'', de [[Robert Broadwell]] (1916)
*''[[A Law Unto Himself]]'', de Robert Broadwell (1916)
*''[[The Love Enguedeyar]]'', de Crane Wilbur (1916)
*''[[The Conscience of John David]]'', de Crane Wilbur (1916)
*''[[The Wasted Years]]'', de Robert Broadwell (1916)
*''[[A King o' Make-Believe]]'', de Robert Broadwell (1916)
*''[[The Fool's Game]]'', de Robert Broadwell (1916)
*''[[The Haunting Symphony]]'', de Robert Broadwell (1916)
*''[[For Her Good Name]]'', de Robert B. Broadwell (1916)
*''[[The Spite Husband]]'' (1916)
*''[[The Painted Lie]]'', de Robert Broadwell, [[Harrish Ingraham]] y Crane Wilbur (1917)
*''[[The Single Code]]'', de [[Tom Ricketts]] (1917)
*''[[The Eye of Envy]]'', de Harrish Ingraham (1917)
*''[[The Blood of His Fathers]]'' (1917)
*''[[Unto the End]]'', de Harrish Ingraham (1917)
*''[[The Finger of Justice]]'' (1918)
*''[[Breezy Jim]]'', de [[Lorimer Johnston]] (1919)
*''[[Devil McCare]]'', de Lorimer Johnston (1919)
*''[[Stripped for a Million]]'' (1919)
*''[[Something Different]]'' (1920)
*''[[The Heart of Maryland]]'', de [[Tom Terriss]] (1921)
*''[[It's a Great Life]]'' (1929)
*''[[Tomorrow's Children]]'' (1934)
*''[[Name the Woman]]'' (1934)
*''[[High School Girl]]'' (1934)
*''Public Opinion'' (1935)
*''[[Captain Calamity]]'' (1936)
*''[[Yellow Cargu]]'' (1936)
{{final columnes}}

=== Direutor ===
{{columnes}}
*''[[The Love Enguedeyar]]'' (1916)
*''[[The Painted Lie]]'', codirigida con [[Robert B. Broadwell]] y [[Harrish Ingraham]] (1917)
{{nueva columna}}
*''[[We're in the Legion Now!]]'' (1936)
*''Canon City'' (1948)
{{final columnes}}

=== Guionista ===
{{columnes}}
*''The Monster'' (1925)
*''[[Lord Byron of Broadway]]'' (1930)
*''[[Swingtime in the Movies]]'' (direutor y guionista) (1938)
*''[[Crime School]]'' (1938)
*''Hell's Kitchen'' (1939)
*''I Am an American'' (1944)&lt;ref&gt;El filme, de 16 minutos, foi producíu por [[Gordon Hollingshead]], escritu y empobináu por Wilbur, ya interpretáu por [[Humphrey Bogart]], [[Gary Gray (actor)|Gary Gray]], [[Gordon Hart]], [[Dick Haymes]], [[Danny Kaye]], [[Joan Leslie]], [[Mary Lee Moody]], [[Dennis Morgan]], [[Knute Rockne]], y [[Jay Silverheels]]. Ver 
 {{IMDb títulu|0198551|I Am an American}}.&lt;/ref&gt;
*''[[He Walked by Night]]'' (1948)
*''[[The Amazing Mr. X]]'' (1948)
{{nueva columna}}
*''[[I Was a Communist for the FBI]]'' (1951)
*''[[Inside the Walls of Folsom Prison]]'' (direutor y guionista) (1951)
*''[[The Miracle of Our Lady of Fatima]]'' (1952)
*''[[House of Wax (película de 1953)|House of Wax]]'' (1953)
*''Crime Wave'' (1954)
*''[[Solomon and Sheba]]'' (1959)
*''The Bat'' (guionista y direutor) (1959)
*''[[La isla misteriosa (película de 1961)|La isla misteriosa]]'' (1961)
{{final columnes}}

== Bibliografía ==
''The First Male Stars: Men of the Silent Yera'', de David W. Menefee. Albany: Bear Manor Media, 2007.
* ''Chats With the Players – Mr. Crane Wilbur, of the Pathé Frères Company.'' Motion Picture Story. Nueva York: Harry Y. Wolff, Publisher, Inc., 1914.
* ''Crane Wilbur, Mutual Star.'' The Newark Advocate, 18 de payares de 1916, páxina 8.
* ''Classics of the Silent Screen.'' Por Joe Franklin. Nueva York: Cadillac Publishing Company, 1959.
* ''My Life.'' Por Crane Wilbur en Motion Picture Magacín. Nueva York: M. P. Publishing Company, Ochobre de 1915.
* ''The Reminiscences of Crane Wilbur.'' The New York Times Oral History Program Non. 25. Beverly Hills: American Film Institute, 1977.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Crane Wilbur}}
{{traducíu ref|it|Crane Wilbur}}
* {{IMDb nome}}
* {{Find a Grave|5998081}}
* Filmografía de Crane Wilbur en [http://www.afi.com/members/catalog/SearchResult.aspx?s=&amp;TBL=PN&amp;Type=CA&amp;ID=34312 AFI] [[American Film Institute]]

{{NF|1886|1973|Wilbur, Crane}}
[[Categoría:Actores y actrices de cine mudu]]
[[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Guionistes de cine d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de Nueva York]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>m5606f66wv0dyblt19q7urm3pbpsyxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guy Williams</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59868</id>
    <revision>
      <id>3703392</id>
      <parentid>3696634</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24226" xml:space="preserve">{{Tradubot|Guy Williams}}
{{persona}}
'''Armand Joseph Catalano''' {{nym}} ―conocíu artísticamente como '''Guy Williams'''― foi un [[actor]] de [[cine]] y [[televisión]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[italiana]] qu'interpretó a [[El Foín]] y otros héroes de capa y espada nos [[años 1950|años cincuenta]] y [[años 1960|sesenta]].&lt;ref name=imdb&gt;[https://www.imdb.com/name/nm0930713/ Ficha de Guy Williams] nel sitiu web [[IMDb]]. Consultada'l 22 de febreru de 2010.&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
=== Estudio ===
Guy Williams nació en [[Washington Heights (Manhattan)|Washington Heights]], na islla de [[Manhattan]] (dientro de la [[ciudá de Nueva York]]). Los sos padres Attilio y Clara migraren dende [[Messina]], una ciudá de [[Sicilia]] ([[Italia]]), por cuenta de la probeza. Attilio yera fíu d'un madereru; trabayando como vendedor de seguros llogró mercar un llote de tierra en [[Nueva Jersey]]. Williams (a quien los sos padres llamaben col nome italianu Armando) creció nel barriu [[Little Italy (Manhattan)|Little Italy]] (pequeña Italia), de [[Manhattan]]. Cuando tenía siete años empezó a aprender [[esgrima]] col so padre, quien yera un espertu por una tradición heredada de los sos ancestros italianos.&lt;ref name=imdb /&gt;

Na Escuela Pública 189 de la ciudá de Nueva York, Williams destacar en [[matemática|matemátiques]]. Fixo la secundaria na escuela George Washington High School, onde dacuando trabayó na cafetería. Depués foi a l'academia militar Peeskill, pero nunca amosó demasiao interés pol estudiu. Los sos intereses yeren el [[fútbol americanu]] y el [[axedrez]], y siempres s'esforció por consiguir trabayu nos meses de vacaciones.

=== Primeros pasos ===
Williams, de 1,90 m d'estatura, quería ser actor. Cuando decidió abandonar l'academia, la so madre (que más tarde sería executiva nuna empresa de películes estranxeres) sintióse desanimada, yá que esperaba que'l so fíu fuera vendedor de seguros, una carrera tradicional.

Dempués de trabayar como soldador, contador de llibros ya inspeutor de partes d'aviones, Williams foi vendedor nel departamentu de maletes de [[Wanamakers]]. Mentanto unvió les sos semeyes a una axencia de modelos. Atopó un relativu ésitu na prensa gráfica: les sos semeyes apaecíen en revistes (como ''[[Harper's Bazaar]]'' o ''True Romance''), periódicos, y cubiertes de llibros, propagandes comerciales (como los colchones Simmons Beautyrest, onde se-y ve dormiendo plácidamente, o copes y vasos Heisey, o lociones Jergens), empezó a recibir bona paga y volvióse abondo famosu. Cuando un direutor negar a aceptalo pol so aspeutu llatín, el so axente, nesi momentu Henry Wilson, camudó-y el nome de Armand Catalano al de Guy Williams. En 1946 (a los 22&amp;nbsp;años d'edá) consiguió un contratu per un añu de la [[MGM]], y camudóse a [[Hollywood]]. Namái interpretó pequeños papeles, y al rematar el periodu volvió a Nueva York.

En 1948, pa faer un comercial de pitos, Guy Williams fixo un estensu viaxe de filmación (onde tenía d'esquiar) acompañáu de Janice Cooper, una formosa modelu publicitaria de Powers. Mientres les llargues sesiones fotográfiques namoráronse y casáronse apenes volvieron a Nueva York, el 8 d'avientu de 1948. Tuvieron dos fíos: Guy Steve Catalano (Guy Williams&amp;nbsp;Jr., 18 d'avientu de 1952) y Anthony ''Tony'' Catalano (1956).

En 1950, Guy Williams empezó a filmar el so primeres anuncios de televisión, polo que se volvió bien popular. Desafortunadamente, el so padre morrió en 1951, polo que nun pudo ver l'ascensu del so fíu a la fama. Williams llogró otru contratu per un añu en [[Universal Studios]] en 1952 y volvióse a camudar a Hollywood, esta vegada cola so familia.

=== Principios en Hollywood (1952 a 1957) ===
Guy Williams fixo pequeños papeles de repartu nes producciones de la Universal Studios:
&lt;ul&gt;
&lt;li&gt;''Bonzo goes to college'', como Ronald Calkins&lt;/li&gt;
&lt;li&gt;''The Mississippi gambler'', como André&lt;/li&gt;
&lt;li&gt;''The golden blade'', como un poblador de Bagdag&lt;/li&gt;
&lt;li&gt;''The man from The Alamo'', como un sarxentu&lt;/li&gt;
&lt;li&gt;''Take me to town'', como un pequeñu héroe.&lt;/li&gt;
&lt;/ul&gt;

En 1953, Williams sufrió un accidente seriu: cayer d'un caballu y foi arrastráu más de 200&amp;nbsp;metros, lo que-y dexó una llargu repulgu nel costazu derechu. Por cuenta de eso retornó a Nueva York (actuando y posando como modelu ellí) yá pensando n'abandonar la so carrera. Esi mesmu añu dexó la Universal y volvióse un actor independiente pa películes producíes por [[Allied Artists]] y [[Warner Brothers]].

=== El Foín ===
[[Ficheru:Foín pencil sketch CVN.jpg|thumb|Dibuxo del Foín, realizáu por un wikipedista en 2006.]]

Tuvo que pasar casi una década pa la so gran oportunidá como estrella de la serie de [[Walt Disney]], [[El Foín (serie de televisión)|''El Foín'']] ([[1957]]-[[1959]]). Esti papel ganó-y una gran fama como héroe románticu y [[esgrima|espadachín]].

En 1973 la compañía [[The Walt Disney Company|Disney]] llevó a cabu un casting pa una nueva serie de televisión basada nel personaxe creáu por Johnston McCulley. El Foín yá yera famosu na pantalla pola película de [[Douglas Fairbanks]] y la de [[Tyrone Power]].

Pa realizar el Foín, l'actor tenía que ser curiosu, con un aire llatino y con dalguna esperiencia n'[[esgrima]]. El mesmu [[Walt Disney]] entrevistó a Guy Williams (de 33 años d'edá), y darréu pidió-y (cómicamente) que se dexara «un bigotito non bien llargu nin bien gruesu». El pagu que pidió Williams yera bien alto (2500 dólares a la selmana), pero dióse-y. Williams retomó'l so entrenamientu profesional d'esgrima col campeón [[Bélxica|belga]] [[Fred Cavens]] (que tamién entrenara a [[Douglas Fairbanks]], [[Errol Flynn]] y [[Tyrone Power]]), yá que —según el pidíu de Walt Disney— nel programa utilizaríen espaes reales ensin proteición.
Disney ordenólu que —pa interpretar al Foín a la perfeición— tomara clases de guitarra col famosu [[Vicente Gómez (guitarrista)|Vicente Gómez]], pero Williams nunca llegó a tocar el preséu.

La serie, con episodios de media hora, finalmente debutó na rede televisiva [[American Broadcasting Company|ABC]] el 10 d'ochobre de 1957. Tuvo un instantáneu ésitu en EE.&amp;nbsp;UU., algamando'l ráting más altu hasta esi momentu nun programa de televisión.

Williams utilizaba un caballu negru (llamáu Tornáu nos cómics), pero nuna filmación onde había disparos, l'animal cayó nun ribayu y tuvo múltiples quebres, polo que tuvo que ser sacrificáu.
Dempués del accidente col primera Tornáu, trabayó con dos caballos. Unu yera fantásticu nes escenes de corríes, pero nun-y gustaba saltar. Tampoco-y gustaben los ''[[closeup]]s'', cuando'l Foín falaba col sarxentu García, Tornáu quitaba la cabeza y esconder escontra tras. Entós tuvieron qu'usar otru caballu negru más fotoxénicu.

Hubo tamién un caballu blancu llamáu ''Phantom'' (Pantasma), por cuenta de que'l direutor pensaba que pa les escenes na escuridá, el Tornáu negru práuticamente faíase invisible. Pero esta Pantasma nun duró enforma tiempu, y volvieron al Tornáu negru. 
El show duró 78 episodios (dos temporaes, del 57 al 59) y una película editada de los episodios de televisión: [[The Sign of Foín|The Mark of Zorro]] (1958). La tema musical (compuestu por [[Norman Foster (direutor)|Norman Foster]] y [[George Burns]], y cantáu por [[The Chordettes]] ('los acordecitos') algamó'l númberu 17 nel [[hit parade]].

Williams nun faía les escenes de peligru, pos en casu de mancase retrasara la producción de la serie. Entós, mientres él grababa n'estudiu, el so doble faía les escenes de cabalgates ente los montes, n'esteriores.

Esta serie creó una verdadera epidemia de [[grafitu|grafitos]] de la lletra Z nos pupitres de les escueles en tou Estaos Xuníos. Pueden vese exemplos d'estos nos escritorios y meses d'esa dómina.

Problemes contractuales y personales ente Disney y la cadena televisiva fixeron que la esitosa serie atayárase.

Cuando terminó la serie, Williams fixo otros dos películes:
* ''Damon and Pythias'' (una producción de la MGM n'Italia en 1962, dirixida por [[Curtis Bernhardt]]), onde fixo de [[Damón]], quien ufierta la so vida como garantía pola pallabra del so amigu Fitias, que fuera condergáu a muerte por cuestiones polítiques.
* ''Captain Sindbad'' (una superproducción de la MGM, filmada n'[[Alemaña]] en 1962, dirixida pol direutor estauxunidense d'aventures [[Byron Haskin]], basada nel cuentu clásicu de [[Los Mil y Una Nueches]], onde Williams fai de [[Simbad|Simbad el marín]].

Más tarde Williams describiría esta dómina como «unu de los meyores momentos de la mio vida».

=== Bonanza (1964) ===
En 1964, yá de vuelta nos [[Estaos Xuníos]] realizó dellos trabayos menores, como la so apaición en dellos episodios de la serie de televisión ''[[Bonanza]]'' (1959-1973), como'l primu mexicanu Will Cartwright.
Williams abandonó la serie al terminase'l so contratu dempués de cinco episodios.

Los cinco episodios de Bonanza onde apaeció Guy Williams fueron:
* ''Return to Honor''
* ''The Roper''
* ''The Companeros''
* ''The Pressure Games''
* ''Triangle''

=== Perdíos nel espaciu (1965 a 1968) ===
En [[1965]] ufiertóse-y el papel del profesor John Robinson nel programa televisivu de [[ciencia ficción]] ''[[Perdíos nel espaciu (serie de televisión)|Perdíos nel espaciu]]'' ([[1965]]-[[1968]]), n'inglés ''Lost In Space'', de la rede [[CBS]].
El profesor Robinson yera espertu en [[astrofísica]], [[xeoloxía]] y [[ministru relixosu]], y comandaba la misión de la nave [[Xúpiter 2]] cola so familia nun viaxe pa colonizar el sistema planetariu d'[[Alfa Centauro]] (la estrella más cercana al sistema solar).

La serie presentaba una gran cantidá de producción artística, a pesar de que nun tener nenguna pretensión científica.
Basábase principalmente nes risonderes aventures de la familia (incluyendo [[hippie]]s espaciales y cenahories intelixentes). La serie catapultó y encasilló a [[Jonathan Harris]], el memorable doctor Smith.

Dos cuesas memorables de la serie yeren los avisos de peligru «¡Danger, Will Robinson!», del [[androide]] Modelu-B9, y tamién el clásicu cantar de la serie, compuesta pol llexendariu [[John Williams (compositor)|John Williams]] (quien tamién faía la música de fondu de los episodios).
L'actuación de Williams nesa serie foi más bien cosmética, nun proyeutándose nella.

=== Visita a l'Arxentina (1973) ===
Williams llucía siempres un temperamentu franco y abierto, yera un gran conocedor de vinos, entusiasta del axedrez y l'esgrima y bien aficionáu a viaxar. Dende 1959, al rematar la serie, sintióse decepcionáu al ver que nun se materializaba nenguna ufierta de trabayu. Entós decidió retirase pa esfrutar la so pequeña fortuna consiguida por aciu la inversión en dellos negocios.

Dende'l 2 de xineru de 1968, el [[Canal 13 (Buenos Aires)|Canal 13]] de televisión de [[Ciudá de Buenos Aires|Buenos Aires]] (Arxentina) emitió ''El Foín'' tolos díes de 19:00 a 19:30, con un gran ésitu. En 1970, nes jugueterías y los kioscos de toles provincies d'Arxentina vendíense muñequitos, amarutes y toa clase d'oxetos relativos al Foín. La canal tuvo la idea de presentar a Guy Williams, cola idea de faer un programa especial y faelo participar en dellos programes pa neños. 
El periodista porteño [[Leo Gleizer]] foi l'encargáu de viaxar a EE.&amp;nbsp;UU. pa faer los contactos:

{{cita|Cuando llegué a Nueva York yera bien difícil saber ónde viviría Williams. Dempués de delles investigaciones fallíes, asocedióme buscar nel direutoriu telefónicu. Cuál nun sería la mio sorpresa al ver que'l mio Guy Williams vivía en California. Llamar y respondióme una muyer (Janice, esposa de Williams). Falé con él, diciéndo-y que viniera dende Arxentina pa buscalo y que me paecía qu'a él -y diba a atraer la idea. Díxome que fora a velo a la so casa en California. foi buscame al aeropuertu. Cuando lo vi ensin bigote, suxurílu que dexar crecer. Quince díes dempués d'esa primer llamada, fuimos a Buenos Aires.}}

La llegada al [[Aeropuertu Internacional Ministru Pistarini]] d'[[Ezeiza]], el domingu 1 d'abril de 1973 foi apoteósica. Dellos miles de neños colos sos padres saludaron al actor, quien nun podía creer lo que vía. Guy aportó a amarutase del Foín en dellos programes de Canal 13 (daqué que n'EE.&amp;nbsp;UU. refugara enfáticamente) y a faer una pequeña exhibición d'esgrima nel programa ''Teleshow'' (Canal 13, llunes a vienres de 14:30 a 17:00) conducíu por [[Víctor Sueiro]]. Foi tal l'ésitu d'esa presentación que'l departamentu de vestuariu de la canal iguó un traxe asemeyáu al de la popular serie, y presentóse amás en ''Porcelandia'' (miércoles 21:30 a 22:30) onde [[Jorge Porcel]] tenía un sketch llamáu «El Sorro con S»; nesti programa precisaben recrear una escena d'esgrima.
El contendente de Williams yera'l jovencísimo campeón arxentín d'esgrima [[Fernando Lupiz]] (quien en 2005 presentó un programa diariu de televisión onde enseñaba esgrima y exhibía dibuxos animaos del Foín), quien nesa dómina tenía namái 20 años d'edá.&lt;ref&gt; {{cita web
|url = http://www.pagina12.com.ar/1999/99-05/99-05-07/pag25.htm
|títulu = La reblincada final del auténticu Foín
|fechaaccesu = 26 de febreru de 2010
|añoacceso =
|autor = Marcelo Raimón
|editorial = Páxina 12
}}&lt;/ref&gt;

Cada programa onde apaecía Williams algamaba más de 40 puntos de rating, polo que s'entamó otru viaxe esi mesmu añu.

=== Segunda visita a l'Arxentina (1973) ===
El sábadu 14 de xunetu de 1973 Guy Williams realizó la so segunda visita a l'Arxentina. Unes 3000&amp;nbsp;persones (ente neños y adultos) atropar na pista d'aterrizaxe del aeropuertu internacional de Ezeiza, al berru de «¡Foín, Foín!», esperando la llegada del vuelu 201 de [[Pan Am]]. Primero baxó Williams y la so esposa Janice, quien fueron recibíos por [[Gleizer|Leo Gleizer]], el periodista que concretara'l primer viaxe de Williams a l'Arxentina.

De sópitu escuchóse un atronador ruxíu del ensame: a la portezuela del avión asomóse'l barítonu llíricu y actor [[Henry Calvin]] —el gruesu sarxentu Demetrio López García de la serie ''El Foín''—, quien foi reconocíu a pesar de la so apariencia demacrada (tenía un cáncer de gargüelu ensin diagnosticar). Cuando-y preguntar cómo dexara de ser gordu, Calvin dixo que se propunxera baxar 80 quilos, y llograr. Empezara la so carrera nos años trenta como cantante (tenía una formosa voz de [[barítonu]], que dalguna vegada amosó en ''El Foín'').

La canal destinó a una asistente, una traductora y un xofer p'atendelos. Esi día cenaron nun carrín de la costanera sobre'l [[Ríu de la Plata]]. El miércoles asistieron a una [[tanguería]]. Ellí Williams probó'l [[mate (fervinchu)|mate]], mientres el so compañeru siguía bebiendo cerveza y vinu blanco [[Mendoza (Arxentina)|mendocino]]. Dambos coincidieron nes comíes: el llechón adobáu foi'l platu preferíu. Tamién visitaron escueles y hospitales públicos, onde roblaron autógrafos pa los neños. Mientres esta estancia, el Foín engarró un duelu nel Circu Máxicu de [[Carlitos Balá]] y foi vistu per primer vegada nel show de [[Juana Martínez|Mirtha Legrand]], lo cual repitiríase a lo llargo de los años. (Ella sería una de les celebridaes qu'asistiríen al so funeral en 1989).
Calvin acompañar a la canal 13, onde fixeron un show (cada unu col so disfraz).
Guy y Henry volvieron a California, onde Guy siguió remanando la so empresa d'ellaboración de ''[[panetonne]]'' (pan duce).

=== Xira circense per Llatinoamérica ===
La tercer visita foi n'avientu de 1974, esta vegada solo y de incógnito.

En 1979 Guy Williams retornó a Buenos Aires, non por un contratu cola Canal 13, sinón pa producir los sos propios shows. Dixebrárase de la so muyer, y el so nuevu compañeru yera agora Fernando Lúpiz, amarutáu como'l Capitán Monasteriu (o «Monastario», como-y dicíen n'inglés). Anque llevaba un bigote como'l so personaxe, el rapazu yera demasiáu nuevu pal papel. Pa promover l'espectáculu, el Foín apaeció nos programes ''Patolandia'' (protagonizáu pol cómicu [[Rafael Carret]]) y el Capitán Piluso (protagonizáu pol cómicu [[Alberto Olmedo]]). Williams presentó'l so show mientres dos meses en tol país, con escelentes crítiques.

Esti show presentar en dellos circos, onde s'acutar pal gran final al personaxe que tolos neños arxentinos queríen ver en persona. Nel sable, el presentador anunciar con pómpara. Apaecía'l Foín (muncho más alto de lo esperao, col so 1,90 m) nel so caballu negru, saludando cola mano derecha alzada. Dempués d'unes pallabres, apaecía'l capitán Monasteriu (Lúpiz), empezando la engarradiella, que duraba dellos minutos, cola esperada victoria de Williams.
La participación del Foín yera curtia, d'aprosimao 15 minutos, pero tolos presentes taben maraviaos de ver al so héroe (que les sos aventures siguíen a diariu al traviés de la pantalla chica). Na avenida [[Domingo Faustino Sarmiento|Sarmiento]] había un xigantescu cartelu publicitariu cola figura del ídolu y una lletra Z.

=== La película de Palito Ortega ===
En 1977, los productores Carlos Montero (de canal 13) y Enrique García Fuertes anunciaron el proyeutu ''El Foín y el so fíu'', una película que protagonizaríen Williams y Lúpiz. Nesta dómina, el productor Carlos Patiño empezó les negociaciones pa contratar al Foín pal circu Real Madrid de los hermanos Segures, un espectáculu nel que s'acostumaba a ver figures famoses. El Real Madrid foi'l mayor ésitu en Mar del Plata mientres 1977 y 1978. D'avientu de 1977 a marzu de 1978, 250&amp;nbsp;000 persones aplaudieron al Foín en persona.

La fiebre del Foín nun s'acababa. Williams fixo munchos amigos arxentinos, y taba encantáu col país. El proyeutu de la película volvióse una obsesión pa Guy. Empezara como un proyeutu secundariu, pero puestu Williams diose cuenta de que sería la resurrección de la so carrera. Empezó a trabayar nel guión y los escenarios. La so intención yera usar sitios naturales reales d'Arxentina. El títulu provisional de la historia yera ''Foín''. El proyeutu yera bien ambiciosu, envaloráu en dos millones de dólares, demasiao caru pa la inestable economía d'Arxentina, pero él aportunaba que se vería coles mesmes en 65 países.

L'únicu que podía financiar la película yera [[Palito Ortega]]. Pa evitar problemes colos productores estauxunidenses, la película llamaríase ''El rei''. Ortega fixo munchos cambeos al guión y a los sitios de filmación qu'escoyera Williams. Ortega tamién ordenó que'l papel de Bernardo facer [[Carlitos Balá]]. Tamién se decidiera que'l papel del capitán Monasteriu sería del brillante actor arxentín [[Alfredo Alcón]] (y non del so compañeru Lúpiz). Pa Guy esto foi demasiáu. Non porque nun-y gustara Balá o Alcón, sinón porque'l so trabayu de tres años sumía so los deseos d'Ortega. El guión puede trate nel [[Muséu del Cine de Buenos Aires]].

Ensin el filme, el Foín nun tenía nada que faer en Buenos Aires y volvió a California a principios de los [[años 1980|años ochenta]].

=== Últimu viaxe a l'Arxentina ===
Pero llueu volvió a la ciudá que-y abriera los brazos y haber adoptáu como un ídolu. Nesta última etapa en Buenos Aires, Guy cultivó un perfil baxu. Namái raramente salía una nota na revista ''Radiolandia'' la cual afirmaba que ''El Foín'' vivía en Buenos Aires. Gustába-y tomar café en [[La Biela]], nel barriu de [[Recoleta (Buenos Aires)|Recoleta]], lleendo ''[[The Buenos Aires Herald]]''. Vía caminar dende l'hotel [[Alvear Palace Hotel|Alvear]] al edificiu onde vivía y onde toos lo conocíen. Siguió faciendo amigos arxentinos.

=== Fallecimientu ===
N'abril de [[1989]], mientres pasaba la so vida en [[Buenos Aires]], Guy Williams, quien cuntaba entós 65 años d'edá, de secute sumió. El [[6 de mayu]] de [[1989]] los vecinos —que notaren la so desapaición— llamaron a la policía, qu'esi mesmu día forzó la entrada del so apartamentu nel esclusivu barriu de [[Recoleta (Buenos Aires)|Recoleta]], topando'l so cuerpu ensin vida. Sufriera un [[aneurisma cerebral]]&lt;ref&gt;Según [https://www.imdb.com/name/nm0930713/bio IMDB.com].&lt;/ref&gt; aprosimao una selmana enantes, mientres taba solu nel so apartamentu de la cai Ayacucho 1964 y nun sobrevivió. Yá sufriera otru aneurisma con anterioridá en [[1983]], en [[California]]. 

Gracies a los esfuercios del so compañeru [[Fernando Lúpiz]], los sos restos quedaron dos años nel panteón de l'[[Asociación Arxentina d'Actores]] (a pesar de la regla de que ye namái p'actores arxentinos). En [[1991]] el so fíu Steve recibió les sos cenices en [[California]] y cumplió el deséu del so padre de que fueren espardíes nos montes de California, na sablera de [[Malibu, California|Malibú]] ([[California]]) y nel [[océanu Pacíficu]].

=== Homenaxes ===
# En [[2000]], Guy Williams foi la primer celebridá llocal nel [[Paséu de la Fama del Bronx]], na ciudá de Nueva York.
# El [[2 d'agostu]] de [[2001]] Guy Williams foi incorporáu nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]], nel númberu 7080 del bulevar Hollywood (esquina con La Brea), dempués de miles de pidimientos de los sos almiradores frente a la Cámara de Comerciu de Hollywood, l'añu anterior.
# El [[2 d'agostu]] de [[2002]] la familia de Guy Williams dedicó-y un bancu nel Parque Central de Nueva York.
# El [[2 d'agostu]] de [[2003]] la empresa Disney punxo una placa conmemorativa na casona de la misión [[San Luis|San Luis Rei de Francia]], n'[[Oceanside (California)|Oceanside]], [[California]], onde ente [[1957]] y [[1959]] habíase filmado la serie del Foín.
# Dende [[1998]] los sos fans faen una campaña por que el [[Serviciu Postal d'Estaos Xuníos]] publique una [[sellu postal|estampilla]] conmemorativa del Foín. La impresión foi atayada en [[2006]] por cuenta de cambeos nos protocolos.

== Filmografía ==
{| {{tablaguapa}}
! Añu !! Trabayu !! Papel
|-
| 1953 || ''[[The Man from the Alamo]]'' || Sarxentu 
|-

| 1955 || ''[[The Mickey Rooney Show]]'' || Dr. Pierce
|-
| 1955 || ''[[Seven Angry Men]]'' || Salmon Brown
|-
| 1955 || ''[[The Lone Ranger|El llaneru solitariu]]'' || Xérif Will Harrington
|-
| 1956-1957 || ''[[Highway Patrol|Patrulla de caminos]]'' || Jerry March
|-
| 1957 || ''[[I Was a Teenage Werewolf]]'' || Oficial Chris Stanley
|-
| 1957-1958 || ''[[Men of Annapolis]]'' || Mike / Steve Clay / Andy Kendall
|-
| 1957-1959 || ''[[El Foín (serie de televisión)|El Foín]]'' || Don [[Diego de la Vega]] / Foín
|-
| 1957-1962 || ''[[Disneyland|Disneylandia]]'' || Foín / Miles Hendon / Don Diego de la Vega 
|-

| 1963 || ''[[Captain Sindbad]]'' || Capt. Sindbad
|-
| 1964 || ''[[Bonanza]]'' || Will Cartwright
|-
| 1965-1968 || ''[[Lost in Space|Perdíos nel espaciu]]'' || Prof. John Robinson
|-
| 1981 || ''[[Der Prinz und der Bettelknabe]]'' || Miles Hendon
|}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |apellíu=
Peter Rubie
|nome= Luis Reyes
|enllaceautor=
|títulu= Los hispanos en Hollywood: celebrando 100 años nel cine y la televisión
|url=
|fechaaccesu=
|idioma=
|otros=
|edición=
|añu= 2002
|editor=
|editorial= Random House Español
|allugamientu=
|isbn= 1400000068
|capítulo=
|páxina=
|cita=}}
* {{Cita publicación
| autor = Universidá de Texas
| títulu =
| añu = 2008
| revista = La xornada selmanal
| volume =
| númberu = 1
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.whitefoxdomain.com/ WhiteFoxDomain.com] (Guy Williams n'Arxentina).
* [http://www.zorrofx.com/dads_pg.htm ZorroFX.com/dads] (páxina oficial de la familia de Guy Williams) {{en}}.
* [http://www.guywilliams.net/ GuyWilliams.net] (aniellu de sitios alrodiu de Guy Williams) {{en}}.
* [http://www.pagina12.com.ar/1999/99-05/99-05-07/pag25.htm La reblincada final del auténticu Foín]

{{NF|1924|1989|Williams, Guy}}

[[Categoría:Persones de Nueva York]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Modelos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9kraq0514yxceuicovl6cn9aexrw67y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reese Witherspoon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59926</id>
    <revision>
      <id>3703351</id>
      <parentid>3647680</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74094" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Laura Jeanne Reese Witherspoon''', más conocida como '''Reese Witherspoon''' ([[22 de marzu]] de [[1976]], [[Nueva Orleans]]), ye una [[actriz]] y productora de cine, ganadora d'un [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], un [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]], un [[Premios BAFTA|premiu BAFTA]] y un [[Premiu del Sindicatu d'Actores]].

A finales de la década de 1990 surdió nel cine como una actriz prometedora. En 1998 apaeció en películes importantes como: ''[[Overnight Delivery|Urxente por accidente]] y'' ''[[Pleasantville (película)|Amor en colores]]''. Al añu siguiente, Witherspoon participó en ''[[Election (película de 1999)|Eleiciones]]'', aclamada pola crítica, que-y valió una nominación al [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] como meyor actriz; pero ganó gran fama internacional cuando protagonizó la película [[Xuegos sexuales|''Cruel Intentions'']], siendo nomada a tres premios. L'añu 2001 marcó un puntu d'inflexón na so carrera col papel estelar de ''Elle Woods'' nel ésitu de taquilla ''[[Legally Blonde]]''. En 2002 protagonizó ''[[Sweet Home Alabama (película)|Sweet Home Alabama]]'', que se convirtió unu de los mayores ésitos comercial ente les sos películes hasta la fecha, y en 2003 ver al so regresu como actriz principal y productora executiva na película ''[[Legally Blonde 2: Red, White &amp; Blonde|Legally Blonde 2: colloráu, blancu y roxu]]''. En 2005, recibió l'atención del públicu y l'allabancia de la crítica pola so interpretación de [[June Carter Cash]] na película ''[[Walk the Line]]'', que-y valió un [[Premiu Óscar]], un [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]], un [[Premios BAFTA|premiu BAFTA]] y el [[Premiu del Sindicatu d'Actores]] a la meyor actriz nun papel protagonista.

== Primeros años y educación ==
Witherspoon nació nel antiguu Hospital Bautista del Sur (agora'l Centru Médicu Ochsner Bautista) en [[Nueva Orleans]], [[Luisiana]], [[Estaos Xuníos]] onde los sos padres vivíen, ente que'l so padre yera un estudiante de la Tulane University.&lt;ref name=&quot;tulane&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Green Threads on the Red Carpet |autor=Martin, Aaron |editorial=Tulane University magacín |fecha=1 de marzu de 2006 |url=http://www2.tulane.edu/article_news_details.cfm?ArticleID=6294 |fechaaccesu=30 d'abril de 2007}}&lt;/ref&gt; El so padre, John Draper Witherspoon, Sr., ye un [[Otorrinolaringoloxía|otorrinolaringólogu]],&lt;ref name=&quot;movieyahoo&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon biography |editorial=Yahoo! Movies |url=http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800018812/bio |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800018812/bio|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;findarticles&quot;&gt;{{Cita web |títulu=That's Reese: stepping into the ring of fire |fecha=1 d'avientu de 2005 |autor=Slschy, Ingrid |editorial=[[Interview]]. Archived at Findarticles.com |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_11_35/ai_n15950788 |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=http://archive.is/HLCG7|fechaarchivu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; nacíu en [[Xeorxa]], quien enantes se desempeñó como teniente coronel na reserva del Exércitu d'[[Estaos Xuníos]].
La so madre, Mary Elizabeth &quot;Betty&quot; (de soltera Reese), nació n'[[Harriman (Tennessee)|Harriman]], [[Tennessee]], tien un doctoráu n'enfermería pediátrica y trabaya como profesora d'enfermería na [[Universidá Vanderbilt]]. Witherspoon afirma ser descendiente direuta del escocés, John Witherspoon, firmante de la Declaración d'Independencia de los Estaos Xuníos y sestu presidente de la [[Universidá de Princeton]]. Tamién ye descendiente de [[John Knox]], líder de la Reforma Protestante n'[[Escocia]].
Vivió mientres cuatro años del so niñez en [[Wiesbaden]], ([[Alemaña]]) por cuenta que'l so padre trabayo pa los militares d'EE.XX. naquel llugar. Dempués tornó a Estaos Xuníos y establecióse en [[Nashville]], Tennessee cola so madre, onde se crió como [[episcopaliana]].

A la edá de siete años, foi escoyida como [[Modelu (arte)|modelu]] para [[anuncios de televisión]] d'una floristería,&lt;ref name=&quot;tiscali2&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Blond ambition |editorial=Guardian |fecha=26 de xunetu de 2003 |url=http://www.guardian.co.uk/film/2003/jul/26/patterson.comment |fechaaccesu=26 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; lo que la motivó a tomar clases d'actuación y a los once años ocupó'l primer llugar na feria de talentos d'Estaos Xuníos. Recibió bones calificaciones na escuela.&lt;ref name=&quot;tiscali2&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon biography (page 2) |autor=Wills, Dominic |editorial=Tiscali |url=http://www.tiscali.co.uk/entertainment/film/biographies/reese_witherspoon_biog/2 |fechaaccesu=26 de payares de 2007 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.tiscali.co.uk/entertainment/film/biographies/reese_witherspoon_biog/2|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dork&quot;&gt;{{Cita web |títulu=The dork who grew into a Hollywood princess |editorial=[[The Sunday Times]] |fecha=5 de marzu de 2006 |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/article737573.ece?token=null&amp;offset=12 |fechaaccesu=26 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Encantába-y lleer y al mentar el so amor polos llibros, dixo, {{cita|&quot;Vuelvo lloca nuna biblioteca,
fai que'l mio corazón llata con fuercia porque quiero mercar tou.&quot;}}
Asistió a la escuela secundaria na ''Academia Harding'' y graduóse na prestixosa escuela pa moces ''Harpeth Hall School'' en Nashville, Tennessee, onde foi [[animadora]]. Asistió a la [[Universidá de Stanford]], pero en completando un añu d'estudios, dexó la universidá pa empezar la so carrera artística.&lt;ref name=&quot;talent&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Talent behind Witherspoon's win |editorial=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/4581664.stm |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2007}}&lt;/ref&gt;
Witherspoon ta arguyosa de la &quot;educación definitiva del Sur&quot; que recibió, lo que, según dixo, dio-y &quot;un sentíu de familia y la tradición&quot; y enseñólu alrodiu de &quot;ser consciente de los sentimientos de la xente, ser atenta, ser responsable y nun dar por sentáu lo que tienes na to vida&quot;. Reese descríbese como una &quot;multi-cumplidora&quot; y foi moteyada polos sos padres como &quot;Pequeñu Tipu A&quot; (&quot;Little Type A&quot;)

== Carrera ==

=== Primeros trabayos (1991–1998) ===
En [[1991]], Witherspoon, a la edá de 14 años, asistió a un casting abiertu pa ''[[The Man in the Moon|Branu en Luisiana]]'' (''The Man in the Moon'') con unos amigos, col enfotu de audicionar como una actriz secundaria. Finalmente foi escoyida pal papel principal de ''Dani Trant'', una moza de campu de 14 años d'edá que se namora per primer vegada del so vecín de 17 años. La so actuación foi considerada como &quot;memorable conmovedora&quot; pola revista ''[[Variety]]'', y el críticu [[Roger Ebert]], comentó:
{{cita|&quot;El so primer besu ye una de les pequeñes escenes más perfectes que vi nuna película&quot;.}}
Por esti papel, Witherspoon foi nomada pal premiu [[Young Artist Award]] Meyor Actriz Nueva. Más tarde, 1991, fixo'l so debú na televisión actuando na película ''Wildflower'', dirixida por [[Diane Keaton]] y protagonizada por [[Patricia Arquette]]. En 1992, Witherspoon apaeció na película de televisión ''Desperate Choices: To Save My Child'', interpretando a una moza n'estáu críticu. En 1993, interpretó a una nueva esposa na torna a la miniserie de la [[CBS]], ''Lonesome Dove''. Llogró un papel estelar como'l personaxe principal, ''Nonnie Parker'', una chica sudafricana que va percorrer 1.250 milles (2.000 km) del [[Kalahari]], na película adolescente de [[Disney]], ''Nun llugar alloñáu''. Nel mesmu años, Reese, llogró un papel menor en ''Jack the Bear'', xunto a [[Danny DeVito]], que-y valió'l premiu [[Young Artist|Young Artist Awars]] a la Meyor Actriz Nueva Co-estrella. Al añu siguiente, Witherspoon actuó n'otru papel principal como ''Pfister Wendy'' na película de 1994 ''SFW'', dirixida por [[Jefery Levy]].

En [[1996]] apaeció nel thriller de mieu ''[[Fear (película)|Fear]]'' xunto a [[Mark Wahlberg]] y [[Alyssa Milano]], interpretando'l papel de ''Nicole Walker'', una adolescente con un noviu guapu, que resulta ser una sicópata violenta, filme empobináu por [[James Foley]]. Tamién foi l'actriz principal nel thriller y comedia d'humor negro, ''[[Freeway]]'', protagonizada xunto a [[Kiefer Sutherland]] y [[Brooke Shields]]. El so personaxe, ''Vanessa Lutz'', ye una neña probe de [[Los Angeles]], que nel camín a casa de la so güela en [[Stockton]], atopar con un asesín en serie na autopista. La película recibió crítiques positives de la prensa. Ente ellos atopaba'l ''[[San Francisco Chronicle]]'', col comentariu de Mick LaSalle:
{{cita|&quot;Witherspoon, que fai un agudu acentu de [[Texas]], ye esllumante, absolutamente creíble nuna situación estrema dempués de la otra&quot;.}}
Pol bon rendimientu Witherspoon ganó'l Premiu a la Meyor Actriz nel [[Cognac Festival de Cine Policial]] y establecer firmemente como una estrella n'ascensu. El rodaxe de la película tamién dio a Witherspoon significativa esperiencia na actuación, como ella dixo, {{cita|&quot;Una vegada
que superó la torga de la película - lo cual dábame mieu a la muerte. -. yo sentí que podía intentar cualquier cosa&quot;.}}
Una vegada rematada ''[[Freeway]]'' en 1997, Witherspoon tomóse un descansu de l'actuación y empezó a salir col actor [[Ryan Phillippe]].

Tornó a la pantalla en 1998 con papeles principales en tres películes, ''[[Overnight Delivery]]'', ''[[Pleasantville (película)|Pleasantville]]''. En ''[[Pleasantville (película)|Pleasantville]]'', Witherspoon protagonizó xunto a [[Tobey Maguire]] nuna hestoria sobre una pareya d'hermanos adolescentes qu'en 1990 son mágicamente tresportaos al establecimientu d'una serie de televisión na década de 1950. Interpretó'l papel de la hermana ''Jennifer'', un personaxe que ta principalmente esmolecíu poles apariencies, les rellaciones y la popularidá. El rendimientu de Witherspoon recibió bones crítiques y valió-y el premiu [[Young Hollywood]] a la Meyor Actriz Revelación. El direutor [[Gary Ross]] dixo qu'él creía firmemente que Witherspoon diba ser una estrella de cine escepcional.

=== Reconocencia mundial (1999–2004) ===
En 1999, Witherspoon protagonizó xunto a [[Alessandro Nivola]] nel thriller ''[[Best Laid Plans|Un Plan Perfectu]]''. N'este mesmu añu, co-protagonizó con [[Sarah Michelle Gellar]] y [[Ryan Phillippe]], quien se convertiría pocu dempués nel so maríu, la película ''[[Cruel Intentions|Crueles Intenciones]]'', una versión moderna de la novela francesa del [[sieglu XVIII]] ''[[Dangerous Liaisons (novela)|Dangerous Liaisons]]''. La so actuación como ''Annette Hargrove'' foi emponderada pol diariu [[San Francisco Chronicle]]:
{{cita|&quot;Witherspoon ye especialmente bona nel papel a lo menos llamativu, ya inclusive cuando se vea obligada a faer una serie de llindes cares diabóliques, ella quitar&quot;.}}
De casualidá, ella apaeció nun videu musical de [[Marcy Playground]] pa la banda sonora de la película. Esta cinta sería la que la catapultaría definitivamente como la nueva estrella xuvenil. Nel mesmu añu, Witherspoon y [[Matthew Broderick]], protagonizarón l'adautación cinematográfica de la novela ''[[Election (película de 1999)|Election]]'', por [[Tom Perrotta]]. Reese retrató a ''Flick Tracy'', una economista competitiva y ambiciosa sobre-cumplidora, que funciona pal presidente del cuerpu estudiantil. Gracies a esti personaxe, Reese pudo demostrar el so verdaderu talentu como actriz, siendo'l de ''Tracy Flick'' unu de los papeles más aclamaos pola crítica, pola que llogró la so primer nominación al [[Globu d'Oru]] a la meyor actriz de comedia musical. Amás ganó'l Premiu a la Meyor Actriz de la [[National Society of Film Critics|Sociedá Nacional de Críticos de Cine]] y la [[Sociedá de Críticos de Cine Online]] y una nominación al [[Independent Spirit Award]].

Witherspoon tamién recibió una clasificación na llista de les 100 representaciones de película más grande de tolos tiempos por [[Premiere]], Premiu de l'Academia - el direutor ganador [[Alexander Payne]], emponderar:
{{cita|&quot;Ella tien esa cualidá que los homes atopen curiosa, ente que les muyeres gustaría-yos ser la so amiga. Pero eso ye namái la base. Naide ye tan risonderu o da un encantu a les coses. Ella puede faer cualquier cosa&quot;.}}
A pesar del so esitosu desempeñu, Witherspoon señaló nuna entrevista que lluchaba por consiguir trabayu dempués de terminar la película, por cuenta de la encasillamiento. Al analizar les razones detrás de la so dificultá p'atopar trabayu, Witherspoon comentó:
{{cita|&quot;Creo que por cuenta de que'l personaxe qu'interpreté yera tan estremu y una especie de mal xeniu - la xente pensaba que yera yo, y nun me va y la creación d'una parte, dexo una audición pa les coses y yo siempres sería la segunda opción -. Estudios nunca quería contratame y yo nun taba perdiendo les partes a les grandes actrices de la taquilla, sinón a los que supongo que la xente percibe de manera distinta&quot;.}}

En [[2000]], Witherspoon recibió un papel secundariu nel polémicu filme ''[[American Psycho (película)|American Psycho]]'' (adautación de la novela del mesmu títulu) y fixo un cameo na comedia d'[[Adam Sandler]] ''[[Little Nicky]]''. Tamién apaeció como estrella convidada na sesta temporada de ''[[Friends]]'', interpretando'l papel de ''Jill Green'', la hermana de ''Rachel Green'' protagonizada por [[Jennifer Aniston]]. Al añu siguiente, Witherspoon apurrió la voz de ''Sele'' na película animada ''[[The Trumpet of the Swan]]'', producíu por ''Crest Animation Productions''.

[[2001]] marcó un puntu d'inflexón na carrera de Reese; la nueva promesa convertir en ''Elle Woods'' nel filme ''[[Legally blonde]]'' (tituláu nel mercáu hispanu ''Legally Blonde'' y n'España ''Una roxa bien llegal''). Elle, una moza que se treslladó a estudiar a la [[Universidá Harvard]] pa demostrar al so ex-noviu que valía y asina consiguir que volviera con ella. Falando del so personaxe, Woods, Witherspoon dixo:
{{cita|&quot;Cuando lleí ''[[Llegalmente Rubia]]'', yo taba como, 'Ella ye de [[Beverly Hills]], ella ye rica, ta nuna hermandá de muyeres. Tien un noviu perbién. Oh sí, ella refúgase. A quién lu importa? Yo inda lu odio'.Asina que tuvimos qu'asegurase de qu'ella yera la clase de persona qu'a cencielles nun puede odiar&quot;.}}
[[Legally blonde|Llegalmente Rubia]] foi un ésitu de taquilla, recaldando en EE.&amp;nbsp;UU. $ 96 millones nel país. El rendimientu de Witherspoon ganó aponderamientos de los críticos, la prensa empezó a referise a ella como &quot;la nueva [[Meg Ryan]]&quot;. Ente les crítiques atopa la de ''Seattle Post-Intelligencer'' que llegó a la conclusión:
{{cita|&quot;Witherspoon ye una comediante talentosa que puede animar una escena con namái colar en llenu d'enerxía y l'unidá de poderes y ella esta nesta comedia modesta, casi en solitariu&quot;. }}
Pol so trabayu, Witherspoon ganó'l so segundu [[Globu d'Oru]] a Meyor Actriz y un [[MTV Movie Award]] por Meyor Actuación en Comedia. En [[2003]], Witherspoon vuelve interpretar a ''Elle'' na so secuela ''[[Legally Blonde 2: Red, White &amp; Blonde|Legally Blonde 2: colloráu, blancu y roxu]]''. El so personaxe convirtióse nuna abogada educativa en [[Harvard]], que ta decidida a protexer a los animales de la ciencia y de les pruebes de la industria de cosméticos. La película llogró polo xeneral crítiques negatives.

En 2002, Witherspoon empresta la so voz pal personaxe animáu ''Greta Wolfcastle'' nel episodiu de ''[[The Simpsons]]'': ''&quot;Bart quier lo que quier&quot;'' (&quot;The Bart Wants What It Wants&quot;). Nel mesmu añu retrato a ''Cecily'' na película ''[[La importancia de llamase Ernesto (2002)|La importancia de llamase Ernesto]]'', una adautación al cine de la obra d'[[Óscar Wilde]], na que recibió una nominación a los [[Teen Choice Award]] pola so actuación.
El so siguiente llargumetraxe en 2002 foi de ''[[Sweet Home Alabama]]'', una película empobinada por [[Andy Tennant]]. Xuntu a [[Josh Lucas]] y [[Patrick Dempsey]], Witherspoon interpreta a ''Melanie Carmichael'', una diseñadora de moda nueva que tien la intención de casase con un políticu de [[Nueva York]], pero tien de tornar a [[Alabama]] pa divorciase del so noviu de la infancia, de quien se dixebró mientres siete años. Witherspoon considera esto como un &quot;papel personal&quot; en que'l papel recordába-y a les esperiencies que tuvo cuando se camudó dende la so ciudá natal de [[Nashville]] a [[Los Angeles]]. La película convertir nel mayor ésitu de taquilla hasta la fecha de Witherspoon, ganando más de $ 35 millones nel l'apertura de fin de selmana y recaldó más de $ 127 millones a nivel nacional nos EE.&amp;nbsp;UU.

A pesar del ésitu comercial, ''[[Sweet Home Alabama]]'' recibió comentarios negativos polos críticos. Llamábase &quot;una comedia romántica pa memoria, aburríu y predecible&quot; por [[The Miami Herald]], y la prensa llargamente aceptara que Witherspoon foi l'únicu factor qu'ayudó a la película a atraer a un públicu xeneral. Al describir el papel de Witherspoon na película, [[The Christian Science Monitor]] concluyó:
{{cita|&quot;Ella nun ye l'atraición principal de la película, ella ye'l so únicu curiosu&quot;.}}
Por ''[[Sweet Home Alabama]]'' onde ganó dos premios [[Teen Choice Awards]] y una nominación al [[MTV Movie Awards]].

En 2004 protagonizó una adautación de la novela clásica del sieglu XIX ''[[Vanity Fair (película de 2004)|Vanity Fair]]'', dirixida por [[Mira Nair]]. El personaxe de Witherspoon en ''[[Vanity Fair (película de 2004)|La feria de les vanidaes]]'', ''Becky Sharp'', ye una muyer que la so aprobetada infancia convertir nuna persona ambiciosa, con una determinación implacable en busca de fortuna y establecer una posición na sociedá. Con esti filme, la rubia actriz vuelve al cine independiente y llogra sacase l'estigma de roxa tonta, demostrando a la crítica que ye una actriz completa. Witherspoon taba embarazada mientres el rodaxe d'esta película y foi poro, curioso amarutada pa despintar el so embaranzu. Esti embaranzu nun foi una torga pal so trabayu, como Witherspoon creía que l'embaranzu había, ello ye qu'ayudáu a la so interpretación del personaxe de Sharp:
{{cita|&quot;Encántame la lluminosidá que l'embaranzu trai, encántame la carnosidad, encántame&quot;.}}
La interpretación de Sharp recibió bones crítiques, de parte de [[The Hollywood Reporter]], The Charlotte Observer y [[Los Angeles Times]] llegó a la conclusión de que Becky
{{cita|&quot;Ye una parte de Reese Witherspoon que nació pa ser interpretada&quot;.}}
Foi candidata al premiu a la meyor actriz nel [[Festival Internacional de Cine de Venecia|Festival de Venecia]].

=== ''Walk the Line'' y trabayos post Óscar (2005–2009) ===
[[Ficheru:Reese Witherspoon.jpg|thumb|Reese nel estrenu de ''[[Na cuerda fluexa]]'' nel [[Festival Internacional de Cine de Toronto]] [[2005]].]]
[[2005]] ye l'añu de Reese Witherspoon. Empieza con un nuevu ésitu na taquilla, ''[[Just Like Heaven (película)|Just Like Heaven]]'', xunto a [[Mark Ruffalo]] na comedia romántica. El so personaxe, ''Elizabeth Masterson'', ye una médica nuevo y ambicioso qu'en camín a una cita a palpu métese nun accidente de coche, y queda nun estáu de coma. El so espíritu torna al so antiguu apartamentu, onde más tarde atopa'l verdaderu amor. A principios d'esi añu Witherspoon foi escoyida pa representar [[June Carter Cash]], la segunda esposa del cantante de música [[country]] y el compositor [[Johnny Cash]], en ''Walk the Line'' (''[[Walk the Line|Na cuerda fluexa]]''). Ella nunca tuvo la oportunidá de conocer a [[June Carter Cash|Carter Cash]], pos s'atopaba filmando ''[[Vanity Fair (película de 2004)|Vanity Fair]]'' nel momentu Carter Cash morrió. Witherspoon llevaba a cabu les sos propies voces na película, al igual que l'actor [[Joaquín Phoenix]] ([[Johnny Cash]]), y los sos cantares teníen que ser realizaes frente a una audiencia en vivu. Cuando s'enteró de que tenía que tocar en vivu, Witherspoon taba tan esmolecida que-y pidió al so abogáu pa rescindir el contratu de la película. &quot;Esa foi la parte más difícil del papel&quot;, recordó más tarde nuna entrevista:
{{cita|&quot;Yo nunca había cantáu profesionalmente&quot;.}}
Darréu, tuvo que pasar seis meses p'aprender a cantar pal papel. Foi nel mes de payares cuando tola carrera de Reese tomaría un nuevu aldu. Nesi mes estrenar n'Estaos Xuníos la película ''[[Walk the Line|Na cuerda fluexa]]''. La película estrenar en 2005 nel [[Festival Internacional de Cine de Toronto]]. La cinta biográfica del cantante de [[country]] [[Johnny Cash]] consigue escelentes crítiques tantu per parte de l'audiencia como per parte de la prensa especializada. La temporada de premios llegó a [[Hollywood]] y Reese Witherspoon llevar a casa nueve de los premios de la crítica especializada y ente ellos el Premiu de la crítica, el Premiu del Públicu, el [[Premiu del Sindicatu d'Actores]], el [[Globu d'Oru]], el [[BAFTA]] y pa rematar, l'[[Premios Óscar|Óscar]], como meyor actriz principal.

[[Ficheru:Reese Witherspoon, 2009.jpg|miniaturadeimagen|left|Reese Witherspoon nel estrenu de ''[[Monsters vs Aliens]]'' nel [[Reinu Xuníu]] en 2009.]]Witherspoon y el so co-estrella en [[Walk the Line|Na cuerda fluexa]], [[Joaquin Phoenix]], recibieron una nominación pa &quot;el videu de collaboración del añu&quot; de los [[CMT Music Awards]]. Witherspoon manifestó la so pasión pola película.
{{cita|&quot;Gústame enforma esta película porque ye realista y representa una especie de verdaderu matrimoniu, una rellación real, onde nun tán prohibíos los pensamientos y falibilidad. Y ye alrodiu de la compasión nel llargu plazu, non yá les soluciones fáciles a problemes&quot;.}}
Tamién faló de [[June Carter Cash]], afirmando que creía que Carter Cash foi una muyer adelantrada al so tiempu:
{{cita|&quot;Creo que lo realmente destacable de la so persona ye qu'ella fixo toes estes coses que nun se ven como una especie de coses normales en 1950, cuando en realidá nun yera aceptable qu'una muyer casárase y divorciárase dos veces y tuviera dos fíos distintes por dos homes distintos y viaxar nun coche llenu de músicos bien famosos en tou ella sola. Ella nun trató de cumplir coles convenciones sociales, polo que creo que la fai una muyer bien moderna&quot;.}}

Depués de ganar el premiu Óscar apaeció en ''[[Penelope (película de 2006)|Penelope]]'', que la so película foi fecha en 2006, pero foi estrenada por diversu retrasos en febreru del 2008, nesta película Witherspoon faía un papel de sofitu de ''Annie'', la meyor amiga de Penélope, una moza que tien una maldición na so familia. El so co-estrella foi [[Christina Ricci]]. La película foi producida pola empresa de Reese ''&quot;Type A Films&quot;'' y estrenóse nel [[Festival Internacional de Cine de Toronto]] de 2006.

Más tarde Witherspoon actuó na película ''[https://www.imdb.com/title/tt0804522/ Rendition]'', xunto a [[Meryl Streep]], [[Alan Arkin]], [[Peter Sarsgaard]] y [[Jake Gyllenhaal]] onde interpreta a ''Isabella El-Ibrahim''. Foi estrenada n'ochobre de 2007. La película recibió la mayoría d'opiniones negatives y polo xeneral consideróse una decepción nel [[Festival de Cine de Toronto]], el rendimientu de Witherspoon tamién foi criticáu:
{{cita|&quot;Reese Witherspoon vese sosprendentemente ensin vida&quot;.}}
[[USA Today]] escribió:
{{cita|&quot;Ella davezu inyecta enerxía y l'espíritu nos sos partes, pero nesti casu, la so actuación siéntese empisonada&quot;.}}

N'avientu de 2007, Witherspoon empezó a filmar la comedia navidiega xuntu col actor [[Vince Vaughn]], ''[[Four Christmases]]'', una hestoria sobre una pareya que tien que pasar el so día de Navidá tratando de visitar a los sos cuatro padres divorciaos. La película foi llanzáu en payares de 2008 y convirtióse nun ésitu de taquilla, ganando más de 120 millones de dólares en tou Estaos Xuníos y en tol mundu 157 millones dólares.

Depués, Witherspoon emprestó la so voz a ''Susan Murphy'', pa la película animada en 3D ''[[Monsters vs Aliens]]'', onde actuó xuntu con [[Seth Rogen]], [[Amy Poehler]], ente otros. El filme foi estrenáu'l 27 de marzu de 2009 por [[DreamWorks Animation]]. La película llogró xeneralmente crítiques bones per parte de los críticos. Nel mesmu añu, Reese produció un spin-off de la película de Legally Blonde llamada ''[[Legally Blondes]]'' con [[Camiya Rosso|Camiya &quot;Milly&quot; Rosso]] y [[Rebecca Rosso|Rebecca &quot;Becky&quot; Rosso]].

''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'' publicó la llista de los ''Top 40'' celebridaes de [[Hollywood]] con más ingresu a lo llargo de [[2010]]. Witherspoon foi clasificada nel nᵘ36 de la llista, ganó un envaloráu $14.5 millones poles sos películes.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/03/hollywood-top-earners-201103?currentPage=1 |títulu=Hollywood's Top 40 |apellíu=Newcomb |nome=Peter |fecha=marzu de 2011 |obra=[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]] |fechaaccesu=3/3/12}}&lt;/ref&gt;

=== Periodu de triángulos amorosos (2010) ===
[[Ficheru:Reese Witherspoon 2011.jpg|thumb|Reese Witherspoon en 83rd [[Premiu Óscar|Academy Awards]] 2011.]]Cola esceición del so papel d'animación en ''[[Monsters vs Aliens]]'', Witherspoon nun apaeció nuna película d'aición en direuto mientres dos años dempués del llanzamientu de ''[[Four Christmases]]''. Witherspoon dixo a [[Entertainment Weekly]] que la &quot;rotura&quot; nun foi entamada, afirmando que:
{{cita|&quot;Yo nun lleí nada que me gustara... Hai un montón de películes bien, bien, bien grandes sobre los robots y eses coses y nun hai una parte pa una muyer de 34 años d'edá, nuna película de robots&quot;.}}
Reese tornó con tres películes en 2010, 2011 y 2012, toes centraes en redol a Witherspoon como una muyer atrapada nun triángulu amorosu ente dos homes. Nuna entrevista con [[MTV]], Witherspoon en tonu de chancia refirióse a esti tríu de películes como la so &quot;periodu de triángulu amorosu&quot;.

La primer película foi la comedia romántica de [[James L. Brooks]], ''How Do You Know'' protagonizada por Witherspoon como una trentena ex xugadora de softbol nacional, que llucha por escoyer ente un noviu muyeriegu estrella de béisbol ([[Owen Wilson]]) y un executivu de negocios ta investigando pal pescuezu blancu de la delincuencia ([[Paul Rudd]]). La película foi filmada mientres el branu y seronda de 2009 en [[Filadelfia]] y [[Washington, DC]], y foi estrenada'l 17 d'avientu de 2010. La película foi un fracasu tantu de crítica y taquilla. A pesar d'un presupuestu de 100 millones de dólares, la película recaldó namái $ 7.6 millones na so primer fin de selmana, lo que [[Los Angeles Times]] llamo &quot;Unu de los más grandes fracasos del añu&quot;.

[[Ficheru:Reese Witherspoon 2011, 2.jpg|thumb|left|Reese Witherspoon na premiere de ''[[Agua pa elefantes (película)|Agua pa Elefantes]]'' n'[[Australia]] [[2011]].]]Witherspoon foi escoyida pa una segunda película basada nun triángulu amorosu, l'adautación al cine del drama de circu de la década de 1930 ''[[Agua pa elefantes]]''. Reese empezó a entrenar nel circu en marzu de 2010 pal so papel de ''Marlena'', una artista glamorosa atrapada nun matrimoniu con un home volátil ([[Christoph Waltz]]), pero intrigada pol nuevu veterinariu del circu ([[Robert Pattinson]]). El rodaxe de la película tuvo llugar ente finales de mayu y principios d'agostu de 2010 en dellos llugares de Tennessee, [[Xeorxa]] y [[California]]. Foi llanzáu'l 22 d'abril de 2011. Recibió crítiques variaes, con munchos citando la falta de química ente Witherspoon y [[Robert Pattinson|Pattinson]].

En setiembre de 2010, Witherspoon empezó la fotografía principal en [[Vancouver]] pa la tercer película, ''Esto ye Guerra!'', una comedia de [[20th Century Fox]] d'espionaxe dirixida por [[McG]]. Witherspoon como una muyer nel centru d'una batalla ente dos meyores amigos (interpretaos por [[Chris Pine]] y [[Tom Hardy]]), los dos namoraos d'ella. La película tuvo un &quot;sneak-peak&quot; de lliberación nel [[Día de San Valentín]], antes d'abrir dafechu'l 17 de febreru de 2012. La película foi criticáu polos críticos (con una calificación de 25% [[Rotten Tomatoes]]), y foi-yos mal na taquilla, teniendo'l quintu llugar na so primer fin de selmana con ventes de $ 17,6 millones. [[The New York Times]] comentó qu'esta &quot;racha enllargada de fríu de la taquilla pa la ganadora del Óscar, la señora Witherspoon&quot;, y que magar {{cita|&quot;[[Hollywood]]
sigui tratando de convertir a Reese Witherspoon nuna [[Sandra Bullock]] o [[Julia Roberts]] pa una nueva xeneración&quot;, la 'nueva xeneración' sigue negándose a tomar la nota&quot;.}}

Les próximes películes de Witherspoon son una señal de la salida de la tema d'un triángulu amorosu. Amás el 1 d'avientu de 2010 Reese Witherspoon recibió una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] en [[Hollywood Boulevard|6262 Hollywood Boulevard]].&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon recibe la so estrella&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon recibe la so estrella |url=http://www.panamaamerica.com.pa/notes/992053-reese-witherspoon-recibe-la so-estrella |fechaaccesu=3 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon recibe la so estrella nel Paséu de la Fama&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon recibe la so estrella nel Paséu de la Fama |url=https://www.abc.es/20101202/estilo-gente/reese-witherspoon-201012021520.html |fechaaccesu=2 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== 2011-presente ===
[[Ficheru:Reese Witherspoon 2012.jpg|250px|miniaturadeimagen|derecha|Reese Witherspoon na entrega 69th de los [[Premios Globu d'Oru]] en 2012.]]
En setiembre de 2011, casi un añu dempués d'empezar a trabayar en ''Esto ye Guerra!'', Witherspoon empezó a filmar ''Mud'' n'[[Arkansas]]. Interpreta'l papel de soporte de ''Juniper'', la ex novia d'un fuxitivu, ([[Matthew McConaughey]]), quien recluta a dos chicos locales que lu ayudar a escapar de la captura y alicar el so romance col personaxe de Witherspoon. El so estrenu foi programáu pal 2013, pero estrenar en mayu de 2012 na competencia pola [[Palma d'Oru]] nel [[Festival de Cine de Cannes]].

Más tarde Witherspoon participó na adautación d'[[Atom Egoyan]], ''Devil's Knot'' (2013), un llibru de verdadera delincuencia. La hestoria ta ambientada n'[[Arkansas]]. Witherspoon interpreta a ''Pam Hobbs'', la madre d'unu de los trés nuevos víctimes d'un asesinatu.&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon va protagonizar la película Devil's Knot&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon va protagonizar la película Devil's Knot |url=http://espanol.upi.com/Entretenimientu/2011/12/16/Reese-Witherspoon-protagonizar%C3%A1-la-pel%C3%ADcula-Devils-Knot/UPI-98441324044874/ |fechaaccesu=16 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt; La película empezar a rodar en [[Xeorxa]] en xunu de 2012. Egoyan señaló que, anque'l papel rique &quot;un viaxe cargáu d'emoción&quot; nel so momentu axuntar con Reese, y faló con vagar sobre'l proyeutu, y que taba bien ansiosu por asumir el retu. La repartida completar con [[Dane DeHaan]], [[Colin Firth]] y [[Mireille Enos]], ente otros actores.

Witherspoon tuvo amestada darréu a ''[[Big Eyes]]'', escrita y empobinada por [[Tim Burton]] (película que de primeres solo diba producir) y con guión de [[Scott Alexander]] y [[Larry Karaszewski]]. Reese taría sol papel de ''Margaret Keane,'' una artista que produz semeyes de güeyos grandes, una sensación na década de 1960, pero fueron vendíos sol nome del so home ''Walter Keane'' (que sería interpretáu por [[Ryan Reynolds]]), creando conflictos ente ellos. N'abril del añu 2013 confirmóse finalmente que los papeles protagónicos seríen encarnaos por [[Christoph Waltz]] y [[Amy Adams]].&lt;ref name=&quot;Tim Burton va dirixir a Christoph Waltz y Amy Adams en ´Big Eyes´&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Tim Burton va dirixir a Christoph Waltz y Amy Adams en ´Big Eyes´ |url=http://www.rpp.com.pe/2013-04-03-tim-burton-dirigira-a-christoph-waltz-y-amy-adams-en-big-eyes-noticia_582126.html |fechaaccesu=3 d'abril de 2013|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.rpp.com.pe/2013-04-03-tim-burton-dirigira-a-christoph-waltz-y-amy-adams-en-big-eyes-noticia_582126.html|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tim Burton va dirixir ´Big Eyes´ y ficha a Christoph Waltz y a Amy Adams&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Tim Burton va dirixir ´Big Eyes´ y ficha a Christoph Waltz y a Amy Adams |url=https://www.abc.es/cultura/cine/20130403/abci-burton-eyes-201304032206.html |fechaaccesu=3 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

A empiezos del añu 2013 empezó la filmación de ''[[The Good Lie]]'', película empobinada por [[Philippe Falardeau]] que narra la hestoria d'una moza que llega como abellugada a los [[Estaos Xuníos]] dexando tras la guerra civil de [[Sudán]]. En tierra norteamericana entablará una amistá con una asistente social. Witherspoon más tarde tomo un pequeñu papel en ''[[Inherent Vice (película)|Inherent Vice]]'' una adautación de la novela de detectives, de [[Thomas Pynchon]]. La filmación empezó en mayu del 2013 en [[Pasadena (California)|Pasadena]]. En setiembre de 2013 xunióse como productora de l'adautación cinematográfica de la novela de [[Gillian Flynn]], [[Perdida (película de 2014)|Perdida (Gone Girl)]], al traviés de la so compañía Pacific Standard.

Witherspoon empezó a trabayar, n'ochobre de 2013 n'[[Oregon (Wisconsin)|Oregon]], n'otra adautación que se produz al traviés de Pacific Standard. Nesta película, llamada ''[[Wild]]'', retrátense les memories de [[Cheryl Strayed]]. Witherspoon va ser la protagonista d'esti proyeutu, retratando a Strayed y el so camín poles 1000 milles de caminada por Pacific Crest Trail. La película foi llanzada n'avientu del añu 2014 y foi aclamada por criticar. Por esta película Witherspoon recibió la nominación como Meyor Actriz nos [[Premiu Óscar|Premios de l'Academia]].

En mayu de 2014, Witherspoon empezó la producción en [[Luisiana (EE.XX.)|Luisiana]] de ''[[Hot Pursuit|Dos lloques en Fuga]]'', una comedia na qu'interpreta a un axente de policía tratando de protexer a la vilba d'un narcotraficante ([[Sofía Vergara]]). La película foi llanzada'l 8 de mayu de 2015.

Anunciáronse numberosos proyeutos futuros, incluyendo la película de [[Disney]] Wish List, que va ser escrita por Glenn Berger y Jonathan Aibel y empobinada pol cineasta [[Paul Feig]] y una adautación del llibru d'autu-ayuda, ''Los homes son de Marte, les muyeres son de Venus''. Witherspoon va protagonizar conxuntamente y producir una serie de películes adicionales so la so compañía Pacific Standard, incluyendo la comedia-drama Rule #1 y la comedia ''The Beard''.

== Otros proyeutos ==
Nel ámbitu publicitariu, Reese Witherspoon robló nel branu de 2007 un contratu de 5 años por 30 millones de Dólares cola empresa de cosméticos [[Avon Products]]&lt;ref name=&quot;chldrn&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon, Avon Lady |editorial=Eonline.com |autor=Finn, Natalie |fecha=2 d'agostu de 2007 |url=http://uk.eonline.com/uberblog/archive.jsp?uuid=322d0efb-3y13-4c0b-8c9c-1ebca11f45d2 |fechaaccesu=11 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;avon&quot;&gt;{{Cita web |autor=Guest, Katy |fecha=5 d'agostu de 2007 |títulu=Reese Witherspoon: From Hollywood star to Avon lady |editorial=[[The Independent]]. Archived at Findarticles.com |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4159/is_20070805/ai_n19442059 |fechaaccesu=11 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; la cual nomar Presidenta honorífica y embaxadora global de la compañía. Realizó dende entós dellos anuncios televisivos promocionando cosméticos de Avon pudiéndose ver estos anuncios en distintos países a lo ancho de tol planeta. Amás l'actriz trabaya de forma activa na fundación creada por Avon Products pa la llucha contra'l [[cáncer de mama]] y la violencia de xéneru.&lt;ref name=&quot;avon products&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon heeds Avon call to be spokeswoman |editorial=[[Reuters]] |fecha=2 d'agostu de 2007 |url=http://www.reuters.com/article/lifestyleMolt/idUSN0141828920070802 |fechaaccesu=11 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Witherspoon to become 'Avon lady' |editorial=[[BBC News]] |fecha=1 d'agostu de 2007 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6927011.stm |fechaaccesu=1 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;

En marzu de 2012, fundióse la so productora ''Type A Films'' con ''Bruna Panadrea's Make Movies'' pa crear una nueva compañía de producción titulada ''Pacific Standard''.

== Nos medios de comunicación ==
Tres l'esitosu llanzamientu de ''[[Legally Blonde|Llegalmente Rubia]]'', Witherspoon foi anfitriona de ''[[Saturday Night Live]]'' el 29 de setiembre de 2001 foi'l primer episodiu al aire dempués de que [[Nueva York]] foi afarada pola destrucción del [[World Trade Center]] el 11 de setiembre.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Saturday Night Live Preps 'Emotional' Premiere |editorial=[[ABC News]] |fecha=27 de setiembre de 2001 |url=http://abcnews.go.com/Entertainment/story?id=102195&amp;page=1 |fechaaccesu=12 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt; En 2005, llogró'l llugar númberu 5 na llista de ''Teen People Magacín'' de los mozos actores más poderosos de [[Hollywood]].&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial=Sign on San Diego |fecha=6 d'agostu de 2005 |títulu=Kutcher tops list of young, powerful |url=http://www.signonsandiego.com/uniontrib/20050806/news_1c06stars.html |fechaaccesu=12 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt; En 2006, Witherspoon figuraba na llista Time 100, una escoyeta de les 100 persones más influyentes nel mundu, escoyíos añalmente pola revista ''[[Time]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The people who shape our world |editorial=[[Time]] |url=http://www.time.com/time/2006/time100/ |fechaaccesu=5 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; El so artículu destacáu foi escrita pol amigu y compañeru co-estrella nes dos películes de ''[[Legally Blonde|Llegalmente Rubia]]'', [[Luke Wilson]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon |autor=Wilson, Luke |fecha=30 d'abril de 2006 |editorial=[[Time]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1187328,00.html |fechaaccesu=5 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Nel mesmu añu, tamién foi escoyida como una de les &quot;100 muyeres más curioses del mundu&quot; polos llectores de ''[[For Him Magacín]]''. Witherspoon apaeció na llista añal de les 100 celebridaes de la revista ''[[Forbes]]'' nel 2006 y 2007, nel Non. 75 y Non. 80, respeutivamente.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=2006:The Celebrity 100 |editorial=[[Forbes]] |url=http://www.forbes.com/home/celebrities/2006/06/12/06celebrities_money-power-celebrities-list_land.html |fechaaccesu=21 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=2007:The Celebrity 100 |editorial=[[Forbes]] |url=http://www.forbes.com/lists/2007/53/07celebrities_The-Celebrity-100_Rank_4.html |fechaaccesu=21 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Forbes tamién la punxo na llista de los diez celebridaes dignes d'enfotu, d'alcuerdu a los personaxes que desempeñó na pantalla.&lt;ref&gt;{{Cita web |autor=Rose, Lacey |títulu=The Ten Most Trustworthy Celebrities |url=http://www.forbes.com/technology/2006/09/25/trust-celebrity-politicians-tech_cx_lr_06trust_0925celeb.html |editorial=[[Forbes]] |fecha=25 de setiembre de 2006 |fechaaccesu=21 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Ella tamién foi incluyida ente los meyores CEOWORLD revista Muyeres Artistes peracabaos.

En 2006, Star fabricó una hestoria diciendo Witherspoon taba embarazada del so tercer fíu, que llevó a Witherspoon a demandar a la empresa matriz de la revista ''American Media Inc'' en Los Angeles por violación de privacidá.&lt;ref&gt;{{Cita web |fecha=22 de xunu de 2006 |títulu=People: Reese Witherspoon, Sonny Rollins, Heidi Klum |editorial=[[International Herald Tribune]] |url=http://www.iht.com/articles/2006/06/22/features/peepfri.php |fechaaccesu=10 de payares de 2007 |urlarchivu=https://archive.is/cV1s|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Búscase daños ensin especificar polo xeneral y punitiva na demanda, afirmando que la reclamación estropió la so reputación, yá que-y suxurió que s'escondía la noticia de los productores de les sos próximes películes.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Witherspoon Sues Over Pregnancy Story |fecha=22 de xunu de 2006 |editorial=[[The Washington Post]] |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/06/22/AR2006062201291.html |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Buscó polo xeneral ensin especificar los daños punitivos na demanda, argumentando que'l reclamu estropiaba la so reputación, yá que se suxurió que despintaba la noticia de los productores de les sos próximes películes.

Witherspoon apaeció cuatro veces nos añales &quot;100 Most Beautiful&quot; númberos de la revista ''[[People]]''. En 2007, foi escoyida pola xente y l'entretenimientu noticies programa [[Access Hollywood]] como unu de les estrelles femenines meyores vistíos del añu. Un estudiu realizáu por Market Research Y-Poll amosó que Witherspoon ye la celebridá femenina más simpática de 2007. Esi mesmu añu, Witherspoon establecióse como l'actriz meyor pagada de la industria cinematográfico norteamericana, ganando $ 15 a $ 20 millones per película. N'abril de 2008, Witherspoon apaeció como estrella convidada na campaña de caridá Gives Back. Nos [[MTV Movie Awards|MTV Music Awards]] 2011, al recibir el Premiu Xeneración MTV, Witherspoon criticó a les estrelles que producieron les cintes de sexu y semeyes esplícites. N'abril de 2011, clasificó tercera na edición ''People's annual Most Beautiful issue''.

== Obres de caridá ==
[[Ficheru:Witherspoon-Obama-Clinton-Jung 2010-03-10.jpg|miniaturadeimagen|left|Reese Witherspoon, [[Michelle Obama]], [[Hillary Rodham Clinton]] y la presidenta d'[[Avon Products]] y [[CEO]], [[Andrea Jung]] el 10 de marzu del 2010.]]
Witherspoon ta participando viviegamente n'organizaciones de defensa de neños y muyeres. Ella ye parte dende hai enforma tiempu de [[Save the Children]], una organización qu'ayuda a los neños de tol mundu al traviés d'educación, salú y ayuda d'emerxencia. Ella tamién ye miembru del Conseyu del Fondu de Defensa de los Neños, una organización de defensa de neños y grupu d'investigación. En 2006, Witherspoon atopar ente un grupu d'actrices que fueron a [[Nueva Orleans]], Luisiana, nun proyeutu de [[CDF]] pa dar a conocer les necesidaes de les víctimes del [[furacán Katrina]]. Nesti viaxe, ella ayudó a abrir la escuela de la ciudá de la Llibertá de primeres, mientres s'axuntó y faló colos neños. Witherspoon llamó a esta una esperiencia que nunca va escaecer.

En 2007, Witherspoon fixo'l so primer movimientu nel mundu de los endosos, yá que robló un alcuerdu de dellos años pa sirvir como'l primer embaxador global de cosméticos de la empresa [[Avon Products]]. Ella actúa como voceru de los productos cosméticos de Avon y sirve como presidente d'honor de la Avon Foundation, una organización benéfica que sofita a les muyeres y céntrase na investigación del [[cáncer de mama]] y la [[Violencia doméstica|prevención de la violencia doméstica]]. Al esplicar los sos motivos pa xunise a la fundación, dixo {{cita|&quot;Como muyer
y como madre esmolezme enforma'l bienestar d'otres muyeres y neños en tol mundu yá traviés de los años, siempres busqué oportunidaes pa marcar la diferencia.&quot;}}

== Vida personal ==

=== Primer matrimoniu ===
Witherspoon conoció al actor d'Estaos Xuníos [[Ryan Phillippe]] na fiesta de cumpleaños el 21 de marzu de 1997, onde se presentó a él diciendo: &quot;creo que ye'l mio regalu de cumpleaños.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web |autor=Scott, Paul |autor=2006-03-07 |títulu=Reese has an Óscar, but can she keep her husband? |editorial=[[Daily Mail]] |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-379136/Reese-Óscar-husband.html also in 1996 she was dating actor mark wahlberg in the making of fear |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;split end&quot;&gt;{{Cita web |autor=de Kretser, Leela |fecha=31 d'ochobre de 2006 |títulu=Split end for a'Llegal blonde' |editorial=[[New York Post]] |url=http://www.nypost.com/seven/10312006/news/nationalnews/split_end_for_a_llegal_blonde_nationalnews_leela_de_kretser.htm |fechaaccesu=10 de payares de 2007 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070311063143/http://www.nypost.com/seven/10312006/news/nationalnews/split_end_for_a_llegal_blonde_nationalnews_leela_de_kretser.htm|fechaarchivu=11 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt; La pareya comprometer n'avientu de 1998,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon, Ryan Phillippe separate |editorial=[[USA Today]] |autor=Thomas, Karen |fecha=8 de payares de 2006 |url=http://www.usatoday.com/life/people/2006-10-30-witherspoon_x.htm |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; y casáronse en [[Charleston (Carolina del Sur)|Charleston]], [[Carolina del Sur]] el 5 de xunu de 1999 en Wide Awake Plantation, tres la publicación de la taquillera ''[[Cruel Intentions]]''.&lt;ref name=&quot;cnn&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://marriage.about.com/od/entertainmen1/p/witherspoon.htm |títulu=Reese Witherspoon and Ryan Phillippe Marriage Profile|coautores=Sheri &amp; Bob Stritof |editorial=About.com |fechaaccesu=2 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Witherspoon. Phillippe. Married |editorial=Eonline.com |autor=Frankel, Daniel |fecha=8 de xunu de 1999 |url=http://uk.eonline.com/uberblog/archive.jsp?uuid=ab83c281-64be-477y-b585-ad632ddde656&amp;entry=index |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Ellos tienen dos fíos: una fía llamada Ava Elizabeth, nacida'l 9 de setiembre de 1999,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Entertainment: News In Brief |editorial=[[BBC News]] |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/449118.stm |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; y un fíu, Deacon Reese, quien nació'l 23 d'ochobre de [[2003]].&lt;ref name=&quot;cnn&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon gives birth |editorial=[[CNN]] |fecha=29 d'ochobre de 2003 |url=http://www.cnn.com/2003/SHOWBIZ/Movies/10/29/ple.witherspoon.reut/ |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Pa poder curiar a los neños, la pareya alternó los horarios de filmación pa les sos películes.

=== Separación y divorciu ===
En 2005, en respuesta a informes de prensa de Witherspoon y Phillippe que recibieron una conseyería matrimonial, Witherspoon, declaró:
{{cita|&quot;Facer nel pasáu, y siempres me paeció curiosu que se garró a esa hestoria y facer sonar de manera negativa&quot;.&lt;ref name=&quot;usatoday&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon, Ryan Phillippe separate |editorial=[[USA Today]] |url=http://www.usatoday.com/life/people/2006-10-30-witherspoon_x.htm |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2007}}&lt;/ref&gt;}} N'avientu de 2005, dixo en ''[[The Oprah Winfrey Show]]''
{{cita|¿En qué midida tar trabayando en ti o'l to matrimoniu ye daqué malu? ¿Qué matrimoniu nun ye un viaxe?... Naide ye perfectu... Toos tenemos los nuesos propiu conxuntu de problemes&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://talentdevelop.com/counseling.html |títulu=Reese Witherspoon on the benefits of therapy |editorial=Talentdevelop.com |fecha=10 d'avientu de 2005 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt;}} Esi mesmu mes, Witherspoon tamién dixo nuna entrevista:
{{cita|&quot;Creo que si daquién se basa na idea de que son perfectes o la so vida ye perfecta, o la so rellación ye perfecta y ye tan problemáticu alrodiu de la destrucción de la fachada en llugar de llegar a lo que ye real, que ye problemáticu&quot;}}
El divorciu dar por diferencies irreconciliables,&lt;ref name=&quot;divorce fox news&quot;&gt;{{Cita web |fecha=9 de payares de 2006 |fecha=10 d'ochobre de 2007 |títulu=It's Official: Reese Witherspoon Files For Divorce |editorial=[[Fox News Channel]] |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,228377,00.html |fechaaccesu=10 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; anque munchos medios sostienen que'l motivu real foi la infidelidá de Ryan cola so co-protagonista [[Abbie Cornish]], anque l'actor haber negáu en repitíes ocasiones. N'ochobre de 2006, Witherspoon y Phillippe anunciaron que decidieren dixebrase formalmente dempués de siete años de matrimoniu. Al mes siguiente, Witherspoon pidió'l divorciu, citando diferencies irreconciliables. Nel so pidimientu buscó la custodia llegal de los sos dos fíos y la custodia física esclusiva, con plenos derechos de visita pa Phillippe. La pareya nun tenía alcuerdu prenupcial y la pareya tendría derechu a la metá de tolos bienes adquiríos mientres el matrimoniu so la llei de [[California]], colos bienes de Witherspoon siendo más importantes, sicasí según la revista People, l'actor arrenunció a la metá de la fortuna de Reese que por llei -y tocaba y solo pidió la custodia compartida de los neños, que foi-y concedida. Los documentos finales de divorciu fueron daos pola Corte Cimera de [[Los Angeles]] el 5 d'ochobre de 2007.
[[Ficheru:Reese Witherspoon May 2011.jpg|miniaturadeimagen|Reese Witherspoon nel estrenu de ''[[Agua pa elefantes (película)|Agua pa Elefantes]]'' en mayu de 2011 n'[[Australia]].]]

La prensa rosa n'Estaos Xuníos empezó a rellacionar a l'actriz, siquier dende 2007, con [[Jake Gyllenhaal]]. La pareya caltenía la so rellación en priváu, nun apaeciendo xuntos en nengún eventu públicu hasta la ceremonia de los premios de l'academia de [[Hollywood]] de 2009. Entós, fixeron pública la so rellación al amosase como pareya na fiesta posterior a los Óscar entamada pola revista ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]''. Fueron vistos visitando xuntos diversos llugares públicos, como'l [[Muséu del Prado]], pero dambos desmintieron tener planes de matrimoniu. La pareya terminó informando que rompieren la so rellación n'avientu de 2009.

=== Segundu matrimoniu ===
En febreru del 2010 Witherspoon empecipió una rellación con [[Jim Toth]]. Nesi momentu, Toth yera un axente de talentu de l'axencia Creative Artists, que representa a Witherspoon, en setiembre de 2010, foi xubíu pa convertise tamién n'unu de los dos xefes de l'axencia de talentu d'imaxe en movimientu. Witherspoon y Toth anunciaron el so compromisu, n'avientu de 2010, y casóse'l 26 de marzu de 2011 en [[Ojai]], California, en ''Libbey Ranch''. En marzu de 2012, anuncióse que la pareya ta esperando un ñácaru, el terceru pa Witherspoon, y el primeru de Toth. La fecha del partu taba programada pa setiembre del 2012 pero Reese, nel mes d'agostu, sufrió entueyos nel embaranzu polo que tuvo que tuvo que ser hospitalizada dos veces siguíes. Asina mesmu aseguraron que tou taba bien y l'embaranzu siguió'l so cursu.&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon, ingresa por entueyos nel embaranzu&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Reese Witherspoon, ingresa por entueyos nel embaranzu |url=https://www.abc.es/20120823/estilo-gente/abci-reese-whiterspoon-hospital-201208231610.html |fechaaccesu=24 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pregnant Reese Witherspoon 'healthy and fine' following hospital visit scare&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Pregnant Reese Witherspoon 'healthy and fine' following hospital visit scare |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2192188/Pregnant-Reese-Witherspoon-healthy-fine-following-hospital-visit-scare.html |fechaaccesu=22 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; El 27 de setiembre de 2012, dio a lluz al so fíu, Tennessee James Toth.&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon da a lluz al so tercer fíu, Tennessee James&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Reese Witherspoon da a lluz al so tercer fíu, Tennessee James |url=http://es-us.musica.yahoo.com/noticias/reese-witherspoon-lluz-tercer-fíu-tennessee-james-212245807.html |fechaaccesu=27 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon dio a lluz al so tercer fíu&quot;&gt;{{cita noticia |nome=Reese Witherspoon dio a lluz al so tercer fíu |títulu=Reese Witherspoon dio a lluz al so tercer fíu |url=http://vidayfamilia.univision.com/bebe/bebes-famosos/article/2012-09-27/reese-witherspoon-dio-a-lluz |fechaaccesu=27 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; La nacencia del pequeñu Tennessee foi motivu de gran allegría pa la pareya de [[Megan Fox]] y [[Brian Austin Green]] yá que según confirmar Brian, el programa radiofónicu de Ryan Seacrest, llograron caltener de callao la nacencia del so fíu Noah por casi tres selmanes gracies a la cortina de fumu que xeneró'l fíu de Witherspoon:
{{cita|&quot;Dio a lluz, creo, un día primero que nós en [[Santa Monica (California)|Santa Monica]] y estimemos d'ingresar al hospital a les 2:30 de la madrugada y naide enteróse. Tuvimos ende por dos díes y nós escuchamos que Reese taba nel llugar y tuviera al so ñácaru, y cuando nós salimos del hospital, naide saber [que tuvimos ellí]&quot;.&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon regala privacidá al fíu de Megan Fox&quot;&gt;{{cita noticia |nome=Reese Witherspoon regala privacidá al fíu de Megan Fox |títulu=Reese Witherspoon regala privacidá al fíu de Megan Fox |url=http://entretenimiento.terra.com.mx/famosos/reese-witherspoon-regala-privacidá-al fíu-de-megan-fox,284y30eee7bda310VgnVCM3000009acceb0aRCRD.html |fechaaccesu=7 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;¿Cómo ye que'l fíu de Megan Fox foi un secretu? Gracies a Reese Witherspoon…&quot;&gt;{{cita noticia |nome=¿Cómo ye que'l fíu de Megan Fox foi un secretu? Gracies a Reese Witherspoon… |títulu=¿Cómo ye que'l fíu de Megan Fox foi un secretu? Gracies a Reese Witherspoon… |url=http://la.eonline.com/mexico/2012/como-ye-que-el fíu-de-megan-fox-foi-un-secretu-gracies-a-reese-witherspoon |fechaaccesu=7 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Megan Fox's husband thanks Reese Witherspoon for hiding birth of son&quot;&gt;{{cita noticia |nome=Megan Fox's husband thanks Reese Witherspoon for hiding birth of son |títulu=Megan Fox's husband thanks Reese Witherspoon for hiding birth of son |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/showbiz/4632114/Megan-Foxs-husband-thanks-Reese-Witherspoon-for-hiding-birth-of-son.html |fechaaccesu=7 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;}}

=== Cuestiones llegales ===
Pela mañana del 19 d'abril del 2013 Witherspoon y el so home Jim Toth, que s'atopaben n'[[Atlanta (Georgia)|Atlanta]] por cuenta de la filmación del filme de l'actriz ''The Good Lie'', fueron deteníos pola policía por cuenta de que Toth nun paso'l control d'alcoholemia con un nivel en sangre de 0.139. Nel momentu de la detención Witherspoon tamién foi arrestada por alteración del orde públicu yá que desobedeció les órdenes del oficial de policía quien-y pidiera que se caltuviera dientro del autu.&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon, detenida mientres l'alcoholemia del so home&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon, detenida mientres l'alcoholemia del so home |url=https://elpais.com/elpais/2013/04/22/xente/1366615943_358241.html |fechaaccesu=22 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reese Witherspoon y el so home, deteníos&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Reese Witherspoon y el so home, deteníos |url=http://www.lanacion.com.ar/1575191-reese-witherspoon-y-el so home deteníos |fechaaccesu=22 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; Depués del incidente Witherspoon unvió un comunicáu que foi publicáu na páxina web [[TMZ.com|TMZ]] onde declaró: {{cita|“Quiero dicir claramente que tomé una copa más de lo necesario y toi fondamente avergoñada sobre les coses que dixi [...] Foi una situación apavoriante y taba asustada pol mio home, pero eso nun ye escusa. Fui irrespetuosa col axente qu'a cencielles taba faciendo'l so trabayu. Nun tengo otra cosa que respeto pol axente y toi apenada pol mio comportamientu.&lt;ref name='Illegalmente rubia: Reese Witherspoon foi arrestada por &quot;alteriar l'orde&quot;'&gt;{{Cita web |títulu=Illegalmente rubia: Reese Witherspoon foi arrestada por &quot;alteriar l'orde&quot; |url=http://elcomercio.pe/espectaculos/1567211/noticia-illegalmente-rubia-reese-witherspoon-foi-arrestada-alteriar-orde |fechaaccesu=22 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; }}

Witherspoon apaeció en [[Good Morning America]] nueve díes más tarde, pa pidir esculpes de nuevu y dio más detalles sobre la detención, afirmando que &quot;pensábamos que tábamos bien pa conducir y absolutamente nun tábamos&quot;. Witherspoon dixo que lo que fizo foi &quot;dafechu inaceptable&quot;. Cuando l'abogáu de Witherspoon y el so home apaeció na corte'l 2 de mayu, Toth declaróse culpable y ordenar completar 40 hores de serviciu comuñal, un programa d'educación d'alcohol, y un añu de llibertá condicional; Witherspoon non refutó los cargos y foi multada con 213 dólares.&lt;ref name=&quot;Dícten-yos sentencia a Reese Witherspoon y al so maríu Jim Toth&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Dícten-yos sentencia a Reese Witherspoon y al so maríu Jim Toth |url=http://gossipcenter.com/node/850592 |fechaaccesu=2 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Añu
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Títulu
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Rol
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Notes
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 1991 || ''[[The Man in the Moon]]'' || Dani Trant ||
|-
| ''Wildflower'' || Ellie Perkins ||
|-
| 1992 || ''Desperate Choices: To Save My Child'' || Cassie ||
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 1993 || ''A Far Off Place'' || Nonnie Parker ||
|-
| ''Jack the Bear'' || Karen Morris ||
|-
| 1994 || ''S.F.W.'' || Wendy Pfister ||
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 1996 || ''[[Freeway (película de 1996)|Freeway]]'' || Vanessa Lutz ||
|-
| ''[[Fear (película)|Fear]]'' || Nicole Walker ||
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 1998 || ''[[Twilight (película de 1998)|Twilight]]'' || Mel Ames||
|-
| ''[[Overnight Delivery]]'' || Ivy Miller||
|-
| ''[[Pleasantville (película)|Pleasantville]]'' || Jennifer / Mary Sue ||
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 1999 || ''[[Cruel Intentions]]'' || Annette Hargrove ||
|-
| ''[[Election (película de 1999)|Election]]'' || Tracy Flick ||
|-
| ''[[Best Laid Plans]]'' || Lissa ||
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2000 || ''[[Little Nicky]]'' || Holly || Cameo
|-
| ''[[American Psycho (película)|American Psycho]]'' || Evelyn Williams ||
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2001 || ''[[The Trumpet of the Swan (película)|The Trumpet of the Swan]]'' || Sele || Voz
|-
| ''[[Legally Blonde]]'' || Elle Woods ||
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2002 || ''[[La importancia de llamase Ernesto (2002)|La importancia de llamase Ernesto]]'' || Cecily Cardew ||
|-
| ''[[Sweet Home Alabama (película)|Sweet Home Alabama]]'' || Melanie Smooter ||
|-
| 2003 || ''[[Legally Blonde 2: Red, White &amp; Blonde]]'' || Elle Woods ||
|-
| 2004 || ''[[Vanity Fair (película de 2004)|La feria de les Vanidaes]]'' || Becky Sharp ||
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2005 || ''[[Walk the Line]]''|| [[June Carter Cash]] ||
|-
| ''[[Just Like Heaven (película)|Just Like Heaven]]'' || Elizabeth Masterson || Inclúi &quot;[[Just Like Heaven (cantar)|Just Like Heaven]]&quot;
|-
| 2007 || ''[https://www.imdb.com/title/tt0804522/ Rendition]'' || Isabella El-Ibrahimi ||
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 2008 || ''[[Four Christmases]]'' || Kate ||
|-
| ''[[Penelope (película de 2006)|Penelope]]'' || Annie ||
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 2009 || ''[[Monsters vs. Aliens]]'' || Susan Murphy/Ginormica || Voz
|-
| ''[[Monsters vs. Aliens]]'' || Susan Murphy/Ginormica || Voz/ Videojuego
|- 
| 2010 || ''[[How Do You Know]]'' || Lisa ||
|-
| 2011 || ''[[Water for Elephants]]'' || Marlena Rosenbluth ||
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 2012 || ''[[This Means War (película)|¡Esto ye guerra!]]'' || Lauren Scott ||
|-
| ''Mud'' || Juniper ||
|-
| 2013 || ''Devil's Knot'' || Pam Hobbs ||
|-
| rowspan=&quot;4&quot;|2014 || ''[[The Good Lie]]'' || Carrie Davis ||
|-
| ''[[Inherent Vice (película)|Inherent Vice]]'' || Penny ||
|-
| ''[[Wild]]'' ||Cheryl Strayed ||
|-
|''9 kisses'' || Reese Witherspoon || Curtiumetraxe
|- 
| 2015 || ''[[Hot Pursuit|Dos lloques en fuga]]'' || Rose Cooper ||
|-
|2016 || ''[[Sing (película)|Sing]]'' || Rosita || Voz
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2017 || ''[[Home Again]]'' || ||
|-
|''[[Big Little Lies]] || || serie de televisión/elenco principal
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 2018 || ''[[Un Viaxe nel Tiempu]]'' || ||
|}

== Televisión ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Añu
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Títulu
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Rol
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Notes
|-
| 1993 || ''Return to Lonesome Dove'' || Ferris Dunnigan || 3 episodios
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 2000 || ''[[King of the Hill]]'' || Debbie || 2 episodios
|-
| ''[[Friends]]'' || Jill Green || 2 episodios
|-
| 2002 || ''[[The Simpsons]]'' || Greta Wolfcastle (voz) || 1 episodiu
|- 
| 2003 || ''Freedom: A History of Us'' || Diverses funciones || 3 episodios
|-
| 2011 || ''After Lateley'' || Ella mesma || 1 episodiu
|- 
|rowspan=&quot;2&quot;|2015|| ''[[The Muppets (serie de televisión)|The Muppets]]'' || Ella mesma || 1 episodiu
|- 
|''Nature Is Speaking'' || (voz) || 1 episodiu
|- 
|2017 || ''Big Little Lies'' || Madeline Martha Mackenzie ||
|}

== Discografía ==
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 90%;&quot; border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; background: #f9f9f9;
|- align=&quot;center&quot;
! style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Añu
!style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Banda sonora
|- 
|[[2005]] || ''[[Walk the Line]]''
|}

== Premios y nominaciones ==

=== [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] ===
{| width=&quot;70%&quot; {{tablaguapa}}
|-
! width=&quot;33&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Añu
!width=&quot;300&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Categoría
!width=&quot;150&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Trabayu Nomáu
!width=&quot;90&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Resultáu
|- 
| align=&quot;center&quot;|[[Premiu Óscar de 2005|2006]]
| rowspan=2 align=&quot;center&quot;|[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Walk the Line]]''
| {{celda|Ganadora}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premiu Óscar de 2014|2015]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Wild]]''
| {{celda|Nomada}}
|}

=== [[Premios BAFTA]] ===
{| width=&quot;70%&quot; {{tablaguapa}}
|-
! width=&quot;33&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Añu
!width=&quot;300&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Categoría
!width=&quot;150&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Trabayu Nomáu
!width=&quot;90&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Resultáu
|- 
| align=&quot;center&quot;|[[Premios BAFTA 2005|2006]]
| rowspan=2 align=&quot;center&quot;|[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Walk the Line]]''
| {{celda|Ganadora}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premios BAFTA 2014|2015]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Wild]]''
| {{celda|Nomada}}
|}

=== [[Premios Globos d'Oru]] ===
{| width=&quot;70%&quot; {{tablaguapa}}
|-
! width=&quot;33&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Añu
!width=&quot;300&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Categoría
!width=&quot;150&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Trabayu Nomáu
!width=&quot;90&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Resultáu
|- 
| align=&quot;center&quot;|[[Premiu Globu d'Oru de 1999|2000]]
| rowspan=3 align=&quot;center&quot;|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o Musical]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Election (película de 1999)|Election]]''
| {{celda|Nomada}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premiu Globu d'Oru de 2001|2002]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Legally Blonde]]''
| {{celda|Nomada}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premiu Globu d'Oru de 2005|2006]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Walk the Line]]''
| {{celda|Ganadora}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premiu Globu d'Oru de 2014|2015]]
| align=&quot;center&quot;|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Wild]]''
| {{celda|Nomada}}
|}

=== [[Premios del Sindicatu d'Actores]] ===
{| width=&quot;70%&quot; {{tablaguapa}}
|-
! width=&quot;33&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Añu
!width=&quot;300&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Categoría
!width=&quot;150&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Trabayu Nomáu
!width=&quot;90&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Resultáu
|- 
| align=&quot;center&quot;|[[Premios del Sindicatu d'Actores 2005|2006]]
| rowspan=2 align=&quot;center&quot;|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Walk the Line]]''
| {{celda|Ganadora}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premios del Sindicatu d'Actores 2014|2015]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Wild]]
| {{celda|Nomada}}
|}

=== [[Premios de la Crítica Cinematográfica|Critics' Choice Movie Awards]] ===
{| width=&quot;70%&quot; {{tablaguapa}}
|-
! width=&quot;33&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Añu
!width=&quot;300&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Categoría
!width=&quot;150&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Trabayu Nomáu
!width=&quot;90&quot; style=&quot;background:#F0e68C&quot;| Resultáu
|- 
| align=&quot;center&quot;|[[2006]]
| rowspan=2 align=&quot;center&quot;|[[Premiu de la Crítica Cinematográfica a la meyor actriz|Meyor actriz]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Walk the Line]]''
| {{celda|Ganadora}}
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Premios de la Crítica Cinematográfica de 2014|2015]]
| align=&quot;center&quot;|''[[Wild]]
| {{celda|Nomada}}
|}

=== Otros premios ===
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#ADD8e6&quot; align=&quot;center&quot;|-
! Añu
!Premiu
!Categoría
!Títulu
!Resultáu
|- 
|[[1992]]
|rowspan=3| [[Young Artist Awards]]
|Meyor Nuevu Actriz Parto nuna Película |[[The
Man in the Moon]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[1993]]
|Meyor Actriz Nueva nuna Película pa Televisión
|Desperate Choices: To Save My Child
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[1994]]
|Meyor Actriz Xuvenil co-protagonista nuna Película Dramática |Jack
l'osu
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=2| [[1997]]
|Cognac Festival du Film Policier
|Meyor Actriz
|rowspan=2| [[Freeway (película de 1996)|Freeway]]
| style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Festival de Cine de Sitges|Sitges - Catalonian International Film Festival]]
|Meyor Actriz
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=7|[[1999]]
|Young Hollywood Awards
|Actuación Revelación - Muyer
|rowspan=2| [[Pleasantville (película)|Pleasantville]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=4|[[Teen Choice Awards]]
|Cine- Escena más risondera &lt;small&gt; (Compartíu con [[Joan Allen]]) &lt;/small&gt;
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|Cine- Meyor Actriz
|rowspan=2|[[Cruel Intentions]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|Cine- Escena d'amor más sexy &lt;small&gt; (Compartíu con [[Ryan Phillippe]]) &lt;/small&gt;
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|Cine - Eleición Fit Hissy
|rowspan=13| [[Election (película de 1999)|Election]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[LAFCA|Los Angeles Film Critics Association Awards]]
|Meyor Actriz
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora''' &lt;small&gt;2ᵘ puestu&lt;/small&gt;
|-
|San Diego Film Critics Society Awards
|Meyor Actriz
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora''' &lt;small&gt;2ᵘ puestu&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=11|[[2000]]
|American Comedy Awards, USA |Actriz
más risondera nuna Película (papel principal)
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Chicago Film Critics Association]]
|rowspan=9|Meyor Actriz
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Premios Chlotrudis|Chlotrudis Awards]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Independent Spirit Awards]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Kansas City Film Critics Circle]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|Las Vegas Film Critics Society Awards
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[National Society of Film Critics|National Society of Film Critics Awards, USA]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Sociedá de Críticos de Cine Online|Online Film Critics Society Awards]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Satellite Awards]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Southeastern Film Critics Association Awards]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora''' &lt;small&gt;2ᵘ puestu&lt;/small&gt;
|-
|Blockbuster Entertainment Awards
|Actriz Favorita de repartu- Drama/Romance |''[[Cruel
Intentions]]''
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[2001]]
|American Comedy Awards, USA |Convidada más
risible nuna serie de tv
|''[[Friends]]''
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=8| [[2002]]
|[[Premios Nickelodeon's Choice|Kids' Choice Awards, USA]]
|Estrella Muyer Favorita de Película |rowspan=6|''[[Llegalmente
rubia]]''
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|rowspan=4|[[MTV Movie Awards]]
|Meyor Interpretación Risible |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora'''
|-
|Meyor Vistida |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora'''
|-
|Meyor Llinia &lt;small&gt; &quot;Oh, I like your outfit too, except when I dress up as a frigid bitch, I try not to look so constipated.&quot; &lt;/small&gt;
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|Meyor Interpretación Femenina |style=&quot;background-color:
#FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Premios Satellite]]
|Meyor Actuación d'una Actriz nuna Película Musical o Comedia |style=&quot;background-color:
#FDD&quot; | Nomada
|- 
|rowspan=4|[[Teen Choice Awards]]
|Cine - Actriz Choice, Comedia |''[[La importancia de llamase Ernesto]]''

|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|colspan=2|Premiu Estraordinariu |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora'''
|-
|rowspan=3|[[2003]]
|Eleición película liplock &lt;small&gt;(Compartíu con [[Josh Lucas]])&lt;/small&gt;
|rowspan=3|[[Sweet Home Alabama]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|Choice Movie Actriz - Comedia |style=&quot;background-color:
#FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[MTV Movie Awards]]
|Meyor Interpretación Femenina |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora'''
|-
|[[2004]]
|[[MTV Movie Awards Méxicu 2004]]
|Meyor Vistida |rowspan=2|[[Llegalmente
rubia|Legally Blonde]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=10|[[2005]]
|[[People's Choice Awards|People's Choice Awards, USA]]
|Estrella Favorita de Película Muyer
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Boston Society of Film Critics Awards]]
|rowspan=8| Meyor Actriz
|rowspan=9|[[Walk the line]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Dallas-Fort Worth Film Critics Association|Dallas-Fort Worth Film Critics Association Awards]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora''' &lt;small&gt;3ᵘ puestu&lt;/small&gt;
|-
|Florida Film Critics Circle Awards
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|Las Vegas Film Critics Society Awards
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[New York Film Critics Circle Awards]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|San Francisco Film Critics Circle
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Southeastern Film Critics Association]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora''' &lt;small&gt;2ᵘ puestu&lt;/small&gt;
|-
|Washington DC Area Film Critics Association Awards
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Premios Satellite |Satellite Awards]]
|Meyor Actriz nuna Película Musical o Comedia |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora'''
|-
|rowspan=9|[[2006]]
|[[Asociación de críticos de cine de Austin |Austin Film Critics Association]]
|rowspan=6|Meyor Actriz
|rowspan=10|''[[Walk the Line]]''
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Chicago Film Critics Association]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Kansas City Film Critics Circle]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[National Society of Film Critics|National Society of Film Critics, USA]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Sociedá de Críticos de Cine Online|Online Film Critics Society]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Teen Choice Awards]]
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|Central Ohio Film Critics Association
|Best Lead Performance |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora''' &lt;small&gt;2ᵘ puestu&lt;/small&gt;
|-
|[[MTV Movie Awards]]
|Meyor Interpretación
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[People's Choice Awards|People's Choice Awards, USA]]
|Leading Lady favorita |style=&quot;background-color:#CFC&quot;
| '''Ganadora'''
|-
|[[2007]]
|[[Premios Empire|Empire Awards, UK]]
|Meyor actriz
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[2008]]
|rowspan=2|[[People's Choice Awards|People's Choice Awards, USA]]
|rowspan=2|Estrella muyer favorita de película |

|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=2|[[2009]]
|rowspan=2|''[[Four Christmases]]''
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=2|[[Kids' Choice Awards|Kids' Choice Awards, USA]]
|Meyor actriz de película |style=&quot;background-color:
#FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[2010]]
|Voz favorita d'una película animada |[[Bisarmes
vs. Aliens|Moustros vs Aliens]]
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|rowspan=2|[[2011]]
|[[MTV Movie Awards]]
|colspan=2|MTV: Premiu a la Xeneración
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|[[Teen Choice Awards]]
|Choice Movie Actriz: Drama |rowspan=2|''[[Agua pa elefantes]]''

|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|-
|rowspan=3|[[2012]]
|Rembrandt Awards
|Meyor Actriz Internacional (Beste Buitenlandse Actrice)
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|[[Teen Choice Awards]]
|Choice Movie Actriz: Comedia |''[[This
Means War (película)|¡Esto ye guerra!]]''
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|rowspan=2|[[People's Choice Awards|People's Choice Awards, USA]]
|Actriz de película favorita |

|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|2013
|Actriz de película comedia favorita |''[[This
Means War (película)|¡Esto ye guerra!]]''
|style=&quot;background-color: #FDD&quot; | Nomada
|- 
|2014
|[[Independent Spirit Awards]]
|Robert Altman Award &lt;small&gt;Compartíu con tola producción&lt;/small&gt;
|''Mud''
|style=&quot;background-color:#CFC&quot; | '''Ganadora'''
|}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Reese Witherspoon}}
* {{IMDb nome|0000702}}
* [http://www.nndb.com/people/813/000022747/ Reese Witherspoon] na [[NNDB]]

{{NF|1976||Witherspoon, Reese}}

{{Tradubot|Reese Witherspoon}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical (cine)]]
[[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]]
[[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]]
[[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]]
[[Categoría:Animadores]]
[[Categoría:Modelos infantiles d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>6cezftw3jkiert6nwy6ztar7a778z2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marcu Vitruviu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63143</id>
    <revision>
      <id>3703288</id>
      <parentid>3675045</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20485" xml:space="preserve">{{Tradubot|Marco Vitruvio}}
{{persona}}

'''Marcu Vitruviu Polión''' (en [[llatín]] ''Marcus Vitruvius Pollio''; c. 80–70 e.C. - c. 15 e.C.) foi un [[arquiteutu]], [[escritor]], [[inxeniería|inxenieru]] y tratadista [[Antigua Roma|romanu]] del [[sieglu I e.C.]] Ye frecuente, anque non aparente, atopar el so nome escritu como '''Vitrubiu'''.

== Biografía y obra ==

Foi arquiteutu de [[Xuliu César]] mientres la so mocedá, y al retirase del serviciu entró na arquiteutura civil, siendo d'esti periodu la so única obra conocida, la [[basílica de Fanum]] (n'Italia). Ye l'autor del tratáu sobre [[arquiteutura]] más antiguu que se caltién y l'únicu de l'Antigüedá clásica, ''[[De Architectura]]'', en 10 llibros (probablemente escritu ente los años [[27 e.C.|27]] y [[23 e.C.]]). Inspirada en teóricos [[Periodu helenísticu|helenísticos]] -refierse espresamente a inventos del gran [[Ctesibio]]-, la obra trata sobre órdenes, [[material]]es, téuniques decoratives, [[construcción]], tipos d'[[edificiu|edificios]], [[hidráulica]], [[color]]es, [[mecánica]] y [[gnomónica]] (Llibru IX).

L'últimu llibru ta dedicáu a les máquines: de tracción, elevadoras d'agua y tou tipu d'artefactos bélicos ([[catapulta|catapultes]], [[ballesta|ballestes]], [[tortúa (formación)|tortúes]], etc.). Vitruvio describió perbién la [[turbina hidráulica|rueda hidráulica]] nel cap. X.5. La rueda de Vitruvio yera vertical y l'agua emburriábalo pembaxo; unos [[engranaxe]]s teníen la finalidá de camudar la direición del xiru y aumentar la velocidá de les [[muela|mueles]]; calcúlase que cola [[enerxía]] producida por una d'estes ruedes podíen molese 150 [[kg]] de [[trigu]] por [[hora]], ente que dos [[esclavu|esclavos]] solo molíen 7 kg.&lt;ref&gt;Plafón informativu del [[Muséu de la Ciencia y de la Téunica de Cataluña]] ([[Terrassa]])&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Da Vinci Vitruve Luc Viatour.jpg|thumb|''[[Home de Vitruvio]]'', de [[Leonardo da Vinci]].]]
''De Architectura'', conocíu y emplegáu na [[Edá Media]], imprimir por primer vegada en [[Roma]] en [[1486]], edición del humanista y gramáticu Frai [[Giovanni Sulpicio de Veroli]], ufiertando al artista del [[Renacimientu]], imbuyíu de l'almiración poles virtúes de la cultura clásica tan propiu de la dómina, una canal privilexada por aciu el que reproducir les formes arquiteutóniques de l'antigüedá greco-llatina. Darréu, publicar na mayor parte de los países ya inda güei constitúi una fonte documental insustituible, tamién poles informaciones qu'apurre sobre la [[pintura]] y la [[escultura]] [[Grecia Antigua|grieges]] y [[Antigua Roma|romanes]].&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Biografíes y Vides|títulu=Marco Vitruvio|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/v/vitruvio.htm|fechaaccesu=14 d'ochobre de 2004}}&lt;/ref&gt; El famosu dibuxu de [[Leonardo da Vinci]], el ''[[Home de Vitruvio]]'', sobre les proporciones del home ta basáu nes indicaciones daes nesta obra. El dibuxu caltiénse agora na Galleria dell'Accademia, en [[Venecia]]. El gran redescubridor de Vitruvio foi [[Petrarca]], y tres l'espardimientu pol florentín de la obra d'esti autor clásicu, puede afirmase que Vitruvio sentó les bases de l'arquiteutura Renacentista.&lt;ref&gt;[http://www.march.es/conferencies/anteriores/voz.asp?id=2704 | Rico, Francisco: Petrarca: la so vida, la so obra, el so tiempu min. 34]&lt;/ref&gt;

Les imáxenes qu'ilustren la obra de Vitruvio, nes sos ediciones hasta'l sieglu XVIII, non solo esclarien y enguapecen el tratáu grecorromanu, sinón que son espresión de distintes intenciones y usos qu'esi llibru tuvo na modernidá europea.

== De Architectura libri decem (De Architectura) de Vitruvio ==
[[Ficheru:Greekhse1.jpg|300px|thumb|derecha|Planu d'una casa griega según Vitruvio]]
Vitruvio ye l'autor de ''[[De Architectura]]'', conocíu güei como Los Diez Llibros d'Arquiteutura,&lt;ref&gt;Vitruvius, Pollio (transl. Morris Hicky Morgan, 1960), ''The Ten Books on Architecture''. Courier Dover Publications. ISBN 0-486-20645-9.&lt;/ref&gt; un tratáu escritu en llatín y griegu antiguu alrodiu d'arquiteutura, dedicáu al [[Augustu|emperador Augustu]]. Nel prefaciu del llibru I, Vitruvio dedica los sos escritos pa dar conocencia personal de la calidá de los edificios al emperador. Probablemente Vitruvio referir a la campaña d'arreglos y meyores públiques de [[Marcu Agripa]]. Esti trabayu ye un gran llibru y únicu sobreviviente de l'arquiteutura de l'antigüedá clásica. Según [[Petri Liukkonen]], esti testu &quot;influyó fondamente a los artistes dende'l primera Renacimientu d'equí p'arriba, como a pensadores y arquiteutos, ente ellos [[Leon Battista Alberti]] (1404-1472), [[Leonardo da Vinci]] (1452-1519) y [[Michelangelo]] (1475-1564).&quot;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.kirjasto.sci.fi/vitruv.htm|títulu=Vitruvius (fl. 46-30 B.C.Y.)|fechaaccesu=14 de payares de 2009|añu=2008|first1=Petri|last1=Liukkonen}}&lt;/ref&gt; El siguiente llibru importante na arquiteutura foi la reformulación de los diez llibros de Alberti, que nun foi escritu hasta 1452.

Vitruvio ye famosu por afirmar nel so llibru ''[[De Architectura]]'' que ciertos edificios públicos tienen d'exhibir los trés cualidaes de ''firmitas, utilitas, venustas'' - esto ye, tienen de ser sólidos, preseos, formosos. Estes cualidaes dacuando llámense les ''virtúes de Vitruvio'' o la '''Tríada de Vitruvio'''. Dende'l sieglu XVII, esta Tríada usar pa describir l'arquiteutura polo xeneral, anque la descripción vitruviana de la disciplina ye bien distinta.

Según Vitruvio, l'arquiteutura ye una imitación de la naturaleza. Como les aves y les abeyes constrúin los sos niales, los seres humanos constrúin vivienda a partir de materiales naturales, que-yos da abellugu contra los elementos. Pal perfeccionamiento d'esti arte de la construcción, los griegos inventaron los órdenes arquiteutónicos: [[Dóricu (orde)|dóricu]], [[Xónicu (orde)|xónicu]] y [[corintiu]]. Dióse-yos un sentíu de la proporción, que remató na comprensión de les proporciones de la mayor obra d'arte: el [[cuerpu humanu]]. Esto llevó Vitruvio a la definición d'un canon del cuerpu humanu, el [[Home de Vitruvio]], adoptáu más tarde por Leonardo da Vinci: el cuerpu humanu inscritu nel círculu y el cuadráu (el patrones xeométricos fundamentales del orde cósmicu).

A Vitruvio considérase-y dacuando llibremente como'l primer arquiteutu, pero ye más exactu describilo como'l primer arquiteutu romanu qu'escribió rexistros del so campu que sobrevivieron. Él mesma cita a obres mayores, pero menos completes. Yera siquier un pensador orixinal o tenía l'intelectu creativu d'un codificador de la práutica arquitectónica esistente. Tamién hai que señalar que Vitruvio tenía un algame muncho más ampliu que los arquiteutos modernos. Los arquiteutos romanos practicaben una amplia variedá de disciplines; en términos modernos, podríen describise como la combinación d'[[inxenieru|inxenieros]], [[arquiteutu|arquiteutos]], [[Paisaxista|arquiteutos paisaxistes]], artistes y artesanos. Etimológicamente la pallabra arquiteutu deriva de les pallabres griegues que signifiquen &quot;maestru&quot; y &quot;constructor&quot;. El primeru de los diez llibros ocupar de munches temes qu'agora entren nel ámbitu de l'arquiteutura del paisaxe.

== Teunoloxía romana ==
[[Ficheru:Archscrew2.jpg|300px|thumb|derecha|Rueda de drenaxe de les [[Rio Tinto Group|mines de Ríu Tinto]]]]
Los Llibros VIII, IX y X son la base de gran parte de lo que sabemos alrodiu de la teunoloxía romana, agora aumentaos polos estudios arqueolóxicos de los restos esistentes, tales como los molinos d'agua en [[Barbegal]], Francia. La otra fonte importante d'información ye la [[Historia Naturalis]] compilada por [[Pliniu'l Vieyu]] muncho más tarde nel [[75|añu 75 de nuesa yera]].

=== Máquines ===
El trabayu ye importante por describir les distintes máquines utilizaes pa estructures d'inxeniería, tales como [[montacarga|montacargues]], [[Grúa (máquina)|grúa]]s y [[polea|polees]], tamién máquines de guerra, como [[catapulta|catapultes]], [[ballesta|ballestes]] y máquines d'asediu. Como inxenieru prauticante, Vitruvio tien de tar falando de la esperiencia personal en llugar de la simple descripción de les obres de los demás. Coles mesmes descríbese la construcción de [[relós de sol]] y [[Reló d'agua|d'agua]], y l'usu d'un [[aeolipile]] (la primer máquina de vapor ) como un esperimentu pa demostrar la naturaleza de los movimientos d'aire atmosféricu (vientu).

=== Acueductos ===
La so descripción de la construcción d'un acueductu inclúi la forma en que se rexistren y la cuidadosa eleición de los materiales necesarios, anque [[Sestu Julio Frontino|Frontino]] (un xeneral que foi nomáu a fines del [[Sieglu I]] p'alministrar los numberosos acueductos de Roma) describir un sieglu más tarde, con muncho más detalle alrodiu de los problemes práuticos arreyaos na construcción y el caltenimientu. De xuru el llibru de Vitruvio sería de gran ayuda nesto. Vitruvio escribió esto nel sieglu I cuando munchos de los meyores acueductos romanos fueron construyíos, y que sobreviven hasta los nuesos díes, como los de [[Acueductu de Segovia|Segovia]] o [[Acueductu de Pont du Gard|Pont du Gard]]. L'usu del sifón invertíu describir en detalle, xuntu colos problemes d'altes presiones desenvueltes na base del tubu del sifón, un problema práuticu col que paez tar familiarizáu.

=== Materiales ===
Vitruvio describe munchos distintos materiales de construcción usaos pa una amplia variedá de distintes estructures, según detalles tales como [[Estuco|pintura estuco]]. El concretu y el cal reciben fondes descripciones, la llonxevidá de munches estructures romanes que son mudu testimoniu de l'habilidá de los romanos nos materiales de construcción y diseñu.

Vitruvio ye bien conocíu y citáu de cutiu como una de les fontes más antigües que sobreviven por haber alvertíu que'l plomu nun se debe utilizar pa conducir l'agua potable, encamentando sicasí pipes de magre o canales de mampostería. Llegar a esta conclusión nel Llibru VIII De Architectura dempués de la observación empírica de les aparentes enfermedaes de los obreros nes fundiciones de plomu del so tiempu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor= Hodge, Trevor, A. |títulu= Vitruvius, Lead Pipes and Lead Poisoning |publicación= American Journal of Archaeology |editorial= Archaeological Institute of America |volume= 85 |númberu= 4 |fecha = ochobre de 1981|páxines= 486–491 |jstor= 504874 |publicación= American Journal of Archaeology }}&lt;/ref&gt;

Vitruvio foi'l que nos rellató la famosa hestoria d'[[Arquímedes]] y la so detección d'oru adulteráu nuna corona real. Cuando Arquímedes diose cuenta de que'l volume de la corona podría midise esautamente pol desplazamientu creáu nun bañu d'agua, corrió a la cai col berru de ¡Eureka!, y el descubrimientu dexó-y comparar la densidá de la corona d'oru puro. Demostró que l'oru de la corona fuera aleado con plata, y el rei fuera defraudáu.

=== Máquines de desaguadoriu ===
[[Ficheru:VitruviusTenBooksMHMorgan1914p295.gif|300px|thumb|derecha|Diseñu pa un torniellu d'agua d'Arquímedes]]
Describe la construcción del [[torniellu d'Arquímedes]] nel Capítulu X (ensin mentar a Arquímedes pol so nome). Yera un dispositivu llargamente utilizáu pa la elevación d'agua pal riego de los campos y desaguar les mines. Otres máquines d'elevación hídrica que menta son la interminable cadena de cubos y la rueda reversa de drenaxe. Estos restos de ruedes d'agua emplegaes pa la elevación d'agua fueron afayaos cuando les antigües mines fueron reabiertes en [[Ríu Tinto]] n'[[España]], [[Rosia Montana]] en [[Rumanía]] y [[Dolaucothi]] nel [[Gales|oeste de Gales]]. La rueda de Ríu Tinto amuésase agora nel [[Muséu Británicu]], y l'espécime Dolaucothi nel [[Muséu Nacional de Gales]].

=== Preseos de topografía ===
Vitruvio tien de ser duechu nel arte del llevantamientu topográficu, y esto demuéstrase poles sos descripciones de preseos topográficos, especialmente'l [[Chorobates|nivel d'agua o chorobates]], que compara favorablemente col [[groma]], un dispositivu por aciu plomaes. Yeren esenciales en toles operaciones de construcción, pero sobremanera na construcción d'[[acueductu|acueductos]], onde un degradáu uniforme yera importante pa la provisión d'un suministru regular d'agua ensin estropiar les parés de la canal. Tamién desenvolvió unu de los primeres [[odómetros]], que consta d'una rueda de circunferencia conocida que dexaba cayer una piedra nun recipiente en cada rotación.

=== Calefacción central ===
[[Ficheru:Hypocaustum.jpg|300px|thumb|derecha|Ruines del hipocaustu sol pisu d'una villa romana. La parte debaxo de la exedra ta cubiertu.]]
Describe munches innovaciones introducíes nel diseñu d'edificios p'ameyorar les condiciones de vida de los habitantes. La más importante d'elles ye'l desenvolvimientu del [[hipocausto]], un tipu de calefacción central, onde l'aire calecíu por un fueu yera enriáu sol suelu y nel interior de les parés de los baños públicos y villes. Da instrucciones esplícites de cómo diseñar estos edificios pa maximizar la eficiencia del combustible, como por casu, el [[caldarium]] ten de tar al llau del [[tepidarium]] siguíu del [[frigidarium]]. Tamién aconseya sobre l'usu d'un tipu de regulador pa controlar el calor nes habitaciones calientes, un discu de bronce fito nel techu per debaxo d'una abertura circular que podría ser alzada o baxada por una polea p'afaer la ventilación. A pesar de que nun lo suxure, ye probable que los sos dispositivos de desaguadoriu, como la rueda hidráulica de camín inversu, utilizar nos baños más grandes p'alzar l'agua a los tanques de cabecera na parte cimera de les grandes termes, como les [[Termes de Diocleciano]] y les [[Termes de Caracalla|de Caracalla]].

== Redescubrimientu ==
[[Ficheru:Battle of Thapsus.jpg|300px|thumb|derecha|Batalla de Thapsus representada nun grabáu posterior d'[[Andrea Palladio]].]]
[[Ficheru:Giovanni Paolo Panini - Interior of the Pantheon, Rome - Google Art Project.jpg|300px|thumb|derecha|L'interior del [[Panteón (arquiteutura)|Panteón]] (d'una pintura del sieglu XVIII por Panini. Anque foi construyíu dempués de la muerte de Vitruvio, el so escelente estáu de caltenimientu fai que sía de gran importancia pa los comenenciudos na arquiteutura de Vitruvio).]]
El so llibru ''[[De architectura]]'' foi redescubierto en 1414 pol [[humanista]] [[Florencia|florentín]] [[Poggio Bracciolini]]. En [[Leon Battista Alberti]] ([[1404]]-[[1472]]) recái l'honor de dar a conocer llargamente esta obra nel so tratáu fundamental sobre l'arquiteutura ''[[De re aedificatoria]]'' (c. 1450). La primer edición conocida de Vitruvio foi presentada en [[Roma]] por [[Giovanni Sulpicio|Fra Giovanni Sulpicio]] en [[1486]].&lt;ref name=palladio&gt;{{cita web |url=http://www.palladiancenter.org/predecessors.html|títulu= Palladio's Literary Predecessors |fechaaccesu=5 de xunu de 2014 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.historyofinformation.com/index.php?id=2840|títulu=The First Printed Work on Classical Architecture |fechaaccesu=5 de xunu de 2014 |apellíu= Norman|nome=Jeremy |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Traducciones siguieron n'italianu (Como, 1521), francés (Jean Martin, 1547,,&lt;ref&gt;[http://architectura.cesr.univ-tours.fr/Traite/Notice/ENSBA_-YOS1785.asp?param= Architectura – les livres d'Architecture] (en francés)&lt;/ref&gt;inglés, alemán (Walter H. Ryff, 1543), español y otros idiomes. Les ilustraciones orixinales habíense perdíu y la primer edición ilustrada foi publicada en Venecia en 1511, con grabaos en madera sobre la base de les descripciones nel testu, probablemente por [[Giovanni Giocondo|Fra Giovanni Giocondo]].&lt;ref&gt;[http://architectura.cesr.univ-tours.fr/Traite/Notice/CESR_2994.asp?param= Architectura – les livres d'Architecture ; Center for Palladian Studies in America, Inc., [http://www.palladiancenter.org/predecessors.html Palladio's Literary Predecessors]&lt;/ref&gt; Más tarde, nel [[sieglu XVI]] [[Andrea Palladio]] realizó ilustraciones pa los comentarios de Daniele Barbaro sobre Vitruvio (qu'apaeció nes versiones n'italianu y llatín). Sicasí, la ilustración más famosa sigue siendo una del [[sieglu XV]], el [[Home de Vitruvio]] de [[Leonardo da Vinci|da Vinci]].

Les ruines que sobreviven de l'antigüedá romana, el [[Foru Romanu]], templos, teatros, arcos de trunfu, relieves y estatues dieron numberosos exemplos visuales de les descripciones nel testu de Vitruvio. Esti llibru convirtióse rápido entós nuna importante fonte d'inspiración pal [[renacencia]], [[barrocu]] y l'[[arquiteutura neoclásica]]. [[Filippo Brunelleschi]], por casu, inventó un nuevu tipu d'elevador pa llevantar les grandes piedres de la cúpula de la [[catedral de Florencia]] ya inspiróse en De Architectura, según viendo los numberosos monumentos sobrevivientes romanos, como'l Panteón y les [[Termes de Diocleciano]] en Roma.

== Mandáu ==
* Un pequeñu [[cráter llunar]] lleva'l nome de Vitruvio y tamién un monte llunar allargada, el [[Mons Vitruvio]]. Esti cráter alcuéntrase cerca del valle que sirvió como'l llugar d'aterrizaxe de la misión [[Apolo 17]].
* El [[Indicador calidable de Diseñu]] (ICD) ye un conxuntu de ferramientes pa midir, evaluar y ameyorar la calidá del diseñu de los edificios. Utiliza principios de Vitruvio.
* L'asistente (voz de [[Morgan Freeman]]), quien ye'l líder de los Maestros Constructores en [[Mando|La película de Lego]] llámase Vitruvio.

==Ver tamién ==
* [[Filarete]]
* [[Palmanova (Italia)]]
* [[Vincenzo Scamozzi]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
* {{Cita llibru|apellíu=Vitruvio Polión|nome=Marco|títulu=Los diez llibros d'Arquiteutura|otros=Con prólogu de D. Rodríguez, &quot;Vitruvio y la piel del clasicismu&quot;, páxs. 11-51|añu=2009|editorial=Editorial Alianza|allugamientu=Madrid|isbn=9788420671338}}
* {{Cita llibru|autor=–|títulu=Arquiteutura: Llibros I-IV|añu=2008|editorial=Madrid: Editorial Gredos|id=ISBN 978-84-249-0210-0}}
* Ingrid D. Rowland y Thomas Noble Howe, ''Vitruvius. Ten Books on Architecture'', Cambridgem, Cambridge University Press, 1999, ISBN 0-521-00292-3.(n'inglés)
* B. Baldwin, ''The Date, Identity, and Career of Vitruvius''. In: ''Latomus'' 49, 1990, {{ISSN|0023-8856}}, páxs. 425–434.(n'inglés)
* ''Vitruvii de architectura libri decem. / Vitruv. Zehn Bücher über Architektur'', Darmstadt, Primus Verlag, 1996, ISBN 3-89678-005-0.(n'alemán)
* Stefan Schuler, ''Vitruv im Mittelalter. Die Rezeption von „De architectura“ von der Antike bis in die frühe Neuzeit'', Colonia, Böhlau, 1999, ISBN 3-412-09998-8.(n'alemán)
* Hartmut Wulfram, ''Literarische Vitruvrezeption in Leon Battista Albertis „De re aedificatoria“'', Munich, Saur, 2001, ISBN 3-598-77704-3.(n'alemán)

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Marcus Vitruvius Pollio}}
* [http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000012956&amp;page=1 ''De Architectura''] (castellán)
* [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Vitruvius/home.html ''De Architectura''] (inglés)
* [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Vitruvius/home.html ''De Architectura''] (llatín)
* [http://www.historiaclasica.com/2008/02/orixe-de-les-cariatides-segn-vitrubio.html Estractu de De Architectura], onde Vitruvio esplica l'orixe de les cariatides
* [http://www.vitruvio.es/ Vitruvio mirando a Agripa]
* [http://biblioteca.universia.net/ficha.do?id=36514720 Dissertação de mestrado &quot;Analema de Vitruvius: dos relógios cortiles arreyé o relógio de sol planu horizontal&quot; de Marcos R. Calil (PUC-SP Barsil)]
* [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=Vitruvius+Pollio Vitruvio] nel [[Proyeutu Perseus]].
* [http://wp.cienciaycemento.com/vitruvio-y-la ciudá-de la renacencia/ Vitruvio y la ciudá del Renacimientu]
* VITRUVII, M. [http://hdl.handle.net/10550/16856 ''De architectura'']. Nápoles, ca. 1480. En [[Somni]].

{{ORDENAR:Vitruvio, Marcu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arquiteutos y arquiteutes de la Roma antigua]]
[[Categoría:Escritores de la Roma antigua]]
[[Categoría:Escritores en llatín]]
[[Categoría:Escritores]]
[[Categoría:Romanos del sieglu I e.C.]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>98aq45tbxj9ojlf05losuk3lgqfg9ht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asparagus officinalis</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64145</id>
    <revision>
      <id>3702980</id>
      <parentid>3632451</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:48:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10789" xml:space="preserve">{{Tradubot|Asparagus officinalis}}
{{Ficha de taxón
| name = Espárragu
| image = Illustration_Asparagus_officinalis0b.jpg 
| regnum = [[Plantae]]
| subregnum = [[Tracheobionta]]
| divisio = [[Magnoliophyta]]
| classis = [[Liliopsida]]
| ordo = [[Asparagales]]
| familia = [[Asparagaceae]]
| subfamilia = [[Asparagoideae]]
| genus = ''[[Asparagus]]''
| species = '''''Asparagus officinalis'''''
| binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]]
}}

{{Ficha de valor nutricional
| nome=Esparragu
| semeya= 
| kJ= 85
| proteínes= 2.2 g
| grases= 0.12 g
| fibres = 2.1 g
| agua = 
| azucar = 1.88 g
| carbohidratos= 3.88 g
| calciu_mg= 24
| fierro_mg= 2.14
| magnesiu_mg= 14
| fósforu_mg= 52
| potasiu_mg= 202
| sodiu_mg= 2
| cinc_mg= 0.54
| manganesu_mg= 0.158
| vitA_ug= 38
| vitC_mg= 5.6
| vitB1_mg= 0.143
| vitB2_mg= 0.141
| vitB3_mg= 0.978
| vitB5_mg= 0.274
| vitB6_mg= 0.091
| vitB9_mg= 52
| vitE_mg=1.1
| vitK_ug= 41.6
| fonte_usda= 11011
}}
L{{'}}'''espárragu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|espárragu}}&lt;/ref&gt; o '''esparraguera'''&lt;ref&gt;{{DALLA|esparraguera}}&lt;/ref&gt; ('''''Asparagus officinalis''''') pertenez a la familia [[Asparagaceae]]. Ye una planta herbal [[Planta perenne|perenne]] de xamasca bien ramificada y aspeutu plumosu. El so cultivu dura abondu tiempu nel suelu, del orde de 8 a 10 años, dende'l puntu de vista de vida económica rentable. La planta d'espárragu ta formada por tarmos aéreos ramificaos y una parte soterraña constituyida por raigaños y yemes, que ye lo que se denomina comúnmente “garra”. De los biltos nuevos llógrense les [[verdura|verdures]] conocíes como ''espárragos''. Les fueyes tán amenorgaes a escames, con ramificaciones filiformes verdes na so base. Estes ramificaciones algamen los 25 mm de llargu. El floriamientu producir a partir de xunu. Les flores son pequeñes, campanulaes, pedunculaes, y distribúyense en pareyes o son solitaries. Les flores masculín y femenín alcuéntrase en plantes distintes.&lt;ref&gt;Guía de les Plantes Monteses Comestibles y Tóxiques. Couplan, F. &amp; Styner, Y. Editorial Lynx. 2006.&lt;/ref&gt;


== Etimoloxía ==

La pallabra ''espárragu'' (del [[llatín]]) ''sparagus'' deriva de la mesma del [[idioma griegu|griegu]] ''aspharagos'' o ''asparagos'' y el términu griegu aniciar nel [[Idioma persa|persa]] ''asparag'' que significa &quot;biltu&quot;. Foi usáu dende tiempos bien antiguos como verdura culinaria, por cuenta del so delicáu sabor y a les sos propiedaes [[diuréticu|diurétiques]]. Hai una [[Receta de cocina|receta]] pa cocinar espárragos nel llibru de recetes más antiguu que se caltién, ''[[De re coquinaria]]'', llibru III, escritu por [[Apicio]] nel [[sieglu III]].

== Variedaes ==

L'espárragu blancu llograr al evitar la esposición de les plantes a la lluz mientres crecen. L'espárragu moráu ye distintu a les variedaes verdes o blanques, caracterízase principalmente por un altu conteníu n'azucre y baxos niveles de fibra. Foi orixinalmente cultiváu n'[[Italia]] y comercializáu col nome ''Violetto d'Albenga''. El so cultivu siguió en países europeos y saltó a [[América]], [[Asia]] y [[Nueva Zelanda]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2013/10/19/andalucia/1382193651.html La 'desapaición' del espárragu blancu español]&lt;/ref&gt;

L'espárragu montés (espárragu trigueru) usar nel Mediterraneu como sebe pa delimitar les parceles aprovechando les sos fueyes en forma de pinchos desagradables y pa llograr les ''&quot;puntes d'espárragu&quot;'' como alimentu. Les plantes amburen con facilidá, inclusive en dómines d'agües, y los llabradores suelen quemar o intencionadamente pa provocar la salida de nuevos biltos.

== Gastronomía ==
{{VT|Gastronomía de Navarra|Espárragos de Tudela de Duero|Espárragos en conserva}} 
[[Ficheru:Asparagus produce-1.jpg|thumb|Espárragos blancos (izquierda) y verdes (derecha).]]
Na so forma más simple, los biltos cocer n'agua o al vapor hasta que tán tienros y sírvense con un mueyu llixeru (como la [[mueyu holandés|holandesa]] o la [[Mayonesa|mahonesa]]) o con [[mantequilla]] dilida o con unes gotes d'[[aceite d'oliva]] y [[quesu parmesano]] arralláu. Un refinamientu ye arreyar los biltos en fexes y preparar de pies, de forma que la parte inferior de los tarmos fiérvese, ente que les más tienres yemes fáense [[al vapor]]. Les olles altu y cilíndricu pa cocinar espárragos tienen bases furaes y salientes pa suxetar, de forma que esti procesu seya lo más simple posible. En delles ocasiones comercialícense como [[espárragos en conserva]] anubiertos nun líquidu de cobertoria.

A diferencia de les mayoría de les verdures, nes que les más pequeñes y delgaes son más tienres, los tarmos gruesos d'espárragos tienen mayor volume tienro en proporción a la so piel. Cuando los espárragos lleven demasiáu tiempu nel mercáu, los estremos cortaos ensugaríense y vueltu llixeramente [[cóncavu|cóncavos]]. Los meyores espárragos son los que se recueyen y llimpien mientres se pon l'agua a ferver. Los cocineros meticulosos rallen los tarmos d'espárragu con un pulgador de verdures, evitando les yemes, y esfrecer n'agua xelada enantes de fervelos; de cutiu la piel incorporar a l'agua de cocción y retírase cuando los espárragos tán fechos, supuestamente pa evitar esleir el sabor. Los espárragos pequeños o les yemes de los grandes sirven pa cocinar [[sopa d'espárragos]]. Los restoranes [[Cantón (China)|cantoneses]] suelen sirvir espárragos revueltos con [[pollu]], [[Gamba (crustaceu)|gamba]]s o [[tenral]]. L'espárragu ye una de les poques comíes que se considera aceptable comer coles manes nun ambiente formal, magar esto ye más común n'Europa.

== Propiedaes ==
[[Ficheru:AsparagusFieldRhineland.JPG|thumb|240px|Plantío d'espárragos.]]

Otru detalle dignu de mención sobre los espárragos ye que dalgunos de los sos componentes se [[metabolismu|metabolizan]] y escreten na [[orina]], dándo-y un distintivu [[golor]] llixeramente desagradable. Esti golor ye provocáu por dellos productos degradaos que contienen azufre (como [[tiol]]es y [[tioéster]]es). Diversos estudios demostraron non yá que cerca del 40% de les persones esaminaes exhibíen esti característicu golor, sinón tamién que non tol mundu ye capaz de golelo cuando lo produz.&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://student.bmj.com/issues/00/08/education/277.php | títulu=You should know, you're a medic: Why does urine smell odd after eating asparagus? | fechaaccesu=1 de setiembre de 2008 | apellíos=Stevens | nome=Roger J. G. | idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la so forma creyóse que l'espárragu tien efeutos [[afrodisiacu|afrodisiacos]], pero esto nunca foi demostráu.

El [[aminoácidu]] '''[[asparagina]]''' recibe'l so nome del espárragu, al ser la planta rica nesti compuestu.

== Otres plantes llamaes «espárragu» ==

Munches plantes con y ensin parentescu pueden ser llamaes «espárragu» o ser «usaes como espárragu» cuando se comen los sos biltos. N'especial, los biltos d'una planta lejanamente rellacionada, ''[[Ornithogalum pyrenaicum]]'' pueden ser llamaos «espárragos prusios».

== Taxonomía ==
''Asparagus officinalis'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 313. 1753.&lt;ref name = Trop&gt;{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/18403589 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=27 d'agostu de 2013 |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}&lt;/ref&gt;
;[[Etimoloxía]]:
'''''Asparagus''''': nome xenéricu que provién del [[idioma griegu|griegu]]: &quot;a&quot; como partícula negativa y &quot;speirs&quot; como grana; referir a la forma na que puede multiplicase la planta, per vía vexetativa.

'''''officinalis''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa &quot;vendida en herbarios, melecinal&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.132.html N'Epítetos Botánicos]&lt;/ref&gt;
;Variedaes aceptaes:
[[Ficheru:Asparagus officinalis, fruit.jpg|thumb|Grana d'esparraguera]]
* ''[[Asparagus officinalis subsp. officinalis]]
* ''[[Asparagus officinalis subsp. prostratus]]'' (Dumort.) Corb.&lt;ref name = Kew&gt;{{cita web |url=http://apps.kew.org/wcsp/qsearch.do;jsessionid=Y02BD78D65FD5D8FA06761736AE6BF80 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=22 d'avientu de 2009 |obra= [[Real Xardín Botánicu de Kew]]: World Checklist of Selected Plant Families}}&lt;/ref&gt;

;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]:
* ''Asparagus polyphyllus'' Steven&lt;ref&gt;[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-275197 ''{{PAGENAME}}'' en PlantList]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://apps.kew.org/wcsp/namedetail.do?name_id=275197|títulu=''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=27 d'agostu de 2013|obra=World Checklist of Selected Plant Families}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Historia de la botánica]]
* [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]]
* [[Asparagaceae#Descripción|Descripción de les asparagacees]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
# CONABIO. 2009. Catálogu taxonómicu d'especies de Méxicu. 1. In Capital Nat. Méxicu. CONABIO, Mexico City.
# Flora of China Editorial Committee. 2000. Flora of China (Flagellariaceae through Marantaceae). 24: 1–431. In C. Y. Wu, P. H. Raven &amp; D. Y. Hong (eds.) Fl. China. Science Press &amp; Missouri Botanical Garden Press, Beijing &amp; St. Louis.
# Flora of North America Editorial Committee, e. 2002. Magnoliophyta: Liliidae: Liliales and Orchidales. Fl. N. Amer. 26: i–xxvi, 1–723.
# Grayum, M. H. 2003. Asparagaceae. 92(2): 294–295. In B. E. Hammel, M. H. Grayum, C. Herrera &amp; N. Zamora Villalobos (eds.) Man. Pl. Costa Rica. Missouri Botanical Garden, St. Louis.
# Idárraga-Piedrahita, A., R. D. C. Ortiz, R. Callejas Posada &amp; M. Merello. (eds.) 2011. Fl. Antioquia: Cat. 2: 9–939. Universidá d'Antioquia, Medellín.
# Nasir, E. &amp; S. I. Ali (eds). 1980-2005. Fl. Pakistan Univ. of Karachi, Karachi.
# Stevens, W. D., C. Ulloa Ulloa, A. Pool &amp; O. M. Montiel Jarquín. 2001. Flora de Nicaragua. Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 85: i–xlii,.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Asparagus officinalis}}

* Guzmán Pérez, José Luis; Muñoz Muñoz, Benito, [http://www.mapa.es/ministerio/pags/biblioteca/hoja/hd_1984_16.pdf Cultivo Mecanizáu del espárragu blancu en regadío]
* [http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Asparagus.html Información taxonómica multillingüe de la Universidá de Melbourne]
* [http://www.nutritiondata.com/foods-asparagus011000000000000000000.html Información nutricional completa] (n'inglés)
* [http://www.tuklandestino.com/natural-mente/?page_id=6 Espárragos trigueros a cuerpu de monte]
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Asparagus|officinalis]]
[[Categoría:Plantes melecinales]]
[[Categoría:Plantes descrites en 1753]]
[[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]]</text>
      <sha1>q4ugmg3m3owxqjx2dfrigexa1ngy6oe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ilex paraguariensis</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65419</id>
    <revision>
      <id>3703477</id>
      <parentid>3702804</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:27:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31283" xml:space="preserve">{{Tradubot|Ilex paraguariensis}}
{{Ficha de taxón 
| name = Yerba mate |
status = LR/nt
| status_system = IUCN2.3
| status_ref = &lt;ref name = &quot;iucn&quot;&gt;{{IUCN |asesores=[[World Conservation Monitoring Centre]]|añu=1998|edición IUCN=2013.2|consultáu=12 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;
| image =Ilex_paraguariensis_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-074.jpg 
| regnum = [[Plantae]]
| divisio = [[Magnoliophyta]]
| classis = [[Magnoliopsida]]
| ordo = [[Aquifoliales]]
| familia = [[Aquifoliaceae]]
| genus = ''[[Ilex]]''
| species = '''''Ilex paraguariensis'''''
| binomial_authority = [[Auguste François César Prouvençal de Saint-Hilaire|A.St.-Hil.]] [[1822]]
}}
'''''Ilex paraguariensis''''', '''yerba mate''', '''yerba de los xesuites''' o '''yerba de Paraguái''' (en [[idioma guaraní|guaraní]]: '''''ka'a'''''), ye una [[especie]] [[Árbol|arbórea]] [[neotropical]] orixinaria de les cuenques del Altu [[Ríu Paraná|Paraná]], Alto [[Río Uruguay|Uruguái]] y dellos afluentes del [[Río Paraguái]]
&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Buduba|nome=Carolina Inés|títulu=Mutagénesis y antimutagénesis n'estractos aguacientos, clorofórmicos y acetónicos de Ilex paraguariensis var. paraguariensis y Ilex dumosa var. dumosa|fecha=2011|páxines=264|url=http://sedici.unlp.edu.ar/handle/10915/2692|fechaaccesu=25 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt; 
&lt;ref name = &quot;iucn&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://www.alimentosargentinos.gov.ar/0-3/revistes/r_38/cadenes/Fervinchos_Te_Yerba_mate.htm]&lt;/ref&gt; onde crez nun estáu montés, sobremanera formando parte del [[sotobosque]] o del estratu medianu de los montes.

De les [[fueya|fueyes]] y [[caña|cañes]], seques y molíes d'esta [[Aquifoliaceae|aquifoliácea]] prepárase'l [[mate (fervinchu)|mate]], una [[fervinchu]] común na gastronomía de [[Paraguái]], [[Arxentina]] , el sur de [[Brasil]], [[Bolivia]], [[Uruguái]] y [[Chile]].&lt;ref&gt;[http://www.argentinacafe.com/Background/argentina-yerba-mate.htm Yerba Mate: National Drink of Argentina?]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.zonalatina.com/Zldata109.htm Yerba mate n'Arxentina]&lt;/ref&gt; El nome ''mate'' ye'l nome dau a la [[Lagenaria siceraria|calabacilla]] que tradicionalmente sirve de recipiente a la [[fervinchu]]. 

Ye llargamente cultivada comercialmente n'Arxentina, Brasil y Paraguái (n'orde de producción total) dende'l [[sieglu XIX]], dando llugar a una importante industria. 

== Carauterístiques ==
La especie '''Ilex paraguariensis''' ye un árbol [[perennifolio]], d'hasta 15 m d'altor n'estáu selvaxe. Tien un fuste recto y cilíndrico, d'hasta 3 [[dm]] de diámetru, recubiertu d'una fina corteza pardogrisácea acanalada. Les cañes broten del árbol n'ángulu rectu, dando llugar a una copa apicada. El raigañu ye pivotante.

Les fueyes son alternes, obovaes, col marxe dentáu y el ápiz obtusu, d'unos 11 cm de llargu y 5 d'anchu, coriacees; nun presenten nunca pelos nin estomas pol fexe, de color verde escuru, y estomas pequeños nel viesu. Les nervaduras primaries y secundaries son de color amarellentáu y bien marcaes.&lt;ref&gt;[http://www.ushuaia.pl/yerba/what Yerba mate — qué?; en Ushuaia.pl]&lt;/ref&gt; Perduren unos trés años na planta.

Ente ochobre y payares, la dómina de floriamientu, produz [[inflorescencia|inflorescencies]] en forma de fexes corimboides de 40 a 50 floros, que se desenvuelven axilarmente. Ye [[dioicu]]; los exemplares masculinos presenten [[dicasios]] d'ente 3 y 11 flores, ente que nos femeninos apaecen solitaries o en grupos de trés a lo sumo. Les [[flor|flores]] son simples, pequeñes, polígames, de color blancuciu; la mota y la corola suelen ser tetrámeros o escepcionalmente pentámeros. Ente los pétalos presenta igual númberu d'[[estame]]s. 

La [[polinización]] ye [[Entomofilia|entomófila]], siendo tantu [[abeya|abeyes]] como [[Diptera|dípteros]] los vehículos de la fecundación. Ente los meses de xineru y marzu maurez el frutu, una [[núcula]] indehiscente d'unos siete mm de diámetru, de color violáceo, acoloratáu o coritu cuando madura, con un estigma pocu prominente. Contién 4 a 8 propágulos rugosos, de color mariellu. La diseminación producir polo xeneral [[endozoica]]mente, siendo [[aves]] los sos principales vectores.

== Cultivo ==
La yerba rique temperatures [[clima tropical|tropicales]] y un eleváu mugor nel ambiente, según frecuentes precipitaciones, nel orde de los 2.500 [[mm]] añales, especialmente mientres el floriamientu. La temperatura óptima allúgase en redol a los 20°C de media, anque soporta bien les xelaes. Ye bien tolerante a la solombra. 

Prefier sitios baxos, con bon drenaxe y posibilidá d'aniciar en fondura. El suelu tien de ser llixeramente acedu, arenosu o magrizu, de testura fina o media. Tien altos requerimientos d'ácidu fosfóricu y potasiu.

=== Plantíu ===
Tradicionalmente, la yerba cultivar de manera a cencielles extractiva, aprovechando los exemplares monteses del sotobosque, esta práutica yá nun s'utiliza, na actualidá hai cultivos de manera ordenada. Los intentos iniciales d'adomar el so cultivu atopar con dificultaes na guañada, lo que llevó a los sacerdotes de les [[amenorgamientos xesuíticos]], los primeres qu'entamaron l'intentu, a fomentar el replante en zona selvática y la fradadura como medios d'amontar la producción. En bona parte de Brasil les pequeñes esplotaciones funcionen entá d'esa manera.

Pal cultivu entamáu, les granes collechar ente febreru y abril; tienen de llantase de momentu o almacenase con sumu cuidu, pa evitar que l'endurecimientu de les mesmes facer invidables. A baxes temperatures pueden almacenase hasta un añu, anque la so capacidá de granar amenórgase abruptamente. En munches granes externamente madures l'embrión ye entá rudimentariu, lo que provoca perllargos periodos de guañada en dellos casos. Sicasí, la reproducción sexual sigue siendo la forma más frecuente de cultivu.

De normal les granes llograes de frutos maduros québrense y remueyen una vegada collechaes; dempués de dexales ensugar, sémense menos de 30 díes dempués de la so collecha. Con riego abondosu y temperatura favorable, la guañada tien llugar al cabu d'unu o dos meses. Tresplantar al cabu d'un añu al so allugamientu definitivu, asumiendo otru añu más el so enraigono.

Los plantíos entamaos empezaron a ponese en práutica en Paraguái escontra [[1915]], emplegando una disposición en cuadriláteru o tresbolillo. Escontra la mesma fecha desenvolviéronse meyores en téunica de fradadura, ente elles el llamáu ''corte mesa'', una fradadura horizontal afecha a la collecha mecánica, qu'ameyora amás el rendimientu de la planta. En [[1953]] impúnxose un cambéu a la téunica de plantáu, allugando los renovales en curves de nivel y amontando la densidá por hectárea. L'usu de [[lleguminosa|lleguminoses]] como cultivu d'acompañamientu ameyora tamién el rendimientu del suelu.

La reproducción agámica (por fraes) ye inusual, sobremanera pola dificultá de llograr gayos con raigañu; la tasa de guañadura de cañes altes ye baxa, inda cuando empléguense hormones pa fomentala. Les téuniques de fecundación ''in vitro'' son entá esperimentales.

=== Producción mundial ===
Anque tres repúbliques son les principales y más reconocíes cultivadores, dos países concentren más del 90% de la producción mundial de la yerba mate. 

En primer llugar tópase [[Arxentina]], mayor productor mundial con alredor de 700 mil tonelaes al añu (ente 56 y 62% del global), siguíu de Brasil con unes 500 mil (alredor de 34 a 36%) y de Paraguái con 50 mil (5% mundial).&lt;ref&gt;Abc Dixital (ed.) phttp://www.abc.com.py/edicion-impresa/suplementos/abc-rural/produccion-de-yerba-mate-626547.html Producción de Yerba Mate]. (9 d'ochobre de 2013). Consultáu 17 ago 2014. Asunción: Paraguái.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.inym.org.ar/imagenes/Estadisticas/2013-12-Estadisticas.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Salcedo, Yerutí (12 agostu 2013) 5 díes Diariu (ed.) [http://5dias.com.py/29505-el-paraguay-esporta-añalmente-unes-500-tonelaes-de-yerba-mate El Paraguái esporta añalmente unes 500 tonelaes de yerba mate]. Consultáu 17 ago 2014. Asunción: Paraguái.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;USAID [http://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1862/yerba_mate.pdf Welcome Yerba Mate “La Novedá nel Mundu de los Fervinchos”]. Consultáu 17 ago 2014.&lt;/ref&gt;

== Consumu ==
Hai trés formes básiques de consumir la ''yerba mate'', que reciben distintos nomes:
* La forma más común ye'l [[mate (fervinchu)|mate]], un fervinchu que se preparar nun recipiente (tamién denomináu “mate”) o -si'l recipiente ye de la variante de boca ancha llámase-y “[[Lagenaria siceraria|porongo]]”- onde s'arrama agua ente 75 y 82 [[grau centígradu|graos]] de temperatura, que se zuca per mediu d'una [[Bombilla (Instrumentos de cocina)|bombilla]].
* El [[tereré]] ye similar al mate, pero preparar con agua bien fría, el so consumu ye constante ensin importar la dómina o temperatura. Suélse-y amestar amiestu de yerbas melecinales como la menta (Mentha arvensis), el cedrón (Lippia citriodora), menta peperina, y otres. Ye propiu de [[Paraguái]], oeste de [[Mato Grosso]] y de [[São Paulo]], y nel [[NEA|mariniegu arxentín]].
* El [[mate cocío]] ye una [[fervinchu]]. Pa preparar primero calezse agua, amiéstase-y yerba mate enantes de ferver (munches vegaes &quot;quemada&quot; primeramente con azucre) y darréu cólase y sírvese nuna taza. Güei, esta forma de preparar el mate cocío, foi en dellos llugares movida pol mate cocíu preparáu en bolsitas de papel, similares a les del té común y pol concentráu en polvu.{{ensin referencies}} El [[mate cocío]] foi conocíu nos sieglos XVII y XVIII como ''té de los xesuites'', por ser éstos quien popularizaron el so usu, a imitación del té.

== Historia de la yerba mate ==
[[Ficheru:Yerba mate Jardín Botánico Carlos Thays.jpg|thumb|250px|Planta de Yerba Mate nel [[Xardín Botánicu de Buenos Aires]].]]
{{AP|Historia de la yerba mate}}
Conocíu como '''té de los xesuites''' o '''té paraguayu'''. La yerba foi consumida dende tiempu inmemorial polos pueblos [[guaraníes]] y [[guaycurú]]es, que recoyíen les fueyes de ''[[ka'a]]'' na selva, onde crecía en forma montesa. Primeramente les mascaban, depués preparar en [[fervinchu]].

Empecipiáu'l periodu de dominación hispanu-portuguesa n'América del Sur, el costume de beber el fervinchu foi estendiéndose. Escontra fines del sieglu XVI y empiezos del XVII, los españoles consideraron al mate como un [[viciu]] peligrosu.&lt;ref name=&quot;El mate&quot;&gt;HOSS DE Le COMTE, Mónica Gloria. El Mate. Buenos Aires: Maizal, 2001. ISBN 987-97899-3-8&lt;/ref&gt; N'abril de 1595, el teniente gobernador d'[[Asunción (Paraguái)|Asunción]], [[Juan Caballero Bazán]], prohibe'l tránsitu polos yerbatales y el cultivu.&lt;br /&gt;
Cola llegada de la [[Compañía de Xesús]] al Paraguái a principios del 1600 y hasta 1630, prohíbense'l consumu de mate y l'esportación de la yerba. Pero la prohibición del consumu namái sirvió p'atraer l'interés de los conquistadores.

Escontra 1600 consumir n'Asunción cerca de 500 quilos de yerba al día. En 1611 [[Marín Negrón]], gobernador d'Asunción, impon penes pa los que fueren sosprendíos “en posesión de yerbas”: cien latigazos si'l infractor yera indíxena, cien pesos de multa si yera español. Contemporáneamente [[Hernando Arias de Saavedra|Hernandarias]], gobernador de Buenos Aires, reprime'l consumu de yerba con 10 pesos de multa y 15 díes de cárcel, de la que manda quemar na Plaza Mayor sacos de la yerba ingresaos [[contrabandu|clandestinamente]].

Finalmente, el cultivu foi autorizáu a los xesuites, que lo monopolizaron hasta que fueron espulsaos en [[1767]]. Los xesuites llograron domesticar la planta, por aciu téuniques d'ensugáu de la grana, lo que dexó estender los plantíos al puntu que la venta de yerba mate convertir na principal fonte d'ingresos de les “[[amenorgamientos xesuíticos|amenorgamientos]]”. Escontra 1720 el consumu xeneralizárase tamién nel actual estáu de Paraná ([[Brasil]]). En Chile dende la Colonia y hasta el sieglu XIX tuvo un ampliu espardimientu, dexando'l so preponderancia nes árees urbanes en favor del [[té]].

A fines del [[sieglu XVIII]], depués de la espulsión de los [[xesuita|xesuites]], los yerbales fuéronse perdiendo como esplotación granible. La so reposición fíxose difícil pos se desconocíen los métodos que dexaren a los xesuites producir la [[guañada]] a escala industrial.&lt;ref name = NOTICIES &gt;[http://jardinbotanico.buenosaires.gob.ar/noticies/ ''Pol Bicentenariu replantan el primer yerbal cultiváu de l'Arxentina''] Páxines de noticies del Xardín Botánicu de Buenos Aires.&lt;/ref&gt;&lt;ref name = EMBAXADA &gt;{{cita llibru | títulu = Carlos Thays. Un xardineru francés en Buenos Aires. | autor = Sonia Berjman | editorial = Embaxada de Francia na Arxentina | id = ISBN 978-987-20688-3-7 | añu = 2009 }}&lt;/ref&gt; El [[paisaxismu|paisaxista]] francu-arxentín [[Carlos Thays]] investigó los métodos de guañada de les granes. Esto yá fuera enunciáu pol naturalista [[Aimé Bonpland]], quien viviera nes misiones xesuites, pero los sos estudios habíense perdíu.&lt;ref name = NOTICIES /&gt;&lt;ref name = EMBAXADA /&gt;

En [[1895]] Thays recibió les primeres granes de yerba mate y llogró faeles granar al someteles a una enllargada inmersión n'agua a elevada temperatura.&lt;ref name = NOTICIES /&gt; Debíu al ésitu llográu, la Direición d'Agricultura y Ganadería de la Nación Arxentina confirmó la eficacia del ''sistema Thays'' y sopelexar na rexón Noroeste del país.&lt;ref name = EMBAXADA /&gt;

Anguaño la zafra de la fueya nos yerbatales, sigue amestada a los réximes de [[mensú]] sobre les comunidaes [[guaraníes]], que son engañaes poles sos necesidaes estremes, pos munchos son espulsaos de les sos tierres y al trate exiliaos cayen en manes de &quot;agabitadores&quot; que-yos ufierten adelantos de sueldu y son llevaos a yerbatales pa convertise en mensúes -términu que denomina a la forma de trabayu forzosu en [[Paraguái]]-, qu'acarreta indíxenes so amenaces pa la collecha de la yerba mate{{ensin referencies}}. Esto postreru nun asocede últimamente n'Arxentina, anque fai non muncho tiempu tamién habíen &quot;mensús&quot; nesti país. En [[Provincia de Misiones|Misiones]] ([[Arxentina]] llámase &quot;tarefero&quot; al que collecha artesanalmente la yerba, valiéndose d'una tisoria. Los mensúes y tareferos siéntense identificaos cola xera de la collecha; entá asina, cobren bien pocu pol so trabayu y son semiexplotaos (como lo reflexa'l cantar ''El mensú'', de [[Ramón Ayala (cantautor arxentín)|Ramón Ayala]]). Como les xeres de collecha (tarefa) nun se lleven a cabu mientres tol añu, en [[Provincia de Misiones|Misiones]] ([[Arxentina]]) esisten subsidios a los tareferos. El gran problema al que s'enfrenten los tareferos n'Arxentina ye'l [[Trabayu irregular|trabayu en negru]] que, según el gremiu rural [[UATRE]], arreya na collecha de yerba na zona productora a cerca de 25000 persones. El 49% d'ellos ta fora del mercáu llegal (UATRE: Datos de 2005).

== Normativa ==
[[Ficheru:Yerba-mate-misiones.JPG|thumb|Plantíu de Yerba Mate na provincia de [[Provincia de Misiones|Misiones]], [[Arxentina]].]]

=== Denominaciones ===
Según el [[Códigu Alimenticiu Arxentín|Códigu Alimenticiu Arxentín (CAA)]] conocer cola denominación de '''yerba mate''' o '''yerba''' puramente al productu formáu poles fueyes desecaes, llixeramente turraes y espeñicaes, de ''Ilex paraguariensis'', entemecíes o non con fragmentos de cañes seques nueves, [[peciolu|peciolos]] y [[pedúnculu floral|pedúnculos florales]], ensin perxuiciu d'autorizar la inclusión d'otres especies d'igual xéneru asina dispóngase d'estudios que respuendan por el so inocuidad y sían aprobaos pola Autoridá Sanitaria Nacional.

Tamién se consideren otres denominaciones:
* '''Yerba mate canchada''': ye la [[yerba zapecada]], ensugada y esmagayada de manera gruesa.
* '''Yerba mate ellaborada''': ye la [[yerba canchada]] que foi sometida a procesos de solmeno, trituración y molienda, tal que s'axuste a les siguientes clasificaciones:
** '''Yerba mate ellaborada con palu''': ye la yerba que contién non menos del 65 % de fueyes desecaes, rotes o pulverizaes y non más del 35% de palu porcaz y finamente esmagayada, estielles y fibres del mesmu. Col fin de determinar la cantidá total de palu, van utilizase los cribos d'abertura de 1 x 20 [[milímetru|mm]] y n.° 40 (cuarenta mallas por [[pulgada]]). La fracción retenida sobre'l cribu de 1 x 20 mm va ser considerada palu y nun tendrá de ser inferior al 12,5% en pesu de l'amuesa analizada. La fracción que pasa pol cribu n.° 40 va ser considerada fueya. Con una alícuota de la fracción retenida nel cribu N° 40 proveniente de socesivos cuarteos, va dar# en estrayer con pinza les estielles y pulgos de palu presentes colo que se cuantificará la cantidá de palu en dicha fracción. Esti porcentaxe, más el reteníu nel cribu de 1 x 20 mm va conformar el porcentaxe total de palu de l'amuesa analizada. El cientu per cientu de l'amuesa analizada tendrá de pasar por un cribu que la so abertura seya de 5 x 70 mm.
** '''Yerba mate ellaborada despalada''' (o despalillada): ye la yerba que contién non menos del 90% de fueyes desecaes, rotes o pulverizaes y non más del 10% de palu porcaz o finamente esmagayáu, estielles y fibres del mesmu.
* '''Caaminí''' o '''Ka'a mini''' ( ''ca-á'': yerba; ''miní'': pequeñu/a ): Ye la variedá de yerba mate carauterizada por tar bien finamente molida ( d'ellí &quot;miní&quot; por tar les fueyes amenorgaes a fragmentos diminutos ) y práuticamente desprovista de palu.
* '''Yerba mate turrada''': ye la yerba mate ellaborada sometida darréu a un procesu de tostación.
* '''Yerba soluble''', '''mate instantáneo''', '''estractu de mate en polvu''', o '''concentráu de mate''': ye'l productu en polvu resultante de la deshidratación de los estractos aguacientos llograos puramente de la yerba mate.

=== Carauterístiques ===
La yerba mate ellaborada que se tenga en depósitu, exhiba o expenda tendrá de responder a les siguientes carauterístiques:
* a) mugor (100-105&amp;nbsp;°C): máx 9,5%
* b) cenices totales (500-550&amp;nbsp;°C): máx 9,0%, Métodu AOAC (sobre productu secu).
* c) cenices insolubles n'ácidu clorhídricu al 10% p/v máx 1,5%
* d) [[cafeína]]: mín 0,6%, métodu de cortes (sobre productu secu).
* y) (Res MSyAS N° 990, 22.12.97) &quot;estractu aguacientu mínimu 25%, métodu AOAC (sobre productu secu)&quot;.
* f) sustances vexetales estrañes: máx 1,0%
* g) granes de yerba mate: máx 1,0%
* h) nun tendrá de tar amburada, alteriada o escosa.

== Composición química y propiedaes ==
[[Ficheru:Mate_mit_Stängeln.jpg|thumb|right|240px|Yerba mate con ''palu'']]

=== Mateína ===
El mate contién [[xantina|xantines]], que son [[alcaloide]]s como son la cafeína,&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome=Francesco|apellíos=Garabello|títulu=Cai un mitu popular: la mateína nun esiste|url=http://www.docsalud.com/articulo/2763/cai-un mitu popular-el mate%C3%ADna-nun esiste|editorial=DocSalud.com|fecha=18 d'ochobre de 2011|fechaaccesu=10 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt; [[teofilina]], y [[teobromina]], estimulantes bien conocíos y topaos en [[café]] y en [[chocolate]]. El conteníu de cafeína varia ente 0,2% a 1,6% de pesu secu (comparáu col 0,3–9% pa les [[fueya|fueyes]] de [[té]], 2,5-7,5% en [[Guaraná (bébora)|guaraná]], y más de 3,2% para [[café]]).&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/duke/chemical.pl?CAFFEINE | títulu = Activities of a Specific Chemical Query }}&lt;/ref&gt; Amás, el mate nun produz nin adicción, nin nerviosismu, nin velea&lt;ref&gt;[http://www.alimentacion-sana.com.ar/informaciones/alimento/yerba.htm La Yerba Mate nun produz adicción, nin velea, nin nerviosismu.]&lt;/ref&gt; (mientres nun se beba por demás).

==== Estereoisómeros ====
Sicasí, la cafeína nun ye [[Quiralidad (química)|quiral]], y nun tien [[estereoisómeros]], y la &quot;mateína&quot; ye un [[sinonimia (bioloxía)|sinónimu]] oficial de la [[cafeína]] nes Bases de Datos de Química.&lt;ref&gt;[http://www.erowid.org/plants/yerba_mate/yerba_mate_chemistry1.shtml La ''Yerba Mate'' Contién Cafeína o Mateína?]&lt;/ref&gt;

Los estudios sobre'l mate, anque bien llindaos, amosaron evidencia preliminar que'l cóctel de xantinas del mate ye distintu d'otres [[especies]], asina contién cafeína qu'afecta más significativamente nos [[músculu|texíos musculares]], como los opuestos a aquellos nel [[sistema nerviosu central]], que son similares a los d'otros estimulantes naturales. Los trés xantinas presentes nel mate amosaron tener efeutu relaxante nos [[músculu llisu|texíos musculares llisos]], y efeutos estimulantes [[músculu cardiacu|miocárdicos]].

=== Carauterístiques de la yerba mate soluble ===
La yerba mate soluble tendrá de responder a les siguientes carauterístiques:
* a) mugor (a 100-105&amp;nbsp;°C), máx 7,5%
* b) [[ceniza|cenices]] totales (500-550&amp;nbsp;°C), máx 9,0%
* c) [[nitróxenu]] total, máx 3,0%
* d) [[hidratu de carbono|hidrato de carbonu]] totales (como glucosa), 18-24%
* y) bases purínicas totales, métodu de Bailey-Andrew, mín 2,5%
* f) alcalinidad de les cenices (en [[milillitru|ml]] d'ácidu N): 25-30%
* g) [[pH]] d'una solución al 2% p/v n'agua destilada 5,0-6,0.

=== Otres normes ===
El [[Códigu Alimenticiu Arxentín|C.A.A.]] (Capítulu II, Artículu 132) dispón ciertes normes pa la Yerba Mate:
* Los molinos, &quot;zarandas&quot; y dispositivos pa los amiestos de yerbas van tener dispositivos proteutores pa evitar la dispersión de polvos. Los polvos aspiraos mecánicamente mientres el procesu d'ellaboración, que nun hayan tao en contautu col ambiente, van poder ser aprovechaos, siempres que tean constituyíos por yerba apta pal consumu.
* Queda prohibida la molienda de sucedaneos o adulteraciones de la yerba mate.
* L'amiestu de yerbas pa preparar los diversos tipos namái va poder faese per mediu d'aparatos mecánicos.
* La preparación d'estractos de yerba mate (yerba mate soluble) y productos allegaos y l'estracción de cafeína tendrá d'efeutuase en locales separaos.
* La yerba mate ellaborada tendrá de ser expendida al públicu n'envases de primer usu, fabricaos con materiales apropiaos pal so bonu caltenimientu, los que tendrán de llevar zarru de garantía (sellu, precintu, faxa, etc.). Queda prohibíu fraccionar el conteníu d'estos envases pa la so venta al detalle.
* Los que envasen yerba mate nun van poder tener nes dependencies del so local envases pertenecientes a otros ellaboradores o fraccionadores, ensin espresa autorización de los mesmos.
* Queda prohibida la circulación de palos sueltos y l'esistencia de vexetales adulterantes de yerba mate, que van ser prindaos darréu onde los topar.
* Lo mesmo va faese cola yerba mate que s'atope adulterada o averiada y cola que se topar depositada en condiciones antihigiénicas o qu'afecten la so pureza. Los molinos van poder tener el porcentaxe de palos sueltos que-yos afite l'autoridá competente en rellación cola esistencia de yerba mate total y d'alcuerdu al tipu de productu qu'ellaboren.

== Otros usos ==
N'avientu de 2006 un estudiu médicu señaló la utilidá del consumu de mate cocíu pa llograr d'una manera incruento bones imáxenes del [[páncrees]] y les víes [[fiel|biliares]].&lt;ref&gt;RainTree Nutrition, Tropical Plant Database. [http://www.rain-tree.com/yerbamate.htm Yerba mate].&lt;/ref&gt; Al realizase una [[colangioresonancia]] o [[Imaxe per resonancia magnética|resonancia nuclear]] abdominal, el líquidu gastroduodenal interfier na visión del páncrees y de les víes biliares. Reparóse que'l [[manganesu]], al tener propiedaes [[paramagnetismo|paramagnéticas]], inhibe la interferencia magnética del líquidu gastroduodenal. Por cuenta de que el fervinchu de yerba mate ye bien rica en [[manganesu]] dáse-y de beber al paciente mate cocío y trescurríos 15 minutos prauticar la [[Imaxe per resonancia magnética|resonancia]], llográndose asina una imaxe definida del páncrees y les víes biliares.

El ''Ilex paraguariensis'' ye amás l'ingrediente activu d'una famosa crema utilizada por fisioterapéutas, quiroprácticos y deportistes de tol mundu, llamada Biofreeze (Estaos Xuníos).

Estudios ''in vivo'' y ''in vitro'' amuesen que la yerba mate exhibe significativa actividá anticancerosa. Na [[Universidá d'Illinois]] en 2005, topóse que la yerba mate ye «rica en constituyentes fenólicos» y que sirve pa «tornar la proliferación de célules de cáncer de boca».&lt;ref&gt;Pixie Maté. [http://pixiemate.com/mate-studies.html Studies on Yerba mate healthy energy].&lt;/ref&gt;

L'abusu de la yerba mate en cualesquier de les sos formes ye causa frecuente de disrupción hormonal (sobremanera en muyeres), alteración cardiovascular ([[taquicardia]], [[arritmia]]), alteración nerviosa ([[velea]], escitación ya inclusive deliriu) y dixestiva ([[gastritis]] crónica, [[esofagitis]], duodenitis, refluxu gastroesofágico, [[colitis]] crónica, etc.).

En Misiones, provincia Arxentina, ellabórase un arume a base de yerba mate. El nome del arume ye Misión Eis y foi creáu por Fabiola Pittana.&lt;ref&gt;http://www.lanacion.com.ar/843074-crearon-un arume-a-base-de-yerba-mate&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.territoriodigital.com/nota.aspx?c=5804177577320236&amp;r=1&lt;/ref&gt;

== El mate na cultura ==
{{Imaxe múltiple |posición_tabla=right |direición=horizontal |testu=Mate sirvíu nun [[pomelu]]. |semeya1= Mate de pomelo.JPG|anchu1=94 |semeya2= Pomemate o Mate de pomelo.jpg|anchu2=250}}
* El mate tien la particularidá que, a diferencia del té o café que se sirven en taces individuales, suel tomase nun solu recipiente, que'l &quot;cebador&quot; (l'encargáu de vertir l'agua nel recipiente) comparte ente tolos miembros de la &quot;ronda de mate&quot;. Esto da-y una connotación social que los otros fervinchos nun tienen. Pero, per otru llau, trai un ciertu riesgu d'andada d'enfermedaes al traviés de la cuspia.
* Curiosamente, en mediu oriente, más precisamente en Siria y El Líbanu, tamién el mate ye popular. Mientres los procesos migratorios que recibió l'Arxentina nel sieglu XX, munchos inmigrantes árabes conocieron el mate y dalgunos d'ellos tornaron col gustu por esti fervinchu, faciéndola popular ente los sos compatriotes. El consumu de mate estendióse tantu que güei, Siria ye unu de los principales importadores de yerba mate arxentina. A diferencia de como se consume en Suramérica, con un mate pa dellos, en Mediu Oriente suelse usar un recipiente con yerba por persona y cada unu recibe agua caliente de manera individual.
* El recipiente (''mate'' o ''porongo'') y el so pocu pesu son ideales pa persones que viaxen o pasien, tales como arrieros, escursionistes, esploradores, etc.
* Esisten numberoses obres musicales y lliteraries que recueyen l'ampliu usu del mate nel &quot;conu sur&quot;. [[Luis Martínez Serrano]] compunxo'l [[tangu]] &quot;Viejo Mate de Plata&quot; el cual foi popularizáu polos Huasos Quincheros en Chile.[http://www2.informatik.uni-muenchen.de/tangos/msg07621.html].
* N'Arxentina, Uruguay y sur de Brasil el mate ye'l fervinchu más típicu en toa xunta familiar o social, xeneralmente l'agua caliente ye sirvida por aciu un [[termu]] n'Uruguay y les provincies del nordeste arxentín, y con una [[caldera (cocina)|pava]] na Pampa húmeda d'esi país. Ellí consúmese en mayor midida del tipu tradicional con palu y ye producida nel [[Mariña arxentina]]; nel centru-norte d'esta rexón (nel [[NEA|Nordeste]]) ye bien común y casi típicu en consumu de [[tereré]]. N'Uruguay consúmese más la yerba mate despalada o &quot;ensin palu&quot;, de molienda fina (tipu P.O 1) ya impórtase dende'l sur de Brasil. Na actualidá utilícense tamién dellos amiestos con otres yerbes que compensen delles propiedaes de la yerba mate.
* En Paraguái la bébora más popular ye'l [[tereré]] preparáu con yerba mate. Ye frecuente ver a la xente tomándolo en frente o l'interior de les cases, places públiques, empreses, campos deportivos, cai, etc.; especialmente cuando fai calor, pol so efeutu refrescante. Ye bien común ver a miembros d'esta coleutividá tamién en Buenos Aires tomalo usando una jarra o un &quot;termolar&quot; (una marca particular de termos p'agua frío), inclusive nel tresporte públicu (na hora pico hasta paraos o sentaos nel pisu o los pasos de les puertes) mientres viaxen a los sos llugares de trabayu.

== Taxonomía ==
''Ilex paraguariensis'' describióse por [[Augustin Saint-Hilaire]] y espublizóse en ''[[Mém. Mus. Hist. Nat.]]'' 9: 351 1822.&lt;ref name = Tlp/&gt;
;[[Etimoloxía]]:
'''''ilex''''': nome xenéricu que yera'l nome designáu en [[llatín]] pa una especie de ''Quercus'' (''[[Quercus ilex]]'') comúnmente llamada encina, que tien una xamasca similar al xardón européu, y dacuando confundir con él.&lt;ref name=virgil&gt;{{cita llibru |apellíos = Abbe |nome = Elfriede artha |títulu = The plants of Virgil's Georgics |editorial = Cornell University Press |añu = 1965 |páxines = 88 y 217 |url = https://books.google.com/books?id=njo-AAAAIAAJ}}&lt;/ref&gt;

'''''paraguariensis''''': [[epítetu]] xeográficu qu'alude al so llocalización en [[Paraguái]].
;[[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]:
* ''Ilex bonplandiana'' Münter 
* ''Ilex curitibensis'' Miers 
* ''Ilex domestica'' Reissek 
* ''Ilex domestica var. glabra'' Reissek 
* ''Ilex domestica var. pubescens'' Reissek 
* ''Ilex mate'' A.St.-Hil. 
* ''Ilex sorbilis'' Reissek 
* ''Ilex theaezans'' Bonpl. ex Miers 
* ''Ilex vestita'' Reissek&lt;ref name = Tlp&gt;{{cita web |url= http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2861242 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|formatu= |obra= [[The Plant List]] |fechaaccesu=6 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; 
== Ver tamién ==
* [[Mate (fervinchu)|Mate]]
* [[Mate cocío]]
* [[Tereré]]
* [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]]
* [[Cronoloxía de la botánica]]
* [[Historia de la botánica]]
* [[Aquifoliaceae#Descripción|Carauterístiques de les aquifoliacees]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru| id = ISBN 92-5-103217-3 [http://www.fao.org/docrep/t0646y/T0646Y0n.htm] | autor = Hernández Bermejo, J. Y.; Lleón, J. (eds.) | títulu = Neglected crops: 1492 from a different perspective | editorial = Roma: FAO | añu = 1994}}
* {{cita llibru| autor = López, J. A; Little, Y.; Ritz, G.; Rombold, J.; Hahn, W. | añu = 1987 | títulu = Árboles comunes de Paraguái: Ñande yvyra mata kuera | editorial = Asunción de Paraguái: Cuerpu de Paz | id =}}

== Enllaces esternos ==
{{Wikispecies}}
{{Commons}}
{{Wikillibros|Manual del mate y la yerba mate}}
* [http://www.innatia.com/s/c-yerba-mate.html Yerba mate: hestoria, propiedaes y recetes]
* [http://www.rain-tree.com/yerbamate.htm Descripción más detallada de la yerba mate (n'inglés)] 
* [http://www.erowid.org/plants/yerba_mate/yerba_mate_chemistry1.shtml La yerba mate ¿contién cafeína o mateína?] (n'inglés)
* [http://www.corredordelasideas.org/html/resenas.html ''Ilex paraguariensis'' nun clásicu del Mercosur Cultural]
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ilex|Paraguariensis]]
[[Categoría:Árboles del Neotrópicu]]
[[Categoría:Bébores]]
[[Categoría:Mate]]
[[Categoría:Plantes melecinales]]
[[Categoría:Plantes descrites en 1822]]
[[Categoría:Plantes descrites por A.St.-Hil.]]
[[Categoría:TBSpecies]]</text>
      <sha1>ekjfk31whf2jbr0uzshs3w6aknuum0k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Papaver somniferum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65769</id>
    <revision>
      <id>3703222</id>
      <parentid>3644455</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9695" xml:space="preserve">{{Tradubot|Papaver somniferum}}
{{Ficha de taxón 
| name = Adormidera |
image = Koeh-102.jpg 
| image_caption = ''Papaver somniferum'' en [[Köhler's Medicinal Plants]], 1887.
| regnum = [[Plantae]]
| subregnum = [[Tracheobionta]]
| phylum = [[Magnoliophyta]]
| classis = [[Magnoliopsida]]
| subclassis = [[Magnoliidae]]
| ordo = [[Papaverales]]
| familia = [[Papaveraceae]]
| subfamilia = [[Papaveroideae]]
| tribus = [[Papavereae]]
| genus = [[Papaver]]
| species = '''''Papaver somniferum'''''
| binomial_authority = [[L.]]
}}


La '''adormidera''' o “planta del [[opiu]]” —de nome binomial científicu ''Papaver somniferum''— ye una [[planta yerbácea]] del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] [[Papaver]], perteneciente a la familia de les [[Papaveraceae]]. D'orixe dudosu, ta cultiváu y naturalizáu n'[[Europa]], [[Asia]], [[África]] y [[América]].&lt;ref name = FLV&gt;[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Papaver%20somniferum ''Papaver somniferum'' en Flora Vascular d'Andalucía Occidental]&lt;/ref&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Mohnkapseln.jpg|thumb|Frutos maduros colos poros debaxo del discu abiertos.]]
Ye una planta herbal añal, qu'algama un altor percima del metro.
Les sos fueyes son [[glabra|glabres]] y cubiertes con cera lo que-yos da un aspeutu brillosu. Les flores pueden ser blanques, pero les más comunes son de color lila (rosa pálidu), con un centru de color violeta escuru. La cápsula, de forma globular y con un discu sobresaliente, contién numberoses granes milimétriques arriñonaes, alveoladas/reticulaes de color pardu.{{ensin referencies}}

== Usos ==
[[Ficheru:Maková náplň.JPG|thumb|Grana d'amapola usar nos productos de los panaderos.]]
Ye conocida porque los sos frutos semimaduros —en forma de cápsula— según la so cazumbre seca —pegañosa y de color blancu— tienen un altu conteníu en [[alcaloide]]s, polo que son usaes pa la fabricación d'[[opiu]].

Na industria farmacéutico supón una fonte de drogues como la [[morfina]] y la [[codeína]].

Les granes, al igual que les de ''[[Papaver rhoeas]]'', gocien de bona aceptación nes sos aplicaciones culinaries poles sos propiedaes antioxidantes, el so conteníu en [[vitamina B]], [[lípidu|lípidos]], [[Glúcidu|glúcidos]] y [[proteína|proteínes]]. 
La tarta d'[[amapola]]” ''(“[[makowiec]]” en polacu y “makovník” n'eslovacu)'' ye un postre típicu de [[Polonia]] y d'[[Eslovaquia]]. 
En bona parte d'Europa les granes d'[[amapola]] usar p'afatar productos de panadería (barres de pan, bollos, etc.). Tamién s'usen como añedíu en [[piensu|piensos]] para páxaros.{{ensin referencies}}

L'aceite llográu de les granes atopa aplicación na industria de la pintura como [[aceite secante]], pa la fabricación de xabones o como combustible.{{ensin referencies}}

Por cuenta de la presencia d'alcaloides aplicáronse fuertes midíes de control sobre'l so cultivu, acutáu a llabradores espresamente autorizaos. Robláronse alcuerdos internacionales pa erradicar el so cultivu illegal, anque'l 90% d'esti cultivu illegal concentrar n'[[Afganistán]] y [[Myanmar]], antes ([[Birmania]]).&lt;ref&gt;{{es}} [https://www.elmundo.es/elmundo/2012/10/31/internacional/1351671129.html Opiu en Birmania.]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{es}} [http://www.dw.com/es/onu-cultivo-de-opio-en-afganist%C3%A1n-sube-un-43/a-36128456 Opiu en Afganistán].&lt;/ref&gt; 

El [[Conseyu de Senlis]] – güei día: The International Council on Security and Development (ICOS), un &quot;[[think tank]]&quot; internacional, propón l'usu de parte del opiu afganistanu pa la producción de medicines esenciales como la [[morfina]].&lt;ref&gt;[http://www.senliscouncil.net Páxina oficial del Conseyu de Senlis]. (n'inglés).&lt;/ref&gt; Dicha organización ellaboró un informe téunicu sobre esi proyeutu, sol títulu de ''Amapola pa melecines''.&lt;ref&gt;[http://www.senliscouncil.net/modules/Opium_licensing Conseyu de Senlis], Sobre la producción d'opiu melecinal. (n'inglés).&lt;/ref&gt;

Tamién s'esperimentó con variedaes especialmente escoyíes pa producir concentraciones muncho más baxes d'alcaloides.
[[Ficheru:Culpepper 1110406.jpg|thumb|Vista de la flor]]
[[Ficheru:Iwasaki Tsunemasa00.jpg|thumb|Ilustración]]

== Composición química ==
* Opiu: 10–20% d'alcaloides, 5–6% de materies minerales, 20% d'azucres y ácidos orgánicos (lácticos, fumárico, mecónico).
* Granes: Nun contienen alcaloides.
* Cápsules y opios: Contienen acedos mecónico (marcadores d'identidá pa evitar falsificaciones de la droga).

Los alcaloides presentes son Isoquinoleínicos, derivaos de la [[tirosina]] con un nucleu bencilisoquinoleínico ([[papaverina]]) o morfinano ([[morfina]], [[codeína]], tebaína).&lt;ref name = Lin&gt;{{cita web |url=http://www.plantasutiles.info/plut.html |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=17 de xunetu de 2014 |formatu= |obra= Plantes útiles: Linneo}}&lt;/ref&gt;

== Actividá farmacolóxica ==
Tien actividá agonista de los receptores opioides, polo que tien una aición hipnoanalgésica. Pa otros usos melecinales, ver: [[Planta melecinal|Plantes melecinales]].

=== [[Morfina]] ===
* Aición analxésica: ablaya la nocicepción y modifica componentes emocionales. Usar en dolores agudos de gran intensidá y dolores crónicos (paliativo del cáncer).
* Depresión respiratoria: Dar a dosis terapéutica y trai la reaición adversa más esmolecedora yá que puede llegar a la muerte. Tamién ablaya la tos.
* Aguiya'l centru de la vultura
* Estriñimientu per amenorgamientu tonu intestinal, peristaltismo y secreciones intestinales.
* Miosis: prueba diagnostica del consumu de opiáceos.

=== [[Codeína]] ===
* Ablaya'l centru de la tos, polo que s'usa como antitusígeno en tos improductiva.
* Analxésicu de baxa potencia usáu en combinación col paracetamol.

=== [[Papaverina]] ===
* Aición espasmolítica.&lt;ref name=&quot;Goodman And Gilman's The Pharmacological Basis Of Therapeutics&quot;&gt;{{Cita llibru|títulu=Goodman And Gilman's The Pharmacological Basis Of Therapeutics|apellíos=Goodman Gilman|nome=Alfred|coautores=Theodore W. Rall, Alan S. Nies, Palmer Taylor|fecha=1991|páxines=83|edición=8ª|editorial=Pergamon Press|allugamientu=USA|id=ISBN 0-02-946568-0}}&lt;/ref&gt;

=== [[Noscapina]] ===
* Antitusivo: la noscapina ye un alcaloide bencilisoquinolínico llográu del opiu, que se porta como antitusivo central. Produz depresión del centru medular de la tos, al menguar la producción de taquicininas, los principales neurotransmisores de les fibres C, que constitúin dichu centru de control. Desconozse cómo exerz dichu efeutu. Presenta un efeutu antitusivo similar al de la codeína, pero al contrariu qu'ésta, escarez d'efectos sobre'l sistema respiratoriu.

== Parásitos y enfermedaes ==
Son numberosos los inseutos que parasitan esta planta, esiste un tipu d'[[aviespa]] ''[[Iraella luteipes]]'' que produz unes [[agalla|agalles]] nos [[tarmu|tarmos]] de la planta.&lt;ref&gt;http://www.mncn.csic.es/periodico04.pdf&lt;/ref&gt;

== Taxonomía ==
''Papaver somniferum'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 508. 1753.&lt;ref name = Trop&gt;{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/24000140 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=10 de xineru de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Xardín Botánicu de Misuri]]}}&lt;/ref&gt; 
;[[Citoloxía]]:
Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Papaver somniferum'' (Fam. Papaveraceae) y táxones infraespecíficos: 2n=11&lt;ref&gt;Sur la caryologie de quelques plantes récoltées pendant la III Reunion de Botanique Péninsulaire. Fernandes, A. &amp; M. Queirós (1971) Mem. Soc. Brot. 21: 343-385&lt;/ref&gt;
;[[Etimoloxía]]:
'''''Papaver''''': nome xenéricu del [[idioma llatín|Llatín]] ''păpāvĕr, vĕris'', pa l'[[amapola]].&lt;ref&gt;[http://www.calflora.net/botanicalnames/pagePA-PH.html en Nomes Botánicos]&lt;/ref&gt; 

'''''somniferum''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa &quot;qu'induz al suañu&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.168.html n'Epítetos Botánicos]&lt;/ref&gt;
;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]:
* ''Papaver hortense'' [[Hussenot]]
* ''Papaver setigerum'' [[DC.]] ''in'' [[Lam.]] &amp; DC.
* ''Papaver somniferum'' subsp. ''hortense'' (Hussenot) [[Corb.]]
* ''Papaver somniferum'' subsp. ''nigrum'' ([[DC.]]) [[Arcang.]]
* ''Papaver somniferum'' subsp. ''setigerum'' (DC.) Arcang. 
* ''Papaver somniferum'' subsp. ''somniferum'' L. 
* ''Papaver somniferum'' var. ''album'' DC.
* ''Papaver somniferum'' var. ''hortense'' (Hussenot) [[Lange]]
* ''Papaver somniferum'' var. ''nigrum'' DC.&lt;ref&gt;[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Papaver+somniferum ''{{PAGENAME}}'' en PlantList]&lt;/ref&gt;

==[[Nome común]]==
Ababolones, adormidera, adormidera blanca, adormidera llunar, adormidera negra, adormideres, adormideres blanques, adormilera, almidera, amapola, amapola blanca, amapola d'adornu, amapola real, amapolona, amapola de la droga, apiu dormidera, cascal, cascales, dormidera, dormideras, dormideras blanques, yerba cascales, yerba dormidera, opiu, papaver blancu, papola, papoya.&lt;ref name = RJB&gt;{{cita web |url=http://www.anthos.es |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=10 de xineru de 2013 |formatu= |obra= [[Real Xardín Botánicu]]: Proyeutu Anthos}}&lt;/ref&gt;

==Ver tamién==
* [[Aceite d'adormidera]]
* [[Planta melecinal]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{commonscat|Papaver somniferum}}
{{wikispecies}}
* [http://el-durru.blogspot.com/2008/01/falamos-de-opiu-1.html L'adormidera según el Dioscórides Anováu de Pío Font Quer, 1960] (propiedaes melecinales)
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Papaver|somn]]
[[Categoría:Plantes melecinales]]
[[Categoría:Plantes descrites en 1753]]
[[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]]
[[Categoría:TBSpecies]]</text>
      <sha1>1kziurwkpuyi64wvbishl56z09o527g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Populus nigra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65914</id>
    <revision>
      <id>3703216</id>
      <parentid>3698247</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12805" xml:space="preserve">{{Tradubot|Populus nigra}}
{{Ficha de taxón
| name = Álamu negru |
image =Populus_nigra_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-112.jpg 
| regnum = [[Plantae]]
| divisio = [[Magnoliophyta]]
| classis = [[Magnoliopsida]]
| ordo = [[Malpighiales]]
| familia = ''[[Salicaceae]]
| genus = [[Populus]]
| sectio = ''[[Populus sect. Aigeiros|Aigeiros]]''
| species = '''''P. nigra'''''
| binomial = '''''Populus nigra'''''
| binomial_authority = [[L.]] [[1753]]
| synonyms =
}}
[[Ficheru:Potsdam-Freundschaftsinsel-Populus-nigra-Italica-08-VII-2007-096.jpg|thumb|Álamos piramidales ''Populus nigra'' 'Plantierensis', variedá d'álamu negru usáu pa faer aveníes nes ciudaes; equí, en [[Potsdam]].]]
El '''álamu negru''' o '''chopu negru''' ('''''Populus nigra'''''), tamién conocíu como '''chopera''', ye una [[especie (bioloxía)|especie]] d'[[árbol]] perteneciente a la [[familia (bioloxía)|familia]] de les [[salicacees]] común n'[[España]].
[[Ficheru:Populus nigra — Flora Batava — Volume v14.jpg|thumb|Ilustración en ''Flora Batava'']]
[[Ficheru:Populus nigra Escanaffles 1.JPG|thumb|Vista del árbol]]
[[Ficheru:PopulusNigra2b.jpg|thumb|Tueru]]

== Descripción ==
Ye un [[árbol]] de [[caducifoliu|fueya caduca]] qu'algama de 20 a 30 [[metru|m]], anque n'ocasiones puede superar esti altor. Sistema radicular formáu per una exa principal fuerte y fondu y una mayoría de raigaños superficiales y estendíes. Tueru xeneralmente derechu, de corteza abuxada llueu sedada en sentíu llonxitudinal, formándose ente los resquiebros unes costielles corites, a lo qu'alude'l nome. Copa amplia, polo xeneral pocu trupa pero más que les del ''[[Populus alba]]'' o ''[[Populus tremula|Populus trémbole]]''. Fueyes con peciolu de 2 a 6 cm de llargor, lateralmente estruyíu y con frecuencia velloso. [[Llimbu foliar|Llimbu]] pubescente al brotar, bien puestu llampiñu y verde poles dos cares, de forma aovado-triangular o aovado-rómbica, acuminaes, festoneado-serruchaes. Amentos precoces, apaecen primero que les fueyes, nos meses de febreru y marzu. Frutu en cápsula con granes parduscas envueltes n'abondosa pelusa blanca. Diseminación n'abril y mayu.

== Cultívase ==
Ye práuticamente indiferente tocantes a [[suelu|suelos]], magar rehúye los descomanadamente salinos. Rique mugor nel suelu con anuevo de l'agua, polo que suel asitiase xunto a cursos superficiales o sobre corrientes soterrañes pocu fondes. Abondo esixente en principios nutritivos y tocantes a la lluz, nun tolera bien la cubierta. Nes [[vexetación ripícola|formaciones ripícolas]] entemecer con especies de similares preferencies, como [[salix|sauces]], [[Populus alba|álamos]], [[Fraxinus excelsior|fresnos]], [[llamera|llameres]], etc.

N'amplies zones del cordal ibéricu ''Populus nigra'' apaez formando montes en galería de vieyos exemplares, son los denominaos &quot;chopos cabeceros&quot;. Resultáu d'una antigua actividá agroforestal, estos chopos son árboles trasmochos que les sos cañes, rectes y altes, yeren emplegaes pa vigues na construcción de cases, corrolaes y parideres, ente otros usos.

Anguaño cuerren un seriu peligru de sumir, debíu fundamentalmente al abandonu d'esta actividá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.xiloca.com/espaciu/?p=1957 |títulu=Los chopos cabeceros |fechaaccesu=25 d'abril de 2014 }}&lt;/ref&gt;

== Hábitat ==
Estender pel sur, centru y este d'[[Europa]], centru y oeste d'[[Asia]] (hasta'l centru de [[Siberia]]) y norte d'[[África]].

Al ser cultiváu y espublizáu dende antiguu resulta difícil precisar la so área d'orixe, magar nun resulta aventuráu asitialo ente Asia occidental y Europa oriental.

La variedá ''Populus nigra'' L. var. ''italica'' cultivar n'Arxentina y Chile dende la dómina colonial y pola so frecuencia y enraigono nesti últimu país, ye conocíu como &quot;álamu chilenu&quot;, pa estremalo d'otres especies y variedaes d'introducción más recién. En Chile esiste un clon que nun pierde toles sos fueyes pel hibiernu, sinón que caltién la so xamasca hasta l'apaición de les fueyes nueves en primavera.

== Usos ==
[[Madera]] blanda, porosa, llixera y fráxil, apta para [[carpintería]] llixera de poca resistencia y [[construcción]] siempres que nun tenga de soportar grandes pesos. Bona pa la fabricación de [[pasta de celulosa]].

Como ornamental y árbol de solombra utilizóse dende antiguu. La corteza contién [[salicina]] y [[tanín]]s, polo que s'utilizó como [[curtido|curtiente]]. La [[lleña]] qu'apurre ye d'escasa calidá. Les fueyes constitúin un bon forraxe, utilizóse como recursu ivernizu.

=== Propiedaes ===
* Tónicu xeneral y [[astrinxente]].
* Depurativu y sudorífico.
* Aumenta la escreción d'[[ácidu úricu]].
* [[Diuréticu]] bien usáu en [[litiasis renal]].
* Expectorante y balsámicu.
* Usáu como cataplasma nel tratamientu de feríes y úlceras.
* Cola resina de les sos [[yema|yemes]] faise una untaza pal sanamientu de les almorranes.

== Subespecies y variedaes ==
[[Ficheru:Populus nigra-bekes.jpg|thumb|Un cultivar d'álamu negru fastigiáu del grupu ''Plantierensis'', n'[[Hungría]]]]
Hai trés [[subespecie|subespecies]], anque dellos botánicos estremen cuatro:&lt;ref name=fe&gt;Flora Europaea: [http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&amp;GENUS_XREF=Populus+&amp;SPECIES_XREF=nigra&amp;TAXON_NAME_XREF=&amp;RANK= ''Populus nigra'']&lt;/ref&gt;&lt;ref name=rushforth&gt;Rushforth, K. (1999). ''Trees of Britain and Europe''. Collins ISBN 0-00-220013-9.&lt;/ref&gt;
* ''Populus nigra'' subsp. ''nigra''. Europa central y oriental. Fueyes y biltos glabros (ensin pelo); corteza pardu abuxada, gruesa y engurriada.
* ''Populus nigra'' subsp. ''betulifolia'' (Pursh) W.Wettst. Noroeste d'Europa ([[Francia]], [[Gran Bretaña]], [[Irlanda]]). ''Populus nigra subsp. betulifolia'' ( Pursh ) W. Wettst. Noroeste d'Europa (Francia, Gran Bretaña, Irlanda). Venes de la fueya y tarmos finamente pubescentes; corteza pardu abuxada, gruesa y engurriada, de cutiu con pesaos [[Nuedu (botánica)|nuedos]], el tueru de normal bien inclináu.
* ''Populus nigra'' subsp. ''caudina'' (Ten.) Bugała. Rexón mediterránea, tamién suroeste d'Asia si nun s'estrema la variedá ''afghanica''.
* ''Populus nigra'' var. ''afghanica'' Aitch. &amp; Hemsl. (ensin. ''P. nigra'' var. ''thevestina'' (Dode) Bean). Sudoeste d'Asia; tratada como un [[cultivar]] de ''P. nigra'' por munchos botánicos,&lt;ref name=grin&gt;Germplasm Resources Information Network: [http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?29405 ''Populus nigra'' var. ''thevestina'']&lt;/ref&gt; y como una especie distinta ''P. afghanica'' por otros;&lt;ref name=fp&gt;Flora de Paquistán: [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=5&amp;taxon_id=200005640 ''Populus afghanica'']&lt;/ref&gt; corteza nidia, casi blanca; fueyes y tarmos como subsp. ''caudina'' (vease tamién cultivares, embaxo).

La subespecie ''betulifolia'' ye unu de los árboles más infrecuentes en Gran Bretaña ya Irlanda,&lt;ref&gt;Milne-Redhead, Y. (1990). The B.S.B.I. Black Poplar survey, 1973-88. ''Watsonia'' 18: 1-5. Disponible [http://www.watsonia.org.uk/Wats18p1.pdf online] (pdf file).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Arkive: [http://www.arkive.org/species/ARK/plants_and_algae/Populus_nigra/ ''Populus nigra'']&lt;/ref&gt; con namái alredor de 7.000 exemplares conocíos, de los que namái 600 confirmóse que son femeninos.&lt;ref&gt;Cooper, Fiona (2006). ''The Black Poplar: Ecology, History and Conservation''. Windgather Press ISBN 1-905119-05-4&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Poplar_seed_tufts_2009_G1.jpg|thumb|Guedeyes de granes d'álamu.]]
Escoyéronse tamién dellos [[cultivar]]es, que s'arrobinen por fraes:
* 'Italica'. El verdaderu chopu llombardu, escoyíos en [[Lombardía]], nel norte d'[[Italia]], nel [[sieglu XVII]]. La crecedera ye fastigiáu, con una corona bien estrecha. Proveniente de la rexón [[Mar Mediterraneu|mediterránea]], afacer a los branos templáu y secu y crez pocu en condiciones de mugor, siendo de curtia duración por cuenta de les enfermedaes [[fungu|fúngicas]]. Ye un clon masculín.&lt;ref name=bean&gt;Bean, W. J. (1980). ''Trees and Shrubs Hardy in the British Islles'' Vol. 3. John Murray ISBN 0-7195-2427-X&lt;/ref&gt;
* Grupu ''Plantierensis''. Un grupu de clones llograos por encruz 'Italica' con ''P. nigra'' ssp ''betulifolia'' na Guardería de Plantières cerca [[Metz]] en [[Francia]] en 1884; son similares a 'Italica' (y, de cutiu confundir con ella) pero tienen la copa llixeramente más amplia y meyor afecha al clima frío y húmedo nel noroeste d'Europa, onde'l verdaderu chopu llombardu nun crecer bien. Prodúcense clones masculinos y femeninos. Este ye l'árbol más comúnmente cultiváu en Gran Bretaña ya Irlanda como &quot;chopu de Lombardía&quot;.&lt;ref name=bean/&gt;
* 'Manchester Poplar' (&quot;Álamu de Mánchester&quot;). Un cultivar de la subsp. ''betulifolia'' llargamente llantáu nel noroeste d'[[Inglaterra]]. Ye un clon masculín, y na actualidá alcuéntrase seriamente amenazáu pola [[fusariosis]] de la espiga del álamu.&lt;ref&gt;Stace, C. A. (1971). The Manchester Poplar. ''Watsonia'' 8: 391-393.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Arboricultural Information Exchange: [http://www.aie.org.uk/trunkline/aie_tr_popscab.html Manchester Poplar Disease]&lt;/ref&gt;
* 'Gigantea'. Otru clon fastigiata, d'orixe desconocíu, con una coronación más amplia, más brengosa, que 'Italica'. Ye un clon femenín.&lt;ref name=bean/&gt;
* 'Afghanica' (ensin. 'Thevestina'). La mayoría, si non toos, los exemplares de la variedá 'Afganistana' son d'un solu clon, y polo tanto munchos botánicos tratar como un cultivar más qu'una variedá botánica. Ye fastigiáu, paecíu a 'Italica', pero con una llamativa corteza ablancazada; tamién s'estrema de 'Italica' al ser un clon femenín. Este ye l'álamu común fastigiáu del suroeste d'Asia y el sudeste d'Europa (los [[Balcanes]]), onde foi introducíu mientres el periodu [[Imperiu Otomanu|otomanu]].&lt;ref name=bean/&gt;

== Taxonomía ==
''Populus nigra'' describióse por [[André Michaux]] y espublizóse en ''[[Flora Boreali-Americana]]'' 2: 243. 1803.&lt;ref&gt;[http://www.tropicos.org/Name/28300125 ''{{PAGENAME}}'' en Trópicos]&lt;/ref&gt;
;[[Etimoloxía]]:
'''''Populus''''': nome xenéricu que remanez del [[idioma llatín|llatín]], 'popular' por ser abondosu y en gran cantidá.

'''''nigra''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa &quot;negra&quot;.
;Variedaes aceptaes:
* ''[[Populus nigra subsp. betulifolia]]'' (Pursh) Wettst.
* ''[[Populus nigra var. italica]]'' Münchh.
;Sinonimia:
* ''Aixiros nigra'' (L.) Nieuwl.
* ''Populus caudina'' Ten.
* ''Populus croatica'' Waldst. &amp; Kit. ex Besser
* ''Populus fastigiata'' Foug.
* ''Populus fastigiata var. plantierensis'' Simon-Louis
* ''Populus hudsoniana'' Desf.
* ''Populus hudsonica'' F.Michx.
* ''Populus lombardica'' Link
* ''Populus neapolitana'' Ten.
* ''Populus nolestii'' Dippel
* ''Populus pannonica'' Kit. ex Besser
* ''Populus polonica'' Loudon
* ''Populus pyramidalis'' Rozier
* ''Populus pyramidata'' Moench
* ''Populus rubra'' Poir.
* ''Populus sosnowskyi'' Grossh.
* ''Populus thevestina'' Dode
* ''Populus versicolor'' Salisb.
* ''Populus viminea'' Dum.Cours.
* ''Populus viridis'' Lodd. ex Loudon
* ''Populus vistulensis'' Loudon&lt;ref&gt;Sinónimos en [http://www.anthos.es Real Xardín Botánicu]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/kew-5000337|títulu=''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=10 de xineru de 2015|obra=[[The Plant List]]}}&lt;/ref&gt;

== Nome común ==
* Castellán: álamu d'Italia, chopa, chopu, chopu castellán, chopu común, chopu de Lombardía, chopu del país, chopu italianu, chopola, chopu llombardu, chopu mosquiteru, chopu negral, chopu negru, chopu piramidal, chopru, chopu, choupo, emplanto, guelguero, álamu, álamu d'Italia, álamu de Lombardía, álamu lombardu, álamu negral, álamu negrucu, álamu negru, álamos peralejos, lleopardu, llombardu, negral, negrucu, pobo, populo, povero, povisa, povo, pópulo, puba, tremezo, viga.&lt;ref&gt;Nomes en [http://www.anthos.es Real Xardín Botánicu]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]]
* [[Cronoloxía de la botánica]]
* [[Historia de la botánica]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* [[USDA]], ARS, National Genetic Resources Program. GRIN. National Germplasm io Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?29400 (26 ene 2008)

== Enllaces esternos ==
{{wikispecies|{{PAGENAME}}|''{{PAGENAME}}''}}
{{commonscat|{{PAGENAME}}|''{{PAGENAME}}''}}
* [http://www.arbolesibericos.es/especie/populusnigra Populus nigra n'Árboles Ibéricos]
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Árboles de clima templáu marítimu]]
[[Categoría:Árboles ornamentales]]
[[Categoría:Maderes]]
[[Categoría:Plantes melecinales]]
[[Categoría:Populus|nigra]]
[[Categoría:Plantes descrites en 1803]]
[[Categoría:Plantes descrites por Michaux]]
[[Categoría:TBSpecies]]</text>
      <sha1>qoftxppu1ab7z6pbkbgz0wkbej630mt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Accipiter nisus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>70878</id>
    <revision>
      <id>3703022</id>
      <parentid>3689797</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102528" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| name = Ferruchu
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref = &lt;ref name=&quot;UICN&quot;&gt;{{IUCN|asesores=[[BirdLife International]]|añu=2012|títulu=Sitta europaea|edición=2014.3|consultáu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;
| image = Eurasian Sparrowhawk by Steve Ward.jpg
| image_caption = Machu adultu n'[[Alemaña]].
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Accipitriformes]]
| familia = [[Accipitridae]]
| genus = ''[[Accipiter]]''
| species = '''''A. nisus'''''
| binomial = ''Accipiter nisus''
| binomial_authority = ([[Carlos Linneo|Linnaeus]], [[1758]])
| range_map = Accnis Area Map.PNG
| range_map_caption = &lt;div style=&quot;text-align: left&quot;&gt;{{lleenda|#FF0000|Zones de reproducción.}}{{lleenda|#00FF00|Residente añal (reproducción y envernía).}}{{lleenda|#0000FF|Zones d'envernía.}}&lt;/div&gt;
| subdivision_ranks = [[Subespecie|Subespecies]]
| subdivision = Vease [[#Sistemática|el testu]]
}}
{{listen|filename=Accipiter nisus - Eurasian Sparrowhawk XC234158.mp3|títulu=&lt;center&gt;'''Soníu'''&lt;/center&gt;|description=&lt;center&gt;Cantar del ferruchu.&lt;/center&gt;}}
El '''ferre'''{{Sab}}{{COA}} ('''''Accipiter nisus'''''), ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Accipitriformes|accipitriforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Accipitridae]], llargamente distribuyida n'[[Eurasia]] dende la [[península ibérica]] y el [[norte d'África]] hasta [[Xapón]] y [[Vietnam]]. Les partes cimeres del machu adultu son de color gris azuláu y l'envés presenta franxes anaranxaes; la fema y los mozos son marrones nel envés y tienen franxes de dichu color nel pechu y banduyu. La fema ye un 25&amp;nbsp;% más grande: ye una de les especies d'ave con mayor dimorfismu sexual respeutu al tamañu. A pesar de ser un depredador especializáu nes aves del monte, el ferre pue topase en cualquier hábitat y, nes ciudaes, davezu caza páxaros de xardín. El machu aliméntase d'especies pequeñes, como los [[Paridae|páridos]], [[Fringillidae|frinxílidos]] o [[Passeridae|paséridos]]. Les principales preses de la fema son los [[Turdidae|túrdidos]] y [[Sturnidae|estúrdidos]]; tamién ye a matar aves con un pesu cimeru a 500&amp;nbsp;[[gramu|g]].

Les siete [[subespecie|subespecies]] varien llixeramente en tamañu y color; habiten les rexones templaes y subtropical del [[Vieyu Mundu]]. Ente que les subespecies del norte [[migración de les aves|migren]] escontra'l sur pel iviernu, los sos contrapartes del sur son [[ave sedentaria|residente]]s tol añu o nun participen de los movimientos de dispersión. El ferre reproduzse en zones de viesca de cualquier tipu y constrúi'l nial na parte alta d'un árbol con ramines; esti llega a midir hasta 60&amp;nbsp;[[centímetru|cm]] de diámetru. La fema [[puesta (güevos)|pon]] cuatro o cinco [[güevu (bioloxía)|güevos]] de color azul claro con llurdios marrones; l'ésitu de la cría va depender del trabayu del machu pa caltener alto'l pesu de la fema. Los pitucos nacen dempués de 33 díes d'incubación, y abandonen el nial dempués de 24 a 28 díes.

Pocu más d'un terciu de los mozos sobrevive'l primer añu, pero la tasa de sobrevivencia pa los adultos d'un añu a otru ye'l doble. La mortalidá ente los machos nuevos ye más alta que la de les femes nueves y la duración de la vida típica en dambos sexos ye de cuatro años. Esta especie ye una de les [[ave de presa]] más comunes n'Europa, magar que les cifres de población derrumbáronse dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]]. L'usu d'[[insecticida|insecticides]] [[Organocloráu|organocloraos]] desenvueltos principalmente pal control de poblaciones de plagues estendióse nes poblaciones d'aves mientres la segunda metá del sieglu {{versalita|xx}} y la concentración emplegada foi abonda pa matar a dellos ferres o debilitar a otros; les aves afeutaes poníen güevos con cáscares febles que frañaben mientres la [[incubación]]. Dende la prohibición d'estes sustancies químiques, la especie recuperó la so población pa convertise en relativamente común, y anguaño ta clasificada como d' [[especie so esmolición menor|esmolición menor]] na [[Llista Colorada de la UICN|Llista Roxa de la UICN]].

El comportamientu depredador del ferre fíxo-y entrar en conflictu colos humanos per cientos d'años, sobremanera colos propietarios de [[carrera de palombos|palombos de carreres]] y los criadores d'[[ave de corral|aves de corral]] o [[carne de caza|aves de caza]]. Tamién esto implicó l'amenorgamientu de les poblaciones de [[Passeri|páxaros cantores]]. La investigación científica nun afitó un venceyu ente l'aumentu de los ferres y los descensos en delles aves de campu o de monte dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]]; estudios sobre muertes de palombos de carreres demuestren que los ferres son responsables de menos l'unu per cientu de les perdes. Los [[cetrería|cetreros]] utilicen al ferre dende'l sieglu {{versalita|xvi}} a lo menos; magar que la especie tien la reputación de ser malo d'entrenar, tamién ye emponderada pola so valentía. Ye representiva de les [[mitoloxía|mitoloxíes]] [[mitoloxía xermana|xermana]], [[mitoloxía griega|griega]] y [[mitoloxía exipcia|exipcia]], y méntase nes obres de dellos escritores como [[William Shakespeare]], [[Alfred Tennyson]] y [[Ted Hughes]].

== Descripción ==
[[Archivu:Krogulec- portret.JPG|thumb|L'[[iris]] mariellu d'esti machu nuevu puede tornase anaranxáu na edá adulta.]]
Ye una ave pequeña con ales llargues y arrondaes y una cola llarga qu'ayuda a movese ente los árboles. El so llargor siempres ye mayor que l'anchu de les nales; nel machu adultu presenta unes cuatro a cinco franxes ondulaes. Les sos [[pata|pates]] son llargues y marielles y el [[Tarsometatarsu|tarsu]] nun ye más anchu que'l diámetru del güeyu.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Les femes pueden ser hasta un 25&amp;nbsp;% más grandes que los machos,&lt;ref name=&quot;Robinson&quot;&gt;{{cita web|idioma=en|nome=RA|apellíos=Robinson|url=http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob2690.htm|títulu=Sparrowhawk ''Accipiter nisus'' [Linnaeus, 1758]|obra=BirdFacts: profiles of birds occurring in Britain &amp; Ireland|allugamientu=Thetford||editorial=[[British Trust for Ornithology]]|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; y con un pesu dos vegaes mayor.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=56}} Este «[[dimorfismu sexual]] inversu» ye inusual nos vertebraos superiores, &lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=P|apellíos1=Wheeler|nome2=PJ|apellíos2=Greenwood|títulu=The evolution of reversed sexual dimorphism in birds of prey|revista=Oikos|ubicación=Copenhague|editorial=Ejnar Munksgaard/Nordic Society Oikos|volume=40|númberu=1|añu=1983|páxines=145-149|doi=10.2307/3544210|issn=|jstor=3544210}}&lt;/ref&gt; pero común ente aves de presa y muncho más notable n'aves ornitófagues.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=56}}

Los machos adultos miden 29-34&amp;nbsp;cm de llargor, con un valumbu de 59-64&amp;nbsp;cm&lt;ref name=&quot;Robinson&quot; /&gt; y un pesu de 110-196&amp;nbsp;g.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=158}} Les partes cimeres son color gris cayuela (en dalgunos tiende a azuláu), siguíu de fines rayes coloraes nel so envés blancu que puen paecer dafechu anaranxaes de llueñe; l'[[iris]] naranxa amarellentáu o colloráu anaranxáu. La fema ye muncho más grande, con 35-41&amp;nbsp;cm de llargor, un pesu de 185-342&amp;nbsp;g.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=158}} y un valumbu de 67-80&amp;nbsp;cm;&lt;ref name=&quot;Robinson&quot; /&gt; con esti tamañu ye un pocu más grande que la [[Falco tinnunculus|peñerina]] y cuasi iguala al [[Accipiter gentilis|azor]] machu nuevu.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=de|nome1=UN apellíos1=Glutz von Blotzheim|nome2=KM|apellíos2=Bauer|serie=Handbuch der Vögel Mitteleuropas|volume=4|títulu=Falconiformes|editorial=AULA-Verlag|allugamientu=Wiesbaden|añu=1993/2001|isbn=3-923527-00-4|oclc=884489045|páxina=416}}&lt;/ref&gt; Tien les partes cimeres de color marrón escuru y el so envés ye blancu con franxes buxes y marrones. L'iris ye de color mariellu brillante a anaranxáu, polo xeneral cubiertu cola frente pálida.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Stanley|apellíos1=Cramp|nome2=KEL|apellíos2=Simmons|nome3=Christopher M|apellíos3=Perrins|títulu=The Birds of the Western Palearctic|añu=2004|ubicación=Londres|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=1-898110-39-5|oclc=427635100}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Nes femes ye raru fijase que les franxes del envés seyan de color marrón acoloratáu, asina como atopar a machos adultos con franxes más clares.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Los mozos son de color canela percima, les coberteres de les partes cimeres tienen lladrales más claros, y tienen franxes grueses o tán motiaes de color marrón perbaxo, y el fondu de güeyos ye mariellu claru.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; El pescuezu tien rayes escures estazaes.&lt;ref name=&quot;Rasmussen2005&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Rasmussen|nome=Pamela C|enllaceautor=Pamela C. Rasmussen|otros=John C. Anderton (ilustrador)|títulu=Birds of South Asia: The Ripley Guide|volume=2|añu=2005|editorial=Lynx Edicions y el [[Institutu Smithsoniano]]|páxina=99|ubicación=Barcelona|isbn=978-84-87334-67-2|oclc=803218028}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}}

El contraste ente l'envés claru y les partes cimeres escures sedría un exemplu de la [[Contrasombreáu|llei de Thayer]] (tamién conocida como contrasombreáu),{{refn|group=n.|El contrasombreado o ''llei de Thayer''&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=SaE_4KBO7qMC&amp;pg=PA173&amp;dq=llei+de+Thayer+camuflaje&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0CBsQ6AEwAGoVChMInu6C6YygxwIVxCgeCh3J0QfQ#v=onepage&amp;q=llei%20de%20Thayer%20camuflaje&amp;f=false|títulu=La cultura de la copia: paecencies sorprendentes, facsímiles insólitos|serie=Coleición Frónesis|volume=15|nome=Hillel|apellíos=Schwartz|nome-editor=Manuel (trad.)|apellíu-editor=Talens|añu=1998|editorial=[[Universidá de Valencia|Universitat de València]]|páxina=173|isbn=978-8-437-61660-5|oclc=40415436}}&lt;/ref&gt; ye un patrón de coloración animal nel que la [[pigmentación]] del cuerpu ye escura na parte cimera y clara na parte inferior. Puede atopase en munches especies de [[Mammalia|mamíferos]], [[Reptilia|reptiles]], [[aves]] y [[Pisces|peces]], y esistió, a lo menos, dende'l periodu [[Cretácicu]]. }} lo qu'ayuda a romper l'esquema tradicional de l'ave. El «contrasombreáu» repárase nes aves de presa que cacen aves y otros animales que se mueven rápido. Les franxes horizontales de los adultos son típiques de les aves de presa de los montes, ente que la coloración azulada de los machos adultos tamién se repara n'otres aves ornitófagues como'l [[Falco peregrinus|ferre pelegrín]], el [[Falco columbarius|zaperín]] y otres especies del xéneru ''[[Accipiter]]''.{{harvnp|Newton|1986|pp=28-30}}

El picu pequeñu sírvi-y pa garrar y abasnar a les sos preses primero que pa matales o corales. Les sos llargues pates y garres tán afeches pa prindar y consumir a les aves. El deu esternu de la pata ye bastante llargu y delgáu; el deu internu y los posteriores son relativamente curtios y gruesos. El deu mediu ye bien llargu y puede usalu pa garrar oxetos, y el pezperuyu asitiáu na parte inferior de la mesma dexa a l'ave zarrar la so pata ensin dexar ranures.{{harvnp|Newton|1986|pp=28-30}}

{{imaxe múltiple|posición_tabla=center|direición=horizontal|semeya1=Accipiter nisus 1 (Bohuš Číčel).jpg|testu1=Machu adultu n'[[Eslovaquia]].|semeya2=Accipiter nisus Meneer Zjeroen.jpg|testu2=Fema adulta posada nuna valla.|semeya3=Accipiter nisus -Scotland -juvenile-8.jpg|testu3=Machu nuevu n'[[Escocia]], primero que'l plumaxe camude a tonos grises cola muda.}}

=== Especies asemeyaes ===
[[Archivu:Cuculus canorus vogelartinfo.jpg|thumb|El plumaxe miméticu del [[Cuculus canorus|cuquiellu]] amenorga'l númberu d'ataques per parte de les aves que tienen parasitaos los sos niales por él.]]
[[Archivu:Primaries collection 1.jpg|thumb|Comparanza de les [[pluma de vuelu Primaries|plumes primaries]] d'un [[Dendrocopos major|picatueru]], un [[Picus viridis|picurrinchón]], un ferre y una [[Falco tinnunculus|peñerina]].]]
Especies asemeyaes son la [[Sylvia nisoria|papuda ferriasca]] y el [[Surnia ulula]], pos les sos figures de vuelu recuerden a la de ''A. nisus'', anque estos tienen una cabeza grande.{{harvnp|Svensson|2010|pp=226-227}} El [[Cuculus canorus|cuquiellu]] tamién tien un plumaxe y tamañu asemeyaos a ''A. nisus''. Un estudiu con páxaros [[taxidermia|disecaos]] demostró que les aves son menos propenses a averase al cuquiellu (especie que [[parasitismu de puesta|parasita a les críes]]), yá que tien un envés similar al ferre. La [[Acrocephalus scirpaceus|carricera]] ye más agresiva escontra los cuquiellos con poques semeyances al ferre, lo qu'indicaría que la paecencia col ferre usáu por esti páxaru parásitu dexa aportar al nial del anfitrión.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=J|apellíos1=Welbergen|nome2=NB|apellíos2=Davies|títulu=A parasite in wolf's clothing: hawk mimicry amenorgues mobbing of cuckoos by hosts|revista=Behavioral Ecology|allugamientu=Oxford|editorial=Oxford University Press|volume=22|númberu=3|añu=2011|páxines=574–579|doi=10.1093/beheco/arr008|issn=1045-2249|oclc=4796311329}}&lt;/ref&gt;

El '''ferre''' común ye más grande que l'[[Accipiter badius]], y los sos reclamos d'alarma son distintos.&lt;ref name=&quot;Ali1978&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Sálim|apellíos1=Ali|enllaceautor1=Sálim Ali|nome2=Sidney|apellíos2=Dillon Ripley|enllaceautor2=Sidney Dillon Ripley|títulu=Divers to hawks|serie=Handbook of the Birds of India and Pakistan|volume=1|allugamientu=Nuevu Delhi|editorial=Oxford University Press|añu=1978|edición=Segunda|páxines=243-246|isbn=978-0-195-61115-1|oclc=877098590}}&lt;/ref&gt; El machu ye llixeramente más grande que'l [[Falco columbarius|zaperín]], pero de tamañu asemeyáu al [[Accipiter brevipes]]. Esti postreru difier del ferre por tener ales más estreches y apuntiaes, una cola más curtia, la punta de les ales ye escura en dambos llaos, y tien más franxes escures na cola (6 a 8 en llugar de 4 o 5), pero más fines. Tamién tien los deos más curtios y la dieta consiste en llagartos ya inseutos.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Por cuenta de la superposición nel tamañu, la fema puede confundise col [[Accipiter gentilis|azor]] machu, que ye aproximao del mesmu tamañu, pero menor que la fema de ''A. nissus''. El ferre común ye más pequeñu y delgáu y les ales son más curties y menos apuntiaes, y la cola ye cuadrada, llarga y con base estrecha, ente que la del [[azor]] ye arredondiada y con base amplia. Los cadriles del ferre tamién son más delgaus, y el pescuezu más curtiu. A lo último, los movimientos de les ales son más rápidos que nos taforros. &lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} En tierra, el ferre común estrémase fácilmente poles sos llargues pates delgaes, mentanto'l azor tien pates fuertes con tarsos gruesos. Esiste dalguna posibilidá de confundilu col &quot;[[Accipiter virgatus|ferre besra]]&quot;, pero ''A. nisus melaschistos'', la subespecie llocal, ye considerablemente mayor en tamañu.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=J|apellíos=Hackett|url=http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/Hackett-Besra.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120226205620/http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/Hackett-Besra.pdf|fechaarchivu=26 de febreru de 2012|títulu=A high-altitude breeding record of Besra ''Accipiter virgatus''|revista=Forktail|volume=14|añu=1998|páxines=73-74|issn=0950-1746|oclc=205361988}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; align=&quot;center&quot;&gt;
Sparrowhawk04.JPG|Pareya de ferres comunes.
Accipiter brevipes Dresser.jpg|Pareya de &quot;[[Accipiter brevipes|ferres griegos]]&quot;.
Accipiter gentilisAAP045CA.jpg|Pareya de [[Accipiter gentilis|taforros]].
Accipiter virgatus Keulemans.jpg|Pareya de &quot;[[Accipiter virgatus|ferres besra]]&quot;.
&lt;/gallery&gt;

== Ecoloxía y comportamientu ==
=== Vuelo y comunicación ===
[[Archivu:Accipiter nisus -in flight-8-4c.jpg|thumb|Un ferre en vuelu.]]
El so [[vuelu de les aves|vuelu]] ye carauterísticu, onduláu, y alterna aleteos rápidos con vuelos curtios en trayeutos curvos.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Killian|apellíos1=Mullarney|nome2=Lars|apellíos2=Svensson|nome3=Dan|apellíos3=Zetterstrom|nome4=Peter|apellíos4=Grant|títulu=Collins Bird Guide|ubicación=Londres|editorial=HarperCollins|añu=1999|isbn=0-00-219728-6|oclc=40754502|páxines=92–93}}&lt;/ref&gt; Na [[depredación|caza]], vuela a baxu altor cerca de los árboles y parrotales pa sosprender a la so presa.

Polo xeneral, mientres l'iviernu ye acutáu y silenciosu. Mientres la temporada de reproducción, «glaya» o «escítase». Emite una notable cacarexada qu'entiende una serie de sílabes individuales como ''kyukyukyukyukyu'' o ''kikikikikikiki''.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} El ritmu del reclamu varia según seya l'usu, si va a riquilu pa una exhibición, una alerta o p'anunciar el regresu al nial,&lt;ref name=&quot;oiseaux&quot;&gt;{{cita web|idioma=fr|url=http://www.oiseaux.net/oiseaux/epervier.d.europe.html|títulu=Épervier d'Europe : ''Accipiter nisus''|obra=oiseaux.net|fechaaccesu=16 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; anque suel ser bien discretu cuando s'atopa fuera del nial.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Cuando la fema ta nel nial guarando utiliza un «''hui-ou'' quexumbrosu» pa reclamar alimentu al machu.&lt;ref name=&quot;oiseaux&quot; /&gt;

=== Alimentación ===
El ferre ye un importante depredador de pequeños páxaros del monte,&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=P|apellíos1=Post|nome2=F|apellíos2=Götmark|títulu=Prey selection by Sparrowhawks, ''Accipiter nisus'': relative predation risk for breeding passerine birds in relation to their size, ecology and behaviour|revista=Philosophical Transactions: Biological Sciences|ubicación=Londres|editorial=The [[Royal Society|Royal Society of London]]|volume=351|númberu=1347|día=29|mes=payares|añu=1996|páxines=1559-1577|doi=10.1098/rstb.1996.0141|bibcode=1996RSPTB.351.1559G|issn=0962-8436|oclc=4662305964}}&lt;/ref&gt; anque solo'l 10&amp;nbsp;% de los ataques tienen ésitu.&lt;ref name=&quot;Burton2006&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Robert|apellíos=Burton|capítulu=How birds survive|urlcapítulo=https://books.google.com/?id=5I7oIoLtMy8C&amp;pg=PA134&amp;dq=sparrowhawk+Holland&amp;q=|títulu=Garden Bird Behaviour|ubicación=Londres|editorial=New Holland|añu=2006|isbn=1-84537-597-1|páxina=134}}&lt;/ref&gt; La so téunica consiste n'ataques sorpresivos, usando [[sebe (barrera)|sebes]], barones, carbes, montes, güertos y otres árees del so hábitat que siempres tean cubiertes p'anubrise; la eleición d'ónde vivir depende de la presencia d'estos puntos de cacería. Tamién visita los xardinos de les zones urbanizaes, aprovechando les preses que s'atopen nelles.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; Espera, escondíu, adicando a les aves, y depués sal pela parte inferior y cubierta con un vuelu rápidu. Una aición defensiva de l'ave pue sobrevenir, polo que dacuando l'ave de presa agarra a la so víctima dende'l llombu y ponla pámpana abaxo, al nun faelo la presa va escapar escontra la vexetación cercana. Tamién puede atrapar a la presa a un gran altor;&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; l'ornitólogu británicu [[Ian Newton]] describió un total de siete métodos de caza utilizaos pol ferre.{{harvnp|Newton|1986|pp=102-105}}

[[Archivu:Accipiter nisus female.jpg|thumb|izquierda|La fema ye capaz d'atrapar una presa más grande que'l machu, como esta [[Streptopelia decaocto|tórtola turca]].]]Los machos llogren matar aves que pesen hasta 40&amp;nbsp;g, y n'ocasiones hasta 120&amp;nbsp;g; ente que les femes pueden atrapar preses con un pesu d'hasta 500&amp;nbsp;g o más. Nes aves adultes, el consumu diariu envalórase en 40 a 50&amp;nbsp;g pa los machos y 50 a 70&amp;nbsp;g pa les femes. Nun añu, un par de ferres podría matar a 2200 [[Passer domesticus|gorriones]], 600 [[Turdus merula|ñerbatos]] o 110 [[Columba palumbus|palombos bravos]].&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; Polo xeneral, les especies que s'alimenten al descubiertu, o que son visibles pol so comportamientu o coloración, son les más prindaes pol ferre. Por casu, el [[Parus major|beranín carboneru]] y el gurrión son vulnerables a los ataques. Les aves de presa puen ser responsables de más de la metá de les muertes en delles especies, pero esti datu varia d'una rexón a otra.{{harvnp|Newton|1986|pp=137}}

[[Archivu:Accnis edit.jpg|thumb|Un machu adultu sobre los restos d'un [[Sturnus vulgaris|estornín pintu]]. Antes de comer la carne, retira les plumes grandes.]]El machu aliméntase namái de pequeños [[Passeriformes|paseriformes]] non mayores que los [[Turdidae|malvís]]es, como [[Paridae|páridos]] (carboneros y herrerillos), [[Fringillidae|frinxílidos]] (pinzones, canarios, xilgueros y carpodacos), [[Passeridae|paséridos]] (gorriones del Vieyu Mundu) o [[Emberizidae|emberízidos]] (escribanos). La fema consume principalmente [[Turdidae|túrdidos]] (tordos, mierlos) y [[Sturnidae|estúrdidos]] (estorninos), pero tamién puede atacar aves más grandes. Les preses más grandes (como [[Columbidae|colúmbides]] o [[Pica (xéneru)|pegues]]) nun muerren darréu, pero vencen cuando'l ferre quíta-yos les plumes o los come. Más de 120 especies d'aves fueron rexistraes como presa, y cada ferre pueden especializase nuna d'elles. Les aves que prinda l'ave de presa son, polo xeneral, adultos o nuevos, pero tamién pueden comer pitucos nel nial y [[carroña]]. En delles ocasiones, prinda pequeños mamíferos como los [[Chiroptera|esperteyos]],&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=JR|apellíos=Speakman|títulu=The impact of predation by birds on bat populations in the British Islles|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/120798741/abstract|revista=Mammal Review|allugamientu=Oxford|editorial=Blackwell Science|volume=21|númberu=3|mes=setiembre|añu=1991|páxines=123-142|doi=10.1111/j.1365-2907.1991.tb00114.x|issn=0305-1838|oclc=5154667412|suscripción=sí}}&lt;/ref&gt; pero'l consumu d'inseutos ye bien raru.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;

Los páxaros pequeños muerren al intre o cuando son estruyíos pola pata del ferre, por aciu los dos garres llargues. Les víctimes que lluchen por defender se son «enchíes» pola ave de presa, que utiliza les sos garres pa entartallalos y llacerialos. Les pates llargues son útiles cuando la presa que se defende ye enforma mayor en tamañu, p'asina poder picotiala ensin que'l cuerpu sufra mayor dañu.{{harvnp|Newton|1986|pp=107-108}} Álzase percima de la so presa, arrampúña-y les plumes y facer añicos.{{harvnp|Newton|1986|pp=28-30}} Suel comer primero los músculos del pechu. Solo queden los güesos, pero'l ferre puede rompelos col gabitu de la punta del so picu. Al igual qu'otres aves de presa, el ferre produz [[egagrópila|plumaes]] que contienen les partes non digeribles de les sos preses; estes miden 25-35&amp;nbsp;[[milímetru|mm]] de llargor y 10-18&amp;nbsp;mm d'anchu, con un estremu más estrechu y apuntiáu que l'otru. Polo xeneral, componer de pequeñes plumes, yá que les grandes ruémpense y nun son consumíes.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=R|apellíos1=Brown|nome2=J|apellíos2=Ferguson|nome3=M|apellíos3=Lawrence|nome4=D|apellíos4=Llees|títulu=Tracks &amp; Signs of the Birds of Britain &amp; Europe – an Identification Guide|ubicación=Londres|editorial=Helm|añu=1999|isbn=0-7136-5208-X|oclc=43689151|páxines=76, 89}}&lt;/ref&gt;

[[Archivu:House Sparrow-Mindaugas Urbonas-1.jpg|thumb|izquierda|Les aves que s'alimenten albentestate, como esti [[Passer domesticus|gorrión]], son más vulnerables a la depredación.]]Un estudiu esaminó la evolución d'una población d'[[Cyanistes caeruleus|herrerillos]] nuna zona onde un par de ferres empezó a añerar en 1990. Llegar a la conclusión de que la tasa de sobrevivencia añal (el cociente ente'l númberu d'individuos vivos al terminar l'añu y el númberu d'individuos vivos al empezar l'añu){{refn|group=n.|&lt;math&gt;\hat S_{0} = {N_{t} \over N_{0}}&lt;/math&gt;&lt;br /&gt;
«Si l'intervalu de tiempu ye d'un añu, cuando se desenvuelva la fórmula llograráse una tasa de sobrevivencia ''añal'' finita. Les tases de sobrevivencia finitas pueden variar de 0 a 1, y siempres s'apliquen a un periodu de tiempu específicu.».&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.zoology.ubc.ca/~krebs/downloads/|títulu=Ecological Methodology|nome=Charles J|apellíos= Krebs|editorial=[[Universidá de Columbia Británica]]|allugamientu=Vancouver|edición=Tercer|urlcapítulo=http://www.zoology.ubc.ca/~krebs/downloads/krebs_chapter_15_2014.pdf|páxina=656|capítulu=Estimation of survival rates|añu=2014|fechaaccesu=13 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; }} de los herrerillos adultos nesa área menguara de 0.485 a 0.376. El tamañu de la población reproductora nun camudó, pero había un menor númberu d'individuos non reproductores na población.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=AA|apellíu1=Dhondt|nome2=B|apellíos2=Kempenaers|nome3=J|apellíos3=Clobert|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/119107299/abstract|títulu=Sparrowhawk ''Accipiter nisus'' predation and Blue Tit ''Parus caeruleus'' adult annual survival rate|revista=[[Ibis (revista)|Ibis]]|allugamientu=Tring|editorial=[[Club de los Ornitólogos Británicos|British Ornithologists' Union]]|volume=140|númberu=4|mes=ochobre|añu=1998|páxines=580-584|doi=10.1111/j.1474-919X.1998.tb04702.x|issn=0019-1019|oclc=5157012949|suscripción=sí}}&lt;/ref&gt; Nel monte, los ferres yeren los responsables de la muerte d'un terciu de tolos mozos herrerillos.&lt;ref name=&quot;Burton2006&quot; /&gt; Los reclamos d'alarma de dos llamaes realizaes por [[Parus major|carboneros]] cuando un depredador acosar o cuando fuxíen d'un ave de presa, atópense dientro del rangu óptimo pa ser escuchaos tantu pola presa como'l depredador; pero'l reclamu d'alarma agudu emitíu cuando un ferre vuela na distancia nun puede ser bien recibíu poles carboneros.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=GM|apellíos1=Klump|nome2=Y|apellíos2=Kretzschmar|nome3=Y|apellíos3=Curio|url=http://www.springerlink.com/content/j81013j286846180/|títulu=The hearing of an avian predator and its avian prey|revista=Behavioral Ecology and Sociobiology|ubicación=Berlín|editorial=Springer-Verlag|volume=18|númberu=5|mes=abril|añu=1986|páxines=317-323|doi=10.1007/BF00299662|issn=0340-5443|oclc=5653508449}}&lt;/ref&gt; En [[Sussex]] constatóse que'l dañu de la depredación del ferre na [[Perdix perdix|perdiz pardilla]] foi mayor cuando la densidá de la perdiz yera menor.&lt;ref name=&quot;CouncilMeeting&quot;&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.basc.org.uk/download.cfm/docid/979F4136-00BC-4C6C-A9AE5CAA68B93C72 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120225131302/http://www.basc.org.uk/download.cfm/docid/979F4136-00BC-4C6C-A9AE5CAA68B93C72 |fechaarchivu=25 de febreru de 2012|títulu=Policy on Raptors|ubicación=Londres|obra=Council Meeting|editorial=British Association for Shooting and Conservation|fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; Un estudiu lleváu a cabu mientres 10 años n'[[Escocia]] atopó que los ferres nun escoyín'[[Tringa totanus|archibebes]] por tamañu o condición, esto posiblemente debíase a que la téunica de caza emplegada yera un ataque sorpresa.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=DP|apellíos1=Whitfield|nome2=W|apellíos2=Cresswell|nome3=NP|apellíos3=Ashmore|nome4=NA|apellíos4=Clark|nome5=AD|apellíos5=Evans|títulu=Non evidence for Sparrowhawks selecting Redshanks according to size or condition|revista=Journal of Avian Biology|allugamientu=Oxford|editorial=Nordic Society Oikos/Blackwell Publishers|volume=30|númberu=1|mes=setiembre|añu=1999|páxines=31-39|doi=10.2307/3677240|jstor=3677240|issn=0908-8857|oclc=5554215900}}&lt;/ref&gt; Otru estudiu amosó que'l riesgu de depredación por ferre y taforros (''A. gentilis'') multiplicábase por 25 si la presa taba infestada col parásitu [[hematofaxia|hematófagu]] ''[[Leucocytozoon]]'', y les aves con [[Plasmodium relictum|malaria aviar]] teníen 16 vegaes más probabilidaes de morrer aniquilaos.&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.vetscite.org/publish/items/003712/index.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120223085037/http://www.vetscite.org/publish/items/003712/index.html|fechaarchivu=23 de febreru de 2012|títulu=Parasites may help put songbirds on this European sparrowhawk's dinner plate|ubicación=Washington D. C.|obra=Veterinary Sciences Tomorrow|editorial=American Association for the Advancement of Science|fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;
[[Archivu:Eurasian Sparrowhawk and prey.ogv|thumb|thumbtime=0:50|Videu d'un ferre sometiendo un palombu.]]

Mientres la persecución, el ferre puede viaxar 2-3&amp;nbsp;[[quilómetru|km]] per día. Álzase percima de los árboles na mayor parte de les vegaes que desea faer rumbu, asomarse sobre'l so territoriu, y pa faer viaxes más llargos.&lt;ref name=&quot;Grzimek1972&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=fr|nome-editor=Bernhard|apellíu-editor=Grzimek|enllace-editor=Bernhard Grzimek|serie=Le Monde animal en 13 volúmenes : Encyclopédie de la vie des bêtes|volume=VII|títulu=Oiseaux 1|allugamientu=Zúrich|editorial=Éditions Stauffacher S.A.|añu=1972|edición=Primer|capítulu=XV: Vautours américains, Secrétaires et Accipitridés|páxines=358-359|isbn=3-287-00210-4|oclc=489777029}}&lt;/ref&gt; Un estudiu realizáu nuna zona montiega de [[Noruega]] atopó que'l tamañu promediu del territoriu yera de 9.2&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]] nos machos y 12.3&amp;nbsp;km² nes femes; otros estudios realizaos en [[Gran Bretaña]] habíen atopáu territorios más pequeños, lo cual podría esplicase con que les tierres menos granibles en Noruega tán acomuñaes con densidaes menores de preses.&lt;ref name=&quot;Selås1999&quot;&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=V|apellíos1=Selås|nome2=T|apellíos2=Rafoss|títulu=Ranging behaviour and foraging habitats of breeding Sparrowhawks ''Accipiter nisus'' in a continuous forested area in Norway|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=141|númberu=2|mes=abril|añu=1999|páxines=269-276|doi=10.1111/j.1474-919X.1999.tb07549.x|issn=0019-1019|oclc=5157014496}}&lt;/ref&gt;

=== Reproducción ===
==== Construcción del nial ====

El ferre reproducir en montes de gran estensión, xeneralmente de [[monte de coníferes|coníferes]] o [[monte mistu|mistos]], prefiriendo los montes nin demasiáu abiertos o demasiáu mestos pa poder volar con llibertá. El [[nial d'aves|nial]] pue ser alcontráu na horcadura d'un árbol, cerca del tueru y, dacuando na base de dos o tres rames, nuna caña horizontal allugada na parte inferior del [[dosel arbóreo|dosel]], o cerca de la parte cimera d'un gran parrotal. L'ave prefier les [[Pinidae|coníferes]] si tán disponibles,&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; con una preferencia particular poles [[Picea|píceas]].&lt;ref name=&quot;Grzimek1972&quot; /&gt; Constrúi un nuevu nial cada añu, polo xeneral cerca del nial del añu anterior; delles vegaes sobre los restos d'un nial abandonáu d'una [[Columba palumbus|torcaz]], o un [[Corvus macrorhynchos|cuervu picudu]] —daqué que ''A. n melaschistos'' fai con frecuencia—.&lt;ref name=&quot;Ali1978&quot; /&gt; El machu lleva a cabu'l trabayu esencial de la construcción. La estructura, fecha de ramines sueltes que miden hasta 60&amp;nbsp;cm de llargu, tien un diámetru promediu de 60&amp;nbsp;cm. Pal allugamientu, añeden un revestimiento de ramines fines o cachos de corteza.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;

Mientres la temporada de reproducción, el machu adultu pierde daqué de pesu yá que s'encarga de l'alimentación de la so pareya hasta que ponga los güevos, y tamién cuando los pichones son grandes y riquen más comida. El pesu de les femes adultes algama'l so puntu máximu en mayu, pola [[puesta (güevos)|puesta]], y un mínimu n'agostu cuando se completó'l ciclu reproductivu. El númberu de güevos y l'ésitu reproductivu depende del caltenimientu d'un pesu altu de la fema.&lt;ref name=&quot;Newton1983&quot;&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=I|apellíos1=Newton|nome2=M|apellíos2=Marquiss|nome3=A|apellíos3=Village|url=http://elibrary.unm.edu/sora/Auk/v100n02/p0344-p0354.pdf|títulu=Weights, breeding, and survival in European Sparrowhawks|añu=1993|mes=abril|revista=The Auk|volume=100|númberu=2|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Ornithologists' Union/University of California Press|páxines=344-354|jstor=4086530|issn=0004-8038|oclc=5550942401}}&lt;/ref&gt; La mayor parte de los ferres permanecen nel so territoriu mientres una sola temporada de cría, otros lleguen a permanecer nel mesmu hasta ocho años. Polo xeneral, un cambéu de pareya o intentos fallíos na reproducción resulten nun cambéu de territoriu; les aves de mayor edá tienden a permanecer nel mesmu llugar. Les aves que caltienen el so territoriu tienen un mayor ésitu reproductivu, constante cada añu. Aquelles femes que camuden de territoriu tien un mayor ésitu al añu siguiente.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=I|apellíos=Newton|url=http://www.avibirds.com/pdf/S/Sperwer1.pdf|títulu=Causes and consequences of breeding dispersal in the Sparrowhawk ''Accipiter nisus''|revista=Ardea|allugamientu=Ámsterdam|editorial=Nederlandse Ornithlogische Unie|volume=89|añu=2001|páxines=143-154|oclc=704103950|doi=10.1525/auk.2013.12244}}&lt;/ref&gt; N'[[Europa Central]], el ferre, al igual que'l azor (''A. gentilis''), «neutraliza» una área alredor del so nial nel que nun va cazar o depredará. Ellí lleguen munches aves pequeñes a añerar, yá que se sienten protexíes de los depredadores pola presencia d'un par d'aves de presa.&lt;ref name=&quot;Grzimek1972&quot; /&gt;

==== Puesta y eclosión ====
[[Imaxe:Accipiter nisus MHNT.jpg|thumb|right|Güevos de '' A. nisus'' calteníos nel [[muséu de Toulouse]].]]
La fema [[puesta (güevos)|pon]] los [[güevu (bioloxía)|güevos]] a finales de mayu o xunu.&lt;ref name=&quot;oiseaux&quot; /&gt; Son de color azul claro con munches llurdios marrones; pero si son recoyíos, pierden el so color de fondu col tiempu.&lt;ref name=&quot;Walters1994&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Michael|apellíos=Walters|títulu=Eyewitness Handbooks: Birds' Eggs, Dorling Kindersley|allugamientu=Nueva York|editorial=Dorling Kindersley, Inc|añu=1994|isbn=1-56458-175-6|oclc=731382258|páxina=57}}&lt;/ref&gt; Cada güevu mide 35-46&amp;nbsp;x&amp;nbsp;28-35&amp;nbsp;mm y tien un pesu d'aproximao 22.5&amp;nbsp;g,&lt;ref name=&quot;Walters1994&quot; /&gt; de los cualos el 8&amp;nbsp;% correspuende al [[pulgu de güevu|cascarón]].&lt;ref name=&quot;Robinson&quot; /&gt; La calidá de los güevos puede tornar por un tamañu y masa inferior, cascarón finu y fráxil, contextura y [[porosidá]] anormales, y presencia de contaminantes ([[diclorodifenildicloroetileno|DDE]], [[bifenilos policlorados|PCB]], [[dieldrina|HEOD]] y [[mercuriu (elementu)|Hg]]). La perda d'agua ta correlacionada con índices de polución y acumuladura de metales pesaos, que débense a la anidación en zones contaminaes.&lt;ref name=&quot;Frumkin1989&quot;&gt;{{cita publicación|idioma=en|apellíos=Frumkin|nome=Ron|añu=1989|url=http://sora.unm.edu/node/53149|títulu=Egg quality, nestling development and dispersal in the sparrowhawk (''Accipiter nisus'')|revista=The journal of raptor research|allugamientu=Hastings|editorial=The Raptor Research Foundation, Inc|volume=23|númberu=3|páxina=123|issn=2162-4569|oclc=44887683}}&lt;/ref&gt;

La puesta consiste de trés a seis güevos,&lt;ref name=&quot;Grzimek1972&quot; /&gt; pero ye común atopar niales con cuatro o cinco. La puesta realizar davezu pela mañana, con un intervalu de dos a tres díes ente cada güevu. Si la puesta llega a perdese, la fema puede restituyila con dos güevos más, anque estos güevos son de menor tamañu.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; El güesu tarsometatarso en nacíos de güevos grandes creció en menor tiempu y con un tamañu mayor que los nacíos de güevos pequeños.&lt;ref name=&quot;Frumkin1989&quot; /&gt; La [[incubación]] ye realizada pola fema, una y bones el cuerpu del machu, más pequeñu, nun podría cubrir tola puesta;&lt;ref name=&quot;Grzimek1972&quot; /&gt; la fema empieza a guarar al poner el segundu o terceru güevu. Cada unu [[eclosión|eclosiona]] dempués de 33 a 35 díes d'incubación; en casu de que la incubación seya difícil el tiempu total que va ocupar la fema va ser de cuatro a cinco selmanes.&lt;ref name=&quot;oiseaux&quot; /&gt; Mientres esti periodu, el machu alimenta a la fema.

==== Crecedera de les críes ====
El [[plumón]] de los pitucos ye curtiu, escasu y dafechu blancu. Son [[altricial]]es y la fema alimentar con preses espenaes pol machu mientres los primeres 8 a 14 díes de vida. Darréu siguen siendo alimentaos por dambos padres, pero son capaces de consumir la presa por sigo solos. El segundu plumaxe xuvenil ye llanudu y marrón. El machu tresporta preses prindaes al nial hasta seis veces al día la primer selmana, una cifra xube a ocho veces al día na tercer selmana y diez veces al día la última selmana que los mozos tán nel nial, pa cuando la fema empieza a cazar tamién.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;

[[Archivu:Accipiter nisus Forst Jungfernheide 080610.jpg|thumb|Gavilanes pitucos.]]Ente los díes 24 y 28 dempués de la eclosión, les críes empiecen a posase nes cañes cercanes al nial y a intentar el so primer vuelu. Son alimentaes polos sos padres mientres 28 a 30 díes más, y permanecen cerca del nial el tiempu necesariu p'aprender a volar. Los mozos independícense dempués de que los sos padres dexen d'alimentalos.{{harvnp|Newton|1986|p=213}} Tolos pichones reciben la mesma cantidá d'alimentu, pero los pitucos machos, que tienen aproximao la metá del tamañu de les femes, maurecen más rápido y paecen llistos p'abandonar el nial enantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=GH|apellíos=Sherley|títulu=Parental investment, size sexual dimorphism, and sex ratio in the rifleman ''Acanthisitta chloris''|url=https://books.google.com/?id=ASI4AAAAIAAJ&amp;pg=PA216#v=onepage&amp;f=false|revista=New Zealand Journal of Zoology|allugamientu=Wellington|editorial=The Royal Society of New Zealand|volume=20|númberu=3|mes=xunetu|páxines=211-217|añu=1993|issn=0301-4223|oclc=4814558491}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Frumkin1989&quot; /&gt; La edá d'emancipación se correlaciona negativamente col aumentu de pesu na edá prematura.&lt;ref name=&quot;Frumkin1989&quot; /&gt; El maduror sexual algámase dempués d'unu a tres años.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=158}}

=== Demografía, depredadores y parásitos === 
Nel monte de Ae, nel suroeste d'Escocia, un estudiu demostró que'l 21&amp;nbsp;% de les críes pereció dempués de dos díes pola mor del insuficiente suministru d'agua, depredación o porque los padres abandonaron el nial.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=D|apellíos=Moss|títulu=Growth of nestling sparrowhawks (''Accipiter nisus'')|revista=Journal of Zoology|editorial=[[Sociedá Zoolóxica de Londres]]|ubicación=Londres|volume=187|númberu=3|mes=marzu|añu=1978|páxines=297-314|issn=0952-8369|oclc=5154310638}}&lt;/ref&gt;

La edá más avanzada que se conoz a la que llegó un ferre selvaxe ye de venti años y tres meses, tratar d'un individuu atopáu muertu en [[Dinamarca]] que fuera [[anillamiento d'aves|anillado]];&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|títulu=European Longevity Records|url=http://www.euring.org/data_and_codes/longevity-voous.htm|obra=EURING|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; sicasí, la esperanza de vida típica ye solu cuatro años. L'analís de datos realizáu pola [[British Trust for Ornithology]] amuesa que la proporción de moces que sobreviven el primer añu ye del 34&amp;nbsp;%; la sobrevivencia n'adultos d'un añu a otru ye del 69&amp;nbsp;%.&lt;ref name=&quot;Robinson&quot; /&gt; Nel so primer añu de vida les aves pesen menos que los adultos y son particularmente llixeres nos dos primeros meses dempués de la emancipación. Probablemente tengan una tasa de mortalidá alta mientres esti periodu, especialmente ente los machos nuevos.&lt;ref name=&quot;Newton1983&quot; /&gt; Un estudiu realizáu nel sur d'Escocia suxurió que la mortalidá alta nos machos nuevos podría ser el resultáu del tamañu pequeñu y el de les sos preses, lo que-y obliga a alimentase por sigo mesmos (yá nun yera obligación de los padres) y a cazar más frecuentemente. El tamañu pequeñu tamién llenda la variedá de preses que puede cazar. Envaloróse que'l pesu promediu de les femes podría ayuda-y a sobrevivir siete díes ensin comida, tres díes más qu'un machu de pesu promediu.{{harvnp|Newton|1986|pp=291-294}} Otru estudiu de les femes atopó «pruebes sólides» de que la tasa de sobrevivencia aumentó mientres los trés primeros años de vida y depués menguó nos últimos cinco o seis años. La [[senescencia]] foi la causa d'esti amenorgamientu.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=I|apellíos1=Newton|nome2=P|apellíos2=Rothery|nome3=I|apellíos3=Wyllie|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/119166935/abstract|títulu=Age-related survival in female Sparrowhawks ''Accipiter nisus''|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=139|númberu=1|mes=xineru|añu=1997|páxines=25-30|doi=10.1111/j.1474-919X.1997.tb04500.x|issn=0019-1019|oclc=5157009671|suscripción=sí}}&lt;/ref&gt; Tamién s'atoparon grandes variaciones intraespecíficas na densidá-dependencia de la [[dinámica de poblaciones]], y tales cambeos tornaben a un puntu d'equilibriu n'aproximao 1.7 a 22.5 años.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|apellíos1=Saether|nome1=BE|apellíu2=Lande|nome2=R|apellíos3=Engen|nome3=S|apellíos4=Weimerskirch|nome4=H|apellíos5=Lillegård|nome5=M|apellíos6=Altwegg|nome6=R|apellíos7=Becker|nome7=PH|apellíos8=Bregnballe|nome8=T|apellíos9=Brommer|nome9=JE|apellíos10=McCleery|nome10=RH|apellíos11=Merilä|nome11=J|apellíos12=Nyholm|nome12=Y|apellíos13=Rendell|nome13=W|apellíos14=Robertson|nome14=RR|apellíos15=Tryjanowski|nome15=P|apellíos16=Visser|nome16=ME|día=7|mes=xunetu|añu=2005|url=http://www.math.ntnu.no/~steinaen/papers/nature_2005.pdf|títulu=Generation time and temporal scaling of bird population dynamics|revista=[[Nature]]|volume=436|númberu=7047|páxines=99-102|ubicación=Londres |editorial=Macmillan Journals, Ltd.|doi=10.1038/nature03666|pmid=16001068|issn=0028-0836|oclc=110747726}}&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Dujardin 1845 Planche 2 - A1 Trichosoma dispar.png|thumb|''Eucoleus desemeyáu'', unu de los parásitos atopaos nel ferre.]]Los depredadores naturales del ferre son la [[Tyto alba|curuxa]] (''Tyto alba''), el [[Strix aluco|cárabo]] (''Strix aluco''), l'[[Accipiter gentilis|azor]] (''A. gentilis''), el [[Falco peregrinus|ferre pelegrín]] (''Falco peregrinus''), l'[[Aquila chrysaetos|águila real]] (''Aquila chrysaetos''), los [[uxos]] del xéneru ''[[Bubo]]'', los [[Vulpini|foinos]], la [[Martes foina|foina]] (''Martes foina'') y la [[Martes martes|foína]] (''M. martes'').&lt;ref name=&quot;Holloway1996&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=S|apellíos=Holloway|títulu=The Historical Atlas of Breeding Birds in Britain and Ireland|ubicación=Londres|editorial=T. &amp; A.D. Poyser Ltd|añu=1996|isbn=0-85661-094-1|oclc=34510244|páxines=116-117}}&lt;/ref&gt; El [[parásitu]] ''[[Leucocytozoon toddi]]'' puede tresmitise de los padres a los pitucos cuando inda ta nel nial, una y bones l'amenorgáu espaciu compartíu ente cada ave facilita l'espardimientu.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=RW|apellíos1=Ashford|nome2=I|apellíos2=Wyllie|nome3=I|apellíos3=Newton|títulu=''Leucocytozoon toddi'' in British sparrowhawks ''Accipiter nisus'': observations on the dynamics of infection|revista=Journal of Natural History|ubicación=Londres|editorial=[[Taylor and Francis]]|volume=24|númberu=5|añu=1990|páxines=1101-1107|doi=10.1080/00222939000770691|issn=0022-2933|oclc=364679279}}&lt;/ref&gt; El ferre puede ser el anfitrión de munchos parásitos, como l'[[Acanthocephala|acantocéfalo]] ''[[Centrorhynchus magnus]]'', los [[Cestoda|cestodos]] ''[[Mesocestoides perlatus]]'' y ''[[Cladotaenia globifera]]'', los [[Nematoda|nematodos]] ''[[Synhimantus laticeps]]'', ''[[Ascaris depressa]]'', ''[[Porrocaecum angusticolle]]'', ''[[Porrocaecum depressum]]'', ''[[Diplotriaena falconis]]'', ''[[Hamatospiculum accipitris]]'', ''[[Chandlerella natali]]'', ''[[Gnathostoma spinigerum]]'', ''[[Habronema leptoptera]]'', ''[[Microtetrameres]]'' sp., ''[[Physaloptera alata]]'', ''[[Physocephalus sexalatus]]'', ''[[Spirocerca lupi]]'', ''[[Cyathostoma lari]]'', ''[[Baruscapillaria falconis]]'', ''[[Capillaria tenuissima (nématode)|Capillaria tenuissima]]'' y ''[[Eucoleus desemeyáu]]'', y los [[Trematoda|trematodos]] ''[[Brachylecithum strigis]]'', ''[[Neodiplostomum spathula]]'', ''[[Neodiplostomum spathoides]]'', ''[[Plagiorchis elegans]]'', ''[[Plagiorchis maculosus]]'', ''[[Prosthogonimus cuneatus]]'' y ''[[Strigea falconis]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.nhm.ac.uk/research-curation/scientific-resources/taxonomy-systematics/host-parasites/database/results.jsp?dbfnsStartRow=30&amp;fmhostgenus=Starts+with&amp;fmhostspecies=Starts+with&amp;fmparagenus=Starts+with&amp;fmparaspecies=Starts+with&amp;fmsubgroup=Starts+with&amp;groupby=parasite&amp;hostgenus=Accipiter&amp;hostspecies=nisus&amp;hstate=&amp;location=&amp;paragenus=&amp;paragroup=&amp;paraspecies=&amp;pstatus=&amp;search=Search&amp;showgrouping=on&amp;showhosts=on&amp;showparasites=on&amp;showrefs=on&amp;subgroup=|títulu=Host-parasite database - ''Accipiter nisus''|ubicación=Londres|editorial=Natural History Museum|fechaaccesu=18 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

{{imaxe múltiple|posición_tabla=center|direición=horizontal|anchu_total=500|perrow=3/4|títulu=Principales depredadores del ferre|fondu_de_títulu=#FFE4B5|semeya1=Tyto alba (Scopoli, 1769).jpg|testu1=[[Tyto alba|Curuxa]].|semeya2=Strix aluco (Linnaeus, 1758).jpg|anchu1=1813|alto1=2212|testu2=[[Strix aluco|Cárabo]].|anchu2=1654|alto2=2082|semeya3=Jastrząb mlody.jpg|testu3=[[Accipiter gentilis|azor]].|anchu3=2500|alto3=2448|semeya4=MPB Papa Falcon (8948784670).jpg|testu4=[[Falco peregrinus|Ferre pelegrín]].|anchu4=3456|alto4=5184|semeya5=Steinadler Aquila chrysaetos frontal Richard Bartz.jpg|testu5=[[Aquila chrysaetos|Águila real]].|anchu5=1545|alto5=2000|semeya6=Bubo bubo -Potter Park Zoo, Michigan, USA-8a (1).jpg|testu6=[[Bubo|Búhos]].|anchu6=1867|alto6=2800|semeya7=Fox (5302090111).jpg|testu7=[[Vulpini|Foinos]].|anchu7=2345|alto7=2674}}

== Distribución y hábitat ==
[[Archivu:Accipiter nisus 1 (Martin Mecnarowski).jpg|thumb|Exemplar fotografiáu na [[República Checa]].]]La distribución de la especie estender en toles rexones [[zona templada|templaes]] y [[clima subtropical|subtropicales]] del [[Vieyu Mundu]]. El ferre vive o se reproduz nun área envalorada de 23.1 millones de [[quilómetru cuadráu|km²]].&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.birdlife.org/datazone/speciesfactsheet.php?id=3455|títulu=Eurasian Sparrowhawk (''Accipiter nisus'') - BirdLife Species Factsheet|editorial=BirdLife International|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; Ye una de les aves de presa más comunes d'Europa, xunto al [[Falco tinnunculus|peñerina]] y el [[Buteo buteo|ratoneru]].&lt;ref name=&quot;Forsman1999&quot;&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=Dick|apellíos=Forsman|títulu=The Raptors of Europe and The Middle East: a Handbook of Field Identification|ubicación=Londres|editorial=Poyser|añu=1999|isbn=978-0-856-61098-1|oclc=36051147|páxines=244-255}}&lt;/ref&gt; La especie ye común na mayoría de les zones montiegues de la distribución xeográfica y tamién nes zones más abiertes con árboles esvalixaos.&lt;ref name=&quot;Jonsson1996&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Lars|apellíos=Jonsson|títulu=Birds of Europe|ubicación=Londres|editorial=Christopher Helm|añu=1996|isbn=0-7136-4422-2|oclc=60264950|páxines=134-135}}&lt;/ref&gt; El ferre prefier cazar cerca de les veres de los montes, pero puede acesmar y atrapar preses (en particular, aves migratories) en cualquier hábitat.&lt;ref name=&quot;Forsman1999&quot; /&gt; La creciente proporción de montes de mediana edá, creaos por téuniques forestales modernes, benefició a la especie, según un estudiu noruegu.&lt;ref name=&quot;Selås1999&quot; /&gt; A diferencia del so pariente, el azor, puede vese al ferre en xardinos y zones urbanes,&lt;ref name=&quot;BTOGardenBirdwatch&quot;&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.bto.org/volunteer-surveys/gbw/gardens-wildlife/garden-birds/a-z-garden-birds/sparrowhawk|títulu=Sparrowhawk|obra=BTO Garden Birdwatch|allugamientu=Thetford|editorial=British Trust for Ornithology|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; ya inclusive reproducise nos parques de les ciudaes.&lt;ref name=&quot;Jonsson1996&quot; /&gt;

[[Archivu:Deciduous woodland near Loch Sunart - geograph.org.uk - 957595.jpg|thumb|Los montes con [[Planifolio|árboles de fueya ancha]] son un hábitat típicu d'anidación y caza pal ferre.]]Les poblaciones de rexones fríes del norte d'Europa y Asia migren escontra'l sur pel iviernu, y lleguen a llugares como'l norte d'África (dalgunos tan alloñaos como [[África ecuatorial]] oriental) o la [[India]]. Los individuos de poblaciones sureñes son residentes añales o s'esvalixen fuera de la temporada de reproducción. Los mozos empiecen la so migración primero que los adultos y les femes nueves son les primeres en partir primero que los machos nuevos.&lt;ref name=&quot;Forsman1999&quot; /&gt; Un analís de los datos d'aves anilladas recoyíes en Helgoland (n'[[Alemaña]]) amosó que los machos viaxaron una mayor distancia y con mayor frecuencia que les femes; n'otra observación con aves anilladas en [[Kaliningráu]], viaxaron una alloña promediu de 1328&amp;nbsp;km nos machos y 927&amp;nbsp;km nes femes enantes de la recaptura.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;

== Taxonomía y sistemática ==
=== Etimoloxía y semántica ===
Anque'l so orixe exactu permanez n'alderique,&lt;ref name=&quot;Caleru1987&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;RAE1958&quot; /&gt; el ''[[Diccionario de la lengua española]]'' y el filólogu [[Joan Corominas]] afirmen que «ferre» provién del [[idioma góticu|góticu]] ''gabila'' y esti del [[altu alemán antiguu]] ''gabila'' o ''gabala'', o del [[idioma anglosaxón|anglosaxón]] ''geaflas'',&lt;ref name=&quot;Corominas1980&quot; /&gt; que posiblemente signifique «forca» —al rellacionar les garres del animal cola [[forca (ferramienta)|forca]] de los llabradores—;&lt;ref name=&quot;Caleru1987&quot;&gt;{{Cita llibru|nome=José Luis|apellíos=Caleru López de Ayala|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=rbVWAAAAMAAJ&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=GABILA-ANS|capítulu=Ferre|títulu=Léxicu alcarreñu conquense: aproximamientu al estudiu etnolingüístico de la contorna|serie=Serie Llingüística-filoloxía|volumen=I|añu=1987|editorial=Diputación Provincial|allugamientu=Cuenca|páxina=135|isbn=978-8-450-56354-2|oclc=20171912}}&lt;/ref&gt; especúlase si aplicar a una especie concreta de ferre usada na cetrería (non específicamente ''A. nisus'') y que llueu pasó a aplicase a tol xéneru ''Accipiter''.&lt;ref name=&quot;RAE1958&quot; /&gt; Les pallabres ''gavião'' ([[idioma portugués|portugués]]), ''gabirai'' ([[eusquera|vascu]]) y ''gavilans'' ([[mallorquín]]) podríen tener raigaños [[etimoloxía|etimolóxica]]s venceyaes,&lt;ref name=&quot;Caleru1987&quot; /&gt; sicasí [[Wilhelm Meyer-Lübke|Meyer-Lübke]] refugó dicha hipótesis.&lt;ref name=&quot;RAE1958&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=xIYUAAAAIAAJ|títulu=Ferre|revista=Boletín de la Real Academia Española|volume=38|añu=1958|ubicación=Madrid|editorial=Real Academia Española|issn=0210-4822|páxines=33-34}}{{cita|Corominas formula una senciella historia, suponiendo que'l xermánicu ''gabala'' 'forca' (meyor que'l celto-llatín ''gabālus'' 'cruz'), aplicáu como llamatu a unu, recibiría la forma *''gabala -anis'' según el tipu de nomes de persona, como ''Agila -anis'', y piensa qu'esti llamatu de persona aplicar a un ferre concretu de la cetrería y depués a tou ferre, suplantando al nome que tuviera, ''azor'', etc.}}&lt;/ref&gt; Les variantes en [[español medieval|castellán medieval]] atópense documentadas en ''[[El espéculo de les lleis|El espéculo]]''{{refn|group=n.|''El espéculo'' intentó faer una clasificación ente les distintes aves de presa utilizaes polos cetreros castellanos (siguiendo delles especificaciones establecíes en trataos árabes como'l color de los güeyos, o bien pola téunica de caza):&lt;ref name=&quot;Montoya2003&quot;&gt;{{cita web|url=https://www.um.es/tonosdigital/znum6/portada/Cazamur.htm|títulu=La caza nel medievu peninsular|nome=María Isabel|apellíos=Montoya Ramírez|revista=Tonos dixital: Revista electrónica d'estudios filolóxicos|ubicación=Murcia|editorial=[[Universidá de Murcia]]|issn=1577-6921|númberu=6|añu=2003|fechaaccesu=19 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;{{cita|Caçadores y a a aues que sson de munches maneres. Et a les vnas vien-yos mas por natura qu'a les otres, et por esso lo ffazen de dia et sueltamente. Et estes sson les aguilas, et los açores, et los ffalcones, et los '''gaujlanes''', et los esmerijones, et los alcotanes et los Çernigolos.
Et a les otres a quien non cabo caçar derechamjente por natura, porque lo ffazen ascondidamente et como a mjedo, sson estes: los bueytres, et los ffrannehuesos, et los alfforres, et los mjlanos, et los uxos, et les curuxes et les otres aues que caÇan de nueche}} }} y el ''[[Llibru de los animales que caçan]]''{{refn|group=n.|El rei Alfonso fixo una traducción parcial y dafechu distinta del tratáu árabe ''Kitab al-yawarih'' (escritu pol cetrero [[Moamín|Muhammad ibn 'Abd Allah ibn 'Umar]]), cuando yera un príncipe y pocu dempués d'una obra similar del médicu siriu Teodoro de Antioquía. Nesti llibru arrexuntar a les cetreras por tamañu, y el ferre ye clasificáu como «ave menor», al pie de los zaperinos y alcotanes.&lt;ref name=&quot;Montoya2003&quot; /&gt;}} del rei [[Alfonsu X de Castiella|Alfonsu X «el Sabiu»]], ''[[Poema d'Elena y María|Elena y María]]'' y en ''[[Llibru de la caça]]'' de [[don Juan Manuel]].&lt;ref name=&quot;Caleru1987&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Corominas1980&quot;&gt;{{Cita llibru|nome1=Joan|apellíos1=Corominas|enllaceautor1=Joan Corominas|nome2=José A|apellíos2=Pascual|enllaceautor2=José Antonio Pascual|añu=1980|capítulu=Ferre|títulu=Diccionariu críticu etimolóxicu castellán ya hispánicu|serie=Biblioteca románica hispánica|volume=III|allugamientu=Madrid|editorial=Gredos|isbn=978-8-424-91365-6|oclc=165804293|páxines=127-128}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Montoya2003&quot; /&gt; Corominas tamién suxure que'l vocablu español modernu tien les carauterístiques d'un [[nome propiu]] masculín usáu polos [[pueblu godu|godos]], que solíen [[llatín|latinizarlo]] como «Agǐla» o «Agǐlānis».&lt;ref name=&quot;Corominas1980&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;RAE1958&quot; /&gt;

=== Taxonomía y nomenclatura ===
[[Archivu:Scylla et Nisus Nicolas-André Monsiau.jpg|thumb|130px||Escila nel momentu que-y cortó'l guedeya púrpura al so padre. Grabáu de 1806 por [[Nicolas-André Monsiau|Monsiau]].]]La especie describióse en 1758 pol naturalista suecu [[Carlos Linneo]] nel so llibru ''[[Systema naturae]]'' y col protónimo ''Falco nisus''&lt;ref name=&quot;L.1758&quot;&gt;{{Cita llibru|apellíos=Linnæus|nome=Carolus| enllaceautor=Carlos Linneo| títulu=Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, xenera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis|idioma=el volume=I|edición=Décima|allugamientu=[[Estocolmu]]|editorial=Holmiae (Laurentii Salvii)|añu=1758|capítulo=Aves|urlcapítulo=http://www.archive.org/stream/carolilinnaeisy00gesegoog#page/n101/mode/2up|doi=10.5962/bhl.title.542|páxina=92|oclc=49076342|isbn=978-0-66-553008-1|id=03022973}} {{cita|F[alco] cera viridi, pedibus flavis, pectore albu fuſco undulato, cauda faſciis nigricantibus. […]
Columbis Paſſeribuſque inſyſlos tos; venatur egregie Alaudas, eoque utimur in aucupiis.}}&lt;/ref&gt; (que depués foi movíu al so actual xéneru, ''Accipiter'', en 1760 por [[Mathurin Jacques Brisson]]).&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=fr|nome=MJ|apellíos=Brisson|enllaceautor=Mathurin Jacques Brisson|títulu=Ornithologie; ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, espèces &amp; leurs variétés|volume=I|allugamientu=París|editorial=Chez C.J.-B. Bauche|añu=1760|páxines=28, 310|doi=10.5962/bhl.title.51902|oclc=17476120}}&lt;/ref&gt;

=== Sistemática ===
{{imaxe múltiple|posición_tabla=right|direición=horizontal|anchu_total=325|semeya1=Accipiter nisus 1876.jpg|testu1=Un machu y una fema ilustraos por [[John Gerrard Keulemans]].|anchu1=2130|alto1=2480|semeya2=AccipiterGrantiKeulemans.jpg|testu2=''A. nisus granti''. Ilustración por {{esd|J. G. Keulemans}}.|anchu2=1848|alto2=2944}}El ferre común forma una [[superespecie]] xuntu al [[Accipiter rufiventris|ferre patirrufo]] (''A. rufiventris'') d'África oriental y meridional, y posiblemente col [[Accipiter madagascariensis|ferre malgax]] (''A. madagascariensis'').&lt;ref name=&quot;Ferguson2001&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=James|apellíos1=Ferguson-Llees|nome2=David A|apellíos2=Christie|títulu=Raptors of the World|ubicación=Londres|editorial=Christopher Helm|añu=2001|isbn=0-7136-8026-1|oclc=701718538|páxines=578-581}}&lt;/ref&gt; Les variaciones morfolóxiques formen una [[clina]] na que les aves europaeas occidentales a orientales crecen más grandes y con plumaxe más claru.&lt;ref name=&quot;Baker1993&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Kevin|apellíos=Baker|títulu=Identification Guide to European Non-Passerines|serie=BTO Field Guide|númberu=24|allugamientu=Thetford|editorial=British Trust for Ornithology|añu=1993|isbn=0-903793-18-0|oclc=31315831|páxines=174-176}}&lt;/ref&gt; En Gran Bretaña, los ferres que viven al norte son más grandes que los sos equivalentes australes: per cada grau más al norte, la [[cuerda máxima]] (l'indicador de tamañu corporal más confiable) aumenta 0.86&amp;nbsp;mm nos machos y 0.75&amp;nbsp;mm nes femes.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=I|apellíos1=Wyllie|nome2=I|apellíos2=Newton|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/120817670/abstract|títulu=Llatitudinal variation in the body-size of Sparrowhawks ''Accipiter nisus'' within Britain|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=136|númberu=4|mes=ochobre|añu=1993|páxines=434-440|doi=10.1111/j.1474-919X.1994.tb01118.x|issn=0019-1019|oclc=5157004662|suscripción=sí}}&lt;/ref&gt;

El [[Congresu Ornitolóxicu Internacional]] (versión 5.3, 2015)&lt;ref name=&quot;COI&quot;&gt;Gill, F; Donsker, D, eds. (2015). «[http://www.worldbirdnames.org/bow/raptors/ New World vultures, Secretarybird, kites, hawks &amp; eagles]» ''IOC World Bird List (v.5.3)'' pol [[Congresu Ornitolóxicu Internacional]] {{n'idioma|en}}. Consultáu'l 23 de xunetu de 2015.&lt;/ref&gt; y l'ornitólogu británicu Alan P. Peterson&lt;ref&gt;Peterson, Alan P. «[http://www.zoonomen.net/avtax/acci.html '' Accipiter nisus'' (Linnaeus, 1758) nel orde Accipitriformes]» {{n'idioma|en}}.&lt;/ref&gt; reconocen siete [[subespecie|subespecies]]:

* ''A. n. nisus'' &lt;small&gt;([[Carlos Linneo|Linnaeus]], 1758)&lt;/small&gt;,&lt;ref name=&quot;L.1758&quot; /&gt; la subespecie tipu, habita dende Europa hasta'l sudoeste de [[Siberia]] y [[Asia Central]].&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; Les poblaciones septentrionales migren al sur pa envernar nel [[mar Mediterraneu|Mediterraneu]], el nordés d'[[África]], la [[Arabia|península arábiga]] o [[Paquistán]].
* ''A. n. nisosimilis'' &lt;small&gt;([[Samuel Richard Tickell|Tickell]], 1833)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=SR|apellíos=Tickell|url=http://archive.org/stream/journalofasiatic02asia#page/570/mode/2up|títulu=List of Birds, collected in the Jungles of Borabhúm and Dholbhúm|revista=Journal of the Asiatic Society of Bengal|allugamientu=Calcuta|editorial=Bishop's College Press|volume=2|añu=1833|páxina=571}}&lt;/ref&gt; habita dende'l noroeste de Siberia hasta'l norte de [[China]] y [[Xapón]].&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; Esta subespecie ye dafechu migratoria: pasa l'iviernu en Paquistán y l'India, y llega l'este travesando'l [[Sudeste Asiáticu]], el sur de China hasta [[Corea]] y Xapón. Inclusive dellos individuos lleguen hasta África. Ye bien similar a la subespecie tipu, pero llixeramente más grande.&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|nome1=Vladilen|apellíos1=Karasyov|nome2=Askar|apellíos2=Isabekov|url=http://www.birds.kz/species.php?species=85&amp;l=en|títulu=Common Sparrowhawk (''Accipiter nisus'')|obra=Birds of Kazakhstan|allugamientu=Astaná|editorial=Kazakhstan birdwatching community|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;
* ''A. n. dementjevi'' &lt;small&gt;[[Leo Stepanian|Stepanyan]], 1958&lt;/small&gt; habita nes [[Tian Shan|montes Tian]], n'[[Asia Central]];&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; dellos autores considerar [[sinonimia (bioloxía)|sinónimu]] de ''A. n. nisosimilis''.
* ''A. n. melaschistos'' &lt;small&gt;[[Allan Octavian Hume|Hume]], 1869&lt;/small&gt; habita nel este d'[[Afganistán]] hasta'l sudoeste de China;&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; añera nos montes afganistanos y en toa'l cordal del [[Himalaya]] nel sur del [[Tíbet]] hasta l'oeste de China, pero nos iviernos baxa a les llanures d'[[Asia del Sur|Asia Meridional]]. Ye más grande que ''nisosimilis''&lt;ref name=&quot;Ferguson2001&quot; /&gt; y la cola ye más llarga.&lt;ref name=&quot;Rasmussen2005&quot; /&gt; Les partes cimeres tienen coloración gris cayuela y son más escures, y franxes acolorataes son distintes nel envés.&lt;ref name=&quot;Ferguson2001&quot; /&gt;
* ''A. n. wolterstorffi'' &lt;small&gt;[[Otto Kleinschmidt|O. Kleinschmidt]], 1901&lt;/small&gt; vive en [[Córcega]] y en [[Cerdeña]].&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; Esta ye la subespecie más pequeña de toes;&lt;ref name=&quot;Baker1993&quot; /&gt; les partes cimeres son más escures y el banduyu tien franxes más grueses que la subespecie nominal.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;
* ''A. n. punicus'' &lt;small&gt;[[Carlo von Erlanger|Erlanger]], 1897&lt;/small&gt; habita nel noroeste d'África.&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; Ye grande y con plumaxe claru,&lt;ref name=&quot;Génsbøl2008&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Benny|apellíos=Génsbøl|títulu=Birds of Prey|ubicación=Londres|editorial=Collins|añu=2008|isbn=0-00-724814-8|oclc=233007220|páxines=146-153}}&lt;/ref&gt; y bien similar a ''A. n. nisus''.&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt;
* ''A. n. granti'' &lt;small&gt;[[Richard Bowdler Sharpe|Sharpe]], 1890&lt;/small&gt; —que'l so epítetu específicu conmemora al coleicionista del [[tipu nomenclatural|tipu]], [[William Robert Ogilvie-Grant]]—&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=RB|apellíos=Sharpe|enllaceautor=Richard Bowdler Sharpe|títulu=On a new Sparrow-Hawk from Madeira|revista=Annals and Magacín of Natural History|serie=Sixth series|volume=5|númberu=30|ubicación=Londres|editorial=Taylor and Francis|añu=1890|páxina=485|issn=0374-5481|oclc=4806281526}}&lt;/ref&gt; habita namái en [[Madeira]] y nes [[Canaries|islles Canaries]].&lt;ref name=&quot;COI&quot; /&gt; Ye más pequeñu, escuru&lt;ref name=&quot;Génsbøl2008&quot; /&gt; y presenta más franxes llonxitudinales nel pechu que la subespecie tipu.

== Rellación col ser humanu ==
=== Amenaces y caltenimientu ===
==== Axentes contaminantes ====
[[Archivu:DDT.svg|thumb|Estructura química del [[DDT|diclorodifeniltricloroetano]] (DDT), insecticida organoclorado bien utilizáu nos años 1940-1950.]]
La población de ferres esbarrumbar na segunda metá del sieglu {{versalita|xx}}.&lt;ref name=&quot;Forsman1999&quot; /&gt; Esti desmoronamiento coincidió cola introducción en 1956 d'[[insecticida|insecticides]] [[organoclorados]] como [[aldrina]], [[dieldrina]] y [[heptacloro]], utilizaos pal tratamientu de granes na [[agricultura]]. Los productos químicos que s'[[bioacumulación|atroparon]] nos cuerpos de les aves [[granívoru|que s'alimenten de granes]] tuvieron efeutos nocivu nos sos depredadores, como'l ferre o'l ferre pelegrín: pulgos de güevu demasiáu delgaes y que se rompíen mientres la incubación;&lt;ref name=&quot;BTOGardenBirdwatch&quot; /&gt; los adultos podíen envelenase por concentraciones letales del insecticida.&lt;ref name=&quot;Walker2001&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=CH|apellíos=Walker|url=https://books.google.com/books?id=cy7xecPswgcC&amp;pg=RA1-PA113&amp;lpg=RA1-PA113#PRA1-PA113,M1|títulu=Organic Pollutants: An Ecotoxicological Perspective|editorial=CRC Press|ubicación=Londres|añu=2001|isbn=0-7484-0962-9|oclc=50657593|páxina=113}}&lt;/ref&gt; Estes sustances tamién pueden causar irritabilidá, convulsiones y desorientación nes aves adultes.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=CH|apellíos1=Walker|nome2=SP|apellíos2=Hopkin|nome3=RM|apellíos3=Sibly|url=|títulu=Principles of Ecotoxicology|edición=Segunda|ubicación=Londres|editorial=Taylor and Francis|añu=2001|isbn=0-7484-0940-8|oclc=43845582|páxina=211}}&lt;/ref&gt; Nel oeste d'Alemaña y enantes de los [[años 1950|años cincuenta]], casi'l 80&amp;nbsp;% de los niales tenía pitucos volantones, frente al 54&amp;nbsp;% que se contabilizó nos [[años 1960|años sesenta]] y [[años 1970|setenta]].{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|pp=92-93}} Nel Reinu Xuníu, la especie cuasi sumió en [[Anglia Oriental]], onde más s'utilizaron los mentaos productos químicos; nel oeste y el norte, onde nun fueron utilizaos los pesticidas, nun hubo amenorgamientu de la población.&lt;ref name=&quot;Walker2001&quot; /&gt; La [[Royal Society for the Protection of Birds|Real Sociedá pa la Proteición de les Aves]] adquirió la reserva natural Coombes Valley en [[Staffordshire]], porque yera l'únicu sitiu de reproducción de l'ave que quedaba nos [[Midlands (Inglaterra)|Midlands]] d'Inglaterra.&lt;ref name=&quot;Cocker2005&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Mark|apellíos1=Cocker|nome2=Richard|apellíos2=Mabey|url=https://books.google.com/books?id=OjwgAQAAIAAJ|títulu=Birds Britannica|ubicación=Londres|editorial=Chatto &amp; Windus|añu=2005|isbn=0-7011-6907-9|oclc=60512849|páxines=127-131}}&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Épervier mort.JPG|thumb|Cadabre d'un ferre en Francia.]]Puesto que la especie ta protexida en [[Bélxica]] y [[Francia]], y que l'usu de dellos pesticidas remanentes —incluyendo DDT— ta prohibíu, les poblaciones recuperáronse, dempués de la década de 1970, en Bélxica, Francia, [[Suiza]] y [[Luxemburgu]]. Nel Reinu Xuníu, la población retomó'l ritmu de crecedera col abandonu de los pesticidas dende 1975:&lt;ref name=&quot;Walker2001&quot; /&gt; aumentó nun 108&amp;nbsp;% ente 1970 y 2005, pero menguó nun 1&amp;nbsp;% ente 1994 y 2006.&lt;ref name=&quot;Gibbons2007&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=DM|apellíos1=Gibbons|nome2=A|apellíos2=Amar|nome3=GQA|apellíos3=Anderson|apellíos4=Bolton|nome4=M|apellíos5=Bradbury|nome5=RB|apellíos6=Eaton|nome6=MA|apellíos7=Evans|nome7=AD|apellíos8=Grant|nome8=MC|apellíos9=Gregory|nome9=RD|apellíos10=Hilton|nome10=GM|apellíos11=Hirons|nome11=GJM|apellíos12=Hughes|nome12=J|apellíos13=Johnstone|nome13=I|apellíos14=Newbery|nome14=P|apellíos15=Peach|nome15=WJ|apellíos16=Ratcliffe|nome16=N|apellíos17=Smith|nome17=KW|apellíos18=Summers|nome18=RW|apellíos19=Walton|nome19=P|apellíos20=Wilson|nome20=JD|url=http://www.rspb.org.uk/Images/Predator%20Report_tcm9-177905.pdf|títulu=The predation of wild birds in the UK: a review of its conservation impact and management|revista=RSPB Research Report|númberu=2|allugamientu=Sandy|editorial=Royal Society for the Protection of Birds|añu=2007|isbn=978-1-905-60102-8|oclc=186414103|páxines=28-29}}&lt;/ref&gt; En [[Suecia]] hubo tamién un aumentu de la población na década de 1970 cola prohibición de los plaguicidas, yá qu'enantes esperimentara un descensu críticu dende 1950.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=P|apellíos=Widén|url=http://elibrary.unm.edu/sora/jrr/v031n02/p00107-p00113.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120813023040/http://elibrary.unm.edu/sora/jrr/v031n02/p00107-p00113.pdf|fechaarchivu=13 d'agostu de 2012|títulu=How, and why, is the Goshawk (''Accipiter gentilis'') affected by modern forest management in Fennoscandia?|revista=Journal of Raptor Research|allugamientu=Hastings|editorial=The Raptor Research Foundation|volume=31|númberu=2|añu=1997|issn=0892-1016|oclc=196961729|páxines=107-113}}&lt;/ref&gt; Na década de 1980 inda s'atopaba la presencia de diclorodifenildicloroetileno o DDE (un productu tóxicu persistente de la degradación de DDT) en delles zones de los [[Países Baxos]], pero'l descensu nel númberu de puestes perdíes por causa de la fraxilidá de los güevos na década de 1970 suxure, sicasí, un amenorgamientu na cantidá de los plaguicidas utilizaos.&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=J|apellíos1=Burgersa|nome2=P|apellíos2=Opdama|nome3=G|apellíos3=Müskensa|nome4=Y|apellíos4=de Ruitera|títulu=Residue levels of DDE in eggs of Dutch Eurasian Sparrowhawks ''Accipiter nisus'' following the ban on DDT|revista=Environmental Pollution Series B, Chemical and Physical|allugamientu=Barking|editorial=Applied Science Publishers|volume=11|númberu=1|añu=1986|páxines=29-40|doi=10.1016/0143-148X(86)90030-3|issn=0143-1471}}&lt;/ref&gt;

==== Enfrentamientos colos humanos ====
[[Archivu:Pheasant cock (phasianus colchicus).jpg|thumb|izquierda|El ferre podría ser vistu como una plaga por guardes de cotu qu'intenten asegurar los suficientes [[Phasianus colchicus|faisanes]] pa la próxima caza.]]
La especialización del ferre nel consumu d'aves condució al conflictu con ciertes actividaes humanes.&lt;ref name=&quot;BTOGardenBirdwatch&quot; /&gt; Nel sieglu {{versalita|xix}}describióse como «el gran enemigu de los pequeños [[cuadrúpedu|cuadrúpedos]] y aves, y [que] con frecuencia [ye] bien destructivu colos nuevos pitinos na corrolada mientres la temporada de reproducción»&lt;ref name=&quot;Ernesti-Frustum&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|editor=Society for the Diffusion of Useful Knowledge|url=https://books.google.com/books?id=dDWBv60IjYwC&amp;pg=PA179#v=onepage&amp;f=false|capítulu=Falconidæ|títulu=Ernesti-Frustum|serie=The Penny Cyclopaedia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge|volume=X|allugamientu=Londres|editorial=Charles Knight and Co|añu=1838|páxina=179|oclc=2041456}}&lt;/ref&gt; o «bien devastador ente les perdices».&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=L|apellíos=Jenyns|títulu=A manual of British vertebrate animals|allugamientu=Cambridge|editorial=Pitt Press|añu=1835|oclc=12222801|páxina=86}}&lt;/ref&gt; En 1851, {{esd|T. B. Johnson}} escribió pa los [[guarda de caza|guardes de caza]] británicos: «El nial d'esta ave tien de ser buscáu con dilixencia... y destruyíu, disparando primeru a los padres, si ye posible».&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=TB|apellíos=Johnson|url=https://books.google.com/books?id=mL6xzt7n2AMC&amp;pg=PA65#v=onepage&amp;q&amp;f=false|títulu=The Gamekeeper's Directory: Containing Instructions for the Preservation of Game, Destruction of Vermin and the Prevention of Poaching, etc., etc.|serie=Johnson's gamekeeper|ubicación=Londres|editorial=Piper Brothers, and Co|añu=1851|isbn=978-1-905124-28-2|oclc=669189630|páxines=65-66}}&lt;/ref&gt; En 1870 John Murray, de l'Asociación Británica pa la Meyora de la Ciencia, escribió: «El ferre ye quiciabes l'únicu enemigu real del guarda de caza; pero coles mesmes, ye probable que si'l bien y el mal que fizo [l'animal] fueren pesaos ​​con xusticia, la balanza sería a favor del ferre, yá que la so presa favorita ye la [[Columba palumbus|torcaz]], qu'agora se ta estendiendo de midida perxudicial escontra l'agricultura».&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome=John|apellíos=Murray|títulu=Report of the Thirty-ninth Meeting of the British Association for the Advancement of Science|ubicación=Londres|editorial=British Association for the Advancement of Science|añu=1870|oclc=489257095}}&lt;/ref&gt; 

Nos archivos parroquiales en Aldworth ([[Berkshire]]) tiense constancia de remuneraciones por 106 cabeces de ferres, y coles mesmes taben realizando esfuercios pa controlar la población d'otros paséridos.&lt;ref name=&quot;Lovegrove2007&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Lovegrove|nome=R|añu=2007|títulu=Silent fields: the long torne of a nation's wildlife|editorial=Oxford University Press|allugamientu=Oxford|páxines=132-134|isbn=0-19-852071-9|oclc=137240425}}&lt;/ref&gt; Mientres el sieglu {{versalita|xviii}}la especie sufrió d'una fuerte persecución polos [[terrateniente]]s y guardes de caza n'Europa, pero esta aguantábase a los intentos d'erradicación. Por casu, nes propiedaes de [[Sandringham House|Sandringham]] ([[Norfolk]]), 1645 «ferres» fueron asesinaos ente 1938 y 1950, y otros 1115 ente 1919 y 1926 en Langwell y Sandside (dambes llocalidaes de [[Caithness]]).&lt;ref name=&quot;Lovegrove2007&quot; /&gt; La población yera capaz de sustituyir rápido a les aves perdíes, y con una alta proporción d'aves non reproductores y non territoriales tamién podíen ocupar con facilidad territorio vacantes. Per otra parte, los [[guarda de cotu|guardes de cotu]] calteníen tantu l'hábitat de les aves de caza como'l del depredador (el ferre); los esfuercios por erradicar a los [[Accipiter gentilis|taforros]] o les [[Martes martes|foínes]], dambos depredadores de les críes del ferre, pudieron beneficiar a esti postreru.&lt;ref name=&quot;Holloway1996&quot; /&gt; La población aumentó cuando cesó la cacería, especialmente mientres la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y la [[Segunda Guerra Mundial]].&lt;ref name=&quot;Cramp2004&quot; /&gt; Una investigación sobre los efeutos de los depredadores na población d'aves nel Reinu Xuníu desamarró'l discutiniu en 1998, al intensificar el conflictu ente los intereses de los [[ecoloxismu|proteutores de la naturaleza]] y guardar de cotu. 

L'amenorgamientu de les poblaciones de dellos paseriformes británicos na década de 1960 coincidió con cambeos significativos nes práutiques agrícoles, pero tamién con un aumentu significativu nel númberu de ferres y [[Pica pica|pegues]].&lt;ref name=&quot;Thomson1998&quot;&gt;{{cita publicación|idioma=en|nome1=DL|apellíos1=Thomson|nome2=RE|apellíu2=Green|nome3=RD|apellíos3=Gregory|nome4=SR|apellíos4=Baillie|títulu=The widespread tornes of songbirds in rural Britain do not correlate with the spread of their avian predators|revista=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|ubicación=Londres|editorial=The [[Royal Society]]|volume=265|númberu=1410|día=7|mes=payares|añu=1998|páxines=2057-2062|pmc=1689492|doi=10.1098/rspb.1998.0540|issn=0962-8452|oclc=4662217100}}&lt;/ref&gt; Cuando s'amenorgó la población de ferres cola llegada de los plaguicidas organoclorados, nun hubo un aumentu significativu nes poblaciones de paseriformes; tamién un estudiu de les poblaciones de 13 especies de paseriformes, qu'añeraben nun monte de [[carbayu|carbayos]] de 16&amp;nbsp;[[hectárea|ha]] en [[Surrey]] ente 1949 y 1979, atopó que nun esistíen diferencies significatives en diches poblaciones cuando los ferres ausentar de los montes.&lt;ref name=&quot;Gibbons2007&quot; /&gt; En 1998, otru estudiu británicu, qu'arrexuntara datos dende la década de 1960, llegó a la conclusión de que l'amenorgamientu de paseriformes nun taba rellacionada col aumentu de la depredación per parte de los ferres y pegues; cada añu reparen cambeos similares nes bases de datos taxonómiques, tomar en cuenta depredadores o non.&lt;ref name=&quot;Thomson1998&quot; /&gt;

[[Archivu:Racing pigeon rataedl.jpg|thumb|El ferre ye responsable de la muerte de menos del unu per cientu de los palombos de carrera.]]Ye común que los [[colombofilia|colombicultores]] responsabilicen de les perdes nes [[carrera de palombos|carreres de palombos]] al ferre y el ferre pelegrín,&lt;ref name=&quot;CouncilMeeting&quot; /&gt; y solicitaron la erradicación o la caza d'estes aves de presa nes zones qu'arrodien los [[palombar (aves)|palombares]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|títulu=RSPB Scotland Parliamentary Briefing: Sparrowhawks and Racing Pigeons|allugamientu=Edimburgu|editorial=Royal Society for the Protection of Birds|añu=2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|nome1=Adam|apellíos1=Lusher|nome2=Peter|apellíos2=Welbourn|url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1325928/Pigeon-lovers-pin-hopes-on-sequins-to-repel-predators.html|títulu=Pigeon lovers pin hopes on sequins to repel predators|periódicu=[[The Daily Telegraph]]|ubicación=Londres|editorial=Telegraph Media Group, Ltd|fecha=11 de marzu de 2001}}&lt;/ref&gt; En 2004 les resultaos d'un estudiu lleváu a cabu mientres dos años n'Escocia, y en parte financiáu por [[Scottish Natural Heritage]], indiquen que se pierde'l 56&amp;nbsp;% de los palombos cada añu, pero los ferres namái son responsables de siquier el 1&amp;nbsp;% estes perdes, en comparanza col 2&amp;nbsp;% calculáu pa los ferres pelegrinos.&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|títulu=Report shows birds of prey take few pigeons|url=http://www.snh.org.uk/press/detail.asp?id=879|editorial=Scottish Natural Heritage|allugamientu=Inverness|serie=Press Releases|fechaaccesu=16 d'ochobre de 2012|fecha=26 d'abril de 2004}}&lt;/ref&gt;

==== Estáu de caltenimientu ====
En 2009 envaloróse una población mundial de 1.5 millones de ferres comunes con una [[área bioxeográfica|distribución xeográfica]] bien amplia. Magar nun s'analizaron los enclinos demográficos mundiales, la población paez ser estable, y l'estáu de caltenimientu de la especie ye de «[[especie so esmolición menor|esmolición menor]]» (LC) na [[Llista Colorada de la UICN]].&lt;ref name=&quot;UICN&quot; /&gt; La subespecie ''A. n. granti'' ta inscrita nel Anexu I de la [[Directiva d'Aves]] y, por tanto, protexida pola [[Comisión Europea]]. Ello ye qu'esta subespecie tien una distribución pequeña y población amenorgada: unes 100 pareyes na islla de Madeira y 200 nes Canaries. Les principales amenaces son la recueya illegal de güevos, la [[destrucción d'hábitat|degradación del hábitat]] y la [[caza furtiva]].&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/wildbirds/threatened/a/accipiter_nisus_granti_en.htm|títulu=Sparrowhawk (Canarian-Madeirian subspecies) ''Accipiter nisus granti''|editorial=Comisión Europea|ubicación=Bruxeles|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; N'[[Irlanda]] ye l'ave de presa más común, inclusive añera cerca del centru de [[Dublín]]; pero les poblaciones noruegues y [[Albania|albaneses]] tán menguando. En munches partes d'Europa los granxeros disparen a los ferres que s'averen a les finques, anque baxu nivel de persecución nun afectó demasiáu a les poblaciones.&lt;ref name=&quot;Génsbøl2008&quot; /&gt;

=== Na cultura popular ===
==== Cetrería ====
El ferre común foi utilizáu na [[cetrería]] mientres sieglos. Los restos arqueolóxicos indiquen qu'en [[Mongolia]] yá se practicaba esti arte con fines militares alredor del añu [[1000 e.C.]]; les tribus del [[subcontinente indiu]] y el [[Turquestán]] adoptaron munchu costumes de los mongoles, ente elles la cetrería.&lt;ref name=&quot;AFCBF&quot; /&gt; Los [[viquingu|viquingos]] introducieron la cetrería y la doma del ferre nes tierres conquistaes del norte d'Europa.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíu=Martin|nome=Brian P|añu=1992|títulu=Birds of prey of the British Islles|allugamientu=Newton Abbot|editorial=David &amp; Charles plc|páxina=132|isbn=0-7153-9782-6|oclc=26915425}}
&lt;/ref&gt; Ciertos nobles, como [[Akbar|Akbar «el Grande»]], considerar la so ave de presa favorita (nel [[Imperiu mogol]] conocíase como ''basha'').&lt;ref&gt;{{cita publicación|idioma=en|url=https://books.google.com/books?id=mlBOAAAAYAAJ|títulu=Country Life Illustrated|volume=3|ubicación=Londres|editorial=Hudson and Kearns|añu=1898|páxina=469|oclc=6535860}}&lt;/ref&gt; A partir del sieglu {{versalita|ii}} los nobles diéron-y un nuevu usu: la cacería de preses.&lt;ref name=&quot;AFCBF&quot; /&gt; Na Edá Media, solo yera dexáu a la xente noble o distinguida criar ferres, y nos sos viaxes solíen llevar dalgún consigo;&lt;ref name=&quot;Bastús1830&quot;&gt;{{Cita llibru|nome=Vicenç Joaquín|apellíos=Bastús i Carrera|capítulo=Ferre|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=Y-T-er9cotsC&amp;pg=PA22|títulu=Diccionariu históricu enciclopédicu|volume=III|añu=1830|ubicación=Barcelona|editorial=D. A. Roca|páxina=22-23|oclc=892151200}}&lt;/ref&gt; yera'l preferíu de les dames nobles o miembros de la realeza por cuenta del so pequeñu tamañu.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Ruth A|apellíos=Johnston|añu=2011|capítulu=Hunting|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=h1s8K0_hCfoC&amp;pg=PA384|títulu=All Things Medieval: An Encyclopedia of the Medieval World|volume=I|allugamientu=Santa Bárbara|editorial=Greenwood|isbn=978-0-313-36462-4|oclc=794992243|páxina=384}}&lt;/ref&gt; Na Inglaterra del sieglu {{versalita|xvi}}, la práutica de la cetrería tuvo bien estendida ente la población, pos cualesquier podía dase'l luxu de tener un ave de presa y el rangu social del dueñu disponía la especie que podía caltener: los [[sacerdote]]s, por casu, teníen ferres.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Everett K|apellíos=Wilson|añu=1971|url=https://books.google.com/books?id=eLYwAAAAMAAJ|títulu=Sociology: rules, roles, and relationships|serie=The Dorsey series in anthropology and sociology|allugamientu=Homewood|editorial=Dorsey Press|oclc=127639|páxina=280}}&lt;/ref&gt;{{refn|group=n.|El cuidu d'esta aves demandaba munchos recursos d'alcuerdu a la especie: asina, por casu, solo'l rei podía curiar un [[Falco rusticolus|gerifalte]], un [[earl]] a un [[Falco peregrinus|ferre pelegrín]], los [[yeoman|yeomen]] a un [[Accipiter gentilis|azor]], y los [[servidume|siervos]] podíen faese cargu d'un [[Falco tinnunculus|peñerina]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=AA|apellíu=Allen|añu=1918|url=http://archive.org/stream/pt1americanfore24natiuoft#page/359/mode/1up|títulu=The true hawks (families Buteonidae, Falconidae and Pandionidae)|revista=American Forests|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Forestry Association|volume=24|páxines=357-361|issn=0002-8541}}&lt;/ref&gt; }} El cetrero llamaba «mosquete»{{refn|group=n.|name=&quot;mosquete&quot;|Dempués de la introducción de la [[pólvora]] n'Europa, esti vocablu pasó a designar un [[mosquete|arma de fueu]].&lt;ref name=&quot;Cantù1856&quot;&gt;{{Cita llibru|nome=Cesara|apellíos=Cantù|añu=1856|capítulu=La imprenta, la pólvora y otros inventos|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=c3znDXBpQUYC&amp;pg=PA282|títulu=Époques XII, XIII, y XIV|serie=Historia universal|volume=4|ubicación=Madrid|editorial=Gaspar y Roig|oclc=627469405|páxina=282}}&lt;/ref&gt; }} al ferre machu; esti términu provién del [[francés antiguu]] ''moschet'' que de la mesma deriva del llatín ''musca'', que significa «[[mosca]]».&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Partridge|nome=Y|añu=1977|url=https://books.google.com/books?id=xA9dxrhfa5kC&amp;pg=PA1980|títulu=Origins: An Etymological Dictionary of Modern English|editorial=Routledge|ubicación=Londres|páxina=1980|isbn=0-415-05077-4|oclc=437084455}}&lt;/ref&gt;

Una tradición [[Xeorxa|xeorxana]] del sieglu {{versalita|v}} consiste n'usar ferres migrantes p'atrapar [[Coturnix coturnix|falpayares]]: a los participantes conózse-yos como ''bazieri'' (pallabra [[idioma xeorxanu|xeorxana]] que significa «cetreros con ferres»), que pa 2007 había más de 500 cetreros rexistraos; estos cunten col so monumentu na ciudá de [[Poti]]. N'Irlanda los ferres tamién son populares ente los cetreros dende [[Irlanda celta|tiempos celtes]].&lt;ref name=&quot;AFCBF&quot;&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.i-a-f.org/history.html|títulu=A Brief History of Falconry|editorial=International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20120819001214/http://www.i-a-f.org/history.html|fechaarchivu=19 d'agostu de 2012|fechaaccesu=9 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; Nel [[cabu Bon]] (Túnez) y en Turquía, miles d'estes aves son prindaes añalmente por cetreros y utilizaes pa cazar cordornices migrantes. Magar son puestos en libertad enantes del final de la temporada, munchos son reteníos por cuenta de la escasez de ferres migrantes.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|pp=92-93}}

El ferre, cuantimás el machu, ye consideráu «una de les aves cetreras más difíciles d'adomar», pero tamién ye descritu como «valerosu» y que puede ufiertar una cacería d'alta calidá».&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Emma|apellíos=Ford|títulu=Falconry: Art and Practice|editorial=Cassell plc|ubicación=Londres|añu=1995|isbn=0-7137-2248-7|oclc=36345864|páxines=126-129}}&lt;/ref&gt; Son afechos pa la captura de preses pequeñes, como'l [[Sturnus vulgaris|estornín pintu]] y el [[Turdus merula|mierlu]], pero tamién pueden utilizase p'atrapar [[Anas crecca|cercetas]], [[Pica pica|pegues]], [[Phasianus colchicus|faisanes]] y perdices.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=Philip|apellíos=Glasier|títulu=Falconry and Hawking|ubicación=Londres|editorial=BT Batsford Ltd|añu=1986|isbn=0-7134-5555-1|oclc=16000713|páxina=206}}&lt;/ref&gt; Nel sieglu {{versalita|xix}} foi descritu como «la meyor ave de presa pa controlar al [[Crex crex|guión de falpayares]]».&lt;ref name=&quot;Ernesti-Frustum&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob4210.htm|títulu=BTO BirdFacts – Corncrake|obra=BirdFacts: profiles of birds occurring in Britain &amp; Ireland|allugamientu=Thetford|editorial=British Trust for Ornithology|fechaaccesu=21 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;

{{cita|[... La fema del ferre] puede sirvir tantu pel iviernu como pel branu, y [va poder] volar en toa clase de xuegos [de cacería], más que'l [[Falco|ferre]]. Si pel iviernu [la fema del] ferre ta en bones condiciones, va poder matar a la [[Pica pica|pega]], la [[Pyrrhocorax pyrrhocorax|chova piquirroja]], el [[Garrulus glandarius|glayu]], [[Scolopax rusticola|gallinuelas]], [[Turdus|malvises]], al [[Turdus merula|mierlu]], [[Turdus pilaris|malvís real]], y munches otres aves de la mesma naturaleza.|''Sportsman's Dictionary''.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Murray|nome=John|añu=1735|títulu=The Sportsman's Dictionary: or, The country gentleman's companion|volume=II|allugamientu=Londres|editorial=C. Hitch and C. Davis|oclc=4815241}}&lt;/ref&gt; }}
{{imaxe múltiple|posición_tabla=center|direición=horizontal|anchu_total=500|semeya1=Akbar 1.jpg|anchu1=1708|alto1=2752|testu1=El ferre yera una de les aves de presa preferíes del emperador Akbar.|semeya2=Codex Manesse 069r Werner von Teufen.jpg|anchu2=977|alto2=1450|testu2=Tamién foi'l favoritu de los miembros de la realeza nel medievu.|semeya3=Georgian falconers with sparrowhawks.jpg|anchu3=770|alto3=492|testu3=Trés cetreros xeorxanos con un ferre.}}

==== Referencies culturales ====
Na [[mitoloxía xermana]], el ferre (conocíu como ''krahui'' o ''krahug'' nos cantares en [[idioma checu|checu]] antiguu) yera un páxaru sagráu, que vive nun xardín de dioses y pósase nes cañes d'un árbol de carbayu que crez na tumba d'un home asesináu.&lt;ref name=&quot;Stallybrass2012&quot;&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=J|apellíos=Grimm|enllaceautor=Jacob Grimm|otros=James Steven Stallybrass (traductor)|url=https://books.google.com/books?id=64ZGOjCjmzAC&amp;pg=PA675|títulu=Teutonic Mythology|volume=II|allugamientu=Cambridge|editorial=Cambridge University Press|añu=2012|isbn=978-1-108-04705-0|oclc=889946997|páxina=675}}&lt;/ref&gt; Ente los griegos, taba consagráu al [[Helio|Sol]], del cual yera un mensaxeru rápido y fiel. El ferre sirvía pa los [[presaxu|presaxos]] y yera unu de los símbolos de la diosa [[Juno (mitoloxía)|Juno]] porque tien la vista fixo y caltriante, según ella cuando taba tenida polos celu.&lt;ref name=&quot;Bastús1830&quot; /&gt; Nel mitu de [[Filomela]] y [[Procne]], [[Aristóteles]] señala que [[Tereo]] tresformar n'[[Upupa epops|abubilla]], y tamién esplica que la abubilla yera una ave que sufría una [[metamorfosis (mitoloxía griega)|metamorfosis]] en ferre cola llegada de la primavera. Inclusive'l mitu de la abubilla de Aristóteles pudo usase como referencia pal [[Cuculus canorus|cuquiellu]]; ello ye que ye probable qu'esistiera un mitu similar en que'l cuquiellu yera una pequeña ave de presa que sufría una metamorfosis similar en ferre mientres l'iviernu.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Spence|nome=L|añu=1979|url=https://books.google.com/books?id=UZ4dbzhfkecC&amp;pg=PA115|títulu=Minor Traditions of British Mythology|editorial=Ayer Publishing|allugamientu=Nueva York|páxina=115|isbn=0-405-08989-9}}&lt;/ref&gt; Esiste una [[fábula]] atribuyida a [[Esopo]] na que'l cuquiellu pregúnta-y la razón pola que les aves pequeñes Le rehúyen, y Esopo respuénde-y qu'un día volveríase una ave de presa.&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=fr|nome1=Michèle|apellíos1=Biraud|nome2=Evrard|apellíos2=Delbey|url=http://rursus.revues.org/45|títulu=Philomèle : Du mythe aitiologique au début du mythe littéraire|revista=Rursus|volume=1|añu=2006}}&lt;/ref&gt; Nel Cantar XXII» de la ''[[Ilíada]]'', [[Homero]] fai un [[símil]] ente dellos animales selvaxes y los [[héroe]]s en combate:
{{cita|Como nel monte'l ferre, que ye l'ave más llixera, llanzar con bon vuelu tres el cobarde palombu: ésta fuxe con trabancosos xiros y aquél siguir de cerca, dando agudos gazníos y acometiéndola repitíes vegaes, porque'l so ánimu afála-y a coyer: asina [[Aquiles|Aquileo]] volaba enardecido y [[Héctor]] movía les llixeres rodíes fuxendo azarientu en redol de la muralla de [[Troya]].&lt;ref&gt;[[Archivu:Wikisource-logo.svg|15px|link=]]&amp;nbsp;{{Cita llibru|autor=[[Homero]]|nome-editor=L (trad.)|apellíu-editor=Segalá y Estalella|enllace-editor=Luis Segalá y Estalella|capítulu=[[:s:La Ilíada - Canto 22|Cap. XXII]]|títulu=[[Ilíada|La Ilíada]]|añu=1910|añu-orixinal={{esd|1260-1240 e.C.}}|ubicación=Barcelona|editorial=Montaner y Simón|oclc=17193931}}&lt;/ref&gt;|''La Ilíada'' (1910). Traducíu por [[Luis Segalá y Estalella]].}}

[[Archivu:Mummiform Falcon with Inscribed Menat LACMA 50.4.19.jpg|thumb|Tantu ferres como ferres yeren [[momia|momificados]] en Hieracómpolis.]][[Archivu:Sparrowhawk in Japan.jpg|thumb|Un «Gloster Sparrowhawk», de la flota aérea xaponesa.]][[Claudio Eliano]] y [[Heródoto]] afirmaron que los [[Antiguu Exiptu|exipcios]] dedicaben esta ave a [[Horus]] (la cabeza d'esta deidá correspuende a la d'un ferre),{{refn|group=n.|La so madre [[Isis]] camudar en ferre y asitióse sobre'l cadabre del so hermanu [[Osiris]]; per mediu d'aleteos devolvió-y la vida. Horus nació de la unión sexual d'ellos dos (quiciabes una de les razones poles qu'él ye acomuñáu a munches especies d'aves de presa).&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=H|apellíos=Zimmer|enllaceautor=Heinrich Zimmer|nome-editor=A|apellíu-editor=Ortiz-Osés|otros=Compilación de testos de [[Carl Gustav Jung|C. G. Jung]], [[Walter F. Otto|W. F. Otto]], H. Zimmer, [[Pierre Hadot|P. Hadot]] y [[John Layard|J. Layard]]|capítulu=La madre india del mundu|títulu=Home y sentíu: Círculu Eranos III|url=https://books.google.com/books?id=xUYMYJkNnbgC&amp;pg=PA79&amp;dq=horus|serie=Autores, testos y temes (Hermeneusis)|volume=20|ubicación=Barcelona|editorial=Anthropos|páxina=79|añu=2004|isbn=9788-4-765-8683-9|oclc=433213233}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome-editor1=L|apellíu-editor1=Burnett|nome-editor2=S|apellíu-editor2=Bahun|nome-editor3=Roderick|apellíu-editor3=Main|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=PG5S2mM0BIEC&amp;pg=PA182&amp;dq=isis+sparrow-hawk|capítulu=Readings in myths and the imaginary. Sorrow and surprise: a reading of Théophile Gautier's sphinx complex|nome=Leon|apellíos=Burnett|títulu=Myth, Literature and the Unconscious|ubicación=Londres|editorial=Karnac Books Ltd|páxina=182|isbn=978-1-782-20002-4|oclc=859161486}}&lt;/ref&gt; }} yá que pa ellos diches aves yeren les úniques que podíen volar a elevaos altores ensin fadia-yos la lluz del Sol;&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor=Claudio Eliano|nome-editor=José|apellíu-editor=Vara Donáu|capítulu=Llibro X|títulu=Historia de los animales|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=_9MNT9D0CFoC&amp;pg=PA398|serie=Akal/clásica:Clásicos griegos|volume=IV|allugamientu=Madrid|editorial=Akal D.L|isbn=978-8-476-00354-1|oclc=435117022|páxina=398}}&lt;/ref&gt; el segundu autor diz qu'en [[Buto]] y [[Hermópolis Magna|Hermópolis]] soterraben [[momia|momies]] de ferres y [[Threskiornithinae|ibis]] que morríen naturalmente.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=WW|apellíos1=How|nome2=J|apellíos2=Wells|añu=1961|url=https://books.google.com/books?id=fhB1AAAAIAAJ|títulu=A commentary on Herodotus, with introd. and appendixes, by W.W. How and J. Wells|allugamientu=Oxford|editorial=Clarendon Press|volume=I|páxina=200|oclc=56234891}}&lt;/ref&gt; La ''[[Xeografía d'Estrabón|Xeografía]]'' d'[[Estrabón]], na descripción de les ciudaes cercanes a [[Tebas (Exiptu)|Tebas]], documenta que [[Hieracómpolis]] (en [[idioma griegu|griegu]]: Ἱεράκων πόλις) significaba «ciudá de los ferres»,&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|autor=Estrabón|nome-editor1=HC|apellíu-editor1=Hamilton|nome-editor2=W|apellíu-editor2=Falconer|añu=1857|url=https://books.google.com/books?id=0cZfAAAAMAAJ&amp;pg=PA263|capítulu=XVII: Egypt. Thebes|títulu=Geography|volume=III|allugamientu=Londres|editorial=H.G. Bohn|páxina=263|oclc=2940661}}&lt;/ref&gt; quiciabes por cuenta de la veneración que-y daben los antiguos exipcios.&lt;ref name=&quot;Bastús1830&quot; /&gt; Na Historia del xeque de la mano arrogante» (Nueches 868 a 873), de ''[[Los mil y una nueches]]'', méntense los infortunios qu'a Hassán el [[cordelería|cordeleru]] produció un ferre:
{{cita|[En realizando les sos xeres habituales, Hassán dirixir al [[zoco]] p'adquirir los sos comestibles.] Empecé per mercar me una bona cantidá de cáñamu, que llevé a la mio tienda. Tres de lo cual, como diba tiempu que nun había yo vistu carne na mio casa, fui a la carnicería y merqué una pala de corderu. Y entamé el camín a casa pa llevar a la mio muyer aquella pala de corderu, con cuenta de que nos la guisase con tomates. Y de mano me regocijaba cola allegría de los neños a la vista d'aquel manxar ensundiosu.

Pero ¡oh el mio señor! la mio presunción yera demasiáu bultable por que se quedara ensin castigu. Porque m'había yo puestu a la cabeza aquella pala, y caminaba moviendo enforma los brazos, col espíritu perdíu nos mios suaños de opulencia. Y he equí qu'un ferre afamiáu balanciar a la pala de corderu, y primero que yo pudiera alzar los brazos o faer el menor movimientu, arrampuñar, según el turbante colo que contenía, y remontó el vuelu llevándose la pala nel picu y el turbante nes garres.

Y a los ver aquello, punxi a llanzar berros tan desaforaos, que los homes, muyeres y neños de la vecindá trescaláronse y xuntaron los sos berros a los míos p'asustar al lladrón y face-y soltar la so presa. Pero en cuenta de producir esti efeutu, los nuesos berros nun fixeron más qu'escitar al ferre a acelerar el movimientu de les sos nales. Y llueu sumió nos aires cola mio facienda y la mio suerte.&lt;ref&gt;[[Archivu:Wikisource-logo.svg|15px|link=]]&amp;nbsp;{{Cita llibru|autor=Anónimu|nome-editor1=V (adapt.)|apellíu-editor1=Blasco Ibáñez|enllace-editor1=Vicente Blasco Ibáñez|nome-editor2=JC (trad.)|apellíu-editor2=Mardrús|enllace-editor2=J. C. Mardrus|nome-editor3=Y (pr.)|apellíu-editor3=Gómez Carrillo|enllace-editor3=Enrique Gómez Carrillo|serie=Llibros célebres españoles y estranxeros|capítulu=[[:s:Los mil y una nueches:838|Tomu V]]|títulu=[[Los mil y una nueches]]|añu=1916|añu-orixinal=?|allugamientu=Valencia|editorial=Prometeo|oclc=434240386}}&lt;/ref&gt;|''Los mil y una nueches'' (1916). Traducíu por [[Vicente Blasco Ibáñez]].}}

[[Archivu:Accipiter nisus 2014 Russian Korea.jpg|thumb|Estampilla emitida pol serviciu postal de la [[Rusia|Federación de Rusia]] y la [[Corea del Norte|República Popular Democrática de Corea]].]]Los cetreros medievales llamaben «[[mosquete]]» al ferre machu por cuenta del so tamañu pequeñu,&lt;ref name=&quot;Cantù1856&quot; /&gt;{{refn|group=n.|name=&quot;mosquete&quot;|}} pero siglo dempués usóse esa pallabra pa nomar a una clase de [[ballesta]]&lt;ref name=&quot;Cocker2005&quot; /&gt; y, más tarde, un pequeñu [[cañón (artillería)|cañón]].&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos1=Stone|nome1=GC|apellíos2=LaRocca|nome2=DJ|añu=1999|capítulu=Musket, musquet|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=J5PgapzD6FoC&amp;pg=PA461|títulu=A Glossary of the Construction, Decoration, and Use of Arms and Armor in All Countries and in All Times|editorial=Courier Dover Publications|allugamientu=Mineola|páxina=461|isbn=0-486-40726-8|oclc=42038167}}&lt;/ref&gt; [[William Shakespeare|Shakespeare]] utilizó esti términu n'unu de los diálogos de ''[[Les allegres comadres de Windsor]]'', utilizando orixinalmente la fórmula ''eyas musket'' que nesti contestu significaría «mozu allegre» (lliteralmente) o «chiquitín» (en delles traducciones)&lt;ref&gt;{{cita llibru|nome-editor1=JA (trad.)|apellíu-editor1=Márquez|nome-editor2=Antonio (pr.)|apellíu-editor2=Ballesteros|nome=William|apellíos=Shakespeare|añu=2004|capítulu=Actu III, Escena III|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=3gF5Y1qfqIUC&amp;pg=PA174&amp;q=chiquitín|títulu=Suaño d'una nueche de branu; Les allegres comadres de Windsor|volume=222|edición=Novena|ubicación=Madrid|editorial=Edaf|isbn=84-414-0280-9|oclc=55593435|páxina=174}}&lt;/ref&gt; por analoxía col ferre pitucu, que n'inglés se conoz como ''eyas''.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Harting|nome=James Edmund|añu=1965|añu-orixinal=1871|títulu=The Birds of Shakespeare, or the Ornithology of Shakespeare Critically Examined, Explained and Illustrated|ubicación=Chicago|editorial=Argonaut Inc|oclc=353193|páxines=74-75}}&lt;/ref&gt; Unu de los modelos d'[[avión de caza|aviones caza]] de Gloster Aircraft Company (fabricante d'aviones del Reinu Xuníu, agora desapaecíu) foi nomáu Gloster Sparrowhawk&lt;ref name=&quot;Cocker2005&quot; /&gt; (''sparrowhawk'' ye'l nome n'inglés del ferre). Una composición del [[poeta gallardoniáu]] [[Ted Hughes]] lleva'l mesmu nome de l'ave (''Sparrow Hawk''),&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=T|apellíos=Gifford|url=https://books.google.com/books?id=EVwa4P1KqlEC&amp;pg=PA61|títulu=Ted Hughes|serie=Routledge guides to literature|editorial=Taylor and Francis|ubicación=Londres|añu=2009|isbn=0-415-31189-6|oclc=212849884|páxina=61}}&lt;/ref&gt; [[Alfred Tennyson]] escribió dellos versos sobre esta especie,&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Josephine|apellíos1=Addison|nome2=Cherry|apellíos2=Hillhouse|títulu=Treasury of Bird Lore|ubicación=Londres|editorial=Andre Deutsch Limited|añu=1998|isbn=0-233-99435-1|oclc=42294800|páxines=122-124}}&lt;/ref&gt; y n'unu de les temes nel llibru ''[[Demian]]'' (1919), de [[Hermann Hesse]], mentar a l'ave.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|idioma=en|nome=William Morris|apellíos=Crooke|títulu=Mysticism as Modernity: Nationalism and the Irrational in Hermann Hesse, Robert Musil and Max Frisch|capítulu=Mysticism as National Depression: Hermann Hesse's ''Demian''|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=RIFFG1wi88cC&amp;pg=PA63|serie=Studies in modern German literature|volume=107|allugamientu=Oxford|editorial=Peter Lang|issn=0888-3904|isbn=978-3-039-10579-3|oclc=226281402|páxina=63}}&lt;/ref&gt; Tamién foi representáu nos [[sellu postal|sellos postales]].&lt;ref&gt;{{cita web|idioma=en|url=http://www.bird-stamps.org/cspecies/3013100.htm|títulu=Eurasian Sparrowhawk Stamps|editorial=Bird Stamps|fechaaccesu=14 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==
=== Notes ===
{{llistaref|group=n.}}
=== Referencies ===
{{llistaref|3}}
=== Bibliografía consultada ===
* {{Cita llibru |idioma=en |nome1=Josep |apellíos1=del Fuexu |nome2=Andrew |apellíos2=Elliott |nome3=Jordi |apellíos3=Sargatal |serie=Handbook of the Birds of the World |volume=2 |títulu= New World Vultures to Guineafowl |editorial=[[Lynx Edicions]] |ubicación=Barcelona |añu=1994 |isbn=84-87334-15-6 |oclc=32605607 }}
* {{Cita llibru |idioma=en |nome=Ian |apellíos=Newton |url=https://books.google.com/books?id=o39GNew_ZVwC |títulu=The Sparrowhawk |allugamientu=Calton |editorial=T &amp; A.D. Poyser |añu=1986 |isbn=0-85661-041-0 |oclc=17879358 }}
* {{Cita llibru|idioma=fr|nome=Lars|apellíos=Svensson|otros=Guilhem Lesaffre y Benoît Paepegaey (traductores), Killian Mullarney y Dan Zetterström (ilustrador)|títulu=Le guide ornitho : Le guide Le plus complet des oiseaux d'Europe, d'Afrique du Nord et du Moyen Orient : 900 espèces|serie=
-yos Guides du Naturaliste|editorial=Delachaux et Niestlé|allugamientu=Lausana|mes=agostu|añu=2010|oclc=708359582|isbn=978-2-603-01695-4}}

=== Bibliografía adicional ===
* {{Cita llibru|idioma=fr|nome=Guy|apellíos=Joncour|títulu=L'épervier d'Europe : étude d'une population en basse Bretagne|editorial=Fonds d'Intervention pour les Rapaces|allugamientu=La Garenne-Colombes|añu=1986|isbn=978-2-950-06161-4}}
*{{cita web|url=http://news.sciencemag.org/2007/04/kill-songbird|títulu=To Kill a Songbird|fecha=24 d'abril de 2007|serie=Environment|obra=[[Science]]|editorial=[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia]]|allugamientu={{esd|Washington D. C.}}|fechaaccesu=28 de xunetu de 2015}}

== Enllaces esternos ==
{{wikispecies}}
{{commons}}
* [https://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/22695624 Ficha] de la [[UICN]] {{n'idioma|en}}.
* {{ITIS|id=175333|taxón={{PAGENAME}}}}
* [http://www.catalogueoflife.org/col/search/scientific/genus/Accipiter/species/nisus/match/1/match/1 ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] en [[Catalogue of Life]] {{n'idioma|en}}.
* [http://tolweb.org/Accipiter+nisus Ficha] del [[Proyeutu Web del Árbol de la vida]] {{n'idioma|en}}.
* [http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Accipiter_nisus.html Ficha] n'Animal Diversity Web {{n'idioma|en}}.
* [[CITES]]: [http://cites.application.developpement-durable.gouv.fr/viewtaxon.do?id=2418 taxon ''{{PAGENAME}}''] {{n'idioma|fr}}. [http://www.speciesplus.net/#/taxon_concepts/5629/llegal Species ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] y la [http://www.speciesplus.net/#/taxon_concepts/5629/distribution distribución] {{n'idioma|en}}.
* [http://www.ubio.org/browser/details.php?namebankID=6996815 ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] en uBio {{n'idioma|en}}.
* [http://www.faunaeur.org/full_results.php?id=96716 Ficha] en [[Fauna Europaea]] {{n'idioma|en}}.
* [http://fossilworks.org/bridge.pl?action=taxonInfo&amp;is_real_user=1&amp;taxon_non=94493 Ficha] de la [[Base de datos Paleobiológica|base de datos Paleobiológica]] {{n'idioma|en}}.
* [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&amp;p=has_linkout&amp;id=211598 Ficha] del [[Centru Nacional pa la Información Bioteunolóxica]] {{n'idioma|en}}.
* [http://ibc.lynxeds.com/species/eurasian-sparrowhawk-accipiter-nisus Videos, semeyes y grabaciones sonores] n'Internet Bird Collection {{n'idioma|en}}.
* [http://www.oiseaux.net/oiseaux/epervier.d.europe.html ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] en Oiseaux.net. {{n'idioma|fr}}.
*{{cita web|títulu=Ferre Común (''Accipiter nisus'') • (Linnaeus, 1758)|url=http://www.xeno-canto.org/species/Accipiter-nisus|obra=xeno-cantar|editorial=Naturalis Biodiversity Center|allugamientu=[[Leiden]]|fechaaccesu=28 de xunetu de 2015}}
* Javier Blasco-Zumeta y Gerd-Michael Heinze. «[http://aulaenred.ibercaja.es/wp-content/uploads/118_Accipiter_nisus.pdf Identificación de sexos y edaes]» en ''Atles d'Identificación de les Aves d'Aragón''.
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Accipiter|nisus]]
[[Categoría:Aves migratories]]
[[Categoría:Aves del Paleárticu]]
[[Categoría:Animales descritos por Linnaeus]]
[[Categoría:Animales descritos en 1758]]</text>
      <sha1>qmzkqg1nf0xzfyu18j8oanfncmvw5gk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fregata minor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71672</id>
    <revision>
      <id>3703368</id>
      <parentid>3702684</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:32:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2494" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| name = Fragata común
| status = LC
| status_system = IUCN3.1
| status_ref = &lt;ref name=iucn&gt;{{IUCN|id=22697733 |títulu=''Fregata minor'' |assessors=[[BirdLife International]] |version=2013.2 |añu=2012 |fechaaccesu=26 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;
| image = Male greater frigate bird displaying.jpg
| image_caption = machu adultu exhibiéndose col sacu gular infláu |
regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Suliformes]]
| familia = [[Fregatidae]]
| genus = [[Fregata]]
| species = '''''F. minor'''''
| binomial = ''Fregata minor''
| binomial_authority = ([[Johann Friedrich Gmelin|Gmelin]], 1789)
| synonyms =
''Pelecanus minor'' &lt;small&gt;Gmelin 1789&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
''Tachypetes palmerstoni''
| range_map=Great frigatebird (Fregata minor) distribution map HBW.svg
| range_map_caption= mapa de distribución
}}

'''''Fregata minor''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Suliformes|suliforme]] de la [[Familia (bioloxía)|familia]] [[Fregatidae]]&lt;ref name=cle&gt;Clements, J. F., T. S. Schulenberg, M. J. Iliff, B.L. Sullivan, and C. L. Wood. 2010. ''[http://web.archive.org/web/http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/downloadable-clements-checklist The Clements checklist of birds of the world: Version 6.5.]'' Cornell University Press. Downloadable from Cornell Lab of Ornithology&lt;/ref&gt;&lt;ref name=pet&gt;Peterson, A. P. 2010. [http://web.archive.org/web/http://www.zoonomen.net/avtax/suli.html Birds of the World -- current valid scientific avian names]. Consultáu en xineru de 2011.&lt;/ref&gt; qu'añera principalmente nes mariñes de los océanos [[océanu Pacíficu|Pacíficu]], [[océanu Índicu|Índicu]] y [[océanu Atlánticu|Atlánticu]].

Carauterizase por ser una pirata d'otres aves. Suélse-y ver remontándose y entamando sobre'l vientu nes mariñes y nel mar, coles sos llargues nales estendíes. Aliméntase dende l'aire, baxando pa prindar [[pexes]] del mar, o atacando a otres aves pa forzales a dexar cayer o desembuchar la so comida y consumila ella. En dómina de celu, el machu enche les [[Sacu gular|bolses coloraes del so gargüelu]] pa exhibise.

&lt;gallery&gt;
Archivu:Great Frigatebird06.JPG
Ficheru:Frigata minor - male.jpg|Machu 
Fregata minor MHNT.ZOO.2010.11.2.17.jpg |Museum specimen - New Caledonia
&lt;/gallery&gt;

== Notes y referencies ==
{{llistaref}}
{{control d'autoridaes}}

[[Categoría:Fregatidae]]
[[Categoría:Animales descritos en 1789]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]]</text>
      <sha1>g0z29bxcsdsjksat724njccco35fa6f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Melanerpes flavifrons</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72011</id>
    <revision>
      <id>3703289</id>
      <parentid>3303102</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2520" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200322120335}}
{{Ficha de taxón
| name = Melanerpes flavifrons
| image = Melanerpes_flavifrons_-Parque_Nacional_do_Itatiaia,_Rio_de_Janeiro,_Brazil-8.jpg
| status = LC 
| status_system = iucn3.1
| status_ref =&lt;ref name=iucn&gt;BirdLife International (2009) [https://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/100600579/0 Melanerpes flavifrons]; IUCN (2011) ''IUCN Red List of Threatened Species'', Version 2011.2. Consultáu'l 7 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Piciformes]]
| familia = [[Picidae]]
| genus = ''[[Melanerpes]]''
| species = '''''M. flavifrons'''''
| binomial = ''Melanerpes flavifrons''
| binomial_authority = ([[Louis Jean Pierre Vieillot|Vieillot]], [[1818]])
| synonyms = 
}}

'''''Melanerpes flavifrons''''' ye una especie d'[[ave]] suramericana de la familia [[Picidae]]. Puebla los montes de bona parte de [[Paraguái]], [[Brasil]] y [[Arxentina]].&lt;ref name=iucn/&gt;

== Hábitat ==
Vive ente'l nivel del mar y los 1800 [[msnm]] d'[[altitú]], nos [[monte|montes]] de la [[Viesca atlántica]] y árees arbolaes.&lt;ref name=WA/&gt;

== Descripción ==
Mide 19,5 [[cm]] de llargor. La frente y el gargüelu son de color [[mariellu]] vivu; el vértiz posterior y la nuca son coloraos nel machu y negros na fema; la parte cimera del envés, la parte posterior del pescuezu y les nales son negros; la parte inferior del envés y el uropixu son blancos; la parte cimera del pechu ye negra, la parte inferior y el banduyu son coloraos; los lladrales presenten barres negres y blanques.&lt;ref name=WA&gt;[http://www.wikiaves.com.br/benedito-de-testa-amarela Benedito-de-testa-amarela]; ''WikiAves''.&lt;/ref&gt;

== Alimentación ==
Aliméntase principalmente de frutes y amás caza [[inseutos]] y les sos [[Canesba|canesbes]].&lt;ref name=WA/&gt;

== Reproducción ==
Présta-y d'exhibise y cada individuu posa enfrente de los otros. Añera coleutivamente nun buecu de dalgún árbol secu o una palmera. Cada fema pon dos a cuatro güevos blancos, que son [[Incubación|guariaos]] por unu o más machos mientres 12 díes. Dellos miembros de dambos xéneros d'una mesma banda ayuden a alimentar a los pitucos, que permanecen mientres 5 selmanes nel [[Nieru|nial]] y puen tornar dempués a él pa dormir.&lt;ref name=WA/&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{wikispecies}}
{{commonscat}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Melanerpes|flavifrons]]
[[Categoría:Animales descritos en 1818]]
[[Categoría:Aves d'América del Sur]]</text>
      <sha1>3ur2sfr7h2tkshp79wwaz7c05xavyn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dhaka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73509</id>
    <revision>
      <id>3703062</id>
      <parentid>3572725</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29831" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Llocalidá}}
'''Dhaka'''{{cartafueyu|países}} (en [[idioma bengalín|bengalín]]: ঢাকা ''Dhaka'', [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]]: [ɖʱaka]), ye la [[Capital (política)|capital]] de [[Bangladex]] y del [[Distritu de Daca]], asitiada a veres del ríu [[Buri Ganga|Buriganga]]. Daca y el so área metropolitana tienen una población de 14.399.000 d'habitantes, lo que la fai la ciudá más grande de Bangladex y una de les ciudaes más poblaes del mundu.

Sol [[Imperiu mogol|reináu mogol]], la ciudá foi conocida como Jahangir Nagar. La ciudá moderna, foi desenvuelta, en gran parte, poles [[Raj Británicu|autoridaes britániques]] y llueu aportó a la segunda ciudá más grande de [[Bengala]], depués de [[Calcuta]]. Cola independencia de la [[India]], Daca pasó a ser la capital alministrativa del [[Paquistán]] Oriental, enantes de convertise en capital de Bangladex al independizase en [[1972]]. Mientres esti periodu Daca foi testigu d'estensu tracamundiu políticu, incluyendo munchos periodos de [[llei marcial]], de la declaración de la independencia de Bangladex y de la supresión militar y la devastación causada por guerres y calamidaes naturales.

La Daca moderna ye'l centru de la vida política, cultural y económica en Bangladex, y esfruta de la tasa d'alfabetización más alta de Bangladex y una economía diversa. Amás, la infraestructura urbana ye la más desenvuelta nel país. Pero Daca tamién s'enfrenta a grandes problemes como la [[contaminación]], los grandes atascos, la escasez de suministru, la [[probeza]] y la [[delincuencia]]. Nes últimes décades Daca vivió una modernización de los tresportes, comunicaciones y trabayos públicos de la ciudá. La capital de Bangladex tamién atrai a numberosos turistes y a grandes empreses.

== Historia ==
[[Ficheru:Mausoleum of Ziaur Rahman (11).jpg|thumb|left|Mausoleum of Ziaur Rahman, Chaandrima Uddan, Dhaka.]]
[[Ficheru:Hatirjheel 2nd-bridge.jpg|thumb|left|Hatirjheel]]
[[Ficheru:Sunrise in Dhaka (03).jpg|thumb|Sunrise in Dhaka.]]
[[Ficheru:Crescent Lake - Chandrima Uddan (03).jpg|thumb|Crescent Lake - Chandrima Uddan, Dhaka]]
La esistencia d'establecimientos urbanos na área de Dhaka data del [[sieglu VII]]. L'área de la ciudá foi gobernada pol reinu [[budista]] de [[Kamarupa]] y l'[[Imperiu Pala]] enantes de la llegada al poder de la [[dinastía Sena]] nel [[sieglu IX]].&lt;ref name=&quot;Hestoria&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[15 de febreru|15-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_pre_mughal.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 15 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;

Munchos creen que'l nome de la ciudá aniciar nel [[sieglu XII]], cuando Ballal Sena estableció'l templu de la diosa [[Dhakeshwari]]. Dhaka y la so contorna fueron identificaos como ''Bengalla'' alredor d'aquel periodu. La ciudá d'aquella dómina allugaba dellos mercaos o bazares como'l bazar [[Lakshmī]], el bazar [[Shankhari]], el bazar Tanti, Patuatuli, Kumartuli, Bania Nagar y l'arcu de Nagar. Dempués de la dinastía Sena, Dhaka foi rexida por gobernadores [[pueblos túrquicos|túrquicos]] y [[Afganistán|afganistanos]], que baxaben del [[sultanatu de Delhi]], enantes de la llegada de los mogoles en [[1608]].&lt;ref name=&quot;Hestoria&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[15 de febreru|15-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_under_mughal.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 15 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:লালবাগ কেল্লা - ৭.jpg|thumb|[[La fortaleza de Lalbagh]], construyida sol dominiu de Shaista Khan.]]
El desenvolvimientu del conceyu y una crecedera significativa na población fueron dalgunes de les causes poles que la ciudá foi proclamada la capital de Bengala, por orde del reinu mogol, en 1608. El mogol Islam Khan foi'l primer alministrador de la ciudá.&lt;ref name=&quot;UMR&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_under_mughal.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 16 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; Khan llamó a la ciudá &quot; Jahangir Nagar &quot; (‘ciudá de Yajanguir'), n'honor al emperador mogol [[Jahangir]]; anque esti nome foi dau pocu dempués de la muerte de Jahangir. La mayor espansión de la ciudá so dominiu mongol tuvo llugar sol mandu del xeneral Shaista Khan. La Dhaka d'entós tenía unes dimensiones de 19 por 13&amp;nbsp;[[quilómetru|quilómetros]], con una población de cuasi un millón d'habitantes.&lt;ref name=&quot;UMR&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_under_mughal.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 16 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;

En [[1765]], tres la [[Batalla de Plassey]], la ciudá pasó a tar baxu control de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]]. La población de la ciudá menguó drásticamente mientres esti periodu, coles mesmes que la de [[Calcuta]] aumentó sustancialmente,&lt;ref name=&quot;EIC&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_under_company.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 16 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; pero la urbanización y la modernización de Dhaka siguieron el so cursu. Un modernu sistema de suministru cívicu d'agua foi presentáu en [[1874]] y el suministru d'electricidá foi llanzáu en [[1878]].&lt;ref name=&quot;BR&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_under_britist.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 16 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;

L'Acantonamientu Dhaka foi establecíu cerca de la ciudá, sirviendo como una base pa soldaos británicos ya indios.
[[Ficheru:Jatiyo Sangshad Bhaban (Roehl).jpg|thumb|left|[[Jatiyo Sangshad Bhaban]], sede del parllamentu nacional.]]
Tres la división de Bengala en [[1905]], Dhaka declaróse capital del acabante crear estáu de [[Primer partición de Bengala|Bengala Oriental y Assam]]; anque [[Bengala]] foi restituyida en [[1912]]. Tres la división de la [[India]] en [[1947]], Dhaka foi nomada capital de [[Bengala Oriental]], que yera parte del nuevu estáu musulmán de [[Paquistán]]. Nesa dómina, la ciudá guardó una serie d'actos terroristes que dexaron miles de persones muertes. La gran mayoría de la población hindú de la ciudá, colar a la India, ente que la ciudá recibió cientos de miles d'inmigrantes musulmanes. La población de la ciudá se catapultó en bien pocu tiempu, creando escaseces severes y problemes infraestructurales.&lt;ref name=&quot;EP&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/his_dhaka_pakistan.html
|títulu= Historia |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Historia de Dhaka&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Banglapedia
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0145.HTM
|títulu= Historia de Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; Como centru de la política rexonal, Daca vivió un gran númberu de fuelgues polítiques ya incidentes de violencia.

L'adopción del [[urdu]] como la única llingua oficial de Paquistán, condució a la realización de marches a les qu'allegó un gran ensame. Esti movimientu foi conocíu como'l movimientu de la Llingua de 1952. Nuna d'estes marches produció un tirotéu, per parte de la policía, contra unos estudiantes que se manifestaben pacíficamente.&lt;ref name=&quot;CALC&quot;&gt;{{Cita web
|url = http://findarticles.com/p/articles/la mio_qa4014/is_200201/ai_n9028755/pg_2
|títulu= Calcuta y Dhaka: Una hestoria, dos ciudaes
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
|apellíu= Richards
|nome= John
|formatu= HTML
|editorial= Inroads
}}&lt;/ref&gt;
A lo llargo de los [[años 1950]] y los [[años 1960]], dexar en Daca un pebidal d'actividá política y demandes d'autonomía per parte de la población bengalí.

El [[ciclón Bhola]] afaró en [[1970]] la mayor parte de la rexón. Más de la metá de la ciudá de Daca resultó anubierta, y morrieron mediu millón de persones y otru millón sumieron. Amás, tres la catástrofe produció una epidemia de cólera que produció delles decenes de miles de muertos más. Col cólera, creció'l númberu de persones que taben contra la [[discriminación étnica]], y aumentaron los esfuercios per parte del gobiernu central pa solliviar los daños causaos.

El xeque políticu bengalí Mujibur Rahman, sostuvo una xunta nacionalista'l [[7 de marzu]] de [[1971]] nel Race Course Ground.

El [[26 de marzu]] de [[1971]] aproximao un millón de persones asistieron a la xunta na que l'alministración proclamó la independencia de [[Bangladex]].&lt;ref name=&quot;REF&quot;&gt;{{Cita web
|url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/R_0022.HTM
|títulu= Mujib (Bangabandhu) Sheikh Mujibur
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
|apellíu= Rashid
|nome= Harun-or
|formatu= HTML
|publicación= Banglapedia
|editorial= Sociedá Asiática de Bangladex
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CALC2&quot;&gt;{{Cita web
|url = http://findarticles.com/p/articles/la mio_qa4014/is_200201/ai_n9028755/pg_3
|títulu= Calcuta y Dhaka: Una hestoria, dos ciudaes
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
|apellíu= Richards
|nome= John
|formatu= HTML
|editorial= Inroads
}}&lt;/ref&gt;
En respuesta, l'exércitu pakistaní realizó la ''Operación Reflector'', que condució a les detenciones, tortura y posterior matanza de cientos de miles de persones, principalmente hindús ya intelectuales bengalíes.&lt;ref name=&quot;SelectiveGenocide&quot;&gt;[[Archer Blood]]: [http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB79/BEBB1.pdf Trescripción por télex del xenocidiu selectivu], [[Departamentu d'Estáu d'Estaos Xuníos]].&lt;/ref&gt;
La cayida de la ciudá en manes del exércitu indiu'l [[16 d'avientu]] del mesmu añu, marcó la creación del estáu independiente de Bangladex.

Nel periodu de postindependencia hubo una crecedera rápida de la población de la ciudá, atrayendo a los trabayadores de les árees rurales de Bangladex.&lt;ref name=&quot;Historia de Dhaka&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Banglapedia
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0145.HTM
|títulu= Historia de Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; Una puxanza inmobiliaria foi'l causante de la estensión de les llendes de ciudá y del desenvolvimientu de nuevos barrios como los de Gulshan, Banani y Motijheel.&lt;ref name=&quot;Historia de Dhaka&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Banglapedia
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0145.HTM
|títulu= Historia de Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;

== Xeografía y clima ==
{{AP|Xeografía de Bangladex}}
[[Ficheru:Satellite image of Bangladesh in October 2001.jpg|thumb|Imaxe de Bangladex captada por un satélite de la [[NASA]].]]

Daca ye una ciudá asitiada nel centru de [[Bangladex]]. Esta ciudá tien unes coordenaes de {{coord|23|42|0|N|90|22|30|E|type:city_region:BD}} y alcuéntrase alcontrada na vera este del ríu [[Buriganga|Buri Ganga]]. La ciudá ta emplazada cerca del [[Delta del Ganges]] y cubre una área total de 815.85 km².&lt;ref name=&quot;Geo&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Bangladex Online
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://www.bangladeshonline.com/tourism/spots/dhaka.htm
|títulu= Geografía y clima
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; La ciudá tien ocho ''thanas'' principales: Dhanmondi, Kotwali, Motijheel, Paltan, Ramna, Mohammadpur, Sutrapur y Tejgaon; y 14 ''thanas'' menores - Gulshan, Lalbagh, Mirpur, Pallabi, Sabujbagh, Acantonamientu de Daca, Demra, Hazaribagh, Shyampur, Badda, Kafrul, Kamrangir char, Khilgaon y Uttara. En total la ciudá tien 130 ''shalas'' y 725 ''mohallas''.&lt;ref name=&quot;CPH&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Banglapedia
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0156.htm
|títulu= División de Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;
El distritu de Daca tien una superficie de 1.463,60 km² y parte colos distritos de Gazipur, Tangail, Munshiganj, Rajbari, Narayanganj y Manikganj.&lt;ref name=&quot;CPH&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Banglapedia
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0156.htm
|títulu= División de Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt;
Esta zona asiática ta carauterizada por una vexetación [[Trópicu|tropical]] y un suelu húmedu, que s'atopa al nivel del mar. Esto fai que Daca seya susceptible a hinchentes, mientres les dómines de [[monzón|monzones]], según a fuertes agües y ciclones.

Daca esperimenta un clima calorosu, lluviosu y húmedu. La ciudá alcuéntrase dientro de la zona climática de los monzones. Daca tien una temperatura medio de 25&amp;nbsp;°C, que varia de 18&amp;nbsp;°C en xineru a 29&amp;nbsp;°C n'agostu.&lt;ref name=&quot;Geo&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Bangladex Online
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://www.bangladeshonline.com/tourism/spots/dhaka.htm
|títulu= Geografía y clima
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; Cerca del 80% de les agües, con un promediu de 1.854 mm, producir ente mayu y setiembre.&lt;ref name=&quot;Geo&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Bangladex Online
|fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]]
|url = http://www.bangladeshonline.com/tourism/spots/dhaka.htm
|títulu= Geografía y clima
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 18 de febreru de 2007
}}&lt;/ref&gt; El mediu ambiente de Daca alcuéntrase seriamente amenaciáu pola polución causada pola rápida espansión de la ciudá, pola conxestión y poles actividaes industriales. La contaminación del aire y l'agua va n'aumentu por causa de los frecuentes atascos y de los deschos industriales, y ésti ye un problema qu'afecta a la salú pública y a la calidá de vida na ciudá.&lt;ref name=&quot;Geo2&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Mondal
|nome= M. Abdul Latif
|fecha= [[6 de marzu|6-3]]-[[2007]]
|url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm
|títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star)
|formatu= HTML
|fechaaccesu= 6 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; Los acuíferos y les güelgues de la contorna de Daca enfrentar a una estinción debida a diverses causes. La polución y l'erosión de los hábitats naturales amenacien con destruyir la biodiversidá de la rexón.&lt;ref name=&quot;Geo2&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Mondal
|nome= M. Abdul Latif
|fecha= [[6 de marzu|6-3]]-[[2007]]
|url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm
|títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star)
|formatu= HTML
|fechaaccesu= 6 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

{{clima
|location = Dhaka
|metric first = Yes
|single line = Yes
|collapsed = yes
|Xin record high C = 32.0
|Feb record high C = 34.4
|Mar record high C = 40.9
|Abr record high C = 42.2
|May record high C = 41.8
|Xun record high C = 40.4
|Xnt record high C = 39.3
|Ago record high C = 38.5
|Set record high C = 37.8
|Och record high C = 36.2
|Pay record high C = 34.7
|Avi record high C = 31.2
|year record high C = 42.2
|Xin high C = 25.4
|Feb high C = 28.1
|Mar high C = 32.5
|Abr high C = 33.7
|May high C = 32.9
|Xun high C = 32.1
|Xnt high C = 31.4
|Ago high C = 31.6
|Set high C = 31.6
|Och high C = 31.6
|Pay high C = 29.6
|Avi high C = 26.4
|year high C = 30.6
|Xin mean C = 19.1
|Feb mean C = 21.8
|Mar mean C = 26.5
|Abr mean C = 28.7
|May mean C = 28.7
|Xun mean C = 29.1
|Xnt mean C = 28.8
|Ago mean C = 29.0
|Set mean C = 28.8
|Och mean C = 27.7
|Pay mean C = 24.4
|Avi mean C = 20.3
|year mean C = 26.1
|Xin low C = 12.7
|Feb low C = 15.5
|Mar low C = 20.4
|Abr low C = 23.6
|May low C = 24.5
|Xun low C = 26.1
|Xnt low C = 26.2
|Ago low C = 26.3
|Set low C = 25.9
|Och low C = 23.8
|Pay low C = 19.2
|Avi low C = 14.1
|year low C = 21.5
|Xin record low C = 1.1
|Feb record low C = 0.0
|Mar record low C = 7.4
|Abr record low C = 12.6
|May record low C = 12.1
|Xun record low C = 19.2
|Xnt record low C = 17.0
|Ago record low C = 17.5
|Set record low C = 15.5
|Och record low C = 10.1
|Pay record low C = 8.3
|Avi record low C = 4.0
|year record low C = 0.0
|precipitation colour = green
|Xin precipitation mm = 7.7
|Feb precipitation mm = 28.9
|Mar precipitation mm = 65.8
|Abr precipitation mm = 156.3
|May precipitation mm = 339.4
|Xun precipitation mm = 340.4
|Xnt precipitation mm = 373.1
|Ago precipitation mm = 316.5
|Set precipitation mm = 300.4
|Och precipitation mm = 172.3
|Pay precipitation mm = 34.4
|Avi precipitation mm = 12.8
|year precipitation mm = 2148.0
|unit precipitation days = 0.1 mm
|Xin precipitation days = 1
|Feb precipitation days = 1
|Mar precipitation days = 3
|Abr precipitation days = 6
 |May precipitation days = 11
|Xun precipitation days = 16
|Xnt precipitation days = 12
|Ago precipitation days = 16
|Set precipitation days = 12
|Och precipitation days = 7
|Pay precipitation days = 1
|Avi precipitation days = 0
|year precipitation days = 86
|Xin humidity = 46
|Feb humidity = 37
|Mar humidity = 38
|Abr humidity = 42
|May humidity = 59
|Xun humidity = 72
|Xnt humidity = 72
|Ago humidity = 74
|Set humidity = 71
|Och humidity = 65
|Pay humidity = 53
|Avi humidity = 50
|year humidity = 57
|Xin sun = 279
|Feb sun = 226
|Mar sun = 217
|Abr sun = 180
|May sun = 155
|Xun sun = 90
|Xnt sun = 62
|Ago sun = 62
|Set sun = 90
|Och sun = 186
|Pay sun = 240
|Avi sun = 279
|year sun = 2066
|source 1 = Weatherbase (normals, 30 yr period)&lt;ref name = weatherbase&gt;{{cita web|url = http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=32914&amp;units=|títulu = Weatherbase: Historical Weather for Dhaka, Bangladex|publisher = Weatherbase|fechaaccesu = 23 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt;
|source 2 = Sistema de Clasificación Bioclimática Mundial (estremes),&lt;ref name=estremes&gt;{{cita web
| url = http://www.globalbioclimatics.org/station/ba-dacca.htm|títulu = Bangladex – Dhaka|publisher = Centro d'Investigaciones Fitosociológicas|language = Spanish|fechaaccesu = 23 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt; BBC Weather (humidity and sun)&lt;ref name=BBCWeather&gt;{{cita web
| url = https://www.bbc.co.uk/weather/1185241|títulu = Average Conditions – Bangladex – Dhaka|publisher = BBC|fechaaccesu = 23 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt;
|date=November 2012
}}

[[Ficheru:Shahid Sriti Stombho (Proposed).jpg|thumb|300px|right|&lt;center&gt;Shahid Sriti Stombho - Sohrawardy Uddan.&lt;/center&gt;]]

== Subdivisiones en Daca ==

Daca tien siete principales [[Thanas]] y catorce [[Thanas Auxiliares]] so la so xurisdicción.
{|class=&quot;prettytable&quot; width=&quot;360px&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em&quot;|Subdivisiones de Daca
|rowspan=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;37%&quot; bgcolor=&quot;#ccccff&quot;|'''[[Thana]]'''||rowspan=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; bgcolor= &quot;#ccccff&quot;|'''Superficie&lt;br /&gt;(en km²)'''||rowspan=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;24%&quot; bgcolor= &quot;#ccccff&quot;|'''Población&lt;br /&gt;(Censu 1991)'''||rowspan=&quot;1&quot; align=&quot;right&quot; width=&quot;19%&quot; bgcolor= &quot;#ccccff&quot;|'''Densidá&lt;br /&gt;(hab/km²)'''
|-
|- align=&quot;left&quot;
|[[Badda (Distritu de Daca)|Badda]]||align=right|16,78||align=right|157.924||align=right|9.411
|- align=&quot;left&quot;
|[[Cantonment (Distritu de Daca)|Cantonment]]||align=right|29,9||align=right|190.472||align=right|6.362
|- align=&quot;left&quot;
|[[Demra (Distritu de Daca)|Demra]]||align=right|47,3||align=right|521.160||align=right|11.007
|- align=&quot;left&quot;
|[[Dhanmondi (Distritu de Daca)|Dhanmondi]]||align=right|9,74||align=right|201.529||align=right|20.691
|- align=&quot;left&quot;
|[[Gulshan (Distritu de Daca)|Gulshan]]||align=right|53.59||align=right|281.337||align=right|5.250
|- align=&quot;left&quot;
|[[Hazaribagh (Distritu de Daca)|Hazaribagh]]||align=right|3,58||align=right|52.338||align=right|35.247
|- align=&quot;left&quot;
|[[Kafrul (Distritu de Daca)|Kafrul]]||align=right|17,8||align=right|164.396||align=right|9.236
|- align=&quot;left&quot;
|[[Kamrangir Char (Distritu de Daca)|Kamrangir Char]]||align=right|2,67||align=right|25.827||align=right|8.999
|- align=&quot;left&quot;
|[[Khilgaon (Distritu de Daca)|Khilgaon]]||align=right|14,0||align=right|59.248||align=right|9.861
|- align=&quot;left&quot;
|[[Kotwali (Distritu de Daca)|Kotwali]]||align=right|2,07||align=right|210.504||align=right|101.693
|- align=&quot;left&quot;
|[[Lalbagh (Distritu de Daca)|Lalbagh]]||align=right|9,14||align=right|401.387||align=right|43.915
|- align=&quot;left&quot;
|[[Mirpur (Distritu de Daca)|Mirpur]]||align=right|58,66||align=right|641.630||align=right|10.938
|- align=&quot;left&quot;
|[[Mohammadpur (Distritu de Daca)|Mohammadpur]]||align=right|11,65||align=right|316.203||align=right|27.142
|- align=&quot;left&quot;
|[[Motijheel (Distritu de Daca)|Motijheel]]||align=right|4,69||align=right|223.676||align=right|47.692
|- align=&quot;left&quot;
|[[Pallabi (Distritu de Daca)|Pallabi]]||align=right|17,0||align=right|364.000||align=right|21.412
|- align=&quot;left&quot;
|[[Ramna (Distritu de Daca)|Ramna]]||align=right|7,85||align=right|195.167||align=right|24.862
|- align=&quot;left&quot;
|[[Sabujbagh (Distritu de Daca)|Sabujbagh]]||align=right|18,2||align=right|354.989||align=right|19.526
|- align=&quot;left&quot;
|[[Shyampur (Distritu de Daca)|Shyampur]]||align=right|2,32||align=right|60.152||align=right|25.927
|- align=&quot;left&quot;
|[[Sutrapur (Distritu de Daca)|Sutrapur]]||align=right|4,38||align=right|307.483||align=right|70.202
|- align=&quot;left&quot;
|[[Tejgaon (Distritu de Daca)|Tejgaon]]||align=right|8,75||align=right|220.012||align=right|25.144
|- align=&quot;left&quot;
|[[Uttara (Distritu de Daca)|Uttara]]||align=right|36,91||align=right|108.077||align=right|2.928
|- align=&quot;left&quot;
|Daca||align=right|'''815.85'''||align=right|'''5.057.371'''||align=right|'''6.918'''
|}

== Alministración cívica ==
[[Ficheru:Nagar Bhaban.A.M.R.jpg|thumb|Edificiu del conceyu de Daca.]]

El conceyu de Daca foi fundáu'l [[1 d'agostu]] de [[1864]] al estatus de corporación en [[1978]].&lt;ref name=&quot;CityCorp&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[6 de marzu|6-3]] de [[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/aboutdcc.html
|títulu= Corporación de la ciudá |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 6 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; La Corporación de Daca ye un conceyu autónomu que s'encarga de llevar los asuntos de la ciudá. L'área entendida ta estremada en dellos distritos eleutorales, que tienen los sos respeutivos comisarios eleutorales. El [[alcalde]] ye escoyíu pol votu popular cada cinco años, el puestu ye ocupáu anguaño por Sadeque Hossain Khoka.&lt;ref name=&quot;Mayor&quot;&gt;{{Cita web
|nome= Dhaka City Corporation
|fecha= [[6 de marzu|6-3]] de [[2007]]
|url = http://www.dhakacity.org/
|títulu= Alcalde |formatu=
PHP
|fechaaccesu= 6 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; La Xunta d'Educación de Daca ye responsable de l'alministración de los colexos públicos y de la mayor parte de los colexos privaos, cola esceición de los colexos billingües ingleses y de les [[madraza|madraces]]. Toles madrasas de [[Bangladex]] son gobernaes por una xunta central, ente que los colexos billingües ingleses tán dixebraos de les estructures educacionales y gubernatives.

Daca carez una alta tasa de criminalidad, y frecuentemente asoceden incidentes violentos, por causa relixoses y polítiques.&lt;ref name=&quot;Rel1&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= BBC
|nome= World News
|fecha= [[6 de marzu|6-3]] de [[2007]]
|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1167650.stm
|títulu= Cuatro asesinatos nunos disturbios en Dhaka
|formatu= HTML
|fechaaccesu= 6 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; La esistencia d'una policía escasa de personal y mal fornida fixo que'l gobiernu, de xemes en cuando, esplegue l'exércitu de Bangladex y fuercies paramilitares pa intentar contener el crime.&lt;ref name=&quot;Tr2&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Lawson
|nome= Alistair
|fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]]
|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1321003.stm
|títulu= La policía de Dhaka tarrez a la fola criminal
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tro&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= World News
|nome= BBC
|fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]]
|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/2784105.stm
|títulu= 'Troop trials' en llucha criminal en Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; Amás de [[Chittagong]], Daca ye la única ciudá de Bangladex que cunta con un sistema de [[cloaques]], pero ésti namái sirve al 25% de la población: el 30% sirvir de tanques sépticos, y el 45% restante nun tien nin unu nin otru.&lt;ref name=&quot;Geo2&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Mondal
|nome= M. Abdul Latif
|fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]]
|url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm
|títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star)
|formatu= HTML
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; Un tercer parte de les cases de Daca nun tán coneutaes al sistema de suministru d'agua de la ciudá. Cada añu na ciudá de Daca prodúcense cuasi 10&amp;nbsp;millones de tonelaes de basures sólides. Otra manera, los esfuercios priváu y gubernamental tuvieron ésitu na basura coleutiva, que ye usada como cuchu; la mayoría de les basures sólides que se refuguen y que nun tán trataes, de cutiu, van parar a los suburbios y a los cuerpos d'agua.&lt;ref name=&quot;Geo2&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Mondal
|nome= M. Abdul Latif
|fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]]
|url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm
|títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star)
|formatu= HTML
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Geo2A&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Mondal
|nome= M. Abdul Latif
|fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]]
|url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm
|títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star)
|formatu= HTML
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; Daca tien una de les tases más altes de mortalidá por causa d'enfermedaes infeicioses ente les ciudaes [[Asia|asiátiques]].&lt;ref name=&quot;EDemo1&quot;&gt;{{Cita web
|apellíu= McGee
|nome= Terry
|fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]]
|url = http://www.prb.org/Template.cfm?Section=PRB&amp;template=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm&amp;ContentID=3931
|títulu= La urbanización asume les nueves dimensiones nos xigantes de la población d'Asia.
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

La ciudá ta estremada en 10 distritos eleutorales parllamentarios. Los dos partíos políticos principales son la [[Lliga de Awami]] y el Partíu Nacionalista Bangladexí. El distritu de Ramna contién la secretaría qu'agospia la mayoría de los ministerios gubernamentales. La Corte Suprema de Bangladex y l'Alta Corte de Daca alcontrar na ciudá. El palaciu de Bangabhaban sirvió como residencia oficial del virréi de la India, del gobernador de Paquistán Oriental y del actual presidente de Bangladex. El Jatiyo Sangshad Bhaban, diseñáu pol renombráu arquiteutu [[Louis Kahn]],&lt;ref name=&quot;CALC3&quot;&gt;{{Cita web
|url = http://findarticles.com/p/articles/la mio_qa4014/is_200201/ai_n9028755/pg_4
|títulu= Calcuta y Dhaka:la hestoria de dos ciudaes
|fechaaccesu= 27 de setiembre de 2006
|apellíu= Richards
|nome= John
|formatu= HTML
|editorial= Inroads
}}&lt;/ref&gt; ye la casa del parllamentu nacional. El [[Baitul Mukarram]], desenvueltu con un planu paecíu al de la [[Kaaba]] de [[La Meca]], ye la [[mezquita]] nacional. Otros monumentos históricos de la ciudá son el palaciu Bara Katra, el fuerte Lal Bagh, el Hoseni Dalan y el [[Ahsan Manzil]].

== Economía ==
[[Ficheru:Dhaka skyline1.jpg|thumb|Imaxe del Daca comercial.]]
Daca ye'l centru comercial de Bangladex. El poder adquisitivo de Daca ye grande y la población de clase media ye significativamente más alta que nel restu del país, per otra parte, tamién aumenta'l mercáu pal consumidor modernu y el xéneru de bienes de luxu.&lt;ref name=&quot;CiE&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Lawson
|nome= Alistair
|fecha= ([[7 de marzu|7-3]]-[[2007]])
|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/2018535.stm
|títulu= Bonos tiempos pa la burguesía bangladesí
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CiE2&quot;&gt;{{cita publicación
|apellíu= Buerk
|nome= Roland
|fecha= ([[7 de marzu|7-3]]-[[2007]])
|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/3759396.stm
|títulu= Compradores se reunen nel mega centru comercial de Dhaka
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt; La mayoría de los trabayadores calificaos de Bangladex tán emplegaos nos negocios ya industries alcontraes na área metropolitana de Daca. Históricamente la ciudá atraxo a un gran númberu de trabayadores migratorios.&lt;ref name=&quot;EDemo1&quot;&gt;{{Cita web
|apellíu= McGee
|nome= Terry
|fecha= ([[7 de marzu|7-3]]-[[2007]])
|url = http://www.prb.org/Template.cfm?Section=PRB&amp;template=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm&amp;ContentID=3931
|títulu= La urbanización asume les nueves dimensiones nos xigantes de la población d'Asia.
|formatu= PHP
|fechaaccesu= 7 de marzu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |apellíos=
Pryer|nome= Jane
|títulu= Pobreza y vulnerabilidá de los suburbios de Dhaka: estudiu del sustentu urbanu |editorial=
Ashgate Publishing
|id= ISBN 0-7546-1864-1
}}
* {{Cita llibru |apellíos=
Ahmed|nome= Sharifuddin
|títulu= Dhaka: Pasáu, Presente y Futuru
|editorial= Dhaka, 1991
}}
* {{Cita llibru |apellíos=
Sarkar|nome= Sir Jadunath
|títulu= Historia de Bengala (II)
|editorial= Dhaka, 1948
}}
* {{Cita llibru |apellíos=
Karim|nome= Abdul
|títulu= Historia de Bengala, periodu mongol (I)
|editorial= Rajshahi, 1992
}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.dhakacity.org/ Sitio web de la ciudá] (n'inglés)
{{commons|Dhaka}}
{{info|Dhaka|wikt|q|s|commons}}

{{Tradubot|Daca}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Bangladex]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cyx8y0v1cuqy60l6tt98l49ylitbd71</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Idioma persa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73519</id>
    <revision>
      <id>3703110</id>
      <parentid>3647503</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16403" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha d'idioma |nome =
Persa |nativu =
 فارسی / ''Fārsī''
|familia madre = Llingües indoeuropees
|países={{IRN}}&lt;br /&gt; {{AFG}}&lt;br /&gt; {{TJK}}&lt;br /&gt;{{PAK}}&lt;br /&gt;{{bandera2|Uzbequistán}}&lt;br /&gt;{{bandera2|Azerbaixán}}&lt;ref name=&quot;Windfuhr&quot;&gt;Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p.&amp;nbsp;418.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;{{bandera2|Rusia}}&lt;ref&gt;H. Pilkington,&quot;Islam in Post-Soviet Russia&quot;,Psychology Press, Nov 27, 2002. [https://books.google.com/books?id=mAfS-PFRLYkC&amp;pg=PA27&amp;lpg=PA27&amp;dq=Among+other+indigenous+peoples+of+Iranian+origin+were+the+Tats,+the+Talishes+and+the+Kurds&amp;source=bl&amp;ots=9RFtExt85Q&amp;sig=BMbvG--wY6DlDFhhaDW44noq-ZA&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=vbUtUOO1PMyJ6wGKhIHYDQ&amp;ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=Among%20other%20indigenous%20peoples%20of%20Iranian%20origin%20were%20the%20Tats%2C%20the%20Talishes%20and%20the%20Kurds&amp;f=false p. 27]:
&quot;Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;T. M. Masti︠o︡gina, Lev Perepelkin, Vitaliĭ Vi͡a︡cheslavovich Naumkin, &quot;An Ethnic History of Russia: Pre-Revolutionary Times to the Present&quot;,Greenwood Publishing Group, 1996 . [https://books.google.de/books?id=xd3ZnfyRgncC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=tats+iranian+origin&amp;source=bl&amp;ots=XH-6bF4AjD&amp;sig=Qp_JV5s6tj2JmhlPtsNsYyn4b-c&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=KrYtUNi_GuOJ6gH_woCYCA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=tats%20iranian%20origin&amp;f=false p. 80]:&quot;&quot;The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)&quot;&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;{{bandera2|Iraq}}&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iraq|títulu=IRAQ|fechaaccesu=7 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;
|zona=[[Oriente Mediu]]
|falantes=~ 100.7 millones tamién [[llingua llitúrxica]]
|rank=39º (occidental) y 103º (oriental)
|familia=[[Llingües indoeuropees|Indoeuropéu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;[[Llingües indo-iranies|Indo-iraniu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües iranies|Iraniu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Occidental&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Occidental meridional&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''Persa'''
|oficial={{IRN}} (persa iranín)&lt;br /&gt; {{TJK}} (persa tayiko)&lt;br /&gt; {{AFG}} (persa dari)
|axencia=[[Academia de la llingua y lliteratura persa]],&lt;br /&gt;Academia de Ciencies d'Afganistán.
|iso1=fa|iso2=per (B), fas (T)|iso3=fas|sil=PRS
|mapa = [[Ficheru:Idioma persa.png|center|250px]]&lt;br /&gt;&lt;center&gt;&lt;small&gt;Árees onde se falen los trés llingües perses.
}}

El '''persa''' (en persa, فارسی ''fârsí'') ye una llingua falada n'[[Irán]], anque podemos atopar comunidaes persafalantes n'[[Afganistán]], [[Taxiquistán]], [[Uzbequistán]], [[Azerbaixán]],&lt;ref name=&quot;Windfuhr&quot;&gt;Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p.&amp;nbsp;418.&lt;/ref&gt; [[Rusia]],&lt;ref&gt;H. Pilkington,&quot;Islam in Post-Soviet Russia&quot;,Psychology Press, Nov 27, 2002. [https://books.google.com/books?id=mAfS-PFRLYkC&amp;pg=PA27&amp;lpg=PA27&amp;dq=Among+other+indigenous+peoples+of+Iranian+origin+were+the+Tats,+the+Talishes+and+the+Kurds&amp;source=bl&amp;ots=9RFtExt85Q&amp;sig=BMbvG--wY6DlDFhhaDW44noq-ZA&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=vbUtUOO1PMyJ6wGKhIHYDQ&amp;ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=Among%20other%20indigenous%20peoples%20of%20Iranian%20origin%20were%20the%20Tats%2C%20the%20Talishes%20and%20the%20Kurds&amp;f=false p. 27]:
&quot;Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;T. M. Masti︠o︡gina, Lev Perepelkin, Vitaliĭ Vi͡a︡cheslavovich Naumkin, &quot;An Ethnic History of Russia: Pre-Revolutionary Times to the Present&quot;,Greenwood Publishing Group, 1996 . [https://books.google.de/books?id=xd3ZnfyRgncC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=tats+iranian+origin&amp;source=bl&amp;ots=XH-6bF4AjD&amp;sig=Qp_JV5s6tj2JmhlPtsNsYyn4b-c&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=KrYtUNi_GuOJ6gH_woCYCA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=tats%20iranian%20origin&amp;f=false p. 80]:&quot;&quot;The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)&quot;&lt;/ref&gt; [[Iraq]], [[Omán]], [[Emiratos Árabes]] y [[Paquistán]] ensin cuntar colos centenares de miles de perses qu'hai en diáspora. Tien más de 100 millones de falantes nativos. Pertenez a la familia de [[llingües indoeuropees]]. La so tipoloxía ye [[Suxetu Oxeto Verbu]].

El nome d'esti idioma n'[[idioma asturianu|asturianu]] ye ''persa''.&lt;ref&gt;Diccionariu de la Llingua Asturiana: [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=37595]&lt;/ref&gt; La [[ISO]], l'[[Academia de la Llingua y la Lliteratura Persa]], y otres munches fontes denominen d'esta manera a la llingua. La pallabra &quot;fārsi&quot; ye l'actual designación del idioma tantu en persa como n'árabe, y foi orixinalmente la forma arábica pa espresar &quot;pārsī&quot;, l'antiguu nome del idioma, por cuenta de la falta del fonema /p/ n'árabe estándar.&lt;ref&gt;[http://www.iranian.com/Features/Dec97/Persian Persian or Farsi?] (n'inglés)&lt;/ref&gt;

== Aspeutos históricos, sociales y culturales ==

=== Historia ===

El persa, dientro de la familia indoeuropea, pertenez a les [[llingües indoiranias]] que de la mesma s'estremen en [[llingües iranies]] y [[llingües indoaries]]. El persa ye una [[Llingües iranies occidentales|llingua irania noroccidental]], y ta documentáu con distintes variantes dende hai más de 25 sieglos. Naturalmente en tol periodu documentáu, la llingua camudó notablemente polo que'l persa más antiguu ye una llingua inintelixible pa un falante de persa modernu. La periodificación convencional de les distintes variedaes o llingües perses ye:
* '''[[Persa antiguu]]''' (o persa aqueménida), documentáu n'inscripciones cuneiformes esculpíes mientres l'[[imperiu aqueménida]], hasta aprosimao'l 300 e.C.
* '''[[idioma pahlevi|Persa mediu]]''' (''pelvi'' o persa sasánida), documentáu especialmente mientres l'imperiu de los sasánidas y coetaneu del [[idioma parto]] (iraniu noroccidental).
* '''Persa modernu''' (El persa modernu empieza alredor del añu [[900]] de la era cristiana hasta los nuesos díes) y ye dende esa dómina hasta los nuesos díes onde se van formando les actuales trés grandes llingües pérsidas: el persa contemporaneu, el darí y el tayico. 
[[Ficheru:Map of Persian speakers.svg|thumb|280px|Países del mundu por población de falantes de llingua persa.]]
La llingua en sí evolucionó descomanadamente a lo llargo del tiempu, camudando tantu nel nivel fonolóxicu como nel morfosintácticu. Amás debíu al desenvolvimientu teunolóxicu y el contautu con otros pueblos d'Oriente Mediu'l persa presenta un bon númberu de [[préstamu léxicu|préstamos léxicos]] procedentes d'otres llingües, situación que tamién se da nel restu de llingües de la rexón.

N'[[Irán]] la ''[[Academia de la Llingua y la Lliteratura Persa]]'' ye un centru qu'evalúa los nuevos rexistros que s'utilicen na llingua col fin d'encamentar un equivalente que respete les normes gramáticu-fonolóxiques del persa. N'[[Afganistán]], l'[[Academia de les Ciencies d'Afganistán]] cumple la mesma función pal persa afganu (según con otres llingües).

=== Variedaes de persa modernu ===

De normal ye posible la comunicación ente iranines, [[tayicos]] y afganistanos darí-falantes, con dificultá variable. La llingua persa sufrió evoluciones como asocede en toles llingües del mundu. Les modernes variantes de llingües pérsidas arrexuntar de la siguiente manera:
* El persa occidental o iranín, colos sos distintos dialeutos.
* El [[Persa dari|darí]], llamáu tamién persa oriental y persa afganu, ye una de les dos llingües oficiales d'[[Afganistán]]. Ye muncho más conservador que'l persa contemporaneu. Cuenta con dos dialeutos destacables:
** El [[aimaq]] y l'[[Idioma hazara|hazaraguí]]. Les principales diferencies son que dambes incorporen léxicu túrquico y mongol, amás de dalguna traza morfolóxico y fonético.
* El [[Idioma tayiko|tayiko]] ye la variedá persa más evolucionada, ye la llingua oficial de [[Taxiquistán]] y escríbese con un [[alfabetu cirílicu]] afechu. Tamién ye faláu nel norte d'[[Afganistán]], en dalguna de les ciudaes importantes del norte y principalmente el la provincia de Badajsán; según n'[[Uzbequistán]] nes provincies de [[Samarcanda]] y [[Bukhará]]. Ente los sos principales dialeutos destaca:
** El [[idioma bújaro|bújaro]], que ye la llingua falada polos xudíos en [[Bukhará]] mientres sieglos, güei queden bien pocos falantes en Bukhará, una y bones la gran mayoría emigraron a Israel.

Los trés principales variedaes (iranina, [[idioma dari|dari]] y [[idioma tayiko|tayiko]]) estremáronse na so fonoloxía, especialmente nel so tratamientu de les vocales. Tamién apaecieron diferencies en morfosintaxis especialmente nel sistema verbal pol desenvolvimientu de nueves formes d'espresar el aktionsart, la manera o los causativos. Les correspondencies ente les vocales resumir nel siguiente cuadru:
:{|class=wikitable style=text-align:center;
|-
! Tayiko
| colspan=2| i || y || a || o || ů || colspan=2|o
|- 
! Neopersa&lt;br /&gt; ceo
| i || ī || ē || a || ā || ō || o || ū
|-
! Dari
| y || i || ē || a || ā || ō || o || o
|- 
! Iranín
| y || colspan=2|ī || a || ā || ū || o || ū
|}

== Descripción llingüística ==

=== Fonoloxía ===
El contraste funcional ente vocales paez aniciar ente les llargues {/i:/, /o:/, /{{IPA|ɑ}}:/} y les curties {/y/, /o/, /æ/}. Poro, paez posible representar les vocales como sigue {/i:/, /o:/, /a:/} y {/i/, /o/, /a/}. Tamién nótese que /t{{IPA|ʃ}}/ y /d{{IPA|ʒ}}/ son africaes, non oclusives. Pue que el llector precise [[Afi#Letra|carácter del A.F.I.]] pa ver calteres fonéticos. 
:{| {{tablaguapa}} width=&quot;300&quot; border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot;
|+ '''Vocales'''
|- align=center
! &amp;nbsp;
! [[Vocal anterior|Anteriores]] !! [[Vocal posterior|Posteriores]]
|- align=center
! [[Vocal zarrada|Zarraes]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|i:}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|o:}}
|- align=center
! [[Vocal media zarrada|Medies]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|y}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|o}}
|- align=center
! [[Vocal abierta|Abiertes]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|æ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ɑ}}
|}

:{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot;
|+ '''Consonantes'''
|- align=center
! colspan=2| !! [[consonante llabial|Llabiales]]
! [[consonante alveolar|Alveolares]]
! [[consonante palatal|Palatales]]
! [[consonante velar|Velares]]
! [[consonante glotal|Glotales]]
|- align=center
! rowspan=2|[[Oclusiva|Oclusives]] !! &lt;small&gt;[[consonante sorda|sordes]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|p}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|t}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|tʃ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|k}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ʔ}}
|- align=center
! &lt;small&gt;[[consonante sonora|sonores]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|b}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|d}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|dʒ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|g}}
| &amp;nbsp;
|- align=center
! rowspan=2|[[Fricativa|Fricatives]] !! &lt;small&gt;[[consonante sorda|sordes]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|f}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|s}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ʃ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|x}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|h}}
|- align=center
! &lt;small&gt;[[consonante sonora|sonores]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|v}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|z}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ʒ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ɣ}}
| &amp;nbsp;
|- align=center
! colspan=2|[[consonante nasal|Nasales]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|m}}
| 
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|n}}
| &amp;nbsp; || &amp;nbsp;
|- align=center
! colspan=2|[[consonante líquida|Líquides]]
| &amp;nbsp; |
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|l, r}}
| &amp;nbsp; || &amp;nbsp;
|- align=center
! colspan=2|[[Semivocal]]es
| &amp;nbsp; || &amp;nbsp;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|j}} || &amp;nbsp;
| &amp;nbsp;
|}

=== Sintaxis ===

El persa ye una [[SOV]]: en persa modernu les oraciones ensin marcar se estructuran de normal: (S) (PP) (O) V esto ye, suxetu nominal (opcional) + complementu preposicional (opcional) + oxetu (opcional) + verbu. Si l'oxetu ye [[Definitud gramatical|definíu]], l'orde ye un pocu distintu (S) (O + &quot;rɑ:&quot;) (PP) V.

Una carauterística interesante del persa ye que tienen [[marcaje de nucleu]], en llugar de marcaje de complementu. Esti últimu tipu de marcaje sintácticu ta muncho más espublizáu ente les [[llingües indoeuropees]], polo que'l marcaje de nucleu ye una peculiaridá interesante del persa. El marcaje de nucleu realizar por aciu el sufixu ''-y'' (ezafe) axuntu al nucleu d'un sintagma compuestu por nucleu y complementu:
:(1) ''ketāb-'''y''' mán''
:llibru-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; yo :'el
mio llibru'
:(2) ''gòl-'''y''' róz''
:flor-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; rosa :'la [flor]
rosa'
:(3) ''dars-'''y''' haftom''
:lleición-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; séptima :'la séptima lleición'

:(4) ''xānom-'''y''' Hasán''
:señor-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; Hasán
:'el señor Hasán'

== Ortografía ==

Pal antiguu persa usáronse dellos tipos d'escritures principalmente una variante d'[[escritura cuneiforme]] y dacuando una escritura alfabético basada nel [[alfabetu araméu]].

=== Alfabetu persa modernu ===

Anque utiliza'l mesmu [[Alfabetu árabe|alfabetu arábigu]] que la [[llingua árabe]], el persa añede 4 lletres, y camuda la forma d'otres 2. La llingua persa ye dafechu distinta a la árabe, con una producción fonolóxica y una gramática particulares. Les 4 lletres adicionales nel persa son:

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
| '''Soníu'''
| '''Forma'''
| '''Nome'''
|-
| /p/ 
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[پ]]
| pe
|- 
| /{{IPA|ʧ}}/ (ch)
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[چ]]
| čy
|- 
| /{{IPA|ʒ}}/ (zh)
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[ژ]]
| žy
|- 
| /g/
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[گ]]
| gaf
|}

Les lletres con forma distinta son:

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
| '''soníu'''
| '''lletra árabe&lt;br /&gt; orixinal'''
| '''lletra persa&lt;br /&gt; modificada'''
| '''nome'''
|-
| /k/ 
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ك
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ک
| Kaf
|-
| /j/ y /i:/,&lt;br /&gt;o raramente /a:/
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ي o ى
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ی
| Ye
|}

Les marques diacrítiques que s'utilicen nel alfabetu arábigu o ''harakat'', úsense tamién pal persa, anque les vocales señalaes por estes marques son lóxicamente les del persa. Asina, el signu ''' ُ''' (''damma'') reflexa una vocal /o/ en cuenta de la /o/ (curtia) del árabe. 

L'alfabetu persa actual introduz amás respectu al árabe la noción de pseudo-espaciu llamáu n'inglés ''Zero Width Non-Joiner'' (ZWNJ) col [[Unicode|estándar Unicode]]. Actúa como un espaciu que desconecta dos letres axacentes que, d'otra forma, taríen xuntes, pero ensin estensión visual.

Otra carauterística remarcable ye que munches pallabres perses con raigañu de procedencia árabe escribir de distinta forma que la pallabra árabe de la que proceden. ''Alef con Hamza debaxo'' (إ) siempres camuda a ''Alef'' (ا), ''Te Marbuta'' (ة) de normal, pero non siempres, camuda a ''Te'' (ت) o ''He'' (ه), y les pallabres qu'utilicen delles hamzas escribir con otru tipu de hamza (como مسؤول que se convierte en مسئول).

Otres llingües como'l [[pashto]] o'l [[urdu]] asimilaron eses nociones y, n'ocasiones, estender con nueves lletres o signos de puntuación.

=== Trescripción ===
{{ap|Wikipedia:Treslliteración y trescripción/Persa}}
Ente los sistemes de trescripción del persa a calteres llatinos, destaca pola so simplicidá'l [[UniPers]].

== Referencies ==

{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

* Rafael del Moral, ''Diccionariu de les Llingües del Mundu'', Editorial Espasa-Calpe, I.S.B.N.: 84-239-2475-0

=== Enllaces esternos ===
* [http://www.persianlanguage.ir Llingua persa] (en persa)
* [http://www.learn-persian.com/ Aprienda persa en llinia] (n'inglés)
* [http://www.educaedu.com.mx/cursos/persa/ Persa en Méxicu]
* [https://sites.google.com/a/bt.unal.edu.co/farsi/home Persa en Colombia]
* [http://www.jahanshiri.ir/pvc/es/ Conjugador de verbos perses]
* [http://www.jahanshiri.ir/fa/es/index-gramatica.php Lleiciones na gramática persa]
* [http://www.como-se-dice.com/aprender-persa/ Vocabulariu básicu de persa coles sos llocuciones]
* [http://www.jahanshiri.ir/fa/es/index-vocab.php Vocabulariu y guía de conversación persa]

{{Tradubot|Idioma persa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Idioma persa]]
[[Categoría:Llingües d'Irán]]
[[Categoría:Macrollingües]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>fr0h4syjhf2r5jttjau21pmj3qlms7k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703162</id>
      <parentid>3703110</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16413" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha d'idioma |nome =
Persa |nativu =
 فارسی / ''Fārsī''
|familia madre = Llingües indoeuropees
|países={{IRN}}&lt;br /&gt; {{AFG}}&lt;br /&gt; {{TJK}}&lt;br /&gt;{{PAK}}&lt;br /&gt;{{bandera2|Uzbequistán}}&lt;br /&gt;{{bandera2|Azerbaixán}}&lt;ref name=&quot;Windfuhr&quot;&gt;Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p.&amp;nbsp;418.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;{{bandera2|Rusia}}&lt;ref&gt;H. Pilkington,&quot;Islam in Post-Soviet Russia&quot;,Psychology Press, Nov 27, 2002. [https://books.google.com/books?id=mAfS-PFRLYkC&amp;pg=PA27&amp;lpg=PA27&amp;dq=Among+other+indigenous+peoples+of+Iranian+origin+were+the+Tats,+the+Talishes+and+the+Kurds&amp;source=bl&amp;ots=9RFtExt85Q&amp;sig=BMbvG--wY6DlDFhhaDW44noq-ZA&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=vbUtUOO1PMyJ6wGKhIHYDQ&amp;ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=Among%20other%20indigenous%20peoples%20of%20Iranian%20origin%20were%20the%20Tats%2C%20the%20Talishes%20and%20the%20Kurds&amp;f=false p. 27]:
&quot;Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;T. M. Masti︠o︡gina, Lev Perepelkin, Vitaliĭ Vi͡a︡cheslavovich Naumkin, &quot;An Ethnic History of Russia: Pre-Revolutionary Times to the Present&quot;,Greenwood Publishing Group, 1996 . [https://books.google.de/books?id=xd3ZnfyRgncC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=tats+iranian+origin&amp;source=bl&amp;ots=XH-6bF4AjD&amp;sig=Qp_JV5s6tj2JmhlPtsNsYyn4b-c&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=KrYtUNi_GuOJ6gH_woCYCA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=tats%20iranian%20origin&amp;f=false p. 80]:&quot;&quot;The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)&quot;&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;{{bandera2|Iraq}}&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iraq|títulu=IRAQ|fechaaccesu=7 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;
|zona=[[Oriente Mediu]]
|falantes=~ 100.7 millones tamién [[llingua llitúrxica]]
|rank=39º (occidental) y 103º (oriental)
|familia=[[Llingües indoeuropees|Indoeuropéu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;[[Llingües indo-iranies|Indo-iraniu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües iranies|Iraniu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Occidental&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Occidental meridional&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''Persa'''
|oficial={{IRN}} (persa iranín)&lt;br /&gt; {{TJK}} (persa tayiko)&lt;br /&gt; {{AFG}} (persa dari)
|axencia=[[Academia de la llingua y lliteratura persa]],&lt;br /&gt;Academia de Ciencies d'Afganistán.
|iso1=fa|iso2=per (B), fas (T)|iso3=fas|sil=PRS
|mapa = [[Ficheru:Idioma persa.png|center|250px]]&lt;br /&gt;&lt;center&gt;&lt;small&gt;Árees onde se falen los trés llingües perses.
}}

El '''persa''' (en persa, فارسی ''fârsí'') ye una llingua falada n'[[Irán]], anque podemos atopar comunidaes persafalantes n'[[Afganistán]], [[Taxiquistán]], [[Uzbequistán]], [[Azerbaixán]],&lt;ref name=&quot;Windfuhr&quot;&gt;Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p.&amp;nbsp;418.&lt;/ref&gt; [[Rusia]],&lt;ref&gt;H. Pilkington,&quot;Islam in Post-Soviet Russia&quot;,Psychology Press, Nov 27, 2002. [https://books.google.com/books?id=mAfS-PFRLYkC&amp;pg=PA27&amp;lpg=PA27&amp;dq=Among+other+indigenous+peoples+of+Iranian+origin+were+the+Tats,+the+Talishes+and+the+Kurds&amp;source=bl&amp;ots=9RFtExt85Q&amp;sig=BMbvG--wY6DlDFhhaDW44noq-ZA&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=vbUtUOO1PMyJ6wGKhIHYDQ&amp;ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=Among%20other%20indigenous%20peoples%20of%20Iranian%20origin%20were%20the%20Tats%2C%20the%20Talishes%20and%20the%20Kurds&amp;f=false p. 27]:
&quot;Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;T. M. Masti︠o︡gina, Lev Perepelkin, Vitaliĭ Vi͡a︡cheslavovich Naumkin, &quot;An Ethnic History of Russia: Pre-Revolutionary Times to the Present&quot;,Greenwood Publishing Group, 1996 . [https://books.google.de/books?id=xd3ZnfyRgncC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=tats+iranian+origin&amp;source=bl&amp;ots=XH-6bF4AjD&amp;sig=Qp_JV5s6tj2JmhlPtsNsYyn4b-c&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=KrYtUNi_GuOJ6gH_woCYCA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=tats%20iranian%20origin&amp;f=false p. 80]:&quot;&quot;The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)&quot;&lt;/ref&gt; [[Iraq]], [[Omán]], [[Emiratos Árabes]] y [[Paquistán]] ensin cuntar colos centenares de miles de perses qu'hai en diáspora. Tien más de 100 millones de falantes nativos. Pertenez a la familia de [[llingües indoeuropees]]. La so tipoloxía ye [[Suxetu Oxeto Verbu]].

El nome d'esti idioma n'[[idioma asturianu|asturianu]] ye ''persa''.&lt;ref&gt;Diccionariu de la Llingua Asturiana: [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=37595]&lt;/ref&gt; La [[ISO]], l'[[Academia de la Llingua y la Lliteratura Persa]], y otres munches fontes denominen d'esta manera a la llingua. La pallabra &quot;fārsi&quot; ye l'actual designación del idioma tantu en persa como n'árabe, y foi orixinalmente la forma arábica pa espresar &quot;pārsī&quot;, l'antiguu nome del idioma, por cuenta de la falta del fonema /p/ n'árabe estándar.&lt;ref&gt;[http://www.iranian.com/Features/Dec97/Persian Persian or Farsi?] (n'inglés)&lt;/ref&gt;

== Aspeutos históricos, sociales y culturales ==

=== Historia ===

El persa, dientro de la familia indoeuropea, pertenez a les [[llingües indoiranias]] que de la mesma s'estremen en [[llingües iranies]] y [[llingües indoaries]]. El persa ye una [[Llingües iranies occidentales|llingua irania noroccidental]], y ta documentáu con distintes variantes dende hai más de 25 sieglos. Naturalmente en tol periodu documentáu, la llingua camudó notablemente polo que'l persa más antiguu ye una llingua inintelixible pa un falante de persa modernu. La periodificación convencional de les distintes variedaes o llingües perses ye:
* '''[[Persa antiguu]]''' (o persa aqueménida), documentáu n'inscripciones cuneiformes esculpíes mientres l'[[imperiu aqueménida]], hasta aprosimao'l 300 e.C.
* '''[[idioma pahlevi|Persa mediu]]''' (''pelvi'' o persa sasánida), documentáu especialmente mientres l'imperiu de los sasánidas y coetaneu del [[idioma parto]] (iraniu noroccidental).
* '''Persa modernu''' (El persa modernu empieza alredor del añu [[900]] de la era cristiana hasta los nuesos díes) y ye dende esa dómina hasta los nuesos díes onde se van formando les actuales trés grandes llingües pérsidas: el persa contemporaneu, el darí y el tayico. 
[[Ficheru:Map of Persian speakers.svg|thumb|280px|Países del mundu por población de falantes de llingua persa.]]
La llingua en sí evolucionó descomanadamente a lo llargo del tiempu, camudando tantu nel nivel fonolóxicu como nel morfosintácticu. Amás debíu al desenvolvimientu teunolóxicu y el contautu con otros pueblos d'Oriente Mediu'l persa presenta un bon númberu de [[préstamu léxicu|préstamos léxicos]] procedentes d'otres llingües, situación que tamién se da nel restu de llingües de la rexón.

N'[[Irán]] la ''[[Academia de la Llingua y la Lliteratura Persa]]'' ye un centru qu'evalúa los nuevos rexistros que s'utilicen na llingua col fin d'encamentar un equivalente que respete les normes gramáticu-fonolóxiques del persa. N'[[Afganistán]], l'[[Academia de les Ciencies d'Afganistán]] cumple la mesma función pal persa afganistanu (según con otres llingües).

=== Variedaes de persa modernu ===

De normal ye posible la comunicación ente iranines, [[tayicos]] y afganistanos darí-falantes, con dificultá variable. La llingua persa sufrió evoluciones como asocede en toles llingües del mundu. Les modernes variantes de llingües pérsidas arrexuntar de la siguiente manera:
* El persa occidental o iranín, colos sos distintos dialeutos.
* El [[Persa dari|darí]], llamáu tamién persa oriental y persa afganistanu, ye una de les dos llingües oficiales d'[[Afganistán]]. Ye muncho más conservador que'l persa contemporaneu. Cuenta con dos dialeutos destacables:
** El [[aimaq]] y l'[[Idioma hazara|hazaraguí]]. Les principales diferencies son que dambes incorporen léxicu túrquico y mongol, amás de dalguna traza morfolóxico y fonético.
* El [[Idioma tayiko|tayiko]] ye la variedá persa más evolucionada, ye la llingua oficial de [[Taxiquistán]] y escríbese con un [[alfabetu cirílicu]] afechu. Tamién ye faláu nel norte d'[[Afganistán]], en dalguna de les ciudaes importantes del norte y principalmente el la provincia de Badajsán; según n'[[Uzbequistán]] nes provincies de [[Samarcanda]] y [[Bukhará]]. Ente los sos principales dialeutos destaca:
** El [[idioma bújaro|bújaro]], que ye la llingua falada polos xudíos en [[Bukhará]] mientres sieglos, güei queden bien pocos falantes en Bukhará, una y bones la gran mayoría emigraron a Israel.

Los trés principales variedaes (iranina, [[idioma dari|dari]] y [[idioma tayiko|tayiko]]) estremáronse na so fonoloxía, especialmente nel so tratamientu de les vocales. Tamién apaecieron diferencies en morfosintaxis especialmente nel sistema verbal pol desenvolvimientu de nueves formes d'espresar el aktionsart, la manera o los causativos. Les correspondencies ente les vocales resumir nel siguiente cuadru:
:{|class=wikitable style=text-align:center;
|-
! Tayiko
| colspan=2| i || y || a || o || ů || colspan=2|o
|- 
! Neopersa&lt;br /&gt; ceo
| i || ī || ē || a || ā || ō || o || ū
|-
! Dari
| y || i || ē || a || ā || ō || o || o
|- 
! Iranín
| y || colspan=2|ī || a || ā || ū || o || ū
|}

== Descripción llingüística ==

=== Fonoloxía ===
El contraste funcional ente vocales paez aniciar ente les llargues {/i:/, /o:/, /{{IPA|ɑ}}:/} y les curties {/y/, /o/, /æ/}. Poro, paez posible representar les vocales como sigue {/i:/, /o:/, /a:/} y {/i/, /o/, /a/}. Tamién nótese que /t{{IPA|ʃ}}/ y /d{{IPA|ʒ}}/ son africaes, non oclusives. Pue que el llector precise [[Afi#Letra|carácter del A.F.I.]] pa ver calteres fonéticos. 
:{| {{tablaguapa}} width=&quot;300&quot; border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot;
|+ '''Vocales'''
|- align=center
! &amp;nbsp;
! [[Vocal anterior|Anteriores]] !! [[Vocal posterior|Posteriores]]
|- align=center
! [[Vocal zarrada|Zarraes]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|i:}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|o:}}
|- align=center
! [[Vocal media zarrada|Medies]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|y}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|o}}
|- align=center
! [[Vocal abierta|Abiertes]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|æ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ɑ}}
|}

:{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot;
|+ '''Consonantes'''
|- align=center
! colspan=2| !! [[consonante llabial|Llabiales]]
! [[consonante alveolar|Alveolares]]
! [[consonante palatal|Palatales]]
! [[consonante velar|Velares]]
! [[consonante glotal|Glotales]]
|- align=center
! rowspan=2|[[Oclusiva|Oclusives]] !! &lt;small&gt;[[consonante sorda|sordes]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|p}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|t}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|tʃ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|k}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ʔ}}
|- align=center
! &lt;small&gt;[[consonante sonora|sonores]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|b}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|d}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|dʒ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|g}}
| &amp;nbsp;
|- align=center
! rowspan=2|[[Fricativa|Fricatives]] !! &lt;small&gt;[[consonante sorda|sordes]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|f}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|s}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ʃ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|x}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|h}}
|- align=center
! &lt;small&gt;[[consonante sonora|sonores]]&lt;/small&gt;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|v}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|z}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ʒ}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|ɣ}}
| &amp;nbsp;
|- align=center
! colspan=2|[[consonante nasal|Nasales]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|m}}
| 
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|n}}
| &amp;nbsp; || &amp;nbsp;
|- align=center
! colspan=2|[[consonante líquida|Líquides]]
| &amp;nbsp; |
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|l, r}}
| &amp;nbsp; || &amp;nbsp;
|- align=center
! colspan=2|[[Semivocal]]es
| &amp;nbsp; || &amp;nbsp;
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |{{IPA|j}} || &amp;nbsp;
| &amp;nbsp;
|}

=== Sintaxis ===

El persa ye una [[SOV]]: en persa modernu les oraciones ensin marcar se estructuran de normal: (S) (PP) (O) V esto ye, suxetu nominal (opcional) + complementu preposicional (opcional) + oxetu (opcional) + verbu. Si l'oxetu ye [[Definitud gramatical|definíu]], l'orde ye un pocu distintu (S) (O + &quot;rɑ:&quot;) (PP) V.

Una carauterística interesante del persa ye que tienen [[marcaje de nucleu]], en llugar de marcaje de complementu. Esti últimu tipu de marcaje sintácticu ta muncho más espublizáu ente les [[llingües indoeuropees]], polo que'l marcaje de nucleu ye una peculiaridá interesante del persa. El marcaje de nucleu realizar por aciu el sufixu ''-y'' (ezafe) axuntu al nucleu d'un sintagma compuestu por nucleu y complementu:
:(1) ''ketāb-'''y''' mán''
:llibru-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; yo :'el
mio llibru'
:(2) ''gòl-'''y''' róz''
:flor-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; rosa :'la [flor]
rosa'
:(3) ''dars-'''y''' haftom''
:lleición-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; séptima :'la séptima lleición'

:(4) ''xānom-'''y''' Hasán''
:señor-&lt;small&gt;M&lt;/small&gt; Hasán
:'el señor Hasán'

== Ortografía ==

Pal antiguu persa usáronse dellos tipos d'escritures principalmente una variante d'[[escritura cuneiforme]] y dacuando una escritura alfabético basada nel [[alfabetu araméu]].

=== Alfabetu persa modernu ===

Anque utiliza'l mesmu [[Alfabetu árabe|alfabetu arábigu]] que la [[llingua árabe]], el persa añede 4 lletres, y camuda la forma d'otres 2. La llingua persa ye dafechu distinta a la árabe, con una producción fonolóxica y una gramática particulares. Les 4 lletres adicionales nel persa son:

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
| '''Soníu'''
| '''Forma'''
| '''Nome'''
|-
| /p/ 
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[پ]]
| pe
|- 
| /{{IPA|ʧ}}/ (ch)
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[چ]]
| čy
|- 
| /{{IPA|ʒ}}/ (zh)
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[ژ]]
| žy
|- 
| /g/
|style=&quot;font-size: larger&quot;| [[گ]]
| gaf
|}

Les lletres con forma distinta son:

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
| '''soníu'''
| '''lletra árabe&lt;br /&gt; orixinal'''
| '''lletra persa&lt;br /&gt; modificada'''
| '''nome'''
|-
| /k/ 
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ك
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ک
| Kaf
|-
| /j/ y /i:/,&lt;br /&gt;o raramente /a:/
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ي o ى
|style=&quot;font-size: larger&quot;| ی
| Ye
|}

Les marques diacrítiques que s'utilicen nel alfabetu arábigu o ''harakat'', úsense tamién pal persa, anque les vocales señalaes por estes marques son lóxicamente les del persa. Asina, el signu ''' ُ''' (''damma'') reflexa una vocal /o/ en cuenta de la /o/ (curtia) del árabe. 

L'alfabetu persa actual introduz amás respectu al árabe la noción de pseudo-espaciu llamáu n'inglés ''Zero Width Non-Joiner'' (ZWNJ) col [[Unicode|estándar Unicode]]. Actúa como un espaciu que desconecta dos letres axacentes que, d'otra forma, taríen xuntes, pero ensin estensión visual.

Otra carauterística remarcable ye que munches pallabres perses con raigañu de procedencia árabe escribir de distinta forma que la pallabra árabe de la que proceden. ''Alef con Hamza debaxo'' (إ) siempres camuda a ''Alef'' (ا), ''Te Marbuta'' (ة) de normal, pero non siempres, camuda a ''Te'' (ت) o ''He'' (ه), y les pallabres qu'utilicen delles hamzas escribir con otru tipu de hamza (como مسؤول que se convierte en مسئول).

Otres llingües como'l [[pashto]] o'l [[urdu]] asimilaron eses nociones y, n'ocasiones, estender con nueves lletres o signos de puntuación.

=== Trescripción ===
{{ap|Wikipedia:Treslliteración y trescripción/Persa}}
Ente los sistemes de trescripción del persa a calteres llatinos, destaca pola so simplicidá'l [[UniPers]].

== Referencies ==

{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

* Rafael del Moral, ''Diccionariu de les Llingües del Mundu'', Editorial Espasa-Calpe, I.S.B.N.: 84-239-2475-0

=== Enllaces esternos ===
* [http://www.persianlanguage.ir Llingua persa] (en persa)
* [http://www.learn-persian.com/ Aprienda persa en llinia] (n'inglés)
* [http://www.educaedu.com.mx/cursos/persa/ Persa en Méxicu]
* [https://sites.google.com/a/bt.unal.edu.co/farsi/home Persa en Colombia]
* [http://www.jahanshiri.ir/pvc/es/ Conjugador de verbos perses]
* [http://www.jahanshiri.ir/fa/es/index-gramatica.php Lleiciones na gramática persa]
* [http://www.como-se-dice.com/aprender-persa/ Vocabulariu básicu de persa coles sos llocuciones]
* [http://www.jahanshiri.ir/fa/es/index-vocab.php Vocabulariu y guía de conversación persa]

{{Tradubot|Idioma persa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Idioma persa]]
[[Categoría:Llingües d'Irán]]
[[Categoría:Macrollingües]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7cnxk0ylmpewypvekb8o7udbzrxykgo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Delhi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73554</id>
    <revision>
      <id>3703113</id>
      <parentid>3667133</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14064" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Llocalidá}}
'''Delhi''' ([[hindi]]: दिल्ली, [[urdú]]: دیلی) forma'l 'Territoriu Capital Nacional' de la República de la [[India]]. Contién la nueva ciudá de [[Nueva Delhi]], que dexó de ser una área urbana estremable pero contién la mayoría de les instituciones alministratives del gobiernu nacional y ye considerada formalmente la [[Capital (política)|capital]].

L'estáu de Delhi toma 1.483 [[quilómetru cuadráu|km²]] y según el censu del 1° de marzu de 2001 tenía 13.850.507 habitantes (9.420.644 según l'anterior, de 1991). La proyeición media de la so población pa xineru de 2009 (acordies con esos mesmos datos) yá lo allugaba en redol a los 18.740.000. La ciudá pasó de los 7.206.704 del recuentu oficial de 1991 a los 9.817.439 del 2001. Pa empiezos de 2009, siguiendo la mesma serie censal, se la estima nunos 12.500.000. La aglomeración urbana, pela so parte, tenía 8.419.084 habitantes en 1991 y 12.791.458 en 2001. La estimación pa principios 2009 ye de 17,75 millones. Esto allugar namái per debaxo de [[Bombay]] ente les grandes urbes indies, y fai d'ella la 7ª [[Llista d'árees metropolitanes por población|ciudá más poblada del mundu]]. Los idiomes principales son el [[hindi]], el [[urdú]], el [[punjabi]] y l'[[idioma inglés|inglés]].

== Etimoloxía ==
La etimoloxía ya idiomes del términu &quot;Delhi&quot; son inciertes y cunten con delles teoríes. La más estendida ye que'l términu ye un [[epónimu]] de ''Dhillu'' o ''Dilu'', un rei del [[Imperiu maurya|Imperiu mauria]], que construyó la ciudá nel añu [[años 40 e.C.|50 e.C.]], dándo-y el so propiu nome.&lt;ref name=ecosurv1&gt;{{cita web
|url=http://delhiplanning.nic.in/Economic%20Survey/YE%202005-06/Chpt/1.pdf |títulu=Chapter 1: Introduction |fechaaccesu=21 d'avientu de 2006 |formatu=PDF |obra=Economic Survey of Delhi, 2005–2006 |editorial=Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi |páxines=1–7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=dhillu&gt;{{Cita llibru |apellíu=Bakshi|nome=S.R.|títulu=Delhi Through Ages|origyear=2002|fechaaccesu=1 de payares de 2008|editorial=Anmol Publications PVT. LTD|isbn=8174881387|páxina=2|añu=1995 |s_590m3cixfi7y1ofik=cK9g}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=geobritish&gt;{{Cita llibru |apellíos=Smith|nome=George|títulu=The Geography of British India, Political &amp; Physical |url=https://books.google.com/?id=C20DAAAAQAAJ&amp;dq=raxa+delhi+BC|fechaaccesu=1 de payares de 2008|editorial=J. Murray|páxines=216–217|añu=1882}}&lt;/ref&gt; La pallabra [[hindi]]/[[prácrito]] ''dhili'' (&quot;sueltu&quot;) foi utilizada por Tomar pa referise a la ciudá porque'l [[Pilar de fierro de Delhi|pilastra de fierro]] construyíu por Raxa Dhava tuvo un cimientu débil y tuvo que ser reemplazáu.&lt;ref name=geobritish/&gt; Les monedes en circulación na rexón so los [[Tomara|Tomares]] denominóse ''dehliwal''.&lt;ref name=ncertVII&gt;{{cita web
|url=http://ncert.nic.in/textbooks/testing/Index.htm|títulu=Our Pasts II, History Textbook for Class VII|fechaaccesu=6 de xunetu de 2007|editorial=NCERT |urlarchivu = http://web.archive.org/web/20070623140748/http://www.ncert.nic.in/textbooks/testing/Index.htm |fechaarchivu = 23 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; Otru historiadores creen que'l términu derivar de ''Dilli'', un deterioru de ''dehleez'' ({{lang-fa|دهليز}}) o ''dehali'' ({{lang-sa|देहली}}) —dambos términos signifiquen 'estragal' o 'portón'— y símbolu de la ciudá como salida a la [[Llanura Indo-Gangética|llanura Gangética]].&lt;ref&gt;[http://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/philologic/getobject.pl?c.4:1:2294.platts A dictionary of Urdu, classical Hindi, and English]. Dsal.uchicago.edu. Retrieved on 2011-10-24.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=cohen&gt;{{cita publicación
|apellíu = Cohen |nome=Richard J. |añu=1989 | mes = October–December |títulu=An Early Attestation of the Toponym Dhilli | publicación = Journal of the American Oriental Society | volume = 109 | númberu = 4 |páxines=513–519 | doi = 10.2307/604073
|jstor = 604073 }}&lt;/ref&gt; Otra teoría suxure que'l nome orixinal de la ciudá yera Dhillika.&lt;ref name=dhilika&gt;{{cita web |títulu=Chauhans (Cahamanas, Cauhans)|fechaaccesu=22 d'avientu de 2006 |apellíu=Austin |nome=Ian |coautores=Thhakur Nahar Singh Jasol |obra=The Mewar Encyclopedia |editorial=mewarindia.com |url=http://www.mewarindia.com/ency/chat.html |urlarchivu = http://web.archive.org/web/20061114120751/http://mewarindia.com/ency/chat.html |fechaarchivu = 14 de payares de 2006}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
La importancia histórica de Delhi provién de la so situación estratéxica nel norte de la India. Asitiada ente les llombes Aravalli y el [[ríu Jumna|ríu Yamuna]], la so posición facilitó que controlara les rutes comerciales que circulaben dende'l noroeste hasta les llanures del [[Ganges]]. 

La primer referencia a la ciudá apaez nel [[Mahábharata]]. Esti testu asitia na llocalización de l'actual Delhi la mítica ciudá de Indraprastha, capital de los [[Pándava|Pándaves]]. Según el Mahabharata, Delhi sería una de les ciudaes más antigües del mundu, yá que la so hestoria remontar a más de 3000 años.

Los afayos arqueolóxicos más antiguos atopaos na zona son del periodu del [[Imperiu maurya|Imperiu mauria]], alredor del añu 300 e.C.; de magar, la zona tuvo siempres poblada dende entós. Un total d'ocho ciudaes importantes na hestoria ocuparon la zona de l'actual Delhi. Los cuatro ciudaes principales tuvieron asitiaes na zona sur de l'actual ciudá. 
Entá pueden atopase restos d'eses ciudaes na zona. D'últimes, les ciudaes qu'ellí s'alzaben yeren, socesivamente:
# Qila Rai Pitora, construyida por Prithviraj III cerca del antiguu asentamientu de Lal-Kot.
# Siri, construyida por Muhammad Khilji en [[1303]].
# Tughluqabad, construyida ente [[1321]] y [[1325]].
# Jahanpanah, construyida por Muhammad bin Tughluq (1325-1351).
# Kotla Firoz Shah, construyida por Firuz Shah Tughluq (1351-1388).
# Purana Qila, construyida por [[Sher Shah Suri]], y Dinpanah construyida por [[Humayun]], dambes asitiaes cerca del llugar nel que s'asitiaba la llexendaria Indraprasha.
# Shahjahanabad, construyida por Shah Jahan ente [[1638]] y [[1649]]. La ciudá incluyía'l [[Fuerte Colloráu de Delhi|Fuerte Colloráu]] y construyóse al pasar la capital del [[Imperiu mogol]] d'[[Agra]] a Delhi.

=== Del sieglu VIII al sieglu XVI ===
En [[703]], la dinastía de Tomar fundó la ciudá de Lal-Kot, cerca del actual [[Qutab Minar]]. La ciudá fuera conquistada polos reis de la dinastía Chauhan en [[1180]], y renombrada Qila Rai Pithora. En [[1192]], el rei de los Chauhan, Prithviraj III, foi ganáu pol exércitu [[Afganistán|afganistanu]] de Muhammad Ghori. A partir de [[1206]], Delhi convertir na capital del sultanatu de Delhi.

El primer [[sultán]] de Delhi [[Qutb-ud-din Aybak]] empecipió la construcción del Qutab Minar pa celebrar les sos victories, pero morrió enantes de velo completáu. En [[1526]], l'emperador [[Babur]] fundó la dinastía de los mogoles, que gobernó la India dende Delhi hasta [[Agra]] o [[Lahore]].

=== Del sieglu XVI al sieglu XIX ===
[[Ficheru:Puerta de la India 2.JPG|thumbnail|right|200px|La [[Puerta de la India]], en memoria de los cayíos na [[Primer Guerra Mundial]].]]

A mediaos del [[sieglu XVI]] producióse una interrupción nel reináu de los mogoles, al ganar Sher Shah Suri a [[Humayun]], que se vio obligáu a fuxir a [[Afganistán]] y [[Persia]]. Sher Shah Suri construyó la sesta ciudá y l'antiguu fuerte, conocíu col nome de ''Purana Qila''. Tres la muerte de Sher Shah Suri, Humayun retomó'l poder. El tercer emperador mogol [[Akbar]] treslladó la capital del imperiu a [[Agra]], lo que derivó nuna progresiva decadencia de la ciudá de Delhi.

A mediaos del [[sieglu XVII]], l'emperador [[Shah Jahan]] construyó la ciudá de Shahjahanabad, séptima de les ciudaes, que correspuende a lo que na actualidá conocemos como “Delhi antigua”. La ciudá contenía un importante númberu de monumentos como'l Fuerte Colorado (Lal Qila) y la mezquita conocida como [[Jama Masjid]]. La vieya ciudá sirvió de capital del postreru imperiu mogol, dende [[1638]] d'equí p'arriba, cuando Aurangzeb coronar a sí mesmu emperador nel xardín de Shalimar de Delhi en [[1658]]. 

Delhi quedó so control [[Reinu Xuníu|británicu]] tres la primer guerra de la independencia india; l'últimu emperador mogol, [[Bahadur Shah II]], se exilió a [[Yangôn]] y los territorios mogoles fueron anexonaos como provincia a la India británica. Nuevamente Delhi dexó de ser la capital, una y bones los británicos dieron esa condición a [[Calcuta]]. Delles zones de la vieya ciudá fueron derruidas pa crear [[Nueva Delhi]], un barriu monumental diseñáu pol arquiteutu [[Edwin Lutyens]] p'allugar los edificios del gobiernu.

== Clima ==
Delhi tien un [[clima subtropical]] [[semi grebu]], con grandes variaciones de temperatura ente'l branu y l'iviernu. El branu llargu y bien duru estender dende principios d'abril hasta ochobre. Mientres esti periodu produz la estación de les agües. Les temperatures estremes rexistraes na ciudá pueden llegar a los –2º C pel hibiernu y hasta los 47º C pel branu. Nesta estación les máximes cuasi siempres superen los 40º C. 

La cantidá d'agua añal ye d'unos 67 cm. Les precipitaciones producir nos meses de xunetu y agostu mientres el [[monzón]]. Tradicionalmente, supónse que'l monzón llega a Delhi cada añu'l día 29 de xunu.

[[Xunu]] y [[xunetu]] son los meses más lluviosos, [[ochobre]] y [[payares]] los menos lluviosos.
{{Clima |llugar
 = Delhi
&lt;!--Temperatures máximes (ºC)--&gt; &lt;!--Temperatures máximes rexistraes (ºC)--&gt;
|xin_max = 13 
|xin_max_reg = 18
|feb_max = 16
|feb_max_reg = 24
|mar_max = 26
|mar_max_reg = 32
|abr_max = 33
|abr_max_reg = 37
|may_max = 34
|may_max_reg = 42
|xun_max = 31
|xun_max_reg = 45
|xnt_max = 29
|xnt_max_reg = 40
|ago_max = 26
|ago_max_reg = 35
|set_max = 23
|set_max_reg = 31
|och_max = 18
|och_max_reg = 25
|pay_max = 16
|pay_max_reg = 22
|avi_max = 14
|avi_max_reg = 17
|añal_max = 26
|añal_max_reg = 30 &lt;!--Temperatures mínimes (ºC)--&gt; &lt;!--Temperatures mínimes rexistraes (ºC)--&gt;
|xin_min = 3
|xin_min_reg = -5
|feb_min = 7
|feb_min_reg = -2
|mar_min = 12
|mar_min_reg = 4
|abr_min = 13
|abr_min_reg = 7
|may_min = 16
|may_min_reg = 11
|Xun_min = 20
|Xun_min_reg = 15
|Xnt_min = 23
|Xnt_min_reg = 12
|ago_min = 20
|ago_min_reg = 8
|set_min = 17
|set_min_reg = 6
|och_min = 14
|och_min_reg = 3
|pay_min = 8
|pay_min_reg = -4
|avi_min = 5
|avi_min_reg = -7
|añal_min = 10
|añal_min_reg = 3 &lt;!--Precipitación media mensual (mm) --&gt;
|xin_precip = 18
|feb_precip = 23
|mar_precip = 26
|abr_precip = 23
|may_precip = 25
|xun_precip = 77 
|xnt_precip = 187
|ago_precip = 154
|set_precip = 117
|och_precip = 5
|Pay_precip = 7
|Avi_precip = 13
|añal_precip = 675
|fonte =&lt;ref name=&gt;{{Cita web|url=http://smn.cna.gob.mx/|títulu=Weatherbase|mesacceso=02.13|añoacceso=2002|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;
|fechaaccesu = 9 d'agostu de 2003
}}

== Economía ==
En paralelu col notable despegue de la [[economía india]], con un [[productu domésticu]] de 830.850 millones de [[rupia india|rupies indies]], nel añu fiscal 2004-2005 (unos 14.500 millones d'euros), Delhi ocupa un puestu preponderante nel comerciu [[Surasia|surasiático]]. La renta media de los sos habitantes ye de 53.976 rupies, una vegada y media más alta que la nacional. Según datos de 2001, el [[sector terciariu]] apurre'l 70,95% del productu domésticu, el secundariu'l 25,20% y el primariu'l 3,85%. El 32,82% de la población activa de Delhi son asalariaos, lo que supondría un aumentu del 52,52% ente 1991 y 2001. La [[tasa de desemplegu]] en Delhi baxó del 12,27% en 2000 al 4,63% en 2003. El númberu d'emplegaos de los sectores [[sector públicu|públicu]] y semipúblicu yera de 620.000 en 2001.

El sector de servicios pasa por una crecedera esponencial, debíu al gran númberu de falantes d'[[idioma inglés|inglés]] cualificaos, lo qu'atrai a bastantes multinacionales de teunoloxíes de la información, telecomunicaciones, hoteles, bancos, turismu, etcétera.

La industria de Delhi tamién crez: numberoses empreses que manufacturan bienes de consumu establecieron unidaes de producción o inclusive la so casa matriz en Delhi. El volume de mercáu de consumu de Delhi, xuníu a la facilidá con que ye posible atopar personal cualificáu, atrai cada vegada más [[inversión estranxera|inversores estranxeros]]. En 2001, el sector de la industria emplegaba a 1,44 millón de persones, partíes en 129.000 fábriques. Construcción, enerxía, telecomunicaciones, salú, servicios y bienes inmuebles son los sectores más dinámicos de la economía de Delhi. El [[comerciu al per menor]] ye unu de los sectores que crecen más rápido na India.

== Tresporte ==
;Carretera :La ciudá de Delhi
tien serviciu d'autobuses, tanto municipales como privaos. Cuenta con unu de los meyores sistemes d'autobuses de tol país. El tráficu en vehículos privaos ye bastante conflictivu, yá que Delhi ye la ciudá con mayor númberu de vehículos per habitante de tola India.
;Tren 
:Delhi foi diseñada pa tener una gran conectividad per ferrocarril. Esisten numberoses estaciones, que comuniquen los principales puntos de la ciudá y los suburbios. 
;Aeropuertu :Pa vuelos 
internacionales la ciudá dispón del [[Aeropuertu Internacional Indira Gandhi]], asitiáu na zona suroeste de la ciudá. Pa vuelos nacionales cuenta col [[aeropuertu nacional de Delhi]].

== Llugares d'interés en Delhi ==
[[Ficheru:Qutb Minar Tower.jpg|thumbnail|upright|El [[Qutab Minar|Minarete de Qutab]] ye'l más altu del mundu.]]

* El [[Fuerte colloráu de Delhi|Fuerte colloráu]]
* La [[Puerta de la India]]
* El templu de [[Gurdwara Bangla Sahib]]
* La [[tumba de Humayun]]
* La mezquita [[Jama Masjid]]
* El [[complexu Qutb]] qu'inclúi'l [[Qutab Minar]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==
{{commons|Delhi|Delhi}}


{{Tradubot|Delhi}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Delhi| ]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6ue04k98vkp4fh0nmipczm65yl1utiu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jean-Paul Sartre</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73608</id>
    <revision>
      <id>3703283</id>
      <parentid>3586029</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22267" xml:space="preserve">{{1000}}
{{persona}}
{{Multimedia|archivu=Reflexones de Jean Paul Sartre sobre la guerra y la llibertá.ogg|títulu=Cavilgues de J. P. Sartre|descripción=Cavilgues de Jean Paul Sartre sobre la guerra y la llibertá.}}
'''Jean-Paul Charles Aymard Sartre''' {{nym}}, conocíu comúnmente como '''Jean-Paul Sartre''', foi un [[Filosofía|filósofu]], [[escritor]], [[novelista]], [[dramaturgu]], [[activista políticu]], [[biógrafu]] y [[críticu lliterariu]] [[Francia|francés]], esponente del [[esistencialismu]] y del [[marxismu humanista]]. Foi'l décimu escritor francés escoyíu como [[Premiu Nobel de Lliteratura]], en [[1964]], pero refugar esplicando nuna carta&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2015/01/05/actualidad/1420480227_638327.html | títulu=Sartre pidió per carta que nun-y dieren el Nobel que finalmente ganó en 1964 | fechaaccesu=5 de xineru de 2015 | apellíu=El País | fecha=5 de xineru de 2015l}}&lt;/ref&gt; a l'[[Academia Sueca]] qu'él tenía por regla tornar toa reconocencia o distinción y que los llazos ente l'home y la cultura teníen de desenvolvese direutamente, ensin pasar poles instituciones. Foi pareya de la tamién filósofa [[Simone de Beauvoir]].

== Biografía ==
Los padres de Sartre fueron Jean-Baptiste Sartre, un oficial naval, y Anne-Marie Schweitzer, hermana d'[[Albert Schweitzer]]. El so padre morrió de fiebre cuando él tenía apenes quince meses, y Anne-Marie criar con ayuda del so güelu, Charles Schweitzer, quien enseñaría matemátiques a Jean-Paul ya introduciríalu dende bien nueva a la lliteratura clásica.

La filosofía atráxo-y dende'l so adolescencia nos [[Años 1920|años venti]], cuando lleó ''Essai sur les données immédiates de la conscience'' (Ensayo sobre los datos inmediatos de la consciencia) de [[Henri Bergson]]. Tuvo influencies d'[[Immanuel Kant]], [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]], [[Søren Kierkegaard]], [[Edmund Husserl]], y [[Martin Heidegger]], ente otros.

Estudió en París na &quot;elitista&quot; [[École Normale Supérieure]], graduándose en 1929 con un Doctoráu en Filosofía. Ye mientres los sos estudios que conoció a [[Simone de Beauvoir]] y a [[Raymond Aron]]. Sartre y de Beauvoir volviéronse compañeros indixebrables mientres el restu de les sos vides.

Foi soldáu conscripto del [[Exércitu Francés]] ente [[1929]] y [[1931]]. Declaró darréu en 1959, que cada francés yera responsable colectivamente de los crímenes mientres la [[Guerra d'Independencia d'Arxelia]] (que yera una colonia francesa).&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Uncivil War: Intellectuals and Identity Politics During the Decolonization of Algeria| autor=James D. Le Sueur, y Pierre Bourdieu|añu=2005| editorial=University of Nebraska Press | id = ISBN 0-8032-8028-9 | páxines=8=178 }}&lt;/ref&gt;

En 1939 Sartre sirvió como meteorólogu nel Exércitu Francés mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Adrian Van den Hoven, y Andrew N. Leak |títulu=Sartre Today: A Centenary Celebration |añu=2005 |editorial=Berghahn Books |id= ISBN 1-84545-166-X}}&lt;/ref&gt; Foi prindáu por tropes alemanes en 1940 en [[Padoux]], pasando 9 meses como prisioneru de guerra en [[Nancy]] y depués en [[Stalag]]. Nun abandonó la filosofía mientres esi periodu y escribía a diariu, según el so testimoniu, apuntes nuna llibreta que caltuvo mientres la so vida en prisión
&lt;!--After the war ended Sartre established ''[[Les Temps Modernes]]'' (''Modern Times''), a quarterly literary and political [[review]], and started writing full-time as well as continuing his political activism. He would draw on his war experiences for his great trilogy of novels, ''Les Chemins de Llibertar'' (''[[Los caminos de la llibertá]]'') (1945–1949).--&gt;

En [[1964]] refugó'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]], alegando que la so aceptación implicaría perder la so identidá de filósofu.

La so vida carauterizar por una actitú militante de la filosofía. Solidarizar colos más importantes acontecimientos de la so dómina, como'l [[Mayu Francés]], la [[Revolución Cultural]] [[china]] —na so etapa d'acercamientu a los maoístes, a la fin de la so vida— y cola [[Revolución Cubana]]. A pesar de la so apolmonante fama mundial, Sartre caltuvo una vida senciella, con poques posesiones materiales y viviegamente comprometíu a delles causes hasta'l final de la so vida.

Finó'l 15 d'abril de 1980, a los 74 años d'edá, nel hospital de Broussais tres una enfermedá, que de fechu-y estremó de la direición de [[Libération (periódicu)|Libération]] años enantes. Foi soterráu'l 20 d'abril, arrodiáu d'un inmensu ensame. Más de 20.000 persones acompañaron el féretro hasta'l [[campusantu de Montparnasse]], en [[París]], onde fuelguen los sos restos.

[[Ficheru:Sartrebeauvoir.jpg|thumb|260px|Balta de Jean-Paul Sartre y de [[Simone de Beauvoir]], nel [[campusantu de Montparnasse]] ([[París]], [[Francia]]).]]

== Pensamientu ==
{{AP|Esistencialismu}}

Nuna primer etapa desenvolvió una filosofía esistencialista, a la que correspuenden obres como ''El ser y la nada'' (1943) y ''L'esistencialismu ye un humanismu'' (1946). Desque en 1945 fundó la revista ''Les Temps Modernes'' convertir n'unu de los principales teóricos de la esquierda. Nuna segunda etapa se adscribió al [[marxismu]], que'l so pensamientu espresó en ''La crítica de la razón dialéutica'' (1960), anque él siempres consideró esta obra como una continuación de ''El ser y la nada''.

Sartre considera que'l ser humanu ta &quot;condergáu a ser llibre&quot;, esto ye, refundiáu a l'acción y responsable dafechu de la so vida, ensin escuses. Anque almite dellos condicionamientos (culturales, por casu), nun almite determinismos. Concibe la esistencia humana como esistencia consciente. El ser del home estremar del ser de la cosa porque ye consciente. La esistencia humana ye un fenómenu suxetivu, nel sentíu de que ye conciencia del mundu y conciencia de sigo (d'ende lo suxetivo). Sartre formar na [[Fenomenoloxía trascendental|fenomenoloxía]] de [[Husserl]] y na filosofía de [[Heidegger]] (discípulu ésti d'aquél). Reparar equí la influencia qu'exerz sobre Sartre el [[Racionalismu|racionalismu cartesianu]]. Nesti puntu estremar de [[Heidegger]], quien dexa fora de xuegu a la [[conciencia]].

Si en Heidegger el ''[[Dasein]]'' ye un «ser-ende», refundiáu al mundu como «eyecto», pa Sartre l'humanu en cuanto «ser-para-sigo» ye un pro-yecto», un ser que tien de faese».

{{cita|L'home ye l'únicu que non yá ye tal como él concíbese, sinón tal como él quierse, y como se concibe dempués de la esistencia, como se quier dempués d'esti impulsu escontra la esistencia; l'home nun ye otra cosa que lo qu'él se fai. Ésti ye'l primer principiu del esistencialismu.|''L'esistencialismu ye humanismu''}}

Consecuentemente pa Sartre nel ser humanu «la [[esistencia]] preciede a la [[esencia]]», qu'esplica con un exemplu: si un artesanu quier realizar una obra, primero pensar, construyir na so cabeza: esa prefiguración va ser la esencia de lo que se va construyir, que depués va tener esistencia. Los seres humanos, nun son la resultancia d'un diseñu intelixente, y nun tenemos dientro nuesu daqué que nos faiga «malos por naturaleza» o «tendientes al bien» —como diverses corrientes filosófiques y polítiques creyeron—, y continua: «La nuesa esencia, aquello que nos definirá, ye lo que vamos construyir nós mesmos por aciu los nuesos actos», éstos sonnos ineludibles: nun actuar ye un actu en sí mesmu cuidao que la nuesa llibertá nun ye daqué que pueda ser dexáu de llau: ser ye ser llibres en situación, ser ye ser-para, ser como &quot;proyeutu&quot;.

=== Rellación col comunismu ===
[[Ficheru:Beauvoir Sartre - Che Guevara -1960 - Cuba.jpg|thumb|320px|Simone de Beauvoir y Jean Paul Sartre entrevistar con [[Ernesto Che Guevara]], en [[Cuba]] en [[1960]] ]]
El periodu inicial de la carrera de Sartre, definida por ''El ser y la nada'' (1943), foi siguíu por un segundu periodu d'activismu político ya intelectual. En particular, el so trabayu de [[1948]] ''Manes puerques'' esaminaba'l problema de ser un intelectual y participar na política coles mesmes. Nunca llegó a afiliase al [[Partíu Comunista Francés]] ([[PCF]]), anque foi simpatizante de la izquierda y desempeñó un papel prominente na llucha contra'l [[colonialismu]] francés n'[[Arxelia]]. Podría dicise que foi'l simpatizante más notable de la guerra de lliberación d'Arxelia. Tenía una ayudante doméstica arxelina, [[Arlette Elkaïm]], a quien fixo fía adoptiva en [[1965]]. Oponer a la [[Guerra de Vietnam]], y xunto a [[Bertrand Russell]] y otres lluminaries entamó un tribunal col propósitu d'exhibir los [[Crime de guerra|crimen de guerra]] de los [[Estaos Xuníos]]. El tribunal llamábase «[[Tribunal Russell]]».

Agudamente críticu del [[estalinismu]], el so pensamientu políticu travesó delles etapes: dende los momentos de Socialismu y Llibertá, agrupación política de la resistencia francesa a la ocupación alemana, cuando escribe un programa basáu en [[Henri de Saint-Simon|Saint-Simon]], [[Proudhon]] y demás, cuando consideraba que'l socialismu d'Estáu yera contradictoriu a la llibertá del individuu, hasta la so perbreve adhesión al Partíu Comunista Francés, y el so posterior acercamientu a los [[maoísta|maoístes]]. El so principal trabayu nel intentu de comunión ente l'esistencialismu y el marxismu foi ''Crítica de la razón dialéutica'', publicáu en [[1960]].

La énfasis de Sartre nos valores humanistes de [[Marx]] y la so resultante énfasis nel mozu Marx llevar al famosu alderique col principal intelectual comunista en Francia de los [[Años 1960|años sesenta]], [[Louis Althusser]], nel qu'ésti trató de redefinir el trabayu de Marx nun periodu pre-marxista, con xeneralizaciones esencialistes sobre la humanidá, y un periodu auténticamente marxista, más maduru y científicu (a partir del ''[[Grundrisse]]'' y ''[[El capital]]''). Dalgunos dicen qu'ésti ye l'únicu alderique públicu que Sartre perdió na so vida, pero hasta la fecha sigue siendo un eventu revesosu en dellos círculos filosóficos de Francia.

Mientres la Guerra de los Seis Díes oponer a la política de sofitu a los árabes, apregonada polos partíos comunistes del mundu (sacante Rumanía). Y, xuntu con Pablo Picasso, entamara a 200 intelectuales franceses pa oponese al intentu de destrucción del estáu d'Israel, faciendo un llamáu a fortalecer los sectores antimperialistes de dambes partes como única forma de llegar a una paz xusta y al socialismu. Sartre yera un almirador del [[kibutz]].&lt;ref name=&quot;&quot;&gt;[https://books.google.com/books?id=O_dIdjwSDmIC&amp;lpg=PA347&amp;ots=XZ3X6RyJ31&amp;dq=sartre%20six%20days%20war&amp;hl=es&amp;pg=PA347#v=onepage&amp;q=israel%20kibbutzim&amp;f=false] Sartre: The Philosopher of the Twentieth Century&lt;/ref&gt;

==== L'esistencialismu sartriano ====
Nel pensamientu de Sartre, cabo destacar les siguientes idees:
#'''Conciencia prerreflexiva y conciencia reflexiva:''' La conciencia prerreflexiva ye'l pixín fechu de decatanos de daqué, el tener conciencia de daqué, y la conciencia reflexiva (el ''ego cogito'' cartesianu), surde cuando doi cuenta de que toi decatando de daqué.
#'''El ser-en-sigo:''' Sartre refuga'l dualismu ente apariencia y realidá y sostién que la cosa ye la totalidá de les sos apariencies. Si quitamos lo que na cosa ye por cuenta de la conciencia, que-y confier la ''esencia'' que la constitúi en tal cosa y non en tal otra, na cosa namái queda'l ser-en-sigo.
#'''El ser-pa-sigo:''' Si toa conciencia ye conciencia del ser tal como apaecer, la conciencia ye distinta del ser (nun ser o ''nada'') y surde d'una negación del ser-en-sigo. Poro, el para sí, separáu del ser, ye radicalmente llibre. L'home ye'l non-yá-fechu, el que se fai a sigo mesmu.
#'''El ser-pa-otru:''' Sartre defende que'l mio yo revela la indubitable presencia del otru na rellación en que l'otru dáseme non como oxetu sinón como un suxetu (ser-para-otru).
#'''Ateísmu y valores''': Pal filósofu, la esistencia de Dios ye imposible, una y bones el mesmu conceutu de Dios ye contradictoriu, pos sería l'en-sigo-pa-sí llográu. Por tanto, si Dios nun esiste, nun creó al home según una idea qu'afite la so esencia, polo que l'home atopar cola so radical llibertá. Esti ateísmu tien una consecuencia ética: Sartre afirma que los valores dependen dafechu del home y son creación so.

== Publicaciones ==
Mientres les décades de 1940 y 1950, les idees de Sartre yeren bien populares, y l'esistencialismu foi la filosofía preferida de la xeneración ''[[beatnik]]'' n'[[Europa]] y Estaos Xuníos. En 1948, la [[Ilesia Católica]] listó tolos llibros de Sartre nel ''[[Index Librorum Prohibitorum]]''. La mayoría de les sos obres de teatru tán llenes de símbolos que sirven de preséu pa espublizar la so filosofía. La más famosa, ''Fuxís Clos'' (''[[A puerta zarrada (obra)|A puerta zarrada]]''), contién la famosa frase: «''L'enfer, c'est l´Autre''» («L'infiernu ye l'Otru»). El [[Otru]] —en francés tien un algame universal y casi metafísicu— como otredad, como alteridad radical.&lt;ref&gt;(Grüner, E., 2005, ''El fin de les pequeñes hestories'')&lt;/ref&gt;

Amás del impautu de ''[[La estomagada]]'', la mayor contribución lliteraria de Sartre foi la so triloxía ''[[Los caminos de la llibertá]]'' (compuesta por trés llibros: ''La edá de la razón'', ''L'aplazamientu'', y ''La muerte na alma''), que traza l'impautu de los eventos de la pre-guerra nes sos idees. Trátase d'un aproximamientu más práuticu y menos teórica al esistencialismu.

Sobresal tamién el so famosu ensayo sobre [[Gustave Flaubert]]: ''[[El fatu de la familia]]''. Ye un minuciosu y avolumáu testu relativu al autor de ''[[Madame Bovary]]'', onde Sartre esamina cómo brota'l deséu d'escribir.

En [[1964]] Sartre escribió una autobiografía denomada ''Les mots'' (''Les pallabres''). Esi mesmu añu concedióse-y el [[Premiu Nobel de Lliteratura]], que tornó.

== Psicoloxía esistencial ==
Sartre refugó mientres décades la noción del ''Unbewußtsein'' («lo [[inconsciente]]»), particularmente la plantegada por [[Freud]]. Argumentaba que lo inconsciente yera un criteriu «''característicu del irracionalismo alemán''», y por tal motivu oponer a una psicoloxía que se basara nun «irracionalismo».

D'esta miente ye que Sartre intentó un psicoanálisis racionalista» al cual llamó «[[psicoanálisis esistencial]]», basándose nuna total [[autocrítica]] del suxetu hasta profundización qu'esaniciara la «mala fe», que ye un [[autoengaño]] (basáu principalmente en [[Racionalización|racionalizaciones]]) poles cualos el suxetu pretende aselase, y al tratase precisamente de «fe», l'individuu cree ciegamente nelles ensin cuestionales. Y argumenta: «''Un ser humanu adultu nun puede nin tien de tar defendiendo los sos defectos en fechos asocedíos mientres la so infancia, eso ye [[mala fe (Sartre)|mala fe]] y falta de maduror''».

== Conclusiones ==
Les postures radical y pesimista de Sartre qu'apaecen na novela ''[[La estomagada]]'' (1938) y en ''[[El ser y la nada]]'' (1943) evolucionaron escontra una postura daqué más optimista en ''[[L'esistencialismu ye un humanismu]]'' (1946). Ende yá nun aportuna en que l'home seya una pasión inútil», sinón que l'esistencialismu preséntase como una doctrina de l'acción, anque permaneza la congoxa.

L'humanismu clásicu almira a la humanidá en virtú de les producciones o valores de dellos homes concretos, y considera qu'esencialmente'l ser humanu ye'l más perfectu de tolos seres, pos ta fechu a semeyanza del Dios trascendente. Esti humanismu clásicu ye absurdu, diz Sartre. Frente a él, l'esistencialismu ye un humanismu porque ye una filosofía de l'acción y de la llibertá: la dignidá humana anicia na llibertá; gracies a ella'l ser humanu siempres tesciende la so situación concreta, aspira al futuru ensin tar determináu pol so pasáu, trázase metes y constrúi la so ser. D'ende que l'esistencialismu seya tamién una doctrina de l'acción. Amás, ye una teoría pa la cual l'únicu universu ye l'universu humanu. Esto quier dicir que la esfera de coses coles que l'home trata nun ta marcada por daqué trascendente, nin pola naturaleza. La esfera de coses qu'atañen al home depende de la so propia suxetividá; nun hai otru llexislador que l'home mesmu.

== Obres ==

=== Noveles y rellatos ===
* ''[[La estomagada]]'' (''La nausée'', 1938)
* ''[[El muriu]]'' (''Le mur'', 1939), inclúi:
** ''[[El muriu (novela curtia)|El muriu]]'' (''Le mur'')
** ''[[La cámara (novela curtia)|La cámara]]'' (''La chambre'')
** ''[[Eróstrato (novela curtia)|Eróstrato]]'' (''Érostrate'')
** ''[[Intimidá (novela curtia)|Intimidá]]'' (''Intimité'')
** ''[[La infancia d'un xefe]]'' (''L'enfance d'un chef'')
* ''[[Los caminos de la llibertá]]'' (''Les chemins de llibertar'', 1945–1949):
** I: ''[[La edá de la razón]]'' (''L'âge de raison'', 1945)
** II: ''[[L'aplazamientu]]'' (''Le sursis'')
** III: ''[[La muerte na alma]]'' (''La mort dans l'âme'', 1949)
* ''[[La suerte ta echada]]'' (''Les jeux sont faits'') (1947)

=== Obres teatrales ===
* ''Barioná, el fíu del truenu'' (''Bariona, ou le fils du tonnerre '', 1940) [http://www.youtube.com/playlist?list=PL9C8B4Y71Y0359605]
* ''[[Les mosques]]'' (''Les mouches'', 1943)
* ''[[A puerta zarrada (obra)|A puerta zarrada]]'' (''Fuxís clos'', 1944)
* ''[[Muertos ensin sepultura]]'' (''Morts sans sépulture'', 1946)
* ''[[La puta respetuosa]]'' (''La putain respectueuse'', 1946)
* ''[[Les mains sales]]'' (''Les mains sales'', 1948)
* ''[[El diañu y Dios]]'' (''Le diable et le bon Dieu'', 1951)
* ''Kean'' (1954)
* ''[[Nekrassov]]'' (1955)
* ''[[Los secuestraos de Altona]]'' (''Le Sequestres d'Altona'', 1959)
* ''Les Troyennes'' (1965)

=== Ensayos ===
* ''Situaciones'' (''Situations'', 1947–1976):
** ''Situaciones I: L'home y les coses'' (1947)
** ''Situaciones II: ¿Qué ye la lliteratura?'' (''Qu'est-ce que la littérature?'', 1948)
** ''Situaciones III: La República del silenciu: estudios políticos y lliterarios'' (1949)
** ''Situaciones IV: Lliteratura y arte'' (1964)
** ''Situaciones V: Colonialismu y neocolonialismu'' (''Colonialisme et néo-colonialisme'', 1964)
** ''Situaciones VI: Problemes del marxismu 1'' (''Problèmes du marxisme I'', 1964)
** ''Situaciones VII: Problemes del marxismu 2'' (''Problèmes du marxisme II'', 1965)
** ''Situaciones VIII: Alredor del 68'' (''Autour de 68'', 1972)
** ''Situaciones IX: L'escritor y el so llinguaxe y otros testos'' (1972)
** ''Situaciones X: Autorretratu a los setenta años'' (1976)

=== Obres filosófiques ===
* ''La imaxinación'' (1936)
* ''La trescendencia del ego'' (1938)
* ''[[Esquisa d'una teoría de les emociones]]'' (1939)
* ''Lo imaxinario. Psicoloxía fenomenológica de la imaxinación'' (''L'imaginaire. Psychologie phénoménologique de l'imagination'', 1940)
* ''[[El ser y la nada]]'' (''L´être et le néant'', 1943)
* ''[[L'esistencialismu ye un humanismu]]'' (1945 y 1949)
* ''[[Crítica de la razón dialéutica]] (Tomu I)'' (''Critique de la raison dialectique'', 1960)

=== Crítica lliteraria ===
* ''Baudelaire'' (1947)
* ''San Genet: comediante y mártir'' (''[[Saint Genet comédien et martyr]]'', un estudiu sobre [[Jean Genet]]) (1952)
* ''El fatu de la familia'' (''L'idiot de la famille'', un estudiu sobre Flaubert) (1972)

=== Otres obres ===
* ''Reflexones sobre la cuestión xudía'' (1946)
* ''El engranaje'' (''L'Engrenage'', 1948)
* ''Les pallabres'' (''Les mots'', 1964, autobiografía de la so infancia)

=== Publicaciones póstumes ===
* ''[[Cuadiernos por una moral]]'' (''Cahiers pour une morale'', 1983)
* ''[[Carnés de la drôle de guerre]]'' (1983)
* ''[[Verdá y esistencia]]'' (''Vérité et existence'', 1989), Paidós ICE/UAB, [[Barcelona]], [[1996]]. Trad. d'Alicia Puleo. Revisión de la traducción,notaAmoros.
* ''Crítica de la Razón Dialéutica (Tomu II)''
* ''[[Cartes al castor]]'' (''Lettres au castor'', 1983)

== Ver tamién ==
* [[Lliteratura francesa]]
* La filosofía de [[Martin Heidegger]]
* [[Tribunal Internacional sobre Crímenes de Guerra]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons}}
{{wikiquote|Sartre}}
* [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/MuestraRecursosWeb?portal=0&amp;autor=5772 Sartre na Biblioteca Virtual Cervantes] (Universidá d'Alicante, España)
* [http://www.ucm.es/info/especulo/numbero7/jpsartre.htm Los últimos díes de Sartre: l'infiernu son los otros]
* [http://www.ucm.es/info/especulo/numbero8/60nausea.htm La estomagada de Sartre]
* [http://www.ucm.es/info/especulo/numbero9/existenc.html Avera del esistencialismu]
* [http://www.ucm.es/info/especulo/numbero33/sartresi.html Sartre, un sieglu]
* [http://www.youtube.com/watch?v=9xIinNjJBUs Estractu d'entrevista a Sartre (Video)].
* [http://www.margencero.com/almiar/sartre-esistencialismu-y-conciencia-del-mundo/ Sartre; Teoría fenomenológica de les emociones, esistencialismu y conciencia posicional del mundu - Adolfo Vásquez Rocca PH. D]
* [http://www.theoria.eu/nomaes/36/adolfovrocca_2.pdf Jean Paul Sartre: Esquisa d'una teoría de les emociones; conciencia y mundu UCM - PDF]
*[http://www.literalia.es/PDF-Les Manes Puerques-de-Sartre-Jean-Paul-1-21839.html Les mains sales. Reseña] En castellán.
{{socesión
| títulu=[[Imaxe: Nobel prize medal.svg|25px|center]] [[Premiu Nobel de Lliteratura]]
| periodu=[[1964]] (Refugáu pol autor)
| predecesor=[[Yorgos Seferis]]
| socesor=[[Mijaíl Sholojov]]
}}

{{Tradubot|Jean-Paul Sartre}}

{{NF|1905|1980|Sartre, Jean-Paul}}
[[Categoría:Dramaturgos y dramaturgues de Francia]]
[[Categoría:Ensayistes de Francia]]
[[Categoría:Epistemólogos y epistemólogues]]
[[Categoría:Escritores de Francia]]
[[Categoría:Escritores en francés]]
[[Categoría:Éticos]]
[[Categoría:Esistencialistes]]
[[Categoría:Filósofos contemporáneos]]
[[Categoría:Filósofos y filósofes de Francia]]
[[Categoría:Premiu Nobel de Lliteratura]]
[[Categoría:Marxistes]]
[[Categoría:Metafísicos y metafísiques]]
[[Categoría:Militares de Francia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de París]]</text>
      <sha1>noejjyrl83pt9w356l5g5tdql6wfirz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Robert A. Heinlein</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73734</id>
    <revision>
      <id>3703354</id>
      <parentid>3585402</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12621" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Robert Anson Heinlein''' ({{AFI|/ˈhaiɪnlaɪn/}}) {{nym}} foi un escritor d'[[Estaos Xuníos]] de [[ciencia ficción]] consideráu por dellos críticos ente los trés meyores de tolos tiempos, xuntu con [[Isaac Asimov]] y [[Arthur C. Clarke]].

Robert Heinlein ganó cuatro [[Premios Hugo|premiu Hugo]] por '' [[Estrella doble (novela)|Estrella doble]]'' ([[1956]]), '' [[Starship Troopers (llibru)|Tropes del espaciu]]'' ([[1960]]), ''[[Foresteru en tierra estraña]]'' ([[1962]]) y ''[[La Lluna ye una cruel amante]]'' ([[1967]]). Foi escoyíu en [[1974]] [[Premiu Gran Maestru Damon Knight Memorial|Gran Maestru]] pola [[Asociación d'escritores de ciencia ficción y fantasía d'Estaos Xuníos]] (SFWA), convirtiéndose asina nel primera gallardoniáu con esta distinción.

Davezu rigorosu tocantes a la base científica nes sos hestories, inclusive les sos hestories de fantasía contienen una estructura científica lóxica. Una de les carauterístiques que definen la so escritura foi l'introducir na temática de la [[ciencia ficción]] l'[[alministración]], la [[política]], la [[economía]], la [[llingüística]], la [[socioloxía]] y la [[xenética]]. Foi tamién unu de los abanderaos del [[individualismu]], lo cual quedaba reflexáu na riqueza de los personaxes (exemplu claro ye [[Lazarus Long]]), tantu en conocencies, como n'habilidaes.

Otru de les temes recurrentes nesti autor ye cuestionar les costumes contemporánees, culturales, sociales y sexuales, describiendo sociedaes con ideales bastante alloñaos de los de la sociedá occidental de la so dómina. Estes idees reflexar en dellos de los sos llibros, como en ''[[Foresteru en tierra estraña]]'' o ''[[El númberu de la bestia (novela)|El númberu de la bestia]]'' ([[1980]]).

Un rellatu que sobresal pola so predicción social foi ''Solución incompleta'' (1940), na que prediz que mientres la creación inicial d'armes atómiques, n'Estaos Xuníos creeríase que va ser l'arma definitiva de control mundial. Y nel mesmu rellatu predizse tamién la &quot;amenaza nuclear&quot; pola que munchos países abstener d'usar la guerra -y estes armes- ante la inminente destrucción tantu mesma como del so contrincante.&lt;ref&gt;Ensayu &quot;Futuru amenazador&quot;, primer capítulu del llibru &quot;&quot;L'electrón ye maniegu y otros ensayos&quot; de Isaac Asimov, aprosimao nel sitiu 3,9{{esd}}% del llibru (aprosimao nel sitiu 35{{esd}}% del ensayu)&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
[[Ficheru:RAH 1929 Yearbook.png|thumb|upright| El [[cadete]] Heinlein en [[1929]] nel [[anuariu]] de l'[[Academia Naval d'Estaos Xuníos]]]]
Heinlein nació'l 7 de xunetu de 1907, en Butler, un pequeñu pueblu del condáu de Bates, Missouri. Yera'l terceru de siete hermanos, cuatro homes y tres muyeres.
Poco dempués de la so nacencia la familia camudar a [[Kansas City]], onde se crió y recibió la so educación básica. Siguió los sos estudios na Academia Naval de Annapolis hasta 1929, cuando se graduó como inxenieru mecánicu. El so primer destín foi'l ''[[USS Lexington (CV-2)|USS Lexington]]'', unu de los dos primeros portaviones de l'armada estauxunidense. N'este mesmu añu, 1929, contrái matrimoniu en Los Angeles con Eleanor Curry de Kansas City; anque esti enllaz namái duró un añu.

La so andadura militar remató llueu, en 1934 y con 27 años, cuando lo retiraron como non aptu pal serviciu por motivos médicos. Casárase en 1932 con Leslyn MacDonald y agora atopábase en Los Angeles, retiráu con una pequeña pensión, insuficiente pa caltenese. Hasta 1939 dedicar a diverses ocupaciones, ente elles una curtia incursión na política.

N'anguaño empieza a publicar ciencia ficción, cola unviada a la revista [[Astounding|Astounding Science-fiction]] del rellatu ''La llinia de la vida'' (''Lifeline''). En dos años algamó la fama nel mundu de la ciencia ficción, pero entós el so país entró na [[Segunda Guerra Mundial]] y Heinlein dexó la lliteratura pa xunise de nuevu a l'Armada.

Sicasí foi refugáu de nuevu por motivos médicos. Finalmente consiguió collaborar nel esfuerciu bélicu trabayando como inxenieru civil na “Naval Air Esperimental Station”, cerca de Filadelfia, un llaboratoriu de materiales de l'Armada. En cuanto la guerra terminó, dexó'l llaboratoriu, volvió a California y buscó axentes lliterarios pa introducise en nuevos mercaos. Y consiguió lo que quería, llegando a publicar nel [[Saturday Evening Post]], la revista que meyor pagaba y la más prestixosa de la dómina. Esto supunxo un emburrie pal xéneru de la ciencia ficción, qu'empezaba asina, de la mano de Heinlein, a salir del [[ghetto]].
Nesti periodu Heinlein empezó a escribir los llamaos “llibros xuveniles”, llibros d'aventures p'adolescentes. Tamién nestos años complicóse'l so situación personal, llegando en 1948 a divorciase de Leslyn. Aína volvió contraer matrimoniu, con Virginia Doris Gerstenfeld, a la que conociera nel so trabayu mientres la guerra. Esti matrimoniu duraría hasta'l final de la so vida y Virgina convertiríase amás na principal collaboradora de Heinlein nel so trabayu.

Instalar con ella en [[Colorado Springs]] y sigue escribiendo. En 1948 crea un guión que se llevó al cine cola so collaboración l'añu siguiente sol títulu ''[[Con destín a la Lluna]]'' (''Destination Moon''). Mientres los años 50 collechó dos [[Premios Hugo|premiu Hugo]], unu en 1956 por '' [[Estrella doble (novela)|Estrella doble]]'' (''Double Star'') y otru en 1959 por '' [[Starship Troopers (llibru)|Tropes del Espaciu]]'' (''Starship Troopers''), novela que, pa sorpresa de Heinlein resultó discutiniu al par qu'esitosa. En 1960 remata una de les sos obres más importantes, ''[[Foresteru en tierra estraña]]'' (''Stranger In A Strange Land'') estensa novela que retayó a pidimientu del editor a pesar de lo cual ganó de nuevu'l premiu Hugo de 1962.

En 1965 los Heinlein vuelven a California, esta vegada a Santa Cruz. En 1967 gana de nuevu l'Hugo por ''[[La Lluna ye una cruel amante]]'' (''The Moon Is A Harsh Mistress''). En 1970 una [[peritonitis]] casi acaba cola so vida, pero recupérase y en 1973 publica ''[[Tiempu p'amar (novela)|Tiempu p'amar]]'' (''Time Enough For Love''). Mientres los años siguientes Heinlein atayó la so producción de ficción, hasta qu'en 1980 publica ''[[El númberu de la bestia (novela)|El númberu de la bestia]]'' (''The Number of The Beast''). van siguir otros cuatro noveles hasta que'l 8 de mayu de 1988 fina apaciblemente mientres duerme. Les sos cenices fueron espardíes sobre l'Océanu Pacíficu, y les de la so esposa Virginia siguir cuando morrió en 2003.

== Bibliografía destacada ==
=== Noveles ===
* ''Más allá del horizonte'' (1948). ''Beyond this Horizon''
* ''[[Amos de títeres]]'' (1951), tamién como ''La invasión sutil''. ''The Puppet Masters''
* ''Revuelta nel 2100'' (1953). ''Revolt in 2100''
* '' [[Estrella doble (novela)|Estrella doble]]'' (1956) ([[Premiu Hugo]], 1956). ''Double Star''
* ''[[Puerta al branu]]'' (1956). ''The Door Into Summer''
* ''[[Los fíos de Matusalén]]'' (1958) (o ''Les 100 vides de [[Lazarus Long]]''). ''Methuselah´s Children''
* ''[[Foresteru en tierra estraña]]'' (1961) ([[Premiu Hugo]], 1962, publicáu en versión orixinal en 1991). ''Stranger in Strage Land''
* ''Ruta de gloria'' (1963). ''Glory Road''
* ''Los dominios de Farnham'' (1964). ''Farnham´s Freehold''
* ''[[La Lluna ye una cruel amante]]'' (1966) ([[Premiu Hugo]], 1967). ''The Moon is a Harsh Mistress''
* ''[[Tiempu p'amar (novela)|Tiempu p'amar]]'' (1973). ''Time Enough for Love''
* ''[[El númberu de la bestia (novela)|El númberu de la bestia]]'' (1979). ''The Number of the Beast''
* ''[[Vienres (novela)|Vienres]]'' (1982). ''Friday''
* ''Job: Una comedia de Xusticia'' (1984). ''Job: A Comedy of Justice''
* [[El gatu que traviesa les parés]] (1985). ''The Cat Who Walks Through Walls: A Comedy of Manners''
* ''Viaxe más allá del tapecer'' (1987). ''To Sail Beyond the Sunset''

==== Noveles xuveniles ====
* ''Rocket Ship Galileo'' (1947)
* ''Cadete del espaciu'' (1948)
* ''Rebelión nel espaciu'' (1949)
* ''El granxeru de les estrelles'' (1950) ([[Premiu Hugo a la meyor novela|Premiu Retro Hugo]] - 1951, 2001)
* ''Los Stone'' (1952). ''The Rolling Stones''
* ''La bestia estelar'' (1954). ''The Star Beast''
* ''Túnel nel espaciu'' (1955)
* ''La hora de les estrelles'' (1956)
* ''Ciudadanu de la galaxa'' (1957)
* ''Consigue un traxe espacial: vas viaxar'' (1958)
* [[Starship Troopers (llibru)|Starship Troopers, Tropes del Espaciu]] ([[1959]]) ([[Premiu Hugo]], 1960)
* ''Fía de Marte'' (1963). ''Podkayne of Mars''

==== Escoyetes de rellatos ====
* ''El desagradable oficiu de Jonathan Hoag'' (1959). ''6xH''

=== Rellatos y noveles curties ===
* ''And he build a crooked house
==== Arrexuntaos en ''Hestoria del futuru'' ====
* ''La llinia de la vida'' (1939)
* ''Inadautáu'' (1939)
* ''Réquiem'' (1940)
* ''«Si esto sigue...»'' (1940)
* ''Les carreteres tienen de rodar'' (1940)
* ''Coventry'' (1940)
* ''Asoceden esplosiones'' (1940)
* ''Lóxica del Imperiu'' (1941)
* ''Universu'' (1941)
* ''Los fíos de Matusalén'' (1941)
* ''«... tamién pasiamos perros»'' (1941)
* ''El sentíu común'' (1941)
* ''Les verdes llombes de la Tierra'' (1947)
* ''Jockey del espaciu'' (1947)
* ''«¡Qué grande ye tar de vuelta!»'' (1947)
* ''Los negros fosos de la Lluna'' (1948)
* ''Caballeros, permanezan sentaos'' (1948)
* ''Dalila y el montador del espaciu'' (1949)
* ''La llarga guardia'' (1949)
* ''L'home que vendió la Lluna'' (1950) ([[Premiu Hugo a la meyor novela curtia|Premiu Retro Hugo]] - 1951, 2001)
* ''L'amenaza de la Tierra'' (1957)
* ''Rayu de lluz'' (1962)

==== Otros rellatos ====
* ''Magic, Inc.'' (1940)
* ''Solución insatisfactoria'' (1941)
* ''Pelos sos propios medios'' (1941)
* ''L'heriedu perdíu'' (1941)
* ''Una pecera con pexes de colores'' (1942)
* ''Waldo'' (1942)
* ''El desagradable oficiu de Jonathan Hoag'' (1942)
* ''Colón foi un pabardu'' (1947)
* ''Prueba nel espaciu'' (1948)
* ''Toos ustedes, zombies'' (1959, avera del [[viaxe nel tiempu]]). Arrexuntáu en ''6xH''

== Adautaciones cinematográfiques ==
Dalgunes de les noveles de Heinlein fueron llevaes a la gran pantalla con mayor o menor fortuna:

* ''[[Starship Troopers (película)|Starship Troopers]]'' [https://www.imdb.com/title/tt0120201/]
* ''[[Daquién mueve los filos]]'' [https://www.imdb.com/title/tt0111003/] (basada en ''Amos de títeres'')
* ''[[Les sangrixueles humanes]]'' [https://www.imdb.com/title/tt0051432/] (basada en ''Amos de títeres'')
* ''[[Con destín a la Lluna]]'' [https://www.imdb.com/title/tt0042393/] [http://www.umbella.com/heinlein/cine/destination_moon/destination_moon.htm] ([[Premios Óscar|Óscar]] a los meyores efeutos especiales, 1951;&lt;ref&gt;[http://akas.imdb.com/event/ev0000003/1951 Awards for 1951] en [[IMDb]]&lt;/ref&gt; Premiu Retro Hugo - 1951, 2001)
* ''[[Jerry was a man]]'' [https://www.imdb.com/title/tt0840894/]
* ''[[Predestination]]'', basada en All You Zombies —Toos ustedes, zombies—.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{Wikiquote}}
* [http://www.heinleinsociety.org Heinlein Society]
* [http://www.umbella.com/heinlein/ HispaRAH]
* [http://www.liberalismo.org/articulo/189/ Robert A. Heinlein: un escritor lliberal]
* [http://www.velero25.net/2004/mar2004/mar04pg02.htm Robert A. Heinlein: L'iconoclasta de la Ciencia Ficción]
* [http://www.velero25.net/2006/may2006/may06pg04.htm Sobre &quot;Tropes del Espaciu&quot; de Robert A. Heinlein; por Brian W. Aldiss]
* [http://www.velero25.net/2007/jul2007/jul07pg03.htm La naturaleza del Serviciu Federal en &quot;Tropes del Espaciu&quot; de Robert A. Heinlein; por James Gifford]
* [http://www.heinleincentennial.com/ Festexos con respectu al Centenariu de Heinlein.]
* [http://www.velero25.net/2007/jul2007/jul07pg01.htm Centenariu de Robert A. Heinlein] Númberu de Veleru 25 dedicáu a Heinlein
* [http://web.archive.org/20080506055223/condensadordefluzo.wordpress.com/rellatos/toos-ustedes-zombies/ Testu completu del cuentu &quot;Toos ustedes, zombies...&quot; de Robert A. Heinlein]
*[http://www.que-leer.com/12576/les guerres-de-robert-a-heinlein.html Les guerres de Robert A. Heinlein - Revista Qué Lleer]

{{NF|1907|1988|Heinlein, Robert A.}}

{{Tradubot|Robert A. Heinlein}}

[[Categoría:Escritores de ciencia ficción]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Hugo]]
[[Categoría:Militares de la Segunda Guerra Mundial d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Starship Troopers]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>fcjolpqwdyzbjpza3p8duhg3nsn6vxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Isaac Bashevis Singer</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73793</id>
    <revision>
      <id>3703356</id>
      <parentid>3685802</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7213" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Isaac Bashevis Singer''' (''en [[idish]]'': יצחק באַשעװיס זינגער) (Leoncin o Radzymin, según delles fontes {{nym}} foi un escritor [[xudíu]], y ciudadanu [[Polonia|polacu]]. En [[1978]] concedióse-y el [[Premiu Nobel de Lliteratura]].

Singer daba dende mozu [[14 de xunetu]] de [[1904]] como la so fecha de nacencia, posiblemente pa evitar el serviciu militar. Por ello, [[2004]] celebróse'l centenariu de la so nacencia.

Singer yera fíu y nietu de [[rabinos]] y hermanu del novelista [[Israel Yehoshua Singer]]. Creció nel barriu xudíu de [[Varsovia]] —arrodiáu por un recurrente escenariu de violencia [[antisemita]] en forma de [[pogrom]]s—,&lt;ref name=&quot;Cuentos xudíos de l'aldega de Chelm&quot;&gt;''Cuentos xudíos de l'aldega de Chelm'', nel apartáu ''L'autor'' (páxs. 8 y 9).&lt;/ref&gt; onde se falaba [[Yidish]]. Casóse con Runia Shapira, con quien tuvo un fíu, Israel. En [[1935]] y ante la medrana de la ofensiva [[Alemaña Nazi|nazi]],&lt;ref name=&quot;Cuentos xudíos de l'aldega de Chelm&quot; /&gt; emigró a los [[Estaos Xuníos]] y dixebróse de la so esposa. Nesti país empezó a escribir como periodista y columnista de ''The Daily Forward'', un diariu empobináu a la coleutividá xudía de [[Nueva York]] escritu en idish. Singer escribió casi tola so obra en idish.

En [[1940]] Singer cásase con Alma Haimann, con quien vivió hasta la so muerte.

Amás del [[Premiu Nobel|Nobel]], dióse-y el ''National Book Award'' en [[1973]].

== Vexetarianismu ==
Singer foi un destacáu [[Vexetarianismu|vexetarianu]]&lt;ref&gt;[http://www.ivu.org/history/northam20b/singer.html History of Vegetarianism - Isaac Bashevis Singer (1904-1991)]&lt;/ref&gt; mientres los postreros 35 años de la so vida, y de cutiu incluyía temes vexetarianes na so obra. Na so última hestoria, ''The Slaughterer'' (''El corador''), describe la congoxa d'un corador designáu tratando de conciliar la so compasión polos animales cola so xera de da-yos muerte. Envaloró que la ingestión de carne ye una negación de tolos ideales y toles relixones: &quot;¿Cómo podemos falar del derechu y la xusticia si tomamos una inocente criatura y la so sangre ye arramada?&quot;. Cuando se-y preguntar si convirtiérase en vexetarianu por razones de salú, respondió: &quot;Nun lo fixi pol mio salú, sinón pola salú de los pollos&quot;.

En ''The Letter Writer'', escribió &quot;En rellación colos animales, tola xente ye nazi; pa los animales, esto ye un eternu [[Treblinka]]&quot;.

Nel prólogu de ''Food for Spirit: Vegetarianism and the World Religions'' (1986), de Steven Rosen, Singer escribió: &quot;Cuando un humanu mata a un animal pa l'alimentación, ta desdexando la so propia fame de xusticia. L'home reza pola misericordia, pero nun ta dispuestu a estendela a otros. ¿Por qué entós l'home tien d'esperar la misericordia de Dios? Ye inxustu esperar daqué qu'usté nun ta dispuestu a dar. Ye incoerente. Nunca voi poder aceptar la incoherencia o la inxusticia. Inclusive si tratar de Dios. Si viniera una voz de Dios diciendo: &quot;¡Toi en contra del vegetarianismo!&quot; Yo diría: &quot;¡Bonu, yo toi a favor d'ello!&quot; Asina ye como me siento firmemente nesti sentíu.&quot;

== Obra ==
Polo xeneral les versiones en castellán fueron traducíes del inglés y non del so idioma orixinal. La fecha qu'apaez ye la de la so publicación en idish.

* ''Satán en Goray'' (1935)
* ''La familia Moskat'' (1950)
* ''El magu de Lublin'' (1960)
* ''Solombres sobre'l Hudson'' (1957-58).&lt;ref group=&quot;A&quot;&gt;Ediciones B, 2000. Dacuando cítase esti llibru como ''Solombres sobre Hudson'', lo que se trata d'un error. Esti llibru foi traducíu por Sara Abecassis del idish al español ensin pasar pol inglés.&lt;/ref&gt;
* ''L'esclavu'' (1962) Plaza &amp; Janes editores
* ''Nel tribunal del mio padre'' (1966)
* ''La casa de Jampol'' (1967). Editorial Debate, 2003.
* ''El certificáu'' (1967). Ediciones B, 2004.
* ''The Golem'' (1968). Jewish Daily Forward. Farrar Straus Giroux, 1982.
* ''Los herederos'' (1969). Editorial Debate, 2003.
* ''Enemigos, una hestoria d'amor'' (1972). Editáu por Plaza &amp; Janés, 1983.
* ''Un día placentero: Rellatos d'un neñu que se crió en Varsovia'' (1973)
* ''El penitente'' (1973) Plaza &amp; Janes, 1984.
* ''Shosha'' (1978) Plaza &amp; Janes editores
* ''Escoria'' (1991) Planeta, 1991.
* ''Meshugah'' (1994)
* ''Krochmalna N° 10'
* ''Amor y exiliu'' (1984). Ediciones B, 2002.
* ''La destrucción de Kreshev'' (2007). Cantil. (Traducción: Rhoda Henelde y Jacob Abecassis).

De siguío apaez el títulu de la traducción al inglés d'otres de les sos obres (non traducíes al castellán). Dalgunes d'estes traducciones fixo'l mesmu Singer. La fecha qu'apaez ye la de la publicación n'inglés.

* ''The Fearsome Inn'' (1967)
* ''Mazel and Shlimazel'' (1967)
* ''The Manor'' (1967)
* ''Elijah The Slave'' (1970)
* ''Joseph and Koza: or the Sacrifice to the Vistula'' (1970)
* ''The Topsy-Turvy Emperor of China'' (1971)
* ''Enemies, a Love Story'' (1972)
* ''The Wicked City'' (1972)
* ''The Hasidim'' (1973)
* ''Fools of Chelm'' (1975)
* ''Naftali and the Storyteller and His Horse, Los sos'' (1976)
* ''A Young Man in Search of Love'' (1978)
* ''The Penitent'' (1983)
* ''Yentl the Yeshiva Boy'' (1983)
* ''Why Noah Chose the Dove'' (1984)
* ''The King of the Fields'' (1988)
* ''Scum'' (1991)

; Cuentos p'adultos
* ''El Spinoza de la cai Market''.
* ''Gimpel el tontu y otros rellatos'' (1957). Editorial Plaza y Janés, 1979.
* ''Una boda en Brownsville'', Editorial Bruguera, 1983.
* ''La imaxe y otros rellatos'', Editorial Ada Korn, 1987.
* ''Un amigu de Kafka'', Editorial Planeta, 1973.
* ''Un amigu de Kafka y otros rellatos'', Editorial Cátedra, 1990.
* ''La muerte de Matusalén'', La otra vera, 2007.

; Cuentos pa neños y mozos
* ''Cuando Schlemel foi a Varsovia y otros cuentos'', Editorial Alfaguara, 1992
* ''Cuentos xudíos de l'aldega de Chelm'', Editorial Lumen, 1996
* ''Cuentos pa neños'', Editorial Anaya, 2004
* ''Cuentos d'amor y esperanza''

== &lt;!--Referencies y--&gt; Anotaciones ==
&lt;!--
;referencies
{{llistaref}}
;Anotaciones--&gt;
{{llistaref|grupu=&quot;A&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Bashevis Singer, Isaac. Cuentos xudíos de l'aldega de Chelm. Barcelona: Editorial Lumen S.A., 2002. ISBN 84-264-5055-5.
* Isaac Bashevis Singer. La so obra y la so Lleenda. Méxicu: Plaza y Valdés, 2006. ISBN 978-970-722-540-4.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{IMDb nome|0801953|Isaac Bashevis Singer}}

{{socesión| títulu=[[Imaxe: Nobel prize medal.svg|25px|center]] [[Premiu Nobel de Lliteratura]] | periodu=[[1978]]| predecesor=[[Vicente Aleixandre]] | socesor=[[Odysseas Elytis]]}}

{{NF|1902|1991|Singer, Isaac Bashevis}}

{{Tradubot|Isaac Bashevis Singer}}

[[Categoría:Escritores de cuentos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Dramaturgos y dramaturgues d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores de lliteratura infantil de Polonia]]
[[Categoría:Escritores de Polonia]]
[[Categoría:Escritores de Rusia]]
[[Categoría:Escritores en yidis]]
[[Categoría:Novelistes de Polonia]]
[[Categoría:Premiu Nobel de Lliteratura]]
[[Categoría:Traductores del yidis]]
[[Categoría:Vexetarianos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t9xve5il2ut58y0qhczufy986fzm2al</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Steve Harris</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73925</id>
    <revision>
      <id>3703448</id>
      <parentid>3667495</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:10:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* El primer discu */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85028" xml:space="preserve">{{referencies|t=20100527}}
{{persona}}

'''Stephen Percy Harris''' {{nym}}, más conocíu como '''Steve Harris''' ye'l fundador, [[baxista]], [[teclista]], [[compositor]] principal, y líder, del grupu [[Reinu Xuníu|británicu]] de [[heavy metal]] [[Iron Maiden]]. Harris tien un estilu reconocible y popular de tocar el baxusobremanera'l &quot;galopie&quot; que puede atopase en delles grabaciones d'[[Iron Maiden]]. Amás del so papel como'l baxista de la banda, escritor y vocalista de sofitu, que llevó a cabu munches otres funciones pal grupu, como la producción y la co-producción de los sos álbumes, dirixir y editar los sos videos en direuto y la realización de los teclaos d'estudiu y sintetizadores. Ye consideráu per medios de prensa, &lt;ref&gt; http://metalhammer.teamrock.com/news/2015-01-30/steve-harris-voted-world-s-greatest-bassist&lt;/ref&gt; otros baxistes, &lt;ref&gt; http://www.rafabasa.com/2012/01/25/dave-ellefson-de-megadeth-dave-mustaine-siempres-foi--un-gran-contador-de-hestories/&lt;/ref&gt; y el públicu polo xeneral &lt;ref&gt; http://loudwire.com/iron-maiden-steve-harris-wins-loudwire-greatest-metal-bassist-tournament/&lt;/ref&gt; como'l meyor baxista de tolos tiempos por el so estilu a la de tocar como pola so actitú agerrida sobre l'escenariu.

== Biografía ==
[[Ficheru:Fender Precision Bass.jpg|270px|thumb|left|Un [[Baxu eléctricu|baxu]] [[Fender Precision Bass|Fender modelu Precision]] foi'l primeru que tuvo y col cual perfeccionó les sos téuniques hasta llegar a tocar cola so forma tan distintiva por sobre'l restu de los otros baxistes.]]
Harris nació y creció en [[Leytonstone]], rápido empezó a amosar interés tantu nel fútbol como na música, teniendo como gran aspiración aportar a un [[futbolista]]. {{Sfn | pared | 2004 | p = 15}} Solía trabayar como [[delliniante]] d'[[arquiteutura]] na zona del East London. Descubiertu y entrenáu por [[Wally St Pier]], Harris foi convidáu a entrenar para [[West Ham United FC | West Ham United]] (club del cual yera fanáticu), {{sfn | pared | 2004 | p = 17}} dempués de ganar un interés na música rock na so adolescencia, diose cuenta que yá nun deseyaba xugar al fútbol profesionalmente. {{sfn | pared | 2004 | p = 17}} Primeramente Harris quería tocar la batería, {{sfn | pared | 2004 | p = 20}} pero nun tenía abondu espaciu pa una batería na so casa y asina decidió tocase el baxu nel so llugar, &lt;ref&gt; name = &quot;earlydaysdvd&quot;&gt; { {cite video |fecha=23 payares 2004 | títulu = [[La historia de Iron Maiden - Parte 1: Los primeros díes]] | mediu = DVD | editor = [[EMI]]}} &lt;/ref&gt; siendo un autodidacta dafechu &lt;ref&gt; {{cita web | url = http://www.ironmaiden.com/index.php?categoryid=14&amp;p2_articleid=329 | títulu = Steve Harris como se conoz por Janick Gers | fechaaccesu = 11 Febreru 2012 |publicación=Sitio web Iron Maiden Oficial |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20100819095537/http://www.ironmaiden.com/index.php?categoryid=14&amp;p2_articleid=329 |fechaarchivu=19 d'agostu 2010 | postreros = Gers | primeru = Janick | authorlink = Janick Gers}} &lt;/ref&gt; Harris mércase'l so primera so la que terminó siendo una copia d'un [[Fender Precision Bass | Fender modelu Precision]] que-y costar 40 £ en [[1971]]. {{sfn | pared | 2004 | p = 20}} Nesi mesmu añu Harris empezó col so proyeutu musical, siguió utilizando un modelu &quot;Unicorn&quot; de la firma [[Llau]] y un Fender Precision con cuerdes RotoSound. Agora usa les sos propies cuerdes RotoSound Flatwound. El soníu metálicu producir al rebotar les cuerdes sobre los trastes, dando'l peculiar estilu de Steve Harris que lo fixo tan reconocíu siendo tamién llamáu '''l'efeutu Harris''' (Harris efect).

A tan solo 10 meses dempués de que se mercó'l so primera baxu, Harris xunir a una banda, primeramente conocida como Influence y más tarde Gypsy's Kiss, con Bob Verscoyle (voz principal), [[Dave Smith]] (guitarra) y el baterista Paul Sears {{sfn | Paré | 2004 | p = 21}} Dempués d'un curtiu númberu de conciertos nel Cart and Horses pub en Maryland Point, Stratford and thel Bridgehouse en Canning Town, {{sfn | pared | 2004 | p = 23}} la banda dixebróse y Harris fizo una audición pa una banda llamada Smiler en febreru de 1974. {{sfn | pared | 2004 | p = 24}} Nesti equipu, Harris empezó a escribir los sos propios cantares y trabayó colos futuros miembros de Iron Maiden [[Dennis Wilcock]] y [[Doug Sampson]], {{ sfn | pared | 2004 | p = 25}} pero dexó la banda dempués de que se negó a tocar el so material, alegando que yera demasiáu complicáu {{sfn | pared | 2004 | p = 26}}

== Nacencia de la banda ==
Al salir de Smiler, Harris llegó a crear [[Iron Maiden]] na Navidá de 1975, {{sfn | pared | 2004 | p = 26}} el nome de la banda ta inspiráu a partir d'un preséu de tortura medieval llamáu &quot;doncella de fierro&quot; (Iron Maiden), qu'apaez na película '' [[The Man in the Iron Mask (1939 película) |The Man in the Iron Mask]]. '' {{sfn | pared | 2004 | p = 28}} Primero que Iron Maiden roblara'l so contratu con [[EMI]] en 1979, Harris trabayó como [[cartógrafu]] nel [[East End de Londres]] hasta que foi despidíu, y nesi momentu él entamó un trabayu como [[barrenderu]]. &lt;ref&gt; name = &quot;30 de MH. &quot;&gt; {{cita publicación | títulu = Powerslave conductor |publicación=[[Metal Hammer]] presenta: Iron Maiden 30 Años de metal Mayhem | añu = 2005 | primeru = David | última = Ling | páxines = 31 a 34 | id =}} &lt;/ref&gt; {{sfn | pared | 2004 | p = 114}}

Dende la so creación, Harris foi compositor y lletrista principal de la banda. &lt;ref&gt; name = &quot;MusicRadar&quot; &lt;/ref&gt; La so composición de cantares típicamente amuesa la so marca rexistrada de galopantes patrones de baxu y cantares de Heavy Metal con influencies progresives y con dellos cambeos de tiempu (tal como s'aprecia nel primer discu cola tema Phantom Of The Opera).Harris frecuentemente escribe lletres sobre la mitoloxía, la historia o temes inspiraes en llibros y películes, lo que reflexa los sos intereses ya influencies a la de componer.

Harris foi influyíu fuertemente como músicu, sobremanera polos baxistes de hard rock de fines de los 60s y principiu de los 70s siendo los principales: [[Rinus Gerritsen]] de [[Golden Earring]], [[Mel Schacher]] de [[Grand Funk Railroad]], [[Chris Squire]] de [[Yes]], [[Mike Rutherford]] de [[Genesis]], [[Geezer Butler]] de [[Black Sabbath]], [[John Entwistle]] de [[The Who]]; [[John Paul Jones]] de [[Led Zeppelin]], [[Greg Lake]] d'[[Emerson, Lake and Palmer]], [[Roger Glover]] de [[Deep Purple]], [[Glenn Cornick]] de [[Jethro Tull]] (una de les sos bandes favorites), etc. Pero unu de los baxistes realmente preferíos de Steve Harris foi [[Pete Way]], d'[[UFO (banda)|UFO]], quien influyó fuertemente nel estilu d'execución de Harris y tamién como persona y músicu polo xeneral.

=== El primer discu ===
[[Ficheru:Muzeum Ziemi Lubuskiej - Muzeum Tortur - Żelazna dziewica.JPG|thumb|200px|La [[doncella de fierro]], preséu de tortura nel que s'inspiraron pal nome de la banda y del discu [[Homonimo|homónimu]].]]
Foi asina que con daqué d'esfuerciu Harris consiguió roblar con [[EMI]] dempués de que [[Rod Smallwood]] (yá [[manager]] de la banda entós daquella) consiguiera que Brian Shepherd presidente del sellu discográficu, guardara l'hestóricu [[conciertu]] de la banda nel [[Club Marquee]] en [[1979]] el cual calificó como electrizante, y una selmana más tarde, [[Iron Maiden]] roblaba contratu cola compañía discográfica. Contratu que taba en competencia con otra banda representativa del [[NWOBHM]], [[Def Leppard]].

N'avientu del [[1979]], el grupu entró nos estudios Kingsway de [[Londres]] y realizó una primer grabación col productor [[Guy Edwards]]. Sicasí, la banda despidiólu por tar descontenta cola calidá de la so producción. Otru productor, [[Andy Scott]], foi refugáu por aportunar a Harris en que tocara'l so baxu con escayu en cuenta de colos deos. Finalmente, [[Will Malone]] foi l'escoyíu pa producir l'álbum. En febreru de [[1980]] y dempués de solu trelce díes, Iron Maiden terminó la grabación del discu teniendo asina'l so primer álbum d'estudiu, daqué destacable yá que hai unes poques selmanes tras la banda ganaba un nome faciendo espectáculos en clubes siendo unu d'estos especialmente recordáu, una y bones el vocalista de la banda [[Paul Di'Anno]] foi arrestáu pola policía faciendo que Harris en cuenta de retirase col so grupu del escenariu, xubiérase de toes formes col so conxuntu siendo baxista y cantante solu por aquella ocasión. La so entrega sobre l'escenariu impresionaron tantu a [[Rod Smallwood]] que decidió ser el [[manager]] del grupu lo que favoreció que Rod contautar cola manda más d'[[EMI]] para depués esti ufierta-y el contratu a los británicos. Ensin dulda un premiu al esfotu y coraxe de Steve y por sobremanera a l'acertada visión de Rod (según la so poder de persuacion).

Mientres [[Iron Maiden]] afirmaba la so popularidá y aceptación ante'l mundu del [[heavy metal]], Steve tuvo la xenial idea de que por que la so banda tuviera una mayor identidá ante los sos siguidores, aportar a más bono de recordar y tamién más reconocible pa los qu'ignoraben la esistencia del conxuntu inglés, decidió crear un iconu o emblema distintivu percima del restu de les bandes qu'entós daquella yeren de música [[punk]], yá que Steve tenía como oxetivu ser distintu a los enclinos actuales ([[mainstream]]) que se daben per aquellos años, non solo a nivel musical sinón que tamién na imaxe qu'estes proyeutaben, que tamién resultaba extraordinariamente asemeyada unes de les otres que según la opinión del propiu Harris '''&quot;yeren de neños que se creian malos pero que solo yeren drogadictos estúpidos&quot;'''. Foi asina que na busca de daqué que represente a la banda foi delineando curioso un espectáculu acorde a la magnitú de les sos aspiraciones. Al princípio Steve gastaba daqué de les ganancies de la banda n'[[Efeutos especiales|efeutos especiales]] de fumu que llanzaba al públicu asistente que salíen por detrás de la [[Batería musical|batería]] de [[Doug Sampson]], dempués Steve pidió-y a [[Dave Beasley]] que construyera un muriu de madera con una figura de la cual pela so boca saliera'l fumu, Beasley construyó'l pidíu cola imaxe d'un ser [[antropomorfu]] del cual Harris quedó esteláu inclusive al enterase de que la figura provenia d'una [[lleenda urbana]] de la que Beasley sabiá, solo fixo aumentar más el so apreciu a esta. Foi asina que recibió (según les hestories de Beasley) el nome d'[[Eddie the Head|Eddie]] al cual llevaben a los conciertos de pubs y clubes pa causar impresión del públicu, el fumu salía pela boca d'[[Eddie the Head|Eddie]] escontra los asistentes y terminaba como [[borrina]] llexando nel ambiente per unos minutos, esto rápido terminó siendo'l [[clímax]] del show siendo acuñáu a [[Doug Sampson|Doug]] la frase que depués tomaría [[Paul Di'Anno|Di'Anno]] nes posteriores presentaciones:
{{cita|lang=en|All the confusion will reign this place, when [[Eddie the head]] blows the mist.|col2=Tol tracamundiu va reinar esti llugar, cuando Eddie la cabeza sople la borrina.|[[Doug Sampson]]}}

Y asina nació [[Eddie the Head]], esta foi la respuesta a la busca de Harris y decidió saca-y el máximu provechu como cuando escontra a [[Paul Di'Anno]] llevar una mázcara d'[[Eddie]] en mediu del show, faciendo aumentar la fama de la mascota y per ende la del grupu y los sos númberos que cada vegada taben ganando espaciu ente la enorme marea [[punk]]. Ganó tanta fama [[Eddie the Head|Eddie]] que cuando roblaron el contratu con [[EMI]] Steve pidió caltener la mascota y la [[tipografía]] cola cual escribíen el nome de la banda, p'asina usar ámbas na portada del discu polo que Harris pidió un diseñu a cuerpu completu del yá míticu ser, adulces foi ganándose un llugar tan especial como importante na historia del grupu y pa los [[fans]]. Les esquises iniciales d'[[Eddie the Head|Eddie]] merecieron l'aprobación de tolos integrantes del grupu, tres los que Beasley apurrir con absoluta dedicación al perfeccionamiento d'esi personaxe. L'iconu rediseñáu depués por [[Derek Riggs]] xeneró la versión final del iconu que quedó terminada a solo un mes del pidíu orixinal y en febreru de [[1980]] la imaxe de Eddie empezó a percorrer el mundu.

Y de esta forma'l 14 d'abril de 1980 llanzó oficialmente l'esperáu primer álbum d'estudiu col nome [[Iron Maiden (álbum)|Iron Maiden]]. Recibió escelentes crítiques y allabancies per parte de los medios especializaos, y sobremanera per parte de los almiradores que lo califiquen como una xenial pieza maestra con grandes clásicos como Prowler, Phantom Of the Opera, Transylvania, Running Free, Remember Tomorrow, etc. Teniendo como detalle que 8 de les 9 cantares fueron escrites por Steve (sacante Charlotte The Harlot que la so autoría ye de [[Dave Murray]]). Pero pa Steve Harris nun llegó al nivel que deseyara, yá que consideró que'l [[productor discográficu]] Will Malone nun trabayó lo suficiente nel soníu. A pesar de la inconformidad de Harris, el discu tien un soníu crudu que va acorde cola voz de Di'Anno lo cual facer una pieza vital y xenial na que s'afiguró la gran enerxía y maxa d'aquella dómina, y que per otru llau llegó al númberu 4 nes llista britániques lo cual indica qu'a nivel comercial el discu tamién se fixo conocíu y llogró grandes ventes, daqué inusual en bandes debutantes nel [[Reinu Xuníu]] más entá si esta llega a vender 300.000 unidaes en [[Gran Bretaña]] y ser [[discu de platinu]], &lt;ref name=&quot;BPI Certified Awards&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bpi.co.uk/certified-awards.aspx |títulu=BPI Certified Awards |fechaaccesu=15 d'abril |añoacceso=2009 |editorial= ''www.bpi.co.uk'' |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; 100.000 unidaes en [[Canadá]], &lt;ref name=&quot;CRIA&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cria.ca/cert_db_search.php |títulu= CRIA |fechaaccesu=15 d'abril |añoacceso=2009 |editorial= ''[[Canadian Recording Industry Association]]'' |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; y lo más destacable aportar a [[discu d'oru]] n'[[Alemaña]] con 100.000 discos vendíos, tou un méritu en tierres estranxeres pal so debú.&lt;ref name=&quot;Bundesverband Musikindustrie&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.musikindustrie.de/gold_platin/ |títulu= Bundesverband Musikindustrie |fechaaccesu=15 d'abril |añoacceso=2009 |editorial= ''www.musikindustrie.de / Gold/Platin-Datenbank'' |idioma= alemán}}&lt;/ref&gt; Pa celebralo, la banda retornó al míticu &quot;Ruskin Arms&quot; que los vio nacer pa faer otru recordáu ya históricu conciertu (amás d'una xira benéfica). El gran ésitu del álbum debú de Iron Maiden nun foi casualidá, sinón la resultancia de la calidá cimera que yá los estremaba del restu de les bandes dende va años, y el sofitu de los sos miles de siguidores colos que yá cuntaben.

=== La llegada de &quot;The Juggler&quot; y la meyora del soníu ===
[[Ficheru:ESTUDIO GRABACION CONSOLA4.jpg|350px|thumb|left|La llegada de [[Martin Birch]] supunxo un cambéu nel soníu tan importante na banda, que bona parte del soníu forxáu pol [[Baxu eléctricu|baxu]] de Harris que lo llevó a ser reconocíu, fueron pol trabayu de soníu de Birch.]]
Yá pa finales de [[1980]] y cola xira de promoción del discu pasáu yá terminada, qu'empezó'l 1 d'abril de 1980 y terminó más de cien conciertos dempués, el 21 d'avientu nel [[Rainbow Theatre]] de [[Londres]]. Pasando por [[Italia]], [[Alemaña]], [[Francia]], [[Suiza]], [[Países Baxos]], [[Suecia]], [[Dinamarca]], [[Noruega]] y [[Bélxica]] (siendo naquel país el so debú nel estranxeru). Steve preparar pa sacar un nuevu discu pa la banda sicasí les duldes p'atopar un [[productor discográficu]] que se comprometiera de verdá nel soníu de la banda y cumpliera coles ambiciones de Harris, esto foi asina hasta que decidió contactase con [[Martin Birch|Martin &quot;The Juggler&quot; Birch]] que resultaba ser un productor confiable por cuenta de que trabayara con grupos como [[Deep Purple]], [[Black Sabbath]] y [[Fleetwood Mac]] ''(teniendo nel so haber la producción de discos clásicos como [[Machine Head (álbum)|Machine Head]] y [[Heaven and Hell (álbum de Black Sabbath)|Heaven and Hell]] de los mentaos respeutivamente)''. Harris nun momentu dau nes grabaciones del discu [[Iron Maiden]] pensó en entablar conversaciónes con The &quot;Juggler&quot;, sicasí'l mesmu baxista abandonaría esa idea pa quedase colos servicios del [[productor discográficu]] Malone a quien depués Harris culparía en nun ponese a trabayar más seriamente nel sonído del discu debú, agora que Harris viera los resultaos de soníu del so discu anterior nun repitiría esi error otra vegada buscando de forma decidida a Birch. A este foi-y apurríu'l material de la banda teniendo la idea de qu'aquel suxetu tomaría'l so tiempu n'analizalo, sicasí a Martin bastar una curtia escucha del discu anterior pa saber qu'ende había dinamita pa ser esplotada. Tantu foi asina que &quot;The Juggler&quot; consúltolu a Steve el porque nun lo busco nel primer discu yá que l'aceptaría de momentu, la respuesta foi:
{{cita|&quot;''Pensamos que yeres demasiáu famosu pa dicir que si''&quot;.|Steve Harris, &lt;small&gt; respondiendo a [[Martin Birch]].&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Early Days: la historia de Iron Maiden. Documental, 2004&lt;/ref&gt;}}

Pero esta nun foi la única inclusión pa la banda, dempués del primer [[álbum]] el guitarrista [[Dennis Stratton]], qu'ingresara na séptima alliniación del grupu sale de la banda por cuenta de diferencies musicales. Nel so reemplazu entró [[Adrian Smith]], que yera amigu personal de [[Dave Murray]], y qu'enantes refugara xunise, yá que taba bien entusiasmáu y cómodu cola so banda [[Urchin]] qu'amás taba teniendo ésitu.

Asina cola llegada del nuevu integrante la compocisión del discu facer con dellos cambeos con al respective de lo musical, una y bones tolos cantares con esceición de «Murders in the Rue Morgue» y «Killers», fueron escrites enantes del llanzamientu del so discu debú (nun podíen caber toos nun álbum, y darréu fueron regrabadas pa incorporar a Adrian Smith); una temprana versión de «Wrathchild» foi incluyida na compilación [[Metal for Muthas]]. 2 pistes del [[álbum]] fueron [[instrumentales]] sumáu a la balada Prodigal Son que fixeron d'esti discu daqué distintu del anterior, anque calteniendo delles bases como'l fechu de qu'una vegada más Harris compunxo toles temes y que estos tuvieren temátiques hestóriques como'l cantar Genghis Khan.

El 2 de febreru de [[1981]], [[Killers]] vio la lluz, la voz de Di'Anno, enllena de pasión y emoción quedó perbién afigurada en temes como Purgatory, Wrathchild o Killers, faciendo que nesi mesmu febreru [[Iron Maiden]] empieza'l so primera gran xira mundial, aprovechando la numberosa cantidá d'almiradores alredor del mundu que yá quería velos en vivu. N'[[Europa]] salieron de xira con [[Kiss]] aportando a tou un acontecimientu'l fechu de que la banda soporte tuvieren tal receición qu'inclusive llegaba a superar la de los mesmos [[Kiss]] como hasta'l mesmu [[mánager]] de la banda estauxunidense reconociera. Lo mesmo nuna estensa xira polos [[EE. XX.]] onde salieron de tour con munches bandes ente elles [[Scorpions]], [[Judas Priest]], [[38 Special]], [[Rainbow]], etc. Realizaron la so primer xira en Xapón y xunto a esta, la grabación del [[álbum en direutu]] ''[[Maiden Japan]]'', el [[23 de mayu]] de [[1981]], valió-y al grupu la conquista del so primer [[Certificación de ventes discográfiques|discu d'Oru]] a nivel de discos en vivu.

A nivel comercial el discu algamó'l puestu 12 llegando a tener [[discos d'oru]] al vender 100.000 unidaes en [[Reinu Xuníu]], &lt;ref&gt; name=&quot;BPI Certified Awards&quot;&lt;/ref&gt; 20.000 unidaes en [[Suecia]], &lt;ref&gt; name=&quot;guld-platina-1987-1998&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ifpi.se/wp/wp-content/uploads/guld-platina-1987-1998.pdf |títulu= Guld och Platina-certifikat delas ut av IFPI Svenska Gruppen - År 1987-1998|fechaaccesu=26 d'agostu de 2010 |autor= |fecha= |formatu= PDF|obra= IFPI Svenska Gruppen - www.ifpi.se |idioma=suecu |cita= }}&lt;/ref&gt; 100.000 unidaes n'[[Alemaña]],&lt;ref&gt; name=&quot;Bundesverband Musikindustrie&quot;&lt;/ref&gt; 200.000 en [[Francia]] &lt;ref&gt; name=&quot;infodisc.fr.&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.infodisc.fr/Certif_Album.php |títulu=Les Certifications (Albums) du SNEP (Bilan par Artiste) |fechaaccesu= 29 d'abril |añoacceso= 2013 |fecha= |obra=Syndicat National de l'Édition Phonographique |idioma=francés |cita= }}&lt;/ref&gt; y 500.000 discos vendíos en [[EE. XX.]].&lt;ref&gt; name=&quot;RIAA&quot;&gt;{{cita web |url=http://riaa.com/goldandplatinumdata.php?content_selector=gold-platinum-searchable-database |títulu=RIAA - Gold &amp; Platinum |fechaaccesu= 1 de mayu |añoacceso= 2013 |fecha= |obra=[[Recording Industry Association of America]] |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt; A lo que tamién hai qu'amestar les 100.000 discos vendíos en [[Canadá]].&lt;ref&gt; name=&quot;CRIA&quot;&lt;/ref&gt;

=== L'apaición de Dickinson y el saltu a la fama ===
[[Ficheru:Bruce Dickinson82.jpg|390px|thumb|left|Pudiendo llegar a notes muncho más altes que'l so antecesor, Dickinson fixo posible que la banda pudiera alloñar de los ritmos daqué [[punk]] de los 2 primeros [[Álbum musical|álbumes]] y asina consiguir que Steve camudara les composiciones de tarrecer acorde a les habilidaes del nuevu vocalista. Llogrando la banda fama, allabancies, ésitu y discutinios. ]]
Sicasí a pesar de la gran xira mundial realizada pela banda, l'ascensu de la banda nun frenó los cambeos que se produciríen al interior de la mesma. [[Paul Di' Anno]] foi espulsáu de l'agrupación por cuenta del so estilu de vida d'escesos col [[alcohol]] y les [[droga|drogues]], que lo teníen física y psicolóxicamente foliáu. Di' Anno fuera deteníu pola policía en delles ocasiones por cuenta de los sos abusos, polo cual fallara a la banda en momentos claves. Esto motivó a Steve Harris a tomar la decisión de nun cuntar más con él como vocalista. Tres la so ausencia, vocalistas como [[Terry Slesser]] audicionaron pa la banda, pero foi finalmente foi [[Bruce Dickinson]], (otru ex-[[Samson (banda)|Samson]]), quien llegó'l mesmu añu pa ocupar el puestu. Cuando la idea d'incluyir a Dickinson foi propuesta por Steve al mánager [[Rod Smallwood]], esti primeramente amosóse reticente, por cuenta de un problema qu'él tuviera nel pasáu cola banda Samson. Sicasí, Steve convenció a Rod de que fueren ver a Bruce nun show de Samson, nel míticu [[Reading Festival]] n'[[Inglaterra]]. En viendo al vivu la calidá de Dickinson, tanto como vocalista como frontman, a Rod y a Steve nun-yos quedaron dulda de qu'él yera'l cantante ideal para [[Iron Maiden]]. D'esta manera, contautar por que presentara una audición cola banda, y xusto cuando interpretó'l cantar 'Remember Tomorrow', dixéron-y que quedaba contratáu. Bruce duldó n'aceptar el puestu, pos nun quería abandonar a los sos compañeros de Samson, pos sabía que cola so ausencia la banda podría dise embaxo (como efeutivamente asocedió). Pero la propuesta de Iron Maiden yera bastante tentadora, al tratase d'una banda yá fichada pola xigante [[EMI Music]] y que s'atopaba xirando por toa [[Europa]], [[Estaos Xuníos]] y [[Asia]]. Dempués de meditalo per dellos díes, aceptó. El primer conciertu de Dickinson con Iron Maiden foi'l [[26 d'ochobre]] de [[1981]] en [[Bologna]], [[Italia]].&lt;ref&gt;http://ironmaiden.com/killer-world-tour--1981.html&lt;/ref&gt;

Steve yá preparaba'l so nuevu discu, una y bones esti nun quería dase un ralu bien llargu ente discu y discu yá que él aprendiera qu'a diferencia d'otres bandes que cuntaben con mayor cobertoria de les radios, [[Iron Maiden]] penosamente nun yera bien excibida peles radios yá que la so música solía nun ser perbién vista pol públicu polo xeneral, ye por esto que Harris hábilmente llegó a la conclusión de que tendría que brindar espectáculos en direuto magníficos y discos d'escelente calidá, teniendo que sacar al entamu de la so carrera discos de forma consecutiva pa ganase'l respetu y fama pa consiguir romper los caprichos de la sociedá d'aquel entós.[[The Number of the Beast]] ye l'únicu álbum d'[[Iron Maiden]] qu'inclúi creitos de composición de [[Clive Burr]], y el primeru con temes escrites por [[Adrian Smith]].&lt;ref&gt; name=&quot;Runtothehills&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Wall, Mick |títulu=Iron Maiden: Run to the Hills : the Authorised Biography |url=https://books.google.es/books?id=QkijOAAACAAJ&amp;dq=Iron+Maiden:+Run+to+the+Hills&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=VVWUT6z9B8TD0QWX3LTuAQ&amp;ved=0CDkQ6AEwAQ |edición=3ª edición |fechaaccesu=21 d'abril de 2012 |fecha=30 d'ochobre de 2004 |editorial=''Sanctuary'' |allugamientu= |isbn=1-86074-542-3 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, Steve Harris adoptó un enfoque distintu na composición, p'aprovechar la voz Bruce Dickinson.

{{cita|Cenciellamente nun creo que l'anterior vocalista ([[Paul Di'Anno]]) fuera capaz de cantar delles de les llinies que Harris tenía en mente [...] cuando Bruce llegó, abriéronse un montón de posibilidaes pal nuevu álbum.|[[Martin Birch]], &lt;small&gt;dando la so opinión sobre la calidá de ámbos vocalistas.&lt;/small&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;Runtothehills&quot;&lt;/ref&gt;}}

Según delles entrevistes, Dickinson tuvo bien arreyáu na composición de delles de los cantares del álbumsobremanera «Children of the Damned», «The Prisoner» y «Run to the Hills».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://livinglegendsmusic.com/library.php?personID=583 |títulu=Living Legends Music Bio on Bruce Dickinson |editorial=''Living Legends Music'' |idioma=inglés |fechaaccesu=5 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de asuntos contractuales cola so anterior banda, [[Samson (banda)|Samson]], Dickinson nun podía tomar parte en nenguna de les composiciones pal álbum&lt;ref&gt; name=&quot;Runtothehills&quot;&lt;/ref&gt; y solo podía realizar «contribuciones morales», lo que significaba que podía influyir en delles temes, pero nun realizar grandes contribuciones como pa llograr creitos de composición.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor= Shooman, Joe |títulu = Bruce Dickinson: Flashing Metal with Iron Maiden and Flying Solo |editorial= ''Independent Music Press'' |añu= 2007 |idioma=inglés |páxina = 82 |isbn = 0-9552822-4-1}}&lt;/ref&gt; La grabación y l'amiestu del álbum foi completada en tan solu cinco selmanes.&lt;ref&gt; name=&quot;Runtothehills&quot;&lt;/ref&gt;

La prensa musical cuntó que mientres la grabación nos estudios Battery, asocedieron fenómenos inesplicables, como que les lluces encendíense y apagaben ensin motivu aparente y l'equipu de grabación rompióse misteriosamente.&lt;ref name=&quot;Bushell 100&quot;&gt;{{cita llibru |autor= Bushell, Garry y Halfin, Ross |títulu= Running Free, The Official Story of Iron Maiden |edición= 2ª edición |editorial= ''Zomba Books'' |añu= 1985 |páxina= 100 |fechaaccesu= 13 de xineru de 2012 |idioma=inglés | isbn = 0-946391-84-X}}&lt;/ref&gt; Estos incidentes llegaron al so clímax cuando'l productor Martin Birch accidentó'l so coche contra un autobús llenu de monxes. La factura del arreglu del so automóvil foi de 666 [[GBP]].&lt;ref name=&quot;Hammer30&quot;&gt;{{cita publicación |títulu= Devil Incarnate |publicación = Metal Hammer presents: Iron Maiden 30 Years of Metal Mayhem |añu= 2005 |autor= Doren, John|idioma=inglés |páxina= 140 y 141|editorial = ''Metal Hammer''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;NOTBDVD&quot;&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Iron Maiden1982.jpg|360px|thumb|derecha|Steve y Bruce tocando nun conciertu celebráu'l [[4 d'abril]] de [[1982]] nel [[Velódromu de Anoeta]] en [[San Sebastian]].]]

El [[29 de marzu]] de [[1982]] llanzóse'l discu The Number of the Beast Dende'l llanzamientu de ''[[The Number of the Beast]]'' y la so correspondiente xira, [[The Beast on the Road]], «The Beast» (''La Bestia'') foi un nome alternativu para [[Iron Maiden]], y sería más tarde utilizáu nos títulos de dalgunos [[Álbum recopilatorio|recopilatorios]] y trabayos en [[Álbum en direutu direutu]], como por casu ''[[Best of the Beast]]'' y ''[[Visions of the Beast]]'', tuvo un gran ésitu ente la crítica y el públicu, y llegó el puestu númberu unu en [[The Official UK Charts Company|Reinu Xuníu]] pa la banda y la certificación de [[Certificación de ventes discográfiques|discu de platinu]] n'[[Recording Industry Association of America|Estaos Xuníos]]. La banda enterar del númberu 1 alcanzáu mientres s'atopaben barados na carretera d'[[Arizona]] por una llamada de Rod a Harris quien se punxo a celebrar xuntu colos demás nel mesmu bus. Dos [[senciellu|senciellos]] fueron estrayíos del álbum: «[[The Number of the Beast (cantar)|The Number of the Beast]]» y «[[Run to the Hills]]»; esti postreru foi'l primera senciellu de la banda n'algamar el ''top''&amp;nbsp;10 en Reinu Xuníu. L'álbum tamién tuvo discutiniu por cuenta de la naturaleza profana de les lletres y la so portada.

L'álbum foi seriamente criticáu por dellos [[Conservadorismu social|grupos conservadores]], especialmente nos Estaos Xuníos, onde la banda foi acusada de ser [[Satanismu|satánica]]. Estos grupos entamaron quemes públiques de los trabayos de Iron Maiden, sicasí, dellos grupos relixosos optaron por estrozar los a martellaes, por medrana a la inhalación de los fumos de los vinilos quemaos.&lt;ref&gt; name=&quot;NOTBDVD&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;Kerrang! Legends32&quot;&gt;{{cita publicación |títulu= Raising Hell |publicación= ''Kerrang! Legends'' |autor= Young, Simon |númberu = 2|páxina = 32 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Harris declaró: «Foi una auténtica llocura. Obviamente nun lleeren les lletres del álbum. Solo facer porque creíen en toa esa basura de que yéramos satánicos».&lt;ref&gt; name=&quot;Runtothehills&quot;&lt;/ref&gt; Como resultancia, la xira [[The Beast on the Road]] foi oxetu de numberosos boicóes y manifestaciones. Los activistes arrodiaron les zones de los conciertos y partieron folletos a los asistentes, ya inclusive nuna ocasión llevantaron una cruz de venticinco metros.&lt;ref&gt; name=&quot;NOTBDVD&quot;&gt;{{cita videu |fecha= 4 d'avientu de 2001 |títulu=Classic Albums: The Number of the Beast |mediu=DVD |editorial=''Eagle Vision'' |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;CR&quot;&gt;{{cita publicación |títulu = 100 Greatest British Rock Albums Ever |publicación= ''Classic Rock'' |fecha = 1 d'abril de 2006 |númberu= 91 |páxina= 64 |idioma=inglés |fechaaccesu = 19 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Esto nun amedranó a Steve quien viendo'l fuerte impautu que xenerara entendió que por fin-y llegaría la gloria que tantotiempo buscó y echase tras seria daqué imperdonable.

Dende'l so llanzamientu, l'álbum recibió constantes aponderamientos de la crítica. ''[[Allmusic]]'' describir como «cenciellamente unu de los meyores álbumes de ''heavy metal'' que se publicaren».&lt;ref&gt; name=&quot;allmusic&quot;&lt;/ref&gt; ''[[Sputnikmusic]]'' nomar «un clásicu nel mundu del ''metal''»,&lt;ref&gt; name=&quot;sputnik&quot;&lt;/ref&gt; ente que ''[[BBC Music]]'' allabó los complexos arreglos del discu.&lt;ref&gt; name=&quot;BBC music&quot;&lt;/ref&gt; ''[[Q (magacín)|Q]]'' asitió l'álbum nel puestu cien na so llista de los «100 meyores álbumes británicos» de tolos tiempos nel añu 2000; al añu siguiente asitiar na primer posición de los «50 álbumes más ''heavy'' de tolos tiempos»; y en 2006 foi asitiáu nel puestu cuarenta de los «40 meyores álbumes de los '[[Años 1980|80]]». ''[[IGN (sitiu web)|IGN]]'' y ''[[Metal Rules]]'' asitiaron na tercera y la segunda posición, respeutivamente, nes sos llistes de los meyores álbum de ''heavy metal''.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://uk.music.ign.com/articles/755/755929p7.html |títulu= Top 25 Metal Albums |fechaaccesu=13 d'abril de 2012 |autor=Spence D. y Ed T |editorial= ''IGN'' |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://metal-rules.com/polls/index.php?id=6 |títulu= The Top 100 Heavy Metal Albums |fechaaccesu=13 d'abril de 2012 |editorial=''Metal Rules'' |fecha=setiembre de 2003 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''The Number of the Beast'' ta incluyíu nel llibru ''[[1001 discos qu'hai qu'escuchar enantes de morrer]]'' anque otru discu de la banda, ''[[Iron Maiden (álbum)|Iron Maiden]]'', tamién figura na llista.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Dimery, Robert y Lydon, Michael |títulu=1001 discos qu'hai qu'escuchar enantes de morrer |url=https://books.google.es/books?id=4rqsPAAACAAJ&amp;dq=1001+albumes+que+tienes d'escuchar+antes+de+morrer&amp;source=bl&amp;ots=nRoZ9Mmr82&amp;sig=q-JNFiMMrzj-7xlCK0useYyQr_g&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=GzcVULmUAZCChQfS3oh4Dw&amp;ved=0CDAQ6AEwAA |fechaaccesu=29 de xunetu de 2012 |fecha=30 de marzu de 2008 |páxines=463 y 500 |editorial=''Grijalbo'' |isbn=8-4253-4181-7 }}&lt;/ref&gt;. Por fin Steve consiguir la reconocencia, gracies al so esfuerciu [[Iron Maiden]] agora yera una banda de [[Heavy Metal]] reconocida.

== Afitamientu de La Bestia ==
Dempués d'haber consiguíu aponderamientos, ésitu en ventes y polémiques tou n'unu pol llanzamientu de [[The Number of the Beast]], munchos imaxinaron que dempués d'esto Harris se tomaria daqué de tiempu pa folgar y relaxase sicasí este tenía munches idees na cabeza inclusive al terminar la xira [[The Beast on the Road]], l'escesu de nueves lletres y ritmos na so cabeza sumáu a la imperiosa necesidá de llevales a cabu, fizo que Steve práuticamente nun reposara nada yá qu'en cuanto remató tolos conciertos púnxose manes a la obra nel nuevu [[Álbum musical|álbum]] de la banda británica.

Tristemente recibió la noticia de que [[Clive Burr]] miembru de la banda dende [[1979]] dexaba l'agrupación por problemes personales ya incompatibilidá d'axenda coles xires. Este foi reemplazáu pol baterista [[Nicko McBrain]], que'l so estilu diferia del de Burr xenerando ciertes reticencies a la inclusión del nuevu baterista. Equí formóse la clásica formación d'[[Iron Maiden]] que sería Steve Harris nel [[Baxu eléctricu|baxu]], Bruce Dickinson como [[vocalista]], el [[tándem]] de [[guitarres]] compuestu por [[Dave Murray]] y [[Adrian Smith]] y con [[Nicko McBrain]] na [[Batería eléctrica|batería]].

=== Formación dorada y el Eddie rapáu ===
[[Ficheru:NAMM.JPG|360px|thumb|left|[[Nicko McBrain|McBrain]] almitió que nun usa '''double bass drum''', esto porque-y cafiaba y resultába-y complicáu tocar. Esto dio-y al grupu'l so soníu distintivu que sumáu al so aspeutu téunicu supo acoplase perbién a los ritmos galopantes de Harris. Na semeya [[Bob McKenna]] (esquierda) y [[Nicko McBrain]] (derecha).]]

Pa finales de marzu de [[1983]] el discu yá taba termináu casi na so totalidá siendo esta d'una compocisión muncho más compartida que'l restu de los sos otros trabayos, como puede apreciase na inclusión d'[[Adrian Smith]] que la so llabor compositiva veríase potenciada nesti discu y xeneraría grandes clásicos pa la banda, y la de [[Bruce Dickinson]] que los sos trabayos en xunto col [[guitarrista]] sirvieron pa da-y un toque muncho más melódicu al discu y cambeos de ritmu brillosos. El llabor de [[Bruce Dickinson|Dickinson]] puede apreciase nes pistes &quot;Die With Your Boots On&quot; con Harris y [[Adrian Smith|Smith]], &quot;Sun and Steel&quot; con [[Adrian Smith|Smith]] repitiendo creitos, el yá a estes altures gran clásicu [[Flight of Icarus]] con [[Adrian Smith|Smith]] yera que non (curiosamente nesti cantar nun hubo participación dalguna de Harris) y na so tema 100% en solitariu &quot;Revelations&quot; al buscáronse-y distintos significaos sicasí [[Bruce Dickinson|Dickinson]] nun se refirió en redol a esti cantar polo que nun se tien conocencia direuta del so verdaderu simbolismu. Pa munchos atribuyóse-y el significáu de la pista a l'almiración que tien [[Bruce Dickinson|Bruce]] por [[Aleister Crowley]] un influyente [[ocultista]], [[místicu]], [[alquimista]] y magu ceremonial inglés que fundó la [[filosofía]] relixosa de [[Thelema]] (daqué non bien escabarriáu yá que el [[vocalista]] nun futuru fadría munchos cantares con al respective de la vida y obra de [[Aleister Crowley|Crowley]]).

El [[16 de mayu]] de [[1983]] edítase l'álbum llamáu [[Piece of Mind]]. Lliteralmente'l nome del álbum traduzse como &quot;cachu de mente&quot;, pero que nun xuegu de pallabres nel idioma inglés, tamién se pronuncia como &quot;peace of mind&quot;, que significa &quot;paz mental&quot;, yá que tantu '''piece''' como '''peace''' son [[homófonos]] pero que nel so significáu final varian demasiáu yá que ''piece'' significa '''cachu''' y ''peace'' significa '''paz''', lo cual estes pallabres en comparanza y rellación coles sos versiones españoles son tamién [[cognados]]. Na portada d'esti [[Álbum musical|álbum]] [[Eddie the Head]] pierde'l so abondosu pelo y queda rapáu, cola frente revelando los torniellos de metal que-y sostienen la tapa de la cabeza notoriamente abierta (esto guarda rellación col nome del discu). Esto al paecer foi fechu arremente por Harris que quería amosar el conteníu que la banda podía llegar a tener nes sos idees y concepciones, a diferencia d'otres que se dedicaben a faer lletres ensin sentíu o de coses triviales y bien vagues. Seique intentaben persuadir a la xente de que, metiéndote na cabeza toes eses (o otres) referencies [[lliteraries]] a les que s'aluden nos cantares, unu sería capaz de llograr cierta tranquilidá intelectual y romper asina les cadenes de la [[inorancia]]. Diches cadenes taríen representaes na portada, y de fechu [[Eddie the Head]], ta rompiéndoles. La frase &quot;Piece of mind&quot; n'inglés tamién fai referencia a falar con roxura a daquién, como cuando una persona pon nel so llugar a otra, o como (pa poner un exemplu) cuando una madre reta a un neñu.

El discu recibió escelentes crítiques per parte de la prensa y el siguidores de la banda, atopándose nel puestu númberu ventiún de los discos más influyentes de la historia pa la revista [[IGN (sitiu web)|IGN]].&lt;ref&gt;[http://music.ign.com/articles/755/755929p2.html Los discos más influyentes de la historia] &lt;/ref&gt; Tamién Harris sintióse especialmente conforme y arguyosu col so llabor y la resultancia consiguida con esti discu en dellos aspeutos mentando delles vegaes qu'esti ye unu de los sos trabayos preferíos. El discu vendió 300.000 unidaes en [[Gran Bretaña]]&lt;ref&gt; name=&quot;BPI Certified Awards&quot;&lt;/ref&gt; algamando'l puestu 3 nes llistes, foi [[discu d'oru]] en [[Finlandia]] y [[Alemaña]] vendiendo 10.000&lt;ref&gt; name=&quot;Finnish sales&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ifpi.fi/tilastot/kultalevyt/haku/?q=iron%20maiden&amp;national=0&amp;type=album |títulu=Hakutulokset |fechaaccesu=26 de payares de 2011 |editorial=''ifpi.fi'' |idioma=finés}}&lt;/ref&gt; y 100.000&lt;ref&gt; name=&quot;Bundesverband Musikindustrie&quot;&lt;/ref&gt; unidaes respeutivamente, foi doble [[discu de platinu]] en [[Canadá]] vendiendo 200.000 unidaes&lt;ref&gt; name=&quot;CRIA&quot;&lt;/ref&gt; y en [[EE.XX.]] vendiéronse 1.000.000 de discos algamando'l [[discu de platinu]].&lt;ref&gt; name=&quot;RIAA&quot;&lt;/ref&gt;

=== Inspiración exipcia ===
[[Ficheru:All Gizah Pyramids.jpg|580px|miniatura|centro|Mientres unes [[vacaciones]] que pasaron n'[[Exiptu]] y quedar darréu impresionaos cola majestuosidad de les [[pirámides]], decidieron que'l próximu discu tendria una temática en referencia a la [[Historia d'Exiptu|cultura exipcia]] sirviendo como gran inspiración les [[pirámides de Giza]]. Na imaxe atopen les 3 pirámides [[Keops]], [[Kefrén]] y [[Micerino]].]]

Dempués de rematáu tolos conciertos del grupu, Steve decidió en xunto colos demás dise de [[vacaciones]] al país [[Exiptu]] por que el ámbiente distendíu, serenamente incomunicáu y culturalmente interesante -yos recomponiera les enerxíes pa volver al ruedu con nueves idees pa la so discografía. Como quedaren d'alcuerdu de forma [[tácita]] enantes del viaxe, esti nun sería un curtiu tiempu d'esparcimientu programáu ensin llibertá de tomar aiciones de mesma voluntá (como imaxinara un asustáu [[Bruce Dickinson|Bruce]] que yera'l plan orixinal de Harris), seríen unes [[vacaciones]] como puramente tal. Y como tou bon turista, los ingleses nun esbardiaron la oportunidá dorada de conocer la rica [[historia d'Exiptu]], visitando llugares como [[El Cairu]], el [[ríu Nilu]], Alexandría, el Desiertu d'El Sáḥara, etc. Al traviés de los sos viaxes Harris foi aprendiendo de sobremanera les hestories que se texíen naquel país y los personaxes históricos que pasaron per aquella tierra, un claru exemplu ye [[Alexandru Magnu]] que la so vida xuntu cola del so padre [[Filipu II de Macedonia]] esteló-y tantu asina que se plantegó seriamente la idea de faer una tema de llarga duración al respeutu. Pero tou esto nun sería nada ensin visitar una de les [[Siete Maravíes del Mundu Antiguu]] siendo les [[pirámides de Giza]] un puntu obligáu a echar una güeyada (como tou turista que visita [[Exiptu]]), Harris había obviamente oyíu falar de les [[pirámides]] y vistu tamién semeyes d'elles nos llibros que vía na so etapa escolar y nos sos ratos d'ociu, sicasí'l nun imaxinaba que veles na realidá aportaría a tan atanante pal como pa los sos compañeros. La majestuosidad de les edificaciónes apoderar tantu que'l decidió que'l próximu discu tendria que ser una referencia clara a la [[Historia d'Exiptu|cultura egipicia]], ver dempués les ellaboraes trampes de les construcciones, les maldiciones que nelles habitaben, les tortures que recibíen como castigo dellos infelices y l'idolatría que recibíen los faraones, dieron la idea del títulu del discu [[Powerslave]] ('''esclavu del poder'''). Cuando Steve díxo-yos d'el so decisión a los sos collacios esti recibió tol sofitu de tolos sos compañeros yá que toos coincidíen col (incluyíu [[Bruce Dickinson|Dickinson]]).

El discu tuvo llenu dende la so concepción con pistes sobre hestories épiques que s'asocedieron a lo llargo de la [[historia]]. Un exemplu ye'l primer cantar del [[LP]] [[Aces High]] (compuestu pol mesmu Harris), que ta dedicada a toos aquellos pilotos ingleses que morrieron lluchando na [[Batalla d'Inglaterra]]. Daqué asemeyada a la temática de [[The Trooper]] del anterior discu, solo qu'esta tema trata sobre la [[batalla de Balaclava]] de [[1854]] mientres la [[guerra de Crimea]] y esta parcialmente basada na obra de [[Lord Alfred Tennyson]] &quot;[[Carga de la Brigada llixera|La Carga de la Caballería Llixera]]&quot;. El cantar tien quiciabes una visión más murnia d'esti poema, tomando'l puntu de vista d'unu de los [[Caballería|soldaos de caballería]] muertos en combate. Ye conocida pol soníu de &quot;galopie&quot; de les [[guitarres]] y [[Baxu eléctricu|baxu]], según el so [[riff]] pegadizu y bono de recordar, y ye una de les favorites del públicu nos conciertos. Irónicamente el cantar ye más llarga que'l [[poema]] que lo inspiró. Tamién contién composiciones de llarga duración como [[Powerslave]] y '''Rime of the Ancient Mariner'''.

El [[3 de setiembre]] de [[1984]] foi llanzáu al mercáu'l [[Álbum musical|álbum]] que pa munchos marca la esencia resumida d'[[Iron Maiden]], amás de ser consideráu como una de les más pures y dignes espresiones del [[Heavy Metal]] de tolos tiempos: [[Powerslave]] y que por lo mesmo marcó nun enantes y un dempués la escena del [[Heavy metal]]. Con esti [[Álbum musical|álbum]] embarcar na mítica [[The World Slavery Tour]], xira que tomó 23 [[países]] y constó de 191 [[conciertos]] en 331 [[díes]], d'esta forma, [[Bruce Dickinson|Dickinson]], Harris, [[Nicko McBrain|McBrain]], [[Adrian Smith|Smith]] y [[Dave Murray|Murray]] aceptaron el desafíu; la xira conclúi nos [[Estaos Xuníos]] con récores d'audiencia a pesar de la práuticamente nulu espardimientu nos medios masivos como se mentaba enantes, lo cual ye mentáu inclusive por el mesmu [[Bruce Dickinson]] nel conciertu del “[[Live After Death]]” grabáu en [[Long Beach (California)|Long Beach]] Arena en [[California]].

La crítica desfacer n'aponderamientos, albanzas y felicitaciones pola [[Composición musical|composición]], [[soníu]], [[imaxe]], conceutu xeneral, cantares y la voz de [[Bruce Dickinson|Dickinson]]. L'ésitu comercial nun se fixo esperar llegando a vender 100.000 unidaes en [[Reinu Xuníu]]&lt;ref&gt; name=&quot;BPI Certified Awards&quot;&lt;/ref&gt; algamando'l puestu 2 y siendo de camín [[discu d'oru]] al igual qu'n'[[Alemaña]] onde vendieron 100.000 unidaes,&lt;ref&gt; name=&quot;Bundesverband Musikindustrie&quot;&lt;/ref&gt; en [[Canadá]] fueron 200.000 discos aportando a doble [[discu de platinu]] (otra vegada)&lt;ref&gt; name=&quot;CRIA&quot;&lt;/ref&gt; y vender 1.000.000 de discos en [[USA]] ([[discu de platinu]]).&lt;ref&gt; name=&quot;RIAA&quot;&lt;/ref&gt;

== Esperimentación ==
Al términu d'una xira tan estensa como l'anterior siendo la más llarga de la banda a la fecha empezando'l [[9 d'agostu]] de [[1984]] y terminando el [[5 de xunetu]] de [[1985]], yera natural que tolos integrantes tuvieren muertos de cansanciu, entós Harris dio-yos a'l so compañeros un tiempu llibre (más bien esixir los sos compañeros y el en realidá nun pudo negase demasiáu por cuenta de que él tamién s'atopaba en pésimu estáu) que terminó siendo pol restu del añu pa depués volver a los estudios a grabar el nuevu trabayu. Naquella dómina Harris y [[Bruce Dickinson|Dickinson]] tuvieron les sos primeres fregadures por cuenta de la sobreexigencias de Steve a la d'actuar sobre l'escenariu como fora del, les sos actitúes frente a situaciones lligues al conxuntu siendo calificáu por [[Bruce Dickinson|Dickinson]] como insensible, la so poca llibertá al llabor compositiva o más bien la so escesiva aportación a los mesmos y (obviamente) los sos pocos tiempos de descansu dempués d'estenses y desgastantes xires pa depués volver grabar otru discu y salir de xira otra vegada nun ciclu que yera constante. Dickinson consideraba que la obsesión de Harris de querer faer xires estenses promocionando los sos trabayos se contraponía cola so filosofía de sacar discos costantemente, a pesar de los normales pidimientos de [[Bruce Dickinson|Dickinson]] Harris llevaba la so cuota de razón no de volver a los estudios de grabación de forma asidua una y bones como enantes mentóse, la banda inglesa nun cuntaba cola mesma cobertoria qu'otres bandes más [[mainstream]] teníen nes radios y amás la publicidá a los sos espectáculos yera nula, polo que figurar costantemente por discos calidable superlativa y shows apoteósicos yera la meyor opción, sicasí al vocalista siguió fadiándolu esta situación.
{{cita|Nunca pensé que diba terminar... empecé a sentir como si yo fuera una pieza de maquinaria, como si yo fuera parte del equipu de llume.|[[Bruce Dickinson]]&lt;ref&gt; name=&quot;Wall 255&quot;&lt;/ref&gt;}}

=== La entrada de los sintetizadores ===
[[Ficheru:Der blade runner.svg|370px|thumb|left|[[Blade Runner]] [[película]] estrenada en [[1982]] foi la principal fonte d'inspiración pal conceutu futurista que tien el discu, anque tamién esto atribúyese-y a películes como [[Volver al futuru]], [[Robocop]], [[Terminator]] y [[Alien (serie fílmica)|Alien]].]]

Foi precisamente nesi periodu d'inactividá que Steve atoparía una nueva fonte d'inspiración faciéndolo de la forma menos pensada, un día decidió ver una película de [[Harrison Ford]] llamada [[Blade Runner]] filme que rellata la historia del protagonista nuna dómina futurista, demás esta dicir que la cinta quedó-y gustando pero foi la so representación del futuru lo que perduro na mente del [[baxista]], aquella película fixo ver a Harris que narrar hestories nel [[futuru]] o rellacionaes col [[Espaciu-tiempu|espaciu-tiempu]] servia como urna de grandes idees viendo que les películes, imáxenes ya inclusive daqué de música cuando les emplegaben solíen faer trabayos destacables. Una vegada rematáu'l receso y na vuelta a los estudios de grabación un decidíu Harris informó-yos d'el so decisión a los sos compañeros, sicasí esta vegada l'acoyida de les sos idees fueron bastantes cuestionaes yá que los sos compañeros duldaben que la &quot;musa&quot; de Steve pudiera brindar bones idees o que la calidá de les mesmes fueren daqué que s'asemeyara a lo fecho enantes pela banda. Este foi unu de los principales motivos polos cualos [[Adrian Smith|Smith]], [[Nicko McBrain|McBrain]] pero por sobremanera un efusivu [[Bruce Dickinson|Dickinson]] renegaren de les sos idees, a tal puntu llegó'l discutiniu ente los arreyaos Steve y Bruce que la situación salir de control cuando los 2 empezaron una griesca calificada polos testigos como '''apoteosica''' rompiendo parte del equipu, dellos muebles y una ventana pa depués dir al patiu a siguir la batalla na qu'ámbos terminaron mancaos por cuenta de les puñaes y pataes que se solmenaben, tuvieron qu'intervenir la engarradiella los demás miembros de la banda incluyíu'l [[mánager]] que s'atopaba naquel momentu y tamién [[Martin Birch]] que taba revisando l'estáu de los equipos y atopábase escuchando les idees de Steve pa tener una acabada idea del soníu que necesitba el próximu discu de la banda, la situación solo llegó a términu cuando a Bruce llevar y zarraron adientro nuna habitación de los [[Compass Point Studios]] ente que a Steve tuvieron que recurrir a midíes más estremes p'apangalo desque [[Nicko McBrain|Nicko]] quedárase enriba d'él nel pisu hasta refundia-y agua.Evidentemente a [[Compass Point Studios]] nun-y gusto nada esto y amenaciaron con nun dexa-y a la banda grabar ende [[Rod Smallwood]] tuvo que recurrir a sides y muncha pesuación pa torgar esto. Esti acontecimientu quedó bien grabáu na memoria de los integrantes qu'inclusive col pasu del tiempu entá recuerden esti fechu con &quot;ciñu&quot;.
[[Ficheru:Iron Maiden's Eddie.jpg|370px|thumb|derecha|El diseñu d'[[Eddie the Head|Eddie]] agora foi drásticamente distintu al avezáu aportando a un [[cyborg]] del futuru inspiráu poles [[Película|películes]] vistes por Harris. Na semeya [[Eddie the Head|Eddie]] apaeciendo nuna presentación de la banda'l [[1 de xunetu]] de [[2008]].]]

La ellaboración del discu foi de por si complicada yá que Harris y [[Bruce Dickinson|Dickinson]] nun calteníen solo una guerra física sinón que tamién composita y idiológica. Dempués del incidente mentáu y un tiempu de distancia (suxuríu por Rod) Steve llegó con unos bocetos de cantares que yeren bien típiques de la banda solo que'l conteníu nun convenció demasiáu, mientres Bruce apaeció con un manizu de temes que yeren na so gran mayoría semi-acústicos y que provocó que los demás tomaren la cabeza, les pistes nun yeren males pero remembraben a otres bandes y nun yera daqué que Maiden quixera llegar a faer. Ante tal situación dambos intentaron imponer les sos composiciones percima del restu, poniendo a los demás nuna dificíl posición que yera sofitar a Steve y la dudosa calidá del so material poniendo en riesgu la so fama y respetu, o sofitar a Bruce y arriesgase a faer un cambéu brutal nel estilu de la banda poniendo en riesgu la so fama y respetu. Nun había escape lamentablemente arriesgarian el respetu de la crítica y el ciñu de los fans, ¿como se resolvio tou?, ¿quien foi'l vencedor?.
{{cita|Esa ye la guapura de tener escritores fuertes na banda. Si unu s'esta ensugando, tienes otres persones que pueden asumir el control.|Steve Harris, &lt;small&gt;falando sobre'l talentu de quién soluciono tou.&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;http://maidenrevelations.com/2013/03/15/feature-friday-end-of-the-classic-yera-1986-1989-part-1/&lt;/ref&gt;}}

La respuesta ye nengunu, yá que apaeció de la nada un tercer contendente que se llevó los aplausos de toos, [[Adrian Smith]] que se tresformó nel héroe que guio a los demás al senderu que la banda tenía de siguir. Al ver la disputa ente Bruce y Steve este suxurió que-y echar# una güeyada al so &quot;humilde&quot; conxuntu de bocetos, la resultancia foi increíble los demás coincidieron que les pistes taben sobervias y que seria un pecáu desperdiciarlas, inclúso Harris y Bruce nun-yos quedó opción más que retirase y siguir los bocetos fechos por Adrian, ente los cualos atopábense les temes integros de '''Sía Of Madness''', [[Stranger in a Strange Land (cantar)|Stranger in a Strange Land]] y la memorable intro de [[Wasted Years]] la cuál Smith nun quería dexar escuchar al restu porque pensaba que yera demasiáu [[mainstream]].

[[Somewhere In Time]] llegó'l [[29 de setiembre]] de [[1986]] siendo'l primeru de la discografía de la banda en ser de calter '''esperimental''' y rápido notóse un cambéu nesti álbum al respective de los anteriores. Harris decidió usar [[sintetizadores]] empleandolos nel material de Smith pa dar mayor ambientación a los cantares con al respective de la temática del discu que permaneció siendo como Steve lo había predispuestu, usándolos tamién na pequeña parte del so material pa nun fadiar l'ambiente futurista que'l discu quería apurrir siendo ente lo que rescató la tan retardada pista d'[[Alexandru Magnu]] llamada '''Alexander The Great''', la parte de Bruce sicasí nun yera posible llevala al discu yá que al ser semi-acústiques nun teníen cabida por eso Steve restringio al máximu apurrir de Dickinson.Otru fechu destacable reparar na tremendamente detallada portada del mesmu. Una portada que contién numberosos intereses y alusiones a otros cantares de la, hasta entós, [[historia de Iron Maiden]].

Dalgunos viéronse sosprendíos por esti nuevu soníu, sicasí, el gruesu de los siguidores de la banda caltúvose fiel ya intactu frente a estos cambeos que llueñe de decepcionalos, dio-yos a ellos y a la mesma banda, un nuevu aire, tou esto en plena puxanza mediática del glam y nel que Iron Maiden internar n'atmósferes progresives y épiques de la mesma. A nivel comercial el discu asitiar nel puestu 2 en [[Reinu Xuníu]] con 100.000 ventes,&lt;ref&gt; name=&quot;BPI Certified Awards&quot;&lt;/ref&gt; llegando a vender la mesma cantidá n'[[Alemaña]]&lt;ref&gt; name=&quot;Bundesverband Musikindustrie&quot;&lt;/ref&gt; y [[Canadá]],&lt;ref&gt; name=&quot;CRIA&quot;&lt;/ref&gt; ente que n'[[EE.XX.]] llegaron al millón de ventes.&lt;ref&gt; name=&quot;RIAA&quot;&lt;/ref&gt;

=== Unión d'idees de pasaos batallosos ===
[[Ficheru:Orson Scott Card at BYU Symposium 20080216 closeup.jpg|430px|thumb|derecha|L'[[Escritor|escritor]] d'[[Estaos Xuníos]] [[Orson Scott Card]] foi l'autor del llibru del cuál básase dafechu'l discu [[Seventh Son of a Seventh Son]].]]
Acabando [[1986]] la banda entá caltenía dellos númberos de conciertos qu'atender, al rematalos tómose la sana eleición de volver a un descansu p'ameyorar la rellación ente los miembros principalmente (Steve y Bruce), una y bones dambos viéronse arreyaos en munches engarradielles internes na creación del discu. Cuando empezó'l so tiempu de relaxo Steve quixo apurrir el so tiempu a la llectura anque siguía pensando en planes pal próximu [[Álbum musical|álbum]] dende'l so conteníu musical hasta'l títulu que llevaría, a pesar d'esto Harris pensó que lo meyor sería nun forfugar les coses demasiáu yá que como lo había vivído nel anterior discu les bones idees pueden venir de les formes más inesperaes. Asina un día pasando yá enforma tiempu nun ratu d'ociu decidío preguntar asina mesmu que títulu-y pondría al so próximu trabayu omitiendo la so temática y los sos cantares, Steve llegó a un puntu en que les sos idees yeren bastantes difuses y pensando n'esclariar la so mente decidió volver lleer unu de los sos llibros, sicasí nun algamar a sacar el llibru que buscaba yá que reparó unu de los tantos llibros que yá terminara na estantería y una vegada más s'encender la ampolleta sobre la so enorme melota. El llibru titulábase [[El séptimu fíu]] del escritor d'Estaos Xuníos [[Orson Scott Card]] y trata la historía Alvin Miller que trescurre nuna [[América]] alternativa onde personaxes históricos y [[cróniques]] de la dómina entemecer cola [[maxa]] que llueñe de ser simple palabrería y [[superstición]], tien un poder más que probáu. Les circunstancies de la nacencia de Alvin fueron bastantes inusuales yá que foi'l séptimu fíu varón d'un séptimu fíu varón, esto según una antigua [[lleenda]] mediaval concéden-y poderes máxicos muncho más poderosos que los de los sos conciudadanos, familia y amigos, convirtiéndo-y no que llamen un '''Facedor''' (Maker n'inglés). A lo llargo de tola historia y yá dende la so mocedá, un enemigu invisible al que Alvin va moteyar el '''Desfacedor''' va intentar acabar cola so vida tantu direutamente (al traviés del elementu de l'[[agua]] col que'l Desfacedor tien cierta afinidá) como utilizando a otres persones usandolas hasta xenera-yos [[llocura]] pudiendo xugar coles sos mentes devolviendoles ciertos momentos de [[cordura]].

{{cita|Cuando Steve llamóme imaxine que me diría que yá tenía tou llistu y que solo precisaba que yo cantara les pistes sicasí díxome la so idea del [[El séptimu fíu|séptimu fíu]] y pensé, '''¡que gran idea! ¡brillante!''' y claro taba bien allegre tamién porque inclusive me llamara al mio pa falar d'ello y preguntar si tenía dalgún cantar que pudiera encaxar nesi tipu de tema. Yo a la fin fui honestu y díxi-y '''eh bonu non, pero dame un minutu y voi ver lo que puedo faer'''.|[[Bruce Dickinson]], &lt;small&gt; falando per teléfonu con Steve sobre'l nuevu discu.&lt;/small&gt;}}

Viendo que les sos contribuciones de compositor fueren refugaes nel anterior [[Álbum musical|álbum]] de la banda, [[Somewhere in Time (álbum de Iron Maiden)|Somewhere in Time]] de [[1986]], Dickinson sintió que la so participación na banda menguara, convirtiéndose &quot;solo nel cantante&quot;, pero'l so entusiasmu anovóse cuando Harris llamólu pa cunta-y la idea del nuevu discu a lo que Bruce reaccionó con prestosa impresión yá que Steve nun tuviera acercamientos notables con Bruce a la de componer. Asina foi como Steve y Bruce enantes engarrando pa imponer les sos idees agora xuntos compunxeron el [[álbum conceptual]] [[Seventh Son of a Seventh Son]], llanzáu'l [[11 d'abril]] de [[1988]] siendo este'l primeru nel so tipu de la banda y consideráu como una de les grandes obres maestres d'[[Iron Maiden]], y que dexó redefinir el Heavy Metal, tou lo cual viose coronáu col más grande [[Monsters of Rock]] de tolos tiempos realizáu n'[[Inglaterra]]. En adición al regréso de Dickinson a la composición, l'álbum tamién foi notable pola so cantidá de pieces co-escrites, en contraste col so predecesor, con cinco d'ocho canciones siendo esfuercios colaborativos. Según Harris, esto foi probablemente porque '''&quot;pasaron más tiempu xixilándose l'unu al otru pa ver lo que tol mundu taba faciendo, solo p'asegurase de que la historia encaxara apropiadamente y fora a dalgún llugar&quot;'''.P'asegurase de que cada cantar encaxara col conceutu del discu la banda creo un resume xeneral de la historia.Al igual que nel so [[Álbum musical|álbum]] anterior, prevalez l'usu de [[sintetizadores]] sicasí esti discu desenvolver siendo una diferencia notable que los soníos sintetizaos fueron creaos más por teclaos que por sintetizadores de baxu o de guitarra, estes partes fueron executaes mientres la xira pol téunicu asistente de Harris, músicu ya inxenieru en soníu; [[Michael Kenney]].

Con esti álbum reafitar na vanguardia del soníu, sobremanera respectu del restu de les bandes que na so mayoría siguíen col enclín de la moda [[Glam Rock]] imperante nos [[EE.XX.]] Sicasí, ye a partir d'esti vanguardismo y porfía de la banda, que'l [[heavy metal]] ye nuevamente revolucionáu y redefiníu, sirviendo a lo más exemplu ya inspiración pa munches bandes qu'empezaríen a nacer naquella dómina. Emponderáu en [[Reinu Xuníu]] y gran parte del mundu incluyida [[América del Sur]], el discu consiguió llegar al númberu 1 rápido vendiendo 100.000 unidaes&lt;ref&gt; name=&quot;BPI Certified Awards&quot;&lt;/ref&gt;, mesma cifra n'[[Alemaña]]&lt;ref&gt; name=&quot;Bundesverband Musikindustrie&quot;&lt;/ref&gt; y [[Canadá]]&lt;ref&gt; name=&quot;CRIA&quot;&lt;/ref&gt;, en [[Suiza]] vendiéronse 15.000 copies.&lt;ref&gt; name=SWIAwards&lt;/ref&gt;

Sicasí non tou yera bonu pa la banda, Harris taba contentu col desenvolvimientu del discu, a pesar del fechu de que l'[[Álbum musical|álbum]] nun se vendió tan bien como'l so predecesor nos [[Estaos Xuníos]], llegando tan solo a 500.000 copies vendíes.&lt;ref&gt; name=&quot;RIAA&quot;&lt;/ref&gt; Esto sicasí camudó cuando'l [[baxista]] recibió furiosu les absurdes (pa la so opinión) crítiques que'l discu tuviera naquel [[país]], citando que'l soníu yera demasiáu européu pa les audiencies americanes y que dexaben entever fácilmente los sos oríxenes británicos, o que comparáu col so trabayu anterior que fuera recibíu con algaravía pola so temática envolvente y soníu arrollador, esti sicasí ver como un retrocesu llamentable y que la so complexidá sería malo d'asimilar pal aficionáu común. Poniendo furiosu a Harris colos ineptos consumidores d'[[Estaos Xuníos]], les crítiques siguieron llegando citando entá más como'l motivu principal el soníu européu del discu, Harris nun estáu de completa [[roxura]] españó n'insultos y recriminaciones escontra la crítica norteamericana.

{{cita|¿Que coyona supónse que ye un [[Álbum musical|álbum]] con un soníu européu? pal mio, este ye a cencielles un [[Álbum musical|álbum]] que suena a maiden.|Steve Harris,&lt;small&gt; refiriendose a la crítica d'[[EE.XX.]].&lt;/small&gt;}}

== El fin de la formación dorada ==
[[Ficheru:Janick Gers @ Bluesfest July 6 2010.jpg|280px|thumb|left|L'apuerto de [[Janick Gers]] xeneró muncha reticencia de primeres polos fans sobre'l so nivel como [[compositor]], col pasu del tiempu nes xires pudo trate a un Gers qu'en vivu marcó una gran diferencia con [[Adrian Smith]] y que por cuenta del so entusiasmu sobre l'escenariu foi la gran sorpresa de cada show.]]

Por cuenta de les crítiques del pueblu norteamericanu Harris escurrió una forma de xenerar impautu naquel país y ganase el públicu faciendo un discu fora de lo común fechu pela banda apocayá, en [[1990]] y dempués d'un [[añu sabáticu]] axuntar colos demás nos preparativos pal nuevu trabayu sicasí [[Adrian Smith]] almitió nun tar coles mesmes enerxíes d'antes lo que provocó qu'esti decidiera abandonar la banda. De fechu a mediaos de [[1989]] trescendió la noticia de que Smith pondría en marcha un proyeutu solista, daqué que venía maureciendo dende faía enforma tiempu y que delles vegaes tuvo de retardar poles obligaciones que supón ser miembru de Iron Maiden. Asina Smith llanzó Silver and Gold. La banda llamóse Adrian Smith And Project o '''A.S.A.P.''' (les sigles coinciden cola espresión burocrática &quot;as soon as possible&quot;, esto ye, lo más aína posible) ya integrar con unos vieyos amigos y él mesmu fixo cargu de la vocalización. A los siete díes dar a conocer un comunicáu que l'ex [[White Spirit]] y [[Gillan]], [[Janick Gers]] fuera escoyíu como reemplazante de Smith. Gers trabayara con Dickinson nel so discu solista [[Tattooed Millionaire]] y yá s'atopaba trabayando col grupu nel material que formaría parte del nuevu discu. La llegada de Janick xeneró bastante incertidume de como sería'l soníu y les composiciones de la banda agora qu'unu de los principales responsables de los pasaos 2 discos nun s'atopaba, el talentu compositivo de Smith y la so téunica cola guitarra pierden pero gánase la fuercia y les ganes de Gers viéndose esto con más énfasis sobremanera nos conciertos que realizaría la banda.

Lamentablemente este marcaría'l fin d'una yera dorada na banda y les intenciones reales de Bruce a la d'empezar la so carrera solista fora d'[[Iron Maiden]] yeren más difuses que solo empioraben el panorama que los fans teníen na banda inglesa, al entamu munchos tarrecieron que Janick fixera del soníu de Maiden llendose más escontra'l [[Hard Rock]] esto dichu tomando como referencia'l so trabayu con Dickinson, que'l so discu falta enforma del estilu yá impuestu de la banda inglesa (esto fechu arremente yá que Dickinson inspirar nos artistes que se dicen ser mozos malos sicasí solo drogábense y una esperiencia mala con [[Nikki Sixx]]).

=== Ensin plegaries pal agonizante creyente discriminador ===
Sicasí Harris tenía una mayor esmolición agora qu'una persona declárose-y como'l so enemigu númberu 1, esti home yera'l pastor evangelísta [[Jimmy Swaggart]] que tenía un programa de la [[televisión de paga]] quien nun remacario en tiempu y en recursos pa bilordiar a Harris acusandolo de ser [[Lucifer]] y a los sos compañeros como los sos fieles llacayos llevando mensaxes satanicos a la mocedá, acusandolos de ser la causa de que la mesma peracaba drogues, vuélvanse violentos ya insensibles, desencantarse cola ilesia o volvese ateos, etc. Harris ante tal ataques decidió que lo meyor yera poner frenu a esto asina que tomo la determinación d'empecipiar un xuiciu en contra de Swaggart por [[llevantos]] nel so contra ensin fundamentos lóxicos, Swaggart llueñe d'amedranase siguió colos sos ataques a la banda aportando a más radicales como quemar fotografíes de la banda en vivu, moyales con [[agua bendito]] o inclusive pidir que los mataren pol bien de toos. Tamién ye destacable les crítiques a la banda cristiana [[Stryper]] de la cual (irónicamente) Swaggart tamién foi un persistente difamador, al aludir la so práutica de refundiar biblies col [[Nuevu Testamentu]] al públicu, una práutica similar a '''“refundiar perlles a los gochos”'''.&lt;ref&gt; name=&quot;Powell_Fe&quot;&lt;/ref&gt; Mientres tou esi tiempu Swaggart non paru nos sos ataques contra Harris retrucando la denuncia fecha pol [[baxista]] diciendo que'l so mensaxe yera'l que dios encamentára-y y que frente a eso Harris nun tendría derechu dalgunu a faer daqué al respeutu, sicasí Swaggart cometió un error clave pensando na so impunidá ante los fechos mentaos denunció a los pastores [[Jim Bakker]] y [[Marvin Gorman]] por caltener rellaciones estramatrimoniales y de resultes dambos perdieron los sos ministerios, lo que nun s'imaxinó sería que'l fíu y el xenru de Gorman llograron fotografiar a Swaggart xunto a la prostituta [[Debra Murphee]] extorsionando a Swaggart por que se retratara de los sos dichos sicasí'l pidió tiempu pa ver que decisión tomaba.
[[Ficheru:Rev. Jimmy Swaggart 01.jpg|280px|thumb|[[Jimmy Swaggart]] foi un acérrimo enemigu de Harris que les sos llevantos fueron de tal magnitú, que'l [[baxista]] tuvo arreyáu nun pleitu col pastor evanxelista una y bones esti usó la so imaxe na portada del so llibru amosando a Harris como [[Lucifer]]]]
Sicasí en [[1987]] vendría'l cumal de tou bilordiu posible pa Harris, Swaggart publíca un llibru tituláu '''Religious rock n' roll: a wolf in sheep's clothing''' (n'idioma español, 'rock and roll relixosu: un llobu en piel de corderu') usando una semeya de Harris na portada, criticando l'usu del [[Heavy Metal]] pa predicar l'evanxeliu cristianu refiriéndose a la mesma como la música del demoniu, el llibru tamién xulgaba a [[Larry Norman]] (consideráu'l padre del rock cristianu), a [[Petra]], a [[Stryper]].&lt;ref&gt;{{cita web | nome = Melanie
| apellíu = Falina
| títulu = An Interview with Stryper' Michael Sweet
| editorial = Unrated Magacín
| fechaaccesu= 10 d'agostu de 2015
| url = http://www.unratedmagazine.com/Bios/Stryper_MichaelSweet.cfm
}}&lt;/ref&gt; y a otres notables bandes de rock y metal cristianu. Ente que n'[[Estaos Xuníos]], gracies a los servicios de [[Tipper Gore]] y el [[PMRC]], conxuntamente col apurra del reverendu Swaggart, empezó la llucha ente la censura y [[Iron Maiden]]. La situación pasó a tomar un color pocu tresllúcidu y foi asina que'l PMRC llogró vetar y calificar les cubiertes de los álbumes metaleros, esto llegó a poner furiosu a Harris que les sos portaes de [[singles]] y [[Álbum musical|álbumes]] teníen de por si ilustraciones d'[[Eddie the Head|Eddie]] que fueron rápido censuraes nel terrén norteamericanu prohibiendo la venta y publicidá inclusive en dellos llugares d'aquel país estropiando principalmente esto a les ventes y masificación d'[[Iron Maiden]]. Hasta'l mesmu reverendu llegó a emplegar el so llibru cola semeya de Harris na portada como xustificativu de los sos actos polo que Harris empecipió xuiciu contra Swaggart por emplegar la so imaxe ensin el so permisu sumáu a la so anterior demanda de difamacion.

Sicasí pa finales del mesmu añu asocedió daqué que frenó los sos oxetivos y camudo tol panorama, recibió una carta de Gorman en que dicía qu'amosaría les fotografíes al líder de les Asamblees de Dios, sicasí Swaggart nun respondió a la mesma yá que s'atopaba en plenu pleitu con Harris sobre l'usu de la so imaxe y bilordiu contra'l mesmu. Al paecer na so errónea visión d'impunidá divina Jimmy facer de munchos enemigos poles sos acusaciones inxustificaes a otres bandes, lo que per ende lo lleno de xuicios nel so contra por graves acusaciones públiques contra denunciantes como [[Stryper]], [[Petra]], [[Larry Norman]] ente otros, sumáu esto al yá conocíu xuiciu con Harris, Jimmy atopar nuna posición dificíl tratando d'esplicar los motivos de los sos dichos amparandose una vegada más en qu'esi yera'l verdaderu mensaxe de dios y que solo cumplía col so deber predicandolo. Depués de dalgún tiempu safando de les acusaciones de los sos denunciantes tou viénose embaxo cuando Gorman fixo públiques les semeyes del cola prostituta, ende la imaxe pública del pastor recibió un golpe mortal al ser indicáu con [[roxura]], [[despreciu]] y [[burlla]], esto postreru fechu por Harris quien lo trato de '''&quot;un pecador estupido ya hipócrita&quot;'''.

Pa empiezos de [[1988]] l'enxuiciamientu públicu, los pleitos coles bandes de [[Heavy Metal]], l'abandonu de los sos feligreces, les investigaciones per parte del [[fiscu]] por cuenta de les sos ganancies nos pasaos años pol cobru de la visión del so programa y el so mensaxe qu'al traviés d'estos consiguiríase la [[redención]], la idea xeneralizada d'usar el mensaxe de dios (y creese un dios) pa tener fama y faese millonariu ensin importar enllordiar la ilesia coles sos ambiciones personales, [[extorsionar]] a otros pa recibir favores y denunciandolos cuando yá nun los sirvía, escaecer la verdadera [[Vocación relixosa|vocación]] d'aquellos que tomen el camín de la ilesia, quemar [[evidencia]] clave na so contra, la so reconocida [[Homofobia|homofobia]] y pa cuelmu les burlles ya insultos que sufrió Swaggart de Harris, fueron la tumba de Swaggart quien non solo perdió'l xuiciu con Harris a mediaos de [[1988]], sinón que tamién lo fixeron perder gran parte del dineru amasáu mientres los sos años d'ésitu por cuenta de la perda de los sos otros xuicios según gran parte de los sos siguidores, perder el so programa de televisión y les ganancies que-y traía, les investigaciones del fiscu empezaron a entrugalo pa esixi-y respuetas de los dineros ensin declarar del so programa y el despreciu públicu al como persona foi tan grande que xeneró l'enoxu y castigu favorecíu polos sos xefes en ser suspendíu mientres 1 añu de les sos ganancies y perder el ministeriu.

{{cita|Nun puedo creer que nel mundu haya xente capaz de poner en marcha cuesas tales como'l [[PMRC]] y metese na vida personal de los demás. Ye por eso que vamos centrar la nuesa próxima campaña promocional del nuevu [[Álbum musical|álbum]] n'[[Estaos Xuníos]] y vamos permanecer nesi país cuanto tiempu seya necesariu, promocionando'l discu hasta forzar el mercáu (que nunca nos terminó d'aceptar como sí nos acepta l'européu) y llograr tener tanto ésitu como güei tener [[Whitesnake]]. ... Yo mesmu vi como munchos mozos quedábense como si nada cuando se-yos esplicaben les lletres xuntaes a les cubiertes de los álbumes metaleros n'[[Estaos Xuníos]]. Una mocedá indiferente ye símbolu d'un [[país]] ensin esperanza y aguanto a pensar que les coses llegaren tan llueñe...|Steve Harris,&lt;small&gt; falando sobe la censura y de los motivos de la so xira centrada en [[EE.XX.]] &lt;/small&gt;}}

[[Non Prayer for the Dying]] foi la resultancia de la persistencia de Harris, la censura en [[EE.XX.]], la crítica sobre'l soníu européu, el cambéu ente Smith por Gers, el desalcuerdu del líder con [[Derek Riggs]], pero por sobremanera la enorme participación de Bruce nel discu que'l so apurra foi'l más grande qu'en cualesquier otru yá que de los 10 temes 7 fueron compuetos por Dickinson. Llanzáu'l [[1 d'ochobre]] de [[1990]] esti ye'l segundu álbum '''esperimental''' de la banda y rápido esto fixo notar nes siguientes coses:
[[Ficheru:Jimmy Swaggart ministry building abandoned, Baton Rouge, Louisiana.jpg|400px|thumb|derecha|Ministeriu abandonáu perteneciente a [[Jimmy Swaggart]] allugáu en [[Baton Rouge]], [[Luisiana]]. Edificiu al cual tuvo que dexar polos pleitos perdíos con Harris y los demás demandantes.]]
&lt;o&gt;Primero&lt;/o&gt;: Harris fartu de les crítiques sobre'l soníu européu del discu anterior, decidió camudar dafechu (una vegada más) el soníu de la banda p'asina xenerar un impautu na fanaticada y na crítica demostrando que la banda podía siguir probando coses distintes ensin perder la so [[identidá]]. Nesti discu a diferencia de [[Somewhere In Time]] onde los [[sintetizadores]] yeren los que faíen la diferencia n'este rellumen pola so ausencia, de fechu toa muerte d'arreglu musical muerre nesta entrega yá que se grabó en [[Barnyard Studios]], [[Essex]], [[Inglaterra]], siendo esta una granxa de Harris que'l mesmu modificó pal so usu cola banda, nel [[Baxu eléctricu|baxu]] puede apreciase de manera estraordinaria '''l'efeutu Harris''', nes guitarres percíbense notes bastantes '''puerques''' nos solos sobremanera los de Gers y la voz de Dickinson escuchar por momentos gutural y raspante, dando la impresión qu'esto fora grabáu col enfotu de que s'asemeye lo máximo a una presentación en vivu.

&lt;o&gt;Segundu:&lt;/o&gt; Por cuenta de la enorme [[censura]] qu'hubo nos [[Estaos xuníos]] poles portaes a los álbumes de [[Heavy Metal]] y polos insultos que sufrió de parte de [[Jimmy Swaggart]], Harris quixo que l'arte conceptual del so álbum fuera más caltriante pidiendole a Riggs que diseñara una vegada más la portada del [[Álbum musical|álbum]] sicasí les idees de Derek fueron refugaes costantemente por Harris, xenerando fregadures ente ámbos terminando como resultáu nuna portada d'un [[Eddie the Head|Eddie]] saliendo d'una tumba garrando a un suxetu (que terminaría siendo un mozu Swaggart), esto gustó a Harris sicasí'l fechu de que la mascota tuviera'l pelo llargu non, xenerando esto nun discutiniu que provocó la salida de Derek nes ilustraciones d'[[Iron Maiden]], Harris quería dende un principiu que Swaggart atópase na portada del discu de dalguna o otra forma a manera de vengación por usar la so imaxe na portada nel pasáu a manera de mofla pola censura que'l fixo nos [[Estaos Xuníos]].

&lt;o&gt;Terceru:&lt;/o&gt; La composición de temes del discu son bastante llixeres, muncho más simples y superficiales que n'anteriores discos, intentando recuperar la fuercia de los primeros álbumes. Siendo'l principal motivu de querer faer un discu que se moflara de la relixón, principalmente a la hipocresía y al arriquecimientu que desempeñen dellos predicadores qu'utilizaron lo qu'antes yera un mensaxe d'amor y caridá pa sacar provechu económicu, amás d'una qu'otra alusión direuta al evanxelista [[Jimmy Swaggart]] como ye'l casu de la tema [[Holy Smoke]]. Siendo tamién el motivu secundariu (seique non preparar) la escesiva participación de Dickinson nel discu, lo que traigo a inevitables comparances con [[Tattooed Millionaire]] considerando munchos esti discu más de Bruce que d'[[Iron Maiden]].

&lt;o&gt;Cuartu:&lt;/o&gt; En meditando sobre la tema de la censura [[Iron Maiden]] fixo pública la so determinación: afarar los [[Estaos Xuníos]] y llograr non solo la reconocencia que merecíen sinón tamién acabar col movimientu de censura anti-metalero. Volviendo tamién a los escenarios más amenorgaos, dexando de llau les agotadores producciones xigantesques d'años anteriores, la banda concentró la so xira primordialmente n'[[Estaos Xuníos]] faciendo munchos conciertos en gran parte del país, escaeciéndose de forma temporal de visitar otros llugares que yá taben acostumaos a recibir la visita de la banda.

Esti discu defraudó a munchos de los siguidores d'[[Iron Maiden]]. Dempués de dos discos d'elevada complexidá como yeren [[Somewhere in Time (álbum de Iron Maiden)|Somewhere in Time]] y [[Seventh Son of a Seventh Son]], y de la fuercia de los discos más antiguos, a pesar d'esto esisten temes que complacieron a los críticos como [[Holy Smoke]] o [[Bring Your Daughter... to the Slaughter|Bring Your Daughter... To The Slaughter]]. Irónicamente a pesar de la crítica negativa xeneralizada del discu n'[[Estaos Xuníos]] l'[[Álbum musical|álbum]] foi bien recibíu allabando'l audáz cambéu de la banda aportando a [[discu d'oru]] con 500.000 ventes&lt;ref&gt; name=&quot;RIAA&quot;&lt;/ref&gt; y esto tamién se vio na enorme xira fecha pela banda nel país enllenando los escenarios de les ciudaes que visitaben.

=== Les vieyes trifulques rematen de la peor forma ===
La xira del anterior trabayu tuvo que ser rematada mui a tiempu esto debíu al empiezu de la [[Guerra del Golfu]], atayándose les visites a [[Xapón]] y [[Australia]]. Finalmente la xira remató en [[Salt Lake City]], [[Utah]] en marzu de [[1991]]. Yá para [[1992]] Harris atópase na planificación del siguiente trabayu sicasí recibió una noticia que camudo tol panorama de la so banda, Bruce quería colase d'[[Iron Maiden]] pa empecipiar una carrera solista llueñe de la torga restrictiva creativu per parte de Harris p'asina llevar les sos idees a cabu como lu había intentáu faer en [[Non Prayer For The Dying]]. Steve asustáu del impautu mediáticu qu'esto xeneraría pidió-y a Bruce que permaneciera un pocu más de tiempu amparandose en cierta irresponsabilidá del [[vocalista]] por tomar una decisión tan de sópitu, Bruce mostrandose roble al respeutu dixo que yá nos tenía deseos de tar en [[Iron Maiden]] polo que yá non veia sentíu tar na banda. Steve nun últimu intentu por persuadir a Bruce pidiólu que quedar hasta rematar el discu que taben planiando, pa depués dempués de la xira del mesmu informar sobre la so salida de la banda a los fanáticos y al mundu, Dickinson amosándose reticente de primeres de la idea decidió aceptala pensando en qu'asina sería menos tormentosa la salida pa dambes partes.

El 12 de mayu llanzóse'l nuevu [[Álbum musical|álbum]] llamáu [[Fear of the Dark]] refundiando trés senciellos, [[Be Quick or Be Dead]] (llanzáu'l [[13 d'abril]] del mesmu añu, allugándose nel númberu 1 del ranking), [[From Here to Eternity]] (llanzáu'l [[29 de xunu]], quedando nel puestu númberu 21) y [[Wasting Love]] nel mes de [[setiembre]].Cualesquier que conoza la [[discografía]] d'[[Iron Maiden]] (anque seya de manera visual) va notar de momentu que [[Eddie the Head]] (l'iconu del grupu) qu'apaez na portada nun ye'l caricaturescu de siempre que vimos nes portaes de discos anteriores. Eso ye por cuenta de que'l creador del personaxe, [[Derek Riggs]], nun participó nel diseñu de la ilustración, foi sustituyíu por [[Melvyn Grant]].

Al igual que'l Eddie, l'álbum caltién un tinte bastante escuru con cierta continuidá espiritual en materia de soníu col discu anterior (siendo este con dellos arreglos de soníu a diferencia del anterior onde non existian), rellatando escenes dende la probeza nun barriu de Londres '''Childhood's End''', hasta la corrupción nel mundu político y empresarial [[Be Quick or Be Dead]].
Destácase la balada romántica [[Wasting Love]], los carauterísticos riffs heavymetaleros de [[From Here to Eternity]], tema que ye'l cuartu capítulu de la saga de '''Charlotte the Harlot''', que produció [[Dave Murray]] nel discu homónimu [[Iron Maiden (álbum)|Iron Maiden]]; y la tema [[Fear of the Dark]], que ye unu de les temes más recordaes d'[[Iron Maiden]].

La xigantesca xira mundial d'[[Iron Maiden]], llamada [[Fear of the Dark]] empecipióse'l día [[5 de xunu]] de [[1992]] y l'inauguración oficial foi en [[Reikiavik]]. Depués la banda treslladóse a los [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], prosiguiendo'l so itinerariu por [[América Llatina]], destacar un gran escándalu a nivel gubernamental y eclesiásticu en [[Chile]], onde fueron censuraos poles autoridaes de forma tapada y grupos relixosos d'esi país, ente ellos la [[Ilesia Católica]] y la [[Ilesia Evanxélica]], nuevamente empezaron a acusalos de [[satanismu]] a tal puntu que'l conciertu foi suspendíu, xenerando un escándalu de proporciones en dichu país y l'aprovecedura de miles d'almiradores munchos de los cualos inclusive cuadrar en marches pel centru de [[Santiago de Chile|Santiago]] en señal de protesta, esto fixo d'aquel país bien especial pa la banda yá que se tresformó nel únicu que nun-yos dexó la entrada pa realizar el so conciertu siendo qu'enantes el grupu si pudo entrar a países de raigaños relixosos pa tocar temes como por casu [[The Number of the Beast]]. Dicha fecha, yera entemedia ente [[Buenos Aires]] y [[Porto Alegre]], polo que, gracies a productores Uruguayos, dicha fecha foi cubierta en [[Montevidéu]], na [[Estación Xeneral Artigas]], que ye una estación de trenes abandonada. En dichu llugar, la banda quedó estelada cola [[arquiteutura]] de la mesma (típica inglesa del [[sieglu XIX]]), y ente máquines y vagones d'esti orixe y antigüedá realizó una [[sesión fotográfica]], que nun vio la lluz, salvo una semeya nel [[aeropuertu]] (al llegar a territoriu uruguayu) nel llibretu qu'acompaña al doble álbum en direutu [[A Real Live/Dead One]].

{{cita|&quot;Supuestamente, faía enforma que nun se sentía bien con nós, taba cansáu y creativamente desmoralizado, lo cual ye bien raru porque enxamás nos dixo nada. Si sentíase asina, entós tendría qu'habese alloriáu enantes y yo mesmu aconseyaríalu que fórase&quot; |[[Steve Harris]], ''Iron Maiden: El Viaxe De La Doncella''; por [[César Fuentes Rodríguez]] (2005) páxs. 58-59|color|bold}}

[[1993]] empezó con una noticia inesperada. [[Bruce Dickinson]] abandonaría [[Iron Maiden]]. Dellos siguidores preguntaben si podría ser Iron Maiden ensin [[Bruce Dickinson]]. El cantante anunció que quería empezar los sos proyeutos fora de la banda, eso sí, hubo tiempu pa tou, una nueva xira &quot;[[A Real Live Tour]]&quot;, tres discos en direuto (''[[Live at Donington]]'', ''A Real Live One'', qu'incluyía temes pertenecientes a la era posterior a ''Live After Death'' y ''[[A Real Dead One]]'', qu'incluyía temes de la era anterior a ''Live...''), feches extras, video, etc.

Finalmente l'últimu show y despidida de Bruce Dickinson con Iron Maiden realizar nun llugar secretu (los [[Pinewood Studios]]) y namái pa setecientes persones convidaes. Parte de les entraes fueron pal club de Fans y pa concursos realizaos en medios británicos. El show foi tresmitíu en direuto pola televisión privada de dellos países y retresmitíu en tola so estensión una selmana más tarde pola [[British Broadcasting Corporation|BBC]]. Al show tuvo convidáu l'ilusionista inglés [[Simon Drake]] y tol conxuntu fixo d'esti espectáculu una despidida especial.

== Estilu ==
Steve Harris comúnmente utiliza un baxu de cuatro cuerdes. Él comenta que solo usa esi tipu de baxu porque considera que con él produz el soníu tradicional de Iron Maiden.

Steve Harris ye consideráu por munchos unu de los meyores y estraordinarios baxistes na historia del rock, tantu pol so embravecíu y particular estilu sobre l'escenariu, como pola so calidá como compositor.

El so estilu tocando'l baxu ye bien ampliu y variáu: dende los sos famosos ''galopies'' alternando los deos índices y corazón, hasta la execución de ''powerchords'', amás de riff complexos y melódicos en munchos temes consideraes clásicos de Iron Maiden. Aseguró que nunca realiza exercicios de calentamiento enantes de tocar.

Na composición, a la d'escribir les lletres suel tomar como fonte d'inspiración la [[Historia]], la [[mitoloxía]] o películes.

== Discografía ==
{{AP|Discografía de Iron Maiden}}

;Iron Maiden
* 1980: ''[[Iron Maiden (álbum)|Iron Maiden]]''
* 1981: ''[[Killers (álbum de Iron Maiden)|Killers]]''
* 1982: ''[[The Number of the Beast]]''
* 1983: ''[[Piece of Mind]]''
* 1984: ''[[Powerslave]]''
* 1986: [[Somewhere in Time (álbum de Iron Maiden)|''Somewhere in Time'']]
* 1988: ''[[Seventh Son of a Seventh Son]]''
* 1990: ''[[Non Prayer for the Dying]]''
* 1992: ''[[Fear of the Dark]]''
* 1995: ''[[The X Factor]]''
* 1998: ''[[Virtual XI]]''
* 2000: ''[[Brave New World (álbum)|Brave New World]]''
* 2003: ''[[Dance of Death]]''
* 2006: ''[[A Matter of Life and Death]]''
* 2010: ''[[The Final Frontier]]''
* 2015: ''[[The Book of Souls]]''
;Steve Harris
* 2012: ''[[British Lion]]''

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote}}
* [http://www.ironmaiden.com Sitio web oficial de Iron Maiden]

{{NF|1956||Harris, Steve}}

{{Tradubot|Steve Harris}}
[[Categoría:Músicos y músiques de heavy metal]]
[[Categoría:Baxistes de rock del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Músicos y músiques del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Futbolistes del West Ham United Football Club]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qwno5aux4j09nyzkmlt4rvbqcw64wq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Joni Mitchell</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73947</id>
    <revision>
      <id>3702994</id>
      <parentid>3702154</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21520" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Roberta Joan Anderson''', conocida artísticamente como '''Joni Mitchell''' ([[Alberta]], [[Canadá]], [[7 de payares]] de [[1943]]), ye una cantante y pintora [[Canadá|canadiense]]. Empezó la so carrera musical en [[Toronto]] y nel oeste de Canadá, rellacionóse depués cola floreciente escena de [[folk]] de [[Nueva York]] de mediaos de los [[años 1960|sesenta]]. A lo llargo de los [[años 1970|años 70]] amplió los sos horizontes musicales, dirixiendo'l so interés escontra'l [[pop]] y el [[jazz]], pa convertise nuna de les [[cantante]]s y [[compositor]]es más respetaes de finales del [[sieglu XX]]. Ye l'autora del cantar ''Woodstock''. Mitchell ye tamién una esitosa artista plástica; les portaes de casi tolos sos álbumes fueron creaes por ella mesma. Aportuna de cutiu en que la pintura yera la so vocación orixinal, autu describiéndose como una &quot;pintora descarrilada poles circunstancies&quot;.

== Biografía ==
=== Inicio ===

Dende bien nuevu interesóse tantu pola pintura como por preseos musicales como'l [[pianu]], la [[guitarra]] y el [[ukelele]]. L'apellíu Mitchell vien del so curtiu matrimoniu col cantante folk Chuck Mitchell, en [[1965]]. Empezó la so carrera musical actuando en pubs y chigres, y fíxose famosa pola calidá de les sos lletres y el so innovador estilu cola guitarra. Personales y dacuando conscientemente poétiques, los sos cantares viéronse reforzaes pola calidá de la so voz, extraordinariamente amplia en rexistros (con una amplitú de tonu que cubre coles mesmes más de cuatro octaves), y pol so estilu únicu de guitarra, que fai un usu frecuente de afinaciones alternatives. Foi fumadora dende los 9 años, lo que puede esplicar por qué la so voz ye tan singular. Esto haise fechu especialmente evidente nos sos álbumes posteriores. Ella mesma diz que foi adicta al [[pitu]] desque tomó'l so primera bocanada.
Na dómina en qu'abandonó'l so llar en Saskatoon, Saskatchewan, quedó embarazada. Al nun ver otra alternativa, dio a la so fía n'adopción. Mitchell caltuvo esto de callao mientres la mayor parte de la so esitosa carrera musical. 
Una nueche, tocando nun club de Nueva York, un mozu [[David Crosby]] guardó la so actuación y quedó impresionáu pola so habilidá y les sos dotes como artista, y decidió tomala so la so proteición. 

Los empiezos del so ésitu deber en gran midida al fechu de qu'otros intérpretes versionaran les sos temes: el so cantar &quot;[[Apura for Going]]&quot; foi un ésitu nes interpretaciones del cantante [[country]] [[George Hamilton IV]], del intérprete [[folk]] [[Tom Rush]] y, munchos años dempués, de la banda [[Escocia|escocesa]] Travis. Tamién la [[Irlanda|irlandesa]] [[Luka Bloom]] grabó'l cantar. La versión orixinal d'esta tema, grabada por Joni Mitchell en 1967, nun vio la lluz hasta [[1972]], como cara B del single de [[1972]] &quot;[[You Turn Me On I'm A Radiu]]&quot;, y nun foi editada n'álbum hasta'l recopilatorio &quot;[[Hits (Joni Mitchell)|Hits]]&quot;, en [[1996]]. 

Otros intérpretes llograron ésitos con cantares de Joni Mitchell: [[Judy Collins]], a principios de [[1968]], grabó &quot;[[Both Sides Now]]&quot; y el grupu de [[folk rock]] británicu [[Fairport Convention]] incluyó &quot;[[Chelsea Morning]]&quot; y &quot;[[I Don't Know Where I Stand]]&quot; nel so álbum de debú, grabáu a finales de [[1967]], y &quot;[[Eastern Rain]]&quot; nel so segundu álbum al años siguiente.
 
Los cantares de los primeros dos álbumes de Joni Michell, &quot;[[Song To A Seagull]]&quot; (de [[1968]], tamién conocíu como &quot;[[Joni Mitchell (Álbum)|Joni Mitchell]]&quot;), y &quot;[[Clouds (Álbum)|Clouds]]&quot; (de [[1969]]) yeren arquetipos del movimientu de [[cantautor]]es emerxente nesi momentu.

El tercer discu significó'l maduror: ''&quot;[[Ladies of the Canyon]]&quot;'' (1970) ye un discu trescaláu del espíritu de la vida en [[California]] (el &quot;cañón&quot; del títulu del álbum fai referencia seique tantu a Topanga Canyon como a Laurel Canyon, en [[Los Angeles]]), que contenía'l so primera gran ésitu, ''&quot;Big Yellow Taxi&quot;'' y el so recordáu cantar ''&quot;Woodstock&quot;'', avera del [[Festival de Woodstock|festival]] (que depués sería un ésitu nes voces de [[Crosby, Stills, Nash and Young]]). Mitchell escribió'l cantar depués d'habe-y lo perdíu y escuchar diverses hestories glorificables sobre ésti. Ella atayara la so apaición nel festival por conseyu del so mánager por mieu a perder una apaición en ''&quot;The Dick Cavett Show&quot;''. Dende entós dixo que la decisión d'atayar el conciertu foi unu de los sos más grandes arrepentimientos. &quot;[[For Free]]&quot; ye la primera de munches de los sos cantares que falen sobre la dicotomía ente los beneficios del so estrellalgu y los sos costos, tantu la so presión como la perda de llibertá y privacidá que representa.

=== Ésitu nos [[años 1970]] ===
L'enfoque confesional de Mitchell notóse más n'álbum ''[[Blue (álbum de Joni Mitchell)|Blue]]'' (1971), amplia mente consideráu'l meyor d'esti periodu. Esplorando les múltiples facetes de les rellaciones, dende'l encaprichamiento (en &quot;[[A Case of You]]&quot;) hasta la inseguridá (en &quot;This Flight Tonight&quot;), los cantares carauterizar por un usu creciente de pianu y [[dulcimer apalache]] en &quot;[[Carey (cantar)|Carey]]&quot;, &quot;[[California (cantar)|California]]&quot; y &quot;[[All I Want]]&quot;. Otros cantares basar nel pianu, y dalgunes exhibíen ritmos acomuñaos col [[Rock and roll]].

La so influencia más direuta col rock foi bastante fuerte nos sos siguientes dos álbumes, grabaos pa la so nueva discográfica Asylum. &quot;[[For The Roses]]&quot; ([[1972]]), que la so cantar titular siguió cola so esploración de la temática de &quot;[[For Free]]&quot;, vendióse bien, gracies en parte al esitosu single &quot;[[You Turn Me On, I'm A Radiu]]&quot;, influyíu pola música [[country]]. Pero foi &quot;[[Court And Spark]]&quot; (de [[1974]]), un híbridu de pop, rock y folk con toques de jazz, el que tuvo un mayor ésitu, produciendo clásicos como &quot;[[Free Man In Paris]]&quot; (inspirada poles hestories contaes pol so productor y amigu [[David Geffen]]), &quot;[[Car On A Hill]]&quot;, y n'especial &quot;[[w:en:Help Me (Joni Mitchell song)|Help Me]]&quot;, que sigue siendo'l so single más vendíu (y que llegó a los primeres 10 puestos).

''Court and Spark'' tamién foi notable polos primeros ecos de la influencia de [[jazz]] na obra de Mitchell, y quiciabes pol ésitu comercial d'esi álbum, y del siguiente álbum en direuto &quot;[[Miles of Aislles]]&quot;, (nel que foi acompañada pol conxuntu de pop-jazz de los 70s [[LA Express]]), ella pasaría'l restu de la década creando música con elementos de jazz.

=== El periodu de Jazz ===
El primeru d'esos álbumes, ''[[The Hissing of Summer Lawns]]'' ([[1975]]), marcó un cambéu tocantes a les lletres, nel que'l so estilu confesional foi reemplazáu por una serie de viñetes, dende baillarinos de clubes nocherniegos (&quot;[[Edith and the Kingpin]]&quot;) a les muyeres con homes ricos aburríes (&quot;[[The Hissing of Summer Lawns]]&quot; y &quot;[[Harry's House/Centerpiece]]&quot;). L'álbum foi diversu estilísticamente, con complexes harmoníes vocales acompañaes de percusión africana (los [[Tambor]]es de [[Burundi]] inventaos pola fundación &quot;The Jungle Line&quot;). Anque munchos fans y otros artistes consideren a ''Hissing...'' como la so obra favorita de Mitchell, l'álbum nun foi perbién recibíu cuando foi llanzáu. Rumores dicen que la revista [[Rolling Stone]] declarar &quot;The Worst Album of The Year&quot; (el &quot;Peor Álbum del Añu&quot;); pero en realidá namái foi denomináu &quot;el peor títulu&quot; pa un álbum [http://www.jonimitchell.com/Melancholy97.html]. Mitchell y Rolling Stone nun tuvieron una bona rellación desque, unos años enantes, la revista publicara un &quot;árbol&quot; qu'ilustraba tolos supuestos amigos de l'artista, principalmente compuestu por otros músicos.

Mientres [[1975]], participó en munchos conciertos nes xires [[Rolling Thunder Revue]], y en [[1976]], actuó pa &quot;[[The Last Waltz]]&quot; de [[The Band]]. 

''[[Hejira (álbum)|Hejira]]'' ([[1976]]) siguió l'enclín de Mitchell col jazz, con dellos cantares lideraos pol [[So fretless]], (esto ye, ensin [[traste]]) de [[Jaco Pastorius]] (músicu de jazz). Sicasí, los cantares en sí presentaben lletres densamente [[metáfora|metafóriques]] y melodíes vocales complexes qu'oldeaben y aprovíen contrapuntu a los ritmos de jazz de los arreglos. Amás, esti álbum resaltó como nunca enantes pola inusual afinación &quot;abierta&quot; de la guitarra de Mitchell. 

''[[Don Juan's Reckless Daughter]]'' ([[1977]]) foi un álbum que s'alloñar más del pop pa enfusase na llibertá y astracción del jazz, un renombráu doble álbum pela llarga parte improvisada &quot;Paprika Plains&quot;. L'álbum recibió distintos crítiques: dalgunos esfrutaben la so orixinalidá y esperimentación, inesperaos por munches de les estrelles y celebridaes del ámbitu musical nesi entós. Otros argumentaron qu'esti estilu de música yá s'implementara, citando'l fechu de que numberoses bandes de jam yá tocaben pa estudiantes colexales nun estilu similar y frecuente vegaes con un similar grau de convencimientu. La tapa del álbum creó'l so propiu discutiniu; Mitchell figuraba en munches fotografíes de la portada, incluyendo una na qu'ella amarutada como un home negru.

El siguiente trabayu de Mitchell tuvo la collaboración del baxista [[Charles Mingus]], que morrió primero que'l proyeutu terminara en [[1979]]. Mitchell terminó los cantares con una banda qu'incluyía a Pastorius, [[Wayne Shorter]] y [[Herbie Hancock]]. ''[[Mingus (álbum)|Mingus]]'' foi mal recibíu; les audiencies de [[Música rock|rock]] nun fueron receptives, y los puristes del jazz nun taben convencíos. Sicasí, l'apreciación por esti trabayu foi creciendo considerablemente al pasar los años.

=== La era Geffen ===
Los [[años 1980]] tuvieron la menor cantidá d'álbumes editaos por Mitchell dende los entamos de la so carrera: namái apaecieron tres álbumes con material nuevo, y nengún causó una gran impresión. ''[[Wild Things Run Fast]]'' (de [[1982]]) foi un intentu de volver escribir cantares pop, ya incluyía el cantar &quot;[[Chinese Cafe/Unchained Melody]]&quot; qu'incorporó l'estribillu y partes de la melodía del ésitu de los [[Righteous Brothers]], y &quot;[[(You're So Square) Baby I Don't Care]]&quot;. 
Foi claramente influyíu pol matrimoniu de Mitchell col productor [[Larry Klein]] - Mitchell referir en munches entrevistes a estos cantares como cantares &quot;amu a Larry&quot;. Anque sólidu compositivamente, foi llanzáu nuna dómina en que taba de moda la música más escura y con múltiples capes de los movimientos [[New Wave]] y [[New Romantic]].

El productor ya intérprete británicu de [[synth pop]] [[Thomas Dolby]], trabayó con ella en ''[[Dog Eat Dog]]'' ([[1985]]), pero los arreglos de [[sintetizador]] y de [[caxa de ritmos]], xunto a les lletres más estridentes y enoxaes de Mitchell, pasaron de moda más rápido que les sos primeres obres.

En ''[[Chalk Mark in a Rainstorm]]'' ([[1988]]) Mitchell collaboró con talentos qu'incluyíen a [[Willie Nelson]], [[Billy Idol]], [[Wendy and Lisa]], [[Tom Petty]] y [[Don Henley]]. Los cantares tomaben diversos xéneros, incluyendo un dueto con [[Peter Gabriel]] en &quot;[[My Secret Place]]&quot; que recordaben el material &quot;clásicu&quot; de Mitchell. Anque había delles transiciones discordantes de xéneros (&quot;[[Dancing Clown]]&quot; y &quot;[[Cool Water]]&quot;), los soníos sintetizaos de delles capes de &quot;[[My Secret Place]]&quot;, &quot;[[Beat of Black Wings]]&quot; y &quot;[[Tea Leaf Prophecy]]&quot; fueron una meyor unión de la voz de Mitchell cola electrónica.

Tres el llanzamientu de ''Chalk Mark in a Rainstorm'', Mitchell participó en [[The Wall Live in Berlin]], el show de [[Roger Waters]]' de ''[[The Wall]]'' en [[Berlín]].

=== Los aturbolinaos [[años 1990]] ===
''[[Night Ride Home]]'', álbum de [[1991]] que Mitchell describió como &quot;middle-aged love songs&quot; (&quot;cantares d'amor de mediana edá&quot;), tuvo una meyor receición y marcó un acercamientu a los sos raigaños acústicos. Pero pa munchos, el regresu a la forma llegó col álbum ganador del [[Grammy]] ''[[Turbulent Indigo]]'' ([[1994]]). Pa estos, &quot;Indigo&quot; foi'l conxuntu de cantares más sólidu de Mitchell n'años. Mitchell llanzó'l so últimu grupu de nuevos cantares 'orixinales' en ''[[Taming The Tiger]]'' ([[1998]]).

=== &quot;Odio la música&quot;: [[2000]]-[[2006]] ===
''[[Both Sides Now (álbum)|Both Sides Now]]'' ([[2000]]) foi un álbum conformáu nel so mayor parte por versiones de cantares clásicos, executaes con una [[orquesta]]. El mesmu recibió crítiques bien favorables y vendió una cantidá importante de copies. L'álbum contenía nueves versiones de &quot;[[A Case Of You]]&quot; y la pista titular &quot;[[Both Sides Now]],&quot; dos ésitos tempranos executaos col so actual y conmovedor rexistro contraltu. El so ésitu llevar a crear ''[[Travelogue]]'', una coleición de nueves versiones de los sos vieyos cantares, acompañaes por arreglos d'orquesta. Mitchell afirmó qu'ésti sería'l so últimu álbum. 

Apocayá, Joni Mitchell mentó'l so descontentu col estáu actual de la industria, diciendo que cayera nun gran &quot;pozu negru&quot;, y afirmando que &quot;odia la música&quot; y que quixera recordar lo que dalguna vegada gustó-y d'ella. Espresó'l so iñerizu escontra'l dominiu de la [[industria discográfico]], y el so deséu de controlar el so propiu destín, posiblemente llanzando la so propia música por [[internet]].

Nos últimos años llanzáronse una serie de compilados temáticos de cantares de los sos primeros álbumes: &quot;[[The Beginning Of Survival]]&quot; (2004), &quot;[[Dreamland (álbum de Joni Mitchell)|Dreamland]]&quot; (2004) y &quot;[[Songs of a Prairie Girl]]&quot; ([[2005]]), qu'ella editó n'aceptando una invitación pa participar nel conciertu Saskatchewan Centennial en [[Saskatoon]], frente a la reina. Nes notes d'esta última compilación, Mitchell escribió que la coleición ye la so contribución a les celebraciones.

El so álbum &quot;Both Sides Now&quot; apaez na película &quot;[[Love Actually]]&quot;, na que dellos de los protagonistes escuchen el discu.

=== [[2007]]: Regresu ===
N'ochobre de 2006, Joni Mitchell comunicó que nos últimos meses viose componiendo y grabando material pa un nuevu trabayu discográficu. En xunetu de 2007, depués de delles selmanes de rumores, oficializóse que'l flamante sellu discográficu Hear Music, col que [[Paul McCartney]] publicó'l so esitosu álbum ''[[Memory Almost Full]]'' en xunu d'esi añu, taría publicando'l nuevu álbum de Joni Mitchell, tituláu ''Shine'', en setiembre de 2007. Sería este'l primer álbum de nuevu material de Joni en 9 años.

Dada la gran promoción que recibió l'álbum de McCartney –partiendo del esplegue monumental de ''Memory Almost Full'' siendo reproducíu y exhibíu en cada llocal de la cadena de cafeteríes ''Starbucks''–, ye esperable que l'álbum de Mitchell tenga similar esposición y ventes considerables.

== Estilu ==
Casi toes los cantares qu'ella compunxo col so [[guitarra]] usen una afinación abierta, o non estándar; ella escribió cantares n'alredor de 50 afinaciones distintos. L'usu de afinaciones alternatives dexa una mayor variedá y complexidá d'[[harmonía|harmoníes]] que pueden ser producíes cola guitarra, ensin la necesidá de combinaciones d'acordes difíciles. Ello ye que munches de los cantares de Mitchell usen combinaciones bien simples, pero'l so usu de afinaciones alternatives y el so estilu d'arrascamientu altamente rítmicu crea un soníu rico y único. El so estilu evolucionó colos años, dende un estilu entrevesgáu, tipificado polos cantares de [[guitarra]] del so primer álbum, a unu más folgosu y rítmicu, dacuando incorporando &quot;slaps&quot; percusivos, como nos sos más recién álbumes.

== Influencia ==
Mitchell pue ser considerada una &quot;música de los músicos&quot;; la so obra tuvo una enorme influencia nuna gran cantidá d'artistes; non yá influyó a cantautores similares como [[Sheryl Crow]] y [[Shawn Colvin]], sinón a un númberu importante d'artistes en diversos xéneros, como [[Pink Floyd]], [[Led Zeppelin]], [[K.D. Lang]], [[Elvis Costello]], [[PM Dawn]], [[Janet Jackson]], [[Agnes Chan]], y [[Prince]]. 

Por casu, el cantar de Prince llamada &quot;The Ballad of [[Dorothy Parker]]&quot; (del so álbum ''[[Sign 'O' the Times]]''), debe enforma a Mitchell, tantu poles sos harmoníes evocadores del estilu de Mitchell como pol usu de téuniques propies d'ella: como nel cantar de Mitchell &quot;[[This Flight Tonight]]&quot;, Prince fai referencia a un cantar na so lletra (&quot;[[Help Me]]&quot;, de Joni) ente que la música emula los acordes y melodíes d'esi cantar.

[[Janet Jackson]] usó un sample de &quot;[[Big Yellow Taxi]]&quot; nun single de [[1998]], &quot;[[Got 'Til It's Gone]]&quot; (al paecer, a Mitchell prestólu, polo qu'apaeció en MTV/VH1 nun clip curtiu nel qu'aprobaba'l cantar). [[Counting Crows]] tuvo un hit en [[2002]] con una versión de &quot;Big Yellow Taxi&quot;. La banda norteamericana [[Sonic Youth]], homenaxó a Mitchell nel so discu [[Daydream Nation]] de 1988, dedicándo-y el cantar &quot;Hey Joni&quot;. Anque Mitchell usualmente evita falar sobre otros artistes, cuantimás d'aquellos a los qu'influyó, ella quedó impresionada por dos artistes de jazz qu'interpretaron parte de la so obra, [[Cassandra Wilson]] y [[Diana Krall]]. Anque la mayoría de los oyentes tienden a recordar los ésitos tempranos de Mitchell (de los sos álbumes más comerciales), munchos músicos inspirar nos sos trabayos más esperimentales, particularmente en ''[[The Hissing of Summer Lawns]]'' y ''[[Hejira]]''. Ella tamién emponderó a los [[New Radicals]].

Mitchell foi añedida al ''[[Canadian Music Hall of Fame]]'' (o &quot;[[Salón de la Fama de la Música Canadiense]]&quot;) en [[1981]] y nel [[Rock and Roll Hall of Fame]] (o &quot;[[Salón de la Fama del Rock and Roll]]&quot; en [[1997]]. En [[1995]] recibió'l &quot;Century Award&quot; de Billboard. El primeru de mayu de [[2002]] recibió'l nivel Companion de la [[Order of Canada]] (&quot;Orde de [[Canadá]]&quot;). Tamién recibió'l premiu &quot;[[Grammy Lifetime Achievement Award]]&quot; en [[2002]], acompañáu d'una mención que la describía como &quot;una de les artistes femenines más importantes de la era del [[Música rock|rock]]&quot; y &quot;una poderosa influencia en tolos artistes qu'adopten la idea de la diversidá, imaxinación ya integridá.&quot;

Mitchell recibió un [[doctoráu honorariu]] de la [[McGill University]] el [[27 d'ochobre]] de [[2004]].

== Discografía ==
(cola posición nes llistes d'Estaos Xuníos)
=== Álbumes ===
* ''[[Song to a Seagull]]'' (tamién conocíu como ''Joni Mitchell'') ([[1968]]) #183
* ''[[Clouds]]'' ([[1969]]) #31
* ''[[Ladies of the Canyon]]'' ([[1970]]) #27
* ''[[Blue (álbum de Joni Mitchell)|Blue]]'' ([[1971]]) #15
* ''[[For the Roses]]'' ([[1972]]) #11
* ''[[Court and Spark]]'' ([[1974]]) #2
* ''[[Miles of Aislles]]'' (en direuto) ([[1974]]) #2
* ''[[The Hissing of Summer Lawns]]'' ([[1975]]) #5
* ''[[Hejira (álbum de Joni Mitchell)|Hijira]]'' ([[1976]]) #13
* ''[[Don Juan's Reckless Daughter]]'' ([[1977]]) #25
* ''[[Mingus]]'' ([[1979]]) #17
* ''[[Shadows and Light]]'' (en direuto) ([[1980]]) #38
* ''[[Wild Things Run Fast]]'' ([[1982]]) #25
* ''[[Dog Eat Dog (álbum)|Dog Eat Dog]]'' ([[1985]]) #63
* ''[[Chalk Mark in a Rainstorm]]'' ([[1988]]) #45
* ''[[Night Ride Home]]'' ([[1991]]) #41
* ''[[Turbulent Indigo]]'' ([[1994]]) #47
* ''[[Taming the Tiger]]'' ([[1998]]) #75
* ''[[Both Sides Now]]'' ([[2000]]) #66
* ''[[Travelogue]]'' ([[2002]])
* ''[[Shine (álbum de Joni Mitchell)|Shine]]'' ([[2007]])

=== Recopilatorios ===
* ''The World of Joni Mitchell'' ([[1972]]) (Australia/NZ only)
* ''Hits'' ([[1996]]) #161
* ''Misses'' ([[1996]])
* ''The Complete Geffen Recordings'' (4-CD box set of material 1982-91) ([[2003]])
* ''The Beginning of Survival'' ([[2004]])
* ''[[Dreamland (álbum de Joni Mitchell)|Dreamland]]'' ([[2004]]) #177
* ''Starbucks Artist's Choice'' ([[2004]])
* ''Songs of a Prairie Girl'' ([[2005]]) (Remasterizado)
* ''River: the Joni letters'' por Herbie Hancock([[2008]]) )

=== Singles ===
* &quot;Night in the City&quot; ([[1968]])
* &quot;[[Chelsea Morning]]&quot; ([[1969]])
* &quot;[[Big Yellow Taxi]]&quot; ([[1970]]) #67
* &quot;Carey&quot; ([[1971]]) #93
* &quot;You Turn Me On, I'm A Radiu&quot; ([[1972]]) #25
* &quot;[[Free Man in Paris]]&quot; ([[1974]]) #22
* &quot;Help Me&quot; ([[1974]]) #7
* &quot;[[Big Yellow Taxi]] (live)&quot; ([[1975]]) #24
* &quot;In France They Kiss On Main Street&quot; ([[1975]]) #66
* &quot;[[Coyote (cantar)|Coyote]]&quot; ([[1976]])
* &quot;Off Night Backstreet&quot; ([[1977]])
* &quot;The Dry Cleaner from Des Moines&quot; ([[1979]])
* &quot;Why Do Fools Fall In Love&quot; ([[1980]])
* &quot;Chinese Cafe/Unchained Melody&quot; ([[1982]])
* &quot;(You're So Square) Baby, I Don't Care&quot; ([[1982]]) #47
* &quot;Good Friends&quot; ([[1985]]) #85
* &quot;My Secret Place&quot; ([[1988]])
* &quot;Snakes and Ladders&quot; ([[1988]]) #32
* &quot;Come in from the Cold&quot; ([[1991]])
* &quot;How Do You Stop&quot; ([[1994]])
* &quot;[[Big Yellow Taxi]]&quot; (remix) ([[1996]]) #39 (dance charts)

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.jonimitchell.com/ Páxina oficial de Joni Mitchell] (n'inglés)
* [http://www.audiokat.com/artistes.asp?aid=00000662 Información, discografía, videos...]
* [http://www.letrasmania.com/artista/lletres_de_cantares_joni_mitchell_4155.html Lletres]

{{NF|1943||Mitchell, Joni}}

{{Tradubot|Joni Mitchell}}

[[Categoría:Músicos y músiques de folk]]
[[Categoría:Músicos y músiques de folk rock]]
[[Categoría:Guitarristes de Canadá]]
[[Categoría:Cantantes de Canadá]]
[[Categoría:Cantautores de Canadá]]
[[Categoría:Cantantes n'inglés]]
[[Categoría:Guitarristes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>pdxy6lmkl9c3ntvzco5rmvf82qjem4p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>David Hume</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74123</id>
    <revision>
      <id>3702987</id>
      <parentid>3676959</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46555" xml:space="preserve">{{persona}}
'''David Hume''' {{nym}}&lt;ref&gt;26 d'abril ye la fecha de la so nacencia según el [[calendariu xulianu]] y 7 de mayu según el [[calendariu gregorianu]].&lt;/ref&gt; foi un [[filósofu]], [[economista]], [[sociólogu]] ya [[historiador]] [[Escocia|escocés]] y constitúi una de les figures más importantes de la filosofía occidental y de la [[Ilustración escocesa]].

Los historiadores consideren que la filosofía de Hume nun ye válida como una profundización nel [[Escepticismu filosóficu|escepticismu]], anque esta visión foi aldericada argumentando que'l [[Naturalismu (filosofía)|naturalismu]] tien un pesu comparable nel so pensamientu. L'estudiu de Hume bazcuyó ente los que enfatizan l'aguada escéptica de Hume (como ye'l casu del [[positivismu lóxicu]]), y los que, sicasí, consideren más importante l'aguada naturalista (como [[Don Garret]], [[Norman Kemp Smith]], [[Kerry Skinner]], [[Barry Stroud]] y [[Galen Strawson]]).

Hume tuvo fuertemente influyíu polos [[empirismu|empiristas]] [[John Locke]] y [[George Berkeley]], según por dellos escritores [[Francia|franceses]] como [[Pierre Bayle]], y delles figures del panorama intelectual [[Idioma inglés|anglófono]] como [[Isaac Newton]], [[Samuel Clarke]], [[Francis Hutcheson]] y [[Joseph Butler]].

Hume afirma que toa conocencia deriva, n'última instancia, de la esperiencia sensible, siendo ésta la única fonte de conocencia y ensin ella nun se llograría saber dalgunu.

== Biografía ==
=== Primeres obres ===
En 1734, tres unos meses en [[Bristol]], dexó l'estudiu [[autodidacta]] y treslladóse a [[La Flèche]] ([[Ducáu de Anjou|Anjou]], [[Francia]]). Mientres los cuatro años que permaneció ellí, diseñó'l so plan de vida, como escribiría en ''[[De la mio propia vida]]'' (1776), decidiendo «faer qu'una estricta frugalidad supla la mio falta de fortuna, pa caltener la mio independencia intacta, y pa considerar toles coses prescindibles sacante l'ameyoramientu del mio talentu pa la lliteratura». 

En La Fleche completó'l ''[[Tratáu de la naturaleza humana]]'' (1739) a la edá de ventiséis años. Anque anguaño considérase al ''Tratáu'' el trabayu más importante de Hume y unu de los llibros más relevantes de la historia de la filosofía, el públicu [[Gran Bretaña|británicu]] espachó-y una fría acoyida. El mesmu Hume describió la falta de reaición popular ante la publicación de la so ''Tratáu'' en 1739–40 al escribir del llibru que «Nació muertu dende la imprenta, ensin nin siquier algamar la distinción necesaria pa llevantar un murmuriu ente los fanáticos. Pero, siendo de temperamentu allegre y optimista, recuperé llueu de la decepción y prosiguí con ardor los mios estudios». Entós escribiría ''Un resume d'un llibru publicáu apocayá; tituláu, Tratáu de la naturaleza humana. Onde l'argumentu central del llibru ilústrase y esplica''. Ensin revelar la so autoría, intentó faer el so trabayu más intelixible encurtiándolo, pero inclusive esti llabor publicitariu erró nel so propósitu d'espertar l'interés nel ''Tratáu''.

Tres la publicación de ''[[Ensayos de moral y política]]'' en 1744 solicitó una cátedra d'ética y pneumática (psicoloxía) na [[Universidá d'Edimburgu]], pero foi refugáu. Mientres la [[Llevantamientu jacobita|Rebelión Jacobita]] de 1745 foi tutor del Marqués de Annandale. Foi entós cuando empezó'l so gran trabayu históricu, la ''Historia d'Inglaterra'', obra publicada en seis volúmenes ente 1754 y 1762 qu'algamaría un ésitu considerable, a diferencia de lo qu'asocedió col ''Tratáu''.

Hume foi acusáu de [[herexía]], pero los sos amigos defendiéronlu alegando que al ser [[ateísmu|atéu]] taba fuera de la xurisdicción de la [[Ilesia d'Escocia]]. A pesar de resultar absueltu y posiblemente por cuenta de la oposición de [[Thomas Reid]] d'[[Aberdeen]], que mientres esi añu criticó'l so [[metafísica]] dende'l [[cristianismu]], foi-y refugada la cátedra de filosofía na [[Universidá de Glasgow]]. En 1752, como rellata en ''De la mio propia vida'', «La facultá de derechu escoyóme como bibliotecariu, un emplegu pol que recibía escasos o nules soldaes, pero que punxo sol mio mandu una gran biblioteca». Esta biblioteca apurrió-y les fontes que-y dexaron siguir coles investigaciones históriques necesaries pa la escritura de la so ''Historia d'Inglaterra''.

=== Reconocencia de la so obra ===
Hume ganóse notoriedá como ensayista ya historiador. Los seis volúmenes del so ''Historia d'Inglaterra'' tomen dende los reinos [[saxones]] hasta la [[Revolución Gloriosa]] de 1688; vendióse enforma na so dómina. Nella, Hume presentaba al home como una criatura de costumes, predispuestu a sometese en silenciu al gobiernu establecíu nun siendo que se enfrente a la incertidume. Según él, namái les diferencies relixoses podíen esviar al home de les sos vides cotidianes pa face-y pensar en política.

[[Ficheru:Humetomb.jpg|thumb|250px|Balta de David Hume n'[[Edimburgu]].]]

L'ensayu de Hume ''[[De la superstición y la relixón]]'' estableció les bases del pensamientu llaicu. Los críticos cola relixón de la dómina de Hume teníen qu'espresase con precuru. Apenes 15 años enantes de la nacencia de Hume, un estudiante de dieciocho años, [[Thomas Aikenhead]] foi xulgáu por dicir públicamente que'l cristianismu yera una xirigonza, [[blasfemia]] pola que sería aforcáu. Hume siguió la práutica habitual d'espresar los sos puntos de vista indireutamente, al traviés de personaxes que dialogaben na so obra. Amás, nun reclamó l'autoría del ''Tratáu'' hasta l'añu de la so muerte, en 1776. Los sos ensayos ''[[Del suicidiu]]'', y ''[[De la inmortalidá de l'alma]]'' y los sos ''[[Diálogos sobre la relixón]]'' nun se publicar hasta dempués de la so muerte, y aun así Hume nun figuraba nellos nos nomes del autor nin del editor. Hume foi tan arteru camuflando les sos idees qu'a día de güei inda s'alderica si en realidá yera [[deísmu|deísta]] o [[ateísmu|atéu]]. A pesar d'ello, refugar munchos cargos por declarase atéu.

Hai un rellatu (probablemente falsu) sobre David Hume y el so supuestu ateísmu. Nél, Hume cai del so caballu nuna llamuerga y empiézase a fundir. Entós pasa pellí una vieya y pía dama. Cuando ve al célebre atéu ximelgando los sos brazos nun intentu de salvar la so vida avérase en cantu y míralu. Hume clámia-y a la dama que-y avere una caña pa poder escapar, pero ella respuende que se niega nun siendo que proclame la so devoción a [[Dios]] Toupoderosu. Hume finalmente fai lo que-y pide y la dama ayúdalu a salir.

De 1763 a 1765 Hume exerció como secretariu de [[Lord Hertford]] en [[París]], onde se ganó l'almiración de [[Voltaire]] y foi gasayáu poles dames de l'alta sociedá. Ellí trabó una amistá con [[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]] que más tarde s'estropiaría. Escribió sobre la so estancia en París ''«De cutiu añoré la tosquedá de [[The Poker Club]] d'Edimburgu... pa correxir y rectificar tanta exquisitez»''. En 1768 establecer n'Edimburgu. En 1770, el filósofu [[Alemaña|alemán]] [[Immanuel Kant]] avivó l'interés polos trabayos filosóficos de Hume al declarar que lu espertaren de ''«suaños dogmáticos»'' (''circa'') y dende entós goció de la reconocencia qu'escorriera mientres tola so vida.

[[James Boswell]] visitó a Hume poques selmanes enantes de la so muerte. Hume díxo-y que bonalmente vía la vida dempués de la muerte como ''«el caprichu más irracional»''. Hume escribió'l so propiu epitafiu: ''«Nacíu en 1711, Muertu en 1776. Dexando a la posteridá qu'añeda'l restu»'' que ta grabáu conxuntamente col añu del so fallecimientu na ''«senciella tumba romana»'' que dexó escritu que prefería y que ta asitiada, como deseyaba, na fastera este de [[Calton Hill]], dende la que se ve la so casa, nel númberu 1 de St David Street del [[New Town, Edimburgu|New Town]] d'Edimburgu.

== Legáu ==
Anque Hume escribió les sos obres nel [[sieglu XVIII]], el so trabayu sigue siendo relevante nes disputes filosófiques de l'actualidá, lo qu'oldea coles aportaciones de munchos de los sos contemporáneos. De siguío ufiértase un sumariu de los sos trabayos filosóficos más influyentes:

=== Idees ya impresiones ===
Hume cree que tou la conocencia humana provién de los sentíos. Les nueses perceiciones, como él llamar, pueden estremase en dos categoríes: idees ya impresiones. Asina define estos términos en ''[[Investigación sobre l'entendimientu humanu]]'': ''«Col términu impresión refiérome a nueses más vívidas perceiciones, cuando oyemos, o vemos, o sentimos, o amamos, o odiamos, o deseyamos. Y les impresiones estremar de les idees, que son impresiones menos vívidas de les que somos conscientes cuando cavilgamos sobre dalguna de les sensaciones enantes mentaes»''. Más palantre precisa'l conceutu de les idees, al dicir ''«Una proposición que nun paez almitir munches disputes ye que toes nueses idees nun son nada sacante copies de les nueses impresiones, o, n'otres pallabres, que nos resulta imposible pensar en nada que nun sintiéramos con anterioridá, por aciu los nuesos sentíos esternos o internos»''. Esto constitúi un aspeutu importante del [[Escepticismu filosóficu|escepticismu]] de Hume, en cuanto equival a dicir que nun podemos tener la certidume de qu'una cosa, como [[Dios]], l'[[alma]] o'l [[yo]], esista nun siendo que podamos señalar la impresión de la cual, esa idea, derívase.

=== Problema de la causalidá ===
Cuando un acontecimientu asocede tres otru, la mayoría de la xente piensa qu'una conexón ente dambos acontecimientos ''fai'' que'l segundu asoceda al primeru (''post hoc ergo propter hoc''). Hume desafió a esta creencia nel so primer llibru ''Tratáu de la naturaleza humana'' y más tarde nel so ''Investigación sobre l'entendimientu humanu''. Diose cuenta de qu'anque atalantamos que un elementu asoceda al otru, nun percibimos nenguna [[condición necesaria y abonda]] ente los dos. Y, acordies cola so [[epistemoloxía]] escéptica, namái podemos confiar na conocencia qu'adquerimos al traviés de les nueses perceiciones. Hume declaró que la nuesa idea de [[Causalidá (filosofía)|causalidá]] consiste en pocu más que la esperanza de que ciertos acontecimientos dar tres otros que los precieden. «Nun tenemos otra noción de causa y efeutu, sacante que ciertos oxetos siempres coincidieron, y que nes sos apaiciones pasaes amosáronse indixebrables. Nun podemos enfusar na razón de la conxunción. Namái reparamos la cosa en sí mesma, y siempres se da que la constante conxunción de los oxetos adquier la unión na imaxinación»'' (Hume, 1740: 93). En realidá nun podemos dicir qu'un acontecimientu causó al otru. Tou lo que sabemos con seguridá ye qu'un acontecimientu ta correlacionado col otru. Pa describir esto, acuñó'l términu ''conxunción constante'', que consiste en que cuando vemos cómo un acontecimientu siempres ''causa'' otru lo qu'en realidá tamos viendo ye qu'un acontecimientu tuvo siempres en ''conxunción constante'' col otru (costume). Arriendes d'ello, nun tenemos nenguna razón pa creer que'l primeru causó al segundu, o que van siguir apaeciendo siempres en ''conxunción constante'' nel futuru (Popkin y Stroll, 1993: 268). La razón pola que presentamos esti comportamientu nun ye que la causa-efeutu seya los comportamientu de la naturaleza, sinón los vezos de la psicoloxía humana (Popkin y Stroll, 1993: 272).

Esta concepción quíta-y tola fuercia a la causación, y otros humeanos posteriores, como [[Bertrand Russell]], refugaron la mesma noción de causación aduciendo que ye un tipu de [[superstición]]. Pero esto desafía al sentíu común, creando'l problema de la causación —¿Qué xustifica'l nuesu enfotu na esistencia d'una conexón causal y de qué clase de conexón podemos saber?— un problema pal que nun s'atopó solución. Hume sostuvo que tanto nós como otros animales tenemos un enclín [[instintu|instintiva]] a creer na causación debíu al desenvolvimientu de vezos del nuesu [[sistema nerviosu]], una creencia que nun podemos esaniciar, pero que nun podemos probar por aciu nengún argumentu, [[deducción|deductivu]] o [[Razonamientu inductivu|inductivu]].

=== Problema de la inducción ===
En ''Investigación sobre l'entendimientu humanu'' (EHU), §4.1.20-27, §4.2.28-33.,&lt;ref name=&quot;ehu1&quot;&gt;[http://www.etext.leeds.ac.uk/hume/ehu/ehupbsb.htm#index-div3-N785031167 Orixinal n'inglés disponible n'Internet].&lt;/ref&gt; Hume articuló la so tesis de que tol razonamientu humanu pertenez a dos clases, ''Rellaciones d'idees'' y ''Fechos''. Ente que les primeres arreyen conceutos astractos como les matemátiques y tán gobernaes poles certidumes deductives, los segundos porten la esperiencia empírica onde tolos razonamientos son inductivos. Puesto que acordies con Hume nun podemos conocer nada de la naturaleza con anterioridá a la esperimentación, inclusive un home racional ensin esperiencia ''«nun podría inferir de la tresparencia y la fluidez de l'agua qu'encaloraría la so sede, o a partir de la lluz y el calor del fueu que-y consumiría»'' (EHU, 4.1.6) Asina que tou lo que podemos dicir, pensar o predicir de la naturaleza tien de venir de la esperiencia previa, lo que lleva a la necesidá de la inducción.

La inferencia o [[razonamientu inductivu]] presupon que puede confiase nos actos pasaos como regla a partir de la cual puede predicise el futuru. Por casu, si nel pasáu llovió'l 60% del tiempu cuando se dan unes condiciones atmosfériques determinaes, entós nel futuru probablemente va llover un 60% del tiempu si dan les mesmes condiciones. Pero entá queda'l problema de cómo xustificar tal inferencia, conocida como'l '''principiu d'inducción'''. Hume suxurió dos posibles xustificaciones, que sicasí refugó:

# La primer xustificación fuelga nel camientu, tomada como una [[necesidá lóxica]], de que'l futuru tien de paecese al pasáu. Pero Hume puntualiza que podemos concebir un mundu caótico y errante nel que'l futuru nun tien nada que ver col pasáu; o un mundu como'l nuesu hasta'l presente, que llegáu a un puntu camuda totalmente. Asina que nada fai que'l principiu d'inducción seya una necesidá lóxica.
# La segunda xustificación, más modesta, apela a los ésitos anteriores de la inducción: nel pasáu funcionó na mayoría de les ocasiones, asina que probablemente va siguir faciéndolo nel futuru. Pero, como Hume comenta, esta xustificación fai usu del [[razonamientu circular]] nun intentu de xustificar la inducción por aciu la reiteración, lo que nos devuelve al puntu de partida.

El notable filósofu del sieglu XX [[Bertrand Russell]] confirmó y ellaboró l'analís de Hume del problema nel so trabayu ''[[Los problemes de la filosofía]]'', capítulu 6.&lt;ref name=&quot;russell&quot;&gt;[http://www.ditext.com/russell/rus6.html Edición n'Internet] (n'inglés).&lt;/ref&gt;

A pesar de la crítica de Hume a la inducción, sostuvo que yera cimera a la deducción nel reinu del pensamientu empíricu. Tal que declara: ''«esta operación de la mente, pola que podemos inferir los efeutos de les causes y viceversa, ye esencial pa la subsistencia de toles criatures humanes, ye probable que pueda confiase más nella que nes falacias de la deducción de la nuesa razón, que ye lenta nes sos operaciones; nun apaez nos primeros años de la infancia; y como muncho ye, en cualquier edá y periodu de la vida humana, desaxeradamente gustante al error»''. (EHU, 5.2.22)

== Razón práutica: instrumentalismo y nihilismu ==
La mayoría de les persones consideren delles conductes más razonables qu'otres. Por casu, comer papel d'aluminiu paez irracional. Pero Hume negó que la razón tuviera un papel importante cara a motivar o desanimar la conducta. Según él, la razón nun ye más qu'una calculadora de conceutos y esperiencia. Lo qu'en definitiva importa ye como nos sentimos al respective de la conducta. El so trabayu acomuñar cola doctrina del [[instrumentalismo]], que diz qu'una aición ye razonable si y namái sí sirve p'algamar les propios deseos, seyan los que sían. La razón puede participar solamente informando alrodiu de les aiciones que van ser más útiles p'algamar les metes y deseos, pero nunca va dicir qué metes y deseos deber de tener. Asina que si daquién quier inxerir papel d'aluminiu la razón va dicir ónde atopalo, y nun hai nada irracional nel fechu de comelo o en querer faelo (nun siendo que se tenga un deséu más fuerte de caltener la salú). Anguaño, sicasí, aduzse que Hume foi un pasu más allá enfusándose nel [[nihilismu]], pos dixo que nun había nada irracional n'atayar los mesmos deseos y metes. Tal conducta sería anormal, pero nun sería contraria a la razón.

=== Ética ===
Hume trató la ética per primer vegada nel segundu y tercer llibru del ''[[Tratáu de la naturaleza humana]]'' (1739). Munchos años dempués, estrayxo y extrapoló les idees ellí propuestes nun ensayu más curtiu tituláu ''[[Investigación sobre los principios de la moral]]'' (1751). L'aproximamientu de Hume a los problemes morales ye fundamentalmente empírica. En llugar de dicir cómo debería d'operar la moral, espón cómo realizamos los xuicios morales. N'apurriendo dellos exemplos llega a la conclusión de que la mayoría (si non toes) de les conductes qu'aprobemos tienen de mancomún que busquen amontar la utilidá y el bienestar público. Al contrariu que'l tamién empirista [[Thomas Hobbes]], Hume declara que non yá realizamos xuicios morales teniendo en cuenta'l nuesu propiu interés, sinón tamién el de los nuesos conciudadanos. Hume defende esta teoría de la moral al asegurar que nunca podemos realizar xuicios morales basándonos namái na razón. La nuesa razón trata con fechos y estrayi conclusiones a partir d'ellos, pero nun puede llevanos a escoyer una opción sobre otra; namái los sentimientos pueden faelo. Esti argumentu contra la moral encontada na razón forma parte anguaño de los argumentos [[antirrealismo|antirrealistas]].

Por tanto, Hume niega la esistencia d'una &quot;razón práutica&quot; y la posibilidá d'una fundamentación racional de la ética. L'oxetu de la moral (pasiones, voliciones y aiciones) nun ye susceptible d'esi alcuerdu o desalcuerdu ente les idees sobre les que se basen lo verdadero y lo falso. Si la razón nun puede ser la fonte del xuiciu de valor, va haber que buscalo nel sentimientu, que surde bonal en nós ante remanes susceptibles de lo que consideramos valoración moral. L'analís d'esti sentimientu revela que ye una forma de prestar o de &quot;gustu&quot;. Ello llévalu a escluyir de la moral tou rastru d'austeru moralismu o de mortificación de l'alma o del cuerpu, porque'l fin de la moral ye la felicidá y el gozu de vivir del mayor númberu d'homes posible.

Igualmente duru amuésase Hume ante'l problema relixosu. Menosprecia la pretensión de les pruebes de la esistencia de Dios, y niega la so esistencia apelando al problema del mal nel mundu. La relixón tien el so orixe nel sentimientu de mieu de la xente y na inorancia de les causes de los eventos tarrecibles de la naturaleza. Nel so llibru ''Historia natural de la relixón'', defende una evolución a partir del politeísmu, hasta llegar a la idea astracta de la divinidá propia de les relixones monoteístes.

=== Determinismu y llibre albedríu ===
Munchos alvirtieron el conflictu aparente ente'l [[llibre albedríu]] y el [[determinismu]]. Si les aiciones que se realicen taben predeterminadas dende hai miles de millones d'años, entós ¿cómo ye que podemos decidir? Pero Hume alvirtió otru conflictu, al ver el problema dende la perspeutiva contraria: el llibre albedríu ye incompatible col indeterminismu. Si les aiciones realizaes nun tán determinaes por acontecimientos anteriores entós les aiciones son dafechu aleatories. Amás, y de más importancia pa la filosofía humana, nun tán determinaes pol calter o la personalidá –los deseos, les preferencies, los valores, etc.–; pero, ¿cómo podría ser daquién responsable d'una aición que nun ye consecuencia del so calter, sinón qu'asocede de forma aleatoria? El llibre albedríu paez precisar del determinismu, porque de lo contrario l'axente y l'aición nun taríen coneutaos. Asina que, ente que'l llibre albedríu paez contradicir al determinismu, coles mesmes ''precisa'' del determinismu. La concepción de Hume de la conducta humana tien causes, y polo tanto al faer a les persones responsables poles sos aiciones tendría d'intentase compensales o castigales de tala forma que intentaren faer lo que ye moralmente deseable ya intentaren evitar faer lo que ye moralmente indeseable.

=== Problema del ser y el tener de ser ===
{{AP|Problema del ser y el tener de ser}}

Hume decatar de que munchu escritores falaben sobre ''lo que tendría de ser'' partiendo de la base de ''lo que ye''; pero hai una gran diferencia ente les proposiciones descriptives (lo que ye) y les prescriptives (lo que tien de ser) (ver llibru III, parte I, seición I del [[Tratáu de la naturaleza humana]]). Hume pide a los escritores que se pongan en guardia ante estos cambeos ensin apurrir esplicaciones alrodiu de cómo se supón que les proposiciones prescriptives deben de siguise de les declarativas. La cuestión de ¿con qué exactitú se puede derivar el 'deber' del 'ser'? aportó a una de les cuestiones centrales de la teoría ética, y a Hume axudícase-y de normal la opinión de que tal derivación ye imposible (otros interpreten que Hume nun dixo qu'una aserción fáctica nun puede aportar nuna aserción ética, sinón que nun podía faese ensin poner atención a los sentimientos humanos). Hume ye probablemente unu de los primeros escritores que realizó una distinción ente lo normativo (lo que tendría de ser) y lo positivo (lo que ye). [[G. E. Moore]] defendió una posición similar cola so ''argumentu de la entruga abierta'', nun intentu de refutar cualquier identificación ente les propiedaes morales y les naturales, la llamada [[falacia naturalista]].

=== Utilitarismu ===
[[Ficheru:David-hume-edinburgh.jpg|thumb|250px|Estatua alzada n'honor a David Hume n'[[Edimburgu]]. Obra del escultor [[Alexander Stoddart]].]]
Hume, xuntu colos demás miembros de la [[ilustración escocesa]], foi probablemente'l primeru en proponer que la razón de los principios morales puede buscase na [[utilitarismo|utilidad]] que traten de promover. El papel de Hume, sicasí, nun debe sobreestimarse; foi [[Francis Hutcheson]] el qu'acuñó'l lema del [[utilitarismu]]: ''«la mayor felicidá pal mayor númberu»''. Pero foi en lleendo'l ''Tratáu'' de Hume cuando [[Jeremy Bentham]] sintió per primer vegada la fuercia del sistema utilitariu. Sicasí, el proto-utilitarismu de Hume ye peculiar. Nun cree que la adición d'unidaes d'utilidá apurra la forma de llegar a la verdá moral. Al contrariu, Hume yera un sentimentalista moral y, como tal, pensaba que los principios morales nun podíen xustificase intelectualmente. Dellos principios a cencielles paécennos meyores qu'otros; y la razón de por qué los principios utilitarios paécennos meyores ye porque favorecen los nuesos intereses y los de los nuesos coetaneos, colos que simpatizamos. Los seres humanos tán fuertemente predispuestos a aprobar normes que promuevan la utilidá pública de la sociedá. Hume usó esta idea pa esplicar cómo evaluamos un ampliu abanicu de fenómenos, dende les instituciones sociales y polítiques gubernamentales a les traces de la personalidá.

=== Problema de los milagros ===
Pa Hume, l'únicu sofitu de la relixón más allá del estrictu [[fideísmu]] son los [[milagru|milagros]], dando argumentos a partir de la concepción de milagru como una violación de les [[física|lleis de la naturaleza]]. La so definición exacta de milagru puede atopase nel so ''Investigación sobre l'entendimientu humanu'', onde diz que los milagros son violaciones de les lleis naturales y por tantu son bien improbables. Criticóse esta idea por aciu el contraargumento de que tal dictáu asume'l calter de los milagros y les lleis de la naturaleza enantes d'esaminar los milagros, lo que ye una sutil forma de dar por sentada la conclusión. Tamién puntualizaron qu'esti razonamientu apela a la inferencia inductiva, problemática na filosofía humana, pos naide reparó tolos acontecimientos de la naturaleza nin esamináu tolos posibles milagros (por casu, los que nun asocedieron inda). Otra oposición a esti argumentu parte de que'l testimoniu humanu nunca puede ser abondo dignu d'enfotu pa contradicir la evidencia de les lleis de la naturaleza. Esti puntu de vista aplicóse a la cuestión de la [[resurreición de Jesús]], al respective de la que Hume nun duldar en preguntar, ''«¿Qué ye más probable – qu'un home xuba d'ente los muertos o que'l testimoniu tea, de dalguna forma, erráu?»''. Esta entruga ye similar a la [[navaya de Occam]]. Esti argumentu ye l'escayu dorsal del movimientu escépticu ya inda constitúi un problema pa los historiadores de la relixón.

=== Argumentu del diseñador Unu de los argumentos más antiguos y utilizaos pa demostrar la esistencia de Dios ye'l [[argumentu teleolóxicu]]: que tol orde y el ''propósitu'' ye un niciu del so orixe divín. Hume fixo la crítica clásica a esti argumentu en ''[[Diálogos sobre relixón]]'' y en ''[[Investigación sobre l'entendimientu humanu]]'' y, anque l'asuntu ta llueñe de tar resueltu, munchos creen que Hume refutó l'argumentu con ésitu. La so argumentación sostener en que:
# Por que l'argumentu seya ciertu, ten de ser verdaderu que l'orde y el propósitu reparar cuando resulten d'un diseñu. Pero puede reparase l'orde con frecuencia en procesos carentes de planificación como la [[cristalización]]. El diseñu namái ye causante d'una minúscula parte de la nuesa esperiencia.
# Amás, l'argumentu del diseñador basar nuna analoxía incompleta: dada la nuesa esperiencia colos oxetos, podemos reconocer los diseñaos pol home, comparando por casu un montón de piedra con una paré. Pero pa reconocer un universu diseñáu precisamos conocer una variedá d'universos distintos. Como namái podemos conocer unu, l'analoxía nun puede aplicase.
# Inclusive si l'argumentu fuera perfectamente válidu, nun podría establecer un teísmu robustu; pos puede llegase fácilmente a la conclusión de que la configuración del universu ye la resultancia d'un axente o axentes non intelixentes que los sos métodos namái tienen una remota semeyanza col diseñu humanu.
# Si un mundu natural ordenáu precisa d'un diseñador, entós la mente de Dios (que ye ordenada) ''tamién'' precisa un diseñador. Entós, esti diseñador precisa d'otru diseñador, y asina ''ad infinitum''. Podría respondese apelando a una inesplicable mente divina autu-ordenada; pero entós ¿por qué nun contentase con un inesplicable mundu autu-ordenáu?
# De cutiu, cuando se trata del propósitu, cuando paez que l'oxetu X tien la carauterística C pa poder llograr el pagu O, puede esplicase meyor por aciu un peneráu: esto ye, l'oxetu X nun esistiría si nun tuviera la carauterística C, y el pagu O namái ye una proyeición de les metes humanes na naturaleza. Esta esplicación de la [[teleoloxía]] antemanó la idea de [[seleición natural]].

=== Conservadorismu y teoría política ===

Munchos ven a David Hume como un [[conservadorismu|conservador]], y n'ocasiones llámase-y el primer filósofu conservador. Espresó la so rocea polos intentos de reformar la sociedá pa llevala llueñe del costume establecida, y aconseyó a los pueblos que nun se remontaren contra los sos gobernantes, sacante en casos de [[tiranía]] flagrante. Sicasí, aguantar a tomar parte por nengún de los partíos políticos británicos, los [[Whigs]] y los [[Tories]], y creía que se debe permediar el pruyimientu de llibertá cola necesidá d'una autoridá poderosa, ensin sacrificar nenguna de los dos. Sofitó la [[llibertá de prensa]] y amosóse simpatizante de la [[democracia]], anque con restricciones. Díxose que foi una gran inspiración pa [[James Madison]]sobremanera pal llibru ''[[Federalista Nᵘ10]]''. Tamién s'amosó optimista respectu al progresu social, pos creía que gracies al desenvolvimientu económicu que resulta de la espansión del comerciu les sociedaes progresaben dende la barbarie a la civilización. Según él, les sociedaes civilizaes son abiertes, pacífiques y sociables, y los sos ciudadanos son, arriendes d'ello, muncho más felices. 

Anque fuertemente pragmáticu, Hume produció un ensayu tituláu [http://www.econlib.org/LIBRARY/LFBooks/Hume/hmMPL39.html ''Idea de la mancomunidá perfecta''], onde detallaba qué reformes se deberíen acometer, qu'incluyíen la [[separación de poderes]], [[descentralización]], estender el [[sufraxu]] a tol que tuviera propiedaes de valor y llindar el poder de la ilesia. Propunxo'l sistema del exércitu [[Suiza|Suizu]] como la meyor forma de proteición. Les eleiciones deberíen de tener llugar añalmente y los representantes del pueblu nun deberíen de cobrar soldaes.

=== Contribuciones al pensamientu económicu ===
Nel intre de les sos argumentaciones polítiques, Hume desenvolvió munches idees que gocien de prevalencia na economía, principalmente alrodiu de la propiedá intelectual, la inflación y el comerciu esterior.

Pa Hume la [[propiedá privada]] nun ye un derechu natural, pero xustifícase por cuenta de la esistencia de bienes llindaos. Si tolos bienes fueren ilimitaos y tuvieren disponibles, entós la propiedá privada nun tendría sentíu. Hume creía na distribución desigual de la propiedá, yá que la igualdá perfecta destruyiría les idees d'industria y l'aforru, lo que llevaría al emprobecimientu.

Hume cuntar ente los primeres que desenvolvieron la teoría llamada [[mecanismu de flujo especie-dineru]], una idea qu'oldea col [[mercantilismu]]. Espuestu d'una forma simplificada, nun sistema de [[patrón oro]], cuando un país tien una balanza comercial positiva (ye esportador netu), amonta los sos fluxos entrantes d'oru. Esto resulta nuna inflación del so nivel xeneral de precios, que n'últimu términu erosionará la ventaya competitiva del país y va amenorgar les sos esportaciones. D'esta miente, el patrón oro dexaría restaurar automáticamente l'equilibriu na balanza de pagos d'un país.

Hume tamién propunxo una teoría de la inflación beneficiosa. Creía qu'amontar el suministru de dineru avivaría la producción al curtiu plazu. Esti fenómenu taría causáu per un marxe ente la medría del suministru de dineru y los precios. La resultancia ye que los precios nun s'alzaríen al curtiu plazu y pue que nun lo fixeren nunca. Esta teoría desenvolvióse más tarde por [[John Maynard Keynes]].

=== Racismu ===
Esta revesosa nota al pie apaez nel orixinal del ensayu ''[[De los calteres nacionales]]'':

:Abarrunto que los negros y polo xeneral toles otres especies d'homes (de les qu'hai unos cuatro o cinco clases) son naturalmente inferiores a los blancos. Nunca hubo una nación civilizada que nun tuviera la tez blanca, nin individuos eminentes na aición o la especulación. Nun crearon atélites manufactures, nin artes, nin ciencies. Per otra parte, ente los blancos más axataos y bárbaros, como los antiguos alemanes o los tártaros de l'actualidá, hai dellos eminentes, yá seya nel so valor, forma de gobiernu o dalguna otra particularidá. Tal diferencia uniforme y constante nun podría asoceder en tantos países y edad si la naturaleza nun fixera una distinción orixinal ente estes clases d'home, y esto por non mentar les nueses colonies, onde hai esclavos negros tremaos por toa Europa, de los cualos nun s'afayó nengún síntoma d'inxeniu; ente que la xente probe, ensin educación, establecer ente nós y estrémense en toes los oficios. En Xamaica, sicasí, falar d'un negru que toma parte nel aprendizaxe, pero de xuru se-y almira por llogros exiguos, como un loru qu'aprendió a dicir delles pallabres.

Tien De tenese en cuenta qu'esta forma de racismu yera habitual na cultura europea de la dómina de Hume. Podría ser un 'fíu de la so dómina' nesi aspeutu, o inclusive, pola forma especulativa en qu'esta nota ta escrita, podría aplicar un exemplu d'una de les sos propies reflexones sobre la causalidá, tratada más arriba: una &quot;conxunción constante&quot; ente les persones d'otres races que conocía y los llogros de les mesmes.

== Obres ==
* ''[[Historia atenta de la mio vida]]'' (1734) Biblioteca Nacional d'Escocia :Una carta a un
médicu na que se pide conseyu alrodiu de la &quot;Enfermedá de lo aprendío&quot; que-y aflixir. Nesta obra declara qu'a los dieciocho años d'edá ''«paeció abrir ante mi una nueva área del pensamientu..»'' que-y fixo ''«abandonar otru placer o ocupación»'' y conduciólu a la busca de la erudición.
* ''[[Tratáu sobre la naturaleza humana]]: Un intentu d'introducir el métodu de razonamientu esperimental nes cuestiones morales.'' (1739–1740)
** Llibru 1: &quot;Del entendimientu&quot; Tratáu qu'entiende dende l'orixe de les idees a la so división.
** Llibru 2: &quot;De les pasiones&quot; Tratáu de les emociones.
** Llibru 3: &quot;De la moral&quot; Idees morales, xusticia, obligaciones, benevolencia.
:Hume esperó a ver si'l ''Tratáu'' algamaba l'ésitu, y de ser asina completar con llibros dedicaos a la política y a la crítica. Sicasí, nun lo llogró, asina que nunca lo completaría.
* ''Resume d'un llibru apocayá publicáu: Tituláu Tratáu sobre la naturaleza humana'' (1740)
:N'ocasiones atribuyíu a Adam Smith, na actualidá créese que foi un intentu de Hume de popularizar el so ''Tratáu''.
* ''[[Ensayos sobre moral y política]]'' (primer edición: 1741–1742)
:Coleición d'ensayos escritos mientres munchos años y publicaos en dellos volúmenes enantes de ser axuntaos n'unu escontra'l final de la vida de Hume. Estos ensayos pueden resultar confusos pola gran variedá d'asuntos de los que traten: cuestiones de xuiciu estéticu, la naturaleza del gobiernu británicu, l'amor, el matrimoniu, la poligamia o la demografía de les antigües Grecia y Roma, por numberar namái unos pocos de les temes consideraes. Sicasí, hai temes recurrentes, como la cuestión de qué constitúi'l &quot;refinamientu&quot; en materies de gustu estéticu, educación y moral. Los ensayos tán escritos asonsañando inequívocamente l'estilu de [[Joseph Addison]], a quién Hume lleó con avidez na so mocedá.
* ''[[Cartes d'un caballeru al so amigu d'Edimburgu]]: Edimburgu (1745).
* ''[[Investigación sobre l'entendimientu humanu]]'' (1748)
:Contién revisiones de los puntos principales del ''Tratáu'', Llibru 1, cola adición de material sobre'l llibre albedríu, milagros, y l'argumentu del diseñador.
* ''[[Investigación sobre los principios de la moral]]'' (1751)
:Otra revisión de temes trataes nel ''Tratáu'' con un enfoque más didácticu. Hume considerar el meyor de los sos trabayos filosóficos, tantu poles sos idees filosófiques como por el so estilu lliterariu
* ''[[Discursos políticos]]'' Edimburgu (1752). 
:Incluyíu en ''Ensayos y Trataos de munchos asuntos'' (1753–1756) reimpreso en 1758–1777.
* ''[[Cuatro disertaciones: Historia natural de la relixón. De les pasiones. De la traxedia. Del criteriu del gustu]]'' Londres (1757). 
:Incluyíu en ''Ensayos y Trataos de munchos asuntos''
* ''[[Historia d'Inglaterra (llibru)|Historia d'Inglaterra]]'' (1754–1762)
:Puede considerase como una coleición de llibros en llugar de como un únicu trabayu. Ye un trabayu monumental qu'entiende ''«dende la invasión de Xuliu César a la revolución de 1688»''. Esta obra apurrió-y a Hume cuasi tola fama que se ganaría en vida, editándose más d'un centenar de vegaes. Munchos considerar &quot;la&quot; historia d'Inglaterra hasta la publicación de la ''Historia d'Inglaterra'' de [[Thomas Macaulay]]''.
* ''[[Historia natural de la relixón]]'' (1757) ISBN 0-8047-0333-7
* ''[[La mio vida (biografía David Hume)|La mio vida]]'' (1776)
:Escrita n'abril, poco primero de morrer, esta autobiografía foi realizada col enfotu de incluyila nuna nueva edición de ''Ensayos y trataos de munchos asuntos''.
* ''[[Diálogos sobre la relixón natural]]'' (1779) 
:Publicada póstumamente pol so sobrín, tamién llamáu David Hume. Ye un discutiniu ente tres personaje de ficción que remanen argumentos pa probar la esistencia de Dios, tratando con detenimiento l'argumentu del diseñu. A pesar d'una ciertu discutiniu, la mayor parte de los estudiosos de Hume tán d'alcuerdu en que la postura de Philo, el más escépticu de los trés, ye la más cercana a la del propiu Hume.

== Interpretaciones ==
Al tener duldes considerables alrodiu de si Hume taba espresando namái les sos opiniones superficiales en llugar d'espresar la so personalidá completa, [[Alfred Edward Taylor]] (1927) duldó sobre si Hume yera n'efeutu un gran filósofu o ''namái'' un home extraordinariamente lúcido.

[[Alfred Jules Ayeri]] (1936) al introducir la so esposición clásica del positivismu lóxicu, declaró que «los puntos de vista espuestos nesti tratáu deriven son la resultancia del empirismu de Berkeley y Hume».

Tantu [[Bertrand Russell]] (1946) como [[Leszek Kołakowski]] (1968), vieron a Hume como un [[positivismu|positivista]] que sostenía la opinión de que la conocencia provién namái de la esperiencia, de les impresiones de los sentíos y (más tarde) del ''sense datum'' y que la conocencia llograda d'otra forma yera una xirigonza. [[Albert Einstein]] (1915) declaró que'l positivismu de Hume inspiró-y al formular el so [[teoría especial de la relatividá]].

En 1953, Gilles [[Deleuze]] dedíca-y una monografía titulada Empirismu y Suxetividá. 

[[Anderson]] (1966), al aldericar los primeros principios de Hume, que dicen que tolos gobiernos y tola autoridá de les mayoríes sobre les minoríes tán encontaos nel derechu al poder y el derechu de la propiedá concluyó que Hume foi un [[materialista]].

[[Karl Popper]] (1970) puntualizó que dáu'l [[idealismu]] humeano resultába-y una refutación estricta del [[Realismu filosóficu|realismu]] del sentíu común, y qu'anque sentía racionalmente que'l realismu del sentíu común ye un error, almitía que na práutica yera incapaz de dexar de creer nél mientres más d'una hora, Hume yera un ''realista del sentíu común''.

[[Edmund Husserl]] (1970), acomuñó la [[fenomenoloxía]] con Hume cuando amosó que ciertes perceiciones tán rellacionaes o acomuñaes con otres perceiciones que se proyeuten nun mundu putativu fora de la mente.

[[Barry Stroud]] (1977) consideró a Hume un [[naturalismu|naturalista]], al dicir que vía tolos aspeutos de la vida humana esplicables naturalistamente. Asitió al home nel mundu de la naturaleza, interpretable por tantu según la ciencia, en conflictu cola idea tradicional que considera al home un suxetu racional disociado de la naturaleza.

[[Flew]] (1896) dirixó la so atención al escepticismu moral y lóxicu de Hume y denominó-y escépticu [[Pirrón|pirroniano]].

Hume foi denomináu'l &quot;profeta de la revolución de [[Ludwig Wittgenstein]]&quot; por [[Philipson]] (1989), al referise a la so considerancia de que la matemática y la lóxica son sistemes zarraos, tautoloxíes que nun tienen rellación col mundu de la esperiencia.

Al tratar a Hume de neo-[[Helenismu|helenista]], [[Phenelum]] (1993) consideró-y continuador de les tradiciones [[Estoicismu|estoica]], [[Epicureísmu|epicúrea]] y [[Escepticismu filosóficu|escéptica]], pos Hume tenía de mancomún con estes corrientes la so creencia de que tenemos d'entender nuesa mesma naturaleza enantes de tratar cualesquier otru asuntu.

[[Norton]] (1993) aseguró que Hume foi &quot;el primer filósofu postescéptico de la era moderna&quot;. Hume desafió la certidume de los cartesianos y otros racionalistes, que trataben de refutar l'escepticismu, y amás entamó la xera d'articular una nueva ciencia de la naturaleza humana qu'apurriera unos fundamentos estables pal restu de ciencies, incluyíes la moral y la política.

[[Fogelin]] (1993) concluyó que Hume foi un &quot;perspectivista radical&quot;, similar a [[Protágoras]]. Referir a les pallabres de Hume nes que declaraba que los sos escritos exhibíen «una propensión que nos inclina a a lo positivo y cierto en puntos particulares, d'alcuerdu a la lluz so la que los esaminamos en cada intre particular» (T 1.4.7, 273).

Hume referir a sigo mesmu como «escépticu ''apangáu''» (IEH, 162, la cursiva ye so).

== Ver tamién ==
*[[Ateísmu na Ilustración]]

== Notes ==
{{llistaref}}

== Referencies ==
* Anderson, R. F. (1966). ''Hume's First Principles'', University of Nebraska Press, Lincoln.
* Ayeri, A. J. (1936). ''Language, Truth and Logic''. Londres.
* Broackes, Justin (1995). ''Hume, David'', edición de Ted Hoderich ''The Oxford Companion to Philosophy'', Nueva York, Oxford University Press,
* Daiches D., Jones P., Jones J. (editores)''The Scottish Enlightenment: 1730 - 1790 A Hotbed of Genius'' Universidá d'Edimburgu, 1986. Tapa dura, The Saltire Society, 1996 ISBN 0-85411-069-0.
* Einstein, A. (1915) ''Letter to [[Moriz Schlick]]'', Schwarzschild, B. (trans. &amp; ed.) en ''The Collected Papers of Albert Einstein'', vol. 8A, R. Schulmann, A. J. Fox, J. Illy, (eds.) Princeton O. Press, Princeton, NJ (1998), p. 220.
* Flew, A. (1986). ''David Hume: Philosopher of Moral Science'', Basil Blackwell, Oxford.
* Fogelin, R. J. (1993). ''Hume's scepticism''. edición de Norton (1993). ''The Cambridge Companion to Hume'', Cambridge University Press, páxs. 90-116.
* Hume, D. (EHU) (1777). ''An Enquiry concerning Human Understanding''. Nidditch, P. N. (ed.), 3rd. ed. (1975), Clarendon Press, Oxford.
* Hume, D. (1740). ''A Treatise of Human Nature'' (edición de 1967). Oxford University Press, Oxford.
* Husserl, Y. (1970). ''The Crisis of European Sciences and Trescendental Phenomenology'', Carr, D. (traducción.), Northwestern University Press, Evanston.
* Kolakowski, L. (1968). ''The Alienation of Reason: A History of Positivist Thought'', Doubleday, Garden City.
* Morris, William Edward, ''David Hume'', [http://plato.stanford.edu/archives/spr2001/entries/hume/ The Stanford Encyclopedia of Philosophy (edición de primavera de 2001), Edward N. Zalta (ed.)].
* Norton, D. F. (1993). ''Introduction to Hume's thought''. edición de Norton, D. F., (1993). ''The Cambridge Companion to Hume'', Cambridge University Press, páxs. 1-32.
* Penelhum, T. (1993). ''Hume's moral philosophy''. edición de Norton, D. F., (1993). ''The Cambridge Companion to Hume'', Cambridge University Press, páxs. 117-147.
* Phillipson, N. (1989). ''Hume'', Weidenfeld &amp; Nicolson, Londres.
* Popkin, R. y Stroll, A. (1993) ''Philosophy''. Reed Educational and Professional Publishing Ltd, Oxford.
* Popper. K. (1960). ''Knowledge without authority''. edición de Miller, (1983). ''Popper'', Oxford, Fontana, páxs. 46-57.
* Robinson, Dave y Groves, Judy (2003). ''Introducing Political Philosophy''. Icon Books. ISBN 1-84046-450-X.
* Russell, B. (1946). ''A History of Western Philosophy''. London, Allen and Unwin.
* Spiegel, Henry William,(1991). ''The Growth of Economic Thought'', 3ª Ed., Durham: Duke University Press.
* Stroud, B. (1977). ''Hume'', Routledge, Londres y Nueva York.
* Taylor, A. Y. (1927). ''David Hume and the Miraculous'', Leslie Stephen. Cambridge, páxs. 53-4.

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |apellíos=Hume |nome=David |títulu=Obra completa |url= |añu=2012 |editor=José Luis Tasset |editorial=[[Editorial Gredos]] |ubicación=Madrid |serie= [[Biblioteca de Grandes Pensadores]] |isbn=978-84-249-3665-5}}

;Sobre Hume
* [[Martínez Marzoa, Felipe]], ''Pasión sele (Ensayo sobre la filosofía de Hume)'', Madrid, Machado Llibros, 2009.
* Johnson, David ''Hume, Holism and Miracles.'' Cornell University Press: Ithaca, 1999. ISBN 0-8014-3663-X.
* Siebert, Donald T. ''The Moral Animus of David Hume.'' University of Delaware Press: Newark, 1990.
* Tasset, José L. ''La Ética y les Pasiones. Un estudiu de la Filosofía moral y política de David Hume'' Universidade da Coruña: A Coruña, 1990.
* Russell, Paul, ''Freedom and Moral Sentiment: Hume's Way of Naturalizing Responsibility'' Oxford University Press: Nueva York y Oxford, 1995.
* Braham, Ernest G. ''The Life of David Hume - the tarrecible David.'' J. Martin Stafford, Altringham, 1987.
* Rábade Romeo, S., ''Hume y el fenomenismo modernu'', Gredos: Madrid 1975.

== Enllaces esternos ==
{{Commons}}
{{Wikiquote}}
* Obres orixinales de Hume (n'inglés):
** [http://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/book/search?amode=start&amp;author=Hume%2c%20David Testos sobre delles obres de Hume] (n'inglés)
* [http://utilitarian.net/hume David Hume]: recursos sobre Hume: llibros, artículos y entraes enciclopédiques (n'inglés)
* [http://humesociety.org Hume Society] (n'inglés)
* [http://www.um.es/sfrm/publicac/pdf_espinosa/n1_espinosa_pdf/esp_01_trad_01_vidhum_nunjim.pdf Biografía de Hume] apinada d'anécdotes rellataes por William Smellie
* [http://www.philosophica.info/voces/hume/Hume.html Voz «David Hume»] — ''Philosophica'': enciclopedia filosófica en llinia
* ''Stanford Encyclopedia of Philosophy'' (n'inglés):
** [http://plato.stanford.edu/entries/hume/ David Hume]
** [http://plato.stanford.edu/entries/hume-aesthetics/ Hume's Aesthetics]
** [http://plato.stanford.edu/entries/hume-moral/ Hume's Moral Philosophy]
** [http://plato.stanford.edu/entries/hume-religion/ Hume on Religion]
* [http://www.jamesboswell.info/People/biography-59.php David Hume] por James Boswell — guía (n'inglés)
* [http://www.earlymoderntexts.com/f_hume.html Dellos orixinales en versión simplificada] (n'inglés)
* [http://www.alcoberro.info/planes/empirisme.htm ''Dossier Hume''] (en catalán y n'español)
* [http://ideas.repec.org/a/rei/ecoins/v13y2011i25p387-393.html El Monetarismo Atentu de David Hume]
* [http://www.criticadelibros.com/metaliteratura-y-ensayu/dialogos-sobre-la-religion-natural-david-hume/ Reseña de diálogos sobre la relixón natura. Enciclopedia Monatner.] N'español.

{{NF|1711|1776|Hume, David}}

{{Tradubot|David Hume}}

[[Categoría:Persones d'Edimburgu]]
[[Categoría:Empiristes]]
[[Categoría:Escépticos y escéptiques]]
[[Categoría:Filósofos y filósofes]]
[[Categoría:Index Librorum Prohibitorum]]
[[Categoría:Ilustración escocesa]]
[[Categoría:Filósofos y filósofes d'Escocia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>htp0m04clwrq3d5k8piu83lyrlbkpfp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pierre Bourdieu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74168</id>
    <revision>
      <id>3703407</id>
      <parentid>3661032</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36888" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Pierre-Félix Bourdieu''' ({{AFI|/pjɛɾ buʁdjø/}}) ([[Denguin]], [[1 d'agostu]] de [[1930]] – [[París]], [[23 de xineru]] de [[2002]]) foi unu de los más destacaos representantes de la [[socioloxía]] contemporánea. Llogró cavilgar sobre la sociedá, introdució o rescató bateríes de conceutos ya investigó en forma sistemática lo que suel paecer trivial como parte de la nuesa cotidianidá. Dellos conceutos claves de la so teoría son los de &quot;habitus&quot;, &quot;campu social&quot;, &quot;capital simbólicu&quot; o &quot;instituciones&quot;.

A la fin de la so vida convirtióse, pol so compromisu públicu, n'unu de los principales actores de la vida intelectual francesa. El so pensamientu exerció una influencia considerable na conciencia humano y social, cuantimás de la socioloxía francesa de posguerra. Caracterizó'l so modelu sociolóxicu como &quot;constructivismo estructuralista&quot;; la problemática constructivista tiende a descifrar les realidaes sociales como construcciones históriques cotidianes d'actores coleutivos ya individuales que se sustraen del control d'estos actores.&lt;ref name=GG&gt;Giménez, Gilberto (1997) &quot;[http://www.paginasprodigy.com/peimber/BOURDIEU.pdf La Socioloxía de Pierre Boudeau]&quot;. Institutu d'Investigación Sociales de la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu. Consultáu'l 5 d'abril de 2013.&lt;/ref&gt; La so socioloxía reveladora tuvo críticos que lu acusen d'una particular visión [[Determinismu|determinista]] de lo social.

La so obra ta apoderada por un '''analís sociolóxicu''' de los mecanismos de reproducción de [[xerarquía|xerarquíes]] sociales. Bourdieu fai fincapié na importancia de la [[diversidá cultural]] y [[Símbol|simbólica]] nesta reproducción y critica la primacía dada a los factores económicos nes idees [[Marxismu|marxistes]]. Él quier faer fincapié, en que la capacidá de los axentes en posición dominante pa imponer les sos producciones cultural y simbólicu xuega un papel esencial na reproducción de les rellaciones sociales de dominación. Lo que Pierre Bourdieu llama [[violencia simbólica]], qu'él define como la capacidá de faer casu omiso de l'arbitrariedá de la producción simbólica, y polo tanto pa ser aceptáu como lexítimu, ye de gran importancia nel so analís sociolóxicu.

El mundu social nes sociedaes modernes, pa Bourdieu, apaez estremáu no qu'él llapada [[Campu (socioloxía)|campos]]. Paez, n'efeutu, que la diferenciación de les actividaes sociales condució a la creación de &quot;subespacios sociales&quot;, como l'artísticu o'l campu político, que s'especialicen nel desempeñu d'una determinada actividá social. Estos campos tienen una autonomía relativa na sociedá nel so conxuntu. Ellos son xerárquicos y una competencia dinámica provién de les lluches sosteníes polos axentes sociales a ocupar les posiciones dominantes. Poro, como nel analís marxista, Bourdieu fai fincapié na importancia de la llucha y el conflictu nel funcionamientu de la sociedá. Pero pa él, estos conflictos llevar a cabu principalmente en distintos ámbitos sociales, enraigonaos nes sos respeutives xerarquíes, y básense na oposición ente los axentes dominantes y apoderaos. Pa Bourdieu, el conflictu nun s'amenorga namái a los conflictos ente les [[Clase social|clases sociales]] en que se centra nel analís marxista.

Bourdieu desenvolvió una &quot;Teoría d'aición&quot;, en redol al conceutu de habitus, qu'exerció gran influencia nes ciencies sociales. Esta teoría trata de demostrar que los axentes sociales desenvuelven les estratexes, sobre la base d'un pequeñu númberu de disposiciones adquiríes pola socialización, el bien y l'inconsciente, afacer a les necesidaes del mundu social.

El so trabayu ta ordenáu en redol a una serie de conceutos rectores, ente otros: el [[habitus]] como principiu d'aición de los axentes, como l'espaciu de carreres de campu social y la violencia simbólica como mecanismu fundamental de la primer imposición de les rellaciones de dominación.&lt;ref name=GG/&gt;

== Biografía ==
Pierre Bourdieu nació en [[1930]] nuna aldega de [[Bearne]], nos [[Pirineos Atlánticos]]. El so padre, un llabrador bearnés, yera obreru agrícola. La so madre tenía procedencia social similar, anque d'un llinaxe de los propietarios en Lasseube. Foi fíu únicu de la pareya.&lt;ref&gt;Bourdieu, Pierre (2004) ''Esquisse pour une autu-analyse'': 109. Raisons d'agir.&lt;/ref&gt; . La provincia na que nació Bourdieu, exhibía pa la dómina una situación marxinal dientro de Francia, debíu al predominiu del usu d'un dialeutu rexonal, el bearnés. Entá siendo criáu dientro d'esta redolada agraria y d'adquirir los mesmos vezos pueblerinos de los sos compañeros, dende l'entamu de la escolaridá Bourdieu sintió les contradicciones de nun pertenecer del tou a la cultura dominante. &lt;ref&gt; Von Sprecher, Roberto, Cristianu, Javier, y Gilletta, Matías (coords.) (2007), ''Teoríes sociolóxiques. Introducción a los contemporáneos''. Córdoba: Editorial Bruxes: 79.&lt;/ref&gt;

=== Estudios ===
Foi un escelente estudiante del [[Licéu Louis-le-Grand|Louis-le-Grand]]. Unu de los sos profesores, egresado de la [[Escuela Normal Superior de París]], aconseyólu inscribise nes clases preparatorias lliteraries nel mesmu institutu en [[1948]]. Almitíu na Escuela Normal Superior de la cai [[Ulm]], 1951, foi llamáu polos sos compañeru pol so segundu nome, Félix, adulces recuperó a los sos antiguos compañeros de la preparatoria como [[Jacques Derrida]] y [[Louis Marin]]. Magar la escena filosófica francesa ta apoderada pola figura de [[Jean-Paul Sartre]] y l'[[esistencialismu]], Bourdieu reaccionó como munchos de la so xeneración de normalista empobinada escontra l'estudiu de les &quot;corrientes dominantes&quot;&lt;ref&gt;Bourdieu (2004), 21.&lt;/ref&gt; nel campu filosófico: el polu de la historia de la filosofía cercana a la historia de la ciencia, representada por [[Marcial Gueroult]] y [[Jules Vuillemin]], y la [[epistemoloxía]] enseñada por [[Gaston Bachelard]] y [[Georges Canguilhem]]. 

Escontra 1953, so la direición de [[Henry Gouhier]], presentó una tesis sobre les ''Percegueres'' de [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniz]]. Amás, siguió'l seminariu de Éric Weil na [[École Pratique des Hautes Études]] sobre la Filosofía del Derechu d'[[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]]. Profesor de Filosofía en 1954, matricular con [[Georges Canguilhem|Canguilhem]] pa una tesis filosófica sobre la estructura temporal de la vida emocional, qu'abandonó en 1957 pa dedicase a los estudios sociolóxicos de la tierra.

=== Entamu de la so carrera ===
Bourdieu tuvo de cumplir col serviciu militar. Dempués de negase a recibir una formación como oficial de reserva de Cadetes, foi tresferíu primero a Versalles nel serviciu de les fuercies psicolóxiques. Sicasí, atoparon nel so poder un númberu censuráu de ''L'Express'' sobre la cuestión arxelina, polo que perdió'l so puestu por razones disciplinaries. Llueu se-y embarcó con nuevos reclutes escontra Arxelia como parte de les fuercies de pacificación, pa emprestar ellí'l serviciu militar más completu, que duraba de dos a siete años. Por cuenta de les sos habilidaes d'escritura, desempeñar na alministración de l'Asamblea Xeneral de Residencia, sol mandu de [[Robert Lacoste]]. Dende 1958 hasta 1960, siguió los sos estudios n'Arxelia y convirtióse nun asistente na [[Facultá de Lletres Algelia]]

=== Arxelia, el pasu a la socioloxía ===
Esti periodu n'Arxelia foi decisivu, yá que decidió la so carrera de sociólogu.&lt;ref&gt;Criáu, Enrique Martin (2008) ''Les deux Algéries de Pierre Bourdieu''. Bellecombe en Bauges: Editions du Croquant.&lt;/ref&gt; Abandonó &quot;la magnitú de la filosofía insuficiente&quot; y dedicóse a una serie de trabayos sobre la [[Etnoloxía]] n'Arxelia, que lo llevaron a escribir dellos llibros. Les sos primeres investigaciones lleváron-y a les rexones de la [[Cabilia]] y Collo, bastiones nacionalistes onde la guerra fuera doliosa. El so '''Socioloxía d'Arxelia'' ye la síntesis de les conocencies esistentes sobre estos trés departamentos y publicóse na coleición ''¿Qué sé yo?'' de [[1958]].

Dempués de la independencia d'Arxelia, publicó en 1963 ''El trabayu y los trabayadores n'Arxelia'', un estudiu revelador sobre'l trabayu asalariáu y la formación del proletariáu urbanu n'Arxelia, en collaboración con Alain Darbel, Jean-Paul Rivet y Claude Seibel. En 1964 publicó ''La esraizadura. La crisis de l'agricultura tradicional n'Arxelia'', xuntu col so amigu arxelín [[Abdelmalek Sayad]], sobre la destrucción de l'agricultura y la sociedá tradicional y la política d'arrexuntar a la población siguida pol exércitu francés. Dempués del so regresu a Francia, aprovechó les vacaciones escolares pa recoyer nuevos datos sobre Arxelia, urbana y rural nel momentu.

El so trabayu etnolóxicu sobre la Cabilia nun se detuvo inclusive dempués de dexar de dir ellí, y siguió alimentando'l trabayu antropolóxicu de Pierre Bourdieu. La so principal obra sobre teoría de l'aición ''Esquema d'una teoría de la práutica'' (1972) y ''La lóxica de la práutica'' (1980) nacieron d'una reflexón antropolóxica sobre la sociedá cabila tradicional. De la mesma, el so trabayu sobre les rellaciones de xéneru, ''Dominación masculina'' (1998) basar nun analís de los mecanismos de reproducción de la dominación masculina na sociedá tradicional de la Cabilia.

=== Científicu y universitariu ===
En 1960, tornó a París pa convertise n'asistente de [[Raymond Aron]] de la [[Universidá de París]]. Aron tamién lo fixo secretariu del [[Centru de Socioloxía Europea]], institución d'investigación que fundó en 1959, dende'l restu de les estructures de la posguerra y col financiamientu de la [[Fundación Ford]].

El mozu asistente de Raymond Aron consiguió un trabayu como profesor na [[Universidá de Lille]], qu'ocupó hasta [[1964]], ensin dexar d'intervenir en París como parte de cursos y seminarios. En [[Lille]], atopar de nuevu con Éric Weil y conoció al historiador [[Pierre Vidal-Naquet]] y especialmente al hermeneuta, filólogu clásicu y germanista Jean Bollack [[&lt;ref&gt;[[:fr:Jean Bollack]]&lt;/ref&gt;]] de quien se convirtió nun amigu lleal.

En 1962, cásase con '''Marie-Claire Brizard''', con quien tuvo tres fíos: Jerónimo, Emmanuel y Lauren. A mediaos de 1960, treslladóse cola so familia a [[Antony]], un suburbiu al sur de [[París]]. La familia xunir a la Béarn mientres les vacaciones escolares. Pierre Bourdieu taba interesáu nel ciclista del Tour de Francia y los deportes d'equipu como'l tenis o'l rugby.

=== Escuela de Hautes Études ===
En 1964, xunir a la [[École Pratique des Hautes Études|Escuela Práutica d'Altos Estudios]], depués estudió en 1975 na [[EHESS|Escuela de Hautes en Ciencies Sociales]] (EHESS), esta postrera nacida de la pautonomía d'un sector de la EHESS. El mesmu añu, empezó la so collaboración con [[Jean-Claude Passeron]], que lo llevó a la publicación del llibru ''Los herederos'', que foi un gran ésitu y ayudólu a convertise nun sociólogu famosu.

A partir de 1965, cola obra ''Un arte medio. Ensayos sobre los usos sociales de la fotografía'', siguida en 1966 por ''L'amor al arte'', Pierre Bourdieu llevó a cabu una serie d'estudios sobre les práutiques culturales, qu'ocuparon una parte esencial de la so obra sociolóxica na década siguiente y dieron llugar a la publicación en 1979 de ''[[La distinction. Critique sociale du jugement|Distinción: Una crítica social del xuiciu]]'', que ye la so obra más conocida y la más importante nel campu sociolóxico, que s'atopa ente les diez obres sociolóxiques más importantes del mundu nel [[sieglu XX]] na clasificación establecida pol &quot;Asociación Sociolóxica Internacional&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.isa-sociology.org/books/books10.htm ISA, Books of the Century].&lt;/ref&gt;

=== Xefe del centru d'investigación ===
Tres los acontecimientos de [[mayu de 1968]], rompió col so maestru Raymond Aron, el pensador lliberal que desaprobó esi movimientu social. Fundó entós el '''Centru de Socioloxía de la Educación y la Cultura''', que se dixebró del Centru de Socioloxía Europea. El mesmu añu publicó con [[Jean-Claude Chamboredon]] y Jean-Claude Passeron, ''L'oficiu de sociólogu'', con una seleición de testos d'autores sobre los [[métodos de la socioloxía]].

En 1985, convertir en direutor del Centru de Socioloxía Europea, qu'a partir d'ende fundióse col Centru de Socioloxía d'Educación y Cultura. La preservación de la estructura de les misiones de dambes entidaes tuvo dirixida pol so alumnu [[Remi Lenoir]].

L'aceptación de la obra de Pierre Bourdieu creció gradualmente nel centru de la socioloxía francesa. La década de 1970 vio'l surdimientu d'una reconocencia anglosaxona que depués s'estendió a Alemaña, al traviés de la obra de [[Joseph Jurt]], tres más d'una década.

=== Colexu de Francia ===
Gracies al sofitu d'[[André Miquel]], convertir en profesor nel [[Colexu de Francia]] en 1981.
Foi'l primer sociólogu en recibir la medaya d'oru del [[CNRS]] en 1993. Podemos destacar la paradoxa d'un home que vivió de cutio nel marxe de les instituciones académiques dominantes, empezando un estudiu críticu, por casu, en ''Homo academicus''.

=== Editor ===
En paralelu a la so carrera académica, encabezó una importante empresa editorial, lo que-y dexó estender les sos idees. En 1964, convertir n'editor de la coleición &quot;-y sens commun&quot; coles Éditions de Minuit. Hasta 1992, Bourdieu publicó la mayor parte de los sos llibros, según les de los académicos influyíos por él, poro, promovía l'espardimientu del so pensamientu. Tamién publicó clásicos de les ciencies sociales ([[Durkheim]], [[Marcel Mauss|Mauss]], etc.); o la filosofía ([[Ernst Cassirer]], [[Erwin Panofsky]], etc.). La coleición reveló a los llectores franceses los principales sociólogos norteamericanos (les traducciones d'[[Erving Goffman]]). Dempués del so pasu por [[Seuil]], fundó la coleición ''Liber''.

En 1975 crea, sobremanera col sofitu de [[Fernand Braudel]], la revista ''Actes de la recherche en sciences sociales'', que dirixó hasta la so muerte. Esta publicación ye una esposición de la so obra y la de los sos estudiantes. Estrémase de les tradicionales revistes académiques al traviés del usu de numberoses ilustraciones, el so gran tamañu y el so diseñu.

En 1995, como resultáu de los movimientos sociales y pidimientos de payares a avientu en Francia, fundó una editorial, ''Raisons d'agir'' (les razones p'actuar), tanto activista como académica, que publicó trabayos de mozos investigadores críticos del [[neolliberalismu]].&lt;ref&gt;Durand, Jean-Marie &quot;[http://www.lesinrocks.com/2012/01/08/actualite/bourdieu-dix-ans-apres-114552/ Bourdieu, dix ans après]&quot;; ''Les Inrockuptibles'', 08/01/2012. Consultáu'l 5 d'abril de 2013.&lt;/ref&gt;

La so producción ye bien estensa. Asina, en 1970 apaez ''Fondements d'une théorie de la violence symbolique. Reproduction culturelle et reproduction sociale'', escrita con Jean-Claude Passeron; tres años dempués, en 1976, ''Le système des grandes écoles et la reproduction de la classe dominante''. Amás, ente otres munches obres, publica [[La distinction. Critique sociale du jugement]] (1979), ''Ce que parler veut dire. L'économie des échanges linguistiques'' (1982), ''Homo academicus'' (1984), ''La Noblesse d'état. Grandes écoles et esprit de corps'' (1989), ''Les règles de l'art. Genèse et structure du champ littéraire'' (1992), pero algama'l so mayor ésitu con ''La misère du monde'' (1993), onde denuncia'l sufrimientu social, que bebe nes fontes marxistes y nel pensamientu de [[Michel Foucault]], y traza, nuna combinación de socioloxía y antropoloxía social, la radiografía de la esclusión social, de los desheredaos de la modernización, del progresu teunolóxicu y de la [[globalización]].

El discursu de Bourdieu, que yá se manifestó con matices críticos enantes de mayu del 68, acentuar nos últimos años de la so vida con nueves argumentaciones contra'l neolliberalismu y en favor de la sociedá civil y del naciente [[Foru Social Mundial]], participando cerca de los sindicatos, de les organizaciones non gubernamentales, de los emigrantes y de les asociaciones cíviques contra les posiciones neolliberales que nutríen el discursu de la sociedá llamada postmoderna. Bourdieu foi unu de los fundadores de la editorial Liber-Raisons d'agir, impulsora del movimientu [[Attac]]. Finó, de resultes d'un cáncer, en 2002. Según el diariu parisín ''Monde 039;', yera l'intelectual francés más citáu na prensa mundial de 1969.

== Pensamientu ==
Foi unu de los sociólogos más relevantes de la segunda metá del sieglu XX. Les sos idees son de gran relevancia tantu en teoría social como en socioloxía empírica, especialmente na socioloxía de la cultura, de la educación y de los estilos de vida. La so teoría destacar por ser un intentu de superar la dualidá tradicional en socioloxía ente les [[Estructura social|estructures sociales]] y el [[objetivismo]] ([[fisicalismo]]), per un sitiu, frente a l'[[aición social]] y el [[suxetivismu]] ([[hermenéutica]]), per otru llau. Pa ello dótase de dos conceutos nuevos, el [[habitus]] y el [[Campu (socioloxía)|campu]] según reinventa unu yá establecíu, el [[capital cultural (socioloxía)|capital]].

Por ''habitus'' entiende les formes d'obrar, pensar y sentir que tán aniciaes pola posición qu'una persona ocupa na estructura social. En cuanto al campu, ye l'espaciu social que se crea en redol a la valoración de fechos sociales tales como l'arte, la ciencia, la relixón, la política... Esos espacios tán ocupaos por axentes con distintos habitus, y con capitales distintos, que compiten tantu polos recursos materiales como simbólicos del campu. Estos capitales, aparte del capital económicu, tán formaos pol [[capital cultural]], el [[capital social]], y por cualesquier tipu de capital que seya percibíu como &quot;natural&quot;, forma ésta del capital que denomina capital simbólicu. Los axentes, col habitus que ye mesmu dada la so posición social, y colos recursos de que disponen, &quot;xueguen&quot; nos distintos campos sociales, y nesti xuegu contribúin a reproducir y tresformar la estructura social. La obra na que presenta de forma más sistemática la so teoría ye ''El sentíu práuticu'' (publicada en castellán pola editorial [[Taurus (editorial)|Taurus]]).

Nel so trabayu empíricu destaca especialmente toa'l so llabor de crítica de la cultura, amosando que la distinción cultural nun ye más qu'una forma tapada de dominación, a la que denominó ''complicidá ontólogica'' ente'l campu y el habitus. Esta crítica nun-y lleva al cinismu ante les manifestaciones de l'alta cultura, sinón a considerar que toos tendríen de tener igual accesu a la mesma.

El so papel como intelectual cobró plena vixencia a partir de la segunda metá de los 90 en Francia, siendo les sos declaraciones oxeto de viva polémica, por caltener posiciones bien crítiques tantu con al respeutive de los medios de comunicación (vease &quot;Sobre la televisión&quot;) como con al respeutive de la política polo xeneral. Propunxo y foi fundador del parllamentu de los escritores, una asociación pensada pa dar a los intelectuales mayor autonomía sobre'l so trabayu, y de esta forma poder criticar y controlar al poder al marxe de los sos medios d'espardimientu de la cultura.

''*Sobre'l so ''teoría del campu lliterario'', vease l'apartáu correspondiente en [[Sociocrítica]]

== Conceutos básicos ==
[[Ficheru:Espace social de Bourdieu-es.svg|thumb|500px|&lt;br /&gt;Espaciu social y práutiques sociales según Pierre Bourdieu.&lt;ref&gt;Bourdieu, Pierre (1996) ''Raisons pratiques'': 21. París: Seuil, coll. Points, 1996.&lt;/ref&gt;]]
La teoría de Bourdieu ta constituyida por un conxuntu de conceutos rellacionaos ente sigo y que namái s'entienden en rellación con otros. El puntu de partida del analís de lo social ye'l momentu objetivista o de la indagación, nel cual emponemos a carauterizar les estructures sociales esternes, lo oxetivo, ''lo social fechu cosa''. El segundu momentu del analís va ser el suxetivista, la considerancia de les estructures sociales internes, suxetives, o ''lo social fechu cuerpu''.

=== Habitus ===
{{AP|Habitus}}

Bourdieu suxure que los esquemes de pensamientu, perceición y aición revelar en base una cierta xénesis social, lo que determina l'adquisición de ciertos vezos que permanecen fondiaos a los espacios del campu social o grupos nos que l'axente densedólcase. El ''habitus'' ye la suxetividá socializada, ye la xeneración de práutiques que tán llindaes poles condiciones sociales que les soporta, ye la forma en que les estructures sociales grabar nel nuesu cuerpu y la nuesa mente, y formen les estructures de la nuesa suxetividá ([[Socialización]]). Aparentemente'l habitus paez daqué innatu, anque se forma d'esquemes de perceición y valoración d'una estructura social. Fai referencia a aquello que s'adquirió ya incorpórase nel cuerpu de forma duradera. D'esta concepción Bourdieu intenta romper col dualismu esistente hasta'l momentu ente'l fisicalismo objetivista ensin suxetu y el suxetivismu fenomenolóxicu ensin estructura.

Ye'l puntu nel que converxen la sociedá y l'individuu, pos ye una fola, que per un sitiu nos diz la manera a ser, o ye la manera na qu'unu yá asimiló -seique de manera inconsciente- los sos patrones y la voluntá d'unu propiu y de querer, o non, modificar esi habitus. El productu d'una empresa d'aprendizaxe que tolos campos sociales utilicen pa exercer control y apropiación.

El ''habitus'' de clase vendría siendo la posición del axente dientro de la estructura d'una clase social, onde l'individuu contribúi a la so producción y reproducción d'este mesmu sistema de rellaciones ente les clases. Nun ye un simple estilu de vida que se deriva de pertenecer a una clase sinón qu'implica la totalidá de los nuesos actos y pensamientos, pos ye la base cola cual tomamos determinaes decisiones. La base de toes nueses aiciones ye'l mesmu habitus de clase. Ye la pilastra que conforma'l pixín conxuntu de conductes y xuicios aprendíos anque paeciera que ye lo “natural”, como lo llama Bourdieu, en nós: los nuesos xestos, gustos, llinguaxe, etc. Por ello les persones de determinaes clases sociales comparten los mesmos gustos qu'aquellos que s'atopen nel so mesmu habitus social, estes ''afinidaes electives''.

=== Campu ===
{{AP|Campu (socioloxía)|l1=Campu}}
{{cita|El campu ye una rede de rellaciones oxetives ente posiciones oxetivamente definíes –na so esistencia y nes determinaciones qu'elles imponen a los sos ocupantes- pola so situación (situs) actual y potencial na estructura de les distribuciones de les especies de capital (o de poder) que la so posición impon el llogru de beneficios específicos puestos en xuegu nel campu y, al empar, pola so rellación oxetiva coles otres posiciones.}}
Los campos sociales son espacios de xuegu históricamente constituyíos coles sos instituciones específiques y les sos lleis de funcionamientu propies.

=== Campu - dominante y apoderao ===

El campu ye base de:
* La esistencia d'un capital común (conocencies, habilidaes, poder, etc.). Por tantu produzse:
* La llucha pola so apropiación. Les persones con un interés común movilizar pa llograr los sos oxetivos. Por eso:
* Los campos son [[Teoría de sistemes dinámicos]], non estáticos. Producen:
* Una xerarquización ente quien detentan el capital y aquellos qu'aspiren a tenelo.
* Esisten dos niveles d'analises posibles: [[sincrónicu]] y [[diacrónicu]]

Los campos son les distintes configuraciones de clases o rellaciones sociales, onde se xunen pa rellacionase. Bourdieu esplicar como si fuera una rede, onde les rellaciones son necesaries. Estes rellaciones cola so respeutiva razón de ser y tamién cola so estatus social que los fai rellacionase de tal o cual manera.

P'asitiar a los individuos con más claridá nos campos, Bourdieu propón qu'asitiemos a los individuos nun mapa. Estes posiciones de los individuos funcionen con pareyes d'oposiciones, p, ej: probe/ricu, valiente/cobarde. Asina podemos analizar les diferencies nos individuos, según el campu nel que s'atopen, con más facilidá.

=== Condicionamientu ===
Paeciera en primer instancia, que al tar en determináu campu y yá tando dientro d'ésti, portámonos d'una manera específica, gracies al [[habitus]], polo qu'atoparíamos determinaos. Pero él diría, que namái tamos condicionaos. Y ye equí polo que fai l'analoxía del xuegu, esti xuegu social” y ye qu'esisten ciertes regles y caxellos poles que te puedes mover, según el to allugamientu y la pieza que te toca xugar. Te llinda tar en cierta posición pero, dientro lo posible, cada unu ye capaz de decidir el so propiu movimientu.

=== Illusio ===
{{AP|Illusio}}
Bourdieu diznos que competimos despiadadamente, inclusive anque nun conozamos les regles nin les fronteres del nuesu xuegu. El fechu de tar nesti xuegu y de xugalo ensin siquier saber por que xugar ye la ''[[illusio]]'', que ye una mera ilusión de lo que son les nueses pautes de conducta como modelos únicos a siguir. Ye la creencia nel xuegu per parte de los dos asities que s'apuesten una tema en particular.

=== Capital ===

Bourdieu a la d'efeutuar los sos analises sociolóxicos valora como capital non yá el acumulable en forma de moneda, infraestructures y bienes materiales intercambiables. Si namái se considera capital al dineru, nun pueden ser esplicaos los comportamientos aparentemente altruistes de los axentes que se mueven pel campu. Bourdieu incide en señalar que les práutiques de ''noble corazón'' asiéntanse tamién nuna base comenenciuda, crematística, ''económica'', que dexa al axente l'acumuladura d'un capital que tien que ser denomináu d'otra forma, y que ye atropáu pol xugador de munches maneres: como ''capital simbólicu'', en forma d'honor, honradez, solvencia, competencia, arrogancia, puxu, entrega más allá de tou barruntu; como ''capital cultural interiorizado o incorporáu'', que ye'l que s'adquier nel senu d'una familia (p. ex. de clase alta), o d'una circunstancia concreta (una institución prestixosa); como ''capital cultural objetivado'', que ye'l visible na acumuladura d'oxetos estraordinarios, obres d'arte qu'amuesen el gustu distinguíu del axente; como ''capital cultural institucionalizáu'', que la so forma más evidente constituyir los títulos y diplomes; como ''capital social'', consiguíu al traviés de la rede de rellaciones qu'establez l'axente pel campu. Toos esos capitales son tresformables en capital económicu, y viceversa. Son capitales que manifiesten la so efectividá so la condición del disimulu, del finximientu na creencia de la so non cualidá económica.

=== Poder ===
{{AP|Rellación de poder|Violencia simbólica}}
Como tou bon xuegu, lo que faemos ye competir. Agora, cada campu xenera la so capital. Cada axente trata d'amontar les sos capitales, usando les distintes estratexes de cada grupu qu'en cada campu alcuéntrase, pa siguir amontando la so capital, ye esto mesmu lo que da pie a les xerarquíes y a les revoluciones, xenerando estructures pa siguir cola so capital, ye dicir col poder.

Podemos ver, entós, que cada campu trata d'amontar el so poder valiéndose de la so capital y al tratar de salvaguardalo xenérense los conflictos. Asina ye como se va texendo esta rellación ente les estructures y historia, ente diacronía y sincronía. Los sos comportamientos, como'l motivu, van conformándose mutuamente. El poder apaez yá como un elementu de distraición que nun podemos ignorar. Podríamos concluyir que ye aquella llucha que se xenera tantu ente clases, individuos, ideoloxíes, pa caltener el mesmu y amontar dalgún capital.

== Arte y cultura ==
Bourdieu ye consideráu un sociólogu de la cultura, a esti respectu analiza la cultura dende la perspeutiva de los campos onde establez que les clases estremar pola so rellación cola producción, pola propiedá de ciertos bienes, pero tamién pol aspeutu simbólicu del consumu. Nesti casu la clase hexemónica perpetuar nel campu económico, pero se legitima nel campu cultural. 

La estética más legitimada na nuesa cultura ye la burguesa anque tamién esiste la estética de los sectores mediu y l'estética popular; sicasí, les consideraes obres d'arte nun son más qu'un oxetu qu'esiste namái na creencia coleutiva de quien la reconocen como tal. El valor que se-y atribúi a la obra d'arte aumenta conforme se legitime na estética burguesa y nel coleutivu d'artistes qu'acepten diches regles de xerarquización. 

Pa compartir la disposición estética de les obres culturales tien de cuntase con un entrenamientu sensible de clase a les cualos apuértase al traviés de les posiciones nel campu. Participar del gocie de les obres d'arte manifiesta una posición privilexada nel espaciu social. Les práutiques culturales burgueses traten d'asemeyar que los sos privilexos xustificar por daqué más estéticu y noble que'l capital, eso ye la cultura. 

Asina, Bourdieu plantega que “L'arte nun esiste”, lo qu'esiste son diversos tipos de producciones legitimadas y aceptaes polos grupos hexemónicos políticos que traten de salvar la so posición nel campu pol gustu de l'acumuladura d'estética.

== La socioloxía ye un deporte de combate ==

Trátase d'un documental&lt;ref&gt;[https://video.google.com/videoplay?docid=3284374200438445918 La socioloxía ye un deporte de combate]&lt;/ref&gt; nel que se narra la vida académica de tan afamáu sociólogu. Nél podemos ver dende los sos momentos de mayor gloria hasta les situaciones angustioses a les que-y sometieron dalgunes de les persones coles que s'enfrentó a lo llargo de la so carrera, saliendo victoriosu.

El documental dura 2 hores 20 minutos y 11 segundos. Unu de los momentos más interesantes atopar nos minutos que siguen al 113, nos que se ve a un grupu de residentes d'un barriu marxinal aldericando con Bourdieu.

== Opinión pública ==

Pa Bourdieu, la opinión pública (conformada al traviés d'encuestes d'opinión) nun esiste yá que esta alcuéntrase manipulada y ye explícitamente formulada por grupos de poder qu'al traviés de los medios de comunicación masivos imponen los sos intereses na palestra pública. 

La encuesta d'opinión pa Bourdieu ye, nel estáu actual, un preséu d'aición política; la so función más importante consiste, quiciabes, n'imponer la ilusión de qu'esiste una opinión pública como sumatoria puramente aditiva d'opiniones individuales; n'imponer la idea de qu'esiste daqué que sería como la media de les opiniones o la opinión media.&lt;ref&gt; P. Bourdieu, Questions de sociologie, París, Minuit, 1984, páxs. 222-250. &lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Père-Lachaise - Division 28 - Bourdieu 01.jpg|thumb|Père-Lachaise - Division 28 - Bourdieu 01]]

== Bibliografía de Bourdieu ==
* [[2013]] - Manet: Una revolución simbólica - &quot;Manet: Une révolution symbolique&quot;, Seuil, Paris.
* [[2012]] - Sobre l'Estáu, escoyeta de notes per parte de los sos collaboradores Patrick Champagne, Rémi Lenoir, Franck Poupeau y Marie-Christine Rivière nel décimu aniversariu de la so muerte.&lt;ref&gt;{{Cita llibru |apellíu=Bourdieu |nome=Pierre |enllaceautor= |títulu=Sur l'État : Cours au Collège de France (1989-1992)|url= |fechaaccesu= |idioma=francés |otros= |edición= |añu=2012 |editor= |editorial=Seuil |allugamientu=París |isbn=978-2-020-66224-6 |cita=}}&lt;/ref&gt;
* [[2004]] - Autoanálisis d'un sociólogu - ''Esquisse pour une autu-analyse''
* [[2002]] - El baille de los solteros - ''Le Bal des célibataires. Crise de la société paysanne en Béarn''
* [[2001]] - L'oficiu de científicu. Ciencia de la ciencia y reflexividá - ''Science de la science et Réflexivité''
* [[2002]] - Intervenciones 1961-2001. Ciencia social y aición política
* [[2002]] - La fuercia del derechu 
* [[2002]] - Lleición sobre lleición
* [[2002]] - Pensamientu y aición
* [[2001]] - Capital cultural, escuela y espaciu social
* [[2001]] - Contrafuegos 2. Por un movimientu social européu
* [[2000]] - Cuestiones de socioloxía
* [[2000]] - Les estructures sociales de la economía
* [[1998]] - La dominación masculina - ''La Domination masculine''
* [[1999]] - Contrafuegos. Reflexones pa sirvir a la resistencia contra la invasión neolliberal
* [[1999]] - Creencia artística y bienes simbólicos
* [[1997]] - Razones práutiques (Sobre la teoría de l'aición) - Reedición del mesmu llibru de 1994 ''Raisons pratiques. Sur la théorie de l'action''
* [[1997]] - Les Regles del Arte. Xénesis y estructura del campu lliterario
* [[1997]] - Meditaciones pascalianas - ''Méditations pascaliennes''
* [[1996]] - Sobre la televisión - ''Sur la télévision''
* [[1994]] - El sentíu práuticu - ''Raisons pratiques. Sur la théorie de l'action''
* [[1993]] - La miseria del mundu - ''La Misère du monde''
* [[1992]] - ''Les Règles de l'art|Les Règles de l'art. Genèse et structure du champ littéraire''
* [[1992]] - Réponses. Pour une anthropologie réflexive - con Loïc Wacquant
* [[1989]] - ''La Noblesse d'État. Grandes écoles et esprit de corps''
* [[1988]] - La ontoloxía política de Martin Heidegger - ''L'ontologie politique de Martin Heidegger.''
* [[1984]] - ''Homo academicus''
* [[1987]] - ''Choses dites''
* [[1982]] - ''Ce que parler veut dire: L'économie des échanges linguistiques''
* [[1981]] - ''Questions de sociologie''
* [[1980]] - ''Le Sens pratique''
* [[1979]] - La distinción - [[La distinction. Critique sociale du jugement|''La Distinction ; Critique sociale du jugement'']]
* [[1975]] - Un arte medio - ''Un Art moyen. Essai sur les usages sociaux de la photographie'' con Luc Boltanski, Robert Castel y Jean-Claude Chamboredon
* [[1972]] - ''Esquisse d'une théorie de la pratique'', precedíu de ''Trois études d'ethnologie kabyle''''
* [[1970]] - La reproducción - La Reproduction. Éléments pour une théorie du système d'enseignement
* [[1968]] - L'oficiu de sociólogu - ''Le Métier de sociologue'' con J.C. Passeron y J.C. Chamboredon
* [[1966]] - L'amor al arte. Los museos europeos y el so públicu - ''L'Amour de l'art. les musées et leur public'' con Alain Darbel y Dominique Schnapper
* [[1964]] - Los estudiantes y la cultura - ''Les Héritiers. les étudiants et la culture'' con Jean-Claude Passeron [http://www.dissidence.libre-octet.org/lire/heritiers.html Estractos (en francés)]

=== Artículos ===
* [[1971]]- &quot;Genèse et structure du champ religieux&quot;, ''Revue française de sociologie'' 12 (3), 295-334 ([http://www.colmich.edu.mx/rellaciones/108/pdf/Pierre%20Bourdieu.pdf Xénesis y estructura del campu relixoso])
* [[1971]] - con Luc Boltanski y P. Maldidier, La défense du corps, en 'Social Science Information', vol. 10, n° 4, páxs.45-86
* [[1975]] - con Luc Boltanski, Le titre et Le poste : the wall et système de reproduction, en 'Actes de la recherche en sciences sociales', vol. 1, n° 2, páxs. 95 – 107
* [[1975]] - conis Luc Boltanski, Le fétichisme de la langue, en 'Actes de la recherche en sciences sociales', vol. 1, n° 4, páxs. 2– 32
* [[1976]] - con Luc Boltanski, La production de l'idéologie dominante, en 'Actes de la recherche en sciences sociales', vol. 2, n° 2-3, páxs. 4-73.
* [[1988]] - Vive la crise!, Theory and Society, 17, páxs.773-786

== Ver tamién ==
* [[Violencia simbólica]]
== Fuentes ==
{{Traducíu ref|fr|Pierre Bourdieu}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Pierre Bourdieu}}
{{wikiquote}}
* [http://hyperbourdieu.jku.at Hyperbourdieu@worldcatalogue] Una bibliografía bien completa, coles sos ediciones en distintos idiomes.
* [http://pierre-bourdieu.blogspot.com/ pierre-bourdieu.blogspot.com] Blogue n'español sobre Bourdieu, con abondosu material, tantu de Bourdieu como sobre Bourdieu.
* [http://sociologiac.net/category/bourdieu/ Socioloxía Contemporánea. Categoría Pierre Bourdieu] Sitiu que tien como principal oxetivu ufiertar recursos electrónicos p'aquéllos que practiquen y/o s'interesen pola conocencia sociolóxicu producíu na actualidá.

{{Tradubot|Pierre Bourdieu}}

{{NF|1930|2002|Bourdieu}}

[[Categoría:Filósofos postestructuralistes]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues de Francia]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues culturales]]
[[Categoría:Pierre Bourdieu]]
[[Categoría:Socioloxía de la educación]]
[[Categoría:Socioloxía de la cultura]]
[[Categoría:Escritores antiglobalización]]
[[Categoría:Guerra d'Arxelia]]
[[Categoría:Filósofos y filósofes de les ciencies sociales]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>2xd8or5ml2kof4xed36thlz03ochcg0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Padmasambhava</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74251</id>
    <revision>
      <id>3703217</id>
      <parentid>3690681</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4934" xml:space="preserve">[[Ficheru:Gururinpochen.jpg|thumb|240px| Padmasambhava (Guru Rinpoche), el santu patrón de [[Sikkim]]. Estatua de 57 m. en Namchi.]]
'''Padmasambhava''' ye'l fundador de la escuela tibetana de [[budismu]] [[Nyingma]] y los tantras internos nel [[sieglu VIII]]. Ye unu de los 84 Mahasiddhas o grandes adeptos del [[Tíbet]].

Padmasambhava, en [[Idioma chinu|Chinu]]: 蓮華生上師, 佛蓮花生大士 ; [[Idioma tibetanu|Tibetanu]]: Pema Llungne (w.: pad ma 'byung gnas: པདྨ་འབྱུང་གནས། ) o Padmakara, en [[Idioma sánscritu|sánscritu]] significa ''nacíu del [[lotu]]''. En [[Bután]] y [[Tíbet]] (onde los discípulos de la escuela '''Nyingma''' principalmente, pero tamién d'otres escueles, y la xente tibetano polo xeneral, reconócenlu como'l segundu [[Buda]]) conózse-y más comúnmente como '''Guru Rinpoche''' o'l Maestru Preciosu.

== Biografía y hestoria ==
Acordies cola tradición, Padmasambhava manifestóse como un rayu de lluz proveniente del corazón de Buda [[Amitābha]], como un neñu d'ocho años qu'apaeció nuna flor de [[lotu]] (en sánscritu=''padma'') sobre'l llagu [[Dhanakosha]], asitiáu en [[Oddhiyana]], nel valle de [[Swat]], cerca de l'actual frontera [[Afganistán|afganistanu]] - [[Paquistán|pakistaní]]. Foi atopáu pol Rei Indrabodhi quien al nun tener fíos adoptólu como tal. Nuna ocasión, mientres una danza sagrada realizada frente a la corte, nel so deliriu dexó escapar o llanzó'l so tridente ritual (kathvanga) matando nel actu, a la esposa y al fíu non-nato d'unu de los ministros del so padre. En razón d'esto, foi desterráu de la corte, y moró en campusantos utilizando l'estilu d'un yogui tántrico.

En recibiendo diverses enseñances y iniciaciones de les dakinis que moraben nos campusantos, atopa a la so primer discípula y consorte, Mandarava, cola quien practicando na cueva sagrada de Maratika (nel norte de nepal), desenvolvió'l poder de transcender el ciclu de la nacencia y la muerte. La so fama llegó hasta Trisong Deutsen (742-797), el 38º rei del Tibet, gracies a la suxerencia de Khenpo Bodhisattva tamién conocíu como l'Abá Shantarakshita, p'ayudar a controlar a espíritos malinos que s'oponíen a la construcción del famosu Monasteriu de Samye provocando una seca en Lhassa. El rei convidó a Padmasambhava al Tíbet onde usó los sos poderes [[Tantra|tántricos]] p'apoderar a les deidaes malines qu'atopó pel camín, y finalmente recibió a la esposa del emperador, identificada como la princesa tibetana [[dakini]] [[Yeshe Tsogyal]], como discípula y consorte. Esto foi en concordanza col principiu tántrico de nun esaniciar les fuercies negatives, sinón usales pa reforzar el viaxe escontra l'espertar espiritual.
[[Ficheru:Nyingmapa Padmasambhava.JPG|thumb|240px|Nyingmapa Padmasambhava.]]
Fundó'l primer monasteriu en Tíbet en Samye, ya instruyó a los primeros monxos nel Gran Sellu o Mahamudra, ya introdució a la xente llaico na práutica del budismu tántrico (Vajrayana).

En [[Bután]], Padmasambhava ta acomuñáu al famosu monasteriu de [[Taktshang]] o ''cubil del tigre'', construyíu nun cantil unos 500 m. percima de la superficie del valle [[Paru (Bután)|Paru]]. Él voló hasta ellí dende'l Tíbet na so forma sutíl de [[Dorje Trollo]] de llombu de la so consorte, [[Yeshe Tsogyal]], a quien tresformó nun tigre volador pal viaxe. Dempués movióse al distritu de Bumthang p'apangar a una poderosa deidá ofendida por un rei llocal.

Como conexón colos seres nel futuru, Guru Padmasambhava dexó buelgues del so cuerpu en distintos llugares como por casu na paré d'una cueva cercana al templu de Kurje Lhakhang, o la buelga impresa de la so mano na roca como si esta fuera dilida como mantega a la entrada de la cueva Asura [http://www.rigpawiki.org/index.php?title=Asura_cave], allugada en Pharping nes contornes de Kathmandu, Nepal.

Amás, Padmasambhava tamién escondió dellos testos-ayalga ([[Terma (Budismu)|Termes]]) en llagos, cueves, llombes y montes de la rexón del [[Himalaya]] y n'otros llugares por que fueren atopaos ya interpretaos por tertones (buscadores d'ayalgues espirituales) vinientes.

== Obres ==
Padmasambhava escondió estos diversos testos col propósitu de beneficiar a les xeneraciones futures, los &quot;[[Terma (Budismu)|Terma]]&quot;, y fueron revelaos por diversu maestros tertones, ente unos pocos tán los famosos testos revelaos pol tertón Karma Lingpa:
* [[Bardu Thodol|Bardu Thödol]] o mal llamáu'l [[Llibru tibetanu de los muertos]], mas correutamente: &quot;La Gran lliberación nel Bardu per mediu de la Escucha&quot;
* El llibru de la lliberación natural por aciu la sabiduría desnuda.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Padmasambhava}}


{{Tradubot|Padmasambhava}}

[[Categoría:Deidaes del budismu tibetanu]]
[[Categoría:Deidaes asiátiques]]
[[Categoría:Bodhisattvas]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>obemtfbggnc029du5do614b5l0m0jms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xuan l'Apóstol</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74264</id>
    <revision>
      <id>3703415</id>
      <parentid>3702451</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234974" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Xuan l'Apóstol''' ([[idioma hebréu|hebréu]] יוחנן ''Yohanan'', «el Señor ye [[misericordiosu]]») foi, según diversos testos neotestamentarios ([[Evanxelios sinópticos]], [[Fechos de los Apóstoles]], [[Epístola a los Gálates]]), unu de los discípulos más destacaos de [[Xesús de Nazaret]], nativu de [[Galilea]], hermanu de [[Santiago'l Mayor]], fíu de [[Zebedeo]]. So madre podría ser [[Salomé (discípula)|Salomé]]. Yera pescador d'oficiu nel [[mar de Galilea]], como otros [[apóstoles]]. La mayoría de los autores considéralu'l más nuevu del grupu de «los Dolce». Probablemente vivía en [[Cafarnaún]], compañeru de [[Simón Pedro|Pedro]]. Xunto al so hermanu [[Santiago'l Mayor|Santiago]], Xesús llamólos בני רעם ''Bnéy-ré'em'' ([[idioma araméu|araméu]]), ''Bnéy Rá'am'' (hebréu), que pasó pol griegu al español como «Boanerges», y que significa «fíos del truenu», pol so gran ímpetu. Xuan pertenecía al llamáu «círculu de dilectos» de Xesús que tuvo con él n'ocasiones especiales: na resurrección de la fía de [[Jairo (bíblicu)|Jairo]], na [[tresfiguración de Xesús]], y nel güertu de [[Getsemaní]], onde Xesús se retiró a orar n'agonía ante la perspeutiva de la so pasión y muerte. Tamién foi testigu privilexáu de les apaiciones de Xesús resucitáu y de la pesca milagrosa nel [[Mar de Tiberíades]].

Según el llibru de los Fechos de los Apóstoles, [[Pentecostés]] atopó a Xuan l'Apóstol n'espera orante, yá como unu de los máximos referentes xunto a [[Simón Pedro|Pedro]] de la primer comunidá. Xuan acompañó a [[Simón Pedro|Pedro]], tanto na predicación inicial nel [[Templu de Xerusalén]] (onde, prindaos, llegaron a comparecer ante'l [[Sanedrín|Gran Sanedrín]] por causa de Xesús), como nel so viaxe de predicación a [[Samaria]].

La mención del nome «Xuan», antecedíu pol de «Santiago» y el de «Cefas» (Simón Pedro), como unu de los «pegollos» de la Ilesia primitiva per parte de [[Pablo de Tarsu]] nel so [[epístola a los Gálates]] ye interpretada pola mayoría de los estudiosos como referencia de la presencia de Xuan l'Apóstol nel [[Conciliu de Xerusalén]].

Los discutinios que sobre él se tuvieron y entá se tienen (en particular, si Xuan l'Apóstol y [[Xuan l'Evanxelista]] fueron o non la mesma persona, y si Xuan l'Apóstol foi autor o inspirador d'otros llibros del [[Nuevu Testamentu]], como'l [[Apocalipsis]] y les Epístoles xuániques -[[Primer Epístola de Xuan|Primer]], [[Segunda Epístola de Xuan|Segunda]] y [[Tercer Epístola de Xuan|Tercer]]-) nun torgar ver la terrible personalidá y l'altor espiritual qu'a Xuan s'axudica, non yá nel [[cristianismu]], sinón na [[cultura|cultura universal]]. Munchos autores identifíquenlu col discípulu al que Xesús amaba, que curió de [[María (madre de Xesús)|María, madre de Xesús]], a pidíu del propiu crucificáu (''[[Stabat Mater]]''). Diversos testos [[Patrística|patrísticos]] axudíquen-y el so destierru en [[Patmos]] mientres el gobiernu de [[Domicianu]], y una enllargada estancia n'Éfesu, constituyíu en fundamentu de la brengosa «comunidá xuánica», en que'l so marcu morrería a edá avanzada. Al traviés de la hestoria, la so figura foi asociada col cume de la [[Teoloxía mística cristiana|mística esperimental cristiana]]. La so [[arte cristiano|presencia n'artes]] tan diverses como l'[[arquiteutura]], la [[escultura]], la [[pintura]], la [[música]], la [[lliteratura]], y la [[cinematografía]] ye notable. La [[Ilesia católica]], la [[Ilesia ortodoxa|ortodoxa]], y l'[[Comunión Anglicana|anglicana]] ente otres, celébrenlu en distintes festividaes (ver ficha).

L'[[aigla]] ye probablemente l'atributu más conocíu de Xuan, como símbolu de la «devoradora pasión del espíritu» que caracterizó a esti home.&lt;ref name = &quot;Perez&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Chevalier&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Chevalier|apellíu2= Gheerbrant|nome= Jean|nome2= Alain|títulu= Diccionariu de los Símbolos|añu= 1986|lugar= Barcelona (España)|editorial= Editorial Herder|páxines = 60-64|isbn= 978-84-254-2642-1}}&lt;/ref&gt;

== Precisiones sobre fontes y alcance ==
Xuan l'Apóstol, al igual que la mayoría de les personalidaes de la primer comunidá cristiana, nun se verifica en fontes del sieglu I que nun seyan los [[Nuevu Testamentu|escritos neotestamentarios]]. La mayor parte de la información con que se cunta nos nuesos díes sobre Xuan l'Apóstol surde de l'aplicación del métodu históricu-críticu (esto ye, el procesu científicu d'investigar la tresmisión, desenvolvimientu y orixe d'un testu) a fontes primaries, que consisten en distintos pasaxes del Nuevu Testamentu y n'otros materiales consideraos [[apócrifos]] poles distintes confesiones cristianes. A esto súmase l'analís de documentos de la dómina patrística, qu'inclúin tradiciones tanto escrites como orales provenientes de les diverses comunidaes y escritores cristianos, tradiciones que dacuando difieren ente sigo.

[[Ficheru:Papyrus 66 (GA).jpg|thumb|left|200px|El '''&lt;math&gt;\mathfrak{P}&lt;/math&gt;&lt;sup&gt;66&lt;/sup&gt;''' ([[papiru]] Bodmer 66), topáu n'Exiptu, presentó un fenómenu nuevu, consideráu inalcanzable enantes del so descubrimientu. Catalogáu como ''papiru de Categoría I'' según la clasificación de Aland y Aland,&lt;ref name = &quot;Kurt&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Aland|apellíos2= Aland|nome= Kurt|nome2= Barbara|añu= 1995|títulu= The text of the New Testament: an introduction to the critical editions and to the theory and practice of modern textual criticism|llugar= Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|editorial= Eerdmans Publishing Co|idioma= inglés|isbn= 0-8028-4098-1}}&lt;/ref&gt;{{su|p=p. 101}}, tratar d'un [[Evanxeliu de Xuan]] calteníu en forma de códiz (llibru) casi completu, datáu de 200 d.C. aprosimao, y con un primer foliu (que se repara na imaxe) nel que consta la sobreinscripción del nome del Evanxeliu.&lt;ref name = &quot;Kurt&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 87 y 89}} Atesorar na Biblioteca de [[Cologny]], en Xinebra, Suiza. Los algames precisos de l'autoría del Evanxeliu de Xuan formen parte d'un conxuntu de problemes identificaos sol nome de «cuestión joánica», oxetu d'alderique per parte de los especialistes.]]
La complexidá d'una síntesis sobre Xuan l'Apóstol vien dada pola cantidá d'antecedentes especulativos esistentes sobre la so figura pa llograr una axuntadura de too lo pervalible que contienen les distintes aportaciones. Ello ye que namái puede llograse una apreciación correuta de los problemes plantegaos respectu de Xuan y de los sos posibles soluciones si considérase la diversidá d'enfoques. Yá [[Adolf von Harnack]] (1851-1930), teólogu luteranu alemán que contribuyó a la llamada «[[busca del Xesús históricu]]», puntualizó que l'Evanxeliu que lleva'l nome de Xuan ye unu de los mayores enigmes del cristianismu primitivu.&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Brown |nome=Raymond Y. |títulu=L'Evanxeliu según Xuan, 2 vol|editorial=Ediciones Cristiandad |lugar=Madrid (España) |añu=2000 |isbn =84-7057-425-6}}&lt;/ref&gt;{{su|p=p. 11}} Años dempués, el teólogu y catedráticu protestante [[Charles Harold Dodd]] (1884-1973) refrendó'l comentariu anterior diciendo que, si entendemos a Xuan, entenderíamos qué yera realmente'l cristianismu primitivu.&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot; /&gt;{{su|p=p. 11}} Pela so parte, l'exéxeta y catedráticu católicu [[Raymond Y. Brown|Raymond Edward Brown]] (1928-1998) destacó que la brillosa orixinalidá de los munchos y escelentes comentarios n'inglés y alemán referíos a Xuan, sumada a l'abondosa bibliografía periódica sobre'l [[Evanxeliu de Xuan]], fixeron que los estudios joánicos adquieran una embarazosa frondosidad. Entá más, Brown señaló en 1966 que, nel apoxéu de la crítica lliberal de finales del sieglu XIX y empiezos del sieglu XX, pocos críticos aceptaben siquier una llixera conexón ente l'Evanxeliu de Xuan y Xuan fíu de Zebedeo. Sicasí –prosiguió Brown–, dempués de la segunda guerra mundial afiguróse lo que se denominó «nueva visión» de los escritos joánicos, que presenta munchos puntos de contautu cola visión tradicional del cristianismu. Asina, l'Evanxeliu de Xuan rehabilitar de la crítica que la consideraba [[gnosticismu|gnósticu]], y dellos críticos volvieron suxurir que «en tou ello tien daqué que ver Xuan, fíu de Zebedeo».&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot; /&gt;{{su|p=p. 24}}

Poro, esti artículu inclúi nel so desenvolvimientu distintos fontes primaries fácilmente identificables: pasaxes del [[Nuevu Testamentu]], [[apócrifos]] neotestamentarios y, pa dellos puntos, escritos patrísticos que puedan brindar información adicional proveniente de dalgunos [[Padres de la Ilesia Santos Padres]] ([[Ireneo de Lyon]], [[Papías de Hierápolis]], [[Justino Mártir]], [[Melitón de Sardes]], [[Clemente d'Alexandría]], [[Jerónimo de Estridón]], etc.) o d'escritores eclesiásticos ([[Oríxenes]], [[Tertulianu]], [[Eusebio de Cesarea]], etc.) de los primeros sieglos del cristianismu. En simultaneidá coles fontes primaries y, en mayor grau, al tratar puntos revesosos, introdúcense múltiples y variaes fontes secundaries d'analises ya interpretación, incluyendo les opiniones d'autores de distintes confesiones cristianes (católicos, protestantes, ortodoxos, anglicanos, etc.) como asina tamién delles opiniones agnóstiques. Les mayores aportaciones vienen daes poles escueles inglesa/norteamericana y alemana, anque non se circunscriben a elles, siendo por casu destacables pa delles temes apurrir d'escritores venceyaos a les ilesies d'Oriente o a la escuela francesa. La participación d'autores de relixones non cristianes nel analís de Xuan el fíu de Zebedeo ye exigua en comparanza colos anteriores.

A diferencia del analís de la persona de Xuan l'Apóstol en sí, el so impautu na cultura ye fácilmente verificable, particularmente en fontes xenerales de la [[historia del arte]].

== Xuan nos sos entamos: la vocación de los fíos de Zebedeo ==
Xuan, quien depués sería [[apóstol]] de [[Xesús de Nazaret]], ye presentáu nes [[Biblia|Sagraes Escritures]] como unu de los dos fíos de [[Zebedeo]], hermanu de [[Santiago'l mayor|Santiago]] y compañeru de [[Simón Pedro]] (''Lucas'' 5:10). Los trés [[Evanxelios sinópticos]] asitiar primeramente como pescador de [[Galilea]], que la so vocación pol siguimientu de Xesús apruz a veres del [[llagu de Genesaret]], asitiándose Xuan ente los sos primeros cuatro discípulos.&lt;ref name=&quot;de To-1&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = de To|nome = Manuel|títulu = Biblia Comentada, Tomu Vb: Evangelio|edición= 3ª|páxines = 86-88| lugar= Madrid (España)|editorial = Biblioteca d'Autores Cristianos|añu= 1977|isbn = 84-220-0831-9}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Almog IL13 DSCN0720.jpg|thumb|250px|Vista de ''Kinnereth'', nome hebréu del [[Mar de Galilea]]. Trátase del paisaxe en que'l so marcu creció Xuan l'Apóstol.]]

{{cita|Bordiando'l mar de Galilea, (Xesús) vio a [[Simón Pedro|Simón]] y [[Andrés l'Apóstol|Andrés]], l'hermanu de Simón, llargando les redes nel mar, pos yeren pescadores. Xesús díxo-yos: «Veníi conmigo, y voi faevos aportar a pescadores d'homes.» Al intre, dexando les redes, siguiéronlu. Caminando un pocu más palantre, vio a [[Santiago'l Mayor|Santiago]], el de Zebedeo, y al so hermanu '''Xuan''': taben tamién na barca iguando les redes; y al intre llamar. Y ellos, dexando al so padre Zebedeo na barca colos xornaleros, dir tres él.|''Marcos'' 1:16-20}}

La pallabra xornaleros» indica una retribución a sueldu por un trabayu. Esto dexa inferir que Zebedeo, padre de Xuan y Santiago, dientro de la modestia d'un pescador de [[Galilea]], tenía un ciertu desafuego económicu: yera propietariu de «redes» ({{biblia|Matéu|4:21}}), ensin dulda, de delles barques, y tenía «xornaleros» pa les sos xeres.

L'analís comparáu de testos de los [[Evanxelios sinópticos]] paez indicar que la madre de Xuan foi [[Salomé (discípula)|Salomé]], una de les muyeres que siguieron a Xesús mientres la so vida pública (cf. ''Marcos'' 10:37) hasta la so muerte. Si oldeen los pasaxes referíos a la muerte de Xesús,&lt;ref name=&quot;Mesíes&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Brown|nome= Raymond Y.|títulu= La Muerte del Mesíes. Dende Getsemaní hasta'l sepulcru|añu= 2006|llugar= Estella, Navarra (España)|editorial= Editorial Verbu Divín|volume= Tomo II: Comentariu a los rellatos de la pasión de los cuatro evanxelios|isbn= 84-8169-487-8| páxines= 1202-1208}}&lt;/ref&gt; en ''Matéu'' 27:56 («Ente elles taben [[María Madalena]], María la madre de Santiago y de José, y la madre de los fíos de Zebedeo») y en ''Marcos'' 15:40 («Había tamién unes muyeres mirando dende llueñe, ente elles, [[María Madalena]], María la madre de Santiago'l menor y de Joset, y [[Salomé (discípula)|Salomé]], que lu siguíen y sirvíenlu cuando taba en Galilea[...]») puede inferise que [[Salomé (discípula)|Salomé]] sería la esposa de Zebedeo y madre de [[Santiago'l Mayor]] y de Xuan.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Como se comenta más palantre, esta interpretación nun ye unánime. Polo xeneral ye aceptada nes Ilesies Católico y Ortodoxo, y más aldericada nes Ilesies Protestantes y ente los pensadores agnósticos pos, como espresen tantu R. Y. Brown como R. Bauckham, depende del camientu de que los evanxelistes referir a les mesmes muyeres so distintes formes d'identificación.&lt;/ref&gt;

Pol [[Evanxeliu de Lucas]] sábese qu'ente Pedro, Xuan y Santiago, teníen siquier establecida un cierta «sociedá» de pesca pos, como se detalla más palantre, yeren «compañeros»:

{{cita|Cuando (Xesús) acabó de falar dixo a Simón: «Boga mar adientro y echái vueses redes pa pescar.» [...] Y, faciéndolo asina, pescaron gran cantidá de peces de cuenta que les redes amenaciaben rompese. Acapiaron a los socios de la otra barca por que vinieren na so ayuda.[...]Al velo Simón Pedro, cayó a les rodíes de Xesús, diciendo: «Alloñar de mi, Señor, que soi un home pecador». Pos el plasmu apoderárase d'él y de cuantos con él taben, por causa de los pexes que pescaren. Y lo mesmo de Santiago y '''Xuan''', fíos de Zebedeo, que yeren compañeros de Simón.|''Lucas'' 5:4.6-10}}

Pola forma d'exerciciu del sacerdociu nesa dómina, nun se refuga que [[Zebedeo]] pudiera ser levita,&lt;ref name=&quot;Ratzinger&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Ratzinger|nome = Joseph|títulu = Xesús de Nazaret| lugar= Méxicu|editorial = Editorial Planeta|añu= 2007|isbn = 978-970-37-0705-8}}&lt;/ref&gt; con una casa de camín nel barriu de Xerusalén habitáu por esenios o nes sos cercaníes, y quiciabes con otra propiedá en Galilea, mientres la pesca nel llagu podría ayudar al sostenimientu familiar. Consideróse qu'una empresa de pesca de medianu valumbu podría ser provisora de pexe al propiu [[Templu de Xerusalén]]. N'efeutu, el [[mar de Galilea]], qu'entá nun siendo de grandes dimensiones ye'l principal reservorio d'agua duce de la rexón, convertir nun centru de pesca de gran importancia pal mundu xudíu. Ye razonable que los xudíos dieren preferencia al pexe prindáu por pescadores xudíos frente al pexe suministráu polos xentiles, una y bones el primeru garantizaba'l cumplimientu de los preceptos rabínicos de «pureza» alimentaria, evitando tratamientos que pudieren tornar l'alimentu n'impuru.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://buscandoajesus.files.wordpress.com/2009/09/sector_pesca.pdf |títulu= El sector de la pesca nel mar de Galilea|fechaaccesu=13 de marzu de 2011|apellíu= Hernández Catalán|nome= Jose Antonio|añu= 2009| páxines= 1-10|urlarchivu=http://web.archive.org/20091128033314/buscandoajesus.files.wordpress.com/2009/09/sector_pesca.pdf|fechaarchivu=28 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

Ello ye que el mar de Galilea carauterizar por allugar diversos «emprendimientos» pesqueros, qu'arreyaben non yá a les families de los pescadores sinón tamién a los trabayadores contrataos, a los provisores de materies primes y d'otros productos, a los procesadores» de pexe, a los empacadores» y a los tresportistes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Hanson|nome = K.C.|títulu = The Galilean fishing economy and the Jesus tradition|añu= 1997 |publicación = Biblical Theology Bulletin|volume = 27|páxines = 99-111|idioma= inglés| issn= 0146-1079|url= http://www.kchanson.com/ARTICLES/fishing.html |fechaaccesu= 17 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;

Resulten de particular interés los términos utilizaos pol Evanxeliu de Lucas: «[...] acapiaron a los sos socios (''metachoi'') del otru barcu [...]»; «[...] Santiago y Xuan, fíos de Zebedeo, yeren compañeros (''koinônoi'') con Simón», esto ye, había un sentíu de comunión previu a la esistencia del grupu de «los Dolce», una especie de rellación cooperativa establecida ente la familia de Jonás (padre de Simón Pedro), y la de Zebedeo (padre de Santiago y Xuan), que podíen dexase tener asalariaos nel so nónima.

En resume, esprender que [[Zebedeo]] nun yera un simple pescador, sinón que tenía barques, redes y daba trabayu a diversos xornaleros, lo que faía posible que los sos fíos pudieren dexalo pa siguir más estrechamente a Xesús.

La vocación de [[Simón Pedro]] y [[Andrés l'Apóstol|Andrés]], [[Santiago'l Mayor|Santiago]] y Xuan presenta una forma asemeyada nos trés [[Evanxelios sinópticos]]. Omítese probablemente la comunicación previa ente Xesús y quien seríen los primeros discípulos, como tamién el procesu psicolóxicu resultante d'esi tratu. Según el [[Evanxeliu de Xuan]], el primer contautu tendría llugar nel Xordán (''Xuan'' 1:35-42). Andrés y otru discípulu que'l so nome non mentar, hasta esi momentu discípulos de [[Xuan Bautista]], caltienen una primer conversación con Xesús. Dellos estudiosos como Alfred Wikenhauser (1883-1960) y [[Raymond Y. Brown]] (1928-1998) sostienen qu'esi discípulu que'l so nome nun apaez yera'l mesmu Xuan.&lt;ref name = &quot;Wikenhauser&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Wikenhauser|nome= Alfred|títulu= L'evanxeliu según San Xuan|añu= 1978|lugar= Barcelona (España)|edición= 3a editorial Editorial Herder|isbn= 84-254-0083-X}}&lt;/ref&gt;{{su|p= páxs. 105-106;}}&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot; /&gt;{{su|p=páxs. 286-287}}

{{cita|Xesús volvióse, y al ver que-y siguíen -yos diz: «¿Qué buscáis?» Ellos respondiéronlu: «Rabbí –que quier dicir, 'Maestru'– ¿ónde vives?» Respondiólos: «Veníi y vais ver.» Fueron, pos, vieron ónde vivía y quedáronse con él aquel día. Yera más o menos la hora décima. Andrés, l'hermanu de Simón Pedro, yera '''unu de los dos''' [...] que siguieren a Xesús.|''Xuan'' 1:35-40}}

De ser precisa la interpretación de Wikenhauser y de Brown, Xuan l'Apóstol sería discípulu de [[Xuan Bautista]] enantes de siguir a Xesús de Nazaret.

Yá dende l'empiezu del ministeriu públicu de Xesús, Xuan, fíu de Zebedeo, forma parte d'un grupu selectu. Por casu, a la salida de la sinagoga, Xuan y [[Santiago'l Mayor|Santiago]], dirixir a la casa de [[Simón Pedro|Pedro]] y [[Andrés l'Apóstol|Andrés]], onde guarden como Xesús cura a la suegra de Pedro que carez fiebre (''Marcos'' 1:29-31).

== Unu de «los Dolce» ==
[[Ficheru:St John the Apostle, by Hans Holbein the Younger.jpg|thumb|left|300px|«San Xuan l'Apóstol» (c. [[1517]]), por [[Hans Holbein el Mozu]] (1498–1543), maestru renacentista de la semeya. La obra atopar nel [[Muséu d'Arte de Basilea]], [[Suiza]].]]
Los trés pasaxes evanxélicos que faen alusión a la institución de «los Dolce» [[Apóstoles]] menten a Xuan (''Marcos'' 3:17; ''Matéu'' 10:2; ''Lucas'' 6:14). Pero l'[[Marcos l'Evanxelista|evanxelista Marcos]] fai una referencia particular, quiciabes debida al ímpetu de los fíos de Zebedeo:

{{cita|[...]Santiago y el so hermanu '''Xuan''', fíos de Zebedeo, a quien punxo'l nomatu de Boanerges, esto ye, fíos del truenu[...].|''Marcos'' 3:17}}

A diferencia de Simón, fíu de Jonás, a quien Xesús-y modificar el so nome pol de [[Simón Pedro|Pedro]] en señal de dominiu, nun hai cambéu del nome de los hermanos Zebedeo, pero sí una calificación que dellos autores argumenten darréu col pasaxe únicu de Lucas, nel que se fai referencia a una mala acoyida nun pueblu samaritanu. La hostilidá de los [[samaritanos]] contra xudíos y galileos yera proverbial. Los samaritanos yeren consideraos cismáticos. Xesús dirixir a [[Xerusalén]] pel camín más direutu, por [[Samaría]], en llugar de dir pelos caminos más frecuentaos: pola mariña occidental o pol Xordán embaxo.&lt;ref name=&quot;Leal-1&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Leal |nome=Xuan |títulu=Nuevu Testamento-Evangelio (2°) |volume=2 |editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos |lugar=Madrid (España) |añu=1973 |isbn=84-221-0327-3}}&lt;/ref&gt; Sicasí, al buscar agospéu, nun ye recibíu.

{{cita|[...](Xesús) afirmar na so voluntá de dir a Xerusalén, y unvió mensaxeros delantre de sigo, que fueron y entraron nun pueblu de samaritanos pa preparar posada; pero nun lu recibieron porque tenía cuenta de dir a Xerusalén. Al velo, los sos discípulos [[Santiago'l Mayor|Santiago]] y '''Xuan''', dixeron: «Señor, ¿quies que digamos que baxe fueu del cielu y peracabar?» Pero volviéndose, (Xesús) reprender y fuéronse a otru pueblu.|''Lucas'' 9:52-56}}

Según Leal, los dos hermanos Santiago y Xuan xustificaríen asina l'apellativu de «fíos del truenu» que-y diera Xesús.&lt;ref name=&quot;Leal-1&quot;/&gt; Él nun aprueba esi celu demasiáu humanu, pero esi ímpetu bien enriáu podría ser un mediu eficaz pa la obra pretendida por Xesús.

L'académicu estauxunidense Alan Culpepper destaca'l significáu dau pol teólogu alemán Otto Wilhelm Betz (1917-2005) a les espresiones «Boanerges» y «fíos del truenu». El términu «Boanerges» pertenez a una tradición temprana, que provendría inclusive del mesmu Xesús, cuidao que la comunidá cristiana primitiva nun tendría nengún interés en dar a les sos pilastres esi tipu de nomes. Asina tamién, Xesús llamaría a los dos hermanos «fíos del truenu», non como un llamatu despreciatible, sinón como una promesa de lo que aportaríen a.&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Culpepper|nome= R. Alan|títulu= John, the son of Zebedee: the life of a legend |añu= 2000|llugar= EE. XX./Gran Bretaña|editorial= T&amp;T Clark|idioma= inglés|isbn= 0-567-08742-5}}&lt;/ref&gt;{{su|p=p. 40}} La suxerencia –diz Culpepper– de que'l nome, como nel casu de Pedro, seya una promesa o una previsión del grandor qu'algamaríen los fíos de Zebedeo ye bien meritoria. Dándo-yos el nome de «Boanerges», Xesús anunciaría que Santiago'l Mayor y Xuan convertir en «fíos del truenu», testigos valientes como «voces del cielu».&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 40}}

== Unu del círculu de dilectos» ==
Contrariamente a'l costumes de la dómina, según les cualos los discípulos escoyíen a los maestros que los empondríen, l'Evanxeliu señala que ye Xesús quien escueye a los sos discípulos: «Nun m'escoyistis vós a mi, sinón que yo vos escoyí a vós» (''Xuan'' 15:16). Y Xesús escueye de la mesma, dientro del grupu de los dolce [[Apóstoles]], a un círculu más acutáu de namái trés (dacuando cuatro), quien lo acompañen en situaciones especiales. Ellos son [[Simón Pedro]], [[Santiago'l Mayor|Santiago]] y Xuan, a quien en dalguna ocasión súmase [[Andrés l'Apóstol|Andrés]].

[[Ficheru:Voskreshenie docheri Iaira (1871) by Vasiliy Polenov.jpg|thumb|250px|«La resurrección de la fía de Jairo» ([[1871]]), por [[Vasili Polenov]]. Xuan l'Apóstol ye representáu como un mozu, en clarescuru, a la izquierda del cuadru.]]

Siempres según los Evanxelios, Xuan, xuntu con Pedro y Santiago,acompaña a Xesús:

* a la casa del xefe d'una sinagoga, [[Jairo (bíblicu)|Jairo]], a que la so fía resucita: «Al llegar a la casa, nun dexó entrar con él mas qu'a Pedro, Xuan y Santiago, al padre y a la madre de la neña» (''Lucas'' 8:51; tamién en ''Marcos'' 5:37);
* cuando xube al monte pa [[Tresfiguración de Xesús|tresfigurase]]: «Xesús tomó consigo a Pedro, Santiago y Xuan y llevar a ellos solos a un monte altu» (''Marcos'' 9:2; tamién en ''Lucas'' 9:28);
* al monte de les Olivares, onde frente al pimpanu [[templu de Xerusalén]] pronuncia'l so discursu sobre'l fin de la ciudá y del mundu (''Marcos'' 13:3), ocasión en que se suma Andrés.

Esta situación de relieve fai comprensible que Xuan tome la iniciativa pa caltener posiciones de privilexu:

{{cita|Nesi momentu, '''Xuan''' tomó la pallabra y dixo: «Maestru, vimos a unu que faía usu del to nome pa echar fuera demonios, y dixímos-y que nun lo fixera, pos non te sigue xunto a nós.»|''Lucas'' 9:49 (tamién en ''Marcos'' 9:38)}}

Asina mesmu, resulta entendible que Xuan y Santiago (''Marcos'' 10:35-41), en xunto cola so madre, quieran asegurase un allugamientu distinguíu:

{{cita|Entós averóse-y '''la madre de los fíos de Zebedeo''' colos sos fíos, y postróse como pa pidi-y daqué. Él díxo-y: «¿Qué quies?» Ella díxo-y: «Manda qu'estos dos fíos mios siéntense, unu a la to derecha y otru a la to esquierda, nel to Reinu.» Retrucó Xesús: «Nun sabéis lo que pidís. ¿Podéis beber la copa que yo voi beber?» Ellos dixéron-y: «Sí, podemos.» Él díxo-yos: «La mio copa, sí la beberéis, pero sentase a la mio derecha o a la mio esquierda nun ye cosa mio'l concedelo, sinón que ye pa quien ta preparáu pol mio Padre.» Al oyer esto, los otros diez indignar contra '''los dos hermanos'''.|''Matéu'' 20:20-24}}

Xesús aprovecha la ocasión pa enseñar que, ente los sos siguidores, nengún tien de faer sentir la so dignidá,&lt;ref name=&quot;Leal-1&quot;/&gt; sinón que tien d'obrar como'l servidor de los demás, de la mesma forma qu'él vieno sirvir y non a ser sirvíu.

Darréu enantes de la Pasión, alcuéntrase nuevamente a Xuan l'Apóstol formando parte del círculu de dilectos» de Xesús en dos oportunidaes especiales:

:* Cuando Xesús escoyer a él y a Pedro pa realizar los preparativos pa la última Cena pascual:

{{cita|Llegó'l día de los Ázimos, nel que s'había de sacrificar el corderu de la Pascua; y (Xesús) unvió a [[Simón Pedro|Pedro]] y a '''Xuan''' diciendo: «Díi y preparar la Pascua por que la comamos.»|''Lucas'' 22:7-8}}

[[Ficheru:Andrea Mantegna 036.jpg|thumb|250px|«Agonía nel Xardín» ([[1460]]), d'[[Andrea Mantegna]]. National Gallery, Londres. Na pintura, Xesús ora n'agonía nel güertu de [[Getsemaní]] al entamu del so ''Pasión'', mientres Pedro, Santiago y Xuan son vencíos pol suañu.]]

:* Cuando, nel [[monte de les Olivares]], Xesús retirar a orar n'agonía polos carecimientos y muerte que s'averen:

{{cita|Fueron a la propiedá, que'l so nome ye [[Getsemaní]], y díxo-yos a los sos discípulos: «Sentáivos equí mientres yo faigo oración.» Tomó consigo a [[Simón Pedro|Pedro]], a [[Santiago'l Mayor|Santiago]] y a '''Xuan''', y empezó a sentir medrana y congoxa. Y díxo-yos: «La mio alma ta murnia hasta'l puntu de morrer; quedáivos equí y velái.»|''Marcos'' 14:32-34}}

Finalmente, atopamos a Xuan y [[Santiago'l Mayor]], mentaos indireutamente como «fíos de Zebedeo», formando parte del grupu acutáu de discípulos testigos del últimu signu realizáu por Xesús yá resucitáu: la so apaición a veres del [[llagu de Tiberíades]] y la pesca milagrosa. Trátase de la única referencia nel [[Evanxeliu de Xuan]] a los dos «fíos de Zebedeo», allugada nel epílogu del evanxeliu.

[[Ficheru:Tintoretto, Jacopo - Christ at the Sea of Galilee.jpg|thumb|left|250px|«Cristu nel llagu de Tiberíades» (escontra [[1575]]-[[1580]]), del [[Tintoretto]]. Galería Nacional d'Arte, Washington D.C.]]

{{cita|Dempués d'esto, manifestóse Xesús otra vegada a los discípulos a veres del mar de Tiberíades. Manifestar d'esta manera. Taben xuntos [[Simón Pedro]], [[Tomás l'Apóstol|Tomás llamáu'l Mielgu]], [[Bartolomé l'Apóstol|Natanael, el de Caná de Galilea]], '''los de Zebedeo''' y otros dos de los sos discípulos. [[Simón Pedro]] diz-yos: «Voi pescar.» Contestáron-y ellos: «Tamién nós vamos contigo.» Fueron y xubieron a la barca pero aquella nueche nun pescaron nada. Cuando yá amaneció taba Xesús na vera; pero los discípulos nun sabíen que yera Xesús. Díjoles Xesús: «Rapazos, ¿nun tenéis pexe?» Contestáron-y: «Non.» Él díxo-yos: «Echái la rede a la derecha de la barca y vais atopar.» Echar, pos, y yá nun podíen abasnar pola bayura de peces.|''Xuan'' 21:1-7}}

== Na primer comunidá cristiana ==
Depués de la [[Pascua]] de [[Resurrección#La esperiencia pascual de Xesús de Nazaret|resurrección]] y de l'[[Ascensión de Xesucristo]], el Llibru de los Fechos de los Apóstoles rexistra a Xuan, como'l segundu apóstol dempués de Pedro, n'espera de Pentecostés xuntu con otros.

{{cita|Entós volviéronse a Xerusalén dende'l monte llamáu de les Olivares, que falta pocu de Xerusalén, l'espaciu d'un camín sabáticu. Y cuando llegaron, xubieron a la estancia cimera, onde vivíen. [[Simón Pedro|Pedro]], '''Xuan''', [[Santiago'l Mayor|Santiago]] y [[Andrés l'Apóstol|Andrés]]; [[Felipe l'Apóstol|Felipe]] y [[Tomás l'Apóstol|Tomás]]; [[Bartolomé l'Apóstol|Bartolomé]] y [[Matéu l'Apóstol|Matéu]]; [[Santiago'l Menor|Santiago de Alfeo]], [[Simón el Cananéu|Simón el Zelotes]] y [[Judas Tadeo|Judas de Santiago]]. Toos ellos perseveraban na oración, con un mesmu espíritu en compañía de delles muyeres, de María, la madre de Xesús, y de los sos hermanos.|''Fechos'' 1:12-14}}

Ente que, al momentu de la eleición de «los Dolce», los Evanxelios de [[Evanxeliu de Matéu|Matéu]] y de [[Evanxeliu de Lucas|Lucas]] citen a Xuan l'Apóstol en cuartu llugar (''Matéu'' 10:2; ''Lucas'' 6:14), y l'Evanxeliu de [[Evanxeliu de Marcos|Marcos]] referir en tercer llugar (''Marcos'' 3:16-17), darréu Lucas llegar a asitiar nel so [[Evanxeliu de Lucas|Evanxeliu]] en segundu llugar (''Lucas'' 8:5; ''Lucas'' 9:28), moviendo nel orde inclusive al so hermanu mayor, [[Santiago'l Mayor|Santiago]]. Entá más, darréu enantes de Pentecostés los [[Fechos de los Apóstoles]] asitiar tamién nel segundu llugar dempués de [[Simón Pedro|Pedro]] (''Fechos'' 1:13). Esto paez poner de manifiestu la reconocencia que Xuan l'Apóstol yá ganara aquel día dientro de la primer comunidá cristiana.&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 28-29 y 48}}&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu-editor= Escuela Bíblica de Xerusalén|añu= 1975|títulu= Biblia de Xerusalén (Edición Española)|páxina= 1401|llugar= Bilbao (España)|editorial= Desclée de Brouwer|isbn= 84-330-0022-5}}&lt;/ref&gt;

El trabayu apostólicu xunto a [[Simón Pedro]] paez intensificase de magar, pos Xuan apaez acompañándolo en dellos pasaxes de los [[Fechos de los Apóstoles]]. El pasaxe que narra'l sanamientu del tullíu de nacencia, el discursu de Pedro al pueblu, la comparencia de [[Simón Pedro|Pedro]] y Xuan ante'l Gran [[Sanedrín]] y el plasmu del tribunal supremu d'[[Israel]] ante estos dos [[Apóstoles]] constitúi unu de los pasaxes más emblemáticos del Llibru de los Fechos de los Apóstoles (ver: {{biblia|Fechos|3:1-4:22}}):

{{cita|[[Simón Pedro|Pedro]] y '''Xuan''' xubíen al [[Templu de Xerusalén|Templu]] pa la oración de la hora nona. Había un home, tullíu dende la so nacencia, al que llevaben y poníen tolos díes xunto a la puerta del Templu llamada Formosa por que pidiera llimosna a los qu'entraben nel Templu. Ésti, al ver a [[Simón Pedro|Pedro]] y a '''Xuan''' que diben entrar nel Templu, pidió-yos una llimosna. [[Simón Pedro|Pedro]] afitó nél la mirada juntamente con '''Xuan''', y díxo-y: «Míranos.» Él mirába-yos con fixeza esperando recibir daqué d'ellos. Pedro díxo-y: «Nun tengo plata nin oru, pero lo que tengo te doilo: en nome de Xesucristo de Nazaret, llevántate y anda.» Y tomándo-y de la mano derecha llevantar. Al intre cobraron fuercia los sos pies y todíos y de un saltu púnxose de pies y andaba [...] Tol pueblu violu como andaba y allababa a Dios [...]; reconocíenlu , pos él yera'l que pidía llimosna sentáu xunto a la puerta Formosa del Templu, y quedáronse llenos de plasmu y plasmu polo qu'asocediera. Como él nun soltaba a [[Simón Pedro|Pedro]] y a '''Xuan''', tol pueblu, presa de plasmu, corrió onde ellos al pórticu de Salomón.|''Fechos'' 3:1-11}}

Al comparecer a otru día, [[Simón Pedro|Pedro]] y Xuan amuesen tal valentía al declarar ante'l xefes, vieyos y escribes, [[Anás]], [[Caifás]] y Jonatán, Alejandro y cuantos pertenecen al fonduxe de los sumos sacerdotes, qu'estos queden maraviaos, sabiendo que se trata d'homes ensin instrucción nin cultura.

{{cita|Entós dixéronse: «Con cuenta de qu'esto non se sopelexar más ente'l pueblu, amenacémosles por que nun falen yá más a naide nesti nome.» Llamáronlos y mandáronlos que de nenguna manera falaren o enseñaren nel nome de Xesús. Mas [[Simón Pedro|Pedro]] y '''Xuan''' contestáron-yos: «Xulgái si ye xusto delantre de Dios obedecevos a vós más qu'a Dios. Nun podemos nós dexar de falar de los que vimos y oyimos.»|''Fechos'' 4:17-20}}

Dellos autores analizaron la falta de [[cultura]] señalada nel pasaxe de los ''Fechos de los Apóstoles'' como argumentu en contra de la presunta autoría del [[Evanxeliu de Xuan]] per parte del Apóstol.&lt;ref name=&quot;Rivas&quot;&gt;{{cita llibru | apellíu = Rivas| nome= Luis Heriberto| títulu = L'Evanxeliu de Xuan. Introducción, Teoloxía, Comentariu| añu = 2008|llugar = Buenos Aires (Arxentina)| editorial = Editorial San Benito|isbn= 987-1177-18-6}}&lt;/ref&gt;{{su|p=p. 37}} Sicasí, esa condición de la so mocedá nun paeció ser óbice pa una escelente capacidá de comunicación frente al pueblu y al Gran Sanedrín, que los sos miembros quedaron «maraviaos».&lt;ref name=&quot;Carson2&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Carson|nome = D.A.|títulu = The Gospel according to John|llugar = Gran Rapids, Michigan (EE. XX.)|editorial = Wm. B. Eerdmans Publishing Company|añu = 1991|páxines= 71-75|idioma = inglés|isbn = 0-8028-3683-6}}&lt;/ref&gt; Per otra parte, l'Evanxeliu foi escritu non menos de mediu sieglu dempués, yá que nun puede pensase nuna composición anterior a los últimos años del sieglu I.&lt;ref name=&quot;Rivas&quot;/&gt;{{su|p=p. 42;}}&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;L'Evanxeliu de Xuan da claros nicios de que foi compuestu cuando yá tuviera llugar la muerte de Pedro ({{biblia|Xuan|21:18-19}}), un fechu que probablemente asocedió mientres la persecución de los cristianos del añu 64, anque dellos testimonios antiguos señalen que foi nel añu 67. Difícilmente conseñaríase la profecía de Xesús sobre la forma en que Pedro diba morrer si ésta nun se cumpliera yá. Pola mesma razón, a esto debe añedir que l'evanxeliu supón que la comunidá cristiana yá taba dixebrada de la sinagoga ({{biblia|Xuan|16:2}}; ver amás: {{biblia|Xuan|9:22}} y {{biblia|Xuan|12:42}}), polo que nun se puede pensar nuna composición anterior a la destrucción del [[templu de Xerusalén]] per parte de les lexones romanes de [[Titu]] nel añu 70.&lt;/ref&gt;

La oración final del pasaxe de los Fechos de los Apóstoles, puesta en llabios de Pedro y de Xuan conjuntamente, contién una forma d'espresión que se repitiría nos escritos joánicos. Si compara la frase manifestada por [[Simón Pedro|Pedro]] y Xuan col pasaxe de la [[Primer Epístola de Xuan|I Epístola de Xuan]], puede trate la so semeyanza:

{{cita|«Nun podemos nós dexar de falar de '''lo que vimos y oyíu'''.» (''Fechos'' 4:20)|col2=«(...) '''lo qu'oyimos''', '''lo que vimos''' colos nuesos güeyos, lo que contemplamos y tocaron les nueses manes alrodiu de la Pallabra de vida (...), '''lo que vimos y oyíu''', anunciar...» (''I Xuan'' 1:1-3a)}}

Otra apaición esplícita de Xuan tien llugar acompañando a [[Simón Pedro|Pedro]] na evanxelización en [[Samaría]], fechada pola [[Escuela bíblica y arqueolóxica francesa de Xerusalén]] (''École Biblique et Archéologique Française de Jérusalem'') ente 34 y 45.

{{cita|Al enterase los Apóstoles que taben en Xerusalén de que Samaría aceptara la Pallabra de Dios, unviáronlos a [[Simón Pedro|Pedro]] y a '''Xuan'''. Estos baxaron y oraron con ellos por que recibieren l'Espíritu Santu.[...] Ellos, dempués de dar testimoniu y predicar la Pallabra del Señor, volver a Xerusalén evanxelizando munchos pueblos samaritanos.|''Fechos'' 8:14-15.25}}

Al yuxtaponer el pasaxe de ''Lucas'' 9:54 (señaláu más arriba), nel que Xuan y Santiago ufierten faer baxar fueu del cielu pa consumir a un pueblu samaritanu, col pasaxe de ''Fechos'' 8:14-15.25 (tamién escritu por Lucas), nel que Xuan proclama la Bona Noticia a los samaritanos, Alan Culpepper suxure que Lucas taría indicando un cambéu marcáu nel temperamentu de Xuan. Según les Escritures, l'apóstol yá nun busca faer baxar fueu sobre los cismáticos samaritanos, sinón qu'ora por que reciban al [[Espíritu de Dios]], tal como lo señala ''Fechos'' 8:15.&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 48}} En sofitu d'esta opinión cuntar col pasaxe propiu del Evanxeliu de Xuan, nel que Xesús caltién un llargu diálogu con una muyer samaritana (''Xuan'' 4:4-42), una perícopa indiscutiblemente propia de la tradición joánica. [[Raymond Y. Brown]] reconoz que namái nel Evanxeliu de Xuan méntase un «ministeriu de Xesús en Samaría»,&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=p. 419}} lo cual sería asonsañáu dempués por el mesmu apóstol.

Antes de la Pascua de 44 y según los Fechos de los Apóstoles, [[Herodes Agripa I]] ordena degollar a [[Santiago'l Mayor|Santiago]], hermanu de Xuan (''Fechos'' 12:1-2). Esa persecución contra los cristianos provoca quiciabes la dispersión momentanea de los Apóstoles fora de [[Palestina (rexón)|Palestina]], que s'asitia por esa dómina. Nun sería improbable que Xuan migrara por un tiempu escontra otres llocalidaes, quiciabes a [[Asia Menor]]. Escarez de consistencia cronolóxica la teoría de dellos críticos sobre la muerte de Xuan nesi tiempu, yá que [[Pablo de Tarsu]] atopar nuevamente en [[Xerusalén]],&lt;ref name=&quot;Leal-1&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 48-49}}&lt;ref name=&quot;SanJeronimo2&quot;&gt;{{cita llibru |capítulo= Carta a los Gálates|apellíos-editor= Brown |apellíu-editor2= Fitzmyer |apellíu-editor3= Murphy |nome-editor= Raymond Y.||nome-editor2= Joseph A.|nome-editor3= Roland Y.|apellíu= Fitzmyer |nome= Joseph A.|títulu= Comentariu Bíblicu &quot;San Jerónimo&quot;|volume= III |añu= 1972|lugar= Madrid (España)|editorial= Ediciones Cristiandá|páxina= 606 |isbn= 978-84-705-7117-6}}&lt;/ref&gt; como se detalla na seición siguiente.

== El Conciliu de Xerusalén y el silenciu posterior ==
[[Ficheru:Rembrandt - Apostle Paul - WGA19120.jpg|thumb|''Pablo l'Apóstol'', de [[Rembrandt]]. Oliu sobre llenzu allugáu nel [[Muséu d'Historia del Arte de Viena]]. L'apóstol de los xentiles» fai referencia al nome «Xuan» nel so ''[[Epístola a los gálates]]''.]] 
Esiste la opinión xeneralizada ente los exéxetes alrodiu de la participación de Xuan nes deliberaciones del [[Conciliu de Xerusalén]] (escontra l'añu 48 a 50) a les cualos fai referencia la ''[[epístola a los Gálates]]''.&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 48-49}}&lt;ref name=&quot;SanJeronimo2&quot;/&gt; Nesta postrera, [[Pablo de Tarsu]] refier lliteralmente:

{{cita|[...] y reconociendo la gracia que me fuera concedida, Santiago, Cefas y '''Xuan''', que yeren consideraos como columnes, tendiéronnos la mano en señal de comunión a mi y a [[Bernabé]]: nós diríamos a los xentiles y ellos a los circuncisos.|''Epístola de Pablo de Tarsu a los Gálates'' 2:9}}

Los Fechos de los Apóstoles nun apurren información posterior dalguna alrodiu de Xuan l'Apóstol lo cual, según Culpepper,&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 49}} pue ser interpretáu de trés formes:

:# como señal de la so desapaición física (sicasí, cabría preguntar por qué los Fechos de los Apóstoles mentaríen el martiriu de Santiago'l Mayor, y non la muerte o'l presuntu martiriu de Xuan l'Apóstol, si esti asocediera nel plazu de tiempu tomáu por esi llibru);&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;El llibru de los Fechos de los Apóstoles conclúi col cautiverio de Pablo de Tarsu en Roma, aprosimao en 61-63.&lt;/ref&gt;
:# como presunción de que yá non s'atopaba na llista de los principales líderes de la Ilesia; o :#
como evidencia de que yá se treslladó a otra comunidá cristiana.

La interpretación de que Xuan l'Apóstol morrió mártir en Palestina un pocu más palantre, ente los años 60 y 70 d.C., tendría como principal supuestu testigu a [[Papías de Hierápolis]]. Dizse que Papías narró nel segundu llibru de la so obra que los dos fíos de Zebedeo fueron muertos polos xudíos. [[Eusebio de Cesarea]], qu'utilizó'l llibru de Papías, nun diz nada al respeutu. Pero nun manuscritu de los sieglos VI-VIII hai un estractu de la ''Hestoria Cristiana'', compuesta en Panfilia escontra l'añu 430 por Filipu de Side. Nél lléese: «Papías afirma, nel segundu llibru, que Xuan el Teólogu y Santiago, el so hermanu, fueron muertos polos xudíos». Idéntica noticia procedente, ensin dulda, de la mesma fonte apaez nun manuscritu de les ''Cróniques'' de Georgio Hamartolo (sieglu IX): «Papías, obispu de Hierápolis, que viera a aquél (Xuan l'Apóstol), cuenta nel segundu llibru de les pallabres del Señor, que foi muertu polos xudíos, cumpliéndose asina, nél y nel so hermanu, la profecía de Xesús (''Marcos'' 10, 38-39).» Esti últimu cronista, a diferencia de Papías, asitia la escena del martiriu n'Éfesu, y en tiempu posterior al regresu de Patmos (nel añu 96).&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Como comenten dellos críticos y refierse en detalle más palantre, la presunta información de Papías vese confirmada por: (1) el Martiroloxu siríacu (411), nel cual lléese pal día 27 d'avientu: «Xuan y Santiago, Apóstoles, en Xerusalén (sobrentendido, morrieron mártires)», y (2) pol escritor siriu Afraates (homilía 21 del añu 344). D'estos testos conflúin parte de los críticos que los dos fíos de Zebedeo sufrieron el martiriu en Palestina (Xerusalén). Tocantes a Santiago'l Mayor, sábese que ''Fechos'' 12:2 alluga la so decapitación enantes de la Pascua de 44. Tocantes a Xuan l'Apóstol, quien participa del Conciliu Apostólicu nel añu 49, dellos críticos postulen que sería muertu polos xudíos en 62, xustamente col otru Santiago, hermanu del Señor, n'ocasión del cambéu de procurador. El camientu basar na noticia de [[Flaviu Xosefu]] (''Antigüedaes xudíes'' XX, 9, 1) según la cual Anás el mozu, en connivencia col Sanedrín, mató a Santiago, hermanu del Señor y tamién a otros cristianos, colo cual paecería que se propondría quitar de los sos xefes a la Ilesia de Xerusalén. Otros suxuren que Xuan sería muertu en 66, pocu dempués d'españar la [[primer guerra xudeo-romana]]. En dambos casos suponen que l'Evanxeliu de Marcos difícilmente conseñaría la profecía de Xesús si esta nun se cumpliera y los dos fíos de Zebedeo nun sufrieren el martiriu enantes de la redaición del Evanxeliu.&lt;/ref&gt;

Pero, según el teólogu alemán Wikenhauser, la información atribuyida a Papías ye más que dudosa.&lt;ref name = &quot;Wikenhauser&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 20-23}} El solu títulu de «Teólogu» que s'axudica a Xuan l'Apóstol ye un títulu que solo s'usó muncho más tarde na Ilesia griega. Yá esto demuestra que nun tamos en condiciones de saber qué foi realmente lo qu'escribió Papías. Y nun ye casualidá que Ireneo de Lyon y Eusebio de Cesarea, lleendo en tientes la so obra, nun fixeren mención d'esti pasaxe. Si realmente atoparen en Papías lo que diz Filipu de Side, de xuru lo aprovecharíen como argumentu escelente a favor de la so tesis de la residencia de Xuan l'Apóstol n'Éfesu. Güei, nengún historiador seriu atrever a desacreditar a Ireneo de Lyon y a Eusebio pa favorecer una hipótesis de Filipu de Side, que la so obra amenorgar a la d'un compilador carente de discernimiento críticu. Esta posición ye compartida por otros autores que, entá teniendo en cuenta l'antigüedá de ciertes tradiciones llitúrxiques qu'aluden al martiriu tempranu de Xuan l'Apóstol, considerar errónees.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Davies|nome= William David|apellíos2= Allison, Jr. |nome2= Dale C. |títulu= A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to Saint Matthew |serie= International Critical Commentary Series |volume= Vol. 3 |añu= 2004 |añu-orixinal= 1997|llugar= New York (EE. XX.)|editorial= T &amp; T Clark International|páxines= 90-92|idioma= inglés|isbn= 0-567-08518-X}}&lt;/ref&gt;

Sobre la hipótesis a favor de la muerte temprana de Xuan por martiriu, destácase la obra de [[Marie-Émile Boismard]] (1916-2004).&lt;ref name=&quot;Boismard1&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Boismard|nome= Marie-Émile|añu= 1996|títulu= -y martyre de Jean l'Apôtre|llugar= París (Francia)|editorial= J. Gabalda |idioma= francés|isbn= 978-2-85021-086-0}}&lt;/ref&gt; Esti llibru presenta una cantidá d'elementos d'interés: dalgunos d'ellos méntense más palantre.

== Los sos últimos años, nos escritos patrísticos ==
Respectu de los años que siguieron a los acontecimientos narraos nos [[Fechos de los Apóstoles]], la [[tradición apostólica]] más antigua ta d'alcuerdu n'allugar el ministeriu de Xuan l'Apóstol n'Éfesu, con un periodu d'exiliu na islla de Patmos.

Les hipótesis de distintos autores modernos son de lo más variaes: dende aquellos que manifiesten que nun esiste evidencia direuta dalguna de la presencia de Xuan n'Éfesu (encontando la so postura, por casu, na ausencia de referencies a Xuan per parte de Pablo na so carta a los Efesios), hasta aquellos que sostienen que Xuan foi fundador de la Ilesia d'Éfesu (considerando que yá esistía una comunidá cristiana n'Éfesu a la llegada de Pablo), pasando por quien postulen que Pablo de Tarsu y Xuan «el Presbíteru» (ver más palantre) fundaron comunidaes separaes.&lt;ref name = &quot;Trebilco&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Trebilco|nome= Paul|títulu= The early Chrstians in Ephesus from Paul to Ignatius|añu= 2004|llugar= Tübingen (Alemaña)|editorial= Mohr Siebeck|idioma= inglés|isbn= 3-16-148271-9}}&lt;/ref&gt;{{su|p=páxs. 270-271}}

[[Ficheru:Saint Irenaeus.jpg|thumb|200px|left|[[Ireneo de Lyon]], mártir]]
[[Ireneo de Lyon]] (ca. 130 - ca. 202) escribió sobre «Xuan, discípulu del Señor» en delles oportunidaes, identificándolo con [[el discípulu a quien Xesús amaba]] y faciendo referencia a la so permanencia n'Éfesu hasta los tiempos del emperador [[Traxanu]]:

{{cita|«[...]Por fin '''Xuan''', el discípulu del Señor «que s'había recostado sobre'l so pechu» (Jn 21:20; 13:23), redactó l'Evanxeliu cuando moraba en Efeso[...]»&lt;ref name=Ireneo&gt;Ireneo de Lyon, ''[[Contra les Herexías|Adversus haereses]]'' [http://www.multimedios.org/docs/d001092/p000005.htm Llibro III,1,1.]&lt;/ref&gt;|Ireneo de Lyon}}

{{cita|«[...]tolos presbíteros d'Asia que, viviendo en redol a '''Xuan''', d'él escuchar, cuidao que ésti vivió con ellos hasta'l tiempu de [[Traxanu]]. Dalgunos d'ellos vieron non yá a '''Xuan''', sinón tamién a otros Apóstoles, a quien escucharon dicir lo mesmo.»&lt;ref name=&quot;Ireneo2&quot;&gt;Ireneo de Lyon, ''[[Contra les Herexías|Adversus haereses]]'' [http://www.multimedios.org/docs/d001092/p000004.htm Llibro II,22,5.]&lt;/ref&gt;|Ireneo de Lyon}}

{{cita|«Finalmente la Ilesia de Efeso, fundada por Pablo, y na cual '''Xuan''' permaneció hasta los tiempos de [[Traxanu]], ye tamién testigu de la Tradición apostólica verdadera.»&lt;ref&gt;Ireneo de Lyon, ''[[Contra les Herexías|Adversus haereses]]'' [http://www.multimedios.org/docs/d001092/p000005.htm Llibro III,3,4.]&lt;/ref&gt;|Ireneo de Lyon}}

Ireneo suel dar a esti Xuan el títulu de «discípulu del Señor» (más de quince veces), títulu qu'en singular nun aplica a nengún otru. N'otru pasaxe de la so obra paez aplica-y el títulu d'apóstol.&lt;ref&gt;Ireneo de Lyon, ''[[Contra les Herexías|Adversus haereses]]'' [http://www.multimedios.org/docs/d001092/p000003.htm Llibro I,9,2.]&lt;/ref&gt;

=== ''Dominus et deus'': Tesis sobre l'enfrentamientu de Xuan l'Apóstol con Domicianu ===
[[Ficheru:Domitian as Augustus cropped.jpg|thumb|200px|Estatua del [[Domicianu|emperador Domicianu]] representáu como'l nuevu [[Augustu]]. Muséu del Vaticanu, Roma.]]
A fines del sieglu I, Éfesu yera la tercera o cuarta metrópolis del Imperiu Romanu, dempués de Roma, Alexandría, y quiciabes Antioquía. El so númberu d'habitantes envalórase ente 180.000 y 250.000, según los autores.&lt;ref name = &quot;Trebilco&quot;/&gt;{{su|p=p. 17}} Yera un centru estratéxicu pal comerciu y les comunicaciones escontra oriente. Xuntu col cultu a [[Artemisa]],&lt;ref name = &quot;Trebilco&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 19-29}} el cultu imperial yera un aspeutu bien significativu de la vida n'Éfesu en tiempos de Xuan.&lt;ref name = &quot;Trebilco&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 30-36}} Daquella, el cultu a los emperadores faía énfasis na [[dinastía Flavia]]: [[Vespasiano]], [[Titu]] y [[Domicianu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Biguzzi|nome = G.|títulu = Ephesus, its Artemision, its Temple to the Flavian Emperors and Idolatry in Revelation|añu = 1998|publicación = Novum Testamentum|volume = 40|páxines = 276-290|idioma= inglés|issn= 0048-1009}}&lt;/ref&gt; El nivel del cultu imperial impuestu llegaba a causar molesties, inclusive ente los llatinos. Caltiénse un poema del escritor [[Marcu Valerio Marcial]], nel cual él fai alusión a la rotura del vezu de llamar col títulu de «señor» a Domicianu: ''non est hic dominus, sec imperator'' (Martial X, 72). Domicianu foi señaláu polos escritores cristianos antiguos como'l segundu emperador romanu n'escorrer a los cristianos, depués de Nerón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Sáenz|nome= Alfredo|títulu= La Nave y les Torbonaes. La Sinagoga y la Ilesia primitiva. Les persecuciones del Imperiu Romanu. L'arrianismu|añu= 2002|llugar= Morón, Buenos Aires (Arxentina)|editorial= Ediciones Gladius|páxines= 64-75|isbn= 950-9674-61-3}}&lt;/ref&gt;

Munchu investigadores coinciden na hipótesis de que l'[[Apocalipsis]] foi escritu mientres el gobiernu de [[Domicianu]] como reacción a la intolerancia relixosa del emperador.&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos= Brown | nome= Raymond Y. | títulu= An Introduction to the New Testament | añu= 1997 | llugar= New York (EE. XX.)|editorial= Doubleday | páxines= 805–809 | isbn= 0-3852-4767-2 }}&lt;/ref&gt; Ente que l'emperador faíase llamar ''Domitianus dominus et deus'' («señor y dios Domicianu»), el [[Apocalipsis]] respondía: Εγω ειμαι το Α και το Ω, αρχη και τελος, λεγει ο Κυριος («Yo soi l'Alfa y l'Omega, principiu y fin, diz el Señor» -''Apocalipsis'' 1:8-), y manifestaba asina un convencimientu que yá apaecía bien explicitada dos décades enantes: «un solu Señor» ({{biblia|Efesios|4:5}}).&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Dellos investigadores propunxeron pal Llibru del [[Apocalipsis]] una fecha tan temprana como'l gobiernu de [[Claudio]] (41-54) o tan tardida como'l de [[Nerva]] (96-98) o'l de [[Traxanu]] (98-117). Otros, más en númberu, asitiaron l'Apocalipsis na dómina de la persecución de [[Nerón]] (54-68) o mientres el gobiernu de [[Vespasiano]] (69-79). Pero la gran mayoría de los especialistes optó siempres pola persecución que tuvo llugar a finales del gobiernu de [[Domicianu]] (81-96). Ello ye que los materiales antiguos asignen l'Apocalipsis a esi periodu, incluyendo los testimonios de Ireneo de Lyon (''Adversus haereses'' V, 30, 3; II, 22, 5; III, 3, 4) y Oríxenes (Comm. in Matt., 16.6). Dellos historiadores antiguos dicen que [[Nerón]] foi'l primera persiguidor de los cristianos y acomuñen la figura de la bestia del Apocalipsis a aquel emperador. Pero hai poca semeyanza ente la so persecución y la referida nel Apocalipsis. La primera amenorgóse probablemente a Roma y la so contorna; amás, los cristianos fueron acusaos entós d'amburar Roma, pero non d'habese negáu a dar cultu al Imperiu romanu o al so emperador. Sicasí, la siguiente persecución, la de Domicianu, concuerda perfectamente colos datos internos del Apocalipsis. Domicianu tomó bien en serio el cultu al emperador.&lt;/ref&gt; La tensión tamién se manifiesta en muertes de la dómina, como'l [[Grafitu de Alexámenos]] descubiertu nel Palatín, que suxure la representación en sorna d'un cristianu adorando a un pollín crucificáu.

[[Tertulianu]] (ca. 160 – ca. 220), nel so ''De praescriptione haereticorum'' XXXVI, asitió que Xuan careció ensin morrer el martiriu en Roma, nuna caldera d'aceite hirviente.&lt;ref&gt;Puede aportase al documentu completu en: {{cita web |url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/02m/0160-0220,_Tertullianus,_De_Praescriptionibus_Adversus_Haereticos,_MLT.pdf|títulu= Liber de praescriptionibus adversus haereticos| fechaaccesu=1 de marzu de 2011| apellíu= Tertullianus |nome= Quintus Septimius Florens|obra= Documenta Catholica Omnia – International (Omnium Paparum, Conciliorum, Ss. Patrum, Doctorum Scriptorumque Ecclesiae Qui Ab Aevo Apostolico Ad Usque Benedicti XVI Tempora Floruerunt)|idioma= llatín}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;El testu orixinal en llatín ye'l siguiente: «[...]Si potes in Asiam tendere, habes Ephesum. Si autem Italiæ adjaces, habes Romam, unde nobis quoque auctoritas præsto est. Ista quam felix Ecclesia! cui totam doctrinam Apostoli cum sanguine suo profuderunt; ubi Petrus passioni Dominieæ adæquatur; ubi Paulus Joannis exitu coronatur; ubi Apostolus Joannes, posteaquam, in oleum igneum demersus, nihil passus est, in insulam relegatur; [...]»&lt;/ref&gt; Según esti rellatu milenariu de la Ilesia, el martiriu tendría llugar aprosimao ente los años 91 y 95, nes cercaníes de la Puerta Llatina (''Porta Llatina''), nos ''[[Puertes de Roma|Murios Aurelianos]]''. Xuan saldría ilesu. L'emperador [[Domicianu]] consideraría esta maravía como una especie de maxa y, nun animándose a intentar otra clase d'execución, desterraría a Xuan a la islla de [[Patmos]].&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', III, 18, 1; III, 23, 1.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:MartyrdoLe Brun.jpg|thumb|left|225px|«Martiriu de San Xuan na Puerta Llatina» (1641-1642), por [[Charles Le Brun]]. Ilesia Saint-Nicolas du Chardonnet, París.]]
Inda cuando dalgunos revisionistes contemporáneos embriven el calter persecutoriu de Domicianu tantu nel sable políticu como na relixosa,&lt;ref name=&quot;Jones&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Jones|nome= Brian W.|títulu= The Emperor Domitian |añu= 1992|llugar= New York (EE. XX.)|editorial= Routledge|idioma= inglés|isbn= 0-415-04229-1}}&lt;/ref&gt; los historiadores [[Tácito]] y [[Suetonio]] menten nes sos obres una esguilada de persecuciones escontra'l final del gobiernu d'aquel emperador, particularmente escontra oponentes que detentaban dalgún poder o dineru. Dambos historiadores identifiquen el momentu críticu d'eses persecuciones en dalgún puntu ente [[89]], añu de la supresión de la revuelta de [[Saturnino]], y [[93]].&lt;ref name=tacitus-agricola-45&gt;Tácito, ''Agricola'' [[wikisource:Agricola#45|45]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=suetonius-domitian-10&gt;Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', ''Vida de Domicianu'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian* .html#10 10]&lt;/ref&gt; Según Suetonio, aquellos de los que l'emperador abarruntaba yeren declaraos culpables de corrupción o de traición. Ente los escritores eclesiásticos, Eusebio de Cesarea cita a [[Melitón de Sardes|Melitón, obispu de Sardes]] (c. [[170]])&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', IV, 26.&lt;/ref&gt; y a Tertuliano. Ésti últimu señaló que Domicianu «casi igualó a Nerón en crueldá»,&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', III, 20.&lt;/ref&gt; pallabres qu'historiadores como Brian W. Jones consideren retóriques, ente que los escritores cristianos non.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;L'historiador Brian W. Jones, buscando enfatizar la so postura referida a «la inesistencia d'evidencia convincente» d'una persecución de Domicianu escontra los cristianos polo xeneral o escontra Xuan en particular, llega a puntualizar: «Quiciabes dellos cristianos atopar ente aquellos executaos o desterraos mientres la década del añu 90: esto difícilmente constitúi una persecución» (''op.cit.'', p. 117). Más palantre, señala: «La evidencia que tenemos suxure que, escontra'l final del so reináu, unos pocos (si haber) xudíos y cristianos d'altu rangu pueden enfrentar la persecución (esto ye, por supuestes ''maiestas'')» (''op.cit.'', p. 119). Jones atribúi la escritura del [[Apocalipsis]] a la esistencia de «[...] una estensa guerra civil que sobrevieno depués d'un sieglu de paz y bien pudo convencer a Xuan de que la segunda venida (de Cristu) taba cerca y motivalo a escribir l'Apocalipsis» (''op.cit.'', p. 117). Pa embrivir la importancia de les persecuciones desenvueltes por Domicianu sobre les minoríes relixoses, Jones descalifica toles fontes clásiques, ensin apurrir nenguna qu'implique una aición positiva de parte de Domicianu a favor d'una tolerancia relixosa. Una de les razones qu'habiliten barruntos razonables sobre l'algame de la tolerancia de Domicianu yera'l so calter, descripto por el mesmu Jones. La propaganda relixosa, militar y cultural de Domicianu emponer a fomentar el [[cultu a la personalidá cultu a la so personalidá]]. La so alministración polo xeneral exhibía variaos elementos [[totalitarismu|totalitarios]]: la so propia visión como emperador, considerándose a sigo mesmu'l nuevu [[César Augustu|Augustu]], o entá más, faciéndose llamar «señor y dios Domicianu», divinizando a tres miembros de la so familia; la importancia que daba al cultu imperial y a los oráculos; la edificación de poderoses estructures con cuenta de que'l pueblu recordara los llogros de la so dinastía (''op.cit.'', páxs. 79-98); la celebración d'ellaboraos [[Trunfu romanu|trunfos]] pa crease una imaxe d'emperador guerreru (''op.cit.'', p. 143); el autonombramiento como censor perpetuu y controlador de la moral público y privao (''op. cit.'', p. 106), tou ello coadyuvaría al so comportamientu despóticu, al creer nel so propiu llume ya ilustración, y nel so destín d'emponer al Imperiu Romanu escontra una nueva yera de prosperidá. Nesi marcu, cualesquier oponente so nes idees o creencies, fora senador, cortesanu o líder relixosu convertir nun riesgu potencial. D'ellí a la busca de la eliminación del oponente namái mediaba un pasu.&lt;/ref&gt;

El destierru de Xuan l'Apóstol dende Éfesu a la islla de [[Patmos]] (onde según Ireneo de Lyon foi escritu'l Llibru del [[Apocalipsis]]),&lt;ref&gt;Ireneo de Lyon, ''Adversus haereses'' V, 30, 3&lt;/ref&gt; y l'execución del senador Tito Flaviu Clemente son exemplos de la falta de llibertá relixosa que tendría llugar nesa dómina. Según l'historiador [[Dion Casio]] (67.14.1-2), Domitila y Flaviu Clemente fueron acusaos d'ateísmu y condergaos: Flaviu Clemente foi executáu y Domitila desterrada a Pandateria.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Frend |nome= W.H.C. |títulu= The Cambridge History of Christianity, Volume I: Origins to Constantine |idioma= inglés|edición= |añu=2006|apellíu-editor= Mitchell|apellíu-editor2= Young|nome-editor= Margaret M.|nome-editor2= Frances M.|editorial= Cambridge University Press|llugar= New York (EE. XX.)|isbn= 978-0-521-81239-9|capítulu= Persecutions: Genesis and Legacy|páxines= 503–523}}&lt;/ref&gt;{{su|p=páxs. 504-506}} Como señala l'historiador y xurista español [[José Orlandis]] (1918-2010),&lt;ref name=&quot;Orlandis&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Orlandis|nome= José|títulu= Historia de la Ilesia Antiguo y Medieval|añu= 2003|lugar= Madrid (España)|editorial= Ediciones Pallabra|páxina= 18|isbn= 84-8239-256-5}}&lt;/ref&gt; l'acusación de «ateísmu» na hestoria del Imperiu Romanu refirió con frecuencia la negación a adorar a los dioses romanos polo xeneral y a reconocer l'orixe divín del emperador en particular.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Roma yera lliberal n'almitir nueves deidaes y tolerante colos cultos estranxeros, mientres nengunu d'ellos alzárase contra la relixón oficial romana nin prohibiera a los sos siguidores participar nos sos ritos. Sicasí, el cristianismu esixía de los sos fieles exclusividad na adoración relixosa, una y bones el cultu d'adoración implica pa los cristianos un tributu que solo puede rindíse-y a Dios. Pero los romanos consideraben a les ceremonies y les manifestaciones públiques de la so relixón politeista tamién como actos simbólicos d'orde políticu, polo cual la participación de los súbditos yera al empar un actu relixosu, un deber cívicu y un signu visible de fidelidá a Roma. Los cristianos nun podíen tomar parte neses manifestaciones cívicu-relixoses, y por esa razón tachábase-yos d'ateísmu.&lt;/ref&gt; Depués del asesinatu de [[Domician u]]'l [[18 de setiembre]] de [[96]], Xuan retornaría a Éfesu. La permanencia de Xuan l'Apóstol n'Éfesu ye conocida coles mesmes por [[Clemente d'Alexandría]] (escontra l'añu 200), quien refier que «Xuan, dempués de la muerte del tiranu (Domicianu), tornó de la islla de Patmos a Éfesu».&lt;ref&gt;Citáu por Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', III, 23, 6.&lt;/ref&gt;

=== Tesis sobre'l martiriu de Xuan l'Apóstol ===
Al igual qu'asocede con otres tradiciones orales o escrites rellacionaes con persones de tiempos antiguos, nun esisten pruebes documentales o arqueolóxiques de que l'episodiu del martiriu de Xuan l'Apóstol ensin siguir de muerte tuviera llugar en Roma, o n'Éfesu, o que seya la resultancia d'una ellaboración posterior.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Dreyfus| nome= Paul| títulu= San Xuan: Tres les buelgues del Evanxelista |añu= 2000|llugar= Fuenlabrada, Madrid (España)|editorial= Ediciones Pallabra|páxina= 278|isbn= 84-8239-474-6}}&lt;/ref&gt; Tampoco esisten evidencies direutes que lo descalifiquen, polo cual tou resumir a hipótesis y argumentaciones a favor y en contra, según los autores. Sicasí, hai una cuestión subxacente a la tema del martiriu de Xuan en sí: ye'l cumplimientu de la frase profética de Xesús a los dos fíos de Zebedeo: «La copa que yo voi beber, sí la beberéis y tamién vais ser bautizaos col bautismu con que yo voi ser bautizáu». Esto foi investigáu por [[Marie-Émile Boismard]], quien afondó en numberosos elementos patrísticos y llitúrxicos d'interés.&lt;ref name=&quot;Boismard1&quot;/&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Bona parte de los autores considera que'l martiriu de Xuan en Roma tien tintes llexendarios. Sicasí, el discutiniu sobre'l presuntu martiriu de Xuan persiste. Esi discutiniu se enarbola a principios del sieglu pasáu, sobre la base de [[martiroloxu|martiroloxos]] antiguos nos que s'acomuñar el martiriu de [[Santiago'l mayor]] col martiriu de Xuan l'Apóstol. Como se mentó enantes, [[Marie-Émile Boismard]] sofita la hipótesis del presuntu martiriu tempranu de Xuan l'Apóstol (quiciabes un martiriu contemporaneu al del so hermanu Santiago'l mayor). Más allá de la so postura intelectual, Boismard presenta numberosos elementos dignos de considerancia. Empieza per destacar que la tradición del martiriu de Xuan l'Apóstol nun puede ser infravalorada yá que s'atopa presente n'autores antiguos sólidos, como [[Gregorio de Nisa]] y [[Xuan Crisóstomo]], ente otros. Ello ye que el martiriu de Xuan paez ser conocíu y honráu al par del del so hermanu Santiago'l mayor. N'efeutu, la base indiscutible qu'enconta la hipótesis de Boismard ye que Xesús profetiza a los dos fíos de Zebedeo que «beberíen la mesma copa qu'él y que seríen bautizaos col bautismu con qu'él sería bautizáu» (ver: {{biblia|Marcos|10:35-40}}), en referencia direuta al martiriu. El significáu de la mota» o «copa» prometida por Xesucristo al fíu de Zebedeo ye'l mesmu que'l de la mota» frente al cual Xesús siente medrana nel momentu d'agonía nel güertu de Getsemani, darréu enantes de la so pasión y muerte: «Padre, si quies, estrema de mi esta copa; pero nun se faiga la mio voluntá, sinón la tuya» (ver: {{biblia|Lucas|22:42}}, {{biblia|Matéu|26:38-39}}, {{biblia|Marcos|14:36}}). La mota o copa ye símbolu del sacrificiu, del martiriu, en concordanza col simbolismu paganu del sangre de la víctima esparnada sobre l'altar, ente que'l bautismu nel so significáu del orixinal griegu, fai referencia a la inmersión nun abismu de sufrimientu.
L'episodiu de Xesús profetizando'l martiriu de los dos fíos de Zebedeo, Xuan y Santiago el Mayor, inspiró les lliturxes de los primeros sieglos y les homilíes de les festividaes d'estos dos apóstoles. Boismard busca confirmar que Xuan l'Apóstol foi celebráu como un mártir, como s'indica nos primeros martiroloxos (nel Calendariu Cartaxinés, nel ''Martyrologium hieronymianum'' y nos llibros llitúrxicos galicanos, ente otros). La fecha exacta de la so conmemoración primitiva, unos díes dempués de la [[Navidá]], reafita que, n'efeutu, cuntábase-y ente los mártires. Por casu, nel «[[martiroloxu]] de Edessa» («martiroloxu siríacu»), que data de principios del sieglu V y que presenta una llista de mártires de los primeros tiempos, allúgase darréu dempués de la Navidá la siguiente cronoloxía de mártires: «Esteban» el [[26 d'avientu]], «Xuan y Santiago» conjuntamente el [[27 d'avientu]], y «Pedro y Pablo» conjuntamente el [[28 d'avientu]]. Boismard preguntar por qué, nesa secuencia de mártires, Xuan l'Apóstol habría de ser la esceición. Como se va ver na seición siguiente, la celebración de Xuan l'Apóstol nesi día perduró n'Occidente.
Polo xeneral, la reticencia más perceptible nun se refier a la tradición del martiriu de Xuan en sí mesmu, sinón a la clase de martiriu y el so desenllaz. N'efeutu, el rellatu relativamente tardíu de [[Tertulianu]], implica que l'apóstol sufrió un supliciu ensin «derramamiento de sangre», esto ye, «ensin muerte». Per otra parte, ye dignu de mención que la pallabra griega ''martyría'' fai alusión al testimoniu, pero non necesariamente siguíu de muerte, daqué que cuadraría cola proposición de que Xuan l'Apóstol sobrevivió al supliciu.&lt;/ref&gt;

=== «Yo, Xuan»: pelos caminos del Apocalipsis otros usos|Apocalipsis|una referencia más amplia sobre'l Llibru del Apocalipsis}}

[[Ficheru:John at patmos n.novgorod.jpg|thumb|left|200px|«Xuan l'Evanxelista en Patmos» (sieglu XVII), acompañáu pol so mozu ayudante [[Prócoro]]. Muséu d'Arte del Estáu en [[Nizhni Nóvgorod]], Rusia.]]
El [[Apocalipsis]] da detalles escasos pero non irrelevantes alrodiu del so autor: el so nome ye «Xuan» ({{biblia|Apocalipsis|1:1}},{{biblia|Apocalipsis|1:4}}, {{biblia|Apocalipsis|1:9}}, {{biblia|Apocalipsis|22:8}}). L'autor incluyir ente los profetes ({{biblia|Apocalipsis|22:9}}) y atribúyese dellos títulos xenéricos, tales como «siervu» de Dios ({{biblia|Apocalipsis|1:1}}) y «hermanu y compañeru na molición» del grupu al que se dirixe ({{biblia|Apocalipsis|1:9}}). La so presencia na islla de Patmos ({{biblia|Apocalipsis|1:9}}) foi la probable consecuencia d'un destierru impuestu poles autoridaes romanes. Les cartes qu'unvia a los siete ilesies ({{biblia|Apocalipsis|2:1-3:22}}) manifiesten que yera bien conocíu polos cristianos d'Asia y que, dientro de les comunidaes cristianes, gociaba d'una autoridá indiscutida. A partir del sieglu II repiten dos preguntes sobre l'autor del Apocalipsis:

:* ¿Cuál foi la rellación ente esti «[[Xuan de Patmos]]» y Xuan l'Apóstol?
:* ¿Foi'l vidente del Apocalipsis tamién autor del Evanxeliu de Xuan y de les epístoles joánicas?

===== L'autoría del Apocalipsis nos sieglos II a IV =====
Les respuestes tradicionales gocien d'una considerable antigüedá. Nel sieglu II, l'autor desconocíu del apócrifu ''Fechos de Xuan'',&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Helmbold |nome= Andrew |añu= 1961-62|títulu= A Note on the Authorship of the Apocalypse |publicación= New Testament Studies|volume= 8 |númberu= 1|páxines= 77-79|editorial= Cambridge University Press|issn= 0028-6885|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; [[Papías de Hierápolis]] (c.69-c.150) y [[Justino Mártir]] (100/114-162/168) nel so ''Diálogu con Trifón'' atribúin l'Apocalipsis a Xuan l'Apóstol. Justino Mártir, al comentar el testu simbólicu de la resurrección como renovación de la Ilesia per mil años dempués de la persecusión romana ({{biblia|Apocalipsis|20:4}}), escribe:

{{cita|Había un home con nós, que'l so nome yera '''Xuan''', unu de los apóstoles de Cristu, quien profetizó, por una revelación que se fixo pa él, que quien creyeren en Cristu viviríen mil años [...].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ccel.org/ccel/schaff/anf01.pdf |títulu= Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr, with Trypho, a Jew |fechaaccesu=28 d'abril de 2011|autor= Justino Mártir|fecha= Sieglu II|obra= The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenaeus; ver:|editor= Philip Schaff |editorial= Christian Classics Ethereal Library |llugar= Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|páxina= 388|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;|Justino Mártir, ''Diálogu con Trifón'' VXXXI, 4}}

[[Ficheru:Clement of Ohrid, an icon from the second half of the 14th century (2).jpg|thumb|150px|[[Clemente d'Alexandría]], autor del ''Pædagogus'']]

Dende mediaos del sieglu II hasta mediaos del sieglu III apaez esta mesmu convencimientu nos padres y escritores d'Oriente: [[Melitón de Sardes]] (muertu escontra 180), citáu por Eusebio,&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', IV, 26, 2.&lt;/ref&gt; [[Clemente d'Alexandría]] (c.150-211/7),&lt;ref&gt;Clemente d'Alexandría. ''Pædagogus'', II, 119, 1.&lt;/ref&gt; y [[Oríxenes]] (185-254) nel so ''Comentariu sobre l'Evanxeliu de Xuan''.&lt;ref name=&quot;Origenes&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.ccel.org/ccel/schaff/anf09.pdf|títulu= Commentarii in evangelium Joannis |fechaaccesu=28 d'abril de 2011|autor= Origen |fecha= Sieglu III|obra= Ante-Nicene Fathers, Volume 9. The Gospel of Peter, The Diatessaron of Tatian, The Apocalypse of Peter, the Vision of Paul, The Apocalypse of the Virgin and Sedrach, The Testament of Abraham, The Acts of Xanthippe and Polyxena, The Narrative of Zosimus, The Apology of Aristides, The Epistles of Clement (complete text), Orixe's Commentary on John, Books 1–10, and Commentary on Matthew, Books 1, 2, and 10–14; ver:|editor= Comentario: Allan Menzies, Philip Schaff|páxines= 471, 506, 540|editorial= Christian Classics Ethereal Library |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Occidente tampoco ye ayenu a esti enclín: el ''Prólogu antimarcionita a Lucas'', Ireneo de Lyon nel so ''Adversus haereses'' IV, 30, 4,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ccel.org/ccel/schaff/anf01.pdf |títulu= Adversus haereses |fechaaccesu=28 d'abril de 2011|autor= Ireneo de Lyon |fecha= Sieglu III|obra= The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenaeus; ver:|editor= Comentario: Allan Menzies, Philip Schaff|editorial= Christian Classics Ethereal Library|páxines= 844-845|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; [[Hipólito de Roma]],&lt;ref&gt;Hipólito de Roma, Antichr., 36; 50.&lt;/ref&gt; y [[Tertulianu]] nel so ''Adversus Marcionem'' 3.14 y 4.5&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ccel.org/ccel/schaff/anf03.pdf |títulu= Adversus Marcionem|fechaaccesu=28 d'abril de 2011|autor= Tertuliano |fecha= Sieglu III|obra= Latin Christianity: Its Founder, Tertullian; ver:|editor= Philip Schaff|páxines= 550, 581-582|editorial= Christian Classics Ethereal Library |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; son exemplos de l'atribución del Apocalipsis a Xuan l'Apóstol.

A partir del sieglu III surden de secute delles voces discordantes. N'Occidente son escases y pocu influyentes: el presbíteru romanu Gayo y los álogos (esto ye, los negadores del ''[[Logos]]'' joánico). N'Oriente, otra manera, los adversarios del orixe apostólicu del Apocalipsis son más importantes. El más seriu ente ellos ye [[Dionisio d'Alexandría]] (muertu escontra 264/65), que combate'l [[milenarismu]] y los sos escesos, herexía basada nel reináu de mil años que se menta n'Apocalipsis 20:1-6. Como'l llibru del Apocalipsis, de que la so interpretación lliteral naz el milenarismu, tien fuerte aceptación na Ilesia primitiva, Dionisio busca sofitu pa descalificar l'Apocalipsis nuna escrupulosa comparanza del llinguaxe, estilu y pensamientu d'esti llibru colos del Evanxeliu de Xuan y de la I Epístola de Xuan, concluyendo que namái l'Evanxeliu de Xuan y l'I Epístola de Xuan son obra de Xuan l'Apóstol, ente que l'Apocalipsis sería escritu por Xuan el Presbíteru (ver más palantre nesti artículu).&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea, ''Hestoria Ecclesiae'', III, 39; VII, 25.&lt;/ref&gt; Los adversarios del milenarismu acueyen con entusiasmu la opinión del pernomáu obispu, y asina se suman naquel momentu al refugu del Apocalipsis distintos obispos de Siria y d'Asia Menor. Produzse entós la negativa de la escuela de Antioquía a aceptalo como apostólicu, y la Ilesia siria n'el so conxuntu refugar inda na actualidá. Como resultancia, queda como argumentu seriu contra la paternidá lliteraria del Apocalipsis per parte de Xuan l'Apóstol la so omisión de la Vulgata siria. Delles llistes canóniques de les ilesies orientales omiten l'Apocalipsis, y munchos manuscritos griegos anteriores al sieglu IX nun lo inclúin.

Sicasí, por cuenta de la influencia d'[[Atanasio d'Alexandría]] (c.296-373), foise estableciendo n'Oriente cierta unanimidá y, cuando los milenaristes escayeron, el llibru del Apocalipsis repunxo'l llugar que-y asignaron los testimonios de los Padres más antiguos. En contraste, n'Occidente nunca surdieron dificultaes series, y l'Apocalipsis, xuntu col Evanxeliu de Xuan y los trés Epístoles joánicas, fueron aceptaos como obra del apóstol Xuan.

===== L'autoría del Apocalipsis dende'l sieglu XVI =====
[[Ficheru:Holbein-erasmus.jpg|thumb|150px|Semeya d'[[Erasmu de Rotterdam]] realizáu por [[Hans Holbein el Mozu]] en 1523. Erasmu punxo en tela de xuiciu la identidá del autor del Llibru del Apocalipsis.]]

Hasta'l sieglu XVI nun s'alza nenguna oxeción contra esti convencimientu común.&lt;ref name=&quot;SanJeronimo&quot;&gt;{{cita llibru |capítulu= Apocalipsis|apellíu-editor= Brown |apellíu-editor2= Fitzmyer |apellíu-editor3= Murphy |nome-editor= Raymond Y.||nome-editor2= Joseph A.|nome-editor3= Roland Y.|apellíu= D'Aragon |nome= Jean-Louis |títulu= Comentariu Bíblicu &quot;San Jerónimo&quot;|volume= IV |añu= 1972|lugar= Madrid (España)|editorial= Ediciones Cristiandad|páxina= 531-592|isbn= 978-84-705-7117-6}}&lt;/ref&gt; Entós [[Erasmu de Rotterdam]] pon de nuevu en dulda la identidá del autor d'Apocalipsis, del Evanxeliu de Xuan y de les epístoles. Para [[Martín Lutero]], l'Apocalipsis nun ye apostólicu nin proféticu. A partir del sieglu XVIII va creciendo'l númberu d'investigadores que nieguen l'orixe apostólicu del Apocalipsis y la so rellación col Evanxeliu de Xuan. Según el Comentariu Bíblicu &quot;San Jerónimo&quot;»,&lt;ref name=&quot;SanJeronimo&quot;/&gt; «anguaño, la mayoría de los exéxetes católicos y dalgunos protestantes caltienen la doble opinión tradicional. Un pequeñu grupu de non católicos refuga l'orixe apostólicu del Apocalipsis, pero sostién qu'esti llibru foi redactáu pol autor del Evanxeliu de Xuan. Per otra parte, dalgunos piensen que l'apóstol Xuan escribió l'Apocalipsis, pero non l'Evanxeliu de Xuan. Finalmente, dellos críticos nieguen qu'esista rellación dalguna ente'l fíu de Zebedeo y l'Apocalipsis o l'Evanxeliu de Xuan y atribúin dambes coses a distintos autores apenes conocíos». Ugo Vanni, concienzudo investigador del Apocalipsis en más d'un centenar de trabayos y miembru de la [[Comisión Pontificia Bíblica|Pontificia Comisión Bíblica]], afirma que'l testu del Apocalipsis tien un refinamientu lliterariu propiu y una capacidá simbólica del tou so, distintu de la téunica simbólica adoptada nel Cuartu Evanxeliu.&lt;ref name=&quot;Vanni&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Vanni|nome = Ugo|títulu = Pelos senderos del Apocalipsis|llugar= Buenos Aires (Arxentina)|editorial = San Pablo|añu= 2010|páxines =16-19 |isbn = 978-987-09-0105-1}}&lt;/ref&gt; Vanni considera que Xuan l'Apóstol ye de la mesma l'evanxelista, mas non l'autor direutu del Apocalipsis: «l'autor del Apocalipsis nun ye Xuan, l'apóstol y l'evanxelista sinón un discípulu perteneciente a la gran ilesia de Xuan, que quier faer alicar, nel so presente, un mensaxe qu'él (l'autor real) atribúi al gran fundador de la ilesia de Xuan».&lt;ref name=&quot;Vanni&quot;/&gt;

===== Semeyances y diferencies ente l'Apocalipsis y l'Evanxeliu de Xuan =====
[[Ficheru:Peilstein Kirche - Hochaltar 5d Tabernakel.jpg|thumb|left|200px|[[Sagrariu]] (1789) de la Ilesia Parroquial de los Santos Giles y Leonard en Peilstein, cerca de Viena (Alta Austria). Allugáu nel altar mayor d'estilu neoclásicu, presenta al «[[Agnus Dei|Corderu de Dios]]» dueñu del Llibru de los Siete Sellos» ({{biblia|Apocalipsis|5:1-8}}). Amás del [[Apocalipsis]], l'únicu líbro del Nuevu Testamentu nel que Xesucristo ye presentáu como Corderu de Dios ye'l [[Evanxeliu de Xuan]].]]
Una serie de nicios internos paecen rellacionar ente sí l'Apocalipsis y el cuartu evanxeliu, siquier nel sentíu de que los dos llibros tienen ''dalgún orixe común''. Ye de notar, por casu, que dellos detalles nun apaecen en nengún llugar del Nuevu Testamentu fora d'estos dos obres: Xesucristo ye presentáu como «Corderu» nel Evanxeliu de Xuan ({{biblia|Xuan|1:29}}; {{biblia|Xuan|1:36}}) y 28 vegaes nel Apocalipsis, pero con distintes pallabres griegues; el so nome ye «Pallabra de Dios», esto ye, «el Verbu» ({{biblia|Xuan|1:1}}; {{biblia|Apocalipsis|19:13}}); la imaxe de la esposa» recuerda al pueblu de Dios ({{biblia|Xuan|3:29}}; {{biblia|Apocalipsis|21:2-9}};{{biblia|Apocalipsis|22:17}}); la vida ye simbolizada per mediu de l'agua n'espresiones como «agua vivo» ({{biblia|Xuan|4:10}}) y «agua de la vida» ({{biblia|Apocalipsis|7:17}}; {{biblia|Apocalipsis|21:6}}; {{biblia|Apocalipsis|22:1-17}}).

Per otra parte, haber d'almitir que son munchos los detalles que dixebren dambes obres. Suelse aportunar nes diferencies de llinguaxe y de perspeutiva escatolóxica. Mientres el griegu del Evanxeliu de Xuan ye senciellu y davezu correutu, el del Apocalipsis ye pródigu en solecismos y esforzamientos de la llingua griega. En cuanto a la tema del «más allá», l'Apocalipsis ta apoderáu pol puntu de vista y los símbolos de la tradición apocalíptica, que espera nun futuru que va traer consigo la salvación prevista por Dios pal so pueblu. L'Evanxeliu, sicasí, amuésase bien independiente de la visión apocalíptica y considera la salvación casi siempres como yá tenida pol creyente. Dellos términos que son centrales nel Evanxeliu (ver más palantre) apenes si apaecen nel Apocalipsis; ello ye que dellos nun apaecen n'absolutu: por casu, el verbu «creer» (98 vegaes nel Evanxeliu de Xuan, nunca nel Apocalipsis) y el términu «fe» (4 vegaes nel Apocalipsis, nunca nel Evanxeliu de Xuan), por citar dos exemplos.&lt;ref name=&quot;Kohlenberger&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Kohlenberger III||apellíos2= Goodrick|apellíos3= Swanson|nome= J.R.|nome2= Y.W.|nome3= A. |títulu = The Exhaustive Concordance to the Greek New Testament|llugar= Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|editorial = Zondervan|añu= 1995|idioma = inglés|isbn = 978-0-3104-1030-0}}&lt;/ref&gt;

===== En qué sentíu son «joánicos» los escritos joánicos» =====
Tolos datos anteriores son una amuesa que dexa entender por qué los exéxetes adoptaron posiciones tan diverxentes. L'estáu fragmentariu de les nueses conocencies torga proponer güei una solución categórica dende un puntu de vista racional. Entá ye más si considérase que la gran mayoría de los biblistas ya historiadores concuerda güei con Ireneo de Lyon en que l'Apocalipsis foi escritu mientres la persecución que tuvo llugar a la fin del gobiernu de Domicianu.&lt;ref name=&quot;Jones&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Orlandis&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;SanJeronimo&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Vanni&quot;/&gt; Esta datación volvería a la redaición del Llibru del Apocalipsis casi contemporánea de la del Evanxeliu de Xuan. Considerando distintes evidencies internes y arqueolóxiques, l'escriturista Rivas conclúi: «ente los investigadores sostiense, de manera bien xeneralizada, que l'Evanxeliu foi escritu na última década del sieglu I, o a más tardar nos primeros años del sieglu II».&lt;ref name=&quot;Rivas&quot;/&gt; N'efeutu, la esistencia del [[Papiru P52|&lt;math&gt;\mathfrak{P}&lt;/math&gt;&lt;sup&gt;52&lt;/sup&gt;]] ([[papiru]] 52, datáu de 125&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. aprosimao) torna la fixación de feches más tardíes pa la redaición del Evanxeliu de Xuan.&lt;ref name = &quot;Kurt&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 85 y 87}}

Más allá de la posibilidá latente d'una [[nomatu|pseudonimia]], tal como espresa Vanni,&lt;ref name=&quot;Vanni&quot;/&gt; nun hai tampoco razón p'abarruntar de l'argumentación de Robert H. Charles: l'autor del Apocalipsis dexaríanos el so nome real. N'esaminando la hipótesis de la pseudonimia, Charles concluyi perentoriamente que nun esiste la más pequeña prueba en favor de la hipótesis de que'l Xuan del Apocalipsis seya un pseudónimu,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Charles |nome = Robert Henry |títulu = A Critical and Exegetical Commentary on the Revelation of St. John, 2 vols. |serie = International Critical Commentary |llugar= New York (EE. XX.)|editorial = Scribner's |añu= 1920|isbn = 978-0-5670-5039-7}}&lt;/ref&gt; y esta argumentación clásica permanez hasta güei.&lt;ref name=&quot;SanJeronimo&quot;/&gt;

El testimoniu tradicional qu'afirma l'orixe apostólicu de toos y cada unu de los escritos joánicos ye tan antiguu y tan abondosu que nun resultaría seriu desconocelo o refugalo por completu. Paez bien difícil esplicar cómo pudieron equivocar tolos testigos más importantes de los sieglos II ya III. Les escases pero significatives coincidencies ente l'Apocalipsis y l'Evanxeliu de Xuan paecen esixir siquier ciertu orixe común pa dambos llibros. Per otra parte, les múltiples diferencies amuesen la dificultá de que l'Apocalipsis y l'Evanxeliu de Xuan pudieren ser escritos pol [[Cálamo (escritura)|cálamo]] d'una mesma y única persona.

N'espera d'una solución más concreta podría resultar importante la suxerencia ponderada de dellos autores modernos de distinta estracción (por casu, los escrituristes Charles K. Barrett,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Barrett|nome = Charles Kingsley |títulu = The Gospel According to St John |edición = 2ª|llugar= Filadelfia, Pennsylvania (EE. XX.)|editorial = The Westminster Press |añu= 1978|páxines = 133-134|isbn = 0-664-21364-2}}&lt;/ref&gt; François-Marie Braun,&lt;ref name=&quot;Braun&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Braun |nome=François-Marie |títulu=Jean le Théologien et son Évangile dans l'Église Ancienne |llugar=París (Francia) |editorial=Gabalda |añu= 1959 |idioma=francés}}&lt;/ref&gt; y André Feuillet&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Feuillet |nome=André |títulu=The Apocalypse |llugar=Staten Island, New York (EE. XX.) |editorial = Alba House |añu= 1965}}&lt;/ref&gt;) que se resume nos siguientes puntos. Según les fontes cristianes de los sieglos II ya III, Xuan l'Apóstol sería la gran autoridá cristiana d'Asia escontra fines del sieglu I a puntu tal que, como bien señala l'español [[José Orlandis]], en razón del testimoniu d'eses fontes, les ilesies d'Asia lleguen a considerar a Xuan como «el so propiu Apóstol».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Orlandis|nome= José|títulu= Historia Curtiu del Cristianismu|edición= 6ª.|añu= 1999|lugar= Madrid (España)|editorial= Ediciones Rialp|páxina= 18|isbn= 84-321-3161-X}}&lt;/ref&gt; A pesar del disenso de la escuela de la Ilesia siria respectu del Apocalipsis, la influencia de Xuan llegaría a tal puntu que «les ilesies asiátiques aguantar mientres enforma tiempu a unificar la so disciplina cola de les restantes ilesies, alegando que'l so usu taba sancionáu pola autoridá de Xuan l'Apóstol, que lo introduxera n'elles».&lt;ref name=&quot;Orlandis&quot;/&gt; Poro, él inspiraría esos materiales» joánicos, quiciabes al traviés d'una brengosa «escuela» alcontrada n'Éfesu, pero la redaición y reelaboración d'esos escritos podría ser llevada a cabu por distintos discípulos sos, familiarizaos col pensamientu del apóstol. Al tratar más palantre les temes referíes a Xuan el Presbíteru y al autor d'Evanxeliu de Xuan, va vese qu'esta postura paecería güei la más madura. P'aquéllos que, siguiendo la mentalidá de los antiguos, consideren autor a aquella persona que les sos idees afigurar nun papiru y non tantu al escribiente, la predicación de Xuan l'Apóstol sería la exa inspiradora de los «escritos joánicos» de fines del sieglu I.

=== Xuan l'Apóstol: un conseyu pa toos ===
[[Ficheru:Michelangelo Caravaggio 056.jpg|180px|thumb|«San Jerónimo», obra de [[Caravaggio]] (1571-1610)]]
[[Jerónimo de Estridón]] (c. 340 – 420) tamién conoció'l rellatu del martiriu de Xuan nel calderu d'aceite en Roma y del so destierru en Patmos, pos lo refier nel so ''Commentariorum in Evangelium Matthaei'' XX, 23, al esplicar el pasaxe en que Xesús prediz a los dos fíos de Zebedeo que beberíen la mesma mota qu'él.&lt;ref&gt;Ver documentu completu en: {{cita web | url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/02m/0347-0420,_Hieronymus,_Commentariorum_In_Evangelium_Matthaei_Libri_Quattuor,_MLT.pdf |títulu= Commentariorum In Evangelium Matthaei| fechaaccesu=7 de marzu de 2011| apellíu= S. Hieronymus|obra= Documenta Catholica Omnia|idioma= llatín}}&lt;/ref&gt;

Pero San Jerónimo escribe amás que Xuan, nel so ancianidad, nun podía dir pol so pie a les xuntes de los cristianos, y los discípulos llevar nuna siella a les asamblees de los fieles d'Éfesu. El so conseyu yera siempres el mesmu: «Hijitos, amar los unos a los otros». Cuando-y preguntar por qué repitía siempres la frase, Xuan respondió: «Porque ési ye'l mandamientu del Señor y, si cumplir, facer tou».&lt;ref&gt;San Jerónimo. ''Commentariorum in Epistolam ad Galatas'' VI, 10.&lt;/ref&gt; Jerónimo tamién fai referencia a la llarga vida de Xuan y a la so muerte n'Éfesu a empiezos del sieglu II.

== «Xuan l'Apóstol» y «Xuan el Presbíteru otros uso|Autoría de los escritos joánicos|una referencia más amplia sobre l'autoría de los escritos atribuídos a Xuan l'Apóstol}}

Nun escarez d'importancia un datu qu'apurre l'historiador de la Ilesia [[Eusebio de Cesárea]], a principios del sieglu IV. Eusebio informa sobre una obra en cinco volúmenes del obispu [[Papías de Hierápolis]] (fináu escontra l'añu 120), güei perdíos. Ellí, Papías mentaría qu'él nun llegó a conocer a los Apóstoles, pero que recibió la doctrina d'aquellos qu'habíen estáu próximos a los Apóstoles. Tamién se refirió a persones que fueren «discípulos del Señor», citando los nomes de Aristión y de un tal «presbíteru Xuan». Asina lo espresa Eusebio de Cesarea:

[[Ficheru:Eusebius of Caesarea.jpg|left|thumb|200px|[[Eusebio de Cesarea]]]]
{{cita|[...] Papías, según el prólogu de los sos trataos, nun se presenta a sigo mesmu de manera dalguna como oyente y como testigu ocular de los sagraos apóstoles, sinón qu'enseña recibir lo referente a la fe de boca de quien los conocieren.&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', III, 39, 1-2&lt;/ref&gt;|Eusebio de Cesarea}}

Depués, Eusebio cita'l testu de Papías al qu'acaba de faer referencia:

{{cita|[...] si salíame al alcuentru dalgunu que tratara colos presbíteros (vieyos), preguntába-y curiosamente cuálos fueren los dichos de los vieyos: qué dixeron Andrés, Pedro, Felipe, Tomás, Santiago, Xuan , Matéu. Y qué dicen Aristión y el presbíteru Xuan, discípulos del Señor.|Eusebio de Cesarea, op. cit.}}

Finalmente, Eusebio amiesta de la so propia cuenta esti comentariu:

{{cita| Haber de reparar que nestes pallabres inclúi dos veces el nome de Xuan. La primer vegada xuntu con Pedro, Santiago, Matéu y los demás apóstoles [...] Pero depués, estableciendo una distinción de llinguaxe, asitia a otru Xuan ente aquellos que tán fora del númberu de los apóstoles, anteponiendo a un tal Aristión, al cual llama espresamente ''presbíteru''. De cuenta que por estos dichos compruébase la verdá de la hestoria de los que dicen quen n'Asia hubo dos persones que llevaron el mesmu nome de Xuan, qu'n'Éfesu hai dos sepulcros, y qu'inda se diz que dambos son de Xuan [...]&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', III, 39, 4-7&lt;/ref&gt;|Eusebio de Cesarea}}

Eusebio llega a la so conclusión de que Papías fai una distinción ente dos persones distintes y que dambes lleven el mesmu nome Xuan: una ta citada ente nomes d'apóstoles que coinciden con nomes del grupu de los Dolce», y otra refier el nome d'un presbíteru». Según señala'l teólogu alemán Wikenhauser, Eusebio tien al primeru d'estos dos personaxes per autor del [[Evanxeliu de Xuan]], ya inclínase a atribuyir al segundu la paternidá del [[Apocalipsis]]; pero críticos independientes contemporáneos, estremándose nesto d'Eusebio, atribúin la composición del cuartu Evanxeliu al presbíteru Xuan.&lt;ref name = &quot;Wikenhauser&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 17-19}}

La distinción ente un presbíteru Xuan» y «Xuan l'Apóstol» foi estendida n'Europa Occidental per San Jerónimo, basáu na autoridá d'Eusebio. La Enciclopedia Católica considera que la distinción nun cunta con una base histórica: nin Ireneo de Lyon, nin nengún otru escritor anterior a Eusebio, tuvieron conocencia dalguna d'un segundu Xuan n'Asia. Coles mesmes, la Enciclopedia Católica sostién que la pallabra presbíteru» namái puede entendese como «apóstol».&lt;ref name=&quot;Enciclopedia&quot;&gt;{{cita web |url= http://ec.aciprensa.com/wiki/San_Juan_el_Evanxelista|títulu= San Xuan Evanxelista|fechaaccesu=13 de febreru de 2011|autor= Fonck, Leopold |obra= La Enciplopedia Católica}}&lt;/ref&gt;

Per otra parte, J. Ratzinger incorpora esta hipótesis como posible.&lt;ref name=&quot;Ratzinger&quot;/&gt; D'esta información y d'otros nicios allegaos, esprender que ''n'Éfesu hubo una especie de «escuela joánica»'', que remontaba'l so orixe a una figura identificada nel [[Evanxeliu de Xuan]] con [[el discípulu a quien Xesús amaba]]. Ye posible qu'esa escuela joánica tuviera como base a «Xuan l'Apóstol», a quien [[Ireneo de Lyon]],&lt;ref name=Ireneo/&gt; [[Justino Mártir]],&lt;ref&gt;Justino Mártir, ''Diálogu con Tryphon'', LXXXI.&lt;/ref&gt; y otros varios Padres de la Ilesia acrediten habitar n'Éfesu. Amás, cuntó cola autoridá d'un presbíteru Xuan». Asina lo espresa Ratzinger:

{{cita|Esta información ye verdaderamente digna d'atención; d'ella y d'otros nicios allegaos, esprender qu'n'Éfesu hubo una especie d'escuela joánica, que faía remontar el so orixe al discípulu predilectu de Xesús, y na cual había, amás, un presbíteru Xuan», que yera l'autoridá decisiva. Esti presbíteru» Xuan apaez na Segunda y na Tercer Carta de Xuan (en dambes, 1,1) como remitente y autor, y namái col títulu de «el presbíteru» (ensin mentar el nome de Xuan). Rescampla qu'él mesmu nun ye l'apóstol, de manera que equí, nesti pasu del testu canónicu, atopamos explícitamente la enigmática figura del presbíteru. Tien que tar estrechamente rellacionáu con él, quiciabes llegó a conocer inclusive a Xesús. A la muerte del apóstol consideróse-y el depositariu del so legáu; y na alcordanza, dambes figures entemeciéronse finalmente cada vegada más. Sía que non, podemos atribuyir al presbíteru Xuan» una función esencial na redaición definitiva del testu evanxélicu, mientres la cual él considerar de xuru siempres como alministrador de la tradición recibida del fíu de Zebedeo.&lt;ref name=&quot;Ratzinger&quot;/&gt;|Joseph Ratzinger}}

== La figura del Discípulu Amáu» pol Señor ==
{{otros usos|El discípulu a quien Xesús amaba|distintes hipótesis sobre la figura del Discípulu Amáu pol Señor»}}

Nel [[Evanxeliu de Xuan]] apaez en delles ocasiones y ensin revelar enxamás el so verdaderu nome, una figura que nun se verifica en nengún otru escritu del Nuevu Testamentu: la del [[el discípulu a quien Xesús amaba|discípulu a quien Xesús amaba]] («ο μαθητης ον ηγαπα ο Ιησους», tamién mentáu como «ον εφιλει ο Ιησους» según apaez en ''Xuan'' 20:2).

[[Ficheru:Valentin_de_boulogne,_John_and_Jesus.jpg|thumb|left|175px|Detalle del Discípulu Amáu», reclinado sobre'l pechu de Xesús, nel cuadru «La Última Cena» (1625-1626), oliu de [[Valentin de Boulogne]]. Galleria Nazionale d'Arte Antica, Roma. La figura del Discípulu Amáu» reclinado sobre'l pechu de Xesús foi por demás tratada nes artes pictóriques.]]
(1) El Discípulu Amáu» apaez recostado sobre'l pechu de Xesús, mientres la [[Última Cena]], preguntar quién ye'l discípulu que-y va a apurrir:

{{cita|Cuando dixo estes pallabres, Xesús alteriar nel so interior y declaró: «En verdá, en verdá dígovos qu'unu de vós va apurrime.» Los discípulos miraben unos a otros, ensin saber de quién falaba. '''Unu de los sos discípulos, el que Xesús amaba''', taba a la mesa al llau de Xesús. Simón Pedro fíxo-y una seña y díxo-y: «Preguntar de quién ta falando.» El, recostándose sobre'l pechu de Xesús, díxo-y: «Señor, ¿quién ye?» Respondiólu Xesús: «Ye aquel a quien dea'l taragañu que voi moyar.» Y, moyando'l taragañu, tomólu y dar a Judas, fíu de Simón Iscariote.|''Xuan'' 13:21-26}}

(2) Coles mesmes, el Discípulu Amáu» preséntase xunto a la cruz, xunto a la madre de Xesús:

{{cita|Xesús, viendo a la so madre y xunto a ella al '''discípulu a quien amaba''', dixo a la so madre: «Muyer, ende tienes al to fíu.» Depués dixo al discípulu: «Ende tienes a la to madre.» Y dende aquella hora'l discípulu acoyer na so casa.|''Xuan'' 19:26-27}}

(3) El Discípulu Amáu» ye quien, al igual que [[Simón Pedro]], cuerre escontra'l sepulcru vacíu:

{{cita| El primer día de la selmana foi María Madalena de madrugada al sepulcru cuando inda taba escuru, y vio la piedra privada del sepulcru. Echó a correr y llegó onde Simón Pedro y onde '''l'otru discípulu a quien Xesús quería''' y díxo-yos: «Lleváronse del sepulcru al Señor, y nun sabemos ónde lu punxeron.» Salieron Pedro y l'otru discípulu, y empunxéronse al sepulcru. Corríen los dos xuntos, pero l'otru discípulu corrió per delantre más rápidu que Pedro, y llegó primero al sepulcru. Inclinóse y vio vender nel suelu; pero nun entró. Llegó tamién Simón Pedro siguiéndo-y, entró nel sepulcru y vio vender nel suelu, y el sudariu que cubrió la so cabeza, non xunto a vender, sinón plegáu nun llugar estreme. Entós entró tamién l'otru discípulu, el que llegara'l primeru al sepulcru; vio y creyó, pos hasta entós nun entendieren que según la Escritura Xesús tenía de resucitar d'ente los muertos.|''Xuan'' 20:1-9}}

(4) Tamién s'atopa al Discípulu Amáu» al llau de [[Simón Pedro]] mientres l'apaición de Xesús resucitáu ante los sos discípulos a veres del [[Mar de Tiberíades]]:

{{cita|Cuando yá amaneció, taba Xesús na vera; pero los discípulos nun sabíen que yera Xesús. Díjoles Xesús: «Rapazos, ¿nun tenéis pexe?» Contestáron-y: «Non.» El díxo-yos: «Echái la rede a la derecha de la barca y vais atopar.» Echar, pos, y yá nun podíen abasnar pola bayura de peces. '''El discípulu a quien Xesús amaba''' dixo entós a Pedro: «Ye'l Señor». Cuando Simón Pedro oyó «ye'l Señor», púnxose'l vistíu - pos taba desnudu - y llanzóse al mar. Los demás discípulos vinieron na barca, abasnando la rede colos pexes; pos nun faltaben enforma de tierra, sinón unos doscientos coldos.|''Xuan'' 21:4-8}}

(5) Posiblemente, el Discípulu Amáu» muerre a una edá bien avanzada, pos ente los sos siguidores cuerre la voz de que nun morrería nunca:

{{cita|Pedro volvióse y vio siguiéndo-yos detrás, al '''discípulu a quién Xesús amaba''', qu'amás mientres la cena habíase recostado nel so pechu y dixéra-y: «Señor, ¿quién ye'l que te va apurrir?» Viéndo-y Pedro, dixo a Xesús: «Señor, y ésti, ¿qué?» Xesús respondiólu: «Si quiero que se quede hasta que yo venga, ¿qué te importa? Tu, síguime.» Corrió, pos, ente los hermanos la voz de qu'esti discípulu nun morrería. Pero Xesús nun dixera a Pedro: «Nun va morrer», sinón: «Si quiero que se quede hasta que yo venga.»|''Xuan'' 21:20-23}}

[[Raymond Y. Brown]] suxure amás la identificación del Discípulu Amáu» col discípulu anónimu qu'apaez n'otros pasaxes del [[Evanxeliu de Xuan]],&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 118-119}} por casu:
* Cuando Xesús atopar colos dos primeros discípulos, Andrés y un discípulu anónimu, dambos salíos de la escuela» de Xuan Bautista:

{{cita|A otru día, Xuan atopar de nuevu ellí con '''dos de los sos discípulos'''. Afitándose en Xesús que pasaba, dixo: «He ende'l Corderu de Dios.» Los dos discípulos oyéron-y falar asina y siguieron a Xesús. Xesús volvióse, y al ver que-y siguíen -yos dixo: «¿Qué buscáis?» Ellos respondiéronlu: «Rabbí - que quier dicir, “Maestru” - ¿ónde vives?» Respondiólos: «Veníi y vais ver.» Fueron, pos, vieron ónde vivía y quedáronse con él aquel día. Yera más o menos la hora décima. Andrés, l'hermanu de Simón Pedro, yera '''unu de los dos''' qu'oyeren a Xuan y siguieren a Xesús.|''Xuan'' 1:35-40}}

* Cuando Pedro y otru discípulu conocíu del Sumu Sacerdote entren por aciu d'ésti postreru a la casa de Anás, onde s'empecipió l'interrogatoriu a Xesús enantes de la so muerte (''Xuan'' 18:15-16; ver comentariu más palantre).

=== Carauterístiques qu'identifiquen a esti Discípulu Amáu» ===
Según Cornelis Bennema,&lt;ref name=&quot;Bennema&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Bennema|nome= Cornelis|añu= 2009|títulu= Encountering Jesus. Character studies in the Gospel of John|páxines= 171-182|capítulu= The beloved disciple - The unique eyewitness |llugar= Milton Keynes, Bucks (Reinu Xuníu)|editorial= Paternoster|idioma= inglés|isbn= 978-1-84227-666-2}}&lt;/ref&gt; el tratu ente'l Discípulu Amáu» y Xesús de Nazaret nel Evanxeliu de Xuan paez implicar una rellación d'enfotu, llealtá y permanencia (esto ye, una rellación estable, firme). Eses carauterístiques fadríen del Discípulu Amáu» un testigu calificáu del mesmu Evanxeliu de Xuan. Per otra parte, el Discípulu Amáu» manifiéstase como daquién bien perceptivu respectu de la persona de Xesús: ye'l primeru en reconocelo nel mar de Tiberíades, depués de la resurrección.
Siempres según Bennema,&lt;ref name=&quot;Bennema&quot;/&gt; l'Evanxeliu de Xuan pon n'evidencia otres carauterístiques del Discípulu Amáu», al traviés de la so interacción con otres persones:
[[Ficheru:Agiosoritissa and John, Poganovo, late 14th c.jpg|thumb|175px|[[Iconu]] de Poganovo, de fines del sieglu XIV, representando conjuntamente a María, madre de Xesús y a Xuan l'Apóstol. El posible venceyu familiar de la madre del Señor» col apóstol Xuan foi utilizáu como argumentación a favor de la identificación de Xuan como «Discípulu Amáu».]]
* El Discípulu Amáu» supera a los demás discípulos nel grau de ficia con Xesús (na Última Cena, recibe la ficia respeuto de quién ye l'Apóstol traidor, ficia que nun reciben los demás discípulos). El mesmu Simón Pedro reconoz el nivel de ficia del Discípulu Amáu» con Xesús y respetar, pos-y pide al Discípulu Amáu» que-y preguntar a Xesús quién ye'l traidor.
* El Discípulu Amáu» supera en llealtá inclusive a Simón Pedro, pos nun niega a Xesús mientres la so Pasión. Sicasí, entá dempués de que Pedro negara conocer a Xesús, sigui guardando respetu por él. N'efeutu, el Discípulu Amáu» llega primero a la tumba de Xesús, pero espera a Pedro enantes d'entrar, posiblemente en señal de considerancia.
* L'altu nivel d'enfotu del cual ye depositariu'l Discípulu Amáu» arreya inclusive la postura de la madre de Xesús. Desque Xesús crucificáu indica al discípulu a quien él amaba: «Ende tienes a la to madre», l'Evanxeliu de Xuan explicita que, «el discípulu recibir na so casa», lo cual implica non yá l'aceptación de tal encargu per parte del Discípulu Amáu», sinón amás l'aceptación implícita del discípulu per parte de la madre de Xesús.
Podríase, poro, resumir la personalidá del Discípulu Amáu» como la d'una persona con venceyos múltiples, lleal, creíble, confiable y perceptivu. Pero, ¿quién ye'l Discípulu Amáu»?

Nun puede asegurase que fuera la modestia lo qu'indució a esti testigu presencial a nun referise a sigo mesmu col mesmu nome, porque costantemente llama l'atención sobre l'amor de dilección que Xesús-y tenía. Una solución posible sería que'l Discípulu Amáu» refiriérase a sigo mesmu como «l'otru discípulu» y que los sos siguidores incorporaren al Evanxeliu de Xuan l'alusión al Discípulu Amáu».

La solución comúnmente aceptada dende'l sieglu II y hasta el desenvolvimientu de la crítica bíblica» a mediaos del sieglu XIX foi que'l Discípulu Amáu», garante del Evanxeliu de Xuan, yera Xuan l'Apóstol, el fíu de Zebedeo. A partir el sieglu XVIII empieza a espublizase l'usu del métodu históricu-críticu en llugar de métodos de índole puramente relixosa pa construyir una conocencia verificable de Xesús de Nazaret. Esti métodu foi utilizáu particularmente pa interpretar l'Evanxeliu de Xuan polo xeneral y la figura del Discípulu Amáu» en particular. Entá más, propunxéronse significaos alternativos del Discípulu Amáu» colos que se buscó superar les posibles debilidaes que los críticos argumentaben había na identificación con Xuan l'Apóstol. Nun se trataba d'una tema menor, pos representaba indireutamente un desafíu a la mesma autoría del Evanxeliu. Esti procesu, acutáu en principiu a los estudiosos, demandó décades. Colos años, les distintes hipótesis remanaes sobre la identidá del Discípulu Amáu» como daquién distintu a Xuan l'Apóstol amosaron de la mesma les sos debilidaes, ente que s'edificaron nueves hipótesis sobre'l procesu de redaición del Evanxeliu que, na opinión de munchos, enmarcaba'l grau de responsabilidá del Discípulu Amáu» nel mesmu.

=== Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu» ===

==== Argumentos esternos patrísticos y apócrifos ====
Jean Colson (1913-2006) analiza'l nivel de respaldu dau polos escritores cristianos más antiguos a la identificación de Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Colson |nome=Jean |títulu=L'enigme du Disciple que Jésus aimait |serie= Collection Théologie historique num. 10|páxines = 29-63|llugar=París |editorial=Beauchesne Editeur |añu=1969 |idioma=francés |isbn=978-2-7010-0044-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Otru investigadores como J.H. Bernard, C.K. Barrett y H.P.V. Nunn tamién esaminen estensamente los materiales patrísticos.&lt;/ref&gt; La interpretación de les referencies de los [[Padres de la Ilesia]] nun ye unánime (por casu, Joseph Newbould Sanders pon en dulda delles referencies de los Padres Apostólicos,&lt;ref name=&quot;Sanders1943&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Sanders|nome = Joseph Newbould|títulu = The fourth gospel in the early church: its origin &amp; influence on Christian Theology up to Irenaeus|llugar = Cambridge|editorial= Cambridge University Press (Reinu Xuníu) |añu = 1943|idioma = inglés|páxines= 47-83}}&lt;/ref&gt; y Richard Bauckham oponer a la interpretación del Discípulu Amáu» como Xuan l'Apóstol en Ireneo de Lyon),&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Bauckham|nome = Richard|títulu = Papias and Polycrates on the origin of the Fourth Gospel |añu= 1993 |publicación = The Journal of Theological Studies |volume = 44|númberu= 1|páxines = 24-69|idioma= inglés| issn= 0022-5185}}&lt;/ref&gt; pero ye mayoritaria a favor de la hipótesis que presenta a Xuan l'Apóstol como'l Discípulu Amáu».

Ente los [[Padres de la Ilesia]] que mentaron al Discípulu Amáu» destácase [[Ireneo de Lyon]]. Ireneo nun diz que se trate del fíu de Zebedeo»: siempres refier el nome de «Xuan» como «discípulu» del Señor (más de 15 vegaes). Podría oxetase que, cuidao que Xuan ye mentáu namái como «discípulu» y non como «apóstol», la so identidá taría en dulda yá que los apóstoles son indicaos con esi títulu. Sicasí, una llectura cuidadosa de tol testu de Ireneo dexa inferir que, al mentar Ireneo la figura de «Xuan, el discípulu del Señor que se reclinó sobre'l so pechu», refierse inequívoca y consistentemente al apóstol Xuan.&lt;ref name = &quot;Wikenhauser&quot; /&gt;{{su|p= p. 11}} N'efeutu, Ireneo menta:

{{cita|«[...]tolos presbíteros d'Asia que, viviendo en redol a '''Xuan''', d'él escuchar, cuidao que ésti vivió con ellos hasta'l tiempu de [[Traxanu]]. Dalgunos d'ellos vieron non yá a '''Xuan''', sinón tamién '''a otros Apóstoles''', a quien escucharon dicir lo mesmo.»&lt;ref name=&quot;Ireneo2&quot; /&gt; «[...]Por fin '''Xuan''', el discípulu del Señor «que s'había recostado sobre'l so pechu» (Jn 21:20; 13:23), redactó l'Evanxeliu cuando moraba en Efeso[...]»&lt;ref name=Ireneo /&gt;|Ireneo de Lyon}}

La frase de Ireneo: «... non solamente vieron a Xuan, sinón tamién a otros apóstoles...» implica direutamente que Ireneo, al mentar a Xuan, referir a un apóstol, esto ye, al fíu de Zebedeo. R. A. Culpepper,&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 124}} quien nun reconoz a Xuan fíu de Zebedeo como «Discípulu Amáu», señala sicasí que resulta difícil duldar de que Ireneo, al mentar a «Xuan el discípulu del Señor», referir a otru que nun seya Xuan l'Apóstol. A Ireneo de Lyon sumir ciertos matices d'Eusebio de Cesarea&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea. ''Hestoria Ecclesiae'', VII, 25, 7.&lt;/ref&gt; y, con mayor énfasis, l'apócrifu «Fechos de Xuan» qu'identifica al apóstol Xuan como aquél que se reclinó sobre'l pechu de Xesús na Última Cena.

L'apócrifu Fechos de Xuan,&lt;ref name=&quot;Piñero&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Piñero |apellíu2= del Cuetu |nome= Antonio |nome2= Gonzalo |títulu= Fechos apócrifos de los Apóstoles. I: Fechos d'Andrés, Xuan y Pedro |añu= 2004|lugar= Madrid (España)|editorial= Biblioteca d'Autores Cristianos|isbn= 978-84-7914-717-4}}&lt;/ref&gt; datáu de la segunda metá del sieglu II, aportuna nos detalles yá conocíos polos evanxelios canónicos que refieren la personalidá del apóstol. Narra la vocación de Xuan y el so hermanu Santiago al apostoláu (''Fechos de Xuan'' 88:2, paralelu de ''Marcos'' 1:19), como tamién l'episodiu de la Tresfiguración (''Fechos de Xuan'' 21 y 90; paralelos de ''Matéu'' 17:1-9). El xestu de reclinarse sobre'l pechu de Xesús mientres la Última Cena, que s'atribúi al Discípulu Amáu» en ''Xuan'' 13:23, señalar nos ''Fechos de Xuan'' 89, como si tratar d'una actitú habitual de Xuan l'Apóstol. Ye posible que los Fechos de Xuan seyan anteriores a los escritos de Ireneo de Lyon, de Tertuliano y d'otru escritores qu'apaecen como testigos d'eses tradiciones. Por esa razón, los Fechos de Xuan nun podríen nunca ser debedores de les obres d'otru autores.

[[Ficheru:Orixe.jpg|thumb|left|[[Oríxenes]] (185-254), identificó a Xuan, fíu de Zebedeo como'l Discípulu Amáu», autor del Evanxeliu homónimu y del Apocalipsis.]]
L'escritor [[Oríxenes]] (185-254), principal referente teolóxicu del cristianismu hasta [[Agustín d'Hipona]], apunta una y otra vez:

{{cita|'''Xuan, el fíu de Zebedeo''', diz nel so Apocalipsis[...] [...]Una vegada más, na so descripción del Logos de Dios nel Apocalipsis, el '''Apóstol y Evanxelista''' (y l'Apocalipsis dalu tamién el títulu de profeta) dixo que vio la Pallabra de Dios nel cielu abiertu[...] [...] '''¿Qué vamos dicir d'él, que se sofitó nel pechu de Xesús, esto ye, Xuan, que dexó un Evanxeliu''', a pesar de confesar qu'él podría faer tantos que'l mundu nun los contendría? Pero tamién escribió l'Apocalipsis [...].&lt;ref name=&quot;Origenes&quot;/&gt;|Oríxenes, ''Comentariu sobre l'Evanxeliu de Xuan''}}

Munchos académicos que nun acepten la opción de Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu» han desconsideráu les evidencies patrístiques mentaes. Esti enclín foi puesta n'evidencia apocayá pol profesor Donald Carson.&lt;ref name=&quot;Carson&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Carson|nomes= D.A.|añu= 2007|títulu= John, Jesus and History, Volume 1: Critical Appraisals of Critical Views|páxines= 133-159|capítulu= The Balkanization of Johannine Studies|apellíu-editor= Anderson, P.N.; Just, F.; Thatcher, T.|llugar= Atlanta (Georgia)|editorial= Society of Biblical Literature|idioma= inglés|isbn= 978-1-58983-293-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Donald A. Carson comenta na obra citada: {{cita|&quot;Tendríamos De tornar escontra una muncho más respetuosa y cuidadosa escucha de los padres de los trés o cuatro primeros sieglos. Al dicir esto significo incluyir non yá la vasta coleición d'evidencies del sieglu segundu (...) que demuestra que Xuan yera muncho más conocíu y muncho más llargamente utilizáu de lo que munchos de nós abarruntamos, sinón tamién la evidencia más específica respectu de l'autoría del [[Evanxeliu de Xuan|cuartu Evanxeliu]]. Los fragmentos de [[Papías de Hierápolis|Papías]], por casu, dan llugar a entrugues complexes. Pero dalgunos de nós remanamos eses fontes –refugando la evidencia patrística de fondu o escoyendo les partes más esotériques y menos fiables– de formes que los clasicistes competentes nunca fadríen. Alloñar de la mayor parte del material y depués proponer que'l '''Discípulu Amáu''' ye una (identificación) clave pa [[Lázaro de Betania|Lázaro]] o la muyer samaritana ye metodológicamente bizarro.&quot;|Donald A. Carson}}&lt;/ref&gt; N'efeutu, dalguna falta d'esplicitación per parte de dellos Padres de la Ilesia na identificación plena de «Xuan, el fíu de Zebedeo», o de «Xuan l'Apóstol» con «Xuan el discípulu» o col Discípulu Amáu», haber d'oldear cola suxestiva ausencia total de referencies esplícites de los restantes candidatos a Discípulu Amáu» per parte de los mesmos Padres (ver más palantre).

==== Argumentos fundaos sobre l'analís esternu comparáu ====
Dellos argumentos a favor de la identificación de Xuan l'Apóstol col Discípulu Amáu» surden del analís comparáu ente l'Evanxeliu de Xuan, los [[Evanxelios sinópticos]] y los [[Fechos de los Apóstoles]],&lt;ref name = &quot;Wikenhauser&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 23-28;}}&lt;ref name=&quot;Braun&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Carson&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Sanday|nome = W.|títulu = The Criticism of the Fourth Gospel: Eight Lectures on the Morse Foundation|editorial = Kessinger Publishing|añu = 2010|añu-orixinal= 1905|idioma = inglés|isbn = 978-1-1634-1615-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Westcott|nome = Brooke Foss|títulu = The Gospel according to St. John|páxines = XXI-XXV|editorial = Zondervan|añu= 2007|añu-orixinal= 1894|llugar= Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|idioma = inglés|isbn = 978-0310-28187-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Guthrie|nome = D.|títulu = New Testament Introduction: The Gospels and Acts|editorial = Tyndale (Londres)|añu = 1965|idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Rogers|nome = D.G.|títulu = Contributions and Comments-Who was the Beloved Disciple?|añu = 1966|publicación = The Expository Times|volume = 77|númberu= 7|páxina = 214|idioma= inglés|issn= 0014-5246}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Solages|nome = B.|títulu = Jean, Fils de Zébédée et l'enigme du disciple que Jésus aimait|añu = 1972|publicación = Bulletin de Littérature Ecclésiastique|volume = 73|páxines = 41-50|idioma= francés|issn= 0007-4322}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Munoz&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu = Muñoz Llión|nome = D.|títulu = ¿Ye l'Apóstol Xuan el Discípulu Amáu? Razones en pro y en contra del calter apostólicu de la tradición joánica |añu = 1987|publicación = Estudio Bíblicos |volume = 45|númberu= 3-4|páxines = 403-492|issn= 0014-1437}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Bernard|nome = J.H.|títulu = St. John 1-7, International Critical Commentary|editorial = Continuum International|añu = 1985|idioma = inglés|isbn = 978-0-5670-5024-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Unger|nome = Merrill F.|títulu = The New Unger's Bible Dictionary|páxina = 701|lugar= Chicago (EE. XX.)|editorial = Moody|idioma = inglés|añu = 1988|isbn = 0-8024-9037-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Carson2&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Blomberg|nome = Craig L.|títulu = The Historical Reliability of John's Gospel: Issues &amp; Commentary|llugar = Downers Grove, Illinois (EE. XX.)|editorial = InterVarsity Press|añu = 2001|idioma = inglés|isbn = 0-8308-2685-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Köstenberger|nome = Andreas J.|títulu = John|llugar = Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|editorial = Baker Academic|añu = 2004|idioma = inglés|isbn = 978-0-8010-2644-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu = Cross|nome = F.L.|títulu = Beloved Disciple. En: The Oxford Dictionary of the Christian Church|edición= 3rd edition (Revised by: Livingstone, Y.A.)|llugar= New York (EE. XX.)|editorial = Oxford University Press|añu = 2005|idioma = inglés|isbn = 0-1928-0290-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Köstenberger|nome = Andreas J.|títulu = A theology of John's gospel and letters |llugar = Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|editorial = Zondervan|añu = 2009|idioma = inglés|isbn = 978-0-3102-6986-1}}&lt;/ref&gt; y pueden resumise de volao nos siguientes puntos:

# La manera vívida y pormenorizada con que l'[[Evanxeliu de Xuan]] describe les escenes, y les sos espreses afirmaciones, ponen de manifiestu que'l so autor intelectual primariu (esto ye, quien lo predicó primeramente) foi '''un testigu presencial''' de los sucesos ({{biblia|Xuan|1:14}}; {{biblia|Xuan|19:35}}; {{biblia|Xuan|21:24}}), unu de los más íntimos de Xesús, de xuru un apóstol. Xesús tenía tres apóstoles a los cualos estremó: Pedro, Xuan y Santiago o Jacobo ({{biblia|Marcos|5:37}}; {{biblia|Marcos|9:2}}; {{biblia|Marcos|14:33}}). Pedro estremar del Discípulu Amáu», porque apaecen claramente identificaos como persones distintes ({{biblia|Xuan|13:23-24}}; {{biblia|Xuan|20:2-10}}; {{biblia|Xuan|21:20}}). Santiago'l Mayor (traducíu dacuando como Jacobo) tampoco puede ser el Discípulu Amáu», porque morrió tempranamente ({{biblia|Fechos|12:1-2}}), ente que'l Discípulu Amáu» llegó, pola so llonxevidá, a adquirir fama d'inmortalidá ({{biblia|Xuan|21:23}}).

[[Ficheru:Masolino 004.jpg|thumb|175px|«Sanamientu del lisiado». El frescu, inspiráu nel pasaxe de los ''Fechos de los Apóstoles'' nel que Pedro y Xuan sanan al lisiado na puerta del templu, foi realizáu en 1425 por [[Masolino da Panicale]] (1383–1440) y alcuéntrase na [[Capiya Brancacci]], en Santa Maria del Carmine, en [[Florencia]]. Nel Evanxeliu de Xuan, el Discípulu Amáu» apaez xunto a Pedro en 6 de les 7 vegaes que ye mentáu. L'amistá rexistrada ente Pedro y el Discípulu Amáu» asemeyar a la que, nel llibru de los ''Fechos de los Apóstoles'', verificar ente Pedro y Xuan.]]
# '''El Discípulu Amáu» participó de la Última Cena''' a la cual, según los [[Evanxelios sinópticos]], tuvieron accesu «los Dolce» ({{biblia|Marcos|14:16-17}}; {{biblia|Matéu|26:19-20}}), los Apóstoles ({{biblia|Lucas|22:13-14}}).
# '''El Discípulu Amáu» y Simón Pedro''' llevaron una amistá abierta ({{biblia|Xuan|13:23-25}}; {{biblia|Xuan|20:2-9}}), que nel llibru de los ''Fechos de los Apóstoles'' poner de manifiestu nel trabayu apostólicu conxuntu de Pedro y Xuan, tantu na predicación en Xerusalén ({{biblia|Fechos|3:1-9}}) como na predicación en Samaría ({{biblia|Fechos|8:14-15}}). L'únicu venceyu col ministeriu de Xesús en Samaría rellatáu pol Evanxeliu de Xuan paez atopase na predicación de Pedro y Xuan l'Apóstol nos ''Fechos de los Apóstoles''.

P. Parker,&lt;ref name=&quot;Parker&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu = Parker|nome = Pierson|títulu = John the son of Zebedee and the Fourth Gospel|añu = 1962|publicación = Journal of Biblical Literature|volume = 81|númberu= 1|páxines = 35-43|idioma= inglés|issn= 0021-9231}}&lt;/ref&gt; y otru autores críticos de la postura qu'interpreta que Xuan l'Apóstol ye'l Discípulu Amáu» (por casu, R. A. Culpepper&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 75-76}}), impliquen que los argumentos centraos nel analís comparáu del Evanxeliu de Xuan colos otros evanxelios da llugar a ciertos cuestionamientos [[:drae:hermenéutica|hermenéuticos]], esto ye, d'interpretación. Asina, l'Evanxeliu de Xuan nun fai referencia a nengún de los pasaxes sinópticos de los cualos Xuan l'Apóstol foi testigu privilexáu (la resurrección de la fía de Jairo, la Tresfiguración de Xesús, el discursu nel Monte de les Olivares o la plegaria de Xesús nel güertu de Getsemaní), nin fai referencia a un círculu de dilectos», nin tampoco menta una rellación ente Pedro y Xuan. Estes crítiques son argumentaciones edificaes sobre la base de pruebes negatives: el fechu de que l'Evanxeliu de Xuan nun faiga referencia a nengún pasaxe que tuviera a Xuan como testigu privilexáu nun dexa aseverar que nun lo fora; poro, eses crítiques nun son científicamente concluyentes. Pero los críticos pregunten cuál son los elementos con que cunta un llector del Evanxeliu de Xuan pa interpretar la figura del Discípulu Amáu» a partir d'esa sola llectura, ensin necesidá de recurrir a los [[Padres de la Ilesia]] o a los [[Evanxelios sinópticos]] pa descifrar la so identidá.

==== Argumentos fundaos sobre l'analís internu del Evanxeliu de Xuan ====

===== Presencia na Última Cena =====
P. Parker funda bona parte de les sos crítiques en que la identificación del fíu de Zebedeo como «Discípulu Amáu» depende descomanadamente de los Evanxelios sinópticos, qu'aseguren que namái «los Dolce» tuvieron presentes na Última Cena.&lt;ref name=&quot;Parker&quot;/&gt; Indireutamente, esta postura sostién la hipótesis de la independencia total del Evanxeliu de Xuan con al respeutive de los Evanxelios sinópticos, y afirma que les semeyances con estos podríen esplicase satisfactoriamente pola tradición oral y poles idees espublizaes nel ambiente relixoso en que se topaba l'Evanxelista.

N'efeutu, l'Evanxeliu de Xuan, nun fai espresa mención de la presencia esclusiva del grupu de «los Dolce» apóstoles na Última Cena, que apaez namái nos Evanxelios sinópticos. Esti silenciu avera del grupu de «los Dolce» nel Evanxeliu de Xuan ye usáu como argumentu pa suxurir que, na Última Cena, non solamente taríen presentes «los Dolce» sinón tamién otros discípulos, y que'l Discípulu Amáu» podría nun pertenecer al grupu de los Dolce». Nuevamente, tratar d'una argumentación sobre una prueba negativa y, poro, puramente especulativa. La debilidá d'esta argumentación anicia en que, nel mesmu Evanxeliu de Xuan, nun apaez mentáu na Última Cena nenguna persona que nun seya un apóstol ([[Simón Pedro]], [[Felipe l'Apóstol|Felipe]], [[Tomás l'Apóstol|Tomás]], [[Judas Iscariote]], y «Judas –non el Iscariote–» que ye una probable referencia a [[Judas Tadeo]]). Entá más, l'Evanxeliu de Xuan fai usu d'un términu clave: «escoyer», como distintivu del escoyimientu del grupu de los Dolce» per parte de Xesús:

{{cita|Xesús respondiólos: «¿Nun vos escoyí yo a vós, los Dolce?...»|Discursu del Pan de Vida en ''Xuan'' 6:69}}

Llamativamente, na Última Cena del Evanxeliu de Xuan, vuelve apaecer el verbu «escoyer», suxuriendo que –tamién pa esi Evanxeliu– solamente taben presentes «los Dolce», los Apóstoles:

{{cita|«Nun m'escoyistis vós a mi, sinón que yo vos escoyí a vós, y destinévos por que vaigáis y deáis frutu y que'l vuesu frutu permaneza.»|Discursu de la Última Cena, en ''Xuan'' 15:16}}

===== Ausencia d'un Grupu de Dilectos» nel Evanxeliu de Xuan =====
[[Ficheru:Papyrus 75a.gif|thumb|left|Imaxe del '''&lt;math&gt;\mathfrak{P}&lt;/math&gt;&lt;sup&gt;75&lt;/sup&gt;''' ([[papiru]] 75) qu'amuesa'l final del [[Evanxeliu de Lucas]] y l'empiezu del [[Evanxeliu de Xuan]].&lt;ref name = &quot;Kurt&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 91 y 101}} El &lt;math&gt;\mathfrak{P}&lt;/math&gt;&lt;sup&gt;75&lt;/sup&gt; ye un códiz (llibru) datáu aprosimao de 175-225&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. Según la clasificación de Aland y Aland,&lt;ref name = &quot;Kurt&quot;/&gt;{{su|p=p. 335}} ye un ''papiru de Categoría I''. Inclúi los ''Papyrus Bodmer XIV-XV'' y abarca vastes seiciones de los evanxelios citaos. Constitúi'l manuscritu más antiguu atopáu que caltién xuníos a dos evanxelios y foi interpretáu como evidencia de que les comunidaes cristianes primitives yá remanaben estos materiales como una unidá. Perteneció a la Fundación Bodmer de Cologny (Xinebra). En 2007, foi donáu a la Biblioteca Apostólica Vaticana onde se caltién.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.romereports.com/desanicio/El-Vaticanu-espón-el manuscritu-mas-antiguu-de-la Biblioteca Vaticana-el papiru-Bodmer-spanish-3051.html|títulu= El Vaticanu espón el manuscritu más antiguu de la Biblioteca Vaticana, el papiru Bodmer|fechaaccesu=7 de xunu|añoacceso=2011|autor= Rome Reports|fecha= 10 de payares de 2010|obra= |idioma= español|cita= }}&lt;/ref&gt;]]

Críticos como Parker ataquen l'argumentu que refier la preferencia de Xesús polos trés discípulos Pedro, Santiago y Xuan.&lt;ref name=&quot;Parker&quot;/&gt; Esta preferencia» nun apaez nel Evanxeliu de Xuan, nel que nun se fai referencia dalguna a un círculu d'apóstoles dilectos dientro del grupu de «los Dolce».

Quien sofiten que Xuan l'Apóstol sería'l Discípulu Amáu»,&lt;ref name=&quot;Munoz&quot;/&gt; sostienen que l'autor del Evanxeliu de Xuan conocería a dalgunu o a dellos de los Evanxelios sinópticos (particularmente el de Lucas y/o'l de Marcos)&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Lee|nome = Y. Kenneth|títulu = St Mark and the Fourth Gospel |añu = 1956|publicación = New Testament Studies|volume = 3|númberu= 1|páxines = 50-58|idioma= inglés|issn= 0028-6885}}&lt;/ref&gt; y que, eventualmente, podría utilizar esos materiales (o dalos por supuestos) pa componer la so obra. Por casu, la única mención direuta ya inesperada de «los fíos de Zebedeo» nel Evanxeliu de Xuan, ensin presentalos primeramente (a diferencia de los demás Apóstoles, que son introducíos en dellos otros pasaxes previos) implica que los llectores del Evanxeliu de Xuan conocíen perfectamente quien yeren «los fíos de Zebedeo», yá seya pol accesu a los Evanxelios sinópticos, yá porque la comunidá na que s'escribió l'Evanxeliu de Xuan sabía perbién de quien se trataba.

Entá más, cuando l'Evanxeliu de Xuan menta al grupu de «los Dolce» (namái en 4 oportunidaes: {{biblia|Xuan|6:67}}; {{biblia|Xuan|6:70-71}}; {{biblia|Xuan|20:24}}), facer al pasar ensin faer nunca una introducción al so significáu, lo que paez dar de xacíu la so conocencia per parte de los llectores del Evanxeliu. Ello ye que estes menciones tienen afinidá colos Evanxelios sinópticos y podríen tener el so orixe en dalguna de les fontes utilizaes por estos.&lt;ref name=&quot;Rivas&quot;/&gt;{{su|p=p. 237}}

Pela so parte, en tol Evanxeliu de Xuan enxamás son mentaos los apóstoles Santiago y Xuan.&lt;ref name=&quot;Chapman&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu = Chapman|nome = John|títulu = Names in the fourth Gospel|añu = 1928|publicación = The Journal of Theological Studies|volume = 30|páxines= 16-23|issn= 0022-5185}}&lt;/ref&gt; Nesi marcu, cabo preguntar si tendría sentíu esixir al Evanxeliu de Xuan la referencia al círculu de dilectos», aquel grupu dientro de «los Dolce constituyíu polos discípulos preferíos por Xesús (Pedro, Santiago y Xuan). ¿Cómo faer referencia a un círculu» de que los sos tres miembros nun fueren mentaos dos? Poles mesmes razones, nel casu de que les comunidaes nes cualos espublizóse l'Evanxeliu de Xuan tuvieren accesu a dalgún de los Evanxelios sinópticos, l'autor del Evanxeliu de Xuan nun tendría razón pa repitir pasaxes como'l de la Tresfiguración de Xesús, rellatáu polos trés Evanxelios sinópticos, nos cualos apaeciera esi círculu de dilectos» como testigos privilexaos.

===== Conocencia del Sumu Sacerdote =====
Llama l'atención el pasaxe nel cual un discípulu anónimu entra na casa de Anás por ser «conocíu del Sumu Sacerdote» Caifás, ya inclusive llogra permisu por que Simón Pedro faiga otru tantu.

{{cita|Siguíen a Xesús Simón Pedro y otru discípulu. Esti discípulu yera conocíu del Sumu Sacerdote y entró con Xesús nel atriu del Sumu Sacerdote, mientres Pedro quedábase fora, xunto a la puerta. Entós salió l'otru discípulu, el conocíu del Sumu Sacerdote, faló a la portera y fixo pasar a Pedro.|''Xuan'' 18:15-16}}

Según [[Jerónimo de Estridón]] na so epístola 127, 5 (''ad Principiam''), Xuan l'Apóstol yera conocíu del sumu sacerdote.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Jerónimo de Estridón|títulu= Epistolariu de San Jerónimo. II: Cartes 86-154 |edición= 1a. |añu= 1995|editor= |editorial= Biblioteca d'Autores Cristianos, 654 páxina|lugar= Madrid|otros= Edición billingüe preparada por Xuan Bautista Valero.|isbn= 978-84-7914-168-4}}&lt;/ref&gt; [[Raymond Y. Brown]] suxure la identificación del Discípulu Amáu» con esti discípulu anónimu.&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 118-119}} Esto amena tamién dificultaes pa la identificación de Xuan l'Apóstol. ¿Cómo podría'l fíu de Zebedeo, un pescador de Galilea, ser conocíu del Sumu Sacerdote? 

Según Drum, esiste una paráfrasis del Evanxeliu de Xuan (la llamada ''Metabole kata Ioannou'') escrita pol griegu Nonnus de Panopolis, que data de la primer metá del sieglu V, na cual yá identificar al discípulu ensin nome» del pasaxe anterior como un mozu pescador.&lt;ref name=&quot;Drum&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu = Drum|nome = W.|títulu = The disciple known to the high priest|añu = 1914|publicación = The Expository Times|volume = 25|númberu= 8|páxines = 381-382|idioma= inglés|issn= 0014-5246}}&lt;/ref&gt; D'ellí suxurióse que la empresa pesquera de los Zebedeo podría arreyar la provisión de pexe a Xerusalén y al templu (o a la casa del Sumu Sacerdote) como posibles destinos del productu.

Per otra parte, un manuscritu del sieglu XIV o XV, ''Hestoria passionis Domini'', informa que'l llamáu ''Evanxeliu de los Nazarenos'' contenía la mesma esplicación: «Nel Evanxeliu de los Nazarenos, dase la razón pola cual Xuan yera conocíu del Sumu Sacerdote. Como yera'l fíu del probe pescador Zebedeo, el llevara con frecuencia pescáu al palaciu de los sumos sacerdotes Anás y Caifás».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Hennecke|nome= Edgar|añu= 1963|títulu= New Testament Apocrypha|volume= 1|páxina= 152|apellíu-editor= Hennecke|apellíu-editor2= Schneemelcher|nome-editor= Edgar|nome-editor2= Wilhelm|llugar= Filadelfia, Pennsylvania (EE. XX.)|editorial= The Westminster Press|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Dellos estudiosos que caltienen una postura crítica prefieren suponer que'l Discípulu Amáu» tendría de tener conocencia del Sumu Sacerdote por tratase d'un personaxe hipotéticamente venceyáu al templu, que la so identidá nun resulta esplícita hasta güei. Brian J. Capper suxure que'l Discípulu Amáu» sería un aristócrata, miembru sacerdotal d'un barriu asceta», asitiáu na prestixosa llomba suroeste de Xerusalén, quien sería anfitrión de Xesús na Última Cena.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Capper|nome = Brian J. |títulu = 'With the Oldest Monks...' Light from essene history on the career of the beloved disciple?|añu= 1998 |publicación = The Journal of Theological Studies |volume = 49|númberu= 1|páxines = 1-55|idioma= inglés| issn= 0022-5185}}&lt;/ref&gt;

===== Posible venceyu con María, madre de Xesús =====
Nun pasaxe referíu a la crucifixón de Xesús, diz l'Evanxeliu de Xuan:

{{cita|Al pie de la cruz de Xesús taben la so madre y la hermana de la so madre, María, muyer de Clopás, y María Madalena.|''Xuan'' 19:25}}

A partir del testu surde la entruga: ¿quién yera «la hermana de la so madre»? Na so obra ''La muerte del Mesíes'', Raymond Y. Brown ufierta un posible cuadru comparativu de les muyeres qu'apaecen na escena de la crucifixón nos distintos evanxelios, con cuenta de tratar d'esclariar la cuestión de la identidá,&lt;ref name=&quot;Mesíes&quot; /&gt; cuadru que se resume na Tabla 1. Brown parte d'un supuestu al que considera creíble: de que ''Xuan'' 19:25 trata de 4 muyeres que se citen na primer columna de la Tabla 1, interpretación que, según Culpepper,&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 8}} asume la mayoría de los intérpretes. N'efeutu, según Bauckham y Rivas el testu del Evanxeliu de Xuan dexa entender qu'estes muyeres yeren dos, trés o cuatro, según asítiense los signos de puntuación.&lt;ref name = “Bauckham-Mary”&gt;{{cita llibru |apellíos= Bauckham|nome= Richard|títulu= Gospel women: studies of the named women in the gospels|idioma= inglés|añu= 2002|editorial= Eerdmans Publishing Co|llugar= Grand Rapids, Michigan (EE. XX.)|isbn= 0-567-08870-7|páxines= 203-256}}&lt;/ref&gt;{{su|p=p. 204-205;}}&lt;ref name=&quot;Rivas&quot;/&gt;{{su|p=p. 496;}}&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;(1) Seríen dos muyeres si lléese: «La madre de Xesús y la so hermana, esto ye: María de Cleopás y María Madalena». Pero esta interpretación ye bien improbable: ye difícil almitir que la madre de Xesús seya llamada «María de Cleopás», y que María Madalena fuera la so hermana. (2) Seríen trés si lléese: «La madre de Xesús, y la so hermana María de Cleopás, y María Madalena». Esta interpretación manifiesta la dificultá de que la madre de Xesús tuviera una hermana que llevara'l so mesmu nome: María (la de Cleopás). (3) Seríen cuatro si lléese: «La madre de Xesús, la so hermana, María de Cleopás y María Madalena». Esta interpretación ye la más aceptada (anque nun ye unánime), por delles razones. Amás de l'ausencia de les oxeciones anteriores, esiste una simetría estilística: les dos primeres muyeres presentar ensin nome y son identificaes pol grau de parentescu (madre-hermana); les otres dos tienen el mesmu nome (María) ya identifíquense, la primera pol nome del maríu o del padre (Cleopás) y la segunda pol nome d'orixe (Magdala).&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Evgraf Semenovich Sorokin - Crucifixion.jpg|thumb|200px|left|«Crucifixón» (1873), de Evgraf Semenovich Sorokin. El llamáu ''[[Stabat Mater]]'' («la Madre taba») ye una tema nel arte cristiano que representa a [[María (madre de Xesús)|María, madre de Xesús]], mientres la crucifixón del so fíu. Nesti tipu de representaciones, María ta casi siempres de pies, a la derecha de Xesús (esto ye, a la izquierda del cuadru), y Xuan l'Apóstol, tamién de pies y de cutiu con túnica colorada, a la izquierda del crucificáu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= de Bles|nome= Arthur|añu= 2004|añu-orixinal= 1925|títulu= How to Distinguish the Saints in Art by Their Costumes, Symbols and Attributes|páxina= 35|llugar= Whitefish, Montana (EE. XX.)|editorial= Kessinger Publishing|idioma= inglés|isbn= 978-1-4179-0870-7}}&lt;/ref&gt;]]

&lt;center&gt;
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;top&quot; {{tablaguapa}}
|+ align=&quot;center&quot; style=&quot;background:DarkSlateBlue; color:white&quot;|'''Tabla 1: Posible identificación de les muyeres presentes na escena de la crucifixón de Xesús nos distintos evanxelios, según R.Y. Brown
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|''Xuan'' 19:25
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|''Marcos'' 15:40-41
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|''Matéu'' 27:55-56
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|''Lucas'' 23:49
|-
| La so madre || -- || -- || ---
|-
| La hermana de la so madre || Salomé || Madre de los fíos de Zebedeo || ---
|-
| María de Cleopás || María la madre de Santiago'l Menor y de Joset || María madre de Santiago y de José || ---
|-
| María Madalena || María Madalena || María Madalena || ---
|-

| --- || Munches otres muyeres que xubieren con él a Xerusalén || Munches muyeres que siguieren a Xesús dende Galilea || Les muyeres que la habíen acompañáu dende Galilea
|- 
|}
&lt;/center&gt;

La madre de Xesús («la so madre») apaez solamente nel Evanxeliu de Xuan. María Madalena apaez en toles escenes de crucifixón, con esceición del Evanxeliu de Lucas. Tamién apaez con notable frecuencia otra muyer llamada «María», a la cual Matéu y Marcos identifiquen al traviés de los sos fíos Santiago y José/Joset. Hai probabilidaes de qu'esta María seya la mesma persona a la que Xuan se refier como «María de Cleopás» (ésti postreru fadría referencia al nome del home –según la tradición cristiana– o del padre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Bishop|nome= Y.F.R.|añu= 1953-1954|títulu= Mary Clopas - John XIX,25 |publicación= The Expository Times|volume= 65 |númberu=|páxina= 382-383| issn= 0014-5246}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Bishop|nome= Y.F.R.|añu= 1961-1962|títulu= Mary (of) Clopas and her father |publicación= The Expository Times|volume= 73 |númberu=|páxina= 339| issn= 0014-5246}}&lt;/ref&gt;

Finalmente, en Marcos y Matéu apaez otra muyer mentada pol so nome: «Salomé». En ''Matéu'' 20:20 apaez como «la madre de los fíos de Zebedeo» la mesma muyer que Marcos identifica como «Salomé». Si interprétase que les muyeres citaes polos evanxelistes son les mesmes, podría inferise que Salomé yera, non solo la madre de los apóstoles Santiago y Xuan, sinón tamién la hermana de la madre de Xesús. Sicasí, el mesmu Brown na obra citada, y Culpepper señalen que'l riesgu de realizar esta inferencia rescampla, pos depende del camientu de que los evanxelistes tean nomando a les mesmes muyeres, anque con distintes formes d'identificación.&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 9 y 74}} Según Culpepper,&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 9}}, esta interpretación implicaría que Xuan l'Apóstol sería sobrín de María, la madre de Xesús. Esto sofitaría la hipótesis de Xuan como «Discípulu Amáu» yá que ayudaría a esplicar, dende un puntu de vista puramente humanu, por qué Xesús confiaría la so madre al Apóstol. A favor d'esta interpretación toparía la idea de que l'Evanxeliu de Xuan, que veló'l nome de Xuan l'Apóstol, tamién velaría'l nome de la so madre Salomé. Contra esta identificación, diéronse munches otres interpretaciones del nome «Salomé» qu'en nada se rellacionen con «la hermana de la so madre» (por casu la interpretación de Sivertsen de que «Salomé» formaría parte de la familia de José de Nazaret, y non de la de María, madre de Xesús).&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Sivertsen |nome= Barbara|añu= |títulu= New Testament Genealogies and the Families of Mary and Joseph|publicación= Biblical Theological Bulletin|añu= 2005|volume= 35 |númberu=|páxina= 43-50|editorial= |issn= }}&lt;/ref&gt;

R. Bauckham nun coincide con Brown tocantes a los paralelismos ente los Evanxelios.&lt;ref name = “Bauckham-Mary”/&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Según Bauckham, María de Cleopás sería en realidá la esposa d'un hermanu de José llamáu Cleopás, mentáu por Hegesipo y citáu por Eusebio de Cesarea (''Hestoria Ecclesiae'' III,11; III,32,6; IV,22,4).&lt;/ref&gt; Los versículos citaos na Tabla 1 contribuyeron al orixe de la llamada hipótesis de les «[[Tres Maríes]]», largamente aldericada na hestoria del cristianismu.

Les interpretaciones de les identidaes d'estes muyeres entepasen los algames d'esti artículu ya inclúin argumentos qu'arreyen tantu los principios de distintes confesiones cristianes como elementos filolóxicos y históricos. El pasaxe emprestar pa bien distintos analises y razonamientos. Por casu, Richard Bauckham toma distancia del argumentu de Brown al comentar que les identificaciones de la Tabla 1 presenten un sustentu racional exiguo, una y bones los Evanxelios sinópticos establecen que munches muyeres (que siguíen a Xesús dende Galilea) taben presentes al momentu de la crucifixón y que los nomes «María» y «Salomé» yeren bien comunes ente les muyeres xudíes de Palestina.&lt;ref name = “Bauckham-Mary”/&gt;{{su|p=p. 210}} Pa Bauckham, Salomé ta ausente de la escena en ''Xuan'' 19:25.&lt;ref name = “Bauckham-Mary”/&gt;{{su|p=p. 237}} Sía que non, convien nun perder de vista qu'en nengún momentu l'Evanxeliu de Xuan referir a la esistencia d'un parentescu carnal ente la figura del Discípulu Amáu» y la madre de Xesús. Independientemente de qu'esi parentescu esistiera o non, l'Evanxeliu paez tar muncho más interesáu en señalar a los güeyos del llector el surdimientu d'un venceyu d'orde espiritual ente estos dos personaxes (anque'l conceutu católicu de la maternidá espiritual de María sobre cada creyente ye un desenvolvimientu posterior, yá que apaez n'Oriente con Jorge de Nicomedia nel sieglu IX, como comenta Brown).&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=p. 1331-1332}}

Siempres según Raymond Brown,&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=p. 124}} la posibilidá de que l'apóstol Xuan fora sobrín de María, madre de Xesús, podría ayudar a esplicar les sos rellaciones col sacerdociu (v. gr., Caifás) pos María tenía parientes na familia sacerdotal según el [[Evanxeliu de Lucas]]: María yera pariente d'Isabel ({{biblia|Lucas|1:36}}), quien taba casada col sacerdote Zacarías ({{biblia|Lucas|1:5}}).

[[Ficheru:House of the Virgin Mary.jpg|thumb|250px|left|La [[Casa de la Virxe María]], restaurada sobre los restos arqueolóxicos atopaos en 1891 na llomba de Panaya Kapulu, a 8 km de Selçuk (Éfesu).]]

Independientemente d'estos puntos d'analís críticu, esisten otres derivaciones apologéticas y populares de les cualos Raymond Brown cita dalgunes.&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 1329-1330}} Los versículos de {{biblia|Xuan|19:25-27}} referíos a la madre de Xesús y al Discípulu Amáu» quiciabes empecipiaren la tradición cristiana según la cual Xuan l'Apóstol, cuando se treslladó a Éfesu, llevaría consigo a María, madre de Xesús. Los restos de la [[Casa de la Virxe María]], al sur de la ciudá, son consideraos polos cristianos ortodoxos polo xeneral como'l llugar onde viviríen.&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 65}} Esta tradición lleva consigo l'aval de la beata mística [[Anne Catherine Emmerich]] (1774-1824), quien describió a la perfeición la casa ensin visitar enxamás el llugar, y primero que se realizara'l descubrimientu arqueolóxicu de los sos restos a principios de la década de 1890.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Emmerich|nome= Anne Catherine|añu= 2009|títulu= The Life of the Blessed Virgin Mary: From the Visions of Ven. Anne Catherine Emmerich |llugar= Charlotte, North Carolina (EE. XX.)|editorial= TAN Books &amp; Publishers |idioma= inglés|isbn= 978-0-89555-048-4|cita= Otra edición de: ''The Life of The Blessed Virgin Mary: From the Visions of Anne Catherine Emmerich'' puede consultase nun [http://www.catholicplanet.com/ebooks/Life-of-Blessed-Virgin-Mary.pdf sitiu web], en que les sos páxines 209-213 puede llograse la descripción de la casa fecha por Emmerich}}&lt;/ref&gt;

===== La esistencia d'un silenciu llamativu =====
A partir de los datos mentaos infierse que l'Evanxelista paez querer guardar la identidá de la figura del Discípulu Amáu» de camín, siendo qu'enxamás explicita el so nome. Pero esisten nel Evanxeliu de Xuan otres figures que paecen deliberadamente ausentes, considerando los niveles d'importancia que-yos prodigen otros escritos neotestamentarios.

Esto conduz al que quiciabes seya unu de los mayores enigmes del Evanxeliu de Xuan a favor de la identificación de Xuan, fíu de Zebedeo, como'l Discípulu Amáu». ¿Por qué nun se fai mención de Xuan l'Apóstol siquier una vegada nel [[Evanxeliu de Xuan]] siendo que, por dar un exemplu, [[Simón Pedro]] ye mentáu 40 vegaes?&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Llamativamente tampoco ye mentáu nengunu de los sos familiares: nin l'hermanu de Xuan (Santiago), nin el padre (Zebedeo), nin la presunta madre de Xuan (Salomé). Otra ausencia notable ye'l nome de «María» como madre de Xesús de Nazaret, a que la so figura referir l'Evanxeliu de Xuan como «madre de Xesús» o «la so madre».&lt;/ref&gt; John Chapman señala esti aspeutu llamativu del Evanxeliu de Xuan:&lt;ref name=&quot;Chapman&quot;/&gt; el so '''silenciu absolutu''' respectu de Xuan l'Apóstol, del so hermanu [[Santiago'l Mayor]], y entá de la mesma espresión indireuta de «fíos de Zebedeo» qu'apaez namái en ''Xuan'' 21:2, un apéndiz que la gran mayoría de los estudiosos clasifica como un agregáu posterior a la redaición del ''corpus'' del Evanxeliu. Esti silenciu absolutu ye tantu más suxestivu cuanto que Xuan l'Apóstol apaez 17 vegaes nos [[Evanxelios sinópticos]], [[Santiago'l Mayor]] 15 vegaes y l'espresión «fíos de Zebedeo» –ensin nomalos espresamente– 3 vegaes.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Como respaldu d'esta llinia de pensamientu, merez mentase que l'[[Evanxeliu de Xuan]] ye l'Evanxeliu que más s'interesa polos [[apóstoles]]: según Chapman, esi Evanxeliu menta nomes d'apóstoles 74 vegaes, contra 50 del [[Evanxeliu de Marcos]], 43 del [[Evanxeliu de Lucas]] y 40 del [[Evanxeliu de Matéu]].&lt;/ref&gt; Como se mentó, nel [[Evanxeliu de Xuan]], l'otru apóstol que pertenecía al círculu de predilectos de Xesús, [[Simón Pedro|Pedro]] (mentáu como tal o como «Simón Pedro», «Simón llamáu Pedro», o «Cefas») ye mentáu 40 vegaes, lo que significa un númberu sustancialmente mayor que nos Evanxelios de [[Evanxeliu de Matéu|Matéu]] (26), [[Evanxeliu de Marcos|Marcos]] (25) o [[Evanxeliu de Lucas|Lucas]] (29).

&lt;center&gt;&lt;gallery mode = packed&gt;
Archivu:StPeter-RussianMuseum.jpg|Pedro, Simón o Simón Pedro: 40
Archivu:José de Ribera San Andrés.jpg|Andrés: 5
Archivu:James son of Zebedee.jpg|Santiago: 0
Archivu:John Evangelist.jpg|Xuan: 0
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;gallery mode = packed&gt;
Archivu:Rubens apostel philippus.jpg |Felipe: 12
Archivu:Anthonis van Dyck 088.jpg|Judas –non el Iscariote– (probable Judas Tadeo): 1
Archivu:Rubens apostel thomas.jpg |Tomás: 7
Archivu:Cimabue01.jpg|Judas Iscariote: 11
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;center&gt;
Númberu de vegaes que, según John Chapman,&lt;ref name=&quot;Chapman&quot;/&gt; apaecen mentaos dalgunos de los apóstoles nel Evanxeliu de Xuan. «La omisión de Xuan en Xuan» ye'l subtítulu col que John Chapman argumenta l'ausencia del apóstol Xuan (al igual que la del so hermanu Santiago) nel Evanxeliu de Xuan. Esti silenciu suxestivu, comparable al silenciu sobre la identidá del Discípulu Amáu» ye, dende'l trabayu científicu de Chapman, unu de los argumentos más utilizaos a favor de la identificación de Xuan l'Apóstol como «el discípulu a quien Xesús amaba».
&lt;/div&gt;

Entá más, otros [[apóstoles]] del grupu de «los Dolce» que nun pertenecíen a esi círculu de preferencia tamién son mentaos con frecuencia: [[Andrés l'Apóstol|Andrés]], [[Felipe l'Apóstol|Felipe]], [[Tomás l'Apóstol|Tomás]] y [[Judas Iscariote]] son mentaos más vegaes qu'en cualesquier otru Evanxeliu. La dificultá permanez: ¿por qué'l [[Evanxeliu de Xuan]] nun menta a Xuan l'Apóstol y a [[Santiago'l Mayor|Santiago]], dos de los trés más reconocíos miembros de la primer comunidá cristiana según los restantes escritos neotestamentarios? L'escriturista Luis H. Rivas, quien sostién que Xuan l'Apóstol nun ye'l Discípulu Amáu», señala: «nun s'atopó una esplicación satisfactoria pa esti silenciu».&lt;ref name=&quot;Rivas&quot;/&gt;{{su|p=p. 37}}

A partir de J. de Maldonado,&lt;ref name=&quot;Maldonado&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = de Maldonado|nome = J.|títulu = Comentario al Evanxeliu de San Xuan. Introducción|páxina = 20|editorial = Biblioteca d'Autores Cristianos (Madrid)|añu= 1954}}&lt;/ref&gt; postúlase una esplicación plausible: que la comunidá cristiana d'Asia, mientres la redaición final del Evanxeliu de Xuan, pudo velar el nome de Xuan l'Apóstol sol títulu de Discípulu Amáu», que la so persona y méritos conoceríen personalmente. El silenciu del [[Evanxeliu de Xuan]] sobre la figura de Xuan l'Apóstol paez tan apostáu como'l silenciu sobre la identidá del Discípulu Amáu». Esti puntu ye reconocíu por Sanders (quien, recordemos, hipotetiza en contra de la identificación de Xuan l'Apóstol como'l Discípulu Amáu») al dicir que se trata d'una argumentación sustancial» a favor de Xuan, fíu de Zebedeo.&lt;ref name=&quot;Sanders1943&quot;/&gt;{{su|p=p. 43}}

=== Otros personaxes propuestos como «Discípulu Amáu» ===
Remanáronse hipótesis bien variaes respectu de la identidá del Discípulu Amáu»: que sería [[Lázaro de Betania|Lázaro]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Filson|nome = F.V.|títulu = Who was the Beloved Disciple?|añu = 1949|publicación = Journal of Biblical Literature|volume = 68|páxines = 83-88|idioma= inglés|issn= 0021-9231}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Sanders|nome = J.N.|títulu = Those whom Jesus loved (John XI, 5)|añu = 1954-55|publicación = New Testament Studies|volume = 1 |páxines = 29-41|isbn= 0028-6885|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Sanders|nome= J.N.|añu= 1957|títulu= Studies in the Fourth Gospel |páxines= 72-82|capítulu= Who was the Disciple whom Jesus loved |apellíu-editor= Cross| nome-editor= F.L.|llugar= London (Inglaterra)|editorial= A. R. Mowbray|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; [[Marcos l'Evanxelista|Xuan Marcos]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Parker|nome = P.|títulu = John and John Mark|añu = 1960|publicación = Journal of Biblical Literature|volume = 79|páxines = 97-110|idioma= inglés|issn = 0021-9231}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Johnson|nome = L.|títulu = Who was the Beloved Disciple|añu = 1966|publicación = The Expository Times|volume = 77|páxines = 157-158|idioma= inglés|issn = 0014-5246}}&lt;/ref&gt; o [[Matías l'Apóstol]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Titus|nome = Y.L.|títulu = The identity of the Beloved Disciple|añu = 1950|publicación = Journal of Biblical Literature|volume = 69|páxines = 323-328|idioma= inglés|issn = 0021-9231}}&lt;/ref&gt; o [[Pablo de Tarsu]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu = Bacon|nome = B.W.|títulu = The Fourth Gospel in Research and Alderica|llugar= London (England)|editorial = T. Fisher Unwin |añu = 1910|idioma = inglés|páxines = 301-331}}&lt;/ref&gt; o la muyer samaritana.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Schneiders|nome = Sandra M.|títulu = 'Because of the woman's testimony...': reexamining the issue of authorship in the Fourth Gospel|añu = 1998|publicación = New Testament Studies|volume = 44|páxines = 513-535|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Tamién se propunxo que sería un sacerdote o daquién allegáu al [[Templu de Xerusalén|Templu]], conocíu del [[Sumu Sacerdote]] (Xuan 18, 15),&lt;ref name=&quot;Brown-2&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Brown|nome =Raymond Y.|títulu = La comunidá del discípulu amáu|edición= 6ª|lugar= Salamanca (España)|editorial = Ediciones Síguime|añu= 2005|isbn = 978-84-301-0898-5}}&lt;/ref&gt; una y bones la figura del Discípulu Amáu» namái apaez na segunda metá del Evanxeliu, mientres la pasión, muerte y resurrección de Xesús en [[Xerusalén]]. Estes opciones, que'l so analís detalláu entepasa a esti artículu, alderíquense más llargamente n'otru («[[El discípulu a quien Xesús amaba]]»). Posiblemente les opciones que más resonancia tuvieron fueren la de Lázaro y de Xuan Marcos, dalgunes de que les sos fortaleces y debilidaes comparar de forma esquemática coles de Xuan l'Apóstol na Tabla 2, considerando referencies xenerales,&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 111-125; }}&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 56-88; }}&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Hawkin|nome = David J.|títulu = The function of the Beloved Disciple motif in the Johannine redaction|añu= 1977|publicación = Laval théologique et philosophique|volume = 33|númberu = 2|páxines = 135-150|idioma= inglés|issn= 0023-9054}}&lt;/ref&gt; a les que se suman otres incluyíes na mesma tabla.

{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;top&quot; {{tablaguapa}}
|+ align=&quot;center&quot; style=&quot;background:DarkSlateBlue; color:white&quot;|&lt;big&gt;'''Tabla 2: Comparanza de dellos personaxes propuestos como «Discípulu Amáu»''' respectu de puntos que facilitaríen una argumentación positiva&lt;/big&gt;
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Puntos
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Xuan l'Apóstol
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Lázaro
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Xuan Marcos
!style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Xuan el Presbíteru
|- 
| '''Presencia na Última Cena''' || &lt;small&gt;La opinión mayoritaria ye que la so presencia ye cierta, sobre la base de los evanxelistes sinópticos (''Matéu'' 26:20; ''Marcos'' 14:17) || &lt;small&gt;Bien incierta: nun hai nenguna referencia direuta nos evanxelios que respuenda por la presencia de Lázaro na Última Cena. || &lt;small&gt;Incierta: nun hai nenguna referencia direuta nos evanxelios que respuenda por la so presencia. La casa familiar de Xuan Marcos allugar en Xerusalén ({{biblia|Fechos|12:12}}) pero eso nun significa necesariamente que fuera la locación de la Última Cena nin, menos entá, sofita la especulación de la presencia de Xuan Marcos, que'l so nome nun apaez en nengún evanxeliu canónicu. || &lt;small&gt;Al presente, nun hai referencia dalguna de la presencia d'un «Xuan» distintu del apóstol na Última Cena.&lt;/small&gt;
|-
| '''Accesu a la casa de Caifás''' || &lt;small&gt;Inciertu, si especular cola dificultá de qu'un pescador galiléu fuera conocíu del Sumu Sacerdote (les esplicaciones y antecedentes brindaos por Drum&lt;ref name=&quot;Drum&quot;/&gt; nun satisfaen a quien remanen otres teoríes). || &lt;small&gt;Posible, si especular cola so pertenencia a la clase sacerdotal. || &lt;small&gt;Posible, paez tener parientes na clase sacerdotal. Bernabé yera familiar direutu so ({{biblia|Colosenses|4:10}}) y levita ({{biblia|Fechos|4:36}}). || &lt;small&gt;Posible, si tratar de daquién rellacionáu cola clase sacerdotal.&lt;/small&gt;
|-
| '''Rellación con Pedro''' || &lt;small&gt;La opinión mayoritaria ye qu'esistía una asociación estrecha cierta ente Xuan y Pedro, según los Evanxelios sinópticos y los ''Fechos de los Apóstoles'', lo cual argumenta a favor de la hipótesis de Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu» || &lt;small&gt;Al presente, nun hai evidencia dalguna d'un venceyu ente Lázaro y Simón Pedro.||&lt;small&gt;Cierta, pero bastante posterior a los fechos narraos nos evanxelios. Apaez en biblia Fechos|12:6-12}}, n'ocasión de la lliberación de la prisión de Pedro, asitiada enantes de la Pascua de 44. Tamién en {{biblia|1Pedro|5:13}}.||&lt;small&gt;Al presente, nun hai evidencia dalguna.&lt;/small&gt;
|-
| '''Rellación con María, madre de Xesús''' || &lt;small&gt;Quien consideren que la madre de Xuan sería Salomé, que Salomé sería «la hermana de la madre de Xesús» ({{biblia|Xuan|19:25}}) y que, polo tanto Xuan sería sobrín de María, señalen esta rellación como xustificativu razonable del encargu de Xesús crucificáu. Esta interpretación nun ye unánime. || &lt;small&gt;Al presente, nun hai evidencia dalguna. ||&lt;small&gt;Al presente, nun hai evidencia dalguna. || &lt;small&gt;Al presente, nun hai evidencia dalguna.&lt;/small&gt;
|-
| '''Vinculación del Discípulu Amáu» cola autoría del Evanxeliu de Xuan''' || &lt;small&gt;Si'l Discípulu Amáu» vencéyase estrechamente cola autoría del Evanxeliu, dellos críticos señalen qu'un home cola cultura d'un pescador de Galilea nun podría escribilo. Sicasí, Carson argumenta que, nos ''Fechos de los Apóstoles'', el Gran Sanedrín ablucóse sobre la valentía (¿y competencia?) de Pedro y Xuan pa predicar.&lt;ref name=&quot;Carson2&quot;/&gt;{{su|p=p. 74;}}&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Ellí mesmu, y como argumentu válidu contra la idea de la presunta falta de formación de Xuan l'Apóstol pa ser autor del Evanxeliu, Carson ejemplifica que'l [[Akiva ben Iosef|Rabbi Akiba]] (Rebbe Akiva ben Iosef, ca. 50–ca.135 CE) foi iletrado nos sos años de mocedá, pa depués convertise n'unu de los más grandes rabbís de la so xeneración.&lt;/ref&gt; Otra manera, esti puntu presenta variantes, por cuanto güei alderíquense tamién los algames de l'autoría per parte del Discípulu Amáu». || &lt;small&gt;¿Venceyáu a la clase sacerdotal, con mayor cultura? || &lt;small&gt;¿Venceyáu a la clase sacerdotal, con mayor cultura? || &lt;small&gt;¿Venceyáu a la clase sacerdotal, con mayor cultura?&lt;/small&gt;
|-
| '''Silenciu absolutu''' y simultáneu nel Evanxeliu de Xuan respeuto de Xuan l'Apóstol y del Discípulu Amáu» - '''Otros elementos internos del Cuartu Evanxeliu''' || &lt;small&gt;La comunidá joánica podría velar la identidá del apóstol, que llamativamente nun ye mentáu nin una vegada en tol Evanxeliu de Xuan, sol títulu de Discípulu Amáu». || &lt;small&gt; &lt;small&gt;Nun hai esplicación pal silenciu del Cuartu Evanxeliu. L'analís del Evanxeliu de Xuan ye indicativu de la considerancia de Lázaro como persona amada por Xesús ({{biblia|Xuan|11}}), pero nun s'esplica la razón pola cual Lázaro sería dacuando mentáu pol so nome, y otres vegaes col epítetu de Discípulu Amáu». || &lt;small&gt;Nun se presentó nenguna esplicación sobre la tema, nin hai respaldu internu nel Evanxeliu de Xuan. || &lt;small&gt;Nun se presentó nenguna esplicación sobre la tema, nin hai respaldu internu nel Evanxeliu de Xuan.&lt;/small&gt;
|-
| '''Referencies n'escritos de los Padres de la Ilesia y en materiales apócrifos de los sieglos II-III''' || &lt;small&gt;Ireneo de Lyon y Oríxenes, ente otros, dan sustentu a esta postura. El llibru apócrifu Fechos de Xuan tamién se refier al apóstol Xuan como aquél que reclinó la cabeza sobre'l pechu de Xesús. || &lt;small&gt;Ausencia de referencies de Lázaro en calidá de Discípulu Amáu» per parte de los Padres de la Ilesia o n'apócrifos tempranos. || &lt;small&gt;Ausencia de referencies de Xuan Marcos en calidá de Discípulu Amáu» per parte de los Padres de la Ilesia o n'apócrifos tempranos || &lt;small&gt;Nos Padres, ausencia d'identificación de Xuan el Presbíteru col Discípulu Amáu». Trebilco argumenta lo contrario, pos Eusebio de Cesarea señala'l testimoniu de Papías de Hierápolis a favor de la esistencia d'un Xuan al cual los autores contemporáneos identifiquen como «Xuan el Presbíteru».&lt;ref name = &quot;Trebilco&quot;/&gt;{{su|p=p. 253,}}&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Paul Trebilco argumenta que Ireneo, al referise a «Xuan», considera a «Xuan el Presbíteru». Pal so argumentu, señala que Ireneo conocía a Xuan al traviés de los escritos de Papías y de la tradición d'Asia. Enfatiza que Ireneo llapada a Xuan col títulu de «discípulu del Señor», ente que llama a Pablo col títulu de «apóstol». Según Trebilco, y dau la énfasis que Ireneo pon nel «testigu ocular», el títulu «discípulu del Señor» ye más significativu que'l de «apóstol». Ireneo usa la espresión «discípulu del Señor» de forma individual, namái en conexón con Xuan. Trebilco conclúi que «tou eso ye compatible con Ireneo pensando en Xuan como autor del Cuartu Evanxeliu y como Xuan el Presbíteru». Sicasí, Trebilco omite esplicar por qué Ireneo diz la frase: «...Dalgunos d'ellos non solamente vieron a Xuan, sinón tamién a otros apóstoles...», frase que se comentó enantes y que nun puede referise a Xuan el Presbíteru, que nun yera apóstol, sinón a Xuan el fíu de Zebedeo. Entá más, l'argumentu de Trebilco podría utilizase pa favorecer la postura de Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu», una y bones Trebilco señala una razón pola cual Ireneo podría emplegar el títulu de «discípulu del Señor»: pa indicar al traviés d'esi epítetu un testimoniu ocular el cual, nos términos de Ireneo, sería cimeru al de «apóstol».&lt;/ref&gt; Pero nin Papías nin Eusebio venceyen a «Xuan el Presbíteru» cola figura del Discípulu Amáu» o cola autoría del Evanxeliu de Xuan.&lt;/small&gt;
|}

=== Corolariu ===
En resume, esisten oxeciones pa considerar a Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu», particularmente si nun se consideren los elementos en xunto, sinón aislladamente del restu. Ente éstes atopa la dificultá d'accesu a la casa de Anás per parte d'un pescador de Galilea (anque nesi pasaxe non se explicita que se trate del Discípulu Amáu»). La necesidá de recurrir a los Evanxelios sinópticos pa conocer quien yeren los discípulos preferíos por Xesús de Nazaret ye tamién una torga na reconocencia de Xuan l'Apóstol como «Discípulu Amáu» pa quien apunten a una interpretación del Evanxeliu de Xuan por sigo solo, ensin dependencia dalguna de los sinópticos. Quepe, sicasí, oxetar que, nel casu de querer esplicar l'Evanxeliu de Xuan ensin conocencia dalguna de los Evanxelios sinópticos, munches otres de les sos espresiones internes quedaríen tamién ensin esplicación o sustentu (por casu, la conocencia de qué yera'l grupu de «los Dolce»).

Per otra parte, la presentación de personaxes (Lázaro, Xuan Marcos, Xuan el Presbíteru, la muyer samaritana, Pablo, etc.) distintos de Xuan l'Apóstol en calidá de presuntu «Discípulu Amáu», rique de llamativos supuestos que paecen satisfaer pocu; por casu:

:* suponer que na Última Cena había discípulos que nun pertenecíen al grupu de «los Dolce», de lo cual nun hai evidencies positives, non yá nos Evanxelios sinópticos, sinón n'el mesmu Evanxeliu de Xuan (onde nun paez mentase explícitamente na Última Cena a naide que nun seya del grupu apostólicu);
:* suponer qu'un discípulu tan importante, como pa recibir l'epítetu de «[[el discípulu a quien Xesús amaba|discípulu a quien Xesús amaba]]», nin siquier apaez mentáu nos restantes evanxelios (tal el casu de Xuan Marcos, Xuan el Presbíteru, Lázaro, la muyer samaritana o Pablo de Tarsu, etc.).
:* suponer l'ausencia de toa referencia venceyada con [[el discípulu a quien Xesús amaba]] de los restantes candidatos per parte de los Padres de la Ilesia&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Inclusive Xuan el Presbíteru, a quien se venceya cola redaición de dalgún de los escritos joánicos como se trató enantes, nun apaez na obra d'Eusebio de Cesarea venceyáu cola figura del Discípulu Amáu».&lt;/ref&gt; o d'autores apócrifos de los sieglos II ya III, siendo esperable que la persona que representara a una figura de tamañu valumbu como'l Discípulu Amáu» tuviera una cierta repercusión nos documentos redactaos nos dos sieglos posteriores a la composición del Evanxeliu de Xuan.
:* suponer que l'ausencia absoluta nel Evanxeliu de Xuan del nome de dos de los trés apóstoles preferíos de Xesús (Xuan y el so hermanu Santiago) ye frutu de la casualidá, del olvidu o del desinterés.

El procesu d'identificación racional del Discípulu Amáu» falta enforma de llegar al so fin y ye difícil que, colos elementos con que se cunta güei, algámese una identificación plena que satisfaiga a toos. Sicasí esti procesu nun resultó baldíu pos dexó arriquecer con numberosos elementos d'interpretación, tantu la conocencia de los académicos polo xeneral como la espiritualidá d'aquellos comenenciudos por afayar posibles enseñances del Evanxeliu de Xuan (como exemplu d'esto últimu, alcuéntrase la interpretación simbólica del Discípulu Amáu» como «el discípulu ideal», que se va tratar de siguío).

A partir de Ireneo de Lyon, los cristianos empezaron a llamar a Xuan l'Apóstol col epítetu de ''' ''«Episthetios»'' ''' (de ''epì tò stêthos''), que significa «sobre'l pechu» (de Xesús).&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;/&gt; D'ellí que les Ilesies polo xeneral siguen interpretando al Discípulu Amáu» como Xuan l'Apóstol. Asina lo celebra la Ilesia Católica na lliturxa del 27 d'avientu, festividá de «San Xuan, Apóstol y Evanxelista».&lt;ref name=&quot;Missale&quot;&gt;{{cita llibru |autor= Congregatio de Cultu Divín et Disciplina Sacramentorum |títulu= Missale Romanum Editio Typica Tertia|añu= 2008|isbn= 978-88-209-8120-4| editorial = Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana}}&lt;/ref&gt; Entá teniendo como opción la eleición de dalguna [[:drae:perícopa|perícopa]] de los Evanxelios sinópticos que presente de forma esplícita al fíu de Zebedeo, la Ilesia Católica adopta pa la lliturxa'l pasaxe correspondiente a {{biblia|Xuan|20:2-8}}, nel cual nun se menta al fíu de Zebedeo, sinón al [[el discípulu a quien Xesús amaba|discípulu a quien Xesús amaba]].

== La imaxe del discípulu ideal ==
[[Ficheru:Duccio di Buoninsegna 047.jpg|thumb|200px|«Despidida de Xuan a María» ye una escena de retablu realizada por [[Duccio|Duccio di Buoninsegna]] en Siena ente 1308 y 1311, utilizando la téunica de témpera sobre madera. La escena ye apoderada por [[María, madre de Xesús]], comunicando la proximidá de la so muerte a Xuan l'Apóstol. A la izquierda del cuadru, cúntense doce apóstoles qu'inclúin a San Pablo. La identificación del Discípulu Amáu» como «modelu de discípulu» suxure que'l discípulu ideal» trataría a María como a la so propia madre.]]

Suponiendo que Xuan l'Apóstol fuera'l Discípulu Amáu», aquél «qu'escribió estes coses» ({{biblia|Xuan|21:24}}), de xuru yera reconocíu pola comunidá na que se desenvolvió l'Evanxeliu. So tal supuestu conxeturóse que Xuan pudo nun mentar el so nome por una cuestión d'honestidá intelectual, por creer que'l principal inspirador d'esos escritos yera l'[[Espíritu de Dios]], «el más fondu autor del [[Evanxeliu de Xuan]]».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Tuñí|apellíos2= Allegre|nome= Josep Oriol|nome2= Xavier |añu= 1995|títulu= Escritos joánicos y cartes católiques. Introducción al Estudiu de la Biblia, 8|páxina= 144|capítulu= Evanxeliu según san Xuan|apellíu-editor= Tuñí| nome-editor= J.-O.|llugar= Estella, Navarra (España)|editorial= Editorial Verbu Divín|isbn= 84-7151-909-7}}&lt;/ref&gt; Y tamién ye posible que quixera dexar, al traviés de la figura del Discípulu Amáu», una imaxe del discípulu ideal.&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Brown-2&quot;/&gt;

Alv Kragerud postula que'l Discípulu Amáu» sería una figura simbólica.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Kragerud|nome= Alv|títulu= Der Lieblingsjünger im Johannesevangelium: Ein exegetischer Versuch|llugar= Oslo|editorial= Osloer Universitats Verlag|añu= 1959}}&lt;/ref&gt; Pa esa interpretación, esti autor básase particularmente na rellación ente'l Discípulu Amáu» y [[Simón Pedro|Pedro]]. Sicasí, una dificultá pa considerar la figura del Discípulu Amáu» ''solamente'' como un símbolu ye que los restantes personaxes acomuñaos al Discípulu Amáu» ([[Simón Pedro]], la [[María (madre de Xesús)|madre de Xesús]], y el mesmu [[Xesús de Nazaret|Xesús]]) son consideraos pol autor del Evanxeliu como personaxes históricos. Una yuxtaposición de personaxes históricos y simbólicos nun tendría enforma sentíu. T. Lorenzen señala que se debe considerar, amás de la figura histórica del Discípulu Amáu», el so significáu simbólicu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Lorenzen|nome= T.|títulu= Der Lieblingsjünger im Johannesevangelium – Eine redaktionsgeschichtliche Studie (Stuttgarter Bibel Studien 55)|llugar= Stuttgart|editorial= KBW Verlag|añu= 1971}}&lt;/ref&gt; Según R. Bauckham, la imaxe del Discípulu Amáu» nel [[Evanxeliu de Xuan|cuartu Evanxeliu]] presenta al autor ideal.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Bauckham|nome= Richard|títulu= The beloved disciple as ideal author |añu= 1993|publicación= Journal for the Study of the New Testament|volume= 15|númberu= 49|páxines= 21-44|issn= 0142-064X|doi= 10.1177/0142064X9301504903}}&lt;/ref&gt; La so especial intimidá con Xesús, la so presencia nos eventos clave na hestoria y la so perceición d'el so significáu calificar pa ser el testigu ideal de Xesús y polo tanto l'autor ideal d'un Evanxeliu. Pela so parte, [[Raymond Y. Brown]] sostién que resulta patente que'l Discípulu Amáu» tien una dimensión figurada, que presenta traces d'exemplaridá y que, en munches formes, ye'l modelu de cristianu. Sicasí -amiesta Brown- la dimensión simbólica nun significa que'l Discípulu Amáu» seya namás que un meru símbolu.&lt;ref name=&quot;Brown-1&quot;/&gt;{{su|p=páxs. 120-121}}

Siguiendo esa llinia de pensamientu y considerando la dimensión figurada» enantes mentada, el discípulu ideal amáu pol Señor sería aquél que:

::* tien familiaridá con Xesucristo y recibe les sos ficies: sentar xunto a Xesús, y recibe la respuesta de Xesús ({{biblia|Xuan|13:23-26}});
::* permanez xunto a la cruz del crucificáu y recibe a [[María (madre de Xesús)|María]] como a la so propia madre ({{biblia|Xuan|19:25-27}});
::* tien familiaridá con [[Simón Pedro|Pedro]], permanez xunto a él y respetar ({{biblia|Xuan|20:1-8}});
::* sabe reconocer al resucitáu presente ({{biblia|Xuan|21:1-7}}), y ::*
permanez fiel, esto ye, persevera hasta que Xesús vuelva ({{biblia|Xuan|21:20-23}}).

== Xuan l'Apóstol na lliteratura apócrifa ==
Dellos «[[apócrifos|llibros apócrifos]]», que nun fueron reconocíos como material inspiráu por Dios per parte de les distintes confesiones cristianes, presenten a Xuan l'Apóstol en distintos pasaxes, como protagonista de rellatos prodixosos, inclusive risueños,&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;En ''Fechos de Xuan'' 60-61, el relator narra que Xuan l'Apóstol y los sos siguidores -ente los qu'él se cuntaba- llegaron a una posada abandonada. Ellí, buscaron una cama pa Xuan. L'armazón d'una cama xacía en dalgún llugar, ensin cobertores, y sobre él estendieron los mantos que llevaben, y rogáronlu que se chara sobre ella y folgara, en cuantes que'l restu d'ellos dormiría nel suelu. Pero cuando se chó, unes chinches cafiáron-y y, como estos inseutos siguíen portándose de forma cada vegada más cafiante pa él, cuando yera alredor de medianueche, díxo-yos a oyíos de toos ellos: «Yo dígo-yos, oh chinches, pórtense bien toes ustedes, dexen la so casa per esta nueche, permanezan quietes nun solu llugar, y caltengan distancia de los siervos de Dios». Y mientres ellos echábense a rir, y siguíen falando mientres dalgún tiempu, Xuan dedicar a dormir. Ellos, falando en voz baxa, nun lo alteriaron (o, gracies a él, nun fueron alteriaos). Pero cuando taba amaneciendo, llevantóse'l relator del llibru, xuntu con Vero (''Verus'') y Andrónico (''Andronicus'') y vieron, a la puerta de la casa qu'habíen tomáu, que permanecíen un gran númberu de chinches. Mientres-yos ablucaba la vista de toes elles, y tolos hermanos espertábense por causa de elles, Xuan siguió dormiendo. Cuando s'espertó, cuntáronlu lo qu'habíen vistu. Él sentóse na cama, mirar y dixo: «Yá que vos portastis bien obedeciendo'l mio reprensión, vuelvan al so llugar». Y cuando hubo dichu esto y salíu de la cama, les chinches que taben a la puerta entainar escontra la cama, xubieron poles pates de la mesma y sumieron poles junturas. Y Xuan dixo de nuevu: «Estes criatures escucharon la voz d'un home, y permanecieron en silenciu ensin transgredir, pero nós, qu'escuchamos la voz y los mandamientos de Dios, desobedecemos y somos llixeros de mente. ¿Y por cuánto tiempu?»&lt;/ref&gt; escritos buscando quiciabes espertar l'almiración o la simpatía de los llectores. Sicasí, dellos pasaxes presentes nesos llibros permearon les artes ya inclusive les celebraciones llitúrxiques. Nun dexen de tener importancia, non solo como fonte d'información, sinón tamién como fundamentu d'un bon númberu de tradiciones, presentes inda na nuesa cultura (nel arte, na lliteratura y nel folclor).

&lt;center&gt;&lt;gallery mode = packed&gt;
Archivu:Donatello, storie di san giovanni evangelista, resurrezione di drusiana, 1434-43.jpg|«Resurrección de Drusiana»
Archivu:Donatello, storie di san giovanni evangelista, martirio, 1434-43.jpg|«Martiriu de San Xuan»
Ficheru:Donatello, storie di san giovanni evangelista, s.g. a patmos, 1434-43.jpg|«San Xuan en Patmos»
Archivu:Donatello, storie di san giovanni evangelista, ascensione di s.g., 1434-43.jpg|«Ascensión de San Xuan»
Ficheru:Donatello, storie di san giovanni evangelista, resurrezione di drusiana, 1434-43 dettaglio.jpg|Detalle Ficheru:Donatello,
Donatello, storie di san giovanni evangelista, martirio, 1434-43 dettaglio.jpg|Detalle Ficheru:Donatello,
Donatello, storie di san giovanni evangelista, s.g. a patmos, 1434-43 dettaglio.jpg|Detalle Ficheru:Donatello,
Donatello, storie di san giovanni evangelista, ascensione di s.g., 1434-43 dettaglio2.jpg|Detalle &lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;center&gt;
La ''Storie di San Giovanni Evanxelista'' ye un conxuntu d'episodios atribuyíos a Xuan l'Apóstol n'escritos apócrifos y/o patrísticos. [[Donatello]] desenvolvió artísticamente la ''Storia'' ente 1434 y 1443 na ''Sagrestia Vecchia'' (Antigua Sacristía), unu de los monumentos más importantes de l'arquiteutura de principios del [[Renacimientu italianu]], al que s'apuerta dende l'interior de la [[Basílica de San Llorienzo de Florencia]]. Realizaos cola téunica nidio y elegante del [[estuco]] [[policromía|policromado]] en tonos blancu, colloráu y azul, los episodios allugar en dos talos [[tondos]] monumentales de 2,15 m de diámetru asitiaos nes [[pechina|pechines]] de la [[cúpula]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=
Wirtz|nome= Rolf C.|títulu= Donatello 1386-1466 | añu= 1998 |llugar= New York (EE. XX.)|editorial=Könemann|isbn= 3-8290-0244-0|páxines= 58-61|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
&lt;/div&gt;

El tratamientu detalláu de tolos materiales extracanónicos referíos a Xuan l'Apóstol entepasa los algames del artículu, pero fueron arrexuntaos y revisaos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Erbetta | nome= Mario | títulu= Gli Apocrifi del Nuovo Testamentu |volume = 2: Atti e leggende|añu= 1966|llugar= Turin (Italia)|editorial= Marietti|isbn= }}&lt;/ref&gt; Ente ellos destáquense los ''Acta Iohannis'' o Fechos de Xuan,&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 187-205}} como asina tamién los Fechos de Xuan en Roma»;&lt;ref name=&quot;Culpepper&quot;/&gt;{{su|p=p. 205-206}} ésti postreru ye un nome dau por Junod y Kaestli a un conxuntu de manuscritos que s'aniciaron de forma independiente y que nun formaron parte de los Fechos de Xuan más antiguos. De los Fechos de Xuan» cabo citar los pasaxes referíos a Xuan n'Éfesu y los sos discursos nesa ciudá, la hestoria y resurrección de Licomedes y Cleopatra, el templu d'Artemisa n'Éfesu, la resurrección del sacerdote del templu d'Artemisa, los pasaxes de la parricida y de los ximielgos teníos por demonios, l'episodiu de les chinches, el ciclu de [[Drusiana]], la so muerte y resurrección, la conversión de Calímaco, pa rematar cola metástasis o muerte gloriosa de Xuan, la última eucaristía y el pasaxe referíu a la so tumba y a la última oración.&lt;ref name=&quot;Piñero&quot;/&gt; Otros pasaxes apócrifos sobre Xuan l'Apóstol topar nos «[[manuscritos de Nag Hammadi]]»: el más conocíu ye'l [[Evanxeliu apócrifu de Xuan]], de temática gnóstica setiana.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Piñero|apellíu2= García Bazán|apellíu3= Montserrat Torrents|nome= Antonio|nome2= Francisco| nome3= José|títulu= Texto gnósticos. Biblioteca de Nag Hammadi |añu= 2011|edición= 4ª |lugar= Madrid (España)|editorial= Editorial Trotta | isbn= 978-84-8164-884-1}}&lt;/ref&gt;

Nos Fechos de Xuan, material datáu aprosimao de la segunda metá del sieglu II o del sieglu III, nun se presenta a Xuan l'Apóstol como un fundador d'Ilesies, nin siquier como guía de comunidaes yá conformaes, sinón como un comunicador itinerante de la fe, nel alcuentru con almes capaces d'esperar y de ser salvaes» (''Fechos de Xuan'' 18:10.23:8).&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Vignolo|nome= R.|añu= 2000|títulu= Diccionariu de los Santos, Volume 2|páxines= 1357-1364|capítulo= Xuan Evanxelista (NT: Apóstol y Evanxelista)|apellíu-editor= Leonardi|apellíu-editor2= Riccardi|apellíu-editor3= Zarri|nome-editor= C.|nome-editor2= A.|nome-editor3= G|lugar= España|editorial= San Pablo|isbn= 84-285-2259-6}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Nel testu orixinal de ''Fechos de Xuan'' 23:8, Xuan l'Apóstol diz: «Llevántate, y nun sías la ocasión pa munchos que deseyen nun creer, o l'aflicción p'almes capaces d'esperar y de ser salvaes.»&lt;/ref&gt;

== Celebraciones llitúrxiques de Xuan l'Apóstol ==
[[Ficheru:Tomb of St. John.jpg|thumb|200px|Balta onde folgaríen los restos de Xuan l'Apóstol, en [[Selçuk]], cerca d'[[Éfesu]] ([[Turquía]]). L'apócrifu ''Fechos de Xuan'' describe l'entierru de Xuan l'Apóstol. La referencia más temprana al llugar del entierru provién de [[Polícrates d'Éfesu|Polícrates]], obispu d'Éfesu, alredor de 190 (citáu por Eusebio).&lt;ref&gt;Eusebio de Cesarea, ''Hestoria Ecclesiae'', III, 31, 3.&lt;/ref&gt; Nel sieglu III, [[Dionisio d'Alexandría]] informa qu'habría dos baltes n'Éfesu, «diciéndose de caúna d'elles que ye la de Xuan». Eusebio usa esta referencia p'abonar la teoría de los dos Juanes».]]

A la de reconocer a los homes insignes del cristianismu del sieglu I, les Ilesies cristianes nun manifestaron dulda dalguna respectu de Xuan l'Apóstol, entá cuando nun morriera martirizado. El cultu del apóstol Xuan consolidar a partir del so ministeriu n'Éfesu. Según la tradición cristiana, la so tumba alcontrar en Ajasoluk, güei [[Selçuk]], una llomba al nordeste d'Éfesu.&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;/&gt; Nesi llugar alzóse primero una capiya, que depués foi considerada insuficiente. [[Justiniano]] edificó ellí una basílica tan grande y magnífica que anduvo a la tema cola de Constantinopla dedicada a los apóstoles. Magar el cultu a Xuan n'Occidente tuvo primeramente un tonu menor respectu del d'otros apóstoles como [[Simón Pedro|Pedro]] y [[Pablo de Tarsu|Pablo]], la influencia bizantina daría a Xuan l'Apóstol un llugar de preeminencia a fines de la Edá Antigua y principios de la Edá Media.&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;/&gt;

Esa reconocencia poner de manifiestu güei según les carauterístiques propies de cada ritu. La Ilesia Católica Romana celebrar na so festividá del [[27 d'avientu]], sol títulu de «San Xuan, Apóstol y Evanxelista»,&lt;ref name=&quot;Missale&quot;/&gt; ente que la Comunión Anglicana llamar «Xuan, Apóstol y Evanxelista» nel so calendariu llitúrxicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.churchofengland.org/prayer-worship/worship/texts/calendar,-rules-and-lectionaries/calendar/holydays.aspx|títulu= Holy days|autor= The Church of England|fechaaccesu=13 de febreru de 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; D'igual forma y nel mesmu día ye recordáu pola Ilesia Luterana.&lt;ref&gt;{{cita llibru |editor = Inter-Lutheran Commission on Worship|nome = |títulu = Lutheran Book of Worship |llugar= Minneapolis, Minnesota (EE. XX.)|editorial = Augsburg Fortress Press and the LCA Board of Publication |añu= 1978|isbn = 0-8006-3330-X}}&lt;/ref&gt; Más allá de que, a partir de la Reforma, el conteníu del calendariu llitúrxicu y de la lliturxa mesma fuera consideráu responsabilidá de la rexón en que s'atopaba cada Ilesia protestante, la festividá referida a Xuan caltener con llamativa consistencia acompañando'l tiempu de la Natividá.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos = Senn| nome = Frank C.| títulu = Christian Liturgy: Catholic and Evangelical|llugar= Minneapolis, Minnesota (EE. XX.)|editorial = Augsburg Fortress Press |añu= 1997|isbn = 0-8006-2726-1}}&lt;/ref&gt; Apocayá, el teólogu llitúrxicu Philip Pfatteicher desenvolvió'l so oxetivu d'apurrir un calendariu común pa luteranos, metodistes, presbiterianos y episcopales, con paralelismos col calendariu católicu romanu, de forma de reflexar la comprensión actual de los santos y de les sos celebraciones. Na so obra presenta la celebración de «San Xuan, Apóstol, Evanxelista» el día 27 d'avientu,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Pfatteicher |nome= Philip H. |títulu= The New Book of Festivals and Commemorations: A Proposed Common Calendar of Saints|idioma= inglés|añu= 2008|llugar= Minneapolis, Minnesota (EE. XX.)|editorial= Fortress Press |isbn= 978-0-8006-2128-5 |capítulu= December 27. St. John, Apostle, Evangelist|páxines= 629-632}}&lt;/ref&gt; lo cual suxure la solidez d'esta festividá nos distintos ritos cristianos.

Nos oríxenes de la festividá, celebrábase conjuntamente a Xuan y al so hermanu [[Santiago'l Mayor]] el día 27 d'avientu: dambos nomes apaecen xuntos nel Calendariu Cartaxinés, nel ''Martyrologium hieronymianum'' (Martiroloxu jeronimiano, sieglu VI) y nos llibros llitúrxicos galicanos. Pero en Roma, yá dende feches tempranes, la fiesta foi acutada a San Xuan namái. Entá más, nel Calendariu Tridentino conmemorar a Xuan hasta'l día 3 de xineru inclusive, esto ye, la octava de la festividá del 27 d'avientu. Esta octava foi suprimida, xuntu con otres, pol Papa Pío XII en 1955: solamente les octaves de Pascua, Navidá y Pentecostés siguieron celebrándose.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.vatican.va/archive/aas/index_sp.htm |títulu= Acta Apostolicae Sedis (AAS) 47|fechaaccesu=1 de mayu|añoacceso=2011 |autor= Pius PP. XII |fecha= 28 de xineru de 1955|editorial= Città del Vaticano: Typis Polyglottis Vaticanis |páxina= 220|idioma= llatín|cita= Celebrantur tantum octavae Nativitatis Domini, Paschatis et Pentecostes, suppressis omnibus aliis, sive in calendariu universali, sive in calendariis particularibus occurrentibus}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Oratorio di San Giovanni.JPG|thumb|left|225px|''San Giovanni in Oleo'', próximu a la ''Porta Llatina'' (Roma), llevantáu nel sieglu XVI en conmemoración del martiriu de Xuan]]

Amás de la octava del 27 d'avientu, el Calendariu Tridentino celebraba tamién la festividá de ''San Giovanni a Porta Llatina'' (''San Xuan ante la Puerta Llatina'') el [[6 de mayu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/1957-01-17,_Absens,_Missale_Romanum_Ex_Decreto_Sacrosanti_Concilii_Tridentini_Restitutum,_LT.pdf |títulu= Missale Romanum, Ex Decreto Concilii Tridentini Restitutum|fechaaccesu=1 de mayu|añoacceso=2011 |autor= Pius PP. XII |páxines= 14 y 396|idioma= llatín|cita= Die 6 Maji: S. Joannis, Apostoli et Evangelistae ante Portam Latinam}}&lt;/ref&gt; Esta celebración acomuñar cola referencia de Tertuliano, según la cual San Xuan foi lleváu a Roma mientres el reináu del emperador [[Domicianu]], y refundiáu nuna caldera d'aceite ferviendo, de la que foi calteníu milagrosamente, saliendo ilesu.

En conmemoración, llevantóse un oratoriu o templete nel llugar, que lleva'l nome de ''San Giovanni in Oleo'' y que la so últimu refaimientu ye de [[Gian Lorenzo Bernini]]. A pocos metros, alzóse la ''Basilica di San Giovanni a Porta Llatina'', que la so primer fase de construcción paleocristiana se documentó arqueológicamente ente los sieglos V y VI d.C. Foi consagrada pol Papa [[Adriano I]] en 780.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.imagoromae.com/public/ftp/fotoDiServizio/files/LA%20BASILICA%20DI%20SAN%20GIOVANNI%20A%20PORTA%20LLATINA%20A%20ROMA.pdf|títulu= La Basilica di San Giovanni a Porta Llatina a Roma.|fechaaccesu=13 de febreru de 2011|autor= Pignotti, Alessandra|fecha= 2009|obra= En: ImagoRomae - The perception of Modern and Ancient Rome|idioma= italianu}}&lt;/ref&gt;

Como se repara na Tabla 3, iguada con datos llograos de les fontes primaries indicaes, les celebraciones a San Xuan rexistrar na lliturxa d'Occidente polo xeneral (''Occidentales Liturgiae'')&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/04_01_Occidentales_Liturgiae.html|títulu= De Sacra Llatina Lliturxa - Occidentales Liturgiae: Conspectus Rerum Ratione Argumentorum Distributus Seu|fechaaccesu=2 de marzu de 2011|autor= |obra= Documenta Catholica Omnia – International (Omnium Paparum, Conciliorum, Ss. Patrum, Doctorum Scriptorumque Ecclesiae Qui Ab Aevo Apostolico Ad Usque Benedicti XVI Tempora Floruerunt)|idioma= llatín}}&lt;/ref&gt; y en distintos calendarios y martiroloxos antiguos en particular.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/04_01_21-_Kalendaria_Martyrologiaque_Antiqua.html|títulu= De Sacra Llatina Lliturxa - Occidentales Liturgiae: Kalendaria Martyrologiaque Antiqua |fechaaccesu=2 de marzu de 2011|autor= |obra= Documenta Catholica Omnia – International (Omnium Paparum, Conciliorum, Ss. Patrum, Doctorum Scriptorumque Ecclesiae Qui Ab Aevo Apostolico Ad Usque Benedicti XVI Tempora Floruerunt)|idioma= llatín}}&lt;/ref&gt; Les mayores diferencies anicien na inclusión o non de l'antigua festividá de Xuan ante la Puerta Llatina.

&lt;center&gt;
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;top&quot; {{tablaguapa}}
|+ align=&quot;center&quot; style=&quot;background:DarkSlateBlue; color:white&quot;|&lt;big&gt;'''Tabla 3: Comparanza de les celebraciones referíes a San Xuan en distintos calendarios llitúrxicos o martiroloxos antiguos'''&lt;/big&gt;
! width=&quot;210 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Calendariu o Martiroloxu
! width=&quot;250 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[6 de mayu]]
! width=&quot;250 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[27 d'avientu]]
|-
| ''Martyrologium syriacum'' || – || S. apostolorum Jacobi et Johannis.
|-
| ''Calendarium anglicanum'' || Sancti Johannis apostoli ante portam Latinam. || Sancti Johannis Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium gothicum'' (''Lliturxa mozarabica'') || – || Joánnis Apóstoli et Evangelistæ.
|-
| ''Bedae martirologium'' || S. Johannis Evangelistae ante portam latinam. || S. Johannis Apostoli, et Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium antiquissimum'' || – || Nat. Joannis Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium floriacense'' || – || Natale S. Johannis Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium mantuanum'' || Johannis in Dolio missi. || Johannis Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium vallumbrosanum'' || S. Johannis ante portam latinam. || S. Johannis Apostoli et Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium verdinense'' || – || S. Johannis Apostoli et Evangelistæ.
|-
| ''Kalendarium stabulense'' || – || In Epheso Assumptio S. Joannis Apostoli et Evangelistae.
|-
| ''Lucensis kalendarii fragmentum'' || – || S. Johannis Evangelistæ.
|-
| ''Martyrologium insignis ecclesiæ antissiodorensis'' || Romæ S. Johannis apostoli et evangelistæ, quando ante portam Latinam in ferventis olei dolio missus est. || Sancti Joannis, Apostoli et Evangelistæ.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;El ''Martyrologium insignis ecclesiæ antissiodorensis'' espresa: «Apud Ephesum natale sancti Johannis apostoli et evangelistæ dilecti Domini. His post exilii relegationem, post Apocalypsis revelationem divinam, post evangelii descriptionem, confectus senio mortuus est post passionem Domini anno LXVIII, ætatis autem el soæ nonagesimo nonu.»&lt;/ref&gt;
|-
| ''Fragmentum alterius multo antiquioris vallumbrosani kalendarii'' || S. Johannis ante portam latinam. || S. Johannis Evangeliste.
|-
| ''Vetus martyrologium romanum'' || Sancti Joannis, Apostoli et Evangelistæ, ante Portam Latinam.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;El ''Vetus martyrologium romanum'' apurre dellos detalles adicionales: «Romae sancti Joannis, Apostoli et Evangelistæ, ante Portam Latinam; qui, ab Epheso, jussu Domitiani, vinctus Romam est perductus, et, judicante Senatu, ante eamdem portam in olei ferventis dolium missus, exivit inde purior et vegetior quam intravit.»&lt;/ref&gt;|| Sancti Joannis, Apostoli et Evangelistæ.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt; El ''Vetus martyrologium romanum'' apurre otros detalles:«Apud Ephesum natalis sancti Joannis, Apostoli et Evangelistæ, qui, post Evangelii scriptionem, post exsilii relegationem et Apocalypsim divinam, usque ad Trajani Principis tempora perseverans, totius Asiae fundavit rexitque Ecclesias, ac tandem, confectus senio, sexagesimo octavu post passionem Domini anno mortuus est, et juxta eamdem urbem sepultus.»&lt;/ref&gt;
|}
&lt;/center&gt;

La festividá católica de ''San Xuan ante la Puerta Llatina'' foi esaniciada, xuntu con otres del Calendariu Xeneral Romanu pol papa [[Xuan XXIII]] nel so ''Rubricarum instructum'' del 25 de xunetu de 1960,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.vatican.va/holy_father/john_xxiii/motu_proprio/documents/hf_j-xxiii_motu-proprio_19600725_rubricarum-instructum_sp.html|títulu= Motu propio Rubricarum instructum sobre les robles del breviariu y del misal.|fechaaccesu=13 de febreru de 2011|autor= Xuan XXIII |fecha= 1960}}&lt;/ref&gt; col fin d'evitar la duplicación de festividaes d'un mesmu santu. Por esa razón, rexistrar nel Misal romanu del 17 de xineru de 1957,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/1957-01-17,_Absens,_Missale_Romanum_Ex_Decreto_Sacrosanti_Concilii_Tridentini_Restitutum,_LT.pdf|títulu= Missale Romanum ex Decreto Concilii Tridentini Restitutum Pontificum Cura Recognitum Ovam Editionem Typicam |fechaaccesu=2 de marzu de 2011|autor= |fecha= 17 de xineru de 1957|obra= Documenta Catholica Omnia – International (Omnium Paparum, Conciliorum, Ss. Patrum, Doctorum Scriptorumque Ecclesiae Qui Ab Aevo Apostolico Ad Usque Benedicti XVI Tempora Floruerunt)|idioma= llatín}}&lt;/ref&gt; pero non nel Misal romanu de Xuan XXIII, del 23 de xunu 1962.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.documentacatholicaomnia.eu/01p/1962-06-23,_SS_Ioannes_XXIII,_Missale_Romanum,_LT.pdf|títulu= SS Ioannes XXIII Missale Romanum|fechaaccesu=2 de marzu de 2011|autor= |fecha= 23 de xunu de 1962|obra= Documenta Catholica Omnia – International (Omnium Paparum, Conciliorum, Ss. Patrum, Doctorum Scriptorumque Ecclesiae Qui Ab Aevo Apostolico Ad Usque Benedicti XVI Tempora Floruerunt)|idioma= llatín}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Alonso Cano 001.jpg|thumb|200px|«San Xuan l'Evanxelista en Patmos» (ente 1640 y 1650), oliu sobre llenzu realizáu pol pintor, escultor y arquiteutu español [[Alonso Cano]]. Alcuéntrase anguaño en [[Budapest]].]]
El [[26 de setiembre]] celebrar na lliturxa ortodoxa oriental el Reposu del Santu Apóstol y Evangelista Xuan el Teólogu» (pos-y lo considera autor del Evanxeliu de Xuan, de les I, II ya III Epístoles de Xuan, y del Llibru del Apocalipsis).&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.pomog.org/index.html?http://www.pomog.org/saintlist.shtml|títulu= Complete List of Saints (Orthodox commemorations arranged by date)|autor= Protection of the Mother of God Church-A Parish of the Russian Orthodox Church|fechaaccesu=13 de febreru de 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La partida» de Xuan l'Apóstol mentar nel Menologio de Constantinopla y nel Calendariu de Nápoles nesa fecha.&lt;ref name=&quot;Enciclopedia&quot;/&gt;

Nel [[ritu armeniu]] celebrar a los «Santos Apóstoles Santiago y Xuan, &quot;Fíos del Truenu&quot;», usualmente el [[29 d'avientu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&amp;id=15830&amp;pid=33 |títulu= 2011 Liturgical Calendar |fechaaccesu=2 de mayu de 2011|autor= The Armenian Church |fecha= 2011| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Ilesia ortodoxa siria|ritu ortodoxu siríacu]] celebrar al Apóstol Xuan, l'Evanxelista» el 8 de mayu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://sor.cua.edu/Calendar/2011.pdf |títulu= Liturgical Calendar of the Syriac Orthodox Church |obra= En: Syriac Orthodox Resources| fechaaccesu=2 de mayu de 2011|autor= The Syriac Orthodox Church|fecha= 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; 

Pela so parte, el ''Synaxarium'' de la Ilesia Ortodoxa Copta conmemora la partida de San Xuan l'Evanxelista y Teólogu» nel cuartu día del mes tobi (quintu mes del calendariu coptu). Considera como añu de la so partida'l 100 d.C., y afirma qu'él predicó n'Éfesu, ciudá habitada por xente de dura cerviz, acompañáu pol so discípulu, [[Prócoro|el diáconu Prócoro]]. El Synaxarium coptu establez que San Xuan l'Evanxelista vivió más de 90 años, y que solía ser lleváu a les xuntes de los creyentes, según lo comentao per San Jerónimo más arriba. Atribúyen-y l'Evanxeliu que lleva'l so nome, según el Llibru del Apocalipsis, y los trés epístoles joánicas. La Ilesia copta señala que Xuan morrió n'Éfesu a una edá avanzada.&lt;ref name=&quot;Enciclopedia&quot;/&gt;

== Delles carauterístiques que-y atribúi'l cristianismu ==
Dalgunes de les carauterístiques que'l cristianismu acomuña a Xuan l'Apóstol son consecuencia de atribuirsele los llamaos escritos joánicos» (Evanxeliu de Xuan, Apocalipsis ya I, II ya III Epístola de Xuan) ya identifica-y -y como «el discípulu a quien Xesús amaba», atribuciones ya identificación que los sos algames yá aldericar en seiciones anteriores.

Ente eses carauterístiques que'l cristianismu atribúye-y se destaquen dos:

1) la so visión y el so misticismu.

2) el so llinguaxe, pol cual llamar l'Apóstol del Amor»

==== La so visión y el so misticismu ====
«El que lo vio atestiguar y el so testimoniu ye verdaderu, y él sabe que diz la verdá, por que tamién vós creáis» ({{biblia|Xuan|19:35}}). Quien sostienen que'l discípulu al que Xesús amaba yera'l mesmu Xuan (ver referencies anteriores), consideren asímismo que'l testigu ocular del que fala l'Evanxeliu de Xuan sería'l mesmu Apóstol: él «vio y creyó» ({{biblia|Xuan|20:8}}).

La águila «ye'l símbolu del apóstol Xuan».&lt;ref name=&quot;Chevalier&quot;/&gt; ¿Por qué? La águila ye'l páxaru solar, imaxe del fueu, de l'altitú, de la fondura y de la lluz. Ye l'ave que tien una vista caltriante, comparable al güeyu que tou lo ve», capaz d'alzase percima de les nubes y de mirar fijamente el sol. Simboliza tou estáu trascendente, la potencia más elevada, la contemplación, el xeniu y el heroismo. Ye'l símbolu de l'ascensión espiritual, que la caltién alzada nos altores.&lt;ref name=&quot;Chevalier&quot;/&gt;

[[Ficheru:Photoevelyn3.jpg|thumb|200px|Evelyn Underhill (1875 –1941). Na primer metá del sieglu XX y en plena puxanza de la [[filosofía analítica]] y del [[esistencialismu]], los sos trabayos sobre [[misticismu]] cristianu fueron los más lleíos nos países de fala inglesa. Según Underhill, Xuan yera n'esencia un místicu d'una esperiencia interior fonda.]]
Hai quien consideren que les pallabres de Xuan son pa la meditación, porque nacieron de la meditación y contemplación. D'ellí que pueda considerase al [[Evanxeliu de Xuan]] como una de los cumes de la [[Teoloxía mística cristiana|mística esperimental cristiana]].&lt;ref name=&quot;Underhill&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos = Underhill |nome = Evelyn |títulu = The mystic way; a psychological study in Christian origins |llugar= Kila, Montana (EE. XX.) |editorial = Kessinger Publishing|añu= 1998|añu-orixinal = 1913 (editáu por Y. P. Dutton &amp; Co) |páxina= 218|isbn = 0-766-10175-4 |url= http://www.archive.org/details/mysticwaypsychol00unde |fechaaccesu=13 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; Evelyn Underhill, la escritora y pacifista inglesa venerada pola Ilesia d'Inglaterra y conocida polos sos numberosos trabayos sobre misticismu cristianu y psicoloxía, definió al Evanxeliu de Xuan como «el más difícil y fascinante de los llibros», y escribió d'él:

{{cita|«A partir [...] d'un exame imparcial del llibru en sí, un datu paez remanecer: que'l so poder, que la so orixinalidá coraxosa, y les sos carauterístiques úniques namái pueden esplicase como'l frutu d'una esperiencia interior fonda, una esperiencia tan intensa que se paez al yo, que tien una verdá muncho más fonda que cualesquier eventu puramente esternu. Nun ye un tratáu, nun ye una biografía, nun ye un documentu polémicu. Anque la mente del so autor taba trescalada na teoloxía de San Pablo y perfectamente familiarizada cola filosofía xudeo-helenística popular nel so tiempu, el so autor yera principalmente un vidente místicu.»&lt;ref name=&quot;Underhill&quot;/&gt;|Evelyn Underhill}}

En llinia colo anterior, [[Oríxenes]] escribió nel sieglu III: «Naide va poder entender el sentíu (del Evanxeliu de Xuan) si nun reposó sobre'l pechu del Señor y nun recibió de Xesús a María, convertida asina en madre so».&lt;ref&gt;Oríxenes, ''Comentariu al Evanxeliu de San Xuan'', Homilía 1, 23.&lt;/ref&gt;

==== El so llinguaxe ====
En comunidaes dinámiques de contautu de grupos y llingües, los individuos definen la so posición social non yá por aciu la seleición d'una variedá llingüística concreta, sinón que demuestren la so rellación con distintos grupos al traviés del amiestu d'elementos pertenecientes a distintes variedaes o «llingües».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Kabatek|nome = Johannes|títulu = Dime cómo fales y te voi dicir quién yes. Amiestu de llingües y allugamientu social. |añu = 1997|publicación = Revista d'Antropoloxía Social|númberu = 6|páxines = 215-236 |editorial= Serviciu de Publicaciones, UCM |issn= 0048-1009|url=http://revistas.ucm.es/cps/1131558x/articulos/RASU9797110215A.PDF |fechaaccesu=16 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; Poro, el llinguaxe ye un descriptor de la personalidá y de la rellación col grupu en que se vive. Y comparando la cantidá de vegaes qu'apaecen dellos términos nel Evanxeliu de Xuan, nos Evanxelios sinópticos y nos Fechos de los Apóstoles (Tabla 4),&lt;ref name=&quot;Kohlenberger&quot;/&gt; ver con claridá la importancia que Xuan da a considerar a Dios como «Padre», y a vivir la vida verdadera, esto ye, «permanecer» nel amor», la lluz» y la verdá». Quien asina vive, «conoz» a Dios, «cree» nél, y «da testimoniu» d'él.

&lt;center&gt;
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;top&quot; {{tablaguapa}}
|+ align=&quot;center&quot; style=&quot;background:DarkSlateBlue; color:white&quot;|&lt;big&gt;'''Tabla 4: Comparanza del númberu de vegaes que s'utilicen dellos términos específicos nos Evanxelios y en Fechos de los Apóstoles'''&lt;/big&gt;
! width=&quot;150 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|Términu
! width=&quot;110 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[Evanxeliu de Matéu]]
! width=&quot;110 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[Evanxeliu de Marcos]]
! width=&quot;110 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[Evanxeliu de Lucas]]
! width=&quot;110 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[Fechos de los Apóstoles]]
! width=&quot;110 px&quot; style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|[[Evanxeliu de Xuan]]
|-
| Padre (''patēr'') || 64 || 18 || 56 || 35 || 137
|-
| Permanecer (''menō'') || 3 || 2 || 7 || 13 || 40
|-
| Vida (''zōē'') || 7 || 4 || 5 || 8 || 36
|-
| Amar (''agápaō'') || 8 || 5 || 13 || 0 || 37
|-
| Amor (''agápē'') || 1 || 0 || 1 || 0 || 7
|-
| Amar (''phileō'') || 5 || 1 || 2 || 0 || 13
|-
| Lluz (''fōs'') || 7 || 1 || 7 || 10 || 23
|-
| Verdá (''a elētheia'') || 1 || 3 || 3 || 3 || 25
|-
| Verdaderu (''a elēthinós'') || 0 || 0 || 1 || 0 || 9
|-
| Conocer (''ginóskō'') || 20 || 12 || 28 || 16 || 56
|-
| Creer (''pistéuō'') || 11 || 14 || 9 || 37 || 98
|-
| Testimoniu (''martyría'') || 0 || 3 || 1 || 1 || 14
|}
&lt;/center&gt;

L'usu de términos venceyaos al amor» y a la verdá», tantu nel Evanxeliu como nes Epístoles joánicas, como tamién l'asociación de Xuan l'Apóstol col Discípulu Amáu», favoreció la veneración de Xuan como «Apóstol del amor». Dellos teólogos contemporáneos manifiesten una postura contraria respectu del usu de tales términos,&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Bowen |nome = Clayton R.|títulu = Love in the fourth Gospel|añu = 1933|publicación = The Journal of Religion|volume = 13|númberu= 1|páxines = 39-49 |idioma= inglés|issn= }}&lt;/ref&gt; ente qu'otros siguen utilizando los títulos de «Apóstol del amor» y «Apóstol de la verdá» pa referise a Xuan l'Apóstol.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Horvatek|nome = El mioško|títulu = New Testament Paradigm of the Unity of Christians|añu = 2008|publicación = KAIROS - Evangelical Journal of Theology|volume = 2|númberu= 1|páxines = 117-128 |idioma= inglés|issn= }}&lt;/ref&gt;

== San Xuan nes artes ==
Bona parte de les obres d'arte dedicaes a San Xuan faen referencia al calter de «Evanxelista», anque nun falten les que lo reconocen en calter de «Apóstol». Al faer referencia artística a «Xuan l'Evanxelista», tantu na edificación de Basíliques o Ilesies, na realización d'estatues o obres pictóriques, los autores nun lu fixeron verdaderamente pa celebrar a [[Xuan el Presbíteru]], figura de la cual nenguna conmemoración específica tiense. N'efeutu, Xuan l'Apóstol tien un relieve incomparable col de los sos otros homónimos, [[Xuan el Presbíteru]] y [[Marcos l'Evanxelista|Xuan Marcos]].&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;/&gt; Dende'l Medioevo y hasta los nuesos díes, los artistes que remembren a Xuan como Evanxelista consideren que «l'Apóstol ye l'Evanxelista». Les obres maestres fueron realizaes siguiendo la lliturxa de la Ilesia, y el común sentir de los fieles. En tal sentíu, considérase intelectualmente honestu incluyir les referencies a eses obres nesti artículu.

=== Na arquiteutura ===
[[Ficheru:Archbasilica of St. John Lateran HD.jpg|thumb|left|[[Archibasílica de San Xuan de Letrán|Basílica de San Xuan de Letrán]] (Roma), dedicada a Cristo Salvador y en memoria de San Xuan Bautista y San Xuan l'Evanxelista, quien asina lo señalaron.]]
Ente les innumberables basíliques ya ilesies dedicaes a San Xuan, destáquense:

:* L'[[Archibasílica de San Xuan de Letrán]] en Roma, ta dedicada a «El nuesu Salvador», y a la memoria de los santos Xuan Bautista y Xuan l'Evanxelista. Ye la catedral de la diócesis de Roma y pollo la Ilesia Católica llamó a San Xuan de Letrán «la madre de toles Ilesies».

[[Ficheru:Correggio 022.jpg|thumb|«Visión de San Xuan en Patmos» (1520-1521), frescu d'[[Antonio Allegri da Correggio]], na cúpula de la Ilesia de San Xuan l'Evanxelista. [[Parma]], Italia.]]
:* La Ilesia de San Xuan en [[Parma]] (Italia), detrás de la Catedral. Tien una fachada manerista diseñada por Simone Moschino y nel interior almira una cúpula (realizada ente 1520 y 1524), diseñada por [[Antonio Allegri da Correggio]], que representa la Visión de San Giovanni» en Patmos. La cúpula ye una obra d'arte que Corregio dibuxó con un llapiceru na mano, tal que fizo cola imaxe de San Xuan sobre la puerta a la izquierda del altar principal.

:* Na Basílica de San Zenón, la más famosa de [[Ravena]] (Italia), caúna de les enjutas del arcu esterior tienen un baxorrelieve representando a San Xuan Bautista y San Xuan l'Evanxelista.

:* Ilesia de San Xuan Fuorcivitas ([[Pistoia]], Italia). La Ilesia de San Xuan l'Evanxelista, ye un importante complexu románicu nel centru de Pistoia. El nome «Fuorcivitas» constitúi un recordatoriu de que la ilesia, cuando foi fundada polos lombardos, atopábase fora del primer círculu de muralles de la ciudá.

:* En Palermo (Italia), la Ilesia de San Xuan de los Eremitas.

[[Ficheru:Eglise Saint Jean Besançon.jpg|thumb|left|[[Catedral de San Xuan de Besançon]], dedicada a San Xuan]]
:* En Francia, la [[Catedral de San Xuan de Besançon]] (''Cathédrale Saint-Jean de Besançon''), ye una basílica y una catedral carolinxa, construyida pol emperador Carlomagno nel sieglu IX, reconstruyida nos sieglos XII y XVIII, sol patronalgu de San Xuan.

[[Ficheru:Escudo de los Reyes Católicos en San Xuan de los Reyes (Toledo, España).JPG|thumb|[[Escudu d'armes de los Reis Católicos]] nel [[Monasteriu de San Xuan de los Reis]], en [[Toledo]]. Nótese la águila con [[nimbu]] (discu lluminosu qu'arrodia la so cabeza, significando l'apertura de la intelixencia y la so irradiación), símbolu de San Xuan.]]
:* N'España, tantu la Ilesia como'l [[Monasteriu de San Xuan de los Reis]] en [[Toledo]], considerar ente les amueses más pervalibles del estilu góticu isabelín n'España, y la construcción más importante alzada polos Reis Católicos. San Xuan Apóstol y Evanxelista yera'l santu de devoción personal d'Isabel la Católica, de lo cual la reina dexó constancia nel so escudu d'armes cola inclusión de la águila nimbada del discípulu de Xesucristo. En 1926, foi declaráu monumentu históricu-artísticu d'interés nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://sanjuandelosreyes.org/mon/mon1.html|títulu= San Xuan de los Reis. Hestoria y Arte.|fechaaccesu= 21 de febreru de 2011|autor= Eduardo Bustamante}}&lt;/ref&gt;

:* Tamién n'España, la [[Ilesia de San Xuan de Letrán (Valladolid)]], y les Ilesies de San Xuan l'Evanxelista n'Almería, en Xaén, en Blanca (Murcia); en Melegís (Granada), en Peralta (Navarra), y en Torrejón de Ardoz (Madrid), ente otres.

:* N'España y en Cracovia (Polonia), un númberu d'Ilesies llamaes [[Ilesia de los Santos Juanes|«de los Santos Juanes»]], tán-y dedicaes, conjuntamente con Xuan Bautista una y bones, según la fe cristiana, dambos señalaron al Salvador.

:* Na planificación del [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia]] (Barcelona, España), les Torres de los Evanxelistes» tán remataes poles figures alegóriques que los representen na iconografía cristiana, correspondiendo a San Xuan la águila. Nesa obra monumental, les torres de los evanxelistes tán rellacionaes colos signos del Zodiacu (nel casu de Xuan, Escorpio), colos cuatro elementos (en Xuan, l'agua), y colos cuatro estadios del camín escontra la conocencia (correspondiendo a Xuan l'estadiu final, el del silenciu).&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíu = Fargas| nome= Albert| títulu = Simboloxía del Templu de la Sagrada Familia|añu= 2009|lugar= Barcelona (España)| editorial= Triangle Postals|isbn= 978-84-8478-405-0|páxina= 62}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Cave of the Apocalypse.jpg|thumb|250px|left|[[Covarón del Apocalipsis]] en [[Patmos]], Grecia. Trátase de la entrada al complexu declaráu Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO en 1999.]]
:* Na islla de Patmos (que se dio en llamar «la islla del Apocalipsis»), construyóse'l Centru históricu (Chorá) y el [[Monasteriu de San Xuan el Teólogu]] que'l so conxuntu, xuníu al covarón del Apocalipsis, foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO, inscripto nel añu 1999. El Monasteriu de ''Hagios Ioannis Theologos'' ([[Monasteriu de San Xuan el Teólogu]]) y la Cueva del Apocalipsis na islla de Patmos, xuntu cola construcción medieval acomuñada de Chora, constitúin un centru tradicional de pelegrinación ortodoxa griega d'interés arquiteutónicu escepcional. La ciudá de Chora ye unu de los pocos asentamientos en Grecia que se desenvolvieron ensin interrupción dende'l sieglu XII. Hai escasos llugares nel mundu nos que les ceremonies relixoses que se remonten a la dómina cristiana primitiva entá se practiquen ensin cambeos, como asocede ellí. El [[Monasteriu de San Xuan el Teólogu]] y el Covarón del Apocalipsis conmemoren el llugar onde San Xuan el Teólogu (remembráu tamién como «el divín» y «el discípulu amáu») compondría l'últimu llibru de les Sagraes Escritures. El monasteriu cunta nel so atriu con frescos famosos alusivos a Xuan.

=== Na escultura ===
[[Ficheru:Sangiovannievangelista.jpg|thumb|right|[[San Xuan Evanxelista (Donatello)|San Xuan l'Evanxelista]], de [[Donatello]], atopar dende 1990 nel Duomo de [[Florencia]], Italia.]]
[[Ficheru:JuanEvangelista1.JPG|thumb|right|San Xuan Evanxelista (1799). José Luján Pérez. Parroquia Matriz de La nuesa Señora de la Concepción, Villa de La Orotava ([[Tenerife]]).]]
Ente les numberoses escultures y talles que tienen como tema a San Xuan, cabo citar:

:* La colosal figura sedente de [[San Xuan Evanxelista (Donatello)|San Xuan l'Evanxelista]], de 2,15 m d'altor, esculpida en mármol por [[Donatello|Donato di Niccolo Donatello]] ente 1409 y 1411, que se caltién nel Muséu dell'Opera del Duomo, en Florencia (Italia).

:* La escultura de San Xuan l'Evanxelista, d'[[Alessandro Algardi]] (1598-1654), arquiteutu y escultor d'obres n'estilu barrocu, socesor de Lorenzo Bernini na corte papal de Llión XI. Bologna (Italia). Na escultura reparar a Xuan con un llibru na manzorga y una mota na derecha.

:* La escultura San Xuan l'Evanxelista de la Catedral de Lima (1623), obra de Martín Alonso de Mesa.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Ramos Sosa|nome = Rafael|títulu = Una escultura de Martín Alonso de Mesa, el San Xuan Evanxelista de la Catedral de Lima, 1623 y otres noticies|añu = 2003|publicación = Histórica (Lima)|volume = 27|páxines = 181-206}}&lt;/ref&gt;

:* La escultura San Xuan l'Evanxelista (1637), obra del máximu esponente de la escuela sevillana de imaginería, [[Xuan Martínez Montañés]] (1568-1649), exhibida nel Conventu de Santa Paula (Sevilla), presenta a Xuan con una pluma na so mano derecha y un rollu esplegáu na esquierda.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://commons.wikimedia.org/wiki/File:San_Juan_Evanxelista.Conventu_Sta_Paula.jpg|títulu= Imagen de San Xuan l'Evanxelista, Ilesia del Conventu de Santa Paula, Sevilla|autor= Wikipedia-La Enciclopedia Llibre|fechaaccesu=22 de febreru de 2011|idioma= español}}&lt;/ref&gt;

:* La escultura barroca colonial de Santa María Madalena y San Xuan l'Apóstol nel grupu del Calvariu del Cristu Negru de Esquipulas, Guatemala.

:* La imaxe de San Xuan l'Evanxelista, datada de 1737, propiedá de la Archicofradía del Nazarenu, caltenida na Ilesia Mayor de San Matéu Apóstol, ye la primer pieza documentada del escultor malagueñu [[Fernando Ortiz (escultor)|Fernando Ortiz]] (1717-1771), consideráu unu de los más destacaos imagineros que trabayaron n'Andalucía mientres el Barrocu tardíu.

[[Ficheru:SanJuan-Avalos.jpg|thumb|left|200px|La xigantesca figura de San Xuan nel [[Valle de los Caídos]], obra del escultor español [[Xuan de Ávalos]]]]

:* La escultura de San Xuan l'Evanxelista (1764), de José Gambino (1719-1775), un talláu policromado en madera, con incrustaciones de vidriu (güeyos). Ta allugada nel retablu mayor de la Ilesia del Monasteriu de San Martín Pinario, en [[Santiago de Compostela]], España.

:* La escultura de San Xuan l'Evanxelista, realizada nel primer terciu del sieglu XX, asitiada na entrada al campusantu de Vegueta nes Palmes de Gran Canaria. D'autor desconocíu, esta escultura amuesa a San Xuan con túnica y mantu, cola manzorga abierto y receptivo, y la mano derecha sofitada sobre'l so corazón.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://esculturasdegrancanaria.blogia.com/temas/les palmes-de-gran-canaria.php|títulu= San Xuan l'Evanxelista|fechaaccesu=19 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

:* La escultura de San Xuan nel [[Valle de los Caídos]], realizada por [[Xuan de Ávalos]]. Carauterizada pol so monumentalismo categóricu, esta figura de San Xuan col águila que la simboliza foi considerada una de les más destacaes representaciones artístiques de Xuan na escultura moderna.
:* La escultura de San Xuan Evanxelista, venerada na [[Ilesia de la Concepción (La Orotava)|Parroquia Matriz de La nuesa Señora de la Concepción]] de la [[La Orotava|Villa de La Orotava]] ye obra del escultor grancanario [[José Miguel Luján Pérez|José Luján Pérez]] realizada en [[1799]] por encargu de la Confrería de la Vera Cruz y Misericordia, col fin de sustituyir a l'antigua esfigie que'l so encargo esta fecháu en 1621. La imaxe namái tien tallaes la cabeza, manes y pies, y el restu del cuerpu foi realizáu cola téunica de llenzos encoladures.Luján optó por representar al evanxelista de pies, nel momentu de redactar l'Evanxeliu, siendo la única imaxe d'esta iconografía que realizó d'esti estilu, una y bones el restu de imaxees son escultures de candeleru.

Per otra parte, San Xuan suel formar parte de grupos escultóricos, xunto a Cristu y a la Virxe de los Dolores, como la imaxe tallada pol artista Don Inocencio Cuesta López en 1943. Ye representáu con llarga túnica, les manes xuntes, la cara perfilada por una barba recortada y bigote xuvenil.

=== Na pintura ===
Nes artes pictóriques, Xuan l'Apóstol foi tratáu nuna profusa serie de motivos clásicos,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Goosen|nome= Louis|títulu= D'Andrés a Zaqueo. Temes del Nuevu Testamentu y la lliteratura apócrifa na relixón y les artes|edición= |añu=2008|lugar= Madrid (España)|editorial= Ediciones Akal|isbn= 978-84-460-1050-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lessing-photo.com/search.asp?a=1&amp;kc=202020203CA7&amp;kw=JOHN%2C+APOSTLE%2C+SAINT&amp;p=1&amp;ipp=32|títulu= Lessing Photo Archive - Search Results for John, Apostle, Saint|fechaaccesu=24 de febreru de 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; y les sos representaciones algamen dellos centenares. Ente elles, cabo citar:

:* Xuan con Xesús, como parte del Grupu de Dilectos» xuntu con Pedro y Santiago, na Tresfiguración, na resurrección de la fía de Jairo, na Preparación de la Última Cena y nel güertu de Getsemaní.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Son exemplos la representación de la Tranfiguración realizada por Perugino (c. 1498), Botticelli (c. 1500), Rafael Sanzio (c. 1517-1520), la resurrección de la fía de Jairo de Vasili Polenov (1871); la Preparación de la Última Cena de Vincenzo Civerchio (1504), y les representaciones de la escena del güertu de Getsemaní d'Andrea Mantegna (1460) y de Giorgio Vasari (c. 1570).&lt;/ref&gt;

:* Xuan con Xesús, como parte de «los Dolce», na «Última Cena», na cual representar mayormente como'l discípulu amáu, cola cabeza recostada sobre'l pechu del Señor.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Cabo recordar que nes representaciones cristianes d'Occidente solíase representar a Xuan como un varón nuevu y ensin barba (l'ausencia de barba yera utilizada como signu de mocedá). Esto pudo confundir a dellos contemporáneos, quien creyeron ver nél la representación d'una muyer. Sicasí, tolos varones nuevos, y non yá Xuan, yeren representaos asina na Edá Media. Ente los maestros qu'asina lo personificaron atópense Duccio (1308-1311), Pietro Lorenzetti (c. 1320), Giotto (1320-1325), Jaume Serra (1370-1400), Bertram von Minden (1390-1400), Sassetta (1423), Andrea del Castagno (c. 1447), Jaume Baço Jacomart (c. 1450), Jaume Huguet (c. 1470), Cosimo Rosselli (1481-1482), Domenico Ghirlandaio (1480 y 1486), Gil de Siloe (1496-1499), Luca Signorelli (1502), Andrea del Sarto (1520-1525), Bernaert van Orley (1520-1530), Hans Holbein el mozu (1524-1525), Jacobo Bassano (1542), Xuan de Juanes (c. 1560), El Greco (1568), Daniele Crespi (1624-1625), Valentin de Boulogne (1625-1626), Philippe de Champaigne (1630), ente otros. A estes representaciones puede sumase la «Última Cena» de Leonardo da Vinci (1495-1497) que representa'l momentu darréu posterior al anunciu de Xesús de qu'unu de «los Dolce dir a traicionar, y «El lavatorio de los pies» de Giotto (1304-1306) y de Duccio (1308-1311).&lt;/ref&gt;

:* Xuan con María, madre de Xesús, xunto a la cruz del crucificáu (''[[Stabat Mater]]'' y les variantes de crucifixón).&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Asina foi representáu por Simone Martini (1333), Giovanni da Milano (c. 1350), Andrea da Firenze (1370-1377), Meister von Brügge (c. 1400), Antonio da Firenze (1400-1450), Jan van Eyck (c. 1430), Andrea del Castagno (1440-1441), Andrea Mantegna (1457-1459), Francesco Francia (c. 1485), Rafael Sanzio (1502-1503), Albrecht Altdorfer (1520), Nicolas Tournier (1628) y Evgraf Semenovich Sorokin (1873), ente otros.&lt;/ref&gt;

:* Xuan con María, madre de Xesús, nel descendimiento de la cruz («Deposición»).&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Asina lo pintaron Hans Pleydenwurff (1465), Gerard David (1510-1515), Bronzino (1545) y Nicolas Poussin (c. 1630), ente otros.&lt;/ref&gt;

:* Xuan con María na Piedá», cuando Xesús, muertu, queda en brazos de la so madre; y nun tipu de motivu similar conocíu como «Llamentu».&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Asina lo caracterizaron Jean Malouel (1400-1410), Giovanni Bellini (1455), Enguerrand Charonton (c. 1460), Sandro Botticelli (c. 1490), Perugino (1494-1495), Il Sodoma (1533) y Anthonis van Dyck (1618-1620); como «Llamentu» foi carauterizáu por Hugo van der Goes (1467-1468), Hans Memling (1475-1480) y Albrecht Dürer o Alberto Durero (1494-1497), ente otros.&lt;/ref&gt;

:* Xuan mientres la sepultura de Xesús.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Asina lo significaron Fra Angelico (1438-1440) y Pedro Sánchez (c. 1490), ente otros.&lt;/ref&gt;

:* Xuan, en diversos motivos, con Xesús resucitáu, como l'encargu de Cristu a Pedro» (Rafael Sanzio, 1515).

:* Escenes de los Fechos de los Apóstoles, nes cualos caltúvose l'interés por Xuan. Amás de Pentecostés (bien llargamente representáu), la escena del sanamientu del tullíu por Pedro y Xuan foi afigurada en diverses obres.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Cúntense, por casu, Masolino da Panicale (1425), Aertsen (c. 1560), Rembrandt (aguafuerte, 1629), Zurbarán (1640), Nicolas Poussin (c. 1645), Gerbrand van den Eeckhout (1667) y Altomonto (1731), ente otros.&lt;/ref&gt; 

L'arte cristiano medieval suel representar a San Xuan l'Evanxelista colos sos atributos: una águila, simbolizando l'altor espiritual del Evanxeliu, la pluma y el rollu o llibru. La mota como símbolu de San Xuan, representación que d'alcuerdu a delles autoridaes nun foi adoptada hasta'l sieglu trelce, interprétase dacuando en referencia a la Última Cena, y tamién en conexón con una lleenda apócrifa según la cual foi ufiertada a San Xuan una copa de vinu envelenáu de la que, tres la so bendición, salió'l venenu en forma de culiebra. Quiciabes la esplicación más natural alcuéntrase nes pallabres de Xesús de Nazaret a Xuan y Santiago: «La mio mota, ello ye que vais beber» (''Matéu'' 20:23).

=== Na lliteratura ===
Ente les obres lliteraries que faen referencia a Xuan l'Apóstol, la [[Divina Comedia]] de [[Dante|Dante Alighieri]] ocupa un llugar escluyente como esponente máximu de la lliteratura italiana y probablemente unu de les diez más encoteraos de la lliteratura universal.&lt;ref&gt;Nel so ''Western Canon'', [[Harold Bloom]] considera a Dante en segundu llugar ente los lliteratos. {{cita llibru |apellíu=Bloom |nome=Harold |enllaceautor=Harold Bloom |títulu= [[:en:The Western Canon: The Books and School of the Ages|The Western Canon: The Books and School of the Ages]] |url= |fechaaccesu=16 de xunu de 2011 |idioma=inglés |otros= |edición= |añu=1994 |editorial=Harcourt Brace |allugamientu=Nueva York (EE. XX.)|isbn= 978-1-57322-514-4|páxina= 2}}&lt;/ref&gt; Na so travesía poles graes cimeres del Paraísu acompañáu de la so amada Beatriz, xube'l Dante al octavu cielu de les estrelles fixes onde diz nun poder describir tou lo que ve. Ellí ye esploráu por 3 sapientes y bien particulares «profesores», [[Simón Pedro|Pedro]], [[Santiago'l Mayor|Santiago]] (a quien se refier como «el varón por quien allá embaxo Galicia visítase») y Xuan l'Apóstol («este ye aquel que reposó sobre'l pechu»), quien lo esaminen respeutivamente sobre la fe, la esperanza y l'amor-caridá (Paraísu, Cantares XXIII al XXVII).&lt;ref name=&quot;Dante&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos= Aliguieri|nome= Dante|títulu= La Divina Comedia (traducción y notes del Conde de Cheste)|edición= 20ª|añu= 2008|editor= |llugar= Madrid (España)|editorial= Editorial Edaf|isbn= 978-84-7166-345-0}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Dante santa croce florence.jpg|thumb|200px|Monumental estatua de [[Dante]] próxima a la Ilesia de la Santa Cruz, en Florencia. Dante referir a la águila como «el páxaru de Dios».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos= Cirlot|nome= Xuan Eduardo|títulu= Diccionariu de Símbolo| edición= 10ª|añu= 2006|lugar= Madrid (España)|editorial= Ediciones Siruela|isbn= 978-84-7844-798-5}}&lt;/ref&gt; A Dante, quien con tanta almiración escribió sobre Xuan l'Apóstol, atribuyóse-y al igual qu'aquél el símbolu de la águila, prefigurando la so elevación espiritual.]]
Cuando apaez San Xuan como la lluminaria apostólica mayor y señor del amor (El Paraísu, Cantar XXV, 100-139), Dante pierde la vista por escesu de lluz al querer miralo.&lt;ref name=&quot;Dante&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu = Fletcher|nome = Jefferson B.|títulu = The «Comedy of Dante»|añu= 1921 |publicación = Studies in Philology|volume = 18|númberu= 4|páxines = 392-411|idioma= inglés| issn= 0039-3738}}&lt;/ref&gt;

{{cita|Como'l que contempla y se ingenia

de ver cómo clisa'l Sol un pocu,

que por velo, non vidente queda,

asina quedé yo ante aquel últimu fueu,

mientres se dicía: ¿Por qué te ciegu

por ver cosa qu'equí nun quepe?|Dante, ''La Divina Comedia'', El Paraísu, Cantar XXV}}

San Xuan entruga a Dante sobre l'amor-caridá, cuál ye'l so oxetu, los motivos que lu mueven al amor a Dios y al amor al próximu. Depués de responder a les entrugues del apóstol, y por aciu de Beatriz, Dante recupera la vista. Asina, Dante Alighieri presenta a Xuan l'Apóstol guardando fidelidá a la imaxe que del mesmu tienen los creyentes, quien lo consideren l'Apóstol del amor» por antonomasia.

Adam de Saint-Victor, consideráu'l más importante poeta llatín de la Edá Media, dedica a San Xuan el poema tituláu ''Jocundare plebs fidelis'', amás de distintes secuencies. El poeta llíricu alemán [[Friedrich Hölderlin]] (1770-1843) inclúi explícitamente a Xuan l'Apóstol na so obra ''Patmos'' (1802), un himnu notable onde incorpora distintos aspeutos de la espiritualidá joánica. El poeta norteamericanu Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882) inspirar na lleenda de San Xuan errante pela tierra hasta la torna de Cristu pa la so obra ''San Xuan'' (''Saint John''), que se subtitula ''Saint John wandering over the face of the earth''. Amás menta a Xuan l'Apóstol nel so ''John Alden''.

El famosu poeta y dramaturgu inglés [[Robert Browning]] (1812-1889) tamién s'inspira na figura de Xuan l'Apóstol pa la so obra ''A Death in the Desert'', que forma parte del so ''Dramatis personae'' (1864). Robert Browning, conocedor de la crítica racionalista que arrecia contra la figura de Xuan, respuende asina a los trabayos d'[[Ernest Renan]] y de [[David Friedrich Strauss]], quien mitifica al [[Evanxeliu de Xuan]]. ''A Death in the Desert'' foi catalogada por William Temple como «la más caltriante interpretación de San Xuan qu'esiste na llingua inglesa».

=== Na música ===
[[Ficheru:Leipzig Nikolaikirche organ.jpg|left|200px|thumb|Órganu de la Ilesia de San Nicolás, en [[Leipzig]], Alemaña, llugar onde s'estrenó la ''[[Pasión según San Xuan, BWV 245]]'', de [[Johann Sebastian Bach]]]]
Meses dempués d'empecipiar la so xera en Leipzig, [[Johann Sebastian Bach]] estrena la so ''Johannes-Passion'' o ''[[Pasión según San Xuan, BWV 245]]'', el vienres santu de 1724 na Ilesia de San Nicolás (Leipzig). Ye una obra pa voces solistes, coru y orquesta que tien por orixe los capítulos 18 y 19 del Evanxeliu de Xuan, anque cunta tamién con otres fontes. La intención de Bach pa esta obra ye caltener vivu l'espíritu de la congregación nel cultu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Herz|nome= Gerhard|títulu= Essays on J. S. Bach|añu= 1985|llugar= Ann Arbor, Michigan (EE. XX.)|editorial= UMI Research Press|idioma= inglés|isbn= 0-8357-1475-6}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Ermita San Xuan.JPG|thumb|Misa na redolada de la ermita de [[San Xuan del Monte]] de [[Miranda de Ebro]], España.]]
La zarzuela «San Xuan del Monte», compuesta en 1920 por Basilio Miranda con lletra de Tomás Nozal, ye una derivación de les [[Fiestes de San Xuan del Monte]]. Ye posible que la figura de «San Xuan del Monte» seya llexendaria, yá que nun esiste un santu canonizáu con esi nome. La fiesta empezó a realizase'l 6 de mayu, en xunto cola celebración de San Xuan ante la Puerta Llatina. Ye probable que, col pasu del tiempu, la fiesta derivara escontra costumes más localistes, en que se considera a San Xuan como ermitañu. Güei, esta fiesta popular ye la segunda n'importancia n'España.

=== Na cinematografía ===
Nun sitiu web, que'l so oxetivu ye informar sobre l'apaición de figures específiques en películes cinematográfiques y miniseries pa televisión, señálase que la figura de Xuan l'Apóstol interpretar en más de 60 títulos, dacuando como protagonista.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.imdb.com/character/ch0006194|títulu= Apostle John (Character)|fechaaccesu= 22 de febreru de 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Ente otres, cabo mentar les películes: «The King of Kings» ([[Rei de reis (película de 1927)|Rei de Reis]], 1927) con Joseph Striker como Xuan; «King of Kings» ([[Rei de reis (película de 1961)|Rei de Reis]], 1961), con Antonio Mayans como Xuan l'Apóstol; «The Greatest Story Ever Told» ([[The Greatest Story Ever Told]], 1965), con John Considine como Xuan; «Jesus of Nazareth» ([[Xesús de Nazaret (película)|Xesús de Nazaret]], Partes I ya II, 1977) con John Duttine nel papel de Xuan; «Peter and Paul» (Pedro y Pablo, 1981; TV), con Giannis Voglis como Xuan; «St. John in Exile» (San Xuan nel Exiliu, 1986), con Dean Jones como San Xuan; «San Giovanni - L'Apocalisse» (San Xuan – L'Apocalipsis, 2002) (TV), protagonizada por [[Richard Harris]] como Xuan, y «The Passion of the Christ» ([[The Passion of the Christ (película)|The Passion of the Christ]], 2004), con [[Hristo Jivkov]] como Xuan.

== El nome de «Xuan» ente los cristianos ==
''Iohannes'' (Xuan) ye unu de los nomes utilizaos con mayor avezamientu polos cristianos, en recordatoriu de dos figures escluyentes del cristianismu: San Xuan Bautista y San Xuan l'Apóstol. En ciertos periodos, foi tan acostumáu'l so usu que se llegaron a acuñar espresiones como «Xuan del Pueblu» (por antonomasia, cualquier fíu del pueblu o'l pueblu mesmu) y «Xuan Español» (por antonomasia, el pueblu español).&lt;ref name = &quot;Perez&quot;/&gt; 

El nome de Xuan ye'l más adoptáu polos Papes de la Ilesia católica: un total de 23 vegaes. El postreru, [[Xuan XXIII]], al manifestar el nome qu'escoyía pal so pontificáu, dixo:

{{cita|«Escueyo Xuan... un nome duce pa nós porque ye'l nome del nuesu padre, queríu pa mi porque ye'l nome de la humilde ilesia parroquial onde fui bautizáu, el nome solemne d'innumberables catedrales espardíes per tol mundu, incluyendo nuesa mesma basílica San Xuan de Letrán. Ventidós Juanes de llexitimidá indiscutible (que fueron Papes), y casi toos tuvieron un curtiu pontificáu. Preferimos despintar la pequeñez del nuesu nome detrás d'esta magnífica socesión de Papes Romanos. Amamos el nome de Xuan, porque nos recuerda a Xuan Bautista, precursor del nuesu Señor... y al otru Xuan, el discípulu y evanxelista, quien dixo: &quot;Fíos mios, amar unos a otros, amar unos a otros porque esti ye'l gran mandamientu de Cristu.&quot; Seique podamos, tomando'l nome d'esta primer serie de Papes santos, tener daqué de la so santidá y fortaleza d'espíritu, inclusive -si Dios querer hasta'l derramamiento de la mesma sangre.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,938062-3,00.html|títulu= Religion: I Choose John...|fechaaccesu= 21 de febreru de 2011|autor= Time U.S.|idioma= inglés}}; y la so continuación: {{cita web |url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,938062-4,00.html| títulu= Religion: I Choose John...|fechaaccesu= 21 de febreru de 2011|autor= Time U.S.|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;|Xuan XXIII}}

Llamativamente, «Xuan Pablo», que trai los nomes de dos apóstoles de Xesús de Nazaret, ye l'únicu nome compuestu utilizáu polos Papes, el postreru d'ellos [[Xuan Pablu II]].

Coles mesmes, na Llista de los [[Ilesia ortodoxa copta|Patriarques Coptos d'Alexandría]], 19 llevaron el nome de «Xuan».

== Legáu de Xuan l'Apóstol ==
A diferencia de la mayoría de les representaciones occidentales de Xuan l'Apóstol, que lo figuren como «eternamente nuevu», na iconografía bizantina representar como un home vieyu, con barba, y n'intensa contemplación, cola actitú de quien convida al silenciu.&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;/&gt; Estes representaciones paecen querer indicar que la sabiduría de les pallabres de Xuan nació del tiempu y del silenciu. Aquel impulsivu «fíu del truenu», quien cuando mozu quixo faer baxar fueu del cielu p'aniquilar a quien nun recibíen a Xesús, depués de conocelo en fondura, terminó per proponer l'amor y el silenciu como camín de testimoniu y de conocencia.

Asina lo entendió [[Atenágoras I]], el Patriarca ecuménicu de Constantinopla, cuando afirmó: «Xuan topar nel orixe de nuesa más elevada espiritualidá. Como él, los &quot;silenciosos&quot; conocen esi misteriosu intercambiu de corazones, invoquen la presencia de Xuan y el so corazón enciéndese» (O. Clément, ''Dialoghi con Atenagora'', Turín 1972, p. 159; citáu por R. Vignolo).&lt;ref name=&quot;Vignolo&quot;/&gt; Quiciabes esi seya unu de los mayores mandaos de Xuan, l'Apóstol.

== Notes ==
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
{{llistaref|grupu=&quot;Nota&quot;}}
&lt;/div&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==

=== Libro y capítulos de llibros ===
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* Aland, Kurt; Aland, Barbara (1995) (n'inglés). ''The text of the New Testament: an introduction to the critical editions and to the theory and practice of modern textual criticism''. Grand Rapids, Michigan (EE. XX.): Eerdmans Publishing Co. ISBN 0-8028-4098-1
* Bacon, B.W. (1910) (n'inglés). ''The Fourth Gospel in Research and Alderica''. London (England): T. Fisher Unwin. páxs. 301-331.
* Barrett, Charles Kingsley (1978). ''The Gospel According to St John'' (2ª edición). Filadelfia, Pennsylvania (EE. XX.): The Westminster Press. páxs. 133-134. ISBN 0-664-21364-2.
* Bernard, J.H. (1985) (n'inglés). ''St. John 1-7, International Critical Commentary''. Continuum International. ISBN 978-0-567-05024-3. 
* Blomberg, C.L. (1993). «To what extent is John historically reliable?». En: Sloan, Robert B.; Parsons, Mikeal C. (n'inglés). ''Perspectives on John: Method and Interpretation in the Forth Gospel''. NABPR Special Studies Series. Lewiston, New York (EE. XX.): Edwin Mellen Press. páxs. 27-56. ISBN 978-0-7734-2859-1.
* Blomberg, Craig L. (2001) (n'inglés). ''The Historical Reliability of John's Gospel: Issues &amp; Commentary''. Downers Grove, Illinois (EE. XX.): InterVarsity Press. ISBN 0-8308-2685-8.
* Blomberg, Craig L. (2008). ''The Historical Reliability of John's Gospel'' (2ª edición). Leicester: InterVarsity. ISBN 978-0-8308-2807-4.
* Boismard, Marie-Émile (1996) (en francés). ''-y martyre de Jean l'Apôtre''. París (Francia): J. Gabalda. ISBN 978-2-85021-086-0.
* Braun, François-Marie (1959) (en francés). ''Jean le Théologien et son Évangile dans l'Église Ancienne''. París (Francia): Gabalda.
* Brown, Raymond Y. (1997). ''An Introduction to the New Testamen''t. New York (EE. XX.): Doubleday. páxs. 805–809. ISBN 0-385-24767-2.
* Brown, Raymond Y. (2000). ''L'Evanxeliu según Xuan'', 2 vol. Madrid (España): Ediciones Cristiandad. ISBN 84-7057-426-4 (Vol. 1) 84-7057-427-2 (Vol. 2).
* Brown, Raymond Y. (2005). ''La comunidá del discípulu amáu'' (6ª edición). Salamanca (España): Ediciones Síguime. ISBN 978-84-301-0898-5.
* Brown, Raymond Y. (2006). ''La Muerte del Mesíes. Dende Getsemaní hasta'l sepulcru''. Tomu II: Comentariu a los rellatos de la pasión de los cuatro evanxelios. Estella, Navarra (España): Editorial Verbu Divín. páxs. 1202-1208. ISBN 84-8169-487-8.
* Carson, D.A. (1991) (n'inglés). ''The Gospel according to John''. Gran Rapids, Michigan (EE. XX.): Wm. B. Eerdmans Publishing Company. ISBN 0-8028-3683-6.
* Carson, D.A. (2007). «The Challenge of the Balkanization of Johannine Studies». En: Anderson, P.N.; Just, F.; Thatcher, T. (n'inglés). ''John, Jesus and History''. Atlanta, Georgia (EE. XX.): Society of Biblical Literature. páxs. 133-159. ISBN 978-1-58983-293-0.
* Charles, Robert Henry (1920). ''A Critical and Exegetical Commentary on the Revelation of St. John'', 2 vols.. International Critical Commentary. New York (EE. XX.): Scribner's. ISBN 978-0-567-05039-7.
* Colson, Jean (1969) (en francés). ''L'enigme du Disciple que Jésus aimait''. Collection Théologie historique num. 10. París: Beauchesne Editeur. páxs. 29-63. ISBN 978-2-7010-0044-2.
* Culpepper, R. Alan (2000) (n'inglés). ''John, the son of Zebedee: the life of a legend''. EE. XX./Gran Bretaña: T&amp;T Clark. ISBN 0-567-08742-5. 
* D'Aragon, Jean-Louis (1972). «Apocalipsis». En: Brown, Raymond Y.; Fitzmyer, Joseph A.; Murphy, Roland Y.. ''Comentariu Bíblicu &quot;San Jerónimo&quot;''. IV. Madrid (España): Ediciones Cristiandad. páxs. 531-592. ISBN 978-84-7057-117-6.
* Davies, William David; Allison, Jr., Dale C. (2004) [1997] (n'inglés). ''A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to Saint Matthew''. International Critical Commentary Series. Vol. 3. New York (EE. XX.): T &amp; T Clark International. páxs. 90-92. ISBN 0-567-08518-X.
* de Maldonado, Xuan (1954). ''Comentarios al Evanxeliu de San Xuan. Introducción''. Biblioteca d'Autores Cristianos (Madrid). p. 20.
* Erbetta, Mario (1966). ''Gli Apocrifi del Nuovo Testament'. 2: Atti e leggende''. Turin (Italia): Marietti.
* Feuillet, André (1965). ''The Apocalypse''. Staten Island, New York (EE. XX.): Alba House.
* Fitzmyer, Joseph A. (1972). «Carta a los Gálates». En Brown, Raymond Y.; Fitzmyer, Joseph A.; Murphy, Roland Y.. ''Comentariu Bíblicu &quot;San Jerónimo&quot;''. III. Madrid (España): Ediciones Cristiandad. ISBN 978-84-7057-117-6.
* Guthrie, D. (1965) (n'inglés). ''New Testament Introduction: The Gospels and Acts''. Tyndale (Londres).
* Kohlenberger III, J.R.; Goodrick, Y.W.; Swanson, A. (1995) (n'inglés). ''The Exhaustive Concordance to the Greek New Testament''. Grand Rapids, Michigan (EE. XX.): Zondervan. ISBN 978-0-310-41030-0.
* Köstenberger, Andreas J. (2002). «John». En: Arnold, C.A. (n'inglés). ''Zondervan Illustrated Bible Backgrounds Commentary''. Grand Rapids, Michigan (EE. XX.): Zondervan. páxs. 1-216. ISBN 978-0-310-21807-4.
* Köstenberger, Andreas J. (2004) (n'inglés). ''John''. Grand Rapids, Michigan (EE. XX.): Baker Academic. ISBN 978-0-8010-2644-7.
* Köstenberger, Andreas J. (2009) (n'inglés). ''A theology of John's gospel and letters''. Grand Rapids, Michigan (EE. XX.): Zondervan. ISBN 978-0-310-26986-1.
* Kysar, Robert (2005). «Chapter 15 - The expulsion from the Sinagogue: The tale of a theory» (n'inglés). ''Voyages with John: charting the Fourth Gospel''. Waco, Texas (EE. XX.): Baylor University Press. páxs. 237-246. ISBN 1-932792-43-0.
* Leal, Xuan (1973). ''Nuevu Testamentu - Evanxelios (2°)''. Madrid (España): Biblioteca d'Autores Cristianos. ISBN 84-221-0327-3.
* Piñero, Antonio; del Cuetu, Gonzalo (2004). ''Fechos apócrifos de los Apóstoles. I: Fechos d'Andrés, Xuan y Pedro''. Madrid (España): Biblioteca d'Autores Cristianos. ISBN 978-84-7914-717-4.
* Piñero, Antonio; García Bazán, Francisco; Montserrat Torrents, José (2011). ''Testos gnósticos. Biblioteca de Nag Hammadi'' (4ª edición). Madrid (España): Editorial Trotta. ISBN 978-84-8164-884-1.
* Ratzinger, Joseph (2007). ''Xesús de Nazaret''. Méxicu: Editorial Planeta. ISBN 978-970-37-0705-8.
* Rivas, Luis H. (2008). ''L'Evanxeliu de Xuan. Introducción, Teoloxía, Comentariu''. Buenos Aires (Arxentina): Editorial San Benito. ISBN 987-1177-18-6.
* Sanday, W. (2010) [1905] (n'inglés). ''The Criticism of the Fourth Gospel: Eight Lectures on the Morse Foundation''. Kessinger Publishing. ISBN 978-1-163-41615-0. 
* Sanders, Joseph Newbould (1943) (n'inglés). ''The fourth gospel in the early church: its origin &amp; influence on Christian Theology up to Irenaeus''. Cambridge: Cambridge University Press (Reinu Xuníu). páxs. 47-83.
* Sanders, Joseph Newbould (1957). «Who was the Disciple whom Jesus loved». En: Cross, F.L. (n'inglés). ''Studies in the Fourth Gospel''. London (Inglaterra): A. R. Mowbray. páxs. 72-82.
* Trebilco, Paul (2004) (n'inglés). ''The early Chrstians in Ephesus from Paul to Ignatius''. Tübingen (Alemaña): Mohr Siebeck. ISBN 3-16-148271-9.
* Vanni, Ugo (2010). ''Pelos senderos del Apocalipsis''. Buenos Aires (Arxentina): San Pablo. páxs. 16-19. ISBN 978-987-09-0105-1.
* Vignolo, R. (2000). «Xuan Evanxelista (NT: Apóstol y Evanxelista)». En: Leonardi, C.; Riccardi, A.; Zarri, G. ''Diccionariu de los Santos'', Volume 2. España: San Pablo. páxs. 1357-1364. ISBN 84-285-2259-6.
* Westcott, Brooke Foss (2007) [1894] (n'inglés). ''The Gospel according to St. John''. Grand Rapids, Michigan (EE. XX.): Zondervan. pp. XXI-XXV. ISBN 978-0-310-28187-0.
* Wikenhauser, Alfred (1961). ''L'evanxeliu según San Xuan''(3ª edición). Barcelona (España): Editorial Herder. ISBN 84-254-0083-X.
&lt;/div&gt;

=== Artículos en revistes de circulación periódica ===
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* Bauckham, Richard (1993). «The beloved disciple as ideal author». ''Journal for the Study of the New Testament'' 15 (49): páxs. 21-44. ISSN 0142-064X.
* Bauckham, Richard (1993). «Papias and Polycrates on the origin of the Fourth Gospel» (n'inglés). ''Journal of Theological Studies'' 44 (1): páxs. 24-69. ISSN 0022-5185.
* Biguzzi, G. (1998). «Ephesus, its Artemision, its Temple to the Flavian Emperors and Idolatry in Revelation» (n'inglés). ''Novum Testamentum'' 40: páxs. 276-290. ISSN 0048-1009.
* Capper, Brian J. (1998). «'With the Oldest Monks...' Light from essene history on the career of the beloved disciple?» (n'inglés). ''The Journal of Theological Studies'' 49 (1): páxs. 1-55. ISSN 0022-5185.
* Chapman, John (1928). «Names in the fourth Gospel». ''The Journal of Theological Studies'' 30: páxs. 16-23.
* Drum, W. (1914). «The disciple known to the high priest» (n'inglés). ''The Expository Times'' 25 (8): páxs. 381-382. ISSN 0014-5246.
* Filson, F.V. (1949). «Who was the Beloved Disciple?» (n'inglés). ''Journal of Biblical Literature'' 68: páxs. 83-88. ISSN 0021-9231.
* Hanson, K.C. (1997). «The Galilean fishing economy and the Jesus tradition» (n'inglés). ''Biblical Theology Bulletin'' 27: páxs. 99-111. ISSN 0146-1079.
* Hawkin, David J. (1977). «The function of the Beloved Disciple motif in the Johannine redaction» (n'inglés). ''Laval théologique et philosophique'' 33 (2): páxs. 135-150. ISSN 0023-9054.
* Helmbold, Andrew (1961-62). «A Note on the Authorship of the Apocalypse» (n'inglés). ''New Testament Studies'' (Cambridge University Press) 8 (1): páxs. 77-79. ISSN 0028-6885.
* Johnson, L. (1966). «Who was the Beloved Disciple» (n'inglés). ''The Expository Times'' 77: páxs. 157-158. ISSN 0014-5246.
* Muñoz Llión, D. (1987). «¿Ye l'Apóstol Xuan el Discípulu Amáu? Razones en pro y en contra del calter apostólicu de la tradición joánica». ''Estudios Bíblicos'' 45 (3-4): páxs. 403-492. ISSN 0014-1437.
* Parker, Pierson (1960). «John and John Mark» (n'inglés). ''Journal of Biblical Literature'' 79: páxs. 97-110. ISSN 0021-9231.
* Parker, Pierson (1962). «John the son of Zebedee and the Fourth Gospel» (n'inglés). ''Journal of Biblical Literature'' 81 (1): páxs. 35-43. ISSN 0021-9231.
* Rogers, D.G. (1966). «Contributions and Comments-Who was the Beloved Disciple?» (n'inglés). ''The Expository Times'' 77 (7): p. 214. ISSN 0014-5246.
* Sanders, Joseph N. (1954-55). «Those whom Jesus loved (John XI, 5)» (n'inglés). ''New Testament Studies'' 1: páxs. 29-41. ISSN 0028-6885.
* Schneiders, Sandra M. (1998). «'Because of the woman's testimony...': reexamining the issue of authorship in the Fourth Gospel» (n'inglés). ''New Testament Studies'' 44: páxs. 513-535. ISSN 0028-6885.
* Solages, B. (1972). «Jean, Fils de Zébédée et l'enigme du disciple que Jésus aimait» (en francés). ''Bulletin de Littérature Ecclésiastique'' 73: páxs. 41-50. ISSN 0007-4322.
* Titus, Y.L. (1950). «The identity of the Beloved Disciple» (n'inglés). ''Journal of Biblical Literature'' 69: páxs. 323-328. ISSN 0021-9231.
&lt;/div&gt;

== Ver tamién ==
* [[Xuan l'Evanxelista]]
* [[El discípulu a quien Xesús amaba]]
* [[Evanxeliu de Xuan]]
* [[Xuan el Presbíteru]]
* [[Apocalipsis]]
* [[Autoría de los escritos joánicos]]

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote|Xuan l'Evanxelista}}
{{commonscat|Saint John the Apostle}}
* [http://www.divvol.org/santoral/index.php?s=1227&amp;m=AVIENTU&amp;l=A Biografía de San Xuan Apóstol en Santoral Católicu de www.divinavoluntad.net]

{{Tradubot|Xuan el Apóstol}}

{{NF|?|101}}
[[Categoría:Apóstoles]]
[[Categoría:Evanxelistes]]
[[Categoría:Santos bíblicos]]
[[Categoría:Santos y santes de la Ilesia católica]]
[[Categoría:Santos y santes de la Ilesia copta]]
[[Categoría:Santos y santes de Palestina]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>pa1gbn2vhv8c0rxw114eo6z5y8m894l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Humayun</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74409</id>
    <revision>
      <id>3703031</id>
      <parentid>3684087</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4024" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Humayun''' {{nym}} foi'l segundu emperador del [[Imperiu mogol]]. Gobernó [[Afganistán]], [[Paquistán]], y partes del norte de la India dende 1530 a 1540. Yera fíu de [[Babur]], fundador del imperiu. Al igual que'l so padre, perdió llueu'l so reinu. Sicasí, cola ayuda del Imperiu persa, finalmente recuperó un imperiu entá más grande. Xubió al tronu'l [[30 d'avientu]] de [[1530]] a pesar de la oposición d'una parte de la nobleza. Foi l'herederu d'un imperiu que'l so padre nun tuvo tiempu d'entamar.

== El reináu de Humayun ==
Aprovechando la inestabilidá del imperiu, mináu poles intrigues de la corte, los [[rajá]]s sometíos pol so padre remontáronse. En [[1531]], Humayun llevó al so exércitu ante la fortaleza de [[Kalinjar]]. Pero por cuenta de la escasez de fondos de la tesorería imperial, aceptó'l fuerte rescate que se-y ufiertó y llevantó el sitiu. Humayun púnxose entós en marcha pa someter a los [[Afganistán|afganos]] instalaos en [[Bihar]] a los que ganó en [[1532]]. N'avientu d'esi mesmu añu llogró someter a les tropes de [[Sher Shah Suri]].

Mentanto, [[Bahadur Shah]] se anexonó la zona de Malwa (correspondiente a una parte del actual estáu de [[Madhya Pradesh]] y del [[Rayastán]]). Bahadur fortificar nel fuerte de Chittor. Humayun tomó'l fuerte y obligó a Bahadur a fuxir. Les tropes del imperiu siguieron la so marcha, tomando la fortaleza de [[Mandu]] y les ciudaes de Cambay y [[Ahmedabad]]. Dexó al so hermanu Askari como gobernador de la zona; ésti viose incapaz de defender la rexón cuando en [[1536]] Bahadur Shah atacar.

Mientres Humayun siguía coles sos campañes nel oeste, Sher Shah reforzó la so posición en Bihar y llanzóse a la conquista de [[Bengala]]. Humayun decidió intentar recuperar Bengala en llugar d'escorrer a Sher Shah. El [[26 de xunu]] de [[1539]], les tropes mogoles fueron ganaes poles afganistanes na [[batalla de Chansa]]. Humayun viose obligáu a fuxir hasta [[Agra]] acompañáu namái por dellos fieles siguidores. Perdió una nueva batalla contra los afganos en [[Batalla de Kanauj|Kanauj]] en [[1540]] lo que-y obligó nuevamente a fuxir, esta vegada escontra'l [[Panyab]] y, darréu a [[Sind]]. Foi ellí, en Umarkot, onde nació'l so fíu y herederu, [[Akbar]], en [[1542]].

== El destierru y la vuelta al tronu ==
[[Ficheru:Emperor Humayun.JPG|thumb|200px|Acuarela de Humayun, cerca de [[1875]].]]
La fuxida de Humayun terminó en [[Persia]] onde'l [[sah]] ufiertó-y tropes por que pudiera recuperar el tronu. En [[1544]], Humayun toma les ciudaes de [[Kandahar]] y Kabul, gobernada pol so hermanu Kamran, que la recuperó en [[1546]]. Al añu siguiente la ciudá volvió ser tomada por Humayun. En [[1549]], Kamran apoderar de Kandahar; Humayun recuperó la villa, cegó al so hermanu y unviar a [[La Meca]] como penitencia.

Tres la muerte accidental de Sher Shah mientres el sitiu de Kalinjar ([[1545]]) el so fíu, [[Islam Shah]] asocedió-y. Humayun taba yá preparáu pa volver a la India y recuperar el so tronu. En [[1554]], entró en [[Peshawar]]; al añu siguiente tomó [[Lahore]]. Esi mesmu añu, la so victoria contra les tropes afganistanes na [[batalla de Macchiwara]] consagró la so victoria. En xunetu de [[1555]], Humayun entró finalmente en [[Delhi]] y recuperó el tronu dempués de 15 años nel exiliu. 

El segundu emperador de los mogoles morrió en [[1556]] al cayer por fuercia dende una escalera de la so biblioteca. La so esposa, Hamida Begum, ordenó construyir un [[mausoléu]] nel so honor. La [[tumba de Humayun]] asitiada en Delhi ta considerada dende [[1993]] [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]]. Trátase d'una de les meyores amueses del arte mogol de la India y ta considerada la precursora n'estilu del famosu [[Taj Mahal]] d'[[Agra]].

{{Tradubot|Humayun}}

{{NF|1508|1556|Humayun}}
[[Categoría:Emperadores]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>o180c0u3hcchfws6yeh57hc3vbc0tde</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703106</id>
      <parentid>3703031</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4034" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Humayun''' {{nym}} foi'l segundu emperador del [[Imperiu mogol]]. Gobernó [[Afganistán]], [[Paquistán]], y partes del norte de la India dende 1530 a 1540. Yera fíu de [[Babur]], fundador del imperiu. Al igual que'l so padre, perdió llueu'l so reinu. Sicasí, cola ayuda del Imperiu persa, finalmente recuperó un imperiu entá más grande. Xubió al tronu'l [[30 d'avientu]] de [[1530]] a pesar de la oposición d'una parte de la nobleza. Foi l'herederu d'un imperiu que'l so padre nun tuvo tiempu d'entamar.

== El reináu de Humayun ==
Aprovechando la inestabilidá del imperiu, mináu poles intrigues de la corte, los [[rajá]]s sometíos pol so padre remontáronse. En [[1531]], Humayun llevó al so exércitu ante la fortaleza de [[Kalinjar]]. Pero por cuenta de la escasez de fondos de la tesorería imperial, aceptó'l fuerte rescate que se-y ufiertó y llevantó el sitiu. Humayun púnxose entós en marcha pa someter a los [[Afganistán|afganistanos]] instalaos en [[Bihar]] a los que ganó en [[1532]]. N'avientu d'esi mesmu añu llogró someter a les tropes de [[Sher Shah Suri]].

Mentanto, [[Bahadur Shah]] se anexonó la zona de Malwa (correspondiente a una parte del actual estáu de [[Madhya Pradesh]] y del [[Rayastán]]). Bahadur fortificar nel fuerte de Chittor. Humayun tomó'l fuerte y obligó a Bahadur a fuxir. Les tropes del imperiu siguieron la so marcha, tomando la fortaleza de [[Mandu]] y les ciudaes de Cambay y [[Ahmedabad]]. Dexó al so hermanu Askari como gobernador de la zona; ésti viose incapaz de defender la rexón cuando en [[1536]] Bahadur Shah atacar.

Mientres Humayun siguía coles sos campañes nel oeste, Sher Shah reforzó la so posición en Bihar y llanzóse a la conquista de [[Bengala]]. Humayun decidió intentar recuperar Bengala en llugar d'escorrer a Sher Shah. El [[26 de xunu]] de [[1539]], les tropes mogoles fueron ganaes poles afganistanes na [[batalla de Chansa]]. Humayun viose obligáu a fuxir hasta [[Agra]] acompañáu namái por dellos fieles siguidores. Perdió una nueva batalla contra los afganistanos en [[Batalla de Kanauj|Kanauj]] en [[1540]] lo que-y obligó nuevamente a fuxir, esta vegada escontra'l [[Panyab]] y, darréu a [[Sind]]. Foi ellí, en Umarkot, onde nació'l so fíu y herederu, [[Akbar]], en [[1542]].

== El destierru y la vuelta al tronu ==
[[Ficheru:Emperor Humayun.JPG|thumb|200px|Acuarela de Humayun, cerca de [[1875]].]]
La fuxida de Humayun terminó en [[Persia]] onde'l [[sah]] ufiertó-y tropes por que pudiera recuperar el tronu. En [[1544]], Humayun toma les ciudaes de [[Kandahar]] y Kabul, gobernada pol so hermanu Kamran, que la recuperó en [[1546]]. Al añu siguiente la ciudá volvió ser tomada por Humayun. En [[1549]], Kamran apoderar de Kandahar; Humayun recuperó la villa, cegó al so hermanu y unviar a [[La Meca]] como penitencia.

Tres la muerte accidental de Sher Shah mientres el sitiu de Kalinjar ([[1545]]) el so fíu, [[Islam Shah]] asocedió-y. Humayun taba yá preparáu pa volver a la India y recuperar el so tronu. En [[1554]], entró en [[Peshawar]]; al añu siguiente tomó [[Lahore]]. Esi mesmu añu, la so victoria contra les tropes afganistanes na [[batalla de Macchiwara]] consagró la so victoria. En xunetu de [[1555]], Humayun entró finalmente en [[Delhi]] y recuperó el tronu dempués de 15 años nel exiliu. 

El segundu emperador de los mogoles morrió en [[1556]] al cayer por fuercia dende una escalera de la so biblioteca. La so esposa, Hamida Begum, ordenó construyir un [[mausoléu]] nel so honor. La [[tumba de Humayun]] asitiada en Delhi ta considerada dende [[1993]] [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]]. Trátase d'una de les meyores amueses del arte mogol de la India y ta considerada la precursora n'estilu del famosu [[Taj Mahal]] d'[[Agra]].

{{Tradubot|Humayun}}

{{NF|1508|1556|Humayun}}
[[Categoría:Emperadores]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>nhy6k78zrygwdsldalwoulaa9rmeh1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jimmy Carter</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74454</id>
    <revision>
      <id>3703047</id>
      <parentid>3701688</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127795" xml:space="preserve">{{Premiu Nobel}}
{{persona}}

'''James Earl &quot;Jimmy&quot; Carter, Jr.''' {{nym}} ye un [[políticu]] d'[[Estaos Xuníos]] del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|Partíu Demócrata]] que foi'l trentenu novenu [[presidente de los Estaos Xuníos]] ([[1977]]-[[1981]]), enantes fuera gobernador del estáu de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] ([[1971]]-[[1975]]) y senador na Asamblea Xeneral de Georgia ([[1962]]-[[1966]]). Carter foi gallardoniáu col [[Premiu Nobel de la Paz]] en [[2002]], polos sos esfuerciu «p'atopar soluciones pacífiques a los conflictos internacionales, impulsar la democracia y los derechos humanos y fomentar el desenvolvimientu económico y social».&lt;ref&gt;[[Norwegian Nobel Committee]], 2002 Nobel Peace Prize announcement,[http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2002/press.html], October 11, 2002. Consultáu'l 4 d'agostu de 2008.&lt;/ref&gt;

El so mandatu como presidente d'Estaos Xuníos, tuvo marcáu por importantes ésitos en política esterior, como los trataos sobre'l [[Canal de Panamá]], los [[Alcuerdos de paz de Camp David]] (tratáu de paz ente [[Exiptu]] ya [[Israel]]), el tratáu [[SALT II]] cola [[XRSS]] y l'establecimientu de rellaciones diplomátiques cola [[República Popular China]] y vivió los sos momentos más tirantes con [[Crisis de los rehenes n'Irán|la crisis de los rehenes n'Irán]]. En política interior, el so gobiernu creó los ministerios d'enerxía y educación y reforzó la llexislación sobre proteición medioambiental.

Desque abandonó la [[Casa Blanca]], dedicóse a un llabor de [[Mediación (Derechu)|mediación]] en conflictos internacionales y a poner el so prestíu al serviciu de causes humanitaries, en 1982, fundó xuntu cola so esposa Rosalynn, el Centru Carter, una organización non gubernamental que llucha pola meyora de los derechos humanos, la mediación en conflictos internacionales y que tuvo presente como observador en distintos procesos eleutorales.

== Infancia y mocedá ==
[[Ficheru:Jimmy Carter with his dog Bozo 1937.gif|left|thumb|Jimmy Carter col so perru Sopapu en 1937.]]
Carter nació'l [[1 d'ochobre]] de [[1924]] en [[Plains (Georgia)|Plains]], un pequeñu pueblu agrícola, cercanu a [[Americus (Georgia)|Americus]], nel estáu de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]].

Los antepasaos de Carter procedíen del sur d'Inglaterra (la so familia paterna llegó a les Colonies americanes en 1635),&lt;ref&gt;&quot;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,915294,00.html The Nation: Magnus Carter: Jimmy's Roots]&quot;. ''Time''. August 22, 1977. Retrieved February 16, 2010.&lt;/ref&gt; y vivieron nel Estáu de Georgia mientres delles xeneraciones. Carter hai documentáu antepasaos sos que llucharon na Revolución d'Estaos Xuníos&lt;ref name=calsarspring07&gt;{{cita publicación |títulu=The California Compatriot |editorial=California Society SAR |fecha=Spring 2007 |páxina=23 |url= http://www.californiasar.org/images/SpringCompatriot07_R.pdf |formatu=PDF |fechaaccesu=4 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt; y el so güelu, L.B. Walker Carter (1832–1874), combatió nel [[Exércitu de los Estaos Confederaos]].&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=hTFYp2-cnMkC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Jimmy+Carter,+American+Moralist,+by+Kenneth+Earl+Morris&amp;source=bl&amp;ots=junCqi5YXO&amp;sig=AYFDaW3kdt9m2w_yS5EeYqNMoV8&amp;hl=en&amp;ei=FwJkTdmKFIGs8AaarqyDDA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CBcQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false Jimmy Carter, American Moralist], by Kenneth Earl Morris, 1996, page 23&lt;/ref&gt;

El so padre foi James Earl Carter, un acomodáu empresariu agrícola que cultivaba algodón y cacagüeses y qu'exercía el papel tradicional de terrateniente del sur d'Estaos Xuníos. Carter describir como un brillante granxeru y un estrictu segregacionista que trataba a los trabayadores negros con respetu y xusticia. La so madre foi Bessie Lillian Gordy, una enfermera diplomada na Wise Clinic en Plains que tresmitió al so fíu l'afición pola llectura.

Jimmy yera'l mayor de los cuatro fíos de la pareya. Na so infancia, mientres la [[Gran depresión]], la familia treslladóse a vivir a una granxa que'l so padre mercara, asitiada en Archery cerca de Plains. Según narra Carter nel so llibru de memories ''An Hour Before Daylight: Memoirs of a Rural Boyhood'', na granxa escarecíen d'electricidá y agua corriente, a pesar de ser una de les families más prósperes de la comunidá. La mayor parte de los sos vecinos yeren afroamericanos, comuñeros o peones de la esplotación del so padre, Carter taba en contautu permanente con ellos, comía nos sos llares y, cuando los sos padres atopábense fora, pasaba la nueche en casa de Rachel y Jack Clark, emplegaos de la granxa familiar. Esti contautu interracial solo yera posible na granxa cuidao que el ríxidu códigu llegal de segregación racial esistente establecía la separación na escuela, la ilesia y otros llugares públicos.&lt;ref&gt; http://www.achievement.org/autodoc/page/car0bio-1 A president of peace&lt;/ref&gt; Allá una vegada, Carter foi al cine a la ciudá de Americus, col so meyor amigu A.D. Davis, tuvieron que viaxar en vagones separaos nel tren, en compartimientos pa &quot;blancos&quot; y pa &quot;persones de color&quot;. Al llegar a la ciudá tuvieron que caminar hasta'l teatru xuntos, pero de forma separada, tamién tuvieron que dixebrase pa ver la película y de nuevu pa volver hasta la so casa. Carter afirma que &quot;Nun recuerdo siquier cuestionar la separación racial obligatoria, qu'aceptábamos como la respiración o como espertar en Archery cada mañana&quot;.&lt;ref&gt; [http://www.christianbookstore.net/an-hour-before-daylight-memories-of-a/catalog-150224/ An Hour Before Daylight : Memories of a Rural Boyhood]&lt;/ref&gt;

Dende una edá temprana, Carter demostró ser un alumnu aplicáu al que-y gustaba enforma la llectura, estudió secundaria na Plains High School. Al terminar l'institutu, en 1941, tenía la intención d'ingresar na Academia Naval d'Estaos Xuníos, pero p'aportar a esta institución yera necesariu'l respaldu d'un senador o congresista d'Estaos Xuníos, que'l so padre nun consiguió hasta'l branu de 1942. Mentanto, matricular na Universidá ''Georgia Southwestern College'' en Americus y nel [[Institutu de Teunoloxía de Georgia]] p'ameyorar la so preparación en Ciencies. Pel branu de 1943 ingresó na ''[[Academia Naval de los Estaos Xuníos]]'' n'[[Annapolis]], onde se graduó como alférez en [[1946]], nel puestu 59 de los 820 alumnos de la so promoción, llogrando igualmente una llicenciatura en Ciencies. Esi mesmu añu casóse con [[Rosalynn Carter|Rosalynn Smith]], una de les meyores amigues de la so hermana. Darréu, cursó física nuclear y teunoloxía de reactores nel ''Union College'', anque nun llegó a completar esos estudios.

En 1948 aportó a la Escuela de Submarinos, siendo darréu destináu al Pacíficu y foi escoyíu pol almirante [[Hyman Rickover]] pa participar nel entós novedosu programa de submarinos nucleares. A pesar de que la so intención yera prosiguir la so carrera na marina, a la muerte del so padre en [[1953]] dimitió de los sos cargos militares pa encargase del negociu familiar de [[cacahuate]]s, nel so pueblu natal.

Tamién dende bien nuevu amosó un fondu sentimientu [[cristianismu|cristianu]], impartiendo clases na escuela dominical. Mientres la so carrera política manifestó que [[Xesucristu]] marcara la so vida; ello ye que mientres el so mandatu presidencial oraba delles vegaes al día.

== Principios de la so carrera política ==

=== Miembru del Senáu de Georgia ===
Jimmy Carter empezó la so carrera política participando nes xuntes locales qu'alministraben delles escueles, hospitales y biblioteques de la so contorna. En 1961, foi escoyíu miembru del Senáu de Georgia, permaneciendo nesti cargu mientres dos llexislatures.

La so eleición de 1961, narrar nel so llibru ''Turning Point: A Candidate, a State, and a Nation Come of Age''; la eleición tuvo envolubrada nun ambiente de corrupción dirixíu por Joe Hurst, xérif del [[Condáu de Quitman (Georgia)|Condáu de Quitman]], mientres les votaciones produciéronse graves abusos nel sistema de votación, incluyéndo el votu de persones yá finaes y recuentos llenos de persones que supuestamente allegaren a votar n'orde alfabéticu. Nesta redolada fraudulento, significó un desafíu, ganar la so eleición. Esta convocatoria eleutoral supunxo tamién el final del réxime de votu imperante nel Estáu de Georgia, al declarar la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] (sentencia Gray v. Sanders) en 1963, inconstitucional el sistema de ''votos por condaos'' en llugar de ''por persones''.
En [[1964]] foi reelixíu pa exercer un segundu mandatu de dos años. En [[1966]], Carter refugó ser candidatu a la reeleición, pa empecipiar la so carrera pa Gobernador del Estáu. El so puestu nel senáu estatal foi ocupáu pol so primu hermanu, [[Hugh Carter]], escoyíu pol Partíu Demócrata.

=== Campañes pa gobernador ===
En [[1966]], cuando terminaba la so llexislatura nel senáu de Georgia, plantegó presentar como candidatu a la [[Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos]], pero cuando'l so rival republicanu, [[Howard Callaway]], retiró la so candidatura a la Cámara de Representantes pa postulase como candidatu pa gobernador del estáu de Georgia, Carter que nun quería ver a un gobernador republicanu nel so Estáu, tamién se retiró de la carrera pal Congresu ya incorporóse como candidatu a gobernador. Nes primaries demócrates, Carter foi'l terceru más votáu por detrás d'[[Ellis Arnall]] y [[Lester Maddox]]. La participación de Carter foi importante y trascendente yá que forzó una [[Segunda vuelta eleutoral]] na que venció Maddox, candidatu partidariu de la [[segregación racial]] y que fuera'l segundu más votáu na primer vuelta. Mientres esti procesu, Carter presentóse como una alternativa moderada, tanto frente a Arnall, más lliberal, como frente al más conservador Maddox. Anque Carter foi derrotáu, la fortaleza de la so posición contemplóse como un ésitu pa un senador del Estáu pocu conocíu.&lt;ref name=&quot;georgiaencyclopedia.org&quot;&gt;&quot;[http://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Article.jsp?path=/GovernmentPolitics/Politics/PoliticalFigures&amp;id=h-676 Jimmy Carter (b. 1924)]&quot;. ''New Georgia Encyclopedia''. Updated May 9, 2008. Retrieved February 16, 2010.&lt;/ref&gt;
Nes eleiciones participaron trés candidatos, Maddox pol partíu demócrata, Callaway polos republicanos y Arnal qu'allegó fora de les llistes. Callaway foi'l más votáu, pero Maddox foi nomáu gobernador del Estáu pola Asamblea Xeneral de Georgia.

Mientres los siguientes cuatro años, Carter volvió a la so esplotación agrícola, dedicándose a preparar y planiar curioso la siguiente campaña pa gobernador de [[1970]], participando mientres esos cuatro años en más de 1.800 actos políticos por toa Georgia.

Nes eleiciones de 1970, realizó una trabayosa campaña populista pa la primaries del partíu demócrata contra del ex-gobernador [[Carl Sanders]], etiquetando al so oponente como &quot;Cufflinks Carl&quot;. Carter nunca foi un [[Segregación racial|segregacionista]] y negóse a xunise al segregacionista ''Conseyu de Ciudadanos Blancos'', lo que provocó'l boicó a la so empresa de cacagüeses. La so familia foi tamién una de les dos úniques que votaron a favor d'almitir a los negros a la Plains Baptist Church.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_jcarter.html People &amp; Events: James Earl (&quot;Jimmy&quot;) Carter Jr. (1924–)] – [[American Experience]], [[Public Broadcasting Service]]. Retrieved March 18, 2006.&lt;/ref&gt;
Sicasí según l'historiador Y. Stanly Godbold, mientres esta campaña, pronunció les pallabres que los segregacionistes queríen escuchar, oponer a los tresporte d'escolares destinaos a favorecer la integración, pronuncióse a favor de les escueles privaes y manifestó la so disposición a convidar al gobernador d'Alabama, George Wallace, conocíu pola so postura contraria a la integración racial, por que pronunciara un discursu na so campaña.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/pt.html American Experience | Jimmy Carter | Transcript&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; Nel mesmu sentíu los sos ayudantes de campaña fixeron pública una fotografía del so oponente xunto a dos xugadores de baloncestu negru.&lt;ref&gt;[http://www.claremont.org/publications/crb/id.977/article_detail.asp The Claremont Institute – Malaise Forever&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761566991/Jimmy_Carter.html &quot;Jimmy Carter&quot;], Microsoft [[Encarta]] Online Encyclopedia 2005, accessed March 18, 2006. [http://www.webcitation.org/5kwrtgWxP Archived] 2009-10-31.&lt;/ref&gt; Dempués de la so estrecha victoria sobre Sanders nes primaries, Carter foi escoyíu Gobernador al ganar al candidatu republicanu, [[Hal Suit]].

Tres la so eleición como gobernador, Carter fixo una declaración qu'ofendieron fondamente a los segregacionistes: &quot;Dígovos con toa franqueza, que'l tiempu de la discriminación racial terminó.
Nenguna persona seya probe, llabradora, débil, o negra tendría de tener que soportar la carga adicional de ser quitáu de la oportunidá d'una educación, un puestu de trabayu o la simple xusticia.&quot;

El senador de Georgia, Leroy Johnson, unu de los primeros senadores de raza negra d'esti Estáu, cavilgaba sobre esta declaración, afirmando: &quot;Quedamos bien contentos. Munchos de los segregacionistes blancos taben disgustaos y toi convencíu de qu'aquelles persones que la sofitaron, nun lo fadríen si hubieren sabíu que diba pronunciar esa declaración.&quot;&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/pt.html American Experience | Jimmy Carter | Transcript&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;

== Gobernador de Georgia ==
Carter xuró como 76ᵘ gobernador de Georgia, el [[12 de xineru]] de [[1971]] y ocupó esti cargu hasta'l [[14 de xineru]] de [[1975]]. El so vicegobernador foi'l so predecesor nel cargu, Lester Maddox, col que caltuvo constantes enfrentamientos públicos mientres los sos cuatro años de mandatu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Peter Applebome |títulu=In Georgia Reprise, Maddox on Stump |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C0CEFDF143FF937A25752C0A966958260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all |obra=The New York Times |fecha=14 de xineru de 1990 |fechaaccesu=13 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.racematters.org/lestermaddox.htm Race Matters – Lester Maddox, Segregationist and Georgia Governor, Dies at 87&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;

=== Política de derechos civiles ===
Carter declaró nel so discursu inaugural que la dómina de la segregación racial terminara, y que la discriminación racial nun tenía cabida nel futuru del Estáu, siendo'l primer titular d'un cargu públicu estatal nel denomináu ''[[Deep South|Sur Fondu]]'' en pronunciase públicamente d'esta manera.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.blackjournalism.com/?p=183 |títulu=President Jimmy Carter, still far ahead of his time at Black Journalism Review |editorial=Blackjournalism.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Darréu, Carter nomó bastantes afroamericanos pa cargos públicos, siendo llamáu de cutiu unu de los &quot;Gobernadores del Nuevu Sur&quot;. Muncho más moderáu que los sos predecesores, sofitó la llucha contra la segregación racial y l'ampliación de los derechos de los afroamericanos.

=== Albuertu ===
Carter oponíase personalmente al albuertu, anque sofitó la so llegalización, dempués de la histórica sentencia de 1973 de la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]], a raigañu del [[Casu Ruca contra Wade]], na que se reconocía, anque con llimitaciones, el derechu a la interrupción voluntaria del embaranzu. Darréu, como presidente nun sofitó la medría de fondos federales pa la práutica d'albuertos y foi criticáu pola [[Unión poles Llibertaes Civiles d'Estaos Xuníos]] por non faer lo suficiente p'atopar alternatives al albuertu.&lt;ref name=&quot;strategy campaigning&quot;&gt;{{cita llibru |
 títulu = The Strategy of Campaigning
 | autor = Skinner, Kudelia, Mesquita, Rice |
 editorial = University of Michigan Press
 | añu = 2007
 | url = https://books.google.com/?id=F0dCiDh4fMsC |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2008
 | isbn = 9780472116270 }}&lt;/ref&gt;

=== Reformes del gobiernu estatal ===
Carter ameyoró la eficiencia del gobiernu por aciu la fusión d'alredor de 300 axencies estatales en 30. Unu de los sos ayudantes recordaba asina al gobernador Carter: &quot;''taba ellí con nós, trabayando igual de duru, afondando en cada pequeñu problema. Yera'l so programa y trabayó nél tan duru como cualesquier y el productu final yera claramente so''&quot;.

Tamién impulsó reformes mientres la so llexislatura como, la prestación d'ayuda estatal iguales a les escueles de les zones ricu y probe de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], la creación de centros comuñales pa neños con discapacidá mental y l'ampliación de los programes educativos pa los presos. Carter sintióse especialmente arguyosu d'un programa que presentó pal nomamientu de maxistraos y funcionarios del gobiernu estatal, basáu nel méritu, en llugar de la influencia política.&lt;ref&gt;{{Obra citada |url=http://photo.pds.org:5005/student/printarticle?id=ar097440 |títulu=Carter, Jimmy|editorial=World Book Student|autor=Hugh S. Sidey|fecha=26 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Obra citada |isbn=071660101X |títulu=World Book Encyclopedia (Hardcover) [Jimmy Carter entry]|editorial=World Book|fecha=January 2001}}&lt;/ref&gt;

=== Aspiraciones a la vicepresidencia en 1972 ===
En [[1972]], cuando, [[George McGovern]], [[senador de los Estaos Xuníos]] por [[Dakota del Sur]], presentar a les primaries del partíu demócrata pa escoyer el candidatu a presidente d'Estaos Xuníos, Carter convocó una conferencia de prensa n'Atlanta p'alvertir que McGovern yera inelegible, criticando que yera demasiáu lliberal tantu en política esterior como en política nacional. Cuando la nominación de McGovern yá yera inevitable, Carter primió pa intentar convertise nel so vicepresidente. Mientres la [[Convención Nacional Demócrata de 1972]], sofitó la candidatura del senador [[Henry M. Jackson]], de [[Washington D. C.|Washington]].&lt;ref&gt;[http://www.ourcampaigns.com/RaceDetail.html?RaceID=58482 Our Campaigns – US President – D Convention Race – July 10, 1972&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; Sicasí, Carter recibió 30 votos, na caótica votación pa vicepresidente na convención. McGovern ufiertó'l segundu llugar a [[Reubin Askew]], unu de los &quot;nuevos gobernadores del sur&quot;, que la refugó.

[[Ficheru:My Lai massacre.jpg|250px|thumb|La imaxe, tomada'l 16 de marzu de 1968, amuesa a delles víctimes, la mayoría muyeres y neños, de la [[Matanza de Mỹ Lai|masacre de Mỹ Lai]]. En 1971, Jimmy Carter, entós gobernador de Georgia amosóse contrariu a la condena a cadena perpetua de [[William Calley]] l'únicu condergáu por esta matanza, y instituyó el día del lluchador americanu en sofitu a William Calley.]]

=== Pena de muerte y derechos humanos ===
A pesar de que nun principiu s'amosaba a favor de la pena de muerte, llueu se convirtió nun opositor a la mesma y asina mientres les sos campañes presidenciales manifestó la so posición (na mesma postura atopábense'l candidatu demócrata que-y precedió, George McGovern, y los dos siguientes, [[Walter Mondale]] y [[Michael Dukakis]]).&lt;ref&gt; [http://www.boston.com/news/nation/articles/2003/12/07/democrats_shift_on_death_penalty/ Democrats shift on death penalty – The Boston Globe].&lt;/ref&gt; Na actualidá, Carter ye conocíu pola so oposición frontera a esta pena en toles sos formes y nel so discursu del [[Premiu Nobel]], encamentó a la &quot;prohibición de la pena de muerte&quot;.&lt;ref&gt;[http://archives.cnn.com/2002/WORLD/europe/12/10/carter.transcript/ CNN.com – Carter Nobel Peace Prize speech – December 10, 2002].&lt;/ref&gt;

Dempués de qu'en 1972 la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] anulara la pena de muerte nel Estáu de Georgia, Carter propunxo sustituyila pola [[cadena perpetua]] na llexislación estatal (una opción qu'antes nun esistía).&lt;ref&gt;Craig Brandon, ''The Electric Chair: An Unnatural American History'', 1999, p. 242.&lt;/ref&gt; Cuando l'asamblea de Georgia aprobó una nueva llei de pena de muerte, Carter, a pesar d'espresar les sos reserves sobre la so constitucionalidá,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nodeathpenalty.org/content/new_abolitionist.php?issue_id=8&amp;story_id=100 |títulu=Campaign to End the Death Penalty |editorial=Nodeathpenalty.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; robló'l [[28 de marzu]] de [[1973]] la nueva normativa&lt;ref&gt;[http://www.deathpenaltyinfo.org/state/ Death Penalty Information Center&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; qu'autorizaba la pena de muerte en casos d'asesinatu, violación y otros delitos y ponía en práutica los procedimientos xudiciales que s'afaíen a los requisitos constitucionales apocayá anunciaos. En [[1976]], el Tribunal Supremu confirmó esta nueva llexislación nel casu d'asesinatu Coker v. Georgia, nel que la Corte Suprema dictaminó que la pena de muerte yera inconstitucional na so aplicación a los delitos de violación.

El 31 de marzu de 1971, el teniente del exércitu norteamericanu, [[William Calley]], foi condergáu a cadena perpetua pol asesinatu de 22 civiles vietnamites na [[masacre de My Lai]], en Vietnam. El presidente Nixon, trés díes depués de la sentencia, conmutó esta pena por un arrestu domiciliariu de calter permanente. Jimmy Carter, disconforme cola condena de cadena perpetua, instituyó el ''Día del lluchador d'Estaos Xuníos'' pidiendo a los xeorxanos que conduxeren mientres una selmana los sos automóviles coles lluces encendíes en sofitu a Calley. El Gobernador d'Indiana pidió tamién que toles banderes del estáu ondeasen a mediu estil n'honor a Calley y los gobernadores d'Utah y Mississippi tamién amosaron el so desalcuerdu col veredictu.&lt;ref name=&quot;'70s 84&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957 |páxina= |páxina=84–85 |url= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://thelede.blogs.nytimes.com/2009/08/24/an-apology-for-my-lai-four-decades-later/ The New York Times 24 d'agostu de 2009]&lt;/ref&gt;

== Campaña presidencial de 1976 ==
{{AP|Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1976}}
[[Ficheru:ElectoralCollege1976.svg|thumb|left|Mapa eleutoral de les eleiciones de [[1976]].]]

Cuando Carter empecipió la so candidatura a la presidencia d'Estaos Xuníos en 1976, yera consideráu un políticu con poca esperiencia y escasa reconocencia a nivel nacional, namái yera reconocíu pol 2% de los votantes,&lt;ref name=&quot;enc&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Dobrynin |nome=Anatoly |enllaceautor= |títulu=A confianza |url= |fechaaccesu=3 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=1998 |editor= |editorial=Fondu de Cultura Económica |allugamientu= |isbn=968-16-5466-8 |capítulo= |páxina=|cita= }} &lt;/ref&gt; y con poques posibilidaes contra políticos más conocíos a nivel nacional. Cuando comunicó a la so familia la so intención de postulase a la presidencia d'Estaos Xuníos, la so madre preguntó-y: ''¿Presidente de qué?''. Sicasí, mientres 1976, l'[[escándalu Watergate]] siguía inda frescu na mente de los votantes y la so posición como un políticu ensin gran esperiencia y ayenu a la politiquería de Washington D.C., convertir nun factor curiosu pa los votantes, la pieza central de la so plataforma de campaña foi la reorganización del gobiernu.

===== Nominación demócrata =====
Carter llueu se convirtió nel favoritu al ganar el [[caucus]] d'[[Iowa]] y les primaries de [[New Hampshire]]. Utilizó una estratexa de dos frentes: Nel sur, nel que la mayoría aceptara tácitamente a [[George Wallace]] d'Alabama, Carter presentóse como un fíu predilectu de calter moderáu. Cuando Wallace demostró ser una fuercia escoso, Carter barrió na rexón. Nel norte, onde Carter tenía poques posibilidaes de llograr grandes mayoríes, fixo un llamamientu en gran midida a los votantes conservadores cristianos y a la población rural. Ganó en dellos estaos del Norte, construyendo'l mayor bloque. La estratexa de Carter consistía n'algamar una rexón primero que los otros candidatos pudieren estender la so influencia ellí, viaxó más de 50.000 quilómetros, visitó 37 estaos y pronunció más de 200 discursos primero qu'otros candidatos anunciaren que taben na carrera pola presidencia.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/presidents/video/carter_01.html#v276 PBS Amex Jimmy Who?].&lt;/ref&gt; Refugó, dende un principiu, presentase como un candidatu de calter rexonal, demostrando ser l'únicu demócrata con una verdadera estratexa nacional y asina finalmente llogró la candidatura del so partíu.

La so meyora foi lentu, según una encuesta de Gallup, inda'l [[26 de xineru]] de [[1976]], Carter yera la primer opción de namái un cuatro per cientu de los votantes demócrates. Sicasí, a mediaos de marzu, según Shoup, Carter non solo diba bien per delantre de los otros contendentes demócrata, sinón que tamién colaba per delantre del presidente Ford por un pequeñu porcentaxe.

Escoyó al senador [[Walter Mondale]] como candidatu a la vicepresidencia. Atacó la falta de tresparencia de la política de Washington nos sos discursos, y ufiertó un bálsamu de calter relixosu pa sanar les feríes de la nación.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;&gt;American Presidency, Brinkley and Dyer, 2004.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Carter and Ford in a debate, September 23, 1976.jpg|thumb|Carter y Ford nun alderique'l [[23 de setiembre]] de [[1976]]. Los alderiques televisivos, que nun se producíen dende 1960, fueron unu de los puntos álgidos de la campaña eleutoral.]]

===== Eleición presidencial =====
Na so campaña eleutoral, Carter apeló a vagos principios morales, criticó la burocracia de Washington y prometió sinceridá y honradez. Plantegó la so campaña como un &quot;outsider&quot;, dirixida a los eleutores que taben fartos de políticos profesionales y de soluciones convencionales.&lt;ref name=&quot;JJHA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Hernández Alonso |nome=Juan José |enllaceautor= |títulu=Los Estaos Xuníos de América. Hestoria y cultura |url= |fechaaccesu=18 de marzu de 2012 |idioma= |otros= |edición=Colegio d'España |añu=1995 |editor= |editorial= |allugamientu= |isbn=84-86408-55-5 |capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; Empecipió la campaña presidencial con una ventaya considerable sobre Ford, que foi amenorgándose nel intre de la mesma, y que finalmente-y dexó a Carter la victoria'l [[2 de payares]] de [[1976]] per un marxe estrechu. Carter ganó'l votu popular por un 50,1% contra 48,0% de Ford y recibió 297 votos eleutorales contra 240 de Ford, convirtiéndose nel primer presidente del denomináu [[Deep South|Sur Fondu]] dende la eleición de [[Zachary Taylor]] en 1848.

El so comportamientu públicu desafió les normes establecíes, mientres la campaña, a pesar de la so proclamada condición de devotu cristianu y catequista, concedió una entrevista a [[Robert Scheer]] pa la revista [[Playboy]],&lt;ref name=enc /&gt; na que reconocía que &quot;Miré a munches muyeres con lluxuria y cometí adulteriu munches vegaes no fondero del mio corazón&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Patterson |nome=James T. |enllaceautor= |títulu=El xigante inquietu: Estaos Xuníos de Nixon a G. W. Bush |url= |fechaaccesu=3 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=|editor= |editorial= |allugamientu= |isbn= |capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; La entrevista llegó a los quioscos un par de selmanes enantes de les eleiciones.

== Presidencia de los Estaos Xuníos (1977-1981) ==
[[Ficheru:Inauguration of Jimmy Carter.jpg|thumb|left|Toma de posesión de Jimmy Carter el 20 de xineru de 1977, Washington, D.C.]]

{| cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;2&quot; style=&quot;float: right; margin:1em 1em 1em 0; border:1px solid #000000;font-size:85%;&quot; align=&quot;left&quot;
!bgcolor=&quot;#dcdcdc&quot; colspan=&quot;3&quot;|El Gabinete Carter
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]]||align=&quot;right&quot; |'''Jimmy Carter'''||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Vicepresidente de los Estaos Xuníos|Vicepresidente]]||align=&quot;right&quot;|[[Walter Mondale]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos|Estáu]]||align=&quot;right&quot;|[[Cyrus Vance]]||align=&quot;right&quot;|1977–1980
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Edmund Muskie]]||align=&quot;right&quot;|1980–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu de l'Ayalga de los Estaos Xuníos|Ayalga]]||align=&quot;right&quot;|[[W. Michael Blumenthal]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[G. William Miller]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu de Defensa de los Estaos Xuníos|Defensa]]||align=&quot;right&quot;|[[Harold Brown]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Fiscal xeneral de los Estaos Xuníos|Xusticia]]||align=&quot;right&quot;|[[Griffin Bell]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Benjamin R. Civiletti]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos|Interior]]||align=&quot;right&quot;|[[Cecil D. Andrus]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Comerciu de los Estaos Xuníos|Comerciu]]||align=&quot;right&quot;|[[Juanita M. Kreps]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Philip M. Klutznick]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Trabayu de los Estaos Xuníos|Trabayo]]||align=&quot;right&quot;|[[Ray Marshall]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos|Agricultura]]||align=&quot;right&quot;|[[Robert Bergland]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|HEW]]||align=&quot;right&quot;|[[Joseph A. Califano, Jr.]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|HHS]]||align=&quot;right&quot;|[[Patricia R. Harris]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Educación de los Estaos Xuníos|Educación]]||align=&quot;right&quot;|[[Shirley M. Hufstedler]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Vivienda y Desenvolvimientu Urbanu de los Estaos Xuníos|HUD]]||align=&quot;right&quot;|[[Patricia R. Harris]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Moon Landrieu|Maurice &quot;Moon&quot; Landrieu]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Tresporte de los Estaos Xuníos|Tresporte]]||align=&quot;right&quot;|[[Brock Adams]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Neil Y. Goldschmidt]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|Enerxía]]||align=&quot;right&quot;|[[James R. Schlesinger]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Charles W. Duncan]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|}

Jimmy Carter foi'l trentenu novenu [[Presidente de los Estaos Xuníos]] dende [[1977]] hasta [[1981]]. Carter revelar por un estilu relativamente heterodoxu, que nun encaxar nel establishment de Washington, nin cuntó con un sofitu sólidu del so partíu, y polos sos orixinales opiniones y xuicios, ensin tener un programa demasiáu definíu.&lt;ref name=enc /&gt; La so alministración trató de faer un gobiernu &quot;competente y caritatible&quot;, pero atopar con una grave crisis económica, qu'enzancó'l llogru de los sos oxetivos, carauterizada pola xubida de los precios de la enerxía y la [[estanflación]].&lt;ref name=&quot;WH Biography&quot;&gt;[http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|White House Biography of Jimmy Carter]&lt;/ref&gt; A la fin del so periodu de gobiernu, Carter llograra amenorgar sustancialmente el desemplegu y el [[déficit públicu]], pero nun foi capaz d'acabar por completu cola recesión. Carter creó los [[Departamentu d'Educación de los Estaos Xuníos|departamentos d'educación]] y d'[[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|Enerxía]], estableció una política enerxética nacional y reformó la seguridá social. N'asuntos esteriores, Carter empecipió los [[Alcuerdos de Camp David]], los [[Trataos Torrijos-Carter|trataos de la Canal de Panamá]] y la segunda ronda de los [[Alcuerdos SALT]]. A lo llargo de la so trayeutoria como presidente, Carter sorrayó firmemente los derechos humanos. Devolvió la [[Zona de la Canal de Panamá]] a [[Panamá]], enfrentándose a les crítiques nel so país pola so decisión, que foi vista como otra señal de debilidá d'Estaos Xuníos y del so vezu de dar marcha tras cuando ante la confrontación. L'últimu añu del so mandatu presidencial tuvo marcáu por delles crisis importantes, como la toma en 1979 de la embaxada d'Estaos Xuníos n'Irán y [[Crisis de los rehenes n'Irán|retención de rehenes por estudiantes iraninos]], l'intentu ensin ésitu de rescate de los rehenes, una [[Crisis del petroleu de 1979|grave escasez de combustible]] y l'empiezu de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra d'Afganistán]].

=== Toma de posesión ===
{{AP|Invistidura presidencial de Jimmy Carter en 1977}}
Nel so discursu de toma de posesión pronunció:

{{Cita|Aprendimos que más nun ye necesariamente meyor, qu'inclusive nuesa gran nación tien les sos llendes reconocíes, y que nun podemos contestar toles entrugues nin resolver tolos problemes.}}

Carter fixera campaña cola promesa d'esaniciar los trapicheos de la denomada &quot;''presidencia imperial''&quot; que imperaba con Richard Nixon y empezó la so presidencia, acordies con esa promesa, el día del so toma de posesión; al dir caminando pela Avenida Pennsylvania, dende'l Capitoliu hasta la [[Casa Blanca]], nel so desfile inaugural, rompiendo asina col protocolu y la hestoria recién. Los sos primeros pasos na Casa Blanca fueron más llueñe nesta direición, amenorgando la plantía d'asesores nun terciu, suprimiendo'l conductores pa los miembros del gabinete y poniendo a la venta'l yate presidencial, el [[USS Sequoia]].
[[Ficheru:Mondale and Carter.JPG|thumb|Carter col vicepresidente [[Walter Mondale]] na [[Casa Blanca]], xineru de [[1979]].]]
[[Ficheru:Vance Carter 1977.gif|thumb|Carter col so primer secretariu d'estáu, [[Cyrus Vance]], en [[1977]].]]

=== Política interior ===
[[Ficheru:AirlineDeregulationAct.png|thumb|left|El presidente Carter roblando la Llei de Desregulación d'Aerollinies.]]
Nel primer día de Carter nel cargu, el [[20 de xineru]] de [[1977]], cumplió una promesa de campaña por aciu la publicación d'un [[Decreto Llei]] que declaraba una amnistía incondicional pa los [[Insumisión|insumisos]] de la [[Guerra de Vietnam]].&lt;ref&gt;[http://www.archives.gov/federal-register/codification/executive-order/11967.html Executive Orders&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/vietnam/vietnam_1-21-77.html Online NewsHour: Remembering Vietnam: Carter's Pardon&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Baxu tutelar de Carter, aprobóse la [[Llei de Desregulación d'Aerollinies]] de [[1978]], qu'esanició la Xunta Aeronáutica Civil, tamién impulsó la desregulación del tresporte per carretera, ferrocarril, comunicaciones, finances ya industries.&lt;ref name=&quot;salon&quot;&gt;{{cita web |url=http://mobile.salon.com/politics/war_room/2011/02/08/lind_reaganism_carter/index.html |títulu=How Reaganism actually started with Carter |editorial=Salon.com}}&lt;/ref&gt;

Ente los presidentes que sirvieron siquier un periodu completu de presidencia, Carter ye l'únicu que nun realizó nengún nomamientu na [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte Suprema]].&lt;ref&gt;[http://www.senate.gov/pagelayout/reference/nominations/Nominations.htm U.S. Senate: Reference Home &gt; Statistics &amp; Lists &gt; Supreme Court Nominations, present-1789&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Carter foi'l primer presidente que se propunxo encetar la tema de los [[Homosexualidá nos Estaos Xuníos|derechos de los homosexuales]].&lt;ref&gt;Shilts, Randy, ''Conduct Unbecoming''&lt;/ref&gt; Oponer a la [[Iniciativa Briggs]], un proyeutu de llei de California que prohibía a los homosexuales y a los defensores de los [[Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu derechos de los homosexuales]] ser maestros d'escueles públiques. L'alministración de Carter foi la primera n'axuntase con un grupu d'activistes de derechos de los homosexuales y nos últimos años actuó en favor de les uniones civiles y punxo fin a la prohibición d'[[LGBT y serviciu militar|homosexuales nel exércitu]].&lt;ref&gt;[http://www.gaywired.com/article.cfm?section=66&amp;id=14671 Gaywired.com]&lt;/ref&gt; nesti sentíu declaró que &quot;''oponer a toles formes de la discriminación por motivos d'orientación sexual y cree que tien d'haber igualdá de proteición so la llei pa les persones que difieren na orientación sexual''&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.sovo.com/2004/12-24/news/localnews/carter.cfm Carter backs civil unions for gai couples - Southern Voice Atlanta&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

==== Presupuestu ====
A pesar de pidir una reforma del sistema fiscal mientres la so campaña presidencial, cuando llegó al poder nun fixo gran cosa pa camudalo.&lt;ref&gt;[http://encarta.msn.com/encnet/refpages/refarticle.aspx?refid=761566991 Jimmy Carter - MSN Encarta&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Mientres tolos años de la presidencia produció un déficit nel presupuestu del gobiernu federal, anque'l porcentaxe de delda sobre'l PIB, escayó llixeramente.&lt;ref name=&quot;crs&quot;&gt;[http://assets.opencrs.com/rpts/RL33305_20060309.pdf], CRS Report RL33305, The Crude Oil Windfall Profit Tax of the 1980s: Implications for Current Energy Policy, by Salvatore Lazzari, p. 5.&lt;/ref&gt; El so [[Llei de Caltenimientu d'Intereses Nacionales de les Tierres d'Alaska]] convirtió 103 millones d'[[Acre (unidá de superficie)|acres]] (417.000 km²) en Parque Nacional n'[[Alaska]].

==== Rellaciones col Congresu ====
Carter realizó una esitosa campaña eleutoral definiéndose como un &quot;estrañu en Washington&quot;, na que criticaba al presidente [[Gerald Ford]] y al [[Congresu de los Estaos Xuníos]], controláu polos demócrates. Como presidente, siguió con esta llinia, la so negativa a xugar coles &quot;regles de Washington&quot; contribuyó a una difícil rellación de l'alministración Carter col Congresu. Hamilton Jordan y Frank Mooresobremanera, enfrentar dende'l principiu, colos líderes demócrates, como'l [[Presidente de la Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos|Voceru de la Cámara de Representantes]], [[Tip O'Neill]]. Les rellaciones col Capitoliu agriar por llamaes telefóniques non devueltes, insultos (tantu reales como imaxinarios) y una falta de voluntá pa intercambiar favores políticos y debilitó la capacidá del presidente pa impulsar la so ambiciosa axenda.

Mientres los primeres 100 díes de la so presidencia, Carter unvió una carta al Congresu, proponiendo'l refugu de dellos proyeutos. Ente los que manifestaron la so oposición a esa propuesta, atopábase'l senador [[Russell B. Long]], un poderosu demócrata del Comité de Finances del Senáu.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=z5BwlqRzRAsC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=Jimmy+Carter+Russell+Long+water&amp;source=bl&amp;ots=J8G6BTyRwe&amp;sig=VcH6urCskAvDi_21rj8UapCrkdQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=1&amp;ct=result#PPA81,M1 Jimmy Carter's economy: policy in an age of limits]. ''Books.google.com''.&lt;/ref&gt; El plan de Carter foi revocáu y el sentimientu d'amargura convertir nun problema pa Carter.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https//www.cnn.com/2008/POLITICS/10/27/zelizer.hundred/index.html | obra=CNN | títulu=Commentary: New president's 100 days of pressure - CNN.com | fecha=28 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=22 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; El plan de Carter foi refugáu, lo que produció un sentimientu d'amargura en Carter.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https//www.cnn.com/2008/POLITICS/10/27/zelizer.hundred/index.html | obra=CNN | títulu=Commentary: New president's 100 days of pressure - CNN.com | fecha=28 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=22 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El refugu abrió una fienda ente la [[Casa Blanca]] y el Congresu, Carter manifestó que la oposición más intensa y creciente a les sos polítiques proveníen de la nala lliberal del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos]], qu'atribuyó a l'ambición de [[Ted Kennedy]] pa reemplazalo como presidente.&lt;ref&gt;Carter, Jimmy ''Our Endangered Values: America's Moral Crisis'', p.8, (2005), Simon &amp; Shuster&lt;/ref&gt;

Pocos meses dempués d'empecipiáu'l so mandatu, y pensando que tenía'l sofitu de cerca de 74 congresistes, Carter publicó una &quot;llista negra&quot; de 19 proyeutos que, según Carter, suponíen un &quot;[[pork barrel]]&quot; de gastu públicu, manifestando que vetaría cualquier iniciativa llexislativa qu'incluyera cualquier proyeutu d'esta llista.

Esta llista atopar cola oposición del líder del partíu demócrata. Carter incluyera un proyeutu de llei de ríos y puertos como innecesariu y el voceru de la Cámara de Representantes, [[Tip O'Neill]], pensó que yera desaconsejable que'l presidente interfiriera n'asuntos que tradicionalmente formaren parte de la esfera de competencies del Congresu. Tres estos fechos, Carter quedó entá más debilitáu y tuvo que roblar un proyeutu de llei que contenía proyeutos de la so llista negra.

Más tarde, el Congresu refugó aprobar les principales disposiciones de la so llei de proteición de los consumidores y el so paquete de reforma llaboral y Carter vetó un paquete d'obres públiques calificándoles de &quot;inflacionarias&quot;, cuidao que contenía lo qu'él consideraba gastos innecesarios. Los líderes del Congresu atalantaron que el sofitu públicu a la iniciativa llexislativa de Carter yera débil, y aprovecháronse d'ella. Dempués de destripar el proyeutu de llei de proteición al consumidor, tresformaron el so plan d'impuestos en namás que gastos d'especial interés, dempués de lo que, Carter referir al Comité d'impuestos del Congresu como &quot;menada de llobos&quot;.

==== Crisis del petroleu ====
{{AP|Crisis del petroleu de 1979}}
[[Ficheru:Carter_leaving_Three_Mile_Island.jpg|thumb|250px|Carter abandona les instalaciones de [[Three Mile Island]] ([[1 d'abril]] de [[1979]]), onde se produxera un accidente nuclear el día 28 de marzu d'esi mesmu añu, cuando un reactor de la central sufrió una fusión parcial del nucleu.]]
En [[1973]], mientres l'[[Richard Nixon|alministración de Nixon]], la [[Organización de Países Esportadores de Petroleu]] (OPEP) amenorgó los suministros de petroleu disponible nel mercáu mundial, en parte por cuenta de la depreciación del [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] causada pola salida del patrón oro de Nixon y en parte como reaición contra [[Estaos Xuníos]], pola unviada d'armes a [[Israel]] mientres la [[Guerra del Yom Kippur]]. Esto provocó la [[crisis del petroleu de 1973]] que supunxo una xubida sópita de los precios del petroleu qu'emburrió la inflación y desaceleró la crecedera. El gobiernu d'EE.XX., tres l'anunciu, impunxo controles de precios na gasolina y nel petroleu, que provocaron escasez y llargues coles nes gasolineres. Les coles evitar al suprimir los controles de precios na gasolina, estos controles del petroleu caltener hasta la [[Ronald Reagan|presidencia de Reagan]]. Cuando en 1977 Carter llegó a la Casa Blanca, dixo a los ciudadanos d'Estaos Xuníosque la crisis enerxética yera ''un peligru claru y presente pa la nación'' y ''l'equivalente moral de la guerra''&lt;ref name=&quot;'70s 312&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957|páxina= 312|url= }}&lt;/ref&gt; y diseñó un plan pa intentar faer frente al problema&lt;ref&gt;http://www.portlandpeakoil.org/discussion/aggregator/categories/2?page=4&lt;/ref&gt; y manifestó que la ufierta mundial de petroleu probablemente namái podría cubrir la demanda d'Estaos Xuníos mientres seis o ocho años más.&lt;ref name=&quot;'70s 312&quot;/&gt;

En [[1977]], Carter convenció a los demócrates nel Congresu pa crear el [[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos]] coles mires de promover l'aforru d'enerxía. Carter estableció controles de preciu al petroleu y al gas natural ya instaló [[Panel solar|paneles solares]] pa calecer [[agua caliente sanitaria]], na [[Casa Blanca]], y habilitó una estufa de lleña na so vivienda. Ordenó a l'Alministración de Servicios Xenerales cortar l'agua caliente en delles instalaciones federales, y pidió que los adornos públicos navidiegos permanecieren ensin lluz nes navidaes de [[1979]] y [[1980]]. Establecer a nivel nacional, controles nos termostatos de los edificios gubernamental y comercial por que nun devasaren temperatures nel iviernu percima de 18,33&amp;nbsp;°C nin menguaren nel branu per debaxo de 25&amp;nbsp;°C.

Como reaición a la crisis enerxética y les creciente esmolición sobre la contaminación del aire, Carter tamién robló la [[Llei Nacional d'Enerxía]] y la [[Llei Política de Regulación de los Servicios Públicos]]. El propósitu d'estes lleis foi aguiyar el caltenimientu enerxéticu y el desenvolvimientu de los recursos enerxéticos nacionales, incluyíos los anovables, como la [[enerxía solar]] y la [[Enerxía eólica|eólica]].&lt;ref&gt;http://web.gsm.uci.edu/~navarru/windfinal110899.pdf&lt;/ref&gt;

Sicasí, mientres la [[Crisis del petroleu de 1979|crisis de 1979]], Carter reintegró dellos controles de precios na gasolina, lo que volvió causar coles nes gasolineres. Mientres el so discursu del &quot;malestar&quot;, anunció una lliberalización gradual de los controles de precios, xuntu cola imposición d'un &quot;Impuestu sobre beneficios escepcionales&quot; pa financiar la iniciatives d'eficiencia enerxética. L'impuestu instaurar en [[1980]] gravando la producción nacional de petroleu, l'impuestu derogar en [[1988]], cuando los precios derrumbáronse, faciendo posible la supresión del impuestu. Esti tributu nun yera un gravame sobre los beneficios, sinón un impuestu especial sobre la diferencia ente un &quot; aprecio base y el preciu de mercáu.

==== Economía: la estanflación y el nomamientu de Paul Volcker ====
[[Ficheru:US Oil Production and Imports 1920 to 2005.png|right|thumb|200px|Evolución de la producción ya importación de pétroleo n'Estaos Xuníos ente 1920 y 2005.]]
[[Ficheru:Paulvolcker.jpg|thumb|[[Paul Volcker]], nomáu presidente de la Reserva Federal n'ochobre de 1979.]]
La hestoria económica de l'Alministración Carter puede estremase en dos periodos más o menos iguales. Los dos primeros años fueron una dómina de continua recuperación de la severa recesión de 1973-1975, que dexara la inversión en capital fixu nel so nivel más baxu dende la recesión de 1970 y el desemplegu nel 9%.&lt;ref name=&quot;stat88&quot;&gt;{{cita web |url=http://www2.census.gov/prod2/statcomp/documents/1988-04.pdf |títulu=''1988 Statistical Abstract of the United States'' |editorial=Department of Commerce}}&lt;/ref&gt; Los otros dos años tuvieron marcaos por una inflación de dos díxitos con unos tipos d'interés bien altos,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;Frum, p. 292&lt;/ref&gt; la escasez de petroleu y la baxa crecedera económica.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://articles.moneycentral.msn.com/Investing/JubaksJournal/Is70sStyleStagflationComing.aspx |títulu=Is '70s-style stagflation returning? |autor=Jim Jubak |editorial=MSN.com |fecha=1 d'abril de 2008 |obra=Jubak's Journal}}&lt;/ref&gt; la economía del país creció a un promediu de 3,4% mientres l'alministración Carter (al par col promediu históricu).&lt;ref name=&quot;bea&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bea.gov/national/nipaweb/TableView.asp?SelectedTable=1&amp;ViewSeries=NON&amp;Java=non&amp;Request3Place=N&amp;3Place=N&amp;FromView=YES&amp;Freq=Year&amp;FirstYear=1975&amp;LastYear=1981&amp;3Place=N&amp;Update=Update&amp;JavaBox=non#Mid |títulu=Percent Change From Preceding Period in Real GDP |editorial=Bureau of Economic Analysis}}&lt;/ref&gt; Sicasí, cada unu d'estos periodos de dos años, difieren radicalmente.

La [[economía d'Estaos Xuníos]], que creciera un 5% en 1976, siguió a un ritmu similar mientres 1977 y 1978.&lt;ref name=bea/&gt; El desemplegu menguó dende'l 7,5% en xineru de 1977 al 5,6% en mayu de 1979, con más de 9 millones de nuevos emplegos netos creaos mientres esi íntervalo&lt;ref name=&quot;llabor&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bls.gov/cps/ |títulu=Labor Force Statistics from the Current Population Survey |editorial=Bureau of Labor Statistics}}&lt;/ref&gt; y l'ingresu familiar per capita creció un 5% ente 1976 y 1978.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.census.gov/hhes/www/income/data/historical/household/H05_2009.xls.html |títulu=Households by Medien and Mean Income |editorial=United States Census Bureau}}&lt;/ref&gt; La recuperación de la inversión empresarial n'evidencia mientres l'añu 1976 fortalecióse tamién. La inversión privada fixa (maquinaria y construcción) creció un 30% de 1976 a 1979, les ventes de viviendes y la construcción creció d'igual manera en 1978 y la producción industrial, la producción de vehículos y les ventes facer en casi un 15%, cola esceición de la viviendes nueves empecipiaes, que se caltuvo llixeramente per debaxo del so picu de 1972, cada unu d'estos puntos de referencia algamaron niveles récor en 1978 o 1979.&lt;ref name=stat88/&gt;

La crisis enerxética de 1979 terminó esti periodu de crecedera, la inflación y les tases d'interés permanecieron altes, ente que la crecedera económica, la creación d'emplegu y l'enfotu de los consumidores amenorgóse drásticamente.&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;Frum, p. 292&lt;/ref&gt; La [[política monetaria]] relativamente flexible adoptada pol presidente de la Reserva Federal, William G. Miller, contribuyera a la xeneración d'una inflación daqué más elevada,&lt;ref name=&quot;volcker&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.buyandhold.com/bh/en/education/history/2000/paul_volker1.html |títulu=Educate Yourself: Paul Volcker |fechaaccesu=6 d'avientu de 2007 }}&lt;/ref&gt; con aumentos del 5,8% en 1976 al 7,7% en 1978. La sópita y repentina xubida de los precios del crudu, per parte de la [[OPEP]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www-cta.ornl.gov/cta/Publications/Reports/ORNL-6873%20.pdf |títulu=The Outlook for U.S. Oil Dependence |editorial=U.S. Department of Energy}}&lt;/ref&gt; condució a la inflación a algamar niveles de dos díxitos, con un promediu del 11,3% en 1979 y el 13,5% en 1980.&lt;ref name=stat88/&gt; La repentina escasez de gasolina al empiezu de la temporada de vacaciones de 1979, exacerbó el problema, y vendría simbolizar la crisis ente'l públicu polo xeneral,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;/&gt; la escasez, aniciada nel zarru de les instalaciones de refinamientu de Amerada Hess, dio llugar a una demanda del gobiernu federal contra la empresa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://md.findacase.com/research/wfrmDocViewer.aspx/xq/fac.%5CFCT%5CC04%5C1979%5C19791226_0040006.C04.htm/qx |títulu=United States v. Society of Independent Gasoline Marketers of America}}&lt;/ref&gt;

Carter, como'l so antecesor el presidente Nixon, pidió al Congresu la imposición de controles nos precios de la enerxía, productos médicos y precios al consumidor, pero nun pudo llograr l'aprobación d'estes midíes por cuenta de la fuerte oposición del Congresu,&lt;ref name=&quot;'70s 301&quot;&gt;Frum, páxs. 301–302&lt;/ref&gt; pero utilizando una llei de caltenimientu y política enerxética, aprobada pol congresu mientres la presidencia de Gerald Ford, que daba a los presidentes l'autoridá pa desregular los precios del petroleu nel mercáu norteamericanu, consiguió fomentar la producción y l'aforru de petroleu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.indiana.edu/~globalm/pdf/petrodepend.pdf |títulu=U.S. Petroleum Dependency and Oil Price Decontrol}}&lt;/ref&gt; Les importaciones d'esti productu, qu'algamaren un récor de 2.400 millones de barriles en 1977 (el cincuenta per cientu del suministru norteamericanu), amenorgar a la metá ente 1979 y 1983.&lt;ref name=stat88/&gt;

En [[1987]] el periodista [[William Greider]] escribió ''Los secretos del Templu'', un llibru publicáu pocu dempués del esbarrumbe de la bolsa, nel que manifiesta que Volcker y los sos protexíos posteriores apoderaron la Reserva Federal darréu a lo menos mientres delles décades al traviés de delles alministraciones d'EE.XX. Mientres l'alministración de Carter, la economía sufrió una inflación de dos díxitos, xuntu con tases d'interés bien altes,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957|páxina= 292|url= }}&lt;/ref&gt; la escasez de petroleu, l'altu desemplegu y la crecedera económica lentu. La crecedera de la productividá nos Estaos Xuníos amenorgárase a una tasa media añal del 1%, frente al 3,2% de la [[década de 1960]]. Hubo tamién un creciente déficit del presupuestu federal, qu'aumentó a $ 66.000 millones. La [[década de 1970]] descríbese como un periodu de estanflación, según mayores tases d'interés. La inflación de precios (un aumentu del nivel xeneral de precios) creó incertidume na presupuestación y planificación y provocó fuelgues por aumentos de sueldu más probable. Carter, como Nixon, pidió al Congresu que s'impunxeren controles de precios sobre la enerxía, la medicina y los precios al consumidor, pero'l Congresu nun taba d'alcuerdu.&lt;ref name=&quot;'70s 301(2)&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957 |páxina= |páxina=301–302 |url= }}&lt;/ref&gt;

Arriendes de una reestructuración del gabinete nel que Carter solicitó la dimisión de dellos miembros del so gabinete, Carter nomó a [[G. William Miller]] como [[Secretariu de l'Ayalga de los Estaos Xuníos|Secretariu de l'Ayalga]], Miller tuviera sirviendo como Presidente de la [[Reserva Federal]]. Pa reemplazalo y col fin d'aselar los mercaos, Carter nomó a [[Paul Volcker]] como presidente de la Reserva Federal.&lt;ref&gt;Erwin C. Hargrove, ''Jimmy Carter as President: Leadership and the Politics of the Public Good'', London, 1988, p 102.&lt;/ref&gt; Volcker llevó a cabu una política monetaria restrictiva pa baxar la inflación. Volcker y Carter tuvieron ésitu, pero namái en pasando primero por una fase recesiva mientres la que la economía se desaceleró y creció el desemplegu. L'aliviu de la inflación vio les sos resultancies mientres el primer mandatu de Ronald Reagan, quien volvió nomar a Volcker como presidente de la Reserva.

So la direición de Volcker, la Reserva Federal alzó la tasa de descuentu dende'l 10%, que taben cuando Volcker asumió la presidencia n'agostu de [[1979]] hasta'l 12%,&lt;ref name=&quot;mnfed&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.minneapolisfed.org/Research/data/us/disc.cfm?js=0 |títulu=Federal Reserve Bank of Minneapolis - Discount Rates}}&lt;/ref&gt; nun plazu de dos meses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minneapolisfed.org/Research/data/us/disc.cfm?js=0|títulu=Federal Reserve Bank of Minneapolis - Discount Rates}}&lt;/ref&gt; La tasa preferencial d'interés algamó'l 21,5% n'avientu de 1980, la tasa más alta na historia d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mortgage-x.com/xeneral/indexes/prime.asp |títulu=http://mortgage-x.com/xeneral/indexes/prime.asp |obra=}}&lt;/ref&gt; Carter aprobó por aciu [[decreto llei]] un programa de midíes d'austeridá que trató de xustificar porque la inflación había alcanzáu &quot;un estáu de crisis&quot;, la inflación y el tipu d'interés al curtiu plazu algamaron el dieciocho per cientu en febreru y marzu de 1980. Les inversiones en renta fixa (bonos, tantu en poder de [[Wall Street]] y les pensiones pagues a los xubilaos) yeren cada vegada de menos valor. Les altes tases d'interés conduciría a una fuerte recesión na [[década de 1980]], que coincidió cola campaña de Carter pa la reeleición.

==== Discursu del &quot;malestar&quot; ====
En 1979, cuando s'empecipió la crisis del petroleu, Carter taba entamando dar el so quintu mayor discursu sobre la enerxía, sicasí, sintió que'l pueblu d'Estaos Xuníos yá nun-y escuchaba. Carter retirar a la residencia presidencial de [[Camp David]]. Mientres más d'una selmana, un velu de secretu envolubró les sos actuaciones, convocó na so residencia a decenes de destacaos líderes del Partíu Demócrata, miembros del Congresu, gobernadores, dirixentes sindicales, académicos y miembros del cleru. El so analista, [[Pat Caddell]], díxo-y que'l pueblu de los [[Estaos Xuníos]] enfrentar a una crisis d'enfotu motiváu polos asesinatos de [[John F. Kennedy]], [[Robert F. Kennedy]] y [[Martin Luther King, Jr]]; la [[guerra de Vietnam]] y el [[Escándalu Watergate]].&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/y_malaise.html | editorial = PBS | obra = American Experience | títulu = Jimmy Carter}}&lt;/ref&gt; El [[15 de xunetu]] de [[1979]], Carter dio un discursu televisáu a nivel nacional nel qu'identificó lo qu'él creía que yera una &quot;crisis d'enfotu&quot; ente'l pueblu d'Estaos Xuníos. Esto aportó a conocíu como'l so &quot;discursu del malestar&quot;, anque nunca apaeció esta pallabra nel discursu:&lt;ref&gt;[http://millercenter.org/scripps/archive/speeches/detail/3402 Video and transcript of Carter's &quot;malaise&quot; speech]&lt;/ref&gt;

{{Cita|Quiero falar con ustedes agora sobre una amenaza fundamental pa la democracia d'Estaos Xuníos. . . . Nun me refiero a encomalo escontra l'esterior d'[[Estaos Xuníos]], una nación que ta en paz esta nueche en tol mundu, con una inigualable potencia económica y poderíu militar. L'amenaza ye casi invisible de forma ordinaria. Trátase d'una crisis d'enfotu. Ye una crisis que cute nel corazón y l'alma y l'espíritu de la nuesa voluntá nacional. Podemos ver esta crisis na creciente dulda sobre'l significáu de nueses mesmes vides y na perda d'una unidá de propósitu pa la nuesa nación...}}

{{Cita|Nuna nación que s'arguyecía de trabayar duru, de families fuertes, de comunidaes xuníes, y de la nuesa fe en Dios, demasiaos de nós tienden agora a la autoindulgencia y al cultu al consumu; la identidá humana yá nun se define polo qu'unu fai, sinón polo qu'unu tien. Pero afayemos que tener y consumir coses nun satisfai'l nuesu pruyimientu de significáu...}}

{{Cita|Pído-yos pol so bien y pa la seguridá de la so nación que nun realicen viaxes innecesarios, empleguen [[Usu compartíu d'automóvil|viaxes compartíu n'automóviles]] o'l tresporte públicu siempres que puedan, aparquen el so automóvil un día más a la selmana, obedezan a les llendes de velocidá y establezan los sos termostatos p'aforrar enerxía ... Vi la fortaleza d'Estaos Xuníos nos perenals recursos del nuesu pueblu. Nos próximos díes, vamos anovar esa fuercia na llucha por una nación d'enerxía segura...}}&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/ps_crisis.html Transcript] — &quot;Crisis of Confidence&quot; speech, July 15, 1979&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.com/news/editorials_speeches/crisis_of_confidence.html Transcript at Carter Center] — &quot;Crisis of Confidence&quot; speech, July 15, 1979&lt;/ref&gt;

El discursu foi escritu por [[Hendrik Hertzberg]] y [[Gordon Stewart]].&lt;ref&gt;[http://www.booknotes.org/Transcript/?ProgramID=1801&amp;QueryText=((+db_category1+%3Ccontains%3Y+Government+%3Cor%3Y+db_category2+%3Ccontains%3Y+Government+%3Cor%3Y+db_category3+%3Ccontains%3Y+Government))+%3CAND%3Y+(AirDate+%3Y%3D+7%2F1%2F1991) C-SPAN interview with Hertzberg]&lt;/ref&gt; Anque se dixo de cutiu que foi mal recibíu,&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.eoearth.org/article/Jimmy_Carter%27s__malaise_speech_ | editorial = The Encyclopedia of Earth | títulu = Jimmy Carter's &quot;malaise speech&quot;}}&lt;/ref&gt; [[The New York Times]] publicó'l siguiente titular una selmana dempués &quot;El discursu alza la valoración de Carter hasta'l 37%, el públicu siéntese acordies cola crisis d'enfotu, tocada la fibra sensible.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0611F8395D12728DDDA10994DF405B898BF1D3|títulu=Speech Lifts Carter Rating to 37%; Public Agrees on Confidence Crisis; Responsive Chord Struck|editorial=The New York Times|fecha=18 de xunetu de 1979|autor=Adam Clymer|páxina=A1}}&lt;/ref&gt;

La posterior perda de la reeleición de Carter provocó qu'otros políticos refugaren solicitar l'aforru d'enerxía a los ciudadanos d'Estaos Xuníos d'una manera similar. Trés díes depués del discursu, Carter pidió la dimisión de tolos miembros del so gabinete, y n'última instancia aceptó la de los cinco que s'enfrentaren cola [[Casa Blanca]] al máximu, incluyendo'l [[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|secretariu d'Enerxía]], [[James Schlesinger]], y el [[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|Xefe de Salú, Educación y Bienestar]], [[Joseph A. Califano]], conocíu como partidariu del senador [[Ted Kennedy]]. Carter almitió más tarde nes sos memories qu'a cencielles tendría de pidir la dimisión de namái los cinco miembros qu'arrenunciaron. En [[2008]], una información de Noticies de los EE.XX. y World Report indicaron:

After campaigning that he would never appoint a Chief of Staff, Carter appointed Jordan as a new White House Chief of Staff. Many in the administration chafed when Jordan circulated a &quot;questionnaire&quot; that read more like a loyalty oath. &quot;I think the idea was that they were going to firm up the administration, show that there was real change by these personnel changes, and move on,&quot; remembers Mondale. &quot;But the message the American people got was that we were falling apart.&quot; Carter later admitted in his memoirs that he should simply have asked only those five members for their resignations. In 2008, a U.S. News and World Report piece stated:

Dempués d'una campaña que nun volvería nomar a un Xefe d'Estáu Mayor, Carter nomó a Xordania como xefe de la Casa Blanca de personal nuevo. Munchos na alministración agafáu cuando Xordania fixo circular un &quot;cuestionariu&quot; que se paecen más a un xuramentu de llealtá. &quot;Creo que la idea yera que diben concretar el gobiernu, amuesen qu'hubo un cambéu real d'estos cambeos de personal, y siguir alantre&quot;, recuerda Mondale. &quot;Pero'l mensaxe al pueblu d'Estaos Xuníos consiguió foi que se taben viniendo embaxo&quot;. Carter almitió más tarde nes sos memories que namái tendría de pidir namái los cinco miembros del so arrenunciu. En 2008, una pieza de Noticies EE.XX. y World Report declaró:

{{Cita|Tamién fadríamos bien en recordar la clase de complexidá y l'humildá que Carter trató d'inyectar na retórica política... Carter nun taba dispuestu a complacer a la xente... Lo que realmente fixo Carter nel so discursu foi fondu. Alvirtió a los ciudadadnos d'Estaos Xuníos que la crisis del petroleu de 1979, d'escasez de gas y precios más altos, derivó de la forma de vida del país. &quot;Munchos de nós tienden a la autoindulgencia y al cultu al consumu. La identidá humana yá nun se define polo qu'unu fai, sinón polo qu'unu ten&quot;, dixo'l presidente. El consumismu brindó a la xente una falsa felicidá, suxurió, sinón que tamién previeno a los ciudadanos d'Estaos Xuníos por que reconsideraren les sos vides col fin d'enfrentase al fondu desafíu que de la crisis enerxética. A pesar de dellos fracasos, Carter dexó tras una manera de falar sobre'l compromisu del país y la so necesidá d'enfrentase a lo que ye ensin dulda unu de los sos mayores desafíos, pa resolver la crisis enerxética d'una manera que tome en serio tantu les nueses llendes como'l nuesu grandor.}}&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.usnews.com/articles/opinion/2008/08/13/past-and-present-malaise-and-the-energy-crisis.html | editorial = US News | títulu = Past and Present: malaise and the energy crisis | fecha = 13 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Política esterior ===
[[Ficheru:US President Jimmy Carter Presidential Trips.PNG|thumb|Países visitaos por Carter mientres la so presidencia.]]

==== Corea del Sur ====
Mientres el so primer mes nel cargu, Carter menguó'l presupuestu de defensa en seis mil millones de dólares. Unu de los sos primeros actos foi ordenar la retirada unillateral de toles armes nucleares de [[Corea del Sur]] y anunciar la so intención d'amenorgar el númberu de tropes d'Estaos Xuníos aparcaes nesi país. Dellos militares criticaron esta decisión en conversaciones privaes y en testimonio ante comités del Congresu, en [[1977]], el xeneral [[John K. Singlaub]], xefe del Estáu Mayor de les fuercies d'EE.XX. en Corea del Sur, criticó públicamente la decisión de Carter de menguar les tropes destinaes ellí. El [[21 de marzu]] de [[1977]], Carter relevar del so cargu, manifestando que les sos opiniones manifestaes públicamente, resultaben &quot;incompatibles cola política anunciada de seguridá nacional&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tvnews.vanderbilt.edu/program.pl?ID=493633 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2008
|títulu=Carter / Singlaub NBC Evening News for Thursday May 19, 1977
|obra=Vanderbilt Television News Archive |editorial=Vanderbilt
University
|fecha=19 de mayu de 1977
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,914937,00.html |fechaaccesu=5 de xunetu de 2008
|títulu=Xeneral on the Carpet
|obra=Time |fecha=30
de mayu de 1977
}}&lt;/ref&gt;

Carter tenía previstu la retirada en 1982 de toles tropes, sacante 14.000 soldaos de la Fuercia Aérea d'EE.XX. y especialistes en loxística, pero, en 1978, dempués de retayar solo 3.600 soldaos, viose obligáu a abandonar el proyeutu pola presión del Congresu y les oposición de los sos xenerales.&lt;ref&gt;[http://www.cato.org/pubs/pas/pa096.html Korea: The Case For Disengagement&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

==== Alcuerdos de Camp David ====
{{AP|Alcuerdos de Camp David}}
[[Ficheru:Begin, Carter and Sadat at Camp David 1978.jpg|thumb|D'esquierda a derecha: [[Menájem Beguin]], Jimmy Carter y [[Anwar el-Sadat]] en setiembre de [[1978]].]]
[[Ficheru:Nicolae Ceaucescu 1978.jpg|thumb|Nicolae Ceaușescu con Carter en [[Bucuresti]], [[1978]].]]
[[Ficheru:Carter and Sadat White House2.jpg|thumb|El presidente Carter recibiendo al presidente exipciu [[Anwar el-Sadat]] na [[Casa Blanca]], pocu dempués de los [[Alcuerdos de Camp David]], [[8 d'abril]] de [[1980]].]]
El secretariu d'Estáu del gabinete de Carter, [[Cyrus Vance]], y l'asesor de Seguridá Nacional, [[Zbigniew Brzezinski]] emprestaron muncha atención al [[conflictu árabe-israelín]]. Les comunicaciones diplomátiques ente [[Israel]] y [[Exiptu]] aumentaron significativamente dempués de la [[Guerra del Yom Kippur]] de 1973 y l'alministración de Carter creía que yera'l momentu fayadizu pa una solución global del conflictu.

A mediaos de [[1978]], Carter taba bien esmolecíu, cuidao que había expirado namái unos meses enantes el Tratáu de Separación ente Exiptu ya Israel. Carter decidió destinar un unviáu especial a [[Oriente Mediu]]. L'embaxador d'Estaos Xuníos diba y venía ente [[El Cairu]] ([[Exiptu]]) y [[Tel Aviv]] intentando amenorgar les discrepancies ente los dos países. Suxurióse entós que los cancilleres axuntar nel [[castiellu de Leeds]] ([[Inglaterra]]) p'aldericar les posibilidaes de paz. Trataron de llegar a un alcuerdu, pero los ministros d'esteriores nun lu llograron.&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 188–190. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt; Darréu algamáronse los [[Alcuerdos de Camp David]] de [[1978]], unu de los llogros más importantes de Carter mientres la so presidencia.

Los alcuerdos fueron un conveniu de paz ente Israel y Exiptu axustáu por Carter, que remató les negociaciones anteriores, realizaes n'[[Oriente Mediu]]. Nestes negociaciones el rei [[Hasan II de Marruecos]] actuó como negociador ente los intereses árabes n'Israel, y [[Nicolae Ceaușescu]] de [[Rumanía]] actuaba como intermediariu ente Israel y la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]]. Cuando les negociaciones iniciales remataron, el presidente exipciu [[Anwar Sadat]] averar a Carter pa pidi-y ayuda. Carter convidó al primer ministru israelín [[Menájem Beguin]] y Anwar el-Sadat a [[Camp David]] pa siguir les negociaciones. Llegaron el [[8 d'agostu]] de 1978, nengunu de los líderes atopárense dende la xunta de [[Viena]]. El presidente Carter actuó como mediador ente los dos líderes y faló con cada unu por separáu pa intentar algamar un alcuerdu. Trescurríu un mes ensin llegar a nengún resolución, el presidente Carter decidió axuntase con dambos a lo llargo d'un viaxe a [[Gettysburg (Pennsylvania)|Gettysburg]], ([[Pennsylvania]]) pa romper el puntu muertu. Ellí amosó-yos el terrén onde se desenvolviera una batalla de la [[Guerra de Secesión]], Les éxplicó la hestoria de la batalla y fixo fincapié no importante que yera algamar la paz col fin de llevar la prosperidá al pueblu. Una lleición que contribuyó a que cuando Beguin y Sadat tornaron a Camp David, entendieren que teníen de roblar dalgún tipu d'alcuerdu.&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 190–193. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

El [[12 de setiembre]] de [[1978]], el presidente Carter suxurió que s'estremaren les negociaciones sobre'l Tratáu de Paz en dos marcos: El marcu 1 encetaría [[Cixordania]] y la [[Franxa de Gaza]], ente que'l marcu 2 ocupar del [[Sinaí]].

* El primer marcu trataba los [[territorios palestinos]] de Cixordania y la Franxa de Gaza.
** El primer puntu referir a la eleición d'un autogobiernu, lo cual dexaría plena autonomía a los habitantes de dambos territorios. Esti gobiernu sería escoyíu polos palestinos y namái s'ocuparía de los asuntos municipales.
** El segundu pasu sería la concesión de l'autonomía a los palestinos, sobremanera nos asuntos municipales.
Prevíase que dempués d'estos pasos, l'Estáu de Palestina podría ser axustáu.

El marcu 1 nun foi perbién recibíu por palestinos y xordanos que s'opunxeron al fechu de que Beguin y Sadat tomaron decisiones sobre'l so destín final, ensin consultar con ellos o los sos dirixentes.&lt;ref name=&quot;Bickerton, I pages 190&quot;&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 190–193; 198–200. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

* El segundu marcu ocupar de la [[Península de Sinaí]]. Componer de dos puntos:

** Les dos partes, Exiptu ya Israel, tendríen d'axustar un tratáu nun periodu de seis meses basáu nel principiu de la soberanía exipcia sobre la península de Sinaí y la retirada d'Israel d'esa rexón.
** Esti tratáu sería siguíu pol establecimientu de rellaciones diplomátiques, polítiques, económiques, y culturales ente [[Exiptu]] ya [[Israel]].

El presidente Carter almitió que con too y con eso &quot;inda esistíen grandes dificultaes y munches cuestiones difíciles de resolver.&quot;.&lt;ref&gt;1978 Year in Review: The Camp David Summit-http://www.upi.com/Audiu/Year_in_Review/Events-of-1978/The-Camp-David-Summit/12309251197005-3/&lt;/ref&gt;

La reaición a esta propuesta nel mundu árabe foi bien negativa. En payares de [[1978]], celebróse una xunta d'emerxencia convocada pola [[Lliga Árabe]] en [[Damascu]]. Una vegada más, Exiptu foi la tema principal de la xunta, y condergóse la propuesta de tratáu qu'Exiptu diba roblar. Sadat foi tamién atacáu pola prensa árabe por romper files cola Lliga Árabe y traicionar al [[mundu árabe]]. Los discutinios relativos al futuru tratáu de paz llevar a cabu en dambos países. Israel aportunó mientres les negociaciones en que'l tratáu ente [[Israel]] y [[Exiptu]] tenía de sustituyir tolos demás trataos d'Exiptu, incluyíos los roblaos cola Lliga Árabe y los países árabes. Israel tamién quería l'accesu al petroleu descubierto na rexón del [[Sinaí]]. El presidente Carter intervieno ya informó a los israelinos que [[EE. XX.]] apurriría a Israel el suministru de petroleu que precisaba pa los próximos 15 años, si Exiptu decidía nun apurri-y lo a [[Israel]].&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 192–193. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

El Parllamentu israelín aprobó'l tratáu con una cómoda mayoría. Per otra parte, el gobiernu exipciu taba aldericando alrodiu de distintes cuestiones. Nun-yos gustaba'l fechu de que'l tratáu propuestu sustituyiría a tolos demás trataos. Amás los exipcios sentíense decepcionaos porque nun llograren venceyar la cuestión del Sinaí al problema de Palestina.

El [[26 de marzu]] de [[1979]], [[Exiptu]] ya [[Israel]] roblaron el tratáu de paz en [[Washington D.C.]],&lt;ref name=&quot;Bickerton, I pages 190&quot;/&gt; el papel de Carter foi esencial. [[Aaron David Miller]] entrevistó a munchos funcionarios nel so llibru ''The Much Too Promised Land'' (2008) y concluyó lo siguiente: ''Nun importa a quien se-y preguntar, norteamericanos, exipcios, o israelinos, la mayoría tán d'alcuerdu: ensin Carter nun esistiría nengún tratáu de paz.''&lt;ref&gt;Aaron David Miller, The Much Too Promised Land (Bantam Books, 2008), page 159.&lt;/ref&gt;

==== Derechos humanos ====
Carter primeramente estremóse de la política establecida de contención escontra la [[Xunión Soviética]]. Promovió una política esterior qu'asitió los derechos humanos ente les sos prioridaes, lo cual supunxo una rotura cola actitú de los sos predecesores que nun emprestaben atención al incumplimientu de los derechos humanos que cometieren los países aliaos d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;dumbrell&quot;&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=RHi7AAAAIAAJ&amp;pg=PA172&amp;dq=%22pat+derian%22+%2B%22first+assistant+secretary+of+state%22&amp;hl=en&amp;ei=Glb2Tfi-DsrZgQfCobjBCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDMQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22pat%20derian%22%20%2B%22first%20assistant%20secretary%20of%20state%22&amp;f=false |títulu=''The Making of U.S. Foreign Policy'' |autor=Dubrell John. |editorial=Manchester University Press, 1990}}&lt;/ref&gt; L'Alministración Carter dexó de dar sofitu al réxime de [[Anastasio Somoza Debayle|Somoza]] en [[Nicaragua]], históricamente sofitáu per Estaos Xuníos y dieron la so ayuda al nuevu gobiernu del [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional]] qu'asumió'l poder dempués del derrocamientu de Somoza. Sicasí, Carter ignoró un pidimientu del Arzobispu [[Óscar Romero]] n'[[El Salvador]] pa unviar ayuda militar a esi país. Romero foi asesináu más tarde poles sos crítiques pola violación de [[derechos humanos]] n'El Salvador. Carter tamién foi criticáu pola activista feminista [[Andrea Dworkin]] por desabrise de los derechos de les muyeres en Arabia Saudita.&lt;ref&gt;[http://www.nostatusquo.com/ACLU/dworkin/WarZoneChaptIIIA.html A Feminist Looks at Saudi Arabia&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Carter siguió la política de los sos antecesores d'imposición de sanciones a [[República de Rhodesia|Rhodesia]], y dempués de que l'obispu [[Abel Muzorewa]] fuera escoyíu primer ministru, protestó pola esclusión de les eleiciones de [[Robert Mugabe]] y [[Joshua Nkomo]]. La fuerte presión d'[[Estaos Xuníos]] y el [[Reinu Xuníu]] llograron nueves eleiciones en [[República de Rhodesia|Rhodesia]] (güei [[Zimbabue]]), que llevaron a la eleición de [[Robert Mugabe]] como Primer Ministru; dempués de lo cual, llevantáronse les sanciones, y concedióse-y al país la reconocencia diplomática. Carter tamién foi conocíu poles sos crítiques a [[Alfredo Stroessner]] de [[Paraguái]] y [[Augusto Pinochet]] de Chile, anque dambos Stroessner y Pinochet, asistieron a la firma del [[Trataos Torrijos-Carter|Tratáu de la Canal de Panamá]],&lt;ref&gt;&quot;Visits to the U.S. by Foreign Heads of State and Government--1977.&quot; ''United States Department of State''. Accessed on February 22, 2010.&lt;/ref&gt; tamién protestó contra l'[[Apartheid]] en [[Sudáfrica]].

==== República Popular China ====
[[Ficheru:Carter DengXiaoping.jpg|thumb|El líder chinu [[Deng Xiaoping]] y el presidente Carter, mientres la ceremonia de firma del tratáu d'establecimientu de rellaciones diplomátiques ente China y Estaos Xuníos, el 29 de xineru de [[1979]].]]
Carter siguió la política de Richard Nixon pa normalizar les rellaciones cola [[República Popular China]]. El conseyeru de Seguridá Nacional, [[Zbigniew Brzezinski]] y [[Michel Oksenberg]], viaxaron a [[Beixín]] a principios de [[1978]], onde xuntu con [[Leonard Woodcock]], direutor de la oficina d'enllaz, establecieron les bases d'un alcuerdu p'algamar rellaciones diplomátiques y comerciales completes cola [[República Popular de China]]. Nel Comunicáu Conxuntu sobre l'Establecimientu de Rellaciones Diplomátiques (Joint Communiqué on the Establishment of Diplomatic Relations) de [[1 de xineru]] de [[1979]], Estaos Xuníos tresfirió la reconocencia diplomática de [[Taipéi]] a [[Beixín]] y repitió el ''Comunicáu de Shanghai'' que suponía la reconocencia de la esistencia d'una única China y almitía que [[Taiwán]] formaba parte d'ella. Beixín, pela so parte, aceptó qu'Estaos Xuníos siguiera calteniendo rellaciones comerciales, culturales y contactos de calter non oficial con Taiwán. Estaos Xuníos siguió calteniendo contactos con Taiwán gracies a la [[Llei de Rellaciones de Taiwán]].

==== Trataos de la Canal de Panamá ====
{{AP|Trataos Torrijos-Carter}}
[[Ficheru:Jimmy Carter and General Omar Torrijos signing the Panama Canal Treaty.jpg|thumb|250px|El presidente Carter y [[Omar Torrijos]] danse esquitar momentos dempués de roblar los trataos.]]
Unu de los momentos más revesosos de la presidencia de Carter foi la negociación y firma de los Trataos del [[Canal de Panamá]], en setiembre de [[1977]]. Estos trataos, que n'esencia suponíen la tresferencia del [[Canal de Panamá|Canal]], de los Estaos Xuníos a la [[Panamá|República de Panamá]], fueron refugaos pol [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|Partíu Republicanu]], col argumentu de que se taba tresfiriendo un asentamientu d'Estaos Xuníos de gran valor estratéxicu a un país inestable y corrupto, dirixíu pol xeneral [[Omar Torrijos]], que nun fuera escoyíu democráticamente. Aquellos que sofitaben los trataos, otra manera, defendíen que la canal fuera construyíu dientro del territoriu panamiegu y que por tanto, [[Estaos Xuníos]] por aciu el so control ocupara parte d'otru país, polo que l'alcuerdu tenía por oxetu devolver a Panamá la total soberanía sobre'l so territoriu. Tres la firma de los Trataos de la Canal en xunu de [[1978]], Carter visitó Panamá cola so esposa y [[Senáu de los Estaos Xuníos|doce senador d'Estaos Xuníos]], metanes disturbios estudiantiles xeneralizaos en contra del gobiernu de Torrijos. Más palantre Carter encamentó al réxime de Torrijos por que frenara la so política dictatorial y avanzara gradualmente escontra la democracia en [[Panamá]].

{{Mal traducíu}}

==== SALT II ====
{{VT|Alcuerdos SALT}}
[[Ficheru:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|left|thumb|El presidente Carter xuntu col secretariu xeneral soviéticu [[Leonid Brézhnev]] roblen el SALT II en [[Viena]], [[18 de xunu]] de [[1979]].]]
Una de les claves de la política esterior de Carter, que supunxo amás un trabayu bien aballador, foi la firma del Tratáu SALT II (Conversaciones De Llimitación d'Armes Estratéxiques»), qu'amenorgó'l númberu d'armes nucleares producíes o calteníes tantu polos [[Estaos Xuníos]] como pola [[Xunión Soviética]]. El trabayu de [[Gerald Ford]] y [[Richard Nixon]] condució al tratáu SALT I, qu'amenorgara'l númberu d'armes nucleares producíos;, pero Carter deseyaba afondar más nel amenorgamientu d'esti tipu d'armamentu. L'oxetivu principal de Carter, como señaló nel so discursu inaugural, consistía na desapaición completa de les armes nucleares nel mundu.

Con esti fin, Carter y el líder de la [[Xunión Soviética]], [[Leonid Brezhnev]], llegaron en 1979, al alcuerdu del Tratáu SALT II. Sicasí'l Congresu negó la so ratificación, una y bones munchos pensaben que la firma de los trataos debilitaría les defenses d'Estaos Xuníos. Tres la intervención soviética n'Afganistán a finales de [[1979]], Carter retiró'l tratáu de la considerancia del Congresu y nunca foi ratificáu, anque foi robláu por Carter y Brezhnev. Aun así, dambes partes cumplieron los compromisos establecíos nes negociaciones.

==== Intervención n'Afganistán ====
{{VT|Operación Ciclón|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}
Jimmy Carter sosprendióse enforma de la intervención soviética n'Afganistán d'avientu de 1979 y rápido tomó midíes, ente elles armar a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]].&lt;ref&gt;http://www.slate.com/id/2166661&lt;/ref&gt; El vicepresidente [[Walter Mondale]] manifestó públicamente la so desaprobación de l'agresiva política qu'adoptara la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;http://www.csmonitor.com/1981/0310/031029.html&lt;/ref&gt;

Los soviéticos caltuvieren conversaciones previes colos dirixentes afganos que paecíen indicar que nun tener# cuenta de intervenir, sicasí'l [[Politburó]], con munches duldes, considerara seriamente la posibilidá d'actuar militarmente. Argumentóse que l'ayuda financiera d'Estaos Xuníos a los disidentes afganos, qu'incluyíen islamistes y otros militantes, y el deséu soviéticu de protexer al gobiernu afganu d'esquierda, fueron los factores que terminaron de convencer a los soviéticos pa intervenir.&lt;ref&gt;http://www.zcommunications.org/the-rise-and-rise-of-robert-gates-by-roger-morris&lt;/ref&gt;

Per otra parte, la CIA suministró miles de millones de dólares n'armes a los militantes muyahidines afganos. y apurrió asistencia a los insurxentes fundamentalistes al traviés de los servicios secretos pakistaníes, el [[Inter-Services Intelligence]] (ISI), nun programa llamáu [[Operación Ciclón]].&lt;ref&gt;Time Magazine, 13 May, 2003, &quot;The Oily Americans,&quot; http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,450997-2,00.html &lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] empezó a unviar de callao ayuda financiera llindada pa les faiciones islamistes afganistanes el [[3 de xunetu]] de [[1979]]. N'avientu de [[1979]] la [[XRSS]] derrocó al primer ministru [[Jafizulá Amín]], a quien acusaba d'axente de la CIA y que primeramente diera un golpe d'Estáu contra'l gobiernu lexítimu de [[Nur Taraki]]. Los políticos d'Estaos Xuníos, tanto republicanos como demócrates, dicíen que los soviéticos taben asitiándose p'apoderar el petroleu del [[Oriente Mediu]]. Otros creíen que la Xunión Soviética tarrecía que la revolución y islamización d'Afganistán estender a la población musulmana de la XRSS.

Dempués del derrocamientu de Amín, Carter anunció lo que se conoz como la [[Doctrina Carter]], consistente nel compromisu norteamericanu d'usar forzar si fuera necesariu p'aportar a los recursos petrolíferos del Golfu Pérsicu. L'aumentu de tensión ente los bloques causáu por ta doctrina remató col boicotio de los Xuegos Olímpicos de Moscú de 1980, al que la XRSS y los sos aliaos contestaríen nun allegando a los Xuegos de Los Angeles en 1984.

Coles mesmes púnxose fin al tratáu de Trigu Rusu, que tenía por oxetu establecer un comerciu cola XRSS y menguar les tensiones de la Guerra Fría. Les esportaciones de ceberes fuera beneficioses pa los llabradores, y l'embargu de Carter marcó l'entamu de dificultaes pa los llabradores d'Estaos Xuníos.

Carter y Brzezinski empecipiaron un programa tapáu d'entrenamientu de los muyahidines en [[Paquistán]] y [[Afganistán]] con oxetu d'atayar los planes oviéticos. Les polítiques diplomátiques de Carter escontra [[Paquistán]] camudaron drásticamente. L'alministración cortara l'ayuda financiera al país a principios de [[1979]] cuando los fundamentalistes relixosos, afalaos pola corriente de la [[dictadura militar]] [[Islam|islámica]] en Paquistán, quemaron una Embaxada de los EE.XX. con base ellí. La participación internacional en [[Paquistán]], aumentó considerablemente cola intervención soviética. Al entós presidente de [[Paquistán]], el xeneral [[Muhammad Zia-ul-Haq]], ufiertáronse-y 400 millones de dólares pa subsidiar a los anticomunistes muyahidines n'[[Afganistán]]. El xeneral Zia tornó la ufierta como insuficiente y EE.XX. viose obligáu a aumentar l'ayuda a Paquistán.

Reagan darréu espandió esti programa en gran midida. Los críticos con esta política culparon a Carter y Reagan de la inestabilidá de los gobiernos post-soviéticos d'[[Afganistán]], que causó'l surdimientu d'una [[teocracia]] islámica na rexón.

==== Crisis de los rehenes d'Irán ====
{{AP|Crisis de los rehenes n'Irán}}
[[Ficheru:Man holding sign during Iranian hostage crisis protest, 1979.jpg|300px|thumb|Protesta en [[Washington DC]]. El cartelu diz: ''&quot;Deportái a tolos iraninos&quot;''.]]
El principal conflictu ente los derechos humanos y los intereses d'Estaos Xuníos llegó nes rellaciones de Carter col [[Mohammad Reza Pahlevi|Sha d'Irán]]. El sha [[Mohammad Reza Pahlavi]], fuera un fuerte aliáu de los Estaos Xuníos dende la [[Segunda Guerra Mundial]] y unu de los denominaos &quot;pilastres ximielgues&quot; nos que se basaba la política estratéxica d'EE.XX. nel [[Oriente Mediu]], (l'otru yera Arabia Saudita). Sicasí, el so gobiernu foi fuertemente [[autocracia|autocráticu]], foi vistu como [[Cleptocracia|cleptocrático]] nel so país, en 1953 entamó, xuntu cola alministración de Eisenhower, un golpe d'estáu pa esaniciar al escoyíu primer ministru, [[Mohammed Mossadegh]].

Nuna visita d'estáu a [[Irán]] mientres 1978, Carter faló en favor del Shah, denominándolo ''&quot;líder de la sabiduría suprema&quot;'' y pilastra de la estabilidá nel volátil [[Oriente Mediu]]. El discursu nunca foi espublizáu na televisión d'Estaos Xuníos. Cuando españó la [[Revolución iranina]] y el Shah foi derrocáu, Estaos Xuníos nun intervieno direutamente. El shah dir escontra un exiliu permanente, en xineru de 1979. Carter primeramente negó-y la entrada a Estaos Xuníos, inclusive por razones d'urxencia médica.

A pesar de la so negativa inicial a la entrada del Shah nos Estaos Xuníos, el [[22 d'ochobre]] de [[1979]], Carter concedió-y permisu d'entrada y asilu temporal mientres la duración del so tratamientu contra'l cáncer, el Sha dirixióse de vuelta a Panamá'l [[15 d'avientu]] de [[1979]]. En payares d'esi mesmu añu, como respuesta a la entrada del Shah n'EE.XX., los militantes iraninos tomaron la embaxada d'Estaos Xuníos en [[Teḥrán]], reteniendo a 52 ciudadanos d'aquel país como rehenes.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;/&gt; Los iraninos esixeron en cuenta de la so lliberación:

* El regresu del Sha a Irán pa ser sometíu a xuiciu.&lt;br /&gt;
* La devolución de la riqueza acumulada del Sha al pueblu iranín.&lt;br /&gt;
* La reconocencia de la culpabilidá d'Estaos Xuníos poles sos aiciones pasaes n'Irán, amás d'una sida.&lt;br /&gt;
* La promesa d'Estaos Xuníos de nun interferir nos asuntos d'Irán nel futuru.

Anque esi mesmu añu, el Sha salió d'Estaos Xuníos, morriendo n'[[Exiptu]] en 1980, la crisis de los rehenes siguió y apoderó l'últimu añu de la presidencia de Carter. La subsiguiente respuesta a la crisis - dende la estratexa de &quot;Rose Garden&quot; de permanecer dientro de la Casa Blanca, hasta l'intentu fallíu de rescatar a los rehenes per medios militares ([[Operación Garra d'Águila]]), fueron en gran parte responsables na derrota de Carter nes [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|eleiciones de 1980]]. El [[14 de payares]] de [[1979]], dempués de tomar de los rehenes, Carter dictó la Orde Executiva 12170, que bloquiaba les propiedaes del Gobiernu iranín,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.archives.gov/federal-register/executive-orders/1979.html |títulu=http://www.archives.gov/federal-register/executive-orders/1979.html |obra=}}&lt;/ref&gt; conxelando cuentes bancaries del gobiernu iranín nos bancos d'Estaos Xuníos, por un total de 8.000 millones de dólares d'Estaos Xuníos d'esi tiempu. Estos embargos utilizáronse como moneda de cambéu pa la lliberación de los rehenes.

Nos díes anteriores a que Ronald Reagan asumiera la presidencia, el diplomáticu arxelín [[Abdulkarim Ghuraib]] empecipió les negociaciones ente los EE.XX. ya [[Irán]], que remataron nos &quot;Alcuerdos d'Arxel&quot; el [[19 de xineru]] de [[1981]], un día primero que rematara la Presidencia de Carter, los alcuerdos implicaben el compromisu d'Irán de lliberar a los rehenes de momentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://en.wikipedia.org/wiki/Iranian_Hostage_Crisis|títulu=Iranian Hostage Crisis |obra=}}&lt;/ref&gt; Amás, les Órdenes Executives 12277 y 12.285 dictaes por Carter,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.presidency.ucsb.edu/executive_orders.php?year=1981 |títulu=http://www.presidency.ucsb.edu/executive_orders.php?añu=1981 |obra=}}&lt;/ref&gt; suponíen la lliberación de tolos bienes pertenecientes al gobiernu iranín y tolos activos pertenecientes al Sha atopaos dientro de los Estaos Xuníos y la garantía de que los rehenes nun tendríen nengún derechu llegal contra'l gobiernu iranín. Irán, sicasí, tamién aportó a asitiar 100.000 millones de dólares de los activos conxelaos nuna cuenta de garantía bloquiada, aocordando Irán y Estaos Xuníos la creación d'un tribunal pa dirimir les denuncies de ciudadanos norteamericanos poles perda causaes pol Gobiernop iranín, esti tribunal conocíu como Tribunal de Reclamación Irán-Estaos Xuníos, dio más de dos mil millones de dólares a reclamantes d'EE.XX. y foi descritu como unu de los más importantes órganos d'arbitraxe na historia del derechu internacional. Anque la lliberación de los rehenes foi axustada y garantizada pol gobiernu de Carter, los rehenes nun fueron lliberaos hasta'l [[20 de xineru]] de [[1981]], momentos dempués de que Reagan tomara posesión como [[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]].

== Eleiciones de 1980 ==
[[Ficheru:Ronald Reagan Inauguration.JPEG|thumb|250px|Reagan recibe la felicitación de Jimmy Carter, mientres la so toma de posesión de presidente d'Estaos Xuníos (20 de xineru de 1981).]]
{{AP|Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980}}
[[Ficheru:ElectoralCollege1980.svg|left|thumb|Mapa eleutoral de les eleiciones de [[1980]].]]

Escontra finales de 1979, Carter colaba bien retrasáu nes preferencies de los eleutores pa les eleiciones de 1980, inclusive'l observadores políticos pensaben que podía ser sustituyíu por Edward Kennedy nel partíu demócrata. Sicasí tomar de los rehenes de la embaxada n'Irán y la invasión rusa d'Afganistán ameyoraron el so imaxe y emburriar lo suficiente pa llograr la nominación del so partíu. El posterior fracasu de rescate de los rehenes fundió de nuevu la so imaxe de cara a la reeleición.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Jones |nome=Maldwyn A. |enllaceautor= |títulu=Historia d'Estaos Xuníos 1607-1992 |url= |fechaaccesu=21 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=|editor= |editorial=Cátedra |allugamientu= |isbn=84-376-1407-4 |capítulo= |páxina=|cita= }} &lt;/ref&gt;

Carter perdió les eleiciones contra'l republicanu [[Ronald Reagan]]. La distribución de votos foi 43,9 millones votos, que representaben el 50,7% del total, pa Reagan y 35,5 millones de votos, que representaben el 41%, pa Carter. El candidatu independiente [[John B. Anderson]] llogró 5,7 millones de votos, un 6,6% del total. Sicasí, el fechu de que los sofitos a Carter nun se concentraren nuna rexón xeográfica concreta, provocó que Reagan llograra una victoria arrolladora del 91% de los compromisarios, dexando a Carter con namái seis estados y el Distritu de Columbia. Reagan llevó a un total de 489 votos eleutorales frente a 49 de Carter.

La derrota de Carter marcó la primer vegada qu'un presidente electu nun llograba llograr un segundu mandatu dende [[Herbert Hoover]] en [[1932]]. Carter cumplió la so promesa de consiguir la lliberación con vida de los 52 rehenes de la embaxada d'Estaos Xuníos n'Irán, pero nun llogró asegurar la so lliberación enantes de les eleiciones. Anque Carter axustó n'última instancia la so lliberación, Irán nun aportó a la mesma hasta unos minutos dempués de que Ronald Reagan asumiera'l cargu de presidente. En reconocencia de la intervención de Carter, Reagan pidiólu que fora a [[Alemaña Occidental]] pa da-yos la bienvenida pola so lliberación.

Mientres la campaña, Carter foi oxetu de burlla pol denomináu incidente del coneyu, un [[Incidente del coneyu|alcuentru con un coneyu de natación mientres pescaba]] nel estanque de la so granxa, el [[20 d'abril]] de [[1979]].
Finalmente, cuando Jimmy Carter despidir de la Casa Blanca, y diríxese escontra'l so estáu natal que ye Georgia, rellacionóse-y col cantar &quot;Midnight train to Georgia&quot; (l'últimu tren a Georgia) interpretada por [[Gladys Knight]] &amp; the Pips, un númberu unu de la llista de Billboard del añu 1973. recordando l'orixe del cacahuatero que fuera Presidente.

== Pospresidencia ==
[[Ficheru:JimmyCarteronBicycle.jpg|thumb|left|Carter montando en bicicleta ([[2008]]).]]
En [[1981]], Carter tornó al cultivu de cacagüeses en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], qu'asitiara nun [[fideicomiso]] ciegu mientres la so presidencia pa evitar inclusive l'apariencia de conflictu d'intereses. Atopó que los fideicomisarios remanaren mal l'enfotu, dexándolo con más d'un millón de dólares en delda. Nos años siguientes, llevó una vida activa, cola fundación del [[Centru Carter]], la construcción de la so biblioteca presidencial, la enseñanza na Universidá Emory n'Atlanta y escribiendo numberosos llibros.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;/&gt;

=== Legáu ===
Al dexar el cargu, la so presidencia foi valorada pola mayoría como un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Cinnamon Stillwell |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/g/a/2006/12/13/cstillwell.DTL |títulu=Jimmy Carter's Legacy of Failure |editorial=Sfgate.com |fecha=12 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=January 21, 2000 — |url=http://www.brookings.edu/opinions/2000/0121politics_hess.aspx |títulu=Jimmy Carter: Why He Failed - Brookings Institution |editorial=Brookings.edu |fecha=21 de xineru de 2000 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1810305,00.html | obra=Time}}&lt;/ref&gt; Na clasificación histórica de presidentes d'Estaos Xuníos, la presidencia de Carter bazcuyó ente'l puestu 19 y el 34. Magar la presidencia de Carter recibió crítiques mistes de dellos historiadores, la so llucha pola paz percima de too y los sos esfuercios humanitarios desque abandonó la presidencia lleváron-y a ser llargamente reconocíu como unu de los más esitosos ex presidentes na hestoria d'EE.XX.&lt;ref&gt;PBS Online/WGBH, [http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/y_post.html &quot;People &amp; Events: Jimmy Carter's Post-Presidency&quot;], ''American Experience: Jimmy Carter'', 1999–2001. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Brinkley|nome=Douglas|enllaceautor=Douglas Brinkley|mes=Fall|añu=1996|títulu=The rising stock of Jimmy Carter: The 'hands on' legacy of our thirty-ninth President|publicación=Diplomatic History|volume=20|númberu=4|páxines=505–530|id={{ISSN|0145-2096}}|doi=10.1111/j.1467-7709.1996.tb00285.x}}
&lt;/ref&gt;

Jimmy Carter y el so vicepresidente [[Walter Mondale]] fueron l'equipu más llonxevu dempués de la presidencia na historia d'Estaos Xuníos. El [[11 d'avientu]] de [[2006]], cumplieron 25 años y 325 díes desque dexaron los sos cargos, superando'l récor anterior establecíu pol presidente [[John Adams]] y [[Thomas Jefferson]] vicepresidente, que morrieron el [[4 de xunetu]] de [[1826]]. N'agostu de 2012 superaría a [[Herbert Hoover]] como presidente que más vivió dende'l términu del so mandatu.

Jimmy Carter ye unu de los cuatro presidentes,&lt;ref&gt;Los otros son [[William Henry Harrison]], [[Zachary Taylor]] y [[Andrew Johnson]],&lt;/ref&gt; y l'únicu na historia moderna, que nun tuvo la oportunidá de nomar a un xuez por qu'integrara na [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte suprema]].

=== Imaxe pública ===
''El diariu [[The Independent]]'' publicó:

{{Cita|(...) Carter ye llargamente consideráu como meyor home que presidente.}}&lt;ref name=&quot;indy&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.independent.co.uk/news/presidents/jimmy-carter-1482922.html|títulu=Jimmy Carter:39th president – 1977–1981|editorial=independent.co.uk |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 | llugar=London | fecha=22 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;

Carter empecipió'l so mandatu con un índiz de 66% d'aprobación,&lt;ref&gt;[http://www.gallup.com/poll/113923/History-Foretells-Obama-First-Job-Approval-Rating.aspx Gallup].&lt;/ref&gt; pero esta amenorgóse a un 34% nel momentu de dexar el cargu, col 55% de desaprobación.&lt;ref&gt;[http://www.gallup.com/poll/113770/Bush-Presidency-Closes-34-Approval-61-Disapproval.aspx Gallup Poll].&lt;/ref&gt;

Les encuestes a empiezos de la campaña presidencial de 1976 suxurieron que munchos non -y perdonaben a [[Gerald Ford]] la so rellación con [[Richard Nixon]] y l'[[escándalu Watergate]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Joel Roberts |url=http://www.cbsnews.com/stories/2006/12/27/opinion/polls/main2301584.shtml |títulu=Polls: Ford's Image Improved Over Time |editorial=CBS News |fecha=27 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Carter, en comparanza, paecía un honestu, sinceru y bien intencional suriegu.

Esta situación camudó cuando Carter postular pa la reeleición, cuando la autoconfianza de Ronald Reagan oldeó col temperamentu seriu ya introspectivu de Carter. L'atención personal de Carter a los detalles y la so aparente indecisión y debilidá viéronse acentuaos pol encantu que Reagan espertó ente los votantes.&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DEFDE1039F93BA25756C0A96F948260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all |títulu=WASHINGTON TALK; Carter Begins to Shed Negative Public Image|editorial=New York Times |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 | nome=Y. J. | apellíu=Dionne Jr | fecha=18 de mayu de 1989}}&lt;/ref&gt; N'última instancia, la combinación de los problemes económicos, la crisis de los rehenes d'Irán, y la falta de cooperación de Washington fíxo-y fácil a Reagan presentar a Carter como un líder ineficaz.

Desque dexó la presidencia, la reputación de Carter ameyoró enforma. L'índiz d'aprobación presidencial de Carter, que tuvo'l so visu nun 31% xustu enantes de les eleiciones de 1980, atopar a principios de 2009 nel 64%. La pospresidencia de Carter tamién tuvo una acoyida favorable. Carter esplica qu'una gran parte d'esti cambéu deber al socesor de Reagan, George HW Bush, quien lo buscó viviegamente y foi muncho más atentu y comenenciudu nel so conseyu de lo que Reagan fuera. Carter caltuvo rellaciones de trabayu colos ex presidentes [[George H. W. Bush]], [[Bill Clinton]] y [[George W. Bush]], y a pesar de les sos diferencies polítiques, los trés convirtiéronse en bonos amigos mientres años trabayando xuntos en dellos proyeutos humanitarios.&lt;ref&gt;{{Obra citada |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_jcarter.html |títulu=American Experience: People &amp; Events: James Earl (&quot;Jimmy&quot;) Carter Jr. (1924–)|editorial=[[Public Broadcasting Service]] |fechaaccesu=25 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Centru Carter ===
{{AP|Centru Carter}}
[[Ficheru:Carter lib1.JPG|thumbnail|La Biblioteca Presidencial Jimmy Carter.]]
Como presidente, Carter espresó'l so oxetivu de faer un gobiernu que fuera &quot;competente y caritatible.&quot; Na busca d'esa visión, tuvo implicáu nuna variedá de polítiques públiques nacionales ya internacionales, el resolución de conflictos, derechos humanos y causes benéfiques.

En [[1982]], fundó'l [[Centru Carter]] n'[[Atlanta]] pa promover los derechos humanos y solliviar el sufrimientu humanu innecesariu. Esta institución non gubernamental, ensin ánimu d'arriquecimientu, promueve la democracia, busca la mediación y la prevención de conflictos y supervisa el procesu eleutoral en sofitu d'eleiciones llibres y xustes. Amás, trabaya p'ameyorar la salú global al traviés del control y la erradicación d'enfermedaes como la [[Dracunculiasis]], la [[oncocercosis]], el [[paludismu]], el [[tracoma]], la [[filariasis linfática]] y la [[esquistosomiasis]]. Tamién llucha pa menguar l'estigma d'enfermedaes mentales y ameyorar la nutrición por aciu l'aumentu de la producción de los cultivos n'África. Un gran llogru d'esti Centru foi la eliminación de más del 99% de los casos d'enfermedá del vierme de Guinea, un parásitu debilitante qu'esistió dende l'antigüedá, de 3,5 millones de casos envaloraos en 1986 pasóse a menos de 10.000 en 2007.&lt;ref&gt;[http://cartercenter.org/health/guinea_worm/index.html Carter Center Guinea Worm Eradication Program]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; El Centru Carter supervisó 70 eleiciones en 28 países dende [[1989]].&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/peace/democracy/observed.html Elections Observed by The Carter Center]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Trabayóse pa resolver los conflictos n'[[Haití]], [[Bosnia]], [[Etiopía]], [[Corea del Norte]], [[Sudán]], [[Venezuela]] y otros países. El Centru Carter sofita viviegamente a los defensores de los derechos humanos en tol mundu ya intervinieron con xefes d'estáu nel so nome.

=== Premiu Nobel de la Paz ===
En [[2002]], el ex-presidente Carter recibió'l [[Premiu Nobel]] de la Paz pol so trabayu p'atopar soluciones pacífiques a los conflictos internacionales, promover la democracia, los derechos humanos y el desenvolvimientu económico y social al traviés del Centru Carter. Trés presidentes, [[Theodore Roosevelt]], [[Woodrow Wilson]] y [[Barack Obama]], recibieron el premiu mientres les sos presidencies, Carter ye únicu en recibir el premiu poles sos aiciones dempués de dexar la presidencia. Ye, xuntu con [[Martin Luther King, Jr.]], unu de les dos persones nacíes en [[Georgia]] en recibir el Nobel.

=== Diplomacia ===

==== Corea del Norte ====
En [[1994]], [[Corea del Norte]] espulsara a los investigadores del [[Organismu Internacional d'Enerxía Atómica]] y amenaciaba con empezar a procesar combustible nuclear gastáu. En respuesta, l'entós presidente [[Bill Clinton]] primió por que se impunxeren sanciones y ordenó la unviada de grandes cantidaes de tropes y vehículos a la zona pa preparar pa la guerra.

Clinton reclutó a Carter de callao, pa llevar a cabu una misión de paz en Corea del Norte, so l'apariencia d'una misión privada de Carter,&lt;ref&gt;Marion V. Creekmore, ''A Moment of Crisis: Jimmy Carter, The Power of a Peacemaker, and North Korea's Nuclear Ambitions'' (2006).&lt;/ref&gt; Clinton vio en Carter una manera de que'l presidente de Corea del Norte, [[Kim Il-sung]], diera marcha tras ensin frayar la so reputación.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Washington Monthly Online |url=http://www.washingtonmonthly.com/features/2004/0405.kaplan.html |títulu=&quot;Rolling Blunder&quot; by Fred Kaplan |editorial=Washingtonmonthly.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Carter axustó un alcuerdu con Kim Il-sung, pero foi más allá y diseñó tamién un tratáu, qu'anunció na [[CNN]], ensin l'autorización de la Casa Blanca, como una manera de forzar a los EE.XX. a l'aición. L'Alministración de Clinton robló una versión posterior del Agreed Framework, en virtú del cual Corea del Norte alcordó conxelar y finalmente desmantelar el so programa nuclear y cumplir coles sos obligaciones de non proliferación, en cuenta de entregues de petroleu, la construcción de dos reactores d'agua llixero pa reemplazar los sos reactores de grafitu y discutinios pal eventual establecimientu de rellaciones diplomátiques. L'alcuerdu foi aclamáu nel so momentu como un llogru diplomáticu importante. Sicasí, n'avientu de 2002, los Alcuerdos de Framework viniéronse embaxo de resultes d'una disputa ente'l gobiernu de [[George W. Bush]] y el gobiernu de Corea del Norte de [[Kim Jong-il]]. En 2001, el presidente George W. Bush decidiera adoptar una posición de confrontación escontra Corea del Norte y en xineru de 2002, incluyó a esti país como parte d'un &quot;exa del mal&quot;. Mentanto, Corea del Norte empezó a desenvolver la capacidá d'arriquecer uraniu. Bush y otru opositores de l'Alministración d'Estaos Xuníos a los Alcuerdos de Framework creíen que'l gobiernu de Corea del Norte nunca tuvo dispuestu a dexar el so programa d'armes nucleares, pela cueta los partidarios del alcuerdu pensaben qu'esti podría ser un ésitu y que foi socavado.

==== Oriente Mediu ====
Carter y los espertos del [[Centru Carter]] asistieron a les negociaciones non oficiales ente israelines y palestinos pal diseñu d'un modelu d'alcuerdu de paz, llamáu'l [[Alcuerdu de Xinebra (Israel-Palestina)|Alcuerdu de Xinebra]], nel periodu [[2002]]-[[2003]].&lt;ref&gt;BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3252530.stm &quot;Moderates launch Middle East plan&quot;], December 1, 2003. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Carter tamién se convirtió nos últimos años nun críticu frecuente de les polítiques d'[[Israel]] n'[[El Líbanu]], [[Cixordania]] y [[Gaza]].&lt;ref&gt;Douglas G. Brinkley. ''The Unfinished Presidency: Jimmy Carter's Journey to the Nobel Peace Prize'' (1999), páxs. 99–123.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Kenneth W. Stein]], &quot;[http://www.meforum.org/article/1633 My Problem with Jimmy Carter's Book]&quot;, ''[[Middle East Quarterly]]'' 14.2 (Spring 2007).&lt;/ref&gt;

N'abril de [[2008]], el periódicu árabe con sede en [[Londres]], [[Al-Hayat]], informó que Carter axuntar col líder de [[Hamás]], [[Khaled Mashaal]] na so visita a [[Siria]]. El Centru Carter primeramente nun confirmó nin negó la hestoria. El [[Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]] considera Hamás como una organización terrorista.&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1207649973153&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Jimmy Carter Planning to meet Mashaal]&quot;, Xerusalem Post, April 9, 2008.&lt;/ref&gt; Nesti viaxe de Mediu Oriente, Carter tamién asitió una ufrienda floral na tumba de [[Yasser Arafat]] en [[Ramallah]], el [[14 d'abril]] de [[2008]].&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1208246574923&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Carter lays wreath at Arafat's grave].&quot; ''Associated Press''. April 15, 2008.&lt;/ref&gt; Carter dixo'l [[23 d'abril]] que nin [[Condoleezza Rice]] nin naide nel Departamentu d'Estáu alvirtiéra-y de que nun s'axuntara colos líderes de Hamás mientres el so viaxe.&lt;ref&gt;&quot;[http://edition.cnn.com/2008/WORLD/meast/04/23/carter.rice.hamas/index.html Carter: Rice did not advise against Hamas meeting].&quot; ''CNN'' April 23, 2008.&lt;/ref&gt; Carter paroló con Mashaal al respective de dellos asuntos, ente ellos &quot;fórmules d'intercambiu de prisioneros pa llograr la lliberación del cabu [[Gilad Shalit|Shalit]].&quot;&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/news/trip_reports/paris_lebanon_syria_2008.html Paris, Lebanon, and Syria Trip Report by Former US President Jimmy Carter: December 5–16, 2008] The Carter Center, December 18, 2008.&lt;/ref&gt;

En mayu de [[2007]], ente que l'argumentu de qu'Estaos Xuníos tien de falar direutamente a Irán, Carter afirmó qu'Israel tenía 150 armes nucleares nel so arsenal.&lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article4004300.ece Jimmy Carter says Israel had 150 nuclear weapons], Times.&lt;/ref&gt;

N'avientu de 2008, Carter visitó [[Damascu]] nuevamente, onde s'axuntó con presidente siriu [[Bashar Assad]], y el líder del Hamás. Mientres la so visita, concedió una entrevista esclusiva a la revista &quot;Alantre&quot;, la primer entrevista pa cualquier presidente d'Estaos Xuníos, actual o anterior, con medios de comunicación sirios que tuvieron ésitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pr-usa.net/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=160253&amp;Itemid=96 |títulu=PR-USA.net |editorial=PR-USA.net |fecha=1 de payares de 2007 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fw-magazine.com/content/president-jimmy-carter-speaks-forward Jimmy Carter speaks to Forward Magacín]{{dead link|fecha=September 2010}}.&lt;/ref&gt;

==== África ====
Carter celebró cumes n'[[Exiptu]] y [[Tunicia]] nel periodu [[1995]]-[[1996]] pa encetar la violencia na rexón de los [[Grandes Llagos d'África]]&lt;ref&gt;Press Release, [http://cartercenter.org/news/documents/doc190.html African Leaders Gather to Address Great Lakes Crisis], May 2, 1996. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; y xugó un papel clave na negociación del [[Alcuerdu de Nairobi de 1999]] ente [[Sudán]] y [[Uganda]].&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/documents/nondatabase/nairobi%20agreement%201999.htm The Nairobi Agreement], December 8, 1999. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

El [[18 de xunetu]] de [[2007]], Carter axuntar con [[Nelson Mandela]] en [[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]], p'anunciar la so participación nuna nueva organización humanitaria llamada [[Global Elders]]. N'ochobre de 2007, Carter visitó [[Darfur]] con dellos de los miembros de los [[Global Elders]], ente ellos [[Desmond Tutu]]. Les seguridaes sudaneses torgar visitar a un líder tribal de Darfur, lo que provocó un encaloráu discutiniu.&lt;ref&gt;[http://www.mg.co.za/articlepage.aspx?area=/breaking_news/breaking_news__africa/&amp;articleid=320912&amp;referrer=RSS Jimmy Carter blocked from meeting Darfur chief&lt;!--Bot-generated title--&gt;]: Mail &amp; Guardian Online.&lt;/ref&gt;

El [[18 de xunu]] de [[2007]], Carter, acompañáu de la so esposa, llegó a [[Dublín]], [[Irlanda]], pa sostener conversaciones cola presidenta [[Mary McAleese]] y [[Bertie Ahern]] en materia de derechos humanos. El [[19 de xunu]], Carter asistió y faló nel [[Foru Añal de Derechos Humanos]] en [[Croke Park]]. Un alcuerdu ente l'[[Ayuda Irlandesa]] y el Centru Carter, roblóse tamién nesti día.

En payares de [[2008]], Carter, l'ex-secretariu xeneral de les [[Naciones Xuníes]], [[Kofi Annan]], y [[Graca Machel]], esposa de Nelson Mandela, intentaron entrar en [[Zimbabue]], pa inspeicionar la situación de los derechos humanos, siéndo-y torgáu'l pasu per parte del gobiernu del presidente [[Robert Mugabe]].

==== Llatinoamérica ====
Carter encabezó una misión a [[Haití]] en [[1994]] col senador [[Sam Nunn]] y l'ex presidente del [[Estáu Mayor Conxuntu de los Estaos Xuníos]], el xeneral [[Colin Powell]], pa evitar una invasión multinacional encabezada per Estaos Xuníos y restaurar el poder al presidente democráticamente electu d'esti país, [[Jean-Bertrand Aristide]].&lt;ref&gt;Larry Rohter, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9905EFDC113BF93BA2575AC0A962958260&amp;sec=&amp;spon=) &quot;Showdown with Haiti: Diplomacy; Carter, in Haiti, pursues peaceful shift&quot;], ''New York Times'', September 18, 1994. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter visitó [[Cuba]] en mayu de [[2002]] y caltuvo conversaciones con [[Fidel Castro]] y el gobiernu cubanu. Dexóse-y dirixise al públicu ensin censura na televisión y la radio nacionales cubanes, con un discursu qu'escribió y presentó n'español. Nel discursu, pidió a los [[Estaos Xuníos]] poner fin a &quot;un embargu económicu ineficaz de 43 años d'edá&quot; y a Castru a celebrar eleiciones llibres, ameyorar los derechos humanos, y dexar más llibertaes civiles.&lt;ref&gt;[http://cartercenter.org/documents/1053.pdf Carter Center News], July–December 2002. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Axuntar colos disidentes políticos, visitó un hospital de SIDA, una escuela de medicina, un centru de bioteunoloxía, una cooperativa de producción agrícola y una escuela pa neños discapacitaos y realizó un llanzamientu d'honor nun partíu de béisbol en [[L'Habana]]. La visita de Carter marcó la primer vista a la islla dende la [[revolución cubana]] de [[1959]], d'un presidente de los Estaos Xuníos, dientro o fora de la presidencia.&lt;ref&gt;BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/1988192.stm Lift Cuba embargo, Carter tells US], May 15, 2002. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter visitó como observador les eleiciones de [[Venezuela]] el [[15 d'agostu]] de [[2004]]. Los observadores de la [[Xunión Europea]] negárase a participar, manifestando que'l gobiernu de [[Hugo Chávez]] imponía-yos demasiaes restricciones.&lt;ref&gt;José de Córdoba, and David Luhnow, &quot;Venezuelans Rush to Vote on Chávez: Polarized Nation Decides Whether to Recall President After Years of Political Rifts&quot;, ''[[Wall Street Journal]]'' (Eastern edition), New York City, August 16, 2004, p. A11.&lt;/ref&gt; El [[Centru Carter]] declaró que'l procesu &quot;sufrió numberoses irregularidaes&quot;, pero dixo que nun reparó nin recibió &quot;pruebes de fraude que camudaren la resultancia de la votación&quot;.&lt;ref&gt;Carter Center (2005). [http://www.cartercenter.org/documents/2020.pdf Observing the Venezuela Presidential Recall Referendu: Comprehensive Report]. Retrieved January 25, 2006.&lt;/ref&gt; Na tarde del [[16 d'agostu]] de [[2004]], el día dempués de la votación, Carter y el Secretariu Xeneral de la [[Organización de los Estaos Americanos]] (OEA), [[César Gaviria]], dieron una conferencia de prensa conxunta na qu'aprobaben los resultaos preliminares anunciaos pol [[Conseyu Nacional Eleutoral (Venezuela)|Conseyu Nacional Eleutoral]]. Les conclusiones de los monitores &quot;, coincidió coles declaraciones parciales anunciaos güei pol Conseyu Nacional Eleutoral&quot;, dixo Carter, ente que Gaviria amestó que los miembros de la misión d'observación eleutoral de la OEA nun había &quot;atopáu nengún elementu de fraude nel procesu.&quot; Dirixiendo los sos comentarios a les figures de la oposición que fixeron les denuncies de &quot;fraude xeneralizáu&quot; na votación, Carter pidió a tolos venezolanos a &quot;aceptar los resultaos y trabayar xuntos pal futuru&quot;. Sicasí, una encuesta a cuerpu d'urnes realizáu por Penn, Schoen &amp; Berland Associates (PSB ) predixera que Chávez perdería por 20%, cuando los resultaos eleutorales amosaron una victoria del 20%, Schoen, comentó: &quot;Creo que foi un fraude masivu&quot;.&lt;ref name=Barone&gt;M. Barone, [http://www.usnews.com/usnews/opinion/baroneweb/mb_040820.htm &quot;Exit polls in Venezuela,&quot;] ''US News &amp; World Report'', August 20, 2004.&lt;/ref&gt;

Arriendes de la rotura de rellaciones diplomátiques ente [[Ecuador]] y [[Colombia]] en marzu de 2008, Carter medió un alcuerdu ente los presidentes de dambos países pal reestablecimientu de rellaciones diplomátiques de baxu nivel, que foi anunciáu'l [[8 de xunu]] de [[2008]].&lt;ref&gt;{{cita press release |títulu=Ecuador and Colombia Presidents Accept President Carter's Proposal to Renew Diplomatic Relations at the Level of Chargé d'Affaires, Immediately and Without Preconditions |editorial=[[Carter Center|The Carter Center]] |fecha=8 de xunu de 2008 |url=http://www.cartercenter.net/news/pr/EcCol_060608.html |fechaaccesu=8 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Colombia, Ecuador restore ties under deal with Carter |obra=[[Reuters]] |editorial=[[Thomson Reuters]] |fecha=8 de xunu de 2008 |url=http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSN0628014920080606 |fechaaccesu=8 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica a la política d'Estaos Xuníos ===
En [[2001]], Carter criticó'l revesosu indultu de [[Marc Rich]], aprobáu pol presidente Bill Clinton, calificándolo de &quot;vergonzosu&quot; suxuriendo que les contribuciones financieres de Rich al Partíu Demócrata fueron un factor na decisión de Clinton.

Carter tamién criticó la presidencia de [[George W. Bush]] y la [[guerra d'Iraq]]. Nun editorial de [[2003]] del [[New York Times]], Carter alvirtió contra les consecuencies d'una guerra n'Iraq y llamó a la moderación nel usu de la fuercia militar.&lt;ref&gt;Jimmy Carter, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D00EFDE113FF93AA35750C0A9659C8B63) &quot;Just War – or a Just War?&quot;], ''New York Times'', March 9, 2003. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; En marzu de [[2004]], Carter tamién acusó a George W. Bush y [[Tony Blair]] de llibrar una guerra innecesaria, basada en mentires y males interpretaciones pa derrocar a [[Sadam Husein]]. N'agostu de [[2006]], Carter criticó a Blair por ser &quot;servil&quot; a l'alministración de Bush y acusó a Blair de dar sofitu incondicional a les polítiques de Bush n'[[Iraq]]. En mayu de [[2007]] nuna entrevista con Arkansas Democrat-Gazette d'[[Arkansas]], manifestó:

{{Cita|Creo que, en materia d'asuntos esteriores, esta alministración foi la peor de la hestoria pol impautu adversu de la nación nel mundu}}&lt;ref&gt;Frank Lockwood, [http://www2.arkansasonline.com/news/2007/may/19/carter-calls-bush-administration-worst-ever/ &quot;Carter calls Bush administration worst ever&quot;], ''Arkansas Democrat-Gazette'', May 19, 2007. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[http://www.americanthinker.com/2007/05/jimmy_carter_can_only_blame_hi.html Jimmy Carter Can Only Blame Himself]&quot;, American Thinker, May 25, 2007.&lt;/ref&gt;

El [[19 de mayu]] de [[2007]], Blair fixo la so última visita a Iraq enantes de dimitir como primer ministru británicu y Carter aprovechó la ocasión pa criticalo una vegada más. Carter dixo a la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] que Blair yera &quot;aparentemente servil&quot; a Bush y criticar pol so &quot;sofitu incondicional&quot; de la [[guerra d'Iraq]]. Carter describió les aiciones de Blair como &quot;abominables&quot; y afirmó que &quot;el sofitu del [[Primer Ministru de Reinu Xuníu|primer ministru]] británicu casi ensin esviase de les polítiques desacertaes del presidente Bush n'[[Iraq]] fueren una gran traxedia pal mundu. Carter manifestó que creía que Blair alloñárase de l'alministración de Bush mientres el periodu previu a la invasión d'Iraq en [[2003]], pudo habese fechu una diferencia crucial a la opinión pública y política d'[[América]], y polo tanto la invasión nun siguiera alantre. Carter espresó la so esperanza de que'l socesor de Blair, [[Gordon Brown]], fora &quot;menos entusiasta&quot; cola política de Bush n'Iraq.

En xunu de [[2005]], Carter encamentó'l zarru de la prisión de la [[Badea de Guantánamo]] en Cuba, que foi un puntu focal pa les demandes recién d'abusos de prisioneros.&lt;ref&gt;Associated Press, [http://www.nytimes.com/2005/06/08/national/nationalspecial3/08carter.html?_r=1&amp;oref=login &quot;Carter says US should close detention center at Guantanamo&quot;], June 8, 2005. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

En setiembre de [[2006]], Carter foi entrevistáu pola [[BBC Newsnight]] que yera un programa que trataba d'asuntos d'actualidá, espresando la so esmolición pola creciente influencia de la [[Derecha Relixosa]] na política de los EE.XX.&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/mediaselector/check/player/nol/newsid_5340000/newsid_5347800?redirect=5347830.stm&amp;news=1&amp;bbwm=1&amp;bbram=1&amp;nbram=1&amp;nbwm=1 Newsnight audiu recording], September 2006, BBC.&lt;/ref&gt;

El [[3 de xunu]] de [[2008]], cerca del final de les primaries, Carter, na so condición d'ex presidente, foi nomáu superdelegado na [[Convención Nacional Demócrata]], anunciando'l so respaldu al Senador y posterior presidente, [[Barack Obama]].

En [[2009]] punxo pesu detrás de les acusaciones de presidente venezolanu [[Hugo Chávez]], referentes a la participación d'Estaos Xuníos nel intentu golpe d'estáu en Venezuela de [[2002]] perpetáu por una [[Dictadura militar|Xunta cívica-militar]], manifestando que Washington conocía la esistencia del golpe y pudo haber tomáu parte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://english.aljazeera.net/news/americas/2009/09/200992116049879437.html |títulu=Americas - US 'likely behind' Chávez coup |editorial=Al Jazeera English |fecha=21 de setiembre de 2009 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Pena de muerte ===
Carter sigui manifestándose en contra de la pena de muerte nos EE.XX. y nel restu del mundu. Más apocayá, na so carta al gobernador de [[Nuevu Méxicu]], [[Bill Richardson]], encamentó-y a roblar un proyeutu de llei pa esaniciar la pena de muerte ya instituyir la cadena perpetua ensin llibertá condicional. La llei foi aprobáu pola Cámara y el Senáu estatal. Carter escribió:

{{Cita|Como ustedes saben, los Estaos Xuníos ye unu de los pocos países, xuntu con naciones como [[Arabia Saudita]], [[República Popular China|China]] y [[Cuba]], qu'entá lleven a cabu la pena de muerte a pesar de la traxedia en cursu de condena inxusta discriminación racial y de clase. Les disparidades basaes neso, faen imposible l'aplicación xusta d'esti castigu máximu.}}

Carter tamién pidió la conmutación de penes de muerte pa munchos presos condergaos, incluyendo a [[Brian K. Baldwin]] (executáu en [[1999]] n'[[Alabama]]),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.law.northwestern.edu/wrongfulconvictions/issues/deathpenalty/Executinginnocent/alBaldwinbsummary.html |títulu=Brian Baldwin, Center on Wrongful Convictions |editorial=Law.northwestern.edu |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; [[Kenneth Foster]] (pena conmutada en [[Texas]] en [[2007]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.democracynow.org/2007/8/29/jimmy_carter_desmond_tutu_apura_texas |títulu=Jimmy Carter, Desmond Tutu Apura Texas to Stay Execution of Kenneth Foster |editorial=Democracynow.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://deathpenaltyinfo.org/clemency |títulu=Clemency &amp;#124; Death Penalty Information Center |editorial=Deathpenaltyinfo.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; y [[Troy Davis|Troy Anthony Davis]] (de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]]).&lt;ref&gt;{{cita web |autor=The Carter Center |url=http://www.cartercenter.org/news/pr/clemency_troy_davis.html |títulu=Carter Center Press Releases - President Carter Calls for Clemency for Troy Davis |editorial=Cartercenter.org |fecha=19 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Tortura ===
Nuna entrevista de [[2008]] con [[Amnistía Internacional]], Carter criticó l'usu de la tortura na [[Badea de Guantánamo]], diciendo que ''contraviene los principios básicos sobre los que se fundó esta nación.''&lt;ref&gt;{{youtube|tkz_FLxaKnI|Torture can never be justified}}
&lt;/ref&gt; Dixo que'l próximu presidente tendría de pidir# esculpes públicamente nel so toma de posesión, y declarar que los [[Estaos Xuníos]] ''nunca más torturaría a los prisioneros''.

=== Llibros ===
Carter foi un autor prolíficu nel so post-presidencia, escribió ente 21 y 23 llibros. Ente ellos alcuéntrase unu co-escritu cola so esposa, Rosalynn, y un llibru pa neños ilustráu pola so fía, Amy. Cubren una gran variedá de temes, incluyendo'l trabayu humanitariu, l'avieyamientu, la relixón, los derechos humanos, y la poesía.

== Vida personal y familiar ==

=== Mientres la presidencia ===
[[Ficheru:Rosalynn, Jimmy, and Amy Carter.gif|thumb|left|D'esquierda a derecha:[[Rosalynn Carter|Rosalynn]], Jimmy y [[Amy Carter]] nos xardinos de la [[Casa Blanca]].]]
[[Ficheru:Jimmy and Billy Carter.gif|thumb|right|Jimmy col so hermanu [[Billy Carter]] n'[[Atlanta (Georgia)]], [[20 de febreru]] de [[1979]].]]
La fía más nueva, [[Amy Carter]], vivió na Casa Blanca, mientres el so padre exerció como presidente, siendo oxetu d'atención de los medios de comunicación mientres esti periodu, los neños pequeños nun vivieren na Casa Blanca dende principios de los [[años 1960]], na presidencia de [[John F. Kennedy]].

L'hermanu de Carter, [[Billy Carter]], xeneró una gran notoriedá mientres la presidencia de Carter pol so comportamientu públicu estrañu.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_bcarter.html PBS's American Experience - Billy Carter]&lt;/ref&gt; En [[1977]], Billy Carter aprobó la [[Cerveza Billy]], capitalizando a la so imaxe llena de color como la cerveza, el rapazu del sur que se desenvolviera na prensa mientres la campaña del presidente Carter. El nome de Billy Carter foi utilizáu dacuando como una chancia pa una respuesta de Washington, DC, que se-y consideraba como un alborotador. Billy Carter, una vegada mexó nuna pista del aeropuertu a la vista de la prensa y de dignatarios. A finales de [[1978]] y empiezos de [[1979]], Billy Carter visitó Libia con un contingente de Georgia en trés causes. Col tiempu rexistráu como axente estranxeru del gobiernu libiu y recibió un préstamu de 220.000 dólares. Esto condució a una audiencia del Senáu sobre tráficu d'influencies supuesta, que dalgunos na prensa llamada &quot;Billygate&quot;. Un subcomité del Senáu foi llamáu a investigar les actividaes de les persones que representen los intereses de los gobiernos nel estranxeru.

=== Dempués de la presidencia ===
Carter y la so esposa, [[Rosalynn Carter]], son tamién bien conocíos pol so trabayu como voluntarios cola organización [[Habitat for Humanity]], una institución filantrópica con sede en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] qu'ayuda a trabayadores de baxos ingresos a construyir y mercar les sos propies cases. Ye profesor d'escuela dominical y diáconu na Ilesia Maranatha Bautista na so ciudá natal de [[Plains (Georgia)]].&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://mbcplains.com/index.php/sunday-school/ Maranatha Baptist Church]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Nel añu [[2000]], Carter rompió los venceyos cola [[Convención Bautista del Sur]], diciendo que les sos doctrines del grupu nun s'alliniaben coles sos creencies cristianes.&lt;ref&gt;Somini Sengupta, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C00Y4D6113EF932A15753C1A9669C8B63 &quot;Carter Sadly Turns Back on National Baptist Body&quot;], ''New York Times'', October 21, 2000. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; N'abril de 2006, Carter, l'ex-presidente Bill Clinton y el presidente [[Bill Mercer]] de la [[Underwood University]] empecipiaron el [[Nuevu Pactu Bautista]]. El movimientu llargamente inclusiva busca xunir a los bautistes de toles races, les cultures y les afiliaciones de convenciones. Dieciocho líderes bautistes que representaben a más de 20 millones de bautistes n'América del Norte sofitáu al grupu como una alternativa a la Convención Bautista del Sur. El grupu celebró la so primer xunta n'Atlanta, del [[30 de xineru]] al [[1 de febreru]] de [[2008]].&lt;ref&gt;[http://www.newbaptistcovenant.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=14&amp;Itemid=36 New Baptist Covenant]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter tien aficiones qu'inclúin la pintura,&lt;ref&gt;Carter, Jimmy, Letter to Artist [[Mia LaBerge]], February 14, 2008.&lt;/ref&gt; la [[pesca con mosca]], trabayar la madera, el ciclismu, el tenis y l'esquí.

Los Carter tienen tres fíos, una fía, ocho nietos, trés nietes, y dos bisnietos. El so fíu mayor, Jack, foi'l candidatu demócrata al Senáu de los Estaos Xuníos en [[Nevada]] en [[2006]], perdiendo ante'l que taba anguaño, [[John Ensign]]. El fíu de Jack, Jason, foi escoyíu como presidente del Senáu estatal de Georgia en [[2010]].

El [[12 d'agostu]] de [[2015]] dio a conocer que fuera diagnosticáu de [[Metástasis|cáncer metastáticu]] en siendo sometíu a una ciruxía pa extirpar un [[tumor]] nel so [[fégadu]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/internacional/2015/08/13/55cc18d5y2704y5y108b456d.html L'ex presidente d'Estaos Xuníos Jimmy Carter tien cáncer]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/2533883/0/ex-presidente/jimmy-carter/tien-cancer/ El ex-presidente d'Estaos Xuníos Jimmy Carter tien cáncer]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Incidente del coneyu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|James Earl Carter|Jimmy Carter}}
{{wikiquote}}
* [http://www.jimmycarterlibrary.org Jimmy Carter Library]
* [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/america_del norte/estaos_xuníos/jimmy_carter Biografía per Fundación CIDOB] (en castellán)

{{NF|1924||Carter, Jimmy}}
{{Presidentes de los Estaos Xuníos d'América}}

{{Tradubot|Jimmy Carter}}
[[Categoría:Persones d'Atlanta]]
[[Categoría:Bautistes]]
[[Categoría:Gobernadores de Georgia (Estaos Xuníos)]]
[[Categoría:Premiu Nobel de la Paz]]
[[Categoría:Premiu Nobel d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Presidentes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Presidentes d'Estaos Xuníos nacíos en Georgia]]</text>
      <sha1>nazhipdaia2y0objdi49u8xruba0ei1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703140</id>
      <parentid>3703047</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127810" xml:space="preserve">{{Premiu Nobel}}
{{persona}}

'''James Earl &quot;Jimmy&quot; Carter, Jr.''' {{nym}} ye un [[políticu]] d'[[Estaos Xuníos]] del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|Partíu Demócrata]] que foi'l trentenu novenu [[presidente de los Estaos Xuníos]] ([[1977]]-[[1981]]), enantes fuera gobernador del estáu de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] ([[1971]]-[[1975]]) y senador na Asamblea Xeneral de Georgia ([[1962]]-[[1966]]). Carter foi gallardoniáu col [[Premiu Nobel de la Paz]] en [[2002]], polos sos esfuerciu «p'atopar soluciones pacífiques a los conflictos internacionales, impulsar la democracia y los derechos humanos y fomentar el desenvolvimientu económico y social».&lt;ref&gt;[[Norwegian Nobel Committee]], 2002 Nobel Peace Prize announcement,[http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2002/press.html], October 11, 2002. Consultáu'l 4 d'agostu de 2008.&lt;/ref&gt;

El so mandatu como presidente d'Estaos Xuníos, tuvo marcáu por importantes ésitos en política esterior, como los trataos sobre'l [[Canal de Panamá]], los [[Alcuerdos de paz de Camp David]] (tratáu de paz ente [[Exiptu]] ya [[Israel]]), el tratáu [[SALT II]] cola [[XRSS]] y l'establecimientu de rellaciones diplomátiques cola [[República Popular China]] y vivió los sos momentos más tirantes con [[Crisis de los rehenes n'Irán|la crisis de los rehenes n'Irán]]. En política interior, el so gobiernu creó los ministerios d'enerxía y educación y reforzó la llexislación sobre proteición medioambiental.

Desque abandonó la [[Casa Blanca]], dedicóse a un llabor de [[Mediación (Derechu)|mediación]] en conflictos internacionales y a poner el so prestíu al serviciu de causes humanitaries, en 1982, fundó xuntu cola so esposa Rosalynn, el Centru Carter, una organización non gubernamental que llucha pola meyora de los derechos humanos, la mediación en conflictos internacionales y que tuvo presente como observador en distintos procesos eleutorales.

== Infancia y mocedá ==
[[Ficheru:Jimmy Carter with his dog Bozo 1937.gif|left|thumb|Jimmy Carter col so perru Sopapu en 1937.]]
Carter nació'l [[1 d'ochobre]] de [[1924]] en [[Plains (Georgia)|Plains]], un pequeñu pueblu agrícola, cercanu a [[Americus (Georgia)|Americus]], nel estáu de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]].

Los antepasaos de Carter procedíen del sur d'Inglaterra (la so familia paterna llegó a les Colonies americanes en 1635),&lt;ref&gt;&quot;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,915294,00.html The Nation: Magnus Carter: Jimmy's Roots]&quot;. ''Time''. August 22, 1977. Retrieved February 16, 2010.&lt;/ref&gt; y vivieron nel Estáu de Georgia mientres delles xeneraciones. Carter hai documentáu antepasaos sos que llucharon na Revolución d'Estaos Xuníos&lt;ref name=calsarspring07&gt;{{cita publicación |títulu=The California Compatriot |editorial=California Society SAR |fecha=Spring 2007 |páxina=23 |url= http://www.californiasar.org/images/SpringCompatriot07_R.pdf |formatu=PDF |fechaaccesu=4 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt; y el so güelu, L.B. Walker Carter (1832–1874), combatió nel [[Exércitu de los Estaos Confederaos]].&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=hTFYp2-cnMkC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Jimmy+Carter,+American+Moralist,+by+Kenneth+Earl+Morris&amp;source=bl&amp;ots=junCqi5YXO&amp;sig=AYFDaW3kdt9m2w_yS5EeYqNMoV8&amp;hl=en&amp;ei=FwJkTdmKFIGs8AaarqyDDA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CBcQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false Jimmy Carter, American Moralist], by Kenneth Earl Morris, 1996, page 23&lt;/ref&gt;

El so padre foi James Earl Carter, un acomodáu empresariu agrícola que cultivaba algodón y cacagüeses y qu'exercía el papel tradicional de terrateniente del sur d'Estaos Xuníos. Carter describir como un brillante granxeru y un estrictu segregacionista que trataba a los trabayadores negros con respetu y xusticia. La so madre foi Bessie Lillian Gordy, una enfermera diplomada na Wise Clinic en Plains que tresmitió al so fíu l'afición pola llectura.

Jimmy yera'l mayor de los cuatro fíos de la pareya. Na so infancia, mientres la [[Gran depresión]], la familia treslladóse a vivir a una granxa que'l so padre mercara, asitiada en Archery cerca de Plains. Según narra Carter nel so llibru de memories ''An Hour Before Daylight: Memoirs of a Rural Boyhood'', na granxa escarecíen d'electricidá y agua corriente, a pesar de ser una de les families más prósperes de la comunidá. La mayor parte de los sos vecinos yeren afroamericanos, comuñeros o peones de la esplotación del so padre, Carter taba en contautu permanente con ellos, comía nos sos llares y, cuando los sos padres atopábense fora, pasaba la nueche en casa de Rachel y Jack Clark, emplegaos de la granxa familiar. Esti contautu interracial solo yera posible na granxa cuidao que el ríxidu códigu llegal de segregación racial esistente establecía la separación na escuela, la ilesia y otros llugares públicos.&lt;ref&gt; http://www.achievement.org/autodoc/page/car0bio-1 A president of peace&lt;/ref&gt; Allá una vegada, Carter foi al cine a la ciudá de Americus, col so meyor amigu A.D. Davis, tuvieron que viaxar en vagones separaos nel tren, en compartimientos pa &quot;blancos&quot; y pa &quot;persones de color&quot;. Al llegar a la ciudá tuvieron que caminar hasta'l teatru xuntos, pero de forma separada, tamién tuvieron que dixebrase pa ver la película y de nuevu pa volver hasta la so casa. Carter afirma que &quot;Nun recuerdo siquier cuestionar la separación racial obligatoria, qu'aceptábamos como la respiración o como espertar en Archery cada mañana&quot;.&lt;ref&gt; [http://www.christianbookstore.net/an-hour-before-daylight-memories-of-a/catalog-150224/ An Hour Before Daylight : Memories of a Rural Boyhood]&lt;/ref&gt;

Dende una edá temprana, Carter demostró ser un alumnu aplicáu al que-y gustaba enforma la llectura, estudió secundaria na Plains High School. Al terminar l'institutu, en 1941, tenía la intención d'ingresar na Academia Naval d'Estaos Xuníos, pero p'aportar a esta institución yera necesariu'l respaldu d'un senador o congresista d'Estaos Xuníos, que'l so padre nun consiguió hasta'l branu de 1942. Mentanto, matricular na Universidá ''Georgia Southwestern College'' en Americus y nel [[Institutu de Teunoloxía de Georgia]] p'ameyorar la so preparación en Ciencies. Pel branu de 1943 ingresó na ''[[Academia Naval de los Estaos Xuníos]]'' n'[[Annapolis]], onde se graduó como alférez en [[1946]], nel puestu 59 de los 820 alumnos de la so promoción, llogrando igualmente una llicenciatura en Ciencies. Esi mesmu añu casóse con [[Rosalynn Carter|Rosalynn Smith]], una de les meyores amigues de la so hermana. Darréu, cursó física nuclear y teunoloxía de reactores nel ''Union College'', anque nun llegó a completar esos estudios.

En 1948 aportó a la Escuela de Submarinos, siendo darréu destináu al Pacíficu y foi escoyíu pol almirante [[Hyman Rickover]] pa participar nel entós novedosu programa de submarinos nucleares. A pesar de que la so intención yera prosiguir la so carrera na marina, a la muerte del so padre en [[1953]] dimitió de los sos cargos militares pa encargase del negociu familiar de [[cacahuate]]s, nel so pueblu natal.

Tamién dende bien nuevu amosó un fondu sentimientu [[cristianismu|cristianu]], impartiendo clases na escuela dominical. Mientres la so carrera política manifestó que [[Xesucristu]] marcara la so vida; ello ye que mientres el so mandatu presidencial oraba delles vegaes al día.

== Principios de la so carrera política ==

=== Miembru del Senáu de Georgia ===
Jimmy Carter empezó la so carrera política participando nes xuntes locales qu'alministraben delles escueles, hospitales y biblioteques de la so contorna. En 1961, foi escoyíu miembru del Senáu de Georgia, permaneciendo nesti cargu mientres dos llexislatures.

La so eleición de 1961, narrar nel so llibru ''Turning Point: A Candidate, a State, and a Nation Come of Age''; la eleición tuvo envolubrada nun ambiente de corrupción dirixíu por Joe Hurst, xérif del [[Condáu de Quitman (Georgia)|Condáu de Quitman]], mientres les votaciones produciéronse graves abusos nel sistema de votación, incluyéndo el votu de persones yá finaes y recuentos llenos de persones que supuestamente allegaren a votar n'orde alfabéticu. Nesta redolada fraudulento, significó un desafíu, ganar la so eleición. Esta convocatoria eleutoral supunxo tamién el final del réxime de votu imperante nel Estáu de Georgia, al declarar la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] (sentencia Gray v. Sanders) en 1963, inconstitucional el sistema de ''votos por condaos'' en llugar de ''por persones''.
En [[1964]] foi reelixíu pa exercer un segundu mandatu de dos años. En [[1966]], Carter refugó ser candidatu a la reeleición, pa empecipiar la so carrera pa Gobernador del Estáu. El so puestu nel senáu estatal foi ocupáu pol so primu hermanu, [[Hugh Carter]], escoyíu pol Partíu Demócrata.

=== Campañes pa gobernador ===
En [[1966]], cuando terminaba la so llexislatura nel senáu de Georgia, plantegó presentar como candidatu a la [[Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos]], pero cuando'l so rival republicanu, [[Howard Callaway]], retiró la so candidatura a la Cámara de Representantes pa postulase como candidatu pa gobernador del estáu de Georgia, Carter que nun quería ver a un gobernador republicanu nel so Estáu, tamién se retiró de la carrera pal Congresu ya incorporóse como candidatu a gobernador. Nes primaries demócrates, Carter foi'l terceru más votáu por detrás d'[[Ellis Arnall]] y [[Lester Maddox]]. La participación de Carter foi importante y trascendente yá que forzó una [[Segunda vuelta eleutoral]] na que venció Maddox, candidatu partidariu de la [[segregación racial]] y que fuera'l segundu más votáu na primer vuelta. Mientres esti procesu, Carter presentóse como una alternativa moderada, tanto frente a Arnall, más lliberal, como frente al más conservador Maddox. Anque Carter foi derrotáu, la fortaleza de la so posición contemplóse como un ésitu pa un senador del Estáu pocu conocíu.&lt;ref name=&quot;georgiaencyclopedia.org&quot;&gt;&quot;[http://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Article.jsp?path=/GovernmentPolitics/Politics/PoliticalFigures&amp;id=h-676 Jimmy Carter (b. 1924)]&quot;. ''New Georgia Encyclopedia''. Updated May 9, 2008. Retrieved February 16, 2010.&lt;/ref&gt;
Nes eleiciones participaron trés candidatos, Maddox pol partíu demócrata, Callaway polos republicanos y Arnal qu'allegó fora de les llistes. Callaway foi'l más votáu, pero Maddox foi nomáu gobernador del Estáu pola Asamblea Xeneral de Georgia.

Mientres los siguientes cuatro años, Carter volvió a la so esplotación agrícola, dedicándose a preparar y planiar curioso la siguiente campaña pa gobernador de [[1970]], participando mientres esos cuatro años en más de 1.800 actos políticos por toa Georgia.

Nes eleiciones de 1970, realizó una trabayosa campaña populista pa la primaries del partíu demócrata contra del ex-gobernador [[Carl Sanders]], etiquetando al so oponente como &quot;Cufflinks Carl&quot;. Carter nunca foi un [[Segregación racial|segregacionista]] y negóse a xunise al segregacionista ''Conseyu de Ciudadanos Blancos'', lo que provocó'l boicó a la so empresa de cacagüeses. La so familia foi tamién una de les dos úniques que votaron a favor d'almitir a los negros a la Plains Baptist Church.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_jcarter.html People &amp; Events: James Earl (&quot;Jimmy&quot;) Carter Jr. (1924–)] – [[American Experience]], [[Public Broadcasting Service]]. Retrieved March 18, 2006.&lt;/ref&gt;
Sicasí según l'historiador Y. Stanly Godbold, mientres esta campaña, pronunció les pallabres que los segregacionistes queríen escuchar, oponer a los tresporte d'escolares destinaos a favorecer la integración, pronuncióse a favor de les escueles privaes y manifestó la so disposición a convidar al gobernador d'Alabama, George Wallace, conocíu pola so postura contraria a la integración racial, por que pronunciara un discursu na so campaña.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/pt.html American Experience | Jimmy Carter | Transcript&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; Nel mesmu sentíu los sos ayudantes de campaña fixeron pública una fotografía del so oponente xunto a dos xugadores de baloncestu negru.&lt;ref&gt;[http://www.claremont.org/publications/crb/id.977/article_detail.asp The Claremont Institute – Malaise Forever&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761566991/Jimmy_Carter.html &quot;Jimmy Carter&quot;], Microsoft [[Encarta]] Online Encyclopedia 2005, accessed March 18, 2006. [http://www.webcitation.org/5kwrtgWxP Archived] 2009-10-31.&lt;/ref&gt; Dempués de la so estrecha victoria sobre Sanders nes primaries, Carter foi escoyíu Gobernador al ganar al candidatu republicanu, [[Hal Suit]].

Tres la so eleición como gobernador, Carter fixo una declaración qu'ofendieron fondamente a los segregacionistes: &quot;Dígovos con toa franqueza, que'l tiempu de la discriminación racial terminó.
Nenguna persona seya probe, llabradora, débil, o negra tendría de tener que soportar la carga adicional de ser quitáu de la oportunidá d'una educación, un puestu de trabayu o la simple xusticia.&quot;

El senador de Georgia, Leroy Johnson, unu de los primeros senadores de raza negra d'esti Estáu, cavilgaba sobre esta declaración, afirmando: &quot;Quedamos bien contentos. Munchos de los segregacionistes blancos taben disgustaos y toi convencíu de qu'aquelles persones que la sofitaron, nun lo fadríen si hubieren sabíu que diba pronunciar esa declaración.&quot;&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/pt.html American Experience | Jimmy Carter | Transcript&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;

== Gobernador de Georgia ==
Carter xuró como 76ᵘ gobernador de Georgia, el [[12 de xineru]] de [[1971]] y ocupó esti cargu hasta'l [[14 de xineru]] de [[1975]]. El so vicegobernador foi'l so predecesor nel cargu, Lester Maddox, col que caltuvo constantes enfrentamientos públicos mientres los sos cuatro años de mandatu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Peter Applebome |títulu=In Georgia Reprise, Maddox on Stump |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C0CEFDF143FF937A25752C0A966958260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all |obra=The New York Times |fecha=14 de xineru de 1990 |fechaaccesu=13 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.racematters.org/lestermaddox.htm Race Matters – Lester Maddox, Segregationist and Georgia Governor, Dies at 87&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;

=== Política de derechos civiles ===
Carter declaró nel so discursu inaugural que la dómina de la segregación racial terminara, y que la discriminación racial nun tenía cabida nel futuru del Estáu, siendo'l primer titular d'un cargu públicu estatal nel denomináu ''[[Deep South|Sur Fondu]]'' en pronunciase públicamente d'esta manera.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.blackjournalism.com/?p=183 |títulu=President Jimmy Carter, still far ahead of his time at Black Journalism Review |editorial=Blackjournalism.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Darréu, Carter nomó bastantes afroamericanos pa cargos públicos, siendo llamáu de cutiu unu de los &quot;Gobernadores del Nuevu Sur&quot;. Muncho más moderáu que los sos predecesores, sofitó la llucha contra la segregación racial y l'ampliación de los derechos de los afroamericanos.

=== Albuertu ===
Carter oponíase personalmente al albuertu, anque sofitó la so llegalización, dempués de la histórica sentencia de 1973 de la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]], a raigañu del [[Casu Ruca contra Wade]], na que se reconocía, anque con llimitaciones, el derechu a la interrupción voluntaria del embaranzu. Darréu, como presidente nun sofitó la medría de fondos federales pa la práutica d'albuertos y foi criticáu pola [[Unión poles Llibertaes Civiles d'Estaos Xuníos]] por non faer lo suficiente p'atopar alternatives al albuertu.&lt;ref name=&quot;strategy campaigning&quot;&gt;{{cita llibru |
 títulu = The Strategy of Campaigning
 | autor = Skinner, Kudelia, Mesquita, Rice |
 editorial = University of Michigan Press
 | añu = 2007
 | url = https://books.google.com/?id=F0dCiDh4fMsC |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2008
 | isbn = 9780472116270 }}&lt;/ref&gt;

=== Reformes del gobiernu estatal ===
Carter ameyoró la eficiencia del gobiernu por aciu la fusión d'alredor de 300 axencies estatales en 30. Unu de los sos ayudantes recordaba asina al gobernador Carter: &quot;''taba ellí con nós, trabayando igual de duru, afondando en cada pequeñu problema. Yera'l so programa y trabayó nél tan duru como cualesquier y el productu final yera claramente so''&quot;.

Tamién impulsó reformes mientres la so llexislatura como, la prestación d'ayuda estatal iguales a les escueles de les zones ricu y probe de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], la creación de centros comuñales pa neños con discapacidá mental y l'ampliación de los programes educativos pa los presos. Carter sintióse especialmente arguyosu d'un programa que presentó pal nomamientu de maxistraos y funcionarios del gobiernu estatal, basáu nel méritu, en llugar de la influencia política.&lt;ref&gt;{{Obra citada |url=http://photo.pds.org:5005/student/printarticle?id=ar097440 |títulu=Carter, Jimmy|editorial=World Book Student|autor=Hugh S. Sidey|fecha=26 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Obra citada |isbn=071660101X |títulu=World Book Encyclopedia (Hardcover) [Jimmy Carter entry]|editorial=World Book|fecha=January 2001}}&lt;/ref&gt;

=== Aspiraciones a la vicepresidencia en 1972 ===
En [[1972]], cuando, [[George McGovern]], [[senador de los Estaos Xuníos]] por [[Dakota del Sur]], presentar a les primaries del partíu demócrata pa escoyer el candidatu a presidente d'Estaos Xuníos, Carter convocó una conferencia de prensa n'Atlanta p'alvertir que McGovern yera inelegible, criticando que yera demasiáu lliberal tantu en política esterior como en política nacional. Cuando la nominación de McGovern yá yera inevitable, Carter primió pa intentar convertise nel so vicepresidente. Mientres la [[Convención Nacional Demócrata de 1972]], sofitó la candidatura del senador [[Henry M. Jackson]], de [[Washington D. C.|Washington]].&lt;ref&gt;[http://www.ourcampaigns.com/RaceDetail.html?RaceID=58482 Our Campaigns – US President – D Convention Race – July 10, 1972&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; Sicasí, Carter recibió 30 votos, na caótica votación pa vicepresidente na convención. McGovern ufiertó'l segundu llugar a [[Reubin Askew]], unu de los &quot;nuevos gobernadores del sur&quot;, que la refugó.

[[Ficheru:My Lai massacre.jpg|250px|thumb|La imaxe, tomada'l 16 de marzu de 1968, amuesa a delles víctimes, la mayoría muyeres y neños, de la [[Matanza de Mỹ Lai|masacre de Mỹ Lai]]. En 1971, Jimmy Carter, entós gobernador de Georgia amosóse contrariu a la condena a cadena perpetua de [[William Calley]] l'únicu condergáu por esta matanza, y instituyó el día del lluchador americanu en sofitu a William Calley.]]

=== Pena de muerte y derechos humanos ===
A pesar de que nun principiu s'amosaba a favor de la pena de muerte, llueu se convirtió nun opositor a la mesma y asina mientres les sos campañes presidenciales manifestó la so posición (na mesma postura atopábense'l candidatu demócrata que-y precedió, George McGovern, y los dos siguientes, [[Walter Mondale]] y [[Michael Dukakis]]).&lt;ref&gt; [http://www.boston.com/news/nation/articles/2003/12/07/democrats_shift_on_death_penalty/ Democrats shift on death penalty – The Boston Globe].&lt;/ref&gt; Na actualidá, Carter ye conocíu pola so oposición frontera a esta pena en toles sos formes y nel so discursu del [[Premiu Nobel]], encamentó a la &quot;prohibición de la pena de muerte&quot;.&lt;ref&gt;[http://archives.cnn.com/2002/WORLD/europe/12/10/carter.transcript/ CNN.com – Carter Nobel Peace Prize speech – December 10, 2002].&lt;/ref&gt;

Dempués de qu'en 1972 la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] anulara la pena de muerte nel Estáu de Georgia, Carter propunxo sustituyila pola [[cadena perpetua]] na llexislación estatal (una opción qu'antes nun esistía).&lt;ref&gt;Craig Brandon, ''The Electric Chair: An Unnatural American History'', 1999, p. 242.&lt;/ref&gt; Cuando l'asamblea de Georgia aprobó una nueva llei de pena de muerte, Carter, a pesar d'espresar les sos reserves sobre la so constitucionalidá,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nodeathpenalty.org/content/new_abolitionist.php?issue_id=8&amp;story_id=100 |títulu=Campaign to End the Death Penalty |editorial=Nodeathpenalty.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; robló'l [[28 de marzu]] de [[1973]] la nueva normativa&lt;ref&gt;[http://www.deathpenaltyinfo.org/state/ Death Penalty Information Center&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; qu'autorizaba la pena de muerte en casos d'asesinatu, violación y otros delitos y ponía en práutica los procedimientos xudiciales que s'afaíen a los requisitos constitucionales apocayá anunciaos. En [[1976]], el Tribunal Supremu confirmó esta nueva llexislación nel casu d'asesinatu Coker v. Georgia, nel que la Corte Suprema dictaminó que la pena de muerte yera inconstitucional na so aplicación a los delitos de violación.

El 31 de marzu de 1971, el teniente del exércitu norteamericanu, [[William Calley]], foi condergáu a cadena perpetua pol asesinatu de 22 civiles vietnamites na [[masacre de My Lai]], en Vietnam. El presidente Nixon, trés díes depués de la sentencia, conmutó esta pena por un arrestu domiciliariu de calter permanente. Jimmy Carter, disconforme cola condena de cadena perpetua, instituyó el ''Día del lluchador d'Estaos Xuníos'' pidiendo a los xeorxanos que conduxeren mientres una selmana los sos automóviles coles lluces encendíes en sofitu a Calley. El Gobernador d'Indiana pidió tamién que toles banderes del estáu ondeasen a mediu estil n'honor a Calley y los gobernadores d'Utah y Mississippi tamién amosaron el so desalcuerdu col veredictu.&lt;ref name=&quot;'70s 84&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957 |páxina= |páxina=84–85 |url= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://thelede.blogs.nytimes.com/2009/08/24/an-apology-for-my-lai-four-decades-later/ The New York Times 24 d'agostu de 2009]&lt;/ref&gt;

== Campaña presidencial de 1976 ==
{{AP|Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1976}}
[[Ficheru:ElectoralCollege1976.svg|thumb|left|Mapa eleutoral de les eleiciones de [[1976]].]]

Cuando Carter empecipió la so candidatura a la presidencia d'Estaos Xuníos en 1976, yera consideráu un políticu con poca esperiencia y escasa reconocencia a nivel nacional, namái yera reconocíu pol 2% de los votantes,&lt;ref name=&quot;enc&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Dobrynin |nome=Anatoly |enllaceautor= |títulu=A confianza |url= |fechaaccesu=3 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=1998 |editor= |editorial=Fondu de Cultura Económica |allugamientu= |isbn=968-16-5466-8 |capítulo= |páxina=|cita= }} &lt;/ref&gt; y con poques posibilidaes contra políticos más conocíos a nivel nacional. Cuando comunicó a la so familia la so intención de postulase a la presidencia d'Estaos Xuníos, la so madre preguntó-y: ''¿Presidente de qué?''. Sicasí, mientres 1976, l'[[escándalu Watergate]] siguía inda frescu na mente de los votantes y la so posición como un políticu ensin gran esperiencia y ayenu a la politiquería de Washington D.C., convertir nun factor curiosu pa los votantes, la pieza central de la so plataforma de campaña foi la reorganización del gobiernu.

===== Nominación demócrata =====
Carter llueu se convirtió nel favoritu al ganar el [[caucus]] d'[[Iowa]] y les primaries de [[New Hampshire]]. Utilizó una estratexa de dos frentes: Nel sur, nel que la mayoría aceptara tácitamente a [[George Wallace]] d'Alabama, Carter presentóse como un fíu predilectu de calter moderáu. Cuando Wallace demostró ser una fuercia escoso, Carter barrió na rexón. Nel norte, onde Carter tenía poques posibilidaes de llograr grandes mayoríes, fixo un llamamientu en gran midida a los votantes conservadores cristianos y a la población rural. Ganó en dellos estaos del Norte, construyendo'l mayor bloque. La estratexa de Carter consistía n'algamar una rexón primero que los otros candidatos pudieren estender la so influencia ellí, viaxó más de 50.000 quilómetros, visitó 37 estaos y pronunció más de 200 discursos primero qu'otros candidatos anunciaren que taben na carrera pola presidencia.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/presidents/video/carter_01.html#v276 PBS Amex Jimmy Who?].&lt;/ref&gt; Refugó, dende un principiu, presentase como un candidatu de calter rexonal, demostrando ser l'únicu demócrata con una verdadera estratexa nacional y asina finalmente llogró la candidatura del so partíu.

La so meyora foi lentu, según una encuesta de Gallup, inda'l [[26 de xineru]] de [[1976]], Carter yera la primer opción de namái un cuatro per cientu de los votantes demócrates. Sicasí, a mediaos de marzu, según Shoup, Carter non solo diba bien per delantre de los otros contendentes demócrata, sinón que tamién colaba per delantre del presidente Ford por un pequeñu porcentaxe.

Escoyó al senador [[Walter Mondale]] como candidatu a la vicepresidencia. Atacó la falta de tresparencia de la política de Washington nos sos discursos, y ufiertó un bálsamu de calter relixosu pa sanar les feríes de la nación.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;&gt;American Presidency, Brinkley and Dyer, 2004.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Carter and Ford in a debate, September 23, 1976.jpg|thumb|Carter y Ford nun alderique'l [[23 de setiembre]] de [[1976]]. Los alderiques televisivos, que nun se producíen dende 1960, fueron unu de los puntos álgidos de la campaña eleutoral.]]

===== Eleición presidencial =====
Na so campaña eleutoral, Carter apeló a vagos principios morales, criticó la burocracia de Washington y prometió sinceridá y honradez. Plantegó la so campaña como un &quot;outsider&quot;, dirixida a los eleutores que taben fartos de políticos profesionales y de soluciones convencionales.&lt;ref name=&quot;JJHA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Hernández Alonso |nome=Juan José |enllaceautor= |títulu=Los Estaos Xuníos de América. Hestoria y cultura |url= |fechaaccesu=18 de marzu de 2012 |idioma= |otros= |edición=Colegio d'España |añu=1995 |editor= |editorial= |allugamientu= |isbn=84-86408-55-5 |capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; Empecipió la campaña presidencial con una ventaya considerable sobre Ford, que foi amenorgándose nel intre de la mesma, y que finalmente-y dexó a Carter la victoria'l [[2 de payares]] de [[1976]] per un marxe estrechu. Carter ganó'l votu popular por un 50,1% contra 48,0% de Ford y recibió 297 votos eleutorales contra 240 de Ford, convirtiéndose nel primer presidente del denomináu [[Deep South|Sur Fondu]] dende la eleición de [[Zachary Taylor]] en 1848.

El so comportamientu públicu desafió les normes establecíes, mientres la campaña, a pesar de la so proclamada condición de devotu cristianu y catequista, concedió una entrevista a [[Robert Scheer]] pa la revista [[Playboy]],&lt;ref name=enc /&gt; na que reconocía que &quot;Miré a munches muyeres con lluxuria y cometí adulteriu munches vegaes no fondero del mio corazón&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Patterson |nome=James T. |enllaceautor= |títulu=El xigante inquietu: Estaos Xuníos de Nixon a G. W. Bush |url= |fechaaccesu=3 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=|editor= |editorial= |allugamientu= |isbn= |capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; La entrevista llegó a los quioscos un par de selmanes enantes de les eleiciones.

== Presidencia de los Estaos Xuníos (1977-1981) ==
[[Ficheru:Inauguration of Jimmy Carter.jpg|thumb|left|Toma de posesión de Jimmy Carter el 20 de xineru de 1977, Washington, D.C.]]

{| cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;2&quot; style=&quot;float: right; margin:1em 1em 1em 0; border:1px solid #000000;font-size:85%;&quot; align=&quot;left&quot;
!bgcolor=&quot;#dcdcdc&quot; colspan=&quot;3&quot;|El Gabinete Carter
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]]||align=&quot;right&quot; |'''Jimmy Carter'''||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Vicepresidente de los Estaos Xuníos|Vicepresidente]]||align=&quot;right&quot;|[[Walter Mondale]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos|Estáu]]||align=&quot;right&quot;|[[Cyrus Vance]]||align=&quot;right&quot;|1977–1980
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Edmund Muskie]]||align=&quot;right&quot;|1980–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu de l'Ayalga de los Estaos Xuníos|Ayalga]]||align=&quot;right&quot;|[[W. Michael Blumenthal]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[G. William Miller]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu de Defensa de los Estaos Xuníos|Defensa]]||align=&quot;right&quot;|[[Harold Brown]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Fiscal xeneral de los Estaos Xuníos|Xusticia]]||align=&quot;right&quot;|[[Griffin Bell]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Benjamin R. Civiletti]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos|Interior]]||align=&quot;right&quot;|[[Cecil D. Andrus]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Comerciu de los Estaos Xuníos|Comerciu]]||align=&quot;right&quot;|[[Juanita M. Kreps]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Philip M. Klutznick]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Trabayu de los Estaos Xuníos|Trabayo]]||align=&quot;right&quot;|[[Ray Marshall]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos|Agricultura]]||align=&quot;right&quot;|[[Robert Bergland]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|HEW]]||align=&quot;right&quot;|[[Joseph A. Califano, Jr.]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|HHS]]||align=&quot;right&quot;|[[Patricia R. Harris]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Educación de los Estaos Xuníos|Educación]]||align=&quot;right&quot;|[[Shirley M. Hufstedler]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Vivienda y Desenvolvimientu Urbanu de los Estaos Xuníos|HUD]]||align=&quot;right&quot;|[[Patricia R. Harris]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Moon Landrieu|Maurice &quot;Moon&quot; Landrieu]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Tresporte de los Estaos Xuníos|Tresporte]]||align=&quot;right&quot;|[[Brock Adams]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Neil Y. Goldschmidt]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|Enerxía]]||align=&quot;right&quot;|[[James R. Schlesinger]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Charles W. Duncan]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|}

Jimmy Carter foi'l trentenu novenu [[Presidente de los Estaos Xuníos]] dende [[1977]] hasta [[1981]]. Carter revelar por un estilu relativamente heterodoxu, que nun encaxar nel establishment de Washington, nin cuntó con un sofitu sólidu del so partíu, y polos sos orixinales opiniones y xuicios, ensin tener un programa demasiáu definíu.&lt;ref name=enc /&gt; La so alministración trató de faer un gobiernu &quot;competente y caritatible&quot;, pero atopar con una grave crisis económica, qu'enzancó'l llogru de los sos oxetivos, carauterizada pola xubida de los precios de la enerxía y la [[estanflación]].&lt;ref name=&quot;WH Biography&quot;&gt;[http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|White House Biography of Jimmy Carter]&lt;/ref&gt; A la fin del so periodu de gobiernu, Carter llograra amenorgar sustancialmente el desemplegu y el [[déficit públicu]], pero nun foi capaz d'acabar por completu cola recesión. Carter creó los [[Departamentu d'Educación de los Estaos Xuníos|departamentos d'educación]] y d'[[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|Enerxía]], estableció una política enerxética nacional y reformó la seguridá social. N'asuntos esteriores, Carter empecipió los [[Alcuerdos de Camp David]], los [[Trataos Torrijos-Carter|trataos de la Canal de Panamá]] y la segunda ronda de los [[Alcuerdos SALT]]. A lo llargo de la so trayeutoria como presidente, Carter sorrayó firmemente los derechos humanos. Devolvió la [[Zona de la Canal de Panamá]] a [[Panamá]], enfrentándose a les crítiques nel so país pola so decisión, que foi vista como otra señal de debilidá d'Estaos Xuníos y del so vezu de dar marcha tras cuando ante la confrontación. L'últimu añu del so mandatu presidencial tuvo marcáu por delles crisis importantes, como la toma en 1979 de la embaxada d'Estaos Xuníos n'Irán y [[Crisis de los rehenes n'Irán|retención de rehenes por estudiantes iraninos]], l'intentu ensin ésitu de rescate de los rehenes, una [[Crisis del petroleu de 1979|grave escasez de combustible]] y l'empiezu de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra d'Afganistán]].

=== Toma de posesión ===
{{AP|Invistidura presidencial de Jimmy Carter en 1977}}
Nel so discursu de toma de posesión pronunció:

{{Cita|Aprendimos que más nun ye necesariamente meyor, qu'inclusive nuesa gran nación tien les sos llendes reconocíes, y que nun podemos contestar toles entrugues nin resolver tolos problemes.}}

Carter fixera campaña cola promesa d'esaniciar los trapicheos de la denomada &quot;''presidencia imperial''&quot; que imperaba con Richard Nixon y empezó la so presidencia, acordies con esa promesa, el día del so toma de posesión; al dir caminando pela Avenida Pennsylvania, dende'l Capitoliu hasta la [[Casa Blanca]], nel so desfile inaugural, rompiendo asina col protocolu y la hestoria recién. Los sos primeros pasos na Casa Blanca fueron más llueñe nesta direición, amenorgando la plantía d'asesores nun terciu, suprimiendo'l conductores pa los miembros del gabinete y poniendo a la venta'l yate presidencial, el [[USS Sequoia]].
[[Ficheru:Mondale and Carter.JPG|thumb|Carter col vicepresidente [[Walter Mondale]] na [[Casa Blanca]], xineru de [[1979]].]]
[[Ficheru:Vance Carter 1977.gif|thumb|Carter col so primer secretariu d'estáu, [[Cyrus Vance]], en [[1977]].]]

=== Política interior ===
[[Ficheru:AirlineDeregulationAct.png|thumb|left|El presidente Carter roblando la Llei de Desregulación d'Aerollinies.]]
Nel primer día de Carter nel cargu, el [[20 de xineru]] de [[1977]], cumplió una promesa de campaña por aciu la publicación d'un [[Decreto Llei]] que declaraba una amnistía incondicional pa los [[Insumisión|insumisos]] de la [[Guerra de Vietnam]].&lt;ref&gt;[http://www.archives.gov/federal-register/codification/executive-order/11967.html Executive Orders&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/vietnam/vietnam_1-21-77.html Online NewsHour: Remembering Vietnam: Carter's Pardon&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Baxu tutelar de Carter, aprobóse la [[Llei de Desregulación d'Aerollinies]] de [[1978]], qu'esanició la Xunta Aeronáutica Civil, tamién impulsó la desregulación del tresporte per carretera, ferrocarril, comunicaciones, finances ya industries.&lt;ref name=&quot;salon&quot;&gt;{{cita web |url=http://mobile.salon.com/politics/war_room/2011/02/08/lind_reaganism_carter/index.html |títulu=How Reaganism actually started with Carter |editorial=Salon.com}}&lt;/ref&gt;

Ente los presidentes que sirvieron siquier un periodu completu de presidencia, Carter ye l'únicu que nun realizó nengún nomamientu na [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte Suprema]].&lt;ref&gt;[http://www.senate.gov/pagelayout/reference/nominations/Nominations.htm U.S. Senate: Reference Home &gt; Statistics &amp; Lists &gt; Supreme Court Nominations, present-1789&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Carter foi'l primer presidente que se propunxo encetar la tema de los [[Homosexualidá nos Estaos Xuníos|derechos de los homosexuales]].&lt;ref&gt;Shilts, Randy, ''Conduct Unbecoming''&lt;/ref&gt; Oponer a la [[Iniciativa Briggs]], un proyeutu de llei de California que prohibía a los homosexuales y a los defensores de los [[Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu derechos de los homosexuales]] ser maestros d'escueles públiques. L'alministración de Carter foi la primera n'axuntase con un grupu d'activistes de derechos de los homosexuales y nos últimos años actuó en favor de les uniones civiles y punxo fin a la prohibición d'[[LGBT y serviciu militar|homosexuales nel exércitu]].&lt;ref&gt;[http://www.gaywired.com/article.cfm?section=66&amp;id=14671 Gaywired.com]&lt;/ref&gt; nesti sentíu declaró que &quot;''oponer a toles formes de la discriminación por motivos d'orientación sexual y cree que tien d'haber igualdá de proteición so la llei pa les persones que difieren na orientación sexual''&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.sovo.com/2004/12-24/news/localnews/carter.cfm Carter backs civil unions for gai couples - Southern Voice Atlanta&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

==== Presupuestu ====
A pesar de pidir una reforma del sistema fiscal mientres la so campaña presidencial, cuando llegó al poder nun fixo gran cosa pa camudalo.&lt;ref&gt;[http://encarta.msn.com/encnet/refpages/refarticle.aspx?refid=761566991 Jimmy Carter - MSN Encarta&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Mientres tolos años de la presidencia produció un déficit nel presupuestu del gobiernu federal, anque'l porcentaxe de delda sobre'l PIB, escayó llixeramente.&lt;ref name=&quot;crs&quot;&gt;[http://assets.opencrs.com/rpts/RL33305_20060309.pdf], CRS Report RL33305, The Crude Oil Windfall Profit Tax of the 1980s: Implications for Current Energy Policy, by Salvatore Lazzari, p. 5.&lt;/ref&gt; El so [[Llei de Caltenimientu d'Intereses Nacionales de les Tierres d'Alaska]] convirtió 103 millones d'[[Acre (unidá de superficie)|acres]] (417.000 km²) en Parque Nacional n'[[Alaska]].

==== Rellaciones col Congresu ====
Carter realizó una esitosa campaña eleutoral definiéndose como un &quot;estrañu en Washington&quot;, na que criticaba al presidente [[Gerald Ford]] y al [[Congresu de los Estaos Xuníos]], controláu polos demócrates. Como presidente, siguió con esta llinia, la so negativa a xugar coles &quot;regles de Washington&quot; contribuyó a una difícil rellación de l'alministración Carter col Congresu. Hamilton Jordan y Frank Mooresobremanera, enfrentar dende'l principiu, colos líderes demócrates, como'l [[Presidente de la Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos|Voceru de la Cámara de Representantes]], [[Tip O'Neill]]. Les rellaciones col Capitoliu agriar por llamaes telefóniques non devueltes, insultos (tantu reales como imaxinarios) y una falta de voluntá pa intercambiar favores políticos y debilitó la capacidá del presidente pa impulsar la so ambiciosa axenda.

Mientres los primeres 100 díes de la so presidencia, Carter unvió una carta al Congresu, proponiendo'l refugu de dellos proyeutos. Ente los que manifestaron la so oposición a esa propuesta, atopábase'l senador [[Russell B. Long]], un poderosu demócrata del Comité de Finances del Senáu.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=z5BwlqRzRAsC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=Jimmy+Carter+Russell+Long+water&amp;source=bl&amp;ots=J8G6BTyRwe&amp;sig=VcH6urCskAvDi_21rj8UapCrkdQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=1&amp;ct=result#PPA81,M1 Jimmy Carter's economy: policy in an age of limits]. ''Books.google.com''.&lt;/ref&gt; El plan de Carter foi revocáu y el sentimientu d'amargura convertir nun problema pa Carter.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https//www.cnn.com/2008/POLITICS/10/27/zelizer.hundred/index.html | obra=CNN | títulu=Commentary: New president's 100 days of pressure - CNN.com | fecha=28 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=22 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; El plan de Carter foi refugáu, lo que produció un sentimientu d'amargura en Carter.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https//www.cnn.com/2008/POLITICS/10/27/zelizer.hundred/index.html | obra=CNN | títulu=Commentary: New president's 100 days of pressure - CNN.com | fecha=28 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=22 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El refugu abrió una fienda ente la [[Casa Blanca]] y el Congresu, Carter manifestó que la oposición más intensa y creciente a les sos polítiques proveníen de la nala lliberal del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos]], qu'atribuyó a l'ambición de [[Ted Kennedy]] pa reemplazalo como presidente.&lt;ref&gt;Carter, Jimmy ''Our Endangered Values: America's Moral Crisis'', p.8, (2005), Simon &amp; Shuster&lt;/ref&gt;

Pocos meses dempués d'empecipiáu'l so mandatu, y pensando que tenía'l sofitu de cerca de 74 congresistes, Carter publicó una &quot;llista negra&quot; de 19 proyeutos que, según Carter, suponíen un &quot;[[pork barrel]]&quot; de gastu públicu, manifestando que vetaría cualquier iniciativa llexislativa qu'incluyera cualquier proyeutu d'esta llista.

Esta llista atopar cola oposición del líder del partíu demócrata. Carter incluyera un proyeutu de llei de ríos y puertos como innecesariu y el voceru de la Cámara de Representantes, [[Tip O'Neill]], pensó que yera desaconsejable que'l presidente interfiriera n'asuntos que tradicionalmente formaren parte de la esfera de competencies del Congresu. Tres estos fechos, Carter quedó entá más debilitáu y tuvo que roblar un proyeutu de llei que contenía proyeutos de la so llista negra.

Más tarde, el Congresu refugó aprobar les principales disposiciones de la so llei de proteición de los consumidores y el so paquete de reforma llaboral y Carter vetó un paquete d'obres públiques calificándoles de &quot;inflacionarias&quot;, cuidao que contenía lo qu'él consideraba gastos innecesarios. Los líderes del Congresu atalantaron que el sofitu públicu a la iniciativa llexislativa de Carter yera débil, y aprovecháronse d'ella. Dempués de destripar el proyeutu de llei de proteición al consumidor, tresformaron el so plan d'impuestos en namás que gastos d'especial interés, dempués de lo que, Carter referir al Comité d'impuestos del Congresu como &quot;menada de llobos&quot;.

==== Crisis del petroleu ====
{{AP|Crisis del petroleu de 1979}}
[[Ficheru:Carter_leaving_Three_Mile_Island.jpg|thumb|250px|Carter abandona les instalaciones de [[Three Mile Island]] ([[1 d'abril]] de [[1979]]), onde se produxera un accidente nuclear el día 28 de marzu d'esi mesmu añu, cuando un reactor de la central sufrió una fusión parcial del nucleu.]]
En [[1973]], mientres l'[[Richard Nixon|alministración de Nixon]], la [[Organización de Países Esportadores de Petroleu]] (OPEP) amenorgó los suministros de petroleu disponible nel mercáu mundial, en parte por cuenta de la depreciación del [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] causada pola salida del patrón oro de Nixon y en parte como reaición contra [[Estaos Xuníos]], pola unviada d'armes a [[Israel]] mientres la [[Guerra del Yom Kippur]]. Esto provocó la [[crisis del petroleu de 1973]] que supunxo una xubida sópita de los precios del petroleu qu'emburrió la inflación y desaceleró la crecedera. El gobiernu d'EE.XX., tres l'anunciu, impunxo controles de precios na gasolina y nel petroleu, que provocaron escasez y llargues coles nes gasolineres. Les coles evitar al suprimir los controles de precios na gasolina, estos controles del petroleu caltener hasta la [[Ronald Reagan|presidencia de Reagan]]. Cuando en 1977 Carter llegó a la Casa Blanca, dixo a los ciudadanos d'Estaos Xuníosque la crisis enerxética yera ''un peligru claru y presente pa la nación'' y ''l'equivalente moral de la guerra''&lt;ref name=&quot;'70s 312&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957|páxina= 312|url= }}&lt;/ref&gt; y diseñó un plan pa intentar faer frente al problema&lt;ref&gt;http://www.portlandpeakoil.org/discussion/aggregator/categories/2?page=4&lt;/ref&gt; y manifestó que la ufierta mundial de petroleu probablemente namái podría cubrir la demanda d'Estaos Xuníos mientres seis o ocho años más.&lt;ref name=&quot;'70s 312&quot;/&gt;

En [[1977]], Carter convenció a los demócrates nel Congresu pa crear el [[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos]] coles mires de promover l'aforru d'enerxía. Carter estableció controles de preciu al petroleu y al gas natural ya instaló [[Panel solar|paneles solares]] pa calecer [[agua caliente sanitaria]], na [[Casa Blanca]], y habilitó una estufa de lleña na so vivienda. Ordenó a l'Alministración de Servicios Xenerales cortar l'agua caliente en delles instalaciones federales, y pidió que los adornos públicos navidiegos permanecieren ensin lluz nes navidaes de [[1979]] y [[1980]]. Establecer a nivel nacional, controles nos termostatos de los edificios gubernamental y comercial por que nun devasaren temperatures nel iviernu percima de 18,33&amp;nbsp;°C nin menguaren nel branu per debaxo de 25&amp;nbsp;°C.

Como reaición a la crisis enerxética y les creciente esmolición sobre la contaminación del aire, Carter tamién robló la [[Llei Nacional d'Enerxía]] y la [[Llei Política de Regulación de los Servicios Públicos]]. El propósitu d'estes lleis foi aguiyar el caltenimientu enerxéticu y el desenvolvimientu de los recursos enerxéticos nacionales, incluyíos los anovables, como la [[enerxía solar]] y la [[Enerxía eólica|eólica]].&lt;ref&gt;http://web.gsm.uci.edu/~navarru/windfinal110899.pdf&lt;/ref&gt;

Sicasí, mientres la [[Crisis del petroleu de 1979|crisis de 1979]], Carter reintegró dellos controles de precios na gasolina, lo que volvió causar coles nes gasolineres. Mientres el so discursu del &quot;malestar&quot;, anunció una lliberalización gradual de los controles de precios, xuntu cola imposición d'un &quot;Impuestu sobre beneficios escepcionales&quot; pa financiar la iniciatives d'eficiencia enerxética. L'impuestu instaurar en [[1980]] gravando la producción nacional de petroleu, l'impuestu derogar en [[1988]], cuando los precios derrumbáronse, faciendo posible la supresión del impuestu. Esti tributu nun yera un gravame sobre los beneficios, sinón un impuestu especial sobre la diferencia ente un &quot; aprecio base y el preciu de mercáu.

==== Economía: la estanflación y el nomamientu de Paul Volcker ====
[[Ficheru:US Oil Production and Imports 1920 to 2005.png|right|thumb|200px|Evolución de la producción ya importación de pétroleo n'Estaos Xuníos ente 1920 y 2005.]]
[[Ficheru:Paulvolcker.jpg|thumb|[[Paul Volcker]], nomáu presidente de la Reserva Federal n'ochobre de 1979.]]
La hestoria económica de l'Alministración Carter puede estremase en dos periodos más o menos iguales. Los dos primeros años fueron una dómina de continua recuperación de la severa recesión de 1973-1975, que dexara la inversión en capital fixu nel so nivel más baxu dende la recesión de 1970 y el desemplegu nel 9%.&lt;ref name=&quot;stat88&quot;&gt;{{cita web |url=http://www2.census.gov/prod2/statcomp/documents/1988-04.pdf |títulu=''1988 Statistical Abstract of the United States'' |editorial=Department of Commerce}}&lt;/ref&gt; Los otros dos años tuvieron marcaos por una inflación de dos díxitos con unos tipos d'interés bien altos,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;Frum, p. 292&lt;/ref&gt; la escasez de petroleu y la baxa crecedera económica.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://articles.moneycentral.msn.com/Investing/JubaksJournal/Is70sStyleStagflationComing.aspx |títulu=Is '70s-style stagflation returning? |autor=Jim Jubak |editorial=MSN.com |fecha=1 d'abril de 2008 |obra=Jubak's Journal}}&lt;/ref&gt; la economía del país creció a un promediu de 3,4% mientres l'alministración Carter (al par col promediu históricu).&lt;ref name=&quot;bea&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bea.gov/national/nipaweb/TableView.asp?SelectedTable=1&amp;ViewSeries=NON&amp;Java=non&amp;Request3Place=N&amp;3Place=N&amp;FromView=YES&amp;Freq=Year&amp;FirstYear=1975&amp;LastYear=1981&amp;3Place=N&amp;Update=Update&amp;JavaBox=non#Mid |títulu=Percent Change From Preceding Period in Real GDP |editorial=Bureau of Economic Analysis}}&lt;/ref&gt; Sicasí, cada unu d'estos periodos de dos años, difieren radicalmente.

La [[economía d'Estaos Xuníos]], que creciera un 5% en 1976, siguió a un ritmu similar mientres 1977 y 1978.&lt;ref name=bea/&gt; El desemplegu menguó dende'l 7,5% en xineru de 1977 al 5,6% en mayu de 1979, con más de 9 millones de nuevos emplegos netos creaos mientres esi íntervalo&lt;ref name=&quot;llabor&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bls.gov/cps/ |títulu=Labor Force Statistics from the Current Population Survey |editorial=Bureau of Labor Statistics}}&lt;/ref&gt; y l'ingresu familiar per capita creció un 5% ente 1976 y 1978.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.census.gov/hhes/www/income/data/historical/household/H05_2009.xls.html |títulu=Households by Medien and Mean Income |editorial=United States Census Bureau}}&lt;/ref&gt; La recuperación de la inversión empresarial n'evidencia mientres l'añu 1976 fortalecióse tamién. La inversión privada fixa (maquinaria y construcción) creció un 30% de 1976 a 1979, les ventes de viviendes y la construcción creció d'igual manera en 1978 y la producción industrial, la producción de vehículos y les ventes facer en casi un 15%, cola esceición de la viviendes nueves empecipiaes, que se caltuvo llixeramente per debaxo del so picu de 1972, cada unu d'estos puntos de referencia algamaron niveles récor en 1978 o 1979.&lt;ref name=stat88/&gt;

La crisis enerxética de 1979 terminó esti periodu de crecedera, la inflación y les tases d'interés permanecieron altes, ente que la crecedera económica, la creación d'emplegu y l'enfotu de los consumidores amenorgóse drásticamente.&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;Frum, p. 292&lt;/ref&gt; La [[política monetaria]] relativamente flexible adoptada pol presidente de la Reserva Federal, William G. Miller, contribuyera a la xeneración d'una inflación daqué más elevada,&lt;ref name=&quot;volcker&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.buyandhold.com/bh/en/education/history/2000/paul_volker1.html |títulu=Educate Yourself: Paul Volcker |fechaaccesu=6 d'avientu de 2007 }}&lt;/ref&gt; con aumentos del 5,8% en 1976 al 7,7% en 1978. La sópita y repentina xubida de los precios del crudu, per parte de la [[OPEP]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www-cta.ornl.gov/cta/Publications/Reports/ORNL-6873%20.pdf |títulu=The Outlook for U.S. Oil Dependence |editorial=U.S. Department of Energy}}&lt;/ref&gt; condució a la inflación a algamar niveles de dos díxitos, con un promediu del 11,3% en 1979 y el 13,5% en 1980.&lt;ref name=stat88/&gt; La repentina escasez de gasolina al empiezu de la temporada de vacaciones de 1979, exacerbó el problema, y vendría simbolizar la crisis ente'l públicu polo xeneral,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;/&gt; la escasez, aniciada nel zarru de les instalaciones de refinamientu de Amerada Hess, dio llugar a una demanda del gobiernu federal contra la empresa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://md.findacase.com/research/wfrmDocViewer.aspx/xq/fac.%5CFCT%5CC04%5C1979%5C19791226_0040006.C04.htm/qx |títulu=United States v. Society of Independent Gasoline Marketers of America}}&lt;/ref&gt;

Carter, como'l so antecesor el presidente Nixon, pidió al Congresu la imposición de controles nos precios de la enerxía, productos médicos y precios al consumidor, pero nun pudo llograr l'aprobación d'estes midíes por cuenta de la fuerte oposición del Congresu,&lt;ref name=&quot;'70s 301&quot;&gt;Frum, páxs. 301–302&lt;/ref&gt; pero utilizando una llei de caltenimientu y política enerxética, aprobada pol congresu mientres la presidencia de Gerald Ford, que daba a los presidentes l'autoridá pa desregular los precios del petroleu nel mercáu norteamericanu, consiguió fomentar la producción y l'aforru de petroleu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.indiana.edu/~globalm/pdf/petrodepend.pdf |títulu=U.S. Petroleum Dependency and Oil Price Decontrol}}&lt;/ref&gt; Les importaciones d'esti productu, qu'algamaren un récor de 2.400 millones de barriles en 1977 (el cincuenta per cientu del suministru norteamericanu), amenorgar a la metá ente 1979 y 1983.&lt;ref name=stat88/&gt;

En [[1987]] el periodista [[William Greider]] escribió ''Los secretos del Templu'', un llibru publicáu pocu dempués del esbarrumbe de la bolsa, nel que manifiesta que Volcker y los sos protexíos posteriores apoderaron la Reserva Federal darréu a lo menos mientres delles décades al traviés de delles alministraciones d'EE.XX. Mientres l'alministración de Carter, la economía sufrió una inflación de dos díxitos, xuntu con tases d'interés bien altes,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957|páxina= 292|url= }}&lt;/ref&gt; la escasez de petroleu, l'altu desemplegu y la crecedera económica lentu. La crecedera de la productividá nos Estaos Xuníos amenorgárase a una tasa media añal del 1%, frente al 3,2% de la [[década de 1960]]. Hubo tamién un creciente déficit del presupuestu federal, qu'aumentó a $ 66.000 millones. La [[década de 1970]] descríbese como un periodu de estanflación, según mayores tases d'interés. La inflación de precios (un aumentu del nivel xeneral de precios) creó incertidume na presupuestación y planificación y provocó fuelgues por aumentos de sueldu más probable. Carter, como Nixon, pidió al Congresu que s'impunxeren controles de precios sobre la enerxía, la medicina y los precios al consumidor, pero'l Congresu nun taba d'alcuerdu.&lt;ref name=&quot;'70s 301(2)&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957 |páxina= |páxina=301–302 |url= }}&lt;/ref&gt;

Arriendes de una reestructuración del gabinete nel que Carter solicitó la dimisión de dellos miembros del so gabinete, Carter nomó a [[G. William Miller]] como [[Secretariu de l'Ayalga de los Estaos Xuníos|Secretariu de l'Ayalga]], Miller tuviera sirviendo como Presidente de la [[Reserva Federal]]. Pa reemplazalo y col fin d'aselar los mercaos, Carter nomó a [[Paul Volcker]] como presidente de la Reserva Federal.&lt;ref&gt;Erwin C. Hargrove, ''Jimmy Carter as President: Leadership and the Politics of the Public Good'', London, 1988, p 102.&lt;/ref&gt; Volcker llevó a cabu una política monetaria restrictiva pa baxar la inflación. Volcker y Carter tuvieron ésitu, pero namái en pasando primero por una fase recesiva mientres la que la economía se desaceleró y creció el desemplegu. L'aliviu de la inflación vio les sos resultancies mientres el primer mandatu de Ronald Reagan, quien volvió nomar a Volcker como presidente de la Reserva.

So la direición de Volcker, la Reserva Federal alzó la tasa de descuentu dende'l 10%, que taben cuando Volcker asumió la presidencia n'agostu de [[1979]] hasta'l 12%,&lt;ref name=&quot;mnfed&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.minneapolisfed.org/Research/data/us/disc.cfm?js=0 |títulu=Federal Reserve Bank of Minneapolis - Discount Rates}}&lt;/ref&gt; nun plazu de dos meses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minneapolisfed.org/Research/data/us/disc.cfm?js=0|títulu=Federal Reserve Bank of Minneapolis - Discount Rates}}&lt;/ref&gt; La tasa preferencial d'interés algamó'l 21,5% n'avientu de 1980, la tasa más alta na historia d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mortgage-x.com/xeneral/indexes/prime.asp |títulu=http://mortgage-x.com/xeneral/indexes/prime.asp |obra=}}&lt;/ref&gt; Carter aprobó por aciu [[decreto llei]] un programa de midíes d'austeridá que trató de xustificar porque la inflación había alcanzáu &quot;un estáu de crisis&quot;, la inflación y el tipu d'interés al curtiu plazu algamaron el dieciocho per cientu en febreru y marzu de 1980. Les inversiones en renta fixa (bonos, tantu en poder de [[Wall Street]] y les pensiones pagues a los xubilaos) yeren cada vegada de menos valor. Les altes tases d'interés conduciría a una fuerte recesión na [[década de 1980]], que coincidió cola campaña de Carter pa la reeleición.

==== Discursu del &quot;malestar&quot; ====
En 1979, cuando s'empecipió la crisis del petroleu, Carter taba entamando dar el so quintu mayor discursu sobre la enerxía, sicasí, sintió que'l pueblu d'Estaos Xuníos yá nun-y escuchaba. Carter retirar a la residencia presidencial de [[Camp David]]. Mientres más d'una selmana, un velu de secretu envolubró les sos actuaciones, convocó na so residencia a decenes de destacaos líderes del Partíu Demócrata, miembros del Congresu, gobernadores, dirixentes sindicales, académicos y miembros del cleru. El so analista, [[Pat Caddell]], díxo-y que'l pueblu de los [[Estaos Xuníos]] enfrentar a una crisis d'enfotu motiváu polos asesinatos de [[John F. Kennedy]], [[Robert F. Kennedy]] y [[Martin Luther King, Jr]]; la [[guerra de Vietnam]] y el [[Escándalu Watergate]].&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/y_malaise.html | editorial = PBS | obra = American Experience | títulu = Jimmy Carter}}&lt;/ref&gt; El [[15 de xunetu]] de [[1979]], Carter dio un discursu televisáu a nivel nacional nel qu'identificó lo qu'él creía que yera una &quot;crisis d'enfotu&quot; ente'l pueblu d'Estaos Xuníos. Esto aportó a conocíu como'l so &quot;discursu del malestar&quot;, anque nunca apaeció esta pallabra nel discursu:&lt;ref&gt;[http://millercenter.org/scripps/archive/speeches/detail/3402 Video and transcript of Carter's &quot;malaise&quot; speech]&lt;/ref&gt;

{{Cita|Quiero falar con ustedes agora sobre una amenaza fundamental pa la democracia d'Estaos Xuníos. . . . Nun me refiero a encomalo escontra l'esterior d'[[Estaos Xuníos]], una nación que ta en paz esta nueche en tol mundu, con una inigualable potencia económica y poderíu militar. L'amenaza ye casi invisible de forma ordinaria. Trátase d'una crisis d'enfotu. Ye una crisis que cute nel corazón y l'alma y l'espíritu de la nuesa voluntá nacional. Podemos ver esta crisis na creciente dulda sobre'l significáu de nueses mesmes vides y na perda d'una unidá de propósitu pa la nuesa nación...}}

{{Cita|Nuna nación que s'arguyecía de trabayar duru, de families fuertes, de comunidaes xuníes, y de la nuesa fe en Dios, demasiaos de nós tienden agora a la autoindulgencia y al cultu al consumu; la identidá humana yá nun se define polo qu'unu fai, sinón polo qu'unu tien. Pero afayemos que tener y consumir coses nun satisfai'l nuesu pruyimientu de significáu...}}

{{Cita|Pído-yos pol so bien y pa la seguridá de la so nación que nun realicen viaxes innecesarios, empleguen [[Usu compartíu d'automóvil|viaxes compartíu n'automóviles]] o'l tresporte públicu siempres que puedan, aparquen el so automóvil un día más a la selmana, obedezan a les llendes de velocidá y establezan los sos termostatos p'aforrar enerxía ... Vi la fortaleza d'Estaos Xuníos nos perenals recursos del nuesu pueblu. Nos próximos díes, vamos anovar esa fuercia na llucha por una nación d'enerxía segura...}}&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/ps_crisis.html Transcript] — &quot;Crisis of Confidence&quot; speech, July 15, 1979&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.com/news/editorials_speeches/crisis_of_confidence.html Transcript at Carter Center] — &quot;Crisis of Confidence&quot; speech, July 15, 1979&lt;/ref&gt;

El discursu foi escritu por [[Hendrik Hertzberg]] y [[Gordon Stewart]].&lt;ref&gt;[http://www.booknotes.org/Transcript/?ProgramID=1801&amp;QueryText=((+db_category1+%3Ccontains%3Y+Government+%3Cor%3Y+db_category2+%3Ccontains%3Y+Government+%3Cor%3Y+db_category3+%3Ccontains%3Y+Government))+%3CAND%3Y+(AirDate+%3Y%3D+7%2F1%2F1991) C-SPAN interview with Hertzberg]&lt;/ref&gt; Anque se dixo de cutiu que foi mal recibíu,&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.eoearth.org/article/Jimmy_Carter%27s__malaise_speech_ | editorial = The Encyclopedia of Earth | títulu = Jimmy Carter's &quot;malaise speech&quot;}}&lt;/ref&gt; [[The New York Times]] publicó'l siguiente titular una selmana dempués &quot;El discursu alza la valoración de Carter hasta'l 37%, el públicu siéntese acordies cola crisis d'enfotu, tocada la fibra sensible.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0611F8395D12728DDDA10994DF405B898BF1D3|títulu=Speech Lifts Carter Rating to 37%; Public Agrees on Confidence Crisis; Responsive Chord Struck|editorial=The New York Times|fecha=18 de xunetu de 1979|autor=Adam Clymer|páxina=A1}}&lt;/ref&gt;

La posterior perda de la reeleición de Carter provocó qu'otros políticos refugaren solicitar l'aforru d'enerxía a los ciudadanos d'Estaos Xuníos d'una manera similar. Trés díes depués del discursu, Carter pidió la dimisión de tolos miembros del so gabinete, y n'última instancia aceptó la de los cinco que s'enfrentaren cola [[Casa Blanca]] al máximu, incluyendo'l [[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|secretariu d'Enerxía]], [[James Schlesinger]], y el [[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|Xefe de Salú, Educación y Bienestar]], [[Joseph A. Califano]], conocíu como partidariu del senador [[Ted Kennedy]]. Carter almitió más tarde nes sos memories qu'a cencielles tendría de pidir la dimisión de namái los cinco miembros qu'arrenunciaron. En [[2008]], una información de Noticies de los EE.XX. y World Report indicaron:

After campaigning that he would never appoint a Chief of Staff, Carter appointed Jordan as a new White House Chief of Staff. Many in the administration chafed when Jordan circulated a &quot;questionnaire&quot; that read more like a loyalty oath. &quot;I think the idea was that they were going to firm up the administration, show that there was real change by these personnel changes, and move on,&quot; remembers Mondale. &quot;But the message the American people got was that we were falling apart.&quot; Carter later admitted in his memoirs that he should simply have asked only those five members for their resignations. In 2008, a U.S. News and World Report piece stated:

Dempués d'una campaña que nun volvería nomar a un Xefe d'Estáu Mayor, Carter nomó a Xordania como xefe de la Casa Blanca de personal nuevo. Munchos na alministración agafáu cuando Xordania fixo circular un &quot;cuestionariu&quot; que se paecen más a un xuramentu de llealtá. &quot;Creo que la idea yera que diben concretar el gobiernu, amuesen qu'hubo un cambéu real d'estos cambeos de personal, y siguir alantre&quot;, recuerda Mondale. &quot;Pero'l mensaxe al pueblu d'Estaos Xuníos consiguió foi que se taben viniendo embaxo&quot;. Carter almitió más tarde nes sos memories que namái tendría de pidir namái los cinco miembros del so arrenunciu. En 2008, una pieza de Noticies EE.XX. y World Report declaró:

{{Cita|Tamién fadríamos bien en recordar la clase de complexidá y l'humildá que Carter trató d'inyectar na retórica política... Carter nun taba dispuestu a complacer a la xente... Lo que realmente fixo Carter nel so discursu foi fondu. Alvirtió a los ciudadadnos d'Estaos Xuníos que la crisis del petroleu de 1979, d'escasez de gas y precios más altos, derivó de la forma de vida del país. &quot;Munchos de nós tienden a la autoindulgencia y al cultu al consumu. La identidá humana yá nun se define polo qu'unu fai, sinón polo qu'unu ten&quot;, dixo'l presidente. El consumismu brindó a la xente una falsa felicidá, suxurió, sinón que tamién previeno a los ciudadanos d'Estaos Xuníos por que reconsideraren les sos vides col fin d'enfrentase al fondu desafíu que de la crisis enerxética. A pesar de dellos fracasos, Carter dexó tras una manera de falar sobre'l compromisu del país y la so necesidá d'enfrentase a lo que ye ensin dulda unu de los sos mayores desafíos, pa resolver la crisis enerxética d'una manera que tome en serio tantu les nueses llendes como'l nuesu grandor.}}&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.usnews.com/articles/opinion/2008/08/13/past-and-present-malaise-and-the-energy-crisis.html | editorial = US News | títulu = Past and Present: malaise and the energy crisis | fecha = 13 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Política esterior ===
[[Ficheru:US President Jimmy Carter Presidential Trips.PNG|thumb|Países visitaos por Carter mientres la so presidencia.]]

==== Corea del Sur ====
Mientres el so primer mes nel cargu, Carter menguó'l presupuestu de defensa en seis mil millones de dólares. Unu de los sos primeros actos foi ordenar la retirada unillateral de toles armes nucleares de [[Corea del Sur]] y anunciar la so intención d'amenorgar el númberu de tropes d'Estaos Xuníos aparcaes nesi país. Dellos militares criticaron esta decisión en conversaciones privaes y en testimonio ante comités del Congresu, en [[1977]], el xeneral [[John K. Singlaub]], xefe del Estáu Mayor de les fuercies d'EE.XX. en Corea del Sur, criticó públicamente la decisión de Carter de menguar les tropes destinaes ellí. El [[21 de marzu]] de [[1977]], Carter relevar del so cargu, manifestando que les sos opiniones manifestaes públicamente, resultaben &quot;incompatibles cola política anunciada de seguridá nacional&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tvnews.vanderbilt.edu/program.pl?ID=493633 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2008
|títulu=Carter / Singlaub NBC Evening News for Thursday May 19, 1977
|obra=Vanderbilt Television News Archive |editorial=Vanderbilt
University
|fecha=19 de mayu de 1977
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,914937,00.html |fechaaccesu=5 de xunetu de 2008
|títulu=Xeneral on the Carpet
|obra=Time |fecha=30
de mayu de 1977
}}&lt;/ref&gt;

Carter tenía previstu la retirada en 1982 de toles tropes, sacante 14.000 soldaos de la Fuercia Aérea d'EE.XX. y especialistes en loxística, pero, en 1978, dempués de retayar solo 3.600 soldaos, viose obligáu a abandonar el proyeutu pola presión del Congresu y les oposición de los sos xenerales.&lt;ref&gt;[http://www.cato.org/pubs/pas/pa096.html Korea: The Case For Disengagement&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

==== Alcuerdos de Camp David ====
{{AP|Alcuerdos de Camp David}}
[[Ficheru:Begin, Carter and Sadat at Camp David 1978.jpg|thumb|D'esquierda a derecha: [[Menájem Beguin]], Jimmy Carter y [[Anwar el-Sadat]] en setiembre de [[1978]].]]
[[Ficheru:Nicolae Ceaucescu 1978.jpg|thumb|Nicolae Ceaușescu con Carter en [[Bucuresti]], [[1978]].]]
[[Ficheru:Carter and Sadat White House2.jpg|thumb|El presidente Carter recibiendo al presidente exipciu [[Anwar el-Sadat]] na [[Casa Blanca]], pocu dempués de los [[Alcuerdos de Camp David]], [[8 d'abril]] de [[1980]].]]
El secretariu d'Estáu del gabinete de Carter, [[Cyrus Vance]], y l'asesor de Seguridá Nacional, [[Zbigniew Brzezinski]] emprestaron muncha atención al [[conflictu árabe-israelín]]. Les comunicaciones diplomátiques ente [[Israel]] y [[Exiptu]] aumentaron significativamente dempués de la [[Guerra del Yom Kippur]] de 1973 y l'alministración de Carter creía que yera'l momentu fayadizu pa una solución global del conflictu.

A mediaos de [[1978]], Carter taba bien esmolecíu, cuidao que había expirado namái unos meses enantes el Tratáu de Separación ente Exiptu ya Israel. Carter decidió destinar un unviáu especial a [[Oriente Mediu]]. L'embaxador d'Estaos Xuníos diba y venía ente [[El Cairu]] ([[Exiptu]]) y [[Tel Aviv]] intentando amenorgar les discrepancies ente los dos países. Suxurióse entós que los cancilleres axuntar nel [[castiellu de Leeds]] ([[Inglaterra]]) p'aldericar les posibilidaes de paz. Trataron de llegar a un alcuerdu, pero los ministros d'esteriores nun lu llograron.&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 188–190. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt; Darréu algamáronse los [[Alcuerdos de Camp David]] de [[1978]], unu de los llogros más importantes de Carter mientres la so presidencia.

Los alcuerdos fueron un conveniu de paz ente Israel y Exiptu axustáu por Carter, que remató les negociaciones anteriores, realizaes n'[[Oriente Mediu]]. Nestes negociaciones el rei [[Hasan II de Marruecos]] actuó como negociador ente los intereses árabes n'Israel, y [[Nicolae Ceaușescu]] de [[Rumanía]] actuaba como intermediariu ente Israel y la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]]. Cuando les negociaciones iniciales remataron, el presidente exipciu [[Anwar Sadat]] averar a Carter pa pidi-y ayuda. Carter convidó al primer ministru israelín [[Menájem Beguin]] y Anwar el-Sadat a [[Camp David]] pa siguir les negociaciones. Llegaron el [[8 d'agostu]] de 1978, nengunu de los líderes atopárense dende la xunta de [[Viena]]. El presidente Carter actuó como mediador ente los dos líderes y faló con cada unu por separáu pa intentar algamar un alcuerdu. Trescurríu un mes ensin llegar a nengún resolución, el presidente Carter decidió axuntase con dambos a lo llargo d'un viaxe a [[Gettysburg (Pennsylvania)|Gettysburg]], ([[Pennsylvania]]) pa romper el puntu muertu. Ellí amosó-yos el terrén onde se desenvolviera una batalla de la [[Guerra de Secesión]], Les éxplicó la hestoria de la batalla y fixo fincapié no importante que yera algamar la paz col fin de llevar la prosperidá al pueblu. Una lleición que contribuyó a que cuando Beguin y Sadat tornaron a Camp David, entendieren que teníen de roblar dalgún tipu d'alcuerdu.&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 190–193. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

El [[12 de setiembre]] de [[1978]], el presidente Carter suxurió que s'estremaren les negociaciones sobre'l Tratáu de Paz en dos marcos: El marcu 1 encetaría [[Cixordania]] y la [[Franxa de Gaza]], ente que'l marcu 2 ocupar del [[Sinaí]].

* El primer marcu trataba los [[territorios palestinos]] de Cixordania y la Franxa de Gaza.
** El primer puntu referir a la eleición d'un autogobiernu, lo cual dexaría plena autonomía a los habitantes de dambos territorios. Esti gobiernu sería escoyíu polos palestinos y namái s'ocuparía de los asuntos municipales.
** El segundu pasu sería la concesión de l'autonomía a los palestinos, sobremanera nos asuntos municipales.
Prevíase que dempués d'estos pasos, l'Estáu de Palestina podría ser axustáu.

El marcu 1 nun foi perbién recibíu por palestinos y xordanos que s'opunxeron al fechu de que Beguin y Sadat tomaron decisiones sobre'l so destín final, ensin consultar con ellos o los sos dirixentes.&lt;ref name=&quot;Bickerton, I pages 190&quot;&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 190–193; 198–200. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

* El segundu marcu ocupar de la [[Península de Sinaí]]. Componer de dos puntos:

** Les dos partes, Exiptu ya Israel, tendríen d'axustar un tratáu nun periodu de seis meses basáu nel principiu de la soberanía exipcia sobre la península de Sinaí y la retirada d'Israel d'esa rexón.
** Esti tratáu sería siguíu pol establecimientu de rellaciones diplomátiques, polítiques, económiques, y culturales ente [[Exiptu]] ya [[Israel]].

El presidente Carter almitió que con too y con eso &quot;inda esistíen grandes dificultaes y munches cuestiones difíciles de resolver.&quot;.&lt;ref&gt;1978 Year in Review: The Camp David Summit-http://www.upi.com/Audiu/Year_in_Review/Events-of-1978/The-Camp-David-Summit/12309251197005-3/&lt;/ref&gt;

La reaición a esta propuesta nel mundu árabe foi bien negativa. En payares de [[1978]], celebróse una xunta d'emerxencia convocada pola [[Lliga Árabe]] en [[Damascu]]. Una vegada más, Exiptu foi la tema principal de la xunta, y condergóse la propuesta de tratáu qu'Exiptu diba roblar. Sadat foi tamién atacáu pola prensa árabe por romper files cola Lliga Árabe y traicionar al [[mundu árabe]]. Los discutinios relativos al futuru tratáu de paz llevar a cabu en dambos países. Israel aportunó mientres les negociaciones en que'l tratáu ente [[Israel]] y [[Exiptu]] tenía de sustituyir tolos demás trataos d'Exiptu, incluyíos los roblaos cola Lliga Árabe y los países árabes. Israel tamién quería l'accesu al petroleu descubierto na rexón del [[Sinaí]]. El presidente Carter intervieno ya informó a los israelinos que [[EE. XX.]] apurriría a Israel el suministru de petroleu que precisaba pa los próximos 15 años, si Exiptu decidía nun apurri-y lo a [[Israel]].&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 192–193. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

El Parllamentu israelín aprobó'l tratáu con una cómoda mayoría. Per otra parte, el gobiernu exipciu taba aldericando alrodiu de distintes cuestiones. Nun-yos gustaba'l fechu de que'l tratáu propuestu sustituyiría a tolos demás trataos. Amás los exipcios sentíense decepcionaos porque nun llograren venceyar la cuestión del Sinaí al problema de Palestina.

El [[26 de marzu]] de [[1979]], [[Exiptu]] ya [[Israel]] roblaron el tratáu de paz en [[Washington D.C.]],&lt;ref name=&quot;Bickerton, I pages 190&quot;/&gt; el papel de Carter foi esencial. [[Aaron David Miller]] entrevistó a munchos funcionarios nel so llibru ''The Much Too Promised Land'' (2008) y concluyó lo siguiente: ''Nun importa a quien se-y preguntar, norteamericanos, exipcios, o israelinos, la mayoría tán d'alcuerdu: ensin Carter nun esistiría nengún tratáu de paz.''&lt;ref&gt;Aaron David Miller, The Much Too Promised Land (Bantam Books, 2008), page 159.&lt;/ref&gt;

==== Derechos humanos ====
Carter primeramente estremóse de la política establecida de contención escontra la [[Xunión Soviética]]. Promovió una política esterior qu'asitió los derechos humanos ente les sos prioridaes, lo cual supunxo una rotura cola actitú de los sos predecesores que nun emprestaben atención al incumplimientu de los derechos humanos que cometieren los países aliaos d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;dumbrell&quot;&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=RHi7AAAAIAAJ&amp;pg=PA172&amp;dq=%22pat+derian%22+%2B%22first+assistant+secretary+of+state%22&amp;hl=en&amp;ei=Glb2Tfi-DsrZgQfCobjBCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDMQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22pat%20derian%22%20%2B%22first%20assistant%20secretary%20of%20state%22&amp;f=false |títulu=''The Making of U.S. Foreign Policy'' |autor=Dubrell John. |editorial=Manchester University Press, 1990}}&lt;/ref&gt; L'Alministración Carter dexó de dar sofitu al réxime de [[Anastasio Somoza Debayle|Somoza]] en [[Nicaragua]], históricamente sofitáu per Estaos Xuníos y dieron la so ayuda al nuevu gobiernu del [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional]] qu'asumió'l poder dempués del derrocamientu de Somoza. Sicasí, Carter ignoró un pidimientu del Arzobispu [[Óscar Romero]] n'[[El Salvador]] pa unviar ayuda militar a esi país. Romero foi asesináu más tarde poles sos crítiques pola violación de [[derechos humanos]] n'El Salvador. Carter tamién foi criticáu pola activista feminista [[Andrea Dworkin]] por desabrise de los derechos de les muyeres en Arabia Saudita.&lt;ref&gt;[http://www.nostatusquo.com/ACLU/dworkin/WarZoneChaptIIIA.html A Feminist Looks at Saudi Arabia&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Carter siguió la política de los sos antecesores d'imposición de sanciones a [[República de Rhodesia|Rhodesia]], y dempués de que l'obispu [[Abel Muzorewa]] fuera escoyíu primer ministru, protestó pola esclusión de les eleiciones de [[Robert Mugabe]] y [[Joshua Nkomo]]. La fuerte presión d'[[Estaos Xuníos]] y el [[Reinu Xuníu]] llograron nueves eleiciones en [[República de Rhodesia|Rhodesia]] (güei [[Zimbabue]]), que llevaron a la eleición de [[Robert Mugabe]] como Primer Ministru; dempués de lo cual, llevantáronse les sanciones, y concedióse-y al país la reconocencia diplomática. Carter tamién foi conocíu poles sos crítiques a [[Alfredo Stroessner]] de [[Paraguái]] y [[Augusto Pinochet]] de Chile, anque dambos Stroessner y Pinochet, asistieron a la firma del [[Trataos Torrijos-Carter|Tratáu de la Canal de Panamá]],&lt;ref&gt;&quot;Visits to the U.S. by Foreign Heads of State and Government--1977.&quot; ''United States Department of State''. Accessed on February 22, 2010.&lt;/ref&gt; tamién protestó contra l'[[Apartheid]] en [[Sudáfrica]].

==== República Popular China ====
[[Ficheru:Carter DengXiaoping.jpg|thumb|El líder chinu [[Deng Xiaoping]] y el presidente Carter, mientres la ceremonia de firma del tratáu d'establecimientu de rellaciones diplomátiques ente China y Estaos Xuníos, el 29 de xineru de [[1979]].]]
Carter siguió la política de Richard Nixon pa normalizar les rellaciones cola [[República Popular China]]. El conseyeru de Seguridá Nacional, [[Zbigniew Brzezinski]] y [[Michel Oksenberg]], viaxaron a [[Beixín]] a principios de [[1978]], onde xuntu con [[Leonard Woodcock]], direutor de la oficina d'enllaz, establecieron les bases d'un alcuerdu p'algamar rellaciones diplomátiques y comerciales completes cola [[República Popular de China]]. Nel Comunicáu Conxuntu sobre l'Establecimientu de Rellaciones Diplomátiques (Joint Communiqué on the Establishment of Diplomatic Relations) de [[1 de xineru]] de [[1979]], Estaos Xuníos tresfirió la reconocencia diplomática de [[Taipéi]] a [[Beixín]] y repitió el ''Comunicáu de Shanghai'' que suponía la reconocencia de la esistencia d'una única China y almitía que [[Taiwán]] formaba parte d'ella. Beixín, pela so parte, aceptó qu'Estaos Xuníos siguiera calteniendo rellaciones comerciales, culturales y contactos de calter non oficial con Taiwán. Estaos Xuníos siguió calteniendo contactos con Taiwán gracies a la [[Llei de Rellaciones de Taiwán]].

==== Trataos de la Canal de Panamá ====
{{AP|Trataos Torrijos-Carter}}
[[Ficheru:Jimmy Carter and General Omar Torrijos signing the Panama Canal Treaty.jpg|thumb|250px|El presidente Carter y [[Omar Torrijos]] danse esquitar momentos dempués de roblar los trataos.]]
Unu de los momentos más revesosos de la presidencia de Carter foi la negociación y firma de los Trataos del [[Canal de Panamá]], en setiembre de [[1977]]. Estos trataos, que n'esencia suponíen la tresferencia del [[Canal de Panamá|Canal]], de los Estaos Xuníos a la [[Panamá|República de Panamá]], fueron refugaos pol [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|Partíu Republicanu]], col argumentu de que se taba tresfiriendo un asentamientu d'Estaos Xuníos de gran valor estratéxicu a un país inestable y corrupto, dirixíu pol xeneral [[Omar Torrijos]], que nun fuera escoyíu democráticamente. Aquellos que sofitaben los trataos, otra manera, defendíen que la canal fuera construyíu dientro del territoriu panamiegu y que por tanto, [[Estaos Xuníos]] por aciu el so control ocupara parte d'otru país, polo que l'alcuerdu tenía por oxetu devolver a Panamá la total soberanía sobre'l so territoriu. Tres la firma de los Trataos de la Canal en xunu de [[1978]], Carter visitó Panamá cola so esposa y [[Senáu de los Estaos Xuníos|doce senador d'Estaos Xuníos]], metanes disturbios estudiantiles xeneralizaos en contra del gobiernu de Torrijos. Más palantre Carter encamentó al réxime de Torrijos por que frenara la so política dictatorial y avanzara gradualmente escontra la democracia en [[Panamá]].

{{Mal traducíu}}

==== SALT II ====
{{VT|Alcuerdos SALT}}
[[Ficheru:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|left|thumb|El presidente Carter xuntu col secretariu xeneral soviéticu [[Leonid Brézhnev]] roblen el SALT II en [[Viena]], [[18 de xunu]] de [[1979]].]]
Una de les claves de la política esterior de Carter, que supunxo amás un trabayu bien aballador, foi la firma del Tratáu SALT II (Conversaciones De Llimitación d'Armes Estratéxiques»), qu'amenorgó'l númberu d'armes nucleares producíes o calteníes tantu polos [[Estaos Xuníos]] como pola [[Xunión Soviética]]. El trabayu de [[Gerald Ford]] y [[Richard Nixon]] condució al tratáu SALT I, qu'amenorgara'l númberu d'armes nucleares producíos;, pero Carter deseyaba afondar más nel amenorgamientu d'esti tipu d'armamentu. L'oxetivu principal de Carter, como señaló nel so discursu inaugural, consistía na desapaición completa de les armes nucleares nel mundu.

Con esti fin, Carter y el líder de la [[Xunión Soviética]], [[Leonid Brezhnev]], llegaron en 1979, al alcuerdu del Tratáu SALT II. Sicasí'l Congresu negó la so ratificación, una y bones munchos pensaben que la firma de los trataos debilitaría les defenses d'Estaos Xuníos. Tres la intervención soviética n'Afganistán a finales de [[1979]], Carter retiró'l tratáu de la considerancia del Congresu y nunca foi ratificáu, anque foi robláu por Carter y Brezhnev. Aun así, dambes partes cumplieron los compromisos establecíos nes negociaciones.

==== Intervención n'Afganistán ====
{{VT|Operación Ciclón|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}
Jimmy Carter sosprendióse enforma de la intervención soviética n'Afganistán d'avientu de 1979 y rápido tomó midíes, ente elles armar a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]].&lt;ref&gt;http://www.slate.com/id/2166661&lt;/ref&gt; El vicepresidente [[Walter Mondale]] manifestó públicamente la so desaprobación de l'agresiva política qu'adoptara la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;http://www.csmonitor.com/1981/0310/031029.html&lt;/ref&gt;

Los soviéticos caltuvieren conversaciones previes colos dirixentes afganistanos que paecíen indicar que nun tener# cuenta de intervenir, sicasí'l [[Politburó]], con munches duldes, considerara seriamente la posibilidá d'actuar militarmente. Argumentóse que l'ayuda financiera d'Estaos Xuníos a los disidentes afganistanos, qu'incluyíen islamistes y otros militantes, y el deséu soviéticu de protexer al gobiernu afganu d'esquierda, fueron los factores que terminaron de convencer a los soviéticos pa intervenir.&lt;ref&gt;http://www.zcommunications.org/the-rise-and-rise-of-robert-gates-by-roger-morris&lt;/ref&gt;

Per otra parte, la CIA suministró miles de millones de dólares n'armes a los militantes muyahidines afganistanos. y apurrió asistencia a los insurxentes fundamentalistes al traviés de los servicios secretos pakistaníes, el [[Inter-Services Intelligence]] (ISI), nun programa llamáu [[Operación Ciclón]].&lt;ref&gt;Time Magazine, 13 May, 2003, &quot;The Oily Americans,&quot; http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,450997-2,00.html &lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] empezó a unviar de callao ayuda financiera llindada pa les faiciones islamistes afganistanes el [[3 de xunetu]] de [[1979]]. N'avientu de [[1979]] la [[XRSS]] derrocó al primer ministru [[Jafizulá Amín]], a quien acusaba d'axente de la CIA y que primeramente diera un golpe d'Estáu contra'l gobiernu lexítimu de [[Nur Taraki]]. Los políticos d'Estaos Xuníos, tanto republicanos como demócrates, dicíen que los soviéticos taben asitiándose p'apoderar el petroleu del [[Oriente Mediu]]. Otros creíen que la Xunión Soviética tarrecía que la revolución y islamización d'Afganistán estender a la población musulmana de la XRSS.

Dempués del derrocamientu de Amín, Carter anunció lo que se conoz como la [[Doctrina Carter]], consistente nel compromisu norteamericanu d'usar forzar si fuera necesariu p'aportar a los recursos petrolíferos del Golfu Pérsicu. L'aumentu de tensión ente los bloques causáu por ta doctrina remató col boicotio de los Xuegos Olímpicos de Moscú de 1980, al que la XRSS y los sos aliaos contestaríen nun allegando a los Xuegos de Los Angeles en 1984.

Coles mesmes púnxose fin al tratáu de Trigu Rusu, que tenía por oxetu establecer un comerciu cola XRSS y menguar les tensiones de la Guerra Fría. Les esportaciones de ceberes fuera beneficioses pa los llabradores, y l'embargu de Carter marcó l'entamu de dificultaes pa los llabradores d'Estaos Xuníos.

Carter y Brzezinski empecipiaron un programa tapáu d'entrenamientu de los muyahidines en [[Paquistán]] y [[Afganistán]] con oxetu d'atayar los planes oviéticos. Les polítiques diplomátiques de Carter escontra [[Paquistán]] camudaron drásticamente. L'alministración cortara l'ayuda financiera al país a principios de [[1979]] cuando los fundamentalistes relixosos, afalaos pola corriente de la [[dictadura militar]] [[Islam|islámica]] en Paquistán, quemaron una Embaxada de los EE.XX. con base ellí. La participación internacional en [[Paquistán]], aumentó considerablemente cola intervención soviética. Al entós presidente de [[Paquistán]], el xeneral [[Muhammad Zia-ul-Haq]], ufiertáronse-y 400 millones de dólares pa subsidiar a los anticomunistes muyahidines n'[[Afganistán]]. El xeneral Zia tornó la ufierta como insuficiente y EE.XX. viose obligáu a aumentar l'ayuda a Paquistán.

Reagan darréu espandió esti programa en gran midida. Los críticos con esta política culparon a Carter y Reagan de la inestabilidá de los gobiernos post-soviéticos d'[[Afganistán]], que causó'l surdimientu d'una [[teocracia]] islámica na rexón.

==== Crisis de los rehenes d'Irán ====
{{AP|Crisis de los rehenes n'Irán}}
[[Ficheru:Man holding sign during Iranian hostage crisis protest, 1979.jpg|300px|thumb|Protesta en [[Washington DC]]. El cartelu diz: ''&quot;Deportái a tolos iraninos&quot;''.]]
El principal conflictu ente los derechos humanos y los intereses d'Estaos Xuníos llegó nes rellaciones de Carter col [[Mohammad Reza Pahlevi|Sha d'Irán]]. El sha [[Mohammad Reza Pahlavi]], fuera un fuerte aliáu de los Estaos Xuníos dende la [[Segunda Guerra Mundial]] y unu de los denominaos &quot;pilastres ximielgues&quot; nos que se basaba la política estratéxica d'EE.XX. nel [[Oriente Mediu]], (l'otru yera Arabia Saudita). Sicasí, el so gobiernu foi fuertemente [[autocracia|autocráticu]], foi vistu como [[Cleptocracia|cleptocrático]] nel so país, en 1953 entamó, xuntu cola alministración de Eisenhower, un golpe d'estáu pa esaniciar al escoyíu primer ministru, [[Mohammed Mossadegh]].

Nuna visita d'estáu a [[Irán]] mientres 1978, Carter faló en favor del Shah, denominándolo ''&quot;líder de la sabiduría suprema&quot;'' y pilastra de la estabilidá nel volátil [[Oriente Mediu]]. El discursu nunca foi espublizáu na televisión d'Estaos Xuníos. Cuando españó la [[Revolución iranina]] y el Shah foi derrocáu, Estaos Xuníos nun intervieno direutamente. El shah dir escontra un exiliu permanente, en xineru de 1979. Carter primeramente negó-y la entrada a Estaos Xuníos, inclusive por razones d'urxencia médica.

A pesar de la so negativa inicial a la entrada del Shah nos Estaos Xuníos, el [[22 d'ochobre]] de [[1979]], Carter concedió-y permisu d'entrada y asilu temporal mientres la duración del so tratamientu contra'l cáncer, el Sha dirixióse de vuelta a Panamá'l [[15 d'avientu]] de [[1979]]. En payares d'esi mesmu añu, como respuesta a la entrada del Shah n'EE.XX., los militantes iraninos tomaron la embaxada d'Estaos Xuníos en [[Teḥrán]], reteniendo a 52 ciudadanos d'aquel país como rehenes.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;/&gt; Los iraninos esixeron en cuenta de la so lliberación:

* El regresu del Sha a Irán pa ser sometíu a xuiciu.&lt;br /&gt;
* La devolución de la riqueza acumulada del Sha al pueblu iranín.&lt;br /&gt;
* La reconocencia de la culpabilidá d'Estaos Xuníos poles sos aiciones pasaes n'Irán, amás d'una sida.&lt;br /&gt;
* La promesa d'Estaos Xuníos de nun interferir nos asuntos d'Irán nel futuru.

Anque esi mesmu añu, el Sha salió d'Estaos Xuníos, morriendo n'[[Exiptu]] en 1980, la crisis de los rehenes siguió y apoderó l'últimu añu de la presidencia de Carter. La subsiguiente respuesta a la crisis - dende la estratexa de &quot;Rose Garden&quot; de permanecer dientro de la Casa Blanca, hasta l'intentu fallíu de rescatar a los rehenes per medios militares ([[Operación Garra d'Águila]]), fueron en gran parte responsables na derrota de Carter nes [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|eleiciones de 1980]]. El [[14 de payares]] de [[1979]], dempués de tomar de los rehenes, Carter dictó la Orde Executiva 12170, que bloquiaba les propiedaes del Gobiernu iranín,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.archives.gov/federal-register/executive-orders/1979.html |títulu=http://www.archives.gov/federal-register/executive-orders/1979.html |obra=}}&lt;/ref&gt; conxelando cuentes bancaries del gobiernu iranín nos bancos d'Estaos Xuníos, por un total de 8.000 millones de dólares d'Estaos Xuníos d'esi tiempu. Estos embargos utilizáronse como moneda de cambéu pa la lliberación de los rehenes.

Nos díes anteriores a que Ronald Reagan asumiera la presidencia, el diplomáticu arxelín [[Abdulkarim Ghuraib]] empecipió les negociaciones ente los EE.XX. ya [[Irán]], que remataron nos &quot;Alcuerdos d'Arxel&quot; el [[19 de xineru]] de [[1981]], un día primero que rematara la Presidencia de Carter, los alcuerdos implicaben el compromisu d'Irán de lliberar a los rehenes de momentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://en.wikipedia.org/wiki/Iranian_Hostage_Crisis|títulu=Iranian Hostage Crisis |obra=}}&lt;/ref&gt; Amás, les Órdenes Executives 12277 y 12.285 dictaes por Carter,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.presidency.ucsb.edu/executive_orders.php?year=1981 |títulu=http://www.presidency.ucsb.edu/executive_orders.php?añu=1981 |obra=}}&lt;/ref&gt; suponíen la lliberación de tolos bienes pertenecientes al gobiernu iranín y tolos activos pertenecientes al Sha atopaos dientro de los Estaos Xuníos y la garantía de que los rehenes nun tendríen nengún derechu llegal contra'l gobiernu iranín. Irán, sicasí, tamién aportó a asitiar 100.000 millones de dólares de los activos conxelaos nuna cuenta de garantía bloquiada, aocordando Irán y Estaos Xuníos la creación d'un tribunal pa dirimir les denuncies de ciudadanos norteamericanos poles perda causaes pol Gobiernop iranín, esti tribunal conocíu como Tribunal de Reclamación Irán-Estaos Xuníos, dio más de dos mil millones de dólares a reclamantes d'EE.XX. y foi descritu como unu de los más importantes órganos d'arbitraxe na historia del derechu internacional. Anque la lliberación de los rehenes foi axustada y garantizada pol gobiernu de Carter, los rehenes nun fueron lliberaos hasta'l [[20 de xineru]] de [[1981]], momentos dempués de que Reagan tomara posesión como [[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]].

== Eleiciones de 1980 ==
[[Ficheru:Ronald Reagan Inauguration.JPEG|thumb|250px|Reagan recibe la felicitación de Jimmy Carter, mientres la so toma de posesión de presidente d'Estaos Xuníos (20 de xineru de 1981).]]
{{AP|Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980}}
[[Ficheru:ElectoralCollege1980.svg|left|thumb|Mapa eleutoral de les eleiciones de [[1980]].]]

Escontra finales de 1979, Carter colaba bien retrasáu nes preferencies de los eleutores pa les eleiciones de 1980, inclusive'l observadores políticos pensaben que podía ser sustituyíu por Edward Kennedy nel partíu demócrata. Sicasí tomar de los rehenes de la embaxada n'Irán y la invasión rusa d'Afganistán ameyoraron el so imaxe y emburriar lo suficiente pa llograr la nominación del so partíu. El posterior fracasu de rescate de los rehenes fundió de nuevu la so imaxe de cara a la reeleición.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Jones |nome=Maldwyn A. |enllaceautor= |títulu=Historia d'Estaos Xuníos 1607-1992 |url= |fechaaccesu=21 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=|editor= |editorial=Cátedra |allugamientu= |isbn=84-376-1407-4 |capítulo= |páxina=|cita= }} &lt;/ref&gt;

Carter perdió les eleiciones contra'l republicanu [[Ronald Reagan]]. La distribución de votos foi 43,9 millones votos, que representaben el 50,7% del total, pa Reagan y 35,5 millones de votos, que representaben el 41%, pa Carter. El candidatu independiente [[John B. Anderson]] llogró 5,7 millones de votos, un 6,6% del total. Sicasí, el fechu de que los sofitos a Carter nun se concentraren nuna rexón xeográfica concreta, provocó que Reagan llograra una victoria arrolladora del 91% de los compromisarios, dexando a Carter con namái seis estados y el Distritu de Columbia. Reagan llevó a un total de 489 votos eleutorales frente a 49 de Carter.

La derrota de Carter marcó la primer vegada qu'un presidente electu nun llograba llograr un segundu mandatu dende [[Herbert Hoover]] en [[1932]]. Carter cumplió la so promesa de consiguir la lliberación con vida de los 52 rehenes de la embaxada d'Estaos Xuníos n'Irán, pero nun llogró asegurar la so lliberación enantes de les eleiciones. Anque Carter axustó n'última instancia la so lliberación, Irán nun aportó a la mesma hasta unos minutos dempués de que Ronald Reagan asumiera'l cargu de presidente. En reconocencia de la intervención de Carter, Reagan pidiólu que fora a [[Alemaña Occidental]] pa da-yos la bienvenida pola so lliberación.

Mientres la campaña, Carter foi oxetu de burlla pol denomináu incidente del coneyu, un [[Incidente del coneyu|alcuentru con un coneyu de natación mientres pescaba]] nel estanque de la so granxa, el [[20 d'abril]] de [[1979]].
Finalmente, cuando Jimmy Carter despidir de la Casa Blanca, y diríxese escontra'l so estáu natal que ye Georgia, rellacionóse-y col cantar &quot;Midnight train to Georgia&quot; (l'últimu tren a Georgia) interpretada por [[Gladys Knight]] &amp; the Pips, un númberu unu de la llista de Billboard del añu 1973. recordando l'orixe del cacahuatero que fuera Presidente.

== Pospresidencia ==
[[Ficheru:JimmyCarteronBicycle.jpg|thumb|left|Carter montando en bicicleta ([[2008]]).]]
En [[1981]], Carter tornó al cultivu de cacagüeses en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], qu'asitiara nun [[fideicomiso]] ciegu mientres la so presidencia pa evitar inclusive l'apariencia de conflictu d'intereses. Atopó que los fideicomisarios remanaren mal l'enfotu, dexándolo con más d'un millón de dólares en delda. Nos años siguientes, llevó una vida activa, cola fundación del [[Centru Carter]], la construcción de la so biblioteca presidencial, la enseñanza na Universidá Emory n'Atlanta y escribiendo numberosos llibros.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;/&gt;

=== Legáu ===
Al dexar el cargu, la so presidencia foi valorada pola mayoría como un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Cinnamon Stillwell |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/g/a/2006/12/13/cstillwell.DTL |títulu=Jimmy Carter's Legacy of Failure |editorial=Sfgate.com |fecha=12 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=January 21, 2000 — |url=http://www.brookings.edu/opinions/2000/0121politics_hess.aspx |títulu=Jimmy Carter: Why He Failed - Brookings Institution |editorial=Brookings.edu |fecha=21 de xineru de 2000 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1810305,00.html | obra=Time}}&lt;/ref&gt; Na clasificación histórica de presidentes d'Estaos Xuníos, la presidencia de Carter bazcuyó ente'l puestu 19 y el 34. Magar la presidencia de Carter recibió crítiques mistes de dellos historiadores, la so llucha pola paz percima de too y los sos esfuercios humanitarios desque abandonó la presidencia lleváron-y a ser llargamente reconocíu como unu de los más esitosos ex presidentes na hestoria d'EE.XX.&lt;ref&gt;PBS Online/WGBH, [http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/y_post.html &quot;People &amp; Events: Jimmy Carter's Post-Presidency&quot;], ''American Experience: Jimmy Carter'', 1999–2001. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Brinkley|nome=Douglas|enllaceautor=Douglas Brinkley|mes=Fall|añu=1996|títulu=The rising stock of Jimmy Carter: The 'hands on' legacy of our thirty-ninth President|publicación=Diplomatic History|volume=20|númberu=4|páxines=505–530|id={{ISSN|0145-2096}}|doi=10.1111/j.1467-7709.1996.tb00285.x}}
&lt;/ref&gt;

Jimmy Carter y el so vicepresidente [[Walter Mondale]] fueron l'equipu más llonxevu dempués de la presidencia na historia d'Estaos Xuníos. El [[11 d'avientu]] de [[2006]], cumplieron 25 años y 325 díes desque dexaron los sos cargos, superando'l récor anterior establecíu pol presidente [[John Adams]] y [[Thomas Jefferson]] vicepresidente, que morrieron el [[4 de xunetu]] de [[1826]]. N'agostu de 2012 superaría a [[Herbert Hoover]] como presidente que más vivió dende'l términu del so mandatu.

Jimmy Carter ye unu de los cuatro presidentes,&lt;ref&gt;Los otros son [[William Henry Harrison]], [[Zachary Taylor]] y [[Andrew Johnson]],&lt;/ref&gt; y l'únicu na historia moderna, que nun tuvo la oportunidá de nomar a un xuez por qu'integrara na [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte suprema]].

=== Imaxe pública ===
''El diariu [[The Independent]]'' publicó:

{{Cita|(...) Carter ye llargamente consideráu como meyor home que presidente.}}&lt;ref name=&quot;indy&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.independent.co.uk/news/presidents/jimmy-carter-1482922.html|títulu=Jimmy Carter:39th president – 1977–1981|editorial=independent.co.uk |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 | llugar=London | fecha=22 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;

Carter empecipió'l so mandatu con un índiz de 66% d'aprobación,&lt;ref&gt;[http://www.gallup.com/poll/113923/History-Foretells-Obama-First-Job-Approval-Rating.aspx Gallup].&lt;/ref&gt; pero esta amenorgóse a un 34% nel momentu de dexar el cargu, col 55% de desaprobación.&lt;ref&gt;[http://www.gallup.com/poll/113770/Bush-Presidency-Closes-34-Approval-61-Disapproval.aspx Gallup Poll].&lt;/ref&gt;

Les encuestes a empiezos de la campaña presidencial de 1976 suxurieron que munchos non -y perdonaben a [[Gerald Ford]] la so rellación con [[Richard Nixon]] y l'[[escándalu Watergate]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Joel Roberts |url=http://www.cbsnews.com/stories/2006/12/27/opinion/polls/main2301584.shtml |títulu=Polls: Ford's Image Improved Over Time |editorial=CBS News |fecha=27 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Carter, en comparanza, paecía un honestu, sinceru y bien intencional suriegu.

Esta situación camudó cuando Carter postular pa la reeleición, cuando la autoconfianza de Ronald Reagan oldeó col temperamentu seriu ya introspectivu de Carter. L'atención personal de Carter a los detalles y la so aparente indecisión y debilidá viéronse acentuaos pol encantu que Reagan espertó ente los votantes.&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DEFDE1039F93BA25756C0A96F948260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all |títulu=WASHINGTON TALK; Carter Begins to Shed Negative Public Image|editorial=New York Times |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 | nome=Y. J. | apellíu=Dionne Jr | fecha=18 de mayu de 1989}}&lt;/ref&gt; N'última instancia, la combinación de los problemes económicos, la crisis de los rehenes d'Irán, y la falta de cooperación de Washington fíxo-y fácil a Reagan presentar a Carter como un líder ineficaz.

Desque dexó la presidencia, la reputación de Carter ameyoró enforma. L'índiz d'aprobación presidencial de Carter, que tuvo'l so visu nun 31% xustu enantes de les eleiciones de 1980, atopar a principios de 2009 nel 64%. La pospresidencia de Carter tamién tuvo una acoyida favorable. Carter esplica qu'una gran parte d'esti cambéu deber al socesor de Reagan, George HW Bush, quien lo buscó viviegamente y foi muncho más atentu y comenenciudu nel so conseyu de lo que Reagan fuera. Carter caltuvo rellaciones de trabayu colos ex presidentes [[George H. W. Bush]], [[Bill Clinton]] y [[George W. Bush]], y a pesar de les sos diferencies polítiques, los trés convirtiéronse en bonos amigos mientres años trabayando xuntos en dellos proyeutos humanitarios.&lt;ref&gt;{{Obra citada |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_jcarter.html |títulu=American Experience: People &amp; Events: James Earl (&quot;Jimmy&quot;) Carter Jr. (1924–)|editorial=[[Public Broadcasting Service]] |fechaaccesu=25 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Centru Carter ===
{{AP|Centru Carter}}
[[Ficheru:Carter lib1.JPG|thumbnail|La Biblioteca Presidencial Jimmy Carter.]]
Como presidente, Carter espresó'l so oxetivu de faer un gobiernu que fuera &quot;competente y caritatible.&quot; Na busca d'esa visión, tuvo implicáu nuna variedá de polítiques públiques nacionales ya internacionales, el resolución de conflictos, derechos humanos y causes benéfiques.

En [[1982]], fundó'l [[Centru Carter]] n'[[Atlanta]] pa promover los derechos humanos y solliviar el sufrimientu humanu innecesariu. Esta institución non gubernamental, ensin ánimu d'arriquecimientu, promueve la democracia, busca la mediación y la prevención de conflictos y supervisa el procesu eleutoral en sofitu d'eleiciones llibres y xustes. Amás, trabaya p'ameyorar la salú global al traviés del control y la erradicación d'enfermedaes como la [[Dracunculiasis]], la [[oncocercosis]], el [[paludismu]], el [[tracoma]], la [[filariasis linfática]] y la [[esquistosomiasis]]. Tamién llucha pa menguar l'estigma d'enfermedaes mentales y ameyorar la nutrición por aciu l'aumentu de la producción de los cultivos n'África. Un gran llogru d'esti Centru foi la eliminación de más del 99% de los casos d'enfermedá del vierme de Guinea, un parásitu debilitante qu'esistió dende l'antigüedá, de 3,5 millones de casos envaloraos en 1986 pasóse a menos de 10.000 en 2007.&lt;ref&gt;[http://cartercenter.org/health/guinea_worm/index.html Carter Center Guinea Worm Eradication Program]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; El Centru Carter supervisó 70 eleiciones en 28 países dende [[1989]].&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/peace/democracy/observed.html Elections Observed by The Carter Center]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Trabayóse pa resolver los conflictos n'[[Haití]], [[Bosnia]], [[Etiopía]], [[Corea del Norte]], [[Sudán]], [[Venezuela]] y otros países. El Centru Carter sofita viviegamente a los defensores de los derechos humanos en tol mundu ya intervinieron con xefes d'estáu nel so nome.

=== Premiu Nobel de la Paz ===
En [[2002]], el ex-presidente Carter recibió'l [[Premiu Nobel]] de la Paz pol so trabayu p'atopar soluciones pacífiques a los conflictos internacionales, promover la democracia, los derechos humanos y el desenvolvimientu económico y social al traviés del Centru Carter. Trés presidentes, [[Theodore Roosevelt]], [[Woodrow Wilson]] y [[Barack Obama]], recibieron el premiu mientres les sos presidencies, Carter ye únicu en recibir el premiu poles sos aiciones dempués de dexar la presidencia. Ye, xuntu con [[Martin Luther King, Jr.]], unu de les dos persones nacíes en [[Georgia]] en recibir el Nobel.

=== Diplomacia ===

==== Corea del Norte ====
En [[1994]], [[Corea del Norte]] espulsara a los investigadores del [[Organismu Internacional d'Enerxía Atómica]] y amenaciaba con empezar a procesar combustible nuclear gastáu. En respuesta, l'entós presidente [[Bill Clinton]] primió por que se impunxeren sanciones y ordenó la unviada de grandes cantidaes de tropes y vehículos a la zona pa preparar pa la guerra.

Clinton reclutó a Carter de callao, pa llevar a cabu una misión de paz en Corea del Norte, so l'apariencia d'una misión privada de Carter,&lt;ref&gt;Marion V. Creekmore, ''A Moment of Crisis: Jimmy Carter, The Power of a Peacemaker, and North Korea's Nuclear Ambitions'' (2006).&lt;/ref&gt; Clinton vio en Carter una manera de que'l presidente de Corea del Norte, [[Kim Il-sung]], diera marcha tras ensin frayar la so reputación.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Washington Monthly Online |url=http://www.washingtonmonthly.com/features/2004/0405.kaplan.html |títulu=&quot;Rolling Blunder&quot; by Fred Kaplan |editorial=Washingtonmonthly.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Carter axustó un alcuerdu con Kim Il-sung, pero foi más allá y diseñó tamién un tratáu, qu'anunció na [[CNN]], ensin l'autorización de la Casa Blanca, como una manera de forzar a los EE.XX. a l'aición. L'Alministración de Clinton robló una versión posterior del Agreed Framework, en virtú del cual Corea del Norte alcordó conxelar y finalmente desmantelar el so programa nuclear y cumplir coles sos obligaciones de non proliferación, en cuenta de entregues de petroleu, la construcción de dos reactores d'agua llixero pa reemplazar los sos reactores de grafitu y discutinios pal eventual establecimientu de rellaciones diplomátiques. L'alcuerdu foi aclamáu nel so momentu como un llogru diplomáticu importante. Sicasí, n'avientu de 2002, los Alcuerdos de Framework viniéronse embaxo de resultes d'una disputa ente'l gobiernu de [[George W. Bush]] y el gobiernu de Corea del Norte de [[Kim Jong-il]]. En 2001, el presidente George W. Bush decidiera adoptar una posición de confrontación escontra Corea del Norte y en xineru de 2002, incluyó a esti país como parte d'un &quot;exa del mal&quot;. Mentanto, Corea del Norte empezó a desenvolver la capacidá d'arriquecer uraniu. Bush y otru opositores de l'Alministración d'Estaos Xuníos a los Alcuerdos de Framework creíen que'l gobiernu de Corea del Norte nunca tuvo dispuestu a dexar el so programa d'armes nucleares, pela cueta los partidarios del alcuerdu pensaben qu'esti podría ser un ésitu y que foi socavado.

==== Oriente Mediu ====
Carter y los espertos del [[Centru Carter]] asistieron a les negociaciones non oficiales ente israelines y palestinos pal diseñu d'un modelu d'alcuerdu de paz, llamáu'l [[Alcuerdu de Xinebra (Israel-Palestina)|Alcuerdu de Xinebra]], nel periodu [[2002]]-[[2003]].&lt;ref&gt;BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3252530.stm &quot;Moderates launch Middle East plan&quot;], December 1, 2003. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Carter tamién se convirtió nos últimos años nun críticu frecuente de les polítiques d'[[Israel]] n'[[El Líbanu]], [[Cixordania]] y [[Gaza]].&lt;ref&gt;Douglas G. Brinkley. ''The Unfinished Presidency: Jimmy Carter's Journey to the Nobel Peace Prize'' (1999), páxs. 99–123.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Kenneth W. Stein]], &quot;[http://www.meforum.org/article/1633 My Problem with Jimmy Carter's Book]&quot;, ''[[Middle East Quarterly]]'' 14.2 (Spring 2007).&lt;/ref&gt;

N'abril de [[2008]], el periódicu árabe con sede en [[Londres]], [[Al-Hayat]], informó que Carter axuntar col líder de [[Hamás]], [[Khaled Mashaal]] na so visita a [[Siria]]. El Centru Carter primeramente nun confirmó nin negó la hestoria. El [[Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]] considera Hamás como una organización terrorista.&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1207649973153&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Jimmy Carter Planning to meet Mashaal]&quot;, Xerusalem Post, April 9, 2008.&lt;/ref&gt; Nesti viaxe de Mediu Oriente, Carter tamién asitió una ufrienda floral na tumba de [[Yasser Arafat]] en [[Ramallah]], el [[14 d'abril]] de [[2008]].&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1208246574923&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Carter lays wreath at Arafat's grave].&quot; ''Associated Press''. April 15, 2008.&lt;/ref&gt; Carter dixo'l [[23 d'abril]] que nin [[Condoleezza Rice]] nin naide nel Departamentu d'Estáu alvirtiéra-y de que nun s'axuntara colos líderes de Hamás mientres el so viaxe.&lt;ref&gt;&quot;[http://edition.cnn.com/2008/WORLD/meast/04/23/carter.rice.hamas/index.html Carter: Rice did not advise against Hamas meeting].&quot; ''CNN'' April 23, 2008.&lt;/ref&gt; Carter paroló con Mashaal al respective de dellos asuntos, ente ellos &quot;fórmules d'intercambiu de prisioneros pa llograr la lliberación del cabu [[Gilad Shalit|Shalit]].&quot;&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/news/trip_reports/paris_lebanon_syria_2008.html Paris, Lebanon, and Syria Trip Report by Former US President Jimmy Carter: December 5–16, 2008] The Carter Center, December 18, 2008.&lt;/ref&gt;

En mayu de [[2007]], ente que l'argumentu de qu'Estaos Xuníos tien de falar direutamente a Irán, Carter afirmó qu'Israel tenía 150 armes nucleares nel so arsenal.&lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article4004300.ece Jimmy Carter says Israel had 150 nuclear weapons], Times.&lt;/ref&gt;

N'avientu de 2008, Carter visitó [[Damascu]] nuevamente, onde s'axuntó con presidente siriu [[Bashar Assad]], y el líder del Hamás. Mientres la so visita, concedió una entrevista esclusiva a la revista &quot;Alantre&quot;, la primer entrevista pa cualquier presidente d'Estaos Xuníos, actual o anterior, con medios de comunicación sirios que tuvieron ésitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pr-usa.net/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=160253&amp;Itemid=96 |títulu=PR-USA.net |editorial=PR-USA.net |fecha=1 de payares de 2007 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fw-magazine.com/content/president-jimmy-carter-speaks-forward Jimmy Carter speaks to Forward Magacín]{{dead link|fecha=September 2010}}.&lt;/ref&gt;

==== África ====
Carter celebró cumes n'[[Exiptu]] y [[Tunicia]] nel periodu [[1995]]-[[1996]] pa encetar la violencia na rexón de los [[Grandes Llagos d'África]]&lt;ref&gt;Press Release, [http://cartercenter.org/news/documents/doc190.html African Leaders Gather to Address Great Lakes Crisis], May 2, 1996. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; y xugó un papel clave na negociación del [[Alcuerdu de Nairobi de 1999]] ente [[Sudán]] y [[Uganda]].&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/documents/nondatabase/nairobi%20agreement%201999.htm The Nairobi Agreement], December 8, 1999. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

El [[18 de xunetu]] de [[2007]], Carter axuntar con [[Nelson Mandela]] en [[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]], p'anunciar la so participación nuna nueva organización humanitaria llamada [[Global Elders]]. N'ochobre de 2007, Carter visitó [[Darfur]] con dellos de los miembros de los [[Global Elders]], ente ellos [[Desmond Tutu]]. Les seguridaes sudaneses torgar visitar a un líder tribal de Darfur, lo que provocó un encaloráu discutiniu.&lt;ref&gt;[http://www.mg.co.za/articlepage.aspx?area=/breaking_news/breaking_news__africa/&amp;articleid=320912&amp;referrer=RSS Jimmy Carter blocked from meeting Darfur chief&lt;!--Bot-generated title--&gt;]: Mail &amp; Guardian Online.&lt;/ref&gt;

El [[18 de xunu]] de [[2007]], Carter, acompañáu de la so esposa, llegó a [[Dublín]], [[Irlanda]], pa sostener conversaciones cola presidenta [[Mary McAleese]] y [[Bertie Ahern]] en materia de derechos humanos. El [[19 de xunu]], Carter asistió y faló nel [[Foru Añal de Derechos Humanos]] en [[Croke Park]]. Un alcuerdu ente l'[[Ayuda Irlandesa]] y el Centru Carter, roblóse tamién nesti día.

En payares de [[2008]], Carter, l'ex-secretariu xeneral de les [[Naciones Xuníes]], [[Kofi Annan]], y [[Graca Machel]], esposa de Nelson Mandela, intentaron entrar en [[Zimbabue]], pa inspeicionar la situación de los derechos humanos, siéndo-y torgáu'l pasu per parte del gobiernu del presidente [[Robert Mugabe]].

==== Llatinoamérica ====
Carter encabezó una misión a [[Haití]] en [[1994]] col senador [[Sam Nunn]] y l'ex presidente del [[Estáu Mayor Conxuntu de los Estaos Xuníos]], el xeneral [[Colin Powell]], pa evitar una invasión multinacional encabezada per Estaos Xuníos y restaurar el poder al presidente democráticamente electu d'esti país, [[Jean-Bertrand Aristide]].&lt;ref&gt;Larry Rohter, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9905EFDC113BF93BA2575AC0A962958260&amp;sec=&amp;spon=) &quot;Showdown with Haiti: Diplomacy; Carter, in Haiti, pursues peaceful shift&quot;], ''New York Times'', September 18, 1994. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter visitó [[Cuba]] en mayu de [[2002]] y caltuvo conversaciones con [[Fidel Castro]] y el gobiernu cubanu. Dexóse-y dirixise al públicu ensin censura na televisión y la radio nacionales cubanes, con un discursu qu'escribió y presentó n'español. Nel discursu, pidió a los [[Estaos Xuníos]] poner fin a &quot;un embargu económicu ineficaz de 43 años d'edá&quot; y a Castru a celebrar eleiciones llibres, ameyorar los derechos humanos, y dexar más llibertaes civiles.&lt;ref&gt;[http://cartercenter.org/documents/1053.pdf Carter Center News], July–December 2002. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Axuntar colos disidentes políticos, visitó un hospital de SIDA, una escuela de medicina, un centru de bioteunoloxía, una cooperativa de producción agrícola y una escuela pa neños discapacitaos y realizó un llanzamientu d'honor nun partíu de béisbol en [[L'Habana]]. La visita de Carter marcó la primer vista a la islla dende la [[revolución cubana]] de [[1959]], d'un presidente de los Estaos Xuníos, dientro o fora de la presidencia.&lt;ref&gt;BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/1988192.stm Lift Cuba embargo, Carter tells US], May 15, 2002. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter visitó como observador les eleiciones de [[Venezuela]] el [[15 d'agostu]] de [[2004]]. Los observadores de la [[Xunión Europea]] negárase a participar, manifestando que'l gobiernu de [[Hugo Chávez]] imponía-yos demasiaes restricciones.&lt;ref&gt;José de Córdoba, and David Luhnow, &quot;Venezuelans Rush to Vote on Chávez: Polarized Nation Decides Whether to Recall President After Years of Political Rifts&quot;, ''[[Wall Street Journal]]'' (Eastern edition), New York City, August 16, 2004, p. A11.&lt;/ref&gt; El [[Centru Carter]] declaró que'l procesu &quot;sufrió numberoses irregularidaes&quot;, pero dixo que nun reparó nin recibió &quot;pruebes de fraude que camudaren la resultancia de la votación&quot;.&lt;ref&gt;Carter Center (2005). [http://www.cartercenter.org/documents/2020.pdf Observing the Venezuela Presidential Recall Referendu: Comprehensive Report]. Retrieved January 25, 2006.&lt;/ref&gt; Na tarde del [[16 d'agostu]] de [[2004]], el día dempués de la votación, Carter y el Secretariu Xeneral de la [[Organización de los Estaos Americanos]] (OEA), [[César Gaviria]], dieron una conferencia de prensa conxunta na qu'aprobaben los resultaos preliminares anunciaos pol [[Conseyu Nacional Eleutoral (Venezuela)|Conseyu Nacional Eleutoral]]. Les conclusiones de los monitores &quot;, coincidió coles declaraciones parciales anunciaos güei pol Conseyu Nacional Eleutoral&quot;, dixo Carter, ente que Gaviria amestó que los miembros de la misión d'observación eleutoral de la OEA nun había &quot;atopáu nengún elementu de fraude nel procesu.&quot; Dirixiendo los sos comentarios a les figures de la oposición que fixeron les denuncies de &quot;fraude xeneralizáu&quot; na votación, Carter pidió a tolos venezolanos a &quot;aceptar los resultaos y trabayar xuntos pal futuru&quot;. Sicasí, una encuesta a cuerpu d'urnes realizáu por Penn, Schoen &amp; Berland Associates (PSB ) predixera que Chávez perdería por 20%, cuando los resultaos eleutorales amosaron una victoria del 20%, Schoen, comentó: &quot;Creo que foi un fraude masivu&quot;.&lt;ref name=Barone&gt;M. Barone, [http://www.usnews.com/usnews/opinion/baroneweb/mb_040820.htm &quot;Exit polls in Venezuela,&quot;] ''US News &amp; World Report'', August 20, 2004.&lt;/ref&gt;

Arriendes de la rotura de rellaciones diplomátiques ente [[Ecuador]] y [[Colombia]] en marzu de 2008, Carter medió un alcuerdu ente los presidentes de dambos países pal reestablecimientu de rellaciones diplomátiques de baxu nivel, que foi anunciáu'l [[8 de xunu]] de [[2008]].&lt;ref&gt;{{cita press release |títulu=Ecuador and Colombia Presidents Accept President Carter's Proposal to Renew Diplomatic Relations at the Level of Chargé d'Affaires, Immediately and Without Preconditions |editorial=[[Carter Center|The Carter Center]] |fecha=8 de xunu de 2008 |url=http://www.cartercenter.net/news/pr/EcCol_060608.html |fechaaccesu=8 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Colombia, Ecuador restore ties under deal with Carter |obra=[[Reuters]] |editorial=[[Thomson Reuters]] |fecha=8 de xunu de 2008 |url=http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSN0628014920080606 |fechaaccesu=8 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica a la política d'Estaos Xuníos ===
En [[2001]], Carter criticó'l revesosu indultu de [[Marc Rich]], aprobáu pol presidente Bill Clinton, calificándolo de &quot;vergonzosu&quot; suxuriendo que les contribuciones financieres de Rich al Partíu Demócrata fueron un factor na decisión de Clinton.

Carter tamién criticó la presidencia de [[George W. Bush]] y la [[guerra d'Iraq]]. Nun editorial de [[2003]] del [[New York Times]], Carter alvirtió contra les consecuencies d'una guerra n'Iraq y llamó a la moderación nel usu de la fuercia militar.&lt;ref&gt;Jimmy Carter, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D00EFDE113FF93AA35750C0A9659C8B63) &quot;Just War – or a Just War?&quot;], ''New York Times'', March 9, 2003. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; En marzu de [[2004]], Carter tamién acusó a George W. Bush y [[Tony Blair]] de llibrar una guerra innecesaria, basada en mentires y males interpretaciones pa derrocar a [[Sadam Husein]]. N'agostu de [[2006]], Carter criticó a Blair por ser &quot;servil&quot; a l'alministración de Bush y acusó a Blair de dar sofitu incondicional a les polítiques de Bush n'[[Iraq]]. En mayu de [[2007]] nuna entrevista con Arkansas Democrat-Gazette d'[[Arkansas]], manifestó:

{{Cita|Creo que, en materia d'asuntos esteriores, esta alministración foi la peor de la hestoria pol impautu adversu de la nación nel mundu}}&lt;ref&gt;Frank Lockwood, [http://www2.arkansasonline.com/news/2007/may/19/carter-calls-bush-administration-worst-ever/ &quot;Carter calls Bush administration worst ever&quot;], ''Arkansas Democrat-Gazette'', May 19, 2007. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[http://www.americanthinker.com/2007/05/jimmy_carter_can_only_blame_hi.html Jimmy Carter Can Only Blame Himself]&quot;, American Thinker, May 25, 2007.&lt;/ref&gt;

El [[19 de mayu]] de [[2007]], Blair fixo la so última visita a Iraq enantes de dimitir como primer ministru británicu y Carter aprovechó la ocasión pa criticalo una vegada más. Carter dixo a la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] que Blair yera &quot;aparentemente servil&quot; a Bush y criticar pol so &quot;sofitu incondicional&quot; de la [[guerra d'Iraq]]. Carter describió les aiciones de Blair como &quot;abominables&quot; y afirmó que &quot;el sofitu del [[Primer Ministru de Reinu Xuníu|primer ministru]] británicu casi ensin esviase de les polítiques desacertaes del presidente Bush n'[[Iraq]] fueren una gran traxedia pal mundu. Carter manifestó que creía que Blair alloñárase de l'alministración de Bush mientres el periodu previu a la invasión d'Iraq en [[2003]], pudo habese fechu una diferencia crucial a la opinión pública y política d'[[América]], y polo tanto la invasión nun siguiera alantre. Carter espresó la so esperanza de que'l socesor de Blair, [[Gordon Brown]], fora &quot;menos entusiasta&quot; cola política de Bush n'Iraq.

En xunu de [[2005]], Carter encamentó'l zarru de la prisión de la [[Badea de Guantánamo]] en Cuba, que foi un puntu focal pa les demandes recién d'abusos de prisioneros.&lt;ref&gt;Associated Press, [http://www.nytimes.com/2005/06/08/national/nationalspecial3/08carter.html?_r=1&amp;oref=login &quot;Carter says US should close detention center at Guantanamo&quot;], June 8, 2005. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

En setiembre de [[2006]], Carter foi entrevistáu pola [[BBC Newsnight]] que yera un programa que trataba d'asuntos d'actualidá, espresando la so esmolición pola creciente influencia de la [[Derecha Relixosa]] na política de los EE.XX.&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/mediaselector/check/player/nol/newsid_5340000/newsid_5347800?redirect=5347830.stm&amp;news=1&amp;bbwm=1&amp;bbram=1&amp;nbram=1&amp;nbwm=1 Newsnight audiu recording], September 2006, BBC.&lt;/ref&gt;

El [[3 de xunu]] de [[2008]], cerca del final de les primaries, Carter, na so condición d'ex presidente, foi nomáu superdelegado na [[Convención Nacional Demócrata]], anunciando'l so respaldu al Senador y posterior presidente, [[Barack Obama]].

En [[2009]] punxo pesu detrás de les acusaciones de presidente venezolanu [[Hugo Chávez]], referentes a la participación d'Estaos Xuníos nel intentu golpe d'estáu en Venezuela de [[2002]] perpetáu por una [[Dictadura militar|Xunta cívica-militar]], manifestando que Washington conocía la esistencia del golpe y pudo haber tomáu parte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://english.aljazeera.net/news/americas/2009/09/200992116049879437.html |títulu=Americas - US 'likely behind' Chávez coup |editorial=Al Jazeera English |fecha=21 de setiembre de 2009 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Pena de muerte ===
Carter sigui manifestándose en contra de la pena de muerte nos EE.XX. y nel restu del mundu. Más apocayá, na so carta al gobernador de [[Nuevu Méxicu]], [[Bill Richardson]], encamentó-y a roblar un proyeutu de llei pa esaniciar la pena de muerte ya instituyir la cadena perpetua ensin llibertá condicional. La llei foi aprobáu pola Cámara y el Senáu estatal. Carter escribió:

{{Cita|Como ustedes saben, los Estaos Xuníos ye unu de los pocos países, xuntu con naciones como [[Arabia Saudita]], [[República Popular China|China]] y [[Cuba]], qu'entá lleven a cabu la pena de muerte a pesar de la traxedia en cursu de condena inxusta discriminación racial y de clase. Les disparidades basaes neso, faen imposible l'aplicación xusta d'esti castigu máximu.}}

Carter tamién pidió la conmutación de penes de muerte pa munchos presos condergaos, incluyendo a [[Brian K. Baldwin]] (executáu en [[1999]] n'[[Alabama]]),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.law.northwestern.edu/wrongfulconvictions/issues/deathpenalty/Executinginnocent/alBaldwinbsummary.html |títulu=Brian Baldwin, Center on Wrongful Convictions |editorial=Law.northwestern.edu |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; [[Kenneth Foster]] (pena conmutada en [[Texas]] en [[2007]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.democracynow.org/2007/8/29/jimmy_carter_desmond_tutu_apura_texas |títulu=Jimmy Carter, Desmond Tutu Apura Texas to Stay Execution of Kenneth Foster |editorial=Democracynow.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://deathpenaltyinfo.org/clemency |títulu=Clemency &amp;#124; Death Penalty Information Center |editorial=Deathpenaltyinfo.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; y [[Troy Davis|Troy Anthony Davis]] (de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]]).&lt;ref&gt;{{cita web |autor=The Carter Center |url=http://www.cartercenter.org/news/pr/clemency_troy_davis.html |títulu=Carter Center Press Releases - President Carter Calls for Clemency for Troy Davis |editorial=Cartercenter.org |fecha=19 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Tortura ===
Nuna entrevista de [[2008]] con [[Amnistía Internacional]], Carter criticó l'usu de la tortura na [[Badea de Guantánamo]], diciendo que ''contraviene los principios básicos sobre los que se fundó esta nación.''&lt;ref&gt;{{youtube|tkz_FLxaKnI|Torture can never be justified}}
&lt;/ref&gt; Dixo que'l próximu presidente tendría de pidir# esculpes públicamente nel so toma de posesión, y declarar que los [[Estaos Xuníos]] ''nunca más torturaría a los prisioneros''.

=== Llibros ===
Carter foi un autor prolíficu nel so post-presidencia, escribió ente 21 y 23 llibros. Ente ellos alcuéntrase unu co-escritu cola so esposa, Rosalynn, y un llibru pa neños ilustráu pola so fía, Amy. Cubren una gran variedá de temes, incluyendo'l trabayu humanitariu, l'avieyamientu, la relixón, los derechos humanos, y la poesía.

== Vida personal y familiar ==

=== Mientres la presidencia ===
[[Ficheru:Rosalynn, Jimmy, and Amy Carter.gif|thumb|left|D'esquierda a derecha:[[Rosalynn Carter|Rosalynn]], Jimmy y [[Amy Carter]] nos xardinos de la [[Casa Blanca]].]]
[[Ficheru:Jimmy and Billy Carter.gif|thumb|right|Jimmy col so hermanu [[Billy Carter]] n'[[Atlanta (Georgia)]], [[20 de febreru]] de [[1979]].]]
La fía más nueva, [[Amy Carter]], vivió na Casa Blanca, mientres el so padre exerció como presidente, siendo oxetu d'atención de los medios de comunicación mientres esti periodu, los neños pequeños nun vivieren na Casa Blanca dende principios de los [[años 1960]], na presidencia de [[John F. Kennedy]].

L'hermanu de Carter, [[Billy Carter]], xeneró una gran notoriedá mientres la presidencia de Carter pol so comportamientu públicu estrañu.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_bcarter.html PBS's American Experience - Billy Carter]&lt;/ref&gt; En [[1977]], Billy Carter aprobó la [[Cerveza Billy]], capitalizando a la so imaxe llena de color como la cerveza, el rapazu del sur que se desenvolviera na prensa mientres la campaña del presidente Carter. El nome de Billy Carter foi utilizáu dacuando como una chancia pa una respuesta de Washington, DC, que se-y consideraba como un alborotador. Billy Carter, una vegada mexó nuna pista del aeropuertu a la vista de la prensa y de dignatarios. A finales de [[1978]] y empiezos de [[1979]], Billy Carter visitó Libia con un contingente de Georgia en trés causes. Col tiempu rexistráu como axente estranxeru del gobiernu libiu y recibió un préstamu de 220.000 dólares. Esto condució a una audiencia del Senáu sobre tráficu d'influencies supuesta, que dalgunos na prensa llamada &quot;Billygate&quot;. Un subcomité del Senáu foi llamáu a investigar les actividaes de les persones que representen los intereses de los gobiernos nel estranxeru.

=== Dempués de la presidencia ===
Carter y la so esposa, [[Rosalynn Carter]], son tamién bien conocíos pol so trabayu como voluntarios cola organización [[Habitat for Humanity]], una institución filantrópica con sede en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] qu'ayuda a trabayadores de baxos ingresos a construyir y mercar les sos propies cases. Ye profesor d'escuela dominical y diáconu na Ilesia Maranatha Bautista na so ciudá natal de [[Plains (Georgia)]].&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://mbcplains.com/index.php/sunday-school/ Maranatha Baptist Church]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Nel añu [[2000]], Carter rompió los venceyos cola [[Convención Bautista del Sur]], diciendo que les sos doctrines del grupu nun s'alliniaben coles sos creencies cristianes.&lt;ref&gt;Somini Sengupta, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C00Y4D6113EF932A15753C1A9669C8B63 &quot;Carter Sadly Turns Back on National Baptist Body&quot;], ''New York Times'', October 21, 2000. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; N'abril de 2006, Carter, l'ex-presidente Bill Clinton y el presidente [[Bill Mercer]] de la [[Underwood University]] empecipiaron el [[Nuevu Pactu Bautista]]. El movimientu llargamente inclusiva busca xunir a los bautistes de toles races, les cultures y les afiliaciones de convenciones. Dieciocho líderes bautistes que representaben a más de 20 millones de bautistes n'América del Norte sofitáu al grupu como una alternativa a la Convención Bautista del Sur. El grupu celebró la so primer xunta n'Atlanta, del [[30 de xineru]] al [[1 de febreru]] de [[2008]].&lt;ref&gt;[http://www.newbaptistcovenant.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=14&amp;Itemid=36 New Baptist Covenant]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter tien aficiones qu'inclúin la pintura,&lt;ref&gt;Carter, Jimmy, Letter to Artist [[Mia LaBerge]], February 14, 2008.&lt;/ref&gt; la [[pesca con mosca]], trabayar la madera, el ciclismu, el tenis y l'esquí.

Los Carter tienen tres fíos, una fía, ocho nietos, trés nietes, y dos bisnietos. El so fíu mayor, Jack, foi'l candidatu demócrata al Senáu de los Estaos Xuníos en [[Nevada]] en [[2006]], perdiendo ante'l que taba anguaño, [[John Ensign]]. El fíu de Jack, Jason, foi escoyíu como presidente del Senáu estatal de Georgia en [[2010]].

El [[12 d'agostu]] de [[2015]] dio a conocer que fuera diagnosticáu de [[Metástasis|cáncer metastáticu]] en siendo sometíu a una ciruxía pa extirpar un [[tumor]] nel so [[fégadu]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/internacional/2015/08/13/55cc18d5y2704y5y108b456d.html L'ex presidente d'Estaos Xuníos Jimmy Carter tien cáncer]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/2533883/0/ex-presidente/jimmy-carter/tien-cancer/ El ex-presidente d'Estaos Xuníos Jimmy Carter tien cáncer]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Incidente del coneyu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|James Earl Carter|Jimmy Carter}}
{{wikiquote}}
* [http://www.jimmycarterlibrary.org Jimmy Carter Library]
* [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/america_del norte/estaos_xuníos/jimmy_carter Biografía per Fundación CIDOB] (en castellán)

{{NF|1924||Carter, Jimmy}}
{{Presidentes de los Estaos Xuníos d'América}}

{{Tradubot|Jimmy Carter}}
[[Categoría:Persones d'Atlanta]]
[[Categoría:Bautistes]]
[[Categoría:Gobernadores de Georgia (Estaos Xuníos)]]
[[Categoría:Premiu Nobel de la Paz]]
[[Categoría:Premiu Nobel d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Presidentes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Presidentes d'Estaos Xuníos nacíos en Georgia]]</text>
      <sha1>tce9nsy0vki550lvl9b6pfs43drsgnm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703186</id>
      <parentid>3703140</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127815" xml:space="preserve">{{Premiu Nobel}}
{{persona}}

'''James Earl &quot;Jimmy&quot; Carter, Jr.''' {{nym}} ye un [[políticu]] d'[[Estaos Xuníos]] del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|Partíu Demócrata]] que foi'l trentenu novenu [[presidente de los Estaos Xuníos]] ([[1977]]-[[1981]]), enantes fuera gobernador del estáu de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] ([[1971]]-[[1975]]) y senador na Asamblea Xeneral de Georgia ([[1962]]-[[1966]]). Carter foi gallardoniáu col [[Premiu Nobel de la Paz]] en [[2002]], polos sos esfuerciu «p'atopar soluciones pacífiques a los conflictos internacionales, impulsar la democracia y los derechos humanos y fomentar el desenvolvimientu económico y social».&lt;ref&gt;[[Norwegian Nobel Committee]], 2002 Nobel Peace Prize announcement,[http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2002/press.html], October 11, 2002. Consultáu'l 4 d'agostu de 2008.&lt;/ref&gt;

El so mandatu como presidente d'Estaos Xuníos, tuvo marcáu por importantes ésitos en política esterior, como los trataos sobre'l [[Canal de Panamá]], los [[Alcuerdos de paz de Camp David]] (tratáu de paz ente [[Exiptu]] ya [[Israel]]), el tratáu [[SALT II]] cola [[XRSS]] y l'establecimientu de rellaciones diplomátiques cola [[República Popular China]] y vivió los sos momentos más tirantes con [[Crisis de los rehenes n'Irán|la crisis de los rehenes n'Irán]]. En política interior, el so gobiernu creó los ministerios d'enerxía y educación y reforzó la llexislación sobre proteición medioambiental.

Desque abandonó la [[Casa Blanca]], dedicóse a un llabor de [[Mediación (Derechu)|mediación]] en conflictos internacionales y a poner el so prestíu al serviciu de causes humanitaries, en 1982, fundó xuntu cola so esposa Rosalynn, el Centru Carter, una organización non gubernamental que llucha pola meyora de los derechos humanos, la mediación en conflictos internacionales y que tuvo presente como observador en distintos procesos eleutorales.

== Infancia y mocedá ==
[[Ficheru:Jimmy Carter with his dog Bozo 1937.gif|left|thumb|Jimmy Carter col so perru Sopapu en 1937.]]
Carter nació'l [[1 d'ochobre]] de [[1924]] en [[Plains (Georgia)|Plains]], un pequeñu pueblu agrícola, cercanu a [[Americus (Georgia)|Americus]], nel estáu de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]].

Los antepasaos de Carter procedíen del sur d'Inglaterra (la so familia paterna llegó a les Colonies americanes en 1635),&lt;ref&gt;&quot;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,915294,00.html The Nation: Magnus Carter: Jimmy's Roots]&quot;. ''Time''. August 22, 1977. Retrieved February 16, 2010.&lt;/ref&gt; y vivieron nel Estáu de Georgia mientres delles xeneraciones. Carter hai documentáu antepasaos sos que llucharon na Revolución d'Estaos Xuníos&lt;ref name=calsarspring07&gt;{{cita publicación |títulu=The California Compatriot |editorial=California Society SAR |fecha=Spring 2007 |páxina=23 |url= http://www.californiasar.org/images/SpringCompatriot07_R.pdf |formatu=PDF |fechaaccesu=4 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt; y el so güelu, L.B. Walker Carter (1832–1874), combatió nel [[Exércitu de los Estaos Confederaos]].&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=hTFYp2-cnMkC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Jimmy+Carter,+American+Moralist,+by+Kenneth+Earl+Morris&amp;source=bl&amp;ots=junCqi5YXO&amp;sig=AYFDaW3kdt9m2w_yS5EeYqNMoV8&amp;hl=en&amp;ei=FwJkTdmKFIGs8AaarqyDDA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CBcQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false Jimmy Carter, American Moralist], by Kenneth Earl Morris, 1996, page 23&lt;/ref&gt;

El so padre foi James Earl Carter, un acomodáu empresariu agrícola que cultivaba algodón y cacagüeses y qu'exercía el papel tradicional de terrateniente del sur d'Estaos Xuníos. Carter describir como un brillante granxeru y un estrictu segregacionista que trataba a los trabayadores negros con respetu y xusticia. La so madre foi Bessie Lillian Gordy, una enfermera diplomada na Wise Clinic en Plains que tresmitió al so fíu l'afición pola llectura.

Jimmy yera'l mayor de los cuatro fíos de la pareya. Na so infancia, mientres la [[Gran depresión]], la familia treslladóse a vivir a una granxa que'l so padre mercara, asitiada en Archery cerca de Plains. Según narra Carter nel so llibru de memories ''An Hour Before Daylight: Memoirs of a Rural Boyhood'', na granxa escarecíen d'electricidá y agua corriente, a pesar de ser una de les families más prósperes de la comunidá. La mayor parte de los sos vecinos yeren afroamericanos, comuñeros o peones de la esplotación del so padre, Carter taba en contautu permanente con ellos, comía nos sos llares y, cuando los sos padres atopábense fora, pasaba la nueche en casa de Rachel y Jack Clark, emplegaos de la granxa familiar. Esti contautu interracial solo yera posible na granxa cuidao que el ríxidu códigu llegal de segregación racial esistente establecía la separación na escuela, la ilesia y otros llugares públicos.&lt;ref&gt; http://www.achievement.org/autodoc/page/car0bio-1 A president of peace&lt;/ref&gt; Allá una vegada, Carter foi al cine a la ciudá de Americus, col so meyor amigu A.D. Davis, tuvieron que viaxar en vagones separaos nel tren, en compartimientos pa &quot;blancos&quot; y pa &quot;persones de color&quot;. Al llegar a la ciudá tuvieron que caminar hasta'l teatru xuntos, pero de forma separada, tamién tuvieron que dixebrase pa ver la película y de nuevu pa volver hasta la so casa. Carter afirma que &quot;Nun recuerdo siquier cuestionar la separación racial obligatoria, qu'aceptábamos como la respiración o como espertar en Archery cada mañana&quot;.&lt;ref&gt; [http://www.christianbookstore.net/an-hour-before-daylight-memories-of-a/catalog-150224/ An Hour Before Daylight : Memories of a Rural Boyhood]&lt;/ref&gt;

Dende una edá temprana, Carter demostró ser un alumnu aplicáu al que-y gustaba enforma la llectura, estudió secundaria na Plains High School. Al terminar l'institutu, en 1941, tenía la intención d'ingresar na Academia Naval d'Estaos Xuníos, pero p'aportar a esta institución yera necesariu'l respaldu d'un senador o congresista d'Estaos Xuníos, que'l so padre nun consiguió hasta'l branu de 1942. Mentanto, matricular na Universidá ''Georgia Southwestern College'' en Americus y nel [[Institutu de Teunoloxía de Georgia]] p'ameyorar la so preparación en Ciencies. Pel branu de 1943 ingresó na ''[[Academia Naval de los Estaos Xuníos]]'' n'[[Annapolis]], onde se graduó como alférez en [[1946]], nel puestu 59 de los 820 alumnos de la so promoción, llogrando igualmente una llicenciatura en Ciencies. Esi mesmu añu casóse con [[Rosalynn Carter|Rosalynn Smith]], una de les meyores amigues de la so hermana. Darréu, cursó física nuclear y teunoloxía de reactores nel ''Union College'', anque nun llegó a completar esos estudios.

En 1948 aportó a la Escuela de Submarinos, siendo darréu destináu al Pacíficu y foi escoyíu pol almirante [[Hyman Rickover]] pa participar nel entós novedosu programa de submarinos nucleares. A pesar de que la so intención yera prosiguir la so carrera na marina, a la muerte del so padre en [[1953]] dimitió de los sos cargos militares pa encargase del negociu familiar de [[cacahuate]]s, nel so pueblu natal.

Tamién dende bien nuevu amosó un fondu sentimientu [[cristianismu|cristianu]], impartiendo clases na escuela dominical. Mientres la so carrera política manifestó que [[Xesucristu]] marcara la so vida; ello ye que mientres el so mandatu presidencial oraba delles vegaes al día.

== Principios de la so carrera política ==

=== Miembru del Senáu de Georgia ===
Jimmy Carter empezó la so carrera política participando nes xuntes locales qu'alministraben delles escueles, hospitales y biblioteques de la so contorna. En 1961, foi escoyíu miembru del Senáu de Georgia, permaneciendo nesti cargu mientres dos llexislatures.

La so eleición de 1961, narrar nel so llibru ''Turning Point: A Candidate, a State, and a Nation Come of Age''; la eleición tuvo envolubrada nun ambiente de corrupción dirixíu por Joe Hurst, xérif del [[Condáu de Quitman (Georgia)|Condáu de Quitman]], mientres les votaciones produciéronse graves abusos nel sistema de votación, incluyéndo el votu de persones yá finaes y recuentos llenos de persones que supuestamente allegaren a votar n'orde alfabéticu. Nesta redolada fraudulento, significó un desafíu, ganar la so eleición. Esta convocatoria eleutoral supunxo tamién el final del réxime de votu imperante nel Estáu de Georgia, al declarar la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] (sentencia Gray v. Sanders) en 1963, inconstitucional el sistema de ''votos por condaos'' en llugar de ''por persones''.
En [[1964]] foi reelixíu pa exercer un segundu mandatu de dos años. En [[1966]], Carter refugó ser candidatu a la reeleición, pa empecipiar la so carrera pa Gobernador del Estáu. El so puestu nel senáu estatal foi ocupáu pol so primu hermanu, [[Hugh Carter]], escoyíu pol Partíu Demócrata.

=== Campañes pa gobernador ===
En [[1966]], cuando terminaba la so llexislatura nel senáu de Georgia, plantegó presentar como candidatu a la [[Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos]], pero cuando'l so rival republicanu, [[Howard Callaway]], retiró la so candidatura a la Cámara de Representantes pa postulase como candidatu pa gobernador del estáu de Georgia, Carter que nun quería ver a un gobernador republicanu nel so Estáu, tamién se retiró de la carrera pal Congresu ya incorporóse como candidatu a gobernador. Nes primaries demócrates, Carter foi'l terceru más votáu por detrás d'[[Ellis Arnall]] y [[Lester Maddox]]. La participación de Carter foi importante y trascendente yá que forzó una [[Segunda vuelta eleutoral]] na que venció Maddox, candidatu partidariu de la [[segregación racial]] y que fuera'l segundu más votáu na primer vuelta. Mientres esti procesu, Carter presentóse como una alternativa moderada, tanto frente a Arnall, más lliberal, como frente al más conservador Maddox. Anque Carter foi derrotáu, la fortaleza de la so posición contemplóse como un ésitu pa un senador del Estáu pocu conocíu.&lt;ref name=&quot;georgiaencyclopedia.org&quot;&gt;&quot;[http://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Article.jsp?path=/GovernmentPolitics/Politics/PoliticalFigures&amp;id=h-676 Jimmy Carter (b. 1924)]&quot;. ''New Georgia Encyclopedia''. Updated May 9, 2008. Retrieved February 16, 2010.&lt;/ref&gt;
Nes eleiciones participaron trés candidatos, Maddox pol partíu demócrata, Callaway polos republicanos y Arnal qu'allegó fora de les llistes. Callaway foi'l más votáu, pero Maddox foi nomáu gobernador del Estáu pola Asamblea Xeneral de Georgia.

Mientres los siguientes cuatro años, Carter volvió a la so esplotación agrícola, dedicándose a preparar y planiar curioso la siguiente campaña pa gobernador de [[1970]], participando mientres esos cuatro años en más de 1.800 actos políticos por toa Georgia.

Nes eleiciones de 1970, realizó una trabayosa campaña populista pa la primaries del partíu demócrata contra del ex-gobernador [[Carl Sanders]], etiquetando al so oponente como &quot;Cufflinks Carl&quot;. Carter nunca foi un [[Segregación racial|segregacionista]] y negóse a xunise al segregacionista ''Conseyu de Ciudadanos Blancos'', lo que provocó'l boicó a la so empresa de cacagüeses. La so familia foi tamién una de les dos úniques que votaron a favor d'almitir a los negros a la Plains Baptist Church.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_jcarter.html People &amp; Events: James Earl (&quot;Jimmy&quot;) Carter Jr. (1924–)] – [[American Experience]], [[Public Broadcasting Service]]. Retrieved March 18, 2006.&lt;/ref&gt;
Sicasí según l'historiador Y. Stanly Godbold, mientres esta campaña, pronunció les pallabres que los segregacionistes queríen escuchar, oponer a los tresporte d'escolares destinaos a favorecer la integración, pronuncióse a favor de les escueles privaes y manifestó la so disposición a convidar al gobernador d'Alabama, George Wallace, conocíu pola so postura contraria a la integración racial, por que pronunciara un discursu na so campaña.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/pt.html American Experience | Jimmy Carter | Transcript&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; Nel mesmu sentíu los sos ayudantes de campaña fixeron pública una fotografía del so oponente xunto a dos xugadores de baloncestu negru.&lt;ref&gt;[http://www.claremont.org/publications/crb/id.977/article_detail.asp The Claremont Institute – Malaise Forever&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761566991/Jimmy_Carter.html &quot;Jimmy Carter&quot;], Microsoft [[Encarta]] Online Encyclopedia 2005, accessed March 18, 2006. [http://www.webcitation.org/5kwrtgWxP Archived] 2009-10-31.&lt;/ref&gt; Dempués de la so estrecha victoria sobre Sanders nes primaries, Carter foi escoyíu Gobernador al ganar al candidatu republicanu, [[Hal Suit]].

Tres la so eleición como gobernador, Carter fixo una declaración qu'ofendieron fondamente a los segregacionistes: &quot;Dígovos con toa franqueza, que'l tiempu de la discriminación racial terminó.
Nenguna persona seya probe, llabradora, débil, o negra tendría de tener que soportar la carga adicional de ser quitáu de la oportunidá d'una educación, un puestu de trabayu o la simple xusticia.&quot;

El senador de Georgia, Leroy Johnson, unu de los primeros senadores de raza negra d'esti Estáu, cavilgaba sobre esta declaración, afirmando: &quot;Quedamos bien contentos. Munchos de los segregacionistes blancos taben disgustaos y toi convencíu de qu'aquelles persones que la sofitaron, nun lo fadríen si hubieren sabíu que diba pronunciar esa declaración.&quot;&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/pt.html American Experience | Jimmy Carter | Transcript&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;

== Gobernador de Georgia ==
Carter xuró como 76ᵘ gobernador de Georgia, el [[12 de xineru]] de [[1971]] y ocupó esti cargu hasta'l [[14 de xineru]] de [[1975]]. El so vicegobernador foi'l so predecesor nel cargu, Lester Maddox, col que caltuvo constantes enfrentamientos públicos mientres los sos cuatro años de mandatu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Peter Applebome |títulu=In Georgia Reprise, Maddox on Stump |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C0CEFDF143FF937A25752C0A966958260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all |obra=The New York Times |fecha=14 de xineru de 1990 |fechaaccesu=13 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.racematters.org/lestermaddox.htm Race Matters – Lester Maddox, Segregationist and Georgia Governor, Dies at 87&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt;

=== Política de derechos civiles ===
Carter declaró nel so discursu inaugural que la dómina de la segregación racial terminara, y que la discriminación racial nun tenía cabida nel futuru del Estáu, siendo'l primer titular d'un cargu públicu estatal nel denomináu ''[[Deep South|Sur Fondu]]'' en pronunciase públicamente d'esta manera.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.blackjournalism.com/?p=183 |títulu=President Jimmy Carter, still far ahead of his time at Black Journalism Review |editorial=Blackjournalism.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Darréu, Carter nomó bastantes afroamericanos pa cargos públicos, siendo llamáu de cutiu unu de los &quot;Gobernadores del Nuevu Sur&quot;. Muncho más moderáu que los sos predecesores, sofitó la llucha contra la segregación racial y l'ampliación de los derechos de los afroamericanos.

=== Albuertu ===
Carter oponíase personalmente al albuertu, anque sofitó la so llegalización, dempués de la histórica sentencia de 1973 de la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]], a raigañu del [[Casu Ruca contra Wade]], na que se reconocía, anque con llimitaciones, el derechu a la interrupción voluntaria del embaranzu. Darréu, como presidente nun sofitó la medría de fondos federales pa la práutica d'albuertos y foi criticáu pola [[Unión poles Llibertaes Civiles d'Estaos Xuníos]] por non faer lo suficiente p'atopar alternatives al albuertu.&lt;ref name=&quot;strategy campaigning&quot;&gt;{{cita llibru |
 títulu = The Strategy of Campaigning
 | autor = Skinner, Kudelia, Mesquita, Rice |
 editorial = University of Michigan Press
 | añu = 2007
 | url = https://books.google.com/?id=F0dCiDh4fMsC |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2008
 | isbn = 9780472116270 }}&lt;/ref&gt;

=== Reformes del gobiernu estatal ===
Carter ameyoró la eficiencia del gobiernu por aciu la fusión d'alredor de 300 axencies estatales en 30. Unu de los sos ayudantes recordaba asina al gobernador Carter: &quot;''taba ellí con nós, trabayando igual de duru, afondando en cada pequeñu problema. Yera'l so programa y trabayó nél tan duru como cualesquier y el productu final yera claramente so''&quot;.

Tamién impulsó reformes mientres la so llexislatura como, la prestación d'ayuda estatal iguales a les escueles de les zones ricu y probe de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], la creación de centros comuñales pa neños con discapacidá mental y l'ampliación de los programes educativos pa los presos. Carter sintióse especialmente arguyosu d'un programa que presentó pal nomamientu de maxistraos y funcionarios del gobiernu estatal, basáu nel méritu, en llugar de la influencia política.&lt;ref&gt;{{Obra citada |url=http://photo.pds.org:5005/student/printarticle?id=ar097440 |títulu=Carter, Jimmy|editorial=World Book Student|autor=Hugh S. Sidey|fecha=26 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Obra citada |isbn=071660101X |títulu=World Book Encyclopedia (Hardcover) [Jimmy Carter entry]|editorial=World Book|fecha=January 2001}}&lt;/ref&gt;

=== Aspiraciones a la vicepresidencia en 1972 ===
En [[1972]], cuando, [[George McGovern]], [[senador de los Estaos Xuníos]] por [[Dakota del Sur]], presentar a les primaries del partíu demócrata pa escoyer el candidatu a presidente d'Estaos Xuníos, Carter convocó una conferencia de prensa n'Atlanta p'alvertir que McGovern yera inelegible, criticando que yera demasiáu lliberal tantu en política esterior como en política nacional. Cuando la nominación de McGovern yá yera inevitable, Carter primió pa intentar convertise nel so vicepresidente. Mientres la [[Convención Nacional Demócrata de 1972]], sofitó la candidatura del senador [[Henry M. Jackson]], de [[Washington D. C.|Washington]].&lt;ref&gt;[http://www.ourcampaigns.com/RaceDetail.html?RaceID=58482 Our Campaigns – US President – D Convention Race – July 10, 1972&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; Sicasí, Carter recibió 30 votos, na caótica votación pa vicepresidente na convención. McGovern ufiertó'l segundu llugar a [[Reubin Askew]], unu de los &quot;nuevos gobernadores del sur&quot;, que la refugó.

[[Ficheru:My Lai massacre.jpg|250px|thumb|La imaxe, tomada'l 16 de marzu de 1968, amuesa a delles víctimes, la mayoría muyeres y neños, de la [[Matanza de Mỹ Lai|masacre de Mỹ Lai]]. En 1971, Jimmy Carter, entós gobernador de Georgia amosóse contrariu a la condena a cadena perpetua de [[William Calley]] l'únicu condergáu por esta matanza, y instituyó el día del lluchador americanu en sofitu a William Calley.]]

=== Pena de muerte y derechos humanos ===
A pesar de que nun principiu s'amosaba a favor de la pena de muerte, llueu se convirtió nun opositor a la mesma y asina mientres les sos campañes presidenciales manifestó la so posición (na mesma postura atopábense'l candidatu demócrata que-y precedió, George McGovern, y los dos siguientes, [[Walter Mondale]] y [[Michael Dukakis]]).&lt;ref&gt; [http://www.boston.com/news/nation/articles/2003/12/07/democrats_shift_on_death_penalty/ Democrats shift on death penalty – The Boston Globe].&lt;/ref&gt; Na actualidá, Carter ye conocíu pola so oposición frontera a esta pena en toles sos formes y nel so discursu del [[Premiu Nobel]], encamentó a la &quot;prohibición de la pena de muerte&quot;.&lt;ref&gt;[http://archives.cnn.com/2002/WORLD/europe/12/10/carter.transcript/ CNN.com – Carter Nobel Peace Prize speech – December 10, 2002].&lt;/ref&gt;

Dempués de qu'en 1972 la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] anulara la pena de muerte nel Estáu de Georgia, Carter propunxo sustituyila pola [[cadena perpetua]] na llexislación estatal (una opción qu'antes nun esistía).&lt;ref&gt;Craig Brandon, ''The Electric Chair: An Unnatural American History'', 1999, p. 242.&lt;/ref&gt; Cuando l'asamblea de Georgia aprobó una nueva llei de pena de muerte, Carter, a pesar d'espresar les sos reserves sobre la so constitucionalidá,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nodeathpenalty.org/content/new_abolitionist.php?issue_id=8&amp;story_id=100 |títulu=Campaign to End the Death Penalty |editorial=Nodeathpenalty.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; robló'l [[28 de marzu]] de [[1973]] la nueva normativa&lt;ref&gt;[http://www.deathpenaltyinfo.org/state/ Death Penalty Information Center&lt;!--Bot-generated title--&gt;].&lt;/ref&gt; qu'autorizaba la pena de muerte en casos d'asesinatu, violación y otros delitos y ponía en práutica los procedimientos xudiciales que s'afaíen a los requisitos constitucionales apocayá anunciaos. En [[1976]], el Tribunal Supremu confirmó esta nueva llexislación nel casu d'asesinatu Coker v. Georgia, nel que la Corte Suprema dictaminó que la pena de muerte yera inconstitucional na so aplicación a los delitos de violación.

El 31 de marzu de 1971, el teniente del exércitu norteamericanu, [[William Calley]], foi condergáu a cadena perpetua pol asesinatu de 22 civiles vietnamites na [[masacre de My Lai]], en Vietnam. El presidente Nixon, trés díes depués de la sentencia, conmutó esta pena por un arrestu domiciliariu de calter permanente. Jimmy Carter, disconforme cola condena de cadena perpetua, instituyó el ''Día del lluchador d'Estaos Xuníos'' pidiendo a los xeorxanos que conduxeren mientres una selmana los sos automóviles coles lluces encendíes en sofitu a Calley. El Gobernador d'Indiana pidió tamién que toles banderes del estáu ondeasen a mediu estil n'honor a Calley y los gobernadores d'Utah y Mississippi tamién amosaron el so desalcuerdu col veredictu.&lt;ref name=&quot;'70s 84&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957 |páxina= |páxina=84–85 |url= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://thelede.blogs.nytimes.com/2009/08/24/an-apology-for-my-lai-four-decades-later/ The New York Times 24 d'agostu de 2009]&lt;/ref&gt;

== Campaña presidencial de 1976 ==
{{AP|Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1976}}
[[Ficheru:ElectoralCollege1976.svg|thumb|left|Mapa eleutoral de les eleiciones de [[1976]].]]

Cuando Carter empecipió la so candidatura a la presidencia d'Estaos Xuníos en 1976, yera consideráu un políticu con poca esperiencia y escasa reconocencia a nivel nacional, namái yera reconocíu pol 2% de los votantes,&lt;ref name=&quot;enc&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Dobrynin |nome=Anatoly |enllaceautor= |títulu=A confianza |url= |fechaaccesu=3 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=1998 |editor= |editorial=Fondu de Cultura Económica |allugamientu= |isbn=968-16-5466-8 |capítulo= |páxina=|cita= }} &lt;/ref&gt; y con poques posibilidaes contra políticos más conocíos a nivel nacional. Cuando comunicó a la so familia la so intención de postulase a la presidencia d'Estaos Xuníos, la so madre preguntó-y: ''¿Presidente de qué?''. Sicasí, mientres 1976, l'[[escándalu Watergate]] siguía inda frescu na mente de los votantes y la so posición como un políticu ensin gran esperiencia y ayenu a la politiquería de Washington D.C., convertir nun factor curiosu pa los votantes, la pieza central de la so plataforma de campaña foi la reorganización del gobiernu.

===== Nominación demócrata =====
Carter llueu se convirtió nel favoritu al ganar el [[caucus]] d'[[Iowa]] y les primaries de [[New Hampshire]]. Utilizó una estratexa de dos frentes: Nel sur, nel que la mayoría aceptara tácitamente a [[George Wallace]] d'Alabama, Carter presentóse como un fíu predilectu de calter moderáu. Cuando Wallace demostró ser una fuercia escoso, Carter barrió na rexón. Nel norte, onde Carter tenía poques posibilidaes de llograr grandes mayoríes, fixo un llamamientu en gran midida a los votantes conservadores cristianos y a la población rural. Ganó en dellos estaos del Norte, construyendo'l mayor bloque. La estratexa de Carter consistía n'algamar una rexón primero que los otros candidatos pudieren estender la so influencia ellí, viaxó más de 50.000 quilómetros, visitó 37 estaos y pronunció más de 200 discursos primero qu'otros candidatos anunciaren que taben na carrera pola presidencia.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/presidents/video/carter_01.html#v276 PBS Amex Jimmy Who?].&lt;/ref&gt; Refugó, dende un principiu, presentase como un candidatu de calter rexonal, demostrando ser l'únicu demócrata con una verdadera estratexa nacional y asina finalmente llogró la candidatura del so partíu.

La so meyora foi lentu, según una encuesta de Gallup, inda'l [[26 de xineru]] de [[1976]], Carter yera la primer opción de namái un cuatro per cientu de los votantes demócrates. Sicasí, a mediaos de marzu, según Shoup, Carter non solo diba bien per delantre de los otros contendentes demócrata, sinón que tamién colaba per delantre del presidente Ford por un pequeñu porcentaxe.

Escoyó al senador [[Walter Mondale]] como candidatu a la vicepresidencia. Atacó la falta de tresparencia de la política de Washington nos sos discursos, y ufiertó un bálsamu de calter relixosu pa sanar les feríes de la nación.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;&gt;American Presidency, Brinkley and Dyer, 2004.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Carter and Ford in a debate, September 23, 1976.jpg|thumb|Carter y Ford nun alderique'l [[23 de setiembre]] de [[1976]]. Los alderiques televisivos, que nun se producíen dende 1960, fueron unu de los puntos álgidos de la campaña eleutoral.]]

===== Eleición presidencial =====
Na so campaña eleutoral, Carter apeló a vagos principios morales, criticó la burocracia de Washington y prometió sinceridá y honradez. Plantegó la so campaña como un &quot;outsider&quot;, dirixida a los eleutores que taben fartos de políticos profesionales y de soluciones convencionales.&lt;ref name=&quot;JJHA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Hernández Alonso |nome=Juan José |enllaceautor= |títulu=Los Estaos Xuníos de América. Hestoria y cultura |url= |fechaaccesu=18 de marzu de 2012 |idioma= |otros= |edición=Colegio d'España |añu=1995 |editor= |editorial= |allugamientu= |isbn=84-86408-55-5 |capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; Empecipió la campaña presidencial con una ventaya considerable sobre Ford, que foi amenorgándose nel intre de la mesma, y que finalmente-y dexó a Carter la victoria'l [[2 de payares]] de [[1976]] per un marxe estrechu. Carter ganó'l votu popular por un 50,1% contra 48,0% de Ford y recibió 297 votos eleutorales contra 240 de Ford, convirtiéndose nel primer presidente del denomináu [[Deep South|Sur Fondu]] dende la eleición de [[Zachary Taylor]] en 1848.

El so comportamientu públicu desafió les normes establecíes, mientres la campaña, a pesar de la so proclamada condición de devotu cristianu y catequista, concedió una entrevista a [[Robert Scheer]] pa la revista [[Playboy]],&lt;ref name=enc /&gt; na que reconocía que &quot;Miré a munches muyeres con lluxuria y cometí adulteriu munches vegaes no fondero del mio corazón&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Patterson |nome=James T. |enllaceautor= |títulu=El xigante inquietu: Estaos Xuníos de Nixon a G. W. Bush |url= |fechaaccesu=3 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=|editor= |editorial= |allugamientu= |isbn= |capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; La entrevista llegó a los quioscos un par de selmanes enantes de les eleiciones.

== Presidencia de los Estaos Xuníos (1977-1981) ==
[[Ficheru:Inauguration of Jimmy Carter.jpg|thumb|left|Toma de posesión de Jimmy Carter el 20 de xineru de 1977, Washington, D.C.]]

{| cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;2&quot; style=&quot;float: right; margin:1em 1em 1em 0; border:1px solid #000000;font-size:85%;&quot; align=&quot;left&quot;
!bgcolor=&quot;#dcdcdc&quot; colspan=&quot;3&quot;|El Gabinete Carter
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]]||align=&quot;right&quot; |'''Jimmy Carter'''||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Vicepresidente de los Estaos Xuníos|Vicepresidente]]||align=&quot;right&quot;|[[Walter Mondale]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos|Estáu]]||align=&quot;right&quot;|[[Cyrus Vance]]||align=&quot;right&quot;|1977–1980
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Edmund Muskie]]||align=&quot;right&quot;|1980–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu de l'Ayalga de los Estaos Xuníos|Ayalga]]||align=&quot;right&quot;|[[W. Michael Blumenthal]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[G. William Miller]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Secretariu de Defensa de los Estaos Xuníos|Defensa]]||align=&quot;right&quot;|[[Harold Brown]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Fiscal xeneral de los Estaos Xuníos|Xusticia]]||align=&quot;right&quot;|[[Griffin Bell]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Benjamin R. Civiletti]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos|Interior]]||align=&quot;right&quot;|[[Cecil D. Andrus]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Comerciu de los Estaos Xuníos|Comerciu]]||align=&quot;right&quot;|[[Juanita M. Kreps]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Philip M. Klutznick]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Trabayu de los Estaos Xuníos|Trabayo]]||align=&quot;right&quot;|[[Ray Marshall]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos|Agricultura]]||align=&quot;right&quot;|[[Robert Bergland]]||align=&quot;right&quot;|1977–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|HEW]]||align=&quot;right&quot;|[[Joseph A. Califano, Jr.]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|HHS]]||align=&quot;right&quot;|[[Patricia R. Harris]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Educación de los Estaos Xuníos|Educación]]||align=&quot;right&quot;|[[Shirley M. Hufstedler]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Vivienda y Desenvolvimientu Urbanu de los Estaos Xuníos|HUD]]||align=&quot;right&quot;|[[Patricia R. Harris]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Moon Landrieu|Maurice &quot;Moon&quot; Landrieu]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu de Tresporte de los Estaos Xuníos|Tresporte]]||align=&quot;right&quot;|[[Brock Adams]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Neil Y. Goldschmidt]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|-
|align=&quot;right&quot;|[[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|Enerxía]]||align=&quot;right&quot;|[[James R. Schlesinger]]||align=&quot;right&quot;|1977–1979
|-
|align=&quot;right&quot;|&amp;nbsp;||align=&quot;right&quot;|[[Charles W. Duncan]]||align=&quot;right&quot;|1979–1981
|}

Jimmy Carter foi'l trentenu novenu [[Presidente de los Estaos Xuníos]] dende [[1977]] hasta [[1981]]. Carter revelar por un estilu relativamente heterodoxu, que nun encaxar nel establishment de Washington, nin cuntó con un sofitu sólidu del so partíu, y polos sos orixinales opiniones y xuicios, ensin tener un programa demasiáu definíu.&lt;ref name=enc /&gt; La so alministración trató de faer un gobiernu &quot;competente y caritatible&quot;, pero atopar con una grave crisis económica, qu'enzancó'l llogru de los sos oxetivos, carauterizada pola xubida de los precios de la enerxía y la [[estanflación]].&lt;ref name=&quot;WH Biography&quot;&gt;[http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|White House Biography of Jimmy Carter]&lt;/ref&gt; A la fin del so periodu de gobiernu, Carter llograra amenorgar sustancialmente el desemplegu y el [[déficit públicu]], pero nun foi capaz d'acabar por completu cola recesión. Carter creó los [[Departamentu d'Educación de los Estaos Xuníos|departamentos d'educación]] y d'[[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|Enerxía]], estableció una política enerxética nacional y reformó la seguridá social. N'asuntos esteriores, Carter empecipió los [[Alcuerdos de Camp David]], los [[Trataos Torrijos-Carter|trataos de la Canal de Panamá]] y la segunda ronda de los [[Alcuerdos SALT]]. A lo llargo de la so trayeutoria como presidente, Carter sorrayó firmemente los derechos humanos. Devolvió la [[Zona de la Canal de Panamá]] a [[Panamá]], enfrentándose a les crítiques nel so país pola so decisión, que foi vista como otra señal de debilidá d'Estaos Xuníos y del so vezu de dar marcha tras cuando ante la confrontación. L'últimu añu del so mandatu presidencial tuvo marcáu por delles crisis importantes, como la toma en 1979 de la embaxada d'Estaos Xuníos n'Irán y [[Crisis de los rehenes n'Irán|retención de rehenes por estudiantes iraninos]], l'intentu ensin ésitu de rescate de los rehenes, una [[Crisis del petroleu de 1979|grave escasez de combustible]] y l'empiezu de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra d'Afganistán]].

=== Toma de posesión ===
{{AP|Invistidura presidencial de Jimmy Carter en 1977}}
Nel so discursu de toma de posesión pronunció:

{{Cita|Aprendimos que más nun ye necesariamente meyor, qu'inclusive nuesa gran nación tien les sos llendes reconocíes, y que nun podemos contestar toles entrugues nin resolver tolos problemes.}}

Carter fixera campaña cola promesa d'esaniciar los trapicheos de la denomada &quot;''presidencia imperial''&quot; que imperaba con Richard Nixon y empezó la so presidencia, acordies con esa promesa, el día del so toma de posesión; al dir caminando pela Avenida Pennsylvania, dende'l Capitoliu hasta la [[Casa Blanca]], nel so desfile inaugural, rompiendo asina col protocolu y la hestoria recién. Los sos primeros pasos na Casa Blanca fueron más llueñe nesta direición, amenorgando la plantía d'asesores nun terciu, suprimiendo'l conductores pa los miembros del gabinete y poniendo a la venta'l yate presidencial, el [[USS Sequoia]].
[[Ficheru:Mondale and Carter.JPG|thumb|Carter col vicepresidente [[Walter Mondale]] na [[Casa Blanca]], xineru de [[1979]].]]
[[Ficheru:Vance Carter 1977.gif|thumb|Carter col so primer secretariu d'estáu, [[Cyrus Vance]], en [[1977]].]]

=== Política interior ===
[[Ficheru:AirlineDeregulationAct.png|thumb|left|El presidente Carter roblando la Llei de Desregulación d'Aerollinies.]]
Nel primer día de Carter nel cargu, el [[20 de xineru]] de [[1977]], cumplió una promesa de campaña por aciu la publicación d'un [[Decreto Llei]] que declaraba una amnistía incondicional pa los [[Insumisión|insumisos]] de la [[Guerra de Vietnam]].&lt;ref&gt;[http://www.archives.gov/federal-register/codification/executive-order/11967.html Executive Orders&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/newshour/bb/asia/vietnam/vietnam_1-21-77.html Online NewsHour: Remembering Vietnam: Carter's Pardon&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Baxu tutelar de Carter, aprobóse la [[Llei de Desregulación d'Aerollinies]] de [[1978]], qu'esanició la Xunta Aeronáutica Civil, tamién impulsó la desregulación del tresporte per carretera, ferrocarril, comunicaciones, finances ya industries.&lt;ref name=&quot;salon&quot;&gt;{{cita web |url=http://mobile.salon.com/politics/war_room/2011/02/08/lind_reaganism_carter/index.html |títulu=How Reaganism actually started with Carter |editorial=Salon.com}}&lt;/ref&gt;

Ente los presidentes que sirvieron siquier un periodu completu de presidencia, Carter ye l'únicu que nun realizó nengún nomamientu na [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte Suprema]].&lt;ref&gt;[http://www.senate.gov/pagelayout/reference/nominations/Nominations.htm U.S. Senate: Reference Home &gt; Statistics &amp; Lists &gt; Supreme Court Nominations, present-1789&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Carter foi'l primer presidente que se propunxo encetar la tema de los [[Homosexualidá nos Estaos Xuníos|derechos de los homosexuales]].&lt;ref&gt;Shilts, Randy, ''Conduct Unbecoming''&lt;/ref&gt; Oponer a la [[Iniciativa Briggs]], un proyeutu de llei de California que prohibía a los homosexuales y a los defensores de los [[Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu derechos de los homosexuales]] ser maestros d'escueles públiques. L'alministración de Carter foi la primera n'axuntase con un grupu d'activistes de derechos de los homosexuales y nos últimos años actuó en favor de les uniones civiles y punxo fin a la prohibición d'[[LGBT y serviciu militar|homosexuales nel exércitu]].&lt;ref&gt;[http://www.gaywired.com/article.cfm?section=66&amp;id=14671 Gaywired.com]&lt;/ref&gt; nesti sentíu declaró que &quot;''oponer a toles formes de la discriminación por motivos d'orientación sexual y cree que tien d'haber igualdá de proteición so la llei pa les persones que difieren na orientación sexual''&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.sovo.com/2004/12-24/news/localnews/carter.cfm Carter backs civil unions for gai couples - Southern Voice Atlanta&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

==== Presupuestu ====
A pesar de pidir una reforma del sistema fiscal mientres la so campaña presidencial, cuando llegó al poder nun fixo gran cosa pa camudalo.&lt;ref&gt;[http://encarta.msn.com/encnet/refpages/refarticle.aspx?refid=761566991 Jimmy Carter - MSN Encarta&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Mientres tolos años de la presidencia produció un déficit nel presupuestu del gobiernu federal, anque'l porcentaxe de delda sobre'l PIB, escayó llixeramente.&lt;ref name=&quot;crs&quot;&gt;[http://assets.opencrs.com/rpts/RL33305_20060309.pdf], CRS Report RL33305, The Crude Oil Windfall Profit Tax of the 1980s: Implications for Current Energy Policy, by Salvatore Lazzari, p. 5.&lt;/ref&gt; El so [[Llei de Caltenimientu d'Intereses Nacionales de les Tierres d'Alaska]] convirtió 103 millones d'[[Acre (unidá de superficie)|acres]] (417.000 km²) en Parque Nacional n'[[Alaska]].

==== Rellaciones col Congresu ====
Carter realizó una esitosa campaña eleutoral definiéndose como un &quot;estrañu en Washington&quot;, na que criticaba al presidente [[Gerald Ford]] y al [[Congresu de los Estaos Xuníos]], controláu polos demócrates. Como presidente, siguió con esta llinia, la so negativa a xugar coles &quot;regles de Washington&quot; contribuyó a una difícil rellación de l'alministración Carter col Congresu. Hamilton Jordan y Frank Mooresobremanera, enfrentar dende'l principiu, colos líderes demócrates, como'l [[Presidente de la Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos|Voceru de la Cámara de Representantes]], [[Tip O'Neill]]. Les rellaciones col Capitoliu agriar por llamaes telefóniques non devueltes, insultos (tantu reales como imaxinarios) y una falta de voluntá pa intercambiar favores políticos y debilitó la capacidá del presidente pa impulsar la so ambiciosa axenda.

Mientres los primeres 100 díes de la so presidencia, Carter unvió una carta al Congresu, proponiendo'l refugu de dellos proyeutos. Ente los que manifestaron la so oposición a esa propuesta, atopábase'l senador [[Russell B. Long]], un poderosu demócrata del Comité de Finances del Senáu.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=z5BwlqRzRAsC&amp;pg=PA80&amp;lpg=PA80&amp;dq=Jimmy+Carter+Russell+Long+water&amp;source=bl&amp;ots=J8G6BTyRwe&amp;sig=VcH6urCskAvDi_21rj8UapCrkdQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=1&amp;ct=result#PPA81,M1 Jimmy Carter's economy: policy in an age of limits]. ''Books.google.com''.&lt;/ref&gt; El plan de Carter foi revocáu y el sentimientu d'amargura convertir nun problema pa Carter.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https//www.cnn.com/2008/POLITICS/10/27/zelizer.hundred/index.html | obra=CNN | títulu=Commentary: New president's 100 days of pressure - CNN.com | fecha=28 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=22 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; El plan de Carter foi refugáu, lo que produció un sentimientu d'amargura en Carter.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https//www.cnn.com/2008/POLITICS/10/27/zelizer.hundred/index.html | obra=CNN | títulu=Commentary: New president's 100 days of pressure - CNN.com | fecha=28 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=22 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El refugu abrió una fienda ente la [[Casa Blanca]] y el Congresu, Carter manifestó que la oposición más intensa y creciente a les sos polítiques proveníen de la nala lliberal del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos]], qu'atribuyó a l'ambición de [[Ted Kennedy]] pa reemplazalo como presidente.&lt;ref&gt;Carter, Jimmy ''Our Endangered Values: America's Moral Crisis'', p.8, (2005), Simon &amp; Shuster&lt;/ref&gt;

Pocos meses dempués d'empecipiáu'l so mandatu, y pensando que tenía'l sofitu de cerca de 74 congresistes, Carter publicó una &quot;llista negra&quot; de 19 proyeutos que, según Carter, suponíen un &quot;[[pork barrel]]&quot; de gastu públicu, manifestando que vetaría cualquier iniciativa llexislativa qu'incluyera cualquier proyeutu d'esta llista.

Esta llista atopar cola oposición del líder del partíu demócrata. Carter incluyera un proyeutu de llei de ríos y puertos como innecesariu y el voceru de la Cámara de Representantes, [[Tip O'Neill]], pensó que yera desaconsejable que'l presidente interfiriera n'asuntos que tradicionalmente formaren parte de la esfera de competencies del Congresu. Tres estos fechos, Carter quedó entá más debilitáu y tuvo que roblar un proyeutu de llei que contenía proyeutos de la so llista negra.

Más tarde, el Congresu refugó aprobar les principales disposiciones de la so llei de proteición de los consumidores y el so paquete de reforma llaboral y Carter vetó un paquete d'obres públiques calificándoles de &quot;inflacionarias&quot;, cuidao que contenía lo qu'él consideraba gastos innecesarios. Los líderes del Congresu atalantaron que el sofitu públicu a la iniciativa llexislativa de Carter yera débil, y aprovecháronse d'ella. Dempués de destripar el proyeutu de llei de proteición al consumidor, tresformaron el so plan d'impuestos en namás que gastos d'especial interés, dempués de lo que, Carter referir al Comité d'impuestos del Congresu como &quot;menada de llobos&quot;.

==== Crisis del petroleu ====
{{AP|Crisis del petroleu de 1979}}
[[Ficheru:Carter_leaving_Three_Mile_Island.jpg|thumb|250px|Carter abandona les instalaciones de [[Three Mile Island]] ([[1 d'abril]] de [[1979]]), onde se produxera un accidente nuclear el día 28 de marzu d'esi mesmu añu, cuando un reactor de la central sufrió una fusión parcial del nucleu.]]
En [[1973]], mientres l'[[Richard Nixon|alministración de Nixon]], la [[Organización de Países Esportadores de Petroleu]] (OPEP) amenorgó los suministros de petroleu disponible nel mercáu mundial, en parte por cuenta de la depreciación del [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] causada pola salida del patrón oro de Nixon y en parte como reaición contra [[Estaos Xuníos]], pola unviada d'armes a [[Israel]] mientres la [[Guerra del Yom Kippur]]. Esto provocó la [[crisis del petroleu de 1973]] que supunxo una xubida sópita de los precios del petroleu qu'emburrió la inflación y desaceleró la crecedera. El gobiernu d'EE.XX., tres l'anunciu, impunxo controles de precios na gasolina y nel petroleu, que provocaron escasez y llargues coles nes gasolineres. Les coles evitar al suprimir los controles de precios na gasolina, estos controles del petroleu caltener hasta la [[Ronald Reagan|presidencia de Reagan]]. Cuando en 1977 Carter llegó a la Casa Blanca, dixo a los ciudadanos d'Estaos Xuníosque la crisis enerxética yera ''un peligru claru y presente pa la nación'' y ''l'equivalente moral de la guerra''&lt;ref name=&quot;'70s 312&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957|páxina= 312|url= }}&lt;/ref&gt; y diseñó un plan pa intentar faer frente al problema&lt;ref&gt;http://www.portlandpeakoil.org/discussion/aggregator/categories/2?page=4&lt;/ref&gt; y manifestó que la ufierta mundial de petroleu probablemente namái podría cubrir la demanda d'Estaos Xuníos mientres seis o ocho años más.&lt;ref name=&quot;'70s 312&quot;/&gt;

En [[1977]], Carter convenció a los demócrates nel Congresu pa crear el [[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos]] coles mires de promover l'aforru d'enerxía. Carter estableció controles de preciu al petroleu y al gas natural ya instaló [[Panel solar|paneles solares]] pa calecer [[agua caliente sanitaria]], na [[Casa Blanca]], y habilitó una estufa de lleña na so vivienda. Ordenó a l'Alministración de Servicios Xenerales cortar l'agua caliente en delles instalaciones federales, y pidió que los adornos públicos navidiegos permanecieren ensin lluz nes navidaes de [[1979]] y [[1980]]. Establecer a nivel nacional, controles nos termostatos de los edificios gubernamental y comercial por que nun devasaren temperatures nel iviernu percima de 18,33&amp;nbsp;°C nin menguaren nel branu per debaxo de 25&amp;nbsp;°C.

Como reaición a la crisis enerxética y les creciente esmolición sobre la contaminación del aire, Carter tamién robló la [[Llei Nacional d'Enerxía]] y la [[Llei Política de Regulación de los Servicios Públicos]]. El propósitu d'estes lleis foi aguiyar el caltenimientu enerxéticu y el desenvolvimientu de los recursos enerxéticos nacionales, incluyíos los anovables, como la [[enerxía solar]] y la [[Enerxía eólica|eólica]].&lt;ref&gt;http://web.gsm.uci.edu/~navarru/windfinal110899.pdf&lt;/ref&gt;

Sicasí, mientres la [[Crisis del petroleu de 1979|crisis de 1979]], Carter reintegró dellos controles de precios na gasolina, lo que volvió causar coles nes gasolineres. Mientres el so discursu del &quot;malestar&quot;, anunció una lliberalización gradual de los controles de precios, xuntu cola imposición d'un &quot;Impuestu sobre beneficios escepcionales&quot; pa financiar la iniciatives d'eficiencia enerxética. L'impuestu instaurar en [[1980]] gravando la producción nacional de petroleu, l'impuestu derogar en [[1988]], cuando los precios derrumbáronse, faciendo posible la supresión del impuestu. Esti tributu nun yera un gravame sobre los beneficios, sinón un impuestu especial sobre la diferencia ente un &quot; aprecio base y el preciu de mercáu.

==== Economía: la estanflación y el nomamientu de Paul Volcker ====
[[Ficheru:US Oil Production and Imports 1920 to 2005.png|right|thumb|200px|Evolución de la producción ya importación de pétroleo n'Estaos Xuníos ente 1920 y 2005.]]
[[Ficheru:Paulvolcker.jpg|thumb|[[Paul Volcker]], nomáu presidente de la Reserva Federal n'ochobre de 1979.]]
La hestoria económica de l'Alministración Carter puede estremase en dos periodos más o menos iguales. Los dos primeros años fueron una dómina de continua recuperación de la severa recesión de 1973-1975, que dexara la inversión en capital fixu nel so nivel más baxu dende la recesión de 1970 y el desemplegu nel 9%.&lt;ref name=&quot;stat88&quot;&gt;{{cita web |url=http://www2.census.gov/prod2/statcomp/documents/1988-04.pdf |títulu=''1988 Statistical Abstract of the United States'' |editorial=Department of Commerce}}&lt;/ref&gt; Los otros dos años tuvieron marcaos por una inflación de dos díxitos con unos tipos d'interés bien altos,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;Frum, p. 292&lt;/ref&gt; la escasez de petroleu y la baxa crecedera económica.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://articles.moneycentral.msn.com/Investing/JubaksJournal/Is70sStyleStagflationComing.aspx |títulu=Is '70s-style stagflation returning? |autor=Jim Jubak |editorial=MSN.com |fecha=1 d'abril de 2008 |obra=Jubak's Journal}}&lt;/ref&gt; la economía del país creció a un promediu de 3,4% mientres l'alministración Carter (al par col promediu históricu).&lt;ref name=&quot;bea&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bea.gov/national/nipaweb/TableView.asp?SelectedTable=1&amp;ViewSeries=NON&amp;Java=non&amp;Request3Place=N&amp;3Place=N&amp;FromView=YES&amp;Freq=Year&amp;FirstYear=1975&amp;LastYear=1981&amp;3Place=N&amp;Update=Update&amp;JavaBox=non#Mid |títulu=Percent Change From Preceding Period in Real GDP |editorial=Bureau of Economic Analysis}}&lt;/ref&gt; Sicasí, cada unu d'estos periodos de dos años, difieren radicalmente.

La [[economía d'Estaos Xuníos]], que creciera un 5% en 1976, siguió a un ritmu similar mientres 1977 y 1978.&lt;ref name=bea/&gt; El desemplegu menguó dende'l 7,5% en xineru de 1977 al 5,6% en mayu de 1979, con más de 9 millones de nuevos emplegos netos creaos mientres esi íntervalo&lt;ref name=&quot;llabor&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bls.gov/cps/ |títulu=Labor Force Statistics from the Current Population Survey |editorial=Bureau of Labor Statistics}}&lt;/ref&gt; y l'ingresu familiar per capita creció un 5% ente 1976 y 1978.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.census.gov/hhes/www/income/data/historical/household/H05_2009.xls.html |títulu=Households by Medien and Mean Income |editorial=United States Census Bureau}}&lt;/ref&gt; La recuperación de la inversión empresarial n'evidencia mientres l'añu 1976 fortalecióse tamién. La inversión privada fixa (maquinaria y construcción) creció un 30% de 1976 a 1979, les ventes de viviendes y la construcción creció d'igual manera en 1978 y la producción industrial, la producción de vehículos y les ventes facer en casi un 15%, cola esceición de la viviendes nueves empecipiaes, que se caltuvo llixeramente per debaxo del so picu de 1972, cada unu d'estos puntos de referencia algamaron niveles récor en 1978 o 1979.&lt;ref name=stat88/&gt;

La crisis enerxética de 1979 terminó esti periodu de crecedera, la inflación y les tases d'interés permanecieron altes, ente que la crecedera económica, la creación d'emplegu y l'enfotu de los consumidores amenorgóse drásticamente.&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;Frum, p. 292&lt;/ref&gt; La [[política monetaria]] relativamente flexible adoptada pol presidente de la Reserva Federal, William G. Miller, contribuyera a la xeneración d'una inflación daqué más elevada,&lt;ref name=&quot;volcker&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.buyandhold.com/bh/en/education/history/2000/paul_volker1.html |títulu=Educate Yourself: Paul Volcker |fechaaccesu=6 d'avientu de 2007 }}&lt;/ref&gt; con aumentos del 5,8% en 1976 al 7,7% en 1978. La sópita y repentina xubida de los precios del crudu, per parte de la [[OPEP]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www-cta.ornl.gov/cta/Publications/Reports/ORNL-6873%20.pdf |títulu=The Outlook for U.S. Oil Dependence |editorial=U.S. Department of Energy}}&lt;/ref&gt; condució a la inflación a algamar niveles de dos díxitos, con un promediu del 11,3% en 1979 y el 13,5% en 1980.&lt;ref name=stat88/&gt; La repentina escasez de gasolina al empiezu de la temporada de vacaciones de 1979, exacerbó el problema, y vendría simbolizar la crisis ente'l públicu polo xeneral,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;/&gt; la escasez, aniciada nel zarru de les instalaciones de refinamientu de Amerada Hess, dio llugar a una demanda del gobiernu federal contra la empresa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://md.findacase.com/research/wfrmDocViewer.aspx/xq/fac.%5CFCT%5CC04%5C1979%5C19791226_0040006.C04.htm/qx |títulu=United States v. Society of Independent Gasoline Marketers of America}}&lt;/ref&gt;

Carter, como'l so antecesor el presidente Nixon, pidió al Congresu la imposición de controles nos precios de la enerxía, productos médicos y precios al consumidor, pero nun pudo llograr l'aprobación d'estes midíes por cuenta de la fuerte oposición del Congresu,&lt;ref name=&quot;'70s 301&quot;&gt;Frum, páxs. 301–302&lt;/ref&gt; pero utilizando una llei de caltenimientu y política enerxética, aprobada pol congresu mientres la presidencia de Gerald Ford, que daba a los presidentes l'autoridá pa desregular los precios del petroleu nel mercáu norteamericanu, consiguió fomentar la producción y l'aforru de petroleu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.indiana.edu/~globalm/pdf/petrodepend.pdf |títulu=U.S. Petroleum Dependency and Oil Price Decontrol}}&lt;/ref&gt; Les importaciones d'esti productu, qu'algamaren un récor de 2.400 millones de barriles en 1977 (el cincuenta per cientu del suministru norteamericanu), amenorgar a la metá ente 1979 y 1983.&lt;ref name=stat88/&gt;

En [[1987]] el periodista [[William Greider]] escribió ''Los secretos del Templu'', un llibru publicáu pocu dempués del esbarrumbe de la bolsa, nel que manifiesta que Volcker y los sos protexíos posteriores apoderaron la Reserva Federal darréu a lo menos mientres delles décades al traviés de delles alministraciones d'EE.XX. Mientres l'alministración de Carter, la economía sufrió una inflación de dos díxitos, xuntu con tases d'interés bien altes,&lt;ref name=&quot;'70s 292&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957|páxina= 292|url= }}&lt;/ref&gt; la escasez de petroleu, l'altu desemplegu y la crecedera económica lentu. La crecedera de la productividá nos Estaos Xuníos amenorgárase a una tasa media añal del 1%, frente al 3,2% de la [[década de 1960]]. Hubo tamién un creciente déficit del presupuestu federal, qu'aumentó a $ 66.000 millones. La [[década de 1970]] descríbese como un periodu de estanflación, según mayores tases d'interés. La inflación de precios (un aumentu del nivel xeneral de precios) creó incertidume na presupuestación y planificación y provocó fuelgues por aumentos de sueldu más probable. Carter, como Nixon, pidió al Congresu que s'impunxeren controles de precios sobre la enerxía, la medicina y los precios al consumidor, pero'l Congresu nun taba d'alcuerdu.&lt;ref name=&quot;'70s 301(2)&quot;&gt;{{cita llibru |títulu= How We Got Here: The '70s|apellíos= Frum |nome=David|enllaceautor= David Frum|añu= 2000|editorial= Basic Books|allugamientu= New York, New York|isbn= 0465041957 |páxina= |páxina=301–302 |url= }}&lt;/ref&gt;

Arriendes de una reestructuración del gabinete nel que Carter solicitó la dimisión de dellos miembros del so gabinete, Carter nomó a [[G. William Miller]] como [[Secretariu de l'Ayalga de los Estaos Xuníos|Secretariu de l'Ayalga]], Miller tuviera sirviendo como Presidente de la [[Reserva Federal]]. Pa reemplazalo y col fin d'aselar los mercaos, Carter nomó a [[Paul Volcker]] como presidente de la Reserva Federal.&lt;ref&gt;Erwin C. Hargrove, ''Jimmy Carter as President: Leadership and the Politics of the Public Good'', London, 1988, p 102.&lt;/ref&gt; Volcker llevó a cabu una política monetaria restrictiva pa baxar la inflación. Volcker y Carter tuvieron ésitu, pero namái en pasando primero por una fase recesiva mientres la que la economía se desaceleró y creció el desemplegu. L'aliviu de la inflación vio les sos resultancies mientres el primer mandatu de Ronald Reagan, quien volvió nomar a Volcker como presidente de la Reserva.

So la direición de Volcker, la Reserva Federal alzó la tasa de descuentu dende'l 10%, que taben cuando Volcker asumió la presidencia n'agostu de [[1979]] hasta'l 12%,&lt;ref name=&quot;mnfed&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.minneapolisfed.org/Research/data/us/disc.cfm?js=0 |títulu=Federal Reserve Bank of Minneapolis - Discount Rates}}&lt;/ref&gt; nun plazu de dos meses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minneapolisfed.org/Research/data/us/disc.cfm?js=0|títulu=Federal Reserve Bank of Minneapolis - Discount Rates}}&lt;/ref&gt; La tasa preferencial d'interés algamó'l 21,5% n'avientu de 1980, la tasa más alta na historia d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mortgage-x.com/xeneral/indexes/prime.asp |títulu=http://mortgage-x.com/xeneral/indexes/prime.asp |obra=}}&lt;/ref&gt; Carter aprobó por aciu [[decreto llei]] un programa de midíes d'austeridá que trató de xustificar porque la inflación había alcanzáu &quot;un estáu de crisis&quot;, la inflación y el tipu d'interés al curtiu plazu algamaron el dieciocho per cientu en febreru y marzu de 1980. Les inversiones en renta fixa (bonos, tantu en poder de [[Wall Street]] y les pensiones pagues a los xubilaos) yeren cada vegada de menos valor. Les altes tases d'interés conduciría a una fuerte recesión na [[década de 1980]], que coincidió cola campaña de Carter pa la reeleición.

==== Discursu del &quot;malestar&quot; ====
En 1979, cuando s'empecipió la crisis del petroleu, Carter taba entamando dar el so quintu mayor discursu sobre la enerxía, sicasí, sintió que'l pueblu d'Estaos Xuníos yá nun-y escuchaba. Carter retirar a la residencia presidencial de [[Camp David]]. Mientres más d'una selmana, un velu de secretu envolubró les sos actuaciones, convocó na so residencia a decenes de destacaos líderes del Partíu Demócrata, miembros del Congresu, gobernadores, dirixentes sindicales, académicos y miembros del cleru. El so analista, [[Pat Caddell]], díxo-y que'l pueblu de los [[Estaos Xuníos]] enfrentar a una crisis d'enfotu motiváu polos asesinatos de [[John F. Kennedy]], [[Robert F. Kennedy]] y [[Martin Luther King, Jr]]; la [[guerra de Vietnam]] y el [[Escándalu Watergate]].&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/y_malaise.html | editorial = PBS | obra = American Experience | títulu = Jimmy Carter}}&lt;/ref&gt; El [[15 de xunetu]] de [[1979]], Carter dio un discursu televisáu a nivel nacional nel qu'identificó lo qu'él creía que yera una &quot;crisis d'enfotu&quot; ente'l pueblu d'Estaos Xuníos. Esto aportó a conocíu como'l so &quot;discursu del malestar&quot;, anque nunca apaeció esta pallabra nel discursu:&lt;ref&gt;[http://millercenter.org/scripps/archive/speeches/detail/3402 Video and transcript of Carter's &quot;malaise&quot; speech]&lt;/ref&gt;

{{Cita|Quiero falar con ustedes agora sobre una amenaza fundamental pa la democracia d'Estaos Xuníos. . . . Nun me refiero a encomalo escontra l'esterior d'[[Estaos Xuníos]], una nación que ta en paz esta nueche en tol mundu, con una inigualable potencia económica y poderíu militar. L'amenaza ye casi invisible de forma ordinaria. Trátase d'una crisis d'enfotu. Ye una crisis que cute nel corazón y l'alma y l'espíritu de la nuesa voluntá nacional. Podemos ver esta crisis na creciente dulda sobre'l significáu de nueses mesmes vides y na perda d'una unidá de propósitu pa la nuesa nación...}}

{{Cita|Nuna nación que s'arguyecía de trabayar duru, de families fuertes, de comunidaes xuníes, y de la nuesa fe en Dios, demasiaos de nós tienden agora a la autoindulgencia y al cultu al consumu; la identidá humana yá nun se define polo qu'unu fai, sinón polo qu'unu tien. Pero afayemos que tener y consumir coses nun satisfai'l nuesu pruyimientu de significáu...}}

{{Cita|Pído-yos pol so bien y pa la seguridá de la so nación que nun realicen viaxes innecesarios, empleguen [[Usu compartíu d'automóvil|viaxes compartíu n'automóviles]] o'l tresporte públicu siempres que puedan, aparquen el so automóvil un día más a la selmana, obedezan a les llendes de velocidá y establezan los sos termostatos p'aforrar enerxía ... Vi la fortaleza d'Estaos Xuníos nos perenals recursos del nuesu pueblu. Nos próximos díes, vamos anovar esa fuercia na llucha por una nación d'enerxía segura...}}&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/filmmore/ps_crisis.html Transcript] — &quot;Crisis of Confidence&quot; speech, July 15, 1979&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.com/news/editorials_speeches/crisis_of_confidence.html Transcript at Carter Center] — &quot;Crisis of Confidence&quot; speech, July 15, 1979&lt;/ref&gt;

El discursu foi escritu por [[Hendrik Hertzberg]] y [[Gordon Stewart]].&lt;ref&gt;[http://www.booknotes.org/Transcript/?ProgramID=1801&amp;QueryText=((+db_category1+%3Ccontains%3Y+Government+%3Cor%3Y+db_category2+%3Ccontains%3Y+Government+%3Cor%3Y+db_category3+%3Ccontains%3Y+Government))+%3CAND%3Y+(AirDate+%3Y%3D+7%2F1%2F1991) C-SPAN interview with Hertzberg]&lt;/ref&gt; Anque se dixo de cutiu que foi mal recibíu,&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.eoearth.org/article/Jimmy_Carter%27s__malaise_speech_ | editorial = The Encyclopedia of Earth | títulu = Jimmy Carter's &quot;malaise speech&quot;}}&lt;/ref&gt; [[The New York Times]] publicó'l siguiente titular una selmana dempués &quot;El discursu alza la valoración de Carter hasta'l 37%, el públicu siéntese acordies cola crisis d'enfotu, tocada la fibra sensible.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0611F8395D12728DDDA10994DF405B898BF1D3|títulu=Speech Lifts Carter Rating to 37%; Public Agrees on Confidence Crisis; Responsive Chord Struck|editorial=The New York Times|fecha=18 de xunetu de 1979|autor=Adam Clymer|páxina=A1}}&lt;/ref&gt;

La posterior perda de la reeleición de Carter provocó qu'otros políticos refugaren solicitar l'aforru d'enerxía a los ciudadanos d'Estaos Xuníos d'una manera similar. Trés díes depués del discursu, Carter pidió la dimisión de tolos miembros del so gabinete, y n'última instancia aceptó la de los cinco que s'enfrentaren cola [[Casa Blanca]] al máximu, incluyendo'l [[Departamentu d'Enerxía de los Estaos Xuníos|secretariu d'Enerxía]], [[James Schlesinger]], y el [[Departamentu de Salú y Servicios Humanos de los Estaos Xuníos|Xefe de Salú, Educación y Bienestar]], [[Joseph A. Califano]], conocíu como partidariu del senador [[Ted Kennedy]]. Carter almitió más tarde nes sos memories qu'a cencielles tendría de pidir la dimisión de namái los cinco miembros qu'arrenunciaron. En [[2008]], una información de Noticies de los EE.XX. y World Report indicaron:

After campaigning that he would never appoint a Chief of Staff, Carter appointed Jordan as a new White House Chief of Staff. Many in the administration chafed when Jordan circulated a &quot;questionnaire&quot; that read more like a loyalty oath. &quot;I think the idea was that they were going to firm up the administration, show that there was real change by these personnel changes, and move on,&quot; remembers Mondale. &quot;But the message the American people got was that we were falling apart.&quot; Carter later admitted in his memoirs that he should simply have asked only those five members for their resignations. In 2008, a U.S. News and World Report piece stated:

Dempués d'una campaña que nun volvería nomar a un Xefe d'Estáu Mayor, Carter nomó a Xordania como xefe de la Casa Blanca de personal nuevo. Munchos na alministración agafáu cuando Xordania fixo circular un &quot;cuestionariu&quot; que se paecen más a un xuramentu de llealtá. &quot;Creo que la idea yera que diben concretar el gobiernu, amuesen qu'hubo un cambéu real d'estos cambeos de personal, y siguir alantre&quot;, recuerda Mondale. &quot;Pero'l mensaxe al pueblu d'Estaos Xuníos consiguió foi que se taben viniendo embaxo&quot;. Carter almitió más tarde nes sos memories que namái tendría de pidir namái los cinco miembros del so arrenunciu. En 2008, una pieza de Noticies EE.XX. y World Report declaró:

{{Cita|Tamién fadríamos bien en recordar la clase de complexidá y l'humildá que Carter trató d'inyectar na retórica política... Carter nun taba dispuestu a complacer a la xente... Lo que realmente fixo Carter nel so discursu foi fondu. Alvirtió a los ciudadadnos d'Estaos Xuníos que la crisis del petroleu de 1979, d'escasez de gas y precios más altos, derivó de la forma de vida del país. &quot;Munchos de nós tienden a la autoindulgencia y al cultu al consumu. La identidá humana yá nun se define polo qu'unu fai, sinón polo qu'unu ten&quot;, dixo'l presidente. El consumismu brindó a la xente una falsa felicidá, suxurió, sinón que tamién previeno a los ciudadanos d'Estaos Xuníos por que reconsideraren les sos vides col fin d'enfrentase al fondu desafíu que de la crisis enerxética. A pesar de dellos fracasos, Carter dexó tras una manera de falar sobre'l compromisu del país y la so necesidá d'enfrentase a lo que ye ensin dulda unu de los sos mayores desafíos, pa resolver la crisis enerxética d'una manera que tome en serio tantu les nueses llendes como'l nuesu grandor.}}&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.usnews.com/articles/opinion/2008/08/13/past-and-present-malaise-and-the-energy-crisis.html | editorial = US News | títulu = Past and Present: malaise and the energy crisis | fecha = 13 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Política esterior ===
[[Ficheru:US President Jimmy Carter Presidential Trips.PNG|thumb|Países visitaos por Carter mientres la so presidencia.]]

==== Corea del Sur ====
Mientres el so primer mes nel cargu, Carter menguó'l presupuestu de defensa en seis mil millones de dólares. Unu de los sos primeros actos foi ordenar la retirada unillateral de toles armes nucleares de [[Corea del Sur]] y anunciar la so intención d'amenorgar el númberu de tropes d'Estaos Xuníos aparcaes nesi país. Dellos militares criticaron esta decisión en conversaciones privaes y en testimonio ante comités del Congresu, en [[1977]], el xeneral [[John K. Singlaub]], xefe del Estáu Mayor de les fuercies d'EE.XX. en Corea del Sur, criticó públicamente la decisión de Carter de menguar les tropes destinaes ellí. El [[21 de marzu]] de [[1977]], Carter relevar del so cargu, manifestando que les sos opiniones manifestaes públicamente, resultaben &quot;incompatibles cola política anunciada de seguridá nacional&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tvnews.vanderbilt.edu/program.pl?ID=493633 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2008
|títulu=Carter / Singlaub NBC Evening News for Thursday May 19, 1977
|obra=Vanderbilt Television News Archive |editorial=Vanderbilt
University
|fecha=19 de mayu de 1977
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,914937,00.html |fechaaccesu=5 de xunetu de 2008
|títulu=Xeneral on the Carpet
|obra=Time |fecha=30
de mayu de 1977
}}&lt;/ref&gt;

Carter tenía previstu la retirada en 1982 de toles tropes, sacante 14.000 soldaos de la Fuercia Aérea d'EE.XX. y especialistes en loxística, pero, en 1978, dempués de retayar solo 3.600 soldaos, viose obligáu a abandonar el proyeutu pola presión del Congresu y les oposición de los sos xenerales.&lt;ref&gt;[http://www.cato.org/pubs/pas/pa096.html Korea: The Case For Disengagement&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

==== Alcuerdos de Camp David ====
{{AP|Alcuerdos de Camp David}}
[[Ficheru:Begin, Carter and Sadat at Camp David 1978.jpg|thumb|D'esquierda a derecha: [[Menájem Beguin]], Jimmy Carter y [[Anwar el-Sadat]] en setiembre de [[1978]].]]
[[Ficheru:Nicolae Ceaucescu 1978.jpg|thumb|Nicolae Ceaușescu con Carter en [[Bucuresti]], [[1978]].]]
[[Ficheru:Carter and Sadat White House2.jpg|thumb|El presidente Carter recibiendo al presidente exipciu [[Anwar el-Sadat]] na [[Casa Blanca]], pocu dempués de los [[Alcuerdos de Camp David]], [[8 d'abril]] de [[1980]].]]
El secretariu d'Estáu del gabinete de Carter, [[Cyrus Vance]], y l'asesor de Seguridá Nacional, [[Zbigniew Brzezinski]] emprestaron muncha atención al [[conflictu árabe-israelín]]. Les comunicaciones diplomátiques ente [[Israel]] y [[Exiptu]] aumentaron significativamente dempués de la [[Guerra del Yom Kippur]] de 1973 y l'alministración de Carter creía que yera'l momentu fayadizu pa una solución global del conflictu.

A mediaos de [[1978]], Carter taba bien esmolecíu, cuidao que había expirado namái unos meses enantes el Tratáu de Separación ente Exiptu ya Israel. Carter decidió destinar un unviáu especial a [[Oriente Mediu]]. L'embaxador d'Estaos Xuníos diba y venía ente [[El Cairu]] ([[Exiptu]]) y [[Tel Aviv]] intentando amenorgar les discrepancies ente los dos países. Suxurióse entós que los cancilleres axuntar nel [[castiellu de Leeds]] ([[Inglaterra]]) p'aldericar les posibilidaes de paz. Trataron de llegar a un alcuerdu, pero los ministros d'esteriores nun lu llograron.&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 188–190. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt; Darréu algamáronse los [[Alcuerdos de Camp David]] de [[1978]], unu de los llogros más importantes de Carter mientres la so presidencia.

Los alcuerdos fueron un conveniu de paz ente Israel y Exiptu axustáu por Carter, que remató les negociaciones anteriores, realizaes n'[[Oriente Mediu]]. Nestes negociaciones el rei [[Hasan II de Marruecos]] actuó como negociador ente los intereses árabes n'Israel, y [[Nicolae Ceaușescu]] de [[Rumanía]] actuaba como intermediariu ente Israel y la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]]. Cuando les negociaciones iniciales remataron, el presidente exipciu [[Anwar Sadat]] averar a Carter pa pidi-y ayuda. Carter convidó al primer ministru israelín [[Menájem Beguin]] y Anwar el-Sadat a [[Camp David]] pa siguir les negociaciones. Llegaron el [[8 d'agostu]] de 1978, nengunu de los líderes atopárense dende la xunta de [[Viena]]. El presidente Carter actuó como mediador ente los dos líderes y faló con cada unu por separáu pa intentar algamar un alcuerdu. Trescurríu un mes ensin llegar a nengún resolución, el presidente Carter decidió axuntase con dambos a lo llargo d'un viaxe a [[Gettysburg (Pennsylvania)|Gettysburg]], ([[Pennsylvania]]) pa romper el puntu muertu. Ellí amosó-yos el terrén onde se desenvolviera una batalla de la [[Guerra de Secesión]], Les éxplicó la hestoria de la batalla y fixo fincapié no importante que yera algamar la paz col fin de llevar la prosperidá al pueblu. Una lleición que contribuyó a que cuando Beguin y Sadat tornaron a Camp David, entendieren que teníen de roblar dalgún tipu d'alcuerdu.&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 190–193. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

El [[12 de setiembre]] de [[1978]], el presidente Carter suxurió que s'estremaren les negociaciones sobre'l Tratáu de Paz en dos marcos: El marcu 1 encetaría [[Cixordania]] y la [[Franxa de Gaza]], ente que'l marcu 2 ocupar del [[Sinaí]].

* El primer marcu trataba los [[territorios palestinos]] de Cixordania y la Franxa de Gaza.
** El primer puntu referir a la eleición d'un autogobiernu, lo cual dexaría plena autonomía a los habitantes de dambos territorios. Esti gobiernu sería escoyíu polos palestinos y namái s'ocuparía de los asuntos municipales.
** El segundu pasu sería la concesión de l'autonomía a los palestinos, sobremanera nos asuntos municipales.
Prevíase que dempués d'estos pasos, l'Estáu de Palestina podría ser axustáu.

El marcu 1 nun foi perbién recibíu por palestinos y xordanos que s'opunxeron al fechu de que Beguin y Sadat tomaron decisiones sobre'l so destín final, ensin consultar con ellos o los sos dirixentes.&lt;ref name=&quot;Bickerton, I pages 190&quot;&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 190–193; 198–200. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

* El segundu marcu ocupar de la [[Península de Sinaí]]. Componer de dos puntos:

** Les dos partes, Exiptu ya Israel, tendríen d'axustar un tratáu nun periodu de seis meses basáu nel principiu de la soberanía exipcia sobre la península de Sinaí y la retirada d'Israel d'esa rexón.
** Esti tratáu sería siguíu pol establecimientu de rellaciones diplomátiques, polítiques, económiques, y culturales ente [[Exiptu]] ya [[Israel]].

El presidente Carter almitió que con too y con eso &quot;inda esistíen grandes dificultaes y munches cuestiones difíciles de resolver.&quot;.&lt;ref&gt;1978 Year in Review: The Camp David Summit-http://www.upi.com/Audiu/Year_in_Review/Events-of-1978/The-Camp-David-Summit/12309251197005-3/&lt;/ref&gt;

La reaición a esta propuesta nel mundu árabe foi bien negativa. En payares de [[1978]], celebróse una xunta d'emerxencia convocada pola [[Lliga Árabe]] en [[Damascu]]. Una vegada más, Exiptu foi la tema principal de la xunta, y condergóse la propuesta de tratáu qu'Exiptu diba roblar. Sadat foi tamién atacáu pola prensa árabe por romper files cola Lliga Árabe y traicionar al [[mundu árabe]]. Los discutinios relativos al futuru tratáu de paz llevar a cabu en dambos países. Israel aportunó mientres les negociaciones en que'l tratáu ente [[Israel]] y [[Exiptu]] tenía de sustituyir tolos demás trataos d'Exiptu, incluyíos los roblaos cola Lliga Árabe y los países árabes. Israel tamién quería l'accesu al petroleu descubierto na rexón del [[Sinaí]]. El presidente Carter intervieno ya informó a los israelinos que [[EE. XX.]] apurriría a Israel el suministru de petroleu que precisaba pa los próximos 15 años, si Exiptu decidía nun apurri-y lo a [[Israel]].&lt;ref&gt;Bickerton, I; Klausner, C: &quot;A History of the Arab-Israeli Conflict&quot;, pages 192–193. Pearson Prentice Hall, 5th edition, 2007.&lt;/ref&gt;

El Parllamentu israelín aprobó'l tratáu con una cómoda mayoría. Per otra parte, el gobiernu exipciu taba aldericando alrodiu de distintes cuestiones. Nun-yos gustaba'l fechu de que'l tratáu propuestu sustituyiría a tolos demás trataos. Amás los exipcios sentíense decepcionaos porque nun llograren venceyar la cuestión del Sinaí al problema de Palestina.

El [[26 de marzu]] de [[1979]], [[Exiptu]] ya [[Israel]] roblaron el tratáu de paz en [[Washington D.C.]],&lt;ref name=&quot;Bickerton, I pages 190&quot;/&gt; el papel de Carter foi esencial. [[Aaron David Miller]] entrevistó a munchos funcionarios nel so llibru ''The Much Too Promised Land'' (2008) y concluyó lo siguiente: ''Nun importa a quien se-y preguntar, norteamericanos, exipcios, o israelinos, la mayoría tán d'alcuerdu: ensin Carter nun esistiría nengún tratáu de paz.''&lt;ref&gt;Aaron David Miller, The Much Too Promised Land (Bantam Books, 2008), page 159.&lt;/ref&gt;

==== Derechos humanos ====
Carter primeramente estremóse de la política establecida de contención escontra la [[Xunión Soviética]]. Promovió una política esterior qu'asitió los derechos humanos ente les sos prioridaes, lo cual supunxo una rotura cola actitú de los sos predecesores que nun emprestaben atención al incumplimientu de los derechos humanos que cometieren los países aliaos d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;dumbrell&quot;&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=RHi7AAAAIAAJ&amp;pg=PA172&amp;dq=%22pat+derian%22+%2B%22first+assistant+secretary+of+state%22&amp;hl=en&amp;ei=Glb2Tfi-DsrZgQfCobjBCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDMQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22pat%20derian%22%20%2B%22first%20assistant%20secretary%20of%20state%22&amp;f=false |títulu=''The Making of U.S. Foreign Policy'' |autor=Dubrell John. |editorial=Manchester University Press, 1990}}&lt;/ref&gt; L'Alministración Carter dexó de dar sofitu al réxime de [[Anastasio Somoza Debayle|Somoza]] en [[Nicaragua]], históricamente sofitáu per Estaos Xuníos y dieron la so ayuda al nuevu gobiernu del [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional]] qu'asumió'l poder dempués del derrocamientu de Somoza. Sicasí, Carter ignoró un pidimientu del Arzobispu [[Óscar Romero]] n'[[El Salvador]] pa unviar ayuda militar a esi país. Romero foi asesináu más tarde poles sos crítiques pola violación de [[derechos humanos]] n'El Salvador. Carter tamién foi criticáu pola activista feminista [[Andrea Dworkin]] por desabrise de los derechos de les muyeres en Arabia Saudita.&lt;ref&gt;[http://www.nostatusquo.com/ACLU/dworkin/WarZoneChaptIIIA.html A Feminist Looks at Saudi Arabia&lt;!--Bot-generated title--&gt;]&lt;/ref&gt;

Carter siguió la política de los sos antecesores d'imposición de sanciones a [[República de Rhodesia|Rhodesia]], y dempués de que l'obispu [[Abel Muzorewa]] fuera escoyíu primer ministru, protestó pola esclusión de les eleiciones de [[Robert Mugabe]] y [[Joshua Nkomo]]. La fuerte presión d'[[Estaos Xuníos]] y el [[Reinu Xuníu]] llograron nueves eleiciones en [[República de Rhodesia|Rhodesia]] (güei [[Zimbabue]]), que llevaron a la eleición de [[Robert Mugabe]] como Primer Ministru; dempués de lo cual, llevantáronse les sanciones, y concedióse-y al país la reconocencia diplomática. Carter tamién foi conocíu poles sos crítiques a [[Alfredo Stroessner]] de [[Paraguái]] y [[Augusto Pinochet]] de Chile, anque dambos Stroessner y Pinochet, asistieron a la firma del [[Trataos Torrijos-Carter|Tratáu de la Canal de Panamá]],&lt;ref&gt;&quot;Visits to the U.S. by Foreign Heads of State and Government--1977.&quot; ''United States Department of State''. Accessed on February 22, 2010.&lt;/ref&gt; tamién protestó contra l'[[Apartheid]] en [[Sudáfrica]].

==== República Popular China ====
[[Ficheru:Carter DengXiaoping.jpg|thumb|El líder chinu [[Deng Xiaoping]] y el presidente Carter, mientres la ceremonia de firma del tratáu d'establecimientu de rellaciones diplomátiques ente China y Estaos Xuníos, el 29 de xineru de [[1979]].]]
Carter siguió la política de Richard Nixon pa normalizar les rellaciones cola [[República Popular China]]. El conseyeru de Seguridá Nacional, [[Zbigniew Brzezinski]] y [[Michel Oksenberg]], viaxaron a [[Beixín]] a principios de [[1978]], onde xuntu con [[Leonard Woodcock]], direutor de la oficina d'enllaz, establecieron les bases d'un alcuerdu p'algamar rellaciones diplomátiques y comerciales completes cola [[República Popular de China]]. Nel Comunicáu Conxuntu sobre l'Establecimientu de Rellaciones Diplomátiques (Joint Communiqué on the Establishment of Diplomatic Relations) de [[1 de xineru]] de [[1979]], Estaos Xuníos tresfirió la reconocencia diplomática de [[Taipéi]] a [[Beixín]] y repitió el ''Comunicáu de Shanghai'' que suponía la reconocencia de la esistencia d'una única China y almitía que [[Taiwán]] formaba parte d'ella. Beixín, pela so parte, aceptó qu'Estaos Xuníos siguiera calteniendo rellaciones comerciales, culturales y contactos de calter non oficial con Taiwán. Estaos Xuníos siguió calteniendo contactos con Taiwán gracies a la [[Llei de Rellaciones de Taiwán]].

==== Trataos de la Canal de Panamá ====
{{AP|Trataos Torrijos-Carter}}
[[Ficheru:Jimmy Carter and General Omar Torrijos signing the Panama Canal Treaty.jpg|thumb|250px|El presidente Carter y [[Omar Torrijos]] danse esquitar momentos dempués de roblar los trataos.]]
Unu de los momentos más revesosos de la presidencia de Carter foi la negociación y firma de los Trataos del [[Canal de Panamá]], en setiembre de [[1977]]. Estos trataos, que n'esencia suponíen la tresferencia del [[Canal de Panamá|Canal]], de los Estaos Xuníos a la [[Panamá|República de Panamá]], fueron refugaos pol [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|Partíu Republicanu]], col argumentu de que se taba tresfiriendo un asentamientu d'Estaos Xuníos de gran valor estratéxicu a un país inestable y corrupto, dirixíu pol xeneral [[Omar Torrijos]], que nun fuera escoyíu democráticamente. Aquellos que sofitaben los trataos, otra manera, defendíen que la canal fuera construyíu dientro del territoriu panamiegu y que por tanto, [[Estaos Xuníos]] por aciu el so control ocupara parte d'otru país, polo que l'alcuerdu tenía por oxetu devolver a Panamá la total soberanía sobre'l so territoriu. Tres la firma de los Trataos de la Canal en xunu de [[1978]], Carter visitó Panamá cola so esposa y [[Senáu de los Estaos Xuníos|doce senador d'Estaos Xuníos]], metanes disturbios estudiantiles xeneralizaos en contra del gobiernu de Torrijos. Más palantre Carter encamentó al réxime de Torrijos por que frenara la so política dictatorial y avanzara gradualmente escontra la democracia en [[Panamá]].

{{Mal traducíu}}

==== SALT II ====
{{VT|Alcuerdos SALT}}
[[Ficheru:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|left|thumb|El presidente Carter xuntu col secretariu xeneral soviéticu [[Leonid Brézhnev]] roblen el SALT II en [[Viena]], [[18 de xunu]] de [[1979]].]]
Una de les claves de la política esterior de Carter, que supunxo amás un trabayu bien aballador, foi la firma del Tratáu SALT II (Conversaciones De Llimitación d'Armes Estratéxiques»), qu'amenorgó'l númberu d'armes nucleares producíes o calteníes tantu polos [[Estaos Xuníos]] como pola [[Xunión Soviética]]. El trabayu de [[Gerald Ford]] y [[Richard Nixon]] condució al tratáu SALT I, qu'amenorgara'l númberu d'armes nucleares producíos;, pero Carter deseyaba afondar más nel amenorgamientu d'esti tipu d'armamentu. L'oxetivu principal de Carter, como señaló nel so discursu inaugural, consistía na desapaición completa de les armes nucleares nel mundu.

Con esti fin, Carter y el líder de la [[Xunión Soviética]], [[Leonid Brezhnev]], llegaron en 1979, al alcuerdu del Tratáu SALT II. Sicasí'l Congresu negó la so ratificación, una y bones munchos pensaben que la firma de los trataos debilitaría les defenses d'Estaos Xuníos. Tres la intervención soviética n'Afganistán a finales de [[1979]], Carter retiró'l tratáu de la considerancia del Congresu y nunca foi ratificáu, anque foi robláu por Carter y Brezhnev. Aun así, dambes partes cumplieron los compromisos establecíos nes negociaciones.

==== Intervención n'Afganistán ====
{{VT|Operación Ciclón|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}
Jimmy Carter sosprendióse enforma de la intervención soviética n'Afganistán d'avientu de 1979 y rápido tomó midíes, ente elles armar a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]].&lt;ref&gt;http://www.slate.com/id/2166661&lt;/ref&gt; El vicepresidente [[Walter Mondale]] manifestó públicamente la so desaprobación de l'agresiva política qu'adoptara la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;http://www.csmonitor.com/1981/0310/031029.html&lt;/ref&gt;

Los soviéticos caltuvieren conversaciones previes colos dirixentes afganistanos que paecíen indicar que nun tener# cuenta de intervenir, sicasí'l [[Politburó]], con munches duldes, considerara seriamente la posibilidá d'actuar militarmente. Argumentóse que l'ayuda financiera d'Estaos Xuníos a los disidentes afganistanos, qu'incluyíen islamistes y otros militantes, y el deséu soviéticu de protexer al gobiernu afganistanu d'esquierda, fueron los factores que terminaron de convencer a los soviéticos pa intervenir.&lt;ref&gt;http://www.zcommunications.org/the-rise-and-rise-of-robert-gates-by-roger-morris&lt;/ref&gt;

Per otra parte, la CIA suministró miles de millones de dólares n'armes a los militantes muyahidines afganistanos. y apurrió asistencia a los insurxentes fundamentalistes al traviés de los servicios secretos pakistaníes, el [[Inter-Services Intelligence]] (ISI), nun programa llamáu [[Operación Ciclón]].&lt;ref&gt;Time Magazine, 13 May, 2003, &quot;The Oily Americans,&quot; http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,450997-2,00.html &lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] empezó a unviar de callao ayuda financiera llindada pa les faiciones islamistes afganistanes el [[3 de xunetu]] de [[1979]]. N'avientu de [[1979]] la [[XRSS]] derrocó al primer ministru [[Jafizulá Amín]], a quien acusaba d'axente de la CIA y que primeramente diera un golpe d'Estáu contra'l gobiernu lexítimu de [[Nur Taraki]]. Los políticos d'Estaos Xuníos, tanto republicanos como demócrates, dicíen que los soviéticos taben asitiándose p'apoderar el petroleu del [[Oriente Mediu]]. Otros creíen que la Xunión Soviética tarrecía que la revolución y islamización d'Afganistán estender a la población musulmana de la XRSS.

Dempués del derrocamientu de Amín, Carter anunció lo que se conoz como la [[Doctrina Carter]], consistente nel compromisu norteamericanu d'usar forzar si fuera necesariu p'aportar a los recursos petrolíferos del Golfu Pérsicu. L'aumentu de tensión ente los bloques causáu por ta doctrina remató col boicotio de los Xuegos Olímpicos de Moscú de 1980, al que la XRSS y los sos aliaos contestaríen nun allegando a los Xuegos de Los Angeles en 1984.

Coles mesmes púnxose fin al tratáu de Trigu Rusu, que tenía por oxetu establecer un comerciu cola XRSS y menguar les tensiones de la Guerra Fría. Les esportaciones de ceberes fuera beneficioses pa los llabradores, y l'embargu de Carter marcó l'entamu de dificultaes pa los llabradores d'Estaos Xuníos.

Carter y Brzezinski empecipiaron un programa tapáu d'entrenamientu de los muyahidines en [[Paquistán]] y [[Afganistán]] con oxetu d'atayar los planes oviéticos. Les polítiques diplomátiques de Carter escontra [[Paquistán]] camudaron drásticamente. L'alministración cortara l'ayuda financiera al país a principios de [[1979]] cuando los fundamentalistes relixosos, afalaos pola corriente de la [[dictadura militar]] [[Islam|islámica]] en Paquistán, quemaron una Embaxada de los EE.XX. con base ellí. La participación internacional en [[Paquistán]], aumentó considerablemente cola intervención soviética. Al entós presidente de [[Paquistán]], el xeneral [[Muhammad Zia-ul-Haq]], ufiertáronse-y 400 millones de dólares pa subsidiar a los anticomunistes muyahidines n'[[Afganistán]]. El xeneral Zia tornó la ufierta como insuficiente y EE.XX. viose obligáu a aumentar l'ayuda a Paquistán.

Reagan darréu espandió esti programa en gran midida. Los críticos con esta política culparon a Carter y Reagan de la inestabilidá de los gobiernos post-soviéticos d'[[Afganistán]], que causó'l surdimientu d'una [[teocracia]] islámica na rexón.

==== Crisis de los rehenes d'Irán ====
{{AP|Crisis de los rehenes n'Irán}}
[[Ficheru:Man holding sign during Iranian hostage crisis protest, 1979.jpg|300px|thumb|Protesta en [[Washington DC]]. El cartelu diz: ''&quot;Deportái a tolos iraninos&quot;''.]]
El principal conflictu ente los derechos humanos y los intereses d'Estaos Xuníos llegó nes rellaciones de Carter col [[Mohammad Reza Pahlevi|Sha d'Irán]]. El sha [[Mohammad Reza Pahlavi]], fuera un fuerte aliáu de los Estaos Xuníos dende la [[Segunda Guerra Mundial]] y unu de los denominaos &quot;pilastres ximielgues&quot; nos que se basaba la política estratéxica d'EE.XX. nel [[Oriente Mediu]], (l'otru yera Arabia Saudita). Sicasí, el so gobiernu foi fuertemente [[autocracia|autocráticu]], foi vistu como [[Cleptocracia|cleptocrático]] nel so país, en 1953 entamó, xuntu cola alministración de Eisenhower, un golpe d'estáu pa esaniciar al escoyíu primer ministru, [[Mohammed Mossadegh]].

Nuna visita d'estáu a [[Irán]] mientres 1978, Carter faló en favor del Shah, denominándolo ''&quot;líder de la sabiduría suprema&quot;'' y pilastra de la estabilidá nel volátil [[Oriente Mediu]]. El discursu nunca foi espublizáu na televisión d'Estaos Xuníos. Cuando españó la [[Revolución iranina]] y el Shah foi derrocáu, Estaos Xuníos nun intervieno direutamente. El shah dir escontra un exiliu permanente, en xineru de 1979. Carter primeramente negó-y la entrada a Estaos Xuníos, inclusive por razones d'urxencia médica.

A pesar de la so negativa inicial a la entrada del Shah nos Estaos Xuníos, el [[22 d'ochobre]] de [[1979]], Carter concedió-y permisu d'entrada y asilu temporal mientres la duración del so tratamientu contra'l cáncer, el Sha dirixióse de vuelta a Panamá'l [[15 d'avientu]] de [[1979]]. En payares d'esi mesmu añu, como respuesta a la entrada del Shah n'EE.XX., los militantes iraninos tomaron la embaxada d'Estaos Xuníos en [[Teḥrán]], reteniendo a 52 ciudadanos d'aquel país como rehenes.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;/&gt; Los iraninos esixeron en cuenta de la so lliberación:

* El regresu del Sha a Irán pa ser sometíu a xuiciu.&lt;br /&gt;
* La devolución de la riqueza acumulada del Sha al pueblu iranín.&lt;br /&gt;
* La reconocencia de la culpabilidá d'Estaos Xuníos poles sos aiciones pasaes n'Irán, amás d'una sida.&lt;br /&gt;
* La promesa d'Estaos Xuníos de nun interferir nos asuntos d'Irán nel futuru.

Anque esi mesmu añu, el Sha salió d'Estaos Xuníos, morriendo n'[[Exiptu]] en 1980, la crisis de los rehenes siguió y apoderó l'últimu añu de la presidencia de Carter. La subsiguiente respuesta a la crisis - dende la estratexa de &quot;Rose Garden&quot; de permanecer dientro de la Casa Blanca, hasta l'intentu fallíu de rescatar a los rehenes per medios militares ([[Operación Garra d'Águila]]), fueron en gran parte responsables na derrota de Carter nes [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|eleiciones de 1980]]. El [[14 de payares]] de [[1979]], dempués de tomar de los rehenes, Carter dictó la Orde Executiva 12170, que bloquiaba les propiedaes del Gobiernu iranín,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.archives.gov/federal-register/executive-orders/1979.html |títulu=http://www.archives.gov/federal-register/executive-orders/1979.html |obra=}}&lt;/ref&gt; conxelando cuentes bancaries del gobiernu iranín nos bancos d'Estaos Xuníos, por un total de 8.000 millones de dólares d'Estaos Xuníos d'esi tiempu. Estos embargos utilizáronse como moneda de cambéu pa la lliberación de los rehenes.

Nos díes anteriores a que Ronald Reagan asumiera la presidencia, el diplomáticu arxelín [[Abdulkarim Ghuraib]] empecipió les negociaciones ente los EE.XX. ya [[Irán]], que remataron nos &quot;Alcuerdos d'Arxel&quot; el [[19 de xineru]] de [[1981]], un día primero que rematara la Presidencia de Carter, los alcuerdos implicaben el compromisu d'Irán de lliberar a los rehenes de momentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://en.wikipedia.org/wiki/Iranian_Hostage_Crisis|títulu=Iranian Hostage Crisis |obra=}}&lt;/ref&gt; Amás, les Órdenes Executives 12277 y 12.285 dictaes por Carter,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.presidency.ucsb.edu/executive_orders.php?year=1981 |títulu=http://www.presidency.ucsb.edu/executive_orders.php?añu=1981 |obra=}}&lt;/ref&gt; suponíen la lliberación de tolos bienes pertenecientes al gobiernu iranín y tolos activos pertenecientes al Sha atopaos dientro de los Estaos Xuníos y la garantía de que los rehenes nun tendríen nengún derechu llegal contra'l gobiernu iranín. Irán, sicasí, tamién aportó a asitiar 100.000 millones de dólares de los activos conxelaos nuna cuenta de garantía bloquiada, aocordando Irán y Estaos Xuníos la creación d'un tribunal pa dirimir les denuncies de ciudadanos norteamericanos poles perda causaes pol Gobiernop iranín, esti tribunal conocíu como Tribunal de Reclamación Irán-Estaos Xuníos, dio más de dos mil millones de dólares a reclamantes d'EE.XX. y foi descritu como unu de los más importantes órganos d'arbitraxe na historia del derechu internacional. Anque la lliberación de los rehenes foi axustada y garantizada pol gobiernu de Carter, los rehenes nun fueron lliberaos hasta'l [[20 de xineru]] de [[1981]], momentos dempués de que Reagan tomara posesión como [[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]].

== Eleiciones de 1980 ==
[[Ficheru:Ronald Reagan Inauguration.JPEG|thumb|250px|Reagan recibe la felicitación de Jimmy Carter, mientres la so toma de posesión de presidente d'Estaos Xuníos (20 de xineru de 1981).]]
{{AP|Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980}}
[[Ficheru:ElectoralCollege1980.svg|left|thumb|Mapa eleutoral de les eleiciones de [[1980]].]]

Escontra finales de 1979, Carter colaba bien retrasáu nes preferencies de los eleutores pa les eleiciones de 1980, inclusive'l observadores políticos pensaben que podía ser sustituyíu por Edward Kennedy nel partíu demócrata. Sicasí tomar de los rehenes de la embaxada n'Irán y la invasión rusa d'Afganistán ameyoraron el so imaxe y emburriar lo suficiente pa llograr la nominación del so partíu. El posterior fracasu de rescate de los rehenes fundió de nuevu la so imaxe de cara a la reeleición.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Jones |nome=Maldwyn A. |enllaceautor= |títulu=Historia d'Estaos Xuníos 1607-1992 |url= |fechaaccesu=21 de xineru de 2012 |idioma= |otros= |edición= |añu=|editor= |editorial=Cátedra |allugamientu= |isbn=84-376-1407-4 |capítulo= |páxina=|cita= }} &lt;/ref&gt;

Carter perdió les eleiciones contra'l republicanu [[Ronald Reagan]]. La distribución de votos foi 43,9 millones votos, que representaben el 50,7% del total, pa Reagan y 35,5 millones de votos, que representaben el 41%, pa Carter. El candidatu independiente [[John B. Anderson]] llogró 5,7 millones de votos, un 6,6% del total. Sicasí, el fechu de que los sofitos a Carter nun se concentraren nuna rexón xeográfica concreta, provocó que Reagan llograra una victoria arrolladora del 91% de los compromisarios, dexando a Carter con namái seis estados y el Distritu de Columbia. Reagan llevó a un total de 489 votos eleutorales frente a 49 de Carter.

La derrota de Carter marcó la primer vegada qu'un presidente electu nun llograba llograr un segundu mandatu dende [[Herbert Hoover]] en [[1932]]. Carter cumplió la so promesa de consiguir la lliberación con vida de los 52 rehenes de la embaxada d'Estaos Xuníos n'Irán, pero nun llogró asegurar la so lliberación enantes de les eleiciones. Anque Carter axustó n'última instancia la so lliberación, Irán nun aportó a la mesma hasta unos minutos dempués de que Ronald Reagan asumiera'l cargu de presidente. En reconocencia de la intervención de Carter, Reagan pidiólu que fora a [[Alemaña Occidental]] pa da-yos la bienvenida pola so lliberación.

Mientres la campaña, Carter foi oxetu de burlla pol denomináu incidente del coneyu, un [[Incidente del coneyu|alcuentru con un coneyu de natación mientres pescaba]] nel estanque de la so granxa, el [[20 d'abril]] de [[1979]].
Finalmente, cuando Jimmy Carter despidir de la Casa Blanca, y diríxese escontra'l so estáu natal que ye Georgia, rellacionóse-y col cantar &quot;Midnight train to Georgia&quot; (l'últimu tren a Georgia) interpretada por [[Gladys Knight]] &amp; the Pips, un númberu unu de la llista de Billboard del añu 1973. recordando l'orixe del cacahuatero que fuera Presidente.

== Pospresidencia ==
[[Ficheru:JimmyCarteronBicycle.jpg|thumb|left|Carter montando en bicicleta ([[2008]]).]]
En [[1981]], Carter tornó al cultivu de cacagüeses en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], qu'asitiara nun [[fideicomiso]] ciegu mientres la so presidencia pa evitar inclusive l'apariencia de conflictu d'intereses. Atopó que los fideicomisarios remanaren mal l'enfotu, dexándolo con más d'un millón de dólares en delda. Nos años siguientes, llevó una vida activa, cola fundación del [[Centru Carter]], la construcción de la so biblioteca presidencial, la enseñanza na Universidá Emory n'Atlanta y escribiendo numberosos llibros.&lt;ref name = &quot;Dyer-2004&quot;/&gt;

=== Legáu ===
Al dexar el cargu, la so presidencia foi valorada pola mayoría como un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Cinnamon Stillwell |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/g/a/2006/12/13/cstillwell.DTL |títulu=Jimmy Carter's Legacy of Failure |editorial=Sfgate.com |fecha=12 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=January 21, 2000 — |url=http://www.brookings.edu/opinions/2000/0121politics_hess.aspx |títulu=Jimmy Carter: Why He Failed - Brookings Institution |editorial=Brookings.edu |fecha=21 de xineru de 2000 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1810305,00.html | obra=Time}}&lt;/ref&gt; Na clasificación histórica de presidentes d'Estaos Xuníos, la presidencia de Carter bazcuyó ente'l puestu 19 y el 34. Magar la presidencia de Carter recibió crítiques mistes de dellos historiadores, la so llucha pola paz percima de too y los sos esfuercios humanitarios desque abandonó la presidencia lleváron-y a ser llargamente reconocíu como unu de los más esitosos ex presidentes na hestoria d'EE.XX.&lt;ref&gt;PBS Online/WGBH, [http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/y_post.html &quot;People &amp; Events: Jimmy Carter's Post-Presidency&quot;], ''American Experience: Jimmy Carter'', 1999–2001. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Brinkley|nome=Douglas|enllaceautor=Douglas Brinkley|mes=Fall|añu=1996|títulu=The rising stock of Jimmy Carter: The 'hands on' legacy of our thirty-ninth President|publicación=Diplomatic History|volume=20|númberu=4|páxines=505–530|id={{ISSN|0145-2096}}|doi=10.1111/j.1467-7709.1996.tb00285.x}}
&lt;/ref&gt;

Jimmy Carter y el so vicepresidente [[Walter Mondale]] fueron l'equipu más llonxevu dempués de la presidencia na historia d'Estaos Xuníos. El [[11 d'avientu]] de [[2006]], cumplieron 25 años y 325 díes desque dexaron los sos cargos, superando'l récor anterior establecíu pol presidente [[John Adams]] y [[Thomas Jefferson]] vicepresidente, que morrieron el [[4 de xunetu]] de [[1826]]. N'agostu de 2012 superaría a [[Herbert Hoover]] como presidente que más vivió dende'l términu del so mandatu.

Jimmy Carter ye unu de los cuatro presidentes,&lt;ref&gt;Los otros son [[William Henry Harrison]], [[Zachary Taylor]] y [[Andrew Johnson]],&lt;/ref&gt; y l'únicu na historia moderna, que nun tuvo la oportunidá de nomar a un xuez por qu'integrara na [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte suprema]].

=== Imaxe pública ===
''El diariu [[The Independent]]'' publicó:

{{Cita|(...) Carter ye llargamente consideráu como meyor home que presidente.}}&lt;ref name=&quot;indy&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.independent.co.uk/news/presidents/jimmy-carter-1482922.html|títulu=Jimmy Carter:39th president – 1977–1981|editorial=independent.co.uk |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 | llugar=London | fecha=22 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;

Carter empecipió'l so mandatu con un índiz de 66% d'aprobación,&lt;ref&gt;[http://www.gallup.com/poll/113923/History-Foretells-Obama-First-Job-Approval-Rating.aspx Gallup].&lt;/ref&gt; pero esta amenorgóse a un 34% nel momentu de dexar el cargu, col 55% de desaprobación.&lt;ref&gt;[http://www.gallup.com/poll/113770/Bush-Presidency-Closes-34-Approval-61-Disapproval.aspx Gallup Poll].&lt;/ref&gt;

Les encuestes a empiezos de la campaña presidencial de 1976 suxurieron que munchos non -y perdonaben a [[Gerald Ford]] la so rellación con [[Richard Nixon]] y l'[[escándalu Watergate]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Joel Roberts |url=http://www.cbsnews.com/stories/2006/12/27/opinion/polls/main2301584.shtml |títulu=Polls: Ford's Image Improved Over Time |editorial=CBS News |fecha=27 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Carter, en comparanza, paecía un honestu, sinceru y bien intencional suriegu.

Esta situación camudó cuando Carter postular pa la reeleición, cuando la autoconfianza de Ronald Reagan oldeó col temperamentu seriu ya introspectivu de Carter. L'atención personal de Carter a los detalles y la so aparente indecisión y debilidá viéronse acentuaos pol encantu que Reagan espertó ente los votantes.&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DEFDE1039F93BA25756C0A96F948260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all |títulu=WASHINGTON TALK; Carter Begins to Shed Negative Public Image|editorial=New York Times |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 | nome=Y. J. | apellíu=Dionne Jr | fecha=18 de mayu de 1989}}&lt;/ref&gt; N'última instancia, la combinación de los problemes económicos, la crisis de los rehenes d'Irán, y la falta de cooperación de Washington fíxo-y fácil a Reagan presentar a Carter como un líder ineficaz.

Desque dexó la presidencia, la reputación de Carter ameyoró enforma. L'índiz d'aprobación presidencial de Carter, que tuvo'l so visu nun 31% xustu enantes de les eleiciones de 1980, atopar a principios de 2009 nel 64%. La pospresidencia de Carter tamién tuvo una acoyida favorable. Carter esplica qu'una gran parte d'esti cambéu deber al socesor de Reagan, George HW Bush, quien lo buscó viviegamente y foi muncho más atentu y comenenciudu nel so conseyu de lo que Reagan fuera. Carter caltuvo rellaciones de trabayu colos ex presidentes [[George H. W. Bush]], [[Bill Clinton]] y [[George W. Bush]], y a pesar de les sos diferencies polítiques, los trés convirtiéronse en bonos amigos mientres años trabayando xuntos en dellos proyeutos humanitarios.&lt;ref&gt;{{Obra citada |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_jcarter.html |títulu=American Experience: People &amp; Events: James Earl (&quot;Jimmy&quot;) Carter Jr. (1924–)|editorial=[[Public Broadcasting Service]] |fechaaccesu=25 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Centru Carter ===
{{AP|Centru Carter}}
[[Ficheru:Carter lib1.JPG|thumbnail|La Biblioteca Presidencial Jimmy Carter.]]
Como presidente, Carter espresó'l so oxetivu de faer un gobiernu que fuera &quot;competente y caritatible.&quot; Na busca d'esa visión, tuvo implicáu nuna variedá de polítiques públiques nacionales ya internacionales, el resolución de conflictos, derechos humanos y causes benéfiques.

En [[1982]], fundó'l [[Centru Carter]] n'[[Atlanta]] pa promover los derechos humanos y solliviar el sufrimientu humanu innecesariu. Esta institución non gubernamental, ensin ánimu d'arriquecimientu, promueve la democracia, busca la mediación y la prevención de conflictos y supervisa el procesu eleutoral en sofitu d'eleiciones llibres y xustes. Amás, trabaya p'ameyorar la salú global al traviés del control y la erradicación d'enfermedaes como la [[Dracunculiasis]], la [[oncocercosis]], el [[paludismu]], el [[tracoma]], la [[filariasis linfática]] y la [[esquistosomiasis]]. Tamién llucha pa menguar l'estigma d'enfermedaes mentales y ameyorar la nutrición por aciu l'aumentu de la producción de los cultivos n'África. Un gran llogru d'esti Centru foi la eliminación de más del 99% de los casos d'enfermedá del vierme de Guinea, un parásitu debilitante qu'esistió dende l'antigüedá, de 3,5 millones de casos envaloraos en 1986 pasóse a menos de 10.000 en 2007.&lt;ref&gt;[http://cartercenter.org/health/guinea_worm/index.html Carter Center Guinea Worm Eradication Program]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; El Centru Carter supervisó 70 eleiciones en 28 países dende [[1989]].&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/peace/democracy/observed.html Elections Observed by The Carter Center]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Trabayóse pa resolver los conflictos n'[[Haití]], [[Bosnia]], [[Etiopía]], [[Corea del Norte]], [[Sudán]], [[Venezuela]] y otros países. El Centru Carter sofita viviegamente a los defensores de los derechos humanos en tol mundu ya intervinieron con xefes d'estáu nel so nome.

=== Premiu Nobel de la Paz ===
En [[2002]], el ex-presidente Carter recibió'l [[Premiu Nobel]] de la Paz pol so trabayu p'atopar soluciones pacífiques a los conflictos internacionales, promover la democracia, los derechos humanos y el desenvolvimientu económico y social al traviés del Centru Carter. Trés presidentes, [[Theodore Roosevelt]], [[Woodrow Wilson]] y [[Barack Obama]], recibieron el premiu mientres les sos presidencies, Carter ye únicu en recibir el premiu poles sos aiciones dempués de dexar la presidencia. Ye, xuntu con [[Martin Luther King, Jr.]], unu de les dos persones nacíes en [[Georgia]] en recibir el Nobel.

=== Diplomacia ===

==== Corea del Norte ====
En [[1994]], [[Corea del Norte]] espulsara a los investigadores del [[Organismu Internacional d'Enerxía Atómica]] y amenaciaba con empezar a procesar combustible nuclear gastáu. En respuesta, l'entós presidente [[Bill Clinton]] primió por que se impunxeren sanciones y ordenó la unviada de grandes cantidaes de tropes y vehículos a la zona pa preparar pa la guerra.

Clinton reclutó a Carter de callao, pa llevar a cabu una misión de paz en Corea del Norte, so l'apariencia d'una misión privada de Carter,&lt;ref&gt;Marion V. Creekmore, ''A Moment of Crisis: Jimmy Carter, The Power of a Peacemaker, and North Korea's Nuclear Ambitions'' (2006).&lt;/ref&gt; Clinton vio en Carter una manera de que'l presidente de Corea del Norte, [[Kim Il-sung]], diera marcha tras ensin frayar la so reputación.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Washington Monthly Online |url=http://www.washingtonmonthly.com/features/2004/0405.kaplan.html |títulu=&quot;Rolling Blunder&quot; by Fred Kaplan |editorial=Washingtonmonthly.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Carter axustó un alcuerdu con Kim Il-sung, pero foi más allá y diseñó tamién un tratáu, qu'anunció na [[CNN]], ensin l'autorización de la Casa Blanca, como una manera de forzar a los EE.XX. a l'aición. L'Alministración de Clinton robló una versión posterior del Agreed Framework, en virtú del cual Corea del Norte alcordó conxelar y finalmente desmantelar el so programa nuclear y cumplir coles sos obligaciones de non proliferación, en cuenta de entregues de petroleu, la construcción de dos reactores d'agua llixero pa reemplazar los sos reactores de grafitu y discutinios pal eventual establecimientu de rellaciones diplomátiques. L'alcuerdu foi aclamáu nel so momentu como un llogru diplomáticu importante. Sicasí, n'avientu de 2002, los Alcuerdos de Framework viniéronse embaxo de resultes d'una disputa ente'l gobiernu de [[George W. Bush]] y el gobiernu de Corea del Norte de [[Kim Jong-il]]. En 2001, el presidente George W. Bush decidiera adoptar una posición de confrontación escontra Corea del Norte y en xineru de 2002, incluyó a esti país como parte d'un &quot;exa del mal&quot;. Mentanto, Corea del Norte empezó a desenvolver la capacidá d'arriquecer uraniu. Bush y otru opositores de l'Alministración d'Estaos Xuníos a los Alcuerdos de Framework creíen que'l gobiernu de Corea del Norte nunca tuvo dispuestu a dexar el so programa d'armes nucleares, pela cueta los partidarios del alcuerdu pensaben qu'esti podría ser un ésitu y que foi socavado.

==== Oriente Mediu ====
Carter y los espertos del [[Centru Carter]] asistieron a les negociaciones non oficiales ente israelines y palestinos pal diseñu d'un modelu d'alcuerdu de paz, llamáu'l [[Alcuerdu de Xinebra (Israel-Palestina)|Alcuerdu de Xinebra]], nel periodu [[2002]]-[[2003]].&lt;ref&gt;BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3252530.stm &quot;Moderates launch Middle East plan&quot;], December 1, 2003. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Carter tamién se convirtió nos últimos años nun críticu frecuente de les polítiques d'[[Israel]] n'[[El Líbanu]], [[Cixordania]] y [[Gaza]].&lt;ref&gt;Douglas G. Brinkley. ''The Unfinished Presidency: Jimmy Carter's Journey to the Nobel Peace Prize'' (1999), páxs. 99–123.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Kenneth W. Stein]], &quot;[http://www.meforum.org/article/1633 My Problem with Jimmy Carter's Book]&quot;, ''[[Middle East Quarterly]]'' 14.2 (Spring 2007).&lt;/ref&gt;

N'abril de [[2008]], el periódicu árabe con sede en [[Londres]], [[Al-Hayat]], informó que Carter axuntar col líder de [[Hamás]], [[Khaled Mashaal]] na so visita a [[Siria]]. El Centru Carter primeramente nun confirmó nin negó la hestoria. El [[Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]] considera Hamás como una organización terrorista.&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1207649973153&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Jimmy Carter Planning to meet Mashaal]&quot;, Xerusalem Post, April 9, 2008.&lt;/ref&gt; Nesti viaxe de Mediu Oriente, Carter tamién asitió una ufrienda floral na tumba de [[Yasser Arafat]] en [[Ramallah]], el [[14 d'abril]] de [[2008]].&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1208246574923&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Carter lays wreath at Arafat's grave].&quot; ''Associated Press''. April 15, 2008.&lt;/ref&gt; Carter dixo'l [[23 d'abril]] que nin [[Condoleezza Rice]] nin naide nel Departamentu d'Estáu alvirtiéra-y de que nun s'axuntara colos líderes de Hamás mientres el so viaxe.&lt;ref&gt;&quot;[http://edition.cnn.com/2008/WORLD/meast/04/23/carter.rice.hamas/index.html Carter: Rice did not advise against Hamas meeting].&quot; ''CNN'' April 23, 2008.&lt;/ref&gt; Carter paroló con Mashaal al respective de dellos asuntos, ente ellos &quot;fórmules d'intercambiu de prisioneros pa llograr la lliberación del cabu [[Gilad Shalit|Shalit]].&quot;&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/news/trip_reports/paris_lebanon_syria_2008.html Paris, Lebanon, and Syria Trip Report by Former US President Jimmy Carter: December 5–16, 2008] The Carter Center, December 18, 2008.&lt;/ref&gt;

En mayu de [[2007]], ente que l'argumentu de qu'Estaos Xuníos tien de falar direutamente a Irán, Carter afirmó qu'Israel tenía 150 armes nucleares nel so arsenal.&lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article4004300.ece Jimmy Carter says Israel had 150 nuclear weapons], Times.&lt;/ref&gt;

N'avientu de 2008, Carter visitó [[Damascu]] nuevamente, onde s'axuntó con presidente siriu [[Bashar Assad]], y el líder del Hamás. Mientres la so visita, concedió una entrevista esclusiva a la revista &quot;Alantre&quot;, la primer entrevista pa cualquier presidente d'Estaos Xuníos, actual o anterior, con medios de comunicación sirios que tuvieron ésitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pr-usa.net/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=160253&amp;Itemid=96 |títulu=PR-USA.net |editorial=PR-USA.net |fecha=1 de payares de 2007 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fw-magazine.com/content/president-jimmy-carter-speaks-forward Jimmy Carter speaks to Forward Magacín]{{dead link|fecha=September 2010}}.&lt;/ref&gt;

==== África ====
Carter celebró cumes n'[[Exiptu]] y [[Tunicia]] nel periodu [[1995]]-[[1996]] pa encetar la violencia na rexón de los [[Grandes Llagos d'África]]&lt;ref&gt;Press Release, [http://cartercenter.org/news/documents/doc190.html African Leaders Gather to Address Great Lakes Crisis], May 2, 1996. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; y xugó un papel clave na negociación del [[Alcuerdu de Nairobi de 1999]] ente [[Sudán]] y [[Uganda]].&lt;ref&gt;[http://www.cartercenter.org/documents/nondatabase/nairobi%20agreement%201999.htm The Nairobi Agreement], December 8, 1999. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

El [[18 de xunetu]] de [[2007]], Carter axuntar con [[Nelson Mandela]] en [[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]], p'anunciar la so participación nuna nueva organización humanitaria llamada [[Global Elders]]. N'ochobre de 2007, Carter visitó [[Darfur]] con dellos de los miembros de los [[Global Elders]], ente ellos [[Desmond Tutu]]. Les seguridaes sudaneses torgar visitar a un líder tribal de Darfur, lo que provocó un encaloráu discutiniu.&lt;ref&gt;[http://www.mg.co.za/articlepage.aspx?area=/breaking_news/breaking_news__africa/&amp;articleid=320912&amp;referrer=RSS Jimmy Carter blocked from meeting Darfur chief&lt;!--Bot-generated title--&gt;]: Mail &amp; Guardian Online.&lt;/ref&gt;

El [[18 de xunu]] de [[2007]], Carter, acompañáu de la so esposa, llegó a [[Dublín]], [[Irlanda]], pa sostener conversaciones cola presidenta [[Mary McAleese]] y [[Bertie Ahern]] en materia de derechos humanos. El [[19 de xunu]], Carter asistió y faló nel [[Foru Añal de Derechos Humanos]] en [[Croke Park]]. Un alcuerdu ente l'[[Ayuda Irlandesa]] y el Centru Carter, roblóse tamién nesti día.

En payares de [[2008]], Carter, l'ex-secretariu xeneral de les [[Naciones Xuníes]], [[Kofi Annan]], y [[Graca Machel]], esposa de Nelson Mandela, intentaron entrar en [[Zimbabue]], pa inspeicionar la situación de los derechos humanos, siéndo-y torgáu'l pasu per parte del gobiernu del presidente [[Robert Mugabe]].

==== Llatinoamérica ====
Carter encabezó una misión a [[Haití]] en [[1994]] col senador [[Sam Nunn]] y l'ex presidente del [[Estáu Mayor Conxuntu de los Estaos Xuníos]], el xeneral [[Colin Powell]], pa evitar una invasión multinacional encabezada per Estaos Xuníos y restaurar el poder al presidente democráticamente electu d'esti país, [[Jean-Bertrand Aristide]].&lt;ref&gt;Larry Rohter, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9905EFDC113BF93BA2575AC0A962958260&amp;sec=&amp;spon=) &quot;Showdown with Haiti: Diplomacy; Carter, in Haiti, pursues peaceful shift&quot;], ''New York Times'', September 18, 1994. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter visitó [[Cuba]] en mayu de [[2002]] y caltuvo conversaciones con [[Fidel Castro]] y el gobiernu cubanu. Dexóse-y dirixise al públicu ensin censura na televisión y la radio nacionales cubanes, con un discursu qu'escribió y presentó n'español. Nel discursu, pidió a los [[Estaos Xuníos]] poner fin a &quot;un embargu económicu ineficaz de 43 años d'edá&quot; y a Castru a celebrar eleiciones llibres, ameyorar los derechos humanos, y dexar más llibertaes civiles.&lt;ref&gt;[http://cartercenter.org/documents/1053.pdf Carter Center News], July–December 2002. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Axuntar colos disidentes políticos, visitó un hospital de SIDA, una escuela de medicina, un centru de bioteunoloxía, una cooperativa de producción agrícola y una escuela pa neños discapacitaos y realizó un llanzamientu d'honor nun partíu de béisbol en [[L'Habana]]. La visita de Carter marcó la primer vista a la islla dende la [[revolución cubana]] de [[1959]], d'un presidente de los Estaos Xuníos, dientro o fora de la presidencia.&lt;ref&gt;BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/1988192.stm Lift Cuba embargo, Carter tells US], May 15, 2002. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter visitó como observador les eleiciones de [[Venezuela]] el [[15 d'agostu]] de [[2004]]. Los observadores de la [[Xunión Europea]] negárase a participar, manifestando que'l gobiernu de [[Hugo Chávez]] imponía-yos demasiaes restricciones.&lt;ref&gt;José de Córdoba, and David Luhnow, &quot;Venezuelans Rush to Vote on Chávez: Polarized Nation Decides Whether to Recall President After Years of Political Rifts&quot;, ''[[Wall Street Journal]]'' (Eastern edition), New York City, August 16, 2004, p. A11.&lt;/ref&gt; El [[Centru Carter]] declaró que'l procesu &quot;sufrió numberoses irregularidaes&quot;, pero dixo que nun reparó nin recibió &quot;pruebes de fraude que camudaren la resultancia de la votación&quot;.&lt;ref&gt;Carter Center (2005). [http://www.cartercenter.org/documents/2020.pdf Observing the Venezuela Presidential Recall Referendu: Comprehensive Report]. Retrieved January 25, 2006.&lt;/ref&gt; Na tarde del [[16 d'agostu]] de [[2004]], el día dempués de la votación, Carter y el Secretariu Xeneral de la [[Organización de los Estaos Americanos]] (OEA), [[César Gaviria]], dieron una conferencia de prensa conxunta na qu'aprobaben los resultaos preliminares anunciaos pol [[Conseyu Nacional Eleutoral (Venezuela)|Conseyu Nacional Eleutoral]]. Les conclusiones de los monitores &quot;, coincidió coles declaraciones parciales anunciaos güei pol Conseyu Nacional Eleutoral&quot;, dixo Carter, ente que Gaviria amestó que los miembros de la misión d'observación eleutoral de la OEA nun había &quot;atopáu nengún elementu de fraude nel procesu.&quot; Dirixiendo los sos comentarios a les figures de la oposición que fixeron les denuncies de &quot;fraude xeneralizáu&quot; na votación, Carter pidió a tolos venezolanos a &quot;aceptar los resultaos y trabayar xuntos pal futuru&quot;. Sicasí, una encuesta a cuerpu d'urnes realizáu por Penn, Schoen &amp; Berland Associates (PSB ) predixera que Chávez perdería por 20%, cuando los resultaos eleutorales amosaron una victoria del 20%, Schoen, comentó: &quot;Creo que foi un fraude masivu&quot;.&lt;ref name=Barone&gt;M. Barone, [http://www.usnews.com/usnews/opinion/baroneweb/mb_040820.htm &quot;Exit polls in Venezuela,&quot;] ''US News &amp; World Report'', August 20, 2004.&lt;/ref&gt;

Arriendes de la rotura de rellaciones diplomátiques ente [[Ecuador]] y [[Colombia]] en marzu de 2008, Carter medió un alcuerdu ente los presidentes de dambos países pal reestablecimientu de rellaciones diplomátiques de baxu nivel, que foi anunciáu'l [[8 de xunu]] de [[2008]].&lt;ref&gt;{{cita press release |títulu=Ecuador and Colombia Presidents Accept President Carter's Proposal to Renew Diplomatic Relations at the Level of Chargé d'Affaires, Immediately and Without Preconditions |editorial=[[Carter Center|The Carter Center]] |fecha=8 de xunu de 2008 |url=http://www.cartercenter.net/news/pr/EcCol_060608.html |fechaaccesu=8 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Colombia, Ecuador restore ties under deal with Carter |obra=[[Reuters]] |editorial=[[Thomson Reuters]] |fecha=8 de xunu de 2008 |url=http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSN0628014920080606 |fechaaccesu=8 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica a la política d'Estaos Xuníos ===
En [[2001]], Carter criticó'l revesosu indultu de [[Marc Rich]], aprobáu pol presidente Bill Clinton, calificándolo de &quot;vergonzosu&quot; suxuriendo que les contribuciones financieres de Rich al Partíu Demócrata fueron un factor na decisión de Clinton.

Carter tamién criticó la presidencia de [[George W. Bush]] y la [[guerra d'Iraq]]. Nun editorial de [[2003]] del [[New York Times]], Carter alvirtió contra les consecuencies d'una guerra n'Iraq y llamó a la moderación nel usu de la fuercia militar.&lt;ref&gt;Jimmy Carter, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D00EFDE113FF93AA35750C0A9659C8B63) &quot;Just War – or a Just War?&quot;], ''New York Times'', March 9, 2003. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; En marzu de [[2004]], Carter tamién acusó a George W. Bush y [[Tony Blair]] de llibrar una guerra innecesaria, basada en mentires y males interpretaciones pa derrocar a [[Sadam Husein]]. N'agostu de [[2006]], Carter criticó a Blair por ser &quot;servil&quot; a l'alministración de Bush y acusó a Blair de dar sofitu incondicional a les polítiques de Bush n'[[Iraq]]. En mayu de [[2007]] nuna entrevista con Arkansas Democrat-Gazette d'[[Arkansas]], manifestó:

{{Cita|Creo que, en materia d'asuntos esteriores, esta alministración foi la peor de la hestoria pol impautu adversu de la nación nel mundu}}&lt;ref&gt;Frank Lockwood, [http://www2.arkansasonline.com/news/2007/may/19/carter-calls-bush-administration-worst-ever/ &quot;Carter calls Bush administration worst ever&quot;], ''Arkansas Democrat-Gazette'', May 19, 2007. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[http://www.americanthinker.com/2007/05/jimmy_carter_can_only_blame_hi.html Jimmy Carter Can Only Blame Himself]&quot;, American Thinker, May 25, 2007.&lt;/ref&gt;

El [[19 de mayu]] de [[2007]], Blair fixo la so última visita a Iraq enantes de dimitir como primer ministru británicu y Carter aprovechó la ocasión pa criticalo una vegada más. Carter dixo a la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] que Blair yera &quot;aparentemente servil&quot; a Bush y criticar pol so &quot;sofitu incondicional&quot; de la [[guerra d'Iraq]]. Carter describió les aiciones de Blair como &quot;abominables&quot; y afirmó que &quot;el sofitu del [[Primer Ministru de Reinu Xuníu|primer ministru]] británicu casi ensin esviase de les polítiques desacertaes del presidente Bush n'[[Iraq]] fueren una gran traxedia pal mundu. Carter manifestó que creía que Blair alloñárase de l'alministración de Bush mientres el periodu previu a la invasión d'Iraq en [[2003]], pudo habese fechu una diferencia crucial a la opinión pública y política d'[[América]], y polo tanto la invasión nun siguiera alantre. Carter espresó la so esperanza de que'l socesor de Blair, [[Gordon Brown]], fora &quot;menos entusiasta&quot; cola política de Bush n'Iraq.

En xunu de [[2005]], Carter encamentó'l zarru de la prisión de la [[Badea de Guantánamo]] en Cuba, que foi un puntu focal pa les demandes recién d'abusos de prisioneros.&lt;ref&gt;Associated Press, [http://www.nytimes.com/2005/06/08/national/nationalspecial3/08carter.html?_r=1&amp;oref=login &quot;Carter says US should close detention center at Guantanamo&quot;], June 8, 2005. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

En setiembre de [[2006]], Carter foi entrevistáu pola [[BBC Newsnight]] que yera un programa que trataba d'asuntos d'actualidá, espresando la so esmolición pola creciente influencia de la [[Derecha Relixosa]] na política de los EE.XX.&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/mediaselector/check/player/nol/newsid_5340000/newsid_5347800?redirect=5347830.stm&amp;news=1&amp;bbwm=1&amp;bbram=1&amp;nbram=1&amp;nbwm=1 Newsnight audiu recording], September 2006, BBC.&lt;/ref&gt;

El [[3 de xunu]] de [[2008]], cerca del final de les primaries, Carter, na so condición d'ex presidente, foi nomáu superdelegado na [[Convención Nacional Demócrata]], anunciando'l so respaldu al Senador y posterior presidente, [[Barack Obama]].

En [[2009]] punxo pesu detrás de les acusaciones de presidente venezolanu [[Hugo Chávez]], referentes a la participación d'Estaos Xuníos nel intentu golpe d'estáu en Venezuela de [[2002]] perpetáu por una [[Dictadura militar|Xunta cívica-militar]], manifestando que Washington conocía la esistencia del golpe y pudo haber tomáu parte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://english.aljazeera.net/news/americas/2009/09/200992116049879437.html |títulu=Americas - US 'likely behind' Chávez coup |editorial=Al Jazeera English |fecha=21 de setiembre de 2009 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Pena de muerte ===
Carter sigui manifestándose en contra de la pena de muerte nos EE.XX. y nel restu del mundu. Más apocayá, na so carta al gobernador de [[Nuevu Méxicu]], [[Bill Richardson]], encamentó-y a roblar un proyeutu de llei pa esaniciar la pena de muerte ya instituyir la cadena perpetua ensin llibertá condicional. La llei foi aprobáu pola Cámara y el Senáu estatal. Carter escribió:

{{Cita|Como ustedes saben, los Estaos Xuníos ye unu de los pocos países, xuntu con naciones como [[Arabia Saudita]], [[República Popular China|China]] y [[Cuba]], qu'entá lleven a cabu la pena de muerte a pesar de la traxedia en cursu de condena inxusta discriminación racial y de clase. Les disparidades basaes neso, faen imposible l'aplicación xusta d'esti castigu máximu.}}

Carter tamién pidió la conmutación de penes de muerte pa munchos presos condergaos, incluyendo a [[Brian K. Baldwin]] (executáu en [[1999]] n'[[Alabama]]),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.law.northwestern.edu/wrongfulconvictions/issues/deathpenalty/Executinginnocent/alBaldwinbsummary.html |títulu=Brian Baldwin, Center on Wrongful Convictions |editorial=Law.northwestern.edu |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; [[Kenneth Foster]] (pena conmutada en [[Texas]] en [[2007]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.democracynow.org/2007/8/29/jimmy_carter_desmond_tutu_apura_texas |títulu=Jimmy Carter, Desmond Tutu Apura Texas to Stay Execution of Kenneth Foster |editorial=Democracynow.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://deathpenaltyinfo.org/clemency |títulu=Clemency &amp;#124; Death Penalty Information Center |editorial=Deathpenaltyinfo.org |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; y [[Troy Davis|Troy Anthony Davis]] (de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]]).&lt;ref&gt;{{cita web |autor=The Carter Center |url=http://www.cartercenter.org/news/pr/clemency_troy_davis.html |títulu=Carter Center Press Releases - President Carter Calls for Clemency for Troy Davis |editorial=Cartercenter.org |fecha=19 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Tortura ===
Nuna entrevista de [[2008]] con [[Amnistía Internacional]], Carter criticó l'usu de la tortura na [[Badea de Guantánamo]], diciendo que ''contraviene los principios básicos sobre los que se fundó esta nación.''&lt;ref&gt;{{youtube|tkz_FLxaKnI|Torture can never be justified}}
&lt;/ref&gt; Dixo que'l próximu presidente tendría de pidir# esculpes públicamente nel so toma de posesión, y declarar que los [[Estaos Xuníos]] ''nunca más torturaría a los prisioneros''.

=== Llibros ===
Carter foi un autor prolíficu nel so post-presidencia, escribió ente 21 y 23 llibros. Ente ellos alcuéntrase unu co-escritu cola so esposa, Rosalynn, y un llibru pa neños ilustráu pola so fía, Amy. Cubren una gran variedá de temes, incluyendo'l trabayu humanitariu, l'avieyamientu, la relixón, los derechos humanos, y la poesía.

== Vida personal y familiar ==

=== Mientres la presidencia ===
[[Ficheru:Rosalynn, Jimmy, and Amy Carter.gif|thumb|left|D'esquierda a derecha:[[Rosalynn Carter|Rosalynn]], Jimmy y [[Amy Carter]] nos xardinos de la [[Casa Blanca]].]]
[[Ficheru:Jimmy and Billy Carter.gif|thumb|right|Jimmy col so hermanu [[Billy Carter]] n'[[Atlanta (Georgia)]], [[20 de febreru]] de [[1979]].]]
La fía más nueva, [[Amy Carter]], vivió na Casa Blanca, mientres el so padre exerció como presidente, siendo oxetu d'atención de los medios de comunicación mientres esti periodu, los neños pequeños nun vivieren na Casa Blanca dende principios de los [[años 1960]], na presidencia de [[John F. Kennedy]].

L'hermanu de Carter, [[Billy Carter]], xeneró una gran notoriedá mientres la presidencia de Carter pol so comportamientu públicu estrañu.&lt;ref&gt;[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/peopleevents/p_bcarter.html PBS's American Experience - Billy Carter]&lt;/ref&gt; En [[1977]], Billy Carter aprobó la [[Cerveza Billy]], capitalizando a la so imaxe llena de color como la cerveza, el rapazu del sur que se desenvolviera na prensa mientres la campaña del presidente Carter. El nome de Billy Carter foi utilizáu dacuando como una chancia pa una respuesta de Washington, DC, que se-y consideraba como un alborotador. Billy Carter, una vegada mexó nuna pista del aeropuertu a la vista de la prensa y de dignatarios. A finales de [[1978]] y empiezos de [[1979]], Billy Carter visitó Libia con un contingente de Georgia en trés causes. Col tiempu rexistráu como axente estranxeru del gobiernu libiu y recibió un préstamu de 220.000 dólares. Esto condució a una audiencia del Senáu sobre tráficu d'influencies supuesta, que dalgunos na prensa llamada &quot;Billygate&quot;. Un subcomité del Senáu foi llamáu a investigar les actividaes de les persones que representen los intereses de los gobiernos nel estranxeru.

=== Dempués de la presidencia ===
Carter y la so esposa, [[Rosalynn Carter]], son tamién bien conocíos pol so trabayu como voluntarios cola organización [[Habitat for Humanity]], una institución filantrópica con sede en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] qu'ayuda a trabayadores de baxos ingresos a construyir y mercar les sos propies cases. Ye profesor d'escuela dominical y diáconu na Ilesia Maranatha Bautista na so ciudá natal de [[Plains (Georgia)]].&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://mbcplains.com/index.php/sunday-school/ Maranatha Baptist Church]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; Nel añu [[2000]], Carter rompió los venceyos cola [[Convención Bautista del Sur]], diciendo que les sos doctrines del grupu nun s'alliniaben coles sos creencies cristianes.&lt;ref&gt;Somini Sengupta, [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C00Y4D6113EF932A15753C1A9669C8B63 &quot;Carter Sadly Turns Back on National Baptist Body&quot;], ''New York Times'', October 21, 2000. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt; N'abril de 2006, Carter, l'ex-presidente Bill Clinton y el presidente [[Bill Mercer]] de la [[Underwood University]] empecipiaron el [[Nuevu Pactu Bautista]]. El movimientu llargamente inclusiva busca xunir a los bautistes de toles races, les cultures y les afiliaciones de convenciones. Dieciocho líderes bautistes que representaben a más de 20 millones de bautistes n'América del Norte sofitáu al grupu como una alternativa a la Convención Bautista del Sur. El grupu celebró la so primer xunta n'Atlanta, del [[30 de xineru]] al [[1 de febreru]] de [[2008]].&lt;ref&gt;[http://www.newbaptistcovenant.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=14&amp;Itemid=36 New Baptist Covenant]. Retrieved August 4, 2008.&lt;/ref&gt;

Carter tien aficiones qu'inclúin la pintura,&lt;ref&gt;Carter, Jimmy, Letter to Artist [[Mia LaBerge]], February 14, 2008.&lt;/ref&gt; la [[pesca con mosca]], trabayar la madera, el ciclismu, el tenis y l'esquí.

Los Carter tienen tres fíos, una fía, ocho nietos, trés nietes, y dos bisnietos. El so fíu mayor, Jack, foi'l candidatu demócrata al Senáu de los Estaos Xuníos en [[Nevada]] en [[2006]], perdiendo ante'l que taba anguaño, [[John Ensign]]. El fíu de Jack, Jason, foi escoyíu como presidente del Senáu estatal de Georgia en [[2010]].

El [[12 d'agostu]] de [[2015]] dio a conocer que fuera diagnosticáu de [[Metástasis|cáncer metastáticu]] en siendo sometíu a una ciruxía pa extirpar un [[tumor]] nel so [[fégadu]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/internacional/2015/08/13/55cc18d5y2704y5y108b456d.html L'ex presidente d'Estaos Xuníos Jimmy Carter tien cáncer]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/2533883/0/ex-presidente/jimmy-carter/tien-cancer/ El ex-presidente d'Estaos Xuníos Jimmy Carter tien cáncer]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Incidente del coneyu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|James Earl Carter|Jimmy Carter}}
{{wikiquote}}
* [http://www.jimmycarterlibrary.org Jimmy Carter Library]
* [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/america_del norte/estaos_xuníos/jimmy_carter Biografía per Fundación CIDOB] (en castellán)

{{NF|1924||Carter, Jimmy}}
{{Presidentes de los Estaos Xuníos d'América}}

{{Tradubot|Jimmy Carter}}
[[Categoría:Persones d'Atlanta]]
[[Categoría:Bautistes]]
[[Categoría:Gobernadores de Georgia (Estaos Xuníos)]]
[[Categoría:Premiu Nobel de la Paz]]
[[Categoría:Premiu Nobel d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Presidentes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Presidentes d'Estaos Xuníos nacíos en Georgia]]</text>
      <sha1>grfzylk9r3yvi4sc8aofz9f7inxwkr1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Florence Nightingale</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74535</id>
    <revision>
      <id>3702991</id>
      <parentid>3663995</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59970" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Florence Nightingale''', [[Orde de Méritu del Reinu Xuníu|OM]], [[Real Cruz Roja|RRC]] ([[Florencia]], [[Gran Ducáu de Toscana]], [[12 de mayu]] de [[1820]]-[[Londres]], [[13 d'agostu]] de [[1910]]), foi una [[Enfermería|enfermera]], [[escritor|escritora]] y [[estadística]] [[Reinu Xuníu|británica]], considerada pionera de la [[enfermería]] moderna y creadora del primer modelu conceptual d'enfermería. Dende bien nuevu destacar en [[matemátiques]], y aplicó les sos conocencies d'estadística a la [[epidemioloxía]] y a la estadística sanitaria. Foi la primer muyer almitida na [[Royal Statistical Society]] británica, y miembru honorariu de l'[[American Statistical Association]].

Sentó les bases de la profesionalización de la enfermería col establecimientu, en 1860, de la so escuela d'enfermería nel [[hospital Saint Thomas]] de [[Londres]], anguaño parte integrante del [[King's College de Londres]] y del [[National Health Service|NHS]].&lt;ref name=fnsnm&gt;{{cita web |url= http://www.kcl.ac.uk/nursing/about/history.aspx |títulu= History of the Florence Nightingale School of Nursing &amp; Midwifery |fechaaccesu=19 de febreru |añoacceso=2013 | editorial = [[King's College de Londres]] |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Foi la primer escuela [[llaicismu|llaica]] d'enfermería nel mundu. 

El so trabayu foi la fonte d'inspiración de [[Henri Dunant]], fundador de la [[Cruz Roxa]] y autor de les propuestes humanitaries adoptaes pola [[convención de Xinebra]].&lt;ref name=BRC&gt;{{cita web |url=http://www.redcross.org.uk/About-us/Who-we-are/Museum-and-archives/Historical-factsheets/Florence-Nightingale |títulu=Florence Nightingale and the Red Cross |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso=2011|autor=Britihs Red Cross |obra= |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

De fe [[anglicana]], creía que Dios inspirar pa ser enfermera. Algamó fama mundial polos sos trabayos pioneros d'enfermería na asistencia a los mancaos mientres la [[guerra de Crimea]]. A partir d'esi momentu foi conocida como «la dama de la llámpara», pola so costume de realizar rondes nocherniegues con una llámpara p'atender a los sos pacientes.

En 1883, la [[Victoria del Reinu Xuníu|reina Victoria]] dio-y la [[Real Cruz Roja]], y en 1907 convertir na primer muyer en recibir la [[Orde de Méritu del Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www3.hants.gov.uk/biographies/florence-nightingale/final-years.htm |títulu=Florence Nightingale - The final years |fechaaccesu=1 d'ochobre|añoacceso=2011|autor=Hampshire biographies |obra= |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; En 1908, fuéron-y daes les [[Llaves de la ciudá|Llaves]] de la [[City (Londres)|Ciudá de Londres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.victorianweb.org/history/crimea/florrie.html |títulu=Florence Nightingale (1820 — 1910) |fechaaccesu=1 d'ochobre|añoacceso=2011|autor=Marjie Bloy|obra= |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; 

El [[xuramentu Nightingale]] efectuáu polos enfermeros al graduase, foi creáu nel so honor en 1893. El [[Día internacional de la enfermería|Día Internacional de la Enfermería]] celebrar na fecha del so cumpleaños.

== Biografía ==
=== Primeros años ===
[[Ficheru:Embley Park.jpg|thumb|220px|[[Embley Park]], n'[[Wellow (Hampshire)|East Wellow]], [[Hampshire]]. Anguaño una [[Coeducación|escuela mista]], foi unu de los llares de la familia de William Nightingale.]]
Nació nel senu d'una familia británica de clase alta en ''Villa Colombaia'', [[Florencia]], y recibió el nome de la so ciudá natal, entós daquella capital del [[Gran Ducáu de Toscana]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.countryjoe.com/nightingale/house.htm |títulu=Villa Colombaia, Florencia.Llugar de nacencia de Florence Nightingale|fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso=2011|obra= |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; La so hermana mayor, [[Frances Parthenope Verney|Frances Parthenope]], tamién recibió'l nome del so llugar de nacencia, Parthenopolis, un asentamientu [[Antigua Grecia|griegu]] cercanu a [[Nápoles]]. 

[[Ficheru:Florence Nightingale by Goodman, 1858.jpg|thumb|left|170px|Florence Nightingale, circa [[1858]].]]
Los sos padres fueron William Edward Nightingale, nacíu William Edward Shore (1794–1874), y Frances «Fanny» Smith (1789–1880). La madre de William, Mary Evans, foi sobrina de Peter Nightingale, por cuenta de lo cual William heredó la so propiedá en [[Derbyshire]] y asumió'l nome y les armes de Nightingale. El padre de Fanny (güelu maternu de Florence) foi'l [[Abolicionismu|abolicionista]] y [[Unitarismu|unitarista]] [[William Smith (abolicionista británicu)|William Smith]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rotherhamweb.co.uk/genealogy/shore.htm |títulu=Árbol familiar de William Edward y Frances Nightingale|fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso=2011|obra= |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; 

Inspirada polo qu'ella interpretó como una llamada de Dios, anunció en febreru de 1837, mientres s'atopaba en [[Embley Park]], la so decisión de dedicase a la enfermería a partir de 1844. Esta decisión constituyía un desafíu pa les convenciones sociales de la dómina, onde la muyer taba destinada a cumplir col rol d'esposa y madre. Tres munchos sacrificios y la fuerte oposición de la so familia, cuantimás de la so madre y de la so hermana, llogró formase como enfermera. El políticu y poeta [[Richard Monckton Milnes]], quien sería unu de los sos más firmes sofitos políticos ya intelectuales, llegó a propone-y matrimoniu, pero ella refugó la so propuesta,&lt;ref name=odnb&gt;{{Cita llibru |apellíu= Davenport-Hines |nome= Richard |enllaceautor= Richard Davenport-Hines |títulu= [[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]] |url= http://www.oxforddnb.com/view/printable/18794 |idioma= inglés |edición= |añu= |editor= |editorial= [[Oxford University Press]] |allugamientu= |isbn= |capítulu= Milnes, Richard Monckton, first Baron Houghton (1809–1885), author and politician |páxines= }}&lt;/ref&gt; convencida de qu'interferiría cola so decisión de consagrase a la enfermería. Tamién caltuvo una estrecha rellación con [[Benjamin Jowett]], de quien se presume que-y propunxo matrimoniu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |añu=1988 |mes=ochobre|títulu=Dear Miss Nightingale (Revisáu por F. B. Smith) |publicación=Medical History |volume=32 |númberu=4 |páxines=474-475 |editorial=The UCL Centre for the History of Medicine |idioma=inglés|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1139928/ |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;
 
En [[Roma]] conoció en 1847 a [[Sidney Herbert (primer barón Herbert of Lea)|Sidney Herbert]], un mozu políticu que s'atopaba de lluna de miel y con quien empecipió una amistá que foi decisiva pa los sos proyeutos, gracies al sofitu que-y brindaría al ocupar años más tarde la Secretaría de Guerra.&lt;ref name=wood1&gt;{{Cita llibru |apellíu= Woodham-Smith |nome= Cecil |enllaceautor= Cecil Woodham-Smith |títulu= Florence Nightingale : 1820-1910 |url= http://archive.org/details/florencenighting00wood | idioma= inglés |edición= |añu= 1951 |editor= |editorial= [[McGraw-Hill]] |allugamientu= Nueva York |isbn= |capítulo= |páxina= }}&lt;/ref&gt;

Siguió los sos viaxes (agora con Charles y Selina Bracebridge) por [[Grecia]] y [[Exiptu]]. Los sos escritos alrodiu d'Exiptu son testimoniu del so procesu d'aprendizaxe, habilidaes lliteraries y filosofía de vida. En [[Tebas (Exiptu)|Tebas]] escribió que fuera «llamada a Dios», y una selmana más tarde, cerca d'[[El Cairu]], anotó nel so diariu: «Dios llamóme na mañana y preguntóme si fadría'l bien nel so nome, ensin buscar reputación».&lt;ref&gt;Edward Chaney, «Egypt in England and America: The Cultural Memorials of Religion, Royalty and Revolution», en: ''Sites of Exchange: European Crossroads and Faultlines'', eds. M. Ascari and A. Corrado (Rodopi, Amsterdam and New York, 2006), 39-74.&lt;/ref&gt; 

[[Ficheru:Diakonissenhaus von Theodor Fliedner in Kaiserswerth - DSCF0680.JPG|thumb|170px|left|Institutu de [[Diaconisa|Diaconises]] de [[Theodor Fliedner]] en [[Kaiserswerth]].]]
En 1850, visitó la comunidá relixosa [[luterana]] de [[Kaiserswerth]] n'[[Alemaña]] y reparó al Pastor [[Theodor Fliedner]] y a los sos asistentes trabayando pa los enfermos y marxinaos. Ella destacó esa esperiencia como un finxu decisivu, y publicó les sos vivencies en forma anónima en 1851, nel so primer trabayu editáu: ''La Institución de Kaiserswerth del Rin pal Entrenamientu Práuticu de Diaconisas'' (''The Institution of Kaiserswerth on the Rhine, for the Practical Training of Deaconesses''). Nesa institución recibió cuatro meses d'entrenamientu médicu que constituyeron la base pa la so trayeutoria posterior.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Attewell |nome=Alex | mes=marzu |añu= 1998 |títulu=Florence Nightingale (1820-1910) |publicación=Perspectives: revista trimestral d'educación comparada |volume=XXVIII |númberu= 1 |páxines=173-189 |allugamientu= |editorial=UNESCO: Oficina Internacional d'Educación |url=http://www.ibe.unesco.org/publications/ThinkersPdf/nightins.PDF |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ucc.org/about-us/hidden-histories/the-deaconess-movement-in.html |títulu=The Deaconess Movement in 19th-century America: pioneer professional women |fechaaccesu=25 de xineru|añoacceso=2012|autor=Ruth W. Rasche |editor=[[Ilesia Xunida de Cristu|United Church of Christ UCC]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Balaklava sick 2.jpg|thumb|220px|[[Litografía]] de [[William Simpson]], qu'ilustra les condiciones d'enfermos y mancaos na [[batalla de Balaclava]].]]

El 22 d'agostu de 1853, asumió'l cargu de superintendente nel Institutu pal Cuidu de Señores Enfermes (Institute for the Care of Sick Gentlewomen) allugáu en Upper Harley Street, Londres, yá que ocupó hasta ochobre de 1854.&lt;ref name=hsguide&gt;[http://www.harleystreetguide.co.uk/about/history/ History of Harley Street.] (n'inglés)&lt;/ref&gt; El so padre aprovir d'un ingresu añal de £500, nesi entós una cifra importante, lo cual dexó-y mientres esi periodu llevar una vida alcontradiza y prosiguir la so carrera.

=== Guerra de Crimea ===
[[Ficheru:'One of the wards in the hospital at Scutari'. Wellcome M0007724 - restoration, cropped.jpg|thumb|220px|Una sala del Hospital de [[Üsküdar|Scutari]] onde Nightingale trabayó, d'una litografía de [[1856]].]]
La so contribución más famosa tuvo llugar mientres la [[guerra de Crimea]], que convirtióse nel so oxetivu central a partir de la llegada a Gran Bretaña de reportar alrodiu de les tarrecibles condiciones de los mancaos. [[Sidney Herbert (primer barón Herbert of Lea)|Sidney Herbert]], al mandu de la Secretaría de Guerra nel gobiernu de [[George Hamilton-Gordon|Lord Aberdeen]] y al tantu de los problemes sanitarios del exércitu, fixo posible el treslláu de Nightingale y un grupu d'enfermeres a la parte de conflictu.&lt;ref name=shHL&gt;{{Cita llibru |apellíu= Matthew |nome= H. C. G. |enllaceautor= |títulu= [[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]] |url= http://www.oxforddnb.com/view/printable/13047 |idioma= inglés |edición= |añu= |editor= |editorial= [[Oxford University Press]] |allugamientu= |isbn= |capítulo= Herbert, Sidney, first Baron Herbert of Lea |páxines= }}&lt;/ref&gt; El 21 d'ochobre de 1854, ella y un equipu de 38 enfermeres voluntaries, al qu'entrenó personalmente y qu'incluyía a la so tía Mai Smith, partieron escontra'l [[Imperiu Otomanu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación 
 | apellíu = Gill
 | nome = Christopher J.
 | enllaceautor=
 | coautor = Gillian C. Gill
 | títulu=Nightingale in Scutari: Her Legacy Reexamined
 | publicación=Clinical Infectious Diseases
 | volume=40
 | númberu=12
 | páxines=1799–1805
 | añu=2005
 | mes = Jun
 | url =http://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/430380
 | doi =10.1086/430380
 | fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011
 | pmid = 15909269
 | issn = 1058-4838
 }}&lt;/ref&gt;

Fueron tresportaes unes {{convertir|295|nmi|km|0}} al traviés del [[mar Negru]], dende [[Balaklava]], [[Crimea]], hasta la principal base d'operaciones británica nel [[cuartel de Selimiye]] en Scutari (actual distritu d'[[Üsküdar]], n'[[Istambul]]), a la qu'aportaron nos primeros díes de payares de 1854. Atopar con que los soldaos mancaos recibíen tratamientos totalmente desaparentes per parte del sobrecargado equipu médicu, ente que la oficialidá yera indiferente a esta situación. Los suministros médicos arralecíen, la [[hixene]] yera pésima y les [[infeiciones]] comunes y en munchos casos fatales. Nun se cuntaba con equipamientu apropiáu pa procesar los alimentos pa los pacientes.

A principios del [[sieglu XX]], aceptábase que la xestión de Nightingale amenorgó'l [[índiz de mortalidá]] del 42&amp;nbsp;% al 2&amp;nbsp;% yá seya realizando meyores na hixene o reclamando a la Comisión Sanitaria. La primer edición del ''Dictionary of National Biography'' (1911) faía esta afirmación, pero la segunda edición (2001) yá non. Ello ye que la cantidá de muertes nun menguó, sinón qu'empezó a aumentar. El númberu de muertes yera'l mayor de tolos hospitales de la rexón. 

Mientres el so primer branu en Scutari, 4077 soldaos perdieron la vida ellí. Finaron diez veces más soldaos d'enfermedaes como [[tifus]], [[fiebre tifoideo]], [[roxura]] y [[disentería]] que de feríes nel campu de batalla. Les condiciones nel hospital de les barraques yeren tan nocives pa los pacientes debíu al hacinamiento, a los deficientes desaguadorios sanitarios y a la falta de ventilación. El gobiernu británicu destinó una comisión sanitaria a Scutari en marzu de 1855, cuasi seis meses dempués de la llegada de Florence Nightingale, qu'efectuó la llimpieza de los vertideros contaminantes y ameyoró la ventilación.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/?id=dRpgFsQ7nqkC&amp;pg=PA114&amp;lpg=PA114&amp;dq=sanitary+commissioner+Scutari |títulu=Florence Nightingale: Measuring Hospital Care Outcomes |editorial=Books.google.com |fecha= 1999-08|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011|isbn=0866885595|autor1=Nightingale, Florence}}&lt;/ref&gt; A partir d'eses midíes l'índiz de mortalidá baxó rápido. 

Mientres la guerra ella nun reconoció que la falta d'hixene yera una de les causes principales de muerte, creyendo que l'eleváu índiz de mortalidá deber a la mala nutrición, a la falta de suministros médicos y al escosamientu estremu de los homes, y nunca reclamó creitu dalgunu por ayudar a menguar el númberu de muertes.&lt;ref name=&quot;Florence Nightingale 1998&quot;&gt;''Florence Nightingale, Avenging Angel'' by Hugh Small (Constable 1998)&lt;/ref&gt; Pero al so regresu a Londres empezó a axuntar pruebes pa la Comisión Real pa la Salú nel Exércitu con cuenta de sofitar la so posición de que los soldaos finaben por causa de les deplorables condiciones de vida nel hospital. Esta esperiencia influyó decisivamente na so carrera posterior, llevándola a abogar pola importancia d'ameyorar les condiciones sanitaries hospitalaries. Arriendes d'ello, ayudó a a amenorgar les muertes nel exércitu mientres tiempos de paz y promovió el correutu diseñu sanitariu de los hospitales.

==== La dama de la llámpara ====
En plenu conflictu, un artículu en ''[[The Times]]'', publicáu na edición del xueves 8 de febreru de 1855, dicía:&lt;ref&gt;Cited in Cook, Y. T. ''The Life of Florence Nightingale.'' (1913) Vol 1, p 237.&lt;/ref&gt; 

{{cita|Ensin desaxeración dalguna ye un ánxel guardián» nestos hospitales, y mientres el so grácil figura esmuzse silenciosamente polos corredores, la cara del desdicháu anidiar con gratitud a la vista d'ella. Cuando tolos oficiales médicos retiráronse yá y el silenciu y l'escuridá baxen sobre tantos postraos dolientes, puede repará-yla sola, con una pequeña llámpara na so mano, efectuando les sos solitaries rondes.|col2=She is a ''ministering angel'' without any exaggeration in these hospitals, and as her slender form glides quietly along each corridor, every poor fellow's face softens with gratitude at the sight of her. When all the medical officers have retired for the night and silence and darkness have settled down upon those miles of prostrate sick, she may be observed alone, with a little lamp in her hand, making her solitary rounds.}}

[[Ficheru:Nightingale receiving the Wounded at Scutari by Jerry Barrett.jpg|thumb|220px|''Nightingale recibiendo a los mancaos en Scutari'', por [[Jerry Barrett]], [[National Portrait Gallery]], Londres.]]
Tres el fin de la guerra, Florence Nightingale empezó a ser conocida como «la dama de la llámpara» (''«the lady of the lamp»''), a partir del poema ''Santa Filomena'' de [[Henry Wadsworth Longfellow]], publicáu en 1857:&lt;ref&gt;{{cita publicación |añu=1857 |mes=payares|títulu=''Santa Filomena'', por Henry Wadsworth Longfellow |publicación=[[The Atlantic Monthly]] |volume=1 |númberu=1 |páxines=22-23 |idioma= inglés|url=http://www.theatlantic.com/unbound/poetry/nov1857/filomena.htm |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

{{cita|''¡Mirái! Naquella casa d'aflicción''&lt;br /&gt;'''''Veo una dama con una llámpara'''.''&lt;br /&gt;''Pasa al traviés de les duldoses tiniebles''&lt;br /&gt;''y esmuzse de sala en sala.''|col2=''Lo! in that house of misery''&lt;br /&gt;'''''A lady with a lamp I see'''''&lt;br /&gt;''Pass through the glimmering gloom,''&lt;br /&gt;''And flit from room to room.''&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.terra.es/personal/duenas/florence1.html |títulu=Poema a Florence Nightingale, por Henry Wadsworth Longfellow |editorial= |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011|urlarchivu=https://archive.is/sMK9|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;}}

=== Carrera posterior ===
El 29 de payares de 1855, mientres entá permanecía en [[Crimea]], celebróse una asamblea pública col propósitu d'axuntar fondos pa homenaxala, faciéndo-y entrega d'un oxetu d'arte en reconocencia pol so llabor mientres la guerra. Foi tal l'ésitu de la convocatoria que decidió crease el Fondu Nightingale pal entrenamientu d'enfermeres, con [[Sidney Herbert (primer barón Herbert of Lea)|Sidney Herbert]] como secretariu honorariu de la fundación y el [[Jorge de Cambridge|Duque de Cambridge]] como presidente. En 1859 Nightingale disponía gracies a esti fondu de £45.000, monto col qu'inauguró'l 9 de xunetu de 1860 la Escuela d'Entrenamientu Nightingale (Nightingale Training School) nel hospital Saint Thomas. Anguaño llámase ''Escuela Florence Nightingale d'Enfermería y Partería'' (''Florence Nightingale School of Nursing and Midwifery'') y forma parte del [[King's College de Londres]].&lt;ref name=fnsnm /&gt; Les primeres enfermeres entrenaes nesta escuela empezaron a trabayar el 16 de mayu de 1865 na Enfermería Liverpool [[Workhouse]] (Liverpool Workhouse Infirmary). 

Tamién recoyó fondos pal [[hospital Real Buckinghamshire]] d'[[Aylesbury]], cerca del so llar familiar, lo cual dexó qu'atendiera a mayor cantidá de pacientes, al poder caltener baxes les tases d'almisión. El diseñu actual del edificiu tuvo fuertemente influyíu por Nightingale, convirtiéndose nel primer hospital civil n'incorporar los sos diseños respeuto del sistema de ventilación, l'amplitú de les escaleres, la disposición de los armarios, etc. La so hermana [[Frances Parthenope Verney|Frances Parthenope]] asitió la piedra fundamental del edificiu, en cuantes que'l so cuñáu Sir Harry Verney foi unu de los principales promotores y autoridaes de la institución.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.royalbucks.co.uk/history/history2.htm |títulu=The Royal Buckinghamshire Hospital - From 'A History of Aylesbury' by Robert Gibbs |editorial= |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

En 1859 publicáronse los sos ''Notes sobre Enfermería: Qué ye y qué nun ye'' (''Notes on nursing: What it is, and what it is not''), un pequeñu llibru que sirvió como base del programa d'estudios de la Escuela Nightingale y d'otres escueles d'enfermería que siguieron el mesmu modelu, a pesar de ser escritu como guía pa quien exercíen curiaos d'enfermería a casa. Nel prefaciu afirmó que:{{cita|Acaldía tien mayor importancia la conocencia de la hixene, la conocencia de la enfermería, n'otres pallabres, l'arte de caltenese n'estáu de salú, previniendo la enfermedá, o recuperándose d'ella. Reconózse-y como la conocencia que tol mundu tien de tener -distintu de la conocencia médica, mesmu solamente d'un oficiu-.&lt;ref name=&quot;FlorenceNightingale&quot;&gt;{{Cita llibru |
 apellíos=Nightingale
 | nome=Florence
 | títulu=Notes sobre Enfermería: Qué ye y qué nun ye | editorial=Masson
 | ubicación=España |
 edición=1ª
 | añu=1990
 |capítulu= Prefaciu |
 isbn=9788445800775 
}}&lt;/ref&gt;}}
[[Ficheru:Crimean War Memorial 01.jpg|thumb|derecha|250px|[[Monumentu conmemorativo]] de la [[guerra de Crimea]] nel centru, a la izquierda Florence Nightingale y a la derecha [[Sidney Herbert (primer barón Herbert of Lea)]], Waterloo Place, Londres.]]
[[Ficheru:Florence Nightingale monument London closeup 607.jpg|thumb|130px|left|Estatua de Florence Nightingale, Waterloo Place, [[Londres]].]]
[[Ficheru:Florence Nightingale Statue, London Road, Derby.jpg|thumb|130px|left|Estatua de Florence Nightingale, London Road, [[Derby]].]]
''Notes sobre Enfermería'' tamién tuvo una bona receición per parte del públicu xeneral y entá güei ye consideráu una introducción clásica a la enfermería. Nightingale dedicó'l restu de la so vida a promover l'establecimientu y el desenvolvimientu de la enfermería como oficiu y a entamala na so forma moderna. Na introducción a la edición inglesa de 1974, Joan Quixley de la Escuela d'Enfermería Nightingale sorrayó: «El llibru foi'l primeru del so tipu en ser escritu. Apaeció nuna dómina na que les más simples regles de la salú recién empezaben a conocese, cuando la so temática yera de vital importancia pal bienestar y la recuperación de los pacientes, cuando los hospitales taben llaraos d'infeiciones, cuando les enfermeres entá yeren consideraes como persones inorantes, ensin educación dalguna. Esti llibru tien, inevitablemente, el so llugar na historia de la enfermería, pos foi escritu pola fundadora de la enfermería moderna.»&lt;ref name=QuixleyonNightingale&gt;{{Cita llibru | títulu= Notes on Nursing: What it is and what it is not | apellíos= Nightingale| nome= Florence | capítulu=Introduction by Joan Quixley| añu= 1974. Primer edición, 1859 | editorial= Blackie &amp; Son Ltd. | isbn= 0397550073}}&lt;/ref&gt;

Amás de ''Notes sobre Enfermería'', ente los sos llibros más populares figuren ''Notes sobre Hospitales'' (''Notes on Hospitals''), que trata sobre la correlación ente les téuniques sanitaries y les instalaciones médiques; y ''Notes en cuestiones qu'afecten la Salú, la Eficiencia y l'Alministración Hospitalaria del Exércitu Británicu'' (''Notes on Matters Affecting the Health, Efficiency and Hospital Administration of the British Army'').

Según Mark Bostridge, unu de los mayores llogros de Nightingale foi la introducción d'enfermeres entrenaes pal cuidu d'enfermos a casa n'Inglaterra y n'Irlanda a partir de 1860. Esto significó que los enfermos probes podríen aportar a ser curiaos por personal capacitáu, en llugar de ser curiaos por otres persones de bona salú, pero tamién d'escasos o nulos recursos como p'aportar a una formación fayadiza na materia. Esta innovación ye vista como l'antecedente del [[National Health Service|Serviciu Nacional de Salú británicu]], establecíu cuarenta años dempués de la so muerte.&lt;ref name=BostridgeViking&gt;''Florence Nightingale, the Woman and her Legend'', por Mark Bostridge (Viking 2008).&lt;/ref&gt;

Suel afirmase que Nightingale «dir a la tumba refugando la [[teoría microbiana de la enfermedá]] o teoría de los xermes». Mark Bostridge,&lt;ref name=Bostridge &gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/reviews/florence-nightingale-by-mark-bostridge-956432.html |títulu=Florence Nightingale, by Mark Bostridge |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |apellíu=Marsh |nome=Jan |fecha=10 d'agostu de 2008 |obra= |editorial=[[The Independent]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; unu de los sos biógrafos, refugó esta afirmación diciendo qu'en realidá ella opúnxose a una teoría microbiana conocida como «contagionismo», que sostenía que les enfermedaes namái podíen ser tresmitíes por contautu físicu. Antes de los esperimentos de [[Louis Pasteur]] y de [[Joseph Lister]], a mediaos de los años 60 del sieglu XIX, difícilmente daquién podía considerar seriamente la teoría de los xermes, ya inclusive dempués munchos prauticantes médicos nun taben convencíos. Bostridge señaló qu'a entamos de los años 80, Nightingale escribió un artículu pa un llibru de testu nel cual abogaba por tomar d'estrictos precuros pa esaniciar los xermes. Dichu trabayu sirvió como inspiración pa les enfermeres qu'actuaron na [[Guerra de Secesión|Guerra de Secesión Estauxunidense]]. El [[Unión (Guerra Civil Estauxunidense)|gobiernu de la Unión]] solicitó'l so conseyu pa la organización de la sanidá militar. A pesar de que les sos idees atopar col refugu de la oficialidá, igualmente inspiraron el cuerpu de voluntarios de la [[United States Sanitary Commission|Comisión Sanitaria d'Estaos Xuníos]].

Na década de 1870, amadrinó a [[Linda Richards]], conocida como la «Primer Enfermera Entrenada d'América», y capacitar pa retornar a [[Estaos Xuníos]] col entrenamientu fayadizu y la conocencia necesaria pa establecer escueles d'enfermería d'alta calidá. Linda Richards convertir nuna gran pionera de la enfermería n'Estaos Xuníos y en [[Xapón]].

Alredor de 1882, les enfermeres de Nightingale gociaben d'una creciente ya influyente presencia nel desenvolvimientu del embrionariu oficiu d'[[enfermería]]. Dalgunes convirtiéronse en matrones d'hospitales de vanguardia en toa Gran Bretaña y n'[[Australia]].

A partir de 1857, empezó a carecer [[depresión]] ya intermitentes postraciones na cama. La mentada biografía de Bostridge citó a la [[brucelosis]] y a la [[espondilitis]] como la causa de los sos carecimientos.&lt;ref name=BostridgeViking /&gt; Una esplicación alternativa pa la so depresión basar en que dempués de la guerra afayó qu'había estáu equivocada al respeutive de les razones del altu índiz de mortalidá.&lt;ref name=&quot;Florence Nightingale 1998&quot;/&gt; Sicasí, nun hai evidencia documental que sofite esta teoría. Na actualidá celébrase, nel aniversariu de la so nacencia, el ''Día Internacional de Concienciación de les Enfermedaes Neurolóxiques ya Inmunolóxiques Cróniques'', por cuenta de que considérase que los síntomes de la so enfermedá coinciden con un trestornu neurolóxicu.&lt;ref name=fibro&gt;{{cita web |url=http://www.ukfibromyalgia.com/downloads/research-news/MAY-08.pdf |títulu=International Fibromyalgia Awareness Day |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |autor=Fibromyalgia Research Review|formatu=pdf |obra= |editorial=[[The Independent]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

A pesar de les sos dolencies, permaneció fenomenalmente granible na área de la reforma social. Mientres los sos años de postración na cama, tamién realizó trabayos pioneros nel campu de la planificación hospitalaria, y el so trabayu arrobinóse rápido al traviés de Gran Bretaña y del restu del mundu.

=== Rellaciones ===
Magar el so trabayu tuvo de resultes la meyora de la situación social de la muyer, ella prefería l'amistá con homes influyentes.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=totpAAAAMAAJ&amp;pg=PA15&amp;lpg=PA15&amp;dq=They+scream+out+at+you+for+sympathy+all+day+long&amp;source=bl&amp;ots=9z8nGWQlFs&amp;sig=ysuwy9SPRkQGd__vVH8ugTCXVfw&amp;hl=en&amp;ei=AkW0SsvCL4WYsgOtrvnRDA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1#v=onepage&amp;q=They%20scream%20out%20at%20you%20for%20sympathy%20all%20day%20long&amp;f=false Nuna carta de 1861, Nightingale escribió «''Les muyeres escarecen de simpatía.'' [...] Les muyeres ansían ser amaes, pero nun amar. Elles reclamen el to simpatía toa'l día, pero son incapaces d'ufiertar daqué a cambéu, porque nun pueden recordar los tos asuntos el tiempu abondu como pa faelo. ... Nun pueden tresmitir un fechu esautamente a otra persona, nin pueden llograr qu'otru atienda a esi fechu de forma esautamente abonda como por que se tresforme n'información.».&lt;/ref&gt; De cutiu referíase a sigo mesma en términos masculinos, como por casu «un home d'aición» y un home de negocios».&lt;ref&gt;Stark, Myra. «Florence Nightingale's Cassandra». The Feminist Press, 1979, p.17.&lt;/ref&gt;

Sicasí, entabló delles importantes amistaes con muyeres. Caltuvo una enllargada correspondencia con una monxa [[Irlanda|irlandesa]], la hermana Mary Clare Moore, con quien trabayara en Crimea.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ourladyofmercy.org.uk |títulu=Institute of Our Lady of Mercy, Great Britain |editorial=Ourladyofmercy.org.uk |fecha=8 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; El so más adorada confidente foi Mary Clarke, una muyer británica que conoció en 1837 y con quien caltuvo contautu mientres tola so vida.&lt;ref&gt;Cannadine, David. «Ever Yours, Florence Nightingale: Selected Letters.» The New Republic. 203.7 (13-8-1990): 38-42.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:St Margarets FN grave.jpg|thumb|right|150px|La tumba de Florence Nightingale nel campusantu de la Ilesia de St. Margaret, [[Wellow (Hampshire)|East Wellow]], [[Hampshire]].]]
Dalgunes investigadores afirmen qu'ella permaneció [[castidá|casta]] mientres tola so vida, yá seya porque sentía un deber cuasi relixosu escontra la so carrera, o porque vivió en tiempos en que imperaba la [[dómina victoriana|moralidá sexual victoriana]].&lt;ref&gt;Dossey, Barbara Montgomery. ''Florence Nightingale: Mystic, Visionary, Reformer''. Philadelphia: Lippincott Williams &amp; Wilkins, 1999.&lt;/ref&gt;

=== Muerte ===
El 13 d'agostu de 1910, a los 90 años, finó mientres dormía na so habitación del 10 de South Street,&lt;ref&gt;[http://openplaques.org/plaques/6 Placa Azul (Blue Plaque) na casa onde finó Florence Nightingale] (n'inglés)&lt;/ref&gt; [[Park Lane]].&lt;ref name=&quot;obit&quot;&gt;{{cita noticia | títulu=Miss Nightingale Dies, Aged Ninety | url=http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0512.html | cita=Florence Nightingale, la famosa enfermera de la Guerra de Crimea, y la única muyer en recibir la Orde del Méritu, finó ayeri n'hores de la tarde na so casa londinense. A pesar de permanecer inválida mientres llargu tiempu, abandonando raramente los sos aposentos, onde trescurría'l so tiempu nuna posición semireclinada, so la supervisión constante d'un médicu, la so muerte foi de dalguna manera inesperada. Una selmana tras taba realmente enferma, pero n'ameyoramientu, y el vienres atopábase radiante. Mientres la nueche desenvolviéronse alarmantes síntomes, que gradualmente la esmorecieron hasta les 2 de la tarde del sábadu, momentu en que'l final llegó.| editorial=The New York Times |fecha=15 d'agostu de 1910 | fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; La ufierta de sepultura na [[Abadía de Westminster]] foi refugada polos sos familiares, y foi soterrada nel campusantu de la Ilesia de St. Margaret n'[[Wellow (Hampshire)|East Wellow]], [[Hampshire]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.countryjoe.com/nightingale/wellow.htm |títulu=Florence Nightingale: The Grave at East Wellow |editorial=Countryjoe.com |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Contribuciones ==
El primer programa oficial d'entrenamientu d'enfermeres, la Escuela Nightingale pa enfermeres, foi inauguráu en 1860. La misión de la escuela foi entrenar enfermeres pa trabayar n'hospitales, asistir a los menos pudientes, y enseñar. Pretendíase que los estudiantes tuvieren capacitaos pa curiar a los enfermos nes sos cases, un enfoque qu'entá güei ye avanzáu.&lt;ref&gt;Neeb, Kathy. Mental Health Nursing. 3rd. Philadelphia: F.A. Davis Company, 2006.&lt;/ref&gt; La más duradera contribución de Florence Nightingale foi'l so rol na fundación de la enfermería moderna como oficiu. Ella estableció los parámetros de compasión, dedicación al cuidu del paciente, dilixencia y curiáu na alministración hospitalaria.

=== Estadístiques y reforma sanitaria ===
[[Ficheru:Nightingale-mortality.jpg|thumb|right|220px|[[Gráficu circular|Diagrama]] de les causes de la mortalidá del [[Guerra de Crimea|exércitu nel Este]], por Florence Nightingale.]]

Nightingale demostró tener aptitúes pa les matemátiques dende los sos primeros años, y sobresalió na materia so tutélalo del so padre. Llegó a convertise nuna pionera nel usu de representaciones visuales de la información y en gráficos estadísticos.&lt;ref&gt;{{Cita llibru | apellíos=Lewi | nome=Paul J. | enllaceautor=Paul Lewi | títulu=Speaking of Graphics| añu=2006 | url=http://www.datascope.be/sog.htm}}&lt;/ref&gt; Ente otros utilizó'l [[gráficu circular]], que'l so primer desenvolvimientu deber a [[William Playfair]] en 1801, y qu'entá representaba una forma novedosa de presentar datos.&lt;ref name=Cohen1984&gt;{{cita publicación| apellíu= Cohen | nome=I. Bernard | enllaceautor=Bernard Cohen | títulu=Florence Nightingale | publicación=Scientific American | volume=250| páxines=128–37| añu=1984|doi= 10.1038/scientificamerican0384-128| pmid= 6367033| númberu= 3 }}&lt;/ref&gt; Ello ye que describióse como «una verdadera pionera na representación gráfica de datos estadísticos», y atribúyese-y el desenvolvimientu d'una forma de gráficu circular güei conocida como diagrama d'área polar,&lt;ref name=Cohen1984p107&gt;Ob. cit. Cohen, I. Bernard (1984), p.107.&lt;/ref&gt; o como diagrama de la rosa de Nightingale,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://benninghoff.emich.edu/424W06/handouts/Brasseur_Florence_Nightengale.pdf |urltrad= |títulu=Florence Nightingale's Visual Rhetoric in the Rose Diagrams |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso=2011 | suscripción= |apellíu=Brasseur |nome=Lee |añu=2005 |formatu=pdf |obra= |editorial=Illinois State University |páxina= |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; equivalente a un modernu [[histograma]] circular, con cuenta d'ilustrar les causes de la mortalidá de los soldaos nel hospital militar que dirixía. Fixo un usu intensivu d'esti tipu de gráficos nos sos informes ante los [[Parllamentu del Reinu Xuníu|miembros del parllamentu británicu]] y ante funcionariu civiles, col propósitu de demostrar la magnitú del desastre sanitariu na sanidá del exércitu mientres la Guerra de Crimea, y de facilitar la comprensión de los fechos a quien pudieren tener dificultaes na comprensión de reportes estadísticos tradicionales.

Nos sos últimos años realizó un refechu informe estadísticu alrodiu de les condiciones sanitaries nes zones rurales de la [[India]], y lideró la introducción de meyores na atención médica y del serviciu de salú pública nesi país. En 1858 y 1859 primió exitosamente pol establecimientu d'una Comisión Real pa tratar la situación india. Dos años dempués redactó un informe a la comisión, onde completó'l so propiu estudiu de 1863. «Dempués de 10 años de reformes sanitaria, en 1873, Nightingale informó que la mortalidá ente los soldaos na India menguó de 69 a 19 per cada mil.»&lt;ref name=Cohen1984p107&gt;Cohen, I. Bernard (1984), p.107&lt;/ref&gt;

En 1859 Nightingale foi escoyida como la primer muyer miembru de la [[Royal Statistical Society]] y más tarde sería escoyida como miembru honorariu de l'[[American Statistical Association]].

=== Inspiración pa la Cruz Roja ===
Tuvo una influencia decisiva na creación de la Cruz Roja Británica en 1870, y foi miembru del so comité de dames interesándose poles actividaes del movimientu hasta'l so fallecimientu. [[Henri Dunant]], fundador de la [[Cruz Roxa]], manifesto nuna visita a Londres en 1872: «A pesar de que soi conocíu como'l fundador de la Cruz Roja y el promotor de la [[Convención de Xinebra]], ye a una dama que tol honor d'esa convención ye debíu. Lo que m'inspiró a viaxar a Italia mientres la guerra de 1859, foi'l trabayu de Miss Florence Nightingale en Crimea».&lt;ref name=BRC /&gt;

[[Ficheru:Florence Nightingale by Kilburn c1854.jpg|thumb|190px|left|Nightingale c. [[1854]].]]

=== Lliteratura y feminismu ===
{{cita |Los llogros de Nightingale resulten más almirables cuando-y los considera nel contestu de les restricciones sociales que sufría la muyer na [[Inglaterra victoriana]]. El so padre, William Edward Nightingale, yera un terrateniente por demás ricu, y la so familia xaciar colos estratos más altos de la sociedá inglesa. Naquellos díes, les muyeres de la clase social de Nightingale nin asistíen a les universidaes nin pretendíen carreres profesionales; el so propósitu na vida yera casase y criar a los sos fíos. Nightingale foi afortunada. El so padre creía que les muyeres teníen de recibir educación, y él personalmente enseñó-y italianu, llatín, griegu, filosofía, historia y -lo más inusual de too pa les muyeres d'esi tiempu- lliteratura y matemátiques.&lt;ref name=Cohen1984p98&gt;Ob. cit. Cohen, I. Bernard (1984), p.98&lt;/ref&gt;}}

Más conocida poles sos contribuciones nos campos de la enfermería y de les matemátiques, la obra de Nightingale tamién constitúi un importante eslabón nel estudiu del [[feminismu]] inglés. A fines de la primer metá del [[sieglu XIX]], lluchó pola so autodeterminación y en contra de les mires familiares d'un matrimoniu de conveniencia con dalgún miembru de la clase alta. Poco tiempu dempués, dirixir a [[Kaiserswerth]] pal so entrenamientu nel Institutu pa diaconesas. 

En 1860 espunxo'l so pensamientu nuna edición privada de ''Suggestions for Thought to Searchers after Religious Truth'', una obra de 829 páxines en tres volúmenes.&lt;ref name=Calabria&amp;Macrae1994&gt;{{Cita llibru |añu=1994 |autor=Nightingale, Florence |editor=Michael D. Calabria &amp; Janet A. Macrae |títulu=Suggestions for Thought: Selections and Commentaries |isbn=0-8122-1501-X |url=https://books.google.com/?id=CHcm-2Zm5DQC&amp;dq=%22suggestions+for+thought%22&amp;printsec=frontcover&amp;q |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011 |postscript=&lt;!--None--&gt;}}&lt;/ref&gt; En 2008, la universidá canadiense [[Wilfrid Laurier University]] publicó esta obra nel volume 11&lt;ref name=McDonald2008&gt;{{Cita llibru |añu=2008 |editor=McDonald, Lynn |títulu=Florence Nightingale's ''Suggestions for Thought'' |serie=Collected Works of Florence Nightingale |volume=Volume 11 |llugar=Ontario, Canadá |editorial=Wilfrid Laurier University Press |isbn=978-088920-465-2 |url=https://books.google.com/?id=Mle5Sjixa0cC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=McDonald++%22suggestions+for+thought%22&amp;q |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011 |postscript=&lt;!--None--&gt;}} Privately printed by Nightingale in 1860.&lt;/ref&gt; d'un proyeutu de 16 volúmenes qu'axunta la obra completa de Nightingale: ''The Collected Works of Florence Nightingale''&lt;ref name=WLUPress&gt;{{Cita publicación |títulu=Collected Works of Florence Nightingale |editorial=Wilfrid Laurier University Press |url=http://www.wlupress.wlu.ca/Series/CWFN.shtml |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011|postscript=&lt;!--None--&gt;}}&lt;/ref&gt; El más conocíu d'estos ensayos, ''Cassandra'', foi publicáu en 1928 por [[Ray Strachey]], quien lo incluyó en ''The Cause'' (''La Causa''), una historia del movimientu feminista. 

En ''Cassandra'' condergó la sobrefeminizacion de les muyeres que les dexa en cantu de la invalidez social, tal como podía apreciar nel estilu de vida que llevaben la so madre y la so hermana mayor, a pesar de la bona educación que dambes teníen. Refugó una vida d'apacible comodidá y a cambéu escoyó la dedicación al serviciu social. Esti ensayu tamién reflexa la so medrana a que les sos idees nun fueren efectives nin teníes en cuenta, como les profecíes de la princesa troyana [[Casandra]]. La [[crítica lliteraria]] y feminista estauxunidense [[Elaine Showalter]] señaló que se trata de «un testu mayor del feminismu inglés, un venceyu ente [[Mary Wollstonecraft|Wollstonecraft]] y [[Virginia Woolf|Woolf]].»&lt;ref&gt;Gilbert, Sandra M. and Susan Gubar. «Florence Nightingale.» ''The Norton Anthology of Literature by Women: The Traditions in English''. New York: W.W. Norton, 1996. 836-837.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Derby DRI stained glass window at St Peters squared.JPG|thumb|210px|right|[[Vitral]] de Florence Nightingale na Ilesia de St Peter, [[Derby]].]]

=== Teoloxía ===
Magar tradicionalmente presentar como [[unitarismu|unitaria]], les escases referencies de Nightingale escontra'l [[unitarismu]] convencional tienden a ser negatives. A pesar d'ello permaneció dientro de la [[Ilesia d'Inglaterra]] mientres tola so vida, anque calteniendo puntos de vista non convencionales.&lt;ref&gt;Lynn McDonald ''Florence Nightingale: extending nursing'', páx. 11. «Les escases referencies de Nightingale escontra'l Unitarismu son llevemente negatives, y mientres los sos puntos de vista relixosos fueron heterodoxos, les sos notes privaes y les sos traducciones de los místicos ufierten una impresión distinta alrodiu de les sos creencies.» &lt;/ref&gt; ''Suggestions for Thought'' ye tamién una obra teolóxica, la so propia [[teodicea]], na cual desenvuelve les sos idees heterodoxes. Nightingale cuestionó la divinidá d'un Dios que conderga al infiernu a les almes, y amosó simpatía escontra la idea d'una [[universalismo|reconciliación universal]].&lt;ref&gt;Lynn McDonald ''Florence Nightingale's theology: essays, letters and journal notes'' 2002 páx. 18 «Verdaderamente'l peor de los homes difícilmente torturaría al so enemigu eternamente, si pudiera. Nun siendo que Dios tenga un plan pa salvar a cada home pa tola eternidá, ye difícil dicir qué tanto sería Él peor qu'un home. Pos tolos homes bonos salvaríen a otros si pudieren.»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Russell Y. Miller ''The larger hope: the first century of the Universalist Church in 1979'' [[Clara Barton]] - «A pesar de nun ser formalmente una universalista, tocantes a la membresía d'una ilesia, ella pertenecía a la familia universalista, simpatizaba colos principios de la denominación...» ''The Florence Nightingale of our war''.&lt;/ref&gt;

== Legáu y memoria ==
La Campaña en Favor de la Declaración Florence Nightingale, impulsada al traviés de la Iniciativa Nightingale pa un Mundu Saludable (Nightingale Initiative for Global Health o NIGH), promueve tomar de conciencia mundial alrodiu de les cuestiones que motivaron el trabayu de Nightingale: priorización a nivel social les temes sanitaries y de medicina preventiva, formación y sofitu a enfermeres y demás trabayadores de la salú, accesu a una nutrición equilibrada, a fontes d'agua potable, a una atención médica digna y a les medicines, ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nightingaledeclaration.net/ |títulu=Florence Nightingale Declaration Campaign |editorial=Nightingaledeclaration.net |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Delles fundaciones lleven el so nome. Ente elles la Nightingale Research Foundation de [[Canadá]], dedicada al estudiu y tratamientu del [[síndrome de fatiga crónica]], del cual abarrúntase que Nightingale carecía.&lt;ref name=fibro/&gt; En 1912, el [[Comité Internacional de la Cruz Roja]] instituyó la Medaya Florence Nightingale, reconocencia apurrida cada dos años a enfermeros o auxiliares d'enfermería por servicios destacaos.&lt;ref&gt;[http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/5qmkdb.htm Florence Nightingale Medal (ICRC)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.redcross.org.uk/About-us/Who-we-are/Museum-and-archives/Historical-factsheets/Florence-Nightingale Florence Nightingale and the Red Cross - British Red Cross]&lt;/ref&gt;

El [[Muséu de Florence Nightingale]] atopar nel [[Hospital Saint Thomas]] de Londres, onde entá funciona la primer escuela d'enfermería fundada por Nightingale. Otru muséu dedicáu a la so memoria, ta na residencia familiar de la so hermana, [[Claydon House]], actual propiedá del [[Fundación Nacional pa Llugares d'Interés Históricu o Guapura Natural|National Trust]].&lt;ref&gt;[http://www.infobritain.co.uk/Claydon_House.htm Claydon House, Buckinghamshire]&lt;/ref&gt; N'Istambul, la torre más al norte de les [[Barraques de Selimiye]] ye agora un muséu nel so honor. Cuatro hospitales d'esa ciudá, ente ellos l'hospital priváu más grande de [[Turquía]], tamién lleven el so nome.&lt;ref name=NightingaleMuseumIstanbul&gt;{{cita noticia |fecha=15 de setiembre de 2007 |títulu=The Florence Nightingale Museum (Istanbul) |pub-periódica=Telegraph |editorial=Telegraph Media Group |url=http://www.telegraph.co.uk/travel/destinations/europe/turkey/738278/The-Florence-Nightingale-Museum.html |fechaaccesu=22 de mayu de 2011 |postscript=&lt;!--None--&gt;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.florence-nightingale-avenging-angel.co.uk/tower.htm |títulu=Florence Nightingale |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; 

Una placa de bronce, adosada al pedestal del Memorial a la Guerra de Crimea nel campusantu [[Haydar Pashá]] d'Istambul, y develada el [[Commonwealth Day|Día del Imperiu]] de 1954, pa celebrar el centésimu aniversariu del serviciu d'enfermería na rexón, lleva la inscripción: {{cita|A Florence Nightingale, que'l so trabayo cerca d'esti campusantu un sieglu tras traxo aliviu al sufrimientu humanu y sentó les bases de la enfermería como oficiu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cwgc.org/admin/files/cwgc_haidar.pdf |títulu=Commonwealth War Graves Commission Haidar Pasha Cemetery |formatu=PDF |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;}}

Na [[Comunión Anglicana]] conmemorar con un día festivu del so [[añu llitúrxicu]]. Delles ilesies luteranes tamién la conmemoren los díes 13 d'agostu, xuntu con [[Clara Maass]], como «Renovadores de la sociedá».

== Nos medios ==
;Audiu La voz
de Nightingale quedó rexistrada nuna [[fonógrafo|grabación fonográfica]] de 1890, caltenida na [[British Library Sound Archive]]. La grabación facer en sofitu a un fondu d'asistencia a los veteranos de la [[Carga de la Brigada Llixera]]. Nel audiu oyer dicir:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.archive.org/details/FlorenceNightingaleVoice | títulu=Florence Nightingale voice | editorial=archive.org|fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/voiceshist/flonight/index.html | títulu=Florence Nightingale | editorial=British Library|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011}}&lt;br /&gt;{{cita web | url=http://searchbeta.bl.uk/primu_library/libweb/action/display.do?doc=BLLSA6928292 | títulu=«In aid of the Light Brigade Relief Fund» - catalogue entry | editorial=British Library|fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

{{cita|''Cuando yá nun seya nin siquier una memoria, tan solo un nome, confío en que la mio voz va poder perpetuar la gran obra de la mio vida. Dios bendiga a los mios vieyos y queríos collacios de [[Balaclava]] y traer a salvo a la vera. Florence Nightingale.''|col2='' When I am non longer even a memory, just a name, I hope my voice may perpetuate the great work of my life. God bless my dear old comrades of Balaclava and bring them safe to shore. Florence Nightingale.''}}

;Teatru La primer
representación teatral de Nightingale foi en ''The Lady with the Lamp'' de [[Reginald Berkeley]], estrenada en Londres en 1929, con [[Edith Evans]] nel papel principal. Esta obra basar na biografía que d'ella fixo [[Lytton Strachey]] en ''Eminent Victorians'', onde nun ye retratada con una personalidá simpática.&lt;ref name=BostridgeViking /&gt; En 1951 afacer al cine col mesmu nome. Tamién apaez como personaxe na obra teatral surrealista ''Early Morning'' d'[[Edward Bond]].

;Televisión
Tantu en documentales como en ficción, retrató-ylo de diverses formes. Dende'l documental ''Florence Nightingale'' ([[British Broadcasting Corporation|BBC]], 2008) onde se enfatiza el so espíritu independiente y el so convencimientu de que la obra que llevaba alantre yera d'inspiración divina, hasta ''[[Mary Seacole]]: The Real Angel of the Crimea'' (''Mary Seacole: El Verdaderu Ánxel de Crimea'', [[Channel 4]], 2006) onde ye retratada con una personalidá de mentalidá estrecha y opuesta a los esfuercios de Seacole. En 1985, [[Jaclyn Smith]] protagonizó ''Florence Nightingale'', una película biográfica pa la televisión.

;Cine En
1912, [[Julia Swayne Gordon]] protagonizó'l papel de Nightingale na [[Cine mudu|película silente]] ''The Victoria Cross''. Otra película silente de 1915, ''Florence Nightingale'', tuvo nel papel principal a [[Elisabeth Risdon]]. Yá na etapa de [[cine sonoru]], foi protagonizada por [[Kay Francis]] en ''White Angel'', y en 1951 facer [[Anna Neagle]] en ''The Lady With the Lamp''.

;Fotografía Nightingale
refugaba la reproducción de la so imaxe yá fora en fotografíes, semeyes pictóriques o nes estampes que la prensa tresformó en icónicas y que la exhibíen portando una llámpara ente los mancaos de la Guerra de Crimea. Inclusive apaeció nos billetes que circularon nel [[Reinu Xuníu]] dende 1975 hasta 1994.&lt;ref name=bankofengland&gt;{{cita web|url=http://www.bankofengland.co.uk/banknotes/denom_guide/index.htm|títulu=Withdrawn banknotes reference guide|editorial=Bank of England|fechaaccesu=10 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; [[Lizzie Caswall Smith]] tomó-y el so última fotografía en 1910, poco primero de la so muerte, nel so llar londinense de South Street, [[Park Lane]].&lt;ref name=&quot;photograph&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/7737130.stm|títulu=Rare Nightingale photo sold off|editorial=BBC News|fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 | fecha=19 de payares de 2008}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Florence Nightingale - Project Gutenberg 13103.jpg|thumb|130px|Florence Nightingale de mozu.]]

== Biografíes ==
La primer biografía de Nightingale foi publicada n'Inglaterra en 1855. En 1911 Edward Cook foi autorizáu polos albacees de Nightingale pa escribir una biografía oficial, publicada en dos volúmenes en 1913 sol títulu ''The Life of Florence Nightingale''. El trabayu de Cook foi la fonte principal del capítulu sobre la so vida en ''Eminent Victorians'' de [[Lytton Strachey]], y na biografía que [[Cecil Woodham-Smith]] publicó en 1950, anque nesti postreru caso l'autora tamién aportó a nuevu material familiar calteníu en Claydon. 

En 2008 Mark Bostridge publicó ''Florence Nightingale: The Woman and Her Legend'', cuasi puramente basáu en material inédito de los archivos de Sir Ralph Verney 5° [[Baronet]], descendiente de Nightingale y últimu dueñu de Claydon House,&lt;ref&gt;[http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1338879/Sir-Ralph-Verney-Bt.html Obituaries: Sir Ralph Verney 5th Bt]&lt;/ref&gt; y en documentos tremaos en más de 200 archivos en tol mundu, dalgunos de los cualos yá fueren publicaos por Lynn McDonald na so proyeutada edición de dieciséis volúmenes ''Collected Works of Florence Nightingale'' (publicada a partir de 2001).

== Obres ==
* {{Cita llibru |títulu=Cassandra |llugar=Primer edición 1852 |editorial=1979 reimpreso por The Feminist Press |work=|url=https://books.google.com/?id=lTOeD4P2DQcC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Cassandra+Nightingale&amp;q |isbn=0-912670-55-X |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |autor1=Nightingale, Florence |añu=1979 |postscript=}}
* {{Cita publicación |títulu=Notes on Nursing: What Nursing Is, What Nursing is Not |llugar=Primer edición Londres, 1859 |editorial=Harrison &amp; Sons |work=Philadelphia, London, Montreal: J.B. Lippincott Co. 1946 reprint |url=http://www.archive.org/stream/notesnursingwhat00nigh#page/n5/mode/2up|fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |postscript=}}
* {{Cita publicación |fecha=2001 |títulu=Florence Nightingale's Spiritual Journey: Biblical Annotations, Sermons and Journal Notes |serie=Collected Works of Florence Nighingale (Editor Lynn McDonald) |volume=2 |llugar=Ontario, Canadá |editorial=Wilfrid Laurier University Press |isbn=0-88920-366-0 |url=https://books.google.com/?id=4sSIQ7HTUv4C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Florence+Nightingale's+Spiritual+Journey&amp;q |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |autor1=Nightingale, Florence |autor2=McDonald, Lynn |postscript=}}
* {{Cita publicación |fecha=2002 |títulu=Florence Nightingale's Theology: Essays, Letters and Journal Notes |serie=Collected Works of Florence Nighingale (Editor Lynn McDonald) |volume=3 |llugar=Ontario, Canadá |editorial=Wilfrid Laurier University Press |isbn=0-88920-371-7 |url=https://books.google.com/?id=VcNoBNcV0XsC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22nightingale's+theology%22#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |postscript=}}
* ''Female Nurses in Military Hospitals'', 1857
* ''Subsidiary Notes as to the Introduction of Female Nursing in Military Hospitals in War and Peace'', 1858
* {{Cita publicación |fecha=2003 |títulu=Mysticism and Eastern Religions |serie=Collected Works of Florence Nighingale (Editor Gerard Vallee) |volume=4 |llugar=Ontario, Canadá |editorial=Wilfrid Laurier University Press |isbn=088920-413-6|url=https://books.google.com/?id=Tx2kl3UW7qYC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22Mysticism+and+Eastern+Religions%22&amp;q |fechaaccesu=26 de mayu de 2011 |autor1=Nightingale, Florence |autor2=Vallée, GéRard |postscript=}}
* {{Cita publicación |fecha=2008 |títulu=''Suggestions for Thought'' |serie=Collected Works of Florence Nighingale (Editor Lynn McDonald) |volume=11 |llugar=Ontario, Canadá |editorial=Wilfrid Laurier University Press |isbn=978-088920-465-2 |url=https://books.google.com/?id=Mle5Sjixa0cC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=McDonald++%22suggestions+for+thought%22&amp;q |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |autor1=Nightingale, Florence |autor2=McDonald, Lynn |postscript=}} Edición privada por Nightingale en 1860.
* {{Cita publicación |fecha=1861 |títulu=Notes on Nursing for the Labouring Classes |url=http://www.archive.org/stream/notesonnursingf00nighgoog#page/n9/mode/1up |llugar=London |editorial=Harrison |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |postscript=}}
* ''The Family'', ensayu críticu en Fraser's Magacín (1870)
* {{Cita publicación |fecha=1871 |títulu=Introductory Notes on Lying-In Institutions |work=together with A Proposal for Organising an Institution for Training Midwives and Midwifery Nurses |llugar=London |editorial=Longmans, Green &amp; Co |url=http://www.archive.org/stream/introductorynot00nighgoog#page/n6/mode/2up |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011|postscript=}}
* {{Cita publicación |fecha=1871 |títulu=Una and the Lion |llugar=Cambridge |editorial=Riverside Press |url=http://www.archive.org/stream/unaandlion00nighgoog#page/n3/mode/2up |fechaaccesu=26 de mayu de 2011 |postscript=}} Nota: Falten unes poques primeres páxines. Ta la páxina del títulu.
* {{Cita publicación |títulu=Una and Her Paupers, Memorials of Agnes Elizabeth Jones, by her sister with an introduction by Florence Nightingale |llugar=New York |editorial=George Routledge and Sons, 1872 |url=http://www.archive.org/stream/unaherpaupersmem00jone#page/n11/mode/2up |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011|postscript=}}. Ver tamién publicación de 2005 por Diggory Press, ISBN 978-1-905363-22-3
* ''Letters from Egypt: A Journey on the Nile 1849-1850'' (1987) ISBN 1-55584-204-6

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Fuentes ==
* Mark Bostridge. ''Florence Nightingale''. Penguin Books, London 2009, ISBN 978-0-14-026392-3
* Mark Bostridge. 2008. ''Florence Nightingale: The Woman and Her Legend''. Ed. Viking. Londres. ISBN 978-0-670-87411-8
* Monica Y. Baly, H. C. G. Matthew. ''«Nightingale, Florence (1820–1910)»''. ''Oxford Dictionary of National Biography'', [[Oxford University Press]] (2004), mayu de 2005
* Monica Y. Baly. ''Florence Nightingale and the Nursing Legacy''. Whurr Publishers, Londres 1997, ISBN 1-86156-049-4
* I. Bernard Cohen. ''Florence Nightingale.'' [[Scientific American]], 250 (marzu 1984) páxs. 128–137
* Barbara Montgomer Dossey. ''Florence Nightingale – Mystic, Visionary, Healer'', Springhouse Corporation, Springhouse 2000, ISBN 0-87434-984-2
* ''Florence Nightingale. Kaiserswerth und die britische Legende''. 150º aniversariu de la 1ª publicación del informe de Florence Nightingale nel Institutu Deaconess en Kaiserswerth Kaiserswerth y la so formación. Düsseldorf, 2001
* Wolfgang Genschorek. ''Schwester Florence Nightingale''. Teubner, Leipzig 1990, ISBN 3-322-00327-2
* G. Gill. ''The extraordinary upbringing and curious life of Miss Florence Nightingale'' Random House, Nueva York (2005)
* Margaret Grier. ''Florence Nightingale and Statistics''. Res. Nurse Health, 1 (1978), páxs. 91–109
* Jharna Gourlay. ''Florence Nightingale and the Health of the Raj''. Ashgate, Burlington 2003, ISBN 0-7546-3364-0
* Sally Lipsey. ''Mathematical Education in the Life of Florence Nightingale''. Newsletter of the Assoc. for Women in Mathematics 23 ( 4) (jul-ago 1993) páxs. 11–12
* McDonald, Lynn ed., ''Collected Works of Florence Nightingale''. Wilfrid Laurier University Press
* Peggy Nuttall. ''The Passionate Statistician'', Nursing Times, 28 (1983): 25–27
* Melanie Phillips. ''The Ascent of Woman – A History of the Suffragette Movement and the ideas behind it''. Time Warner Book Group, Londres 2003, ISBN 0-349-11660-1
* Martin Pugh. ''The march of the women: A revisionist analysis of the campaign for women's suffrage 1866-1914'', Oxford 2000
* Helen Rappaport. ''No Place for Ladies – The Untold Story of Women in the Crimean War''. Aurum Press Ltd, Londres 2007, ISBN 978-1-84513-314-6
* ''Notes on Nursing'' - ''Florence Nightingale. Comentarios sobre'l cuidu de la salú.'' traducíu y anotáu por Christoph Schweikhardt; Susanne Schulze-Jaschok. Mabuse-Verlag, Frankfurt 2005, ISBN 3-935964-79-X
* Sandra Stinnett. ''Women in Statistics: Sesquicentennial Activities'' The American Statistician 44 ( 2): 74–80, mayu 1990
* [[Lytton Strachey]]. ''Eminent Victorians'', Londres, 1918
* Nancy Boyd Sokoloff. ''Three Victorian women who changed their world'', Macmillan, Londres 1982
* Val Webb. ''The Making of a Radical Theologician'', Chalice Press, 2002
* Cecil Woodham Smith. ''Florence Nightingale'', Penguin (1951), rev. 1955

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Florence Nightingale}}
* [http://www.florence-nightingale.co.uk/cms/ Muséu de Florence Nightingale] (n'inglés)
* [http://www.ibe.unesco.org/publications/ThinkersPdf/nightins.PDF Florence Nightingale, Biografía por Alex Attewell (UNESCO)]
* [http://www.thenightingalefund.org.uk/ The Florence Nightingale Fund]
* [http://www.bartleby.com/189/201.html Florence Nightingale, por Lytton Strachey] (n'inglés) 
* [http://www.nightingaledeclaration.net/ Nightingale Initiative for Global Health Declaration Campaign]
* [http://www.agnesscott.edu/lriddle/women/nightpiechart.htm Los gráficos de sectores] (n'inglés) 
* [http://www.redcross.org.uk/About-us/Who-we-are/Museum-and-archives/Historical-factsheets/Florence-Nightingale Florence Nightingale and the Red Cross] (n'inglés)
* [http://www.fembio.org/biographie.php/frau/biographie/florence-nightingale/ Biografía, lliteratura &amp; obra de Florence Nightingale] FemBio Institutu Frauen-Biographieforschung]
* Hellmuth Vensky. [http://www.zeit.de/wissen/geschichte/2010-08/nightingale-krankenpflege ''Das Vermächtnis der Florence Nightingale''] [[Die Zeit]], 16 d'agostu de 2010
* [http://www.florence-nightingale-foundation.org.uk Fundación Florence Nightingale]
* Mark Bostridge: [https://www.bbc.co.uk/history/british/victorians/nightingale_01.shtml ''Florence Nightingale: the Lady with the Lamp''] [[BBC]] (www.bbc - history), 17 de febreru de 2011
* [http://lifeandtimesofflorencenightingale.wordpress.com/ The Life and Times of Florence Nightingale] (n'inglés)
* [http://www.youtube.com/watch?v=ax3B4gRQNU4 Voz de Florence Nightingale grabada en 1890]

{{NF|1820|1910|Nightingale, Florence}}


{{Tradubot|Florence Nightingale}}

[[Categoría:Enfermeros d'Inglaterra]]
[[Categoría:Estadísticos d'Inglaterra]]
[[Categoría:Persones de Florencia]]
[[Categoría:Teólogos cristianos]]
[[Categoría:Teólogos y teólogues d'Inglaterra]]
[[Categoría:Persones de la Guerra de Crimea]]
[[Categoría:Científicos y científiques del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>1ubjnka0z4odrmyh2basncnb8bc5skg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Randy Johnson</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74782</id>
    <revision>
      <id>3703412</id>
      <parentid>3702210</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29448" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Randall David Johnson''' ([[Walnut Creek (California)|Walnut Creek]], [[California]], 10 de setiembre de 1963), moteyáu “The Big Unit”, ye un [[Béisbol|exbeisbolista]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] que se desempeñó como [[Pitcher|llanzador]] nes [[Grandes Lligues de Béisbol]]. Vio aición mientres 22 temporaes y foi parte de seis equipos distintes.

Con una estatura de 6 pies y 11 pulgaes (2,08 m), Johnson foi reconocíu como unu de los llanzadores en tener una de les más dominantes boles rápides na historia del béisbol, que regularmente averar y n'ocasiones entepasó les 100 milles per hora en velocidá (166 kph) mientres el so meyor momentu. Sicasí, el so meyor llanzamientu yera un duru y cortáu slider.

Randy Johnson llogró ganar cinco premios Cy Young mientres la so carrera, lo cual asitia al llanzador zurdu nel segundu llugar de tolos tiempos pa más premios [[Cy Young]] ganaos na historia, solo detrás de [[Roger Clemens]], quien cunta con siete. Ye unu de los pocos llanzadores que llograron llanzar un [[xuegu perfectu]] nes Grandes Lligues.

Anunciu'l so retiru de les Grandes Lligues el 5 de xineru de 2010.

Ingresáu al Salón De la Fama na xeneración de 2015 xunto a [[Pedro Martínez]], [[John Smoltz]] y [[Craig Biggio]].

=== Entamos ===

Johnson nació en Walnut Creek, [[California]], fíu de Carol Hannah y Rollen Charles “Bud” Johnson. Pa cuando Johnson entró a la escuela secundaria yá yera una estrella de béisbol. En 1982 como senior Jonhson había ponchado a 122 bateadores en solu 66 entraes llanzaes, amás llanzó un xuegu perfectu na so postrera salida como llanzador na escuela secundaria. Tamién llanzo pal equipu de Burkovich, que axuntó a tolos meyores xugadores de California.

Siguió siendo una estrella na Universidá del Sureste de California so les miraes del entrenador Rod Dedeaux, pero de cutiu exhibía problemes de descontrol.

== Carrera profesional (1988-2009) ==

=== Expos de Montreal y Marineros de Seattle. ===

Dende la so llegada a les [[Grandes Lligues]] Johnson foi reconocíu como'l llanzador más intimidante de tol xuegu debíu non solo a la so bola rápida, sinón tamién a la so corte de pelo rebalbu, el so pronunciáu [[bigote]], la so fame de ganar y la so actitú enerxética nel montículo del llanzador.

Tamién parte de la so reputación como'l llanzador mas intimidante del [[Béisbol]] yera la so falta de control nos sos llanzamientos; depués de ser camudáu dende los Expos hasta los Marineros pol xugador de posición Mark Langston, Johnson lidero la [[Lliga Americana]] en bases per bola mientres tres temporaes consecutives dende 1990 hasta 1992 y en bateadores cutíos en 1992 y 1993. En xunetu de 1991 mientres enfrentaba a los [[Cerveceros de Milwaukee]], un desafranáu Johnson dexó 4 carreres con un solu hit, gracies a les 10 bases por boles que concediera en dichu xuego por cuenta del so descontrol, depués un mes más tarde, un hit na novena entrada costó-y un xuegu ensin hit contra los [[Atléticos d'Oakland]]. Johnson tuvo otra salida de 10 bases por boles en 4 entraes na temporada de 1992.

Johnson da-y creitu a [[Nolan Ryan]] a la fin de la temporada de 1992 por ayudar a llevar la so carrera al siguiente nivel, Ryan dixo que pudo apreciar tol talentu que Johnson tenía y que nun quería ve-y tomar tol tiempu qu'a él -y tomo, pa entender ciertes coses sobre'l xuegu. Ryan encamentó-y faer ciertos cambeos na forma en que Johnson escontra los sos llanzamientos escontra'l platu, lo cual Johnson acato y nel intre empezó a ver los resultaos d'una meyor llocalización dientro de la zona de strikes.

Pa la temporada de 1993 y depués de los conseyos de Nolan Ryan, Johnson yá se desatapara como una Estrella nel Béisbol, llogrando una marca de 19-8, con efectividá de 3.24 y la so primer temporada de 300 o más ponchados (308). En mayu de 1993 Johnson nuevamente perdió un xuegu ensin hits na novena entrada, nuevamente contra los Atléticos d'Oakland. Tamién llogro la marca persona de 1,000 ponchados contra la segunda base de los [[Mellizos de Minnesota]] Chuck Knoblauch. Pal [[Xuegu d'Estrelles]] de 1993 el Baltimore, nun famosu incidente qu'entá anguaño repitir nos momentos destacaos de Johnson, este llanzó una rápida sobre la cabeza de la primer base de los [[Filis de Filadelfia]] John Kruk. Un incidente similar asocedió tamién con [[Larry Walker]] en 1997.

Depués de llanzar bien mientres la temporada curtia de 1994, Johnson llogró ganar el premiu Cy Young de la Lliga Americana na temporada de 1995 ayudáu por una marca de 18-2, efectividá de 2.48 y 294 ponchados. El so porcentaxe de ganaos y perdíos terminó en.900, siendo'l segundu porcentaxe más altu na historia de la Lliga Americana detrás de John Allen, quien terminó con 15-1 pa los Indios de Cleveland en 1937. Jonhson, quien tamién termino segundu nes votaciones pal premiu [[Cy Young]] de la Lliga Americana nes temporaes de 1993 y 1997, lo mesmo que terceru na temporada curtia de 1994, permanecía como l'únicu llanzador na historia de los Marineros de Seattle en ganar el premiu hasta que'l venezolanu Félix Hernández emular na campaña de 2010.

Pa finales de la temporada de 1995 Johnson tuvo'l deber de llanzar nun xuegu d'eliminación contra los [[Ánxeles de California]] pa consiguir el pase a la postemporada, en dichu xuego Johnson solo dexó trés hits, unu d'ellos cuadrangular de la tercer base de los Angelinos Tony Phillips, única carrera dexada por Johnson, quien llanzo'l xuegu completu, dexando una base por boles y ponchando a 12 bateadores atropando un total de 125 llanzamientos de los cualos 85 fueron strikes.

A pesar del heroicu xuegu contra los Ánxeles de California pa llograr el pase a la postemporada de 1995, Johnson viose imposibilitáu p'abrir la Serie de División contra los New York Yankees, que tomaron ventaya de 0-2 na serie. Johnson taba llistu pal tercer xuegu de la Serie nel [[Kingdome]] de Seattle, onde venció a los [[Yankees]] dexándo-yos solu dos anotaciones nun ralu de 7 entraes nes cualos Johnson ponchu a 10 bateadores. Depués la serie estender al máximu de cinco xuegos en [[Yankee Stadium]] onde Johnson fixo un dramáticu llabor de relevu, pos a pesar de solo tener dos díes de descansu salió dende'l montículo de calentamientu del bullpen del campu esquierdo dexando electrificada a la enorme fanaticada de los Yankees.

Col xuegu empatáu a cuatro carreres por bandu na novena entrada, Johnson llanzo la novena, décima y décima primer entrada, dexando solo una carrera y ponchando a seis bateadores llogrando la victoria nel dramáticu regresu de los Marineros de Seattle contra los New York Yankees. Depués de tal brillosa actuación en postemporada, Johnson atopar nun baxu de rendimientu na mesma, pos atropo una marca negativa de 0-6 en postemporada col so equipu perdiendo en toes eses series. Johnson viose abondo llindáu mientres la mayor parte de la temporada de 1996 por cuenta de una mancadura nel llombu, pero depués en 1997 llogru recuperase dafechu pa llograr marca de 20-4, con efectividá de 2.28 y un total de ponchados de 291. Dende la temporada de 1994 hasta ochobre de 1997 Johnson llogro marca de ganaos y perdíos de 53-9 incluyida una racha de 16-0, llogrando un record pa la Lliga Americana. Johnson tamién llogro dos xuegos de 19 ponchados en 1997 el 24 de xunu y el 8 d'agostu.

En xunu de 1997, la primer base de los Atléticos d'Oakland, [[Mark McGwire]] conecto un swing perfectu a una bola rápida de 97 mph de Randy Johnson resultando un enorme batazo que terminó nos asientos cimeros del Kingdome, depués envaloróse que la pelota viaxara alredor de 538 pies (164m), a pesar d'eso Johnson llogru 19 ponches contra los Atléticos, dos contra l'autor del descomanáu cuadrangular, Mark McGwire. La imaxe del cuadrangular rebotando cola paré percima de los asientos del prau esquierdu del Kingdome con Johnson soltando un “Wow” foi repitida múltiples vegaes polos programes deportivos de Televisión.

Mientres la so estancia colos Marineros de Seattle les sos marques personales fueron de 130-74, con una efectividá de3.42 y un total de ponchados de 2,162.

=== Astros de Houston ===

La temporada de 1998 supunxo pa Johnson un cambéu drásticu de clima, pos depués de pasar la metá de la temporada colos Marineros de Seattles, el 31 de xunetu estos decidieron camudalo a los [[Astros de Houston]] pol llanzador derechu Venezolanu [[Freddy García]], el tamién Venezolanu y segunda base [[Carlos Guillén]] y un xugador pa ser nomáu darréu, mesmu que resultó ser John Halama. El movimientu s'había especulando enantes y mientres la temporada de 1998, pos Johnson taba nel so últimu añu de contratu y les llimitaciones nel presupuestu de los Marineros torgáben-yos ufiertar una seria estensión de contratu a Johnson.

Los Astros de Houston a la llegada de Johnson, taben en plena engarren pel banderín y cola inclusión de Johnson estos vieron como la so rotación d'abridores fortalecíase, pos nes 11 salíes nes que Johnson vio aición llogro marca de 10-1 con efectividá de 1.28, lo cual ayudó a los Astros hasta la postemporada. A pesar de solo faer llanzáu un terciu de la temporada na Lliga Nacional, Johnson terminó 7º na votación pal premiu Cy Young de dicha temporada.

La postemporada de Johnson nun foi tan positiva, pos a pesar de llograr actuaciones brilloses, como una salida de 17 ponchados contra los [[Padres de San Diego]], los Astros nun llograron sofitar a Johnson ofensivamente, pos solo llograron anotar dos carreres cuando esti llanzo, terminando asina con un record de 0-2, a pesar d'una escelente efectividá de 1.93 y solu dos bases por boles en tola postemporada.

=== Arizona Diamondbacks ===

Siendo axente llibre, Johnson llogro un alcuerdu de cuatro temporaes y una temporada más opcional pola suma de $52.4 millones de dólares d'Estaos Xuníos colos Arizona Diamondbacks, una franquicia de segundu añu con una esperiencia relativamente escasa.

El contratu foi llamáu a ser unu de los más grandes na historia pa un axente llibre, con Johnson ganando'l [[Premiu Cy Young]] en toes y cada una de les temporaes del mesmu.
El contratu rápido pago dividendos a los Diamondbacks con Johnson liderando l'equipu hasta la postemporada gracies a una marca de 17-9 con efectividá de 2.48 y un record personal de 364 ponchados, líder en dambes lligues y suficiente p'ayudar a ganar el so segundu premiu Cy Young y primero na Lliga Nacional lo que supunxo finxu pa Johnson, pos xunto a [[Pedro Martínez (xugador de béisbol)|Pedro Martínez]], dambos llograren ganar el premiu en 1999 y de camín emularon a [[Gaylord Perry]] en consiguir el tan preciáu gallardón en dambes lligues, darréu [[Roger Clemens]] llogro la mesma fazaña que Johnson, Martínez y Perry.

[[Ficheru:Randy Johnson 04.jpg|thumb|350px|left|Johnson llanzando pa los Arizona Diamondbacks.]]Pero les estadístiques de Johnson en 1999 pudieron ser entá más impresionantes, pos en ciertu puntu de la temporada, los Diamondbacks fallaron n'anotar siquier una carrera en cuatro salíes consecutives de Johnson, incluyíes un par que terminaron con marcador 1-0 con Johnson como llanzador derrotáu. Les estadístiques de Johnson mientres la racha de cuatro xuegos ensin anotación per parte del so equipu foi de 32 entraes llanzaes, 19 hits, 54 ponchados con efectividá de 1.40 y marca de 0-4.

Pa la primer temporada del sieglu XXI Johnson terminó con marca de 19-7, acompañáu d'una efectividá de 2.64 y 347 ponchados, colo cual volvió nuevamente a ganar el premiu Cy Young de la [[Lliga Nacional]], siendo esta la tercer vegada na so carrera y la segunda consecutiva. Per otru parte en xunetu de 2000 los Filis y los Dbacks había llogrando un alcuerdu qu'unvió al llanzador derechu [[Curt Schilling]] hasta Arizona, llogrando asina'l dúu de llanzadores más tarrecíu del momentu.

A pesar de tener solu cuatro años d'esistencia, los Diamondbacks fueron lideraos por Johnson hasta'l so primera [[Serie Mundial]] na temporada de 2001, llogrando una vencer a los poderosos New York Yankees nuna trabayosa serie que se foi al máximu de siete xuegos. Tanto Johnson como Schilling fueron nomaos como los Xugadores Más Pervalibles ([[Xugador Más Pervalible|MVP]]) de la Serie Mundial coles mesmes que recibieron el premiu Sportsmen of the Year pola revista deportiva [[Sports Illustrated]] en 2001, siendo esi'l primeru de dos años nos que'l dúu terminaría primeru y segundu nes votaciones pal Cy Young de la Lliga Nacional, siendo Johnson el ganador dambes vegaes.

El rendimientu de Johnson mientres la [[Serie Mundial de 2001]] foi particularmente impresionante y dominante. Johnson abrió'l segundu xuegu de la serie contra'l llanzador zurdu [[Andy Pettitte]], llogrando 11 ponches, dexando solu trés hits y una sola base por boles nun xuegu onde completo los nueve entraes pa completar una histórica blanquiar frente a los New York Yankees con 110 llanzamientos, de los cualos 76 fueron strikes.

Pal sestu xuegu de la serie los Diamondbacks taben embaxo na serie 2-3 con Johnson tomando nuevamente'l deber de caltener viva les aspiraciones del so equipu, Johnson llanzo siete entraes nes que dexó dos anotaciones, seis hits, dos bases por boles y llogru 7 ponchados na victoria 15-2 de los Diamondbacks sobre los Yankees, mesma qu'igualo la serie y unviar a un séptimu partíu.

Pal postreru partíu de la Serie Mundial de 2001 el llanzador abridor yera'l so compañeru Curt Schilling, quien mientres espaciu de siete entraes solo dexó dos carreres llimpies y había ponchado nueve Yankees, pero al dexar el partíu los Diamondbacks taba debaxo nel marcáu pola mínima, 2-1, [[Miguel Batista]] entro'l llabor de relevu pa sacar un Out, tou esto foi preparando l'escenariu pa un llabor de relevu histórica per parte de Johnson, quien con cero díes de descansu entró na octava entrada y asina terminar col castigu que los Yankees favorecieren al relevu de los Diamondbacks mientres tola serie. Johnson llanzó una entrada y un terciu, onde nun dexó hits nin dexó bases por boles, ponchado un bateador, lo cual foi abondu pa los que'l so equipu repicara y anotara dos carreres na novena entrada y asina ganara la primer Serie Mundial na so historia y la primera y única de Johnson, quien se llevó l'honor de ganar en llabor de relevu l'últimu xuegu de la Serie Mundial de 2001.

Los trés victories de Johnson na Serie Mundial de 2001 empataron un record de ganaos nuna Serie Mundial y dexaron a Johnson con marca de 5-1, con efectividá de 1.52 en 41.1 entraes llanzaes amás de llograr 47 ponches, lo que de camín borro les duldes de Johnson y el so rendimientu en postemporada.

El 8 de mayu de 2001 Johnson llogro la so marca personal de ponchados nun partíu, cuando enfrentando a los [[Colloraos de Cincinnati]] llogru [[20 ponchados]], pero por cuenta de que'l xuegu dir a entraes extras nun ta categorizado como un xuegu oficial de 20 ponchados poles Grandes Lligues, a pesar de que Johnson llogro tolos sos ponchados nes 9 entraes reglamentaries, el xuegu ta marcáu por separáu xuntu col llanzáu por Tom Cheney de los Senadores de Washington, quien llogro la mesma fazaña pero en 16 entraes de llabor.

N'unu d'esos sucesos interesaos qu'escasamente asoceden, mientres un partíu de pretemporada el 24 de marzu contra los [[Xigantes de San Francisco]], al faer un llanzamientu escontra'l platu Johnson cuto un palombu que volaba dientro del parque de Béisbol al mesmu intre qu'esti soltó la so potente bola rápida. El palombu morrió depués de ser impactada pola bola rápida de Johnson y el anotador oficial de les [[Grandes Lligues]] declaro que nun hubo llanzamientu polo que'l conteo permaneció igual qu'antes l'incidente. Les imáxenes d'impautu de la bola col palombu fueron televisaes alredor del mundu polo interesao del fechu.

Otru llogru interesante de Johnson ye que'l 23 d'agostu de 2001 llogró ponchar a trés bateadores con tan solu nueve llanzamientos, lo que-y convirtió nel trentenu llanzador en llogralo na historia de les Grandes Lligues. La fazaña foi llograda frente a los Pirates de Pittsburgh, mientres la sesta entrada d'una derrota 5-1. La temporada de 2002 sería la meyor de Johnson na so carrera, llogrando la [[Triple Corona]] como llanzador, quedando líder y xuegos ganaos con marca de 24-5, líder n'efectividá con 2.32 y líder en ponchados con 334, lo cual valió-y pa ganar el so cuartu premiu Cy Young na Lliga Nacional, cuartu de forma consecutiva y quintu de la so carrera, tamién se convirtió nel únicu llanzador na historia de les Grandes Lligues en llograr cinco temporaes consecutives con 300 o más ponchados hasta la fecha. Johnson foi votáu pa ganar el Cy Young de forma unánime siendo esta la primer vegada na so carrera.

La temporada de 2003 foi una temporada pal olvidu pa Johnson, pos les mancadures nuevamente volvieron faese presentes na so carrera, llindándo-y a solu 18 salíes en dicha temporada y terminando una racha de cinco temporaes siguíes con efectividá de menos de 3 carreres o menos, cuando terminó con 4.26.Pero la temporada nun foi solo un fracasu poles mancadures pos el 19 de setiembre Johnson llogru'l so primeru y únicu cuadrangular frente al equipu de los Cerveceros de Milwaukee, pos Johnson ye un bateador de.128 de promediu pa tola vida.

Na temporada de 2004 nuevamente repúnxose a les sos mancadures, el 18 de mayu convertir nel décimu séptimu llanzador na historia de les Grandes Lligues en llograr llanzar un [[xuegu perfectu]] frente a los [[Bravos d'Atlanta]] a la edá de 40, siendo'l llanzador más vieyu en faelo, amás en dichu partíu Johnson llogru 13 ponchados pa sellar una victoria que-y asitio nuevamente nos llibros d'historia del Béisbol, pos tamién pasu a formar parte d'un selectu grupu de llanzadores que llograron llanzar xuegos ensin hit en dambes lligues, emulando a [[Cy Young]], [[Jim Bunning]], Nolan Ryan y [[Hideo Nomo]].

El 24 de xunu de 2004 en xuegu contra los Padres de San Diego, Johnson ponchu a [[Jeff Cirillo]], lo cual convirtió-y nel cuartu llanzador na historia del Béisbol n'algamar la marca de 4,000 ponchados. A la fin de la temporada de 2004, Johnson recuperáu de la so mancadura terminó con marca de 16-14, el total de perdíos más altu na so carrera dende la temporada de 1992 cuando llanzada pa los Marineros de Seattle, pero nun foi por cuenta de la falta de competitividá de Johnson, sinón más bien a la falta de sofitu ofensivu per parte del so equipu.

Johnson termino amás con efectividá de 2.60 y líder en ponchados en dambes lligues con 290, rectificando'l so estaos de elite nes Grandes Lligues, sicasí'l sofitu ofensivu pa Johnson nunca llegó, por cuenta de que los Diamondbacks anotaron dos o menos carreres en 17 de les 35 apaiciones de Johnson nel montículo como abridor, siendo tamién facederu'l datu de que nos xuegos nos que Arizona anotaba tres carreres o más, Johnson terminó con marca de 13-2.

El fechu de que'l so equipu solo ganara 51 xuegos en dicha temporada, dexó-y a Johnson ser el llanzador col más altu porcentaxe de ganáu con rellación a los ganaos del so equipu dende [[Steve Carlton]] 1972 cuando ganó 27 de los 59 xuegos de los Filis, pa un 45.8%, ente que el de Johnson foi de 31.3%.

Mientres la so estancia colos Diamondbacks d'Arizona les sos marques personales fueron de 118-62, con una efectividá de 2.83 y un total de ponchados de 2,077.

=== New York Yankees ===

[[Ficheru:RJ4.jpg|thumb|Johnson llanzando pa los [[New York Yankees|Yankees]]]]
El 6 de xineru de 2005 Johnson foi camudáu a los New York Yankees onde foi designáu p'abrir el xuegu inaugural contra'l campeones de 2004, los Boston Red Sox nun partíu nel que llanzo seis entraes completes, dexando solo una anotación y ponchando a seis pa llevase la primer victoria como Yankee.

A pesar del escelente entamu de temporada, Johnson tenía problemes p'aclimatase nuevamente a les esixencies de la Lliga Americana y amosando inconsistencia mientres gran parte de la temporada regular, pos dexó un total de 32 cuadrangulares, la so cifra más alta dende la temporada de 1999 en Arizona, sicasí llogró atopar el ritmu a la fin de la temporada y terminar con marca de 17-8, con una alta efectividá de 3.79 y segundu en ponchados na Lliga Americana con 211, a pesar d'eso llogro marca de 5-0 contra'l rival principal de los Yankees, los Boston Red Sox.

Pa la postemporada de 2005, Johnson foi l'abridor del tercer xuegu de la Serie de División, tuvo una pésima salida contra los Ánxeles de Anaheim, dexando cinco anotaciones, dos cuadrangulares en tan solu trés entraes, depués nel quintu xuegu nuevamente fixo una esplendida llabor de relevu depués del so compañeru Mike Mussina fuera bateado con llibertá polos Ánxeles de Ahahiem nes primeres trés entraes. Johnson recibió'l xuegu con marcáu 5-2 en contra, pa llanzar 4 entraes y un terciu onde solo dexó trés hits y caltuvo el xuegu na llinia, pero tristemente los Yankees nun pudieron responder ante los llanzadores de los Ánxeles y perdieron l'alcuentru 5-3 quedando asina esaniciaos.

Depués d'una decepcionante primer temporada coles rayes blanques de los Yankees, los fanáticos de los Yankees esperaben que Johnson volviera exhibir esa forma dominante que-y caracterizara mientres tola so carrera.

Pos d'un bon entamu de temporada nel 2006, Johnson nuevamente tuvo problemes p'atopar la so forma, pos dexó cinco o más carreres en siete de les primeres 18 salíes, anque la segunda metá de temporada foi muncho meyor pa Johnson, quien a la fin de la mesma terminó con marca de 17-11 y una elevada efectividá de 5.00 con tan solo 172 ponchados.
Depués nesa mesma temporada Johnson revelo qu'a la fin de la temporada qu'un discu nel so llombu taba causándo-y problemes y nun foi sinón hasta la penúltima salida que decidió revisase por dichu problema, esto causó que Johnson perdiérase la postrera salida de la temporada.

Depués de ser tratáu con anestesia epidural y faer unes cuantes sesiones de bullpen, Johnson recibió lluz verde p'abrir nel tercer xuegu de la Serie de División contra los Tigres de Detroit, mesmu nel que dexó cinco carreres llimpies, ocho hits y dexó dos bases por boles nun espaciu de solu cinco entraes y un terciu, cargando cola derrota.

Mientres la so estancia colos New York Yankees les sos marques personales fueron de 34-19, con una efectividá de 4.37 y un total de ponchados de 383.

=== Regresu a los Arizona Diamondbakcs ===

El 5 de xineru de 2007 los Yankees alcordaron camudar a Johnson y unvialo nuevamente hasta Arizona dos años dempués de qu'estos lo camudaron a los Yankees, por un paquete de cinco xugadores nuevos y prospeutos. La decisión de camudar a Johnson tuvo basada nel pidimientu d'este de ser camudando nuevamente pa Arizona depués de la muerte del so hermanu, pos precisaba tar más cerca de los sos familiares.

Brain Cashman el xerente xeneral de los Yankees quien foi un gran simpatizante de Johnson, entendiendo la situación tuvo d'alcuerdu en camudar al llanzador zurdu con Arizona.
Johnson rápido perdió la mayor parte del mes d'abril de 2007, por cuenta de un rigorosu programa de rehabilitación que tuvo siguiendo p'acondicionase dempués de los problemes que tuvo nel llombu la pasada temporada. N'el so primera salida'l 24 d'abril Johnson dexó seis carreres en cinco entraes pero ponchu un total de siete, lo cual indicaba que taba rápido retomando la so forma pos pa la so décima salida de la temporada yá ta clasificáu ente los diez meyores ponchadores de la Lliga Nacional, pero'l 3 de xunetu nuevamente enfrentó problemes de salú, cuando tuvo qu'enfrentar la decisión d'optar por una operación pa remover dafechu un discu que-y diera problemes nos sos años en
New York, d'esa forma terminaría la so temporada.

El 14 d'abril de 2008 Johnson fai'l so debú contra los Xigantes de San Francisco nel AT&amp;T Park ocho meses dempués de la so operación nel llombu. Depués na temporada, el 3 de xunu Johnson ponchu a Mike Cameron pa llograr el so ponchado # 4,673 pa tola vida, colo cual muevo a Roger Clemens del segundu llugar de tolos tiempos en ponchados, en dichu xuegu, a pesar de la derrota d'Arizona 7-1, Johnson rellumu con lluz propio pola so fazaña y por llograr ocho ponchados.

Más palantre na mesma temporada Johnson llogru'l so ponchado 4,700 na so carrera'l 6 de xunetu contra l'equipu de los Padres de San Diego, onde en seis entraes y un terciu llogro diez ponchados y la victoria. En dicha temporada terminó con marca de 11-10 con efectividá de 3.91 y el so xuegu completu # 100 na so carrera frente a los Rookies de Coloráu.

=== Xigantes de San Francisco ===

Depués de pasar dos temporaes en Arizona, tando axente llibre Johnson decide roblar un contratu d'una temporada y ocho millones de dólares colos Xigantes de San Francisco, depués el 7 d'abril de 2009 fueron revelaos más detalles sobre contratu de Johnson, que tenía incluyíu 2.5 millones de dólares d'Estaos Xuníos en bonos por rendimientu y 2.5 millones más por premiaciones.

El 4 de xunu de 2009 Johnson finalmente consigue la victoria 300 na so carrera convirtiéndose nel ventiavu cuartu llanzador en llograr algamar marcar frente a los Nacionales de Washington con un marcáu 5-1 nel National Park de Washintong, DC. Coles mesmes foi a penes el sestu llanzador zurdu en llograr algamar la marca y nel quintu llanzador nos postreros 50 años en llogralo nel so primer intentu xuniéndose a Warren Spahn, Steve Carlton, Gaylord Perry y Tom Seaver.

El 5 de xineru de 2010 anuncio vía conferencia telefónica la so retirada del Béisbol, depués de 22 temporaes nes Grandes Lligues.

== Otros Datos ==

=== Estilu pa llanzar ===

Mientres el meyor momentu de la so carrera la so bola rápida foi rexistrada regularmente nes 100 mph, lo que ye igual a 166 kph y en delles ocasiones llegó a algamar les 105 mph, anque'l so meyor llanzamientu yera'l Slider que rompía escontra baxo y fuera de los bateadores maniegos, pos la efectividá del llanzamientu moraba nos factores de velocidá, que yera ente 90 y 94 mph y el rompimientu tardíu del mesmu.

Los bateadores pensaba que'l llanzamientu yera una bola rápida hasta qu'esta se rompía xustu enantes de llegar al platu, los bateadores derechos abanicaba regularmente'l Slider por cuenta del so rompimientu interior. Un datu interesante ye que Johnson llamatu al so Slider col nome de Mr. Snappy.
Yá pa finales de la so carrera la velocidá de la so bola rápida naturalmente amenorgo, baxando hasta les 96 mph. Johnson tamién cuntó con una bola rápida de deos separaos, que tenía un efeutu bien paecíu al cambéu de velocidá, asina mesmu tamién cuntó con un Sinker pa provocar rodaos de Out. El so Slider foi rexistráu regularmente en velocidaes de 87 mph.

Por cuenta de la so enorme estatura y la llongura de los sos brazos al llanzar, los sos llanzamientos regularmente paecíen venir dende'l llau de la primer base, lo cual engañaba fácilmente a los bateadores maniegos, esto escontra que los bateadores pensaren que Johnson taba llanzando más cerca de lo normal, sicasí debíu al cayente de la so bola rápida los bateadores derechos pudieron notar más rápidu'l puntu dende'l que Johnson llanza la bola y pudo batearle con más ésitu.

=== Nacencia'l llamatu Big Unit ===

Mientres unes práutiques de bateo en 1988, cuando Johnson xugaba pa los Expos de Montreal, topeto de frente col so compañeru d'equipu Tim Raines, provocando que'l so compañeru dixera “You´re a big unit”, lo que n'español se traduz como “Yes una gran unidá”, no alantre'l llamatu quedar con Johnson.

=== Influencia na cultura popular ===

Johnson foi actor invitáu nel episodiu “Bart tien dos mames” de los Simpsons, que foi tresmitíu'l 19 de marzu de 2006. En dichu episodiu Johnson apaez promocionando unos osinos Teddy zurdu y alcuéntrase con Ned Flanders na convención de persones maniegues.

Johnson apaez na película Little Big League faciendo'l papel de sigo mesmu.

Johnson apaez nun comercial de Right Guard onde esta llanzaos pelotes de Dodgeball a Kyle Brandt, quien representa'l golor a sudu.

Johnson tamién apaez en dellos comerciales de Nike en 1998, unu d'ellos ye una comedia na que Johnson ta tomando práutiques de bateo pa tratar de romper la marca de más cuadrangulares nuna temporada de Roger Maris.

Johnson tamién fai un comercial pal video xuegu MLB 2K9 col so ex compañeru de los Xigantes de San Francisco Tim Lincecum

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://videos.espn.com/baseball/arizona-diamondbacks/randy-johnson.htm Randy Johnson Video on ESPN Video Archive]
* [http://www.baseball-reference.com/boxes/ATL/ATL200405180.shtml Box score of Johnson's perfect game]
* [http://multimedia.foxsports.com/baseball/arizona-diamondbacks/randy-johnson.htm Randy Johnson Video on FoxSports Video Archive]
* [http://www.sportsline.com/mlb/players/playerpage/7762 CBS Player Page]
* [http://mlb.mlb.com/mlb/events/johnson300/index.jsp Randy Johnson: Countdown to 300 Wins]

{{NF|1963||Johnson, Randy}}


{{Tradubot|Randy Johnson}}

[[Categoría:Xugadores de béisbol d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>d68kvm89bhjvcwrqz94ygxny09jgnys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Muséu del Romanticismu (Madrid)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>78708</id>
    <revision>
      <id>3703371</id>
      <parentid>3386149</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7959" xml:space="preserve">{{Edificiu}}
[[Ficheru:LEONARDO_ALENZA_-_Sátira_del_suicidio_romántico_(Museo_Romántico,_Madrid,_c._1839).jpg|right|thumb|250px|Leonardo Alenza: ''El suicida'', o ''Sátira del suicidiu románticu''.]]
El '''Muséu del Romanticismu''' ye un muséu de titularidá estatal asitiáu en [[Madrid]], [[España]]. Caltién una importante coleición d'oxetos históricos y artísticos, centráu na vida cotidiana y les costumes del [[sieglu XIX]], con especial atención a la corriente estética del [[Romanticismu]].

Nun primer momentu, el muséu yera conocíu col nome de '''Muséu Románticu''', pero tres la reforma que concluyó nel añu [[2009]] adoptóse'l nome actual, menos xenéricu. La sede alcuéntrase na cai de San Mateo, nel barriu de Xusticia (distritu Centro), ocupando l'antiguu palaciu del [[marqués de Matallana]], edificiu de traces clasicistes de [[Manuel Martín Rodríguez]], que encargóse de la so construcción en 1776.

En [[2014]] recibió 93.000 visites.

== Hestoria del muséu ==

[[Ficheru:Francisco_de_Goya_-_Saint_Gregory_the_Great,_Pope_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|386x386px|[[Francisco Goya|Goya]]: ''San Gregoriu Magnu''.]]
El muséu debe la so esistencia a [[Benigno de la Vega-Inclán]], [[marqués de la Vega-Inclán]], filántropu y mecenes que vivió mientres la segunda metá del sieglu XIX y primer del siguiente, fundador coles mesmes del [[Muséu d'El Greco]] de [[Toledo]] y del [[Muséu Casa de Cervantes]] de [[Valladolid]]. En [[1921]], fixo donación al Estáu español de parte de les sos pertenencies coles mires de que constituyeren una coleición estable abierta al públicu. La institución tomó'l nome de Muséu Románticu precisamente por tratar de caltener la memoria del [[Romanticismu español]], una etapa de grandes llogros lliterarios y artísticos a nivel nacional, coincidente en gran midida col reináu de [[Sabela II]]. Escoyóse como see'l céntricu palaciu del marqués de Matallana, que yá allugara enantes otres actividaes patrocinaes pol marqués. El muséu foi inauguráu nel añu [[1924]].&lt;ref&gt;Álvarez Lopera, José: «El Marqués de la Vega-Inclán», Descubrir el Arte nᵘ 20 (2000), p. 90.&lt;/ref&gt;

La coleición, integrada en principiu por &quot;pintures, moblame y dotes&quot;, foi ampliándose por donaciones, alquisiciones y legaos, de cuenta qu'anguaño tien fondos de bien estremada índole, dende oxetos d'usu cotidianu hasta pintura relixosa, fotografía o miniatures.&lt;ref&gt;{{Cita web|url = http://web.archive.org/web/20110911003029/http://www.tiempodehistoria.com/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=1562|fechaaccesu = 24-12-2015|títulu = El Museo Romántico de Madrid adquiere carácter de museo estatal|editorial = Tiempo de Historia}}&lt;/ref&gt; Especialmente importante nesti capítulu d'atroxu de fondos foi la dómina darréu posterior a la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]], gracies a la Comisaría Xeneral del Serviciu de Defensa del Patrimoniu Artísticu Nacional, creada pa evitar l'espoliu artísticu mientres la guerra. Esti organismu arriqueció'l muséu por aciu un depósitu que complementaba la coleición inicial del marqués de forma notable.

El muséu concibióse non como una mera esposición d'oxetos sinón col enfotu de que por aciu la recreación del ambiente, el visitante sintiérase tresportáu a la dómina romántica, llegando a adquirir gran sonadía precisamente pola fidelidá, exactitú y autenticidá con que presentaba esi ambiente decimonónicu, y pol so calter íntimu y recoletu, alloñáu del conceutu de muséu-espectáculu de mases que se punxo de moda a finales del sieglu XX.

Nel añu 2001, el muséu zarróse al públicu, por culpa de que les sos instalaciones demandaben ameyores acordes colos criterios museográficos propios del sieglu XXI.&lt;ref&gt;{{Cita web|url = http://museoromanticismo.mcu.es/elMuseo/historia.html|fechaaccesu = 24-12-2015|títulu = Web del Muséu del Romanticismu|autor = Ministeriu de Cultura}}&lt;/ref&gt; La reforma abarcó la rehabilitación total del inmueble, la creación de servicios básicos pal visitante, y una nueva presentación de les coleiciones, procurando caltener l'espíritu de casa-muséu que-y yera tan propiu. Les obres concluyeron na so mayor parte nel añu [[2009]], cuando la institución abrió de nuevu les sos puertes, camudando tamién la denominación tradicional pola de '''Muséu del Romanticismu'''.

== Coleiciones ==
[[Ficheru:Salón_de_baile_Museo_del_Romanticismo.JPG|thumb|250x250px|Sala IV, antiguu salón de baille.]]
El muséu estrema los sos fondos nos apartaos de pintura, miniatura, estampa, artes decoratives (bien relevante nesti campu la coleición de cerámica, abanicos y [[litofaníes]]), moblame, fotografía y dibuxu (con exemplos debíos a [[José de Madrazo]], ente otros). 

Unu de los campos que más fama-y dieron al muséu ye la so escelente galería pictórica, na que tán representaos los artistes más relevantes del sieglu XIX español, sobresaliendo un escelente cuadru de [[Francisco Goya|Francisco de Goya]], ''San Gregoriu Magnu.'' Pertenecía a un grupu de cuatro pintures sobre santos pintáu por Goya, del que un ''San Xerónimu'' caltiénse nel [[Muséu Norton Simon]] de [[Pasadena]] ([[Estaos Xuníos]]).

Acompañen al xeniu aragonés, ente otros munchos, [[Vicente López Portaña]], los paisaxistes [[Carlos de Haes]], [[Jenaro Pérez Villaamil]] y [[Luis Rigalt]], [[Valeriano Domínguez Bécquer]] (hermanu de [[Gustavo Adolfo Bécquer]]), [[Antonio María Esquivel]], [[Carlos Luis de Ribera]], [[José Gutiérrez de la Vega]], [[Federico de Madrazo]] o [[Leonardo Alenza]], con una de les pintures icóniques del Romanticismu, la ''Sátira del Suicidiu.'' Otra pintura de cierta fama ye una semeya del políticu [[Manuel Godoy|Godoy]] pintáu por [[Antonio Carnicero]]. 

En xunu de [[2011]], el [[Ministeriu de Cultura d'España|Ministeriu de Cultura]] incorporó a la coleición una ''Semeya de Sabela II'' pintáu por [[Federico de Madrazo]] en [[1849]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url = https://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/13/cultura/1307972424.html|fechaaccesu = 24-12-2015|títulu = Su majestad Isabel II|autor = Europa Press|editorial = El Mundo}}&lt;/ref&gt;

Nel capítulu de moblame, son destacables dellos oxetos que pertenecieron al rei [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]], ente ellos un retrete. Nun podía faltar nel muséu l'alcordanza d'unu de los máximos lliteratos que dio la dómina: [[Mariano José de Larra]], exhibiéndose dalgunes de les sos pertenencies personales y una de les semeyes más famoses que d'él se caltienen.

== L'edificiu ==
[[Ficheru:Museo_Romántico_(Madrid)_01.jpg|thumb|250x250px|Fachada noroeste (cai de la Beneficencia, 14).]]
El palaciu qu'alluga'l muséu construyóse a finales del [[sieglu XVIII]] pa sirvir de residencia al marqués de Matallana, Rodrigo de Torres y Morales. Les sos fachaes dan a les cais de San Mateo (sureste) y Beneficencia (noroeste). Ye un exemplu representativu de vivienda noble del Antiguu Réxime na capital madrilana, presentando elementos bien comunes a esti tipu d'edificios, como l'ampliu portón d'entrada formáu por sillares de granitu, ventanales con balcón de forxa nel pisu noble, o la cubrición abuhardillada. L'arquiteutu, [[Manuel Martín Rodríguez]] (sobrín del célebre [[Ventura Rodríguez]]), caltuvo delles alcordances barroques na composición de la fachada, con marcos llixeramente quebraos nel primer pisu; predominen sicasí la severidá y simetría propies del [[Neoclasicismu]] que trunfaba nesa dómina.
&lt;gallery&gt;
Museo del Romanticismo - Antesalón 3 - Sala Antesalón III.jpg|Sala Antesalón III
Museo del Romanticismo - Antesalón 5 - Sala Antesalón V.jpg|Sala Antesalón V
Museo del Romanticismo - Auditorio - Auditorio.jpg|Auditoriu
Museo del Romanticismo - Billar - Sala XXIII Billar.jpg|Sala XXIII Billar
&lt;/gallery&gt;

== Referencies ==
{{Llistaref}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Museos d'España]]
[[Categoría:Madrid]]</text>
      <sha1>0h66smm7v5211ytpyzx27m1uxowxtge</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de San Xuan de la Peña</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79654</id>
    <revision>
      <id>3702943</id>
      <parentid>3664280</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Xuan de la Peña]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Xuan de la Peña]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8891" xml:space="preserve">{{edificiu}}
El '''monasteriu de San Juan de la Peña''' (n'aragonés ''Sant Chuan d'a Penya''), asitiáu en Santa Cruz de la Serós, al suroeste de Faca, [[Provincia d'Uesca|Huesca]], [[Aragón]] ([[España]]), foi'l monasteriu más importante d'Aragón na alta [[Edá Media]]. Nel so Panteón Real fueron soterraos un bon númberu de reis d'Aragón. Forma parte del camín aragonés del [[Camín de Santiago]]. El so enclave ye desaxeradamente singular.

== Hestoria y lleenda ==
Cunta la lleenda, qu'un mozu noble de nome Voto (en delles versiones, Oto), vieno de caza por estes paraxes cuando columbró un venáu. El cazador corrió tres la presa, pero ésta yera huidiza y al llegar al monte Pano,  espeñar pol derribadoriu. Milagrosamente el so caballu #posar en tierra selemente. Sanu y salvu no fondero del ribayu, vio una pequeña cueva na qu'afayó una ermita dedicada a [[Xuan Bautista|San Juan Bautista]] y, nel interior, topó'l cadabre d'un ermitañu llamáu Juan de Atarés. Impresionáu pol descubrimientu, foi a [[Zaragoza]], vendió tolos sos bienes y al pie del so hermanu Félix #retirar a la cueva, y empecipiaron una vida eremítica.
[[Ficheru:Claustro_del_Monasterio_de_San_Juan_de_la_Penna.jpg|miniaturadeimagen|300x300px|Claustru de San Juan de la Peña.]]
Habítense estos montes pocu dempués de la invasión musulmana, al construyir el castiellu de Pano, destruyíu nel añu 734. L'orixe llexendariu del Reinu d'Aragón tamién atopa nel monasteriu cueva de San Juan de la Peña la so propia hestoria, cuando axuntaos los guerreros cristianos al pie de Votu y Félix deciden por aclamación nomar a Garcí Ximénez el so caudiellu que los va conducir a la batalla por reconquistar tierres de Faca y Aínsa, llugar ésti onde se produció'l milagru de la cruz de fueu sobre la carrasca del [[Sobrarbe]].

Reinando en Pamplona García Íñiguez y Galindo Aznarez I, conde d'Aragón, empiecen a favorecer al Monasteriu. El rei García Sánchez I concedió a los monxos derechu de xurisdicción, y los sos socesores hasta Sancho'l Mayor, siguieron esta política de proteición. Ellí pasó los sos primeros años San Íñigo. Nel reináu de Sancho Ramírez d'Aragón adquier el so mayor protagonismu aportando a panteón de los reis d'Aragón.

Fueron devastadores les quemes de 1494 y 1675. A raigañu del postreru d'ellos, construyóse'l Monasteriu Nuevu. El Monasteriu Antiguu foi declaráu Monumentu Nacional el 13 de xunetu de 1889 y el Monasteriu Modernu'l 9 d'agostu de 1923. La restauración foi dirixida pol arquiteutu modernista aragonés Ricardo Madalena.

=== Construcción del monasteriu ===
Probablemente esistiera dalgún tipu de cenobiu anterior al sieglu XI, pero la construcción de mayor importancia empieza l'añu 1026 por iniciativa de Sancho'l Mayor. Nel añu 1071 el rei Sancho Ramírez dexa'l conxuntu esistente a los monxos cluniacenses y favorez la so reforma. Nesti momentu llevanta'l conxuntu que güei queda, en mayor o menor midida. La reforma benedictina de Cluny nun podía resalvar la construcción d'un claustru que se va rematar yá entráu'l sieglu XII.
[[Ficheru:Planta_del_Monasterio_de_San_Juan_de_la_Peña.svg|miniaturadeimagen|300x300px|Planta del Monasteriu:a) '''Primer planta1.'''&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Planta del Monasterio:
a) Primer planta
1. Horno de pan
2. Panteón real
3. Panteón de nobles
4. Museo
5. Iglesia superior. Románica
6. Puerta mozárabe
7. Capilla gótica de San Victorián
8. Claustro románico
9. Capilla de San Boto
b) Planta baja
10. Iglesia prerrománica
11. Sala de concilios.&lt;br /&gt;
]]

=== Capiteles del claustru ===
[[File:Monasterio viejo de San Juan de la Peña (RPS 19-04-2019) capitel representando la vergüenza.png|miniaturadeimagen|La vergüenza representada en un [[capitel]] del siglo XII en el Monasteriu viejo de San Xuan de la Peña.]]
De finales del sieglu XI son un conxuntu de capiteles d'influencia jaquesa del claustru con temes d'animales fantásticos y dellos motivos xeométricos y vexetales onde destaquen los roleos. Un segundu grupu, formáu por venti capiteles, foi encargáu nel postreru terciu del sieglu XII al llamáu ''maestru de San Juan de la Peña'', autor anónimu, tamién conocíu como Maestru d'Agüeru, probablemente pa sustituyir otru anterior.&lt;ref&gt;Enríquez de Salamanca, Cayetano, ''Rutas del románico en la provincia de Huesca'', Las Rozas (Madrid), 1987, páx. 42, {{ISBN|84-398-9582-8}}.&lt;/ref&gt; El pequeñu recintu ufiertaba un zarramientu diáfano en forma d'arcaes separaes por columnes. Los arcos víense remataos con cenefes col típicu taqueado jaqués.

El Maestru desenvuelve un programa sobre escenes bíbliques onde apaecen ente otres l'Anunciu a los pastores, la Natividá, l'Anunciación, la Epifanía, el Bautismu y la Circuncisión de Xesús, la Última Cena, episodios sobre Caín y Abel, la Creación d'Adán y Eva, según la so Reprobación y posterior condena al trabayu. De xuru el maestru d'Agüeru namái ellaboró los capiteles pa dos ales del claustru yá que a finales del sieglu XII el monasteriu entró en franca decadencia. El programa iconográfico que plantegen los 26 capiteles que caltenemos paez enfocar la Salvación al traviés de la Fe escoyendo los episodios más significativos pa ello.

Trabayar con baxorrelieves casi toos apoderaos por un ''horror vacui'' bien acentuáu que provoca contorsiones en delles figures que superen el mesmu marcu sacando un brazu como na escena de Xesús y los Apóstoles. Los xestos son esaxeraos, casi teatrales, acentuando los güeyos y la boca, y confiriendo narratividad a les escenes. Tocantes a les formes, éstes sométense a esquemes xeométricos qu'apoderen dende la configuración de la cara o les plegues de los paños, hasta los movimientos de caballos o de la mesma enagua que s'arrama d'un xarru a otru.

=== Panteón real ===
[[Ficheru:Panteón_Real_de_San_Juan_de_la_Peña.JPG|miniaturadeimagen|300x300px|Panteón real.]]
Nel pisu cimeru alcuéntrase'l Panteón real. Nél, mientres cinco sieglos soterraron dalgunos de los monarques d'Aragón y de Navarra. El so aspeutu actual data del sieglu XVIII.

En San Juan de la Peña, los reis d'Aragón fueron soterraos en tumbes de piedra asitiaes en trés órdenes superpuestos, dende la roca escontra fuera, presentando a la vista namái los pies del féretro. El panteón real ocupa les dependencies de l'antigua sacristía de la ilesia alta, que data del sieglu XI; foi reformáu por [[Carlos III d'España|Carlos III]] en 1770, siguiendo les indicaciones de  don José Nicolás de Azara y del conde de Aranda, quien quixo ser soterráu nel atriu. La reforma namái afectó a la decoración, quedando los sepulcros nel mesmu llugar; llevantóse delantre d'ellos una paré na que s'asitiaron llámines de bronce coles inscripciones correspondientes,  distribuyir por  salar mapa de estucos y mármoles, asitiando na paré frontera unos medallones con relieves que representen escenes de llexendaries batalles.

Alluga los restos de dellos monarques navarros que reinaron n'Aragón, de los primeros condes aragoneses y de los trés reis iniciales de la dinastía ramirense, [[Ramiru I d'Aragón|Ramiro I]], Sancho Ramírez, [[Pedru I d'Aragón|Pedro I]], xuntu coles sos esposes.

== Archivu del Monasteriu ==
La mayor parte del fondu documental del Monasteriu treslladar al Archivu Históricu Nacional de Madrid, onde s'atopa na seición de Cleru. Atendiendo a los trabayos publicaos, la documentación #estremar en trés grandes grupos:&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=|títulu=Documentos en romance del Monasterio de san Juan de la Peña (primera serie, siglo XIII-1325)|apellíos=Lapeña Paúl|nome=Ana Isabel|fecha=1997|publicación=Alazet, 9, páxs. 215-249|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;
# Testos más antiguos, ente 507 y 1064, que se recueyen nel Cartulariu de San Juan de la Peña.
# Documentos fechaos ente 1064 y 1194.
# Documentos fechaos ente 1195 y finales del sieglu XV.

== El santu Grial ==
Según la lleenda española sobre'l Santu Grial, ésti permaneció nel monasteriu, dempués de pasar por  diversu allugamientos como la cueva de Yebra de Basa, monasteriu de San Pedro de Siresa, ilesia de San Adrián de Sásabe, San Pedro de la Sede Real de Baillo, la Catedral de Faca, dende 1071 hasta 1399.

La necesidá d'atraer a los pelegrinos a [[Santiago de Compostela|Santiago]] que pasaben pel  cercanu [[Camín de Santiago|camín]] de Faca al monasteriu aconseyó que nél s'allugara la reliquia. En 1399 el rei Martín I llevó'l vasu sagráu al palaciu de la Aljafería de [[Zaragoza]], onde tuvo más de  venti  año, dempués d'una curtia estancia en [[Barcelona]], acompañando al rei y darréu treslladóse a la Catedral de Valencia.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monasterios d'España]]
[[Categoría:Edificios d'Aragón]]</text>
      <sha1>lbuop6zn5o15jl684873ul4cktvib7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de San Juan de Duero</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83194</id>
    <revision>
      <id>3702965</id>
      <parentid>3616909</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Juan de Duero]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Juan de Duero]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1165" xml:space="preserve">{{edificiu}}
'''San Xuan de Duero''', conocíu tamién como '''Arcos de San Xuan de Duero''', forma un conxuntu d'arquiteutura [[Arte románicu|románica]] castellana asitiáu pela rodiada de la ciudá de [[Soria]], [[Castiella y Llión]] ([[España]]). Lo que güei se ve, la ilesia y el [[claustru]], nun son sinón los restos d'un monasteriu de la [[Orde militar]] de los [[Orde de Malta|Hospitalarios]] de [[Orde de Malta|San Xuan de Xerusalén]] o caballeros sanxuanistes, llevantáu na primer metá del [[sieglu XII]] a veres del ríu [[Duero]] y que se caltuvo habitáu hasta'l [[sieglu XVIII]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.lafronteradelduero.com/Paginas/sanjuandeduero.html El Románicu de la ribera del Duero]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monesterios de Castiella y Llión del sieglu XII|San_Juan_de_Douru]]
[[Categoría:Conventos y monesterios de Soria|San_Juan_de_Douru]]
[[Categoría:Bienes d'interés cultural de la provincia de Soria]]
[[Categoría:Monumentos de Soria]]
[[Categoría:Arquiteutura románica na provincia de Soria]]
[[Categoría:Arquiteutura relixosa de la Orde de Malta n'España]]</text>
      <sha1>r6x7ya49int3uuead8np4gfko8xcliq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alderique:Monesteriu de San Juan de Duero</title>
    <ns>1</ns>
    <id>83195</id>
    <revision>
      <id>3702967</id>
      <parentid>2068268</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Alderique:Monasteriu de San Juan de Duero]]&quot; a &quot;[[Alderique:Monesteriu de San Juan de Duero]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141" xml:space="preserve">{{Traducíu de|es|Monasterio de San Juan de Duero}} --[[Usuariu:Chabi|Chabi]] ([[Usuariu alderique:Chabi|alderique]]) 10:31 14 pay 2016 (UTC)</text>
      <sha1>ag1gk4m2ni3s72l3vthjo5tu8bqtbot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Verna Cook Salomonsky</title>
    <ns>0</ns>
    <id>85023</id>
    <revision>
      <id>3703479</id>
      <parentid>3588131</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:28:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6869" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Verna Cook Salomonsky''' {{nym}} foi una arquiteuta pionera estauxunidense de principios del [[sieglu XX]] conocida pola so práutica profesional en comunidaes residenciales fora de [[Nueva York]] nos años [[1920]] y [[1930]] y más tarde como autora de testos sobre diseñu arquiteutónicu y hestoria. Dempués de la muerte del so maríu, Edgar Salomonsky, en [[1929]], ella caltuvo la so propia práutica y diseñó cientos de llares, incluyendo un llar modelu pa la Feria Mundial de Nueva York de [[1939]]. En [[1960]], ella y el so segundu maríu, Warren Butler Shipway, escribieron dellos llibros sobre arquiteutura y diseñu domésticu mexicanu.

== Educación ==
Verna Cook nació en [[Spokane]], [[Washington]] el [[19 d'ochobre]] de [[1888]], los sos padres fueron Harlan J. Cook, un home de negocios local, y Mara S. Taylor Cook. Cook asistió a ''Spokane High school'', graduándose en [[1907]], y depués ella matricúlase per un añu na Escuela Privada de Miss Gilman en Boston, Massachusetts.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;“Salomonsky, Verna Cook,” (ahd1038963), @&lt;nowiki&gt;http://public.aia.org/sites/hdoaa/wiki/Wiki%20Pages/ahd1038963.aspx&lt;/nowiki&gt; (accessed October 1, 2015)&lt;/ref&gt;. Darréu viaxó a París ya inscribióse na École Spéciale d'Architecture mientres dos años, dexando dichu colexu n'ochobre de 1911.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.sadesa.fr/les-pionnieres-de-l%E2%80%99architecture-premieres-femmes-a-l%E2%80%99esa/|títulu=Les pionnières de l'architecture : premières femmes à l'ESA.|apellíu=Chaise|last=Chaise|nome=Anne|first=Anne|fecha=March 8, 2012|date=March 8, 2012|títulu=Les pionnières de l'architecture : premières femmes à l'ESA.|títulu=Les pionnières de l'architecture : premières femmes à l'ESA.}}&lt;/ref&gt; Cuando volvió a los Estaos Xuníos, ella empezó un cursu de dos años y mediu na Escuela d'Arquiteutura de la Universidá de Columbia dende [[1912]] hasta [[1913]].

== Carrera ==
En [[1913]], Cook empieza a trabayar como una redactora junior na oficina de William Knighton en [[Salem (Oregón)|Salem]], [[Oregon]]. Dempués de dexar la oficina de Knighton en [[1915]], ella vuelve a [[Nueva York]] en [[1916]] de mano una posición llarga de tres años como redactora xeneral y diseñadora na oficina de Dwight James Baum. Mientres el mesmu periodu 3 años, ella empezó a trabayar por trés meses en [[1917]] pa Howard Major y seis meses en [[1918]] pa Electus D. Litchfield.

En [[1920]], Cook casó col so colega Edgar Salomonsky y fixeron la so propia firma, centrándose principalmente na arquiteutura residencial. Les sos oficines taben allugaes en 368 Lexington Avenue hasta [[1921]], cuando ellos la movieron a 331 Madison Avenue; a finales de [[1920]] ellos tuvieron allugaos en 40 East 49th Street na Ciudá de Nueva York. Mientres 1920, Cook tamién creó los diseños pa distintes llinies de &quot;accesorios de tocador&quot; incluyendo espeyos de mano, peñes y cepiyos.

Dempués de la muerte de Edgar Salomonsky, el so maríu, en [[1929]], Cook siguió faciendo les sos actividaes soles, completando cientos de residencies na área metropolitana de Nueva York y depués en California.&lt;ref&gt;«Obituary&lt;/ref&gt; El so trabayu basóse principalmente en vocabularios tradicionales, incluyendo cases d'estilu xeorxanu, colonial ya inglés, según combinaciones ecléctiques de dellos estilos. En [[1936]], House and Garden escoyeron la so firma pa faer la so primer revista &quot;Ideal House&quot;, qu'exhibiríase como casa modelu na Ciudá de la Mañana na Feria Mundial de [[1939]] de Nueva York. En [[1937]], ella rexistróse como arquiteuta en Nueva York, Connecticut y en Pensilvana y fuera crítica mientres un semestre na Escuela de Diseñu pa Muyeres de Filadelfia y mientres tres años na Escuela de Decoración de Nueva York na [[Nueva York|Ciudá de Nueva York.]] Cook tuvo tamién ente les primeres muyeres pertenecientes a la Architectural League of New York (Lliga Arquitectónica de Nueva York); la lliga abrió la so membresía pa muyeres en [[1934]], y en [[1936]], Cook foi la única almitida.&lt;ref&gt;«WOMEN IN ARCHITECTURAL ARTS».&lt;/ref&gt;

En [[1939]], Cook casó col so segundu maríu, Warren Butler Shipway, un graduáu de la Universidá de Princeton, con un títulu d'inxeniería civil.&lt;ref&gt;Ancestry.com.&lt;/ref&gt; La pareya foi pa [[California]] en [[1947]], y viaxó a [[Méxicu]] en [[1950]] inspiraos polos cinco llibros sobre l'arquiteutura residencial mexicana histórica y contemporánea, co-escritos por Verna Cook y el so maríu. 

Cook morrió en [[1978]] en La Jolla, California, y los sos archivos güei moren na Universidá de California en San Diego.

== Obres arquiteutóniques ==
* House in Fieldston (1920), Riverdale, New York City, with Edgar Salomonsky
* House of M.F. Griffin (1928), Scarsdale, N.Y., with Edgar Salomonsky
* House of Raymond Faith (1928), Bryn Mawr Park, N.Y., with Edgar Salomonsky
* House of Edgar Salomonsky, Scarsdale, N.Y., with Edgar Salomonsky

* C.Y. Wells House (1929), Woodland Park, Summit, New Jersey, with Edgar Salomonsky
* House of Clifford Walsh (1933), Scarsdale, N.Y.
* C. Ernest Greenwood House (1933), Scarsdale, N.Y.
* Tauton Road House (1934), Scarsdale, N.Y.
* Lockwood and Axtell Drive House (1934), Scarsdale, N.Y.
* House in Berkley, Scarsdale (1933)
* Marjorie Warren House (1933) North Castle, NY
* Dr. Herman Prange House (1934), Scarsdale, NY
* House of C.G. Novotny (1935), Scarsdale, NY
* Residence of A.W. Brown (1936), Scarsdale, NY
* Pugliese House (1938), Harrison, NY

== Premios ==
* Primer Premiu, &quot;Brick House&quot;. Competición de la Small House, 1921. 
* Segundu premiu, Concursu de Pequeños Llares patrocináu por The House Beautiful, 1927. 
* Casa y Xardín de la primer &quot;Casa Ideal&quot;, 1936. 

== Publicaciones ==
* Salomonsky, Verna Cook. &quot;The Year-Round Service Porch, Half Indoors, Half Out, a Constant Delight.&quot; (Illustrations by,the Author.)The Washington Post, Apr 07, 1924.
* Shipway, Verna Cook. Masterpieces of furniture, in photographs and measured drawings. New York: Dover Publications, 1953.
* Shipway, Verna Cook and Warren Shipway, The Mexican House, Old &amp; New. New York: Architectural Book Publishing Company, 1960.
* Shipway, Verna Cook and Warren Shipway, Mexican interiors. New York: Architectural Book Publishing Company, 1962.
* Shipway, Verna Cook and Warren Shipway, Mexican homes of today. New York: Architectural Book Publishing Company, 1964.
* Shipway, Verna Cook and Warren Shipway, Decorative design in Mexican homes. New York: Architectural Book Publishing Company, 1966.
* Shipway, Verna Cook and Warren Shipway, Houses of Mexico; origins and traditions. New York: Architectural Book Publishing Company, 1970.

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1888|1978|Cook Salomonsky, Verna}}
[[Categoría:Arquiteutos y arquiteutes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones d'Estaos Xuníos]]</text>
      <sha1>l3tdreklxt5fhi60ry0fsh7fn2hwswk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Roqia Abubakr</title>
    <ns>0</ns>
    <id>85033</id>
    <revision>
      <id>3703232</id>
      <parentid>3572214</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1202" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Roqia Abubakr''' {{nym}} ye una política afganistana qu'en [[1965]] tresformóse nuna de les primeres cuatro muyeres en ser elixíes pal Parllamentu [[Afganistán|afganu]] o ''Wolesi Jirga'' como [[Diputáu|diputada]] —al pie de Anahita Ratebzad, Khadija Ahrari y Masuma Esmati— tres la inclusión del derechu al votu femenín na Constitución [[Política]] d'Afganistán de [[1964]].&lt;ref&gt;Skaine, Rosemarie (2001). &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Emadi, Hafizullah (2002). &lt;/ref&gt;

Amás, Abubakr foi la primer voz femenina en [[Persa|farsi]] tresmitida per Radiu Kabul, más específicamente col discursu tituláu «Muyer y sociedá» que se grabara primeramente na so casa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2011/03/110322_l09_radio_kabul_radio_af_85years.shtml|autor=Hossein-Zadeh, Basir Ahmed|fecha=25 de marzu de 2011|títulu=از رادیو کابل تا رادیو افغانستان، صدایی ۸۵ ساله|idioma=persa|publicación=BBC|fechaaccesu=9 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{NF|el sieglu XX||Abubakr, Roqia}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Feministes]]</text>
      <sha1>970l6p1qffaui8qfkrrwajx6q226psp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703235</id>
      <parentid>3703232</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1207" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Roqia Abubakr''' {{nym}} ye una política afganistana qu'en [[1965]] tresformóse nuna de les primeres cuatro muyeres en ser elixíes pal Parllamentu [[Afganistán|afganistanu]] o ''Wolesi Jirga'' como [[Diputáu|diputada]] —al pie de Anahita Ratebzad, Khadija Ahrari y Masuma Esmati— tres la inclusión del derechu al votu femenín na Constitución [[Política]] d'Afganistán de [[1964]].&lt;ref&gt;Skaine, Rosemarie (2001). &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Emadi, Hafizullah (2002). &lt;/ref&gt;

Amás, Abubakr foi la primer voz femenina en [[Persa|farsi]] tresmitida per Radiu Kabul, más específicamente col discursu tituláu «Muyer y sociedá» que se grabara primeramente na so casa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2011/03/110322_l09_radio_kabul_radio_af_85years.shtml|autor=Hossein-Zadeh, Basir Ahmed|fecha=25 de marzu de 2011|títulu=از رادیو کابل تا رادیو افغانستان، صدایی ۸۵ ساله|idioma=persa|publicación=BBC|fechaaccesu=9 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{NF|el sieglu XX||Abubakr, Roqia}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Feministes]]</text>
      <sha1>e961wkg0tt8ynoltjmcwi5qqju6z7v4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cruz de San Salvador de Fuentes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>85804</id>
    <revision>
      <id>3703308</id>
      <parentid>3578887</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3060" xml:space="preserve">[[File:Processional Cross MET DT154.jpg|thumb|Anverso de la Cruz de San Salvador de Fuentes]]
[[File:Processional Cross MET DT258946.jpg|thumb|Aviesu de la Cruz.]]
La '''Cruz de San Salvador de Fuentes''' ye una cruz votiva que s'atopaba nel templu de la [[Ilesia de San Salvador]] na llocalidá [[Principáu d'Asturies|asturiana]] de [[Fuentes (Villaviciosa)|Fuentes]] nel conceyu de [[Villaviciosa]].

La cruz salió para la so venta en 1898 pasando por distintes manes y países como [[Francia]] y [[Estaos Xuníos]]. En 1917 el coleicionista John Pierpont Morgan acabó donándola al [[Muséu Metropolitanu de Nueva York]].&lt;ref name= museo/&gt;

En 1993 la cruz exhibióse por primer vegada n'[[Principáu d'Asturies|Asturies]] dende 1898, dientro de la esposición ''Oríxenes''. La cruz caltener nel Muséu Metropolitanu de Nueva York.

== Descripción ==
La cruz ye un trabayu d'orfebrería en madera revistío con [[plata]] parcialmente dorada, piedres, camaféu romanu y xoyes. Tien xunas midíes de 59,1 × 48,3 × 8,7 [[centímetru|cm]]. Ta datada [[circa]] de 1150-1175.&lt;ref name= museo&gt;{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/art/collection/search/464023|títulu= Processional Cross|editor= THE MET |fechaaccesu=10 de xunu de 2017|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Nel aviesu puede contemplase la inscripción en [[llatín]] de la donante Sancha González: {{cita|[EN HO] NORE: S [AN] C [T] I: SA / LVATORIS: SA / NCCIA: GVIDIS / ALVI: ME: FECIT «Sancha González, fíxome n'honor de San Salvador».{{sfn|Cid Priego|1996|pp=480-483}}}} Amás de la inscripción esisten dellos baxu relieves; nel centru puede vese el ''Agnus Dei'' y nes terminaciones de los brazos de la cruz per esta parte del aviesu pueden apreciase los símbolos alegóricos a los Evanxelistes: Un águila, el lleón y un toru. El cuartu símbolu correspondiente al brazu central na parte inferior y que s'atopa desapaecíu yera un ánxel.

Nel anverso hai la imaxe principal de [[Xesucristu]] crucificáu y coronáu, teniendo en cada unu de los brazos llaterales, les figures en relieve de la Virxe María y de San Juan,-unu a cada llau-. Coronando la parte cimera de la cruz puede vese un ánxel con un botafumero na parte inferior la representación d'[[Adán]] saliendo de la so tumba. Sobre la cabeza de Cristu hai una cuévanu tapáu con una piedra preciosa qu'inda contién una [[reliquia]], ensin que se sepa a quien correspuende.&lt;ref name= museo/&gt;
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
File:Processional Cross MET md17.190.1406.AV2.jpg|Detalle del Cristu nel anverso..
File:Processional Cross MET DT258951.jpg|Detalle inferior posterior
File:Processional Cross MET DT258950.jpg|Detalle posterior superior
File:Processional Cross MET DT258949.jpg|Detalle posterior 
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíos=Cid |nome=Carlos |títulu=Orfebrería románica, L'arte n'Asturies al traviés de les sos obres editorial= Prensa Asturiana, S.A.-La Nueva España|ubicación= Uviéu|añu= 1996}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arte asturianu]]</text>
      <sha1>84iypci4ithsqqex6hh8zx648x5rehd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Antropoloxía social</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87325</id>
    <revision>
      <id>3703377</id>
      <parentid>3660646</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:36:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9838" xml:space="preserve">{{wikificar|t=20210211161331}}
{{ficha xenérica}}

L''''antropoloxía social''' ye'l constituyente dominante de l'antropoloxía nel Reinu Xuníu y el so Mancomunidá de Naciones y la mayoría d'Europa (Francia en particular), onde s'estrema de l'antropoloxía cultural.&lt;ref&gt;[http://cairn-int.info/abstract-E_ANSO_121_0093--cultural-anthropology-or-social-anthropo.htm#anchor_cite Dianteill, Erwan, &quot;Cultural Anthropology or Social Anthropology?]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;UKAnthroBench&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.qaa.ac.uk/Publications/InformationAndGuidance/Documents/Anthropology07.pdf|títulu=Benchmark Statement Anthropology (UK)|editorial=QAA (UK)|fechaaccesu=9 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Nos EEXX, l'antropoloxía social ta subsumida a l'antropoloxía cultural (o dientro de l'antropoloxía sociocultural, denominación relativamente nueva).

En contraste cola antropoloxía cultural, la cultura y la so continuidá (incluyendo narratives, rituales y el comportamientu simbólicu asociáu con éstes) fueron tradicionalmente consideraes como la &quot;variable&quot; dependiente pola antropoloxía social, encuallaes nel so contestu histórico y social, incluyendo la so diversidá de posiciones y perspeutives, ambigüedaes, conflictos y contradicciones de la vida social; más que la variable independiente (esplicativa).

Nel pasáu, les temes d'interés de los antropólogos sociales incluyíen les convenciones, la organización económico y político, el derechu y el resolución de conflictos, los patrones de consumu ya intercambiu, el parentescu y les estructures familiares, les rellaciones de xéneru, la maternidá y la socialización, relixón; ente que anguaño, los antropólogos sociales tamién s'interesen por temes como la globalización, la violencia étnica, los estudios de xéneru, el trans nacionalismu y les esperiencies locales que d'él s'esprenden y les cultures emerxentes del ciberespaciu; y tamién pueden mediar conflictos d'intereses ente defensores del mediu ambiente y responsables del desarrollu económicu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.fas.harvard.edu/~anthro/grad_social.htm|títulu=The Department of Anthropology at Harvard University|editorial=Fas.harvard.edu|fechaaccesu=27 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hendry, Joy.1999. &lt;/ref&gt; Dellos antropólogos británicos y americanos, ente los que s'atopen Gillian Tett y Karen Ho, qu'estudiaron la Bolsa de Valores de Wall Street, apurrieron una esplicación alternativa sobre la crisis financiera de 2007–2010 frente a les esplicaciones téuniques venceyaes a les teoríes #políticu y #económicu.&lt;ref&gt;Ho, Karen (2009): &quot;Disciplining Investment Bankers, Disciplining the Economy: Wall Street’s Institutional Culture of Crisis and the Downsizing of American Corporations.&quot;&lt;/ref&gt;

Les diferencies ente les perspeutives de l'antropoloxía sociocultural británica, francesa y americana menguaron pa dar pasu cada vez más a diálogos y préstamos de teoríes y métodos. Los antropólogos #social y #cultural, amás de dellos socioculturales, #atopar na mayoría d'institutos d'antropoloxía. Por eso los nomes formales de les instituciones yá nun precisen reflexar el conteníu de disciplines qu'estudien al completu. Dalgunos, como'l Institute of Social and Cultural Anthropology (Institutu d'Antropoloxía Social y Cultural n'inglés) de Oxford camudó'l so nome pa reflexar el cambéu de composición.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.isca.ox.ac.uk/|títulu=Institute of Social and Cultural Anthropology}}&lt;/ref&gt; Otros como'l Departamentu d'Antropoloxía Social de la Universidá de Kent convirtióse a cencielles nel&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.kent.ac.uk/sac/|títulu=School of Anthropology and Conservation}}&lt;/ref&gt;

== Enfoque y práutica ==
L'antropoloxía social #estremar d'otres materies como la economía o les ciencies polítiques pol so enfoque holístico y l'atención qu'empresta a la diversidá comparativa de sociedaes y cultures alredor del mundu. Esti enfoque brinda a l'antropoloxía la posibilidá de reexaminar presupuestos occidentales. #Estremar de la socioloxía tantu nos sos métodos principales (basaos na observación participante y la competencia llingüística) como na importancia qu'atribúi a los microestudios.&lt;ref&gt;&quot;Nanjunda, D.C.(2010) Contemporary Studies in Anthropology: a reading. &lt;/ref&gt; Va más allá d'aquello que se considera puramente como fenómenu social y afonda nos sos elementos culturales, artísticos, individuales y cognitivos.&lt;ref&gt;Ingold, T. (1985) Who Studies Humanity? &lt;/ref&gt; Munchos antropólogos sociales utilicen métodos cuantitativos d'analises tamién, especialmente aquellos qu'investiguen temes como les economíes locales, la demografía, la ecoloxía humana, los procesos cognitivos o la salú y les enfermedaes.

=== Especializaciones ===
Les especializaciones de l'antropoloxía social varien al empar que los oxetos d'estudiu evolucionen tresfórmense, según apaecen nuevos paradigmes intelectuales: la musicoloxía y l'antropoloxía médica son exemplos actuales de nueves especialidaes firmemente establecíes.

Otres árees recién de desarrollu cognitivu son: l'analís social y ético de les nueves teunoloxíes, patrones emerxentes d'organizaciones familiares y de parentescu, l'alderique sobre'l decesu del socialismu d'estáu, les implicaciones polítiques del aumentu de la relixosidá y les auditoríes culturales.

L'antropoloxía influyó a otres disciplines como la filosofía (ética, fenomenoloxía, lóxica), la historia de la ciencia, el psicoanálisis y la llingüística.

=== Aspeutos éticos ===
Esta materia cunta con aspeutos tantu éticos como reflexivos. Los espertos analicen como los estudiantes constrúin los oxetos d'estudiu y les maneres en qu'ellos, como antropólogos, pueden contribuyir nos procesos de cambéu de les sociedaes qu'estudien. Un exemplu ye l'Efectu Hawthorne, pol cual los suxetos d'un estudiu alterien el so comportamientu por cuenta de saber que tán siendo reparaos y estudiaos.

== Historia ==
L'antropoloxía social tien los sos raigaños en delles disciplines del sieglu XIX, ente les que s'inclúin la etnoloxía, estudios de folclor y estudios clásicos. (Vease Historia de l'Antropoloxía) El so precursores fueron Edward Burnett Tylor y James George Frazer colos sos trabayos a finales del s. XIX, que sufrieron grandes cambeos tantu na so metodoloxía como na teoría mientres el periodu 1890 - 1920 y fixeron evidente un nuevu interés pol trabayu de campu y los estudios holísticos al llargu plazu del comportamientu social en redolaes naturales. Tamién vemos nesta dómina como s'introducieron les teoríes sociales francesa y alemana. Bronislaw Malinowski, una de les mayores influyencies na antropoloxía social británica, destacó la importancia de los trabayos de campu al llargu plazu nos que l'antropólogu apriende la llingua vernácula ya implícase nes actividaes diaries de los habitantes locales.&lt;ref&gt;Kuper, Adam (1973). &lt;/ref&gt; Esta idea foi reforzada por Franz Boes al introducir el relativismu cultural, que apunta que cada cultura constrúi sobre la base d'una serie d'idees preconcebíes sobre'l mundu, polo que solo ye posible entender dicha cultura dende la perspeutiva de los sos propios valores&lt;ref&gt;Hendry, Joy.1999. &lt;/ref&gt;
[[Ficheru:British_Museum_from_NE_2.JPG|izquierda|miniaturadeimagen|El Muséu Británicu, Londres]]
Museos como'l Británicu nun yeren l'únicu que daba cabida a los estudios d'antropoloxía. Cola llegada del periodu del Nuevu Imperialismu alredor de 1870, los zoolóxicos #convertir en &quot;llaboratorios llibres&quot;, especialmente les supuestes &quot;exhibiciones etnolóxiques&quot; o &quot;ciudaes de negros&quot;. Los llamaos selvaxes&quot; de les colonies yeren amosaos nestos zoolóxicos humanos, en xaules y cuasi siempres desnudos. Por casu, en 1906, el pigméu congolés Ota Benga foi enxauláu nel Zoolóxicu del Bronx pol antropólogu Madison Grant, y foi denomináu &quot;l'eslabón perdíu&quot; ente l'orangután y la raza blanca. Grant, famosu eugenista, ye tamién l'autor de The Passing of the Great Race (1916). Esti tipu d'exhibiciones yeren intentos d'ilustrar y probar la validez del racismu científico, la primer formulación del cual puede atribuyise a Arthur de Gobineau y el so &quot;Ensayu sobre la desigualdá de les races humanes&quot; (1853–55). Entá en 1931, la Esposición colonial de París exhibía na ciudá indíxena&quot; Kanaks de Nueva Caledonia, y recibió 24 millones de visites en seis meses, demostrando asina la popularidá de dichos zoolóxicos humanos.

L'antropoloxía foise alloñando cada vez más de la historia natural, y pa finales del sieglu XIX empezó a coyer forma tal que la entendemos anguaño. En 1935, por casu, T.K. Penniman escribió la historia de dicha disciplina nel so llibru &quot;Cien años d'antropoloxía&quot;. Naquellos tiempos, el métodu comparativu apoderaba la praxis. Asumíase que toles sociedaes pasaben por un procesu evolutivu únicu y común, de la fase más primitiva a la más avanzada. Con éses les sociedaes de fuera d'Europa considerábense &quot;fósiles vivientes&quot; que podíen ser estudiaos pa entender el pasáu occidental. Los investigadores escribieron rellatos sobre migraciones prehistóriques que n'ocasiones teníen valor, pero de cutiu pecaben de falambaldres. Foi nesta dómina que los europeos fueron capaces de rastrexar de manera precisa migraciones polinesies al traviés del océanu Pacíficu, anque munchos creíen qu'éstes aniciaren n'Exiptu. Finalmente, el conceutu de raza foi consideráu como una ferramienta pa clasificar y xerarquizar seres humanos sobre la base de les sos carauterístiques.

== Ver tamién ==
* Antropoloxía biolóxica
* [[Antropoloxía cultural]]
* Antropoloxía del parentescu
* [[Arqueoloxía]]
* Etnografía
* Socioloxía de la cultura

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antropoloxía]]</text>
      <sha1>cuhchq86aysw60qhr3q7tbgp7huopb4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Michael Crichton</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87617</id>
    <revision>
      <id>3703397</id>
      <parentid>3649749</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30295" xml:space="preserve">{{persona}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.europapress.es/cultura/libro-00132/noticia-muerre-cancer-66-ano-escritor-estauxunidense-michael-crichton-20081105194532.html |títulu=Muerre de cáncer a los 66 años l'escritor estauxunidense Michael Crichton |autor=''Europa Press'' |formatu=dixital|fechaaccesu=10 de payares de 2008 |fecha=5 de payares |añu=2008|mes=payares}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Crichton nació en [[Chicago]] ([[Illinois]]), fíu de John Henderson Crichton (periodista) y Zula Miller Crichton, criándose darréu en [[Roslyn (Nueva York)|Roslyn]], na zona de la mariña norte de [[Long Island]] ([[Nueva York]]). Tien dos hermanes, Kimberly y Catherine; y un hermanu menor llamáu Douglas.

=== Matrimoniu ===
A lo llargo de la so vida, Crichton casóse en cinco causes y divorcióse en cuatro. Tuvo casáu con Suzanna Childs, Joan Radam (1965-1970), Kathy St. Johns (1978-1980) y [[Anne-Marie Martin]], la madre de la so única fía, Taylor Anne. Hasta la so muerte, Crichton tuvo casáu cola actriz [[Sherri Alexander]].

=== Formación ===
De moza, Crichton estudió primaria nos colexos públicos de [[Nueva York]]: [[Greenvale, Nueva York|Greenvale]] y [[East Hills, Nueva York|East Hills]], dambos cerca de Roslyn. Yá na so etapa adolescente, cursó los sos estudios secundarios nel institutu Roslyn High School.&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.crichton-official.com/foryoungerreaders-qa.html |títulu= FOR YOUNG READERS |autor= crichton-official.com |fechaaccesu=10 de payares de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Estudió [[antropoloxía]] na [[Universidá de Harvard|Harvard]], graduándose ''[[summa cum laude]]'' en 1964 y llogrando un [[Bachelor of Arts|pregrado académicu n'artes]] (B.A., Bachelor of Arts) cursáu na [[Escuela Médica de Harvard|Escuela de Medicina de Harvard]]. Un añu más tarde, Crichton dexó los estudios pa colase a [[Europa]] y, con namái 23 años, empezó a impartir clases nesa materia como [[Profesor#Educación Cimeru|profesor visitante]] na [[Universidá de Cambridge|Cambridge]], n'[[Inglaterra]]. Gracies a una beca de la ''Henry Russell Shaw Fellowship'', siguió'l so viaxe por toa Europa y parte d'[[África del Norte]]&lt;ref name=&quot;diariu_la_nacion&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1067023
 |títulu= Morrió Michael Crichton, l'escritor que convirtió la ciencia en ficción
 |autor= Diariu ''La Nación'' (arxentina) - Axencies AFP, DPA, EFE y Reuters
 |formatu= dixital
 |fechaaccesu=10 de payares de 2008

 |fecha=6 de payares
 |añu= 2008
}}&lt;/ref&gt; antes de tornar a Estaos Xuníos.

De vuelta nel so país natal, empezó la carrera de medicina, que pagaba escribiendo noveles&lt;ref name=&quot;diariu_la_nacion&quot; /&gt; so distintos [[Michael Crichton#Seudónimos|seudónimos]]. Formó parte de la [[Fraternidaes y sororidades|fraternidá]] ''[[Phi Beta Kappa]]'' y, en 1969, se gradúa en medicina (M.D.). Ente 1969 y 1970, Crichton sigue col [[posgráu]] nel [[Institutu Salk|Institutu Salk d'estudios biolóxicos]] de [[La Jolla (San Diego)|La Jolla]] ([[San Diego (California)|San Diego]], [[California]]). En 1988, exerz como escritor visitante nel [[MIT]] (Institutu Teunolóxicu de Massachusetts).&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.crichton-official.com/aboutmichaelcrichton-biography.html
 |títulu= ABOUT MICHAEL CRICHTON
 |autor= crichton-official.com
 |fechaaccesu=10 de payares de 2008

 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

=== Crichton, escépticu y contra el ''nuevu ecoloxismu'' ===
Básicamente al par, y dende de la publicación de la so novela ''Estáu de mieu'' en 2004, Crichton intensificó, sobremanera, la so participación en conferencies&lt;ref&gt;[http://www.liberalismo.org/articulo/336/ Comentarios pal Commonwealth Club] ''San Francisco, 15 de setiembre de 2005'' Denuncia de la falta de rigor científico del ecoloxismu modernu (en castellán). Disponible en [[Lliberalismu.org]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.liberalismo.org/articulo/197/ Los estraterrestres causen el calentamientu global] ''Conferencia ufiertada'l 17 de xineru de 2003 nel Caltech Michelin Lecture'' na que fai risión el consensu científicu al respeutu del calentamientu global (en castellán). Disponible en Lliberalismu.org&lt;/ref&gt; respectu al [[cambéu climáticu]], el [[calentamientu global]] y la so crítica escontra lo qu'él denominaba: ''la nueva relixón del ecoloxismu''. Anque, en realidá, gran parte de los sos argumentos nun yeren nuevos como por casu la crítica al [[amarillismo]].&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.crichton-official.com/speeches.html |títulu=MichaelCrichton.com &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; Speeches (''Conferencies'')
 |autor= crichton-official.com
 |fechaaccesu=17 de payares de 2008

 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.crichton-official.com/speeches.html|fechaarchivu=25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

==== Discutiniu de la obra ''Estáu de mieu'' ====
{{AP|Estáu_de mieu Crítico|l1=Discutiniu d'Estáu de mieu}}
En ''[[Estáu de mieu]]'', del añu [[2004]], Crichton pon de manifiestu'l so, nesi momentu, activismu escéptico, empobináu a denunciar lo qu'él considera'l componente sensacionalista y relixosu del [[ecoloxismu]], según la incursión de la política nel campu de la ciencia. Ye, por casu, bien críticu col [[consensu]] [[científicu]] que se supón qu'esiste en redol a l'actual teoría del [[calentamientu global]].

Como esceición al estilu habitual de Crichton, esta novela, ensin dexar de ser una novela, podría considerase inclusive un [[ensayu]] del autor con un gran volume d'información adicional y oldeada. Asina, Crichton alvierte que los pies de páxina son toos verdaderos y acompañar con:
* Un llargu «Mensaxe del Autor» (6 páxines) que engloba los puntos más importantes de la so opinión al respeutu.
* Un apéndiz de 8 páxines, sobre la so opinión respeuto de la «Politización de la ciencia».
* Dos apéndices más, de 28 páxines, coles fontes de los gráficos y la bibliografía utilizada citando llibros, revistes especializaes y estudios científicos.

==== Declaraciones de Crichton en ''Estáu de mieu'' ====
Nel Mensaxe del Autor» de dicha novela, ''Estáu de mieu'', caben destacar como puntos que pueden describir la postura de Crichton en rellación al Calentamientu Global y el Cambéu Climáticu, los siguientes:&lt;ref&gt;{{Cita llibru |
apellíos = Crichton
 |nome= Michael
 |enllaceautor= Michael Crichton
| otros = Traducción de Carlos Millá Soler
 |editorial= Plaza y Janés
 |títulu= Estáu de mieu (''State of fear'')
 |edición= 1ª
 |añu= 2005
| mes = setiembre |ubicación=
 España |isbn=
 84-01-33564-7
 |páxina=643}}&lt;/ref&gt;

'''Mensaxe del autor:'''
* Páx. 643: «El dióxidu de carbonu presente nel planeta Tierra aumenta y l'actividá humana ye la causa probable.»
* Páx. 644: «Naide sabe en qué midida l'actual enclín al calentamientu podría debese a l'actividá humana.»
* Páx. 644: «Abarrunto que parte del calentamientu en superficie reparáu va atribuyise n'último estremu a l'actividá humana.
:Abarrunto que'l principal efeutu humanu va derivar del usu de la Tierra, y que'l componente atmosféricu va ser menor.»
* Páx. 644: «[...]Nun podemos ''evaluar'' el futuru, nin podemos ''predicilo''. Estos son eufemismos. Solo podemos faer camientos. Un camientu bien fundada sigui siendo solo un camientu.»

Cabo pensar que l'activismu crítico de Crichton foi n'aumentu nos sos últimos años de vida, yá que na mayoría de les sos últimes obres ([[Puntu críticu (novela)|''Puntu críticu'']] (1996), ''Estáu de mieu'' (2004)...), exhibía una furiosa crítica empobinada a la ''opinión desinformada'' y al ''sensacionalismu de la prensa''.

=== La so muerte y el calquier tres la mesma ===
El 5 de payares de 2008, al traviés d'un comunicáu de la so muyer Sherri y la so fía Taylor al programa ''[[Entertainment Tonight]]'' de la [[CBS]],&lt;ref name=&quot;publico&quot;&gt;{{Cita web
 |url= https://www.publico.es/culturas/lletres/171514/muerre/michael/crichton/autor/parque/jurasico
 |títulu= Crichtonsaurio: adiós al rei del Xurásicu |autor=
 Jesús Rocamora - Públicu.es
 |ubicación= Madrid
 |fechaaccesu=17 de payares de 2008

|urlarchivu=http://web.archive.org/web/https://www.publico.es/culturas/lletres/171514/muerre/michael/crichton/autor/parque/jurasico|fechaarchivu=25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; informaben que Crichton finara'l día anterior, 4 de payares de 2008, en [[Los Angeles]] a la edá de 66 años, «''tres una valiente y privada batalla contra'l cáncer''», según les mesmes pallabres de la familia nes declaraciones publicaes en dellos medios de comunicación.&lt;ref name=&quot;etonline&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;comunicáu_oficialET&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://www.crichton-official.com/aboutmichaelcrichton-inmemoriam.html
 |títulu= In memoriam - Michael Crichton 1942 - 2008
 |autor= crichton-official.com
 |fechaaccesu=5 de xunu de 2009

 |idioma=inglés
 |cita= [...]after a courageous and private battle against cancer.
}}&lt;/ref&gt;

Crichton tenía previstu publicar una nueva novela n'avientu de 2008, pero la editorial [[HarperCollins]] informara que'l llibru quedaba retardáu indefinidamente por cuenta de la enfermedá del escritor. El comunicáu de la so familia, posiblemente, resuma meyor que nada la buelga que dexó la obra de Crichton: «''Al traviés de los sos llibros''[...]», diz, l'escritor «''[...]sirvió d'inspiración pa estudiantes de toles edaes, desafió a científicos en munchos ámbitos y allumó los misterios del mundu d'una manera que toos pudimos entender.''».&lt;ref name=&quot;comunicáu_oficial_cita2&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://www.crichton-official.com/aboutmichaelcrichton-inmemoriam.html
 |títulu= In memoriam - Michael Crichton 1942 - 2008
 |autor= crichton-official.com
 |fechaaccesu=5 de xunu de 2009

 |idioma=inglés
 |cita= Through his books, Michael Crichton served as an inspiration to students of all ages, challenged scientists in many fields, and illuminated the mysteries of the world in a way we could all understand.
}}&lt;/ref&gt;

En dichu comunicáu, la familia, finalmente y a manera d'[[epitafiu]], diría d'él:
{{cita |«Mientres
el mundu conocer como un gran narrador que cuestionó les nueses idees preconcebíes sobre'l mundu que nos arrodia, -- entreteniéndonos mientres lo faía -- la so esposa Sherri, la so fía Taylor, la so familia y los sos amigos conocieron a Michael Crichton como un maríu dedicáu, un padre cariñosu y un amigu arrogante qu'inspiró a cada unu de nós pa tratar de ver les maravíes del nuesu mundu al traviés de nuevos güeyos.»
|col2 = «While the world knew him as a great story teller that challenged our preconceived notions about the world around us -- and entertained us all while doing so -- his wife Sherri, daughter Taylor, family and friends knew Michael Crichton as a devoted husband, loving father and generous friend who inspired each of us to strive to see the wonders of our world through new eyes.»
|Comunicáu de la familia na web oficial&lt;ref name=&quot;comunicáu_oficial_cita3&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://www.crichton-official.com/aboutmichaelcrichton-inmemoriam.html
 |títulu= In memoriam - Michael Crichton 1942 - 2008
 |autor= crichton-official.com
 |fechaaccesu=5 de xunu de 2009

 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;}}

Asina mesmu, los allegaos a la familia, pidieron respetuosamente en nome de la mesma que se respetara la so intimidá nestos momentos tan difíciles; y comunicaron qu'habría un funeral priváu pero que, posiblemente, nun hubiera más detalles.

En [[abril de 2009]], [[HarperCollins]] fixo públicu'l descubrimientu nel ordenador del autor d'una novela completa que va ser publicada'l [[24 de payares]] d'este mesmu añu, sol títulu ''Pirate Llatitúes'' (''Llatitúes pirates''). Asina mesmu, confirmaron que s'empecipió'l procesu p'atopar a un escritor que concluya la obra inacabada de Crichton.&lt;ref name=&quot;ElpaísObrasPostumas&quot;&gt;{{Cita web
 |url= https://www.elpais.com/articulo/cultura/noveles/postumas/resuciten/Crichton/elpepucul/20090407elpepicul_2/Tes
 |títulu= Dos noveles póstumes 'resuciten' a Crichton
 |autor= Andrea Aguilar
 |enllaceautor= Aguilar, Andrea |fecha=7
 d'abril de 2009
 |editorial= [[El País]]
 |allugamientu= [[Nueva York]]
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

== La so obra ==
Intencionadamente o non, la so carrera foi paralela a la de [[Sir Arthur Conan Doyle]], creador de [[Sherlock Holmes]], que precisamente, xunto a [[Mark Twain]] o [[Alfred Hitchcock]] según dicía, yeren les mayores influencies na so carrera.&lt;ref name=&quot;influencies&quot; /&gt; Al igual que Doyle, Crichton yera médicu, pero desenvolvió la so carrera como escritor. Amás, Crichton investigó lo [[paranormal]] y los enclinos del so tiempu dende un puntu de vista científicu. Tanto Crichton como Doyle escribieron sobre [[dinosauriu|dinosaurios]] vivos nos tiempos modernos (''Jurassic Park'' y ''El mundu perdíu'', esti postreru n'homenaxe a la novela homónima de Conan Doyle ''[[El mundu perdíu]]'').

=== Seudónimos ===
Mientres los sos estudios de medicina, Crichton escribe delles obres so los seudónimos de ''[[John Lange (seudónimu de Michael Crichton)|John Lange]]'' y ''[[Jeffery Hudson (seudónimu de Michael Crichton)|Jeffery Hudson]]''. Esti últimu alies sírvelu pa escribir ''[[Un casu d'urxencia]] '' (''A case of need''), trabayu que-y valió'l [[Premiu Edgar|Premiu Edgar Allan Poe]] a la ''Meyor Novela'' en 1969, añu nel que tamién escribe'l so primera [[superventas]] y la primera de les sos noveles que diría parar a les pantalles de cine: ''[[The Andromeda Strain (novela)|The Andromeda Strain]]'' (''The Andromeda Strain'').

Por esta fecha, tamién usó'l seudónimu: ''[[Michael Douglas (seudónimu de Michael Crichton)|Michael Douglas]]'', pa escribir al pie del so hermanu Douglas la novela ''Dealing''. A éstes el seudónimu provién de los nomes Michael y Douglas Crichton. La contraportada d'esi llibru contién una semeya de '''Michael Crichton''' y el so hermanu a una edá bien temprana. La semeya foi tomada pola so madre.

Los sos dos seudónimos iniciales fueron escurríos pa reflexar el so altor percima de la media. Según les sos propies pallabres, midía 2.06 [[metru|metros]] en 1997.&lt;ref name=&quot;diariu_la_nacion&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;yahoo_altor&quot;&gt;{{Cita web |url=http://es.noticias.yahoo.com/11/20081106/ten-esp-lib-michael-crichton-decesu-2da-3acac46.html |títulu=Muerre Michael Crichton, autor de ''Jurassic Park'' |autor=Yahoo Noticies - Hillel Italie, corresponsal de l'[[Associated Press]] Colleen Long en Nueva York |fechaaccesu=10 de payares de 2008 |fecha=6 de payares|mes=payares |añu=2008|cita=L'escritor de 2,6 metros d'estatura (seis pies y nueve pulgaes)[...]}}&lt;/ref&gt; ''Lange'' ye un apellíu qu'n'[[Idioma alemán|alemán]] significa «unu altu» y Sir [[Jeffrey Hudson]], foi un famosu [[nanismu|nanu]] del sieglu XVII na corte de la [[Reina Consorte d'Inglaterra, Escocia ya Irlanda|reina consorte]] d'Inglaterra, [[Enriqueta María de Francia]].

Crichton almitió qu'una vegada, siendo estudiante, plaxó una obra de [[George Orwell]] y presentar como so. Según él, el so profesor calificó'l trabayu con una nota de «''[[B-]]''». Crichton afirmó que'l [[plaxu]] nun foi con mires d'engañar a la escuela, sinón más bien como un esperimentu: Crichton abarruntaba que'l profesor en cuestión dába-y notes anormalmente baxes intencionadamente, lo que confirmó l'esperimentu.&lt;ref name=&quot;the_guardian&quot; /&gt;

=== Argumentos reales pa desenvolver fantasía ===
Magar la so predilección poles noveles tecno-científiques, Crichton escarez de formación académica [[ciencia|científica]] fuera de la medicina y nes materies de dalgunos de los argumentos de les sos noveles. Sicasí, Crichton ufierta siempres nelles una avolumada cantidá de material real informativu, tantu a nivel d'investigaciones como prensa y estudios, a manera de base pa los sos argumentos dende los que desenvuelve la fantasía.

A pesar de la credibilidá que Crichton imprimía a los argumentos de les sos noveles, casi na mayoría de les mesmes siempres afirmó, en dalgún apartáu de la obra, que dichos argumentos namái yeren conxetures y que, anque basaes n'ocasiones en fechos y bases reales, a cencielles yera una novela de ficción y qu'asina s'habíen d'entender.
{{cita|«Este ye un llibru de ficción. Los personaxes, empreses, instituciones y organizaciones d'esta novela son frutu de la imaxinación del autor o, si son reales, usar de forma ficticia, ensin voluntá de describir la so actividá real. Per otra parte, les referencies a persones, instituciones o organizaciones reales citaes nes notes al pie son correutes. Los pie de páxina son verdaderos.»|Michael Crichton - Estáu de mieu&lt;ref&gt;{{Cita llibru |
apellíos = Crichton
 |nome= Michael
 |enllaceautor= Michael Crichton
 |editorial= Plaza y Janés
 |títulu= Estáu de miedo |edición=
 1ª
 |añu= 2005
| mes = setiembre |ubicación=
 España |isbn=
 84-01-33564-7
 |páxina=685|capítulu= 0
 |cita= Esti ye un llibru de ficción. Los personaxes, empreses, instituciones y organizaciones d'esta novela son frutu de la imaxinación del autor o, si son reales, usar de forma ficticia, ensin voluntá de describir la so actividá real. Per otra parte, les referencies a persones, instituciones o organizaciones reales citaes nes notes al pie son correutes. Los pie de páxina son verdaderos.
}}&lt;/ref&gt;}}

=== Fantasíes sobre ciencia real ===
Dalgunes de les fantasíes desenvueltes por Crichton sobre fechos científicos más famoses son:

==== Recuperar el [[xenoma]] d'un dinosauriu ====
La posibilidá de ''recuperar el [[xenoma]] completu d'un [[dinosauria|dinosauriu]]'' en Jurassic Park», nel so día basábase en supuestos científicos desenvueltos por amigos cercanos tamién científicos. La ficción basábase n'esperimentos reales [[xenética|xenéticos]] que, na actualidá y nun se sabe bien si arriendes de la espectación qu'amenó la obra de Crichton,&lt;ref name=&quot;plumasAmbar1&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://espaciociencia.com/afayen-plumes-calteníes-en-ambar-de-fai-100-millones-de-ano/
 |títulu= Afayen plumes calteníes n'ámbare de hai 100 millones d'año |autor=
 Martín Cagliani
 |obra= EspacioCiencia.com
 |fecha=12 de marzu de 2008
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;plumasAmbar2&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080311-amber-feathers.html
 |títulu= Dino-Yera Feathers Found Encased in
 Amber |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
 |autor= James Owen
 |apellíu= Owen
 |nome= James
 |fecha=11 de marzu de 2008
 |obra= National Geographic News
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; entá con probabilidaes bien remotes&lt;ref name=&quot;cachiparru_ambar&quot;&gt;{{cita_web
| url = http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/science/newsid_1308000/1308960.stm
| títulu = El cachiparru y el dinosauriu |
autor = BBC Mundu |
obra = BBC News
| fecha = Miércoles, 2 de mayu de 2001 - 16:57 GMT
| fechaaccesu = 5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt; empezaron a cobrar fuercia y relevancia&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.20minutos.es/noticia/12873/0/CIENCIA/DINOSAURIO/
 |títulu= Científicos topen texíu blando nun güesu de Tiranosauriu rex - 20minutos.es
 |autor= Schweitzer, Mary Higby
 |enllaceautor= :en:Mary Higby Schweitzer
 |obra= 20Minutos (Reuters)
 |fecha=25 de marzu de 2005 - 10:51h
 |ubicación= Washington
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
 |cita= ''De xacíu, la gran entruga ye si va ser posible ver l'ADN del dinosauriu. &quot;Nun lo sabemos entá. Tamos faciendo enforma nel llaboratoriu agora que paez prometedor&quot;, dixo Schweitzer.''
}}&lt;/ref&gt; en desterciu del escepticismu,&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.emporia.edu/earthsci/amber/myths.htm
 |títulu= Myths and Truths about Amber
 |autor= Susan Ward Aber
 |obra= Emporia.edu
 |editorial= Emporia State University
 |allugamientu= Kansas, USA |idioma=inglés
 
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt; confirmando, asina, parte del calter visionariu del escritor.

Paradóxicamente, en rellación al descubrimientu de [[Mary Higby Schweitzer]], de la [[Universidá Estatal de Montana]], ye bien probable que Crichton refugara les notes de prensa qu'intenten afitar la so [[lliteratura fantástica|fantasía]] por dos razones obvies: siempres aseguró que namái yera fantasía y siempres tuvo contra'l sensacionalismu de la prensa.

==== Teoría del Caos en Jurassic Park ====
* Les teoríes matemátiques de [[Jurassic Park (novela)|Jurassic Park]] desenvueltes por ''Ian Malcolm'' (matemáticu nel llibru) pueden ser consideraes en parte falambaldres o parte de la mesma [[Teoría del Caos]] en que se basen.

== Noveles ==

=== Ficción ===
{{llista de columnes|2|
* '''''Odds On''''' (1966), col seudónimu de '''John Lange'''.
* '''''Scratch One''''' (1967), como '''John Lange'''.
* '''''Easy Go''''' (1968, tamién titulada como ''The Last Tomb''), como '''John Lange'''.
* '''''Un casu d'urxencia''''' (''A Case of Need'', 1968), como '''Jeffery Hudson''' y col so nome a partir de 1993 / [[Premiu Edgar]] a la Meyor novela.
* '''''Zero Cool''''' (1969), como '''John Lange'''.
* '''''[[The Andromeda Strain (novela)|The Andromeda Strain]]''''' (''The Andromeda Strain'', 1969)
* '''''The Venom Business''''' (1969), como '''John Lange'''.
* '''''Drug of Choice''''' (1970, tamién titulada como ''Overkill''), como '''John Lange'''.
* '''''Dealing''''' (1970, coescrita col so hermanu Douglas Crichton), como '''Michael Douglas'''.
* '''''Grave Descend''''' (1970), como '''John Lange'''.
* '''''Binary''''' (1972), como '''John Lange''' y col so nome a partir de 1993.
* '''''[[L'home terminal]]''''' (''The Terminal Man'', 1972)
* '''''[[El gran robu del tren (novela)|El gran robu del tren]]''''' (''The Great Train Robbery'', 1975)
* '''''[[Devoradores de cadabres]]''''' (''Eaters of the Dead'', 1976)
* '''''[[Congo (novela)|Congo]]''''' (''Congo'', 1980)
* '''''[[Esfera (novela)|Esfera]]''''' (''Sphere'', 1987)
* '''''[[Jurassic Park (novela)|Jurassic Park]]''''' (''Jurassic Park'', 1990)
* '''''[[Rising Sun (novela)|Rising Sun]]''''' (''Rising Sun'', 1992)
* '''''Acoso''''' (''Disclosure'', 1994)
* '''''[[El mundu perdíu (novela de Michael Crichton)|El mundu perdíu]]''''' (''The Lost World'', 1995)
* '''''[[Puntu críticu (novela)|Puntu críticu]]''''' (''Airframe'', 1996)
* '''''[[Rescate nel tiempu]]''''' (''Timeline'', 1999)
* '''''[[Presa (novela)|Presa]]''''' (''Prey'', 2002)
* '''''[[Estáu de mieu]]''''' (''State of Fear'', 2004)
* '''''[[Next (novela)|Next]]''''' (''Next'', 2006)
* '''''Llatitúes pirates ''''' (''Pirate Llatitúes'', 2009), publicación póstuma.
* '''''Micro''''' (''Micro'', 2011), publicación póstuma, obra inacabada.
}}
=== Non ficción ===
* '''''Ente la vida y la muerte''''' (''Five patients'', 1970), autobiográfica.
* '''''Jasper Johns''''' (''Jasper Johns'', 1977), sobre'l pintor [[Jasper Johns]].
* '''''Electronic Life''''' (''Electronic Life'', 1983) sobre'l mundu de los ordenadores.
* '''''Viaxes y esperiencies''''' (''Travels'', 1988), autobiográfica.

=== Obres afeches al cine o televisión ===

; Noveles
* '''Un casu d'urxencia''' (''A case of need''):
** 1970 - ''[[Diagnósticu: asesinatu]]'' (''The Carey Treatment''), dirixida por [[Blake Edwards]] y protagonizada por [[James Coburn]].

* '''The Andromeda Strain''' (''The Andromeda Strain''):
** 1971 - ''[[The Andromeda Strain (película)]]'' (''The Andromeda Strain''), empobinada y producida por [[Robert Wise]].
** 2008 - ''[[The Andromeda Strain (miniserie)]]'' (''The Andromeda Strain''), dirixida por [[Mikael Salomon]] y producida por [[Ridley Scott]], ye emitida pola [[A&amp;Y Network]] a partir de [[mayu de 2008]].

* '''L'home terminal''' (''The Terminal Man''):
** 1974 - ''[[L'home terminal (película)|L'home terminal]]'' (''The Terminal Man''), dirixida por [[Mike Hodges]].

* '''El gran robu del tren''' (''The Great Train Robbery''):
** 1979 - ''[[El gran robu del tren (película)|El gran robu del tren]]'' (''The First Great Train Robbery''), dirixida por él mesmu y protagonizada por [[Sean Connery]], [[Donald Sutherland]] y [[Lesley-Anne Down]].

* '''Jurassic Park''' (''Jurassic Park''):
** 1993 - ''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]'' (''Jurassic Park''), dirixida por [[Steven Spielberg]] ya interpretada por [[Sam Neill]], [[Laura Dern]] y [[Jeff Goldblum]], ente otros.

* '''Rising Sun''' (''Rising sun''):
** 1993 - ''[[Rising Sun (película)|Rising Sun]]'' (''Rising Sun''), dirixida por [[Philip Kaufman]] y protagonizada por [[Sean Connery]], [[Wesley Snipes]] y [[Harvey Keitel]].

* '''Acoso''' (''Disclosure''):
** 1994 - ''[[Acoso (película)|Acoso]]'' (''Disclosure''), dirixida por [[Barry Levinson]], protagonizáu por [[Michael Douglas]] y [[Demi Moore]], y del que, una vegada más, vuelve ser coproductor.

* '''Congo''' (''Congo''):
** 1995 - ''[[Congo (película)|Congo]]'', dirixida pol productor (habitual de Spielberg) [[Frank Marshall (productor)|Frank Marshall]], producida pola, tamién habitual nel equipu de Spielberg, [[Kathleen Kenedy (productora)|Kathleen Kenedy]] y protagonizada por [[Dylan Walsh]] y [[Laura Linney]].

* '''El mundu perdíu''' (''The Lost World''):
** 1997 - ''[[The Lost World: Jurassic Park II]]'' (''The Lost World: Jurassic Park''), de nuevu con Spielberg, protagonizada de nuevu por [[Jeff Goldblum]], esta vegada nun papel principal, y [[Julianne Moore]].

* '''Esfera''' (''Sphere''):
** 1998 - ''[[Esfera (película)|Esfera]]'' (''Sphere''), dirixida por [[Barry Levinson]] y protagonizada por [[Dustin Hoffman]], [[Sharon Stone]] y [[Samuel L. Jackson]].

* '''Devoradores de cadabres''' (''Eaters of the Dead''):
** 1999 - ''[[The 13th Warrior]]'' (''The 13th Warrior''), dirixida por [[John McTiernan]]&lt;ref name=&quot;ImdbCrichton13&quot;&gt;{{Cita web
 |url= https://www.imdb.com/name/nm0000341/bio
 |títulu= Michael Crichton - Biography, trivia
 |autor= Internet Movie Database
 |obra= IMDb.com
 |idioma=inglés
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt; y protagonizada por [[Antonio Banderas]] na que Crichton formaba parte de la producción y del guión.&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= https://www.imdb.com/title/tt0120657/
 |títulu= The 13th Warrior (1999)
 |autor= Internet Movie Database
 |obra= IMDb.com
 |idioma=inglés
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

* '''Rescate nel tiempu''' (''Timeline''):
** 2003 - ''[[Timeline (película)|Timeline]]'' (''Timeline''), dirixida por [[Richard Donner]].

; Guiones
* 1996 - ''[[Twister (película)|Twister]]'' (guión de Michael Crichton y Anne-Marie Martin), dirixida por [[Jan de Bont]] y protagonizada por [[Bill Paxton]] y [[Helen Hunt]].

=== Películes como direutor ===
* [[1972]]: ''Pursuit'' ([[Telefilme]])
* [[1973]]: ''[[Westworld]]''
* [[1978]]: ''[[Coma (película)|Coma]]''
* [[1979]]: ''[[El primer gran asaltu al tren (película)|El primer gran asaltu al tren]] (''The First Great Train Robbery'')
* [[1981]]: ''[[Looker]]''
* [[1984]]: ''[[Runaway (película de 1984)|Runaway]]
* [[1989]]: ''[[Physical Evidence]]''

=== Televisión ===
* '''''[[ER (serie de televisión)|Urxencies / ER emerxencies]]''''' (''ER'', 1994-2009, 15 temporaes), creador, [[guionista]] y [[productor executivu]].

== Premios y honores ==
Como cineasta, Crichton ganó'l [[premiu Emmy]] per un espaciu en [[Prime time|''Primetime'']], otros 9 premios y foi nomáu pa otres 9 categoríes en diversos premios o certámenes.&lt;ref name=&quot;IMDb_awards&quot;&gt;{{Cita web
 |url= https://www.imdb.com/name/nm0000341/awards
|urltrad = https://www.imdb.com/name/nm0000341/awards
 |títulu= Michael Crichton - Awards
 |autor= Internet Movie Database
 |obra= IMDb.com
 |idioma=inglés
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.theedgars.com/edgarsDB/index.php
 |títulu= The Edgar® Awards Database
 |obra= Theedgars.com
 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

=== Lliteratura ===
* 1969: '''[[Premiu Edgar]]''' a la ''Meyor Novela'' por [[Un casu de necesidá]], ''A case of need'', escrita sol so seudónimu ''Jeffery Hudson''.

=== Cine o televisión ===
* 1980: '''[[Premiu Edgar]]''' a la ''Meyor Película'' por [[El primer gran asaltu al tren]], ''The Great Train Robbery''.
* 1985: '''Premiu del [[Festival Internacional de Cine Fantásticu de Bruxeles]]''' a la ''Meyor Película'' por ''Locker'' (1981).
* 1994: '''[[Premiu Saturn]]''' al ''Meyor Guionista'' por ''Jurassic Park''.
* 1995: [[Premiu Óscar|'''Óscar''']] al [[:en:Academy Award for Technical Achievement|''Meyor Desenvolvimientu Téunicu'']] pal cine por ''Jurassic Park'' na implementación por ordenador de los efeutos visuales.
* 1995: [[Premiu PGA]], concedíu pol Gremiu de Productores d'América, al ''Productor de Televisión del Añu por episodios'' por ''Urxencies'' (''ER'').
* 1996: '''[[Premiu Emmy]]''' a la ''Meyor Serie de Ficción'' por Urxencies (''ER'').
* 1996: '''[[Premios WGA]]''', concedíu pol Gremiu d'Escritores d'América, al ''Meyor Guión Cinematográficu'' por ''Urxencies''.

=== A la persona ===
* 1998: '''Premiu Saturn''' a la meyor trayeutoria profesional.
* 2003: denominar una nueva especie de dinosauriu ([[anquilosaurio]]) nel so honor: '''''[[Crichtonsaurus]] bohlini'''''.

== Referencies ==
{{llistaref|2|20}}

== Ver tamién ==

* [[Jurassic Park (película)]]
* [[The Lost World: Jurassic Park]]
* [[Jurassic Park III]]
* [[Jurassic Park IV]]
* [[Jurassic Park (novela)]]
* [[El mundu perdíu (novela de Michael Crichton)]]
* [[Jurassic Park (franquicia)]]
* [[Isla Nublar]]
* [[Isla Sorna]]
* [[Xéneros estinguíos en Jurassic Park]]
* [[Dinosauria]]

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote}}
{{IMDb_nome|0000341}}
* [http://www.crichton-official.com/ Web oficial de Michael Crichton] (n'inglés).
* [http://web.archive.org/web/http://www.crichton-official.com/phpBB2/ Foru oficial de la web] (n'inglés).

{{NF|1942|2008|Crichton, Michael}}


http://www.michaelcrichton.net/aboutmichaelcrichton-biography.html
{{AvisuTradubot|Michael Crichton}}

[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores de ciencia ficción]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Escritores de suspense]]
[[Categoría:Futurólogos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>fi18i9lv8vz3bhhdffcbci6l14donlk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cantinflas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87630</id>
    <revision>
      <id>3703335</id>
      <parentid>3672400</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27631" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Mario Fortino Alfonso Moreno Reyes''' ([[Ciudá de Méxicu]], [[12 d'agostu]] de [[1911]]-[[Ibidem|Ib.]], [[20 d'abril]] de [[1993]]), conocíu como '''Mario Moreno''', y más como '''Cantinflas''', foi un [[Actuación|actor]] y [[comediante]] [[Méxicu|mexicanu]], ganador del [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] en 1956. Por cuenta de la so gran trayeutoria cinematográfica, constitúyese como unu de los comediantes más grandes y recordaos de fala hispana y como'l más reconocíu comediante mexicanu de tolos tiempos. Dizse de Mario Moreno que ye'l «Charles Chaplin de Méxicu».

Goció d'una enorme popularidá cola interpretación del so personaxe '''Cantinflas'''. Salió de los barrios probes onde s'anició'l típicu «peláu». El personaxe acomuñóse con parte de la identidá nacional de [[Méxicu]], sobremanera de les clases baxes, y dexó-y a Moreno establecer una llarga y esitosa carrera cinematográfica qu'incluyó una participación en [[Hollywood]] (''[[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu n'ochenta díes]]'').

Dizse que l'estilu de salir a faer comedia, amarutáu de «peladito», tomar del comediante [[Manuel Medel]].&lt;ref&gt;[http://biography.jrank.org/pages/3808/Cantinflas-1911-1993-Actor-Comedian-Mexico-s-Answer-Charlie-Chaplin.html Cantinflas: 1911-1993: Actor, Comedian - Mexico's Answer To Charlie Chaplin]&lt;/ref&gt; L'humor de Cantinflas tan cargáu d'aspeutos llingüísticos del [[español mexicanu|fala mexicana]], tantu na entonación, como nel léxicu o la sintaxis, foi tan celebráu por tolos países hispanofalantes que surdió toa una gama léxica de nueves pallabres: ser un cantinflas, cantinflear, cantinflada, cantinflesco o cantinflero.&lt;ref&gt;Moreno Fernández, Francisco. La Maraviyosa hestoria del español. Institutu Cervantes. Espasa, 2015. ISBN 978-84-670-4427-0.&lt;/ref&gt;

A pesar de que dalgunes de les sos películes fueron doblaes al inglés y al francés, y que'l so trabayu foi bien recibíu ente'l públicu de [[Francia]], los xuegos de pallabres tan particulares n'[[idioma español|español]] resultaben difíciles de traducir. El so gran ésitu llograr ente'l públicu hispanofalante, n'[[Hispanoamérica]], [[Guinea Ecuatorial]]&lt;ref&gt;[http://www.inspvirtual.mx/ComunidadEstudiantil/blogESPr/wp-content/uploads/2010/11/Entrevista-a-Epifanio-Bulda-Malest-GUINEA-ECUATORIAL.pdf Por una Guinea Ecuatorial llibre de Malaria]&lt;/ref&gt; y [[España]], onde inda tien munchos almiradores.

Como pioneru del [[cine mexicanu]], Mario Moreno contribuyó al so florecimientu pela [[dómina d'oru del cine mexicanu]]. Amás d'actor y empresariu, tamién llegó a entrar na [[política]] de Méxicu. Anque foi conservador, la so reputación como vocera de los desarimaos apurrió-y autenticidá y convirtióse nuna figura importante na llucha contra'l [[charrismo sindical]], que ye la práutica del gobiernu d'un solu partíu, pa remanar y controlar a los sindicatos.

El 29 d'agostu de 2014 foi estrenada una [[Cantinflas (película)|película nel so honor]] protagonizada pol actor español [[Óscar Jaenada]], que se centra na so llegada al cine de Hollywood, a finales de la década de 1950.&lt;ref name=&quot;http://www.eltiempo.com/entretenimiento/cine-y-tv/estrenu-de-cantinflas-en-cine/14623356&quot;&gt;{{cita web|autor=EL TIEMPU|títulu='Cantinflas': más mitu qu'home|url=http://www.eltiempo.com/entretenimiento/cine-y-tv/estrenu-de-cantinflas-en-cine/14623356}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Mario Fortino Alfonso Moreno Reyes (Cantinflas) foi'l sestu de los catorce fíos del matrimoniu formáu pol carteru Pedro Moreno Esquivel y María de la Soledad Reyes Guízar. De los catorce fíos, sobrevivieron solu ocho al partu: Pedro, José, Catalina, el mesmu Mario, Eduardo, Esperanza, Enrique y Roberto. Nació nel barriu mexicanu de [[Santa María la Ribera]], pero se crió nel de [[Tepito]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Cantinflas, de Tepito a Hollywood |url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2011/314101/6/cantinflas-de-tepito-a-hollywood.htm |obra=L'Informador |fecha=12 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

Dedicar a diversos trabayos, foi ayudante de zapateru, pa dempués &quot;xubir&quot; a boleru (llimpiabotes), mandaderu, carteru, taxista, emplegáu de billar, boxeador y hasta toreru. A principios de 1928 apuntar nel [[Exércitu Mexicanu|exércitu mexicanu]] como soldáu d'infantería con estudios de [[mecanógrafu]], pero'l 23 de mayu d'esi añu'l so padre unvió una carta al exércitu na que solicitaba la baxa del so fíu. El motivu nun yera otru que la edá de Mario: tenía 16 años y mintiera, asonsañando que tenía 21.

Casóse cola [[Moscú|moscovita]] [[Valentina Ivanova|Valentina Ivanova Zuvareff]] el 27 d'ochobre de 1934. Tenía 23 años y permanecieron xuntos hasta la muerte d'ella, en 1966. Por cuenta de la imposibilidá de la pareya de tener fíos, en 1962 adoptaron a Mario Arturo Moreno Ivanova, anque otros rumores sostienen que yera productu d'una rellación extramarital del artista con Marion Roberts, madre biolóxica de Moreno Ivanova.

El so personalidá risible llevar a les [[Carpes (teatru)|carpes]] de los circos y de ende pasó al teatru y al cine. Nos escenarios populares compartió creitos col sociu artísticu de los sos primeros años, [[Manuel Medel]] Ruiz, col qu'amás filmó tres películes ente 1937 y 1939.

Moreno foi presidente de l'[[Asociación Nacional d'Actores]] (ANDA) y foi'l primer secretariu xeneral del [[Sindicatu de Trabayadores de la Producción Cinematográfica]] (STPC). En retirándose, Mario Moreno dedicó la so vida a ayudar a los demás al traviés de la [[Caridá (virtú)|caridá]] y d'organizaciones de beneficencia, sobremanera les d'ayuda a la infancia.

So los escenarios, Mario yera una persona culto y reservao, qu'aplicaba'l [[perfeccionismu]] nos sos trabayos.&lt;ref&gt;[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-4740710 Cien años sol signu de 'Cantinflas' - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com]&lt;/ref&gt;

=== Fallecimientu ===
Morrió por causa d'una [[metástasis]] de [[cáncer de pulmón]] el 20 d'abril de 1993. Miles de persones axuntar nun día lluviosu pal so funeral, un eventu nacional que duró tres díes. Les sos cenices xacen na cripta familiar de la familia Moreno Reyes, nel Panteón Español de la Ciudá de Méxicu. Foi homenaxáu por munchos xefes d'Estáu y pol [[Congresu de los Estaos Xuníos]], que caltuvo un minutu de silenciu por él.

Dempués de la so muerte, empezó una batalla llegal ente'l so fíu adoptáu,{{ensin referencies}} Mario Moreno Ivanova, y el sobrín del actor, Eduardo Moreno, sobre'l control de 34 películes feches por Cantinflas. El sobrín sostenía que'l so tíu diéra-y permisu escritu pa tomar los derechos de les películes cuando taba nel so llechu de muerte. Moreno Ivanova argumenta ser l'herederu direutu de Cantinflas y polo tanto los derechos pertenécen-y. Eduardo Moreno ganó la demanda en dos causes, pero finalmente trunfó Moreno Ivanova, depués de dos apelaciones.

Coles mesmes, otra demanda surdió ente [[Columbia Pictures]] y Mario Moreno Ivanova sobre'l control d'eses películes. Columbia dixo que mercó los derechos de les películes diba cuatro décades, nuna corte que notó dellos errores nos documentos. Moreno Ivanova quería que los derechos quedaren nel so poder y, más xeneralmente, nel poder de [[Méxicu]], como ayalga nacional. El 2 de xunu de 2001, depués d'ocho años de llucha, finalmente Columbia quedar colos derechos de les 34 películes apostaes.&lt;ref&gt;[http://www.ca9.uscourts.gov/coa/memdispo.nsf/0/c5504f8da687fc8888256f4300022bfb/$FILE/02-56222.pdf Fallu de la corte estauxunidense]&lt;/ref&gt;

=== 100 años de la so nacencia ===
N'agostu de 2011 cumplióse'l centenariu de la so nacencia y celebróse con una serie d'eventos y festexos en [[Méxicu]] y [[América Llatina|Llatinoamérica]]. El Gobiernu del Distritu Federal ellaboró una esposición nel Paséu de la Reforma n'honor al Centenariu del so natalicio.

=== Orixe del nome ===
De mozu, realizaba una variedá d'actos en carpes rodantes, y foi nelles onde recibió'l llamatu de «Cantinflas»; sicasí, l'orixe del nome perder na lleenda. Según un obituariu, ye un nome ensin significáu dalgunu, que foi inventáu con cuenta d'evitar que los sos padres enterar de que trabayaba nel negociu del espectáculu, que consideraben una ocupación vergonzosa. Esta ye la esplicación que dio'l mesmu Mario Moreno na so última entrevista televisiva en 1992.&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=MH0hxwpk-va] Entrevista televisiva a Mario Moreno 1992..&lt;/ref&gt;

N'otra versión, l'ensayista mexicanu [[Carlos Monsiváis]] cita'l llexendariu orixe del discursu del personaxe:

{{cita|D'alcuerdu a una lleenda cola qu'él ta d'alcuerdu, el mozu Mario Moreno, amedranáu pola llerza escénicu, una vegada na carpa Ofelia escaeció'l so monólogu orixinal. Empezó a dicir lo primero que-y vien a la mente nuna completa emancipación de pallabres y frases y lo que sale ye una brillosa incoherencia.

Los asistentes atacar cola sintaxis y él da cuenta: el destín punxo nes sos manes la carauterística distintiva, l'estilu que ye la manipulación del caos. Selmanes dempués, invéntase'l nome que va marcar la invención. Daquién, cafiante poles frases ensin sentíu glaya: «Cuántu enches» o «nel chigre enches», la contraición créase y conviértese na prueba del bautismu que'l personaxe precisa.|Carlos Monsiváis}}

Pero según el sobrín del actor esta teoría ye una invención de la xente que provocaba la risa de Mario Moreno. Amás, afirma que'l nome foi una creación propia del actor y que'l so verdaderu orixe llevar con él a la tumba.&lt;ref&gt;[http://etimologias.dechile.net/?Cantinflas Cantinflas] n'Etimoloxíes de Cine.&lt;/ref&gt;

=== Carrera nel mundu del espectáculu ===
Antes d'empezar la so vida profesional, esploró un númberu de posibles carreres como la de [[químicu]], el [[boxéu]] ya inclusive ser toreru profesional antes de xunise al mundu del espectáculu como baillarín. Pa 1930, yá se presentaba nel circuitu de carpes de la ciudá de Méxicu y se turnaba ente les carpes Ofelia, Sotelo d'[[Azcapotzalco]] y finalmente la carpa Valentina, onde conoció a la so futura esposa. De primeres trató d'asonsañar a [[Al Jolson]], pintándose la cara de negru, pero dempués formó'l so propiu personaxe inspirándose nos habitantes de los barrios probes, con pantalones folgosos, una lluria como cintu y un bigote bien particular. Nes carpes baillaba, realizaba acrobacies y otros varios oficios.

=== Carrera cinematográfica ===
[[Ficheru:Cantinflas walk of fame.PNG|thumb|left|200px|Estrella col nome de Cantinflas nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].]]
A finales de la década de 1930, Cantinflas conoció al representante comercial [[Jacques Gelman]] quien, en 1943 mercó aiciones na compañía productora cinematográfica Posa Films, S.A. creada pol productor Santiago Reachi, onde Cantinflas yera l'el so artista esclusivu. Reachi, producía, dirixía y distribuyía, mientres Cantinflas actuaba.

Cantinflas fizo'l so debú en 1936 na película ''No te engañes corazón'' pero la película recibió poca atención. En 1939 estableció [[Posa Films]], produciendo películes curties que-y dexaron desenvolver el personaxe de Cantinflas, pero foi en 1940 cuando finalmente convirtióse nuna estrella dempués de rodar ''Ende ta'l detalle''. La frase que-y dio'l so nome a la película convertir na so principal frase pol restu de la so carrera. La película foi un ésitu en Llatinoamérica y foi reconocida pola revista ''[[Somos (revista)|Somos]]'' como una de les diez más grandes producciones de Méxicu.

En 1941, fixo primero'l papel d'un oficial de policía na película ''El gendarme desconocido''. Aquel día yá s'estremara abondo del típicu &quot;peladito&quot; de la década de 1920 y el so personaxe pasaba cómodamente de ser l'home marxináu de clase baxa a poderosu funcionariu públicu. La naturaleza política de la retórica del cantinflismo facilitó esta fluidez. Volvería tomar el papel del Axente 777 y sedría homenaxáu poles fuercies policiaques en toa América Llatina pola so imaxe positiva de l'aplicación de la llei.

''Nin sangre nin arena'', una película satírica avera del [[corrida de toros|toreo]] en 1941, rompió niveles de taquilla de películes mexicanes en dellos países d'América. En 1942 xunir con [[Miguel M. Delgado]] y Jaime Salvador pa producir una serie de parodies, incluyendo una de [[El circu (película de 1928)|''El circu'']] de Chaplin.

Les décades de 1940 y 1950 fueron los meyores pa Cantinflas. En 1946 dexó de trabayar coles compañíes mexicanes y robló contratos con [[Columbia Pictures]]. Aquel día, la so popularidá yera tal, que pudo emprestar el so prestíu a la causa de los trabayadores mexicanos, representando a l'[[Asociación Nacional d'Actores]] en conversaciones col presidente [[Manuel Ávila Camacho]]. Sicasí les plátiques nun dieron bones resultaos y como resultáu d'un escándalu, decidió retratase y tornar al teatru.

El 30 d'agostu de 1953, Cantinflas empecipió la presentación de la so obra teatral ''Yo, Colón'' nel [[Teatru de los Insurxentes]], el mesmu teatru que s'había vistu envueltu nun discutiniu sobre un mural de [[Diego Rivera]] qu'incorporaba imáxenes de Cantinflas y de la [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]]. Los críticos, incluyendo ciertos grupos conservadores y l'arzobispu [[Luis María Martínez y Rodríguez|Luis María Martínez]], llomaron la obra como &quot;blasfemia&quot; y eventualmente foi pintada ensin la imaxe de la Virxe.

''Yo, Colón'' asitiaba a Cantinflas nel personaxe de [[Cristóbal Colón]] quien, mientres siguía “afayando América” faía observaciones risibles, históriques y contemporánees dende distintes perspeutives. Les chancies camudaben cada nueche y Moreno siguió emplegando'l so xuegu de pallabres y doble sentíu p'atacar a los políticos.

En 1956, ''[[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu en 80 díes]]'', el debú estauxunidense de Cantinflas, facer ganar un [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] na categoría de meyor actor de musical o comedia; nesta cinta actuó xuntu al actor inglés [[David Niven]]. La revista ''Variety'' dixo en 1956 que la so calidá chaplinesca contribuyó al ésitu de la película que recaldó 42 millones de dólares en taquilla. Ente que Niven apaeció como actor principal nos países de fala inglesa, Cantinflas dir nel restu de los países. Como resultáu de la película, Cantinflas convertir nel actor meyor pagu del mundu.

La segunda película estauxunidense de Cantinflas, ''[[Pepe (película)|Pepe]]'', intentó retrucar l'ésitu de la primera. La película incluyó aparición relámpago o [[caméu|caméos]], de [[Frank Sinatra]], [[Judy Garland]], [[Bing Crosby]], [[Zsa Zsa Gabor]], [[Sammy Davis Jr.]], [[Dean Martin]], [[Maurice Chevalier]], [[Janet Leigh]], [[Edward G. Robinson]], [[Gary Cooper]], [[Bobby Darin]], [[César Romero]], [[Debbie Reynolds]] y otres estrelles. El so humor, fondamente enraigonáu na llingua española, non pudo traducise bien pa les audiencies estauxunidenses y la película foi una notable decepción taquillera. A pesar d'eso, recibió otra nominación al ''Globu d'Oru'' pola so actuación.&lt;ref name=&quot;GoldenGlobePepe&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.goldenglobes.org/browse/?param=/member/28518 |títulu=Cantinflas y los Globos d'Oru (inglés)}}&lt;/ref&gt;

En 1992, nuna entrevista estauxunidense, Mario Moreno confesó que la principal torga pal so ésitu nos Estaos Xuníos yera la barrera de la llingua. Dempués de tornar a Méxicu, Cantinflas creó la so propia compañía, [[Cantinflas Films]], y siguió faciendo películes hasta la so postrera, que foi ''El barrenderu'', realizada en 1981.

Como Charlie Chaplin, Cantinflas yera un satíricu social. Faía'l papel de “el peladito”, un don naide, con esperances de tener ésitu. Con almiración mutua, Cantiflas foi influyíu poles primeres películes de Chaplin según pola so ideoloxía. ''El Circu'' yera una solombra” del cine mudu de Chaplin. ''El Circu'' y ''Si yo fuera diputáu'' teníen munches coses de mancomún cola película de 1940, ''[[The Great Dictator]]''.

Les películes de Cantinflas, hasta la fecha siguen xenerándolu ganancies a Columbia Pictures. En [[2000]], Columbia informó un averáu de 4 millones de dólares xeneráu poles ganancies de la distribución n'otros países.

=== Impautu ===
Ente les coses que la fixeron queríu pol públicu taba l'usu risible del llinguaxe nes sos películes; los sos personaxes (los cualos cuasi toos yera una variación del mesmu personaxe, pero en distintos papeles y situaciones) entablaban una conversación normal pa dempués complicala al puntu de que naide entendía lo que taba diciendo.

El personaxe de Cantinflas yera particularmente adepto a ofuscar la conversación cuando-y debía dineru a daquién, al cortexar señorites o al tratar de salir de problemes coles autoridaes, iguar pa humildales ensin que se dieren cuenta.

A esta forma de falar llamóse-y ''cantinfleada'' y convirtióse n'español nuna forma de dicir ''¡tas cantinfleando!'' cada vez qu'a daquién -y yera difícil entender la conversación. La [[Real Academia Española]] incluyó'l verbu ''cantinflear'' y les pallabres ''cantinflas'' y ''cantinflada'' nel so diccionariu en 1992. Darréu añedió los axetivos ''cantinflesco'', ''cantinflero'' y ''acantinflado'' y el sustantivu ''cantinfleo''.

Nel campu de les artes visuales, artistes de la talla de [[Rufino Tamayo]] y [[Diego Rivera]] pintaron a Cantinflas como un símbolu del home mexicanu. La banda de [[punk]] estauxunidense [[Mindless Self Indulgence]] grabó un cantar sobre Cantinflas llamada ''Whipstickagostop''.

L'estilu de Cantinflas y el conteníu de les sos películes llevó a munchos estudiantes a concluyir qu'él influyera los munchos teatros que pasaben el mensaxe del movimientu [[chicanu]] peles décades de 1960 y 1970 nos [[Estaos Xuníos]], de los cualos, el más importante yera [[El Teatru Llabrador]]. El movimientu del teatru yera una parte importante de la renacencia cultural que yera la contraparte social del movimientu políticu polos [[derechos civiles y políticos|derechos civiles]] de los [[Chicanu|mexicano-norteamericanos]]. El so usu de los estilos y temes sociales ye vistu como un precursor del [[teatru chicanu]].

Na década de 1970 apaeció una serie de dibuxos animaos llamáu ''El show de Cantinflas'' protagonizada por una caricatura animada. El show taba dirixíu a los neños y tenía un propósitu educativu. El personaxe animáu yera llamáu &quot;Amigu&quot; y concentrábase nuna variedá de temes pa educar a los neños que diben dende l'orixe del [[fútbol]] hasta l'orixe de la [[Llinia internacional de cambéu de fecha]].

Anque Cantinflas nunca llogró n'Estaos Xuníos el mesmu ésitu que collechó en Méxicu, foi homenaxáu con una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]]. Recibió dos nominaciones al premiu Globu d'Oru na categoría de meyor actor y la reconocencia a los llogros de la so vida per parte de l'[[Academia Mexicana d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]].

El premiu ''Mario Moreno Cantinflas'' ye apurríu añalmente a los actores que &quot;representen a la comunidá llatina col mesmu humor y distinción que'l llexendariu Cantinflas&quot; y que, como Cantinflas, usen el so poder p'ayudar a los más precisaos.

Les películes de Cantinflas son distribuyíos n'Estaos Xuníos por [[Llaguna Films]].

=== Respuesta crítica ===
Cantinflas dacuando ye vistu como'l personaxe [[Groucho Marx]], que coles sos habilidaes llingüístiques ataca a los ricos, los poderosos, la policía ya inclusive al gobiernu. L'historiador y autor de ''Cantinflas y el Caos de la Modernidá Mexicana'' escribe:

:''&quot;Cantinflas simboliza'l ''peladito'' que trunfa sobre los poderosos usando los sos trucos&quot; y presenta a Cantinflas como la imaxe mesma del Méxicu de la transición.&quot;''

[[Gregorio Luke]], direutor executivu del [[Muséu d'Arte Llatinoamericano]] dixo:

:''&quot;entender a Cantinflas ye entender lo que pasó en Méxicu en tol sieglu pasáu.&quot;''

Pela so parte, Monsiváis interpreta les sos representaciones en términos de la importancia de la pallabra falada nel contestu del &quot;analfabetismu reinante&quot; de Méxicu (70% en 1930). Particularmente na película ''[[L'analfabetu]]'',

:''&quot;Cantinflas ye'l iletrado que toma control del llinguaxe como puede.&quot;''

El periodista [[Salvador Novo]] interpreta'l papel de los personaxes de Moreno totalmente en términos de ''cantinflismo'':

:''&quot;N'entestalos: n'apurrir a la saludable risada del pueblu la esencia demagóxica de la so vacuo confusionismo, finca'l méritu y asegúrase la gloria d'esti fíu cazurru de la ciudá ladino y burllono de Méxicu, que ye Cantinflas.&quot;''

Na so biografía de la comicidad, l'estudiante de cultura mexicana [[Jeffrey M. Pilcher]], ve a Cantinflas como una metáfora del &quot;caos de la modernidá mexicana&quot;, una realidá que taba fuera del algame pa la mayoría de los mexicanos.

:''&quot;El so llinguaxe enredoso espresaba elocuentemente les contradicciones de la modernidá como 'el momentu palpitante de too lo que quier ser y nun puede'. D'igual forma 'les xerarquíes sociales, el patrones del llinguaxe, les identidaes étniques, y les formes masculines de comportamientu, toos cayeron ante'l so humor caótico pa ser reformulaes en nueves formes revolucionaries.&quot;''

== Filmografía y personaje ==
Mario Moreno carauterizar por interpretar un ensame d'oficios a lo llargo de les sos películes, xeneralmente de calter humilde como boleru, albañil o barrenderu, anque tamién oficios como médicu, abogáu, policía y hasta sacerdote y profesor, toos personificaos cola so inconfundible personalidá atélite, estravertida y elocuente.

=== Películes en color ===
* ''[[Cantinflas y los sos amigos]]'' (1982) — Cantinflas (voz) (serie d'animación en color)
* ''[[El barrenderu]]'' (1981) — (Don Napo) Napoleón Pérez García, barrenderu (última película)
* ''[[El patrulleru 777]]'' (1978) — Diógenes Bravo, policía
* ''[[El ministru y yo]]'' (1975) — Mateo Melgarejo, burócrata y evanxelista
* ''[[Conserxe en condominiu]]'' (1973) — 
* ''[[Cantinflas Show]]'' (1969 - 1972) — Cantinflas (voz) (serie d'animación en color)
* ''[[Don Quijote cabalga de nuevo]]'' (1972) — [[Sancho Panza]] (coproducción con España)
* ''[[El profe]]'' (1971) — Sócrates García, profesor
* ''[[Un quixote ensin llurdiu]]'' (1969) — Xusto Leal y Aventado, abogáu
* ''[[The Great Sex War]]'' (1969) — Xeneral Marcos (falada n'inglés, coproducción con Estaos Xuníos)
* ''[[Poles mios pistoles]]'' (1968) — Fidencio Barrenillo, boticariu
* ''[[La so Excelencia (película)|La so Excelencia]]'' (1966) — López o Lopitos, diplomáticu (canciller y embaxador)
* ''[[El señor doctor]]'' (1965) — doctor Salvador Medina (Chava, de ciñu), médicu
* ''[[El padrecito]]'' (1964) — padre Sebastián o Sebas, sacerdote
* ''[[L'extra]]'' (1962) — Rogaciano
* ''[[L'analfabetu]]'' (1960) — Inocencio Prieto y Calvo
* ''[[Pepe (película)|Pepe]]'' (1960) — Pepe (falada n'inglés, coproducción con Estaos Xuníos)
* ''[[Xube y baxa (película)|Xube y baxa]]'' (1958) — Cantinflas, l'ascensorista, emplegáu de la tienda, Felipe Del Fuexu y falsu Jorge Masiel. 
* ''[[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu n'ochenta díes]] '' (1956) — Paspartout (falada n'inglés, producción estauxunidense)
* ''[[El boleru de Raquel]]'' (1956) — Cantinflas, boleru

=== Películes en blancu y negru ===
* ''[[Entrega inmediata]]'' (1963) — Feliciano Callosu, carteru y axente secretu
* ''[[Ama a la to próximu]]'' (1958) — Luis
* ''[[Embaxo'l telón (1955)|Embaxo'l telón]]'' (1954) — Cantinflas, limpiaventanas
* ''[[Caballero a la midida]]'' (1954) — Cantinflas, modelu de traxes ambulante
* ''[[El señor fotógrafu]]'' (1952) — Cantinflas, fotógrafu
* ''[[Agua d'estrelles (película)|Agua d'estrelles]]'' (1951) — participación
* ''[[Si yo fuera diputáu...]]'' (1952) — Cantinflas, peluqueru
* ''[[El bomberu atómicu]]'' (1950) — El bomberu atómicu, el 777, bomberu y policía
* ''[[El siete machos]]'' (1950) — Margarito/El Siete Machos
* ''[[Puerta, nueva (El porteru)]]'' (1949) — Cantinflas, porteru
* ''[[El magu (película de 1949)|El magu]]'' (1949) — Cantinflas
* ''[[El supersabio]]'' (1948) — Cantinflas, asistente del científicu
* ''[[¡A volar nuevu!]]'' (1947) — Cantinflas, pilotu
* ''[[Soi un prófugo]]'' (1946) — Cantinflas
* ''[[Un día col diañu]]'' (1945) — el voceador, soldáu
* ''[[Gran Hotel (película de 1944)|Gran Hotel]]'' (1944) — Cantinflas, Bell Boy
* ''[[Romeo y Julieta (Cantinflas)|Romeo y Julieta]]'' (1943) — ruletero/Abelardo del Monte-Romeo Montesco
* ''[[El circu (película de 1942)|El circu]]'' (1942) — el zapateru
* ''[[Los trés mosqueteros (película de 1942)|Los trés mosqueteros]]'' (1942) — Cantinflas/D'Artagnan
* ''[[Antroxu nel trópicu]]'' (Fiesta en Veracruz) (1941) — participación involuntaria
* ''[[El gendarme desconocido]]'' (1941) — Cantinflas, el 777
* ''[[Nin sangre nin arena]]'' (1941) — El Chatu &amp; Manuel Márquez &quot;Manolete&quot;
* ''[[Ende ta'l detalle]]'' (1940) — Cantinflas/&quot;Leonardo del Pasu&quot;
* ''[[Cantinflas y la so prima (La prima de Cantinflas)]]'' (1940) — Cantinflas (curtiumetraxe)
* ''[[Cantinflas ruletero]]'' (1940) — Baldomero (curtiumetraxe publicitariu)
* ''[[Cantinflas boxeador]]'' (1940) — Cantinflas (curtiumetraxe publicitariu)
* ''[[Cantinflas nos censos]]'' (1940) — Cantinflas (curtiumetraxe publicitariu)
* ''[[Jengibre contra dinamita]]'' (1939) — Bala Fría (curtiumetraxe publicitariu)
* ''[[Siempres llistu nes tiniebles]]'' (1939) — Chencho Albondigón (curtiumetraxe publicitariu)
* ''[[El signu de la muerte]]'' (1938) — Cantinflas
* ''[[Águila o sol (película)|Águila o sol (cara o cruz)]]'' (1937) — Polito Sol
* ''[[¡Asina ye la mio tierra!]]'' (1937) — El Melandru
* ''[[Non te engañes corazón]]'' (1936) — &quot;Canti&quot;

== Premios ==
=== Globos d'Oru ===
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! '''Añu'''||'''Categoría'''||'''Película'''||'''Resultáu'''
|-
|1957||[[Globu d'Oru al meyor actor - Comedia o musical]]||[[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu n'ochenta díes]]|| {{Celda|Ganador}}
|-
|1961||Globu d'Oru al meyor actor - Comedia o musical||[[Pepe (película)|Pepe]]|| {{Celda|Nomáu}}
|-
|}

== Ver tamién ==
* [[Cine mexicanu]]
* [[Cultura de Méxicu]]
* [[Comedia]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Moreno, Mario Cantinflas: ''Su excelencia''. Méxicu, D.&amp;nbsp;F.: Gráfiques Menhir, 1969.
* Pérez Medina, Edmundo. ''Cómicos del cine mexicano''. Méxicu: Mina Editores.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cantinflas}}
{{wikiquote}}
* {{IMDb nome|0134594}}
* [https://www.bbc.co.uk/spanish/seriemilenio06.htm BBC Mundo: ''Un sieglu, diez histories: Mario Moreno &quot;Cantinflas&quot;''.]

{{NF|1911|1993|Cantinflas}}

{{AvisuTradubot|Cantinflas}}

[[Categoría:Cantinflas| ]]
[[Categoría:Humoristes de Méxicu]]
[[Categoría:Actores y actrices de Méxicu]]
[[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru al meyor actor de comedia o musical]]
[[Categoría:Masones]]
[[Categoría:Plaza de les Estrelles]]
[[Categoría:Persones de Ciudá de Méxicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>8dl48dkoyg259u2mov44c1socslkajw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Taxkent</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87861</id>
    <revision>
      <id>3703301</id>
      <parentid>3646541</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:21:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34333" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
'''Taxkent'''{{cartafueyu|países}} ({{Lang-uz|''Toshkent''}}, {{Lang-ru|''Ташкент''}}, [[alfabetu cirílicu|transliteráu]] académicamente como ''Taškent'') ye la [[Capital (política)|capital]] d'[[Uzbequistán]], lo mesmo que de la [[Provincia de Taxkent|provincia homónima]].

El so nome actual procedente {{Lang-tk|''Ciudá de piedra''}}, que ye lo que significa. Nel pasáu, la ciudá tuvo tamién los nomes de ''Chach'', ''Shash'' y ''Binkent''. Foi mientres munchos sieglos un puntu de camín importante na [[Ruta de la Seda]], ruta comercial que xunía [[Asia]] con [[Europa]].

A pesar de nun tener el valor históricu d'otres ciudaes uzbeques, como [[Bukhará]], [[Samarcanda]] o [[Jiva]], Taxkent ye'l principal centru económicu y cultural d'Uzbequistán. Nella atopen les principales instituciones académiques del país, según les sedes de les empreses transnacionales con actividá en Uzbequistán. Na ciudá publiquen nueve periódicos n'[[idioma uzbequistanín|uzbequistanín]], otros nueve en [[Idioma rusu|rusu]], según cuatro publicaciones n'inglés.

== Toponimia ==
L'actual ciudá de Taxkent apaez mentada per vegada primera en fontes escrites nel [[sieglu III e.C.|sieglu III&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], col nome ''Chach'' o ''Shash'', al paecer procedente del términu [[idioma chinu|chinu]] &quot;piedra&quot;. Esti nome combinaríase darréu col términu [[llingües túrquicas|túrquico]] ''kent'' (&quot;ciudá&quot;), dando llugar al nome actual.

== Historia ==
Nos sieglos [[Sieglu IV|IV]] y [[Sieglu V|V]] de nuesa yera, esistía yá un asentamientu urbanu permanente nel allugamientu de la ciudá actual. El territoriu de lo que ye Taxkent anguaño foi colonizáu por pueblos antiguos como un oasis nel ríu Chirchik, cerca de les estribaciones de los montes del oeste de [[Tian Shan]]. Na antigüedá nesta área taba [[Beitian]], la &quot;capital&quot; de branu de la confederación [[Kangju]].&lt;ref&gt;Pulleyblank, Edwin G. &quot;The Consonantal System of Old Chinese,&quot; ''Asia Major 9'' (1963), p. 94.&lt;/ref&gt;

=== Hestoria preislámica ===
Nos tiempos preislámicos y principios de la dómina islámica, la ciudá y la provincia conocíase como Chach. El Shahnameh de [[Ferdowsi]] tamién se refier a la ciudá como Chach. Más tarde, la ciudá aportó a conocíu como Chachkand o Chashkand, que significa &quot;Ciudá de Chach&quot;.

El principáu de Chach tenía una ciudadela cuadrada construyida en Taxkent en redol al sieglu V ya III&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., a unos ocho quilómetros al sur del ríu [[Syr Darya]]. Nel sieglu VII, Chach tenía más de 30 ciudaes y una rede de más de 50 canales, formando un creciente centru de comerciu ente los [[sogdianos]] y los nómades [[turcos]]. El monxu [[budista]] [[Xuanzang]] 玄奘 (602 o 603-664&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.), quien viaxó dende [[China]] a la [[India]] al traviés d'[[Asia central]], que se menta'l nome de la ciudá como Zhěshí 赭 时. Les cróniques chines, ''[[Llibru de Sui|Suí shū 隋書 (Llibru de Sui)]]'', ''[[Hestoria de les Dinastíes del Norte|Běi shǐ 北史 (Hestoria de les Dinastíes del Norte)]]'' y ''[[Llibru de Tang|Táng shū 唐書 (Llibru de Táng)]]'', menten una posesión llamáu Shí 石 o Zhěshí 赭時 con un capital de la mesmu nome dende'l sieglu V dC [Bichurin de 1950. v II].

=== Hestoria islámica ===
Na segunda metá del sieglu séptimu, l'[[Imperiu persa]] [[sasánida]] cayó conquistáu por una ofensiva árabe-islámica. So la dinastía [[Samánidas|Samánida]] (819-999), que'l so fundador [[Saman Khuda]] convirtiérase al islam por un [[Zoroastru]] [[Imperiu sasánida|sasánida persa]], la ciudá aportó a conocíu como '''Binkath'''. Sicasí, los árabes caltuvieron el nome antiguu de Chach pa la rexón circundante, pronunciando al-Shash.

El nome modernu turcu de ''Tashkent'' (&quot;Ciudá de Piedra&quot;) provién d'una regla [[Qarajanida]] del sieglu X (''Tash'' en [[llingües turques]] significa &quot;piedra&quot;. Kand, qy, kent, kad, kath, kud —tou significa &quot;ciudá&quot;— derivar del [[Idioma persa antiguu|persa]]/[[Idioma sogdiano|sogdiano]] کنده o ''kanda'', esto ye, &quot;pueblu&quot; o &quot;ciudá&quot;. Esto atópense nos nomes de ciudaes como [[Samarcanda]], [[Yarkanda]], [[Penjikent]], [[Khujand]], etc.) A partir del sieglu XVI, el nome evolucionó dende Chachkanda o Chashkanda a Tashkanda. La ortografía moderna de &quot;Tashkent&quot; reflexa la [[Idioma rusu|ortografía rusa]] del sieglu XX y la influyencia soviética.

Nel sieglu VIII, la rexón viose influyida polos inmigrantes islámicos.

=== Conquista de los mongoles ===

En 1219, [[Gengis Kan]] conquistó la ciudá, incorporándola al vastu [[imperiu mongol]]. Nel [[sieglu XIV]] la ciudá foi parte del imperiu de [[Tamerlán]], qu'acabaría conquistáu por otros pueblos d'orixe mongol. So les dinastíes [[dinastía de los Timúridas|Timúridas]] y [[Shaybánidas]] la ciudá alicó, a pesar de los ataques ocasionales de los [[uzbecos]], [[cazacos]], [[perses]], [[mongoles]] y [[oirates]].

Mientres los sieglos [[sieglu XVII|XVII]] y [[sieglu XVIII|XVIII]], aumentaríen los contactos comerciales ente Taxkent y [[Rusia|Rusies]]obremanera mientres el reináu del [[zar]] [[Pedru I de Rusia|Pedro'l Grande]] (1682-1725), col que s'establecen rellaciones diplomátiques per primer vegada ente la corte rusa de [[San Petersburgu]] y los [[kanatos]] centroasiáticos.

En 1809, Taxkent foi anexonada al [[Kanato de Kokand]]. Nesi momentu, Taxkent tenía una población d'alredor de 100 000 habitantes y taba considerada como la ciudá más rica d'Asia central. Espolletó en gran midida al traviés del comerciu con Rusia, pero agafar so los altos impuestos de Kokand. El cleru de Tahkent tamién favoreció al cleru de [[Bukhará]] sobre'l de Kokand. Sicasí, primero que l'Emir de Bukhará pudiera capitalizar esi descontentu, l'[[exércitu rusu]] llegó.

En delles zones de la ciudá permanecen los nomes de les Puertes de Taxkent, antigües fortificaciones que daten del sieglu X, la postrera sumió en 1890. {{ensin referencies}}

A mediaos del sieglu XIX caltener na ciudá un mercáu d'esclavos humanos, comúnmente intercambiábense por animales y artículos pal llar.{{ensin referencies}}

=== Dómina zarista ===
En 1839 el zar rusu [[Nicolás I de Rusia|Nicolás I]] trató d'evitar la espansión [[Reinu Xuníu|británica]] n'[[Asia Central]]. Los británicos dende India enfusárense n'[[Afganistán]] y amosaben ambiciones imperialistes en toa Asia Central. En 1865 Taxkent ye conquistada poles tropes ruses, qu'establecen na ciudá'l Gobiernu Xeneral del [[Turquestán]].

Tres la [[Revolución rusa de 1917|Revolución d'ochobre]] de 1917, fúndase la [[República Autónoma del Turquestán]], con Taxkent como capital.

=== Dómina soviética ===

En 1924, tres la incorporación de la [[República Socialista Soviética d'Uzbequistán]] a la [[Xunión Soviética]], [[Samarcanda]] sustitúi a Taxkent como capital, primero del [[Turquestán]], y dempués de dicha república, fundada'l 27 d'ochobre d'esi mesmu añu. Esto caltendríase asina hasta que de nuevu en 1930, Taxkent sustitúi a Samarcanda como capital. La incorporación a la [[XRSS]] correspondió col periodu de industralización de la ciudá, nes décades de 1920 y 1930.

La violación del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov]], pol que l'[[Alemaña nazi]] invadió la [[Xunión Soviética]] en xunu de 1941 provocó que'l gobiernu trabayara pa reasitiar les fábriques del oeste de [[Rusia]] y [[Ucraína]] escontra la zona Taxkent, calteniendo asina la capacidá industrial soviética. Esto traxo un gran aumentu industrial na ciudá mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].

Taxkent foi amás el destín de la mayoría de los emigraos comunistes alemanes y la población rusa proveniente de zones afeutaes pol conflictu aumentó de manera drástica hasta algamar más d'un millón.&lt;ref name=&quot;shirer&quot;&gt;[http://digitalcommons.unl.edu/modlanggerman/3/ Robert K. Shirer, &quot;Johannes R. Becher 1891–1958&quot;], ''Encyclopedia of German Literature,'' Chicago and London: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000, by permission at Dixital Commons, University of Nebraska, accessed 3 February 2013&lt;/ref&gt; Esto traxo que rusos y ucraínos representaren más de la metá del total de residentes de Taxkent.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=X2XpddVB0l0C&amp;pg=PA102&amp;dq&amp;hl=en#v=onepage&amp;q=&amp;f=false Edward Allworth (1994), ''Central Asia, 130 years of Russian dominance: a historical overview''],'' [[Duke University Press]], p. 102. ISBN 0-8223-1521-1''&lt;/ref&gt; Munchos de los ex refuxaos quedar a vivir ellí dempués de la guerra, en llugar de tornar a los sos antiguos llares. Mientres el periodu de la posguerra, la Xunión Soviética estableció numberoses instalaciones científiques y d'inxeniería en Taxkent.

El 26 d'abril de 1966, gran parte de l'antigua ciudá foi destruyida por un gran terremotu de 7,5 graos na [[escala de Richter]]. Más de 300 000 habitantes quedaron ensin llar. Unos 78 000 llares fueron destruyíos por cuenta de qu'atopábense mal diseñaos, principalmente nes zones densamente poblaes de la ciudá vieya, onde predominaben viviendes d'adobe tradicional.&lt;ref name = &quot;tga&quot;&gt;{{Cita llibru|apellíos=Sadikov |nome=A C|coautores=Akramob Z. M., Bazarbaev, A., Mirzlaev T.M., Adilov S. R., Baimukhamedov X. N., et al. |títulu=Geographical Atlas of Tashkent (Ташкент Географический Атлас)|añu-orixinal=22 de mayu de 1984 |formatu=72&amp;nbsp;×&amp;nbsp;112 |edición=2 |allugamientu=Moscow |idioma=rusu |páxina=64}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://iisee.kenken.go.jp/net/hara/uzbekistan/DamageForBuildings.htm |títulu= Damage for buildings of different type. |fechaaccesu=7 de payares de 2008 |autor= Nurtaev Bakhtiar |añu= 1998 |editorial= Institute of Geology and Geophysics, Academy of Sciences of Uzbekistan}}&lt;/ref&gt; Les [[Estáu socialista|repúbliques soviétiques]], y dellos otros países como [[Finlandia]], unviaron &quot;batallones de pueblos hermanos&quot; y planificadores urbanos p'ayudar a reconstruyir l'afarada ciudá. Crearon un modelu de ciudá soviética de cais anches con árboles, parques, places inmenses pa desfiles, fontes, monumentos, y acres de bloques d'apartamentos. Cerca de 100 000 nuevos llares fueron construyíos en 1970, pero munchos fueron ocupaos polos constructores en llugar d'a los residentes ensin llar de Taxkent.&lt;ref name=&quot;tga&quot;/&gt; El mayor desenvolvimientu nos años siguientes aumentó'l tamañu de la ciudá coles principales novedaes na área Chilonzar, nel nordeste y sureste de la ciudá.&lt;ref name=&quot;tga&quot;/&gt;

Debíu al terremotu de 1966 y al desenvolvimientu soviéticu, caltúvose pocu del patrimoniu arquiteutónicu de la historia antigua de Taxkent, hai poques estructures que denoten la so antigua importancia como puntu de comerciu na [[Ruta de la Seda]]. Nel momentu de la cayida de la Xunión Soviética en 1991, Taxkent yera la cuarta ciudá más grande de la XRSS y un centru d'aprendizaxe nos campos de la ciencia y l'inxeniería.

A principios de setiembre de 1983 la ciudá celebró'l 2000 aniversariu de la so fundación, pero recién descubrimientos arqueolóxicos desmentir al comprobase que teníen una antigüedá de 2200 años. {{ensin referencies}}

=== Capital d'Uzbequistán ===

El 31 d'agostu de 1991 foi declarada en Taxkent la independencia d'Uzbequistán, momentu nel que yera la cuarta mayor ciudá de la [[XRSS]] y un gran centru pal aprendizaxe de ciencies ya inxenieríes.

Dende 1991, la ciudá camudó económica, cultural y arquitectónicamente, el nievo desenvolvimientu reemplazó o sustituyó los iconos de la era soviética. La estatua más grande enxamás construyida n'honor de [[Lenin]] foi reemplazada por un globu, qu'ufierta un mapa xeográficu d'Uzbequistán. Los edificios de la era soviética fueron reemplazaos por nuevu edificios modernos. El distritu &quot;central de Taxkent&quot; inclúi l'edificiu 22-story NBU Bank, un hotel Intercontinental, el Centru Internacional de Negocios y l'Edificiu Plaza.

En 2007, Taxkent foi nomada como &quot;capital cultural del mundu islámicu&quot; por ''Moscow News'', una y bones la ciudá cunta con numberoses mezquites históriques ya importantes sitios islámicos, incluyendo la Universidá Islámica.&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|{{Cita web |url=http://mnweekly.ru/world/20070524/55252222.html |títulu=Moscow News – World – Tashkent Touts Islamic University |editorial=Mnweekly.ru |fecha=21 de xunu de 2007 |fechaaccesu=6 de mayu de 2009}} |http://mnweekly.ru/world/20070524/55252222.html}}&lt;/ref&gt; Taxkent cunta col primer manuscritu del ''Samarkand Kufic Corán'' o ''Samarkand Codex'' que s'atopa en Taxkent dende 1924.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4581684.stm |títulu=Tashkent's hidden Islamic relic |editorial=BBC |fecha=5 de xineru de 2006 |fechaaccesu=16 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt;

Na actualidá ye la capital y ciudá más cosmopolita d'Uzbequistán, carauterizar poles sos cais arbolaes, múltiples fontes y parques prestosos, o a lo menos facer hasta les campañes de balta d'árboles empecipiaes en 2009 pol gobiernu llocal.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://enews.fergananews.com/article.php?id=2590 |títulu=Good bye the Tashkent Public Garden! |editorial=Ferghana.Ru |fecha=23 de payares de 2009 |fechaaccesu=30 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Llugares d'interés ==

Por cuenta de la destrucción de munchos de los sos edificios históricos tres la [[Revolución rusa de 1917|Revolución rusa]] de [[1917]] y, darréu, mientres el devastador [[terremotu]] de [[1966]], perdióse una gran parte de l'arquiteutura tradicional de Taxkent. Unu de los edificios más importantes qu'entá se caltienen na ciudá ye la [[madraza]] de Kukeldash, del [[sieglu XVI]]. Na actualidá, l'edificiu alluga una [[mezquita]], y ta siendo tresformáu en [[muséu]]. La construcción d'esti edificiu remontar al reináu de Abdullah Xin ([[1557]]-[[1598]]).

Mientres el [[sieglu XIX]], el Gran Duque [[Nicolás Constantínovich de Rusia]], nietu del zar [[Nicolás I de Rusia]], foi desterráu a Taxkent, onde morrió y foi soterráu. El so palaciu caltiénse entá nel centru de la ciudá, cerca de la plaza Mustaqillik Maidoni.

L'edificiu más emblemáticu del Taxkent actual ye la torre de televisión ([[Torre de Taxkent]]), la más alta d'Asia Central,{{ensin referencies}} que destacar por integrar elementos arquiteutónicos tradicionales uzbecos. La torre recibe unos 70&amp;nbsp;000 visitantes añales.

En Taxkent caltiénse unu de los exemplares más antiguos del [[Corán]].{{ensin referencies}}

== Museos ==
[[Ficheru:Timur Lane Museum, Tashkent, Uzbekistan.JPG|thumb|right|280px|''Muséu Amir Timur'']]
;Muséu Amir Timur
Foi inauguráu en 2006. L'edificiu ye un exemplu d'arquiteutura oriental: un edificiu redondu ta coronáu por una enorme cúpula azul. Tol perímetru ta decoráu con elegantes columnes les cualos paecen sofitar el techu.
Nel Muséu espón sobre la historia antigua de la rexón. Hai pintures, documentos históricos que se rellacionen cola vida y l'actividá de Amir Timur, manuscritos únicos, armes, ropa vieyo, instrumentos y monedes. Caúna de les esposiciones ye un cachu d'hestoria.&lt;ref&gt;[http://www.advantour.com/uzbekistan/tashkent/amir-temur-museum.htm www.advantour.com Amir Timur Museum, Tashkent]&lt;/ref&gt;

;El muséu d'astronomía Nel
Muséu representen los semeyes de los grandes astrónomos, fotografíes de planetes y estrelles. Ente otros intereses ta'l telescopiu del sieglu XVIII del inglés [[James Short]]. Esíbese'l cronómetru marítimu inventáu pol reloxeru londinense Harrison nel sieglu XVIII. Pueden vese tamién un telescopiu alemán del sieglu XVIII, un telescopiu francés de fines del sieglu XIX y el globu celeste de Muhammad Sharif Bujari, tamién del sieglu XIX.

;Muséu Estatal d'Artes Aplicaes d'Uzbequistán
Ta asitiáu nel Palaciu que nel pasáu perteneció a Alexandr Polovtcev. Construyir a fines del sieglu XIX, l'interior ta lujosamente decoráu. Inauguróse l'añu 1938 y foi restauráu dos veces nos años 1941 y 1961.

Güei día en día pueden vese obres feches a mano de maestros nacionales dende la primer metá del sieglu XIX hasta los nuesos díes.

;Muséu Estatal d'Arte d'Uzbequistán
El muséu presenta les amueses d'arte antiguo y de la Edá Media d'Uzbequistán, decoraciones arquiteutóniques, teles, alfombres, bordaos, artículos tallaos, cordura d'oru y xoyería.

Exhíbese tamién arte de [[China]], [[India]], [[Xapón]], [[Corea del Sur]] ya [[Irán]], con coleiciones de bronce, porzolana, güesu d'elefantes, madera tallao, preseos musicales, alfombres, y escultures en piedra.

Hai una coleición d'obres d'arte ruso: iconos y pintures del sieglu XVIII (I.Nikitin, F.Rokotov, D.Levitskiy y V.Borovikovskiy).

Espónense llenzos del sieglu XIX d'A.Orlovskiy, О.Kiprenskiy, L.Plaxov, V.Perov, G.Myasoyedov, N.Kramskiy, N.Gue, А.Kuinge, I.Shishkin, I.Levitan, A.Savrasov, I.Ayvazovskiy, I.Repin y otros. Pertenez al Muséu la coleición d'obres de pintores rusos de fines del sieglu XIX y empiezos del sieglu XX “Vanguardia rusa”: А.Benua, B.Kustodiev, V.Serov, K.Korovin, А.Lentulov, R.Falk, V.Kandinskiy y K.Malevich.
;Muséu Estatal de Naturaleza d'Uzbequistán'''
Tien casi 400.000 oxetos, de los cualos 300.000 son inseutos, 11.000 fueyes de herbarios, y los materiales zoolóxicos (vertebraos) y xeolóxicos.

;Мuseo de Memoria de Víctimes de Represión
Ye l'únicu nel territoriu de la CEI ([[Comunidá d'Estaos Independientes]]). Representa tou lo que ta rellacionáu cola represión y persecución del pueblu d'Uzbequistán de primeres na Rusia zarista y dempués na Xunión Soviética.

;Muséu de Cuerpos Militares
Dedicáu a la participación de soldaos d'Uzbequistán en La [[Gran Guerra Patria]]. Esposición “En guardia d'Uzbequistán independiente” presenta tipos y armes d'exércitu, y la vida de los militares.&lt;ref&gt;[http://www.welcomeuzbekistan.uz/es/tashkent/museos-en-tashkent welcomeuzbekistan.uz museos en Tashkent]&lt;/ref&gt;

== Xeografía ==
[[Ficheru:Tashkent, Uzbekistan, city and vicinities, satellite image LandSat-5,2010-06-30.jpg|thumb|250px|Taxkent y contorna, imaxe del satélite [[Landsat 5]].]]
Taxkent alcuéntrase asitiada nes coordenaes {{Coord|41|18|N|69|16|E|}} nuna llanura al oeste de los [[montes Altai]], na carretera ente [[Shymkent]] y [[Samarcanda]], nel estremu oriental del país, xunto a la frontera con [[Kazakstán]], y mui cerca del [[valle de Ferganá]] y de [[Kirguistán]].
Atópase na confluencia del [[ríu Chirchik]] (n'inglés [[:en:Chirchiq_River]]) y dellos de los sos afluentes y básase en fondos depósitos aluviales d'hasta 15 metros. La ciudá ta asitiada nuna zona teutónica activa sufriendo un gran númberu de temblones y dellos terremotos. Un terremotu en 1966 midió 7,5 na [[escala de Richter]].

&lt;gallery caption=&quot;Desenvolvimientu urbanísticu de Taxkent&quot;&gt;
Archivu:Tashkent History 1860.jpg|[[circa|c]]. 1865
Archivu:Tashkent History 1913.jpg|1913
Archivu:Tashkent History 1940.jpg|1940
Archivu:Tashkent History 1965.jpg|1965
Archivu:Tashkent History 1967.jpg|1966 - Reestructuración
Archivu:Tashkent History 1981.jpg|1981
Archivu:Tashkent History 2000.jpg|2000
&lt;/gallery&gt;

=== Clima ===
Taxkent cuenta con un [[clima mediterraneu]] continental ([[Clasificación climática de Köppen|Köppen]]: ''Csa'')&lt;ref name=&quot;Koeppen&quot;/&gt; bien próximu a un [[clima continental]] propiu (Köppen : ''Dsa'').&lt;ref name=&quot;Koeppen&quot;&gt;[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2y/Asia_Koppen_Map.png Updated Asian map of the Köppen climate classification system]&lt;/ref&gt; Como resultancia, Taxkent esperimenta iviernos fríos y branos llargos, calorosos y secos. Los iviernos tomen los meses d'avientu, xineru y febreru. La mayoría de les [[Precipitación (meteoroloxía)|precipitaciones]] producir mientres estos meses (con frecuencia cai en forma de [[nieve]]). Sicasí, la capa de nieve tiende a ser relativamente curtia una y bones la ciudá esperimenta con frecuencia periodu templaos mientres l'iviernu. La ciudá esperimenta dos puntos altos de precipitación, al empiezu del iviernu y na primavera. El patrón de les precipitaciones ye llixeramente inusual, parcialmente por cuenta de les sos 500 m d'altitú. Los branos son llargos, polo xeneral duren de mayu a setiembre. Taxkent puede ser desaxeradamente calorosa mientres los meses de xunetu y agostu. La ciudá tamién tien bien poques precipitaciones mientres el branu, de xunu a setiembre.&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.tashkent-travel.com/weather
 |títulu= Tashkent weather forecast
 |fechaaccesu=11 de xunu de 2009
 |autor= Tashkent Travel
 |allugamientu= Taxkent, Uzbequistan
 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.tashkent-travel.com/weather|fechaarchivu=23 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.happytellus.com/tashkent/uzbekistan
 |títulu= Tashkent, Uzbekistan travel information
 |fechaaccesu=11 de xunu de 2009
 |autor= Happy-Tellus.com
 |editorial= Infocenter International Ltd.
 |allugamientu= Helsinki, Finlandia }}

&lt;/ref&gt;

{{clima
|location = Tashkent (1981–2010)
|metric first = y |single
line = y |Jan
record high C = 22.2
|Feb record high C = 25.7
|Mar record high C = 32.5
|Abr record high C = 36.4
|May record high C = 39.9
|Xun record high C = 43.0
|Xnt record high C = 44.6
|Ago record high C = 43.1
|Set record high C = 39.8
|Och record high C = 37.5
|Pay record high C = 31.1
|Avi record high C = 27.3
|year record high C = 44.6
|Xin high C = 6.9
|Feb high C = 9.4
|Mar high C = 15.2
|Abr high C = 22.0
|May high C = 27.5
|Xun high C = 33.4
|Xnt high C = 35.6
|Ago high C = 34.7
|Set high C = 29.3
|Och high C = 21.8
|Pay high C = 14.9
|Avi high C = 8.8
| Xin mean C = 1.9
| Feb mean C = 3.9
| Mar mean C = 9.4
| Abr mean C = 15.5
| May mean C = 20.5
| Xun mean C = 25.8
| Xnt mean C = 27.8
| Ago mean C = 26.2
| Set mean C = 20.6
| Och mean C = 13.9
| Pay mean C = 8.5
| Avi mean C = 3.5
|Xin low C = −1.5
|Feb low C = 0.0
|Mar low C = 4.8
|Abr low C = 9.8
|May low C = 13.7
|Xun low C = 18.1
|Xnt low C = 19.7
|Ago low C = 18.1
|Set low C = 13.0
|Och low C = 7.8
|Pay low C = 4.1
|Avi low C = 0.0
|Xin record low C = −28.0
|Feb record low C = −25.6
|Mar record low C = −16.9
|Abr record low C = −6.3
|May record low C = −1.7
|Xun record low C = 3.8
|Xnt record low C = 8.2
|Ago record low C = 3.4
|Set record low C = 0.1
|Och record low C = −11.2
|Pay record low C = −22.1
|Avi record low C = −29.5
|year record low C = −29.5
|Xin precipitation mm = 57.8
|Feb precipitation mm = 57.2
|Mar precipitation mm = 64.8
|Abr precipitation mm = 59.8
|May precipitation mm = 40.9
|Xun precipitation mm = 10.8
|Xnt precipitation mm = 3.5
|Ago precipitation mm = 1.9
|Set precipitation mm = 5.9
|Och precipitation mm = 29.3
|Pay precipitation mm = 41.3
|Avi precipitation mm = 53.6
|Xin humidity = 73
|Feb humidity = 68
|Mar humidity = 62
|Abr humidity = 60
|May humidity = 53
|Xun humidity = 40
|Xnt humidity = 39
|Ago humidity = 42
|Set humidity = 45
|Och humidity = 57
|Pay humidity = 66
|Avi humidity = 73
|Xin precipitation days = 11.1
|Feb precipitation days = 9.6
|Mar precipitation days = 11.4
|Abr precipitation days = 9.5
|May precipitation days = 7.0
|Xun precipitation days = 3.2
|Xnt precipitation days = 1.3
|Ago precipitation days = 0.7
|Set precipitation days = 1.5
|Och precipitation days = 4.8
|Pay precipitation days = 7.3
|Avi precipitation days = 9.5

|Xin snow days = 13
|Feb snow days = 8
|Mar snow days = 1
|Abr snow days = 0
|May snow days = 0
|Xun snow days = 0
|Xnt snow days = 0
|Ago snow days = 0
|Set snow days = 0
|Och snow days = 0.2
|Pay snow days = 2
|Avi snow days = 8
|Xin sun = 117.8
|Feb sun = 127.1
|Mar sun = 164.3
|Abr sun = 216.0
|May sun = 303.8
|Xun sun = 363.0
|Xnt sun = 384.4
|Ago sun = 365.8
|Set sun = 300.0
|Och sun = 226.3
|Pay sun = 150.0
|Avi sun = 105.4
|source = Centre of Hydrometeorological Service of Uzbekistan,&lt;ref&gt;
{{Cita web
 |url= http://www.meteo.uz/eng/forecast/2006/08/16/klimat-tashkent_eng.html
 |títulu= Climate Data for Tashkent
 |editorial= Centre of Hydrometeorological Service
 |fechaaccesu=28 de payares de 2012
}}&lt;/ref&gt;
World Meteorological Organisation,&lt;ref name = WMO &gt;{{Cita web
 |url= http://worldweather.wmo.int/032/c00115.htm
 |títulu= World Weather Information Service – Tashkent
 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2012
 |editorial= [[World Meteorological Organisation]] }}&lt;/ref&gt; Pogoda.ru.net (record low and record high temperatures),&lt;ref name = Pogoda &gt;
{{Cita web
 |url= http://pogoda.ru.net/climate/38457.htm
 |títulu= Weather and Climate-The Climate of Tashkent
 |editorial= Weather and Climate
 |idioma=rusu |fechaaccesu=16
 d'agostu de 2012
}}&lt;/ref&gt; Hong Kong Observatory (mean monthly sunshine hours)&lt;ref name= HKO &gt;
{{Cita web
 |url= http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/asia/westasia/tashkent_y.htm
 |títulu= Climatological Normals of Tashkent
 |fechaaccesu=18 d'agostu de 2012
 |editorial= [[Hong Kong Observatory]]
 |fecha=agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;
|date=March 2014}}

== Demografía ==

En 1983 la población de Taxkent yera de 1&amp;nbsp;902&amp;nbsp;000 persones, nun área de 256 km ², en 1991 el númberu de residentes permanentes de la capital xubía a 2&amp;nbsp;136&amp;nbsp;600 habitantes. La ciudá yera la cuarta ciudá más poblada de la [[XRSS]] (dempués de [[Moscú]], [[Leningráu]] (San Petersburgu) y [[Kiev]]). Anguaño Taxkent caltién el estatus de la cuarta ciudá en población ente los países de la [[CEI]] y el Bálticu.
La población residente en Taxkent el 1 de xineru 2012 xubió a 2&amp;nbsp;309&amp;nbsp;300 persones (hai estimaciones non oficiales, teniendo en cuenta los migrantes temporales de 3,0 a 4,2 millones de persones), de los cualos a partir de 2008, el 63,0% son [[uzbecos]], 20,0% [[rusos]], 4,5% [[tártaros]], 2,2% [[coreanos]], 2,1% [[taxiquistaninos]], 1,2% [[güigures]] y 7,0% d'otres nacionalidaes.&lt;ref&gt;[http://tashkent.uz/ru/articles/354/ Этнический состав населения Ташкента на 2008 год], {{ru}}&lt;/ref&gt;

Anque como en tol país l'[[idioma uzbecu|uzbecu]] ye la llingua oficial, na ciudá l'idioma mayoritariu sigue siendo'l [[idioma rusu|rusu]].

La aglomeración de Taxkent inclúi llocalidaes dientro d'un radiu de 60 a 70 km, incluyendo tamién 15 ciudaes y 637 asentamientos rurales. La superficie total ye de 6400 km².&lt;ref name=&quot;FAO&quot;&gt;ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/009/ah238y/ah238y00.pdf Urban and peri-urban forestry and
greening in west and Central Asia.Experiences, constraints and prospects. 2006&amp;nbsp;г. {{ru}}&lt;/ref&gt;
La población de la aglomeración calcular n'aprosimao 3 millones de persones en 2001.&lt;ref name=&quot;FAO&quot;/&gt;

== Distritos ==
[[Ficheru:Tashkent City districts.png|thumb|right|350px|Distritos de la ciudá de Taxkent.]]
[[Ficheru:Tashkent street view.jpg|thumb|250px|Cai Amir Timur.]]
[[Ficheru:Tashkent, Peoples Friendship Palace (6241108689).jpg|250px|thumb|Palaciu de l'Amistá de los Pueblos.]]
Taxkent alcuéntrase estremáu nos siguientes distritos: (n'[[idioma uzbecu|uzbecu]] ''[[Tuman (distritu)|tuman]]''):

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Nr
! Distritu
!Población &lt;br /&gt; (2009)&lt;ref name=TD&gt;{{ru}} [http://tashkent.uz/ru/articles/351/ Statistics of the subdivisions of Tashkent]&lt;/ref&gt;
! Área &lt;br /&gt; (km²)&lt;ref name=TD /&gt;
! Densidá &lt;br /&gt; (área/km²)&lt;ref name=TD /&gt;
! Mapa
|- 
|1
|'''[[Bektemir]]'''
| 27,500
| 20.5
| 1,341
| [[Ficheru:Tashkent District 1 - Bektemir.png|50px]]
|-
|2
|'''[[Chilanzar]]'''
| 217,000
| 30.0
| 7,233
| [[Ficheru:Tashkent District 2 - Chilanzar.png|50px]]
|-
|3
|Yashnobod
| 204,800
| 33.7
| 6,077
| [[Ficheru:Tashkent District 3 - Hamza.png|50px]]
|-
|4
|'''[[Mirobod]]'''
| 122,700
| 17.1
| 7,175
| [[Ficheru:Tashkent District 4 - Mirobod.png|50px]]
|-
|5
|'''[[Mirzo Ulugbek]]'''
| 245,200
| 31.9
| 7,687
| [[Ficheru:Tashkent District 5 - Mirzo Ulugbek.png|50px]]
|-
|6
|'''[[Sergeli]]'''
| 149,000
| 56.0
| 2,661
| [[Ficheru:Tashkent District 6 - Sergeli.png|50px]]
|-
|7
|'''[[Shaykhontohur]]'''
| 285,800
| 27.2
| 10,507
| [[Ficheru:Tashkent District 7 - Shaykhontohur.png|50px]]
|-
|8
|'''[[Olmazar]]'''
| 305,400
| 34.5
| 8,852
| [[Ficheru:Tashkent District 8 - Olmazar.png|50px]]
|-
|9
|'''[[Uchtepa]]'''
| 237,000
| 28.2
| 8,404
| [[Ficheru:Tashkent District 9 - Uchtepa.png|50px]]
|-
|10
|'''[[Yakkasaray]]'''
| 115,200
| 14.6
| 7,890
| [[Ficheru:Tashkent District 10 - Yakkasaray.png|50px]]
|-
|11
|'''[[Yunusabad]]'''
| 296,700
| 41.1
| 7,219
| [[Ficheru:Tashkent District 11 - Yunusabad.png|50px]]
|}

Al momentu de tomar el control los zaristes, esistíen cuatro distritos (n'[[idioma uzbecu|uzbecu]] ''daha''):
&lt;ol&gt;
&lt;li&gt; Beshyoghoch
&lt;li&gt; Kukcha
&lt;li&gt; Shaykhontokhur
&lt;li&gt; Sebzor
&lt;/ol&gt;

En 1940, la ciudá tenía los siguientes distritos (en [[idioma rusu|rusu]] ''район''):
&lt;ol&gt;
&lt;li&gt; Oktyabr
&lt;li&gt; Kirov
&lt;li&gt; Stalin
&lt;li&gt; Frunze
&lt;li&gt; Lenin
&lt;li&gt; Kuybishev
&lt;/ol&gt;

En 1981, reorganizar en:&lt;ref name = &quot;tga&quot;/&gt;
&lt;ol&gt;
&lt;li&gt; Bektemir
&lt;li&gt; Akmal-Ikramov (Uchtepa)
&lt;li&gt; Khamza (Hamza)
&lt;li&gt; Lenin (Mirobod)
&lt;li&gt; Kuybishev (Mirzo Ulugbek)
&lt;li&gt; Sergeli
&lt;li&gt; Oktober (Shaykhontokhur)
&lt;li&gt; Sobir Rakhimov (Olmazar)
&lt;li&gt; Chilanzar
&lt;li&gt; Frunze (Yakkasaray)
&lt;li&gt; Kirov (Yunusabad)
&lt;/ol&gt;

== Educación ==
En Taxkent alcuéntrase l'[[Academia de les ciencies d'Uzbequistán]], por ello la ciudá tien una gran influencia institucional nes ciencies uzbeques. Hai una cierta variedá d'institutos o universidaes d'[[educación cimera]]:
[[Ficheru:Tashkent_University_of_Information_Technology.jpg|278px|thumb|Entrada al edificiu de la Universidá de teunoloxía de la información.]]
* [[Universidá nacional d'Uzbequistán]]&lt;ref&gt;http://nuu.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Universidá téunica del estáu (provincia de Taxkent)]]
* [[Universidá estatal de medicina de Taxkent]]
* [[Universidá estatal de pediatría de Taxkent]]
* [[Institutu Taxkent d'arquiteutura y construcción]]
* [[Institutu Taxkent d'Automovilismu y construcción de carreteres]]&lt;ref&gt;http://www.tayi.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Escuela internacional de negocios (Kelajak Ilmi)]]&lt;ref&gt;http://www.ibs.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Universidá Taxkent de teunoloxía de la información]]&lt;ref&gt;http://www.tuit.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Universidá internacional Westminster de Taxkent]]&lt;ref&gt;http://www.wiut.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Universidá d'economía y diplomacia internacional]]
* [[Universidá estatal d'economía]]
* [[Institutu estatal de derechu de Taxkent]]
* [[Institutu Taxkent de finances]]
* [[Universidá estatal de les llingües mundiales]]
* [[Conservatoriu de música de Taxkent]]
* [[Institutu d'estudios orientales de Taxkent]]
* [[Universidá islámica de Taxkent]]&lt;ref&gt;http://www.tiu.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Institutu de téuniques en desenvolvimientu singapuranu de Taxkent]]&lt;ref&gt;http://www.mdis.uz/&lt;/ref&gt;
* [[Institutu Taxkent d'industria testil y de la lluz]]
* [[Institutu Taxkent d'inxeniería ferroviaria]]

== Tresporte ==
[[Ficheru:Tashkent metro drushbanarod.jpg|250px|thumb|Vista d'una de les estaciones el [[Metro de Taxkent]].]]
Nel tresporte internu per carretera, Taxkent cuenta con un sistema d'autobuses públicos que son complementaos por una flota de taxis. Amás, cuenta con un sistema de [[metro (ferrocarril)|metro]], el [[Metro de Taxkent]], que foi inauguráu en 1977, siendo'l primeru en construyise n'[[Asia Central]] y el séptimu de l'antigua [[XRSS|Xunión Soviética]] y qu'anguaño ye'l de mayor capacidá de la rexón. Tamién dispón d'un serviciu de [[tranvía|tranvíes]].

Tocantes a tresporte internacional ya interurbanu, la ciudá cunta con un aeropuertu, l'[[Aeropuertu Internacional de Taxkent]], que la comunica col restu d'Asia, Europa y América y que ye'l mayor del país. La [[Estación de ferrocarril de Taxkent|estación de Taxkent]] ye un importante centru ferroviariu rexonal n'Asia Central y ta xunida per una llinia ferroviaria d'alta velocidá con [[Samarcanda]].&lt;ref&gt;https://www.elpais.com/articulo/internacional/Uzbekistan/fai de menos/Espana/puesta/cola/AVE/elpepuint/20110830elpepuint_10/Tes&lt;/ref&gt;

== Deporte ==

En Taxkent, los equipos de [[fútbol]] más importantes de la capital son el [[FC Pakhtakor Tashkent]], el [[Lokomotiv Tashkent]] y el [[FC Bunyodkor]]. Los trés clubes compiten na [[Lliga de fútbol d'Uzbequistán]], la máxima división del país. Amás, na ciudá asítiase la sede de la [[Federación de Fútbol d'Uzbequistán]], tamién de qu'equí s'atopa'l [[Estadiu Pakhtakor Markaziy]], l'estadiu de la [[Seleición de fútbol d'Uzbequistán|selección]] y del [[FC Pakhtakor Tashkent|Pakhtakor]].

Taxkent ye mundialmente conocida por que equí apuéstase en [[setiembre]] dende [[1999]] añalmente un tornéu de [[tenis]] de la [[WTA]] ([[Tornéu de Taxkent]]).

Ente les personalidaes de la ciudá nel ámbitu deportivu, destaca'l famosu ciclista [[Djamolidine Abdoujaparov]], el tenista [[Denis Istomin]] y el futbolista [[Vassilis Hatzipanagis]], nacíos na ciudá. La ximnasta [[Alina Kabáyeva]] tamién nació en Taxkent.

== Ciudaes hermanaes ==
Taxkent ta hermanada con:
{{columnes}}
* {{bandera|Kazakstán}} [[Almaty]] , Kazakstán
* {{bandera|Turquía}} [[Ankara]], Turquía
* {{bandera|Kazakstán}} [[Nur-Sultan]], Kazakstán
* {{bandera|China}} [[Beixín]], China
* {{bandera|GER}} [[Berlín]], Alemaña
* {{bandera|Kirguistán}} [[Biskek]], Kirguistán
{{Nueva columna}}
* {{bandera|Exiptu}} [[El Cairu]], Exiptu
* {{bandera|Ucraína}} [[Dnipró]], Ucrania
* {{bandera|Turquía}} [[Istambul]], Turquía
* {{bandera|PAK}} [[Karachi]], Paquistán
* {{bandera|Ucraína}} [[Kiev]], Ucrania
* {{bandera|Bélxica}} [[Courtrai]], Bélxica
{{Nueva columna}}
* {{bandera|Rusia}} [[Moscú]], Rusia
* {{bandera|Letonia}} [[Riga]], Letonia
* {{bandera|USA}} [[Seattle]], EUA
* {{bandera|Corea del Sur}} [[Seúl]], Corea del Sur
* {{bandera|Macedonia}} [[Skopie]], Macedonia
* {{bandera|Tunicia}} [[Tunicia]], Tunicia
{{final columnes}}

== Ver tamién ==
* [[Puertes de Taxkent]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Tashkent|Taxkent}}
* [http://web.archive.org/web/http://www.east-site.com/central-asia-uzbekistan-tashkent Afayar el Taxkent] (n'inglés)
* [http://web.archive.org/web/http://www.east-site.com/pictures-of-tashkent Taxkent - semeyes y caleyeru] (n'inglés)

{{AvisuTradubot|Taxkent}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes d'Uzbequistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>ovo2k4k6waqan6imhzc12o58pcut3oq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Usuariu alderique:YoaR</title>
    <ns>3</ns>
    <id>89305</id>
    <revision>
      <id>3702969</id>
      <parentid>3658646</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:16:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>/* Pidimientu cambeos bot */ nueva seición</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60670" xml:space="preserve">__NOINDEX__
{{bienvenida}}
--[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 02:46 9 ago 2017 (UTC)

== Cai Uría ==

Bones. Treslladé la páxina de [[Cai Uría]] a [[Cai Uría (Uviéu)]], al ser un nome que tienen en varios sitios. Puse-y la plantía de {{plantía|edificiu}} porque vien mui bien pa les cais. Usen prácticamente los mismos datos y ye una plantía &quot;xenérica&quot; podríemos dicir. Si vas facer algún artículo más sobre alguna cai, recomiéndotela. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:43 30 xin 2018 (UTC)

== Plantía persona ==

Ye porque hasta que nun ta enllazao a Wikidata nun salen los datos. El enllaz se produz nel momentu nel que-y metes los enllaces interwikis. Si fuera un artículu que nun hai en otres wikipedies, habría que crealo en Wikidata primeru. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 18:18 30 xin 2018 (UTC)
: Por cierto, una plantía mui útil pa les biografíes ye {{plantía|nym}}. Sirve pa poner la fecha y llugar de nacimientu y muerte al entamu de los artículos, así queda con un formatu estándar, que sería algo así:

::'''Fulanitu de Tal y Cual''' {{plantía|nym}}, más conocíu como '''Menganitu''', yera un...
: Temién puedes probar la plantía {{plantía|Intro bio}}, pero tovía tien algún fallu en xente con munches profesiones o muyeres nun queda bien siempre. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 18:21 30 xin 2018 (UTC)

== Gracies ==

Gracies poles tos ediciones. Nun vamos sobraos d'usuarios/es activos/es y hai que valoralo. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 22:33 31 xin 2018 (UTC)

== Plantía nym ==

Nun ta mal que lo faigas, pero creo que ye más útil qu'emplegues el tiempu que tas dedicando a inxertar la plantía &quot;nym&quot; en persones que tean vives. Ello va facilitar que nel momentu que muerran el datu s'actualice solu. Facelo en persones yá finaes ye un poco redundante porque esi datu yá taba y nun va cambiar. Un saludu.

--[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 10:04 2 feb 2018 (UTC)

== Por si ye del to interés ==

Bones YoaR, como veo que tas siendo un usuariu avezáu y nun solemos ser munchos per equí, comunícote por si ye del to interés que tenemos otres tarees pendientes y la que más tiempu lleva inacabada ye la de completar n'asturianu la llista d'artículos imprescindibles. Nun me refiero a facelos sinón a traducir cómo se deben llamar n'asturianu. [https://ast.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Llista_d%27art%C3%ADculos_que_toles_Wikipedies_habr%C3%ADen_de_tener#Llistes_enantaes_por_estayes Tiéneslos equí] por si dalgún día tienes vagar d'ello. Un saludu y munches gracies. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 13:25 3 feb 2018 (UTC)

== Llocalidaes ==

Bones, veo que tas creando artículos de Llocalidaes asturianes. Has de recordar amestar la plantía &quot;Llocalidá&quot; y, nel datu de población, en cuenta d'escribilu la plantía &quot;persones&quot; pa que tea siempre actualizáu con wikidata y nun tengamos d'andar revisándolu. Per otru llau, agradeceríate que nun creares artículos del Conceyu Bimenes porque vamos crealos cola vecindá nun proyeutu lleváu alantre de magar el mes de mayu. De fechu, cuido que ye la meyor manera de crear los artículos llocales pa ver si somos quien a implicar un poco a la xente nel proyeutu... (Pero ye una opinión mía) Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 08:44 14 feb 2018 (UTC)
:Gracies, tamién ye importante la plantía &quot;persones&quot; porque ye imposible qu'actualicemos a mano tolos años los datos de población. Ye un trabayu bien grande'l de crear toles poblaciones del INE... Yo si quies puedo ayudate. Podríemos crear un Wikiproyeutu pa repartir el trabayu, animar a más xente a sumase y llevar estadístiques de lo fecho. Yá me dices. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 13:52 15 feb 2018 (UTC)

== 60.000 artículos ==

Bon día YoaR. Normalmente solemos coordinanos p'algamar cifres significatives pa feches concretes. Nesti casu, gustaríanos llegar a los 60.000 artículos pal día de la llingua materna. Tamos bien cerca. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 08:44 17 feb 2018 (UTC)
:Bono, a vegaes escoyemos unu en particular porque cada 10.000 artículos falamos con prensa y suelen pidilu. Recuérdote que tenemos [https://ast.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Llista_d%27art%C3%ADculos_que_toles_Wikipedies_habr%C3%ADen_de_tener#Llistes_enantaes_por_estayes llistes d'artículos por facer] Escueyi'l que más te preste. ;) --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 09:38 19 feb 2018 (UTC)
::Otra opción son los [https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:P%C3%A1ginasRequeridas artículos más enllazaos]. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 09:48 19 feb 2018 (UTC)

== Corréu ==

Bon día. Mandéte un corréu electrónicu. Si quies amiéstote tamién al grupu de Telegram que tenemos. Siguimos en contautu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 17:00 17 feb 2018 (UTC)

== Enllazar con Wikidata ==

Gracies pol to trabayu de categorización. Esti ye un exemplu de tarees (pesaes) que venimos faciendo solos rsg y yo nos últimos meses y, la verdá, agradezse l'apoyu. Cuando creamos categoríes que yá esisten n'otres Wikipedies (la mayoría), nun hemos escaecer amestar (na columna de la izquierda) los interwikis. Enantes había que los meter toos a mano pero agora con Wikidata ye bien cenciello. Cuando esa estaya tea vacía, como ye'l casu por exemplu de la Categoría:Llibros de 2008 namás hemos de calcar n'amestar enllaces, escoyer una llingua y poner el nome que tien esa categoría n'otru proyeutu. Por exemplu, n'español: Categoría:Libros de 2008. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 08:45 19 feb 2018 (UTC)
:Meca, pues yo créoles a mano... ¿Cómo se remana esa ferramienta? --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 09:50 19 feb 2018 (UTC)

== Automatización ==

Veo que faes munchos cambeos per minutu. ¿Tas automatizándolo? ¿Cómo se fai? Porque si puedo aforrar tiempu... --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 13:27 19 feb 2018 (UTC)

== Categoríes ==

Bones YoaR. Pa variar, nun lo tenemos en ningún llao, pero la estrectura de les categoríes de países vien ser algo parecíu a esto:
-[Categoría:Loquesea de ''continente''|''país'']
-[Categoría:Loquesea por estáu|''país'']
-[Categoría:''país'']]

Lo que ta en cursiva tien que cambease por lo que corresponda. Y delles veces la categoría nun ye ''país'' sinon una inferior, por exemplo, les categoríes de llocalidaes deberíen dir na de xeografía. 

Lo mesmu val pa les biografíes, solo que n'esti casu ye &quot;profesión de país&quot;, y la categoría xeneral ye'l xentiliciu: &quot;Cantantes d'España&quot;-&gt; &quot;Españoles&quot;.

Nun sé si me toi esplicando o te toi liando. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 10:03 20 feb 2018 (UTC)

== Alministrador y bot ==

Bones de nuevo, espero nun resultar mui pesáu. Namás t'escribo pa comunicate que, si tas interesáu, n'acabando'l mes voi proponete como Alministrador lo que, principalmente, va date más permisos como esborrar páxines y bloquiar usuarios. Munchos de los alministradores yá nun tán activos y cuido qu'hai que dir metiendo más xente igual que vamos nomar a Rsg burócrata.

Per otru llau, pa evitar problemes colos patrulladores igual yera comeniente que, cuando faigas ediciones masives, emplegues un bot del estilu de rsgbot. Igual nun ye preciso, pero coles ediciones masives a vegaes pónennos problemes. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 10:33 21 feb 2018 (UTC)

== Wikipedia:Coordinación de tarees de mantenimientu ==

Creé esta páxina pa coordinanos nes tarees. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 09:10 23 feb 2018 (UTC)

== Llistáu d'artículos ==

Gracies por mandame'l llistáu d'artículos. Lo que precisaba yera un llistáu de nomes esclusivamente y valíame nun memsu documentu Word porque ye pa metelos nel Tradubot. Si pues facelo ensin que te lleve munchu tiempu agradézote, si non fáigolo yo a mano. Gracies! --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 12:00 24 feb 2018 (UTC)

== Categorización ==

Bon día YoaR, tuvi esti mesmu alderique con Rsg y vien too pola falta d'una norma (agora que tamos más persones nello cuido qu'habríemos d'apautar una). Yo lo que taba faciendo colos actores d'Estaos Xuníos yera metelos nesa categoría y llueu amestalos a la categoría &quot;Persona de Nueva York&quot; (o d'onde seya). Al mio paecer ye una categorización escesiva pal tamañu de la nuestra wiki. Pero como digo hemos redautar una norma. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 08:36 26 feb 2018 (UTC)

== Nomes de páxines incorreutos ==

Buenes. A la hora de treslladar les páxines con nomes incorreutos, como les que lleven ''\'', si desmarques lo de '''Dexar una redireición detrás''' llueu nun fae falta borrala, ya lo fae automáticamente el software. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 09:32 28 feb 2018 (UTC)
:Meca, ye verdá, ¡entós nun dixe na! xD --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 09:39 28 feb 2018 (UTC)

==Tradubot==
Pues ye verdá. Hai un problema col bot, y ye cosa de los acentos. Nun traduz bien los artículos que tienen acentu nel títulu. El tradubot, enantes de facer un artículu, comprueba si ésti yá esiste. Y polo que veo, nun deteuta tampoco un artículu esistente si ésti tien un acentu nel títulu. Vamos paralu hasta que tea resuelto. Gracies pol avisu y un saludu.--[[Usuariu:Astur|Astur]] ([[Usuariu alderique:Astur|alderique]]) 14:52 1 mar 2018 (UTC)

== Talleres Bimenes ==

Van ser dellos talleres qu'entamen en mayu. Pero, como falamos per corréu, hai poblaciones d'otros conceyos que pues dir xubiendo. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 20:56 4 mar 2018 (UTC)

== Idiomes / Llingües ==

Comentéilo tamién a Rsg... Precisamos ponenos d'alcuerdu en cómo llamamos a les llingües y ponelo nuna guía d'estilu: ¿Idioma finlandés, Llingua finlandesa o finlandés? A min xenérame duldes emplegar namás el so nome ensin l'añadíu de &quot;idioma o llingua&quot; pa nun xenerar problemes cola nacionalidá. Ye dicir, cuido que lo meyor habría ser: &quot;l'escritor &lt;nowiki&gt;[[finlandés]] en [[llingua finlandesa]] ya [[llingua inglesa|inglesa]]&quot;&lt;/nowiki&gt;. ¿Cómo lo ves? --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 12:24 11 mar 2018 (UTC)
:Ye verdá qu'al ser tan descomanáu'l volume d'información que remanamos a vegaes queden coses a medies... --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 10:46 12 mar 2018 (UTC)

== Conceyos d'España ==

Bon día, escríbote pa ver si podríes ayudame a correxir los nomes de los conceyos d'España. El Tradubot tornó los nomes de los que yeren traducibles y hai errores de bultu. Per otru llau, al tar tornao dende la Wikipedia en castellanu nun concuerda cola nuestra política d'emplegar los nomes oficiales de cada sitiu polo qu'hai que revisar unu per unu. Paezme que tamién taría bien tener un llistáu de los que nos falten como tarea a rematar. Un saludu y gracies. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 09:04 14 mar 2018 (UTC)
:Non, por eso te pido ayuda. Voi d'ún nún... Si tas dispuestu, ente Rsg, Astur, tu y yo (que paez que somos los más activos) a ver si somos quien a rematar tarees que lleven abiertes '''años'''. Agora mesmo'l Tradubot ta aparáu y vamos ver si lo ameyoramos, polo que nun se van meter más artículos en masa y vamos poder revisar bien los qu'hai. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 09:28 14 mar 2018 (UTC)
::Sí, tábemos optando pola forma patrimonial. Facémoslo n'Aragón tamién si'l nome ta referenciáu. Y habríemos facelo tamién con topónimos n'asturianu fuera d'Asturies pero de Llión, Zamora o Cantabria nun hai referencies fiables. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 10:28 14 mar 2018 (UTC)

== Plantía ==

Ye más fácil que copies una plantía que ya funcione con Wikidata ({{plantía|edificiu}}, {{plantía|monte}}, {{plantía|persona}}, {{plantía|llocalidá}}, etc.) y que vayas poniendo les propiedaes y etiquetes que necesites. Prueba a facelo así, ye que de la otra manera, ye muncho más trabayu. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:10 15 mar 2018 (UTC)

== Rempuesta ==
Respondite na páxina de [[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]] de Rsg --[[Usuariu:Astur|Astur]] ([[Usuariu alderique:Astur|alderique]]) 11:00 18 mar 2018 (UTC)
:Otra rempuesta al tema, en [[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]] de Rsg ;) --[[Usuariu:Astur|Astur]] ([[Usuariu alderique:Astur|alderique]]) 08:08 21 mar 2018 (UTC)

== códigu ==

Hey, cual ye'l códigu que tas usando pa iguar los enllaces frañíos? Porque paez bonu y eficaz.. --[[Usuariu:Astur|Astur]] ([[Usuariu alderique:Astur|alderique]]) 22:41 23 mar 2018 (UTC)

== YoaR==
😉😉😉😉 Bono, toi flipando col caberu mensaxe que m'unviaste. Bien, bien y bien!! Si tienes un corréu electrónicu habilitáu na wikipedia, voi escribite un corréu (que tien que ser priváu, por eso nun va perequí). Si nun lu tienes, por favor habilítalu pa que me ponga en contautu contigo. Ye importante. Gracies --[[Usuariu:Astur|Astur]] ([[Usuariu alderique:Astur|alderique]]) 12:01 26 mar 2018 (UTC)

== Candidatura a alministrador ==

Perdona YoaR que te propunxera va tiempu lo de ser alministrador y tovía nun entamara la votación (¿cómo nun me lo recordasti?). La votación [https://ast.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Votaciones#Candidatura_de_YoaR_a_alministrador ta equí] por si quies echa-y un güeyu y hai 30 díes pa que se tome un determín (que de xuru que ye positivu). Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 12:45 26 mar 2018 (UTC)

== Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey ==

&lt;div class=&quot;mw-parser-output&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes.
 
&lt;big&gt;'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&amp;prj=we&amp;edc=6&amp;prjedc=we6 Take the survey now!]'''&lt;/big&gt;

You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list.

Thank you!
&lt;/div&gt; &lt;span class=&quot;mw-content-ltr&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]&lt;/span&gt;, 18:41 29 mar 2018 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:WMF Surveys@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/we6&amp;oldid=17881422 --&gt;

== Plantía idioma ==

Mira a ver qué te parez lo que fice. Igual hai que pone-y un par de parámetros llocales a esa plantía, el de &quot;oficial en&quot; y el de &quot;Familia llingüística&quot;, que nun veo que tengan propiedaes en Wikidata y ye una información interesante pa una plantía. Lo ideal sería que tuvieran en Wikidata, pero coles vueltes qu'hai que dar pa facer algo así acabamos antes metiéndolo aquí. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 08:47 6 abr 2018 (UTC)

== Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey ==

&lt;div class=&quot;mw-parser-output&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&amp;prj=we&amp;edc=6&amp;prjedc=we6  Take the survey now.]'''

If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone.
If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]].  You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]].  Thanks!  
&lt;/div&gt; &lt;span class=&quot;mw-content-ltr&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]&lt;/span&gt;, 01:39 13 abr 2018 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:WMF Surveys@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/we6&amp;oldid=17898672 --&gt;

== Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey ==

&lt;div class=&quot;mw-parser-output&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''.   The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&amp;prj=we&amp;edc=6&amp;prjedc=we6  Take the survey now.]'''

'''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]].  You can also send any questions you have to this user email.  [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]]  This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]].
&lt;/div&gt; &lt;span class=&quot;mw-content-ltr&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]&lt;/span&gt;, 00:49 20 abr 2018 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:WMF Surveys@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/we6&amp;oldid=17898672 --&gt;

== Votación p'alministrador ==

Acabo pesllar la tu votación p'alministrador, que llevaba ya más d'un mes abierta. El resultáu ye de 7 votos a favor y 0 en contra, así que ya tienes el permisu d'alministrador. Pa cualesquier dulda que tengas, ya sabes, a entrugar. ¡Norabona! --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 09:22 6 may 2018 (UTC)

== Wikialcuentru ==

Creé una páxina pa determinar una fecha y orde del día pal [[Wikipedia:Wikialcuentru 2018|Wikialcuentru 2018]]. Como usuariu activu, prestaríame que participares. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 10:47 15 xun 2018 (UTC)
==Traducciones bot==
Yo no sé asturiano y solo puedo corregir cuándo son fallos muy evidentes, pero se me cae el alma a los pies cada vez que doy a Páxina al debalu y es caer en un artículo traducido por bot (casi siempre) y no falla en casi todos hay algo que daña los ojos: desde americanismos del castellano, referencias a palabras asturianas de diccionarios castellanos, ya por no hablar que la construcción de las frases va a ser siempre la de la castellana (que unas veces coincidirá con la asturiana pero supongo que otras no, eliminando cualquier registro asturiano propio); y yo me imagino si viese eso en la Wikipedia en gallego se me inflamarían hasta las orejas. Podría entenderlo si en la wikipedia en asturiano fueséis muchos: podriáis revisar los artículos pero por lo que veo en cambios recientes sois muy pocos, es imposible que podáis revisar todos los artículos y al final para que sirve tener tanta cantidad, si queréis captar lectores y prestigio ese no es el camino, ¿cuál es la reacción de un lector tras caer en un artículo traducido por un bot lleno de todo tipo de errores? No tengo pruebas pero me imagino que será volver a la wikipedia castellana para no volver. Pero bueno, es vuestra decisión tenerlos y crear más y a mí solo me cabe respetarla, no es mi lengua ni la wikipedia en la que colaboro habitualmente.--[[Usuariu:HacheDous&amp;#61;0|HacheDous&amp;#61;0]] ([[Usuariu alderique:HacheDous&amp;#61;0|alderique]]) 18:03 8 ago 2018 (UTC)

== Alministrador de la interfaz ==

Felicidaes YoaR, según el resultáu de la votación de [[Wikipedia:Votaciones]] acabo date los permisos d'alministrador de la interfaz. Suerte col ''cargu''. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 09:06 20 set 2018 (UTC)

== Function Startlist ==

Hi YoaR. It is the first time we encounter us. I am the guy who conceptualize [[:d:Module:Cycling race]] years ago, but I don't write the code. You are the last Wikipedia to use this algorithm, so if you want a day I can spend time to give you all the functions. Today I give you [[Plantía:Cycling race/startlist]] created and developed by Psemdel. Can you add translations in [[:d:Module:Cycling race]] at around line 2050, publish, and then copy and paste the code of the algorithm at [[Módulu:Cycling race]] ? I am easy to contact, you can notify me and I will respond normally in less than 24 hours. You can also contact me directly on FR Wiki. The goal of this project is to centralize all the datas, save time, and develop more articles on Wikipedias. I see on Wikidata a big work of translations have been made for the AST language, so it is perfect. [[Usuariu:Jérémy-Günther-Heinz Jähnick|Jérémy-Günther-Heinz Jähnick]] ([[Usuariu alderique:Jérémy-Günther-Heinz Jähnick|alderique]]) 10:06 14 xin 2019 (UTC)

== Intercultur 2019 ==

Hola YoaR. Durante todo el mes de febrero tiene lugar una nueva edición de la iniciativa [[:meta:Intercultur 2019|Intercultur]]. Como participante de anteriores años, te invito nuevamente a colaborar traduciendo o ampliando alguno de los artículos propuestos. Un cordial saludo. --[[Usuariu:Rodelar|Rodelar]] ([[Usuariu alderique:Rodelar|alderique]]) 23:05 7 feb 2019 (UTC)

== Burócrata ==

== Votación pa burócrata ==
Acabo pesllar la tu votación pa burócrata. El resultáu ye de 7 votos a favor y 0 en contra, así que ya tienes el permisu de burócrata. Agora pa editar tienes que ponete tarabica, ¡qu'hai que dar bona imaxe! :P --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 20:25 23 mar 2019 (UTC)

== Mapa inventado de evolución lingüística ==

Hola YoaR. Siento no saber escribir en asturiano, que eso sí leo sin problemas. Espero que puedas comprenderme si escribo en castellano. 

He visto que has revertido mi edición en los cuatro artículos que he editado. ¿Por qué? Este mapa animado es pura invención de un wikipedista, sin fuentes, y con varios errores que se han señalado en su página de discusión en Commons. Es fuente primaria y no es fiable.  --[[Usuariu:Hispalois|Hispalois]] ([[Usuariu alderique:Hispalois|alderique]]) 21:25 12 may 2019 (UTC)

: {{ping|Hispalois}} Tras consultarlo con la comunidad de astwiki decidimos mantener ese mapa. Decidimos que las referencias que expliquen ese mapa han de darse en los artículos. Aunque quizás el proceso de implantación del castellano no fuera exactamente de la manera que refleja el mapa, seguro que fue parecido en el tiempo y en la extensión de los dominios lingüísticos. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:36 14 may 2019 (UTC)

== Hola ==

Quería saber como son las coordenaes [[Usuariu:DJose Méndez|DJose Méndez]] ([[Usuariu alderique:DJose Méndez|alderique]]) 03:52 22 ago 2019 (UTC)
: ¿? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 06:18 22 ago 2019 (UTC)
Quería que mirases [[Fontarón]] [[Usuariu:DJose Méndez|DJose Méndez]] ([[Usuariu alderique:DJose Méndez|alderique]]) 12:31 22 ago 2019 (UTC)
: {{ping|DJose Méndez}}, la plantía {{ep|llocalidá}} inora los parámetros, saca tolos datos dende Wikidata. Pa correxir cualquier cosa hai que camudar el datu en Wikidata. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 14:18 22 ago 2019 (UTC)
Gracias [[Usuariu:DJose Méndez|DJose Méndez]] ([[Usuariu alderique:DJose Méndez|alderique]]) 20:20 22 ago 2019 (UTC)

Está bien ahora?[[Usuariu:DJose Méndez|DJose Méndez]] ([[Usuariu alderique:DJose Méndez|alderique]]) 06:04 25 ago 2019 (UTC)

== XabatuBot ==

Hello YoaR!

Hungarian personal names are in the Eastern names (see also: [[:en:Personal_name#Eastern_name_order]])

For example: {{Q|66984517}}
Hungarian version: Zimonyi Márta,
surname: Zimonyi
forename: Márta.

Asturian version: Márta Zimonyi

[https://www.wikidata.org/w/index.php?title=Q66984517&amp;oldid=1010721365 This is not] a good edit


*{{Q|66779387}} Hungarian: Mészáros János, Asturian: János Mészáros
*{{Q|66759538}} Hungarian: Bende László, Asturian: László Bende
*etc.

It is common for other languages to use the Asturian version when entering a name, so that each name will be in a bad format.

Bye! [[Usuariu:Palotabarát|Palotabarát]] ([[Usuariu alderique:Palotabarát|alderique]]) 21:43 9 set 2019 (UTC)

: Hi {{ping|Palotabarát}}. Thanks for informing, I didn't know that. I'll check how to revert those wrong edits. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 06:56 10 set 2019 (UTC)


Many elements misspell the names of your bot. 
*If {{P|27}} = {{Q|28}}
AND
*{{P|735}} &lt;&gt; 0
then the format

*Hungarian: apellíu nome
*Asturian:  nome apellíu 

NOT

Asturian: apellíu  nome

Please try to fix it (~ 100 items in 2 days)

Thanks [[Usuariu:Palotabarát|Palotabarát]] ([[Usuariu alderique:Palotabarát|alderique]]) 23:56 13 och 2019 (UTC)

== Apóstrofos ==

¡Hola! Siento escribir en castellano, pero mi conocimiento del asturiano es muy escaso.

Vi que en el artículo que redacté «[[Oui, oui, oui, oui]]», cambiaste todos los apóstrofos (’)´’ por este símbolo ('). ¿Se ha hecho en la Wikipedia en asturianu alguna decisión de usar ese símbolo en lugar del apóstrofo? En la página web de la [[Academia de la Llingua Asturiana]] (que, según el artículo «[[asturianu]]», es la encargada de regular el idioma), se utilizan los apóstrofos que yo empleé en el artículo (’), y por tanto, asumo que son los correctos y los que deben emplearse a la hora de escribir en asturiano.

Gracias. [[Usuariu:Gato con patas|Gato con patas]] ([[Usuariu alderique:Gato con patas|alderique]]) 04:48 15 set 2019 (UTC)

:Se me olvidó mencionar también que, en las plantillas de las referencias, también puse «urlarchivu» y «fechaarchivu» en un principio, pero al parecer, la [[Plantía:Cita web|plantilla Cita web]] no está configurada para aceptar esos términos. Quizá alguien pueda solucionarlo. [[Usuariu:Gato con patas|Gato con patas]] ([[Usuariu alderique:Gato con patas|alderique]]) 04:58 15 set 2019 (UTC)

: Hola {{ping|Gato con patas}}, gracies por entamar na Wikipedia n'asturianu, ¡espero vete per equí más vegaes!. Sobre l'apóstrofu, nosotros tenemos el vezu d'usar l'apóstrofu rectu (') y non el redondu (’). [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 17:09 16 set 2019 (UTC)

== Plantía de Documentu ==

Buenes, ¿hai dalguna plantía/infobox pa facer una páxina sobre una Constitución? 
¡Gracies! [[Usuariu:Ashturianu|Ashturianu]] ([[Usuariu alderique:Ashturianu|alderique]]) 12:15 19 och 2019 (UTC)

: {{ping|Ashturianu}} acabo de copiar la plantía {{ep|ficha de documentu}} dende la Wikipedia en catalán. Esta plantía garra tolos datos que puede dende Wikidata pero tamién almite parámetros llocales, espero que te seya útil. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:58 19 och 2019 (UTC)

== Traducción ==

Buenes. Hai unos díes fice la traducción de la páxina gallega de [[Xosé Luís Franco Grande]]. Paez ser qu'hai que poner la plantía {{Traducíu de}}. ¿Podríes indicame'l como va?
¡Gracies! [[Usuariu:Ashturianu|Ashturianu]] ([[Usuariu alderique:Ashturianu|alderique]]) 12:17 21 abr 2020 (UTC)

: Hola {{ping|Ashturianu}} Nun ties más qu'añadir na seición &quot;Enllaces esternos&quot; el códigu: &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{traducíu ref|gl|Xosé Luís Franco Grande}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:32 21 abr 2020 (UTC)

== 2020 ==
Buenes. Normalmente cuando entama un añu creo la entrada pa dir poniendo n'ella lo habitual nestos casos, normalmente les muertes y dalgún fechu reseñable, lo que suelo facer dando una referencia hemerográfica. Ello ye que güei voi a intentar dar cuenta d'unu d'estos obituarios y veo que tol trabayu fechu por mi desapaeció por cuenta d'un bot. ¿Hai dalguna esplicación? Un saludu. --[[Usuariu:Zato-ino|Zato-ino]] ([[Usuariu alderique:Zato-ino|alderique]]) 05:57 14 may 2020 (UTC)

: {{ping|Zato-ino}} Trátase d'una prueba d'un procesu del [[:user:XabatuBot|mio bot]] pa llenar de conteníu les seiciones de nacencies y muertes de los artículos d'años que tean vacíos o práuticamente vacíos. Ye dalgo qu'[[Wikipedia:Chigre#Nacencies_y_muertes_per_a%C3%B1u|entrugué nel chigre]] va unes selmanes pero que tovía ta en pruebes. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 07:28 21 may 2020 (UTC)

== Steve dabliz stuzz ==

may i know why this page have big problems and how i can fix this problem and publish this page {{ensinomatu|Ahmed.ali ibragem}}

{{ping|Ahmed.ali ibragem}} That article was written in English but this is Wikipedia in Asturian. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 14:22 1 xnt 2020 (UTC)

yes i write about Asturian man and article should be here [[Usuariu:Ahmed.ali ibragem|Ahmed.ali ibragem]] ([[Usuariu alderique:Ahmed.ali ibragem|alderique]]) 14:27 1 xnt 2020 (UTC)

can we back it and translate ? [[Usuariu:Ahmed.ali ibragem|Ahmed.ali ibragem]] ([[Usuariu alderique:Ahmed.ali ibragem|alderique]]) 14:31 1 xnt 2020 (UTC)

== Xabatubot: bienvenida ==

Bones. Pienso que Xabatubot nun debería dar les bienveníes a la xente. Cuando se-y da la bienvenida a un usuariu nuevu deberíemos revisar les sos ediciones pa ver si neesita ayuda o pa ver si ye un vándalu y hai que bloquealu. Ya van varies veces que veo que da la bienvenida a spammers. Nun ye que tenga mayor importancia, pero paezme que ye daqué bono qu'esto lo manexen humanos y non la ''botpedia''. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:04 3 set 2020 (UTC)
: Ok. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:57 11 set 2020 (UTC)

== We sent you an e-mail ==

Hello {{PAGENAME}},

Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled &quot;The Community Insights survey is coming!&quot;. If you have questions, email surveys@wikimedia.org. 

You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]].

[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 18:46 25 set 2020 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Samuel (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&amp;oldid=20479295 --&gt;

== Block ==

Hi. Please block [https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Contribuciones/85.192.76.81 this ip]. Thanks. --[[Usuariu:Minorax|Minorax]] ([[Usuariu alderique:Minorax|alderique]]) 12:07 8 och 2020 (UTC)
* {{ping|Minorax}} Done. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 12:22 8 och 2020 (UTC)
::Thanks. --[[Usuariu:Minorax|Minorax]] ([[Usuariu alderique:Minorax|alderique]]) 12:22 8 och 2020 (UTC)

== Infobox election ==

Hola. Me he pasado aquí a la espera de tener página propia para la infobox election y dejar tranquila la discusión de los deportistas y goles....

Te sitúo:
* He preparado una [[Plantía:Infobox election/dependencies|lista de dependencias]] a tener instaladas en la plataforma (astwiki), o sea, aquí.
* Es tu lista de '''ToDo'''. Puedes hacer tus anotaciones o poner/quitar coses que veas, pero no te mates mucho porque le quiero cambiar el formato y estandarizarla de cara a otras instalaciones.
* Para poder internacionalizar y no tener los líos con las traducciones locales que provocan versiones ''forke'' difíciles de mantener a futuro, la vocación de esta (y pasará lo mismo con la super-plantilla de personas) es que &quot;NO haya que tocar el código para personalizarla&quot;. Eso significa que:
:* los valores de las etiquetas y cabeceras de la infotaula siempre salen de WD. Si no te gusta lo que sale o lo ves en otra lengua, has de ir a WD (siguiendo el icono de la etiqueta) y traducirlo al asturiano.
:* no hay parámetros manuales y, cuando los hay, son de parametrización de funcionamiento (no contenido) y están en inglés.
:* las plantillas y módulos utilizados intento que sean de la &quot;[[:D:Category:Global Templates|Category:Global Templates]]&quot;, una selección que voy construyendo poco a poco con versiones que son iguales en la mayoría de WPs. En algunos casos encuentro casos que -funcionalmente- son iguales pero el código tiene diferencias. En este caso, intento convencer del cambio y si no, encontrar un bypass.
:* por este motivo, el module:Wikidata de cawiki (el que ast hace servir) lo hemos cambiado de nombre a &quot;module:wikidades&quot;, porque entre todas las WPs hay 3 o 4 module:wikidata que hacen cosas diferentes. En la lista verás que te hago una propuesta sobre el tema.
:* el nombre de plantillas y módulos también es en inglés y, para que los editores de artículos no nos acusen de anglófilos, empieza con una redirección hacia el punto de entrada, en este caso {{tl|infobox election}}, desde una plantilla con el nombre que cada WP quiera. 
Que te propongo hacer primero:
# decidir que quieres hacer con el tema module:wikidades. Tienes dos opciones fáciles:
:* Crear, copiando, la versión module:Wikidades; hacer una redirección de wikidata a wikidades para no tener duplicidades y que todos los que lo usa ahora siga funcionando. Es como lo tenemos nosotros y vamos modificando tranquilamente las infotablas antiguas y aprovechamos para implantar las mejoras que va incorporando el módulo.
:* Mantener module:wikidata como nombre base; subirlo a la última versión del master de Wikidades a cawiki porque la &quot;elecciones&quot; lo requiere; hacer una redirección de module:wikidades a module:wikidata.
# Copiar lo que te he dejado pendiente
# empieza por [[Template:Infobox election/param category]] porque toda la documentación de la infobox election la usa para categorizar todo lo que es código y documentación.
# Copiar documentación de plantillas base y poner categorías donde se indica.
# &lt;s&gt;Tengo pendiente de añadir las páginas de documentación de la infotabla porque tengo que resolver el tema del sufijo de las páginas (me parece que somos los únicos que hacemos servir /ús en lugar de /doc).&lt;/s&gt;
# Ya he resuelto el tema del &lt;code&gt;/doc&lt;/code&gt; vs &lt;code&gt;/ús&lt;/code&gt;. Cuando en la lista veas un /doc que has de copiar de cawiki, has de copiar el contenido que tengamos en /ús a cawiki i pegarlo en un/doc de ast. Internamente todos los enlaces ajustan el sufijo según la WP donde se encuentren. 
Bueno, para empezar, no te quejarás.
Salut ! --[[Usuariu:Amadalvarez|Amadalvarez]] ([[Usuariu alderique:Amadalvarez|alderique]]) 07:45 29 och 2020 (UTC)

== Hola y feliz año nuevo ==

Hola,
Espero que os vaya todo bien a ti y toda tu gente. Te deseo un feliz año nuevo con mucha salud, esperando que todo sea mejor para todos este año. Te escribo ya que estoy buscando wikipedistas que puedan hacer un pequeño vídeo (máximo 15 segundos) en su idioma con temática libre (presentándose por ejemplo, y acaso con cosas o monumentos de tu tierra) acabando con &quot;Bon aniversari&quot; y/o &quot;Per molts anys&quot; para celebrar el 20 aniversario de la Viquipèdia catalana. Me gustaría poder contar contigo y ojalá más asturianos y si hubiera alguna asturiana perfecto (faltan mujeres en general). Te deseo una muy buena semana. A la espera de noticias (positivas) tuyas. !Un fuerte abrazo! Claudi/[[Usuariu:Capsot|Capsot]] ([[Usuariu alderique:Capsot|alderique]]) 18:36 8 feb 2021 (UTC)

== Tresllaos ==

Yo nun inventé ''negritú'' (yá había menciones del términu n'astwiki). Y siguir los principios morfolóxicos del asturianu nun ye tampoco inventar pallabres [[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 13:47 18 feb 2021 (UTC)

: {{ping|Born2bgratis}} Sélo, y nun me paez mal del too l'adautación, pero la Wikipedia nun ye fonte primaria asina que parecióme afayadizu treslladar l'artículu al nome usáu en toles wikis (menos n'eswiki). Si quies, dexa una propuesta na [[Alderique:Négritude|páxina d'alderique del artículu]] pa ente toos buscar la solución menos mala pa esa pallabra que de la que nun tenemos referencies n'asturianu. El que si voi desaniciar dafechu ye ''[[negritud]]'', esa pallabra sí que nun mos val. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 14:32 18 feb 2021 (UTC)
:: Hai menciones na internet del términu [[Usuariu:Born2bgratis|Born2bgratis]] ([[Usuariu alderique:Born2bgratis|alderique]]) 14:35 18 feb 2021 (UTC)
::: {{ping|Born2bgratis}} Cuido que ye meyor discutir esto na so páxina d'alderique. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 14:41 18 feb 2021 (UTC)

== Request writing about Isabelle de Charrière (Q123386) ==

Hello YoaR, Would you like to write about / translate the (English) article of Isabelle de Charrière~(Q123386) for the AST Wikipedia? That would be appreciated. [[Usuariu:Boss-well63|Boss-well63]] ([[Usuariu alderique:Boss-well63|alderique]]) 07:16 25 ago 2021 (UTC)

== Conceyu de Grau ≠ Grau ==

Bones. Sobre [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Conceyu_de_Grau&amp;redirect=no esta redireición] pienso que tenemos que dexar los artículos de &quot;Conceyu de X&quot; pa les corporaciones municipales y los de &quot;X&quot; pa lo que ye'l conceyu como entidá xeográfica. Paezme que lo aldericáramos va tiempu, pero nun sé per onde. ¿Cómo lo ves? Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 17:36 12 set 2021 (UTC)

: Paezme bien. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 05:31 13 set 2021 (UTC)

== Articulos Revisaos ==

Deciesme que siguise esti enllaz como muestra:
:: {{ping|Amasuela}} refiérome a esti enllaz: https://imgur.com/ZaKBeu3 [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 11:51 27 set 2021 (UTC)


{{ping|YoaR}}: Perp sólo tengo estos a la vista, '''revisiones''', '''ediciones''', '''visites''' ya '''estadístiques''', pero no '''revisáu''', '''''wikificar ''''' y tantes otras, cómo amplio los enllaces pa que apaezca to lo que tu tienes a la vista ¿?, como lo que me muestres na imagen  del enllaz: ¿? ([https://imgur.com/ZaKBeu3])

:::Na parte superior izquierda tien una llave y lo que paez un lápiz, (tools) pero non supi incorpora-y mas opciones. 

Perdona la mi torpeza..
Bon fin de selmana
[[Usuariu:Amasuela|Amasuela]] ([[Usuariu alderique:Amasuela|alderique]]) 16:02 1 och 2021 (UTC)

: {{ping|Amasuela}} Pos si te digo la verdá, nun tengo nin idea, nun m'alcuerdo. Quiciás {{ping|Omarete}} pueda echanos un gabitu. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:46 2 och 2021 (UTC)
::Munches Gracies ! [[Usuariu:Amasuela|Amasuela]] ([[Usuariu alderique:Amasuela|alderique]]) 12:21 2 och 2021 (UTC)

== L'Antártida / Antártida ==

¡Hola, {{ping|YoaR}}! Gracies pol comentariu, pero tengo que te correxir. Ciertamente tienes razón no que comentes de China o El Congu, pero fíxate: con L'Antártida, '''l'artículu nun apaez ente paréntesis''': «Antártida, L'». Que nun te confundan los paréntesis qu'apaecen: tán arrodiando la vocal -a- pa indicar que tien que s'elidir porque hai que facer l'apostrofación del artículu, pero solo ye eso; l'artículu en sí mesmu nun ta ente paréntesis, polo qu'esti topónimu ye siempres con artículu. Remítome tamién al ''DALLA'', onde apaez siempres «L'Antártida». Espero que lo mires, y yá puestos, refaigas la redirección de *''Antártida'' a '''''L'Antártida'''''', porque esti últimu ye la única forma correcta d'esti continente xeláu n'asturianu según el ''DALLA'' y el cartafueyu d'exónimos. Munches gracies. Chau!!--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:03 2 pay 2021 (UTC)

: Por si nun quedaba claro: fíxate na diferencia ente '''Afganistá, (L')''' o meyor '''Arxentina (L'(a))''' con '''Antártida, L'(a)'''.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:07 2 pay 2021 (UTC)

:: {{ping|Limotecariu}} Na páxina del [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|cartafueyu]] que tenemos equí na Wiki l'artículu sal ente paréntesis. Por eso la mio argumentación. ¿Tas mirándolu na versión en papel y sal ensin paréntesis? Si ye esi el casu, tamos los dos d'alcuerdu y pongo'l bot a facer el trabayu pesáu. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:09 2 pay 2021 (UTC)

::: {{ping|YoaR}}: Sí, sí, toi mirándolu en papel, única manera en qu'hai que consultar esi cartafueyu (&quot;lo que ta equí&quot;, más d'una vez tenía errores, como poner *Hungria -ensin acentu gráficu na -i-). Pues yá puedes entós poner en marcha'l bot pa cambiar *Antártida a L'Antártida. Munches gracies.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:20 2 pay 2021 (UTC)

:::: {{ping|Limotecariu}}: Gustaríame pidite por favor qu'anoves la [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|versión dixital del cartafueyu]] cuando tengas vagar pa tenelu bien dafechu. XabatuBot usa esa los xentilicios d'esa páxina les descripciones automátiques que fai en Wikidata. Gracies. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:23 2 pay 2021 (UTC)

::::::{{ping|YoaR}}: Nun m'importaba facelo, pero la páxina ta candada pa usuarios &quot;normales&quot;, solo los alministradores podéis editala.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:29 2 pay 2021 (UTC)

::::::: {{ping|Limotecariu}}: Yá deberíes poder editala. ¡Gracies! [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:36 2 pay 2021 (UTC)
::::::::Ok! Sí, agora yá m'apaez el poder editar la páxina. Voi miralo de facer y revisalo agora, yá puestos. Gracies. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 18:54 2 pay 2021 (UTC)

⇒ ¡Hola, {{ping|YoaR}}! Yá revisé la &quot;[[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|versión dixital del cartafueyu]]&quot;, pues consultala a ver qué te paez. Independientemente, delles coses qu'hai que cambiar:
:1) les islles finlandeses de llingua sueca ye con «'''Å'''» (Åland) (agora apaez [[Islles Aland|l'artículu]] con «'''A'''»);
:2) la capital feroesa tien acentu gráficu: '''Tórsḥavn'''; agora apaez  [[Torsḥavn|ensin elli]];
:3) la [[Saint Peter Port|capital]] de la islla británica de [[Guérnesei]] tien de ser «'''Puertu San Pedru (Saint-Pierre-Port)'''», too ello... ye un sinsentíu pero ye lo que pon y lo que tenemos qu'usar equí, ¿non?
:4) La [[Saint-Pierre-de-la-Reunión|capital]] de les [[Tierres Australes y Antártiques Franceses|tierres australes y antártiques franceses]] ha ser «'''Saint-Pierre-de-la-Réunion'''», con acentu gráficu na «-e-» y non sobre la «-o-»; na edición anterior de la &quot;versión dixital&quot; d'equí, daquién punxo una nota que dicía que lo del cartafueyu yera un error, pero sin xustificar nin dicir una fonte onde se dixera tala cosa.
:5) Al ser la so independencia posterior al cartafueyu, ta creáu l'artículu de la capital de [[Sudán del Sur]], cola forma de &quot;[[Yuba]]&quot;; como nun ta nel cartafueyu pola razón anterior, propóngote cambiar el nome a '''Juba''', yá que esa forma con «''y''» ye imitación a l'adaptación fecha n'español (les fontes qu'apaecen son pa esa llingua); viendo les adaptaciones d'otres ciudaes y países, la forma asturianizada más afechisca había ser *''Xuba'', pero como nun tenemos nenguna fonte primaria que lo confirme (o polo menos, yo nun la conozo), tendremos que conformamos cola forma orixinal con «''j''».
Y cuido que más nada, que nun ye poco. Un saludu.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 22:22 2 pay 2021 (UTC)

== Más sobre topónimos y les sos entraes ==

¡Hola nuevamente, {{ping|YoaR}}! Revisando artículos, veo qu'hai delles redirecciones a formes que nun se correspuenden colo prescrito nel ''Cartafueyu'' y que ye lo que se sigue nesta Wikipedia. Son los siguientes:
:1) '''El Sáḥara Occidental''' redirecciona a ''[[Sáḥara Occidental]]'', ensin artículu, pero'l ''Cartafueyu'' diz que ye siempres con artículu (como &quot;El Salvador&quot;; mesmamente, el ''DALLA'' pon l'artículu con mayúscula pa nomar al desiertu [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=43521]);
:2) '''Islles Xeorxa del Sur y Sandwich del Sur''' redirecciona a ''[[Islles Xeorxes del Sur y Sandwich del Sur]]''; independientemente de si ye más afayadiza la forma en plural, el ''Cartafueyu'' pon &quot;Xeorxa&quot;, en singular;
:3) '''Cárdif''' redirecciona a ''[[Caerdydd]]''; independientemente de si ye más afayadiza la forma en galés, el ''Cartafueyu'' prescribe l'asturianización dende'l términu inglés (per otru llau, nun entiendo por qué se fixo esi cambéu y non tamién por exemplu pa Baile Átha Cliath por Dublín);
:4) '''Islla Oeste''' redirecciona a ''[[West Island]]''; independientemente de si ye más afayadiza la forma orixinal n'inglés, el ''Cartafueyu'' prescribe la traducción al asturianu, como en otros casos.
Darréu qu'equí siguimos al pie de la lletra lo que diz el ''Cartafueyu'', pídote qu'igües estos artículos anteriores y los mentaos enantes na seición d'enriba pa que concasen con ''Cartafueyu'' y nun ser incoherentes colo decidío pola Comunidá. Munches gracies y un saludu.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 05:44 3 pay 2021 (UTC)

== Un favor ==

Bones YoaR. Quería pidite un favor, si nun te da más el trabayu ''extra''. Al treslladar les categoríes, si se fae como se tien que faer, ensin dexar la vieya, nun sé porqué el software nun les borra de [[Especial:Categorías]] (por cierto, esi nome en castellanu mmm). Hai que dexar la orixinal y llueu borrala. Ye un incordiu y nun pasa na, lo único ye que salen la llista esa, que uso muncho pa categorizar y faeme perder tiempu. Si nun te da más y alcuérdeste, ¿podríes facelo así? Ya te digo que tampoco tien muncha importancia. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:36 13 pay 2021 (UTC)

: {{ping|omarete}} ¿Quiés decir facer el treslláu dexando redireición y llueu borrala? [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 11:39 13 pay 2021 (UTC)
::Sí. Ye más trabayu, pero ye que sinon, la categoría orixinal nun desapaez del llistáu, mira por exemplu [https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Categor%C3%ADas?from=Islles+Aland equí] que sal la categoría &quot;Islles Aland‏‎ (0 miembros)&quot;. [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:42 13 pay 2021 (UTC)
::: Si la crees y borres ya desapaece. Gracies por avisar, nun sabía qu'esto pasara. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 11:49 13 pay 2021 (UTC)
::::Sí. Por eso si veíes nos cambeos recientes que creaba categoríes pa borrales nun ye qu'alloriara, yera por eso xD [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:53 13 pay 2021 (UTC)
: Meca, acabo de velo, sí... qué cosa más rara. ¡Atopaste un bug del sistema! [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 11:40 13 pay 2021 (UTC)

== Redirecciones L'Antártida y El Sáḥara Occidental ==

¡Hola! ¿Podíes (re)facer les redirecciones pa los artículos de '''[[L'Antártida]]''' y '''[[El Sáḥara Occidental]]'''? Actualmente tán redireccionaos a les formes ensin artículu, que nun concasen colo que diz el cartafueyu de países nin el propiu ''DALLA'', que diz claramente qu'esos topónimos son siempre con artículu. Eses redirecciones solo pue faceles un alministrador, nun dexa ensin borrar enantes lo redireccionao. Munches gracies.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 12:16 14 pay 2021 (UTC)
* {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 17:37 14 pay 2021 (UTC)

== Huétor Santillán ==

El nombre del municipio es [[Huétor Santillán]], sin el &quot;de&quot; en medio, y así es como lo utiliza el ayuntamiento, Diputación de Granada, gobierno autonómico, prensa, etc. ¿A qué viene esa reversión y protección del artículo por &quot;vandalismo&quot;? Vandalismo de Rodelar, ¿no? [[Usuariu:Lopezsuarez|Lopezsuarez]] ([[Usuariu alderique:Lopezsuarez|alderique]]) 15:06 30 pay 2021 (UTC)

:Húetor de Santillán en el [http://www.ine.es/nomen2/inicio_a.do?accion=busquedaAvanzada&amp;inicio=inicio_a&amp;subaccion=&amp;botonBusquedaAvanzada=Consultar+selecci%C3%B3n&amp;numPag=0&amp;ordenAnios=ASC&amp;comunidad=00&amp;entidad_amb=no&amp;poblacion_amb=T&amp;poblacion_op=%3D&amp;poblacion_txt=&amp;denominacion_op=like&amp;denominacion_txt=&amp;codProv=18&amp;codMuni=099&amp;codEC=00&amp;codES=00&amp;codNUC=00 INE]. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:08 30 pay 2021 (UTC)

::Lo sé, pero ¿aquí sólo se emplean los nombres que aparecen en el INE? Porque en el INE aparece Oviedo, no [[Uviéu]]. Quiero decir, el nombre común del municipio hueteño difiere del que aparece en el INE (y no es el único caso). Debe prevalecer el nombre común tradicional a ese. [[Usuariu:Lopezsuarez|Lopezsuarez]] ([[Usuariu alderique:Lopezsuarez|alderique]]) 15:17 30 pay 2021 (UTC)
:::Para zonas del dominio lingüístico asturleonés se usan las formas tradicionales en asturiano. Para el resto, el nombre oficial salvo los casos indicados por el [[Wikipedia:Cartafueyu normativu: Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios|cartafueyu normativu de países]] y el libro ''Delles notes d'exonimia próxima'' de Héctor García Gil. Te dejo un enlace a la [[Wikipedia:Política sobre toponimia|política sobre toponimia]], aunque está un poco desactualizado. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:23 30 pay 2021 (UTC)

::::Desprotege ambos artículos. No los editaré, los dejaré así si quieres, pero no los tengas protegidos porque... realmente, nadie quiere atacarlos. Saludos. [[Usuariu:Lopezsuarez|Lopezsuarez]] ([[Usuariu alderique:Lopezsuarez|alderique]]) 15:32 30 pay 2021 (UTC)

== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
¡Hola!

Estás recibiendo este mensaje porque eres administrador de un wiki de Wikimedia.

Cuando alguien edita un wiki de Wikimedia sin haber iniciado sesión, mostramos su dirección IP. Como quizá ya sepas, no podremos seguir haciendo esto en el futuro. Es una decisión del departamento legal de la Fundación Wikimedia porque las normas y regulaciones para la privacidad en línea han cambiado.

En lugar de la IP mostraremos una identidad enmascarada. Tú, como administrador, '''podrás seguir accediendo a la dirección IP'''. También habrá un nuevo permiso de usuario para aquellos que no son administradores, pero necesitan ver las direcciones IP completas para luchar contra el vandalismo, el acoso y el spam. Los patrulleros también verán parte de la IP incluso sin este permiso. También estamos trabajando en [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|mejores herramientas]] que sirvan de ayuda.

Si aún no lo has hecho, [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|puedes leer más en Meta]]. Si quieres asegurarte de no perderte los cambios técnicos en los wikis de Wikimedia, puedes [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|suscribirte]] al [[m:Tech/News|boletín técnico semanal]].

Tenemos [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|dos propuestas]] sobre el posible funcionamiento del enmascaramiento de direcciones IP. Apreciaremos tus comentarios sobre cómo piensas que esto funcionaría mejor para ti y tu wiki, ahora y en el futuro. Puedes hacérnoslo saber en la [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|página de discusión]]. Puedes escribir en tu idioma. Las sugerencias se publicaron en octubre y decidiremos después del 17 de enero.

Gracias. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

18:10 4 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Johan (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(1)&amp;oldid=22532492 --&gt;

== Artículos destacados ==
Hola, ¿qué tal todo? Te quería preguntar cómo se puede presentar un artículo para que sea elegido como artículo destacado. He terminado el artículo sobre el [[idioma occidental]] y me gustaría que fuera elegido como destacado. Un saludo y gracias de antemano. --[[Usuariu:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] ([[Usuariu alderique:Caro de Segeda|alderique]]) 13:13 19 xin 2022 (UTC)

:{{ping|Caro de Segeda}} Hola. Siento decirte que hace ya años que esta wiki no tiene artículos buenos o [[Wikipedia:Artículos destacaos|destacados]] (el último que se destacó fue en 2014). [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 15:11 19 xin 2022 (UTC)
::Ah, ¿sabes cuál es la razón? ¿Es quizás que no hay votaciones o se ha decidido que no los tenga? Se me hace raro porque he visto que hay una [[:Categoría:Candidatos a artículos destacaos|categoría]] de artículos candidatos. Quizás se tenga que quitar no se ha decidido no tenerlos. [[Usuariu:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] ([[Usuariu alderique:Caro de Segeda|alderique]]) 15:48 19 xin 2022 (UTC)
:::{{ping|Caro de Segeda}} Ni idea, cuando yo llegué a aquí ya no había ese tipo de categorización. Quizás {{ping|Omarete}} sepa decirte algo. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:08 19 xin 2022 (UTC)
::::En su momento teníamos algo parecido, que eran los artículos destacados de portada. Pero con el tiempo dejamos de usarlo y se van cambiando sin más, poniendo artículos de cierta relevancia en el momento. El principal problema es que al ser tan pocos contribuyendo las votaciones tenían muy poca participación y entonces no es muy fiable destacar un artículo con uno o dos votos nada más. En este caso, te recomendaría que pidas en el chigre que se revise bien el artículo y lo ponemos en la portada una temporada sin más burocracia. Saludos. [[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 17:28 19 xin 2022 (UTC)

== Can you have look at these pages and do the needful? ==

* Please delete [[:w:ast:MAYA]]: Vandalism 
* Please delete [[:w:ast:Mesopotámica]]: Vandalism 
* Please delete [[:w:ast:Carru solar de Trundholm]]: Vandalism 
* Please delete [[:w:ast:Mis huevos son 2 chinos los pelos de mis huevos]]: Vandalism 
* Please delete [[:w:ast:Mevaleverga]]: Vandalism 
* Please delete [[:w:ast:Mundo]]: Vandalism 

--[[Usuariu:QueerEcofeminist|QueerEcofeminist]] ([[Usuariu alderique:QueerEcofeminist|alderique]]) 08:05 6 feb 2022 (UTC)

: {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 09:45 6 feb 2022 (UTC)

== Imperia ==

Bones. Como sigo ensin poder editar en wikidata tengo que pedite qu'arregles unos enllaces si nun te da más:

*[[Imperia]] agora mesmu enllaza en wikidata a la provincia, non a la ciudá.
*[[Provincia d'Imperia]] nun enllaza a na porque acabo facela, tenía qu'enllazar cola provincia.

Gracies y saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 11:41 19 feb 2022 (UTC)

: {{fecho}} [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 16:14 19 feb 2022 (UTC)

== Hola [[Image:Chat Flat Icon GIF Animation.gif|30px|]]  ==

&lt;div style=&quot;border-style:solid; border-color:#000066; background-color:#f7e0ff; border-width:1px; text-align:left; padding:8px;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[Image:A small cup of coffee.JPG|55px|left]] 
{{{1|&lt;includeonly&gt;~~&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/noinclude&gt;}}} ''Aprecio tu pasión por editar en Wikidata, te invito a un café conmigo.''👋 &lt;span&gt;[[Usuariu:Queen Respond|&lt;font style=&quot;background:#2A4B8D;color:#FFFFFF;&quot;&gt;&amp;nbsp;𝚀𝚞𝚎𝚎𝚗&amp;nbsp;&lt;/font&gt;]][[Usuariu alderique:Queen Respond:Queen Respond|&lt;font style=&quot;background:#14866D;color:#FFFFFF;&quot;&gt;&amp;nbsp;𝚁𝚎𝚜𝚙☹𝚗𝚍&amp;nbsp;&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;

== Pidimientu plantía OSLIN ==
Paezme que sería interesante tener una plantía como la del DALLA o'l DGLA, pa referenciar términos que nun apaecen en nenguna d'eses obres pero sí nel corpus léxicu '''OSLIN-AST'''. Yo nun m'apaño pa facela, si pudieres facer el favor de creala, agradézotelo enforma. Un saludu. --[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 11:55 23 may 2022 (UTC)

: {{ping|Vsuarezp}} Yá taba creada: {{ep|OSLIN}}. Acabo facer dalgunos cambeos agora p'ameyorala. Dime si te val asina o necesites más cosines. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 14:28 23 may 2022 (UTC)

== Pidimientu cambeos bot ==

El DALLA online cambió'l términu monasteriu por monesteriu. Fici dellos cambeos de títulos a mano, pero veo comeniente meter el bot pa iguar tolos monasteriu y monasterios por monesteriu y monesterios. Si pudieres facelo con XabatuBot, agradézotelo. Un saludu. [[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] ([[Usuariu alderique:Vsuarezp|alderique]]) 12:16 28 xnt 2022 (UTC)</text>
      <sha1>pgw3zl5mmi0bvd5ry4otq2xtcrvzp6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fueya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90112</id>
    <revision>
      <id>3702992</id>
      <parentid>3702600</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114926" xml:space="preserve">{{Ficha xenérica}}
[[Ficheru:Getrocknet Ahornblatt.jpg|thumb|200px|Fueya seca de pládanu real (''[[Acer platanoides]]'').]]
La '''fueya''' (del [[llatín]] ''fŏlĭum'', ''fŏlĭi'') ye l'[[órganu (bioloxía)|órganu]] vexetativu y xeneralmente apandáu de les [[Tracheophyta|plantes vasculares]], especializáu principalmente pa realizar la fotosíntesis. La [[morfoloxía vexetal|morfoloxía]] y l'[[anatomía vexetal|anatomía]] de los [[tarmu|tarmos]] y de les fueyes tán estrechamente rellacionaes y, en xunto, dambos órganos constitúin el [[renuevu]] de la [[planta]]. Les fueyes típiques —tamién llamaes [[nomófilu|nomófilos]]— nun son les úniques que se desenvuelven mientres el [[ciclu de vida (bioloxía)|ciclu de vida]] d'una planta. Dende la [[guañada]] asocédense distintos tipos de fueyes —[[cotiledón|cotiledones]], fueyes primordiales, [[prófilos]], [[bráctea|bráctees]] y [[antófilu|antófilos]] nes [[flor|flores]]— con formes y funciones bien distintes ente sigo. Un [[nomófilu]] consta usualmente d'una [[llámina foliar|llámina]] esplanada, d'un tarmu curtiu —el [[peciolu]]— que xune la llámina al tarmu y, na so base, d'un par d'apéndices —les [[estípula|estípules]]—. La presencia o ausencia d'estos elementos y l'estrema diversidá de formes de cada unu d'ellos xeneró un ricu vocabulariu pa categorizar la multiplicidá de tipos de fueyes que presenten les [[plantes vasculares]], que la so descripción denominar [[morfoloxía foliar]].&lt;ref name=&quot;alg&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.biologie.uni-ulm.de/lehre/botanik/allgemeinebotanik_hoppe.pdf |títulu=5 Morphologie des Blattes |fechaaccesu=10 de setiembre de 2011 |autor= Jürgen R. Hoppe |obra= Allgemeine Botanik |editorial= Institut für Systematische Botanik und Ökologie, Universität Ulm |allugamientu=Alemaña |páxina=56 |páxina=70 |idioma=alemán}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Seekiefer (Pinus halepensis) 14d 1.jpg|thumb|right| Una [[plántula]] de ''[[Pinus halepensis]]'' Les gimnospermas nun tienen cotiledones.]]

Nes [[pteridófitas]] más primitives les fueyes» son amenorgaes, nun presenten [[fai vascular|fexes vasculares]] y denominar [[microfilos]]. Les fueyes» vascularizadas, los [[megafilos]] o [[Fronde (botánica)|frondes]], son carauterístiques de les pteridófitas modernes, son más desenvueltes y tienen fexes vasculares.&lt;ref name=&quot;pteri&quot;/&gt; Munches [[gimnosperma|gimnospermes]] presenten un tipu de fueya por demás carauterística, la [[acícula|fueya acicular]], que la so llámina ye una aguya verde, percorrida por una sola vena y terminada nuna punta aguda.&lt;ref name=&quot;gimno&quot;/&gt; La mayoría de les [[monocotiledónees]] tienen fueyes con un aspeutu carauterísticu. Son xeneralmente enteres, con venación paralela, y la vaina ta siempres bien desenvuelta.&lt;ref name=&quot;monu&quot;/&gt; Les [[dicotiledónees]] usualmente presenten fueyes con llimbu foliar, pueden ser peciolaes o sésiles (nun presenten peciolu) y la base foliar pue ser axustada o non. Nesti grupu de [[plantes]] pue haber fueyes simples o compuestes. Nel primer casu la fueya puede ser entera, fendida o llobada, partida o sectada. Nel casu de presentar [[fueya compuesta]], la llámina foliar ta estremada en delles subunidades llamaes [[foliolu|foliolos]], los que se topen articulaos sobre'l raquis de la fueya o sobre les divisiones del mesmu. Cuando hai más de trés [[foliolu|foliolos]] y según la disposición qu'adopten los mesmos, la fueya puede ser [[Pinnado|pinnada]] cuando les subunidades o pinnas tópense dispuestes a lo llargo d'una exa o raquis. Cuando les subunidades o folíolos atópense insertos nel estremu del raquis les fueyes llámense ''palmaticompuestas''.&lt;ref name=&quot;estipula&quot;/&gt;

Les fueyes pueden esperimentar cambeos pronunciaos na so estructura, que pueden ser consideraes na mayoría de los casos, como [[adautación (bioloxía)|adautaciones]] al [[mediu ambiente]], o bien, la consecuencia d'una especialización funcional distinta a la función típica d'esti órganu. Ente éstes atopen les fueyes reservantes —los [[catáfilos]]—, les fueyes especializaes como órganos de sostén y fixación —los [[bilortu|bilortos]]— y les fueyes que desenvuelven funciones de defensa —les [[Escayu (botánica)|escayos foliares]]—.

La [[senescencia]] foliar ye una serie d'eventos ordenaos y curioso controlaos que dexen a les plantes preparar pa un periodu de reposu y estrayer sistemáticamente los pervalibles recursos de les fueyes primero que estes muerran.&lt;ref name=&quot;Coder&quot;/&gt; Nes plantes añales dalgunes de les fueyes muerren abondo ceo magar la mayor parte de les fueyes muerren coles mesmes que'l restu de los órganos. Nos [[árbol|árboles]], [[parrotal|parrotales]] y [[plantes herbales perennes]], sicasí, la defoliación ye un fenómenu periódicu, bien complexu, que se produz, na mayoría de les especies por un mecanismu d'[[abscisión]].&lt;ref name=&quot;Abs&quot;/&gt; Les fueyes de munches especies amuesen un color coloráu bien estremáu mientres la seronda, mientres ésti periodu los [[flavonole]]s [[incoloru|incoloros]] convertir en [[antocianines]] coloraes cuando la [[clorofila]] de les sos fueyes degrádase.&lt;ref name=&quot;Clifford &quot;&gt; Clifford M. N.(2000): ''Anthocyanins – nature, occurrence and dietary burden.'' In: ''Journal of the Science of Food and Agriculture.'' Bd. 80, Nr. 7, S. 1063–1072. {{DOI|10.1002/(SICI)1097-0010(20000515)80:7&lt;1063::AID-JSFA605&gt;3.0.CO;2-Q}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Hoja de Cambur.JPG|thumb|Fueya del árbol de Cambur o Banana (''[[Musa acuminata]]'') de San Juan Bautista, islla de Margarita, [[Venezuela]].]]
[[Ficheru:Nicotiana Tobacco Plants 1909px.jpg|thumb|right|Plantíu de tabacu en [[Pennsylvania]], [[Estaos Xuníos]].]]

== Conceutu y orixe ==
Les fueyes típiques son estructures llaminares o aciculares que contienen sobremanera texíu fotosintetizador, asitiáu siempres al algame de la [[lluz]]. Nes fueyes produz la mayor parte de la [[trespiración]], provocándose asina l'aspiración qu'abasna [[agua]] y [[nutrientes]] [[inorgánicu|inorgánicos]] dende les [[raigañu (botánica)|raigaños]]. Adicionalmente, les fueyes pueden modificar la so estructura de manera tal de funcionar como órganos d'almacenamientu d'[[agua]].&lt;ref name=&quot;def&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_1sucesionfoliar.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja, 2.1. Definición, origen, función y sucesión foliar |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090323165659/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_1sucesionfoliar.htm |fechaarchivu=23 de marzu de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ST&quot;&gt;Strassburger, E. 1994. ''Tratado de Botánica''. 8ª edición. Omega, Barcelona, 1088 p. ISBN 84-7102-990-1&lt;/ref&gt;
Nes [[plantes vasculares]] les fueyes tán carauterísticamente acomuñaes con [[yema|yemes]] que se topen nes sos [[axila|axiles]]. Estes yemes pueden crecer pa formar cañes vexetatives llaterales o estructures reproductives.

== Tipos de fueyes según el so momentu d'apaición mientres la vida de la planta ==
Desque la planta grana hasta que produz nuevamente granes van asocediéndose distintos tipos de fueyes, que descríbense de siguío:&lt;ref name=&quot;def&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gola&quot;&gt;Gola, G., Negri, G. y Cappeletti, C. 1965. ''Tratáu de Botánica''. 2ª edición. Editorial Labor S.A., Barcelona, 1110 p.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ST&quot;/&gt;
[[Ficheru:Ricinus communis-1ºs estadios.jpg|thumb|Primeros estadios de desenvolvimientu en ''[[Ricinus communis]]'' L. (dicotiledónees)]]
* [[cotiledón|Cotiledones]] o fueyes embrionales: son les primeres fueyes que se reparen depués de la guañada de la grana. Xeneralmente'l so númberu ye carauterísticu pa cada grupu de plantes. Asina, les plantes [[Liliopsida|monocotiledónees]] presenten un solu cotiledón, les [[Magnoliopsida|dicotiledónees]] tienen dos y les [[gimnospermas]] nun presenten cotiledones, yá que la so grana nun presenta les estructures especializaes que dan orixe a los cotiledones. Los cotiledones pueden ser epígeos cuando s'espanden mientres la guañada de la grana, riesguen les cubiertes de la grana, crecen percima de la superficie del terrén y -en munchos casos- empiecen a realizar fotosíntesis. Los cotiledones hipógeos nun s'espanden, queden debaxo de la superficie y nun realicen fotosíntesis. Esti últimu casu ye'l típicu naquelles especies, tales como nueces y abiyotes, nes que los cotiledones actúen básicamente como órganos de reserva de nutrientes.&lt;ref name=&quot;tischler&quot;&gt;{{Obra citada |títulu= Response of Seedlings of Two Hypogeal Brush Species to CO2 Enrichment |autor= Charles R. Tischler, Justin D. Derner, H. Wayne Polley, and Hyrum B. Johnson |url= http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/28366 | conference = Proceedings: Shrubland dynamics -- fire and water; 2004 August 10-12; Lubbock, TX. Proceedings RMRS-P-47 |editorial= Fort Collins, CO: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station |páxines= 104-106 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Obra citada |doi= 10.3732/ajb.94.6.901 |títulu= Seed size, seedling morphology, and response to deep shade and damage in neotropical rain forest trees |añu= 2007 |autor= Baraloto, C. | pub-periódica= American Journal of Botany |volume= 94 |páxina=901|apellíu2= Forget |nome2= P.-M. }}&lt;/ref&gt; [[Ficheru:Carpinus_betulus_cotyledons.jpg|thumb|left|Los dos cotiledones de la plántula de ''[[Carpinus betulus]]'', una [[Magnoliopsida|dicotiledónea]].]] Nel casu de llantar dicotiledónees nes que los cotiledones son fotosintéticos, éstos son funcionalmente similares a les fueyes. Sicasí, les verdaderes fueyes y los cotiledones presenten diferencies tantu estructurales como de desenvolvimientu. Los cotiledones formar mientres la embriogénesis, xuntu colos meristemas del raigañu y del tarmu y, poro, tópense presentes na grana antes de la guañada. Les fueyes verdaderes, sicasí, fórmense dempués de la guañada y a partir del meristema apical del tarmu, que ye responsable de la xeneración posterior de les partes aérees de la planta. Polo xeneral los cotiledones tienen vida curtia y la so forma ye distinta a la de los [[nomófilu|nomófilos]]. En ciertos casos escepcionales, como en delles [[gesneriáceas]] tropicales como ''[[Monophyllaea]]'' y ''[[Streptocarpus]]'', los cotiledones son les úniques fueyes que se formen. Unu d'ellos engrándase considerablemente y constitúi una fueya de llarga duración; nel so axila desenvuélvese la [[inflorescencia]].&lt;ref name=&quot;def&quot;/&gt;

* Fueyes primordiales o [[catáfilos]]: son les primeres fueyes que nacen percima de los cotiledones de la planta nueva. N'especies que les sos fueyes normales son compuestes, tales como la [[soya]] y el [[Fraxinus excelsior|fresnu]], les fueyes primordiales son simples o con menor númberu de [[foliolu|foliolos]]. N'otres especies, tales como l'[[Pisum sativum|arbeyera]] y el [[xirasol]], les fueyes primordiales presenten la mesma forma que los nomófilos pero menor tamañu.

* Fueyes vexetatives o [[nomófilu|nomófilos]]: apaecen dempués de les fueyes primordiales y son les que se formen mientres tola vida de la planta. Son morfolóxicamente más complexes y son les fueyes carauterístiques de cada especie.

* [[Profilos]]: son les primeres fueyes sobre una exa llateral. Tienen una posición carauterística, llateral en dicotiledónees y dorsal y soldaos ente sigo en monocotiledónees. Sobre la exa llateral dempués de los profilos pueden desenvolvese nomófilos o otros tipos de fueyes como [[bráctea|bráctees]] o [[antófilu|antófilos]].

* Fueyes preflorales: cuando les plantes pasen del estáu vexetativu al estáu floral, el cambéu tópase usualmente precedíu pol cambéu de la forma de les fueyes. Polo xeneral, el tamañu del llimbu amenórgase, los pecíolos encurtiar hasta que les fueyes [[Ficheru:Starr 030418-0059 Bougainvillea spectabilis.jpg|thumb|left| Les coloridas fueyes preflorales o [[bráctea|bráctees]] de ''[[Bougainvillea spectabilis]]'' confundir colos sos [[flor|flores]], pequeñes y de color blancu nel centru de la imaxe.]][[Ficheru:Dianthus clawed petal.jpg|thumb|Detalle d'un [[pétalu]] de clavel ''([[Dianthus]]''). Los pétalos, al igual que les restantes pieces de la [[flor]], son fueyes modificaes pa cumplir funciones específiques distintes a la [[fotosíntesis]].]] vuélvense sésiles y la coloración de les mesmes sueli ser distinta, como ye'l casu de ''[[Euphorbia pulcherrima]]'' y de ''[[Bougainvillea spectabilis]]''). Cuando les fueyes preflorales atópense sobre la exa principal llámense ''[[bráctea|bráctees]]'' o ''hipsófilos'' y cuando s'atopen sobre una exa llateral reciben el nome de ''bractéoles''. Estos son órganos foliáceos qu'arrodien a les [[flor|flores]] y, poro, son distintes tantu de los nomófilos como de les pieces del [[periantu]]. A pesar de ser xeneralmente verdes, la so función principal nun ye la fotosíntesis, sinón la proteición de les flores o de les [[inflorescencia|inflorescencies]]. El so tamañu ye bien variable. En ciertos casos, como nel tilal (''[[Tilia cordata]]'') o nes [[espádice]]s, son más grandes que la [[inflorescencia]]. N'otros casos, como na familia de les [[compuestes]], son bien pequeñes; por casu, les bráctees que formen l'arreyo alredor de la base del [[capítulu (Botánica)|capítulu]] nel diente de lleón ('' [[Taraxacum officinale]]''). Xeneralmente son verdes, pero ye frecuente que presenten pigmentos complementarios que-yos confieren otru color.
* [[antófilu|antófilos]] o fueyes florales: son les fueyes modificaes que constitúin los órganos [[flor]]ales. Los denominaos ''antófilos maneros'' son los que formen el [[periantu]] o'l [[perigonio]], esto ye, los sépalos los y los pétalos. Los [[pétalu|pétalos]] son cuasi siempres les partes más visibles de la [[flor]], xeneralmente son de vivos colores, con función curiosa, entamaos nuna envoltura de les restantes pieces de la flor llamada corola. Dacuando son portadores de [[nectariu|nectarios]] o glándules productores de néctar. Los [[sépalu|sépalos]] son más asemeyaos a fueyes normales que los anteriores. Suelen ser verdes y asítiense debaxo de los pétalos, cerrando la flor dende embaxo. Cuando la flor ta brotando, ellos zarren y protexen les partes internes más delicaes. [[Tépalu]] ye'l términu utilizáu cuando tolos antófilos del periantu son similares en forma y color y, poro, nun tán claramente estremaos los sépalos los de los pétalos, como davezu asocede nes plantes [[monocotiledónea|monocotiledónees]]. Los ''antófilos fértiles'', per otru llau, son les fueyes bien modificaes sobre les que se desenvuelven los órganos productores de les célules sexuales. Estrémense los [[estame]]s y los [[carpelu|carpelos]].

== Morfoloxía foliar ==
Un nomófilu consta usualmente d'una [[llámina foliar|llámina]] plana y espandida, d'un curtiu tallito llamáu [[peciolu]] que xune la llámina al tarmu y, na so base, d'un par d'apéndices similares a fueyes llamaos [[estípula|estípules]]—. La presencia o ausencia de cada unu d'estos elementos y l'estrema diversidá de formes de cada unu d'ellos xeneró un ricu vocabulariu pa categorizar la multiplidad de tipos de fueyes que presenten les [[plantes vasculares]] y que la so descripción denominar [[morfoloxía foliar]].&lt;ref name=&quot;alg&quot;/&gt;

=== Llámina o llimbu ===
{{Ap |Llimbu foliar}}La parte plana, delgada y espandida de la fueya, que contién la mayor parte de los [[cloroplastu|cloroplastos]], denominar llámina o llimbu foliar. Presenta dos cares: la adaxial, superior, ventral, [[Fai (botánica)|fai]] o epifilo empobinada escontra'l ápice del [[renuevu]], y la cara abaxal, inferior, dosal, [[viesu]] o hipofilo empobinada escontra la base del [[tarmu]]. Cuando dambes cares son del mesmu color, la fueya llámase concolora; cuando son de distintu color, xeneralmente la adaxial ye de color verde más escuru, la fueya llámase discolora.&lt;ref name=&quot;estipula&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_2dicot.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja. 2.2. Hoja de Dicotiledóneas |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100927095101/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_2dicot.htm |fechaarchivu=27 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt;

=== Peciolu ===
{{Ap|peciolu}}
Munches fueyes tienen un tallito proximal, llamáu [[peciolu]] nel casu de los nomófilos de les espermatófitas o estípite nel casu de los frondes de los [[felechu|felechos]]. Esi tallito usualmente ye estrechu, pue ser cilíndricu o ablayáu na cara cimera, o esplanáu y anchu. En munches ocasiones les fueyes nun tienen peciolu y el llimbu xúnese direutamente al tarmu. Nesos casos la fueya llámase sésil o sentada. Cuando hai dos fueyes sésiles ensertes en cada [[Nuedu (botánica)|nuedu]], dacuando xúnense ente sigo arrodiando dafechu al tarmu como ye'l casu del clavel ''([[Dianthus]]'').&lt;ref name=&quot;peciolu&quot;/&gt;

Munches especies presenten engrosamientos con aspeutu d'articulaciones, denominaos [[pulvinos]], los que tán asitiaos na base o nel ápice del peciolu, o [[pulvínulos]] si atópase na base de los peciólulos de les fueyes compuestes. Dambos tipos de engrosamientos son enchíos, presenten una superficie engurriada y, funcionalmente, tópense rellacionaos colos movimientos reversibles de les fueyes qu'asoceden como respuesta a estímulos: les [[nastia|nasties]]. Los pulvínulos de ciertes especies de del xéneru ''[[Mimosa (planta)|Mimosa]]'' mueven les fueyes en respuesta a los estímulos táctiles.&lt;ref name=&quot;peciolu&quot;/&gt;

Hai estructures similares a pecíolos pero que, en realidá, nun lo son. Por casu, una fueya o parte de la fueya, de normal na base, que zarra parcial o totalmente al tarmu percima del nuedu ye una [[vaina foliar]], como asocede nes families de les [[gramínees]] y en munches [[apiáceas]]. Un ''pseudopeciolu'', per otru llau, ye una estructura similar a un peciolu que surde ente una vaina de la fueya y la llámina, como s'atopa en delles monocotiledónees, tales como los [[Musa|bananos]] y los [[Bambusoideae|bambúes]].&lt;ref name=&quot;peciolu&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_4peciolo.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja, 2.4. Peciolu y base foliar |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101209090004/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_4peciolo.htm |fechaarchivu=9 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

=== Estípules ===
{{Ap|Estípula}}
[[Ficheru:Rose stipule ies.jpg|thumb|200px|left|[[Estípula|Estípules]] na fueya de ''Rosa'' (el tarmu foi quitáu).]]
[[Ficheru:Nasada liścia.png|thumb|right|Diversos tipos d'[[estípula|estípules]].]]

Munches fueyes tienen [[estípula|estípules]], un par d'apéndices similares a fueyes que s'alluguen a entrambos llaos de la base de la fueya. Les estípules pueden adquirir diverses formes, dende órganos foliáceos, escayos, glándules, pelos o hasta escames. Si les estípules tán presentes, les fueyes dícense axustaes. Una estructura especializada, escariosa, que se topa percima de los nuedos en dellos miembros de la familia de les [[poligonáceas]], interprétase como una versión modificada d'una estípula y denominar [[ócrea]]. Les estructures que sonsañen estípules nes bases de los [[foliolu|foliolos]] reciben el nome de ''estipelas'' (por casu en ''[[Thalictrum]]'' o en delles lleguminoses). Les estípules y estipelas pueden, en dellos casos, funcionar como proteición del desenvolvimientu de los primordios foliares.&lt;ref name=&quot;PFQ&quot;&gt;{{cita llibru |autor=
 Font Quer, P.
 |títulu= Diccionariu de Botánica. 8ª reimpresión
 |añu= 1982
 |editorial= Barcelona: Editorial Labor, S. A.
 |id= 84-335-5804-8
}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;mn&quot;&gt;{{cita llibru |autor=
 Nordhausen, M.
 |títulu= Morfología y organografía de llantar
 |añu= 1930
 |editorial= Barcelona: Editorial Labor, S. A.
}}&lt;/ref&gt;
Les estípules pueden ser ''llibres'' o ''llaterales'', cuando nun se xunten al [[peciolu]] y queden xuníes namái al [[tarmu]]; ''adnatas'', ''peciolares'' o ''vaxinales'' si se sueldan al peciolu nun trechu más o menos llargu; ''interpeciolares'' o ''caulinares'' cuando les estípules de fueyes opuestes se sueldan nel so puntu de contautu; ''intrapeciolares'' o ''axilares'' cuando les estípules de la mesma fueya se sueldan percima del peciolu; ''opuestes'' cuando les estípules de la mesma fueya se sueldan dando la vuelta pel llau opuestu al peciolu; ''ambigues'' cuando se sueldan al tarmu y al peciolu.&lt;ref name=&quot;PFQ&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;estipula2&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_4peciolo.htm#estípulas |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja. Base foliar y estípulas |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101209090004/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_4peciolo.htm#estípulas |fechaarchivu=9 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

=== Tipos de fueyes acordies cola so morfoloxía ===
{{VT| Morfoloxía foliar}}

[[Ficheru:Leaf Morphology.png|thumb|left|200px|La gran diversidá de tipos de fueyes que presenten les [[espermatófita|espermatófites]] puede clasificase atendiendo a la forma del [[llimbu foliar|llimbu]], a les carauterístiques de la [[nervadura]] principal (1) o de les nervaduras secundaries (2), al aspeutu del cantu (3), de la base (4) y del ápice (5) del llimbu.]]
[[Ficheru: Nerwacja liścia.svg|thumb|right|Esquemes representativos de los tipos de fueyes según la so forma, marxe o cantu y nerviación.]]
Les fueyes son extraordinariamente variaes tocantes a la so forma, la que suel ser carauterística de cada [[especie]], anque con grandes variaciones ente individuos ya inclusive dientro del mesmu individuu. Puede estremase, de primeres, ente les fueyes que presenten peciolu -''fueyes peciolaes''- de les que nun lo tener -''fueyes sentaes o sésiles''-. Nesti últimu casu'l llimbu suel tener una base de contautu más amplia col tarmu que sostién a la fueya -''fueyes abrazadoras''- pero si arrodiar hasta'l puntu de que por detrás de la caña se sueldan los dos lóbulos de la fueya, la mesma llámase ''perfoliada''. Les fueyes que'l so llimbu enllargar escontra baxo formando una nala a lo llargo del peciolu y col entrenudo denominar '''decurrentes'''&lt;ref name=&quot;mn&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gola&quot;/&gt;&lt;ref group=nota&gt;Una base de hoja decurrente no está en realidad causada por la unión, en sí, de la hoja al tallo, sino por el crecimiento/multiplicación, al nivel del punto de unión, de las células del primordio foliar en sendas decurrencias laterales y/o, eventualmente, en alas caulinares más o menos largas mientras el tallo crece y desarrollandose, también, dicho primordio hacia arriba en hoja propiamente dicha; y así succesivamente con cada uno de los primordios foliares que aparezcan a lo largo del tallo.&lt;/ref&gt;.

N'atención a la forma del llimbu, aplíquense les siguientes denominaciones a les fueyes: redondes, ovalaes, elíptiques, allargaes, llanceolaes, espatuladas, cuneiformes, lliniales. Como formes especiales, pueden citase les fueyes peltadas, acorazonaes, arriñonadas y aflechadas.&lt;ref name=&quot;mn&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gola&quot;/&gt;
[[Ficheru:Hoja_Seca.jpg|miniaturadeimagen|Fueya seca vista al microscopiu]]
El cantu del llimbu escasamente ye dafechu llisu, como asocede nes denominaes ''fueyes enteres'', siendo con más frecuencia serrucháu, dentáu, festoneado o lobuláu. Si les incisiones del cantu enfusen nel llimbu más fondamente que nos casos citaos tiénense les fueyes lobulaes, fendíes, partíes y cortaes, según que la incisión nun llegue a hasta un puntu equidistante del cantu y de la nervadura media, qu'afonde hasta esi puntu, qu'enfuse inda más fondamente o qu'algame a la nervadura media o a la base de la fueya, respeutivamente. Amás de les fueyes sencielles que tienen el so llimbu indiviso -''fueyes simples''- tamién son frecuentes les fueyes que presenten el so llimbu totalmente estremáu de manera tal que cada parte o foliolu reproduz la forma d'una fueya senciella, denominaes ''fueyes compuestes''. Les fueyes compuestes pueden ser ''trifoliadas'', cuando ta formada por trés [[foliolu|foliolos]] y ''palmetaes'' o ''pinnadas'' cuando son más de trés. De la mesma, estes postreres pueden ser «imparipinnada», cuando presenta un foliolu terminal, o «paripinnada», cuando nun lo presenta. Si los folíolos qu'integren la fueya pinnada son de la mesma compuestos, la fueya dizse [[bipinnada]].&lt;ref name=&quot;mn&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Gola&quot; /&gt;[[Ficheru:Loquat leaf.JPG|right|thumb|Fueya de [[Eriobotrya japonica|nisperero]] ampliada, qu'ilustra l'apariencia xeneral de la fueya y l'estructura de la [[nervadura|venación]].]]

Les fueyes tópense percorríes por un sistema de línea salientes, distribuyíes polo xeneral d'una manera carauterística pa cada especie, denominaes nervios o [[nervadura|nervadures]]. Los nervios actúen mecánicamente nel sentíu de dar consistencia al llimbu, cuasi siempres blandu, sirviendo amás pa la conducción de materiales nutritivos, especialmente d'agua. Los nervios más robustos sobresalen a manera de costielles, particularmente nel [[viesu]], tando xuníos ente sigo por una especie de rede constituyida poles nervaduras más fines. La nerviación puede adoptar tres disposiciones según les cualos pueden clasificase a les fueyes. Asina, nes ''fueyes paralelinervadas'', los nervios son más o menos paralelos ente sigo y col cantu de la fueya. Esti tipu de fueya ye la típica de la mayoría de les especies de monocotiledónees, magar tamién se topa en delles dicotiledónees. Nes ''fueyes retinervadas'' o ''peninervias'', el nerviu principal sigue la llinia media de la fueya y de él parten nervios menos gruesos escontra dambos marxes del llimbu, los que -de la mesma- pueden tamién ramificase. Les ''fueyes palminervias'', finalmente, son aquelles nes que delles nervaduras dixebrar d'un puntu común asitiáu na base del llimbu ya irradien escontra distintos puntos de los marxes foliares. Estos dos últimos tipos de fueyes son les típiques de llantar dicotiledónees.&lt;ref name=&quot;mn&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gola&quot;/&gt;

== Vernación o prefoliación ==
{{AP|Vernación}}
La disposición del llimbu de les fueyes nueves que se topen dientro de les yemes presenta una disposición carauterística de cada especie, llamada [[prefoliación]] o vernación. Estrémense dellos tipos:&lt;ref name=&quot;prefo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiperbotanica.net/tarreza2/tema2_8prefoliac.htm |títulu= Organización del cuerpu de la planta. Tema 2: Fueya, 2.9. Prefoliación o Vernación |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso= 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfoloxía de Plantes Vasculares |editorial= Universidá Nacional del Nordeste |ubicación=Arxentina|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hiperbotanica.net/tarreza2/tema2_8prefoliac.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ST&quot;/&gt;

* plana, llimbu estendíu;
* conduplicada, llimbu plegáu en dos a lo llargo de la vena media, como por casu, en ''[[Calibrachoa thymifolia]].'';
* replegada, llimbu plegáu como un abanicu, como en ''[[Vitis]]''.;
* convoluta, llimbu endolcáu paralelamente a la vena media, como en ''[[Lactuca]]'';
* involuta, llimbu colos sos marxes arollaos escontra'l fexe, como nel casu de la [[peral]];
* revoluta, llimbu colos marxes arollaos escontra'l viesu, como nos [[sauce]]s;
* circinada, les fueyes endólquense sobre sí mesmes dende'l ápice escontra la base. Lo mesmo asocede nes pinas, que lo faen dende l'estremu escontra'l so insertamientu sobre'l raquis. Esta prefoliación ye carauterística de les pteridófitas, y preséntase raramente en espermatófitas, por casu en ''[[Utricularia foliosa]].''

== Filotaxia ==
[[Ficheru:Ulistnienie.svg|thumb|Filotaxis a) alternada b) opuestes (decusadas) c) [[dística|dístiques]] y d) verticilidas.]]
Denominar filotaxia o filotaxis a la disposición de les fueyes sobre'l [[tarmu]]. Tal disposición tópase estrechamente acomuñada a la estructura primaria del tarmu. Ello ye que el númberu de [[fai vascular|fexes vasculares]] del tarmu queda determináu pola filotaxis: cuanto más trupa ye la mesma, mayor va ser el númberu de fexes vasculares. L'analís de la filotaxis puede realizase de dos maneres: estudiando l'arreglu de les fueyes a lo llargo del tarmu maduru o bien, estudiando la yema nuna corte tresversal, onde puede reparase la situación respeutiva de delles fueyes nueves.&lt;ref name=&quot;filo&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_7filotaxis.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja, 2.8. Filotaxis y vernación |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090312092035/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_7filotaxis.htm |fechaarchivu=12 de marzu de 2009 }}&lt;/ref&gt;

== Diversidá foliar nes plantes vasculares ==
Les [[Tracheobionta|plantes vasculares]] o traqueófitas son un grupu [[monofiléticu]] (qu'entiende a tolos descendientes d'un ancestru común) dientro de les [[Embryophyta|embriófitas]]. Dientro de les traqueófitas hai dos llinaxes principales, [[Lycophyta]] y [[Euphyllophyta]], estremaes principalmente pola forma de construcción de les sos fueyes. Les eufilofitas de la mesma entienden dos grandes llinaxes, [[Monilophyta]] (felechos, equisetáceas y psilotáceas) y [[Spermatophyta]], que s'estremen ente sigo porque'l primeru tien gametofitos de vida llibre y el segundu tener zarraos nel sacu embrionariu y el granu de polen. De la mesma les espermatofitas tán formaes por dos grandes grupos monofiléticos vivientes, les [[gimnospermas]] y les [[anxospermes]], que s'estremen ente sigo porque'l primer llinaxe tien les granes desnudes sobre la fueya fértil, ente que'l segundu tien les granes zarraes dientro de les parés de la fueya fértil o carpelu.&lt;ref&gt;Judd, W. S.; Campbell, C. S.; Kellogg, E. A.; Stevens, P. F.; Donoghue, M. J. 2002. ''Plant systematics: a phylogenetic approach, Second Edition.'' Sinauer Axxoc, USA.&lt;/ref&gt;

=== Les fueyes de les pteridófitas ===
[[Ficheru:Selaginella denticulata.JPG|thumb|right|[[Microfilos]] de ''[[Selaginella denticulata]].'' ]]
[[Ficheru:Varen_dubbelgeveerdblad_Dryopteris_sp.jpg|thumb|left|[[Macrofilos]] de ''[[Dryopteris]]'' sp., los que comúnmente se denominen frondes. ]]

Les fueyes que s'anicien nel tarmu de les [[pteridófitas]] pueden tar o non vascularizadas. Nes [[licofitas]] nun tán vascularizadas o tán vascularizadas pero nun dexa traza foliar nel cilindru vascular, por cuenta de eso son fueyes que nun pueden crecer enforma y denominar «[[microfilos]]», que son carauterístiques de les pteridofitas más primitives. Les fueyes vascularizadas, los «[[megafilos]]», son carauterísticos de la división más moderna [[Monilophyta]], coincidiendo la so apaición cola d'una [[sifonostela]] nel cilindru del [[tarmu]], son más desenvueltos, nervados, y al alloñar del tarmu dexen una [[traza foliar]] y una [[llaguna foliar]] nel cilindru vascular, que se reparen na corte tresversal del tarmu. Namái hai dos [[clados]] de monilofitas que nun tienen megafilos por habelos perdíu en forma secundaria: ''[[Equisetum]]'', que tien les fueyes amenorgaes, y [[Psilotaceae]], que tien delles especies coles fueyes bien amenorgaes (&quot;enaciones&quot;) y dalgunes nes que nun s'atopen fueyes. Pa estremalos de los microfilos de les licofitas que tienen un orixe distintu, a les fueyes pequeñes de les equisetáceas y de les psilotáceas denominar «eufilos amenorgaos».&lt;ref&gt;Cabrera, A.L. (Ed.) 1977. ''Flora de la provincia de Jujuy. Parte II: Pteridophyta.'' Coleición Científica, Instituto Nacional de Tecnología Agropecuaria, Tomo XIII.&lt;/ref&gt;

;Microfilos
Son fueyes amenorgaes, enteres, desprovistes de [[peciolu]], que nun presenten fexes vasculares o'l so venación tópase amenorgada a una sola vena qu'en delles especies nun supera la base del microfilo. Los xéneros ''[[Selaginella]]'', ''[[Lycopodium]]'' y ''[[Isoetes]],'' por casu, presenten esti tipu de fueya.&lt;ref name=&quot;pteri&quot;/&gt;

;Megafilos
Los megafilos de les pteridofitas denominar [[Fronde (botánica)|frondes]]. Son fueyes de gran tamañu, frecuentemente compuestes, con venación bien desenvuelta. La crecedera de los megáfilos deber a l'actividá d'un [[meristema]] apical persistente, que la so actividá —contrariamente a lo qu'asocede nes espermatófitas— enllargar mientres enforma tiempu dempués que la fueya esplegóse. Les frondes simples presenten una llámina allargada, entera —como por casu en ''[[Ophioglossum]]''— anque pue ser pinnatífida o pinnatisecta. Nes frondes estremaes la llámina puede ser pinnada con raquis simple —como en ''[[Polypodium vulgare]]''— o bi- o tripinnada con raquis primariu y ráquises secundarios o terciarios, como en ''[[Polystichum filix-mas]]''. La venación más frecuente de les frondes ye la venación dicotómica abierta, anque pue ser reticulada, similar a la de les espermatófitas, como ye'l casu de ''Ophioglossum''.&lt;ref name=&quot;pteri&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_7pteridof.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja, 2.7. Hojas de Pteridofitas |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091031133423/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_7pteridof.htm |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt;

=== Les fueyes de les gimnospermas ===
[[Ficheru:Nadelnfichtenrp.jpg|thumb|right|Les fueyes de les ''coníferes'' son aciculares. Na imaxe, fueyes de ''[[Picea]]''.]]
Hai una forma foliar típica de gimnospermas, la [[acícula|fueya acicular]], presente en ''[[Abies]],'' ''[[Larix]]'' y ''[[Picea]]''. Cada fueya acicular tien dos partes, la llámina que ye una aguya verde, percorrida por una sola vena y terminada nuna punta aguda, y la base concrescente cola exa al qu'envolubren constituyendo'l denomináu cojinete foliar. Sobre caúna de les cares de la llámina hai dos llinies llonxitudinales qu'indiquen l'allugamientu de los [[estoma|estomes]]. En ''[[Sequoia]]'' les fueyes presenten un llixeru achaplamientu dorsiventral. El xéneru ''[[Pinus]] '' tien una xamasca particular, pos presenta dos clases de fueyes: les cañes llargues presenten solamente fueyes amenorgaes, aplicaes contra'l tarmu. Na axila d'estes escama enserten cañes curties, que lleven na so base delles escames y terminen en 1-5 fueyes aciculares.
Nes families de les [[taxodiáceas]], [[cupresáceas]] y [[podocarpáceas]] les fueyes presenten forma d'escama y tienen un solu nerviu, mientres en delles especies pertenecientes a la familia de les [[araucariáceas]] les fueyes son anchamente ovaes y con delles venes. Nes [[ginkgoáceas]] la fueya tien forma d'abanicu, col llimbu espandíu y venación dicotómica abierta. Nel xéneru ''[[Cycas]]'' les fueyes son pinnaticompuestes. Nos [[Cupressus|cipreses]] y en ''[[Thuja]]'' les fueyes son amenorgaes y concrescentes, parcialmente soldaes al tarmu. Finalmente, en ''[[Gnetum]]'' les fueyes son similares a les de les dicotiledónees.&lt;ref name=&quot;gimno&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_6gimno.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja, Hojas de Gimnospermas |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091031133324/http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_6gimno.htm |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt;

=== Les fueyes de les monocotiledónees ===
[[Ficheru:Neomarica longifolia1.jpg|thumb|left|200px|Les fueyes de les monocotiledónees son acintadas y paralelinervadas. Na imaxe reparen les fueyes de ''[[Neomarica longifolia]]''. ]]
Les fueyes de les monocotiledónees presenten una diversidá morfolóxica cuasi tan amplia como les de dicotiledónees. Sicasí, la mayoría de les fueyes tienen un aspeutu común, carauterísticu. Son xeneralmente enteres, con venación paralela, y la vaina ta siempres bien desenvuelta.&lt;ref name=&quot;monu&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema2/tema2_5monocot.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 2: Hoja. 2.5. Hoja de Monocotiledóneas |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090122114452/http://hiperbotanica.net/tema2/tema2_5monocot.htm |fechaarchivu=22 de xineru de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Un primer tipu, ejemplificado con ''[[Zea mays]]'', ''[[Tulipa]]'' y ''[[Convallaria]]'', presenta llimbu enteru, allargáu, con venación paralela, y afítase al tarmu per mediu d'una vaina que lo abraza más o menos dafechu. Na unión de llámina y vaina puede haber un apéndiz llaminar, denomináu [[lígula]], en posición vertical. La llámina presenta dos cares bien definíes, homólogues de les cares del llimbu de les fueyes de les dicotiledónees. El fexe mediana pue ser más grande y tar acomuñada a una costiella prominente.&lt;ref name=&quot;monu&quot;/&gt;

Otru tipu de fueya de monocotiledónea presentar nes [[aráceas]], nes qu'esiste un peciolu ente la vaina y la llámina. Nel [[Eichhornia crassipes|camalote]] el peciolu ta infláu y cada fueya presenta una única estípula, membranácea, asitiada ente la fueya y el tarmu. En ''[[Potamogeton]]'' les fueyes presenten un par d'estípules, una a cada llau, que pueden tar parcialmente soldaes a la fueya. Les fueyes de les [[marantáceas]] presenten pulvinos ente'l peciolu y la llámina, que-yos dexen camudar la posición de la llámina foliar d'horizontal (diurna) a vertical (nocherniega).

Nes [[iridáceas]] preséntase un tercer tipu de fueya: fueyes ensiformes o equitantes. Les fueyes presenten una vaina que lleva sobre la so cara dorsal el llimbu, dispuestu nun planu perpendicular a la superficie del tarmu. Les primeres fueyes presenten solamente vaina y les subsiguientes tienen cada vez más desenvueltu'l so llimbu. El llimbu ye esplanáu, pero dambes cares son verticales. N'otros casos la porción basal de la fueya ye envainadora, y la porción apical forma'l llimbu, ensin haber una diferencia morfolóxica ente dambes porciones, como asocede en ''[[Iris]]''. Una organización del mesmu tipu reparar nes fueyes de la [[Allium cepa|cebolla]] y ''[[Juncus microcephalus]]'', pero con vaina cilíndrica, totalmente zarrada y llámina cilíndrica zarrada nel ápice. Les primeres fueyes de la cebolla son como les de ''[[Iris]]'', cuasi ensin llámina, por cuenta de que tópase amenorgada a una simple masa de [[clorénquima]].&lt;ref name=&quot;monu&quot;/&gt;

Na familia de les [[palmeres]] pue haber fueyes sectadas. La venación puede ser pinnada como en ''[[Acrocomia totai]]'' (mbocayá), ''[[Arecastrum romanzoffianum]]'' (pindó) y ''[[Butia yatay]]'', (yataí); o palmetada como en ''[[Copernicia alba]]'' (carandá), ''[[Trithrinax campestris]]'' (caranda-í). En ''[[Caryota]]'' la fueya ye doblemente sectada.&lt;ref name=&quot;monu&quot;/&gt;

En ''[[Canna (xéneru)|Canna]]'' (achira) y ''[[Musa]]'' (bananero) les fueyes son pinnati-paralelinervadas. La llinia media de la fueya ta ocupada por un conxuntu de venes paraleles, bien xuntes ente sigo, y les venes perifériques van esviándose n'ángulu rectu, a lo llargo de la llámina, percorriéndola como venes secundaries paraleles, independientes. La fueya tiende a esgañase por cuenta de la falta de refuerzos marxinales.&lt;ref name=&quot;monu&quot;/&gt;

=== Les fueyes de les dicotiledónees ===
[[Ficheru:Zomereik blad Quercus robur.jpg|thumb|right|200px|Les fueyes de les [[dicotiledónees]] pueden adoptar distintes formes, magar usualmente son retinervadas. Na imaxe, [[llimbu foliar]] del carbayu (''[[Quercus robur]]''). ]]
Les dicotiledónees usualmente presenten fueyes con llimbu foliar, pueden ser peciolaes o sésiles y la base foliar pue ser axustada o non. Nesti grupu de plantes puede haber fueyes simples o compuestes. Nel primer casu la fueya puede ser entera —como nel casu de ''[[Citrus]]'' o ''[[Ligustrum]]''—, fendida o llobada —''[[Pelargonium]]''—, partida —''[[Quercus robur]]''— o sectada — ''[[Dahlia]]'', ''[[Petroselinum]]''—. Nel casu de presentar fueya compuesta, la llámina foliar ta estremada en delles subunidades llamaes folíolos, que tópense articulaos sobre'l raquis de la fueya o sobre les divisiones del mesmu. Cada foliolu de la mesma, puede tener peciólulos o ser sésiles. Cuando hai más de trés folíolos y según la disposición qu'adopten los mesmos, la fueya puede ser [[Pinnado|pinnada]] cuando les subunidades o pinnas tópense dispuestes a lo llargo d'una exa o raquis. Nesti casu les fueyes pueden ser [[Pinnado|imparipinnada]] ''([[Fraxinus]]'') o [[Pinnado|paripinnada]] según preséntese o non un foliolu terminal, respeutivamente. Según el grau de división la llámina puede ser: bipinnada, tripinnada, cuadripinnada. En dichos casos hai raquis secundarios, terciarios, etc, y les porciones de llámina llámense pínulas. Cuando les subunidades o folíolos atópense insertos nel estremu del raquis les fueyes llámense ''palmaticompuestas'', el [[lapacho]] y el [[palu borrachu]] son dos exemplos. Si los folíolos tán estremaos, la disposición de los foliólulos va ser pinnada. Nun se conocen fueyes bipalmadas o bipalmaticompuestas.&lt;ref name=&quot;estipula&quot;/&gt;

== Anatomía ==

=== Epidermis ===
La [[epidermis]] ye usualmente el texíu proteutor de la fueya, anque escepcionalmente les [[pérula|pérules]] —escames qu'arrodien la yema— de delles dicotiledónees maderices pueden desenvolver una [[peridermis]] pa cumplir idéntica función. Les célules epidérmiques de la mayoría de les especies escarecen de [[cloroplastu|cloroplastos]]. Sicasí, nes [[hidrófita|hidrófites]] somorguiaes y nes [[higrófita|higrófites]] les célules tienen cloroplastos. La [[Cutícula (Embryophyta)|cutícula]] ye xeneralmente más gruesa na [[epidermis adaxial]]. En plantes d'ambientes húmedos la cutícula ye delgada, sicasí nes plantes afeches a [[clima|climes]] grebos, la cutícula puede ser tan entiesta que-y da a les fueyes una consistencia coriácea.&lt;ref name=&quot;anato&quot;/&gt; La epidermis ta xeneralmente formada por una sola capa de célules, pero puede ser múltiple o pluriestratificada como nel casu de ''[[Nerium]]'' y de ''[[Ficus]]''. En ''[[Peperomia]]'' la epidermis múltiple puede tener hasta quince capes de célules, siendo entá más gruesa que'l [[Mesófilo (botánica)|mesófilo]].&lt;ref name=&quot;anato&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema21/21-1HDicot.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 21:ANATOMÍA FOLIAR |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110224214815/http://www.hiperbotanica.net/tema21/21-1HDicot.htm |fechaarchivu=24 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt;

==== Estomas ====
[[Ficheru:Plant stoma guard cells.png|thumb|Imaxe tomada con un [[microscopiu confocal]] d'un estoma de ''[[Arabidopsis thaliana]]'' amosando dos célules oclusives que los sos contornes exhiben fluorescencia verde y los [[cloroplastu|cloroplastos]] en color coloráu. ]]
[[Ficheru:HPIM0188-ligusterblad.jpg|thumb|Corte tresversal de la [[epidermis]] d'una fueya de [[dicotiledónea]], amosando los dos célules oclusives d'un [[estoma]] y, per debaxo, la cámara subestomática. ]]
[[Ficheru:Stomata open close.jpg|thumb|Imaxe d'un estoma abiertu (enriba) y zarráu (embaxo) de ''[[Arabidopsis thaliana]]''. ]]
Los [[estomas]] son grupos de dos o más célules epidérmiques especializaes tantu morfolóxica como fisiológicamente y que la so función ye regular l'intercambiu gaseosu y la [[trespiración]] de la planta. Atópase en toles partes verdes aérees de la planta, particularmente nes fueyes, onde pueden topase nuna o dambes cares, más frecuentemente nel [[viesu]]. El númberu de estomas puede bazcuyar ente 22 y 2230 por [[mm]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; de superficie foliar, dependiendo tantu de la especie considerada como de les condiciones ambientales. Les [[plantes parásites]] ensin clorofila como ''[[Monotropa]]'' y ''[[Neottia]]'' nun tienen estomas, ente que ''([[Orobanche]]'' tener solamente nel tarmu. Nes restantes plantes autotróficas, les partes aérees ensin clorofila -como les fueyes variegadas- pueden tener estomas pero éstos nun son funcionales, al igual qu'aquellos que se topen nos [[pétalu|pétalos]].&lt;ref name=&quot;Louguet &quot;&gt;Louguet P., CoudretA., Couot-Gastelier J., Lasceve G. 1990. Structure and ultrastructure of stomata. Biochem.Physiol.Pflanzen 186: 273-287 &lt;/ref&gt;

Les monocotiledónees con fueyes paralelinervadas, delles dicotiledónees y les coníferes con fueyes aciculares presenten los estomas dispuestos en files paraleles, ente que nes dicotiledónees con fueyes de venación reticulada los estomas tópense esvalixaos. Nes plantes que se desenvuelven en climes con un mugor medio ([[mesófita|mesófites]]) los estomas tán dispuestos al mesmu nivel que les otres célules de la epidermis, pero en munches gimnospermas y nes fueyes de les plantes [[xerófita|xerófites]], los estomas tán fundíos y como suspendíos de les célules amiestes que formen una bóveda o bien, tópense ocultos en criptes. Nes plantes d'ambientes húmedos, finalmente, los estomas tán alzaos con respectu al nivel de les demás célules epidérmiques.&lt;ref name=&quot;Estomas&quot;/&gt;

Los estomas tán formaos por dos célules especializaes, llamaes ''célules oclusives'', que delimitan una abertura llamada ''ostíolo'' o ''poru''. Axacentes a les célules oclusives, y acomuñaes funcionalmente a elles, munches especies presenten dos o más célules denominaes ''célules amiestes'', ''subsidiarias'' o ''axuntes''. Per debaxo del ostíolo hai un ampliu espaciu intercelular llamáu ''cámara subestomática'', el que comunica'l sistema d'espacios intercelulares del [[mesófilo (botánica)|mesófilo]] col aire esterior. Cuando los estomas disponer en files, les cámares estomáticas atópense interconectaes.&lt;ref name=&quot;Estomas&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiperbotanica.net/tarreza13/13-4estomas.htm |títulu= Organización del cuerpu de la planta. Tema 13: Epidermis
13.4. Estomas |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso= 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfoloxía de Plantes Vasculares |editorial= Universidá Nacional del Nordeste |ubicación=Arxentina|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hiperbotanica.net/tarreza13/13-4estomas.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

En vista superficial, les célules oclusives de les dicotiledónees, gimnospermas, munches monocotiledónees y les pteridofitas tienen forma de reñón, salchicha o de banana con estremos arrondaos. Suelen presentar superficialmente un reborde cuticular esternu que dacuando forma una verdadera cúpula o ''antepar estomático''. La cutícula estiéndese sobre'l ostíolo y dacuando tamién forma salientes sobre la cara interna, constituyendo un ''antepar internu''. Inclusive tapiza les célules que llinden per dientro a la cámara subestomática.&lt;ref name=&quot;oclusives&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiperbotanica.net/tarreza13/13-5oclusives.htm |títulu= Organización del cuerpu de la planta. Tema 13: Epidermis, 13.5. Célules Oclusives |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso= 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfoloxía de Plantes Vasculares |editorial= Universidá Nacional del Nordeste |ubicación=Arxentina|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hiperbotanica.net/tarreza13/13-5oclusives.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Les célules oclusives de les gramínees son allargaes, con estremos bulbosos y tópense coneutaes por poros, aniciaos por un desenvolvimientu incompletu de la [[paré celular]], de cuenta que dambes célules constitúin una unidá fisiolóxica. Les parés celulares son delgaes escontra los estremos bulbosu y gruesu na rexón media.&lt;ref name=&quot;Louguet &quot;/&gt; Les [[ciperáceas]], al igual que les gramínees, tienen célules oclusives y nucleos con forma de peses, pero la disposición de les microfibrillas de [[celulosa]] ye distinta.&lt;ref&gt;Sack F.D. 1994. Structure of the stomatal complex of the monocot ''Flagellaria indica''. Amer. J. Bot. 81: 339-344&lt;/ref&gt;

La paré celular de les célules oclusives que delimita el ostíolo ye, en tolos casos, más gruesa que la paré opuesta, les cual ye más delgada y flexible que les parés tanxenciales. Esta carauterística ta rellacionada cola capacidá de les célules oclusives de camudar de forma y amontar el so volume pa controlar el tamañu del ostíolo. Los movimientos estomáticos son la resultancia de los cambeos na [[turgencia]] relativa de les célules oclusives y amiestes, causaos por cambeos nel potencial osmótico.&lt;ref&gt;Heath, O.V.S. 1981. Stomata. Carolina Biological Supply, Scientific Publications Division.&lt;/ref&gt; Comprobóse que los [[plasmodesmos]] que conecten a les célules oclusives coles sos vecines tán atayaos al maduror del estoma; l'ausencia de comunicaciones intercelulares con otres célules ye lo que-yos dexa a les oclusives funcionar independientemente pa controlar la so turgencia.&lt;ref&gt;Willmer C.M. &amp; R. Sexton. 1979. Stomata and Plasmodesmata. Protoplasma 100: 113-124&lt;/ref&gt;

Los estomas clasifíquense d'alcuerdu al númberu y disposición de les célules amiestes. Dizse ''anomocítico'' o ''ranunculáceo'' cuando nun presenta célules amiestes, ye'l tipu más frecuente nes dicotiledónees y en delles monocotiledónees, como les [[amarilidáceas]] y les [[dioscoreáceas]]. Cuando'l estoma tien dos célules amiestes dispuestes paralelamente con al respeutive de les oclusives, denominar ''paracítico'' o ''rubiáceo''. Si presenta tres célules amiestes, siendo una d'elles más pequeña denominar ''anisocítico'' y ye carauterísticu de les [[crucíferas]] y [[solanacees]]. El estoma tetracítico lleva cuatro célules subsidiarias y ye común en delles families de monocotiledónees como les [[aráceas]], [[commelináceas]] y [[musáceas]]. El diacítico presenta dos célules amiestes perpendiculares a les oclusives y alcuéntrase nes families de les [[cariofiláceas]] y les [[acantáceas]]. Los dos últimos tipos de estomas exhiben mumerosas célules subsidiarias. El tipu ''ciclocítico'', dispuestes n'unu o dos círculos alredor de les célules oclusives, ente que el ''helicocítico'' disponer n'espiral alredor de les oclusives.

==== Tricomas ====
{{Ap|Tricoma}}
[[Ficheru:Arabidopsis-epiderm-and-trichome-2.jpg|thumb|left|Vista superficial de la epidermis foliar de ''[[Arabidopsis thaliana]]'' amosando la forma típica de les célules epidérmiques y un [[tricoma]]. ]]
Los tricomas o pelos son apéndices de la epidermis que pueden presentar diverses formes, estructures y funciones. Aniciar a partir de meristemoides epidérmicos, empecipiándose como un bárabu que s'engranda y puede o nun estremase. Les célules que formen los tricomas pueden permanecer vives al maduror o perder el conteníu de la so citoplasma. Hai dellos tipos de tricomas y una mesma planta puede presentar dellos d'ellos. Coles mesmes, los tipos de tricomas varien ente les distintes [[especies]], polo que son útiles en [[taxonomía]], pa carauterizar ya identificar [[especies]] y [[genus|xéneros]]. La fueya que nun presenta tricomas dizse ''glabra''.&lt;ref name=&quot;tricoma&quot;/&gt;

Con al respeutive de la so estructura, los tricomas presenten parés celulares de celulosa, les que se topen recubiertes d'una cutícula, o parés secundaries lignificadas. Dacuando les parés tán trescalaes de [[xil]] o [[carbonatu de calciu]] que-y otorguen mayor rixidez. El conteníu de la citoplasma varia cola función de cada tipu de tricoma, polo xeneral tán altamente vacuolados, pueden tener cristales o cistolitos. Frecuentemente los pelos unicelulares grandes tienen nucleos [[poliploide]]s.&lt;ref name=&quot;tricoma&quot;/&gt;

Hai diversos tipos de tricomas. Ente ellos atopen les ''papiles'', que son abultamientos pocu pronunciaos, munches vegaes sensitivos, pueden ser delgaes, paecíes a pelos, como los de los pétalos de la [[rosa]]. Los ''pelos tectores'' son otru tipu de tricoma, los que pueden tar compuestos d'una o de delles célules. Los ''pelos simples unicelulares'' presenten una porción basal que s'enserta na epidermis y que se denomina «pie» y una porción distal que se llama «cuerpu». Los ''pelos simples pluricelulares'' presenten una o delles files de célules. Los pelos ramificaos unicelulares pueden tener forma de «T», esto ye con dos brazos opuestos y llámense ''pelos malpighiáceos''. Tamién pueden presentar dellos brazos, nesi casu se deonominan ''pelos estrellaos''. Los ''pelos ramificaos pluricelulares'' pueden recibir distintes denominaciones según como se dispongan les célules. Asina, los ''pelos dendríticos'' son asemeyaos a árboles; los ''pelos estrellaos'' presenten cañes nel mesmu planu o en planos distintos. Les ''escames'' o ''pelos peltados'' son tricomas pluricelulares que presenten toles célules nel mesmu planu, tomando l'apariencia d'un escudu. Los ''pelos glandulares'' o ''secretores'', finalmente, pueden ser unicelulares y simples o pluricelulares y abondo complexos, xeneralmente tienen un pie y una cabeza secretora uni o pluricelular. El productu secretado frecuentemente agóspiase ente la paré esterna de la célula y la cutícula, que se llevanta y a la fin ruémpese. Esa cutícula en dellos casos puede refaese y repitise l'acumuladura de líquidu, o'l tricoma puede dexenerar dempués d'una sola escreción.&lt;ref name=&quot;tricoma&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema13/13-7tricomas.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 13: Epidermis, 13.7. Tricomas |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227092020/http://www.hiperbotanica.net/tema13/13-7tricomas.htm |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Esisten tricomas especializaos na defensa de la planta contra los animales herbívoros. Un exemplu ye'l de los tricomas de la epidermis de les fueyes y de les estípules de l'alfalfa (''[[Medicago scutellata]]''), que presenta pelos secretores capitados, con un llargu estípite, que defenden a la planta contra les [[bárabu|bárabos]] del gorgoyu de l'alfalfa, ''[[Hypera postica]]''. La secreción d'estos pelos atrópase debaxo de la cutícula y en contautu colos bárabos del inseutu se exuda un fluyíu pegañosu, que inmovilizar. Nes [[papa montés|especies monteses de papa]] hai tricomas defensivos qu'atrapen [[áfidos]]. La resistencia de ''[[Passiflora adenopoda]]'' a los bárabos de les camparines del xéneru ''[[Heliconius]]'' deber a los sos tricomas una y bones los bárabos al movese sobre la fueya queden empaladas nellos.&lt;ref name=&quot;trgland&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Fahn, A. 1990. Plant Anatomy, 4th ed. Pergamon Press&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Nepenthes sibuyanensis.jpg|thumb| ''[[Nepenthes sibuyanensis]]''. Les fueyes oblongas, d'unos 30&amp;nbsp;cm de llargor, tán formaes de normal por un fudre llenu de líquidu y coronáu por una &quot;tapa&quot;. Los inseutos, atraíos pol golor que producen les glándules de néctar de la boca del fudre, cayen nel líquidu que contién, muerren y son dixeríos poles enzimes secretadas por glándules dixestives.]] [[Ficheru:Drosera rotundifolia leaf.jpg|thumb| ''[[Drosera rotundifolia]]''. [[Planta carnívora]] con fueyes cubiertes de pelillos glandulares que segreguen mucilago pegañosu y dulce p'atraer [[Insecta|inseutos]], que al quedar pegaos van ser dixeríos por [[enzima|enzimes]] secretadas pa estrayer [[nitratu|nitratos]] y nutrientes.]]

Otros tricomas glandulares defensivos son urticantes. Esti tipu de tricoma ye carauterísticu de cuatro families de dicotiledónees: [[urticáceas]], [[euforbiáceas]], [[loasáceas]] y [[hidrofilácees]]. Sirven como mecanismos de defensa de la planta por cuenta de qu'almacenen [[toxina|toxines]] na vacuola central de les sos célules, les que pueden ser espulsaes cuando un animal toca la planta. Son célules epidérmiques o subepidérmicas bien llargues, de pescuezu llargu y afiláu y cola base enserta nuna emerxencia en forma de copa compuesta por delles célules. Cuando se toca la cabeza d'esti tipu de tricoma, ruémpese'l pescuezu siguiendo una llinia oblicua de cuenta que'l cuerpu del pelo queda convertíu nuna [[aguya hipodérmica]] qu'inyecta'l líquidu irritante conteníu nel so interior. Esi líquidu ta commpuesto por [[ácidu fórmico]] amás d'[[acetilcolina]] y [[histamina]] ente otros compuestos.&lt;ref name=&quot;trgland&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema14/14-6tricomasgland.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 14: Estructuras glandulares |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100826045035/http://www.hiperbotanica.net/tema14/14-6tricomasgland.htm |fechaarchivu=26 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

Nes [[plantes insectívores]] la epidermis foliar esta cubierta por glándules dixestives. En ''[[Drosera]]'', por casu, la cabeza d'estes glándules complexes ta recubierta por una cutícula provista de numberosos poros; les capes más esternes son célules secretores con parés llaberíntiques; la capa subxacente ta formada por célules de tipu endodérmico, con engrosamientos radiales impermeables. El centru ta ocupáu por traqueides arrodiaes por una capa de célules de tresferencia. Les célules secretores son bien complexes nel so funcionamientu porque amás de secretar enzimes dixestives absuerben los nutrientes dixeríos.&lt;ref&gt;Heslop-Harrison, Y. 1976. Carnivorous plants a century after Darwin. Endeavour 35(126):114-122
&lt;/ref&gt; ''[[Utricularia]]'', un xéneru de plantes palustres o acuátiques somorguiaes perteneciente a les [[lentibulariáceas]], tien órganos vexetativos especializaos pa la captura y la dixestión de pequeños organismos, los que se denominen «trampes» o [[utrículos]]. Tales trampes tienen forma globosa y presenten una boca arrodiada d'apéndices filiformes, con un zaguán zarráu per una membrana que constitúi la puerta». La membrana presenta apéndices sensitivos que, al ser tocaos por una presa, determinen el sópitu desplazamientu de la membrana escontra dientro de la trampa, provocando una súbita corriente d'agua escontra l'interior qu'abasna tamién a la presa. Cuando la trampa enllenar d'agua la membrana cai, cerrando'l utrículo. Internamente, los utrículos presenten pelos glandulares especializaos na secreción d'[[enzima|enzimes]] que dixeren a les preses.&lt;ref name=&quot;carnivoras&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema14/14-7glandulas.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Glándulas de plantas carnívoras |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091031052638/http://www.hiperbotanica.net/tema14/14-7glandulas.htm |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt; ''[[Pinguicula]]'' ye otra planta carnívora perteneciente tamién a les lentibulariáceas, les sos fueyes prinden pequeños inseutos, que depués dixer. Vive n'ambientes onde'l nitróxenu ye escasu, y suple la so falta col nitróxenu de les [[proteína|proteínes]] de los inseutos. Como tolos miembros del so xéneru, estes llámines foliares tán densamente cubiertes por glándules pediceladas [[Mucílagu|mucilaginosas]] y con glándules dixestives [[sésil]]es y planes. Les glándules pediceladas tán constituyíes por un grupu de célules secretores na parte cimera d'un pie unicelular y producen una secreción mucilaginosa cola cual formen gotes visibles na superficie de la fueya. Esta apariencia húmeda probablemente ayude a atraer a les sos preses en busca d'agua, un fenómenu similar reparar tamién nes [[drosera|droseres]]. Estes gotes secretadas tienen como función principal atrapar a los inseutos, que al faer contautu, inducen la lliberación d'una cantidá adicional de [[mucílagu]]. L'inseutu engarra, tocando y activando más glándules y atrapándose entá más a sigo mesmu nel mucílagu. Per otra parte, ''Pinguicula'' puede doblar el cantu de les sos fueyes llixeramente gracies a la so [[tigmotropismo]], faciendo qu'una mayor cantidá de glándules ente en contautu col inseutu atrapáu. Depués, por aciu la lliberación del conteníu de les sos glándules sésiles, que atópense sobre la superficie de la fueya, dixer al inseutu por aición de diverses enzimes. Estes enzimes, ente les cualos inclúyense l'[[amilasa]], la [[esterasa]], la [[fosfatasa]], la [[peptidasa]] y la [[ribonucleasa]] dixeren la mayor parte de los componentes del cuerpu del inseutu. Estos fluyíos darréu son absorbíos al traviés de los poros na cutícula de les sos fueyes, dexando solo na superficie'l [[exoesqueleto]] de [[quitina]] de los inseutos más grandes.&lt;ref name=legendre2000&gt;Legendre L (2000). &quot;The genus ''Pinguicula'' L. (Lentibulariaceae): an overview&quot;. Acta Botanica Gallica '''141''' (1): 77–95.&lt;/ref&gt;

==== Hidatodos ====
[[Ficheru:Guttation ne.jpg|thumb|left|Gotitas d'agua producíes por [[gutación]] nuna [[dicotiledónea]].]]
Les fueyes de 350 xéneros pertenecientes a 115 families esanicien agua líquido al traviés de [[hidatodos]] pol procesu de [[gutación]]. En delles plantes tropicales, como ''[[Colocasia]]'' ([[Araceae]]), la cantidá esaniciada per nueche supera los 300 [[ml]].&lt;ref name=&quot;hidatodos&quot;/&gt;

Los hidatodos pueden ser de tipu activu o de tipu pasivu. Estos postreros, frecuentes nes gramínees, esanicien agua por ósmosis cuando aumenta la presión radical. Los hidatodos activos, sicasí, esanicien agua con independencia de la presión de los raigaños.
Los hidatodos epidérmicos o tricómicos secretan una solución aguacienta con dellos compuestos orgánicos o inorgánicos (secreción ecrina, por bombéu d'iones metálicos al traviés de la membrana plasmática). Nes fueyes nueves de ''[[Cicer arietinum]]'' los hidatodos epidérmicos consisten nun pedúnculu uniseriado y una cabeza oval pluricelular. La solución aguacienta atropar so la cutícula y cuando algama un ciertu volume ábrense poros na cutícula y apaecen gotitas na superficie. Los hidatodos epitémicos presenten un texíu parenquimático especializáu, l'[[epitema]], asitiáu a la fin d'una o delles vénulas de les fueyes. Arrodiando'l epitema hai una vaina de célules dispuestes apretadamente, de cutiu coles parés axacentes cutinizadas, formando una capa de tipu endodérmico, que torga'l refluxu escontra'l apoplasto. Munches d'estes célules tán estremaes como célules de tresferencia. Escontra l'esterior, el epitema ta llindáu pola epidermis, y la salida de l'agua produzse al traviés d'unu o dellos estomas modificaos, que s'estremen porque les célules oclusives usualmente nun pueden cerrar el ostíolo.&lt;ref name=&quot;hidatodos&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema14/14-9osmoforos.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema14: ESTRUCTURAS GLANDULARES, 14.8. Osmóforos e Hidátodos |fechaaccesu=10 de setiembre de 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090619072214/http://www.hiperbotanica.net/tema14/14-9osmoforos.htm |fechaarchivu=19 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt;

=== Mesófilo ===
L'interior de la fueya, ente la epidermis adaxial y abaxal, denominar mesófilo. El mesófilo ta constituyíu por texíos vasculares, que formen les venes de les fueyes, y un texíu parenquimático especializáu pa realizar la fotosíntesis denomináu [[clorénquima]].

==== Clorénquima ====
[[Ficheru:Leaf spongy mesophyll.jpg|thumb|right|[[Célula|Célules]] de clorénquima esponxosu.]][[Ficheru:Leaf palisade mesophyll.jpg|thumb|left|Célules de clorénquima en empalizada.]]
Xeneralmente les célules del parénquima clorofiliano tienen parés delgaes. Dexen abondosos espacios intercelulares que constitúin un sistema d'aireación bien desenvueltu pa facilitar l'intercambiu de gases necesariu pa dexar l'asimilación del [[dióxidu de carbonu]]. Les sos célules tienen un númberu variable de [[cloroplastu|cloroplastos]], que mientres ciertos momentos del día pueden contener [[almidón]] d'asimilación. Presenten numberoses [[vacuola|vacuoles]] o una sola.
El clorénquima puede ser de dos tipos. El ''parénquima clorofiliano en empalizada'' ta formáu por célules cilíndriques, allargaes, que llogren asina más superficie y menor volume, bien riques en cloroplastos y con espacios intercelulares pequeños. El segundu tipu ye'l ''parénquima clorofiliano lagunar'' o ''esponxosu'' que ta formáu de célules curties, arrondaes o variadamente lobulaes, menos riques en cloroplastos y que dexen espacios intercelulares grandes, llamaos llagunes, por onde circula l'aire necesario pal intercambiu gaseosu y la [[respiración]].&lt;ref name=&quot;clor&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiperbotanica.net/tarreza11/11-2clorof.htm |títulu= Organización del cuerpu de la planta. Tema 11: Parénquima
11.2. Parénquima clorofiliano o clorénquima |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso= 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfoloxía de Plantes Vasculares |editorial= Universidá Nacional del Nordeste |ubicación=Arxentina|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hiperbotanica.net/tarreza11/11-2clorof.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

==== Estructura del mesófilo ====
El mesófilo puede ser homoxéneu, cuando ta formáu un solu tipu de célules de clorénquima. Nesti casu, les célules pueden ser más o menos arrondaes, como asocede en plantes herbales como'l llinu ''([[Linum usitatissimum]]'') o la llechuga ''([[Lactuca sativa]]''), o tar constituyíu por célules allargaes como asocede na remolacha ''([[Beta vulgaris]]''). Les especies de ''[[Eucalyptus]]'' con fueyes péndulas tamién presenten esti tipu de mesófilo.&lt;ref name=&quot;clor&quot;/&gt;
[[Ficheru:Leaf Tissue Structure es.svg|thumb|right|Diagrama de corte tresversal d'una fueya.]]

Cuando'l clorénquima de la fueya estremar en parénquima en empalizada y parénquima lagunoso, el mesófilo dizse heteroxéneu. Según l'allugamientu de los dos tipos de clorénquima estrémense tres tipos d'estructura del mesófilo. El ''mesófilo dorsiventral'' ye'l tipu d'estructura nel que'l clorénquima en empalizada ta escontra la cara adaxial de la fueya y el clorénquima lagunoso escontra la cara abaxal, como ye'l casu de la vide (''[[Vitis]]'') y el ligustro (''[[Ligustrum]]''). Esta organización alcuéntrase usualmente nes fueyes que s'empobinen horizontalmente. El númberu de capes de clorénquima en empalizada ye variable: hai una sola nel casu del tabacu ''([[Nicotiana tabacum]]'') y de la batata ''([[Ipomoea batatas]])'', dos nel lloréu rosa ''([[Nerium oleander]]'') y na alfalfa ''([[Medicago sativa]]'') y trés nel casu de la peral ''([[Pyrus]])''. El númberu de capes del clorénquima en empalizada puede inclusive variar d'una fueya a otra del mesmu individuu. Asina, nel casu del pládanu (''[[Acer platanoides]]''), un árbol de copa amplia, les fueyes perifériques tienen más capes de clorénquima que les que s'atopen n'interior de la copa. Coles mesmes, les fueyes que tán más espuestes al sol son más grueses que les que tán na solombra, presenten un mayor desenvolvimientu del clorénquima en empalizada y un mayor númberu de cloroplastos.
El ''mesófilo isobilateral'' ye aquella estructura na que'l clorénquima en empalizada alcuéntrase sobre les dos cares del llimbu foliar y el parénquima lagunoso queda ente mediu d'elles. Esta organización ye carauterística de les plantes con fueyes argutes o péndulas, tales como'l clavel (''[[Dianthus]]''). El ''mesófilo céntricu'' ye un tipu d'estructura que s'atopa n'especies con fueyes bien angostes, cuasi cilíndriques. Nesti tipu d'organización del mesófilo el parénquima en empalizada adaxial forma una capa cuasi continua col abaxal, como por casu en ''[[Salsola]]''. Esta estructura ye frecuente en plantes xerofíticas y plantes ensundioses, que'l so mesófilo contién célules pequeñes, el clorénquima en empalizada ta más desenvueltu que l'esponxosu y frecuentemente ta reforzáu por [[esclerénquima]].&lt;ref name=&quot;clor2&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hiperbotanica.net/tarreza21/21-2mesofilo.htm |títulu= Organización del cuerpu de la planta. Tema 21:ANATOMÍA FOLIAR
21.2. FUEYES DE DICOTILEDÓNEES, 2) SISTEMA FUNDAMENTAL O MESÓFILO |fechaaccesu=10 de setiembre|añoacceso= 2010 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfoloxía de Plantes Vasculares |editorial= Universidá Nacional del Nordeste |ubicación=Arxentina|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hiperbotanica.net/tarreza21/21-2mesofilo.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Funciones ==

=== Trespiración ===
[[Ficheru:Xerophyte.png|thumb|right|Delles plantes [[xerófitas]] amenorguen la superficie de les sos fueyes mientres periodos de déficit hídricu (esquierda). Si les temperatures baxen lo suficiente o l'agua ta disponible en niveles fayadizos, les fueyes espándense nuevamente (derecha).]]
La trespiración ye un procesu similar al d'[[Evaporación (física)|evaporación]]. Ye una parte del [[ciclu de l'agua]] y consiste na perda de [[vapor d'agua]] a partir de partes de la [[planta]], especialmente de les fueyes, anque tamién puede producise a partir de los [[tarmu|tarmos]]. La mayor parte de la trespiración, sicasí, produzse al traviés de los estomas. L'apertura y zarru d'estes estructures tien un costo enerxéticu asociáu, pero dexa la [[Espardimientu (física)|espardimientu]] del [[dióxidu de carbonu]] necesariu pa la [[fotosíntesis]] dende l'aire escontra l'interior de la fueya, la salida d'osíxenu dende dientro de la fueya escontra l'esterior y la perda de vapor d'agua. La trespiración tamién enfresca a les plantes y dexa el [[fluxu de masa]] de los nutrientes minerales y de l'agua dende los raigaños escontra les fueyes. Esti fluxu de masa d'agua dende los raigaños hasta les fueyes ta causáu pol amenorgamientu de la presión hidrostática nes partes cimeres de les plantes por cuenta del espardimientu d'agua dende los estomas a l'[[atmósfera terrestre|ambiente]]. L'agua ye absorbida dende'l suelu escontra los raigaños pol procesu d'[[ósmosis]], y cualquier mineral disueltu na agua va ser acarretáu escontra les fueyes al traviés del [[xilema]].&lt;ref&gt;{{Obra citada |editorial= Freeman, Scott |títulu=Biological Science |edición= 3 |autor= Benjamin Cummins |añu=2007 |páxina=215}}&lt;/ref&gt;

La tasa de trespiración ta direutamente rellacionada cola evaporación de les molécules d'agua de la superficie de la planta. La trespiración estomática representa la mayor parte de la perda d'agua por una planta, magar daqué de evaporación direuta tamién se lleva a cabu al traviés de la cutícula de les fueyes y de los tarmos nuevos. La cantidá d'agua que s'esprende depende en ciertu mou de la cantidá d'agua que los raigaños de la planta absorbieron. Tamién depende de les condiciones ambientales tales como la intensidá de lluz, el mugor, la velocidá del vientu y la temperatura. La trespiración produzse cuando'l sol calez l'agua dientro de la fueya. Esti calentamientu camuda gran parte de l'agua en vapor d'agua y esti gas puede escapar al mediu al traviés de los poros estomáticos. La trespiración ayuda a esfrecer l'interior de la fueya por cuenta de que'l vapor qu'escapa escontra l'atmósfera absorbió'l calor. La cantidá d'agua qu'una planta pierde pola trespiración estomática depende del so tamañu, de la intensidá llumínica, del grau d'apertura de los estomas y la demanda evaporativa de l'atmósfera qu'arrodia a la fueya.&lt;ref&gt;Swarthout D. &amp; C.M. Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Stomata ''Stomata''. Encyclopedia of Earth]. National Council for Science and the Environment, Washington DC&lt;/ref&gt; Un árbol dafechu crecíu puede perder dellos cientos de llitros d'agua al traviés de les sos fueyes nun día caloroso y seco. Alredor del 90% de l'agua qu'entra nos raigaños de la planta usar pa esti procesu. En tal sentíu, denominar [[eficiencia del usu de l'agua]] a la rellación ente la masa d'agua transpirada con al respeutive de la masa de materia seco producida por una planta. Esta rellación topar ente 200 y 1000 pa la mayoría de los cultivos, esto ye, les plantes de los cultivos transpiran ente 200 a 1000 kg d'agua por cada kg de materia seco producida.&lt;ref&gt;{{Obra citada |
 apellíu1=Martin |nome1=J. |
 apellíu2=Leonard |nome2=W. |
 apellíu3=Stamp |nome3=D. |títulu=Principles of Field Crop Production (Third Edition) |
 editorial=New York: Macmillan Publishing Co., Inc. |añu=1976 |
 id=ISBN 0-02-376720-0}}&lt;/ref&gt;

=== Fotosíntesis ===
La [[fotosíntesis]] ye'l procesu pol cual la materia inorgánico convertir en compuestos orgánicos gracies a la enerxía apurrida pola lluz. Nesti procesu la [[enerxía llumínica]] tresformar en [[enerxía química]] estable, siendo'l [[adenosín trifosfato]] (ATP) la primer molécula na que queda almacenada esa enerxía química. Con posterioridá, el ATP ye utilizáu n'interior de la célula pa sintetizar molécules orgániques de mayor estabilidá, tales como carbohidratos. Cada añu los organismos fotosintetizadores afiten en forma de materia orgánico en redol a 100.000 millones de tonelaes de carbonu (3000 tonelaes de carbonu per segundu aprosimao).&lt;ref name=&quot;españa_universidaes&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor= Field CB, Behrenfeld MJ, Randerson JT, Falkowski P |títulu=Primary production of the biosphere: integrating terrestrial and oceanic components |añu=1998| revista = Science |volume=281 |id= 237 - 240 |url= http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/281/5374/237}}&lt;/ref&gt;

Los orgánulos citoplasmáticos encargaos de la realización de la fotosíntesis son los [[cloroplastos]], unes estructures polimorfes y de color verde (esta coloración ye debida a la presencia del pigmentu [[clorofila]]) mesmes de les [[célules vexetales]]. Nel interior d'estos orgánulos tópase una cámara que contién un mediu internu llamáu estroma, qu'alluga diversos componentes, ente los que cabo destacar enzimes encargaes del tresformamientu del dióxidu de carbonu en materia orgánico y unos sáculos estrapaos denominaos [[tilacoide]]s o lamelas, que la so membrana contién pigmentos fotosintéticos. En permedios, una célula foliar tien ente cincuenta y sesenta cloroplastos nel so interior.&lt;ref name=&quot;ps&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;españa_universidaes&quot;&gt;{{cita web |autor= Universidá Politéunica de Valencia |url= http://www.euita.upv.es/VARIOS/BIOLOGIA/Temas/tema_11.htm#Desarrollo%20histórico |títulu=La Fotosíntesis |fechaaccesu=5 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;
Los organismos que tienen la capacidá de llevar a cabu la fotosíntesis son llamaos [[fotoautótrofos]] (otra nomenclatura posible ye la d'[[autótrofos]], pero tien de tenese en cuenta que so esta denominación tamién se engloban aquelles bacteries que realicen la [[quimiosíntesis]]) y afiten el [[CO2|CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]] atmosféricu. Na actualidá estrémense dos tipos de procesos fotosintéticos, que son la fotosíntesis oxigénica y la fotosíntesis anoxigénica. La primera de les modalidaes ye la mesma de les plantes cimeres, les algues y les [[cianobacteries]], onde'l dador d'electrones ye l'agua y, de resultes, esprender osíxenu. Ente que la segunda, tamién conocida col nome de fotosíntesis bacteriana, realizar les [[bacteria púrpura del azufre|bacteries purpúreas]] y [[bacteria verde del azufre|verde del azufre]], nes qu'en dador d'electrones ye'l sulfuru d'hidróxenu, y consecuentemente, l'elementu químicu lliberáu nun va ser osíxenu sinón azufre, que puede ser atropáu nel interior de la bacteria, o nel so defectu, espulsáu a l'agua.&lt;ref name=&quot;ps&quot;&gt;“Photosynthesis,” McGraw-Hill Encyclopedia of Science and Technology, Vol. 13, 2007&lt;/ref&gt;

La ecuación química xeneral pa la fotosíntesis ye:
:2n CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; + 2n DH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; + [[fotones]] → [[carbohidratu|2(CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O)&lt;sub&gt;''n''&lt;/sub&gt;]] + 2n A

Dióxidu de carbonu + donante d'electrones + energía llumínica → carbohidratu + donante d'electrones ferruñosu Na fotosíntesis
oxigénica l'agua ye'l donante d'electrones y, por cuenta que'l so hidólisis llibera osíxenu, la ecuación pa esti procesu ye:
:2n CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; + 4n H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O + [[fotones]] → [[carbohidratu|2(CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O)&lt;sub&gt;''n''&lt;/sub&gt;]] + 2n O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; + 2n H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O :Dióxidu de carbonu +
enagua + enerxía llumínica → carbohidratu + osíxenu + enagua Frecuentemente 2n
molécules d'agua atayar en dambos miembros de la ecuación, lo que produz:

:2n CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; + 2n H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O + [[fotones]] → [[carbohidratu|2(CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O)&lt;sub&gt;''n''&lt;/sub&gt;]] + 2n O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
:Dióxidu de carbonu + enagua + enerxía llumínica → carbohidratu + osíxenu

=== Productividá ===
::Producción primaria neta de los principales ecosistemes terrestres.&lt;ref name=&quot;WV&quot;&gt;Heal, O. W.; Maclean, S. F. 1980. productividad comparada en los ecosistemas: productividad secundaria. En: Conceptos unificadores en ecología. Dobben, W. H. et al. (edits.). Editorial Blume, primera edición, Barcelona, España. &lt;/ref&gt;
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
! Ecosistema
!Producción primaria neta (pesu secu en g·m-2·añu-1)
|-
| Tundras ártiques
| align=&quot;right&quot; |100
|-
| Tundras de parrotales pequeños
| align=&quot;right&quot; |250
|-
| Taiga del norte
| align=&quot;right&quot; |450
|-
| Taiga del sur
| align=&quot;right&quot; |850
|-
| Monte de fayes
| align=&quot;right&quot; |1300
|-
| Monte de carbayos
| align=&quot;right&quot; |900
|-
| Estepes templada
| align=&quot;right&quot; |120
|-
| Estepa seca
| align=&quot;right&quot; |420
|-
| Desiertu de semi parrotales pequeños
| align=&quot;right&quot; |122
|-
| Desiertos subtropicales
| align=&quot;right&quot; |50
|-
| Montes subtropicales
| align=&quot;right&quot; |2450
|-
| Monte tropical lluviosu
| align=&quot;right&quot; |3250
|-
| Banzaos de ''Sphagnum'' con monte
| align=&quot;right&quot; |340
|-
| Manglares
| align=&quot;right&quot; |930
|-
| Océanu abiertu
| align=&quot;right&quot; |125
|-
| Tierra agrícola
| align=&quot;right&quot; |650
|-
|}

== Adautaciones especiales de les fueyes ==
Delles plantes, como los [[cactus]], tresformaron les sos fueyes n'[[escayu (botánica)|escayos]]; son los tueros, carnosos y esplanaos, los qu'exercen la función [[fotosíntesis|fotosintética]]. Les fueyes de los tueros soterraños, como na [[cebolla]], pueden tresformase n'órganos de reserva de nutrientes. El casu más estremu paez ser el de les [[planta carnívora|plantes carnívores]], en que la fueya tresformar nuna [[trampa]], como si d'un [[predador]] tratárase.

* [[Catáfilos]]: son fueyes sencielles, escamiformes, papiráceas y ensin clorofila. Cuando son un entemediu ente cotiledones y fueyes verdaderes denominar protofilos. Tamién son catáfilos les escames de les yemes invernantes según tamién les qu'anubren los [[bulbu (botánica)|bulbos]], según cualquier fueya que queda per debaxo de los nomofilos y percima de los cotiledones.
[[Ficheru:Vini.jpg|thumb|200px|left|[[Bilortu]] d'una [[vide]].]]
* [[Bilortu|Bilortos]]: son órganos de los que se sirven ciertes plantes pa engatar o suxetar a otres, enroscándose. Esiste una gran variedá de bilortos, siendo los más importantes de tipu caulinar —derivaos de tarmos— o bien, de tipu foliar —derivaos de fueyes— que son los qu'interesen equí. Son fueyes modificaes que crecen helicoidalmente, de manera que si'l cuerpu al que tán xuníos, crez o s'alloñar, el bilortu puede espurrise ensin rompese nin faer perder el soporte al vexetal. Reparar bilortos, por casu, na vide (''Vitis vinifera'') o nel balto (''Passiflora mollissima'').
[[Ficheru:Opuntia recondita-2010 Pisa-2.JPG|thumb|180px|Escayos foliares en ''[[Opuntia]]''.]]
* [[Escayu|Escayos]]: son fueyes aciculares curties y lignificadas, non clorofilianas, que cumplen función de proteición. Igual que nel casu de los bilortos, non toes los escayos son fueyes modificaes; dalgunes son apéndices epidérmicos —los aguiyones de les roses—, otres son tarmos modificaos y, a lo último, munches son fueyes modificaes. Esti postreru ye'l casu nes [[crasulácea|crasulácees]] y les [[cactácea|cactácees]], que son les más populares de les plantes espinoses. Estes plantes almacenen agua nes sos fueyes y tarmos ensundiosos una y bones el so hábitat tópase típicamente en zones seques y caloroses, onde l'agua ye escasa.

== Heterofilia foliar ==
[[Ficheru:Hedera helix 20071021 1.jpg|thumb|Heterofilia na hiedra (''Hedera helix''). Les fueyes de les cañes granibles son enteres, non lobulaes a la manera carauterística de la especie.]]
Ye'l fenómenu consistente en que nuna mesma planta apaezan fueyes asimiladoras (nomofilos) distintes. En munches plantes esisten diferencies ente, por casu, les fueyes de les cañes más altes y les más baxes, o ente los exemplares arbustivos y los arbóreos. Hai heterofilia puramente dicha cuando hai dos o más clases de fueyes con diferencies cualitatives de morfoloxía o tamañu.

Exemplos de heterofilia atópase en ciertos felechos tropicales, en ''Eichornia azurea'' que tien fueyes ovales y lliniares, o en ranúnculos acuáticos, que les sos fueyes superficiales son bien distintes de les somorguiaes. Nel xéneru ''Juniperus'' hai especies con fueyes n'aguya y otres, como ''Juniperus thurifera'', con fueyes n'escama, pero nestes postreres les fueyes de les cañes xuveniles son aciculares.

Tamién el [[guapuruvú]] (''Schizolobium parahyba'') presenta fueyes similares a les del felechu arborescente de primeres y fueyes grandes y distintes al desenvolvese la planta, y cuando apaecen estes fueyes ye cuando se desenvuelve'l floriamientu. Amás, nesta planta nun esiste diferenciación ente les fueyes, tueru y cañes, yá qu'en tol árbol produz la fotosíntesis.

== Falses fueyes ==
* '''[[Filodiu|Filodios]] y [[filocladios]]''': Son órganos llaminares asemeyaos a fueyes, pero que pol so orixe evolutivu, el so ontogénesis (el so procesu de desenvolvimientu) y la so anatomía interna, resulten nun selo. Polo xeneral trátase de [[peciolos]] y [[tarmu|tarmos]] dilataos que cumplen en delles plantes la función asimiladora que de normal correspuende a les fueyes, a les que funcionalmente sustitúin. Unu de los exemplos más conocíos de filodios ufiertar especies de los xéneros ''[[Acacia]]'' y ''[[Ruscus]]''; los exemplares nuevos y les cañes del añu lleven fueyes verdaderes compuestes, mientres la mayor parte del &quot;xamasca&quot; ta constituyida por filodios o filocladios que son más duros y allargaos.

* ''Filoides''. Ye'l nome que se da a órganos asemeyaos na so morfoloxía y función a les fueyes, pero ensin la so anatomía interna, que s'atopen en plantes terrestres (mofos y hepátiques) que diverxeron evolutivamente de les plantes vasculares, portadores de verdaderes fueyes, antes de la evolución de l'anatomía foliar.

== Senescencia foliar ==
La [[senescencia]] de les fueyes ye una serie d'eventos ordenaos y curioso controlaos que dexen a les plantes caltener los sos recursos, preparar pa un periodu de reposu y refugar texíos ineficiente.&lt;ref name=&quot;Coder&quot;&gt;Coder, K.D. 1999. [http://web.archive.org/web/http://warnell.forestry.uga.edu/service/library/for99-025/for99-025.pdf Falling Tree Leaves:
Leaf Abscission] University of Georgia Daniel B.Warnell School of Forest Resources Extension publication.&lt;/ref&gt;Nes plantes añales dalgunes de les fueyes muerren abondo ceo magar la mayor parte de les fueyes muerren coles mesmes que'l restu de los órganos. Nos árboles, parrotales y plantes herbales perennes, sicasí, la defoliación ye un fenómenu periódicu, bien complexu, que se produz, na mayoría de les especies por un mecanismu d'[[abscisión]].&lt;ref name=&quot;Abs&quot;/&gt;
Siguiendo'l ritmu y la manera nel qu'asocede la defoliación, pueden estremase distintos tipos de plantes. Asina, hai ''plantes con defoliación añal'' nes que les fueyes viven solo dellos meses, xeneralmente dende la primavera hasta la seronda. Dientro d'esti grupu reconocen aquelles —como los [[encines]]— nes que les fueyes amarillean y muerren ensin dixebrase del tarmu, de les plantes de fueya caduca nes que la defoliación ye un fenómenu activu qu'asocede al traviés de texíos especializaos que formen la denomada ''zona de abscisión''. Nes primeres, les fueyes que queden suxetes a los tarmos por enforma tiempu yá que la so cayida ye pasiva y xeneralmente determinada pol vientu. Nes segundes, la cayida de les fueyes ye precedida por una migración de sustances dende les fueyes escontra'l tarmu. Les fueyes amarillean y, dacuando, arroxen pola acumuladura d'[[antocianina|antocianines]] y dixébrense del tarmu tando inda vives, morriendo dempués de cayer.&lt;ref name=&quot;Abs&quot;/&gt;
Per otru llau, hai ''plantes con xamasca persistente'' —como los [[pinu|pinos]]— que les sos fueyes viven de dos a cinco años. El conxuntu de les fueyes, la xamasca, anuévase parcialmente cada añu. La cayida de les fueyes nesti casu ye tamién un fenómenu activu yá que ta determináu pola formación d'una zona de abscisión.&lt;ref name=&quot;Abs&quot;/&gt;

=== El color de les fueyes na seronda ===
[[Ficheru:Acer rubrum 001.jpg|left|thumb|Na seronda, les fueyes de munchos [[árbol|árboles]] tornar de color coloráu, como s'aprecia nesti exemplar de ''[[Acer rubrum]]''.]]
[[Ficheru:Autumn leaves (pantone) crop.jpg|thumb|Evolución del color de les fueyes de dalgunos [[árbol|árboles]].]]

Les fueyes de munches especies amuesen un color coloráu bien estremáu mientres la seronda. En dellos árboles, como'l [[Acer rubrum|pládanu coloráu Americanu]] (''Acer rubrum'') o'l [[Quercus coccinea|carbayu escarlata]] (''Quercus coccinea''), los [[flavonoles]] —un tipu de [[flavonoide]]— incoloros convertir en [[antocianines]] coloraes cuando la [[clorofila]] de les sos fueyes degrádase.&lt;ref name=&quot;Clifford &quot;/&gt;Na seronda, cuando la clorofila descomponse, los flavonoides incoloros vense privaos del [[átomu]] d'[[osíxenu]] xuníu al so aniellu central, lo que los convierte en antocianines, dando colores brillosos. Esti tresformamientu químicu que consiste namái na perda d'un [[átomu]] d'osíxenu ye la responsable de la nuesa perceición de los colores de la seronda. Estos pigmentos probablemente son les que protexen a les fueyes del efeutu de los rayos UV del Sol. Especúlase qu'esta proteición de les fueyes aumenta la so efectividá pa tresportar nutrientes mientres la so [[senescencia]].&lt;ref name=&quot;Feild, Lee y Holbrook 2001&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Feild T. S., D. W. Lee, N. M. Holbrook |añu=2001 |títulu=Why leaves turn red in autumn. The role of anthocyanins in senescing leaves of red-osier dogwood |publicación=Plant Physiol |volume=127 |númberu=2 |páxines=566-574 |url=http://harvardforest.fas.harvard.edu/research/leaves/pdf/Feild_et_al_Plant_Physiology_2001.pdf |formatu=[[PDF]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080720180006/http://harvardforest.fas.harvard.edu/research/leaves/pdf/Feild_et_al_Plant_Physiology_2001.pdf |fechaarchivu=20 de xunetu de 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;G. Mazza, E. Miniati: ''Anthocyanins in fruits, vegetables, and grains''. CRC Press, Boca Raton 1993. ISBN 0-8493-0172-6&lt;/ref&gt;

=== Mecanismu anatómicu y regulación hormonal de la abscisión ===
Les [[xelada|xelaes]] y baxes temperatures de la seronda estropien de forma rápida los texíos vivos de les fueyes y de los pecíolos de munches especies. Una vegada muertes, los recursos que les célules de les fueyes tienen nun se van topar disponibles pa la planta. Por esta razón les especies [[caducifoliu|caducifolies]] utilicen una secuencia de procesos coordinaos pa estrayer sistemáticamente los pervalibles recursos de les fueyes primero que estes muerran. Una vegada que tales recursos son prindaos poles plantes, los texíos muertos y morrebundos de les fueyes refúguense. Escontra'l final d'esti procesu de senescencia desenvuélvense llinies de quebra na base de les fueyes. Estes llinies de quebra torguen que la planta esponer a daños subsecuentes pola cayida de les fueyes gracies al selláu de los texíos que llueu van ser refugaos.&lt;ref name=&quot;Coder&quot;/&gt;
La cayida de les fueyes antes de la so muerte deber a la intervención de texíos especializaos que constitúin una rexón definida na base de la fueya, de cutiu visible exteriormente como una constricción en forma d'aníu, que se denomina [[zona de abscisión]]. Esta zona apaez en forma d'un discu de célules pequeñes con parés delgaes, alliniaes regularmente y ensin nengún texíu de sostén. La zona de abscisión estrémase dempués en dos capes superpuestes: una capa de abscisión o separación escontra la fueya y una capa proteutora [[súber|suberosa]] escontra'l tarmu. Na capa de abscisión o separación les laminuques medies y de cutiu les parés primaries de les célules se gelifican, de manera que les célules yá nun tán soldaes ente sigo y dixébrense. La fueya queda sostenida solamente polos hacecillos vasculares, onde los vasos son apexaos por [[tílide]]s, y entós cai, yá seya pol so propiu pesu o pola aición del vientu. Na capa proteutora suberosa les parés celulares trescalar de [[suberina]] y formen un súber cicatricial que protexe'l repulgu dexáu sobre'l tarmu pola cayida de les fueyes. El súber cicatricial puede formase antes de la cayida de les fueyes —como nel casu de la magnolia— o darréu dempués —como na figal—. Nes especies maderices la capa proteutora tarde o aína ye reemplazada pola [[peridermis]] que se desenvuelve debaxo de la capa proteutora en continuidá cola peridermis d'otres partes del tarmu. Les auxinas son axentes inhibidores de la abscisión foliar, mientres l'etilenu ye un axente inductor, que s'utiliza como defoliante na collecha mecánica de dellos cultivos.&lt;ref name=&quot;Abs&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.hiperbotanica.net/tema13/13-4estomas.htm |títulu=Organización del cuerpo de la planta. Tema 21: Anatomía foliar. 21.10. Abscisión |fechaaccesu=10 de xunu de 2011 |autor= González, A.M. &amp; Arbo, M.M. |obra= Morfología de Plantas Vasculares |editorial= Universidad Nacional del Nordeste |allugamientu=Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090410075023/http://www.hiperbotanica.net/tema13/13-4estomas.htm |fechaarchivu=10 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt;
La regulación de la abscisión ye una ferramienta corriente en agricultuta en conexón cola creciente mecanización de munches práutiques, tales como la defoliación controlada, el raleo de los frutos y l'axuste del momentu de la collecha de los mesmos.

== Evolución de les fueyes ==
[[Ficheru: Aglaophyton reconstruction.jpg|thumb|right|Reconstrucción del aspeutu xeneral de ''[[Aglaophyton major]]'', una planta del [[Devónicu]] inferior, que los sos [[fósil]]es fueron topaos nel xacimientu [[Rhynie Chert]]. Los [[rizoide]]s son unicelulares y alcuéntrense na zona ventral del [[rizoma]] creciendo a partir de bárabos formaos na zona a partir de les célules corticales.&lt;ref&gt;{{cita llibru |
apellíos = Niklas |nome= Karl J.
 |títulu= [https://books.google.es/books?id=2aSrw70rOKgC The Evolutionary Biology of Plants]
 |añu= 1997 |editorial= [[University of Chicago Press]]
 |id= ISBN 0-226-58083-0}}&lt;/ref&gt;]]

Mientres la evolución de les plantes les fueyes aniciáronse siquier en dos causes independientes. El legáu d'estos eventos evolutivos históricos ta representáu nes [[flora|flores]] actuales polos microfilos de les licofitas ([[licopodios]], ''[[Selaginella]]'' y ''[[Isoetes]]'') y los megafilos de les eufilofitas ([[felechu|felechos]], [[gimnosperma|gimnospermes]] y [[anxosperma|anxospermes]]). Considérase que los microfilos, col so vasculatura carauterística y la so ausencia de ramificación, evolucionaron a partir d'escrecencies espinoses y son anteriores a los megafilos nel [[rexistru fósil]] de les plantes terrestres. De mayor importancia, sicasí, foi l'orixe de los megafilos nes plantes vasculares al traviés del cambéu del desenvolvimientu de les cañes llaterales por cuenta de que la gran mayoría de les aprosimao 250.000 especies de plantes con flores esistentes, según la mayoría de les gimnospermas, utilicen un megafilo de llámina plana con una rede de venes pa la captación de la enerxía solar y l'asimilación de carbonu fotosintético. Los megafilos alteriaron, ello ye que la trayeutoria evolutiva de les plantes y de los animales terrestres, los ciclos biogeoquímicos de los nutrientes, de l'agua y del dióxidu de carbonu y l'intercambiu d'enerxía ente la superficie terrestre y l'atmósfera.&lt;ref&gt; Gifford EM, Foster AS. 1988. Morphology and evolution of vascular plants. New York, NY, Freeman.&lt;/ref&gt; Una midida del so ésitu n'ambientes terrestres ye la capacidá de les fueyes pa soportar condiciones climátiques estremes ente los [[trópicu|trópicos]] y la [[tundra]], ente que coles mesmes faciliten la fixación neta d'aprosimao 207 mil millones de tonelaes de CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; (56,4 × 10&lt;sup&gt;15&lt;/sup&gt; g C) añu&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; a escala global. Esta producción primaria apurre enerxía pa cuasi toles formes de vida terrestre na [[Tierra]], especialmente a los [[Tetrapoda|tetrápodos]] y a los [[inseutu|inseutos]], y enllacen munchos [[ecosistema|ecosistemes]] y procesos biogeoquímicos.&lt;ref&gt;Field CB, Behrenfeld MJ, Randerson JT, Falkowski P 1998. [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/281/5374/237?ijkey=5f5fc53bb9f5b5f0900c9e774ee44ff7bbc9e257&amp;keytype2=tf_ipsecsha Primary production of the biosphere: integrating terrestrial and oceanic components]. Science 281: 237–240.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Sawdonia ornata.jpg|left|thumb|''[[Sawdonia ornata]]'', una [[Zosterophyllopsida]]. Na imaxe reparen los [[tarmu|tarmos]] aéreos dicótomos y les espínulas que teníen.]]
[[Ficheru:Asteroxylon.jpg|thumb|right| ''[[Asteroxylon mackiei]]'' ye una especie fósil que vivió mientres el Devónicu inferior y descrito a partir del so descubrimientu nel xacimientu escocés de Rhynie Chert.&lt;ref&gt;Kidston, R., &amp; Lang, W. H. (1920). On old red sandstone plants showing structure, from the Rhynie Chert bed, Aberdeenshire: Part III. Asteroxylon mackiei. ''Royal Society of Edinburgh Transactions'' 52: 643-680.&lt;/ref&gt; los escayos o enaciones que cubríen el so tarmu presentaben traces foliares.]]
[[Ficheru:Illustration Isoetes lacustris0.jpg|thumb|left|El licopodio ''[[Isoetes]]'' presenta nicrofilos con una sola [[traza foliar]].]]
Evidentemente, les fueyes son un ésitu evolutivu de les plantes terrestres. Sicasí, la llegada de los grandes megafilos tuvo llugar alredor de 40-50 millones d'años dempués del orixe de les plantes vasculares, lo que suxure que taben llueñe de ser una consecuencia inevitable de la evolución. Les primeres plantes vasculares ancestrales, que daten de finales del [[Silúricu]], 410 millones d'años tras, taben compuestos por un tarmu simple o ramificáu con [[esporangios]], pero ensin fueyes.&lt;ref&gt; Edwards D, Wellman C. 2001. Embryophytes invade the land. In: Gensel PG, Edwards D, eds. ''Plants invade the land''. New York, NY: [[Columbia University Press]], 3–28.&lt;/ref&gt; Sosprendentemente, les plantes siguieron escareciendo de fueyes mientres los siguientes 40-50 millones d'años, cuando los megafilos finalmente xeneralizáronse escontra finales del periodu [[Devónicu]], 360 millones d'años tras.&lt;ref&gt; Kenrick P, Crane PR. 1997. [https://web.archive.org/web/20080511044438/http://www.nature.com/nature/journal/v389/n6646/full/389033a0.html The origin and early evolution of plants on land.] Nature 389: 33–39.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Boyce CK, Knoll AH. 2002. Evolution of developmental potential and the multiple independent origins of leaves in Paleozoic vascular plants. Paleobiology 28: 70–100.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Osborne CP, Beerling DJ, Lomax BH, Chaloner WG. 2004a. Biophysical constraints on the origin of leaves inferred from the fossil record. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 101: 10360–10362.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Osborne CP, Chaloner WG, Beerling DJ. 2004b. Falling atmospheric CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; – the key to megaphyll leaf origins. In: Poole I, Hemsley AR. The evolution of plant physiology. Kew: Elsevier Academic Press, 197–215 &lt;/ref&gt; Esta apaición tardida de les fueyes, un cambéu estructural aparentemente simple, ye sorpresiva siquier por trés razones. De primeres, la evidencia paleontolóxica amuesa que'l marcu estructural necesariu pal montaxe evolutivu d'una fueya simple (meristemas, vascularización, cutícula y l'epidermis) topábense establecíos ente les plantes muncho primero de la llegada de los grandes megafilos. De segundes, mientres el mesmu intervalu asocedió una esplosión ensin precedentes de la innovación evolutiva de la hestoria de vida de les plantes, que foi testigu del ascensu de los [[árbol|árboles]] a partir d'ancestros [[yerba|yerbácea]], según la evolución de los [[ciclos de vida]] complexos, incluyendo la invención de la [[grana]]. De terceres, el pequeñu megafilo de la planta ''[[Eophyllophyton bellum]] '' de principios del Devónicu, amuesa que les plantes teníen la capacidá pa producir un megafilo simple enforma tiempu primero que estes estructures xeneralizárense.&lt;ref&gt;Hao SG, Beck CB. 1993. Further observations on ''Eophyllophyton bellum'' from the lower Devonian (Siegenian) of Yunnan, China. Palaeontographica 230: 27–47.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hao S, Beck CB, Deming W. 2003. Structure of the earliest leaves: adaptations to high concentrations of CO2. International Journal of Plant Sciences 164: 71–75.&lt;/ref&gt;

En cuasi toles plantes actuales les fueyes constitúin una adautación p'amontar la cantidá de lluz solar que puede ser prindada pa realizar la fotosíntesis. Acéptase que les fueyes evolucionaron más d'una vegada nel intre de la evolución de les plantes y que, probablemente, aniciáronse como estructures espinoses qu'actuaben como estructures de defensa contra los herbívoros.

Les riniópsidas ([[Rhyniopsida]]) del xacimientu paleontolóxicu de [[Rhynie Chert]] nun taben compuestes más que per exes delgaes ensin nengún tipu de ramificación. Les trimerópsidas ([[Trimerophytopsida]]) del Devónicu tempranu son la primer evidencia que se dispón de daqué que puede ser consideráu como una fueya. Esti grupu de plantes vasculares son reconocibles poles sos mases de esporangios terminales, qu'afaten los estremos de les exes que pueden encruciase o trifurcar.&lt;ref name=gk&gt;{{cita llibru |autor=Stewart, W.N.; Rothwell, G.W. |títulu=Paleobiology and the evolution of plants |añu=1993 |editorial= [[Cambridge University Press]] |páxines=521pp}}&lt;/ref&gt;Dellos organismos, tales como ''[[Psilophyton]]'' presentaben escrecencies sobre los tarmos, pequeñes y espinoses, qu'escarecíen del so propiu apurra vascular.&lt;ref name=&quot;Crane_2004&quot;&gt;{{Obra citada |apellíu=Crane |nome=P.R. |apellíu2=Herendeen |nome2=P. |apellíu3=Friis |nome3=E.M. |añu=2004 |títulu=Fossils and plant phylogeny |pub-periódica=American Journal of Botany |volume=91 |páxines=1683-99 |url=http://www.amjbot.org/cgi/content/full/91/10/1683 |doi=10.3732/ajb.91.10.1683 |lastauthoramp=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Taylor_et_al_2009_227&quot;&gt;{{Obra citada |apellíu=Taylor |nome=T.N. |apellíu2=Taylor |nome2=E.L. |apellíu3=Krings |nome3=M. |añu=2009 |títulu=Paleobotany, The Biology and Evolution of Fossil Plants |edición=2nd |publication-place=Amsterdam; Boston |editorial=Academic Press |isbn=978-0-12-373972-8 |lastauthoramp=yes }}, p. 227&lt;/ref&gt;
Cuasi coles mesmes, les [[Zosterophyllopsida]] fueron adquiriendo importancia. Esti grupu ye reconocible polos sos esporangios con forma de reñón que crecíen sobre curties cañes llaterales cercanes a les exes principales.&lt;ref Name=gk/&gt; La mayoría de los miembros d'esti grupu tenía escayos pronunciáu sobre les sos exes. Sicasí, tales escayos escarecíen de traza foliar, y la primer evidencia de enaciones vascularizados asocedió nel xéneru ''[[Asteroxylon mackiei|Asteroxylon]] ''. Los escayos de ''Asteroxylon '' presentaben una primitiva fonte vascular, yá que cada fueya» taba inervada por una traza foliar que surdía de la protoestela. Un fósil conocíu como ''[[Baragwanathia]]''apaez nel rexistru fósil un pocu antes, a finales del Silúricu.&lt;ref name=Rickards2000&gt;{{cita publicación |autor= Rickards, R.B. |añu= 2000 |títulu= The age of the earliest club mosses: the Silurian Baragwanathia flora in Victoria, Australia |publicación= Geological Magacín
 |volume= 137 |númberu= 2 |páxines= 207-209 |url= http://geolmag.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/137/2/207 |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2007 |doi= 10.1017/S0016756800003800 |formatu= abstract}}&lt;/ref&gt; Nesti organismu, tales traces foliares sígense dientro de la fueyes» pa formar la nervadura central.&lt;ref name=Kaplan2001&gt;{{cita publicación |autor= Kaplan, D.R. |añu= 2001 |títulu= The Science of Plant Morphology: Definition, History, and Role in Modern Biology |publicación= American Journal of Botany
 |volume= 88 |númberu= 10 |páxines= 1711-1741 |url= http://links.jstor.org/sici?sici=0002-9122(200110)88%3A10%3C1711%3ATSOPMD%3Y2.0.CO%3B2-T
 |fechaaccesu=31 de xineru de 2008 |doi= 10.2307/3558347}}&lt;/ref&gt;

''Asteroxylon''&lt;ref name=Taylor2005&gt;{{cita publicación |autor= Taylor, T.N. | coautores = Hass, H.; Kerp, H.; Krings, M.; Hanlin, R.T.
 |añu= 2005 |títulu= Perithecial ascomycetes from the 400 million year old Rhynie chert: an example of ancestral polymorphism |publicación= Mycologia |volume= 97
 |númberu= 1 | pmid = 16389979 |páxines= 269-285
 |url= http://www.mycologia.org/cgi/content/abstract/97/1/269
 |fechaaccesu=7 d'abril de 2008 |formatu= abstract |doi= 10.3852/mycologia.97.1.269
}}&lt;/ref&gt; y ''Baragwanathia'' considérense como licopodios primitivos.&lt;ref name=gk/&gt; Los licopodios esisten inda na actualidá, siendo ''Isoetes ''un exemplu bastante conocíu. Estos licopodios actuales tamién presenten microfilos con una sola traza foliar y de pequeñu tamañu. La mayor diferencia colos [[Lepidodendrales]] estinguíos, ye qu'éstos exhibíen microfilos d'hasta un metro de llargor, pero en cuasi tolos casos, solo esistía una única traza foliar.&lt;ref name=gk/&gt;

Les fueyes más familiares, los [[megafilos]], evolucionaron en cuatro oportunidad distintos y de manera independiente: nos felechos, los piniellos, les progimnospermas y nes plantes con grana.&lt;ref name=Boyce2002&gt;{{cita publicación |autor= Boyce, C.K. | coautores = Knoll, A.H. |añu= 2002
 |títulu= Evolution of developmental potential and the multiple independent origins of leaves in Paleozoic vascular plants |publicación= Paleobiology |volume= 28
 |númberu= 1 |páxines= 70-100 |doi= 10.1666/0094-8373(2002)028&lt;0070:EODPAT&gt;2.0.CO;2
}}&lt;/ref&gt; Paez que s'aniciaron a partir de la dicotomización de cañes, que per primer vegada se superpusieron ente sigo, y, finalmente desenvolvióse una &quot;palma&quot; que gradualmente evolucionó n'estructures similares a fueyes. Entós, según esta teoría del teleoma, los megafilos componer d'un grupu de cañes palmotiaes&lt;ref name=Kaplan2001/&gt; En cada unu de los cuatro grupos qu'habríen de desenvolver megafilos, les sos fueyes evolucionaron per primer vegada mientres el Devónicu tardíu y el Carboníferu tempranu, diversificando rápido hasta que los diseños estructurales básicos quedaron establecíos nel Carboníferu mediu.&lt;ref name=Boyce2002/&gt; La falta de diversificación posterior pue ser atribuyida a limitantes de desenvolvimientu.&lt;ref name=Boyce2002/&gt; Sicasí, persiste tamién la dulda alrodiu de les razones poles cualos les fueyes tardaron tanto tiempu n'apaecer sobre'l planeta. Ello ye que les plantes tuvieron sobre la superficie a lo menos por 50&amp;nbsp;millones d'años primero que los megafilos fixérense significativos. Sicasí, los mesófilos conocer dende'l Devónicu tempranu (el xéneru ''[[Eophyllophyton]]'') polo que'l desenvolvimientu nun pudo ser una barrera o una limitante pa l'apaición de les fueyes yá que unu de los sos constituyentes principales yá esistía.&lt;ref name=&quot;Hao2003
&quot;&gt;{{cita publicación |autor= Hao, S. | coautores = Beck, C.B.; Deming, W. |añu= 2003
 |títulu= Structure of the Earliest Leaves: Adaptations to High Concentrations of Atmospheric co2 | pub-periódica= International Journal of Plant Sciences
 |volume= 164 |númberu= 1 |páxines= 71-75 |doi= 10.1086/344557
}}&lt;/ref&gt; la meyor esplicación indica que'l CO2 atmosféricu taba tornando rápido mientres esti tiempu, cayendo cerca del 90% mientres el devónicu.&lt;ref name=&quot;Berner2001
&quot;&gt;{{cita publicación |autor= Berner, R.A. | coautor = Kothavala, Z. |añu= 2001
 |títulu= Geocarb III: A Revised Model of Atmospheric co2 over Phanerozoic Time |
 pub-periódica= American Journal of Science |volume= 301 |númberu= 2 |páxina=182 |url= http://ajsonline.org/cgi/content/abstract/301/2/182 |fechaaccesu=7 d'abril de 2008 |doi= 10.2475/ajs.301.2.182 |formatu= abstract |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://ajsonline.org/cgi/content/abstract/301/2/182|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Esto correspondió con una medría de 100 vegaes na densidá de los estomas. Paez ser que la baxa densidá estomática nel Devónicu tempranu significaba que la evaporación yera llindada y que les fueyes se sobre-caleceríen si algamaben un mayor tamañu. La densidá estomática nun podría amontar, una y bones los primitivos cercos y los sistemes radicales llindaos nun seríen capaces de suministrar abonda agua pa suplir la tasa de trespiración.&lt;ref name=Beerling2001&gt;{{cita publicación |autor= Beerling, D.J. | coautor = Osborne, C.P.; Chaloner, W.G. |añu= 2001
 |títulu= Evolution of leaf-form in land plants linked to atmospheric CO2 torne in the Late Palaeozoic yera | pub-periódica= Nature | pmid = 11268207 |volume= 410 |númberu= 6826
 |páxines= 287-394 |doi= 10.1038/35066546
}}&lt;/ref&gt;

== Usos de les fueyes ==
[[Ficheru:Lettuce mix.jpg|thumb|right|Dellos cultivares de llechuga.]]
[[Ficheru:Rosemary 'Irene' leaves.jpg|thumb|right|fueyes fresques de romeru.]][[Ficheru:Friseesalat1 fcm.jpg|thumb|right|Endivia.]]
[[Ficheru:Elaboración de hallacas 6.jpg|thumb|Ellaboración de [[Tamal|tamales]] envueltos en forma rectangular en fueyes de [[Musa|plátanu]].]]

Los seres humanos utilizamos una gran cantidá de plantes poles sos fueyes. En dellos casos, les fueyes son comestibles ([[llechuga]], [[acelga]], [[Cichorium endivia|escarola]]) y son una fonte de fibres y minerales pa la dieta. Nel casu de munches plantes condimenticias, les fueyes fresques o seques utilizar pa sazonar carnes, sopes, estofados y otros alimentos ([[romeru]], [[salvia]], [[menta]]). Tamién les fueyes pueden llevar sustances químiques que les converten nuna escelente fonte d'esencies perfumíferas, como ye'l casu del lemongrass ''([[Cymbopogon citratus]]''). Les fueyes seques del tabacu utilizar pa fumar en tol mundu.

Les fueyes adultes usar pa techar cases rurales (Sabal mexicana ente otres palmeres) Les fueyes de huano que s'usen pa techar, si tán bien trabayaes, duren de 15 a 20 años. Les fueyes preferíes pal techado son les de los individuos nuevos una y bones éstos entá nun algamar grandes altores y llógrense más fácilmente y amás son de mayor tamañu.
&lt;ref&gt;PEREZ, Martha y REBOLLAR, Silvia. Anatomía y usos de las hojas maduras de tres especies de Sabal (Arecaceae) de la Península de Yucatán, México. Rev. biol. trop [online]. 2003, vol.51, n.2, páxs. 333-344. ISSN 0034-7744.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Joyal, E. 1996. The use of Sabal uresana (Arecaceae) and other palms in Sonora, México. Econ. Bot. 50: 429-445&lt;/ref&gt;

La práutica de mazcar les fueyes de ciertes plantes ye avezada en munches cultures. Asina, en Los Andes peruanos los pueblos [[Quechua]], [[Aymará]] ente otros, aprecien les fueyes d'[[Erythroxylum coca]] poles virtúes máxiques que se cree qu'éstes tienen. Ello ye que xueguen un papel importante na medicina popular yá que ye prescripta pa quebraduras de güesos, dolores, infeiciones y disfunciones respiratories. Esti costume ye más qu'accidental una y bones les fueyes contienen cocaína, que ye un potente anestésicu. L'usu de les fueyes de coca y la mitoloxía acomuñada esistieron por más de 4000 años.&lt;ref&gt;Laming, E. 1967. Perú before the Incas. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Martin, R. T. 1970. The Role of Coca in the History, Religion and Medicine of South American Indians. Economic Botany 24:422-434.&lt;/ref&gt;Les artesaníes son actividaes, mañes o téuniques empíriques, practicaes tradicionalmente pol pueblu, por aciu les cualos con intención o elementos artísticos, créanse o producen oxetos destinaos a cumplir una función utilitaria cualesquier, o bien-y les afata o decora col mesmu o distintu material realizando un llabor manual individualmente o en grupos amenorgaos, polo común familiares y infundiendo nos calteres o estilos típicos, xeneralmente concordes colos predominantes na cultura tradicional de la comunidá&quot;.

Esisten distintos tipos d'artesaníes qu'utilicen fueyes na so confección y que se realicen por distintes etnies a lo llargo de tol mundu. Ente elles, la cestería o texíos duros, los texíos blandos, los adornos corporales, los preseos de caza y pesca, los preseos musicales, etc. Pal so confección utilícense fueyes de distintos tipos de palmes.&lt;ref&gt;Amerindia. [http://www.unet.edu.ve/unet2001/agrupaciones/amerindia/artesania.htm Artesanía] {{Wayback|url=http://www.unet.edu.ve/unet2001/agrupaciones/amerindia/artesania.htm |fecha=20120621232850 }}. Universidá Nacional de Táchira. Consultáu'l 1 de xunu 2012.&lt;/ref&gt;

{| cellpadding=5 align=center
|+'''Especies que se cultiven comercialmente poles sos fueyes comestibles.'''&lt;ref name=&quot;WV2&quot;&gt;World Vegetables: Principles, Production, and Nutritive Values; Second Ed. by Vincent E. Rubatzky and Mas Yamaguchi. &lt;/ref&gt;
! bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot; |Nome científicu
! bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |Nome común
! bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Familia
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Lactuca sativa]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |Llechuga
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Asteraceae]] ([[Compositae]])
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Spinacia oleracea]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |Espinaca
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Chenopodiaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Brassica]]'' sp.
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |coles y repollos
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; | [[Brassicaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Allium cepa]] '' y ''[[Allium sativum]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |cebolla y ayu
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Alliaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Allium fistulosum]]'' y ''[[Allium porrum]]''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |cebolla d'acampezo y puerru
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Alliaceae
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Beta vulgaris]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |acelga
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Chenopodiaceae
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Petroselinum crispum]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |perexil
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Apiaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Nasturtium officinale]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |berru
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Brassicaceae
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Rosmarinus officinalis]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |romeru
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Lamiaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Origanum vulgare]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |oriéganu
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Lamiaceae
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Cichorium intybus]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |endivia
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Asteraceae]]
|-
|bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;| ''[[Borago officinalis]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |borraja
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Boraginaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Camelia sinensis]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |té
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Theaceae]]
|-
|bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;| ''[[Ilex paraguariensis]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |yerba mate
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |[[Aquifoliaceae]]
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Stevia rebaudiana]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |azucre verde
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Asteraceae
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Mentha aquatica]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |menta
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Lamiaceae
|-
|bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;| ''[[Taraxacum officinale]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |diente de léon, taraxacón
| bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Asteraceae
|-
| bgcolor=LightPink align=&quot;center&quot;|''[[Foeniculum vulgare]] ''
| bgcolor=LightBlue align=&quot;center&quot; |fenoyu
|bgcolor=LightGreen align=&quot;center&quot; |Apiaceae
|-
|}

== Notes ==
{{llistaref|group=&quot;nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Leaf|Fueya}}
{{wikcionariu|fueya}}

{{Tradubot|hoja}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Fotosíntesis]]
[[Categoría:Morfoloxía de la fueya]]
[[Categoría:Términos botánicos]]
[[Categoría:TBSpecies]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
{{referencies correxíes|percent=75}}</text>
      <sha1>k2v88dxqcn40pea3cmd9ebatqfz9037</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90553</id>
    <revision>
      <id>3703029</id>
      <parentid>3702788</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181325" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón escontra l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Escontra l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganu]]s pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afgana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afgana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afgana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afgana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afgana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afgana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afgana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afgana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afgana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afgana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afgana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afgana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afgana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afgana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afgana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afgana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afgana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afgana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganos pa esaniciar a la insurxencia afgana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afgana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afgana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afgana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afgana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Soviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afgana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afgana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afgana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afgana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afgana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afgana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afgana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afgana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afgana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afgana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afgana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afgana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afgana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afgana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afgana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afgana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afgana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afgana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rma55qld3qcxf2pm3ww2bdtja8fmwxy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703097</id>
      <parentid>3703029</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181510" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón escontra l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Escontra l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganistanos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganu]]s pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afgana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afgana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afgana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afgana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afgana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afgana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afgana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afgana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganistanos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afgana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganistanos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganistanos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afgana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganistanos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganistanos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afgana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afgana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afgana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganistanos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afgana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganistanos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganistanos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganistanos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afgana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganistanos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afgana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afgana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afgana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganistanos pa esaniciar a la insurxencia afgana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afgana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afgana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afgana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganistanos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganistanos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afgana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganistanos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganistanos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganistanos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganistanos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganistanos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Soviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganistanos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganistanos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afgana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afgana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afgana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afgana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afgana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganistanos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganistanos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afgana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganistanos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganistanos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afgana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afgana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afgana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afgana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afgana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganistanos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganistanos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afgana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afgana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganistanos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afgana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afgana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afgana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afgana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganistanos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganistanos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afgana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganistanos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>657m6yd1gfmwpig742attd9vd3jvnly</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703159</id>
      <parentid>3703097</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181760" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganistanu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón escontra l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganistanu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Escontra l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganistanos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganistanu]]s pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afgana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afgana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afgana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afgana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganistanu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afgana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganistanu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganistanu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afgana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afgana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afgana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganistanos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afgana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganistanu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganistanos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganistanos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afgana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganistanos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganistanu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganistanos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afgana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afgana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganistanu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganistanu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afgana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganistanu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganistanu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganistanu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganistanos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afgana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganistanu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganistanos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganistanos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganistanos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganistanu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afgana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganistanu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganistanos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afgana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afgana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afgana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganistanos pa esaniciar a la insurxencia afgana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afgana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afgana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afgana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganistanos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganistanos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganistanu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganistanu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afgana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganistanos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganistanos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganistanos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganistanos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganistanu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganistanos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Soviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganistanos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganistanu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganistanu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganistanos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afgana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganistanu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganistanu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afgana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afgana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afgana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afgana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganistanu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganistanos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganistanos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganistanu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afgana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganistanos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganistanu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganistanos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganistanu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganistanu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afgana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afgana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganistanu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afgana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afgana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganistanu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afgana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganistanos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganistanos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afgana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganistanu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afgana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganistanu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganistanu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganistanu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganistanos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganistanu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afgana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afgana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afgana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afgana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganistanos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganistanu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganistanu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganistanos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afgana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganistanos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>38csp7fi5tv53bwq042o3gag7pon8gd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703161</id>
      <parentid>3703159</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181770" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón escontra l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Escontra l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganistanos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganu]]s pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afganistana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afganistana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afganistana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afganistana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afganistana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afganistana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afganistana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afganistana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganistanos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afganistana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganistanos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganistanos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afganistana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganistanos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganistanos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afganistana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afganistana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afganistana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganistanos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afganistana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganistanos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganistanos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganistanos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afganistana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganistanos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afganistana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afganistana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afganistana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganistanos pa esaniciar a la insurxencia afganistana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afganistana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afganistana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afganistana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganistanos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganistanos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afganistana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganistanos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganistanos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganistanos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganistanos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganistanos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Soviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganistanos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganistanos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afganistana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afganistana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afganistana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afganistana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afganistana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganistanos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganistanos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afganistana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganistanos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganistanos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afganistana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afganistana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afganistana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afganistana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afganistana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganistanos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganistanos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afganistana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afganistana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganistanos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afganistana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afganistana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afganistana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afganistana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganistanos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganistanos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afganistana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganistanos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pk6nby6qei1btku3sn6t3zdumjyeezx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703259</id>
      <parentid>3703161</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:13:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182020" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganistanu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón escontra l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganistanu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Escontra l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganistanos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganistanu]]s pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afganistana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afganistana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afganistana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afganistana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganistanu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afganistana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganistanu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganistanu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afganistana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afganistana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afganistana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganistanos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afganistana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganistanu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganistanos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganistanos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afganistana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganistanos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganistanu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganistanos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afganistana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afganistana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganistanu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganistanu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afganistana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganistanu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganistanu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganistanu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganistanos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afganistana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganistanu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganistanos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganistanos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganistanos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganistanu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afganistana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganistanu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganistanos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afganistana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afganistana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afganistana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganistanos pa esaniciar a la insurxencia afganistana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afganistana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afganistana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afganistana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganistanos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganistanos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganistanu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganistanu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afganistana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganistanos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganistanos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganistanos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganistanos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganistanu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganistanos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Soviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganistanos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganistanu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganistanu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganistanos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afganistana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganistanu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganistanu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afganistana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afganistana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afganistana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afganistana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganistanu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganistanos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganistanos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganistanu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afganistana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganistanos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganistanu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganistanos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganistanu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganistanu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afganistana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afganistana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganistanu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afganistana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afganistana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganistanu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afganistana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganistanos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganistanos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afganistana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganistanu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afganistana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganistanu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganistanu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganistanu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganistanos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganistanu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afganistana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afganistana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afganistana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afganistana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganistanos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganistanu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganistanu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganistanos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afganistana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganistanos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5kw948oypcx2w2fghmdoj4y91668sbw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703261</id>
      <parentid>3703259</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:15:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182020" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganistanu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón escontra l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganistanu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Escontra l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganistanos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganistanos]] pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afganistana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afganistana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afganistana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afganistana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganistanu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afganistana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganistanu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganistanu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afganistana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afganistana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afganistana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganistanos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afganistana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganistanu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganistanos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganistanos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afganistana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganistanos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganistanu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganistanos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afganistana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afganistana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganistanu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganistanu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afganistana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganistanu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganistanu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganistanu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganistanos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afganistana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganistanu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganistanos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganistanos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganistanos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganistanu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afganistana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganistanu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganistanos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afganistana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afganistana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afganistana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganistanos pa esaniciar a la insurxencia afganistana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afganistana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afganistana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afganistana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganistanos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganistanos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganistanu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganistanu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afganistana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganistanos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganistanos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganistanos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganistanos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganistanu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganistanos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Soviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganistanos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganistanu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganistanu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganistanos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afganistana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganistanu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganistanu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afganistana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afganistana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afganistana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afganistana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganistanu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganistanos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganistanos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganistanu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afganistana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganistanos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganistanu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganistanos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganistanu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganistanu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afganistana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afganistana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganistanu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afganistana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afganistana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganistanu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afganistana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganistanos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganistanos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afganistana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganistanu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afganistana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganistanu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganistanu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganistanu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganistanos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganistanu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afganistana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afganistana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afganistana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afganistana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganistanos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganistanu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganistanu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganistanos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afganistana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganistanos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1vxq7xcpmq9ez245z5rj3tl09pya3vr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de la India</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90560</id>
    <revision>
      <id>3703103</id>
      <parentid>3698133</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100530" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20161124000422}}

[[Ficheru:Bhimbetka rock paintng1.jpg|320px|thumb|Pintura rupestre en [[Bhimbetka]].]]

La '''historia de la India''' na dómina precedente a [[1945]] ye indixebrable de la historia del subcontinente asiáticu al cual pertenez esta nación.

Nel [[3º mileniu e.C.|III&amp;nbsp;mileniu e.C. ]], delles cultures [[neolítica|neolítiques]] estender no que güei ye [[Paquistán]] y la zona noroeste de la República de la India.
Mientres l'[[I mileniu e.C.|I&amp;nbsp;mileniu e.C. ]], los [[civilización védica|arios védicos]] estender pol [[Panyab]] y l'llanura del [[Ganges]] (nel norte de la India).

De primeres del periodu de los [[Reinos Medios]], el norte de la India taba apoderáu polos [[ariu|arios]], ente que nel sur yera prominente la [[Dravida|cultura dravidiana]].
A partir del [[sieglu X]], los [[imperiu|imperios]] [[islamismu|islámicos]] establecer nel noroeste de la India, rematando col [[Imperiu mogul]].

La [[Raj británicu|invasión británica]] de la India empieza nel [[sieglu XVII]] y llega al so apoxéu en 1857.
La independencia resultó na división del Raj británicu en tres Estaos: [[República de la India India]], [[Paquistán]] y [[Bangladex]].

== Prehistoria (hasta ca. 1750 a.C) ==
=== Edá de piedra tiénense pruebes de la presencia de seres humanos modernos (''Homo sapiens'') nel subcontinente indiu dende hai unos 75 000 años. Antes d'ellos, el subcontinente foi pobláu por [[hominídos]] ―ente ellos el ''[[Homo erectus]]''― hai unos 500 000 años.&lt;ref name=Bongard&gt;Bongard-Levin, G. (1979): ''A history of India'' (páx. 11). Moscú (Rusia): Progress Publishers, 1979.&lt;/ref&gt; Topáronse restos aisllaos de ''Homo erectus'' en Hathnora, nel valle del Narmada, nel centru de la India. En partir noroeste del subcontinente afayáronse ferramientes ellaboraes por protohumanos que fueron dataes en 2 millones d'años.

El sitiu arqueolóxicu más antiguu del subcontinente, con restos d'homínidos, atopar nel valle del ríu Soan, contién restos d'homínidos. Atopáronse sitios d'industria lítico soaniana na rexón de Sivalik, nos actuales Paquistán, India y Nepal.

Nel periodu Neolíticu hubo asentamientos más estensivos nel subcontinente dempués de la última Edá del xelu, hai aprosimao 12 000 años. Los primeros asentamientos semipermanentes que se confirmaron apaecieron fai 9 000 años nos abelugos rupestres de Bhimbetka, nel actual territoriu del estáu de [[Madhya Pradesh]], India.

Les cueves de Edakkal son petroglifos de la Edá de Piedra que se cree que daten de siquier 6 000 a.C, ya indiquen la presencia d'una civilización o asentamientu prehistóricu neolíticu en Kerala. Los petroglifos de Edakkal son raros y son los únicos exemplos del sur de la India.

Les cultures agrícoles neolítiques surdieron na rexón del valle del Indo escontra 5 000 e.C., na parte baxa del valle del Ganges escontra 3 000 a.C y tán representaes polos afayos de Bhirrana (7 570 a.C - 6200 a.C) en Haryana, India, y los afayos de Mehrgarh (7000 e.C. - 5000 e.C.) en Baluchistán, Paquistán. La primer civilización urbana de la rexón foi la civilización del Valle del Indo.

=== Cultura del valle del Indo ===
{{AP|Cultura del valle del Indo}}
[[Ficheru:IVC Map.png|thumb|300px|Mapa de la [[cultura del valle del Indo]].]]

La transición ente comunidaes agrícoles a comunidaes [[ciudá|urbanes]] más complexes empezó ente'l periodu de [[Mehrgahr|Mehrgarh]] y el {{AC|3000}}
Esti periodu marcó'l principiu d'una sociedá urbana n'India, conocida como la [[cultura del valle del ríu Indo]] ―tamién llamada civilización de [[Harappa]] y [[Mohenjodaro|Mojensho Daro]], que llegó al so máximu desenvolvimientu nel ralu de mil&amp;nbsp;años ente'l [[sieglu XXIX e.C.|sieglu&amp;nbsp;XXIX]] y el [[sieglu XIX e.C.|XIX e.C. ]]

Taba centrada ente los ríos [[Saraswati (ríu)|Saraswati]] y el [[Indo]] y estendíase hasta les zones de los ríos [[Ganges]] y [[Yamuna|Iamuná]], [[Doab]], [[Guyarat]] y el norte d'[[Afganistán]].

Esta civilización fíxose notar peles ciudaes que construyó con lladriyos, con sistema de drenaxes y cases con múltiples habitaciones.
Les referencies históriques más antigües son les de [[Meluha|Meluja]] nos rexistros de los [[Sumeria|sumerios]].
Comparáu coles civilizaciones d'[[Exiptu]] y [[Sumeria]] (anteriores en dellos sieglos), la civilización del Indo cuntaba con una planificación urbana bastante avanzada y con sistemes de midida sosprendentemente uniformes.

Les ruines de [[Mohenjo Daro|Mojensho Daro]] fueron en dalguna ocasión el centru d'esta sociedá. Los poblaos de la civilización del Indo estender hasta la frontera con [[Irán]] (nel oeste), hasta la [[cordal del Himalaya]] (nel norte), hasta [[Delhi]] (nel este) y hasta Bombay (nel sur). Nel so apoxéu envalórase qu'esta rexón tuvo una población de más de cinco millones d'habitantes.

Ente les poblaciones esistíen centros urbanos de cierta importancia tales como los de [[Mohenjo-Daro|Mojensho
Daro]], [[Dolaviram|Dholavira]], [[Ganweriwala]], [[Lothal]] y [[Rakhigarhi]]..


A la fecha, atopáronse más de 2500 ciudaes y poblaos, principalmente na vera este del ríu [[Indo]] en [[Paquistán]], a lo llargo de lo que puede ser el ríu [[civilización védica|védicu]] [[Sáraswati]].
Piénsase que los cambeos xeolóxicos y del [[clima]] fueron los responsables d'ensugar el [[ríu Sáraswati]], lo que creó la aridez de la rexón actual y la desapaición de la civilización nesa rexón.

Estudios [[arqueolóxicu|arqueolóxicos]] suxuren que les civilizaciones del valle del Indo dependíen de los suelos d'ábanu de los ríos, lo cual producía altu rendimientos nes colleches de ceberes, granos y otros.
Pal [[sieglu XXVIII e.C.|sieglu XXVIII e.C. ]] rescampla la presencia d'un Estáu entamáu, con regles xerárquiques y obres públiques de mayor valumbu.
A mediaos del [[II mileniu e.C.|II&amp;nbsp;mileniu e.C. ]], la rexón del valle de los ríos, onde se taben allugaos les dos terceres partes de los poblaos atopaos, ensugáronse y los poblaos fueron abandonaos.

== El periodu védicu (ca. 1750 a.C - 600 a.C) ==

El periodu védicu toma'l so nome de la cultura indoaria del noroeste de la India, anque otres partes de la india tuvieron una identidá distinta mientres esti periodu. La cultura védica describir nes Vedes, testos entá sagraos pa los hindús, que fueron compuestos de manera oral en [[sánscritu]] [[sánscritu védicu|védicu]] (un idioma proveniente del [[idioma indoeuropéu|indoeuropéu]] d'Asia central). Les Vedes son dalgunos de los testos calteníos más antiguos de la India. El periodu védicu toma aprosimao de 1750 a.C a 500 e.C. y contribuyó a formar los cimientos de dellos aspeutos culturales del subcontinente indiu. En términos de cultura, nesti periodu munches rexones del subcontinente pasaron por una transición de la Edá del Cobre a la Edá del Fierro.

=== La sociedá védica ===
Los historiadores analizaron les Vedes pa proponer una cultura védica na rexón del Punyab y l'llanura indogangética. La mayoría de los historiadores tamién consideren qu'esti periodu entendió delles foles de migraciones indoarias nel subcontinente provenientes del noroeste. La figal sagrada y la vaca fueron santificados na dómina en que se compunxo'l Atharvaveda. Munchos de los conceutos de la filosofía india que s'adoptaron darréu, como'l ''dharma'', tienen los sos raigaños n'antecedentes védicos.

L'antigua sociedá védica describir nel Rigveda, el testu védicu más antiguu, que se cree que foi compilado mientres el segundu mileniu a.C na rexón noroccidental del subcontinente indiu. Nesta dómina, la sociedá aria consistía en grupos esencialmente tribales y pastorales, distintos de la urbanización harappiense del valle del Indo que fuera abandonada. La presencia temprana de indoarios probablemente correspuende en parte, nun contestu arqueolóxicu, a la cultura de la cerámica coloriada d'ocre.

A finales del periodu rigvédico, la sociedá pastoral aria empezó a espandise dende la rexón noroccidental del subcontinente Indiu a la llanura occidental del Ganges. La sociedá fíxose cada vez más agrícola y taba socialmente entamada nuna xerarquía de cuatro ''varnas'' o clases sociales. esta estructura social caracterizóse tantu pol sincretismu coles cultures natives del norte de la India, como tamién pola esclusión de pueblos indíxenes que les sos ocupaciones etiquetar como impures. Mientres esti periodu, munches de les tribus y los cacicazgos pequeños empezaron a fundise en janapadas (estaos monárquicos). 

Nel sieglu XIV a.C, la batalla de los diez reis, ente los reinos tribales védicos de los bharatas, aliaos con otres tribus del noroeste de la India y empuestos pol sabiu Vishvamitra y de los trtsu-barathas, comandados pol rei Sudás, causó la emerxencia del reinu Kuru, la primer sociedá a nivel d'Estáu mientres el periodu védicu. 

=== Sanscritización ===
Dende tiempos védicos, &quot;la xente de munchos estratos de la sociedá del subcontinente siguió un enclín d'afaer la so vida relixoso y social a les normes brahmánicas&quot;, un procesu que n'ocasiones se llama sanscritización. Esti procesu reflexar nel enclín d'identificar deidaes llocales colos dioses de los testos sánscritos.

=== Los reinos de la Edá del Fierro ===
La Edá del Fierro nel subcontinente indiu dende aprosimao 1200 a.C al sieglu VI e.C. definir pol surdimientu de los janapadas, que fueron dominios, repúbliques y reinos, notablemente los reinos de Kuru, Panchala, Kosala y Videha.

El reinu de Kuru foi la primer sociedá a nivel estatal del periodu védicu que correspuende a los entamos de la Edá del Fierro nel noroeste de la India, aprosimao ente 1200 a.C y 800 a.C, y a la composición del Atharvaveda (el primer testu indiu en mentar el fierro, como ''śyāma ayas'', lliteralmente &quot;metal negro&quot;). L'estáu de Kuru entamó los himnos védicos en coleiciones y desenvolvió el ritual ortodoxu ''śrauta'' pa caltener l'orde social. Dos figures clave del estáu de Kuru fueron el rei Prikshit y el so socesor Janamejaya, quien tresformaron el so reinu na potencia político y cultural dominante nel noroeste de la India de la Edá del Fierro. Cuando'l reinu de Kuru tornó, el centru de la cultura védica camudó escontra los sos vecinos orientales, el reinu de Panchala. La cultura de la cerámica gris pintada, que florió nes rexones de Haryana y l'occidente de Uttar Pradesh nel norte de la India nel periodu ente 1100 y 600 a.C, créese que correspuende a los reinos de Kuru y Panchala.

Mientres el periodu védicu tardíu, el reinu de Videha remaneció como un nuevu centru de la cultura védica, asitiáu más al oriente (no qu'anguaño ye Nepal y l'estáu indiu de Bihar), y algamaría la so prominencia col rei Janaka, que la so corte patrocinó a brahmanes y filósofos, como Yajnavalkya y Aruni. La parte posterior d'esti periodu correspuende a un afitamientu d'estaos y reinos cada vez mayores, llamaos ''mahajanapadas'', por tol norte de la India.

=== Epopeyes sánscrites ===
Amás de les Vedes, los testos principales del hinduismu, dizse que les temes principales de los testos épicos Ramayana y Majabhárata tienen los sos oríxenes mientres esti periodu. El Majabhárata ye anguaño'l poema más llargu del mundu. Enantes, los historiadores postularon una &quot;edá épica&quot; como la redolada d'estos dos poemes épicos, pero agora reconocen que los testos (que son familiares ente sigo) pasaron por munches etapes de desenvolvimientu a lo llargo de los sieglos. Por casu, el Majabhárata podría tar basáu nun conflictu a pequeña escala (posiblemente alredor de 1000 a.C), que dempués &quot;foi tresformáu nuna xigantesca guerra épica por bardos y poetes&quot;. Nun hai prueba arqueolóxica concluyente de si los eventos específicos del Majabhárata tienen dalguna base histórica. Créese que los testos esistentes d'estes epopeyes pertenecen al periodu posvédico, ente 400 a.C y 400 d.C. Dalgunos inclusive intentaron datar los eventos usando métodos de arqueoastronomía, que refundiaron, según cuál pasaxes escoyer y cómo s'interpreten, feches envaloraes que se remonten inclusive a mediaos del II mileniu e.C. 

== La &quot;segunda urbanización&quot; (ca. 600 a.C – 200 a.C) ==

Mientres el periodu entendíu ente 800 a.C y 200 a.C formó'l movimientu Shramana, del cual aniciaríense'l jainismu y el budismu. Nel mesmu periodu escribiéronse los primeres Upanishads. Dempués de 500 a.C empezó la llamada &quot;segunda urbanización&quot;, na que s'aniciaron nuevos asentamientos urbanos na llanura del Ganges, particularmente na llanura central del Ganges.{{sfn|Samuel|2010}} Esta rexón, onde Maghada ganó protagonismu pa formar la base l'imperiu Maurya, foi una área cultural distinta{{sfn|Samuel|2010|p=48–51}} con nuevos estaos que s'aniciaron dempués de 500 a.C&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India/46844/The-beginning-of-the-historical-period-c-500-150-bce |títulu=The beginning of the historical period, c. 500–150 bce |fecha=2015 |editorial=Encyclopædia Britannica}}&lt;/ref&gt; mientres esta segunda urbanización.{{sfn|Samuel|2010|p=42–48}} La llanura central del Ganges tuvo influyida pola cultura védica,{{sfn|Samuel|2010|p=61}} pero estremábase notoriamente de la rexón de Kuru-Panchala.{{sfn|Samuel|2010|p=48–51}} Foi &quot;la área del cultivu d'arroz más antiguo de que se tenga noticia nel sur d'Asia y hacia 1800 e.C. foi l'allugamientu d'una población neolítica avanzada acomuñada colos sitios de Chirand y Chechar.{{sfn|Samuel|2010|p=49}} Nesta rexón floriaron los movimientos shramánicos y aniciáronse el jainismu y el budismu.{{sfn|Samuel|2010}}

[[Ficheru:Map Of 16 Mahajanapada in Bengali-es.svg|250px|miniaturadeimagen|Los Mahajanapadas fueron los dieciséis reinos y repúbliques más poderosos y estensos de la era. Alcontrábense principalmente a lo llargo de la fértil llanura indogangética. Hubo dellos reinos más pequeños que s'estendíen a lo llargo y anchu de l'antigua India.]]
=== Los Mahajanapadas ===

Nel periodu védicu tardíu, el subcontinente cubriérase de pequeños reinos o ciudaes estáu, munchos d'ellos mentaos na lliteratura védica, budista y jainista en feches tan alloñaes como 500 e.C. Dieciséis monarquíes y &quot;repúbliques&quot; conocíes como Mahajanapadas —Kashi, Kosala, Anga, Magadha, Vajji (o Vriji), Malla, Chedi, Vatsa (o Vamsa), Kuru, Panchala, Matsya (o Machcha), Shurasena, Assaka, Avanti, Gandhara y Kamboja— estender a lo llargo de la llanura indogangeática dende l'actual Paquistán hasta Bengala y Maharastra. Esti periodu foi testigu del segundu gran orixe del urbanismu indiu dempués de la cultura del valle del Indo.{{sfn|Reddy|2003|p=A107}}

[[Ficheru:Kurus (Kurukshetras) circa 350-315 BCE.jpg|miniaturadeimagen|150px|left|Moneda de Kuru, unu de los primeros exemplos d'acuñamientu na India.]]
Munches cles más pequeñes que se menten nes primeres obres lliteraries paecen tar presentes nel restu del subcontinente. Dalgunos d'estos reinos yeren hereditarios, ente qu'otros escoyíen a los sos gobernantes. Les &quot;repúbliques&quot; tempranes, como la confederación Vajji (o Vriji) centrar na ciudá de Vaishali, esistieron dende'l sieglu VI e.C. y persistieron en delles árees hasta'l sieglu IV d.C. La llingua culta nesa dómina foi'l sánscritu, ente que les llingües de la población xeneral del norte de la India son llamaes prácritas. Munchos de los dieciséis estaos fundir pa formar cuatro entidaes mayores hacia 500 e.C. o 400 a.C, en tiempos de Buda Gautama. Estos cuatro estaos fueron Vatsa, Avanti, Kosala y Maghada. La vida de Buda Gautama tuvo acomuñada principalmente con estos cuatro reinos.{{sfn|Reddy|2003|p=A107}} Esti periodu correspuende nun contestu arqueolóxicu a la cultura de la cerámica negra pulida norteña. 

=== Los Upanishads y los movimientos shramánicos ===
{{Imaxe múltiple |posición_tabla =
derecha |títulu =
 
|semeya1 = Gandhara Buddha (tnm).jpeg
|anchu1 = 134
|testu1 = Una de les primeres representaciones de [[Gautama Buddha|Buda]], el fundador del [[budismu]]. |alineación_texto1 = left
|semeya2 = Mahavir.jpg
|anchu2 = 147
|testu2 = L'ídolu de [[Mahavira]], el 24.° y últimu Tirthankara del jainismu. |alineación_texto2 = left
}}

Ente 800 e.C. y 400 e.C. compunxéronse los primeres Upanishads.&lt;ref name=&quot;Mascaró1965&quot;&gt;{{Cita llibru|autor=Juan Mascaró|títulu=The Upanishads|url=https://books.google.com/books?id=CBcJDBTmd9kC&amp;pg=PA7|añu=1965|editorial=Penguin Books|isbn=978-0-14-044163-5|páxines=7–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Flood 1996 82&quot;&gt;{{Cita llibru |autor=Gavin D. Flood |títulu=An Introduction to Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=KpIWhKnYmF0C&amp;pg=PA82|añu=1996|editorial=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-43878-0|páxina=82}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor=Patrick Olivelle|títulu= Upaniṣads|añu=2008|editorial=Oxford University Press|isbn=978-0-19-954025-9|páxines=xxiv–xxix}}&lt;/ref&gt; Los Upanishads son testos que formen la base teórica del hinduismu clásicu y conócense como Vedanta (conclusión de les Vedes).&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor1=J. Gordon Melton|autor2=Martin Baumann|títulu=Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices|url=https://books.google.com/books?id=v2yiyLLOj88C&amp;pg=PA1324|añu=2010|editorial=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-204-3|páxina=1324}}&lt;/ref&gt; Los Upanishads más antiguos llanzaron ataques d'intensidá creciente al ritual védicu. Nel Brihadaranyaka-upanishad, cualesquier qu'adora a una divinidá distinta a la mesma ye consideráu un animal domésticu de los dioses. El Mundaka-upanishad llanza l'ataque más sogón al ritual, al comparar a los que valoren el sacrifico con una embarcación insegura que ye de cutio sosprendida pola vieyera y la muerte.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|títulu=History of Philosophy Eastern and Western|autor=T. M. P Mahadevan |editor=Sarvepalli Radhakrishnan|añu=1956|editorial=George Allen &amp; Unwin Ltd|páxina=57}}&lt;/ref&gt;

La creciente urbanización de la India nos sieglos VII e.C. y VI e.C. produció l'orixe de nuevos movimientos ascéticos o shramánicos que desafiaron la ortodoxa de los rituales.&lt;ref name=&quot;Flood 1996 82&quot;/&gt; Mahavira (ca. 549 e.C. – 477 e.C.), partidariu del jainismu y Buda Gautama (ca. 563 e.C. – 483 e.C.), fundador del budismu, fueron los iconos más destacaos d'esti movimientu. El Shramana dio orixe al conceutu del ciclu de nacencia y muerte, el conceutu de samsara, y el conceutu de lliberación.&lt;ref&gt;Flood, Gavin. Olivelle, Patrick. 2003. ''The Blackwell Companion to Hinduism.'' Malden: Blackwell. páxs. 273–4. &quot;The second half of the first millennium BC was the period that created many of the ideological and institutional elements that characterize later Indian religions. The renouncer tradition played a central role during this formative period of Indian religious history.&amp;nbsp;... Some of the fundamental values and beliefs that we generally associate with Indian religions in xeneral and Hinduism in particular were in part the creation of the renouncer tradition. These include the two pillars of Indian theologies: samsara&amp;nbsp;– the belief that life in this world is one of suffering and subject to repeated deaths and births (rebirth); moksa/nirvana&amp;nbsp;– the goal of human existence.....&quot;&lt;/ref&gt; Buda atopó un camín mediu qu'ameyoró l'ascetismu estremo atopáu nes relixones shramánicas.&lt;ref&gt;Laumakis, Stephen. ''An Introduction to Buddhist philosophy''. 2008. p. 4&lt;/ref&gt;

Pola mesma dómina, Mahavira (24.° Tirthankara del jainismu) arrobinó una teoloxía que más tarde se convertiría nel jainismu.&lt;ref&gt;Mary Pat Fisher (1997) In: Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths I.B.Tauris : London 1-86064-148-2 – '' Jainism's major teacher is the Mahavira, a contemporary of the Buddha, and who died approximately 526 BC. Page 114 ''&lt;/ref&gt; Sicasí, la ortodoxa jainista cree que les enseñances de los Tirthankaras son anteriores a tolos tiempos conocíos. Acordies con los investigadores, los últimos dos Tirthankaras, Pashvanatha y Mahavira, fueron figures históriques. Rashabhanatha foi'l primera Tinthankara.{{sfn|Doniger|1999|p=549}} Créese que les Vedes documentaron a dellos Tirthankaras y un orde ascéticu similar al movimientu shramánico.&lt;ref&gt;Mary Pat Fisher (1997) In: Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths I.B.Tauris : London 1-86064-148-2 '' &quot;The extreme antiquity of Jainism as a non-vedic, indigenous Indian religion is well documented. Ancient Hindu and Buddhist scriptures refer to Jainism as an existing tradition which began long before Mahavira.&quot; Page 115 ''&lt;/ref&gt;

=== Les dinastíes de Magadha ===
[[Ficheru:Magadha Expansion (6th-4th centuries BCE).png|miniaturadeimagen|L'Estáu Magadha hacia 600 e.C., antes d'espandise dende la so capital Rajagriha, mientres les dinastíes Haryanka y Shishunaga.]]
Magadha foi unu de los dieciséis Mahajanapadas (en sánscritu: grandes países) o reinos de l'antigua India. L'área medular del reinu foi la área de Bihar, al sur del Ganges; la so primer capital foi Rajagriha (la moderna Rajgir), dempués Pataliputra (la moderna Patna). Magadha espandir hasta incluyir la mayor parte de Bihar y Bengala cola conquista de Licchavi y Anga, respeutivamente&lt;ref&gt;{{Cita llibru |autor= Ramesh Chandra Majumdar |títulu= Ancient India |añu=1977|editorial= Motilal Banarsidass Publishers |llugar= |isbn=81-208-0436-8 |páxina= |url= }}&lt;/ref&gt; y darréu con gran parte del oriente de Uttar Pradesh y Orissa. L'antiguu reinu de Magadha ye bien mentáu en testos jainistas y budistes. Tamién se menta nel Ramayana, el Mahabharata y los Puranas.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Magadha Empire|url=http://www.iloveindia.com/history/ancient-india/magadha-empire.html}}&lt;/ref&gt; La referencia más antigua al pueblu maghada atopar nel Atharvaveda, onde se listan xuntu colos angas, gandharis y mujavats. El reinu Magadha tuvo un papel importante nel desenvolvimientu del jainismu y el budismu, y dos de los más grandes imperios de la India, l'imperiu Maurya y l'imperiu Gupta, aniciar de Magadha. El reinu Magadha incluyía comunidaes republicanes, como la comunidá de Rajakumara. Los poblaos teníen les sos propies asamblees, sol poder de xefes llocales llamaos gramakas. Les sos alministraciones taben estremaes en funciones executiva, xudicial y militar.

[[Ficheru:Magadha kingdom coin Circa 350 BC AR Karshapana.jpg|miniaturadeimagen|150px|left|Monedes de Magadha mientres la dinastía Shishunaga.]]
El poema épicu hindú Mahabharata menta a Brihadratha como'l primera gobernante de Magadha. Fontes tempranes, el Canon Pali budista, los Agamas jainistas y los Pranas hindús, menten que Magadha foi gobernada pola dinastía Haryanka mientres 200 años, dende ca. 600 e.C. a 413 e.C. El rei Bimbisara de la dinastía Haryanka llevó a cabu una activa política expansionista y conquistó Aga, na actual Bengala Occidental. Bimbisara morrió a manes del so fíu, el príncipe Ajatashatru. Mientres esti periodu, Buda Gautama vivió gran parte de la so vida nel reinu Magadha. Algamó'l llume en Bodh Gaya, dio'l so primer sermón en Sarnath y el primer conseyu budista axuntar en Rajgriha.&lt;ref name=&quot;lumbinitrust&quot;&gt;{{cita web |editorial=lumbinitrust.org |títulu=Lumbini Development Trust: Restoring the Lumbini Garden |fechaaccesu=6 de xineru de 2017 |url=https://web.archive.org/web/20140306041858/http://www.lumbinitrust.org/articles/view/214 }}&lt;/ref&gt; La dinastía Haryanka foi derrocada pola dinastía Shishunaga. El postreru gobernante shishunaga, Kalasoka, foi asesináu en 345 e.C. por Mahapadma Nanda, el primeru de los llamaos Nueve Nandas (Mahapadma y los sos ocho fíos).

=== Conquistes persa y griega del noroeste del subcontinente indiu ===
{{Imaxe múltiple |posición_tabla =
derecha |títulu =
 
|semeya1 = Asia 323bc.jpg
|anchu1 = 260
|testu1 = Asia en 323 e.C., l'imperiu Nanda y los Gangaridai en rellación col imperiu d'Alejandro y los sos vecinos. |alineación_texto1 = left
|semeya2 = Alexander the Great fighting King Porus.jpg
|anchu2 = 150
|testu2 = Moneda qu'amuesa a Alexandru Magnu lluchando contra'l rei Poros. |alineación_texto2 = left
}}
En 530 e.C., Ciro el Grande, rei del Imperiu persa aqueménida, crució los montes del Hindukush pa buscar tributu de les tribus de Kamboja, Gandhara y la rexón transindia (nos actuales Afganistán y Paquistán).&lt;ref name=&quot;Romila Thapar p. 58&quot;&gt;{{Cita llibru | títulu=A History of India: Part 1 | autor=Romila Thapar | páxina=58}}&lt;/ref&gt; Escontra 520 e.C., mientres el reináu de Darío I de Persia, gran parte de la rexón noroccidental del subcontinente (Paquistán y oriente d'Afganistán) pasó a ser gobernada pol Imperiu persa como parte de los sos territorios más orientales. L'área permaneció so control persa mientres dos sieglos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/TOAH/hd/acha/hd_acha.htm |títulu=The Achaemenid Persian Empire (550–330 B.C.) |fechaaccesu=19 de mayu2007 |autor=Department of Ancient Near Eastern Art |fecha=October 2004 |editorial= New York: The Metropolitan Museum of Art}}&lt;/ref&gt; Mientres esa dómina la India suministró mercenarios al exércitu persa que dempués combatiríen en Grecia. Sol gobiernu persa, la famosa ciudá de Takshashila convertir nun centru onde s'entemecíen les enseñances védiques ya iranies.&lt;ref&gt;Romila Thapar, ''A History of India'', p. 59.&lt;/ref&gt; La dominancia persa nel noroeste d'Asia del sur terminó cola conquista de Persia por Alexandru Magnu en 327 e.C.&lt;ref&gt;Carl Roebuck, ''The World of Ancient Times'' (Charles Scribner's Sons Publishing: New York, 1966) p. 357.&lt;/ref&gt;

Escontra 326 e.C., Alexandru Magnu conquistara Asia Menor y l'Imperiu persa y llegara a les fronteres noroccidentales del subcontinente indiu. Ende ganó al rei Poros na batalla de Hidaspes (cerca de l'actual Jhelum, Paquistán) y conquistó gran parte del Punyab.&lt;ref&gt;{{Cita llibru |autor=J. F. C. Fuller |títulu= The Generalship of Alexander the Great|edition=reimpresión |fecha=3 de febreru de 2004|editorial=Da Capo Press |llugar=Nueva York|isbn=0-306-81330-0 |páxines= 188–199|capítulu=Alexander's Great Battles}}&lt;/ref&gt; La marcha d'Alejandro escontra l'este poner en confrontación col Imperiu Nanda de Magadha y el reinu Gangaridai de Bengala. El so exércitu, exhausto y medrosu ante la perspeutiva d'enfrentase a exércitos indios más numberosos nel ríu Ganges, remontar nel ríu Hyphasis (actual ríu Beas) y negóse a avanzar más al este. Alejandro, dempués d'axuntase col so oficial Coeno y saber del poder del Imperiu Nanda, convencer de que lo meyor yera tornar.

Les invasiones perses y griegues tuvieron repercusiones nes rexones noroccidentales del subcontinente indiu. La rexón de Gandhara, nel actual occidente d'Afganistán y noroeste de Paquistán, convertir nun amiestu de cultures india, persa, centroasiática y griega y dio orixe a una cultura híbrida, el grecobudismu, que duraría hasta'l sieglu V d.C. y tendría influencia nel desenvolvimientu artísticu del budismu Mahayana.

=== Imperiu Maurya ===
[[Ficheru:Maurya Empire, c.250 BCE 2.png|miniaturadeimagen|270px|L'imperiu Maurya en tiempos de Asoka el Grande.]]
L'Imperiu Maurya (322 e.C. – 185 e.C.) foi'l primer imperiu n'unificar el subcontinente indiu nun estáu, y foi'l mayor imperiu del mesmu. Na so mayor estensión, l'Imperiu Maurya estender al norte hasta les fronteres naturales de los Himalayas y al este no qu'anguaño ye Assam. Al oeste, estendíase más allá del modernu Paquistán hasta los montes del Hindukush, no que güei ye Afganistán. L'imperiu foi establecíu por Chandragupta Maurya, asistíu por Chanakya (Kautilya) en Magadha (na moderna Bihar) cuando derrocó a la dinastía Nanda.&lt;ref&gt;{{Cita llibru | títulu=A History of India: Volume 1 | autor=Romila Thapar | páxina=70}}&lt;/ref&gt; El fíu de Chandragupta, Bindusara, aportó al tronu alredor de 297 e.C. Al momentu de la so muerte hacia 272 e.C., una gran parte del subcontinente taba so la soberanía maurya. Sicasí, la rexón de Kalinga (alredor de l'actual Odisha) permaneció fora del control maurya y quiciabes interfería col comerciu col sur de la India.{{sfn|Thapar|2003|p=178–180}}

[[Ficheru:Ashoka pillar at Vaishali, Bihar, India.jpg|miniaturadeimagen|250px|left|Pilar de Asoka en Vaishali, sieglu III e.C.]]
Bindusara foi asocedíu por Ashoka. Que'l so reinó duró cerca de trenta y siete años hasta la so muerte en ca. 232 e.C. La so campaña contra Kalinga hacia 260 e.C., anque esitosa, tuvo como resultáu una inmensa miseria y perda de vides. Por ello Ashoka, llenu de reconcomiu, decidió evitar la violencia y abrazar el budismu.{{sfn|Thapar|2003|p=178–180}} L'imperiu empezó a tornar tres la so muerte y el postreru gobernante maurya, Brihadratha, foi asesináu por Pushyamitra Shunga, quien estableció l'Imperiu Shunga.{{sfn|Thapar|2003|p=204–206}}

El Artha-shastra y los Edictos de Ashoka son los principales rexistros escritos de la dómina Maurya. Arqueológicamente, esti periodu asítiase na era de la cultura de la cerámica negra pulida norteña. L'Imperiu Maurya basar nuna economía y sociedá modernes y eficientes. Sicasí, la venta de mercancíes taba puramente regulada pol gobiernu.&lt;ref&gt;{{Cita llibru | títulu=A History of India: Volume 1 | autor=Romila Thapar | páxina=78}}&lt;/ref&gt; Anque nun había banca na sociedá maurya, la usura yera un costume. Atopáronse una cantidá importante de rexistros escritos sobre esclavitú, lo que suxure una prevalencia de la mesma.{{sfn|Bongard-Levin|1979|p=91}} Mientres esti periodu, fabricóse una gran cantidá d'aceru, llamáu aceru wootz, nel sur de la India, que sería esportáu a China y Arabia.&lt;ref name=&quot;Menon R.V.G p.15&quot;/&gt;

=== Periodu Sangam ===
[[Ficheru:South India in Sangam Period.jpg|miniaturadeimagen|Tamilakam, nel estremos sur de la India, mientres el periodu Sangam, gobernáu poles dinastíes Chera, Chola y Pandyan.]]
Mientres el periodu Sangam, la lliteratura tamil florió dende'l sieglu III e.C. hasta'l sieglu IV d.C. Mientres esti periodu, tres dinastíes tamiles, llamaes colectivamente los Trés Reyes Coronaos de Tamikalam: la dinastía Chera, la dinastía Chola y la dinastía Pandyan, gobernaron partes del sur de la India.{{sfn|Sen|1999|pp=204–205}}

La lliteratura sangam enceta temes d'historia, política, guerres y cultura del pueblo tamil mientres esti periodu.&lt;ref&gt;Ensayos sobre la renacencia india de Raj Kumar p.260&lt;/ref&gt; Los sabios del periodu Sangam surdieron d'ente la xente común que buscó'l patrociniu de los reis tamiles, pero escribíen sobre les persones comunes y les sos esmoliciones.&lt;ref name=&quot;The First Spring p.655&quot;&gt;The First Spring: The Golden Age of India by Abraham Eraly p.655&lt;/ref&gt; A diferencia de los escritores sánscritos que nel so mayor parte yeren brahmanes, lo escritores sangam proveníen de distintes clases sociales y principalmente nun yeren brahmanes. Pertenecíen a distintos credos y oficios, como llabradores, artesanos, comerciantes, monxos, sacerdotes y inclusive príncipes, y bien pocos d'ellos yeren inclusive muyeres.&lt;ref name=&quot;The First Spring p.655&quot;/&gt;

== Periodu clásicu (ca. 200 a.C – 1200 d.C) ==
El periodu ente 200 e.C. y 1200 d.C. ye la Era clásica” de la India. Puede estremase en dellos subperíodos, según la periodización que s'escueya. El periodu clásicu empieza dempués del cayente del Imperiu Maurya y el correspondiente surdimientu de la dinastía Satavahana, qu'empieza con Simuka en 230 e.C. L'Imperiu Gupta (sieglu IV-VI d.C.) ye consideráu la era dorada” del hinduismu, magar munchos reinos gobernaron la India nestos sieglos. La lliteratura sangam florió ente'l sieglu III e.C. y el sieglu III d.C. nel sur de la India. Mientres esti periodu, envalórase que la India tuvo la mayor economía del mundu y controlaba ente una tercera y una cuarta parte de la riqueza del mundu.&lt;ref name=&quot;Maddisson World GDP&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.theworldeconomy.org/MaddisonTables/MaddisontableB-18.pdf |títulu=The World Economy (GDP): Historical Statistics | autor= Angus Maddison | editorial=World Economy |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita llibru |autor= Angus Maddison |títulu= The World Economy – Volume 1: A Millennial Perspective and Volume 2: Historical Statistics |añu=2006 |editorial=OECD Publishing by [[Organisation for Economic Co-operation and Development]] |llugar= |isbn=978-92-64-02262-1 |páxina=656 |url=http://www.oecdbookshop.org/oecd/display.asp?K=5L9ZBQKL5RLW&amp;lang=EN&amp;sort=sort_date%2Fd&amp;stem=true&amp;sf1=Title&amp;st1=world+economy&amp;sf3=SubjectCode&amp;sp1=not&amp;st4=Y4+or+Y5+or+P5&amp;sf4=SubVersionCode&amp;ds=world+economy%3B+All+Subjects%3B+&amp;m=3&amp;dc=26&amp;plang=en}}&lt;/ref&gt;

=== Periodu clásicu tempranu (ca. 200 e.C. – 320 d.C.) ===

==== Dinastía Satavahana ====
L'Imperiu Satavahana foi una dinastía real india centrada en Amaravati, Andra Pradesh, según en Junnar (Puni) y Prathisthan (Paithan) en Maharastra. El territoriu del imperiu ocupó gran parte de la India dende 230 e.C. d'equí p'arriba. Los Satavahanas empezaron como feudatarios de la dinastía Maurya, pero declararon la so independencia col cayente d'esta postrera. Son conocíos como patrocinadores del hinduismu y el budismu, lo que dio orixe a monumentos budistes de Ellora a Amaravathi. Los Satavahanas fueron unu de los primeros estaos indios n'acuñar monedes colos sos gobernantes grabaos. Formaron una ponte cultural y tuvieron un rol importante nel comerciu y na tresferencia d'idees y cultura ente la llanura indogangética y l'estremu sur de la India. Tuvieron que competir col Imperiu Shunga y dempués cola dinastía Kanva de Magadha pa establecer el so dominiu. Darréu, tuvieron un rol crucial na proteición d'una gran parte de la India contra invasores estranxeros, como los sakas, yavanas y pahlavas. En particular, les sos lluches contra los Kshatrapas occidentales siguieron mientres un llargu tiempu. Los gobernantes notables de la dinastía Satavahana, Gautamiputra Satakarni y Sri Yajna Satakarni, pudieron ganar a los invasores estranxeros, como los Kshatrapas occidentales y detener la so espansión. Nel sieglu III d.C., l'imperiu estremar n'estaos más pequeños.

==== Imperiu Shunga ====
L'imperiu Shunga foi una antigua dinastía india de Magadha que controló vastes árees del subcontinente indiu dende ca. 187 e.C. a 78 e.C. La dinastía establecer en Pushyamitra Shunga dempués de la cayida del Imperiu Maurya. La so capital foi Pataliputra, pero emperadores posteriores, como Bhagabhadra tamién tuvieron corte en Besnagar, na moderna Vidisha, nel oriente de Malwa.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor= Donald Stadtner |títulu=A Śoṅga Capital from Vidiśā |fecha=1975 |publicación=Artibus Asiae |volume=37| númberu=1/2 |páxines=101–104 |ISSN=0004-3648 |jstor=3250214}}&lt;/ref&gt; Pushyamitra Shunga gobernó mientres 36 años y foi asocedíu pol so fíu Agnimitra. Hubo diez gobernantes shunga. L'imperiu ye notable poles sos numberoses guerres contra potencies estranxeres ya indíxenes. Llibraron batalles contra los kalingas, satavahanas, indogriegos y posiblemente los panchalas y mitres. L'arte, la educación, la filosofía y otres formes d'aprendizaxe floriaron mientres esti periodu, qu'inclúi pequeñes figures de terracota, grandes escultures de piedra y monumentos arquiteutónicos como la estupa de Bharhut y la gran estupa de Sanchi. Los gobernantes shunga ayudaron a establecer la tradición del mecenalgu real a la educación y l'arte. La escritura usada nel imperiu yera una variante brahmi y emplegóse pa escribir l'idioma sánscritu. L'Imperiu Shunga tuvo un rol importante nel patrociniu de la cultura india nuna dómina cuando dalgunos de los desarrollos más importantes nel pensamientu hindú taben en marcha. Esto ayudó al imperiu a floriar y ganar poder.

==== Reinos de noroeste y cultures híbrides ====
Los reinos del noroeste y les cultures híbrides del subcontinente indiu incluyeron a los indogriegos, los indoescitas, los indopartos y los indosasánidas.

• '''Reinu indogriego:''' El indogriego Menandro I, que reinó ente 155 e.C. y 130 e.C., condució a los grecobactrianos fora de Gandhara y más allá del Hindukush y convirtióse en rei pocu dempués de la so victoria. Los sos territorios cubríen Panjshir y Kapisa nel actual Afganistán y estendíense a la rexón del Punyab, con munchos estaos tributarios al sur y al este. La capital Sagala (actual Sialkot) espolletó descomanadamente sol gobiernu de Menandro.&lt;ref name=&quot;estrabón&quot;&gt;{{Cita llibru|autor=Estrabón |títulu=Geographica |editor=William Heinemann |editorial =H. L. Jones | añu=1924|lugar=Londres|páxines=Ch. XI|url=http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Strab.+11.11.1|isbn=978-0-674-99055-5|fechaaccesu=22 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; El testu clásicu budista Milinda Pañha empondera a Menandro diciendo que nun hubo “nengún igual a Menandro en tola India”.&lt;ref name=&quot;davids&quot;&gt;{{Cita llibru |títulu=The Milinda-questions |fecha=2000 |otres Traducción al inglés de T. W. Rhys Davids |editorial=Routledge |lugar=Londres |url=http://www.sacred-texts.com/bud/sbe35/sbe3503.htm |isbn=978-0-415-24475-6 |fechaaccesu=22 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; El reinu, que duró casi dos sieglos, foi gobernáu por una socesión de más de 30 reis indogriegos, que frecuentemente tuvieron en conflictu ente ellos.

• '''Reinu indoescita:''' Los indoescitas yeren descendientes de los sakas (escitas) que migraron dende'l sur de Siberia a Paquistán y de Aracosia a la India dende mediaos del sieglu II e.C. al sieglu I d.C. Movieron a los indogriegos y gobernaron un reinu que s'estendía dende Gandhara hasta Mathura. El poder de los gobernantes saka empezó a tornar nel sieglu II d.C., dempués de que los escitas fueron ganaos pol emperador del sur de la India Gautamiputra Satakarni de la dinastía Satavahana.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor=B.V. Rayo |títulu=World history from early times to A D 2000 | añu=2005 |páxina=97}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Daniélou|(2003)|p=136}} Darréu, el reinu Saka foi dafechu destruyíu por Chandragupta II del Imperiu Gupta del este de la India nel sieglu IV.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor=Ramesh Chandra Majumdar |títulu=Ancient India | añu=2005 |páxina=234}}
&lt;/ref&gt;

• '''Reinu indoparto:''' El reinu indoparto foi gobernáu pola dinastía gondofárida, nomada asina pol so primera gobernante, Gondofares. Gobernaron partes de los actuales Afganistán, Paquistán y noroeste de la India,&lt;ref name=&quot;earrings&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.marymount.k12.ny.us/marynet/stwbwk05/05vm/earrings/html/emanalysis.html |títulu=Parthian Pair of Earrings | editorial=Marymount School |llugar= Nueva York |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016170933/http://www.marymount.k12.ny.us/marynet/stwbwk05/05vm/earrings/html/emanalysis.html |archive-date=16 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=22 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; mientres el sieglu I d.C. o pocu antes. Mientres la mayor parte de la so historia, los reis gondofáridas tuvieron Taxila (na actual provincia pakistaní de Punyab) como la so residencia y gobernaron dende ende, pero mientres los últimos años de la esistencia del reinu, la capital camudó ente Kabul y Peshawar. Estos reis tradicionalmente fueron llamaos indopartos, yá que'l so acuñamientu tuvo inspirada frecuentemente pola dinastía arsácida, pero probablemente pertenecíen a grupos más amplios de tribus iranies que vivíen al este de Partia puramente felicidá y nun hai pruebes de que tolos reis qu'ostentaron el títulu de gondófaros, que significa “portador de gloria”, tuvieren rellacionaos.

• '''Reinu indosasánida:''' L'imperiu sasánida de Persia, que foi contemporaneu al Imperiu Gupta, espandir na rexón del actual Baluchistán en Paquistán, onde l'amiestu de les cultures india ya irania dio orixe a una cultura híbrida sol gobiernu de los indosasánidas.

==== Comerciu y viaxes a la India ====
• El comerciu de especies de Kerala atraxo a la India a comerciantes de tol Vieyu Mundu. Fontes escrites tempranes y grabaos de la Edá de Piedra del Neolíticu indiquen que'l puertu de Muziris, en Kerala, na mariña suroeste de la India, estableciérase como un gran centru de comerciu de especies, o como'l xardín de especies de la India”. Yera'l llugar a onde comerciantes y esportadores queríen llegar, incluyíos Cristóbal Colón, Vasco da Gama y otros.&lt;ref name=Donkin69&gt;Donkin (2003), p. 63 69&lt;/ref&gt;

• El budismu entró a China al traviés de la ruta de la seda nel sieglu I o II d.C. La interaición de cultures tuvo como resultáu que dellos viaxeros y monxos chinos entraren a la India. Los más notables fueron Faxian, Yijing, Song Yun y Xuanzang. Estos viaxeros escribieron informes detallaos del subcontinente indiu, incluyíos los aspeutos políticu y social de la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=ZLFXAAAAMAAJ&amp;pg=PA506&amp;dq=fa+hian|títulu=The Medical times and gazette, Volume 1|autor=|añu=1867|editorial=John Churchill|edition=|lugar=Londres |páxina=506|isbn=|pages=|fechaaccesu=19 de febreo de 2011}}(Orixinal de la Universidá de Michigan)&lt;/ref&gt;

• Los establecimientos relixosos hindús y budistes d'Asia del sur llegaron a tar acomuñaos cola actividá económica y el comerciu yá que los sos patrocinadores destinaron grandes fondos que dempués s'utilizaríen pa beneficiar la economía llocal por aciu l'alministración de la facienda, l'artesanía y la promoción d'actividaes comerciales. El budismu en particular viaxó col comerciu marítimu y promovió l'acuñamientu, l'arte y a alfabetización.&lt;ref name=Donkin67&gt;Donkin (2003), p. 63&lt;/ref&gt; Los comerciantes indios que trabayaben nel comerciu de especies llevaron la gastronomía india al sureste asiáticu, onde se fixo popular ente los habitantes nativos.

• El mundu grecorromanu comerciaba al traviés de la ruta del inciensu y les rutes Roma-India.&lt;ref name=&quot;Fage 1975: 164&quot;&gt;Fage (1975), p. 164&lt;/ref&gt; Mientres el primer mileniu, les rutes marítimes a la India taben controlaes por indios y etíopes, que se convirtieron na potencia comercias marítima del mar Coloráu.

• Acordies con Posidonio, darréu citáu na Xeografía d'Estrabón,&lt;ref&gt;{{cita web | títulu=Strabo's Geography Book II Chapter 3 | url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Strabo/2C*.html#3.4 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; el sistema de vientos monzónicos del océanu índicu foi saleáu per primer vegada por Eudoxo de Cícico en 118 e.C. o 116 e.C. Posidonio menta a un marineru náufragu de la India que foi rescatáu nel mar Colorado y lleváu ante Tolomeo VIII n'Alexandría. Estrabón amuésase escépticu de que lo anterior fuera verdá. Los estudios modernos considerar relativamente creíble. Mientres el sieglu II e.C., barcos griegos ya indios coincidíen en puertos árabes como Adén.&lt;ref&gt;{{cita web | títulu=Greatest emporium in the world |autor= UNESCO |url=http://www.unesco.org/csi/pub/source/alex5.htm |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otru navegante griegu, Hippalus, recibe n'ocasiones el creitu d'afayar la ruta de los vientos monzónicos a la India. N'ocasiones faen conxetures sobre sobre la participación de Hippalus nes espediciones de Eudoxo.&lt;ref&gt;For more on the establishment of direct sailing routes from Egypt to India, ancient knowledge of the monsoon winds, and details about Eudoxus and Hippalus, see: {{cita llibru |last= Hourani |first= George F. |títulu= Arab Seafaring in the Indian Ocean in Ancient and Early Medieval Times |añu= 1995 |publisher= Princeton University Press |isbn= 0-691-00032-8 |pages= 24–26}}; online at [https://books.google.com/books?id=ZDh2KKSlQg4C Google Books]&lt;/ref&gt;

==== Imperiu Kushán ====
L'Imperiu Kushán espandir dende lo qu'anguaño ye Afganistán pel noroeste del subcontinente sol lideralgu del so primer emperador, Kujula Kadphises, a mediaos del sieglu I d.C. El so orixe venía de una tribu d'Asia central de llingua indoeropea llamada los yuezhi,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/105520/Zhang-Qian |títulu=Zhang Qian |fecha=2015 |publisher=Encyclopædia Britannica}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/654618/Yuezhi |títulu=Yuezhi |fecha=2015 |publisher=Encyclopædia Britannica}}&lt;/ref&gt; una caña de los cualos foi conocida como los kushán. En tiempos del nietu de Kujula Kadphises, Kanishka el Grande, l'imperiu d'estendió hasta tomar gran parte d'Afganistán y dempués les partes norteñas del subcontinente indiu hasta árees tan alloñaes como Saketa y Sarnath, cerca de Benarés.

L'emperador Kanishka foi un gran patrocinador del budismu. Sicasí, a midida que los kushán espandir al sur, les deidaes de les sos monedes terminaron per reflexar la so nueva mayoría hindú.

Los kushán xugaron un rol importante nel establecimientu del budismu na India y la so espansión a Asia central y China.
L'historiador Vicent Smith comentó sobre Kanishka:
Tuvo'l papel d'un segundu Ashoka na historia del budismu.
L'imperiu enllazó'l comerciu marítimu del océanu Índicu col comerciu de la ruta de la seda ya impulsó el comerciu de llargues distancies, cuantimás ente China y Roma. Los kushán llevaron nuevos enclinos al periodu naciente y de florecimientu del arte de Gandhara, qu'algamó'l so visu mientres el gobiernu kushán.

Escontra'l sieglu III, l'imperiu Kushán na India se desintegraba y el so postreru gran emperador conocíu foi Vasudeva I.

=== Periodu clásicu mediu ===
====Imperiu Gupta - Yera Dorada ====
La India clásica referir al periodu cuando gran parte del subcontinente indiu tuvo xuníu sol Imperiu Gupta (aprosimao de 320 a 550 d.C.). Llamóse a esti periodu la Era Dorada de la India, que tuvo marcada por grandes meyores na ciencia, teunoloxía, inxeniería, l'arte, la dialéutica, lliteratura, lóxica, les matemátiques, astronomía, relixón y filosofía que materializaron los elementos de lo que se conoz como la cultura hindú. Los númberos indoarábigos, un sistema de notación posicional, aniciar na India y más tarde seríen tresmitíos a Occidente per mediu de los árabes. Los primeros númberos indios namái consistíen en nueve símbolos, hasta'l periodu ente los años 600 y 800 d.C., cuando se desenvolvió'l símbolu de cero pal sistema numberal. La paz y prosperidá creaes col lideralgu de los guptas dexaron la persecución d'empreses científiques y artístiques na India.
El puntu cume d'esta creatividá cultural son magnífiques obres arquiteutóniques, escultóriques y pictóriques. El periodu Gupta produció intelectuales como Kalidasa, Aryabhata, Varahamihira, VIshnu Sharma y Vatsyayana, quien llograron grandes meyores en munchos campos académicos. El periodu Gupta foi un parteaguas na cultura india: los guptas realizaben sacrificios védicos pa legitimar el so gobiernu, pero tamién sofitaron el budismu, que siguió siendo una alternativa a la ortodoxa brahmánica. Les fazañes militares de los trés primeros gobernantes –Chandragupta I, Damadragupta y Chandragupta II– axuntaron gran parte de la India sol so lideralgu. La ciencia y l'alministración política algamaron nuevos puntos cume mientres la era Gupta. Los fuertes llazos comerciales tamién convirtieron a la rexón nun importante centru cultural y establecer como la base qu'influyiría en reinos y rexones cercanos en Birmania, Sri Lanka, l'archipiélagu malayu ya Indochina.
Los postreros guptas aguantaron con ésitu a los reinos del noroeste hasta la llegada de los hunos alchons, quien s'establecieron n'Afganistán escontra la primer metá del sieglu V, cola so capital en Bamiyán. Sicasí, gran parte del Decán y el sur de la India nun se vieron afeutaos por estos acontecimientos nel norte.
====Dinastía Vakataka====
L'imperiu Vakataka aniciar nel Decán a mediaos del sieglu III d.C. Créese que'l so estáu estender dende les llendes sureñes de Malwa y Guyarat nel norte hasta'l ríu Tungabhadra nel sur, y dende el mar Arábigu nel oeste hasta les llendes de Chhattisgarh nel este. Fueron los socesores más importantes de los Satavahanas nel Decán y contemporáneos de los Guptas nel norte de la India.
Los Vakatakas son conocíos por haber sío proteutores de les artes, l'arquiteutura y la lliteratura. Dirixeron obres públiques y los sos monumentos son un legáu visible. Los viharas y chaytias de los covarones de Ajanta construyir col patrociniu del emperador Vakataka Harishena.

====Reinu Kamarupa====
La inscripción de la pilastra de Allahabad de Samudragupta del sieglu IV menta a Kamarupa (Assam occidental) y Davaka (Assam central) como reinos vecinos del Imperiu Gupta. Davaka foi absorbíu por Kamarupa, que creció hasta convertise nun gran reinu que s'estendía dende'l ríu Karatoya hasta cerca de l'actual ciudá de Sadiya, y entendía tol valle del Brahmaputra, el norte de Bengala, partes de Bangladex y n'ocasiones Purnea y partes de Bengala Occidental.
Kamarupa foi gobernáu por trés dinastíes: Varman (ca. 350 - 650), Mlechchha (ca. 655 - 900) y Pala (900 - 1100), quien tuvieron como capitales Guwahati (Pragiyotishpura), Tezpur (Haruppeswara) y North Gauhati (Durjaya), respeutivamente. Los trés dinastíes afirmaben ser descendientes de Narakasura, un inmigrante de Aryavarta. Mientres el reináu del rei varman Bahskar Varman (ca. 600-650), el viaxeru chinu Xuanzang visitó la rexón y rexistró los sos viaxes. Más tarde, dempués de la so decadencia y desintegración, la tradición Kamarupa estender en ciertos aspeutos hasta ca. 1255 coles dinastíes Llunar I (ca. 1120 – 1185) y Llunar II (ca. 1155 – 1255).

====Dinastía Pallava====
Como colos Guptas nel norte, los Pallavas fueron grandes patrocinadores del desenvolvimientu sánscritu nel sur del subcontinente indiu ente los sieglos IV ya IX. Nel reinu Pallava apaecieron les primeres inscripciones sánscrites n'escritura Grantha. Los primeres Pallavas tuvieron distintos llazos colos países del sureste asiáticu. Los Pallavas usaron l'arquiteutura dravidiana pa construyir templos y academies hindús bien importantes en Mamallapuram, Kanchipuram y otros sitios; mientres el so gobiernu remanecieron grandes poetes. La práutica de dedicar templos a distintes deidaes poner de moda y foi siguida pola arquiteutura y escultura refinaes de los templos d'estilu Vastu shastra.
Los Pallavas algamaron el visu del so poderíu mientres el reinu de Mahendravarman I (571 – 630) y Narasimhavarman I (630 – 668) y apoderaron la rexón telugu y la parte norteña de la rexón tamil mientres aprosimao seiscientos años hasta finales del sieglu IX.

====Dinastía Kadamba====
Los Kadambas aniciar en Karnataka, India. La dinastía foi fundada por Mayurasharma en 345 y darréu amosaría un potencial de desenvolvimientu de proporciones imperiales, nicios de lo cual apúrrense polos títulos y epítetos asumíos polos sos gobernantes. El rei Mayurasharma ganó a los exércitos de los Pallavas de Kanchi posiblemente con ayuda de delles tribus natives. La fama de los Kadambas algamó'l so puntu máximu mientres el reináu de Kakushthavarma, un gobernante notable col qu'inclusive los reis de la dinastía Gupta texeron aliances matrimoniales. Los Kadambas fueron contemporáneos de la Dinastía Ganga Occidental y xuntes, dambes dinastíes formaron los reinos nativos más antiguos que gobernaron el país con absoluta autonomía. Tres el so cayente, la dinastía siguió gobernando como feudataria d'imperios Kannada mayores, los imperios Chalukya y Rashtrakuta, mientres otros quinientos años, tiempu nel que se ramificó en dinastíes menores como los Kadambas de Goa, los Kadambas de Halasi y los Kadambas de Hangal.

====Los hunos alchon====
Los indoheftalitas (o hunos alchon) fueron una confederación nómada d'Asia central mientres l'Antigüedá tardida. Los hunos alchon establecer nel Afganistán modernu, escontra la primer metá del sieglu V. Encabezaos pol so líder militar Toramana, invadieron la rexón norteña de Paquistán y el norte de la India. El fíu de Toramana, Mihirakula, fíu de Toramana, un hindú shivaísta, treslladar al este hasta cerca de Pataliputra y hasta Gwalior nel centru de la India. Hiuen Tsiang narra la persecución despiadada que Mihirakula fixo de los budistes y la destrucción de los sos monesterios, magar la descripción ye aldericada tocantes a la so autenticidá refierse. Los hunos fueron ganaos por una alianza de gobernantes indios, el marajá (gran rei) Yasodharman de Malwa y em emperador Gupta Narasimhagupta nel sieglu VI. Dalgunos fueron espulsaos de la India y otros asimiláronse na sociedá india.

====Imperiu de Harsha====
Harsha gobernó'l norte de la India dende 606 a 647. Foi fíu de Prabhakarvardhana y hermanu menor de Rajyavardhana, quien fueron miembros de la dinastía Pushyabhuti y gobernanron Thanesar, no qu'anguaño ye l'estáu de Haryana.
Tres la cayida del Imperiu Gupta a mediaos del sieglu VI, nel norte de la India volvieron predominar repúbliques y estaos monárquicos pequeños. El vacíu de poder causó'l surdimientu de los Vardhanas de Thanesar, qu'empezaron a xunir les repúbliques y monarquíes dende'l Punyab hasta'l centru de la India. Dempués de la muerte del padre y l'hermanu de Harsha, los representantes del imperiu coronaron a Harsha emperador nuna asamblea n'abril de 606 y diéron-y el títulu de marajá cuando namái cuntaba 16 años. Nel visu del so poder, l'imperiu tomaba gran parte del norte y noroeste de la India, estender al este hasta Kamarupa y al sur hasta'l ríu Narmada. Harsha fixo de la ciudá de Kannauj (nel estáu de Uttar Pradesh) la so capital y gobernó hasta 647.
La paz y prosperidá qu'apoderaron fixeron de la corte de Harsha un centru cosmopolita qu'atraxo intelectuales, artistes y visitantes relixosos dende llugares bien alloñaos. Mientres esta dómina, Harsha convertir del cultu a Surya al budismu. El viaxeru chinu Xuanzang visitó la corte de Harsha y escribió xuicios favorables d'él al emponderar la so xusticia y arrogancia. La so biografía, Harshacharita (“Los fechos de Harsha”), escrita pol poeta Banabhatta, describe la so asociación con Thanesar, amás de mentar la muralla defensiva, un foso y el palaciu con una dhavalagriha (casa blanca) de dos pisos.

=== Periodu clásicu tardíu (ca. 650 – 1200 d.C.) ===
El periodu clásicu tardíu nel subcontinente indiu empezó dempués del fin del Imperiu Gupta y el colapsu del imperiu de Harsha nel sieglu VII que causó la llucha tripartita, y terminó nel sieglu XIII col surdimientu del Sultanatu de Delhi nel norte de la India y el final de los cholas tardíos nel sur de la India cola muerte de Rajendra Chola III en 1279.

Dende'l sieglu V al sieglu XIII, los sacrificios srauta tornaron, ente que tradiciones iniciáticas del budismu, jainismu, o más comúnmente'l shivaísmu, visnhuísmu y shaktismu espandir nes cortes reales. Esti periodu produció una parte del arte más refinao de la India, consideráu'l epítome del desenvolvimientu clásicu y el desenvolvimientu de los sistemes espiritual y filosóficu que siguieron siendo l'hinduismu, el budismu y el jainismu.

El budismu indiu del noroeste debilitar nel sieglu VI dempués de la invasión de los hunos alchon. La invasión de Mohamed ben Qasim en Sind (Paquistán actual) en 711 favoreció un mayor cayente del budismu. El ''Chach Nama'' da testimoniu de munchos casos de conversión de estupas a mezquites, por casu en Nerun.

Nel sieglu VII, Kumarila Bhatta formuló la so escuela de filosofía Mimamsa y defendió la postura de los rituales védicos contra los ataques budistes. El so ésitu dialécticu contra'l budismu ye confirmáu pol historiador budista Tathagata, quien reporta que Kumarila ganó a los discípulos de Buddhapalkita, Bhavya, Dharmadasa y otros.

Nel sieglu VIII, Adi Shankara viaxó pol subcontinente indiu p'arrobinar y estender la doctrina de Advaita Vedanta, que consolidóse, y recibe el creitu d'unificar les carauterístiques principales de los pensamientos del hinduismu. Foi un críticu del budismu y l'escuela Minamsa del hinduismu y fundó mathas (monesterios) nos cuatro puntos cardinales del subcontinente pa la espansión y desenvolvimientu de la Advaita Vedanta.

Ronald Ingen escribe qu'escontra'l sieglu VIII, “los símbolos de los dioses hindús remplazaron al Buda nel centru imperial y nel visu del sistema cosmopolítico, la imaxe o'l símbolu de los dioses hindús llega a agospiase nun templu monumental y ufiértase-y una adoración puya ellaborada d'estilu imperial. Anque'l budismu nun sumió de la India mientres dellos sieglos dempués del sieglu VIII, la proclividad real a los cultos de Vishnú y Shiva debilitaron la posición del budismu dientro del contestu sociopolítico y contribuyó a faer posible'l so debilitamientu”.

Del sieglu VIII al sieglu X, trés dinastíes apostáronse'l control del norte de la India: los Gurjara-Pratihara de Malwa, los Pala de Bengala y los Rashtrakutas del Decán. La dinastía Sena tomaría dempués el control del Imperiu Pala y los Gurjara-Pratihara estazar en dellos estaos, cuantimás nos Paramara de Malwa, los Chandela de Bundelkhand, los Kalachuris de Mahakoshal, tomar de Haryana y los Chauhan de Rajputana. Éstos fueron dalgunos de los primeros reinos rajput. Un rajput gujar d'una cla Chauhan, Prithvi Raj Chauhan, foi conocíu polos sos sangrientu conflictos contra los sultanatos túrquicos n'espansión. La dinastía rajput Chandela ye reconocida pol complexu de templos de Khajuraho.
L'imperiu Chola remaneció como una gran potencia mientres el reináu de Raxa Raxa Chola I y Rajendra Chola I, quien de manera esitosa invadieron partes del sureste asiáticu y Sri Lanka nel sieglu XI. Lalitaditya Muktapida, que reinó ente 724 y 760, foi un emperador de la dinastía Karkota de Caxmir, dinastía qu'exerció influencia nel noroeste de la India de 625 a 1003 y foi asocedida pola dinastía Lohara. Kalhana nel so ''Rajatarangini'' da'l creitu al rei Lalitaditya d'encabezar una agresiva campaña militar nel norte de la India y n'Asia central.

La dinastía Shahi hindú gobernó porciones del oriente d'Afganistán, norte de Paquistán y Caxmir de mediaos del sieglu VII a principios del sieglu XI. En tantu, en Odisha, l'Imperiu Ganga Oriental algamó'l poder; fueron notables pola so avanzada arquiteutura hindú —en particular en templu de Jagannath y el templu de Suria de Konark— y por ser proteutores del arte y la lliteratura.

==== Imperiu Chalukya ====
L'imperiu Chalukya gobernó grandes partes del sur y centru de la India ente los sieglos VI y XII. Mientres esti periodu, los chalukyas gobernaron como tres dinastíes rellacionaes. La dinastía más antigua, conocida como los chalukyas de Badami, gobernaron dende Vatapi (moderna Badami) dende mediaos del sieglu VI. Los chalukyas de Badami empezaron a reivindicar la so independencia na decandencia del reinu Kadamba de Banavasi y rápido algamaron una posición dominante mientres el reinu de Pulakashin II. El gobiernu de los chalukyas marca un finxu importante na historia del sur de la India y una yera dorada na historia de Karnataka. L'atmósfera política ye'l sur de la India camudó de pequeños reinos a grandes imperios col ascensu de los chalukyas de Badamia. Un reinu centráu nel sur de la India tomó control y arrexuntó tola rexón ente los ríos Kaveri y Narmada. El surdimientu d'esti imperiu foi testigu de la nacencia d'una alministración eficiente, un comerciu d'ultramar y el desenvolvimientu d'un nuevu estilu arquiteutónicu llamáu “arquiteutura chalukya”. La dinastía Chalukya gobernó partes del sur y centru de la India dende Badami en Karnatka ente 550 y 750, y dempués nuevamente dende Kalyani ente 970 y 1190.

La dinastía Chalukya de Guyarat foi una caña de los chalukyas. La so capital en Anhilwara (Patan actual) foi una de les ciudaes más grandes de la India clásica, con una población envalorada de 100 000 habitantes nel añu 1000.

==== Imperiu Rashtrakuta ====
Fundáu por Dantidurga alredor de 753, l'Imperiu Rashtrakuta gobernó dende la so capital en Manyakheta mientres casi dos sieglos. Nel so momentu cumal, los rashtrakutas gobernaron dende'l doab ente los ríos Ganges y Yamuna nel norte hasta'l cabu Comorín nel sur, una dómina granible d'espansión política, fazañes arquiteutóniques y contribuciones lliteraries famoses.

Los primeres gobernantes d'esta dinastía fueron hindús, pero los gobernantes posteriores tuvieron fuertemente influyíos pol jainismu. Govinda III y Amoghavarsha fueron los más famosos d'una llarga socesión d'alministradores producíos pola dinastía. Amoghavarsha, que gobernó por 64 años, foi tamién escritor y escribió el ''Kavirajamarga'', la primer obra poética conocida n'idioma canarés. L'arquiteutura algamó un finxu nel estilu dravidiano, que'l so meyor exemplu ye'l templu Kailasanath de Ellora. Otres contribuciones importantes son les escultures de los covarones de Elefanta en Maharastra, según el templu hindú Kashivishvanatha y el templu jainista Narayana en Pattadakal na Karnataka moderna.

El viaxeru árabe Suleimán describió al Imperiu Rashtrakuta como unu de los cuatro grandes imperios del mundu. El periodu rashtrakuta marcó l'empiezu de la edá dorada de les matemátiques nel sur de la India. El gran matemáticu Mahavira vivió nel Imperiu Rashtrakuta y los sos testos tuvieron un impautu enorme nos matemáticos medievales del sur de la India que vivieron dempués d'él. Los gobernantes rasthrakutas tamién fueron mecenes d'homes de lletres qu'escribieron nuna variedá d'idiomes dende'l sánscritu hasta los dialeutos apabhraṃsas.

==== Imperiu Pala ====
L'Imperiu Pala foi fundáu por Gopala I y foi gobernáu por una dinastía budista de Bengala na rexón oriental del subcontinente indiu. Anque los palas yeres siguidores de les escueles mahayana y tántrica del budismu, tamién sofitaron el shivaísmu y el vishnuismu. El morfema ''pala'', que significa “proteutor”, usóse como un sufixu pa los nomes de toos vos monarques palas. L'imperiu algamó'l so cumal con Charmapala y Devapala. Créese que Dharmapala conquistaron Kanauj y estendieron la so influencia hasta les llendes más alloñaes del subcontinente indiu nel noroeste. L'Imperiu Pala puede considerase como la era dorada de Bengala en munchos aspeutos. Dharmapala fundó la universidá de Vikramashila y alicó Nalanda, considerada una de les primeres grandes universidaes de la historia. Nalanda algamó'l so apoxéu sol mecenalgu del Imperiu Pala. Los palas tamién construyeron munchos viharas. Caltuvieron llazos culturales estrechos con países del sureste asiáticu y el Tíbet. El comerciu marítimu contribuyó llargamente a la prosperidá del Imperiu Pala. El comerciante árabe Suleimán escribió sobre lo enorme del exércitu pala nes sos memories.

==== Imperiu Chola ====
Los cholas medievales algamaron prominencia a mediaos del sieglu IX y establecieron el mayor imperiu del sur de la India que se viera. Los cholas unificaron exitosamente el sur de la India so la so égida y per mediu de la so fuercia naval estendieron la so influencia en países del sureste asiáticu, como Srivijaya. Con Rajaraja Chola I y los sos socesores Rajendra Chola I, Rajadhiraja Chola, Virarajendra Chola y Kulothunga Chola I la dinastía convertir nuna potencia militar, económica y cultural n'Asia del sur y del sureste. Los barcos de Rajendra Chola I fueron inclusive más llueñe y ocuparíen les mariñes dende Birmania hasta Vietnam, les islles Nicobar y Andamán, les islles Laquedivas, Sumatra y la península malaya nel sureste asiáticu. El poder del nuevu imperiu foi anunciáu al mundu oriental pola espedición al Ganges que Rajandra Chola I entamó y pola ocupación de ciudaes del imperiu marítimu de Srivijaya nel sureste asiáticu, según poles embaxaes a China.

Los cholas apoderaron los asuntos políticos de Sri Lanka mientres más de dos sieglos per mediu de repitíes invasiones y ocupaciones. Tamién tuvieron continuu contautu comercial colos árabes nel oeste y col Imperiu Chinu nel este. Rajaraja Chola I y el so fíu Rajendra Chola I dieron unidá política a la totalidá del sur de la India y establecieron l'Imperiu Chola como una potencia marítima respetada. Colos cholas, el sur de la India algamó nuevos visos nel arte, la relixón y la lliteratura. En toes estes esferes, el periodu chola marcó la culminación de los movimientu qu'empezaren nun periodu anterior colos pallavas. L'arquiteutura monumental en forma de templos maxestosos y escultura en piedra y bronce algamaron una refinación nunca antes algamada na India.

==== Imperiu Chalukya Occidental ====
L'Imperiu Chalukya Occidental gobernó la mayor parte del Decán occidental, nel sur de la India, ente los sieglos X y XII. Vastes árees ente'l ríu Narmada nel norte y el ríu Kaveri nel sur quedaron so control chalukya. Mientres esti periodu les otres families gobernantes del Decán, los hoysalas, los seuna yavadas de Devagiri, la dinastía Kaktiya y los kalachuris del sur, taben subordinaes a los chalukyas occidentales y ganaron la so independencia namái cuando'l poder de los chalukyas tornó mientres la segunda metá del sieglu XII. Los chalukyas occidentales desenvolvieron un estilu arquiteutónicu transicional ente l'estilu de la primer dinastía chalukya y el del Imperiu Hoysala posterior. La mayoría de los sos monumentos tán nos distritos qu'arrodien el ríu Tungabhadra nel centru de Karnataka. Exemplos bien conocíos son el templu Kasivisvesvara en Lakkundi, el templu Mallikarjuna en Kuruvatti, el templu Kallesvara en Bagali y el templu de Mahadeva de Itagi. Ésti foi un periodu importante nel desenvolvimientu de les belles artes nel sur d'India, particularmente na lliteratura, una y bones los reis chalukyas occidentales aguiyaron a escritores en llingua canaresa y sánscrita como'l filósofu y estadista Basava y el gran matemáticu Bhaskara II.

====Primeres incursiones islámiques nel subcontinente indiu====
La primer lliteratura islámica indica que la conquista del subcontinente indiu foi una de les ambiciones más tempranes de los musulmanes, anque se reconocía como particularmente difícil. Dempués de conquistar Persia, el Califatu Omeya árabe incorporó partes de lo qu'agora son Afganistán y Paquistán alredor de 720.

El llibru ''Chach Nama'' narra'l periodu de la dinastía brahmán dempués de la estinción de la dinastía Rai y l'ascensu al tronu del chach de Alor hasta la conquista árabe de Mohamed ben Qasim a principios del sieglu VIII, cuando ganó al últimu monarca hindú de Sind, el rajá Dahir.

En 712, el xeneral árabe musulmán Mohamed ben Qasim conquistó la mayor parte de la rexón del Indo, nel Paquistán modernu, pal Califatu Omeya, ya incorporar como la provincia de “As-Sindh” con capital n'A el-Mansurah, 72 km al norte de l'actual Hyderabad en Sind, Paquistán. Dempués de delles incursiones, los reis hindús al este del Indo ganaron a los árabes mientres les campañes omeyes na India y de esa manera detuvieron la so espansión y contener en Sind, Paquistán. Vikramaditya II del Imperiu Chalukya, Nagabhata I de la dinastía Pratihara y Bappa Rawal de la dinastía Guhilot, refugaron a los invasores árabes a principios del sieglu VIII.

Dellos reinos islámicos (sultanatos) so gobernantes tantu estranxeros como rajputs apocayá conversos establecer nel nordeste del subcontinente (Afganistán y Paquistán) mientres dellos sieglos. Dende'l sieglu X, Sind foi gobernada por rajputs de la dinastía Soomra y dempués, a mediaos del sieglu XIII, por rajputs de la dinastía Samma. Amás, floriaron comunidaes musulmanes de comerciantes a lo llargo de la mariña del sur de la India, ye especial na mariña occidental, onde comerciantes musulmanes llegaron en pequeños númberos, principalmente procedentes de la península arábiga. Esto marcó la introducción d'una tercer relixón abrahámica, dempués del xudaísmu y el cristianismu, frecuentemente en forma puritana. Mahmud de Gazni a principios del sieglu XI incursionó principalmente nes zones noroccidentales del subcontinente indiu en 17 ocasiones, pero nun buscaba establecer un dominiu permanente neses árees.
==== Los shahi hindús ====
Les dinastíes Shahi de Kabul gobernaron el valle de Kabul y Gandhara (nos actuales Paquistán y Afganistán) dende la decadencia del Imperiu Kushan nel sieglu III hasta principios del sieglu IX. Los shahis estrémense xeneralmente en dos yeres: los shahis budistes y los shahis hindús, col cambéu ente elles alredor de 870. El reinu conocióse como'l Shahan de Kabul o Ratbelshahan de 565 a 670, cuando les capitales alcontrar en Kapisa y Kabul, y dempués en Udabhandapura, tamién conocida como Hund.

Los shahis hindús, col so rei Jayapala, son conocíos pola so llucha pa defender el so reinu contra los gaznávidas, na rexón del este d'Afganistán y Paquistán. Jayapala vio un peligru nel afitamientu de los gaznávidas ya invadió la so capital de Ghazni, tantu mientres el reináu de Sebuktigin como nel del so fíu Mahmud, colo cual empecipiaron los conflictos ente los gaznávidas musulmanes y los shahis hindús. Sicasí, Sebuktigin ganó a Jayapala y forzar a pagar una indemnización. Jayapala incumplió'l pagu y volvió al campu de batalla. Sicasí, Jayapala perdió'l control de la rexón completa ente'l valle de Kabul y el ríu Indo. 
Jayapala axuntó un gran exércitu d'hindús punyabíes. Cuando Jayapala entró na rexón del Punyab, el so exércitu xubía a 100 000 unidaes de caballería ya innumberables unidaes d'infantería. Sicasí, el so exércitu nun tuvo oportunidá contra les fuercies occidentalessobremanera contra'l mozu Mahmud de Ghazni. Nel añu 1001, poco tiempu dempués el sultán Mahmud llegó al poder y caltúvose ocupáu contra los qarakánidas al norte del Hindukush, Jayapala atacó Ghazni una vegada más, pero sufrió otra derrota de manes de les poderoses fuercies gaznávidas, cerca de l'actual Peshawar. Dempués de la batalla de de Peshawar, Jayapala suicidóse.

A Jayapala asoceder el so fíu Anandapala, quien xunto con otres xeneraciones de la dinastía shahi tomó parte en delles campañes contra'l poder gaznávida n'espansión, pero ensin ésitu. Los gobernantes hindús finalmente exiliáronse nos montes Siwalik en Caxmir.

== Los Reinos Medios (la Era Dorada) ==

Los Reinos Medios, particularmente los asociaos cola [[dinastía Gupta]], son tamién conocíos como la era dorada» de la India, yá que foi una dómina de desenvolvimientu cultural incomparable.
Los [[kushana|kushanes]] invadieron el noroeste de la India na metá del [[sieglu I|sieglu I&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]] dende'l [[Asia Central]] y fundaron un imperiu que s'estendía dende [[Peshawar]] hasta la metá de la cuenca del [[ríu Ganges]] y posiblemente hasta la [[Badea de Bengala]]. Tamién incluyía [[Bactria]] (nel norte d'[[Afganistán]] y sur de [[Taxiquistán]]). El so poderíu llegó a estendese pol [[Turquestán]] y ayudaron a arrobinar el budismu en [[China]].

Na India surdieron dellos reinos.
El más antiguu ye'l reinu de [[Pandy]], al sur de [[Tamil Nadú]], siendo la capital [[Madurai]].
Los [[reinu indogriego|reinos indogriegos]] que surdieron dempués de la conquista d'[[Alexandru Magnu]], gobernaron [[Gandhara]] dende l'añu {{DC|180}} hasta'l {{DC|10}}
Por esa dómina empezó a tomar forma'l reinu [[dravídicu]] [[dinastía pandya|Pandia]], nel sur de la India.

=== L'Imperiu satavajana ===

Los [[dinastía satavahana|satavájanas]], tamién conocíos como los [[andharas]], fueron una dinastía que gobernó'l sur y centru d'India al empiezu del añu {{AC|230}}
Magar nun se sabe con exactitú cuánto duró esta dinastía, les estimaciones más lliberales indiquen que pudo durar unos 450&amp;nbsp;años.
Antes de la so desapaición, sicasí, el reináu habíase desintegráu en distintos Estaos, lo cual xuníu a les ambiciones de los rexentes feudales, causó'l so cayente.

=== Imperiu kushan ===
{{AP|Imperiu kushan}}

L'[[Imperiu kushana]], que reinó mientres el periodu ente'l [[sieglu I]] y l'[[sieglu III|III&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]], estender dende [[Taxiquistán]] hasta'l mar [[Mar Caspiu|Caspiu]] y dende [[Afganistán]] hasta'l valle del ríu Ganges.
L'imperiu foi creáu por [[tocarios]] no que ye güei [[Turkestán]] (nel este de China), pero yera culturalmente apoderáu pola India del norte.
Tenía contactos diplomáticos con [[Imperiu romanu|Roma]], [[Persia]] y [[China]] y por dellos sieglos tuvo nel centru del comerciu ente l'Oriente y Occidente, espandiendo'l [[budismu]] al traviés de [[China]].

=== Dinastía gupta ===

Mientres el [[sieglu IV]] y [[sieglu V|V]] la [[dinastía gupta]] unificó la India.

Mientres esti periodu, denomináu la era d'oru» de la India, la cultura, ciencia y alministración política hinduista algamó'l so apoxéu. Dempués de la so cayida nel [[sieglu VI]], la India estremóse nuevamente en numberosos reinos rexonales.

L'orixe d'esta dinastía nun ye bien conocíu, anque'l viaxante chinu [[Itsing|I'tsing]] fala d'esti imperiu, según los ''[[Puranas]]'' hinduistes tamién faen referencia a él.
L'imperiu llegó al so fin dempués del ataque de los [[hunos]] del centru d'Asia.

Unos descendientes menores del clan Gupta siguieron gobernando [[Magadha]] dempués de la desintegración del imperiu. Estos Guptas fueron finalmente derrocaos pol rei [[Vardhana Harsha|Jarsha Vardhana]], qu'estableció a mediaos del [[sieglu VII]] un imperiu que anduvo a la tema col de los Guptas, magar foi de curtia duración.

== Últimos reinos medios. La era clásica ==
[[Ficheru:StandingBuddha.jpg|thumb|Estatua de [[Buda]] del [[sieglu V]], en [[Mathurá]] ([[Uttar Pradesh]]), del periodu [[Gupta]] ([[sieglu IV]] y [[sieglu V|V]]).]]

Na dómina final de los Reinos Medios surdió'l reinu de Chola na zona norte de Tamil Nadu y el reinu de Chera en Kerala.
Los puertos del sur de la India comerciaban viviegamente col [[Imperiu romanu]] y col sudeste d'Asia, principalmente en especies.
Nel norte, el primeru de los Rajputs, una serie de reinaos consolidáronse y llegaron a sobrevivir per cerca d'un mileniu hasta la independencia d'India de la dominación británica.

=== L'Imperiu jarsha ===

El rei [[harsha|jarsha]] de Kannauj llogró reunificar el norte de la India mientres el so reináu nel [[sieglu VII]]. El so reinu colapsó dempués de la so muerte.

Dende'l [[sieglu VII]] al [[sieglu IX|IX]], tres dinastíes llucharon pol control del norte de la India; los [[Pratahara|Pratajaras]] de [[Malwa]] y dempués [[Kannauj]]; los [[dinastía pala|palas]] de [[Bengala]] y los [[rashtrakuta|rashtrakutes]] de [[Deccan]].

=== Los chalukias y los pallavas ===

L'[[dinastía chalukya|Imperiu chalukia]] rexentó parte del sur de la India dende [[550]] a [[750]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. y nuevamente de [[970]] a [[1190]].
Los [[pallava|pallaves]] rexentaben otres partes d'esi territoriu mientres periodos similares.
Mientres un periodu d'aprosimao un sieglu ambos reinos tuvieron diverses guerres menores, conquistando unu la capital del otru en diverses ocasiones.

Los reis de Sri Lanka y de Kerelan Cheras diéron-y soporte a los pallavaras, ente que los pandias sofitaron a los chalukias. Magar la idea d'un Imperiu indiu aniciada nel norte de la India fuera refugada a la fin del Imperiu jarsha, esi conceutu treslladar al sur. Estos dos dinastíes son bien conocíes polos [[templu|templos]] fechos sobre roques.

=== Los pratiharas, palas y rastrakutas ===

Los Pratiharas, tamién llamaos Gurjara-Pratiharas foi una dinastía india que gobernó dellos reinos nel norte de la India dende'l sieglu VI al [[Sieglu XI|XI]].
L'[[Imperiu pala]] controló [[Bengala]] y [[Bihar|Bijar]] dende'l [[sieglu VIII]] hasta'l [[sieglu XII]].

Los rashtrukas fueron una dinastía que reinó'l Deccan dende'l sieglu VIII al sieglu X dempués de la cayida del imperiu Chalukya.
Estos trés reinos apostáronse'l dominiu del norte de la India nel tiempu en que los Cholas espolletaben nel sur.

=== Los rajputs ===

Los primeros reinos [[Rajput]] de los que se tien conocencia surdieron en [[Rayastán]] nel [[sieglu VI]] y esta dinastía reinó la mayor parte del norte de la India, incluyendo [[Guyarat]] (Solankis), Malwa (Paramaras), Bandelkhand (Chandelas) y [[Haryana]] (Tomares).

La [[dinastía palava]] de [[Kanchipuram]] gobernó'l sureste de la India ente los sieglos IV ya IX. Los pratijara reinaren la India primero que los rasputs.

Delles otres dinastíes tales como los Yadav, Chera, [[Hoysala]], Sena y Pala controlaron dellos reinos mientres esta era.

== Los sultanatos islámicos ==

Les primeres incursiones del islam nel Sur d'Asia apaecen nel primer sieglu dempués de la muerte del profeta [[Mahoma]].
El [[califa]] [[omeya]] de [[Damascu]], [[Walid I]], unvió una espedición a [[Beluchistán]] y [[Sindh]] nel añu [[711]] liderada por Muhammad bin Qasim (que'l so nome foi dau al segundu puertu de [[Karachi]]).

La espedición llegó hasta'l norte en [[Multen]], pero nun llogró retener la rexencia de dicha rexón, nin establecer el réxime islámicu n'otres partes d'India.
Sicasí, la presencia d'una colonia musulmana en Sindh dexó'l desenvolvimientu del comerciu y l'intercambiu cultural, según l'espardimientu de la relixón islámica al traviés de conversiones en delles partes de la India.

Tres sieglos dempués, los turcos, perses y afganistanos intentaron conquistar la India al traviés de les rutes del noroeste.
[[Mahmud de Ghazni]] ([[979]]-[[1030]]) encabezó una serie d'espediciones contra los reinos de Rajput y estableció una base en Panyab pa futures incursiones.

=== El sultanatu de Delhi ===

Mientres los postreros 25 años del sieglu XII, [[Muhammad de Gur]] invadió la planicie ente los ríos Indo y Ganges, conquistando [[Ghazni]], [[Multen]], [[Sindh]], [[Lahore]] y [[Delhi]]. Unu de los sos xenerales, [[Qutb-ud-din Aibak]], proclamóse sultán de Delhi.

Nel sieglu XIII, [[Shams ud din Iltutmish]] ([[1211]]-[[1236]]), enantes un traficante d'esclavos, estableció'l reinu turcu de Delhi, lo cual dexó a otros sultanes nos 100&amp;nbsp;años siguientes a estendese, llegando al este a Bengala y al sur hasta Deccan.
Esti sultanatu tuvo suxetu a continues conmociones, al puntu que cinco dinastíes surdieron y vencieron; la [[dinastía de los Esclavos]] (1206-1290), la [[dinastía Khilji]] (1290-1320), la [[dinastía Tughlaq]] (1320-1413), la [[dinastía Sayyida]] (1414-1451) y la [[dinastía Lodi]] (1451-1526).

La dinastía Khalji baxu [[Alaudín]] (1296-1315) llogró rexentar el sur de la India por un tiempu, pero les lluches internes desmembraron les árees conquistaes rápido.

El poder en Delhi frecuentemente llográbase al traviés de la violencia —16 de los 35&amp;nbsp;sultanes rexentes nesa dómina fueron asesinaos— y legitimados al traviés de llealtaes tribales. Les lluches internes y les intrigues na corte yera tan frecuentes como traicioneres; los territorios que controlaba'l sultán espandíense y amenorgábense dependiendo de la so personalidá y fortuna.

Tanto'l ''[[Corán]]'' como'l ''Sharia'' (llei islámica) trataron de sustituyir la [[relixón hinduista]], pero ensin enforma ésitu.
El sultán Nala ud-Din trató d'instalar un sistema centralizáu de gobiernu, lo cual nun llogró. Magar los musulmanes introducieron meyores na agricultura, por aciu la construcción de canales y otros métodos de regación, la inestabilidá política y los métodos de cobru d'impuestos influyeron negativamente sobre la clase llabradora. Sicasí, los elevaos gastos de les clases aristocrátiques favorecieron al comerciu nesta área, onde se vieron favorecíos los artesanos que trabayen el metal y la piedra y los textileros.
Mientres esti periodu la llingua [[Idioma persa|persa]] y munchos aspeutos culturales de Persia fixeron presentes nos centros de poder de la India.

=== Los sultanatos del Sur ===

El fracasu de los sultanes d'asegurase'l dominiu de Deccan y del Sur de la India resultó na apaición d'una serie de dinastíes tales como'l [[Sultanatu de Bahmani]] (1347-1527) y l'imperiu hinduista de Vijayanagara (1336-1565).

Safar Khan, un gobernador provincial so los Tughluqs, remontar contra los turcos y proclamóse Sultán tomando'l títulu de Nala-ud-Din Bahman Shah en 1347.
El [[Sultanatu de Bahmani]], alcontráu al norte de Deccan, duró cerca de dos sieglos, hasta que foi estazáu en [[1527]] en cinco Estaos menores conocíos como los sultanatos de [[Decán]] ([[Bijapur]], [[Golconda]], [[Ahmednagar]], [[Berar]] y [[Bidar]]).
El sultanatu de [[Bahmani]] adoptó los métodos de cobru d'impuestos y d'alministración establecíu polos sultanes de Delhi y la so cayida foi aniciada pola competencia y odiu ente los inmigrantes musulmanes ya hinduistes conversos con estranxeros y oficiales en servicios temporales.
El sultanatu de Bahmani empecipió un procesu cultural importante particularmente na arquiteutura y la pintura.

== L'Imperiu vijayanagara ==
{{AP|Imperiu vijayanagara}}
[[Ficheru:Shiva and Uma 14th century.jpg|thumb|320px|right|Estatua de [[Shivá]] y la so esposa [[Uma (diosa)|Uma]]. Tomáu del norte de la India, anguaño nel [[Institutu Smithsoniano]] (en [[Washington D. C.]])]]

L'Imperiu vijayanagara (conocíu asina pol nome la so capital la cual anguaño denominar Karnataka) espandióse rápido escontra Madurai al sur y [[Goa]] al oeste.
Los sos gobernantes siguieron les práutiques de los Cholas, especialmente na agricultura y comerciu, promoviendo les asociaciones comerciales y honrando los templos con importantes apurríes.
Esistía, per otra parte, una fuerte rivalidá col sultanatu de Bahmani pol control sobre'l valle del ríu Krishna-Tungabhadra, que camudaba de dominiu en función al poderíu militar del momentu.
Les asociaciones de mercaderes llograron so esti imperiu una gran puxanza, al puntu que llograron mayor poder que los terratenientes y los brahmanes na corte.
El comerciu pasó eventualmente a manes d'estranxeros, onde árabes y [[Portugal|portugueses]] pertenecíen pa controlar los puertos occidentales.
En [[1510]] Goa pasó a ser colonia portuguesa.

La ciudá de Vijayanagara contenía numberosos templos con ricos ornamientos y diversos altares pa los dioses.
Ente los más conocíos ta'l templu dedicáu a Virupaksha, una de les manifestaciones de Shiva, el principal dios de los rexentes de Vijayanagar.
Los templos fueron un nucleu de diverses actividaes culturales ya intelectuales, magar estes actividaes taben basaes más nes tradiciones llocales que na realidá política del momentu.
Nun había, sicasí, intercambiu cultural colos musulmanes, por cuanto estos yeren consideraos como impuros y por tantu escluyíos d'entrar nos templos.
Cuando los rexentes de los cinco sultanatos de Deccan xuniéronse y atacaron Vijayanagara en 1565, l'imperiu derrumbar na batalla de Talikot.

== La era mogol ==
{{AP|Imperiu mogol}}
A principios del [[sieglu XVI]], los descendientes de [[Genghis Khan]] invadieron al traviés del [[pasu de Khyber]] y establecieron la [[imperiu mogol|dinastía mogol]], que duró 200&amp;nbsp;años.
Esti imperiu (centráu na rexón de [[Delhi]] y [[Agra]]) reinó nel norte del subcontinente indiu dende 1526 y empezó a tornar amodo dempués de [[1707]] para finalmente sumir tres la Guerra d'Independencia de 1857.
Esti periodu tuvo importantes repercusiones sociales al ser una mayoría hinduista gobernada por emperadores musulmanes, dalgunos de los cualos patrocinaron la cultura hinduista, ente qu'otros destuyeron templos y establecieron impuestos a los habitantes non musulmanes.
Mientres la fase de decadencia del Imperiu mogol, que nel so apoxéu llegó a tener les dimensiones del antiguu [[Imperiu Maurya]], surdieron dellos reinos pa enllenar el vacíu que dexó la desapaición de dichu imperiu.

== Imperiu maratha ==
[[Ficheru:India1760 1905.jpg|thumb|Estensión de la Confederación maratha en [[1760]].]]
{{AP|Imperiu maratha}}
El xefes tribales de [[Maratha]] taben al serviciu de los sultanes de Bijapur al oeste de Deccan na dómina en que taben asediados polos mogoles.
Shivaji Bhonsle (1627-1680), un feroz combatiente reconocíu como'l padre de la nación [[maratha]]» aprovechó esti conflictu y estableció el so principáu cerca de Puni, que darréu se convertiría na capital de Maratha.
Adoptando táctiques [[Guerrilla|guerrilleres]], atacaba les caravanes p'amontar la so poder en dineru, armes y caballos.
Shivaji atacó con ésitu a enclaves mogoles, incluyendo'l puertu de Surat.
En [[1674]] asumió'l títulu de «Señor del Universu» nuna pomposa coronación, que señaló la so determinación de retar al poderíu mogol, según restablecer el reinu hinduista en [[Majarashtra]], d'onde yera orixinariu.
Aurangzeb engarró aprofiantemente a los socesores de Shivaji ente [[1681]] y 1705, pero eventualmente reculó al norte de la India cuando les sos finances empezaron a trate afeutaes por esta llucha y los miles de muertos causaos pola guerra y otres calamidaes.
En [[1717]] un emisariu mogol robló un tratáu colos Marathas otorgándo-yos el dominiu sobre Deccan a cambéu de la reconocencia del reinu Mogol y la remisión de ciertos impuestos añales.
Sicasí, prontamente los [[Marathas]] prindaron Malwa, Orissa y Bangala del dominiu Mogol.
El sur de la India tamién cayó sol poder de los [[Marathas]].&lt;ref name=Raghavan/&gt;
La reconocencia de la so poder políticu finalmente asocedió cuando l'emperador mogol convidólos a qu'actuaren como auxiliares de los asuntos internos del imperiu, según solicitó la so ayuda pa sacar a los afganistanos de Panyab.

Los Maratha a pesar del so poderíu militar nun paecíen demostrar una bona alministración de la nación, nin pa introducir cambeos socioeconómicos necesarios. Una de les sos carauterístiques foi la conquista de nuevos territorios lo que n'ocasiones -yos enfrentó a los llabradores de los territorios conquistaos. Los Marathas caltuvieron delles guerres coles fuercies coloniales britániques (ver [[Primer Guerra Anglu-Maratha]]).&lt;ref name=Raghavan&gt;[https://books.google.es/books?hl=es&amp;lr=&amp;id=HKmXcBCKEcAC&amp;oi=fnd&amp;pg=PA72&amp;dq=kanhoji&amp;ots=Xaim6jB73D&amp;sig=3GPaP8PaghFHDCe2DJJ1OerJq1c#v=onepage&amp;q=kanhoji&amp;f=false T.R. Raghavan, ''Admiral Kanhoji Angre (1669-1729)'', en K. K. N. Kurup, ''India's naval traditions: the role of Kunhali Marakkars''], páx. 72 y siguientes.&lt;/ref&gt;
Pasu ente pasu empezó a debilitase'l so poderíu y fueron ganaos polos afganistanos na sangrienta batalla de Panipat en [[1761]].
Esto dio orixe a una división del reinu en cinco Estaos independientes.
El postreru Peshwa, [[Baji Rayo II]], foi ganáu poles tropes britániques na [[Tercer guerra anglu-maratha]], pero la memoria de Shivaji dexó les feríes abiertes, y a finales del [[sieglu XIX]], una fola de revoluciones sociopolíticas provocaron el tresformamientu completu del Estáu y la [[República de la India]].

== Los sijes ==

La derrota de los maratha a manes de los afganistanos aceleró la separación de Panyab de Delhi y ayudó en crear el [[reinu sij]] nel noroeste de la India.
El movimientu sij aniciar nel [[sieglu II|sieglu&amp;nbsp;II&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]], pero nun tuvo mayor relevancia sinón nos sieglos [[sieglu XV|XV]] y XVI, cuando les enseñances de los [[gurúes sijes]] atraxeron a los llabradores de les rexones del norte.
Siendo escorríos polos mogoles, los sijes, sol mandu del Gurú Gobin Singh formaron lo que s'apoderó'l [[khalsa|jalsa]] o Exércitu de los Puros.
El jalsa remontar contra la represión económica y política de los mogoles en Panyab a la fin del reináu de Aurangzeb.
Con táctiques de guerrilles, aprovecharon la inestabilidá política creada poles guerres de los mogoles colos afganistanos y perses, arriqueciéndose y espandiendo el so control territorial.
En [[1770]], la hexemonía sij estender dende'l ríu Indo (nel Oeste) hasta'l ríu Iamuna (nel Este) y dende [[Multen]] nel sur hasta [[Jammu (división alministrativa)|Jammu]] nel norte.
Pero los sijes, al igual que los majarathas, yeren un conglomeráu desunido de doce reinos que confrontaban continues lluches internes.
Foi Ranjit Singh (1780-1839) quien promovió la unidá de los sijes y la convivencia colos hinduistes y musulmanes.
Ranjit Singh emplegó oficiales europeos ya introdució una estricta disciplina militar que-y dexó espandir el so territoriu a partes d'Afganistán, Caxmir y [[Ladakh|Ladaj]].

== Dómina europea ==

La busca nel sieglu XIV de la riqueza y el poder atraxo a los europeos a les mariñes de la India. En [[1498]], [[Vasco da Gama]], el navegante portugués llegó a [[Calicut]] (anguaño Kozhikode, [[Kerala]]) na mariña occidental. Na busca de especies y conversos al cristianismu, los portugueses retaron la supremacía árabe nel Mar d'Arabia y nel [[golfu Pérsicu]].

En 1510 los portugueses apoderar de [[Goa]], ciudá que se convirtió nel centru del so poder comercial y políticu na India y que controlaron per cerca de cuatro siglos y mediu. Incluyendo amás los 60 años d'unificación de [[Portugal]] a [[España]], en estableciéndose la [[Portugal so la Casa d'Austria|Unión Ibérica]] (1580-1640).

La competencia ente les naciones europees causó la fundación de compañíes de comerciu n'[[Inglaterra]] (la East India Company, fundada en [[1600]]) y nos [[Países Baxos]] (la Verenigde Oos-Indische Compagnie ―Compañía Xunida del Este d'India fundada en [[1602]]). Estes compañíes teníen como misión prindar el comerciu de les especies, rompiendo'l monopoliu portugués n'Asia. Magar el holandeses, con mayor capital y soporte del so gobiernu, adelantráronse y eventualmente escluyeron a los británicos del comerciu de les especies nes Indies Orientales, principalmente no que ye güei Indonesia, dambes compañíes establecieron la so presencia a lo llargo de la mariña d'India. Yá en [[1609]] el holandeses usaron dellos puertos na Mariña Coromandel al sur d'India, especialmente Pulicat, a 20&amp;nbsp;[[quilómetru|km]] al norte de Madrás, onde comerciaron con esclavos pa los sos plantíos n'Indonesia y con algodón pa les sos fábriques de teles.

Los británicos llegaron más tarde y foi en [[1639]] que s'establecieron en Madrás. Los rexentes indios de la dómina vieron con beneplácito la llegada de los holandeses y británicos cola esperanza d'enfrentalos a los portugueses. En [[1619]], [[Jahangir|YahanGuir]] dio-yos permisu pa comerciar nel so territoriu de Surat (en Guyarat) na mariña occidental y Hughli (en Bengala) na mariña oriental.
Estos y otros llugares na península, convertir en centros de comerciu de especies, algodón, azucre, pimienta y índigo.

Los axentes de les compañíes britániques familiarizar coles costumes y llingües indies, incluyendo'l persa (que yera l'idioma oficial sol reinu de los mogoles).
En diverses formes los axentes británicos naquella dómina vivíen como los indios, entemeciéndose en matrimoniu y munchos d'ellos nunca tornaron al so país d'orixe.
La conocencia qu'adquirieron los británicos sobre India y los alcuerdos que llegaron colos comerciantes indios dio-y a los británicos una ventaya competitiva sobre otros europeos.
Los [[Francia|franceses]], pela so parte, incursionaron na India en [[1664]] fundando la Compagnie des Indes Orientales, fundando un enclave en Pondicherry na Mariña Coromandel.

En 1717 l'[[Imperiu mogol|emperador mogol]] [[Farrukh-Siyar]] dio-y a los británicos permisu pa establecese en trenta y ocho pueblos cerca de Calcuta, reconociendo la importancia de caltener continuidá nel comerciu de la rexón de Bengala.
Al igual que los holandeses y franceses, los británicos pagaben con plata y cobre, favoreciendo les arques de los mogoles y amontando l'empléu de los artesanos y comerciantes llocales.
Los poblaos fortificaos de los británicos dio-yos poderes estraterritoriales, lo cual dexába-yos alministrar les sos lleis criminal y civil y ufiertar numberoses oportunidaes d'empléu, según asilu, a estranxeros ya indios.
Les fábriques britániques pertenecíen favorablemente colos sos rivales en tamañu y la población so la influencia británica empezó a aumentar.
Les poblaciones orixinalmente pesqueres de Madrás y Calcuta, según Bombay cayeron so l'alministración británica.
Les sos factoríes y los llugares axacentes conocíos como Pueblos Blancos, representaben la preeminencia de los británicos en términos de poder políticu, social y cultural.
Los indios que trabayaben pa los británicos vivíen nos denominaos Pueblos Negros, a dellos quilómetros de les factoríes.

La compañía británica empezó a utilizar a los denominaos cipayos, que yeren soldaos entrenaos por europeos, pero empobinaos por indios, pa protexer el so comerciu y pa resolver disputes de poder ente los xefes llocales.
La confrontación ente los franceses y los británicos surdió per primer vegada nel sur de la India, onde s'enfrentaron tropes empobinaes por Francois Dupleix y Robert Clive.
Dambos bandos quería asitiar el so candidatu como «nawab» o rexidor de Arcot, na zona alredor de Madrás.
Na llucha que s'estendió ente [[1744]] y [[1763]], los británicos llograron les mayores ventayes dempués d'un tratáu de paz robláu en París y finalmente asitiaron al so rexente.
Los franceses y británicos tamién sofitaron distintes faiciones na so llucha pola socesión nel virreinatu Mogol de Bengala, siendo Clive quien ganó esta llucha interviniendo exitosamente al derrocar al Nawab Siraj-Ud-Daula na batalla de Palashi (a unos 150&amp;nbsp;km al norte de Calcuta) en [[1757]].
Clive aprovechó astutamente una serie d'intereses llocales en contra del nawab local incluyendo soldaos descontentos y terratenientes y comerciantes que taben sacando provechu a la so rellación colos británicos.

Darréu Clive venció a les fuercies mogoles en [[Batalla de Buxar|Buxar]], al oeste de Patna en Bihar en [[1765]] y l'emperador Sha Alam confirió a los británicos los derechos alministrativos sobre la rexón de Bengala, Bihar y Orissa, una rexón con 25&amp;nbsp;millones d'habitantes.
Esta concesión estableció de fechu a la compañía británica como'l poder soberano sobre la rexón.
Clive foi'l primer gobernador de Bengala.

=== Consecuencies del colonialismu británicu n'India ===
La India foi un puntu estratéxicu pa la Gran Bretaña na so penetración n'Asia. El dominiu británicu sobre esi territoriu y el control de la economía de la India pudieron consolidase gracies a la construcción de dellos quilómetros de víes ferriales.

== El Raj Británicu ==
[[Ficheru:British India-es.svg|thumb|400px]]

{{AP|Raj Británicu}}

Ye ciertu que, nel sieglu XVII, Londres volvió a entamar l'adquisición de territorios estranxeros suspendida dende la terminación desastrosa de la [[Guerra de los Cien Años]]. Pero'l &quot;espíritu&quot; d'estes conquistes yera inda fundamentalmente'l d'una dómina prenacional. Nada confirma esto de manera más estelante que'l fechu de que la &quot;India&quot; solo fixérase &quot;británica&quot; venti años dempués del ascensu de Victoria al tronu. N'otres pallabres, hasta dempués del Motín de 1857, la &quot;India&quot; tuvo gobernada por una empresa comercial, non por un estáu, y menos por una nación-estáu.
Pero'l cambéu taba xestándose. Cuando tuvo d'anovase la carta constitutiva de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] en 1813, el Parllamentu ordenó la asignación de 100.000 rupies añales pa promover la educación local, tantu &quot;oriental&quot; como &quot;occidental&quot;. En 1823 crear en [[Bengala]] un Comité d'Instrucción Pública, y en 1834, [[Thomas Babington Macaulay]] foi designáu presidente d'esti comité, quién declaró que &quot;un solu llibreru d'una bona biblioteca europea val lo que tola lliteratura nativa de la India y Arabia&quot;.
Macaulay publicó al añu siguiente de la so designación como presidente del Comité d'Instrucción Pública la so famosa &quot;Minute on Education&quot;, llogrando que los sos encamientos aplicárense de momentu. Introducióse un sistema educativu dafechu británicu que, en pallabres de Macaulay, &quot;crearía una clase de persones, de sangre y color indios, pero de gustos, opiniones, moral ya intelectu británicos&quot;. En 1836 Macaulay escribió: &quot;Nengún hinduista que recibiera una educación británica va apegar con sinceridá a la so relixón. Creo firmemente, y siempres creyí, que si se siguen los nuesos planes educativos, dientro de trenta años ente les clases respetables de [[Bengala]] nun va haber un solu idólatra&quot;.

La colonización decisiva de los británicos n'India empieza a partir de la batalla de Plassey en 1757 dempués de ganar al Nawab Siraj Ud Daulah, lo cual dexó-yos ocupar la rexón de Bengala.
Esta rexón constituyir nun [[proteutoráu]] so l'alministración de la Compañía.
Dende esti estáu los británicos espandieron la so influencia escontra otres rexones de la India al puntu qu'en [[1850]] teníen sol so dominiu la mayor parte del subcontinente indiu.
En 1857 la rebelión de los cipayos soldaos indios al serviciu de los británicos— nel norte y centru de la India y la so posterior derrota, causó que'l Parllamentu británicu tresfiriera'l poder político y alministrativu de la Compañía a la Corona, siendo ésta l'alministradora direuta de les colonies britániques naquella rexón hasta la so independencia.

=== El movimientu independentista ===
{{AP|Movimientu d'Independencia indiu}}

A la fin del [[sieglu XIX]] la India, entós daquella una colonia británica, dio los primeros pasos escontra la independencia cola designación de conseyeros nativos al Virréi de la India y la creación de los conceyos provinciales que los sos miembros yeren indios.
En [[1920]], el líder indiu [[Mahatma Gandhi]] (tamién conocíu como Majatma [o 'alma grande']) tresformó'l partíu del [[Congresu Nacional Indiu]] nun movimientu de mases en protesta contra la dominación británica.

El movimientu llogró'l so oxetivu al traviés d'aiciones parllamentaries, resistencia non violenta y desobediencia civil.

Mientres esti tiempu tamién asocedió la emigración de 12&amp;nbsp;millones d'indios y pakistaníes que se movieron a la India o a Paquistán. Solo superada en magnitú pol desplazamientu del pueblu soviéticu por causa de la invasión nazi a la Xunión Soviética, mientres la Segunda Guerra Mundial.

== Dempués de la Segunda Guerra Mundial ==
{{AP|India dempués de la Segunda Guerra Mundial}}

Dempués de la independencia y la partición de la India na República de la [[India]] y [[Paquistán]], por seis selmanes, n'agostu y setiembre de [[1947]], los [[hinduismu|hinduistes]], [[sij]]es y musulmanes llucharon ente ellos nuna encarnizada engarradiella que dexó más de 200&amp;nbsp;000 muertos.

Dende la so independencia la India intervieno en cuatro guerres contra Paquistán y una contra China. Tamién españó una bomba nuclear en [[1974]] y foi declarada como nación nuclear en [[1998]].

La primer guerra contra Paquistán empezó en 1947 pol control de Caxmir, al igual que la de [[1965]].
En [[1971]], la India acoyó a refuxaos de [[Paquistán del Este]] y ayudó a les fuercies rebalbes d'esa rexón na so llucha pola independencia de la nación que se conoz anguaño como [[Bangladex]].
En 1971, mientres la fase final d'esa guerra la India intervieno direutamente na guerra, lo qu'anició la derrota de Paquistán y l'independencia de Bangladex.
En [[1962]] la India tamién s'enfrentó militarmente a China por problemes fronterizos.

Empezando con una economía inspirada n'idees socialistes dempués de la salida de los británicos, la India foi progresando amodo.
Fueron les reformes económiques adoptaes a principios de los [[años 1990|años noventa]] les qu'impulsaron a la India a una crecedera económica más agresivu.
Anguaño la India considérase como una nación emerxente con un gran potencial de desenvolvimientu.

De fechu en términos de PNB ye anguaño la décima potencia más grande del mundu.
Los economistes predicen que, al ritmu actual de crecedera, escontra l'añu 2020 India va convertir nel país más pobláu de la Tierra, y nel 2050 na tercer mayor economía del mundu.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of India}}

{{Tradubot|Historia de la India}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:India]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5izvakerra80cf1rnlp9juyrv2sbmqq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Burca</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91354</id>
    <revision>
      <id>3703011</id>
      <parentid>3641803</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27278" xml:space="preserve">[[Ficheru:Woman walking in Afghanistan.jpg|thumb|Muyer pasiando con un burka n'Afganistán.]]
El '''burka'''&lt;ref&gt;Grafía del términu «burka». {{Cita web|títulu = burka|url = http://www.fundeu.es/consulta/burka-1134/|fechaaccesu = 8 de setiembre de 2015|autor = Fundéu}}&lt;/ref&gt; o '''''burqa''''' (del [[idioma árabe|árabe]], '''برقع burqa`''', [[Idioma urdu|urdu]], '''بُرقع''') puede referise a dos formes de [[ropa]] tradicional usaes por muyeres en dellos países de relixón [[islam|islámica]], principalmente [[Afganistán]], onde ye la vistimienta impuesta a les muyeres afganistanes [[etnia paxta|paxtes]] fuera de casa.

# La primera y más conocida por esti nome ye una prenda que cubre'l cuerpu y la cara por completu, de cutiu llamada ''burka completu'' o ''burka afganu'' y que n'ocasiones ye confundida col [[chador]] (چادر), prinda tradicional [[Irán|iranín]], que cubre tol cuerpu a esceición de la cara.
# La segunda, non puramente un burka, ye un tipu de velu que s'arreyar a la [[cabeza]], sobre un cobertor de cabeza y que cubre la cara sacante una apertura nos [[güeyu|güeyos]] por que la [[muyer]] pueda ver al traviés d'ella, meyor conocida como [[niqab]].

Dambes clases de burka son utilizaos por delles muyeres musulmanes como una interpretación del códigu de vistíu del [[hiyab]].

== Nos testos islámicos ==
El [[Corán]] nun tien nengún requisitu de que les muyeres cubren el cara con un [[velo]], o cubren los sos cuerpos col burka de cuerpu completu o [[chador]]. Munchu musulmanes creen que les tradiciones recoyíes de la vida de Mahoma, o [[hadiz]], riquen tantu los homes como les muyeres a vistise y portase modestamente en públicu. Sicasí, esti requisitu foi interpretáu de munches maneres distintes polos eruditos islámicos ([[Ulema|ulemas]]) y les comunidaes musulmanes (ver [[La muyer nel Islam|Les muyeres y l'Islam]]). Delles interpretaciones dicen que'l velu nun ye obligatoriu, o que nun ye obligatoria frente a los ciegos, homes asexuados, o los homes homosexuales.

El Corán foi traducíu como diciendo: {{cita |&quot;¡Oh
Profeta: Di a les tos esposes, a les tos fíes y a les muyeres de los creyentes que saquen la so ropa esterior cerca a la so alredor, eso ye meyor que sían reconocíes y non cafiante. Y Dios ye indulxente, nidiu.&quot;.
|[[Corán]], sura 33 ([[Al-Ahzab]]), versículu 59}}

Otru versículu nel Corán traduzse como: {{cita |&quot;Y
di a les muyeres fieles que baxen les sos miraes, y guarden les sos partes privaes, y nun amuesen la so guapura, sacante lo que s'esprende de la mesma, y p'estender los sos tocaos (khimars) pa cubrir los sos pechos (jaybs), y non p'amosar la so guapura, sacante a los sos homes, o los sos padres, o padres de los sos homes, o los sos fíos, o los fíos de los sos homes o los sos hermanos, o &quot;fíos, o les sos hermanes a los sos hermanos los fíos, o les sos muyeres, o lo que la so regla de la mano derecha (esclavos), o'l siguidores de los homes que nun sienten deséu sexual, o los neños pequeños a los que la desnudez de la muyer nun ye aparente, y nun cutir los pies (nel suelu) col fin de dar a conocer lo que despinten de los sos adornos. Y vuelven n'arrepentimientu a Allah xuntos, oh fieles, con cuenta d'usté tien ésitu &quot;
|[[Corán]], sura 24 ([[An-Nur]]), versículu 31}}

Una [[fetua]], escrita por [[Muhammed Al-Munajjid|Muhammed Salih Al-Munajjid]] nel sitiu web de Arabia Saudita ''IslamQA.com'', declara:
{{cita|La opinión correuta según lo indicao pola evidencia ye que la cara de la muyer ye [[awrah]] que tien de tar cubiertu. Ye la parte más tentadora del so cuerpu, porque lo que la xente mira más ye la cara, polo que la cara ye la más grande 'aura d'una muyer.}}

La fetua tamién afirma que ta prohibíu llevar el velu:
{{cita|Na Sunnah hai munchos hadices, tales como: el Profeta dixo: &quot;La muyer n'estáu d'[[ihram]] Ta prohibíu despintar la so cara (usar niqab) o llevar el burqa '.&quot; Esto indica que cuando les muyeres nun taben n'estáu de ihram, les muyeres utilicen pa cubrir les sos cares}}

=== Namus ===
Nel mundu musulmán, [[Purdah|torguen a les muyeres de ser vistu polos homes]] ta estrechamente rellacionada col conceutu de Namus.

Namus ye una categoría [[ética]], una [[virtú]], de calter [[patriarcal]] [[musulmán]] [[mediu oriente]]. Ye una categoría de les rellaciones dientro d'una familia que se describen en términos de [[honor]], l'[[atención]], el [[respetu]]/respetabilidad, y [[modestia]] fuertemente específicos de [[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]]. El términu traduzse de cutiu como &quot;honor&quot;.

== Carauterístiques ==
Esti tipu de prenda atopa'l so orixe nos desiertos muncho primero de la llegada del Islam. Tenía dos funciones principales: primero actuaba como proteición contra los vientos fuertes. Homes y muyeres llevar naquellos tiempos y entá lo faen, y la so segunda función ta amestada a la proteición de les muyeres, una y bones l'usu de la mázcara completa utilizar por muyeres namái cuando un grupu yera asaltáu por otru. Estos asaltos arreyaben el raptu de muyeres n'edá de procrear. El protexese detrás d'esta tela amenorgaba considerablemente la probabilidá de ser raptaes por nun ser estremaes fácilmente de moces o de vieyes na balasma del asaltu.

Munchu musulmanes creen que'l [[Corán]], el llibru sagráu del Islam, y les tradiciones arrexuntaes sobre la vida de [[Mahoma]] imponen a los homes y muyeres vistise y portase de forma humilde en públicu. Sicasí, esta imposición (hijab) foi interpretada en munches formes distintes polos teólogos islámicos y les comunidaes musulmanes, una y bones l'usu del burka nun ye mentáu específicamente nel Corán.

El burka completu foi fechu obligatoriu n'[[Afganistán]] sol mandatu de los [[talibán]], imponiéndose d'esta forma un tipu de prenda, yá que cubre los güeyos con un 'velu tupiu' que torga que quien la usa pueda ver de normal, yá que el ´enmallado´ que la compón llenda la visión llateral faciendo perder l'allugamientu espacial.
El burka afganu exerz una fuerte presión (pesu) sobre la cabeza. La estensión promediu d'esta prenda ye hasta l'altor de los pies.

La introducción d'esta prenda producir n'Afganistán a principios del sieglu XX, mientres el mandatu de Habibullah (1901-1919), quien impunxo'l so usu a les muyeres que compóníen el so numberosu [[harén]] pa evitar que la guapura de la cara d'éstes tentara a otros homes. Con éses el burka convertir nuna vistimienta utilizada pola clase alta, que d'esta miente se &quot;aisllaba&quot; del pueblu llanu, evitando asina la so mirada. Na década de los 50 el so usu xeneralizar na mayoría de la población, magar siguía siendo una prenda de les clases acomodaes. Como yá se dixo, estender ente toles capes sociales nun actu d'imitación de la clase alta, yá que se consideraba un símbolu positivu de estatus social.

=== Consecuencies pa la salú ===
Les prendes esteriores envolventes, como'l burka, pueden causar o empiorar les condiciones médiques en dellos individuos, por cuenta de la falta de lluz solar.&lt;ref&gt;Tagesspiegel: [http://www.tagesspiegel.de/magazin/modernes-leben/gesundheit/Gesundheit;art300,1892653 Más lluz] – [http://www.arznei-telegramm.de/register/9701014.pdf Arznei-Telegramm (PDF)]&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Dubitsky'&gt;{{cita web | url = http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v6i2/taliban.htm | títulu = The Health Care Crisis Facing Women Under Taliban Rule in Afghanistan | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010 | apellíu = Dubitsky | nome = Stephanie | obra = Washington College of Law | editorial = [[American University]] | cita = Furthermore, the mandatory act of wearing burqas itself causes health risks. They are so heavy and enveloping that they restrict women's activities by making it difficult for them to move. The simple act of walking outside becomes hazardous because the mesh opening severely restricts women's field of vision and they are unable to see their path clearly. In addition, burqas are linked to hearing loss, skin problems, headaches, cardiac disorder, asthma, and also can contribute to mental health problems.}}&lt;/ref&gt; En particular, contribúin a la predisposición pa la [[hipovitaminosis D]] (defectu de [[vitamina D]]), que conduz tantu al [[raquitismu]] como a la [[osteoporosis]] aumentáu'l riesgu de [[convulsiones]] nos lactantes nacíos de madres afeutaes.&lt;ref name='Stuijt'&gt;{{cita web | url = http://www.digitaljournal.com/article/272307 | títulu = Women could endanger their health by wearing burqas | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010 | apellíu = Stuijt | nome = Adriana | fecha = 8 de mayu de 2009 | editorial = [[DigitalJournal.com|Digital Journal]] | cita = &quot;In Ireland, which is experiencing a large influx of muslim immigrants at the moment, women wearing the burqa, doctors are warning, 'are at increased risk of pelvic quebres during childbirth because of vitamin D deficiency due to a lack of sunlight. &quot;And babies born to women with vitamin D deficiency are also more prone to seizures in their first week of life,&quot; according to Dr Miriam Casey, expert in Medicine for the Elderly at the Osteoporosis Unit in St James's hospital in Dublin. The burqa - an all-enveloping outer garment, does not allow enough sunlight through to give women sufficient vitamin D, she warns.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Douglas 2007-06-25'&gt;{{cita noticia | nome = David | apellíu = Douglas | títulu = Middle Eastern women may have vitamin D deficiency | fecha = 25 de xunu de 2007 | url = http://www.reuters.com/article/idUSHAR56610220070625 | editorial = [[Reuters]] | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Bandgar 1'&gt;{{cita publicación | títulu = Vitamin D and Hip Quebres: Indian Scenario | publicación = Journal of the Association of Physicians of India | nome = TR | apellíu = Bandgar | autor2 = NS Shah | volume = 58 | númberu = September 2010| id = | url = http://www.japi.org/september_2010/article_01.html | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010 | quote = Social and religious customs that require people to wear concealing clothing, veiling and traditional attire, such as the ‘‘Burqa'', ‘‘salvar kameez'' and sari significantly prevents sun exposure.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Keim 2007-06-26'&gt;{{cita noticia | nome = Brandon | apellíu = Keim | títulu = Could Dressing Conservatively Make Muslim Women Sick? | fecha = 26 de xunu de 2007 | url = http://www.wired.com/wiredscience/2007/06/could-burkas-ma/ | obra = Wired | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Discutiniu n'Europa ==
[[Ficheru: Kopftuch im Schuldienst Deutschland.png | thumb |En colloráu los estaos d'Alemaña que prohiben l'usu del velu poles muyeres docentes (a partir de 2007).]]
El burka atopar nel alderique públicu y ye denunciáu como un &quot;símbolu de la opresión de la muyer&quot; per parte del [[Islam]], al igual qu'una serie de práutiques, tales como la [[mutilación xenital femenina]], los [[Crime d'honor|asesinatos d'honor]] y los [[Matrimoniu forzáu|matrimonios forzaos]].&lt;ref&gt;Christian Geyer:[http://www.faz.net/s/RubCF3AEB154CE64960822FA5429A182360/Doc~EBD956117CCE34114B8B70859F3787F75~ATpl~Ecommon~Scontent.html ¡Fora col burka!] CARA.NET - 25 de mayu de 2007, Nro. 120, Páxina 33&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;dieStandard.at: [http://diestandard.at/?url=/?id=3068610 Italia: desalcuerdu políticu col burka.] 10 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt;

Magar ye una tema cultural non proveniente de les enseñances [[islamismu|islámiques]], les cares cubiertes de les muyeres tán venceyaos a los siguidores del [[Islam]]. La prenda de vistir que cubre la cara convirtióse nuna tema política revesosu na [[Europa Occidental]], onde munchos intelectuales y grupos políticos abogen pola so prohibición por diversu razones.

=== Italia ===
Na llucha contra'l [[terrorismu]], la llexislación italiana, que data de [[1970]], prohibe l'usu de les prendes que cubren la cara. L'alcalde de [[Drezzo]], una pequeña ciudá del norte d'[[Italia]], prohibió l'usu del burka nes cais de la so ciudá, basándose, ente otres coses, nun decretu real de [[1931]]. El [[partíu políticu]] italianu [[Lliga Norte]] propunxo sancionar con multes de 2.000 [[euru|euros]] y penes de dos años de [[cárcel]] a les muyeres que vistan burka o [[niqab]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091017115606/https://www.publico.es/espana/259512/casu/burka/reabri/polemica/velo El casu del burka reabre la polémica sobre'l velu]&lt;/ref&gt;

En setiembre de [[2009]], l'alcalde de [[Montegrotto Terme]], [[Luca Claudio]], prohibió con una ordenanza l'usu del burka peles cais de dicha llocalidá del norte d'Italia.&lt;ref&gt;[http://www.argenpress.info/2009/09/italia-prohiben-usu-del-burka-en-un.html Italia: Prohiben usu del burka nun conceyu del Veneto]&lt;/ref&gt;

El [[27 de xineru]] de [[2010]], la Ministra d'Igualdá d'Oportunidaes, [[Mara Carfagna]], anunció que va presentar una llei que va torgar cubrir la cara dafechu n'Italia, xuniéndose asina a Francia na prohibición del usu del burka, señalando que ''&quot;El velu integral nun ye una llibre decisión de les muyeres, sinón un signu de clara opresión&quot;'', añediendo que ''&quot;vetar el burka ye una manera d'ayudar a les moces inmigrantes a salir del guetu nel que quieren confinarlas&quot;''.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20100127/internacional-europa/italia-asonsaña-francia-estudia-201001271435.html Italia asonsaña a Francia y estudia la prohibición del burka]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.milenio.com/node/368781 Va Vetar Italia l'usu del velu afganu]&lt;/ref&gt;

=== Reinu Xuníu ===
Magar el so usu nun ta prohibíu, esti tipu de vistimienta que cubre la cara de les muyeres ta causando discutiniu nel [[Reinu Xuníu]]. El Ministru [[John Whitaker Straw|Jack Straw]] consultó a les muyeres musulmanes alrodiu de la eliminación de los velos que cubríen les sos cares nun &quot;''de frente''&quot; con él. Esplicó a los medios de comunicación que se trataba d'un pidimientu, non una demanda, y que s'aseguró de qu'un miembru del personal femenín permaneciera na sala mientres la xunta. Dellos grupos musulmanes entendieron les sos esmoliciones, en cuantes qu'otros refugar.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/5411954.stm '' 'Remove full veils' apures Straw''], [[BBC News Online|BBC News]], 6 d'ochobre de 2006&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Burqa Afghanistan 01.jpg|left|thumb|150px|Dos muyeres tres los sos burkas.]]

=== Francia ===
En [[Francia]], l'usu del burka en llugares públicos ta prohibíu. Dende [[2004]] l'usu del burka prohibióse nes [[escuela pública|escueles públiques]] [[Francia|franceses]], como resultáu d'una llei que prohibe a los estudiantes usar los símbolos relixosos visibles. Nun discursu nel Congresu de Versalles, el [[22 de xunu]] de [[2009]], el [[presidente de Francia]], [[Nicolas Sarkozy]], afirmó que'l burka &quot;nun ye bienveníu nel territoriu de la República [[Francia|Francesa]]&quot;,&lt;ref name=burka&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/burka/bienveníu/Francia/elpepuint/20090622elpepuint_12/Tes Sarkozy: &quot;El burka nun ye bienveníu en Francia&quot;]&lt;/ref&gt; amestando que «&quot;Nel nuesu país, nun podemos aceptar que les muyeres tean preses detrás d'una pantalla, aisllaes de toa vida social, quitaes de toa identidá&quot;».&lt;ref&gt;[http://www.breitbart.com/article.php?id=D98VP85G1&amp;show_article=1 Sarkozy diz que los burkas &quot;nun son bienveníos&quot; en Francia], [[Breitbart]], 22 de xunu de 2009&lt;/ref&gt; Amestando &quot;Nun ye un signu relixosu. Ye un signu de sometimientu de les muyeres. Por eso, nun ye bienveníu nel territoriu de la República&quot;.&lt;ref name=burka/&gt;

El [[8 de xunetu]] de [[2009]], l'[[Asamblea Nacional de Francia]] nomó a 32 llexisladores y a los partíos políticos por qu'en un periodu de seis meses realicen una investigación con cuenta de buscar formes de llindar el so usu.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8114590.stm France sets up burka commission]&lt;/ref&gt;

Tres seis meses d'alderique y más de doscientes audiciones, la comisión parllamentaria encargada d'esaminar la posibilidá de regular en [[Francia]] l'usu del velu integral, esencialmente'l [[niqab]] y el burka, apurrió les sos conclusiones el [[26 de xineru]] de [[2010]]. A falta d'un consensu pa dictar el so &quot;prohibición total&quot;, qu'incluyiría los so usu na cai, los diputaos de la comisión encamentaron que la prenda nun se tolere nos servicios públicos, esencialmente les alministraciones, los hospitales, les escueles y el tresporte públicu.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Francia/estudia/prohibir/burka/solu/servicios/publicos/elpepuint/20100126elpepuint_7/Te Francia estudia prohibir el 'burka' solo nos servicios públicos]&lt;/ref&gt;

El [[2 de febreru]] de [[2010]], el Ministru d'Inmigración de Francia, [[Eric Besson]], refrendó y tresmitió al gobiernu un decretu pol cual va negase la ciudadanía francesa a tou home qu'obligue a la so esposa francesa a llevar el burka. Señaló que ''&quot;torgar a una esposa que vaya cola cara al descubiertu sería l'equivalente a refugar los principios del secularismu y l'igualdá ente homes y muyeres.&quot;''&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/02/02/internacional/1265129130.html Francia quier 'decretar' nun dar la so ciudadanía a quien imponga'l 'burka']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20100202/internacional-europa/burka-francia-201002022021.html Nieguen la nacionalidá francesa a un home por imponer a la so esposa'l velu integral]&lt;/ref&gt;

Finalmente'l [[13 de xunetu]] de [[2010]], l'Asamblea francesa aprueba la llei nel que se prohibe l'usu del burka y [[niqab]] en tolos espacios públicos.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/Asamblea/francesa/aprueba/llei/burka/elpepusoc/20100714elpepisoc_6/Tes L'Asamblea francesa aprueba la llei contra'l 'burka']&lt;/ref&gt; El 14 de setiembre del mesmu añu, el Senáu Francés aprueba la llei por 246 votos a favor y unu en contra. El testu aprobáu preve multes equivalentes a US$ 190 y clases de ciudadanía pa quien vistan priendas que cubran la cara en toles cais, llugares o servicios públicos del país y sanciones más severes (qu'inclúin hasta un añu de cárcel y multes equivalentes hasta US$ 38.600) pa los homes qu'obliguen a muyeres a cubrir la so cara.[https://www.bbc.co.uk/mundo/internacional/2010/09/100914_francia_aprueba_vetu_burka_lf.shtml]

=== Bélxica ===
En 2010, Bélxica convertir nel primer país européu que prohibió l'usu del velu integral (burka y niqab) nos espacios públicos, anque'l so Tribunal Constitucional puntualizó qu'esta prohibición nun afectaba a los llugares de cultu abiertos al públicu pol riesgu de qu'esta midida pudiera violar la llibertá relixosa. Dada la inédita situación d'interinidá gubernativa que sufrió esti país ente 2010 y 2011 –ensin Gobiernu poles habituales crisis d'identidá na repartu de les cuotes de poder ente les comunidaes flamenco y valono– aquella llei tuvo que volver ser presentada ante'l Parllamentu belga n'abril de 2011 onde foi aprobada cuasi por unanimidá de tola Cámara sacante por un votu en contra y dos abstención. Mientres l'alderique, salvo les files ecoloxistes (consideraron que la prohibición yera desproporcionada), los demás partíos nun duldar en calificar el burka como ''un símbolu de la subyugación de les muyeres'' y de ''la so deshumanización''.

=== Luxemburgu ===
En [[Luxemburgu]], al igual qu'en [[Bélxica]], el reglamentu xeneral de la policía llocal, qu'entra na xurisdicción municipal, indica que la prohibición xeneral tien d'aplicase pal usu del burka o'l niqab, por casu: &quot;Fora de la dómina d'[[antroxu]] ta prohibíu pa cualquier persona apaecer mazcaraos nes cais, places y llugares públicos, sacantes tea autorizáu pol alcalde&quot;.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.esch.lu/Interface/Download.aspx?id=33521140-7d4f-4726-9a6f-9f372d5085fb Reglamentu xeneral de la Policía de Esch-sur-Alzette]&lt;/ref&gt;

=== Países Baxos ===
El gobiernu [[Holanda|neerlandés]] anunció'l [[17 de payares]] de [[2006]] l'aprobación d'una llei que prohibe nos llugares públicos l'usu del burka y otres formes de velu islámicu qu'escuende les cares &quot;por cuenta de problemes d'orde públicu, seguridá y proteición de les persones&quot;. Esti anunciu producir tres l'aprobación n'avientu de 2005 d'una propuesta de [[Geert Wilders]], un políticu críticu col islam, pa prohibir l'usu del velu completu. Ente que la llexislación yá acuta n'Holanda llevar burka y otros velos escondiendo la cara entera nel tresporte públicu y les escueles nel país.&lt;ref&gt;[http://www.lemonde.fr/web/article/0,1-0@2-3214,36-835923,0.html El Gobiernu neerlandés quier prohibir l'usu del velu na vida civil] ''[[Monde]]'', {{Date|17|payares|2006}}&lt;/ref&gt;

=== España ===
A pesar de qu'n'[[España]] nun ye habitual ver burkas en llugares públicos, plantegóse un conflictu en setiembre de [[2009]], cuando una muyer d'orixe [[Marruecos|marroquín]], llamada Fátima Hssisni, hermana de dos presuntos miembros d'A los Qaeda, negar a quitar pa declarar como testigu ante l'[[Audiencia Nacional]] nun xuiciu que se celebraba contra nueve presuntos [[terrorista|terroristes]] acusaos de formar una rede internacional [[yihadista]] venceyada a [[Al Qaeda]]. Nestos casos, pa valorar los testimonios y la so credibilidá ye imprescindible ver la cara de los declarantes. Finalmente aportó a afayase frente a los xueces si nun había públicu.&lt;ref&gt;''[https://www.elpais.com/articulo/espana/Prohibíu/testificar/burka/elpepunac/20090924elpepinac_13/Tes Prohibíu testificar con 'burka']'' por José Yoldi y publicáu el 24 de setiembre de 2009 por [[El País]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;

Amás de esti casu, los conflictos que se plantegaron n'España teníen que ver col pañuelu o [[hiyab]], prinda menos conflictiva que dexa visible la cara de quien lo lleva.

[[Lleida]] foi'l primer conceyu en prohibir nes sos ordenances l'usu del burka o hiyab nos edificios públicos en mayu del [[2010]].&lt;ref&gt;''[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/05/26/barcelona/1274873998.html Lleida va prohibir l'usu del burka y el [[nicab]] nos edificios públicos]'' por Marta Serret y publicáu el 26 de mayu de 2010 por [[El Mundo (España)|El Mundo]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt; A esta iniciativa sumáronse otros conceyos, como [[Barcelona]] y [[Tarragona]] en xunu de [[2010]].&lt;ref&gt;''[https://www.elpais.com/articulo/espana/Barcelona/prohibe/acceso/instalaciones/municipales/burka/elpepuesp/20100614elpepunac_10/Te Barcelona prohibe l'accesu a les instalaciones municipales con 'burka']'' por Camilo S. Baquero y publicáu el 14 de xunu de 2010 n'[[El País]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt; Sicasí, de resultes del [[recursu de casación]] de l'asociación Watani pa la Llibertá y la Xusticia, el [[Tribunal Supremu d'España|Tribunal Supremu]] anuló en febreru de [[2013]] la ordenanza de Lleida, y por [[xurisprudencia]] les de los demás conceyos, al atopar a los conceyos incompetentes pa pronunciase sobre esta tema.&lt;ref&gt;''[http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/02/28/actualidad/1362051859_884570.html El Supremu anula la prohibición del ‘burka' en Lleida]'' por Mónica Ceberio Belaza y publicáu el 28 de febreru de 2013 n'[[El País]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TS&quot;&gt;[http://www.abogacia.es/wp-content/uploads/2013/02/Sentencia-Uso-burka-Lleida.pdf Recursu de casación 4118/2011] del 14 de febreru de 2013 y fecha pública'l 28 de febreru de 2013. Agospiada nel sitiu web del [[Conseyu Xeneral de l'Abogacía Española]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt; Sicasí, l'altu tribunal nun se pronuncia sobre si cabo la posibilidá o non n'España de la prohibición o llimitación del usu del burka, sinón que los Conceyos nun tienen competencies pa regular ''por sigo mesmu, llimitaciones al exerciciu d'un [[derechu fundamental]] nos espacios municipales'', pos la llibertá relixosa tien esa considerancia na [[Constitución española de 1978|constitución española]]. Namái una actuación del [[Congresu de los Diputaos|Parllamentu]] con rangu de Llei a nivel estatal podría prohibir el so usu, ensin perxuiciu de lo qu'estableciera'l [[Tribunal Constitucional d'España|Tribunal Constitucional]] o'l mesmu Tribunal Supremu en dilixencies posteriores.&lt;ref name=&quot;TS&quot;&gt;&lt;/ref&gt; Amás, el Supremu destaca na so sentencia que la muyer tien n'España, ''midíes fayadices por optar nos términos que quiera pola vistimienta que considere fayadiza a la so propia cultura, relixón y visión de la vida, y pa reaccionar contra imposiciones de les que, nel so casu, pretenda faése-y víctima llogrando la proteición del poder públicu'', polo que non cabo presuponer qu'una muyer pueda llevar cualquier tipu de prenda obligada.&lt;ref&gt;''[https://www.rtve.es/noticias/20130228/supremu-anula-prohibicion-del-burka-lleida-llindar-libertad-relixosa/611019.shtml El Supremu anula la prohibición del burka en Lleida por llindar la llibertá relixosa]'' por Ana Martín Plaza y publicáu el 28 de febreru de 2013 por [[Radio Televisión Española]] na so edición web. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TS&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==Usu n'África==
En 2015 los líderes d'África Occidental alcordaron prohibir el velu integral islámicu burka nos sos respeutivos países. En Chad , yá se prohibiera'l velu integral na totalidá del so territoriu en xunu de 2015. Camerún y Níxer tomaron midíes similares en xunetu.

== Discutiniu n'otros países ==
===Australia===
A principios de [[2010]], los senadores australianos, el lliberal [[Cory Bernardi]] y el [[Demócrata Cristianu]] [[Fred Nilo]], pidieron que se prohibiera'l burka nel so país por razones de seguridá y sociales, calificándolo de &quot;anti-australianu&quot;.&lt;ref&gt;Australian Times. Ochobre de 2010. http://www.australiantimes.co.uk/community/Burqa-bans--thinly-veiled-discrimination&lt;/ref&gt;

=== Exiptu ===
En [[2009]], el mayor clérigu [[musulmán]] d'[[Exiptu]], el [[xeque]] [[Muhammad Sayyid Tantawy]], prohibió a les estudiantes usar el burka na [[Universidá Al Azhar]],&lt;ref name=tradicionesyvalores /&gt; que ye considerada pola mayoría de los musulmanes [[sunní]]es como la escuela más prestixosa. Ye la universidá más antigua del mundu con funcionamientu ininterrumpíu.

=== Siria ===
Per orde del Ministeriu d'Educación de [[Siria]], a partir de xunetu de [[2010]], les estudiantes y los profesores tienen prohibíu asistir a les [[universidá|universidaes]], tantu públiques como privaes, cola cara dafechu cubierta con burka.&lt;ref name=tradicionesyvalores&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/Siria/prohibe/usu/niqab/universidaes/elpepisoc/20100720elpepisoc_2/Tes Siria prohibe l'usu del 'niqab' nes universidaes]&lt;/ref&gt;&lt; El ministru d'Educación del país, [[Ghiyath Barakat]], esplicó que'l burka ''&quot;va en contra de les tradiciones y los valores de les universidaes siries&quot;'', según tamién la prohibición respuende a solicitú de munchos padres y alumnos.&lt;ref name=tradicionesyvalores /&gt;

== Ver tamién ==
{{Llista de columnes|2|
* [[Abaya]]
* [[Burkini]]
* [[Chador]]
* [[Hiyab]]
* [[Nicab]]
* [[Purdah]]
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Burqa}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}


{{Tradubot|Burka}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Indumentaria islámica]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>dgr5pgco1o1t1g6ngqr8vw537wpufmr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703084</id>
      <parentid>3703011</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27293" xml:space="preserve">[[Ficheru:Woman walking in Afghanistan.jpg|thumb|Muyer pasiando con un burka n'Afganistán.]]
El '''burka'''&lt;ref&gt;Grafía del términu «burka». {{Cita web|títulu = burka|url = http://www.fundeu.es/consulta/burka-1134/|fechaaccesu = 8 de setiembre de 2015|autor = Fundéu}}&lt;/ref&gt; o '''''burqa''''' (del [[idioma árabe|árabe]], '''برقع burqa`''', [[Idioma urdu|urdu]], '''بُرقع''') puede referise a dos formes de [[ropa]] tradicional usaes por muyeres en dellos países de relixón [[islam|islámica]], principalmente [[Afganistán]], onde ye la vistimienta impuesta a les muyeres afganistanes [[etnia paxta|paxtes]] fuera de casa.

# La primera y más conocida por esti nome ye una prenda que cubre'l cuerpu y la cara por completu, de cutiu llamada ''burka completu'' o ''burka afganistanu'' y que n'ocasiones ye confundida col [[chador]] (چادر), prinda tradicional [[Irán|iranín]], que cubre tol cuerpu a esceición de la cara.
# La segunda, non puramente un burka, ye un tipu de velu que s'arreyar a la [[cabeza]], sobre un cobertor de cabeza y que cubre la cara sacante una apertura nos [[güeyu|güeyos]] por que la [[muyer]] pueda ver al traviés d'ella, meyor conocida como [[niqab]].

Dambes clases de burka son utilizaos por delles muyeres musulmanes como una interpretación del códigu de vistíu del [[hiyab]].

== Nos testos islámicos ==
El [[Corán]] nun tien nengún requisitu de que les muyeres cubren el cara con un [[velo]], o cubren los sos cuerpos col burka de cuerpu completu o [[chador]]. Munchu musulmanes creen que les tradiciones recoyíes de la vida de Mahoma, o [[hadiz]], riquen tantu los homes como les muyeres a vistise y portase modestamente en públicu. Sicasí, esti requisitu foi interpretáu de munches maneres distintes polos eruditos islámicos ([[Ulema|ulemas]]) y les comunidaes musulmanes (ver [[La muyer nel Islam|Les muyeres y l'Islam]]). Delles interpretaciones dicen que'l velu nun ye obligatoriu, o que nun ye obligatoria frente a los ciegos, homes asexuados, o los homes homosexuales.

El Corán foi traducíu como diciendo: {{cita |&quot;¡Oh
Profeta: Di a les tos esposes, a les tos fíes y a les muyeres de los creyentes que saquen la so ropa esterior cerca a la so alredor, eso ye meyor que sían reconocíes y non cafiante. Y Dios ye indulxente, nidiu.&quot;.
|[[Corán]], sura 33 ([[Al-Ahzab]]), versículu 59}}

Otru versículu nel Corán traduzse como: {{cita |&quot;Y
di a les muyeres fieles que baxen les sos miraes, y guarden les sos partes privaes, y nun amuesen la so guapura, sacante lo que s'esprende de la mesma, y p'estender los sos tocaos (khimars) pa cubrir los sos pechos (jaybs), y non p'amosar la so guapura, sacante a los sos homes, o los sos padres, o padres de los sos homes, o los sos fíos, o los fíos de los sos homes o los sos hermanos, o &quot;fíos, o les sos hermanes a los sos hermanos los fíos, o les sos muyeres, o lo que la so regla de la mano derecha (esclavos), o'l siguidores de los homes que nun sienten deséu sexual, o los neños pequeños a los que la desnudez de la muyer nun ye aparente, y nun cutir los pies (nel suelu) col fin de dar a conocer lo que despinten de los sos adornos. Y vuelven n'arrepentimientu a Allah xuntos, oh fieles, con cuenta d'usté tien ésitu &quot;
|[[Corán]], sura 24 ([[An-Nur]]), versículu 31}}

Una [[fetua]], escrita por [[Muhammed Al-Munajjid|Muhammed Salih Al-Munajjid]] nel sitiu web de Arabia Saudita ''IslamQA.com'', declara:
{{cita|La opinión correuta según lo indicao pola evidencia ye que la cara de la muyer ye [[awrah]] que tien de tar cubiertu. Ye la parte más tentadora del so cuerpu, porque lo que la xente mira más ye la cara, polo que la cara ye la más grande 'aura d'una muyer.}}

La fetua tamién afirma que ta prohibíu llevar el velu:
{{cita|Na Sunnah hai munchos hadices, tales como: el Profeta dixo: &quot;La muyer n'estáu d'[[ihram]] Ta prohibíu despintar la so cara (usar niqab) o llevar el burqa '.&quot; Esto indica que cuando les muyeres nun taben n'estáu de ihram, les muyeres utilicen pa cubrir les sos cares}}

=== Namus ===
Nel mundu musulmán, [[Purdah|torguen a les muyeres de ser vistu polos homes]] ta estrechamente rellacionada col conceutu de Namus.

Namus ye una categoría [[ética]], una [[virtú]], de calter [[patriarcal]] [[musulmán]] [[mediu oriente]]. Ye una categoría de les rellaciones dientro d'una familia que se describen en términos de [[honor]], l'[[atención]], el [[respetu]]/respetabilidad, y [[modestia]] fuertemente específicos de [[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]]. El términu traduzse de cutiu como &quot;honor&quot;.

== Carauterístiques ==
Esti tipu de prenda atopa'l so orixe nos desiertos muncho primero de la llegada del Islam. Tenía dos funciones principales: primero actuaba como proteición contra los vientos fuertes. Homes y muyeres llevar naquellos tiempos y entá lo faen, y la so segunda función ta amestada a la proteición de les muyeres, una y bones l'usu de la mázcara completa utilizar por muyeres namái cuando un grupu yera asaltáu por otru. Estos asaltos arreyaben el raptu de muyeres n'edá de procrear. El protexese detrás d'esta tela amenorgaba considerablemente la probabilidá de ser raptaes por nun ser estremaes fácilmente de moces o de vieyes na balasma del asaltu.

Munchu musulmanes creen que'l [[Corán]], el llibru sagráu del Islam, y les tradiciones arrexuntaes sobre la vida de [[Mahoma]] imponen a los homes y muyeres vistise y portase de forma humilde en públicu. Sicasí, esta imposición (hijab) foi interpretada en munches formes distintes polos teólogos islámicos y les comunidaes musulmanes, una y bones l'usu del burka nun ye mentáu específicamente nel Corán.

El burka completu foi fechu obligatoriu n'[[Afganistán]] sol mandatu de los [[talibán]], imponiéndose d'esta forma un tipu de prenda, yá que cubre los güeyos con un 'velu tupiu' que torga que quien la usa pueda ver de normal, yá que el ´enmallado´ que la compón llenda la visión llateral faciendo perder l'allugamientu espacial.
El burka afganistanu exerz una fuerte presión (pesu) sobre la cabeza. La estensión promediu d'esta prenda ye hasta l'altor de los pies.

La introducción d'esta prenda producir n'Afganistán a principios del sieglu XX, mientres el mandatu de Habibullah (1901-1919), quien impunxo'l so usu a les muyeres que compóníen el so numberosu [[harén]] pa evitar que la guapura de la cara d'éstes tentara a otros homes. Con éses el burka convertir nuna vistimienta utilizada pola clase alta, que d'esta miente se &quot;aisllaba&quot; del pueblu llanu, evitando asina la so mirada. Na década de los 50 el so usu xeneralizar na mayoría de la población, magar siguía siendo una prenda de les clases acomodaes. Como yá se dixo, estender ente toles capes sociales nun actu d'imitación de la clase alta, yá que se consideraba un símbolu positivu de estatus social.

=== Consecuencies pa la salú ===
Les prendes esteriores envolventes, como'l burka, pueden causar o empiorar les condiciones médiques en dellos individuos, por cuenta de la falta de lluz solar.&lt;ref&gt;Tagesspiegel: [http://www.tagesspiegel.de/magazin/modernes-leben/gesundheit/Gesundheit;art300,1892653 Más lluz] – [http://www.arznei-telegramm.de/register/9701014.pdf Arznei-Telegramm (PDF)]&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Dubitsky'&gt;{{cita web | url = http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v6i2/taliban.htm | títulu = The Health Care Crisis Facing Women Under Taliban Rule in Afghanistan | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010 | apellíu = Dubitsky | nome = Stephanie | obra = Washington College of Law | editorial = [[American University]] | cita = Furthermore, the mandatory act of wearing burqas itself causes health risks. They are so heavy and enveloping that they restrict women's activities by making it difficult for them to move. The simple act of walking outside becomes hazardous because the mesh opening severely restricts women's field of vision and they are unable to see their path clearly. In addition, burqas are linked to hearing loss, skin problems, headaches, cardiac disorder, asthma, and also can contribute to mental health problems.}}&lt;/ref&gt; En particular, contribúin a la predisposición pa la [[hipovitaminosis D]] (defectu de [[vitamina D]]), que conduz tantu al [[raquitismu]] como a la [[osteoporosis]] aumentáu'l riesgu de [[convulsiones]] nos lactantes nacíos de madres afeutaes.&lt;ref name='Stuijt'&gt;{{cita web | url = http://www.digitaljournal.com/article/272307 | títulu = Women could endanger their health by wearing burqas | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010 | apellíu = Stuijt | nome = Adriana | fecha = 8 de mayu de 2009 | editorial = [[DigitalJournal.com|Digital Journal]] | cita = &quot;In Ireland, which is experiencing a large influx of muslim immigrants at the moment, women wearing the burqa, doctors are warning, 'are at increased risk of pelvic quebres during childbirth because of vitamin D deficiency due to a lack of sunlight. &quot;And babies born to women with vitamin D deficiency are also more prone to seizures in their first week of life,&quot; according to Dr Miriam Casey, expert in Medicine for the Elderly at the Osteoporosis Unit in St James's hospital in Dublin. The burqa - an all-enveloping outer garment, does not allow enough sunlight through to give women sufficient vitamin D, she warns.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Douglas 2007-06-25'&gt;{{cita noticia | nome = David | apellíu = Douglas | títulu = Middle Eastern women may have vitamin D deficiency | fecha = 25 de xunu de 2007 | url = http://www.reuters.com/article/idUSHAR56610220070625 | editorial = [[Reuters]] | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Bandgar 1'&gt;{{cita publicación | títulu = Vitamin D and Hip Quebres: Indian Scenario | publicación = Journal of the Association of Physicians of India | nome = TR | apellíu = Bandgar | autor2 = NS Shah | volume = 58 | númberu = September 2010| id = | url = http://www.japi.org/september_2010/article_01.html | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010 | quote = Social and religious customs that require people to wear concealing clothing, veiling and traditional attire, such as the ‘‘Burqa'', ‘‘salvar kameez'' and sari significantly prevents sun exposure.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Keim 2007-06-26'&gt;{{cita noticia | nome = Brandon | apellíu = Keim | títulu = Could Dressing Conservatively Make Muslim Women Sick? | fecha = 26 de xunu de 2007 | url = http://www.wired.com/wiredscience/2007/06/could-burkas-ma/ | obra = Wired | fechaaccesu = 15 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Discutiniu n'Europa ==
[[Ficheru: Kopftuch im Schuldienst Deutschland.png | thumb |En colloráu los estaos d'Alemaña que prohiben l'usu del velu poles muyeres docentes (a partir de 2007).]]
El burka atopar nel alderique públicu y ye denunciáu como un &quot;símbolu de la opresión de la muyer&quot; per parte del [[Islam]], al igual qu'una serie de práutiques, tales como la [[mutilación xenital femenina]], los [[Crime d'honor|asesinatos d'honor]] y los [[Matrimoniu forzáu|matrimonios forzaos]].&lt;ref&gt;Christian Geyer:[http://www.faz.net/s/RubCF3AEB154CE64960822FA5429A182360/Doc~EBD956117CCE34114B8B70859F3787F75~ATpl~Ecommon~Scontent.html ¡Fora col burka!] CARA.NET - 25 de mayu de 2007, Nro. 120, Páxina 33&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;dieStandard.at: [http://diestandard.at/?url=/?id=3068610 Italia: desalcuerdu políticu col burka.] 10 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt;

Magar ye una tema cultural non proveniente de les enseñances [[islamismu|islámiques]], les cares cubiertes de les muyeres tán venceyaos a los siguidores del [[Islam]]. La prenda de vistir que cubre la cara convirtióse nuna tema política revesosu na [[Europa Occidental]], onde munchos intelectuales y grupos políticos abogen pola so prohibición por diversu razones.

=== Italia ===
Na llucha contra'l [[terrorismu]], la llexislación italiana, que data de [[1970]], prohibe l'usu de les prendes que cubren la cara. L'alcalde de [[Drezzo]], una pequeña ciudá del norte d'[[Italia]], prohibió l'usu del burka nes cais de la so ciudá, basándose, ente otres coses, nun decretu real de [[1931]]. El [[partíu políticu]] italianu [[Lliga Norte]] propunxo sancionar con multes de 2.000 [[euru|euros]] y penes de dos años de [[cárcel]] a les muyeres que vistan burka o [[niqab]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091017115606/https://www.publico.es/espana/259512/casu/burka/reabri/polemica/velo El casu del burka reabre la polémica sobre'l velu]&lt;/ref&gt;

En setiembre de [[2009]], l'alcalde de [[Montegrotto Terme]], [[Luca Claudio]], prohibió con una ordenanza l'usu del burka peles cais de dicha llocalidá del norte d'Italia.&lt;ref&gt;[http://www.argenpress.info/2009/09/italia-prohiben-usu-del-burka-en-un.html Italia: Prohiben usu del burka nun conceyu del Veneto]&lt;/ref&gt;

El [[27 de xineru]] de [[2010]], la Ministra d'Igualdá d'Oportunidaes, [[Mara Carfagna]], anunció que va presentar una llei que va torgar cubrir la cara dafechu n'Italia, xuniéndose asina a Francia na prohibición del usu del burka, señalando que ''&quot;El velu integral nun ye una llibre decisión de les muyeres, sinón un signu de clara opresión&quot;'', añediendo que ''&quot;vetar el burka ye una manera d'ayudar a les moces inmigrantes a salir del guetu nel que quieren confinarlas&quot;''.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20100127/internacional-europa/italia-asonsaña-francia-estudia-201001271435.html Italia asonsaña a Francia y estudia la prohibición del burka]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.milenio.com/node/368781 Va Vetar Italia l'usu del velu afganistanu]&lt;/ref&gt;

=== Reinu Xuníu ===
Magar el so usu nun ta prohibíu, esti tipu de vistimienta que cubre la cara de les muyeres ta causando discutiniu nel [[Reinu Xuníu]]. El Ministru [[John Whitaker Straw|Jack Straw]] consultó a les muyeres musulmanes alrodiu de la eliminación de los velos que cubríen les sos cares nun &quot;''de frente''&quot; con él. Esplicó a los medios de comunicación que se trataba d'un pidimientu, non una demanda, y que s'aseguró de qu'un miembru del personal femenín permaneciera na sala mientres la xunta. Dellos grupos musulmanes entendieron les sos esmoliciones, en cuantes qu'otros refugar.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/5411954.stm '' 'Remove full veils' apures Straw''], [[BBC News Online|BBC News]], 6 d'ochobre de 2006&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Burqa Afghanistan 01.jpg|left|thumb|150px|Dos muyeres tres los sos burkas.]]

=== Francia ===
En [[Francia]], l'usu del burka en llugares públicos ta prohibíu. Dende [[2004]] l'usu del burka prohibióse nes [[escuela pública|escueles públiques]] [[Francia|franceses]], como resultáu d'una llei que prohibe a los estudiantes usar los símbolos relixosos visibles. Nun discursu nel Congresu de Versalles, el [[22 de xunu]] de [[2009]], el [[presidente de Francia]], [[Nicolas Sarkozy]], afirmó que'l burka &quot;nun ye bienveníu nel territoriu de la República [[Francia|Francesa]]&quot;,&lt;ref name=burka&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/burka/bienveníu/Francia/elpepuint/20090622elpepuint_12/Tes Sarkozy: &quot;El burka nun ye bienveníu en Francia&quot;]&lt;/ref&gt; amestando que «&quot;Nel nuesu país, nun podemos aceptar que les muyeres tean preses detrás d'una pantalla, aisllaes de toa vida social, quitaes de toa identidá&quot;».&lt;ref&gt;[http://www.breitbart.com/article.php?id=D98VP85G1&amp;show_article=1 Sarkozy diz que los burkas &quot;nun son bienveníos&quot; en Francia], [[Breitbart]], 22 de xunu de 2009&lt;/ref&gt; Amestando &quot;Nun ye un signu relixosu. Ye un signu de sometimientu de les muyeres. Por eso, nun ye bienveníu nel territoriu de la República&quot;.&lt;ref name=burka/&gt;

El [[8 de xunetu]] de [[2009]], l'[[Asamblea Nacional de Francia]] nomó a 32 llexisladores y a los partíos políticos por qu'en un periodu de seis meses realicen una investigación con cuenta de buscar formes de llindar el so usu.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8114590.stm France sets up burka commission]&lt;/ref&gt;

Tres seis meses d'alderique y más de doscientes audiciones, la comisión parllamentaria encargada d'esaminar la posibilidá de regular en [[Francia]] l'usu del velu integral, esencialmente'l [[niqab]] y el burka, apurrió les sos conclusiones el [[26 de xineru]] de [[2010]]. A falta d'un consensu pa dictar el so &quot;prohibición total&quot;, qu'incluyiría los so usu na cai, los diputaos de la comisión encamentaron que la prenda nun se tolere nos servicios públicos, esencialmente les alministraciones, los hospitales, les escueles y el tresporte públicu.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Francia/estudia/prohibir/burka/solu/servicios/publicos/elpepuint/20100126elpepuint_7/Te Francia estudia prohibir el 'burka' solo nos servicios públicos]&lt;/ref&gt;

El [[2 de febreru]] de [[2010]], el Ministru d'Inmigración de Francia, [[Eric Besson]], refrendó y tresmitió al gobiernu un decretu pol cual va negase la ciudadanía francesa a tou home qu'obligue a la so esposa francesa a llevar el burka. Señaló que ''&quot;torgar a una esposa que vaya cola cara al descubiertu sería l'equivalente a refugar los principios del secularismu y l'igualdá ente homes y muyeres.&quot;''&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/02/02/internacional/1265129130.html Francia quier 'decretar' nun dar la so ciudadanía a quien imponga'l 'burka']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20100202/internacional-europa/burka-francia-201002022021.html Nieguen la nacionalidá francesa a un home por imponer a la so esposa'l velu integral]&lt;/ref&gt;

Finalmente'l [[13 de xunetu]] de [[2010]], l'Asamblea francesa aprueba la llei nel que se prohibe l'usu del burka y [[niqab]] en tolos espacios públicos.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/Asamblea/francesa/aprueba/llei/burka/elpepusoc/20100714elpepisoc_6/Tes L'Asamblea francesa aprueba la llei contra'l 'burka']&lt;/ref&gt; El 14 de setiembre del mesmu añu, el Senáu Francés aprueba la llei por 246 votos a favor y unu en contra. El testu aprobáu preve multes equivalentes a US$ 190 y clases de ciudadanía pa quien vistan priendas que cubran la cara en toles cais, llugares o servicios públicos del país y sanciones más severes (qu'inclúin hasta un añu de cárcel y multes equivalentes hasta US$ 38.600) pa los homes qu'obliguen a muyeres a cubrir la so cara.[https://www.bbc.co.uk/mundo/internacional/2010/09/100914_francia_aprueba_vetu_burka_lf.shtml]

=== Bélxica ===
En 2010, Bélxica convertir nel primer país européu que prohibió l'usu del velu integral (burka y niqab) nos espacios públicos, anque'l so Tribunal Constitucional puntualizó qu'esta prohibición nun afectaba a los llugares de cultu abiertos al públicu pol riesgu de qu'esta midida pudiera violar la llibertá relixosa. Dada la inédita situación d'interinidá gubernativa que sufrió esti país ente 2010 y 2011 –ensin Gobiernu poles habituales crisis d'identidá na repartu de les cuotes de poder ente les comunidaes flamenco y valono– aquella llei tuvo que volver ser presentada ante'l Parllamentu belga n'abril de 2011 onde foi aprobada cuasi por unanimidá de tola Cámara sacante por un votu en contra y dos abstención. Mientres l'alderique, salvo les files ecoloxistes (consideraron que la prohibición yera desproporcionada), los demás partíos nun duldar en calificar el burka como ''un símbolu de la subyugación de les muyeres'' y de ''la so deshumanización''.

=== Luxemburgu ===
En [[Luxemburgu]], al igual qu'en [[Bélxica]], el reglamentu xeneral de la policía llocal, qu'entra na xurisdicción municipal, indica que la prohibición xeneral tien d'aplicase pal usu del burka o'l niqab, por casu: &quot;Fora de la dómina d'[[antroxu]] ta prohibíu pa cualquier persona apaecer mazcaraos nes cais, places y llugares públicos, sacantes tea autorizáu pol alcalde&quot;.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.esch.lu/Interface/Download.aspx?id=33521140-7d4f-4726-9a6f-9f372d5085fb Reglamentu xeneral de la Policía de Esch-sur-Alzette]&lt;/ref&gt;

=== Países Baxos ===
El gobiernu [[Holanda|neerlandés]] anunció'l [[17 de payares]] de [[2006]] l'aprobación d'una llei que prohibe nos llugares públicos l'usu del burka y otres formes de velu islámicu qu'escuende les cares &quot;por cuenta de problemes d'orde públicu, seguridá y proteición de les persones&quot;. Esti anunciu producir tres l'aprobación n'avientu de 2005 d'una propuesta de [[Geert Wilders]], un políticu críticu col islam, pa prohibir l'usu del velu completu. Ente que la llexislación yá acuta n'Holanda llevar burka y otros velos escondiendo la cara entera nel tresporte públicu y les escueles nel país.&lt;ref&gt;[http://www.lemonde.fr/web/article/0,1-0@2-3214,36-835923,0.html El Gobiernu neerlandés quier prohibir l'usu del velu na vida civil] ''[[Monde]]'', {{Date|17|payares|2006}}&lt;/ref&gt;

=== España ===
A pesar de qu'n'[[España]] nun ye habitual ver burkas en llugares públicos, plantegóse un conflictu en setiembre de [[2009]], cuando una muyer d'orixe [[Marruecos|marroquín]], llamada Fátima Hssisni, hermana de dos presuntos miembros d'A los Qaeda, negar a quitar pa declarar como testigu ante l'[[Audiencia Nacional]] nun xuiciu que se celebraba contra nueve presuntos [[terrorista|terroristes]] acusaos de formar una rede internacional [[yihadista]] venceyada a [[Al Qaeda]]. Nestos casos, pa valorar los testimonios y la so credibilidá ye imprescindible ver la cara de los declarantes. Finalmente aportó a afayase frente a los xueces si nun había públicu.&lt;ref&gt;''[https://www.elpais.com/articulo/espana/Prohibíu/testificar/burka/elpepunac/20090924elpepinac_13/Tes Prohibíu testificar con 'burka']'' por José Yoldi y publicáu el 24 de setiembre de 2009 por [[El País]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;

Amás de esti casu, los conflictos que se plantegaron n'España teníen que ver col pañuelu o [[hiyab]], prinda menos conflictiva que dexa visible la cara de quien lo lleva.

[[Lleida]] foi'l primer conceyu en prohibir nes sos ordenances l'usu del burka o hiyab nos edificios públicos en mayu del [[2010]].&lt;ref&gt;''[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/05/26/barcelona/1274873998.html Lleida va prohibir l'usu del burka y el [[nicab]] nos edificios públicos]'' por Marta Serret y publicáu el 26 de mayu de 2010 por [[El Mundo (España)|El Mundo]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt; A esta iniciativa sumáronse otros conceyos, como [[Barcelona]] y [[Tarragona]] en xunu de [[2010]].&lt;ref&gt;''[https://www.elpais.com/articulo/espana/Barcelona/prohibe/acceso/instalaciones/municipales/burka/elpepuesp/20100614elpepunac_10/Te Barcelona prohibe l'accesu a les instalaciones municipales con 'burka']'' por Camilo S. Baquero y publicáu el 14 de xunu de 2010 n'[[El País]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt; Sicasí, de resultes del [[recursu de casación]] de l'asociación Watani pa la Llibertá y la Xusticia, el [[Tribunal Supremu d'España|Tribunal Supremu]] anuló en febreru de [[2013]] la ordenanza de Lleida, y por [[xurisprudencia]] les de los demás conceyos, al atopar a los conceyos incompetentes pa pronunciase sobre esta tema.&lt;ref&gt;''[http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/02/28/actualidad/1362051859_884570.html El Supremu anula la prohibición del ‘burka' en Lleida]'' por Mónica Ceberio Belaza y publicáu el 28 de febreru de 2013 n'[[El País]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TS&quot;&gt;[http://www.abogacia.es/wp-content/uploads/2013/02/Sentencia-Uso-burka-Lleida.pdf Recursu de casación 4118/2011] del 14 de febreru de 2013 y fecha pública'l 28 de febreru de 2013. Agospiada nel sitiu web del [[Conseyu Xeneral de l'Abogacía Española]]. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt; Sicasí, l'altu tribunal nun se pronuncia sobre si cabo la posibilidá o non n'España de la prohibición o llimitación del usu del burka, sinón que los Conceyos nun tienen competencies pa regular ''por sigo mesmu, llimitaciones al exerciciu d'un [[derechu fundamental]] nos espacios municipales'', pos la llibertá relixosa tien esa considerancia na [[Constitución española de 1978|constitución española]]. Namái una actuación del [[Congresu de los Diputaos|Parllamentu]] con rangu de Llei a nivel estatal podría prohibir el so usu, ensin perxuiciu de lo qu'estableciera'l [[Tribunal Constitucional d'España|Tribunal Constitucional]] o'l mesmu Tribunal Supremu en dilixencies posteriores.&lt;ref name=&quot;TS&quot;&gt;&lt;/ref&gt; Amás, el Supremu destaca na so sentencia que la muyer tien n'España, ''midíes fayadices por optar nos términos que quiera pola vistimienta que considere fayadiza a la so propia cultura, relixón y visión de la vida, y pa reaccionar contra imposiciones de les que, nel so casu, pretenda faése-y víctima llogrando la proteición del poder públicu'', polo que non cabo presuponer qu'una muyer pueda llevar cualquier tipu de prenda obligada.&lt;ref&gt;''[https://www.rtve.es/noticias/20130228/supremu-anula-prohibicion-del-burka-lleida-llindar-libertad-relixosa/611019.shtml El Supremu anula la prohibición del burka en Lleida por llindar la llibertá relixosa]'' por Ana Martín Plaza y publicáu el 28 de febreru de 2013 por [[Radio Televisión Española]] na so edición web. Comprobáu'l 28 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TS&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==Usu n'África==
En 2015 los líderes d'África Occidental alcordaron prohibir el velu integral islámicu burka nos sos respeutivos países. En Chad , yá se prohibiera'l velu integral na totalidá del so territoriu en xunu de 2015. Camerún y Níxer tomaron midíes similares en xunetu.

== Discutiniu n'otros países ==
===Australia===
A principios de [[2010]], los senadores australianos, el lliberal [[Cory Bernardi]] y el [[Demócrata Cristianu]] [[Fred Nilo]], pidieron que se prohibiera'l burka nel so país por razones de seguridá y sociales, calificándolo de &quot;anti-australianu&quot;.&lt;ref&gt;Australian Times. Ochobre de 2010. http://www.australiantimes.co.uk/community/Burqa-bans--thinly-veiled-discrimination&lt;/ref&gt;

=== Exiptu ===
En [[2009]], el mayor clérigu [[musulmán]] d'[[Exiptu]], el [[xeque]] [[Muhammad Sayyid Tantawy]], prohibió a les estudiantes usar el burka na [[Universidá Al Azhar]],&lt;ref name=tradicionesyvalores /&gt; que ye considerada pola mayoría de los musulmanes [[sunní]]es como la escuela más prestixosa. Ye la universidá más antigua del mundu con funcionamientu ininterrumpíu.

=== Siria ===
Per orde del Ministeriu d'Educación de [[Siria]], a partir de xunetu de [[2010]], les estudiantes y los profesores tienen prohibíu asistir a les [[universidá|universidaes]], tantu públiques como privaes, cola cara dafechu cubierta con burka.&lt;ref name=tradicionesyvalores&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/Siria/prohibe/usu/niqab/universidaes/elpepisoc/20100720elpepisoc_2/Tes Siria prohibe l'usu del 'niqab' nes universidaes]&lt;/ref&gt;&lt; El ministru d'Educación del país, [[Ghiyath Barakat]], esplicó que'l burka ''&quot;va en contra de les tradiciones y los valores de les universidaes siries&quot;'', según tamién la prohibición respuende a solicitú de munchos padres y alumnos.&lt;ref name=tradicionesyvalores /&gt;

== Ver tamién ==
{{Llista de columnes|2|
* [[Abaya]]
* [[Burkini]]
* [[Chador]]
* [[Hiyab]]
* [[Nicab]]
* [[Purdah]]
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Burqa}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}


{{Tradubot|Burka}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Indumentaria islámica]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>h9dxasj8dzjb40th0sormnb024flkpa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vi Hart</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91448</id>
    <revision>
      <id>3703298</id>
      <parentid>3676634</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:21:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8033" xml:space="preserve">{{Tradubot|Vi Hart}}
{{persona}}

'''Victoria Hart''' {{nym}}, conocida como '''Vi Hart''', ye una &quot;[[Matemáticu|Mate]][[Músicu|música]] [[Entretenimientu|Recreativa]]&quot; y ye reconocida polos sos videos de temática matemática en [[YouTube]].&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{citation|url=http://www.nytimes.com/2011/01/18/science/18prof.html|títulu=Bending and Stretching Classroom Lessons to Make Math Inspire|journal=[[New York Times]]|date= 17 de xineru de 2011|first=Kenneth|last=Chang|idioma= inglés}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WP&quot;&gt;{{citation|títulu=Making math magic: Vi Hart doodles her lessons|first=Melissa|last=Bell|journal=[[Washington Post]]|date= 17 d'avientu de 2010|url=http://voices.washingtonpost.com/blogue-post/2010/12/making_math_magic_vi_hart_dood.html|idioma= inglés}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ihate&quot;&gt;{{citation|títulu=I Hate Math! (Not After This, You Won't)|url=http://www.npr.orgblogskrulwich/2010/12/16/132050207/this-is-for-the-i-hate-math-crowd-not-after-this-you-won-t|date= 16 d'avientu de 2010|publisher=[[National Public Radio]]|first=Robert|last=Krulwich|idioma= inglés}}.&lt;/ref&gt; Hart collaboró col profesor de [[xeometría computacional]] del [[Institutu Teunolóxicu de Massachusetts]], [[Erik Demaine]].&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt; Hart trabaya na [[Academia Khan]].&lt;ref name=khan&gt;{{cita noticia |nome= D.|apellíos= Baker|coautor= |títulu= Khan Academy's mathemusician Vi Hart brings dull lessons to life|url= http://www.wired.co.uk/magazine/archive/2012/10/start/maths-x-music-=-magic|periódicu= Wired|editorial= |fecha= 30 d'ochobre de 2012|fechaaccesu= |inglés= }}&lt;/ref&gt;

== Biografía =====Inflúis===
Vi ye fía del escultor y matemáticu George W. Hart y la so antigua esposa Carol Hart. Vi acredita'l so mayor inflúi a unu de los viaxes qu'entamó col so padre a los 13 años d'edá. Ella asistió a una conferencia de [[xeometría computacional]] xunto a él y afirma que'l so amor poles matemátiques empezó dende entós. Nuna entrevista declaró &quot;Foi tan distintu a la escuela, onde estes arrodiáu de cierta monotonía y naide ye entusiasta'l respectu. Cualquier clase de xunta de xente apasionao ye prestada, ensin importar lo que realmente tán faciendo.&quot;&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt; Nuna entrevista que realizó mientres asistía a la universidá manifestó &quot;El mio amor pola xeometría y les matemátiques provién definitivamente de la influencia del mio padre. Desque lo acompañé na mio primer conferencia, esfrutar tantu que busqué oportunidaes p'asistir a conferencies risonderes a partir d'aquel momentu.&quot;

===Carrera universitaria y busca de la so vocación===
Hart realizó los sos estudios universitarios na [[Universidá de Stony Brook]]&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt; Dempués de concluyir la so maestría en música, creó una pieza musical denomada &quot;Harry Potter Septet&quot;. La pieza consta de siete movimientos, unu per cada llibru de la [[Harry Potter|saga]], y foi compuestu orixinalmente para [[violín]], [[viola]], [[violonchelu]], [[Contrabaxu|baxu]], [[pianu]] y dos voces constando d'aprosimao 1.5 hores de duración.

Poco dempués de graduase en Stony Brook, a Hart foi-y difícil topar un oficiu a tiempu completu. Nel so últimu añu, al ser apellada con al respective de los sos planes pal futuru respondió: «Consideré [[música cinematográfica]], [[musical|musicales]], quiciabes m'especialice nello... entá nun lo decidí. Sé que deseyo componer. Escontra ónde quiero dirixime con ello, entá nun toi segura. Porque ye difícil a cencielles componer y recibir dineru mágicamente por ello». Hart tuvo un par d'años decidiendo cual yera la so vocación.

===YouTube===
Por un tiempu, Hart nun foi capaz d'atopar una carrera fayadiza. Mientres revisaba unos &quot;garabatos matemáticos&quot; que realizó mientres la universidá (reconoz que munchos d'ellos fueron creaos mientres s'atopaba aburrida en delles de les sos clases) decidió que tendría de faer daqué con ellos. De primeres consideró a cencielles escribir instrucciones y publicar nun [[blogue]], pero en llugar d'ello tomo una decisión bien distinta, y creó el so primera video llamáu ''Doodling in Math Class'' (Escarabayando en Clases de Matemátiques). Con un puntu de vista en primer persona y una narración acelerada fecha por ella mesma, la serie de videos fíxose bien popular, ganando millones de visites en poco tiempu.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;WP&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ihate&quot;/&gt; Dende entós Vi siguió na so canal de [[YouTube]]. Hart afirma que recibió hasta 300 dólares nuna selmana per mediu d'un programa d'asociación con [[YouTube]].&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt;

Tres un curtiu tiempu na so carrera de Youtube, a Hart asocedióse-y un nome satíricu pal so oficiu tan «singular» d'exhibir a les matemátiques per mediu de la mente creativa d'una [[Matemáticu|matemática]] musicalmente talentosa. Ella decidió denominase a sigo mesma una «Matemúsica Recreativa de Tiempu Completu» (''Full-Time Recreational Mathemusician''). Cuando ye cuestionada alrodiu de la so razón pa escoyer tal nome, esplicó: «Refiérome a mi mesma d'esa forma porque, dacuando, cuando nun tas seguro de cómo denominate a tí mesmu nun títulu que describa lo que fexes, tienes d'inventar unu».&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt;

El 13 de xineru del 2012, Hart creó una canal de YouTube secundariu que denominó &quot;VihartVihart.&quot; Esta canal contién tantu suplementos de los videos publicaos na so canal principal, como videos personales. 

El 1 d'ochobre del mesmu añu, publicó &quot;Hexaflexagons&quot;, el primeru nuna serie de cuatro videos celebrando la temática, esplorando les matemátiques y l'estética y hestoria del [[Flexágono|Hexaflexágono]]. Esti bien llueu se convirtió nel so videu más vistu hasta la fecha algamando 4,5 millones de visites pa finales d'ochobre. Parte del so ésitu puede explicarseo pol videu publicáu en [[io9]] y presentáu nun artículu de la revista [[Scientific American]].&lt;ref name=american&gt;{{cita publicación |apellíu= Lamb|nome= Y.|enllaceautor= |añu= 2012|títulu= Flexagon but Not Forgotten: Celebrating Martin Gardner's Birthday|publicación= Scientific American|volume= |númberu= |páxina= |ubicación= |editorial= |issn= 0036-8733|url= http://blogs.scientificamerican.com/observations/2012/10/19/flexagon-but-not-forgotten/|fechaaccesu= |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

==Popularidá==
Dende la creación de la so canal en YouTube, Hart llogró reconocencia a nivel nacional. Hasta mayu de 2017, Hart recibió más de 94 millones de visites en videos de la so canal principal, y tien más d'un millón de subscriptores. Anguaño'l so videu más visitáu ye &quot;Hexaflexagons,&quot; &lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=VIVIegSt81k|títulu=Hexaflexagons|fechaaccesu=2 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt; con más de 7 millones de visites. Hart tien más de 46,000 fans na so páxina de [[Facebook]] y más de 64,000 siguidores en [[Twitter]]. Hart foi la protagonista de numberosos artículos publicaos [[online]] tales como ''[[The New York Times]]'' y ''[[The Washington Post]]''.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;WP&quot;/&gt; N'agostu del 2011, Hart dio una conferencia nel Día Internacional de la Ciencia.

== Academia Khan ==
El 3 de xineru del 2012 Hart anunció qu'empezaba a trabayar na [[Khan Academy]]. Afirma que'l centru págalu por «sentame tol día nun cubículo dibuxando garabatos al azar».&lt;ref name=&quot;khan&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://vihart.com/blogue/announcement-khan-academy/ Hart's announcement of the Move to Khan Academy on her blogue]&lt;/ref&gt; Anguaño puede trate a Hart en dellos videos na cuenta de YouTube de l'Academia Khan, pero ella sigui creando videos pa la so propia canal.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Páxina web|http://vihart.com}}
*[http://www.youtube.com/user/Vihart Canal de YouTube de Vi Hart]

{{NF|1988||Hart, Vi}}
[[Categoría:Matemáticos y matemátiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Youtubers d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rytpkxqwz3uqxlyf94icdmcogxf1kmc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>HBO</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91770</id>
    <revision>
      <id>3703276</id>
      <parentid>3702129</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32651" xml:space="preserve">{{Tradubot|HBO}}
{{Organización}}
'''HBO''' ([[sigles]] de '''''Home Box Office''''', n'[[Idioma inglés|inglés]], &quot;taquilla en casa&quot;) ye unu de les canales de [[televisión per cable]] y [[Televisión per satélite|satélite]] más populares d'[[Estaos Xuníos]] y [[Llatinoamérica]]. Ye propiedá de la empresa estauxunidense ''[[Time Warner]]'' y la so sede central atópase en [[Nueva York]]. La so programación ta basada nel estrenu de películes yá exhibíes en cine y en películes y series de producción propia, ente les que destaquen ''[[Los Sopranu]]'', ''[[The Wire]]'', ''[[Band of Brothers]]'', ''[[The Pacific]]'', ''[[Sex and the City]]'', ''[[True Blood]]'' y ''[[Game of Thrones]]''. Coles mesmes, HBO tresmite engarradielles de boxéu so la denominación de HBO Boxing &amp; B.A.D. (''Boxing After Dark''), según otros eventos deportivos. N'avientu de 2010, la canal cuntaba con 28,6 millones de suscriptores n'Estaos Xuníos, lo que-y convierte na cadena de televisión per cable y satélite con más abonaos d'esi país.&lt;ref&gt;[http://www.reuters.com/article/idUSTRE68C1A020100913 The mysterious disappearance of HBO subscribers], ''[[The Hollywood Reporter]]'' (vía [[Reuters]]), 13 de setiembre de 2010.&lt;/ref&gt;

HBO foi la primer canal de televisión per cable y satélite que nun usaba la rede d'espardimientu terrestre de televisión habitual hasta entós. Empezó les sos emisiones en 1965, cuando Charles Francis Dolan ganó una concesión de televisión nel Baxu Manhattan. En llugar d'usar cable de teléfonu o microondes, empezó a tender cable so les cais de Manhattan. En 1972, empezó a usar microondes y en 1975, HBO foi la primer cadena qu'emitía vía satélite. Gracies a esta meyora, pudo tresmitir en direutu un alcuentru de boxéu ente [[Muhammad Ali]] y [[Joe Frazier]] en [[Manila]]. En 1986, HBO tamién foi la primera en codificar la so emisión, por que namái la recibieren quien pagaben pola señal.

HBO tamién tien otres canales en Llatinoamérica como [[HBO 2]], [[HBO Plus]], [[HBO Family]], [[HBO Signature]], HBO On Demand, [[Max (canal de televisión)|Max]], [[Cinemax]], [[Max Prime]] y [[MaxUP|Max Up]], amás de les sos versiones en HD. La cadena ta presente n'alredor de 150 países de tol mundu.&lt;ref name=timewarner&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.timewarner.com/corp/businesses/detail/hbo/index.html/ Time Warner: HBO: Home Box Office]&lt;/ref&gt;

Tolos programes producíos son llicenciaos so la marca de HBO International.

== Historia ==
=== Oríxenes ===
'''HBO''' foi la primer canal de cable y satélite creáu como una canal de televisión de tresmisión non terrestre. En 1965, el visionariu y pioneru del cable Charles Francis Dolan ganó la franquicia pa construyir un sistema de cable en Baxu Manhattan, [[Nueva York]].&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.multichannel.com/article/87682-Maverick_Plays_and_Wins_by_Its_Own_Rules.php#d9y6-0-a Cablevision Through the Decades] Consultáu'l 8 de febreru de 2010 &lt;/ref&gt; El nuevu sistema, llamáu Sterling Manhattan Cable pol señor Dolan, foi'l primer sistema de cable soterrañu urbanu de los Estaos Xuníos. En cuenta de colgar el cable de los postes telefónicos, y usando antenes de microondes pa recibir la señal, Sterling punxo cable soterrañu so les cais de Manhattan, porque la señal yera bloquiada pola gran cantidá d'edificios altos y rascacielos. Time Life Inc., esi mesmu añu mercó'l 20 % de la compañía de Dolan.

A principios de 1970, buscando nueves fontes d'ingresos, el Sr. Dolan creó un ''Green Channel'' por que'l suscriptores puedan pagar extra por recibir películes ensin cortes y ensin comerciales, según cobertories deportives. P'ayudar a dirixir el so nuevu proyeutu, Dolan contrató como'l so vicepresidente de programación a un abogáu nuevu llamáu Gerald Levin, quien tenía esperiencia en contratación de películes pa tresmisión en televisión y eventos deportivos.

Dolan presentó la so idea de ''Green Channel'' a la xerencia de Time Life, y anque la distribución per satélite yera una posibilidá remota nesa dómina, él convenció a Time Life pa sofitalos, y bien llueu'l &quot;The Green Channel&quot; convertir en ''Home Box Office'' el 8 de payares de 1972. HBO empezó a usar les microondes p'alimentar la so programación.&lt;ref name=&quot;Forsyth 2002&quot;&gt;{{cita web |url=http://kevinforsyth.net/delta/satcom.htm |títulu=Delta, Satcom, and the Cable Boom |fechaaccesu=3 de xunu de 2008 |apellíu=Forsyth |nome=Kevin S. |enllaceautor= |añu=2002 |obra=History of the Delta Launch Vehicle }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;''HBO Soundtrack:Home Box Office 5 Years - Nov 1977 HBO Guide''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fcc.gov/omd/history/tv/1960-1989.html FCC History of Communications]&lt;/ref&gt; El primer programa en tresmitir pola canal de pagu foi'l partíu de los [[New York Rangers]] contra los [[Vancouver Canucks]], a un sistema de canal de cable en Wilkes Barre, [[Pennsylvania]].&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt; Tamién nesa nueche vio la primer película en HBO: ''[[Casta invencible|Sometimes a Great Notion]]'' de 1971, empobinada y protagonizada por [[Paul Newman]] con [[Henry Fonda]] como coprotagonista.

Sterling Manhattan Cable perdía dineru rápido porque la compañía tenía una pequeña base de suscriptores de 20.000 veceros en [[Manhattan]]. El sociu de Dolan, Time Life Inc., ganó'l control del 80 % de Sterling y decidió tomar el control na operación de Sterling Manhattan. Time Life refugó'l nome Sterling pa convertise en Manhattan Cable Television, ganando'l control de HBO en marzu de 1973. Gerald Levin reemplazó a Dolan como presidente y direutor executivu (Chief Executive Officer) de HBO. En setiembre de 1973, Time Life Inc. completó la so adquisición del serviciu de pagu. HBO tuvo puestu en 14 sistemes de Nueva York y Pennsylvania, pero la tasa de rotación yera escepcionalmente alta. El suscriptores solicitaben el serviciu en prueba per delles selmanes, cansar de ver les mesmes películes y atayaben. HBO taba lluchando y daqué teníase que faer. Cuando HBO llegó a [[Lawrence (Massachusetts)|Lawrence, Massachusetts]], la idea yera que'l suscriptores pudieren esperimentar el serviciu primeramente y de forma gratuita na canal 3. Dempués d'un mes, el serviciu mover a la canal 6 y se codificó. Esta prueba volvióse popular, ganando munchu suscriptores y el conceutu estendióse. (Lawrence recibe güei HBO na canal 301).

=== Desenvolvimientu (1975–1996) ===
El [[13 d'avientu]] de [[1975]], HBO convertir na primer canal de televisión en tresmitir la so señal vía satélite, cuando retresmitió la engarradiella de boxéu &quot;Thrilla in Manila&quot; ente [[Muhammad Ali]] y [[Joe Frazier]].&lt;ref&gt;[http://www.fcc.gov/omd/history/tv/1960-1989.html Communications History- Home Box Office]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Forsyth 2002&quot; /&gt; El 28 d'avientu de 1981, HBO espandió'l so horariu de programación a 24 hores al día y siete díes a la selmana. [[Cinemax]] yera 24/7 dende'l día que se rexistró y [[Showtime (televisión)|Showtime]] y The Movie Channel facer 24 hores antes. En xineru de 1986, HBO tamién se convirtió na primer canal de satélite en cifrar (o codificar) la so señal del usu ensin autorizar col sistema Videocipher II. Más tarde, HBO foi la primer canal de cable en llanzar la versión de la so canal en [[alta definición]].

Orixinalmente HBO yera parte de Time Inc. Cuando ''Time'' xunir con ''Warner Communications'' en [[1989]], HBO convertir en parte de ''Time Warner'', que foi la empresa matriz de la canal hasta l'actualidá. HBO tamién se ganó una reputación por ufiertar programación orixinal de bien alta calidá. HBO ye un serviciu puramente de suscripción y que nun lleva publicidá o otru tipu d'anuncios tradicionales. Dambos factores mengüen la presión de HBO de menguar aspeutos o temes revesoses na so programación, dexando temes esplícites, como la violencia gráfica, el sexu esplícito, el llinguaxe soez y el consumu de drogues.

La cadena atiende aprosimao a un terciu de los llares de los [[Estaos Xuníos]]. Suscribise a HBO puede ser relativamente costosu, yá que al suscriptor esíxese-y pagar por un &quot;extra&quot; del serviciu regular inclusive antes de pagar por el mesmu canal contratada. Daquién que xuba d'un paquete estándar de cable podría ver amontada la so cuenta del cable en más del 40 %. Anque la llei federal esixe qu'un sistema de cable déxe-y a la persona adquirir un paquete básicu de cable (canales locales) y HBO, los sistemes de cable pueden riquir l'usu d'una caxa &quot;convertidora&quot; (xeneralmente dixital) pa recibir HBO.

=== Ésitu de la so programación orixinal (1997-presente) ===
Entá nos díes del ''V-chip'', una teunoloxía que s'esixe n'Estaos Xuníos pa toles televisiones percima de los trelce pulgaes dende xineru de 2000, y que dexa a los padres bloquiar les canales d'alcuerdu a les sos categoríes de ''ratings'' (non de teleaudiencia sinón de la so categoría por conteníos), les canales de HBO entá nun funcionar ensin editar les películes de categoría R o programación TV-MA (aptu puramente pa públicu adultu o teleaudiencia madura) mientres el día, escluyendo HBO Family, que nun inclúi na so programación películes de categoría R y que xeneralmente emite películes de categoría PG-13 solo ente les 6 p.&amp;nbsp;m. y les 6 a.&amp;nbsp;m.

Y yá que los críticos de la televisión tán obligaos a siguir la programación de HBO, pero'l públicu non, la influencia de la cadena puede tar sobrestimada. Comoquier, muncha de la programación de HBO foi reemitida n'otres cadenes y emisiones de tresmisión local, (xeneralmente dempués de ciertes cortes), y un gran númberu d'éstes tán tamién disponibles en DVD. Ye interesante ver que desque les series más esitoses de HBO, particularmente el tríu de ''[[Sex and the City]]'', ''[[The Sopranos]]'' y ''[[Six Feet Under (serie de televisión)|Six Feet Under]]'', son tresmitíes en cadenes de señal abierta n'otros países, como'l [[Reinu Xuníu]], [[Australia]], [[Perú]], la programación de HBO tien el potencial de ser vista por un mayor porcentaxe de la población d'esos países, comparáu colos Estaos Xuníos, debíu al altu costo de HBO, munchos norteamericanos namái ven programes de HBO en DVD o en cable básicu o tresmisión de programes o películes de derechos mercaos por temporaes (en señal abierta), meses y hasta años dempués de que la cadena tresmitiera los programes.

HBO tien operaciones internacionales en Llatinoamérica, República Checa, Hungría, Rumanía (y Moldavia), Polonia, Eslovenia, Croacia, Serbia, Bulgaria y el Sur d'Asia (Bangladesh, India y Paquistán). Tamién tien una inversión temprana en SKY Network Television de [[Nueva Zelanda]] al traviés de la canal HBO (güei Sky Movies). HBO entama llanzar operaciones internacionales en mercaos estratéxicos d'[[Europa]] ([[Francia]], [[Reinu Xuníu]], [[España]], [[Alemaña]] ya [[Italia]]) y [[Xapón]].

HBO tamién tien un par de [[joint venture]]s (empreses a riesgu compartíu), primero cola formación de [[TriStar Pictures]] con [[Columbia Pictures]] y [[CBS]]. Columbia mercó depués les dos terceres partes de los intereses del estudiu. Entós HBO fundió'l so The Comedy Channel cola canal de cable HAI! de [[Viacom]] pa formar [[Comedy Central]]. HBO tamién tien un joint venture con Liberty Media y munches de les principales compañíes de cable en Movietime Channel (anguaño [[Y!]]). En 1997, [[The Walt Disney Company]] y [[Comcast]] mercaron el control de Y!. En 2003, Viacom mercó la metá de Comedy Central, que pertenecía a HBO y fundir cola so unidá, MTV Networks. En 2005, HBO y [[New Line Cinema]] llanzaron Picturehouse, un distribuidor independiente de películes. HBO ye'l principal patrocinador del U.S. Comedy Arts Festival. Dende'l 2012, HBO robló con [[Universal Studios|Universal]], polo cual va empezar a rodar filmes d'esta empresa, qu'enantes s'emitíen en FOX+.

== Eslóganes ==
* '''1972-1978''': ''Different and First'' (&quot;Distintu y primeru&quot;).
* '''1978-1982''': ''Don't Miss HBO'' (&quot;Non te pierdas HBO&quot;).
* '''1982-1983''': ''Start with Us on HBO'' (&quot;Empieza con nós en HBO&quot;).
* '''1983-1985''': ''There's No Place Like HBO'' (&quot;Nun hai llugar como HBO&quot;).
* '''1986-1988''': ''Let's All Get Together'' (&quot;Reunámonos toos&quot;).
* '''1988-1989''': ''Watch Us Here on HBO'' (&quot;Míranos equí en HBO&quot;).
* '''1990-1992''': ''Simply The Best'' (&quot;A cencielles lo meyor&quot; en HBO Llatinoamérica, entá emplegáu en HBO Asia).
* '''1992-1993''': ''We're HBO'' (&quot;Somos HBO&quot;, &quot;Vive la esperiencia&quot; en HBO Llatinoamérica).
* '''1993-1997''': ''We're Out of Town Today'' (&quot;Tamos fora de la ciudá güei&quot;).
* '''1997-1998:''' ''It's Not TV, It's HBO'' (&quot;Nun ye TV&quot;, ye HBO) - Utilizáu dende 2001 hasta 2005 na so señal antigua de Llatinoamérica (HBO Olé).
* '''1998-actualidá''': ''Sunday is HBO'' (&quot;Domingo ye HBO&quot;).
* '''2004-2006''': &quot;HBO, el llugar&quot; en HBO Llatinoamérica.
* '''2006-2014''': &quot;Ve más allá&quot; en HBO Llatinoamérica.
* '''2014-actualidá''': &quot;El poder d'una hestoria HBO&quot; en HBO Llatinoamérica.
* '''2017-actualidá''': ''It's what connect us'' (&quot;Ye lo que nos coneuta&quot;) en HBO Llatinoamérica.

== Logos ==
&lt;gallery&gt;
Hboole.png|HBO Llatinoamérica (HBO Olé) dende 1993 hasta 2000.
Hbo-ultimo.png|HBO Llatinoamérica dende 2000 hasta 2001.
HBO logo.svg|HBO Llatinoamérica dende 2001 hasta l'actualidá.
&lt;/gallery&gt;

== Películes ==
HBO anguaño tien contratos esclusivos cola so compañía hermana [[Warner Bros]]. Amás caltién los derechos parciales de cable per pagu, de les películes producíes por [[Sony Pictures Entertainment]] (escluyendo aquelles que se faigan n'asociación con Revolution Studios), y [[Universal Studios]] (xuntu con Rogue Pictures y Focus Features). A pesar de que [[New Line Cinema]] ye tamién una compañía hermana de HBO, dalgunes de les sos películes nun apaecen en HBO por cuenta de un alcuerdu esternu previu col so competidor [[Starz]]. Les películes de [[Twentieth Century Fox]], [[Paramount]] y [[Dreamworks]] son tresmitíes en Llatinoamérica pol so competidor [[Fox Premium]].

Como resultáu d'estos alcuerdos llindaos, anque HBO tien una programación de películes de mayor ésitu de taquilla nes sales de cine de tol mundu como [[The Amazing Spider-Man]] estrenada en menos d'un añu del so estrenu orixinal nos cines o tamién l'ésitu de taquilla [[The Dark Knight Rises]] y [[The Avengers]], suel enllenar la so programación de madrugada con recién películes de clase B (tresmitíes principalmente nes canales de MAX Y MAXPRIME y dalgunes de les cualos nunca van ser estrenaes en sales de cines), producíes por compañíes independientes menos conocíes. Per otru llau, HBO suel amosar ''subruns'' (ye dicir tresmisión de películes que yá fueron puestes en señal abierta) de películes pal cine de la [[Paramount]], [[Universal Pictures]] y [[Lionsgate]].

En 2003, HBO mercó los derechos esclusivos pa cable per pagu de ''[[Star Wars: Episode II - Attack of the Clones|Star Wars Episode II: Attack of the Clones]]'' de Fox y Lucasfilm, y nos primeros 18 meses de la llicencia, tresmitió la película ensin ser antes tresmitida nenguna versión en nengún sistema de PPV. HBO tamién tien los derechos de la so secuela, ''[[Star Wars: Episode III - Revenge of the Sith]]''. Mientres les sos negociaciones polos derechos pal cable de Clones, fíxose un alcuerdu pa tresmitir la saga completa, qu'incluyía la versión reeditada o revisada para DVD de la triloxía orixinal (''[[Star Wars: Episode IV - A New Hope|Episodios IV]]'', ''[[Star Wars: Episode V - The Empire Strikes Back|V]]'' y ''[[Star Wars: Episode VI - Return of the Jedi|VI]]'') y como resultancia, la cadena hermana Cinemax convertir na primer cadena norteamericana en tresmitir los seis películes. En retribución, HBO va tener accesu llindáu al cable de pagu pa toes estes películes mientres l'añu 2008, cuando [[Spike TV]] asuma los derechos de tresmisión en televisión.

HBO tamién tien los derechos esclusivos de les sos propies películes feches so HBO Films. En Hispanoamérica, ''HBO Family'' traduz al español y tresmite les películes orixinales del ''[[Disney Channel]]''.

De normal les películes de les que HBO tien los derechos, tamién se programen en Cinemax mientres el tiempu de concesión de les llicencies.

Dende febreru de 2011, HBO perdió en Brasil los derechos de les películes de [[Walt Disney Pictures]] (y otros estudios de la so propiedá). Nun principiu pensóse que la compañía llanzaría la so propia canal de cine Disney Cinemágico, pero a finales de 2011 revelóse que Telecine emitiría tolos títulos incluyíos dalgunos yá estrenaos en TV abierta y cable básicu.

== Canales (Estaos Xuníos) ==
HBO opera siete canales multiplex, una canal d'alta definición y un serviciu de películes so demanda ''(HBO On Demand)''.

* '''HBO'''
Señal principal del pack, emite películes d'estrenu y de sonadía, películes orixinales y series esitoses orixinales.

* '''HBO2'''
Canal secundaria, presenta más películes, series esitoses y películes orixinales, según películes de categoría R (+18) mientres el día a diferencia de HBO. Yera enantes conocíu como HBO Plus.

* '''HBO Comedy'''
Películes sentimentales y películes que faen rir, según retresmisiones de series risibles y especiales de HBO. Tamién programen películes R mientres el día pero namái tresmiten especiales de comedia p'adultos mientres la nueche.

* '''HBO Family'''
Películes y series qu'apunten a una teleaudiencia más nueva según películes pa tola familia. Namái tresmiten películes categoría ATP o PG mientres el día y películes +14 mientres la nueche.

* '''HBO Latino'''
Versión en castelláanu y portugués de HBO, con casa matriz en Brasil y Venezuela (pa teleaudiencia hispanofalante). Tresmite producciones de HBO incluyendo series n'inglés doblaes al español según block-busters de Hollywood y películes n'español. Tamién tresmite boxéu y la serie orixinal Boxéu d'oru.

* '''HBO Signature'''
Películes calidable, series orixinales de HBO y especiales preparaos principalmente pa les muyeres que ye'l públicu oxetivu de la canal. Yera antes conocíu como HBO 3.

* '''HBO Zone'''
Pon al enrite programación qu'apunta a una audiencia más nueva, d'ente los 18-35 años d'edá, según programación empobinada al públicu adultu mientres les nueches.

Toles canales cunten con una tresmisión simultánea n'alta definición.

HBO tamién ufierta en paquetes de les tresmisiones de la so canal principal de la mariña Este y de la del Pacíficu (nos EE.XX.) xuntes, dexando a los televidentes una segunda oportunidá de ver les mesmes películes y programes unes 3 hores primero o más tarde, dependiendo del so allugamientu xeográficu.

== Canales (Llatinoamérica) ==
N'[[América Llatina]], HBO opera ocho canales por suscripción, una canal básica, ocho canales d'alta definición y un serviciu de VOD al traviés del paquete '''HBO Max''' ([[HBO Latin America Group]]).

=== HBO Max ===
'''HBO'''
* Similar en carauterístiques al HBO n'inglés, con sellos orixinales y series del mesma corte, incluyendo producciones llatinoamericanes.
* Tien 2 señales, 1 pa Llatinoamérica con subtítulos en castellán y 1 pa Brasil, con subtítulos en portugués, con horariu de programación distinta.
* Enantes yera llamáu HBO Este, el so logotipu en pantalla yera tresllúcíu de color azul marín.

'''[[HBO 2]]'''
* Canal premium similar en carauterístiques a HBO, pero con programación totalmente doblada al español.
* Empezó a emitir en Brasil en 2008, depués en Méxicu en 2009, en 2010 en Centroamérica y dende el 1 de marzu de 2012 en tol continente.
* Enantes yera llamáu HBO Oeste, el so logotipu en pantalla yera tresllúcíu de color naranxal.

'''[[HBO Plus]]'''
* Canal premium col nome anterior de HBO Olé 2, estremar de HBO na emisión regular de películes de Hollywood non estrenaes n'América Llatina, y n'ufiertar espectáculos musicales.
* Tien 2 señales Panregional y Panamericana (una con horariu de Méxicu y l'otra con horariu d'Arxentina). Dambes presenten programación distinta.
* Ye una canal multi-idioma, yá que emite la so publicidá y subtítulos n'español ya inglés coles mesmes. Enantes los anuncios tamién taben n'idioma portugués pero cola creación d'una señal independiente pa Brasil yá nun foi necesariu.

'''[[HBO Family]]'''
* Canal premium que namái emite programes de corte familiar, como películes infantiles y d'humor, amás de dibuxos animaos y series p'adolescentes.
* Tenía 2 señales (con horariu de Méxicu pa toa Llatinoamérica y l'otra con horariu de Brasil y dobláu al portugués), pero la so señal oeste foi reemplazada por HBO Signature.

'''[[HBO Signature]]'''
* Tresmite una selecta programación na so mayoría conteníu orixinal de HBO. La nueva canal va ufiertar les series, miniseries, películes esclusives pa la TV y documentales que marcaron finxos na industria, non solo polos sos valor de producción sinón pol talentu frente y detrás de les cámares.
* Reemplazó'l 1 de febreru de 2012 a la señal oeste de HBO Family.

'''[[Max (canal de televisión)|Max]]'''
* Reemplazu del feed este de Cinemax, tresmite mayoritariamente películes independientes de pequeñes productores y cine internacional.
* Tien 3 señales, 2 d'elles pa Llatinoamérica: Oeste y Esti (la primera col horariu de Méxicu y la segunda d'Arxentina, con una diferencia de 3 hores con al respective de la señal oeste) y 1 pa Brasil con un horariu distintu.

'''[[Max Prime]]'''
* Canal empobinada al públicu masculín, con películes d'aición, humor negro y programes d'altu conteníu sexual.
* Tien 2 señales Oeste y Esti (la primera col horariu de Méxicu y la segunda d'Arxentina, con una diferencia de 3 hores con al respective de la señal oeste). Ye una canal multi-idioma, yá que emite la so publicidá y subtítulos n'español y portugués coles mesmes.

'''[[MaxUP|Max Up]]'''
* Carauterizar n'exhibir tol so conteníu ensin censura, cine d'estrenu, programes p'adultos y series n'estándar y alta definición.
* Tien 2 señales SD y HD. Reemplazó a la señal oeste de Max en señal SD.
* Antes de xineru de 2015 el so nome yera Max HD, el so logotipu yera de color naranxa y tenía programación estremada de la señal Max en definición estándar.

=== Canales básiques ===
[[Ficheru: Cinemax.svg|thumb|Logotipu actual|150px]]

'''[[Cinemax]]'''
* Tresmite conteníu yá exhibíu por HBO, películes de los años 90 y 2000, yá estrenaes en TV abierta, amás de series orixinales. Ye una canal básica na mayoría nos sistemes de televisión paga. A partir de xunu de 2010, la canal perdió la so señal complementaria con un retrasu de 3 hores (Cinemax Esti, que foi reemplazáu por Max) y pasó oficialmente a ser una canal básica en tol continente.
* Tien 4 feeds de programación pa llegar a distintos mercaos: Norte (pa Méxicu y Centroamérica), Colombia, Sur (Arxentina y el restu del continente) y Brasil (en portugués)

'''HBO en Chile'''
* Como canal en Chile, HBO dende'l so entamu de tresmisiones formó parte de la parrilla básica nes compañíes. Dende mayu de 2016, la so señal n'alta definición que formaba parte del paquete HBO MAX pasó a la parrilla básica en toles compañíes del país.

=== Canales n'alta definición ===
[[Ficheru: HBO HD logo.png|thumb|Logo de HBO HD|150px]]

* HBO HD (Premium en toa Llatinoamérica, Básicu pa Chile)
* HBO 2 HD
* HBO Plus HD
* HBO Family HD
* HBO Signature HD
* Max HD
* Max Up HD
* Max Prime HD
* Cinemax HD (Básica pa toa Llatinoamérica)

=== Otros servicios ===
'''HBO On Demand'''

Emite conteníu yá exhibíu en HBO, disponible en cualquier momentu ensin restricción d'horariu nin accesu, n'idioma español o nel so llinguaxe orixinal con subtítulos, esti serviciu ta disponible en selectos operadores que cunten con un serviciu de cable dixital y VOD.

'''HBO GO'''

Ye un serviciu de streaming namái pa suscriptores de HBO, disponible al traviés de los provisores de televisión participantes. Contién una cartelera de series, películes, ente otres que fueron emitíos por HBO.

'''HBO Now'''

Ye un serviciu de streaming que se llogra pagando una tarifa fixa per internet nuna aplicación.

== Programación ==
Esta ye una llista parcial de tolos programes que HBO Llatinoamérica tresmitió na so hestoria.

=== Estaos Xuníos ===
Estos son los programes producíos fora de Llatinoamérica, qu'emitió o emite, HBO Llatinoamérica:

* ''[[Angels in America]]'' (2003)
* ''[[Arliss]]'' (1996-2002)
* ''[[Autopsy]]'' (1994-2008)
* ''[[Band of Brothers]]'' (2001)
* ''[[Big Love (serie de televisión)|Big Love]]'' (2006-2011)
* ''[[Boardwalk Empire]]'' (2010-2014)
* ''[[Bored to Death]]'' (2009-2011)
* ''[[Boxing After Dark]]'' (1996-presente)
* ''[[Carl2]]'' (2005-presente)
* ''[[Carnivàle]]'' (2003-2005)
* ''[[Crash]]'' (2008-2009)
* ''[[Curb Your Enthusiasm]]'' (2000-presente)
* ''[[Da Ali G Show]]'' (2003-2006)
* ''[[Deadwood (serie de televisión)|Deadwood]]'' (2004-2006)
* ''[[De la Tierra a la Lluna (miniserie)|De la Tierra a la Lluna]]''
* ''[[Def Comedy Jam]]'' (1997-2008)
* ''[[Def Poetry]]'' (2002-2007)
* ''[[Dream On]]'' (1990-1995)
* ''[[El Show de los Muppets]]''
* ''[[Entourage (serie de televisión)|Entourage]]'' (2004-2011)
* ''[[Fraggle Rock]]''
* ''[[Game of Thrones]]'' (2011-presente)
* ''[[Generation Kill]]''
* ''[[Girls (serie de televisión)|Girls]]'' (2012-presente)
* ''[[Happy Feet]]''
* ''[[How to Make It in America]]''
* ''[[Hung]]''
* ''[[Inside the NFL]]''
* ''[[In Treatment]]'' (2008-2010)
* ''[[It's Always Sunny in Philadelphia]]''
* ''[[John from Cincinnati]]''
* ''[[K Street]]''
* ''[[La Lliga n'aición]]''
* ''[[Les aventures de Tintín]]''
* ''[[Live from Baghdad]]''
* ''[[Looking]]'' (2014-2015)
* ''[[Not Necessarily the News]]''
* ''[[Oz]]'' (1997-2003)
* ''[[Perversions of Science]]''
* ''[[Primeval]]''
* ''[[Real Sex]]''
* ''[[Real Sports]]''
* ''[[Real Time with Bill Maher]]''
* ''[[Roma (serie de televisión)|Roma]]'' (2005-2007)
* ''[[Sex and the City]]'' (1998-2004)
* ''[[Sex Bytes]]''
* ''[[Six Feet Under]]'' (2001-2005)
* ''[[Sports of the 20th Century]]''
* ''[[Tales from the Crypt]]''
* ''[[Tell Me You Love Me]]'' (2007)
* ''[[The Larry Sanders Show]]''
* ''[[The Leftovers (serie de televisión)|The Leftovers]]'' (2014-2017)
* ''[[The Newsroom]]'' (2012-2014)
* ''[[The Pacific]]'' (2010)
* ''[[The Sopranos]]'' (1999-2007)
* ''[[The Wire]]'' (2002-2008)
* ''[[Treme]]'' (2010-2013)
* ''[[True Blood]]'' (2008-2014)
* ''[[True Detective]]'' (2014-actualidá)
* ''[[Togetherness]]'' (2015-actualidá)
* ''[[Westworld (serie de televisión)|Westworld]]'' (2016-actualidá)
* ''[[World Championship Boxing]]''

=== Llatinoamérica ===
Esta ye una llista parcial de toles producciones o coproducciones que HBO Llatinoamérica tresmitió na so hestoria. Tamién pueden atopase programes que fueron emitíos de forma esclusiva pola canal.

==== Programación actual o en producción ====
Los siguientes programes de HBO Llatinoamérica atópense anguaño so emisión o producción.

{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:85%; font-size:95%;&quot;
!width=&quot;40%&quot;|Títulu
!width=&quot;15%&quot;|Temporaes

!width=&quot;15%&quot;|Xéneru !width=&quot;15%&quot;|Primer
emisión
|-
|''[[Dios Inc.]]''
|1
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02016&lt;/span&gt;2016|''[[Psi (serie de televisión)|Psi]]''&lt;ref&gt;[http://www.hbomax.tv/noticias.aspx?id=345 HBO anuncia producción de nueva serie orixinal “Psi”]&lt;/ref&gt;
|-
|''[[L'hipnotizador]]''
|1
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02015&lt;/span&gt;2015
|-
|''El xardín de bronce''
|1
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02017&lt;/span&gt;2017
|''[[El negociu (serie)|El negociu]]''&lt;ref&gt;[http://www.hbomax.tv/noticias.aspx?id=238 HBO anuncia l'entamu del rodaxe de la nueva serie “El negociu”]&lt;/ref&gt;
|2
|[[Drama (cine)|Drama]] - [[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;99999&lt;/span&gt;2013
|-
|3
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;99999&lt;/span&gt;2014
|-
|''[[Magnífica 70]]''
|1
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02015&lt;/span&gt;2015
|''[[Prófugos (serie de televisión)|Prófugos]]''
|2&lt;ref&gt;[http://www.hbomax.tv/noticias.aspx?id=306 La meyor programación namái por HBO]&lt;/ref&gt;
|[[Drama (cine)|Drama]] - [[Cine d'aición|Aición]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02011&lt;/span&gt;2011
|-
|''[[Sr. Ávila]]''
|2
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02013&lt;/span&gt;2013
|}

==== Programación pasada ====
La siguiente ye una llista de programes de HBO Llatinoamérica que fueron emitíos na canal. Tamién pueden atopase programes que nun tienen confirmación oficial de nueves temporaes.

{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:85%; font-size:95%;&quot;
!width=&quot;40%&quot;|Títulu
!width=&quot;15%&quot;|Temporaes

!width=&quot;15%&quot;|Xéneru !width=&quot;15%&quot;|Primer
emisión
|-
|''[[Epitafios]]''
|2
|[[Drama (cine)|Drama]] - Policial
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02004&lt;/span&gt;2004
|-
|-
|''[[Sexu urbano]]''
|4 y 1 &lt;small&gt;Especial&lt;/small&gt;
|[[Documental]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02004&lt;/span&gt;2004
|-
|''[[Mandrake (serie de televisión)|Mandrake]]''
|2 y 2 &lt;small&gt;Especiales&lt;/small&gt;
| [[Drama (cine)|Drama]] - [[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02005&lt;/span&gt;2005
|-
|''[[Fíos del antroxu]]''
|2
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02006&lt;/span&gt;2006
|-
|''[[Capadocia (serie de televisión)|Capadocia]]''
|3
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02008&lt;/span&gt;2008
|-
|''[[Alice (serie de televisión de Brasil)|Alice]]''
|1 y 2 &lt;small&gt;Especiales&lt;/small&gt;
|[[Drama (cine)|Drama]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02008&lt;/span&gt;2008
|-
|''[[Muyer de fases]]''
|1
|[[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02011&lt;/span&gt;2011
|-
|''[[Preamar]]''
|1
|[[Drama (cine)|Drama]] - [[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02012&lt;/span&gt;2012
|-
|''([[hdp]])''
|1
|[[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02012&lt;/span&gt;2012
|-
|''[[Destín: SP]]''
| [[Miniserie]]
| [[Drama (cine)|Drama]] - [[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;02012&lt;/span&gt;2012
|-
|''[[Destín: Ríu]]''&lt;ref name=&quot;tvmediablog&quot;&gt;[http://tvmediablog.wordpress.com/2012/12/14/hbo-nuevos-estrenos-pa-el-2013/ HBO, nuevos estrenos pal 2013]&lt;/ref&gt;
|[[Miniserie]]
|[[Drama (cine)|Drama]] - [[Comedia]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;99999&lt;/span&gt;2013
|-
|''[[Hoje é Dia de Música]]''&lt;ref name=&quot;tvmediablog&quot; /&gt;
|1
|[[Documental]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;99999&lt;/span&gt;2014
|-
|''[[Mulher Arte]]''
|1
|[[Documental]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;99999&lt;/span&gt;2014
|-
|''[[Roommates (serie)|Roommates]]''
|1
|[[Comedia]] - [[Eróticu]]
|&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;99999&lt;/span&gt;2014
|}

== Boxéu ==
HBO tresmitió dalgunes de les engarradielles más famoses de boxéu, siendo la so primer engarradiella cuando [[George Foreman]] noquio a Joe Frazier en dos asaltos en [[1973]] pa ganar el títulu mundial de pesu completu. D'ende d'equí p'arriba, les principales engarradielles a nivel mundial presentar ensin comerciales, incluyendo'l [[KO]] de [[Muhammad Ali]] sobre Foreman pa recuperar el campeonatu mundial completu, la famosa &quot;Thrilla en Manila&quot; onde Ali ganó a Frazier en 14 asaltos, la primer engarradiella ente Aaronm Pryor y Alexis Arguello, el combate de [[Wilfredo Gómez]] con Lupe Pintor, l'alcuentru ente Héctor Camacho y Edwin Rosario, la primer engarradiella de [[Julio César Chávez]] y Meldrick Taylor, los combates ente [[Evander Holyfield]] y [[Mike Tyson]] y otres más.

HBO presentó engarradielles importantes de les carreres de [[Julio César Chávez]], [[Óscar de la Hoya]], [[Félix Trinidá]], [[Floyd Mayweather, Jr.]] , [[Manny Pacquiao]], [[Lennox Lewis]], [[Mike Tyson]] y [[Roy Jones, Jr.]], ente otros.

Dende 1991, HBO presenta engarradielles al traviés del sistema ''HBO Pay Per View''.

== Otros deportes ==
HBO tresmite partíos de [[Campeonatu de Wimbledon|Wimbledon]] cada añu, y cubre l'Asociación Nacional de Fútbol Americano ([[National Football League|NFL]]) col so programa temporario (mientres les campanes del deporte) &quot;Inside the NFL&quot;, amás d'otros deportes en variaos documentales.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* {{Web oficial|http://www.hbo.com/}}
* [http://www.sensacine.com/especiales/series/especial-18500262/ De 'Oz' a 'Game of Thrones': HBO, la edá dorada de la televisión]
* [http://us.hbomax.tv/programacion-hora Programación oficial de HBO] (Llatinoamérica)

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:HBO|*]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>k26whcdptakd7w3zqutk6t5341a7gv0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Herta Müller</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92383</id>
    <revision>
      <id>3703349</id>
      <parentid>3583350</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25490" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Herta Müller''' {{nym}} ye una [[novela|novelista]], [[poeta]] y [[ensayu|ensayista]] [[Rumanía|rumanu]]-[[Alemaña|alemana]]. La so obra trata fundamentalmente de les condiciones de vida en Rumanía mientres la dictadura de [[Ceaușescu]]. Foi gallardoniada con numberosos premios, ente ellos el [[Premiu Nobel de Lliteratura]] de 2009.

== Biografía ==
Herta nació'l 17 d'agostu de 1953 en [[Nințchidorf]], [[Banat]], un llugar xermanofalante de la rexón de [[Timișoara]], en [[Rumanía]]. La so familia pertenez a una minoría alemana, los llamaos [[Suabos del Danubiu]], que lleven dellos sieglos asitiaos nesa rexón. El so güelu yera granxeru y comerciante, y fuera espropiáu sol [[República Socialista de Rumanía|réxime comunista rumanu]]. El so padre, Josef Müller, que se ganaba la vida como camioneru, foi formáu como nazi y sirvió mientres la [[II Guerra Mundial]] nes [[Waffen-SS]]. La so madre, Katharina Müller, foi deportada a la [[Xunión Soviética]] en 1945, onde pasó cinco años nun [[Gulag|campu de trabayu]] realizando &quot;trabayos d'arreglu&quot;. Munchos de los homes y de les muyeres del pueblu nel que se crió Herta compartieron el mesmu destino que los sos padres.&lt;ref name=&quot;Ich glaube nicht an die Sprache&quot;&gt;&quot;Ich glaube nicht an die Sprache. Herta Müller im Gespräch mit Renata Schmidtkunz&quot;. Llibru con CD. Wieser, Klagenfurt, 2009&lt;/ref&gt; Según cuenta la mesma Herta Müller, los sos padres quedaron bien deterioraos tres les esperiencies vivíes mientres la guerra y dempués d'ella; nun falaben enforma del so pasáu y ella creció arrodiada de silenciu y de tabús.&lt;ref name=&quot;Escribir dende'l silenciu&quot;&gt;PRIETO, JIMENA A. (2010). Escribir dende'l silenciu. ''Claves de razón práutica'', nᵘ203, páxs. 48-53&lt;/ref&gt;&lt;ref name=documental&gt;Nobel Prize in Literature 2009 documentary, Herta Müller, http://www.youtube.com/watch?v=25DPgHKVpuU, n'inglés (última visita: 12/05/13)&lt;/ref&gt;

A los 15 años foi faese'l bachilleratu a la ciudá de Timișoara, a 30 quilómetros del so pueblu natal. Ellí tuvo qu'aprender rumanu, lo que-y fixo tomar conciencia de pertenecer a una minoría.&lt;ref name=&quot;Escribir dende'l silenciu&quot;/&gt; Ente 1973 y 1976, dempués de terminar el bachilleratu, estudió [[Lliteratura d'Alemaña|filoloxía xermánica]] y [[Lliteratura de Rumanía|rumana]] na [[Universidá del Oeste]] de Timișoara. Nesta dómina allegaba a les xuntes del ''[[Aktionsgruppe Banat]]'' o Grupu d'Aición del Banato, una conxusta d'escritores idealistes rumanu-alemanes, ente los que s'atopaba Richard Wagner, el so futuru home. Esti grupu fundárase en 1972 col poema conxuntu “Engagement”, que tolos miembros roblaren a manera de manifiestu nel que llamaben al llector a ser políticamente comprometíu. El grupu foi eslleíu en 1976 pola [[Securitate]], la policía secreta del [[República Socialista de Rumanía|réxime comunista rumanu]]. Los autores volvieron axuntase nel círculu lliterariu [[Adam Müller-Guttembrunn]] de Timișoara, nel que Herta Müller yera la única muyer.

El primer emplegu que consiguió Herta Müller en terminando los sos estudios foi como traductora téunica ente 1977 y 1979 na fábrica de maquinaria Tehnometal. Nel so discursu Nobel,&lt;ref name=&quot;Cada pallabra sabe daqué sobre'l círculu viciosu&quot;&gt;&quot;Cada pallabra sabe daqué sobre'l círculu viciosu&quot;, en llinia, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/2009/muller-lecture_sp.pdf (consultáu per última vegada 12/05/13)&lt;/ref&gt; Herta Müller describe cómo yera'l so día ente día naquella fábrica:{{Cita| A los cinco de la mañana llevantábame, y a los seis y media empezaba'l trabayu. Pela mañana resonaba l'himnu sobre'l patiu de la fábrica al traviés del altavoz, mientres la posa del mediudía escuchábense los coros de los obreros. Pero los obreros, que taben comiendo, teníen güeyos vacíos como lata, manes embadurnadas d'aceite, y la so comida taba envolubrada en papel de periódicu. Antes de comese un trocito de tocín, quitáben-y la tinta del periódicu tascándola col cuchiellu. Dos años trescurrieron al trote de la cotidianeidad, acaldía igual al otru. |Herta Müller, ''Cada pallabra sabe daqué sobre'l círculu viciosu''}} Ellí ye onde empezó a escribir, como ella mesma cuenta nel so discursu Nobel: «la escritura empezó nel silenciu, naquella escalera de la fábrica onde tuvi que sopesar y decidir conmigo mesma más coses de les que podíen dicise».&lt;ref name=&quot;Cada pallabra sabe daqué sobre'l círculu viciosu&quot;/&gt; Nel mesmu discursu, rellata cómo un día, tres dos años de trabayu na fábrica, un axente de la [[Securitate]] presentar nel so despachu ya intentó primila por que collaborara col serviciu secretu: {{Cita| Al tercer añu acabóse la igualdá de los díes. Nel intre d'una selmana entró tres veces na mio oficina, a primer hora de la mañana, un home xigantescu, de güesos sólidos, con güeyos azules centelleantes, un colosu del Serviciu Secretu. […] De pies, empecé a escribir lo que me diba dictando. El mio nome con fecha de nacencia y direición. Y dempués que yo, independientemente de la proximidá o del parentescu, nun-y diría a naide que..., y entós llegó la horrible pallabra: ''colaborez'', diba collaborar. Esta pallabra yá nun la escribí. |Herta Müller, ''Cada pallabra sabe daqué sobre'l círculu viciosu''}} Dempués d'aquello, Herta Müller foi despidida de la fábrica. A partir d'esi momentu, empezaron les amenaces y los interrogatorios per parte de la Securitate. Mientres los siguientes meses y años, Herta Müller trató de ganase la vida dando clases particulares d'alemán a neños rumanos. En 1987 consiguió'l permisu pa colase de Rumanía y foise a [[Alemaña Occidental]] col so home -el novelista [[Richard Wagner (escritor)|Richard Wagner]]- y la so madre. A pesar de topase n'otru país, ella asegura que la [[Securitate]] nun dexó d'amedranala. En 1989, un amigu so, Roland Kirsch, qu'asistiera a les xuntes del círculu lliterariu de Timișoara y col que s'escribía, apaeció muertu en circunstancies que nunca fueron esclariaes.&lt;ref name=&quot;Escribir dende'l silenciu&quot;/&gt;

Nos años posteriores a la so llegada a Alemaña, Herta Müller realizó llectoraos en distintes universidaes alemanes y d'otros países (universidaes de [[Paderborn]], [[Warwick]], [[Hamburgu]], [[Bochum]], [[Carlisle (Pennsylvania)]], [[Swansea]], [[Gainsville]] (Florida), [[Kassel]], [[Tubinga]], [[Zúrich]], [[Leipzig]] y [[Universidá Llibre de Berlín]]). Anguaño vive en Berlín. Ye miembru de l'[[Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung|Academia Alemana d'Oratoria y Lliteratura]] de [[Darmstadt]] dende 1995. En 1997 abandonó'l [[PEN Club]] como forma de protesta pola decisión d'axuntar les asociaciones d'[[Alemaña del Este]] y del [[RFA|Oeste]] tres la cayida del [[muriu de Berlín]]. Mientres toos estos años siguió denunciando les aiciones del serviciu secretu rumanu en dellos artículos y conferencies. En xunetu de 2008 criticó nuna carta abierta al presidente del Institutu Cultural Rumanu de Berlín por convidar a dos ex-informadores de la Securitate a un eventu cultural.&lt;ref&gt;noticia n'alemán, [http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/feuilleton/?em_cnt=1368607&amp; Spitzel in der Sommerakademie], Frankfurter Rundschau (fr-online.de), 23 de xunetu de 2008 (consultáu per última vegada: 12/05/2012)&lt;/ref&gt; El 8 d'ochobre de 2009, anuncióse que ganara'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]], que reconocía la so capacidá pa describir «cola concentración de la poesía y la franqueza de la prosa, el paisaxe de los quitaos».&lt;ref&gt;{{cita noticia | url=https://www.elpais.com/articulo/cultura/escritora/alemana/Herta/Muller/llogra/Nobel/Lliteratura/2009/elpepucul/20091008elpepucul_1/Tes |títulu=La escritora alemana Herta Müller llogra'l Nobel de Lliteratura 2009 | editorial=[[elpais.com]] | fecha=8 d'ochobre de 2009,(consultáu per última vegada: 12/05/2012)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia | url=https://www.elmundo.es/elmundo/2009/10/08/cultura/1254999698.html | títulu=L'alemana Herta Müller llogra'l Premiu Nobel de Lliteratura editorial=[[elmundo.es]] | fecha=8 d'ochobre de 2009(consultáu per última vegada: 12/05/2012)}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Lesung &quot;Atemschaukel&quot;, Potsdam, Juli 2010.jpg|thumb|Herta Müller, llectura &quot;Tou lo que tengo llevar conmigo&quot;, [[Potsdam]], xunetu de 2010]]

== Obra ==
La tema principal de les obres de Herta Müller ye la dictadura rumana y la destrucción planiada del individuu nel réxime de [[Ceaușescu]], anque dientro d'esta temática xeneral pueden estremase delles partes.

El so primer llibru, la coleición de cuentos ''[[En tierres baxes]]'' (n'alemán, ''Niederungen''), describe la vida d'un pueblu del [[Banato rumanu]] mientres la dictadura de [[Ceaușescu]] dende la perspeutiva d'una neña. Foi publicáu en 1982 en Bucuresti en versión censurada y en 1984 en Berlín oeste, en versión completa (vease: ''[[En tierres baxes]]''). Nesi mesmu añu apaecía tamién en Rumanía ''Drückender Tango'' (''Tango opresivo''), un llibru bien críticu cola corrupción, la intolerancia y la opresión del réxime comunista. A partir d'esi momentu, prohibióse-y publicar nel so país, anque los sos llibros trunfaben, premiábense y yeren bien comentaos n'Alemaña y Austria. En ''Der Mensch ist ein großer Fasan auf der Welt'' (''[[L'home ye un gran faisán nel mundu]]'', 1986) enceta'l destín d'una familia qu'espera con ansiedá l'autorización p'abandonar Rumanía mientres faen regalos y favores a les autoridaes pa consiguila cuanto antes. Esta novela, xuntu con ''Barfüβiger Februar'' (1987), documenta la situación de tensión y d'estrañedá qu'esperimentaron munchos rumanos qu'intentaron salir del país mientres la dictadura.

La primer novela qu'escribió dempués d'emigrar foi ''Reisende auf einem Bein'', publicada en 1989. Nella cunta cómo foi la salida de Rumanía y la llegada a Alemaña Occidental. En ''Der Fuchs war damals schon der Jäger'' (1992), una maestra xixilada pola Securitate vive una situación de congoxa constante al afayar que la esfera íntima del so pisu foi totalmente violada pol serviciu secretu. En ''Herztier'' (''La bestia del corazón''), publicáu en 1994, cunta cómo un grupu d'amigos, que s'aguanten a ser anulaos pol sistema, ven nel suicidiu de Lola, una moza estudiante del sur de Rumanía qu'intenta escapar de la probeza mientres el réxime de Ceaușescu, una razón pa siguir aguantándose.

Na so última novela, ''Atemschaukel'' (''Tou lo que tengo llevar conmigo''), publicada en 2009, unos meses primero que s'anunciara que ganara'l Nobel, cunta la hestoria d'un mozu de 17 años perteneciente a una minoría saxona en Siebenbürgen ([[Transilvania]]) que dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]] ye lleváu polos rusos p'ayudar nun campu de trabayu a la reconstrucción de la [[Xunión Soviética]]. Ye la primer obra na que nun se basa direutamente na so vida, sinón nes alcordances del poeta transilvanu Oskar Pastior, qu'ella anotara en dellos cuadiernos antes de la muerte d'él en 2006. Herta Müller amuesa un destín que compartieron munchos miembros de la minoría alemana, como la so propia madre. Los rusos consideraben que con ello'l alemanes pagaben la so culpa coleutiva como cómplices d'[[Adolf Hitler]], ensin importa-yos que dalgunos d'ellos fueren tamién víctimes del [[nazismu]].&lt;ref name=&quot;Ich glaube nicht an die Sprache&quot;/&gt;

Les obres de Herta Müller fueron traducíes a unos 50 idiomes y n'España fueron publicaes en castellanu poles editoriales [[Editorial Siruela|Siruela]], [[Mondadori]] y [[Plaza y Janés]]. Amás d'obres lliteraries, Herta Müller tamién publicó ensayos, discursos y conferencies, audiollibros y poemes-[[colax]]. De siguío ufiértase una llista detallada de les obres:

=== Obres lliteraries ===
[[Ficheru:Herta Müller.jpg|thumb|Herta Müller roblando llibros en setiembre de 2009.]]
* ''[[Niederungen]]. Prosa.'' Bukarest 1982 versión censurada; Berlín 1984 versión completa.
* ''Drückender Tango. Erzählungen.'' Bukarest 1984, Reinbek 1988 &amp; 1996
* ''Der Mensch ist ein großer Fasan auf der Welt.'' Berlín 1986.
* ''Geschichten.'' En: [[Akzente (Zeitschrift)|''Akzente'']] Avientu de 1987, nᵘ6, páxs. 509–513. Seis histories curties
* ''Barfüßiger Februar.'' Berlín, 1987
* ''Reisende auf einem Bein.'' En: [[manuskripte]], Graz 1989, Nᵘ 103, páxs. 40–44. Primer edición
* ''Der Fuchs war damals schon der Jäger'', Reinbek 1992.
* ''Angekommen wie nicht da'', Lichtenfels 1994
* ''[[Herztier]]'', Reinbek 1994.
* ''Heute wär ich mir lieber nicht begegnet'', Reinbek 1997.
* ''Die Klette am Knie.'' Poema en prosa. En:''[[Akzente]]'' nᵘ/ abril de 1997, páxs. 104–112
* ''Der fremde Blick oder Das Leben ist ein Furz in der Laterne'', Göttingen 1999
* ''[[Atemschaukel]]. Roman.'' München 2009.

=== Discursos y conferencies ===
* ''Hunger und Seide'', Reinbek 1995.
* ''Wie Wahrnehmung sich erfindet.'' Paderborner Universitätsreden, nᵘ20, Paderborn 1990.
* ''Der Teufel sitzt im Spiegel. Wie Wahrnehmung sich erfindet.'' Berlín 1991
* ''Eine Fliege kommt durch einen halben Wald'', en ''Literarisches aus erster Hand. 10 Jahre Paderborner Gast-Dozentur für Schriftsteller.'' Hg. [[Hartmut Steinecke]]. Igel, 1994, páxs. 173 - 186 (primero en: [[Kursbuch (revista)]] 110, avientu de 1992 p. 25 - 34)
* ''[[Heimat ist das, was gesprochen wird]]'', Blieskastel 2001
* ''Tübinger Poetik Vorlesungen.'' Audiollibru, Konkursbuch, Tubinga 2009

=== Ensayos ===
* ''Eine warme Kartoffel ist ein warmes Bett'', Hamburgo 1992
* ''In der Falle'', Gotinga 1996
* ''Der König verneigt sich und tötet'', München 2003.
* ''Wenn wir schweigen, werden wir unangenehm – wenn wir reden, werden wir lächerlich. Kann Literatur Zeugnis ablegen?'' En: ''[[Text und Kritik]]''. Revista de lliteratura. Númberu dedicáu a Herta Müller, Nr. 155, 7/2002, páxs. 6–17.
* ''Cristina und ihre Attrappe oder Was (nicht) in dean Akten der Securitate steht'', Gotinga 2009
* ''Immer derselbe Schnee und immer derselbe Onkel'', Hanser Verlag, München [o.&amp;nbsp;a.] 2011

=== Audiollibros ===
* ''Die Nacht ist aus Tinte gemacht. Herta Müller erzählt ihre Kindheit im Banat''. Direición: Thomas Böhm und Klaus Sander, Berlín: supposé 2009
* ''Atemschaukel''. Lleíu por [[Ulrich Matthes]]. HörbuchHamburg 2009
* ''Atemschaukel''. Das Hörspiel. Direición Kai Grehn, con [[Alexander Fehling]], [[Vadim Glowna]], [[Otto Mellies]], [[Dagmar Manzel]], [[Lars Rudolph]], [[Bernd Stegemann (Schauspieler)|Bernd Stegemann]] o.&amp;nbsp;a. NDRKultur und HörbuchHamburg 2010
* ''Niederungen''. Eine Auswahl. Lleíu por [[Marlen Diekhoff]], Albert Kitzl und Herta Müller. HörbuchHamburg 2010
* ''Heute wär ich mir lieber nicht begegnet''. Lleíu por [[Marlen Diekhoff]], HörbuchHamburg 2010
* ''Herztier''. Lleíu por [[Katja Riemann]], HörbuchHamburg 2011
* ''[[Jürgen Fuchs (Schriftsteller)|Jürgen Fuchs]]: Das Ende einer Feigheit''. Cola introducción ''Der Blick der kleinen Bahnstationen'', lleíu por Herta Müller. Hg. von [[Doris Liebermann]], HörbuchHamburg 2010/2011
* ''Eine Fliege kommt durch einen halben Wald''. Monólogu, fala [[Angela Winkler]], HörbuchHamburg 2011
* ''Der Mensch ist ein großer Fasan auf der Welt''. lleíu por [[Matthias Brandt]], HörbuchHamburg 2011

=== Arte ===
* ''Der kalte Schmuck des Lebens''. Esposición na Literaturhaus de Múnich en 2010. Documentos, fotografíes y manuscritos. Esposición en llinia, http://www.arte.tv/de/herta-mueller-der-kalte-schmuck-des-lebens/3581080,CmC=3436508.html

==== Poemes-colax ====
Herta Müller empezó a iguar los sos particulares [[colax]] mientres los sos viaxes en tren, «mientres retayaba pallabres de los periódicos y revistes, y mandar a los amigos a manera de cartes hasta qu'empecé a faelos en casa».&lt;ref name=&quot;noticia granada&quot;&gt;noticia n'edición en llinia d'Ideal (periódicu rexonal andaluz), publicada'l 12/05/10, https://www.ideal.es/granada/v/20100512/cultura/collage-herta-muller-20100512.html, consultáu 15/05/13&lt;/ref&gt; Publicó munchos d'ellos, dalgunos en rumanu. Pa ella, los colax son una forma d'escritura por aciu la cual puede sentise el llau material de les pallabres.&lt;ref name=documental/&gt; La estética d'estos poemes asemeyar a la dadaísta; sicasí, como diz la mesma autora, nun tienen nada que ver con ella, pos la intención ye cuntar daqué, nun crear una xirigonza.&lt;ref name=&quot;noticia granada&quot;/&gt; La densidá de les imáxenes que remembren estos colax ye similar a la qu'atopamos na so prosa. Les coleiciones de poemes-colaxs publicaos hasta la fecha son:

* ''Der Wächter nimmt seinen Kamm. Vom Weggehen und Ausscheren '', Reinbek 1993.
* ''Im Haarknoten wohnt eine Dame'', Reinbek 2000. Poesía
* ''Esti sau nu esti Ion'', Iași 2005 (en rumanu)
* ''Die blassen Fierren mit dean Mokkatassen'', München [o.&amp;nbsp;a.] 2005.
* ''elf Jahre später gegen Abend''. 16 colaxs. BUCHENpresse Dresden 2008 (12 exemplares)
* ''Vater telefoniert mit dean Fliegen'', Hanser Verlag, München 2012

== Estilu ==
L'estilu de Herta Müller ye bien particular. Destaca sobremanera pola gran fuercia evocadora de les pallabres, que llevaron a munchos críticos a calificar el so estilu de ''prosa poética'', na que «el detalle paez mayor que'l tou».&lt;ref&gt;Cita n'alemán en WAGNER, Carmen. ''Sprache und Identität. Literaturwissenschaftliche und fachdidaktische Aspekte der Prosa von Herta Müller'', Oldenburg: Igel Verlag Wissenschaft, 2002, páx. 37&lt;/ref&gt; La sintaxis de la so prosa ye monótona y vien enfatizada pola repetición de pallabres y otros mecanismos propios de la poesía, como los paralelismos o l'usu de frases elíptiques. En munches ocasiones, nun hai una narración clara, sinón una yuxtaposición d'imáxenes, como amuesa'l siguiente fragmentu del rellatu ''En tierres baxes'':
{{cita | El llargu senderu cola vide montesa, les uves color tinta cociéndose al sol so la so piel perfino. Preparo pastelitos de sable, esmagayo lladriyos y convertir en pimentón, rallo la piel de les muñeques. Siento l'ardor hasta los güesos.

Muñeques de maíz, trences de vainas de panoya entretejidas. La barba del maíz ye fría y aspra al tactu. | Herta Müller, ''En tierres baxes'', Ediciones Siruela, 2009, páx. 26}}
Pa Herta Müller, la lliteratura ye daqué artificial que se nutre de la realidá y qu'intenta captala, ensin escluyir por ello a los suaños, les lleendes, les supersticiones o la perceición suxetiva de los personaxes:
{{Cita| La lliteratura ye daqué totalmente artificial. Y xustamente pa captar realidaes, ten de ser artificial. […] Yo trabayo con esta artificialidá y naturalmente con cada trucu y con tolos medios pa captar lo más posible d'una frase, una persona, una situación. La mitoloxía, la superstición o lo arcaico son tamién poesía. La superstición ye la poesía de les xentes sencielles y tien tamién daqué de fascinante. D'ende qu'encaxe fácil na lliteratura. |Herta Müller, ''El faisán rumanu tuvo siempres más cerca de mi que'l faisán alemán''&lt;ref name=&quot;El faisán rumanu tuvo siempres más cerca de mi que'l faisán alemán&quot;&gt;AGUILERA, Carlos A. (Traducción de Jorge A. Pomar), entrevista a Herta Müller: “El faisán rumanu tuvo siempres más cerca de mi que'l faisán alemán”, ''Crítica. Revista cultural de la Universidá Autónoma de Puebla'', miércoles, 18 de xunu de 2008, revista en llinia, http://criticabuap.blogspot.com.es/2008/06/herta-mller-el-faisn-rumanu-tuvo-.html (consultáu per última vegada: 12/05/2012)&lt;/ref&gt;}}
Anque escribe n'alemán, la so escritura ta bien influyida pol rumanu: non tantu pola llingua, sinón más bien pola manera de ver el mundu que tienen los rumanos.
{{cita| Tengo delles imáxenes d'una mesma cosa por cuenta de que el idioma rumanu ver d'otra manera, y con esa imaxe trabayo. Y yá que quiciabes la imaxe rumana tea más cerca de mi, trabayu más cola imaxe rumana na mio cabeza, anque escriba n'alemán. | ''El faisán rumanu tuvo siempres más cerca de mi que'l faisán alemán''}}

Otra carauterística del estilu de Herta Müller ye la &quot;[[autoficción]]&quot;. Los personaxes de les sos obres, como por casu la neña protagonista de ''En tierres baxes'', comparten traces biográfiques cola autora, como ye la medradera nun pueblu de granxeros, vivir con una madre que tuvo en Rusia y con un padre que tuvo na guerra, etc., pero non por ello tenemos de pensar que se trata d'una obra autobiográfica; anque en munches ocasiones los rellatos tán basaos na realidá, nun dexen de ser ficticios.
Condición pa la autoficción ye la &quot;perceición inventada&quot;, términu acuñáu pola mesma escritora en ''Der Teufel sitzt im Spiegel. Wie Wahrnehmung sich erfindet''. Esti tipu de perceición vien dada pol mieu, que difumina les fronteres ente'l mundu interior y esterior.&lt;ref&gt;Citáu al traviés de REINCKE, Katrin, ''Presentación de la realidá na obra de Herta Müller'', en llinia, http://lateinamerika.phil-fak.uni-koeln.de/fileadmin/sites/aspla/bilder/ip_2011/K_Reincke.pdf (consultáu per última vegada: 12/05/13)&lt;/ref&gt;
Un exemplu claru de perceición inventada ver nel siguiente fragmentu de ''En tierres baxes'':
{{cita|Un día la nuesa vaca cargóme nos sos cuernos y saltó conmigo la acequia. Ellí dexóme cayer sobre una buelga de coche bien fonda y pasó percima de mi. El so caldar chiscáu de cuchu paecía a puntu de rompese. [...] La carne amburóme nos puntos escoriados de les mios rodíes; tuvi mieu de que tanto dolor torgárame siguir viviendo, y coles mesmes sabía que taba viva porque me dolía. Tarrecí que la muerte pudiera entrar en mi por eses rodíes abiertes, y al puntu punxi les palmes de les mios manes sobre les feríes.| ''En tierres baxes'', páx. 34}}

== Premios ==
Amás del Premiu Nobel, Herta Müller tamién recibió los siguientes premios:

* 1981: [[Adam Müller-Guttenbrunn|Adam-Müller-Guttenbrunn]]-Förderpreis
* 1982: Literaturpreis des VKJ y Debütpreis des rumänischen Schriftstellerverbandes por ''En tierres baxes''
* 1984: [[Aspekte-Literaturpreis]]
* 1985: [[Rauriser Literaturpreis]]
* 1985: Förderpreis zum [[Literaturpreis der Stadt Bremen]]
* 1987: [[Ricarda-Huch-Preis]]
* 1989: [[Marieluise-Fleißer-Preis]]
* 1989: [[Deutscher Sprachpreis]], xuntu con [[Gerhardt Csejka]], [[Helmuth Frauendorfer]], [[Klaus Hensel]], [[Johann Lippet]], [[Werner Söllner]], [[William Totok]], [[Richard Wagner (Schriftsteller)|Richard Wagner]]
* 1990: [[Roswitha-Preis]]
* 1991: [[Kranichsteiner Literaturpreis]]
* 1992: [[Deutscher Kritikerpreis]]
* 1994: [[Kleist-Preis]]
* 1995: Europäischer Literaturpreis [[Prix Aristeion]] (Premiu Aristeion de Lliteratura Europea)
* 1995/1996: [[Stadtschreiber von Bergen|Stadtschreiberin von Bergen]]
* 1997: [[Literaturpreis der Stadt Graz]]
* 1998: [[Día-Dehmel-Literaturpreis]]
* 1998: {{lang|en|''[[International IMPAC Dublin Literary Award]]''}} (pola novela ''La bestia del corazón'')
* 1999: [[Franz-Kafka-Preis]] der Stadt Klosterneuburg
* 2001: [[Cicero-Rednerpreis]]
* 2002: [[Carl-Zuckmayer-Medaille]]
* 2003: [[Joseph-Breitbach-Preis]] (xuntu con [[Christoph Meckel]] y [[Harald Weinrich]])
* 2004: [[Literaturpreis der Konrad-Adenauer-Stiftung]] (Fundación Konrad Adenauer)
* 2005: [[Berliner Literaturpreis]]
* 2006: [[Würth-Preis für Europäische Literatur]]
* 2006: [[Walter-Hasenclever-Literaturpreis]]
* 2007/2008: Beca [[Internationales Künstlerhaus Villa Concordia]]
* 2009: [[Heinrich-Heine-Gesellschaft#Ehrengabe der Heinrich-Heine-Gesellschaft|Ehrengabe der Heinrich-Heine-Gesellschaft]]
* 2009: [[Nobelpreis für Literatur]] Premiu Nobel de Lliteratura *
2009: [[Franz-Werfel-Menschenrechtspreis]]
* 2010: [[Hoffmann-von-Fallersleben-Preis]] por lliteratura crítica *
2010: [[Verdienstorden der Bundesrepublik Deutschland|Großye Verdienstkreuz mit Stern des Verdienstordens der Bundesrepublik Deutschland]] Cruz al Méritu de la Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña *
2010: [[Ehrendoktorwürde]] de la Seoul Women's University (Korea)
* 2011: Premiu [[Samuel Atieste|Samuel Bogumil Llinde]]
* 2011: [[Monismanien-Preis]]
* 2012: Doctora Honoris Causa poles universidaes de [[Paderborn]], [[Swansea University]] (UK), [[Dickinson College]] en [[Carlisle (Pennsylvania)|Carlisle]] (USA)
* 2012: [[Bayerischer Maximiliansorden für Wissenschaft und Kunst]]

{{Socesión|predecesor = [[Jean-Marie Gustave Le Clézio]]|socesor = [[Mario Vargas Llosa]]|periodu = [[2009]]|títulu = [[Ficheru:Nobel prize medal.svg|25px|center]] [[Premiu Nobel de Lliteratura|Premiu nobel de lliteratura]]}}

== Referencies ==
'''Bibliografía'''
* Olga García, ''&quot;Das Puxanza der Macht sieht überall hin&quot;. Imáxenes de represión na prosa de Herta Müller ''. EN: ''Lliteratura y poder'', Bern, Peter Lang 2005. ISBN 5-03910-683-X 
{{llistaref}}
{{NF|1953||Muller, Herta}}

{{Tradubot|Herta Müller}}
[[Categoría:Escritores d'Alemaña]]
[[Categoría:Escritores de Rumanía]]
[[Categoría:Novelistes d'Alemaña]]
[[Categoría:Ensayistes d'Alemaña]]
[[Categoría:Ensayistes de Rumanía]]
[[Categoría:Poetes d'Alemaña]]
[[Categoría:Poetes de Rumanía]]
[[Categoría:Poetes n'alemán]]
[[Categoría:Escritores n'alemán]]
[[Categoría:Traductores de Rumanía]]
[[Categoría:Anticomunistes d'Alemaña]]
[[Categoría:Premiu Nobel de Lliteratura]]
[[Categoría:Premiu Nobel d'Alemaña]]
[[Categoría:Premiu Nobel de Rumanía]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>d3xl6ps1a44s34miewlnpjfitvat5tr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Maratón</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92626</id>
    <revision>
      <id>3703193</id>
      <parentid>3647722</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26775" xml:space="preserve">[[Ficheru:Salidaselmaratonciudaddesevilla2009.JPG|300px|thumb|Salida del [[Maratón de Sevilla]] ([[2009]] del [[Estadiu de la Cartuxa]]).]] 

Una '''maratón''' o un '''maratón'''&lt;ref&gt;Esta voz empezó a circular nel primer terciu del sieglu xx con xéneru masculín; darréu, por influxu del xéneru de ''prueba'' o ''carrera,'' foise estendiendo'l so usu en femenín, tamién válidu. Vease: . &lt;/ref&gt; ye una [[carrera de llarga distancia]] que consiste en correr una distancia de '''42.195''' [[metru|metros]] (42 km y 195 m). Forma parte del programa d'[[atletismu nos Xuegos Olímpicos]] dende [[Atenes 1896]], na categoría masculina, y dende [[Los Angeles 1984]], na categoría femenina.

El so orixe atopar nel mitu de la xesta del soldáu [[Grecia|griegu]] [[Filípides]], quien nel añu [[490 e.C.|490&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] morrería de fatiga en corriendo unos 37 [[km]] dende [[Maratón (Grecia)|Maratón]] hasta [[Hestoria d'Atenes|Atenes]] p'anunciar la victoria sobre l'exércitu [[Persia|persa]]. En realidá Filípides percorrió'l camín dende [[Atenes]] hasta [[Esparta]] pa pidir refuerzos, lo que seríen unos 213 quilómetros. Aun así, el mitu ganó muncha popularidá sobre lo que realmente asocedió.

== Oríxenes: la batalla de Maratón ==
[[Ficheru:Phidippides.jpg|thumb|Pintura de Filípides llegando a Atenes, por [[Luc-Olivier Merson]] (1869)]]
La carrera inspirar en rellatos de la [[batalla de Maratón]], que tuvo llugar en 490&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., na que los griegos ganaron a los perses. [[Heródoto]] fala de la fazaña de [[Fidípides]], que percorrió más de 200 quilómetros p'avisar a los [[esparta]]nos del desembarcu persa en Maratón.&lt;ref&gt;Heródoto VI,105-106.&lt;/ref&gt; [[Plutarcu]], sicasí, afirma qu'un heraldu llamáu Tersipo o Eucles foi unviáu de Maratón a Atenes p'avisar de la victoria, corrió forníu coles sos armes y morrió n'anunciando la noticia.&lt;ref&gt;Plutarco, ''Moralia: ¿Los atenienses fueron más pernomaos en guerra o en sabiduría?'' 347C.&lt;/ref&gt; [[Luciano de Samosata|Luciano]] atribúi esa carrera a Filípides.&lt;ref&gt;Luciano de Samosata, ''Sobre un error cometíu al saludar'', 3.&lt;/ref&gt; Amás, [[Heródoto]] tamién rellata la [[marcha militar|marcha]] de los hoplitas atenienses, xusto dempués de la victoria, dende Maratón a Atenes, pa torgar el desembarcu persa en [[Falero]].&lt;ref&gt;Heródoto VI,116.&lt;/ref&gt; 

El filólogu [[Michel Bréal]] foi'l que propunxo a [[Pierre de Coubertin]] la celebración d'una carrera llamada maratón dientro del programa de los modernos [[Xuegos Olímpicos]]&lt;ref&gt;François Perronet, ''Maratón'' p.384, Barcelona:INDE (2001), ISBN 84-95114-92-5.&lt;/ref&gt; y afitóse la distancia de la carrera en 40&amp;nbsp;km, anque esiste una carrera añal n'homenaxe a la xesta rellatada por Heródoto denomada Espartatlón ([[Spartathlon]]), que percuerre la distancia dende [[Atenes]] a [[Esparta]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.spartathlon.gr/main.php |títulu=Spartathlon| editorial= International Spartathlon Association |fechaaccesu=28 de mayu de 2010|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.spartathlon.gr/main.php|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Maratón olímpicu ===
{{AP|Maratón nos Xuegos Olímpicos}}

Nos xuegos d'[[Atenes 1896]] inauguraos pol [[barón Pierre de Coubertin]] incorporóse la carrera de maratón, n'honor al mitu griegu.

Nestos primeres [[Xuegos Olímpicos]] el gran héroe foi'l ganador de la prueba de maratón, un vendedor d'agua griego llamáu [[Spiridon Louis]], que foi escoyíu casi por obligación por un oficial del exércitupijk jnu jun jnjnuioh gdg f gcvtft fiytfvtgv itycvytgc 

El llargor modernu de 42&amp;nbsp;195 metros data de los [[Xuegos Olímpicos de Londres 1908]] y la reina estableció, ensin querelo, esta distancia como la distancia oficial de la carrera de resistencia por antonomasia. Esta distancia ye la que dixebra la ciudá inglesa de [[Windsor (Inglaterra)|Windsor]] del estadiu [[Estadiu de White City|White City]], en [[Londres]]. Los dos mil cientu noventa y cinco metros fueron añedíos al entamu, por que la llargada fora frente al balcón real del Palaciu de Windsor. La distancia quedó establecida definitivamente como única oficial nel congresu de la IAAF celebráu en Xinebra en 1921, antes de los [[Xuegos Olímpicos de París 1924]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.iaaf.org/disciplines/road-running/marathon|títulu=History of Marathon|fechaaccesu=27 d'agostu 2017|autor=International Association of Athletics Federations|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=Inglés}}&lt;/ref&gt;

Primeramente toes los maratones yeren masculines. Les carreres femenines empezaron na década de [[1970]] y güei casi toes inclúin una modalidá pa muyeres. El maratón femenín foi introducida nel calendariu olímpicu per primer vegada nos [[Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984|Xuegos de Los Angeles '84]].

=== Inclusión de la muyer ===
Por llargu tiempu, tres l'establecimientu del maratón olímpicu, nun hubo carreres de llarga distancia que dexaren la participación femenina. A pesar d'ello, delles muyeres como [[Stamata Revithi]] incursionaron na distancia del maratón anque ensin ser incluyíes en resultancies oficiales.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.marathonguide.com/history/olympicmarathons/chapter25.cfm|títulu=THE FIGHT TO ESTABLISH THE WOMEN'S RACE|apellíos=Lovett|nome=Charlie|fecha=|publicación=payares 2010|fechaaccesu=27 d'agostu 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt; [[Marie-Louise Ledru]] foi reconocida como la primer muyer en completar el maratón, fazaña que realizó nel añu 1918. Pela so parte, [[Violet Piercy]] ye reconocida como la primer muyer oficialmente cronometrada na prueba nel añu 1926.

[[Arlene Pieper]] convertir na primer muyer qu'oficialmente terminó un maratón n'Estaos Xuníos al completar el maratón [[Picu Pikes|Pikes Peak]] en [[Manitou Springs]], [[Colorado]] nel añu 1959.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.pikespeakmarathon.org/mystique.htm|títulu=PIKES PEAK: THE FIRST WOMEN'S MARATHON|fechaaccesu=27 d'agostu 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; 

[[Kathrine Switzer]] foi la primer muyer en correr, de manera oficial con númberu de participante, la [[maratón de Boston]]. Sicasí, [[Kathrine Switzer|Switzer]] fuera aceptada por una inadvertencia mientres el procesu d'inscripciones polo que se-y consideró en “flagrante violación de les regles” y foi tratada como una intrusa una vegada que s'afayó l'error.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/news/magazine-17632029|títulu=Boston, 1967: When marathons were just for men|fechaaccesu=27 d'agostu 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Sicasí, dende l'añu anterior (1966) [[Bobbi Gibb]] completara'l maratón de Boston anque de manera estraoficial polo qu'años más tarde foi reconocida pola [[Boston Athletic Association]] como la ganadora de la categoría femenil pal añu de 1966 según pa los de 1967 y 1968.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20120307073943/http://www.baa.org/races/boston-marathon/boston-marathon-history/past-champions/past-womens-open-champions.aspx|títulu=|fechaaccesu=|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

En 2015 Afganistán entamó'l so primer maratón y ente tolos participantes había una muyer, Zainab de 25 años, quien se convirtió na primer muyer afganistana en correr un maratón nel so propiu país.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.marathonofafghanistan.com|títulu=Maratón d'Afganistán|fechaaccesu=27 d'agostu 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;

== Top diez meyores atletes de tolos tiempos ==
=== Homes ===
[[Ficheru:Berlin_marathon_2012_buelowstrasse_between_kilometers_36_and_37_30.09.2012_10-51-10.jpg|thumb|[[Dennis Kimetto]] (a la derecha), meyor marca mundial de maratón masculín de tolos tiempos.]]

Actualizáu a 25/09/2016

{| {{tablaguapa}}
|+Homes
!Ranking
!Tiempu !Atleta !País
 

!Fecha !Llugar

|-
|1
|2:02:57
|[[Dennis Kimetto]]
|{{KEN}}
|28 de setiembre de 2014
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|-
|2
|2:03:03
|[[Kenenisa Bekele]]
|{{ETH}}
|25 de setiembre de 2016
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|3
|2:03:05
|[[Eliud Kipchoge]]
|{{KEN}}
|24 d'abril de 2016
|[[Maratón de Londres|Londres]]
|-
|4
|2:03:13
|[[Wilson Kipsang Kiprotich]]
|{{KEN}}
|25 de setiembre de 2016
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|4
|2:03:13
|[[Emmanuel Mutai]]
|{{KEN}}
|28 de setiembre de 2014
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|6
|2:03:23
|[[Wilson Kipsang Kiprotich]]
|{{KEN}}
|29 de setiembre de 2013
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|7
|2:03:38
|[[Patrick Makau Musyoki]]
|{{KEN}}
|25 de setiembre de 2011
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|8
|2:03:45
|[[Dennis Kimetto]]
|{{KEN}}
|13 d'ochobre de 2013
|[[Maratón de Chicago|Chicago]]
|-
|9
|2:03:51
|[[Stanley Biwott]]&lt;!-- Do not list Geoffrey Mutai's 2:03:02 mark at the 2011 Boston Marathon. --&gt;
|{{KEN}}
|24 d'abril de 2016
|[[Maratón de Londres|Londres]]
|-
|10
|2:03:52
|[[Emmanuel Mutai]]
|{{KEN}}
|13 d'ochobre de 2013
|[[Maratón de Chicago|Chicago]]
|-
|}

=== Muyeres ===
[[Ficheru:Paula Brooklyn NYCM 2007 cropped.jpg|thumb|[[Paula Radcliffe]], meyor marca mundial de maratón femenín.]]
{| {{tablaguapa}}
|+Muyeres
!Ranking
!Tiempu !Atleta !País


!Fecha !Llugar

|-
|1
|2:15:25
|[[Paula Radcliffe]]
|{{GBR}}
|13 d'abril de 2003
|[[Maratón de Londres|Londres]]
|-
|2
|2:17:01
|[[Mary Jepkosgei Keitany]]
|{{KEN}}
|23 d'abril de 2017
|[[Maratón de Londres|Londres]]
|-
|3
|2:18:20
|[[Liliya Shobukhova]]
|{{RUS}}
|9 d'ochobre de 2011
|[[Maratón de Chicago|Chicago]]
|-
|4
|2:18:37
|[[Mary Jepkosgei Keitany]]
|{{KEN}}
|22 d'abril de 2012
|[[Maratón de Londres|Londres]]
|-
|5
|2:18:47
|[[Catherine Ndereba]]
|{{KEN}}
|7 d'ochobre de 2001
|[[Maratón de Chicago|Chicago]]
|-
|6
|2:18:58
|[[Tiki Gelana]]
|{{ETH}}
|15 d'abril de 2012
|[[Maratón de Rotterdam|Rotterdam]]
|-
|7
|2:19:12
|[[Mizuki Noguchi]]
|{{JAP}}
|25 de setiembre de 2005
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|8
|2:19:19
|[[Irina Mikitenko]]
|{{GER}}
|28 de setiembre de 2008
|[[Maratón de Berlín|Berlín]]
|-
|9
|2:19:31
|[[Aselefech Mergia]]
|{{ETH}}
|27 de xineru de 2012
|[[Maratón de Dubái|Dubái]]
|-
|10
|2:19:34
|[[Lucy Kabuu]]
|{{KEN}}
|27 de xineru de 2012
|[[Maratón de Dubái|Dubái]]
|}

== Campeones mundiales ==
''Medayistes nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu]]''.

=== Masculín ===
{| {{tablaguapa}} width=80%; text-align:left;&quot; 
|- style=&quot;background-color:#EDEDED;&quot;
! class=&quot;hintergrundfarbe6&quot; style=&quot;width:18%;&quot; | Edición
! bgcolor=gold style=&quot;width:27%;&quot;| [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|20px]] Oru
!bgcolor=silver style=&quot;width:25%;&quot;| [[Ficheru:Silver medal world centered-2.svg|20px]] Plata
!bgcolor=&quot;#CC9966&quot; style=&quot;width:25%;&quot;| [[Ficheru:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] Bronce
|- 
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1983|Helsinki 1983]]
| {{Bandera|AUS}} [[Rob de Castella]]
| {{Bandera|ETH}} [[Kebede Balcha]]
| {{Bandera|DDR}} [[Waldemar Cierpinski]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1987|Roma 1987]]
| {{Bandera|KEN}} [[Douglas Wakiihuri]]
| {{Bandera|DJI}} [[Hussein Ahmed Salah]]
| {{Bandera|ITA}} [[Gelindo Bordin]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1991|Tokiu 1991]]
| {{Bandera|JPN}} [[Hiromi Taniguchi]]
| {{Bandera|DJI}} [[Hussein Ahmed Salah]]
| {{Bandera|USA}} [[Steve Spence]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1993|Stuttgart 1993]]
| {{Bandera|USA}} [[Mark Plaatjes]]
| {{Bandera|NAM}} [[Luketz Swartbooi]]
| {{Bandera|NLD}} [[Bert van Vlaanderen]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1995|Gotemburgu 1995]]
| {{Bandera|ESP}} [[Martín Fiz]]
| {{Bandera|MEX}} [[Dionicio Cerón]]
| {{Bandera|BRA}} [[Luíz Antônio do Santos]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1997|Atenes 1997]]
| {{Bandera|ESP}} [[Abel Antón]]
| {{Bandera|ESP}} [[Martín Fiz]]
| {{Bandera|AUS}} [[Steve Moneghetti]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1999|Sevilla 1999]]
| {{Bandera|ESP}} [[Abel Antón]]
| {{Bandera|ITA}} [[Vincenzo Modica]]
| {{Bandera|JPN}} [[Nobuyuki Sato (atleta)|Nobuyuki Sato]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2001|Edmonton 2001]]
| {{Bandera|ETH}} [[Gezahegne Abera]]
| {{Bandera|KEN}} [[Simon Biwott]]
| {{Bandera|ITA}} [[Stefano Baldini]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2003|París 2003]]
| {{Bandera|MAR}} [[Jaouad Gharib]]
| {{Bandera|ESP}} [[Julio Rei]]
| {{Bandera|ITA}} [[Stefano Baldini]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2005|Helsinki 2005]]
| {{Bandera|MAR}} [[Jaouad Gharib]]
| {{Bandera|TZA}} [[Christopher Isengwe]]
| {{Bandera|JPN}} [[Tsuyoshi Ogata]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|Osaka 2007]]
| {{Bandera|KEN}} [[Luke Kibet]]
| {{Bandera|QAT}} [[Mubarak Hassan Shami]]
| {{Bandera|CHE}} [[Viktor Röthlin]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2009|Berlín 2009]]
| {{Bandera|KEN}} [[Abel Kirui]]
| {{Bandera|KEN}} [[Emmanuel Mutai]]
| {{Bandera|ETH}} [[Tsegay Kebede]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2011|Daegu 2011]]
| {{Bandera|KEN}} [[Abel Kirui]]
| {{Bandera|KEN}} [[Vincent Kipruto]]
| {{Bandera|ETH}} [[Feyisa Lilesa]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|Moscú 2013]]
| {{Bandera|UGA}} [[Stephen Kiprotich]]
| {{Bandera|ETH}} [[Lelisa Desisa]]
| {{Bandera|ETH}} [[Tadese Tola]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2015|Beixín 2015]]
| {{Bandera|ERI}} [[Ghirmay Ghebreslassie]]
| {{Bandera|ETH}} [[Yemane Tsegay]]
| {{Bandera|UGA}} [[Munyo Solomon Mutai]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2017|Londres 2017]]
| {{Bandera|KEN}} [[Geoffrey Kipkorir Kirui]]
| {{Bandera|ETH}} [[Tamirat Tola]]
| {{Bandera|TAN}} [[Alphonce Felix Simbu]]
|-
|}

=== Femenín ===
{| {{tablaguapa}} width=80%; text-align:left;&quot; 
|- style=&quot;background-color:#EDEDED;&quot;
! class=&quot;hintergrundfarbe6&quot; style=&quot;width:18%;&quot; | Edición
! bgcolor=gold style=&quot;width:27%;&quot;| [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|20px]] Oru
!bgcolor=silver style=&quot;width:25%;&quot;| [[Ficheru:Silver medal world centered-2.svg|20px]] Plata
!bgcolor=&quot;#CC9966&quot; style=&quot;width:25%;&quot;| [[Ficheru:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] Bronce
|- 
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1983|Helsinki 1983]]
| {{Bandera|NOR}} [[Grete Waitz]] 
| {{Bandera|USA}} [[Marianne Dickerson]] 
| {{Bandera|URS}} [[Raisa Smekhnova]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1987|Roma 1987]]
| {{Bandera|PRT}} [[Rosa Llixu]] 
| {{Bandera|URS}} [[Zoya Ivanova]] 
| {{Bandera|FRA}} [[Jocelyne Villeton]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1991|Tokiu 1991]]
| {{Bandera|POL}} [[Wanda Panfil]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Sachiko Yamashita]] 
| {{Bandera|DEU}} [[Katrin Dörre]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1993|Stuttgart 1993]]
| {{Bandera|JPN}} [[Junko Asari]] 
| {{Bandera|PRT}} [[Manuela Machado]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Tomoe Abe]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1995|Gotemburgu 1995]]
| {{Bandera|PRT}} [[Manuela Machado]] 
| {{Bandera|ROU}} [[Anuţa Cătună]] 
| {{Bandera|ITA}} [[Ornella Ferrara]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1997|Atenes 1997]]
| {{Bandera|JPN}} [[Hiromi Suzuki]] 
| {{Bandera|PRT}} [[Manuela Machado]] 
| {{Bandera|ROU}} [[Lidia Șimon]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 1999|Sevilla 1999]]
| {{Bandera|PRK}} [[Jong Song-ok]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Ari Ichihashi]] 
| {{Bandera|ROU}} [[Lidia Șimon]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2001|Edmonton 2001]]
| {{Bandera|ROU}} [[Lidia Șimon]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Reiko Tusa]] 
| {{Bandera|RUS}} [[Svetlana Zakharova (atleta)|Svetlana Zakharova]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2003|París 2003]]
| {{Bandera|KEN}} [[Catherine Ndereba]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Mizuki Noguchi]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Masako Chiba]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2005|Helsinki 2005]]
| {{Bandera|GBR}} [[Paula Radcliffe]] 
| {{Bandera|KEN}} [[Catherine Ndereba]] 
| {{Bandera|ROU}} [[Constantina Diță]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|Osaka 2007]]
| {{Bandera|KEN}} [[Catherine Ndereba]] 
| {{Bandera|CHN}} [[Zhou Chunxiu]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Reiko Tusa]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2009|Berlín 2009]]
| {{Bandera|CHN}} [[Bai Xue]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Yoshimi Ozaki]] 
| {{Bandera|ETH}} [[Aselefech Mergia]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2011|Daegu 2011]]
| {{Bandera|KEN}} [[Edna Kiplagat]] 
| {{Bandera|KEN}} [[Priscah Jeptoo]] 
| {{Bandera|KEN}} [[Sharon Cherop]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|Moscú 2013]]
| {{Bandera|KEN}} [[Edna Kiplagat]] 
| {{Bandera|ITA}} [[Valeria Straneo]] 
| {{Bandera|JPN}} [[Kayoko Fukushi]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2015|Beixín 2015]]
| {{Bandera|ETH}} [[Mare Dibaba]]
| {{Bandera|KEN}} [[Helah Kiprop]]
| {{Bandera|BHR}} [[Eunice Kirwa]]
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2017|Londres 2017]]
| {{Bandera|BHR}} [[Rose Chelimo]]
| {{Bandera|KEN}} [[Edna Kiplagat]]
| {{Bandera|USA}} [[Amy Cragg]]
|-
|}

== Maratones nel mundu ==
[[Ficheru:VignetiDelCustoza.jpg|thumb|Maratón nel Vénetu, Italia.]]
[[Ficheru:Graubuenden marathon 2005.jpg|thumb|Maratón en Graubuenden, Suiza, quilómetru 39.]]
[[Ficheru:Maratón de Nueva York.jpg|thumb|Ponte de Verrazano-Narrows, Maratón de Nueva York]]

=== Maratones mayores ===

Los [[World Marathon Majors]] son una competición internacional qu'arrexunta, dende [[2006]], a los seis maratones más prestixosos del mundu:

* [[Maratón de Berlín]]: rexunta a unos 40&amp;nbsp;000 corredores. La primer edición foi en 1973. Realízase en setiembre.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Boston]]: ye la más antigua de los maratones añales; data del añu 1897. Cada tercer llunes d'abril esperar a 22&amp;nbsp;000 participantes. Conozse como'l maratón de los maratonistas, yá que pa poder inscribise ye necesariu acreitar un determináu tiempu acordies cola edá del participante, consiguíu nun maratón internacional nel añu previu, anque yá esisten otres formes de rexistru ensin necesidá de dar los tiempos.{{ensin referencies}}
* [[Maratón de Chicago]]: cada ochobre espérense 50&amp;nbsp;000 corredores. La primer vegada que se realizó foi en 1977.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Londres]]: axunta a 49&amp;nbsp;000 participantes. La so primer edición data del añu 1981. Celebrar n'abril.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Nueva York]]: ye una de les más masives; añalmente participen unes 50&amp;nbsp;000 persones. La primer edición foi nel añu 1970, con 127 corredores. Usualmente correr en payares de cada añu.&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Cañu|nome1=Pablo|títulu=Maratón de Nueva York|url=http://www.diariodeunamaraton.com/maraton-de-nueva-york/|fechaaccesu=21 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;
* [[Maratón de Tokiu]]: Ye'l maratón mayor más moderna, creáu en [[2007]].

=== Otros maratones destacaos ===
; España *
[[Maratón d'Asturies]] - Valle del Nalón / Maranalón: entamar dende 1989, con dos años d'intervalu y recuperáu anguaño como MaraNalón, na primer selmana de xunu.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Barcelona]]: realizar dende 1979, primer domingu de marzu de cada añu. En 2016 participaron 20&amp;nbsp;287 persones.&lt;ref&gt;[http://www.zurichmaratobarcelona.es/esp/saladeprensa.html/1750/ Maratón de Barcelona]&lt;/ref&gt;
* [[Maratón nocherniegu de Bilbao]]: realizar dende 2009. Salida y llegada nel [[Muséu Guggenheim Bilbao]], tien la particularidá de correse de nueche. Rexunta a unos 4000 corredores. Realizar n'ochobre.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Castellón]]: va celebrase cada avientu, dende 2010, con mayor ésitu que'l de la ciudá d'avientu. [http://www.maratoncastellon.org/ MDS]
* [[Gran Canariu Maratón|Maratón de Gran Canaria]]: maratón pel hibiernu, a 20 graos centígrados. Apostar en xineru en [[Les Palmes de Gran Canaria]].{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Madrid]]: realizar dende 1977, nel últimu domingu d'abril de cada añu. Participen unes 14&amp;nbsp;000 persones. Ta homologada pola IAAF como ''Silver Road Race''.
* [[Maratón de Málaga]]: Prueba homologada pola [[Real Federación Española d'Atletismu|RFEA]], celébrase cada 6 d'avientu, beneficiándose de les nidies temperatures de la [[Costa del Sol]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/06/andalucia_malaga/1323168975.html Abdelhadi Mouaziz gana'l Maratón de Málaga]&lt;/ref&gt;
* [[Maratón de San Sebastián-Donostia]]: Con una participación d'unes 4000 persones, apostar en payares.&lt;ref&gt;[http://www.maratondonostia.com/antcatalogo.asp?cod=2643&amp;nome=2643&amp;prt=1 Maratón de San Sebastian-Donostia]&lt;/ref&gt; 
* [[Maratón de Sevilla]]: realizar dende 1984 nel últimu domingu de febreru. El circuitu ta homologado pola IAAF como ''Golden Road Race'' dende la so edición de 2018. Tien la salida y meta nel Estadiu Olímpicu, onde Abel Antón repitió'l so lideralgu como campeón del mundu de maratón.&lt;ref&gt;[http://sevilla.abc.es/sevilla/sevi-maraton-sevilla-llogra-etiqueta-y-asitia-ente-mejorres-carreres-planeta-201709280908_noticia.html]&lt;/ref&gt;
* [[Maratón de Valencia]]: Celebrar nel mes de payares, dende 1981. Dende 2016 ta homologado pola IAAF como ''Golden Road Race''.&lt;ref&gt;[http://www.lasprovincias.es/20111127/deportes/mas-deportes/maraton-valencia-carrera-corredores-201111271127.html Maratón de Valencia: Kosgei coronar ente 13.000 corredores][http://www.superdeporte.es/polideportivo/2016/01/19/mediu-maraton-maraton-valencia-son/283395.html]&lt;/ref&gt;
* [[Maratón de Zaragoza]], realizada dende la esposición internacional de 2008. 

; Europa *
[[Maratón d'Estocolmu]]: la primer edición foi en 1979 y acabar unos 22&amp;nbsp;000 corredores. Realizar en xunu.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Porto]]: realizar dende 2005, n'ochobre de cada añu.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de París]]: 35&amp;nbsp;000 corredores axunten cada añu n'abril. La primera realizar en 1976.{{Añedir referencies}}
* [[Maratón de Rotterdam]]: realizar dende 1981, n'abril de cada añu. Participen unes 20&amp;nbsp;000 persones.{{Añedir referencies}}

; América Llatina *
[[Maratón de Buenos Aires]]. Nel añu 2009 apostóse la 25ª edición, qu'amás foi Campeonatu Suramericanu. [http://www.martinturnes.com.ar/home/?tpl=home&amp;area=enmov_maraton09 Ver video]{{Añedir referencies}}
* [[Gran Concepción Maratón|Maratón del Gran Concepción]]: maratón de primavera que se cuerre mientres el mes d'ochobre nel centru de Chile, na zona del Gran Concepción qu'integra les comuñes de Talcahuano, Hualpén, Chiguayante y Concepción. Crucia'l ríu Biobío, el más anchu del país. [http://www.maratondelgranconcepcion.cl/]
* [[Maratón de la Ciudá de Méxicu]]: realizar dende 1983, na última selmana d'agostu. Na edicion de 2016 participaron unes 35.000 persones.&lt;ref&gt;[http://sportspedia.com.mx/trunfen-kenya-y-lituania-en-el-maraton-cdmx/]&lt;/ref&gt;
* [[Maratón de Monterrey]]: axunta cerca de 8000 corredores, que faen un percorríu poles principales cais del área metropolitana de [[Monterrey]], N.L. Méxicu y [[San Pedro Gaza García]], N.L. Méxicu, teniendo la so salida y meta nel parque Fundidora.
* [[Marabana]]: Maratón de la Habana, capital cubana. Tuvo la so primer edición en 1987. Cuérrese'l tercer domingu de payares. Tien el so orixe y fin na Habana Vieya, frente a la escalinata del Capitoliu Nacional. Contién les pruebes de mediu maratón (21 quilómetros y 97.5 metros) y el maratón completu (42 quilómetros y 195 metros). N'años posteriores ampliar a les ciudaes de Santiago de Cuba, Camagüey, Matanzas y Santa Clara, renombrándose como MaraCuba, anque'l nome de Marabana persiste na tradición. Dende hai más d'una década axunta a más de 30&amp;nbsp;000 corredores na so arrancada.
* [[Maratón de Santiago]]: Participen 28&amp;nbsp;000 corredores cada abril (dende 2012). Correr por primer vegada nel añu 2007. [http://web.archive.org/web/http://vidaoutdoor.com/maraton-de-santiago/ MDS]
* [[Maratón Internacional a la Bandera]]: en [[Rosario (Arxentina)]].&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.atletismorosario.com.ar/42k/index.asp Maratón Internacional a la Bandera]&lt;/ref&gt;
* [[Maratón Internacional de Viña del Mar]]: Celébrase cada añu, dende l'añu 2013 nes cais de la ciudá chilena de [[Viña del Mar]].
* [[Maratón Internacional Lala]]: Ye'l segundu maratón de mayor participación en Méxicu y la más importante a nivel nacional. Celébrase cada añu dende l'añu 1989 nes cais de la [[La Llaguna (Contorna Lagunera)|Contorna Lagunera]] siendo l'únicu maratón en travesar tres ciudaes distintes.
* Maratón CAF de Caracas: Ye'l maratón más grande de Venezuela, entamada por El Bancu De Desenvolvimientu D'América Llatina (CAF), la so primer edición foi nel 2011 y nel 2016 ente les pruebes de 42K y 21K participaron alredor de 10 mil corredores.

;Otres
* [[Carrera de San Montés|Maratón de San Montés]], tamién llamada '''Carrera de San Montesa''', ye una carrera urbana llevada a cabu añalmente'l 31 d'avientu, día de San Montés en distintos llugares del mundu. La primer carrera que se celebró ye la de [[Carrera Internacional de San Montesa de São Paulo]] nel añu 1924, recoyendo una tradición francesa de carreres nocherniegues na nueche d'añu vieyu onde'l corredores portaben antorches. La que se cuerre na ciudá de [[São Paulo]], [[Brasil]] ye la más conocida y más importante de Suramérica en dicha dómina.
* [[Maratón de Robots]]: El primer maratón de robots tuvo llugar el 24 de febreru de 2011 en Osaka, Xapón, y nella percorriéronse 42 quilómetros. Un total de 422 vueltes a una pista cubierta de 100 metros de llargor.&lt;ref&gt;[http://www.intereconomia.com/noticias-negocios/analisis/claves/naz-primer-maraton-robots-20110217 Primer maratón de robots]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Batalla de Maratón]]
* [[Carreres de llarga distancia]]
* [[Ranking de maratón d'España de tolos tiempos]]
* [[Correr per carretera]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Marathon}}
* [http://www.olympic.org/athletics-marathon-men Maratón masculín nel sitiu oficial de los Xuegos Olímpicos]
* [http://www.olympic.org/athletics-marathon-women Maratón femenín nel sitiu oficial de los Xuegos Olímpicos]
* [http://www.iaaf.org/disciplines/road-running/marathon Maratón nel sitiu oficial de la Federación Internacional d'Asociaciones d'Atletismu]
* [http://atletas.info/regles-basicas-pa-entrenar-media-maraton/ Regles básiques pa entrenar un Maratón]
* [http://web.archive.org/web/http://www.runningineurope.com/ Calendariu de maratones n'Europa]
* [http://www.marathon42k.eu/ Calendariu de maratones]
* [http://www.ocholeguas.com/2009/12/16/otrosmundos/1260968804.html Viaxar de maratón en maratón]


{{Tradubot|Maratón}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Maratones|Maratones]]
[[Categoría:Terminoloxía del atletismu]]

[[dpd:maratón|DPD maratón]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>tiaclkx3n7mbsr9lkdec0bh82lq7i0u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra d'Afganistán (2001-2021)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92796</id>
    <revision>
      <id>3703025</id>
      <parentid>3644727</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6421" xml:space="preserve">{{Correxir}}
La '''guerra d'Afganistán''' ye una guerra qu'enfrentó en principiu al Emiratu Islámicu d'Afganistán gobernáu polos talibanes y una vegada derrocáu este, a la so insurxencia, per un sitiu, y a una coalición internacional comandada per [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]], pol control del territoriu afganu. Empezó'l 7 d'ochobre de 2001 cola Operación Llibertá Duradera» del Exércitu d'Estaos Xuníos y l'Operación Herrick» de les tropes britániques, llanzaes pa invadir y ocupar el [[Afganistán|país asiáticu]]. La invasión #desamarrar en respuesta a los atentaos del 11 de setiembre de 2001 n'Estaos Xuníos, de los qu'esti país culpó a [[Osama bin Laden]]. Pa empecipiar la invasión, Estaos Xuníos #amparar nuna interpretación peculiar del artículu 51 de la Carta de les Naciones Xuníes, relativu a dereches a la lexítima defensa.

L'oxetivu declaráu de la invasión yera atopar a [[Osama bin Laden]] y otros dirixentes d'Al Qaeda pa llevalos a xuiciu, y derrocar el gobiernu del Emiratu Islámicu d'Afganistán gobernáu pol emir mulá Omar, qu'a xuiciu de les potencies occidentales sofitaba y daba abellugu y cobertoria a los miembros d'Al Qaeda. La Doctrina Bush d'Estaos Xuníos declaró que, como política, nun s'estremaría ente organizaciones [[Terrorismu|terroristes]] y naciones o gobiernos que-yos dan abellugu. 

Esisten dos operaciones militares lluchando por controlar el país. La Operación Llibertá Duradera» ye una operación de combate d'Estaos Xuníos cola participación de dellos países de la coalición y qu'anguaño se ta llevando a cabu principalmente nes rexones del sur y del este del país a lo llargo de la frontera con [[Paquistán]]. Nesta operación participen unos 28 300 militares d'Estaos Xuníos aprosimao. 

La segunda operación ye la Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá (ISAF), que foi establecida pol Conseyu de Seguridá de Naciones Xuníes a finales d'avientu de 2001 p'asegurar [[Kabul (ciudá)|Kabul]] y les árees de la so contorna. La [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte|OTAN]] asumió'l control de la ISAF en 2003. En xunetu de 2009, la ISAF tenía en redol a 64 500 militares de 42 países, apurriendo los miembros de la OTAN el nucleu de la fuercia. Estaos Xuníos tenía aprosimao 29 950 soldaos na ISAF.

Na invasión, Estaos Xuníos y [[Reinu Xuníu]] llevaron a cabu la campaña de bombardéu aereu, con fuercies terrestres apurríes fundamentalmente pola Alianza del Norte. En 2002, foi esplegada la infantería d'Estaos Xuníos, británica y canadiense, avanzando con fuercies especiales de delles naciones aliaes como [[Australia]]. Darréu sumáronse les tropes de la OTAN.

L'ataque inicial sacó a los talibanes del poder, pero éstos repunxeron fuercia y posiciones dende entós. La guerra tuvo menos ésitu de lo esperao en cuanto al oxetivu d'acutar el movimientu d'Al Qaeda.&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=w7fmg1cCjskC&amp;vid=ISBN8170493064&amp;dq=Afghanistan+and+the+troubled+future+of+unconventional+warfare&amp;q=Al+Qaeda&amp;pgis=1#search|títulu=Afghanistan: and the troubled future of unconventional warfare By Hy S. Rothstein}}&lt;/ref&gt; Dende 2006, vese amenaciada la estabilidá n'Afganistán debíu a la medría de l'actividá insurxente liderada polos Talibán, los altos rexistros de producción illegal de droga, y un fráxil gobiernu con pocu poder fora de [[Kabul (ciudá)|Kabul]].

El [[28 d'avientu]] de 2014 el presidente de los Estaos Xuníos [[Barack Obama]] dio per rematada la misión de la ISAF-OTAN n'Afganistán y la ceremonia que se realizó en [[Kabul (ciudá)|Kabul]] xuntu al comandante de la ISAF, el xeneral d'Estaos XuníosJohn F. Campbell en representación de les fuercies de la ISAF supuestamente punxo fin a los combates. El [[1 d'avientu]] de 2014 el secretariu xeneral de la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte|OTAN]], Jens Stoltenberg, acotó xuntu al presidente d'Afganistán, [[Ashraf Ghani]], y el xefe del Gobiernu, Abdullah Abdullah, la continuidá de la misión aliada a partir del [[1 de xineru]] de [[2014|2015]] nel país centro asiáticu denominada '''Operación Sofito Resueltu''' y dicha misión #llindar solo a entrenar y asesorar a les fuercies afganistanes hasta fines de 2016. Cerca de 13 000 soldaos de la OTAN participen nuna misión de dos años (hasta 2016) pa entrenar a les fuercies afganistanes. El [[15 d'ochobre]] de 2015 el presidente d'Estaos Xuníos Barack Obama anunció que va caltener 5500 soldaos n'Afganistán cuando dexe'l cargu en 2017, con esta decisión, pasa'l resolución del conflictu al so socesor.&lt;ref&gt;[https://www.google.com.ar/webhp?sourceid=chrome-instant&amp;ion=1&amp;espv=2&amp;ie=UTF-8#q=afganistan&amp;tbm=nws&amp;start=20 «Mantendrán 5,500 soldados de EU en Afganistán.» 15 d'ochobre de 2015.] AP.&lt;/ref&gt; En xunu de 2016 el presidente de EE. UU., Barack Obama, autorizó ampliar el papel que desempeñen les fuercies d'Estaos Xuníos esplegaes n'Afganistán. Esti movimientu va dexar al exércitu acompañar a les fuercies convencionales afganistanes (solo podíen dir al pie de les especiales) na so llucha contra los insurxentes talibán.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/internacional/2016/06/10/575aeaa8468aebf97b8b4636.html «Barack Obama autoriza ampliar el papel del Ejército de EEUU en Afganistán.» 10 de xunu de 2016.] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;En xunetu de 2016 Obama aumento'l númberu de soldaos d'Estaos Xuníos pa la permanencia n'Afganistán (hasta que concluya'l so mandatu en 2017) colo que se completa nun total de 8400 el númberu d'efectivos en suelu afganu, depués de que'l mulá Haibatulá Ajundzada declarara al igual que'l so predecesor el mulá Akhtar Mohamed Mansur que la paz llegara a Afganistán una vegada que la ocupación en dichu país por tropes estranxeres cese.&lt;ref&gt;[http://internacional.elpais.com/internacional/2016/07/06/estados_unidos/1467817586_933490.html «Obama ralentiza la retirada de Afganistán y mantendrá 8.400 militares.» 6 de xunetu de 2016.] ''El País''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elpais.cr/2016/07/02/nuevo-lider-del-taliban-insta-a-cesar-la-ocupacion-de-afganistan/ «Nuevo líder del Talibán insta a cesar la “ocupación” de Afganistán.» 2 de xunetu de 2016.] EFE.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
{{control d'autoridaes}}

[[Categoría:Guerres d'Afganistán]]
[[Categoría:Guerres d'Estaos Xuníos]]</text>
      <sha1>hqzm6x722homua51skv8qdum0pvb4h0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703145</id>
      <parentid>3703025</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6431" xml:space="preserve">{{Correxir}}
La '''guerra d'Afganistán''' ye una guerra qu'enfrentó en principiu al Emiratu Islámicu d'Afganistán gobernáu polos talibanes y una vegada derrocáu este, a la so insurxencia, per un sitiu, y a una coalición internacional comandada per [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]], pol control del territoriu afganistanu. Empezó'l 7 d'ochobre de 2001 cola Operación Llibertá Duradera» del Exércitu d'Estaos Xuníos y l'Operación Herrick» de les tropes britániques, llanzaes pa invadir y ocupar el [[Afganistán|país asiáticu]]. La invasión #desamarrar en respuesta a los atentaos del 11 de setiembre de 2001 n'Estaos Xuníos, de los qu'esti país culpó a [[Osama bin Laden]]. Pa empecipiar la invasión, Estaos Xuníos #amparar nuna interpretación peculiar del artículu 51 de la Carta de les Naciones Xuníes, relativu a dereches a la lexítima defensa.

L'oxetivu declaráu de la invasión yera atopar a [[Osama bin Laden]] y otros dirixentes d'Al Qaeda pa llevalos a xuiciu, y derrocar el gobiernu del Emiratu Islámicu d'Afganistán gobernáu pol emir mulá Omar, qu'a xuiciu de les potencies occidentales sofitaba y daba abellugu y cobertoria a los miembros d'Al Qaeda. La Doctrina Bush d'Estaos Xuníos declaró que, como política, nun s'estremaría ente organizaciones [[Terrorismu|terroristes]] y naciones o gobiernos que-yos dan abellugu. 

Esisten dos operaciones militares lluchando por controlar el país. La Operación Llibertá Duradera» ye una operación de combate d'Estaos Xuníos cola participación de dellos países de la coalición y qu'anguaño se ta llevando a cabu principalmente nes rexones del sur y del este del país a lo llargo de la frontera con [[Paquistán]]. Nesta operación participen unos 28 300 militares d'Estaos Xuníos aprosimao. 

La segunda operación ye la Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá (ISAF), que foi establecida pol Conseyu de Seguridá de Naciones Xuníes a finales d'avientu de 2001 p'asegurar [[Kabul (ciudá)|Kabul]] y les árees de la so contorna. La [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte|OTAN]] asumió'l control de la ISAF en 2003. En xunetu de 2009, la ISAF tenía en redol a 64 500 militares de 42 países, apurriendo los miembros de la OTAN el nucleu de la fuercia. Estaos Xuníos tenía aprosimao 29 950 soldaos na ISAF.

Na invasión, Estaos Xuníos y [[Reinu Xuníu]] llevaron a cabu la campaña de bombardéu aereu, con fuercies terrestres apurríes fundamentalmente pola Alianza del Norte. En 2002, foi esplegada la infantería d'Estaos Xuníos, británica y canadiense, avanzando con fuercies especiales de delles naciones aliaes como [[Australia]]. Darréu sumáronse les tropes de la OTAN.

L'ataque inicial sacó a los talibanes del poder, pero éstos repunxeron fuercia y posiciones dende entós. La guerra tuvo menos ésitu de lo esperao en cuanto al oxetivu d'acutar el movimientu d'Al Qaeda.&lt;ref name=&quot;rothstein&quot;&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=w7fmg1cCjskC&amp;vid=ISBN8170493064&amp;dq=Afghanistan+and+the+troubled+future+of+unconventional+warfare&amp;q=Al+Qaeda&amp;pgis=1#search|títulu=Afghanistan: and the troubled future of unconventional warfare By Hy S. Rothstein}}&lt;/ref&gt; Dende 2006, vese amenaciada la estabilidá n'Afganistán debíu a la medría de l'actividá insurxente liderada polos Talibán, los altos rexistros de producción illegal de droga, y un fráxil gobiernu con pocu poder fora de [[Kabul (ciudá)|Kabul]].

El [[28 d'avientu]] de 2014 el presidente de los Estaos Xuníos [[Barack Obama]] dio per rematada la misión de la ISAF-OTAN n'Afganistán y la ceremonia que se realizó en [[Kabul (ciudá)|Kabul]] xuntu al comandante de la ISAF, el xeneral d'Estaos XuníosJohn F. Campbell en representación de les fuercies de la ISAF supuestamente punxo fin a los combates. El [[1 d'avientu]] de 2014 el secretariu xeneral de la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte|OTAN]], Jens Stoltenberg, acotó xuntu al presidente d'Afganistán, [[Ashraf Ghani]], y el xefe del Gobiernu, Abdullah Abdullah, la continuidá de la misión aliada a partir del [[1 de xineru]] de [[2014|2015]] nel país centro asiáticu denominada '''Operación Sofito Resueltu''' y dicha misión #llindar solo a entrenar y asesorar a les fuercies afganistanes hasta fines de 2016. Cerca de 13 000 soldaos de la OTAN participen nuna misión de dos años (hasta 2016) pa entrenar a les fuercies afganistanes. El [[15 d'ochobre]] de 2015 el presidente d'Estaos Xuníos Barack Obama anunció que va caltener 5500 soldaos n'Afganistán cuando dexe'l cargu en 2017, con esta decisión, pasa'l resolución del conflictu al so socesor.&lt;ref&gt;[https://www.google.com.ar/webhp?sourceid=chrome-instant&amp;ion=1&amp;espv=2&amp;ie=UTF-8#q=afganistan&amp;tbm=nws&amp;start=20 «Mantendrán 5,500 soldados de EU en Afganistán.» 15 d'ochobre de 2015.] AP.&lt;/ref&gt; En xunu de 2016 el presidente de EE. UU., Barack Obama, autorizó ampliar el papel que desempeñen les fuercies d'Estaos Xuníos esplegaes n'Afganistán. Esti movimientu va dexar al exércitu acompañar a les fuercies convencionales afganistanes (solo podíen dir al pie de les especiales) na so llucha contra los insurxentes talibán.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/internacional/2016/06/10/575aeaa8468aebf97b8b4636.html «Barack Obama autoriza ampliar el papel del Ejército de EEUU en Afganistán.» 10 de xunu de 2016.] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;En xunetu de 2016 Obama aumento'l númberu de soldaos d'Estaos Xuníos pa la permanencia n'Afganistán (hasta que concluya'l so mandatu en 2017) colo que se completa nun total de 8400 el númberu d'efectivos en suelu afganistanu, depués de que'l mulá Haibatulá Ajundzada declarara al igual que'l so predecesor el mulá Akhtar Mohamed Mansur que la paz llegara a Afganistán una vegada que la ocupación en dichu país por tropes estranxeres cese.&lt;ref&gt;[http://internacional.elpais.com/internacional/2016/07/06/estados_unidos/1467817586_933490.html «Obama ralentiza la retirada de Afganistán y mantendrá 8.400 militares.» 6 de xunetu de 2016.] ''El País''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elpais.cr/2016/07/02/nuevo-lider-del-taliban-insta-a-cesar-la-ocupacion-de-afganistan/ «Nuevo líder del Talibán insta a cesar la “ocupación” de Afganistán.» 2 de xunetu de 2016.] EFE.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
{{control d'autoridaes}}

[[Categoría:Guerres d'Afganistán]]
[[Categoría:Guerres d'Estaos Xuníos]]</text>
      <sha1>io2m4qjtxy690i6ijr4brgzyw0g8p3z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bactriana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92957</id>
    <revision>
      <id>3703073</id>
      <parentid>3631315</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11797" xml:space="preserve">{{Rexón}}
'''Bactriana''' o '''Bactria''' ye l'antiguu nome griegu d'una [[rexón histórica]] del [[Asia Central]], alcontrada ente'l [[Hindú Kush]] (''Parapamisos'' o ''Caucasus Índicus'' pa los autores grecollatinos) al sur, y el [[ríu Amu Daria]] (''Oxus'') al norte; la so capital foi la ciudá de [[Balh (ciudá)|Balh]] (''Bactra'' o ''Zaraspa''). Güei esi territoriu correspuende a delles naciones, el norte d'[[Afganistán]], el sur d'[[Uzbequistán]], y [[Taxiquistán]].

La Bactriana llindaba pel este cola rexón antigua de [[Gandhara]] nel [[subcontinente indiu]], al oeste con [[Drangiana]] y [[Hircania]] y al norte cola [[Transoxiana]], la [[Sogdiana]] y la extensísima [[Escitia]] (Extra Imaus), al sur confinaba con [[Aracosia]]; ente otros territorios, la Bactriana incluyía a los de la Guriana, la Bubacena, la Parapamisade y el llamáu «país de los marucenos». L'idioma ''clásicu'' de la Bactriana yera una [[Llingües indoeuropees|llingua indoeuropea]] de la [[Llingües indoiranias|subfamilia indoirania]], l'[[idioma bactriano]].

Los bactrianos son una de les llinies hereditaries de los modernos [[taxiquistaninos]], según posiblemente de los [[etnia paxta|paxtos]]. Dellos historiadores creen que'l nome modernu de «tayik» aniciar de Ta-Hia o Daxia, nome chinu antiguu pa la rexón (en chinu medieval pronunciábase /datguea/); pela so parte los antiguos indios denominar [[Bahlikā|Bahlika]].

== Xeografía ==
[[Ficheru:BactrianZoroastrian.jpg|thumb|Cabeza d'[[alabastru]] pintada en magre d'un cura [[Zoroastrismu|zoroástrico]] que lleva un tocáu distintivu del estilu bactriano, [[Takti-Sangin]], [[Taxiquistán]], [[Reinu grecobactriano]], 3ro-2do sieglu AC.]]
Yera un país montascosu con un clima continental, anque nos abondosos [[oasis]] que na [[Historia antigua|Antigüedá]] tenía'l territoriu, l'agua yera abondosa y la tierra bien fecunda. La Bactriana considerábase tradicionalmente como'l llugar d'orixe d'una de les tribus iranies. Los autores modernos usaron de cutiu el nome nun sentíu más ampliu, como la designación del norte d'[[Afganistán]].

== Historia ==

[[Ficheru:ImperioAqueménida500AC.svg|thumb|650px|Mapa del [[Imperiu aqueménida]] cola división en satrapíes (ca. 500 e.C. )]]

Nestes rexones de tierres fecundes nos oasis, d'un país montascosu arrodiáu pola [[depresión del Turán]], dende tiempos remotos la Bactriana foi una etapa perimportante y cuasi obligada pal tráficu comercial y la comunicación ente l'[[Estremu Oriente]], el [[subcontinente indiu]] y la [[cuenca del Mediterraneu]]. Foi na Bactriana onde se considera que'l profeta [[Zoroastru]] predicó y ganó el so primeres adeptos. L'idioma en que'l ''[[Avesta]]'', llibru santu del [[zoroastrismu]] ta escritu, llamóse «antiguu bactriano» dalguna vegada, anque depués pasó al zend.

=== Ciro y Alejandro ===

Nun ye conocíu si la Bactriana formó parte del [[Media (Oriente Mediu)|Imperiu medo]], pero foi apoderada por [[Ciro el Grande]] nuna campaña llevada a cabu probablemente ente [[545 e.C.|545]] y {{AC|540}} De magar, la Bactriana foi una de les principales [[Sátrapa|satrapíes]] del [[Imperiu aqueménida]]. Mientres la guerres intestinas del añu {{AC|522}}, el sátrapa [[Dadarsi (sátrapa)|Dadarsi]], foi un pervalible aliáu del rei [[Darío&amp;nbsp;I]]. Yá nel reináu de [[Xerxes&amp;nbsp;I]], el sátrapa [[Masistes]] intentó fallidamente empecipiar una rebelión. Cerca del {{AC|462}} españó en Bactriana una revuelta contra'l rei [[Artaxerxes&amp;nbsp;I]], liderada pol so hermanu [[Histaspes (fíu de Xerxes I)|Histaspes]] ([[Diodoro Sículo]],&amp;nbsp;XI&amp;nbsp;68) o por un sátrapa llamáu [[Artabano (rebelde)|Artabano]] ([[Ctesias]],&amp;nbsp;35). Dempués de que [[Darío&amp;nbsp;III]] fuera derrotáu por [[Alexandru Magnu]], el so asesín [[Besos]], el sátrapa de Bactriana, intentó entamar una resistencia nacional nos sos dominios.

Alejandro conquistó la Bactriana ensin muncha dificultá; namái en [[Sogdiana]] al norte, más allá del Oxus, atopó una resistencia fuerte. Bactriana volvióse una provincia del [[Reinu de Macedonia|Imperiu macedoniu]]. En Bactriana Alejandro conoció a una de les sos más célebres muyeres, [[Roxana]], y colla casóse; tamién asocedió otru fechu famosu na vida del conquistador: Alexandru Magnu nomó como primer sátrapa griegu al so favoritu [[Clito el Negru]] nel {{AC|328}}, pero mientres una llacuada Clito reprochó-y ciertes actitúes a Alejandro, quien como respuesta peracabó-y d'un llanzazu. Tres la muerte d'Alejandro la Bactriana cayó —con cuasi tolos territorios asiáticos— baxu tutelar del [[diádoco]] [[Seleuco&amp;nbsp;I Nicátor]].

{{VT|Alexandría de Oxiana}}

=== L'Imperiu seléucida ===

Tres la muerte d'Alejandro, el xeneral macedoniu [[Seleuco&amp;nbsp;I Nicátor]] y el so fíu [[Antíoco I Sóter|Antíoco&amp;nbsp;I]] establecieron l'[[Imperiu seléucida]], y fundaron munchos pueblos na rexón del Irán oriental, l'idioma griegu volver mientres dalgún tiempu na rexón l'idioma dominante. La paradoxa de que la presencia griega yera más prominente en Bactriana que nes árees más axacentes a [[Grecia]], posiblemente podría esplicase pola política impuesta polos reis perses, que consistía en deportar a los colonos griegos a les provincies más remotes del so gran imperiu.&lt;!--- dudosu ye esto, sicasí sábese qu'a partir d'Alexandru Magnu fundáronse delles ''keruklias'' o colonies militares grieges debíu al valor estratéxico y comercial de la Bactriana ---&gt;

[[Ficheru:Greco-BactrianKingdomMap-es.svg|thumb|500px|Mapa del Reinu grecobactriano na so máxima estensión, escontra'l 180 e.C. ]]

{{VT|Imperiu seléucida}}

=== El Reinu grecobactriano ===

Les munches dificultaes contra les que los reis seléucidas teníen que lluchar y los ataques de [[Ptolomeo&amp;nbsp;II]] d'Exiptu, dio al sátrapa bactriano [[Diodoto&amp;nbsp;I]] la oportunidá de faese independiente (''[[circa]]'' {{AC|255}}). El territoriu tomaba Sogdiana, [[Aria (rexón)|Aria]] y [[Aracosia]] creándose'l llamáu [[Reinu grecobactriano]].

Diodoto y los sos socesores pudieron defendese contra los continuos ataques del rei seléucida [[Antíoco&amp;nbsp;III el&amp;nbsp;Grande]], hasta que los seléucidas fueron ganaos finalmente polos romanos ({{AC|190}}) n'[[Oriente Próximu]].

El Reinu grecobactriano foi tan poderosu que pudo estender el so territoriu hasta'l norte de la [[India]] (o, más esautamente, hasta exercer una hexemonía sobre territorios que, mayormente, correspuenden al actual [[Paquistán]] y que na Antigüedá yeren el nucleu de la [[cultura del valle del Indo]].

=== El Reinu indogriego ===

El rei bactriano [[Eutidemo&amp;nbsp;I]] y el so fíu [[Demetrio I de Bactriana|Demetrio]] cruciaron el [[Hindu Kush]] y empezaron la conquista del norte d'Afganistán y el [[valle del Indo]]. Mientres un tiempu ellos remanaron un gran imperiu griegu, llevantáu bien llueñe de Grecia, nel Este.

[[Ficheru:EucratidesStatere.jpg|thumb|[[Estatero]] d'oru del rei [[Eucrátides&amp;nbsp;I]], la mayor pieza d'oru de l'Antigüedá.]]

Pero esti imperiu estazar poles disensiones interiores y les usurpaciones constantes. Cuando Demetrio avanzó escontra la [[India]], unu de los sos xenerales, [[Eucrátides&amp;nbsp;I]], sublevóse y arrampuñólu Bactriana y [[Sogdiana]] (escontra {{AC|175}}).

Les posesiones griegues fueron estremaes ente los familiares de Eucrátides, que recibieron Bactriana, Sogdiana y el [[Punyab]] occidental, y los de Demetrio, qu'hubieron de conformase col Punyab oriental.

Tou lo que se conoz sobre ellos ye poles sos monedes, munches de los cualos atopáronse n'Afganistán y l'India. Por estes guerres internes la posición dominante de los griegos na rexón viose menguada.

Escontra l'añu {{AC|150}}, un soberanu notable, [[Menandro&amp;nbsp;I]] entró en conflictu col [[Imperiu Sunga]]; invadió'l valle del [[Ganges]], hasta [[Benarés]], conquistó [[Pataliputra]] (seique llegó hasta [[Patna]]) y favoreció la relixón [[budismu|budista]]; este ye l'únicu personaxe griegu (en [[sánscritu]] «javana» —xoniu—, nome dau a tolos helénicos polos antiguos hindús) qu'apaez mentáu fehacientemente na lliteratura de l'antigua India, na mesma'l so nome ye tresformáu a Milinda. D'esta miente, pol so propiu pesu económicu, cultural y demográficu, la área de la cuenca del [[Indo]] y del altu [[Ganges]] biforcar del Reinu grecobactriano, constituyéndose entós un nuevu reinu helenísticu al sur y esti del Hindu Kush: el bastante efímeru [[Reinu indogriego]], con capital en [[Taxila|Taksila]].

Ente [[80 e.C.|80]] y {{AC|30}}, los últimos príncipes griegos del Punyab fueron destronaos polos invasores procedentes del Asia Central (n'especial pol conxuntu de [[tocarios]] llamáu [[Imperiu kushán|kushanas]]), más la cultura griega subsistió a la nueva dominación al traviés de centenares d'años.

=== Contactos con China ===

La Bactriana (conocíu como Ta-Hia en chinu) foi visitada pol esplorador chinu [[Zhang Qian]] en 126 e.C.

Los informes de Zhang Qian escritos nel ''Shiji'' (‘los archivos del Gran Historiador’) por [[Torca Qian]] nel sieglu&amp;nbsp;I e.C. , describen una civilización urbana bien importante d'aprosimao un&amp;nbsp;millón de persones, quien vivíen en ciudaes cercaes sol gobiernu de pequeños reis o maxistraos.

Estos contactos llevaron darréu a la espedición d'embaxaes múltiples
del Imperiu chinu, empezando'l desarrollu de la [[Ruta de la seda]], que d'[[Antioquía]] llegó al [[Cordal del Pamir|Pamir]], y al traviés del [[océanu Índicu]] a los puertos de [[Barygaza]] y [[Musiris]] según el remotu de [[Cattigara]].

=== Tocaristán ===

Darréu la zona onde se desenvolvió'l Reinu grecobactriano, tal como se señaló, foi ocupáu pol [[Imperiu kushán]] (llamáu tamién [[tocarios|tocariu]]). Por esta razón, la rexón va ser conocida darréu pol so nome persa y árabe de Tocaristán. A diferencia de pueblos de la mesma etnia que s'establecieron nel nordeste de [[Xinjiang]] y fortalecieron ellí la so individualidá etnollingüística, los kushanas se iranizaron rápido ensin dexar rastru de la so identidá orixinal.

Esti territoriu foi conquistáu polos [[Imperiu sasánida|sasánidas]]. Dempués d'un curtiu periodu so hexemonía [[güigur]], foi conquistáu polos [[pueblu árabe|árabes]] nel sieglu&amp;nbsp;VII&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.

Bactra, la so capital (actual [[Balh (ciudá)|Balh]]) florió sol dominiu árabe hasta que foi destruyida polos [[Imperiu mongol|mongoles]] en [[1221]]. Depués recuperóse parcialmente, pero tuvo de dexar el so llugar de primacía a [[Mazari Sharif]], ciudad santuario allugada a poca distancia al sudeste. Esti santuariu compite, nel [[islamismu]] popular, cola ciudá [[iraq]]uí de [[Nayaf]] pol honor de ser l'últimu llugar de descansu d'[[Ali (xenru de Mahoma)|Ali]] (600-661), xenru del profeta [[Mahoma]] y primer [[imán (relixón)|imán]] de la fe&amp;nbsp;[[xiín]]. En sieglos más recién, l'orixinal [[Tojaristán]] iraniu viose infiltrado por migraciones de pueblos túrquicos, particularmente turkmenos y uzbecos, a tal puntu que la rexón ye conocida tamién en tiempos modernos como Turquestán afganistanu.

== Arte ==

Destácase'l curiosu [[arte grecobactriano]], que representa una variante del [[arte de l'Antigua Grecia]] influyíu por traces del [[arte de la India|arte indio]] y del [[arte medo-persa]], llegando a fundise col [[arte greco-budista]] de [[Gandhara]], talo como se reflexaba nos colosales [[Budas de Bāmiyān]] destruyíos en 2001.

== Ver tamién ==
* [[Complexu arqueolóxicu Bactria-Margiana]]


{{Tradubot|Bactriana}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bactriana|Bactriana]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>nzwintutdcvkib8yqf28uuv12sapt1j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yolanda Domínguez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93133</id>
    <revision>
      <id>3703482</id>
      <parentid>3702926</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20043" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Yolanda Domínguez Rodríguez''' {{nym}} ye una artista visual, fotógrafa y activista española. Les sos obres tán coneutaes col movimientu &quot;[[arte d'aición]]&quot; y desenvuelve temes de conciencia y crítica social rellacionaos col xéneru y el [[consumu]]. Per mediu de la ironía y la descontextualización como estratexes principales, crea situaciones o escenarios nos que l'espectador vese arreyáu y puede participar. Ente les sos obres más conocíes tán ''Katy Salinas y Pido pa un Chanel'' (2010), ''Poses'' (2011),  ''Fashion Victims'' (2013), ''I'm not just a body'' y ''Rexistru'' (2014), ''Accesibles y Accesories'' y ''Neños vs. Moda'' (2015), ''Total Correction'' y ''Nun tocar, nun matar, nun violar, esti cuerpu ye mio y de naide más'' (2016).  

Domínguez ye tamién profesora na Escuela de Fotografía EFTI de Madrid y analista social nel dixital [[El Huffington Post]] onde escribe sobre la representación de la muyer.  

== Trayeutoria ==
Estudió Belles Artes na [[Universidá Complutense de Madrid]] y ye Master n'Arte y Nueves Teunoloxíes pola [[Universidá Europea de Madrid]] y Master en Fotografía Contemporánea pola Escuela de Fotografía EFTI de Madrid. Ye profesora y tutora del Máster Conceutu y Creación de la Escuela de Fotografía EFTI de Madrid y profesora nel Máster Experiencial en Direición de Marketing pa les industries creatives en ''Madrid School of Marketing.'' 

Tamién collabora selmanalmente nel [[El Huffington Post]] España onde escribe sobre la representación de la muyer nos medios.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.huffingtonpost.es/yolanda-dominguez/|títulu=Yolanda Domínguez nel Huffington post|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=www.huffingtonpost.es|editorial=}}&lt;/ref&gt; 

== Obra ==
Utiliza la ironía y la descontextualización como estratexes principales y defende la risa como elementu de lliberación.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0Jw78xXUE7w|títulu=Terricoles: Yolanda Domínguez|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|autor=Patrícia Soley-Beltrán|enllaceautor=|fecha=2016|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt; Centra la temática de la so obra con frecuencia en [[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]] y [[consumu]]. Sobre'l mundu de la moda considera que ''les persones que tienen el poder de xenerar una imaxe tienen de ser responsables de lo que tán xenerando.''&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; 

Practica'l [[arte d'aición]], una disciplina basada nel impautu y el desconciertu. Los sos primeros trabayos d'arte y activismu social daten de 2008 momentu nel que decidió abandonar el lo que considera &quot;estatismu de museos y galeríes&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://revistacactus.com/yolanda-dominguez-arte-y-accion/|títulu=Yolanda Domínguez: Arte y aición|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|sitiuweb=revistacactus.com}}&lt;/ref&gt; Denuncia la manipulación a la que los medios de comunicación (publicidá, televisión, cine, internet) someten a la población al traviés d'impautos y estereotipos dende la infancia. ''“Recibimos de 3.000 a 5.000 impautos publicitarios al día y ye bien importante qu'aprendamos a penerar pa ver cómo construyimos la nuesa personalidá”'',&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.uam.es/ss/Satellite/es/1242649910548/1242694255442/noticia/noticia/L'artista_Yolanda_Dominguez_pon_de_manifiestu_la desigualdá_de_xenero_que_fomenten_los__mass_medi.htm|títulu=L'artista Yolanda Domínguez pon de manifiestu la desigualdá de xéneru que fomenten los 'mass media'|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|autor=Universidá Autónoma de Madrid|enllaceautor=Universidá Autónoma de Madrid|fecha=29 de marzu de 2016|idioma=|sitiuweb=www.uam.es|editorial=}}&lt;/ref&gt; Como retu nos sos trabayos plantega desenvolvese la capacidá que tenemos de crear un nuevu imaxinariu que represente la realidá “''tener una dieta sana d'imáxenes''”.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

En 2008 enllenó les cais de Madrid con cartelos nos qu'una muyer ufiertar a faer tou lo que s'espera de la esposa tradicional en cuenta de un estatus económicu.  

=== Katy Salinas y &quot;Pido un Chanel&quot; (2010) ===
En 2010 crea'l personaxe de Katy Salinas una muyer de 65 años qu'al traviés d'un blogue encarna la obsesión pola guapura llevada al estremu pa denunciar l'escesivu cultu a la guapura al que ta sometida esta sociedá y, sobremanera, la muyer.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Mujer de 65 aparenta 25|url=https://www.elcomercio.es/sociedá/201409/16/muyer-aparenta-20140916141809.html|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|periódicu=El Comerciu|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.yolandadominguez.com/project/katy-salines-2010-2/|títulu=Katy Salinas (2010)|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt; ''Hola, soi Katy Salinas, '''tengo 65 años pero nun aparentar más de 25''' gracies a los mios cuidos diarios colos que consiguí permanecer nuevu y bella''&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://katysalinas.blogspot.com.es/|títulu=El Blogue de Katy Salinas|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|sitiuweb=katysalinas.blogspot.com.es}}&lt;/ref&gt; Katy Salinas yera una muyer divorciada y ensin vida social que dedica tola so esistencia a curiase y consigue llegar a la vieyera con una apariencia nueva siguiendo ce por be tolos conseyos pa muyeres qu'apaecen nes revistes, en foros de guapura, blogues, páxines d'Internet, ya inclusive teniendo en cuenta les zunes de les famoses.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; El blogue xeneró más de 18.000 visites y más de 1.000 comentarios.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://yolandadominguez.blogspot.com.es/2010/05/katy-salines.html|títulu=Katy Salinas|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=27 de mayu de 2010|idioma=|sitiuweb=Yolanda Domínguez|editorial=}}&lt;/ref&gt; 

Tamién en 2010 l'aición &quot;''Pido pa un Chanel''&quot; enceta l'adicción enfermiza a les compres de delles muyeres motivada pola necesidá consumista de los países desenvueltos. En ella una actriz que representa a una muyer de clase alta, elegante y vistida con ropa y complementos de marca, pasia por una de les cais más luxoses de Madrid y detiense ante l'escaparate de Chanel onde ve daqué que quier mercase pero nun tien dineru nesi momentu. Desesperada sufre un ataque d'ansiedá y decide ponese a pidir a los viandantes, ayudar d'un cartón nel qu'escribe cola so barra de llabios: &quot;PIDO PA UN CHANEL&quot;. &lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=Pido pa un Chanel|apellíu=Yolanda Domínguez|url=https://www.youtube.com/watch?v=1s43_69mgO0|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|fecha=4 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Poses (2011) ===
[[Ficheru:&quot;Poses&quot; Yolanda Domínguez.jpg|left|miniaturadeimagen|250x250px|&quot;Poses&quot;, Yolanda Domínguez 2011]]
En 2011 con &quot;''Poses''&quot; realizó una crítica a lo absurdo y artificial del mundu del glamour y de la moda que vienden les revistes, ''en concretu a la imaxe aburuyada qu'espublicen de la muyer al traviés de modelos que nun representen a les muyeres reales y que resalven a toes aquelles que nun tán dientro de los sos acutaos parámetros.'' Nesta obra Domínguez cuntó col sofitu de les actrices May Serrano y Cary Rodríguez, y UP Teatru.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://yolandadominguez.blogspot.com.es/2011/08/poses.html|títulu=POSES|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|fecha=4 d'agostu de 2011|sitiuweb=YOLANDA DOMÍNGUEZ}}&lt;/ref&gt;

La obra superó'l millón de reproducciones en [[YouTube|Youtube]] y foi mundialmente espublizada en televisión, radio y prensa y tuvo delles selmanes nel top ten de los meyores videos de moda del mundu (Fashion Films).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Fashion Victim: Yolanda Dominguez {{!}} HUNGER TV|url=http://www.hungertv.com/feature/fashion-victim-yolanda-dominguez/|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=HUNGER TV|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

A partir de la esperiencia avanzó na puesta en marcha de proyeutos de participación coleutiva.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

=== Moda ensin tóxicos, Esclaves (2012) ===
En 2012  collaboró con [[Greenpeace]] na campaña “''Moda ensin tóxicos''” pa denunciar l'usu de sustances tóxiques nos procesos granibles de la marca Levi's. Voluntarios de Greenpeace vistíos como camareros partieron 501 botelles con tela vaquero nel interior y col mensaxe “Si tienes vaqueros pa qué quies agua”&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu=Aición artística. Yolanda Domínguez pa Greenpeace|url=http://www.greenpeace.org/espana/es/Multimedia/Videos1/Queremos-moda-ensin-toxicos/|fecha=10 d'avientu de 2012|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=Greenpeace España|páxina=}}&lt;/ref&gt;

Tamién creó ''Esclaves'', una coleición de prendes realizaes pola diseñadora Sara Ostos diseñaes pa exhibir el cuerpu femenín realizaes con ''Burkas. Ente qu'en delles sociedaes obligar a les muyeres a despintar los sos cuerpos, n'otres espérase que lo exhiban.'' ''Dos realidad texíes pola mesma tela: la sumisión a una mirada masculina y objetificadora, que se torna entá más alarmante cuando dexa de ser impuesta pa ser asumida como ideal.''&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.yolandadominguez.com/project/esclaves-2012-2/|títulu=Esclaves (2012)|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=www.yolandadominguez.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;

=== Poses nᵘ5, #NadieDesechado y Fashion Victims (2013) ===
En 2013 y tres la esperiencia de ''Poses'', entamó una parodia de posar de la Campaña Primavera Verano 2013 de Chanel, realizada por [[Karl Lagerfeld]](autor de tan polémiques apreciaciones alrodiu de la xente común”) siendo precisamente esa xente común, la que dende distintes parte del mundu ([[Madrid]], [[Barcelona]], [[París]], [[Quitu]]) la que xeneró un nuevu videu cola denuncia: '''''“'''Tamos equí y nun nos gusten los modelos absurdos que nos imponéis, nun nos identifiquen y nun nos representen”''.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://yolandadominguez.blogspot.com.es/2013/04/pose-n5.html|títulu=POSE Nᵘ|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|fecha=4 d'abril de 2013|sitiuweb=YOLANDA DOMÍNGUEZ}}&lt;/ref&gt; 

En xunu de 2013 creó ''Fashion Victims'' en protesta poles condiciones de trabayu que sufren nel sector del testil -n'abril habíase [[Colapsu d'un edificiu en Savar en 2013|derrumbáu un edificiu con fábriques de testil en Bangladesh]] nel que morrieron más de 1000 persones- soterrando a delles blogueras so escombros na Gran Vía de Madrid pa llanzar un llamamientu a la producción y el consumu responsables.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu='Fashion Victims', muyeres cubiertes d'escombros na Gran Vía de Madrid|url=http://blogs.20minutos.es/trasdos/2013/06/04/fashion-victims-yolanda-dominguez/|fecha=|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|periódicu=20 Minuto|páxina=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.xtrart.es/2013/11/21/el proyeutu-fashion-victims-de-yolanda-dominguez-en-la-television-publica-holandesa/|títulu=El proyeutu 'Fashion Victims' de Yolanda Domínguez, na televisión pública holandesa {{!}} XTRart|fechaaccesu=12 de xineru de 2017}}&lt;/ref&gt;

En payares de 2013 sumar a la campaña de #NadieDesechado de [[Médicos del Mundu]] pa denunciar les consecuencies de los retayos en sanidá na vida de les persones.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.medicosdelmundo.es/index.php/mod.conts/mem.detalle_cn/relmenu.5/id.3462|títulu=Médicos del Mundu y l'artista Yolanda Domínguez se alían pa denunciar les dificultaes d'accesu a la sanidá|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|autor=|enllaceautor=|apellíu=|nome=|fecha=27 de febreru de 2007|idioma=|sitiuweb=www.medicosdelmundo.es|editorial=Médicos del Mundu}}&lt;/ref&gt;

=== Rexistru (2014) ===
[[Ficheru:&quot;Registro&quot; Yolanda Dominguez.jpg|miniaturadeimagen|275x275px|&quot;Rexistru&quot; Yolanda Domíngez 2014]]
En 2014 como aición de protesta ante la reforma de la [[Albuertu n'España|llei del albuertu n'España]] movilizó a muyeres de tol país por qu'allegar a los Rexistros de la Propiedá a solicitar la propiedá del so cuerpu convirtiéndose nun movimientu nacional que consiguió estendese a otros países.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=El mio cuerpu ye mio, por eso inscribir nel Rexistru de la Propiedá|url=https//www.eldiario.es/sociedad/rexistro-mercantil-Madrid-estudiara-inscripcion_0_227477549.html|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=eldiario.es}}&lt;/ref&gt;

=== Accesibles y accesories (2015) ===
Como crítica al anunciu de Multiópticas nel que col mensaxe &quot;Ten la increíble sensación d'estrenar toles vegaes que quieras&quot;, un home entra un establecimientu de venta de gafes llenu de muyeres, Domínguez plantega un anunciu alternativu: dellos grupos de muyeres allegaron a centros d'esta marca vistíes como les modelos del anunciu y na mesma actitú. La so aición xeneró tou tipu de reacciones.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Estrena gafes y muyeres toles vegaes que quieras|url=https//www.eldiario.es/micromachismos/Estrena-gafes-muyeres-vegaes-quieras_6_385371473.html|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|periódicu=eldiario.es}}&lt;/ref&gt;

=== Total Correction y ''Nun tocar, nun matar, nun violar ...'' (2016) ===
En marzu de 2016 realizó pa Art Madrid &quot;''Total Correction''&quot; comisariada por [[Margarita Aizpuru]]&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Casanueva|nome=Eva|títulu=Yolanda Domínguez pa Art Madrid|url=http://www.efti.es/noticies/yolanda-dominguez-pa-art-madrid|fecha=22 de febreru de 2016|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=EFTI {{!}} Centru Internacional de Fotografía y Cine|idioma=es}}&lt;/ref&gt; coles actrices [[Esther Gimeno]] y [[Velilla Valbuena]], una performance cola que pretende subvertir el mensaxe col que la industria de guapura y cosmética nos bombardea de cutio pa faenos creer que somos imperfectos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=García|nome=María Angles|títulu=Total Correction: una crema facial contra la tiranía de la guapura|url=http://www.yorokobu.es/total-correction-yolanda-dominguez/|fecha=16 de marzu de 2016|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=Yorokobu|páxina=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Yolanda Domínguez tackles beauty industry put-downs, tells us we're “fabulous”|url=http://www.itsnicethat.com/articles/yolanda-dominguez-total-correction-030316|fecha=3 de marzu de 2016|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=It&amp;#8217;s Nice That}}&lt;/ref&gt; En xunetu tres la denuncia d'agresiones sexuales nes fiestes de [[Sanfermines|San Fermines]] llanzó la campaña ''Nun tocar, nun matar, nun violar, esti cuerpu ye mio y de naide más.'' &lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Campaña viral: Nun tocar, nun matar, nun violar {{!}} Tribuna Feminista|url=http://www.tribunafeminista.org/2016/07/campana-viral-de-l'artista-yolanda-dominguez-nun tocar-nun matar-nun violar/|fecha=18 de xunetu de 2016|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=Tribuna Feminista}}&lt;/ref&gt;

Tamién en 2016 inauguró'l proyeutu &quot;''Mapes d'aición''&quot; una esposición individual nel Centru Atlánticu d'Arte Moderno (CAAM) de Les Palmes de Gran Canaria na qu'incorporó l'aición fotográfica participativa &quot;''Hot dog legs&quot;'' na que Yolanda Domínguez convidaba a la población de Gran Canaria a publicar les redes sociales fotografíes de rincones y realidaes d'esta Isla que nun apaecen de normal nes postales turístiques, por aciu la téunica de &quot;les piernes-salchica&quot;, que consiste en faer una semeya d'un paisaxe mientres se ta baltáu frente a él coles piernes flexionadas.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Palmes|nome=La Provincia Diariu de Los títulu=El CAAM exhibe la esposición 'Mapes d'aición' de Yolanda Domínguez|url=http://www.laprovincia.es/cultura/2016/12/16/caam-exhibe-mapes-accion-yolanda/891070.html|fecha=|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=Diariu La Provincia. Les Palmes|páxina=}}&lt;/ref&gt;

== Premios y reconocencies ==
* 2010. Beca del Ministeriu de Cultura pa la Promoción del Arte Contemporáneo Español
* 2013: Premios RAC, Nominación Meyor Artista revelación 2013
* 2013: Beca Ayudes a la Creación Visual VEGAP
* 2014: Mención Especial Premi Llibertat d'Expressió 2014 Xunió de Periodistes Valencians&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu Xunir de Periodistes concede'l so Premiu Llibertat d'Expressió 2014 a The Guardian|url=https://www.europapress.es/comunitat-valenciana/noticia-unio-periodistes-concede-premiu-llibertat-dexpressio-2014-the-guardian-20140503142431.html|fecha=3 de mayu de 2014|fechaaccesu=6 de xineru de 2017|periódicu=europapress.es|páxina=|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

== Esposiciones ==

=== Individuales ===
* 2012: “''Preludios''” Photoespaña Galería Rafael Pérez Hernando de Madrid (España)

* 2012: “''Esclaves''” Galería Rafael Pérez Hernando de Madrid (España)

* 2012: Galería Coloráu Artspace de Milán, (Italia)

* 2013: Muséu Municipal Ramón Mª Ayer, Pontevedra (España)

* 2013: Galería Pilar Cubillo de Madrid (España)

* 2014: Universidá New Mexico Highlands, Nuevu Méxicu (EE.XX.)

* 2014: “''Galería''” Twin Gallery, Madrid (España)

* 2015: “''Mapes d'Aición''” Galería Serendipia, Madrid (España)

* 2016: “''Mapes d'Aición''” CAAM, Les Palmes de Gran Canaria

* 2016: “''Total Correction''” Aición pa Art Madrid 2016 

=== Coleutives ===
* 2008: Photoespaña 2008, EFTI, Madrid (España)

* 2009: Allianza Francesa, Madrid (España)

* 2010: Mulier Mulieris, Muséu de la Universidá d'Alicante (España)
* 2011: Festival Exist Live Art/Performance Art, Brisbane (Australia)
* 2012:  JustMad, Madrid  (España)
* 2012: Mulier Mulieris – Muséu de la Universidá d'Alicante (España)
* 2012: VIII Alcuentros Internacionales d'Arte y Xéneru, Madrid (España)

* 2012: Festival de Cultura Contemporánea NOVA 2012 São Paulo (Brasil)
* 2012: Festival de Cultura Contemporánea NOVA 2012 Barcelona (España)
* 2012: Streitfeld Projektraum en Múnich (Alemaña)
* 2013: Fundación Amelia Moreno, Toledo (España)
* 2013: Galería Elga Wimmer en Nueva York, (EE.XX.)
* 2013: Affordable Art Fair. Galería Pilar Cubillo (Mexico)
* 2014: Galería KKOutlet Londres (Reinu Xuníu)
* 2014: “Mínimos” Galería Cero, Madrid (España)
* 2014: Arte Open Views, Madrid (España)
* 2014: “What if…and beyond” Open Systems Vienna (Austria)
* 2014: Sarau Tropicaos de Rio de Janeiro, (Brasil)
* 2014: “Turismu Efímeru” Galería Addaya, Mallorca (España)
* 2014: The Lycoming College Art Gallery, Pennsylvania (EE.XX.)
* 2014: Foreman Gallery Oneota, Nueva York (EE.XX.)
* 2014: Women's Film Festival en Nueva Orleans, (EE.XX.)
* 2015: “Octavi Cameron. Contracte comú” Can Palauet, Barcelona (España)
* 2015: “Muyeres n'aición: Feminario Videoperformativo” AECID (Honduras, Bolivia, San Salvador, República Dominicana)
* 2015: “Desmontando poderes y silencio” Ayuntamiento de Fuenlabrada, Madrid
* 2015: “Gymnastics of the Kitchen” Propuesta de participación coleutiva en Mataderu, Madrid
* 2016: “La Corteza de l'Alma” Galería Fernando Pradilla, Madrid
* 2016: Forum Stadpark, Austria

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.yolandadominguez.com/ Web de Yolanda Domínguez]
* [http://www.huffingtonpost.es/yolanda-dominguez/ Artículos de Yolanda Domínguez en The Huffington post]
* [https://www.youtube.com/channel/UCCudJC7l4d7pBvO6apF_m7g Canal de Yolanda Domínguez en Youtube con videos de les sos obres]
* [https://www.rtve.es/alacarta/videos/l'aventura-del-saber/aventura-del-saber-yolanda-dominguez/2776945/ L'Aventura del Saber. Yolanda Domínguez] (2014) RTVE 
* [https://www.youtube.com/watch?v=0Jw78xXUE7w Terrícoles. Entrevista a Yolanda Domínguez de Patricia Soler-Beltran] (2016)
* [https://www.youtube.com/watch?v=BNnR2aQoefk Here London 2016: Yolanda Domínquez] Yolanda Domínguez esplica'l so trabayu (2016) (n'inglés)

{{NF|1977||Domínguez, Yolanda}}


{{Tradubot|Yolanda Domínguez}}

[[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'España]]
[[Categoría:Artistes d'España]]
[[Categoría:Activistes feministes]]
[[Categoría:Artistes feministes]]
[[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mps8kymnsllvc9zfh1wca9jzzr4wzpq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kristine Aas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93403</id>
    <revision>
      <id>3703320</id>
      <parentid>3364384</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2166" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Kristine Aas''' (nacida '''Kristine Colban''', {{nym|paréntesis=non}})&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Fiskaa|nome1=Haakon Mathias|títulu=Gjaldker og byfogd: Historikk og biografi 1125-1975|fecha=1980|editorial=Universitetsbibliotekets Hustrykkeri|idioma=neerlndés}}&lt;/ref&gt; foi una [[artista]] y [[filántropa]] [[noruega]] conocida tamién como '''Stine Aas'''.

== Biografía ==
Foi fía del rector/sacerdote Erik Andreas Colban ([[25 d'avientu]] de [[1760]] - [[26 d'ochobre]] de [[1828]]) que la so familia establecer em Bo i Vesterålen en 1787, anque ella se crió en [[Kabelvåg]]. En 1817 casóse col maxistráu y rexidor Johannes Henriksen Aas (1770 - 5 de febreru de 1822) col que tuvo una fía llamada Maren Madalena (1820-1900). 

Dempués de la muerte del so home treslladóse a [[Trondheim]] y fundó el primer centru de rescate infantil de Noruega. Tamién tuvo arreyada la creación del orfanatu de Grønland 28 d'Oslu en 1838, que funcionó hasta 1982.

Kristine pintó, dibuxó y compunxo obres musicales, siendo la so principal contribución a les artes el cantar ''En sang om dean nordlandske bondestand'' (un cantar sobre'l campesinado nórdicu) que'l so testu apaeció'l [[17 de marzu]] de [[1832]] na revista ''Finmarkens Amtstidende'' en [[Vardø (plaats)|Vardo]]; el cantar foi interpretada por [[Ludvig Mathias Lindeman]] nel so ''Ældre Nyere og Norske Fjeldmelodier''. Tamién se-y atribúi autoría a ''Æ kan saa mang'' de 1832.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Stenstad|nome1=Finn|títulu=Fram fra de hundrede mile: nordnorsk litteratur fra 1945 til 1992 : tendenser, temaer, portretter, tekster og bibliografi|fecha=1992|editorial=Universitetsforlaget|isbn=978-8-2004-10850|idioma=neerlandés}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.nndata.no/home/jborgos/Vise005.htm ''En sang om dean nordlandske bondestand''] {{nl}}

{{NF|1791|1838|Ass, Kristine}}

{{Tradubot|Kristine Aas}}
[[Categoría:Filántropos y filántropes de Noruega]]
[[Categoría:Compositores de Noruega]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>3ewk5v6w2xqo5yift2if2bjgflrx5fs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703322</id>
      <parentid>3703320</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>removed [[Category:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2099" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Kristine Aas''' (nacida '''Kristine Colban''', {{nym|paréntesis=non}})&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Fiskaa|nome1=Haakon Mathias|títulu=Gjaldker og byfogd: Historikk og biografi 1125-1975|fecha=1980|editorial=Universitetsbibliotekets Hustrykkeri|idioma=neerlndés}}&lt;/ref&gt; foi una [[artista]] y [[filántropa]] [[noruega]] conocida tamién como '''Stine Aas'''.

== Biografía ==
Foi fía del rector/sacerdote Erik Andreas Colban ([[25 d'avientu]] de [[1760]] - [[26 d'ochobre]] de [[1828]]) que la so familia establecer em Bo i Vesterålen en 1787, anque ella se crió en [[Kabelvåg]]. En 1817 casóse col maxistráu y rexidor Johannes Henriksen Aas (1770 - 5 de febreru de 1822) col que tuvo una fía llamada Maren Madalena (1820-1900). 

Dempués de la muerte del so home treslladóse a [[Trondheim]] y fundó el primer centru de rescate infantil de Noruega. Tamién tuvo arreyada la creación del orfanatu de Grønland 28 d'Oslu en 1838, que funcionó hasta 1982.

Kristine pintó, dibuxó y compunxo obres musicales, siendo la so principal contribución a les artes el cantar ''En sang om dean nordlandske bondestand'' (un cantar sobre'l campesinado nórdicu) que'l so testu apaeció'l [[17 de marzu]] de [[1832]] na revista ''Finmarkens Amtstidende'' en [[Vardø (plaats)|Vardo]]; el cantar foi interpretada por [[Ludvig Mathias Lindeman]] nel so ''Ældre Nyere og Norske Fjeldmelodier''. Tamién se-y atribúi autoría a ''Æ kan saa mang'' de 1832.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Stenstad|nome1=Finn|títulu=Fram fra de hundrede mile: nordnorsk litteratur fra 1945 til 1992 : tendenser, temaer, portretter, tekster og bibliografi|fecha=1992|editorial=Universitetsforlaget|isbn=978-8-2004-10850|idioma=neerlandés}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.nndata.no/home/jborgos/Vise005.htm ''En sang om dean nordlandske bondestand''] {{nl}}

{{NF|1791|1838|Ass, Kristine}}

{{Tradubot|Kristine Aas}}
[[Categoría:Filántropos y filántropes de Noruega]]
[[Categoría:Compositores de Noruega]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>80fucd95jhhkr2xiszvop0jt8ncyrsg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Conquista musulmana de Persia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93450</id>
    <revision>
      <id>3703055</id>
      <parentid>3662936</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27378" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar
|nome_batalla= Conquista musulmana de Persia |imaxe=
 
|descripción_imagen= 
|conflicto= [[Espansión musulmana]]
|fecha= [[634]]-[[651]] 
|llugar= [[Mesopotamia]], [[Persia]] 
|resultáu= ''Victoria musulmana''
|territorio= Anexión árabe de Persia |combatientes1=
[[Imperiu sasánida]]
|combatientes2= [[Califatu ortodoxu]]
|comandante1= [[Yazdgerd III]],&lt;br /&gt;[[Rostam Farrojzād]],&lt;br /&gt;[[Fayzuran]]
|comandante2= [[Umar ibn al-Jattab]],&lt;br /&gt;[[Uthman Ibn Affan]],&lt;br /&gt;[[Sa'd ibn Abī Waqqās]],&lt;br /&gt;[[Numan ibn Muqarrin]],&lt;br /&gt;[[Sa'id ibn al-'As]],&lt;br /&gt;[[Abdullah ibn 'Amir]]
|soldaos1= 
|soldaos2= 
|baxes1= 
|baxes2= 
|}}

La '''conquista islámica de Persia''' ([[637]]-[[651]]) desaguó nel fin del [[Imperiu sasánida]] y la decadencia de la relixón [[zoroastrismu|zoroástrica]] en [[Persia]] ([[Irán]]). Col pasu de los sieglos, la inmensa mayoría de los pueblos iranios, incluyendo a los [[perses]] y [[curdos]], pasó del zoroastrismu al [[islam]], sobremanera (anque non puramente) a la so caña [[Chiismu|chiíta]]. Sicasí, les esperiencies de la civilización persa precedente nun se perdieron, sinón que fueron en gran parte absorbíes pola nuevu entidá islámica.

== Persia antes de la conquista ==

Dende'l [[sieglu I e.C.|sieglu I e.C. ]], el [[ríu Éufrates]] sirviera de frontera, anque de cutio flanqueado, ente l'[[Imperiu romanu]] (más tarde Imperiu bizantín) y l'[[Imperiu parto]] (más tarde sasánida). La inmensa mayoría de les batalles, y tamién de les fortificaciones, concentrar nes rexones de llombes del norte y n'[[Armenia]]. Al sur, romanos y perses taben dixebraos por vastos desiertos, onde nun los amenaciaba más que les ocasionales incursiones de les tribus árabes. Dambos imperios concluyeron aliances con pequeños principaos árabes semi-independientes, que sirvíen d'estado tapón y protexíen a Bizancio y Persia de los ataques beduinos. Los veceros de los bizantinos yeren los [[Gasánidas]] de [[Jabiyah]], y los de los perses, los [[Lajmíes]] d'[[Al-Hira]], cles que taben costantemente ocupaos lluchando ente sigo, colo que nun afectaben considerablemente a la seguridá de los bizantinos nin de los perses.

Nel [[sieglu VI]] y [[sieglu VII]], ciertos factores echaron per tierra esti equilibriu de fuercies multisecular.

=== L'equilibriu ente Bizancio y Persia amenaciáu ===

A pocu de xubir al tronu, el ''[[shahanshah]]'' (Rei de Reyes) o ''[[xa]]'' (rei) persa [[Cosroes II]] venció (col sofitu del emperador bizantín [[Mauricio (emperador)|Mauricio]]) una rebelión peligrosa nel senu del so propiu imperiu (ver la rebelión del xeneral [[Bahram VI|Bahrâm Chubin]]). Depués dedicó los sos esfuercios a los problemes esterioressobremanera colos bizantinos, que volvieren ser los sos enemigos tradicionales del Imperiu tres la deposición y asesinatu de los sos amigu Mauricio a manes del [[Foques (emperador)|xeneral Foques]] ([[602]]-[[610]]); y mientres dellos años el shah tuvo ciertu ésitu. Les sos tropes, al mandu del xeneral [[Sharvaraz]], escalaron y ocuparon [[Siria]] y [[Asia Menor]], llogrando avanzar hasta [[Calcedonia]] en [[608]]. Ente [[613]] y [[614]], Sharvaraz estendió les fronteres occidentales perses hasta les ciudaes d'[[Antioquía]], [[Damascu]] y [[Xerusalén]] y hasta [[Exiptu]]. Nesos momentos, [[Constantinopla]] (capital bizantina) taba sitiada polos [[ávaros]] y esperábase la llegada persa, pero dichu peligru esconxuróse.

Los bizantinos, al mandu del so nuevu emperador, el xeneral [[Heraclio]] ([[610]]-[[641]]), reagrupáronse y refugaron a los perses, en desembarcando en [[Isos]] y atacar a les fuercies iranines pola retaguardia. Amás de esto surdieron desavenencies nel campu persa y el xeneral Sharvaraz estremar del mando persa. L'exércitu del shah Cosroes, al mandu del xeneral [[Rhahzadh]], foi ganáu na [[batalla de Nínive]] en [[627]] pol emperador Heraclio; los bizantinos recuperaron toa Siria y enfusaron nes provincies de [[Mesopotamia]], amagando la capital persa, [[Ctesifonte]]. A pesar d'eso intentóse-y pidir la paz al shah, pero Cosroes refugar de forma altiva.

=== Asesinatu de Cosroes II y socesión de monarques débiles ===

En vista d'esto, españó en [[Ctesifonte]] una revuelta nobiliaria-militar encabezada pol príncipe [[Kavad II|Kavad]], fíu del shah. Cosroes foi asesináu nel añu [[628]], dempués de ver como degollaben a dieciocho de los sos fíos. Kavad II asumió'l poder, roblo la paz con Heraclio y foi asesináu pocu dempués. Depués d'estos fechos, los pretendientes al tronu fueron numberosos: ente [[628]] y [[632]] hubo nueve rey de Persia ([[Ardacher III]], el xeneral Sharvaraz, la princesa [[Boran]], la princesa [[Azarmedukht]], [[Ormuz VI]], [[Cosroes IV]], [[Cosroes V]], [[Boran II]]). El postreru, [[Yazdgerd III]] ([[632]]-[[651]]), yera nietu de [[Cosroes II]] y lo que se sabe d'él ye que yera fíu únicu. La so fecha de nacencia ye desconocida.

=== Revueltes de los Estaos vasallos árabes ===

Los veceros de los bizantinos, los árabes gasánidas, convertir al [[Monofisismu|cristianismu monofisita]], consideráu como herexía pola [[Ilesia ortodoxa]]. Los bizantinos trataron de suprimir la herexía, debilitando a los gasánidas y alimentando rebeliones nes fronteres del desiertu.

De la mesma, los lajmíes remontáronse tamién contra'l shah persa [[Cosroes II]]. [[Al-Nu‘man III]] (fíu d'[[Al-Mundhir IV]]), primer rei lajmí cristianu [[nestoriano]], foi derrocáu y muertu por Cosroes II, porque tratara de llibrase de tutelar persa. Dempués del asesinatu de Cosroes, l'Imperiu persa estazóse, y los lajmíes consiguieron una independencia de fechu.

Ye probable que'l debilitamientu del tapón que constituyíen gasánidas y lajmíes facilitara la invasión [[musulmán|árabe-musulmana]] por [[Iraq]] y [[Baḥréin]].&lt;ref&gt;Articulo &quot;arab conquest&quot; n'http://www.iranica.com&lt;/ref&gt;

== Ascensión del Imperiu islámicu ==

Al morrer el [[profeta]] [[Mahoma]] en [[632]], la inmensa mayoría de l'actual [[Arabia]] fuera unificada so la bandera de la nueva relixón, l'islam. Pero tamién había grupos de beduinos y aldeanos arabo falantes instalaos nes llendes de la estepa siria,&lt;ref&gt;Donner, Fred. ''The Early Islamic Conquests'', 1981, ISBN 1-59740-200-1&lt;/ref&gt; polo que tou réxime que pretendiera unificar a los árabes tenía de conquistar la estepa siria. Sol mandu d'[[Abu Bakr]], primer [[califa]] y socesor de Mahoma, los musulmanes restablecieron el so dominiu de Arabia ('' [[Guerres Ridda]] '') y llanzaron dempués campañes contra los árabes restantes en Siria y en Palestina.

Sicasí, producióse un choque colos imperios bizantín y sasánida, que s'apostaben los sos territorios dende va sieglos. Llueu, les guerres dexaron de tener por oxetivu l'afitamientu de les tribus árabes pa tresformase n'operación de conquista.

== Conquista islámica de la Mesopotamia persa ==
[[Ficheru:Mohammad adil-Khalid's conquest of Iraq-es.svg|Campaña mesopotámica de [[Jalid ibn al-Walid|Jalid]] nel 633.|miniatura|upright=1.6]]
La crisis política sasánida posterior a la muerte de Cosroes II dexó a los iraninos en posición de debilidá frente a los invasores árabes. Nun principiu, los musulmanes trataron d'afitar el so control de les llindes del desiertu y el reinu de los lajmíes. La ciudá fronteriza d'A el-Hira (antigua capital de los lajmíes) cayó nes sos manes en [[633]].

Los sasánidas, reorganizaos so la égida del shah Yazdgerd III, contraatacaron, y llograron una importante victoria na [[Batalla de la Ponte]] n'ochobre de [[634]].

Tres una victoria decisiva de los musulmanes del xeneral [[Jalid ibn al-Walid]] contra los bizantinos na [[batalla de Yarmuk]] ([[Siria]], [[636]]), el segundu califa [[Omar ibn al-Khattab|Omar]], pudo mover tropes escontra l'este y retomar la ofensiva contra los sasánidas.

=== La batalla de Qādisiyya ===
{{AP|Batalla d'a el-Qādisiyyah}}
En redol al añu [[636]], [[Rostam Farrojzād]], conseyeru y xeneral de Yazdgerd III, fixo travesar al llau occidental del Éufrates a un exércitu de 100.000 homes pa batese na batalla de Qādisiyya, xunto a l'actual ciudá de [[Hilla]], n'[[Iraq]]. Dalgunos criticaron la decisión del xeneral d'enfrentase a los árabes nel so propiu terrén, en cantu del desiertu, acotando que los perses podríen aguantar lluchando na vera oriental del Éufrates.

El [[califa]] [[Umar ibn al-Jattab|Omar]] decidió reemplazar al xeneral Jalid ibn al-Walid por un miembru importante de la tribu [[Quraysh]], y esplegó una caballería de trenta mil caballeru, a les órdenes del famosu [[Sahaba]] [[Sa`d ibn Abī Waqqās]], contra les tropes perses. Na batalla que siguió, apoderaron primeramente los iraninos, gracies a los sos elefantes, pero al tercer día de combate, los musulmanes tomaron ventaya pola velocidá de la so caballería. El xeneral persa cayó presu y foi degolláu. Según les fontes islámiques, les baxes perses fueron inmenses, mientres los árabes perdieron unos siete mil quinientos homes. El tamañu de les tropes presentes y la disparidad de les perdes pueden ser desaxeraciones posteriores, pero la victoria aplastante de los árabes ye indiscutible.

Tres la batalla, les tropes árabes musulmanes de Sa`d ibn Abī Waqqās abriéronse camín hasta la capital persa, Ctesifonte (n'[[idioma árabe|árabe]], Madā'in), que tres un curtiu asediu, foi sacupada pol shah Yazdgerd III. Dempués de tomar y saquéu de la ciudá, los árabes prosiguieron escontra l'este, escorriendo a Yazdgerd y a los restos de la so tropa. En poco tiempu, los exércitos árabes refugaron un gran contraataque de los sasánidas na [[Batalla de Yalula|batalla de Jalūlā']], y salieron vencedores d'otros enfrentamientos en [[Qasr-y Shirin]] y [[Masabadhan]]. Dende Siria y del centru de Mesopotamia destacáronse dos contingentes árabes qu'ocuparon el norte de Mesopatamia y dispunxéronse a atacar [[Armenia]]. Pal añu [[640]], los árabes controlaben toa Mesopotamia, incluyendo l'actual provincia iranina de [[Juzestán]].

P'asegurar les sos nueves conquistes, los árabes fundaron dos campamentos militares, [[Kufa]] y [[Basora]], que llueu se tresformaron en florecientes ciudaes y centros d'espardimientu de la so cultura. Nestes ciudaes naceríen les escueles de gramática qu'habríen de sistematizar l'idioma árabe.

== Conquista del altiplanu iranín ==
Dizse que'l califa Omar nun tener# cuenta de unviar les sos tropes más allá de los montes [[Zagros]] nin al [[Meseta iranina|altiplanu iranín]]. Esti fechu esplícase tradicionalmente porque quería caltener una barrera ente árabes y perses. Comentarios posteriores xustifiquen el bon sentíu de dicha estratexa pola necesidá d'evitar un esplegue escesivu de les fuercies árabes. Éstes, efeutivamente, acababen de conquistar vastos territorios qu'entá precisaben alministración y tropes de pacificación.

Los xenerales y guerreros de Omar queríen más aición. Alegaben que'l shah [[Yazdgerd III]] podía entá convertise nuna amenacia si dexar axuntar tropes con aselu. La persistencia del tao persa yera un enguizamientu a la revuelta nos territorios conquistaos. A lo último, aquellos árabes que se sentíen perxudicaos na distribución de tierres y botín llograos nes conquistes de Mesopotamia aportunaben pa entamar nueves espediciones.

Omar venció, y les tropes árabes que travesaron los Zagros trunfaron allá onde pasaron, entartallando toa resistencia.

=== La [[Batalla de Nihavand|batalla de Nahâvand]] ===
En [[641]], Yazdgerd axuntara un nuevu exércitu (90&amp;nbsp;000 soldaos), al mandu del xeneral [[Fayzuran]], en [[Nahavand|Nahâvand]], a unos 60 [[km]] de [[Hamadán]], cola cuenta de detener la meyora árabe y reconquistar Mesopotamia. Nesta [[Batalla de Nihavand|batalla]], la caballería del Sahaba [[Numan ibn Muqarrin]] (30.000 caballeros) atacó a forzar perses del xeneral Fayzuran y ganar, no que los árabes conocen como la ''“victoria ente victories”''. El invasores, pocu dempués, avanzaron y ocuparon la cercana Hamadán.

Yazdgerd III, incapaz d'axuntar un nuevu exércitu, dar a la fuga y la resistencia persa, que taba entamada centralmente, acabó. Les autoridaes llocales ufiertaron una esporádica resistencia, qu'escasamente foi efeutiva.

=== Prosigue la conquista ===
Pel norte, los contingentes musulmanes apostaos nel norte de Mesopotamia, con sofitu de les fuercies árabes asitiaes nel norte de Siria, en cruciando partir norte de los Zagros y esaniciar la resistencia curda, empezaron a enfusar y atacar al territoriu montascosu d'Armenia. Finalmente, en [[645]], la mayoría de los señores cristianos armenios someter al califa, en cuenta de respetar les sos costumes. Sicasí, inda quedaron partes d'Armenia y un gran númberu d'armenios so xurisdicción bizantina. Darréu, ocuparon l'actual rexón d'[[Azerbaixán]] y avanzaron pel norte, tomando [[Derbent]]. La resistencia de los [[Jázaro|jázaros]], torgó la meyora árabe escontra'l norte.

Pel sur, fuercies árabes apostaes en Basora y Juzestán avanzaron sobre la provincia de Fars (trubiecu de los sasánidas), ocupándola xunto a la so ciudá más importante, [[Shiraz]].

A fines de [[644]], el califa Omar foi asesináu por un esclavu persa, llamáu Firuz, y foi asocedíu por [[Uthman Ibn Affan]], representante de l'aristocracia [[La Meca|mequí]]. Pa esa dómina, la espansión árabe nel altiplanu iranín llegaba hasta Shiraz (Fars), [[Isfahán]] y Hamadan.

Rematada l'afitamientu de los territorios conquistaos, prosiguió la espansión árabe nel altiplanu iranín. En [[649]], con vistes de conquistar la provincia persa de [[Jorasán]], les fuercies del gobernador árabe de Kufa, [[Sa'id ibn al-'As]], avanzaron dende Hamadán y [[Ray (Irán)|Ray]] hasta [[Gorgán]] (actual provincia de [[Golestán]]) y Jorasán. Coles mesmes, y col mesmu propósitu, les fuercies del gobernador árabe de Basora, [[Abdullah ibn 'Amir]], empezaron la so meyora al traviés de Fars y [[Kirman]] escontra l'oasis de [[Tabas]] y en direición a [[Nishapur]] y [[Merv]]. A pesar del difícil camín que tomó, Abdullah ibn 'Amir ganó la partida y ocupó l'acobiciada provincia persa. Les ciudaes de Jorasán; Nishapur, [[Sarajs]], [[Tus (Irán)|Tus]], [[Herat]] y Merv llegaron rápido a alcuerdos colos musulmanes.

Dende Kirman, unvióse un destacamentu árabe, al mandu d'[[Al-Rabi ibn Ziyad]], pa conquistar Seistán y cumplió el so cometíu. La vanguardia musulmana unviada al nordeste de Herat, al mandu d'[[al-Ahmaf ibn Qais]], n'entartallando una agafada resistencia, avanzó hasta [[Balkh]] y la vera del ríu [[Oxus]] (actual [[Amu Darya]]) onde se detuvo.

Yazdgerd III, tres la derrota de Nahâvand, foi fuxendo de provincia en provincia pol so imperiu antes de ser asesináu en Merv pola so propia xente en [[651]]. Les fuercies islámiques de Abdullah ibn 'Amir, pocu dempués del fechu, establecieron un campamentu en Merv.

La vanguardia musulmana unviada al nordeste de Herat, al mandu d'[[al-Ahmaf ibn Qais]], n'entartallando una agafada resistencia, avanzó hasta [[Balkh]] y la vera del ríu [[Oxus]] (actual [[Amu Darya]]) onde se detuvo. Asina se dio por rematada nesta fase, la conquista musulmana de Persia per parte del Califatu ortodoxu.

== Finalización de la conquista árabe de Persia pol [[Califatu Omeya]] ==

Col asesinatu del califa Uthman y l'eleición del cuartu y últimu califa ortodoxu a [[Ali Ibn Abi Talib]] en [[656]], españó una guerra civil ente'l flamante califa y los parientes del califa asesináu, los [[Omeya]], encabezaos por [[Muawiya ibn Abi Sufyan]], gobernador árabe de Siria, acusándolo de socatrar el crime pa provechu so. Esti conflictu derivó dempués na cisma musulmán: [[Sunismu|suníes]], [[Chiísmu|chiítas]] y [[Jariyismu|jariyitas]]. Esta guerra civil tuvo la so repercusión nel altiplanu iranínsobremanera na provincia de Jorasán (onde s'atopaba la mayor concentración de fuercies musulmanes n'Irán). Les fuercies árabes de Abdullah ibn 'Amir asitiaes ellí retiráronse d'esti territoriu escontra Basora. Lo mesmo fixeron les fuercies musulmanes asitiaes nel restu d'Irán.

Col asesinatu del califa Ali y la consagración de Muawiya como califa en [[661]] diose empiezu al Califatu Omeya. Abdullah ibn 'Amir tornó coles sos fuercies a Jorasán, pero pocu dempués foi movíu del gobiernu de Basora. La consagración de provincia autónoma dientro del califatu a Jorasán, con [['Ubayd Allah ibn Ziyad]] (fíu del gobernador de Basora) como gobernador, dio un nuevu impulsu a la espansión musulmana escontra l'este. 'Ubayd Allah reemprendió la meyora árabe al otru llau del Oxus y atacó al gobernador de [[Bukhará]]. Los siguientes gobernadores árabes de Jorasán siguieron faciendo incursiones al norte del Oxus. Estos ataques detener pola guerra civil qu'amenó [[Abd Allah ibn al-Zubayr]] nel centru del califatu ente 683 y 692. Les tribus árabes asitiaes en Jorasán engardir en disputes.

En [[685]], asumió'l poder el califa [[Abd al-Malik]]. Esti califa sofitáu pol xeneral [[Al-Hajjaj ibn Yusuf]], ganó a 'Abd Allah ibn al-Zubayr. En pagu, el califa dio al so xeneral una especie de virreinatu o delegación n'Iraq. Dende esti puestu, Al-Hajjaj disponer a reorganizar les provincies orientales del califatu.

La provincia de Jorasán convertir en base pa les nueves incursiones a [[Transoxiana]]. En 697, Al-Hajjaj unvió como gobernador de Jorasán al xeneral [[Al-Muhallab ibn Abu Sufra]], que reorganizó les tribus y procuró reiniciar les campañes al norte del Oxus. Ente [[699]] y [[700]], los montes del actual [[Afganistán]] fueron ocupaes, a pesar de que la so población (budista na so mayoría) foi malo de someter y, finalmente, se islamizó a principios del [[sieglu XI]]. Cola llegada al poder califal de [[Walid I]] y la confirmación del virréi Al-Hajjaj, escoyóse como gobernador de Jorasán al xeneral [[Qutayba ibn Muslim]]. Qutayba apoderar de [[Bactriana|Tocaristán]] ([[705]]) y de [[Transoxiana]] ([[706]]-[[709|9]]). Dempués de conquistar Bukhará y [[Samarcanda]], estableció una base d'operaciones al norte del [[Yaxartes]] (actual [[iyr Darya]]) en [[Taxkent]] y avanzó escontra'l norte hasta [[Isfijab]]. Coles mesmes, el xeneral [['Abd al-Rahman ibn Muslim]] (hermanu de Qutayba) sometió [[Corasmia]] ([[710]]-[[712|12]]). Qutayba avanzó nes sos conquistes y ocupó [[Ferganá]] ([[713]]-[[714|14]]). Poco dempués, Qutayba foi asesináu nuna rebelión de les sos tropes, por instigación del nuevu califa [[Suleimán I]], que tamién mandó asesinar al virréi Al-Hajjaj.

Escontra'l sur, dende Iraq y cruciando Fars, el mozu xeneral [[Muhammad ibn Qasim]] (xenru d'A el-Hajjaj) avanzó escontra l'este, conquistando la rexón desértica de [[Beluchistán]] y l'afarada rexón costera de [[Makrán]] (atestaes de tribus iranies belicoses), antes d'atacar y conquistar la rexón del [[Sind]] y el [[Panyab]] meridional, nel valle del baxu [[Indo]], ente los años [[710]] y [[711]]. En [[713]], Muhammad ibn Qasim ocupó'l centru budista de [[Multen]], que se convertiría nel centru cultural más avanzáu del islam na [[India]]. En ganando al [[rajá]] [[hindú]] [[Dahir]], el xefe árabe disponer a entamar el territoriu conquistáu con ayuda de la población de la rexón conquistada, en prometiendo que respetaría toles costumes y la relixón de la población y les traces de l'alministración anterior. Este sería la llende de la conquista árabe de la India, una y bones la resistencia del poderosu reinu [[rajput]] de [[Pratihara]], torgó la espansión escontra'l Panyab pel norte y el [[desiertu de Thar]] torgar pol este.

En [[715]] completóse la conquista árabe n'Irán cola ocupación de [[Tabaristán]], rexón montiega y montascosa asitiada al sur del [[Mar Caspiu]], onde habitaben belicoses poblaciones iranies de relixón [[zoroastrismu|zoroastiana]]. Estes poblaciones (ente elles los [[dailamitas]], que fueron l'orixe de los [[Buyíes]]) convertir a fines del [[sieglu IX]] al [[chiísmu]].

== La ocupación ==

Sol califatu de Omar y los sos primeros socesores, los conquistadores árabes trataron de caltener la so cohesión cultural y político frente a l'atraición qu'exercíen les civilizaciones conquistaes. Los árabes prefirieron acuartelase nes ciudaes, primero qu'esvalixase pol territoriu. Nun teníen de casar se sinón con árabes, nin aprender la llingua o lleer la lliteratura de los pueblos conquistaos.

=== El réxime de los conquistaos ===
Los nuevos súbditos non musulmanes [[dhimmi|dimmíes]] taben obligaos a pagar un impuestu especial, la [[yizia]] (del [[persa mediu]] gazīt), y imponíense-yos distintes restricciones rellacionaes col cultu y el vistíu.&lt;ref Name=&gt; Bashear 1997, p. 117.&lt;/ref&gt; Mientres los primeros sieglos, siquier, les conversiones masives nun fueron buscaes nin autorizaes. Más palantre, diches restricciones sumieron.

El profeta Mahoma dexara claro que la relixón de la “[[xente del Llibru]]” ([[xudíu|xudíos]] y [[cristianu|cristianos]]) sería tolerada siempres qu'éstos se sometieren al poder islámicu. De primeres, la cuestión de si tenía d'alcordase o non a la relixón estatal sasánida (el [[zoroastrismu]]) el mesmu tratamientu nun taba clara pa los musulmanes. Munchos xefes árabes destruyeron templos zoroastrianos y prohibieron el cultu. Otros toleraron el cultu persa. Tres delles disputes, los zoroastrianos fueron finalmente aceptaos como “Xente de Llibru”. Daqué similar asocedió cola población de confesión budista del este del altiplanu iranín.

== Tresformamientos culturales ==

=== La islamización ===
Antes de la conquista, la mayoría de los iraninos yeren zoroastrianos, pero esistíen tamién grandes y prósperes comunidaes [[xudíu|xudíes]] y cristianes. El invasores árabes impunxeron ciertes restricciones, so les cualos consentíase'l cultu a los adeptos de los trés relixones. El tresvase de la población escontra l'islam foi lentu pero constante. Los primeres en convertise fueron l'[[aristocracia]] y los habitantes de les ciudaes. Ente'l campesinado y la clase terrateniente (“dehqān”), l'islam espublizar con más lentitú.

Nes provincies de Jorasán, Juzestán y de Al-Yibal la islamización foi rápida. El casu contrariu asocedió na provincia de Fars y les rexones montascoses del Curdistán, Luristán y Tabaristán que siguieron por un tiempu siendo zoroastrianos. Nos montes afganistanos y nel desiertu de Beluchistán asocedió lo mesmo.

A finales del [[sieglu X]], la mayoría de los iraninos yeren musulmanes (siquier nominalmente).

Según [[Bernard Lewis]]:

{{cita|Les conquistes arabo-islámiques fueron consideraes n'Irán de distintes maneres: por dalgunos, como una bendición, el advenimiento de la verdadera fe, el final de la era de la inorancia pagana; por otros, como una humillante derrota nacional: la conquista y subyugación del país por invasores estranxeros. […] Irán foi efeutivamente islamizado, pero non arabizado. Los perses siguieron siendo perses; y tres un intervalu de silenciu, Irán volvió remanecer como un elementu distinto y distinto dientro del mundu islámicu, añediendo a esti mesmu coses nueves. Nos planos cultural, políticu y sobremanera relixosu, la contribución iranina a la nueva civilización islámica ye d'una importancia inmensa. La obra de los iraninos puede ser reparada en cualquier campu de realización cultural, incluyendo la [[poesía árabe]], dalgunes de que les sos obres más significatives fueron realizaes por poetes d'orixe iraniu. Per un sitiu, l'islam iranín ye un segundu advenimiento del propiu islam, un nuevu islam llamáu n'ocasiones Eslām-y A‘yam. Foi más esti islam persa, y non l'orixinal árabe, el que llegó a nueves zones y pueblos: a los turcos, primero n'Asia Central y dempués n'Oriente Mediu, na rexón que vieno llamase Turquía; y de xacíu, a la India. Los turcos otomanos fixeron llegar una forma de la civilización iranina hasta les muralles de Viena… [http://web.archive.org/web/http://www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html]}}

Acordies cola Tārij-y Boxeārā:

{{cita|Los residentes de Boxesārā convertir al islam. Pero renegaben cada vez que los árabes dir de nuevu. Qutayba b. Muslim fixo convertir tres veces, [pero] volvíen renegar [del islam] y convertíense n'infieles. A la cuarta vegada, Qutayba fíxo-yos la guerra, tomó la ciudá, y tres munchos bracéu, estableció l'islam... Abrazaron l'islam abiertamente, pero de callao practicaben la idolatría.}}

Mientres los primeros sieglos, l'islam predominante n'Irán foi'l [[sunní]], gracies a l'aición de los [[samánidas]], [[gaznávidas]] y [[selyúcidas]]. El [[chiísmu]], del qu'Irán ye anguaño ye'l principal bastión, nun se fixo mayoritariu hasta la so adopción como relixón oficial pola dinastía [[Imperiu Safávida|safaví]], nel [[sieglu XVI]].

=== El cambéu llingüísticu ===
Mientres el reináu de la dinastía [[Omeya]], el invasores impunxeron l'árabe como llingua primer de los sos súbditos en tol imperiu, moviendo a les sos llingües maternes. Sicasí, el [[persa mediu]] revelóse bien resistente. La mayor parte de la so estructura y vocabulariu sobrevivieron, evolucionando hasta tresformase no que ye güei el [[idioma persa|persa]] modernu. Este, sicasí, incorporó al so vocabulariu gran númberu de pallabres d'orixe árabe, sobremanera nel dominiu relixosu. Amás, el persa abandonó l'alfabetu [[idioma araméu|araméu]] afechu y adoptó una variante del [[alifato]] árabe, modificáu [http://www.lenguapersa.com/Llecciones/Leccion1pre.htm].

== Anexos ==

=== Notes y referencies ===
{{llistaref}}

=== Fuentes utilizaes ===
&lt;small&gt;Esti artículu ye orixinalmente una traducción del de la Wikipedia francesa (marzu de 2007), correxida con ayuda de la inglesa, del que la francesa ye de la mesma la so traducción.&lt;/small&gt;

=== Bibliografía ===
* Bashear, Suliman -- ''Arabs and Others in Early Islam'', Darwin Press, 1997
* Daniel, Elton -- ''The History of Iran'', Greenwood Press, 2001
* Donner, Fred -- ''The Early Islamic Conquests'', Princeton, 1981
* M. Ismail Marcinkowski, ''Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in [[Irán|Iran]], the [[Cáucasu|Caucasus]], [[Asia Central|Central Asia]], [[India]] and Early [[Imperiu otomanu|Ottoman Turkey]], with a foreword by Professor [[Clifford Edmund Bosworth]]'', member of the [[Academia Británica|British Academy]], Singapore: Pustaka Nasional, 2003, ISBN 9971-77-488-7.
* Sicker, Martin -- ''The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege of Vienna'', Praeger, 2000
* [[Abdolhoseyn Zarrinkub|Zarrinkub, Abdolhoseyn]] -- ''Ruzgārān: tārij-y Dirān az āqāz tā soqut-y saltanat-y Pahlaví'', Sukhan, 1999. ISBN 964-6961-11-8
* [http://www.iranica.com/articles/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home1/iranica/articles/v2_articles/arab/arab_conquest_iran&amp;OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/logs/pdfdownload.html Arab Conquest of Iran], páxs. 203-210, [[Encyclopaedia Iranica]].


{{Tradubot|Conquista musulmana de Persia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerres del sieglu VII]]
[[Categoría:Imperiu sasánida]]
[[Categoría:Espansión musulmana]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3lx22vph1cjwmnzi8ahl22axthfl3nw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra Fría</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94230</id>
    <revision>
      <id>3703137</id>
      <parentid>3697868</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124185" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha de conflictu militar}}
[[Ficheru:Guerra Fria 1980.png|thumb|270px|Mapa del mundu en Guerra Fría en 1980, en tonos de colloráu los aliaos de la [[XRSS]] y otros países [[comunistes]], y en tonos d'azul la [[OTAN]] y los sos aliaos [[capitalistes]]; los puntos coloraos signifiquen guerrilles comunistes y los puntos azules guerrilles anticomunistes.]]
La '''Guerra Fría''' foi un enfrentamientu políticu, económicu, social, militar, informativu, científicu y deportivu empecipiáu al rematar la [[Segunda Guerra Mundial]] ente'l llamáu [[bloque Occidental]] ([[Historia del capitalismu occidental-capitalista]]) lideráu por [[Estaos Xuníos]], y el [[bloque del Este]] ([[Historia del comunismu oriental-comunista]]) lideráu pola [[Xunión Soviética]].

El so orixe suel asitiase en [[1945]], mientres les tensiones de la [[Posguerra de la Segunda Guerra Mundial|posguerra]], y enllargóse hasta la [[disolución de la Xunión Soviética|disolución pito de la Xunión Soviética]] (entamu de la [[Perestroika]] en [[1985]], [[Accidente nuclear de Chernóbil]] en [[1986]], [[cayida del muriu de Berlín]] en [[1989]] y [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|golpe d'Estáu fallíu na URSS]] de [[1991]]). Nengún de los dos bloques tomó nunca aiciones direutes contra l'otru, razón pola que se denominó al conflictu «guerra fría».{{ensin referencies}}

Les razones d'esti enfrentamientu fueron esencialmente ideolóxiques y polítiques. Eventualmente la Xunión Soviética financió y sofitó revoluciones y gobiernos socialistes, ente qu'Estaos Xuníos dio abiertu sofitu y arrobinó desestabilizaciones y golpes d'Estáu, sobremanera n'América Llatina, en dambos casos los derechos humanos viéronse seriamente violaos.

Magar estos enfrentamientos nun llegaron a desencadenar una [[guerra mundial]], la entidá y la gravedá de los conflictos económicos, políticos ya ideolóxicos, que se comprometieron, marcaron significativamente gran parte de la historia de la segunda metá del [[sieglu XX]]. Los dos [[Superpotencia internacional|superpotencies]] verdaderamente deseyaben enllantar el so modelu de gobiernu en tol planeta.

Dalgunes [[Guerra subsidiaria|guerres subsidiarias]] d'esta dómina fueron: la [[Guerra Civil Griega]], la [[Guerra de Corea]], la [[Guerra de Vietnam]], la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]], la [[Guerra Civil d'El Líbanu]], la [[Guerra civil d'Angola|Guerra d'Angola]], la [[Guerra indo-pakistaní de 1971|Guerra Indo-Pakistaní]], la [[Guerra del Golfu]].

== Orixe del términu ==
Al fines de la Segunda Guerra Mundial, l'escritor inglés [[George Orwell]] usó «guerra fría» como un términu xeneral nel so ensayu ''You and the Atomic Bomb'' (n'español, ''La bomba atómica y usté''), publicáu'l 19 d'ochobre de 1945 nel periódicu británicu ''Tribune''. Nun mundu amenaciáu pola guerra nuclear, Orwell referir a les predicciones de [[James Burnham]] d'un mundu polarizáu y escribió:

{{cita|Sicasí, mirando al mundu nel so conxuntu, dende hai yá munches décades derivar ye non escontra l'anarquía, sinón escontra'l reestablecimientu de la esclavitú [...] La teoría de James Burnham foi aldericada llargamente, pero pocos paráronse a sopesar les sos implicaciones ideolóxiques, esto ye, el tipu de visión del mundu, el tipu de creencies y l'estructura social que ye probable que s'imponga nun Estáu inconquistable y en constante situación de guerra fría» colos sos vecinos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Orwell |nome=George |enllaceautor= |títulu=Ensayo |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |idioma=español |añu=2013 |editorial=Debate |isbn=978-8499920429 |capítulu=La bomba atómica y usté}}&lt;/ref&gt;}}

El mesmu Orwell escribió nel ''[[The Observer]]'' del 10 de marzu de 1946 que «[d]espués de la conferencia de Moscú n'avientu pasáu, Rusia empezó a faer una guerra fría contra Reinu Xuníu y l'Imperiu británicu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Orwell |nome=George |añu=10 de marzu de 1946 |títulu=Black Country |publicación=The Observer |páxines=3 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

El primer usu del términu pa describir específicamente la confrontación xeopolítica ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos de posguerra foi nun discursu de [[Bernard Baruch]], un financieru ya influyente asesor presidencial d'[[Estaos Xuníos]], el 16 d'abril de 1947.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=54}}&lt;/ref&gt; Nel discursu Baruch dixo: «nun engañemos: tamos somorguiaos nuna guerra fría». El términu foi popularizáu pol columnista [[Walter Lippmann]] col so llibru ''The Cold War''.&lt;ref&gt;{{cita web|editorial=POLITICO |títulu=Bernard Baruch coins term 'Cold War,' April 16, 1947 |url=http://www.politico.com/story/2016/04/bernard-baruch-coins-term-cold-war-april-16-1947-221853 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |fecha=16 d'abril de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar en 1947 sobre la fonte de la espresión, Lippmann remontar a ''la guerre froide'', un términu francés de los años trenta.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Talbot |nome=Strobe |enllaceautor= |títulu=The Great Experiment: The Story of Ancient Empires, Modern States, and the Quest for a Global Nation |idioma=inglés |añu=2009 |editorial=Simon &amp; Schuster |isbn=978-0743294096 |páxines=441}}&lt;/ref&gt;

== Antecedentes ==
[[Ficheru:American troops in Vladivostok 1918 HD-SN-99-02013.JPEG|thumb|Tropes d'[[Estaos Xuníos]] en [[Vladivostok]], n'agostu de 1918, mientres la intervención d'[[Estaos Xuníos]] na [[Guerra Civil Rusa]].]]
{{VT|Medrana colorada}}
{{AP|Oríxenes de la Guerra Fría}}

Esiste un ciertu desalcuerdu sobre cuándo empezó esautamente la Guerra Fría. Ente que la mayoría d'historiadores sostienen qu'empezó namás acabar la [[II Guerra Mundial]], otros afirmen que los entamos de la Guerra Fría remóntense a la fin de la [[I Guerra Mundial]], nes tensiones que se producieron ente l'[[Imperiu rusu]], per un sitiu, y l'[[Imperiu británicu]] y [[Estaos Xuníos]], pol otru.&lt;ref name=&quot;Gaddis&quot; /&gt; El choque ideolóxicu ente [[comunismu]] y [[capitalismu]] empezó en [[1917]], tres el trunfu de la [[Revolución rusa de 1917|Revolución rusa]], de la que Rusia remaneció como'l primer país socialista. Este foi unu de los primeros eventos que provocó erosiones considerables nes rellaciones ente Rusia y los Estaos Xuníos.&lt;ref name = &quot;Gaddis&quot;&gt;Gaddis 1990, p. 57.&lt;/ref&gt;

Dellos eventos previos a la fin de la I Guerra Mundial fomentaron los barruntos y rocees ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos: la idea [[bolxevique]] na que'l capitalismu tenía de ser baltáu pola fuercia pa ser reemplazáu por un sistema comunista,&lt;ref name = &quot;Halliday&quot;&gt;Halliday, p. 2y&lt;/ref&gt; la retirada rusa de la I Guerra Mundial tres la firma del [[Tratáu de Brest-Litovsk]] col [[Segundu Reich]], la intervención d'[[Estaos Xuníos]] en sofitu del [[Movimiento Blanco]] mientres la [[Guerra Civil Rusa]] y el refugu d'[[Estaos Xuníos]] a reconocer diplomáticamente a la Xunión Soviética hasta 1933.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot;&gt;La Feber 1991, páxs. 194-197.&lt;/ref&gt; Al pie de estos distintos acontecimientos mientres el periodu d'enteguerres apinaron los barruntos: la firma del [[Tratáu de Rapallo (1922)|Tratáu de Rapallo]] y del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov|Pactu xermano-soviéticu de non agresión]] son dos notables exemplos.&lt;ref&gt;Leffler, p. 21.&lt;/ref&gt;

=== Segunda Guerra Mundial y la posguerra (1939-1947) ===
Mientres la guerra, la Xunión Soviética abarruntaba que Reinu Xuníu y Estaos Xuníos optaren por dexar a los rusos el gruesu del esfuerciu bélicu, y que forxaríen una unión contra los soviéticos ([[Operación Impensable]]) una vegada que la guerra tuviera decidida a favor de los aliaos, pa forzar a la XRSS a roblar un tratáu de paz ventaxosu pa los intereses occidentales. Estos barruntos minaron les rellaciones ente los aliaos mientres la II Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, páxs. 151-153.&lt;/ref&gt;

Los aliaos nun taben d'alcuerdu en cómo tendríen de dibuxase les fronteres europees tres la guerra.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot;&gt;Gaddis 2005, ''European Territorial Changes'' chapter, páxs. 13-23.&lt;/ref&gt; El modelu d'[[Estaos Xuníos]] de «estabilidá» basar na instauración de gobiernos y mercaos económicos paecencies al d'[[Estaos Xuníos]] (capitalista), y la creencia de que los países asina gobernaos allegaríen a organizaciones internacionales (como la entós futura [[ONX]]) pa iguar les sos diferencies.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 156.&lt;/ref&gt;

Sicasí, los soviéticos creíen que la estabilidá habría de basase na integridá de les mesmes fronteres de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 176.&lt;/ref&gt; Esti razonamientu naz de la esperiencia histórica de los rusos, que fueren invadíos dende l'oeste mientres los postreros 150 años.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 7.&lt;/ref&gt; El dañu ensin precedentes infligido a la URSS mientres la invasión nazi (alredor de 27 millones de muertos y una destrucción xeneralizada y casi total del territoriu invadíu&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4530565.stm «Leaders mourn Soviet wartime dead.» 9 de mayu de 2005.] BBC News. Consultáu'l 2 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;) encamentó a los líderes moscovitas a asegurase de que'l nuevu orde européu fixera posible la esistencia al llargu plazu del réxime soviéticu, y que esti oxetivu solo podría consiguise por aciu la eliminación de cualquier gobiernu contrariu a lo llargo de la frontera occidental soviética, y el control direutu o indireutu de los países estremeros a esta frontera, pa evitar l'apaición de fuercies contraries nestos países.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot; /&gt;

==== Les conferencies ====
[[Ficheru:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|derecha|Los «[[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Trés Grandes]]» mientres la [[Conferencia de Yalta]]: [[Winston Churchill]], [[Franklin D. Roosevelt]] y [[Josif Stalin]].]]
{{VT|Conferencia de Teḥrán|Conferencia de Yalta|Conferencia de Potsdam}}
Mientres la [[Conferencia de Yalta]], en febreru de 1945, los aliaos trataron de crear un marcu sobre'l que trabayar na reconstrucción de la Europa de la posguerra, pero nun se llegó a nengún consensu.&lt;ref name=&quot;Gaddis21&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 21.&lt;/ref&gt; Tres el [[fin de la Segunda Guerra Mundial n'Europa]], los soviéticos ocuparon ''de facto'' les zones de la [[Europa del Este]] que defendieren, ente que les fuercies d'[[Estaos Xuníos]] y los sos aliaos caltener na [[Europa Occidental]]. Nel casu de l'Alemaña ocupada, creáronse les [[zones d'ocupación aliada n'Alemaña]] y una difusa organización cuatripartita compartida con franceses y británicos. Pal caltenimientu de la paz mundial, los aliaos crearon les [[Naciones Xuníes]], pero la so capacidá d'actuación taba llindada pol [[Conseyu de Seguridá]], nel que les potencies victorioses de la II Guerra Mundial aseguráronse'l poder de [[Derechu de vetu nel Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|vetar]] aquelles aiciones contraries a los sos intereses.&lt;ref&gt;Bourantonis, p. 130.&lt;/ref&gt; La ONX convirtióse asina mientres los sos primeros años nun foru onde les potencies engardir en lluches retóriques, y que los soviéticos utilizaben con fines propagandísticos.&lt;ref&gt;Garthoff, p. 401.&lt;/ref&gt;

Na [[Conferencia de Potsdam]], empecipiada a finales de xunetu de 1945, remanecieron les primeres diferencies relevantes alrodiu d'Alemaña y l'Europa del Este;&lt;ref name = &quot;Byrd&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor=Byrd, Peter |editor=McLean, Iain; McMillan, Alistair |encyclopedia=The concise Oxford dictionary of politics |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=xLbEHQAACAAJ&amp;ei=Y45VSJrQO4y4jgGh_oWODA |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2003 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0192802763}}&lt;/ref&gt; Los participantes de la conferencia nun despintaron les sos antipatíes, y l'usu d'un llinguaxe belicosu confirmó les intenciones mutuamente contraries que defendíen cada vez con más ahínco.&lt;ref&gt;Wood, p. 62.&lt;/ref&gt; Mientres esta conferencia, Truman informó a Stalin que los Estaos Xuníos crearen una nueva arma. Stalin, que yá taba al tantu de les meyores d'[[Estaos Xuníos]] nel desenvolvimientu de la bomba atómica, espresó'l so deséu de qu'aquella nueva arma fuera usada contra [[Guerra del Pacíficu (1937-1945)|Xapón]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 25-26.&lt;/ref&gt; Una selmana dempués de rematar la conferencia, los Estaos Xuníos llanzaron la [[bomba atómica]] sobre [[Bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki|Hiroshima y Nagasaki]].

=== El telón d'aceru ===
{{AP|Cortina de Fierro|l1=Telón d'Aceru}}
En febreru de 1946, [[George F. Kennan|George Kennan]] escribió dende Moscú'l conocíu como [[Les fontes del comportamientu soviéticu#El telegrama llargu|Telegrama Llargu]], nel que se sofitaba una política de inflexibilidad colos soviéticos, y que se convertiría nuna de les teoríes básiques de los norteamericanos mientres el restu de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Kennan, páxs. 292-295.&lt;/ref&gt; En setiembre d'esi mesmu añu, los soviéticos respondieron con otra telegrama robláu por [[Nikolái Nóvikov|Nóvikov]], anque escritu xunto con [[Viacheslav Mólotov]]; nesta telegrama sosteníase qu'Estaos Xuníos usaba'l so monopoliu nel mundu capitalista pa desenvolver una capacidá militar que creara les condiciones pa la consecución de la supremacía mundial al traviés d'una nueva guerra.&lt;ref&gt;Kydd, p. 107.&lt;/ref&gt;

Selmanes dempués de la receición de la Telegrama Llargu», el primer ministru británicu [[Winston Churchill]] pronunció'l so famosu discursu sobre'l [[Telón d'Aceru]] nuna [[Universidá de Misuri]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 94.&lt;/ref&gt; El discursu trataba de promover una alianza anglo-norteamericana contra los soviéticos, a los qu'acusó de crear un telón d'aceru» dende [[Stettin]], nel [[Mar Bálticu|Bálticu]], a [[Trieste]], nel [[Adriáticu]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|títulu=Churchill and...Politics: The True Meaning of the Iron Curtain Speech|autor=Harriman, Pamela C.|fechaaccesu=22 de xunu de 2008|editorial=Winston Churchill Centre|fecha=Winter 1987–1988|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== De la teoría de la contención a la guerra de Corea (1947-1953) ==
{{AP|Guerra Fría (1947-1953)}}
Escontra 1947, los conseyeros del presidente d'Estaos Xuníos [[Harry S. Truman]] apuráron-y a tomar aiciones pa compensar la creciente influencia de la [[Xunión Soviética]], citando los esfuercios de [[Stalin]] pa desestabilizar los Estaos Xuníos y enguizar les rivalidaes ente los países capitalistes col fin de provocar una nueva guerra.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 27.&lt;/ref&gt;

N'Asia, l'exércitu comunista chinu ocupara [[Manchuria]] mientres l'últimu mes de la II Guerra Mundial y preparábase pa invadir la [[Península de Corea|península coreana]] más allá del [[paralelu 38]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 40.&lt;/ref&gt; Finalmente, l'exércitu comunista de [[Mao Zedong]], anque foi pocu receptivu a la escasa ayuda soviética, consiguió ganar al pro occidental exércitu nacionalista chinu ([[Kuomintang]]), sofitáu per Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 36.&lt;/ref&gt;

=== Europa ===
Dende finales de la década de 1940, la Xunión Soviética consiguió instaurar gobierno marioneta en [[Bulgaria]], [[golpe de Praga|Checoslovaquia]], [[Hungría]], [[Polonia]], [[Rumanía]] y [[Alemaña Oriental]], lo que-y dexó caltener una fuerte presencia militar nestos países.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot;&gt;Schmitz&lt;/ref&gt; En febreru de 1947, el gobiernu británicu anunció que nun podía siguir financiando al réxime militar griegu contra los insurxentes comunistes nel contestu de la [[Guerra Civil Griega]]. El gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] punxo en práutica per primer vegada la [[Contención|Teoría de la Contención]],&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot;&gt;Gaddis 2005, páxs. 28-29.&lt;/ref&gt; que tenía como oxetivu frenar la espansión comunista, especialmente n'Europa. Truman enmarcó esta teoría dientro de la [[Doctrina Truman]], dada a conocer al traviés d'un discursu del presidente nel que se definía los conflictu ente capitalistes y comunistes como una llucha ente pueblos llibres» y «réximes totalitarios».&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot; /&gt; Anque los comunistes griegos fueron sofitaos principalmente pol dirixente comunista [[Yugoslavia|yugoslavu]] [[Josip Broz Tito]], los Estaos Xuníos acusaron a los soviéticos de tratar de derrocar al réxime griegu pa espandir la influencia soviética.

==== El Plan Marshall ====
[[Ficheru:Cold war europe economic alliances map en.png|thumb|250px|Aliances económiques n'Europa (1949-1989).]]
{{AP|Plan Marshall}}
N'Estaos Xuníos estendió la idea de que l'[[equilibriu de poder]] n'Europa nun s'algamar namái pola defensa militar del territoriu, sinón que tamién se precisaba atayar los problemes políticu y económicu pa evitar la cayida de la Europa Occidental en manes comunistes.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot; /&gt; Sobre la base d'estes idees, la Doctrina Truman sería complementada en xunu de 1947 cola creación del [[Plan Marshall]], un plan d'ayudes económiques destináu a la reconstrucción de los sistemes políticu-económicos de los países europeos y, por aciu l'afianzamientu de les estructures económiques capitalistes y el desenvolvimientu de les democracies parllamentaries, frenar el posible accesu al poder de partíos comunistes nes democracies occidentales europees (como en Francia o Italia). Coles mesmes, el Plan Marshall constituyó la remodelación de numberoses ciudaes europees qu'habíen quedáu destruyíes pola Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 186.&lt;/ref&gt;

Stalin vio nel Plan Marshall una táctica d'[[Estaos Xuníos]] p'amenorgar el control soviéticu sobre la Europa Oriental. Creyó que la integración económica de dambos bloques dexaría a los países so órbita soviética escapar del control de Moscú, y que'l Plan nun yera más qu'una manera que teníen los EE.&amp;nbsp;UU. pa «mercar» a los países europeos.&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 32.&lt;/ref&gt; Poro, Stalin prohibió a los países de la Europa Oriental participar nel Plan Marshall. A manera de romiendu, Moscú creó una serie de subsidios y canales de comerciu conocíos primero como'l [[Plan Molotov]], que poco dempués se desenvolvería dientro del [[COMECON]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Stalin tamién s'amosó bien críticu col Plan Marshall porque tarrecía que diches ayudes provocaren un rearmamientu d'Alemaña, que foi una de les sos mayores esmoliciones respeuto al futuru d'Alemaña tres la guerra.

==== El bloquéu de Berlín ====
{{AP|Bloquéu de Berlín}}

En 1948 como represalia polos esfuerciu de los occidentales por reconstruyir la economía alemana, Stalin cerró les víes terrestres d'accesu a [[Berlín Oeste]], imposibilitando la llegada de materiales y otros suministros a la ciudá.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 33.&lt;/ref&gt; Esti fechu, conocíu como'l [[Bloquéu de Berlín]], bastió una de les mayores crisis de principios de la Guerra Fría. Dambos bandos usaron esti bloquéu con fines propagandísticos: los soviéticos pa denunciar el supuestu rearmamientu d'Alemaña favorecíu per Estaos Xuníos, y los norteamericanos pa esplotar la so imaxe de benefactores —como na llamada Operación Little Vittles, onde los aviones que compensaben el bloquéu de Berlín llanzaron duces ente los neños berlineses—.

La [[bloquéu de Berlín#La ponte aérea|ponte aérea]] entamada polos aliaos, destinada a aprovir de suministros al bloquiáu sector occidental de la ciudá, superó toles previsiones, esbaratando'l camientu soviéticu de que'l sector occidental rindiríase ante l'oriental por falta de suministros. Finalmente'l bloquéu llevantóse pacíficamente.

En xunetu, el presidente Truman anula'l [[Plan Morgenthau]], una serie de proposiciones alcordaes colos soviéticos tres el fin de la guerra, qu'imponía severes condiciones a la reconstrucción alemana (ente elles, la prohibición esplícita de que los EE.&amp;nbsp;UU. facilitaren ayudes a la reconstrucción del sistema económicu alemán). Esti plan foi sustituyíu por una nuevu direutivu (llamada JSC 1779) muncho más benévola cola reconstrucción alemana, y que enfatizaba la necesidá de crear una Alemaña económicamente fuerte y estable pa consiguir la prosperidá en toa Europa.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,887417,00.html|títulu=Pas de Pagaille!|publicación=[[Time (revista)|Time]]|fecha=28 de xunetu de [[1947]] |fechaaccesu=28 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;

==== Kominform ====
{{AP|Kominform}}

En setiembre los soviéticos crean el [[Kominform]], una organización que'l so propósitu yera caltener la ortodoxa ideolóxica comunista dientro del movimientu comunista internacional. Na práutica, convertir nun mecanismu de control sobre les polítiques de los estaos satélite soviéticos, coordinando l'ideariu y les aiciones de los partíos comunistes del [[Europa Oriental|bloque del Este]].&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot; /&gt; El Kominform tuvo que faer frente a una inesperada oposición cuando, en xunu del siguiente añu, la [[ruptura Tito-Stalin]] obligó a espulsar a [[Yugoslavia]] de la organización, que caltuvo un gobiernu comunista pero identificóse como un país neutral dientro de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Carabott, p. 66.&lt;/ref&gt; Xuntu col Kominform, la policía secreta soviética, el [[NKVD]], ocupar de caltener una rede d'espionaxe nos países satélite so la sida d'acabar con elementos anticomunistes.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 34.&lt;/ref&gt; El NKVD (y los sos socesores) acabaron per convertir se n'organizaciones parapoliciales encargaes de sesgar cualquier intentu d'alloñar de la órbita de Moscú y l'ortodoxa soviéticu-comunista.&lt;ref&gt;Gaddis, p. 100.&lt;/ref&gt;

==== La OTAN ====
[[Ficheru:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|right|Aliances militares n'Europa (1949-1989)]]
{{AP|Organización del Tratáu del Atlánticu Norte}}

N'abril de 1949 constitúyese la [[OTAN]], colo que los Estaos Xuníos tomaron formalmente la responsabilidá de defender la Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot; /&gt; N'agostu d'esi añu, la URSS españa la so primer bomba atómica.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En mayu de 1949, establezse la [[República Federal d'Alemaña]] como productu de la fusión de les [[Bizona|zones d'ocupación aliada]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Como retruque, n'ochobre d'esi añu, los soviéticos proclamen la so zona d'ocupación como la [[República Democrática Alemana]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Dende l'entamu de la esistencia de la RFA, Estaos Xuníos ayuda al so desenvolvimientu militar. Pa evitar que la RFA acabe per convertir se en miembru de la OTAN, el primer ministru soviéticu, [[Lavrenti Beria]], propón fundir dambos países nuna sola Alemaña que se caltendría neutral.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 105.&lt;/ref&gt; La proposición nun salió alantre y en 1955 almitir a la RFA como miembru de la OTAN.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

=== Asia ===
Dientro d'esta estratexa de xeneralización de la contención», el teatru d'operaciones ampliar d'Europa a Asia, África y América Llatina, col enfotu de detener los movimientos revolucionarios, munches vegaes financiaos dende la URSS, como asocedía nel casu de les excolonias europees del [[Sudeste Asiáticu]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 212.&lt;/ref&gt; A principios de la década de 1950, los EE.&amp;nbsp;UU. formalizaron aliances militares con [[Xapón]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Tailandia]] y [[Filipines]] (aliances englobadas nel [[ANZUS]] y el [[SEATO]]), garantizando a Estaos Xuníos una serie de bases militares a lo llargo de la mariña asiática del Pacíficu.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

==== Guerra civil china ====
{{AP|Guerra Civil China}}

En 1949, l'Exércitu Colorado de [[Mao Zedong]] proclámase vencedor de la [[Guerra Civil China]] en ganando a los nacionalistes del [[Kuomintang]], que cuntaben col respaldu d'Estaos Xuníos. Darréu, la Xunión Soviética establez una alianza con el vencedores, que crearen un nuevu Estáu comunista cola denominación de [[República Popular China]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 39.&lt;/ref&gt; Al coincidir nel tiempu la [[Guerra civil china|Revolución China]] cola perda del monopoliu atómicu d'Estaos Xuníos (tres l'inesperáu ésitu del [[RDS-1]]), l'alministración del presidente Truman trató de xeneralizar la Teoría de la [[Contención]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Nun documentu secretu fecháu en 1950 (conocíu como'l [[NSC-68]])&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 164.&lt;/ref&gt; l'alministración de Truman proponía reforzar los sistemes d'aliances pro-occidentales y cuadruplicar los gastos en Defensa.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

==== Guerra de Corea ====
{{AP|Guerra de Corea}}

Una de les aplicaciones más evidentes de la Teoría de la Contención producir tres l'españíu de la [[Guerra de Corea]]. Por cuenta de que unu de los alcuerdos tácitos de la Guerra Fría basar na llucha de dambos bloques al traviés de [[Guerra subsidiaria|guerres ''proxy'']], onde los exércitos soviéticu y d'[[Estaos Xuníos]] nunca s'enfrentaríen direutamente, Stalin viose sosprendíu pola participación de tropes d'[[Estaos Xuníos]] na defensa de [[Corea del Sur]], que fuera invadida polos comunistes de [[Corea del Norte]];&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;esti esplegue militar fuera aprobáu poles Naciones Xuníes, una y bones la Xunión Soviética nun pudo exercer el so derechu a vetu al tar boicotiando la ONX pola so negativa a aceptar que'l gobiernu representativu del Estáu chinu (y poro, l'ocupante lexítimu del asientu chinu nel [[Conseyu de Seguridá]]) yera la [[República Popular China|China comunista]] en vegada del derrotáu gobierno pro-occidental de [[República de China|Taiwán]].&lt;ref&gt;Malkasian, p. 16.&lt;/ref&gt;

Una vegada hubo españáu la guerra, Stalin aportunó en caltenela de toes toes. A finales de 1952 la guerra algamara una situación d'estancamientu, y a pesar de les direutrices de Stalin, chinos y norcoreanos preparar pa la so final. L'altu'l fueu aprobar en xunetu de 1953, una vegada que Stalin finara.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

== La carrera al abismu: del aumentu de les tensiones a la crisis de Cuba (1953-1962) ==
{{AP|Guerra Fría (1953-1962)}}

En 1953 produciéronse cambeos nel lideralgu políticu de dambos bandos, que dieron empiezu a una nueva fase na Guerra Fría.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; &gt;Karabell, p. 916.&lt;/ref&gt; En xineru de 1953, [[Dwight D. Eisenhower]] foi investido presidente de EE.&amp;nbsp;UU. Mientres los últimos meses de l'alministración Truman, el presupuestu pa Defensa cuadruplicárase; Eisenhower pretendió amenorgar el gastu militar sofitándose na superioridá nuclear d'[[Estaos Xuníos]] y nuna xestión más efeutiva de les situaciones provocaes pola Guerra Fría.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En marzu, muerre Stalin, y [[Nikita Khrushchov]] convertir nel nuevu líder de la URSS, tres deponer y executar al xefe de la [[NKVD]], [[Lavrenti Beria]], y finalmente al estremar del poder a [[Georgy Malenkov]] y [[Vyacheslav Molotov]]. El 25 de febreru de 1956, Khrushchov impresionó a los delegaos del [[XX Congresu del PCUS]] al denunciar los crímenes cometíos por Stalin mientres el so discursu ''[[Discursu Secretu|Avera del cultu a la personalidá y les sos consecuencies]]''. Nel discursu sosteníase que la única manera de consiguir una reforma esitosa yera siendo conscientes de los errores cometíos nel pasáu estremándose de les polítiques llevaes a cabu por Stalin.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Rotura chino-soviética ===
{{AP|Rotura Sino-Soviética}}
Tres el cambéu de líder na Xunión Soviética produciéronse numberosos resfregones con dalgunos de los aliaos soviéticos más gustantes al [[estalinismu]] o a la figura de Stalin. La más notable d'estes discrepancies ente países comunistes afigurar na rotura de l'alianza chino-soviética. [[Mao Tse Tung]] defendió la figura de Stalin tres la muerte d'ésti en 1953, y describió a Khrushchov como un arribista superficial, acusándolo de perder el perfil revolucionariu del Estáu.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot; /&gt;

Khrushchov se obcecó en reconstruyir l'alianza chino-soviética, pero Mao consideró que les sos propuestes yeren inútiles y refugó cualquier tipu de proposición.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=142}}&lt;/ref&gt; Chinos y soviéticos empezaron un esplegue propagandísticu dientro de la mesma esfera comunista&lt;ref&gt;Jacobs, p. 120.&lt;/ref&gt; qu'acabaría convirtiéndose nuna llucha pol lideralgu del movimientu comunista internacional,&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=140-142}}&lt;/ref&gt; hasta llegar trés años más tarde al enfrentamientu militar direutu en [[Conflictu de la frontera chino-soviética|la frontera]] que dambes potencies compartíen.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=149}}&lt;/ref&gt;

=== Aumentu de les tensiones ===
El 18 de payares de 1956, mientres un discursu frente a embaxadores del bloque occidental na embaxada de Polonia, Khrushchov pronunció unes polémiques pallabres qu'impresionaron a los presentes: «Gústevos o non, la Historia ta del nuesu llau. ¡vamos soterravos!»&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,867329,00.html &quot;We Will Bury You!&quot;], ''[[Time (revista)|Time]]'', 26 de payares de 1956. Consultáu'l 26 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt; Sicasí, darréu esclarió que nun se refería a la posibilidá d'una guerra nuclear, sinón a la inevitabilidad histórica de la victoria del comunismu sobre'l capitalismu.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 84.&lt;/ref&gt;

El Secretariu d'Estáu de Eisenhower, John Foster Dulles, empecipió un nuevu xiru na Teoría de la Contención al enfatizar nel posible usu d'armes nucleares contra los enemigos de EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Amestó al discursu clásicu de la contención» un nuevu puntu de sofitu al anunciar la posibilidá d'una represalia masiva», faciendo entender que cualquier agresión soviética sería respondida con tolos medios necesarios. Esta nueva teoría poner en práutica mientres la [[Guerra del Sinaí|Crisis de Suez]], onde la superioridá nuclear d'Estaos Xuníos, xuntu cola amenaza d'usala, retrajo a los soviéticos d'empezar una batalla abierta contra intereses d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Dende 1957 hasta 1961, Khrushchov amosó abiertamente'l so enfotu na superioridá nuclear de la Xunión Soviética. Afirmaba que la capacidá misilística de la URSS yera bien cimera a la d'Estaos Xuníos y que les sos misiles podríen algamar cualquier ciudá d'[[Estaos Xuníos]] o d'[[Europa]]. Sicasí, Khrushchov refugaba la visión de Stalin d'una ''guerra inevitable'' y declaró que la so intención yera abrir una nueva dómina de [[coesistencia pacífica]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 70.&lt;/ref&gt; Khrushchov trató de reformular la idea soviéticu-staliniana, según la cual la llucha de clases a nivel mundial provocaría inevitablemente una gran guerra ente proletarios y capitalistes que'l so resultancia final sería los trunfu del [[Comunismu]]. Khrushchov acotó que la guerra yera evitable, pos mientres el tiempu de paz el capitalismu colapsar por sigo mesmu,&lt;ref&gt;Perlmutter, p. 145.&lt;/ref&gt; ente que la paz dexaba tiempu y recursos disponibles p'ameyorar la capacidá económicu-militar de la URSS.&lt;ref&gt;Njolstad, p. 136.&lt;/ref&gt; Los EE.&amp;nbsp;UU. defendíense amosando la so capacidá militar fora de les sos fronteres y l'ésitu del capitalismu lliberal en tol mundu.&lt;ref&gt;Joshel, p. 128.&lt;/ref&gt; A pesar del discursu de [[John F. Kennedy|Kennedy]] que caracterizó a la Guerra Fría como una llucha poles mentes de los homes» ente dos sistemes d'organización social, a mediaos de la década de 1960 la llucha ideolóxica había quedáu apartada frente a los oxetivos geopolíticos de calter militar y económicu.&lt;ref&gt;Rycroft, p. 7.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Location Warsaw Pakt.svg|thumb|300px|Mapa de los firmantes del [[Pactu de Varsovia]].]]

=== Estancamientu de la situación n'Europa ===
Anque verdaderamente hubo una cierta relaxación de les tensiones tres la muerte de Stalin en 1953, la situación n'Europa siguía siendo incómoda, con dambos bandos fuertemente armaos pero ensin movimientos aparentes.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor= Palmowski, Jan |encyclopedia=A Dictionary of Contemporary World History |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=qqluJAAACAAJ&amp;dq=A+Dictionary+of+Contemporary+World+History |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2004 |editorial=Oxford University Press |isbn=0198608756}}&lt;/ref&gt; Les tropes d'[[Estaos Xuníos]] siguíen apostaes indefinidamente na Alemaña del Oeste y les tropes soviétiques siguíen aparcaes indefinidamente por tola Europa del Este.

Pa compensar el rearmamientu de l'Alemaña Occidental tres la so entrada na OTAN, los países de la órbita soviética sellaron una alianza militar conocida como'l [[Pactu de Varsovia]] en 1955. Sicasí, esti movimientu foi más políticu qu'estratéxicu, pos la URSS yá construyera una rede de defensa mutua con tolos sos satélites antes inclusive de que se formara la OTAN en 1949.&lt;ref&gt;Feldbrugge, p. 818.&lt;/ref&gt;

Asina, el ''statu quo'' d'Europa caltúvose inalteráu. Los soviéticos reprimieron la [[Revolución Húngara de 1956]]&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/4/newsid_2739000/2739039.stm|títulu=Soviet troops overrun Hungary|editorial=BBC News|fecha=4 de payares de 1956|fechaaccesu=11 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; ensin que nenguna de les potencies occidentales tratara de movilizar el so exércitu contra la invasión del Pactu de Varsovia en suelu húngaru. Igualmente, la ciudá de Berlín siguió estremada y apostada.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 108-109.&lt;/ref&gt;

==== Berlín ====
Mientres payares de 1958, Khrushchov trató de desmilitarizar la ciudá de Berlín. Plantegó a norteamericanos, británicos y franceses abandonar les sos respeutives zones d'ocupación so l'amenaza de tresferir el control de los accesos de les potencies occidentales a l'Alemaña Oriental (lo que significaría l'aislamientu del sector occidental de Berlín). La OTAN refugó l'ultimátum y a mediaos d'avientu, Khrushchov abandonó la idea en cuenta d'una conferencia en Xinebra pa resolver la cuestión berlinesa.&lt;ref&gt;Glees, páxs. 126-27.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Checkpoint Charlie 1961-10-27.jpg|thumb| Tanques soviéticos engarraos a tanques d'[[Estaos Xuníos]] nel [[Checkpoint Charlie]], mientres la crisis de 1961.]]
La postrera gran [[Crisis de Berlín de 1961|crisis de la ciudá]] vivir en 1961. Dende principios de la década de los 50, la URSS y dempués los sos estaos satélite empezaron a acutar fuertemente los movimientos migratorios.&lt;ref name=&quot;dowty114&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=114}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, cientos de miles d'[[Alemaña Oriental|alemanes orientales]] consiguíen emigrar a [[Alemaña Occidental]] al traviés del furacu na frontera qu'esistía na ciudá de Berlín, onde la circulación ente sectores orientales y occidentales yera llibre, creando asina un trampolín pa la emigración a Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;harrison99&quot;&gt;{{Harvnb|Harrison|2003|p=99}}&lt;/ref&gt;

Esta facilidá provocó una masiva [[fuga de celebros]] d'Alemaña Oriental escontra Alemaña Occidental de mozos cualificaos: en 1961, el 20&amp;nbsp;% de la población activa en territoriu oriental emigrara a occidente.&lt;ref name=&quot;dowty122&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=122}}&lt;/ref&gt; En xunetu d'esi añu, la Xunión Soviética volvió plantegar como ultimátum l'abandonu de la ciudá de toles potencies ocupantes y la devolución de les zones ocupaes de Berlín Occidental a Alemaña Oriental, colo que'l furacu fronterizu sería esaniciáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=114}}&lt;/ref&gt; Les potencies occidentales fixeron casu omiso del ultimátum.

Dos meses dempués del ultimátum soviéticu, Alemaña Oriental empezó la construcción d'una barrera de cementu y alambre que dixebraba físicamente dambes zones de la ciudá berlinesa, torgando la llibre circulación ente les zones oriental y occidental. La barrera foi creciendo hasta convertise nel [[Muriu de Berlín]].&lt;ref name=&quot;pearson75&quot;&gt;{{Harvnb|Pearson|1998|p=75}}&lt;/ref&gt;

=== La descolonización ===
Aprovechando l'aceleración de la [[descolonización]] mientres la década de 1950 y primeros años de 1960, tantu EE.&amp;nbsp;UU. como la Xunión Soviética compitieron por aumentar la so influencia nos países descolonizados.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 121-124.&lt;/ref&gt; Amás, dende'l puntu de vista soviéticu, la desapaición de los grandes imperios coloniales yera una señal inequívoca de la victoria de la ideoloxía comunista.&lt;ref&gt;Edelheit, p. 382.&lt;/ref&gt; Los movimientos nacionalistes en dellos países (especialmente en Guatemala, Irán, Filipines ya Indochina) fueron empecipiaos o sofitaos en munchos casos por grupos comunistes autóctonos —o, equívocamente, foi la idea más estendida ente los aliaos Occidentales—.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Nesti contestu, los EE.&amp;nbsp;UU. usaron a la CIA pa derrocar a ciertos gobiernos y favorecer a otros.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; La CIA tuvo un papel clave nel derrocamientu de países sospechosos de ser pro-comunistes, como nel casu del primer gobiernu electu democráticamente n'Irán ([[Operación Ajax]]) en 1953 y la cayida de [[Jacobo Arbenz Guzmán]] tres el [[Golpe d'Estáu de 1954 (Guatemala)|Golpe de 1954 en Guatemala]].&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; De la mesma, EE.&amp;nbsp;UU. trató d'ayudar a gobiernos amigos con ayuda económica y militar, como nel casu de [[Vietnam del Sur]].

La mayoría de naciones y gobiernos surdíos tres la descolonización n'Asia, África y América Llatina trataron de safase de la presión d'escoyer el bandu pro-capitalista o pro-comunista. En 1955, mientres la [[Conferencia de Bandung]], decenes de países del Tercer Mundu alcordaron caltenese al marxe de la dinámica de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 126.&lt;/ref&gt; Esti consensu afigurar na creación del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] en 1961.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Como resultáu de l'apaición d'un nuevu factor na Guerra Fría, norteamericanos y soviéticos moderaron les sos polítiques y trataron d'averase a estos nuevos países neutrales (sobremanera en casu de países clave como India o Exiptu) d'una manera menos agresiva que la sostenida hasta entós. Los movimientos nacionalistes ya independentistes consiguieron asina crear un nuevu escenariu más plural, superando la confrontación bipolar de la posguerra, y crearon les bases pa les reivindicaciones nacionalistes n'Asia y América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

=== Carrera armamentista ===
[[Ficheru:US and USSR nuclear stockpiles.svg|lang=ast|thumb|250px|Númberu de [[Cabeza nuclear|cabeces nucleares]] de dambes superpotencies. Reparar la abrupta esguilada alredor de la década de 1960]]

Al terminar la Segunda Guerra Mundial, les dos potencies vencedores disponíen d'una enorme variedá d'[[arma|armes]], munches d'elles desenvueltes y ameyoraes mientres el conflictu. [[Carru de combate|Tanques]], [[avión|aviones]], [[submarín|submarinos]] y otros avanzaos diseños de navíos de guerra, constituyíen les llamaes armes convencionales. Sicasí, la desigualdá resultaba patente, o a lo menos eso paecía-yos a los estadistes. Antes de la Segunda Guerra Mundial, la URSS cuntaba col mesmu númberu de carros de combate que'l restu de les naciones xuntes, y superaba n'aviones de combate, al conxuntu de toles demás fuercies aérees.&lt;ref name=&quot;mañana&quot;&gt;[[Jeremy Isaacs|Isaacs, Jeremy]], Operación Barbarossa, capítulu 5 de ''[[El mundu en guerra]]'', [[Thames Television Int. Ltd]], [[Londres]].&lt;/ref&gt;

Dempués del conflictu, la diferencia numbérica nun yera tan apolmonante, pero entá resultaba fachendosa. Sicasí, la so flota nun podía competir en condiciones d'igualdá cola d'Estaos Xuníos. Tres la [[batalla de Midway]] quedó demostrada la importancia del avión naval d'ataque y el [[portaviones]] nos conflictos marítimos. L'armada soviética disponía de munchos menos barcos d'esti tipu que la d'[[Estaos Xuníos]], y amás, les sos naves yeren de menor tamañu, y nun disponíen de cubierta corrida pa operar dos aeronaves simultáneamente, polo que la so inferioridá resultaba manifiesta.&lt;ref name=&quot;portaaviones2&quot;&gt;ERT, Historia de los portaviones rusos, [[Fuercia Naval]] - Especial Portaviones Nᵘ3, [[MC Ediciones]], [[Valencia]], [[2005]], ISSN 1695-3258.&lt;/ref&gt; Pa la URSS, más problemáticu entá que la falta de portaviones, yera la falta d'una rede mundial de bases de suministru abiertes mientres tol añu. Ente que Estaos Xuníos podía atracar los sos buques en [[Nápoles]], [[Rota]], [[Ḥawai]], [[Filipines]] y munchos otros puertos más, la Xunión Soviética nun podía sacar los sos barcos de puertos propios mientres dellos meses al añu, pos los sos puertos o taben xelaos, o podíen ser fácilmente bloquiaos polos aliaos. Yera'l casu de la flota del [[mar Negru]], que tenía de travesar los 35 quilómetros del [[estrechu del Bósforo]], que [[Turquía]] podía bloquiar fácilmente.

Na aviación convencional, tantu en númberu como en calidá, los nuevos caces y bombarderos soviéticos, non solo taben al altor, sinón percima de los occidentales, los aviones bombarderos [[El to-4]] llanzaron la primera [[bomba atómica]] soviética. Magar que el Pentágonu siempres afirmaba tener aparatos cimeros a los de cualesquier otru país, los enfrentamientos vivíos mientres la [[Guerra de Corea]], [[Guerra de Vietnam]] y darréu, na [[Guerra de la Frontera de Sudáfrica|Guerra de la Frontera]] demostraron la igualdá, cuando non la superioridá, de los aviones soviéticos.

Pero yeren les denominaes armes non convencionales les que llamaben poderosamente l'atención: más poderoses, eficientes, difíciles de fabricar y desaxeradamente cares. La principal d'estes armes yera la [[bomba atómica]]. De primeres de la Guerra fría solo EE.&amp;nbsp;UU. disponía d'estes armes, lo qu'aumentaba significativamente la so poder bélicu. La Xunión Soviética empecipió'l so propiu programa d'investigaciones, pa producir tamién tales bombes, daqué que consiguió en cuatro años; relativu pocu tiempu, ayudar d'[[espionaxe]]. Nun principiu, Estaos Xuníos centró les sos investigaciones en perfeccionar el vector que tresportara les bombes ([[misil]] o [[bombarderu estratéxicu]]); pero foi cuando se supo que Moscú españara la so primer bomba nuclear de fisión, cuando se dio lluz verde al proyeutu pa fabricar la [[bomba d'hidróxenu]], arma que nun tien llende de potencia conocíu. Esto llogróse en [[1952]], y la URSS llograr al añu siguiente.&lt;ref name=&quot;aventura82&quot;&gt;[[Agustín Zamora|Zamora, Agustín]], Poder nuclear el suañu de la hexemonía mundial, Nᵘ82 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], xunu de [[2002]], ISSN 1579-427X&lt;/ref&gt; Magar que la carrera diba bien pareya nel planu cualitativu nun yera lo mesmo nel cuantitativu: contradiciendo a la esmolición occidental d'aquella dómina, el ciudadanu d'[[Estaos Xuníos]] y miembru del [[Institutu Thomas Watson]], [[Serguéi Khrushchov]] afirma qu'en tiempu de la [[Crisis de los misiles de Cuba]] el poder nuclear d'[[Estaos Xuníos]] superaba al oriental en 10 vegaes o más.&lt;ref name=&quot;creación&quot;&gt;[[Serguéi Khrushchov|Khrushchov, Serguéi]], Nikita Khrushchov, la creación d'una superpotencia, [[Pen-State University Press]], citáu nos comentarios de [[Trece Díes]]&lt;/ref&gt;

Esta [[carrera armamentística]] foi promovida pol llamáu ''Equilibriu de Terror'', según el cual, la potencia que s'asitiara al frente na producción d'armes, provocaría un desequilibriu nel escenariu internacional: si una d'elles tuviera mayor númberu d'armes, sería capaz de destruyir a la otra. Sicasí, yá nel sieglu XXI fontes como ''The Times'' consideren que l'esfuerciu soviéticu nun s'emponer a superar al otru adversariu, sinón a algamar para, darréu, obligalo a poner en práutica una estratexa defensiva non ofensiva (arrampuña-y cuantos aliaos pudiera consiguir). D'esta mesma opinión ye Serguéi Khrushchov, quien afirma que la ''carrera'' taba solu na mente de los occidentales, porque pa los soviéticos tratar de dir amontando'l so arsenal y perfeccionando los sos vectores (misiles, bombarderos y submarinos) según les sos posibilidaes, porque nun podía igualar o superar a occidente.&lt;ref name=&quot;creación&quot; /&gt; Esta desproporción paecen confirmala fechos como que los misiles intercontinentales ([[ICBM]]) namái empezaron a tar al altor de los d'[[Estaos Xuníos]], no qu'a operatividad y fiabilidá se refier, escontra finales de los setenta. Tampoco los submarinos nucleares paecíen poder midise colos occidentales, como prueba la gran cantidá d'accidentes que carecieron&lt;ref name=&quot;submarinos&quot;&gt;[[Chris Chant|Chat, Chris]], Submarinos de guerra, [[Editorial Libsa]], [[Madrid]], [[2006]], ISBN 84-662-1310-4&lt;/ref&gt;

=== Carrera espacial ===
{{AP|Carrera espacial}}

[[Ficheru:Sputnik asm.jpg|left|thumb|El llanzamientu del [[Sputnik 1]] marcó l'entamu de la carrera espacial. El cohete que lu punxo n'órbita yera una versión modificada d'un misil [[ICBM]].]]
La carrera espacial puede definise como una subdivisión del conflictu ensin declarar ente Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética nel ámbitu espacial. Ente 1957 y 1975, y de resultes de la rivalidá surdida dientro del esquema de la Guerra Fría, dambos países empecipiaron una carrera na busca de finxos históricos que se xustificaron por razones tantu de seguridá nacional como por razones ideolóxiques asociaes a la superioridá teunolóxica.

La carrera dar por empecipiada en [[1957]], cuando los soviéticos llanzaron el [[Sputnik]], primer artefautu humanu capaz d'algamar l'espaciu y orbitar el planeta. Asina mesmu, los primeros finxos na carrera espacial algamar los soviéticos: en payares d'esi mesmu añu, llancen el [[Sputnik II]] y, dientro de la nave, el primer ser vivu sale al espaciu: una perra [[Kudriavka]], de nome [[Laika]], que morrió a los siete hores de salir de l'atmósfera. El siguiente finxu tamién sería obra de los soviéticos, al consiguir llanzar en [[1961]] la nave [[Vostok 1]], tripulada por [[Yuri Gagarin]], el primer ser humanu en dir al espaciu y tornar sanu y salvu.

La llegada del home al espaciu foi celebráu como un gran trunfu pa la humanidá. N'Estaos Xuníos, la ciudadanía recibió la noticia como un duru golpe a la creencia de la cimera capacidá teunolóxica d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Hall (2001), páxs. 157-163.&lt;/ref&gt; Como respuesta, el presidente Kennedy anunció, mes y mediu dempués del viaxe de Gagarin, qu'Estaos Xuníos sería capaz de poner un home na lluna y traelo sanu y salvu antes d'acabar la década.&lt;ref&gt;{{cita web
|apellíu=Kennedy
|nome= John F.
|url=http://web.archive.org/web/20100302132856/http://www.jfklibrary.org/Historical+Resources/Archives/Reference+Desk/Speeches/JFK/Urgent+National+Needs+Page+4.htm
|títulu= Special Message to the Congress on Urgent National Needs
|obra=Historical Resources
|editorial=John F. Kennedy Presidential Library and Museum
|fecha=25 de mayu de 1961
|page=4
|fechaaccesu=16 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1969, Estaos Xuníos consiguió fabricar el primer artefautu humanu que orbitó sobre la Lluna (el [[Apolo 8]]) ente que los soviéticos teníen graves problemes nel so programa llunar. El 20 de xunetu de 1969 algamábase'l cénit na esploración espacial cuando la misión [[Apolo 11]] consiguió realizar con ésitu la so xera y [[Neil Armstrong|Armstrong]] y [[Edwin Aldrin]] convertir nos primeros humanos en caminar sobre otru cuerpu celeste. Poco dempués, los soviéticos atayaben el so programa llunar.

Estaos Xuníos siguió mandando astronautes a la Lluna, hasta que la falta d'interés y presupuestu fixeron atayar el programa. En 1975, la Misión Conxunta soviéticu-norteamericana [[Proyeutu de pruebes Apolo-Soyuz|Apolo-Soyuz]] dio per rematada la carrera espacial.

=== Crisis de los misiles de Cuba ===
{{AP|Crisis de los misiles de Cuba}}
[[Ficheru:Cubacrisis 01 Nov 1962.jpg|thumb|200px|right|Les fotografíes tomaes polos aviones [[U-2]] demostraron la construcción de [[Silu misilístico|silos]] soviéticos en suelu cubanu.]]
Al trunfar la [[Revolución cubana]] en 1959, dase un verdaderu xiru na hestoria d'[[América Llatina]], pos el naciente procesu de nacionalizaciones y reforma agraria afecta gravemente los intereses d'[[Estaos Xuníos]] na islla que s'aseguraren cola [[Enmienda Platt]] en 1902, esto conduz a fuertes fregadures ente Cuba y Estaos Xuníos que desencadenen na rotura de rellaciones diplomátiques y a la espulsión de Cuba de la [[OEA]], debíu al aislamientu del restu del hemisferiu y el bloquéu económicu, el país convertir nun fuerte aliáu de la URSS y el restu del bloque comunista, convirtiéndose darréu en miembru del [[COMECON]]. Esta crisis llevó al mundu en cantu de la [[guerra nuclear]]. Dempués del fracasáu intentu d'[[invasión de la Badea de Cochinos]] n'abril de 1961. En [[1962]], la Xunión Soviética foi afayada construyendo 40 silos nucleares en Cuba. Según Khrushchov, la midida yera puramente defensiva, pa evitar que los Estaos Xuníos intentaren una nueva turniada contra los cubanos. Per otru llau, yera sabíu que los soviéticos queríen realmente responder ante la instalación d'[[Estaos Xuníos]] de misiles [[Xúpiter II]] na ciudá d'[[Esmirna]], [[Turquía]], que podríen ser usaos pa bombardear el sudoeste soviéticu.

La Xunión Soviética unvió navíos de carga y [[submarín|submarinos]] tresportando armes atómiques escontra Cuba. Un [[Avión de reconocencia|avión espía]] afayó les ramples de llanzamientu, y [[Estaos Xuníos]] ordenó la unviada de navíos escontra [[Cuba]].

El [[22 d'ochobre]] de [[1962]], Estaos Xuníos interceptó los tresportes soviéticos y ordenó cuarentena a la isla, asitiando navíos militares nel [[mar Caribe]] y cerrando los contactos marítimos ente la Xunión Soviética y Cuba. Kennedy dirixó un ultimátum a la URSS: demandó a la URSS que detuviera esos navíos so amenaza d'entamar represalies masives. Los soviéticos argumentaron que nun entendíen por qué Kennedy tomaba esta midida cuando dellos misiles d'[[Estaos Xuníos]] taben instalaos en territorios de países miembros de la [[OTAN]] contra los soviéticos, en distancies idéntiques. [[Fidel Castro]] adució que nun había nada d'illegal n'instalar misiles soviéticos nel so territoriu, y el primer ministru británicu [[Harold Macmillan]] dixo nun entender por qué nun foi propuesta siquier la hipótesis d'un alcuerdu diplomáticu.

El 23 y 24 d'ochobre Khrushchov unviaría mensaxe a Kennedy, informando de les sos intenciones pacífiques. El [[26 d'ochobre]] informó que retiraría los sos misiles de Cuba si Washington comprometer a nun invadir Cuba. A otru día, pidió amás la retirada de los misiles balísticos Xúpiter de Turquía. Dos [[aviones espía]] d'[[Estaos Xuníos]] [[U-2]] fueron baltaos en Cuba y Siberia el [[27 d'ochobre]], xusto nel ápice de la crisis. Esi mesmu día, los navíos mercantes soviéticos llegaren al Caribe y trataben de travesar el bloquéu. El [[28 d'ochobre]], Kennedy foi obligáu a vencer a los pidimientos y aceptó retirar los misiles de Turquía y nun afrellar a Cuba. Asina, [[Nikita Khrushchov]] retiró los sos misiles nucleares de la islla cubana.

Esta crisis dio nacencia a un nuevu periodu: la distensión, señalada pola puesta en marcha del [[teléfonu coloráu]] —en realidá blancu—, llinia direuta ente Moscú y Washington, qu'allixeraría les comunicaciones en casu d'otra crisis.

== La ''détente'' (1962-1979) ==
{{AP|Guerra Fría (1962-1979)}}

Nel intre de les décades de 1960 y 1970, les superpotencies tuvieron que xestionar un nuevu modelu de xeopolítica, nel que'l mundu dexó de tar claramente estremáu en dos bloques antagónicos.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Europa y Xapón recuperáronse rápido de la destrucción de la II Guerra Mundial y la so [[renta per capita]] averar a la d'Estaos Xuníos. Mentanto, la [[economía del Bloque del Este]] entraba nun ciclu de estacamiento económicu.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;hardt16&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=16}}&lt;/ref&gt;

De la mesma, el Tercer Mundu consiguía establecese como bloque independiente al traviés d'organizaciones como'l [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y demostraron la so fuercia de negociación col papel fundamental que tuvo la [[OPEP]] mientres la [[Crisis del petroleu de 1973]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;/&gt;

Na URSS, la xestión de los problemes económicos internos estremó la necesidá d'estender la influencia soviética nel orde mundial.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt; De resultes, líderes soviéticos como [[Alekséi Kosygin]] y el mesmu [[Leonid Brézhnev]] apostaron por una relaxación nes rellaciones internacionales abriendo un nuevu periodu conocíu como la ''distensión'' o ''détente''.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Disensiones sociales n'Europa ===

==== La primavera de Praga y la invasión soviética de Checoslovaquia ====

La [[Primavera de Praga]] foi un curtiu periodu de lliberalización política asocedíu en Checoslovaquia mientres l'añu 1968 que remató cola [[invasión del Pactu de Varsovia a Checoslovaquia]]. Empezó'l 5 de xineru de 1968, cuando'l reformista [[Alexander Dubček]] aportó al poder y siguió hasta'l 21 d'agostu del mesmu añu, cuando los aliaos del [[Pactu de Varsovia]] invadieron el país pa frenar diches reformes.

Les reformes llevaes a cabu mientres la Primavera de Praga taben empuestes a garantizar nuevos derechos (incluyíos los derechos a llibertá d'espresión y a la llibertá de movimientos) empezar un procesu de descentralización económica y alministrativa (estremando'l país en dos federaciones, la [[República Checa]] y [[Eslovaquia]]) y un procesu de democratización del Estáu.

El procesu reformador nun foi bien recibíu na URSS, qu'en fracasando nes negociaciones diplomátiques, empezó una invasión del país al mandu de les tropes del Pactu de Varsovia. A pesar de la resistencia nun esforcia de dellos sectores civiles, nun hubo resistencia militar a la invasión, lo que contribuyó a evitar numberoses baxes en dambos bandos.

Tres la invasión, Dubček foi derrocáu como presidente de Checoslovaquia y los sos socesores esaniciaron la totalidá de les reformes.

==== Mayu del 68 ====

El [[Mayu francés|«Mayu del 68»]] ye'l nome dau a una serie de protestes estudiantiles y fuelgues xenerales que provocaron la cayida del gobiernu de [[De Gaulle]] en Francia. La gran mayoría de los protestantes siguía ideoloxíes d'izquierdes, anque les organizaciones políticu y sindicalista de la izquierda tradicional trataron d'alloñase del movimientu. Les protestes dirixiéronse especialmente al sistema educativo y llaboral imperante.

Anque'l Mayu del 68 acabó per ser un relativu fracasu políticu, l'impautu social foi bien importante. Especialmente en Francia (y de manera menos evidente, nel restu del mundu occidental) la revuelta marcó'l pasu d'una sociedá moralmente conservadora proveniente d'aquellos que vivieron la II Guerra Mundial (basada na relixón, el patriotismu y el respetu pola autoridá) a una moral más lliberal de la xeneración que nació tres la guerra (basada na igualdá, la lliberación sexual y el respetu polos derechos humanos).

=== La coesistencia pacífica» ===
{{VT|Détente}}

Como resultáu de la [[rotura chino-soviética]], les tensiones na frontera China-URSS esguilaron hasta convertise en 1969 nun [[Conflictu fronterizu chino-soviéticu|conflictu armáu]]. El presidente d'Estaos Xuníos [[Richard Nixon]] decidió aprovechar esti conflictu ente les dos potencies comunistes pa inclinar l'equilibriu estratéxicu escontra Occidente.&lt;ref&gt;Dallek, Robert (2007), p. 144.&lt;/ref&gt; De la mesma manera, los chinos buscaben una meyora nes rellaciones colos norteamericanos que-yos diera ventaya na llucha pola hexemonía comunista colos soviéticos. En febreru de 1972, Nixon declaró la so intención d'averase a la china maoísta&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=149-152}}&lt;/ref&gt; col sorprendente anunciu d'un viaxe a Beixín y una xunta con [[Mao Zedong]] y [[Zhou Enlai]]. Nel momentu del anunciu, la URSS yá consiguiera la paridá nuclear con Estaos Xuníos, y la derrota na Guerra de Vietnam debilitara la influencia de EE.&amp;nbsp;UU. nel Tercer Mundu y esfrecíu les rellaciones colos aliaos d'Europa Occidental&lt;ref&gt;Buchanan, páxs. 168-169.&lt;/ref&gt; Anque los conflictos indireutos ente dambes potencies siguíen, ente finales de la década de 1960 y principios de la de 1970, les tensiones ente dambes superpotencies paecíen aselase.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot; /&gt;

Tres la so vista a China, Nixon axuntar colos líderes soviéticos en Moscú.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/may/22/newsid_4373000/4373149.stm|títulu=President Nixon arrives in Moscow|editorial=BBC News|fecha=22 de mayu de 1972|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; Como resultáu d'estes xuntes, roblóse'l primeru de los [[Alcuerdos SALT]] (SALT I), el primer alcuerdu completu de llimitación d'armes robláu ente los dos superpotencies,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nixonlibrary.gov/thelife/apolitician/thepresident/index.php|títulu=The President|fechaaccesu=27 de marzu de 2009|editorial=Richard Nixon Presidential Library}}&lt;/ref&gt; y el [[Tratáu sobre Misiles Antibalísticos]] (Tratáu ABM), que prohibía los desenvolvimientu de sistemes diseñaos pa la interceptación de misiles nel aire. Con ello intentábase llindar el desenvolvimientu de los costosos [[Misil antibalístico|misiles antibalísticos]] y misiles con carga nuclear.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Tres los alcuerdos alcanzaos, Nixon y Brézhnev proclamaron una nueva yera de coesistencia pacífica» basada nuna nueva política de «[[détente]]» (o cooperación) ente los dos superpotencies. Mientres esta coesistencia», Brézhnev trataría de revitalizar la economía soviética, que taba en cayente en parte polos grandes gastos militares que provocaben una situación de tensión continuo.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Ente 1972 y 1974, dambes potencies tamién fortalecieron los sos llazos económicos, cola firma de dellos alcuerdos p'aumentar el comerciu ente elles. Como resultáu de toos estos pactos y alcuerdos, la hostilidá mutua reemplazar por un nuevu marcu históricu onde dambes potencies podíen convivir y desenvolvese.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;/&gt;

De la mesma, n'Europa, la situación de división interna relaxar col desenvolvimientu de la «[[Ostpolitik]]», llevada a cabu pol canciller de la [[RFA]] [[Willy Brandt]] y la firma de los Alcuerdos de Helsinki nel marcu de la [[Conferencia sobre la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] en 1975.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=188}}&lt;/ref&gt;

=== Tensiones nel Tercer Mundu ===
{{VT|Doctrina Nixon}}

[[Ficheru:Henry Kissinger.png|miniaturadeimagen|derecha|[[Henry Kissinger]] tuvo un papel protagonista na Guerra Fría mientres les alministraciones de [[Richard Nixon|Nixon]] y [[Gerald Ford|Ford]]]]

==== América ====

A finales d'abril de 1965, el presidente [[Lyndon B. Johnson]] ordenó l'esplegue de 42&amp;nbsp;000 soldaos na [[República Dominicana]] pa la ocupación del territoriu dominicanu mientres un añu, nuna operación conocida como [[Guerra civil dominicana|Operación Power Pack]], escudándose na posible apaición d'una «nueva Revolución Cubana» n'América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Mientres les eleiciones dominicanes de 1966, so ocupación d'[[Estaos Xuníos]], proclamóse ganador al conservador [[Joaquín Balaguer]]. Anque ye ciertu que Balaguer tenía los sofitu real de les élites del país, lo mesmo que de los llabradores, les eleiciones viéronse desprestixaes pola negativa del anterior presidente [[Juan Bosch]] d'apostales. Tres la victoria de Balaguer, los activistes del [[Partíu Revolucionariu Dominicanu]] (PRD) del ex-presidente Bosch, empezaron una campaña d'ataques contra la policía y l'exércitu.&lt;ref name = &quot;Itzigsohn 2000, 41-42&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Itzigsohn|nome=José|títulu=Developing Poverty: The State, Labor Market Deregulation, and the Informal Economy in Costa Rica and the Dominican Republic|editorial=Penn State University Press|añu=2000|allugamientu=University Park, Pennsylvania|páxines=41-42|url=https://books.google.com/books?id=b7Jo9GtxMEcC|isbn=978-0-271-02028-0}}&lt;/ref&gt;

En [[Chile]], el candidatu del [[Partíu Socialista de Chile]], [[Salvador Allende]], proclamóse vencedor pol congresu de les eleiciones de 1970, convirtiéndose nel primera presidente [[Marxismu|marxista]] [[Comunista]] en ser escoyíu democráticamente nel continente americanu.&lt;ref name=&quot;BBC Allende Profile 2003&quot;&gt;{{cita noticia | títulu = Profile of Salvador Allende | fecha = 8 de setiembre de 2003 |editorial=BBC | agency = [[BBC]] | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3089846.stm | fechaaccesu =25 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; La CIA n'afayando la unviada d'armes soviétiques dende [[Cuba]] a les organizaciones paramilitares de la [[Unidá Popular]] arreyar de manera activa en contra de Allende, los guerilleros paramilitares d'esquierda, el MAPU y el MIR, que llegaría hasta un periodu de baturiciu social rematáu con un [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'está u]]'l 11 de setiembre de 1973, que llevaría al poder al xeneral [[Augusto Pinochet]]. Finalmente, Pinochet consolidó'l so poder como militar, toes la reformes económicu y social de Allende fueron anulaes y los disidentes y guerrilleros d'izquierdes fueron asesinaos o deteníos y torturaos en campos de detención y edificios públicos so la xestión de la [[Direición d'Intelixencia Nacional]] (DINA).

N'[[Arxentina]] hubo dellos intentos fracasaos d'implantación de grupos de [[Guerra de guerrilles|guerrilleros]] con mayor o menor sofitu de la [[Cuba]] de [[Fidel Castro]], entá antes de la creación de los depués bien conocíes bandes [[Montoneros]] y [[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]]. Estos y otros grupos empezaron a actuar en dómines del gobiernu de facto llamáu [[Revolución arxentina]] y depués d'un curtiu periodu de inaición bélica mientres la torna al país de [[Juan Domingo Perón|Perón]], volvieron a entamar el so remanar mientres el gobiernu mayoritariamente escoyíu d'esti postreru, mientres el gobiernu de la so socesora llegal y mientres el gobiernu de facto empecipiáu en [[1976]] que terminó ganándolos nel planu militar.

==== Asia ====
===== Asia Oriental =====
{{VT|Guerra de Vietnam}}

N'[[Indonesia]], l'anticomunista xeneral [[Suharto]] arrampuñó la presidencia al so predecesor, [[Sukarno]], pa imponer lo que se conoció como'l [[Nuevu Orde (Indonesia)|Nuevu Orde]] (''Orde Baru''). Ente 1965 y 1966, los militares asesinaron a más de [[Asesinatos n'Indonesia de 1965-1966|mediu millón]] de persones simpatizantes del [[Partíu Comunista d'Indonesia]] y otres organizaciones d'esquierda.&lt;ref name=&quot;Farid 2007&quot;&gt;Farid, Hilmar (2007). &quot;Mass Killings and Capitalist Expansion, 1965–1966&quot;. In Kuan-Hsing Chen &amp; Chua Beng Huat (Ed.), ''[The Inter-Asia Cultural Studies Reader]''. London: Routledge. páxs. 207-222. ISBN 0-415-43134-4.&lt;/ref&gt;

Mientres la [[Guerra de Vietnam]], Estaos Xuníos siguió sofitando n'a los gobiernu [[Vietnam del Sur|survietnamita]] de [[Ngô Đình Diệm]] nel so conflictu contra los insurxentes comunistes del [[Frente Nacional de Lliberación de Vietnam|Viet Cong]] (FNLV). El presidente Johnson llegó a asitiar hasta 575&amp;nbsp;000 soldaos per tol Sudeste Asiáticu pa procurase la victoria contra'l FNLV y los sos aliaos de [[Vietnam del Norte]], pero'l costu de caltener l'esfuerciu bélicu yera cada vez más insoportable pa la economía d'[[Estaos Xuníos]], sobremanera la [[Crisis del petroleu de 1973|Crisis de 1973]]. Nel otru bandu, Vietnam del Norte recibía sofitu militar y económicu de la Xunión Soviética (450 millones de dólares añales n'armamentu y 15&amp;nbsp;000 asesores militares) y China (320&amp;nbsp;000 soldaos y 180 millones n'armamentu).&lt;ref&gt;Qiang Zhai, ''China and the Vietnam Wars, 1950-1975'' (University of North Carolina Press, 2000), p135; Xen. Oleg Sarin and Col. Lev Dvoretsky, ''Alien Wars: The Soviet Union's Aggressions Against the World, 1919 to 1989'' (Presidiu Press, 1996), páxs. 93-4.&lt;/ref&gt; Finalmente, en 1975, dar por rematada la guerra, cola victoria del Viet Cong y la cayida del Gobiernu de Vietnam del Sur, no que se consideró una de les derrotes más humillantes d'una superpotencia a manes d'unu de los países más probes del mundu.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Yá rematada la Guerra de Vietnam, la violencia nel Sudeste Asiáticu siguía na [[Guerra Civil Camboyana]], ente'l gobiernu pro-occidental de [[Lon Nol]] y los insurxentes [[Maoísmu|maoístes]] de los [[Jemeres Coloraos]]. Mientres los Jemeres Coloraos teníen el sofitu de Vietnam del Norte, Lon Nol perdió tolos sofitos tres la derrota d'[[Estaos Xuníos]] na Guerra de Vietnam. Finalmente. los Jemeres Coloraos facer col poder, y lideraos por [[Pol Pot]] empezaron un [[Xenocidiu camboyanu|xenocidiu]] qu'acabó cola muerte d'ente 1-3 millones de persones d'una población total de 8,4 millones.&lt;ref name=&quot;Heuveline, Patrick 2001&quot;&gt;Heuveline, Patrick (2001). &quot;The Demographic Analysis of Mortality in Cambodia.&quot; In Forced Migration and Mortality, eds. Holly Y. Reed and Charles B. Keely. Washington, D.C.: National Academy Press. Heuveline suggests that a range of 1.17-3.42 million people were killed.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marek Sliwinski 1995&quot;&gt;Marek Sliwinski, Le Génocide Khmer Rouge: Une Analyse Démographique (L'Harmattan, 1995).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Banister, Judith 1993&quot;&gt;Banister, Judith, and Paige Johnson (1993). &quot;After the Nightmare: The Population of Cambodia.&quot; En ''Genocide and Democracy in Cambodia: The Khmer Rouge, the United Nations and the International Community'', ed. Ben Kiernan. New Haven, Conn.: Yale University Southeast Asia Studies.&lt;/ref&gt; Los Jemeres Coloraos, una vegada nel poder, llueu entraron en conflictu colos sos antiguos aliaos comunistes, especialmene los vietnamites. En 1979, Vietnam (yá reunificado) derrocó a Pol Pot y asitió nel so llugar al disidente [[Heng Samrin]], mientres ocupaba la práutica totalidá del país. Tal intromisión de los vietnamites nos asuntos camboyanos tuvo de resultes l'[[Guerra sinón-vietnamita|ataque punitivu]] de China, con escaramuzas na frontera sinón-vietnamita que duraríen hasta 1984. Vietnam, sicasí, llogró ganar al cimeru Exércitu Chinu mientres los principales ataques de 1979.&lt;ref&gt;Xiabing Li (2007). ''A History of the Modern Chinese Army''. University Press of Kentucky, páx. 436.&lt;/ref&gt;

===== Exiptu y Asia Occidental =====

Exiptu foi'l centru de les disputes. Anque Exiptu declarábase neutral, la mayoría del armamentu y l'asistencia económica proveníen de la URSS. Esta alianza, anque de manera ronciega, comprobar col sofitu técnico y militar de la Xunión Soviética mientres la [[Guerra de los Seis Díes]] y la [[Guerra de Gastadura]] contra Israel, que se consideraba aliáu d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Stone, p. 230.&lt;/ref&gt; Anque cola llegada al poder d'[[Anwar el Sadat]] en 1972 Exiptu empezara virar de pro soviéticu a pro occidental,&lt;ref name=&quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;&gt;Grenville, J. A. S. &amp; Bernard Wasserstein (1987). ''[https://books.google.com/books?id=RYyyAAAAIAAJ Treaties of the Twentieth Century: A History and Guide with Texts]'', Volume 2. London and New York: Methuen. ISBN 978-0-416-38080-4.&lt;/ref&gt; l'amenaza d'una posible intervención direuta de la Xunión Soviética en defensa d'Exiptu mientres la [[Guerra del Yom Kippur]] provocó la movilización de les fuercies d'[[Estaos Xuníos]], nuna serie d'actos que pudieron esbaratar la noción de la coesistencia pacífica».&lt;ref&gt;Kumaraswamy, p. 127.&lt;/ref&gt; Estratéxicamente, los conflictos n'Oriente Mediu abrieron una nueva fase na Guerra Fría, na que la URSS podía amenaciar los intereses de EE.&amp;nbsp;UU. basándose na paridá nuclear que consiguieren los soviéticos.

Anque Exiptu foi'l mayor focu d'atención, les potencies tamién actuaron n'otros países de la zona. Los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu comunista de [[Yeme del Sur]] y col gobiernu nacionalista d'[[Iraq]].&lt;ref name = &quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;/&gt; Los soviéticos tamién sofitaron a la [[Organización pa la Lliberación de Palestina|OLP]] de [[Yasir Arafat]].&lt;ref&gt;Friedman, p. 330.&lt;/ref&gt; Per otru llau, ente 1973-1975, la CIA sofitó y conspiró col gobiernu d'Irán pa financiar y armar a los rebeldes curdos mientres la [[Segunda Guerra Curdu-Iraquina]], pa debilitar el gobiernu d'[[Ahmed Hassan al-Bakr]]. El sofitu de la CIA remató cuando Irán ya Iraq roblaron l'[[Alcuerdu d'Arxel (1975)|Alcuerdu d'Arxel]] en 1975.&lt;ref name=&quot;The Ugly Truth About Gerald Ford&quot;&gt;Hitchens, Christopher, [http://www.slate.com/id/2156400 «The Ugly Truth About Gerald Ford.» 29 d'avientu de 2006.] ''Slate''. &lt;/ref&gt;

==== África ====
[[Ficheru:Building with Bullet-holes in Huambo, Angola.jpg|miniaturadeimagen|left|Edificiu en Huambo, Angola. Ente [[Guerra de la Independencia d'Angola|1961]] y [[Guerra Civil d'Angola|2002]], Angola vivió en situación de guerra]]
N'África, los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu nacionalista d'[[Arxelia]].&lt;br /&gt;
Per otru llau oficiales del exércitu [[Somalia|somalín]], encabezaos por [[Mohamed Siad Barre]], llevaron a cabu un golpe d'estáu incruento, formando la [[República Democrática Somalina]], d'ideariu socialista. La Xunión Soviética prometió sofitu a Somalia. Cuatro años dempués, nel país vecín d'[[Etiopía]], l'Emperador [[Haile Selassie]], pro-occidental, foi derrocáu pol [[Conseyu Alministrativu Militar Provisional|Derg]] un grupu d'oficiales radicales del exércitu etíope, lideraos pol pro-soviéticu [[Mengistu Haile Mariam]], que s'entainó a reforzar les rellaciones con Cuba y la URSS.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Erlich|nome=Reese|títulu=Dateline Havana: The Real Story of U.S. Policy and the Future of Cuba|editorial=PoliPoint Press|añu=2008|allugamientu=Sausalito, California|páxines=84-86|url=https://books.google.com/books?id=7q3ibcq_vxQC|isbn=978-0-9815769-7-8}}&lt;/ref&gt; Cuando españaron les hostilidaes ente Somalia y Etiopía ([[Guerra d'Ogaden]]) el somalín Siad Barre perdió'l sofitu de los soviéticos, y a cambéu buscó'l l'asistencia del conocíu como [[Safari Club]] —una alianza de los servicios d'intelixencia d'Irán, Exiptu y Arabia Saudita—. Al traviés del Safari Club, Somalia consiguió armes soviétiques y tanques d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Bronson, ''Thicker than Oil'' (2006), p. 134. &quot;Encouraged by Saudi Arabia, Safari Club members approached Somali president Siad Barre and offered to provide the arms he needed if he stopped taking Russian aid. Barre agreed. Egypt then sold Somalia $75 million worth of its unwanted Soviet arms, with Saudi Arabia footing the bill.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Miglietta, ''American Alliance Policy'' (2002), p. 78. &quot;American military goods were provided by Egypt and Iran, which transferred excess arms from their inventories. It was said that American M-48 tanks sold to Iran were shipped to Somalia via Oman.&quot;&lt;/ref&gt; L'exércitu etíope taba sofitáu por soldaos cubanos y asesores y armamentu soviéticu.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt; La postura oficial d'Estaos Xuníos yera la de neutralidá nel conflictu, anque defendiendo que foi Somalia la que violó la soberanía territorial d'Etiopía. Aun así, l'alministración Carter empezó a sofitar a Somalia dende 1980.&lt;ref name=&quot;Mantzikos&quot;&gt;Ioannis Mantzikos, &quot;[http://www.academicjournals.org/AJPSIR/PDF/pdf2010/June/Mantzikos.pdf O. S. foreign policymaking toward Ethiopia and Somalia (1974-1980)]&quot;, ''African Journal of Political Science and International Relations'' 4(6), June 2010.&lt;/ref&gt;

En 1974, españó en Portugal la [[Revolución de los Claveles]] en contra de la dictadura del [[Estado Novo (Portugal)|Estado Novo]]. Los cambeos políticos en Portugal facilitaron la independencia de les colonies portugueses d'[[Angola]] y [[Timor Oriental]]. N'Angola, onde les faiciones rebalbes sostuvieren una [[Guerra de la independencia d'Angola|guerra pola independencia]] contra Portugal dende 1961, tres la independencia en 1974 estes mesmes faiciones que llucharen xuntes contras les fuercies colonialistes empezaron una [[Guerra Civil Angoleña|guerra civil]] al enfrentase ente elles. Nuna amuesa de los equillibrios políticu-estratéxicos de la Guerra Fría, la guerra civil angoleña enfrentó a tres faiciones distintes: el [[Movimientu Popular de Lliberación d'Angola|MPLA]], sofitáu por cubanos y soviéticos, el [[Frente Nacional pa la Lliberación d'Angola|FNLA]], sofitáu por EE.&amp;nbsp;UU., China y [[Zaire]] y la [[Unión Nacional pa la Independencia Total d'Angola|UNITA]] sofitáu tamién per Estaos Xuníos, el réxime del [[Apartheid]] sudafricano y otra serie de países africanos. Finalmente, el MPLA, con tropes cubanes y sofitu soviéticos, venceríen a la UNITA a pesar del sofitu militar de Sudáfrica.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt;

=== El fin de la coesistencia pacífica» ===

A pesar de los llamamientos al alcuerdu de dambes potencies, mientres la década de 1970, el [[KGB]], dirixíu por [[Yuri Andrópov]], siguió escorriendo a personalidaes disidentes como [[Aleksandr Solzhenitsyn]] y [[Andréi Sájarov]], que criticaben duramente'l réxime soviéticu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=186}}&lt;/ref&gt; Siguieron tamién los conflictos indireutos ente dambes superpotencies ([[Guerra subsidiaria|Guerres &quot;proxy&quot;]])&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=178}}&lt;/ref&gt; Anque'l presidente [[Jimmy Carter]] intentó frenar la carrera armamentística cola firma d'un nuevu tratáu de llimitación d'armes ([[SALT II]]) en 1979,&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/june/18/newsid_4508000/4508409.stm|títulu=Leaders agree arms reduction treaty|editorial=BBC News|fecha=18 de xunu de 2008|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; los sos esfuercios fueron socavados polos eventos que se producieron esi añu, como'l trunfu de la [[Revolución Iranina]] y la [[Revolución Sandinista]], sofitada pol [[KGB]],&lt;ref&gt;Christopher Andrew &amp; Vasili Mitrokhin, ''The KGB and the World: The Mitrokhin Archive II'' (Penguin, 2006), páxs. 41, 120-1.&lt;/ref&gt; que derrocaron a gobernar pro-occidentales de dambos países. Como represalia, EE.&amp;nbsp;UU. oponer a la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|invasión soviética d'Afganistán]] que se produció n'avientu, dando per rematada la era de la coesistencia pacífica».&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

== La «segunda Guerra Fría»: Reagan, Gorbachov y el final de la Guerra Fría (1979-1989) ==
{{AP|Guerra Fría (1979-1985)|Guerra Fría (1985-1991)}}
[[Ficheru:LaGuerraFria 1980.svg|miniaturadeimagen|Estáu de les Aliances en 1980.]]

=== La intervención soviética d'Afganistán ===
{{AP|Intervención soviética n'Afganistán}}

N'abril de 1978, el comunista [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) facer col poder n'[[Afganistán]] tres la [[Revolución de Saur]]. A los pocos meses, el opositores al gobiernu comunista llanzaron una revuelta nel este del país, que se crecer rápido hasta convertise nuna [[Guerra Civil Afganistana|guerra civil]] que s'estendía por tol país, colos rebeldes [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] atacando a les fuercies gubernamentales a lo llargo y anchu del país. El gobiernu de [[Paquistán]] aprovía estos rebeldes de llugares onde escondese y entrenamientu militar. Nel otru bandu, el PDPA yera sofitáu polos asesores militares mandaos dende la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Hussain|2005|pp=108-109}}&lt;/ref&gt; Mentanto, nel PDPA lluchábense guerres internes ente la mayoría ''Jalq'' y los moderaos ''Parcham''. Como resultancia, los parchamíes arrenunciaron a los sos cargos nel gobiernu y el oficiales militares parchamíes fueron arrestaos cola escusa d'un supuestu golpe d'estáu parchamí. Escontra 1979, Estaos Xuníos empezara un programa secretu pa dar asistencia militar y armes a los muyahidines.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Meher|2004|pp=68-69, 94}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 el presidente ''jalq'', [[Nur Mohammad Taraki]], foi asesináu nun golpe internu del PDPA orquestrado pol so primer ministru [[Jafizulá Amín]], qu'asumió la presidencia. Los soviéticos, que resabiaben de Amín, [[Operación Nube-333|asesinar n'avientu de 1979]]. Formóse un nuevu gobiernu so les órdenes de los soviéticos, lideráu pol parchamí [[Babrak Karmal]] y cola participación de dambes faiciones. Esplegar más fuercies soviétiques pa estabilizar el país sol poder de Karmal, anque los soviéticos nun esperaben llevar el pesu de les operaciones militares. Sicasí, cola so presencia y sofitu a unu de los bandos, los soviéticos viéronse envolubraos no que tenía de ser una guerra doméstica.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Kalinovsky|2011|pp=25-28}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter|Carter]] describió la intervención soviética como «la más seria amenaza pa la paz dende la Segunda Guerra Mundial».&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=211}}&lt;/ref&gt; De resultes, retiró'l tratáu [[SALT II]] de la so aprobación nel [[Senáu de los Estaos Xuníos|Senáu]], impunxo un [[embargu]] sobre les ceberes y la tresferencia de teunoloxía a la URSS, pidió una medría significativa del gastu militar d'[[Estaos Xuníos]] y finalmente lideró'l [[boicó]] de los [[Xuegos Olímpicos de Moscú 1980|Xuegos Olímpicos de Moscú]] de 1980.

=== La doctrina Reagan ===

En xineru de 1977, cuatro años antes de convertise en presidente, [[Ronald Reagan]] reveló claramente nuna entrevista la so postura en rellación a la Guerra Fría: «La mio idea de lo que tien de ser la política d'Estaos Xuníos no que fai a la Xunión Soviética, ye simple, y dalgunos van dicir que simplaya», dixo. «Ye esta: nós ganamos y ellos pierden, ¿qué te paez?».&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Allen |nome=Richard V. |url=http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398 |títulu=The Man Who Won the Cold War |editorial=Hoover.org |fechaaccesu=3 de payares de 2011|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 1980, Reagan ganó [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|les eleiciones]], cola promesa d'amontar el gastu militar y enfrentase a los soviéticos en cualquier llugar que fuera necesariu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=189}}&lt;/ref&gt; Tanto Reagan, como l'acabante escoyer primer ministra británica [[Margaret Thatcher]], denunciaron tantu a la Xunión Soviética como a la ideoloxía comunista. Reagan calificó a la Xunión Soviética como l'«[[Imperiu del mal]]» y predixo que'l comunismu acabaría en «el montón de cenices de la Hestoria».&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=197}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1985, l'anticomunismu visceral de Reagan desenvolver nuna postura conocida como la [[Doctrina Reagan]] na que, amás de la [[Contención]], abogaba pol derechu de los EE.&amp;nbsp;UU. de subvertir y derrocar los gobiernos comunistes esistentes.&lt;ref name=&quot;Graebner, Burns &amp; Siracusa 2008, 76&quot;&gt;Graebner Norman A., Richard Dean Burns &amp; Joseph M. Siracusa (2008). ''[https://books.google.com/books?id=r71o_AgE7iYC Reagan, Bush, Gorbachev: Revisiting the End of the Cold War].'' Westport, Connecticut: Greenwood Press. p. 76. ISBN 978-0-313-35241-6.&lt;/ref&gt; Amás de siguir cola política de l'alministración Carter de sofitar a los opositores islamistes de la Xunión Soviética y del gobierno pro-soviéticu del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|PDPA]], la CIA tamién buscaba debilitar a la Xunión Soviética promoviendo l'apaición d'un [[Islam políticu]] naquelles [[Asia Central Soviética|Repúbliques Soviétiques d'Asia Central]] de mayoría musulmana.&lt;ref name=&quot;Singh 1995, 130&quot;&gt;Singh, Bilveer (1995). &quot;Jemaah Islamiyah&quot;. En Wilson John &amp; Swati Parashar (Eds.) ''[https://books.google.com/books?id=cai-bxSXayMC Terrorism in Southeast Asia: Implications for South Asia]''. Singapore and Delhi: ORF-Pearson-Longman. p. 130. ISBN 978-81-297-0998-1.&lt;/ref&gt; Amás, la CIA afaló a la [[Inter-Services Intelligence|ISI]] pakistaní, d'ideoloxía anti-comunista, a entrenar a musulmanes de tol mundu por que participaren na ''[[yihad]]'' contra la Xunión Soviética.&lt;ref name = &quot;Singh 1995, 130&quot;/&gt;

=== Estancamientu económicu soviéticu y reforzamientu militar d'Estaos Xuníos ===

==== Problemes estructurales de la economía soviética ====

A principios de la década de 1980, los gastos militares representaben el 25&amp;nbsp;% del PBI soviéticu, a mariña del gastu en bienes de consumu pa los ciudadanos y l'inversión en sectores civiles.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=332}}&lt;/ref&gt; Los gastos acumulaos na [[carrera armamentística]] y otros compromisos derivaos de la so implicación na Guerra Fría, causaron y magnificaron los fondos problemes estructurales del sistema económicu soviéticu,&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Towle|nome=Philip|títulu=The Oxford History of Modern War|páxina=159}}&lt;/ref&gt; qu'acabaron provocando una [[Estancamientu brezhneviano|crisis económica permanente]] mientres el mandatu de Brezhnev.

La inversión soviética nel sector de la Defensa nun taba dirixida tantu por una necesidá militar real, sinón polos intereses privaos de los miembros de la [[Nomenklatura]] que dependíen de les inversiones públiques nel sector pa caltener el so poder ya influencia.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=335}}&lt;/ref&gt; Les [[Historia militar de la Xunión Soviética|fuercies armaes soviétiques]] convertir nes más grandes en función de la cantidá y tipos d'armes que teníen, en númberu de tropes y el tamañu del so [[complexu militar-industrial]]. Sicasí, toes estes ventayes cuantitatives de bloque oriental víense munches vegaes superaes poles ventayes cualitatives de los exércitos más modernos y tecnológicamente más avanzaos del bloque occidental.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=340}}&lt;/ref&gt;

La esguilada militar qu'empezó Reagan nun foi siguida d'una esguilada igual na Xunión Soviética, por falta de recursos económicos.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url= http://www.theatlantic.com/past/politics/foreign/reagrus.htm|títulu=Reagan and the Russians|fecha=February 1994|obra=The Atlantic|autor=Lebow, Richard Ned and Janice Gross Stein|fechaaccesu=28 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;Los gastos militares soviéticos yá se consideraben escesivos, y xuntu con una [[economía planiada]] ineficiente y una [[Coleutivización na Xunión Soviética|agricultura colectivizada]] pocu granible, yeren un llastre bien pesáu pal desenvolvimientu de la [[Economía de la Xunión Soviética|economía soviética]]&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Coles mesmes, tanto Arabia Saudita como otros países non-[[OPEP]] empezaron a amontar la so producción,&lt;ref name=&quot;EIA&quot;&gt;&quot;[http://www.eia.doe.gov/emeu/international/contents.html Official Energy Statistics of the US Government]&quot;, EIA&amp;nbsp;— International Energy Data and Analysis. Retrieved on July 4, 2008.&lt;/ref&gt; enchiendo'l mercáu del petroleu y emburriando los precios escontra baxo. Esta baxada de precios afectó gravemente a la Xunión Soviética, una y bones la esportación de petroleu yera la so fonte principal de divises.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Los problemes derivaos d'una economía centralizada,&lt;ref name=&quot;hardt1&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=1}}&lt;/ref&gt; la baxada del preciu del crudu y el gastu militar desafranáu conducieron a la economía soviética a una crisis sistémica&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;&gt;Gaidar 2007 páxs. 190-205.&lt;/ref&gt;

==== Aumentu de la capacidá militar d'Estaos Xuníos ====

Dende 1980, EE.&amp;nbsp;UU. empezó una esguilada militar col desenvolvimientu d'armes como'l bombarderu [[Rockwell B-1 Lancer]], el misil [[LGM-118A Peacekeeper]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fas.org/nuke/guide/usa/icbm/lgm-118.htm|títulu=LGM-118A Peacekeeper|fechaaccesu=10 d'abril de 2007|fecha=15 d'agostu de 2000|editorial=Federation of American Scientists}}&lt;/ref&gt; y sobremanera, el desenvolvimientu esperimental de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]], conocida como «La Guerra de les Galaxes» que pretendía, por aciu unos satélites asitiaos na órbita terrestre, tener la capacidá d'interceptar los misiles enemigos en plenu vuelu.&lt;ref name=&quot;ShieldSpace?&quot;&gt;Lakoff, p. 263.&lt;/ref&gt;

La ciudadanía d'[[Estaos Xuníos]] inda guardaba munches rocees a la intervención militar direuta dende'l desastre de la Guerra de Vietnam.&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=323}}&lt;/ref&gt; L'alministración Reagan optó pol usu de táctiques rápides y de baxu costu pa la intervención nos conflictos nel estranxeru, como l'usu de la [[contrainsurgencia]].&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot; /&gt; Mientres 1983, l'alministración Reagan intervieno na [[Guerra Civil Libanesa]], invadió [[Invasión de Granada Granada]], bombardeó [[Libia]] y sofitó a los [[Contras]], un grupu de paramilitares anticomunistes que buscaben derrocar al gobiernu [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional|sandinista]] prosoviético de Nicaragua. Ente que les sos actuaciones en Granada y Libia fueron populares, el so sofitu a los contrainsurgentes foi más revesosu, como nel casu del [[Irán-Contra]].&lt;ref name = &quot;Reagan&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Reagan, Ronald|editor=Foner, Eric; Garraty, John Arthur|títulu=The Reader's companion to American history|url=https://books.google.com/?id=KrWDw-_devcC|fechaaccesu=16 de xunu de 2008|añu=1991|editorial=Houghton Mifflin Books|isbn=0-395-51372-3}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, los soviéticos siguíen aumentando'l gastu de les sos intervenciones nel estranxeru. Anque Brezhnev afirmaba que la intervención soviética n'Afganistán sería curtia, les guerrilles musulmanes, col sofitu de EE.&amp;nbsp;UU., ufiertaben una resistencia fiera al invasor.&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;/&gt; La Xunión Soviética llegó a movilizar 100&amp;nbsp;000 soldaos en suelu afganu pa sostener el so gobiernu-marioneta, lo que llevó a munchu observadores a calificar la guerra n'Afganistán como «el Vietnam de los soviéticos».&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=314}}&lt;/ref&gt; La guerra d'Afganistán tuvo unes repercusiones peores entá que la de Vietnam pa los norteamericanos, pues el conflictu afganu coincidió con un periodu de desintegración interna y crisis económica nel sistema soviéticu.

=== Les reformes de Gorbachov ===

Nel momentu en que'l (comparativamente) mozu [[Mikhaíl Gorbachov]] convertir en [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] en 1985,&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;/&gt; la economía soviética taba totalmente enllancada y ensin fondos de divises estranxeres por causa de la cayida de los precios del petroleu de la década de 1980.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot; /&gt; Esta situación motivó a Gorbachov pa buscar nueves midíes qu'alicaren la economía y ameyoraren la calidá d'un Estáu enfermo y podre pola corrupción.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=331-333}}&lt;/ref&gt;

Tres unes reformes cosmétiques, Gorbachov llegó a la conclusión de que yeren necesarios cambeos estructurales fondos, y en xunu de 1987 anunció una serie de reformes económiques que se conocieron como la [[Perestroika]]&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=231-233}}&lt;/ref&gt; (reestructuración). La Perestroika relaxó'l sistema de producción soviéticu, dexó l'actividá económica privada, y punxo les primeres midíes pa impulsar la inversión estranxera. Estes midíes pretendía redirixir los recursos del país de los costosos compromisos militares de la Guerra Fría a otres árees más granibles de los sectores civiles.&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot; /&gt;

A pesar del escepticismu inicial d'Occidente, el nuevu líder soviéticu demostró tar más comprometíu col desenvolvimientu económicu de la Xunión Soviética que de siguir con una costosa carrera armamentística con EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name=&quot;Palmowski&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LaFeber2002&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=300-340}}&lt;/ref&gt; Como midida p'aselar a la oposición interna, Gorbachov introdució la [[Glásnost]] (apertura), qu'amontaba la llibertá de prensa y la tresparencia de les instituciones del Estáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=7}}&lt;/ref&gt; La Glásnost intentaba amenorgar la corrupción que s'instalara nes altes esferes del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]] y moderar los abusos del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=33}}&lt;/ref&gt; La Glásnost tamién dexaba un contautu más intensu de los ciudadanos soviéticos col mundu occidental-capitalista, particularmente colos Estaos Xuníos, acelerando'l procesu de «[[détente]]» ente dambes potencies.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=61}}&lt;/ref&gt;

=== El destemple de les rellaciones ===
[[Ficheru:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|left|200px|[[Ronald Reagan|Reagan]] y [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]], mientres el Cume de Xinebra.]]
Como respuesta a les concesiones militares y polítiques del Kremlin, Reagan aceptó retomar les conversaciones sobre los asuntos económicos y el replantegamientu de la carrera armamentística.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=229-230}}&lt;/ref&gt; La primera d'estes xuntes tuvo llugar en Xinebra, en payares de 1985.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot; /&gt; Na sala de deliberaciones namái tuvieron presentes ambos mandatarios acompañaos d'un intérprete. En principiu, alcordaron amenorgar l'arsenal nuclear de cada país nun 50&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/21/newsid_2549000/2549897.stm «1985: &quot;Superpowers aim for 'safer world'.» 21 de payares de 1985.] BBC News. Consultáu'l 4 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt; La segunda xunta tuvo llugar na [[Cume de Reikiavik]]. Les conversaciones colaben per bon camín hasta que s'aldericó l'asuntu de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica|«Guerra de les Galaxes»]], que Gorbachov quería que se desmantelara, a lo que Reagan negábase.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE0DA1F3BF93AA15756C0A96Y948260|títulu=Toward the Summit; Previous Reagan-Gorbachev Summits|obra=The New York Times|fechaaccesu=21 de xunu de 2008|fecha=29 de mayu de 1988}}&lt;/ref&gt; Les negociaciones fracasaron, pero nuna tercer xunta en 1987 producióse una gran meyora cola firma del [[Tratáu INF]], qu'esanició los misiles balísticos y de cruceru nucleares o convencionales, que'l so rangu tuviera ente 500 y 5500 quilómetros.

Les tensiones ente Occidente-Oriente diben sumiendo rápido mientres la segunda metá de la década de 1980, hasta llegar al so puntu máxima espresión nel cume final de Moscú, en 1989, pa roblar los alcuerdos [[START I]]&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=255}}&lt;/ref&gt; A lo llargo d'esi añu, faíase más aparente que los soviéticos nun podríen caltener los subsidios colos que vendía gas y petroleu a precios baxos a los sos aliaos, nin soportar el costu de movilizar un gran númberu de tropes fora de la so frontera.&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;/&gt; Amás, cola proliferación de los misiles intercontinentales, la ventaya estratéxica d'una defensa basada en «países satélite» yera irrelevante; poro, los soviéticos declararon oficialmente ([[Doctrina Sinatra]]) que nun volveríen intervenir nos asuntos domésticos de los sos aliaos na Europa del Este.&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=248}}&lt;/ref&gt; Les tropes soviétiques retirar d'Afganistán&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=235-236}}&lt;/ref&gt; y yá en 1990, col Muriu de Berlín yá destruyíu, Gorbachov robló'l [[Tratáu Dos más Cuatro]] que consagraba ''de iure'' la [[Reunificación alemana]]&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;&gt;{{Harvnb|Shearman|1995|p=76}}&lt;/ref&gt;

El 3 d'avientu de 1989, mientres la [[Cume de Malta]] Gorbachov y el socesor de Reagan, [[George H. W. Bush]], declararon terminada la Guerra Fría.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_4119000/4119950.stm «Malta summit ends Cold War.»] BBC News, December 3, 1989. Consultáu'l 11 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt;

== La cayida del muriu y la disolución de la Xunión Soviética (1989-1991) ==
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-1990-0221-027, Berlin, Blick auf Straße des 17. Juni.jpg|thumb|250px|El [[Muriu de Berlín]] a principios de 1990]]
A lo llargo del branu de 1989, una serie de subterfugios llegales dexaron a los ciudadanos d'Alemaña Oriental pasar a la Europa Occidental: la desapaición de controles na frontera d'Hungría con Austria dexaba a los ciudadanos de Berlín Este salir como turistes a Hungría, y dellí a Austria.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/2009/sep/13/opinion/oe-meyer13|títulu=The picnic that brought down the Berlin Wall|nome=Michael|apellíu=Meyer|obra=[[Los Angeles Times|TIMAR]]|fecha=13 de setiembre de 2009|fechaaccesu=14 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; El Gobiernu d'Alemaña Oriental respondió prohibiendo los viaxes a Hungría, solamente p'atopase con que'l mesmu problema reproducir en Checoslovaquia, dende onde los ciudadanos pasaba a Hungría y dende ellí a Austria.

El 18 d'ochobre'l presidente d'Alemaña Oriental [[Erich Honecker]] dimitía y asumía el so cargu [[Egon Krenz]]. Mentanto, les protestes asoceder a lo llargo de toa Alemaña Oriental, hasta llegar al so cénit el 4 de payares, cuando mediu millón de persones se [[Manifestación de Alexanderplatz|manifestaron en Alexanderplatz]].&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1989/11/05/world/500000-in-east-berlin-rally-for-change-emigres-are-given-passage-to-west.html?scp=1&amp;sq=alexanderplatz&amp;st=nyt|títulu=500,000 in East Berlin rally for Change|fechaaccesu=7 de payares de 2010|fecha=[[5 de payares]] de [[1989]]|editor=[[New York Times]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los ciudadanos d'Alemaña Oriental siguíen llegando en folaes a Checoslovaquia pa escapar al traviés d'Hungría y Austria. L'alministración de Krenz acabó tolerando esti subterfugio y finalmente, pa facilitar los entueyos aduaneros que se presentaben, el gobiernu de Krenz decidió dexar a los ciudadanos de Berlín Este a salir direutamente polos puestos fronterizos escontra Berlín Oeste. La nueva regulación que dexaba los viaxes privaos ente dambes zones diba presentase'l 9 de payares, y entraríen n'efeutu a otru día.

[[Günter Schabowski]], el voceru del [[Partíu Socialista Unificáu d'Alemaña|SEI]], tenía la xera d'anunciar estos cambeos; sicasí, Schabowski nun participó nes conversaciones que dieron forma a la nueva regulación y nun taba enteráu de tolos detalles.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot;&gt;Sarotte, Mary Elise (1 November 2009) [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/10/30/AR2009103001846.html &quot;How it went down: The little accident that toppled history&quot;] ''Washington Post''. Retrieved 2 November 2009.&lt;/ref&gt; Poco primero de la rueda de prensa que se daría p'anunciar los cambeos, pasóse-y una nota colos cambeos na regulación, pero ensin ufierta-y más información de cómo xestionar la noticia. En realidá, estes nueves regulaciones completárase solamente unes hores antes del anunciu, y tendríen d'entrar n'efeutu a otru día pa poder avisar a guardar de los puestos fronterizos; pero naide avisó a Schabowski d'esti detalle.&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Sebetsyen|nome=Victor|títulu=Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire|editorial=[[Pantheon Books]]|allugamientu=New York City|añu=2009|isbn=0-375-42532-2}}&lt;/ref&gt;

Schabowski, poro, nun pudo faer otra cosa que lleer la nota en voz alta. Cuando empezó la vez d'entrugues, unu de los periodistes preguntó cuándo tendríen efeutu les mentaes regulaciones. En duldando unos segundos, respondió que la nueva regulación entraba n'efeutu de manera inmediata,&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt; y siguiendo la vez d'entrugues, afirmó que les regulaciones afectaben igualmente a los puestos fronterizos de Berlín Oeste, anque na nota que se lleera nun se faía referencia nenguna a la ciudá de Berlín.&lt;ref&gt;Walker, Marcus (21 October 2009) [http://online.wsj.com/article/SB125597721400194603.html &quot;Did Brinkmannship Fell Berlin's Wall? Brinkmann Says It Did]&quot; The Wall Street Journal.&lt;/ref&gt;

Los estractos d'esta rueda de prensa abrieron los informativos d'Alemaña Occidental (que la so señal llegaba tamién a la práutica totalidá d'Alemaña Oriental) El presentador d'unu de los programes de l'[[ARD]], Hans Joachim Friedrichs, proclamó: «Este ye un día históricu. Alemaña Oriental anunció que, con efeutu inmediatu, les fronteres fueron abiertes. La [[RDA]] ta abriendo les fronteres... los puestos fronterizos de Berlín tán abiertos».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt;

N'oyendo la retresmisión, los ''ossis'' (ciudadanos de Berlín Este) empezaron a axuntase nos seis puestos fronterizos a lo llargo del Muriu de Berlín, esixendo a los guardias fronterizos qu'abrieren darréu los puestos de control.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt; Los guardias, sosprendíos y devasaos pola situación, empezaron a llamar frenéticamente a los sos superiores. Nun principiu, ordenóse controlar a les persones «más agresives» y sella-yos el pasaporte de manera que nun pudieren volver entrar a Alemaña Oriental (lo que significaba revoca-yos la ciudadanía). Aun así, miles de persones siguíen nos controles fronterizos, esixendo pasar al otru llau «tal que Schabowski dixo».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;

Al poco tiempu, taba claro que nenguna autoridá del Berlín Oriental tomaría la responsabilidá d'ordenar l'usu de la fuercia letal, de manera que los guardias, superaos claramente en númberu, viéronse impotentes ante les folaes de ciudadanos. Finalmente, a les 22:45, los guardias vencieron y abrieron los puestos fronterizos dexando pasar a la xente ensin apenes control, o direutamente, ensin pidir siquier el pasaporte.

La división de la ciudá acabaría formalmente'l 3 d'ochobre de 1990.

=== La cayida de les democracies populares n'Europa del este ===

En 1989, el sistema soviéticu d'aliances taba en cantu del colapsu, y ensin sofitu militar de la URSS, los líderes comunistes del [[Pactu de Varsovia]] perdieron gran parte del so poder.&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;/&gt; Organizaciones de base, como'l sindicatu polacu [[Solidarność]], aumentaron rápido la so popularidá. En 1989, los gobiernos comunistes de [[República Popular de Polonia|Polonia]] y [[República Popular d'Hungría|Hungría]] fueron los primeres n'empezar a axustar la organización d'unes eleiciones llibres. En [[Checoslovaquia]] y [[Alemaña Oriental]] les masives protestes depunxeron a los inmóviles líderes comunistes. Tamién cayeron los réximes de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]] y [[República Socialista de Rumanía|Rumanía]], siendo esta postrera la única na qu'hubo [[Revolución rumana de 1989|derramamiento de sangre]] mientres el cambéu de réxime.

=== La rotura interna de la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques ===

Dientro de la URSS, la nueva política de [[glásnost]] acabó per romper los llazos que calteníen a les distintes [[Repúbliques de la Xunión Soviética]].&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot; /&gt; La llibertá de prensa y la disidencia amparada so la ''glásnost'' provocó un resurdimientu de la cuestión nacional» y provocó que delles repúbliques proclamaren la so autonomía de los designios de Moscú. En febreru de 1990, meses antes de la disolución total de la URSS, el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] tuvo que dexar el monopoliu centralista del poder estatal tres 73 años.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Sakwa|1999|p=460}}&lt;/ref&gt; Les [[repúbliques báltiques]] fueron más allá y proclamaron la so independencia total de la URSS.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=253}}&lt;/ref&gt;

=== Disolución final de la Xunión Soviética ===

Nun principiu, l'actitú tolerante que Gorbachov tenía escontra los cambeos n'Europa del Este, nun significaba la mesma tolerancia escontra los cambeos radicales dientro del territoriu de la Xunión Soviética. La represión soviética que s'exerció nos países bálticos tres la declaración de la so independencia, topetaben cola intención del presidente Bush de caltener unes rellaciones normalizaes cola URSS, avisando a Gorbachov de que los llazos comerciales ente dambos países veríense gravemente afeutaos si la violencia siguía.&lt;ref&gt;Goldgeier, p. 27&lt;/ref&gt; Sicasí, la realidá yera que l'Estáu soviéticu se desmoronaba inexorablemente, hasta'l golpe de gracia que supunxo'l [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|fallíu golpe]] d'agostu de 1991. Un númberu cada vez mayor de Repúbliques soviétiques manifestaba la so intención d'independizase de la URSS, especialmente la [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia|Rusia]], lo que significara'l fundimientu total y caótico de la Xunión Soviética. El 21 d'avientu de 1991 producíase la [[disolución de la Xunión Soviética]] roblándose'l tratáu que creaba la [[Comunidá d'Estaos Independientes]], que tendría de ser la heredera llegal de la URSS, na que cada república sería independiente y llibre de xunise, y caltendríase una unión bien laxa nuna especie de [[confederación]]. La CEI acabó siendo'l marcu onde, según los líderes rusos, llevar a cabu «un divorciu civilizáu» de les distintes repúbliques soviétiques.&lt;ref&gt;[http://rferl.org/featuresarticle/2006/12/14b6b499-9eb2-4dee-b96c-784ec918969a.html Soviet Leaders Recall ‘Inevitable' Breakup Of Soviet Union], [[Radio Free Europe/Radio Liberty]], December 8, 2006. Retrieved May 20, 2008.&lt;/ref&gt;

La Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques, la URSS, declaróse oficialmente eslleida'l 25 d'avientu de 1991.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=256-257}}&lt;/ref&gt;

== La guerra fría n'otres llatitúes ==

=== América ===
{{AP|Guerra Fría en Centru y Suramérica}}
{{VT|Operación Cóndor}}
La intervención d'[[Estaos Xuníos]] na guerra fría cuayóse al traviés del sofitu político y económico a gobiernos militares de munchos países norte , centru y suramericanos, y que yeren nel so senu económico y político contrarios a los procesos revolucionarios qu'apuntaben escontra'l [[socialismu]]. Un exemplu d'esto atópase en [[Guatemala]], cuando per mediu d'una intervención de la [[CIA]] foi derrocáu'l presidente Jacobo Arbenz en 1954, atayándose asina'l procesu democratizador en Guatemala, y empecipiándose un periodu de dictadures militares que duraría hasta 1985. Otru exemplu ye'l de [[Chile]]; col Gobiernu de [[Salvador Allende]], la [[Unidá Popular]] foi depuesta pol xeneral [[Augusto Pinochet]]. Na [[Arxentina]] la intervención armada de grupos inspiraos yá nel comunismu chinu, yá —mayoritariamente— nel [[Fidel Castro|castrismu]] o'l llamáu [[Che Guevara|guevarismo]] foi abierta y ensin nengún ocultamiento, cola aición de [[Montoneros]] y l'[[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]], ente otros. Fieles a la táctica comunista d'ampliar y esplotar les diferencies (que de xacíu esistíen) na sociedá, captaron primeramente a una porción del [[Juan Domingo Perón|peronismu]] y empezaron la so aición [[Guerra de guerrilles|guerrillera]] yá dende los años 60. Prosiguir mientres gobiernos militares y mientres los gobiernos democráticos de Perón y de la so socesora llegal y tamién mientres el gobiernu militar empezáu en [[1976]]. Esti postreru, dio entamu al llamáu [[Terrorismu d'Estáu n'Arxentina nes décades de 1970 y 1980|terrorismu d'Estáu]] col qu'aniquiló militarmente a estos grupos.
De la mesma, el intervencionismu del bloque oriental n'asuntos más que tou suramericanos instauróse al traviés del sofitu a diversos grupos guerrilleros en [[Bolivia]], [[Colombia]], [[Perú]] y otres naciones centro y suramericanes. Esti procesu empecipiar col sofitu soviéticu al réxime socialista enllantáu por Castru en Cuba, quien de la mesma suministró un bien acuciosu sofitu a les guerrilles que por esa entós proclamábense «revolucionaries».
* [[20 d'avientu]] de [[1989]]: Fin de la dictadura de 21 años dende la dómina del xeneral [[Omar Torrijos]] en [[Panamá]] hasta la cayida del xeneral [[Manuel Antonio Noriega]] cola [[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]].

=== Sudeste asiáticu ===
(Cronoloxía indicativa):

* [[1 d'ochobre]] de [[1949]]: El partíu comunista chinu gana la guerra civil y proclama la [[República Popular China]]. Independencia de facto de [[Taiwán]] proclamada [[República de China]]. Amenaza d'un nuevu conflictu neutralizada pola presencia naval d'[[Estaos Xuníos]].
* [[25 de xunu]]-agostu de [[1950]]: Ofensiva de les tropes [[Corea del Norte|norcoreanas]] en [[Corea del Sur]].
* [[27 de xunu]] de [[1950]]: El presidente d'Estaos Xuníos Truman unvia al exércitu a socorrer a Corea del Sur dempués del llamáu de la [[ONX]]
* Setiembre-ochobre de [[1950]]: Contraofensiva d'Estaos Xuníos en Corea *
Payares de 1950-xineru de [[1951]]: Respuesta de Corea del Norte, sofitada por [[República Popular China|China]].
* Marzu de [[1951]]: El frente estabilízase.
* [[27 de xunetu]] de [[1953]]: Los dos Cories roblen un [[Alcuerdu d'Armisticiu de Corea|armisticiu]].
* agostu de [[1954]]-mayu de [[1955]]: Bombardeos intensivos a islles dependientes de Taiwán por China.
* agostu-xunetu de [[1958]]:Bombardeos intensivos de les islles de [[Quemoy]] y [[islles Matsu|Matsu]] y enfrentamientos navales y aéreos ente la República Popular China y Taiwán; la presencia de la [[Armada de los Estaos Xuníos|marina d'Estaos Xuníos]] torga'l desembarcu de tropes chines continentales.
* [[20 d'avientu]] de [[1960]]: Creación del Frente Nacional de Lliberación de [[Vietnam del Sur]].
* Agostu de [[1964]]: Escaramuzas ente les flotes d'Estaos Xuníos y [[Vietnam del Norte|norvietnamites]] nel Golfu de [[Tonkín]].
* Marzu de [[1965]]: Les fuercies d'Estaos Xuníos deciden la intervención.
* Xineru-febreru de [[1968]]: Los norvietnamitas introducen 70&amp;nbsp;000 homes en Vietnam del Sur.
* Mayu de [[1968]]: tienen lugar negociaciones ente les distintes partes.
* [[1971]]: La República Popular China ye almitida na [[ONX]] y llogra una plaza permanente nel [[Conseyu de Seguridá de la ONX|conseyu de seguridá]], en reemplazu de Taiwán, que ye escluyíu de la organización.
* Febreru de [[1972]]: Visita de [[Richard Nixon]] a China Popular.
* [[27 de febreru]] de [[1973]]: [[Alcuerdos de paz de París (1973)|Alcuerdos de París]]. Retirada de tropes d'Estaos Xuníos.
* [[17 d'abril]]: Toma de [[Pnom Penh]] polos [[Jemeres Coloraos|Khmers coloraos]].
* [[30 d'abril]] de [[1975]]: [[Saigón]] ye tomada polos norvietnamitas.
* [[25 d'abril]] de [[1976]]: Eleición d'una asamblea nacional [[vietnam]]ita.
* xunu de [[1978]]: 70&amp;nbsp;000 soldaos vietnamites ocupen una zona fronteriza nel interior de [[Camboya]].
* [[1 de xineru]] de [[1979]]:Estaos Xuníos reconoz a Beixín como capital de China coles mesmes que cierra la so [[embaxada]] en [[Taipéi]].
* [[7 de xineru]] de [[1979]]: Toma de [[Pnom Penh]] por tropes vietnamites.
* Febreru de [[1979]]: ofensiva militar china en Vietnam.
* Setiembre de [[1989]]: Retirada de les fuercies vietnamites de [[Camboya]].

=== Guerra fría n'África ===
A partir de [[1975]], les guerrilles comunistes tomen el poder nos países apocayá independizaos del antiguu imperiu colonial portugués n'[[África]] ([[Angola]] y [[Mozambique]]). Empecipiaron aiciones militares contra [[Sudáfrica]] col sofitu del exércitu [[cuba|cubanu]], qu'aportaron n'auténtiques batalles, especialmente en [[Namibia]], ocupada pol réxime racista de Sudáfrica ([[Apartheid]]). A partir de 1976 n'[[Etiopía]], l'exércitu [[URSS|soviéticu]] y les fuercies cubanes intervinieron contra movimientos opositores a la dictadura de [[Mengistu Haile Mariam]]. L'exércitu [[Francia|francés]] entabló aiciones de desestabilización, como'l salvamentu de [[Kolwezi]].

== La guerra fría na historiografía occidental ==
Hai tres periodos definíos nel estudiu de la Guerra Fría n'Occidente:{{ensin referencies tradicionalista, [[Revisionismu (marxismu)|revisionista]] y post-revisionista. Mientres más d'una década tres del final de la Segunda Guerra Mundial, pocos historiadores d'Estaos Xuníos aldericaron la interpretación &quot;tradicionalista&quot; avera del empiezu de la Guerra Fría; la que sostenía que la rotura de les rellaciones foi resultáu direutu de la violación de Stalin de los alcuerdos de Yalta, la imposición de gobiernos adictos a Moscú na afarada Europa Oriental, la intransixencia soviética y l'agresivu expansionismo soviéticu.

Sicasí, darréu'l historiadores revisionistes, especialmente [[William Appleman Williams]] na so obra de [[1959]] ''The Tragedy of American Diplomacy'' y [[Walter LaFeber]] na so obra ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1966'' ([[1968]]), señalaron una esmolición pasada por altu: l'interés d'Estaos Xuníos en caltener una puerta abierta» pal comerciu d'Estaos Xuníos nos mercaos mundiales. Señalóse polos revisionistes que la política de contención d'Estaos Xuníos espresada na Doctrina Truman yera equivalente a un intentu de culpar al otru. Indicábase como fecha d'entamu de la Guerra Fría a les esplosiones nucleares d'Hiroshima y Nagasaki, interpretando l'usu d'armes nucleares per parte de los Estaos Xuníos como una alvertencia (o velada amenaza) dirixida a una Xunión Soviética que taba a puntu d'entrar en guerra contra'l yá derrotáu Imperiu xaponés. Llueu'l historiadores perdieron interés na entruga sobre'l responsable de la rotura de les rellaciones soviético-americanes, pa señalar que'l conflictu ente les superpotencies yera en ciertu mou inevitable. Esti aproximamientu revisionista al fenómenu de la Guerra Fría algamó especial puxanza mientres la Guerra de Vietnam, na que munchos repararon a los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética como dos imperios moralmente comparables.

Nos últimos años de la Guerra Fría fixéronse esfuercios pa llegar a una síntesis pos-revisionista, y dende el final de la guerra fría, la escuela post-revisionista aportó a predominante. Ente los historiadores post-revisionistes más destacaos atopamos a [[John Lewis Gaddis]] y [[Robert Grogin]]. Más qu'atribuyir la responsabilidá del entamu de la guerra fría a dalguna de les superpotencies d'entós, los historiadores post-revisionistes centrar en temes como la mutua rocea, les mutues falses perceiciones y reactividades, y les responsabilidaes compartíes ente los dos superpotencies. Tomando elementos de la escuela realista de les rellaciones internacionales, los historiadores postrevisionistas acepten la política d'Estaos Xuníos n'Europa, como l'ayuda a Grecia en [[1947]] y el [[Plan Marshall]].

Acordies con esta síntesis, l'actividá comunista nun foi l'orixe de les dificultaes n'Europa, sinón que foi una consecuencia de los destructivos efeutos de la Guerra na estructura económica, política y social d'Europa. Nesti contestu, el Plan Marshall reconstruyó un sistema económicu capitalista, atayando'l llamamientu políticu al radicalismu izquierdista.

N'Europa Occidental, l'ayuda económica terminó cola escasez de divises y estímulu la inversión privada pa la reconstrucción de posguerra. Nos Estaos Xuníos, el plan sacó a la economía d'una crisis de superproducción, y caltuvo la demanda poles esportaciones d'Estaos Xuníos. La OTAN sirvió pa integrar a Europa Occidental nuna rede de pactos de mutua defensa. D'esta miente, apurrió salvaguardes contra la subversión, o siquier la neutralidá en bloque. Refugando la perceición del comunismu como un monolitu internacional carauterizáu por agresives alusiones al mundu llibre», la escuela post-revisionista sostién que la intervención de los Estaos Xuníos n'Europa foi una reaición contra la inestabilidá qu'amenaciaba con alteriar l'[[equilibriu de poder]] en favor de la Xunión Soviética, modificando'l sistema político y económico occidental.

== Factores latentes de la Guerra Fría ==

Esti periodu acolumbró una guerra estratéxica, política y científica. Diose una disconformidá ente dambes naciones tantu na creación de nueves teunoloxíes y armamentu, como na conquista del espaciu esterior.
Magar les condiciones nos tiempos de la Guerra Fría yeren otres, la división xeopolítica imperante nel mundu dependía del dominiu de la estinguida URSS (modelu de referencia pa futuros estaos socialistes) y Estaos Xuníos. L'actualidá amuesa que dicha atribución nun ta tan marcada como naquella dómina, pero los fechos recién amuesen que'l fin de la belixerancia falta enforma de ser un casu zarráu.
Ta claro que les diplomacies ente Rusia y Estaos Xuníos atopar nuna posición delicada, los distintos movimientos estratéxicos dan a pensar que la guerra sigue latente, la tensión ente una nación y otra esguiló más de la cuenta. El casu d'[[Edward Snowden]], la [[Guerra Civil Siria|situación en Siria]] y la [[Crisis n'Ucraína de 2013-2015|crisis d'Ucraína]] inducieron a que les rellaciones ente EE.&amp;nbsp;UU. y Rusia empiecen a recordar a los años duros de la Guerra Fría; esperando esi momentu qu'acabe colos años de pactos y negociaciones que sostuvieron, pero los sos intereses oldeaos suelen torgar, y eso crea tantu riesgos como oportunidaes pa terceros.

'''Rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia'''

En [[2008]] Barack Obama propón “empezar dende cero” nes rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia, pero nel so llugar propón instalar un sistema de defensa antimisiles qu'amenacia, según Rusia, la so seguridá.

== Ver tamién ==
*[[Bloque capitalista|Bloque Occidental]]
*[[Bloque del Este]]
*[[Nueva Guerra Fría]]
*[[:Categoría:Guerra Fría en ficción|Guerra Fría na ficción]]
*[[Pactomanía]]

=== Conflictos rexonales mientres la Guerra Fría ===
{{AP|Conflictos rellacionaos cola Guerra fría}}

==== Europa Occidental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil Griega]]
*[[Canal de Corfú#Incidente de la Canal de Corfú|Incidente de la Canal de Corfú]]
*[[Bloquéu de Berlín]]
*[[Crisis de Berlín de 1961]]
*[[Dictadura de los Coroneles]]
*[[Mayu del 68]]
*''[[Anni di piombo]]''
*[[Masacre de Múnich]]
*[[Fraición del Exércitu Coloráu|Seronda alemana]]
*[[Revolución de los Claveles]]
*[[Transición Española]]
*[[Vuelu 103 de Pan Am|Atentáu de Lockerbie]]
*[[Cayida del Muriu de Berlín]]
}}

==== Europa Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Golpe de Praga]]
*[[Sulevación de 1953 n'Alemaña del Este]]
*[[Protestes de Poznań de 1956]]
*[[Revolución húngara de 1956]]
*[[Incidente del U-2]]
*[[Llei Marcial en Polonia]]
*[[Primavera de Praga]]
*[[Revoluciones de 1989]]
*[[Revolución de Terciopelu]]
*[[Revolución rumana de 1989]]
*[[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética]]
}}

==== Oriente Mediu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis de Suez]]
*[[Revolución del 14 de xunetu]]
*[[Guerra de los Seis Díes]]
*[[Guerra de Gastadura]]
*[[Setiembre Negru (hestoria)|Setiembre Negru]]
*[[Guerra del Yom Kippur]]
*[[Guerra Civil Libanesa]]
}}

==== Asia Central y Meridional ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis d'Irán de 1946]]
*[[Golpe d'Estáu n'Irán de 1953]]
*[[Guerra chino-india]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1965]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1971]]
*[[Revolución iranina]]
*[[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]]
}}

==== Asia Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil China]]
*[[Guerra de Corea]]
*[[Primer Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Segunda Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Rebelión tibetana de 1956]]
*[[Conflictu fronterizu chino-soviéticu]]
*[[Revolución Cultural]]
*[[Vuelu 902 de Korean Airlines]]
*[[Vuelu 007 de Korean Air]]
*[[Protestes de la Plaza de Tian'anmen de 1989]]
*[[Revolución democrática de Mongolia]]
}}

==== Sudeste Asiáticu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Operación Masterdom]]
*[[Rebelión Hukbalahap]]
*[[Guerra d'Indochina]]
*[[Emerxencia Malaya]]
*[[Guerra Civil de Laos]]
*[[Guerra de Vietnam]]
*[[Guerra civil camboyana]]
*[[Guerra de Lliberación de Bangladex]]
*[[Guerra camboyanu-vietnamita]]
*[[Guerra chino-vietnamita]]
}}

==== América Central y Antilles ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Cubana]]
*[[Golpe d'Estáu en Guatemala de 1954]]
*[[Invasión de Badea de Cochinos]]
*[[Guerra Civil de Guatemala]]
*[[Revolución Nicaraguana]]
*[[Crisis de los misiles en Cuba]]
*[[Guerra Civil Dominicana]]
*[[Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana (1965-1966)|Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana]]
*[[Guerra Civil Salvadoriana]]
*[[Invasión de Granada]]
*[[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]]
}}

==== América del Sur ====
{{llista de columnes|3|
*[[Conflictu armáu colombianu]]
*[[El Carupanazo]] y [[El Porteñazo]]
*[[Golpe d'Estáu en Brasil de 1964]]
*[[Gobiernos militares en Bolivia (1964-1982)]]
*[[Golpe d'Estáu en Chile de 1973]]
*[[Golpe d'Estáu n'Arxentina de 1976]]
*[[Golpe d'Estáu de 1973 n'Uruguái]]
*[[Resistencia armada en Chile (1973-1990)|Resistencia armada en Chile]]
*[[Guerra de les Malvines]]
*[[Terrorismu nel Perú]]
*[[Operación Cóndor]]
}}

==== Mar Mediterraneu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Incidente del Golfu de Sirte (1981)|Incidente del Golfu de Sirte]]
}}

==== Norte d'África ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Exipcia de 1952]]
*[[Guerra d'Independencia d'Arxelia]]
*[[Libia sol réxime de Muammar al-Gaddafi#Golpe d'Estáu de 1969|Golpe d'Estáu en Libia]]
*[[Frente Polisariu]]
*[[Bombardéu de Libia]]
}}
 
==== África Subsaḥariana ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis del Congo]]
*[[Guerra de la Independencia d'Angola]]
*[[Guerra d'independencia de Guinea-Bisáu]]
*[[Guerra civil de Nixeria]]
*[[Guerra civil de Rhodesia]]
*[[Guerra d'Independencia de Mozambique]]
*[[Guerra de la frontera de Sudáfrica]]
*[[Guerra d'Ogaden]]
*[[Guerra civil etíope]]
*[[Guerra civil angoleña]]
*[[Guerra Civil Mozambicana]]
*[[Conflictu etíope-somalín]]
}}

==== América del Norte ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra puerca en Méxicu]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2|20}}

=== Fontes bibliográfiques ===
; N'español

* {{cita llibru|isbn=978-84-8432-784-4|títulu=La guerra dempués de la guerra. Estaos Xuníos, la Xunión Soviética y la Guerra Fría|url=http://www.ed-critica.es/llibro/la guerra-despues-de-la guerra-978848432784|añu=2008|autor=Melvin P. Leffler|editorial=Crítica}}
* {{cita llibru|isbn=978-84-206-4967-2|títulu=La Guerra Fría. Una curtia introducción|añu=2009|autor=Robert J. McMahon|editorial=Alianza}}
*Veiga, Francisco; Da Cal, Enrique O.; Duarte, Ángel. ''La paz simulada. Una hestoria de la Guerra Fría, 1941-1991'', Madrid, Alianza Editorial, 2006 (2ª edición)
* Saunders, Frances Stonor. ''La CIA y la Guerra Fría cultural''. 2002
* Hernández Holgado, Fernando. ''Historia de la OTAN: de la Guerra Fría al intervencionismu humanitariu''. 2000.
* Hobsbawm, Eric John. ''Primer mundu y tercer mundu dempués de la Guerra Fría''. 1999.
* Dobrynin, Anatoli. ''A confianza: l'Embaxador de Moscú ante los seis presidentes estadounideses de la Guerra Fría (1962-1986)''. 1998.
* Engelhardt, Tom. ''El fin de la cultura de la victoria: Estaos Xuníos, la Guerra Fría y el desencantu d'una xeneración''. 1997.
* Pollard, Robert A. ''La seguridá económica y los oríxenes de la Guerra Fría (1945-1950)''. 1990.
* Hardt, John P. ''Los efeutos económicos de la Guerra Fría: ¿la hexemonía americana en peligru?'' 1963.
* Lorbés, María Rosa. ''Dempués de la Guerra Fría, la paz caliente''. 1995
* O'Sullivan, John. ''El Presidente, el Papa y la Primer Ministra. Un tríu que camudó'l mundu''. 2007. ISBN 978-84-96729-06-3
*limh. (2013). Siria, país con allugamientu estratéxicu en Mediu Oriente. Abril 13, 2015, de Notimex| L'Universal Sitio web: http://www.eluniversal.com.mx/el-mundo/2013/siria-ubicacion-estrategica-949950.html
*EFE. (2015). Rusia aboga pola &quot;non inxerencia dende fora&quot; en Venezuela. Abril 13, 2015, de RPP Noticias Sitio web: http://www.rpp.com.pe/2015-03-25-rusia-aboga-por-la-non-inxerencia-dende-fora-en-venezuela-noticia_781472.html
*EFE. (2015). ¿Qué busca'l primer ministru griegu en Rusia?. Abril 13, 2015, de Selmana Sitio web: http://www.semana.com/mundo/articulo/que-busca-el-primer-ministru-griegu-en-rusia/423346-3
*''Der Spiegel''. (2014). Un pactu Rusia-China camuda l'escenariu xeopolíticu. Abril 13, 2015, d'El Tribunu Sitio web: http://www.eltribuno.info/un pactu-rusia-china-camuda-l'escenariu-geopolitico-n386530
*SÁNCHEZ, R. (2015). Rusia amenacia a Dinamarca con misiles. Abril 14, 2015, d'El Mundu España Sitio web: https://www.elmundo.es/internacional/2015/03/23/550f0963ca474196758b456b.html
*González R. (2015). Cuba y Estaos Xuníos, ganadores de xunta hemisférica en Panamá. Abril 14, 2015, d'El Financieru Méxicu Sitio web: http://www.elfinanciero.com.mx/mundo/cuba-y-estaos-xuníos-ganadores-de-reunion-hemisferica-en-panama.html
*Irina G. (2015). La OTAN xustifica la so postura escontra Rusia con Crimea y la crisis d'Ucraína. abril 12, 2015, de Sputnik Sitio web: http://sptnkne.ws/cXj
*Marcelo J. (2014). ¿Hasta ónde afecta la crisis de Rusia a América Llatina? 30 d'avientu de 2014, de BBC Mundo Sitio web: https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2014/12/141229_economia_crisis_rusa_america_latina_en
*Carlos R. (2014). Rusia vs EE.&amp;nbsp;UU.: Historia d'una tensión constante. marzu 6, 2014, de Que! Sitio web: http://www.que.esblogs201403060800-rusia-eeuu-hestoria-tension-constante.html
*Ian B. (2013). La creciente tensión ente Rusia y EE UU. setiembre 30, 2013, d'El país Sitio web: https://elpais.com/elpais/2013/09/26/opinion/1380187334_925561.html

; N'inglés

* Ball, S. J. ''The Cold War: An International History, 1947-1991'', 1998 - a British perspective
* Brzezinski, Zbigniew. ''The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century'' (1989);
* Flory, Harriette and Jenike, Samual. The Modern World 16th century to present. New York: Pitman Publishing, 1992.
* Gaddis, John Lewis, ''The Cold War: A New History'', Penguin Press, [[2005]]. ISBN 1-59420-062-9 (US edition). ''The Cold War'', Allen Lane, 2005. ISBN 0-7139-9912-8 (UK edition)
* Gaddis, John Lewis. ''Russia, the Soviet Union and the United States. An Interpretative History'' 2nd ed. ( 1990)
* Gaddis, John Lewis. ''Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War'' (1987)
* Gaddis, John Lewis. ''Strategies of Containment: A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy'' (1982)
* Isaacs, Jeremy and Downing, Taylor, ''Cold War: For 45 Years the World Held Its Breath'', Bantam Press, 1998. ISBN 0-593-04309-X
* LaFeber, Walter. ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1992'' 7th ed. (1993)
* Mitchell, George. ''The Iron Curtain: The Cold War in Europe'' (2004)
* Ninkovich, Frank. ''Germany and the United States: The Transformation of the German Question since 1945'' (1988)
* Paterson, Thomas G. ''Meeting the Communist Threat: Truman to Reagan'' (1988)
* Powaski, Ronald Y. ''The Cold War: The United States and the Soviet Union, 1917-1991'' (1998)
* Sivachev, Nikolai and Nikolai Yakolev, ''Russia and the United States'' (1979), by Soviet historians
* Ulam, Adam B. ''Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy, 1917-1973'', 2nd ed. (1974)

; En francés

* ''La guerre de Cinquante ans '', de Georges-Henri Soutou, 2001-2016

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cold War}}


{{Tradubot|Guerra Fría}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra Fría| ]]
[[Categoría:Conflictos globales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>o02k7qsiqb7nkbinsymx99ucj5ghq8t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703138</id>
      <parentid>3703137</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124190" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha de conflictu militar}}
[[Ficheru:Guerra Fria 1980.png|thumb|270px|Mapa del mundu en Guerra Fría en 1980, en tonos de colloráu los aliaos de la [[XRSS]] y otros países [[comunistes]], y en tonos d'azul la [[OTAN]] y los sos aliaos [[capitalistes]]; los puntos coloraos signifiquen guerrilles comunistes y los puntos azules guerrilles anticomunistes.]]
La '''Guerra Fría''' foi un enfrentamientu políticu, económicu, social, militar, informativu, científicu y deportivu empecipiáu al rematar la [[Segunda Guerra Mundial]] ente'l llamáu [[bloque Occidental]] ([[Historia del capitalismu occidental-capitalista]]) lideráu por [[Estaos Xuníos]], y el [[bloque del Este]] ([[Historia del comunismu oriental-comunista]]) lideráu pola [[Xunión Soviética]].

El so orixe suel asitiase en [[1945]], mientres les tensiones de la [[Posguerra de la Segunda Guerra Mundial|posguerra]], y enllargóse hasta la [[disolución de la Xunión Soviética|disolución pito de la Xunión Soviética]] (entamu de la [[Perestroika]] en [[1985]], [[Accidente nuclear de Chernóbil]] en [[1986]], [[cayida del muriu de Berlín]] en [[1989]] y [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|golpe d'Estáu fallíu na URSS]] de [[1991]]). Nengún de los dos bloques tomó nunca aiciones direutes contra l'otru, razón pola que se denominó al conflictu «guerra fría».{{ensin referencies}}

Les razones d'esti enfrentamientu fueron esencialmente ideolóxiques y polítiques. Eventualmente la Xunión Soviética financió y sofitó revoluciones y gobiernos socialistes, ente qu'Estaos Xuníos dio abiertu sofitu y arrobinó desestabilizaciones y golpes d'Estáu, sobremanera n'América Llatina, en dambos casos los derechos humanos viéronse seriamente violaos.

Magar estos enfrentamientos nun llegaron a desencadenar una [[guerra mundial]], la entidá y la gravedá de los conflictos económicos, políticos ya ideolóxicos, que se comprometieron, marcaron significativamente gran parte de la historia de la segunda metá del [[sieglu XX]]. Los dos [[Superpotencia internacional|superpotencies]] verdaderamente deseyaben enllantar el so modelu de gobiernu en tol planeta.

Dalgunes [[Guerra subsidiaria|guerres subsidiarias]] d'esta dómina fueron: la [[Guerra Civil Griega]], la [[Guerra de Corea]], la [[Guerra de Vietnam]], la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]], la [[Guerra Civil d'El Líbanu]], la [[Guerra civil d'Angola|Guerra d'Angola]], la [[Guerra indo-pakistaní de 1971|Guerra Indo-Pakistaní]], la [[Guerra del Golfu]].

== Orixe del términu ==
Al fines de la Segunda Guerra Mundial, l'escritor inglés [[George Orwell]] usó «guerra fría» como un términu xeneral nel so ensayu ''You and the Atomic Bomb'' (n'español, ''La bomba atómica y usté''), publicáu'l 19 d'ochobre de 1945 nel periódicu británicu ''Tribune''. Nun mundu amenaciáu pola guerra nuclear, Orwell referir a les predicciones de [[James Burnham]] d'un mundu polarizáu y escribió:

{{cita|Sicasí, mirando al mundu nel so conxuntu, dende hai yá munches décades derivar ye non escontra l'anarquía, sinón escontra'l reestablecimientu de la esclavitú [...] La teoría de James Burnham foi aldericada llargamente, pero pocos paráronse a sopesar les sos implicaciones ideolóxiques, esto ye, el tipu de visión del mundu, el tipu de creencies y l'estructura social que ye probable que s'imponga nun Estáu inconquistable y en constante situación de guerra fría» colos sos vecinos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Orwell |nome=George |enllaceautor= |títulu=Ensayo |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |idioma=español |añu=2013 |editorial=Debate |isbn=978-8499920429 |capítulu=La bomba atómica y usté}}&lt;/ref&gt;}}

El mesmu Orwell escribió nel ''[[The Observer]]'' del 10 de marzu de 1946 que «[d]espués de la conferencia de Moscú n'avientu pasáu, Rusia empezó a faer una guerra fría contra Reinu Xuníu y l'Imperiu británicu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Orwell |nome=George |añu=10 de marzu de 1946 |títulu=Black Country |publicación=The Observer |páxines=3 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

El primer usu del términu pa describir específicamente la confrontación xeopolítica ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos de posguerra foi nun discursu de [[Bernard Baruch]], un financieru ya influyente asesor presidencial d'[[Estaos Xuníos]], el 16 d'abril de 1947.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=54}}&lt;/ref&gt; Nel discursu Baruch dixo: «nun engañemos: tamos somorguiaos nuna guerra fría». El términu foi popularizáu pol columnista [[Walter Lippmann]] col so llibru ''The Cold War''.&lt;ref&gt;{{cita web|editorial=POLITICO |títulu=Bernard Baruch coins term 'Cold War,' April 16, 1947 |url=http://www.politico.com/story/2016/04/bernard-baruch-coins-term-cold-war-april-16-1947-221853 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |fecha=16 d'abril de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar en 1947 sobre la fonte de la espresión, Lippmann remontar a ''la guerre froide'', un términu francés de los años trenta.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Talbot |nome=Strobe |enllaceautor= |títulu=The Great Experiment: The Story of Ancient Empires, Modern States, and the Quest for a Global Nation |idioma=inglés |añu=2009 |editorial=Simon &amp; Schuster |isbn=978-0743294096 |páxines=441}}&lt;/ref&gt;

== Antecedentes ==
[[Ficheru:American troops in Vladivostok 1918 HD-SN-99-02013.JPEG|thumb|Tropes d'[[Estaos Xuníos]] en [[Vladivostok]], n'agostu de 1918, mientres la intervención d'[[Estaos Xuníos]] na [[Guerra Civil Rusa]].]]
{{VT|Medrana colorada}}
{{AP|Oríxenes de la Guerra Fría}}

Esiste un ciertu desalcuerdu sobre cuándo empezó esautamente la Guerra Fría. Ente que la mayoría d'historiadores sostienen qu'empezó namás acabar la [[II Guerra Mundial]], otros afirmen que los entamos de la Guerra Fría remóntense a la fin de la [[I Guerra Mundial]], nes tensiones que se producieron ente l'[[Imperiu rusu]], per un sitiu, y l'[[Imperiu británicu]] y [[Estaos Xuníos]], pol otru.&lt;ref name=&quot;Gaddis&quot; /&gt; El choque ideolóxicu ente [[comunismu]] y [[capitalismu]] empezó en [[1917]], tres el trunfu de la [[Revolución rusa de 1917|Revolución rusa]], de la que Rusia remaneció como'l primer país socialista. Este foi unu de los primeros eventos que provocó erosiones considerables nes rellaciones ente Rusia y los Estaos Xuníos.&lt;ref name = &quot;Gaddis&quot;&gt;Gaddis 1990, p. 57.&lt;/ref&gt;

Dellos eventos previos a la fin de la I Guerra Mundial fomentaron los barruntos y rocees ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos: la idea [[bolxevique]] na que'l capitalismu tenía de ser baltáu pola fuercia pa ser reemplazáu por un sistema comunista,&lt;ref name = &quot;Halliday&quot;&gt;Halliday, p. 2y&lt;/ref&gt; la retirada rusa de la I Guerra Mundial tres la firma del [[Tratáu de Brest-Litovsk]] col [[Segundu Reich]], la intervención d'[[Estaos Xuníos]] en sofitu del [[Movimiento Blanco]] mientres la [[Guerra Civil Rusa]] y el refugu d'[[Estaos Xuníos]] a reconocer diplomáticamente a la Xunión Soviética hasta 1933.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot;&gt;La Feber 1991, páxs. 194-197.&lt;/ref&gt; Al pie de estos distintos acontecimientos mientres el periodu d'enteguerres apinaron los barruntos: la firma del [[Tratáu de Rapallo (1922)|Tratáu de Rapallo]] y del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov|Pactu xermano-soviéticu de non agresión]] son dos notables exemplos.&lt;ref&gt;Leffler, p. 21.&lt;/ref&gt;

=== Segunda Guerra Mundial y la posguerra (1939-1947) ===
Mientres la guerra, la Xunión Soviética abarruntaba que Reinu Xuníu y Estaos Xuníos optaren por dexar a los rusos el gruesu del esfuerciu bélicu, y que forxaríen una unión contra los soviéticos ([[Operación Impensable]]) una vegada que la guerra tuviera decidida a favor de los aliaos, pa forzar a la XRSS a roblar un tratáu de paz ventaxosu pa los intereses occidentales. Estos barruntos minaron les rellaciones ente los aliaos mientres la II Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, páxs. 151-153.&lt;/ref&gt;

Los aliaos nun taben d'alcuerdu en cómo tendríen de dibuxase les fronteres europees tres la guerra.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot;&gt;Gaddis 2005, ''European Territorial Changes'' chapter, páxs. 13-23.&lt;/ref&gt; El modelu d'[[Estaos Xuníos]] de «estabilidá» basar na instauración de gobiernos y mercaos económicos paecencies al d'[[Estaos Xuníos]] (capitalista), y la creencia de que los países asina gobernaos allegaríen a organizaciones internacionales (como la entós futura [[ONX]]) pa iguar les sos diferencies.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 156.&lt;/ref&gt;

Sicasí, los soviéticos creíen que la estabilidá habría de basase na integridá de les mesmes fronteres de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 176.&lt;/ref&gt; Esti razonamientu naz de la esperiencia histórica de los rusos, que fueren invadíos dende l'oeste mientres los postreros 150 años.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 7.&lt;/ref&gt; El dañu ensin precedentes infligido a la URSS mientres la invasión nazi (alredor de 27 millones de muertos y una destrucción xeneralizada y casi total del territoriu invadíu&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4530565.stm «Leaders mourn Soviet wartime dead.» 9 de mayu de 2005.] BBC News. Consultáu'l 2 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;) encamentó a los líderes moscovitas a asegurase de que'l nuevu orde européu fixera posible la esistencia al llargu plazu del réxime soviéticu, y que esti oxetivu solo podría consiguise por aciu la eliminación de cualquier gobiernu contrariu a lo llargo de la frontera occidental soviética, y el control direutu o indireutu de los países estremeros a esta frontera, pa evitar l'apaición de fuercies contraries nestos países.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot; /&gt;

==== Les conferencies ====
[[Ficheru:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|derecha|Los «[[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Trés Grandes]]» mientres la [[Conferencia de Yalta]]: [[Winston Churchill]], [[Franklin D. Roosevelt]] y [[Josif Stalin]].]]
{{VT|Conferencia de Teḥrán|Conferencia de Yalta|Conferencia de Potsdam}}
Mientres la [[Conferencia de Yalta]], en febreru de 1945, los aliaos trataron de crear un marcu sobre'l que trabayar na reconstrucción de la Europa de la posguerra, pero nun se llegó a nengún consensu.&lt;ref name=&quot;Gaddis21&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 21.&lt;/ref&gt; Tres el [[fin de la Segunda Guerra Mundial n'Europa]], los soviéticos ocuparon ''de facto'' les zones de la [[Europa del Este]] que defendieren, ente que les fuercies d'[[Estaos Xuníos]] y los sos aliaos caltener na [[Europa Occidental]]. Nel casu de l'Alemaña ocupada, creáronse les [[zones d'ocupación aliada n'Alemaña]] y una difusa organización cuatripartita compartida con franceses y británicos. Pal caltenimientu de la paz mundial, los aliaos crearon les [[Naciones Xuníes]], pero la so capacidá d'actuación taba llindada pol [[Conseyu de Seguridá]], nel que les potencies victorioses de la II Guerra Mundial aseguráronse'l poder de [[Derechu de vetu nel Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|vetar]] aquelles aiciones contraries a los sos intereses.&lt;ref&gt;Bourantonis, p. 130.&lt;/ref&gt; La ONX convirtióse asina mientres los sos primeros años nun foru onde les potencies engardir en lluches retóriques, y que los soviéticos utilizaben con fines propagandísticos.&lt;ref&gt;Garthoff, p. 401.&lt;/ref&gt;

Na [[Conferencia de Potsdam]], empecipiada a finales de xunetu de 1945, remanecieron les primeres diferencies relevantes alrodiu d'Alemaña y l'Europa del Este;&lt;ref name = &quot;Byrd&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor=Byrd, Peter |editor=McLean, Iain; McMillan, Alistair |encyclopedia=The concise Oxford dictionary of politics |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=xLbEHQAACAAJ&amp;ei=Y45VSJrQO4y4jgGh_oWODA |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2003 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0192802763}}&lt;/ref&gt; Los participantes de la conferencia nun despintaron les sos antipatíes, y l'usu d'un llinguaxe belicosu confirmó les intenciones mutuamente contraries que defendíen cada vez con más ahínco.&lt;ref&gt;Wood, p. 62.&lt;/ref&gt; Mientres esta conferencia, Truman informó a Stalin que los Estaos Xuníos crearen una nueva arma. Stalin, que yá taba al tantu de les meyores d'[[Estaos Xuníos]] nel desenvolvimientu de la bomba atómica, espresó'l so deséu de qu'aquella nueva arma fuera usada contra [[Guerra del Pacíficu (1937-1945)|Xapón]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 25-26.&lt;/ref&gt; Una selmana dempués de rematar la conferencia, los Estaos Xuníos llanzaron la [[bomba atómica]] sobre [[Bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki|Hiroshima y Nagasaki]].

=== El telón d'aceru ===
{{AP|Cortina de Fierro|l1=Telón d'Aceru}}
En febreru de 1946, [[George F. Kennan|George Kennan]] escribió dende Moscú'l conocíu como [[Les fontes del comportamientu soviéticu#El telegrama llargu|Telegrama Llargu]], nel que se sofitaba una política de inflexibilidad colos soviéticos, y que se convertiría nuna de les teoríes básiques de los norteamericanos mientres el restu de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Kennan, páxs. 292-295.&lt;/ref&gt; En setiembre d'esi mesmu añu, los soviéticos respondieron con otra telegrama robláu por [[Nikolái Nóvikov|Nóvikov]], anque escritu xunto con [[Viacheslav Mólotov]]; nesta telegrama sosteníase qu'Estaos Xuníos usaba'l so monopoliu nel mundu capitalista pa desenvolver una capacidá militar que creara les condiciones pa la consecución de la supremacía mundial al traviés d'una nueva guerra.&lt;ref&gt;Kydd, p. 107.&lt;/ref&gt;

Selmanes dempués de la receición de la Telegrama Llargu», el primer ministru británicu [[Winston Churchill]] pronunció'l so famosu discursu sobre'l [[Telón d'Aceru]] nuna [[Universidá de Misuri]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 94.&lt;/ref&gt; El discursu trataba de promover una alianza anglo-norteamericana contra los soviéticos, a los qu'acusó de crear un telón d'aceru» dende [[Stettin]], nel [[Mar Bálticu|Bálticu]], a [[Trieste]], nel [[Adriáticu]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|títulu=Churchill and...Politics: The True Meaning of the Iron Curtain Speech|autor=Harriman, Pamela C.|fechaaccesu=22 de xunu de 2008|editorial=Winston Churchill Centre|fecha=Winter 1987–1988|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== De la teoría de la contención a la guerra de Corea (1947-1953) ==
{{AP|Guerra Fría (1947-1953)}}
Escontra 1947, los conseyeros del presidente d'Estaos Xuníos [[Harry S. Truman]] apuráron-y a tomar aiciones pa compensar la creciente influencia de la [[Xunión Soviética]], citando los esfuercios de [[Stalin]] pa desestabilizar los Estaos Xuníos y enguizar les rivalidaes ente los países capitalistes col fin de provocar una nueva guerra.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 27.&lt;/ref&gt;

N'Asia, l'exércitu comunista chinu ocupara [[Manchuria]] mientres l'últimu mes de la II Guerra Mundial y preparábase pa invadir la [[Península de Corea|península coreana]] más allá del [[paralelu 38]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 40.&lt;/ref&gt; Finalmente, l'exércitu comunista de [[Mao Zedong]], anque foi pocu receptivu a la escasa ayuda soviética, consiguió ganar al pro occidental exércitu nacionalista chinu ([[Kuomintang]]), sofitáu per Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 36.&lt;/ref&gt;

=== Europa ===
Dende finales de la década de 1940, la Xunión Soviética consiguió instaurar gobierno marioneta en [[Bulgaria]], [[golpe de Praga|Checoslovaquia]], [[Hungría]], [[Polonia]], [[Rumanía]] y [[Alemaña Oriental]], lo que-y dexó caltener una fuerte presencia militar nestos países.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot;&gt;Schmitz&lt;/ref&gt; En febreru de 1947, el gobiernu británicu anunció que nun podía siguir financiando al réxime militar griegu contra los insurxentes comunistes nel contestu de la [[Guerra Civil Griega]]. El gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] punxo en práutica per primer vegada la [[Contención|Teoría de la Contención]],&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot;&gt;Gaddis 2005, páxs. 28-29.&lt;/ref&gt; que tenía como oxetivu frenar la espansión comunista, especialmente n'Europa. Truman enmarcó esta teoría dientro de la [[Doctrina Truman]], dada a conocer al traviés d'un discursu del presidente nel que se definía los conflictu ente capitalistes y comunistes como una llucha ente pueblos llibres» y «réximes totalitarios».&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot; /&gt; Anque los comunistes griegos fueron sofitaos principalmente pol dirixente comunista [[Yugoslavia|yugoslavu]] [[Josip Broz Tito]], los Estaos Xuníos acusaron a los soviéticos de tratar de derrocar al réxime griegu pa espandir la influencia soviética.

==== El Plan Marshall ====
[[Ficheru:Cold war europe economic alliances map en.png|thumb|250px|Aliances económiques n'Europa (1949-1989).]]
{{AP|Plan Marshall}}
N'Estaos Xuníos estendió la idea de que l'[[equilibriu de poder]] n'Europa nun s'algamar namái pola defensa militar del territoriu, sinón que tamién se precisaba atayar los problemes políticu y económicu pa evitar la cayida de la Europa Occidental en manes comunistes.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot; /&gt; Sobre la base d'estes idees, la Doctrina Truman sería complementada en xunu de 1947 cola creación del [[Plan Marshall]], un plan d'ayudes económiques destináu a la reconstrucción de los sistemes políticu-económicos de los países europeos y, por aciu l'afianzamientu de les estructures económiques capitalistes y el desenvolvimientu de les democracies parllamentaries, frenar el posible accesu al poder de partíos comunistes nes democracies occidentales europees (como en Francia o Italia). Coles mesmes, el Plan Marshall constituyó la remodelación de numberoses ciudaes europees qu'habíen quedáu destruyíes pola Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 186.&lt;/ref&gt;

Stalin vio nel Plan Marshall una táctica d'[[Estaos Xuníos]] p'amenorgar el control soviéticu sobre la Europa Oriental. Creyó que la integración económica de dambos bloques dexaría a los países so órbita soviética escapar del control de Moscú, y que'l Plan nun yera más qu'una manera que teníen los EE.&amp;nbsp;UU. pa «mercar» a los países europeos.&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 32.&lt;/ref&gt; Poro, Stalin prohibió a los países de la Europa Oriental participar nel Plan Marshall. A manera de romiendu, Moscú creó una serie de subsidios y canales de comerciu conocíos primero como'l [[Plan Molotov]], que poco dempués se desenvolvería dientro del [[COMECON]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Stalin tamién s'amosó bien críticu col Plan Marshall porque tarrecía que diches ayudes provocaren un rearmamientu d'Alemaña, que foi una de les sos mayores esmoliciones respeuto al futuru d'Alemaña tres la guerra.

==== El bloquéu de Berlín ====
{{AP|Bloquéu de Berlín}}

En 1948 como represalia polos esfuerciu de los occidentales por reconstruyir la economía alemana, Stalin cerró les víes terrestres d'accesu a [[Berlín Oeste]], imposibilitando la llegada de materiales y otros suministros a la ciudá.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 33.&lt;/ref&gt; Esti fechu, conocíu como'l [[Bloquéu de Berlín]], bastió una de les mayores crisis de principios de la Guerra Fría. Dambos bandos usaron esti bloquéu con fines propagandísticos: los soviéticos pa denunciar el supuestu rearmamientu d'Alemaña favorecíu per Estaos Xuníos, y los norteamericanos pa esplotar la so imaxe de benefactores —como na llamada Operación Little Vittles, onde los aviones que compensaben el bloquéu de Berlín llanzaron duces ente los neños berlineses—.

La [[bloquéu de Berlín#La ponte aérea|ponte aérea]] entamada polos aliaos, destinada a aprovir de suministros al bloquiáu sector occidental de la ciudá, superó toles previsiones, esbaratando'l camientu soviéticu de que'l sector occidental rindiríase ante l'oriental por falta de suministros. Finalmente'l bloquéu llevantóse pacíficamente.

En xunetu, el presidente Truman anula'l [[Plan Morgenthau]], una serie de proposiciones alcordaes colos soviéticos tres el fin de la guerra, qu'imponía severes condiciones a la reconstrucción alemana (ente elles, la prohibición esplícita de que los EE.&amp;nbsp;UU. facilitaren ayudes a la reconstrucción del sistema económicu alemán). Esti plan foi sustituyíu por una nuevu direutivu (llamada JSC 1779) muncho más benévola cola reconstrucción alemana, y que enfatizaba la necesidá de crear una Alemaña económicamente fuerte y estable pa consiguir la prosperidá en toa Europa.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,887417,00.html|títulu=Pas de Pagaille!|publicación=[[Time (revista)|Time]]|fecha=28 de xunetu de [[1947]] |fechaaccesu=28 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;

==== Kominform ====
{{AP|Kominform}}

En setiembre los soviéticos crean el [[Kominform]], una organización que'l so propósitu yera caltener la ortodoxa ideolóxica comunista dientro del movimientu comunista internacional. Na práutica, convertir nun mecanismu de control sobre les polítiques de los estaos satélite soviéticos, coordinando l'ideariu y les aiciones de los partíos comunistes del [[Europa Oriental|bloque del Este]].&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot; /&gt; El Kominform tuvo que faer frente a una inesperada oposición cuando, en xunu del siguiente añu, la [[ruptura Tito-Stalin]] obligó a espulsar a [[Yugoslavia]] de la organización, que caltuvo un gobiernu comunista pero identificóse como un país neutral dientro de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Carabott, p. 66.&lt;/ref&gt; Xuntu col Kominform, la policía secreta soviética, el [[NKVD]], ocupar de caltener una rede d'espionaxe nos países satélite so la sida d'acabar con elementos anticomunistes.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 34.&lt;/ref&gt; El NKVD (y los sos socesores) acabaron per convertir se n'organizaciones parapoliciales encargaes de sesgar cualquier intentu d'alloñar de la órbita de Moscú y l'ortodoxa soviéticu-comunista.&lt;ref&gt;Gaddis, p. 100.&lt;/ref&gt;

==== La OTAN ====
[[Ficheru:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|right|Aliances militares n'Europa (1949-1989)]]
{{AP|Organización del Tratáu del Atlánticu Norte}}

N'abril de 1949 constitúyese la [[OTAN]], colo que los Estaos Xuníos tomaron formalmente la responsabilidá de defender la Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot; /&gt; N'agostu d'esi añu, la URSS españa la so primer bomba atómica.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En mayu de 1949, establezse la [[República Federal d'Alemaña]] como productu de la fusión de les [[Bizona|zones d'ocupación aliada]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Como retruque, n'ochobre d'esi añu, los soviéticos proclamen la so zona d'ocupación como la [[República Democrática Alemana]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Dende l'entamu de la esistencia de la RFA, Estaos Xuníos ayuda al so desenvolvimientu militar. Pa evitar que la RFA acabe per convertir se en miembru de la OTAN, el primer ministru soviéticu, [[Lavrenti Beria]], propón fundir dambos países nuna sola Alemaña que se caltendría neutral.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 105.&lt;/ref&gt; La proposición nun salió alantre y en 1955 almitir a la RFA como miembru de la OTAN.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

=== Asia ===
Dientro d'esta estratexa de xeneralización de la contención», el teatru d'operaciones ampliar d'Europa a Asia, África y América Llatina, col enfotu de detener los movimientos revolucionarios, munches vegaes financiaos dende la URSS, como asocedía nel casu de les excolonias europees del [[Sudeste Asiáticu]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 212.&lt;/ref&gt; A principios de la década de 1950, los EE.&amp;nbsp;UU. formalizaron aliances militares con [[Xapón]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Tailandia]] y [[Filipines]] (aliances englobadas nel [[ANZUS]] y el [[SEATO]]), garantizando a Estaos Xuníos una serie de bases militares a lo llargo de la mariña asiática del Pacíficu.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

==== Guerra civil china ====
{{AP|Guerra Civil China}}

En 1949, l'Exércitu Colorado de [[Mao Zedong]] proclámase vencedor de la [[Guerra Civil China]] en ganando a los nacionalistes del [[Kuomintang]], que cuntaben col respaldu d'Estaos Xuníos. Darréu, la Xunión Soviética establez una alianza con el vencedores, que crearen un nuevu Estáu comunista cola denominación de [[República Popular China]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 39.&lt;/ref&gt; Al coincidir nel tiempu la [[Guerra civil china|Revolución China]] cola perda del monopoliu atómicu d'Estaos Xuníos (tres l'inesperáu ésitu del [[RDS-1]]), l'alministración del presidente Truman trató de xeneralizar la Teoría de la [[Contención]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Nun documentu secretu fecháu en 1950 (conocíu como'l [[NSC-68]])&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 164.&lt;/ref&gt; l'alministración de Truman proponía reforzar los sistemes d'aliances pro-occidentales y cuadruplicar los gastos en Defensa.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

==== Guerra de Corea ====
{{AP|Guerra de Corea}}

Una de les aplicaciones más evidentes de la Teoría de la Contención producir tres l'españíu de la [[Guerra de Corea]]. Por cuenta de que unu de los alcuerdos tácitos de la Guerra Fría basar na llucha de dambos bloques al traviés de [[Guerra subsidiaria|guerres ''proxy'']], onde los exércitos soviéticu y d'[[Estaos Xuníos]] nunca s'enfrentaríen direutamente, Stalin viose sosprendíu pola participación de tropes d'[[Estaos Xuníos]] na defensa de [[Corea del Sur]], que fuera invadida polos comunistes de [[Corea del Norte]];&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;esti esplegue militar fuera aprobáu poles Naciones Xuníes, una y bones la Xunión Soviética nun pudo exercer el so derechu a vetu al tar boicotiando la ONX pola so negativa a aceptar que'l gobiernu representativu del Estáu chinu (y poro, l'ocupante lexítimu del asientu chinu nel [[Conseyu de Seguridá]]) yera la [[República Popular China|China comunista]] en vegada del derrotáu gobierno pro-occidental de [[República de China|Taiwán]].&lt;ref&gt;Malkasian, p. 16.&lt;/ref&gt;

Una vegada hubo españáu la guerra, Stalin aportunó en caltenela de toes toes. A finales de 1952 la guerra algamara una situación d'estancamientu, y a pesar de les direutrices de Stalin, chinos y norcoreanos preparar pa la so final. L'altu'l fueu aprobar en xunetu de 1953, una vegada que Stalin finara.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

== La carrera al abismu: del aumentu de les tensiones a la crisis de Cuba (1953-1962) ==
{{AP|Guerra Fría (1953-1962)}}

En 1953 produciéronse cambeos nel lideralgu políticu de dambos bandos, que dieron empiezu a una nueva fase na Guerra Fría.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; &gt;Karabell, p. 916.&lt;/ref&gt; En xineru de 1953, [[Dwight D. Eisenhower]] foi investido presidente de EE.&amp;nbsp;UU. Mientres los últimos meses de l'alministración Truman, el presupuestu pa Defensa cuadruplicárase; Eisenhower pretendió amenorgar el gastu militar sofitándose na superioridá nuclear d'[[Estaos Xuníos]] y nuna xestión más efeutiva de les situaciones provocaes pola Guerra Fría.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En marzu, muerre Stalin, y [[Nikita Khrushchov]] convertir nel nuevu líder de la URSS, tres deponer y executar al xefe de la [[NKVD]], [[Lavrenti Beria]], y finalmente al estremar del poder a [[Georgy Malenkov]] y [[Vyacheslav Molotov]]. El 25 de febreru de 1956, Khrushchov impresionó a los delegaos del [[XX Congresu del PCUS]] al denunciar los crímenes cometíos por Stalin mientres el so discursu ''[[Discursu Secretu|Avera del cultu a la personalidá y les sos consecuencies]]''. Nel discursu sosteníase que la única manera de consiguir una reforma esitosa yera siendo conscientes de los errores cometíos nel pasáu estremándose de les polítiques llevaes a cabu por Stalin.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Rotura chino-soviética ===
{{AP|Rotura Sino-Soviética}}
Tres el cambéu de líder na Xunión Soviética produciéronse numberosos resfregones con dalgunos de los aliaos soviéticos más gustantes al [[estalinismu]] o a la figura de Stalin. La más notable d'estes discrepancies ente países comunistes afigurar na rotura de l'alianza chino-soviética. [[Mao Tse Tung]] defendió la figura de Stalin tres la muerte d'ésti en 1953, y describió a Khrushchov como un arribista superficial, acusándolo de perder el perfil revolucionariu del Estáu.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot; /&gt;

Khrushchov se obcecó en reconstruyir l'alianza chino-soviética, pero Mao consideró que les sos propuestes yeren inútiles y refugó cualquier tipu de proposición.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=142}}&lt;/ref&gt; Chinos y soviéticos empezaron un esplegue propagandísticu dientro de la mesma esfera comunista&lt;ref&gt;Jacobs, p. 120.&lt;/ref&gt; qu'acabaría convirtiéndose nuna llucha pol lideralgu del movimientu comunista internacional,&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=140-142}}&lt;/ref&gt; hasta llegar trés años más tarde al enfrentamientu militar direutu en [[Conflictu de la frontera chino-soviética|la frontera]] que dambes potencies compartíen.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=149}}&lt;/ref&gt;

=== Aumentu de les tensiones ===
El 18 de payares de 1956, mientres un discursu frente a embaxadores del bloque occidental na embaxada de Polonia, Khrushchov pronunció unes polémiques pallabres qu'impresionaron a los presentes: «Gústevos o non, la Historia ta del nuesu llau. ¡vamos soterravos!»&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,867329,00.html &quot;We Will Bury You!&quot;], ''[[Time (revista)|Time]]'', 26 de payares de 1956. Consultáu'l 26 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt; Sicasí, darréu esclarió que nun se refería a la posibilidá d'una guerra nuclear, sinón a la inevitabilidad histórica de la victoria del comunismu sobre'l capitalismu.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 84.&lt;/ref&gt;

El Secretariu d'Estáu de Eisenhower, John Foster Dulles, empecipió un nuevu xiru na Teoría de la Contención al enfatizar nel posible usu d'armes nucleares contra los enemigos de EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Amestó al discursu clásicu de la contención» un nuevu puntu de sofitu al anunciar la posibilidá d'una represalia masiva», faciendo entender que cualquier agresión soviética sería respondida con tolos medios necesarios. Esta nueva teoría poner en práutica mientres la [[Guerra del Sinaí|Crisis de Suez]], onde la superioridá nuclear d'Estaos Xuníos, xuntu cola amenaza d'usala, retrajo a los soviéticos d'empezar una batalla abierta contra intereses d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Dende 1957 hasta 1961, Khrushchov amosó abiertamente'l so enfotu na superioridá nuclear de la Xunión Soviética. Afirmaba que la capacidá misilística de la URSS yera bien cimera a la d'Estaos Xuníos y que les sos misiles podríen algamar cualquier ciudá d'[[Estaos Xuníos]] o d'[[Europa]]. Sicasí, Khrushchov refugaba la visión de Stalin d'una ''guerra inevitable'' y declaró que la so intención yera abrir una nueva dómina de [[coesistencia pacífica]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 70.&lt;/ref&gt; Khrushchov trató de reformular la idea soviéticu-staliniana, según la cual la llucha de clases a nivel mundial provocaría inevitablemente una gran guerra ente proletarios y capitalistes que'l so resultancia final sería los trunfu del [[Comunismu]]. Khrushchov acotó que la guerra yera evitable, pos mientres el tiempu de paz el capitalismu colapsar por sigo mesmu,&lt;ref&gt;Perlmutter, p. 145.&lt;/ref&gt; ente que la paz dexaba tiempu y recursos disponibles p'ameyorar la capacidá económicu-militar de la URSS.&lt;ref&gt;Njolstad, p. 136.&lt;/ref&gt; Los EE.&amp;nbsp;UU. defendíense amosando la so capacidá militar fora de les sos fronteres y l'ésitu del capitalismu lliberal en tol mundu.&lt;ref&gt;Joshel, p. 128.&lt;/ref&gt; A pesar del discursu de [[John F. Kennedy|Kennedy]] que caracterizó a la Guerra Fría como una llucha poles mentes de los homes» ente dos sistemes d'organización social, a mediaos de la década de 1960 la llucha ideolóxica había quedáu apartada frente a los oxetivos geopolíticos de calter militar y económicu.&lt;ref&gt;Rycroft, p. 7.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Location Warsaw Pakt.svg|thumb|300px|Mapa de los firmantes del [[Pactu de Varsovia]].]]

=== Estancamientu de la situación n'Europa ===
Anque verdaderamente hubo una cierta relaxación de les tensiones tres la muerte de Stalin en 1953, la situación n'Europa siguía siendo incómoda, con dambos bandos fuertemente armaos pero ensin movimientos aparentes.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor= Palmowski, Jan |encyclopedia=A Dictionary of Contemporary World History |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=qqluJAAACAAJ&amp;dq=A+Dictionary+of+Contemporary+World+History |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2004 |editorial=Oxford University Press |isbn=0198608756}}&lt;/ref&gt; Les tropes d'[[Estaos Xuníos]] siguíen apostaes indefinidamente na Alemaña del Oeste y les tropes soviétiques siguíen aparcaes indefinidamente por tola Europa del Este.

Pa compensar el rearmamientu de l'Alemaña Occidental tres la so entrada na OTAN, los países de la órbita soviética sellaron una alianza militar conocida como'l [[Pactu de Varsovia]] en 1955. Sicasí, esti movimientu foi más políticu qu'estratéxicu, pos la URSS yá construyera una rede de defensa mutua con tolos sos satélites antes inclusive de que se formara la OTAN en 1949.&lt;ref&gt;Feldbrugge, p. 818.&lt;/ref&gt;

Asina, el ''statu quo'' d'Europa caltúvose inalteráu. Los soviéticos reprimieron la [[Revolución Húngara de 1956]]&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/4/newsid_2739000/2739039.stm|títulu=Soviet troops overrun Hungary|editorial=BBC News|fecha=4 de payares de 1956|fechaaccesu=11 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; ensin que nenguna de les potencies occidentales tratara de movilizar el so exércitu contra la invasión del Pactu de Varsovia en suelu húngaru. Igualmente, la ciudá de Berlín siguió estremada y apostada.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 108-109.&lt;/ref&gt;

==== Berlín ====
Mientres payares de 1958, Khrushchov trató de desmilitarizar la ciudá de Berlín. Plantegó a norteamericanos, británicos y franceses abandonar les sos respeutives zones d'ocupación so l'amenaza de tresferir el control de los accesos de les potencies occidentales a l'Alemaña Oriental (lo que significaría l'aislamientu del sector occidental de Berlín). La OTAN refugó l'ultimátum y a mediaos d'avientu, Khrushchov abandonó la idea en cuenta d'una conferencia en Xinebra pa resolver la cuestión berlinesa.&lt;ref&gt;Glees, páxs. 126-27.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Checkpoint Charlie 1961-10-27.jpg|thumb| Tanques soviéticos engarraos a tanques d'[[Estaos Xuníos]] nel [[Checkpoint Charlie]], mientres la crisis de 1961.]]
La postrera gran [[Crisis de Berlín de 1961|crisis de la ciudá]] vivir en 1961. Dende principios de la década de los 50, la URSS y dempués los sos estaos satélite empezaron a acutar fuertemente los movimientos migratorios.&lt;ref name=&quot;dowty114&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=114}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, cientos de miles d'[[Alemaña Oriental|alemanes orientales]] consiguíen emigrar a [[Alemaña Occidental]] al traviés del furacu na frontera qu'esistía na ciudá de Berlín, onde la circulación ente sectores orientales y occidentales yera llibre, creando asina un trampolín pa la emigración a Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;harrison99&quot;&gt;{{Harvnb|Harrison|2003|p=99}}&lt;/ref&gt;

Esta facilidá provocó una masiva [[fuga de celebros]] d'Alemaña Oriental escontra Alemaña Occidental de mozos cualificaos: en 1961, el 20&amp;nbsp;% de la población activa en territoriu oriental emigrara a occidente.&lt;ref name=&quot;dowty122&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=122}}&lt;/ref&gt; En xunetu d'esi añu, la Xunión Soviética volvió plantegar como ultimátum l'abandonu de la ciudá de toles potencies ocupantes y la devolución de les zones ocupaes de Berlín Occidental a Alemaña Oriental, colo que'l furacu fronterizu sería esaniciáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=114}}&lt;/ref&gt; Les potencies occidentales fixeron casu omiso del ultimátum.

Dos meses dempués del ultimátum soviéticu, Alemaña Oriental empezó la construcción d'una barrera de cementu y alambre que dixebraba físicamente dambes zones de la ciudá berlinesa, torgando la llibre circulación ente les zones oriental y occidental. La barrera foi creciendo hasta convertise nel [[Muriu de Berlín]].&lt;ref name=&quot;pearson75&quot;&gt;{{Harvnb|Pearson|1998|p=75}}&lt;/ref&gt;

=== La descolonización ===
Aprovechando l'aceleración de la [[descolonización]] mientres la década de 1950 y primeros años de 1960, tantu EE.&amp;nbsp;UU. como la Xunión Soviética compitieron por aumentar la so influencia nos países descolonizados.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 121-124.&lt;/ref&gt; Amás, dende'l puntu de vista soviéticu, la desapaición de los grandes imperios coloniales yera una señal inequívoca de la victoria de la ideoloxía comunista.&lt;ref&gt;Edelheit, p. 382.&lt;/ref&gt; Los movimientos nacionalistes en dellos países (especialmente en Guatemala, Irán, Filipines ya Indochina) fueron empecipiaos o sofitaos en munchos casos por grupos comunistes autóctonos —o, equívocamente, foi la idea más estendida ente los aliaos Occidentales—.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Nesti contestu, los EE.&amp;nbsp;UU. usaron a la CIA pa derrocar a ciertos gobiernos y favorecer a otros.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; La CIA tuvo un papel clave nel derrocamientu de países sospechosos de ser pro-comunistes, como nel casu del primer gobiernu electu democráticamente n'Irán ([[Operación Ajax]]) en 1953 y la cayida de [[Jacobo Arbenz Guzmán]] tres el [[Golpe d'Estáu de 1954 (Guatemala)|Golpe de 1954 en Guatemala]].&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; De la mesma, EE.&amp;nbsp;UU. trató d'ayudar a gobiernos amigos con ayuda económica y militar, como nel casu de [[Vietnam del Sur]].

La mayoría de naciones y gobiernos surdíos tres la descolonización n'Asia, África y América Llatina trataron de safase de la presión d'escoyer el bandu pro-capitalista o pro-comunista. En 1955, mientres la [[Conferencia de Bandung]], decenes de países del Tercer Mundu alcordaron caltenese al marxe de la dinámica de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 126.&lt;/ref&gt; Esti consensu afigurar na creación del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] en 1961.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Como resultáu de l'apaición d'un nuevu factor na Guerra Fría, norteamericanos y soviéticos moderaron les sos polítiques y trataron d'averase a estos nuevos países neutrales (sobremanera en casu de países clave como India o Exiptu) d'una manera menos agresiva que la sostenida hasta entós. Los movimientos nacionalistes ya independentistes consiguieron asina crear un nuevu escenariu más plural, superando la confrontación bipolar de la posguerra, y crearon les bases pa les reivindicaciones nacionalistes n'Asia y América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

=== Carrera armamentista ===
[[Ficheru:US and USSR nuclear stockpiles.svg|lang=ast|thumb|250px|Númberu de [[Cabeza nuclear|cabeces nucleares]] de dambes superpotencies. Reparar la abrupta esguilada alredor de la década de 1960]]

Al terminar la Segunda Guerra Mundial, les dos potencies vencedores disponíen d'una enorme variedá d'[[arma|armes]], munches d'elles desenvueltes y ameyoraes mientres el conflictu. [[Carru de combate|Tanques]], [[avión|aviones]], [[submarín|submarinos]] y otros avanzaos diseños de navíos de guerra, constituyíen les llamaes armes convencionales. Sicasí, la desigualdá resultaba patente, o a lo menos eso paecía-yos a los estadistes. Antes de la Segunda Guerra Mundial, la URSS cuntaba col mesmu númberu de carros de combate que'l restu de les naciones xuntes, y superaba n'aviones de combate, al conxuntu de toles demás fuercies aérees.&lt;ref name=&quot;mañana&quot;&gt;[[Jeremy Isaacs|Isaacs, Jeremy]], Operación Barbarossa, capítulu 5 de ''[[El mundu en guerra]]'', [[Thames Television Int. Ltd]], [[Londres]].&lt;/ref&gt;

Dempués del conflictu, la diferencia numbérica nun yera tan apolmonante, pero entá resultaba fachendosa. Sicasí, la so flota nun podía competir en condiciones d'igualdá cola d'Estaos Xuníos. Tres la [[batalla de Midway]] quedó demostrada la importancia del avión naval d'ataque y el [[portaviones]] nos conflictos marítimos. L'armada soviética disponía de munchos menos barcos d'esti tipu que la d'[[Estaos Xuníos]], y amás, les sos naves yeren de menor tamañu, y nun disponíen de cubierta corrida pa operar dos aeronaves simultáneamente, polo que la so inferioridá resultaba manifiesta.&lt;ref name=&quot;portaaviones2&quot;&gt;ERT, Historia de los portaviones rusos, [[Fuercia Naval]] - Especial Portaviones Nᵘ3, [[MC Ediciones]], [[Valencia]], [[2005]], ISSN 1695-3258.&lt;/ref&gt; Pa la URSS, más problemáticu entá que la falta de portaviones, yera la falta d'una rede mundial de bases de suministru abiertes mientres tol añu. Ente que Estaos Xuníos podía atracar los sos buques en [[Nápoles]], [[Rota]], [[Ḥawai]], [[Filipines]] y munchos otros puertos más, la Xunión Soviética nun podía sacar los sos barcos de puertos propios mientres dellos meses al añu, pos los sos puertos o taben xelaos, o podíen ser fácilmente bloquiaos polos aliaos. Yera'l casu de la flota del [[mar Negru]], que tenía de travesar los 35 quilómetros del [[estrechu del Bósforo]], que [[Turquía]] podía bloquiar fácilmente.

Na aviación convencional, tantu en númberu como en calidá, los nuevos caces y bombarderos soviéticos, non solo taben al altor, sinón percima de los occidentales, los aviones bombarderos [[El to-4]] llanzaron la primera [[bomba atómica]] soviética. Magar que el Pentágonu siempres afirmaba tener aparatos cimeros a los de cualesquier otru país, los enfrentamientos vivíos mientres la [[Guerra de Corea]], [[Guerra de Vietnam]] y darréu, na [[Guerra de la Frontera de Sudáfrica|Guerra de la Frontera]] demostraron la igualdá, cuando non la superioridá, de los aviones soviéticos.

Pero yeren les denominaes armes non convencionales les que llamaben poderosamente l'atención: más poderoses, eficientes, difíciles de fabricar y desaxeradamente cares. La principal d'estes armes yera la [[bomba atómica]]. De primeres de la Guerra fría solo EE.&amp;nbsp;UU. disponía d'estes armes, lo qu'aumentaba significativamente la so poder bélicu. La Xunión Soviética empecipió'l so propiu programa d'investigaciones, pa producir tamién tales bombes, daqué que consiguió en cuatro años; relativu pocu tiempu, ayudar d'[[espionaxe]]. Nun principiu, Estaos Xuníos centró les sos investigaciones en perfeccionar el vector que tresportara les bombes ([[misil]] o [[bombarderu estratéxicu]]); pero foi cuando se supo que Moscú españara la so primer bomba nuclear de fisión, cuando se dio lluz verde al proyeutu pa fabricar la [[bomba d'hidróxenu]], arma que nun tien llende de potencia conocíu. Esto llogróse en [[1952]], y la URSS llograr al añu siguiente.&lt;ref name=&quot;aventura82&quot;&gt;[[Agustín Zamora|Zamora, Agustín]], Poder nuclear el suañu de la hexemonía mundial, Nᵘ82 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], xunu de [[2002]], ISSN 1579-427X&lt;/ref&gt; Magar que la carrera diba bien pareya nel planu cualitativu nun yera lo mesmo nel cuantitativu: contradiciendo a la esmolición occidental d'aquella dómina, el ciudadanu d'[[Estaos Xuníos]] y miembru del [[Institutu Thomas Watson]], [[Serguéi Khrushchov]] afirma qu'en tiempu de la [[Crisis de los misiles de Cuba]] el poder nuclear d'[[Estaos Xuníos]] superaba al oriental en 10 vegaes o más.&lt;ref name=&quot;creación&quot;&gt;[[Serguéi Khrushchov|Khrushchov, Serguéi]], Nikita Khrushchov, la creación d'una superpotencia, [[Pen-State University Press]], citáu nos comentarios de [[Trece Díes]]&lt;/ref&gt;

Esta [[carrera armamentística]] foi promovida pol llamáu ''Equilibriu de Terror'', según el cual, la potencia que s'asitiara al frente na producción d'armes, provocaría un desequilibriu nel escenariu internacional: si una d'elles tuviera mayor númberu d'armes, sería capaz de destruyir a la otra. Sicasí, yá nel sieglu XXI fontes como ''The Times'' consideren que l'esfuerciu soviéticu nun s'emponer a superar al otru adversariu, sinón a algamar para, darréu, obligalo a poner en práutica una estratexa defensiva non ofensiva (arrampuña-y cuantos aliaos pudiera consiguir). D'esta mesma opinión ye Serguéi Khrushchov, quien afirma que la ''carrera'' taba solu na mente de los occidentales, porque pa los soviéticos tratar de dir amontando'l so arsenal y perfeccionando los sos vectores (misiles, bombarderos y submarinos) según les sos posibilidaes, porque nun podía igualar o superar a occidente.&lt;ref name=&quot;creación&quot; /&gt; Esta desproporción paecen confirmala fechos como que los misiles intercontinentales ([[ICBM]]) namái empezaron a tar al altor de los d'[[Estaos Xuníos]], no qu'a operatividad y fiabilidá se refier, escontra finales de los setenta. Tampoco los submarinos nucleares paecíen poder midise colos occidentales, como prueba la gran cantidá d'accidentes que carecieron&lt;ref name=&quot;submarinos&quot;&gt;[[Chris Chant|Chat, Chris]], Submarinos de guerra, [[Editorial Libsa]], [[Madrid]], [[2006]], ISBN 84-662-1310-4&lt;/ref&gt;

=== Carrera espacial ===
{{AP|Carrera espacial}}

[[Ficheru:Sputnik asm.jpg|left|thumb|El llanzamientu del [[Sputnik 1]] marcó l'entamu de la carrera espacial. El cohete que lu punxo n'órbita yera una versión modificada d'un misil [[ICBM]].]]
La carrera espacial puede definise como una subdivisión del conflictu ensin declarar ente Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética nel ámbitu espacial. Ente 1957 y 1975, y de resultes de la rivalidá surdida dientro del esquema de la Guerra Fría, dambos países empecipiaron una carrera na busca de finxos históricos que se xustificaron por razones tantu de seguridá nacional como por razones ideolóxiques asociaes a la superioridá teunolóxica.

La carrera dar por empecipiada en [[1957]], cuando los soviéticos llanzaron el [[Sputnik]], primer artefautu humanu capaz d'algamar l'espaciu y orbitar el planeta. Asina mesmu, los primeros finxos na carrera espacial algamar los soviéticos: en payares d'esi mesmu añu, llancen el [[Sputnik II]] y, dientro de la nave, el primer ser vivu sale al espaciu: una perra [[Kudriavka]], de nome [[Laika]], que morrió a los siete hores de salir de l'atmósfera. El siguiente finxu tamién sería obra de los soviéticos, al consiguir llanzar en [[1961]] la nave [[Vostok 1]], tripulada por [[Yuri Gagarin]], el primer ser humanu en dir al espaciu y tornar sanu y salvu.

La llegada del home al espaciu foi celebráu como un gran trunfu pa la humanidá. N'Estaos Xuníos, la ciudadanía recibió la noticia como un duru golpe a la creencia de la cimera capacidá teunolóxica d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Hall (2001), páxs. 157-163.&lt;/ref&gt; Como respuesta, el presidente Kennedy anunció, mes y mediu dempués del viaxe de Gagarin, qu'Estaos Xuníos sería capaz de poner un home na lluna y traelo sanu y salvu antes d'acabar la década.&lt;ref&gt;{{cita web
|apellíu=Kennedy
|nome= John F.
|url=http://web.archive.org/web/20100302132856/http://www.jfklibrary.org/Historical+Resources/Archives/Reference+Desk/Speeches/JFK/Urgent+National+Needs+Page+4.htm
|títulu= Special Message to the Congress on Urgent National Needs
|obra=Historical Resources
|editorial=John F. Kennedy Presidential Library and Museum
|fecha=25 de mayu de 1961
|page=4
|fechaaccesu=16 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1969, Estaos Xuníos consiguió fabricar el primer artefautu humanu que orbitó sobre la Lluna (el [[Apolo 8]]) ente que los soviéticos teníen graves problemes nel so programa llunar. El 20 de xunetu de 1969 algamábase'l cénit na esploración espacial cuando la misión [[Apolo 11]] consiguió realizar con ésitu la so xera y [[Neil Armstrong|Armstrong]] y [[Edwin Aldrin]] convertir nos primeros humanos en caminar sobre otru cuerpu celeste. Poco dempués, los soviéticos atayaben el so programa llunar.

Estaos Xuníos siguió mandando astronautes a la Lluna, hasta que la falta d'interés y presupuestu fixeron atayar el programa. En 1975, la Misión Conxunta soviéticu-norteamericana [[Proyeutu de pruebes Apolo-Soyuz|Apolo-Soyuz]] dio per rematada la carrera espacial.

=== Crisis de los misiles de Cuba ===
{{AP|Crisis de los misiles de Cuba}}
[[Ficheru:Cubacrisis 01 Nov 1962.jpg|thumb|200px|right|Les fotografíes tomaes polos aviones [[U-2]] demostraron la construcción de [[Silu misilístico|silos]] soviéticos en suelu cubanu.]]
Al trunfar la [[Revolución cubana]] en 1959, dase un verdaderu xiru na hestoria d'[[América Llatina]], pos el naciente procesu de nacionalizaciones y reforma agraria afecta gravemente los intereses d'[[Estaos Xuníos]] na islla que s'aseguraren cola [[Enmienda Platt]] en 1902, esto conduz a fuertes fregadures ente Cuba y Estaos Xuníos que desencadenen na rotura de rellaciones diplomátiques y a la espulsión de Cuba de la [[OEA]], debíu al aislamientu del restu del hemisferiu y el bloquéu económicu, el país convertir nun fuerte aliáu de la URSS y el restu del bloque comunista, convirtiéndose darréu en miembru del [[COMECON]]. Esta crisis llevó al mundu en cantu de la [[guerra nuclear]]. Dempués del fracasáu intentu d'[[invasión de la Badea de Cochinos]] n'abril de 1961. En [[1962]], la Xunión Soviética foi afayada construyendo 40 silos nucleares en Cuba. Según Khrushchov, la midida yera puramente defensiva, pa evitar que los Estaos Xuníos intentaren una nueva turniada contra los cubanos. Per otru llau, yera sabíu que los soviéticos queríen realmente responder ante la instalación d'[[Estaos Xuníos]] de misiles [[Xúpiter II]] na ciudá d'[[Esmirna]], [[Turquía]], que podríen ser usaos pa bombardear el sudoeste soviéticu.

La Xunión Soviética unvió navíos de carga y [[submarín|submarinos]] tresportando armes atómiques escontra Cuba. Un [[Avión de reconocencia|avión espía]] afayó les ramples de llanzamientu, y [[Estaos Xuníos]] ordenó la unviada de navíos escontra [[Cuba]].

El [[22 d'ochobre]] de [[1962]], Estaos Xuníos interceptó los tresportes soviéticos y ordenó cuarentena a la isla, asitiando navíos militares nel [[mar Caribe]] y cerrando los contactos marítimos ente la Xunión Soviética y Cuba. Kennedy dirixó un ultimátum a la URSS: demandó a la URSS que detuviera esos navíos so amenaza d'entamar represalies masives. Los soviéticos argumentaron que nun entendíen por qué Kennedy tomaba esta midida cuando dellos misiles d'[[Estaos Xuníos]] taben instalaos en territorios de países miembros de la [[OTAN]] contra los soviéticos, en distancies idéntiques. [[Fidel Castro]] adució que nun había nada d'illegal n'instalar misiles soviéticos nel so territoriu, y el primer ministru británicu [[Harold Macmillan]] dixo nun entender por qué nun foi propuesta siquier la hipótesis d'un alcuerdu diplomáticu.

El 23 y 24 d'ochobre Khrushchov unviaría mensaxe a Kennedy, informando de les sos intenciones pacífiques. El [[26 d'ochobre]] informó que retiraría los sos misiles de Cuba si Washington comprometer a nun invadir Cuba. A otru día, pidió amás la retirada de los misiles balísticos Xúpiter de Turquía. Dos [[aviones espía]] d'[[Estaos Xuníos]] [[U-2]] fueron baltaos en Cuba y Siberia el [[27 d'ochobre]], xusto nel ápice de la crisis. Esi mesmu día, los navíos mercantes soviéticos llegaren al Caribe y trataben de travesar el bloquéu. El [[28 d'ochobre]], Kennedy foi obligáu a vencer a los pidimientos y aceptó retirar los misiles de Turquía y nun afrellar a Cuba. Asina, [[Nikita Khrushchov]] retiró los sos misiles nucleares de la islla cubana.

Esta crisis dio nacencia a un nuevu periodu: la distensión, señalada pola puesta en marcha del [[teléfonu coloráu]] —en realidá blancu—, llinia direuta ente Moscú y Washington, qu'allixeraría les comunicaciones en casu d'otra crisis.

== La ''détente'' (1962-1979) ==
{{AP|Guerra Fría (1962-1979)}}

Nel intre de les décades de 1960 y 1970, les superpotencies tuvieron que xestionar un nuevu modelu de xeopolítica, nel que'l mundu dexó de tar claramente estremáu en dos bloques antagónicos.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Europa y Xapón recuperáronse rápido de la destrucción de la II Guerra Mundial y la so [[renta per capita]] averar a la d'Estaos Xuníos. Mentanto, la [[economía del Bloque del Este]] entraba nun ciclu de estacamiento económicu.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;hardt16&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=16}}&lt;/ref&gt;

De la mesma, el Tercer Mundu consiguía establecese como bloque independiente al traviés d'organizaciones como'l [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y demostraron la so fuercia de negociación col papel fundamental que tuvo la [[OPEP]] mientres la [[Crisis del petroleu de 1973]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;/&gt;

Na URSS, la xestión de los problemes económicos internos estremó la necesidá d'estender la influencia soviética nel orde mundial.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt; De resultes, líderes soviéticos como [[Alekséi Kosygin]] y el mesmu [[Leonid Brézhnev]] apostaron por una relaxación nes rellaciones internacionales abriendo un nuevu periodu conocíu como la ''distensión'' o ''détente''.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Disensiones sociales n'Europa ===

==== La primavera de Praga y la invasión soviética de Checoslovaquia ====

La [[Primavera de Praga]] foi un curtiu periodu de lliberalización política asocedíu en Checoslovaquia mientres l'añu 1968 que remató cola [[invasión del Pactu de Varsovia a Checoslovaquia]]. Empezó'l 5 de xineru de 1968, cuando'l reformista [[Alexander Dubček]] aportó al poder y siguió hasta'l 21 d'agostu del mesmu añu, cuando los aliaos del [[Pactu de Varsovia]] invadieron el país pa frenar diches reformes.

Les reformes llevaes a cabu mientres la Primavera de Praga taben empuestes a garantizar nuevos derechos (incluyíos los derechos a llibertá d'espresión y a la llibertá de movimientos) empezar un procesu de descentralización económica y alministrativa (estremando'l país en dos federaciones, la [[República Checa]] y [[Eslovaquia]]) y un procesu de democratización del Estáu.

El procesu reformador nun foi bien recibíu na URSS, qu'en fracasando nes negociaciones diplomátiques, empezó una invasión del país al mandu de les tropes del Pactu de Varsovia. A pesar de la resistencia nun esforcia de dellos sectores civiles, nun hubo resistencia militar a la invasión, lo que contribuyó a evitar numberoses baxes en dambos bandos.

Tres la invasión, Dubček foi derrocáu como presidente de Checoslovaquia y los sos socesores esaniciaron la totalidá de les reformes.

==== Mayu del 68 ====

El [[Mayu francés|«Mayu del 68»]] ye'l nome dau a una serie de protestes estudiantiles y fuelgues xenerales que provocaron la cayida del gobiernu de [[De Gaulle]] en Francia. La gran mayoría de los protestantes siguía ideoloxíes d'izquierdes, anque les organizaciones políticu y sindicalista de la izquierda tradicional trataron d'alloñase del movimientu. Les protestes dirixiéronse especialmente al sistema educativo y llaboral imperante.

Anque'l Mayu del 68 acabó per ser un relativu fracasu políticu, l'impautu social foi bien importante. Especialmente en Francia (y de manera menos evidente, nel restu del mundu occidental) la revuelta marcó'l pasu d'una sociedá moralmente conservadora proveniente d'aquellos que vivieron la II Guerra Mundial (basada na relixón, el patriotismu y el respetu pola autoridá) a una moral más lliberal de la xeneración que nació tres la guerra (basada na igualdá, la lliberación sexual y el respetu polos derechos humanos).

=== La coesistencia pacífica» ===
{{VT|Détente}}

Como resultáu de la [[rotura chino-soviética]], les tensiones na frontera China-URSS esguilaron hasta convertise en 1969 nun [[Conflictu fronterizu chino-soviéticu|conflictu armáu]]. El presidente d'Estaos Xuníos [[Richard Nixon]] decidió aprovechar esti conflictu ente les dos potencies comunistes pa inclinar l'equilibriu estratéxicu escontra Occidente.&lt;ref&gt;Dallek, Robert (2007), p. 144.&lt;/ref&gt; De la mesma manera, los chinos buscaben una meyora nes rellaciones colos norteamericanos que-yos diera ventaya na llucha pola hexemonía comunista colos soviéticos. En febreru de 1972, Nixon declaró la so intención d'averase a la china maoísta&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=149-152}}&lt;/ref&gt; col sorprendente anunciu d'un viaxe a Beixín y una xunta con [[Mao Zedong]] y [[Zhou Enlai]]. Nel momentu del anunciu, la URSS yá consiguiera la paridá nuclear con Estaos Xuníos, y la derrota na Guerra de Vietnam debilitara la influencia de EE.&amp;nbsp;UU. nel Tercer Mundu y esfrecíu les rellaciones colos aliaos d'Europa Occidental&lt;ref&gt;Buchanan, páxs. 168-169.&lt;/ref&gt; Anque los conflictos indireutos ente dambes potencies siguíen, ente finales de la década de 1960 y principios de la de 1970, les tensiones ente dambes superpotencies paecíen aselase.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot; /&gt;

Tres la so vista a China, Nixon axuntar colos líderes soviéticos en Moscú.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/may/22/newsid_4373000/4373149.stm|títulu=President Nixon arrives in Moscow|editorial=BBC News|fecha=22 de mayu de 1972|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; Como resultáu d'estes xuntes, roblóse'l primeru de los [[Alcuerdos SALT]] (SALT I), el primer alcuerdu completu de llimitación d'armes robláu ente los dos superpotencies,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nixonlibrary.gov/thelife/apolitician/thepresident/index.php|títulu=The President|fechaaccesu=27 de marzu de 2009|editorial=Richard Nixon Presidential Library}}&lt;/ref&gt; y el [[Tratáu sobre Misiles Antibalísticos]] (Tratáu ABM), que prohibía los desenvolvimientu de sistemes diseñaos pa la interceptación de misiles nel aire. Con ello intentábase llindar el desenvolvimientu de los costosos [[Misil antibalístico|misiles antibalísticos]] y misiles con carga nuclear.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Tres los alcuerdos alcanzaos, Nixon y Brézhnev proclamaron una nueva yera de coesistencia pacífica» basada nuna nueva política de «[[détente]]» (o cooperación) ente los dos superpotencies. Mientres esta coesistencia», Brézhnev trataría de revitalizar la economía soviética, que taba en cayente en parte polos grandes gastos militares que provocaben una situación de tensión continuo.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Ente 1972 y 1974, dambes potencies tamién fortalecieron los sos llazos económicos, cola firma de dellos alcuerdos p'aumentar el comerciu ente elles. Como resultáu de toos estos pactos y alcuerdos, la hostilidá mutua reemplazar por un nuevu marcu históricu onde dambes potencies podíen convivir y desenvolvese.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;/&gt;

De la mesma, n'Europa, la situación de división interna relaxar col desenvolvimientu de la «[[Ostpolitik]]», llevada a cabu pol canciller de la [[RFA]] [[Willy Brandt]] y la firma de los Alcuerdos de Helsinki nel marcu de la [[Conferencia sobre la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] en 1975.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=188}}&lt;/ref&gt;

=== Tensiones nel Tercer Mundu ===
{{VT|Doctrina Nixon}}

[[Ficheru:Henry Kissinger.png|miniaturadeimagen|derecha|[[Henry Kissinger]] tuvo un papel protagonista na Guerra Fría mientres les alministraciones de [[Richard Nixon|Nixon]] y [[Gerald Ford|Ford]]]]

==== América ====

A finales d'abril de 1965, el presidente [[Lyndon B. Johnson]] ordenó l'esplegue de 42&amp;nbsp;000 soldaos na [[República Dominicana]] pa la ocupación del territoriu dominicanu mientres un añu, nuna operación conocida como [[Guerra civil dominicana|Operación Power Pack]], escudándose na posible apaición d'una «nueva Revolución Cubana» n'América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Mientres les eleiciones dominicanes de 1966, so ocupación d'[[Estaos Xuníos]], proclamóse ganador al conservador [[Joaquín Balaguer]]. Anque ye ciertu que Balaguer tenía los sofitu real de les élites del país, lo mesmo que de los llabradores, les eleiciones viéronse desprestixaes pola negativa del anterior presidente [[Juan Bosch]] d'apostales. Tres la victoria de Balaguer, los activistes del [[Partíu Revolucionariu Dominicanu]] (PRD) del ex-presidente Bosch, empezaron una campaña d'ataques contra la policía y l'exércitu.&lt;ref name = &quot;Itzigsohn 2000, 41-42&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Itzigsohn|nome=José|títulu=Developing Poverty: The State, Labor Market Deregulation, and the Informal Economy in Costa Rica and the Dominican Republic|editorial=Penn State University Press|añu=2000|allugamientu=University Park, Pennsylvania|páxines=41-42|url=https://books.google.com/books?id=b7Jo9GtxMEcC|isbn=978-0-271-02028-0}}&lt;/ref&gt;

En [[Chile]], el candidatu del [[Partíu Socialista de Chile]], [[Salvador Allende]], proclamóse vencedor pol congresu de les eleiciones de 1970, convirtiéndose nel primera presidente [[Marxismu|marxista]] [[Comunista]] en ser escoyíu democráticamente nel continente americanu.&lt;ref name=&quot;BBC Allende Profile 2003&quot;&gt;{{cita noticia | títulu = Profile of Salvador Allende | fecha = 8 de setiembre de 2003 |editorial=BBC | agency = [[BBC]] | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3089846.stm | fechaaccesu =25 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; La CIA n'afayando la unviada d'armes soviétiques dende [[Cuba]] a les organizaciones paramilitares de la [[Unidá Popular]] arreyar de manera activa en contra de Allende, los guerilleros paramilitares d'esquierda, el MAPU y el MIR, que llegaría hasta un periodu de baturiciu social rematáu con un [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'está u]]'l 11 de setiembre de 1973, que llevaría al poder al xeneral [[Augusto Pinochet]]. Finalmente, Pinochet consolidó'l so poder como militar, toes la reformes económicu y social de Allende fueron anulaes y los disidentes y guerrilleros d'izquierdes fueron asesinaos o deteníos y torturaos en campos de detención y edificios públicos so la xestión de la [[Direición d'Intelixencia Nacional]] (DINA).

N'[[Arxentina]] hubo dellos intentos fracasaos d'implantación de grupos de [[Guerra de guerrilles|guerrilleros]] con mayor o menor sofitu de la [[Cuba]] de [[Fidel Castro]], entá antes de la creación de los depués bien conocíes bandes [[Montoneros]] y [[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]]. Estos y otros grupos empezaron a actuar en dómines del gobiernu de facto llamáu [[Revolución arxentina]] y depués d'un curtiu periodu de inaición bélica mientres la torna al país de [[Juan Domingo Perón|Perón]], volvieron a entamar el so remanar mientres el gobiernu mayoritariamente escoyíu d'esti postreru, mientres el gobiernu de la so socesora llegal y mientres el gobiernu de facto empecipiáu en [[1976]] que terminó ganándolos nel planu militar.

==== Asia ====
===== Asia Oriental =====
{{VT|Guerra de Vietnam}}

N'[[Indonesia]], l'anticomunista xeneral [[Suharto]] arrampuñó la presidencia al so predecesor, [[Sukarno]], pa imponer lo que se conoció como'l [[Nuevu Orde (Indonesia)|Nuevu Orde]] (''Orde Baru''). Ente 1965 y 1966, los militares asesinaron a más de [[Asesinatos n'Indonesia de 1965-1966|mediu millón]] de persones simpatizantes del [[Partíu Comunista d'Indonesia]] y otres organizaciones d'esquierda.&lt;ref name=&quot;Farid 2007&quot;&gt;Farid, Hilmar (2007). &quot;Mass Killings and Capitalist Expansion, 1965–1966&quot;. In Kuan-Hsing Chen &amp; Chua Beng Huat (Ed.), ''[The Inter-Asia Cultural Studies Reader]''. London: Routledge. páxs. 207-222. ISBN 0-415-43134-4.&lt;/ref&gt;

Mientres la [[Guerra de Vietnam]], Estaos Xuníos siguió sofitando n'a los gobiernu [[Vietnam del Sur|survietnamita]] de [[Ngô Đình Diệm]] nel so conflictu contra los insurxentes comunistes del [[Frente Nacional de Lliberación de Vietnam|Viet Cong]] (FNLV). El presidente Johnson llegó a asitiar hasta 575&amp;nbsp;000 soldaos per tol Sudeste Asiáticu pa procurase la victoria contra'l FNLV y los sos aliaos de [[Vietnam del Norte]], pero'l costu de caltener l'esfuerciu bélicu yera cada vez más insoportable pa la economía d'[[Estaos Xuníos]], sobremanera la [[Crisis del petroleu de 1973|Crisis de 1973]]. Nel otru bandu, Vietnam del Norte recibía sofitu militar y económicu de la Xunión Soviética (450 millones de dólares añales n'armamentu y 15&amp;nbsp;000 asesores militares) y China (320&amp;nbsp;000 soldaos y 180 millones n'armamentu).&lt;ref&gt;Qiang Zhai, ''China and the Vietnam Wars, 1950-1975'' (University of North Carolina Press, 2000), p135; Xen. Oleg Sarin and Col. Lev Dvoretsky, ''Alien Wars: The Soviet Union's Aggressions Against the World, 1919 to 1989'' (Presidiu Press, 1996), páxs. 93-4.&lt;/ref&gt; Finalmente, en 1975, dar por rematada la guerra, cola victoria del Viet Cong y la cayida del Gobiernu de Vietnam del Sur, no que se consideró una de les derrotes más humillantes d'una superpotencia a manes d'unu de los países más probes del mundu.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Yá rematada la Guerra de Vietnam, la violencia nel Sudeste Asiáticu siguía na [[Guerra Civil Camboyana]], ente'l gobiernu pro-occidental de [[Lon Nol]] y los insurxentes [[Maoísmu|maoístes]] de los [[Jemeres Coloraos]]. Mientres los Jemeres Coloraos teníen el sofitu de Vietnam del Norte, Lon Nol perdió tolos sofitos tres la derrota d'[[Estaos Xuníos]] na Guerra de Vietnam. Finalmente. los Jemeres Coloraos facer col poder, y lideraos por [[Pol Pot]] empezaron un [[Xenocidiu camboyanu|xenocidiu]] qu'acabó cola muerte d'ente 1-3 millones de persones d'una población total de 8,4 millones.&lt;ref name=&quot;Heuveline, Patrick 2001&quot;&gt;Heuveline, Patrick (2001). &quot;The Demographic Analysis of Mortality in Cambodia.&quot; In Forced Migration and Mortality, eds. Holly Y. Reed and Charles B. Keely. Washington, D.C.: National Academy Press. Heuveline suggests that a range of 1.17-3.42 million people were killed.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marek Sliwinski 1995&quot;&gt;Marek Sliwinski, Le Génocide Khmer Rouge: Une Analyse Démographique (L'Harmattan, 1995).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Banister, Judith 1993&quot;&gt;Banister, Judith, and Paige Johnson (1993). &quot;After the Nightmare: The Population of Cambodia.&quot; En ''Genocide and Democracy in Cambodia: The Khmer Rouge, the United Nations and the International Community'', ed. Ben Kiernan. New Haven, Conn.: Yale University Southeast Asia Studies.&lt;/ref&gt; Los Jemeres Coloraos, una vegada nel poder, llueu entraron en conflictu colos sos antiguos aliaos comunistes, especialmene los vietnamites. En 1979, Vietnam (yá reunificado) derrocó a Pol Pot y asitió nel so llugar al disidente [[Heng Samrin]], mientres ocupaba la práutica totalidá del país. Tal intromisión de los vietnamites nos asuntos camboyanos tuvo de resultes l'[[Guerra sinón-vietnamita|ataque punitivu]] de China, con escaramuzas na frontera sinón-vietnamita que duraríen hasta 1984. Vietnam, sicasí, llogró ganar al cimeru Exércitu Chinu mientres los principales ataques de 1979.&lt;ref&gt;Xiabing Li (2007). ''A History of the Modern Chinese Army''. University Press of Kentucky, páx. 436.&lt;/ref&gt;

===== Exiptu y Asia Occidental =====

Exiptu foi'l centru de les disputes. Anque Exiptu declarábase neutral, la mayoría del armamentu y l'asistencia económica proveníen de la URSS. Esta alianza, anque de manera ronciega, comprobar col sofitu técnico y militar de la Xunión Soviética mientres la [[Guerra de los Seis Díes]] y la [[Guerra de Gastadura]] contra Israel, que se consideraba aliáu d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Stone, p. 230.&lt;/ref&gt; Anque cola llegada al poder d'[[Anwar el Sadat]] en 1972 Exiptu empezara virar de pro soviéticu a pro occidental,&lt;ref name=&quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;&gt;Grenville, J. A. S. &amp; Bernard Wasserstein (1987). ''[https://books.google.com/books?id=RYyyAAAAIAAJ Treaties of the Twentieth Century: A History and Guide with Texts]'', Volume 2. London and New York: Methuen. ISBN 978-0-416-38080-4.&lt;/ref&gt; l'amenaza d'una posible intervención direuta de la Xunión Soviética en defensa d'Exiptu mientres la [[Guerra del Yom Kippur]] provocó la movilización de les fuercies d'[[Estaos Xuníos]], nuna serie d'actos que pudieron esbaratar la noción de la coesistencia pacífica».&lt;ref&gt;Kumaraswamy, p. 127.&lt;/ref&gt; Estratéxicamente, los conflictos n'Oriente Mediu abrieron una nueva fase na Guerra Fría, na que la URSS podía amenaciar los intereses de EE.&amp;nbsp;UU. basándose na paridá nuclear que consiguieren los soviéticos.

Anque Exiptu foi'l mayor focu d'atención, les potencies tamién actuaron n'otros países de la zona. Los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu comunista de [[Yeme del Sur]] y col gobiernu nacionalista d'[[Iraq]].&lt;ref name = &quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;/&gt; Los soviéticos tamién sofitaron a la [[Organización pa la Lliberación de Palestina|OLP]] de [[Yasir Arafat]].&lt;ref&gt;Friedman, p. 330.&lt;/ref&gt; Per otru llau, ente 1973-1975, la CIA sofitó y conspiró col gobiernu d'Irán pa financiar y armar a los rebeldes curdos mientres la [[Segunda Guerra Curdu-Iraquina]], pa debilitar el gobiernu d'[[Ahmed Hassan al-Bakr]]. El sofitu de la CIA remató cuando Irán ya Iraq roblaron l'[[Alcuerdu d'Arxel (1975)|Alcuerdu d'Arxel]] en 1975.&lt;ref name=&quot;The Ugly Truth About Gerald Ford&quot;&gt;Hitchens, Christopher, [http://www.slate.com/id/2156400 «The Ugly Truth About Gerald Ford.» 29 d'avientu de 2006.] ''Slate''. &lt;/ref&gt;

==== África ====
[[Ficheru:Building with Bullet-holes in Huambo, Angola.jpg|miniaturadeimagen|left|Edificiu en Huambo, Angola. Ente [[Guerra de la Independencia d'Angola|1961]] y [[Guerra Civil d'Angola|2002]], Angola vivió en situación de guerra]]
N'África, los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu nacionalista d'[[Arxelia]].&lt;br /&gt;
Per otru llau oficiales del exércitu [[Somalia|somalín]], encabezaos por [[Mohamed Siad Barre]], llevaron a cabu un golpe d'estáu incruento, formando la [[República Democrática Somalina]], d'ideariu socialista. La Xunión Soviética prometió sofitu a Somalia. Cuatro años dempués, nel país vecín d'[[Etiopía]], l'Emperador [[Haile Selassie]], pro-occidental, foi derrocáu pol [[Conseyu Alministrativu Militar Provisional|Derg]] un grupu d'oficiales radicales del exércitu etíope, lideraos pol pro-soviéticu [[Mengistu Haile Mariam]], que s'entainó a reforzar les rellaciones con Cuba y la URSS.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Erlich|nome=Reese|títulu=Dateline Havana: The Real Story of U.S. Policy and the Future of Cuba|editorial=PoliPoint Press|añu=2008|allugamientu=Sausalito, California|páxines=84-86|url=https://books.google.com/books?id=7q3ibcq_vxQC|isbn=978-0-9815769-7-8}}&lt;/ref&gt; Cuando españaron les hostilidaes ente Somalia y Etiopía ([[Guerra d'Ogaden]]) el somalín Siad Barre perdió'l sofitu de los soviéticos, y a cambéu buscó'l l'asistencia del conocíu como [[Safari Club]] —una alianza de los servicios d'intelixencia d'Irán, Exiptu y Arabia Saudita—. Al traviés del Safari Club, Somalia consiguió armes soviétiques y tanques d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Bronson, ''Thicker than Oil'' (2006), p. 134. &quot;Encouraged by Saudi Arabia, Safari Club members approached Somali president Siad Barre and offered to provide the arms he needed if he stopped taking Russian aid. Barre agreed. Egypt then sold Somalia $75 million worth of its unwanted Soviet arms, with Saudi Arabia footing the bill.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Miglietta, ''American Alliance Policy'' (2002), p. 78. &quot;American military goods were provided by Egypt and Iran, which transferred excess arms from their inventories. It was said that American M-48 tanks sold to Iran were shipped to Somalia via Oman.&quot;&lt;/ref&gt; L'exércitu etíope taba sofitáu por soldaos cubanos y asesores y armamentu soviéticu.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt; La postura oficial d'Estaos Xuníos yera la de neutralidá nel conflictu, anque defendiendo que foi Somalia la que violó la soberanía territorial d'Etiopía. Aun así, l'alministración Carter empezó a sofitar a Somalia dende 1980.&lt;ref name=&quot;Mantzikos&quot;&gt;Ioannis Mantzikos, &quot;[http://www.academicjournals.org/AJPSIR/PDF/pdf2010/June/Mantzikos.pdf O. S. foreign policymaking toward Ethiopia and Somalia (1974-1980)]&quot;, ''African Journal of Political Science and International Relations'' 4(6), June 2010.&lt;/ref&gt;

En 1974, españó en Portugal la [[Revolución de los Claveles]] en contra de la dictadura del [[Estado Novo (Portugal)|Estado Novo]]. Los cambeos políticos en Portugal facilitaron la independencia de les colonies portugueses d'[[Angola]] y [[Timor Oriental]]. N'Angola, onde les faiciones rebalbes sostuvieren una [[Guerra de la independencia d'Angola|guerra pola independencia]] contra Portugal dende 1961, tres la independencia en 1974 estes mesmes faiciones que llucharen xuntes contras les fuercies colonialistes empezaron una [[Guerra Civil Angoleña|guerra civil]] al enfrentase ente elles. Nuna amuesa de los equillibrios políticu-estratéxicos de la Guerra Fría, la guerra civil angoleña enfrentó a tres faiciones distintes: el [[Movimientu Popular de Lliberación d'Angola|MPLA]], sofitáu por cubanos y soviéticos, el [[Frente Nacional pa la Lliberación d'Angola|FNLA]], sofitáu por EE.&amp;nbsp;UU., China y [[Zaire]] y la [[Unión Nacional pa la Independencia Total d'Angola|UNITA]] sofitáu tamién per Estaos Xuníos, el réxime del [[Apartheid]] sudafricano y otra serie de países africanos. Finalmente, el MPLA, con tropes cubanes y sofitu soviéticos, venceríen a la UNITA a pesar del sofitu militar de Sudáfrica.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt;

=== El fin de la coesistencia pacífica» ===

A pesar de los llamamientos al alcuerdu de dambes potencies, mientres la década de 1970, el [[KGB]], dirixíu por [[Yuri Andrópov]], siguió escorriendo a personalidaes disidentes como [[Aleksandr Solzhenitsyn]] y [[Andréi Sájarov]], que criticaben duramente'l réxime soviéticu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=186}}&lt;/ref&gt; Siguieron tamién los conflictos indireutos ente dambes superpotencies ([[Guerra subsidiaria|Guerres &quot;proxy&quot;]])&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=178}}&lt;/ref&gt; Anque'l presidente [[Jimmy Carter]] intentó frenar la carrera armamentística cola firma d'un nuevu tratáu de llimitación d'armes ([[SALT II]]) en 1979,&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/june/18/newsid_4508000/4508409.stm|títulu=Leaders agree arms reduction treaty|editorial=BBC News|fecha=18 de xunu de 2008|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; los sos esfuercios fueron socavados polos eventos que se producieron esi añu, como'l trunfu de la [[Revolución Iranina]] y la [[Revolución Sandinista]], sofitada pol [[KGB]],&lt;ref&gt;Christopher Andrew &amp; Vasili Mitrokhin, ''The KGB and the World: The Mitrokhin Archive II'' (Penguin, 2006), páxs. 41, 120-1.&lt;/ref&gt; que derrocaron a gobernar pro-occidentales de dambos países. Como represalia, EE.&amp;nbsp;UU. oponer a la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|invasión soviética d'Afganistán]] que se produció n'avientu, dando per rematada la era de la coesistencia pacífica».&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

== La «segunda Guerra Fría»: Reagan, Gorbachov y el final de la Guerra Fría (1979-1989) ==
{{AP|Guerra Fría (1979-1985)|Guerra Fría (1985-1991)}}
[[Ficheru:LaGuerraFria 1980.svg|miniaturadeimagen|Estáu de les Aliances en 1980.]]

=== La intervención soviética d'Afganistán ===
{{AP|Intervención soviética n'Afganistán}}

N'abril de 1978, el comunista [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) facer col poder n'[[Afganistán]] tres la [[Revolución de Saur]]. A los pocos meses, el opositores al gobiernu comunista llanzaron una revuelta nel este del país, que se crecer rápido hasta convertise nuna [[Guerra Civil Afgana|guerra civil]] que s'estendía por tol país, colos rebeldes [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] atacando a les fuercies gubernamentales a lo llargo y anchu del país. El gobiernu de [[Paquistán]] aprovía estos rebeldes de llugares onde escondese y entrenamientu militar. Nel otru bandu, el PDPA yera sofitáu polos asesores militares mandaos dende la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Hussain|2005|pp=108-109}}&lt;/ref&gt; Mentanto, nel PDPA lluchábense guerres internes ente la mayoría ''Jalq'' y los moderaos ''Parcham''. Como resultancia, los parchamíes arrenunciaron a los sos cargos nel gobiernu y el oficiales militares parchamíes fueron arrestaos cola escusa d'un supuestu golpe d'estáu parchamí. Escontra 1979, Estaos Xuníos empezara un programa secretu pa dar asistencia militar y armes a los muyahidines.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Meher|2004|pp=68-69, 94}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 el presidente ''jalq'', [[Nur Mohammad Taraki]], foi asesináu nun golpe internu del PDPA orquestrado pol so primer ministru [[Jafizulá Amín]], qu'asumió la presidencia. Los soviéticos, que resabiaben de Amín, [[Operación Nube-333|asesinar n'avientu de 1979]]. Formóse un nuevu gobiernu so les órdenes de los soviéticos, lideráu pol parchamí [[Babrak Karmal]] y cola participación de dambes faiciones. Esplegar más fuercies soviétiques pa estabilizar el país sol poder de Karmal, anque los soviéticos nun esperaben llevar el pesu de les operaciones militares. Sicasí, cola so presencia y sofitu a unu de los bandos, los soviéticos viéronse envolubraos no que tenía de ser una guerra doméstica.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Kalinovsky|2011|pp=25-28}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter|Carter]] describió la intervención soviética como «la más seria amenaza pa la paz dende la Segunda Guerra Mundial».&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=211}}&lt;/ref&gt; De resultes, retiró'l tratáu [[SALT II]] de la so aprobación nel [[Senáu de los Estaos Xuníos|Senáu]], impunxo un [[embargu]] sobre les ceberes y la tresferencia de teunoloxía a la URSS, pidió una medría significativa del gastu militar d'[[Estaos Xuníos]] y finalmente lideró'l [[boicó]] de los [[Xuegos Olímpicos de Moscú 1980|Xuegos Olímpicos de Moscú]] de 1980.

=== La doctrina Reagan ===

En xineru de 1977, cuatro años antes de convertise en presidente, [[Ronald Reagan]] reveló claramente nuna entrevista la so postura en rellación a la Guerra Fría: «La mio idea de lo que tien de ser la política d'Estaos Xuníos no que fai a la Xunión Soviética, ye simple, y dalgunos van dicir que simplaya», dixo. «Ye esta: nós ganamos y ellos pierden, ¿qué te paez?».&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Allen |nome=Richard V. |url=http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398 |títulu=The Man Who Won the Cold War |editorial=Hoover.org |fechaaccesu=3 de payares de 2011|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 1980, Reagan ganó [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|les eleiciones]], cola promesa d'amontar el gastu militar y enfrentase a los soviéticos en cualquier llugar que fuera necesariu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=189}}&lt;/ref&gt; Tanto Reagan, como l'acabante escoyer primer ministra británica [[Margaret Thatcher]], denunciaron tantu a la Xunión Soviética como a la ideoloxía comunista. Reagan calificó a la Xunión Soviética como l'«[[Imperiu del mal]]» y predixo que'l comunismu acabaría en «el montón de cenices de la Hestoria».&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=197}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1985, l'anticomunismu visceral de Reagan desenvolver nuna postura conocida como la [[Doctrina Reagan]] na que, amás de la [[Contención]], abogaba pol derechu de los EE.&amp;nbsp;UU. de subvertir y derrocar los gobiernos comunistes esistentes.&lt;ref name=&quot;Graebner, Burns &amp; Siracusa 2008, 76&quot;&gt;Graebner Norman A., Richard Dean Burns &amp; Joseph M. Siracusa (2008). ''[https://books.google.com/books?id=r71o_AgE7iYC Reagan, Bush, Gorbachev: Revisiting the End of the Cold War].'' Westport, Connecticut: Greenwood Press. p. 76. ISBN 978-0-313-35241-6.&lt;/ref&gt; Amás de siguir cola política de l'alministración Carter de sofitar a los opositores islamistes de la Xunión Soviética y del gobierno pro-soviéticu del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|PDPA]], la CIA tamién buscaba debilitar a la Xunión Soviética promoviendo l'apaición d'un [[Islam políticu]] naquelles [[Asia Central Soviética|Repúbliques Soviétiques d'Asia Central]] de mayoría musulmana.&lt;ref name=&quot;Singh 1995, 130&quot;&gt;Singh, Bilveer (1995). &quot;Jemaah Islamiyah&quot;. En Wilson John &amp; Swati Parashar (Eds.) ''[https://books.google.com/books?id=cai-bxSXayMC Terrorism in Southeast Asia: Implications for South Asia]''. Singapore and Delhi: ORF-Pearson-Longman. p. 130. ISBN 978-81-297-0998-1.&lt;/ref&gt; Amás, la CIA afaló a la [[Inter-Services Intelligence|ISI]] pakistaní, d'ideoloxía anti-comunista, a entrenar a musulmanes de tol mundu por que participaren na ''[[yihad]]'' contra la Xunión Soviética.&lt;ref name = &quot;Singh 1995, 130&quot;/&gt;

=== Estancamientu económicu soviéticu y reforzamientu militar d'Estaos Xuníos ===

==== Problemes estructurales de la economía soviética ====

A principios de la década de 1980, los gastos militares representaben el 25&amp;nbsp;% del PBI soviéticu, a mariña del gastu en bienes de consumu pa los ciudadanos y l'inversión en sectores civiles.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=332}}&lt;/ref&gt; Los gastos acumulaos na [[carrera armamentística]] y otros compromisos derivaos de la so implicación na Guerra Fría, causaron y magnificaron los fondos problemes estructurales del sistema económicu soviéticu,&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Towle|nome=Philip|títulu=The Oxford History of Modern War|páxina=159}}&lt;/ref&gt; qu'acabaron provocando una [[Estancamientu brezhneviano|crisis económica permanente]] mientres el mandatu de Brezhnev.

La inversión soviética nel sector de la Defensa nun taba dirixida tantu por una necesidá militar real, sinón polos intereses privaos de los miembros de la [[Nomenklatura]] que dependíen de les inversiones públiques nel sector pa caltener el so poder ya influencia.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=335}}&lt;/ref&gt; Les [[Historia militar de la Xunión Soviética|fuercies armaes soviétiques]] convertir nes más grandes en función de la cantidá y tipos d'armes que teníen, en númberu de tropes y el tamañu del so [[complexu militar-industrial]]. Sicasí, toes estes ventayes cuantitatives de bloque oriental víense munches vegaes superaes poles ventayes cualitatives de los exércitos más modernos y tecnológicamente más avanzaos del bloque occidental.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=340}}&lt;/ref&gt;

La esguilada militar qu'empezó Reagan nun foi siguida d'una esguilada igual na Xunión Soviética, por falta de recursos económicos.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url= http://www.theatlantic.com/past/politics/foreign/reagrus.htm|títulu=Reagan and the Russians|fecha=February 1994|obra=The Atlantic|autor=Lebow, Richard Ned and Janice Gross Stein|fechaaccesu=28 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;Los gastos militares soviéticos yá se consideraben escesivos, y xuntu con una [[economía planiada]] ineficiente y una [[Coleutivización na Xunión Soviética|agricultura colectivizada]] pocu granible, yeren un llastre bien pesáu pal desenvolvimientu de la [[Economía de la Xunión Soviética|economía soviética]]&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Coles mesmes, tanto Arabia Saudita como otros países non-[[OPEP]] empezaron a amontar la so producción,&lt;ref name=&quot;EIA&quot;&gt;&quot;[http://www.eia.doe.gov/emeu/international/contents.html Official Energy Statistics of the US Government]&quot;, EIA&amp;nbsp;— International Energy Data and Analysis. Retrieved on July 4, 2008.&lt;/ref&gt; enchiendo'l mercáu del petroleu y emburriando los precios escontra baxo. Esta baxada de precios afectó gravemente a la Xunión Soviética, una y bones la esportación de petroleu yera la so fonte principal de divises.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Los problemes derivaos d'una economía centralizada,&lt;ref name=&quot;hardt1&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=1}}&lt;/ref&gt; la baxada del preciu del crudu y el gastu militar desafranáu conducieron a la economía soviética a una crisis sistémica&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;&gt;Gaidar 2007 páxs. 190-205.&lt;/ref&gt;

==== Aumentu de la capacidá militar d'Estaos Xuníos ====

Dende 1980, EE.&amp;nbsp;UU. empezó una esguilada militar col desenvolvimientu d'armes como'l bombarderu [[Rockwell B-1 Lancer]], el misil [[LGM-118A Peacekeeper]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fas.org/nuke/guide/usa/icbm/lgm-118.htm|títulu=LGM-118A Peacekeeper|fechaaccesu=10 d'abril de 2007|fecha=15 d'agostu de 2000|editorial=Federation of American Scientists}}&lt;/ref&gt; y sobremanera, el desenvolvimientu esperimental de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]], conocida como «La Guerra de les Galaxes» que pretendía, por aciu unos satélites asitiaos na órbita terrestre, tener la capacidá d'interceptar los misiles enemigos en plenu vuelu.&lt;ref name=&quot;ShieldSpace?&quot;&gt;Lakoff, p. 263.&lt;/ref&gt;

La ciudadanía d'[[Estaos Xuníos]] inda guardaba munches rocees a la intervención militar direuta dende'l desastre de la Guerra de Vietnam.&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=323}}&lt;/ref&gt; L'alministración Reagan optó pol usu de táctiques rápides y de baxu costu pa la intervención nos conflictos nel estranxeru, como l'usu de la [[contrainsurgencia]].&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot; /&gt; Mientres 1983, l'alministración Reagan intervieno na [[Guerra Civil Libanesa]], invadió [[Invasión de Granada Granada]], bombardeó [[Libia]] y sofitó a los [[Contras]], un grupu de paramilitares anticomunistes que buscaben derrocar al gobiernu [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional|sandinista]] prosoviético de Nicaragua. Ente que les sos actuaciones en Granada y Libia fueron populares, el so sofitu a los contrainsurgentes foi más revesosu, como nel casu del [[Irán-Contra]].&lt;ref name = &quot;Reagan&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Reagan, Ronald|editor=Foner, Eric; Garraty, John Arthur|títulu=The Reader's companion to American history|url=https://books.google.com/?id=KrWDw-_devcC|fechaaccesu=16 de xunu de 2008|añu=1991|editorial=Houghton Mifflin Books|isbn=0-395-51372-3}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, los soviéticos siguíen aumentando'l gastu de les sos intervenciones nel estranxeru. Anque Brezhnev afirmaba que la intervención soviética n'Afganistán sería curtia, les guerrilles musulmanes, col sofitu de EE.&amp;nbsp;UU., ufiertaben una resistencia fiera al invasor.&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;/&gt; La Xunión Soviética llegó a movilizar 100&amp;nbsp;000 soldaos en suelu afganistanu pa sostener el so gobiernu-marioneta, lo que llevó a munchu observadores a calificar la guerra n'Afganistán como «el Vietnam de los soviéticos».&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=314}}&lt;/ref&gt; La guerra d'Afganistán tuvo unes repercusiones peores entá que la de Vietnam pa los norteamericanos, pues el conflictu afganistanu coincidió con un periodu de desintegración interna y crisis económica nel sistema soviéticu.

=== Les reformes de Gorbachov ===

Nel momentu en que'l (comparativamente) mozu [[Mikhaíl Gorbachov]] convertir en [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] en 1985,&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;/&gt; la economía soviética taba totalmente enllancada y ensin fondos de divises estranxeres por causa de la cayida de los precios del petroleu de la década de 1980.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot; /&gt; Esta situación motivó a Gorbachov pa buscar nueves midíes qu'alicaren la economía y ameyoraren la calidá d'un Estáu enfermo y podre pola corrupción.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=331-333}}&lt;/ref&gt;

Tres unes reformes cosmétiques, Gorbachov llegó a la conclusión de que yeren necesarios cambeos estructurales fondos, y en xunu de 1987 anunció una serie de reformes económiques que se conocieron como la [[Perestroika]]&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=231-233}}&lt;/ref&gt; (reestructuración). La Perestroika relaxó'l sistema de producción soviéticu, dexó l'actividá económica privada, y punxo les primeres midíes pa impulsar la inversión estranxera. Estes midíes pretendía redirixir los recursos del país de los costosos compromisos militares de la Guerra Fría a otres árees más granibles de los sectores civiles.&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot; /&gt;

A pesar del escepticismu inicial d'Occidente, el nuevu líder soviéticu demostró tar más comprometíu col desenvolvimientu económicu de la Xunión Soviética que de siguir con una costosa carrera armamentística con EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name=&quot;Palmowski&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LaFeber2002&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=300-340}}&lt;/ref&gt; Como midida p'aselar a la oposición interna, Gorbachov introdució la [[Glásnost]] (apertura), qu'amontaba la llibertá de prensa y la tresparencia de les instituciones del Estáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=7}}&lt;/ref&gt; La Glásnost intentaba amenorgar la corrupción que s'instalara nes altes esferes del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]] y moderar los abusos del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=33}}&lt;/ref&gt; La Glásnost tamién dexaba un contautu más intensu de los ciudadanos soviéticos col mundu occidental-capitalista, particularmente colos Estaos Xuníos, acelerando'l procesu de «[[détente]]» ente dambes potencies.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=61}}&lt;/ref&gt;

=== El destemple de les rellaciones ===
[[Ficheru:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|left|200px|[[Ronald Reagan|Reagan]] y [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]], mientres el Cume de Xinebra.]]
Como respuesta a les concesiones militares y polítiques del Kremlin, Reagan aceptó retomar les conversaciones sobre los asuntos económicos y el replantegamientu de la carrera armamentística.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=229-230}}&lt;/ref&gt; La primera d'estes xuntes tuvo llugar en Xinebra, en payares de 1985.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot; /&gt; Na sala de deliberaciones namái tuvieron presentes ambos mandatarios acompañaos d'un intérprete. En principiu, alcordaron amenorgar l'arsenal nuclear de cada país nun 50&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/21/newsid_2549000/2549897.stm «1985: &quot;Superpowers aim for 'safer world'.» 21 de payares de 1985.] BBC News. Consultáu'l 4 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt; La segunda xunta tuvo llugar na [[Cume de Reikiavik]]. Les conversaciones colaben per bon camín hasta que s'aldericó l'asuntu de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica|«Guerra de les Galaxes»]], que Gorbachov quería que se desmantelara, a lo que Reagan negábase.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE0DA1F3BF93AA15756C0A96Y948260|títulu=Toward the Summit; Previous Reagan-Gorbachev Summits|obra=The New York Times|fechaaccesu=21 de xunu de 2008|fecha=29 de mayu de 1988}}&lt;/ref&gt; Les negociaciones fracasaron, pero nuna tercer xunta en 1987 producióse una gran meyora cola firma del [[Tratáu INF]], qu'esanició los misiles balísticos y de cruceru nucleares o convencionales, que'l so rangu tuviera ente 500 y 5500 quilómetros.

Les tensiones ente Occidente-Oriente diben sumiendo rápido mientres la segunda metá de la década de 1980, hasta llegar al so puntu máxima espresión nel cume final de Moscú, en 1989, pa roblar los alcuerdos [[START I]]&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=255}}&lt;/ref&gt; A lo llargo d'esi añu, faíase más aparente que los soviéticos nun podríen caltener los subsidios colos que vendía gas y petroleu a precios baxos a los sos aliaos, nin soportar el costu de movilizar un gran númberu de tropes fora de la so frontera.&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;/&gt; Amás, cola proliferación de los misiles intercontinentales, la ventaya estratéxica d'una defensa basada en «países satélite» yera irrelevante; poro, los soviéticos declararon oficialmente ([[Doctrina Sinatra]]) que nun volveríen intervenir nos asuntos domésticos de los sos aliaos na Europa del Este.&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=248}}&lt;/ref&gt; Les tropes soviétiques retirar d'Afganistán&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=235-236}}&lt;/ref&gt; y yá en 1990, col Muriu de Berlín yá destruyíu, Gorbachov robló'l [[Tratáu Dos más Cuatro]] que consagraba ''de iure'' la [[Reunificación alemana]]&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;&gt;{{Harvnb|Shearman|1995|p=76}}&lt;/ref&gt;

El 3 d'avientu de 1989, mientres la [[Cume de Malta]] Gorbachov y el socesor de Reagan, [[George H. W. Bush]], declararon terminada la Guerra Fría.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_4119000/4119950.stm «Malta summit ends Cold War.»] BBC News, December 3, 1989. Consultáu'l 11 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt;

== La cayida del muriu y la disolución de la Xunión Soviética (1989-1991) ==
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-1990-0221-027, Berlin, Blick auf Straße des 17. Juni.jpg|thumb|250px|El [[Muriu de Berlín]] a principios de 1990]]
A lo llargo del branu de 1989, una serie de subterfugios llegales dexaron a los ciudadanos d'Alemaña Oriental pasar a la Europa Occidental: la desapaición de controles na frontera d'Hungría con Austria dexaba a los ciudadanos de Berlín Este salir como turistes a Hungría, y dellí a Austria.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/2009/sep/13/opinion/oe-meyer13|títulu=The picnic that brought down the Berlin Wall|nome=Michael|apellíu=Meyer|obra=[[Los Angeles Times|TIMAR]]|fecha=13 de setiembre de 2009|fechaaccesu=14 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; El Gobiernu d'Alemaña Oriental respondió prohibiendo los viaxes a Hungría, solamente p'atopase con que'l mesmu problema reproducir en Checoslovaquia, dende onde los ciudadanos pasaba a Hungría y dende ellí a Austria.

El 18 d'ochobre'l presidente d'Alemaña Oriental [[Erich Honecker]] dimitía y asumía el so cargu [[Egon Krenz]]. Mentanto, les protestes asoceder a lo llargo de toa Alemaña Oriental, hasta llegar al so cénit el 4 de payares, cuando mediu millón de persones se [[Manifestación de Alexanderplatz|manifestaron en Alexanderplatz]].&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1989/11/05/world/500000-in-east-berlin-rally-for-change-emigres-are-given-passage-to-west.html?scp=1&amp;sq=alexanderplatz&amp;st=nyt|títulu=500,000 in East Berlin rally for Change|fechaaccesu=7 de payares de 2010|fecha=[[5 de payares]] de [[1989]]|editor=[[New York Times]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los ciudadanos d'Alemaña Oriental siguíen llegando en folaes a Checoslovaquia pa escapar al traviés d'Hungría y Austria. L'alministración de Krenz acabó tolerando esti subterfugio y finalmente, pa facilitar los entueyos aduaneros que se presentaben, el gobiernu de Krenz decidió dexar a los ciudadanos de Berlín Este a salir direutamente polos puestos fronterizos escontra Berlín Oeste. La nueva regulación que dexaba los viaxes privaos ente dambes zones diba presentase'l 9 de payares, y entraríen n'efeutu a otru día.

[[Günter Schabowski]], el voceru del [[Partíu Socialista Unificáu d'Alemaña|SEI]], tenía la xera d'anunciar estos cambeos; sicasí, Schabowski nun participó nes conversaciones que dieron forma a la nueva regulación y nun taba enteráu de tolos detalles.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot;&gt;Sarotte, Mary Elise (1 November 2009) [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/10/30/AR2009103001846.html &quot;How it went down: The little accident that toppled history&quot;] ''Washington Post''. Retrieved 2 November 2009.&lt;/ref&gt; Poco primero de la rueda de prensa que se daría p'anunciar los cambeos, pasóse-y una nota colos cambeos na regulación, pero ensin ufierta-y más información de cómo xestionar la noticia. En realidá, estes nueves regulaciones completárase solamente unes hores antes del anunciu, y tendríen d'entrar n'efeutu a otru día pa poder avisar a guardar de los puestos fronterizos; pero naide avisó a Schabowski d'esti detalle.&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Sebetsyen|nome=Victor|títulu=Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire|editorial=[[Pantheon Books]]|allugamientu=New York City|añu=2009|isbn=0-375-42532-2}}&lt;/ref&gt;

Schabowski, poro, nun pudo faer otra cosa que lleer la nota en voz alta. Cuando empezó la vez d'entrugues, unu de los periodistes preguntó cuándo tendríen efeutu les mentaes regulaciones. En duldando unos segundos, respondió que la nueva regulación entraba n'efeutu de manera inmediata,&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt; y siguiendo la vez d'entrugues, afirmó que les regulaciones afectaben igualmente a los puestos fronterizos de Berlín Oeste, anque na nota que se lleera nun se faía referencia nenguna a la ciudá de Berlín.&lt;ref&gt;Walker, Marcus (21 October 2009) [http://online.wsj.com/article/SB125597721400194603.html &quot;Did Brinkmannship Fell Berlin's Wall? Brinkmann Says It Did]&quot; The Wall Street Journal.&lt;/ref&gt;

Los estractos d'esta rueda de prensa abrieron los informativos d'Alemaña Occidental (que la so señal llegaba tamién a la práutica totalidá d'Alemaña Oriental) El presentador d'unu de los programes de l'[[ARD]], Hans Joachim Friedrichs, proclamó: «Este ye un día históricu. Alemaña Oriental anunció que, con efeutu inmediatu, les fronteres fueron abiertes. La [[RDA]] ta abriendo les fronteres... los puestos fronterizos de Berlín tán abiertos».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt;

N'oyendo la retresmisión, los ''ossis'' (ciudadanos de Berlín Este) empezaron a axuntase nos seis puestos fronterizos a lo llargo del Muriu de Berlín, esixendo a los guardias fronterizos qu'abrieren darréu los puestos de control.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt; Los guardias, sosprendíos y devasaos pola situación, empezaron a llamar frenéticamente a los sos superiores. Nun principiu, ordenóse controlar a les persones «más agresives» y sella-yos el pasaporte de manera que nun pudieren volver entrar a Alemaña Oriental (lo que significaba revoca-yos la ciudadanía). Aun así, miles de persones siguíen nos controles fronterizos, esixendo pasar al otru llau «tal que Schabowski dixo».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;

Al poco tiempu, taba claro que nenguna autoridá del Berlín Oriental tomaría la responsabilidá d'ordenar l'usu de la fuercia letal, de manera que los guardias, superaos claramente en númberu, viéronse impotentes ante les folaes de ciudadanos. Finalmente, a les 22:45, los guardias vencieron y abrieron los puestos fronterizos dexando pasar a la xente ensin apenes control, o direutamente, ensin pidir siquier el pasaporte.

La división de la ciudá acabaría formalmente'l 3 d'ochobre de 1990.

=== La cayida de les democracies populares n'Europa del este ===

En 1989, el sistema soviéticu d'aliances taba en cantu del colapsu, y ensin sofitu militar de la URSS, los líderes comunistes del [[Pactu de Varsovia]] perdieron gran parte del so poder.&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;/&gt; Organizaciones de base, como'l sindicatu polacu [[Solidarność]], aumentaron rápido la so popularidá. En 1989, los gobiernos comunistes de [[República Popular de Polonia|Polonia]] y [[República Popular d'Hungría|Hungría]] fueron los primeres n'empezar a axustar la organización d'unes eleiciones llibres. En [[Checoslovaquia]] y [[Alemaña Oriental]] les masives protestes depunxeron a los inmóviles líderes comunistes. Tamién cayeron los réximes de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]] y [[República Socialista de Rumanía|Rumanía]], siendo esta postrera la única na qu'hubo [[Revolución rumana de 1989|derramamiento de sangre]] mientres el cambéu de réxime.

=== La rotura interna de la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques ===

Dientro de la URSS, la nueva política de [[glásnost]] acabó per romper los llazos que calteníen a les distintes [[Repúbliques de la Xunión Soviética]].&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot; /&gt; La llibertá de prensa y la disidencia amparada so la ''glásnost'' provocó un resurdimientu de la cuestión nacional» y provocó que delles repúbliques proclamaren la so autonomía de los designios de Moscú. En febreru de 1990, meses antes de la disolución total de la URSS, el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] tuvo que dexar el monopoliu centralista del poder estatal tres 73 años.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Sakwa|1999|p=460}}&lt;/ref&gt; Les [[repúbliques báltiques]] fueron más allá y proclamaron la so independencia total de la URSS.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=253}}&lt;/ref&gt;

=== Disolución final de la Xunión Soviética ===

Nun principiu, l'actitú tolerante que Gorbachov tenía escontra los cambeos n'Europa del Este, nun significaba la mesma tolerancia escontra los cambeos radicales dientro del territoriu de la Xunión Soviética. La represión soviética que s'exerció nos países bálticos tres la declaración de la so independencia, topetaben cola intención del presidente Bush de caltener unes rellaciones normalizaes cola URSS, avisando a Gorbachov de que los llazos comerciales ente dambos países veríense gravemente afeutaos si la violencia siguía.&lt;ref&gt;Goldgeier, p. 27&lt;/ref&gt; Sicasí, la realidá yera que l'Estáu soviéticu se desmoronaba inexorablemente, hasta'l golpe de gracia que supunxo'l [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|fallíu golpe]] d'agostu de 1991. Un númberu cada vez mayor de Repúbliques soviétiques manifestaba la so intención d'independizase de la URSS, especialmente la [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia|Rusia]], lo que significara'l fundimientu total y caótico de la Xunión Soviética. El 21 d'avientu de 1991 producíase la [[disolución de la Xunión Soviética]] roblándose'l tratáu que creaba la [[Comunidá d'Estaos Independientes]], que tendría de ser la heredera llegal de la URSS, na que cada república sería independiente y llibre de xunise, y caltendríase una unión bien laxa nuna especie de [[confederación]]. La CEI acabó siendo'l marcu onde, según los líderes rusos, llevar a cabu «un divorciu civilizáu» de les distintes repúbliques soviétiques.&lt;ref&gt;[http://rferl.org/featuresarticle/2006/12/14b6b499-9eb2-4dee-b96c-784ec918969a.html Soviet Leaders Recall ‘Inevitable' Breakup Of Soviet Union], [[Radio Free Europe/Radio Liberty]], December 8, 2006. Retrieved May 20, 2008.&lt;/ref&gt;

La Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques, la URSS, declaróse oficialmente eslleida'l 25 d'avientu de 1991.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=256-257}}&lt;/ref&gt;

== La guerra fría n'otres llatitúes ==

=== América ===
{{AP|Guerra Fría en Centru y Suramérica}}
{{VT|Operación Cóndor}}
La intervención d'[[Estaos Xuníos]] na guerra fría cuayóse al traviés del sofitu político y económico a gobiernos militares de munchos países norte , centru y suramericanos, y que yeren nel so senu económico y político contrarios a los procesos revolucionarios qu'apuntaben escontra'l [[socialismu]]. Un exemplu d'esto atópase en [[Guatemala]], cuando per mediu d'una intervención de la [[CIA]] foi derrocáu'l presidente Jacobo Arbenz en 1954, atayándose asina'l procesu democratizador en Guatemala, y empecipiándose un periodu de dictadures militares que duraría hasta 1985. Otru exemplu ye'l de [[Chile]]; col Gobiernu de [[Salvador Allende]], la [[Unidá Popular]] foi depuesta pol xeneral [[Augusto Pinochet]]. Na [[Arxentina]] la intervención armada de grupos inspiraos yá nel comunismu chinu, yá —mayoritariamente— nel [[Fidel Castro|castrismu]] o'l llamáu [[Che Guevara|guevarismo]] foi abierta y ensin nengún ocultamiento, cola aición de [[Montoneros]] y l'[[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]], ente otros. Fieles a la táctica comunista d'ampliar y esplotar les diferencies (que de xacíu esistíen) na sociedá, captaron primeramente a una porción del [[Juan Domingo Perón|peronismu]] y empezaron la so aición [[Guerra de guerrilles|guerrillera]] yá dende los años 60. Prosiguir mientres gobiernos militares y mientres los gobiernos democráticos de Perón y de la so socesora llegal y tamién mientres el gobiernu militar empezáu en [[1976]]. Esti postreru, dio entamu al llamáu [[Terrorismu d'Estáu n'Arxentina nes décades de 1970 y 1980|terrorismu d'Estáu]] col qu'aniquiló militarmente a estos grupos.
De la mesma, el intervencionismu del bloque oriental n'asuntos más que tou suramericanos instauróse al traviés del sofitu a diversos grupos guerrilleros en [[Bolivia]], [[Colombia]], [[Perú]] y otres naciones centro y suramericanes. Esti procesu empecipiar col sofitu soviéticu al réxime socialista enllantáu por Castru en Cuba, quien de la mesma suministró un bien acuciosu sofitu a les guerrilles que por esa entós proclamábense «revolucionaries».
* [[20 d'avientu]] de [[1989]]: Fin de la dictadura de 21 años dende la dómina del xeneral [[Omar Torrijos]] en [[Panamá]] hasta la cayida del xeneral [[Manuel Antonio Noriega]] cola [[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]].

=== Sudeste asiáticu ===
(Cronoloxía indicativa):

* [[1 d'ochobre]] de [[1949]]: El partíu comunista chinu gana la guerra civil y proclama la [[República Popular China]]. Independencia de facto de [[Taiwán]] proclamada [[República de China]]. Amenaza d'un nuevu conflictu neutralizada pola presencia naval d'[[Estaos Xuníos]].
* [[25 de xunu]]-agostu de [[1950]]: Ofensiva de les tropes [[Corea del Norte|norcoreanas]] en [[Corea del Sur]].
* [[27 de xunu]] de [[1950]]: El presidente d'Estaos Xuníos Truman unvia al exércitu a socorrer a Corea del Sur dempués del llamáu de la [[ONX]]
* Setiembre-ochobre de [[1950]]: Contraofensiva d'Estaos Xuníos en Corea *
Payares de 1950-xineru de [[1951]]: Respuesta de Corea del Norte, sofitada por [[República Popular China|China]].
* Marzu de [[1951]]: El frente estabilízase.
* [[27 de xunetu]] de [[1953]]: Los dos Cories roblen un [[Alcuerdu d'Armisticiu de Corea|armisticiu]].
* agostu de [[1954]]-mayu de [[1955]]: Bombardeos intensivos a islles dependientes de Taiwán por China.
* agostu-xunetu de [[1958]]:Bombardeos intensivos de les islles de [[Quemoy]] y [[islles Matsu|Matsu]] y enfrentamientos navales y aéreos ente la República Popular China y Taiwán; la presencia de la [[Armada de los Estaos Xuníos|marina d'Estaos Xuníos]] torga'l desembarcu de tropes chines continentales.
* [[20 d'avientu]] de [[1960]]: Creación del Frente Nacional de Lliberación de [[Vietnam del Sur]].
* Agostu de [[1964]]: Escaramuzas ente les flotes d'Estaos Xuníos y [[Vietnam del Norte|norvietnamites]] nel Golfu de [[Tonkín]].
* Marzu de [[1965]]: Les fuercies d'Estaos Xuníos deciden la intervención.
* Xineru-febreru de [[1968]]: Los norvietnamitas introducen 70&amp;nbsp;000 homes en Vietnam del Sur.
* Mayu de [[1968]]: tienen lugar negociaciones ente les distintes partes.
* [[1971]]: La República Popular China ye almitida na [[ONX]] y llogra una plaza permanente nel [[Conseyu de Seguridá de la ONX|conseyu de seguridá]], en reemplazu de Taiwán, que ye escluyíu de la organización.
* Febreru de [[1972]]: Visita de [[Richard Nixon]] a China Popular.
* [[27 de febreru]] de [[1973]]: [[Alcuerdos de paz de París (1973)|Alcuerdos de París]]. Retirada de tropes d'Estaos Xuníos.
* [[17 d'abril]]: Toma de [[Pnom Penh]] polos [[Jemeres Coloraos|Khmers coloraos]].
* [[30 d'abril]] de [[1975]]: [[Saigón]] ye tomada polos norvietnamitas.
* [[25 d'abril]] de [[1976]]: Eleición d'una asamblea nacional [[vietnam]]ita.
* xunu de [[1978]]: 70&amp;nbsp;000 soldaos vietnamites ocupen una zona fronteriza nel interior de [[Camboya]].
* [[1 de xineru]] de [[1979]]:Estaos Xuníos reconoz a Beixín como capital de China coles mesmes que cierra la so [[embaxada]] en [[Taipéi]].
* [[7 de xineru]] de [[1979]]: Toma de [[Pnom Penh]] por tropes vietnamites.
* Febreru de [[1979]]: ofensiva militar china en Vietnam.
* Setiembre de [[1989]]: Retirada de les fuercies vietnamites de [[Camboya]].

=== Guerra fría n'África ===
A partir de [[1975]], les guerrilles comunistes tomen el poder nos países apocayá independizaos del antiguu imperiu colonial portugués n'[[África]] ([[Angola]] y [[Mozambique]]). Empecipiaron aiciones militares contra [[Sudáfrica]] col sofitu del exércitu [[cuba|cubanu]], qu'aportaron n'auténtiques batalles, especialmente en [[Namibia]], ocupada pol réxime racista de Sudáfrica ([[Apartheid]]). A partir de 1976 n'[[Etiopía]], l'exércitu [[URSS|soviéticu]] y les fuercies cubanes intervinieron contra movimientos opositores a la dictadura de [[Mengistu Haile Mariam]]. L'exércitu [[Francia|francés]] entabló aiciones de desestabilización, como'l salvamentu de [[Kolwezi]].

== La guerra fría na historiografía occidental ==
Hai tres periodos definíos nel estudiu de la Guerra Fría n'Occidente:{{ensin referencies tradicionalista, [[Revisionismu (marxismu)|revisionista]] y post-revisionista. Mientres más d'una década tres del final de la Segunda Guerra Mundial, pocos historiadores d'Estaos Xuníos aldericaron la interpretación &quot;tradicionalista&quot; avera del empiezu de la Guerra Fría; la que sostenía que la rotura de les rellaciones foi resultáu direutu de la violación de Stalin de los alcuerdos de Yalta, la imposición de gobiernos adictos a Moscú na afarada Europa Oriental, la intransixencia soviética y l'agresivu expansionismo soviéticu.

Sicasí, darréu'l historiadores revisionistes, especialmente [[William Appleman Williams]] na so obra de [[1959]] ''The Tragedy of American Diplomacy'' y [[Walter LaFeber]] na so obra ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1966'' ([[1968]]), señalaron una esmolición pasada por altu: l'interés d'Estaos Xuníos en caltener una puerta abierta» pal comerciu d'Estaos Xuníos nos mercaos mundiales. Señalóse polos revisionistes que la política de contención d'Estaos Xuníos espresada na Doctrina Truman yera equivalente a un intentu de culpar al otru. Indicábase como fecha d'entamu de la Guerra Fría a les esplosiones nucleares d'Hiroshima y Nagasaki, interpretando l'usu d'armes nucleares per parte de los Estaos Xuníos como una alvertencia (o velada amenaza) dirixida a una Xunión Soviética que taba a puntu d'entrar en guerra contra'l yá derrotáu Imperiu xaponés. Llueu'l historiadores perdieron interés na entruga sobre'l responsable de la rotura de les rellaciones soviético-americanes, pa señalar que'l conflictu ente les superpotencies yera en ciertu mou inevitable. Esti aproximamientu revisionista al fenómenu de la Guerra Fría algamó especial puxanza mientres la Guerra de Vietnam, na que munchos repararon a los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética como dos imperios moralmente comparables.

Nos últimos años de la Guerra Fría fixéronse esfuercios pa llegar a una síntesis pos-revisionista, y dende el final de la guerra fría, la escuela post-revisionista aportó a predominante. Ente los historiadores post-revisionistes más destacaos atopamos a [[John Lewis Gaddis]] y [[Robert Grogin]]. Más qu'atribuyir la responsabilidá del entamu de la guerra fría a dalguna de les superpotencies d'entós, los historiadores post-revisionistes centrar en temes como la mutua rocea, les mutues falses perceiciones y reactividades, y les responsabilidaes compartíes ente los dos superpotencies. Tomando elementos de la escuela realista de les rellaciones internacionales, los historiadores postrevisionistas acepten la política d'Estaos Xuníos n'Europa, como l'ayuda a Grecia en [[1947]] y el [[Plan Marshall]].

Acordies con esta síntesis, l'actividá comunista nun foi l'orixe de les dificultaes n'Europa, sinón que foi una consecuencia de los destructivos efeutos de la Guerra na estructura económica, política y social d'Europa. Nesti contestu, el Plan Marshall reconstruyó un sistema económicu capitalista, atayando'l llamamientu políticu al radicalismu izquierdista.

N'Europa Occidental, l'ayuda económica terminó cola escasez de divises y estímulu la inversión privada pa la reconstrucción de posguerra. Nos Estaos Xuníos, el plan sacó a la economía d'una crisis de superproducción, y caltuvo la demanda poles esportaciones d'Estaos Xuníos. La OTAN sirvió pa integrar a Europa Occidental nuna rede de pactos de mutua defensa. D'esta miente, apurrió salvaguardes contra la subversión, o siquier la neutralidá en bloque. Refugando la perceición del comunismu como un monolitu internacional carauterizáu por agresives alusiones al mundu llibre», la escuela post-revisionista sostién que la intervención de los Estaos Xuníos n'Europa foi una reaición contra la inestabilidá qu'amenaciaba con alteriar l'[[equilibriu de poder]] en favor de la Xunión Soviética, modificando'l sistema político y económico occidental.

== Factores latentes de la Guerra Fría ==

Esti periodu acolumbró una guerra estratéxica, política y científica. Diose una disconformidá ente dambes naciones tantu na creación de nueves teunoloxíes y armamentu, como na conquista del espaciu esterior.
Magar les condiciones nos tiempos de la Guerra Fría yeren otres, la división xeopolítica imperante nel mundu dependía del dominiu de la estinguida URSS (modelu de referencia pa futuros estaos socialistes) y Estaos Xuníos. L'actualidá amuesa que dicha atribución nun ta tan marcada como naquella dómina, pero los fechos recién amuesen que'l fin de la belixerancia falta enforma de ser un casu zarráu.
Ta claro que les diplomacies ente Rusia y Estaos Xuníos atopar nuna posición delicada, los distintos movimientos estratéxicos dan a pensar que la guerra sigue latente, la tensión ente una nación y otra esguiló más de la cuenta. El casu d'[[Edward Snowden]], la [[Guerra Civil Siria|situación en Siria]] y la [[Crisis n'Ucraína de 2013-2015|crisis d'Ucraína]] inducieron a que les rellaciones ente EE.&amp;nbsp;UU. y Rusia empiecen a recordar a los años duros de la Guerra Fría; esperando esi momentu qu'acabe colos años de pactos y negociaciones que sostuvieron, pero los sos intereses oldeaos suelen torgar, y eso crea tantu riesgos como oportunidaes pa terceros.

'''Rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia'''

En [[2008]] Barack Obama propón “empezar dende cero” nes rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia, pero nel so llugar propón instalar un sistema de defensa antimisiles qu'amenacia, según Rusia, la so seguridá.

== Ver tamién ==
*[[Bloque capitalista|Bloque Occidental]]
*[[Bloque del Este]]
*[[Nueva Guerra Fría]]
*[[:Categoría:Guerra Fría en ficción|Guerra Fría na ficción]]
*[[Pactomanía]]

=== Conflictos rexonales mientres la Guerra Fría ===
{{AP|Conflictos rellacionaos cola Guerra fría}}

==== Europa Occidental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil Griega]]
*[[Canal de Corfú#Incidente de la Canal de Corfú|Incidente de la Canal de Corfú]]
*[[Bloquéu de Berlín]]
*[[Crisis de Berlín de 1961]]
*[[Dictadura de los Coroneles]]
*[[Mayu del 68]]
*''[[Anni di piombo]]''
*[[Masacre de Múnich]]
*[[Fraición del Exércitu Coloráu|Seronda alemana]]
*[[Revolución de los Claveles]]
*[[Transición Española]]
*[[Vuelu 103 de Pan Am|Atentáu de Lockerbie]]
*[[Cayida del Muriu de Berlín]]
}}

==== Europa Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Golpe de Praga]]
*[[Sulevación de 1953 n'Alemaña del Este]]
*[[Protestes de Poznań de 1956]]
*[[Revolución húngara de 1956]]
*[[Incidente del U-2]]
*[[Llei Marcial en Polonia]]
*[[Primavera de Praga]]
*[[Revoluciones de 1989]]
*[[Revolución de Terciopelu]]
*[[Revolución rumana de 1989]]
*[[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética]]
}}

==== Oriente Mediu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis de Suez]]
*[[Revolución del 14 de xunetu]]
*[[Guerra de los Seis Díes]]
*[[Guerra de Gastadura]]
*[[Setiembre Negru (hestoria)|Setiembre Negru]]
*[[Guerra del Yom Kippur]]
*[[Guerra Civil Libanesa]]
}}

==== Asia Central y Meridional ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis d'Irán de 1946]]
*[[Golpe d'Estáu n'Irán de 1953]]
*[[Guerra chino-india]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1965]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1971]]
*[[Revolución iranina]]
*[[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]]
}}

==== Asia Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil China]]
*[[Guerra de Corea]]
*[[Primer Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Segunda Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Rebelión tibetana de 1956]]
*[[Conflictu fronterizu chino-soviéticu]]
*[[Revolución Cultural]]
*[[Vuelu 902 de Korean Airlines]]
*[[Vuelu 007 de Korean Air]]
*[[Protestes de la Plaza de Tian'anmen de 1989]]
*[[Revolución democrática de Mongolia]]
}}

==== Sudeste Asiáticu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Operación Masterdom]]
*[[Rebelión Hukbalahap]]
*[[Guerra d'Indochina]]
*[[Emerxencia Malaya]]
*[[Guerra Civil de Laos]]
*[[Guerra de Vietnam]]
*[[Guerra civil camboyana]]
*[[Guerra de Lliberación de Bangladex]]
*[[Guerra camboyanu-vietnamita]]
*[[Guerra chino-vietnamita]]
}}

==== América Central y Antilles ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Cubana]]
*[[Golpe d'Estáu en Guatemala de 1954]]
*[[Invasión de Badea de Cochinos]]
*[[Guerra Civil de Guatemala]]
*[[Revolución Nicaraguana]]
*[[Crisis de los misiles en Cuba]]
*[[Guerra Civil Dominicana]]
*[[Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana (1965-1966)|Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana]]
*[[Guerra Civil Salvadoriana]]
*[[Invasión de Granada]]
*[[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]]
}}

==== América del Sur ====
{{llista de columnes|3|
*[[Conflictu armáu colombianu]]
*[[El Carupanazo]] y [[El Porteñazo]]
*[[Golpe d'Estáu en Brasil de 1964]]
*[[Gobiernos militares en Bolivia (1964-1982)]]
*[[Golpe d'Estáu en Chile de 1973]]
*[[Golpe d'Estáu n'Arxentina de 1976]]
*[[Golpe d'Estáu de 1973 n'Uruguái]]
*[[Resistencia armada en Chile (1973-1990)|Resistencia armada en Chile]]
*[[Guerra de les Malvines]]
*[[Terrorismu nel Perú]]
*[[Operación Cóndor]]
}}

==== Mar Mediterraneu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Incidente del Golfu de Sirte (1981)|Incidente del Golfu de Sirte]]
}}

==== Norte d'África ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Exipcia de 1952]]
*[[Guerra d'Independencia d'Arxelia]]
*[[Libia sol réxime de Muammar al-Gaddafi#Golpe d'Estáu de 1969|Golpe d'Estáu en Libia]]
*[[Frente Polisariu]]
*[[Bombardéu de Libia]]
}}
 
==== África Subsaḥariana ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis del Congo]]
*[[Guerra de la Independencia d'Angola]]
*[[Guerra d'independencia de Guinea-Bisáu]]
*[[Guerra civil de Nixeria]]
*[[Guerra civil de Rhodesia]]
*[[Guerra d'Independencia de Mozambique]]
*[[Guerra de la frontera de Sudáfrica]]
*[[Guerra d'Ogaden]]
*[[Guerra civil etíope]]
*[[Guerra civil angoleña]]
*[[Guerra Civil Mozambicana]]
*[[Conflictu etíope-somalín]]
}}

==== América del Norte ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra puerca en Méxicu]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2|20}}

=== Fontes bibliográfiques ===
; N'español

* {{cita llibru|isbn=978-84-8432-784-4|títulu=La guerra dempués de la guerra. Estaos Xuníos, la Xunión Soviética y la Guerra Fría|url=http://www.ed-critica.es/llibro/la guerra-despues-de-la guerra-978848432784|añu=2008|autor=Melvin P. Leffler|editorial=Crítica}}
* {{cita llibru|isbn=978-84-206-4967-2|títulu=La Guerra Fría. Una curtia introducción|añu=2009|autor=Robert J. McMahon|editorial=Alianza}}
*Veiga, Francisco; Da Cal, Enrique O.; Duarte, Ángel. ''La paz simulada. Una hestoria de la Guerra Fría, 1941-1991'', Madrid, Alianza Editorial, 2006 (2ª edición)
* Saunders, Frances Stonor. ''La CIA y la Guerra Fría cultural''. 2002
* Hernández Holgado, Fernando. ''Historia de la OTAN: de la Guerra Fría al intervencionismu humanitariu''. 2000.
* Hobsbawm, Eric John. ''Primer mundu y tercer mundu dempués de la Guerra Fría''. 1999.
* Dobrynin, Anatoli. ''A confianza: l'Embaxador de Moscú ante los seis presidentes estadounideses de la Guerra Fría (1962-1986)''. 1998.
* Engelhardt, Tom. ''El fin de la cultura de la victoria: Estaos Xuníos, la Guerra Fría y el desencantu d'una xeneración''. 1997.
* Pollard, Robert A. ''La seguridá económica y los oríxenes de la Guerra Fría (1945-1950)''. 1990.
* Hardt, John P. ''Los efeutos económicos de la Guerra Fría: ¿la hexemonía americana en peligru?'' 1963.
* Lorbés, María Rosa. ''Dempués de la Guerra Fría, la paz caliente''. 1995
* O'Sullivan, John. ''El Presidente, el Papa y la Primer Ministra. Un tríu que camudó'l mundu''. 2007. ISBN 978-84-96729-06-3
*limh. (2013). Siria, país con allugamientu estratéxicu en Mediu Oriente. Abril 13, 2015, de Notimex| L'Universal Sitio web: http://www.eluniversal.com.mx/el-mundo/2013/siria-ubicacion-estrategica-949950.html
*EFE. (2015). Rusia aboga pola &quot;non inxerencia dende fora&quot; en Venezuela. Abril 13, 2015, de RPP Noticias Sitio web: http://www.rpp.com.pe/2015-03-25-rusia-aboga-por-la-non-inxerencia-dende-fora-en-venezuela-noticia_781472.html
*EFE. (2015). ¿Qué busca'l primer ministru griegu en Rusia?. Abril 13, 2015, de Selmana Sitio web: http://www.semana.com/mundo/articulo/que-busca-el-primer-ministru-griegu-en-rusia/423346-3
*''Der Spiegel''. (2014). Un pactu Rusia-China camuda l'escenariu xeopolíticu. Abril 13, 2015, d'El Tribunu Sitio web: http://www.eltribuno.info/un pactu-rusia-china-camuda-l'escenariu-geopolitico-n386530
*SÁNCHEZ, R. (2015). Rusia amenacia a Dinamarca con misiles. Abril 14, 2015, d'El Mundu España Sitio web: https://www.elmundo.es/internacional/2015/03/23/550f0963ca474196758b456b.html
*González R. (2015). Cuba y Estaos Xuníos, ganadores de xunta hemisférica en Panamá. Abril 14, 2015, d'El Financieru Méxicu Sitio web: http://www.elfinanciero.com.mx/mundo/cuba-y-estaos-xuníos-ganadores-de-reunion-hemisferica-en-panama.html
*Irina G. (2015). La OTAN xustifica la so postura escontra Rusia con Crimea y la crisis d'Ucraína. abril 12, 2015, de Sputnik Sitio web: http://sptnkne.ws/cXj
*Marcelo J. (2014). ¿Hasta ónde afecta la crisis de Rusia a América Llatina? 30 d'avientu de 2014, de BBC Mundo Sitio web: https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2014/12/141229_economia_crisis_rusa_america_latina_en
*Carlos R. (2014). Rusia vs EE.&amp;nbsp;UU.: Historia d'una tensión constante. marzu 6, 2014, de Que! Sitio web: http://www.que.esblogs201403060800-rusia-eeuu-hestoria-tension-constante.html
*Ian B. (2013). La creciente tensión ente Rusia y EE UU. setiembre 30, 2013, d'El país Sitio web: https://elpais.com/elpais/2013/09/26/opinion/1380187334_925561.html

; N'inglés

* Ball, S. J. ''The Cold War: An International History, 1947-1991'', 1998 - a British perspective
* Brzezinski, Zbigniew. ''The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century'' (1989);
* Flory, Harriette and Jenike, Samual. The Modern World 16th century to present. New York: Pitman Publishing, 1992.
* Gaddis, John Lewis, ''The Cold War: A New History'', Penguin Press, [[2005]]. ISBN 1-59420-062-9 (US edition). ''The Cold War'', Allen Lane, 2005. ISBN 0-7139-9912-8 (UK edition)
* Gaddis, John Lewis. ''Russia, the Soviet Union and the United States. An Interpretative History'' 2nd ed. ( 1990)
* Gaddis, John Lewis. ''Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War'' (1987)
* Gaddis, John Lewis. ''Strategies of Containment: A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy'' (1982)
* Isaacs, Jeremy and Downing, Taylor, ''Cold War: For 45 Years the World Held Its Breath'', Bantam Press, 1998. ISBN 0-593-04309-X
* LaFeber, Walter. ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1992'' 7th ed. (1993)
* Mitchell, George. ''The Iron Curtain: The Cold War in Europe'' (2004)
* Ninkovich, Frank. ''Germany and the United States: The Transformation of the German Question since 1945'' (1988)
* Paterson, Thomas G. ''Meeting the Communist Threat: Truman to Reagan'' (1988)
* Powaski, Ronald Y. ''The Cold War: The United States and the Soviet Union, 1917-1991'' (1998)
* Sivachev, Nikolai and Nikolai Yakolev, ''Russia and the United States'' (1979), by Soviet historians
* Ulam, Adam B. ''Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy, 1917-1973'', 2nd ed. (1974)

; En francés

* ''La guerre de Cinquante ans '', de Georges-Henri Soutou, 2001-2016

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cold War}}


{{Tradubot|Guerra Fría}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra Fría| ]]
[[Categoría:Conflictos globales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5i3ais0l93jjntg1qdkr1so43hk8h93</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703251</id>
      <parentid>3703138</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:09:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124197" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha de conflictu militar}}
[[Ficheru:Guerra Fria 1980.png|thumb|270px|Mapa del mundu en Guerra Fría en 1980, en tonos de colloráu los aliaos de la [[XRSS]] y otros países [[comunistes]], y en tonos d'azul la [[OTAN]] y los sos aliaos [[capitalistes]]; los puntos coloraos signifiquen guerrilles comunistes y los puntos azules guerrilles anticomunistes.]]
La '''Guerra Fría''' foi un enfrentamientu políticu, económicu, social, militar, informativu, científicu y deportivu empecipiáu al rematar la [[Segunda Guerra Mundial]] ente'l llamáu [[bloque Occidental]] ([[Historia del capitalismu occidental-capitalista]]) lideráu por [[Estaos Xuníos]], y el [[bloque del Este]] ([[Historia del comunismu oriental-comunista]]) lideráu pola [[Xunión Soviética]].

El so orixe suel asitiase en [[1945]], mientres les tensiones de la [[Posguerra de la Segunda Guerra Mundial|posguerra]], y enllargóse hasta la [[disolución de la Xunión Soviética|disolución pito de la Xunión Soviética]] (entamu de la [[Perestroika]] en [[1985]], [[Accidente nuclear de Chernóbil]] en [[1986]], [[cayida del muriu de Berlín]] en [[1989]] y [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|golpe d'Estáu fallíu na URSS]] de [[1991]]). Nengún de los dos bloques tomó nunca aiciones direutes contra l'otru, razón pola que se denominó al conflictu «guerra fría».{{ensin referencies}}

Les razones d'esti enfrentamientu fueron esencialmente ideolóxiques y polítiques. Eventualmente la Xunión Soviética financió y sofitó revoluciones y gobiernos socialistes, ente qu'Estaos Xuníos dio abiertu sofitu y arrobinó desestabilizaciones y golpes d'Estáu, sobremanera n'América Llatina, en dambos casos los derechos humanos viéronse seriamente violaos.

Magar estos enfrentamientos nun llegaron a desencadenar una [[guerra mundial]], la entidá y la gravedá de los conflictos económicos, políticos ya ideolóxicos, que se comprometieron, marcaron significativamente gran parte de la historia de la segunda metá del [[sieglu XX]]. Los dos [[Superpotencia internacional|superpotencies]] verdaderamente deseyaben enllantar el so modelu de gobiernu en tol planeta.

Dalgunes [[Guerra subsidiaria|guerres subsidiarias]] d'esta dómina fueron: la [[Guerra Civil Griega]], la [[Guerra de Corea]], la [[Guerra de Vietnam]], la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]], la [[Guerra Civil d'El Líbanu]], la [[Guerra civil d'Angola|Guerra d'Angola]], la [[Guerra indo-pakistaní de 1971|Guerra Indo-Pakistaní]], la [[Guerra del Golfu]].

== Orixe del términu ==
Al fines de la Segunda Guerra Mundial, l'escritor inglés [[George Orwell]] usó «guerra fría» como un términu xeneral nel so ensayu ''You and the Atomic Bomb'' (n'español, ''La bomba atómica y usté''), publicáu'l 19 d'ochobre de 1945 nel periódicu británicu ''Tribune''. Nun mundu amenaciáu pola guerra nuclear, Orwell referir a les predicciones de [[James Burnham]] d'un mundu polarizáu y escribió:

{{cita|Sicasí, mirando al mundu nel so conxuntu, dende hai yá munches décades derivar ye non escontra l'anarquía, sinón escontra'l reestablecimientu de la esclavitú [...] La teoría de James Burnham foi aldericada llargamente, pero pocos paráronse a sopesar les sos implicaciones ideolóxiques, esto ye, el tipu de visión del mundu, el tipu de creencies y l'estructura social que ye probable que s'imponga nun Estáu inconquistable y en constante situación de guerra fría» colos sos vecinos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Orwell |nome=George |enllaceautor= |títulu=Ensayo |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |idioma=español |añu=2013 |editorial=Debate |isbn=978-8499920429 |capítulu=La bomba atómica y usté}}&lt;/ref&gt;}}

El mesmu Orwell escribió nel ''[[The Observer]]'' del 10 de marzu de 1946 que «[d]espués de la conferencia de Moscú n'avientu pasáu, Rusia empezó a faer una guerra fría contra Reinu Xuníu y l'Imperiu británicu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Orwell |nome=George |añu=10 de marzu de 1946 |títulu=Black Country |publicación=The Observer |páxines=3 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

El primer usu del términu pa describir específicamente la confrontación xeopolítica ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos de posguerra foi nun discursu de [[Bernard Baruch]], un financieru ya influyente asesor presidencial d'[[Estaos Xuníos]], el 16 d'abril de 1947.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=54}}&lt;/ref&gt; Nel discursu Baruch dixo: «nun engañemos: tamos somorguiaos nuna guerra fría». El términu foi popularizáu pol columnista [[Walter Lippmann]] col so llibru ''The Cold War''.&lt;ref&gt;{{cita web|editorial=POLITICO |títulu=Bernard Baruch coins term 'Cold War,' April 16, 1947 |url=http://www.politico.com/story/2016/04/bernard-baruch-coins-term-cold-war-april-16-1947-221853 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |fecha=16 d'abril de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar en 1947 sobre la fonte de la espresión, Lippmann remontar a ''la guerre froide'', un términu francés de los años trenta.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Talbot |nome=Strobe |enllaceautor= |títulu=The Great Experiment: The Story of Ancient Empires, Modern States, and the Quest for a Global Nation |idioma=inglés |añu=2009 |editorial=Simon &amp; Schuster |isbn=978-0743294096 |páxines=441}}&lt;/ref&gt;

== Antecedentes ==
[[Ficheru:American troops in Vladivostok 1918 HD-SN-99-02013.JPEG|thumb|Tropes d'[[Estaos Xuníos]] en [[Vladivostok]], n'agostu de 1918, mientres la intervención d'[[Estaos Xuníos]] na [[Guerra Civil Rusa]].]]
{{VT|Medrana colorada}}
{{AP|Oríxenes de la Guerra Fría}}

Esiste un ciertu desalcuerdu sobre cuándo empezó esautamente la Guerra Fría. Ente que la mayoría d'historiadores sostienen qu'empezó namás acabar la [[II Guerra Mundial]], otros afirmen que los entamos de la Guerra Fría remóntense a la fin de la [[I Guerra Mundial]], nes tensiones que se producieron ente l'[[Imperiu rusu]], per un sitiu, y l'[[Imperiu británicu]] y [[Estaos Xuníos]], pol otru.&lt;ref name=&quot;Gaddis&quot; /&gt; El choque ideolóxicu ente [[comunismu]] y [[capitalismu]] empezó en [[1917]], tres el trunfu de la [[Revolución rusa de 1917|Revolución rusa]], de la que Rusia remaneció como'l primer país socialista. Este foi unu de los primeros eventos que provocó erosiones considerables nes rellaciones ente Rusia y los Estaos Xuníos.&lt;ref name = &quot;Gaddis&quot;&gt;Gaddis 1990, p. 57.&lt;/ref&gt;

Dellos eventos previos a la fin de la I Guerra Mundial fomentaron los barruntos y rocees ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos: la idea [[bolxevique]] na que'l capitalismu tenía de ser baltáu pola fuercia pa ser reemplazáu por un sistema comunista,&lt;ref name = &quot;Halliday&quot;&gt;Halliday, p. 2y&lt;/ref&gt; la retirada rusa de la I Guerra Mundial tres la firma del [[Tratáu de Brest-Litovsk]] col [[Segundu Reich]], la intervención d'[[Estaos Xuníos]] en sofitu del [[Movimiento Blanco]] mientres la [[Guerra Civil Rusa]] y el refugu d'[[Estaos Xuníos]] a reconocer diplomáticamente a la Xunión Soviética hasta 1933.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot;&gt;La Feber 1991, páxs. 194-197.&lt;/ref&gt; Al pie de estos distintos acontecimientos mientres el periodu d'enteguerres apinaron los barruntos: la firma del [[Tratáu de Rapallo (1922)|Tratáu de Rapallo]] y del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov|Pactu xermano-soviéticu de non agresión]] son dos notables exemplos.&lt;ref&gt;Leffler, p. 21.&lt;/ref&gt;

=== Segunda Guerra Mundial y la posguerra (1939-1947) ===
Mientres la guerra, la Xunión Soviética abarruntaba que Reinu Xuníu y Estaos Xuníos optaren por dexar a los rusos el gruesu del esfuerciu bélicu, y que forxaríen una unión contra los soviéticos ([[Operación Impensable]]) una vegada que la guerra tuviera decidida a favor de los aliaos, pa forzar a la XRSS a roblar un tratáu de paz ventaxosu pa los intereses occidentales. Estos barruntos minaron les rellaciones ente los aliaos mientres la II Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, páxs. 151-153.&lt;/ref&gt;

Los aliaos nun taben d'alcuerdu en cómo tendríen de dibuxase les fronteres europees tres la guerra.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot;&gt;Gaddis 2005, ''European Territorial Changes'' chapter, páxs. 13-23.&lt;/ref&gt; El modelu d'[[Estaos Xuníos]] de «estabilidá» basar na instauración de gobiernos y mercaos económicos paecencies al d'[[Estaos Xuníos]] (capitalista), y la creencia de que los países asina gobernaos allegaríen a organizaciones internacionales (como la entós futura [[ONX]]) pa iguar les sos diferencies.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 156.&lt;/ref&gt;

Sicasí, los soviéticos creíen que la estabilidá habría de basase na integridá de les mesmes fronteres de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 176.&lt;/ref&gt; Esti razonamientu naz de la esperiencia histórica de los rusos, que fueren invadíos dende l'oeste mientres los postreros 150 años.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 7.&lt;/ref&gt; El dañu ensin precedentes infligido a la URSS mientres la invasión nazi (alredor de 27 millones de muertos y una destrucción xeneralizada y casi total del territoriu invadíu&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4530565.stm «Leaders mourn Soviet wartime dead.» 9 de mayu de 2005.] BBC News. Consultáu'l 2 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;) encamentó a los líderes moscovitas a asegurase de que'l nuevu orde européu fixera posible la esistencia al llargu plazu del réxime soviéticu, y que esti oxetivu solo podría consiguise por aciu la eliminación de cualquier gobiernu contrariu a lo llargo de la frontera occidental soviética, y el control direutu o indireutu de los países estremeros a esta frontera, pa evitar l'apaición de fuercies contraries nestos países.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot; /&gt;

==== Les conferencies ====
[[Ficheru:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|derecha|Los «[[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Trés Grandes]]» mientres la [[Conferencia de Yalta]]: [[Winston Churchill]], [[Franklin D. Roosevelt]] y [[Josif Stalin]].]]
{{VT|Conferencia de Teḥrán|Conferencia de Yalta|Conferencia de Potsdam}}
Mientres la [[Conferencia de Yalta]], en febreru de 1945, los aliaos trataron de crear un marcu sobre'l que trabayar na reconstrucción de la Europa de la posguerra, pero nun se llegó a nengún consensu.&lt;ref name=&quot;Gaddis21&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 21.&lt;/ref&gt; Tres el [[fin de la Segunda Guerra Mundial n'Europa]], los soviéticos ocuparon ''de facto'' les zones de la [[Europa del Este]] que defendieren, ente que les fuercies d'[[Estaos Xuníos]] y los sos aliaos caltener na [[Europa Occidental]]. Nel casu de l'Alemaña ocupada, creáronse les [[zones d'ocupación aliada n'Alemaña]] y una difusa organización cuatripartita compartida con franceses y británicos. Pal caltenimientu de la paz mundial, los aliaos crearon les [[Naciones Xuníes]], pero la so capacidá d'actuación taba llindada pol [[Conseyu de Seguridá]], nel que les potencies victorioses de la II Guerra Mundial aseguráronse'l poder de [[Derechu de vetu nel Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|vetar]] aquelles aiciones contraries a los sos intereses.&lt;ref&gt;Bourantonis, p. 130.&lt;/ref&gt; La ONX convirtióse asina mientres los sos primeros años nun foru onde les potencies engardir en lluches retóriques, y que los soviéticos utilizaben con fines propagandísticos.&lt;ref&gt;Garthoff, p. 401.&lt;/ref&gt;

Na [[Conferencia de Potsdam]], empecipiada a finales de xunetu de 1945, remanecieron les primeres diferencies relevantes alrodiu d'Alemaña y l'Europa del Este;&lt;ref name = &quot;Byrd&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor=Byrd, Peter |editor=McLean, Iain; McMillan, Alistair |encyclopedia=The concise Oxford dictionary of politics |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=xLbEHQAACAAJ&amp;ei=Y45VSJrQO4y4jgGh_oWODA |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2003 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0192802763}}&lt;/ref&gt; Los participantes de la conferencia nun despintaron les sos antipatíes, y l'usu d'un llinguaxe belicosu confirmó les intenciones mutuamente contraries que defendíen cada vez con más ahínco.&lt;ref&gt;Wood, p. 62.&lt;/ref&gt; Mientres esta conferencia, Truman informó a Stalin que los Estaos Xuníos crearen una nueva arma. Stalin, que yá taba al tantu de les meyores d'[[Estaos Xuníos]] nel desenvolvimientu de la bomba atómica, espresó'l so deséu de qu'aquella nueva arma fuera usada contra [[Guerra del Pacíficu (1937-1945)|Xapón]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 25-26.&lt;/ref&gt; Una selmana dempués de rematar la conferencia, los Estaos Xuníos llanzaron la [[bomba atómica]] sobre [[Bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki|Hiroshima y Nagasaki]].

=== El telón d'aceru ===
{{AP|Cortina de Fierro|l1=Telón d'Aceru}}
En febreru de 1946, [[George F. Kennan|George Kennan]] escribió dende Moscú'l conocíu como [[Les fontes del comportamientu soviéticu#El telegrama llargu|Telegrama Llargu]], nel que se sofitaba una política de inflexibilidad colos soviéticos, y que se convertiría nuna de les teoríes básiques de los norteamericanos mientres el restu de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Kennan, páxs. 292-295.&lt;/ref&gt; En setiembre d'esi mesmu añu, los soviéticos respondieron con otra telegrama robláu por [[Nikolái Nóvikov|Nóvikov]], anque escritu xunto con [[Viacheslav Mólotov]]; nesta telegrama sosteníase qu'Estaos Xuníos usaba'l so monopoliu nel mundu capitalista pa desenvolver una capacidá militar que creara les condiciones pa la consecución de la supremacía mundial al traviés d'una nueva guerra.&lt;ref&gt;Kydd, p. 107.&lt;/ref&gt;

Selmanes dempués de la receición de la Telegrama Llargu», el primer ministru británicu [[Winston Churchill]] pronunció'l so famosu discursu sobre'l [[Telón d'Aceru]] nuna [[Universidá de Misuri]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 94.&lt;/ref&gt; El discursu trataba de promover una alianza anglo-norteamericana contra los soviéticos, a los qu'acusó de crear un telón d'aceru» dende [[Stettin]], nel [[Mar Bálticu|Bálticu]], a [[Trieste]], nel [[Adriáticu]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|títulu=Churchill and...Politics: The True Meaning of the Iron Curtain Speech|autor=Harriman, Pamela C.|fechaaccesu=22 de xunu de 2008|editorial=Winston Churchill Centre|fecha=Winter 1987–1988|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== De la teoría de la contención a la guerra de Corea (1947-1953) ==
{{AP|Guerra Fría (1947-1953)}}
Escontra 1947, los conseyeros del presidente d'Estaos Xuníos [[Harry S. Truman]] apuráron-y a tomar aiciones pa compensar la creciente influencia de la [[Xunión Soviética]], citando los esfuercios de [[Stalin]] pa desestabilizar los Estaos Xuníos y enguizar les rivalidaes ente los países capitalistes col fin de provocar una nueva guerra.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 27.&lt;/ref&gt;

N'Asia, l'exércitu comunista chinu ocupara [[Manchuria]] mientres l'últimu mes de la II Guerra Mundial y preparábase pa invadir la [[Península de Corea|península coreana]] más allá del [[paralelu 38]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 40.&lt;/ref&gt; Finalmente, l'exércitu comunista de [[Mao Zedong]], anque foi pocu receptivu a la escasa ayuda soviética, consiguió ganar al pro occidental exércitu nacionalista chinu ([[Kuomintang]]), sofitáu per Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 36.&lt;/ref&gt;

=== Europa ===
Dende finales de la década de 1940, la Xunión Soviética consiguió instaurar gobierno marioneta en [[Bulgaria]], [[golpe de Praga|Checoslovaquia]], [[Hungría]], [[Polonia]], [[Rumanía]] y [[Alemaña Oriental]], lo que-y dexó caltener una fuerte presencia militar nestos países.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot;&gt;Schmitz&lt;/ref&gt; En febreru de 1947, el gobiernu británicu anunció que nun podía siguir financiando al réxime militar griegu contra los insurxentes comunistes nel contestu de la [[Guerra Civil Griega]]. El gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] punxo en práutica per primer vegada la [[Contención|Teoría de la Contención]],&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot;&gt;Gaddis 2005, páxs. 28-29.&lt;/ref&gt; que tenía como oxetivu frenar la espansión comunista, especialmente n'Europa. Truman enmarcó esta teoría dientro de la [[Doctrina Truman]], dada a conocer al traviés d'un discursu del presidente nel que se definía los conflictu ente capitalistes y comunistes como una llucha ente pueblos llibres» y «réximes totalitarios».&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot; /&gt; Anque los comunistes griegos fueron sofitaos principalmente pol dirixente comunista [[Yugoslavia|yugoslavu]] [[Josip Broz Tito]], los Estaos Xuníos acusaron a los soviéticos de tratar de derrocar al réxime griegu pa espandir la influencia soviética.

==== El Plan Marshall ====
[[Ficheru:Cold war europe economic alliances map en.png|thumb|250px|Aliances económiques n'Europa (1949-1989).]]
{{AP|Plan Marshall}}
N'Estaos Xuníos estendió la idea de que l'[[equilibriu de poder]] n'Europa nun s'algamar namái pola defensa militar del territoriu, sinón que tamién se precisaba atayar los problemes políticu y económicu pa evitar la cayida de la Europa Occidental en manes comunistes.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot; /&gt; Sobre la base d'estes idees, la Doctrina Truman sería complementada en xunu de 1947 cola creación del [[Plan Marshall]], un plan d'ayudes económiques destináu a la reconstrucción de los sistemes políticu-económicos de los países europeos y, por aciu l'afianzamientu de les estructures económiques capitalistes y el desenvolvimientu de les democracies parllamentaries, frenar el posible accesu al poder de partíos comunistes nes democracies occidentales europees (como en Francia o Italia). Coles mesmes, el Plan Marshall constituyó la remodelación de numberoses ciudaes europees qu'habíen quedáu destruyíes pola Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 186.&lt;/ref&gt;

Stalin vio nel Plan Marshall una táctica d'[[Estaos Xuníos]] p'amenorgar el control soviéticu sobre la Europa Oriental. Creyó que la integración económica de dambos bloques dexaría a los países so órbita soviética escapar del control de Moscú, y que'l Plan nun yera más qu'una manera que teníen los EE.&amp;nbsp;UU. pa «mercar» a los países europeos.&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 32.&lt;/ref&gt; Poro, Stalin prohibió a los países de la Europa Oriental participar nel Plan Marshall. A manera de romiendu, Moscú creó una serie de subsidios y canales de comerciu conocíos primero como'l [[Plan Molotov]], que poco dempués se desenvolvería dientro del [[COMECON]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Stalin tamién s'amosó bien críticu col Plan Marshall porque tarrecía que diches ayudes provocaren un rearmamientu d'Alemaña, que foi una de les sos mayores esmoliciones respeuto al futuru d'Alemaña tres la guerra.

==== El bloquéu de Berlín ====
{{AP|Bloquéu de Berlín}}

En 1948 como represalia polos esfuerciu de los occidentales por reconstruyir la economía alemana, Stalin cerró les víes terrestres d'accesu a [[Berlín Oeste]], imposibilitando la llegada de materiales y otros suministros a la ciudá.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 33.&lt;/ref&gt; Esti fechu, conocíu como'l [[Bloquéu de Berlín]], bastió una de les mayores crisis de principios de la Guerra Fría. Dambos bandos usaron esti bloquéu con fines propagandísticos: los soviéticos pa denunciar el supuestu rearmamientu d'Alemaña favorecíu per Estaos Xuníos, y los norteamericanos pa esplotar la so imaxe de benefactores —como na llamada Operación Little Vittles, onde los aviones que compensaben el bloquéu de Berlín llanzaron duces ente los neños berlineses—.

La [[bloquéu de Berlín#La ponte aérea|ponte aérea]] entamada polos aliaos, destinada a aprovir de suministros al bloquiáu sector occidental de la ciudá, superó toles previsiones, esbaratando'l camientu soviéticu de que'l sector occidental rindiríase ante l'oriental por falta de suministros. Finalmente'l bloquéu llevantóse pacíficamente.

En xunetu, el presidente Truman anula'l [[Plan Morgenthau]], una serie de proposiciones alcordaes colos soviéticos tres el fin de la guerra, qu'imponía severes condiciones a la reconstrucción alemana (ente elles, la prohibición esplícita de que los EE.&amp;nbsp;UU. facilitaren ayudes a la reconstrucción del sistema económicu alemán). Esti plan foi sustituyíu por una nuevu direutivu (llamada JSC 1779) muncho más benévola cola reconstrucción alemana, y que enfatizaba la necesidá de crear una Alemaña económicamente fuerte y estable pa consiguir la prosperidá en toa Europa.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,887417,00.html|títulu=Pas de Pagaille!|publicación=[[Time (revista)|Time]]|fecha=28 de xunetu de [[1947]] |fechaaccesu=28 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;

==== Kominform ====
{{AP|Kominform}}

En setiembre los soviéticos crean el [[Kominform]], una organización que'l so propósitu yera caltener la ortodoxa ideolóxica comunista dientro del movimientu comunista internacional. Na práutica, convertir nun mecanismu de control sobre les polítiques de los estaos satélite soviéticos, coordinando l'ideariu y les aiciones de los partíos comunistes del [[Europa Oriental|bloque del Este]].&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot; /&gt; El Kominform tuvo que faer frente a una inesperada oposición cuando, en xunu del siguiente añu, la [[ruptura Tito-Stalin]] obligó a espulsar a [[Yugoslavia]] de la organización, que caltuvo un gobiernu comunista pero identificóse como un país neutral dientro de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Carabott, p. 66.&lt;/ref&gt; Xuntu col Kominform, la policía secreta soviética, el [[NKVD]], ocupar de caltener una rede d'espionaxe nos países satélite so la sida d'acabar con elementos anticomunistes.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 34.&lt;/ref&gt; El NKVD (y los sos socesores) acabaron per convertir se n'organizaciones parapoliciales encargaes de sesgar cualquier intentu d'alloñar de la órbita de Moscú y l'ortodoxa soviéticu-comunista.&lt;ref&gt;Gaddis, p. 100.&lt;/ref&gt;

==== La OTAN ====
[[Ficheru:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|right|Aliances militares n'Europa (1949-1989)]]
{{AP|Organización del Tratáu del Atlánticu Norte}}

N'abril de 1949 constitúyese la [[OTAN]], colo que los Estaos Xuníos tomaron formalmente la responsabilidá de defender la Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot; /&gt; N'agostu d'esi añu, la URSS españa la so primer bomba atómica.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En mayu de 1949, establezse la [[República Federal d'Alemaña]] como productu de la fusión de les [[Bizona|zones d'ocupación aliada]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Como retruque, n'ochobre d'esi añu, los soviéticos proclamen la so zona d'ocupación como la [[República Democrática Alemana]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Dende l'entamu de la esistencia de la RFA, Estaos Xuníos ayuda al so desenvolvimientu militar. Pa evitar que la RFA acabe per convertir se en miembru de la OTAN, el primer ministru soviéticu, [[Lavrenti Beria]], propón fundir dambos países nuna sola Alemaña que se caltendría neutral.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 105.&lt;/ref&gt; La proposición nun salió alantre y en 1955 almitir a la RFA como miembru de la OTAN.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

=== Asia ===
Dientro d'esta estratexa de xeneralización de la contención», el teatru d'operaciones ampliar d'Europa a Asia, África y América Llatina, col enfotu de detener los movimientos revolucionarios, munches vegaes financiaos dende la URSS, como asocedía nel casu de les excolonias europees del [[Sudeste Asiáticu]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 212.&lt;/ref&gt; A principios de la década de 1950, los EE.&amp;nbsp;UU. formalizaron aliances militares con [[Xapón]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Tailandia]] y [[Filipines]] (aliances englobadas nel [[ANZUS]] y el [[SEATO]]), garantizando a Estaos Xuníos una serie de bases militares a lo llargo de la mariña asiática del Pacíficu.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

==== Guerra civil china ====
{{AP|Guerra Civil China}}

En 1949, l'Exércitu Colorado de [[Mao Zedong]] proclámase vencedor de la [[Guerra Civil China]] en ganando a los nacionalistes del [[Kuomintang]], que cuntaben col respaldu d'Estaos Xuníos. Darréu, la Xunión Soviética establez una alianza con el vencedores, que crearen un nuevu Estáu comunista cola denominación de [[República Popular China]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 39.&lt;/ref&gt; Al coincidir nel tiempu la [[Guerra civil china|Revolución China]] cola perda del monopoliu atómicu d'Estaos Xuníos (tres l'inesperáu ésitu del [[RDS-1]]), l'alministración del presidente Truman trató de xeneralizar la Teoría de la [[Contención]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Nun documentu secretu fecháu en 1950 (conocíu como'l [[NSC-68]])&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 164.&lt;/ref&gt; l'alministración de Truman proponía reforzar los sistemes d'aliances pro-occidentales y cuadruplicar los gastos en Defensa.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

==== Guerra de Corea ====
{{AP|Guerra de Corea}}

Una de les aplicaciones más evidentes de la Teoría de la Contención producir tres l'españíu de la [[Guerra de Corea]]. Por cuenta de que unu de los alcuerdos tácitos de la Guerra Fría basar na llucha de dambos bloques al traviés de [[Guerra subsidiaria|guerres ''proxy'']], onde los exércitos soviéticu y d'[[Estaos Xuníos]] nunca s'enfrentaríen direutamente, Stalin viose sosprendíu pola participación de tropes d'[[Estaos Xuníos]] na defensa de [[Corea del Sur]], que fuera invadida polos comunistes de [[Corea del Norte]];&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;esti esplegue militar fuera aprobáu poles Naciones Xuníes, una y bones la Xunión Soviética nun pudo exercer el so derechu a vetu al tar boicotiando la ONX pola so negativa a aceptar que'l gobiernu representativu del Estáu chinu (y poro, l'ocupante lexítimu del asientu chinu nel [[Conseyu de Seguridá]]) yera la [[República Popular China|China comunista]] en vegada del derrotáu gobierno pro-occidental de [[República de China|Taiwán]].&lt;ref&gt;Malkasian, p. 16.&lt;/ref&gt;

Una vegada hubo españáu la guerra, Stalin aportunó en caltenela de toes toes. A finales de 1952 la guerra algamara una situación d'estancamientu, y a pesar de les direutrices de Stalin, chinos y norcoreanos preparar pa la so final. L'altu'l fueu aprobar en xunetu de 1953, una vegada que Stalin finara.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

== La carrera al abismu: del aumentu de les tensiones a la crisis de Cuba (1953-1962) ==
{{AP|Guerra Fría (1953-1962)}}

En 1953 produciéronse cambeos nel lideralgu políticu de dambos bandos, que dieron empiezu a una nueva fase na Guerra Fría.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; &gt;Karabell, p. 916.&lt;/ref&gt; En xineru de 1953, [[Dwight D. Eisenhower]] foi investido presidente de EE.&amp;nbsp;UU. Mientres los últimos meses de l'alministración Truman, el presupuestu pa Defensa cuadruplicárase; Eisenhower pretendió amenorgar el gastu militar sofitándose na superioridá nuclear d'[[Estaos Xuníos]] y nuna xestión más efeutiva de les situaciones provocaes pola Guerra Fría.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En marzu, muerre Stalin, y [[Nikita Khrushchov]] convertir nel nuevu líder de la URSS, tres deponer y executar al xefe de la [[NKVD]], [[Lavrenti Beria]], y finalmente al estremar del poder a [[Georgy Malenkov]] y [[Vyacheslav Molotov]]. El 25 de febreru de 1956, Khrushchov impresionó a los delegaos del [[XX Congresu del PCUS]] al denunciar los crímenes cometíos por Stalin mientres el so discursu ''[[Discursu Secretu|Avera del cultu a la personalidá y les sos consecuencies]]''. Nel discursu sosteníase que la única manera de consiguir una reforma esitosa yera siendo conscientes de los errores cometíos nel pasáu estremándose de les polítiques llevaes a cabu por Stalin.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Rotura chino-soviética ===
{{AP|Rotura Sino-Soviética}}
Tres el cambéu de líder na Xunión Soviética produciéronse numberosos resfregones con dalgunos de los aliaos soviéticos más gustantes al [[estalinismu]] o a la figura de Stalin. La más notable d'estes discrepancies ente países comunistes afigurar na rotura de l'alianza chino-soviética. [[Mao Tse Tung]] defendió la figura de Stalin tres la muerte d'ésti en 1953, y describió a Khrushchov como un arribista superficial, acusándolo de perder el perfil revolucionariu del Estáu.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot; /&gt;

Khrushchov se obcecó en reconstruyir l'alianza chino-soviética, pero Mao consideró que les sos propuestes yeren inútiles y refugó cualquier tipu de proposición.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=142}}&lt;/ref&gt; Chinos y soviéticos empezaron un esplegue propagandísticu dientro de la mesma esfera comunista&lt;ref&gt;Jacobs, p. 120.&lt;/ref&gt; qu'acabaría convirtiéndose nuna llucha pol lideralgu del movimientu comunista internacional,&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=140-142}}&lt;/ref&gt; hasta llegar trés años más tarde al enfrentamientu militar direutu en [[Conflictu de la frontera chino-soviética|la frontera]] que dambes potencies compartíen.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=149}}&lt;/ref&gt;

=== Aumentu de les tensiones ===
El 18 de payares de 1956, mientres un discursu frente a embaxadores del bloque occidental na embaxada de Polonia, Khrushchov pronunció unes polémiques pallabres qu'impresionaron a los presentes: «Gústevos o non, la Historia ta del nuesu llau. ¡vamos soterravos!»&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,867329,00.html &quot;We Will Bury You!&quot;], ''[[Time (revista)|Time]]'', 26 de payares de 1956. Consultáu'l 26 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt; Sicasí, darréu esclarió que nun se refería a la posibilidá d'una guerra nuclear, sinón a la inevitabilidad histórica de la victoria del comunismu sobre'l capitalismu.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 84.&lt;/ref&gt;

El Secretariu d'Estáu de Eisenhower, John Foster Dulles, empecipió un nuevu xiru na Teoría de la Contención al enfatizar nel posible usu d'armes nucleares contra los enemigos de EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Amestó al discursu clásicu de la contención» un nuevu puntu de sofitu al anunciar la posibilidá d'una represalia masiva», faciendo entender que cualquier agresión soviética sería respondida con tolos medios necesarios. Esta nueva teoría poner en práutica mientres la [[Guerra del Sinaí|Crisis de Suez]], onde la superioridá nuclear d'Estaos Xuníos, xuntu cola amenaza d'usala, retrajo a los soviéticos d'empezar una batalla abierta contra intereses d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Dende 1957 hasta 1961, Khrushchov amosó abiertamente'l so enfotu na superioridá nuclear de la Xunión Soviética. Afirmaba que la capacidá misilística de la URSS yera bien cimera a la d'Estaos Xuníos y que les sos misiles podríen algamar cualquier ciudá d'[[Estaos Xuníos]] o d'[[Europa]]. Sicasí, Khrushchov refugaba la visión de Stalin d'una ''guerra inevitable'' y declaró que la so intención yera abrir una nueva dómina de [[coesistencia pacífica]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 70.&lt;/ref&gt; Khrushchov trató de reformular la idea soviéticu-staliniana, según la cual la llucha de clases a nivel mundial provocaría inevitablemente una gran guerra ente proletarios y capitalistes que'l so resultancia final sería los trunfu del [[Comunismu]]. Khrushchov acotó que la guerra yera evitable, pos mientres el tiempu de paz el capitalismu colapsar por sigo mesmu,&lt;ref&gt;Perlmutter, p. 145.&lt;/ref&gt; ente que la paz dexaba tiempu y recursos disponibles p'ameyorar la capacidá económicu-militar de la URSS.&lt;ref&gt;Njolstad, p. 136.&lt;/ref&gt; Los EE.&amp;nbsp;UU. defendíense amosando la so capacidá militar fora de les sos fronteres y l'ésitu del capitalismu lliberal en tol mundu.&lt;ref&gt;Joshel, p. 128.&lt;/ref&gt; A pesar del discursu de [[John F. Kennedy|Kennedy]] que caracterizó a la Guerra Fría como una llucha poles mentes de los homes» ente dos sistemes d'organización social, a mediaos de la década de 1960 la llucha ideolóxica había quedáu apartada frente a los oxetivos geopolíticos de calter militar y económicu.&lt;ref&gt;Rycroft, p. 7.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Location Warsaw Pakt.svg|thumb|300px|Mapa de los firmantes del [[Pactu de Varsovia]].]]

=== Estancamientu de la situación n'Europa ===
Anque verdaderamente hubo una cierta relaxación de les tensiones tres la muerte de Stalin en 1953, la situación n'Europa siguía siendo incómoda, con dambos bandos fuertemente armaos pero ensin movimientos aparentes.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor= Palmowski, Jan |encyclopedia=A Dictionary of Contemporary World History |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=qqluJAAACAAJ&amp;dq=A+Dictionary+of+Contemporary+World+History |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2004 |editorial=Oxford University Press |isbn=0198608756}}&lt;/ref&gt; Les tropes d'[[Estaos Xuníos]] siguíen apostaes indefinidamente na Alemaña del Oeste y les tropes soviétiques siguíen aparcaes indefinidamente por tola Europa del Este.

Pa compensar el rearmamientu de l'Alemaña Occidental tres la so entrada na OTAN, los países de la órbita soviética sellaron una alianza militar conocida como'l [[Pactu de Varsovia]] en 1955. Sicasí, esti movimientu foi más políticu qu'estratéxicu, pos la URSS yá construyera una rede de defensa mutua con tolos sos satélites antes inclusive de que se formara la OTAN en 1949.&lt;ref&gt;Feldbrugge, p. 818.&lt;/ref&gt;

Asina, el ''statu quo'' d'Europa caltúvose inalteráu. Los soviéticos reprimieron la [[Revolución Húngara de 1956]]&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/4/newsid_2739000/2739039.stm|títulu=Soviet troops overrun Hungary|editorial=BBC News|fecha=4 de payares de 1956|fechaaccesu=11 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; ensin que nenguna de les potencies occidentales tratara de movilizar el so exércitu contra la invasión del Pactu de Varsovia en suelu húngaru. Igualmente, la ciudá de Berlín siguió estremada y apostada.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 108-109.&lt;/ref&gt;

==== Berlín ====
Mientres payares de 1958, Khrushchov trató de desmilitarizar la ciudá de Berlín. Plantegó a norteamericanos, británicos y franceses abandonar les sos respeutives zones d'ocupación so l'amenaza de tresferir el control de los accesos de les potencies occidentales a l'Alemaña Oriental (lo que significaría l'aislamientu del sector occidental de Berlín). La OTAN refugó l'ultimátum y a mediaos d'avientu, Khrushchov abandonó la idea en cuenta d'una conferencia en Xinebra pa resolver la cuestión berlinesa.&lt;ref&gt;Glees, páxs. 126-27.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Checkpoint Charlie 1961-10-27.jpg|thumb| Tanques soviéticos engarraos a tanques d'[[Estaos Xuníos]] nel [[Checkpoint Charlie]], mientres la crisis de 1961.]]
La postrera gran [[Crisis de Berlín de 1961|crisis de la ciudá]] vivir en 1961. Dende principios de la década de los 50, la URSS y dempués los sos estaos satélite empezaron a acutar fuertemente los movimientos migratorios.&lt;ref name=&quot;dowty114&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=114}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, cientos de miles d'[[Alemaña Oriental|alemanes orientales]] consiguíen emigrar a [[Alemaña Occidental]] al traviés del furacu na frontera qu'esistía na ciudá de Berlín, onde la circulación ente sectores orientales y occidentales yera llibre, creando asina un trampolín pa la emigración a Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;harrison99&quot;&gt;{{Harvnb|Harrison|2003|p=99}}&lt;/ref&gt;

Esta facilidá provocó una masiva [[fuga de celebros]] d'Alemaña Oriental escontra Alemaña Occidental de mozos cualificaos: en 1961, el 20&amp;nbsp;% de la población activa en territoriu oriental emigrara a occidente.&lt;ref name=&quot;dowty122&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=122}}&lt;/ref&gt; En xunetu d'esi añu, la Xunión Soviética volvió plantegar como ultimátum l'abandonu de la ciudá de toles potencies ocupantes y la devolución de les zones ocupaes de Berlín Occidental a Alemaña Oriental, colo que'l furacu fronterizu sería esaniciáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=114}}&lt;/ref&gt; Les potencies occidentales fixeron casu omiso del ultimátum.

Dos meses dempués del ultimátum soviéticu, Alemaña Oriental empezó la construcción d'una barrera de cementu y alambre que dixebraba físicamente dambes zones de la ciudá berlinesa, torgando la llibre circulación ente les zones oriental y occidental. La barrera foi creciendo hasta convertise nel [[Muriu de Berlín]].&lt;ref name=&quot;pearson75&quot;&gt;{{Harvnb|Pearson|1998|p=75}}&lt;/ref&gt;

=== La descolonización ===
Aprovechando l'aceleración de la [[descolonización]] mientres la década de 1950 y primeros años de 1960, tantu EE.&amp;nbsp;UU. como la Xunión Soviética compitieron por aumentar la so influencia nos países descolonizados.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 121-124.&lt;/ref&gt; Amás, dende'l puntu de vista soviéticu, la desapaición de los grandes imperios coloniales yera una señal inequívoca de la victoria de la ideoloxía comunista.&lt;ref&gt;Edelheit, p. 382.&lt;/ref&gt; Los movimientos nacionalistes en dellos países (especialmente en Guatemala, Irán, Filipines ya Indochina) fueron empecipiaos o sofitaos en munchos casos por grupos comunistes autóctonos —o, equívocamente, foi la idea más estendida ente los aliaos Occidentales—.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Nesti contestu, los EE.&amp;nbsp;UU. usaron a la CIA pa derrocar a ciertos gobiernos y favorecer a otros.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; La CIA tuvo un papel clave nel derrocamientu de países sospechosos de ser pro-comunistes, como nel casu del primer gobiernu electu democráticamente n'Irán ([[Operación Ajax]]) en 1953 y la cayida de [[Jacobo Arbenz Guzmán]] tres el [[Golpe d'Estáu de 1954 (Guatemala)|Golpe de 1954 en Guatemala]].&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; De la mesma, EE.&amp;nbsp;UU. trató d'ayudar a gobiernos amigos con ayuda económica y militar, como nel casu de [[Vietnam del Sur]].

La mayoría de naciones y gobiernos surdíos tres la descolonización n'Asia, África y América Llatina trataron de safase de la presión d'escoyer el bandu pro-capitalista o pro-comunista. En 1955, mientres la [[Conferencia de Bandung]], decenes de países del Tercer Mundu alcordaron caltenese al marxe de la dinámica de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 126.&lt;/ref&gt; Esti consensu afigurar na creación del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] en 1961.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Como resultáu de l'apaición d'un nuevu factor na Guerra Fría, norteamericanos y soviéticos moderaron les sos polítiques y trataron d'averase a estos nuevos países neutrales (sobremanera en casu de países clave como India o Exiptu) d'una manera menos agresiva que la sostenida hasta entós. Los movimientos nacionalistes ya independentistes consiguieron asina crear un nuevu escenariu más plural, superando la confrontación bipolar de la posguerra, y crearon les bases pa les reivindicaciones nacionalistes n'Asia y América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

=== Carrera armamentista ===
[[Ficheru:US and USSR nuclear stockpiles.svg|lang=ast|thumb|250px|Númberu de [[Cabeza nuclear|cabeces nucleares]] de dambes superpotencies. Reparar la abrupta esguilada alredor de la década de 1960]]

Al terminar la Segunda Guerra Mundial, les dos potencies vencedores disponíen d'una enorme variedá d'[[arma|armes]], munches d'elles desenvueltes y ameyoraes mientres el conflictu. [[Carru de combate|Tanques]], [[avión|aviones]], [[submarín|submarinos]] y otros avanzaos diseños de navíos de guerra, constituyíen les llamaes armes convencionales. Sicasí, la desigualdá resultaba patente, o a lo menos eso paecía-yos a los estadistes. Antes de la Segunda Guerra Mundial, la URSS cuntaba col mesmu númberu de carros de combate que'l restu de les naciones xuntes, y superaba n'aviones de combate, al conxuntu de toles demás fuercies aérees.&lt;ref name=&quot;mañana&quot;&gt;[[Jeremy Isaacs|Isaacs, Jeremy]], Operación Barbarossa, capítulu 5 de ''[[El mundu en guerra]]'', [[Thames Television Int. Ltd]], [[Londres]].&lt;/ref&gt;

Dempués del conflictu, la diferencia numbérica nun yera tan apolmonante, pero entá resultaba fachendosa. Sicasí, la so flota nun podía competir en condiciones d'igualdá cola d'Estaos Xuníos. Tres la [[batalla de Midway]] quedó demostrada la importancia del avión naval d'ataque y el [[portaviones]] nos conflictos marítimos. L'armada soviética disponía de munchos menos barcos d'esti tipu que la d'[[Estaos Xuníos]], y amás, les sos naves yeren de menor tamañu, y nun disponíen de cubierta corrida pa operar dos aeronaves simultáneamente, polo que la so inferioridá resultaba manifiesta.&lt;ref name=&quot;portaaviones2&quot;&gt;ERT, Historia de los portaviones rusos, [[Fuercia Naval]] - Especial Portaviones Nᵘ3, [[MC Ediciones]], [[Valencia]], [[2005]], ISSN 1695-3258.&lt;/ref&gt; Pa la URSS, más problemáticu entá que la falta de portaviones, yera la falta d'una rede mundial de bases de suministru abiertes mientres tol añu. Ente que Estaos Xuníos podía atracar los sos buques en [[Nápoles]], [[Rota]], [[Ḥawai]], [[Filipines]] y munchos otros puertos más, la Xunión Soviética nun podía sacar los sos barcos de puertos propios mientres dellos meses al añu, pos los sos puertos o taben xelaos, o podíen ser fácilmente bloquiaos polos aliaos. Yera'l casu de la flota del [[mar Negru]], que tenía de travesar los 35 quilómetros del [[estrechu del Bósforo]], que [[Turquía]] podía bloquiar fácilmente.

Na aviación convencional, tantu en númberu como en calidá, los nuevos caces y bombarderos soviéticos, non solo taben al altor, sinón percima de los occidentales, los aviones bombarderos [[El to-4]] llanzaron la primera [[bomba atómica]] soviética. Magar que el Pentágonu siempres afirmaba tener aparatos cimeros a los de cualesquier otru país, los enfrentamientos vivíos mientres la [[Guerra de Corea]], [[Guerra de Vietnam]] y darréu, na [[Guerra de la Frontera de Sudáfrica|Guerra de la Frontera]] demostraron la igualdá, cuando non la superioridá, de los aviones soviéticos.

Pero yeren les denominaes armes non convencionales les que llamaben poderosamente l'atención: más poderoses, eficientes, difíciles de fabricar y desaxeradamente cares. La principal d'estes armes yera la [[bomba atómica]]. De primeres de la Guerra fría solo EE.&amp;nbsp;UU. disponía d'estes armes, lo qu'aumentaba significativamente la so poder bélicu. La Xunión Soviética empecipió'l so propiu programa d'investigaciones, pa producir tamién tales bombes, daqué que consiguió en cuatro años; relativu pocu tiempu, ayudar d'[[espionaxe]]. Nun principiu, Estaos Xuníos centró les sos investigaciones en perfeccionar el vector que tresportara les bombes ([[misil]] o [[bombarderu estratéxicu]]); pero foi cuando se supo que Moscú españara la so primer bomba nuclear de fisión, cuando se dio lluz verde al proyeutu pa fabricar la [[bomba d'hidróxenu]], arma que nun tien llende de potencia conocíu. Esto llogróse en [[1952]], y la URSS llograr al añu siguiente.&lt;ref name=&quot;aventura82&quot;&gt;[[Agustín Zamora|Zamora, Agustín]], Poder nuclear el suañu de la hexemonía mundial, Nᵘ82 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], xunu de [[2002]], ISSN 1579-427X&lt;/ref&gt; Magar que la carrera diba bien pareya nel planu cualitativu nun yera lo mesmo nel cuantitativu: contradiciendo a la esmolición occidental d'aquella dómina, el ciudadanu d'[[Estaos Xuníos]] y miembru del [[Institutu Thomas Watson]], [[Serguéi Khrushchov]] afirma qu'en tiempu de la [[Crisis de los misiles de Cuba]] el poder nuclear d'[[Estaos Xuníos]] superaba al oriental en 10 vegaes o más.&lt;ref name=&quot;creación&quot;&gt;[[Serguéi Khrushchov|Khrushchov, Serguéi]], Nikita Khrushchov, la creación d'una superpotencia, [[Pen-State University Press]], citáu nos comentarios de [[Trece Díes]]&lt;/ref&gt;

Esta [[carrera armamentística]] foi promovida pol llamáu ''Equilibriu de Terror'', según el cual, la potencia que s'asitiara al frente na producción d'armes, provocaría un desequilibriu nel escenariu internacional: si una d'elles tuviera mayor númberu d'armes, sería capaz de destruyir a la otra. Sicasí, yá nel sieglu XXI fontes como ''The Times'' consideren que l'esfuerciu soviéticu nun s'emponer a superar al otru adversariu, sinón a algamar para, darréu, obligalo a poner en práutica una estratexa defensiva non ofensiva (arrampuña-y cuantos aliaos pudiera consiguir). D'esta mesma opinión ye Serguéi Khrushchov, quien afirma que la ''carrera'' taba solu na mente de los occidentales, porque pa los soviéticos tratar de dir amontando'l so arsenal y perfeccionando los sos vectores (misiles, bombarderos y submarinos) según les sos posibilidaes, porque nun podía igualar o superar a occidente.&lt;ref name=&quot;creación&quot; /&gt; Esta desproporción paecen confirmala fechos como que los misiles intercontinentales ([[ICBM]]) namái empezaron a tar al altor de los d'[[Estaos Xuníos]], no qu'a operatividad y fiabilidá se refier, escontra finales de los setenta. Tampoco los submarinos nucleares paecíen poder midise colos occidentales, como prueba la gran cantidá d'accidentes que carecieron&lt;ref name=&quot;submarinos&quot;&gt;[[Chris Chant|Chat, Chris]], Submarinos de guerra, [[Editorial Libsa]], [[Madrid]], [[2006]], ISBN 84-662-1310-4&lt;/ref&gt;

=== Carrera espacial ===
{{AP|Carrera espacial}}

[[Ficheru:Sputnik asm.jpg|left|thumb|El llanzamientu del [[Sputnik 1]] marcó l'entamu de la carrera espacial. El cohete que lu punxo n'órbita yera una versión modificada d'un misil [[ICBM]].]]
La carrera espacial puede definise como una subdivisión del conflictu ensin declarar ente Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética nel ámbitu espacial. Ente 1957 y 1975, y de resultes de la rivalidá surdida dientro del esquema de la Guerra Fría, dambos países empecipiaron una carrera na busca de finxos históricos que se xustificaron por razones tantu de seguridá nacional como por razones ideolóxiques asociaes a la superioridá teunolóxica.

La carrera dar por empecipiada en [[1957]], cuando los soviéticos llanzaron el [[Sputnik]], primer artefautu humanu capaz d'algamar l'espaciu y orbitar el planeta. Asina mesmu, los primeros finxos na carrera espacial algamar los soviéticos: en payares d'esi mesmu añu, llancen el [[Sputnik II]] y, dientro de la nave, el primer ser vivu sale al espaciu: una perra [[Kudriavka]], de nome [[Laika]], que morrió a los siete hores de salir de l'atmósfera. El siguiente finxu tamién sería obra de los soviéticos, al consiguir llanzar en [[1961]] la nave [[Vostok 1]], tripulada por [[Yuri Gagarin]], el primer ser humanu en dir al espaciu y tornar sanu y salvu.

La llegada del home al espaciu foi celebráu como un gran trunfu pa la humanidá. N'Estaos Xuníos, la ciudadanía recibió la noticia como un duru golpe a la creencia de la cimera capacidá teunolóxica d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Hall (2001), páxs. 157-163.&lt;/ref&gt; Como respuesta, el presidente Kennedy anunció, mes y mediu dempués del viaxe de Gagarin, qu'Estaos Xuníos sería capaz de poner un home na lluna y traelo sanu y salvu antes d'acabar la década.&lt;ref&gt;{{cita web
|apellíu=Kennedy
|nome= John F.
|url=http://web.archive.org/web/20100302132856/http://www.jfklibrary.org/Historical+Resources/Archives/Reference+Desk/Speeches/JFK/Urgent+National+Needs+Page+4.htm
|títulu= Special Message to the Congress on Urgent National Needs
|obra=Historical Resources
|editorial=John F. Kennedy Presidential Library and Museum
|fecha=25 de mayu de 1961
|page=4
|fechaaccesu=16 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1969, Estaos Xuníos consiguió fabricar el primer artefautu humanu que orbitó sobre la Lluna (el [[Apolo 8]]) ente que los soviéticos teníen graves problemes nel so programa llunar. El 20 de xunetu de 1969 algamábase'l cénit na esploración espacial cuando la misión [[Apolo 11]] consiguió realizar con ésitu la so xera y [[Neil Armstrong|Armstrong]] y [[Edwin Aldrin]] convertir nos primeros humanos en caminar sobre otru cuerpu celeste. Poco dempués, los soviéticos atayaben el so programa llunar.

Estaos Xuníos siguió mandando astronautes a la Lluna, hasta que la falta d'interés y presupuestu fixeron atayar el programa. En 1975, la Misión Conxunta soviéticu-norteamericana [[Proyeutu de pruebes Apolo-Soyuz|Apolo-Soyuz]] dio per rematada la carrera espacial.

=== Crisis de los misiles de Cuba ===
{{AP|Crisis de los misiles de Cuba}}
[[Ficheru:Cubacrisis 01 Nov 1962.jpg|thumb|200px|right|Les fotografíes tomaes polos aviones [[U-2]] demostraron la construcción de [[Silu misilístico|silos]] soviéticos en suelu cubanu.]]
Al trunfar la [[Revolución cubana]] en 1959, dase un verdaderu xiru na hestoria d'[[América Llatina]], pos el naciente procesu de nacionalizaciones y reforma agraria afecta gravemente los intereses d'[[Estaos Xuníos]] na islla que s'aseguraren cola [[Enmienda Platt]] en 1902, esto conduz a fuertes fregadures ente Cuba y Estaos Xuníos que desencadenen na rotura de rellaciones diplomátiques y a la espulsión de Cuba de la [[OEA]], debíu al aislamientu del restu del hemisferiu y el bloquéu económicu, el país convertir nun fuerte aliáu de la URSS y el restu del bloque comunista, convirtiéndose darréu en miembru del [[COMECON]]. Esta crisis llevó al mundu en cantu de la [[guerra nuclear]]. Dempués del fracasáu intentu d'[[invasión de la Badea de Cochinos]] n'abril de 1961. En [[1962]], la Xunión Soviética foi afayada construyendo 40 silos nucleares en Cuba. Según Khrushchov, la midida yera puramente defensiva, pa evitar que los Estaos Xuníos intentaren una nueva turniada contra los cubanos. Per otru llau, yera sabíu que los soviéticos queríen realmente responder ante la instalación d'[[Estaos Xuníos]] de misiles [[Xúpiter II]] na ciudá d'[[Esmirna]], [[Turquía]], que podríen ser usaos pa bombardear el sudoeste soviéticu.

La Xunión Soviética unvió navíos de carga y [[submarín|submarinos]] tresportando armes atómiques escontra Cuba. Un [[Avión de reconocencia|avión espía]] afayó les ramples de llanzamientu, y [[Estaos Xuníos]] ordenó la unviada de navíos escontra [[Cuba]].

El [[22 d'ochobre]] de [[1962]], Estaos Xuníos interceptó los tresportes soviéticos y ordenó cuarentena a la isla, asitiando navíos militares nel [[mar Caribe]] y cerrando los contactos marítimos ente la Xunión Soviética y Cuba. Kennedy dirixó un ultimátum a la URSS: demandó a la URSS que detuviera esos navíos so amenaza d'entamar represalies masives. Los soviéticos argumentaron que nun entendíen por qué Kennedy tomaba esta midida cuando dellos misiles d'[[Estaos Xuníos]] taben instalaos en territorios de países miembros de la [[OTAN]] contra los soviéticos, en distancies idéntiques. [[Fidel Castro]] adució que nun había nada d'illegal n'instalar misiles soviéticos nel so territoriu, y el primer ministru británicu [[Harold Macmillan]] dixo nun entender por qué nun foi propuesta siquier la hipótesis d'un alcuerdu diplomáticu.

El 23 y 24 d'ochobre Khrushchov unviaría mensaxe a Kennedy, informando de les sos intenciones pacífiques. El [[26 d'ochobre]] informó que retiraría los sos misiles de Cuba si Washington comprometer a nun invadir Cuba. A otru día, pidió amás la retirada de los misiles balísticos Xúpiter de Turquía. Dos [[aviones espía]] d'[[Estaos Xuníos]] [[U-2]] fueron baltaos en Cuba y Siberia el [[27 d'ochobre]], xusto nel ápice de la crisis. Esi mesmu día, los navíos mercantes soviéticos llegaren al Caribe y trataben de travesar el bloquéu. El [[28 d'ochobre]], Kennedy foi obligáu a vencer a los pidimientos y aceptó retirar los misiles de Turquía y nun afrellar a Cuba. Asina, [[Nikita Khrushchov]] retiró los sos misiles nucleares de la islla cubana.

Esta crisis dio nacencia a un nuevu periodu: la distensión, señalada pola puesta en marcha del [[teléfonu coloráu]] —en realidá blancu—, llinia direuta ente Moscú y Washington, qu'allixeraría les comunicaciones en casu d'otra crisis.

== La ''détente'' (1962-1979) ==
{{AP|Guerra Fría (1962-1979)}}

Nel intre de les décades de 1960 y 1970, les superpotencies tuvieron que xestionar un nuevu modelu de xeopolítica, nel que'l mundu dexó de tar claramente estremáu en dos bloques antagónicos.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Europa y Xapón recuperáronse rápido de la destrucción de la II Guerra Mundial y la so [[renta per capita]] averar a la d'Estaos Xuníos. Mentanto, la [[economía del Bloque del Este]] entraba nun ciclu de estacamiento económicu.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;hardt16&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=16}}&lt;/ref&gt;

De la mesma, el Tercer Mundu consiguía establecese como bloque independiente al traviés d'organizaciones como'l [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y demostraron la so fuercia de negociación col papel fundamental que tuvo la [[OPEP]] mientres la [[Crisis del petroleu de 1973]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;/&gt;

Na URSS, la xestión de los problemes económicos internos estremó la necesidá d'estender la influencia soviética nel orde mundial.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt; De resultes, líderes soviéticos como [[Alekséi Kosygin]] y el mesmu [[Leonid Brézhnev]] apostaron por una relaxación nes rellaciones internacionales abriendo un nuevu periodu conocíu como la ''distensión'' o ''détente''.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Disensiones sociales n'Europa ===

==== La primavera de Praga y la invasión soviética de Checoslovaquia ====

La [[Primavera de Praga]] foi un curtiu periodu de lliberalización política asocedíu en Checoslovaquia mientres l'añu 1968 que remató cola [[invasión del Pactu de Varsovia a Checoslovaquia]]. Empezó'l 5 de xineru de 1968, cuando'l reformista [[Alexander Dubček]] aportó al poder y siguió hasta'l 21 d'agostu del mesmu añu, cuando los aliaos del [[Pactu de Varsovia]] invadieron el país pa frenar diches reformes.

Les reformes llevaes a cabu mientres la Primavera de Praga taben empuestes a garantizar nuevos derechos (incluyíos los derechos a llibertá d'espresión y a la llibertá de movimientos) empezar un procesu de descentralización económica y alministrativa (estremando'l país en dos federaciones, la [[República Checa]] y [[Eslovaquia]]) y un procesu de democratización del Estáu.

El procesu reformador nun foi bien recibíu na URSS, qu'en fracasando nes negociaciones diplomátiques, empezó una invasión del país al mandu de les tropes del Pactu de Varsovia. A pesar de la resistencia nun esforcia de dellos sectores civiles, nun hubo resistencia militar a la invasión, lo que contribuyó a evitar numberoses baxes en dambos bandos.

Tres la invasión, Dubček foi derrocáu como presidente de Checoslovaquia y los sos socesores esaniciaron la totalidá de les reformes.

==== Mayu del 68 ====

El [[Mayu francés|«Mayu del 68»]] ye'l nome dau a una serie de protestes estudiantiles y fuelgues xenerales que provocaron la cayida del gobiernu de [[De Gaulle]] en Francia. La gran mayoría de los protestantes siguía ideoloxíes d'izquierdes, anque les organizaciones políticu y sindicalista de la izquierda tradicional trataron d'alloñase del movimientu. Les protestes dirixiéronse especialmente al sistema educativo y llaboral imperante.

Anque'l Mayu del 68 acabó per ser un relativu fracasu políticu, l'impautu social foi bien importante. Especialmente en Francia (y de manera menos evidente, nel restu del mundu occidental) la revuelta marcó'l pasu d'una sociedá moralmente conservadora proveniente d'aquellos que vivieron la II Guerra Mundial (basada na relixón, el patriotismu y el respetu pola autoridá) a una moral más lliberal de la xeneración que nació tres la guerra (basada na igualdá, la lliberación sexual y el respetu polos derechos humanos).

=== La coesistencia pacífica» ===
{{VT|Détente}}

Como resultáu de la [[rotura chino-soviética]], les tensiones na frontera China-URSS esguilaron hasta convertise en 1969 nun [[Conflictu fronterizu chino-soviéticu|conflictu armáu]]. El presidente d'Estaos Xuníos [[Richard Nixon]] decidió aprovechar esti conflictu ente les dos potencies comunistes pa inclinar l'equilibriu estratéxicu escontra Occidente.&lt;ref&gt;Dallek, Robert (2007), p. 144.&lt;/ref&gt; De la mesma manera, los chinos buscaben una meyora nes rellaciones colos norteamericanos que-yos diera ventaya na llucha pola hexemonía comunista colos soviéticos. En febreru de 1972, Nixon declaró la so intención d'averase a la china maoísta&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=149-152}}&lt;/ref&gt; col sorprendente anunciu d'un viaxe a Beixín y una xunta con [[Mao Zedong]] y [[Zhou Enlai]]. Nel momentu del anunciu, la URSS yá consiguiera la paridá nuclear con Estaos Xuníos, y la derrota na Guerra de Vietnam debilitara la influencia de EE.&amp;nbsp;UU. nel Tercer Mundu y esfrecíu les rellaciones colos aliaos d'Europa Occidental&lt;ref&gt;Buchanan, páxs. 168-169.&lt;/ref&gt; Anque los conflictos indireutos ente dambes potencies siguíen, ente finales de la década de 1960 y principios de la de 1970, les tensiones ente dambes superpotencies paecíen aselase.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot; /&gt;

Tres la so vista a China, Nixon axuntar colos líderes soviéticos en Moscú.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/may/22/newsid_4373000/4373149.stm|títulu=President Nixon arrives in Moscow|editorial=BBC News|fecha=22 de mayu de 1972|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; Como resultáu d'estes xuntes, roblóse'l primeru de los [[Alcuerdos SALT]] (SALT I), el primer alcuerdu completu de llimitación d'armes robláu ente los dos superpotencies,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nixonlibrary.gov/thelife/apolitician/thepresident/index.php|títulu=The President|fechaaccesu=27 de marzu de 2009|editorial=Richard Nixon Presidential Library}}&lt;/ref&gt; y el [[Tratáu sobre Misiles Antibalísticos]] (Tratáu ABM), que prohibía los desenvolvimientu de sistemes diseñaos pa la interceptación de misiles nel aire. Con ello intentábase llindar el desenvolvimientu de los costosos [[Misil antibalístico|misiles antibalísticos]] y misiles con carga nuclear.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Tres los alcuerdos alcanzaos, Nixon y Brézhnev proclamaron una nueva yera de coesistencia pacífica» basada nuna nueva política de «[[détente]]» (o cooperación) ente los dos superpotencies. Mientres esta coesistencia», Brézhnev trataría de revitalizar la economía soviética, que taba en cayente en parte polos grandes gastos militares que provocaben una situación de tensión continuo.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Ente 1972 y 1974, dambes potencies tamién fortalecieron los sos llazos económicos, cola firma de dellos alcuerdos p'aumentar el comerciu ente elles. Como resultáu de toos estos pactos y alcuerdos, la hostilidá mutua reemplazar por un nuevu marcu históricu onde dambes potencies podíen convivir y desenvolvese.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;/&gt;

De la mesma, n'Europa, la situación de división interna relaxar col desenvolvimientu de la «[[Ostpolitik]]», llevada a cabu pol canciller de la [[RFA]] [[Willy Brandt]] y la firma de los Alcuerdos de Helsinki nel marcu de la [[Conferencia sobre la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] en 1975.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=188}}&lt;/ref&gt;

=== Tensiones nel Tercer Mundu ===
{{VT|Doctrina Nixon}}

[[Ficheru:Henry Kissinger.png|miniaturadeimagen|derecha|[[Henry Kissinger]] tuvo un papel protagonista na Guerra Fría mientres les alministraciones de [[Richard Nixon|Nixon]] y [[Gerald Ford|Ford]]]]

==== América ====

A finales d'abril de 1965, el presidente [[Lyndon B. Johnson]] ordenó l'esplegue de 42&amp;nbsp;000 soldaos na [[República Dominicana]] pa la ocupación del territoriu dominicanu mientres un añu, nuna operación conocida como [[Guerra civil dominicana|Operación Power Pack]], escudándose na posible apaición d'una «nueva Revolución Cubana» n'América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Mientres les eleiciones dominicanes de 1966, so ocupación d'[[Estaos Xuníos]], proclamóse ganador al conservador [[Joaquín Balaguer]]. Anque ye ciertu que Balaguer tenía los sofitu real de les élites del país, lo mesmo que de los llabradores, les eleiciones viéronse desprestixaes pola negativa del anterior presidente [[Juan Bosch]] d'apostales. Tres la victoria de Balaguer, los activistes del [[Partíu Revolucionariu Dominicanu]] (PRD) del ex-presidente Bosch, empezaron una campaña d'ataques contra la policía y l'exércitu.&lt;ref name = &quot;Itzigsohn 2000, 41-42&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Itzigsohn|nome=José|títulu=Developing Poverty: The State, Labor Market Deregulation, and the Informal Economy in Costa Rica and the Dominican Republic|editorial=Penn State University Press|añu=2000|allugamientu=University Park, Pennsylvania|páxines=41-42|url=https://books.google.com/books?id=b7Jo9GtxMEcC|isbn=978-0-271-02028-0}}&lt;/ref&gt;

En [[Chile]], el candidatu del [[Partíu Socialista de Chile]], [[Salvador Allende]], proclamóse vencedor pol congresu de les eleiciones de 1970, convirtiéndose nel primera presidente [[Marxismu|marxista]] [[Comunista]] en ser escoyíu democráticamente nel continente americanu.&lt;ref name=&quot;BBC Allende Profile 2003&quot;&gt;{{cita noticia | títulu = Profile of Salvador Allende | fecha = 8 de setiembre de 2003 |editorial=BBC | agency = [[BBC]] | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3089846.stm | fechaaccesu =25 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; La CIA n'afayando la unviada d'armes soviétiques dende [[Cuba]] a les organizaciones paramilitares de la [[Unidá Popular]] arreyar de manera activa en contra de Allende, los guerilleros paramilitares d'esquierda, el MAPU y el MIR, que llegaría hasta un periodu de baturiciu social rematáu con un [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'está u]]'l 11 de setiembre de 1973, que llevaría al poder al xeneral [[Augusto Pinochet]]. Finalmente, Pinochet consolidó'l so poder como militar, toes la reformes económicu y social de Allende fueron anulaes y los disidentes y guerrilleros d'izquierdes fueron asesinaos o deteníos y torturaos en campos de detención y edificios públicos so la xestión de la [[Direición d'Intelixencia Nacional]] (DINA).

N'[[Arxentina]] hubo dellos intentos fracasaos d'implantación de grupos de [[Guerra de guerrilles|guerrilleros]] con mayor o menor sofitu de la [[Cuba]] de [[Fidel Castro]], entá antes de la creación de los depués bien conocíes bandes [[Montoneros]] y [[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]]. Estos y otros grupos empezaron a actuar en dómines del gobiernu de facto llamáu [[Revolución arxentina]] y depués d'un curtiu periodu de inaición bélica mientres la torna al país de [[Juan Domingo Perón|Perón]], volvieron a entamar el so remanar mientres el gobiernu mayoritariamente escoyíu d'esti postreru, mientres el gobiernu de la so socesora llegal y mientres el gobiernu de facto empecipiáu en [[1976]] que terminó ganándolos nel planu militar.

==== Asia ====
===== Asia Oriental =====
{{VT|Guerra de Vietnam}}

N'[[Indonesia]], l'anticomunista xeneral [[Suharto]] arrampuñó la presidencia al so predecesor, [[Sukarno]], pa imponer lo que se conoció como'l [[Nuevu Orde (Indonesia)|Nuevu Orde]] (''Orde Baru''). Ente 1965 y 1966, los militares asesinaron a más de [[Asesinatos n'Indonesia de 1965-1966|mediu millón]] de persones simpatizantes del [[Partíu Comunista d'Indonesia]] y otres organizaciones d'esquierda.&lt;ref name=&quot;Farid 2007&quot;&gt;Farid, Hilmar (2007). &quot;Mass Killings and Capitalist Expansion, 1965–1966&quot;. In Kuan-Hsing Chen &amp; Chua Beng Huat (Ed.), ''[The Inter-Asia Cultural Studies Reader]''. London: Routledge. páxs. 207-222. ISBN 0-415-43134-4.&lt;/ref&gt;

Mientres la [[Guerra de Vietnam]], Estaos Xuníos siguió sofitando n'a los gobiernu [[Vietnam del Sur|survietnamita]] de [[Ngô Đình Diệm]] nel so conflictu contra los insurxentes comunistes del [[Frente Nacional de Lliberación de Vietnam|Viet Cong]] (FNLV). El presidente Johnson llegó a asitiar hasta 575&amp;nbsp;000 soldaos per tol Sudeste Asiáticu pa procurase la victoria contra'l FNLV y los sos aliaos de [[Vietnam del Norte]], pero'l costu de caltener l'esfuerciu bélicu yera cada vez más insoportable pa la economía d'[[Estaos Xuníos]], sobremanera la [[Crisis del petroleu de 1973|Crisis de 1973]]. Nel otru bandu, Vietnam del Norte recibía sofitu militar y económicu de la Xunión Soviética (450 millones de dólares añales n'armamentu y 15&amp;nbsp;000 asesores militares) y China (320&amp;nbsp;000 soldaos y 180 millones n'armamentu).&lt;ref&gt;Qiang Zhai, ''China and the Vietnam Wars, 1950-1975'' (University of North Carolina Press, 2000), p135; Xen. Oleg Sarin and Col. Lev Dvoretsky, ''Alien Wars: The Soviet Union's Aggressions Against the World, 1919 to 1989'' (Presidiu Press, 1996), páxs. 93-4.&lt;/ref&gt; Finalmente, en 1975, dar por rematada la guerra, cola victoria del Viet Cong y la cayida del Gobiernu de Vietnam del Sur, no que se consideró una de les derrotes más humillantes d'una superpotencia a manes d'unu de los países más probes del mundu.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Yá rematada la Guerra de Vietnam, la violencia nel Sudeste Asiáticu siguía na [[Guerra Civil Camboyana]], ente'l gobiernu pro-occidental de [[Lon Nol]] y los insurxentes [[Maoísmu|maoístes]] de los [[Jemeres Coloraos]]. Mientres los Jemeres Coloraos teníen el sofitu de Vietnam del Norte, Lon Nol perdió tolos sofitos tres la derrota d'[[Estaos Xuníos]] na Guerra de Vietnam. Finalmente. los Jemeres Coloraos facer col poder, y lideraos por [[Pol Pot]] empezaron un [[Xenocidiu camboyanu|xenocidiu]] qu'acabó cola muerte d'ente 1-3 millones de persones d'una población total de 8,4 millones.&lt;ref name=&quot;Heuveline, Patrick 2001&quot;&gt;Heuveline, Patrick (2001). &quot;The Demographic Analysis of Mortality in Cambodia.&quot; In Forced Migration and Mortality, eds. Holly Y. Reed and Charles B. Keely. Washington, D.C.: National Academy Press. Heuveline suggests that a range of 1.17-3.42 million people were killed.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marek Sliwinski 1995&quot;&gt;Marek Sliwinski, Le Génocide Khmer Rouge: Une Analyse Démographique (L'Harmattan, 1995).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Banister, Judith 1993&quot;&gt;Banister, Judith, and Paige Johnson (1993). &quot;After the Nightmare: The Population of Cambodia.&quot; En ''Genocide and Democracy in Cambodia: The Khmer Rouge, the United Nations and the International Community'', ed. Ben Kiernan. New Haven, Conn.: Yale University Southeast Asia Studies.&lt;/ref&gt; Los Jemeres Coloraos, una vegada nel poder, llueu entraron en conflictu colos sos antiguos aliaos comunistes, especialmene los vietnamites. En 1979, Vietnam (yá reunificado) derrocó a Pol Pot y asitió nel so llugar al disidente [[Heng Samrin]], mientres ocupaba la práutica totalidá del país. Tal intromisión de los vietnamites nos asuntos camboyanos tuvo de resultes l'[[Guerra sinón-vietnamita|ataque punitivu]] de China, con escaramuzas na frontera sinón-vietnamita que duraríen hasta 1984. Vietnam, sicasí, llogró ganar al cimeru Exércitu Chinu mientres los principales ataques de 1979.&lt;ref&gt;Xiabing Li (2007). ''A History of the Modern Chinese Army''. University Press of Kentucky, páx. 436.&lt;/ref&gt;

===== Exiptu y Asia Occidental =====

Exiptu foi'l centru de les disputes. Anque Exiptu declarábase neutral, la mayoría del armamentu y l'asistencia económica proveníen de la URSS. Esta alianza, anque de manera ronciega, comprobar col sofitu técnico y militar de la Xunión Soviética mientres la [[Guerra de los Seis Díes]] y la [[Guerra de Gastadura]] contra Israel, que se consideraba aliáu d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Stone, p. 230.&lt;/ref&gt; Anque cola llegada al poder d'[[Anwar el Sadat]] en 1972 Exiptu empezara virar de pro soviéticu a pro occidental,&lt;ref name=&quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;&gt;Grenville, J. A. S. &amp; Bernard Wasserstein (1987). ''[https://books.google.com/books?id=RYyyAAAAIAAJ Treaties of the Twentieth Century: A History and Guide with Texts]'', Volume 2. London and New York: Methuen. ISBN 978-0-416-38080-4.&lt;/ref&gt; l'amenaza d'una posible intervención direuta de la Xunión Soviética en defensa d'Exiptu mientres la [[Guerra del Yom Kippur]] provocó la movilización de les fuercies d'[[Estaos Xuníos]], nuna serie d'actos que pudieron esbaratar la noción de la coesistencia pacífica».&lt;ref&gt;Kumaraswamy, p. 127.&lt;/ref&gt; Estratéxicamente, los conflictos n'Oriente Mediu abrieron una nueva fase na Guerra Fría, na que la URSS podía amenaciar los intereses de EE.&amp;nbsp;UU. basándose na paridá nuclear que consiguieren los soviéticos.

Anque Exiptu foi'l mayor focu d'atención, les potencies tamién actuaron n'otros países de la zona. Los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu comunista de [[Yeme del Sur]] y col gobiernu nacionalista d'[[Iraq]].&lt;ref name = &quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;/&gt; Los soviéticos tamién sofitaron a la [[Organización pa la Lliberación de Palestina|OLP]] de [[Yasir Arafat]].&lt;ref&gt;Friedman, p. 330.&lt;/ref&gt; Per otru llau, ente 1973-1975, la CIA sofitó y conspiró col gobiernu d'Irán pa financiar y armar a los rebeldes curdos mientres la [[Segunda Guerra Curdu-Iraquina]], pa debilitar el gobiernu d'[[Ahmed Hassan al-Bakr]]. El sofitu de la CIA remató cuando Irán ya Iraq roblaron l'[[Alcuerdu d'Arxel (1975)|Alcuerdu d'Arxel]] en 1975.&lt;ref name=&quot;The Ugly Truth About Gerald Ford&quot;&gt;Hitchens, Christopher, [http://www.slate.com/id/2156400 «The Ugly Truth About Gerald Ford.» 29 d'avientu de 2006.] ''Slate''. &lt;/ref&gt;

==== África ====
[[Ficheru:Building with Bullet-holes in Huambo, Angola.jpg|miniaturadeimagen|left|Edificiu en Huambo, Angola. Ente [[Guerra de la Independencia d'Angola|1961]] y [[Guerra Civil d'Angola|2002]], Angola vivió en situación de guerra]]
N'África, los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu nacionalista d'[[Arxelia]].&lt;br /&gt;
Per otru llau oficiales del exércitu [[Somalia|somalín]], encabezaos por [[Mohamed Siad Barre]], llevaron a cabu un golpe d'estáu incruento, formando la [[República Democrática Somalina]], d'ideariu socialista. La Xunión Soviética prometió sofitu a Somalia. Cuatro años dempués, nel país vecín d'[[Etiopía]], l'Emperador [[Haile Selassie]], pro-occidental, foi derrocáu pol [[Conseyu Alministrativu Militar Provisional|Derg]] un grupu d'oficiales radicales del exércitu etíope, lideraos pol pro-soviéticu [[Mengistu Haile Mariam]], que s'entainó a reforzar les rellaciones con Cuba y la URSS.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Erlich|nome=Reese|títulu=Dateline Havana: The Real Story of U.S. Policy and the Future of Cuba|editorial=PoliPoint Press|añu=2008|allugamientu=Sausalito, California|páxines=84-86|url=https://books.google.com/books?id=7q3ibcq_vxQC|isbn=978-0-9815769-7-8}}&lt;/ref&gt; Cuando españaron les hostilidaes ente Somalia y Etiopía ([[Guerra d'Ogaden]]) el somalín Siad Barre perdió'l sofitu de los soviéticos, y a cambéu buscó'l l'asistencia del conocíu como [[Safari Club]] —una alianza de los servicios d'intelixencia d'Irán, Exiptu y Arabia Saudita—. Al traviés del Safari Club, Somalia consiguió armes soviétiques y tanques d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Bronson, ''Thicker than Oil'' (2006), p. 134. &quot;Encouraged by Saudi Arabia, Safari Club members approached Somali president Siad Barre and offered to provide the arms he needed if he stopped taking Russian aid. Barre agreed. Egypt then sold Somalia $75 million worth of its unwanted Soviet arms, with Saudi Arabia footing the bill.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Miglietta, ''American Alliance Policy'' (2002), p. 78. &quot;American military goods were provided by Egypt and Iran, which transferred excess arms from their inventories. It was said that American M-48 tanks sold to Iran were shipped to Somalia via Oman.&quot;&lt;/ref&gt; L'exércitu etíope taba sofitáu por soldaos cubanos y asesores y armamentu soviéticu.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt; La postura oficial d'Estaos Xuníos yera la de neutralidá nel conflictu, anque defendiendo que foi Somalia la que violó la soberanía territorial d'Etiopía. Aun así, l'alministración Carter empezó a sofitar a Somalia dende 1980.&lt;ref name=&quot;Mantzikos&quot;&gt;Ioannis Mantzikos, &quot;[http://www.academicjournals.org/AJPSIR/PDF/pdf2010/June/Mantzikos.pdf O. S. foreign policymaking toward Ethiopia and Somalia (1974-1980)]&quot;, ''African Journal of Political Science and International Relations'' 4(6), June 2010.&lt;/ref&gt;

En 1974, españó en Portugal la [[Revolución de los Claveles]] en contra de la dictadura del [[Estado Novo (Portugal)|Estado Novo]]. Los cambeos políticos en Portugal facilitaron la independencia de les colonies portugueses d'[[Angola]] y [[Timor Oriental]]. N'Angola, onde les faiciones rebalbes sostuvieren una [[Guerra de la independencia d'Angola|guerra pola independencia]] contra Portugal dende 1961, tres la independencia en 1974 estes mesmes faiciones que llucharen xuntes contras les fuercies colonialistes empezaron una [[Guerra Civil Angoleña|guerra civil]] al enfrentase ente elles. Nuna amuesa de los equillibrios políticu-estratéxicos de la Guerra Fría, la guerra civil angoleña enfrentó a tres faiciones distintes: el [[Movimientu Popular de Lliberación d'Angola|MPLA]], sofitáu por cubanos y soviéticos, el [[Frente Nacional pa la Lliberación d'Angola|FNLA]], sofitáu por EE.&amp;nbsp;UU., China y [[Zaire]] y la [[Unión Nacional pa la Independencia Total d'Angola|UNITA]] sofitáu tamién per Estaos Xuníos, el réxime del [[Apartheid]] sudafricano y otra serie de países africanos. Finalmente, el MPLA, con tropes cubanes y sofitu soviéticos, venceríen a la UNITA a pesar del sofitu militar de Sudáfrica.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt;

=== El fin de la coesistencia pacífica» ===

A pesar de los llamamientos al alcuerdu de dambes potencies, mientres la década de 1970, el [[KGB]], dirixíu por [[Yuri Andrópov]], siguió escorriendo a personalidaes disidentes como [[Aleksandr Solzhenitsyn]] y [[Andréi Sájarov]], que criticaben duramente'l réxime soviéticu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=186}}&lt;/ref&gt; Siguieron tamién los conflictos indireutos ente dambes superpotencies ([[Guerra subsidiaria|Guerres &quot;proxy&quot;]])&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=178}}&lt;/ref&gt; Anque'l presidente [[Jimmy Carter]] intentó frenar la carrera armamentística cola firma d'un nuevu tratáu de llimitación d'armes ([[SALT II]]) en 1979,&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/june/18/newsid_4508000/4508409.stm|títulu=Leaders agree arms reduction treaty|editorial=BBC News|fecha=18 de xunu de 2008|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; los sos esfuercios fueron socavados polos eventos que se producieron esi añu, como'l trunfu de la [[Revolución Iranina]] y la [[Revolución Sandinista]], sofitada pol [[KGB]],&lt;ref&gt;Christopher Andrew &amp; Vasili Mitrokhin, ''The KGB and the World: The Mitrokhin Archive II'' (Penguin, 2006), páxs. 41, 120-1.&lt;/ref&gt; que derrocaron a gobernar pro-occidentales de dambos países. Como represalia, EE.&amp;nbsp;UU. oponer a la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|invasión soviética d'Afganistán]] que se produció n'avientu, dando per rematada la era de la coesistencia pacífica».&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

== La «segunda Guerra Fría»: Reagan, Gorbachov y el final de la Guerra Fría (1979-1989) ==
{{AP|Guerra Fría (1979-1985)|Guerra Fría (1985-1991)}}
[[Ficheru:LaGuerraFria 1980.svg|miniaturadeimagen|Estáu de les Aliances en 1980.]]

=== La intervención soviética d'Afganistán ===
{{AP|Intervención soviética n'Afganistán}}

N'abril de 1978, el comunista [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) facer col poder n'[[Afganistán]] tres la [[Revolución de Saur]]. A los pocos meses, el opositores al gobiernu comunista llanzaron una revuelta nel este del país, que se crecer rápido hasta convertise nuna [[Guerra Civil d'Afganistán|guerra civil]] que s'estendía por tol país, colos rebeldes [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] atacando a les fuercies gubernamentales a lo llargo y anchu del país. El gobiernu de [[Paquistán]] aprovía estos rebeldes de llugares onde escondese y entrenamientu militar. Nel otru bandu, el PDPA yera sofitáu polos asesores militares mandaos dende la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Hussain|2005|pp=108-109}}&lt;/ref&gt; Mentanto, nel PDPA lluchábense guerres internes ente la mayoría ''Jalq'' y los moderaos ''Parcham''. Como resultancia, los parchamíes arrenunciaron a los sos cargos nel gobiernu y el oficiales militares parchamíes fueron arrestaos cola escusa d'un supuestu golpe d'estáu parchamí. Escontra 1979, Estaos Xuníos empezara un programa secretu pa dar asistencia militar y armes a los muyahidines.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Meher|2004|pp=68-69, 94}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 el presidente ''jalq'', [[Nur Mohammad Taraki]], foi asesináu nun golpe internu del PDPA orquestrado pol so primer ministru [[Jafizulá Amín]], qu'asumió la presidencia. Los soviéticos, que resabiaben de Amín, [[Operación Nube-333|asesinar n'avientu de 1979]]. Formóse un nuevu gobiernu so les órdenes de los soviéticos, lideráu pol parchamí [[Babrak Karmal]] y cola participación de dambes faiciones. Esplegar más fuercies soviétiques pa estabilizar el país sol poder de Karmal, anque los soviéticos nun esperaben llevar el pesu de les operaciones militares. Sicasí, cola so presencia y sofitu a unu de los bandos, los soviéticos viéronse envolubraos no que tenía de ser una guerra doméstica.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Kalinovsky|2011|pp=25-28}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter|Carter]] describió la intervención soviética como «la más seria amenaza pa la paz dende la Segunda Guerra Mundial».&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=211}}&lt;/ref&gt; De resultes, retiró'l tratáu [[SALT II]] de la so aprobación nel [[Senáu de los Estaos Xuníos|Senáu]], impunxo un [[embargu]] sobre les ceberes y la tresferencia de teunoloxía a la URSS, pidió una medría significativa del gastu militar d'[[Estaos Xuníos]] y finalmente lideró'l [[boicó]] de los [[Xuegos Olímpicos de Moscú 1980|Xuegos Olímpicos de Moscú]] de 1980.

=== La doctrina Reagan ===

En xineru de 1977, cuatro años antes de convertise en presidente, [[Ronald Reagan]] reveló claramente nuna entrevista la so postura en rellación a la Guerra Fría: «La mio idea de lo que tien de ser la política d'Estaos Xuníos no que fai a la Xunión Soviética, ye simple, y dalgunos van dicir que simplaya», dixo. «Ye esta: nós ganamos y ellos pierden, ¿qué te paez?».&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Allen |nome=Richard V. |url=http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398 |títulu=The Man Who Won the Cold War |editorial=Hoover.org |fechaaccesu=3 de payares de 2011|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 1980, Reagan ganó [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|les eleiciones]], cola promesa d'amontar el gastu militar y enfrentase a los soviéticos en cualquier llugar que fuera necesariu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=189}}&lt;/ref&gt; Tanto Reagan, como l'acabante escoyer primer ministra británica [[Margaret Thatcher]], denunciaron tantu a la Xunión Soviética como a la ideoloxía comunista. Reagan calificó a la Xunión Soviética como l'«[[Imperiu del mal]]» y predixo que'l comunismu acabaría en «el montón de cenices de la Hestoria».&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=197}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1985, l'anticomunismu visceral de Reagan desenvolver nuna postura conocida como la [[Doctrina Reagan]] na que, amás de la [[Contención]], abogaba pol derechu de los EE.&amp;nbsp;UU. de subvertir y derrocar los gobiernos comunistes esistentes.&lt;ref name=&quot;Graebner, Burns &amp; Siracusa 2008, 76&quot;&gt;Graebner Norman A., Richard Dean Burns &amp; Joseph M. Siracusa (2008). ''[https://books.google.com/books?id=r71o_AgE7iYC Reagan, Bush, Gorbachev: Revisiting the End of the Cold War].'' Westport, Connecticut: Greenwood Press. p. 76. ISBN 978-0-313-35241-6.&lt;/ref&gt; Amás de siguir cola política de l'alministración Carter de sofitar a los opositores islamistes de la Xunión Soviética y del gobierno pro-soviéticu del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|PDPA]], la CIA tamién buscaba debilitar a la Xunión Soviética promoviendo l'apaición d'un [[Islam políticu]] naquelles [[Asia Central Soviética|Repúbliques Soviétiques d'Asia Central]] de mayoría musulmana.&lt;ref name=&quot;Singh 1995, 130&quot;&gt;Singh, Bilveer (1995). &quot;Jemaah Islamiyah&quot;. En Wilson John &amp; Swati Parashar (Eds.) ''[https://books.google.com/books?id=cai-bxSXayMC Terrorism in Southeast Asia: Implications for South Asia]''. Singapore and Delhi: ORF-Pearson-Longman. p. 130. ISBN 978-81-297-0998-1.&lt;/ref&gt; Amás, la CIA afaló a la [[Inter-Services Intelligence|ISI]] pakistaní, d'ideoloxía anti-comunista, a entrenar a musulmanes de tol mundu por que participaren na ''[[yihad]]'' contra la Xunión Soviética.&lt;ref name = &quot;Singh 1995, 130&quot;/&gt;

=== Estancamientu económicu soviéticu y reforzamientu militar d'Estaos Xuníos ===

==== Problemes estructurales de la economía soviética ====

A principios de la década de 1980, los gastos militares representaben el 25&amp;nbsp;% del PBI soviéticu, a mariña del gastu en bienes de consumu pa los ciudadanos y l'inversión en sectores civiles.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=332}}&lt;/ref&gt; Los gastos acumulaos na [[carrera armamentística]] y otros compromisos derivaos de la so implicación na Guerra Fría, causaron y magnificaron los fondos problemes estructurales del sistema económicu soviéticu,&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Towle|nome=Philip|títulu=The Oxford History of Modern War|páxina=159}}&lt;/ref&gt; qu'acabaron provocando una [[Estancamientu brezhneviano|crisis económica permanente]] mientres el mandatu de Brezhnev.

La inversión soviética nel sector de la Defensa nun taba dirixida tantu por una necesidá militar real, sinón polos intereses privaos de los miembros de la [[Nomenklatura]] que dependíen de les inversiones públiques nel sector pa caltener el so poder ya influencia.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=335}}&lt;/ref&gt; Les [[Historia militar de la Xunión Soviética|fuercies armaes soviétiques]] convertir nes más grandes en función de la cantidá y tipos d'armes que teníen, en númberu de tropes y el tamañu del so [[complexu militar-industrial]]. Sicasí, toes estes ventayes cuantitatives de bloque oriental víense munches vegaes superaes poles ventayes cualitatives de los exércitos más modernos y tecnológicamente más avanzaos del bloque occidental.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=340}}&lt;/ref&gt;

La esguilada militar qu'empezó Reagan nun foi siguida d'una esguilada igual na Xunión Soviética, por falta de recursos económicos.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url= http://www.theatlantic.com/past/politics/foreign/reagrus.htm|títulu=Reagan and the Russians|fecha=February 1994|obra=The Atlantic|autor=Lebow, Richard Ned and Janice Gross Stein|fechaaccesu=28 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;Los gastos militares soviéticos yá se consideraben escesivos, y xuntu con una [[economía planiada]] ineficiente y una [[Coleutivización na Xunión Soviética|agricultura colectivizada]] pocu granible, yeren un llastre bien pesáu pal desenvolvimientu de la [[Economía de la Xunión Soviética|economía soviética]]&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Coles mesmes, tanto Arabia Saudita como otros países non-[[OPEP]] empezaron a amontar la so producción,&lt;ref name=&quot;EIA&quot;&gt;&quot;[http://www.eia.doe.gov/emeu/international/contents.html Official Energy Statistics of the US Government]&quot;, EIA&amp;nbsp;— International Energy Data and Analysis. Retrieved on July 4, 2008.&lt;/ref&gt; enchiendo'l mercáu del petroleu y emburriando los precios escontra baxo. Esta baxada de precios afectó gravemente a la Xunión Soviética, una y bones la esportación de petroleu yera la so fonte principal de divises.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Los problemes derivaos d'una economía centralizada,&lt;ref name=&quot;hardt1&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=1}}&lt;/ref&gt; la baxada del preciu del crudu y el gastu militar desafranáu conducieron a la economía soviética a una crisis sistémica&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;&gt;Gaidar 2007 páxs. 190-205.&lt;/ref&gt;

==== Aumentu de la capacidá militar d'Estaos Xuníos ====

Dende 1980, EE.&amp;nbsp;UU. empezó una esguilada militar col desenvolvimientu d'armes como'l bombarderu [[Rockwell B-1 Lancer]], el misil [[LGM-118A Peacekeeper]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fas.org/nuke/guide/usa/icbm/lgm-118.htm|títulu=LGM-118A Peacekeeper|fechaaccesu=10 d'abril de 2007|fecha=15 d'agostu de 2000|editorial=Federation of American Scientists}}&lt;/ref&gt; y sobremanera, el desenvolvimientu esperimental de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]], conocida como «La Guerra de les Galaxes» que pretendía, por aciu unos satélites asitiaos na órbita terrestre, tener la capacidá d'interceptar los misiles enemigos en plenu vuelu.&lt;ref name=&quot;ShieldSpace?&quot;&gt;Lakoff, p. 263.&lt;/ref&gt;

La ciudadanía d'[[Estaos Xuníos]] inda guardaba munches rocees a la intervención militar direuta dende'l desastre de la Guerra de Vietnam.&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=323}}&lt;/ref&gt; L'alministración Reagan optó pol usu de táctiques rápides y de baxu costu pa la intervención nos conflictos nel estranxeru, como l'usu de la [[contrainsurgencia]].&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot; /&gt; Mientres 1983, l'alministración Reagan intervieno na [[Guerra Civil Libanesa]], invadió [[Invasión de Granada Granada]], bombardeó [[Libia]] y sofitó a los [[Contras]], un grupu de paramilitares anticomunistes que buscaben derrocar al gobiernu [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional|sandinista]] prosoviético de Nicaragua. Ente que les sos actuaciones en Granada y Libia fueron populares, el so sofitu a los contrainsurgentes foi más revesosu, como nel casu del [[Irán-Contra]].&lt;ref name = &quot;Reagan&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Reagan, Ronald|editor=Foner, Eric; Garraty, John Arthur|títulu=The Reader's companion to American history|url=https://books.google.com/?id=KrWDw-_devcC|fechaaccesu=16 de xunu de 2008|añu=1991|editorial=Houghton Mifflin Books|isbn=0-395-51372-3}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, los soviéticos siguíen aumentando'l gastu de les sos intervenciones nel estranxeru. Anque Brezhnev afirmaba que la intervención soviética n'Afganistán sería curtia, les guerrilles musulmanes, col sofitu de EE.&amp;nbsp;UU., ufiertaben una resistencia fiera al invasor.&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;/&gt; La Xunión Soviética llegó a movilizar 100&amp;nbsp;000 soldaos en suelu afganistanu pa sostener el so gobiernu-marioneta, lo que llevó a munchu observadores a calificar la guerra n'Afganistán como «el Vietnam de los soviéticos».&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=314}}&lt;/ref&gt; La guerra d'Afganistán tuvo unes repercusiones peores entá que la de Vietnam pa los norteamericanos, pues el conflictu afganistanu coincidió con un periodu de desintegración interna y crisis económica nel sistema soviéticu.

=== Les reformes de Gorbachov ===

Nel momentu en que'l (comparativamente) mozu [[Mikhaíl Gorbachov]] convertir en [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] en 1985,&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;/&gt; la economía soviética taba totalmente enllancada y ensin fondos de divises estranxeres por causa de la cayida de los precios del petroleu de la década de 1980.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot; /&gt; Esta situación motivó a Gorbachov pa buscar nueves midíes qu'alicaren la economía y ameyoraren la calidá d'un Estáu enfermo y podre pola corrupción.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=331-333}}&lt;/ref&gt;

Tres unes reformes cosmétiques, Gorbachov llegó a la conclusión de que yeren necesarios cambeos estructurales fondos, y en xunu de 1987 anunció una serie de reformes económiques que se conocieron como la [[Perestroika]]&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=231-233}}&lt;/ref&gt; (reestructuración). La Perestroika relaxó'l sistema de producción soviéticu, dexó l'actividá económica privada, y punxo les primeres midíes pa impulsar la inversión estranxera. Estes midíes pretendía redirixir los recursos del país de los costosos compromisos militares de la Guerra Fría a otres árees más granibles de los sectores civiles.&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot; /&gt;

A pesar del escepticismu inicial d'Occidente, el nuevu líder soviéticu demostró tar más comprometíu col desenvolvimientu económicu de la Xunión Soviética que de siguir con una costosa carrera armamentística con EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name=&quot;Palmowski&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LaFeber2002&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=300-340}}&lt;/ref&gt; Como midida p'aselar a la oposición interna, Gorbachov introdució la [[Glásnost]] (apertura), qu'amontaba la llibertá de prensa y la tresparencia de les instituciones del Estáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=7}}&lt;/ref&gt; La Glásnost intentaba amenorgar la corrupción que s'instalara nes altes esferes del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]] y moderar los abusos del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=33}}&lt;/ref&gt; La Glásnost tamién dexaba un contautu más intensu de los ciudadanos soviéticos col mundu occidental-capitalista, particularmente colos Estaos Xuníos, acelerando'l procesu de «[[détente]]» ente dambes potencies.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=61}}&lt;/ref&gt;

=== El destemple de les rellaciones ===
[[Ficheru:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|left|200px|[[Ronald Reagan|Reagan]] y [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]], mientres el Cume de Xinebra.]]
Como respuesta a les concesiones militares y polítiques del Kremlin, Reagan aceptó retomar les conversaciones sobre los asuntos económicos y el replantegamientu de la carrera armamentística.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=229-230}}&lt;/ref&gt; La primera d'estes xuntes tuvo llugar en Xinebra, en payares de 1985.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot; /&gt; Na sala de deliberaciones namái tuvieron presentes ambos mandatarios acompañaos d'un intérprete. En principiu, alcordaron amenorgar l'arsenal nuclear de cada país nun 50&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/21/newsid_2549000/2549897.stm «1985: &quot;Superpowers aim for 'safer world'.» 21 de payares de 1985.] BBC News. Consultáu'l 4 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt; La segunda xunta tuvo llugar na [[Cume de Reikiavik]]. Les conversaciones colaben per bon camín hasta que s'aldericó l'asuntu de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica|«Guerra de les Galaxes»]], que Gorbachov quería que se desmantelara, a lo que Reagan negábase.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE0DA1F3BF93AA15756C0A96Y948260|títulu=Toward the Summit; Previous Reagan-Gorbachev Summits|obra=The New York Times|fechaaccesu=21 de xunu de 2008|fecha=29 de mayu de 1988}}&lt;/ref&gt; Les negociaciones fracasaron, pero nuna tercer xunta en 1987 producióse una gran meyora cola firma del [[Tratáu INF]], qu'esanició los misiles balísticos y de cruceru nucleares o convencionales, que'l so rangu tuviera ente 500 y 5500 quilómetros.

Les tensiones ente Occidente-Oriente diben sumiendo rápido mientres la segunda metá de la década de 1980, hasta llegar al so puntu máxima espresión nel cume final de Moscú, en 1989, pa roblar los alcuerdos [[START I]]&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=255}}&lt;/ref&gt; A lo llargo d'esi añu, faíase más aparente que los soviéticos nun podríen caltener los subsidios colos que vendía gas y petroleu a precios baxos a los sos aliaos, nin soportar el costu de movilizar un gran númberu de tropes fora de la so frontera.&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;/&gt; Amás, cola proliferación de los misiles intercontinentales, la ventaya estratéxica d'una defensa basada en «países satélite» yera irrelevante; poro, los soviéticos declararon oficialmente ([[Doctrina Sinatra]]) que nun volveríen intervenir nos asuntos domésticos de los sos aliaos na Europa del Este.&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=248}}&lt;/ref&gt; Les tropes soviétiques retirar d'Afganistán&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=235-236}}&lt;/ref&gt; y yá en 1990, col Muriu de Berlín yá destruyíu, Gorbachov robló'l [[Tratáu Dos más Cuatro]] que consagraba ''de iure'' la [[Reunificación alemana]]&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;&gt;{{Harvnb|Shearman|1995|p=76}}&lt;/ref&gt;

El 3 d'avientu de 1989, mientres la [[Cume de Malta]] Gorbachov y el socesor de Reagan, [[George H. W. Bush]], declararon terminada la Guerra Fría.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_4119000/4119950.stm «Malta summit ends Cold War.»] BBC News, December 3, 1989. Consultáu'l 11 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt;

== La cayida del muriu y la disolución de la Xunión Soviética (1989-1991) ==
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-1990-0221-027, Berlin, Blick auf Straße des 17. Juni.jpg|thumb|250px|El [[Muriu de Berlín]] a principios de 1990]]
A lo llargo del branu de 1989, una serie de subterfugios llegales dexaron a los ciudadanos d'Alemaña Oriental pasar a la Europa Occidental: la desapaición de controles na frontera d'Hungría con Austria dexaba a los ciudadanos de Berlín Este salir como turistes a Hungría, y dellí a Austria.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/2009/sep/13/opinion/oe-meyer13|títulu=The picnic that brought down the Berlin Wall|nome=Michael|apellíu=Meyer|obra=[[Los Angeles Times|TIMAR]]|fecha=13 de setiembre de 2009|fechaaccesu=14 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; El Gobiernu d'Alemaña Oriental respondió prohibiendo los viaxes a Hungría, solamente p'atopase con que'l mesmu problema reproducir en Checoslovaquia, dende onde los ciudadanos pasaba a Hungría y dende ellí a Austria.

El 18 d'ochobre'l presidente d'Alemaña Oriental [[Erich Honecker]] dimitía y asumía el so cargu [[Egon Krenz]]. Mentanto, les protestes asoceder a lo llargo de toa Alemaña Oriental, hasta llegar al so cénit el 4 de payares, cuando mediu millón de persones se [[Manifestación de Alexanderplatz|manifestaron en Alexanderplatz]].&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1989/11/05/world/500000-in-east-berlin-rally-for-change-emigres-are-given-passage-to-west.html?scp=1&amp;sq=alexanderplatz&amp;st=nyt|títulu=500,000 in East Berlin rally for Change|fechaaccesu=7 de payares de 2010|fecha=[[5 de payares]] de [[1989]]|editor=[[New York Times]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los ciudadanos d'Alemaña Oriental siguíen llegando en folaes a Checoslovaquia pa escapar al traviés d'Hungría y Austria. L'alministración de Krenz acabó tolerando esti subterfugio y finalmente, pa facilitar los entueyos aduaneros que se presentaben, el gobiernu de Krenz decidió dexar a los ciudadanos de Berlín Este a salir direutamente polos puestos fronterizos escontra Berlín Oeste. La nueva regulación que dexaba los viaxes privaos ente dambes zones diba presentase'l 9 de payares, y entraríen n'efeutu a otru día.

[[Günter Schabowski]], el voceru del [[Partíu Socialista Unificáu d'Alemaña|SEI]], tenía la xera d'anunciar estos cambeos; sicasí, Schabowski nun participó nes conversaciones que dieron forma a la nueva regulación y nun taba enteráu de tolos detalles.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot;&gt;Sarotte, Mary Elise (1 November 2009) [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/10/30/AR2009103001846.html &quot;How it went down: The little accident that toppled history&quot;] ''Washington Post''. Retrieved 2 November 2009.&lt;/ref&gt; Poco primero de la rueda de prensa que se daría p'anunciar los cambeos, pasóse-y una nota colos cambeos na regulación, pero ensin ufierta-y más información de cómo xestionar la noticia. En realidá, estes nueves regulaciones completárase solamente unes hores antes del anunciu, y tendríen d'entrar n'efeutu a otru día pa poder avisar a guardar de los puestos fronterizos; pero naide avisó a Schabowski d'esti detalle.&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Sebetsyen|nome=Victor|títulu=Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire|editorial=[[Pantheon Books]]|allugamientu=New York City|añu=2009|isbn=0-375-42532-2}}&lt;/ref&gt;

Schabowski, poro, nun pudo faer otra cosa que lleer la nota en voz alta. Cuando empezó la vez d'entrugues, unu de los periodistes preguntó cuándo tendríen efeutu les mentaes regulaciones. En duldando unos segundos, respondió que la nueva regulación entraba n'efeutu de manera inmediata,&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt; y siguiendo la vez d'entrugues, afirmó que les regulaciones afectaben igualmente a los puestos fronterizos de Berlín Oeste, anque na nota que se lleera nun se faía referencia nenguna a la ciudá de Berlín.&lt;ref&gt;Walker, Marcus (21 October 2009) [http://online.wsj.com/article/SB125597721400194603.html &quot;Did Brinkmannship Fell Berlin's Wall? Brinkmann Says It Did]&quot; The Wall Street Journal.&lt;/ref&gt;

Los estractos d'esta rueda de prensa abrieron los informativos d'Alemaña Occidental (que la so señal llegaba tamién a la práutica totalidá d'Alemaña Oriental) El presentador d'unu de los programes de l'[[ARD]], Hans Joachim Friedrichs, proclamó: «Este ye un día históricu. Alemaña Oriental anunció que, con efeutu inmediatu, les fronteres fueron abiertes. La [[RDA]] ta abriendo les fronteres... los puestos fronterizos de Berlín tán abiertos».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt;

N'oyendo la retresmisión, los ''ossis'' (ciudadanos de Berlín Este) empezaron a axuntase nos seis puestos fronterizos a lo llargo del Muriu de Berlín, esixendo a los guardias fronterizos qu'abrieren darréu los puestos de control.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt; Los guardias, sosprendíos y devasaos pola situación, empezaron a llamar frenéticamente a los sos superiores. Nun principiu, ordenóse controlar a les persones «más agresives» y sella-yos el pasaporte de manera que nun pudieren volver entrar a Alemaña Oriental (lo que significaba revoca-yos la ciudadanía). Aun así, miles de persones siguíen nos controles fronterizos, esixendo pasar al otru llau «tal que Schabowski dixo».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;

Al poco tiempu, taba claro que nenguna autoridá del Berlín Oriental tomaría la responsabilidá d'ordenar l'usu de la fuercia letal, de manera que los guardias, superaos claramente en númberu, viéronse impotentes ante les folaes de ciudadanos. Finalmente, a les 22:45, los guardias vencieron y abrieron los puestos fronterizos dexando pasar a la xente ensin apenes control, o direutamente, ensin pidir siquier el pasaporte.

La división de la ciudá acabaría formalmente'l 3 d'ochobre de 1990.

=== La cayida de les democracies populares n'Europa del este ===

En 1989, el sistema soviéticu d'aliances taba en cantu del colapsu, y ensin sofitu militar de la URSS, los líderes comunistes del [[Pactu de Varsovia]] perdieron gran parte del so poder.&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;/&gt; Organizaciones de base, como'l sindicatu polacu [[Solidarność]], aumentaron rápido la so popularidá. En 1989, los gobiernos comunistes de [[República Popular de Polonia|Polonia]] y [[República Popular d'Hungría|Hungría]] fueron los primeres n'empezar a axustar la organización d'unes eleiciones llibres. En [[Checoslovaquia]] y [[Alemaña Oriental]] les masives protestes depunxeron a los inmóviles líderes comunistes. Tamién cayeron los réximes de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]] y [[República Socialista de Rumanía|Rumanía]], siendo esta postrera la única na qu'hubo [[Revolución rumana de 1989|derramamiento de sangre]] mientres el cambéu de réxime.

=== La rotura interna de la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques ===

Dientro de la URSS, la nueva política de [[glásnost]] acabó per romper los llazos que calteníen a les distintes [[Repúbliques de la Xunión Soviética]].&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot; /&gt; La llibertá de prensa y la disidencia amparada so la ''glásnost'' provocó un resurdimientu de la cuestión nacional» y provocó que delles repúbliques proclamaren la so autonomía de los designios de Moscú. En febreru de 1990, meses antes de la disolución total de la URSS, el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] tuvo que dexar el monopoliu centralista del poder estatal tres 73 años.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Sakwa|1999|p=460}}&lt;/ref&gt; Les [[repúbliques báltiques]] fueron más allá y proclamaron la so independencia total de la URSS.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=253}}&lt;/ref&gt;

=== Disolución final de la Xunión Soviética ===

Nun principiu, l'actitú tolerante que Gorbachov tenía escontra los cambeos n'Europa del Este, nun significaba la mesma tolerancia escontra los cambeos radicales dientro del territoriu de la Xunión Soviética. La represión soviética que s'exerció nos países bálticos tres la declaración de la so independencia, topetaben cola intención del presidente Bush de caltener unes rellaciones normalizaes cola URSS, avisando a Gorbachov de que los llazos comerciales ente dambos países veríense gravemente afeutaos si la violencia siguía.&lt;ref&gt;Goldgeier, p. 27&lt;/ref&gt; Sicasí, la realidá yera que l'Estáu soviéticu se desmoronaba inexorablemente, hasta'l golpe de gracia que supunxo'l [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|fallíu golpe]] d'agostu de 1991. Un númberu cada vez mayor de Repúbliques soviétiques manifestaba la so intención d'independizase de la URSS, especialmente la [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia|Rusia]], lo que significara'l fundimientu total y caótico de la Xunión Soviética. El 21 d'avientu de 1991 producíase la [[disolución de la Xunión Soviética]] roblándose'l tratáu que creaba la [[Comunidá d'Estaos Independientes]], que tendría de ser la heredera llegal de la URSS, na que cada república sería independiente y llibre de xunise, y caltendríase una unión bien laxa nuna especie de [[confederación]]. La CEI acabó siendo'l marcu onde, según los líderes rusos, llevar a cabu «un divorciu civilizáu» de les distintes repúbliques soviétiques.&lt;ref&gt;[http://rferl.org/featuresarticle/2006/12/14b6b499-9eb2-4dee-b96c-784ec918969a.html Soviet Leaders Recall ‘Inevitable' Breakup Of Soviet Union], [[Radio Free Europe/Radio Liberty]], December 8, 2006. Retrieved May 20, 2008.&lt;/ref&gt;

La Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques, la URSS, declaróse oficialmente eslleida'l 25 d'avientu de 1991.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=256-257}}&lt;/ref&gt;

== La guerra fría n'otres llatitúes ==

=== América ===
{{AP|Guerra Fría en Centru y Suramérica}}
{{VT|Operación Cóndor}}
La intervención d'[[Estaos Xuníos]] na guerra fría cuayóse al traviés del sofitu político y económico a gobiernos militares de munchos países norte , centru y suramericanos, y que yeren nel so senu económico y político contrarios a los procesos revolucionarios qu'apuntaben escontra'l [[socialismu]]. Un exemplu d'esto atópase en [[Guatemala]], cuando per mediu d'una intervención de la [[CIA]] foi derrocáu'l presidente Jacobo Arbenz en 1954, atayándose asina'l procesu democratizador en Guatemala, y empecipiándose un periodu de dictadures militares que duraría hasta 1985. Otru exemplu ye'l de [[Chile]]; col Gobiernu de [[Salvador Allende]], la [[Unidá Popular]] foi depuesta pol xeneral [[Augusto Pinochet]]. Na [[Arxentina]] la intervención armada de grupos inspiraos yá nel comunismu chinu, yá —mayoritariamente— nel [[Fidel Castro|castrismu]] o'l llamáu [[Che Guevara|guevarismo]] foi abierta y ensin nengún ocultamiento, cola aición de [[Montoneros]] y l'[[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]], ente otros. Fieles a la táctica comunista d'ampliar y esplotar les diferencies (que de xacíu esistíen) na sociedá, captaron primeramente a una porción del [[Juan Domingo Perón|peronismu]] y empezaron la so aición [[Guerra de guerrilles|guerrillera]] yá dende los años 60. Prosiguir mientres gobiernos militares y mientres los gobiernos democráticos de Perón y de la so socesora llegal y tamién mientres el gobiernu militar empezáu en [[1976]]. Esti postreru, dio entamu al llamáu [[Terrorismu d'Estáu n'Arxentina nes décades de 1970 y 1980|terrorismu d'Estáu]] col qu'aniquiló militarmente a estos grupos.
De la mesma, el intervencionismu del bloque oriental n'asuntos más que tou suramericanos instauróse al traviés del sofitu a diversos grupos guerrilleros en [[Bolivia]], [[Colombia]], [[Perú]] y otres naciones centro y suramericanes. Esti procesu empecipiar col sofitu soviéticu al réxime socialista enllantáu por Castru en Cuba, quien de la mesma suministró un bien acuciosu sofitu a les guerrilles que por esa entós proclamábense «revolucionaries».
* [[20 d'avientu]] de [[1989]]: Fin de la dictadura de 21 años dende la dómina del xeneral [[Omar Torrijos]] en [[Panamá]] hasta la cayida del xeneral [[Manuel Antonio Noriega]] cola [[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]].

=== Sudeste asiáticu ===
(Cronoloxía indicativa):

* [[1 d'ochobre]] de [[1949]]: El partíu comunista chinu gana la guerra civil y proclama la [[República Popular China]]. Independencia de facto de [[Taiwán]] proclamada [[República de China]]. Amenaza d'un nuevu conflictu neutralizada pola presencia naval d'[[Estaos Xuníos]].
* [[25 de xunu]]-agostu de [[1950]]: Ofensiva de les tropes [[Corea del Norte|norcoreanas]] en [[Corea del Sur]].
* [[27 de xunu]] de [[1950]]: El presidente d'Estaos Xuníos Truman unvia al exércitu a socorrer a Corea del Sur dempués del llamáu de la [[ONX]]
* Setiembre-ochobre de [[1950]]: Contraofensiva d'Estaos Xuníos en Corea *
Payares de 1950-xineru de [[1951]]: Respuesta de Corea del Norte, sofitada por [[República Popular China|China]].
* Marzu de [[1951]]: El frente estabilízase.
* [[27 de xunetu]] de [[1953]]: Los dos Cories roblen un [[Alcuerdu d'Armisticiu de Corea|armisticiu]].
* agostu de [[1954]]-mayu de [[1955]]: Bombardeos intensivos a islles dependientes de Taiwán por China.
* agostu-xunetu de [[1958]]:Bombardeos intensivos de les islles de [[Quemoy]] y [[islles Matsu|Matsu]] y enfrentamientos navales y aéreos ente la República Popular China y Taiwán; la presencia de la [[Armada de los Estaos Xuníos|marina d'Estaos Xuníos]] torga'l desembarcu de tropes chines continentales.
* [[20 d'avientu]] de [[1960]]: Creación del Frente Nacional de Lliberación de [[Vietnam del Sur]].
* Agostu de [[1964]]: Escaramuzas ente les flotes d'Estaos Xuníos y [[Vietnam del Norte|norvietnamites]] nel Golfu de [[Tonkín]].
* Marzu de [[1965]]: Les fuercies d'Estaos Xuníos deciden la intervención.
* Xineru-febreru de [[1968]]: Los norvietnamitas introducen 70&amp;nbsp;000 homes en Vietnam del Sur.
* Mayu de [[1968]]: tienen lugar negociaciones ente les distintes partes.
* [[1971]]: La República Popular China ye almitida na [[ONX]] y llogra una plaza permanente nel [[Conseyu de Seguridá de la ONX|conseyu de seguridá]], en reemplazu de Taiwán, que ye escluyíu de la organización.
* Febreru de [[1972]]: Visita de [[Richard Nixon]] a China Popular.
* [[27 de febreru]] de [[1973]]: [[Alcuerdos de paz de París (1973)|Alcuerdos de París]]. Retirada de tropes d'Estaos Xuníos.
* [[17 d'abril]]: Toma de [[Pnom Penh]] polos [[Jemeres Coloraos|Khmers coloraos]].
* [[30 d'abril]] de [[1975]]: [[Saigón]] ye tomada polos norvietnamitas.
* [[25 d'abril]] de [[1976]]: Eleición d'una asamblea nacional [[vietnam]]ita.
* xunu de [[1978]]: 70&amp;nbsp;000 soldaos vietnamites ocupen una zona fronteriza nel interior de [[Camboya]].
* [[1 de xineru]] de [[1979]]:Estaos Xuníos reconoz a Beixín como capital de China coles mesmes que cierra la so [[embaxada]] en [[Taipéi]].
* [[7 de xineru]] de [[1979]]: Toma de [[Pnom Penh]] por tropes vietnamites.
* Febreru de [[1979]]: ofensiva militar china en Vietnam.
* Setiembre de [[1989]]: Retirada de les fuercies vietnamites de [[Camboya]].

=== Guerra fría n'África ===
A partir de [[1975]], les guerrilles comunistes tomen el poder nos países apocayá independizaos del antiguu imperiu colonial portugués n'[[África]] ([[Angola]] y [[Mozambique]]). Empecipiaron aiciones militares contra [[Sudáfrica]] col sofitu del exércitu [[cuba|cubanu]], qu'aportaron n'auténtiques batalles, especialmente en [[Namibia]], ocupada pol réxime racista de Sudáfrica ([[Apartheid]]). A partir de 1976 n'[[Etiopía]], l'exércitu [[URSS|soviéticu]] y les fuercies cubanes intervinieron contra movimientos opositores a la dictadura de [[Mengistu Haile Mariam]]. L'exércitu [[Francia|francés]] entabló aiciones de desestabilización, como'l salvamentu de [[Kolwezi]].

== La guerra fría na historiografía occidental ==
Hai tres periodos definíos nel estudiu de la Guerra Fría n'Occidente:{{ensin referencies tradicionalista, [[Revisionismu (marxismu)|revisionista]] y post-revisionista. Mientres más d'una década tres del final de la Segunda Guerra Mundial, pocos historiadores d'Estaos Xuníos aldericaron la interpretación &quot;tradicionalista&quot; avera del empiezu de la Guerra Fría; la que sostenía que la rotura de les rellaciones foi resultáu direutu de la violación de Stalin de los alcuerdos de Yalta, la imposición de gobiernos adictos a Moscú na afarada Europa Oriental, la intransixencia soviética y l'agresivu expansionismo soviéticu.

Sicasí, darréu'l historiadores revisionistes, especialmente [[William Appleman Williams]] na so obra de [[1959]] ''The Tragedy of American Diplomacy'' y [[Walter LaFeber]] na so obra ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1966'' ([[1968]]), señalaron una esmolición pasada por altu: l'interés d'Estaos Xuníos en caltener una puerta abierta» pal comerciu d'Estaos Xuníos nos mercaos mundiales. Señalóse polos revisionistes que la política de contención d'Estaos Xuníos espresada na Doctrina Truman yera equivalente a un intentu de culpar al otru. Indicábase como fecha d'entamu de la Guerra Fría a les esplosiones nucleares d'Hiroshima y Nagasaki, interpretando l'usu d'armes nucleares per parte de los Estaos Xuníos como una alvertencia (o velada amenaza) dirixida a una Xunión Soviética que taba a puntu d'entrar en guerra contra'l yá derrotáu Imperiu xaponés. Llueu'l historiadores perdieron interés na entruga sobre'l responsable de la rotura de les rellaciones soviético-americanes, pa señalar que'l conflictu ente les superpotencies yera en ciertu mou inevitable. Esti aproximamientu revisionista al fenómenu de la Guerra Fría algamó especial puxanza mientres la Guerra de Vietnam, na que munchos repararon a los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética como dos imperios moralmente comparables.

Nos últimos años de la Guerra Fría fixéronse esfuercios pa llegar a una síntesis pos-revisionista, y dende el final de la guerra fría, la escuela post-revisionista aportó a predominante. Ente los historiadores post-revisionistes más destacaos atopamos a [[John Lewis Gaddis]] y [[Robert Grogin]]. Más qu'atribuyir la responsabilidá del entamu de la guerra fría a dalguna de les superpotencies d'entós, los historiadores post-revisionistes centrar en temes como la mutua rocea, les mutues falses perceiciones y reactividades, y les responsabilidaes compartíes ente los dos superpotencies. Tomando elementos de la escuela realista de les rellaciones internacionales, los historiadores postrevisionistas acepten la política d'Estaos Xuníos n'Europa, como l'ayuda a Grecia en [[1947]] y el [[Plan Marshall]].

Acordies con esta síntesis, l'actividá comunista nun foi l'orixe de les dificultaes n'Europa, sinón que foi una consecuencia de los destructivos efeutos de la Guerra na estructura económica, política y social d'Europa. Nesti contestu, el Plan Marshall reconstruyó un sistema económicu capitalista, atayando'l llamamientu políticu al radicalismu izquierdista.

N'Europa Occidental, l'ayuda económica terminó cola escasez de divises y estímulu la inversión privada pa la reconstrucción de posguerra. Nos Estaos Xuníos, el plan sacó a la economía d'una crisis de superproducción, y caltuvo la demanda poles esportaciones d'Estaos Xuníos. La OTAN sirvió pa integrar a Europa Occidental nuna rede de pactos de mutua defensa. D'esta miente, apurrió salvaguardes contra la subversión, o siquier la neutralidá en bloque. Refugando la perceición del comunismu como un monolitu internacional carauterizáu por agresives alusiones al mundu llibre», la escuela post-revisionista sostién que la intervención de los Estaos Xuníos n'Europa foi una reaición contra la inestabilidá qu'amenaciaba con alteriar l'[[equilibriu de poder]] en favor de la Xunión Soviética, modificando'l sistema político y económico occidental.

== Factores latentes de la Guerra Fría ==

Esti periodu acolumbró una guerra estratéxica, política y científica. Diose una disconformidá ente dambes naciones tantu na creación de nueves teunoloxíes y armamentu, como na conquista del espaciu esterior.
Magar les condiciones nos tiempos de la Guerra Fría yeren otres, la división xeopolítica imperante nel mundu dependía del dominiu de la estinguida URSS (modelu de referencia pa futuros estaos socialistes) y Estaos Xuníos. L'actualidá amuesa que dicha atribución nun ta tan marcada como naquella dómina, pero los fechos recién amuesen que'l fin de la belixerancia falta enforma de ser un casu zarráu.
Ta claro que les diplomacies ente Rusia y Estaos Xuníos atopar nuna posición delicada, los distintos movimientos estratéxicos dan a pensar que la guerra sigue latente, la tensión ente una nación y otra esguiló más de la cuenta. El casu d'[[Edward Snowden]], la [[Guerra Civil Siria|situación en Siria]] y la [[Crisis n'Ucraína de 2013-2015|crisis d'Ucraína]] inducieron a que les rellaciones ente EE.&amp;nbsp;UU. y Rusia empiecen a recordar a los años duros de la Guerra Fría; esperando esi momentu qu'acabe colos años de pactos y negociaciones que sostuvieron, pero los sos intereses oldeaos suelen torgar, y eso crea tantu riesgos como oportunidaes pa terceros.

'''Rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia'''

En [[2008]] Barack Obama propón “empezar dende cero” nes rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia, pero nel so llugar propón instalar un sistema de defensa antimisiles qu'amenacia, según Rusia, la so seguridá.

== Ver tamién ==
*[[Bloque capitalista|Bloque Occidental]]
*[[Bloque del Este]]
*[[Nueva Guerra Fría]]
*[[:Categoría:Guerra Fría en ficción|Guerra Fría na ficción]]
*[[Pactomanía]]

=== Conflictos rexonales mientres la Guerra Fría ===
{{AP|Conflictos rellacionaos cola Guerra fría}}

==== Europa Occidental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil Griega]]
*[[Canal de Corfú#Incidente de la Canal de Corfú|Incidente de la Canal de Corfú]]
*[[Bloquéu de Berlín]]
*[[Crisis de Berlín de 1961]]
*[[Dictadura de los Coroneles]]
*[[Mayu del 68]]
*''[[Anni di piombo]]''
*[[Masacre de Múnich]]
*[[Fraición del Exércitu Coloráu|Seronda alemana]]
*[[Revolución de los Claveles]]
*[[Transición Española]]
*[[Vuelu 103 de Pan Am|Atentáu de Lockerbie]]
*[[Cayida del Muriu de Berlín]]
}}

==== Europa Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Golpe de Praga]]
*[[Sulevación de 1953 n'Alemaña del Este]]
*[[Protestes de Poznań de 1956]]
*[[Revolución húngara de 1956]]
*[[Incidente del U-2]]
*[[Llei Marcial en Polonia]]
*[[Primavera de Praga]]
*[[Revoluciones de 1989]]
*[[Revolución de Terciopelu]]
*[[Revolución rumana de 1989]]
*[[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética]]
}}

==== Oriente Mediu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis de Suez]]
*[[Revolución del 14 de xunetu]]
*[[Guerra de los Seis Díes]]
*[[Guerra de Gastadura]]
*[[Setiembre Negru (hestoria)|Setiembre Negru]]
*[[Guerra del Yom Kippur]]
*[[Guerra Civil Libanesa]]
}}

==== Asia Central y Meridional ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis d'Irán de 1946]]
*[[Golpe d'Estáu n'Irán de 1953]]
*[[Guerra chino-india]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1965]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1971]]
*[[Revolución iranina]]
*[[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]]
}}

==== Asia Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil China]]
*[[Guerra de Corea]]
*[[Primer Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Segunda Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Rebelión tibetana de 1956]]
*[[Conflictu fronterizu chino-soviéticu]]
*[[Revolución Cultural]]
*[[Vuelu 902 de Korean Airlines]]
*[[Vuelu 007 de Korean Air]]
*[[Protestes de la Plaza de Tian'anmen de 1989]]
*[[Revolución democrática de Mongolia]]
}}

==== Sudeste Asiáticu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Operación Masterdom]]
*[[Rebelión Hukbalahap]]
*[[Guerra d'Indochina]]
*[[Emerxencia Malaya]]
*[[Guerra Civil de Laos]]
*[[Guerra de Vietnam]]
*[[Guerra civil camboyana]]
*[[Guerra de Lliberación de Bangladex]]
*[[Guerra camboyanu-vietnamita]]
*[[Guerra chino-vietnamita]]
}}

==== América Central y Antilles ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Cubana]]
*[[Golpe d'Estáu en Guatemala de 1954]]
*[[Invasión de Badea de Cochinos]]
*[[Guerra Civil de Guatemala]]
*[[Revolución Nicaraguana]]
*[[Crisis de los misiles en Cuba]]
*[[Guerra Civil Dominicana]]
*[[Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana (1965-1966)|Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana]]
*[[Guerra Civil Salvadoriana]]
*[[Invasión de Granada]]
*[[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]]
}}

==== América del Sur ====
{{llista de columnes|3|
*[[Conflictu armáu colombianu]]
*[[El Carupanazo]] y [[El Porteñazo]]
*[[Golpe d'Estáu en Brasil de 1964]]
*[[Gobiernos militares en Bolivia (1964-1982)]]
*[[Golpe d'Estáu en Chile de 1973]]
*[[Golpe d'Estáu n'Arxentina de 1976]]
*[[Golpe d'Estáu de 1973 n'Uruguái]]
*[[Resistencia armada en Chile (1973-1990)|Resistencia armada en Chile]]
*[[Guerra de les Malvines]]
*[[Terrorismu nel Perú]]
*[[Operación Cóndor]]
}}

==== Mar Mediterraneu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Incidente del Golfu de Sirte (1981)|Incidente del Golfu de Sirte]]
}}

==== Norte d'África ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Exipcia de 1952]]
*[[Guerra d'Independencia d'Arxelia]]
*[[Libia sol réxime de Muammar al-Gaddafi#Golpe d'Estáu de 1969|Golpe d'Estáu en Libia]]
*[[Frente Polisariu]]
*[[Bombardéu de Libia]]
}}
 
==== África Subsaḥariana ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis del Congo]]
*[[Guerra de la Independencia d'Angola]]
*[[Guerra d'independencia de Guinea-Bisáu]]
*[[Guerra civil de Nixeria]]
*[[Guerra civil de Rhodesia]]
*[[Guerra d'Independencia de Mozambique]]
*[[Guerra de la frontera de Sudáfrica]]
*[[Guerra d'Ogaden]]
*[[Guerra civil etíope]]
*[[Guerra civil angoleña]]
*[[Guerra Civil Mozambicana]]
*[[Conflictu etíope-somalín]]
}}

==== América del Norte ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra puerca en Méxicu]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2|20}}

=== Fontes bibliográfiques ===
; N'español

* {{cita llibru|isbn=978-84-8432-784-4|títulu=La guerra dempués de la guerra. Estaos Xuníos, la Xunión Soviética y la Guerra Fría|url=http://www.ed-critica.es/llibro/la guerra-despues-de-la guerra-978848432784|añu=2008|autor=Melvin P. Leffler|editorial=Crítica}}
* {{cita llibru|isbn=978-84-206-4967-2|títulu=La Guerra Fría. Una curtia introducción|añu=2009|autor=Robert J. McMahon|editorial=Alianza}}
*Veiga, Francisco; Da Cal, Enrique O.; Duarte, Ángel. ''La paz simulada. Una hestoria de la Guerra Fría, 1941-1991'', Madrid, Alianza Editorial, 2006 (2ª edición)
* Saunders, Frances Stonor. ''La CIA y la Guerra Fría cultural''. 2002
* Hernández Holgado, Fernando. ''Historia de la OTAN: de la Guerra Fría al intervencionismu humanitariu''. 2000.
* Hobsbawm, Eric John. ''Primer mundu y tercer mundu dempués de la Guerra Fría''. 1999.
* Dobrynin, Anatoli. ''A confianza: l'Embaxador de Moscú ante los seis presidentes estadounideses de la Guerra Fría (1962-1986)''. 1998.
* Engelhardt, Tom. ''El fin de la cultura de la victoria: Estaos Xuníos, la Guerra Fría y el desencantu d'una xeneración''. 1997.
* Pollard, Robert A. ''La seguridá económica y los oríxenes de la Guerra Fría (1945-1950)''. 1990.
* Hardt, John P. ''Los efeutos económicos de la Guerra Fría: ¿la hexemonía americana en peligru?'' 1963.
* Lorbés, María Rosa. ''Dempués de la Guerra Fría, la paz caliente''. 1995
* O'Sullivan, John. ''El Presidente, el Papa y la Primer Ministra. Un tríu que camudó'l mundu''. 2007. ISBN 978-84-96729-06-3
*limh. (2013). Siria, país con allugamientu estratéxicu en Mediu Oriente. Abril 13, 2015, de Notimex| L'Universal Sitio web: http://www.eluniversal.com.mx/el-mundo/2013/siria-ubicacion-estrategica-949950.html
*EFE. (2015). Rusia aboga pola &quot;non inxerencia dende fora&quot; en Venezuela. Abril 13, 2015, de RPP Noticias Sitio web: http://www.rpp.com.pe/2015-03-25-rusia-aboga-por-la-non-inxerencia-dende-fora-en-venezuela-noticia_781472.html
*EFE. (2015). ¿Qué busca'l primer ministru griegu en Rusia?. Abril 13, 2015, de Selmana Sitio web: http://www.semana.com/mundo/articulo/que-busca-el-primer-ministru-griegu-en-rusia/423346-3
*''Der Spiegel''. (2014). Un pactu Rusia-China camuda l'escenariu xeopolíticu. Abril 13, 2015, d'El Tribunu Sitio web: http://www.eltribuno.info/un pactu-rusia-china-camuda-l'escenariu-geopolitico-n386530
*SÁNCHEZ, R. (2015). Rusia amenacia a Dinamarca con misiles. Abril 14, 2015, d'El Mundu España Sitio web: https://www.elmundo.es/internacional/2015/03/23/550f0963ca474196758b456b.html
*González R. (2015). Cuba y Estaos Xuníos, ganadores de xunta hemisférica en Panamá. Abril 14, 2015, d'El Financieru Méxicu Sitio web: http://www.elfinanciero.com.mx/mundo/cuba-y-estaos-xuníos-ganadores-de-reunion-hemisferica-en-panama.html
*Irina G. (2015). La OTAN xustifica la so postura escontra Rusia con Crimea y la crisis d'Ucraína. abril 12, 2015, de Sputnik Sitio web: http://sptnkne.ws/cXj
*Marcelo J. (2014). ¿Hasta ónde afecta la crisis de Rusia a América Llatina? 30 d'avientu de 2014, de BBC Mundo Sitio web: https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2014/12/141229_economia_crisis_rusa_america_latina_en
*Carlos R. (2014). Rusia vs EE.&amp;nbsp;UU.: Historia d'una tensión constante. marzu 6, 2014, de Que! Sitio web: http://www.que.esblogs201403060800-rusia-eeuu-hestoria-tension-constante.html
*Ian B. (2013). La creciente tensión ente Rusia y EE UU. setiembre 30, 2013, d'El país Sitio web: https://elpais.com/elpais/2013/09/26/opinion/1380187334_925561.html

; N'inglés

* Ball, S. J. ''The Cold War: An International History, 1947-1991'', 1998 - a British perspective
* Brzezinski, Zbigniew. ''The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century'' (1989);
* Flory, Harriette and Jenike, Samual. The Modern World 16th century to present. New York: Pitman Publishing, 1992.
* Gaddis, John Lewis, ''The Cold War: A New History'', Penguin Press, [[2005]]. ISBN 1-59420-062-9 (US edition). ''The Cold War'', Allen Lane, 2005. ISBN 0-7139-9912-8 (UK edition)
* Gaddis, John Lewis. ''Russia, the Soviet Union and the United States. An Interpretative History'' 2nd ed. ( 1990)
* Gaddis, John Lewis. ''Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War'' (1987)
* Gaddis, John Lewis. ''Strategies of Containment: A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy'' (1982)
* Isaacs, Jeremy and Downing, Taylor, ''Cold War: For 45 Years the World Held Its Breath'', Bantam Press, 1998. ISBN 0-593-04309-X
* LaFeber, Walter. ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1992'' 7th ed. (1993)
* Mitchell, George. ''The Iron Curtain: The Cold War in Europe'' (2004)
* Ninkovich, Frank. ''Germany and the United States: The Transformation of the German Question since 1945'' (1988)
* Paterson, Thomas G. ''Meeting the Communist Threat: Truman to Reagan'' (1988)
* Powaski, Ronald Y. ''The Cold War: The United States and the Soviet Union, 1917-1991'' (1998)
* Sivachev, Nikolai and Nikolai Yakolev, ''Russia and the United States'' (1979), by Soviet historians
* Ulam, Adam B. ''Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy, 1917-1973'', 2nd ed. (1974)

; En francés

* ''La guerre de Cinquante ans '', de Georges-Henri Soutou, 2001-2016

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cold War}}


{{Tradubot|Guerra Fría}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra Fría| ]]
[[Categoría:Conflictos globales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>s148co82o3q5vt962q1co3himpn87xi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703253</id>
      <parentid>3703251</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:11:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124197" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Ficha de conflictu militar}}
[[Ficheru:Guerra Fria 1980.png|thumb|270px|Mapa del mundu en Guerra Fría en 1980, en tonos de colloráu los aliaos de la [[XRSS]] y otros países [[comunistes]], y en tonos d'azul la [[OTAN]] y los sos aliaos [[capitalistes]]; los puntos coloraos signifiquen guerrilles comunistes y los puntos azules guerrilles anticomunistes.]]
La '''Guerra Fría''' foi un enfrentamientu políticu, económicu, social, militar, informativu, científicu y deportivu empecipiáu al rematar la [[Segunda Guerra Mundial]] ente'l llamáu [[bloque Occidental]] ([[Historia del capitalismu|occidental-capitalista]]) lideráu por [[Estaos Xuníos]], y el [[bloque del Este]] ([[Historia del comunismu|oriental-comunista]]) lideráu pola [[Xunión Soviética]].

El so orixe suel asitiase en [[1945]], mientres les tensiones de la [[Posguerra de la Segunda Guerra Mundial|posguerra]], y enllargóse hasta la [[disolución de la Xunión Soviética|disolución pito de la Xunión Soviética]] (entamu de la [[Perestroika]] en [[1985]], [[Accidente nuclear de Chernóbil]] en [[1986]], [[cayida del muriu de Berlín]] en [[1989]] y [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|golpe d'Estáu fallíu na URSS]] de [[1991]]). Nengún de los dos bloques tomó nunca aiciones direutes contra l'otru, razón pola que se denominó al conflictu «guerra fría».{{ensin referencies}}

Les razones d'esti enfrentamientu fueron esencialmente ideolóxiques y polítiques. Eventualmente la Xunión Soviética financió y sofitó revoluciones y gobiernos socialistes, ente qu'Estaos Xuníos dio abiertu sofitu y arrobinó desestabilizaciones y golpes d'Estáu, sobremanera n'América Llatina, en dambos casos los derechos humanos viéronse seriamente violaos.

Magar estos enfrentamientos nun llegaron a desencadenar una [[guerra mundial]], la entidá y la gravedá de los conflictos económicos, políticos ya ideolóxicos, que se comprometieron, marcaron significativamente gran parte de la historia de la segunda metá del [[sieglu XX]]. Los dos [[Superpotencia internacional|superpotencies]] verdaderamente deseyaben enllantar el so modelu de gobiernu en tol planeta.

Dalgunes [[Guerra subsidiaria|guerres subsidiarias]] d'esta dómina fueron: la [[Guerra Civil Griega]], la [[Guerra de Corea]], la [[Guerra de Vietnam]], la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]], la [[Guerra Civil d'El Líbanu]], la [[Guerra civil d'Angola|Guerra d'Angola]], la [[Guerra indo-pakistaní de 1971|Guerra Indo-Pakistaní]], la [[Guerra del Golfu]].

== Orixe del términu ==
Al fines de la Segunda Guerra Mundial, l'escritor inglés [[George Orwell]] usó «guerra fría» como un términu xeneral nel so ensayu ''You and the Atomic Bomb'' (n'español, ''La bomba atómica y usté''), publicáu'l 19 d'ochobre de 1945 nel periódicu británicu ''Tribune''. Nun mundu amenaciáu pola guerra nuclear, Orwell referir a les predicciones de [[James Burnham]] d'un mundu polarizáu y escribió:

{{cita|Sicasí, mirando al mundu nel so conxuntu, dende hai yá munches décades derivar ye non escontra l'anarquía, sinón escontra'l reestablecimientu de la esclavitú [...] La teoría de James Burnham foi aldericada llargamente, pero pocos paráronse a sopesar les sos implicaciones ideolóxiques, esto ye, el tipu de visión del mundu, el tipu de creencies y l'estructura social que ye probable que s'imponga nun Estáu inconquistable y en constante situación de guerra fría» colos sos vecinos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Orwell |nome=George |enllaceautor= |títulu=Ensayo |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |idioma=español |añu=2013 |editorial=Debate |isbn=978-8499920429 |capítulu=La bomba atómica y usté}}&lt;/ref&gt;}}

El mesmu Orwell escribió nel ''[[The Observer]]'' del 10 de marzu de 1946 que «[d]espués de la conferencia de Moscú n'avientu pasáu, Rusia empezó a faer una guerra fría contra Reinu Xuníu y l'Imperiu británicu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Orwell |nome=George |añu=10 de marzu de 1946 |títulu=Black Country |publicación=The Observer |páxines=3 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

El primer usu del términu pa describir específicamente la confrontación xeopolítica ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos de posguerra foi nun discursu de [[Bernard Baruch]], un financieru ya influyente asesor presidencial d'[[Estaos Xuníos]], el 16 d'abril de 1947.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=54}}&lt;/ref&gt; Nel discursu Baruch dixo: «nun engañemos: tamos somorguiaos nuna guerra fría». El términu foi popularizáu pol columnista [[Walter Lippmann]] col so llibru ''The Cold War''.&lt;ref&gt;{{cita web|editorial=POLITICO |títulu=Bernard Baruch coins term 'Cold War,' April 16, 1947 |url=http://www.politico.com/story/2016/04/bernard-baruch-coins-term-cold-war-april-16-1947-221853 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2017 |fecha=16 d'abril de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar en 1947 sobre la fonte de la espresión, Lippmann remontar a ''la guerre froide'', un términu francés de los años trenta.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Talbot |nome=Strobe |enllaceautor= |títulu=The Great Experiment: The Story of Ancient Empires, Modern States, and the Quest for a Global Nation |idioma=inglés |añu=2009 |editorial=Simon &amp; Schuster |isbn=978-0743294096 |páxines=441}}&lt;/ref&gt;

== Antecedentes ==
[[Ficheru:American troops in Vladivostok 1918 HD-SN-99-02013.JPEG|thumb|Tropes d'[[Estaos Xuníos]] en [[Vladivostok]], n'agostu de 1918, mientres la intervención d'[[Estaos Xuníos]] na [[Guerra Civil Rusa]].]]
{{VT|Medrana colorada}}
{{AP|Oríxenes de la Guerra Fría}}

Esiste un ciertu desalcuerdu sobre cuándo empezó esautamente la Guerra Fría. Ente que la mayoría d'historiadores sostienen qu'empezó namás acabar la [[II Guerra Mundial]], otros afirmen que los entamos de la Guerra Fría remóntense a la fin de la [[I Guerra Mundial]], nes tensiones que se producieron ente l'[[Imperiu rusu]], per un sitiu, y l'[[Imperiu británicu]] y [[Estaos Xuníos]], pol otru.&lt;ref name=&quot;Gaddis&quot; /&gt; El choque ideolóxicu ente [[comunismu]] y [[capitalismu]] empezó en [[1917]], tres el trunfu de la [[Revolución rusa de 1917|Revolución rusa]], de la que Rusia remaneció como'l primer país socialista. Este foi unu de los primeros eventos que provocó erosiones considerables nes rellaciones ente Rusia y los Estaos Xuníos.&lt;ref name = &quot;Gaddis&quot;&gt;Gaddis 1990, p. 57.&lt;/ref&gt;

Dellos eventos previos a la fin de la I Guerra Mundial fomentaron los barruntos y rocees ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos: la idea [[bolxevique]] na que'l capitalismu tenía de ser baltáu pola fuercia pa ser reemplazáu por un sistema comunista,&lt;ref name = &quot;Halliday&quot;&gt;Halliday, p. 2y&lt;/ref&gt; la retirada rusa de la I Guerra Mundial tres la firma del [[Tratáu de Brest-Litovsk]] col [[Segundu Reich]], la intervención d'[[Estaos Xuníos]] en sofitu del [[Movimiento Blanco]] mientres la [[Guerra Civil Rusa]] y el refugu d'[[Estaos Xuníos]] a reconocer diplomáticamente a la Xunión Soviética hasta 1933.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot;&gt;La Feber 1991, páxs. 194-197.&lt;/ref&gt; Al pie de estos distintos acontecimientos mientres el periodu d'enteguerres apinaron los barruntos: la firma del [[Tratáu de Rapallo (1922)|Tratáu de Rapallo]] y del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov|Pactu xermano-soviéticu de non agresión]] son dos notables exemplos.&lt;ref&gt;Leffler, p. 21.&lt;/ref&gt;

=== Segunda Guerra Mundial y la posguerra (1939-1947) ===
Mientres la guerra, la Xunión Soviética abarruntaba que Reinu Xuníu y Estaos Xuníos optaren por dexar a los rusos el gruesu del esfuerciu bélicu, y que forxaríen una unión contra los soviéticos ([[Operación Impensable]]) una vegada que la guerra tuviera decidida a favor de los aliaos, pa forzar a la XRSS a roblar un tratáu de paz ventaxosu pa los intereses occidentales. Estos barruntos minaron les rellaciones ente los aliaos mientres la II Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, páxs. 151-153.&lt;/ref&gt;

Los aliaos nun taben d'alcuerdu en cómo tendríen de dibuxase les fronteres europees tres la guerra.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot;&gt;Gaddis 2005, ''European Territorial Changes'' chapter, páxs. 13-23.&lt;/ref&gt; El modelu d'[[Estaos Xuníos]] de «estabilidá» basar na instauración de gobiernos y mercaos económicos paecencies al d'[[Estaos Xuníos]] (capitalista), y la creencia de que los países asina gobernaos allegaríen a organizaciones internacionales (como la entós futura [[ONX]]) pa iguar les sos diferencies.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 156.&lt;/ref&gt;

Sicasí, los soviéticos creíen que la estabilidá habría de basase na integridá de les mesmes fronteres de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 176.&lt;/ref&gt; Esti razonamientu naz de la esperiencia histórica de los rusos, que fueren invadíos dende l'oeste mientres los postreros 150 años.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 7.&lt;/ref&gt; El dañu ensin precedentes infligido a la URSS mientres la invasión nazi (alredor de 27 millones de muertos y una destrucción xeneralizada y casi total del territoriu invadíu&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4530565.stm «Leaders mourn Soviet wartime dead.» 9 de mayu de 2005.] BBC News. Consultáu'l 2 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;) encamentó a los líderes moscovitas a asegurase de que'l nuevu orde européu fixera posible la esistencia al llargu plazu del réxime soviéticu, y que esti oxetivu solo podría consiguise por aciu la eliminación de cualquier gobiernu contrariu a lo llargo de la frontera occidental soviética, y el control direutu o indireutu de los países estremeros a esta frontera, pa evitar l'apaición de fuercies contraries nestos países.&lt;ref name=&quot;Gaddis13-23&quot; /&gt;

==== Les conferencies ====
[[Ficheru:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|derecha|Los «[[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Trés Grandes]]» mientres la [[Conferencia de Yalta]]: [[Winston Churchill]], [[Franklin D. Roosevelt]] y [[Josif Stalin]].]]
{{VT|Conferencia de Teḥrán|Conferencia de Yalta|Conferencia de Potsdam}}
Mientres la [[Conferencia de Yalta]], en febreru de 1945, los aliaos trataron de crear un marcu sobre'l que trabayar na reconstrucción de la Europa de la posguerra, pero nun se llegó a nengún consensu.&lt;ref name=&quot;Gaddis21&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 21.&lt;/ref&gt; Tres el [[fin de la Segunda Guerra Mundial n'Europa]], los soviéticos ocuparon ''de facto'' les zones de la [[Europa del Este]] que defendieren, ente que les fuercies d'[[Estaos Xuníos]] y los sos aliaos caltener na [[Europa Occidental]]. Nel casu de l'Alemaña ocupada, creáronse les [[zones d'ocupación aliada n'Alemaña]] y una difusa organización cuatripartita compartida con franceses y británicos. Pal caltenimientu de la paz mundial, los aliaos crearon les [[Naciones Xuníes]], pero la so capacidá d'actuación taba llindada pol [[Conseyu de Seguridá]], nel que les potencies victorioses de la II Guerra Mundial aseguráronse'l poder de [[Derechu de vetu nel Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|vetar]] aquelles aiciones contraries a los sos intereses.&lt;ref&gt;Bourantonis, p. 130.&lt;/ref&gt; La ONX convirtióse asina mientres los sos primeros años nun foru onde les potencies engardir en lluches retóriques, y que los soviéticos utilizaben con fines propagandísticos.&lt;ref&gt;Garthoff, p. 401.&lt;/ref&gt;

Na [[Conferencia de Potsdam]], empecipiada a finales de xunetu de 1945, remanecieron les primeres diferencies relevantes alrodiu d'Alemaña y l'Europa del Este;&lt;ref name = &quot;Byrd&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor=Byrd, Peter |editor=McLean, Iain; McMillan, Alistair |encyclopedia=The concise Oxford dictionary of politics |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=xLbEHQAACAAJ&amp;ei=Y45VSJrQO4y4jgGh_oWODA |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2003 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0192802763}}&lt;/ref&gt; Los participantes de la conferencia nun despintaron les sos antipatíes, y l'usu d'un llinguaxe belicosu confirmó les intenciones mutuamente contraries que defendíen cada vez con más ahínco.&lt;ref&gt;Wood, p. 62.&lt;/ref&gt; Mientres esta conferencia, Truman informó a Stalin que los Estaos Xuníos crearen una nueva arma. Stalin, que yá taba al tantu de les meyores d'[[Estaos Xuníos]] nel desenvolvimientu de la bomba atómica, espresó'l so deséu de qu'aquella nueva arma fuera usada contra [[Guerra del Pacíficu (1937-1945)|Xapón]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 25-26.&lt;/ref&gt; Una selmana dempués de rematar la conferencia, los Estaos Xuníos llanzaron la [[bomba atómica]] sobre [[Bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki|Hiroshima y Nagasaki]].

=== El telón d'aceru ===
{{AP|Cortina de Fierro|l1=Telón d'Aceru}}
En febreru de 1946, [[George F. Kennan|George Kennan]] escribió dende Moscú'l conocíu como [[Les fontes del comportamientu soviéticu#El telegrama llargu|Telegrama Llargu]], nel que se sofitaba una política de inflexibilidad colos soviéticos, y que se convertiría nuna de les teoríes básiques de los norteamericanos mientres el restu de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Kennan, páxs. 292-295.&lt;/ref&gt; En setiembre d'esi mesmu añu, los soviéticos respondieron con otra telegrama robláu por [[Nikolái Nóvikov|Nóvikov]], anque escritu xunto con [[Viacheslav Mólotov]]; nesta telegrama sosteníase qu'Estaos Xuníos usaba'l so monopoliu nel mundu capitalista pa desenvolver una capacidá militar que creara les condiciones pa la consecución de la supremacía mundial al traviés d'una nueva guerra.&lt;ref&gt;Kydd, p. 107.&lt;/ref&gt;

Selmanes dempués de la receición de la Telegrama Llargu», el primer ministru británicu [[Winston Churchill]] pronunció'l so famosu discursu sobre'l [[Telón d'Aceru]] nuna [[Universidá de Misuri]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 94.&lt;/ref&gt; El discursu trataba de promover una alianza anglo-norteamericana contra los soviéticos, a los qu'acusó de crear un telón d'aceru» dende [[Stettin]], nel [[Mar Bálticu|Bálticu]], a [[Trieste]], nel [[Adriáticu]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|títulu=Churchill and...Politics: The True Meaning of the Iron Curtain Speech|autor=Harriman, Pamela C.|fechaaccesu=22 de xunu de 2008|editorial=Winston Churchill Centre|fecha=Winter 1987–1988|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.winstonchurchill.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=711|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== De la teoría de la contención a la guerra de Corea (1947-1953) ==
{{AP|Guerra Fría (1947-1953)}}
Escontra 1947, los conseyeros del presidente d'Estaos Xuníos [[Harry S. Truman]] apuráron-y a tomar aiciones pa compensar la creciente influencia de la [[Xunión Soviética]], citando los esfuercios de [[Stalin]] pa desestabilizar los Estaos Xuníos y enguizar les rivalidaes ente los países capitalistes col fin de provocar una nueva guerra.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 27.&lt;/ref&gt;

N'Asia, l'exércitu comunista chinu ocupara [[Manchuria]] mientres l'últimu mes de la II Guerra Mundial y preparábase pa invadir la [[Península de Corea|península coreana]] más allá del [[paralelu 38]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 40.&lt;/ref&gt; Finalmente, l'exércitu comunista de [[Mao Zedong]], anque foi pocu receptivu a la escasa ayuda soviética, consiguió ganar al pro occidental exércitu nacionalista chinu ([[Kuomintang]]), sofitáu per Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 36.&lt;/ref&gt;

=== Europa ===
Dende finales de la década de 1940, la Xunión Soviética consiguió instaurar gobierno marioneta en [[Bulgaria]], [[golpe de Praga|Checoslovaquia]], [[Hungría]], [[Polonia]], [[Rumanía]] y [[Alemaña Oriental]], lo que-y dexó caltener una fuerte presencia militar nestos países.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot;&gt;Schmitz&lt;/ref&gt; En febreru de 1947, el gobiernu británicu anunció que nun podía siguir financiando al réxime militar griegu contra los insurxentes comunistes nel contestu de la [[Guerra Civil Griega]]. El gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] punxo en práutica per primer vegada la [[Contención|Teoría de la Contención]],&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot;&gt;Gaddis 2005, páxs. 28-29.&lt;/ref&gt; que tenía como oxetivu frenar la espansión comunista, especialmente n'Europa. Truman enmarcó esta teoría dientro de la [[Doctrina Truman]], dada a conocer al traviés d'un discursu del presidente nel que se definía los conflictu ente capitalistes y comunistes como una llucha ente pueblos llibres» y «réximes totalitarios».&lt;ref name=&quot;Gaddis28&quot; /&gt; Anque los comunistes griegos fueron sofitaos principalmente pol dirixente comunista [[Yugoslavia|yugoslavu]] [[Josip Broz Tito]], los Estaos Xuníos acusaron a los soviéticos de tratar de derrocar al réxime griegu pa espandir la influencia soviética.

==== El Plan Marshall ====
[[Ficheru:Cold war europe economic alliances map en.png|thumb|250px|Aliances económiques n'Europa (1949-1989).]]
{{AP|Plan Marshall}}
N'Estaos Xuníos estendió la idea de que l'[[equilibriu de poder]] n'Europa nun s'algamar namái pola defensa militar del territoriu, sinón que tamién se precisaba atayar los problemes políticu y económicu pa evitar la cayida de la Europa Occidental en manes comunistes.&lt;ref name=&quot;Schmitz&quot; /&gt; Sobre la base d'estes idees, la Doctrina Truman sería complementada en xunu de 1947 cola creación del [[Plan Marshall]], un plan d'ayudes económiques destináu a la reconstrucción de los sistemes políticu-económicos de los países europeos y, por aciu l'afianzamientu de les estructures económiques capitalistes y el desenvolvimientu de les democracies parllamentaries, frenar el posible accesu al poder de partíos comunistes nes democracies occidentales europees (como en Francia o Italia). Coles mesmes, el Plan Marshall constituyó la remodelación de numberoses ciudaes europees qu'habíen quedáu destruyíes pola Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;Gaddis 1990, p. 186.&lt;/ref&gt;

Stalin vio nel Plan Marshall una táctica d'[[Estaos Xuníos]] p'amenorgar el control soviéticu sobre la Europa Oriental. Creyó que la integración económica de dambos bloques dexaría a los países so órbita soviética escapar del control de Moscú, y que'l Plan nun yera más qu'una manera que teníen los EE.&amp;nbsp;UU. pa «mercar» a los países europeos.&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 32.&lt;/ref&gt; Poro, Stalin prohibió a los países de la Europa Oriental participar nel Plan Marshall. A manera de romiendu, Moscú creó una serie de subsidios y canales de comerciu conocíos primero como'l [[Plan Molotov]], que poco dempués se desenvolvería dientro del [[COMECON]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Stalin tamién s'amosó bien críticu col Plan Marshall porque tarrecía que diches ayudes provocaren un rearmamientu d'Alemaña, que foi una de les sos mayores esmoliciones respeuto al futuru d'Alemaña tres la guerra.

==== El bloquéu de Berlín ====
{{AP|Bloquéu de Berlín}}

En 1948 como represalia polos esfuerciu de los occidentales por reconstruyir la economía alemana, Stalin cerró les víes terrestres d'accesu a [[Berlín Oeste]], imposibilitando la llegada de materiales y otros suministros a la ciudá.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 33.&lt;/ref&gt; Esti fechu, conocíu como'l [[Bloquéu de Berlín]], bastió una de les mayores crisis de principios de la Guerra Fría. Dambos bandos usaron esti bloquéu con fines propagandísticos: los soviéticos pa denunciar el supuestu rearmamientu d'Alemaña favorecíu per Estaos Xuníos, y los norteamericanos pa esplotar la so imaxe de benefactores —como na llamada Operación Little Vittles, onde los aviones que compensaben el bloquéu de Berlín llanzaron duces ente los neños berlineses—.

La [[bloquéu de Berlín#La ponte aérea|ponte aérea]] entamada polos aliaos, destinada a aprovir de suministros al bloquiáu sector occidental de la ciudá, superó toles previsiones, esbaratando'l camientu soviéticu de que'l sector occidental rindiríase ante l'oriental por falta de suministros. Finalmente'l bloquéu llevantóse pacíficamente.

En xunetu, el presidente Truman anula'l [[Plan Morgenthau]], una serie de proposiciones alcordaes colos soviéticos tres el fin de la guerra, qu'imponía severes condiciones a la reconstrucción alemana (ente elles, la prohibición esplícita de que los EE.&amp;nbsp;UU. facilitaren ayudes a la reconstrucción del sistema económicu alemán). Esti plan foi sustituyíu por una nuevu direutivu (llamada JSC 1779) muncho más benévola cola reconstrucción alemana, y que enfatizaba la necesidá de crear una Alemaña económicamente fuerte y estable pa consiguir la prosperidá en toa Europa.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,887417,00.html|títulu=Pas de Pagaille!|publicación=[[Time (revista)|Time]]|fecha=28 de xunetu de [[1947]] |fechaaccesu=28 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;

==== Kominform ====
{{AP|Kominform}}

En setiembre los soviéticos crean el [[Kominform]], una organización que'l so propósitu yera caltener la ortodoxa ideolóxica comunista dientro del movimientu comunista internacional. Na práutica, convertir nun mecanismu de control sobre les polítiques de los estaos satélite soviéticos, coordinando l'ideariu y les aiciones de los partíos comunistes del [[Europa Oriental|bloque del Este]].&lt;ref name=&quot;Gaddis32&quot; /&gt; El Kominform tuvo que faer frente a una inesperada oposición cuando, en xunu del siguiente añu, la [[ruptura Tito-Stalin]] obligó a espulsar a [[Yugoslavia]] de la organización, que caltuvo un gobiernu comunista pero identificóse como un país neutral dientro de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Carabott, p. 66.&lt;/ref&gt; Xuntu col Kominform, la policía secreta soviética, el [[NKVD]], ocupar de caltener una rede d'espionaxe nos países satélite so la sida d'acabar con elementos anticomunistes.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 34.&lt;/ref&gt; El NKVD (y los sos socesores) acabaron per convertir se n'organizaciones parapoliciales encargaes de sesgar cualquier intentu d'alloñar de la órbita de Moscú y l'ortodoxa soviéticu-comunista.&lt;ref&gt;Gaddis, p. 100.&lt;/ref&gt;

==== La OTAN ====
[[Ficheru:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|right|Aliances militares n'Europa (1949-1989)]]
{{AP|Organización del Tratáu del Atlánticu Norte}}

N'abril de 1949 constitúyese la [[OTAN]], colo que los Estaos Xuníos tomaron formalmente la responsabilidá de defender la Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot; /&gt; N'agostu d'esi añu, la URSS españa la so primer bomba atómica.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En mayu de 1949, establezse la [[República Federal d'Alemaña]] como productu de la fusión de les [[Bizona|zones d'ocupación aliada]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Como retruque, n'ochobre d'esi añu, los soviéticos proclamen la so zona d'ocupación como la [[República Democrática Alemana]].&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt; Dende l'entamu de la esistencia de la RFA, Estaos Xuníos ayuda al so desenvolvimientu militar. Pa evitar que la RFA acabe per convertir se en miembru de la OTAN, el primer ministru soviéticu, [[Lavrenti Beria]], propón fundir dambos países nuna sola Alemaña que se caltendría neutral.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 105.&lt;/ref&gt; La proposición nun salió alantre y en 1955 almitir a la RFA como miembru de la OTAN.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

=== Asia ===
Dientro d'esta estratexa de xeneralización de la contención», el teatru d'operaciones ampliar d'Europa a Asia, África y América Llatina, col enfotu de detener los movimientos revolucionarios, munches vegaes financiaos dende la URSS, como asocedía nel casu de les excolonias europees del [[Sudeste Asiáticu]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 212.&lt;/ref&gt; A principios de la década de 1950, los EE.&amp;nbsp;UU. formalizaron aliances militares con [[Xapón]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Tailandia]] y [[Filipines]] (aliances englobadas nel [[ANZUS]] y el [[SEATO]]), garantizando a Estaos Xuníos una serie de bases militares a lo llargo de la mariña asiática del Pacíficu.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

==== Guerra civil china ====
{{AP|Guerra Civil China}}

En 1949, l'Exércitu Colorado de [[Mao Zedong]] proclámase vencedor de la [[Guerra Civil China]] en ganando a los nacionalistes del [[Kuomintang]], que cuntaben col respaldu d'Estaos Xuníos. Darréu, la Xunión Soviética establez una alianza con el vencedores, que crearen un nuevu Estáu comunista cola denominación de [[República Popular China]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 39.&lt;/ref&gt; Al coincidir nel tiempu la [[Guerra civil china|Revolución China]] cola perda del monopoliu atómicu d'Estaos Xuníos (tres l'inesperáu ésitu del [[RDS-1]]), l'alministración del presidente Truman trató de xeneralizar la Teoría de la [[Contención]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Nun documentu secretu fecháu en 1950 (conocíu como'l [[NSC-68]])&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Gaddis 2005, p. 164.&lt;/ref&gt; l'alministración de Truman proponía reforzar los sistemes d'aliances pro-occidentales y cuadruplicar los gastos en Defensa.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

==== Guerra de Corea ====
{{AP|Guerra de Corea}}

Una de les aplicaciones más evidentes de la Teoría de la Contención producir tres l'españíu de la [[Guerra de Corea]]. Por cuenta de que unu de los alcuerdos tácitos de la Guerra Fría basar na llucha de dambos bloques al traviés de [[Guerra subsidiaria|guerres ''proxy'']], onde los exércitos soviéticu y d'[[Estaos Xuníos]] nunca s'enfrentaríen direutamente, Stalin viose sosprendíu pola participación de tropes d'[[Estaos Xuníos]] na defensa de [[Corea del Sur]], que fuera invadida polos comunistes de [[Corea del Norte]];&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;esti esplegue militar fuera aprobáu poles Naciones Xuníes, una y bones la Xunión Soviética nun pudo exercer el so derechu a vetu al tar boicotiando la ONX pola so negativa a aceptar que'l gobiernu representativu del Estáu chinu (y poro, l'ocupante lexítimu del asientu chinu nel [[Conseyu de Seguridá]]) yera la [[República Popular China|China comunista]] en vegada del derrotáu gobierno pro-occidental de [[República de China|Taiwán]].&lt;ref&gt;Malkasian, p. 16.&lt;/ref&gt;

Una vegada hubo españáu la guerra, Stalin aportunó en caltenela de toes toes. A finales de 1952 la guerra algamara una situación d'estancamientu, y a pesar de les direutrices de Stalin, chinos y norcoreanos preparar pa la so final. L'altu'l fueu aprobar en xunetu de 1953, una vegada que Stalin finara.&lt;ref name = &quot;Byrd&quot; /&gt;

== La carrera al abismu: del aumentu de les tensiones a la crisis de Cuba (1953-1962) ==
{{AP|Guerra Fría (1953-1962)}}

En 1953 produciéronse cambeos nel lideralgu políticu de dambos bandos, que dieron empiezu a una nueva fase na Guerra Fría.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; &gt;Karabell, p. 916.&lt;/ref&gt; En xineru de 1953, [[Dwight D. Eisenhower]] foi investido presidente de EE.&amp;nbsp;UU. Mientres los últimos meses de l'alministración Truman, el presupuestu pa Defensa cuadruplicárase; Eisenhower pretendió amenorgar el gastu militar sofitándose na superioridá nuclear d'[[Estaos Xuníos]] y nuna xestión más efeutiva de les situaciones provocaes pola Guerra Fría.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

En marzu, muerre Stalin, y [[Nikita Khrushchov]] convertir nel nuevu líder de la URSS, tres deponer y executar al xefe de la [[NKVD]], [[Lavrenti Beria]], y finalmente al estremar del poder a [[Georgy Malenkov]] y [[Vyacheslav Molotov]]. El 25 de febreru de 1956, Khrushchov impresionó a los delegaos del [[XX Congresu del PCUS]] al denunciar los crímenes cometíos por Stalin mientres el so discursu ''[[Discursu Secretu|Avera del cultu a la personalidá y les sos consecuencies]]''. Nel discursu sosteníase que la única manera de consiguir una reforma esitosa yera siendo conscientes de los errores cometíos nel pasáu estremándose de les polítiques llevaes a cabu por Stalin.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Rotura chino-soviética ===
{{AP|Rotura Sino-Soviética}}
Tres el cambéu de líder na Xunión Soviética produciéronse numberosos resfregones con dalgunos de los aliaos soviéticos más gustantes al [[estalinismu]] o a la figura de Stalin. La más notable d'estes discrepancies ente países comunistes afigurar na rotura de l'alianza chino-soviética. [[Mao Tse Tung]] defendió la figura de Stalin tres la muerte d'ésti en 1953, y describió a Khrushchov como un arribista superficial, acusándolo de perder el perfil revolucionariu del Estáu.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot; /&gt;

Khrushchov se obcecó en reconstruyir l'alianza chino-soviética, pero Mao consideró que les sos propuestes yeren inútiles y refugó cualquier tipu de proposición.&lt;ref name=&quot;Gaddis142&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=142}}&lt;/ref&gt; Chinos y soviéticos empezaron un esplegue propagandísticu dientro de la mesma esfera comunista&lt;ref&gt;Jacobs, p. 120.&lt;/ref&gt; qu'acabaría convirtiéndose nuna llucha pol lideralgu del movimientu comunista internacional,&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=140-142}}&lt;/ref&gt; hasta llegar trés años más tarde al enfrentamientu militar direutu en [[Conflictu de la frontera chino-soviética|la frontera]] que dambes potencies compartíen.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=149}}&lt;/ref&gt;

=== Aumentu de les tensiones ===
El 18 de payares de 1956, mientres un discursu frente a embaxadores del bloque occidental na embaxada de Polonia, Khrushchov pronunció unes polémiques pallabres qu'impresionaron a los presentes: «Gústevos o non, la Historia ta del nuesu llau. ¡vamos soterravos!»&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,867329,00.html &quot;We Will Bury You!&quot;], ''[[Time (revista)|Time]]'', 26 de payares de 1956. Consultáu'l 26 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt; Sicasí, darréu esclarió que nun se refería a la posibilidá d'una guerra nuclear, sinón a la inevitabilidad histórica de la victoria del comunismu sobre'l capitalismu.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 84.&lt;/ref&gt;

El Secretariu d'Estáu de Eisenhower, John Foster Dulles, empecipió un nuevu xiru na Teoría de la Contención al enfatizar nel posible usu d'armes nucleares contra los enemigos de EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Amestó al discursu clásicu de la contención» un nuevu puntu de sofitu al anunciar la posibilidá d'una represalia masiva», faciendo entender que cualquier agresión soviética sería respondida con tolos medios necesarios. Esta nueva teoría poner en práutica mientres la [[Guerra del Sinaí|Crisis de Suez]], onde la superioridá nuclear d'Estaos Xuníos, xuntu cola amenaza d'usala, retrajo a los soviéticos d'empezar una batalla abierta contra intereses d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Dende 1957 hasta 1961, Khrushchov amosó abiertamente'l so enfotu na superioridá nuclear de la Xunión Soviética. Afirmaba que la capacidá misilística de la URSS yera bien cimera a la d'Estaos Xuníos y que les sos misiles podríen algamar cualquier ciudá d'[[Estaos Xuníos]] o d'[[Europa]]. Sicasí, Khrushchov refugaba la visión de Stalin d'una ''guerra inevitable'' y declaró que la so intención yera abrir una nueva dómina de [[coesistencia pacífica]].&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 70.&lt;/ref&gt; Khrushchov trató de reformular la idea soviéticu-staliniana, según la cual la llucha de clases a nivel mundial provocaría inevitablemente una gran guerra ente proletarios y capitalistes que'l so resultancia final sería los trunfu del [[Comunismu]]. Khrushchov acotó que la guerra yera evitable, pos mientres el tiempu de paz el capitalismu colapsar por sigo mesmu,&lt;ref&gt;Perlmutter, p. 145.&lt;/ref&gt; ente que la paz dexaba tiempu y recursos disponibles p'ameyorar la capacidá económicu-militar de la URSS.&lt;ref&gt;Njolstad, p. 136.&lt;/ref&gt; Los EE.&amp;nbsp;UU. defendíense amosando la so capacidá militar fora de les sos fronteres y l'ésitu del capitalismu lliberal en tol mundu.&lt;ref&gt;Joshel, p. 128.&lt;/ref&gt; A pesar del discursu de [[John F. Kennedy|Kennedy]] que caracterizó a la Guerra Fría como una llucha poles mentes de los homes» ente dos sistemes d'organización social, a mediaos de la década de 1960 la llucha ideolóxica había quedáu apartada frente a los oxetivos geopolíticos de calter militar y económicu.&lt;ref&gt;Rycroft, p. 7.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Location Warsaw Pakt.svg|thumb|300px|Mapa de los firmantes del [[Pactu de Varsovia]].]]

=== Estancamientu de la situación n'Europa ===
Anque verdaderamente hubo una cierta relaxación de les tensiones tres la muerte de Stalin en 1953, la situación n'Europa siguía siendo incómoda, con dambos bandos fuertemente armaos pero ensin movimientos aparentes.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot;&gt;{{Cita enciclopedia |autor= Palmowski, Jan |encyclopedia=A Dictionary of Contemporary World History |títulu=Cold War (entire chapter) |url=https://books.google.com/books?id=qqluJAAACAAJ&amp;dq=A+Dictionary+of+Contemporary+World+History |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |añu=2004 |editorial=Oxford University Press |isbn=0198608756}}&lt;/ref&gt; Les tropes d'[[Estaos Xuníos]] siguíen apostaes indefinidamente na Alemaña del Oeste y les tropes soviétiques siguíen aparcaes indefinidamente por tola Europa del Este.

Pa compensar el rearmamientu de l'Alemaña Occidental tres la so entrada na OTAN, los países de la órbita soviética sellaron una alianza militar conocida como'l [[Pactu de Varsovia]] en 1955. Sicasí, esti movimientu foi más políticu qu'estratéxicu, pos la URSS yá construyera una rede de defensa mutua con tolos sos satélites antes inclusive de que se formara la OTAN en 1949.&lt;ref&gt;Feldbrugge, p. 818.&lt;/ref&gt;

Asina, el ''statu quo'' d'Europa caltúvose inalteráu. Los soviéticos reprimieron la [[Revolución Húngara de 1956]]&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/4/newsid_2739000/2739039.stm|títulu=Soviet troops overrun Hungary|editorial=BBC News|fecha=4 de payares de 1956|fechaaccesu=11 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; ensin que nenguna de les potencies occidentales tratara de movilizar el so exércitu contra la invasión del Pactu de Varsovia en suelu húngaru. Igualmente, la ciudá de Berlín siguió estremada y apostada.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 108-109.&lt;/ref&gt;

==== Berlín ====
Mientres payares de 1958, Khrushchov trató de desmilitarizar la ciudá de Berlín. Plantegó a norteamericanos, británicos y franceses abandonar les sos respeutives zones d'ocupación so l'amenaza de tresferir el control de los accesos de les potencies occidentales a l'Alemaña Oriental (lo que significaría l'aislamientu del sector occidental de Berlín). La OTAN refugó l'ultimátum y a mediaos d'avientu, Khrushchov abandonó la idea en cuenta d'una conferencia en Xinebra pa resolver la cuestión berlinesa.&lt;ref&gt;Glees, páxs. 126-27.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Checkpoint Charlie 1961-10-27.jpg|thumb| Tanques soviéticos engarraos a tanques d'[[Estaos Xuníos]] nel [[Checkpoint Charlie]], mientres la crisis de 1961.]]
La postrera gran [[Crisis de Berlín de 1961|crisis de la ciudá]] vivir en 1961. Dende principios de la década de los 50, la URSS y dempués los sos estaos satélite empezaron a acutar fuertemente los movimientos migratorios.&lt;ref name=&quot;dowty114&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=114}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, cientos de miles d'[[Alemaña Oriental|alemanes orientales]] consiguíen emigrar a [[Alemaña Occidental]] al traviés del furacu na frontera qu'esistía na ciudá de Berlín, onde la circulación ente sectores orientales y occidentales yera llibre, creando asina un trampolín pa la emigración a Europa Occidental.&lt;ref name=&quot;harrison99&quot;&gt;{{Harvnb|Harrison|2003|p=99}}&lt;/ref&gt;

Esta facilidá provocó una masiva [[fuga de celebros]] d'Alemaña Oriental escontra Alemaña Occidental de mozos cualificaos: en 1961, el 20&amp;nbsp;% de la población activa en territoriu oriental emigrara a occidente.&lt;ref name=&quot;dowty122&quot;&gt;{{Harvnb|Dowty|1989|p=122}}&lt;/ref&gt; En xunetu d'esi añu, la Xunión Soviética volvió plantegar como ultimátum l'abandonu de la ciudá de toles potencies ocupantes y la devolución de les zones ocupaes de Berlín Occidental a Alemaña Oriental, colo que'l furacu fronterizu sería esaniciáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=114}}&lt;/ref&gt; Les potencies occidentales fixeron casu omiso del ultimátum.

Dos meses dempués del ultimátum soviéticu, Alemaña Oriental empezó la construcción d'una barrera de cementu y alambre que dixebraba físicamente dambes zones de la ciudá berlinesa, torgando la llibre circulación ente les zones oriental y occidental. La barrera foi creciendo hasta convertise nel [[Muriu de Berlín]].&lt;ref name=&quot;pearson75&quot;&gt;{{Harvnb|Pearson|1998|p=75}}&lt;/ref&gt;

=== La descolonización ===
Aprovechando l'aceleración de la [[descolonización]] mientres la década de 1950 y primeros años de 1960, tantu EE.&amp;nbsp;UU. como la Xunión Soviética compitieron por aumentar la so influencia nos países descolonizados.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, páxs. 121-124.&lt;/ref&gt; Amás, dende'l puntu de vista soviéticu, la desapaición de los grandes imperios coloniales yera una señal inequívoca de la victoria de la ideoloxía comunista.&lt;ref&gt;Edelheit, p. 382.&lt;/ref&gt; Los movimientos nacionalistes en dellos países (especialmente en Guatemala, Irán, Filipines ya Indochina) fueron empecipiaos o sofitaos en munchos casos por grupos comunistes autóctonos —o, equívocamente, foi la idea más estendida ente los aliaos Occidentales—.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Nesti contestu, los EE.&amp;nbsp;UU. usaron a la CIA pa derrocar a ciertos gobiernos y favorecer a otros.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; La CIA tuvo un papel clave nel derrocamientu de países sospechosos de ser pro-comunistes, como nel casu del primer gobiernu electu democráticamente n'Irán ([[Operación Ajax]]) en 1953 y la cayida de [[Jacobo Arbenz Guzmán]] tres el [[Golpe d'Estáu de 1954 (Guatemala)|Golpe de 1954 en Guatemala]].&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; De la mesma, EE.&amp;nbsp;UU. trató d'ayudar a gobiernos amigos con ayuda económica y militar, como nel casu de [[Vietnam del Sur]].

La mayoría de naciones y gobiernos surdíos tres la descolonización n'Asia, África y América Llatina trataron de safase de la presión d'escoyer el bandu pro-capitalista o pro-comunista. En 1955, mientres la [[Conferencia de Bandung]], decenes de países del Tercer Mundu alcordaron caltenese al marxe de la dinámica de la Guerra Fría.&lt;ref&gt;Gaddis 2005, p. 126.&lt;/ref&gt; Esti consensu afigurar na creación del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] en 1961.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Como resultáu de l'apaición d'un nuevu factor na Guerra Fría, norteamericanos y soviéticos moderaron les sos polítiques y trataron d'averase a estos nuevos países neutrales (sobremanera en casu de países clave como India o Exiptu) d'una manera menos agresiva que la sostenida hasta entós. Los movimientos nacionalistes ya independentistes consiguieron asina crear un nuevu escenariu más plural, superando la confrontación bipolar de la posguerra, y crearon les bases pa les reivindicaciones nacionalistes n'Asia y América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

=== Carrera armamentista ===
[[Ficheru:US and USSR nuclear stockpiles.svg|lang=ast|thumb|250px|Númberu de [[Cabeza nuclear|cabeces nucleares]] de dambes superpotencies. Reparar la abrupta esguilada alredor de la década de 1960]]

Al terminar la Segunda Guerra Mundial, les dos potencies vencedores disponíen d'una enorme variedá d'[[arma|armes]], munches d'elles desenvueltes y ameyoraes mientres el conflictu. [[Carru de combate|Tanques]], [[avión|aviones]], [[submarín|submarinos]] y otros avanzaos diseños de navíos de guerra, constituyíen les llamaes armes convencionales. Sicasí, la desigualdá resultaba patente, o a lo menos eso paecía-yos a los estadistes. Antes de la Segunda Guerra Mundial, la URSS cuntaba col mesmu númberu de carros de combate que'l restu de les naciones xuntes, y superaba n'aviones de combate, al conxuntu de toles demás fuercies aérees.&lt;ref name=&quot;mañana&quot;&gt;[[Jeremy Isaacs|Isaacs, Jeremy]], Operación Barbarossa, capítulu 5 de ''[[El mundu en guerra]]'', [[Thames Television Int. Ltd]], [[Londres]].&lt;/ref&gt;

Dempués del conflictu, la diferencia numbérica nun yera tan apolmonante, pero entá resultaba fachendosa. Sicasí, la so flota nun podía competir en condiciones d'igualdá cola d'Estaos Xuníos. Tres la [[batalla de Midway]] quedó demostrada la importancia del avión naval d'ataque y el [[portaviones]] nos conflictos marítimos. L'armada soviética disponía de munchos menos barcos d'esti tipu que la d'[[Estaos Xuníos]], y amás, les sos naves yeren de menor tamañu, y nun disponíen de cubierta corrida pa operar dos aeronaves simultáneamente, polo que la so inferioridá resultaba manifiesta.&lt;ref name=&quot;portaaviones2&quot;&gt;ERT, Historia de los portaviones rusos, [[Fuercia Naval]] - Especial Portaviones Nᵘ3, [[MC Ediciones]], [[Valencia]], [[2005]], ISSN 1695-3258.&lt;/ref&gt; Pa la URSS, más problemáticu entá que la falta de portaviones, yera la falta d'una rede mundial de bases de suministru abiertes mientres tol añu. Ente que Estaos Xuníos podía atracar los sos buques en [[Nápoles]], [[Rota]], [[Ḥawai]], [[Filipines]] y munchos otros puertos más, la Xunión Soviética nun podía sacar los sos barcos de puertos propios mientres dellos meses al añu, pos los sos puertos o taben xelaos, o podíen ser fácilmente bloquiaos polos aliaos. Yera'l casu de la flota del [[mar Negru]], que tenía de travesar los 35 quilómetros del [[estrechu del Bósforo]], que [[Turquía]] podía bloquiar fácilmente.

Na aviación convencional, tantu en númberu como en calidá, los nuevos caces y bombarderos soviéticos, non solo taben al altor, sinón percima de los occidentales, los aviones bombarderos [[El to-4]] llanzaron la primera [[bomba atómica]] soviética. Magar que el Pentágonu siempres afirmaba tener aparatos cimeros a los de cualesquier otru país, los enfrentamientos vivíos mientres la [[Guerra de Corea]], [[Guerra de Vietnam]] y darréu, na [[Guerra de la Frontera de Sudáfrica|Guerra de la Frontera]] demostraron la igualdá, cuando non la superioridá, de los aviones soviéticos.

Pero yeren les denominaes armes non convencionales les que llamaben poderosamente l'atención: más poderoses, eficientes, difíciles de fabricar y desaxeradamente cares. La principal d'estes armes yera la [[bomba atómica]]. De primeres de la Guerra fría solo EE.&amp;nbsp;UU. disponía d'estes armes, lo qu'aumentaba significativamente la so poder bélicu. La Xunión Soviética empecipió'l so propiu programa d'investigaciones, pa producir tamién tales bombes, daqué que consiguió en cuatro años; relativu pocu tiempu, ayudar d'[[espionaxe]]. Nun principiu, Estaos Xuníos centró les sos investigaciones en perfeccionar el vector que tresportara les bombes ([[misil]] o [[bombarderu estratéxicu]]); pero foi cuando se supo que Moscú españara la so primer bomba nuclear de fisión, cuando se dio lluz verde al proyeutu pa fabricar la [[bomba d'hidróxenu]], arma que nun tien llende de potencia conocíu. Esto llogróse en [[1952]], y la URSS llograr al añu siguiente.&lt;ref name=&quot;aventura82&quot;&gt;[[Agustín Zamora|Zamora, Agustín]], Poder nuclear el suañu de la hexemonía mundial, Nᵘ82 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], xunu de [[2002]], ISSN 1579-427X&lt;/ref&gt; Magar que la carrera diba bien pareya nel planu cualitativu nun yera lo mesmo nel cuantitativu: contradiciendo a la esmolición occidental d'aquella dómina, el ciudadanu d'[[Estaos Xuníos]] y miembru del [[Institutu Thomas Watson]], [[Serguéi Khrushchov]] afirma qu'en tiempu de la [[Crisis de los misiles de Cuba]] el poder nuclear d'[[Estaos Xuníos]] superaba al oriental en 10 vegaes o más.&lt;ref name=&quot;creación&quot;&gt;[[Serguéi Khrushchov|Khrushchov, Serguéi]], Nikita Khrushchov, la creación d'una superpotencia, [[Pen-State University Press]], citáu nos comentarios de [[Trece Díes]]&lt;/ref&gt;

Esta [[carrera armamentística]] foi promovida pol llamáu ''Equilibriu de Terror'', según el cual, la potencia que s'asitiara al frente na producción d'armes, provocaría un desequilibriu nel escenariu internacional: si una d'elles tuviera mayor númberu d'armes, sería capaz de destruyir a la otra. Sicasí, yá nel sieglu XXI fontes como ''The Times'' consideren que l'esfuerciu soviéticu nun s'emponer a superar al otru adversariu, sinón a algamar para, darréu, obligalo a poner en práutica una estratexa defensiva non ofensiva (arrampuña-y cuantos aliaos pudiera consiguir). D'esta mesma opinión ye Serguéi Khrushchov, quien afirma que la ''carrera'' taba solu na mente de los occidentales, porque pa los soviéticos tratar de dir amontando'l so arsenal y perfeccionando los sos vectores (misiles, bombarderos y submarinos) según les sos posibilidaes, porque nun podía igualar o superar a occidente.&lt;ref name=&quot;creación&quot; /&gt; Esta desproporción paecen confirmala fechos como que los misiles intercontinentales ([[ICBM]]) namái empezaron a tar al altor de los d'[[Estaos Xuníos]], no qu'a operatividad y fiabilidá se refier, escontra finales de los setenta. Tampoco los submarinos nucleares paecíen poder midise colos occidentales, como prueba la gran cantidá d'accidentes que carecieron&lt;ref name=&quot;submarinos&quot;&gt;[[Chris Chant|Chat, Chris]], Submarinos de guerra, [[Editorial Libsa]], [[Madrid]], [[2006]], ISBN 84-662-1310-4&lt;/ref&gt;

=== Carrera espacial ===
{{AP|Carrera espacial}}

[[Ficheru:Sputnik asm.jpg|left|thumb|El llanzamientu del [[Sputnik 1]] marcó l'entamu de la carrera espacial. El cohete que lu punxo n'órbita yera una versión modificada d'un misil [[ICBM]].]]
La carrera espacial puede definise como una subdivisión del conflictu ensin declarar ente Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética nel ámbitu espacial. Ente 1957 y 1975, y de resultes de la rivalidá surdida dientro del esquema de la Guerra Fría, dambos países empecipiaron una carrera na busca de finxos históricos que se xustificaron por razones tantu de seguridá nacional como por razones ideolóxiques asociaes a la superioridá teunolóxica.

La carrera dar por empecipiada en [[1957]], cuando los soviéticos llanzaron el [[Sputnik]], primer artefautu humanu capaz d'algamar l'espaciu y orbitar el planeta. Asina mesmu, los primeros finxos na carrera espacial algamar los soviéticos: en payares d'esi mesmu añu, llancen el [[Sputnik II]] y, dientro de la nave, el primer ser vivu sale al espaciu: una perra [[Kudriavka]], de nome [[Laika]], que morrió a los siete hores de salir de l'atmósfera. El siguiente finxu tamién sería obra de los soviéticos, al consiguir llanzar en [[1961]] la nave [[Vostok 1]], tripulada por [[Yuri Gagarin]], el primer ser humanu en dir al espaciu y tornar sanu y salvu.

La llegada del home al espaciu foi celebráu como un gran trunfu pa la humanidá. N'Estaos Xuníos, la ciudadanía recibió la noticia como un duru golpe a la creencia de la cimera capacidá teunolóxica d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Hall (2001), páxs. 157-163.&lt;/ref&gt; Como respuesta, el presidente Kennedy anunció, mes y mediu dempués del viaxe de Gagarin, qu'Estaos Xuníos sería capaz de poner un home na lluna y traelo sanu y salvu antes d'acabar la década.&lt;ref&gt;{{cita web
|apellíu=Kennedy
|nome= John F.
|url=http://web.archive.org/web/20100302132856/http://www.jfklibrary.org/Historical+Resources/Archives/Reference+Desk/Speeches/JFK/Urgent+National+Needs+Page+4.htm
|títulu= Special Message to the Congress on Urgent National Needs
|obra=Historical Resources
|editorial=John F. Kennedy Presidential Library and Museum
|fecha=25 de mayu de 1961
|page=4
|fechaaccesu=16 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1969, Estaos Xuníos consiguió fabricar el primer artefautu humanu que orbitó sobre la Lluna (el [[Apolo 8]]) ente que los soviéticos teníen graves problemes nel so programa llunar. El 20 de xunetu de 1969 algamábase'l cénit na esploración espacial cuando la misión [[Apolo 11]] consiguió realizar con ésitu la so xera y [[Neil Armstrong|Armstrong]] y [[Edwin Aldrin]] convertir nos primeros humanos en caminar sobre otru cuerpu celeste. Poco dempués, los soviéticos atayaben el so programa llunar.

Estaos Xuníos siguió mandando astronautes a la Lluna, hasta que la falta d'interés y presupuestu fixeron atayar el programa. En 1975, la Misión Conxunta soviéticu-norteamericana [[Proyeutu de pruebes Apolo-Soyuz|Apolo-Soyuz]] dio per rematada la carrera espacial.

=== Crisis de los misiles de Cuba ===
{{AP|Crisis de los misiles de Cuba}}
[[Ficheru:Cubacrisis 01 Nov 1962.jpg|thumb|200px|right|Les fotografíes tomaes polos aviones [[U-2]] demostraron la construcción de [[Silu misilístico|silos]] soviéticos en suelu cubanu.]]
Al trunfar la [[Revolución cubana]] en 1959, dase un verdaderu xiru na hestoria d'[[América Llatina]], pos el naciente procesu de nacionalizaciones y reforma agraria afecta gravemente los intereses d'[[Estaos Xuníos]] na islla que s'aseguraren cola [[Enmienda Platt]] en 1902, esto conduz a fuertes fregadures ente Cuba y Estaos Xuníos que desencadenen na rotura de rellaciones diplomátiques y a la espulsión de Cuba de la [[OEA]], debíu al aislamientu del restu del hemisferiu y el bloquéu económicu, el país convertir nun fuerte aliáu de la URSS y el restu del bloque comunista, convirtiéndose darréu en miembru del [[COMECON]]. Esta crisis llevó al mundu en cantu de la [[guerra nuclear]]. Dempués del fracasáu intentu d'[[invasión de la Badea de Cochinos]] n'abril de 1961. En [[1962]], la Xunión Soviética foi afayada construyendo 40 silos nucleares en Cuba. Según Khrushchov, la midida yera puramente defensiva, pa evitar que los Estaos Xuníos intentaren una nueva turniada contra los cubanos. Per otru llau, yera sabíu que los soviéticos queríen realmente responder ante la instalación d'[[Estaos Xuníos]] de misiles [[Xúpiter II]] na ciudá d'[[Esmirna]], [[Turquía]], que podríen ser usaos pa bombardear el sudoeste soviéticu.

La Xunión Soviética unvió navíos de carga y [[submarín|submarinos]] tresportando armes atómiques escontra Cuba. Un [[Avión de reconocencia|avión espía]] afayó les ramples de llanzamientu, y [[Estaos Xuníos]] ordenó la unviada de navíos escontra [[Cuba]].

El [[22 d'ochobre]] de [[1962]], Estaos Xuníos interceptó los tresportes soviéticos y ordenó cuarentena a la isla, asitiando navíos militares nel [[mar Caribe]] y cerrando los contactos marítimos ente la Xunión Soviética y Cuba. Kennedy dirixó un ultimátum a la URSS: demandó a la URSS que detuviera esos navíos so amenaza d'entamar represalies masives. Los soviéticos argumentaron que nun entendíen por qué Kennedy tomaba esta midida cuando dellos misiles d'[[Estaos Xuníos]] taben instalaos en territorios de países miembros de la [[OTAN]] contra los soviéticos, en distancies idéntiques. [[Fidel Castro]] adució que nun había nada d'illegal n'instalar misiles soviéticos nel so territoriu, y el primer ministru británicu [[Harold Macmillan]] dixo nun entender por qué nun foi propuesta siquier la hipótesis d'un alcuerdu diplomáticu.

El 23 y 24 d'ochobre Khrushchov unviaría mensaxe a Kennedy, informando de les sos intenciones pacífiques. El [[26 d'ochobre]] informó que retiraría los sos misiles de Cuba si Washington comprometer a nun invadir Cuba. A otru día, pidió amás la retirada de los misiles balísticos Xúpiter de Turquía. Dos [[aviones espía]] d'[[Estaos Xuníos]] [[U-2]] fueron baltaos en Cuba y Siberia el [[27 d'ochobre]], xusto nel ápice de la crisis. Esi mesmu día, los navíos mercantes soviéticos llegaren al Caribe y trataben de travesar el bloquéu. El [[28 d'ochobre]], Kennedy foi obligáu a vencer a los pidimientos y aceptó retirar los misiles de Turquía y nun afrellar a Cuba. Asina, [[Nikita Khrushchov]] retiró los sos misiles nucleares de la islla cubana.

Esta crisis dio nacencia a un nuevu periodu: la distensión, señalada pola puesta en marcha del [[teléfonu coloráu]] —en realidá blancu—, llinia direuta ente Moscú y Washington, qu'allixeraría les comunicaciones en casu d'otra crisis.

== La ''détente'' (1962-1979) ==
{{AP|Guerra Fría (1962-1979)}}

Nel intre de les décades de 1960 y 1970, les superpotencies tuvieron que xestionar un nuevu modelu de xeopolítica, nel que'l mundu dexó de tar claramente estremáu en dos bloques antagónicos.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt; Europa y Xapón recuperáronse rápido de la destrucción de la II Guerra Mundial y la so [[renta per capita]] averar a la d'Estaos Xuníos. Mentanto, la [[economía del Bloque del Este]] entraba nun ciclu de estacamiento económicu.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;hardt16&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=16}}&lt;/ref&gt;

De la mesma, el Tercer Mundu consiguía establecese como bloque independiente al traviés d'organizaciones como'l [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y demostraron la so fuercia de negociación col papel fundamental que tuvo la [[OPEP]] mientres la [[Crisis del petroleu de 1973]].&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005_1&quot;/&gt;

Na URSS, la xestión de los problemes económicos internos estremó la necesidá d'estender la influencia soviética nel orde mundial.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt; De resultes, líderes soviéticos como [[Alekséi Kosygin]] y el mesmu [[Leonid Brézhnev]] apostaron por una relaxación nes rellaciones internacionales abriendo un nuevu periodu conocíu como la ''distensión'' o ''détente''.&lt;ref name=&quot;Karabell&quot; /&gt;

=== Disensiones sociales n'Europa ===

==== La primavera de Praga y la invasión soviética de Checoslovaquia ====

La [[Primavera de Praga]] foi un curtiu periodu de lliberalización política asocedíu en Checoslovaquia mientres l'añu 1968 que remató cola [[invasión del Pactu de Varsovia a Checoslovaquia]]. Empezó'l 5 de xineru de 1968, cuando'l reformista [[Alexander Dubček]] aportó al poder y siguió hasta'l 21 d'agostu del mesmu añu, cuando los aliaos del [[Pactu de Varsovia]] invadieron el país pa frenar diches reformes.

Les reformes llevaes a cabu mientres la Primavera de Praga taben empuestes a garantizar nuevos derechos (incluyíos los derechos a llibertá d'espresión y a la llibertá de movimientos) empezar un procesu de descentralización económica y alministrativa (estremando'l país en dos federaciones, la [[República Checa]] y [[Eslovaquia]]) y un procesu de democratización del Estáu.

El procesu reformador nun foi bien recibíu na URSS, qu'en fracasando nes negociaciones diplomátiques, empezó una invasión del país al mandu de les tropes del Pactu de Varsovia. A pesar de la resistencia nun esforcia de dellos sectores civiles, nun hubo resistencia militar a la invasión, lo que contribuyó a evitar numberoses baxes en dambos bandos.

Tres la invasión, Dubček foi derrocáu como presidente de Checoslovaquia y los sos socesores esaniciaron la totalidá de les reformes.

==== Mayu del 68 ====

El [[Mayu francés|«Mayu del 68»]] ye'l nome dau a una serie de protestes estudiantiles y fuelgues xenerales que provocaron la cayida del gobiernu de [[De Gaulle]] en Francia. La gran mayoría de los protestantes siguía ideoloxíes d'izquierdes, anque les organizaciones políticu y sindicalista de la izquierda tradicional trataron d'alloñase del movimientu. Les protestes dirixiéronse especialmente al sistema educativo y llaboral imperante.

Anque'l Mayu del 68 acabó per ser un relativu fracasu políticu, l'impautu social foi bien importante. Especialmente en Francia (y de manera menos evidente, nel restu del mundu occidental) la revuelta marcó'l pasu d'una sociedá moralmente conservadora proveniente d'aquellos que vivieron la II Guerra Mundial (basada na relixón, el patriotismu y el respetu pola autoridá) a una moral más lliberal de la xeneración que nació tres la guerra (basada na igualdá, la lliberación sexual y el respetu polos derechos humanos).

=== La coesistencia pacífica» ===
{{VT|Détente}}

Como resultáu de la [[rotura chino-soviética]], les tensiones na frontera China-URSS esguilaron hasta convertise en 1969 nun [[Conflictu fronterizu chino-soviéticu|conflictu armáu]]. El presidente d'Estaos Xuníos [[Richard Nixon]] decidió aprovechar esti conflictu ente les dos potencies comunistes pa inclinar l'equilibriu estratéxicu escontra Occidente.&lt;ref&gt;Dallek, Robert (2007), p. 144.&lt;/ref&gt; De la mesma manera, los chinos buscaben una meyora nes rellaciones colos norteamericanos que-yos diera ventaya na llucha pola hexemonía comunista colos soviéticos. En febreru de 1972, Nixon declaró la so intención d'averase a la china maoísta&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=149-152}}&lt;/ref&gt; col sorprendente anunciu d'un viaxe a Beixín y una xunta con [[Mao Zedong]] y [[Zhou Enlai]]. Nel momentu del anunciu, la URSS yá consiguiera la paridá nuclear con Estaos Xuníos, y la derrota na Guerra de Vietnam debilitara la influencia de EE.&amp;nbsp;UU. nel Tercer Mundu y esfrecíu les rellaciones colos aliaos d'Europa Occidental&lt;ref&gt;Buchanan, páxs. 168-169.&lt;/ref&gt; Anque los conflictos indireutos ente dambes potencies siguíen, ente finales de la década de 1960 y principios de la de 1970, les tensiones ente dambes superpotencies paecíen aselase.&lt;ref name = &quot;Palmowski&quot; /&gt;

Tres la so vista a China, Nixon axuntar colos líderes soviéticos en Moscú.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/may/22/newsid_4373000/4373149.stm|títulu=President Nixon arrives in Moscow|editorial=BBC News|fecha=22 de mayu de 1972|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; Como resultáu d'estes xuntes, roblóse'l primeru de los [[Alcuerdos SALT]] (SALT I), el primer alcuerdu completu de llimitación d'armes robláu ente los dos superpotencies,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nixonlibrary.gov/thelife/apolitician/thepresident/index.php|títulu=The President|fechaaccesu=27 de marzu de 2009|editorial=Richard Nixon Presidential Library}}&lt;/ref&gt; y el [[Tratáu sobre Misiles Antibalísticos]] (Tratáu ABM), que prohibía los desenvolvimientu de sistemes diseñaos pa la interceptación de misiles nel aire. Con ello intentábase llindar el desenvolvimientu de los costosos [[Misil antibalístico|misiles antibalísticos]] y misiles con carga nuclear.&lt;ref name = &quot;Karabell&quot; /&gt;

Tres los alcuerdos alcanzaos, Nixon y Brézhnev proclamaron una nueva yera de coesistencia pacífica» basada nuna nueva política de «[[détente]]» (o cooperación) ente los dos superpotencies. Mientres esta coesistencia», Brézhnev trataría de revitalizar la economía soviética, que taba en cayente en parte polos grandes gastos militares que provocaben una situación de tensión continuo.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Ente 1972 y 1974, dambes potencies tamién fortalecieron los sos llazos económicos, cola firma de dellos alcuerdos p'aumentar el comerciu ente elles. Como resultáu de toos estos pactos y alcuerdos, la hostilidá mutua reemplazar por un nuevu marcu históricu onde dambes potencies podíen convivir y desenvolvese.&lt;ref name=&quot;bbc-nb&quot;/&gt;

De la mesma, n'Europa, la situación de división interna relaxar col desenvolvimientu de la «[[Ostpolitik]]», llevada a cabu pol canciller de la [[RFA]] [[Willy Brandt]] y la firma de los Alcuerdos de Helsinki nel marcu de la [[Conferencia sobre la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] en 1975.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=188}}&lt;/ref&gt;

=== Tensiones nel Tercer Mundu ===
{{VT|Doctrina Nixon}}

[[Ficheru:Henry Kissinger.png|miniaturadeimagen|derecha|[[Henry Kissinger]] tuvo un papel protagonista na Guerra Fría mientres les alministraciones de [[Richard Nixon|Nixon]] y [[Gerald Ford|Ford]]]]

==== América ====

A finales d'abril de 1965, el presidente [[Lyndon B. Johnson]] ordenó l'esplegue de 42&amp;nbsp;000 soldaos na [[República Dominicana]] pa la ocupación del territoriu dominicanu mientres un añu, nuna operación conocida como [[Guerra civil dominicana|Operación Power Pack]], escudándose na posible apaición d'una «nueva Revolución Cubana» n'América Llatina.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt; Mientres les eleiciones dominicanes de 1966, so ocupación d'[[Estaos Xuníos]], proclamóse ganador al conservador [[Joaquín Balaguer]]. Anque ye ciertu que Balaguer tenía los sofitu real de les élites del país, lo mesmo que de los llabradores, les eleiciones viéronse desprestixaes pola negativa del anterior presidente [[Juan Bosch]] d'apostales. Tres la victoria de Balaguer, los activistes del [[Partíu Revolucionariu Dominicanu]] (PRD) del ex-presidente Bosch, empezaron una campaña d'ataques contra la policía y l'exércitu.&lt;ref name = &quot;Itzigsohn 2000, 41-42&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Itzigsohn|nome=José|títulu=Developing Poverty: The State, Labor Market Deregulation, and the Informal Economy in Costa Rica and the Dominican Republic|editorial=Penn State University Press|añu=2000|allugamientu=University Park, Pennsylvania|páxines=41-42|url=https://books.google.com/books?id=b7Jo9GtxMEcC|isbn=978-0-271-02028-0}}&lt;/ref&gt;

En [[Chile]], el candidatu del [[Partíu Socialista de Chile]], [[Salvador Allende]], proclamóse vencedor pol congresu de les eleiciones de 1970, convirtiéndose nel primera presidente [[Marxismu|marxista]] [[Comunista]] en ser escoyíu democráticamente nel continente americanu.&lt;ref name=&quot;BBC Allende Profile 2003&quot;&gt;{{cita noticia | títulu = Profile of Salvador Allende | fecha = 8 de setiembre de 2003 |editorial=BBC | agency = [[BBC]] | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3089846.stm | fechaaccesu =25 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; La CIA n'afayando la unviada d'armes soviétiques dende [[Cuba]] a les organizaciones paramilitares de la [[Unidá Popular]] arreyar de manera activa en contra de Allende, los guerilleros paramilitares d'esquierda, el MAPU y el MIR, que llegaría hasta un periodu de baturiciu social rematáu con un [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'está u]]'l 11 de setiembre de 1973, que llevaría al poder al xeneral [[Augusto Pinochet]]. Finalmente, Pinochet consolidó'l so poder como militar, toes la reformes económicu y social de Allende fueron anulaes y los disidentes y guerrilleros d'izquierdes fueron asesinaos o deteníos y torturaos en campos de detención y edificios públicos so la xestión de la [[Direición d'Intelixencia Nacional]] (DINA).

N'[[Arxentina]] hubo dellos intentos fracasaos d'implantación de grupos de [[Guerra de guerrilles|guerrilleros]] con mayor o menor sofitu de la [[Cuba]] de [[Fidel Castro]], entá antes de la creación de los depués bien conocíes bandes [[Montoneros]] y [[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]]. Estos y otros grupos empezaron a actuar en dómines del gobiernu de facto llamáu [[Revolución arxentina]] y depués d'un curtiu periodu de inaición bélica mientres la torna al país de [[Juan Domingo Perón|Perón]], volvieron a entamar el so remanar mientres el gobiernu mayoritariamente escoyíu d'esti postreru, mientres el gobiernu de la so socesora llegal y mientres el gobiernu de facto empecipiáu en [[1976]] que terminó ganándolos nel planu militar.

==== Asia ====
===== Asia Oriental =====
{{VT|Guerra de Vietnam}}

N'[[Indonesia]], l'anticomunista xeneral [[Suharto]] arrampuñó la presidencia al so predecesor, [[Sukarno]], pa imponer lo que se conoció como'l [[Nuevu Orde (Indonesia)|Nuevu Orde]] (''Orde Baru''). Ente 1965 y 1966, los militares asesinaron a más de [[Asesinatos n'Indonesia de 1965-1966|mediu millón]] de persones simpatizantes del [[Partíu Comunista d'Indonesia]] y otres organizaciones d'esquierda.&lt;ref name=&quot;Farid 2007&quot;&gt;Farid, Hilmar (2007). &quot;Mass Killings and Capitalist Expansion, 1965–1966&quot;. In Kuan-Hsing Chen &amp; Chua Beng Huat (Ed.), ''[The Inter-Asia Cultural Studies Reader]''. London: Routledge. páxs. 207-222. ISBN 0-415-43134-4.&lt;/ref&gt;

Mientres la [[Guerra de Vietnam]], Estaos Xuníos siguió sofitando n'a los gobiernu [[Vietnam del Sur|survietnamita]] de [[Ngô Đình Diệm]] nel so conflictu contra los insurxentes comunistes del [[Frente Nacional de Lliberación de Vietnam|Viet Cong]] (FNLV). El presidente Johnson llegó a asitiar hasta 575&amp;nbsp;000 soldaos per tol Sudeste Asiáticu pa procurase la victoria contra'l FNLV y los sos aliaos de [[Vietnam del Norte]], pero'l costu de caltener l'esfuerciu bélicu yera cada vez más insoportable pa la economía d'[[Estaos Xuníos]], sobremanera la [[Crisis del petroleu de 1973|Crisis de 1973]]. Nel otru bandu, Vietnam del Norte recibía sofitu militar y económicu de la Xunión Soviética (450 millones de dólares añales n'armamentu y 15&amp;nbsp;000 asesores militares) y China (320&amp;nbsp;000 soldaos y 180 millones n'armamentu).&lt;ref&gt;Qiang Zhai, ''China and the Vietnam Wars, 1950-1975'' (University of North Carolina Press, 2000), p135; Xen. Oleg Sarin and Col. Lev Dvoretsky, ''Alien Wars: The Soviet Union's Aggressions Against the World, 1919 to 1989'' (Presidiu Press, 1996), páxs. 93-4.&lt;/ref&gt; Finalmente, en 1975, dar por rematada la guerra, cola victoria del Viet Cong y la cayida del Gobiernu de Vietnam del Sur, no que se consideró una de les derrotes más humillantes d'una superpotencia a manes d'unu de los países más probes del mundu.&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

Yá rematada la Guerra de Vietnam, la violencia nel Sudeste Asiáticu siguía na [[Guerra Civil Camboyana]], ente'l gobiernu pro-occidental de [[Lon Nol]] y los insurxentes [[Maoísmu|maoístes]] de los [[Jemeres Coloraos]]. Mientres los Jemeres Coloraos teníen el sofitu de Vietnam del Norte, Lon Nol perdió tolos sofitos tres la derrota d'[[Estaos Xuníos]] na Guerra de Vietnam. Finalmente. los Jemeres Coloraos facer col poder, y lideraos por [[Pol Pot]] empezaron un [[Xenocidiu camboyanu|xenocidiu]] qu'acabó cola muerte d'ente 1-3 millones de persones d'una población total de 8,4 millones.&lt;ref name=&quot;Heuveline, Patrick 2001&quot;&gt;Heuveline, Patrick (2001). &quot;The Demographic Analysis of Mortality in Cambodia.&quot; In Forced Migration and Mortality, eds. Holly Y. Reed and Charles B. Keely. Washington, D.C.: National Academy Press. Heuveline suggests that a range of 1.17-3.42 million people were killed.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marek Sliwinski 1995&quot;&gt;Marek Sliwinski, Le Génocide Khmer Rouge: Une Analyse Démographique (L'Harmattan, 1995).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Banister, Judith 1993&quot;&gt;Banister, Judith, and Paige Johnson (1993). &quot;After the Nightmare: The Population of Cambodia.&quot; En ''Genocide and Democracy in Cambodia: The Khmer Rouge, the United Nations and the International Community'', ed. Ben Kiernan. New Haven, Conn.: Yale University Southeast Asia Studies.&lt;/ref&gt; Los Jemeres Coloraos, una vegada nel poder, llueu entraron en conflictu colos sos antiguos aliaos comunistes, especialmene los vietnamites. En 1979, Vietnam (yá reunificado) derrocó a Pol Pot y asitió nel so llugar al disidente [[Heng Samrin]], mientres ocupaba la práutica totalidá del país. Tal intromisión de los vietnamites nos asuntos camboyanos tuvo de resultes l'[[Guerra sinón-vietnamita|ataque punitivu]] de China, con escaramuzas na frontera sinón-vietnamita que duraríen hasta 1984. Vietnam, sicasí, llogró ganar al cimeru Exércitu Chinu mientres los principales ataques de 1979.&lt;ref&gt;Xiabing Li (2007). ''A History of the Modern Chinese Army''. University Press of Kentucky, páx. 436.&lt;/ref&gt;

===== Exiptu y Asia Occidental =====

Exiptu foi'l centru de les disputes. Anque Exiptu declarábase neutral, la mayoría del armamentu y l'asistencia económica proveníen de la URSS. Esta alianza, anque de manera ronciega, comprobar col sofitu técnico y militar de la Xunión Soviética mientres la [[Guerra de los Seis Díes]] y la [[Guerra de Gastadura]] contra Israel, que se consideraba aliáu d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Stone, p. 230.&lt;/ref&gt; Anque cola llegada al poder d'[[Anwar el Sadat]] en 1972 Exiptu empezara virar de pro soviéticu a pro occidental,&lt;ref name=&quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;&gt;Grenville, J. A. S. &amp; Bernard Wasserstein (1987). ''[https://books.google.com/books?id=RYyyAAAAIAAJ Treaties of the Twentieth Century: A History and Guide with Texts]'', Volume 2. London and New York: Methuen. ISBN 978-0-416-38080-4.&lt;/ref&gt; l'amenaza d'una posible intervención direuta de la Xunión Soviética en defensa d'Exiptu mientres la [[Guerra del Yom Kippur]] provocó la movilización de les fuercies d'[[Estaos Xuníos]], nuna serie d'actos que pudieron esbaratar la noción de la coesistencia pacífica».&lt;ref&gt;Kumaraswamy, p. 127.&lt;/ref&gt; Estratéxicamente, los conflictos n'Oriente Mediu abrieron una nueva fase na Guerra Fría, na que la URSS podía amenaciar los intereses de EE.&amp;nbsp;UU. basándose na paridá nuclear que consiguieren los soviéticos.

Anque Exiptu foi'l mayor focu d'atención, les potencies tamién actuaron n'otros países de la zona. Los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu comunista de [[Yeme del Sur]] y col gobiernu nacionalista d'[[Iraq]].&lt;ref name = &quot;Grenville &amp; Wasserstein 1987, 701&quot;/&gt; Los soviéticos tamién sofitaron a la [[Organización pa la Lliberación de Palestina|OLP]] de [[Yasir Arafat]].&lt;ref&gt;Friedman, p. 330.&lt;/ref&gt; Per otru llau, ente 1973-1975, la CIA sofitó y conspiró col gobiernu d'Irán pa financiar y armar a los rebeldes curdos mientres la [[Segunda Guerra Curdu-Iraquina]], pa debilitar el gobiernu d'[[Ahmed Hassan al-Bakr]]. El sofitu de la CIA remató cuando Irán ya Iraq roblaron l'[[Alcuerdu d'Arxel (1975)|Alcuerdu d'Arxel]] en 1975.&lt;ref name=&quot;The Ugly Truth About Gerald Ford&quot;&gt;Hitchens, Christopher, [http://www.slate.com/id/2156400 «The Ugly Truth About Gerald Ford.» 29 d'avientu de 2006.] ''Slate''. &lt;/ref&gt;

==== África ====
[[Ficheru:Building with Bullet-holes in Huambo, Angola.jpg|miniaturadeimagen|left|Edificiu en Huambo, Angola. Ente [[Guerra de la Independencia d'Angola|1961]] y [[Guerra Civil d'Angola|2002]], Angola vivió en situación de guerra]]
N'África, los soviéticos reforzaron les sos rellaciones col gobiernu nacionalista d'[[Arxelia]].&lt;br /&gt;
Per otru llau oficiales del exércitu [[Somalia|somalín]], encabezaos por [[Mohamed Siad Barre]], llevaron a cabu un golpe d'estáu incruento, formando la [[República Democrática Somalina]], d'ideariu socialista. La Xunión Soviética prometió sofitu a Somalia. Cuatro años dempués, nel país vecín d'[[Etiopía]], l'Emperador [[Haile Selassie]], pro-occidental, foi derrocáu pol [[Conseyu Alministrativu Militar Provisional|Derg]] un grupu d'oficiales radicales del exércitu etíope, lideraos pol pro-soviéticu [[Mengistu Haile Mariam]], que s'entainó a reforzar les rellaciones con Cuba y la URSS.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Erlich|nome=Reese|títulu=Dateline Havana: The Real Story of U.S. Policy and the Future of Cuba|editorial=PoliPoint Press|añu=2008|allugamientu=Sausalito, California|páxines=84-86|url=https://books.google.com/books?id=7q3ibcq_vxQC|isbn=978-0-9815769-7-8}}&lt;/ref&gt; Cuando españaron les hostilidaes ente Somalia y Etiopía ([[Guerra d'Ogaden]]) el somalín Siad Barre perdió'l sofitu de los soviéticos, y a cambéu buscó'l l'asistencia del conocíu como [[Safari Club]] —una alianza de los servicios d'intelixencia d'Irán, Exiptu y Arabia Saudita—. Al traviés del Safari Club, Somalia consiguió armes soviétiques y tanques d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;Bronson, ''Thicker than Oil'' (2006), p. 134. &quot;Encouraged by Saudi Arabia, Safari Club members approached Somali president Siad Barre and offered to provide the arms he needed if he stopped taking Russian aid. Barre agreed. Egypt then sold Somalia $75 million worth of its unwanted Soviet arms, with Saudi Arabia footing the bill.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Miglietta, ''American Alliance Policy'' (2002), p. 78. &quot;American military goods were provided by Egypt and Iran, which transferred excess arms from their inventories. It was said that American M-48 tanks sold to Iran were shipped to Somalia via Oman.&quot;&lt;/ref&gt; L'exércitu etíope taba sofitáu por soldaos cubanos y asesores y armamentu soviéticu.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt; La postura oficial d'Estaos Xuníos yera la de neutralidá nel conflictu, anque defendiendo que foi Somalia la que violó la soberanía territorial d'Etiopía. Aun así, l'alministración Carter empezó a sofitar a Somalia dende 1980.&lt;ref name=&quot;Mantzikos&quot;&gt;Ioannis Mantzikos, &quot;[http://www.academicjournals.org/AJPSIR/PDF/pdf2010/June/Mantzikos.pdf O. S. foreign policymaking toward Ethiopia and Somalia (1974-1980)]&quot;, ''African Journal of Political Science and International Relations'' 4(6), June 2010.&lt;/ref&gt;

En 1974, españó en Portugal la [[Revolución de los Claveles]] en contra de la dictadura del [[Estado Novo (Portugal)|Estado Novo]]. Los cambeos políticos en Portugal facilitaron la independencia de les colonies portugueses d'[[Angola]] y [[Timor Oriental]]. N'Angola, onde les faiciones rebalbes sostuvieren una [[Guerra de la independencia d'Angola|guerra pola independencia]] contra Portugal dende 1961, tres la independencia en 1974 estes mesmes faiciones que llucharen xuntes contras les fuercies colonialistes empezaron una [[Guerra Civil Angoleña|guerra civil]] al enfrentase ente elles. Nuna amuesa de los equillibrios políticu-estratéxicos de la Guerra Fría, la guerra civil angoleña enfrentó a tres faiciones distintes: el [[Movimientu Popular de Lliberación d'Angola|MPLA]], sofitáu por cubanos y soviéticos, el [[Frente Nacional pa la Lliberación d'Angola|FNLA]], sofitáu por EE.&amp;nbsp;UU., China y [[Zaire]] y la [[Unión Nacional pa la Independencia Total d'Angola|UNITA]] sofitáu tamién per Estaos Xuníos, el réxime del [[Apartheid]] sudafricano y otra serie de países africanos. Finalmente, el MPLA, con tropes cubanes y sofitu soviéticos, venceríen a la UNITA a pesar del sofitu militar de Sudáfrica.&lt;ref name = &quot;Erlich 2008, 84-86&quot;/&gt;

=== El fin de la coesistencia pacífica» ===

A pesar de los llamamientos al alcuerdu de dambes potencies, mientres la década de 1970, el [[KGB]], dirixíu por [[Yuri Andrópov]], siguió escorriendo a personalidaes disidentes como [[Aleksandr Solzhenitsyn]] y [[Andréi Sájarov]], que criticaben duramente'l réxime soviéticu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=186}}&lt;/ref&gt; Siguieron tamién los conflictos indireutos ente dambes superpotencies ([[Guerra subsidiaria|Guerres &quot;proxy&quot;]])&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=178}}&lt;/ref&gt; Anque'l presidente [[Jimmy Carter]] intentó frenar la carrera armamentística cola firma d'un nuevu tratáu de llimitación d'armes ([[SALT II]]) en 1979,&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/june/18/newsid_4508000/4508409.stm|títulu=Leaders agree arms reduction treaty|editorial=BBC News|fecha=18 de xunu de 2008|fechaaccesu=10 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; los sos esfuercios fueron socavados polos eventos que se producieron esi añu, como'l trunfu de la [[Revolución Iranina]] y la [[Revolución Sandinista]], sofitada pol [[KGB]],&lt;ref&gt;Christopher Andrew &amp; Vasili Mitrokhin, ''The KGB and the World: The Mitrokhin Archive II'' (Penguin, 2006), páxs. 41, 120-1.&lt;/ref&gt; que derrocaron a gobernar pro-occidentales de dambos países. Como represalia, EE.&amp;nbsp;UU. oponer a la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|invasión soviética d'Afganistán]] que se produció n'avientu, dando per rematada la era de la coesistencia pacífica».&lt;ref name = &quot;LaFeber 1991&quot; /&gt;

== La «segunda Guerra Fría»: Reagan, Gorbachov y el final de la Guerra Fría (1979-1989) ==
{{AP|Guerra Fría (1979-1985)|Guerra Fría (1985-1991)}}
[[Ficheru:LaGuerraFria 1980.svg|miniaturadeimagen|Estáu de les Aliances en 1980.]]

=== La intervención soviética d'Afganistán ===
{{AP|Intervención soviética n'Afganistán}}

N'abril de 1978, el comunista [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) facer col poder n'[[Afganistán]] tres la [[Revolución de Saur]]. A los pocos meses, el opositores al gobiernu comunista llanzaron una revuelta nel este del país, que se crecer rápido hasta convertise nuna [[Guerra Civil d'Afganistán|guerra civil]] que s'estendía por tol país, colos rebeldes [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] atacando a les fuercies gubernamentales a lo llargo y anchu del país. El gobiernu de [[Paquistán]] aprovía estos rebeldes de llugares onde escondese y entrenamientu militar. Nel otru bandu, el PDPA yera sofitáu polos asesores militares mandaos dende la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Hussain|2005|pp=108-109}}&lt;/ref&gt; Mentanto, nel PDPA lluchábense guerres internes ente la mayoría ''Jalq'' y los moderaos ''Parcham''. Como resultancia, los parchamíes arrenunciaron a los sos cargos nel gobiernu y el oficiales militares parchamíes fueron arrestaos cola escusa d'un supuestu golpe d'estáu parchamí. Escontra 1979, Estaos Xuníos empezara un programa secretu pa dar asistencia militar y armes a los muyahidines.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Meher|2004|pp=68-69, 94}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 el presidente ''jalq'', [[Nur Mohammad Taraki]], foi asesináu nun golpe internu del PDPA orquestrado pol so primer ministru [[Jafizulá Amín]], qu'asumió la presidencia. Los soviéticos, que resabiaben de Amín, [[Operación Nube-333|asesinar n'avientu de 1979]]. Formóse un nuevu gobiernu so les órdenes de los soviéticos, lideráu pol parchamí [[Babrak Karmal]] y cola participación de dambes faiciones. Esplegar más fuercies soviétiques pa estabilizar el país sol poder de Karmal, anque los soviéticos nun esperaben llevar el pesu de les operaciones militares. Sicasí, cola so presencia y sofitu a unu de los bandos, los soviéticos viéronse envolubraos no que tenía de ser una guerra doméstica.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Kalinovsky|2011|pp=25-28}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter|Carter]] describió la intervención soviética como «la más seria amenaza pa la paz dende la Segunda Guerra Mundial».&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=211}}&lt;/ref&gt; De resultes, retiró'l tratáu [[SALT II]] de la so aprobación nel [[Senáu de los Estaos Xuníos|Senáu]], impunxo un [[embargu]] sobre les ceberes y la tresferencia de teunoloxía a la URSS, pidió una medría significativa del gastu militar d'[[Estaos Xuníos]] y finalmente lideró'l [[boicó]] de los [[Xuegos Olímpicos de Moscú 1980|Xuegos Olímpicos de Moscú]] de 1980.

=== La doctrina Reagan ===

En xineru de 1977, cuatro años antes de convertise en presidente, [[Ronald Reagan]] reveló claramente nuna entrevista la so postura en rellación a la Guerra Fría: «La mio idea de lo que tien de ser la política d'Estaos Xuníos no que fai a la Xunión Soviética, ye simple, y dalgunos van dicir que simplaya», dixo. «Ye esta: nós ganamos y ellos pierden, ¿qué te paez?».&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Allen |nome=Richard V. |url=http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398 |títulu=The Man Who Won the Cold War |editorial=Hoover.org |fechaaccesu=3 de payares de 2011|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7398|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 1980, Reagan ganó [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|les eleiciones]], cola promesa d'amontar el gastu militar y enfrentase a los soviéticos en cualquier llugar que fuera necesariu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=189}}&lt;/ref&gt; Tanto Reagan, como l'acabante escoyer primer ministra británica [[Margaret Thatcher]], denunciaron tantu a la Xunión Soviética como a la ideoloxía comunista. Reagan calificó a la Xunión Soviética como l'«[[Imperiu del mal]]» y predixo que'l comunismu acabaría en «el montón de cenices de la Hestoria».&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=197}}&lt;/ref&gt;

A principios de 1985, l'anticomunismu visceral de Reagan desenvolver nuna postura conocida como la [[Doctrina Reagan]] na que, amás de la [[Contención]], abogaba pol derechu de los EE.&amp;nbsp;UU. de subvertir y derrocar los gobiernos comunistes esistentes.&lt;ref name=&quot;Graebner, Burns &amp; Siracusa 2008, 76&quot;&gt;Graebner Norman A., Richard Dean Burns &amp; Joseph M. Siracusa (2008). ''[https://books.google.com/books?id=r71o_AgE7iYC Reagan, Bush, Gorbachev: Revisiting the End of the Cold War].'' Westport, Connecticut: Greenwood Press. p. 76. ISBN 978-0-313-35241-6.&lt;/ref&gt; Amás de siguir cola política de l'alministración Carter de sofitar a los opositores islamistes de la Xunión Soviética y del gobierno pro-soviéticu del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|PDPA]], la CIA tamién buscaba debilitar a la Xunión Soviética promoviendo l'apaición d'un [[Islam políticu]] naquelles [[Asia Central Soviética|Repúbliques Soviétiques d'Asia Central]] de mayoría musulmana.&lt;ref name=&quot;Singh 1995, 130&quot;&gt;Singh, Bilveer (1995). &quot;Jemaah Islamiyah&quot;. En Wilson John &amp; Swati Parashar (Eds.) ''[https://books.google.com/books?id=cai-bxSXayMC Terrorism in Southeast Asia: Implications for South Asia]''. Singapore and Delhi: ORF-Pearson-Longman. p. 130. ISBN 978-81-297-0998-1.&lt;/ref&gt; Amás, la CIA afaló a la [[Inter-Services Intelligence|ISI]] pakistaní, d'ideoloxía anti-comunista, a entrenar a musulmanes de tol mundu por que participaren na ''[[yihad]]'' contra la Xunión Soviética.&lt;ref name = &quot;Singh 1995, 130&quot;/&gt;

=== Estancamientu económicu soviéticu y reforzamientu militar d'Estaos Xuníos ===

==== Problemes estructurales de la economía soviética ====

A principios de la década de 1980, los gastos militares representaben el 25&amp;nbsp;% del PBI soviéticu, a mariña del gastu en bienes de consumu pa los ciudadanos y l'inversión en sectores civiles.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=332}}&lt;/ref&gt; Los gastos acumulaos na [[carrera armamentística]] y otros compromisos derivaos de la so implicación na Guerra Fría, causaron y magnificaron los fondos problemes estructurales del sistema económicu soviéticu,&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Towle|nome=Philip|títulu=The Oxford History of Modern War|páxina=159}}&lt;/ref&gt; qu'acabaron provocando una [[Estancamientu brezhneviano|crisis económica permanente]] mientres el mandatu de Brezhnev.

La inversión soviética nel sector de la Defensa nun taba dirixida tantu por una necesidá militar real, sinón polos intereses privaos de los miembros de la [[Nomenklatura]] que dependíen de les inversiones públiques nel sector pa caltener el so poder ya influencia.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=335}}&lt;/ref&gt; Les [[Historia militar de la Xunión Soviética|fuercies armaes soviétiques]] convertir nes más grandes en función de la cantidá y tipos d'armes que teníen, en númberu de tropes y el tamañu del so [[complexu militar-industrial]]. Sicasí, toes estes ventayes cuantitatives de bloque oriental víense munches vegaes superaes poles ventayes cualitatives de los exércitos más modernos y tecnológicamente más avanzaos del bloque occidental.&lt;ref&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=340}}&lt;/ref&gt;

La esguilada militar qu'empezó Reagan nun foi siguida d'una esguilada igual na Xunión Soviética, por falta de recursos económicos.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url= http://www.theatlantic.com/past/politics/foreign/reagrus.htm|títulu=Reagan and the Russians|fecha=February 1994|obra=The Atlantic|autor=Lebow, Richard Ned and Janice Gross Stein|fechaaccesu=28 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;Los gastos militares soviéticos yá se consideraben escesivos, y xuntu con una [[economía planiada]] ineficiente y una [[Coleutivización na Xunión Soviética|agricultura colectivizada]] pocu granible, yeren un llastre bien pesáu pal desenvolvimientu de la [[Economía de la Xunión Soviética|economía soviética]]&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Coles mesmes, tanto Arabia Saudita como otros países non-[[OPEP]] empezaron a amontar la so producción,&lt;ref name=&quot;EIA&quot;&gt;&quot;[http://www.eia.doe.gov/emeu/international/contents.html Official Energy Statistics of the US Government]&quot;, EIA&amp;nbsp;— International Energy Data and Analysis. Retrieved on July 4, 2008.&lt;/ref&gt; enchiendo'l mercáu del petroleu y emburriando los precios escontra baxo. Esta baxada de precios afectó gravemente a la Xunión Soviética, una y bones la esportación de petroleu yera la so fonte principal de divises.&lt;ref name=&quot;LaFeber 2002, p. 332&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;/&gt; Los problemes derivaos d'una economía centralizada,&lt;ref name=&quot;hardt1&quot;&gt;{{Harvnb|Hardt|Kaufman|1995|p=1}}&lt;/ref&gt; la baxada del preciu del crudu y el gastu militar desafranáu conducieron a la economía soviética a una crisis sistémica&lt;ref name=&quot;Gaidar, Yegor&quot;&gt;Gaidar 2007 páxs. 190-205.&lt;/ref&gt;

==== Aumentu de la capacidá militar d'Estaos Xuníos ====

Dende 1980, EE.&amp;nbsp;UU. empezó una esguilada militar col desenvolvimientu d'armes como'l bombarderu [[Rockwell B-1 Lancer]], el misil [[LGM-118A Peacekeeper]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fas.org/nuke/guide/usa/icbm/lgm-118.htm|títulu=LGM-118A Peacekeeper|fechaaccesu=10 d'abril de 2007|fecha=15 d'agostu de 2000|editorial=Federation of American Scientists}}&lt;/ref&gt; y sobremanera, el desenvolvimientu esperimental de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]], conocida como «La Guerra de les Galaxes» que pretendía, por aciu unos satélites asitiaos na órbita terrestre, tener la capacidá d'interceptar los misiles enemigos en plenu vuelu.&lt;ref name=&quot;ShieldSpace?&quot;&gt;Lakoff, p. 263.&lt;/ref&gt;

La ciudadanía d'[[Estaos Xuníos]] inda guardaba munches rocees a la intervención militar direuta dende'l desastre de la Guerra de Vietnam.&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=323}}&lt;/ref&gt; L'alministración Reagan optó pol usu de táctiques rápides y de baxu costu pa la intervención nos conflictos nel estranxeru, como l'usu de la [[contrainsurgencia]].&lt;ref name=&quot;LaFeber323&quot; /&gt; Mientres 1983, l'alministración Reagan intervieno na [[Guerra Civil Libanesa]], invadió [[Invasión de Granada Granada]], bombardeó [[Libia]] y sofitó a los [[Contras]], un grupu de paramilitares anticomunistes que buscaben derrocar al gobiernu [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional|sandinista]] prosoviético de Nicaragua. Ente que les sos actuaciones en Granada y Libia fueron populares, el so sofitu a los contrainsurgentes foi más revesosu, como nel casu del [[Irán-Contra]].&lt;ref name = &quot;Reagan&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Reagan, Ronald|editor=Foner, Eric; Garraty, John Arthur|títulu=The Reader's companion to American history|url=https://books.google.com/?id=KrWDw-_devcC|fechaaccesu=16 de xunu de 2008|añu=1991|editorial=Houghton Mifflin Books|isbn=0-395-51372-3}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, los soviéticos siguíen aumentando'l gastu de les sos intervenciones nel estranxeru. Anque Brezhnev afirmaba que la intervención soviética n'Afganistán sería curtia, les guerrilles musulmanes, col sofitu de EE.&amp;nbsp;UU., ufiertaben una resistencia fiera al invasor.&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;/&gt; La Xunión Soviética llegó a movilizar 100&amp;nbsp;000 soldaos en suelu afganistanu pa sostener el so gobiernu-marioneta, lo que llevó a munchu observadores a calificar la guerra n'Afganistán como «el Vietnam de los soviéticos».&lt;ref name=&quot;LaFeber314&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|p=314}}&lt;/ref&gt; La guerra d'Afganistán tuvo unes repercusiones peores entá que la de Vietnam pa los norteamericanos, pues el conflictu afganistanu coincidió con un periodu de desintegración interna y crisis económica nel sistema soviéticu.

=== Les reformes de Gorbachov ===

Nel momentu en que'l (comparativamente) mozu [[Mikhaíl Gorbachov]] convertir en [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] en 1985,&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, p. 197&quot;/&gt; la economía soviética taba totalmente enllancada y ensin fondos de divises estranxeres por causa de la cayida de los precios del petroleu de la década de 1980.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot; /&gt; Esta situación motivó a Gorbachov pa buscar nueves midíes qu'alicaren la economía y ameyoraren la calidá d'un Estáu enfermo y podre pola corrupción.&lt;ref name=&quot;LaFeber331&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=331-333}}&lt;/ref&gt;

Tres unes reformes cosmétiques, Gorbachov llegó a la conclusión de que yeren necesarios cambeos estructurales fondos, y en xunu de 1987 anunció una serie de reformes económiques que se conocieron como la [[Perestroika]]&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=231-233}}&lt;/ref&gt; (reestructuración). La Perestroika relaxó'l sistema de producción soviéticu, dexó l'actividá económica privada, y punxo les primeres midíes pa impulsar la inversión estranxera. Estes midíes pretendía redirixir los recursos del país de los costosos compromisos militares de la Guerra Fría a otres árees más granibles de los sectores civiles.&lt;ref name=&quot;Gaddis231&quot; /&gt;

A pesar del escepticismu inicial d'Occidente, el nuevu líder soviéticu demostró tar más comprometíu col desenvolvimientu económicu de la Xunión Soviética que de siguir con una costosa carrera armamentística con EE.&amp;nbsp;UU.&lt;ref name=&quot;Palmowski&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LaFeber2002&quot;&gt;{{Harvnb|LaFeber|2002|pp=300-340}}&lt;/ref&gt; Como midida p'aselar a la oposición interna, Gorbachov introdució la [[Glásnost]] (apertura), qu'amontaba la llibertá de prensa y la tresparencia de les instituciones del Estáu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=7}}&lt;/ref&gt; La Glásnost intentaba amenorgar la corrupción que s'instalara nes altes esferes del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]] y moderar los abusos del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=33}}&lt;/ref&gt; La Glásnost tamién dexaba un contautu más intensu de los ciudadanos soviéticos col mundu occidental-capitalista, particularmente colos Estaos Xuníos, acelerando'l procesu de «[[détente]]» ente dambes potencies.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gibbs|1999|p=61}}&lt;/ref&gt;

=== El destemple de les rellaciones ===
[[Ficheru:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|left|200px|[[Ronald Reagan|Reagan]] y [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]], mientres el Cume de Xinebra.]]
Como respuesta a les concesiones militares y polítiques del Kremlin, Reagan aceptó retomar les conversaciones sobre los asuntos económicos y el replantegamientu de la carrera armamentística.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=229-230}}&lt;/ref&gt; La primera d'estes xuntes tuvo llugar en Xinebra, en payares de 1985.&lt;ref name=&quot;Gaddis229&quot; /&gt; Na sala de deliberaciones namái tuvieron presentes ambos mandatarios acompañaos d'un intérprete. En principiu, alcordaron amenorgar l'arsenal nuclear de cada país nun 50&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/21/newsid_2549000/2549897.stm «1985: &quot;Superpowers aim for 'safer world'.» 21 de payares de 1985.] BBC News. Consultáu'l 4 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt; La segunda xunta tuvo llugar na [[Cume de Reikiavik]]. Les conversaciones colaben per bon camín hasta que s'aldericó l'asuntu de la [[Iniciativa de Defensa Estratéxica|«Guerra de les Galaxes»]], que Gorbachov quería que se desmantelara, a lo que Reagan negábase.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE0DA1F3BF93AA15756C0A96Y948260|títulu=Toward the Summit; Previous Reagan-Gorbachev Summits|obra=The New York Times|fechaaccesu=21 de xunu de 2008|fecha=29 de mayu de 1988}}&lt;/ref&gt; Les negociaciones fracasaron, pero nuna tercer xunta en 1987 producióse una gran meyora cola firma del [[Tratáu INF]], qu'esanició los misiles balísticos y de cruceru nucleares o convencionales, que'l so rangu tuviera ente 500 y 5500 quilómetros.

Les tensiones ente Occidente-Oriente diben sumiendo rápido mientres la segunda metá de la década de 1980, hasta llegar al so puntu máxima espresión nel cume final de Moscú, en 1989, pa roblar los alcuerdos [[START I]]&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=255}}&lt;/ref&gt; A lo llargo d'esi añu, faíase más aparente que los soviéticos nun podríen caltener los subsidios colos que vendía gas y petroleu a precios baxos a los sos aliaos, nin soportar el costu de movilizar un gran númberu de tropes fora de la so frontera.&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;/&gt; Amás, cola proliferación de los misiles intercontinentales, la ventaya estratéxica d'una defensa basada en «países satélite» yera irrelevante; poro, los soviéticos declararon oficialmente ([[Doctrina Sinatra]]) que nun volveríen intervenir nos asuntos domésticos de los sos aliaos na Europa del Este.&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=248}}&lt;/ref&gt; Les tropes soviétiques retirar d'Afganistán&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=235-236}}&lt;/ref&gt; y yá en 1990, col Muriu de Berlín yá destruyíu, Gorbachov robló'l [[Tratáu Dos más Cuatro]] que consagraba ''de iure'' la [[Reunificación alemana]]&lt;ref name=&quot;Shearman76&quot;&gt;{{Harvnb|Shearman|1995|p=76}}&lt;/ref&gt;

El 3 d'avientu de 1989, mientres la [[Cume de Malta]] Gorbachov y el socesor de Reagan, [[George H. W. Bush]], declararon terminada la Guerra Fría.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_4119000/4119950.stm «Malta summit ends Cold War.»] BBC News, December 3, 1989. Consultáu'l 11 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt;

== La cayida del muriu y la disolución de la Xunión Soviética (1989-1991) ==
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-1990-0221-027, Berlin, Blick auf Straße des 17. Juni.jpg|thumb|250px|El [[Muriu de Berlín]] a principios de 1990]]
A lo llargo del branu de 1989, una serie de subterfugios llegales dexaron a los ciudadanos d'Alemaña Oriental pasar a la Europa Occidental: la desapaición de controles na frontera d'Hungría con Austria dexaba a los ciudadanos de Berlín Este salir como turistes a Hungría, y dellí a Austria.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/2009/sep/13/opinion/oe-meyer13|títulu=The picnic that brought down the Berlin Wall|nome=Michael|apellíu=Meyer|obra=[[Los Angeles Times|TIMAR]]|fecha=13 de setiembre de 2009|fechaaccesu=14 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; El Gobiernu d'Alemaña Oriental respondió prohibiendo los viaxes a Hungría, solamente p'atopase con que'l mesmu problema reproducir en Checoslovaquia, dende onde los ciudadanos pasaba a Hungría y dende ellí a Austria.

El 18 d'ochobre'l presidente d'Alemaña Oriental [[Erich Honecker]] dimitía y asumía el so cargu [[Egon Krenz]]. Mentanto, les protestes asoceder a lo llargo de toa Alemaña Oriental, hasta llegar al so cénit el 4 de payares, cuando mediu millón de persones se [[Manifestación de Alexanderplatz|manifestaron en Alexanderplatz]].&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1989/11/05/world/500000-in-east-berlin-rally-for-change-emigres-are-given-passage-to-west.html?scp=1&amp;sq=alexanderplatz&amp;st=nyt|títulu=500,000 in East Berlin rally for Change|fechaaccesu=7 de payares de 2010|fecha=[[5 de payares]] de [[1989]]|editor=[[New York Times]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los ciudadanos d'Alemaña Oriental siguíen llegando en folaes a Checoslovaquia pa escapar al traviés d'Hungría y Austria. L'alministración de Krenz acabó tolerando esti subterfugio y finalmente, pa facilitar los entueyos aduaneros que se presentaben, el gobiernu de Krenz decidió dexar a los ciudadanos de Berlín Este a salir direutamente polos puestos fronterizos escontra Berlín Oeste. La nueva regulación que dexaba los viaxes privaos ente dambes zones diba presentase'l 9 de payares, y entraríen n'efeutu a otru día.

[[Günter Schabowski]], el voceru del [[Partíu Socialista Unificáu d'Alemaña|SEI]], tenía la xera d'anunciar estos cambeos; sicasí, Schabowski nun participó nes conversaciones que dieron forma a la nueva regulación y nun taba enteráu de tolos detalles.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot;&gt;Sarotte, Mary Elise (1 November 2009) [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/10/30/AR2009103001846.html &quot;How it went down: The little accident that toppled history&quot;] ''Washington Post''. Retrieved 2 November 2009.&lt;/ref&gt; Poco primero de la rueda de prensa que se daría p'anunciar los cambeos, pasóse-y una nota colos cambeos na regulación, pero ensin ufierta-y más información de cómo xestionar la noticia. En realidá, estes nueves regulaciones completárase solamente unes hores antes del anunciu, y tendríen d'entrar n'efeutu a otru día pa poder avisar a guardar de los puestos fronterizos; pero naide avisó a Schabowski d'esti detalle.&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Sebetsyen|nome=Victor|títulu=Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire|editorial=[[Pantheon Books]]|allugamientu=New York City|añu=2009|isbn=0-375-42532-2}}&lt;/ref&gt;

Schabowski, poro, nun pudo faer otra cosa que lleer la nota en voz alta. Cuando empezó la vez d'entrugues, unu de los periodistes preguntó cuándo tendríen efeutu les mentaes regulaciones. En duldando unos segundos, respondió que la nueva regulación entraba n'efeutu de manera inmediata,&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt; y siguiendo la vez d'entrugues, afirmó que les regulaciones afectaben igualmente a los puestos fronterizos de Berlín Oeste, anque na nota que se lleera nun se faía referencia nenguna a la ciudá de Berlín.&lt;ref&gt;Walker, Marcus (21 October 2009) [http://online.wsj.com/article/SB125597721400194603.html &quot;Did Brinkmannship Fell Berlin's Wall? Brinkmann Says It Did]&quot; The Wall Street Journal.&lt;/ref&gt;

Los estractos d'esta rueda de prensa abrieron los informativos d'Alemaña Occidental (que la so señal llegaba tamién a la práutica totalidá d'Alemaña Oriental) El presentador d'unu de los programes de l'[[ARD]], Hans Joachim Friedrichs, proclamó: «Este ye un día históricu. Alemaña Oriental anunció que, con efeutu inmediatu, les fronteres fueron abiertes. La [[RDA]] ta abriendo les fronteres... los puestos fronterizos de Berlín tán abiertos».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt;

N'oyendo la retresmisión, los ''ossis'' (ciudadanos de Berlín Este) empezaron a axuntase nos seis puestos fronterizos a lo llargo del Muriu de Berlín, esixendo a los guardias fronterizos qu'abrieren darréu los puestos de control.&lt;ref name=&quot;Schabowski&quot; /&gt; Los guardias, sosprendíos y devasaos pola situación, empezaron a llamar frenéticamente a los sos superiores. Nun principiu, ordenóse controlar a les persones «más agresives» y sella-yos el pasaporte de manera que nun pudieren volver entrar a Alemaña Oriental (lo que significaba revoca-yos la ciudadanía). Aun así, miles de persones siguíen nos controles fronterizos, esixendo pasar al otru llau «tal que Schabowski dixo».&lt;ref name=&quot;Revolution1989&quot;/&gt;

Al poco tiempu, taba claro que nenguna autoridá del Berlín Oriental tomaría la responsabilidá d'ordenar l'usu de la fuercia letal, de manera que los guardias, superaos claramente en númberu, viéronse impotentes ante les folaes de ciudadanos. Finalmente, a les 22:45, los guardias vencieron y abrieron los puestos fronterizos dexando pasar a la xente ensin apenes control, o direutamente, ensin pidir siquier el pasaporte.

La división de la ciudá acabaría formalmente'l 3 d'ochobre de 1990.

=== La cayida de les democracies populares n'Europa del este ===

En 1989, el sistema soviéticu d'aliances taba en cantu del colapsu, y ensin sofitu militar de la URSS, los líderes comunistes del [[Pactu de Varsovia]] perdieron gran parte del so poder.&lt;ref name=&quot;Gaddis 2005, páxs. 235–236&quot;/&gt; Organizaciones de base, como'l sindicatu polacu [[Solidarność]], aumentaron rápido la so popularidá. En 1989, los gobiernos comunistes de [[República Popular de Polonia|Polonia]] y [[República Popular d'Hungría|Hungría]] fueron los primeres n'empezar a axustar la organización d'unes eleiciones llibres. En [[Checoslovaquia]] y [[Alemaña Oriental]] les masives protestes depunxeron a los inmóviles líderes comunistes. Tamién cayeron los réximes de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]] y [[República Socialista de Rumanía|Rumanía]], siendo esta postrera la única na qu'hubo [[Revolución rumana de 1989|derramamiento de sangre]] mientres el cambéu de réxime.

=== La rotura interna de la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques ===

Dientro de la URSS, la nueva política de [[glásnost]] acabó per romper los llazos que calteníen a les distintes [[Repúbliques de la Xunión Soviética]].&lt;ref name=&quot;Gaddis248&quot; /&gt; La llibertá de prensa y la disidencia amparada so la ''glásnost'' provocó un resurdimientu de la cuestión nacional» y provocó que delles repúbliques proclamaren la so autonomía de los designios de Moscú. En febreru de 1990, meses antes de la disolución total de la URSS, el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] tuvo que dexar el monopoliu centralista del poder estatal tres 73 años.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Sakwa|1999|p=460}}&lt;/ref&gt; Les [[repúbliques báltiques]] fueron más allá y proclamaron la so independencia total de la URSS.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|p=253}}&lt;/ref&gt;

=== Disolución final de la Xunión Soviética ===

Nun principiu, l'actitú tolerante que Gorbachov tenía escontra los cambeos n'Europa del Este, nun significaba la mesma tolerancia escontra los cambeos radicales dientro del territoriu de la Xunión Soviética. La represión soviética que s'exerció nos países bálticos tres la declaración de la so independencia, topetaben cola intención del presidente Bush de caltener unes rellaciones normalizaes cola URSS, avisando a Gorbachov de que los llazos comerciales ente dambos países veríense gravemente afeutaos si la violencia siguía.&lt;ref&gt;Goldgeier, p. 27&lt;/ref&gt; Sicasí, la realidá yera que l'Estáu soviéticu se desmoronaba inexorablemente, hasta'l golpe de gracia que supunxo'l [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|fallíu golpe]] d'agostu de 1991. Un númberu cada vez mayor de Repúbliques soviétiques manifestaba la so intención d'independizase de la URSS, especialmente la [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia|Rusia]], lo que significara'l fundimientu total y caótico de la Xunión Soviética. El 21 d'avientu de 1991 producíase la [[disolución de la Xunión Soviética]] roblándose'l tratáu que creaba la [[Comunidá d'Estaos Independientes]], que tendría de ser la heredera llegal de la URSS, na que cada república sería independiente y llibre de xunise, y caltendríase una unión bien laxa nuna especie de [[confederación]]. La CEI acabó siendo'l marcu onde, según los líderes rusos, llevar a cabu «un divorciu civilizáu» de les distintes repúbliques soviétiques.&lt;ref&gt;[http://rferl.org/featuresarticle/2006/12/14b6b499-9eb2-4dee-b96c-784ec918969a.html Soviet Leaders Recall ‘Inevitable' Breakup Of Soviet Union], [[Radio Free Europe/Radio Liberty]], December 8, 2006. Retrieved May 20, 2008.&lt;/ref&gt;

La Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques, la URSS, declaróse oficialmente eslleida'l 25 d'avientu de 1991.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Gaddis|2005|pp=256-257}}&lt;/ref&gt;

== La guerra fría n'otres llatitúes ==

=== América ===
{{AP|Guerra Fría en Centru y Suramérica}}
{{VT|Operación Cóndor}}
La intervención d'[[Estaos Xuníos]] na guerra fría cuayóse al traviés del sofitu político y económico a gobiernos militares de munchos países norte , centru y suramericanos, y que yeren nel so senu económico y político contrarios a los procesos revolucionarios qu'apuntaben escontra'l [[socialismu]]. Un exemplu d'esto atópase en [[Guatemala]], cuando per mediu d'una intervención de la [[CIA]] foi derrocáu'l presidente Jacobo Arbenz en 1954, atayándose asina'l procesu democratizador en Guatemala, y empecipiándose un periodu de dictadures militares que duraría hasta 1985. Otru exemplu ye'l de [[Chile]]; col Gobiernu de [[Salvador Allende]], la [[Unidá Popular]] foi depuesta pol xeneral [[Augusto Pinochet]]. Na [[Arxentina]] la intervención armada de grupos inspiraos yá nel comunismu chinu, yá —mayoritariamente— nel [[Fidel Castro|castrismu]] o'l llamáu [[Che Guevara|guevarismo]] foi abierta y ensin nengún ocultamiento, cola aición de [[Montoneros]] y l'[[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|Exércitu Revolucionariu del Pueblu]], ente otros. Fieles a la táctica comunista d'ampliar y esplotar les diferencies (que de xacíu esistíen) na sociedá, captaron primeramente a una porción del [[Juan Domingo Perón|peronismu]] y empezaron la so aición [[Guerra de guerrilles|guerrillera]] yá dende los años 60. Prosiguir mientres gobiernos militares y mientres los gobiernos democráticos de Perón y de la so socesora llegal y tamién mientres el gobiernu militar empezáu en [[1976]]. Esti postreru, dio entamu al llamáu [[Terrorismu d'Estáu n'Arxentina nes décades de 1970 y 1980|terrorismu d'Estáu]] col qu'aniquiló militarmente a estos grupos.
De la mesma, el intervencionismu del bloque oriental n'asuntos más que tou suramericanos instauróse al traviés del sofitu a diversos grupos guerrilleros en [[Bolivia]], [[Colombia]], [[Perú]] y otres naciones centro y suramericanes. Esti procesu empecipiar col sofitu soviéticu al réxime socialista enllantáu por Castru en Cuba, quien de la mesma suministró un bien acuciosu sofitu a les guerrilles que por esa entós proclamábense «revolucionaries».
* [[20 d'avientu]] de [[1989]]: Fin de la dictadura de 21 años dende la dómina del xeneral [[Omar Torrijos]] en [[Panamá]] hasta la cayida del xeneral [[Manuel Antonio Noriega]] cola [[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]].

=== Sudeste asiáticu ===
(Cronoloxía indicativa):

* [[1 d'ochobre]] de [[1949]]: El partíu comunista chinu gana la guerra civil y proclama la [[República Popular China]]. Independencia de facto de [[Taiwán]] proclamada [[República de China]]. Amenaza d'un nuevu conflictu neutralizada pola presencia naval d'[[Estaos Xuníos]].
* [[25 de xunu]]-agostu de [[1950]]: Ofensiva de les tropes [[Corea del Norte|norcoreanas]] en [[Corea del Sur]].
* [[27 de xunu]] de [[1950]]: El presidente d'Estaos Xuníos Truman unvia al exércitu a socorrer a Corea del Sur dempués del llamáu de la [[ONX]]
* Setiembre-ochobre de [[1950]]: Contraofensiva d'Estaos Xuníos en Corea *
Payares de 1950-xineru de [[1951]]: Respuesta de Corea del Norte, sofitada por [[República Popular China|China]].
* Marzu de [[1951]]: El frente estabilízase.
* [[27 de xunetu]] de [[1953]]: Los dos Cories roblen un [[Alcuerdu d'Armisticiu de Corea|armisticiu]].
* agostu de [[1954]]-mayu de [[1955]]: Bombardeos intensivos a islles dependientes de Taiwán por China.
* agostu-xunetu de [[1958]]:Bombardeos intensivos de les islles de [[Quemoy]] y [[islles Matsu|Matsu]] y enfrentamientos navales y aéreos ente la República Popular China y Taiwán; la presencia de la [[Armada de los Estaos Xuníos|marina d'Estaos Xuníos]] torga'l desembarcu de tropes chines continentales.
* [[20 d'avientu]] de [[1960]]: Creación del Frente Nacional de Lliberación de [[Vietnam del Sur]].
* Agostu de [[1964]]: Escaramuzas ente les flotes d'Estaos Xuníos y [[Vietnam del Norte|norvietnamites]] nel Golfu de [[Tonkín]].
* Marzu de [[1965]]: Les fuercies d'Estaos Xuníos deciden la intervención.
* Xineru-febreru de [[1968]]: Los norvietnamitas introducen 70&amp;nbsp;000 homes en Vietnam del Sur.
* Mayu de [[1968]]: tienen lugar negociaciones ente les distintes partes.
* [[1971]]: La República Popular China ye almitida na [[ONX]] y llogra una plaza permanente nel [[Conseyu de Seguridá de la ONX|conseyu de seguridá]], en reemplazu de Taiwán, que ye escluyíu de la organización.
* Febreru de [[1972]]: Visita de [[Richard Nixon]] a China Popular.
* [[27 de febreru]] de [[1973]]: [[Alcuerdos de paz de París (1973)|Alcuerdos de París]]. Retirada de tropes d'Estaos Xuníos.
* [[17 d'abril]]: Toma de [[Pnom Penh]] polos [[Jemeres Coloraos|Khmers coloraos]].
* [[30 d'abril]] de [[1975]]: [[Saigón]] ye tomada polos norvietnamitas.
* [[25 d'abril]] de [[1976]]: Eleición d'una asamblea nacional [[vietnam]]ita.
* xunu de [[1978]]: 70&amp;nbsp;000 soldaos vietnamites ocupen una zona fronteriza nel interior de [[Camboya]].
* [[1 de xineru]] de [[1979]]:Estaos Xuníos reconoz a Beixín como capital de China coles mesmes que cierra la so [[embaxada]] en [[Taipéi]].
* [[7 de xineru]] de [[1979]]: Toma de [[Pnom Penh]] por tropes vietnamites.
* Febreru de [[1979]]: ofensiva militar china en Vietnam.
* Setiembre de [[1989]]: Retirada de les fuercies vietnamites de [[Camboya]].

=== Guerra fría n'África ===
A partir de [[1975]], les guerrilles comunistes tomen el poder nos países apocayá independizaos del antiguu imperiu colonial portugués n'[[África]] ([[Angola]] y [[Mozambique]]). Empecipiaron aiciones militares contra [[Sudáfrica]] col sofitu del exércitu [[cuba|cubanu]], qu'aportaron n'auténtiques batalles, especialmente en [[Namibia]], ocupada pol réxime racista de Sudáfrica ([[Apartheid]]). A partir de 1976 n'[[Etiopía]], l'exércitu [[URSS|soviéticu]] y les fuercies cubanes intervinieron contra movimientos opositores a la dictadura de [[Mengistu Haile Mariam]]. L'exércitu [[Francia|francés]] entabló aiciones de desestabilización, como'l salvamentu de [[Kolwezi]].

== La guerra fría na historiografía occidental ==
Hai tres periodos definíos nel estudiu de la Guerra Fría n'Occidente:{{ensin referencies tradicionalista, [[Revisionismu (marxismu)|revisionista]] y post-revisionista. Mientres más d'una década tres del final de la Segunda Guerra Mundial, pocos historiadores d'Estaos Xuníos aldericaron la interpretación &quot;tradicionalista&quot; avera del empiezu de la Guerra Fría; la que sostenía que la rotura de les rellaciones foi resultáu direutu de la violación de Stalin de los alcuerdos de Yalta, la imposición de gobiernos adictos a Moscú na afarada Europa Oriental, la intransixencia soviética y l'agresivu expansionismo soviéticu.

Sicasí, darréu'l historiadores revisionistes, especialmente [[William Appleman Williams]] na so obra de [[1959]] ''The Tragedy of American Diplomacy'' y [[Walter LaFeber]] na so obra ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1966'' ([[1968]]), señalaron una esmolición pasada por altu: l'interés d'Estaos Xuníos en caltener una puerta abierta» pal comerciu d'Estaos Xuníos nos mercaos mundiales. Señalóse polos revisionistes que la política de contención d'Estaos Xuníos espresada na Doctrina Truman yera equivalente a un intentu de culpar al otru. Indicábase como fecha d'entamu de la Guerra Fría a les esplosiones nucleares d'Hiroshima y Nagasaki, interpretando l'usu d'armes nucleares per parte de los Estaos Xuníos como una alvertencia (o velada amenaza) dirixida a una Xunión Soviética que taba a puntu d'entrar en guerra contra'l yá derrotáu Imperiu xaponés. Llueu'l historiadores perdieron interés na entruga sobre'l responsable de la rotura de les rellaciones soviético-americanes, pa señalar que'l conflictu ente les superpotencies yera en ciertu mou inevitable. Esti aproximamientu revisionista al fenómenu de la Guerra Fría algamó especial puxanza mientres la Guerra de Vietnam, na que munchos repararon a los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética como dos imperios moralmente comparables.

Nos últimos años de la Guerra Fría fixéronse esfuercios pa llegar a una síntesis pos-revisionista, y dende el final de la guerra fría, la escuela post-revisionista aportó a predominante. Ente los historiadores post-revisionistes más destacaos atopamos a [[John Lewis Gaddis]] y [[Robert Grogin]]. Más qu'atribuyir la responsabilidá del entamu de la guerra fría a dalguna de les superpotencies d'entós, los historiadores post-revisionistes centrar en temes como la mutua rocea, les mutues falses perceiciones y reactividades, y les responsabilidaes compartíes ente los dos superpotencies. Tomando elementos de la escuela realista de les rellaciones internacionales, los historiadores postrevisionistas acepten la política d'Estaos Xuníos n'Europa, como l'ayuda a Grecia en [[1947]] y el [[Plan Marshall]].

Acordies con esta síntesis, l'actividá comunista nun foi l'orixe de les dificultaes n'Europa, sinón que foi una consecuencia de los destructivos efeutos de la Guerra na estructura económica, política y social d'Europa. Nesti contestu, el Plan Marshall reconstruyó un sistema económicu capitalista, atayando'l llamamientu políticu al radicalismu izquierdista.

N'Europa Occidental, l'ayuda económica terminó cola escasez de divises y estímulu la inversión privada pa la reconstrucción de posguerra. Nos Estaos Xuníos, el plan sacó a la economía d'una crisis de superproducción, y caltuvo la demanda poles esportaciones d'Estaos Xuníos. La OTAN sirvió pa integrar a Europa Occidental nuna rede de pactos de mutua defensa. D'esta miente, apurrió salvaguardes contra la subversión, o siquier la neutralidá en bloque. Refugando la perceición del comunismu como un monolitu internacional carauterizáu por agresives alusiones al mundu llibre», la escuela post-revisionista sostién que la intervención de los Estaos Xuníos n'Europa foi una reaición contra la inestabilidá qu'amenaciaba con alteriar l'[[equilibriu de poder]] en favor de la Xunión Soviética, modificando'l sistema político y económico occidental.

== Factores latentes de la Guerra Fría ==

Esti periodu acolumbró una guerra estratéxica, política y científica. Diose una disconformidá ente dambes naciones tantu na creación de nueves teunoloxíes y armamentu, como na conquista del espaciu esterior.
Magar les condiciones nos tiempos de la Guerra Fría yeren otres, la división xeopolítica imperante nel mundu dependía del dominiu de la estinguida URSS (modelu de referencia pa futuros estaos socialistes) y Estaos Xuníos. L'actualidá amuesa que dicha atribución nun ta tan marcada como naquella dómina, pero los fechos recién amuesen que'l fin de la belixerancia falta enforma de ser un casu zarráu.
Ta claro que les diplomacies ente Rusia y Estaos Xuníos atopar nuna posición delicada, los distintos movimientos estratéxicos dan a pensar que la guerra sigue latente, la tensión ente una nación y otra esguiló más de la cuenta. El casu d'[[Edward Snowden]], la [[Guerra Civil Siria|situación en Siria]] y la [[Crisis n'Ucraína de 2013-2015|crisis d'Ucraína]] inducieron a que les rellaciones ente EE.&amp;nbsp;UU. y Rusia empiecen a recordar a los años duros de la Guerra Fría; esperando esi momentu qu'acabe colos años de pactos y negociaciones que sostuvieron, pero los sos intereses oldeaos suelen torgar, y eso crea tantu riesgos como oportunidaes pa terceros.

'''Rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia'''

En [[2008]] Barack Obama propón “empezar dende cero” nes rellaciones EE.&amp;nbsp;UU.-Rusia, pero nel so llugar propón instalar un sistema de defensa antimisiles qu'amenacia, según Rusia, la so seguridá.

== Ver tamién ==
*[[Bloque capitalista|Bloque Occidental]]
*[[Bloque del Este]]
*[[Nueva Guerra Fría]]
*[[:Categoría:Guerra Fría en ficción|Guerra Fría na ficción]]
*[[Pactomanía]]

=== Conflictos rexonales mientres la Guerra Fría ===
{{AP|Conflictos rellacionaos cola Guerra fría}}

==== Europa Occidental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil Griega]]
*[[Canal de Corfú#Incidente de la Canal de Corfú|Incidente de la Canal de Corfú]]
*[[Bloquéu de Berlín]]
*[[Crisis de Berlín de 1961]]
*[[Dictadura de los Coroneles]]
*[[Mayu del 68]]
*''[[Anni di piombo]]''
*[[Masacre de Múnich]]
*[[Fraición del Exércitu Coloráu|Seronda alemana]]
*[[Revolución de los Claveles]]
*[[Transición Española]]
*[[Vuelu 103 de Pan Am|Atentáu de Lockerbie]]
*[[Cayida del Muriu de Berlín]]
}}

==== Europa Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Golpe de Praga]]
*[[Sulevación de 1953 n'Alemaña del Este]]
*[[Protestes de Poznań de 1956]]
*[[Revolución húngara de 1956]]
*[[Incidente del U-2]]
*[[Llei Marcial en Polonia]]
*[[Primavera de Praga]]
*[[Revoluciones de 1989]]
*[[Revolución de Terciopelu]]
*[[Revolución rumana de 1989]]
*[[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética]]
}}

==== Oriente Mediu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis de Suez]]
*[[Revolución del 14 de xunetu]]
*[[Guerra de los Seis Díes]]
*[[Guerra de Gastadura]]
*[[Setiembre Negru (hestoria)|Setiembre Negru]]
*[[Guerra del Yom Kippur]]
*[[Guerra Civil Libanesa]]
}}

==== Asia Central y Meridional ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis d'Irán de 1946]]
*[[Golpe d'Estáu n'Irán de 1953]]
*[[Guerra chino-india]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1965]]
*[[Guerra indo-pakistaní de 1971]]
*[[Revolución iranina]]
*[[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Primer Guerra d'Afganistán]]
}}

==== Asia Oriental ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra Civil China]]
*[[Guerra de Corea]]
*[[Primer Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Segunda Crisis del Estrechu de Taiwán]]
*[[Rebelión tibetana de 1956]]
*[[Conflictu fronterizu chino-soviéticu]]
*[[Revolución Cultural]]
*[[Vuelu 902 de Korean Airlines]]
*[[Vuelu 007 de Korean Air]]
*[[Protestes de la Plaza de Tian'anmen de 1989]]
*[[Revolución democrática de Mongolia]]
}}

==== Sudeste Asiáticu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Operación Masterdom]]
*[[Rebelión Hukbalahap]]
*[[Guerra d'Indochina]]
*[[Emerxencia Malaya]]
*[[Guerra Civil de Laos]]
*[[Guerra de Vietnam]]
*[[Guerra civil camboyana]]
*[[Guerra de Lliberación de Bangladex]]
*[[Guerra camboyanu-vietnamita]]
*[[Guerra chino-vietnamita]]
}}

==== América Central y Antilles ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Cubana]]
*[[Golpe d'Estáu en Guatemala de 1954]]
*[[Invasión de Badea de Cochinos]]
*[[Guerra Civil de Guatemala]]
*[[Revolución Nicaraguana]]
*[[Crisis de los misiles en Cuba]]
*[[Guerra Civil Dominicana]]
*[[Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana (1965-1966)|Ocupación d'Estaos Xuníos de la República Dominicana]]
*[[Guerra Civil Salvadoriana]]
*[[Invasión de Granada]]
*[[Invasión d'Estaos Xuníos de Panamá de 1989]]
}}

==== América del Sur ====
{{llista de columnes|3|
*[[Conflictu armáu colombianu]]
*[[El Carupanazo]] y [[El Porteñazo]]
*[[Golpe d'Estáu en Brasil de 1964]]
*[[Gobiernos militares en Bolivia (1964-1982)]]
*[[Golpe d'Estáu en Chile de 1973]]
*[[Golpe d'Estáu n'Arxentina de 1976]]
*[[Golpe d'Estáu de 1973 n'Uruguái]]
*[[Resistencia armada en Chile (1973-1990)|Resistencia armada en Chile]]
*[[Guerra de les Malvines]]
*[[Terrorismu nel Perú]]
*[[Operación Cóndor]]
}}

==== Mar Mediterraneu ====
{{llista de columnes|3|
*[[Incidente del Golfu de Sirte (1981)|Incidente del Golfu de Sirte]]
}}

==== Norte d'África ====
{{llista de columnes|3|
*[[Revolución Exipcia de 1952]]
*[[Guerra d'Independencia d'Arxelia]]
*[[Libia sol réxime de Muammar al-Gaddafi#Golpe d'Estáu de 1969|Golpe d'Estáu en Libia]]
*[[Frente Polisariu]]
*[[Bombardéu de Libia]]
}}
 
==== África Subsaḥariana ====
{{llista de columnes|3|
*[[Crisis del Congo]]
*[[Guerra de la Independencia d'Angola]]
*[[Guerra d'independencia de Guinea-Bisáu]]
*[[Guerra civil de Nixeria]]
*[[Guerra civil de Rhodesia]]
*[[Guerra d'Independencia de Mozambique]]
*[[Guerra de la frontera de Sudáfrica]]
*[[Guerra d'Ogaden]]
*[[Guerra civil etíope]]
*[[Guerra civil angoleña]]
*[[Guerra Civil Mozambicana]]
*[[Conflictu etíope-somalín]]
}}

==== América del Norte ====
{{llista de columnes|3|
*[[Guerra puerca en Méxicu]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2|20}}

=== Fontes bibliográfiques ===
; N'español

* {{cita llibru|isbn=978-84-8432-784-4|títulu=La guerra dempués de la guerra. Estaos Xuníos, la Xunión Soviética y la Guerra Fría|url=http://www.ed-critica.es/llibro/la guerra-despues-de-la guerra-978848432784|añu=2008|autor=Melvin P. Leffler|editorial=Crítica}}
* {{cita llibru|isbn=978-84-206-4967-2|títulu=La Guerra Fría. Una curtia introducción|añu=2009|autor=Robert J. McMahon|editorial=Alianza}}
*Veiga, Francisco; Da Cal, Enrique O.; Duarte, Ángel. ''La paz simulada. Una hestoria de la Guerra Fría, 1941-1991'', Madrid, Alianza Editorial, 2006 (2ª edición)
* Saunders, Frances Stonor. ''La CIA y la Guerra Fría cultural''. 2002
* Hernández Holgado, Fernando. ''Historia de la OTAN: de la Guerra Fría al intervencionismu humanitariu''. 2000.
* Hobsbawm, Eric John. ''Primer mundu y tercer mundu dempués de la Guerra Fría''. 1999.
* Dobrynin, Anatoli. ''A confianza: l'Embaxador de Moscú ante los seis presidentes estadounideses de la Guerra Fría (1962-1986)''. 1998.
* Engelhardt, Tom. ''El fin de la cultura de la victoria: Estaos Xuníos, la Guerra Fría y el desencantu d'una xeneración''. 1997.
* Pollard, Robert A. ''La seguridá económica y los oríxenes de la Guerra Fría (1945-1950)''. 1990.
* Hardt, John P. ''Los efeutos económicos de la Guerra Fría: ¿la hexemonía americana en peligru?'' 1963.
* Lorbés, María Rosa. ''Dempués de la Guerra Fría, la paz caliente''. 1995
* O'Sullivan, John. ''El Presidente, el Papa y la Primer Ministra. Un tríu que camudó'l mundu''. 2007. ISBN 978-84-96729-06-3
*limh. (2013). Siria, país con allugamientu estratéxicu en Mediu Oriente. Abril 13, 2015, de Notimex| L'Universal Sitio web: http://www.eluniversal.com.mx/el-mundo/2013/siria-ubicacion-estrategica-949950.html
*EFE. (2015). Rusia aboga pola &quot;non inxerencia dende fora&quot; en Venezuela. Abril 13, 2015, de RPP Noticias Sitio web: http://www.rpp.com.pe/2015-03-25-rusia-aboga-por-la-non-inxerencia-dende-fora-en-venezuela-noticia_781472.html
*EFE. (2015). ¿Qué busca'l primer ministru griegu en Rusia?. Abril 13, 2015, de Selmana Sitio web: http://www.semana.com/mundo/articulo/que-busca-el-primer-ministru-griegu-en-rusia/423346-3
*''Der Spiegel''. (2014). Un pactu Rusia-China camuda l'escenariu xeopolíticu. Abril 13, 2015, d'El Tribunu Sitio web: http://www.eltribuno.info/un pactu-rusia-china-camuda-l'escenariu-geopolitico-n386530
*SÁNCHEZ, R. (2015). Rusia amenacia a Dinamarca con misiles. Abril 14, 2015, d'El Mundu España Sitio web: https://www.elmundo.es/internacional/2015/03/23/550f0963ca474196758b456b.html
*González R. (2015). Cuba y Estaos Xuníos, ganadores de xunta hemisférica en Panamá. Abril 14, 2015, d'El Financieru Méxicu Sitio web: http://www.elfinanciero.com.mx/mundo/cuba-y-estaos-xuníos-ganadores-de-reunion-hemisferica-en-panama.html
*Irina G. (2015). La OTAN xustifica la so postura escontra Rusia con Crimea y la crisis d'Ucraína. abril 12, 2015, de Sputnik Sitio web: http://sptnkne.ws/cXj
*Marcelo J. (2014). ¿Hasta ónde afecta la crisis de Rusia a América Llatina? 30 d'avientu de 2014, de BBC Mundo Sitio web: https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2014/12/141229_economia_crisis_rusa_america_latina_en
*Carlos R. (2014). Rusia vs EE.&amp;nbsp;UU.: Historia d'una tensión constante. marzu 6, 2014, de Que! Sitio web: http://www.que.esblogs201403060800-rusia-eeuu-hestoria-tension-constante.html
*Ian B. (2013). La creciente tensión ente Rusia y EE UU. setiembre 30, 2013, d'El país Sitio web: https://elpais.com/elpais/2013/09/26/opinion/1380187334_925561.html

; N'inglés

* Ball, S. J. ''The Cold War: An International History, 1947-1991'', 1998 - a British perspective
* Brzezinski, Zbigniew. ''The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century'' (1989);
* Flory, Harriette and Jenike, Samual. The Modern World 16th century to present. New York: Pitman Publishing, 1992.
* Gaddis, John Lewis, ''The Cold War: A New History'', Penguin Press, [[2005]]. ISBN 1-59420-062-9 (US edition). ''The Cold War'', Allen Lane, 2005. ISBN 0-7139-9912-8 (UK edition)
* Gaddis, John Lewis. ''Russia, the Soviet Union and the United States. An Interpretative History'' 2nd ed. ( 1990)
* Gaddis, John Lewis. ''Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War'' (1987)
* Gaddis, John Lewis. ''Strategies of Containment: A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy'' (1982)
* Isaacs, Jeremy and Downing, Taylor, ''Cold War: For 45 Years the World Held Its Breath'', Bantam Press, 1998. ISBN 0-593-04309-X
* LaFeber, Walter. ''America, Russia, and the Cold War, 1945-1992'' 7th ed. (1993)
* Mitchell, George. ''The Iron Curtain: The Cold War in Europe'' (2004)
* Ninkovich, Frank. ''Germany and the United States: The Transformation of the German Question since 1945'' (1988)
* Paterson, Thomas G. ''Meeting the Communist Threat: Truman to Reagan'' (1988)
* Powaski, Ronald Y. ''The Cold War: The United States and the Soviet Union, 1917-1991'' (1998)
* Sivachev, Nikolai and Nikolai Yakolev, ''Russia and the United States'' (1979), by Soviet historians
* Ulam, Adam B. ''Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy, 1917-1973'', 2nd ed. (1974)

; En francés

* ''La guerre de Cinquante ans '', de Georges-Henri Soutou, 2001-2016

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cold War}}


{{Tradubot|Guerra Fría}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra Fría| ]]
[[Categoría:Conflictos globales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7rtay4ja5r7p64ab1fqx63360woni69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sultán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94655</id>
    <revision>
      <id>3703236</id>
      <parentid>3451369</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2547" xml:space="preserve">{{ficha de cargu políticu}}
{{Referencies|t=20170720211712}}

El términu '''sultán''' (del [[idioma árabe|árabe]] سلطان ''sulṭān'', y ésti de سلطة ''sulṭa'': «poder») ye un [[títulu nobiliariu|títulu]] utilizáu en dalgunos [[países islámicos]] equivalente al de [[rei]] o [[monarca]] (anque nun se traduz, una y bones un rei puramente dichu ye n'árabe un ''malik''). Lliteralmente vendría significar «el qu'exerz el poder», y nel so orixe foi una manera de referise a los xefes militares, xeneralmente [[Turcos otomanos|turcos]], qu'exercíen el poder ''de facto'' en territorios nominalmente gobernaos pol [[califa]]. Más palantre convirtióse en [[Títulos reales|títulu real]] (del soberanu).

El primeru en llevar oficialmente'l títulu foi [[Mahmud de Gazni]], de la dinastía de los [[Imperiu gaznávida|gaznauíes]], gaznavíes o gaznávidas ([[998]] - [[1030]]), que gobernó dende l'actual ciudá [[Afganistán|afganistana]] de [[Gazni (ciudá)|Gazni]] unos dominios que diben dende'l [[Ganges]] a [[Mesopotamia]]. Dempués convirtióse nel títulu de los turcos [[Dinastía selyúcida|selyuquíes]] y [[otomanu|otomanos]], lo mesmo que de la dinastía de los [[Dinastía ayubí|ayyubíes]] —la de [[Saladino]]— y la de los [[mamelucu|mamelucos]] que gobernaron [[Exiptu]]. Tamién fueron sultanes los monarques [[Magreb|magrebinos]]: [[almorávide]]s, [[Imperiu almohade|almohades]] y otres dinastíes, según los [[Taifa|reis de taifas]] d'[[Al-Ándalus]]. [[Marruecos]] foi un sultanatu hasta [[1955]], momentu en que'l sultán Mohámmed ben Yúsef ([[Mohammed V de Marruecos|Mohámmed V]]) fixo espublizar el términu más modernu de [[Monarca|rei]] (''malik''). 

Nel [[Imperiu otomanu]] non yá el soberanu sinón tamién la so madre (''Valide Sultán'') y fíes llevaben esti títulu. Nel casu de les muyeres, el títulu venía dempués del nome de la persona (por casu, [[Roxelana|Hürrem Sultán]]), y non antes, como nel casu del soberanu.
 
Na actualidá, el títulu llevar los monarques d'[[Omán]] y [[Brunéi]], y de manera honorífica dellos gobernantes locales de [[Filipines]], [[Java (isla)|Java]] o [[Malasia]].

El gobiernu d'un sultán puede recibir el nome de &quot;sultanatu&quot;; por casu, el [[Sultanatu de Omán]].

== Ver tamién==
* [[califa]]
* [[emir]]


{{Tradubot|Sultán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Títulos]]
[[Categoría:Islam]]
[[Categoría:Sultanes| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>p1m7etf1qu0d9g6qmbq2l9wwj0t4oq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bengala</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94810</id>
    <revision>
      <id>3703076</id>
      <parentid>3665510</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12869" xml:space="preserve">{{Rexón}}
'''Bengala''' ye una rexón asitiada nel nordeste del [[Subcontinente Indiu]]. Anguaño ta estremada en dos: la [[República de Bangladex]] y l'estáu de [[Bengala Occidental]] (na [[República de la India]]).

[[Ficheru:India1760 1905.jpg|thumb|India 1760 1905.]]

N'India, l'antigua Bengala pertenez al estáu de [[Bengala Occidental]] anque delles zones que formaron parte de l'antigua rexón esistente nel periodu del [[Imperiu británicu]] tán agora nos estaos de [[Bihar]], [[Tripura]] y [[Orissa]].

La historia de Bengala puede estremase en gran parte d'alcuerdu a la relixón que profesaron los sos gobernantes.

== Historia antigua ==
=== Magadha ===

Dende'l [[sieglu VI e.C.|sieglu&amp;nbsp;VI e.C. ]], la mayor parte de Bengala formaba parte del poderosu reinu de [[Magadha]], que yera un antiguu reinu [[indoario]] de l'antigua India, mentáu (como Vanga) tantu nel ''[[Rāmāyáṇa|Ramáiana]]'' como nel ''[[MahāBhāaguarón|Majábharata]]''.

Tamién yera unu de los cuatro reinos principales de la [[India]] na dómina de [[Buddha|Buda]], que se desenvolvieron mientres los “[[primer ministru|reinaos]]” de [[Bimbisara]] (c. [[años 540 e.C.|544]] a [[años 490 e.C.|491 e.C. ]]) y el so fíu [[Ajatashatru|Ayata&amp;nbsp;Satru]] (c. 491 a [[años 460 e.C.|460 e.C. ]]). Magadha espandir hasta incluyir la mayor parte de les rexones de [[Bihar|Bijar]] y Bengala.

Según la tradición, nesta dómina [[Magadha]] yera unu de los 16 ''mahā jana pada'' (en sánscritu ''mahā:'' ‘gran'; ''jana:'' ‘xente, pueblu'; ''pada:'' ‘seición, organización, comunidá'), sociedaes republicanes, como [[Rajakumara]].
El términu ''janapada'' (comunidá popular) oponer a ''rājya'', ‘reinu' (hereditariu, absolutista, antidemocráticu) y probablemente foi utilizáu como términu peyorativu polos enemigos d'esti sistema.
Cada aldega ''(grāmaka)'' tenía la so propia asamblea. L'alministración taba estremada en funciones executives, xudiciales y militares.

El rei [[Bimbisara]] tenía bones rellaciones tantu colos [[xainismu|jainistas]] como colos [[budista|budistes]], anque trató de caltener fuera del so reinu les nueves idees occidentales del [[brahmanismu]] (más [[xenófobu]] y [[misóxinu]] que les de les otres dos relixones) y suspendió los cobros nel encruz de los ríos pa tolos ascetes (inclusive los [[hinduista|hinduistes]]), dende una ocasión en que [[Buda]] nun pudo cruciar el [[Ganges|ríu Ganges]] porque nun tenía dineru pa paga-y al barqueru.

=== Alexandru Magnu ===

Nel añu [[años 320 e.C.|326 e.C. ]], l'exércitu d'[[Alexandru Magnu]] llegó hasta la frontera occidental de Magadha. L'exércitu —exhausto y apavoriáu cola idea d'atopase nel [[ríu Ganges]] con dalgún otru inmensu exércitu indiu— remontar nel ríu Hyphasis (actual [[ríu Beas]]) y negáronse a colar más al este. Alejandro, dempués de dialogar col so oficial [[Coenus]], convencer de que lo meyor yera retornar a [[Reinu de Macedonia|Macedonia]].

[[Magadha]] foi la sede del imperiu [[Maurya|Mauria]] —fundáu por [[Chandragupta Maurya|Chandragupta]]— que baxu [[Ashoka|Ashoka el Grande]] estendíase práuticamente por tol sur d'Asia y partes d'[[Irán]] y [[Afganistán]]. Más tarde formó parte del poderosu [[Imperiu gupta]], qu'ocupó la mesma zona.

Una de les primeres referencies históriques estranxeres de Bengala apaez nel añu [[años 100 e.C.|100 e.C. ]] cuando la rexón apaez citada polos [[Antigua Grecia|griegos]] como Gangaridai. Créese que'l términu vien de la pallabra ''[[Ganga]]-hridai'' (lliteralmente en [[idioma bengalí|bengalí]] ‘corazón del ríu Ganges' o ‘tierra col Ganges nel so corazón') y créese que fai referencia al área de Bengala.

{{cita|Gandaridai, una nación que tien el númberu más grande d'elefantes y ye la más grande en tamañu.&lt;!-- a nation which possesses the greatest number of elephants and the largest in size --&gt;|
[[Diodoro Sículo]] (c. [[años 90 e.C.|90 e.C. ]] al [[años 30 e.C.|30 e.C. ]])}}

=== Budistes ===

Bengala convertir nuna entidá política nel [[sieglu VII]], dómina na que gobernó'l primer rei independiente de Bengala, [[Shashanka]] (que'l so reináu empezó aproximao nel [[606]] de nuesa yera).

El primer rei de la dinastía [[budismu|budista]] de los [[dinastía Pala|Pala]], el rei [[Gopala I]], llegó al poder nel añu [[750]] en [[Gaur (ciudá)|Gaur]] tres un procesu eleutoral. Esti fechu ta reconocíu como'l primer eventu [[democracia|democráticu]] n'Asia del sur dende los ''maha jana pada''. Los reis más poderosos d'esta dinastía, [[Dharmapala]] (que reinó ente'l [[775]] y el [[810]]) y [[Devapala]] (que reinó ente'l [[810]] y el [[850]]) unificaron Bengala y fixeron que la familia Pala convertir nuna de les dinastíes más importantes de la India. Foi una dómina de desarrollu del [[idioma bengalí|idioma]] y la [[lliteratura bengalí]], l'agricultura florió y aumentó el comerciu. La dinastía entró en cayente mientres el reináu de [[Narayanpala|Naráian Pala]] (ente 854 y 908), llenu d'escesos alministrativos y lluches intestinas.

Mientres el reináu de [[Mahipala I|Majipala I]] (977-1027) la dinastía tuvo una pequeña renacencia que remató cola guerra contra la poderosa [[dinastía Chola]]. L'ascensu de la [[dinastía Chandra]] aceleró'l cayente de los palas. L'últimu rei d'esta dinastía, [[Madanpala]], morrió en [[1161]].

=== Hinduistes ===

La [[dinastía Malla]] surdió en Bengala nel [[sieglu VII]]. Al contrariu que los [[Dinastía Pala|palas]] y los [[Dinastía llunar (hinduismu)|chandras]] (que yeren budistes), los mallas profesaben el [[hinduismu]]. Construyeron templos y espectaculares monumentos relixosos mientres el so reináu en Bengala.

So la [[Dinastía sen]], que duró dende [[1095]] hasta [[1260]], el [[idioma bengalí|bengalí]] empezó a ser un importante idioma nel norte de la India y l'hinduismu empezó a mover al budismu como relixón principal.

=== Musulmanes ===

La invasión de la India per parte d'exércitos provenientes de [[Turkmenistán]] producir a principios del [[sieglu&amp;nbsp;XIII]]. El invasores (lideraos por [[Ikhtiar Uddin Muhammad Bin Bakhtiyar Khilji|Muhammad Bajtiar Jalyi]]) ganaron al vieyu rei [[Lakshman Sen]] na so capital [[Navadvīpa|Nábadwip]] nel añu [[1203]] o [[1204]]. La familia Deva, última dinastía hinduista que gobernó Bengala, reinó de volao la zona este de la rexón y fueron derrocaos a mediaos del [[sieglu&amp;nbsp;XIV]].

Mientres los entamos del periodu [[Islam|musulmán]], l'antiguu reinu convertir nel sultanatu de Bangala, gobernáu de manera intermitente dende'l [[sultanatu de Delhi]].
Nesta dómina vivió'l santu bengalí [[Chitania|Chaitania]] ([[1486]]-[[1534]]), nacíu nel pueblu de [[Navadvip|Nabadwip]], qu'impulsó una caña del [[krisnaísmo]] (que yá s'espublizó por tola India), la doctrina [[gaudīyá|gaudía]] (de Gauda: ‘[tierra de la] caña d'azucre', Bengala).

Los caóticos vaivenes del poder ente los [[sultanes]] [[Afganistán|afganistanu]]s y [[Turquía|turcos]] llegaron al so fin cuando'l [[imperiu mogol]] establecer en Bengala mientres el [[sieglu XVI]].

En [[1534]] el líder [[Afganistán|afganistanu]] [[Sher Shah Suri]] (tamién conocíu como [[Farid Khan]], un home de gran talentu militar y políticu) ganó a les bien cimeres fuercies [[mogol]]es lideraes por [[Humayun]], en Chausa ([[1539]]) y [[Kannauj]] ([[1540]]). Sher Shah avanzó hasta prindar [[Delhi]] y [[Agra]] y estableció el reinu bengalí más poderosu y ampliu qu'enxamás esistió, tomando hasta'l [[Panyab]]. Les sos habilidaes alministratives facilitaron los trabayos públicos, incluyendo la primera gran carretera en tola zona que xunía [[Sonargaon]] (en Bengala) con [[Peshawar]] (nel [[Hindu Kush]]). Sher Shah gobernó hasta la so muerte en [[1545]], anque esos cinco años de reináu tuvieron una poderosa influyencia na sociedá, la política, la economía y l'imaxinariu de la India.
[[Ficheru:De handelsloge van de VOC in Hougly in Bengalen Rijksmuseum SK-A-4282.jpeg|thumb|Fábrica de la [[Compañía Holandesa de les Indies Orientales]] en [[Hugli-Chuchura]], Bengala, 1665]]

El socesor de Sher Shah nun tenía nenguna de les sos habilidaes alministratives y el so imperiu perdió fuercia. [[Humayun]] vio la oportunidá de restablecer el so imperiu y, en [[1554]], conquistó [[Lahore]] y Delhi. La muerte de Humayun en [[1556]] llevó a l'ascensión d'[[Akbar]], el mayor emperador [[mogol]], que ganó a los gobernantes [[Karani]] de Bengala en [[1576]] y reinó per mediu de gobernadores. El reináu de Akbar foi una dómina de gran prosperidá en Bengala y tol norte de la India.

La prosperidá de Bengala impresionó tantu a los [[Imperiu mogol|mogoles]] que llegaron a llamar a la rexón el paraísu de les naciones”. La corte imperial mogol estableció diversos gobernadores p'alministrar la rexón lo que llevó a cuatro décades de semi independencia pa la rexón so gobiernu de los [[nawabs]]. Los nawabs dieron permisu a la Compañía Francesa de les Indies Orientales por que se estableciera un puntu de comerciu en [[Chandernagore]] (en [[1673]]) y a la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] por que fixera lo mesmo en [[Calcuta]] (en [[1690]]).

== Imperiu británicu ==

Cuando la compañía británica empezó a endurecer los sos defenses en Fort William (en Calcuta) el [[nawab]] [[Siraj Ud Daulah]], animáu polos [[Francia|franceses]], atacó. Les tropes [[Reinu Xuníu|britániques]] y los sos aliaos locales prindaron Chandernagore en marzu de [[1757]] y ganaron a los ''nawab'' el [[23 de xunu]] de [[1757]].

Los británicos establecieron al so propiu ''nawab'' títere en Bengala y estendieron el so control escontra'l sur. Chandernagore foi devueltu a los franceses en [[1763]]. Los bengalíes intentaron recuperar el so territoriu en [[1763]] estableciendo una alianza col emperador mogol [[Sha Alam II]] pero fueron ganaos de nuevu en [[1765]]. El centru comercial y cultural del norte de la India pasó de Delhi a [[Calcuta]] al cayer l'imperiu mogol.

Bengala convirtióse, a partir de [[1850]], n'unu de los principales centros de la industria y el comerciu indiu, concentráu básicamente en Calcuta. La mayoría de la población permaneció, sicasí, dependiente de l'agricultura, ayenos al lideralgu qu'exercía la zona na actividá política ya intelectual de la India.

En [[1905]] la rexón de Bengala foi estremada polos británicu en dos provincies: la del oeste, de mayoría [[Hinduismu|hindú]] (qu'incluyía los actuales estaos de Bihar y Orissa) y la del este (incluyendo l'actual [[Assam]]) de mayoría [[Islam|musulmana]]. Esti procesu políticu ye conocíu como la [[Primer partición de Bengala]]. Los nacionalistes indios vieron nesta aición una división de la unidá d'una zona, xunida pol llinguaxe y la historia. Tres diversos fregaos violentos, los británicos reunificaron Bengala en [[1912]] y convirtieron Bihar y Orissa nuna provincia separada.

== Independencia ==
[[Ficheru:Agriculture of Bangladesh 11.jpg|thumb|Bangladex]]
Cola división de la India británica en dominios hindús y musulmanes en [[1947]], Bengala estremar de nuevu en dos: l'estáu de [[Bengala Occidental]] (hindú) y la rexón de Bengala Oriental (musulmana), so dominiu de [[Paquistán]]. El procesu ye conocíu como la [[Segunda partición de Bengala]]. En [[1958]] la zona foi renombrada a Paquistán Oriental.

Paquistán del Este darréu remontóse contra'l gobiernu militar pakistaní y —tres una [[Guerra de Lliberación de Bangladex|guerra d'independencia]] sostenida en [[1971]]— convertir na república independiente de [[Bangladex]] que significa ‘país de Bengala' (Bangla: Bengal, ''deśa:'' ‘rexón'). Partir oeste de Bengala siguió perteneciendo a la India. Sicasí, cultural y sociológicamente, los dos zones de Bengala comparten más qu'un idioma común.

Bengala esperimentó dos fames tarrecibles que costaron numberoses víctimes: la primera en [[1770]] (apenes a cinco años d'empezáu'l reináu de los británicos) morrió la tercer parte de la población de Bengala, no que proporcionalmente foi una de les fames más grandes del mundu). La segunda foi en [[1943]] (mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]), en que morrieron trés&amp;nbsp;millones de bengalíes.
Sicasí, la xente de Bengala foi capaz de superar estos desastres y reconstruyir la so tierra no que'l poeta [[Rabindranath Tagore]] describió como la &quot;Bengala dorada&quot;.

== Ver tamién ==
* [[Renacimientu bengalí]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070629153707/http://www.hostkingdom.net/india.html#Bengal Llistáu] de gobernantes de Bengala
{{Commonscat|Bengal}}


{{Tradubot|Bengala}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bengala]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6p21slwyw0kua549hnk7vafv36a1stj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Opiu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94943</id>
    <revision>
      <id>3703169</id>
      <parentid>3658083</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23347" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
[[Ficheru:Raw opium.jpg|thumb|Opiu en brutu.]]
El '''opiu''' ye un amiestu complexo de [[Látex|sustances]] que s'estrayi de les [[cápsula (botánica)|cápsules]] de l'[[Papaver somniferum|adormidera]] (''Papaver somniferum''), que contién la [[Narcóticu|droga narcótica]] y [[analxésicu|analxésica]] llamada [[morfina]] y otros [[alcaloide]]s.

L'adormidera (''Papaver somniferum''), igual a una [[Papaver rhoeas|amapola común]], ye una planta que puede llegar a crecer un metro y mediu. Destaquen les sos flores blanques, violetes o fucsies.

Ye una planta añal que puede empezar el so ciclu na seronda, anque lo habitual nel hemisferiu norte ye a partir de [[xineru]]. Floria ente abril y xunu dependiendo de la llatitú, l'altor y la variedá de la planta, momentu nel que puede dar# en la gueta del opiu.

== Etimoloxía ==

El términu «opiu» deriva del griegu ''ópion'' que significa ‘zusmiu’, refiriéndose al látex que exuda l'adormidera al cortala.

Otros nomes del opiu son ''o-fu-jung'' (‘venenu negru’ en [[idioma chinu|chinu]]), ''ahiphema'' en [[hindi]] o ''schemeteriak'' en [[idioma persa|persa]]. N'inglés tamién se conoz col acrónimu GOM (''God's Own Medicine:'' ‘la mesma medicina de Dios’).

== Historia ==

[[Ficheru:Interior chinese lodging house, san francisco.JPG|300px|thumb|Fumadero d'opiu nuna casa de güéspedes china en [[San Francisco (California)|San Francisco]] (c. 1890)]]

En tablillas [[sumeria|sumeries]] del [[mileniu III a. de C|tercer mileniu]] [[a. de C]] mentar por aciu una pallabra que tamién significa ‘esfrutar’. Nos cilindros [[Babilonia|babilónicos]] más antiguos atópense representaciones de cabeces d'adormidera. Nel palaciu d'[[Ashurnasirpal II]] en [[Nimrud]] ([[Asiria]], actual [[Iraq]]) esistía un [[baxorrelieve]] d'una diosa arrodiada d'adormideres, creáu nel añu [[sieglu IX e.C.|879&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] (anguaño atópase nel [[Muséu Metropolitanu de Nueva York]], na galería d'arte asirio). En delles imáxenes de la cultura [[Creta|cretense]]-[[Micenas|micénica]] amuésense los efeutos de l'adormidera n'imáxenes. {{ensin referencies}}

[[Ficheru:HeroinWorld.png|thumb|400px|Mapa del cultivu d'opiu pa la producción de [[heroína]].]]

El so emplegu médicu remóntase quiciabes al [[Antiguu Exiptu]], onde munchos [[xeroglíficu|xeroglíficos]] menten el zusmiu que s'estrayía d'estes cabeces (l'opiu) y encamentar como analxésicu y calmante, tantu en pomaes como per vía oral y rectal. Unu de los sos emplegos reconocíos, según el [[papiru Ebers]], ye «evitar que los ñácaros glayen fuerte». L'opiu [[Tebas (Exiptu)|tebaico]]&lt;!-- (tebanu refierse sicasí a la Tebas griega) --&gt; apaez mentáu yá por [[Homero]] (na ''[[Odisea]]'') como daqué que «fai escaecer cualquier pena», y simbolizaba la máxima calidá en tola cuenca mediterránea.

En tiempos del poeta épicu griegu [[Hesíodo]] ([[sieglu VII e.C.|s. VII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), la ciudá que depués se llamaría [[Sición]] llamábase [[Mekone]] (‘adormidera’). Esta planta foi siempres símbolu de [[Deméter]], diosa de la fecundidá. Les muyeres casaes ensin fíos portaben broches y anfileres cola forma del so frutu, y los namoraos resfregaben pétalos secos pa pescudar polos chasquíos el futuru de la so rellación.

Los griegos cultivar y utilizaben con fines [[lúdicu|lúdicos]] y melecinales: como analxésicu, en forma de fervinchos o col opiu en brutu pal dolor de mueles, como antidiarreico, fiebres y pa faer dormir a los neños.

L'historiador [[Heródoto]] (m. [[sieglu V e.C.|425&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) fai la primer mención esplícita del usu melecinal d'esta droga. Nos primeros templos d'[[Esculapio]] (que yeren instituciones asemeyaes a los hospitales actuales), namás llegar los pacientes yeren sometíos a una ''incubatio'' o ‘suañu sanador’.

[[Hipócrates]] ye'l que-y da'l so nome actual a la droga, que traduz ''opós mekonos:'' ‘zusmiu d'[[Papaver somniferum|adormidera]]’. Él encamentar como tratamientu pa la histeria, que considera como una «[[fiebre uterino|aforfugamientu uterín]]».

Nel sieglu [[sieglu III e.C.|III]][[antes de la era común|&amp;nbsp;edC]], el filósofu y científicu griegu [[Teofrasto]] (372-287&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) estudia l'opiu nos sos trataos botánicos:
* ''Hestoria de les plantes''&lt;!-- testu griegu traducíu al llatín como ''Hestoria plantarum'' --&gt;, en nueve libros (orixinalmente diez).
* ''Sobre les causes de les plantes''&lt;!-- testu griegu traducíu al llatín como ''De causis plantarum'' --&gt;, en seis libros (orixinalmente ocho).

[[Heráclides de Tarento]], médicu de [[Filipo I de Macedonia|Filipo I]] contribuyó a fomentar el so espardimientu, preconizándolo pa «aselar cualquier dolor».

Los médicos griegos volviéronse espertos en crear antídotos pal envelenamientu, que —tomaos cotidianamente— inmunizaban al usuariu. Estes ''zeriaka'' o [[triaca|triaques]] conteníen venenos (como la cicuta y el acónito), pero en pequeñes dosis. Col tiempu llegó a haber más de mil recetes de triacas, y toes conteníen distintes cantidaes d'opiu.

Cuando [[Galeno]] iguó'l so ''Antídotu Magno'', nel [[sieglu II]], yá la proporción de zusmiu d'adormidera nes triacas creciera hasta ser un 40{{esd}}% del total. Siguiendo los sos encamientos, l'emperador Marco Aurelio abría les mañanes con una porción d'opiu grande como una fabona d'Exiptu y desleída en vinu tibio».

Práuticamente tolos emperadores romanos usaben a diariu triacas. [[Nerva]], [[Traxanu]], [[Adriano]], [[Septimio Severu]] y [[Caracalla]] emplegaron opiu puru en terapia [[agonía|agónica]] y como [[eutanasia|eutanásico]].

El mesmu tipu de suicidiu utilizaben incontables ciudadanos romanos, patricios y plebeyos, pos eso considerábase una prueba de grandor moral.

Como comenta [[Pliniu'l Vieyu]], «de los bienes que la naturaleza concedió al home nengunu hai meyor qu'una muerte a tiempu, y lo óptimo ye que cada cual pueda dá-yla a sigo mesmu» (''Historia Natural,'' 18.2.9).

Los romanos acuñaron monedes cola figura de l'adormidera. Nel so llibru ''Materia médico'', que ye'l tratáu [[farmacoloxía|farmacolóxicu]] más influyente de l'Antigüedá, [[Dioscórides]] describe l'opiu como daqué que «''quita totalmente el dolor, apanga la tos, acuarta los fluxos estomacales y aplícase a quien dormir nun pueden''». Por él —y por munchos otros escritores romanos— sábese que la demanda d'opiu entepasaba la ufierta, siendo frecuente la so adulteración.

Mientres l'Imperiu l'opiu, como la farina, foi un bien de preciu controláu, col cual nun se dexaba especular. Nel añu 301, un edictu de Diocleciano sobre precios afitaba'l del ''modius'' castrense (una vasía con capacidá pa 17,5 llitros) en 150 denarios (unos 10 denarios per quilu). Sicasí'l quilu de [[ḥaxís]] (un bien de preciu llibre) costaba entós 80 denarios el quilu. Poco dempués, nel añu 312, un censu reveló qu'hubo 793 tiendes dedicaes a vender el productu na ciudá de Roma, y que'l so volume de negociu representó'l 15% de tola recaldación fiscal.

Sicasí, esti terrible consumu nun xenera problemes d'orde públicu o priváu. Anque se cunten por millones, los usuarios regulares d'opiu nun se consideren enfermos nin marxinaos sociales. El costume de tomar esta droga nun s'estrema de cualesquier otra costume —como madrugar o tresnochar, faer enforma o pocu exerciciu, pasar la mayor parte del tiempu fuera o dientro de casa—. D'ende que nun haya en llatín una espresión equivalente a «opiómano», magar yá había siquier una docena d'equivalentes a «dipsómano» (alcohólicu).

[[Ficheru:Gold Cure.png|thumb|200px|Remediu pa l'adicción al opiu, el [[alcoholismu]] y la [[neurastenia]] («''Viéndese namái en pareyes. Arrodiamos el mundu''»).]]

Falta na Antigüedá quien considere l'opiu como [[panacea universal |panacea]], y tamién como cosa despreciable. Dende tiempos d'[[Heródoto]] hasta'l autores de triacas nun hai una sola noticia de daquién envilecido pol usu del opiu.

Esta planta llegó dende la cuenca mediterránea portada por [[Alexandru Magnu]] hasta Asia.

En [[Persia]], nel sieglu XI, el médicu, filósofu y científicu Ibn Sīnā ([[Avicena]]) —el mayor médicu de la cultura islámica clásica— utilizar como eutanásico. Y el so predecesor [[Al-Razi]] o Rhazes, tamién persa, da a esa sustancia un llugar dominante na [[farmacopea]] como [[anestésicu]] y [[analxésicu]].

Nel califatu de [[Córdoba (España)]], vuelve preparar la triaca magna o galéncia pa la corte d'[[Abderramán III|Abderramán]]; tamién apaecen ellí dellos llibros sobre botánica melecinal y farmacia, inconcebibles en cualquier reinu cristianu de la dómina.

Tomando como nucleu productor los plantíos [[Turquía|turques]] y [[Irán|iranines]], la rápida espansión del Islam tremó l'opiu dende Xibraltar hasta Malasia, en pastillas que dacuando llevaben el sellu ''mash Allah'' (‘regalu de Dios’).
Escontra'l sieglu IX los sos usuarios solíen comelo, anque los perses yá acostumaben fumalo; tamién yera frecuente consumilo en xarabes d'uva, entemecíu con ḥaxís.

[[Ficheru:Opium smoking 1874.jpg|thumb|300px|Representación d'un fumadero d'opiu del East End londinense, 1874.]]

La cultura árabe sirvir del opiu como euforizante xeneral, recomendable pal tránsitu de la segunda a la tercer edá, y pa sobrollevar los apulmonamientos d'esta postrera. Consumíase tantu en priváu como en ''divanes'' públicos (equivalente a los casinos occidentales).

Según Hans Sachs, un famosu autor de calendarios, a mediaos del x. XVI escribe:

{{Cita|Al percorrer el campu de batalla, vieron con sorpresa que los sarracenos siguíen teniendo'l falu duru y erecto. El médicu de campaña —ensin dar amueses d'estrañedá— esplicólos qu'aquello nun tenía nada d'estraordinariu, pos de toos yera bien sabíu que los turcos acostumaben tomar opiu, y que l'opiu produz escitación sexual entá dempués de la muerte.|Hans Sachs}}

Munches medicines del [[sieglu XIX]] basar nuna preparación a base d'opiu, el [[láudano]].

=== Guerres del opiu ===

{{AP|Guerres del opiu}}
[[Ficheru:Destruction of opium in 1839.jpg|thumb|300px|Funcionarios chinos destrúin una partida d'opiu d'esportación.]]
El mercadéu d'opiu per parte del [[Reinu Xuníu]], [[Francia]] y [[Estaos Xuníos]] a [[China]] xeneró un conflictu de grandes proporciones. Los chinos consideraben qu'Occidente nun tenía nada de valor colo que comerciar, pero los comerciantes británicos y estauxunidenses, fuertemente sofitaos pola Corona británica, vieron nel opiu la posibilidá de tener intercambiu.

L'opiu y los sos derivaos ([[morfina]], [[heroína]], etc.) constitúin les drogues más adictives. Por casu, un trabayador mediu chinu adictu al opiu gastaba dos terceres partes del so sueldu nesta droga, dexando a la so familia na miseria{{añedir referencies}}. Para [[1839]] l'opiu yá taba al algame de los obreros y llabradores.

Xenerar con esto una epidemia d'adictos en [[China]], polo que'l mesmu emperador tuvo de tomar cartes nel asuntu, nomando a [[Lin Hse Tsu]] por que frenara el tráficu d'opiu. Cuando [[Ḥong Kong]] foi devuelta a China en [[1997]], lo primero que fixeron foi poner una estatua de Lin, consideráu como un héroe nacional ente los chinos.{{añedir referencies}}

[[Lin Hse Tsu]] mandó una carta a la Reina [[Victoria I]] del Reinu Xuníu pidiéndo-y que non traficara más con opiu [http://acc6.its.brooklyn.cuny.edu/~phalsall/texts/com-lin.html (1)]. Sicasí, la reina Victoria nun aportó a los pidimientos chinos, españando pocu dempués la [[Primer Guerra del Opiu]], que xeneró un estímulu por que más mercaderes fueren a China dende Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu. Munches de les grandes fortunes d'Estaos Xuníos fueron basaes nesti narcotráficu, que yera tapáu, pos dicíen que se comerciaba con té o tabacu. Llamábase-y China Trade o Far East Trade.

[[Ficheru:Manchukuo-poppy harvest.jpg|thumb|300px|Nuevu china collechando frutos d'adormidera en [[Manchukuo]].]]
 
Por causa de l'alta demanda de productos y la baxa demanda de mercancíes, Gran Bretaña tenía un gran déficit comercial con China y tenía de pagar estos artículos con dineru. Gran Bretaña empezó a esportar illegalmente opiu a China dende la India Británica nel sieglu XVIII pa compensar el so déficit. El comerciu del opiu creció rápido, y el fluxu de plata empezó a amenorgase. En 1892, l'Emperador Daoguang prohibió la venta y el consumu d'opiu pola mor del gran númberu d'adictos.
L'emperador censuró l'opiu en China debíu al efeuto negativu d'ésti na población. Los británicos sicasí, víen al opiu como'l mercáu ideal que los ayudar a compensar el gran comerciu con China. Estes guerres y los subsiguientes trataos roblaos ente les potencies dieron como resultáu que dellos puertos de China abrir al comerciu con Occidente, lo que condució en parte a la cayida de la economía china. Estes guerres considérense la primer guerra d'opiu

== Estraición y preparación ==

L'opiu estrayer realizando incisiones superficiales nes cabeces, inda verdes, de l'adormidera unos díes dempués de cayese los pétalos de les flores. Les cortes exudan un [[látex]] blancu y llechientu, que al ensugase convertir nuna resina pegañosa marrón. Esta resina rallar de les cabeces llográndose asina l'opiu en brutu. Al dexar ensugar esti mientres más tiempu, convertir nuna piedra más escura y cristalina al empar que pierde agua y concéntrense los alcaloides.

[[Ficheru:Adormiderachorreando.JPG|thumb|200px|Cabeces d'adormidera recién raxaes.]]

=== Alcaloides ===

L'opiu contién los siguientes alcaloides, derivaos del metabolismu de los [[aminoácidos]] fenilalanina y tirosina:
[[Ficheru:Papaver somniferum 01.jpg|thumb|200px|Cabeza d'adormidera a la que yá se -y cayeron los pétalos.]]

'''Fenantrenos (Morfinanos)'''
* [[Morfina]] ente'l 10-15{{esd}}%
* [[Heroína]]
* [[Codeína]]
* [[Tebaína]]

'''Benzilisoquinoleínas'''
* [[Narcotina]]
* [[Papaverina]]
* [[Noscapina]]
* [[Narceína]]

Pa la estraición de los principios activos utilízase'l métodu Gregory, recoyendo tola planta, escluyendo raigaños y fueyes (paya d'adormidera), esmagayándola y esleiéndola n'ácidos, tratándola dempués con un procesu acedu/base. Esti métodu foi creáu nel Reinu Xuníu mientres la Segunda Guerra Mundial.

== Granes d'adormidera ==

Una vegada ensuga la planta, les cabeces contienen centenares de granes redondes d'un milímetru de diámetru aprosimao, que salen de manera natural poles abertures de la parte cimera de la planta, debaxo de la corona. Les granes nun contienen alcaloides, o los contienen pero en cantidá irrelevante.{{añedir referencies}}

== Efeutos ==

Los primeros efeutos déxense notar como relaxación y [[somnolencia]]. A midida que crez l'efeutu, siéntense formiguéu y [[Picor_(pruyiciu)|picor]]es en tol cuerpu, dexar de sentir dolor, si carecíase, y auméntase la sensación táctil. A midida que caise nos efeutos narcóticos, empezar a suañar en duermevela y siéntese una gran relaxación. 

[[Ficheru:opiumball.jpg|thumb|200px|Bola de 200 gramos d'opiu.]]

== Maneres de consumu ==

===Fumáu===

Tradicionalmente prepárase l'opiu esleiéndolo n'agua y calecer a poco fueu. Depués penerar y calezse otra vegada hasta evaporar tola agua. La resultancia ye un preparáu pa fumar ensin [[cera|ceres]] y otres sustances ensin deseyar, con un nivel de [[morfina]] más concentráu, anque tamién ye posible fumar l'opiu en brutu. 

El métodu más eficiente consiste n'utilizar un [[cuchiellu]] calecíu en caldia, aplicándolo sobre la piedra d'opiu y esneldando tol fumu resultante con un [[embudu]].

Otru sistema consiste nuna [[pipa]] metálica, por que el opiu pueda llegar a ferver, y abondo llarga por que'l fumu esfrézase.

Tamién puede fumase en [[papel d'aluminiu]], anque lu toma más tiempu tresformase en gota y correr papel embaxo.

Un pitu d'opiu nun llega a la temperatura fayadizo y piérdese gran parte de la so efeutividá.

===Inxeríu===

Al inxerir opiu, lo primero que se nota ye'l so desagradable sabor. Inxeríu, los efeutos pueden tardar ente media hora y dos hores n'empezar, y caltenese d'ocho a catorce hores. Inxerir opiu per vía oral afecta más que fumalo.

===[[Tisana]]===

Cola planta seca esmagayada, puede preparar una [[fervinchu]].

[[Ficheru:Akha man with opium pipe.jpg|thumb|300px|Home ''akha'' fumando opiu en pipa.]]

Danse casos en que l'opiu ye preparáu nuna cuyar como si fuera [[heroína]] ya inyéctase direutamente nes venes, métodu contraproducente, pos produz dolor ya inflamación posteriores.

=== Preparaos melecinales ===

L'opiu tamién puede ser utilizáu pa la ellaboración de distintos [[Fórmula maxistral|preparaos maxistral]]es tales como'l [[láudano]] y el mestranzu [[paregórico]], pa ser inxeríos per vía oral.

== Ensayos ==
=== Ensayos botánicos ===
* Mases redondes o ovoides de consistencia variable, golor típico y desagradable, sabor picante y amargoso.
* Microscopiu: Mases abuxaes y granulientes, restos de epicarpio en forma de piel de pantera, vasos, cristales y dellos granos d'almidón.

=== Ensayos físicu-químicos ===
* Ensayos xenerales d'alcaloides
* Reaición de Marquis: (Formaldehído + Ac. Sulfúricu + MeOH --&gt; Morfina da color coloráu y codeína color azul.
* Estractu aguacientu d'opiu: Ac mecónico + FeCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;--&gt; color coloráu, que persiste al añedir HCl.

* Los distintos alcaloides poner de manifiestu por [[Cromatografía en capa fina|CCF]], revelando con iodobismutato de potasiu y sulfúricu, reparar bandes de distintu color de morfina, codeína, papaverina y tebaína.
* Por aciu [[Cromatografía líquida d'alta eficacia|HPLC]] determinar la cantidá d'alcaloides, que tocantes a morfina tien de tar sobre un 10% y de codeína, un 2%.

== Llexislación ==

Na mayoría de los países del mundu, esta [[droga]] ta catalogada nes del grupu I, polo que ta rigorosamente prohibíu'l so comerciu y posesión con fines codalosos. Ye una droga illegal.

== L'opiu nel mundu ==

La producción llegal d'opiu nel mundu ta llexisláu pola [[Convención Única sobre Estupefacientes]] de [[Naciones Xuníes]] y otros trataos, so la supervisión individual de cada país productor. El mercáu d'esportación mundial regular a raigañu del descubrimientu, en [[1930]], d'una gran rede internacional que lo introducía nel mercáu negru a partir de la producción llegal.

Bien pocos países autoricen llegalmente el cultivu d'[[Papaver somniferum|adormidera o amapola]] pa producir opiu y estrayer los sos principios activos como la [[morfina]] y la [[codeina]], ente otros. Estos países son la [[India]], [[Francia]], [[Turquía]], [[Serbia]] y [[España]], concentrándose la mayor parte de los cultivos nel sur de la [[Península Ibérica|península ibérica]].

[[Ficheru:Opium poppy.jpg|thumb|200px|Adormidera coles sos flores.]]

La India ye'l mayor productor llegal a nivel mundial y l'únicu que produz opiu a la manera tradicional de la incisión.

Otros países que cultiven opiu pa la esportación llegal son Francia, cola so compañía [[Francopia]], que produz el 25% de la demanda mundial, con ventes alredor de 60 millones d'euros, amás de la rexón de [[Tasmania]] n'[[Australia]].

El [[Sudeste Asiáticu]], concretamente [[Birmania]], ye unu de los mayores productores y esportadores illegales d'opiu en forma de [[heroína]] a nivel mundial, dándose los trés cuartes partes d'esta producción y comercialización mundial n'[[Afganistán]]. Nel casu afganu, el problema tratar de regular otorgándo llicencies a los cultivadores llocales, per parte de Naciones Xuníes, pa la so esportación llegal, anque tamién por aciu la quema de campos y destrucción de granxes de producción por aiciones militares.

[[Estaos Xuníos]] ye'l mayor consumidor de productos farmacéuticos derivaos del opiu tantu llegales (morfina) como illegales (heroina).

Anguaño, el [[Conseyu de Senlis]] promueve una iniciativa sol lema de «Amapola pa Medicines» que trata de la posible producción d'una marca afgana de morfina nos pueblos afganistanos.[http://www.senliscouncil.net] Esti proyeutu va utilizar los dos recursos qu'esisten nes zones rurales d'Afganistán: 
# La tradición y l'esperiencia de cultivar l'amapola.
# Los sistemes llocales de control social.
Combinando estos dos realidaes de les comunidaes llocales, puede fomentase actividaes económiques na economía llegal y faer un primer pasu nel procesu importante de desenvolvimientu rural.

Nun artículu publicáu en 2007 na revista ''The Washington Quarterly'', Peter van Ham y Jorrit Kamminga espliquen en más detalle los diversos elementos d'un sistema de «Amapola pa Medicines» que, según los autores, va funcionar como ponte ente'l problema de desenvolvimientu y la crisis de seguridá nel país asiáticu.

== Obres lliteraries que traten sobre l'opiu ==

* ''[[Confesiones d'un inglés comedor d'opiu]]'', novela de [[Thomas De Quincey|Thomas de Quincey]].
* ''[[Los paraísos artificiales]]'', de [[Charles Baudelaire]].
* ''La puerta de los cien penes'', cuentu de [[Rudyard Kipling]].
* ''Fumadores d'opiu'', rellatos de Jules Boissière.
* ''Opiu, el diariu d'una desintosicación'', obra de [[Jean Cocteau]].
* ''Autobiografía d'un adictu al opiu''. d'Herbert R. Robinson, títulu que fai referencia a la obra de Thomas de Quincey.
* ''[[Yonqui (novela)|Yonqui]]'' y ''[[La xinta desnuda (novela)|La xinta desnuda]]'', noveles de [[William Burroughs]].
* ''[[Opiu nes nubes]]'', de [[Rafael Chaparro Madiedo]].
* ''Opiu'', novela de [[Maxence Fermine]].
* ''Tou baxu'l cielu'', novela de [[Matilde Asensi]].
* ''Narcopolis'', novela de [[Jeet Thayil]].
* ''[[La piedra llunar]]'', novela de [[Wilkie Collins]].
* ''Caleyón de Dolores'', novela de Francisco Pérez d'Antón. 
* ''[[Narcopólis]]'' ([[:en:Narcopolis|en]]), novela de [[Jeet Thayil]].
* ''El pianista recostado nel opiu'', novela de Alexandra Risley.
* ''Cantar de tumba'', novela de Julian Herbert.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://www.escohotado.com/historiageneraldelasdrogas/opiu.htm L'opiu na ''Hestoria xeneral de les drogues'', d'Antonio Escohotado]
* [http://www.mind-surf.net/drogues/opiu.htm Mind-surf.net/drogues/opiu.htm] (más sobre l'opiu).
* [http://www.erowid.org/chemicals/opiates/opiates.shtml Erowid.org/chemicals/opiates/opiates.shtml] (n'inglés).
* [http://www.secffaa.mil.do/drogues/opiu.htm Secffaa.mil.do/drogues/opiu.htm]
* [http://www.poppies.org/gallery/ Poppies.org/gallery] (galería de semeyes de la ''papaver somníferum).
* [http://web.archive.org/web/http://www.geopium.org/Photos/Pavots_Poppies/pavotspoppies.htm Geopium.org/Photos/Pavots_Poppies/pavotspoppies.htm] (semeyes d'adormideres).
* [http://el-durru.blogspot.com/2008/01/falamos-de-opiu-1.html A.V.Y. María] L'opiu según el Dioscórides (propiedaes melecinales).


{{Tradubot|Opio}}

[[Categoría:Códigu ATC A]]
[[Categoría:Antipropulsivos]]
[[Categoría:Códigu ATC N]]
[[Categoría:Analxésicos]]
[[Categoría:Narcóticos]]
[[Categoría:Guerres del opiu]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>l0518t3zlxqdzus4z21p0ghg62g23ym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703211</id>
      <parentid>3703169</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23352" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
[[Ficheru:Raw opium.jpg|thumb|Opiu en brutu.]]
El '''opiu''' ye un amiestu complexo de [[Látex|sustances]] que s'estrayi de les [[cápsula (botánica)|cápsules]] de l'[[Papaver somniferum|adormidera]] (''Papaver somniferum''), que contién la [[Narcóticu|droga narcótica]] y [[analxésicu|analxésica]] llamada [[morfina]] y otros [[alcaloide]]s.

L'adormidera (''Papaver somniferum''), igual a una [[Papaver rhoeas|amapola común]], ye una planta que puede llegar a crecer un metro y mediu. Destaquen les sos flores blanques, violetes o fucsies.

Ye una planta añal que puede empezar el so ciclu na seronda, anque lo habitual nel hemisferiu norte ye a partir de [[xineru]]. Floria ente abril y xunu dependiendo de la llatitú, l'altor y la variedá de la planta, momentu nel que puede dar# en la gueta del opiu.

== Etimoloxía ==

El términu «opiu» deriva del griegu ''ópion'' que significa ‘zusmiu’, refiriéndose al látex que exuda l'adormidera al cortala.

Otros nomes del opiu son ''o-fu-jung'' (‘venenu negru’ en [[idioma chinu|chinu]]), ''ahiphema'' en [[hindi]] o ''schemeteriak'' en [[idioma persa|persa]]. N'inglés tamién se conoz col acrónimu GOM (''God's Own Medicine:'' ‘la mesma medicina de Dios’).

== Historia ==

[[Ficheru:Interior chinese lodging house, san francisco.JPG|300px|thumb|Fumadero d'opiu nuna casa de güéspedes china en [[San Francisco (California)|San Francisco]] (c. 1890)]]

En tablillas [[sumeria|sumeries]] del [[mileniu III a. de C|tercer mileniu]] [[a. de C]] mentar por aciu una pallabra que tamién significa ‘esfrutar’. Nos cilindros [[Babilonia|babilónicos]] más antiguos atópense representaciones de cabeces d'adormidera. Nel palaciu d'[[Ashurnasirpal II]] en [[Nimrud]] ([[Asiria]], actual [[Iraq]]) esistía un [[baxorrelieve]] d'una diosa arrodiada d'adormideres, creáu nel añu [[sieglu IX e.C.|879&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] (anguaño atópase nel [[Muséu Metropolitanu de Nueva York]], na galería d'arte asirio). En delles imáxenes de la cultura [[Creta|cretense]]-[[Micenas|micénica]] amuésense los efeutos de l'adormidera n'imáxenes. {{ensin referencies}}

[[Ficheru:HeroinWorld.png|thumb|400px|Mapa del cultivu d'opiu pa la producción de [[heroína]].]]

El so emplegu médicu remóntase quiciabes al [[Antiguu Exiptu]], onde munchos [[xeroglíficu|xeroglíficos]] menten el zusmiu que s'estrayía d'estes cabeces (l'opiu) y encamentar como analxésicu y calmante, tantu en pomaes como per vía oral y rectal. Unu de los sos emplegos reconocíos, según el [[papiru Ebers]], ye «evitar que los ñácaros glayen fuerte». L'opiu [[Tebas (Exiptu)|tebaico]]&lt;!-- (tebanu refierse sicasí a la Tebas griega) --&gt; apaez mentáu yá por [[Homero]] (na ''[[Odisea]]'') como daqué que «fai escaecer cualquier pena», y simbolizaba la máxima calidá en tola cuenca mediterránea.

En tiempos del poeta épicu griegu [[Hesíodo]] ([[sieglu VII e.C.|s. VII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), la ciudá que depués se llamaría [[Sición]] llamábase [[Mekone]] (‘adormidera’). Esta planta foi siempres símbolu de [[Deméter]], diosa de la fecundidá. Les muyeres casaes ensin fíos portaben broches y anfileres cola forma del so frutu, y los namoraos resfregaben pétalos secos pa pescudar polos chasquíos el futuru de la so rellación.

Los griegos cultivar y utilizaben con fines [[lúdicu|lúdicos]] y melecinales: como analxésicu, en forma de fervinchos o col opiu en brutu pal dolor de mueles, como antidiarreico, fiebres y pa faer dormir a los neños.

L'historiador [[Heródoto]] (m. [[sieglu V e.C.|425&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) fai la primer mención esplícita del usu melecinal d'esta droga. Nos primeros templos d'[[Esculapio]] (que yeren instituciones asemeyaes a los hospitales actuales), namás llegar los pacientes yeren sometíos a una ''incubatio'' o ‘suañu sanador’.

[[Hipócrates]] ye'l que-y da'l so nome actual a la droga, que traduz ''opós mekonos:'' ‘zusmiu d'[[Papaver somniferum|adormidera]]’. Él encamentar como tratamientu pa la histeria, que considera como una «[[fiebre uterino|aforfugamientu uterín]]».

Nel sieglu [[sieglu III e.C.|III]][[antes de la era común|&amp;nbsp;edC]], el filósofu y científicu griegu [[Teofrasto]] (372-287&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) estudia l'opiu nos sos trataos botánicos:
* ''Hestoria de les plantes''&lt;!-- testu griegu traducíu al llatín como ''Hestoria plantarum'' --&gt;, en nueve libros (orixinalmente diez).
* ''Sobre les causes de les plantes''&lt;!-- testu griegu traducíu al llatín como ''De causis plantarum'' --&gt;, en seis libros (orixinalmente ocho).

[[Heráclides de Tarento]], médicu de [[Filipo I de Macedonia|Filipo I]] contribuyó a fomentar el so espardimientu, preconizándolo pa «aselar cualquier dolor».

Los médicos griegos volviéronse espertos en crear antídotos pal envelenamientu, que —tomaos cotidianamente— inmunizaban al usuariu. Estes ''zeriaka'' o [[triaca|triaques]] conteníen venenos (como la cicuta y el acónito), pero en pequeñes dosis. Col tiempu llegó a haber más de mil recetes de triacas, y toes conteníen distintes cantidaes d'opiu.

Cuando [[Galeno]] iguó'l so ''Antídotu Magno'', nel [[sieglu II]], yá la proporción de zusmiu d'adormidera nes triacas creciera hasta ser un 40{{esd}}% del total. Siguiendo los sos encamientos, l'emperador Marco Aurelio abría les mañanes con una porción d'opiu grande como una fabona d'Exiptu y desleída en vinu tibio».

Práuticamente tolos emperadores romanos usaben a diariu triacas. [[Nerva]], [[Traxanu]], [[Adriano]], [[Septimio Severu]] y [[Caracalla]] emplegaron opiu puru en terapia [[agonía|agónica]] y como [[eutanasia|eutanásico]].

El mesmu tipu de suicidiu utilizaben incontables ciudadanos romanos, patricios y plebeyos, pos eso considerábase una prueba de grandor moral.

Como comenta [[Pliniu'l Vieyu]], «de los bienes que la naturaleza concedió al home nengunu hai meyor qu'una muerte a tiempu, y lo óptimo ye que cada cual pueda dá-yla a sigo mesmu» (''Historia Natural,'' 18.2.9).

Los romanos acuñaron monedes cola figura de l'adormidera. Nel so llibru ''Materia médico'', que ye'l tratáu [[farmacoloxía|farmacolóxicu]] más influyente de l'Antigüedá, [[Dioscórides]] describe l'opiu como daqué que «''quita totalmente el dolor, apanga la tos, acuarta los fluxos estomacales y aplícase a quien dormir nun pueden''». Por él —y por munchos otros escritores romanos— sábese que la demanda d'opiu entepasaba la ufierta, siendo frecuente la so adulteración.

Mientres l'Imperiu l'opiu, como la farina, foi un bien de preciu controláu, col cual nun se dexaba especular. Nel añu 301, un edictu de Diocleciano sobre precios afitaba'l del ''modius'' castrense (una vasía con capacidá pa 17,5 llitros) en 150 denarios (unos 10 denarios per quilu). Sicasí'l quilu de [[ḥaxís]] (un bien de preciu llibre) costaba entós 80 denarios el quilu. Poco dempués, nel añu 312, un censu reveló qu'hubo 793 tiendes dedicaes a vender el productu na ciudá de Roma, y que'l so volume de negociu representó'l 15% de tola recaldación fiscal.

Sicasí, esti terrible consumu nun xenera problemes d'orde públicu o priváu. Anque se cunten por millones, los usuarios regulares d'opiu nun se consideren enfermos nin marxinaos sociales. El costume de tomar esta droga nun s'estrema de cualesquier otra costume —como madrugar o tresnochar, faer enforma o pocu exerciciu, pasar la mayor parte del tiempu fuera o dientro de casa—. D'ende que nun haya en llatín una espresión equivalente a «opiómano», magar yá había siquier una docena d'equivalentes a «dipsómano» (alcohólicu).

[[Ficheru:Gold Cure.png|thumb|200px|Remediu pa l'adicción al opiu, el [[alcoholismu]] y la [[neurastenia]] («''Viéndese namái en pareyes. Arrodiamos el mundu''»).]]

Falta na Antigüedá quien considere l'opiu como [[panacea universal |panacea]], y tamién como cosa despreciable. Dende tiempos d'[[Heródoto]] hasta'l autores de triacas nun hai una sola noticia de daquién envilecido pol usu del opiu.

Esta planta llegó dende la cuenca mediterránea portada por [[Alexandru Magnu]] hasta Asia.

En [[Persia]], nel sieglu XI, el médicu, filósofu y científicu Ibn Sīnā ([[Avicena]]) —el mayor médicu de la cultura islámica clásica— utilizar como eutanásico. Y el so predecesor [[Al-Razi]] o Rhazes, tamién persa, da a esa sustancia un llugar dominante na [[farmacopea]] como [[anestésicu]] y [[analxésicu]].

Nel califatu de [[Córdoba (España)]], vuelve preparar la triaca magna o galéncia pa la corte d'[[Abderramán III|Abderramán]]; tamién apaecen ellí dellos llibros sobre botánica melecinal y farmacia, inconcebibles en cualquier reinu cristianu de la dómina.

Tomando como nucleu productor los plantíos [[Turquía|turques]] y [[Irán|iranines]], la rápida espansión del Islam tremó l'opiu dende Xibraltar hasta Malasia, en pastillas que dacuando llevaben el sellu ''mash Allah'' (‘regalu de Dios’).
Escontra'l sieglu IX los sos usuarios solíen comelo, anque los perses yá acostumaben fumalo; tamién yera frecuente consumilo en xarabes d'uva, entemecíu con ḥaxís.

[[Ficheru:Opium smoking 1874.jpg|thumb|300px|Representación d'un fumadero d'opiu del East End londinense, 1874.]]

La cultura árabe sirvir del opiu como euforizante xeneral, recomendable pal tránsitu de la segunda a la tercer edá, y pa sobrollevar los apulmonamientos d'esta postrera. Consumíase tantu en priváu como en ''divanes'' públicos (equivalente a los casinos occidentales).

Según Hans Sachs, un famosu autor de calendarios, a mediaos del x. XVI escribe:

{{Cita|Al percorrer el campu de batalla, vieron con sorpresa que los sarracenos siguíen teniendo'l falu duru y erecto. El médicu de campaña —ensin dar amueses d'estrañedá— esplicólos qu'aquello nun tenía nada d'estraordinariu, pos de toos yera bien sabíu que los turcos acostumaben tomar opiu, y que l'opiu produz escitación sexual entá dempués de la muerte.|Hans Sachs}}

Munches medicines del [[sieglu XIX]] basar nuna preparación a base d'opiu, el [[láudano]].

=== Guerres del opiu ===

{{AP|Guerres del opiu}}
[[Ficheru:Destruction of opium in 1839.jpg|thumb|300px|Funcionarios chinos destrúin una partida d'opiu d'esportación.]]
El mercadéu d'opiu per parte del [[Reinu Xuníu]], [[Francia]] y [[Estaos Xuníos]] a [[China]] xeneró un conflictu de grandes proporciones. Los chinos consideraben qu'Occidente nun tenía nada de valor colo que comerciar, pero los comerciantes británicos y estauxunidenses, fuertemente sofitaos pola Corona británica, vieron nel opiu la posibilidá de tener intercambiu.

L'opiu y los sos derivaos ([[morfina]], [[heroína]], etc.) constitúin les drogues más adictives. Por casu, un trabayador mediu chinu adictu al opiu gastaba dos terceres partes del so sueldu nesta droga, dexando a la so familia na miseria{{añedir referencies}}. Para [[1839]] l'opiu yá taba al algame de los obreros y llabradores.

Xenerar con esto una epidemia d'adictos en [[China]], polo que'l mesmu emperador tuvo de tomar cartes nel asuntu, nomando a [[Lin Hse Tsu]] por que frenara el tráficu d'opiu. Cuando [[Ḥong Kong]] foi devuelta a China en [[1997]], lo primero que fixeron foi poner una estatua de Lin, consideráu como un héroe nacional ente los chinos.{{añedir referencies}}

[[Lin Hse Tsu]] mandó una carta a la Reina [[Victoria I]] del Reinu Xuníu pidiéndo-y que non traficara más con opiu [http://acc6.its.brooklyn.cuny.edu/~phalsall/texts/com-lin.html (1)]. Sicasí, la reina Victoria nun aportó a los pidimientos chinos, españando pocu dempués la [[Primer Guerra del Opiu]], que xeneró un estímulu por que más mercaderes fueren a China dende Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu. Munches de les grandes fortunes d'Estaos Xuníos fueron basaes nesti narcotráficu, que yera tapáu, pos dicíen que se comerciaba con té o tabacu. Llamábase-y China Trade o Far East Trade.

[[Ficheru:Manchukuo-poppy harvest.jpg|thumb|300px|Nuevu china collechando frutos d'adormidera en [[Manchukuo]].]]
 
Por causa de l'alta demanda de productos y la baxa demanda de mercancíes, Gran Bretaña tenía un gran déficit comercial con China y tenía de pagar estos artículos con dineru. Gran Bretaña empezó a esportar illegalmente opiu a China dende la India Británica nel sieglu XVIII pa compensar el so déficit. El comerciu del opiu creció rápido, y el fluxu de plata empezó a amenorgase. En 1892, l'Emperador Daoguang prohibió la venta y el consumu d'opiu pola mor del gran númberu d'adictos.
L'emperador censuró l'opiu en China debíu al efeuto negativu d'ésti na población. Los británicos sicasí, víen al opiu como'l mercáu ideal que los ayudar a compensar el gran comerciu con China. Estes guerres y los subsiguientes trataos roblaos ente les potencies dieron como resultáu que dellos puertos de China abrir al comerciu con Occidente, lo que condució en parte a la cayida de la economía china. Estes guerres considérense la primer guerra d'opiu

== Estraición y preparación ==

L'opiu estrayer realizando incisiones superficiales nes cabeces, inda verdes, de l'adormidera unos díes dempués de cayese los pétalos de les flores. Les cortes exudan un [[látex]] blancu y llechientu, que al ensugase convertir nuna resina pegañosa marrón. Esta resina rallar de les cabeces llográndose asina l'opiu en brutu. Al dexar ensugar esti mientres más tiempu, convertir nuna piedra más escura y cristalina al empar que pierde agua y concéntrense los alcaloides.

[[Ficheru:Adormiderachorreando.JPG|thumb|200px|Cabeces d'adormidera recién raxaes.]]

=== Alcaloides ===

L'opiu contién los siguientes alcaloides, derivaos del metabolismu de los [[aminoácidos]] fenilalanina y tirosina:
[[Ficheru:Papaver somniferum 01.jpg|thumb|200px|Cabeza d'adormidera a la que yá se -y cayeron los pétalos.]]

'''Fenantrenos (Morfinanos)'''
* [[Morfina]] ente'l 10-15{{esd}}%
* [[Heroína]]
* [[Codeína]]
* [[Tebaína]]

'''Benzilisoquinoleínas'''
* [[Narcotina]]
* [[Papaverina]]
* [[Noscapina]]
* [[Narceína]]

Pa la estraición de los principios activos utilízase'l métodu Gregory, recoyendo tola planta, escluyendo raigaños y fueyes (paya d'adormidera), esmagayándola y esleiéndola n'ácidos, tratándola dempués con un procesu acedu/base. Esti métodu foi creáu nel Reinu Xuníu mientres la Segunda Guerra Mundial.

== Granes d'adormidera ==

Una vegada ensuga la planta, les cabeces contienen centenares de granes redondes d'un milímetru de diámetru aprosimao, que salen de manera natural poles abertures de la parte cimera de la planta, debaxo de la corona. Les granes nun contienen alcaloides, o los contienen pero en cantidá irrelevante.{{añedir referencies}}

== Efeutos ==

Los primeros efeutos déxense notar como relaxación y [[somnolencia]]. A midida que crez l'efeutu, siéntense formiguéu y [[Picor_(pruyiciu)|picor]]es en tol cuerpu, dexar de sentir dolor, si carecíase, y auméntase la sensación táctil. A midida que caise nos efeutos narcóticos, empezar a suañar en duermevela y siéntese una gran relaxación. 

[[Ficheru:opiumball.jpg|thumb|200px|Bola de 200 gramos d'opiu.]]

== Maneres de consumu ==

===Fumáu===

Tradicionalmente prepárase l'opiu esleiéndolo n'agua y calecer a poco fueu. Depués penerar y calezse otra vegada hasta evaporar tola agua. La resultancia ye un preparáu pa fumar ensin [[cera|ceres]] y otres sustances ensin deseyar, con un nivel de [[morfina]] más concentráu, anque tamién ye posible fumar l'opiu en brutu. 

El métodu más eficiente consiste n'utilizar un [[cuchiellu]] calecíu en caldia, aplicándolo sobre la piedra d'opiu y esneldando tol fumu resultante con un [[embudu]].

Otru sistema consiste nuna [[pipa]] metálica, por que el opiu pueda llegar a ferver, y abondo llarga por que'l fumu esfrézase.

Tamién puede fumase en [[papel d'aluminiu]], anque lu toma más tiempu tresformase en gota y correr papel embaxo.

Un pitu d'opiu nun llega a la temperatura fayadizo y piérdese gran parte de la so efeutividá.

===Inxeríu===

Al inxerir opiu, lo primero que se nota ye'l so desagradable sabor. Inxeríu, los efeutos pueden tardar ente media hora y dos hores n'empezar, y caltenese d'ocho a catorce hores. Inxerir opiu per vía oral afecta más que fumalo.

===[[Tisana]]===

Cola planta seca esmagayada, puede preparar una [[fervinchu]].

[[Ficheru:Akha man with opium pipe.jpg|thumb|300px|Home ''akha'' fumando opiu en pipa.]]

Danse casos en que l'opiu ye preparáu nuna cuyar como si fuera [[heroína]] ya inyéctase direutamente nes venes, métodu contraproducente, pos produz dolor ya inflamación posteriores.

=== Preparaos melecinales ===

L'opiu tamién puede ser utilizáu pa la ellaboración de distintos [[Fórmula maxistral|preparaos maxistral]]es tales como'l [[láudano]] y el mestranzu [[paregórico]], pa ser inxeríos per vía oral.

== Ensayos ==
=== Ensayos botánicos ===
* Mases redondes o ovoides de consistencia variable, golor típico y desagradable, sabor picante y amargoso.
* Microscopiu: Mases abuxaes y granulientes, restos de epicarpio en forma de piel de pantera, vasos, cristales y dellos granos d'almidón.

=== Ensayos físicu-químicos ===
* Ensayos xenerales d'alcaloides
* Reaición de Marquis: (Formaldehído + Ac. Sulfúricu + MeOH --&gt; Morfina da color coloráu y codeína color azul.
* Estractu aguacientu d'opiu: Ac mecónico + FeCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;--&gt; color coloráu, que persiste al añedir HCl.

* Los distintos alcaloides poner de manifiestu por [[Cromatografía en capa fina|CCF]], revelando con iodobismutato de potasiu y sulfúricu, reparar bandes de distintu color de morfina, codeína, papaverina y tebaína.
* Por aciu [[Cromatografía líquida d'alta eficacia|HPLC]] determinar la cantidá d'alcaloides, que tocantes a morfina tien de tar sobre un 10% y de codeína, un 2%.

== Llexislación ==

Na mayoría de los países del mundu, esta [[droga]] ta catalogada nes del grupu I, polo que ta rigorosamente prohibíu'l so comerciu y posesión con fines codalosos. Ye una droga illegal.

== L'opiu nel mundu ==

La producción llegal d'opiu nel mundu ta llexisláu pola [[Convención Única sobre Estupefacientes]] de [[Naciones Xuníes]] y otros trataos, so la supervisión individual de cada país productor. El mercáu d'esportación mundial regular a raigañu del descubrimientu, en [[1930]], d'una gran rede internacional que lo introducía nel mercáu negru a partir de la producción llegal.

Bien pocos países autoricen llegalmente el cultivu d'[[Papaver somniferum|adormidera o amapola]] pa producir opiu y estrayer los sos principios activos como la [[morfina]] y la [[codeina]], ente otros. Estos países son la [[India]], [[Francia]], [[Turquía]], [[Serbia]] y [[España]], concentrándose la mayor parte de los cultivos nel sur de la [[Península Ibérica|península ibérica]].

[[Ficheru:Opium poppy.jpg|thumb|200px|Adormidera coles sos flores.]]

La India ye'l mayor productor llegal a nivel mundial y l'únicu que produz opiu a la manera tradicional de la incisión.

Otros países que cultiven opiu pa la esportación llegal son Francia, cola so compañía [[Francopia]], que produz el 25% de la demanda mundial, con ventes alredor de 60 millones d'euros, amás de la rexón de [[Tasmania]] n'[[Australia]].

El [[Sudeste Asiáticu]], concretamente [[Birmania]], ye unu de los mayores productores y esportadores illegales d'opiu en forma de [[heroína]] a nivel mundial, dándose los trés cuartes partes d'esta producción y comercialización mundial n'[[Afganistán]]. Nel casu afganu, el problema tratar de regular otorgándo llicencies a los cultivadores llocales, per parte de Naciones Xuníes, pa la so esportación llegal, anque tamién por aciu la quema de campos y destrucción de granxes de producción por aiciones militares.

[[Estaos Xuníos]] ye'l mayor consumidor de productos farmacéuticos derivaos del opiu tantu llegales (morfina) como illegales (heroina).

Anguaño, el [[Conseyu de Senlis]] promueve una iniciativa sol lema de «Amapola pa Medicines» que trata de la posible producción d'una marca afganistana de morfina nos pueblos afganistanos.[http://www.senliscouncil.net] Esti proyeutu va utilizar los dos recursos qu'esisten nes zones rurales d'Afganistán: 
# La tradición y l'esperiencia de cultivar l'amapola.
# Los sistemes llocales de control social.
Combinando estos dos realidaes de les comunidaes llocales, puede fomentase actividaes económiques na economía llegal y faer un primer pasu nel procesu importante de desenvolvimientu rural.

Nun artículu publicáu en 2007 na revista ''The Washington Quarterly'', Peter van Ham y Jorrit Kamminga espliquen en más detalle los diversos elementos d'un sistema de «Amapola pa Medicines» que, según los autores, va funcionar como ponte ente'l problema de desenvolvimientu y la crisis de seguridá nel país asiáticu.

== Obres lliteraries que traten sobre l'opiu ==

* ''[[Confesiones d'un inglés comedor d'opiu]]'', novela de [[Thomas De Quincey|Thomas de Quincey]].
* ''[[Los paraísos artificiales]]'', de [[Charles Baudelaire]].
* ''La puerta de los cien penes'', cuentu de [[Rudyard Kipling]].
* ''Fumadores d'opiu'', rellatos de Jules Boissière.
* ''Opiu, el diariu d'una desintosicación'', obra de [[Jean Cocteau]].
* ''Autobiografía d'un adictu al opiu''. d'Herbert R. Robinson, títulu que fai referencia a la obra de Thomas de Quincey.
* ''[[Yonqui (novela)|Yonqui]]'' y ''[[La xinta desnuda (novela)|La xinta desnuda]]'', noveles de [[William Burroughs]].
* ''[[Opiu nes nubes]]'', de [[Rafael Chaparro Madiedo]].
* ''Opiu'', novela de [[Maxence Fermine]].
* ''Tou baxu'l cielu'', novela de [[Matilde Asensi]].
* ''Narcopolis'', novela de [[Jeet Thayil]].
* ''[[La piedra llunar]]'', novela de [[Wilkie Collins]].
* ''Caleyón de Dolores'', novela de Francisco Pérez d'Antón. 
* ''[[Narcopólis]]'' ([[:en:Narcopolis|en]]), novela de [[Jeet Thayil]].
* ''El pianista recostado nel opiu'', novela de Alexandra Risley.
* ''Cantar de tumba'', novela de Julian Herbert.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://www.escohotado.com/historiageneraldelasdrogas/opiu.htm L'opiu na ''Hestoria xeneral de les drogues'', d'Antonio Escohotado]
* [http://www.mind-surf.net/drogues/opiu.htm Mind-surf.net/drogues/opiu.htm] (más sobre l'opiu).
* [http://www.erowid.org/chemicals/opiates/opiates.shtml Erowid.org/chemicals/opiates/opiates.shtml] (n'inglés).
* [http://www.secffaa.mil.do/drogues/opiu.htm Secffaa.mil.do/drogues/opiu.htm]
* [http://www.poppies.org/gallery/ Poppies.org/gallery] (galería de semeyes de la ''papaver somníferum).
* [http://web.archive.org/web/http://www.geopium.org/Photos/Pavots_Poppies/pavotspoppies.htm Geopium.org/Photos/Pavots_Poppies/pavotspoppies.htm] (semeyes d'adormideres).
* [http://el-durru.blogspot.com/2008/01/falamos-de-opiu-1.html A.V.Y. María] L'opiu según el Dioscórides (propiedaes melecinales).


{{Tradubot|Opio}}

[[Categoría:Códigu ATC A]]
[[Categoría:Antipropulsivos]]
[[Categoría:Códigu ATC N]]
[[Categoría:Analxésicos]]
[[Categoría:Narcóticos]]
[[Categoría:Guerres del opiu]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>aaqh5bl8xv0f4c1sdwt28c80oq0k1rb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703213</id>
      <parentid>3703211</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23357" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
[[Ficheru:Raw opium.jpg|thumb|Opiu en brutu.]]
El '''opiu''' ye un amiestu complexo de [[Látex|sustances]] que s'estrayi de les [[cápsula (botánica)|cápsules]] de l'[[Papaver somniferum|adormidera]] (''Papaver somniferum''), que contién la [[Narcóticu|droga narcótica]] y [[analxésicu|analxésica]] llamada [[morfina]] y otros [[alcaloide]]s.

L'adormidera (''Papaver somniferum''), igual a una [[Papaver rhoeas|amapola común]], ye una planta que puede llegar a crecer un metro y mediu. Destaquen les sos flores blanques, violetes o fucsies.

Ye una planta añal que puede empezar el so ciclu na seronda, anque lo habitual nel hemisferiu norte ye a partir de [[xineru]]. Floria ente abril y xunu dependiendo de la llatitú, l'altor y la variedá de la planta, momentu nel que puede dar# en la gueta del opiu.

== Etimoloxía ==

El términu «opiu» deriva del griegu ''ópion'' que significa ‘zusmiu’, refiriéndose al látex que exuda l'adormidera al cortala.

Otros nomes del opiu son ''o-fu-jung'' (‘venenu negru’ en [[idioma chinu|chinu]]), ''ahiphema'' en [[hindi]] o ''schemeteriak'' en [[idioma persa|persa]]. N'inglés tamién se conoz col acrónimu GOM (''God's Own Medicine:'' ‘la mesma medicina de Dios’).

== Historia ==

[[Ficheru:Interior chinese lodging house, san francisco.JPG|300px|thumb|Fumadero d'opiu nuna casa de güéspedes china en [[San Francisco (California)|San Francisco]] (c. 1890)]]

En tablillas [[sumeria|sumeries]] del [[mileniu III a. de C|tercer mileniu]] [[a. de C]] mentar por aciu una pallabra que tamién significa ‘esfrutar’. Nos cilindros [[Babilonia|babilónicos]] más antiguos atópense representaciones de cabeces d'adormidera. Nel palaciu d'[[Ashurnasirpal II]] en [[Nimrud]] ([[Asiria]], actual [[Iraq]]) esistía un [[baxorrelieve]] d'una diosa arrodiada d'adormideres, creáu nel añu [[sieglu IX e.C.|879&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] (anguaño atópase nel [[Muséu Metropolitanu de Nueva York]], na galería d'arte asirio). En delles imáxenes de la cultura [[Creta|cretense]]-[[Micenas|micénica]] amuésense los efeutos de l'adormidera n'imáxenes. {{ensin referencies}}

[[Ficheru:HeroinWorld.png|thumb|400px|Mapa del cultivu d'opiu pa la producción de [[heroína]].]]

El so emplegu médicu remóntase quiciabes al [[Antiguu Exiptu]], onde munchos [[xeroglíficu|xeroglíficos]] menten el zusmiu que s'estrayía d'estes cabeces (l'opiu) y encamentar como analxésicu y calmante, tantu en pomaes como per vía oral y rectal. Unu de los sos emplegos reconocíos, según el [[papiru Ebers]], ye «evitar que los ñácaros glayen fuerte». L'opiu [[Tebas (Exiptu)|tebaico]]&lt;!-- (tebanu refierse sicasí a la Tebas griega) --&gt; apaez mentáu yá por [[Homero]] (na ''[[Odisea]]'') como daqué que «fai escaecer cualquier pena», y simbolizaba la máxima calidá en tola cuenca mediterránea.

En tiempos del poeta épicu griegu [[Hesíodo]] ([[sieglu VII e.C.|s. VII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), la ciudá que depués se llamaría [[Sición]] llamábase [[Mekone]] (‘adormidera’). Esta planta foi siempres símbolu de [[Deméter]], diosa de la fecundidá. Les muyeres casaes ensin fíos portaben broches y anfileres cola forma del so frutu, y los namoraos resfregaben pétalos secos pa pescudar polos chasquíos el futuru de la so rellación.

Los griegos cultivar y utilizaben con fines [[lúdicu|lúdicos]] y melecinales: como analxésicu, en forma de fervinchos o col opiu en brutu pal dolor de mueles, como antidiarreico, fiebres y pa faer dormir a los neños.

L'historiador [[Heródoto]] (m. [[sieglu V e.C.|425&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) fai la primer mención esplícita del usu melecinal d'esta droga. Nos primeros templos d'[[Esculapio]] (que yeren instituciones asemeyaes a los hospitales actuales), namás llegar los pacientes yeren sometíos a una ''incubatio'' o ‘suañu sanador’.

[[Hipócrates]] ye'l que-y da'l so nome actual a la droga, que traduz ''opós mekonos:'' ‘zusmiu d'[[Papaver somniferum|adormidera]]’. Él encamentar como tratamientu pa la histeria, que considera como una «[[fiebre uterino|aforfugamientu uterín]]».

Nel sieglu [[sieglu III e.C.|III]][[antes de la era común|&amp;nbsp;edC]], el filósofu y científicu griegu [[Teofrasto]] (372-287&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) estudia l'opiu nos sos trataos botánicos:
* ''Hestoria de les plantes''&lt;!-- testu griegu traducíu al llatín como ''Hestoria plantarum'' --&gt;, en nueve libros (orixinalmente diez).
* ''Sobre les causes de les plantes''&lt;!-- testu griegu traducíu al llatín como ''De causis plantarum'' --&gt;, en seis libros (orixinalmente ocho).

[[Heráclides de Tarento]], médicu de [[Filipo I de Macedonia|Filipo I]] contribuyó a fomentar el so espardimientu, preconizándolo pa «aselar cualquier dolor».

Los médicos griegos volviéronse espertos en crear antídotos pal envelenamientu, que —tomaos cotidianamente— inmunizaban al usuariu. Estes ''zeriaka'' o [[triaca|triaques]] conteníen venenos (como la cicuta y el acónito), pero en pequeñes dosis. Col tiempu llegó a haber más de mil recetes de triacas, y toes conteníen distintes cantidaes d'opiu.

Cuando [[Galeno]] iguó'l so ''Antídotu Magno'', nel [[sieglu II]], yá la proporción de zusmiu d'adormidera nes triacas creciera hasta ser un 40{{esd}}% del total. Siguiendo los sos encamientos, l'emperador Marco Aurelio abría les mañanes con una porción d'opiu grande como una fabona d'Exiptu y desleída en vinu tibio».

Práuticamente tolos emperadores romanos usaben a diariu triacas. [[Nerva]], [[Traxanu]], [[Adriano]], [[Septimio Severu]] y [[Caracalla]] emplegaron opiu puru en terapia [[agonía|agónica]] y como [[eutanasia|eutanásico]].

El mesmu tipu de suicidiu utilizaben incontables ciudadanos romanos, patricios y plebeyos, pos eso considerábase una prueba de grandor moral.

Como comenta [[Pliniu'l Vieyu]], «de los bienes que la naturaleza concedió al home nengunu hai meyor qu'una muerte a tiempu, y lo óptimo ye que cada cual pueda dá-yla a sigo mesmu» (''Historia Natural,'' 18.2.9).

Los romanos acuñaron monedes cola figura de l'adormidera. Nel so llibru ''Materia médico'', que ye'l tratáu [[farmacoloxía|farmacolóxicu]] más influyente de l'Antigüedá, [[Dioscórides]] describe l'opiu como daqué que «''quita totalmente el dolor, apanga la tos, acuarta los fluxos estomacales y aplícase a quien dormir nun pueden''». Por él —y por munchos otros escritores romanos— sábese que la demanda d'opiu entepasaba la ufierta, siendo frecuente la so adulteración.

Mientres l'Imperiu l'opiu, como la farina, foi un bien de preciu controláu, col cual nun se dexaba especular. Nel añu 301, un edictu de Diocleciano sobre precios afitaba'l del ''modius'' castrense (una vasía con capacidá pa 17,5 llitros) en 150 denarios (unos 10 denarios per quilu). Sicasí'l quilu de [[ḥaxís]] (un bien de preciu llibre) costaba entós 80 denarios el quilu. Poco dempués, nel añu 312, un censu reveló qu'hubo 793 tiendes dedicaes a vender el productu na ciudá de Roma, y que'l so volume de negociu representó'l 15% de tola recaldación fiscal.

Sicasí, esti terrible consumu nun xenera problemes d'orde públicu o priváu. Anque se cunten por millones, los usuarios regulares d'opiu nun se consideren enfermos nin marxinaos sociales. El costume de tomar esta droga nun s'estrema de cualesquier otra costume —como madrugar o tresnochar, faer enforma o pocu exerciciu, pasar la mayor parte del tiempu fuera o dientro de casa—. D'ende que nun haya en llatín una espresión equivalente a «opiómano», magar yá había siquier una docena d'equivalentes a «dipsómano» (alcohólicu).

[[Ficheru:Gold Cure.png|thumb|200px|Remediu pa l'adicción al opiu, el [[alcoholismu]] y la [[neurastenia]] («''Viéndese namái en pareyes. Arrodiamos el mundu''»).]]

Falta na Antigüedá quien considere l'opiu como [[panacea universal |panacea]], y tamién como cosa despreciable. Dende tiempos d'[[Heródoto]] hasta'l autores de triacas nun hai una sola noticia de daquién envilecido pol usu del opiu.

Esta planta llegó dende la cuenca mediterránea portada por [[Alexandru Magnu]] hasta Asia.

En [[Persia]], nel sieglu XI, el médicu, filósofu y científicu Ibn Sīnā ([[Avicena]]) —el mayor médicu de la cultura islámica clásica— utilizar como eutanásico. Y el so predecesor [[Al-Razi]] o Rhazes, tamién persa, da a esa sustancia un llugar dominante na [[farmacopea]] como [[anestésicu]] y [[analxésicu]].

Nel califatu de [[Córdoba (España)]], vuelve preparar la triaca magna o galéncia pa la corte d'[[Abderramán III|Abderramán]]; tamién apaecen ellí dellos llibros sobre botánica melecinal y farmacia, inconcebibles en cualquier reinu cristianu de la dómina.

Tomando como nucleu productor los plantíos [[Turquía|turques]] y [[Irán|iranines]], la rápida espansión del Islam tremó l'opiu dende Xibraltar hasta Malasia, en pastillas que dacuando llevaben el sellu ''mash Allah'' (‘regalu de Dios’).
Escontra'l sieglu IX los sos usuarios solíen comelo, anque los perses yá acostumaben fumalo; tamién yera frecuente consumilo en xarabes d'uva, entemecíu con ḥaxís.

[[Ficheru:Opium smoking 1874.jpg|thumb|300px|Representación d'un fumadero d'opiu del East End londinense, 1874.]]

La cultura árabe sirvir del opiu como euforizante xeneral, recomendable pal tránsitu de la segunda a la tercer edá, y pa sobrollevar los apulmonamientos d'esta postrera. Consumíase tantu en priváu como en ''divanes'' públicos (equivalente a los casinos occidentales).

Según Hans Sachs, un famosu autor de calendarios, a mediaos del x. XVI escribe:

{{Cita|Al percorrer el campu de batalla, vieron con sorpresa que los sarracenos siguíen teniendo'l falu duru y erecto. El médicu de campaña —ensin dar amueses d'estrañedá— esplicólos qu'aquello nun tenía nada d'estraordinariu, pos de toos yera bien sabíu que los turcos acostumaben tomar opiu, y que l'opiu produz escitación sexual entá dempués de la muerte.|Hans Sachs}}

Munches medicines del [[sieglu XIX]] basar nuna preparación a base d'opiu, el [[láudano]].

=== Guerres del opiu ===

{{AP|Guerres del opiu}}
[[Ficheru:Destruction of opium in 1839.jpg|thumb|300px|Funcionarios chinos destrúin una partida d'opiu d'esportación.]]
El mercadéu d'opiu per parte del [[Reinu Xuníu]], [[Francia]] y [[Estaos Xuníos]] a [[China]] xeneró un conflictu de grandes proporciones. Los chinos consideraben qu'Occidente nun tenía nada de valor colo que comerciar, pero los comerciantes británicos y estauxunidenses, fuertemente sofitaos pola Corona británica, vieron nel opiu la posibilidá de tener intercambiu.

L'opiu y los sos derivaos ([[morfina]], [[heroína]], etc.) constitúin les drogues más adictives. Por casu, un trabayador mediu chinu adictu al opiu gastaba dos terceres partes del so sueldu nesta droga, dexando a la so familia na miseria{{añedir referencies}}. Para [[1839]] l'opiu yá taba al algame de los obreros y llabradores.

Xenerar con esto una epidemia d'adictos en [[China]], polo que'l mesmu emperador tuvo de tomar cartes nel asuntu, nomando a [[Lin Hse Tsu]] por que frenara el tráficu d'opiu. Cuando [[Ḥong Kong]] foi devuelta a China en [[1997]], lo primero que fixeron foi poner una estatua de Lin, consideráu como un héroe nacional ente los chinos.{{añedir referencies}}

[[Lin Hse Tsu]] mandó una carta a la Reina [[Victoria I]] del Reinu Xuníu pidiéndo-y que non traficara más con opiu [http://acc6.its.brooklyn.cuny.edu/~phalsall/texts/com-lin.html (1)]. Sicasí, la reina Victoria nun aportó a los pidimientos chinos, españando pocu dempués la [[Primer Guerra del Opiu]], que xeneró un estímulu por que más mercaderes fueren a China dende Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu. Munches de les grandes fortunes d'Estaos Xuníos fueron basaes nesti narcotráficu, que yera tapáu, pos dicíen que se comerciaba con té o tabacu. Llamábase-y China Trade o Far East Trade.

[[Ficheru:Manchukuo-poppy harvest.jpg|thumb|300px|Nuevu china collechando frutos d'adormidera en [[Manchukuo]].]]
 
Por causa de l'alta demanda de productos y la baxa demanda de mercancíes, Gran Bretaña tenía un gran déficit comercial con China y tenía de pagar estos artículos con dineru. Gran Bretaña empezó a esportar illegalmente opiu a China dende la India Británica nel sieglu XVIII pa compensar el so déficit. El comerciu del opiu creció rápido, y el fluxu de plata empezó a amenorgase. En 1892, l'Emperador Daoguang prohibió la venta y el consumu d'opiu pola mor del gran númberu d'adictos.
L'emperador censuró l'opiu en China debíu al efeuto negativu d'ésti na población. Los británicos sicasí, víen al opiu como'l mercáu ideal que los ayudar a compensar el gran comerciu con China. Estes guerres y los subsiguientes trataos roblaos ente les potencies dieron como resultáu que dellos puertos de China abrir al comerciu con Occidente, lo que condució en parte a la cayida de la economía china. Estes guerres considérense la primer guerra d'opiu

== Estraición y preparación ==

L'opiu estrayer realizando incisiones superficiales nes cabeces, inda verdes, de l'adormidera unos díes dempués de cayese los pétalos de les flores. Les cortes exudan un [[látex]] blancu y llechientu, que al ensugase convertir nuna resina pegañosa marrón. Esta resina rallar de les cabeces llográndose asina l'opiu en brutu. Al dexar ensugar esti mientres más tiempu, convertir nuna piedra más escura y cristalina al empar que pierde agua y concéntrense los alcaloides.

[[Ficheru:Adormiderachorreando.JPG|thumb|200px|Cabeces d'adormidera recién raxaes.]]

=== Alcaloides ===

L'opiu contién los siguientes alcaloides, derivaos del metabolismu de los [[aminoácidos]] fenilalanina y tirosina:
[[Ficheru:Papaver somniferum 01.jpg|thumb|200px|Cabeza d'adormidera a la que yá se -y cayeron los pétalos.]]

'''Fenantrenos (Morfinanos)'''
* [[Morfina]] ente'l 10-15{{esd}}%
* [[Heroína]]
* [[Codeína]]
* [[Tebaína]]

'''Benzilisoquinoleínas'''
* [[Narcotina]]
* [[Papaverina]]
* [[Noscapina]]
* [[Narceína]]

Pa la estraición de los principios activos utilízase'l métodu Gregory, recoyendo tola planta, escluyendo raigaños y fueyes (paya d'adormidera), esmagayándola y esleiéndola n'ácidos, tratándola dempués con un procesu acedu/base. Esti métodu foi creáu nel Reinu Xuníu mientres la Segunda Guerra Mundial.

== Granes d'adormidera ==

Una vegada ensuga la planta, les cabeces contienen centenares de granes redondes d'un milímetru de diámetru aprosimao, que salen de manera natural poles abertures de la parte cimera de la planta, debaxo de la corona. Les granes nun contienen alcaloides, o los contienen pero en cantidá irrelevante.{{añedir referencies}}

== Efeutos ==

Los primeros efeutos déxense notar como relaxación y [[somnolencia]]. A midida que crez l'efeutu, siéntense formiguéu y [[Picor_(pruyiciu)|picor]]es en tol cuerpu, dexar de sentir dolor, si carecíase, y auméntase la sensación táctil. A midida que caise nos efeutos narcóticos, empezar a suañar en duermevela y siéntese una gran relaxación. 

[[Ficheru:opiumball.jpg|thumb|200px|Bola de 200 gramos d'opiu.]]

== Maneres de consumu ==

===Fumáu===

Tradicionalmente prepárase l'opiu esleiéndolo n'agua y calecer a poco fueu. Depués penerar y calezse otra vegada hasta evaporar tola agua. La resultancia ye un preparáu pa fumar ensin [[cera|ceres]] y otres sustances ensin deseyar, con un nivel de [[morfina]] más concentráu, anque tamién ye posible fumar l'opiu en brutu. 

El métodu más eficiente consiste n'utilizar un [[cuchiellu]] calecíu en caldia, aplicándolo sobre la piedra d'opiu y esneldando tol fumu resultante con un [[embudu]].

Otru sistema consiste nuna [[pipa]] metálica, por que el opiu pueda llegar a ferver, y abondo llarga por que'l fumu esfrézase.

Tamién puede fumase en [[papel d'aluminiu]], anque lu toma más tiempu tresformase en gota y correr papel embaxo.

Un pitu d'opiu nun llega a la temperatura fayadizo y piérdese gran parte de la so efeutividá.

===Inxeríu===

Al inxerir opiu, lo primero que se nota ye'l so desagradable sabor. Inxeríu, los efeutos pueden tardar ente media hora y dos hores n'empezar, y caltenese d'ocho a catorce hores. Inxerir opiu per vía oral afecta más que fumalo.

===[[Tisana]]===

Cola planta seca esmagayada, puede preparar una [[fervinchu]].

[[Ficheru:Akha man with opium pipe.jpg|thumb|300px|Home ''akha'' fumando opiu en pipa.]]

Danse casos en que l'opiu ye preparáu nuna cuyar como si fuera [[heroína]] ya inyéctase direutamente nes venes, métodu contraproducente, pos produz dolor ya inflamación posteriores.

=== Preparaos melecinales ===

L'opiu tamién puede ser utilizáu pa la ellaboración de distintos [[Fórmula maxistral|preparaos maxistral]]es tales como'l [[láudano]] y el mestranzu [[paregórico]], pa ser inxeríos per vía oral.

== Ensayos ==
=== Ensayos botánicos ===
* Mases redondes o ovoides de consistencia variable, golor típico y desagradable, sabor picante y amargoso.
* Microscopiu: Mases abuxaes y granulientes, restos de epicarpio en forma de piel de pantera, vasos, cristales y dellos granos d'almidón.

=== Ensayos físicu-químicos ===
* Ensayos xenerales d'alcaloides
* Reaición de Marquis: (Formaldehído + Ac. Sulfúricu + MeOH --&gt; Morfina da color coloráu y codeína color azul.
* Estractu aguacientu d'opiu: Ac mecónico + FeCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;--&gt; color coloráu, que persiste al añedir HCl.

* Los distintos alcaloides poner de manifiestu por [[Cromatografía en capa fina|CCF]], revelando con iodobismutato de potasiu y sulfúricu, reparar bandes de distintu color de morfina, codeína, papaverina y tebaína.
* Por aciu [[Cromatografía líquida d'alta eficacia|HPLC]] determinar la cantidá d'alcaloides, que tocantes a morfina tien de tar sobre un 10% y de codeína, un 2%.

== Llexislación ==

Na mayoría de los países del mundu, esta [[droga]] ta catalogada nes del grupu I, polo que ta rigorosamente prohibíu'l so comerciu y posesión con fines codalosos. Ye una droga illegal.

== L'opiu nel mundu ==

La producción llegal d'opiu nel mundu ta llexisláu pola [[Convención Única sobre Estupefacientes]] de [[Naciones Xuníes]] y otros trataos, so la supervisión individual de cada país productor. El mercáu d'esportación mundial regular a raigañu del descubrimientu, en [[1930]], d'una gran rede internacional que lo introducía nel mercáu negru a partir de la producción llegal.

Bien pocos países autoricen llegalmente el cultivu d'[[Papaver somniferum|adormidera o amapola]] pa producir opiu y estrayer los sos principios activos como la [[morfina]] y la [[codeina]], ente otros. Estos países son la [[India]], [[Francia]], [[Turquía]], [[Serbia]] y [[España]], concentrándose la mayor parte de los cultivos nel sur de la [[Península Ibérica|península ibérica]].

[[Ficheru:Opium poppy.jpg|thumb|200px|Adormidera coles sos flores.]]

La India ye'l mayor productor llegal a nivel mundial y l'únicu que produz opiu a la manera tradicional de la incisión.

Otros países que cultiven opiu pa la esportación llegal son Francia, cola so compañía [[Francopia]], que produz el 25% de la demanda mundial, con ventes alredor de 60 millones d'euros, amás de la rexón de [[Tasmania]] n'[[Australia]].

El [[Sudeste Asiáticu]], concretamente [[Birmania]], ye unu de los mayores productores y esportadores illegales d'opiu en forma de [[heroína]] a nivel mundial, dándose los trés cuartes partes d'esta producción y comercialización mundial n'[[Afganistán]]. Nel casu afganistanu, el problema tratar de regular otorgándo llicencies a los cultivadores llocales, per parte de Naciones Xuníes, pa la so esportación llegal, anque tamién por aciu la quema de campos y destrucción de granxes de producción por aiciones militares.

[[Estaos Xuníos]] ye'l mayor consumidor de productos farmacéuticos derivaos del opiu tantu llegales (morfina) como illegales (heroina).

Anguaño, el [[Conseyu de Senlis]] promueve una iniciativa sol lema de «Amapola pa Medicines» que trata de la posible producción d'una marca afganistana de morfina nos pueblos afganistanos.[http://www.senliscouncil.net] Esti proyeutu va utilizar los dos recursos qu'esisten nes zones rurales d'Afganistán: 
# La tradición y l'esperiencia de cultivar l'amapola.
# Los sistemes llocales de control social.
Combinando estos dos realidaes de les comunidaes llocales, puede fomentase actividaes económiques na economía llegal y faer un primer pasu nel procesu importante de desenvolvimientu rural.

Nun artículu publicáu en 2007 na revista ''The Washington Quarterly'', Peter van Ham y Jorrit Kamminga espliquen en más detalle los diversos elementos d'un sistema de «Amapola pa Medicines» que, según los autores, va funcionar como ponte ente'l problema de desenvolvimientu y la crisis de seguridá nel país asiáticu.

== Obres lliteraries que traten sobre l'opiu ==

* ''[[Confesiones d'un inglés comedor d'opiu]]'', novela de [[Thomas De Quincey|Thomas de Quincey]].
* ''[[Los paraísos artificiales]]'', de [[Charles Baudelaire]].
* ''La puerta de los cien penes'', cuentu de [[Rudyard Kipling]].
* ''Fumadores d'opiu'', rellatos de Jules Boissière.
* ''Opiu, el diariu d'una desintosicación'', obra de [[Jean Cocteau]].
* ''Autobiografía d'un adictu al opiu''. d'Herbert R. Robinson, títulu que fai referencia a la obra de Thomas de Quincey.
* ''[[Yonqui (novela)|Yonqui]]'' y ''[[La xinta desnuda (novela)|La xinta desnuda]]'', noveles de [[William Burroughs]].
* ''[[Opiu nes nubes]]'', de [[Rafael Chaparro Madiedo]].
* ''Opiu'', novela de [[Maxence Fermine]].
* ''Tou baxu'l cielu'', novela de [[Matilde Asensi]].
* ''Narcopolis'', novela de [[Jeet Thayil]].
* ''[[La piedra llunar]]'', novela de [[Wilkie Collins]].
* ''Caleyón de Dolores'', novela de Francisco Pérez d'Antón. 
* ''[[Narcopólis]]'' ([[:en:Narcopolis|en]]), novela de [[Jeet Thayil]].
* ''El pianista recostado nel opiu'', novela de Alexandra Risley.
* ''Cantar de tumba'', novela de Julian Herbert.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://www.escohotado.com/historiageneraldelasdrogas/opiu.htm L'opiu na ''Hestoria xeneral de les drogues'', d'Antonio Escohotado]
* [http://www.mind-surf.net/drogues/opiu.htm Mind-surf.net/drogues/opiu.htm] (más sobre l'opiu).
* [http://www.erowid.org/chemicals/opiates/opiates.shtml Erowid.org/chemicals/opiates/opiates.shtml] (n'inglés).
* [http://www.secffaa.mil.do/drogues/opiu.htm Secffaa.mil.do/drogues/opiu.htm]
* [http://www.poppies.org/gallery/ Poppies.org/gallery] (galería de semeyes de la ''papaver somníferum).
* [http://web.archive.org/web/http://www.geopium.org/Photos/Pavots_Poppies/pavotspoppies.htm Geopium.org/Photos/Pavots_Poppies/pavotspoppies.htm] (semeyes d'adormideres).
* [http://el-durru.blogspot.com/2008/01/falamos-de-opiu-1.html A.V.Y. María] L'opiu según el Dioscórides (propiedaes melecinales).


{{Tradubot|Opio}}

[[Categoría:Códigu ATC A]]
[[Categoría:Antipropulsivos]]
[[Categoría:Códigu ATC N]]
[[Categoría:Analxésicos]]
[[Categoría:Narcóticos]]
[[Categoría:Guerres del opiu]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>kq66vgsyy5y6stac36jbz10ojp9t8ze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu mogol</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95448</id>
    <revision>
      <id>3703039</id>
      <parentid>3685780</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21715" xml:space="preserve">{{referencies|t=20160509154622}}
{{estremar|Imperiu mongol}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= ''Babür İmparatorluğo'', &lt;br /&gt;شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul'', &lt;br /&gt;مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah''
|nome_completu = Imperiu mogol
|nome_común = Imperiu mogol
|mapa = MughalEmpire1700.svg
|aclaración_mapa = L'Imperiu mogol alredor de [[1700]]
|continente = Asia |rexón
= [[Asia Meridional]]
|añu_entamu = 1526
|añu_fin = 1858
|p1 = Dinastía timúrida
|bandera_p1 = Timurid.svg
|p2 = Sultanatu de Delhi
|bandera_p2 =
|p3 = Imperiu suri
|bandera_p3 =
|p4 = Sultanatu de Bijapur
|bandera_p4 =
|p5 = Sultanatos del Decán
|bandera_p5 =
|s1 = Imperiu maratha
|bandera_s1 = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg
|s2 = Imperiu durrani
|bandera_s2 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s3 = Raj británicu |bandera_s3
= British Raj Red Ensign.svg
|fecha_entamu = 21 d'abril
|fecha_fin = 20 de xunu |eventu_empecipio =
Batalla de Panipat (1526)
|eventu_fin = Rebelión na India de 1857
|imaxe_bandera = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|capital =[[Delhi]] (1526-1565)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1565-1571)&lt;br/&gt; [[Fatehpur Sikri]] (1571-1584)&lt;br/&gt; [[Lahore]] (1584-1598)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1598-1649) &lt;br/&gt;[[Delhi|Shahjahanabad (Vieya Delhi)]] (1649-1858)
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] y daqué d'[[Federación|estructura federal]]
|títulu_líder = Emperador
|líder1 = [[Babur]]
|añu_líder1 = [[1526]] - [[1530]]
|líder2 = [[Humayun|Jumaiún]]
|añu_líder2 = [[1530]] - [[1556]]
|líder3 = [[Akbar]]
|añu_líder3 = [[1556]] - [[1605]]
|líder4 = [[Jahangir|Yaján Guir]]
|añu_líder4 = [[1605]] - [[1627]]
|líder5 = [[Sha Jahan|Sha Yaján]]
|añu_líder5 = [[1627]] - [[1658]]
|líder6 = [[Aurangzeb]]
|añu_líder6 = [[1658]] - [[1707]]
|líder7 = Otros añu líder7 = [[1707]] - [[1857]]
|idiomes =[[Llingües túrquicas|Turcu]], [[Idioma persa|persa]], [[idioma indostánicu|hindi-urdú]]
|dato_año1 = [[1700]]
|dato_población1 = 150000000
|dato_superficie1 = 4600000
|relixón = [[Sunismu]]
|moneda = [[Rupia]]
}}

L''''Imperiu mogol''', '''Imperiu mogol de la India''' o '''Gran Mogol''' (en [[Llingües túrquicas|turcu]]: ''Babür İmparatorluğo'', en [[idioma persa|persa]]: شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul''; n'[[idioma urdú|urdú]]: مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah'') foi un poderosu estáu [[Pueblos túrquicos|turcu]] [[islamismu|islámicu]] del subcontinente [[India|indiu]], qu'esistió ente los sieglos XVI y XIX. Tomó nel so periodu d'apoxéu la mayor parte de los territorios anguaño correspondientes a la [[India]], [[Paquistán]] y [[Bangladex]], llegando a tener zones d'[[Afganistán]], [[Nepal]], [[Buthán|Bután]] y esti del [[Irán]].

== Historia ==
L'Imperiu mogol recibió tal nome porque los sos soberanos pertenecíen pela llinia materna del so fundador, esto ye, a descendientes del [[jan (títulu)|jan]] [[Pueblos túrquicos|turcu]]&lt;ref name=&quot;jproux-1&quot;&gt;
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |a elıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html&lt;/ref&gt; [[Tamerlán]] (o [[Timur Lang]]).

Paradóxicamente l'orixe del Imperiu mogol de la India deriva d'un momentu nel cual el poder timúrida paecía a puntu de sumir: N'efeutu, los [[uzbecos]] en [[1507]] práuticamente aniquilaron a los mogoles timuríes na área que fuera'l centru del so poderíu: la [[Transoxiana]] y el [[Jurasán]]. Escorríes les tropes mogolas, éstes retiráronse al sur del cordal del [[Hindū Kūsh|Hindu Kush]], y dende esta zona nel centru del actual [[Afganistán]], unu de los descendientes de Tamerlán, llamáu Zahir al-Din Muhammad, más conocíu como Babar o Baber decidió aprovechar les discordias esistentes nel [[Subcontinente Indiu]] pa invadilo tiempu dempués.


En [[1526]], Babur ganó al postreru de los sultanes de [[Delhi]], [[Ibrahim Lodi]], na [[batalla de Panipat (1526)|batalla de Panipat]]. La pallabra &quot;mogol&quot; ye una versión [[llingües indo-aries|indo-aria]] de la pallabra &quot;mongol&quot;.

L'imperiu foi práuticamente conquistáu mientres el reináu de [[Humayun]] pol líder [[Afganistán|afganu]] [[Sher Shah Suri]] qu'estableció la dinastía Suri, anque Humayun acabó reponiendo'l poder. Más tarde, con [[Akbar]] nel poder, l'imperiu creció de forma considerable y siguió creciendo hasta'l final del reináu d'[[Aurangzeb]]. A la muerte de Aurangzeb en [[1707]], l'imperiu empecipió un lentu pero imparable cayente, anque caltuvo'l poder nel subcontinente indiu mientres 150 años más. L'[[Imperiu británicu]] terminó col mogol en [[1857]].

Esti Imperiu mogol (qu'apoderó la [[India]] ente principios del [[sieglu XVI]] a mediaos del [[sieglu XIX]]) nun se debe confundir col [[Imperiu mongol]] (qu'apoderó gran parte d'Asia ente'l [[sieglu XIII]] y el [[sieglu XIV|XIV]]).

=== Establecimientu del imperiu y reináu de Babur ===

A principios del [[sieglu XVI]], descendientes de los mongoles, [[Turquía|turcos]], [[Persia|perses]] y afganos invadieron la India sol lideralgu de Zahir-ud-Din Babur. [[Babur]] yera'l bisnietu de [[Tamerlán]] quién invadiera la India en [[1398]] y que foi tamién mientres un curtiu periodu líder d'un imperiu con capital en [[Samarcanda]]. Babur estableció nun entamu'l so gobiernu en [[Kabul]], en [[1504]]; más tarde (1526-1530) convertir nel primer gobernante mogol. La so intención yera la d'estender la so poder más allá del [[Punyab]] onde yá realizara un importante númberu d'incursiones. La invitación per parte d'un líder afganu nel Punyab dio-y la oportunidá de llegar hasta'l corazón del sultanatu de Delhi, gobernáu por [[Ibrahim Lodi]].

Babur entró na India en 1526 xunto a un exércitu de veteranos compuestu por 12&amp;nbsp;000 homes. Enfrentar al exércitu del sultán, 100&amp;nbsp;000 homes con poca esperiencia y muncha desunión. Babur venció al sultán na batalla de Panipat, a unos 90 quilómetros al norte de Delhi. Un añu más tarde ganó a una confederación [[rajput|rashput]] dirixida por [[Rana Sangha]]. Babur morrió en [[1530]] antes de poder consolidar los sos trunfos militares. Dexó escritu un llibru de memories, conocíu como ''Babur-nama'', diversos xardinos en [[Kabul]] y [[Lahore|Lajore]] y unos descendientes que remataríen el so deséu d'establecer un imperiu na zona.

=== El reináu de Jumaiún ===
[[Ficheru:Tumba Humayun 2.JPG|thumbnail|Tumba de [[Humayun|Jumaiún]] en Delhi.]]
Babur foi asocedíu pol so fíu [[Humayun|Jumaiún]] que tuvo qu'enfrentase con numberosos problemes. Sufrió l'ataque per parte de les tropes afganistanes lideraes por [[Sher Shah Suri]] (que fundó la [[imperiu Suri|dinastía Suri]]) y tuvo que exiliase a Persia, país nel que pasó casi 10 años. En [[1545]] consiguió conquistar Kabul y volvió a entamar les reivindicaciones sobre la India; xera que resultó más fácil col debilitamientu del poder afganu na zona tres la muerte de [[Sher Shah Suri]] en mayu de [[1545]]. Humayun retomó'l control de Delhi en [[1555]].

=== El reináu de Akbar ===

[[Humayun|Jumaiún]] morrió en [[1556]], dexando'l trabayu de consolidar l'imperiu al so fíu de trece años [[Jalal-ud-Din Akbar|Akbar]]. Tres la decisiva victoria na segunda batalla de Panipat en [[1556]], el rexente Bayram Khan siguió una brengosa política d'espansión. Asina Akbar algamó la mayoría d'edá empezó a lliberar de les influencies de los ministros y la corte y demostró la so propia capacidá de lideralgu. Yera un adictu al trabayu y nun dormía más de tres hores al día. Supervisaba personalmente la implementación de les sos polítiques alministratives, escayu dorsal del Imperiu mogol mientres más de 200&amp;nbsp;años. Siguió conquistando, anexonando y consolidando un territoriu que s'estendía dende Kabul al noroeste, [[Caxmir (rexón)|Caxmir]] al norte, [[Bengala]] al este y más allá del ríu Narmada na zona central d'India. El so imperiu yera solu comparable al que 1800&amp;nbsp;años tras consolidara'l [[Imperiu mauria]].

Los métodos d'alministración de Akbar afitaron la so poder sobre l'aristocracia afgano y turco y sobre los intérpretes de la llei islámica, la [[Ulema|Ulama]]. Creó un serviciu imperial el cual basábase n'habilidá y non en clase social. Los sos servidores yeren remunerados en dineru y non en tierres y nun teníen derechu d'heriedu, de forma que se centralizaba'l poder nel estáu y aseguraba la so supremacía. Les funciones polítiques y militares taben dixebraes de les de cobru d'impuestos, que recayíen so los funcionarios de l'ayalga del imperiu. Esti sistema alministrativu, llamáu [[mansabdari]], basar na llealtá y el pagu en dineru, lo cual yera la base del Imperiu mogol.

Akbar empecipió en [[1571]] la construcción d'una ciudá cercada cerca d'[[Agra]] llamada [[Fatehpur Sikri]]. Construyéronse palacios pa caúna de les reines, un estensu llagu artificial y suntuoses fontes d'agua. Sicasí, la ciudá tuvo una vida bien curtia y la capital treslladar a Lahore en [[1585]]. La razón d'esti cambéu foi la falta d'agua en Fatehpur. En [[1599]] Akbar devolvió la capitalidad a Agra, ciudá dende la que gobernó hasta la so muerte.

Siendo un astutu gobernante, Akbar apreciaba los desafíos que suponíen alministrar un imperiu tan estensu. Introdució una política d'asimilación de los [[Hinduismu|hindús]] que representaben la mayoría de la población. Reclutó a diversos xefes hindús y premiólos con altos cargos nel gobiernu; fomentó los matrimonios ente los mogoles y l'aristocracia rashput; dexó la construcción de nuevos templos; participó personalmente en festivales hinduistes; y abolió la ''[[yizia]]'' o impuestu de [[capitación]] que s'aplicaba a los non musulmanes. Per otra parte declaróse xuez supremu de toles disputes derivaes de la interpretación del ''[[Corán]]'' y la [[llei sharia]].

Akbar fundó una nueva relixón, llamada ''din-i-ilahi'' (‘fe divina’) que fundía parte de los principios del [[hinduismu]], el [[islamismu]] y otres relixones. La nueva relixón yera compatible con otres na midida que se demostrara llealtá al emperador. No fondero, sicasí, esta nueva relixón ofendió fondamente a los musulmanes ortodoxos. El principiu de que l'islamismu yera la relixón suprema viose comprometíu. La ulama perdió influencia. La conciliación ente les relixones y la tolerancia escontra los hindús y musulmanes non ortodoxos causó una reaición ente los [[musulmanes suní]]es. Per otra parte, Akbar introdució otros cambeos. Animó a les vilbes a casase de nuevu, foi contrariu a los matrimonios ente neños y persuadió a los comerciantes de Delhi de dedicar díes especiales de los mercaos pa les muyeres, hasta entós recluyíes nos sos llares. A la fin del reináu de Akbar, l'Imperiu mogol estender pola mayor parte de la India.

La tolerancia relixosa causó un movimientu de rebeldía per parte de los musulmanes suníes. Na llucha fratricida que bastió la cayida del reináu del nietu de Akbar, [[Shah Jahan|Sha Yaján]], en 1658, l'aristocracia sofitó al militar [[islamista]] Aurangzeb nel bracéu contra'l so hermanu, el poeta y escritor, [[Dara Shikoh]], al cual venció y mandó degollar en 1662.

=== Los reinaos de Yajangir y Sha Yaján ===
[[Ficheru:Taj Mahal in March 2004.jpg|thumbnail|El [[Taj Mahal]] construyíu pol emperador Shah Yaján.]]

L'Imperiu mogol so los gobiernos de [[Jahangir|Yajanguir]] y [[Sha Jahan|Sha Yaján]] carauterizar pola estabilidá política, una fuerte actividá económica, formoses pintures y edificios monumentales. Yajanguir casóse con una princesa persa de nome [[Noor Jehan|Nur Yeján]] (lluz del mundu) que se convirtió nel personaxe más importante de la corte dempués del emperador. Como resultáu d'ello, poetes, artistes y oficiales perses atoparon asilu na corte mogol. El númberu d'oficiales improductivos, la corrupción y l'escesiva representación persa terminaron cola imparcialidá de la corte. Yajanguir promovió les conversiones al [[islamismu]]; escorrió a los siguidores del [[xainismu]] y executó al [[gurú]] [[Arjun Dev|Áryuna Dev]], líder de los [[sijismo|sijes]]. L'interés de la emperatriz n'asegurar el tronu a un príncipe de la so eleición fizo que [[Sha Yaján]] remontar en [[1622]]. Esi mesmu añu los perses tomaron [[Kandahar]] nel sur d'Afganistán lo que significó un revés nel prestíu del Imperiu mogol.

Ente [[1636]] y [[1646]], Sha Yaján unvió los exércitos mogoles a conquistar [[Decán]] y otres zones al noroeste del imperiu. Anque sirvieron pa demostrar la capacidá militar, estes campañes drenaron la economía del imperiu. L'estáu convertíase cada vez más nuna máquina militar y los nobles multiplicábense lo qu'aumentaba la demanda d'ingresos. La unificación política y el caltenimientu de la llei y l'orde nun territoriu tan estensu fomentó l'apaición de grandes centros del comerciu y l'artesanía como [[Agra]], [[Lahore]], Delhi y [[Ahmadabad]]. Estos centros taben coneutaos per carreteres y caminos fluviales hasta otros puertos o llugares más alloñaos. El mundialmente famosu [[Taj Mahal]] construyir n'Agra mientres el reináu de Sha Yaján como balta pa la so amada esposa [[Mumtaz Mahal]]. Esti monumentu simboliza tantu l'arquiteutura mogol como los escesivos gastos que se producíen nun momentu nel que la economía taba en recesión. La posición económica de llabradores y artesanos siguió ensin ameyorar una y bones l'alministración foi incapaz de consiguir cambeos na estructura social.

=== El reináu de Aurangzeb ===

El postreru de los grandes emperadores mogoles foi [[Aurangzeb]] que llegó al tronu n'asesinando a tolos sos hermanos y meter en prisión al so padre, [[Sah Jahan|Sha Yaján]]. Mientres los 50 años que duró'l so reináu l'imperiu algamó la so máxima estensión territorial, algamando a apoderar casi tol territoriu de la India actual, unificando'l Indostán y el Decán, pero amosó tamién inevitables síntomes de cayente.

La [[burocracia]] creció de forma escomanada y corrupta y l'exércitu quedó atrasáu n'armamentu y táctiques militares. Aurangzeb restableció la ortodoxa musulmana y adoptó dures polítiques contra los musulmanes que nun demostraben dafechu la so fe.

L'emperador viose envolubráu nuna serie de guerres: enfrentar contra los [[etnia paxta|paxtos]] (n'Afganistán); los [[Sultanatu de Bijapur|sultanes de Bijapur]] (en lomasturbas y Decán); los marathas (en [[Maharashtra|Majarastra]]) y los [[ahoms]] (en [[Assam]]). Les revueltes de los llabradores contra los líderes locales fixéronse habituales. La mayor integración de los sos gobiernos cola fe islámica fizo que'l pueblu, mayoritariamente hinduista, sintiérase cada vez más llueñe del emperador.

[[Aurangzeb]] non solo prohibió la construcción de nuevos templos hinduistes sinón que destruyó un gran númberu de los esistentes. Como [[fundamentalista islámicu]] prohibió la [[música]] na corte, abolió les ceremonies y escorrió a los sijes en Punyab; les guerres continues contra les federaciones marathas nun debilitaron a éstes, sinón que les feroces represalies de Aurangzeb provocaron que numberosos clanes lleales al Imperiu mogol xuniérense pasu ente pasu a los marathas. Les guerres mesmes llanzaes por Aurangzeb causaron una medría na estensión territorial del imperiu pero resultaron a la llarga descomanadamente costoses en recursos, siendo que los mogoles gastaben gran cantidaes d'homes y soldaos nestos conflictos pa llograr a cambio territorio afaraos y casi despoblados. Inclusive, hacia 1700 los fracasos de Aurangzeb pa conquistar y controlar la totalidá del Decán fixeron que les federaciones marathas constituyir nel Imperiu maratha qu'a lo llargo del sieglu XVIII desafiaría nun mesmu planu a los mogoles.

La crisis económica causada poles guerres de Aurangzeb manifestar nel costo escesivu de caltener la so maquinaria militar y la so burocracia, mientres la recaldación de tributos y el comerciu empezaba a aparrar poles polítiques restrictives y fundamentalistes del emperador. Inclusive entá antes de la muerte de Aurangzeb en 1707, quedara n'evidencia que'l poder diba llueu a camudar de manes.
-

== Decadencia y estinción ==

En [[1707]] xubió al tronu Bahadur Shah I, que nun pudo revertir la decadencia qu'empezara nos últimos años de Aurangzeb, y solo reinó hasta [[1712]]. Los sos descendientes tuvieron bien curtios reinaos, asocediéndose hasta seis emperadores ente [[1712]] y [[1720]]. En [[1720]] xubió al tronu mogol l'emperador [[Muhammad Shah]], que magar les sos habilidaes gubernatives nun pudo torgar la creciente decadencia marcada polos ataques del [[Confederación maratha|Imperiu maratha]], les revueltes d'[[Afganistán|afganu]]s y [[pashtun]]es nel norte, y la corrupción de los sos cortesanos. De fechu nel reináu de Muhammad Shah los perses y afganos de [[Nadir Sah]] invadieron y escalaron Delhi en [[1739]], llevándose consigo numberoses ayalgues, incluyíu'l [[Tronu del Pavu real]].

Tres esti tarrecible acontecimientu'l poder del Imperiu mogol debilitóse más aceleradamente, siendo enllenáu esi vacíu polos marathas, l'[[Imperiu sij]] y los [[nizam]] d'[[Hyderabad (estáu)|Hyderabad]], mientres los mogoles víen amenorgáu'l so poder efectivu al área más septentrional del [[Indostán]], perdiendo toa presencia nel [[Decán]]. Inclusive cuando la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] empezó'l so predominiu n'India tres la [[Batalla de Plassey]] en [[1757]], los británicos denominaben al monarca mogol como &quot;rei de Delhi&quot; y yá non como &quot;emperador&quot;.

El debilitamientu de la [[Confederación Maratha]] tres la [[Panipat|Tercer batalla de Panipat]] en [[1761]] nun significó aliviu pal Imperiu mogol pos agora la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] yera'l poder mayor na India. Inclusive en [[1803]], tres fallíos intentos d'asegurar l'autoridá de los mogoles sobre'l so amenorgáu territoriu, l'emperador Shah Alam II tuvo d'aceptar la proteición de [[Gran Bretaña]] (lo cual equivalía a suxetar al poder británicu), siendo que'l so dominiu agora amenorgábase a los actuales estaos de [[Punyab]], [[Haryana]], y el norte d'[[Uttar Pradesh]]. Los británicos nun asumieron el gobiernu direutu sobre l'Imperiu mogol, pero sí exercieron el so control indireutu y caltuvieron a los emperadores mogoles como simples símbolos ensin poder efectivu; esta situación terminó cuando na [[Rebelión de la India de 1857|rebelión de 1857]] los soldaos cipayos sulevaos invocaron el lideralgu del últimu emperador mogol, Bahadur Shah II. Vencida la sulevación, el [[Raj británicu]] asumió'l gobiernu direutu sobre tou la [[India]] y abolióse formalmente l'Imperiu mogol.

==Pintura Mogola==
Babur, quien fundó l'imperiu mogol (1526) procedente del valle de Freghana, escribió estenses memories alrodiu de los sos viaxes y esperiencies. Jumaiún mientres el so exiliu caltuvo contautu con dalgunos de los meyores pintores de la corte safaví de Persia, como amante de les artes Jumaiún contratu a dalgunos de los pintores recién despidíos del prestixosu taller pol shah quien se convirtiera a una estricta versión del islamismu que prohibía que se pintaren figures.
A pesar de que Babur y Jumaiún sentaron precedentes d'apreciu pol arte y la lliteratura, foi hasta'l gobiernu de Akbar qu'asocedió un importante cambéu de la historia del arte indio.
Asina Akbar convirtiéndose n'emperador prematuramente a los 14 años dempués de que'l so padre Jumaiún morriera al cayer poles escaleres de la so biblioteca empuestu por un claru gustu personal fundió elementos de les práutiques artístiques de Persia, India y Europa anovando la pintura con una nueva forma.
Debíu al interés de Akbar nos rellatos d'aición ya intriga ilustraos contrató a un centenar d'artistes por que trabayaren nel taller imperial so la direición de siete pintor de la corte d'Irán, les obres que realizaron en xunto artistes iranines ya indios sol realismu pidimientu de Akbar revelen un estilu claramente nuevu dotáu de vitalidá, eses obres inclúin:
*Llibros de narraciones perses
*Biografíes
*Texto relixosos hinduistes traducíos al persa *Rellatos
históricos
Sha Yaján tresformó la pintura a una manifestación de les enormes riqueces que tenía, nes semeyes cada vez más formalizaos onde llucía los meyores testiles y xoyes que sustituyeron les escenes narratives qu'introduxera Akbar.
Un sieglu dempués Muhammad Shah resucito un interés por eses luxosu obres que se retardaron mientres reinaos como'l de Aurangzeb (prefería la caligrafía a la pintura.
En 1739 la corte de Muhammad Shah foi escalada por un caudiellu d'Irán l'ayalga imperial foi robáu y la biblioteca y les pintures destruyir y esvalixáu.

==Ver tamién==
*[[Colores paniraníes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
===Bibliografía ===
* Embree, Ainslee T.: ''India: hestoria del subcontinente dende les cultures del Indo hasta l'empiezu del dominiu inglés''. Méxicu: Sieglu Ventiún, 1987.
* Gascoigne, Bamber: ''Los grandes mogoles''. Barcelona: Noguer, 1971. Traducción d'Esteban Riambau.
* Majumdar, Ramesh Chandra: ''An advanced history of India''. Madrás: MacMillan India Limited, 1981.
*Quintanilla, Sonya:&quot;Visiones de la India&quot; Méxicu D.F, Offset Rebosán.


{{Tradubot|Imperio mogol}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu mogol| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>he8ie6d14pquqyqn0mowdafey0z26wf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703121</id>
      <parentid>3703039</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21725" xml:space="preserve">{{referencies|t=20160509154622}}
{{estremar|Imperiu mongol}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= ''Babür İmparatorluğo'', &lt;br /&gt;شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul'', &lt;br /&gt;مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah''
|nome_completu = Imperiu mogol
|nome_común = Imperiu mogol
|mapa = MughalEmpire1700.svg
|aclaración_mapa = L'Imperiu mogol alredor de [[1700]]
|continente = Asia |rexón
= [[Asia Meridional]]
|añu_entamu = 1526
|añu_fin = 1858
|p1 = Dinastía timúrida
|bandera_p1 = Timurid.svg
|p2 = Sultanatu de Delhi
|bandera_p2 =
|p3 = Imperiu suri
|bandera_p3 =
|p4 = Sultanatu de Bijapur
|bandera_p4 =
|p5 = Sultanatos del Decán
|bandera_p5 =
|s1 = Imperiu maratha
|bandera_s1 = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg
|s2 = Imperiu durrani
|bandera_s2 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s3 = Raj británicu |bandera_s3
= British Raj Red Ensign.svg
|fecha_entamu = 21 d'abril
|fecha_fin = 20 de xunu |eventu_empecipio =
Batalla de Panipat (1526)
|eventu_fin = Rebelión na India de 1857
|imaxe_bandera = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|capital =[[Delhi]] (1526-1565)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1565-1571)&lt;br/&gt; [[Fatehpur Sikri]] (1571-1584)&lt;br/&gt; [[Lahore]] (1584-1598)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1598-1649) &lt;br/&gt;[[Delhi|Shahjahanabad (Vieya Delhi)]] (1649-1858)
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] y daqué d'[[Federación|estructura federal]]
|títulu_líder = Emperador
|líder1 = [[Babur]]
|añu_líder1 = [[1526]] - [[1530]]
|líder2 = [[Humayun|Jumaiún]]
|añu_líder2 = [[1530]] - [[1556]]
|líder3 = [[Akbar]]
|añu_líder3 = [[1556]] - [[1605]]
|líder4 = [[Jahangir|Yaján Guir]]
|añu_líder4 = [[1605]] - [[1627]]
|líder5 = [[Sha Jahan|Sha Yaján]]
|añu_líder5 = [[1627]] - [[1658]]
|líder6 = [[Aurangzeb]]
|añu_líder6 = [[1658]] - [[1707]]
|líder7 = Otros añu líder7 = [[1707]] - [[1857]]
|idiomes =[[Llingües túrquicas|Turcu]], [[Idioma persa|persa]], [[idioma indostánicu|hindi-urdú]]
|dato_año1 = [[1700]]
|dato_población1 = 150000000
|dato_superficie1 = 4600000
|relixón = [[Sunismu]]
|moneda = [[Rupia]]
}}

L''''Imperiu mogol''', '''Imperiu mogol de la India''' o '''Gran Mogol''' (en [[Llingües túrquicas|turcu]]: ''Babür İmparatorluğo'', en [[idioma persa|persa]]: شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul''; n'[[idioma urdú|urdú]]: مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah'') foi un poderosu estáu [[Pueblos túrquicos|turcu]] [[islamismu|islámicu]] del subcontinente [[India|indiu]], qu'esistió ente los sieglos XVI y XIX. Tomó nel so periodu d'apoxéu la mayor parte de los territorios anguaño correspondientes a la [[India]], [[Paquistán]] y [[Bangladex]], llegando a tener zones d'[[Afganistán]], [[Nepal]], [[Buthán|Bután]] y esti del [[Irán]].

== Historia ==
L'Imperiu mogol recibió tal nome porque los sos soberanos pertenecíen pela llinia materna del so fundador, esto ye, a descendientes del [[jan (títulu)|jan]] [[Pueblos túrquicos|turcu]]&lt;ref name=&quot;jproux-1&quot;&gt;
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |a elıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html&lt;/ref&gt; [[Tamerlán]] (o [[Timur Lang]]).

Paradóxicamente l'orixe del Imperiu mogol de la India deriva d'un momentu nel cual el poder timúrida paecía a puntu de sumir: N'efeutu, los [[uzbecos]] en [[1507]] práuticamente aniquilaron a los mogoles timuríes na área que fuera'l centru del so poderíu: la [[Transoxiana]] y el [[Jurasán]]. Escorríes les tropes mogolas, éstes retiráronse al sur del cordal del [[Hindū Kūsh|Hindu Kush]], y dende esta zona nel centru del actual [[Afganistán]], unu de los descendientes de Tamerlán, llamáu Zahir al-Din Muhammad, más conocíu como Babar o Baber decidió aprovechar les discordias esistentes nel [[Subcontinente Indiu]] pa invadilo tiempu dempués.


En [[1526]], Babur ganó al postreru de los sultanes de [[Delhi]], [[Ibrahim Lodi]], na [[batalla de Panipat (1526)|batalla de Panipat]]. La pallabra &quot;mogol&quot; ye una versión [[llingües indo-aries|indo-aria]] de la pallabra &quot;mongol&quot;.

L'imperiu foi práuticamente conquistáu mientres el reináu de [[Humayun]] pol líder [[Afganistán|afganu]] [[Sher Shah Suri]] qu'estableció la dinastía Suri, anque Humayun acabó reponiendo'l poder. Más tarde, con [[Akbar]] nel poder, l'imperiu creció de forma considerable y siguió creciendo hasta'l final del reináu d'[[Aurangzeb]]. A la muerte de Aurangzeb en [[1707]], l'imperiu empecipió un lentu pero imparable cayente, anque caltuvo'l poder nel subcontinente indiu mientres 150 años más. L'[[Imperiu británicu]] terminó col mogol en [[1857]].

Esti Imperiu mogol (qu'apoderó la [[India]] ente principios del [[sieglu XVI]] a mediaos del [[sieglu XIX]]) nun se debe confundir col [[Imperiu mongol]] (qu'apoderó gran parte d'Asia ente'l [[sieglu XIII]] y el [[sieglu XIV|XIV]]).

=== Establecimientu del imperiu y reináu de Babur ===

A principios del [[sieglu XVI]], descendientes de los mongoles, [[Turquía|turcos]], [[Persia|perses]] y afganistanos invadieron la India sol lideralgu de Zahir-ud-Din Babur. [[Babur]] yera'l bisnietu de [[Tamerlán]] quién invadiera la India en [[1398]] y que foi tamién mientres un curtiu periodu líder d'un imperiu con capital en [[Samarcanda]]. Babur estableció nun entamu'l so gobiernu en [[Kabul]], en [[1504]]; más tarde (1526-1530) convertir nel primer gobernante mogol. La so intención yera la d'estender la so poder más allá del [[Punyab]] onde yá realizara un importante númberu d'incursiones. La invitación per parte d'un líder afganu nel Punyab dio-y la oportunidá de llegar hasta'l corazón del sultanatu de Delhi, gobernáu por [[Ibrahim Lodi]].

Babur entró na India en 1526 xunto a un exércitu de veteranos compuestu por 12&amp;nbsp;000 homes. Enfrentar al exércitu del sultán, 100&amp;nbsp;000 homes con poca esperiencia y muncha desunión. Babur venció al sultán na batalla de Panipat, a unos 90 quilómetros al norte de Delhi. Un añu más tarde ganó a una confederación [[rajput|rashput]] dirixida por [[Rana Sangha]]. Babur morrió en [[1530]] antes de poder consolidar los sos trunfos militares. Dexó escritu un llibru de memories, conocíu como ''Babur-nama'', diversos xardinos en [[Kabul]] y [[Lahore|Lajore]] y unos descendientes que remataríen el so deséu d'establecer un imperiu na zona.

=== El reináu de Jumaiún ===
[[Ficheru:Tumba Humayun 2.JPG|thumbnail|Tumba de [[Humayun|Jumaiún]] en Delhi.]]
Babur foi asocedíu pol so fíu [[Humayun|Jumaiún]] que tuvo qu'enfrentase con numberosos problemes. Sufrió l'ataque per parte de les tropes afganistanes lideraes por [[Sher Shah Suri]] (que fundó la [[imperiu Suri|dinastía Suri]]) y tuvo que exiliase a Persia, país nel que pasó casi 10 años. En [[1545]] consiguió conquistar Kabul y volvió a entamar les reivindicaciones sobre la India; xera que resultó más fácil col debilitamientu del poder afganu na zona tres la muerte de [[Sher Shah Suri]] en mayu de [[1545]]. Humayun retomó'l control de Delhi en [[1555]].

=== El reináu de Akbar ===

[[Humayun|Jumaiún]] morrió en [[1556]], dexando'l trabayu de consolidar l'imperiu al so fíu de trece años [[Jalal-ud-Din Akbar|Akbar]]. Tres la decisiva victoria na segunda batalla de Panipat en [[1556]], el rexente Bayram Khan siguió una brengosa política d'espansión. Asina Akbar algamó la mayoría d'edá empezó a lliberar de les influencies de los ministros y la corte y demostró la so propia capacidá de lideralgu. Yera un adictu al trabayu y nun dormía más de tres hores al día. Supervisaba personalmente la implementación de les sos polítiques alministratives, escayu dorsal del Imperiu mogol mientres más de 200&amp;nbsp;años. Siguió conquistando, anexonando y consolidando un territoriu que s'estendía dende Kabul al noroeste, [[Caxmir (rexón)|Caxmir]] al norte, [[Bengala]] al este y más allá del ríu Narmada na zona central d'India. El so imperiu yera solu comparable al que 1800&amp;nbsp;años tras consolidara'l [[Imperiu mauria]].

Los métodos d'alministración de Akbar afitaron la so poder sobre l'aristocracia afgano y turco y sobre los intérpretes de la llei islámica, la [[Ulema|Ulama]]. Creó un serviciu imperial el cual basábase n'habilidá y non en clase social. Los sos servidores yeren remunerados en dineru y non en tierres y nun teníen derechu d'heriedu, de forma que se centralizaba'l poder nel estáu y aseguraba la so supremacía. Les funciones polítiques y militares taben dixebraes de les de cobru d'impuestos, que recayíen so los funcionarios de l'ayalga del imperiu. Esti sistema alministrativu, llamáu [[mansabdari]], basar na llealtá y el pagu en dineru, lo cual yera la base del Imperiu mogol.

Akbar empecipió en [[1571]] la construcción d'una ciudá cercada cerca d'[[Agra]] llamada [[Fatehpur Sikri]]. Construyéronse palacios pa caúna de les reines, un estensu llagu artificial y suntuoses fontes d'agua. Sicasí, la ciudá tuvo una vida bien curtia y la capital treslladar a Lahore en [[1585]]. La razón d'esti cambéu foi la falta d'agua en Fatehpur. En [[1599]] Akbar devolvió la capitalidad a Agra, ciudá dende la que gobernó hasta la so muerte.

Siendo un astutu gobernante, Akbar apreciaba los desafíos que suponíen alministrar un imperiu tan estensu. Introdució una política d'asimilación de los [[Hinduismu|hindús]] que representaben la mayoría de la población. Reclutó a diversos xefes hindús y premiólos con altos cargos nel gobiernu; fomentó los matrimonios ente los mogoles y l'aristocracia rashput; dexó la construcción de nuevos templos; participó personalmente en festivales hinduistes; y abolió la ''[[yizia]]'' o impuestu de [[capitación]] que s'aplicaba a los non musulmanes. Per otra parte declaróse xuez supremu de toles disputes derivaes de la interpretación del ''[[Corán]]'' y la [[llei sharia]].

Akbar fundó una nueva relixón, llamada ''din-i-ilahi'' (‘fe divina’) que fundía parte de los principios del [[hinduismu]], el [[islamismu]] y otres relixones. La nueva relixón yera compatible con otres na midida que se demostrara llealtá al emperador. No fondero, sicasí, esta nueva relixón ofendió fondamente a los musulmanes ortodoxos. El principiu de que l'islamismu yera la relixón suprema viose comprometíu. La ulama perdió influencia. La conciliación ente les relixones y la tolerancia escontra los hindús y musulmanes non ortodoxos causó una reaición ente los [[musulmanes suní]]es. Per otra parte, Akbar introdució otros cambeos. Animó a les vilbes a casase de nuevu, foi contrariu a los matrimonios ente neños y persuadió a los comerciantes de Delhi de dedicar díes especiales de los mercaos pa les muyeres, hasta entós recluyíes nos sos llares. A la fin del reináu de Akbar, l'Imperiu mogol estender pola mayor parte de la India.

La tolerancia relixosa causó un movimientu de rebeldía per parte de los musulmanes suníes. Na llucha fratricida que bastió la cayida del reináu del nietu de Akbar, [[Shah Jahan|Sha Yaján]], en 1658, l'aristocracia sofitó al militar [[islamista]] Aurangzeb nel bracéu contra'l so hermanu, el poeta y escritor, [[Dara Shikoh]], al cual venció y mandó degollar en 1662.

=== Los reinaos de Yajangir y Sha Yaján ===
[[Ficheru:Taj Mahal in March 2004.jpg|thumbnail|El [[Taj Mahal]] construyíu pol emperador Shah Yaján.]]

L'Imperiu mogol so los gobiernos de [[Jahangir|Yajanguir]] y [[Sha Jahan|Sha Yaján]] carauterizar pola estabilidá política, una fuerte actividá económica, formoses pintures y edificios monumentales. Yajanguir casóse con una princesa persa de nome [[Noor Jehan|Nur Yeján]] (lluz del mundu) que se convirtió nel personaxe más importante de la corte dempués del emperador. Como resultáu d'ello, poetes, artistes y oficiales perses atoparon asilu na corte mogol. El númberu d'oficiales improductivos, la corrupción y l'escesiva representación persa terminaron cola imparcialidá de la corte. Yajanguir promovió les conversiones al [[islamismu]]; escorrió a los siguidores del [[xainismu]] y executó al [[gurú]] [[Arjun Dev|Áryuna Dev]], líder de los [[sijismo|sijes]]. L'interés de la emperatriz n'asegurar el tronu a un príncipe de la so eleición fizo que [[Sha Yaján]] remontar en [[1622]]. Esi mesmu añu los perses tomaron [[Kandahar]] nel sur d'Afganistán lo que significó un revés nel prestíu del Imperiu mogol.

Ente [[1636]] y [[1646]], Sha Yaján unvió los exércitos mogoles a conquistar [[Decán]] y otres zones al noroeste del imperiu. Anque sirvieron pa demostrar la capacidá militar, estes campañes drenaron la economía del imperiu. L'estáu convertíase cada vez más nuna máquina militar y los nobles multiplicábense lo qu'aumentaba la demanda d'ingresos. La unificación política y el caltenimientu de la llei y l'orde nun territoriu tan estensu fomentó l'apaición de grandes centros del comerciu y l'artesanía como [[Agra]], [[Lahore]], Delhi y [[Ahmadabad]]. Estos centros taben coneutaos per carreteres y caminos fluviales hasta otros puertos o llugares más alloñaos. El mundialmente famosu [[Taj Mahal]] construyir n'Agra mientres el reináu de Sha Yaján como balta pa la so amada esposa [[Mumtaz Mahal]]. Esti monumentu simboliza tantu l'arquiteutura mogol como los escesivos gastos que se producíen nun momentu nel que la economía taba en recesión. La posición económica de llabradores y artesanos siguió ensin ameyorar una y bones l'alministración foi incapaz de consiguir cambeos na estructura social.

=== El reináu de Aurangzeb ===

El postreru de los grandes emperadores mogoles foi [[Aurangzeb]] que llegó al tronu n'asesinando a tolos sos hermanos y meter en prisión al so padre, [[Sah Jahan|Sha Yaján]]. Mientres los 50 años que duró'l so reináu l'imperiu algamó la so máxima estensión territorial, algamando a apoderar casi tol territoriu de la India actual, unificando'l Indostán y el Decán, pero amosó tamién inevitables síntomes de cayente.

La [[burocracia]] creció de forma escomanada y corrupta y l'exércitu quedó atrasáu n'armamentu y táctiques militares. Aurangzeb restableció la ortodoxa musulmana y adoptó dures polítiques contra los musulmanes que nun demostraben dafechu la so fe.

L'emperador viose envolubráu nuna serie de guerres: enfrentar contra los [[etnia paxta|paxtos]] (n'Afganistán); los [[Sultanatu de Bijapur|sultanes de Bijapur]] (en lomasturbas y Decán); los marathas (en [[Maharashtra|Majarastra]]) y los [[ahoms]] (en [[Assam]]). Les revueltes de los llabradores contra los líderes locales fixéronse habituales. La mayor integración de los sos gobiernos cola fe islámica fizo que'l pueblu, mayoritariamente hinduista, sintiérase cada vez más llueñe del emperador.

[[Aurangzeb]] non solo prohibió la construcción de nuevos templos hinduistes sinón que destruyó un gran númberu de los esistentes. Como [[fundamentalista islámicu]] prohibió la [[música]] na corte, abolió les ceremonies y escorrió a los sijes en Punyab; les guerres continues contra les federaciones marathas nun debilitaron a éstes, sinón que les feroces represalies de Aurangzeb provocaron que numberosos clanes lleales al Imperiu mogol xuniérense pasu ente pasu a los marathas. Les guerres mesmes llanzaes por Aurangzeb causaron una medría na estensión territorial del imperiu pero resultaron a la llarga descomanadamente costoses en recursos, siendo que los mogoles gastaben gran cantidaes d'homes y soldaos nestos conflictos pa llograr a cambio territorio afaraos y casi despoblados. Inclusive, hacia 1700 los fracasos de Aurangzeb pa conquistar y controlar la totalidá del Decán fixeron que les federaciones marathas constituyir nel Imperiu maratha qu'a lo llargo del sieglu XVIII desafiaría nun mesmu planu a los mogoles.

La crisis económica causada poles guerres de Aurangzeb manifestar nel costo escesivu de caltener la so maquinaria militar y la so burocracia, mientres la recaldación de tributos y el comerciu empezaba a aparrar poles polítiques restrictives y fundamentalistes del emperador. Inclusive entá antes de la muerte de Aurangzeb en 1707, quedara n'evidencia que'l poder diba llueu a camudar de manes.
-

== Decadencia y estinción ==

En [[1707]] xubió al tronu Bahadur Shah I, que nun pudo revertir la decadencia qu'empezara nos últimos años de Aurangzeb, y solo reinó hasta [[1712]]. Los sos descendientes tuvieron bien curtios reinaos, asocediéndose hasta seis emperadores ente [[1712]] y [[1720]]. En [[1720]] xubió al tronu mogol l'emperador [[Muhammad Shah]], que magar les sos habilidaes gubernatives nun pudo torgar la creciente decadencia marcada polos ataques del [[Confederación maratha|Imperiu maratha]], les revueltes d'[[Afganistán|afganu]]s y [[pashtun]]es nel norte, y la corrupción de los sos cortesanos. De fechu nel reináu de Muhammad Shah los perses y afganistanos de [[Nadir Sah]] invadieron y escalaron Delhi en [[1739]], llevándose consigo numberoses ayalgues, incluyíu'l [[Tronu del Pavu real]].

Tres esti tarrecible acontecimientu'l poder del Imperiu mogol debilitóse más aceleradamente, siendo enllenáu esi vacíu polos marathas, l'[[Imperiu sij]] y los [[nizam]] d'[[Hyderabad (estáu)|Hyderabad]], mientres los mogoles víen amenorgáu'l so poder efectivu al área más septentrional del [[Indostán]], perdiendo toa presencia nel [[Decán]]. Inclusive cuando la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] empezó'l so predominiu n'India tres la [[Batalla de Plassey]] en [[1757]], los británicos denominaben al monarca mogol como &quot;rei de Delhi&quot; y yá non como &quot;emperador&quot;.

El debilitamientu de la [[Confederación Maratha]] tres la [[Panipat|Tercer batalla de Panipat]] en [[1761]] nun significó aliviu pal Imperiu mogol pos agora la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] yera'l poder mayor na India. Inclusive en [[1803]], tres fallíos intentos d'asegurar l'autoridá de los mogoles sobre'l so amenorgáu territoriu, l'emperador Shah Alam II tuvo d'aceptar la proteición de [[Gran Bretaña]] (lo cual equivalía a suxetar al poder británicu), siendo que'l so dominiu agora amenorgábase a los actuales estaos de [[Punyab]], [[Haryana]], y el norte d'[[Uttar Pradesh]]. Los británicos nun asumieron el gobiernu direutu sobre l'Imperiu mogol, pero sí exercieron el so control indireutu y caltuvieron a los emperadores mogoles como simples símbolos ensin poder efectivu; esta situación terminó cuando na [[Rebelión de la India de 1857|rebelión de 1857]] los soldaos cipayos sulevaos invocaron el lideralgu del últimu emperador mogol, Bahadur Shah II. Vencida la sulevación, el [[Raj británicu]] asumió'l gobiernu direutu sobre tou la [[India]] y abolióse formalmente l'Imperiu mogol.

==Pintura Mogola==
Babur, quien fundó l'imperiu mogol (1526) procedente del valle de Freghana, escribió estenses memories alrodiu de los sos viaxes y esperiencies. Jumaiún mientres el so exiliu caltuvo contautu con dalgunos de los meyores pintores de la corte safaví de Persia, como amante de les artes Jumaiún contratu a dalgunos de los pintores recién despidíos del prestixosu taller pol shah quien se convirtiera a una estricta versión del islamismu que prohibía que se pintaren figures.
A pesar de que Babur y Jumaiún sentaron precedentes d'apreciu pol arte y la lliteratura, foi hasta'l gobiernu de Akbar qu'asocedió un importante cambéu de la historia del arte indio.
Asina Akbar convirtiéndose n'emperador prematuramente a los 14 años dempués de que'l so padre Jumaiún morriera al cayer poles escaleres de la so biblioteca empuestu por un claru gustu personal fundió elementos de les práutiques artístiques de Persia, India y Europa anovando la pintura con una nueva forma.
Debíu al interés de Akbar nos rellatos d'aición ya intriga ilustraos contrató a un centenar d'artistes por que trabayaren nel taller imperial so la direición de siete pintor de la corte d'Irán, les obres que realizaron en xunto artistes iranines ya indios sol realismu pidimientu de Akbar revelen un estilu claramente nuevu dotáu de vitalidá, eses obres inclúin:
*Llibros de narraciones perses
*Biografíes
*Texto relixosos hinduistes traducíos al persa *Rellatos
históricos
Sha Yaján tresformó la pintura a una manifestación de les enormes riqueces que tenía, nes semeyes cada vez más formalizaos onde llucía los meyores testiles y xoyes que sustituyeron les escenes narratives qu'introduxera Akbar.
Un sieglu dempués Muhammad Shah resucito un interés por eses luxosu obres que se retardaron mientres reinaos como'l de Aurangzeb (prefería la caligrafía a la pintura.
En 1739 la corte de Muhammad Shah foi escalada por un caudiellu d'Irán l'ayalga imperial foi robáu y la biblioteca y les pintures destruyir y esvalixáu.

==Ver tamién==
*[[Colores paniraníes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
===Bibliografía ===
* Embree, Ainslee T.: ''India: hestoria del subcontinente dende les cultures del Indo hasta l'empiezu del dominiu inglés''. Méxicu: Sieglu Ventiún, 1987.
* Gascoigne, Bamber: ''Los grandes mogoles''. Barcelona: Noguer, 1971. Traducción d'Esteban Riambau.
* Majumdar, Ramesh Chandra: ''An advanced history of India''. Madrás: MacMillan India Limited, 1981.
*Quintanilla, Sonya:&quot;Visiones de la India&quot; Méxicu D.F, Offset Rebosán.


{{Tradubot|Imperio mogol}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu mogol| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>c98bzops447gab8m5i8w6gmme6912ig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703139</id>
      <parentid>3703121</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21730" xml:space="preserve">{{referencies|t=20160509154622}}
{{estremar|Imperiu mongol}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= ''Babür İmparatorluğo'', &lt;br /&gt;شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul'', &lt;br /&gt;مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah''
|nome_completu = Imperiu mogol
|nome_común = Imperiu mogol
|mapa = MughalEmpire1700.svg
|aclaración_mapa = L'Imperiu mogol alredor de [[1700]]
|continente = Asia |rexón
= [[Asia Meridional]]
|añu_entamu = 1526
|añu_fin = 1858
|p1 = Dinastía timúrida
|bandera_p1 = Timurid.svg
|p2 = Sultanatu de Delhi
|bandera_p2 =
|p3 = Imperiu suri
|bandera_p3 =
|p4 = Sultanatu de Bijapur
|bandera_p4 =
|p5 = Sultanatos del Decán
|bandera_p5 =
|s1 = Imperiu maratha
|bandera_s1 = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg
|s2 = Imperiu durrani
|bandera_s2 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s3 = Raj británicu |bandera_s3
= British Raj Red Ensign.svg
|fecha_entamu = 21 d'abril
|fecha_fin = 20 de xunu |eventu_empecipio =
Batalla de Panipat (1526)
|eventu_fin = Rebelión na India de 1857
|imaxe_bandera = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|capital =[[Delhi]] (1526-1565)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1565-1571)&lt;br/&gt; [[Fatehpur Sikri]] (1571-1584)&lt;br/&gt; [[Lahore]] (1584-1598)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1598-1649) &lt;br/&gt;[[Delhi|Shahjahanabad (Vieya Delhi)]] (1649-1858)
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] y daqué d'[[Federación|estructura federal]]
|títulu_líder = Emperador
|líder1 = [[Babur]]
|añu_líder1 = [[1526]] - [[1530]]
|líder2 = [[Humayun|Jumaiún]]
|añu_líder2 = [[1530]] - [[1556]]
|líder3 = [[Akbar]]
|añu_líder3 = [[1556]] - [[1605]]
|líder4 = [[Jahangir|Yaján Guir]]
|añu_líder4 = [[1605]] - [[1627]]
|líder5 = [[Sha Jahan|Sha Yaján]]
|añu_líder5 = [[1627]] - [[1658]]
|líder6 = [[Aurangzeb]]
|añu_líder6 = [[1658]] - [[1707]]
|líder7 = Otros añu líder7 = [[1707]] - [[1857]]
|idiomes =[[Llingües túrquicas|Turcu]], [[Idioma persa|persa]], [[idioma indostánicu|hindi-urdú]]
|dato_año1 = [[1700]]
|dato_población1 = 150000000
|dato_superficie1 = 4600000
|relixón = [[Sunismu]]
|moneda = [[Rupia]]
}}

L''''Imperiu mogol''', '''Imperiu mogol de la India''' o '''Gran Mogol''' (en [[Llingües túrquicas|turcu]]: ''Babür İmparatorluğo'', en [[idioma persa|persa]]: شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul''; n'[[idioma urdú|urdú]]: مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah'') foi un poderosu estáu [[Pueblos túrquicos|turcu]] [[islamismu|islámicu]] del subcontinente [[India|indiu]], qu'esistió ente los sieglos XVI y XIX. Tomó nel so periodu d'apoxéu la mayor parte de los territorios anguaño correspondientes a la [[India]], [[Paquistán]] y [[Bangladex]], llegando a tener zones d'[[Afganistán]], [[Nepal]], [[Buthán|Bután]] y esti del [[Irán]].

== Historia ==
L'Imperiu mogol recibió tal nome porque los sos soberanos pertenecíen pela llinia materna del so fundador, esto ye, a descendientes del [[jan (títulu)|jan]] [[Pueblos túrquicos|turcu]]&lt;ref name=&quot;jproux-1&quot;&gt;
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |a elıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html&lt;/ref&gt; [[Tamerlán]] (o [[Timur Lang]]).

Paradóxicamente l'orixe del Imperiu mogol de la India deriva d'un momentu nel cual el poder timúrida paecía a puntu de sumir: N'efeutu, los [[uzbecos]] en [[1507]] práuticamente aniquilaron a los mogoles timuríes na área que fuera'l centru del so poderíu: la [[Transoxiana]] y el [[Jurasán]]. Escorríes les tropes mogolas, éstes retiráronse al sur del cordal del [[Hindū Kūsh|Hindu Kush]], y dende esta zona nel centru del actual [[Afganistán]], unu de los descendientes de Tamerlán, llamáu Zahir al-Din Muhammad, más conocíu como Babar o Baber decidió aprovechar les discordias esistentes nel [[Subcontinente Indiu]] pa invadilo tiempu dempués.


En [[1526]], Babur ganó al postreru de los sultanes de [[Delhi]], [[Ibrahim Lodi]], na [[batalla de Panipat (1526)|batalla de Panipat]]. La pallabra &quot;mogol&quot; ye una versión [[llingües indo-aries|indo-aria]] de la pallabra &quot;mongol&quot;.

L'imperiu foi práuticamente conquistáu mientres el reináu de [[Humayun]] pol líder [[Afganistán|afganu]] [[Sher Shah Suri]] qu'estableció la dinastía Suri, anque Humayun acabó reponiendo'l poder. Más tarde, con [[Akbar]] nel poder, l'imperiu creció de forma considerable y siguió creciendo hasta'l final del reináu d'[[Aurangzeb]]. A la muerte de Aurangzeb en [[1707]], l'imperiu empecipió un lentu pero imparable cayente, anque caltuvo'l poder nel subcontinente indiu mientres 150 años más. L'[[Imperiu británicu]] terminó col mogol en [[1857]].

Esti Imperiu mogol (qu'apoderó la [[India]] ente principios del [[sieglu XVI]] a mediaos del [[sieglu XIX]]) nun se debe confundir col [[Imperiu mongol]] (qu'apoderó gran parte d'Asia ente'l [[sieglu XIII]] y el [[sieglu XIV|XIV]]).

=== Establecimientu del imperiu y reináu de Babur ===

A principios del [[sieglu XVI]], descendientes de los mongoles, [[Turquía|turcos]], [[Persia|perses]] y afganistanos invadieron la India sol lideralgu de Zahir-ud-Din Babur. [[Babur]] yera'l bisnietu de [[Tamerlán]] quién invadiera la India en [[1398]] y que foi tamién mientres un curtiu periodu líder d'un imperiu con capital en [[Samarcanda]]. Babur estableció nun entamu'l so gobiernu en [[Kabul]], en [[1504]]; más tarde (1526-1530) convertir nel primer gobernante mogol. La so intención yera la d'estender la so poder más allá del [[Punyab]] onde yá realizara un importante númberu d'incursiones. La invitación per parte d'un líder afganu nel Punyab dio-y la oportunidá de llegar hasta'l corazón del sultanatu de Delhi, gobernáu por [[Ibrahim Lodi]].

Babur entró na India en 1526 xunto a un exércitu de veteranos compuestu por 12&amp;nbsp;000 homes. Enfrentar al exércitu del sultán, 100&amp;nbsp;000 homes con poca esperiencia y muncha desunión. Babur venció al sultán na batalla de Panipat, a unos 90 quilómetros al norte de Delhi. Un añu más tarde ganó a una confederación [[rajput|rashput]] dirixida por [[Rana Sangha]]. Babur morrió en [[1530]] antes de poder consolidar los sos trunfos militares. Dexó escritu un llibru de memories, conocíu como ''Babur-nama'', diversos xardinos en [[Kabul]] y [[Lahore|Lajore]] y unos descendientes que remataríen el so deséu d'establecer un imperiu na zona.

=== El reináu de Jumaiún ===
[[Ficheru:Tumba Humayun 2.JPG|thumbnail|Tumba de [[Humayun|Jumaiún]] en Delhi.]]
Babur foi asocedíu pol so fíu [[Humayun|Jumaiún]] que tuvo qu'enfrentase con numberosos problemes. Sufrió l'ataque per parte de les tropes afganistanes lideraes por [[Sher Shah Suri]] (que fundó la [[imperiu Suri|dinastía Suri]]) y tuvo que exiliase a Persia, país nel que pasó casi 10 años. En [[1545]] consiguió conquistar Kabul y volvió a entamar les reivindicaciones sobre la India; xera que resultó más fácil col debilitamientu del poder afganu na zona tres la muerte de [[Sher Shah Suri]] en mayu de [[1545]]. Humayun retomó'l control de Delhi en [[1555]].

=== El reináu de Akbar ===

[[Humayun|Jumaiún]] morrió en [[1556]], dexando'l trabayu de consolidar l'imperiu al so fíu de trece años [[Jalal-ud-Din Akbar|Akbar]]. Tres la decisiva victoria na segunda batalla de Panipat en [[1556]], el rexente Bayram Khan siguió una brengosa política d'espansión. Asina Akbar algamó la mayoría d'edá empezó a lliberar de les influencies de los ministros y la corte y demostró la so propia capacidá de lideralgu. Yera un adictu al trabayu y nun dormía más de tres hores al día. Supervisaba personalmente la implementación de les sos polítiques alministratives, escayu dorsal del Imperiu mogol mientres más de 200&amp;nbsp;años. Siguió conquistando, anexonando y consolidando un territoriu que s'estendía dende Kabul al noroeste, [[Caxmir (rexón)|Caxmir]] al norte, [[Bengala]] al este y más allá del ríu Narmada na zona central d'India. El so imperiu yera solu comparable al que 1800&amp;nbsp;años tras consolidara'l [[Imperiu mauria]].

Los métodos d'alministración de Akbar afitaron la so poder sobre l'aristocracia afganistana y turca y sobre los intérpretes de la llei islámica, la [[Ulema|Ulama]]. Creó un serviciu imperial el cual basábase n'habilidá y non en clase social. Los sos servidores yeren remunerados en dineru y non en tierres y nun teníen derechu d'heriedu, de forma que se centralizaba'l poder nel estáu y aseguraba la so supremacía. Les funciones polítiques y militares taben dixebraes de les de cobru d'impuestos, que recayíen so los funcionarios de l'ayalga del imperiu. Esti sistema alministrativu, llamáu [[mansabdari]], basar na llealtá y el pagu en dineru, lo cual yera la base del Imperiu mogol.

Akbar empecipió en [[1571]] la construcción d'una ciudá cercada cerca d'[[Agra]] llamada [[Fatehpur Sikri]]. Construyéronse palacios pa caúna de les reines, un estensu llagu artificial y suntuoses fontes d'agua. Sicasí, la ciudá tuvo una vida bien curtia y la capital treslladar a Lahore en [[1585]]. La razón d'esti cambéu foi la falta d'agua en Fatehpur. En [[1599]] Akbar devolvió la capitalidad a Agra, ciudá dende la que gobernó hasta la so muerte.

Siendo un astutu gobernante, Akbar apreciaba los desafíos que suponíen alministrar un imperiu tan estensu. Introdució una política d'asimilación de los [[Hinduismu|hindús]] que representaben la mayoría de la población. Reclutó a diversos xefes hindús y premiólos con altos cargos nel gobiernu; fomentó los matrimonios ente los mogoles y l'aristocracia rashput; dexó la construcción de nuevos templos; participó personalmente en festivales hinduistes; y abolió la ''[[yizia]]'' o impuestu de [[capitación]] que s'aplicaba a los non musulmanes. Per otra parte declaróse xuez supremu de toles disputes derivaes de la interpretación del ''[[Corán]]'' y la [[llei sharia]].

Akbar fundó una nueva relixón, llamada ''din-i-ilahi'' (‘fe divina’) que fundía parte de los principios del [[hinduismu]], el [[islamismu]] y otres relixones. La nueva relixón yera compatible con otres na midida que se demostrara llealtá al emperador. No fondero, sicasí, esta nueva relixón ofendió fondamente a los musulmanes ortodoxos. El principiu de que l'islamismu yera la relixón suprema viose comprometíu. La ulama perdió influencia. La conciliación ente les relixones y la tolerancia escontra los hindús y musulmanes non ortodoxos causó una reaición ente los [[musulmanes suní]]es. Per otra parte, Akbar introdució otros cambeos. Animó a les vilbes a casase de nuevu, foi contrariu a los matrimonios ente neños y persuadió a los comerciantes de Delhi de dedicar díes especiales de los mercaos pa les muyeres, hasta entós recluyíes nos sos llares. A la fin del reináu de Akbar, l'Imperiu mogol estender pola mayor parte de la India.

La tolerancia relixosa causó un movimientu de rebeldía per parte de los musulmanes suníes. Na llucha fratricida que bastió la cayida del reináu del nietu de Akbar, [[Shah Jahan|Sha Yaján]], en 1658, l'aristocracia sofitó al militar [[islamista]] Aurangzeb nel bracéu contra'l so hermanu, el poeta y escritor, [[Dara Shikoh]], al cual venció y mandó degollar en 1662.

=== Los reinaos de Yajangir y Sha Yaján ===
[[Ficheru:Taj Mahal in March 2004.jpg|thumbnail|El [[Taj Mahal]] construyíu pol emperador Shah Yaján.]]

L'Imperiu mogol so los gobiernos de [[Jahangir|Yajanguir]] y [[Sha Jahan|Sha Yaján]] carauterizar pola estabilidá política, una fuerte actividá económica, formoses pintures y edificios monumentales. Yajanguir casóse con una princesa persa de nome [[Noor Jehan|Nur Yeján]] (lluz del mundu) que se convirtió nel personaxe más importante de la corte dempués del emperador. Como resultáu d'ello, poetes, artistes y oficiales perses atoparon asilu na corte mogol. El númberu d'oficiales improductivos, la corrupción y l'escesiva representación persa terminaron cola imparcialidá de la corte. Yajanguir promovió les conversiones al [[islamismu]]; escorrió a los siguidores del [[xainismu]] y executó al [[gurú]] [[Arjun Dev|Áryuna Dev]], líder de los [[sijismo|sijes]]. L'interés de la emperatriz n'asegurar el tronu a un príncipe de la so eleición fizo que [[Sha Yaján]] remontar en [[1622]]. Esi mesmu añu los perses tomaron [[Kandahar]] nel sur d'Afganistán lo que significó un revés nel prestíu del Imperiu mogol.

Ente [[1636]] y [[1646]], Sha Yaján unvió los exércitos mogoles a conquistar [[Decán]] y otres zones al noroeste del imperiu. Anque sirvieron pa demostrar la capacidá militar, estes campañes drenaron la economía del imperiu. L'estáu convertíase cada vez más nuna máquina militar y los nobles multiplicábense lo qu'aumentaba la demanda d'ingresos. La unificación política y el caltenimientu de la llei y l'orde nun territoriu tan estensu fomentó l'apaición de grandes centros del comerciu y l'artesanía como [[Agra]], [[Lahore]], Delhi y [[Ahmadabad]]. Estos centros taben coneutaos per carreteres y caminos fluviales hasta otros puertos o llugares más alloñaos. El mundialmente famosu [[Taj Mahal]] construyir n'Agra mientres el reináu de Sha Yaján como balta pa la so amada esposa [[Mumtaz Mahal]]. Esti monumentu simboliza tantu l'arquiteutura mogol como los escesivos gastos que se producíen nun momentu nel que la economía taba en recesión. La posición económica de llabradores y artesanos siguió ensin ameyorar una y bones l'alministración foi incapaz de consiguir cambeos na estructura social.

=== El reináu de Aurangzeb ===

El postreru de los grandes emperadores mogoles foi [[Aurangzeb]] que llegó al tronu n'asesinando a tolos sos hermanos y meter en prisión al so padre, [[Sah Jahan|Sha Yaján]]. Mientres los 50 años que duró'l so reináu l'imperiu algamó la so máxima estensión territorial, algamando a apoderar casi tol territoriu de la India actual, unificando'l Indostán y el Decán, pero amosó tamién inevitables síntomes de cayente.

La [[burocracia]] creció de forma escomanada y corrupta y l'exércitu quedó atrasáu n'armamentu y táctiques militares. Aurangzeb restableció la ortodoxa musulmana y adoptó dures polítiques contra los musulmanes que nun demostraben dafechu la so fe.

L'emperador viose envolubráu nuna serie de guerres: enfrentar contra los [[etnia paxta|paxtos]] (n'Afganistán); los [[Sultanatu de Bijapur|sultanes de Bijapur]] (en lomasturbas y Decán); los marathas (en [[Maharashtra|Majarastra]]) y los [[ahoms]] (en [[Assam]]). Les revueltes de los llabradores contra los líderes locales fixéronse habituales. La mayor integración de los sos gobiernos cola fe islámica fizo que'l pueblu, mayoritariamente hinduista, sintiérase cada vez más llueñe del emperador.

[[Aurangzeb]] non solo prohibió la construcción de nuevos templos hinduistes sinón que destruyó un gran númberu de los esistentes. Como [[fundamentalista islámicu]] prohibió la [[música]] na corte, abolió les ceremonies y escorrió a los sijes en Punyab; les guerres continues contra les federaciones marathas nun debilitaron a éstes, sinón que les feroces represalies de Aurangzeb provocaron que numberosos clanes lleales al Imperiu mogol xuniérense pasu ente pasu a los marathas. Les guerres mesmes llanzaes por Aurangzeb causaron una medría na estensión territorial del imperiu pero resultaron a la llarga descomanadamente costoses en recursos, siendo que los mogoles gastaben gran cantidaes d'homes y soldaos nestos conflictos pa llograr a cambio territorio afaraos y casi despoblados. Inclusive, hacia 1700 los fracasos de Aurangzeb pa conquistar y controlar la totalidá del Decán fixeron que les federaciones marathas constituyir nel Imperiu maratha qu'a lo llargo del sieglu XVIII desafiaría nun mesmu planu a los mogoles.

La crisis económica causada poles guerres de Aurangzeb manifestar nel costo escesivu de caltener la so maquinaria militar y la so burocracia, mientres la recaldación de tributos y el comerciu empezaba a aparrar poles polítiques restrictives y fundamentalistes del emperador. Inclusive entá antes de la muerte de Aurangzeb en 1707, quedara n'evidencia que'l poder diba llueu a camudar de manes.
-

== Decadencia y estinción ==

En [[1707]] xubió al tronu Bahadur Shah I, que nun pudo revertir la decadencia qu'empezara nos últimos años de Aurangzeb, y solo reinó hasta [[1712]]. Los sos descendientes tuvieron bien curtios reinaos, asocediéndose hasta seis emperadores ente [[1712]] y [[1720]]. En [[1720]] xubió al tronu mogol l'emperador [[Muhammad Shah]], que magar les sos habilidaes gubernatives nun pudo torgar la creciente decadencia marcada polos ataques del [[Confederación maratha|Imperiu maratha]], les revueltes d'[[Afganistán|afganu]]s y [[pashtun]]es nel norte, y la corrupción de los sos cortesanos. De fechu nel reináu de Muhammad Shah los perses y afganistanos de [[Nadir Sah]] invadieron y escalaron Delhi en [[1739]], llevándose consigo numberoses ayalgues, incluyíu'l [[Tronu del Pavu real]].

Tres esti tarrecible acontecimientu'l poder del Imperiu mogol debilitóse más aceleradamente, siendo enllenáu esi vacíu polos marathas, l'[[Imperiu sij]] y los [[nizam]] d'[[Hyderabad (estáu)|Hyderabad]], mientres los mogoles víen amenorgáu'l so poder efectivu al área más septentrional del [[Indostán]], perdiendo toa presencia nel [[Decán]]. Inclusive cuando la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] empezó'l so predominiu n'India tres la [[Batalla de Plassey]] en [[1757]], los británicos denominaben al monarca mogol como &quot;rei de Delhi&quot; y yá non como &quot;emperador&quot;.

El debilitamientu de la [[Confederación Maratha]] tres la [[Panipat|Tercer batalla de Panipat]] en [[1761]] nun significó aliviu pal Imperiu mogol pos agora la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] yera'l poder mayor na India. Inclusive en [[1803]], tres fallíos intentos d'asegurar l'autoridá de los mogoles sobre'l so amenorgáu territoriu, l'emperador Shah Alam II tuvo d'aceptar la proteición de [[Gran Bretaña]] (lo cual equivalía a suxetar al poder británicu), siendo que'l so dominiu agora amenorgábase a los actuales estaos de [[Punyab]], [[Haryana]], y el norte d'[[Uttar Pradesh]]. Los británicos nun asumieron el gobiernu direutu sobre l'Imperiu mogol, pero sí exercieron el so control indireutu y caltuvieron a los emperadores mogoles como simples símbolos ensin poder efectivu; esta situación terminó cuando na [[Rebelión de la India de 1857|rebelión de 1857]] los soldaos cipayos sulevaos invocaron el lideralgu del últimu emperador mogol, Bahadur Shah II. Vencida la sulevación, el [[Raj británicu]] asumió'l gobiernu direutu sobre tou la [[India]] y abolióse formalmente l'Imperiu mogol.

==Pintura Mogola==
Babur, quien fundó l'imperiu mogol (1526) procedente del valle de Freghana, escribió estenses memories alrodiu de los sos viaxes y esperiencies. Jumaiún mientres el so exiliu caltuvo contautu con dalgunos de los meyores pintores de la corte safaví de Persia, como amante de les artes Jumaiún contratu a dalgunos de los pintores recién despidíos del prestixosu taller pol shah quien se convirtiera a una estricta versión del islamismu que prohibía que se pintaren figures.
A pesar de que Babur y Jumaiún sentaron precedentes d'apreciu pol arte y la lliteratura, foi hasta'l gobiernu de Akbar qu'asocedió un importante cambéu de la historia del arte indio.
Asina Akbar convirtiéndose n'emperador prematuramente a los 14 años dempués de que'l so padre Jumaiún morriera al cayer poles escaleres de la so biblioteca empuestu por un claru gustu personal fundió elementos de les práutiques artístiques de Persia, India y Europa anovando la pintura con una nueva forma.
Debíu al interés de Akbar nos rellatos d'aición ya intriga ilustraos contrató a un centenar d'artistes por que trabayaren nel taller imperial so la direición de siete pintor de la corte d'Irán, les obres que realizaron en xunto artistes iranines ya indios sol realismu pidimientu de Akbar revelen un estilu claramente nuevu dotáu de vitalidá, eses obres inclúin:
*Llibros de narraciones perses
*Biografíes
*Texto relixosos hinduistes traducíos al persa *Rellatos
históricos
Sha Yaján tresformó la pintura a una manifestación de les enormes riqueces que tenía, nes semeyes cada vez más formalizaos onde llucía los meyores testiles y xoyes que sustituyeron les escenes narratives qu'introduxera Akbar.
Un sieglu dempués Muhammad Shah resucito un interés por eses luxosu obres que se retardaron mientres reinaos como'l de Aurangzeb (prefería la caligrafía a la pintura.
En 1739 la corte de Muhammad Shah foi escalada por un caudiellu d'Irán l'ayalga imperial foi robáu y la biblioteca y les pintures destruyir y esvalixáu.

==Ver tamién==
*[[Colores paniraníes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
===Bibliografía ===
* Embree, Ainslee T.: ''India: hestoria del subcontinente dende les cultures del Indo hasta l'empiezu del dominiu inglés''. Méxicu: Sieglu Ventiún, 1987.
* Gascoigne, Bamber: ''Los grandes mogoles''. Barcelona: Noguer, 1971. Traducción d'Esteban Riambau.
* Majumdar, Ramesh Chandra: ''An advanced history of India''. Madrás: MacMillan India Limited, 1981.
*Quintanilla, Sonya:&quot;Visiones de la India&quot; Méxicu D.F, Offset Rebosán.


{{Tradubot|Imperio mogol}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu mogol| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>edg4l17acq8zkqbjnx7lpnjpg32pdjq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703168</id>
      <parentid>3703139</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21750" xml:space="preserve">{{referencies|t=20160509154622}}
{{estremar|Imperiu mongol}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= ''Babür İmparatorluğo'', &lt;br /&gt;شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul'', &lt;br /&gt;مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah''
|nome_completu = Imperiu mogol
|nome_común = Imperiu mogol
|mapa = MughalEmpire1700.svg
|aclaración_mapa = L'Imperiu mogol alredor de [[1700]]
|continente = Asia |rexón
= [[Asia Meridional]]
|añu_entamu = 1526
|añu_fin = 1858
|p1 = Dinastía timúrida
|bandera_p1 = Timurid.svg
|p2 = Sultanatu de Delhi
|bandera_p2 =
|p3 = Imperiu suri
|bandera_p3 =
|p4 = Sultanatu de Bijapur
|bandera_p4 =
|p5 = Sultanatos del Decán
|bandera_p5 =
|s1 = Imperiu maratha
|bandera_s1 = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg
|s2 = Imperiu durrani
|bandera_s2 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s3 = Raj británicu |bandera_s3
= British Raj Red Ensign.svg
|fecha_entamu = 21 d'abril
|fecha_fin = 20 de xunu |eventu_empecipio =
Batalla de Panipat (1526)
|eventu_fin = Rebelión na India de 1857
|imaxe_bandera = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|capital =[[Delhi]] (1526-1565)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1565-1571)&lt;br/&gt; [[Fatehpur Sikri]] (1571-1584)&lt;br/&gt; [[Lahore]] (1584-1598)&lt;br/&gt; [[Agra]] (1598-1649) &lt;br/&gt;[[Delhi|Shahjahanabad (Vieya Delhi)]] (1649-1858)
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] y daqué d'[[Federación|estructura federal]]
|títulu_líder = Emperador
|líder1 = [[Babur]]
|añu_líder1 = [[1526]] - [[1530]]
|líder2 = [[Humayun|Jumaiún]]
|añu_líder2 = [[1530]] - [[1556]]
|líder3 = [[Akbar]]
|añu_líder3 = [[1556]] - [[1605]]
|líder4 = [[Jahangir|Yaján Guir]]
|añu_líder4 = [[1605]] - [[1627]]
|líder5 = [[Sha Jahan|Sha Yaján]]
|añu_líder5 = [[1627]] - [[1658]]
|líder6 = [[Aurangzeb]]
|añu_líder6 = [[1658]] - [[1707]]
|líder7 = Otros añu líder7 = [[1707]] - [[1857]]
|idiomes =[[Llingües túrquicas|Turcu]], [[Idioma persa|persa]], [[idioma indostánicu|hindi-urdú]]
|dato_año1 = [[1700]]
|dato_población1 = 150000000
|dato_superficie1 = 4600000
|relixón = [[Sunismu]]
|moneda = [[Rupia]]
}}

L''''Imperiu mogol''', '''Imperiu mogol de la India''' o '''Gran Mogol''' (en [[Llingües túrquicas|turcu]]: ''Babür İmparatorluğo'', en [[idioma persa|persa]]: شاهان مغول ''Shāhān-y Moġul''; n'[[idioma urdú|urdú]]: مغل باد شاہ ''Mughal Baadshah'') foi un poderosu estáu [[Pueblos túrquicos|turcu]] [[islamismu|islámicu]] del subcontinente [[India|indiu]], qu'esistió ente los sieglos XVI y XIX. Tomó nel so periodu d'apoxéu la mayor parte de los territorios anguaño correspondientes a la [[India]], [[Paquistán]] y [[Bangladex]], llegando a tener zones d'[[Afganistán]], [[Nepal]], [[Buthán|Bután]] y esti del [[Irán]].

== Historia ==
L'Imperiu mogol recibió tal nome porque los sos soberanos pertenecíen pela llinia materna del so fundador, esto ye, a descendientes del [[jan (títulu)|jan]] [[Pueblos túrquicos|turcu]]&lt;ref name=&quot;jproux-1&quot;&gt;
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |a elıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html&lt;/ref&gt; [[Tamerlán]] (o [[Timur Lang]]).

Paradóxicamente l'orixe del Imperiu mogol de la India deriva d'un momentu nel cual el poder timúrida paecía a puntu de sumir: N'efeutu, los [[uzbecos]] en [[1507]] práuticamente aniquilaron a los mogoles timuríes na área que fuera'l centru del so poderíu: la [[Transoxiana]] y el [[Jurasán]]. Escorríes les tropes mogolas, éstes retiráronse al sur del cordal del [[Hindū Kūsh|Hindu Kush]], y dende esta zona nel centru del actual [[Afganistán]], unu de los descendientes de Tamerlán, llamáu Zahir al-Din Muhammad, más conocíu como Babar o Baber decidió aprovechar les discordias esistentes nel [[Subcontinente Indiu]] pa invadilo tiempu dempués.


En [[1526]], Babur ganó al postreru de los sultanes de [[Delhi]], [[Ibrahim Lodi]], na [[batalla de Panipat (1526)|batalla de Panipat]]. La pallabra &quot;mogol&quot; ye una versión [[llingües indo-aries|indo-aria]] de la pallabra &quot;mongol&quot;.

L'imperiu foi práuticamente conquistáu mientres el reináu de [[Humayun]] pol líder [[Afganistán|afganistanu]] [[Sher Shah Suri]] qu'estableció la dinastía Suri, anque Humayun acabó reponiendo'l poder. Más tarde, con [[Akbar]] nel poder, l'imperiu creció de forma considerable y siguió creciendo hasta'l final del reináu d'[[Aurangzeb]]. A la muerte de Aurangzeb en [[1707]], l'imperiu empecipió un lentu pero imparable cayente, anque caltuvo'l poder nel subcontinente indiu mientres 150 años más. L'[[Imperiu británicu]] terminó col mogol en [[1857]].

Esti Imperiu mogol (qu'apoderó la [[India]] ente principios del [[sieglu XVI]] a mediaos del [[sieglu XIX]]) nun se debe confundir col [[Imperiu mongol]] (qu'apoderó gran parte d'Asia ente'l [[sieglu XIII]] y el [[sieglu XIV|XIV]]).

=== Establecimientu del imperiu y reináu de Babur ===

A principios del [[sieglu XVI]], descendientes de los mongoles, [[Turquía|turcos]], [[Persia|perses]] y afganistanos invadieron la India sol lideralgu de Zahir-ud-Din Babur. [[Babur]] yera'l bisnietu de [[Tamerlán]] quién invadiera la India en [[1398]] y que foi tamién mientres un curtiu periodu líder d'un imperiu con capital en [[Samarcanda]]. Babur estableció nun entamu'l so gobiernu en [[Kabul]], en [[1504]]; más tarde (1526-1530) convertir nel primer gobernante mogol. La so intención yera la d'estender la so poder más allá del [[Punyab]] onde yá realizara un importante númberu d'incursiones. La invitación per parte d'un líder afganistanu nel Punyab dio-y la oportunidá de llegar hasta'l corazón del sultanatu de Delhi, gobernáu por [[Ibrahim Lodi]].

Babur entró na India en 1526 xunto a un exércitu de veteranos compuestu por 12&amp;nbsp;000 homes. Enfrentar al exércitu del sultán, 100&amp;nbsp;000 homes con poca esperiencia y muncha desunión. Babur venció al sultán na batalla de Panipat, a unos 90 quilómetros al norte de Delhi. Un añu más tarde ganó a una confederación [[rajput|rashput]] dirixida por [[Rana Sangha]]. Babur morrió en [[1530]] antes de poder consolidar los sos trunfos militares. Dexó escritu un llibru de memories, conocíu como ''Babur-nama'', diversos xardinos en [[Kabul]] y [[Lahore|Lajore]] y unos descendientes que remataríen el so deséu d'establecer un imperiu na zona.

=== El reináu de Jumaiún ===
[[Ficheru:Tumba Humayun 2.JPG|thumbnail|Tumba de [[Humayun|Jumaiún]] en Delhi.]]
Babur foi asocedíu pol so fíu [[Humayun|Jumaiún]] que tuvo qu'enfrentase con numberosos problemes. Sufrió l'ataque per parte de les tropes afganistanes lideraes por [[Sher Shah Suri]] (que fundó la [[imperiu Suri|dinastía Suri]]) y tuvo que exiliase a Persia, país nel que pasó casi 10 años. En [[1545]] consiguió conquistar Kabul y volvió a entamar les reivindicaciones sobre la India; xera que resultó más fácil col debilitamientu del poder afganistanu na zona tres la muerte de [[Sher Shah Suri]] en mayu de [[1545]]. Humayun retomó'l control de Delhi en [[1555]].

=== El reináu de Akbar ===

[[Humayun|Jumaiún]] morrió en [[1556]], dexando'l trabayu de consolidar l'imperiu al so fíu de trece años [[Jalal-ud-Din Akbar|Akbar]]. Tres la decisiva victoria na segunda batalla de Panipat en [[1556]], el rexente Bayram Khan siguió una brengosa política d'espansión. Asina Akbar algamó la mayoría d'edá empezó a lliberar de les influencies de los ministros y la corte y demostró la so propia capacidá de lideralgu. Yera un adictu al trabayu y nun dormía más de tres hores al día. Supervisaba personalmente la implementación de les sos polítiques alministratives, escayu dorsal del Imperiu mogol mientres más de 200&amp;nbsp;años. Siguió conquistando, anexonando y consolidando un territoriu que s'estendía dende Kabul al noroeste, [[Caxmir (rexón)|Caxmir]] al norte, [[Bengala]] al este y más allá del ríu Narmada na zona central d'India. El so imperiu yera solu comparable al que 1800&amp;nbsp;años tras consolidara'l [[Imperiu mauria]].

Los métodos d'alministración de Akbar afitaron la so poder sobre l'aristocracia afganistana y turca y sobre los intérpretes de la llei islámica, la [[Ulema|Ulama]]. Creó un serviciu imperial el cual basábase n'habilidá y non en clase social. Los sos servidores yeren remunerados en dineru y non en tierres y nun teníen derechu d'heriedu, de forma que se centralizaba'l poder nel estáu y aseguraba la so supremacía. Les funciones polítiques y militares taben dixebraes de les de cobru d'impuestos, que recayíen so los funcionarios de l'ayalga del imperiu. Esti sistema alministrativu, llamáu [[mansabdari]], basar na llealtá y el pagu en dineru, lo cual yera la base del Imperiu mogol.

Akbar empecipió en [[1571]] la construcción d'una ciudá cercada cerca d'[[Agra]] llamada [[Fatehpur Sikri]]. Construyéronse palacios pa caúna de les reines, un estensu llagu artificial y suntuoses fontes d'agua. Sicasí, la ciudá tuvo una vida bien curtia y la capital treslladar a Lahore en [[1585]]. La razón d'esti cambéu foi la falta d'agua en Fatehpur. En [[1599]] Akbar devolvió la capitalidad a Agra, ciudá dende la que gobernó hasta la so muerte.

Siendo un astutu gobernante, Akbar apreciaba los desafíos que suponíen alministrar un imperiu tan estensu. Introdució una política d'asimilación de los [[Hinduismu|hindús]] que representaben la mayoría de la población. Reclutó a diversos xefes hindús y premiólos con altos cargos nel gobiernu; fomentó los matrimonios ente los mogoles y l'aristocracia rashput; dexó la construcción de nuevos templos; participó personalmente en festivales hinduistes; y abolió la ''[[yizia]]'' o impuestu de [[capitación]] que s'aplicaba a los non musulmanes. Per otra parte declaróse xuez supremu de toles disputes derivaes de la interpretación del ''[[Corán]]'' y la [[llei sharia]].

Akbar fundó una nueva relixón, llamada ''din-i-ilahi'' (‘fe divina’) que fundía parte de los principios del [[hinduismu]], el [[islamismu]] y otres relixones. La nueva relixón yera compatible con otres na midida que se demostrara llealtá al emperador. No fondero, sicasí, esta nueva relixón ofendió fondamente a los musulmanes ortodoxos. El principiu de que l'islamismu yera la relixón suprema viose comprometíu. La ulama perdió influencia. La conciliación ente les relixones y la tolerancia escontra los hindús y musulmanes non ortodoxos causó una reaición ente los [[musulmanes suní]]es. Per otra parte, Akbar introdució otros cambeos. Animó a les vilbes a casase de nuevu, foi contrariu a los matrimonios ente neños y persuadió a los comerciantes de Delhi de dedicar díes especiales de los mercaos pa les muyeres, hasta entós recluyíes nos sos llares. A la fin del reináu de Akbar, l'Imperiu mogol estender pola mayor parte de la India.

La tolerancia relixosa causó un movimientu de rebeldía per parte de los musulmanes suníes. Na llucha fratricida que bastió la cayida del reináu del nietu de Akbar, [[Shah Jahan|Sha Yaján]], en 1658, l'aristocracia sofitó al militar [[islamista]] Aurangzeb nel bracéu contra'l so hermanu, el poeta y escritor, [[Dara Shikoh]], al cual venció y mandó degollar en 1662.

=== Los reinaos de Yajangir y Sha Yaján ===
[[Ficheru:Taj Mahal in March 2004.jpg|thumbnail|El [[Taj Mahal]] construyíu pol emperador Shah Yaján.]]

L'Imperiu mogol so los gobiernos de [[Jahangir|Yajanguir]] y [[Sha Jahan|Sha Yaján]] carauterizar pola estabilidá política, una fuerte actividá económica, formoses pintures y edificios monumentales. Yajanguir casóse con una princesa persa de nome [[Noor Jehan|Nur Yeján]] (lluz del mundu) que se convirtió nel personaxe más importante de la corte dempués del emperador. Como resultáu d'ello, poetes, artistes y oficiales perses atoparon asilu na corte mogol. El númberu d'oficiales improductivos, la corrupción y l'escesiva representación persa terminaron cola imparcialidá de la corte. Yajanguir promovió les conversiones al [[islamismu]]; escorrió a los siguidores del [[xainismu]] y executó al [[gurú]] [[Arjun Dev|Áryuna Dev]], líder de los [[sijismo|sijes]]. L'interés de la emperatriz n'asegurar el tronu a un príncipe de la so eleición fizo que [[Sha Yaján]] remontar en [[1622]]. Esi mesmu añu los perses tomaron [[Kandahar]] nel sur d'Afganistán lo que significó un revés nel prestíu del Imperiu mogol.

Ente [[1636]] y [[1646]], Sha Yaján unvió los exércitos mogoles a conquistar [[Decán]] y otres zones al noroeste del imperiu. Anque sirvieron pa demostrar la capacidá militar, estes campañes drenaron la economía del imperiu. L'estáu convertíase cada vez más nuna máquina militar y los nobles multiplicábense lo qu'aumentaba la demanda d'ingresos. La unificación política y el caltenimientu de la llei y l'orde nun territoriu tan estensu fomentó l'apaición de grandes centros del comerciu y l'artesanía como [[Agra]], [[Lahore]], Delhi y [[Ahmadabad]]. Estos centros taben coneutaos per carreteres y caminos fluviales hasta otros puertos o llugares más alloñaos. El mundialmente famosu [[Taj Mahal]] construyir n'Agra mientres el reináu de Sha Yaján como balta pa la so amada esposa [[Mumtaz Mahal]]. Esti monumentu simboliza tantu l'arquiteutura mogol como los escesivos gastos que se producíen nun momentu nel que la economía taba en recesión. La posición económica de llabradores y artesanos siguió ensin ameyorar una y bones l'alministración foi incapaz de consiguir cambeos na estructura social.

=== El reináu de Aurangzeb ===

El postreru de los grandes emperadores mogoles foi [[Aurangzeb]] que llegó al tronu n'asesinando a tolos sos hermanos y meter en prisión al so padre, [[Sah Jahan|Sha Yaján]]. Mientres los 50 años que duró'l so reináu l'imperiu algamó la so máxima estensión territorial, algamando a apoderar casi tol territoriu de la India actual, unificando'l Indostán y el Decán, pero amosó tamién inevitables síntomes de cayente.

La [[burocracia]] creció de forma escomanada y corrupta y l'exércitu quedó atrasáu n'armamentu y táctiques militares. Aurangzeb restableció la ortodoxa musulmana y adoptó dures polítiques contra los musulmanes que nun demostraben dafechu la so fe.

L'emperador viose envolubráu nuna serie de guerres: enfrentar contra los [[etnia paxta|paxtos]] (n'Afganistán); los [[Sultanatu de Bijapur|sultanes de Bijapur]] (en lomasturbas y Decán); los marathas (en [[Maharashtra|Majarastra]]) y los [[ahoms]] (en [[Assam]]). Les revueltes de los llabradores contra los líderes locales fixéronse habituales. La mayor integración de los sos gobiernos cola fe islámica fizo que'l pueblu, mayoritariamente hinduista, sintiérase cada vez más llueñe del emperador.

[[Aurangzeb]] non solo prohibió la construcción de nuevos templos hinduistes sinón que destruyó un gran númberu de los esistentes. Como [[fundamentalista islámicu]] prohibió la [[música]] na corte, abolió les ceremonies y escorrió a los sijes en Punyab; les guerres continues contra les federaciones marathas nun debilitaron a éstes, sinón que les feroces represalies de Aurangzeb provocaron que numberosos clanes lleales al Imperiu mogol xuniérense pasu ente pasu a los marathas. Les guerres mesmes llanzaes por Aurangzeb causaron una medría na estensión territorial del imperiu pero resultaron a la llarga descomanadamente costoses en recursos, siendo que los mogoles gastaben gran cantidaes d'homes y soldaos nestos conflictos pa llograr a cambio territorio afaraos y casi despoblados. Inclusive, hacia 1700 los fracasos de Aurangzeb pa conquistar y controlar la totalidá del Decán fixeron que les federaciones marathas constituyir nel Imperiu maratha qu'a lo llargo del sieglu XVIII desafiaría nun mesmu planu a los mogoles.

La crisis económica causada poles guerres de Aurangzeb manifestar nel costo escesivu de caltener la so maquinaria militar y la so burocracia, mientres la recaldación de tributos y el comerciu empezaba a aparrar poles polítiques restrictives y fundamentalistes del emperador. Inclusive entá antes de la muerte de Aurangzeb en 1707, quedara n'evidencia que'l poder diba llueu a camudar de manes.
-

== Decadencia y estinción ==

En [[1707]] xubió al tronu Bahadur Shah I, que nun pudo revertir la decadencia qu'empezara nos últimos años de Aurangzeb, y solo reinó hasta [[1712]]. Los sos descendientes tuvieron bien curtios reinaos, asocediéndose hasta seis emperadores ente [[1712]] y [[1720]]. En [[1720]] xubió al tronu mogol l'emperador [[Muhammad Shah]], que magar les sos habilidaes gubernatives nun pudo torgar la creciente decadencia marcada polos ataques del [[Confederación maratha|Imperiu maratha]], les revueltes d'[[Afganistán|afganistanu]]s y [[pashtun]]es nel norte, y la corrupción de los sos cortesanos. De fechu nel reináu de Muhammad Shah los perses y afganistanos de [[Nadir Sah]] invadieron y escalaron Delhi en [[1739]], llevándose consigo numberoses ayalgues, incluyíu'l [[Tronu del Pavu real]].

Tres esti tarrecible acontecimientu'l poder del Imperiu mogol debilitóse más aceleradamente, siendo enllenáu esi vacíu polos marathas, l'[[Imperiu sij]] y los [[nizam]] d'[[Hyderabad (estáu)|Hyderabad]], mientres los mogoles víen amenorgáu'l so poder efectivu al área más septentrional del [[Indostán]], perdiendo toa presencia nel [[Decán]]. Inclusive cuando la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] empezó'l so predominiu n'India tres la [[Batalla de Plassey]] en [[1757]], los británicos denominaben al monarca mogol como &quot;rei de Delhi&quot; y yá non como &quot;emperador&quot;.

El debilitamientu de la [[Confederación Maratha]] tres la [[Panipat|Tercer batalla de Panipat]] en [[1761]] nun significó aliviu pal Imperiu mogol pos agora la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] yera'l poder mayor na India. Inclusive en [[1803]], tres fallíos intentos d'asegurar l'autoridá de los mogoles sobre'l so amenorgáu territoriu, l'emperador Shah Alam II tuvo d'aceptar la proteición de [[Gran Bretaña]] (lo cual equivalía a suxetar al poder británicu), siendo que'l so dominiu agora amenorgábase a los actuales estaos de [[Punyab]], [[Haryana]], y el norte d'[[Uttar Pradesh]]. Los británicos nun asumieron el gobiernu direutu sobre l'Imperiu mogol, pero sí exercieron el so control indireutu y caltuvieron a los emperadores mogoles como simples símbolos ensin poder efectivu; esta situación terminó cuando na [[Rebelión de la India de 1857|rebelión de 1857]] los soldaos cipayos sulevaos invocaron el lideralgu del últimu emperador mogol, Bahadur Shah II. Vencida la sulevación, el [[Raj británicu]] asumió'l gobiernu direutu sobre tou la [[India]] y abolióse formalmente l'Imperiu mogol.

==Pintura Mogola==
Babur, quien fundó l'imperiu mogol (1526) procedente del valle de Freghana, escribió estenses memories alrodiu de los sos viaxes y esperiencies. Jumaiún mientres el so exiliu caltuvo contautu con dalgunos de los meyores pintores de la corte safaví de Persia, como amante de les artes Jumaiún contratu a dalgunos de los pintores recién despidíos del prestixosu taller pol shah quien se convirtiera a una estricta versión del islamismu que prohibía que se pintaren figures.
A pesar de que Babur y Jumaiún sentaron precedentes d'apreciu pol arte y la lliteratura, foi hasta'l gobiernu de Akbar qu'asocedió un importante cambéu de la historia del arte indio.
Asina Akbar convirtiéndose n'emperador prematuramente a los 14 años dempués de que'l so padre Jumaiún morriera al cayer poles escaleres de la so biblioteca empuestu por un claru gustu personal fundió elementos de les práutiques artístiques de Persia, India y Europa anovando la pintura con una nueva forma.
Debíu al interés de Akbar nos rellatos d'aición ya intriga ilustraos contrató a un centenar d'artistes por que trabayaren nel taller imperial so la direición de siete pintor de la corte d'Irán, les obres que realizaron en xunto artistes iranines ya indios sol realismu pidimientu de Akbar revelen un estilu claramente nuevu dotáu de vitalidá, eses obres inclúin:
*Llibros de narraciones perses
*Biografíes
*Texto relixosos hinduistes traducíos al persa *Rellatos
históricos
Sha Yaján tresformó la pintura a una manifestación de les enormes riqueces que tenía, nes semeyes cada vez más formalizaos onde llucía los meyores testiles y xoyes que sustituyeron les escenes narratives qu'introduxera Akbar.
Un sieglu dempués Muhammad Shah resucito un interés por eses luxosu obres que se retardaron mientres reinaos como'l de Aurangzeb (prefería la caligrafía a la pintura.
En 1739 la corte de Muhammad Shah foi escalada por un caudiellu d'Irán l'ayalga imperial foi robáu y la biblioteca y les pintures destruyir y esvalixáu.

==Ver tamién==
*[[Colores paniraníes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
===Bibliografía ===
* Embree, Ainslee T.: ''India: hestoria del subcontinente dende les cultures del Indo hasta l'empiezu del dominiu inglés''. Méxicu: Sieglu Ventiún, 1987.
* Gascoigne, Bamber: ''Los grandes mogoles''. Barcelona: Noguer, 1971. Traducción d'Esteban Riambau.
* Majumdar, Ramesh Chandra: ''An advanced history of India''. Madrás: MacMillan India Limited, 1981.
*Quintanilla, Sonya:&quot;Visiones de la India&quot; Méxicu D.F, Offset Rebosán.


{{Tradubot|Imperio mogol}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu mogol| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ncjs811mijb8xztkxs7ax9q0q3r9zmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Potosí</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95464</id>
    <revision>
      <id>3703410</id>
      <parentid>3680173</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122099" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
{{llocalidá}}
{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Ciudá de Potosí
| Imaxe = 720 torre de la compania.JPG
| Tamañu = 270
| Pie = Vista de la Torre de la Compañía.
| País = {{BOL}}
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = ii, iv, vi |
ID = 420
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'América Llatina y el Caribe|América Llatina y el Caribe]]
| Añu = 1987
| Extensión = 
| peligru = dende '''&lt;span style=&quot;color:#FF0000&quot;&gt;2014&lt;/span&gt;'''
| Coordenaes = non
}}
'''Potosí''' ―xeneralmente conocida como la '''Villa Imperial de Potosí'''― ye una ciudá del sur de [[República de Bolivia|Bolivia]], capital del [[Departamentu de Potosí|departamentu del mesmu nome]] y de la [[provincia de Tomás Frías]]. Estender a les faldes d'un llexendariu monte llamáu [[Cuetu Ricu]] (en [[quechua]]: 'Sumaj Orcko'), na cual asitióse la mina de [[plata]] más grande del mundu dende mediaos del [[sieglu&amp;nbsp;XVI]] hasta mediaos del [[sieglu&amp;nbsp;XVII]].

Según los últimos datos del Censu oficial de [[2012]] del [[Institutu Nacional d'Estadística de Bolivia]] INE, el [[Departamentu de Potosí]] cuenta con 828.093 habitantes (410.822 varones y 417.271 muyeres) ente que na ciudá (capital) la so población llega a los 189.652&amp;nbsp; habitantes. La so altitú promediu ye de 4.067&amp;nbsp;[[msnm]], polo que ye, ente les ciudaes de más de 100.000&amp;nbsp;habitantes, [[Llista de les grandes ciudaes más altes del mundu|la segunda más alta del mundu]] detrás de [[L'Altu]], anque esta postrera atópase tremada a [[La Paz]], de menor altitú que Potosí.

La población indíxena conforma aprosimao'l 65% de la población (ente [[quechuas]] y [[aimaras]]) según una encuesta racial de Bolivia del 2009, depués mestizos que representaríen un 30% y blancos (principalmente criollos) seríen un 5% aprosimao.

== Historia ==

{{Población histórica |[[1840]]|16455

|[[1845]]|16711
|[[1850]]|16880
|[[1855]]|17035
|[[1860]]|17190
|[[1865]]|17655
|[[1870]]|18120
|[[1875]]|18585
|[[1880]]|19050
|[[1885]]|19515
|[[1890]]|19980
|[[1895]]|20445
|[[1900]]|20910
|[[1905]]|23450
|[[1910]]|25930
|[[1915]]|28410
|[[1920]]|30890
|[[1925]]|33866
|[[1930]]|36346
|[[1935]]|38826
|[[1940]]|41306
|[[1945]]|43786
|[[1950]]|45758
|[[1955]]|51838
|[[1960]]|57918
|[[1965]]|63998
|[[1970]]|70078
|[[1975]]|76158
|[[1976]]|77397
|[[1980]]|88893
|[[1985]]|103263
|[[1990]]|117533
|[[1992]]|123381
|[[1995]]|130605
|[[2000]]|142645
|[[2001]]|145057
|[[2005]]|161273
|[[2010]]|181543
|[[2012]]|189652
|[[2015]]|201814
}}

La historia de Potosí remontar a mediaos del sieglu XV, cuando tuvo per estes tierres l'inca [[Huayna Capac]] pa combatir a los [[guaraníes]]. Parte de la historia rellátanos el cronista potosino [[Bartolomé Arzáns de Orsúa y Vela]] (1674-1736), na so magnífica obra ''Historia de la Villa Imperial de Potosí'' y ''Añales de la Villa Imperial de Potosí''.

=== Edá prehispánica ===
{{Referencies|t=20170410}}

El XI inca de Perú, fíu de [[Túpac Yupanqui]], llamóse [[Huayna Cápac]], que s'interpreta Mancebu poderosu. Ésti foi aquel insigne en riqueces de que puede causar almiración al mundu, que tuvo rimeros d'oru y grandes montones de plata, pos como cunten los cronistes [[Garcilaso de la Vega]] y el padre maestru frai [[Antonio de la Calancha]] con otru autores.

Almiráu del so grandor y fermosura dixo (falando colos de la so corte): «Esti ensin dulda va tener nes sos coraes muncha plata»; polo cual mandó a los sos vasallos qu'entós que llegaren a Ccolque Porco (que ta distante d'esta Villa siete llegües) volvieren, llabraren les sos mines y sacáren-y el ricu metal. Asina lo fixeron, y trayendo los sos preseos de pedernal y madera fuerte xubieron al Cuetu; y dempués de tantiguar les sos vetes, tando pa empezar a abrir les sos venes, oyóse un espantible estrueldu que fizo respigar tol Cuetu y tres estos foi oyida una voz que dixo: «Nun saquéis la plata d'esti Cuetu, porque ye pa otros dueños». Ablucaos los indios d'oyer estes razones arrenunciaron del intentu, volviéronse a Porco [y] dixeron al rei lo qu'asocediera; refiriendo'l casu nel so idioma, al llegar a la pallabra del estrueldu dixeron «Potocsi» que quier dicir dio un gran estrueldu, y de equí derivóse dempués (malvando una lletra) el nome de Potosí. Esto asocedió (según la más probable cuenta) 83&amp;nbsp;años primero que los españoles afayaren esti famosu Cuetu, y dende aquel tiempu llamóse Potocsi. [[Antonio de Acosta]] na Historia de Potosí da-y otra etimoloxía, añediendo que non tan solamente pol sucesu dichu llamóse Potocsi más tamién porque entós que se afayó'l Cuetu nomar los indios Orcco Poctocchi, que quier dicir cuetu que brota plata. Añede más esti autor, diciendo que primero que'l rei Huayna Ccápac viniera a esta provincia de Porco llamaben los indios al Cuetu, Súmac Orcco, que significa formosu cuetu, pola so fermosura esterior que, con más razón poder llamar asina si vieren y sacaren la interior que tenía; más guardóla Dios pa otros dueños, según oyóse naquella voz que queda dichu, como lo cunten el comentador Garcilaso de la Vega, el capitán Pedro Méndez, Bartolomé de Dueñas y Juan Sobrino. Y ye cosa pa notar que viviendo los indios tan cercanos al Cuetu y andando sobre él nun llegaren a gociar de la so riqueza ellos nin los sos reis, tando llabrando poderoses mines en Porco y Andaccaua, que falten d'esta Villa siete llegües. Pero como la divina voluntá torgar, pudo tar seguru hasta que foi sirvida de dala a un tan dignísimo monarca como l'emperador Carlos V.

==== Cantumarcani ====
A lo llargo de los sieglos, el Cuetu Ricu de Potosí goció de fama continental y mundial pola so esplotación argentífera, y nun podía faltar el so complementu humanu que foi Cantumarca, población nativa preincaica con 2500&amp;nbsp;habitantes nel entamu de la esploración minera, establecíu a un cuartu de llegua al oeste del [[Cuetu Ricu|Sumac Orcko]] (Cuetu Formosu). [[Bartolomé Arzáns de Orsúa y Vela]] atestigua que orixinalmente conocíase como Ccantumarcani, qu'omitiendo los dos últimes lletres llamóse dempués Cantumarca.

Dientro del espaciu o sitiu y a la parte meridional de Munaypata permanecen les muertes de la población antigua d'indios xentiles llamada Ccantumarcani, que perdíes los dos últimes lletres hasta güei caltién el de Cantumarca (que ye lo mesmo en castellán que la vuesa tierra o la vuesa patria) estremada al presente d'esta Villa un cuartu de llegua. A la parte de tramontana (nel mesmu espaciu y xunto a la cuesta que d'antiguo la llamaron Cansada y agora nomar cuesta de Jesús Valle) vense otres ruines (yá casi debaxo de tierra pola antigüedá) d'edificios xentiles que nesti sitiu y el de Cantumarca habitaben primero que los españoles conocieren el Perú; y si nun los tuvieron onde güei ta fundada la Villa foi por ser entós esta parte una grande barraquera pa namái campera de los sos ganaos: por esta causa ye bien húmeda la población pos ta fundada la mayor parte sobre enagua.

Yera'l centru de población minera, metalúrxica y comercial más grande de la cultura andina y participaba del camín real del Inca pol comerciu del trueque argentífero y tresporte de plata del Sumac Orcko y Porco al Cusco y otres rexones del territoriu incaicu. Per otru llau tamién bien dedicáu a la vida pastoril y agrícola, yá que yera una zona buelguiza pa campera de los sos ganaos, por esta causa yera bien húmeda, la población pos, establecióse la mayor parte sobre enagua.
Antes de la conquista española, na contorna del cuetu había poblaciones indíxenes: Ccantumarcani foi una antigua habitación d'indios xentiles; Cuesta Cansada (más tarde Jesús Valle) yera otra población indíxena; Karikari y Wiñayrumi (que ye la Cantería, onde habitaben los indios pregueros d'aquel ganáu de la tierra que nomen llamassadssadasas) taben a poques llegües del cuetu.

Al pie de la Cuesta Cansada o de Jesús Valle había otra población con bonos edificios ―según Arzans― teníen ruines que se víen dalgunes debaxo de tierra. Y taben distantes una d'otra, a una llegua; y anque taben alloñaos nun yeren distintos los pobladores, pos toos yeren d'una naturaleza estremándose solamente en qu'estos de la Cuesta Cansada ocupar en dir a los valles a traer el maíz pa faer chicha y tamién en conducir los otros caltenimientos pa los de Cantumarca.

Ccantumarcani ―la más poblada― yera una zona con dellos cultivos y llabrábense pedernales, que puestos en cabos de madera sirvíen d'hachos pa cortar los árboles y tamién de picos pa llabrar les canteres por falta de fierro.

Arzans afirma qu'ente les ruines de Cantumarca topáronse güesos xigantes y una calavera engastada n'oru fino col pescuezu del mesmu metal llabrao a manera d'una pirámide, que pesó tou ello 4&amp;nbsp;llibres. Esti fechu, ye una tradición antigua heredada de padre a fíos, que nos cuéncanos d'esta población y la que taba xunto a Cuesta Cansada, toparon los primeres pobladores pergrande cantidá d'oru y plata.

Magar les cróniques nun menten la esplotación del Cuetu por razón de divinizarla pal so beneficiu, la so población más cercana Cantumarca, tenía la so importancia dende la dómina precolombina, con una población activa de trabayu mineru, intensa fundición de plata na cuesta de Huayrachina d'esta mesma [[Villa Imperial de Potosí|Villa]], comerciu activu de plata llabrao y pedernales, abastecida con productos agrícoles y ganaderos poles poblaciones de Cuesta Cansada y Cantería. En Cantumarca como centru de l'actividá argentífera topábense concentraes les trés árees del movimientu económicu: de l'agricultura, ganadería y minería.

Los pobladores de Cantumarca, conocíen de la so riqueza argentífera nel Sumac Orcko. Los indios nun podíen ignorar la consistencia mineralóxica del cuetu, pero consagrándolo, decidieron nun esplotalo. Situación esplicable polos sos sentimientos relixosos, y porque los metales preciosos solamente yeren utilizaos n'obres suntuarias, por escarecer ente ellos del valor monetariu. Amás la esplotación nun beneficiaba a la rexón productora, sinón a los llugares privilexaos, tal el casu de la plata porqueña que-y la destinaba al Cusco, mientres l'Imperiu del Tahuantinsuyo.

Los caracaras habitantes de Cantumarca, fora de ser defensores del cuetu, de les invasiones guaraníes y chiriguanos, yeren tamién vixilantes de la huaca o adoratorio sagráu (llugares onde'l demoniu falába-yos y faíen los sos sacrificios) allugáu nel cume del Sumac Orcko, n'honor a la Pachamama, correlacionando la so esistencia cola lluna y representada pola plata del Orcko Potojsi, llamada asina pol inca [[Huayna Capac]] (que s'interpreta mancebu poderosu) na so llegada a Cantumarca pola so fermosura esterior y la so imponencia.

Afirma Arzans que cuando gobernaba [[Huayna Capac]], oncenu monarca inca, salieron grandes exércitos de los indios [[guaraníes]]. Esta xente guerrero, traidora y sobeyosa llegó al Perú y, dempués d'afarar con otres rexones, asaltaron Cantumarca, onde mataron a munchos indios y, rearmándose ellí, siguieron les sos victories nos demás llugares que gobernaba l'inca. Enteráu'l monarca d'esti acontecimientu, llamó a los sos capitanes y con numberosu exércitu salió pal Cusco, llegando darréu a Tarapaya onde se reforzó unviando cuatro mil soldaos con unu de los sos fíos a Cantumarca. Taben ellí los guaraníes esperando; y salieron al so alcuentru matando doscientos soldaos de los del inca; los que quedaron fuxeron pa informa-y al monarca; indignáu, partió al puntu con diestros capitanes, y anque-y aguantaron los enemigos fueron muertos más de 6000&amp;nbsp;guaraníes; los pocos que quedaron fuxeron ensin parar hasta llegar a los montes de les Llamargues. Los pobladores de Cantumarca recibieron bien gociosu al so monarca y fixéron-y grandes fiestes poles sos victories. Esti fechu demuestra que la vida que teníen yera sele y l'hospitalidá que teníen y que gociaben d'una allegría estremo, nun yeren belicosos.

Pela so parte [[Garcilaso de la Vega]] (1609), esprésanos que Huayna Capac, fixo una visita por toles tierres que gobernaba, aprosimao en 1462 llegó por estes rexones, a la llaguna de Tarapaya (que provién de Ccarapaya que s'interpreta como ''vieya desnuda''), onde foi a bañase y tomar un descansu del so llargu viaxe. Ente esti llugar y Cantumarca acolumbró'l cuetu, que nesi entós yera llamáu Sumac Orcko polos pobladores, y almiráu del so grandor y fermosura, dixo: «Esto ensin dulda va tener nes sos coraes muncha plata» y mandó a los sos vasallos que vinieren de Colque Porco a llabrar el cuetu. Asina lo fixeron; y trayendo los sos preseos, xubieron al cuetu, rexistraron les sos vetes y tando pa empezar el trabayu, oyeron un espantible estrueldu y una voz que dixo: «Pachacamac janac pachapac guaccaichan» (el señor guardar pa otru que va venir dempués).

El Padre Acosta, fai alusión esti fechu señalando que «quixeron llabrar aquelles mines, y oyeron ciertes voces que dicíen a los indios que nun tocaren ellí, qu'esta aquel cuetu guardáu pa otros». Nel sieglu XVIII, Arzans complementa con mayor fondura, al manifestar qu'una voz sobrenatural tronaría nel espaciu alvirtiendo: «Nun saquéis la plata d'esti Cuetu, porque ye pa otros dueños»:
[[Ficheru:Capitulo-CIX.jpg|thumb|250px|Potosí. La primer imaxe n'Europa. [[Pedro Cieza de Llión]], [[1553]].]]
[[Ficheru:Moll - Map of South America - Detail Potosi.png|thumb|left|250px|''[[Cuetu Ricu]] de Potosí'' (1715). Grabáu de B. Lens.]]

Asina lo fixeron, y trayendo los sos preseos de pedernal y madera fuerte xubieron al Cuetu Ricu; y dempués de tantiguar les sos vetes, tando pa empezar a abrir les sos venes, oyóse un espantible estrueldu que fizo respigar tol Cuetu y tres estos foi oyida una voz que dixo: «Nun saquéis la plata d'esti Cuetu, porque ye pa otros dueños». Ablucaos los indios d'oyer estes razones arrenunciaron del intentu, volviéronse a Porco [y] dixeron al rei lo qu'asocediera; refiriendo'l casu nel so idioma, al llegar a la pallabra del estrueldu dixeron «Potojsi» que quier dicir dio un gran estrueldu, y de equí derivóse dempués (malvando una lletra) el nome de Potosí.

Ablucaos los indios, arrenunciaron del so intentu, fueron a Colque Porco o Porco, rellataron al Inca lo qu'asocediera nel so idioma, y al llegar a la pallabra estrueldu, dixeron Potojsi, que quier dicir, «dio un gran estrueldu», y a partir d'ende llamar al cuetu, Orcko Potojsi (Cuetu que brota plata), anque otru autores afirmen que Potojsi o Potojchi significa «Brotador de plata».

Chacón Torres, afirma qu'esta pallabra nun paez tener orixe quechua sinón aymará, yá que como acertadamente anótase, el fonema pótoj en quechua nun alude a estrueldu y en aymará sí, la historia del enigmáticu monte, empezaría colos aymaras, antes de la dominación incaica. Anguaño piénsase que como Pótoj, en quechua nun quier dicir estrueldu, la versión de Garcilaso de la Vega (1609) tendría un sólidu fundamentu, pos esti cronista afirmó que Potojsi, na llingua xeneral de Perú nun significa nada, siendo solamente'l nome propiu del Cuetu. Pela so parte Cieza de Llión cuando visitó la ciudá en 1549, manifiesta que «los indios llamen Potosí a los Cuetos y coses altes, quedándose-y por nome Potosí, porque los indios dicen asina a los cuetos y coses altes». Como la conocencia de Cieza remontar a los primeros años de Potosí, la so descripción del Asientu mineru ye especialmente pervalible.

Los pobladores a partir d'esti acontecimientu, por cierto insólitu, crearon nes faldes del Cuetu una huaca, onde ellos ofrendaban a la Pachamama.

Ocaña (1606) na so descripción, atestigua que los indios más antiguos afirmaben que'l cuetu de Potosí fuera afayáu pol Inca, pero que nun quería esplotar nin tocar, «porque-y tenía ufiertáu y consagráu al sol, y como cosa de los dioses nun queda tocar en tanta riqueza». Otru cronista que se refier a la devoción que teníen los naturales cercanos al cuetu, ye'l padre José de Arriaga (sieglu&amp;nbsp;XVI) que diz: «nel camín real tán dos cuetos a que los indios dende tiempos inmemoriales tuvieron estraña devoción allegando ellí a faer les sos ufriendes y sacrificios…».

Tiense evidencia que, yá na organización del sistema colonial y ventisiete años dempués de la revelación del Cuetu Ricu, l'indiu [[Diego Huallpa|Huallpa]] (el so descubridor) da a conocer ante'l virréi Toledo, la esistencia del adoratorio qu'hubo nes faldes del cuetu y, lo más interesante, la inxerencia permanente de los Caracaras nel so curio. Diz con al respeutive de les huacas: «Ellí toparon ser adoratorio de los indios comarcanos y haber delles coses ufiertaes de poca importancia a la guaca qu'ellí taba lo cual tou coyó esti dichu don [[Diego Huallpa]], y cargar nel so compañeru...». La huaca taba rellacionada con tolos demás elementos básicos de la relixón inca, siendo especialmente claros los sos llazos col cultu de los antepasaos.

La población de Cantumarca na dómina incaica fuera de ser un centru d'actividá comercial yera'l guardián del Sumac Orcko y de la huaca que xixilaba dende'l cume, población sumida nos primeros años de la esplotación minera. Ye difícil conocer con exactitú la razón pola cual los pobladores de la rexón despintaron la riqueza del Cuetu a los mesmos inques, que nin siquier revelaron el secretu al Inca [[Huayna Capac]], cuando ésti visitó la llaguna de Tarapaya y Cantumarca.

==== Sierra de la Plata y el Rei Blanco ====
{{AP|Sierra de la Plata}}
Los inques irradiaron rellumanza y riqueza por toa América del Sur en tiempos anteriores a la conquista española.

[[Juan Díaz de Solís]] en 1516 tuvo conocencia, per boca de náufragos d'una espedición española anterior, de la esistencia de grandes xacimientos d'[[oru]] y [[plata]]. [[Sebastián Caboto|Caboto]] siguió hasta la boca del [[Ríu de la Plata]] y esplorar escontra l'interior.

Les estraordinaries riqueces traíes dende Méxicu y Perú provocaron n'España un gran interés pola conquista. [[Pedro de Mendoza]], un noble español qu'oyera falar d'una Sierra de Plata cerca del ríu descubiertu por Solís en 1516, robló una capitulación col rei Carlos I.&lt;ref&gt;http://www.saber.golwen.com.ar/primerafund.htm&lt;/ref&gt;

Los guaraníes realizaron grandes emigraciones escontra les tierres incaiques de Perú con ánimu de conquista, pero fueron espulsaos. Dalgunos, nel so regresu, establecer nel gran Chaco y nes tierres paraguayas. Yá nes mariñes del Brasil, encargar de sopelexar la fama de la [[Sierra de la Plata]], de les riques mines de Llamargues. La noticia yera cierta, pero deformada pol reflexu incaicu, y mal calculada na so distancia del cuetu Saigpurum, depués descubiertu y llamáu Potosí polos españoles.

Unu de los esploradores que fala sobre la sierra de plata y el rei blancu per primer vegada ye, [[Luis Ramírez 1528|Luis Ramírez]] en 1528 (Tripulante de l'armada de [[Sebastián Caboto]]). Escribió'l 10 de xunetu de 1528 a los sos padres una estensa «Rellación de viaxe» qu'espachó a España dende San Salvador, en busca d'ayuda. Manifestándose de la siguiente manera:

{{cita|Esta ye xente bien llixero; mantiénense de la caza que maten y en matándola, sía'l que quier, beber el sangre, porque la so prinçipal caltenimientu ye, por causa de ser la tierra bien falta d'agua. Esta xeneración dionos bien bona rellación de la sierra y del Rei Blanco, y d'otres munches generaçiones disformes de la nuesa naturaleza, lo cual nun escribo por paecer cosa de fábula, hasta que prestando a Dios El nuesu Señor, cuntar yo como cosa de vista y non d'oyíes.}}

[[Sierra de la Plata]] ('monte llenu de metal plata'), foi una llexendaria idea d'ayalgues de plata que se creía taba nel interior de Suramérica. La lleenda alimentar pol usu d'oxetos en plata que víen nos pueblos orixinarios de la rexón. La lleenda taba acomuñada cola del Rei Blanco.

Nel sieglu XVI, l'estuariu de los ríos Uruguái y Paraná yera nomáu polos españoles y portugueses como Ríu de la Plata, el de la era por cuenta de que creíase que remontando'l cursu llegaríen a la [[Sierra de la Plata]]. Foi asina que tuvo'l so entamu la esploración y colonización de la Cuenca de la Plata de la mano de don [[Pedro de Mendoza]] y otros adelantraos.

Nunca hubo evidencia dalguna de ser realidá tal monte ricu en vetes de plata. Lo más cerca al mitu ye'l famosu [[Cuetu Ricu de Potosí]] en Bolivia.

La República Arxentina tomó'l so nome del vocablu llatín pa plata: ''argentum''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://histoaventura.blogspot.com/2007/07/la sierra-de-la plata-y-el rei blancu.html |títulu=La sierra de la plata y el rei Blanco. |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Anguaño considérase que la lleenda de la Sierra de la Plata tuvo'l so orixe nel [[Cuetu Ricu]] de Potosí (Bolivia) y que'l Rei Blanco sería'l [[Inca]] [[Huayna Cápac]]. Cuando a empiezos del sieglu XVI [[Alejo García (navegante)|Alejo García]] percorrió la rexón y afayó les riqueces d'aquelles tierres, los españoles apenes empezaben la colonización de les mariñes [[Gobernación de Veragua|panameñas]] y [[Castiella d'Oru colombianu]] y los portgueses recién empecipiaben la ocupación de l'actual [[Colonización de Brasil|mariña blasileña]]. Nenguna de los dos corones sabía de la esistencia del ricu [[Imperiu Inca]], que recién sería atopáu o &quot;descubiertu&quot; pa los europeos en 1528 por [[Francisco Pizarro]], quien percorrió tola mariña del [[Pacíficu]] dende [[Panamá]] hasta [[Túmbez]] ([[Perú]]). La [[Conquista del Imperiu Inca|conquista del imperiu inca]] producir ente los años 1532 y 1533 y a partir d'ellí acentuáronse les desaveniencias ente [[Francisco Pizarro]] y [[Diego de Almagro]], los dos españoles qu'encabezaren aquella campaña. El rei [[Carlos I d'España|Carlos I]] intento solucionar el conflictu estremando'l territoriu sudaméricano en diverses gobernaciones, la primera d'elles, al mandu de [[Francisco Pizarro]] denominóse [[Gobernación de Nueva Castiella|Nueva Castiella]] y tomaba dende'l ríu Santiago ([[Ecuador]]) hasta [[Pisco (ciudá)|Pisco]] ([[Perú]]), la segunda gobernación, apurrida a Diego de Almagro, llamábase [[Gobernación de Nueva Toledo|Nueva Toledo]] y la so xurisdicción diba dende [[Pisco (ciudá)|Pisco]] hasta [[Taltal]] ([[Chile]]). Dende ellí, unes doscientes llegües escontra'l sur estendía la [[gobernación de Nueva Andalucía]], al mandu de [[Pedro de Mendoza]].

==== Espedición al Ríu de la Plata ====
{{AP|Espedición de Solís al Ríu de la Plata}}
Según la versión oficial la primera [[Espedición de Solís al Ríu de la Plata|espedición]] que llegó al Ríu de la Plata foi la de [[Juan Díaz de Solís]] en xineru en [[1516]], que desembarcó nes mariñes d'Uruguái. Depués d'esta instalación, Solís ye atacáu y muertu polos indios de la zona. Foi taramiáu por antropófagos según cunten cronistes. Sobrevivió al ataque'l grumete [[Francisco del Puertu]] quien foi tomáu como prisioneru. La tripulación de Solís qu'aguardaba na flota en mar abiertu intentó tornar a España cuando s'enteraron de la masacre pero naufragaron nel golfu de Santa Catalina, llugar onde yeren frecuentes les torbonaes.&lt;ref name=&quot;Bernand_1&quot;&gt;Bernand, páx. 18&lt;/ref&gt;

Dalgunos de los sobrevivientes del naufraxu fueron recibíos polos guaraníes estableciéndose en Los Coríos, [[Alejo García (navegante)|Alejo García]] ente ellos. Permanecieron nesi llugar mientres dellos años aprendiendo la llingua y les costumes llocales. Amás escuchaben les profecíes milenaristes de los xamanes indíxenes que falaben de la esistencia d'una Tierra ensin Mal, que los pobladores teníen d'algamar pa llibrase de la muerte y d'otru tipu de sufrimientu, topar nel [[imperiu Inca]] que los españoles recién afayaron en 1532 y entemecíase col reinu del Rei Blanco onde s'allugaba la [[sierra de la Plata]]. García col deséu d'afayar esa contorna reclutó un exércitu d'indios y conducir más allá de les [[Tabayones del Iguazú]] y el [[río Paraguay]], pasando les llendes del [[Gran Chaco|Chaco]]. Atoparon un depósitu d'oxetos d'oru y plata. Al tornar, muerre García nuna escaramuza, los sobrevivientes llegaron a la mariña de Santa Catalina en 1526 onde atoparon a dos compañeros de García a quien-yos narraron los descubrimientos y amosáron-y el botín qu'anunciaba les riqueces de la zona.&lt;ref&gt;Bernand, páx. 19&lt;/ref&gt;

El rellatu col descubrimientu de García llegó a la mariña del Brasil llegando a los oyíos del navegante venecianu [[Sebastián Caboto]].&lt;ref&gt;http://descubrircorrientes.com.ar/2012/index.php/historia/2-la ruta-de-les-especies/1216-primeres-noticies/la-expedicion-de-sebastian-caboto/800-la-expedicion-de-sebastian-caboto&lt;/ref&gt;
(Llegaos a Pernambuco, detiénense dellos díes, entablando Caboto llargues y secretes conversaciones colos xefes de la factoría portuguesa ellí instalada. Adulces va apaeciendo la resultancia. Ellí, Caboto enteróse de que'l ríu de Solís ―al que dalgunos yá llamaben Ríu de la Plata―, conducía a rexones pródigues en riqueces, apoderaes pol llexendariu rei Blanco), nesi momentu en ruta escontra les [[Islles Moluques|Moluques]], fondiada en Pernambuco. Al oyer les aventures de García camuda'l so proyeutu y decide dirixise a la contorna de les riqueces. Fondió nel cabu de Santa María (anguaño [[Punta del Este]]) onde fixo construyir una embarcación que pudiera navegar el [[Ríu de la Plata|Mar Duce]]. Recibió la visita del agora espertu en lengua guaraní y conocedor de la rexón, Francisco del Puertu quien s'ufierta a conducilos.&lt;ref&gt;Bernand, páx. 20&lt;/ref&gt;

Cuatro años más tarde, la flota de [[Hernando de Magallanes]] costea la mariña de l'actual provincia de Buenos Aires y afaya l'[[Estrechu de Magallanes|estrechu de Tolos Santos]] el 21 d'ochobre de 1520. Pero recién, en xunu de 1527, [[Sebastián Caboto]], internar nel [[Ríu Paraná]] y funda el Fuerte [[Sancti Spiritu]]; depués torna en 1530 a España, llevando consigo la lleenda de «La sierra de Plata y les tierres del Rei Blanco». Esta lleenda foi la qu'indució a [[Carlos I d'España|Carlos I]] a financiar la espedición ultramarina de [[Pedro de Mendoza]] en 1536.&lt;ref&gt;Fitte, Ernesto J. Fame y desnudeces na conquista del Ríu de la Plata. Academia Nacional de la Historia. Buenos Aires, 1980.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bernand_1&quot;&gt;Bernand, páx. 18&lt;/ref&gt;
Primero que Solís aportaron [[Vicente Yáñez Pinzón]] y [[Américo Vespucio]] y el mesmu Solís fixo un apuerto previu a esta zona en 1512 dándo-y el nome de [[Ríu de la Plata|Mar Duce]] a la zona creyendo que comunicaba col Pacíficu qu'en 1513 afayó [[Vasco Núñez de Balboa|Balboa]].&lt;ref name=&quot;Bernand_1&quot;&gt;Bernand, páx. 18&lt;/ref&gt;

El 22 d'agostu de 1534, Pedro de mendoza foi nomáu'l primera [[adelantráu]], gobernador y [[capitán xeneral]], por decretu del rei [[Carlos I d'España|Carlos I]] d'[[España]]. Mendoza ocupara cargos na corte real de Carlos I y participó en delles campañes militares n'[[Italia]] y [[Alemaña]], participando del [[Sacu de Roma]] el [[6 de mayu]] de [[1527]]. A pesar de sufrir el «[[sífilis|mal de Nápoles]]» (sífilis), partió'l [[24 d'agostu]] de [[1535]] dende [[Sanlúcar de Barrameda]], col encargu de fundar siquier cuatro ciudaes. La so espedición taba integrada por más de mil doscientos homes treslladaos por catorce navíos, amás de caballos y vaques que al escapar y reproducise formaron les primeres menaes, algamando pa la llegada de [[Juan de Garay]], miles d'animales. Los homes fueron fáciles de reclutar cuidao que [[Hernando Pizarro]] exhibiera en Sevilla l'oru de los Inques que traxo de Perú, amás Carlos V autorizó a treslladar doscientos esclavos provenientes de la islla de [[Cabu Verde]] o de la mariña de [[Guinea]] pa poblar la rexón. Los conquistadores Hernando de Xerez y Juan Núñez recibieron idéntica autorización.&lt;ref&gt;Bernand, páx. 21&lt;/ref&gt;
En total había 2500&amp;nbsp;españoles y 150&amp;nbsp;estranxeros ―portugueses, alemanes, flamencos y neerlandeses― que s'embarquen nun navío arrendáu por Sebastián Neithard y Jacobo Welser, miembru d'una familia de banqueros d'[[Augsburgu]]. Ente los viaxeros había una ventena de nobles con títulu, dos o trés caballeros d'una orde militar y dellos capitanes de los tercios d'Italia, fíos de families nobles y delles muyeres, María Davila, amiga de Mendoza, Catalina Pérez, embarcar en Tenerife, Elvira Pineda, Mari Sánchez y Catalina Vadillo. Amás de catorce monxos [[Orde de San Jerónimo|jerónimos]] y relixosos de la [[orde de la Mercé]], un médicu, Hernando de Zamora y l'hermanu de [[Teresa d'Ávila]], Rodrigo de Cepeda que perdiera la vida pocu dempués nel Paraguay.&lt;ref&gt;Bernand, páx. 21.&lt;/ref&gt;
Esta cifra de pasaxeros nun ta confirmada por tolos historiadores, unos falen de 1500 pasaxeros y que una cierta cantidá de nobles acompañaron a Mendoza: 20&amp;nbsp;fidalgos, 4&amp;nbsp;alemanes, 4&amp;nbsp;ingleses, 5&amp;nbsp;franceses, 4&amp;nbsp;italianos y 33&amp;nbsp;portugueses.&lt;ref&gt; Konetzke (1952) páxs.&amp;nbsp;17-18&lt;/ref&gt;

=== Fundación de la ciudá ===

Conozse que Potosí nació como «asientu mineru» ensin un plan preestablecido, nuna paraxa d'accidentada topografía; el fin, la esplotación de los recursos naturales o xacimientos argentíferos del cuetu ricu.

Pel mes de setiembre de 1545, había en Potosí más de 170&amp;nbsp;españoles y 3000&amp;nbsp;indios. Un añu dempués taben edificaes 94 cases, pa les cualos habíase-yos señaláu sitiu nes paraxes más seques «y asina n'espaciu de 18&amp;nbsp;meses fixéronse más de 2500&amp;nbsp;cases pa más de 14&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones qu'ente españoles ya indios había».

Toos creyeron que les sos riqueces, como les d'otres mines, nun fueren permanentes, en menos d'un quinqueniu Potosí creciera descomanadamente, casi darréu los pobladores pidieron a la corona convertila en villa.

Reinaba daquella Carlos I d'España más conocíu como Carlos V d'Alemaña. Siendo Emperador d'Alemaña, en 1516 al morrer el so güelu Fernando'l Católicu adquirió'l tronu d'España, la so madre Juana de Castiella o «Juana la Lloca» como asina la conocía, foi escluyida de la socesión por llocura.

=== Lleendes fundacionales ===

{{panorama|Potosi Décembre 2007 - Panorama 1.jpg|1000px|&lt;center&gt; Una vista de la ciudá de Potosí col [[Cuetu Ricu]] al fondu.&lt;/center&gt;}}

La historia de Potosí nun naciera con los españoles. Tiempo antes de la Conquista, l'inca [[Huayna Cápac]] oyera falar a los sos vasallos del Sumaj Orcko, el cuetu formosu, y por fin pudo velo cuando se fixo llevar, enfermu, a les termes de Tarapaya. Dende los cabanos pajizas del pueblu de Cantumarca, los güeyos del inca contemplaron per primer vegada aquel conu perfectu que s'alzaba, arguyosu, por ente los altos cumes de les serranías. Quedó varáu. Les infinites tonalidaes acolorataes, la forma espodada y el tamañu xigantescu del cuetu siguieron siendo motivu d'almiración y plasmu nos tiempos siguientes. Pero l'inca abarruntara que nes sos coraes tenía d'allugar piedres precioses y ricos metales, y quixera sumar nuevos adornos al Templu del Sol nel Cusco.

L'oru y la plata que los inques arrincaben de les mines de Colque Porco y Andacaba nun salíen de les llendes del reinu: Nun sirvíen pa comerciar sinón p'adorar a los dioses. Cuando los mineros indíxenes clavaron los sos pedernales nos filones de plata del cuetu formosu, una voz cavernosa baltar. Yera una voz fuerte como'l truenu, que salía de les fondures d'aquelles brañes y dicía, en quechua: «Nun ye pa ustedes, Dios acuta estes riqueces pa los que veníen del más allá». Los indios fuxeron espavoríos y l'inca abandonó'l cuetu. Antes, camudó-y el nome. El cuetu pasó a llamase Potojsi, que significa: «Truena, españa, fai esplosión». La historia inicial de la ciudá ye un amiestu entrevesgao de fechos fantásticos como verídicos.

En 1545, l'indiu Huallpa corría tres les buelgues d'una llama fuxitiva y viose obligáu a pasar la nueche nel cuetu. Pa nun morrer de fríu, fixo fueu. La fogata allumó una hebra blanca y brillosa. Yera plata puro. Desencadenóse l'ábanu español. El cuetu, aparentemente, yera tan ricu en vetes de plata que la mesma atopábase a flor de tierra. El 1 d'abril d'aquel añu, un grupu d'españoles encabezaos pol capitán [[Juan de Villarroel]] tomaron posesión del Cuetu Ricu, en confirmando l'afayu del pastor, y darréu establecieron un pobláu.

Según otra versión, los [[inca|inques]] yá conocíen la esistencia de plata nel cuetu, pero cuando l'emperador inca intentó empezar la so esplotación, foi espulsáu por aciu una estruendosa esplosión (d'onde deriva'l nome del llugar, «¡P'utuqsi!»), prohibiéndo-y estrayer la plata, que taba acutada «pa los que vinieren dempués». Los historiadores ven nesta variante una apostada influencia de los españoles na lleenda, pa legitimar los sos llabores nel cuetu.

Lo cierto ye que pa 1560, tan solo venticinco años dempués de la so nacencia, la so población yá yera de 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes, un quintu d'ellos españoles.&lt;ref name=&quot;Espinoza18&quot;&gt;Espinoza Morales, Jorge (2010). ''Minería boliviana: La so realidá''. La Paz: Plural editores, páxs. 18. ISBN 978-9-99541-332-3.&lt;/ref&gt;
Primeramente constituyóse como un asientu mineru dependiente de la ciudá de La Plata (güei [[Sucre]]) pero, tres una llarga llucha por consiguir la so autonomía, adquirió'l rangu de ciudá'l 21 de payares de 1561 por aciu una capitulación expedida pol entós [[virréi]] de [[Perú]] [[Diego López de Zúñiga y Velasco]], conde de Nieva. En 1573, un censu del virréi [[Francisco de Toledo]] dio 120&amp;nbsp;000&amp;nbsp;almes y el de 1611, 114&amp;nbsp;000 (65&amp;nbsp;000 indios y 35&amp;nbsp;000 blancos).

Por aciu esa [[capitulación de Potosí|capitulación]], la ciudá recibió'l nome de [[Villa Imperial de Potosí]] y adquirió el derechu a escoyer a les sos autoridaes: «Queremos por hazer bien y mercé al dho asientu de Potossi que sía villa y llámese y nome la Villa Ymperial de Potossi exentándola y eximiéndola de la xurisdicción de la Ciudá de la Plata».

La inmensa riqueza del [[Cuetu Ricu]] y l'intensa esplotación a la que lo sometieron los españoles fixeron que la ciudá creciera de manera estelante. En 1625 tenía yá una población de 160&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes,&lt;ref name= &quot;Espinoza18&quot; /&gt; percima de [[Sevilla]]. La so riqueza foi tan grande que na so monumental obra ''[[Don Quixote de la Mancha]]'', [[Miguel de Cervantes]] menta les mines de Potosí. Tamién s'acuñó'l dichu [[España|español]] ''[[val un Perú]]'', que significa que daqué vale una fortuna.

{{cita|Si yo te hubiera de pagar, Sancho ―respondió don Quixote―, conforme lo que merez el grandor y calidá deste remediu, l'ayalga de Venecia, les mines del Potosí fueren pocu pa pagate; toma tu'l tento a lo que lleves mio, y pon el preciu a cada azote.|[[Miguel de Cervantes Saavedra]], ''Don Quixote de la Mancha''}}

[[Ficheru:Bolivia_Altiplano_2004.jpg|180px|thumb|Vilba de les mines, Potosí 2004 (semeya: [[Manuel Rivera-Ortiz]])]]

=== Opulencia y esclusión ===

Los españoles que vivíen na ciudá esfrutaben d'un luxu increíble. A empiezos del sieglu XVII Potosí yá cuntaba con trenta y seis ilesies espléndidamente afataes, otres tantes cases de xuegu y catorce escueles de baille. Había salones de bailles, teatros y tablaos pa les fiestes que llucíen perricos tapices, cortinaxes, blasones y obres d'orfebrería. De los balcones de les cases colgaben damascos coloríos y lames d'oru y plata. En 1547 a los 18 meses de la fundación yá cuntaba con 2.500 viviendes pa 14.000 habitantes, algamando los 150.000 habitantes en 1611 y los 160.000 en 1650.

[[Ficheru:Casa de la moneda.jpg|thumb|left|200px|Fachada de la [[Casa de la Moneda de Bolivia|Casa de la Moneda]]]]
En 1579 yá había en Potosí ochocientos tahúres profesionales y cientu venti prostitutes célebres, a que los sos resplandorientos salones allegaben los mineros ricos. En 1608 festexábase les fiestes del santísimu sacramentu con seis díes de [[comedia|comedies]] y seis noche de [[máscara#Entretenimiento|mázcares]], ocho díes de [[Corrida de toro|toro]] y trés de [[xaréu|xaréos]], dos de [[competición (xuegu)|torneos]] y otros de fiesta. De plata yeren los [[altar]]es de les ilesies y les nales de los [[querubín|querubinos]] nes procesiones. Nes cases de los mineros más potentaos circulaben tou tipu d'arumes, xoyes, porzolanes y oxetos suntuosos, y dizse qu'hasta les ferradures de los caballos yeren de plata.

Pero la población indíxena, en tantu, sufría esplotación. Decenes de miles d'indíxenes fueron sometíos a la [[mita]], un sistema d'esclavitú que yá yera habitual nel [[Imperiu inca|periodu incaicu]], pero que'l so usu intensificaron los españoles, y creció entá más a instancies del virréi [[Francisco de Toledo]], ante la falta de mano d'obra pa la minería. A los ''mitayos'' (como se llamaba a los indios sometíos a la mita) faíase-yos trabayar hasta 16 hores diaries, cavando túneles, estrayyendo'l metal manualmente o a picu, etc. Yeren bien frecuentes derrumbar y otros accidentes, que causaben la muerte de cientos de trabayadores. Les rebeliones yeren afogaes a sangre y fueu. Ye probable qu'hasta 15&amp;nbsp;000&amp;nbsp;indíxenes morrieren na esplotación de la plata, ente 1545 y 1625. Col escosamientu de trabayadores indíxenes, colonizadores pidieron al rei permisu pa importar dende 1500 a 2000&amp;nbsp;esclavos africanos per añu. Recibieron permisu, y mientres el periodu colonial importáronse aprosimao 30&amp;nbsp;000&amp;nbsp;esclavos pa trabayar nes mines de la ciudá, compartiendo en parte la suerte de munchos indíxenes.

La producción de plata llegó al so puntu máximu alredor del añu 1650 (160.000 habitantes), momentu nel cual les vetes empezaron a escosase, y Potosí entró nun camín cuesta abaxo del que nun pudo recuperase enxamás. En 1719, una epidemia de [[tifoidea]] mató a cerca de 22&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones, y otres tantes abandonaron la ciudá. Pa 1750 la población amenorgar a 70&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes. Trenta años dempués, cayó a 35&amp;nbsp;000&amp;nbsp;residentes. Dende 1776 Potosí, como tol Altu Perú (l'actual Bolivia), pasó a formar parte del [[Virreinatu del Ríu de la Plata]], polo que la plata dexó d'embarcase a España pol puertu d'[[Arica]] y empezó a faelo pol de [[Buenos Aires]], a 55&amp;nbsp;díes a caballu de distancia. Al empezar el [[Independencia de Bolivia|periodu independiente]] (1825), la población baxara a tan solo 9.000&amp;nbsp;habitantes.&lt;ref name= &quot;Espinoza18&quot; /&gt;

Lo que salvó a Potosí de convertise nun [[pueblo pantasma]] foi la producción d'[[estañu]], un metal al que los españoles nunca-y dieron importancia. La esplotación empecipiar mientres la primer metá del sieglu XIX. Pero a principios del sieglu XX, la sobreproducción fizo que los precios internacionales cayeren, polo que Potosí volvió fundise na probeza. Na actualidá, les ilesies d'estilu [[Arquiteutura barroca|barrocu]] y les elegantes casones, güei convertíes en museos, caltiénense como una viva alcordanza de la dómina española.

=== Primer cronista en Potosí. [[Ulrico Schmidl]] ===

Unu de los primeros cronistes que pasó por Potosí foi [[Ulrico Schmidl]] (viaxeru y cronista alemán). Espedicionariu con [[Pedro de Mendoza]], partió d'Amberes y llegó a Cádiz el 1° de setiembre de 1534. Asistió a la población del puertu de La nuesa Señora del Bon Aire (Buenos Aires), tamién contra los ataques de les tribus natives en 1536.

Tuvo por Potosí en 1547?, xunto a [[Ñuflo de Chávez]], Miguel de Rutia, Pedro de Oñate y Rui García. Nel so llibru ''Viaxe al Ríu de la Plata'' publicáu en Frankfurt escontra 1567, nel Cap. XLVIII. «De los machkaisíes y llegada al Perú», atestigua de la visita que fizo a Potosí, denominándo-y nel so idioma poduesies, y diz lo siguiente:

''Dempués de lo cual el nuesu capitán unvió al Perú, al gubernator (gobernador), 4 mensaxeros, y unu capitán llamáu Nufflo de Schaifess (Ñuflo de Chaves), l'otru Unngate (Pedro de Oñate), el terceru Michel Pudi (Miguel de Rutia), el cuartu Abai de Korthua (Rui García). Estos 4 compañeros llegaron al Perú en mes y mediu, y primero a una ciudá llamada Poduesies (Potosí), nel intre a otra llamada Kuesken (Cusco) la tercer Bille de -y Platte (Chuquisaca) y la cuarta capital llamada Lieme (Lima); estes 4 son les más principales ciudaes y más riques de Perú.''

''Allá cuando estos 4 mensaxeros llegaron a la primer ciudá Poduesis ('''Potosí''') nel Perú, ellí quedáronse los 2 llamaos Michel Puedt (Miguel de Rutia) y Abaie por causa de debilidá, porque se carecieren nel viaxe; y los otros dos Nueffle (Chaves) y Ungenade (Oñate) siguieron viaxe pola posta y llegaron a Lieme (Lima) a lo del gubernator (gobernador); recibir pos perbién y tomó-yos rellación de too, de como s'iguaren les coses na tierra del Ríu de -y Platta, y mandó dempués que los agospiaren bien y tratar lo meyor posible, tamién-yos regaló a cada unu 2000&amp;nbsp;ducaos. Dempués d'esto'l gubernator encargó a Nueffle Schaifies (Ñuflo de Chaves) que lu escribiera al so capitán, por que se tuviera él cola so xente allá ente los marckkaysies hasta nueva orde, pero que nun-yos tomara nada nin fixera mal, nun siendo cosa de comer qu'hubiera ellí; porque nós sabíamos perbién qu'había rescates de plata ente ellos; pero como yeren súbditos y vasallos d'un español nun nos atrevíamos a perxudicalos.''

=== La [[Capitulación de Potosí|Capitulación de 1561]] ===
A cuatro años del establecimientu del asientu mineru notábase la falta de suministru de cebera y materiales pa la esplotación, trescurría l'añu de 1549, cuando la demanda fixo xubir los precios en forma desatamañada, nun área que llegaba hasta'l Cusco. Asina en [[1561]], el vecinderu dio poderes amplios y unvió a Francisco de la Serna a Lima pa llograr del Virréi la exención de Potosí de la xurisdicción de La Plata, ufiertando, sicasí, la entrega d'una cantidá de dineru a la Facienda.
[[Ficheru:Catedral de la ciudad de Potosí (Bolivia).jpg|thumb|left|200px|La [[Catedral de la ciudá de Potosí]]]]
El 7 de [[Payares]] d'esi añu, el virréi [[Diego López de Zúñiga y Velasco]], conde de Nieva, los comisarios del Conceyu de S.M., llicenciáu Birbiesca de Muñatones y Diego de Vargas Carvajal Ortega de Melgosa, y los oidores Bravo de Saravia, Gonzales y de Cuenca y Pedro Mercado de Peñaloza alcuerden roblar con Francisco de la Serna, la [[Capitulación de Potosí|Capitulación]]. El [[21 de payares]] adóptase los términos decisivu y fundamental empecipiando col encabezamientu: «De primeres queremos por hazer bien y mercé al dho asientu de Potosí que sía villa y llámese y nome la villa ymperial de potossi exentándola y eximiéndola de la xurisdicción de la ciudá de la plata».

'''Términos de la [[Capitulación de Potosí|capitulación]]'''

Los términos y clauses de la [[Capitulación de Potosí|Capitulación]] de [[1561]] fueron:

a) L'asientu de Potosí haber de nomar d'equí p'arriba Villa Imperial de Potosí, hai de tar exenta de la xurisdicción de la ciudá de La Plata y hai de tener los sos propios términos;

b) Cada añu hai de tener dos alcaldes ordinarios con xurisdicción civil y criminal, que han de ser escoyíos pol cabildru;

c) Cada añu hai d'haber seis regidor electos pol cabildru anterior, y esto hai de durar per espaciu de 35 años contaos dende 1° de xineru de 1562, y cumplíos los 35 años los rexidores han de ser de real nomamientu;

d) El mesmu cabildru hai d'aprovir l'alcaldía de mines n'unu de los sos alcaldes ordinarios;

y) El cabildru hai d'arrendar y aprovir los derechos de la pregonería como pertenecientes a los mesmos de la Villa;

f) La corredoría de rula hai de pertenecer tamién a los mesmos;

g) Tamién la fiel ejecutoría;

h) Coles mesmes dos escribanos del númberu.

Nel mesmu añu de 1561 foi nomáu don Juan Cortez pal correximientu de la Villa, col títulu de Correxidor de Potosí y de la ciudá de La Plata, afitándose equí d'asientu principal de la so residencia.

{{wide image|Potosi Décembre 2007 - Panorama 5.jpg|1100px|Una vista de la ciudá col [[Cuetu Ricu]] al fondu}}

== Ciudá de los trés escudos&lt;ref&gt;Esti capítulu ta tomáu, con pequeñes correiciones, del artículu [http://web.archive.org/web/http://www.elpotosi.net/2012/0430/36.php ''La ciudá de los trés escudos (orixe y evolución histórica)''] de José Antonio Fuentes, publicáu nel diariu ''[[El Potosí]]'', 30 d'abril de 2012. Consultáu'l 19 de xineru de 2013.&lt;/ref&gt; ==
{{VT|Escudu de la Villa Imperial de Potosí}}
[[Ficheru:Escudo otorgado por Carlos V, dada en Ulma el 28 de enero de 1547.JPG|thumb|150px|left|Primer Escudu. [[Carlos I d'España|Carlos V]], 1547.]]

Dende un empiezu los vecinos y moradores potosinos arguyecer de la so propia importancia y el primer escudu d'armes que Carlos V concedió a Potosí reflexa fielmente esti espíritu d'arguyu «Soi'l ricu Potosí, del mundu soi l'ayalga, soi'l rei de los montes y envidia soi de los reis».

L'[[Escudu de la Villa Imperial de Potosí]] ye la resultancia d'un llargu procesu que s'empecipia col descubrimientu del Cuetu Ricu o Sumaj Orcko y conclúi cola reconocencia oficial, a fines del sieglu XIX. Mientres esti periodu nun hubo certidume de la esistencia d'un escudu d'armes, hasta la mención d'esistencia de la ''Historia de la Villa Imperial de Potosí'' de [[Bartolomé Arzans de Orsúa y Vela]] (1674-1736) ente 1865 y 1871, cuando Vicente G. Quesada publíca, na ''Revista de Buenos Aires'', dellos pasaxes de la historia de Potosí, extractados de los manuscritos de Arzáns.

Como resultáu de diches publicaciones, Quesada edita en París les primeres ''Cróniques potosinas'' en 1890, onde, utilizando como fonte'l llibru de Arzáns, fai referencia que l'emperador Carlos V, por cédula de 28 de xineru de 1547, concedió un escudu de «armes a la Villa Imperial, confirmando esti títulu dau n'honor del Emperador mesmu».

Les obres de [[Bartolomé Arzáns de Orsúa y Vela|Bartolomé Arzans de Orsua y Vela]] (1674-1736): ''Historia de la Villa Imperial de Potosí'' y ''Añales de la Villa Imperial de Potosí''; son les úniques fontes que se tien a la mano, que reflexen esti pasaxe de la historia. De cómo Potosí llogró un escudu d'armes, con delles diferencies nel añu, como lo asocedío.

;Primer escudu (1547).

Escudu que foi concedíu por Carlos I d'España y V d'Alemaña, en Ulma el 28 de xineru de 1547.
[[Ficheru:Escudo otorgado por Felipe II, dada en Segovia el 1° de agosto de 1565.JPG|thumb|140px|Segundu Escudu. [[Felipe II]], 1565.]]

{{cita|Tuvo per primeres armes esta famosa Villa en campu blanco'l ricu Cuetu, una águila y corona imperial al timbre, y a los llaos les columnes col Plus ultra, que (dicen el capitán Pedro Méndez y Bartolomé de Dueñes) dar l'emperador Carlos V l'añu de 1547 tando n'Alemaña na ciudá de Ulma, con ocasión d'unviar a España'l capitán don Juan de Villarroel (que foi'l primeru que dempués del indiu Hualca afayó'l Cuetu) al emperador 12&amp;nbsp;000&amp;nbsp;marcos de plata, que fueron los primeru qu'allá pasaron sacaos de la veta Descubridora; y viendo el so memorial y pretensión concedió-y a esti capitán el títulu de descubridor del Cuetu, fundador de la Villa y les armes referíes.|[[Bartolomé Arzáns de Orsúa y Vela]]).}}

A esti primer diseñu, Arzans nun incorpora a la águila imperial.

;Segundu escudu (1565).

Foi concedíu por aciu cédula real por Felipe II nel Monte de Segovia en 1° d'agostu del añu de 1565.

Siendo propósitu d'esta concesión, perpetuar el títulu de Villa Imperial y el nome del Cuetu Ricu, destacando la riqueza argentífera escondida nes sos coraes, como diximos en llinies precedentes, tratar d'armes personales del monarca que, por estensión, aplicar a los sos reinos y a los respeutivos territorios colonizaos, solo estremaba un iconu de la rexón como ye'l «gran Cuetu Ricu».

{{cita|Concedió-y les armes que güei gocia, que son les reales de Castiella en campu de plata, una águila imperial, castiellos y lleones contrapuestos; embaxo'l Cuetu de Potosí onde fai'l mediu de los dichos dos lleones y dos castiellos, los dos columnes del Plus ultra a los llaos; corona imperial al timbre, y por orla'l collar del [[toisón d'oru|toisón]]|[[Bartolomé Arzáns de Orsúa y Vela]]}}

[[Ficheru:Third Coat of Arms of Potosi.svg|thumb|left|120px|Tercer Escudu. [[Francisco de Toledo|Francisco Álvarez de Toledo]], [[1575]].]]

;Tercer escudu y actual (1575).

Dau pol 5º. Virréi de Perú'l 2 d'agostu de 1575 en Arequipa, dempués de visitar la Villa Imperial de Potosí.

''...conceder a la dicha Villa y da-y por armes un escudu en campu mariello, con dos castiellos y dos lleones y el toisón nel pechu d'una águila imperial con dos cabeces cortaes y una corona metanes les diches dos cabeces y dos columnes imperiales a los llaos de les felicidaes armes con una lletra que dixera Plus ultra y el dichu cuetu ricu de Potosí con un blasón a la redonda del escudu que dixera «Cesaris potentia = pro rexis prudentia = iste excelsus mons et argenteus = orbem debelare valent unive[r]sisunt», que la so traducción significa: 'Col poder del César - pola prudencia del Rei - esti escelsu monte argento - apoderar algama al universu''

Estos trés escudos, son la base histórica pa constituyir una representación simbólica de la realidá histórica y política de la Villa Imperial de Potosí. La ciudá dende los sos oríxenes ostentó tres escudos: el primeru pol descubrimientu del Cuetu Ricu y la fundación d'una nueva población; el segundu, por ser alzáu l'asientu de mines» al rangu de villa imperial», y el terceru y definitivu, por ser ratificáu'l títulu de Villa Imperial en méritu a la crecedera de la so población producíu pol desenvolvimientu económicu mineru y producción de plata.

Foi Carlos V quien punxo oliu y crisma a la noble ya histórica ciudá y foi'l virréi Toledo, quien apregonó'l dictáu de Villa Imperial, Fidelísima y Noble», y afitó l'escudu emblemáticu que tenía de perpetuar el so blasón.

== Guerra de los quince años ==

Potosí tuvo un papel protagonista, mientres la dómina colonial y republicano, en diversos campos como l'arte, política, lletres, comerciu y minería, la ciudá foi un centru principal d'actividaes, inclusive, munchos de los acontecimientos independentistes dar en territorito potosino.&lt;ref&gt;www.elpotosi.net.com 10/nov/2012. ''1810. Entamu de la Guerra de los Quince años''&lt;/ref&gt;

La coxuntura del gobiernu español, somorguiáu nes guerres napoleóniques en 1808, y los acontecimientos asocedíos en 1809 en La Paz y La Plata, representaron un fuerte estímulu por que'l pueblu potosino llevántese buscando la so emancipación, sosteniendo una guerra que duró quince años p'algamar la so independencia, empecipiada'l 10 de [[Payares]] de 1810 y rematada el 1º d'abril de 1825.
Pa entender bien el procesu históricu emancipador, ye fundamental conocer el contestu dientro del cual tuvo llugar tou lo socedío. Corría l'añu de 1810, gobernaba entós Potosí don [[Francisco de Paula Sanz]], home sele y acordáu, quien reemplazó a D. [[Juan del Pino Manrique]] en 1788.
Al empezar l'añu 1810, la Villa Imperial yá diera amueses de la so decisión de lluchar pola so soberanía, esi añu, Potosí ingresó a una vida solmenada, cola participación de líderes que fueron preparando l'ambiente dempués de los movimientos emancipatorios del 25 de mayu y 16 de xunetu de 1809.

=== Entamu de la guerra'l 10 de payares de 1810 ===
Los movimientos d'emancipación tresmitir con gran rapidez en tol continente. El 27 d'ochobre llibró la [[Batalla de Cotagaita]] y el 7 de payares la [[Batalla de Suipacha]], onde'l coronel Pedro Arraya (caudiellu tupiceño-chicheño) y l'exércitu auxiliar arxentín comandado por [[Juan José Castelli]] vencieron al exércitu realista. Tres esto, los potosinos llevantar contra'l gobiernu español. El 10 de payares, tomaron la plaza ya ingresaron al cabildru prindando al gobernador intendente [[Francisco de Paula Sanz]]. El pueblu, armáu con espaes y macanas, superó a les fuercies realistes que cubríen los cuatro esquines de la plaza mayor ya ingresó nel edificiu de la Gobernación onde Paula Sanz, encamentáu a rindise pol patriota Manuel Molina, magar la inicial resistencia, foi derrotáu. Contentar con poner al gobernador presu na so casa so guardia y a los trés díes, dempués d'un intentu de fuga, treslladar a la [[Casa de la Moneda de Bolivia|Casa de Moneda]].

Depuestes les autoridaes realistes, entamóse la Xunta del Gobiernu llocal, con Joaquín de la Quintana como gobernador interín y presidente del Cabildru. [[Vicente Nieto]], [[José de Córdoba y Rojas]] y Paula Sanz quedaron deteníos na Casa de Moneda mientres un mes, díes dempués llegó a Potosí Juan José Castelli como representante de les autoridaes independentistes y el 14 d'avientu de 1810, nel Cuartel Xeneral de la ciudá, xulgóse y condergóse «a los referíos Sanz, Nieto y Córdoba, como reos d'alta traición, usurpación y perturbación pública hasta con violencia y mano armada, a sufrir la pena de muerte». A otru día, a les 10 de la mañana, fueron puestos de rodíes nel atriu de la Ilesia Matriz frente a la Plaza Mayor y fusilar.

Esi mesmu mes facer un donativo pa les urxencies de la guerra que se taba llevando a cabu: el Pernomáu Cabildru recoyó la suma de 7425&amp;nbsp;pesos 7½&amp;nbsp;rls. Ente los contribuyentes apaecen: Instituciones públiques y axermandaos: Real Bancu de San Carlos, Real Aduana, Gremiu de Cocanis y Bayeteros, Alministración de Correos, Casa de Moneda, Gremiu de Matanceras y Gremiu de Chicheras;
Persones particulares: Presbíteru Eusebio Vásquez, Escribano José Guillermo Trujillo, D. José Santos Arias, D. Manuel Asencio Tapia, D. Pablo Rosas, D. Miguel Elizalde, D. Pedro Cano, D.D. José Antonio Reynalte, Cura Juan Manuel Grandidier, D. Domingo Marondo, D. Francisco Torres Drago, D. Manuel Luis de Eliden, Da. Patrona Machuca, D. Juan Gualberto Pacheco, D. Blas Villalba, D. Isidro Cuiza, el Cura Juan de la Cruz Fernández, ente otros.

Asina quedó abiertu'l periodu de la guerra de los quince años nel departamentu de Potosí, que terminó'l 1 d'abril de 1825 cola última batalla realizada en tierres potosinas, cuando l'entós coronel [[Carlos Medinaceli Lizarazu]] venció al exércitu realista comandado pol xeneral [[Pedro Antonio Olañeta]], na llocalidá de Tumusla. Con esta victoria, llograda dientro de la circunscripción de los territorios de Potosí, quedó definitivamente terminada la guerra de la independencia y asegurada pa siempres la emancipación americana.

==== Caxes Reales ====
Una de les instituciones más antigües, taba alministrada por homes lleales a la corona: Miguel Lamberto de Sierra (tesoreru), Juan de la Cruz Martín (contador interín), Fermín de Aoiz y Felipe del Cuetu (segundos oficiales), Isidro Escarza (tercer oficial), Juan Campero (defensor fiscal), Juan Crisóstomo Cevallos (porteru), que fueron testigos de tolos acontecimientos asocedíos mientres anguaño.

A lo llargo d'anguaño hubo ciertos desembolsos que contribuyeron a la causa realista: sueldos a militares, gastos ordinarios y estraordinarios de guerra, que xubieron a 820&amp;nbsp;828&amp;nbsp;pesos 1¾&amp;nbsp;rls.
L'entós gobernador intendente Paula Sanz gociaba un sueldu mensual de 623&amp;nbsp;pesos. Hasta'l mes de payares de 1810 retiró por conceutu de sueldu la cantidá de 14&amp;nbsp;788&amp;nbsp;pesos 6½&amp;nbsp;rls, paecería que mientres esti tiempu'l gobernador atopábase fora de Potosí, les partíes de desembolsos per conceutu de sueldu atayábense al traviés de los sos apoderaos: D. Ramón de Arozarena, D. Francisco Xavier Miranda y D. Luis de Orueta. Inclusive dempués de derrocalo'l 10 de payares, Paula Sanz, entá cobró pol trimestre, 1666&amp;nbsp;pesos 5&amp;nbsp;rls.

==== Casa Real de Moneda ====
Per otru llau, dempués del 10 de payares, casi tolos emplegaos de la [[Casa de la Moneda de Bolivia|Casa Real de Moneda]], fueron confinaos a Salta, obligaos a dexar nel abandonu a les sos families.

Los testimonios de los familiares, infórmennos que los sos maríos fueron obligaos a salir de la Villa Imperial de Potosí, por orde de [[Juan José Castelli]] y tar a disposición de la [[Intendencia de Salta]], quien viéndose en desgracia y desamparaos solicitaron l'auxiliu cola tercer parte del sueldu que gociaben los sos maríos, hermanos o padres. Por decretu de 22 d'avientu d'anguaño, Castelli, autoriza'l pagu, por que puedan sobrevivir hasta que pase la tensión.

Micaela Rojas, muyer lexítima d'Andrés Pardo, guarda de la puerta, manifiesta nel so memorial:

{{cita|Que haviendo sío dho el mio Home intimado a comparecer na Ciudá de Salta a indemnisarse, m'a dexado cargada de siete fíos, y anguaño enbarazada en meses mayores con curtiu jiro de Bayetes de la tierra, y nello por demás endrogada ensin tener como desempeñame, y menos (polos mesmos) como asoceder a la subsistencia de tan crecida familia.}}

Pela so parte, Tomasa de Lizarazu, fía de Felipe de Lizarazu, qu'exercía'l cargu de contador propietariu, sostién {{cita|que suspendiéndose al mio dichu Padre del Emplegu, y topándose ausente ensin sabese hasta'l presente del so paradoriu, embargaos tolos sos bienes, entá aquellos que me pertenecen como lexítima materna, veo amenorgada a pedimiar d'ayenes manes el diariu sustentu…}}

Conozse que'l procurador Sortegarai sacaba de la Casa de Moneda cuatro talegues de tomes d'oru sellaes, conocedor el pueblu llanzáronse sobre'l procurador a quien llevaron a la cárcel, y les tomes volvieron a la Moneda ensin que faltara una.

==== Fin de la guerra: 1 d'abril de 1825 ====

{{cita|Tenemos el prestu d'anunciar al públicu la terminación de la guerra nel altu Perú… L'América ye yá llibre d'un polu a otru, y el tiranu que lu hai primíu, perdió dafechu les esperances.}}

Esta yera la noticia principal que circulaba nos medios de prensa de la dómina, con allegría arrobinábase l'acontecimientu asocedíu en [[Batalla de Tumusla|Tumusla]].

Lo asocedío nesti acontecimientu bélicu, tiende a tener distintes versiones y argumentos discordes, debíu al protagonismu que se dio, si'l combate foi'l primeru o dos d'abril, que dexaron esti fechu casi en discutiniu cola muerte de [[Pedro Antonio Olañeta]], rematando la so carrera combatiendo pola causa a la que quixo ser fiel hasta'l fin.

Nesti día'l Xeneral realista, ente les 3 de la tarde atopó al Cnl. [[Carlos Medinaceli Lizarazu|Medinaceli]] na quebrada de Tumusla y nel momentu trabó un aportunáu combate, ente los 300 chicheños de Medinaceli y los 700 realista de Olañeta, los que s'esvalixaron a les 7 de la nueche, al ver cayer al so xeneral mancáu de muerte por una bala de fusil.

Medinaceli tomó 200 prisioneros de tropa y más de 20 oficiales con toles armes, municiones y bagaxes de los vencíos.

Nuna misiva unviada dende [[Combate de Tumusla|Tumusla]] el 1° d'abril a media nueche, el Tcnl. Medinaceli, infórma-y al Mariscal [[Antonio José de Sucre|José Antonio de Sucre]] que s'atopaba na Villa Imperial de Potosí, del enfrentamientu qu'hubo en tierres Chichas, esautamente na rexón de Tumusla:

{{cita|Tumusla, Abril 1º de 1825 (media nueche).&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Al Escelentísimu Sr. Mariscal Antonio José de Sucre. Potosí&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Mui envaloráu Mariscal:&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Llenu del mayor xubilo tomo la pluma pa comunicar a V.Y. el mui felix alcuentru qe tuvi güei col enemigu Jrl. Olañeta i la División qe acompañábalu. Esta quedó nel mio poder íntegramente con tolos sos Xefes, oficiales i tropa, con tol parque ya intereses qe teníen, la so imprenta, etc., lo mesmo qe el nomáu Jeneral, quien al cayer prisioneru quedó mancáu de muerte, por causa d'empeñase l'aición en tales términos qe llegó a socede-y esta desgracia.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Dempués de llograr la victoria, propunxéronme capitulación, a al qual la humanidá haime exijido condescender, en virtú del lloru i la sumisión con que me la espunxeron, fíxome entrar nella. De lo qual i tou socedíu esta feliz tarde i nueche pa la nueva Patria, va dar a V.Y. el conductor de la mio nota My. Juan de Villegas razón individual, la qual nun puedo verificar per mediu d'esta carta, por topame coordinando un desorde, qual ye'l que causa la guerra.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;La Batalla decidir de les 3 de la tarde a les 7 de la nueche. I nel momentu d'un pequeñu desafuego voi unviar a V.Y. el parte individual con detalles.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Al concluyir esta tuvi parte qe. Jrl. P.A. de Olañeta acaba de expirar. Saludu a Ud.|[[Carlos Medinaceli Lizarazu|Carlos Medinaceli]]}}

Regocijados polos fechos de Tumusla corría la noticia de que ponese l'últimu sellu a la independencia americana cola destrucción de los restos enemigos», Medinaceli proclamara cola tropa del so mandu, la independencia en Chichas el 30 de marzu, y el 1º d'abril atacó al Xeneral Olañeta buscándolo nes sos posiciones de Vitiche y habiendo atopáu en Tumusla.
Gociosu Gamarra de les noticies dende Potosí, el 14 d'abril nel Cusco ordena gayola plena nes cais por un acontecimientu qu'acababa d'afitar la suerte venturosa de los americanos: «ordeno y mandu, que na nueche d'esti día, y siguiente allúmense les cais dende los siete de la nueche, en qu'una badayada xeneral anuncie al públicu con alegranza que nada contradiz a los sos derechos».
El coronel Medinaceli, bizarro comandante del batallón Chichas, que colaba a vanguardia del exércitu real, entendió que la llibertá de la so patria valía más que'l caprichu d'un xefe y proclamó en Tumusla la llibertá.
Con esta aición concluyó nel Altu Perú la guerra de la independencia empecipiada en 1809 en Chuquisaca y La Paz

== Gobiernu y alministración ==
Potosí ye gobernada pol Gobiernu Autónomu Municipal de Potosí, encabezáu pol alcalde Lic. Williams Roger Cervantes Beltrán, escoyíu en 2014 pol Movimientu Al Socialismu. L'órganu llexislativu correspuende al Conceyu Municipal, integráu por 11 miembros: 4 del MAS-IPSP, 3 del MOP, 2 del UN y 2 del MNR.

== Información y Contautu ==
La páxina Oficial del Gobiernu Autónomu Municipal de Potosí: http://www.potosi.bo

Teléfonos: +591 2 62 23140, +591 2 62 23143

Fax: +591 2 6226200

=== Distritos municipales ===
El conceyu de Potosí estremar en 18 distritos; de los cualos 13 son urbanos y 5 son rurales.

{| {{tablaguapa}} cellpadding=&quot;30&quot; cellspacing=&quot;10&quot; cellspacing=&quot;35&quot; width=50%
|-
! colspan=&quot;9&quot;|Distritos Urbanos de Potosí
|-
|{{lleenda|#8000a0|Distritu 1}}
|San Gerardo |San
Gerardo, Plaza Colón, La Chacra, Cervecería, Villa Cantería, Tickaloma, Alto Potosí
|-
|{{lleenda|#87cdde|Distritu 2}}
|San
Martín |Pampa Ingenio, Villa Colón, Plaza Sucre, San Martín, Agües Clares, Plaza España, Puytucani, Hornitos, Villa Victoria
|- 
|{{lleenda|#f06000|Distritu 3}}
|San
Juan |San Juan, Concepción, Santa Rosa, Villa Santiago
|- 
|{{lleenda|#c8ab37|Distritu 4}}
|San Cristóbal
|Campamentu Pailaviri, San Cristóbal, Luis Soux, El Calvariu, Plaza Mañazo, Miners, Cachirancho
|-
|{{lleenda|#ff7f2a|Distritu 5}}
|San Roque
|San Roque Central, Campusantu Xeneral, Ex Garita San Roque, Villa Méndez, Cuartel Fe y Allegría, Villa Costanera, Urb. Catedral, Ex-Estación Sucre, Plaza Villarroel, 27 d'Avientu, Difunta Correa
|- 
|{{lleenda|#a00000|Distritu 6}}
|Central
|Cascu Vieyu Central, Vicuñas, Villa Alonso d'Ibáñez, Ferroviariu, Mercáu Central, Central Bustillos, Teatro Paz Estensoro (Ex-Teatru Al campu)
|-
|{{lleenda|#ffb380|Distritu 7}}
|San Pedro |Plaza El
Mineru, San Pedro Central, San Anselmo, San Francisco Chicu, Corazón de Jesús, Altu Corazón de Jesús
|-
|{{lleenda|#5fd38d|Distritu 8}}
|San Benito
|San Benito, Villa Busch, Huachacalla, Villa España, La Chaca, Villa Imperial, Velarde, Los Libertadores
|-
|{{lleenda|#f05090|Distritu 9}}
|Les Delicies
|Villa Fátima, 17 d'agostu, Villa Urkupiña, La Ferro, La Hoyada, Urb. Cordepo, Villa Magisterio, Villa La Esperanza, Zona Concepción, Central Delicies, Batallón Tren, La Bandera
|- 
|{{lleenda|#89a02c|Distritu 10}}
|Ciudad Satélite |Villa Banzer,
Villa Unificada, Plan 40, Villa Llibertái, Ciudad Satélite, Villa Tomás Frías, Villa Imperial Unificada, El Moyón
|-
|{{lleenda|#5090f0|Distritu 11}}
|San Clemente |San
Clemente, Alto Bracamonte, Chuquimia, Villa Harmonía, José Alonso d'Ibáñez, Cantumarca, Chaca Chapini
|-
|{{lleenda|#f0c000|Distritu 12}}
|Villa Copacabana
|Villa Copacabana, Villa Venezuela, Villa Nazareth, Villa Bona Vista, Alto Rotonda, Barriu Llindu, Nuevu Xerusalén
|-
|{{lleenda|#f0e0a0|Distritu 17}}
|Les Llecheríes
|Les Llecheríes, Plan 700, 23 de Marzu, Quepu Mayu
|}

{| {{tablaguapa}} cellpadding=&quot;15&quot; cellspacing=&quot;15&quot; width=25%
|-
! colspan=&quot;9&quot; |Distritos Rurales de Potosí
|-
|{{lleenda|#f0e0a0|Distritu 13}}
|Tarapaya
|-
|{{lleenda|#f0e0a0|Distritu 14}}
|Chullchucani
|-
|{{lleenda|#f0e0a0|Distritu 15}}
|Huari Huari
|-
|{{lleenda|#f0e0a0|Distritu 16}}
|Concepción
|-
|{{lleenda|#f0e0a0|Distritu 18}}
|Manquiri
|}

Cuenta tamién con xuntes vecinales en procesu d'afitamientu:
* Loyola
* Villa 3 de Mayu *
16 de Julio *
La Plata Nuevo Amanecer
* El Paraísu *
Valle Formosu *
Tupac Katari

=== Llocalidaes y comunidaes del conceyu de Potosí ===

El conceyu de Potosí cunta coles siguientes comunidaes espardíes nos distritos rurales de Tarapaya, Chullchucani, Huari Huari, Concepción y Manquiri:

{{llista de columnes|3|}}

{|
|
# Agua duce #
Aroyfillia
# Azángaro
# Cala Cala #
Candelaria
# Cebadillas
# Challajtiri
# Challviri
# Chanca
# Chaquilla Alta #
Chiutara
# Chullchucani
# Cieneguillas
# Concepción
# Condoriri
# Huari Huari
# Irumpampa Chica #
Irumpampa Grande #
Jesús de Machuca #
Jesús Valle #
Lleche Huira
# Manquiri
|
&lt;ol start=&quot;23&quot;&gt;
&lt;li&gt; Mayu Cantar
&lt;li&gt; Miraflores
&lt;li&gt; Mondragón
&lt;li&gt; Ockoruro
&lt;li&gt; Orko Cocha
&lt;li&gt; Palca Mayu
&lt;li&gt; Parantaca
&lt;li&gt; Paranthuri
&lt;li&gt; Patipati
&lt;li&gt; Pucara
&lt;li&gt; Puytucani
&lt;li&gt; Samasa Alta &lt;li&gt;
Samasa Baxa &lt;li&gt;
San Antonio &lt;li&gt;
Tarapaya
&lt;li&gt; Taruta
&lt;li&gt; Texa Tambo
&lt;li&gt; Thamari
&lt;li&gt; Tucu Tucu
&lt;li&gt; Turicaya Chica &lt;li&gt;
Turicaya Grande &lt;li&gt;
Vilacollo Huacajchu
&lt;/ol&gt;
|
|}

== Xeografía del Conceyu ==

=== Clima ===
Na determinación del clima del conceyu de Potosí, como nel restu de la zona occidental de Bolivia, son dos los factores predominantes: l'altitú y llatitú, pol so allugamientu al respeutive de la llatitú, el clima del conceyu tendría de ser de clima tropical, sicasí, nel conceyu de Potosí el clima merez la clasificación de semi grebu, según les xerarquíes, de la [[clasificación climática de Thornthwaite]].&lt;ref&gt;El conceyu de Potosí cunta con cinco aparques metereológicas pal rexistru de les variaciones del clima. Los datos presentaos a siguir correspuenden a la estación Potosí,Potosí (Los Pinos), Latitud Surː 19°35'; Longitud Oesteː 65°45'; Altitúː 3.950,00 msnm, operada pol SENAMHI&lt;/ref&gt;

{{Clima |metric_first=
 Yes
|location = Potosí, Bolivia |metric
first = Y |single
line = Y |Xin high C = 15
|Feb high C = 15
|Mar high C = 16
|Abr high C = 17
|May high C = 15
|Xun high C = 14
|Xnt high C = 14
|Ago high C = 15
|Set high C = 16
|Och high C = 18
|Pay high C = 18
|Avi high C = 17
|year high C = 15.8
|Xin mean C = 9
|Feb mean C = 9
|Mar mean C = 9
|Abr mean C = 8.5
|May mean C = 6.5
|Xun mean C = 5.5
|Xnt mean C = 5
|Ago mean C = 6
|Set mean C = 6.5
|Och mean C = 9.5
|Pay mean C = 10
|Avi mean C = 10
|year mean C = 7.9
|Xin low C = 3
|Feb low C = 3
|Mar low C = 2
|Abr low C = 0
|May low C = -2
|Xun low C = -3
|Xnt low C = -4
|Ago low C = -3
|Set low C = -1
|Och low C = 1
|Pay low C = 2
|Avi low C = 3
|year low C = 0.1
|precipitation colour = green
|Xin precipitation mm = 92
|Feb precipitation mm = 86
|Mar precipitation mm = 55
|Abr precipitation mm = 13
|May precipitation mm = 3
|Xun precipitation mm = 1
|Xnt precipitation mm = 1
|Ago precipitation mm = 3
|Set precipitation mm = 10
|Och precipitation mm = 20
|Pay precipitation mm = 38
|Avi precipitation mm = 75
|year precipitation mm = 397
|unit precipitation days = 1.0 mm
|Xin precipitation days = 17
|Feb precipitation days = 16
|Mar precipitation days = 12
|Abr precipitation days = 5
|May precipitation days = 1
|Xun precipitation days = 0
|Xnt precipitation days = 0
|Ago precipitation days = 1
|Set precipitation days = 2
|Och precipitation days = 5
|Pay precipitation days = 7
|Avi precipitation days = 14
|year precipitation days = 80
|source 1 = WeatherWorld&lt;ref name=&quot;climate&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://www.weather2travel.com/climate-guides/bolivia/potosi.php
 |títulu= Climate Data and Activities
 |editorial= WeatherWorldOnline
 |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;
|date=Agostu de 2010
}}

==== Asoleamiento ====
La duración del asoleamiento, con un promediu añal de 200 díes y sobremanera con un promediu mensual de 240 hores mientres el periodu más fríu (de mayu a ochobre), manifiéstase como un factor climáticu bien favorable.
L'asuelu xuega un papel bien importante nes temperatures rexistraes en Potosí, beneficiándose d'un asuelu máximu con una esposición al sol naciente y al sol poniente, amás si considérase la orientación cercana a la de la exa helitérmico, entós esiste una compensación bastante bona nos climes fríos debíos al altor.
La radiación solar varia ente 300 a 500 caloríes/día, según los rexistros de les estaciones meteorolóxiques de Potosí y Tarapaya.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

==== Evapotranspiración potencial ====
La evapotranspiración potencial, calculada según el métodu de [[Thornhwaite-Mather]], en tol departamentu de Potosí, tien un mínimu de 55 a 65 mm/mes, que correspuenden a los meses de la estación iverniza de xunu a xunetu, mientres la máxima evapotranspiración presentar mientres los meses d'ochobre a xineru cuando algama ente 120 a 170 mm/mes.

==== Mugor ====
El mugor relativo del ambiente, según la información clasificada pol SENAMI, ye d'aprosimao 25 per cientu, na dómina iverniza, ente que la máxima ye de 63 per cientu na dómina lluviosa.

==== Vientos ====
Los vientos varien el so comportamientu según la dómina del añu, asina la direición predominante de los vientos mientres los meses d'iviernu ye del oeste a nordés, ente que'l restu del añu, los vientos provienen del este al nordeste, con velocidaes máximes qu'algamen a 3.6 m/s, (trenta y seis metros per segundu), esto ye a dos quilómetros per hora.

=== Fauna ===
Nel conceyu de Potosí atópense especies monteses que son exemplares afechos al altor y a les condiciones climátiques esistente:
̆foín ([[pseudalopex]] grisseus), llebre ([[lepus]] lepus), viscacha ([[ligidium]] [[viscaccia]]), pedriz ([[notoprocta perdicana]]), mure ([[bufeos rufinus]]), gatu montes ([[oncifelus geofroy]]), puma ([[Puma concolor]]), ferre ([[falco peregrinus]]), palombu ([[columba guinel]]), coneyu cui ([[Ctenomys sp.]]), loru ([[sittace chroloptera]]), amás del melandru y el zorrino.&lt;ref name=&quot;diag&quot;&gt;Diagnósticu Previu, apurra al plan de desenvolvimientu municipal de Potosí 2007 - 2011. Programa BOL/AIDCO/2002/0467. Potosí, 2007 &lt;/ref&gt;

=== Flora ===
D'antiguo el suelu del conceyu de Potosí y principalmente el de la promoción territorial qu'anguaño ye ocupáu pol llurdiu urbana, atopábase cubiertu con bastante vexetación propia de la zona, con ciénegas y regatos que bañaben tola so xeografía, polo que les primeres construcciones asitiaes en dichu suelu, adulces fueron adomando o acondicionando'l llugar y faelo aparente pa la gran infraestructura urbanística potosina.

La vexetación que predomina nestes árees atópase compuestes por gramínees perennes, sobremanera les que formen manizos alternaes con parrotales.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

=== Recursos forestales - Principales especies ===
Les especies arbóreas propies de la zona son: les Kiswaras, la Keñua o Kehuiña, lamentablemente estes especies natives atopar n'estinción por cuenta de la introducción de nueves especies non mesmes del llugar, anguaño esisten una serie de bosquecillos plantaos na ciudá de Potosí y la so contorna, ente les principales especies introducíes y plantaes, atópense los Pinos y l'Ocalitu, en cuantes qu'en el sector norte y a midida que l'altor va baxando, atópase desmayos y álamos, ente los más llamativos y formosos.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

== Turismu ==
[[Ficheru:Potosi2.jpg|thumb|250px|Una cai de Potosí. Al fondu, el [[Cuetu Ricu]].]]
[[Ficheru:Bolivia square fountain face.jpg|thumb|left|225px|La [[Casa de la Moneda de Bolivia|Casa de la Moneda]] col mazcarón.]]
Potosí foi declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en 1987, la primer reconocencia oficial que fizo esta organización internacional en Bolivia. En xunu de [[2014]], la [[Unesco]] incluyó a la ciudá na llista de [[Patrimoniu de la Humanidá en peligru]] por cuenta de la actividá minera incontrolada que tien llugar nel so Cuetu Ricu, que podría degradar el sitiu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.unesco.org/new/es/media-services/single-view/news/city_of_potosi_plurinational_state_of_bolivia_added_to_list_of_world_heritage_in_danger/#.O9FlFPl_o6Q |títulu= La Ciudá de Potosí (Estáu Plurinacional de Bolivia) ingresa na Llista del Patrimoniu Mundial en Peligru |fecha=18 de xunu de 2013 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014|autor= Unesco |obra= Unesco.org}}&lt;/ref&gt;

La ciudá cunta con un gran patrimoniu arquiteutónicu, ta representáu por numberoses construcciones coloniales: la [[Catedral de la ciudá de Potosí|Catedral]], d'estilu [[arquiteutura gótica|góticu]]; la [[Casa de la Moneda de Bolivia|Casa de la Moneda]], construyida ente 1757 y 1773, que caltién importantes archivos coloniales y constitúi unu de los edificios civiles más destacaos d'[[América Llatina]], según la [[Universidá Autónoma Tomás Frías]].

Unu de los símbolos de la ciudá ye la [[Torre de la Compañía]], un conventu relixosu del [[sieglu XVIII]], que reflexa la máxima rellumanza de Potosí, la so edificación concibióse como un arcu del trunfu con cinco abertures, trenta y dos columnes salomóniques y tres cúpules de media naranxa. Ye una ostensible espresión de la espiritualidá de la dómina.

Na Ilesia de San Francisco, al igual qu'en [[Ilesia de San Llorienzo (Potosí)|la de San Llorienzo]], puede reparase una gran esposición artística nel so interior, cola inclusión de deidaes indíxenes y símbolos del [[cristianismu]]. Estes son solo una parte de les numberoses ilesies que se topen en Potosí que se distribúin práuticamente cada dos cuadres.

A partir de 1991 les autoridaes llocales acometieron un ambiciosu ''Plan de Rehabilitación del Centru Históricu'', cola ayuda de l'[[Axencia Española de Cooperación Internacional pal Desenvolvimientu|Axencia Española de Cooperación]]. El plan foi dirixíu polos arquiteutos Rafael Fontes (d'España) y Luis Prau (de Bolivia).

=== La Ciudá de los Museos ===

; Casa Nacional de Moneda: Muséu y Archivu Históricu.&lt;ref name=&quot;www_1&quot;&gt;[www.casanacionaldemoneda.org.bo Casa Nacional de Moneda]&lt;/ref&gt;

; Muséu Históricu Mineru Diego Huallpa del Cuetu Ricu de Potosí: Actividá minera de la colonia y precolonial. Atopar nel Cuetu Ricu (zona Pailaviri).&lt;ref&gt;[www.museodiegohuallpa.com Muséu Históricu Mineru Diego Huallpa del Cuetu Ricu de Potosí]&lt;/ref&gt;

; Muséu Sacru y de vida relixosa de Santa Teresa: Arte sacro y vida de claustru na colonia.

; Museo San Antonio de Padúa: El conventu Franciscanu más antiguu de Bolivia.

; Muséu Santu Domingu de Guzmán: El segundu conventu fundáu en Potosì. Tumba del Siervu de Dios Frai Vicente Bernedo.

; Museo San Martín: Pintures y escultures del barrocu.

; Museo Santiago Apóstol (Basílica Mayor de Potosí): El más bellu exemplar del arte Neoclásico de Bolivia.

; Muséu Universitariu: Muséu de la facultá de Belles Artes de Potosí.

=== La Ciudá d'Archivos coloniales y republicanos ===

; Archivu Históricu de Potosí:

La [[Sociedá Xeográfica y d'Historia &quot;Potosí&quot;]], presidida por Luis Subieta Sagárnaga, nel so plan de trabayu, publicáu en 1936, contemplada la “reconcentración d'archivos públicos” coloniales na [[Casa Nacional de Moneda (Potosí)|Casa Nacional de Moneda]]. Cuando por llei de 5 d'ochobre de 1940, apurrir a esta Sociedá, l'alministración y custodia de la [[Casa Nacional de Moneda (Potosí)|Casa Nacional de Moneda]], empieza faese realidá los proyeutos de centralización, entamaos con decisión por [[Armando Alba]], amontándose l'Archivu de l'antigua Casa de Moneda, colos procedentes de Notaries, Ayalga Pública, Alcaldía Municipal y Prefeutura del Departamentu, colo que queda entamáu l'Archivu Históricu llocal de Potosí. Ta consideráu n'importancia, el segundu del país dempués del Archivu Nacional. Los sos fondos cronológicamente entienden dende la segunda metá del sieglu XVI hasta fines del XX (años 1550-1985).

Casa Nacional de Moneda &lt;ref name=&quot;www_1&quot;&gt;[www.casanacionaldemoneda.org.bo Casa Nacional de Moneda]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Jerónimo Leto (signature).jpg|right|thumb|300px|Robla de Jerónimo Leto (Archivu Históricu de la Casa Nacional de Moneda).]]

=== Miradores ===
* '''Mirador Xiratoriu Pary Orcko''': Allugáu sobre un monte a más de 3800 msnm. Zona de Pary Orko
* '''Mirador Torre de la Compañía de Xesús''': Allugáu sobre'l estinguíu templu de la orde de la compañía, na so magnífica torre d'esquisita arquiteutura barroca
* '''Mirador Nuesa Señora de les Mercés''': Allugáu sobre'l templu del mesmu nome en plenu cascu vieyu de la ciudá, sobre la cai Hoyos.
* '''Mirador San Antonio de Padua''': Allúgase sobre'l templu fransiscano, puédese dislumbrar formoses vistes escontra'l cuetu ricu y el centru colonial de la ciudá.
* '''Mirador Potoquito''': Allugáu nel parque del mesmu nome, da una vista panorámica escontra'l parque d'inxenios y les zones modernes de la ciudá, fora del cascu vieyu.
* '''Mirador Modestu Omiste''': Allugáu sobre l'antiguu templu de los betlemitas, ye güei un centru cultural y teatru municipal. esta na plaza 6 d'agostu.
* '''Mirador La Catedral''': Sobre la maraviyosa arquiteutura Neoclásica álzase esti mirador, con panorámiques formoses del centru de Potosí, y apréciase pimpanu'l magníficu Cuetu Ricu.
* '''Mirador Huayna Potosí (Cuetu Chicu)'''

=== «Potosí más qu'Historia» (marca ciudá) ===

La imaxe corporativa turística de Potosí, que conviértese na marca del destín turísticu ta basada na escritura español del sieglu XVI que s'atopa en manuscritos de la dómina, allugaos nel Archivu de la Casa Nacional de Moneda.

Nestos testos, «escritos de puñu y lletra», refléxase la realidá de la ciudá mientres los años de la colonia.

El símbolu, remite a la dómina na que Potosí, foi una de les ciudaes más importantes del mundu gracies a la esplotación de la Plata del so conocíu Cuetu Ricu, qu'apurrió a la economía del mundu mientres esa dómina con más de 50% de tola esplotación argentífera realizada n'América Llatina y que les sos vetes dende 1545, añu del so descubrimientu, entá sigui apurriendo les sos riqueces mineralóxiques.

El color naranxa de fondu, nun ye un color al azar, sinón que fai referencia a los pigmentos minerales que dan la tonalidá al Cuetu Ricu de Potosí, denominaos como ocres del cuetu, colos cualos píntense les fachaes de les cais de Potosí, como lo faíen mientres la so puxanza económica.

El lema ''Más qu'historia'' fai referencia a la perceición de los turistes que visiten anguaño esti destín, quien espresen qu'a cada pasu que dan, afayen daqué más y que non solamente Potosí, son les mines del Cuetu Ricu y el Muséu de la Casa Nacional de Moneda, sinón que tola ciudá ye un muséu vivu, onde ellos atopen enforma y más qu'historia, amás que la so contorna ufierten otres alternatives.

D'esta manera, la imaxe de Potosí, acompañada de la so eslogan, Más qu'historia… ye'l conxuntu de perceiciones, creencies, idees y formes que tienen sobre'l destín Potosí, una imaxe que simplifica lo que los turistes asumen como realidá.

=== Faciendes coloniales ===
[[Ficheru:Puerta de la Iglesia San Lorenzo Potosí Bolivia.jpg|thumb|280px|Fachada de la Ilesia de San Llorienzo.]]
Debíu al intensu fríu na villa imperial mientres la dómina de la colonia, los grandes capitales españoles buscaron climes prestosos a menor altor de la ciudá, establecer en pequeños valles intermontañosos como ser: Mondragon, Cayara, Samasa Alta, Saropalca, Toropalca, Totorapalca, Don Diego, El Molín, Totora D, etc. onde llevantaron formoses y maxestoses Casones arrodiaes de semaos de frutes y verdures.

==== Facienda Cayara ====
&lt;!--ENLLAZ ROTU [[Ficheru:Cayara.jpg|thumb|Vista de la capiya de la Facienda.]] --&gt;
La facienda asítiase a 20 km al oeste de Potosí con una elevación de 3550 msnm. D'antiguo la facienda yera llugar de pasteo de [[Francisco Pizarro]], esta facienda atópase na quebrada Bicentenaria nes faldes del cuetu Tocori.

Los títulos orixinales de la facienda de Cayara daten de 1557, 12&amp;nbsp;años dempués de la fundación de Potosí, títulos que fueron daos a Juan de Pendonos, pol Rei Don Felipe II. La segunda propietaria foi Doña Dominga Palombu que se casó per segunda vegada con Don Aquiles Resiatti.

Esta facienda lluz l'escudu de los marqueses de Otavi, a quien perteneció. Na so interior conserva muebles coloniales y pela redolada tien una capiya, xardinos y güertes, una bona estufa a lleña nel salón principal.

Nel primer salón atópense unes pintures bien realizaes nel techu colos cinco continentes, Asia, África, Oceanía, América y Europa, más unes cuatro pintures menores coles representaciones de los cuatro aparques del añu.

Tamién podemos reparar espeyos que daten del sieglu XVII y podemos atopar pintures de [[Felipe V d'España|Felipe V]] y la Duquesa de Palma, cuadros de San Marcos, tamién esisten muebles taraceados que pertenez al arte árabe.

Nel segundu salón esisten cuadros de la Virxe María y la coronación de la Virxe. Méntase que nel tercer ambiente onde esisten una cama bien antigua producióse un fechu, cúntase que d'antiguo vivía un padre que mientres dormía, salieron unes manes d'un roperu quien-y dio sopapos y báño-y de sangre al relixosu, dizse tamién qu'esiste un llibru que ye malinu o diabólicu, que al solu lleer el dichu llibro unu empieza a carecer y nun saben por qué ye la causa.

Pasando al cuartu salón, ta'l cuartu de Julia Jaux de Aitken, vistida con una ropa d'esta rexón.

El paisaxe del valle ye variáu y bellu. Ufierta paseos escelentes y vistes panorámiques que varien dependiendo de la estación del añu con una gran riqueza agrícola y cultivos en terraces irrigadas, sauces, álamos, ocalitos y molles son los árboles típicos, cuenta con infinidá de flores. El [[ríu de la Plata]] ufierta truches y cuenta con un tabayón impresionante y bello pa pasar bonos momentos y reparar la variedá d'aves qu'esisten.

Esta facienda anguaño pertenez a la familia Aitken, ta acondicionada pa emprestar los servicios d'Hostal, cuenta con toles comodidaes pa una estadía placentera hai visitantes nacionales y estranxeros.

==== Facienda Samasa ====
En Bolivia queden bien poques faciendes de la dómina colonial en bon estáu de caltenimientu, debíu al altu costo del so caltenimientu yá que munches fueron abandonaes polos sos dueños.

Un bon exemplu d'una típica facienda colonial ye Samasa L'Alta, asitiada a 20 km de Potosí, sobre la carretera asfaltada que conduz a Sucre. El clima de la facienda ye prestosa, pos la so altitú ye menor (3700&amp;nbsp;msnm) y polos plantíos d'ocalitos y otros árboles que lu protexen de los vientos.

La casa de la facienda ye de sobria arquiteutura colonial, de la mesma dómina de la Casa de Moneda, esto ye, que tien un pocu más de 200 años.

Na recién restauración efectuada dióse-y los colores orixinales: colloráu na fachada y mariellu nos patios. Les pintures emplegaes preparar con magres del Cuetu de Potosí, a la manera como se faía na dómina colonial.

Según tradición la casa na so dómina inicial perteneció a la orde relixosa de los padres Betlemitas (relixosos de la orde fundada en Guatemala por Pedro Bethencourt nel sieglu XVII), ye una amuesa de la so espansión por tol Sur d'América que foi caltenida xeneración tres xeneración.

Lleva l'actual nome de Samasa que provién del vocablu quechua «Samasaj» que significa llugar de descansu. La pallabra alta ye una amestadura al nome pa poder estremar d'otra facienda que lleva la mesma denominación.

Esta orde construyó en Potosí un magníficu templu que la so fachada ta allugada nel centru de la ciudá a una corte más arriba de la Santa Basílica Catedral.

El corredor de la casa de la facienda cola so mesa de 5 por 2 metros, aparenta'l refectorio d'un conventu.

La casa de facienda consta de 30 habitaciones, la so fachada ye de dos pisos y el patiu principal tien corredor abovedáu con columnes.

Ye placentero pasiar nun estensu xardín y folgar nel so enorme corredor dende'l cual acolúmbrase'l campanariu de la capiya.

La vista a la casa, entiende los sos principales partes: capiya, salón, refectorio, biblioteca, corredores y xardín, nel cual puede practicase xuegos carauterísticos de la dómina colonial (sapu y taba). El tiempu de viaxe ye de 20 minutos, la visita a la casa toma una hora aprosimao.

== Economía ==
[[Ficheru:MinerosCerroRico.jpg|thumb|left|Mineros de la mina Rosario]]
La ciudá nació y espolletó gracies a la [[minería]]. Pero les vetes de [[plata]] que la fixeron llexendaria tán casi escoses, y l'actividá minera empobinar na actualidá escontra otres esplotaciones. Anguaño la minería amontó'l so valor d'esportaciones netes en 126&amp;nbsp;%, con una leve medría nel so tonelaxe (el valor de les esportaciones aumentaron pola medría del preciu; mas non asina pola medría de les sos cantidaes).

Potosí ye unu de los mayores esplotadores d'[[estañu]] y plata. Anguaño xéstense grandes proyeutos de concentración de minerales de baxa llei (sobremanera refugayes de plata, atropaos dende dómines coloniales) y derivaos: San Bartolomé, al cargu de la empresa Manquiri, y esplotación de partir sur del país, al cargu de la empresa ''Sinchi Wayra''.

Esisten importantes reserves de [[litiu]] y non-metales del mundu, con pequeñes empreses d'esplotación manual, y centros mineros concentraos na ciudá y en delles provincies cercanes.

Tocantes a la industria, ye escasa. Hai delles empreses medianes nel rubro de la [[cerveza]] o'l procesu d'alimentos.

=== Usu granible del suelu rural ===
Magar el territoriu del área rural, entiende un estensu territoriu, de 123.547 hectárees, sicasí, esti estensu territoriu, tan solo ye utilizada (poles condiciones fisiográficas y d'aptitú de la tierra) nun 6 per cientu, 6.684,62 hectárees, na producción agropecuaria, y de esta mayoritariamente como llugares de llendo, cuidao que el 48 per cientu de la superficie granible, atopar con camperes naturales y cerca del 30 per cientu de superficie ocupada poles unidaes agraries, atópase como tierra de descansu.&lt;ref name=&quot;chuma&quot;/&gt;
Nos predivos agrícoles en más del 60 per cientu atópense con cultivos realizaos a secanu. El Distritu de Tarapaya tien el 80 per cientu de les unidaes col beneficiu del riego, anque estes unidaes tan solo correspuenda al 26.28 per cientu de superficie d'usu agropecuariu. Son motivos d'esmolición de los llabradores la contaminación de les agües del ríu Tarapaya.&lt;ref name=&quot;chuma&quot;/&gt;
El sistema de producción agropecuaria nel conceyu de Potosí, al igual que tol sector andín de Bolivia, carauterizar por ser de producción tradicional, con traición d'animales, 86 per cientu de les unidaes agrícoles, con usu de pocos insumos, la producción ye sustancialmente artesanal, menos del 2 per cientu de les unidaes atópase mecanizado.&lt;ref name=&quot;chuma&quot;/&gt;

Principales cultivos nel Conceyu, númberu de parceles, área cultivada, área media de cada parcela, y porcentaxe del área cultivada.&lt;ref name=&quot;chuma&quot;&gt;J. Chumacero López. Diagnósticu Previu - Apurra al Plan de Desenvolvimientu Municipal de Potosí - 2007-2011&lt;/ref&gt;
{| style=&quot;width:600px; height:100px&quot; border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot;
|- align=&quot;center&quot;
| Cultivu || Num. Parceles || Sup. (hai) || (hai/parcela) || (%)
|- align=&quot;center&quot;
| Cebada pa granu (granu) || 2,527 || 1,785.63 ||0.71 || 36.88
|- align=&quot;center&quot;
| Maíz || 466 || 174.00 || 0.37 || 3.59
|- align=&quot;center&quot;
| Trigu (granu) || 1,281 || 621.00 || 0.48 || 12.83
|- align=&quot;center&quot;
| Papa (pataca) || 2,709 || 1,536.56 || 0.57 || 31.74
|- align=&quot;center&quot;
| Fabones || 1,260 || 499.00 || 0.40 || 10.31
|- align=&quot;center&quot;
| Cebada forrajera (cebada berza) || 263 || 129.00 || 0.49 || 2.66
|- align=&quot;center&quot;
| Otros cultivos || 327 || 96.00 || 0.29 || 1.99
|- align=&quot;center&quot;
| Total || 8,833 || 4,841.19 || 0.55 || 100.00
|- align=&quot;center&quot;
|}

'''Producción pecuaria.'''
Envalórase que'l 31 per cientu de les unidaes agrícoles, cunten con crianza d'animales, yá sían estos: bovinos (toros, vaques, tenrales), ovinos (oveyes), porcinos (gochos, marranos), caprinos (cabres), camélidos (llapaes, alpaques, vicuñas), o coneyos (cuis) o aves de corrolada (coríos, pites).&lt;ref name=&quot;chuma&quot;/&gt;

Producción Camélida: El 40 per cientu de productores agropecuarios dedicar a la crianza de llapaes, nel contestu de les encuestes realizaes, reparar la esistencia de más de 900 productores que cunten con ganáu camélido, los mesmos qu'en promediu cunten con 20 cabeces de camélidos, similarmente a los anteriores nun esiste la compra y venta ente los comunarios d'esti animal, yá que tan solo dexen al trueque o a la tasa de nacencia esistente ente elles.

Los camélidos arrexunten a les llapaes y les alpaques, dientro de les llapaes esisten dos principales races, les Thampulli y les Kcara, siendo la diferencia nel tipu de llana que lo cubre, siendo la primera más cotizada que la segunda.

=== Sistema de producción minera ===
La tradicional esplotación minera del continente Sud Americanu, empecipiar dende tiempos remotos, yá esistiendo na etapa precolombina una intensa esplotación de la plata nos territorios del actual [[departamentu de Potosí]], más puramente dende'l Cuetu Porco, la fluidez de la producción de la platería y la magnífica capacidá granible d'esta zona, que l'intercambiu comercial dende Porco hasta [[Cuzco]], faía ver qu'estos territorios yá yeren bastante conocíos polos [[inques]], inclusive [[Cantumarca]] yera un pobláu qu'atendía con preseos y ferramientes pa la esplotación d'esi ricu cuetu de Porco, precisamente esti cuetu, forma parte del escudu de Llamargues (güei Sucre), como principal y antigua capitanía de los territorios de Potosí.
Esta situación consolidar cola delación de la esistencia de plata nel [[Cuetu Ricu|Cuetu Ricu de Potosí]], sabíos y conocíos yá polos inques pero que la so necesidá d'esplotación d'estes ingentes riqueces, nun teníen motivu nin xustificación dalguna, yá que, colo producío por Porco, satisfaía dafechu les necesidaes del [[Imperiu Incaicu]]; sicasí dende'l descubrimientu d'América per parte de los súbditos de la Corona Española, los aventureros de La Neña, La Pinta y La Santa María, al mandu del navegante [[Cristóbal Colón]], nun se quitar# la sede colos oxetos regalaos polos aboríxenes americanos nes tierres del Caribe, sinón qu'inclusive llegaron a apoderar la rica tierra de los Azteques en Centro América, pa pasar depués a conquistar los territorios y riqueces apoderaes hasta entós polos inques, en sud América, llegando como yera previstu a les riqueces de Porco, y l'entamu de la esplotación del Cuetu Ricu de Potosí, tres la delación fecha pol indiu Huallpa a los españoles.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;
&lt;!-- Mapa Nᵘ 45: Allugamientu xeográficu polos principales xacimientos de minerales --&gt;

A partir d'ende, la conocencia y el grandor de Potosí fíxose mundial y por que les sos riqueces ya impautu na economía mundial del emerxente mundu capitalista, inclusive tien un espaciu de “Val un Perú”, na más famosa novela de la lliteratura universal, como lo ye “Don Quixote de la Mancha”, escrita por don Miguel de Cervantes.

A partir de la llegada de los españoles en 1492, estos fueron enclavándose pasu ente pasu tantu al norte como al sur del continente americanu, llegando a América del Sur a partir de los años trenta del sieglu XV (1530) y apoderándose del Cuzco (corazón del imperiu Incaicu), depués de delles incursiones y guerres nel añu 1533; yá en 1538 fundan la primer ciudá de Bolivia, Sucre (La Plata), nome dau principalmente pola inmensa esplotación del cuetu argentífero de Porco asitiáu nel departamentu de Potosí (el Cuetu Ricu entá nun foi develado a los españoles). Una vegada develada la esistencia del portentosu Cuetu Ricu, fúndase la ciudá de Potosí, como la segunda ciudá de Bolivia en 1545, darréu en 1548 fúndase la tercer ciudá de Bolivia col denominativo de ciudá de La Paz, como un activu centru comercial y d'intercambiu (antes del so allugamientu final na hoyada, la ciudá foi fundada a 25 quilómetros de l'actual ciudá de La Paz, en Llábanu, territoriu altiplánico circunlacustre del llagu Titicaca), puntu estratéxicu de salida de los minerales producíos en Potosí, primero como destín a Cuzco y segundu como destino Europa, poles mariñes del Pacíficu y más precisamente por [[Arica]] y [[Tacna]], al traviés del camín del Inca denomináu “Wiracocha” (Porco-- Cuzco).&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

La inmensa importancia de la esplotación del Cuetu Ricu de Potosí, xeneró una fluyida comercialización, dende y escontra esta ciudá y el so área d'influencia, que va dende los territorios actuales de Chile (Huancavelica col apurra de quintales d'azogue y Atacama con abundantísimo pexe seco), pasando polos güei, territorios d'Arxentina (Tucumán col apurra de sebu pa la lumbre, grasa, charque, cecines, caballos y maderes precioses), llegando hasta lo que güei ye Paraguay (col apurra de yerbas o mates), d'oeste a este, en cuantes que de norte a sur, empezando nos actuales territorios d'Ecuador, pasando per Perú (Cuzco, Abancay, Huamanga, Trujillo, Arequipa que los sos apurras yeren l'azucre, almíbares, miel y conserves), hasta llegar, más cerca de Cinti, Oroncota, Turuchipa, Moquegua, Tarija qu'abastecíen Potosí con vinu, aguardiente y riques aceitunes, pero tamién la so área d'influencia llegó hasta Cartagena de Indias, Xaén de Bracamoros, Cuenca, Loxa, Tunja y Chuquiabo, los mesmos qu'unviaben bayuroses sumes de tabacu molíu y en fueya.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

Los distintos metales esistentes nel departamentu de Potosí y el so Cuetu Ricu, fueron esplotaos con anovaos esfuercios, camudando costantemente, nel tiempu, según la meyora teunolóxica y la demanda industrial y tecnolóxico del mundu esternu; primeramente la inmensa esplotación de los metales preciosos (la plata), que como yá se manifestó, sirvieron grandemente al potenciamiento y surdimientu del capitalismu nel mundu, más puramente na era de la colonia, y yá na revolución industrial y espansión de Norte Americana, los metales que mayormente esplotáronse fueron l'estañu y el cinc, esto asocedió na era de la república, anguaño volvemos a la puxanza de la demanda de Cinc, anque la modernidá teunolóxica, contemporánea, ta empezando a demandar, otros metales qu'enantes nun yeren comercializaos, o non tomaos en cuenta, como'l manganesu, el tantaliu, uraniu, torio, el titaniu y otros; el departamentu de Potosí, constitúyese como'l centru xeográficu que nel so senu territorial guarda la mayoría, de los metales anguaño comercializaos, que la so esplotación nunca tuvo suxeta a una estratexa minera propia, sinón a cencielles llevada por carauterístiques exóxenes a ella, como la demanda internacional y les cotizaciones y en función a dichu vaivén, tuvo costantemente pasando de puxances y cayentes a cayentes y puxances.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

==== Estañu - la gran debacle ====
L'enclín de les esportaciones d'estañu, amuesa l'estremu amenorgamientu acaecíu nos años 80 del sieglu pasáu (1900), de la mesma que nun pudo recuperase sinón hasta'l 2004 y 2005, onde inclusive nun llega nin al 50 per cientu de les esportaciones realizaes nel periodu de referencia, una y bones los aprosimao 150 millones de dólares, d'estos dos últimos años, por conceutu d'esportación d'estañu, atopar por demás alloñada de los cerca de 340 millones de dólares de comercialización realizaos en 1981.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

Los postreros 13 años dende 1992 hasta'l 2005, amuesen que la producción del estañu, nun devaso enxamás, les 20 mil tonelaes métriques (TM) fines d'estañu, reparándose la máxima depresión en 1998, onde dichu mineral llega al mínimu de producción esportada de 11 mil TM, anque comparáu colos entamos de la década anterior (992-1995 con 2002-2005), la producción recuperóse en 3 puntos porcentuales nesti últimu cuatrieniu, con al respeutive de la década anterior, inclusive la recuperación, comparada ente 1995 y 2005, reparar una crecedera del 31 per cientu.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

La participación de la producción potosina, amuesa asina mesmu un comportamientu paralelu a la producción nacional, magar, de tola producción boliviana la participación de la producción potosina, llegó a un mínimu del 1.44 per cientu (1999), sicasí nel últimu tiempu esta creció hasta llegar a una participación del 31.4 per cientu de tola producción minera estannífera boliviana; un datu esmolecedor ye'l fechu de que se taría escondiendo la verdadera producción del departamentu de Potosí, y en consecuencia la participación na producción nacional, polos siguientes supuestos:
# La esistencia de la fundición de Vinto asitiada en Oruro, la mesma que por conceutos teóricos de la Producción Interna Bruta PIB, nun contabiliza la producción entemedia, sinón el productu final (barres o lingotes finos), y cuidao que esta ye realizada nel departamentu d'Oruro, esta constitúyese na mayor esportadora de los lingotes finos d'estañu, despintándose en consecuencia'l verdaderu orixe del productu brutu;
# Munchos mineros cooperativistes, asitiaos en Potosí, taríen tresportando dichu mineral a la fundidora de [[Vinto]] ensin declaración del orixe de mineral;
# La salida aduanera que poles carauterístiques d'esportación escontra otros continentes xeneralmente salen por Arica, son declaraos como de procedencia del departamentu que les sos fronteres finales atópase próximes a dichos puertos y finalmente
# En considerancia a los anteriores y en función a la crecedera inusitado nos postreros 5 años de la participación de la producción estannífera potosina, dexen evidenciar que Potosí, sigue siendo'l principal artífiz y referencia d'esti principal productu d'esportación de minerales tradicionales, sicasí que l'inmensu depósitu d'esti mineral atópase concentrada en Huanuni (Oruro), sicasí l'estañu potosino atópase tremáu por tol so territoriu departamental, qu'en xunto, inclusive puede ser igual o mayor a lo producío por Huanuni.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

==== Cinc - el gran puntal ====
El cinc constituyir nel puntal de la producción de la minería nacional, cuidao que a esti mineral poder definir como'l mineral de la resistencia y el mantenedor de la estructura granible minera nacional, depués de les baxes cotizaciones de los entamos de la década de los 80 del sieglu pasáu, yá na década de los noventa constituyir en -y principal artífiz de la producción y esportación de dichu mineral; xubiendo dende menos de 50 millones de dólares d'esportación hasta asitiase ente los 100 a 200 millones de dólares, y n'últimu añu 2006 hasta'l tercer trimestre de dichu añu, la esportación de dichu mineral superaría los 350 millones de dólares. La fundición del cinc facer na llocalidá de [[Karachipampa]]. La participación d'esti productu en Potosí algama'l 55 per cientu de la producción boliviana, y en dellos años asitiándose inclusive próximu al 70 per cientu.&lt;ref name=&quot;diag&quot;/&gt;

== Tresportes ==

=== Terrestres ===

Potosí cunta con una moderna terminal de ómnibus inaugurada en febreru de 2009,&lt;ref&gt;[[ADN Radio Chile]]: [http://web.archive.org/web/http://www.adnradio.cl/nota.aspx?id=918470 Estrenen moderna terminal terrestre pa buses en Potosí], 12/02/2009, consultáu'l 27/09/2010&lt;/ref&gt; onde operen numberoses llinies de tresporte de pasaxeros, que xunen a la ciudá con toa Bolivia, como asina tamién con ciudaes del norte d'[[Arxentina]] y [[Chile]].

=== Aéreos ===

Al noroeste de la ciudá atopa'l [[Aeropuertu Capitán Nicolás Rojas]], nesti aeropuertu transiten dos aereollinia Nacionales: [[Boliviana d'Aviación]] con viaxes direutos [[Cochabamba]] y [[Aerocon]]. Ta n'estudiu la construcción d'un nuevu aeropuertu.
&lt;!--ENLLAZ ROTU [[Ficheru:Potosiaere.jpg|thumb|left|Aeropuertu Capitan Nicolas Rojas]] --&gt;

== Cultura ==

=== Música ===
Unu de los preseos más usaos dientro de la música folcklórica boliviana ye'l [[charango]], la so creación data de la dómina colonial ([[Real Audiencia de Llamargues]] güei Bolivia). Potosí ye considerada'l trubiecu d'esti preséu y reconocida asina pol gobiernu bolivianu.

=== Gastronomía ===
Na ciudá de Potosí, el platu típicu ye la ''[[Calapurca|K'nala Phurka]]'' nome en [[Quechua]] que significa piedra ferviendo (ye una lawa -o lagua- caliente) con una piedra caliente.

Tamién ta'l [[chicharrón]], carne de [[gochu]] tostáu n'aceite, amestáu con chuño ([[papa]] deshidratada), y llamátigu ([[maíz]] cocíu espeñicáu) y acompañáu del so ''llajua'' ([[tomate]] y [[Locoto]] picante molíos). Otros platos típicos que se peracaben en Potosí son el freizu, el ''ch´ajchu'', fricasé, ají de carne, ají de fidéu.

Los rellenos son bien populares a la media mañana. Ye una comida de camín, fecha de puré de papa, que nel centru tien carne, salchicha, güevu, arbeyera, cenahoria y se lo reboza en farina, dempués ésta ye tostada, tamién-y lo consume con llajua. Les [[salteña|salteñes]] potosinas (empanaes, introducíes dende Salta, Arxentina, en tiempos de la colonia) tamién son un aperitivo de media mañana, con un ''jigote'' que contién carne y tamién pollu, que son bien picantes.

En repostería, tán los chambergo, sopaipillas, ''tawa tawas'', canelones, buñuelos y pencos. [[Xeláu|Xelaos]] tocinillos, bien tradicionales que-y los consume na plazuela San Bernardo, les ''thayas'', bocainos duces conxelaos.

El confite» data de la dómina de los españoles, ye ellaboráu en cazos especiales de cobre y bronce, los sos ingredientes son: azucre, confite de maní, confite d'arbeyeres, confite d'Almendra, confite de cocu arralláu, confite de galleta, confite de durazno. Esti productu abonda na dómina d'antroxos.

El consumu de «tortas», ye bien común ente los pobladores, esisten dellos provisores qu'ellaboren esti productu mientres tol añu.

Na festividá de Toos Santos, o día de los difuntos, que se celebra cada añu na primer selmana de payares, acostumar a consumir les llamaes «masitas» con vinu, que son ufiertaes gratuitamente principalmente a los vistantes que recen nes tumbes» que tán «armaes» nes cases de los familiares de los difuntos que morrieron nel añu ya inclúin alimentos que-yos gustaben en vida.

Ente estes «masitas» atópense: maizillos, alfajores, rollitos de quesu, queque, galletes de cocu, galletes de naranxa, y chocolates.

Pa despidir a los difuntos acostumar a xugar con turráu de quinua llamáu ''fisara'', y a comer ''ají de achacana'' que se preparar con un raigañu d'esi nome, acompañada de carne de gochu y abondo ají.

Tamién s'acostuma a comer:
* «Ají de Papa Liza», a base de Papa Temes de bona calidá, Charque de carne de llama, abondo ají y acompañáu d'arroz;
* «Ají de Quinua», a base de quinua real de bona calidá, papa, chuño, y abondo ají;
* «Ají de Trigu», a base de trigu de bona calidá, papa, chuño, y abondo ají;
* «Ají de fabones», a base de fabona de bona calidá, papa, chuño, y abondo ají;
* «Ají d'arbeyeres», a base d'arbeyeres de bona calidá, papa, chuño, y abondo ají;

Tamién s'acostuma a comer nesta fecha, el famosu «platu duce», que consiste en Duraznos deshidratados cocíos, con empanizado, y almidón o maizena.

Nos díes de Selmana Santa, se acostumba a comer «locro» una delicia culinaria consistente en verdures y llegumes fresques tales como: Calabaza cocida, papes, choclo picáu en rodajas, fabones, arbeyeres, quesu, y paliyu mariellu.

La sopa de vienres» tamién ye una comida de la dómina, la mesma que nun lleva carne y ye típica de la rexón, a base de verdures y güevos.

Otru platu que se consume enforma nesta fecha, ye'l ají de sardina que consiste en: arbeyeres cocíes, sardines, papa, abondo ají, afatada con cebolla y tomate, acompañada d'arroz.

Tamién se consume enforma nesa dómina, l'arroz con lleche que consiste en: arroz cocíu en lleche con uves deshidratadas, clavu de golor, y canela molida.

Munches d'estes preparaos culinarios esíbense cada añu nel mes d'agostu, na fiesta denomada de San Bartolomé o Fiesta de los Ch'utillos, cola presencia de baillarinos típicos tales como: Calcheños, Tinkuy, Potolos, Waca Wacas, Llamerada, Morenada, Negrinos, Tobas, Kullaguada, Tarqueada, Caporales, Diablada, y otros bailles típicos de la rexón.

=== Fiesta de los Ch'utillos ===
El festival de los Ch'utillos ye de tiempos inmemoriables nun cultu local autóctonos, esto ye, na dómina precolombina, y bien verosimilmente non nel últimu periodu d'esta, denomináu incaicu o quechua, sinón nel anterior perteneciente al Colla o [[Aymara]]. El mesmu nome de la población precolombina de Cantumarka, como'l de munchos llugares de ets rexón incluyendo'l de Potosí, atestigüen el so raigañu etimolóxicu del idioma [[Aymara]], evidenciando la so esistencia anterior a la imposición Quechua.

El violentu alcuentru de la cultura Americana cola Europea por cuenta de la conquista española produció la contraculturación que dientro del mestizaje dio por resultancia'l sincretismu relixosu, la ilesia Católica ante la imposibilidá de terminar cola relixón precolombina adoptó esta al cultu que traxo n'impunxo nel continente.Nel casu concretu de la nuesa fetividad, fracasaes les tentatives contra la so tradicional subsistencia caltener dientro d'una concepción cristiana, interpretando que la interseición de San Bartolomé consiguió'l trunfu de la Cruz desterrando'l príncipe de les tiniebles, pela so parte los autóctonos más por conveniencia que por convencimientu, acataron y hasta celebraron el fechu, pos asina yá nun seríen torgaos de prauticar el so cultu nel llugar orixinal, y los mesmos españoles quedaron tan inseguros del so trunfu qu'entá al empiezu tuvieron que dexar un guardia pa curiar el nuevu altar. Dende entós na última década del sieglu XVI el cultu local adquirió apariencia católica celebrando al apóstol Bartolomé, pero'l verdaderu protagonista siguió siendo la deificación autóctona qu'hasta nostros llegó identificada col demoniu y asina la festividá cristianu paganu, n'esencia ye la reconocencia popular al denomináu espíritu del mal, según la lleenda precolombina ellí moraba un de les sos deidaes que d'alcuerdu a la lleenda colonial foi vencida pola cruz quedando imposibilitada d'exercer el so poderíu por tar en secuestru, según interpretación de la lleenda republicana; la cuál esplica que la llegada añal de los bravos caballeros masculinos y femeninos, tien por oxetu asustar y estornar a esi Supay (Diañu) llamáu ch'utillos.

Sean cualos fueron les creencies populares los ciertu ye que la festividá rexonal subsiste, calteniendo la so tradición nome del ch'utillo y de celebra n'el mesmu llugar llamáu indistintamente Cueva del Diañu (por morada d'esti). Quebrada de San Bartolomé (dende la so entronización), la angostura (estrechu en laruta al Norte antes Camino Real o a cencielles la Puerta salida de la ciudá, dempués de pasar por Cantumarca). Y entá xunto a la cueva prehistórica, caltiénse la ermita o altar talláu na roca escontra l'añu 1595.

Tocantes a la realización de la fiesta na actualidá, gracies a Antonio Parés Candia cuntamos con un seriu estudiu incluyíu nel folclor de Potosí y sobre esa base fundamental tenemos d'esmolecenos como yá ta realizando pol so caltenimientu pos se trata como quiera dichu que la festividá más antigua de la rexón que los sos orixe remontar a la dómina precolombina y polo tanto ye lo más orixinal y caraterístico de Potosí.

Cantumarca La cueva del Diañu y la Llaguna de Tarapaya, formen el circuitu natural de les trés rexones, precolombines del máximu interés potosino. una y bones la cultura llocal nun empieza cola fundación de la Villa Imperial, sinón qu'arrinca les sos orgines en remotos antepasaos, que poblaron esta rexón muncho primero de la invasión española, inclusive antes de la conquista incaica

Descripción de la Festividá de San Bartolomé o Fiesta del Ch'utillo

La fiesta ta dedicada a celebrar a San Bartolomé. Popularmente tien trés nomes; correspondientes a tres díes de celebración: Primer día fiesta del Ch'utillo, Segundu día fiesta del Majtillo, Tercer día fiesta del Thapuquillo.

; El Ch'utillo
Ch'utillo pa delles persones, ye'l nome tradicional del mineru montáu en mula, dicen chutillo ye'l mineru amarutáu. Con referencia a la pallabra chutillo dizse que ye un xeniu qu'estropia y fuxe y cunta la bella lleenda de la Cueva del Diañu, la pallabra ch'utillo popularmente tien el significáu de burlla, hai que chutillarnos diz el pueblu, por dicir hai que burllanos.

; El Majtillo
Dase esti nome al segundu día de la fiesta, ye de voz quechua que vien de ''majti'' o ''maytu'', mozacu o adolescente. Na fiesta del Majtillo tien preponderancia les burlles ente moces.

; El Thapuquillo
Nome popular que recibe'l tercer día de la fiesta, pal pueblu ye la fiesta del preguntón o curiosu. Esti día cuando una persona pregunta por daqué a otra, esta tien la prerrogativa tien de responder o nega-y cola siguiente frase «Ancha tapuquillo canqui» ('bien preguntón yes').

; Preparativos y víspores de la Fiesta de Ch'utillo
Día antes del 24 d'[[agostu]] lleguen a la ciudá de Potosí cantidá de llabradores trayendo les sos besties de siella a oxetu d'arrendar a los participantes de la fiesta, esta feria del arriendu efectuar na plazuela Moxones dende onde parten los ch'utillos camín de la puerta. A les 11:30 de la mañana celebra la misa nel pueblu cercanu a la Cueva del Diañu. Aprosimao a les 14:00 empieza una carrera de caballos que parte dende la puerta de la capiya pasando pela puerta del diañu, siguiendo per San Antonio llugar onde los ch'utillos detener a folgar y beber la Chicha que-yos conviden lloes amigos y los familiares que taben aguardándo-yos, continua la carrera hasta llegar a la ciudá de Potosí estremándose a los distintos barrios pa celebrar la fiesta en casa de los pasantes.

== Deportes ==
Esisten dos equipos representantes de [[fútbol]] que participen na [[Lliga de Fútbol Profesional Bolivianu|Lliga Profesional del Fútbol Boliviano]] pal añu 2011, [[Copa Libertadores d'América]] y [[Copa Suramericana]]: el [[Real Potosí]],&lt;ref&gt;http://imperiorealista.com Páxina del Real Potosí&lt;/ref&gt; y el [[Club Atlético Nacional Potosí]]; amás d'ellos tamién esisten munchos otros equipos de segunda división tales como Universitariu de Potosí, Ferrocarril Oeste, etc.

== Altitú ==
{{wide image|Potosi Décembre 2007 - Panorama 4.jpg|1200px|Vista de Potosí dende Pary Orcko.}}

La elevación de la ciudá respeuto al nivel del [[mar]] motivó encendíos discutinios, pos les autoridaes potosinas traten d'embrivir l'altitú de la ciudá, con cuenta de llograr atraer competencies deportives internacionales, sobremanera partíos de fútbol.

Sostiense insistentemente que Potosí ta ente les [[Poblaciones más altes del mundu|poblaciones más altes del mundu]], detrás de [[La Rinconada (Perú)|La Rinconada]], en [[Perú]] (5400&amp;nbsp;msnm), Wenzhuan, en [[China]] (5100&amp;nbsp;msnm), [[L'Aguilar]], n'[[Arxentina]] (4900&amp;nbsp;msnm) y [[Cuetu de Pasco]], en Perú (4384&amp;nbsp;msnm), y non la segunda, como lo afirma la prensa internacional. Pero tantu La Rinconada como Wenzhuan y El Aguilar son pueblos pequeños d'alredor de 11&amp;nbsp;000, 5000 y 4000 habitantes respeutivamente, polo que Potosí ye, en realidá, la tercera [[Ciudaes más altes del mundu|ciudá más alta del mundu]] dempués de Cuetu de Pasco y El Altu (70&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes) y la segunda ciudá más alta del mundu con más de 100&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes.

La ciudá tien, en realidá, distintes altitúes. En 2002 l'alcaldía encamentó a la compañía [[Dinamarca|danesa]] Kampsax la execución d'un catastru urbanu qu'incluyó la midida de l'altitú del conceyu de Potosí. Asina, el puntu de menor elevación del conceyu ye Mondragón (3200&amp;nbsp;msnm), ente que el de mayor elevación ye'l barriu Nuevu Potosí, en T'ikaloma (4400&amp;nbsp;msnm).

Sicasí, l'altor oficial de Potosí ye la que foi establecida na plaza principal, que nun ta nel centru de la ciudá, una y bones esta creció mayoritariamente escontra'l sur. La empresa Kampsax determinó que la Plaza 10 de [[Payares]] tien una elevación exacta de 3826.7&amp;nbsp;msnm, asina que esa ye l'altitú oficial de Potosí. L'estadiu [[Víctor Agustín Ugarte]] ta na zona de San Clemente, a menor elevación que la plaza principal, polo que nun supera los 3700&amp;nbsp;[[msnm]].

=== Altitú nel deporte ===
{{noneutral}}

El discutiniu volvió alicase tres un partíu apostáu'l 14 de febreru de 2007, ente'l club [[Clube de Regatas do Flamengo|Flamengo]], del [[Brasil]], col [[Real Potosí]] pola [[Copa Libertadores d'América]], nel que Flamengo llogró empatar agónicamente por 2-2 (Real Potosí empezó ganando por 2-0). Dempués del alcuentru, el Flamengo presentó una enérxica protesta ante la [[Confederación Brasilana de Fútbol]]:

{{cita|(...) la práutica deportiva; en condiciones ensin encamentar pola medicina, fai del esfuerciu físicu un actu bárbaru, degrada la condición humana y pon en riesgu la vida de los atletes. Nun prohibir xuegos neses condiciones ye lo mesmo que ser tolerante col dopaxe.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2007/02/15/um/m-01364233.htm «El Flamengo diz que nun va xugar más nel altor»], artículu nel diariu ''[[Clarín (Buenos Aires)|Clarín]]'', del 15 de febreru de 2007. Consultáu'l 19 de xineru de 2013.&lt;/ref&gt;}}

La CBF, de la mesma, influyó na decisión de la [[FIFA]] de prohibir la disputa de partíos internacionales en ciudaes con [[altitú]] cimera a 2500&amp;nbsp;[[msnm]], lo qu'afectó non yá a Potosí sinón tamién a [[La Paz]], [[Quitu]] y [[Bogotá]] que cunten con estadios mayores al altor mínimu.

Tien de mentase avera de la tema de tan delicada remarcacion, tien d'afirmase que la supuesta fatalidá del casu nun atleta nun ye más qu'un estigma psico-afeutivu, por un efeutu radical d'enfrentamientu a esta condición bio-climatica de dellos atletes que con una previa evaluación antes de realizar dicha actividá física, nun ye más que pequeñes afecciones sintomátiques que solo por si mesmes nun dan a resaltar mayores afecciones, estos son (mareos, cansanciu inmediatu, siendo'l peor d'estos devuelvo), siendo evitables estos d'inmediata suspensión con un pequeñu descansu de 1 minutu a 3 minutos, y reactivando gradualmente l'actividá física realizada; El corazón órganu vital cual ye'l que bombia sangre a tol organismu y tolos órganos que lu compón; nun tien nenguna afección que podría llevar a escastar la vida de nengún deportista d'alta competencia muncho menos d'una persona ensin tal esixencia, asina la supuesta condición de riesgu de vida ye namás que una frase mal dicha de manera de testu escritu impresu.
Cabo esclariar qu'esisten muncha más muertes nel deporte mundial en cualesquier de les sos disciplines que reporten; estes nun númberu real a nivel del Mar que nun nivel más altu d'altitú, nel fútbol (soccer) nel automovilismu, etc.

== Otros datos en rellación a Potosí ==
[[Ficheru:PSM V81 D529 Pillar dollar of 1661.png|thumb|270px|[[Real d'a 8]] acuñáu en 1661 en Potosí.]]

N'España utiliza la espresión «Valir un Perú» pa dicir que daqué o daquién vale una fortuna, en referencia al [[Potosí_(moneda)|Potosí]], moneda de gran valor na dómina de l'América Española. Con éses inclusive la [[Real Academia de la Llingua Española|R.A.Y.]] recueye ta acepción del términu potosí.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lema.rae.es/drae/?val=potosí |títulu=Potosí nel diccionariu de la R.A.Y. |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

La ciudá de Potosí y la so riqueza tuvo tanta influencia qu'inclusive'l so nome foi usáu n'otros llugares del mundu, como la ciudá de [[San Luis Potosí]] (en Méxicu) o la ciudá de [[Potosi (Misuri)|Potosi]], nel [[estáu de Misuri]] (Estaos Xuníos).

== Ciudaes hermanes ==
* {{bandera|Bolivia}} [[Oruro]] (Bolivia).
* {{bandera|Bolivia}} [[Sucre]] (Bolivia).
* {{bandera|Chile}} [[Calama]] (Chile).
* {{bandera|China}} [[Lhasa]] (China).
* {{bandera|Ecuador}} [[Quitu]] (Ecuador).
* {{bandera|España}} [[Ciudá Real]] (España).
* {{bandera|España}} [[Sevilla]] (España).
* {{bandera|España}} [[Toledo]] (España).
* {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Potosi (Misuri)|Potosi]] (Estaos Xuníos).
* {{bandera|Filipines}} [[Manila]] (Filipines).
* {{bandera|Méxicu}} [[San Luis Potosí (San Luis Potosí)|San Luis Potosí]] (Méxicu).
* {{bandera|Perú}} [[Cusco]] (Perú).
* {{bandera|Reinu Xuníu}} [[York]] (Reinu Xuníu).

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Ver tamién ==
* [[Bolivia]]
* [[Patrimoniu de la Humanidá en Bolivia]]
* [[Evolución demográfica de Potosí]]
* [[Cuetu Ricu]]
* [[Capitulación de Potosí]]
* [[Sierra de la Plata]]
* [[Casa de la Moneda de Bolivia]]
* [[Potosí (moneda)]]
* [[Plata y Oru de Potosí]]
* [[Real d'a 8]]
* [[Sebastián Caboto|La espedición de Sebastián Caboto]]

== Bibliografía ==
* Angola Maconde, Juan (1999): ''Raigaños d'un pueblu: cultura afroboliviana''. La Paz: Producciones CIMA, 1999.
* Cañete, Pedru V.: ''Guía Histórica de la Provincia de Potosí''. 1952
* Fuertes, José A.: ''La Capitulación de Potosí''. En Boletín de la [[Sociedá Xeográfica y d'Historia &quot;Potosí&quot;]], nᵘ&amp;nbsp;17, 2007
* Fuerte López, José A.: ''La historia detrás del Escudu d'Armes de la Villa Imperial de Potosí''. ISBN 978-99974-46-27-5. Potosí, 2015
* [[Bartolomé Arzáns de Orsúa y Vela|Arzans de Orsúa y Vela, Bartolomé]] (1965): [http://www.archivoybibliotecanacionales.org.bo/bvic/menudecontenidos.php?clave=4&amp;pagina=Prinda/yazgral.php ''Historia de la Villa Imperial de Potosí''] (III&amp;nbsp;tomos). Archivu y Biblioteca Nacionales de Bolivia, 1965.
* Bakewell, P.: ''Mineros nel monte coloráu. El trabayu de los indios en Potosí''. Madrid: Alianza Editorial (Alianza América), 1989.
* [[Eduardo Galeano|Galeano, Eduardo]]. ''[[Les venes abiertes d'América Llatina]]''. Méxicu: Sieglu&amp;nbsp;XXI, 1971.
* Fuertes, José Antonio (2007): «Afayando la Historia: la capitulación de Potosí», artículu nel diariu ''[[El Potosí]]'', 2007.
* Fuertes, José Antonio: ''Creación de la Villa Imperial de Potosí. La capitulación de 1561''. Potosí: Quipus, 2010.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Potosí}}
* [http://www.potosi.com.bo Información sobre Potosí.]
* [http://web.archive.org/web/http://www.elpotosi.net/2013/01/24/21.php]
* [http://geo.ine.gob.bo/cartografia/]
* [https://medium.com/historias-del mundu/el pasáu-de-potos%C3%AD-i-79dc1a1bc46d El pasáu de Potosí (I)] y [https://medium.com/historias-del mundu/el pasáu-de-potos%C3%AD-y-ii-df8064997b21/ El pasáu de Potosí (II)]
* [http://infodigital.opandalucia.es/bvial/bitstream/10326/1075/2/Potosi_guia.pdf Guía d'arquiteutura de Potosí], y [http://infodigital.opandalucia.es/bvial/bitstream/10326/1075/3/planu_guia_Potosi.pdf planu guía de la ciudá.]
* [https://books.google.com.bo/books?id=9qV74OE5OcgC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=creacion+potosi&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=SCiBT-TYEIGe2AWBiO3mBg&amp;ved=0CDMQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=creacion%20potosi&amp;f=false «Creación de la Villa Imperial de Potosí: la capitulación de 1561»], Llibru del historiador José A. Fuertes.
* [http://www.bolivia.com/Noticies/AutoNoticias/DetalleNoticia31346.asp «Carlos Medinaceli Lizarazu, ¿un patriota escaecíu?»], artículu nel sitiu web Bolivia.com.
* [http://www.monografias.com/trabayos91/carlos-medinaceli-despues-fechos-tumusla/carlos-medinaceli-despues-fechos-tumusla.shtml «Carlos Medinaceli dempués de los fechos de Tumusla»], artículu del historiador José A. Fuertes.

{{Navegación |state
= uncollapsed
|títulu = División Alministrativa de Bolivia |image
= [[Ficheru:Coat of arms of Bolivia.svg|60px|]]
|bodystyle = background:
|titlestyle = background: #3cb371;
|abovestyle = 
|belowstyle = 

| group1 = [[Departamentos de Bolivia]]
|list1 = 
* {{BOL|B}}
* {{BOL|S}}
* {{BOL|O}}
* {{BOL|T}}
* {{BOL|P}}
* {{BOL|N}}
* {{BOL|L}}
* {{BOL|H}}
* {{BOL|C}}
}}
{{Tradubot|Potosí}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Bolivia]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en peligru]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]]</text>
      <sha1>kwh9djlow0tspdt1io9sqt1gea5p6pb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Estratificación social</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95881</id>
    <revision>
      <id>3703082</id>
      <parentid>3687185</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="149269" xml:space="preserve">{{Ficha xenérica}}
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = vertical
 | títulu= Estamentu y clases de la hestoria social occidental
 | semeya1 = Polish_clergy_1588-1632.PNG | anchu1 = 200 | testu1 = El cleru medieval como primer estamentu espiritual de la comunidá nun occidente cristianu estructurado alredor de la Ilesia; sería progresivamente apostráu col surdimientu del absolutismu y el republicanismu |
 semeya2 = Battle of crecy froissart.jpg | anchu2 = 200 | testu2 = La nobleza feudal como segundu estamentu militar antes de ser movida por un exércitu asalariáu y asimilase a la burocracia como cortesana; dalgunos de los sos miembros pudieron sobrevivir económicamente como rentistas depués de que'l so status xurídicu fuera abolíu | 
 semeya3 = Pieter_Bruegel_the_Elder-_The_Harvesters_-_Google_Art_Project.jpg | anchu3 = 200 | testu3 = El campesinado tradicional, entamáu n'aldegues independientes o feudales, adoptó regionalmente diverses formes económiques y sería la base mayoritaria del pueblu hasta mediaos del sieglu XX; foise individualizando nun diversu empresariáu agrariu de pequeñes granxes familiares, o bien estremáu en estancieros y renteros privaos
 | semeya4 = Burguesía.jpg | anchu4 = 200 | testu4 = La clase social burguesa como capa cimera del pueblu o &quot;tercer estáu&quot; urbanu, empresarial, comercial y profesional, primeramente tamién integráu polos gremios d'artesanos; signó los empiezos de la era moderna estendiendo un nuevu tipu de propiedá mercantilizable a tola sociedá |
 semeya5 = Quarto Stato.jpg | anchu5 = 200 | testu5 = El proletariáu incipiente o &quot;cuartu estáu&quot; como futura mayoría de trabayadores manuales ensin mesmes ferramientes de producción; empezó a ver la so fuercia de trabayu cada vez más demandada col surdimientu de la revolución industrial
}}

La '''estratificación social''' ye la forma en que la sociedá arrexuntar n'estratos sociales reconocibles d'alcuerdu a distintos criterios de categorización. Tener en cuenta la conformanza de grupos d'alcuerdu a criterios establecíos y reconocíos, como ser la ocupación ya ingresu, riqueza y estatus, [[poder]] social, económicu o políticu. La estratificación social da cuenta o ye un mediu pa representar la [[desigualdá social]] d'una sociedá na distribución de los bienes materiales o simbólicos, económicos o culturales. Con base nesto suel clasificar según la so espresión coloquial en [[clase alta]], [[clase media]] y [[clase baxa]], que tendería a describir polos cualitativamente distintos que la so demarcación convencional en función del nivel d'ingresu o d'atributos culturalmente valoraos pue tar rellacionada, anque non direutamente, con criterios más oxetivos como'l tipu de fonte d'ingresu o la posición de status. 

El conceutu d'estratificación social suel implicar qu'esiste una [[xerarquía]] social según una desigualdá social estructurada, pero tamién puede implicar rellaciones non xerárquiques y una separación horizontal de la sociedá como asocede ente los estratos agrariu y urbanu. La estratificación tien de reflexase institucionalmente y tener una consistencia y coherencia al traviés del tiempu. Les formes d'estratificación social, xeneralmente citaes, son les basaes na [[esclavitú]], les [[casta (hinduismu)|castes]], los [[estamentu|estamentos]] y les [[clase social|clases sociales]].

Un estratu social ta constituyíu por un conxuntu de persones rellacionaes que tán allugaes nun sitiu o llugar similar dientro de la xerarquía o escala social, onde comparten similares creencies, valores, actitúes, estilos y actos de vida. Carauterizar por disponer de cantidaes relatives y tipos específicos de poder, de prestíu o de privilegio si tener. Magar el puntu central de la estratificación referir a la distribución de bienes y atributos, la estratificación social tamién puede considerase sobre la base de la [[etnia|etnicidad]], [[Estudios de xéneru|xéneru]] y [[coetaneidad|edá]].

El conceutu de “estratificación” puede entendese nun doble sentíu, bien como un procesu en virtú del cual una sociedá determinada queda estremada en diversos agregaos, cada unu de los cualos corada un grau distintu de prestíu, propiedá y poder, o bien como la resultancia d'esi procesu. Por tantu d'esta doble aceptación puede sacase como conclusión qu'estratificación ye'l procesu y resultancia de la división de la sociedá n'estratos o capes.&lt;ref&gt;C. Gómez Jaldón, y J. A. Domínguez Gomez: ''Socioloxía de la educación''. Madrid: Pirámide, 2001.&lt;/ref&gt;

== Tipoloxía de la estratificación social ==

Esisten diverses formes de clasificar la estratificación y división social, pero ente les más comunes señálense los siguientes tipos na [[socioloxía]] clásica:

=== Amu/Esclavu === 

La estratificación d'amos esclavos, tamién llamaos namái como [[esclavitú]] en referencia a namái unu de los estremos de la rellación, defínese direutamente pola rellación de propiedá d'unos individuos específicos sobre otros individuos específicos, o bien d'un grupu coleutivu sobre l'otru, usualmente al traviés del Estáu como nel casu del [[despotismu oriental]] ente una burocracia política y el restu de la población. 
Ellí onde'l derechu a tener esclavos atópase institucionalizáu, puede aportar a parte d'un privilexu específicu (estamental, de casta, étnicu o rexonal), una y bones l'aceptación d'una rellación d'esclavitú nun suel ser voluntaria, nin siquier nel so entamu. Cuando dicha rellación basar na fuercia tien d'esistir, si acasu asocede dientro d'una sociedá que la apruebe, una reglamentación por que la adquisición del esclavu non se base de la mesma na fuercia sinón en criterios consideraos lexítimos.

* '''Sociedá esclavista'''

:Les condiciones de los esclavos fueron variables en dellos llugares como l'Atenes Clásica, los esclavos de cutiu ocupaben puestos de gran responsabilidá a pesar de que siguíen siendo propiedá de los amos, ya inclusive llegaben a tener esclavos de la mesma. Pela cueta los que construyeron les pirámides o los que trabayaben en mines o plantíos, teníen muncha menos llibertá y recibíen un tratu infrahumanu. Ye aldericada si la definición de sociedá esclavista” quepe pa les ciudaes Estáu de l'Antigüedá por entero o namái a sectores de la mesma por cuenta de: 1) el frecuentemente amenorgáu porcentaxe d'esclavos al respeutive de la población total, y 2) el fechu históricamente más avezáu de que la esclavitú adosar a los desemeyaos sistemes económicos nos que taba integráu ensin modificar la so estructura.&lt;ref&gt;Moses I. Finley, ''La economía de l'antigüedá'', Fondu de Cultura Económica, 2003, páxs. 112-113 y 250n&lt;/ref&gt;

=== Casta === 

Les [[Casta|castes]] son estratos endógamicos, fixos por nacencia, y non necesariamente acomuñaos a una función social sinón a una posición relativa al respeutive de una relixón, etnia y a otres traces sociales, ensin movilidá social dalguna y con restricciones estrictes a la comunicación ente les mesmes. Defínese como “seudocasta” a situaciones similares pero non tan puramente llindaes. Los estamentos dexen de ser tales y tresfórmense en castes cuando los criterios de adscripción por honor son usurpaos por determinaes families o círculos, por aciu una organización puramente convencional qu'a pesar de siguir estremándose por ocupaciones tresformar n'étnica y entamada direutamente en forma relixosa. El llazu xurídicu-políticu, que tien un rol clave nos estamentos, virtualmente sume na casta (según sume, por razones opuestes, na clase).&lt;ref&gt;Juan Ferrando Badía, [https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1705316 &quot;Casta, estamentu y clase social&quot;], ''Revista d'estudios políticos'', ISSN 0048-7694, Nᵘ198, 1974, páxs. 23-66&lt;/ref&gt;

* '''Sociedá de castes'''

:El sistema acomúñase sobremanera coles cultures de la India. El términu de casta vien del portugués que significa raza o fonduxe puru. Ye una forma d'estratificación social basaes nes carauterístiques adscriptivas de les persones sobre la base d'un criteriu étnicu. Cada casta cumple polo xeneral una función social específica, pero nun se llinda a ella como sueli ser el casu estamental. Na India puede esistir esporádicamente la movilidá coleutiva d'un grupu social específicu, si esti ye reconocíu como perteneciente a otra casta (&quot;descastamiento&quot;). Nes sociedaes de casta la pertenencia adjudicativa con derechos particulares ye obligatoria, a diferencia de la organización estamental que non necesariamente inclúi a tolos estratos sociales na organización por status, y a diferencia del casu de la esclavitú que la so condición d'amu o esclavu puede ser abolida ensin que nada la reemplace. Nes sociedaes de casta toos tienen de pertenecer a una casta entamada como tal, y la pertenencia ye de la nacencia hasta la muerte.

=== Estamentu === 

Los [[estamentu|estamentos]], tamién llamaos “estaos sociales”, son unidaes socioeconómicas amplies y difuses que pueden estremase claramente pola so función social específica. Les sos rellaciones con otros estamentos establecer por criterios de llealtaes y obligaciones recíproques, asignaes primeramente por criterios de status heredables o adquiribles. Puede identificase con una clase social o constituyir una agrupación de delles clases, pero ensin clara conciencia de clase. Nes sociedaes estamentales la situación de clase depende de la posición asignada primeramente pol status que se tener y non a la inversa, y por esto mesmu los estamentos tienen de la mesma atribuciones polítiques, ente que nes sociedaes clasista namái la tien un Estáu que la so burocracia suponer subordinada.

* '''Sociedá estamental''' 

:Los estaos o estamentos yeren parte del feudalismu européu, pero tamién esistieron en munches otres civilizaciones tradicionales. Los estaos feudales (Stand) consistíen n'estratos con distintes obligaciones y derechos, dalgunos de los cualos taben establecíes por llei. La organización tripartita avezada o triestamentalista, yera la de sacerdotes, guerreros y llabradores (&quot;oratores, bellatores y aratores&quot;). N'Europa, l'estáu más eleváu yera'l [[cleru]] (regular y secular), ente que paralelu al mesmu y en segundu llugar atopábase l'estáu compuestu pola aristocracia guerrera y la nobleza militar. Dambos atopábense en posesión de dellos privilexos distintivos partiéndose distintos sentíos de soberanía.&lt;ref&gt;Judith Herrin, ''Miscelánea medieval'', Barcelona: Grijalbo, 2000, páxs. 7-8 (intr. de Emmanuel Le Roy Ladurie)&lt;/ref&gt; Aquellos que seríen denominaos el &quot;tercer estáu&quot; yeren los plebeyos o'l pueblu llanu: siervos, llabradores llibres, mercaderes y artesanos, entamaos en subgrupos estamentarios por aciu rellaciones [[feudalismu|feudales]] o [[corporativismu|corporatives]]. Al contrariu que nel sistema de castes, ente los estaos yera tolerada hasta ciertu puntu la movilidá individual o matrimonial. Los plebeyos podíen ser anoblecíos, por casu, pa compensar servicios especiales al monarca. Una residuu del sistema de [[títulos de nobleza]] persiste en dellos países, como [[Portugal]], [[España]] y [[Gran Bretaña]], onde los títulos hereditarios reconócense inda, y los líderes financieros, funcionarios públicos y otros pueden ser anoblecíos o recibir la dignidá de par en reconocencia polos sos servicios. En dellos países los mercaderes pudieron llegar inclusive a mercar estos títulos nobiliarios.

=== Clase ===

Les [[clases sociales]] defínense d'alcuerdu a les sos rellaciones de propiedá sobre los distintos recursos utilizaos na producción y por tantu a la forma de la so fonte d'ingresu al respeutive de la mesma. Dientro d'una mesma unidá de producción la coesistencia de distintes formes d'ingresu en bracéu xeneren clases que'l so antagonismu puede llevar a desenvolver consciencia de clase. Nes empreses capitalistes les clases representaes suelen ser formar dos polos antagónicos: empresarios y/o capitalistes per un sitiu, y distintos tipos d'obreros asalariaos pol otru. Nes sociedaes clasistes les posiciones social y xerárquicu según los criterios de status son productu y nun causa de la posición d'un individuu nun llugar de la estratificación social.

* '''Sociedá clasista''' 

:Ye'l que se refier a la estratificación vixente na nuesa sociedá. Presenta una serie de diferencies al respeutive de los otros sistemes. Pertenecer a un grupu social non por adscripción personal previa sobre la base d'un criteriu esternu al propiu grupu, seya esti relixosu, políticu, militar o inclusive d'un cargu económicu corporativamente establecíu, sinón que va depender de que la función social de índole económicu-codalosa (la &quot;posición de clase&quot;) que se dispón como patrimoniu, consiga ser demandada dientro de la sociedá de mercáu. La clase asina entendida nun ye más que la mera suma de los individuos qu'algamó una posición específica nes rellaciones de producción dientro del mercáu o nes xerarquíes burocrátiques dientro del Estáu. El fechu de que la posición ye adquirida pero ensin axudicar, implica que nun hai restricciones pa la movilidá d'individuos específicos, y que ésta de la mesma nun ye entamada socialmente por aciu un estatutu xurídicu o comuñal. Les diferencies sociales formar por una situación económica (la renta, el salariu, etc.) y depués organizativa (posición dientro d'una unidá económica), que nun dependen d'una previa almisión personal dientro de la sociedá. La estratificación de los individuos xenérase a posteriori según la so utilidá a un contestu social autónomu (mercantil o burocráticu), por tantu la posición de clase nun s'enconta en rellaciones personales nin ye establecida conscientemente. Les burocracies del Estáu modernu difieren de les de les empreses privaes namái nel fechu de que la ocupación de los sos puestos sí ye decidida pol poder políticu con recursos públicos, pero ésta nun se realiza en base a una adscripción xurídica sinón nuna seleición impersonal d'individuos usualmente en función de la so utilidá pal cargu per parte d'un sistema de reglamentos.

== Paradigmes sobre la estratificación social ==

Los acercamientos teóricos más influyentes fueron los desenvueltos por [[Karl Marx]] (1818-1883) y [[Max Weber]] (1864-1920) y la mayoría de les teoríes subsiguientes sobre la estratificación tán en delda coles sos idees. Esisten propuestes más recién ellaboraes por [[Pierre Bourdieu]], [[Erik Olin Wright]] y [[Frank Parkin]], ente otros. El problema de les desigualdaes y les diferencies ente'l campu y la ciudá, vistu dende'l planu moral y el de la xerarquía social pensada como ideal políticu, provocaron que pensadores de distintos ámbitos falaren sobre la estratificación social. Les observaciones protosociológicas más antigües sobre la estratificación remontar de l'Antigua Grecia con [[Jenófanes]], [[Heródoto]], [[Polibio]], [[Tucídides]], [[Platón]] y [[Aristóteles]], pasando pola Edá Media con [[San Agustín]], [[Santu Tomás d'Aquino]] y [[Marsilio de Padua]], hasta la Renacencia con [[Maquiavelo]] y depués con [[Montesquieu]], [[Edmund Burke]], [[Henri de Saint-Simon]] y [[Alexis de Tocqueville]]. D'estos, lo mesmo que de la posterior socioloxía clásica y contemporánea, pueden destacar ciertes perspectives por perdurar hasta l'actualidá:

=== Aristóteles ===

Aristóteles entiende la estratificación (sía económica, de poder, etc.) como causada direuta o indireutamente por una rellación ente los atributos del individuu que los porta (productividá, intelixencia, fuercia, guapura) y l'efeutu del sector social nel que s'atopa y qu'apuesta con estos atributos. La cosmovisión aristotélica de la estratificación ye esencialmente cuantitativa nes causes y cualitativa nes resultaos. La estratificación social concebir en términos polares (los que van tender a ser “ricos y probes”) que la so realimentación namái s'evita con una tercer instancia xenerada ente éstos (la clase media”). Pa Aristóteles, una sociedá onde los polos sociales fundir en capes medies ye na única na qu'esiste posibilidá d'esistencia d'homes llibres” contra una sociedá que tiende d'otra forma a ser de “amos y esclavos”, siendo la base d'una sana comunidá política la que s'atope mayormente integrada por una clase media amplia sostenida por propiedaes moderaes y abondes”. Ensin clases medies numberoses que nun s'identifiquen con nengún de los estremos, la sociedá Estáu va quedar apostada pol intentu de los probes d'usar la democracia p'arriquecese por aciu la política perxudicando a quien espolleten per otros medios, según pol intentu de los ricos d'establecer una oligarquía pa protexer les sos riqueces o atribuciones y que nun va procurar l'interés del restu de la población.&lt;ref&gt;Aristotle, “Social Classes: a Classical View”, en: Reinhard Bendix y Seymour Martin Lipset, ''Class, Status and Power: A Reader in Social Stratification'', Free Press, Glencoe, Illinois, 1953, páxs. 17-18&lt;/ref&gt;

=== Adam Smith ===

El criteriu d'[[Adam Smith]] pa concebir la estratificación social foi'l de la fonte d'ingresu, colo cual amenorgó la sociedá al so aspeutu clasista. Magar esti criteriu foi la exa de la obra de Marx, la visión smithiana la preludaría, yá que afayó que la especificidá de la sociedá moderna ye la so estratificación en clases sobre la base de distintes formes d'un mesmu tipu de rellación social mercantil: l'intercambiu, que Smith concibió como la única forma de circular escedente dada la división del trabayu:

{{cita|Asina s'hubo establecíu la división del trabayu namái una pequeña parte de les necesidaes de cada home pudo satisfaese col productu del so propiu llabor. L'home subviene a la mayor parte de les sos necesidaes camudando'l remanente del productu del so esfuerciu, por demás de lo que consume, por otres porciones del productu ayenu, qu'él precisa. L'home vive asina, gracies al cambéu convirtiéndose, en ciertu mou, en mercader, y la sociedá mesma espolleta hasta ser lo que realmente ye, una sociedá comercial.&lt;ref&gt;Adam Smith, ''Investigación sobre la naturaleza y causes de la riqueza de les naciones'', Fondu de Cultura Económica, Méxicu, 1958, p. 24&lt;/ref&gt;}}

Smith enfocóse namái na moderna “sociedá comercial”, dixebrándola en tres clases según esti criteriu: 

: 1) los que viven de la renta de la tierra :
2) los que viven de salarios
: 3) los que viven de beneficios

Pa Smith, estes seríen los trés grandes clases orixinaries” de toa sociedá civilizada”, y de los sos ingresos derivaríen toles demás clases conocíes.&lt;ref&gt;Adam Smith, ''Investigación sobre la naturaleza y causes de la riqueza de les naciones'', Fondu de Cultura Económica, Méxicu, 1958, páxs. 238-241&lt;/ref&gt;

L'interés públicu, entendíu por Smith como l'interés xeneral de la suma de les clases, ye beneficiáu pol interés de cada clase namái cuando dicha clase ardíciase ameyorando la situación de les demás clases y viceversa. Pal autor, tantu la clase rentística como la clase de los asalariaos cumplen esti requisitu, tantu pola poca consciencia de los sos intereses como pola poca capacidá d'organización, ente que la clase de llograr beneficios pola so capital nun lo cumpliríen. La so esplicación sería qu'éstos tienden a llograr mayores beneficios especulativos en casu d'una situación de probeza xeneral, anque nel llargu plazu los llogros de los sos “planes y proyeutos” ameyoren y aumenten la producción hasta qu'esa situación supérase. Sicasí estos intereses non yá seríen distintos sinón dacuando opuestos al interés de les demás clases, como nel casu de los comerciantes qu'intenten ampliar los mercaos y acutar la competencia, siendo lo primero beneficiu y lo segundo perxudicial pal interés públicu. En tantu nun actúen políticamente, los comerciantes namái van ampliar los mercaos, pero si exercen capacidá de presión política, entós por aciu propuestes de lleis o reglamentos de comerciu, van tender a crear condiciones que-yos facer# posible beneficios estraordinarios superiores a los establecíos pol mercáu.&lt;ref&gt;Adam Smith, [http://www.econlib.org/library/Smith/smWN5.html#I.11.261 “Class Interest and Public Interest”], en: Reinhard Bendix y Seymour Martin Lipset, ''Class, Status and Power: A Reader in Social Stratification'', Free Press, Glencoe, Illinois, 1953, páxs. 19-20&lt;/ref&gt;

=== El Federalista ===

Alexander Hamilton, James Madison, y John Jay, tamién conocíos como “El federalista” so un seudónimu anónimu, espresaron na so clásica esposición política escrita al traviés d'ensayos ([[The Federalist Papers]]), una clara posición sobre les clases y hasta sobre la ideoloxía de clase,&lt;ref&gt;The Federalist, “Factions in American Society”, en: Reinhard Bendix y Seymour Martin Lipset, ''Class, Status and Power: A Reader in Social Stratification'', Free Press, Glencoe, Illinois, 1953, páxs. 21-26&lt;/ref&gt; que preanunciaba la visión materialista de les rellaciones sociales, inclusive más específicamente marxiana que weberiana al respeutive de les infraestructures económiques, anque pa esplicar la morfoloxía de les clases concentrárase namái nos atributos individuales y non nes rellaciones socioeconómicas que los individuos apuesten:

{{cita|La proteición de facultaes distintes y desiguales p'adquirir propiedá, produz darréu la esistencia de diferencies tocantes a la naturaleza y estensión de la mesma; y la influyencia d'éstes sobre los sentimientos y opiniones de los respeutivos propietarios, determina la división de la sociedá en distintos intereses y partíos.&lt;ref name=&quot;Hamilton_1&quot;&gt;A. Hamilton, J. Madison y J. Jay, &quot;El federalista&quot;, Fondu de Cultura Económica, Méxicu, 1943, p. 37&lt;/ref&gt;}}

Pa esti autores, la propiedá sobre funciones sociales distintos pero cercanes y correlacionadas, lleva a una puya al curtiu plazu como si los sos intereses fueren necesariamente opuestos, según la fonte de conflictu más persistente ente distintes propiedaes dase cuando hai una recurrente desigualdá na so distribución. A partir de la propensión a incurrir nestos dos tipos de conflictos y del agrupamientu en faiciones, deducir del espectru de propiedaes aquelles que conformen clases distintes, y entá clases dientro d'estes, colo cual conciben la diversidá social y el conflictu en términos más weberianos:

{{cita|Los propietarios y los qu'escarecen de bienes formaron siempres distintos bandos sociales. Ente acreedores y deldores esiste una diferencia asemeyada. Un interés de los propietarios raigaños, otru de los fabricantes, otru de los comerciantes, unu más de los grupos adineraos y otros intereses menores, surden por necesidá nes naciones civilizaes y estremar en distintes clases, a les que mueven distintos sentimientos y puntos de vista. La ordenación de tan variaos y opuestos intereses constitúi la xera primordial de la llexislación moderna, pero fai intervenir al espíritu de partíu y de bandería nes operaciones necesariu y ordinariu del gobiernu.&lt;ref name=&quot;Hamilton_1&quot;&gt;A. Hamilton, J. Madison y J. Jay, &quot;El federalista&quot;, Fondu de Cultura Económica, Méxicu, 1943, p. 37&lt;/ref&gt;}}

Los ensayos de ''El federalista'' céntrense asina en cómo los conflictos clasistes convertir en conflictos políticos y la manera de resolvelos en términos republicanos, salvaguardando l'interés xeneral entendíu como los derechos iguales a la propiedá basada nuna mesma forma d'adquisición contractual, según l'interés públicu de los bienes coleutivos necesarios pal funcionamientu d'esa sociedá.&lt;ref&gt;A. Hamilton, J. Madison y J. Jay, &quot;El federalista&quot;, Fondu de Cultura Económica, Méxicu, 1943, p. 36 y páxs. 38-39&lt;/ref&gt;

=== Alexis de Tocqueville ===

{{AP|Alexis de Tocqueville}}

Tocqueville estrema cuatro tipos de poderes: sociales, económicos, políticos ya ideolóxicos o culturales. Magar reconocía la importancia de la economía, la so visión de la estratificación social nun concebía al poder económicu, y nin siquier a la capacidá económica d'otru tipu de poder, como fonte primer del poder social. L'oxetivu de Tocqueville nun yera amenorgar cada unu en términos d'un únicu factor supremu, sinón ver a cada unu como un elementu únicu de la sociedá mutuamente rellacionáu qu'hai camuda les rellaciones ente sigo como camuden les circunstancies sociales. Poro, el poder de la riqueza ye distinta na Francia despótica de lo que ye na aristocracia llibre d'Inglaterra, y distinta tamién del de l'América democrática. Anque se criticó que Tocqueville nun viera la importancia de la clase social na sociedá, el so analís en ''L'Antiguu Réxime y la Revolución Francesa'' revela una observación qu'invalidaría esta crítica: &quot;toi tratando equí con clases nel so conxuntu, a la mio manera de ver l'oxetu d'estudiu que tendría de ser propiu del historiador&quot;. Tocqueville definitivamente define a la clase nun sentíu dafechu distintu al de Marx. En ''L'Antiguu Réxime y la Revolución Francesa'', Tocqueville nun utiliza una midida de clase que suponga como dominante al factor económicu. Sicasí, trata a les clases en términos d'un grupu de persones que se ven a sigo mesmos y son percibíos polos demás como teniendo una pertenencia común (por casu: el campesinado, la clase media, y l'aristocracia). Poro, anque delles persones de la clase media pueden ser más ricos, o bien compartir un tipu de rellación comparable colos medios de producción cola aristocracia, los aristócrates inda van pertenecer a una clase cimera. En ''L'Antiguu Réxime y la Revolución Francesa'', Tocqueville describe cómo la vieya clase dominante consistente esencialmente na aristocracia francesa, siguió alloñándose de les otres clases mientres caltenía la posesión de status y privilexu, inclusive mientres perdía los poder político sobre l'alministración central nel que consistía la clase media. Anque yeren afeches económicamente, a les clases medies” de Francia (la burguesía polo xeneral, media y alta) negóse-yos la posibilidá de llograr una alta posición social, inclusive a pesar de qu'apoderaba la mayor parte de les oficines de l'alministración pública, ya inclusive siendo usualmente más rica que la mesma aristocracia. Pal autor, esta situación aumentó la fienda ente estes burguesíes y la nobleza dando combustible políticu a los filósofos franceses y les comentaristes sociales. La crecedera de la riqueza de les clases medies” y el empobrecimiento de les aristocracies nel mercáu, resaltaron los privilexos estamentales d'estes postreres y l'agresividá de les burguesíes contra los mesmos. [[Irving Zeitlin]] resume l'analís de Tocqueville de la estratificación social na Francia pre-revolucionaria de la siguiente manera: 

{{cita|La estructura social prerrevolucionaria de Francia yera carauterizada pol distanciamientu y l'hostilidá ente clases. El llabrador, anque pasara a ser un pequeñu terrateniente individual, y que yá nun taba suxetu a un señor feudal, sintió que s'atopaba peor qu'antes y que taba alloñáu de les sos clases cimeres. La mayor parte de los elementos ricos, yá sían nobles o burgueses, abandonaren el campu, mientres los pocos que se caltuvieron calteníen los sos privilexos, pero ensin tener yá nada de la vieya &quot;noblesse oblige&quot; y tratáu al llabrador col mayor despreciu. El llabrador, de la mesma, desenvolviera una fonda rensía escontra toles demás clases.&lt;ref name=&quot;Christopher Kelley_1&quot;&gt;Christopher Kelley, &quot;Marx versus Tocqueville: Class and American Society&quot;&lt;/ref&gt;}}

L'analís de la clase y del status de Tocqueville ye de cutiu citáu como un exemplu de la ventaya consiguida pol autor al nun amenorgar toles formes de poder a la esfera económica, sinón sicasí analizando la sociedá en términos de clase y condición social o status, con cuenta de crear una semeya más representativa de la mesma. Tocqueville consideraba que la importante ventaya de l'aristocracia yera non yá caltener un estatus más altu na sociedá, sinón que fuera una clase que por el so estilu de vida amestáu estamentalmente al dominiu, la so carauterística social esencial fora la capacidá de dirixir, carauterística igualmente válida y entá más necesaria pal gobiernu modernu apostáu por burguesíes socialmente incapaces polos sos intereses a tar amestaos a la representación coleutiva de la sociedá y del poder públicu. La so educación y llazos patrimoniales col poder según la so llexitimación social, faíen posible un tipu de dominiu priváu del poder, inclusive d'un únicu poder públicu, como un dominiu ensin basar nel poder mesmu del cargu ocupáu, nin d'un poder social o económicu específicu que llegara al mesmu. El beneficiu d'un poder público que nun seya propiedá pública d'una clase burguesa o de too un pueblu, sinón propiedá privada direuta d'un aristócrata, yera que nun podría potenciar la esfera del so dominiu políticu ensin socavar el pesu social de la llexitimidá patrimonial que-y aseguraba'l poder contra los sos rivales republicanos. Tocqueville adelantrar al analís de Schumpeter sobre la debilidá de la política burguesa: el burgueses nun tienen un tipu de propiedá privada qu'ate obligaciones nin ate al individuu a lo apropiao, colo cual el so dominiu del Estáu tien de ser públicu y delegáu. D'otra forma y ensin mediación d'una organización sindicada del poder, nun va poder representar los intereses de clase o comunes de la burguesía. Los sos intereses rivales totalmente separaos lleven invariablemente, fora del espaciu de les rellaciones mercantiles nel usu discrecional del poder políticu, al beneficiu d'unos propietarios a cuenta de otros propietarios, y finalmente a la destrucción comenenciuda de toa llexitimidá del derechu de propiedá burguesa. D'esta forma, el tipu de llexitimidá patrimonial de l'aristocracia que yera una residuu estamental del feudalismu, podía representase a sigo mesmu políticamente, ente que la propiedá burguesa non. Esta conclusión yera especialmente importante cuando se comparaba cola estratificación social que participaba nos gobiernos democráticos como'l de los Estaos Xuníos, que n'ausencia d'aristocracies teníen de crear mecanismos llegales burocráticos efeutivos pa caltener la llexitimidá republicana y compensar cola masiva participación democrática de munchos pequeños propietarios, les puyes de sectores amenorgaos de la población con capacidá d'apostar el poder público. 
Tocqueville concebía la sociedá democrática non tantu en términos políticu-estatales como políticu-institucionales o sociales: la sociedá democrática yera aquella basada nuna estratificación social y política ensin llexitimidaes adjudicativas nin educación privilexada dalguna, abierta igualitariamente a individuos de cualquier posición. Nel segundu volume de ''La democracia n'América'', Tocqueville considera que tol idealismu y l'esperanza que pueda proyeutase sobre les sociedaes democrátiques d'accesu abiertu ya igualitariu a los estratos sociales, nos cualos nun hai derechos nin responsabilidaes pola nacencia, tenía de compensase cola resultancia de qu'esta competencia democrática poles posiciones económiques podría llevar a desigualdaes más grandes y recurrentes ente ciertes posiciones sociales na producción, como nel casu de la producción industrial, que xeneraría rellaciones similares a la qu'había ente amos y esclavos. Pa Tocqueville esta sería una nueva forma de servidume na cual los trabayadores taríen a mercer coleutiva de les sos emplegadores. Tocqueville reconoció asina dos clases distintes que terminaríen convirtiendo a la sociedá democrática nun llibre accesu popular a ocupar los distintos roles económicos disponibles na sociedá industrial, bien seya ente la minoría d'amos industriales o bien na mayoría de “esclavos” que como quitaos son necesarios pal so funcionamientu, creando un círculu viciosu de causa y consecuencia” que se tresformaría nuna egoísta “aristocracia de fabricantes”. Tocqueville y Marx equí avérense abondo nes sos concepciones de la estratificación social.&lt;ref name=&quot;Christopher Kelley_1&quot;&gt;Christopher Kelley, &quot;Marx versus Tocqueville: Class and American Society&quot;&lt;/ref&gt;

Pal historiador social [[François Furet]], l'estudiu per parte de la socioloxía empíricu-comparativa de Tocqueville sobre la rellación ente política y sociedá civil ye, xuntu cola socioloxía de les élites ideolóxiques del historiador [[Augustin Cochin]], una de les pieces clave pa reconstruyir en forma realista'l complexu fenómenu de la Revolución Francesa nes sos bases sociales y dende ésta entender los réximes políticos del sieglu XX.&lt;ref&gt;François Furet, [http://biblioteca.itam.mx/estudios/estudio/lletres21/testos2/sec_1.html &quot;Tocqueville y la Revolución Francesa&quot;], Estudios ITAM, branu 1990, Universidá de París&lt;/ref&gt;

=== Lorenz von Stein ===

{{AP|Lorenz von Stein}}

L'economista, sociólogu y funcionariu alemán Lorenz von Stein foi'l primeru de los pensadores post-hegelianos, xuntu con Karl Marx, en desenvolver una cosmovisión histórica basada tantu en lleis de desenvolvimientu de la estratificación social como na llucha de clases. Magar la so visión nun llegó al nivel de sofisticación de Marx, el so influxu paez ser decisivu na obra d'esti postreru, quien inclusive reconoció'l valor de dellos de los sos analises y reconocióse deldor na so visión de la llucha de clases. La visión de la estratificación social nel modelu de Stein ye apenes distintu no sustancial a la de Marx:

{{cita| El filósofu napolitanu de la hestoria, Giambattista Vico (1670-1744), describió la llucha de clases. Marx conocía a esti autor. El filósofu italianu nun yera la única fonte de la que Marx lleera. Los finales del sieglu 18 y la primer metá del sieglu 19 tán llenes d'escritores que describieron y meditaron sobre la llucha de clases. Hegel escribió sobre l'amu conquistador y l'esclavu esplotáu. Werner Sombart y muncho más tarde Irving Fisher numberaron toa una galaxa d'historiadores y sociólogos franceses ya ingleses, ente ellos François Guizot y François Mignet, qu'estudiaron esti fenómenu. Toos esti escritores fueron motores del so pensamientu, pero nun ufiertaben una teoría acabada de la llucha de clases. Hai una esceición: Lorenz von Stein. El llibru de Stein publicárase en 1842; Marx faló de la so propia filosofía de la hestoria en 1844 per primer vegada. Marx lleera Stein ensin mentar l'analís de les clases sociales de Stein. De Peter von Struve hasta Robert Tucker afirmóse que: &quot;escritos de los cuarenta y cinco años de Marx amuesen una familiaridá per minutos testual col llibru de Stein&quot;. Yá Stein describe'l calter modernu del proletariáu, la organización de clase de la sociedá moderna, la dominación de la hestoria universal na vida económica, el monopoliu de la máquina de la clase burguesa y la so consecuencia, la miseria del proletariáu.&lt;ref&gt;Bob Jessop &amp; Russell Wheatley, [https://books.google.com.ar/books?id=vz-4LDWCnlAC&amp;pg=PA123 ''Karl Marx's Social and Political Thought''. Volume V: Marx's Life and Theoretical Development], London: Routledge, 1999, páxs. 123-124&lt;/ref&gt;}}

Lorenz von Stein denominaba como “fisioloxía social” a la so visión dialéutica y proto-materialista de la sociedá, que tien de ser entendida nel so aspeutu dinámicu. Nésta la economía como producción y reproducción material ye la infraestructura de la sociedá:

{{cita| Ente Hegel y von Stein hai l'eslabón del socialismu francés, especialmente de Saint Simón, que la so riqueza de pensamientu, pero caóticu desenvolvimientu, ye puestu n'orde por von Stein por aciu l'aplicación del métodu dialécticu, hasta'l puntu que puede afirmase que foi la unión de dambos términos lo que convirtió a la dialéutica en socioloxía. Del pensamientu complexo y contradictorio de Saint Simón interesa, pal nuesu oxetu, destacar tres aspectos.- a), en primer términu, el so faigo de menos del Estáu y l'esclusiva considerancia d'ésti en función de les necesidaes d'una sociedá dada: la organización política nun ye la base de la organización social, sinón una esfera secundaria; b), de segundes, el descubrimientu de que'l problema plantegáu a la dómina yera'l de la reconstrucción de la sociedá, lo qu'esixía la formación d'una ciencia social específica (Fisioloxía social); c), esta nueva ciencia hai d'ocupase más del aspeutu dinámicu que del aspeutu estáticu de la sociedá, y ello non yá pola naturaleza dinámica del oxetu a estudiar, sinón, primero de too, porque namái asina obedez dicha ciencia al so calter pragmáticu, a la so xera práutica de sirvir a la reconstrucción de la sociedá; acordies con estes premises, Saint Simón desenvuelve una interpretación social de la Hestoria: la organización política surde en función de les necesidaes d'una sociedá dada, pero dotada d'un propiu princpio nun sigue mecánicamente los tresformamientos d'esta sociedá, y d'esta miente l'intre históricu produz un distanciamientu enere dambos términos, pos ente que el Espado caltién les sos vieyes formes la sociedá va creando nel so propiu senu la organización, les normes, los mandos y los poderes qu'esixen les nueves necesidaes; d'esta manera formen dos series: una descendente, constituyida pol antiguu orde social y el so Estáu, y otra ascendente, formada pola organización y poderes de la sociedá, hasta que la tensión llega a un grau tal que se produz l'esbarrumbamientu del vieyu orde.&lt;ref&gt;Manuel García Pelayo, [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2127673.pdf &quot;La teoría de la sociedá en Lorenz von Stein&quot;], ''Revista d'estudios 
políticos'' IX, ISSN 0048-7694, Nᵘ47, 1949, páxs. 51-52&lt;/ref&gt;}}

Al igual que Marx, Stein concibe que na sociedá civil moderna (la sociedá comercial” o mercantil que ye oxetu de la economía política) les clases lliberar del condicionamientu del so calter estamental de suxetos políticos. Amás, nel so modelu, les antigües clases dominantes militares o polítiques, les comunidaes y les corporaciones, magar taben determinaes por necesidaes de la organización social de los medios económicos, calteníen la capacidá d'exercer un rol planificador de la producción dientro d'eses rellaciones económiques direutes, ente que lo inverso asocedía coles nueves clases dominantes, medies y apoderaes de la sociedá burguesa, adelantrándose asina a la tesis marxiana sobre'l capital como procesu autónomu:

{{cita| Nin el trabayu nin la propiedá individual basten por sigo mesmes pa satisfaer les necesidaes de los homes, sinón que pa ello han de ser enllazaes col trabayu y la propiedá de los demás. D'esta miente aníciase un sistema de conexones interhumanas, «producíu pola esencia mesma de les necesidaes y ordenáu necesariamente pola naturaleza mesma de la producción». Esti orde asina surdíu ye «l'organismu de la vida de los bienes», al que se designa de manera simple como economía política. Agora bien: l'orde económicu ye en sí un orde de coses, pero tresformar nuna ordenación humana, tan autónoma y poderosa como la del Estáu mesmu, en cuantes que condiciona: a), la situación vital de los individuos; b), la so rellación colos demás, y c), les formes o estructures d'esta rellación. Nel primer aspeutu tratar d'una aplicación del principiu del influxu del oxetu sobre'l suxetu; según von Stein, la clase de bien a que la so ellaboración o alministración dedique l'home condiciona'l so horizonte, les sos concepciones, la so actitú vital: «l'actitú individual [del home] nun s'anicia de la so individualidá, sinón de la peculiaidad d'aquel bien a que la so alministración económica dedicó la so vida», y, por tantu «ye induldable que la misión particular na vida de los bienes produz y condiciona, de primeres, la vida de la personalidá [...] L'individuu tien una situación fixa dientro d'esti condicionamientu de la personalidá, pos, en virtú del procesu de división y especialización del trabayu, adquier idoneidad pa una determinada xera, siéndo-y difícil, si non imposible, camudala por otra. Poro, la situación que l'individuu ocupa dientro del sistema económicu tresformar en situación ente y con al respeutive de les restantes personalidaes, esto ye, que «l'organismu de los bienes convertir n'orde de la comunidá humana», y como quiera que tal organismu fuelga sobre una serie de dependencies, ye claro que «l'orde de la comunidá humana... ye l'orde de les dependencies recíproques» [...] «L'orde de la comunidá humana que fuelga sobre'l movimientu de los bienes y les sos lleis ye, no esencial, siempres ya invariablemente, l'orde de les dependencies de los que nun tener con al respeutive de los que tienen. Tales son los dos grandes clases que s'amuesen de manera incondicionado na comunidá»&lt;ref&gt;Manuel García Pelayo, [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2127673.pdf &quot;La teoría de la sociedá en Lorenz von Stein&quot;], ''Revista d'estudios políticos'' IX, ISSN 0048-7694, Nᵘ47, 1949, páxs. 65-67&lt;/ref&gt;}}

Una estrema clave de la tesis de Stein con al respeutive de la de Marx ye que'l desenvolvimientu de la hestoria pol qu'hai que lluchar nun ye'l del baturiciu revolucionariu socialista/comunista sinón d'una suerte de contrarrevolución contra la burguesía na que l'Estáu pa subsistir concilia corporativamente los intereses particulares en conflictu de la sociedá civil y al faelo tresforma les clases que resultaron d'esi conflictu, convirtiendo al proletariáu modernu en posesor accionario del capital anque ensin perder col capital la so rellación social. Por que l'Estáu pueda cumplir esti fin tendrá de convencer a la clase dominante de que la so fusión col proletariáu ye la condición de la so sobrevivencia. L'alternativa de los movimientos revolucionarios comunistes son, pa Stein, momentos del desenvolvimientu históricu destinaos a fracasar, y que namái se realizarán estableciendo dictadures en manes de les sos organizaciones partidaries y non de la clase proletaria, naturalmente espulsada y dependiente de l'actividá estatal. De la mesma, la obra de Stein preludió en cierta midida la ''sozialpolitik'' impuesta pola aristocracia alemana al capitalismu según l'estáu de bienestar, anque estes polítiques fueren namái reformes parciales al respeutive de la so previsión.&lt;ref&gt;Manuel García Pelayo, [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2127673.pdf &quot;La teoría de la sociedá en Lorenz von Stein&quot;], ''Revista d'estudios políticos'' IX, ISSN 0048-7694, Nᵘ47, 1949, páxs. 86-88&lt;/ref&gt;

=== Wilhelm Heinrich Riehl ===

El sociólogu [[Wilhelm Heinrich Riehl]] foi un autor contemporaneu de Karl Marx y conocedor de la obra de Lorenz von Stein con quien compartía una mesma posición ideolóxica tradicionalista non-reaccionaria,&lt;ref&gt;Wilhelm Heinrich Riehl, ''La sociedá burguesa'', Península, Barcelona, 1985, p. 6 y p. 15&lt;/ref&gt; y una metodoloxía xenéticu-comparativa.&lt;ref&gt;Wilhelm Heinrich Riehl, ''La sociedá burguesa'', Península, Barcelona, 1985, páxs. 20-21&lt;/ref&gt; Nun compartía la visión de Hegel, Von Stein y Marx basada na idea de sociedá civil como un estamentu separáu formáu por individuos con intereses disociados del interés coleutivu que formen y per ende plausible de ser analizáu pola economía política. Pa Riehl, la sociedá civil burguesa nun ta ensamblada naturalmente a la sociedá política burguesa, y el so visión de tomar de conciencia autónoma del interés coleutivu del Estáu tien bastantes puntos de contautu cola visión marxista de la política moderna.&lt;ref&gt;Wilhelm Heinrich Riehl, ''La sociedá burguesa'', Península, Barcelona, 1985, páxs. 18-19&lt;/ref&gt; Riehl concebía amás que na modernidá l'elementu estamental tenía inda un valor organizativo na conformanza de cada clase social, colo cual pretendía nun faer una distinción ontolóxica ente sociedaes estamentales y clasistes. Na so visión inda esiste una dinámica estamental nes nueves clases sociales de la modernidá, y por eso concebía estratos bien claramente estremaos entá na moderna sociedá individualista. Como remanentes de la sociedá tradicional concebía dos estratos: a l'aristocracia (cortesanu-absolutista derivada de la guerrera medieval) y al campesinado (qu'entá na so forma mercantil conserva una espíritu comuñal). Como manifestaciones de la nueva sociedá moderna remite a otros dos principales: al proletariáu y a la burguesía, siendo esta postrera la qu'encarnaría l'espíritu de la nueva forma de vida. Los dos últimes clases son les xeneraes dientro de l'asina llamada “sociedá burguesa”, ente que les anteriores son parte heredada de la sociedá aristocrática”.&lt;ref&gt;Wilhelm Heinrich Riehl, ''La sociedá burguesa'', Península, Barcelona, 1985, páxs. 19-20 y páxs. 23-26&lt;/ref&gt;

=== Karl Marx ===

{{AP|Karl Marx}}

La cosmovisión sociohistórica empecipiada pol pensamientu marxiano ye una visión dinámica y tamién conflictiva de les clases sociales nel so desenvolvimientu que, magar yá esistía en pensadores sociolóxicos anteriores y esistió tamién en munchos posteriores, tendría recién con ésta una forma particular que concebiría un sentíu universal de la hestoria social del home.&lt;ref&gt;Rajendra Pandey, [https://books.google.com.ar/books?id=dXJTQMLk8qUC&amp;pg=PA8 ''Mainstream Traditions of Social Stratification Theory''], New Dehli: Mittal, 1989, páxs. 8 y ss.&lt;/ref&gt; [[Karl Marx]] y [[Lorenz von Stein]], dende puntos de vista políticos opuestos,&lt;ref&gt;Joachim Singelmann and Peter Singelmann, [https://www.jstor.org/stable/590649 &quot;Lorenz von Stein and the paradigmatic bifurcation of social theory in the nineteenth century&quot;], The British Journal of Sociology, vol. 34, non. 3&lt;/ref&gt; fueron los primeres en concebir el cambéu social en términos d'un necesariu tresformamientu ontogenética de les sociedaes y los sos estratos en fases de surdimientu, apoxéu y colapsu,&lt;ref&gt;Rubén R. Dri, [https://books.google.com.ar/books?id=YSdiVoXcoewC&amp;pg=PA114 ''Les maneres del saber y el so periodización''], Editorial Biblos, Buenos Aires, 2005, páxs. 114 y ss.&lt;/ref&gt; extrapolando la dialéutica hegeliana al desenvolvimientu de los procesos sociales.&lt;ref&gt;Manuel García Pelayo, [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2127673.pdf &quot;La teoría de la sociedá en Lorenz von Stein&quot;], ''Revista d'estudios políticos'' IX, ISSN 0048-7694, Nᵘ47, 1949&lt;/ref&gt; Particularmente en Marx, les distintes formes históriques d'estratificación social nun son descrites como un productu evolutivu filoxenéticu de necesaries respuestes a les continxencies naturales o humanes que se dan en momentos clave del so desenvolvimientu, sinón que pela cueta caúna d'estes formes d'estratificación son pasos necesarios pal desendolque ulterior de les siguientes como les fases de desenvolvimientu d'un organismu anque los accidentes históricos determinaren la forma y estensión de les mesmes.&lt;ref&gt;David MacGregor, [https://books.google.com.ar/books?id=iVahCAAAQBAJ&amp;pg=PA111 ''The Communist Ideal in Hegel and Marx''], Routledge, NY, 1984, p. 111&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Manuel Serra y Moret, [https://books.google.com.ar/books?id=YSdiVoXcoewC&amp;pg=PA114 ''Introducción al Manifiestu del Partíu Comunista» y otros escritos''], Anthropos, Barcelona, 1984, p. 114&lt;/ref&gt; Esti tipu de visión del desenvolvimientu históricu-social ye concebíu por Marx tantu pa la hestoria por entero como pa la hestoria de caúna de les clases:

{{cita|Ye'l procesu na so totalidá, que toma sieglos y continentes, lo qu'ocupa'l so pensamientu, anque les formaciones económicu-sociales particulares, qu'espresen fases particulares d'esta evolución, son bien importantes. Poro, el so marcu de referencia ye cronolóxicu namái nel sentíu más ampliu, y problemes tales como la transición d'una fase a la otra nun son la so esmolición fundamental, sacante mientres puedan refundiar lluz sobre'l tresformamientu de llargu plazu. Pero, coles mesmes, esti procesu de la emancipación del home al respeutive de les sos condiciones naturales primitives de producción ye de ''individualización'' humana. &quot;L'home namái se aisla al traviés del procesu históricu. Apaez originariamente como un ''ser xenéricu'', un ''ser tribal'', un ''animal gregariu''… L'intercambiu mesmu ye un mediu fundamental pa esti aislamientu. Vuelve superfluu'l calter gregariu y eslleir.&quot; Esto implica automáticamente un tresformamientu nes rellaciones del individuu colo que originariamente foi la comunidá en que'l so senu funcionaba. La comunidá primitiva quedó convertida, nel casu estremu del capitalismu, nel mecanismu social deshumanizado que, magar torna realmente posible la individualización, ye esterior y contraria al individuu. Y, sicasí, esti procesu ye d'inmenses posibilidaes pa la humanidá.

La formulación clásica d'estes dómines del progresu humanu apaez nel ''Prólogu'' a la ''Crítica de la economía política'', del que los ''Grundrisse'' son un borrador preliminar. Ellí Marx suxure que &quot;a les traces, podemos designar como otres tantes dómines de progresu, na formación económica de la sociedá, la manera de producción asiáticu, l'antiguu, el feudal y el modernu burgués&quot;. Nel ''Prólogu'' nun s'alderiquen nin l'analís que lu llevó a esti puntu de vista nin el modelu teóricu d'evolución económica qu'implica, anque dellos pasaxes de la ''Crítica'' y de ''El capital'' (n'especial el tomu III) formen parte d'él o son difíciles d'entender ensin él. Les ''Formen'', per otru llau, ocúpense cuasi por completu d'esti problema. Son, poro, una llectura esencial pa tol que deseye entender la manera de pensar de Marx polo xeneral, o'l so aproximamientu al problema de la evolución y clasificación históriques en particular.

Esto nun significa que teamos obligaos a aceptar la llista de Marx de les dómines históriques, tal como la presenta nel ''Prólogu'' o nes ''Formen''. Como vamos ver, poques partes del pensamientu de Marx fueron más revisaes polos sos discípulos más devotos qu'esta llista —non necesariamente cola mesma xustificación— y nin Marx nin Engels quedaron satisfechos con ella pol restu de les sos vides. La llista, y bona parte del analís de les ''Formen'' que la enconta, son la resultancia non de la teoría, sinón de la observación. La teoría xeneral del materialismu históricu esixe namái qu'haya una socesión de maneres de producción, non necesariamente comoquier en particular, y quiciabes non nun orde predeterminado n'especial.&lt;ref&gt;Karl Marx, Eric Hobsbawm, ''Formaciones económiques precapitalistes'', Sieglu XXI, Méxicu, 1989, páxs. 14, páxs. 18-19&lt;/ref&gt;}}

Ye clave na obra de Marx estremar claramente ente la moderna sociedá mercantil o capitalista, y toles etapes previes. Nes etapes precapitalistes les funciones económiques y coercitivas de la sociedá atópense confundíes, y esto implica la fusión de lo estamental cola clase social.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''A cuenta de La cuestión xudía'', Ediciones del Signu, Buenos Aires, 2007, páxs. 81-82&lt;/ref&gt; P'analizar esti problema Marx parte d'un criteriu más fundamental pa entender el papel de les clases sociales, que ye'l treme de rellaciones que les faen posibles: la sociedá civil y la sociedá política, y el fondu significáu que tien el tresformamientu de dambes dientro de la sociedá capitalista.

La sociedá civil ye onde s'atopen los homes concretos, reales, nes sos necesidaes y deseos, na so actividá profesional y la so actividá económica, pero que por razón d'atopase estremaos ente sigo pola propiedá esa actividá vuélvese “civil”. La sociedá política ye onde s'entamen los intereses comunes, que toma una forma coercitiva, y por tantu “política”. Los intereses universales d'una sociedá civil integrada por intereses particulares nun puede ser otru que l'interés xeneral d'esa sociedá, y non l'universal de los homes que lu integren y tienen de ser apoderaos pa ello.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''Crítica de la filosofía del derechu de Hegel''. Citáu en: Raymond Aron, ''El marxismu de Marx'', Sieglu XXI, Salamanca, 2010, p. 124 y 136&lt;/ref&gt;

Nes sociedaes premodernas, lo civil y lo político háyanse mutuamente inxeríos, y na midida que la tán atópense acutaos y alteriaos por esa restricción. Aquelles funciones polítiques necesaries pal funcionamientu xeneral de la vida económica tán al accesu direutu, y dacuando a cargu, de les funciones particulares que tienen dominiu sobre la so vida económica, y viceversa, na midida qu'estes funciones polítiques atópense baxu dominiu particular tamién s'apliquen particularmente sobre cada sector y nun se trata d'una política xeneral apostada por clases como conxuntos. Na midida que cada sector d'una producción segmentada aportaba al poder, el dominiu políticu acutar de los sos sectores particulares al traviés de lleis privaes (privilexos) sobre sí mesmos, y na midida qu'esto nun asocedía quedaba un espaciu públicu porque significaba qu'había un espaciu económicu común. Marx compara esta situación premoderna cola que surde de la revolución republicana impulsada pol Estáu modernu:

{{cita|La revolución política, que derrocó esti poder señorial y alzó los asuntos del Estáu a asuntos del pueblu y que constituyó l'Estáu políticu como incumbencia ''xeneral'', esto ye, como Estáu real, destruyó necesariamente tolos estamentos, corporaciones, gremios y privilexos, que yeren otres tantes espresiones de la separación ente'l pueblu y la so comunidá. La revolución política suprimió, con ello, ''el calter políticu de la sociedá civil''. Rompió la sociedá civil nos sos partes integrantes más simples, d'una parte los ''individuos'' y d'otra parte los ''elementos materiales y espirituales'', que formen el conteníu, de vida, la situación civil d'estos individuos. Soltó de les sos atadures l'espíritu políticu, que se topaba como biforcáu, estremáu y enllancáu nos diversos caleyones de la sociedá feudal; apigurar sacándolo d'esta dispersión, lliberar del so tracamundiu cola vida civil y constituyir, como la esfera de la comunidá, de la incumbencia xeneral del pueblu, na independencia ideal con al respeutive de aquellos elementos ''especiales'' de la vida civil. La ''determinada'' actividá de vida y la situación de vida determinada baxaron hasta una significación puramente individual. Dexaron de representar la rellación xeneral ente l'individuu y el conxuntu del Estáu. Llueñe d'ello, la incumbencia pública como tal convirtióse agora en incumbencia xeneral de too individuu, y la función política na so función xeneral. Al solmenase'l xugu políticu solmenáronse, coles mesmes, les atadures que prindaben l'espíritu egoísta de la sociedá civil. La emancipación política foi, al par, la emancipación de la sociedá civil con al respeutive de la política, la so emancipación hasta de la mesma apariencia d'un conteníu xeneral. La ''constitución'' del Estáu políticu y la disolución burguesa de la sociedá nos ''individuos'' independientes –que la so rellación ye'l ''derechu'', ente que la rellación ente los homes de los estamentos y los gremios yera'l ''privilexu''– llevar a cabu n'unu y el mesmu actu.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''A cuenta de La cuestión xudía'', Ediciones del Signu, Buenos Aires, 2007, páxs. 82-83. Citáu en: Antonio Olivé, [https://kmarx.wordpress.com/2015/01/07/la-cuestion-judia/ &quot;La cuestión xudía&quot;]&lt;/ref&gt;}}

Nes sociedaes precapitalistes, en mayor o menor midida, el dominiu de les distintes comunidaes y gremios sobre los sos particulares medios de producción yeren al empar parte de la so propia soberanía política, y viceversa. Nes sociedaes antigües, namái la esclavitú podía torgar a los homes esclavizados tou rol económicu y políticu, y nes sociedaes medievales occidentales, namái la servidume quitaba de parte d'esi rol, ente qu'en dambos casos los trabayadores llibres disponíen de propiedá y teníen una participación direuta na política, aportando a ella xuntu colos propietarios d'esclavos nes ciudaes estáu, y siendo un elementu políticu en sí mesmu xuntu colos señores feudales al traviés de los sos propios gremios y comunidaes. Puesto que nes formes económiques precapitalistes tolos trabayadores disponíen direutamente y ''de facto'' de les ferramientes de producción lo mesmo que de la organización política de les sos comunidaes económiques, la esplotación del trabayador namái yera posible dende fora de la vida económica. Ésta asocedía a mano de suxetos sociales qu'intervinieren pola so propia fuercia, reclamando ''de iure'' la propiedá sobre la producción y per ende la xurisdicción política de la mesma. Nel casu de los esclavistes antiguos faíase apoderándose direutamente de los trabayadores, ente que nel casu de les nobleces guerreres de la Edá Media faíase apoderándose d'una parte de lo producío, pero en dambos casos los trabayadores yeren propietarios de les sos ferramientes de producción y namái yeren quitaos por una coerción extraeconómica, total o parcial, del dominiu priváu que teníen sobre'l so oficiu civil y del aspeutu políticu qu'esa propiedá traía.&lt;ref&gt;Rolando Astarita, [https://rolandoastarita.wordpress.com/2013/03/11/gerald-cohen-avera-de-los trabayadores llibres/ &quot;Gerald Cohen alrodiu de los trabayadores llibres&quot;]&lt;/ref&gt;

Marx señala entós cómo l'abolición de la esclavitú antigua llevó, mientres la Edá Media, a un involucramiento de tol mundu del trabayu na propiedá sobre la producción y per ende nel universu de lo político. Sicasí, la esfera política yera necesariamente non-universal. Na Antigüedá la esfera política coleutiva de les ciudaes estáu llindar a lo militar y al comerciu esterior, y pocu afectaba la vida económica llabradora que se rexía por rellación de parentescu que yeren la política comunal. Na Edá Media tola entera esfera política foi asimilada a les rellaciones socioeconómicas de la sociedá civil guerreru-llabradora dientro del ordenamientu militar feudal d'obligaciones mutues, colo cual el patrimoniu del artesanu y el llabrador tornáronse corporativamente políticos en cada unu de los sos gremios, coles mesmes que l'oficiu de la guerra y les xerarquíes polítiques tornáronse patrimoniales, fundiendo la responsabilidá política cola fuercia d'una aristocracia militar privada.&lt;ref&gt;Perry Anderson, ''Transiciones de l'antigüedá al feudalismu'', Sieglu XXI, 1979, páxs. 196-200&lt;/ref&gt; D'acordies con Marx, esta foi la solución más primitiva de la dualidá ente sociedá civil y sociedá política que consistió en llindar mutuamente a dambes: la fragmentación privada de la política como corolariu de la gremialización común de la propiedá. Ente que na sociedá moderna esta dualidá en cuenta de evitase bifórcase radicalmente, faciendo posible la lliberación” de la pura actividá económica egoísta y desorganizada que ye la verdadera naturaleza de la sociedá civil, y la pura actividá política como planificación separada de la vida real que ye la verdadera naturaleza de lo estatal.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''A cuenta de La cuestión xudía'', Ediciones del Signu, Buenos Aires, 2007, páxs. 83-84&lt;/ref&gt; El sociólogu [[Raymond Aron]] cita y desenvuelve la esplicación de Marx: 

{{cita|:''L'estamentu o la corporación non yá básense na separación de la sociedá como llei xeneral, sinón qu'amás dixebren al home del so ser xeneral, faen d'él un animal que coincide direutamente col so determinabilidad. La Edá Media ye la hestoria animal de la humanidá, la so zooloxía.'' 

[…] Na Edá Media, el trabayador integra una corporación. La so pertenencia a tal o cual corporación, a tal o cual estamentu, depende del trabayu que realiza. Pertenecer a un estamentu implica participar nel Estáu, yá que el 'Stand' de la Edá Media, l'estamentu de la Edá Media, ye esencialmente políticu. De cuenta que l'individuu qu'integra una corporación participa na universalidá del Estáu. Pero participa como miembru d'una corporación, que ta determinada pol calter del trabayu que l'individuu realiza, y en consecuencia polos calteres accidentales y, digámoslo asina, animales de cada unu. Ye porque fai tal o cual trabayo que l'home pertenez a tal o cual corporación o estamentu. Ye pos por entemediu d'estos calteres más particulares y menos humanos que participa nel Estáu, que participa na que tendría de ser la so humanidá […]

:''La dómina moderna, la civilización, comete la falta opuesta. Dixebren del home'l so ser 'concretu' como si fuera un ser puramente esterior, material. Nun consideren el conteníu del home como la so verdadera realidá.''

Espliquemos esta idea. Na sociedá moderna esiste l'home de la sociedá civil. Ye un trabayador, un profesor, un artesanu, un vendedor, un comerciante, etc. Estremar poles sos carauterístiques concretu y empíricu. L'home de la sociedá civil ye un home particular, qu'exerz una actividá particular y que s'estrema pola particularidá de la so actividá, que ye denotada poles particularidaes de les sos traces. Agora bien, eses particularidaes del trabayador son escluyíes, por dicir, de la política y del Estáu, yá que apuerta a ella en tanto eleutor, esto ye, el ciudadanu astractu. Na sociedá moderna produzse una separación ente l'actividá profesional de la sociedá civil y l'actividá política. […]
Queda por considerar la principal dificultá: ¿en qué consiste la unificación y reunificación del home de la sociedá civil y el de la política? ¿Al traviés de qué mediaciones universales tien de producise la síntesis ente los homes particular y concretu de la sociedá civil y l'home xeneral que ye'l ciudadanu?&lt;ref&gt;Raymond Aron, ''El marxismu de Marx'', Sieglu XXI, Salamanca, 2010, páxs. 125-126&lt;/ref&gt;}}

La tema de la falta de conciliación ente l'individualismu del sistema económicu y el coleutivismu del sistema políticu ye central a la tesis de tola obra de Marx.&lt;ref&gt;Luca Basso, ''Marx and Singularity'', Brill, páxs. 179-181&lt;/ref&gt; Nes sociedaes de clases estamentales dambos elementos atópense degradaos y mutuamente imposibilitaos, ente que nes sociedaes modernes s'hayan lliberar pero biforcaos como sociedá civil (''burgerliche Gesellschaft'') y Estáu políticu (''politischer Staat''), que son los corolarios mutuos del procesu del [[capital (economía)|capital]] separáu de la voluntá del home.&lt;ref&gt;Georg Lukács, ''Historia y conciencia de clase'', Ediciones ryr, Buenos Aires, 2013 páxs. 156-160&lt;/ref&gt; La tesis de Marx sobre la especificidá del capitalismu foi resumida na frase: “la sociedá civil camudó al dixebrase de la sociedá política”. Nes sociedaes premodernas los suxetos económicu-políticos son los homes concretos que tienen propiedá sobre la producción “políticamente” entamada del tipu que sía, seya en forma autónoma (individual o comunal) teniendo como oxetos a sigo mesmos, o por aciu la esplotación por coerción esterna, siendo suxetos d'otros oxetos humanos. Nes sociedaes modernes onde la producción y l'usu atópense separaos y mediaos pola mercancía, el suxetu económicu convertir nun procesu autónomu (el capital) y los oxetos económicos son tolos componentes de la so estratificación social: esplotadores (capitalistes), esplotaos (asalariaos), independientes (pequeños burgueses), etc.&lt;ref&gt;Juan Iñigo Carrera, [http://cicpint.org/Llibros/El%20Cap%20razon/Assests/capitulo%201.pdf “La razón histórica d'esistir de la manera de producción capitalista y la determinación de la clase obrera como suxetu revolucionariu”]&lt;/ref&gt; El capital tendría una base económica na sociedá civil y una bóveda política nel Estáu-nación. Tanto l'intentu de privatizar la vida política dientro d'un mercáu atomizáu como la de estatizar la vida civil dientro d'un Estáu xenéricu son, pa Marx, idees fútiles.&lt;ref&gt;Karl Marx, [[Sobre la cuestión xudía|''A cuenta de La cuestión xudía'']], Ediciones del Signu, Buenos Aires, 2007, páxs. 66-69&lt;/ref&gt;

La sociedá moderna dixébrase entós en dos estamentos: per un sitiu l'estamentu priváu del mercáu que les sos oficios y clases sociales internes tomen, nel conxuntu del mercáu, el rol públicu de la economía entera ensin nenguna función política, y pol otru l'estamentu públicu de la burocracia política que'l so únicu rol civil abarca, na unidá del Estáu, la política entera ensin nenguna función económica.

Esta idea, según Aron, ye clave pa entender el desenvolvimientu de la estratificación social según el materialismu históricu de Marx: el sistema económicu, el sistema de les actividaes profesionales, ta dixebráu de la política.

{{cita|Namái [la política] siguió siendo estamentu nel sentíu medieval dientro de la mesma burocracia, na que la posición civil y político son direutamente idéntiques. […] Frente a la burocracia la sociedá civil ye anguaño l'estamentu priváu.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''Crítica de la filosofía del derechu de Hegel''. Citáu en: Raymond Aron, ''El marxismu de Marx'', Sieglu XXI, Salamanca, 2010, páxs. 144-145&lt;/ref&gt;}}

Poro, la fusión de la sociedá civil y la posición política namái se da anguaño nel casu de los funcionarios del Estáu, los que, n'efeutu, como profesionales son al empar funcionarios, y como funcionarios son servidores del Estáu, al que tán amestaos. Marx esplica asina la rellación ente estamentu y clase:

{{cita|Los estamentos yá nun s'estremen como autónomos basaos nes distintes necesidaes y trabayos. La única diferencia –xeneral, superficial y formal– sigue siendo la de ciudá y campu. Namái que la diferencia desenvolvióse dientro de la sociedá mesma en círculos fluyíos, inestables, que'l so principiu ye l'arbitrariedá. Dineru ya instrucción son los principales criterios. […] 

L'estamentu de la sociedá civil nun tien el so principiu nin nes necesidaes –un factor natural– nin na política. Trátase d'una división en mases d'esistencia efímera y que la so mesma formación ye arbitraria, carente d'organización. Lo único carauterísticu de la sociedá burguesa ye que la falta de bienes y la clase del trabayu direutu, concretu, constitúin non tantu un estamentu de la sociedá burguesa como la base en que se sofiten y mueven los sos círculos. L'únicu estamentu nel que puramente coinciden posición política y civil ye'l de los miembros del Poder Executivu. Baste p'amosar la diferencia ente l'estamentu de l'antigua sociedá civil y el de l'actual el qu'ésti yá nun tien nada de mancomún, una comunidá que contenga al individuu; al contrariu, namái depende, per un sitiu, de la continxencia, y pol otru, del trabayu del individuu, calténgase l'individuu o non nun estamentu. Trátase d'un estamentu que de la mesma ye namái una carauterística esterior del individuu: nin-y ye inherente al so trabayu nin lu afecta como daqué entamáu según lleis estables nin ye una comunidá oxetiva en rellaciones definíes col individuu. Al contrariu, ésti escarez de toa rellación real cola so actividá sustancial, col so estamentu real. El médicu nun constitúi un estamentu especial na sociedá burguesa. Dos comerciantes nun tienen un estamentu de comerciantes de mancomún, nin comparten la posición social ente sigo. 

Y ye que la sociedá burguesa, lo mesmo que se biforcó de la sociedá política, biforcóse nel so interior nel estamentu y la posición social, por más que dambos aspeutos tópense rellacionaos de diverses maneres. El principiu del estamentu burgués o de la sociedá burguesa ye'l consumu y el poder de consumu. Na so significación política, el miembru de la sociedá burguesa esprender del so estamentu, de la so posición privada real pa valir namái como home; dichu otra manera, namái'l so calter de miembru del Estáu, de ser social preséntase como la so carauterística humana. 

N'efeutu, toles sos otres carauterístiques relatives a la sociedá burguesa preséntense como accidentales al home, al individuu, como determinaciones estrínseques. La so necesidá pa la esistencia del individuu en xunto, esto ye, como vinculación col tou, ye reconocida; pero l'individuu puede tamién prescindir lo mesmo d'ello. 

La sociedá civil actual ye'l principiu peracabáu del individualismu; la esistencia individual ye l'últimu fin; actividá, trabayu, conteníu, etc., namái son medios.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''Crítica de la filosofía del derechu de Hegel''. Citáu en: Raymond Aron, ''El marxismu de Marx'', Sieglu XXI, Salamanca, 2010, páxs. 145-148&lt;/ref&gt;}}

Nel esquema marxiano, les clases sociales estamentales de les sociedaes precapitalistes podíen atopase en conflictu mutuu pero les clases apoderaes teníen intereses nel mesmu siendo qu'éstes yeren de la mesma estamentos:

{{cita|Nel estamentu (y más inda na tribu) esto apaez entá atapecíu; y asina, por casu, un noble sigue siendo un noble y un plebeyu un plebeyu, independientemente de les sos otres rellaciones, por ser aquélla una cualidá indixebrable de la so personalidá. La diferencia del individuu personal con respectu al individuu de clase, el calter casual de les condiciones de vida pal individuu, namái se manifiesten cola apaición de la clase, que ye, de la mesma, un productu de la burguesía. La competencia y la llucha d'unos individuos con otros ye la que nicia y desenvuelve esti calter casual en cuanto tal. Por eso na imaxinación, los individuos, sol poder de la burguesía, son más llibres qu'antes, porque les sos condiciones de vida son, pa ellos, daqué puramente casual; pero, na realidá, son, naturalmente, menos llibres, yá que se topen más supeditaos a un poder material. La diferencia col estamentu manifiéstase, concretamente, na antítesis de burguesía y proletariáu. Al apaecer l'estamentu de los vecinos de les ciudaes, les corporaciones, etc., frente a la nobleza rural, les sos condiciones d'esistencia, la propiedá mobiliaria y el trabayu artesanal, qu'esistíen yá d'una manera latente antes de la so separación de l'asociación feudal, apaecieron como daqué positivu, que se faíen valir frente a la propiedá inmueble feudal, y ésta yera la razón de que volvieren revistir na so manera, de primeres, la forma feudal. Ye ciertu que los siervos de la gleba fuxitivos consideraben a la so servidume anterior como daqué casual na so personalidá. Pero, con ello nun faíen sinón lo mesmo que fai toa clase que se lliberar d'una torga, amás de que ellos, al obrar d'esta miente, nun se lliberar como clase, sinón aislladamente. Amás, nun se salíen del marcu del réxime de los estamentos, sinón que formaben un estamentu nuevu y reteníen na so nueva situación la so manera de trabayu anterior, y hasta lo desenvolvíen, al lliberar de torgues que yá nun correspondíen al desenvolvimientu qu'había alcanzáu.&lt;ref&gt;Karl Marx y Friedrich Engels, ''La ideoloxía alemana'', Ed. Pueblos Xuníos, Buenos Aires, 1985, páxs. 89-90&lt;/ref&gt;}}

El campesinado medieval, por casu, tenía una forma propia d'organización económica en tantu disponía de propiedá sobre les sos ferramientes de producción, y la nobleza militar del feudalismu tresformaba les sos rellaciones de producción subsumiéndolas nuna manera de producción feudal y forzándoles a desenvolver les fuercies granibles nuna forma que nun lo fixeron pola so cuenta.&lt;ref&gt;René Gallissot, &quot;La socesión de les maneres de producción&quot;. En: Pierre Vilar, Charles Parain y otros, ''El feudalismu'', Sarpe, 1985, Madrid, p. 277&lt;/ref&gt; Esto significaba que les clases subalternes nun yeren progresives sinón reaccionaries. Cuando'l llabradores podíen lliberar de la manera de producción cimera feudal del que yeren parte subsumida, tornaben a una forma económica menos desenvuelta, una y bones la manera de producción del que disponíen puramente nun yera cimeru al que se xeneraba como productu de la so esplotación:

{{cita|La comunidá na cual el suelu cultivable pertenez a los llabradores como ''propiedá privada'', en cuantes que los montes, praderíes y ermos siguen siendo ''tierra común'', tamién foi introducida polos xermanos en tolos países conquistaos. Gracies a les carauterístiques que tomó del so prototipu, siguió siendo, a lo llargo de tola Edá Media, la única baluarte de la llibertá popular y de la vida popular. La comunidá aldeana” tamién se da n'Asia, ente los afganistanos, etc., pero perdayuri ye'l ''tipu más mozu'', por dicir la última pallabra de la ''formación arcaica'' de sociedaes.&lt;ref&gt;Karl Marx, Carta &quot;De Marx a Zasulich, 8 de marzu de 1881&quot;, ''Formaciones económiques precapitalistes'', Anteo, Buenos Aires, 1974, p. 96&lt;/ref&gt;}}

Pa Marx esto puede entendese meyor si oldear cola situación moderna en que los proletarios son parte indixebrable de la manera de producción capitalista y namái pueden lliberar del mesmu revolucionándolo y entrando n'otru nuevu, yá que nun disponen d'una manera de producción que-yos seya propiu:

{{cita|Tratándose de los proletarios, otra manera, la so propia condición de vida, el trabayu, y colla toles condiciones d'esistencia de la sociedá actual, convirtiéronse pa ellos en daqué casual, sobre lo que cada proletariu de por sí nun tien el menor control y sobre lo que nun puede da-y tampoco'l control nenguna organización social, y la contradicción ente la personalidá del proletariu individual y la so condición de vida, tal como-y vien impuesta, esto ye, el trabayu, revélase ante él mesmu, sobremanera porque se ve sacrificáu yá dende la so infancia y porque nun tien la menor probabilidá de llegar a llograr, dientro de la so clase, les condiciones que-y asitien n'otra situación.

Nun tien d'escaecer se que la mesma necesidá de los siervos d'esistir y l'imposibilidá de les grandes faciendes, que traxo consigo la distribución de los allotments [xv] ente los siervos, nun tardaron n'amenorgar les obligaciones de los siervos para col so señor feudal a un promediu de prestaciones n'especie y en trabayu que faía posible al siervu l'acumuladura de propiedá mobiliaria, facilitándo-y con ello la posibilidá de fuxir de les tierres del so señor y dexándo-y subsistir como vecín d'una ciudá, lo que contribuyó, coles mesmes, a crear gradaciones ente los siervos, y asina, vemos que los siervos fuxitivos son yá, a medies, vecinos de les ciudaes. Y fácil ye entender que los llabradores siervos conocedores d'un oficiu yeren los que más probabilidaes teníen d'adquirir propiedaes mobiliarias.

Asina, pos, ente que los siervos fuxitivos namái queríen desenvolver llibremente y faer valir les sos condiciones de vida yá esistentes, razón pola cual namái llegaron, en fin de cuentes, al trabayu llibre, los proletarios, pa faese valir personalmente, precisen acabar cola so propia condición d'esistencia anterior, que ye coles mesmes la de tola anterior sociedá.&lt;ref&gt;Karl Marx y Friedrich Engels, ''La ideoloxía alemana'', Ed. Pueblos Xuníos, Buenos Aires, 1985, p. 90&lt;/ref&gt;}}

Nel desenvolvimientu precapitalista de la sociedá, les fuercies granibles xeneraben otra manera de producción nel so senu, coles sos propies clases dominantes que seríen les qu'apostaren el dominiu al ordenamientu anterior y a toles sos clases. Siendo que les nueves maneres de producción yeren más fayadizos pa desenvolver les [[fuercies granibles]] nun momentu dau, estos llograben más poder pa baltar les maneres de producción obsoletos que s'aguantaben al cambéu. El tresformamientu social (la revolución social”) d'una manera de producción n'otru producíase cuando la clase dominante de la nueva manera de producción derrocaba a les instituciones de l'anterior manera de producción que-y torgaben el so desenvolvimientu. Esto significaba que'l procesu social revolucionariu y la clase progresiva que la lideraba, magar surdiera de les coraes” de l'antigua manera de producción, yera un fenómenu exóxenu al mesmu: nun yeren les clases apoderaes o esplotaes del mediu de producción caduco les que teníen l'interés o'l poder de derrocar a les sos clases dominantes, sinón les clases privilexaes del nuevu, entá en desterciu de les clases anteriores.

{{cita|Nes anteriores dómines históriques atopamos cuasi perdayures una completa división de la sociedá en diversos estamentos, una múltiple escala gradual de condiciones sociales. Na antigua Roma topamos patricios, caballeros, plebeyos y esclavos; na Edá Media, señores feudales, vasallos, maestros, oficiales y siervos, y, amás, en cuasi toes estes clases inda atopamos gradaciones especiales. […] De los siervos de la Edá Media surdieron los villanos llibres de les primeres ciudaes; d'esti estamentu urbanu salieron los primeros elementos de la burguesía.&lt;ref name=&quot;Karl Marx_1&quot;&gt;Karl Marx y Friedrich Engels, ''Manifiestu del Partíu Comunista'', Ed. en Llingües Estranxeres, Pekin, 1964&lt;/ref&gt;}}

La exa de la obra de Marx sobre la estratificación social, ye qu'esti procesu continua namái hasta'l surdimientu de la sociedá capitalista: en cuanto la burguesía llega al poder pa terminar de desenvolver el so orde social, la estructura que da orde a la so manera de producción (l'intercambiu de mercancíes) toma autonomía nel procesu del capital y tresfórmase nun estamentu independiente como sociedá civil burguesa:

{{cita|La moderna sociedá burguesa, que salió d'ente les ruines de la sociedá feudal, nun abolió les contradicciones de clase. Namái sustituyó les vieyes clases, les vieyes condiciones de opresión, les vieyes formes de llucha por otres nueves. La nuesa dómina, la dómina de la burguesía, estrémase, sicasí, por simplificar les contradicciones de clase. Tola sociedá va estremándose, cada vez más, en dos grandes campos enemigos, en dos grandes clases, que s'enfrenten direutamente: la burguesía y el proletariáu.&lt;ref name=&quot;Karl Marx_1&quot;&gt;Karl Marx y Friedrich Engels, ''Manifiestu del Partíu Comunista'', Ed. en Llingües Estranxeres, Pekin, 1964&lt;/ref&gt;}}

Dende esi momentu les clases sociales simplifiquen les sos contradicciones hasta encarnase en dos estremos de dominación, según pasen a formar parte d'un mesmu estamentu social o orde social estensivu a tola economía, y l'elementu que les cohesiona y coordina ye'l dineru y non les rellaciones de poder establecíes dientro de la sociedá (nun formen distintos estamentos). Toles nueves clases que surden nel senu de la manera de producción capitalista tienen la mesma naturaleza mercantil y nun formen una nueva manera de producción. El desenvolvimientu del capitalismu a manes de la burguesía ye corolariu del surdimientu d'un nuevu tipu de clase esplotada: el [[proletariáu]]. Esti estratu ensin ferramientes de producción propies sería productu d'un procesu violentu llamáu [[acumuladura orixinaria]] pol cual les antigües clases trabayadores propietaries fueron quitaes y tresformaes en fuercia de trabayu llibre lo que fizo posible asina'l surdimientu de los capitalistes que les emplegaron nun mercáu llaboral y que les refixeron en dependencia col capital.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''El capital'', tomu I, cap. XXIV.7, Fondu de Cultura Económica, 1959, páxs. 647-649&lt;/ref&gt; Esta nueva clase escarez de propiedá non yá pa esplotar a una clase que pudiera formase nel so senu, sinón que por esto mesmu ye incapaz na condición esistente de xenerar una manera de producción onde felicidá futura clase esplotada surdiera. Na secuencia marxiana de formes d'estratificación social, el proletariáu implica per ende un momentu de rotura históricu: 

{{cita|Toles clases que nel pasáu llograron faese dominantes trataron de consolidar la situación adquirida sometiendo a toa sociedá a les condiciones de la so manera d'apropiación. Los proletarios nun pueden conquistar les fuercies granibles sociales, sinón aboliendo la so propia manera d'apropiación a valir, y, poro, toa manera d'apropiación esistente hasta los nuesos díes. Los proletarios nun tienen nada que salvaguardar; tienen que destruyir tou lo qu'hasta agora vieno garantizando y asegurando la propiedá privada esistente.&lt;ref name=&quot;Karl Marx_1&quot;&gt;Karl Marx y Friedrich Engels, ''Manifiestu del Partíu Comunista'', Ed. en Llingües Estranxeres, Pekin, 1964&lt;/ref&gt;}}

Siendo que la burguesía capitalista ye realmente propietaria ''de iure'' y ''de facto'' de los medios de producción, les clases trabayadores nun tienen de ser esforciaes pa ser esplotaes, y por esto les clases dominantes yá nun tán venceyaes a la organización o emplegu de la fuercia como nes formes precapitalistes.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''El capital'', tomu III, cap. XLVII.2, Fondu de Cultura Económica, 1959, páxs. 731-735&lt;/ref&gt; La esplotación yá nun ye extraeconómica d'una clase estamental a otra, sinón intraeconómica ente clases d'un mesmu gran estamentu. La clase esplotada, de la mesma, yá nun s'atopa formada por trabayadores tresformaos pola esplotación, sinón que los sos miembros son en sí mesmos xeneraos pola esplotación dientro d'una manera de producción.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''Grundrisse'', vol. I, cap. III, Sieglu XXI, páxs. 461-462 y 475-476&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Karl Marx, ''El capital'', tomu I, cap. XIII.4, Fondu de Cultura Económica, 1959, páxs. 345-353&lt;/ref&gt; Pa Marx, sicasí, el desenvolvimientu del procesu del capital tamién entra en conflictu coles fuercies granibles anque se tope de cutio afechu a les mesmes. Nel so tratáu ''[[El capital]]'' intentó esplicar cómo esti procesu fuera del dominiu humanu, ye al empar autocontradictorio en sí mesmu: la so realización implica crisis cícliques, amenorgamientu de la cantidá d'esplotadores, empobrecimiento relativu de los consumidores por sobre la inversión en producción, etc. qu'esixe graos mayores de autodestrucción hasta un puntu nel cual rica l'abolición de sigo mesmu. Esta abolición namái va poder ser llevada a cabu pola clase de los trabayadores que sostienen la so esistencia, y namái cuando'l capital terminara de desenvolver les ferramientes social y téunicu (les fuercies granibles) por que una manera de producción nuevu seya capaz de xenerase a partir del capital, que la so construcción sería mediada por una provisional propiedá estatal de los medios de producción (el primer marxismu, representáu por [[Karl Kautsky]], supónía qu'esto asocedería cuando tola producción concentrar nuna sola empresa que fadría inesistente'l mercáu ente capitalistes.) 

El marxismu describió la naturaleza esistencial del proletariáu como l'arma que'l capital rique pal so propiu fin, y el fin del capital como'l final definitivu de la propiedá privada que dio orixe a les clases, a la esplotación ente clases, al desenvolvimientu de les fuercies granibles económiques por aciu el dominiu d'unos homes por otros y, finalmente, el dominiu por aciu les mercancíes del dineru sobre los homes, esto ye: de los intereses económicos inclusive sobre los esplotadores. Karl Marx consideraba asina afayar nel proletariáu la negación efeutiva yá non yá del capitalismu y de les sos clases, sinón de la necesidá de propiedá y d'estratificación social en toles sos formes, la base del [[comunismu]] qu'hasta entós yera l'ideal utópicu de la humanidá:

{{cita|Hai que formar una clase con cadenes radicales, una clase de la sociedá burguesa que nun seya una clase de la sociedá burguesa, una clase que seya la disolución de toles clases, una esfera que tenga un calter universal por cuenta de los sos sufrimientos universales y nun reivindique un derechu particular porque nun se-y causó un dañu particular sinón un dañu en sí. Una esfera que nun pueda invocar yá un títulu históricu sinón a cencielles un títulu humanu […], una esfera, a lo último, que nun pueda desafiase ensin desafiase de toles otres esferes de la sociedá y, poro, ensin desafiales a toes; que sía, nuna pallabra, la perda completa del home y, poro, namái pueda reconquistase a sigo mesma por aciu la recuperación completa del home. La descomposición de la sociedá en cuanto clase particular ye'l proletariáu.&lt;ref&gt;Karl Marx, [https://www.marxists.org/espanol/m-y/1844/intro-hegel.htm Introducción pa la &quot;Crítica de la filosofía del derechu de Hegel&quot;]&lt;/ref&gt;}}

Ente que la fundamentación de la concepción marxiana d'estratificación social atópase esvalixada a lo llargo de la obra de Marx nel tiempu, la descripción de les distintes formes d'estratificación y el so desenvolvimientu atopar nun testu específicu del autor tituláu ''Formaciones económiques precapitalistes'', conocíu tamién como los ''Formen''. L'historiador marxista [[Eric Hobsbawm]] detalla los puntos principales del aproximamientu de Marx a la hestoria en base al denomináu materialismu históricu correxíos a la lluz de los descubrimientos arqueolóxicos actuales.&lt;ref&gt;Karl Marx, Eric Hobsbawm, ''Formaciones económiques precapitalistes'', Sieglu XXI, Méxicu, 1989, páxs. 19-64&lt;/ref&gt;

La mayoría de los trabayos de [[Karl Marx]] ocupar de la estratificación social, y sobremanera de les clases sociales dientro del capitalismu, pero nun apurrió un analís sistemáticu del conceutu de clase. El manuscritu nel que Marx taba trabayando nel momentu de la so muerte, publicáu darréu como parte del so trabayu más importante, ''[[El Capital]]'', cesa nel puntu en que plantega la entruga &quot;¿Qué constitúi una clase?&quot;. El conceutu de clase de Marx tien que reconstruyise, arriendes d'ello, dende'l cuerpu de los sos escritos como conxuntu. Puesto que nos distintos pasaxes nos qu'argumenta la noción de clase nun son siempres totalmente coherentes hubo munches disputes ente los académicos sobre les intenciones orixinales del autor. Sicasí hai un alcuerdu cuasi xeneral sobre les contornes de los sos puntos de vista. Ante la perda del únicu momentu en que Marx diose cuenta de la necesidá d'una definición didáctica, los estudiosos de la so obra recurrieron a les cites pertinentes nel restu de la so obra y a concebir los esquemes conceptuales coherentes que pueden deducise d'estos.&lt;ref&gt;Jim Johnston y David P. Dolowitz (1999): &quot;Marxism and Social Class&quot; in ''Marxism and Social Science'', ISBN 0-333-65596-6, p. 134.&lt;/ref&gt;

Pa Marx, en principiu, una clase social sería un grupu de persones que tienen una rellación común colos [[medios de producción]]. Pero esta distinción, esclaria Marx, ye insuficiente. En principiu puede ser subdividida hasta l'infinitu, y nun paez haber una bona razón pa detenese a cencielles na fonte d'ingresu, en tantu faelo implicaría igualar pequeños con grandes empresarios según xerentes con obreros: 

{{cita|La próxima entruga a responder ye ésta: ¿qué forma una clase?, y per cientu qu'esto s'esprende de so de la respuesta a la otra entruga: ¿qué fai que trabayadores asalariaos, capitalistes y terratenientes formen los trés grandes clases sociales?
A la primer vista, la identidá de los réditos y de les fontes de réditu. Son trés grandes grupos sociales, que los sos componentes, los individuos que les formen, viven respeutivamente de salariu, ganancia y renta de la tierra, de la valorización de la so fuercia de trabayu, la so capital y la so propiedá de la tierra.
Pero dende esti puntu de vista médicos y funcionarios, por casu, tamién formaríen dos clases, pos pertenecen a dos grupos sociales distintos, nos cualos los réditos de los miembros de cada unu de dambos flúin de la mesma fonte. Lo mesmo valdría pa la infinita fragmentación de los intereses y posiciones en que la división del trabayu social desdobla a los obreros como a los capitalistes y terratenientes; a los postreros, por casu, en viticultores, llabradores, dueños de montes, posesores de mines y posesores de pesquerías.
[Equí atáyase'l manuscritu.]&lt;ref&gt;Karl Marx (ed. Friedrich Engels), ''Capital: A Critique of Political Economy'', Institute of Marxism-Leninism (USSR), 1959 (1863-1883), volume III, part 7, chapter 52: [http://www.marxists.org/archive/marx/works/1894-c3/ch52.htm &quot;Classes&quot;]; estrayíu de la traducción al español en ''Marxists.org'': [http://www.ucm.es/info/bas/es/marx-eng/capital3/MRXC3852.htm &quot;Les clases&quot;]&lt;/ref&gt;}}

Asina pasa a amestar una condición a la definición: la [[conciencia de clase]].&lt;ref&gt;“Karl Marx' Theory of Social Classes”, en: Reinhard Bendix y Seymour Martin Lipset, ''Class, Status and Power: A Reader in Social Stratification'', Free Press, Glencoe, Illinois, 1953, páxs. 35-45&lt;/ref&gt; Por que los elementos de mancomún de les fontes d'ingresu sían socialmente relevantes pa ser llamaes “clase social” ten de ser capaz d'apigurar intereses comunes que superen les diferencies menores ente les mesmes:

{{cita|Cada familia llabradora bastar, sobre poco más o menos, a sigo mesma, produz direutamente ella mesma la mayor parte de lo que consume y llogra asina los sos materiales d'esistencia más bien n'intercambiu cola naturaleza qu'en contautu cola sociedá. La parcela, el llabrador y la so familia; y al llau, otra parcela, otru llabrador y otra familia. Unes cuantes unidaes d'éstes formen una aldega, y unes cuantes aldegues, un departamentu. Asina se forma la gran masa de la nación francesa, pola simple suma d'unidaes del mesmu nome, a la manera como, por casu, les pataques d'un sacu formen un sacu de pataques. Na midida na que millones de families viven so condiciones económiques d'esistencia que les estremen pola so manera de vivir, polos sos intereses y pola so cultura d'otres clases y oponer a éstes d'una manera contraria, aquéllos formen una clase. Por cuanto esiste ente los llabradores parcelarios una articulación puramente local y l'identidá de los sos intereses nun nicia ente ellos nenguna comunidá, nenguna unión nacional y nenguna organización política, nun formen una clase.&lt;ref name=&quot;marxists_1&quot;&gt;Karl Marx, [https://www.marxists.org/espanol/m-y/1850s/brumaire/brum7.htm ''El 18 Brumario de Luis Bonaparte''], Prometeo, 2009, cap. VII, páxs. 117-118&lt;/ref&gt;}}

Esta perceición suxetiva de los individuos como clase nun sería un [[solipsismu]] coleutivu, yá que por que dicha conciencia de clase reflexe la esistencia d'una común clase social, dicha conciencia tien de basase en criterios relativos a carauterístiques comunes nes sos rellaciones de producción y fontes d'ingresu. &lt;ref&gt;Leonard Reissman, ''Class in American Society'', [https://books.google.com.ar/books?id=NaWAAAAAQBAJ&amp;pg=PT173 “Class Consciousness”], Routledge, 1960, páxs. 173 y ss.&lt;/ref&gt; La mera solidaridá eventual ente miembros ensin nenguna vinculación socioecónomica, por casu, obreros y pequeños comerciantes nun interés compartíu, nun basta por que dambos grupos puedan pasar a considerase parte d'una sola clase. Por que puedan representase políticamente como clase tienen de poder tener siquier una mesma fonte d'ingresu de dalgún tipu, de forma que dispongan d'una organización común propia y poder sindicalizarse, casu contrariu nun basta por que compartan un tipu de clase, esto ye, una mesma fonte d'ingresu de mancomún pa convertise nuna clase socialmente significativa:

{{cita|Son, por tanto, incapaces de faer valir el so interés de clase nel so propiu nome, yá seya per mediu d'un parllamentu o per mediu d'una Convención. Nun pueden representase, sinón que tienen que ser representaos. El so representante tien qu'apaecer coles mesmes como'l so señor, como una autoridá percima d'ellos, como un poder ilimitao de gobiernu que los protexa de les demás clases y únvielos dende lo alto l'agua y el sol. Poro, la influencia política de los llabradores parcelarios atopa la so última espresión nel fechu de que'l poder executivu somete sol so mandu a la sociedá.&lt;ref name=&quot;marxists_1&quot;&gt;Karl Marx, [https://www.marxists.org/espanol/m-y/1850s/brumaire/brum7.htm ''El 18 Brumario de Luis Bonaparte''], Prometeo, 2009, cap. VII, páxs. 117-118&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, pa suponer la esistencia d'una mayor cantidá de clases, tampoco basta la esistencia de cualquier división d'intereses en grupos en conflictu sobre la base de cualquier diferencia menor de mancomún, una y bones una condición extra ye que se beneficien de la so aición de mancomún si ésta tien ésitu:

{{cita|Nun se trata de lo que direutamente s'imaxine tal o cual proletariu, o inclusive'l proletariáu enteru. Trátase de lo que ye y de lo qu'históricamente se verá obligáu a faer por esi ser.&lt;ref&gt;Karl Marx, ''La sagrada familia'', Ablanéu: Claridá, 2008, p. 51&lt;/ref&gt;}}

Karl Marx utilizó munches categorizaciones variables pa clasificar les rellaciones de producción pola fonte d'ingresu, pero esto presupon que les condiciones que les determinen como clases preexisten a la so unidá política y a que puedan acomuñase en conflictos d'intereses subjetivamente consideraos, colo cual nun ye'l conflictu'l que xenera o da orixe a la distinción de clase na que basen la so unidá:&lt;ref&gt;Georg Lukács, ''Historia y conciencia de clase'', Ediciones ryr, Buenos Aires, 2013 páxs. 143-154&lt;/ref&gt;

{{cita|[D'una parte] los distintos individuos namái formen una clase en cuanto vense obligaos a sostener una llucha común contra otra clase, pos otra manera ellos mesmos enfréntense los unos colos otros, hostilmente, nel planu de la competencia. Y, d'otra parte, la clase se sustantiva, de la mesma, frente a los individuos que lu formen, de cuenta que éstos atópense yá coles sos condiciones de vida predestinadas; atopar con que la clase asígna-yos el so posición na vida y, con ello, la trayeutoria del so desenvolvimientu personal; vense absorbíos por ella. Ye'l mesmu fenómenu que'l sometimientu de los distintos individuos a la división del trabayu, y p'esanicialo nun hai otru camín que l'abolición de la propiedá privada y del trabayu mesmu. Yá indiquemos delles vegaes cómo esti sometimientu de los individuos a la clase desenvolver hasta convertise, coles mesmes, nun sometimientu a diverses idees, etc.

Si consideramos ''filosóficamente'' esti desenvolvimientu de los individuos nes condiciones comunes d'esistencia de los estamentos y les clases que s'asoceden históricamente y con arreglu a les idees xenerales que d'esta miente se -yos impunxeron, llegamos fácilmente a imaxinanos que nestos individuos desenvolvióse'l Xéneru o l'Home o qu'ellos desenvolvieron al Home; una manera d'imaxinase ésti que se da de bofetadas cola hestoria. Depués, podemos concebir estos distintos estamentos y clases como especificaciones del conceutu xeneral, como variedá del Xéneru, como fases de desenvolvimientu del Home.&lt;ref&gt;Karl Marx y Friedrich Engels, [https://www.marxists.org/espanol/m-y/1840s/feuerbach/4.htm#93 &quot;Feuerbach. Oposición ente les concepciones materialista ya idealista&quot;], ''La ideoloxía alemana'', Ed. Pueblos Xuníos, Buenos Aires, 1985, páxs. 60-61&lt;/ref&gt;}}

Marx conclúi que la inclusión de los individuos n'estamentos y clases namái va poder superase col surdimientu d'una clase como'l proletariáu, que'l so conflictu col restu de les clases nun provenga d'un interés coleutivu especial de los sos miembros na so propia clase sinón d'un interés coleutivu inespecíficu de lliberar de la so propia condición de clase, esto ye: un interés mutuu na esistencia d'una organización social qu'escareza de clases, estamentos o estratificación dalguna.

=== Max Weber ===

{{AP|Max Weber}}

El sociólogu y economista [[Max Weber]], a partir de la clasificación de [[Ferdinand Tönnies]] de los distintos grupos sociales en [[Gemeinschaft y Gesellschaft|societarios y comuñales]], desenvolvió l'esquema de los trés componentes de la estratificación social: clase, estatus y partíu, faciendo fincapié por separáu na cuestión económicu-mercantil de la propiedá, la fonte y el nivel d'ingresos (la riqueza”), la cuestión sociu-cultural del honor y el deber (el prestíu”), y la cuestión políticu-militar de la organización del mandu, les armes y la fuercia (el “poder”), y tratando estos elementos como fontes separaes pero rellacionaes de poder (respeutivamente como disposición de recursos económicos, recursos sociales y recursos políticos) cada unu con distintos efeutos sobre los demás: &lt;ref&gt;Max Weber, ''Ensayos de socioloxía contemporánea I'', Barcelona: Planeta-De Agostini, 1985, páxs. 145-146&lt;/ref&gt;

{{cita|En cuantes que les clases» correspuenden auténticamente al orde económicu, los grupos de status» asítiense dientro del orde social, esto ye, dientro de la esfera de distribución de «honor». Deste estes respeutives esferes, les clases y los grupos de status inflúyense mutuamente, ya inflúin sobre l'orde llegal y, de la mesma, son influyíos por ésti. Pero los partíos habiten una casona de «poder». La so aición empobinar a l'adquisición de «poder» social, esto ye, influyir sobre les aiciones comunales, seya como quier el so conteníu.&lt;ref&gt;Max Weber, ''Ensayos de socioloxía contemporánea I'', Barcelona: Planeta-De Agostini, 1985, p. 164&lt;/ref&gt;}}

* '''Clase social (clase):''' individuos que comparten un componente causal específicu pa les sos oportunidaes de vida sobre la base d'una particular posesión de bienes y oportunidaes d'ingresos, lo qu'implica que dependen d'un mercáu de productos o de trabayu. Nesti casu, la mera posesión ye decisiva pal destín del individuu namái cuando ésti asítiase nun mercáu que, sobre la base d'intereses funcionales y ensin faer distinciones personales, ufiérta-y oportunidaes en forma de bienes ufiertaos a cambéu del intercambiu con aquello que tien el poder patrimonial de disponer, en contraste colo que puede asoceder, por casu, nuna comunidá agrícola tradicional basada nel trabayu qu'ufierta recursos con independencia de los que pueden apurrise. Poro, pal individuu, la situación de clase” equival a la so “situación de mercáu”, o lo que ye lo mesmo, el cómo la so “rellación cola producción y l'adquisición de bienes” tien una demanda concreta nel mercáu.&lt;ref&gt;Max Weber, ''Ensayos de socioloxía contemporánea I'', Barcelona: Planeta-De Agostini, 1985, páxs. 146-154&lt;/ref&gt; 

:La posición de clase puede clasificase por aciu delles exes, polo que se yuxtapone nun mesmu individuu la pertenencia a distintes clases que pueden ser estremaes según cada categoría: 
::a) clase &quot;propietaria&quot; según el tipu de propiedá y fonte d'ingresu ::: 
* rentistas, acreedores, etc.
::b) clase &quot;codalosa&quot; según l'ingresu y nivel d'arriquecimientu sobre la base de la valoración de los bienes y servicios nel mercáu :::
* comerciantes, armadores, industriales, empresarios agrarios, banqueros, financieros, etc.
::c) clase &quot;social&quot; según ingresu aseguráu pola reconocencia social del rol económicu que depende d'un escurrimientu típicu a lo llargo del tiempu de la posición económica :::
* proletariáu en xunto, pequeña burguesía, ''intelligentsia'' ensin propiedá, propietarios y privilexaos por educación, etc.&lt;ref&gt;Max Weber, ''Economía y sociedá'', D.F.: Fondu de Cultura Económica, 2014, páxs. 423-427&lt;/ref&gt; 

{{cita|Nun hai nesti sistema teóricu un interés coleutivu” definible a partir de práutiques económiques coleutives, que motive la reaición de los pertenecientes a una clase; lo qu'esiste, sicasí, ye la presencia simultánea d'intereses personales asemeyaos nel promediu de los suxetos qu'ocupen la mesma posición. Con estos argumentos Weber refuga l'emplegu pseudocientífico de los conceutos de ʻclaseʼ y de ʻinterés de claseʼ tan avezada nos nuesos díes”. 

Si l'aición de mancomún y l'aición societal d'una clase dependen de condiciones d'orde intelectual y del grau de claridá con que s'entiendan les rellaciones ente causes y efeutos de la situación de clase, esto significa que pal fundador de la socioloxía comprensiva, la posibilidá de l'aición ta xunida, n'última instancia, a l'actitú racional de los comenenciudos. Namái nel casu en que los individuos de les clases non privilexaes sían conscientes de lo que condiciona les sos probabilidaes diferenciales de vida ye esperable una reaición racional” y non simples actos de protesta discontinuos ya irracionales. Esta reaición adopta la forma d'una asociación racional” (por casu, un sindicatu) de la que l'individuu puede o nun esperar determinaes resultaos. 

La organización de clase apaez según un contratu o asociación ente individuos que constitúi un mediu racional, pa cada unu d'ellos, de modificar les condiciones de realización de les sos posibilidaes de vida individuales.

Ye interesante alvertir la rellación d'estrechu parentescu qu'esiste ente estes idees y la distinción de ciertu marxismu” ente clase en sí / clase pa sigo, que se sofita na conciencia” como elementu determinante pa la división y que polo tanto tien connotaciones idealistes. Esta distinción, adoptada per una parte del marxismu y refugada por otra, topa la so fonte en ciertos parágrafos del propiu Marx.&lt;ref&gt;Celia Duek y Graciela Inda, [http://mingaonline.uach.cl/pdf/racs/n11/art01.pdf &quot;La teoría de la estratificación social de Weber: un analís críticu&quot;], ''Revista Austral de Ciencies Sociales'' 11: 05-24, Universidá Austral de Chile, 2006, p. 14&lt;/ref&gt;}}

* '''Grupu de status (estamentu):''' individuos que comparten una apreciación social por distinciones personales sobre la base d'un criteriu d'honor, positivu o negativu, que fai posible o acuta l'accesu a rellaciones sociales o bienes ideales o materiales provistos neses mesmes rellaciones, que por eso mesmu tienden a contener un elementu de poder. Si estos bienes y rellaciones son monopolizados polos grupos de status atopamos nuna situación d'estratificación por status. La situación de status” equival a una situación comuñal” y relacional personal, que ye indixebrable de la reconocencia a un tipu de “consumu de bienes rellacionáu con un estilu de vida particular” al que'l patrimoniu queda venceyáu.&lt;ref&gt;Max Weber, ''Ensayos de socioloxía contemporánea I'', Barcelona: Planeta-De Agostini, 1985, páxs. 154-164&lt;/ref&gt;

:L'orixe de les formaciones estamentales o de status débense principalmente a trés causes: 
:: i. Por una manera de vida estamental propiusobremanera pola naturaleza del oficiu.
:: ii. Por carisma hereditariu al traviés de pretensiones efeutives de prestíu personal. 
:: iii. Por capacidá d'apropiación estamental, como monopoliu, de poderes de mandu políticos o hierocráticos.

{{cita|Magar la división en clases y la división n'estamentos coesisten nuna sociedá, yá que se trata d'estratos pertenecientes a dimensiones distintes (económica y social respeutivamente), sicasí esto, pa Weber ye posible calificar alternativamente a una sociedá como “clasista” o como “estamental”, bien seya que la so articulación social realícese preferentemente según clases o bien que lo faiga según estamentos. Y esto ta n'íntima rellación col grau de desenvolvimientu del mercáu.

N'efeutu, la organización estamental tien de resultes necesaria'l torgamientu de la llibre evolución del mercáu. Y esto na midida na que implica, de primeres, la posesión monopólica de ciertos bienes por dellos estamentos, garantizada llegal o convencionalmente, y per ende la sustraición de los mesmos al tráficu llibre, y per otru llau, el despreciu per parte del honor estamental de lo que ye específicu del mercáu: el regatio y l'arriquecimientu. “Toa sociedá estamental ye convencional, ordenada poles regles del tonu de vida; crea, poro, condiciones de consumu económicamente irracionales y torga d'esa manera la formación del mercáu llibre pola apropiación monopolista y por eliminación de la llibre disposición sobre la mesma capacidá adquisitiva”.

Por definición entós, el principiu estamental y el del mercáu opónense. L'orde estamental ye contrariu a la regulación puramente económica de la distribución del poder; vese amenaciáu por ésta –diz Weber–, pol fechu de que'l poder puramente económicu pueda otorgar el mesmu status que l'alcanzáu en virtú d'otros méritos (manera de vida, vezos, costumes, idees). D'equí la frecuente reaición de los miembros de los estamentos privilexaos contra la persecución de la ganancia y l'ésitu puramente económicu.&lt;ref&gt;Celia Duek y Graciela Inda, [http://mingaonline.uach.cl/pdf/racs/n11/art01.pdf &quot;La teoría de la estratificación social de Weber: un analís críticu&quot;], ''Revista Austral de Ciencies Sociales'' 11: 05-24, Universidá Austral de Chile, 2006, páxs. 18-19&lt;/ref&gt;}}

* '''Partíu políticu (partíu):''' grupu entamáu d'individuos destináu a ocupar espacios de poder y usu de la fuercia coercitiva dientro d'una sociedá. Los partíos o organizaciones polítiques representen un altu grau de racionalidá na aición social: riquen una planificación y los sos motivos son estratéxicos. Los tipos irracionales d'aición social nun tán dafechu escluyíos, sicasí. La tradición, el ciñu y l'ideoloxía son una parte operativa de los partíos. Weber esclaria que “partíu” tien d'entendese nel sentíu más ampliu del términu: un grupu que se caracteriza pola capacidá potencial d'imponer los sos intereses decidiendo o influyendo sobre'l conteníu de los mandatos públicos. Nun tien d'acutar se esti usu weberiano del términu namái al partíu políticu” modernu como organización pa entamar el personal político direutivu del Estáu: cualquier organización que cumpla estos requisitos, realizaos cabalmente na definición acutada del partíu políticu modernu, puede de la mesma ser considerada un partíu en sentíu ampliu. De la mesma los partíos en tanta faiciones pueden esistir non yá dientro d'un Estáu” sinón dientro d'un grupu social cualesquier en tantu nun tenga preasignadas les sos rellaciones de poder.&lt;ref&gt;Benno Netelenbos, &quot;A Weberian Perspective to understand Politics, Legitimacy, and Parties&quot;, Politicologenetmaal, 2010&lt;/ref&gt; 

:Los partíos namái son posibles dientro d'espacios “societalizados” que nun hayan pautado los sos venceyos políticos “comunitariamente” o por estatutos, que ye la condición por que los puestos de mandu nun se sustraigan a un “orde racional” y dispongan “d'un equipu de persones dispuestu a faelo cumplir”. Yá esistiendo esti últimu equipu (como ye'l casu de les [[burocracia|burocracies]] estatales de los [[Estáu-nación|estaos-nación]]), los partíos pueden buscar el so dominiu, teniendo o non la intención de que dichu poder permaneza acutáu a espresar les condiciones institucionales d'un ordenamientu llegal-racional.&lt;ref&gt;Max Weber, ''Ensayos de socioloxía contemporánea I'', Barcelona: Planeta-De Agostini, 1985, p. 164-166&lt;/ref&gt;

{{cita|Según la so organización, determinada sobremanera pola estructura de dominación prevaleciente na comunidá, los partíos pueden ser de tipu carismáticu (predomina la fe nel caudiellu), tradicional (preeminencia del apegu al prestíu social del señor), o racional (adhesión al dirixente y al so cuadru nomáu “con arreglu a la llei”), y esto determina'l tipu d'obediencia de los partidarios y del cuadru alministrativu.

De la mesma manera, l'adquisición de poder políticu puede tar en función d'atributos de diversu tipu qu'enconten la so llexitimidá (carismáticos, tradicionales y racionales). Esto ye, el poder político, al igual que'l poder social, pue ser consecuencia de cualidaes non racionales de los individuos, esto ye, de cualidaes distintes de les que determinen el poder económico. Sicasí, hai un tipu d'estratificación política que reflexa una distribución del poder en función de la racionalidá de les conductes (competencia, eficacia, idoneidad): la xerarquía burocrática correspondiente a la forma de dominación racional-llegal”. 

Anque Weber reconoz que los partíos pueden ser ''estamentales'' o ''clasistes'', esto ye, que pueden tar empobinaos predominantemente y de manera consciente por intereses d'estamentos o clases, aportuna en qu'esto nun ye lo qu'asocede de manera frecuente. Na práutica –sorraya– los partíos pueden dirixise d'una manera esclusiva al llogru del poder pal xefe y la ocupación de los puestos alministrativos en beneficiu de los sos propios cuadros (partíu de patronalgu), o tar empobinaos por fines oxetivos concretos o por principios astractos (partíos ideolóxicos {{{|=}}} concepciones del mundu).&lt;ref&gt;Celia Duek y Graciela Inda, [http://mingaonline.uach.cl/pdf/racs/n11/art01.pdf &quot;La teoría de la estratificación social de Weber: un analís críticu&quot;], ''Revista Austral de Ciencies Sociales'' 11: 05-24, Universidá Austral de Chile, 2006, páxs. 20-21&lt;/ref&gt;}}

Los intereses de clase y de status interactúan col ámbitu del ordenamientu xurídicu, el sable de la política. El poder político ye, obviamente, de cutiu basáu nos intereses de clase y de status. En tantu los partíos son les organizaciones del poder, la so finalidá ye la llucha pola dominación. Los partíos operen davezu nel dominiu políticu-llegal como un tipu ideal, una y bones les partíos pueden nun tar acutaos a esti campu. A pesar de que los partíos basar na clase y el status, polo xeneral entámense al traviés d'estes distinciones. Ye raru pa los partíos que se basen puramente nos intereses de clase o de status: yá que el poder político componer d'individuos con un estatus y una clase, los partíos van tender a reflexar estos complexos patrones d'intereses.&lt;ref&gt;Timothy Shortell, &quot;Weber's Theory of Social Class&quot;, Department of Sociology, Brooklyn College, CUNY&lt;/ref&gt;

Weber esclaria que la situación de clase” ta rellacionada cola situación de status” (honor y estilu de vida), pero cual tiende a determinar a cual nel llargu plazu va depender del tipu d'estratificación de que se trate.
Nes sociedaes estratificadas sobre la base de la clase, el mercáu como economía integrada polos distintos tipos de propietarios de recursos granibles contractualmente intercambiables, forma en derredor de sigo (sobre la base de la so “rellación cola producción y la so adquisición de bienes”), rellaciones comuñales de status y agrupaciones polítiques con accesu a los órganos públicos de coerción. 
Nes sociedaes estratificadas en base al status, les comunidaes de pertenencia sobre la base d'un honor adquiríu o heredáu, entamen o condicionen, en forma personalizada (sobre la base de “estilos de vida particulares”), la forma del accesu a los bienes económicos y la llexitimación interna de les funciones polítiques (cuando estes funciones nun s'atopen direutamente subsumidas feudalmente nuna estructura estamental, basada n'obligaciones de parentescu o xurídiques de vasallaxe como nel casu de l'aristocracia guerrera del occidente medieval).&lt;ref&gt;Paul Gingrich, [http://uregina.ca/~gingrich/318n2202.htm &quot;Class, Status, and Party&quot;], ''Classical Social Theory'', Sociology 318, November 20–27, 2002, Department of Sociology and Social Studies, University of Regina&lt;/ref&gt; 
L'autor nun llegaría a analizar la cuestión de sociedaes estratificadas en base al partíu, y tocantes a la cuestión del totalitarismu namái reparó la cuestión de la independencia de les burocracies ensin poner demasiada atención al peligru de l'asociación ente la subsunción y remodelación del Estáu en base un partíu nin la negativa vinculación d'ésta col lideralgu carismáticu y el sofitu ideolóxicu de mases.&lt;ref&gt;Juan José Linz, ''Sistemes totalitarios y réximes autoritarios''. Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales, Madrid: 2009&lt;/ref&gt;

L'autor esamina cómo, inclusive nes sociedaes clasistes burgueses gobernaes por monarquíes absolutes (qu'herieden la llexitimidá tradicional pa la preservación de les adscripciones estamentales) munchos miembros de l'aristocracia escareciendo de riqueza económica teníen sicasí un fuerte poder políticu, ente que munches families riques escarecíen de prestíu y poder porque nun yeren parte de l'aristocracia hereditaria. Reparó amás que, contrariamente a la visión avezada de Marx, la estratificación clasista basar en más que na simple propiedá sobre'l capital. Weber estremar en que nun ve les rellaciones de producción como'l factor fundamental d'esti tipu d'estratificación: señala como exemplu cómo los executivos corporativos controlen les empreses de les que de normal nun son dueños: el marxismu avezáu asitiaría a estes persones nel proletariáu a pesar de los sos elevaos ingresos por virtú del fechu de que vienden la so fuercia de trabayu en llugar de ser dueños del capital.&lt;ref&gt;Perlla Aronson, [http://biblioteca.clacso.edu.ar/Arxentina/iigg-uba/20140715053459/aronson01.pdf &quot;La visión weberiana del conflictu social&quot;], ''Conflictu Social'', Añu 1, Nᵘ0, Payares 2008, páxs. 117-118&lt;/ref&gt;

L'empirismu social weberiano la evolución histórica de la estratificación social nun sigue una lóxica de desenvolvimientu (como en Hegel y Marx)&lt;ref&gt;J. M. Bocheński, &quot;El desenvolvimientu dialécticu: monismu y determinismu&quot;, ''La filosofía actual'', Fondu de Cultura Económica, 1951, cap. 7, § Y, p. 85&lt;/ref&gt; sinón una irracionalidá interna que namái ye necesaria como eventu azaroso determinístico (como en Nietzsche y Freud).&lt;ref&gt;Marina Farinetti, [http://www.unse.edu.ar/trabajoysociedad/Farinetti.pdf &quot;Nietzsche en Weber: les fontes del sentíu y de la xirigonza de la vida&quot;], UNSAM. Una versión d'esti artículu foi publicada en Francisco Naishtat (ed.), ''L'aición y la política: perspectives filosófiques'', Gedisa, Barcelona, 2002&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ronald Beiner, ''Civil Religion: The Twentieth Century Confronts the Death of God'', [[Cambridge University Press]], 2010, cap. 29&lt;/ref&gt; Les estructures socioeconómicas, nel materialismu weberiano, nun son maneres de producción que tengan un desenvolvimientu dialécticu propiu nin una rellación orgánica ente los sos elementos, sinón que surden del entrecruzamiento contingente y azaroso de vectores sociales nun momentu y llugar específicu.&lt;ref&gt;Olena V. Smyntyna, [http://sk.sagepub.com/reference/time/n207.xml &quot;Social Evolution&quot;], ''Encyclopedia of Time: Science, Philosophy, Theology, &amp; Culture'', 2009, SAGE Publications.&lt;/ref&gt; Los ordenamientos sociales, que son causes y consecuencies unos d'otros nel tiempu, son episodios históricos que, pa Weber como para Marx, rexir por ciertes condiciones social y económicu de posibilidá. Sicasí, pa Weber, la razón de qu'estos ordenamientos tomen cualesquier de les sos llindaes formes posibles, depende non d'una necesidá interna, nin d'una lóxica estructural o determinismu orgánicu de les sos infraestructures (ontogenia social unillinial o multilineal), sinón d'un determinismu caóticu ya irracional de rellaciones causales que nun tán determinaos poles sos propies estructures (filoxenia social necesariamente multilineal),&lt;ref&gt;Paul A. Erickson &amp; Liam D. Murphy, [https://books.google.com.ar/books?id=CzbyAW-607MC&amp;pg=PA145 &quot;Multilineal&quot;], ''A History of Anthropological Theory'' (3rd ed.), [[University of Toronto Press]], 2008, part III, p. 145&lt;/ref&gt; entá cuando diches estructures muévanse dientro de ciertes llendes posibles sobre la base de los sos partes componentes, y entá cuando estes de la mesma pudieren siguir cierta racionalidá económica nos medios (como nel casu del capitalismu).&lt;ref&gt;Simon Clarke, [https://files.warwick.ac.uk/simonclarke/files/pubs/mmm2.pdf ''Marx, Marginalism and Modern Sociology''], Palgrave Macmillan, 1991, p. 222&lt;/ref&gt; La esistencia d'un camín dau resultante particular na hestoria, esplicar por un pasáu previu tamién particular que los sos elementos formaron una resultante específica, lo cual fai posible na socioloxía weberiana un nuevu preséu d'analís contrafáctico pa la comprensión de la hestoria:&lt;ref&gt;Gianfranco Poggi, &quot;Socioloxía y hestoria&quot;, ''Weber'', Alianza Editorial, 2006, cap. 2, § 6, páxs. 46-51&lt;/ref&gt; imaxinar una alteración nel orde de dichos elementos nel pasáu y dende esti cual sería los necesariu trayeutu futuru.&lt;ref&gt;Edgard Kiser and Margaret Levi, [https://books.google.com.ar/books?id=UyMXon0JmBsC&amp;pg=PA187 &quot;Using Counterfactuals in Historical Analysis&quot;], Philip Y. Tetlock and Aaron Belkin, ''Counterfactual Thought Experiments in World Politics'' (comp.), chap. 8, p. 187 y ss.&lt;/ref&gt; Autores plantegen qu'esto nun implicaría indeterminismu físicu dalgunu, una y bones la variación de les premises históriques ye imaxinable por una variación mínima na hestoria entera del mundu material por un cambéu dende'l so orixe, que faigan posible un cambéu en causes accidentales ensin rellación necesaria con causes sociolóxiques, que tengan un efeutu causal necesariu xenéticu sociológicamente relevante.&lt;ref&gt;Julian Reiss, [http://www.jreiss.org/papers/PSA2008_published.pdf &quot;Counterfactuals, Thought Experiments and Singular Causal Analysis in History&quot;], ''Philosophy of Science'', 76 (December 2009), páxs. 712-723&lt;/ref&gt; Como resultancia, la visión weberiana de la evolución de la estratificación social ye non yá pluricausal (yá que, salvu na so xénesis, tamién ye pluricausal el desenvolvimientu nel marxismu),&lt;ref&gt;Friedrich Engels, [http://www.marxists.org/espanol/m-y/cartes/y21-9-90.htm &quot;Carta a J. Bloch&quot;], 21 de sept. de 1890&lt;/ref&gt; sinón que caúna de les causes sigue un trayeutu contingente al respeutive de la so estructura interna.&lt;ref&gt;Fritz Ringer, [https://www.jstor.org/stable/3590761 &quot;Max Weber on Causal Analysis, Interpretation, and Comparison&quot;], ''History and Theory'', Vol. 41, Non. 2 (May, 2002), páxs. 163-178&lt;/ref&gt;

Tantu en Weber como en Marx les estructures sociales tienen una dinámica mesma independiente del pensamientu humanu (materialismu social), sicasí en Weber non yá esti materialismu autónomu aplicar a les infraestructures económiques sinón tamién a les superestructuras polítiques y culturales,&lt;ref&gt;Wolfgang J. Koschnick, [http://www.geocities.ws/veblenite/cult_evo.html &quot;Cultural Evolution&quot;, &quot;Social Evolutionism&quot; and &quot;Social Change&quot;], ''Standard Dictionary of the Social Sciences'', Munich, London, New York, Paris: Saur, 1992, vol. 2, part 1.&lt;/ref&gt; dándo-y asina a les causes ideolóxiques que rixen estes postreres el calter d'autonomía xenética, pero quitar el so calter espiritual rexíu por motivos oxetivos conscientes (esta visión ye al empar &quot;menos&quot; y &quot;más marxista&quot; que la de Marx).&lt;ref&gt;Gianfranco Poggi, &quot;Weber y Marx&quot;, ''Weber'', Alianza Editorial, 2006, cap. 3, § 5, páxs. 64-67&lt;/ref&gt; Tampoco'l materialismu weberiano esixe un desenvolvimientu tecnolóxico y social que siga una necesidá intrínseca como asocede coles fuercies granibles marxianas.&lt;ref&gt;Greg Satell, [http://www.digitaltonto.com/2011/how-technology-evolves/ &quot;How Technology Evolves&quot;], ''Digital Toronto'', 2011-03-20&lt;/ref&gt; De la mesma forma, en Weber el conflictu social ente estratos o &quot;llucha de clases&quot; tamién ye contingente respectu al desenvolvimientu históricu: 

{{cita|Como s'alvierte, la clasificación acuta'l calificativu de “social” p'aquellos grupos qu'ocupen un llugar na escala que nun varia col tiempu o que les sos alteraciones son mínimes. Ello supón que la propiedá ye de por sí camudable pos el so caltenimientu nun ta asegurada pa siempres. De la mesma, puede formase parte de la clase codalosa, pero a condición de que los bienes y servicios caltengan el so valor nel mercáu; de lo contrario, la pertenencia a esi coleutivu suspéndese. Sicasí, el proletariáu (especialmente'l de la industria mecanizada), la pequeña burguesía y la intelligentsia ensin propiedá, constitúin clases sociales nel sentíu específicu del términu, yá que los sos intereses tienden a homogeneizarse. Sicasí, d'ello nun deriva la llucha de clases: a xuiciu de Weber, la hestoria demuestra que quien tienen propiedá pueden perbién aliase colos sectores menos privilexaos. La contradicción de clases tiende a efeutivizarse cuando la propiedá enfrentar al esclasamientu, cuando les acreencias oponer a les deldes, situaciones que pueden conducir a verdaderes lluches revolucionaries.&lt;ref&gt;Perlla Aronson, [http://biblioteca.clacso.edu.ar/Arxentina/iigg-uba/20140715053459/aronson01.pdf &quot;La visión weberiana del conflictu social&quot;], ''Conflictu Social'', Añu 1, Nᵘ0, Payares 2008, páxs. 114-115&lt;/ref&gt;}}

Partiendo d'esta base, Max Weber resume la so visión xeneral de la hestoria económica y la so rellación cola estratificación social, y utiliza categoríes similares a les marxianas de &quot;producción pal usu&quot; y &quot;producción pal intercambiu&quot;, como ser les de &quot;economía consuntiva&quot; y &quot;economía codalosa&quot;, pa estremar los tipos d'estructura de clases onde la producción y la circulación atópense pautadas d'aquellos nos que la producción y circulación atópense coordinaes a posteriori pola mediación d'un mercáu:

{{cita|Los dos tipos fundamentales de toa economía son la consuntiva y la codalosa, que magar se topen ente sí enllazaes por delles formes de transición, son nes sos pures formes conceptualmente antagóniques. La economía consuntiva implica una aición económica empobinada a cubrir les mesmes necesidaes, yá sían les d'un Estáu, un individuu o una cooperativa de consumu. La economía codalosa, sicasí, implica una orientación nel sentíu de les probabilidaes de ganancia y, falando en términos más concretos, de les probabilidaes de ganancia por aciu el cambéu. [...]
La economía codalosa desenvuelve la so actividá económica de manera fundamentalmente distinta que la consuntiva, yá que nun se sofita, como ésta, na utilidá marxinal, sinón na rentabilidá (que de la mesma depende, a lo postrero de la constelación d'utilidaes marxinales nos postreros consumidores). [...]

De les considerancies qu'hasta equí enunciemos resulta una serie de consecuencies qu'afecten a les temes peculiares de la hestoria económica. Esta tien qu'investigar, en primer términu, el tipu de división y coordinación de les prestaciones. El so primer problema ye'l siguiente: ¿cómo se topen distribuídas, especializaes y combinaes les prestaciones económiques nuna determinada dómina, tantu nel aspeutu téunicu como nel económicu y, finalmente, en rellación a la ordenación de la propiedá y en combinación con ella? Dempués d'esti problema, qu'al empar plantega'l de les clases y desenvuelve, polo xeneral, la cuestión de la estructura de la sociedá, tien de plantegase otru: ¿trátase del aprovechamientu consuntivo o codalosu de les prestaciones y probabilidaes apropiaes? Darréu plantégase'l tercer problema, el de la rellación ente racionalidá ya irracionalidá na vida económica. La estructura económica actual racionalizóse n'alto grau, especialmente gracies a la xeneralización de la contabilidá, y per un sitiu y dientro de determinaes llendes, tola hestoria económica ye la hestoria del racionalismu triunfante, basáu nel cálculu. 

Nos periodos primitivos ye distintu'l grau de racionalismu económicu. Nun principiu atopamos el tradicionalismu, que s'enferrona a lo vieyo, a los costumes heredaes, y tresferir a otres dómines, entá cuando vaiga tiempu yá que perdieron la so primitiva significación. Namái con lentitú llegar a superar esti estáu de coses. Por esta razón la hestoria económica tien que cuntar, tamién, con elementos de calter extraeconómico. Ente éstos figuren: factores máxicos y relixosos —l'aspiración a consiguir bienes de salvación; políticos —l'enfotu de poder; estamentales— el pruyimientu por llograr honores.

Na actualidá la economía, en cuanto actividá codalosa, ye, en principiu, económicamente autónoma; namái s'empobina según puntos de vista económicos, y ye, n'alto grau, racional y calculadora. Pero siempres enfusen nesta racionalidá formal fenómenos materiales ya irracionales, fechos producíos, primero de too, pola forma de distribución de los ingresos que, en circunstancies, provoca una distribución materialmente irracional de los bienes (por casu, conforme a un criteriu material del “meyor suministru posible con mercaderías”); amás, por intereses de tipu domésticu y especulativu, que dende'l puntu de vista del negociu son de naturaleza irracional. Sicasí, la economía nun ye l'únicu sector cultural sobre'l cual desenvuélvese esta llucha de la racionalidá formal cola material. Tamién la vida xurídica conocer, nel bracéu esistente ente l'aplicación formal del derechu y el sentíu material de la xusticia. Otru tantu asocede nel arte: l'antagonismu ente arte clásico” y non clásicu, fuelga, a última hora, sobre'l bracéu que se produz ente la necesidá d'espresión material y los medios formales d'espresión. 

D'últimes convien alvertir que la hestoria económica (y de manera plena la hestoria de la llucha de clases&quot;) nun s'identifica, como pretende la concepción materialista de la hestoria [de Marx], cola hestoria total de la cultura. Ésta nun ye un arrecendor, nin una simple función d'aquélla; la hestoria económica representa más bien una subestructura ensin que'l so conocencia nun puede imaxinase verdaderamente una investigación fecunda de cualesquier de los grandes sectores de la cultura.&lt;ref&gt;Max Weber, ''Historia económica xeneral'', Fondu de Cultura Económica, 2011, páxs. 28, 29-30 y 37-39&lt;/ref&gt;}}

La noción d'estratu social en Weber ye indixebrable de la idea de qu'hai grupos pa los cualos la so aición coleutiva ta, nuna parte significativa, fundada n'intereses al respeutive de les posiciones en sí mesmes que los miembros d'esos grupos tienen na sociedá. 
Max Weber contribuyó a atender la complejización social d'occidente nel sieglu XX (apaición de [[clase media|capes medies]], [[burocracia]], etc) y entender dende una lóxica de l'[[aición social]] y la racionalidá. Desenvolvió una respuesta al enfoque más reduccionista del marcu metodolóxicu [[hegel]]iano de Marx lo mesmo que de la primacía del factor material económicu-teunolóxicu pa esplicar el capitalismu, al traviés de la so tesis sobre la [[La ética protestante y l'espíritu del capitalismu ética protestante]] pola cual el marcu cultural nun puede esplicase a partir de les infraestructures materiales de la economía como reproducción social, sinón que tien de buscase cuál ye la mesma materialidá y dinámica de la superestructura cultural, relixosa y política.&lt;ref&gt;Max Weber, ''La ética protestante y l'espíritu del capitalismu'', Fondu de Cultura Económica, 2011, páxs. 249-250&lt;/ref&gt;

=== Vilfredo Pareto ===

{{AP|Vilfredo Pareto}}

Vilfredo Pareto ye unu de los primeros sociólogos que, xuntu con Max Weber, introduz a les élites como un elementu causal xenéticu dientro de la organización social. Sicasí estes élites son descrites en términos estructurales dientro de la organización social, y non contingentemente al respeutive de la mesma nin capaz de modificar en forma voluntarista. Les élites nun surden a partir de la mera voluntá d'individuos aisllaos de xenerar organización que detenta poder, sinón que son anque tengan esta capacidá tienen de ser de la mesma productu d'estructures previes, sociales ya ideolóxiques, que se tienden a desenvolver dientro de la estructura social y que depués pueden llevar la so organización consciente del poder hasta la so execución:

{{cita|La sociedá estremar en grupos heteroxéneos y clases pero dientro de los grupos y clases y ente grupos y clases hai una intensa circulación vertical y horizontal. Los grupos y les clases tán en conflictu, pero tamién hai una llucha dientro d'estos grupos y clases. La parte del grupu o clase que trata de garantizar la hexemonía sobre'l so propiu grupu o de la so propia clase, o tamién al traviés de tolos grupos y toles clases, llámase la élite. La teoría de la élite pretende ser una xeneralización de la teoría de la llucha de clases.

Los individuos qu'amuesen una gran capacidá nes respeutives cañes de l'actividá social constitúin la capa cimera, polo xeneral toma forma nos que gobiernen, ente que'l restu formen la capa inferior, a la que pertenecen los gobernaos. Esta estratificación de la sociedá, acotada tamién pola distribución de la teoría de la riqueza, basar na naturaleza de los homes, nel papel de la fecundidá y la mortalidá de los grupos sociales y nuna serie d'otros factores; nun ye'l productu de les fuercies económiques o de capacidaes organizativas especiales. La desigualdá de estatus ente l'home ta determináu sobremanera pola posesión de ciertes capacidaes» na realización de cualquier actividá humana. La capacidá» ye la disposición natural del individuu pa sobresalir nuna actividá en particular. Ye dudosu qu'estes capacidaes» esistan na naturaleza nel estáu de determinismos ciegos. Son más bien el productu de les interaiciones sociales y les operaciones de socialización. Pareto dacuando fala del pesu del orixe social y de la téunica de la corrupción como mediu pa persones incapaces» qu'apuerten o s'atopen na élite, pero él ta convencíu de que la condición normal ye y sigue siendo la capacidá personal» socialmente formada.

Les élites pueden sobrevivir y siguir alantre siempres que s'anueven de cutio, esaniciando los elementos dexeneraos y aceptando nuevos elementos en ciertes proporciones dientro d'ellos. La circulación ente la capa inferior y la capa cimera –la movilidá– primero de too tien de ser vertical, escontra riba, pero tamién tien de ser baxa. Nun hai movilidá cuando nun ye a cencielles l'asimilación o la cooptación. El movimientu ye, por tanto, sinónimu d'equilibriu y de la llei que rixe la continuidá y la formación de les élites ta suxeta a un tipu de anaklasis o refraición. A pesar de que les élites pueden sumir por diversu razones (destrucción biolóxica, el cambéu psicolóxicu nes actitúes, la decadencia), hai dos maneres de caltener la estabilidá y la continuidá social: la eliminación de los que la ponen en dulda y polo tanto ponen en peligru l'orde social y l'esistencia de la élite, y/o l'absorción de los elementos de la clase regulada que puede ser útil o aplicable. Esti procesu de endósmosis, pol cual los elementos de la clase gobernada vienen formar parte de l'aristocracia del poder, ye «el fenómenu de la circulación social». La élite capaz ye la que s'anueva y remocica de cutio. Puede asoceder que los que s'oponen a la élite, col fin d'esaniciar a los sos adversarios nel poder, faigan usu del descontentu de les clases regulaes o bien utilicen la intervención estranxera. La clase nel poder entós tien que defendese. Astucia y la fuercia son necesaries, pero tamién ye necesariu llograr el consensu de la clase pasiva gobernada.&lt;ref&gt;Giovanni Busino, [https://ress.revues.org/730 &quot;The signification of Vilfredo Pareto's sociology&quot;], ''European Journal of Social Sciences'', XXXVIII-117, 2000, páxs. 217-228&lt;/ref&gt;}}

De la mesma, Pareto utiliza'l so analís de les élites y estender a les clases sociales y otros grupos que la so dinámica usualmente supondríase distinta a la de les élites. D'esta forma llegó al llamáu [[Principiu de Pareto]] basáu nel [[Índiz de Pareto]], qu'esplicaría una rellación constante y matemática ente dirixentes y empobinaos en tou grupu social.

Na ciencia política, la tríada formada por Vilfredo Pareto, [[Robert Michels]] y [[Gaetano Mosca]], ye considerada la iniciadora de la teoría [[Elitismu|elitista]] en ciencia política (en clara oposición a la visión [[Pluralismu políticu|pluralista]]), y los sos autores son descritos por [[James Burnham]], unu de los sos sistematizadores, como'l grupu de “los maquiavelistas”. El conceutu paretiano d'élite volvióse un elementu clave nes teoríes de la estratificación social y tamién na teoría política, sían estes como parte de visiones que secunden o s'oponen a la de Pareto al respeutive de la inevitabilidad del elitismu: [[Elmer Eric Schattschneider]], [[Charles Wright Mills]], [[Floyd Hunter]], [[G. William Domhoff]], [[Robert Putnam]], [[Thomas R. Dye]], [[Ralf Dahrendorf]], etc.

=== Thorstein Veblen ===

{{AP|Thorstein Veblen}}

Thorstein Veblen sentó les bases de la perspeutiva de la economía institucional cola so crítica de la teoría económica estática tradicional. Por enforma que Veblen foi un economista, tamién yera un sociólogu que refugó a los sos contemporáneos que consideraron a la economía como una entidá autónoma. Veblen, herederu de [[Gustav von Schmöller]], nun tuvo acordies colos sos colegues, como Karl Marx y n'especial [[Karl Polanyi]], que creíen que na sociedá mercantil la economía se autonomizó o “desencastró” de les rellaciones sociales pautables conscientemente, una y bones él creía firmemente que la economía atopábase encuallada de manera significativa nes instituciones sociales. En llugar de dixebrar la economía de les ciencies sociales, Veblen consideraba como estructurales a les rellaciones ente la economía y los fenómenos social y cultural. En términos xenerales, l'estudiu de la economía institucional analiza les instituciones económiques como'l procesu más ampliu de desenvolvimientu cultural. Ente que el institucionalismu económicu nunca se tresformó nuna importante escuela de pensamientu económicu, dexó a los economistes esplorar los problemes económicos dende una perspeutiva qu'incorporara los fenómenos social y cultural. Tamién dexó a los economistes entender la economía como una entidá evolutiva de racionalidá acutada.

La visión de Veblen sobre la estratificación social foi resumida na so obra de finales del sieglu 19, la Teoría de la clase ociosa (1899) onde estableció que la vida económica de la sociedá moderna ta basada na estratificación social de les sociedaes tribal y feudal, más que nel méritu, esto ye, na utilidá social y económico. Exemplos antropolóxicos de Thorstein Veblen indiquen que munchos de los comportamientos económicos de la sociedá contemporánea derivar de comportamientos correspondientes de la sociedá tribal, nel que los homes y les muyeres practiquen la división del trabayu en función del so grupu de estatus: nel altu estatus les persones practiquen la caza y la guerra, que son económicamente ocupaciones improductives, ente que les persones de baxa condición prauticaron l'agricultura y la manufactura, que son económicamente ocupaciones granibles.

* ''Ocupación''

:Pa Veblen, nuna sociedá estratificada, la división del trabayu inherente a la cultura bárbara de la conquista y la dominación, implica ocupaciones intensives en mano d'obra pal pueblu conquistáu, y ocupaciones de trabayu llixeru pa los conquistadores, que d'esta miente se converten na clase ociosa. Per otra parte, yeren socialmente pocu importantes ocupaciones granibles que yeren de mayor valor económicu pa la sociedá, ente que teníen más altu estatus les ocupaciones improductives (l'oficiu de les armes, el cleru, la banca, etc.); sicasí, n'ares de la cohesión social, la clase ociosa llevó a cabu de xemes en cuando el [[trabayu granible]] que contribuyó al funcionamientu de la sociedá. Sicasí, esi trabayu yera una participación más simbólica na economía qu'una producción económica práutica.

* ''La utilidá económica''

:Nel exerciciu de control políticu premoderno, la clase ociosa retuvo, según Veblen, el so altu estatus social por aciu la coerción direuta ya indireuta, por acutar pa sí l'oficiu de les armes, y asina retuvo armes y habilidaes militares de les clases sociales inferiores. Tal división del trabayu (utilidá económica) dictó les clases más baxes dependiendo de la clase ociosa, y asina establecida y xustificada, perpetúase'l papel de la clase ociosa como'l defensores de la sociedá contra los enemigos naturales, y sobrenaturales porque'l cleru tamién pertenecía a la clase ociosa. Nel tiempu, la sociedá contemporánea nun reemplaza psicolóxicamente l'estadiu tribal de la división del trabayu, sinón qu'a cencielles desenvolvió distintes formes de “división del trabayu por status”. Mientres el periodu medieval namái los nobles terratenientes teníen el derechu a cazar y portar armes como soldaos (el status y los ingresos yeren paralelos). De la mesma, na sociedá contemporánea, los trabayadores cualificaos de la clase obrera polo xeneral págase-yos un ingresu, de los salarios, que ye inferior a la renta paga, nel sueldu, a los profesionales educaos, inxenieros, xerentes, vendedores, emplegaos de personal, etc., que la so importancia económica ye indireutamente granible pal conxuntu de la sociedá (ingresos y status siguiríen siendo tamién paralelos).

* ''La emulación pecuniaria''

:Otra tesis de Veblen ye que, pa consiguir, retener y llograr un mayor estatus social dientro de la so clase social, les persones de baxu estatus emulen a los miembros respetaos d'altu estatus de la so clase socioeconómica, consumiendo más del preciu normal de los productos poles marques de bienes y servicios percibíos como productos de meyor calidá en tantu d'una clase social más alta. Na llucha por un mayor estatus social, la xente merca productos d'altu estatus (bienes y servicios) de los cualos nun pueden dexase'l luxu, a pesar de la disponibilidad de productos algamadizos, yá que son percibíos como de menor calidá y menor prestíu social y polo tanto d'una clase social más baxa. Nuna sociedá de consumu, l'empresariu yera l'últimu miembru de la clase ociosa, un bárbaru qu'utilizaba la so maña (visión pa los negocios) y les habilidaes competitives (comercialización) p'aumentar les ganancies, por aciu la manipulación de la ufierta y la demanda ente les clases sociales y los sos estratos, pa los mesmos productos a precios distintos.&lt;ref&gt;Thorstein Veblen, “The Theory of the Leisure Class”, en: Reinhard Bendix y Seymour Martin Lipset, ''Class, Status and Power: A Reader in Social Stratification'', Free Press, Glencoe, Illinois, 1953, páxs. 35-45&lt;/ref&gt;

=== Pitirim Sorokin ===

{{AP|Pitirim Sorokin}}

El sociólogu Pitirim Sorokin intentó sistematizar toles formes d'estratificación esistentes o inclusive posibles en cualquier rellación social, pa depués analizar cuálos son relevantes dientro d'una estructura social. Pa esto estremó diversos tipos de vinculación: de superior a inferior, de más alto a más baxu, de dominantes a subordinaos, de dirixentes a empobinaos, de privilexaos a descalificaos, etc. Asina dedució que nun se puede analizar la sociedá como una estructura d'un solu pisu” sinón en “dellos pisos”. Recién de clasificación de los estratos puede pasar a analizase'l so calter de clase, estamentu, clase, partíu, etc. La so clasificación ye trupa y complexa y remite a la so obra, pero'l so enumeración resultó de la siguiente forma:

1) Estratos reales entamaos, oficiales y non oficiales, aparentemente entamaos, y seudo-estratos nominales, estadísticos (pluralidaes)

2) Estratos intragrupales y intergrupales

3) Estratos venceyaos (abiertos non hereditarios o zarraos hereditarios) y multivinculados (abiertos non hereditarios o zarraos hereditarios) dambos que se subdividen de la mesma en solidarios, antagónicos y neutrales.&lt;ref&gt;Pitirim A. Sorokin, ''Sociedá, cultura y personalidá'', Madrid: Aguilar, 1960, páxs. 425-426&lt;/ref&gt;

=== Talcott Parsons ===

{{AP|Talcott Parsons}}

Pal enfoque funcionalista, la estratificación social tien de considerase como “la ordenación (ranking) diferencial de los individuos humanos que componen un sistema social dau y l'orde de superioridá o inferioridá que guarden sobre ciertos aspeutos socialmente importantes”.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Parsons|nome=Talcott|enllaceautor=|títulu=Un enfoque analíticu de la teoría de la estratificación social|url=|fechaaccesu=|añu=1940|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; 

Nesti contestu, d'alcuerdu a Parsons, tien de considerase la evaluación moral como'l criteriu central que rixe la estratificación, de manera tal, qu'ésta correspuende a un sistema d'allugamientos (escales) ordenáu d'alcuerdu a la valoración (prestíu o desaprobación, como casos estremos) que se realiza en redol a la posición y l'actuar de los individuos al respeutive de aspeutos consideraos socialmente significativos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Sémbler|nome=Camilo|enllaceautor=|títulu=Estratificación social y clases sociales. Una revisión analítica de los sectores medios.|url=|fechaaccesu=|añu=2006|editorial=CEPAL|isbn=|editor=|ubicación=Santiago de Chile|páxina=15|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; La estratificación ye entós pa Parsons una valoración: ye l'atribución d'un valor cualesquier dientro d'una escala d'estratificación al individuu, valor que correspuende a la reconocencia de lo qu'ésti apurre al sistema, esto ye, de la so función nel sistema.

Na midida na que un sistema ta estratificado según les contribuciones que los sos integrantes apúrran-y, ye esperable una correlativa diferenciación nos pagos llograos. El principiu que regula ye'l de que'l pagu seya proporcional al méritu. N'otres pallabres, la posición na xerarquía de la escala d'estratificación social equival a un pagu, y ésta depende del méritu de cada individuu perteneciente al sistema.

Inferir polo tanto que cierta desigualdá ye necesaria porque contribúi a que les posiciones más importantes sían ocupaes poles persones más cualificaes. Esta idea tiende a xustificar les desigualdaes institucionalizaes, consiste en presentar los beneficios, el poder y el prestíu como recursos adquiríos lexítimamente polos individuos sobre la base de les sos cualidaes y esfuercios. Ye necesariu que lo qu'apaez como beneficiu, poder, prestíu y privilexu personales, seya concebíu como'l pagu lexítimu por un esfuerciu fayadizu. Y que los demás convencer de que la miseria, el despreciu y l'impotencia que-yos correspuende na repartida son la xusta remuneración de la pequeña parte que los sos modestos talentos déxen-yos tomar nel progresu de la especie humana. &lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://revista-theomai.unq.edu.ar/NUMBERO%2029/8-Duek-Inda.pdf|títulu=La teoría de la estratificación social de Parsons: una arquiteutura del consensu y de la estabilización del conflictu|apellíos=Duek|nome=Celia|fecha=2014|publicación=Estudio críticos sobre Sociedá y Desarrollu|fechaaccesu=30-1-17|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;

=== Charles Wright Mills ===

{{AP|Charles Wright Mills}}

Charles Wright Mills revisó ya incorporó a les idees marxistes l'analís de [[Vilfredo Pareto]] y [[Gaetano Mosca]] p'analizar la distribución del poder n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;Doob&quot;&gt;{{cita llibru | títulu=Social Inequality and Social Stratification in US Society | publisher=Pearson Education Inc. | last=Doob | first=Christopher | añu=2013 | location=Upper Saddle River, New Jersey | page=38 | isbn=978-0-205-79241-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mills1956&quot;&gt;{{cita llibru | títulu=The Power Elite | publisher=[[Oxford University Press]] | last=Mills | first=Charles W. | añu=1956 | location=London}}&lt;/ref&gt; Mientres compartía la reconocencia de Marx d'una clase rica y poderosa dominante, Mills cree que la fonte d'esi poder nun mora namái nel ámbitu económicu, sinón tamién nel ámbitu político y militar.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt; Mientres la década de 1950, Mills afirmó que cuasi naide sabía de la esistencia de la élite del poder, y que dellos individuos (incluyíos los mesmos de la élite) desconocíen la idea de tal grupu, y otres persones vagamente creíen qu'esistía una pequeña formación d'una élite de poder.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt; &quot;Dellos individuos prominentes sabíen que'l Congresu dexara un puñáu de líderes políticos pa tomar decisiones crítiques sobre la paz y la guerra, y que los dos bombes atómiques fueron llanzaes sobre Xapón en nome de los Estaos Xuníos, pero nin ellos nin naide sabíen que fueren consultaos&quot;.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt;

Los individuos de clase alta que reciben educación d'élite suelen tener los antecedentes esenciales y los contactos pa entrar nos trés cañes de la élite del poder: la direición política, el círculu militar, y l'élite empresarial&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt;

* ''La direición política''

:Mills sostuvo que, antes del final de la Segunda Guerra Mundial, los líderes de les corporaciones fixéronse más prominentes dientro de la esfera política, xuntu con una amenorgamientu en tomar de decisiones el centru ente los profesionales de la política.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt;

* ''El círculu militar''

:Mientres los años 1950 y 1960, la creciente esmolición pola guerra dio llugar a altos mandos militares y cuestiones rellacionaes con financiamientu de la defensa y la formación del personal militar convertise nuna prioridá dientro de los Estaos Xuníos. La mayoría de los políticos prominentes y líderes corporativos fueron firmes defensores de los gastos militares.

* ''La élite corporativa''

:Mills esplica que mientres la década de 1950, cuando se reconoció la importancia militar, los líderes corporativos prominentes trabayaron colos militares qu'apoderaben el desenvolvimientu de les polítiques. Los líderes corporativos y oficiales militares d'altu rangu sofitáronse entós mutuamente l'unu del otru.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Mills1956&quot; /&gt;&lt;sup&gt;[pp.&amp;nbsp;274–276]&lt;/sup&gt;

Mills amuesa que la elite del poder tien un &quot;nucleu internu&quot; compuestos d'individuos que son capaces de pasar d'una posición de poder institucional a otra; por casu, un prominente oficial del exércitu que se convierte nun asesor políticu o un políticu poderosu que se convierte nun executivu d'una empresa.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt; Estes persones tienen una mayor conocencia y una mayor amplitú de los intereses que los sos colegues. Banqueros y financieros prominentes, que Mills considera cuasi profesionales intermediarios de los asuntos económicos, políticos y militares, son tamién miembros de l'alma central de la élite.&lt;ref name=&quot;Doob&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Mills1956&quot; /&gt;&lt;sup&gt;[páxs. 288–289]&lt;/sup&gt;

=== Pierre Bourdieu ===

{{AP|Pierre Bourdieu}}

Bourdieu sostién que les sociedaes modernes subdividir n'espacios sociales con regles propies y autonomía relativa, a los que denomina campos. Los campos son les distintes configuraciones de clases o rellaciones sociales. Bourdieu esplicar como si fueren una rede onde les rellaciones son necesaries. Los axentes sociales pueden representase, d'esta miente, nuna exa de coordenaes, a mayor o menor distancia de los distintes capitales en xuegu. Estes posiciones de los individuos funcionen con pareyes d'oposiciones, p, ej: probe/ricu, valiente/cobarde. Asina podemos analizar les diferencies nos individuos, según el campu nel que s'atopen. Bourdieu estrema ente trés principales formes de capital: [[capital económicu]], [[Capital social (socioloxía)|capital social]], [[Capital cultural (socioloxía)|capital cultural]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Bourdieu|nome=Pierre|títulu=Poder, Derechu y Clases Sociales|añu=1983|editorial=Desclée|isbn=978-8433014955|páxines=131-164|capítulu=Les Formes de Capital}}&lt;/ref&gt; Más palantre, va añedir a la llista'l capital simbólicu.

=== Erik Olin Wright ===

{{AP|Erik Olin Wright}}

Wright considera que, amás de los bienes de capital qu'había consideráu Marx, nes sociedaes de capitalismu avanzáu tamién podemos falar de bienes d'organización y de bienes de cualificación. Los primeres referir a la posición xerárquica na empresa, ente que los segundos faen referencia a les credenciales educatives. Dambos bienes dexen a quien los detentan esplotar al restu de la fuercia de trabayu, pero coles mesmes, los sos propietarios son esplotaos por quien detentan los bienes de capital. Esto fai que les nueves clases medies topar en posiciones contradictories y que, dependiendo de les carauterístiques de cada formación social, empobínense más escontra una conciencia proletaria o a sofitar al capital.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Wright|nome=Erik Olin|enllaceautor=|títulu=Clases|url=|fechaaccesu=|añu=1994|editorial=Sieglu XXI|isbn=|editor=|ubicación=Madrid|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==


* [[Llucha de clases]]
* [[Movilidá social]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==

* Bendix, R., y S. M. Lipset (editores): ''Clase, status y poder''. Madrid: Euramérica, 1972.
* Grusky, D. B. (editor): ''Social stratification. Class, race and gender in sociological perspective''. Boulder: Westview Press, 1992.
* Tumin, M. M.: ''Estratificación social. Formes y funciones de desigualdá''. Méxicu: Tríes, 1975.
* Giddens, Anthony: ''Socioloxía''. Madrid: Alianza Editorial, 1998.
* ''Gran Enciclopedia Larousse Universal'' (24 tomos más suplementos), Barcelona: Plaza y Janés, 1983.


{{Tradubot|Estratificación social}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Socioloxía]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cmb3sxb0yufruda9qe1michjw3do8n9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Conquista del Perú</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97473</id>
    <revision>
      <id>3703449</id>
      <parentid>3697221</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:43:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="176453" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar
|nome = Conquista de Perú |imagen
= Montaje 2 conquista del Peru.png
|descripción_imaxe = D'izquierda a derecha: Los [[Trelce de la Fama]]; [[Francisco Pizarro]] nel so segundu viaxe al [[Perú]]; [[captura d'Atahualpa]]; asesinatu de [[Huáscar]]; acumuladura d'oru y plata nel [[Cuartu del Rescate cuartu del rescate]] tres l'alcuerdu hispanu-inca de non agresión; execución y conversión d'Atahualpa; [[Sitiu del Cuzco]]; saquéu y destrucción del [[Coricancha|Templu del Sol]]; [[Tercer batalla de Tiocajas|batalla de Tiocajas]] mientres la invasión a [[Quitu]].
|fecha = [[1529]] - [[1572]] (43 años)
|casus = [[Captura d'Atahualpa|Asesinatu d'Atahualpa polos españoles]]
|llugar = Actuales territorios de [[Perú]] y [[Ecuador]]
|resultáu = Victoria [[España|española]] y entamu del procesu del esmantelamientu del [[Imperiu Incaicu]].
|campaña =
}}
La '''Conquista de [[Perú]]''' ye'l procesu históricu d'[[Invasión al Tahuantinsuyo|anexón]] del [[Imperiu incaicu]] o Tahuantinsuyo al [[Imperiu español]].

Tradicionalmente, considérase que s'empecipió'l [[16 de payares]] de [[1532]] cuando un [[exércitu incaicu]] axuntar en [[Cajamarca]] colos [[conquistadores españoles]] encabezaos por [[Francisco Pizarro]], a pocu de rematar la [[Guerra civil incaica|guerra civil]] ente los dos herederos al tronu inca, [[Huáscar]] y [[Atahualpa]] (fíos del inca [[Huayna Cápac]]). En dichu alcuentru, Atahualpa, qu'entá celebraba'l so trunfu sobre Huáscar, foi [[Captura d'Atahualpa|tomáu presu polos españoles]] y meses dempués foi executáu, el [[26 de xunetu]] de [[1533]]. Depués los españoles, aliaos colos cañaris, chachapoyas y otres etnies hasta entós vasalles de los inques, colaron al [[Cuzco]], la capital del imperiu, onde ingresaron el [[14 de payares]] de 1533 y proclamaron como nuevu monarca inca a [[Manco Inca]], col enfotu de convertilo nun rei títere. Pero puestu Manco encabezó una guerra de reconquista, sitiando'l Cuzco y l'acabante fundar ciudá de [[Lima]] ([[1536]]). Anque causaron grandes baxes a los españoles, Manco tuvo finalmente que retirase a los montascosos montes de Vilcabamba, onde instaló la sede de la monarquía incaica ([[1538]]), ente que'l restu del territoriu yera ocupáu polos españoles, que llevaron alantre'l procesu d'asentamientu y colonización. El reináu d'estos ''[[inques de Vilcabamba]]'' duraría hasta [[1572]], cuando'l [[Virréi de Perú|virréi]] [[Francisco de Toledo]] executaría al postreru d'ellos: [[Túpac Amaru I]]. La conquista del imperiu incaicu duró pos, en propiedá, cuarenta años (1532-1572).

== Antecedentes ==

=== El primer alcuentru ente europeos ya inques ===
[[Felipe Guamán Poma de Ayala]], cronista mestizu (entamos del sieglu XVII), afirma que l'inca [[Huayna Cápac]] tuvo un alcuentru nel Cuzco col conquistador [[Pedro de Candía]] (griegu al serviciu d'España), lo cual sería los primer contautu direutu de los europeos col Imperiu inca. Ello tuvo d'asoceder non antes de 1526. Dizse que la entrevista foi utilizando señes, según la cual l'Inca interpretó que Candía comía oru, polo que-y brindó oru en polvu{{ensin referencies}} y depués dexó-y colar se. Pedro de Candía llevóse consigo a un indiu huancavilca a España y presentar al rei, siendo depués traíu de vuelta al [[Tahuantinsuyo]] por que fixera d'intérprete. Esti indiu sería conocíu depués como [[Felipillo]]. L'informe de Candía, según Guamán Poma, afaló a numberosos aventureros españoles a colar escontra'l Nuevu Mundu.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Guamán Poma de Ayala, ''Nueva crónica y bon gobiernu'', Tomu 1. Biblioteca Ayacucho. Caracas, 1980. En [http://www.bibliotecayacucho.gob.ve/fba/index.php?id=97&amp;backPID=103&amp;begin_at=64&amp;tt_products=75 Formatu PDF], páxs.353-356.&lt;/ref&gt; Sicasí, considérase que la crónica de Guamán Poma contién datos erróneos y que esti alcuentru ente Candía y Huayna Cápac nun ye sinón una lleenda.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://books.google.es/books?id=Doa7GUglXpsC&amp;pg=PA260&amp;dq=Pedro+de+Cand%C3%ADa+Huayna+Capac+Guaman+Poma&amp;hl=es&amp;ei=eIkhTpepBIek8QOb7NyfAw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false |títulu=Historia de l'antropoloxía indixenista: Méxicu y Perú Anthropos Editorial, 1994 }}&lt;/ref&gt;

Un autor modernu, [[José Antonio del Busto]], refier que'l primer alcuentru de los europeos col imperiu incaicu produciríase en realidá ente 1524 y 1526, cuando'l portugués [[Aleixo Garcia|Alejo García]], xuntu con un grupu de los sos compatriotes atraíos pola lleenda del Rei blancu” o Reinu de la plata, avanzó dende'l Brasil percorriendo los actuales territorios de Paraguái y Bolivia, hasta internase en suelu del [[Tahuantinsuyo]]. Inclusive, Alejo García habría comandando una fuercia de 2.000 indios chiriguanas y guarayos, qu'asaltaron la fortaleza incaica de Cuscotuyo y aniquilaron la so guarnición. Dicha fortaleza marcaba la llende oriental del imperiu incaicu, protexendo la provincia de Llamargues (nel [[Collasuyo]]) de les meyores de les tribus de los chiriguanas. El cronista [[Pedro Sarmiento de Gamboa]], cuenta, efeutivamente, que mientres el reináu de Huayna Cápac los chiriguanas asaltaron dicha fortaleza, polo que l'inca mandó tropes al mandu del xeneral Yasca, que llograron repeler a los invasores, anque nun menta la presencia d'Alejo García. Ésti entamó depués la torna, cargáu d'un ricu botín ya inclusive informó a Martín Alfonso de Sousa, gobernador de San Vicente de Brasil, güei Santos, sobre la esistencia d'un opulento reinu escontra l'oeste de la so gobernación. Pero'l portugués y los sos compañeros acabaron siendo asesinaos polos sos propios aliaos indios, na vera izquierda del ríu Paraguái, sumiendo tamién el so botín y les pruebes de la esistencia del imperiu incaicu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=15}}

=== Situación del Imperiu incaicu ===
{{AP|Guerra civil incaica}}
En 1527, cuando'l españoles topábense esplorando les mariñes norteñas del imperiu incaicu, l'inca Huayna Cápac y el so herederu [[Ninan Cuyuchi]] morrieron por causa de una rara enfermedá,{{harvnp|Rostworowski|1999|p=171}} que dellos autores atribúin a la [[viruela]] trayida colos europeos.

Tres l'anarquía posterior al decesu del Inca, [[Huáscar]] asumió'l gobiernu por orde de los ''oreyones'' (nobles) de [[Cuzco]], quien creíen que la so esperiencia como vice-gobernante yera abonda p'asumir el mandu. Huáscar, esmolecíu pol escesivu poder que tenía los so hermanu Atahualpa na rexón de Quito, onde yera sofitáu polos xenerales [[Quizquiz]], [[Rumiñahui]] y [[Challcuchima]], ordenó a Atahualpa que-y rindiera vasallaxe. Pero ésti reaccionó entamando un exércitu y declarándo-y la guerra. L'enfrentamientu, qu'habría de durar trés años, remató cola victoria d'Atahualpa y la captura y posterior muerte de Huáscar.{{harvnp|Rostworowski|1999|pp=170-197}}{{harvnp|Espinoza Soriano|1997|pp=104-110}}

=== Situación d'España ===
En 1479 producióse la unidá de los reinos más importantes de la península ibérica: Castiella y Aragón, al traviés del matrimoniu de los sos respeutivos reis: Sabela I y Fernandu VI, más conocíos como los [[Reis Católicos]]. La nobleza dexó de ser señorial y fíxose cortesana, al serviciu del rei. La unidá d'España complementar cola conquista del reinu moru de Granada, en 1492. Esi mesmu añu asocedió'l [[descubrimientu d'América]], qu'amplió l'horizonte territorial al naciente Estáu. Nel planu económicu, España entró nun periodu de paulatina decadencia, por cuenta de los siguientes factores:
* La tierra recuperada de los moros pasaron, nel so mayor parte, a manes de la Ilesia, de los señores feudales, órdenes de caballería, etc, qu'escarecieron d'interés por ameyorar la producción d'abonu.
* La espulsión de los horticultores moru y moriscu influyó nel atrasu téunicu y l'abandonu del sistema de riego, que contribuyó a la decadencia de l'agricultura.
* Xuntu cola agricultura aparra tamién la manufactura, mayormente por cuenta de la escasez de mano d'obra calificada, falta de capitales y escesu tributariu.

Nel aspeutu social, había fondes diferencies. Esistíen nobles y plebeyos y dientro de cada clase social una serie de categoríes menores. Tocantes a la mentalidá, los españoles que pasaron al América, taben influyíos poles idees medievales y renacentistes. De credo [[Ilesia católica|católicu]], creíen a pie fitu que Dios destinar a conquistar y evanxelizar a los habitantes de les tierres descubiertes en ultramar.

== Viaxes exploratorios ==

=== Los españoles en Tierra Firme === 
[[Ficheru:AGHRC (1890) - Carta II - Divisiones coloniales de Tierra Firme, 1538.jpg|thumb|250px|Divisiones coloniales de Tierra Firme.]]
Tres viaxar descubridores de [[Cristóbal Colón]], los españoles fuéronse asitiando nes islles de les Antilles y dedicáronse a esplorar les mariñes septentrionales d'[[América Central]] y [[América del Sur]], territoriu al que llamaron [[Reinu de Tierra Firme|Tierra Firme]].{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=1}}

En 1508 la corona española estremó a Tierra Firme en dos circunscripciones, con mires a la so colonización, teniendo como exa'l [[golfu de Urabá]]:{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=77-78}}
* Veragua, futura [[Castiella d'Oru]], qu'entendía los territoriu al oeste del golfu de Urabá hasta'l [[Cabu Gracies a Dios]] (na frontera ente los actuales estaos d'Hondures y Nicaragua). Ye dicir les actuales mariñes de Nicaragua, Costa Rica y Panamá. Foi concedida a [[Diego de Nicuesa]].
* [[Provincia de Nueva Andalucía|Nueva Andalucía]], llamada tamién Urabá, qu'entendía los territoriu al este del golfu de Urabá hasta'l [[Cabu de la Vela]], na península de la Guajira, ye dicir l'actual mariña atlántica de Colombia. Foi concedida al capitán [[Alonso de Ojeda]].

Dambos conquistadores, Nicuesa y Ojeda, partieron escontra les sos provincies dende la islla de [[La Española]] (Santu Domingu), que daquella yera'l centru de les operaciones de los españoles nel Nuevu Mundu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=78}}

Nicuesa tomó posesión de la so gobernación en 1511, onde fundó [[Nombre de Dios (provincia de Colón)|Nombre de Dios]], pero hubo d'enfrentar lo montascosu del territoriu y l'hostilidá de los indíxenes.

Pela so parte, Ojeda desembarcó na actual [[Cartagena de Indias]] y en soportando un reciu combate colos indíxenes, fundó'l fuerte de San Sebastián. Mancáu gravemente, Ojeda retornó a La Española, dexando al mandu del fuerte a un entós escuru soldáu llamáu [[Francisco Pizarro]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=79}} Dende La Española, Ojeda unvió refuerzos al mandu del bachiller [[Martín Fernández de Enciso]], que partió al mandu d'una armadía na que viaxaba de polizón [[Vasco Núñez de Balboa]], que llueu habría de tener figuración na empresa conquistadora. Tando n'alta mar, Enciso zarapicar con un bergantín, onde diben Pizarro y unos cuantos sobrevivientes de la espedición de Ojeda, que decidieren abandonar el fuerte de San Sebastián y retornar a La Española. Pizarro, contra la so voluntá, xunir a les huestes de Enciso y xuntos retornaron a Tierra Firme.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=79-82}}

Enfusándose más al oeste del golfu de Urabá, en territoriu que llegalmente pertenecía a Nicuesa, Enciso fundó la villa de [[Santa María la Antigua del Darién]] (o a cencielles L'Antigua), el primer asentamientu estable del continente americanu (1510).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=82-83}} Enciso, convertíu n'alcalde, fíxose llueu odiosu pol so despotismu. Balboa perfilóse entós como caudiellu de los descontentos y apregonó que al tar el nuevu pobláu asitiáu en territoriu de Nicuesa, Enciso nun yera sinón un usurpador. L'autoridá de Enciso amenorgó entá más cuando los colonos nomaron como alcaldes a Balboa y a Martín de Zamudio. Enciso foi unviáu presu a España, onde llegó en 1512.

Pela so parte, Nicuesa, enteráu d'estos sucesos, partió dende Nombre de Dios escontra L'Antigua, pero a la selmana de la so apuerto foi arrestáu y quitáu del mandu por Balboa. Contra la so voluntá foi embarcáu en 1511, camín de La Española, pero nun se supo más d'él. Debió de morrer mientres el trayeutu nel mar.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=84}}

=== El descubrimientu del Mar del Sur ===
[[Ficheru:Balboa Voyage 1513.PNG|250px|thumb|right|Ruta del viaxe de Núñez de Balboa al Mar del Sur en 1513.]]
Foi según Balboa convertir nel únicu caudiellu de los colonos de Tierra Firme. Foi tamién el primeru en recibir noticies d'un fabulosu imperiu asitiáu más al sur, pel llau onde s'abrir un inmensu mar. Les cróniques cunten que, nuna ocasión, tando un grupu d'españoles riñendo por una pequeñu cantidá d'oru, alzóse la voz de Panquiaco, el fíu del cacique Comagre, quien -yos increpó:{{Cita|«''¿Qué ye esto cristianos? ¿Por tan poca cosa reñéis? Si tanta gana tenéis d'oru... yo voi amosavos provincia onde podáis cumplir el vuesu deséu; pero ye menester pa esto que síais más en númberu de los que sois, porque habéis de tener pendencia con grandes reis, que con muncho esfuerciu y rigor defenden les sos tierres''».}} Y a los dicir esto señaló escontra'l sur, añediendo qu'ellí había un mar{{Cita|«''onde saleen otres xentes con navíos o barcos... con veles y remos''». ([[Bartolomé de las Casas]], ''Historia de les Indies'', llibru III, cap. XLI).{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=7}}}}

Balboa tomó bien en serio la información y entamó una espedición que partió de L'Antigua con direición al oeste. En cruciando l'istmu metanes una penosa travesía, el 25 de setiembre de 1513 columbró un gran mar, al que denominó [[Mar del Sur]], que nun yera otru que l'[[Océanu Pacíficu]]. Foi este un momentu crucial pa la historia de la conquista de Perú, pos a partir d'entós la meta de los españoles foi avanzar más escontra les mariñes meridionales, en busca del imperiu ricu n'oru mentáu por Panquiaco.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=8}}

=== Primeros intentos de llegar al Perú ===
Foi según l'istmu de Panamá quedó convertíu de fechu nel nuedu de la conquista y colonización d'América del Sur. Balboa foi nomáu Adelantráu de la Mar del Sur (1514){{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=86}} y entamó una espedición destinada a avanzar poles mariñes del Mar de Sur. Pa tal efeutu empezó a construyir una flota. Pero nun llegó a cristalizar esti proyeutu pos venció ante les intrigues qu'urdieron contra él los sos enemigos dende España. N'efeutu, el depuestu bachiller Enciso, al aportar a España presentó la so quexa ante'l rei, sosteniendo que Balboa nun tuviera facultá pa deponelo como alcalde. La Corona, faciéndose ecu de los reclamos de Enciso, nomó a [[Pedro Arias Dávila]] o Pedrarias como gobernador de les nueves tierres conquistaes. Ésti aportó al mandu d'una espedición de más de 2000 homes, la más numberosa y completa que saliera d'España pal Nuevu Mundu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=89}}
[[Imaxe:Execution of Balboa.jpg|thumb|250px|Execución de Vasco Núñez de Balboa.]]
Pedrarias, home sanguinario y astutu, buscó la manera d'esaniciar a Balboa; finalmente, acusar de combalechadura y ordenó el so apresamientu. Esta orde cumplir un piquete al mandu de Pizarro. Balboa foi lleváu de regresu a L'Antigua, onde Pedrarias y l'alcalde Gaspar de Espinoza aceleraron el so xuiciu, siendo condergáu a muerte y degolláu en Acla (1519).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=103}} Tal foi'l murnia final del descubridor del Mar del Sur, que de sobrevivir convirtiérase, ensin dulda, nel descubridor y conquistador del [[imperiu incaicu]].

Pedrarias dedució la gran importancia que tendría la Mar del Sur o Océanu Pacíficu pa los futuros descubrimientos y conquistes, y decidió treslladar la sede de la so gobernación a [[Panamá]], que fundó pa tal efeutu'l 15 d'agostu de 1519. A partir d'entós, esta villa, que llogró'l títulu real de ciudá en 1521, vieno ser la llave de comunicaciones col Pacíficu y la puerta por onde s'entraría al Perú.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=13}} [[Nombre de Dios (provincia de Colón)|Nombre de Dios]] foi'l puertu destináu a ponelo en comunicación col Atlánticu.

Les noticies de la esistencia d'un imperiu con enormes riqueces en [[oru]] y [[plata]], influyó ensin dulda nel ánimu de los aventureros españoles y apurrió l'ingrediente decisivu pa la preparación d'espediciones escontra esos aldos. En [[1522]] [[Pascual de Andagoya]] foi'l primeru n'intentar realizar esta empresa, pero la so espedición terminó nun estrueldosu fracasu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=12}}

Foi precisamente a partir de Andagoya que les tierres asitiaes más al sur del [[Golfu de San Miguel]] (sureste de Panamá) denomináronse '''''Birú''''' (pallabra que dempués se convertiría en [[Perú]]).{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=3}} Desconozse l'orixe d'esti vocablu; posiblemente tratábase del nome d'un cacique que gobernaba una pequeña contorna na actual mariña pacífica colombiana, nome que los soldaos españoles, na fala coloquial, fadríen pasu ente pasu estensivu a tol Llevante, como tamién se conocía a esa rexón (esti últimu términu ye d'usu xeográficu).

=== Los trés socios de la Conquista ===
[[Ficheru:Portrait of Francisco Pizarro.jpg|thumb|250px|El conquistador [[Francisco Pizarro]], natural de [[Trujillo (España)|Trujillo]].]]

Escontra 1523, el conquistador estremeñu [[Francisco Pizarro]] aniciaba en [[Panamá]] como un vecín más o menos acomodáu, como tolos residentes españoles en Panamá. Empezó a entendese col so más cercanu amigu, el capitán [[Diego de Almagro]], sobre la posibilidá d'entamar una espedición escontra'l tan mentáu Birú. Dambos yeren axataos y curtidos soldaos con esperiencia na conquista de Tierra Firme. La sociedá concretar en 1524, sumándose un tercer sociu, el cura [[Hernando de Luque]], quien tenía d'apurrir el dineru necesario pa la empresa. Partiéronse les responsabilidaes de la espedición: Pizarro la comandaría, Almagro encargar del suministru militar y d'alimentos y Luque encargar de les finances y de la provisión d'ayuda. Convenir en que toles utilidaes estremar en trés partes iguales pa cada sociu o los sos herederos, y que nengún tendría más ventaya qu'otru.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|pp=4-7}}{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=18}}

L'analís históricu inclinar a creer que Pizarro tenía una fortuna modesta, porque pa entamar l'aventura, él y Almagro tuvieron qu'acomuñar con un cura influyente, [[Hernando de Luque]], que coles mesmes yera párrocu de Panamá. Mentar a un cuartu &quot;sociu ocultu&quot;: el [[llicenciáu]] [[Gaspar d'Espinosa]], que nun quixo figurar públicamente, pero que foi'l verdaderu financista de les espediciones, usando como testaferru a Luque y apurriendo 20.000 pesos.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=5}} Ello tuvo de ser asina, por cuanto nunca unu namái de los socios decidía de manera unillateral les aiciones. Namái darréu, empecipiada yá la conquista física de Perú, Pizarro tomaría decisiones de campaña o sobre remanes militares y alministratives, prerrogativas del so cargu de gobernador de Nueva Castiella, concedíu pola corona española al traviés de la [[Capitulación de Toledo]], roblada en 1529.

=== Primer viaxe de Pizarro ===
[[Ficheru:Retrato hipotetico de Diego de Almagro.jpg|thumb|250px|El conquistador [[Diego de Almagro]], natural de la villa d'[[Almagro (España)|Almagro]], unu de los trés socios de la conquista de Perú.]]
Consiguida l'autorización del gobernador Pedrarias Dávila, el 14 de payares de 1524 (datu de [[Francisco de Xerez|Xerez]]) partió Pizarro de Panamá a bordu d'un pequeñu bergantín, el ''Santiago'', con cerca de 80 homes, dellos indios nicaraguas de serviciu y cuatro caballos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=20}} Dexó a Almagro l'encargu de reclutar más voluntarios y armar otra nave por que lu siguiera cuando tuviera llistu.

Pizarro llegó a les islles Perlles, bordió les mariñes de Chochama o Chicamá, llegando hasta Puerto Piñes y Puertu de la Fame (mariña pacífica de l'actual Colombia);{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=20}} prosiguió viaxe, depués d'una serie de carecimientos y falta de cebera, hasta Pueblu Quemáu (tamién llamáu Puertu de les Piedres o Ríu de la Espera), onde sostuvo un reciu combate colos indíxenes, cola resultancia de dos españoles muertos y venti mancaos (según [[Pedro Cieza de Lleón|Cieza]]) o cincos muertos y diecisiete mancaos (según Xerez). El mesmu Pizarro sufrió siete mancaes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=153-156}}

La hostilidá de los indios y la insalubridad de la zona obligaron a Pizarro a enrumbar de vuelta escontra'l norte, aportando nuevamente a les mariñes de Chochama. Pela so parte, Almagro, que yá partiera de Panamá nun bergantín con 60 homes, tuvo de cruciase con Pizarro n'alta mar, anque nun se llegaron a columbrar. Siguiendo'l rastru de Pizarro, Almagro desembarcó en Pueblu Quemáu, onde igualmente llibró un feroz combate colos indios, perdiendo un güeyu por cuenta de un llanzazu o una flechada.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=11}}

Almagro decidió siguir más al sur, llegando hasta'l ríu San Juan, pero nun topó al so sociu y decidió tornar a la islla de Perlles, onde s'enteró de traxinar de Pizarro. Partió entós a atopase col so sociu en Chochama. Pizarro, interesáu en siguir cola empresa, ordenó a Almagro que dexara ellí a los sos soldaos y que retornara él solo a Panamá pa reparar los dos navíos y xuntar más xente.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=11}}

En Panamá, el gobernador Pedrarias culpó del fracasu de la espedición y de la perda de vides españoles a Pizarro. Ello motivó a que Almagro y Luque intercedieran por Pizarro ante'l gobernador, llogrando aselar enagora la tirante situación. Pedrarias autorizó, non ensin rocees, la continuación de la empresa. De pasada, Almagro llogró'l nomamientu de capitán axuntu.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|pp=11-12}}

=== Segundu viaxe de Pizarro ===
{{VT|Trelce de la Fama}}
Antes d'entamar un segundu viaxe, los trés socios formalizaron la so sociedá ante un notariu de Panamá, nes mesmes condiciones en que verbalmente la conformaron. A esti alcuerdu escritu conozse como'l [[Contratu de Panamá]], que se suscribió'l 10 de marzu de 1526. Sicasí, hai discrepancies tocantes a la fecha, pos daquella, Pizarro inda nun tornaba a Panamá.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|pp=5-6}}

N'avientu de 1525, Almagro partió de Panamá, llevando dos navíos, el ''Santiago'' y el ''San Cristóbal'', a bordu de los cualos diben 110 soldaos, ente ellos dos grandes alquisiciones: el pilotu [[Bartolomé Ruiz]] y l'artilleru griegu [[Pedro de Candía]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=169}} Almagro dirixir a Chochama, al alcuentru de Pizarro y los sos homes. Estos habíen quedáu amenorgaos a 50; aconceyaos colos homes traíos por Almagro, llegaron a 160.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=170}}

A principios de 1526, Pizarro y Almagro, xuntu colos sos 160 homes, fixéronse nuevamente a la mar. Siguieron la ruta anterior hasta llegar al ríu San Juan, onde foi unviáu Almagro de regresu a Panamá en busca de refuerzos y provisiones; d'otru llau, el pilotu Bartolomé Ruiz foi unviáu escontra'l sur con cuenta de qu'esplorara eses rexones.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=12}}

Ruiz columbró la islla del Gallu, la badea de San Mateo, Atacames y Coaque; al altor d'esta postrera zarapicar con una balsa d'indios tumbesinos que diben a comerciar, según paez, a Panamá. Ruiz tomó dalgunes de les mercaderías: oxetos d'oru y plata, texíos d'algodón, frutes y cebera, y retuvo a trés mochachos indios, que los llevó consigo pa preparar como intérpretes. Depués enrumbó al norte, de vuelta al ríu San Juan, onde lu esperaba Pizarro.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=181-182}}
[[Ficheru:Rutas BartolomeRuiza.jpg|thumb|300px|Rutes de Bartolomé Ruiz (1526-1528).]]
Bartolomé Ruiz foi'l primera navegante européu que trespasó la llinia ecuatorial nel Oceano Pacíficu, de norte a sur (Magallanes tamién lo fixera en 1521, pero de sur a norte),{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=183}} baxando unu o dos graos de la llinia equinoccial (1527).{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=12}}

Ente que Almagro taba en Panamá y Ruiz saleaba l'océanu, Pizarro dedicar a esplorar el ríu San Juan, los sos brazos y afluentes. Munchos de los sos homes morrieron por cuenta de les enfermedaes y otros fueron taramiaos polos caimanes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=185}} Cuando tornó Ruiz, Pizarro prometió a los sos homes que, deque llegáu Almagro, partiríen escontra'l sur, a la tierra onde dicíen venir los rapazos indios que traxera'l pilotu. Cuando finalmente apuerto Almagro, con 30 homes y seis cabalgaduras, toos embarcáronse y enrumbaron escontra'l sur.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=186}}

Pasaron pola islla del Gallu y depués pela boca del ríu Santiago. De siguío, enfusar na badea de San Mateo. Viendo que la mariña yera bien segura y ensin manglares, saltaron toos a tierra, incluyendo los caballos y dedicáronse a esplorar la rexón. Aportaren a la boca del río Esmeraldes, onde vieron ocho canoes grandes, tripulaes por indíxenes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=187}}

Siguiendo la so marcha, llegaron hasta'l pobláu d'[[Atacames]], onde sostuvieron un combate o guazábara colos nativos. Ellí atoparon comida y vieron que los indíxenes llevaben delles xoyes d'oru.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=189-190}} Ello sicasí nun contentó a los españoles, pos nun víen compensaos los sufrimientos que carecíen. Nada menos que unos 180 españoles finaren hasta esi momentu, desque empezaren los viaxes de Pizarro. Foi en Atacames onde se produció la llamada “Aportuna de Atacames”, ente Almagro y Pizarro. Ella anicióse cuando Almagro reprendió severamente a los soldaos que queríen volver a Panamá, calificándo-yos de cobardes, ante lo cual reaccionó Pizarro defendiendo a los sos homes, pos él tamién sufriera con ellos. Dambos capitanes fueron a les pallabres mayores, llegando hasta a sacar les sos espaes, y batiérense en duelu si nun fora porque Bartolomé Ruiz, Nicolás de Ribera y otros llograron dixebralos y avenilos en conciliación.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=191-192}}

Aselaos los ánimos, los espedicionarios recularon hasta'l ríu Santiago, que los nativos llamaben Tempulla. Mentanto, siguíen les penalidaes ente los soldaos, traducíes n'enfermedaes y muertes. Finalmente, buscando un llugar más aparente, Pizarro y Almagro decidieron pasar a la islla del Gallu, onde llegaron en mayu de 1527. Alcordóse que, nuevamente, Almagro tendría de volver con un navío a Panamá a traer nuevos contingentes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=193-194}}

Pizarro y Almagro solíen tener enforma curiáu de que nun llegaren a Panamá les cartes que los soldaos unviaben a los sos familiares, pa evitar que les quexes d'estos fueren conocíes poles autoridaes. En Panamá, Almagro tuvo sicasí dificultaes pos nun duviellu de llana que fuera unviáu como agasayo a Catalina de Saavedra (la esposa del nuevu gobernador, [[Pedro de los Ríos y Gutiérrez de Aguayo|Pedro de los Ríos]], socesor de Pedrarias), un soldáu descontentu unviara escondida la siguiente copla:{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=15}}{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=194-195}}

{{cita|
&quot;Pos señor gobernador,&lt;br /&gt;
mírelo bien por entero,&lt;br /&gt;
qu'allá va'l recoyedor&lt;br /&gt;
y equí queda'l carniceru&quot;.
}}

Informáu asina de los carecimientos de los espedicionarios, el gobernador torgó la salida de Almagro con nuevos auxilios y, otra manera, unvió un barcu al mandu del capitán Juan Tafur por que recoyera a Pizarro y los sos acompañantes, que se topaben na islla del Gallu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=197}}

Verdaderamente, el descontentu ente los soldaos de Pizarro yera bien grande, pos llevaben enforma tiempu pasando calamidaes. Trescurrieren dos años y mediu de viaxes escontra'l sur encarando toa clase de peligros y calamidaes, ensin consiguir nenguna resultancia. Pizarro intentó convencer a los sos homes por que siguieren alantre, sicasí la mayoría d'ellos quería desertar y tornar a Panamá. Yeren en total 80 los homes que se topaben na islla del Gallu, toos flacos y macilentos, de los cualos 20 nin podíen yá caltenese de pies.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=195}}

[[Ficheru:Los 13 de la Isla del Gallo.jpg|thumb|300px|''Los 13 de la Isla del Gallu''. Oliu de [[Juan Lepiani|Juan B. Lepiani]], que representa a Francisco Pizarro na islla del Gallu, convidando a los sos soldaos a cruciar la llinia trazada nel suelu.]]

Tafur llegó a la islla del Gallu n'agostu de 1527, metanes l'allegría de los homes de Pizarro, que víen asina rematáu los sos sufrimientos. Foi nesi momentu cuando se produció l'aición épica de Pizarro, de trazar cola so espada una raya nos sables de la islla encamentando a los sos homes a decidir ente siguir o non na espedición descubridora. Tan solo cruciaron la llinia trece homes. Estos &quot;''[[Trelce de la Fama]]''&quot;, o los ''&quot;Trelce de la islla del Gallu&quot;'', fueron:{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=199}}
* [[Nicolás de Ribera y Laredo|Nicolás de Ribera, ''el vieyu'']]
* [[Pedro de Ferre]] 
* [[Alonso Briceño (conquistador)|Alonso Briceño]]
* [[Pedro de Candía]]
* [[Antón de Carrión]]
* [[Francisco de Cuéllar “El de la Fama”|Francisco de Cuéllar]]
* [[García de Jarén]]
* [[Alonso de Molina (conquistador)|Alonso de Molina]]
* [[Cristóbal de Peralta]]
* [[Domingo de Soraluce]]
* [[Juan de la Torre y Díaz Chacón|Juan de la Torre]]
* [[Martín de Paz]]
* [[Gonzalo Martín de Trujillo]] (que finó pocu dempués na islla Gorgona, polo que'l so puestu foi ocupáu pol pilotu [[Bartolomé Ruiz]], que magar ser tamién unu de los que cruciaron la raya, por orde de Pizarro tuvo de tornar a Panamá, cola misión de traer refuerzos).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=200}}

Sobre la escena que se vivió na Isla del Gallu, entós que Juan Tafur tresmitiéra-y a Pizarro la orde del gobernador Pedro de los Ríos, cunta l'historiador [[José Antonio del Busto]]:

{{cita|&quot;El trujillano [Pizarro] nun se dexó ganar pola pasión y, desenvainando la so espada, avanzó con ella esnuda hasta los sos homes. Detúvose frente a ellos, mirar a toos y evitándose una arenga llarga llindar a dicir, de la que, según posteriores testimonios, trazaba cola arma una raya sobre'l sable: ''Per esti llau dir a Panamá, a ser probes, por esti otru al Perú, a ser ricos; escueya'l que fora bon castellán lo que más bien-y tar''.

Un silenciu de muerte robló les pallabres del héroe, pero pasaos los primeros intres de la dulda, sintióse llarpiar el sable húmedu so los borceguíes y les alpargates de los valientes, qu'en númberu de trelce, pasaron la raya. Pizarro, cuando los vio cruciar la llinia, &quot;non pocu allegróse, dando gracies a Dios por ello, pos fuera sirvíu de ponelles en corazón la quedada&quot;. Los sos nomes quedaron na Historia&quot;.|José Antonio del Busto, ''La conquista de Perú''.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=26}}}}

Pizarro y los ''Trelce de la Fama'' esperaron cinco meses polos refuerzu, que llegaron de Panamá unviaos por [[Diego de Almagro]] y [[Hernando de Luque]], al mandu de [[Bartolomé Ruiz]].{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|pp=18-19}} El navío atopó a Pizarro y los suyos na [[isla Gorgona]], (asitiada más al norte de la islla del Gallu), afamiaos y acosaos polos indios.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=200-201}} Esi mesmu día, Pizarro ordenó zarpar escontra'l sur, dexando na Gorgona a trés de los Trelce” que se topaben enfermos: Cristóbal de Peralta, Gonzalo Martín de Trujillo y Martín de Paz. Estos quedaron al cuidu d'unos indios de serviciu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=204}}
[[Ficheru: Pizarro navegando por la costa de Tumbez.jpg|250px|thumb|right| Pizarro saleando pola mariña de Baltes. Grabáu qu'apaez n'a la edición española de la obra de William H. Prescott, 1851.]]
El tesón indoblegable de Pizarro daría los sos frutos. Los espedicionarios llegaron hasta les sableres de [[Baltes]] (estremu norte del actual Perú), la primer ciudá incaica qu'acolumbraben. Ellí, un oreyón o noble inca averóse-yos nuna balsa, siendo recibíu cortésmente por Pizarro. El noble convidó a Pizarro a que desembarcara por que visitara a Chilimasa, el cacique tallán de la ciudá de Baltes, que yera tributariu del Imperiu Inca. Pizarro ordenó a [[Alonso de Molina (conquistador)|Alonso de Molina]] que desembarcara con un esclavu negru y llevara como obsequios pal cacique un par de puercos y unes pites, tou lo cual causó gran impresión ente los indíxenes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=206-208}} Depués foi unviáu'l griegu [[Pedro de Candía]], por que con el so [[arcabuz]] demostrara a los indios el poder de les armes españoles. Los indios acoyeron hospitalariamente a Candía, dexándo-y que visitara los principales edificios de la ciudá: el Templu del Sol, el [[Acllahuasi]] o casa de les escoyíes y la Pucara o fortaleza, onde'l griegu apreció los ricos ornamientos d'oru y plata. Depués, sobre un pañu Candía trazó'l planu de la ciudá, y darréu escribió una rellación, güei perdida. De vuelta onde los sos compañeros, rellató la so esperiencia, afirmando que Baltes yera una gran ciudá construyida a base de piedra, tou lo cual causó plasmu y afaló más a siguir na empresa conquistadora.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=209-210}}{{harvnp|Prescott|1851|p=71}}

Pizarro ordenó siguir la esploración más escontra'l sur, percorriendo les mariñes de los actuales departamentos peruanos de [[Departamentu de Piura|Piura]], [[Departamentu de Lambayeque|Lambayeque]] y [[Departamentu de La Libertad|La Libertad]], hasta la desaguada del [[ríu Santa]]. En dalgún puntu de la mariña piurana (posiblemente en Sechura), entrevistar cola cacica paisana, de la etnia de los tallanes, a la que los españoles dieron el nome de Capullana, pola forma del so vistíu. Mientres la llacuada col que-y gasayó la Capullana, Pizarro aprovechó pa tomar posesión del llugar a nome de la Corona de Castiella. Dizse qu'unu de los Trelce de la Fama, [[Pedro de Ferre]], namoróse locamente de la Capullana y quixo quedase en tierra, pero'l so compañeru xubir a encomalo al navío y zarparon toos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=211-217}}

Yá en viaxe de torna a Panamá, Pizarro recaló nuevamente en Baltes, onde'l soldáu Alonso de Molina llogró permisu pa quedase ente los indios, confiáu nes amueses d'hospitalidá que daben estos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=221}} Yá enantes, otru españoles optaren tamién por quedase ente los indios: Bocanegra, que desertó en dalgún puntu de la mariña del actual departamentu de La Libertad;{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=213-212}} y Ginés, que se quedó en Paita (mariña de Piura).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=218-219}} Los trés españoles, Molina, Bocanegra y Ginés, axuntáronse probablemente en Baltes, cola idea d'axuntase con Pizarro cuando ésti tornara nel so tercer viaxe.

Pizarro siguió'l so viaxe de torna a Panamá; al pasar pola islla Gorgona, recoyó a los trés espedicionarios que dexara recuperándose de los sos males, pero enterar de qu'unu d'ellos, Gonzalo Martín de Trujillo, finara.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=223}} Aportó finalmente a Panamá, cola seguridá d'afayar un opulento imperiu, que la so riqueza y alta civilización atestiguar los mesmos nobles indíxenes, que diben vistíos con primorosos y coloríos ropajes, y que llevaben adornos d'oru y plata llabraos con esquisita téunica.

=== Capitulación de Toledo ===
{{AP|Capitulación de Toledo}}
[[Ficheru:Francisco Pizarro ante Carlos V.jpg|thumb|250px|right|Grabáu que representa al conquistador español [[Francisco Pizarro]] esponiendo ante'l rei [[Carlos I d'España]] les pruebes del descubrimientu del fabulosu [[Imperiu de los inques]].]]
Ante la negativa del gobernador De los Ríos d'otorgar permisu pa un nuevu viaxe, los socios Pizarro, Almagro y Luque alcordaron xestionar esti permisu ante la mesma corte. De mutuu alcuerdu designaron a Pizarro como'l procurador o mensaxeru qu'espunxera'l pidimientu direutamente al rei [[Carlos I d'España]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=229-231}} Esa eleición, ente otres razones, deber a que, magar ser iletrado, Pizarro tenía porte y fluidez de pallabra. Almagro nun quixo acompañar a Pizarro, yá que creía que la so falta de modales y el fechu de ser tuertu podríen de dalguna manera afectar negativamente al ésitu de les negociaciones, decisión de la que se penaría darréu, una y bones Pizarro llograría grandes ventayes pa sigo mesmu, en desmedro de los sos socios, magar qu'antes de partir prometió velar polos intereses de cada unu d'ellos.{{harvnp|Prescott|1851|p=73}}

Pizarro salió de Panamá en setiembre de 1528, crució l'istmu y llegó a Nombre de Dios, onde s'embarcó camín d'España, faciendo una escala en Santu Domingu (isla de La Española). Acompañáben-y el griegu [[Pedro de Candía]] y el vascu [[Domingo de Soraluce]], según dellos indíxenes tallanes de Baltes (ente ellos l'intérprete Felipillo); llevaba tamién consigo [[camélidos suramericanos]], primorosos texíos de llana, oxetos d'[[oru]] y [[plata]] y otres coses que recoyera nos sos viaxes, p'amosales al soberanu español, como pruebes del descubrimientu d'un gran imperiu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=232}}

Dempués d'una travesía ensin contratiempos, Pizarro desembarcó en San Lúcar de Barrameda y aportó a [[Sevilla]] en marzu de 1529. Deque desembarcó, foi prindáu por una demanda de deldes que -y entabló el bachiller Martín Fernández de Enciso, por un asuntu que se remontaba a los primeros trabayos de Pizarro en Tierra Firme. Sicasí, el rei Carlos I ordenó que lo punxeren darréu en llibertá.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=236}}

Pizarro, xuntu colos sos acompañantes, partió escontra Toledo pa entrevistase col monarca. Ellí atopóse col so pariente, el [[conquistador]] [[Hernán Cortés]], yá prestigiado pola [[conquista de Méxicu]] y próximu a recibir el so títulu de Marqués del Valle d'Oaxaca, quien se diz que lo ayudar a venceyase cola Corte. Pizarro foi recibíu por Carlos I en Toledo, pero ésti monarca, que taba a puntu de partir a [[Italia]], dexó l'asuntu en manes del [[Conseyu de Indias]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=238-239}}{{harvnp|Prescott|1851|p=78}}

Foi según Francisco Pizarro terminó axustando col Conseyu de Indias, presidíu entós pol conde de Osorno, [[García Fernández Manrique]]. Tanto Pizarro como'l griegu Candía espunxeron ante los conseyeros les sos razones por que'l rei diera l'autorización pa la conquista y población de la provincia de Perú; Candía exhibió'l so pañu onde dibuxara'l planu de la ciudá de Baltes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=241}}

Terminada la llarga negociación, los conseyeros redactaron les clauses del contratu ente la Corona y Pizarro, que la historia conoz como la Capitulación de Toledo. Ante l'ausencia del rei Carlos I, la reina consorte [[Isabel de Portugal]] robló'l documentu'l [[26 de xunetu]] de [[1529]]. Estos fueron los principales alcuerdos d'esta Capitulación:{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=241-242}}
* Autorizar a Francisco Pizarro el descubrimientu y conquista de tola provincia de Perú o [[Nueva Castiella]], asitiada dende'l pueblu de Tempulla o Santiago (actual Ecuador) hasta 200 llegües al sur, terminando nel pueblu de Chincha (actual Perú).
* Dar a Pizarro los títulos de Gobernador y Capitán Xeneral de la provincia de Perú, según los d'Alguacil Mayor y Adelantráu, toos ellos pa tola vida, con un sueldu añal de 725.000 maravedinos.
* A Diego de Almagro concedióse-y la gobernación de la fortaleza que tenía d'alzase en Baltes, según el títulu de fidalgu, con un salariu de 5.000 maravedinos al añu y con una ayuda de gastos de 200.000 maravedinos.
* Hernando de Luque recibió l'Obispáu de Baltes y el títulu de “Proteutor de los Indios”, con 1000 ducaos de sueldu al añu.
* A los Trelce de la Isla del Gallu alzar a la categoría de fidalgos de cortil conocida, y a los que yá lo yeren, concedióse-yos el títulu de “Caballeros de la Espuela Dorada”.
* Bartolomé Ruiz foi nomáu “Pilotu Mayor de la Mar del Sur”, con 75.000 maravedinos de salariu añal.
* Pedro de Candía foi nomáu “Artilleru Mayor de Perú” y Rexidor de Baltes.
* Pizarro tenía de salir a los seis meses a partir de la fecha del documentu, y dende Panamá tenía otros seis meses pa siguir a les tierres de Perú. Autorizábase-y a llevar 150 peninsulares, 100 que podíen reclutar n'América, según 50 esclavos negros, oficiales de la Real Facienda, eclesiásticos y relixosos.

Como puede vese, el gran beneficiáu por esta Capitulación foi Francisco Pizarro, en desmedro de los sos socios Almagro y Luque. Nel casu de Almagro, Pizarro acotó nel so defensa que foi'l rei en persona quien s'opunxo a que'l mandu estremar ente dambos socios;{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=27}}{{harvnp|Prescott|1851|p=80}} foi asina que Pizarro concentró na so persona los títulos de Gobernador, Capitán Xeneral, Alguacil Mayor y Adelantráu, ente que a Almagro solo dióse-y la gobernación de Baltes.

=== Tercer viaxe de Pizarro ===
[[Ficheru:Pizarro Going to Peru.jpg|300px|miniaturadeimagen|Miniatura que representa la llegada de Pizarro al Perú]]
Pizarro aprovechó la so estancia na península ibérica pa visitar Trujillo, la so ciudá natal, onde s'axuntó colos sos hermanos [[Gonzalo Pizarro|Gonzalo]], [[Hernando Pizarro|Hernando]] y [[Juan Pizarro|Juan]], a quien convenció por que se sumaren a la empresa conquistadora.{{harvnp|Prescott|1851|p=79}}{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=244-246}} Con ellos preparó'l so tercer y definitivu viaxe pola conquista de Perú. Axuntó cuatro naves: tres galeones y una zabra destinada a capitana, pero foi-y difícil axuntar los 150 homes que-y esixía una de les clauses de la capitulación. Sicasí, Pizarro llogró burllar los controles de les autoridaes y el 26 de xineru de 1530, últimu día de plazu, adelantróse a bordu de la capitana, zarpando de Sanlúcar. Los otros navíos, al mandu del so hermanu Hernando, siguiéronlu dempués, convenciendo al factor (inspeutor) de Casar Contratación de Sevilla que llevaben más de 150 homes. En realidá llevaben menos d'esa cantidá.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=248-250}}

Tres un viaxe ensin contratiempos, Pizarro aportó a Nombre de Dios, onde s'atopó col so sociu Almagro que, como yera d'esperase, recibió con ofiendo la noticia de les poques prerrogativas consiguíes pa él na capitulación, en comparanza a los títulos y poderes daos a Pizarro. A esti disgustu sumóse l'actitú prepotente de Hernando Pizarro, el más temperamental de los hermanos Pizarro. Almagro pensó inclusive a dixebrase de la sociedá, pero Luque llogró, una vegada más, reconciliar a los dos socios.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=257-264}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=32}}{{harvnp|Prescott|1851|p=80}}

De Nombre de Dios, los trés socios y los sos homes pasaron a la ciudá de Panamá. Empezaron los preparativos. Mientres ocho meses, d'abril a avientu de 1530, los soldaos reclutados realizaron el so ensayamientu militar.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=266}} Pizarro llogró axuntar tres naves a les qu'aprovió con tou lo necesario pa realizar la entrada definitiva al Perú.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=32}}

El 28 d'avientu de 1530 los espedicionarios oyeron misa na ilesia de La Mercé de Panamá.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=32}} Yeren 180 d'a pies y 37 d'a caballu (datos de Xerez).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=273}} Taben yá llistos pa embarcase, pero tuvieron qu'esperar unos díes más pa dar cumplimientu a les disposiciones qu'esixía que la espedición llevara oficiales reales.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=32}}

Pizarro partió finalmente de Panamá'l 20 de xineru de 1531, con dos navíos, dexando l'otru barcu nel puertu al mandu del capitán [[Cristóbal de Mena]], col encargu de sigui-y dempués. Como n'anteriores ocasiones, Almagro quedar en Panamá p'aprovir de too lo necesario pa la espedición.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=273}} Dempués de 13 díes de navegación (datu de Xerez), Pizarro llegó a la badea de San Mateo, onde decidió avanzar per tierra.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=277}} Los espedicionarios caminaron so les inclemencies del clima tropical, la creciente de los ríos, la fame y les enfermedaes tropicales. Atoparon dellos pueblos indios abandonaos, y n'unu d'ellos, Coaque, permanecieron dellos meses, topando oru, plata y esmeraldes, en delles cantidaes apreciables. Pizarro espachó a los trés navíos con diches riqueces por que sirvieren de aliciente a los españoles: dos d'ellos camín de Panamá y unu a Nicaragua. La táctica fixo efeutu: los navíos tornaron de Panamá con trenta infantes y ventiséis caballeru, ente qu'en Nicaragua el capitán [[Hernando de Soto]], entusiasmáu al ver les amueses d'oru, empezó a reclutar xente pa partir aldu al Perú. El botín topáu en Coaque foi, pos, l'empiezu de la tentación por llegar al Perú.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=284-288}}

En Coaque, munchos de los soldaos de Pizarro carecieron d'un estrañu mal que denominaron bubas, polos tumores que-yos brotar na piel, mal que cobró delles víctimes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=286}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=33}}

Pizarro partió de Coaque n'ochobre de 1531. Siguiendo al sur, empezó a percorrer l'actual mariña d'[[Ecuador]]. Pasó'l cabu de Pasao o Pasáu, habitada por indios belicosos y caníbales.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=291}} Percorrió depués la badea de Caráquez, onde embarcaron a tola xente enfermo, siguíu'l restu per tierra. A toa esa rexón los cronistes llamen Puerto Viejo o [[Portoviejo]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=295}} Pasaron depués por Tocagua, Charapotó y Mataglan; nesta postrera atopar con [[Sebastián de Benalcázar]], veníu de Nicaragua y que taba al mandu de 30 homes bien armaos, con dolce cabalgaduras, tolos cualos sumáronse a la espedición de Pizarro (payares de 1531).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=298-299}}

Pasaron dempués por Picuaza, Colen, Manta, la Punta de Santa Elena, Odón, hasta la entrada del [[golfu de Guayaquil]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=37}} La fame y la sede siguieron castigando a los espedicionarios, pero topábense yá cerca de les puertes del imperiu incaicu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|pp=37}}

== La conquista == 
[[Ficheru:Conquest peru 1531.jpg|thumb|300px|right|Mapa qu'amuesa la ruta de la espedición encabezada por Pizarro mientres la conquista del Imperiu incaicu, dende l'entamu del so Tercer Viaxe, hasta la llegada al Cuzco, la capital de los inques.]]

=== Conquista de la islla de Puná ===
Pasando pol [[golfu de Guayaquil]], Pizarro y los sos espedicionarios columbraron la gran islla de [[Puná]], dixebráu de tierra firme per un delgáu brazu de mar, llamáu «el pasu de Huayna Cápac». El curaca o cacique de la isla, llamáu Tumbalá, convidó a los españoles a que cruciaren el pasu y visitaren los sos dominios. Pizarro aceptó, pese al peligru d'una emboscada; entamaba usar la islla como cabeza de ponte pal desembarcu en Baltes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=309-311}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=33}}

En Puná, Pizarro enterar del violentu fin que tuvo Alonso de Molina y otros soldaos españoles que se quedaren ente los indios nel cursu del so segundu viaxe. Dizse que los españoles toparon na islla un llugar que tenía una cruz alta y una casa con un crucifixu pintáu nuna puerta y una campaniella colgada y que depués salieron de felicidá casa más de trenta chiquillos de dambos sexos, diciendo en coru «''Aponderáu seya Xesucristu, Molina, Molina''». Los indios cuntaron entós que Molina llegara a Puná fuxendo de los tumbesinos y que se dedicara a adoctrinar a los neños na fe cristiana: depués, los isleños convertir nel so caudiellu mientres la guerra llibrada contra los chonos, engarrando en dellos combates, hasta que, allá una vegada, topándose de pesca a bordu d'una balsa, foi sosprendíu y peracabáu polos chonos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=312-313}}

Tumbalá entró en tratos con Pizarro, ufiertándo-y la so ayuda na so proyeutada meyora escontra Baltes.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=34}} Y ye qu'ente Puná y Baltes esistía una continua guerra; inclusive, na islla había unos 600 prisioneros tumbesinos, esclavizados polos puneños. Los españoles recibieron regalos y preseos musicales per parte de Tumbalá, como símbolu de l'alianza.

Llegó daquella a Puná el curaca Chilimasa de Baltes, que s'entrevistó secretamente con Pizarro; ésti fizo que Chilimasa y Tumbalá se amistaran y fixeren les paces. Lo qu'ignoraba l'español yera que dambos curacas yá nun engarraben ente sigo, sinón que se topaben sometíos a la voluntá del inca Atahualpa, al traviés d'un noble quechua qu'exercía como gobernador de Baltes y Puná. Dambos guardaben tamién un secretu plan pa esterminar a los españoles, siguiendo les direutives del inca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=313-314}}

Tumbalá preparar pa realizar l'estermín de los españoles, cuando Felipillo, l'intérprete de los españoles (unu de los rapazos recoyíos de la balsa tumbesina por Ruiz), enterar d'aquel plan y poner al tantu de Pizarro, qu'ordenó entós prindar a Tumbalá. En plena llucha ente indios y españoles, aportó a Puná el capitán [[Hernando de Soto (esplorador)|Hernando de Soto]], procedente de Nicaragua, posiblemente a fines de 1531. Soto traxo consigo un centenar d'homes, ente ellos 25 caballeros, refuerzu significativu que decidió'l trunfu español sobre los indios.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=314-315}}

Pizarro, pa ganase'l sofitu de los tumbesinos, apurrió-yos a dalgunos de los xefes de Puná que fueren tomaos prisioneros y punxo en llibertá a los seiscientos tumbesinos esclavizados que se topaben na isla. Como señal d'agradecimientu, Chilimasa aceptó emprestar les sos balses por que los españoles pudieren treslladar nelles los sos fardajes. Pero detrás d'eses amueses d'amistá, Chilimasa caltenía los so plan secretu d'esterminar a los españoles, siguiendo les direutiva que-y diera Atahualpa.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=315-316}}

Pizarro permaneció en Puná hasta abril de 1532, cuando entamó la meyora escontra la mariña tumbesina.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=317}}

=== Desembarcu en Baltes ===
[[Ficheru:Historia de la conquista del Perú, 1851 &quot;Hernando Pizarro herido en Puná&quot;. (3971678154).jpg|thumb|right|300px|Grabáu que representa a [[Hernando Pizarro]] mancáu, mientres la llucha contra los indios de Puná.]]

El navegación de los españoles escontra Baltes duró tres díes. Tando inda n'alta mar, Pizarro ordenó que s'adelantraren los cuatro balses que Chilimasa venciéralu pa tresportar los equipaxes, nes cualos diben tripulantes indios y trés españoles en caúna d'elles. Foi entós cuando los indios dieron en realizar la estrataxema destinada a esterminar a los españoles. La primer balsa que llegó a tierra foi arrodiada polos indios y los trés españoles que nella diben fueron atacaos y arrastraos hasta un bosquecillo, onde fueron estazaos y echaos los sos cachos en grandes olles con agua hirviente. La mesma suerte diben a correr otros dos españoles que llegaben na segunda balsa, pero les voces d'auxiliu glayaes a tiempu fixeron efeutu, una y bones Hernando Pizarro, con un grupu d'españoles a caballu, acometió contra los indios. Munchos d'estos morrieron a manes de los españoles y otros fuxeron a los montes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=325-330}}

Los españoles, que nun entendíen el motivu de la belicosidá de los tumbesinos, a quien consideraren como aliaos, atoparon a la ciudá de Baltes dafechu esfarrapada y comprobaron que nun yera una gran ciudá de piedra, como informara'l griegu Candía, sinón d'adobes, lo que desilusionó a non pocos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=331}} Hernando de Soto cola so tropa escorrió a los [[Rexón Baltes|tumbesinos]] llevantaos mientres tola nueche y na mañana: cayeron sobre los sos campamentos, sosprendiéndolos y matándolos. A otru día siguió la persecución. El cacique Chilimasa coles debíes garantíes pa la so vida, presentóse ante Hernando de Soto, quien lo llevó ante Pizarro. Entrugáu pola razón de la so rebeldía, Chilimasa llindar a negar tou y acusó a los so xefes principales d'entamar la conxura contra los españoles. Pizarro pidiólu qu'apurriera a esi xefes, pero Chilimasa dixo qu'eso taba yá fora del so algame, pos aquellos yá fugaren de la contorna. Superáu l'incidente, Chilimasa se amistó de nuevu con los españoles y nun volvió traicionar los.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=334-335}}

Colos datos proporcionaos polos cronistes españoles, puede reconstruyise el contestu en qu'asocedió la destrucción de Baltes, tal como la toparon los españoles: esti pobláu fuera afaráu por orde del inca [[Atahualpa]], en castigu por sofitar a [[Huáscar]], en plena [[guerra civil incaica]]. Ye posible tamién qu'una epidemia abrasara a los sos pobladores, seique la viruela trayida polos españoles, la mesma qu'acabara cola vida del inca [[Huayna Cápac]]. Los tumbesinos fueron obligaos a rindir vasallaxe a Atahualpa, quien ordenó al so curaca Chilimasa realizar una comisión especial, pa demostrar la so llealtá: ganase l'enfotu de los españoles, pa depués, una vegada en plenu desembarcu, matalos a toos. Sicasí, paez ser que quien llevó a cabu'l plan foi'l capitán incaicu dexáu en Baltes pol mesmu Atahualpa, col sofitu de dellos xefes de Chilimasa, ente que esti caltener al marxe. Sía comoquier, el plan fracasó.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=336-337}}

Foi en Baltes onde Pizarro enterar de la esistencia de la ciudá del Cusco, al traviés d'una conversación que sostuvo con un indiu tumbesino, según rellátase na crónica de [[Pedro Pizarro]]:{{Cita|«...pos preguntando al indiu qué yera, el dixo que yera un pueblu grande onde moraba'l Señor de toos ellos, y qu'había muncha tierra poblada y munchos cántaros d'oru y plata, y cases chapeadas con planches d'oru...».}} Informóse tamién sobre la esistencia de valles más fértiles. Toos estos informes entusiasmaron a Pizarro, quien quedó bien afaláu pa siguir cola conquista.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=340}}

Cabo cuntar tamién qu'hubo un conato de rebelión ente los españoles, específicamente na persona de Hernando de Soto. Este, mientres la correría que fizo al interior escorriendo a los tumbesinos rebalbos, quedó maraviáu al ver el maxestosu camín inca (el [[Cápac Ñan]]) que diba escontra'l norte, a la provincia de Quito. Quixo entós Soto, que comandaba una nutrida hueste, independizase de Pizarro y dirixir pola so cuenta una espedición a esi territoriu, pero varios de los sos homes nun quixeron sigui-y, y dalgunos fueron a cunta-y a Pizarro, polo que'l motín tuvo d'atayase. Pizarro fixo como que nun s'enteró, pero a partir d'entós xixiló rigorosamente a Soto.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=338}}

El 16 de mayu de 1532 Pizarro abandonó Baltes, onde dexó una guarnición española al mandu de los oficiales reales.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=341}}

=== Los españoles en Poechos ===
Les huestes de Pizarro, que sumaben unos 200 homes, avanzaron con direición a Poechos, estremaos en dos grupos. La vanguardia taba al mandu del mesmu Francisco Pizarro, acompañáu por Hernando de Soto. La retaguardia, que constituyía los gruesu de les tropes, y que taba al mandu de Hernando Pizarro, salió de Baltes pocu dempués, avanzando amodo porque nes sos files había enfermos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=365}}

El 25 de mayu de 1532 los españoles llegaron a Poechos,{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=366}} que yera una llocalidá habitada por indios tallanes y gobernaba pol curaca [[Maizavilca]], un indiu gordosu y bien astutu. Ésti recibió cordialmente a los españoles y pa ganase más la voluntá de Pizarro, regaló-y a los so sobrín, un rapazu que foi bautizáu como Martinillo y que se convirtió n'intérprete.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=371}}

Poco dempués, llegó a Poechos la retaguardia de conquistadores que venía con [[Hernando Pizarro]]. Francisco Pizarro mandó a los sos homes a esplorar la rexón: a [[Juan Pizarro]] y a [[Sebastián de Benalcázar]] unvió a les provincies axacentes a Poechos; y a [[Hernando de Soto (esplorador)|Hernando de Soto]] -y comisionó percorrer les marxes del ríu Chira. Soto topó poblaciones numberoses, con curacas o caciques bien revoltosos, a los cualos prindó y llevó a Poechos, onde fueron obligaos a xurar vasallaxe al rei d'España.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=371-372}}

Foi en Poechos onde'l españoles supieron de la esistencia d'un gran monarca qu'apoderaba tou un vastu imperiu, l'inca [[Atahualpa]], que tábase moviendo de [[Quitu]] a [[Cajamarca]]. Amás, tuvieron detalles de la guerra qu'aquel rei sostuvo col so hermanu [[Huáscar]], que, en siendo derrotáu, topábase cautivu. Esmolecíu pola guarnición dexada en Baltes, Francisco comisionó a Hernando Pizarro a que volviera allá y traxera consigo a tolos sos homes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=372}}

Hernando Pizarro tornó per tierra, pero dalgunos españoles facer per mar. Daquella llevantárense los curacas de la Chira y de Amotape, obligando a los españoles de Hernando Pizarro, a atrincherase na huaca Chira y unviar un mensaxe a Francisco Pizarro en demanda d'ayuda. Ésti, al mandu de 50 caballeros, dirixir a aidar a los sos compañeros d'armes, llogrando salvalos. Pizarro castigó severamente a los curacas: depués de sometelos a tormentu por que confesaren la so conxura, trelce d'ellos fueron esgañaos y quemaos los sos cuerpos, según cuntar Pedro Pizarro na so crónica.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=374}}

=== L'oreyón espía ===
Enteráu Maizavilca que Pizarro entamaba fundar una ciudá de cristianos cerca del so territoriu, cafióse y púnxose acordies colos demás curacas tallanes sobre la manera de desfacer de los españoles. Unviaron mensaxeros al inca Atahualpa, que s'atopaba entós en [[Huamachuco]] celebrando'l so trunfu sobre Huáscar, pa informa-y de la presencia en Baltes y Piura de xente estraño, de tez blanca y con barba, salíos del mar, que según ellos podíen ser los dioses viracochas, aludiendo a una antigua lleenda qu'agoraba la llegada de seres divinos con eses carauterístiques. Queríen d'esa manera que l'inca interesárase y que convidara a los españoles al so alcuentru.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=375-377}}

N'efeutu, Atahualpa interesar nel asuntu y unvió un espía a Poechos. Pedro Pizarro, que quedara con Hernando Pizarro en Poechos, describe al espía como un oreyón o noble inca, al que llama Apo (qu'en realidá ye un títulu, que significa “señor”). [[Cristóbal de Mena]] llamar a cencielles “capitán del Inca” y [[Juan de Betanzos]] afirma que se llamaba Ciquinchara y que yera un oreyón natural de Jaquijahuana.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=383}}

Amarutáu d'un rústicu vendedor de [[pacae]]s, Ciquinchara enfusar nel campamentu de los españoles ensin llevantar barruntos. Pero Hernando Pizarro, maliciando de la so presencia, emburriar y dio-y de puntapiés, armándose entós un polveru ente los indíxenes, lo qu'aprovechó Ciquinchara p'afletase y dir onde l'Inca, a quien dio un informe. Particularmente, llamaron l'atención del oreyón trés españoles: el domador de caballos, el barberu que col so arte “remocicaba a los vieyos” y el ferreru que forxaba espaes. L'oreyón opinó ante Atahualpa, que cuando se dar# en esterminar a los españoles, caltener a estos trés, pos seríen de gran utilidá pa los inques.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=380-382}}

=== La fundación de San Miguel ===
Depués d'apangar a Chira, Pizarro dirixir a Tangarará o Tangarala, a veres del ríu Chira, onde se propunxo fundar una villa. Encamentóse la esploración de la rexón al flaire dominicu [[Vicente de Valverde]].

La villa de San Miguel de Tangarará, foi fundada'l [[15 d'agostu]] de [[1532]] (según el cálculu fechu pol historiador José Antonio del Busto).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=384}}&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Enantes mentábase como fecha probable de la fundación de San Miguel el 29 de setiembre de 1532, por ser la fiesta de [[San Miguel Arcánxel]], siguiendo la versión del Inca Garcilaso de la Vega; otra fecha hipotética, adoptada pa la celebración del IV Centenariu de la fundación de Piura, ye'l 15 de xunetu de 1532; pero nenguna d'estes feches calcen col itinerariu siguíu por Pizarro y el so hueste, según el rellatu de les cróniques.&lt;/ref&gt; Escoyóse esi llugar pos yera bien fértil y topábase regularmente poblada d'indios; taba a la marxe derecha del ríu Chira, a unes 6 llegües d'un llugar llamáu Amotape y a 40 km del mar.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|pp=33-35}} Depués de la ceremonia inscribiéronse como vecinos 46 conquistadores. Como'l so teniente de gobernador foi nomáu'l contador Antonio Navarro y como alcaldes ordinarios al asturianu Gonzalo Farfán de los Godos y al castellán [[Blas de Atienza]]. Francisco Pizarro fixo la primer repartu de tierres y [[siervu|siervos]] indios ente los españoles que quixeron afincase na villa. Esta primer repartida incluyó amás de Piura, [[Baltes]], el más acobiciáu repartimientu, que-y foi concedíu a Hernando de Soto.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=384-386}}

San Miguel de Tangarará, actual ciudá de [[Piura]], foi la primer ciudá española fundada nel Perú y en tol hemisferiu sur. Tiempu dempués, en 1588, la so sede foi treslladada a onde tópase anguaño, en Tacalá, nel valle del [[ríu Piura]].&lt;ref&gt;{{cita enciclopedia |apellíu=Tauro del Pinu |nome= Alberto |enllaceautor= Alberto Tauro del Pinu |editor= |enciclopedia= Enciclopedia Ilustrada de Perú |títulu=PIURA |idioma=español |edición= 3 |añu= 2001 |editorial=PEISA |volume=13 |allugamientu=Lima |isbn=9972-40-149-9 |páxina=2081 }}&lt;/ref&gt;

=== El mieu de los españoles ===
Los españoles siguieron recibiendo noticies sobre la riqueza y l'inmensidá del imperiu incaicu. Asina, supieron de la esistencia, más al sur, na mariña, de Chincha, gran emporiu comercial, marítimu y terrestre; y de la fabulosa ciudá del Cuzco, que se topaba más adientro, na sierra, capital del imperiu. Sabíen tamién que l'inca Atahualpa, depués de vencer al so hermanu Huáscar, topar en Cajamarca, a dolce o quince xornaes de San Miguel, a onde llegábase cruciando una inmensa [[Cordal de los Andes|cordal]]. El mieu suplió en dellos españoles, que queríen tornar a Panamá. Ciertu día topar na puerta de la ilesia de San Miguel un papel claváu onde taba escrita una copla contra Pizarro. Acusar de ser el so autor a [[Juan de la Torre y Díaz Chacón|Juan de la Torre]], unu de los trelce de la fama, quien, sometíu a tortura, confesó la so responsabilidá, siendo condergáu a muerte. Pero Pizarro -y conmutó la pena y desterrar, siendo embarcáu nun navío mercante. Dellos años dempués comprobóse la so inocencia y retornó al Perú.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=387-389}}

=== La marcha a Cajamarca ===
[[Ficheru:Hernando de Soto.jpg|thumb|right|300px|[[Hernando de Soto (esplorador)|Hernando de Soto]], foi unu de los embaxadores españoles que s'entrevistaron col inca Atahualpa en Pultumarca o los [[Baños del Inca]], cerca de Cajamarca.]]
Depués de dictar una serie de disposiciones y de reforzar la so retaguardia, Pizarro entamó la marcha a [[Cajamarca]].

El cronista Xerez diz que Pizarro salió de San Miguel el [[24 de setiembre]] de [[1532]]. Pizarro crució'l ríu Chira y depués de tres díes de marcha, llegó al fértil valle del [[ríu Piura]], onde se detuvo diez díes. Descontando dalgunos que tornaron a San Miguel (a solicitú del teniente de gobernador d'esa villa), la hueste de Pizarro quedó conformada por 62 caballeru y 102 infantes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=390}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=44}}

Pizarro partió de Piura el 8 d'ochobre de 1532. Esi mesmu día unvió una avanzada de 50 a 60 soldaos, al mandu de Hernando de Soto, escontra'l pueblu de Caxas o Caxes (anguaño desapaecíu), onde se dicía que taba l'exércitu d'Atahualpa; de camín, Soto tenía de consiguir el vasallaxe de los nativos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=390-391}} Soto llegó a Caxas el 10 d'ochobre, atopando'l pobláu destruyíu y cuasi despoblado, enterándose que tou ello yera obra de los atahualpistas, que castigaron asina al curaca del pueblu por ser huascarista. Sicasí, los españoles toparon depósitos d'alimentos y ropes, y un [[acllahuasi]] con más de 500 acllas o vírxenes del Sol, que Soto partió ente los sos homes. Foi entós cuando apaeció Ciquinchara, l'espía inca unviáu a Poechos, quien refartó a Soto pol so osadía; depués presentóse como embaxador d'Atahualpa, cola misión de dir convidar a Pizarro por que fora al alcuentru col inca. Ciquinchara llevaba unos interesaos presentes pa Pizarro: unos coríos desollados y unes fortalecillas de piedra.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=392-393}}

Soto partió de Caxas el 13 d'ochobre, acompañáu de Ciquinchara, y llegó a Huacabamba, un pueblu con meyores edificios y una fortaleza de piedra bien llabrada. Pellí pasaba'l camín del Inca o [[Cápac Ñan]], que causó plasmu a los españoles pol so grandor y la so bona fábrica, enterándose que xunía Quito col Cuzco a lo llargo de 300 llegües.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=393}}

Mentanto, Pizarro llegó al pueblu de Pavur, na vera derecha del ríu Piura. Depués, pasando a la marxe opuesta, el 10 d'ochobre llegó al pueblu o fortaleza de Zarán o Serrán, onde acampó pa esperar a Soto, quien llegó'l 16 d'ochobre.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=391}} Ciquinchara entrevistar con Pizarro pa face-y saber que l'Inca «tien la voluntá de ser el so amigu, y esperalle en paz en Caxamarca». Depués d'esto l'embaxador retornó onde Atahualpa llevando consigo unos regalos qu'unviaba con él Francisco Pizarro (una camisa blanca y bien fina, cuchiellos, tisories, peñes y espeyos d'España) y p'informa-y que'l xefe español «entainar en llegar a Caxamarca y ser amigu del Inca».{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=394-398}}

En folgando ocho díes en Serrán, Pizarro partió'l 19 d'ochobre de 1532, siguiendo la so marcha escontra Cajamarca. Pasó polos pueblos de Copis, Motupe, Jayanca y Túcume, en tierra de los lambayeque. El 30 d'ochobre llegó al pueblu de Cintu, que'l so curaca informó a Pizarro de que Atahualpa tuviera en Huamachuco y de que se dirixía a Cajamarca con cincuenta mil homes de guerra. Dende Cintu, Pizarro unvió a un xefe tallán, de nome Guachapuro, como'l so mensaxeru pa falar con Atahualpa, con dellos presentes (una copa de cristal de Venecia, borceguíes, camises d'Holanda, cuenta de vidriu y perlles).{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=403-405}} Cintu, xunida darréu a Collique, sería l'orixe de la ciudá de [[Chiclayo]].{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=45}}

El 4 de payares Pizarro prosiguió la so marcha, pasando por Reque, Mocupe y Saña, esta postrera una población grande y con muncha comida, xunto a la sierra. {{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=404}} Ellí'l españoles atoparon una bifurcación del camín. Unu d'ellos llevaba a [[Chincha]] y l'otru a Cajamarca. Dellos españoles cuntaben que sería meyor dir a Chincha y retardar l'enfrentamientu con Atahualpa. Sicasí, Pizarro decidió siguir escontra Cajamarca, aduciendo que yá l'Inca sabía que partiera de San Miguel y que diba al so alcuentru, habiéndo-y inclusive unviáu mensaxes nesi sentíu; camudar la ruta fadría creer a Atahualpa de que los españoles rehuían por cobardía.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=407-408}} Coles mesmes, Pizarro quería prindar al principal líder indíxena, siguiendo los encamientos de Hernán Cortés: &quot;lo primero qu'hai que faer ye apoderase del xefe, considerar como'l so dios y tienen poder absolutu. Con ello, los demás nun saben qué faer&quot;. Él mesmu yá lo esperimentara en Coaque, la Puná y Túmbez, y sabía que prindando un curaca y teniéndolo como rehén ganábase enforma. Sicasí, sueltu, el curaca convertir n'enemigu peligrosu.&lt;ref name=&quot;Villanueva Sotomayor_1&quot;&gt;Villanueva Sotomayor.&lt;/ref&gt;

El 8 de payares de 1532, los españoles empezaron a xubir el cordal.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=415}} Pizarro decidió estremar el so exércitu en dos grupos: la vanguardia con él y cuarenta d'a caballu y sesenta d'a pies. El restu, al mandu de Hernando Pizarro, formaría la retaguardia y xuniríase a Pizarro cuando él indicar. Depués d'un día de marcha, Pizarro mandó dicir al so hermanu Hernando que se-y xuniera pa siguir el viaxe xuntos.&lt;ref name=&quot;Villanueva Sotomayor_1&quot;&gt;Villanueva Sotomayor.&lt;/ref&gt;

El 9 de payares de 1532 Pizarro acampó en mediu del fríu de la sierra, onde recibió una embaxada d'Atahualpa, con diez llames que l'Inca unviara como regalu y avisándo-y qu'ésti se topaba diba cinco díes en Cajamarca. El 10 d'avientu Pizarro prosiguió'l so camín y acampó nun llugar que podría ser l'actual población de Pallaques.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=416}} Equí recibió otra embaxada del Inca, encabezada nuevamente por Ciquinchara, que traía otru agasayo de diez llames, y ratificaba los informes de l'anterior embaxada, nel sentíu de que Atahualpa topar en Cajamarca, onde esperaba en son de paz a los españoles. Ciquinchara acompañó a Pizarro mientres tol camín a Cajamarca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=419}}

Pizarro siguió'l viaxe, llegando'l 11 de payares a un llugar que posiblemente ye l'actual Llapa, onde folgó tol día 12. El camín yera bien fatigosu, por ser bien aspru, llenu de riscales y abilsos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=416}}

=== Engarradiella ente'l mensaxeru y l'embaxador ===
El 13 de payares de 1532 tornó Guachapuro, el mensaxeru tallán qu'unviara Pizarro ante Atahualpa. Cuenta Xerez que Guachapuro, viendo al embaxador del Inca (Ciquinchara), acometió contra él y coyer de les oreyes, siendo separáu por Pizarro, que-y preguntó la razón de la so agresión. Guachapuro dio les siguientes esplicaciones: que l'unviáu del Inca yera un mentirosu, que Atahualpa nun taba en Cajamarca sinón nel campu ([[Distritu de Baños del Inca|Baños del Inca]]) y tenía muncha xente de guerra acampaes n'innumberables tiendes; qu'a él lo quixeron matar, pero salvárase porque amenació con que los embaxadores d'Atahualpa seríen axusticiaos por Pizarro; que nun dexaron que falara direutamente col Inca, porque taba ayunando, y entrevistóse, a lo último con un tíu d'Atahualpa, quien-y riquir polos cristianos, siendo esta la so respuesta:{{Cita|«Y yo díxi-yos que son valientes homes y bien guerreros; que traen caballos que cuerren como vientu y los que van nellos, lleven unes llances llargues, y colles maten a cuantos topen, porque depués en dos saltos algamar, y los caballos colos pies y boques maten munchos. Los cristianos qu'anden a cuerpu dixi son bien sueltos, y traen nel brazu una rodela de madera con que se defenden y xubones fuertes colchados d'[[algodón]] y unes [[espada|espaes]] bien agudes que corten per dambes partes, de cada golpe, un home por mediu, y a una oveya (nota: llapada) lleven la cabeza, y colla corten toles armes que los indios tienen; y otres traen ballestes que tiren de llueñe, que de cada saeteada maten un home y tiros de pólvora que tiren pelotes de fueu, que maten muncha xente».{{Harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=419-420, citando a Xerez}}}}

Pela so parte, Ciquinchara, un tanto ablucáu d'escuchar qu'un indiu tallán falara con tanta atrevencia, retrucó asina: que si Atahualpa nun taba en Cajamarca yera porque les sos cases fueren acutaes p'aposentar a los cristianos; que Atahualpa topar nel campu porque esa yera la so costume desque taba en guerra con Huáscar; que cuando l'Inca ayunaba nun dexaben que falara con naide más sinón col so padre'l Sol. Bien diplomáticamente, Pizarro, atayó'l discutiniu, dando a entender que nun tenía por qué duldar de la intención pacífica d'Atahualpa.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|pp=420-421}}

=== Los españoles lleguen a Cajamarca ===
[[Ficheru:Atawallpa Pizarro tinkuy.jpg|thumb|''Atahualpa Inga ta na ciudá de [[Cajamarca]] nel so tronu usno''. Grabáu de [[Felipe Guamán Poma de Ayala]] en [[Primer Nueva coronica y bon gobiernu]].]]
Los españoles siguieron el so camín. El 14 de payares, folgaron en Zavana, A falta d'un solu día pa llegar a Cajamarca. En Zavana recibieron otra embaxada d'Atahualpa, con comida.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=417}} Tando a solo una llegua de Cajamarca, «tola xente y caballos armáronse, y el Gobernador poner en conciertu pa la entrada del pueblu, y fixo trés faes de los españoles de pies y de caballu».

Los españoles acolumbraron Cajamarca dende los altores de Shicuana, al nordeste del valle. Yera'l mediudía del vienres [[15 de payares]] de [[1532]]. Caminaren 53 díes dende San Miguel de Tangarará.{{harvnp|Busto Duthurburu|2000|p=424}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=45}}

El [[Inca Garcilaso de la Vega]] y [[Miguel de Estete]] aseguren que los españoles atoparon en Cajamarca «xente popular y dalgunos de la xente de guerra» d'Atahualpa. Amás, que fueron bien recibíos. Otros cronistes, como Xerez, aseguren que los españoles nun atoparon xente nel pobláu. [[Antonio d'Herrera y Tordesillas]] diz que namái se víen nun estremu de la plaza unes muyeres que lloraben la suerte que'l destín acutaba a los españoles que provocaren la roxura del emperador indiu»&lt;ref&gt;Antonio d'Herrera y Tordesillas: ''Fechos de los castellanos'', Década V.&lt;/ref&gt;

Cuando Pizarro entró en Cajamarca, Atahualpa atopar a media llegua de la ciudá, en Pultumarca o los [[Baños del Inca]], onde asitiara'l so real, «con cuarenta mil indios de guerra», como cunta [[Pedro Pizarro]]. Esti campamentu, conformáu por estenses fileres de tiendes blanques, con miles de guerreros y servidores inques, apostaos na falda d'una sierra, tuvo d'ufiertar una vista sorprendente a los conquistadores. El cronista soldáu [[Miguel de Estete]], testigu de los fechos, rellata asina les sos impresiones:

{{Cita|Y yeren tantes les tiendes... que ciertu púnxonos fartu espantu; porque nun pensamos qu'indios pudieren tener tan sobeyosa estancia, nin tantes tiendes, nin tan a puntu; lo cual hasta ellí nes Indies nunca se vió; que nos causó a tolos españoles farta tracamundiu y medrana…}}

=== La embaxada española ante Atahualpa ===
{{AP|Entrevista de Pultumarca}}
Entraos en Cajamarca, Francisco Pizarro unvió a Hernando de Soto con venti caballeru y l'intérprete [[Felipillo]], como embaxada pa dici-y a Atahualpa «qu'él venía de parte de Dios y del Rei a los predicar y tenelos por amigos, y otres coses de paz y amistá, y que se viniera a ver con él.» Soto topábase yá a mediu camín, cuando Pizarro, viendo dende lo alto d'una de les torres” de Cajamarca l'impresionante campamentu del Inca, tarreció que los sos homes pudieren sufrir una emboscada y unvió al so hermanu [[Hernando Pizarro]] con otros venti encabalgaos más y l'intérprete Martinillo.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=17-18}}

En cruciando'l campamentu inca, Soto primeru, y depués Hernando Pizarro, llegaron ante'l palacete del Inca, asitiada metanes un pradillo, curiáu por unos 400 guerreros inques. Al traviés de los intérpretes, los españoles pescudaron la presencia del Inca, pero ésti retrasó en salir, a tal puntu qu'esmolió a Pizarro, quien cégaru, ordenó a Martinillo: «¡Dicíi-y al perru que sala...!»{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=21-22}}

A la fin animóse a salir Atahualpa hasta la puerta del so palacete, sentándose sobre un bancu coloráu, tres una cortina que namái dexaba ver la so figura. Los españoles tresmitiéron-y la invitación de Pizarro de que fora a Cajamarca. Atahualpa nun respondió de momentu, lo que nuevamente fadió a Hernando Pizarro. Hasta que finalmente Atahualpa ordenó correr la cortina y dexóse ver. Los españoles conocieron asina per primer vegada al Señor del Tahuantinsuyo: yera un indiu d'unos 35 años, de pelos llargos&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Atahualpa tenía llongures los sos pelos col fin de despintar la so oreya tullida (atentáu que sufrió mientres la guerra civil inca), pero esa nun yera'l costume avezada de los inques, que solíen llevar el pelo curtio.&lt;/ref&gt; y vistíu con traxe multicolor. Na so cabeza llevaba una borla colorada, la [[mascapaicha]], el símbolu del so poder. Y tenía una mirada feroz.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=23}}

L'inca convidó a los españoles el ''acja'' o llicor de maíz, y brindó con ellos. Envalentonado Soto, quixo llucise col so caballu; picó espueles y dirixióse sobre l'inca, como si fora a pillalo, pero frenó a poca distancia. L'inca nin se inmutó y respondió a la embaxada comunicando que podíen quedase'l españoles en Cajamarca, qu'él nun podía dir nesi momentu porque taba terminando'l so ayunu. Y que diría a otru día, non ensin alvertir a los españoles que teníen de paga-y por tou lo que tomaren dende la badea de San Mateo hasta ellí.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=24-25}}

L'Inca, una vegada que se fueron los españoles, ordenó que venti mil soldaos imperiales apostar nes contornes de Cajamarca, pa prindar a los españoles: taba seguro que al ver tanta xente, los españoles rindiríense.

=== Captura d'Atahualpa ===
{{AP|Prinda d'Atahualpa}}

La hueste española constaba de 164 homes de guerra: 63 caballeros, 93 infantes, 4 artilleros, 2 arcabuceros y 2 trompetes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=39}} Amás de Pizarro, namái Soto y Candía yeren soldaos d'oficiu. Cuntaben amás con trés intérpretes indíxenes: Felipillo, Francisquillo y Martinillo. Los esclavos negros y nicaraguas veníos con los españoles yeren bien pocos y tuvieron d'actuar solo como escuderos. Nun teníen perros de guerra, pos estos habíense quedáu en San Miguel.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=40}}

Yera inevitable que na nueche del 15 de payares de 1532, previa al alcuentru col inca, supliera'l mieu ente la tropa española.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=46}} Pedro Pizarro diz: «Pos tando asina'l españoles, foi la noticia a Atahualpa, d'indios que tenía espiando, que los españoles taben metíos nun galpón, llenos de mieu, y que nengún apaecía pola plaza. Y a la verdá l'indiu dicir porque yo oyí a munchu españoles qu'ensin sentilo mexar de pura medrana».&lt;ref&gt;Pedro Pizarro: ''Rellación del descubrimientu y la conquista de los reinos de Perú'', cap. IX.&lt;/ref&gt; Los conquistadores a les órdenes de Pizarro velaron armes mientres la nueche, Francisco Pizarro sobre la base de los llargos rellatos que-y faía Hernán Cortés sobre la conquista de los azteques, tenía en mente prindar al Inca asonsañando a Cortés en [[Méxicu]].
[[Ficheru:La Captura de Atahualpa - Juan Lepiani 1920s.png|thumb|right|300px|Oliu de [[Juan Lepiani|Juan B. Lepiani]] que representa la [[captura d'Atahualpa]] en [[Cajamarca]].]]
Pizarro dispunxo que'l griegu Pedro de Candía asitiar no más alto de la fortalecilla o tambo real, nel centru de la plaza, con dos o trés infantes y dos [[falconete]]s o cañones pequeños, axuntándo-yos amás dos trompetes. A los de caballu estremar en dos fraiciones, al mandu de Hernando de Soto y de Hernando Pizarro, respeutivamente. La infantería tamién foi estremada en dos fraiciones, una al mandu de Francisco Pizarro y l'otra al mandu de Juan Pizarro. Toos teníen de tar escondíos nos edificios qu'arrodiaben la plaza, esperando la llegada del Inca y hasta escuchar la señal d'ataque. Esta sería un arcabuzazo disparáu por unu de los que taben con Pizarro, y el sonoru berru de ''¡Santiago!''. Si por dalguna razón el disparu nun fuera oido por Candia, ximelgaríase un pañuelu blancu como señal por que'l griegu disparara'l so falconete y fixera sonar les trompetes (los trompeteros yeren Juan de Segovia y [[Pedro de Alconchel]]). La orde yera causar estragos ente los indios y prindar al Inca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=37-38}}

Los cronistes afiten los cuatro de la tarde como la hora en que Atahualpa ingresó a la plaza de Cajamarca, pensáu que'l so ejercio de 20.000 homes sería abondu por que los españoles retirar ensin lluchar, los sos homes nun taben armaos. [[Miguel de Estete]] diz: «A la de los cuatro empiecen a caminar pola so calzada delantre, derechu a onde nós tábamos; y a los cinco o pocu más, llegó a la puerta de la ciudá». L'Inca empezó la so entrada en Cajamarca, antecedida pola so vanguardia de cuatrocientos homes, ingresó a la plaza con tola so xente, nuna «llitera bien rica, los cabos de los maderos cubiertos de plata...; la cual traíen ochenta señores a carranquina; toos vistíos d'una llibrea azul bien rica; y él vistíu la so persona bien ricamente cola so corona na cabeza y al pescuezu un collar d'esmeraldes grandes; y sentáu na llitera nuna siella bien pequeña con un coxín bien ricu». Pela so parte, Xerez señala: «Ente estos venía Atahualpa nuna llitera aforrada de plumes de papagayos de munchu colores, guarnida de chapes d'oru y plata». Detrás del Inca veníen otros dos lliteres, onde diben dos personaxes importantes del Imperiu: unu d'ellos yera'l Chinchay Cápac, el gran señor de [[Cultura Chincha|Chincha]], y l'otru probablemente yera'l Chimú Cápac o gran señor de los [[Cultura Chimú|chimúes]] (otros dicen que yera'l señor de Cajamarca). Los guerreros inques qu'ingresaron a la cortil calcular en númberu de 6.000 a 7.000 y ocupaben media plaza.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=50-51}}

Francisco Pizarro unvió ante l'Inca al flaire dominicu, frai [[Vicente de Valverde]], al soldáu [[Hernando de Aldana]] y al intérprete Martinillo. Ante l'Inca, el flaire Valverde fixo'l [[requerimientu]] formal a Atahualpa d'abrazar la fe católica y sometese al dominiu del rei d'España, coles mesmes que-y apurría un [[breviariu]] o un Evanxeliu de la Biblia. El diálogu que siguió ye narráu de forma distinta polos testigos. Según dellos cronistes, la reaición del Inca foi de sorpresa, interés, indignación y desdeñu. Atahualpa abrió y revisó l'evanxeliu minuciosamente. Al nun atopa-y significáu dalgunu, tirar al suelu, amosando singular despreciu. La reaición posterior d'Atahualpa foi dici-y a Valverde que los españoles devolvieren tou lo que tomaren de les sos tierres ensin el so consentimientu, reclamándo-yos n'especial les ropes que tomaren de los sos almacenes; que naide tenía autoridá pa dici-y al Fíu del Sol lo que tenía que faer y que él fadría la so voluntá; y finalmente, que los estranxeros «dir por bellacos y lladrones»; en casu contrariu matar.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=53-55}}

Llenu de mieu, el flaire Valverde corrió onde Pizarro, siguíu de Aldana y l'indiu intérprete, de la que glayaba al xefe español: «¡Qué fai la vuesa mercé, que Atabalipa ta fechu un Lucifer!». Depués, Valverde cuntólu que'l perru” (idólatra) refundiara l'evanxeliu a tierra, polo que prometió l'absolución a tou aquel que saliera a combatilo.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=55}}

A una señal de Francisco Pizarro poner en marcha planiar. Candía disparó'l so falconete, tocaron les trompetes y salieron los caballeros al mandu de Hernando de Soto y de Hernando Pizarro. Los caballos fueron los que causaron más llerza a los indíxenes, que nun atolenaron a defendese y solo pensaron en fuxir de la plaza; tal yera la desesperación, que formaron pirámides humanes pa llegar a lo alto del muriu qu'arredolaba la plaza, morriendo munchos afogaos pola aglomeración. Hasta que finalmente, por cuenta de la terrible presión, el muriu derrumbóse, y percima de los muertos estrapaos, los sobrevivientes fuxeron pol campu. Tres ellos llanzáronse los caballeros españoles, dando algame y matando a tolos que pudieron.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=60-61}}

Mentanto, na plaza de Cajamarca, Francisco Pizarro buscaba l'anda del Inca, ente que Juan Pizarro y los suyos abarganaben al Señor de Chincha y matar na so llitera.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=50-51}} Los españoles acometieron especialmente contra los nobles y curacas, que s'estremaben poles sos llibrees (uniformes) con escaques de color moráu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=67}} «Otru capitanes morrieron, que por ser gran númberu nun se fai casu d'ellos, porque tolos que veníen en guarda d'Atahualpa yeren grandes señores.» (Xerez). Ente esi capitanes del Inca que cayeron esi día figuraba Ciquinchara, el mesmu qu'oficiara d'embaxador ante'l españoles mientres el trayeutu ente Piura y Cajamarca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=60}}
[[Ficheru: John Everett Millais - Pizarro seizing the Inca of Peru.jpg|thumb|right|300px|Pintura que representa a Francisco Pizarro nel momentu que prinda a Atahualpa, evitando la so muerte a manes d'un soldáu español.]]

Igual suerte hubiera corríu Atahualpa, de nun ser pola intervención de Francisco Pizarro. Asocedía que los españoles nun podíen baltar la llitera del Inca, a pesar de que mataben a los portadores, pos cuando estos cayíen, otru cargadores de refrescu entainar a reemplazalos. Asina tuvieron esforcexando gran tiempu; un español quixo mancar al Inca d'un cuchellazu, pero Francisco Pizarro interpúnxose a tiempu, glayando que «naide manque al indiu so pena de la vida... »; dizse que nesa agarradiella, el mesmu Pizarro sufrió una ferida na mano. A la fin cayó l'anda y l'Inca foi prindáu, siendo lleváu presu a un edificiu, llamáu Amaru Huasi.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=66-67}}

Xerez calcula en 2.000 los muertos en Cajamarca, toos nativos, quien mientres la media hora que duró la masacre nun se defendieron (munchos morrieron entartallaos polos sos compañeru nel intentu de fuxida), polo qu'a dicha carnicería ye equivocáu llamala “batalla”.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=53}}

Al anochecerín d'aquel [[16 de payares]] de [[1532]], escastar pa siempres el Tahuantinsuyo; l'Inca taba cautivu y cola so prisión llegaba al so fin la independencia del estáu inca.

=== Repartu del botín ===
Tres la victoria en Cajamarca los vencedores partieron el botín de guerra en Pultumarca o los Baños del Inca. El soldáu cronista Estete diz: «... toes eses coses de tiendes y ropes de llana y algodón yeren en tan gran cantidá qu'a la mio paecer fueren menester munchos navíos en que cupieren». Otru cronista diz: «...l'oru y la plata y otres coses de valor recoyó tou y llevóse a Cajamarca y púnxose en poder del Tesoreru de La so Maxestá.» Xerez diznos: «l'oru y plata en pieces monstruoses y platos grandes y pequeños, y cántaros y olles o braseros y copones grandes y otres pieces diverses. Atahualpa dixo que tou esto yera cacía del so serviciu, y que los sos indios que fuxeren llevaren otra muncha cantidá». Fueron los primeros trofeos d'importancia que tomaron los españoles.

Los metales preciosos llegaron a sumar ochenta mil pesos n'oru y siete mil marcos en plata; tamién atoparon catorce esmeraldes.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=77}} De la mesma, Francisco López de Gomara señala que «nengún soldáu arriquecióse tantu en tan pocu tiempu y ensin riesgu» anque amiesta «nunca se xugó d'esa manera, pos hubo munchos que perdieron el so parte a los dados.»

Yera tantu'l botín, que los españoles, al volver a Cajamarca, decidieron solo llevase les pieces d'oru y plata, dexando tou lo demás. Pa tal fin, empezaron a tomar prisioneros ente los indios, pero, ante'l so plasmu, vieron qu'estos s'ufiertaben voluntariamente pa realizar el llabor de cargueros, llevando a sumar miles. Toos ellos axuntáronse na plaza de Cajamarca; ellí, Francisco Pizarro faló-yos por mediu d'un intérprete, diciéndo-yos que l'Inca topábase vivu, pero que yera'l so prisioneru. Depués, viendo que los indios yeren pacíficos, ordenó que los lliberar. Asocedía que toos esos indios yeren quechuas, partidarios de Huáscar, y poro, enemigos d'Atahualpa, y como tales, topábense estimaos con los españoles, a quien víen como aliaos. D'ente ellos Pizarro escoyó a los más fuertes por que sirvieren de cargadores; tamién dixebró a les indies más nueves y belles, destinaes a ser el sirvientes de los españoles.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=79-81}}

=== Atahualpa ufierta un rescate ===
[[Ficheru:Cajamarca_-_el_cuarto_del_rescate.jpg|thumb|300px|right|El ''[[Cuartu del Rescate]]'' ([[Cajamarca]]), habitación onde supuestamente tuvo prisioneru [[Atahualpa]].]]

Tando en prisión Atahualpa, recibía en visita a los curacas que lu traíen obsequios, n'oru y plata. L'Inca dio cuenta entós de qu'esos metales preciosos teníen pa los españoles otru valor, distintu, al qu'él y el so pueblu dáben-y. Tamién se dio cuenta y convencióse que la única forma de salvase yera ufiertándo-yos gran cantidá d'oru y plata. Y asina lo fixo. Propúnxo-y a Francisco Pizarro que-y daría, en cuenta de la so llibertá, una sala llena, hasta onde algamaba la so mano alzada, con diverses pieces d'oru: cántaros, olles, tejuelos, etc.; y dos veces la mesma sala llena d'oxetos de plata. La sala, conocida agora como'l [[Cuartu del Rescate]], midía 22 pies de llargu y 17 d'anchu (datos de Xerez). Atahualpa prometió que cumpliría n'axuntar toa esa cantidá de metales preciosos nun plazu de dos meses. Pizarro entainar a confirmar la promesa por escritu nuna acta ante escribán.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=83-84}}

Pizarro empezó a tomar una serie de providencies; reforzó la seguridá de Cajamarca, con obres civiles, nes cualos trabayaron «munchos indios huascaristas». La vixilancia fíxose permanente, por rondes, de 50 soldaos d'a caballu, mientres el día y gran parte de la nueche. Mientres les madrugaes, yera de 150 d'a caballu, arriendes de los espíes, informantes y vigías de pies; indios y españoles.&lt;ref name=&quot;Villanueva Sotomayor_1&quot;&gt;Villanueva Sotomayor.&lt;/ref&gt;

El primer cargamentu d'oru ufiertáu por Atahualpa llegó del sur y traer un hermanu del Inca, «trájole unes hermanes y muyeres d'Atahualpa, y traxo munches vasillas d'oru; cántaros y olles y otres pieces y muncha plata, y dixo que pel camín venía más; que como ye tan llarga la xornada, cansen los indios que lu traen y nun pueden llegar tan aína; qu'acaldía va entrar más oru y plata de los que queden más tras». «Y asina, entren dellos díes venti mil, y otres vegaes trenta mil, y otros cincuenta, y otros sesenta mil pesos d'oru en cántaros y olles grandes de tres arrobes y d'a dos, y cántaros y olles grandes de plata y otres munches vasíes». Pizarro diba atropando eses pieces n'unu de los aposentos onde taba Atahualpa, «hasta que cumpla la so promesa».

Sicasí, los soldaos españoles empezaron a marmullar que, al ritmu que diba la recueya, nun s'enllenaríen los cuartos o galpones nel plazu fitu. Al dase cuenta d'esos comentarios, Atahualpa propunxo a Pizarro que, pa entainar l'acarretu del oru y la plata, unviara a los sos soldaos, tantu al santuariu de [[Pachacámac (sitiu arqueolóxicu)|Pachacámac]], que s'atopaba a «diez xornaes al sur», como a la ciudá del [[Cusco]], capital del Imperiu, llugares que taben apinaos d'eses riqueces. Pizarro aceptó la propuesta.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=88}}

=== La meyora de Almagro ===
Mientres asocedíen los sucesos de Cajamarca, aportaron al [[Puertu (navegación)|puertu]] de [[Manta (Ecuador)|Manta]] (actual Ecuador) seis navíos. El 20 de xineru de 1533, Pizarro recibió mensaxeros unviaos dende San Miguel de Tangarará, avisándo-y de tal apuerto. Trés de les naves mayores veníen de Panamá, al mandu de Diego de Almagro, con 120 homes. Les otres trés carabeles llegaron de Nicaragua, con 30 homes más. En total desembarcaron 150 homes, amás de 84 caballos, refuerzu apreciable pa la empresa de la conquista. El cacique de Baltes entró en rebeldía, más nun llevantó a la so xente.

Empecipiábase una nueva etapa de la conquista, que foi más d'afitamientu del trunfu que tuvieren na plaza de Cajamarca y de repartu del primer botín de guerra. A Francisco Pizarro tuvo d'esmolece-y non yá la presión de los sos homes pal repartu del oru y la plata, sinón la presión que teníen de tar recibiendo los sos socios en Panamá y Nicaragua pal pagu de los fletes y demás pertrechos, pa demostrar l'ésitu de la so empresa y poder asina reclutar más xente pa la empresa, xente que per otru llau tenía de precisar con suma urxencia, dada la escasez d'homes con que cuntaben.&lt;ref name=&quot;Villanueva Sotomayor_1&quot;&gt;Villanueva Sotomayor.&lt;/ref&gt;

=== Espedición a Pachacámac ===
Siguiendo'l conseyu d'Atahualpa pa entainar la gueta del oru y la plata, Pizarro unvió a un grupu d'españoles a [[Pachacámac (sitiu arqueolóxicu)|Pachacámac]], na mariña del valle de Lima; tratar d'un célebre santuariu d'orixe preinca, sede d'un [[oráculu]] de prestíu, onde diben en pelegrinación los indios.&lt;ref name=&quot;ETdP&quot;&gt;{{cita enciclopedia |apellíu=Tauro del Pinu |nome= Alberto |enllaceautor= Alberto Tauro del Pinu |editor= |enciclopedia= Enciclopedia Ilustrada de Perú |títulu=PACHACÁMAC |idioma=español |edición= 3 |añu= 2001 |editorial=PEISA |volume=12 |allugamientu=Lima |isbn=9972-40-149-9 |páxina=1894 }}&lt;/ref&gt;
La espedición a Pachacámac tuvo al mandu de Hernando Pizarro; conformar 14 caballeros, 9 infantes y un númberu indetermináu de cargueros indíxenes. Ente los espedicionarios topábase [[Miguel de Estete]], quien escribiría una ''Rellación'' d'esti viaxe. Por que los sirvieren de guíes, Atahualpa apurrió a los españoles al gran sacerdote de Pachacámac y otros cuatro sacerdotes menores; tamién fueron na espedición cuatro oreyonos o nobles incaicos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=93}} Atahualpa nun sentía nengún respetu pol dios Pachacámac, pos, nuna ocasión, nun atinó n'unu de los sos oráculos consultaos con al respeutive de la so persona, mientres la guerra contra Huáscar.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=89, citando a Pedro Pizarro}}
[[Ficheru:Pachacamac Templo del Sol.JPG|thumb|300px|Templu del Sol en Pachacámac.]]
La espedición partió de Cajamarca el 5 de xineru de 1533 y siguió el camín real o Cápac Ñan. El primer escala importante foi [[Huamachuco]]. Depués siguieron pol [[Caleyón de Huaylas]], [[Huaylas]], [[Huaraz]] y [[Recuay]], baxando a la mariña. Pasaron depués pola [[fortaleza de Paramonga]], [[Fuécara]] y [[Chancay]], y entrando al valle de Lima, detener nel pueblu de Riegu, antes de llegar a Pachacámac, el 2 de febreru de 1533.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=94}}

Llegáu ante'l templu principal de Pachacámac (llamáu Templu del Sol), que yera una pirámide gradiada, Hernando esixó a los servidores del templu que-y apurrieren tol oru que guardaben. Estos diéron-y una pequeña cantidá, que nun contentó al español, quien ingresó a la cortil sagrada y xubió hasta'l visu, onde se topaba, dientro d'una bóveda pequeña, l'ídolu del dios Pachacámac, talláu en madera. Viéndolo como cosa d'idolatría, Hernando sacó la imaxe y quemar, aprovechando la ocasión p'adoctrinar a los indios na fe cristiana.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=95}} La profanación trescaló a los nativos, quien tarrecieron una catástrofe como castigu; sicasí, nada asocedió.

Como atopara pocu metal precioso en Pachacámac, nos siguientes díes, Hernando mandó mensaxeros a los curacazgos redoma, ordenar que traxeren tol oru posible. Llegaron cargamentos de distintes zones, como de Chincha, Yauyos y Huarochirí. Los españoles axuntaron un botín valoráu en 90.000 pesos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=96}} Según Cieza «ye públicu ente los indios que los principales y los sacerdotes del templu [de Pachacámac] sacaren [d'esti] más de 400 cargues d'oru, lo cual nun apaeció nin los indios que güei son vivos saben onde ta».&lt;ref name=&quot;ETdP&quot; /&gt;

El 26 de febreru de 1533, Hernando Pizarro partió de Pachacámac y enfusóse na sierra, camín de [[Jauja]], pos s'enteró qu'ellí se topaba'l xeneral atahualpista [[Chalcuchimac]], con xente de guerra y más oru. Pasando pol pandu de Bombón y Tarma, Hernando llegó a Jauja, el 16 de marzu. Ellí, Chalcuchimac recibir con grandes fiestes y comedimientos. Hernando, con astucia, convenció al xeneral indiu por que lu acompañara coles sos tropes a Cajamarca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=97-98}}

La espedición de Hernando Pizarro tornó a Cajamarca el 14 d'abril de 1533, trayendo «ventisiete cargues d'oru y dos mil de plata», pero quiciabes lo más importante: traía como rehén al feroz Chalcuchimac, según la conocencia del vastu territoriu en que s'estendía l'imperiu incaicu, al que pudo percorrer gracies al so maraviyosu camín o [[Cápac Ñan]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=98-99}}

=== La misión al Cusco ===
Mentanto, el 21 de xineru de 1533, ingresó a Cajamarca otru cargamentu d'oru y plata, traíos por un hermanu d'Atahualpa. Fueron «trescientes cargues d'oru y plata en cántaros y olles grandes y otres diverses pieces».

Francisco Pizarro, dende Cajamarca, comisionó a un oreyón o noble incaicu (posiblemente un hermanu d'Atahualpa), xuntu con los españoles Pedro Martín de Moguer, Martín Bonu y Juan de Zárate (que s'ufiertaron de voluntarios), por que viaxaren escontra'l Cuzco. La so misión yera entainar la unviada del oru y plata, tomar posesión de la capital del Imperiu ya informase de la so situación.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=102-103}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=59}}
[[Ficheru:D465- vue de cuzco - liv3-ch13.png|thumb|300px|La ciudá del Cusco, según un grabáu européu.]]
Los comisionados salieron de Cajamarca el 15 de febreru de 1533, acompañaos de negros esclavos y cientos d'indios aliaos. Los españoles diben n'hamaques cargaes por munchos indios y col enfotu que-yos inspiraba la compañía del noble incaicu, que garantizaba'l respetu de los nativos escontra les sos persones.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=103}}

Los trés españoles llegaron a Jauja, siguiendo a [[Vilcashuamán]], y finalmente, tres dos selmanes de viaxe, columbraron la gran ciudá del Cusco, de la qu'ensin dulda quedaron impresionaos. Fueron los primeros europeos en ver la capital de los inques. Ellí topábase acantonáu'l xeneral atahualpista [[Quizquiz]], con tropes quiteñas que sumaben unos 30.000 homes. Este acoyó amigablemente a los españoles, pos diben acompañaos del oreyón o noble inca, polo que-yos dexó en plena llibertá d'actuar. Los españoles dieron en escalar la ciudá tou lo que pudieron, llegando a deschapar planchar d'oru del templu de [[Coricancha]]. Al afayar el [[acllahuasi]] o casa de les vírxenes del sol, dedicar a violar a les doncelles.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=103-104}}

Los trés españoles retornaron a Cajamarca llevando unes 600 arrobes d'oru, nun pudiendo llevar el cargamentu de plata, por ser escesivu, dexándolo al cuidu de Quizquiz, que prometió guardalo hasta la llegada de Francisco Pizarro. Unu d'esi españoles, Juan de Zárate, que yera escribán, informó a Pizarro que se tomara posesión en nome de la so maxestá naquella ciudá del Cuzco», ente otres coses, como'l númberu y descripción de les ciudaes esistentes ente Cajamarca y el Cuzco, de la cantidá d'oru y plata recoyíes. Un datu importante qu'informaron a Pizarro foi la presencia nel Cuzco del xeneral Quízquiz con «trenta mil homes de guarnición.» (marzu de 1533).{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=104-105}}

=== La muerte de Huáscar ===
[[Ficheru:Muerte de Huáscar.jpg|thumb|300px|right|Grabáu que representa la muerte del inca [[Huáscar]], refundiáu a un ríu dende un derribadoriu, por orde del so hermanu Atahualpa (en ''Historia de la conquista de Perú'', de William Prescott, edición n'español. 1851).]]
Atahualpa, na so prisión, amosábase desenvueltu, allegre y conxustón con los españoles, anque ensin perder nunca la so solemnidá de gran monarca. Los sos captores dexáron-y tener toles comodidaes, siendo atendíu polos sos servidores y les sos muyeres. Demostraba tener una intelixencia cimera. Los españoles enseñáronlu a xugar axedrez y a los dados.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=114}}

Atahualpa recibía toles nueches la visita de Francisco Pizarro. Dambos cenaben y parolaben al traviés d'un intérprete. Nuna d'eses conversaciones, l'español enteróse que Huáscar, l'hermanu y rival d'Atahualpa, taba vivu y prisioneru de los atahualpistas, nes cercaníes del Cusco. Pizarro fixo prometer a Atahualpa que nun mataría al so propiu hermanu y que lo traxera a Cajamarca sanu y salvu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=116-117}}

N'efeutu, Huáscar foi treslladáu con direición a Cajamarca, al traviés de los caminos del cordal, colos costazos covanosos coles cuerdes qu'abasnaben les sos custodios. En dalgún momentu Huáscar, yá enteráu de la prisión d'Atahualpa a manes d'estrañes xentes, enteróse qu'aquel ufiertara una enorme ayalga n'oru y plata pola so llibertá. Dizse que nesi momentu, Huáscar dixo en voz alta qu'él yera'l verdaderu dueñu de toos esos metales, y que los apurriría a los españoles pa salvase y sería Atahualpa el que fuera muertu. Al paecer, ello llegó a oyíos d'Atahualpa, quien decidió entós esaniciar a Huáscar primero que s'atopara con los españoles, unviando un mensaxeru col encargu. Los atahualpistas cumplieron la misión: refundiaron a Huáscar dende un cantil al ríu Andamarca (na sierra de Áncash).{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=117-120}} Coles mesmes, la muyer y la madre de Huáscar, que lu acompañaben na so cautiverio, fueron asesinaes. Ello tuvo d'asoceder pel mes de febreru de 1533.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=122}}

=== La llegada de Almagro ===
El 25 de marzu de 1533, poco antes de la torna de Hernando Pizarro de Pachacámac, aportó Diego de Almagro a Cajamarca. Traía 120 homes de Tierra Firme y 84 caballos, más los 30 soldaos procedentes de Nicaragua que se-y sumaron na badea de San Mateo. En total, 150 homes. Ente ellos taben el tesoreru [[Alonso de Riquelme]], y dos de los Trelce de la Fama, [[Nicolás de Ribera y Laredo|Nicolás de Ribera ''el vieyu'']] y [[Martín de Paz]]. Tamién taben [[Nicolás de Heredia]], [[Juan de Saavedra]], ente otros.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=108}}

Almagro y los sos homes quedaron dafechu decepcionaos al enterase de que nun-yos correspondía nada del fabulosu rescate del inca, pos llegaren bien tarde. Sicasí, aselar en daqué al saber que, d'equí p'arriba, tou lo recaldao partir ente toos. Pero por que ello pudiera ser vidable tenía de morrer l'Inca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=111-110}} Foi por eso que Almagro foi unu de los que más socatró la execución d'Atahualpa, contra la opinión de los hermanos Francisco y Hernando Pizarro, cuantimás d'esti postreru, quien trabó amistá col Inca cautivu.

=== La fundición del oru y la plata ===
[[Ficheru:Oro y plata del Inca.jpg|thumb|250px|Grabáu de [[Theodor de Bry]], sieglu XVI, que representa l'acarretu d'oru y plata pal rescate del inca [[Atahualpa]] en [[Cajamarca]].]]

Mentanto, siguíen llegando a Cajamarca los cargamentos de metales preciosos. El 28 de marzu de 1533 entró una unviada d'oru y plata procedente de Jauja, que traía «cientu siete cargues d'oru y siete de plata.»

Pizarro y los suyos, ansiosos por partise'l rescate, nun esperaron a que s'enllenaren les habitaciones y dispunxeron l'entamu de la xera de la repartida. El 13 de mayu de 1533, empezar a fundir les pieces d'oru y plata, llabor que realizaron metalistas indíxenes, acordies con el so métodu. Tomar un mes enteru en realizar el llabor.{{harvnp|Prescott|1851|p=114}} Comúnmente fundíense acaldía cincuenta o sesenta mil pesos. Nun entró na fundición el tronu o sitial que l'Inca usaba cuando entró n'andes na plaza de Cajamarca, que yera una pieza de gran valor, pos yera oru de 11 kilates y pesaba 83 quilos. Esta pieza quedó en poder de Francisco Pizarro.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=62}}

=== El repartu de l'ayalga ===
El 17 de xunu de 1533, rematada la fundición, Francisco Pizarro ordenó por bandu'l repartu del botín. A otru día presidió dichu repartida.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=37}} La suma total del oru algamó «un millón y trescientos mil ventiséis mil quinientos trenta y nueve pesos d'oru» (1.326.539 pesos d'oru). El total de plata fundida se valorizó en «cincuenta y un mil seiscientos diez marcos.» (51.610 marcos de plata). Pa dar una idea de la magnitú del valor del oru, Prescott diz que «teniendo presente'l mayor valor de la moneda nel [[sieglu XVI]], vendría equivalir nel actual ([[sieglu XIX]]) a cerca de tres millones y mediu de llibres esterlines o pocu menos de quince millones y mediu de duros… La historia nun ufierta exemplos d'asemeyáu botín, tou en metal precioso y reducible como yera a dineru constante.»{{harvnp|Prescott|1851|p=114-115}}&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Anque pal mundu occidental tratar de sumes desatamañaes, nel mundu andín o prehispánicu, l'oru y la plata nun teníen valor comercial, sinón solu valor ritual. Sábese que nun esistía moneda nel imperiu incaicu, onde se presume usábase trueque. Cfr.: [https://web.archive.org/web/20111215010604/https://books.google.es/books?id=n2FKAAAAYAAJ&amp;pg=PA68&amp;img=1&amp;pgis=1&amp;dq=apreciaos&amp;sig=ACfU3O3yH8JDK0yyzs0JRLCbtNuTEmXvyQ&amp;edge=0 Los Inques. Alfred Métraux. 1975].&lt;/ref&gt;

Depués de pagar los derechos del fundidor español (1% del total, que da 13.421 pesos), dixebróse'l [[quintu real]] pa la Corona española, que foi de 262.259 pesos d'oru d'alta pureza. Tocantes a la plata, a la Corona tocólu 10.121 marcos.

Pizarro, según el so criteriu, premió a unos con más y a otros quitó-yos daqué. De siguío, reseñamos dellos datos tomaos de l'acta de repartición del rescate d'Atahualpa llevantada pol escribán [[Pedro Sánchez del Focete]]. Pal obispáu de Baltes dixebróse 2220 pesos d'oru y 90 marcos de plata. A Pizarro, el Gobernador, otorgar 57.220 pesos d'oru y 2350 marcos de plata. A Hernando Pizarro correspondió-y 31.080 pesos y 1267 marcos; a Hernando de Soto, 1.740 pesos y 724 marcos; a Juan Pizarro, 11.100 pesos y 407,2 marcos; a Pedro de Candía, 9.909 pesos y 407,2 marcos; a Sebastián de Benalcázar, 9.909 pesos y 407.2 marcos… Los d'a caballu recibieron en total 610.131 pesos d'oru y 25.798,60 marcos de plata, lo que da un promediu individual de 8880 pesos d'oru y 362 marcos de plata. Los d'infantería recibieron en total 360.994 pesos d'oru y 15.061,70 marcos de plata, lo que da un promediu individual de 4.440 pesos d'oru y 181 marcos de plata. Dalgunos más o dalgunos menos; trátase solo de promedios.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=126}}

Tamién s'apurrió unos 15.000 pesos d'oru a los vecinos que quedaron en San Miguel. A pesar qu'a Diego de Almagro y el so hueste nun-y correspondía nada del rescate, Pizarro quixo amosase daqué arrogante y dio-yos 20.000 pesos d'oru por que se partieren ente toos ellos (150 homes), esto ye, a caúnu correspondiólos bien de menos qu'a los caballeros ya infantes qu'intervinieron direutamente na captura d'Atahualpa (si tenemos en cuenta qu'a cada unu d'estos dióse-yos una cifra que va de 4.000 a 8.000 pesos).{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=126}} Almagro pidiera qu'a él y a los sos compañeru tocáralos la metá qu'a los de Cajamarca. Como nun se punxeron d'alcuerdu, foi otru motivu por que dambos socios alloñárense más, abasnando nes sos diferencies a los soldaos que taben sol mandu de cada unu d'ellos.

[[Pablo Macera]] danos cifres calculando'l pesu del oru y la plata en kilogramos: «El Rescate d'Atahualpa consistió en 6,087 kilogramos d'oru y 11,793 kilogramos de plata. A cada soldáu a caballu tocábalu 40 kilogramos d'oru y 80 kilogramos de plata. A los peones, la metá. A los soldaos con perros más qu'a los peones. A Pizarro 7 vegaes lo qu'a un caballeru de caballu, amás del tronu d'Atahualpa que pesaba 83 kilogramos d'oru. Los sacerdotes recibieron la metá d'un peón.»
[[Ficheru:Muro de oro.JPG|thumb|250px|Llámina gruesa d'oru que revistía un muriu inca. Muséu del oru. Lima-Perú.]]
Munchu españoles decidieron entós retornar a España, con mires a esfrutar na so patria de les riqueces qu'habíen consiguíu; y asina foi qu'unos trenta de los que participaron na captura del Inca, apinaos d'oru y plata, aportaron a principios de 1535 a Sevilla. Sicasí, nun pudieren enterase que, por orde de Carlos V, tolos sos bienes seríen-yos confiscados apenes al desembarcar, una y bones l'emperador taba axuntando fondos pa costear les sos empreses de conquista nel norte d'África.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Teodoro Hampe
 |títulu=Recensión. La hueste perulera
 |añu=7 de febreru de 1982
| revista = Dominical ''de'' [[El Comercio (Perú)|El Comercio]]
}}&lt;/ref&gt;
Diz el cronista Xerez, unu de los qu'abandonó la conquista, que yera tanta la bayura de dineru que fizo qu'aumentara descomanadamente'l valor de les coses. Díxose que foi la ''primer inflación de la historia de Perú''.&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Villanueva diz al respeutu:
{{cita|&quot;...el preciu del caballu antes del repartimientu 2.500 pesos; dempués del repartimientu 3.300. Inflación: 32%. El so preciu nel mercáu xubió una cuarta más que'l día anterior. Una botía de vinu de tres azumbres (un pocu más de 6 llitros), que costaba 40 pesos, empezar a vender a 60 pesos. Inflación: 50%. Un par de borceguíes (nota: botes hasta más arriba de la rodía qu'usaben los conquistadores) pasó de 30 a 40 pesos. Inflación: 33%. Un par de calces (ropa interior; calzoncíu llargu, bien cinxíu a zanques y piernes), de 30 a 40 pesos. Inflación: 33%. La capa xubió de de 100 a 120 pesos. Inflación: 20%. Una espada de 40 a 50 pesos. Inflación: 25%.}} Sacando la media de lo espuesto por Villanueva Sotomayor, tenemos qu'a otru día de la repartida, hubo una inflación promediu del 32,17%.&lt;/ref&gt; Esti fenómenu producióse tamién n'España, cuando llegaron a Sevilla les ayalgues procedentes de Perú.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=62}}

Los conquistadores pudieron faer tou ello gracies a la cooperación emprestada polos indíxenes y a la tranquilidá que reinaba nel Imperiu. Nada alterió la paz de los españoles: nengún de los xenerales d'Atahualpa, nin Rumiñahui nel norte, nin Chalcuchimac nel centru, nin Quisquis nel sur, movilizaron los sos exércitos, posiblemente n'acatamientu de ordenar pol Inca qu'esperaba confiáu la so llibertá. Yá vimos qu'inclusive Chalcuchimac foi traíu a Cajamarca por Hernando Pizarro, onde quedó xixiláu;{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=63}} inclusive, foi torturáu con fueu por que revelara el llugar onde despintaba l'ayalga del rescate proveniente del Cusco. El xeneral inca llindar a responder que tol oru guardábalo Quisquis en dicha ciudá. Sufrió quemadures nes piernes y quedó so la custodia de Hernando Pizarro.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=151-152, citando a Cristóbal de Mena}}

=== Viaxe de Hernando Pizarro a España ===
El 12 de xunu de 1533, Hernando Pizarro partió de Cajamarca, camín d'España, comisionado pa llevar lo qu'hasta esi día dixebrárase del Quintu Real.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=133}} Francisco Pizarro desfaíase asina d'unu de los más fervorosos defensores de la vida del Inca; evidentemente entamaba acabar yá col problema que significaba la prisión d'Atahualpa.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=146}}&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Villanueva Sotomayor, diz: {{cita| “L'ausencia temporal de Hernando Pizarro nun refuga una maniobra maliciosa de los conquistadores, yá seya por culpa d'él o por imposición del so hermanu. ¿Hernando Pizarro yá sabía que diben matar al Inca? ¿Foi esi viaxe una salida airosa del capitán español, únicu amigu d'Atahualpa Inca? ¿O foi una antemanada maniobra del so hermanu Francisco p'alloñar y que nun interfiriera nes decisiones drástiques que yá pensaba tomar cola vida del Inca?}}&lt;/ref&gt;
Hernando llegó a San Miguel de Tangarará; ende embarcó camín de Panamá. Cruciando l'istmu, embarcóse nuevamente, camín de Sevilla, España. La primera de los cuatro naos, llegó a Sevilla, el 5 d'avientu de 1533, con los españoles Cristóbal de Mena y Juan de Sosa (misioneru de la Orde de La Mercé); l'oru y la plata que se desembarcó de felicidá [[nao]], xubía a 38.946 pesos. El 4 de xineru de 1534, aportó y fondió en Sevilla la nao ''Santa María del Campo'', onde taba embarcáu Hernando Pizarro.

Desembarcó con 153.000 pesos d'oru y 5.048 marcos de plata. Tou lo traío de Perú, foi depositáu na [[Casa de Contratación de Sevilla]]; d'ende foi treslladáu al aposentu del rei d'España. Finalmente, el 3 de xunu de 1534, llegaron les otres dos naos, onde taben embarcaos [[Francisco de Xerez]], primer secretariu del gobernador Francisco Pizarro y Francisco Rodríguez, nuna y otra nao; desembarcar d'estes naos, 146.518 pesos d'oru y 30.511 marcos de plata. Villanueva diz que'l total desembarcáu poles cuatro naos «… foi valorizado en 708.580 pesos. El pesu y el castellán yeren monedes equivalentes; pero cada unu yera igual a 450 maravedinos. Namái l'oru fundíu (convertíu en barres y otros cachos) se valorizó en 318.861.000 maravedinos. La plata fundida valió 180.307.680 maravedinos».

=== El procesu d'Atahualpa ===
Unu de los acontecimientos de la conquista de Perú del cual escarezse de documentación fidedigna ye'l procesu que se-y siguió al Inca Atahualpa. Tou indica que Pizarro nunca tuvo la intención de dexar llibre al Inca. Cuando terminó'l repartu del rescate, la situación de los españoles en Cajamarca tornóse espinosa pa Pizarro. Especialmente pola xente que llegara con Almagro, que taben ansiosos por entrar n'aición y colar al sur, escontra los territorios entá desconocíos.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=67}}

El calter del Inca y el so dignu comportamientu, fixeron que munchos de los capitanes de Pizarro tomaren partíu pola so persona. D'ente ellos sobresalen Hernando de Soto y Hernando Pizarro, que s'opunxeron aprofiantemente a la muerte del Atahualpa. N'especial, resáltase l'amistá que trabó Hernando Pizarro col Inca. Tocantes a Soto, dizse que quería que Atahualpa fuera lleváu a España. Pero otros, los más, deseyaben la eliminación del Inca, ente los que se cuntaben Almagro y los suyos (quien queríen d'una vegada salir de Cajamarca y siguir cola conquista), el cura Valverde (que s'escupuliciaba polos pecaos” del Inca), el tesoreru Riquelme y otros más.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=145}}

Tamién ye de mentar el papel desempeñáu pol intérprete Felipillo, que punxo los sos güeyos nuna de les nueves prometíes d'Atahualpa, [[Angelina Yupanqui|Cusi Rimay Ocllo]],&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Esta Cusi Rimay Ocllo, prima y prometida d'Atahualpa, yera cuasi una neña, d'una fermosura peculiar. Dempués sería bautizada como Angelina Yupanqui y foi la concubina de Pizarro, llegando finalmente a ser esposa del cronista [[Juan de Betanzos]].&lt;/ref&gt; lo que-y atraxo la roxura del Inca. Tuvo qu'intervenir el mesmu Pizarro pa obligar a Felipillo a arrenunciar de les sos pretensiones. L'intérprete vengar del Inca tresmitiendo noticies alarmantes a los españoles, asonsañando qu'aquel preparaba la so fuga en connivencia colos sos xenerales y entamaba la muerte de tolos cristianos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=142-144}}

Francisco Pizarro utilizó una vegada más l'astucia, urdiendo tou un esquema pa desfacer d'Atahualpa. El so hermanu Hernando yá taba llueñe, comisionado pa llevar el Quintu Real a España. Solo quedaba Hernando de Soto como únicu opositor prominente de la muerte del Inca. Pizarro, aprovechando les denuncies formulaes contra l'Inca, nel sentíu de que taba en secretes connivencias colos sos capitanes p'atacar a los españoles por sorpresa, espachó a Hernando de Soto con una fuerte dotación escontra Huamachuco, con cuenta de comprobar y bater si yera precisu a los indios que se toparen de pies de guerra. Estremáu asina Soto, Pizarro fixo abrir un procesu al Inca cola cuenta de xustificar la sentencia de muerte que-y tenía acutada.{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=66}}

El tribunal que xulgó a Atahualpa foi un [[conseyu de guerra]]. Presidir el mesmu Francisco Pizarro. Integrar un doctor” (non identificáu) y un escribán (posiblemente [[Pedro Sancho del Focete]]). Tamién ye probable que lo conformaren el tesoreru Alonso de Riquelme, l'alcalde mayor Juan de Porres, el flaire [[Vicente de Valverde]] y dellos capitanes como [[Diego de Almagro]], [[Pedro de Candía]], [[Juan Pizarro]] y [[Cristóbal de Mena]]. Tamién se nomaron un fiscal, un defensor del reu y citáronse diez testigos. El xuiciu foi sumariu y realizóse en Cajamarca, empecipiándose'l 25 de xunetu de 1533, y rematando a l'amanecida siguiente.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=161-162}} Dizse que les respuestes del Inca, como les declaraciones de los testigos tuvieron de ser amañaes y modificaes pol intérprete Felipillo, quien asina remataba la so vengación contra l'Inca.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=164}}{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=66}}

Vargas Ugarte diz que sobre'l procesu, «nun conocemos nin llegó a les nueses manes y poro, sobre'l mesmu nun esisten sinón conxetures». Lliga que les famoses entrugues del procesu mentaes na ''[[Historia General del Perú]]'' (Llibru 1, capítulu 37) del [[Inca Garcilaso de la Vega]], «o fueron un amañu del Inca Historiador, abondo propensu a texer estos marayos, o bien, suxurir a él, o a dalgún de los cronistes d'entós los partíos del Cuzco que, nel hermanu de Huáscar nun víen sinón un usurpador sanguinario».{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=66}} Sicasí, l'historiador Del Busto considera qu'eses entrugues bien pueden merecer dalguna credibilidá.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=162}} Les entrugues que trescribe Garcilaso fueron les siguientes:
{{cita|¿Qué muyeres tuviera Huayna Cápac? ¿Si Huáscar yera fíu lexítimu y Atahualpa bastardu? ¿Si Huayna Cápac tuviera otros fíos fora de los citaos? ¿Cómo había llegáu Atahualpa a apoderase del Imperiu? ¿Foi Huáscar declaráu herederu del so padre o lu destituyó ésti? ¿Cuándo y cómo tuvo llugar la muerte de Huáscar? ¿Atahualpa forzaba a los sos súbditos a sacrificar a los sos dioses muyeres y neños? ¿Fueren xustes les guerres que movió Atahualpa, pereciendo nelles muncha xente? ¿Esbardiaren les riqueces del Imperiu? ¿Favoreció a los sos parientes nestos esbardies? ¿Topándose presu, dio órdenes por que se diera muerte a los españoles?{{harvnp|Vargas Ugarte|1981|p=66}}}}

Atahualpa foi topáu culpable d'idolatría, herexía, regicidio, fratricidiu, traición, poligamia ya incestu y foi condergáu a morrer quemáu na foguera. La sentencia dio'l 26 de xunetu de 1533 y pa esi mesmu día programó la execución de la mesma. Atahualpa refugó toles acusaciones y solicitó falar en priváu con Pizarro, pero esti negóse.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=171-172}}

=== La execución d'Atahualpa ===
[[Ficheru:The_execution_of_Inca.jpg|thumb|300px|right|Execución d'Atahualpa, según grabáu del sieglu XIX.]]
A les 7 de la nueche Atahualpa foi sacáu de la so celda y lleváu al centru de la plaza, onde se topaba claváu un tueru. Ellí, arrodiáu de los soldaos españoles que portaben antorches y del cura Valverde, foi puestu de llombu al tueru y depués arreyáu fuertemente, ente que a los sos pies yeren arimaos tochos. Un español averar con una tea encendida. Viendo que diba ser quemáu, Atahualpa entabló un diálogu con Valverde. Esmolecíu pol fechu de que'l so cuerpu fuera consumíu poles llapada y non calteníu como se estilaba ente los inques, aceptó la ufierta que Valverde-y fixo, esto ye, bautizase como cristianu para d'esa manera camudar la pena de foguera pola del garrote (aforcamientu); d'esa manera'l so cuerpu sería soterráu.&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Según una [[cosmovisión]] indíxena, una persona al ser quemada quedaba anulaba pa la vida dempués de la muerte, yá que creíen que la muerte yera un tránsitu ente ésta y l'otra vida, y que precisaben los sos cuerpos pa ello; el [[fueu]] destruyía esi cuerpu.&lt;/ref&gt; Foi bautizáu ellí mesmu y punxéronlu de nombre Francisco (non Juan, como delles versiones dicen). Depués endolcóse-y una lluria al pescuezu afaciéndola al tueru, y aplicando un torniquete, dar# en el so estrangulamiento (26 de xunetu de 1533).{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=172-175}}

Hubo muncho discutiniu sobre la fecha d'esti acontecimientu. Prescott menta'l 29 d'agostu como la fecha de la execución del Inca.{{harvnp|Prescott|1851|p=118}} Pero [[María Rostworowski]] considerar errónea:
{{cita|«…paez lóxicu suponer que la muerte del Atahualpa asocediera dempués del 8 de xunu y antes del 29 de xunetu de 1533. Los españoles quedáronse entá unos díes en Cajamarca preparando la partida que tuvo llugar escontra mediaos d'agostu. El día 26 [d'agostu] yá taben en Andamarca y el dos de setiembre en Huaylas. Ye importante esclariar la fecha de la muerte d'Atahualpa y rectificar que nun tuvo llugar el 29 d'agostu como foi suxuríu ensin fundamentu dalgunu».{{harvnp|Rostworowski|1999|pp=195-196}}}}
Foi l'historiador peruanu [[Rafael Lloreo (historiador)|Rafael Lloreo]] quien afitó la fecha nel 26 de xunetu, basándose nun documentu que topó nel [[Archivu de Indias]] de [[Sevilla]] en 1954,{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=175}} onde se diz lo siguiente:
{{cita|“Y en dichu pueblo de Caxamalca en trenta y un díes del dichu mes de xunetu en presencia de los dichos oficiales de S.M. manifestó Francisco Pizarro mil cientu ochenta y cinco pesos en pieces llabraes d'indios que dixo que se-y diera'l cacique Atahualpa y manifestóles dempués de la muerte de dichu Atahualpa cinco díes”.}} Lo que, faciendo cuentes, danos la fecha de 26 de xunetu de 1533. L'historiador Del Busto sofita esta fecha.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=175}}

Muertu Atahualpa, terminó la dinastía de los Inques, que gobernaron l'Imperiu más grande de l'América precolombina (anque Atahualpa nun fuera reconocíu poles panacas reales cusqueñas, los españoles si considerar Inca). Pa guardar les apariencies, y tener un seguru hasta la toma del Cuzco, Francisco Pizarro, decidió nomar otru Inca (o Sapa Inca), títulu que recayó n'otru de los fíos del inca [[Huayna Cápac]]: [[Túpac Hualpa]], que los cronistes españoles nomen como Toparpa, un gobernante títere, que reconoció vasallaxe al rei d'España.

=== Empieza la marcha al Cusco ===
[[Ficheru:Retrato del Marqués Francisco Pizarro Conquistador del Perú y Quito - AHG.jpg|thumb|Grabáu que personifica la semeya del Marqués Pizarro como Gobernador de la Nueva Castiella darréu llamada ''Perú'' o ''Pirú'']]
A pesar de tener cuasi apoderáu'l norte del Imperiu incaicu, de tener de rehenes a dellos curacas y asesinar al Inca y cuntar col sofitu de munchos indios huascaristas y de les diverses etnies o naciones esperanzaes en ser lliberaes del xugu inca, los españoles entá nun consolidaren la conquista. Sabíen los españoles que'l camín que diba al Cusco, la capital del Imperiu incaicu, taba amenaciáu poles tropes atahualpistas o quiteñas, que'l so caudiellu yera Quisquis, que se topaba nel Cusco.

Pizarro decidió partir de Cajamarca, aldu al sur, con direición al Cusco. Primeramente, unvió una comitiva de 10 soldaos a San Miguel cola finalidá qu'esperaren nesi llugar al primera navío procedente de Panamá o de Nicaragua. Colo desembarcao, tendríen d'axuntase con él nel trayeutu.

La hueste española salió de Cajamarca el llunes 11 d'agostu de 1533, bien de mañana. Yeren aproximao 400 españoles y un númberu desconocío pero grande de guerreros indios aliaos de los españoles, según cargueros nativos, mayormente indios cajamarcas, que tresportaben l'oru y la plata. Diba tamién, como prisioneru, el xeneral Challcuchimac, inda coles remortines de les tortures que sufriera en Cajamarca, pero qu'entá yera tarrecíu pola so calidá de caudiellu militar.

Na vanguardia diba [[Túpac Hualpa]] o Toparpa, l'inca coronáu polos españoles, acompañáu por un gran séquitu de cortesanos, toos allegres porque diben recuperar el Cuzco. Detrás avanzaben los infantes españoles, depués siguíen los cargueros indios, xixilaos polos negros esclavos y los indios nicaraguas; a la fin diben los caballeros españoles.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=196-197}}

Nel primer día de viaxe, depués d'avanzar delles llegües, acamparon cerca del ríu Cajamarca. Foi ellí onde s'enteraron de la muerte de Huari Tito, hermanu de Túpac Hualpa, quien saliera a verificar el bon estáu de les pontes y caminos. Los autores del crime fueron los quiteños partidarios d'Atahualpa.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=199}}

Llegaron a [[Cajabamba]] el 14 d'agostu y a [[Huamachuco]] el 17 d'agostu. Esta postrera yera una ciudá de piedra, que'l so trazu recordaba a Cajamarca; tratar de la capital d'un gran señoríu y centru relixosu onde se rindía cultu al dios Catequil. Entá se recordaba la profanación cometida tiempu tras por Atahualpa, que baltara l'ídolu y asesináu al so vieyu sacerdote; por ellos, los huamachucos yeren huascaristas y recibieron a los españoles como llibertadores.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=200}} Depués de reponer fuercies por dos díes, Pizarro siguió la marcha al sur, unviando primeramente una avanzada al mandu de Diego de Almagro. Dambos atópense en Huaylas, el 31 d'agostu de 1533, onde folgaron una selmana.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=202}}

El 8 de setiembre, los españoles siguieron la marcha al sur al traviés del llamáu [[caleyón de Huaylas]]. Pasaron por Andamarca, Corongo, Yungay, Huaraz y Recuay.

El 1 d'ochobre'l españoles llegaron a [[Cajatambo]]. Ende, Pizarro reforzó la so vanguardia y retaguardia, ante la medrana de llevantamientos y ataques de los naturales, esmoleciéndo-y el fechu de que los pueblos por onde pasaben siempres taben abandonaos.

El 2 d'ochobre'l españoles partieron de Cajatambo, llegando a otru día a Oyón, a 4.890 msnm. El 4 d'ochobre siguieron la marcha, virando escontra'l camín que crucia'l cordal de Huayhuash. Columbraron la llaguna de Chinchaycocha, bordiándola pel so llau occidental y columbraron el [[ríu Mantaro]].{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=202; 613-614}} Nel camín, Francisco Pizarro enteróse, por informantes, que los xenerales atahualpistas o quiteños Yncorabaliba, Yguaparro y Mortay, veníen reclutando xente de guerra en Bombón (Pumpu); y que conocíen los movimientos de los españoles por noticies unviaes por Challcuchimac. Pizarro ordenó entós que se xixilara rigorosamente a este.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=203}} El cronista Sancho del Focete, diz que'l motivu de los quiteños yera que «queríen guerra colos cristianos, porque víen la tierra ganada polos españoles y queríen gobernala ellos».

Los españoles prosiguieron a Bombón, pueblu qu'ocuparon el 7 d'ochobre. Pizarro dobló la vixilancia, pos tarreció un ataque de los quiteños. Pela nueche enteróse qu'a cinco llegües de Jauja axuntárense los quiteños y otros indios de guerra, que'l so plan yera replegase al Cusco y xunise a Quisquis, non ensin antes dexar esfarrapada tola llocalidá jaujina por que los españoles nun atoparen nada pa suministrase. Pizarro nun quixo perder tiempu y adelantróse camín de Jauja (9 d'ochobre). Llevaba a Challcuchimac encadenáu, seique col propósitu d'usalo como rehén.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=203}}

Los españoles llegaron a Chacamarca, onde toparon 70.000 pesos n'oru, parte del rescate d'Atahualpa, que se quedara ellí tres la muerte del Inca. Pizarro dexó l'oru al cuidu de dos caballeru y siguió la so marcha. Tol paisaxe yera silenciosu. Nun se víen nin espíes. Al atapecer del 10 d'ochobre'l españoles aportaron a [[Tarma]], ensin atopar resistencia. Ellí pasaron la nueche, careciendo fame, sei, agua y xarazo. A l'amanecida reemprendieron la marcha escontra Jauja.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=204}}

=== Batalla de Jauja o Huaripampa ===
A dos llegües de Jauja, Pizarro estremó'l so exércitu. Yá cerca, diose cuenta que'l pueblu taba íntegru; entá más, tuvieron un recibimientu cordial de parte de los indíxenes, «celebrando la so venida, porque con ella pensaben que saldríen de la esclavitú en que-yos tenía xente estranxera». El valle de Jauja yera tan formosu, que los españoles nun pudieron reprimir la so almiración.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=207}}

Pero Pizarro non solo atopó en Jauja a xente amistoso, sinón tamién a les tropes quiteñas o atahualpistas de los xenerales Yurac Huallpa y Ihua Paru, de pies de guerra. L'enfrentamientu resultó una bederre matanza d'indios; los españoles y los indios auxiliares, emboscaron a les tropes quiteñas, faciendo una gran matanza. Los mesmos paisanos, enemigos de los quiteños, ayudaron a los españoles a esterminar a estos, indicándo-yos onde s'escondíen. A esti alcuentru bélicu conózse-y como la batalla de Jauja o de Huaripampa.{{harvnp|Vega|1969|pp=69-70}}

Eses tropes quiteñas fueren unviaes polos xenerales Yncorabaliba, Yguaparro y Mortay, que s'atopaben col gruesu del so exércitu a 6 llegües de Jauja y en permanente contautu col exércitu de Quisquis, que se topaba acantonáu nel Cusco. Enteráu Francisco Pizarro, unvió a un grupu de los sos soldaos pa face-yos frente, más los quiteños facer recular. Pizarro, ante esto, pretendió atacalos por sorpresa; pero foi engañáu y cuando quixo siguir escontra'l Cusco, diose cuenta que les pontes estratéxiques fueren cortaos.

=== Muerte de Túpac Hualpa ===
En Jauja morrió misteriosamente Túpac Hualpa. Dizse que yá se topaba enfermu dende la partida de Cajamarca y qu'en Jauja empioró: de secute perdió la conocencia y cayó esmorecíu. El rumor que corrió foi que Challcuchimac lo envelenara, dándo-y un bebebizo d'aición letal retardada en Cajamarca. Pero polo pronto Pizarro resalvó esti barruntu y convocó a Challcuchimac y otros nobles inques collaboracionistes que viaxaben con él, por que propunxeren un nuevu Inca. Nesta xunta y frente al enemigu común, nuevamente notáronse les diferencies ente huascaristas y atahualpistas, lo que foi esplotáu hábilmente por Francisco Pizarro. Challcuchimac, propunxo a Aticoc, fíu quiteño d'Atahualpa, ente que los nobles cusqueños propunxeron a un hermanu del Inca muertu, pero d'orixe cusqueño. Como taben cerca del Cusco, Pizarro, hábilmente, decidir pol Inca d'orixe cusqueño.

Mientres los nobles inques buscaben a esi inca cusqueño, Pizarro unviaba espediciones a la mariña, cola cuenta d'atopar llugares aparentes pa instalar puertos marítimos, y esperando les resultaos, quedar en Jauja. Entrín y non, unvió otra tropilla con aldu al Cusco, con cuenta de que fueren reponiendo les pontes que tuvieren cortaos.

=== Asentamientu español en Jauja ===
Pizarro decatóse que s'alloñara enforma de San Miguel de Tangarará, la primer ciudá que fundara nel Perú, ensin dexar nel camín acantonamientos pa caltener lo ganao. Atraíu pola contorna en qu'agora se topaba, que yera abondosa de caltenimientos y bien poblada de nativos amistosos (los [[huanca|huanques]]), decidió faer nella la segunda población d'españoles. Foi nesi entós cuando s'anició la frase “[[país de Jauja]]”, pa indicar un llugar pródigu en riqueces. Entiéndese que los huancas amosárense demasiáu serviciales con los españoles, pos los vieron como aliaos pa lluchar contra los quiteños, los sos xuraos enemigos.

Pizarro informó a la so xente del so proyeutu, recibiendo bona acoyida. Unos ochenta españoles pidieron ser almitíos como vecinos y ufiertáronse a guardar l'oru y la plata de los sos compañeros, mientres estos siguíen la so marcha al Cusco. Empezar a realizar los preparativos pa la fundación, cuando Pizarro recibió noticies alarmantes de parte de los sos aliaos huancas: los quiteños afaraben los campos, destruyíen les sos colleches y cada vez yeren más numberosos. De cuenta que retardó la fundación y decidió siguir la marcha.

Dexando una pequeña guarnición al mandu del tesoreru Alonso de Riquelme, Pizarro partió col restu del so exércitu, siguíu'l viaxe al Cusco. Yera'l 27 d'ochobre de 1533; permaneciera 15 díes en Jauja. El capitán Hernando de Soto adelantrárase-y, al mandu d'una avanzada de caballeru.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=210-214}}

=== Batalla de Vilcas o Vilcashuamán ===
[[Ficheru:Willkawaman cathedral.jpg|thumb|300px|Catedral de Vilcashuamán alzada sobre un antiguu Templu del Sol incaicu.]]
Los españoles, nel so viaxe por tol valle del Mantaro, siguieron recibiendo'l sofitu de los [[huanca|huanques]], alianza que sería de vital importancia pa la conquista. Llegaron al pueblu de Panarai (Paucaray) el 30 d'ochobre de 1533, atopándolo destruyíu, anque pudieron topar daqué de comida. Siguiendo'l viaxe, el 31 d'ochobre de 1533 llegaron al pueblu de Tarcos (Espurechos), onde los recibió un cacique que los gasayó con comida y bébora, ya informólos avera del pasu de Hernando de Soto, que se preparar pa lluchar contra los quiteños atrincheraos nes cercaníes. Siguiendo la marcha, Pizarro llegó a un pueblu semidestruido (posiblemente l'actual Tambillo de Illahuasi), onde recibió una carta de Hernando de Soto, que-y refería los combate que sostuvo en Vilcas, cinco llegües más palantre. Yera'l 3 de payares.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=215; 628}}

Efeutivamente, Hernando de Soto, que diba d'avanzada con un grupu de caballeros españoles y un nutríu exércitu d'indios jaujas y huancas aliaos, llegara a Vilcas (güei [[Vilcashuamán]]), sede d'una pimpana ciudadela incaica, guarnida polos soldaos quiteños al mandu de Apo Maila, pero que nesi momentu topar nel campu, dedicaos a un gran ''chaku'' o cacería. Solo topábense en Vilcas les muyeres, que fueron tomaes cautives por Soto. Enteráu Apo Maila de la presencia de los españoles, retornó apresuradamente a defender la fortaleza. Trabóse entós un reciu combate, ente'l 27 y 28 d'ochobre de 1533. Los españoles y los sos aliaos indíxenes viéronse arrodiaos por fuercies numberoses, pero pudieron aguantar firmemente. Apo Maila cayó na llucha y les sos tropes, desmoralizadas, retiráronse, escorríos polos caballeros españoles. Sicasí, les fuercies quiteñas se rehicieron y contraatacaron. P'apangar a los sitiadores, Soto entabló negociaciones y apurrió a les muyeres que prindara na ciudadela. Poco dempués, Quisquis ordenó a les sos tropes retirase más al sur, una y bones el gruesu de les tropes españoles, con Pizarro a la cabeza, averar a Vilcas. Los españoles tuvieron dellos mancaos y un caballu muertu.{{harvnp|Vega|1969|pp=72-73}}

Daqué que tamién contribuyó a debilitar los ataques de los quiteños, nesti tramu del viaxe escontra'l Cusco, foi'l fechu que tuvieren los españoles como rehén al xeneral Challcuchimac, home bien queríu poles sos tropes. Tarrecíen la represalia de Pizarro y la muerte del valiente xeneral atahualpista.

=== Sigue la marcha española ===
Pizarro llegó a Vilcas el 4 de payares y cercioróse que Soto partiera d'ellí diba dos díes. A otru día, Pizarro prosiguió la marcha. Al altor de Curamba notó qu'había galgas o piedres grandes afeches a lo cimero de los cuetos, con claru propósitu bélicu, lo que-y dio un mal figuración. Tarreciendo que Soto fuera atacáu nuevamente, unvió a Diego de Almagro nel so auxiliu, con trenta caballeru.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=215-216}}

El 6 de payares, Pizarro entró en [[Andahuaylas]] (Andabailla, pa los españoles), ensin ser fadiáu, onde pasó la nueche. A otru día siguieron hasta Airamba, onde atoparon dos caballos muertos, lo qu'esmoleció a Pizarro sobre la suerte de Hernando de Soto y la so xente. Pero aína recibió otra carta de Soto, onde ésti-y informaba que s'atopaba nel camín al Cusco, que taba bloquiáu, pero que nun había tropes indies enemigues y que los caballos morrieren de «tantu calecer y esfrecese». Nun mentaba a Almagro, señal que nun s'atoparon inda.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=216}}

Abandonando Andahuaylas, Pizarro siguió'l so viaxe pasando por Curahuasi y tando cerca d'un gran ríu (l'[[Ríu Apurímac|Apurímac]]), recibió una tercer carta de Soto, cola noticia de que se topaba acorrexáu en Vilcaconga por un crecíu númberu d'indios guerreros. La carta atayábase sópito y el mensaxeru indiu nun supo dar noticia de lo qu'asocediera con posteridá, pos salió a traer el mensaxe bien entrada la nueche. Esto fixo tarrecer a Pizarro que Soto y la so tropa fueren yá esterminaos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=216}}

=== Batalla de Vilcaconga ===
[[Ficheru:Paso de los Andes.jpg|thumb|right|250px|Grabáu que representa a la hueste española de Pizarro viaxando pola montascosa cordal de los Andes.]]

Lo que pasara yera que Hernando de Soto y la so xente quixeron adelantrase en llegar al Cusco, p'apoderase de les sos riqueces y nun compartir col restu de los españoles. Pero depués de vadear un ríu, al que cortara les pontes, atopar con tropes indies enemigues, que-y trabaron batalla na empinada cuesta de Vilcaconga (8 de payares de 1533). Estes tropes pertenecíen al exércitu de Quisquis, y teníen como aliaos a los indios [[tarma|tarmes]]; el so xefe yera Yurac Huallpa.{{harvnp|Vega|1969|p=75}} Los tarmas taben aliaos con Quisquis por cuenta de qu'enantes sufrieren una grave falta de parte de Soto: los sos embaxadores a los qu'unviaron pa solicitar alianza con los españoles fueron tullíos, pos Soto nun confió nellos y tarreció un engañu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=218}}{{harvnp|Vega|1969|p=74}}

Los quiteños diérense cuenta que yá'l españoles taben cansaos, d'igual manera que los sos caballos y perros, polo que, de mesma voluntá, dacuando ensin órdenes de Quisquis, atacaben a los españoles. Eso foi lo que pasó depués del vadeo del ríu, al xubir la cuesta, fueron atacaos polos indios, que primieron con tanta fuercia que mataron a cinco caballeru españoles. «A cinco cristianos que los sos caballos nun pudieron xubir a lo alto, cargó tanto l'ensame, qu'a dos d'ellos foi-yos imposible posase y matar enriba de los sos caballos…»; «abriéron-yos a toos la cabeza por mediu, colos sos hachos y porres». Los cinco españoles muertos yeren: Hernando de Toru (de Trujillo); Francisco Martín, el narigón; el xastre Rodas; el vascu Gaspar de Marquina y Miguel Ruiz.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=217}}

Depués d'esti ataque, los quiteños dir a una llomba cercana, esperando l'enfrentamientu francu, «cuasi alcordáu, esperando siempres un arreglu amistosu», costume de la guerra andina; ente que Hernando de Soto recurría al engañu, al asonsañar que s'abelugaba nun llanu, aparentando fuxir, ente que una parte de la tropa imperial, escorrer a hondazos, hasta qu'una vegada que los hubieron alloñar lo suficiente del gruesu de les tropes inques, sobreparó la caballería y acometió contra ellos, aniquilándolos. Cuando'l gruesu del exércitu quiteño vio esto, retiróse, pero acamparon mui cerca los dos exércitos, que s'oyíen les voces.

La llegada inesperada de Diego de Almagro, con 40 a caballu, anunciada pola trompeta de [[Pedro de Alconchel]], fizo que los indios retirárense, ensin presentar batalla. Esa ye la versión española; según la versión de [[Titu Cusi Yupanqui]], Quisquis ordenó la retirada, porque foi informáu de que [[Manco Inca]], el noble inca del bandu cusqueño o huascarista (esto ye, enemigu de los quiteños o atahualpistas), colaba contra él a combatilo, lo que comprometía seriamente la so retaguardia. Manco Inca guardaba tamién el propósitu d'aliase con los españoles, y xustamente diba yá al alcuentru d'estos.{{harvnp|Vega|1969|pp=74-76}}

Superada l'adversidá, Hernando de Soto y Diego de Almagro siguieron xuntos el viaxe escontra'l Cuzco, cuando fueron informaos de la presencia d'una tropa unviada por Quisquis, polo qu'optaron por atrincherar se nun pueblu, onde esperaron a Francisco Pizarro.

=== Muerte de Challcuchimac ===
Conocedor de los ataques que sufriera la so avanzada encabezada por Soto, Francisco Pizarro abarruntó que tolos sos movimientos yeren espiaos y que Challcuchimac yera'l qu'unviaba dichos informes a les tropes quiteñas. Siguiendo'l camín y tando yá cerca del Cusco, Diego de Almagro presentar nel campamentu de Pizarro y siguieron hasta onde s'atopaba Hernando de Soto. Xuníos asina, siguieron esi mesmu día a Jaquijahuana (Sacsahuana), onde acamparon (12 de payares de 1533).{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=218}}

Nel trayeutu, asocedió un fechu de muncha trescendencia: los belicosos indios [[cañari]]s, col so caudiellu Chilche, ufiertaron el so sofitu a los españoles, quien gustosos aceptaron. Esta etnia, procedente del actual territoriu d'Ecuador, formaren parte de les huestes de Quisquis, pero por cuenta de un desalcuerdu con esti xefe, plegar en masa a los españoles.{{harvnp|Vega|1969|pp=76-77}}

Diego de Almagro y Hernando de Soto, convencieron a Francisco Pizarro, de que los ataques de los indios en Vilcashuamán y en Vilcaconga yeren productu de la «infidencia de Challcuchimac», pos otra manera nun s'entendía que l'enemigu conociera'l movimientu de los españoles al detalle. Pizarro sabía que, en realidá, fuera la indisciplina de Soto la que favoreciera la muerte de los españoles en Vilcaconga, al querer adelantrase a tomar el Cusco, pero azorronó, pos Soto yera xefe d'una numberosa hueste y nun convenía nesos intres crear divisionismo ente ellos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=217-218}}{{harvnp|Vega|1969|p=76}}

El xefes españoles alcordaron condergar a Challcuchimac a morrer na foguera. Por entemediu d'un intérprete, el cura Valverde trató de persuadir al capitán incaicu a que se fixera cristianu, diciéndo-y que los que se bautizaben y creíen en Xesucristu diben a la gloria del paraísu, y los que nun creíen nél, diben al infiernu. Mas Challcuchimac negar a ser cristianu, diciendo que nun sabía qué cosa fora esa llei y empezó a invocar al so dios [[Pachacámac (oráculu)|Pachacámac]] por que, por entemediu del capitán Quisquis, viniera socorrelo.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=218-219}}

Chalcuchimac morrió quemáu vivu na plaza de Jaquijahuana, negándose en tou momentu a bautizase como cristianu (12 de payares de 1533). Un cronista asevera que «tola xente de la tierra allegróse infinitu de la so muerte, porque yera bien tarrecíu de toos por conocer lo cruel que yera». Pizarro prometió qu'atraparía y fadría lo mesmo con Quisquis, l'otru xeneral atahualpista que siguía en rebeldía.{{harvnp|Vega|1969|p=78}} A otru día foi anunciada la visita d'un príncipe quechua o cusqueño al campamentu español, lo cual tomó por sorpresa a Pizarro.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=219}}

=== Manco Inca se alía con los españoles ===
[[Ficheru:Guaman Poma de Ayala - Manco Inca.jpg|thumb|right|250px|Dibuxu de Guamán Poma de Ayala, que representa al inca [[Manco Inca Yupanqui]] sentáu nel so tronu o usno.]]

El 14 de payares de 1533, presentar nel campamentu de Francisco Pizarro, en Jaquijahuana, [[Manco Inca Yupanqui]], fíu de [[Huayna Cápac]], d'ascendencia cusqueña (esto ye, del bandu huascarista). Esti personaxe, llamáu tamién Manco II, yera unu de los fíos de Huayna Cápac cola coya imperial, nacíu probablemente en 1515, de cuenta que yera inda bien nueva. Escapara de la matanza de nobles cusqueños que los atahualpistas fixeron nel Cusco, mientres la guerra civil, y dende esa dómina permaneciera escondíu. Agora remanecía, pa ufiertar el so sofitu a los españoles, na guerra común qu'enfrentaben contra les tropes atahualpistas o quiteñas de Quisquis. Pizarro aceptó gustosu esta alianza, y entainó la marcha al Cusco, que según Manco, topábase amenazada de ser amburada polos quiteños.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=220-221}}

Villanueva Sotomayor cunta que los inques repararen les costumes de los españoles, y que fatalmente, nun pudieron aprovechar les debilidaes de los mesmos, poles rivalidá, productu de la guerra civil qu'entá siguía, a pesar de la presencia del verdaderu invasor. Y lo gráfica perbién, diciendo que Manco Inca Yupanqui, sabía perbién que los españoles en día domingu, nun comíen carne colorao y habiendo alloriáu a pescar con unos indios la comida de los españoles del día de guardar», recibió a un [[chasqui]] que-y avisaba noticies del Cusco. Tornó Manco Inca Yupanqui al campamentu onde Francisco Pizarro pa dici-y: «… diz que Quízquiz cola so xente de guerra va quemar el Cusco y que ta yá cerca, y quixi avisátelo por que pongas remediu».

=== Batalla d'Alce ===
L'adhesión de Manco Inca Yupanqui a los españoles, amestó más tropes inques al llau de Francisco Pizarro; esti inesperáu sofitu, influyó nel ánimu del conquistador pa entrar al Cusco. Yá cerca de la ciudá imperial, atopar coles huestes de Quisquis, a les que presentaron batalla n'Alce. Los quiteños atacaron y llograron matar a 3 caballos y a mancar a munchos más; munchu españoles resultaron tamién mancaos (salvábense más que nada por tar protexíos con coraces y cascos de metal), y llegaron inclusive a recular dellos grupos de caballeros. Pero finalmente, viendo que yera improbable ganar la batalla, los homes de Quisquis retiráronse; tampoco quixeron defender el Cusco, pos vieron lo difícil que sería defender la ciudá imperial cai per cai.{{harvnp|Vega|1969|pp=78-79}} Cansaos d'una llarga campaña llevada tan llueñe de la so tierra, munchos d'ellos queríen solo volver a Quito.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=222}}

=== Toma y saquéu del Cusco ===
Ensin torgues, Pizarro entró al Cusco, xuntu con Manco Inca, la hueste española y los aliaos inques (huascaristas o cusqueños).{{cita|«D'esta miente entró'l Gobernador cola so xente naquella gran ciudá del Cusco ensin otra resistencia nin batalla, el vienres a la de misa mayor, a quince díes del mes de payares del añu de la Nacencia d'El nuesu Salvador y Redentor Xesucristu MDXXXIII [añu 1533].»}}

Nun hai dulda que nel [[Cuzco]] yera la ciudá principal de tol [[Tahuantinsuyo]]. Al ser tomada polos españoles, amenorgó significativamente la resistencia nativa, non yá porque ellí atopábase tola organización del imperiu, sinón pol significáu que tenía pa los exércitos inques ver la so capital tomao y apoderao polos españoles.{{cita|Hai en dicha ciudá otros munchos aposentos y grandores; pasen per dambos llaos dos ríos que nacen una llegua (5,5 [[quilómetru|quilómetros]]) más arriba del y dende ellí hasta que lleguen a la ciudá y dos llegües (11 quilómetros) más embaxo, toos van llosaos por que l'[[agua]] cuerra llimpia y clara y anque creza nun s'encha; tienen les sos pontes polo que s'entra a la ciudá...}}
[[Ficheru:Teófilo Castillo - El saqueo de Coricancha.jpg|thumb|right|250px|El saquéu de [[Coricancha]] (Templu del Sol del Cuzco), per parte de los conquistadores españoles. Cuadru del pintor peruanu [[Teófilo Castillo]].]]
Los españoles tamién se dedicaron a escalar el Coricancha, los palacios imperiales y otros aposentos señoriales. Dizse que delantre del Coricancha, el [[Sumu sacerdote inca|Víllac Umu]] o sumu sacerdote salió-yos al alcuentru, tratando de cerra-yos el pasu, alvirtiéndo-yos que pa entrar a la cortil sagrada debíase ayunar un añu, amás de tar descalzu y con una carga sobre los costazos. Traducida estes pallabres por un intérprete, los españoles rir a risaes y apurriéronse al saquéu. Coles mesmes, enrumbaron al [[Acllahuasi]], col enfotu de violar a les vírxenes del Sol, pero estes yá fueren puestes a resguardu polos quiteños.{{harvnp|Busto Duthurburu|2011|p=79}}

L'oru y plata recoyíos fueron fundíos, llográndose 580.200 pesos de «bon oru». El [[Quintu del Rei quintu real]] representó 116.460 pesos d'oru; amás la plata representó 215.000 marcos: 170.000 «yeren de plata bono en cacía y planches llimpies y bona, y el restu non porque taba en planches y pieces entemecíes con otros metales conforme sacar de la mina.»

=== Proclamación de Manco Inca === 
Francisco Pizarro entainar en nomar Inca a Manco Inca, poles razones que nos esplica Villanueva Sotomayor:
{{cita|
“El [[16 de payares]], a un añu de tomar de [[Cajamarca]] y de la captura d'Atahualpa, Pizarro convirtió a Manco Inca en [[Emperadores inques|Sapa Inca]]. … y hízolo tan empresto por que los señores y caciques nun se fueren a les sos tierres, que yeren de diverses [[provincia|provincies]] y bien llueñe unes d'otres, y por que los naturales, nun se xuntaren colos de [[Quitu]] sinón que tuvieren un señor separáu al qu'habíen de reverenciar y obedecer y non se abanderizaran, y asina mandó a tolos caciques que lu obedecieren por señor y fixeren tou lo que los mandara”.}}
Yera costume inca que cada curaca tuviera nel Cusco el so agospiamientu, porque tenía que venir a la ciudá imperial p'apurrir los sos tributos al Inca, a les fiestes (principalmente, al [[Inti Raymi]]) y a toa convocatoria que se-y fixera dende l'Embelicu del mundu». Pero, amás, el auqui del curaca (el so hermanu o unu de los sos fíos) siempres taba nel Cusco, esfrutando de los favores de la corte del Inca. La so permanencia yera la garantía del venceyu ente l'[[Estáu]] cuzqueño y los dominios del curaca. Yera una especie de rehén. Si Pizarro nun optaba por da-y el mandu imperial a Manco Inca, los auquis y los curacas que taben nesos momentos nel Cusco, podíen romper esi venceyu y actuar a la so manera. Seique, podríen habese xuníu a les tropes rebalbes de Quisquis o entamar d'otra miente la resistencia.

Los nobles del Cusco, nun se daben cuenta entá de que Francisco Pizarro, taba manipoliando'l gobiernu del Imperiu, al nomar como Inca, primero a Túpac Hualpa y depués a Manco Inca, calteniéndolos como rehenes, inclusive. Bien pudieron nomar los curacas del Cusco al nuevu Inca d'ente les panacas reales, y remanar el gobiernu con más independencia, pa entamar meyor la resistencia inca; pero, la guerra civil, yá llegara a la capital del imperiu tamién. Pero lo cierto ye que nin huascaristas nin atahualpistas, facer, colo que se perdió la oportunidá de xunir nuevamente al Imperiu y ufiertar a los españoles, una resistencia más entamada y efeutiva.

L'otru conceutu que podría esplicar l'aisllada resistencia, sería la manera de combatir de dambos exércitos: mientres los inques ufiertaben batalla en campu abierto de manera franca; los españoles apelaben a argucias pa ganalos inclusive antes de presentar batalla.

Manco Inca foi proclamáu Sapa Inca, pero al empar vasallu de la corona española. Los españoles llamar Manco II, pos s'enteraron que'l primera inca llamábase tamién Manco ([[Manco Cápac]]). Francisco Pizarro fixo llegalizar el vasallaxe de Manco Inca un día domingu saliendo de misa a la qu'asistiera xuntu con él. Facer salir a la plaza al Inca, y ordenólu al so secretariu Sancho del Focete que lleera la demanda y requerimientu.» Pizarro siguió'l protocolu español tradicional pa estos casos; a la fin Pizarro abrazó a Manco Inca y ésti retribuyó el xestu, ufiertándo-y chicha nun vasu d'oru.

=== Batalla de Capi ===
Pizarro, entrín y non, al nun ser hostilizado cuando tomó'l Cusco, entamó otru exércitu con xente de Manco Inca que llogró axuntar «cinco mil guerreros». Pizarro ordenó a Hernando de Soto, que sofitara a dicha tropa india con 50 d'a caballu, saliendo del Cusco pa presentar batalla a Quisquis a 5 llegües de la ciudá, onde taba'l so campamentu. Na llocalidá de Capi, enfrentáronse dambos exércitos, d'onde salió victoriosa la tropa combinada de Manco Inca y los españoles, pero ensin poder arredondiar el so trunfu. Depués d'esta batalla, tornaron al Cusco. El xeneral [[Paullu Inca]], que comandaba les tropes de Manco Inca, escorrió al exércitu de Quisquis, siendo derrotaos nesa persecución; nel Cusco recibióse la noticia «que-yos morrieren mil indios». Entrín y non Manco Inca solicitó a los curacas «xente de guerra», y en menos de diez díes, tenía nel Cusco un exércitu de 10 mil guerreros.

=== Segunda batalla de Jauja ===
Llegáu'l branu y les bayuroses agües branices, nun s'entamó nenguna campaña contra les tropes de Quisquis. En febreru de 1534, l'exércitu de Manco Inca, que coles mesmes cuntaba con 25 mil soldaos y los 50 d'a caballu de Hernando de Soto, poner en movimientu, escorriendo a Quisquis, pela ruta de Vilcashuamán. Llegando a Vilcashuamán, l'exércitu de Manco Inca, folgó; ellí fueron noticiaos de que l'exércitu de Quisquis colaba sobre Jauja. Esto esmoleció sobremanera a la tropa española, porque en Jauja, atopábase la guarnición qu'había dexáu Francisco Pizarro, mientres la so meyora sobre'l Cusco. Nun pudiendo cruciar el ríu Pampes en balses, retrasaron 20 díes en refaer la ponte destruyida por Quisquis.

Mentanto, en Jauja producíase una cruenta batalla, ente'l capitán [[Gabriel de Rojas y Córdova]] y el xeneral Quisquis. El primeru tenía al so mandu 40 españoles, 20 d'ellos caballeros, y taba sofitáu por 3.000 indíxenes aliaos (huancas), especialmente jaujinos, enemigos mortales de los quiteños. Los españoles alliniaron tamién nel so bandu a los indios [[yanacona|yanacones]], que per primer vegada participaben como soldaos. L'alianza indo-española surtió efeutu y les tropes de Quisquis tuvieron que retirase ensin llograr tomar Jauja.{{harvnp|Vega|1969|pp=82-83}}

Pela so parte, los caballeros de Hernando de Soto más 4.000 guerreros del exércitu de Paullu Inca, entainar a dir n'auxiliu de los españoles de Jauja. Manco Inca y el restu del so exércitu, tornó al Cusco.

=== Fundación española del Cusco ===
[[Ficheru:Los emperadores del Perú Parte1 - AHG.jpg|thumb|left|Detalle d'una galería de semeyes de los soberanos inques del llau esquierdu que foi publicada en 1744 na obra ''Rellación del Viaxe a a l'América Meridional'' na que [[Jorge Juan]] y [[Antonio de Ulloa]] fueron los sos autores.]] [[Ficheru: Emperadores del Peru Parte2 - AHG.jpg |thumb|right|Detalle d'una galería de semeyes de los soberanos españoles del llau derechu que foi publicada en 1744 na obra ''Rellación del Viaxe a a l'América Meridional'' na que [[Jorge Juan]] y [[Antonio de Ulloa]] fueron los sos autores.]]

El [[23 de marzu]] de [[1534]], Francisco Pizarro realiza la fundación española de la ciudá del [[Cusco]] col títulu de «La Bien Noble y Gran Ciudá de Cuzco». Fíxose l'acta de fundación, estendida pol escribán Pedro Sancho del Focete, que roblaron Diego de Almagro, Hernando de Soto, Juan Pizarro y el capitán [[Gabriel de Rojas y Córdova]]. A otru día formóse'l primera [[Gobiernu llocal|Cabildru]]: como alcaldes ordinarios figuraben Beltrán de Castro y Pedro de Candía; y como rexidores, [[Juan Pizarro]], [[Rodrigo Orgóñez]], [[Gonzalo Pizarro]], [[Pedro del Barcu]], Juan de Valdivieso, Gonzalo de los Niales, Francisco Mexía y Diego Bazán.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=236}} Como en toa ciudá española, escoyóse la Plaza Mayor, el sitiu de la ilesia, y dar# en faese'l repartu de cortiles, tierres ya indios, ente los 40 españoles que decidieron instalase como vecinos.

So la sida d'enseñar y doctrinarán nes coses de la nuesa santa fe católica», apurrir a los españoles una cantidá d'indios pal so usu en trabayu ya impuestos. Pizarro favoreció a los sos amigos na repartu de cortiles, tierres y nativos. Ello menguó la yá fráxil cohesión española, aumentó les diferencies y afondó les rensíes ente ellos.

Por esi tiempu llegó la noticia de que [[Pedro de Alvarado]], el conquistador qu'actuara en Méxicu y Guatemala, topábase proyeutando una espedición al Perú, axuntando barcos y xente, col evidente propósitu d'arrampuña-y a Pizarro y a los sos homes la conquista del imperiu incaicu. Esa foi una de les razones qu'impulsó a Pizarro la fundación del Cusco, con cuenta de que Alvarado nun acotar que la tierra escarecía de dueñu y que podía reclamar derechos sobre ella. Pizarro unvió tamién a Diego de Almagro a que baxara a la [[Mariña (Perú)|mariña]] y tomar en posesión del rei d'España. Depués, como yá vimos, unvió a Hernando de Soto con una partida de caballeru ya indios aliaos en persecución de Quisquis. Pela so parte, Pizarro apuntar pa tornar a Jauja, onde dexara una guarnición al mandu d'Alonso de Riquelme; proponíase fundar ellí una ciudá destinada a ser la capital de la so gobernación.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=236-237}}

=== Fundación española de Jauja ===
Esmolecíu pola situación de Jauja, Francisco Pizarro, en compañía de Manco Inca y del so exércitu, salió del Cusco con direición norte, en busca de Quisquis. Nel trayeutu atopó les señales de guerra que dexara Quisquis na so retirada: pontes quemaes, campos de cultivu esfarrapaos, tambos escalaos. En Vilcas, enterar de que Quisquis y el so exércitu topar en retirada escontra'l norte, en siendo refugaos polos españoles de Jauja y los sos aliaos huancas. Pero xuntu con esta noticia alentadora, llegó otra esmolecedora: un fíu d'Atahualpa baxaba dende Quito con un gran exércitu d'indios caníbales, dispuestu a vengar la muerte del so padre. Pizarro pidiólu entós a Manco Inca qu'avisara a los suyos la unviada d'un refuerzu de 2.000 indios; depués siguió a Jauja, onde entró'l 20 d'abril de 1534. Ellí recibiólu alborozado Riquelme, quien lu punxo al tantu de los sucesos asocedíos.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=240-241}}

El 25 d'abril de 1534, Pizarro fundó la nueva ciudá española de Jauja, col propósitu de convertila na capital de la so gobernación. Realizóse'l repartu de cortiles y demás actos protocolares de la ocasión. Nesti ínterin llegaron los refuerzos del Cusco, consistente n'otros 2.000 indíxenes, que se sumaron a los españoles.

=== Batalla de Maracaylla ===
Hernando de Soto y Paullu Inca, al mandu de 20 españoles d'a caballu y 3.000 guerreros inques, fueron en busca de Quisquis, algamar en Maracaylla, onde se produció l'enfrentamientu (posiblemente a fines de mayu de 1534). Villanueva, diz que l'enfrentamientu foi duru, anque non de «cuerpu a cuerpu», una y bones un exércitu atopar nuna vera del ríu Mantaro y l'otru, na otra vera; les armes que más s'usaron nesta batalla, fueron la ballesta, fleches y «arcos como de piedra». Los españoles, decidieron cruciar el ríu, mientres les tropes de Quisquis empecipiaron la retirada del llugar, siendo escorríes poles tropes de Paullu Inca «hasta faeles despintar nun monte». Como nun salíen d'él, les tropes de Paullu Inca, atacar nesi monte, morriendo dellos curacas comarcanos y miles de les tropes de Quisquis, que se retiraron, siendo escorríos por Paullu Inca, «tres llegües». Maracaylla significó la derrota definitiva de Quisquis.

L'exércitu de Quisquis retirar a Tarma. Ellí, el curaca paisanu torgó-y la entrada al pueblu, presentándo-y batalla. Quisquis siguió entós la so retirada escontra Quito.

=== Conquista de Quito ===
Pela so parte, Diego de Almagro percorría la mariña. Cerca de l'antigua ciudá chimú de [[Chan Chan]] realizó la primer fundación de la ciudá de [[Trujillo (Perú)|Trujillo]].
[[Ficheru:Ataque en las llanuras de Riobamba.jpg|thumb|300px|Grabáu de la historia de Prescott que representa una de les batalles llibraes en Riobamba ente españoles y nativos.]]
Siguiendo más al norte, Almagro llegó a San Miguel de Tangarará (Piura), onde s'enteró que'l capitán [[Sebastián de Benalcázar]] (que quedara ellí al mandu de la guarnición española), partiera camín de Quito, al mandu de 200 homes, atraíu poles inmenses riqueza que, según dicíase, tenía esa rexón.

Benalcázar entamó asina, pola so cuenta la conquista de Quito, onde se topaba de pies de guerra'l xeneral atahualpista [[Rumiñahui]], que llevantara un numberosu y embravecíu exércitu de quiteños. Los [[cañari]]s, qu'hasta entós formaben parte de la confederación quiteña, aliar con los españoles, y xuntos colaron contra Rumiñahui. Llibróse la sangrienta [[Tercer batalla de Tiocajas|batalla de Tiocajas o Teocaxas]]. Nella reveláronse los cañaris como escelentes guerreros, convirtiéndose asina en pervalibles auxiliares de los españoles. Les tropes hispanu-cañaris llograron romper el cercu de los quiteños y maniobrando cola caballería, atacaron al enemigu pola retaguardia, ganándo-y. Rumiñahui fortificar en Riobamba, onde'l españoles y cañaris atacáron-y; anque estos nun primer momentu fueron refugaos, depués contraatacaron dando un rodiu y prindaron la ciudá. Otra victoria española producir en Pancallo, cerca d'[[Ambato]].{{harvnp|Vega|1969|pp=85-86}}

Ye bien célebre un episodiu d'esta guerra, que cunta que, tando Rumiñahui a puntu de ganar a les tropes españoles y cañaris, erupcionó el [[volcán Tungurahua]] (xunetu de 1534), lo que causó que parte del so exércitu, tarreciendo la roxura divino, se desmoralizara y retirárase, pudiendo asina'l españoles contraatacar y faese del trunfu.{{harvnp|Efrén Reyes|1970|p=90}}{{harvnp|Vega|1969|p=92}}

Los quiteños retiráronse más escontra'l norte. Rumiñahui, viendo que yera imposible defender la ciudá de [[Quitu]], abandonar, llevándose les sos riqueces y matando a les acllas o vírxenes del sol, pa evitar que cayeren en poder de los hispanos. Benalcázar ingresó a Quito, atopándola amburada.{{harvnp|Vega|1969|p=87}}{{harvnp|Efrén Reyes|1970|pp=90-91}}

Rumiñahui, colos últimos restos de les sos abrasaes tropes, punxo inda dalguna resistencia en Yurbo, hasta que s'enfusó na selva y nun se supo d'él por dalgún tiempu.{{harvnp|Vega|1969|p=87}}

Tres la retirada de Rumiñahui, Almagro y Benalcázar atopáronse cerca de [[Riobamba]], onde fundaron, nes llanures de Cicalpa, cerca de la llaguna de Colta, la ciudá de Santiago de Quito (antecedente de l'actual Quito), el 15 d'agostu de 1534.{{harvnp|Efrén Reyes|1970|pp=91-92}} Pero antes de consolidar la conquista, los dos capitanes españoles punxéronse d'alcuerdu pa enfrentar otru peligru que s'acurría: la presencia del adelantráu [[Pedro de Alvarado]], que pretendía arrampuña-yos les sos conquistes.{{harvnp|Vega|1969|p=87}}

=== La espedición de Pedro de Alvarado ===
[[Ficheru:Pedro de Alvarado (Tomás Povedano).jpg|thumb|200px|L'adelantráu [[Pedro de Alvarado]].]]
Efeutivamente, una espedición de cuatro navíos, procedente de Guatemala y al mandu [[Pedro de Alvarado]], aportara a les mariñes del actual [[Ecuador]], desembarcando en [[Portoviejo|Puerto Viejo]], más precisamente na [[Badea de Caráquez]], el 10 de febreru de 1534.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=245}} En total yeren 500 soldaos españoles, de los cualos 150 yeren d'a caballu, según 2.000 indios centroamericanos y considerable númberu de negros. Enrumbaron escontra Quito, al traviés d'una rexón tropical poblada de banzaos y maleza. Foi una de les más desgraciaes espediciones de la conquista española. La fame y el fríu causó grandes estragos. Morrieron 85 españoles y 6 muyeres castellanes; según un crecíu númberu d'indios auxiliares y negros esclavos, anque naide esmolecer en llevar la cuenta exacta. La marcha pol cordal foi igualmente penosa, metanes la nieve que cegaba la vista y nel precisu momentu en que erupcionaba el [[volcán Cotopaxi]]. Pero Alvarado aportunó nel so enfotu de llegar a Quito y nun torció d'aldu.{{harvnp|Vega|1969|pp=87-88}}

Esmolecíu Francisco Pizarro pola presencia de Pedro de Alvarado nel Perú, instruyó a Diego de Almagro por que celebrara negociaciones con él. Almagro dexó a Sebastián de Benalcázar como gobernador en Quito y foi al alcuentru de Pedro de Alvarado. Nel trayeutu, trabó un alcuentru colos indios rebalbos, a quien ganó na batalla de Liriabamba.{{harvnp|Vega|1969|p=88}}

L'alcuentru ente Almagro y Alvarado producir en [[Riobamba]].{{harvnp|Vega|1969|p=88}} Nun principiu tarrecióse un enfrentamientu bélicu ente dambos, a tal puntu que l'intérprete de Almagro, el célebre [[Felipillo]], viendo que les fuercies de Alvarado yeren más numberoses, pasar al campamentu d'ésti y ufiertó-y el so sofitu, llevando consigo a dellos curacas o caciques indios. Pero ambos capitanes españoles optaron por celebrar conversaciones pa solucionar el problema de manera pacífica. Alvarado sostenía que la ciudá del Cusco nun taba incluyida dientro de les llendes de la gobernación de Pizarro, polo que cualesquier podía dir colar a conquistar esa ciudá y los territorios asitiaos más al sur. Alvarado equivocábase, pero dizse que Almagro, de primeres, quixo axustar con él una alianza pa dir conquistar xuntos les rexones asitiaes al sur del Cusco. Pero depués de tres díes de conversaciones, Almagro notó que los títulos de Alvarado nun taben del tou claros, polo qu'optó por defender la causa de Pizarro. Almagro aprovechó tamién la ocasión pa ganase a los soldaos de Alvarado, quien se pasaron al so bandu. Pedro de Alvarado, viendo que tenía les de perder, optó por transar con Almagro: decidió retornar a Guatemala, dexando nel Perú a la so tropa, buques y tol parque, a cambéu una crecida suma de dineru: 100.000 pesos d'oru.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|pp=246-247}} Esa compensación significaba'l doble del oru que recibió Francisco Pizarro na repartición de Cajamarca. Por namái llegar hasta'l Perú, Alvarado recibió más oru que la que llogró por toles sos conquistes de [[Mesoamérica]].&lt;ref name=&quot;Villanueva Sotomayor_1&quot;&gt;Villanueva Sotomayor.&lt;/ref&gt; L'alcuerdu roblóse'l 26 d'agostu de 1534.{{harvnp|Efrén Reyes|1970|p=95}}

Darréu, a principios de 1535, Alvarado entrevistar con Pizarro en Pachacámac, y recibió el so pagu n'oru. Hubo festexos por esti acontecimientu.{{harvnp|Busto Duthurburu|2001|p=247}} Dizse que Pizarro, non tan conforme col abuitáu preciu alcordáu, adulteró l'oru con cobre.{{harvnp|Vega|1969|p=91}} Sía comoquier, pa Pizarro y Almagro, foi un gran negociu adquirir les tropes, los navíos y los pertrechos traíos por Pedro de Alvarado, pos con ellos podíen consolidar la conquista.

=== Fundación española de Quito === 
[[Ficheru:Don Sebastián de Benalcázar Fundador de la Villa de San Fco. del Quito (1534) - AHG.jpg|200px|thumb|Semeya idealizada del Adelantadado Don [[Sebastián de Benalcázar]], según consta na obra ''Coleición de Documentos Inéditos relativos al Adelantráu Capitán Don Sebastián de Benalcázar 1535 - 1565''.]]
Pocu dempués de la firma del pactu con Alvarado, Almagro fundó la villa de San Francisco de Quito, el 28 d'agostu de 1534. Esta fundación realizar na llanura de Cicalpa, nel mesmu sitiu onde poco antes fundara la ciudá de Santiago de Quito. Sentó l'acta respeutiva l'escribán Gonzalo Díaz. Nomar a los funcionarios del cabildru y designóse a Sebastián de Benalcázar como teniente de gobernador. Sicasí, tratábase solo de disposiciones nominales, una y bones la conquista entá nun se definiera.{{harvnp|Efrén Reyes|1970|p=96}}

Benalcázar quedar en Quito, ente que Diego de Almagro y Pedro de Alvarado, empecipiaron la so marcha escontra'l sur, aldu al Perú, al alcuentru de Pizarro.{{harvnp|Vega|1969|pp=89-90}}

Benalcázar encargar d'asitiar la conquista española de Quito, lo que-y llevó dellos meses. Finalmente, el 6 d'avientu de 1534, ingresaba, per segunda vegada, nel centru de la ciudá incaica de Quitu, fundando, sobre los escombros que dexara Rumiñahui, la villa de San Francisco de Quito, actual ciudá de [[Quitu]].{{harvnp|Efrén Reyes|1970|pp=96-97}}

=== Campaña de Quisquis nel norte === 

Ente que Almagro y Alvarado avanzaben al sur, Quisquis, qu'escapara de la persecución de Hernando de Soto y Manco Inca, reorganizaba les sos fuercies y colaba escontra la rexón de Quito. Entamaba recuperar esta ciudá. Actuando con habilidá, Quisquis llogró dixebrar a les fuercies de Almagro y Alvarado, y balancióse sobre esti postreru. Pero Alvarado, arteru militar fogueado na conquista de Méxicu, pasó a la ofensiva y prindó al xeneral Socta Urco, xefe de la vanguardia de Quisquis.{{harvnp|Vega|1969|p=90}}

Envalentonado, Alvarado prosiguió la so meyora escontra'l sur, ensin esperar a Almagro, que s'había quedáu arrezagáu. Nuna engarradiella que entabló con Quisquis perdió a 14 españoles. Pela so parte, Almagro enfrentaba a un llugarteniente de Quisquis, Huayna Palcón (un noble de sangre inca), ensin llograr desallugalo de les posiciones qu'ocupaba.{{harvnp|Vega|1969|p=90}}

N'otra ocasión, Quisquis atacó a los españoles cuando xubíen por una cuesta depués de cruciar un ríu, llogrando matar a 53 d'ellos y a un bon númberu de caballos. Foi la primer batalla na que morrieron un númberu crecíu d'españoles, si comparar col númberu total de la hueste hispana. Sicasí, unos 4.000 homes de Quisquis desertaron y pasáronse al bandu español (posiblemente yeren el cargadores, reclutados a encomalo). A partir d'entós, Quisquis sufrió grandes derrotes, hasta que finalmente, los últimos restos de les sos tropes fueron refugues por Benalcázar na segunda batalla de Riobamba.{{harvnp|Vega|1969|pp=90-91}}

=== Muerte de Quisquis === 

Quisquis, xuntu con Huayna Palcón, replegar escontra la selva pa entamar la estratexa a siguir na llucha contra los invasores hispanos. Quisquis quería desenvolver una llucha de guerrilles hasta refaer les sos fuercies, a lo que Huayna Palcón opúnxose. Ésti, al paecer, deseyaba un entendimientu con los españoles. Metanes l'encaloráu discutiniu que se desamarró, Huayna Palcón coyó una llanza y travesó el pechu de Quisquis, matándolo.{{harvnp|Vega|1969|p=91}}

Asina terminó la vida'l cerbunu xeneral d'Atahualpa qu'en tou momentu caltuvo fiel al so señor. Sábese que, al igual que Challcuchimac, yera cusqueño, d'orixe plebeyu, y que poles sos fazañes militares mereció'l so ascensu a la nobleza de privilexu. El so nome quechua significa “llagosta” y dícese que lo adoptó pos al igual que'l soníu de les llagostes apavoriaba a los sos enemigos. Cabo señalar que del famosu tríu de xenerales atahualpistas –Rumiñahui, Quisquis y Challcuchimac–, solo'l primeru yera quiteño; sicasí, hai que destacar que toos ellos conducieron tropes quiteñas en sofitu d'Atahualpa, enfrentando al bandu cusqueño o huascarista, mientres la guerra civil incaica.

=== El fin de Rumiñahui ===
[[Ficheru:Rumiñahui, por José Yépez A. (1925).jpg|miniaturadeimagen|347x347px|Xeneral inca [[Rumiñahui]].]]
Rumiñahui intentó reorganizar la resistencia indíxena y recuperar Quito, pero fracasó ante la poderosa alianza forxada ente españoles ya indios. Magar los españoles yeren solo unos cientos, los sos aliaos indíxenes yeren miles; estos postreros fueron ensin dulda los qu'inclinaron la balanza a favor de los invasores europeos. Non solo yeren los cañaris los que sofitaben a los españoles, sinón tamién los cusqueños, traíos por Almagro, que clamaben vengación contra los quiteños poles masacres qu'estos cometieren nel Cusco mientres la guerra civil incaica. Los cusqueños pensaben que los españoles ayudábenlos a recuperar la contorna de Quito; llueu se daríen cuenta del so error. El cerbunu Rumiñahui foi finalmente amenorgáu y prindáu xuntu con dalgunos de los sos capitanes, siendo executáu en Quito, en xunu de 1535. Posiblemente foi aforcáu,{{harvnp|Vega|1969|p=92}} anque una lleenda bien popular diz que foi quemáu vivu na actual Plaza Grande de Quito.

Cola muerte de Quisquis y Rumiñahui, cerróse tou un ciclu de la conquista española de Perú. En resume, esta etapa viose marcada pola resistencia que los quiteños o atahualpistas, al mandu de Quisquis y Rumiñahui, dieron a los españoles, ente que estos yeren sofitaos polos cusqueños o huascaristas, según por diversu etnies del imperiu incaicu, como los cañaris y los huancas. Na siguiente etapa, seríen los [[Inques de Vilcabamba|inques]] puramente dichu, esto ye, los de la etnia del Cusco, quien, al mandu de Manco Inca, entamaríen una guerra de Reconquista, enfrentando a los españoles y a los sos aliaos indíxenes.

== Ver tamién ==
* [[Inques de Vilcabamba]]
* [[Conquista de Méxicu]]

== Notes ==
{{llistaref|grupu=n}}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíu=Busto Duthurburu |nome=Jose Antonio del |enllaceautor=José Antonio del Busto |añu=2000 |títulu=Pizarro |editorial=Ediciones ACOPÉ |volume=1 |edición=1ª |allugamientu=Lima |isbn=9972-606-20-1}}
* {{cita llibru |apellíu=Busto Duthurburu |nome=Jose Antonio del |enllaceautor=José Antonio del Busto |añu=2001 |títulu=Pizarro |editorial=Ediciones ACOPÉ |volume=2 |edición=1ª |allugamientu=Lima |isbn=9972-606-20-1}}
* {{cita llibru |apellíu=Busto Duthurburu |nome=Jose Antonio del |enllaceautor=José Antonio del Busto |añu=2011 |títulu=La conquista de Perú |editorial=Empresa Editora El Comercio S. A. Coleición d'obres escoyíes de José Antonio del Busto |allugamientu=Lima |isbn=978-612-306-077-0}}
* {{cita llibru |apellíos=Efrén Reyes |nome=Óscar |enllaceautor=Óscar Efrén Reyes |añu=1970 |títulu=Perbreve historia del Ecuador (Dende los sos oríxenes hasta los nuesos díes) |editorial=Editorial ABC |allugamientu=Quito}}
* {{cita llibru |apellíu=Vargas Ugarte |nome=Rubén |enllaceautor=Rubén Vargas Ugarte |añu=1981 |títulu=Historia General del Perú |volume=1 |editorial=Editor Carlos Milla Batres |edición=3ª |allugamientu=Lima}}
* {{cita llibru |apellíos=Rostworowski |nome=María |enllaceautor=María Rostworowski |añu=1999 |títulu=Historia del Tahuantinsuyu |editorial=IEP Institutu d'Estudios Peruanos |edición=2ª |allugamientu=Lima |isbn=978-9972-51-029-8}}
* {{cita llibru |apellíos=Espinoza Soriano |nome=Waldemar |enllaceautor=Waldemar Espinoza |añu=1990 |títulu=La destrucción del Imperiu de los Inques |editorial=AMARU Editor |edición=5ª |allugamientu=Lima}}
* {{cita llibru |apellíos=Espinoza Soriano |nome=Waldemar |enllaceautor=Waldemar Espinoza |añu=1997 |títulu=Los Inques. Economía, Sociedá y Estáu na era del Tahuantinsuyo |editorial=AMARU Editor |edición=3ª |allugamientu=Lima}}
* {{cita llibru |apellíos=Prescott |nome=William |enllaceautor=William H. Prescott |añu=1851 |títulu=Historia de la Conquista de Perú |editorial=Imprenta y Llibrería de Gaspar y Roig, Editor |edición=5ª |ubicación=Madrid |url=https://books.google.es/books?id=vHhHouc60KQC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es&amp;source=gbs_gue_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false=}}
* {{cita llibru |apellíu=Vega |nome=Juan José |enllaceautor=Juan José Vega |añu=1969 |títulu=La guerra de los viracochas |editorial=Edición Universidá Nacional d'Educación (EUNE) |edición=3ª |allugamientu=Lima}}
* ''Imperiu'', Henry Kamen. ISBN 84-03-09316-0
* ''Cronoloxía de la Conquista de los Reinos de Perú (1524 - 1572)'', Carlos Huerta. ISBN 978-612-00-1406-6
* ''El Perú nos tiempos modernos'', Julio R. Villanueva Sotomayor, Empresa Periodística Nacional S.A.C., Lima, Perú.

== Enllaces esternos ==
* Henri Lebrun: ''Historia de la Conquista de Perú''.
** [https://web.archive.org/web/20121016085736/http://www.biblioteca-tercer-milenio.com/Historia-universal/LASAMERICAS/Peru/Conquista/Pizarro-DOOR.html Testu español], con índiz electrónicu, nel [https://web.archive.org/web/20120804173401/http://www.biblioteca-tercer-milenio.com/ sitio] de la Biblioteca Tercer Mileniu.

{{Tradubot|Conquista del Perú}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Perú]]
[[Categoría:Historia d'Ecuador]]
[[Categoría:Guerres del Imperiu incaicu]]
[[Categoría:Guerres incaiques]]
[[Categoría:Guerres d'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jjxvgd9u6qhjpx2uu53xyl2nteoq13f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97555</id>
    <revision>
      <id>3702957</id>
      <parentid>3657831</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:12:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe]]&quot; a &quot;[[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22018" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe
| Imaxe = Royal_Monastery_of_Santa_Maria_de_Guadalupe.jpg
| Tamañu = 270
| Pie = Claustru mudéxar del monasteriu.
{{Mapa de llocalización
 |España |etiqueta =
 Monasteriu de Guadalupe
 |tamañu_etiqueta = 100
 |alt = 
 |posición = right
 |fondu = 
 |lon_dir=W 
 |lat_dir=N 
 |lat_gra = 39
 |lat_min = 27
 |lat_seg = 10.26
 |lon_gra = 05
 |lon_min = 19
 |lon_seg = 39
 |long = 
 |marca = 
 |tamañu_marca = 6
 |border = none
 |pie = 
 |alineación = center
 |anchu = 270px 
}} 
| País ={{ESP}}
| Tipu = Cultural
| Criterios = iv, vi |
ID = 665
| Rexón = [[Europa]] 
| Añu = 1993
| Peligru = }}
El '''Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe''' ye un monasteriu asitiáu na llocalidá de [[Guadalupe (Cáceres)|Guadalupe]], na [[provincia de Cáceres]], [[España]]. Foi declaráu [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1993]]. Nel so interior aprecia l'estilu [[arte góticu|góticu]], [[mudéxar]], [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentista]], [[Arquiteutura barroca|barrocu]] y [[Arquiteutura neoclásica|neoclásicu]], esto ye, dende los sieglos XIII al XVIII.

Antes de l'ampliación monástica, el santuariu caltúvose como prioratu secular mientres cuarenta y ocho años nos reinaos d'[[Alfonsu XI de Castiella]] y [[Enrique II de Castiella]], so patronatu real y señoríu civil. En 1389 pasó a ser monasteriu, según una [[real provisión]] expedida por [[Xuan I de Castiella]]. Los sos nuevos moradores fueron los monxos de la [[Orde Jerónima]], una comunidá de 32 miembros procedentes de [[Monasteriu de San Bartolomé de Lupiana|San Bartolomé de Lupiana]]. En 1835 tuvo llugar la exclaustración, quedando la ilesia pa usu de parroquia dependiente de Toledo. Años dempués declaróse al conxuntu Monumentu Nacional (1879). [[Alfonsu XIII]] conseñó una [[Real Orde]] pa la entrega del santuariu a los [[Orde Franciscana|flaires franciscanos]], colo qu'empezó una nueva etapa. [[Pío XII]], en 1955, empericotió'l santuariu a la condición de [[basílica]].{{sfn|García|1993|p=26}}

Nel so interior cúriase la imaxe de la [[Virxe de Guadalupe (Estremadura, España)]], Patrona d'[[Estremadura]] y [[Fiesta de la Hispanidá (Guadalupe)|Reina de la Hispanidá]].

==Contestu históricu==

Dempués de la [[batalla de les Navas de Tolosa]] en 1212, la hexemonía de los [[almohades]] llegó al so fin y tuvieron que replegase al norte d'África. Na península quedó como reinu fuerte'l reinu de Granada. Pero n'África los almohades atopar con otru enemigu, los [[benimerines]], qu'una vegada conquistaos [[Marruecos]], [[Arxelia]] y [[Tunicia]], punxeron los güeyos na [[Península Ibérica|península]] declarando la [[guerra santa]] a los reinos cristianos y ocupando les ciudaes de [[Rota]], [[Alxecires]] y [[Xibraltar]]. La oposición llegó-yos años más tarde, cuando en 1340 diose la [[batalla del Saláu]]: Benimerines contra la coalición cristiana castellanu-portuguesa al mandu de los reis [[Alfonsu XI de Castiella]] y [[Alfonsu IV de Portugal]]. La victoria foi pa la coalición cristiana y los benimerines tuvieron que retirase al norte d'África.

La tradición cunta qu'Alfonsu XI s'encamentó a la imaxe de la [[Virxe de Guadalupe (España)|Virxe de Guadalupe]], bien venerada, y que fuera atopada tiempu tras na redoma del [[ríu Guadalupe]].&lt;ref group='nota'&gt;Ente los sieglos XI y XIV vivió un tiempu d'apaiciones divines con imáxenes de la Virxe ocultes en llugares frecuentaos por pastores.&lt;/ref&gt;{{sfn|García|1993|p=12}} El rei nun tuvo nenguna dulda sobre la intercesión de la Virxe na victoria de la batalla del Saláu y n'agradecimientu mandó construyir una ilesia nel llugar onde yá había una modesta ermita. Asina se convirtió nel proteutor del primer santuariu dedicáu a esta virxe.{{sfn|Aradillas|Íñigo|1997|p=232}} A partir d'esi momentu foise formando alredor del santuariu una puebla reconocida por Alfonsu XI como llugar de realengu.

== Hestoria y evolución ==
[[Ficheru:Virgenguadalupe.jpg|thumb|Virxe de Guadalupe.]]
{{VT|Virxe de Guadalupe (Estremadura, España)}}
Los oríxenes de la ilesia del monasteriu como santuariu dedicáu a la Virxe de Guadalupe tien una estrecha rellación col reináu d'Alfonsu XI. 

Hubo un monxu llamáu Diego de Écija&lt;ref&gt;[http://www.funjdiaz.net/folclor/07ficha.php?id=1240 Revista Folclor en que se da información sobre esti monxu.]&lt;/ref&gt; qu'escribió una crónica del monasteriu ente los años 1467-1534 col títulu de ''Llibru de la invención d'esta Santa Imaxe de Guadalupe y de la ereición y fundación d'esti monasteriu; y de delles coses particulares y vida de dellos relixosos d'él''.&lt;ref group='nota'&gt;Esti códiz salió a la lluz en 1953, comentáu y publicáu en Cáceres pol franciscanu Arcánxel Barrado&lt;/ref&gt; Según fray Diego, l'orixe foi una capiya o eremitorio que se llevantó arriendes de la apaición de la imaxe a un pastor de nome desconocíu, nos alboreceres del sieglu XIV. Sieglos dempués, en 1743, el monxu llamáu Francisco de San José punxo nome al pastor de la lleenda identificándolo con Gil Cordero de Santa María, unu de los primeres pobladores del llugar.{{sfn|García|1993|p=15}} Siguiendo la narración del cronista, sobre'l sitiu del humilde eremitorio llevantóse una ilesia pequeña nos primeros años del sieglu XIV; foi l'edificiu que conoció'l rei Alfonsu XI en 1330 y que daquella yá taba ruinosu. El rei mandó engrandalo y amplialo por que se camudara nun templu dignu de la devoción de la Virxe de Guadalupe, col agregu d'hospitales pa los numberosos [[pelegrín|pelegrinos]] qu'ellí allegaben. En seis años fixeron les ampliaciones y arreglos oportunos so la supervisión de Toribio Fernández que yera'l procurador del cardenal [[Pedro Gómez Barroso de Sotomayor|Pedro Gómez Barroso]]. Pa'l so reconstrucción aplicóse l'estilu mudéxar toledanu.

Arriendes de la victoria llograda na batalla del Saláu, el rei Alfonsu XI visitó de nuevu'l llugar pa ufiertar a la Virxe de Guadalupe el so agradecimientu. Esta segunda visita tuvo una importante repercusión nel aportar del santuariu. El rei fixo donación de dellos trofeos llograos na batalla y amás dictó un [[Privilexu|real privilexu]] en 25 d'avientu de 1340 nel que s'esponíen dos peticiones a l'autoridá eclesiástica: la creación d'un prioratu secular y la declaración de patronatu real. La respuesta nun se fixo esperar y el 6 de xineru de 1341, l'obispu de Toledo [[Gil Álvarez de Albornoz]] redactó un documentu pol que s'instituyía'l prioratu secular de Santa María de Guadalupe y reconocíase el patronalgu na figura del rei y de los sos socesores. De siguío el rei propunxo como primer prior al cardenal de [[Curia Romana|Curia]] y [[Casa Pontificia#L'antigua Corte pontificia|Corte]] Pedro Gómez Barroso, que foi tamién [[obispu de Cartaxena]] en 1326.{{sfn|García|1993|p=18}} Esti cardenal foi'l principal curio del santuariu. Pola so intervención, Alfonsu XI mandó que s'establecieren les llendes, nuna carta escrita n'[[Illescas (Toledo)|Illescas]] en 1337.{{sfn|García|1993|p=17. Considérase qu'esta foi la verdadera [[carta puebla]] de fundación de Guadalupe.}} El siguiente pasu foi'l [[finsamientu]] de poblar y el santuariu dempués de lo que quedó Guadalupe independiente y desafiada de [[Talavera de la Reina]].
[[Ficheru:Claustro gótico del Real Monasterio de Santa María de Guadalupe.JPG|thumb|left|Claustru góticu del Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe.]]
Pedro Gómez Barroso morrió en [[Avignon]] en 1345 y el rei presentó al so socesor Toribio Fernández de Mena; con esti motivu hubo una confirmación de les concesiones de prioratu y patronalgu expedida nel mes d'agostu, roblada nel [[monasteriu del Paular]]. N'ochobre l'arzobispu [[Gil Álvarez de Albornoz]] ratificó la confirmación. Nesi mesmu añu hubo otru alcuerdu: Alfonsu XI camudó sobre poblar la condición de realengu pola de señoríu civil, de manera que pasó a ser propiedá de l'autoridá eclesiástica, ye dicir del prior secular.

El prior Toribio morrió en 1367 y foi soterráu na ilesia de Guadalupe. Asocedió-y Diego Fernández que'l so mandatu coincidió col reináu d'Enrique II y de Xuan I. A Diego Fernández asocedió-y [[Juan Serrano (obispu)|Juan Serrano]] en 1383, que foi'l postreru de los priores seculares. A los seis años del so prioratu, en 1389, fixo entrega del santuariu a la [[Orde de San Jerónimo|orde jerónima]] y coló a ocupar el so nuevu puestu como [[obispu de Segovia]]. Mientres estos 48 años de prioratu secular, el santuariu creció n'importancia, especialmente pola devoción a la Virxe de Guadalupe bien estendida por tol reinu. A ella allegaben pelegrinos de distintes procedencies. Pa facilitar l'accesu a los viaxeros que llegaben dende'l norte, l'arzobispu de Toledo [[Pedro Tenorio]] mandó construyir en 1383 una ponte sobre'l [[ríu Tajo]]. Na so redolada foise formando una villa, «[[El Puente del Arzobispo]]».{{sfn|García|1993|p=18}} 

===De santuariu a monasteriu === 
[[Ficheru:Fachada del Real Monasterio de Ntra. Sra. de Guadalupe, Cáceres.jpg|thumb|Fachada principal, d'[[Arquiteutura gótica|estilu góticu]].]]
Xuan I heredara'l patronalgu sobre'l santuariu tal que taba establecíu dende los tiempos d'Alfonsu XI. Tando inda en posesión de los sos derechos como patronu, dictó'l 15 d'agostu de 1389 en [[Sotosalbos]] una [[real provisión]] pola qu'ordenaba que'l santuariu ampliárase y alzárase en monasteriu rexíu por monxos reglares en sustitución de los [[canónigu|canónigos]] seculares. Acordies con esta disposición real, Juan Serrano —últimu prior de Guadalupe — apurrió'l santuariu a fray Fernando Yáñez de Figueroa que daquella yera prior del conventu jerónimo de San Bartolomé de Lupiana asitiáu a 20 km de Guadalaxara. D'esta forma pasó la ilesia de Guadalupe a formar parte d'un estensu complexu monásticu. De siguío el rei arrenunció al so derechu de patronalgu apurriéndolo a fray Fernando y a los sos socesores. Tou esto fixo colos trámites respeutivu y riquir pal cambéu:
*El rei apurrió tamién toles propiedaes venceyaes al santuariu y que él mesmu recibiera de los sos antecesores.
*Fixo entrega y detalló los términos y el señoríu de «[[pixín y mistu imperiu]]» que gobernaba sobre poblar recién de Guadalupe.
*Pela so parte l'arzobispu de Toledo [[Pedro Tenorio]], que tenía xurisdicción sobre'l territoriu onde se topaba'l santuariu, dio'l so consentimientu al traviés d'una carta escrita en [[Alcalá de Henares]]. Según el documentu, otorgaba al prior Juan Serrano poder por que de la mesma fixera entrega del santuariu a la orde jerónima.
*De siguío el rei convocó al conceyu de Poblar pa comunicar los fechos.
*Llegaos los monxos jerónimos dende Lupiana tomaron posesión del monasteriu n'ochobre de 1389. A otru día celebraron el primer [[Capítulu (relixón)|capítulu]] onde foi escoyíu como prior frai Fernando Yáñez que se fixo cargu del prioratu y de la xurisdicción eclesiástica más el señoríu sobre poblar de Guadalupe.
*Nesi mesmu mes d'ochobre dio notificación a Poblar y les sos autoridaes de toos estos cambeos.

Remató tomar de posesión el 30 d'ochobre aceptando públicamente l'inventariu de los bienes. Cinco años más tarde, en 1394, [[Benedicto XIII de Aviñón|Benedicto XIII]] apurrió la [[bulda]] «his quae pro utilitate» confirmando'l tresformamientu del santuariu de Guadalupe en monasteriu.{{sfn|García|1993|p=19-20}} 

Poblar de Guadalupe nun almitió d'acordies el sometimientu civil al prior del monasteriu. Hubo protestes y pleitos sobremanera a lo llargo de los trés primeros sieglos del mandatu; pero'l pueblu nun consiguió nunca un conceyu propiu ya independiente. Los monxos jerónimos fueron mientres 463 años los gobernantes absolutos. A lo llargo de los sieglos el conxuntu monásticu foi creciendo y faciéndose grandiosu, con una estensión d'alredor de 22 000&amp;nbsp;m² cuadraos. Munches y bien importantes fueron les obres y meyores feches polos jerónimos mientres esti tiempu. Creció tamién n'espiritualidá y devoción a la Virxe de Guadalupe, devoción que s'estendió por tola [[Península ibérica|península]] ya islles Canaries y que foi estensible a Hispanoamérica a partir del [[Descubrimientu d'América|Descubrimientu]].{{sfn|García|1993|p=21-22}}

=== Colón y los Reis Católicos ===
[[Ficheru:Claustro del Monasterio de Guadalupe.jpg|thumb|El claustru d'[[Arte mudéxar|estilu mudéxar]].]]

Ye histórica y conocida la rellación que tuvo esti monasteriu colos Reis Católicos y Cristóbal Colón. Los reis recibieron equí a Colón en 1486 y 1489; en 1492 tres la conquista de Granada vinieron a esti llugar en busca de paz y descansu. Nel mes de xunu los monarques roblaron dos sobrecartas&lt;ref&gt;[http://www.significadode.org/sobrecarta.htm Definición]&lt;/ref&gt; qu'unviaron a Juan de Peñalosa:{{sfn|García|1993|p=40. Juan de Peñalosa yera continuu de la casa real, natural de Villanueva de la Serena, capitán de xente de guerra. L'oficiu de Continuu, llamáu asina pol so disponibilidad continua, exercer fíos de nobles criaos na Casa del Rei, emplegaos en tiempu de los Reis Católicos en menesteres políticu-alministrativu, según la voluntá regia, percibiendo una renta fixa. Cfr: Ladero Quesada, Miguel Ángel. La Casa Real na Baxa Edá Media Universidá Complutense de Madrid. }} una era pa Moguer y otros llugares; otra pa Palos. El testu riquía'l cumplimientu de les reales provisiones de 30 d'abril de 1492:
{{cita|Real Provisión de los Reis Católicos&lt;br /&gt;EMPOBINADA A CIERTOS VECINOS DE PALOS POR QUE APURRAN A CRISTÓBAL COLÓN DOS CARABELES&lt;br /&gt;Granada, 30 d'Abril de 1492.&lt;br /&gt;Vien sabedes como por delles coses feches y cometíes por vós en desserbicio nuesu, polos del el nuesu Conseyu fuistes condergaos a que fuésedes obligaos a nos serbir dos meses con dos carabeles armaes a vueses mesmes mariñes y espensas cada y quando y doquier que por nos vos fuera mandáu so ciertes penes, segund que tou más largamente na felicidá sentencia que contra vós foi dada contiense. Y agora, por quanto nos avemos mandáu a Christoval Colón que vaya con tres carabeles d'armada, como'l nuesu capitán de les diches trés carabeles, pa ciertes partes de la mar océana sobre delles coses que cunplen al nuesu serviciu y queremos que llebe consigo les diches dos carabeles con que asy nos aveis de sirvir...|[[Archivu Xeneral d'Indies]]. Signatura: PATRONATU, 295, N.3.&lt;ref name=&quot;realprov&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20091027022740/http://es.geocities.com/julioil/pragmat.html Trescripción completa de la Real provisión, dada a Diego Rodríguez Prieto y otros vecinos de Palos.] En castellán antiguu.&lt;/ref&gt;}}

En 1493 volvió Colón a Guadalupe en cumplimientu de la promesa escrita nel so diariu d'a bordu pa dar les gracies pol descubrimientu d'América. El 29 de xunetu de 1496 tuvo llugar el bautizu de los indíxenes americanos treslladaos al vieyu continente en conceutu de [[criáu|criaos]].{{sfn|García|1993|p=40 Cfr: A.M.G. Partida bautismal de dos indios, criaos de Colón, bautizaos en Guadalupe . Llibru primeru de bautismos.}} 
=== Desamortización y resurdimientu ===
[[Ficheru:Interior de la basílica del monasterio de Guadalupe, Cáceres.jpg|thumb|Nave central y altar mayor de la basílica del Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe.]]
El 18 de setiembre de 1835, siendo prior frai Cenón de Garbayuela, el monasteriu dexó de pertenecer a la orde jerónima pa convertir la so ilesia en parroquia secular dependiente de l'[[archidiócesis de Toledo]]. El so primer párrocu foi l'ex prior frai Cenón que se caltuvo dende 1835-1856. Los años que siguieron a la exclaustración hasta 1908 les dependencies monacales sufrieron abandonu, pillaje y ruina. Nestos años alzaron voces de denuncia y campañes pa la restauración lideraes por escritores, intelectuales y ciudadanos de Poblar. Los sucesos más importantes pal resurdimientu fueron la pelegrinación rexonal del 12 d'ochobre de 1906 y la declaración del Patronatu de La nuesa Señora de Guadalupe a favor d'Estremadura, dada por [[Pío X]] el 20 de marzu de 1907. De resultes d'estos actos encamentóse la custodia y direición del santuariu-parroquia a la [[orde franciscana]]. En payares de 1908 recibióse la [[Real Orde]] d'[[Alfonsu XIII]] escrita'l 20 de mayu d'esi añu más un rescripto del Papa executáu pol ministru xeneral el 8 d'agostu xuntu col cardenal arzobispu de Toledo con fecha de 3 de payares. Asina empezó una nueva etapa, colos monxos franciscanos al frente.{{sfn|García|1993|p=24 a 27}}

Los franciscanos empecipiaron la reconstrucción y habilitación arquitectónica, artística y espiritual recuperando parte de lo desamortizado, consiguiendo un complexu monásticu de grandes dimensiones. [[Pío XII]] declarar basílica en 1955 y [[Xuan Pablo II]] visitar el 4 de payares de 1982. A partir de l'autonomía d'Estremadura como Comunidá'l monasteriu recibió más ayudes, reformes, actividaes culturales y honores. El 24 de xunetu de 1992, por cuenta de les celebraciones del [[Celebración del V Centenariu del Descubrimientu d'América|V Centenariu]] recibió la [[Medaya d'Estremadura]] na persona de frai Serafín Chamorro, guardián franciscanu del monasteriu.&lt;ref group='nota'&gt;Ente la orde franciscana guardián ye l'equivalente a prior.&lt;/ref&gt; Otru honor que recibió'l conxuntu monásticu y la so redolada foi'l pertenecer al [[Patrimoniu de la Humanidá]].

== Miembros de la realeza soterraos nel monasteriu ==
[[Ficheru:Sepulcro de Enrique IV, rey de Castilla y León. Monasterio de Santa María de Guadalupe (Cáceres).jpg|thumb|right|Sepulcru d'[[Enrique IV de Castiella]].]]
* [[Enrique IV de Castiella]] ([[1425]]-[[1474]]), [[rei de Castiella]]. Fíu de [[Xuan II de Castiella]] y de [[María d'Aragón (reina de Castiella)|María d'Aragón]]. 
* [[María d'Aragón (reina de Castiella)|María d'Aragón]] ([[1403]]-[[1445]]), primer esposa de [[Xuan II de Castiella]] y madre d'[[Enrique IV de Castiella|Enrique IV]] 
* [[Dionisio de Portugal, señor de Cifuentes|Dionisio de Portugal]] ([[1354]]-[[1397]]), fíu de [[Pedru I de Portugal]] y d'[[Inés de Castro]]. 
* Juana Enríquez de Castiella, fía natural d'[[Enrique II de Castiella]] en Juana de Cifuentes, y esposa del anterior.

== Museos del monasteriu ==
=== El muséu de bordaos ===
Na nala de poniente del claustru atopa'l muséu de bordaos nuna nave d'unos 240 m². Foi inauguráu en 1928 en presencia del rei Alfonsu XIII. Ellí espónense ornamientos sagraos y otres teles dedicaes al cultu que fueron fabricaos nos talleres de bodaduría del monasteriu, por monxos y seglares, dende'l sieglu XIV. Esta coleición ye en parte procedente de donaciones. Fray Gonzalo, monxu muertu en 1425, ye'l primera bordador que'l so nome figura nos archivos.{{ensin referencies}}

=== Muséu de Pintura y Escultura ===
A lo último, ente los museos del monasteriu, cabo citar el '''Muséu de Pintura y Escultura''', asitiáu na antigua repostería del mesmu, y que cunta con obres de [[Juan de Flandes]], [[Zurbarán]], [[Francisco de Goya|Goya]], [[Juan Correa de Vivar]], [[Nicolás Francés]], [[Egas Cueman]], [[Pedro de Mena]] y [[El Greco]] ente otros.

&lt;gallery mode=packed heights=160&gt;
Ficheru:Fray Gonzalo de Illescas, obispo de Córdoba (Monasterio de Guadalupe).jpg|Gonzalo de Illescas, de [[Francisco de Zurbarán]].
Ficheru:Coronacion de la Virgen.jpg| [[El Greco]], ''[[La coronación de la Virxe (El Greco, Cáceres)| La Coronación de la Virxe]]'', 1591.
Ficheru:Confesiones en la cárcel, Goya.jpg| [[Francisco de Goya|Goya]], ''[[Confesión na Cárcel]]'', 1808-1812.
&lt;/gallery&gt;

=== Muséu de la Hispanidá ===

== Ver tamién ==
* [[Fiesta de la Hispanidá (Guadalupe)]]
* [[Guadalupe (España)]]
* [[Basílica de Santa María de Guadalupe]], en Méxicu.
* [[Santuariu Guadalupano (Catedral Inconclusa)]] (na ciudá de [[Zamora (Michoacán)|Zamora]], en [[Michoacán]]).
* [[Basílica de Guadalupe (dixebra)]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

==Notes==
&lt;references group='nota'/&gt;
==Bibliografía==
*{{cita llibru|apellíu=García|nome=Sebastián|enllaceautor=|títulu =Monasteriu de Guadalupe, centru de fe y de cultura|añu=1993|editorial=Guadalupe|ubicación=Madrid|isbn=84-604-7303-1}}
*{{cita llibru|apellíu=Ramos|nome=Alfredo J.|enllaceautor=|títulu =Estremadura. Guía Total|añu=1999|editorial=Grupu Anaya|ubicación=Madrid|isbn=84-8165-504-5}}
*{{cita llibru|títulu=Guía de monesterios d'España|enllaceautor=|nome=Antonio|apellíos=Aradillas|nome2=José María|apellíos2=Íñigo|editorial=Editorial y Distribuidora|añu=1997|ubicación=Madrid|isbn=84-288-1381-7|}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Real Monasteriu de La nuesa Señora de Guadalupe}}
* [http://relojesdesol.info/node/788 Reló de sol del Monasteriu de Santa María de Guadalupe]
* [http://www.gotik-romanik.de/Guadalupe,%20Thumbnails/Thumbnails.html Fotografíes]


{{Tradubot|Real Monasterio de Santa María de Guadalupe}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monesterios d'España]]
[[Categoría:Monesterios jerónimos|Guadalupe]]
[[Categoría:Conventos y monesterios de la provincia de Cáceres|Guadalupe]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá n'España]]
[[Categoría:Tumbes reales n'España]]
[[Categoría:Basíliques d'Estremadura]]
[[Categoría:Guadalupe (Cáceres)]]
[[Categoría:Arquiteutura n'Estremadura nel sieglu XIII]]
[[Categoría:Arquiteutura mudéxar n'Estremadura]]
[[Categoría:Símbolos d'Estremadura]]
[[Categoría:Arquiteutura gótica d'Estremadura]]
[[Categoría:Gallardoniaos cola Medaya d'Estremadura]]
[[Categoría:Bienes d'interés cultural de la provincia de Cáceres]]
[[Categoría:Real Santuariu]]
[[Categoría:Hospederías reales]]
[[Categoría:Santa María de Guadalupe]]
[[Categoría:Llugares de pelegrinación cristiana]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>s60j4w5ykl01gekhwqx7r382lvrfexh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chichén Itzá</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97879</id>
    <revision>
      <id>3702985</id>
      <parentid>3670253</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24495" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Ciudá prehispánica de Chichén Itzá
| Imaxe = Templo de Kukulcán.jpg
| Tamañu = 290
| Pie = El [[Templu de Kukulcán]] na zona arqueolóxica de Chichén Itzá.
{{Mapa de llocalización
 |Méxicu |etiqueta =
 ChichénItzá
 |tamañu_etiqueta =
 |alt = 
 |posición = left
 |fondu = 
 |lon_dir=W
 |lat_dir=N
 |lat_gra = 20
 |lat_min = 40
 |lat_seg = 59
 |lon_gra = 88
 |lon_min = 34
 |lon_seg = 07
 |long = 
 |marca = 
 |tamañu_marca = 6
 |border = none
 |pie = 
 |alineación = center
 |anchu = 270px
}}
| País = {{MEX}}
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = i, ii, iii
| ID = 483
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'América Llatina y el Caribe|América Llatina y el Caribe]]
| Añu = 1988
| Estensión = 
| Peligru = 
}}
[[Ficheru:ChichénItzá-Kukulcán.jpg|miniaturadeimagen|Kukulcán, detalle de la zona arqueolóxica Chichén-Itzá.]]
'''Chichén Itzá''' {{etimoloxía|maya|Chichén Itzá|Boca-del pozu (''chichén'') de los bruxos-de-agua (''Itzá'')}}&lt;ref&gt;{{cita enciclopedia |apellíu=Barrera Vásquez |nome= Alfredo|editor=Cordemex |enciclopedia= Diccionario Maya - Español - Maya|títulu= |idioma= |url= |fechaaccesu= |añoacceso= |mesacceso= |edición= |fecha= |añu=1980|mes= |editorial= |volumen= |ubicación=Mérida, Yucatán, Méxicu. |id= |isbn= |oclc= |doi= |páxines= |cita=}}&lt;/ref&gt; ye unu de los principales sitios [[Arqueoloxía|arqueolóxicos]] de la [[península de Yucatán]], en [[Méxicu]], allugáu nel conceyu de [[Tinum (conceyu)|Tinum]], nel estáu de [[Yucatán]]. Muerte importante y renombrada de la [[cultura maya|civilización maya]], les edificaciones principales qu'ende perduren correspuenden al periodu denomináu clásicu tardíu o postclásico tempranu (800-1100 dC.).

L'arquiteutura monumental que llegó hasta los nuesos díes, que ye [[emblemática]] del xacimientu, tien una clara influencia tolteca. El dios que preside'l sitiu, según la [[mitoloxía maya]], ye [[Kukulcán]], representación maya de [[Quetzalcóatl]], dios tomáu del panteón de la [[cultura tolteca]].

Chichén Itzá foi una ciudá&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.menendezymenendez.com/2008/08/nuevos-descubrimientos-en-chichn-itz.html |títulu=Descubrimientu de zona residencial en Chichén Itzá |fechaaccesu=8 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt; o un centru ceremonial, que pasó por diversu dómines constructives ya influencies de los distintos pueblos que la ocuparon y que la impulsaron dende la so fundación.

La zona arqueolóxica de Chichén Itzá foi inscrita na llista del [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1988]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/es/list/483#top |títulu=Ciudad prehispánica de Chichén-Itzá (1988) |autor=UNESCO |fechaaccesu=8 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt; El [[7 de xunetu]] de [[2007]], el Templu de Kukulcán, allugáu en Chichén Itzá, foi reconocíu como una de [[Les nueves siete maravíes del mundu modernu]], por una iniciativa privada ensin el sofitu de la [[Unesco]], pero cola reconocencia de millones de votantes alredor del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/435648.html |títulu=Ye Chichén Itzá una de les nueves maravíes |autor=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]] |fechaaccesu=8 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Toponimia ==
[[Ficheru:Chichen Itza Plan ES.png|miniaturadeimagen|200px|Zona central del xacimientu arqueolóxicu de Chichén Itzá.]]
En [[idioma maya]], Chichén Itzá significa «boca del pozu de los itzaes», faciendo referencia al [[Cenote Sagráu]], el gran pozu natural que los habitantes de la rexón consideraben una de les entraes principales al [[inframundu]], see d'importantes dioses, como los de l'agua. Amás, el nome del sitiu alude a los [[itzaes]], poderosos señores míticu-históricos de la ciudá mientres la dómina de la so crecedera y apoxéu.&lt;ref name=&quot;arqueomex_1&quot;&gt;Chichén Itzá: ''Arqueoloxía Mexicana'', Editorial Raigaños. [http://www.arqueomex.com/S9N5n1Esp27.html]&lt;/ref&gt;

El so nome deriva de les pallabres [[Idioma maya|mayes]]: ''chi'' 'boca', ''che'en'' 'pozu', ''itz'' 'magu o bruxu' y ''há'' 'agua', al xunir les pallabres llógrase la boca del pozu de los bruxos de l'agua' o 'na vera del pozu de los bruxos d'agua'.&lt;ref&gt;[[Alfredo Barrera Vásquez]], en ''El llibru de llibros de Chilam Balam'', según Luis E. Arochi en ''La pirámide de Kukulkán''.&lt;/ref&gt; O bien del [[Idioma huasteco|huasteco]] ''ch'iich'en'' 'en tao/apariencia de páxaru', o tamién del [[Idioma huasteco|huasteco]] ''itzam'' 'culiebra', 'culiebra emplumada'.&lt;ref&gt;Martínez Paredez, según Luis E. Arochi en ''La pirámide de Kukulkán''.&lt;/ref&gt;

== Historia ==
Chichén Itzá foi fundada escontra'l [[añu 525]] d.C., mientres «la primer baxada o baxada pequeña del oriente» que refieren les cróniques, polos [[Itzaes|chanes]] de [[Bacalar]] (que dempués se llamaron [[itzá]] y más tarde entá [[cocomes]]).&lt;ref name=&quot;Solís&quot;&gt;[[Juan Francisco Molina Solís]] ''Reseña de la Historia Antigua de Yucatán'' Descubrimientu y Conquista de Yucatán. Mérida, Yucatán, 1896.&lt;/ref&gt;

Estableciendo los chanes la capital del so gobiernu en Chichén Itzá na dómina señalada, provenientes de Bacalar, siguieron el so trayeutu d'oriente a poniente na península de Yucatán, al cabu del cual fundaríen tamién otres ciudaes importantes como [[Ek Balam]], [[Izamal]], [[Motul de Carrillo Puertu|Motul]], [[T'Hó]], l'actual [[Mérida (Yucatán)|Mérida]] de Yucatán y [[Champotón]].&lt;ref name=&quot;Solís&quot; /&gt;

Yá escontra'l final del [[Periodu Clásicu mesoamericanu|periodu clásicu tardíu]], nel [[sieglu IX]], Chichén convertir n'unu de los más importantes centros políticos de les tierres del [[Mayab]]. Pal principiu del [[Periodu Posclásico mesoamericanu|posclásico]] (dende l'añu 900 hasta'l 1500), la ciudá consolidárase como principal centru de poder na península yucateca.

=== Evolución del sitiu ===
Acordies cola evidencia disponible, ye posible que munches de les construcciones principales de la ciudá fueren destruyíes escontra'l final del SIEGLU|XI|d|s|1}} y reconstruyíes más tarde. Puede dicise que'l cayente de Chichén Itzá dar nun contestu de violencia, que condució a la perda de la hexemonía Chichén Itzá nel Mayab.

Nel añu 987&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. formóse la [[Lliga de Mayapán]], que foi una unión de cases sacerdotales de la península, ente les que les más importantes yeren [[Uxmal]], [[Mayapán]] y Chichén Itzá. Sicasí esta lliga foi destruyida por un desalcuerdu ente los caciques (''[[Halach Uinik|halach uinik]]'') de los participantes que llevó a una declaración de guerra d'unu d'ellos, [[Hunac Ceel]], quien se proclamó ''halach uinik'' de Mayapán. Esto anició la rotura colos itzaes quien perdieron el conflictu y debieron eventualmente fuxir nel añu 1194&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. y abelugase nel [[Petén]], d'onde habíen veníu orixinalmente escontra cuasi diez siglos.&lt;ref name=&quot;Yucatán nel tiempu&quot;&gt;[[Yucatán nel tiempu]]. Enciclopedia alfabética, Mérida, Yucatán, Méxicu, 1998 ISBN 970-9071-00-9&lt;/ref&gt;

A diferencia del entamu, cuando Chichén foi fundada, en que los mayes veníos d'oriente buscaben la paz y el desenvolvimientu del so pueblu estableciéndose nel [[Mayab]] (en llingua maya: ''má'' 'non'; ''yab'' 'enforma, munchos'; ''el llugar pa unos cuantos'', 'pa non munchos nome que tenía la rexón tou antes de la llegada de los españoles—,&lt;ref&gt;Diccionariu de la llingua maya. Juan Pío Pérez (VO ca.1855) Edición alemana 1976.&lt;/ref&gt; a la fin, 1000 años dempués, la mesma rexón convirtiérase en llugar de braceos y de lluches. Na cayida, la élite taba formada por guerreros, sacerdotes y comerciantes que gobernaben Chichén Itzá. Ellos introduxeren el cultu al dios [[Kukulcán]]. Llevantaren impresionantes construcciones con turries y murios verticales y representaciones del dios páxaru-culiebra que vieno de fuera. Nel procesu de declinación el militarismu foi'l fundamentu induldable d'esta cultura. Esto fai evidente nel monumentu llamáu Plataforma de les Calaveres onde exhibíen, clavaos n'estaques, los cranios de cientos d'enemigos.&lt;ref name=&quot;Yucatán nel tiempu&quot; /&gt;

Chichén Itzá caltenía la so fama de sitiu sagráu na dómina de la conquista, y entá allegaben a l'antigua capital de los itzaes pelegrinos mayes a realizar rituales nel [[Cenote Sagráu]], nel Castiellu y la Güesera. Pola importancia de Chichén Itzá, [[Francisco de Montejo]] llegó a plantegar establecer ende la capital de la provincia de Yucatán, anque la idea nun espolletó. Los cronistes de la dómina, como frai [[Diego de Landa]], quedaron impresionaos poles dimensiones de Chichén Itzá y poles sos bien calteníes construcciones.&lt;ref name=&quot;arqueomex_1&quot;&gt;Chichén Itzá: ''Arqueoloxía Mexicana'', Editorial Raigaños. [http://www.arqueomex.com/S9N5n1Esp27.html]&lt;/ref&gt;

== Arquiteutura ==
Les edificaciones de Chichén Itzá amuesen un gran númberu d'elementos arquiteutónicos y iconográficos que dellos historiadores quixeron llamar ''mexicanizados''.&lt;ref&gt;En referencia al área central de Méxicu, onde paralelamente al desenvolvimientu de Chichén Itzá floriaba la [[Cultura tolteca]] en [[Tollan-Xicocotitlan]]. Ente esti autores hai que citar a Michael D. Coe (2010). Sicasí, hai opiniones diverxentes sol argumentu de que naquellos años inda nun se construyía siquier la ciudá de [[Méxicu-Tenochtitlan]].&lt;/ref&gt; Lo cierto ye que ye visible la influencia de les cultures provenientes del altiplanu mexicanu, y l'amiestu col estilu [[Puuc]], proveniente de la zona alta de la península, de l'arquiteutura clásica maya. La presencia d'estos elementos procedentes de les cultures del [[Altiplanicie Mexicana|altiplanu]] fueron concebíes hasta va dellos años como productu d'una migración masiva o conquista de la ciudá maya per parte de grupos [[cultura tolteca|tolteques]]. Sicasí, estudios más recién{{harvnp|López Austin||López Luján|1996|p=}} suxuren que pudieron ser la espresión cultural d'un sistema políticu bien estendíu y prestixosu mientres el posclásico tempranu en toa [[Mesoamérica]].
Al pasu de los años a la humanidá sirviónos pa realizar conocencia arquiteutónicos, yá que cunta con conocencia matemáticos pa la realización de grandes dimensiones.

== El Castiellu y el descensu de Kukulcán ==
{{AP|Pirámide de Kukulcán}}
[[Ficheru:Pirámide equinoccio uno.jpg|miniaturadeimagen|200px|Formación de siete triángulos isósceles de lluz na escalera NNE asemeyando'l cuerpu d'una [[culiebra]] mientres los atapeceres equinocciales, los rayos de lluz enfusen pela esquina nor-poniente de los [[basamentos]] de la [[fachada]] ONO.]]
Los múltiples y monumentales edificios de la escampada de Chichén Itzá tán presidíos pola [[Pirámide de Kukulcán]], llamada por munchos &quot;el Castillo&quot;, unu de los edificios paradigmáticos de l'arquiteutura maya. Ye una pirámide de cuatro lados que remata nun templu rectangular. Asítiase sobre una plataforma rectangular de 55,5 metros d'anchu y tien un altor de 24 metros. Cada llau de la pirámide tien una gran escalinata, 91 pasos per llau y 1 más que conduz al templu cimeru, dando 365 pasos, unu per día del añu. Balaustraes de piedra flanquean cada escalera, y na base de la escalinata norte asiéntanse dos colosales cabeces de culiebres emplumaes, efixes del dios Kukulcán. Ye nestes escalinates y bien particularmente nos sos pretiles o balaustraes, onde se proyeuten mientres l'intre del día [[Equinocciu|equinoccial]], les solombres de les arestes de les plataformes o basamentos superpuestos, qu'integren el gran edificiu, configurándose asina la imaxe del cuerpu de la culiebra-dios, que al pasu de les hores paez movese baxando y rematando na mentada cabeza pedresa asitiada na base inferior de la escalinata.

Ye nesti xuegu de lluz y solombra, que representa la &quot;baxada&quot; de [Kukulcán] a la tierra, como quixeron los mayes simbolizar el mandatu cimeru d'allegar al llabor agrícola, ante la inminencia de la llegada de les agües, al concluyir el mes de marzu en que s'empecipia la temporada de llantadera de la [[milpa]] na rexón.&lt;ref&gt;[http://yucatantoday.com/es/topics/equinocciu-de-primavera Arquiteutura y astronomía maya]&lt;/ref&gt;

Queda evidente la íntima rellación que fixeron, el inventores d'asemeyáu montaxe, de la so conocencia astronómica, aplicáu a l'arquiteutura, nuna redolada relixosa y pa un fin puramente políticu de lideralgu de mases, que teníen d'allegar puntualmente a la cita d'una trabayosa xera de sobrevivencia: la del pesáu trabayu agrícola del so cultivu esencial, el maíz, base de la so alimentación. Infierse, poro, qu'esi espectáculu que güei vemos como máxicu, tenía que ver cola estabilidá social de los mayes.&lt;ref&gt;[http://thematrix.sureste.com/cityview/merida1/articulos/equinoc.htm L'equinocciu de Chichén]&lt;/ref&gt;

A pesar de lo enantes espuesto, apocayá dellos estudiosos quixeron demostrar que les orientaciones escontra los equinoccios astronómicos nun son tan evidentes na arquiteutura maya. Ciertu ye que'l fenómenu del Castiellu de Chichén Itzá puede reparase mientres dellos díes alredor de cada equinocciu, pero nun hai pruebes de que realmente se rellacione colos equinoccios y de qu'asina fuera planiáu polos mayes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellido1=Šprajc |nome1=Ivan|apellíos2=Sánchez Nava |nome2=Pedro Francisco |títulu=Equinoxes in Mesoamerican architectural alignments: prehispanic reality or modern myth? |publicación=Anthropological Notebooks |fecha=2013 |volume=19 |páxines=319-337}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellido1=Šprajc |nome1=Ivan|apellíos2=Sánchez Nava |nome2=Pedro Francisco |títulu=Astronomía na arquiteutura de Chichén Itzá: una reevaluación |publicación=Estudio de Cultura Maya |fecha=2013 |volume=XLI |páxines=31-60}}&lt;/ref&gt;

Apocayá l'Institutu de Xeofísica y la Facultá d'Inxeniería de la UNAM, según l'Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria, afayaron que nel interior d'esa estructura, en Chichén Itzá, hai una segunda subestructura sobre la qu'edificaron una primera (afayada nos años 30 del sieglu pasáu) y l'actual. Na primera d'elles, afayóse que la mesma pirámide maya ta edificada sobre un cuerpu d'agua (cenote). Na segunda estructura camuda totalmente la concepción que se tien hasta agora del procesu constructivu que sufrió Chichén Itzá y en particular la pirámide de Kukulcán.

== Cenote sagráu ==
[[Ficheru:Cenotechichen.JPG|miniaturadeimagen|200px|Vista del cenote sagráu.]]
{{AP|Cenote sagráu de Chichén Itzá}}
Ye un [[cenote]] a cielu abiertu de 60 m de diámetru, con parés verticales d'aprosimao 15 m del nivel del accesu a la superficie de l'agua y de 13 m de fondura, que ye aproximao'l primer pisu [[freáticu]] nesa zona de la [[península de Yucatán]].

El cenote sagráu de Chichén Itzá yera consideráu unu de los más importantes llugares de pelegrinación de la cultura maya.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Drew |nome=David |títulu=Les cróniques perdíes de los reis mayes |url=https://books.google.com.mx/books?id=Y5j8szzAsLUC&amp;lpg=PA404&amp;dq=cenote%20sagráu%20peregrinaci%C3%B3n&amp;pg=PA404#v=onepage&amp;q=cenote%20sagráu%20peregrinaci%C3%B3n&amp;f=false |fechaaccesu=10 de marzu de 2017 |fecha=2002 |editorial=Sieglu XXI |isbn=9682323711}}&lt;/ref&gt; y al pelegrinaben persones de llugares bien distantes de Centroamérica como [[Piedras Negras (sitiu_arqueolóxicu)|Piedras Negras]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Eggebrecht |nome=Eva |títulu=Mundu maya |url=https://books.google.com.mx/books?id=qS9uCyBi3VcC&amp;lpg=PA524&amp;dq=piedras%20negras%20cabeza%20jade%20chichen&amp;pg=PA524#v=onepage&amp;q=piedras%20negras%20cabeza%20jade%20chichen&amp;f=false |fechaaccesu=10 de marzu de 2017 |fecha=2001 |editorial=Cholsamaj Fundacion |isbn=9789992256411|apellíos2=Eggebrecht |nome2=Arne|apellíos3=Seipel |nome3=Wilfried|apellíos4=Grube |nome4=Nikolai|apellíos5=Krejci |nome5=Estella}}&lt;/ref&gt;

A principios del SIEGLU|XX|d|s|1}} un cónsul [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], [[Edward Herbert Thompson]] (1857-1935), enterar de lleendes nes que se describía'l sacrificiu de doncelles ricamente afatiaes nel cenote, asina que mercó la propiedá onde s'atopa, dragó'l cenote y estrayxo numberosos oxetos qu'unvió al so país vendiéndolos, principalmente al [[Muséu Peabody d'Arqueoloxía y Etnología|Museo Peabody]] de Massachusetts.

Pa 1926, el gobiernu mexicanu espropió los terrenes onde s'atopaba la entós &quot;Facienda Chichén&quot; y demandó a Thompson, acusándolo d'habese apropiáu de manera illegal del patrimoniu. El pleitu enllargar hasta 1945 añu nel que la Suprema Corte de Xusticia de la Nación falló en favor del estauxunidense en 1945, dictaminando que Thompson mercara la propiedá de manera llegal y al nun esistir lleis de proteición al patrimoniu, el norteamericanu tenía'l derechu d'esplorar y esportar lo atopao nel cenote de la so propiedá. Anque l'arqueólogu finara en 1935, la propiedá foi devuelta a los sos herederos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/2007/05/28/index.php?section=cultura&amp;article=a03n2cul |títulu=Chichén Itzá foi vendida a un estadunidense en 75 dólares - La Jornada |fechaaccesu=20 d'avientu de 2016 |apellíu=Jornada |nome=La |sitiuweb=www.jornada.unam.mx}}&lt;/ref&gt; Eventualmente, dempués de diverses xestiones del gobiernu mexicanu, retornó a Méxicu, en 1970 y en 2008, una bona cantidá de les invaluables pieces arqueolóxiques, mesmes que s'atopen a resguardu de diversos museos mexicanos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Méxicu |nome=L'Universal, Compañia Periodística Nacional. |títulu=Va Devolver muséu d'EU pieza mayes de jade a Méxicu |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/556521.html |fechaaccesu=20 d'avientu de 2016|periódicu=L'Universal}}&lt;/ref&gt;

Sicasí l'aspeutu llegal, munchos espertos d'entós —y agora— consideren que Thompson actuó con dolo y una total falta d'ética, escalando'l cenote.

== Sacrificios humanos ==
Anguaño, l'antigua concepción romántica del sacrificiu de doncelles nel cenote sagráu quedó superada coles investigaciones osteo-arqueolóxiques y epigráficas recién.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Economista |nome=Laura Vargas-parada / El títulu=Atopen cosmovisión maya reflexada nos cenotes |url=http://eleconomista.com.mx/entretenimiento/2013/09/02/atopen-cosmovision-maya-reflexada-cenotes |fechaaccesu=20 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt; En realidá los sacrificios nel cenote sagráu yeren mayormente de neños, a quien s'afatiar a la imaxe de [[Los Dioses Ximielgos|los dioses ximielgos]] y sacrificar en ceremonies amestaes al [[Mitoloxía_maya|mitu maya de la creación]]. Esto esplicaría'l llimu color [[azul maya]] del fondu del cenote (color que na cosmovisión maya representaba lo sagrao)&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fuente |nome=Beatriz del títulu=La pintura mural prehispánica en Méxicu |url=https://books.google.com.mx/books?id=Y903vUBS5jsC&amp;lpg=PA70&amp;dq=cosmovision%20maya%20azul&amp;pg=PA70#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=10 de marzu de 2017 |fecha=1998 |editorial=UNAM |isbn=9789683667366|apellíos2=Cicero |nome2=Leticia Staines}}&lt;/ref&gt; y la razón pola cual cerca d'un 80% de los güesos atopaos nel cenote sagráu son de neños.&lt;ref&gt;http://www.arqueomex.com/S2N3nCHICHEN83.html&lt;/ref&gt;

== Estructures adicionales ==
El '''[[Tzompantli]]''', o Plataforma cráneo (Plataforma de los cranios), amuesa una clara influencia cultural del pandu central de Méxicu. A diferencia del Tzompantli de les tierres altes, sicasí, les calaveres fueron empalados en vertical en llugar d'horizontal como en Tenochtitlan.
{{Panorama|2014-01-03 Tzompantli in Chichén Itzá anagoria.jpg|1500px|[[Tzompantli]] en Chichén Itzá}}

== Rellatos d'europeos y estauxunidenses ==
[[Ficheru:ChichenItzaWS.ogg|thumb|Videu de les carauterístiques importantes de Chichén Itzá.]]
Nel SIEGLU|XVI|d|s|1}} el [[conquistadores españoles|conquistador español]] [[Francisco de Montejo]] y el [[Orde de San Francisco|franciscanu]] [[Diego de Landa]], realizaron les primeres visites de los europeos a la zona y dieron cuenta detallada de la esistencia de la ciudá.&lt;ref&gt;Landa, Diego de (1566) ''Rellación de les coses de Yucatán'' ed. Dastin (2003) ISBN 84-492-0363-5&lt;/ref&gt;

En 1840 l'estauxunidense [[John Lloyd Stephens]] en compañía del artista inglés [[Frederick Catherwood]] visitaron la zona arqueolóxica de Chichén Itzá. Nesa dómina atopábase dientro de la facienda del mesmu nome que pertenecía a Juan Sosa.&lt;ref&gt;Stephens, John L. (2003) ''Viaxe a Yucatán'' vol.II cap.XVI pp.&amp;nbsp;194-203 y 223 ed.Dastin ISBN 84-492-0370-8&lt;/ref&gt; En [[1894]], [[Edward Herbert Thompson]] adquirió la Facienda de Chichén-Itzá, realizó estudios y esploraciones na zona, cuantimás dientro del [[cenote sagráu]]. Mientres esos trabayos munchos oxetos atopaos fueron unviaos indebidamente al [[Muséu Peabody d'Arqueoloxía y Etnoloxía]] de la [[Universidá de Harvard]] anque, darréu, y por cuenta de la intervención del gobiernu mexicanu, dalgunos de los oxetos fueron devueltos. Al morrer Thompson en [[1935]] la propiedá pasó a los sos herederos anque'l control y la xurisdicción, según la esploración sistematizada y el caltenimientu del estensu sitiu arqueolóxicu ta a cargu, por disposición de llei, del [[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria]], organismu descentralizáu del gobiernu federal mexicanu.

[[Ficheru:Fa%C3%A7ade_principale_du_palais_des_Nonnes.jpg|200px|miniaturadeimagen|Fachada del Templu de les Monxes, tal que s'atopaba en 1860. Fotografía de [[Désiré Charnay]].]]

En 1860, el [[arqueólogu]] francés [[Désiré Charnay]] viaxó a Méxicu onde visitó y fotografió delles de les ruines mayes, ente elles [[Zona arqueolóxica de Palenque|Palenque]], [[Izamal]], Chichén Itzá, [[Uxmal]], [[Sisal]], [[Dzitás]], [[Ticul]], según les ciudaes de [[Mérida (Yucatán)|Mérida]] y [[Campeche]]. A la so torna a [[Francia]], llogró montar una esposición coles fotografíes tomaes en Méxicu, les que cautivaron l'atención de la sociedá parisina, al grau que l'emperador [[Napoleón III]] patrocinó en 1863 la edición del so llibru ''Cités et ruines americaines'', onde describió lo aprendío nos sos viaxes{{harvnp|Charnay|1863|pp=165-537}} y publicáronse plaques de les sos meyores semeyes.{{harvnp|Charnay|1863|pp=46-165}}

== Imáxenes ==

=== Galería ===
&lt;div align=center&gt;
&lt;gallery style='font-size:0.9em' perrow=4 widths=175px heights=175px&gt;
Ficheru:El caracol de Chichén Itzá.JPG|Vista de «El Cascoxu».
Ficheru:Chichen itza.JPG|Otra vista de la Pirámide de Kukulcán.
Ficheru:Chichen Itza '2010 07.jpg|Chichen Itzá.
Ficheru:Calaveras de Chichen Itzá.jpg|Calaveres de Chichen Itzá.
Ficheru:Templo de los guerreros y de las mil columnas.JPG|«Templo de los Guerreros» y de los Mil Columnes» onde s'atopa'l Chac Mool.
Ficheru:Chichen Itza CB.jpg|Vista panorámica de «El Castiellu», col Templu de los Mil Columnes en primer planu.
Ficheru:juego de pelota chichen itza.jpg|Complexu correspondiente al Xuegu de Pelota».
Ficheru:Juego pelota-Chichen Itza-Yucatan-Mexico0182.JPG|Marco del Xuegu de Pelota».
&lt;/gallery&gt;
&lt;/div&gt;

=== Panorámica ===
{{panorama|Chichen itza.JPG|1150px|Vista panorámica de Chichen Itzá na actualidá.}}

== Ver tamién ==
* [[Península de Yucatán]]
* [[Yucatán]]
* [[Cultura maya]]
* [[Templu de Kukulcán]]
* [[Tollan-Xicocotitlan]]
* [[Patrimoniu de la Humanidá]]
* [[Sac Nité|Sac Nité, la lleenda de la cayida de Chichen Itzá]]
* [[Les nueves siete maravíes del mundu modernu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
{{refcomienza}}
* {{cita llibru |apellíu=Breglia |nome=Lisa |añu=2005 |títulu=Monumental Ambivalence: The Politics of Heritage |editorial=University of Texas Press |allugamientu=Austin, Texas |idioma=en |ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu=Charnay |nome=Désiré |url=https://archive.org/details/citesetruinesame00char |títulu=Cités et ruines Américaines: Mitla, Palanqué, Izamal, Chichen-Itzá, Uxmal |añu=1863 |idioma=fr |cita=Patrocináu pol emperador [[Napoleón III]] |editorial=Gide, A. Morel |allugamientu=París, Francia |ref=harv}}
{{reftermina}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{Wikiviajes|Chichén Itzá}}
* [http://www.chichenitza-3d.com Chichén Itzá reconstruyíu en 3D]

{{Tradubot|Chichén Itzá}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Chichén Itzá|Chichén Itzá]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5h5cbnpv424ev17kuvks6cgd9vjauag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mil Mi-24</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97992</id>
    <revision>
      <id>3703152</id>
      <parentid>3584691</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49108" xml:space="preserve">{{Correxir}}
{{Ficha d'aeronave |nome =
 MI-24 / MI-25 / MI-35&lt;br/&gt;Ми-24 / Ми-25 / Ми-35
 |imaxe = Mi24CP edit.jpg
 |pie de semeya = MI-24D del [[Exércitu Polacu]].
 |tipu = [[Helicópteru d'ataque]] y tresporte de tropes fabricante = {{bandera|Xunión Soviética}}{{bandera|Rusia}} [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú|Mil]]
 |diseñador = 
 |primer vuelu = [[1969]]
 |introducíu = [[1972]]
 |retiráu = 
 |estáu = En serviciu usuariu = {{bandera|XRSS}} [[Fuercia Aérea Soviética]]
 |otros usuarios = {{bandera|Rusia}} [[Fuercia Aérea Rusa]]&lt;br /&gt;{{bandera|Alemaña Oriental}} [[Fuercia Aérea d'Alemaña Oriental|Fuercia Aérea de la RDA]]&lt;br /&gt;{{bandera|Hungría}} [[Fuercia Aérea Húngara]] &lt;br /&gt;{{bandera|Cuba}} [[Fuercia Aérea Cubana]] 
 |producción = [[1969]]-presente |unidaes
 construyíes = Más de 2000
 |costu del programa = 
 |costu unitariu = 25 millones de [[US$]]/18 millones de [[€]] (costu de compra averáu del El mio-35M en [[2009]])&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/12/02/319640/brazil-signs-air-force-deal-for-MI-35-attack-helicopters.html
 |títulu = Brazil signs air force deal for El mio-35 attack helicopters
 |editorial = FlightGlobal.com
 |fecha = 2 d'avientu de 2008
 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090201150508/http://www.flightglobal.com/articles/2008/12/02/319640/brazil-signs-air-force-deal-for-MI-35-attack-helicopters.html |fechaarchivu=1 de febreru de 2009
}}&lt;/ref&gt;
 |desenvolvimientu del = [[Mil Mi-8]]
 |variantes col so propiu artículu = 
 |desenvueltu en = [[Mil Mi-28]]
}}

El '''Mil Mi-24''' (en [[idioma rusu|rusu]]: '''Ми-24'''; [[designación OTAN]]: ''Hind''&lt;ref name=&quot;Designación OTAN&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.designation-systems.net/non-us/soviet.html#_Listings_Helicopter
 |títulu= Designations of Soviet and Russian Military Aircraft and Missiles - Helicopters |fechaaccesu=18 de payares de 2009
 |autor= Andreas Parsch y Alekséi V. Martynov
 |fecha= 2008
 |formatu= 
 |editorial= Designation-Systems.net
 |idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt;) ye un [[helicópteru d'ataque|helicópteru artillado]] y [[helicópteru d'ataque]]&lt;ref name=&quot;Airtoair&quot;&gt;[http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADB012954&amp;Location=O2&amp;doc=GetTRDoc.pdf Air-to-Air Defense for Attack Helicopters]&lt;/ref&gt; de gran tamañu y con baxa capacidá pa tresporte de tropes producíu pola [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú]] dende empiezos de los [[años 1970]].&lt;ref name=&quot;Aviastar&quot;&gt;{{cita web |url= http://aviastar.org/helicopters_eng/MI-24.php
 |títulu= Mil Mi-24 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2009
 |autor= 
 |fecha= 
 |formatu= 
 |editorial= AviaStar.org
 |idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt; Ente les variantes del MI-24 atópense les versiones d'esportación '''MI-25''' y '''MI-35'''. 

Ye utilizáu dende [[1972]] pola [[Fuercia Aérea Soviética]], les sos [[Repúbliques de la XRSS|socesores]], y alredor de mediu centenar de naciones más. Los pilotos soviéticos moteyaron a esti helicópteru como &quot;tanque volador&quot; (en rusu: ''letayushchi tank''). Otros nomes non oficiales que recibió fueron ''Krokodil'' (&quot;Cocodrilu&quot;), debíu al nuevu diseñu de camuflaje del helicópteru,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101214081523/http://centennialofflight.gov/essay/Rotary/Hind/HE18.htm ''El mio-24 Hind &quot;Krokodil&quot;''], US Centennial of Flight Commission&lt;/ref&gt; y ''Stakan'' (&quot;Vasu de vidriu&quot;), por cuenta de les grandes ventanes de cristal planu qu'arrodiaben la cabina triplaza de la primer versión Hind A.

== Desenvolvimientu ==
[[Ficheru:Mil Mi-24A Hind.jpg|thumb|250px|MI-24A, primer versión de producción, cola so cabina triplaza de cristales planos.]]

A principios de los [[años 1970]], mientres l'[[Exércitu de los Estaos Xuníos]] concluyía que l'helicópteru d'ataque AH-56 Cheyenne tenía de ser sustituyíu por un nuevu tipu avanzáu (el [[AH-64 Apache]]), la [[XRSS]] punxo en circulación el Mil Mi-24.
El ''MI-24'' Hind pasó de la mesa de dibuxu a pruebes de vuelu en [[1968]] en menos de 18 meses, ye distintu del Apache y del Cheyenne, posiblemente'l so equivalente occidental más próximu sía'l [[Sikorsky S-67 Blackhawk]], desenvueltu ente 1970 y 1972, utilizando como base de diseñu la instalación motriz y el rotor de la popular y rentable serie S-61/H-3.

El &quot;Hind&quot;, coles mesmes, presenta dellos componentes comunes col principal helicópteru mediu soviéticu naquel momentu, el [[Mil Mi-8]] , y, al igual que'l S-67, cuenta con un sistema de rotor de tipu convencional, de la categoría de los totalmente articulaos. N'otres pallabres, utiliza una de les modalidaes más clásiques y meyor probaes d'afitar les palas del rotor a la cabeza del mesmu. Ye, ensin dulda una solución eficaz y que porta poques dificultaes de desenvolvimientu, magar incorporando delles traces más avanzaes n'ares al llogru d'una mayor maniobrabilidad.

Los primeros modelos fueron unviaos a les Fuercies Armaes pa la so evaluación en [[1971]]. El ''Hind-A'' tenía un bon númberu de problemes: rotación llateral, puntería del armamentu y visibilidá llindada pal pilotu. Un gran rediseño de la seición frontera del helicópteru resolvió la mayoría d'estos problemes.

=== Los problemes ===
El tamañu y el pesu relativamente altos del fuselaje llinden la so resistencia y la maniobrabilidad. Nos xiros pronunciaos puede perder estabilidá (esto notóse mientres les pruebes realizaes en 1969 ya inda nun se pudo esaniciar dafechu). Pa compensar esta vulnerabilidá los rusos utilicen l'helicópteru en pares o en grupos mayores, realizando ataques coordinaos con cuidu pa estropiar múltiples zones simultáneamente. Otra debilidá ye la posibilidá de que'l rotor principal cuta la cola mientres maniobres violentes. El so altu pesu al tar cargáu puede llindar tamién la so eficiencia como helicópteru de combate. Ciertos militares sostienen que con un cargamentu pesáu, el Hind precisa desapegar como un avión al nun poder alzase verticalmente.{{ensin referencies}}

== Diseñu ==
[[Ficheru:Mi-24 door opened at Cottbus airfield.jpg|thumb|200px|left|Puerta llateral del compartimientu de tropes del MI-24.]]

El nucleu del MI-24 deriva del helicópteru de tresporte [[Mil Mi-8|MI-8]] ([[Designaciones OTAN pa helicóptero|designación OTAN]]: &quot;Hip&quot;): dos motores [[turboeje]] na parte cimera qu'impulsen un [[rotor principal]] de cinco palas y 17,3 m montáu nel mediu y un [[rotor de cola]] de trés palas. La configuración de los motores faen que l'helicópteru tenga'l so distintiva doble toma d'aire frontero. Les primeres versiones teníen una [[cabina de vuelu]] triplaza con una cubierta angulosa formada por grandes cristales planos; El Modelu D y les posteriores versiones pasaron a tener la típica cabina biplaza en [[tándem]] con una cubierta de &quot;doble [[cabina de burbuya|burbuya]]&quot;. Otros componentes de la [[estructura d'aeronave|estructura]] fueron tomaos del modelu [[Mil Mi-14|MI-14]] (&quot;Haze&quot;). Dos [[nala (aeronáutica)|semialas]] na zona central del fuselaje soporten los [[puntu de anclaje|puntos de anclaje]] d'armamentu, caúna d'elles cunta con trés soportes d'armes, y amás ufierten [[sustentación]]. La carga d'armamentu que monta l' MI-24 depende de la misión, que puede ser de [[sofitu aereu cercanu]], operaciones [[antitanque]] o combate aereu.

[[Ficheru:Krzesiny 90RB (lines).JPG|thumb|200px|Enclinos señalaos nun MI-24W de l'Aviación de les [[Fuercies Terrestres de la República Polaca|Fuercies Terrestres de Polonia]].]]

El fuselaje ta fuertemente [[blindaxe|blindáu]] y puede aguantar impautos de munición [[.50 BMG|calibre .50]] (12,7&amp;nbsp;mm) dende tolos ángulos, inclusive nes palas de [[titaniu]] del rotor. La cabina ta más protexida entá con una bañera de titaniu y puede aguantar impautos de proyeutiles de cañón de 37 mm. La cabina y el compartimientu de los tripulantes tán [[Presurización de cabina|sobrepresurizados]] pa protexer a los ocupantes de condiciones [[ABQ|NBQ]] (nucleares, biolóxiques y químiques).

Emprestóse especial atención en faer l' MI-24 un helicópteru rápidu. El fuselaje tien forma aerodinámica, y ta forníu con un [[tren d'aterrizaxe]] triciclu retráctil p'amenorgar la resistencia aerodinámica. Les semialas apurren una considerable sustentación a altes velocidaes, hasta un cuartu de la fuercia de sustentación total. El rotor principal ta inclináu 2,5° escontra la izquierda del fuselaje pa compensar la [[disimetría de sustentación]] a altes velocidaes y apurrir una plataforma de disparu más estable. El tren d'aterrizaxe tamién ta inclináu, pero escontra la derecha por que'l rotor permaneza niveláu cuando l'aparatu atópase en tierra, quedando'l restu de la estructura inclinada escontra la derecha. La cola tamién ye asimétrica por que xenere una fuercia llateral a alta velocidá, aforrando por tanto potencia nel rotor de cola.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{cita llibru |títulu=Mil MI-24 Hind, Attack Helicopter|autor=Yefim Gordon &amp; Dmitry Komissarov|editorial=Airlife|añu=2001}}&lt;/ref&gt;

=== Comparanza colos helicópteros occidentales ===
[[Ficheru:Mi-24 Desert Rescue.jpg|thumb|250px|left|MI-24 con cañón automáticu [[Gryazev-Shipunov GSh-23]] nel so proa del Centru d'Evaluación y Pruebes del Exércitu d'EE.XX.]]

Como helicópteru que combina les funciones d'ataque y tresporte de tropes, l' MI-24 nunca tuvo una contrapartida direuta na OTAN. Anque los helicópteros [[UH-1 Iroquois]] fueron usaos en [[Guerra de Vietnam|Vietnam]] pa tresportar tropes y tamién como [[helicópteru artillado|helicópteros artillados]], éstos nun yeren capaces de realizar dambes xeres coles mesmes. Convertir un UH-1 nun helicópteru artillado significaba desmontar tola zona de pasaxeros p'agospiar la munición y el combustible adicional, esaniciando la capacidá de tresporte de tropes. Sicasí, l' MI-24 foi diseñáu pa realizar los dos xeres coles mesmes, y esto foi descomanadamente esplotáu poles unidaes aerotresportaes del [[Exércitu Soviéticu]] mientres la [[Guerra soviética n'Afganistán]] ente [[1980]] y [[1989]]. L'equivalente occidental más cercanu foi'l [[Sikorsky S-67]], del que solo se construyó unu que foi destruyíu nun accidente en 1974, y qu'usaba munchos de los mesmos principios de diseñu y tamién foi creáu como un helicópteru d'ataque d'alta velocidá y maniobrabilidad con un llindada capacidá de tresporte de tropes;&lt;ref name=&quot;Airtoair&quot; /&gt; y, al igual que'l MI-24, tamién foi diseñáu utilizando munchos componentes d'un productu yá esistente, el [[Sikorsky S-61]]. El S-67, sicasí, nunca entró en serviciu. Otros helicópteros occidentales relativamente similares son el [[UH-60 Black Hawk|MH-60L Direct Action Penetrator]] estauxunidense, una versión de propósitu especial del [[UH-60 Black Hawk]] que ye capaz de montar una serie d'armamentu nes sos estructures alares incluyendo misiles [[AGM-114 Hellfire]] y cohetes [[Hydra 70]], el [[Sikorsky AH-60L Arpía III]] y el [[Sikorsky AH-60L Arpía IV]] de la Fuercia Aérea Colombiana, un tresformamientu del Black Hawk realizada conxuntamente ente [[Sikorsky Aircraft]], [[Elbit Systems]] y la Fuercia Aérea Colombiana qu'inclúi gran cantidá d'armamentu.

== Variantes ==
[[Ficheru:Mil_Mi-24A_and_Mi-24D_side-view_silhouettes.png|thumb|250px|Comparanza ente la cabina d'un MI-24A y un MI-24D.]]
[[Ficheru:Helicopter Cockpit Mil Mi-24D Hind.jpg|thumb|Cabina d'un MI-24D]]
[[Ficheru:Mi-24 with Hawk head..png|thumb|MI-24D en pruebes con misil Hawk en llugar de l'ametralladora sol morru]]

* '''V-24''' — Primer versión con 12 prototipos y modelos pa desenvolvimientu. Los primeros modelos estáticos yeren similares al [[UH-1 Iroquois|Bell UH-1A Huey]], los posteriores paecer al futuru Hind-A, unu foi modificáu en 1975 y denomináu A-10 pa intentar récores de velocidá, coles nales retiraes y cola cabeza del rotor principal protexía por silenciadores de tipu inercial, l'A-10 algamó los 368 km/h.
* '''MI-24 (Hind-A)''' — Versiones inicial como helicópteru armáu d'asaltu, que podía tresportar 8 soldaos y 3 tripulantes o tresportar 4 llanzadores de cohetes de 57 mm en 4 pilones sub-alares, 4 misiles antitanque MCLOS [[9M17 Phalanga]] (AT-2 Swatter) en 2 rieles sub-alares, 4 bombes convencionales, según una ametralladora cubique 12,7 mm nel morru. Foi'l primer modelu de producción.
* '''MI-24B (Hind-A)''' — Serie de modelos esperimentales del Hind-A, unu de los cualos foi emplegáu pa probar el rotor de cola [[Fenestron]].
* '''MI-24F (Hind-A)''' — Modificáu con 7 costielles de refuerzu nel fuselaje al altor de les bases de les nales y les antenes [[Identification Friend or Foe|IFF]] SRO-2M Khrom (&quot;Odd Rods&quot; o banielles desiguales) reasitiaes dende la cubierta de la cabina al radiador del aceite; allargóse ya inclinó escontra baxo el tubu d'escape APU. Esta denominación podría nun ser la oficial.
* '''MI-24A (Hind-B)''' — Segundu modelu de producción. Ensin l'ametralladora rotativa de 4 cañones cubique 12,7 mm Yac-B sol morru. Tanto l' MI-24 como l' MI-24A entraron en serviciu cola [[Fuercia Aérea de la Xunión Soviética]] en 1972.
* '''MI-24O (Hind-C)''' — Versión d'entrenamientu ensin ametralladora sol morru nin pilones p'armamentu nos estremos de les nales.
* '''MI-24BMT''' - Versión tresformada en barreminas, un pequeñu númberu d' MI-24 fueron convertíos.
* '''MI-24D (Hind-D)''' — Más cerca d'un helicópteru artillado que variantes anteriores. Morru rediseñáu con 2 cabines separaes pa pilotu y artilleru, una sola ametralladora rotativa Yac-B calibre 12,7 mm sol morru; podía tresportar 4 llanzadores de cohetes de 57 mm, 4 misiles antitanque SACLOS 9M17 Phalanga (meyora significativa comparada con sistema MCLOS del MI-24A), amás de bombes y otres armes. Entró en producción en 1973. Un MI-24D foi vendíu a [[Polonia]] en 1994 y emplegáu en 1996 pa pruebes cola ojiva d'un misil Hawk en llugar de l'ametralladora sol morru. Tuvo un cambéu ensin identificar na ventana que da a estribor de la cabina trasera.
* '''MI-24DU''' — Versión d'entrenamientu con doble xuego de mandos. Un pequeñu númberu d' MI-24D fueron construyíos como DU.
* '''MI-24PTRK''' — Un MI-24D modificáu pa probar el sistema de misiles [[9K114 Shturm|Shturm V]] pal MI-24V.
* '''MI-24V (Hind-Y)''' — Desenvolvimientu posterior producíu en 1976, vistu por Occidente recién a empiezos de los [[Años 1980|80]]. Armáu con misil [[9K114 Shturm|9M114 Shturm]] (AT-6 Spiral), 8 misiles montaos en 4 pilones sub-alares. Foi la versión más llargamente producida con más de 1500 unidaes. En Polonia foi denomináu ''MI-24W''. Un MI-24V foi mentáu como ''MI-24T'' por razones desconocíes.
* '''Arsenal MI-24V upgrade''' — Actualización ucraniana del MI-24V
* '''MI-24VP (Hind-Y Mod)''' — Versión del MI-24V con cañón automáticu doble [[Gryazev-Shipunov GSh-23|GSh-23]] nuna torreta móvil en llugar de l'ametralladora rotativa. Fechu en 1985, entró en serviciu en 1989; solo 25 fabricaos.&lt;ref name=&quot;mil24yefim&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Mil MI-24 Hind, Attack Helicopter|autor=Yefim Gordon &amp; Dmitry Komissarov|editorial=Airlife|añu=2001}}&lt;/ref&gt; Un MI-24VP voló col rotor de cola Delta-H del [[El mio-28|MI-28]].
* '''MI-24VU (Hind-Y)''' — Versión india d'entrenamientu del MI-24V (Hind-Y).
* '''MI-24VD''' — Esta versión foi producida en 1985 pa probar un cañón defensivu montáu na parte trasera del helicópteru.
* '''MI-24P (Hind-F)''' — Con cañón automáticu doble GSh-30K de 30 mm fitu lateralmente en llugar d'ametralladora rotativa calibre 12,7 mm.
* '''MI-24P-2''' — Versión actualizada del MI-24P.
* '''MI-24G (Hind-F)''' — Versión a pidíu d'un MI-24P con un cañón automáticu montáu a estribor.
* '''MI-24 TECh-24 &quot;Taller d'Arreglos Móvil&quot;''' — Versión esperimental del Hind-F, pa probar la so capacidá de recuperar aviones baltaos.
* '''MI-24RKhR (Hind-G1)''' — Modelu de reconocencia de [[ABQ|zones contaminaes]], diseñáu pa recoyer amueses radioactives, biolóxiques y químiques. Vistu per primer vegada mientres l'[[Accidente de Chernóbil|accidente nuclear de Chernobil]]. Tamién ye conocíu como ''MI-24R'', ''MI-24RK'' y ''MI-24RKh (Rch)''.
* '''MI-24RA (Hind-G1 Mod)''' — Nueva versión del ''MI-24V''.
* '''MI-24RR''' — Modelu de reconocencia pa zones contaminaes con elementos radioactivos, deriváu del ''MI-24R''.
* '''MI-24K (Hind-G2)''' — Helicópteru de reconocencia y observación artillera del Exércitu.
* '''MI-24 con Cambeos de campu n'Afganistán''' — El blindaxe de la cabina de pasaxeros y los silenciadores de los tubos d'escape yeren frecuentemente retiraos. Por cuenta de los disparos accidentales al camudar de posición, el ametralladorista de la puerta tenía a la so disposición una ametralladora a babor y otra a estribor. Tamién se solía llevar a bordu armes pesaes pa defensa personal y cohetes de repuestu pa recargar los llanzadores nel campu de batalla.&lt;ref name=&quot;greg2&quot;&gt;Greg Goebel, [http://www.faqs.org/docs/air/avhind1.html &quot;Hind Variants/Soviet Service&quot;]&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 HMOSP Tamam''' — Actualización israelina.
* '''MI-24M''' — Modelu actualizáu del MI-24.
* '''MI-24VM''' — Versión del MI-24V con [[aviónica]] actualizada p'ameyorar operación nocherniega, nuevu equipu de comunicaciones, nales más curties y llixeres, y sistema d'armes actualizáu pa los misiles Ataka, Shturm, Igla-V y un cañón automáticu calibre 23 mm. Amás otros cambeos internos p'aumentar la vida útil del helicópteru y facilitar el so caltenimientu. Espérase que'l MI-24VM sía emplegáu hasta'l 2015.
* '''MI-24VN (Hind-E)''' — Versión d'ataque nocherniegu basada nun ''MI-24V'' n'Etapa 1 de configuración ''MI-24VM''.
* '''MI-24PM''' — Versión actualizada del MI-24P qu'emplega la mesma teunoloxía del MI-24VM.
* '''MI-24PN''' — Versión con cámara de televisión y cámara [[Cámara térmica|FLIR]] nun domo del morru, emplega nales y aspes de la héliz principal del [[El mio-28|MI-28]], según trenes d'aterrizaxe fixos en llugar de retráctiles. Ye'l principal helicópteru d'ataque rusu, entamando como estándar pa la so flota, recibiendo 14 MI-24PN nel 2004.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070208204938/http://www.strategypage.com/dls/articles/200652105715.asp ''Russia Gets More Pretty Super Gunships''], strategypage.com&lt;/ref&gt;
* '''MI-24PS''' — Versión pa la Policía o les Fuercies Especiales, fornida con una cámara [[Cámara térmica|FLIR]], faru rastreador, sistema de altoparlantes PA y anclajes pa cuerdes de [[Rápel|descensu]].
* '''MI-24Y''' — Versión pa investigaciones medioambientales, llamada tamién '''MI-24 de Muestreo Ecolóxicu'''.
* '''MI-25''' — Versión pa esportación del MI-24D.

* '''MI-35 (Hind-F)''' — Versión pa esportación del MI-24V.
* '''MI-35O''' — Versión d'entrenamientu ensin armes del MI-35.
* '''MI-35P''' — Versión d'esportación del MI-24P, con motores TV3-117M, [[Velocidaes característiques|velocidá máxima]] de 330 Km/h, algame aprox. de 500 Km y [[techu de vuelu]] de 5.700 m. La so arma principal ye un cañón bitubo GSH-30K de 30 mm. montáu a la derecha del fuselaje con 750 proyeutiles. Adicionalmente puede llevar pods de cañones UPK-23-250 de 23 mm., cohetes S-5 de 57 mm., S-8 de 80, [[S-13 (cohete)|S-13]] de 122 y S-24B de 240 mm.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defensa.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1706:adquisicion-de-helicopteros-en-peru&amp;catid=55:latinoamerica&amp;Itemid=163 |títulu=Adquisición d'helicópteros en Perú |fechaaccesu=2010 |autor=Alejo Marchessini, corresponsal de Grupu Edefa en Perú |enllaceautor=
|idioma= }}&lt;/ref&gt;
* '''MI-35M ( MI-35M1)''' — Versión d'ataque nocherniegu pa esportación, vien fornida con sensores y aviónica occidentales.
* '''MI-35M2''' — Versión actualizada del MI-35M.
* '''MI-35M3''' — Versión del MI-24VM pa esportación.

* '''MI-24 SuperHind Mk.II''' — Versión con aviónica occidental actualizada, producida pola compañía sudafricana Advanced Technologies and Engineering (ATE).&lt;ref&gt;[http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk2 Superhind Mk2] {{Wayback|url=http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk2 |fecha=20080302101724 }} -ATE Group&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 SuperHind Mk.III/IV''' — Estensiva actualización operativa del MI-24 orixinal, qu'inclúi armamentu, aviónica y contra-midíes.&lt;ref&gt;[http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk4 Superhind MkIV] {{Wayback|url=http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk4 |fecha=20080302101905 }} — ATE Group&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 SuperHind Mk.V''' — La más recién versión del &quot;SuperHind&quot;, col morru totalmente rediseñáu y cabina de tresporte abierta.
* '''Primeros modelos del [[El mio-28|MI-28]]''' — Primeramente, un MI-24 de producción temprana (probablemente un Hind-A coles nales retiraes) foi forníu con un tubu pa midir la velocidá del aire como una primer prueba pa la teunoloxía del MI-28. Más tarde, unos cuantos helicópteros MI-24D fueron forníos col [[radomo]] del MI-28 pa probar conxuntamente les capacidaes de puntería, pilotaje y navegación, ente que a los demás se -yos rediseñó el fuselaje por que se paezan al futuru [[El mio-28|MI-28]] pero con cabines arrondaes.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=http://www.mvzmil.ru/rus/index.php?id=145 |2=http://www.mvzmil.ru/rus/index.php?id=145 |bot=InternetArchiveBot }} Russian page. Pictures of early El mio-28s can be found here.&lt;/ref&gt;

== Operadores ==
[[Ficheru:World operators of the Mi-24.png|thumb|350px|{{lleenda|#ff0000|Usuarios d'helicópteros El mio-24, El mio-25, y El mio-35.}}]]

=== Actuales ===
[[Ficheru:Afghan Mil Mi-24.jpg|thumb|250px|Una pareya d'helicópteros MI-35 del [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganu]] en 2007.]]

;{{bandera2|Afganistán}}
* [[Fuercia Aérea Afgana]]: Afganistán recibió unos 115 helicópteros d'esti tipu a partir de [[1979]] pero toos acabaron destruyíos nos diversos conflictos de la enllargada [[Guerra Civil Afgana]], al igual que tou tipu d'aeronaves militares qu'había nel país.{{ensin referencies}} Dempués de la invasión estauxunidense, la llegada de les fuercies de la OTAN y l'eleición d'un nuevu gobiernu democráticu, anguaño los militares del nuevu gobiernu afganu tienen en serviciu 6 MI-35, donaos pola [[República Checa]] al [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganu]]. &lt;br/&gt;N'avientu 2015 [[India]] va apurrir cuatro MI-25 (versión d'esportación del MI-24).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.prensa-latina.cu/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=4416311&amp;Itemid=1|títulu=&quot;La India entama apurrir cuatro helicópteros MI-25 al gobiernu afganu&quot;.}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Angola}}
* [[Fuercia Aérea Nacional d'Angola]]. 5 MI-25 y 10 MI-35.

;{{bandera2|Arxelia}}
* [[Fuercia Aérea Arxelina]]. 24 MI-24MKIII.

;{{bandera2|Armenia}}
* La [[Fuercia Aérea Armenia]] tien en serviciu (a fecha de 2010) un total de 12 helicópteros MI-24 de distintes versiones.&lt;ref name=&quot;awst_20070115&quot;&gt;&quot;World Military Aircraft Inventory&quot;, Aerospace Source Book 2007, ''[[Aviation Week &amp; Space Technology]]'', 15 de xineru de 2007.&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Azerbaixán}}
* La [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Azerbaixana]] tien en serviciu (a fecha de xineru de 2011) 15 MI-24, a los que se van sumar 24 MI-35M encargaos en 2010.&lt;ref name = &quot;news.az&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.news.az/articles/politics/31940
 |títulu= Azerbaijan buys 24 Russian attack helicopters
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://arms-tass.su/?page=article&amp;aid=93084&amp;cid=25
 |títulu= 'Роствертол' увеличил в прошлом году чистую прибыль в 3 раза
 |fecha= 23 de febreru de 2011
 |editorial= Arms-Tass
 |idioma= rusu }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.1news.az/politics/20110224112731122.html
 |títulu= Azerbaijan purchased from Russia 24 El mio-35M
 |fecha= 24 de febreru de 2011
 |editorial= 1News
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Bielorrusia}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Bielorrusa]]. 14 MI-24V y 12 MI-24P.

;{{bandera2|Birmania}}
* La [[Fuercia Aérea de Myanmar]] encargó 10 helicópteros MI-35 en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mizzima.com/news/world/3200-russia-burma-sign-arms-deal.html
 |títulu = Russia, Burma sign arms deal
 |fecha = 23 d'avientu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091228111709/http://mizzima.com/news/world/3200-russia-burma-sign-arms-deal.html |fechaarchivu=28 d'avientu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Brasil}}
* [[Fuercia Aérea Brasilana]]. 12 MI-35M mercaos n'avientu de 2008, los 3 primeros fueron recibíos n'abril de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defensa.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1685:presentaos-oficialmente-los-el mio-35-brasilenos&amp;catid=55:latinoamerica&amp;Itemid=163
 |títulu=Presentaos oficialmente los El mio-35 brasilanos
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Bulgaria}}
* [[Fuercia Aérea de Bulgaria]]. 18 helicópteros en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Bulgaria---Air/Mil-El mio-24V/1663118/L/&amp;sid=a80y566062dbdd098324c935fe91ee30
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=11 de xunu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Burkina Fasu}}
* [[Fuercia Aérea de Burkina Fasu]]. 2 helicópteros MI-35 mercaos a Rusia en 2005.{{ensin referencies}}

;{{bandera2|Xipre}}
* Les [[Fuercies Aérees de Xipre]] tienen en serviciu (a fecha de 2010) 11 MI-35P.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.scramble.nl/mil/4/cypaf/main.htm
 |títulu = Cyprus Air Force- Order of Battle, Maps, Squadrons, Badges, Photo's, Air bases, Database etc etc
 |editorial = Scramble.nl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613031513/http://www.scramble.nl/mil/4/cypaf/main.htm |fechaarchivu=13 de xunu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Corea del Norte}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu Popular Coreanu]]. Un númberu desconocíu d'helicópteros MI-24 (versión MI-24D o similar).

;{{bandera2|Costa de Marfil}}
* [[Fuercia Aérea de Costa de Marfil]]

;{{bandera2|Cuba}}
* [[Defensa Anti Aérea de les Fuercies Armaes Revolucionaries]]. 15 MI-24.

;{{bandera2|Eritrea}}
* [[Fuercia Aérea d'Eritrea]]. 17 MI-24D/Y y 4 MI-35.

;{{bandera2|Estaos Xuníos}}
* El Muséu del Aire de la Guerra Fría ([http://www.cwam.org/ CWAM]) dispón de 2 MI-24 nel muséu del [[Aeropuertu de Lancaster]], al sur de [[Dallas]], [[Texas]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/mmsinqSQL.asp?mmstxt=5580103&amp;statetxt=TX |publicación=[[Federal Aviation Administration]] |títulu=Registry of Aircraft – El mio24 – Texas |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011
}}&lt;/ref&gt;
* El [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] tien dellos helicópteros &quot;Hind&quot; en [[Fort Bliss]], Texas, y [[Fort Polk]], [[Luisiana]], utilizaos como adversarios en simulacros de combate d'entrenamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.army.mil/soldiers/june95/p37.html
 |autor = Steve Harding
 |títulu = Flying the Threat
 |editorial = Soldiers Magacín |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070224145840/http://www.army.mil/soldiers/june95/p37.html |fechaarchivu=24 de febreru de 2007
 |páxina = 37
}}&lt;/ref&gt;
* Amás, l'[[Alministración Federal d'Aviación]] tien rexistraos 7 helicópteros MI-24 pilotaos por civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/AcftRef_Results.aspx?Mfrtxt=MIL&amp;Modeltxt=EL MIO-24&amp;PageNo=1
 |editorial=Federal Aviation Administration
 |títulu= Registry of Aircraft – El mio24 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Etiopía}}
* [[Fuercia Aérea d'Etiopía]]. 15 MI-24 y 3 MI-35.

[[Ficheru:Mi-24 N09 l.JPG|thumb|250px|MI-24 de la [[Fuercia Aérea Georgiana]].]]

;{{bandera2|Xeorxa}}
* La [[Fuercia Aérea Georgiana]] tenía en serviciu siquier 12 helicópteros MI-24 antes de la [[Guerra d'Osetia del Sur de 2008]]. Anguaño tien en serviciu 15 MI-24V 'Hind-Y' y MI-24P 'Hind-F' fabricaos so llicencia pola fábrica local [[Tbilisi Aircraft Manufacturing|TAM]].

;{{bandera2|Guinea}}

;{{bandera2|Guinea Ecuatorial}}
* [[Fuercies Armaes de Guinea Ecuatorial]]. 5 helicópteros.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.scramble.nl/mil/1/equatorialguinea/main.htm
 |títulu = Air Force of Algeria
 |editorial = Scramble.nl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120222015307/http://www.scramble.nl/mil/1/equatorialguinea/main.htm |fechaarchivu=22 de febreru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mi-24 Airshow 2007 Hungary 01.JPG|thumb|250px|MI-24 de la [[Fuercia Aérea Húngara]] con un diseñu de pintura especial mientres una exhibición aérea en 2007.]]

;{{bandera2|Hungría}}
* [[Fuercia Aérea Húngara]]. 49 helicópteros recibíos, 20 d'ellos procedentes de l'antigua [[Fuercia Aérea del Exércitu Popular Nacional]] d'[[Alemaña Oriental]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Hungary---Air/Mil-El mio-24V/1780641/L/&amp;sid=bcb9f928229aa67c2c0cf01b6a72885b
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=16 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|India}}
* [[Fuercia Aérea India]]. 20 helicópteros MI-35 en serviciu en 2 escuadrones (Non.104 Firebirds y Non.125 Gladiators).&lt;ref name=&quot;flightglobal&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-air-forces-2011-2012-90190.aspx
 |títulu = Flightglobal World Air Forces 2011/2012
 |editorial = Flight International
 |fecha = Avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120109090434/http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-air-forces-2011-2012-90190.aspx |fechaarchivu=9 de xineru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Indonesia}}
* Les Fuercies de Tierra del [[Exércitu Nacional d'Indonesia]] cunten con 8 MI-35 en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Indonesia---Army/Mil-El mio-35P/2065190/L/&amp;sid=c51119f8ecd22a2709107f960cd3fb02
 |títulu=Photos: Mil Mi-35P Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=15 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Kazakstán}}
* [[Fuercia de Defensa Aérea de Kazakstán]]. 35 MI-24P/ MI-24V.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;[[Flightglobal]] 2011 World Air Forces 2011/2012, p18&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Kirguistán}}
* [[Fuercia Aérea de Kirguistán]]. 9 en serviciu, 31 almacenaos.

;{{bandera2|El Líbanu}}
* [[Fuercia Aérea Libanesa]]. Rusia va apurrir helicópteros d'esti tipu en llugar de 10 caces MiG-29 ufiertaos nun principiu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3855085,00.html
 |títulu=Report: Russia to provide Lebanon with choppers
 |editorial=Ynetnews
 |autor=Roee Nahmias
 |fecha=26 de febreru de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera|Libia|1977}} [[Gran Yamahiriya Árabe Libia Popular Socialista]]
* La [[Fuercia Aérea Libia]] tenía 35 helicópteros MI-24A/ MI-25/ MI-35 antes de la [[Guerra de Libia de 2011]]. Mientres la guerra un númberu desconocíu d'ellos fueron prindaos polos rebeldes pa la [[Fuercia Aérea Libia Llibre]], 2 fueron destruyíos pol [[Exércitu del Aire Francés]].

;{{bandera2|Libia}}
* [[Fuercia Aérea Libia Llibre]]. Mientres la [[Guerra de Libia de 2011]] los rebeldes prindaron nel [[Aeropuertu de Benina]] siquier 2 helicópteros MI-25,&lt;ref name=&quot;FLAF-Mil&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12588839
 |títulu=Libya unrest: Benghazi revels in freedom from Gaddafi
 |editorial=BBC News
 |fecha=26 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; unu d'ellos foi baltáu mientres el conflictu.&lt;ref name=&quot;El mio25-shotdown&quot;&gt;{{cita web |títulu=Libya: rebel defences 'failing' as Gaddafi forces move towards Benghazi
 |url=http://www.guardian.co.uk/world/2011/apr/10/libya-rebel-defences-gaddafi-forces-benghazi
 |editorial=The Guardian
 |fecha=10 d'abril de 2011
 |autor=Chris McGreal
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mali}}
* [[Fuercia Aérea de la República de Malí]]. 2 helicópteros MI-24D suministraos per Bulgaria en 2007.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Mali---Air/Mil-El mio-24D/1276288/L/&amp;sid=52170376b46ecd85c2037dfbb27196y7
 |títulu=Photos: Mil Mi-24D Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=29 de xunu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mongolia}}
* [[Mandu de Fuercies de Defensa Aérea Mongol]]. 25 MI-24V.&lt;ref&gt;Flightglobal Insight - World Air Forces 2011/2012, P.12&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mozambique}}

;{{bandera2|Namibia}}
* [[Fuercia Aérea Namibia]]. 2 MI-25.&lt;ref name=&quot;fiwaf11&quot;&gt;Hoyle ''Flight International'' 13–19 d'avientu de 2011, p. 44.&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Nixeria}}
* [[Fuercia Aérea Nixeriana]]. 9 MI-35.&lt;ref&gt;FlightGlobal, World Air Forces 2011-2012, p.20-21&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Perú}}
* [[Fuercia Aérea de Perú]]. 16 MI-25D/DU en procesu de modernización/arreglu,&lt;ref&gt;Revista Perú Defensa y Seguridad - Año 3 Nº9 (Xunu 2010) páxs.7&lt;/ref&gt; y 2 MI-35P recibíos n'abril de 2011.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sp.rian.ru/bilaterial_relations/20110405/148655720.html |títulu=Rusia apurre dos primeros helicópteros de combate El mio-35P al Perú |editorial=Ria
 Novosti
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mi-24 4.jpg|thumb|250px|MI-24W(V) del [[Exércitu Polacu]].]]
{{bandera2|Polonia}}
* [[Fuercies Terrestres de la República Polaca]] (enantes les [[Fuercies Aérees de la República Polaca]] operaben esti tipu de helicóperos)
** 13 helicópteros MI-24D en serviciu col 49º Reximientu d'Helicópteros de Combate, con base en [[Pruszcz Gdański]].
** 16 helicópteros MI-24W en serviciu col 56º Reximientu d'Helicópteros de Combate [[Kujawy|Kujawian]], con base en [[Inowrocław]].&lt;ref name=&quot;Militarium&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.militarium.net/viewart.php?aid=411|títulu=Militarium - Uzbrojenie Wojska Polskiego w 2008 r&quot; |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110510082127/http://www.militarium.net/viewart.php?aid=411 |fechaarchivu=10 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt;
** [[Equipu acrobáticu Scorpion]]

;{{bandera2|República Checa}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu de Chequia]]. 18 MI-24V y 10 MI-35.

;{{bandera2|República de Macedonia}}
* [[Aviación Militar de la República de Macedonia]]. 8 MI-24V.

;{{bandera2|República de Nagorno Karabaj}}
* 5 MI-24 amosaos nuna exhibición militar en 2012.{{ensin referencies}}

;{{bandera2|Ruanda}}
* [[Fuercia Aérea Ruandesa]]. 2 helicópteros.

;{{bandera2|Rusia}}
* [[Fuercia Aérea de Rusia]]. 360 helicópteros MI-24 en serviciu y 49 MI-35M pidíos en 2011. (Enantes tamién operaben con esti tipu d'helicópteros les [[Fuercies Terrestres de Rusia]]).
* [[Armada de Rusia]] 20 MI-24V.

;{{bandera2|Senegal}}
* [[Exércitu del Aire de Senegal]]. 2 MI-35 suministraos per Rusia en 2007.

;{{bandera2|Siria}}
* [[Fuercia Aérea Árabe Siria]]. Ente 35 y 48 helicópteros (según la fonte).

;{{bandera2|Sri Lanka}}
* [[Fuercia Aérea de Sri Lanka]]. 15 helicópteros de les versiones MI-24D/V/P y MI-35 en serviciu col 9º Escuadrón d'Helicópteros d'Ataque.&lt;ref name=&quot;FI_AirForces_2008&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/assets/getasset.aspx?ItemID=26061
 |títulu= Directory: World Air Forces
 |editorial=[[Flight International]]
 |fecha= 11–17 de payares de 2008
 |formatu = PDF
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Sudán}}
* [[Fuercia Aérea Sudanesa]]

;{{bandera2|Taxiquistán}}
* [[Tropa Aérea y de Defensa Aérea de Taxiquistán]]. 4 MI-24 en serviciu y 8 almacenaos.

[[Ficheru:Ukrainian Mil Mi-24 helicopters.jpg|thumb|250px|Una pareya d'helicópteros MI-24 ucraínos.]]

;{{bandera2|Ucraína}}
* [[Fuercia Aérea d'Ucraína]]. 48 helicópteros.
* [[Fuercies de Tierra d'Ucraína]]. 42 helicópteros.

;{{bandera2|Uganda}}
* [[Nala Aérea Fuercia de Defensa Popular d'Uganda]]. D'un total de 12 helicópteros recibíos, namái permanez un exemplar en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defpro.com/news/details/36215/|títulu=Uganda Receives Final El so-30s from Russia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130310141016/http://www.defpro.com/news/details/36215/ |fechaarchivu=10 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Uzbequistán}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Uzbeca]]. 51 helicópteros.

[[Ficheru:Mi 35M EV.jpeg|thumb|250px|MI-35M2 del [[Exércitu Nacional de Venezuela]].]]

;{{bandera2|Venezuela}}
* [[Exércitu Nacional de Venezuela]]. 10 MI-35M2 &quot;Caribe&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.fupomi.com.ar/img/Informevenezuela.pdf/
 |títulu = Balance militar d'América del Sur. País: Venzuela
 |autor = FUPOMI
 |fecha = 2 d'abril de 2010 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110124234929/http://www.fupomi.com.ar/img/Informevenezuela.pdf |fechaarchivu=24 de xineru de 2011
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Venezuela---Army/Mil-El mio-35M2-Caribe/1340441/L/&amp;sid=ec7y06c8d1437897acb319c727111ab6 
 |títulu=Photos: Mil Mi-35M2 Caribe Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=24 de febreru de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Vietnam}}
* [[Fuercia Aérea Popular Vietnamita]]. 30 helicópteros.&lt;ref&gt;Flightglobal Insight - World Air Forces 2011/2012&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Yeme}}
* [[Fuercia Aérea Yemenina]]. 14 MI-24D y 8 MI-35.

;{{bandera2|Xibuti}}
* [[Fuercia Aérea de Xibuti]]. 3 helicópteros.&lt;ref&gt;http://4.bp.blogspot.com/-Cadj90i_Wus/TWhBIRDvPrI/AAAAAAAAAaQ/wZLxgIYvgQA/s1600/El mio-35P+Hind-F++J2-MBC++++02-11.jpg&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Zimbabue}}
* [[Fuercia Aérea de Zimbabue]]. 6 MI-35.

=== Antiguos operadores ===
;{{bandera2|Alemaña}}
* [[Heer|Exércitu Alemán]]. 51 helicópteros MI-24 procedentes d'[[Alemaña Oriental]] que darréu fueron vendíos a [[Hungría]] (20), [[Polonia]] y al [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] (2).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.planespotters.net/Aviation_Photos/photo.show?id=162813
 |títulu=96+50 East German Air Force Mil Mi-24 - Planespotters.net Just Aviation
 |editorial=Planespotters.net
 |fecha=25 d'abril de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Alemaña Oriental}}
* L'antigua [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea del Exércitu Popular Nacional]] d'Alemaña Oriental tenía en serviciu 51 helicópteros MI-24 en 1993, cuando tres la [[reunificación alemana]] fueron tresferíos al actual [[Heer|Exércitu Alemán]].

;{{bandera2|Camboya}}:
* [[Real Fuercia Aérea Camboyana]][[Ficheru:Mi-24 Iraqi.jpg|thumb|250px|Un MI-24 iraquín prindáu pola [[Coalición de la Guerra del Golfu|Coalición]] mientres la [[Operación Nube del Desiertu]]. Marzu de 1991.]]

;{{bandera2|Croacia}}:
* La [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Croata]] tuvo un total de 9 helicópteros MI-24D/V en serviciu y participaron con gran ésitu na [[Operación Nube]]. Los 2 MI-24D, más antiguos, fueron retiraos en 2002 quedando en serviciu un escuadrón formáu por 7 MI-24V. El gobiernu decidió retirar estos helicópteros en 2005 por cuenta de los altos costos que tendría la so modernización, 6 fueron puestos en venta a un preciu de 83.000 dólares per aeronave, mientres l' MI-24V restante foi unviáu a un muséu. Como en Croacia nun hubo un plan pa incorporar un nuevu modelu d'helicópteru d'ataque pa sustituyir a los MI-24, les misiones de sofitu a tierra qu'estos desempeñaben pasaron a ser asumíes por nuevu helicópteros artillados [[El mio-17|MI-171]]. En 2007, Croacia tuvo a puntu de vender los MI-24 a Xeorxa pero tres la desaprobación de [[Vladímir Putin]], la venta nun se llevó a cabu pa nun estropiar les rellaciones con [[Rusia]].

;{{bandera2|Checoslovaquia}}
* [[Fuercia Aérea Checoslovaca]]. Toles aeronaves d'esti tipu que tenía Checoslovaquia fueron tresferíes a los estaos socesores, [[República Checa]] y [[Eslovaquia]], tres la [[disolución de Checoslovaquia]] en [[1993]].

;{{bandera2|Eslovaquia}}:
* [[Fuercia Aérea Eslovaca]]. Los MI-24D/V heredaos de l'antigua Fuercia Aérea Checoslovaca fueron retiraos de serviciu'l 21 de setiembre de 2011 n'algamando'l fin de la so vida útil.

;{{bandera2|Iraq}}:
* [[Fuercia Aérea Iraquín]]. Tolos helicópteros MI-24 que tenía Iraq quedaron destruyíos o fora de serviciu dempués de tolos conflictos bélicos que sufrió'l país dende la [[Guerra del Golfu]] hasta la [[Invasión d'Iraq de 2003]].

;{{bandera2|Nicaragua}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu de Nicaragua]]. Vendíos a Perú en 1992, menos unu que se caltién espuestu nes instalaciones de la Fuercia Aérea de Nicaragua en Managua (Aeropuertu Internacional Augusto C. Sandino).

;{{bandera2|Polonia}}
* [[Fuercia Aérea Polaca]]. La caña aérea de les Fuercies Armaes de Polonia utilizó los MI-24 dende 1976 hasta que l'usu d'esti tipu d'helicópteros foi tresferíu a les [[Fuercies Terrestres de la República Polaca|Fuercies Terrestres]].

;{{bandera2|Serbia}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea del Exércitu Serbiu]]. 2 MI-24V retiraos de serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Serbia---Air/Mil-El mio-24V/1378923/L/&amp;sid=30b2d0y7c3a94db82017y5c7bc30
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=2 d'agostu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Sierra Lleona}}

;{{bandera2|XRSS}}
* Les aeronaves que teníen les [[Fuercia Aérea Soviética|Fuercies Aérees Soviétiques]] y les unidaes d'aviación del [[Exércitu Soviéticu]] fueron tresferíes a los estaos socesores tres la [[disolución de la Xunión Soviética]] en [[1991]].

== Hestoria operacional ==
[[Ficheru:Afghan Mi-35s.jpg|thumb|250px|Helicópteros MI-35 del [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganu]] volando nel sur d'Afganistán en [[2009]].]]

L'helicópteru foi utilizáu intensamente mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], principalmente pa bombardear a los guerrilleros [[Muyahidines afganistanos|muyahidines]]. Esti helicópteru tuvo a puntu de ganar la Guerra d'Afganistán al poder destruyir grupos de guerrilleros ensin sufrir casi daños, taba blindáu contra armes llixeres.

Estaos Xuníos suministró misiles termodirigidos [[FIM-92 Stinger|Stinger]] a los mujahidines, y los [[El mio-8|MI-8]] y MI-24 fueron los oxetivos favoritos de los guerrileros.
Pero con too y con eso l' MI-24 demostró ser bien eficaz, ganándose'l respetu tantu de pilotos soviéticos como de los mesmos muyahidines, que s'esvalixaben rápido cuando víen encender los cohetes que señalizaben la designación del oxetivu. Los [[Afganistán|afganistanos]] moteyaron al MI-24 como'l &quot;Carru del Diañu&quot; y solíen dicir &quot;''Nun tarrecemos a los soviéticos. Tarrecemos los sos helicópteros''&quot;

La Fuercia Aérea Sandinista (FAS) de Nicaragua usó estos aparatos profusamente mientres los años de llucha frente a les guerrilles de los &quot;Contras&quot;.

L' MI-24 foi emplegáu pol Exércitu iraquín mientres la [[Guerra Irán-Iraq|llarga guerra]] que llibró contra'l so vecín [[Irán]]. El so armamentu pesáu foi un factor clave nel severu dañu qu'exerció a les fuercies de tierra iranines. Esta guerra vio les úniques batalles d'helicópteros nel aire na hestoria, onde los MI-24 iraquinos comabatían contra los [[Bell AH-1 SuperCobra|AH-1J SeaCobras]] iraninos (suministraos polos Estaos Xuníos antes de la [[revolución iranina]]).

Mientres la [[primer guerra chechena|primer]] y [[segunda guerra chechena]] na república rusa de [[Chechenia]], los MI-24 fueron emplegaos poles [[Fuercies Armaes de la Federación Rusa|fuercies armaes ruses]]. Como n'Afganistán, sicasí, los MI-24 yeren vulnerables y docenes d'ellos fueron baltaos o s'estrellaron mientres diverses operaciones militares. Una causa que contribuyó a estos choques foi'l probe caltenimientu dau a estos helicópteros avieyaos.{{Añedir referencies}}

Emplegáu en numberoses guerres n'África: Congo, Costa de Marfil, Liberia, Angola, Eritrea, Sudán.

Nel [[Guerra del Cenepa|conflictu del Cenepa]], la fuercia aérea peruana utilizó les sos MI-25 p'aniquilar les posiciones adversaries que s'atopaben na zona del Altu Cenepa, llegando a perder 1 pol fueu de l'artillería antiaérea ecuatoriana.

== Especificaciones ==
{{Especificaciones d'aeronave |imaxe =
Mil Mi-24 HIND.png
|descripción imaxe = 
|tamañu imaxe = 

|referencia = Indian-Military.org&lt;ref name=&quot;IMO&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.indian-military.org/air-force/helicopters/attack/203-mil-el mio-24el mio-25-el mio-35-hind-akbar.html
|títulu = Mil Mi-24, El mio-25, El mio-35 (Hind) Akbar
|editorial = Indian-Military.org
|fecha = 5 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.indian-military.org/air-force/helicopters/attack/203-mil-el mio-24el mio-25-el mio-35-hind-akbar.html |fechaarchivu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
 
|avión o helicópteru? = helicópteru |reactor
o hélice? = hélice
 
 
|tripulación = 2-3 (pilotu, oficial de sistemes d'armes y un técnicu opcional)
|capacidá= 8 soldaos o 4 camiyes
|carga = 

|llargor = 17,5 [[metru|m]]
|diámetru rotor = 17,3 m
|altor = 6,5 m 
|valumbu = 6,5 m
|área circular = 235 [[m²]]
|pesu vacíu = 8.500 [[kg]]
|pesu cargáu = 
|pesu útil = 
|pesu máximu = 12.000 kg 
 
 &lt;!-- Motores --&gt;
|motores por héliz = 2
|modelu motor = [[Isotov TV3-117]] 
|tipu motor = [[turboeje]]s
|potencia = 2200
|potencia unidá = hp
|potencia más = 
|potencia/peso = 
|tipu héliz = 
|hélices por motor diámetru héliz = 
 
|otros xeneral = 

|vnexceder = 368,4 km/h
|vnexceder más = 
|vnormal = 335
|vnormal más = 
|vcrucero = 
|vcrucero más = 
|vpérdida = 
|vpérdida más = 

|radio acción = 
|radio acción más = 
|autonomía = 450
|autonomía más = 
|autonomía combati = 
|autonomía combati más = 
|autonomía ferry = 
|autonomía ferry más = 
|techu vuelo = 4500
|techu vuelo más = 
|réxime ascensu = 
|réxime ascensu más = 

|carga rotor = 
|carga rotor máxima = 

|otros rendimientu = 

&lt;!-- Armamentu --&gt;
|armes de proyeutil = 
|númberu ametralladores = 
|ametralladores = [[Ficheru:YakB-127.jpg|thumb|Ametralladora [[Yakushev-Borzov YakB-12,7|YakB de 12,7 mm]] nel morru d'un El mio-24.]][[Ficheru:Krzesiny 82RB.JPG|thumb|Una configuración d'armamentu d'un El mio-24W: contenedor UPK-23-250 col doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm, llanzador UB-32 con 32 de [[cohete S-5|cohetes S-5]] de 55 mm y un par de misiles [[9K114 Shturm]].]]&lt;br /&gt;
** [[Ametralladora Gatling]] [[Yakushev-Borzov YakB-12,7|Yakushev-Borzov YakB de 12,7 mm]] nuna torreta móvil con una munición máxima de 1.470 proyeutiles (na mayoría de les variantes).
** [[Ametralladora PK|Ametralladores PKT]] montaes nes ventanes del compartimientu de pasaxeros.
|número cañones = 
|cañones = &lt;br /&gt;
** Doble cañón [[Gryazev-Shipunov GSh-30-2|Gryazev-Shipunov GSh-30K]] de [[30 mm]] en posición fixa con 750 proyeutiles (El mio-24P).
** Doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm con 450 proyeutiles (El mio-24VP y El mio-24VM).
|bombes = &lt;br /&gt;
*** Bombes ZAB, FAB, RBK, ODAB etc. d'hasta 500 kg.
*** Soportes múltiples MBD (por casu MBD-4 con cuatro FAB-100).
*** Contenedores dispensadores de submuniciones y mines KGMU2V.
|misiles = &lt;br /&gt;
*** '''[[Misiles antitanque]]''':
**** 4× [[9M17 Phalanga]] (en versiones MI-24A-D) o [[9K114 Shturm]] (en versiones MI-24V-F) montaos por pareyes nos dos pilonos de les punta alares.
|cohetes = &lt;br /&gt;
*** Hasta 4× llanzadores UB-32 con 32 de [[cohete S-5|cohetes S-5]] de 55 mm.
*** [[Cohete S-24|Cohetes S-24]] de 240 mm.
*** B-8V20, versión allixerada pa helicópteru del [[cohete S-8]].
|otres armes = &lt;br /&gt;
*** Contenedor d'armes de proyeutiles [[GUV-8700]] con:
**** Una combinación d'ametralladores 1× Yac-B-12,7 mm + 2× [[GShG-7,62|GShG-7,62 mm]]
**** Un [[lanzagranadas]] [[AGS-17]] 30 mm.
*** Contenedor d'armes de proyeutiles UPK-23-250 col doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm

|puntos anclaje = 6 pilones nes nales
|capacidá anclaje = 1.500 kg (los pilones del interior soporten siquier 500 kg cada unu, los centrales 250 kg y los de punta alar namái pueden portar misiles antitanque)
 
|aviónica =
}}

== Ver tamién ==
* [[Helicópteru d'ataque]]
* [[Valtamientu del Mil Mi-24 de la República de Nagorno Karabaj]]
* [[Mil Mi-8]]
* [[Mil Mi-14]]
* [[Mil Mi-28]]
* [[Mil Mi-40]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky S-67]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky UH-60 Black Hawk|Sikorsky MH-60L Direct Action Penetrator (DAP)]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky AH-60L Arpía III]]
* [[Llista d'aeronaves más grandes|Aeronaves más grandes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Mil Mi-24}}

* [http://www.aviastar.org/helicopters_eng/el mio-24.php El Mil Mi-24 en Aviastar.org] (n'inglés)
* [http://www.rostvertolplc.ru/ Planta que los fabrica (n'inglés)]
* [https://web.archive.org/web/20060430072140/http://www.photoka.info/MI24pn/index.htm Galería de semeyes del EL MIO-24PN ]
* [http://www.faqs.org/docs/air/avhind1.html Serviciu y Variantes del MI-24]
* [http://www.defence.lk/videos/20080815Rescue.wmv Misión de rescate de la Fuercia de Sri Lanka coMI 24]
* [http://es.rbth.com/cultura/technologias/2014/04/10/los cinco meyores_helicopteros_rusos_39189.html Los cincos meyores helicópteros rusos]

;Videos

* {{YouTube|97o398xKd0|Documental del El mio-24 Hind en Discovery Channel}} (n'inglés)

{{Tradubot|Mil Mi-24}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Helicópteros d'ataque]]
[[Categoría:Helicópteros militares de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Aeronaves de Mil]]
[[Categoría:Helicópteros de los años 1960]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>oh1e7ky4bqln6dnigtz2uarihnjr08s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703199</id>
      <parentid>3703152</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49118" xml:space="preserve">{{Correxir}}
{{Ficha d'aeronave |nome =
 MI-24 / MI-25 / MI-35&lt;br/&gt;Ми-24 / Ми-25 / Ми-35
 |imaxe = Mi24CP edit.jpg
 |pie de semeya = MI-24D del [[Exércitu Polacu]].
 |tipu = [[Helicópteru d'ataque]] y tresporte de tropes fabricante = {{bandera|Xunión Soviética}}{{bandera|Rusia}} [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú|Mil]]
 |diseñador = 
 |primer vuelu = [[1969]]
 |introducíu = [[1972]]
 |retiráu = 
 |estáu = En serviciu usuariu = {{bandera|XRSS}} [[Fuercia Aérea Soviética]]
 |otros usuarios = {{bandera|Rusia}} [[Fuercia Aérea Rusa]]&lt;br /&gt;{{bandera|Alemaña Oriental}} [[Fuercia Aérea d'Alemaña Oriental|Fuercia Aérea de la RDA]]&lt;br /&gt;{{bandera|Hungría}} [[Fuercia Aérea Húngara]] &lt;br /&gt;{{bandera|Cuba}} [[Fuercia Aérea Cubana]] 
 |producción = [[1969]]-presente |unidaes
 construyíes = Más de 2000
 |costu del programa = 
 |costu unitariu = 25 millones de [[US$]]/18 millones de [[€]] (costu de compra averáu del El mio-35M en [[2009]])&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/12/02/319640/brazil-signs-air-force-deal-for-MI-35-attack-helicopters.html
 |títulu = Brazil signs air force deal for El mio-35 attack helicopters
 |editorial = FlightGlobal.com
 |fecha = 2 d'avientu de 2008
 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090201150508/http://www.flightglobal.com/articles/2008/12/02/319640/brazil-signs-air-force-deal-for-MI-35-attack-helicopters.html |fechaarchivu=1 de febreru de 2009
}}&lt;/ref&gt;
 |desenvolvimientu del = [[Mil Mi-8]]
 |variantes col so propiu artículu = 
 |desenvueltu en = [[Mil Mi-28]]
}}

El '''Mil Mi-24''' (en [[idioma rusu|rusu]]: '''Ми-24'''; [[designación OTAN]]: ''Hind''&lt;ref name=&quot;Designación OTAN&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.designation-systems.net/non-us/soviet.html#_Listings_Helicopter
 |títulu= Designations of Soviet and Russian Military Aircraft and Missiles - Helicopters |fechaaccesu=18 de payares de 2009
 |autor= Andreas Parsch y Alekséi V. Martynov
 |fecha= 2008
 |formatu= 
 |editorial= Designation-Systems.net
 |idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt;) ye un [[helicópteru d'ataque|helicópteru artillado]] y [[helicópteru d'ataque]]&lt;ref name=&quot;Airtoair&quot;&gt;[http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADB012954&amp;Location=O2&amp;doc=GetTRDoc.pdf Air-to-Air Defense for Attack Helicopters]&lt;/ref&gt; de gran tamañu y con baxa capacidá pa tresporte de tropes producíu pola [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú]] dende empiezos de los [[años 1970]].&lt;ref name=&quot;Aviastar&quot;&gt;{{cita web |url= http://aviastar.org/helicopters_eng/MI-24.php
 |títulu= Mil Mi-24 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2009
 |autor= 
 |fecha= 
 |formatu= 
 |editorial= AviaStar.org
 |idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt; Ente les variantes del MI-24 atópense les versiones d'esportación '''MI-25''' y '''MI-35'''. 

Ye utilizáu dende [[1972]] pola [[Fuercia Aérea Soviética]], les sos [[Repúbliques de la XRSS|socesores]], y alredor de mediu centenar de naciones más. Los pilotos soviéticos moteyaron a esti helicópteru como &quot;tanque volador&quot; (en rusu: ''letayushchi tank''). Otros nomes non oficiales que recibió fueron ''Krokodil'' (&quot;Cocodrilu&quot;), debíu al nuevu diseñu de camuflaje del helicópteru,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101214081523/http://centennialofflight.gov/essay/Rotary/Hind/HE18.htm ''El mio-24 Hind &quot;Krokodil&quot;''], US Centennial of Flight Commission&lt;/ref&gt; y ''Stakan'' (&quot;Vasu de vidriu&quot;), por cuenta de les grandes ventanes de cristal planu qu'arrodiaben la cabina triplaza de la primer versión Hind A.

== Desenvolvimientu ==
[[Ficheru:Mil Mi-24A Hind.jpg|thumb|250px|MI-24A, primer versión de producción, cola so cabina triplaza de cristales planos.]]

A principios de los [[años 1970]], mientres l'[[Exércitu de los Estaos Xuníos]] concluyía que l'helicópteru d'ataque AH-56 Cheyenne tenía de ser sustituyíu por un nuevu tipu avanzáu (el [[AH-64 Apache]]), la [[XRSS]] punxo en circulación el Mil Mi-24.
El ''MI-24'' Hind pasó de la mesa de dibuxu a pruebes de vuelu en [[1968]] en menos de 18 meses, ye distintu del Apache y del Cheyenne, posiblemente'l so equivalente occidental más próximu sía'l [[Sikorsky S-67 Blackhawk]], desenvueltu ente 1970 y 1972, utilizando como base de diseñu la instalación motriz y el rotor de la popular y rentable serie S-61/H-3.

El &quot;Hind&quot;, coles mesmes, presenta dellos componentes comunes col principal helicópteru mediu soviéticu naquel momentu, el [[Mil Mi-8]] , y, al igual que'l S-67, cuenta con un sistema de rotor de tipu convencional, de la categoría de los totalmente articulaos. N'otres pallabres, utiliza una de les modalidaes más clásiques y meyor probaes d'afitar les palas del rotor a la cabeza del mesmu. Ye, ensin dulda una solución eficaz y que porta poques dificultaes de desenvolvimientu, magar incorporando delles traces más avanzaes n'ares al llogru d'una mayor maniobrabilidad.

Los primeros modelos fueron unviaos a les Fuercies Armaes pa la so evaluación en [[1971]]. El ''Hind-A'' tenía un bon númberu de problemes: rotación llateral, puntería del armamentu y visibilidá llindada pal pilotu. Un gran rediseño de la seición frontera del helicópteru resolvió la mayoría d'estos problemes.

=== Los problemes ===
El tamañu y el pesu relativamente altos del fuselaje llinden la so resistencia y la maniobrabilidad. Nos xiros pronunciaos puede perder estabilidá (esto notóse mientres les pruebes realizaes en 1969 ya inda nun se pudo esaniciar dafechu). Pa compensar esta vulnerabilidá los rusos utilicen l'helicópteru en pares o en grupos mayores, realizando ataques coordinaos con cuidu pa estropiar múltiples zones simultáneamente. Otra debilidá ye la posibilidá de que'l rotor principal cuta la cola mientres maniobres violentes. El so altu pesu al tar cargáu puede llindar tamién la so eficiencia como helicópteru de combate. Ciertos militares sostienen que con un cargamentu pesáu, el Hind precisa desapegar como un avión al nun poder alzase verticalmente.{{ensin referencies}}

== Diseñu ==
[[Ficheru:Mi-24 door opened at Cottbus airfield.jpg|thumb|200px|left|Puerta llateral del compartimientu de tropes del MI-24.]]

El nucleu del MI-24 deriva del helicópteru de tresporte [[Mil Mi-8|MI-8]] ([[Designaciones OTAN pa helicóptero|designación OTAN]]: &quot;Hip&quot;): dos motores [[turboeje]] na parte cimera qu'impulsen un [[rotor principal]] de cinco palas y 17,3 m montáu nel mediu y un [[rotor de cola]] de trés palas. La configuración de los motores faen que l'helicópteru tenga'l so distintiva doble toma d'aire frontero. Les primeres versiones teníen una [[cabina de vuelu]] triplaza con una cubierta angulosa formada por grandes cristales planos; El Modelu D y les posteriores versiones pasaron a tener la típica cabina biplaza en [[tándem]] con una cubierta de &quot;doble [[cabina de burbuya|burbuya]]&quot;. Otros componentes de la [[estructura d'aeronave|estructura]] fueron tomaos del modelu [[Mil Mi-14|MI-14]] (&quot;Haze&quot;). Dos [[nala (aeronáutica)|semialas]] na zona central del fuselaje soporten los [[puntu de anclaje|puntos de anclaje]] d'armamentu, caúna d'elles cunta con trés soportes d'armes, y amás ufierten [[sustentación]]. La carga d'armamentu que monta l' MI-24 depende de la misión, que puede ser de [[sofitu aereu cercanu]], operaciones [[antitanque]] o combate aereu.

[[Ficheru:Krzesiny 90RB (lines).JPG|thumb|200px|Enclinos señalaos nun MI-24W de l'Aviación de les [[Fuercies Terrestres de la República Polaca|Fuercies Terrestres de Polonia]].]]

El fuselaje ta fuertemente [[blindaxe|blindáu]] y puede aguantar impautos de munición [[.50 BMG|calibre .50]] (12,7&amp;nbsp;mm) dende tolos ángulos, inclusive nes palas de [[titaniu]] del rotor. La cabina ta más protexida entá con una bañera de titaniu y puede aguantar impautos de proyeutiles de cañón de 37 mm. La cabina y el compartimientu de los tripulantes tán [[Presurización de cabina|sobrepresurizados]] pa protexer a los ocupantes de condiciones [[ABQ|NBQ]] (nucleares, biolóxiques y químiques).

Emprestóse especial atención en faer l' MI-24 un helicópteru rápidu. El fuselaje tien forma aerodinámica, y ta forníu con un [[tren d'aterrizaxe]] triciclu retráctil p'amenorgar la resistencia aerodinámica. Les semialas apurren una considerable sustentación a altes velocidaes, hasta un cuartu de la fuercia de sustentación total. El rotor principal ta inclináu 2,5° escontra la izquierda del fuselaje pa compensar la [[disimetría de sustentación]] a altes velocidaes y apurrir una plataforma de disparu más estable. El tren d'aterrizaxe tamién ta inclináu, pero escontra la derecha por que'l rotor permaneza niveláu cuando l'aparatu atópase en tierra, quedando'l restu de la estructura inclinada escontra la derecha. La cola tamién ye asimétrica por que xenere una fuercia llateral a alta velocidá, aforrando por tanto potencia nel rotor de cola.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{cita llibru |títulu=Mil MI-24 Hind, Attack Helicopter|autor=Yefim Gordon &amp; Dmitry Komissarov|editorial=Airlife|añu=2001}}&lt;/ref&gt;

=== Comparanza colos helicópteros occidentales ===
[[Ficheru:Mi-24 Desert Rescue.jpg|thumb|250px|left|MI-24 con cañón automáticu [[Gryazev-Shipunov GSh-23]] nel so proa del Centru d'Evaluación y Pruebes del Exércitu d'EE.XX.]]

Como helicópteru que combina les funciones d'ataque y tresporte de tropes, l' MI-24 nunca tuvo una contrapartida direuta na OTAN. Anque los helicópteros [[UH-1 Iroquois]] fueron usaos en [[Guerra de Vietnam|Vietnam]] pa tresportar tropes y tamién como [[helicópteru artillado|helicópteros artillados]], éstos nun yeren capaces de realizar dambes xeres coles mesmes. Convertir un UH-1 nun helicópteru artillado significaba desmontar tola zona de pasaxeros p'agospiar la munición y el combustible adicional, esaniciando la capacidá de tresporte de tropes. Sicasí, l' MI-24 foi diseñáu pa realizar los dos xeres coles mesmes, y esto foi descomanadamente esplotáu poles unidaes aerotresportaes del [[Exércitu Soviéticu]] mientres la [[Guerra soviética n'Afganistán]] ente [[1980]] y [[1989]]. L'equivalente occidental más cercanu foi'l [[Sikorsky S-67]], del que solo se construyó unu que foi destruyíu nun accidente en 1974, y qu'usaba munchos de los mesmos principios de diseñu y tamién foi creáu como un helicópteru d'ataque d'alta velocidá y maniobrabilidad con un llindada capacidá de tresporte de tropes;&lt;ref name=&quot;Airtoair&quot; /&gt; y, al igual que'l MI-24, tamién foi diseñáu utilizando munchos componentes d'un productu yá esistente, el [[Sikorsky S-61]]. El S-67, sicasí, nunca entró en serviciu. Otros helicópteros occidentales relativamente similares son el [[UH-60 Black Hawk|MH-60L Direct Action Penetrator]] estauxunidense, una versión de propósitu especial del [[UH-60 Black Hawk]] que ye capaz de montar una serie d'armamentu nes sos estructures alares incluyendo misiles [[AGM-114 Hellfire]] y cohetes [[Hydra 70]], el [[Sikorsky AH-60L Arpía III]] y el [[Sikorsky AH-60L Arpía IV]] de la Fuercia Aérea Colombiana, un tresformamientu del Black Hawk realizada conxuntamente ente [[Sikorsky Aircraft]], [[Elbit Systems]] y la Fuercia Aérea Colombiana qu'inclúi gran cantidá d'armamentu.

== Variantes ==
[[Ficheru:Mil_Mi-24A_and_Mi-24D_side-view_silhouettes.png|thumb|250px|Comparanza ente la cabina d'un MI-24A y un MI-24D.]]
[[Ficheru:Helicopter Cockpit Mil Mi-24D Hind.jpg|thumb|Cabina d'un MI-24D]]
[[Ficheru:Mi-24 with Hawk head..png|thumb|MI-24D en pruebes con misil Hawk en llugar de l'ametralladora sol morru]]

* '''V-24''' — Primer versión con 12 prototipos y modelos pa desenvolvimientu. Los primeros modelos estáticos yeren similares al [[UH-1 Iroquois|Bell UH-1A Huey]], los posteriores paecer al futuru Hind-A, unu foi modificáu en 1975 y denomináu A-10 pa intentar récores de velocidá, coles nales retiraes y cola cabeza del rotor principal protexía por silenciadores de tipu inercial, l'A-10 algamó los 368 km/h.
* '''MI-24 (Hind-A)''' — Versiones inicial como helicópteru armáu d'asaltu, que podía tresportar 8 soldaos y 3 tripulantes o tresportar 4 llanzadores de cohetes de 57 mm en 4 pilones sub-alares, 4 misiles antitanque MCLOS [[9M17 Phalanga]] (AT-2 Swatter) en 2 rieles sub-alares, 4 bombes convencionales, según una ametralladora cubique 12,7 mm nel morru. Foi'l primer modelu de producción.
* '''MI-24B (Hind-A)''' — Serie de modelos esperimentales del Hind-A, unu de los cualos foi emplegáu pa probar el rotor de cola [[Fenestron]].
* '''MI-24F (Hind-A)''' — Modificáu con 7 costielles de refuerzu nel fuselaje al altor de les bases de les nales y les antenes [[Identification Friend or Foe|IFF]] SRO-2M Khrom (&quot;Odd Rods&quot; o banielles desiguales) reasitiaes dende la cubierta de la cabina al radiador del aceite; allargóse ya inclinó escontra baxo el tubu d'escape APU. Esta denominación podría nun ser la oficial.
* '''MI-24A (Hind-B)''' — Segundu modelu de producción. Ensin l'ametralladora rotativa de 4 cañones cubique 12,7 mm Yac-B sol morru. Tanto l' MI-24 como l' MI-24A entraron en serviciu cola [[Fuercia Aérea de la Xunión Soviética]] en 1972.
* '''MI-24O (Hind-C)''' — Versión d'entrenamientu ensin ametralladora sol morru nin pilones p'armamentu nos estremos de les nales.
* '''MI-24BMT''' - Versión tresformada en barreminas, un pequeñu númberu d' MI-24 fueron convertíos.
* '''MI-24D (Hind-D)''' — Más cerca d'un helicópteru artillado que variantes anteriores. Morru rediseñáu con 2 cabines separaes pa pilotu y artilleru, una sola ametralladora rotativa Yac-B calibre 12,7 mm sol morru; podía tresportar 4 llanzadores de cohetes de 57 mm, 4 misiles antitanque SACLOS 9M17 Phalanga (meyora significativa comparada con sistema MCLOS del MI-24A), amás de bombes y otres armes. Entró en producción en 1973. Un MI-24D foi vendíu a [[Polonia]] en 1994 y emplegáu en 1996 pa pruebes cola ojiva d'un misil Hawk en llugar de l'ametralladora sol morru. Tuvo un cambéu ensin identificar na ventana que da a estribor de la cabina trasera.
* '''MI-24DU''' — Versión d'entrenamientu con doble xuego de mandos. Un pequeñu númberu d' MI-24D fueron construyíos como DU.
* '''MI-24PTRK''' — Un MI-24D modificáu pa probar el sistema de misiles [[9K114 Shturm|Shturm V]] pal MI-24V.
* '''MI-24V (Hind-Y)''' — Desenvolvimientu posterior producíu en 1976, vistu por Occidente recién a empiezos de los [[Años 1980|80]]. Armáu con misil [[9K114 Shturm|9M114 Shturm]] (AT-6 Spiral), 8 misiles montaos en 4 pilones sub-alares. Foi la versión más llargamente producida con más de 1500 unidaes. En Polonia foi denomináu ''MI-24W''. Un MI-24V foi mentáu como ''MI-24T'' por razones desconocíes.
* '''Arsenal MI-24V upgrade''' — Actualización ucraniana del MI-24V
* '''MI-24VP (Hind-Y Mod)''' — Versión del MI-24V con cañón automáticu doble [[Gryazev-Shipunov GSh-23|GSh-23]] nuna torreta móvil en llugar de l'ametralladora rotativa. Fechu en 1985, entró en serviciu en 1989; solo 25 fabricaos.&lt;ref name=&quot;mil24yefim&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Mil MI-24 Hind, Attack Helicopter|autor=Yefim Gordon &amp; Dmitry Komissarov|editorial=Airlife|añu=2001}}&lt;/ref&gt; Un MI-24VP voló col rotor de cola Delta-H del [[El mio-28|MI-28]].
* '''MI-24VU (Hind-Y)''' — Versión india d'entrenamientu del MI-24V (Hind-Y).
* '''MI-24VD''' — Esta versión foi producida en 1985 pa probar un cañón defensivu montáu na parte trasera del helicópteru.
* '''MI-24P (Hind-F)''' — Con cañón automáticu doble GSh-30K de 30 mm fitu lateralmente en llugar d'ametralladora rotativa calibre 12,7 mm.
* '''MI-24P-2''' — Versión actualizada del MI-24P.
* '''MI-24G (Hind-F)''' — Versión a pidíu d'un MI-24P con un cañón automáticu montáu a estribor.
* '''MI-24 TECh-24 &quot;Taller d'Arreglos Móvil&quot;''' — Versión esperimental del Hind-F, pa probar la so capacidá de recuperar aviones baltaos.
* '''MI-24RKhR (Hind-G1)''' — Modelu de reconocencia de [[ABQ|zones contaminaes]], diseñáu pa recoyer amueses radioactives, biolóxiques y químiques. Vistu per primer vegada mientres l'[[Accidente de Chernóbil|accidente nuclear de Chernobil]]. Tamién ye conocíu como ''MI-24R'', ''MI-24RK'' y ''MI-24RKh (Rch)''.
* '''MI-24RA (Hind-G1 Mod)''' — Nueva versión del ''MI-24V''.
* '''MI-24RR''' — Modelu de reconocencia pa zones contaminaes con elementos radioactivos, deriváu del ''MI-24R''.
* '''MI-24K (Hind-G2)''' — Helicópteru de reconocencia y observación artillera del Exércitu.
* '''MI-24 con Cambeos de campu n'Afganistán''' — El blindaxe de la cabina de pasaxeros y los silenciadores de los tubos d'escape yeren frecuentemente retiraos. Por cuenta de los disparos accidentales al camudar de posición, el ametralladorista de la puerta tenía a la so disposición una ametralladora a babor y otra a estribor. Tamién se solía llevar a bordu armes pesaes pa defensa personal y cohetes de repuestu pa recargar los llanzadores nel campu de batalla.&lt;ref name=&quot;greg2&quot;&gt;Greg Goebel, [http://www.faqs.org/docs/air/avhind1.html &quot;Hind Variants/Soviet Service&quot;]&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 HMOSP Tamam''' — Actualización israelina.
* '''MI-24M''' — Modelu actualizáu del MI-24.
* '''MI-24VM''' — Versión del MI-24V con [[aviónica]] actualizada p'ameyorar operación nocherniega, nuevu equipu de comunicaciones, nales más curties y llixeres, y sistema d'armes actualizáu pa los misiles Ataka, Shturm, Igla-V y un cañón automáticu calibre 23 mm. Amás otros cambeos internos p'aumentar la vida útil del helicópteru y facilitar el so caltenimientu. Espérase que'l MI-24VM sía emplegáu hasta'l 2015.
* '''MI-24VN (Hind-E)''' — Versión d'ataque nocherniegu basada nun ''MI-24V'' n'Etapa 1 de configuración ''MI-24VM''.
* '''MI-24PM''' — Versión actualizada del MI-24P qu'emplega la mesma teunoloxía del MI-24VM.
* '''MI-24PN''' — Versión con cámara de televisión y cámara [[Cámara térmica|FLIR]] nun domo del morru, emplega nales y aspes de la héliz principal del [[El mio-28|MI-28]], según trenes d'aterrizaxe fixos en llugar de retráctiles. Ye'l principal helicópteru d'ataque rusu, entamando como estándar pa la so flota, recibiendo 14 MI-24PN nel 2004.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070208204938/http://www.strategypage.com/dls/articles/200652105715.asp ''Russia Gets More Pretty Super Gunships''], strategypage.com&lt;/ref&gt;
* '''MI-24PS''' — Versión pa la Policía o les Fuercies Especiales, fornida con una cámara [[Cámara térmica|FLIR]], faru rastreador, sistema de altoparlantes PA y anclajes pa cuerdes de [[Rápel|descensu]].
* '''MI-24Y''' — Versión pa investigaciones medioambientales, llamada tamién '''MI-24 de Muestreo Ecolóxicu'''.
* '''MI-25''' — Versión pa esportación del MI-24D.

* '''MI-35 (Hind-F)''' — Versión pa esportación del MI-24V.
* '''MI-35O''' — Versión d'entrenamientu ensin armes del MI-35.
* '''MI-35P''' — Versión d'esportación del MI-24P, con motores TV3-117M, [[Velocidaes característiques|velocidá máxima]] de 330 Km/h, algame aprox. de 500 Km y [[techu de vuelu]] de 5.700 m. La so arma principal ye un cañón bitubo GSH-30K de 30 mm. montáu a la derecha del fuselaje con 750 proyeutiles. Adicionalmente puede llevar pods de cañones UPK-23-250 de 23 mm., cohetes S-5 de 57 mm., S-8 de 80, [[S-13 (cohete)|S-13]] de 122 y S-24B de 240 mm.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defensa.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1706:adquisicion-de-helicopteros-en-peru&amp;catid=55:latinoamerica&amp;Itemid=163 |títulu=Adquisición d'helicópteros en Perú |fechaaccesu=2010 |autor=Alejo Marchessini, corresponsal de Grupu Edefa en Perú |enllaceautor=
|idioma= }}&lt;/ref&gt;
* '''MI-35M ( MI-35M1)''' — Versión d'ataque nocherniegu pa esportación, vien fornida con sensores y aviónica occidentales.
* '''MI-35M2''' — Versión actualizada del MI-35M.
* '''MI-35M3''' — Versión del MI-24VM pa esportación.

* '''MI-24 SuperHind Mk.II''' — Versión con aviónica occidental actualizada, producida pola compañía sudafricana Advanced Technologies and Engineering (ATE).&lt;ref&gt;[http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk2 Superhind Mk2] {{Wayback|url=http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk2 |fecha=20080302101724 }} -ATE Group&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 SuperHind Mk.III/IV''' — Estensiva actualización operativa del MI-24 orixinal, qu'inclúi armamentu, aviónica y contra-midíes.&lt;ref&gt;[http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk4 Superhind MkIV] {{Wayback|url=http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk4 |fecha=20080302101905 }} — ATE Group&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 SuperHind Mk.V''' — La más recién versión del &quot;SuperHind&quot;, col morru totalmente rediseñáu y cabina de tresporte abierta.
* '''Primeros modelos del [[El mio-28|MI-28]]''' — Primeramente, un MI-24 de producción temprana (probablemente un Hind-A coles nales retiraes) foi forníu con un tubu pa midir la velocidá del aire como una primer prueba pa la teunoloxía del MI-28. Más tarde, unos cuantos helicópteros MI-24D fueron forníos col [[radomo]] del MI-28 pa probar conxuntamente les capacidaes de puntería, pilotaje y navegación, ente que a los demás se -yos rediseñó el fuselaje por que se paezan al futuru [[El mio-28|MI-28]] pero con cabines arrondaes.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=http://www.mvzmil.ru/rus/index.php?id=145 |2=http://www.mvzmil.ru/rus/index.php?id=145 |bot=InternetArchiveBot }} Russian page. Pictures of early El mio-28s can be found here.&lt;/ref&gt;

== Operadores ==
[[Ficheru:World operators of the Mi-24.png|thumb|350px|{{lleenda|#ff0000|Usuarios d'helicópteros El mio-24, El mio-25, y El mio-35.}}]]

=== Actuales ===
[[Ficheru:Afghan Mil Mi-24.jpg|thumb|250px|Una pareya d'helicópteros MI-35 del [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganu]] en 2007.]]

;{{bandera2|Afganistán}}
* [[Fuercia Aérea Afganistana]]: Afganistán recibió unos 115 helicópteros d'esti tipu a partir de [[1979]] pero toos acabaron destruyíos nos diversos conflictos de la enllargada [[Guerra Civil Afganistana]], al igual que tou tipu d'aeronaves militares qu'había nel país.{{ensin referencies}} Dempués de la invasión estauxunidense, la llegada de les fuercies de la OTAN y l'eleición d'un nuevu gobiernu democráticu, anguaño los militares del nuevu gobiernu afganu tienen en serviciu 6 MI-35, donaos pola [[República Checa]] al [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganu]]. &lt;br/&gt;N'avientu 2015 [[India]] va apurrir cuatro MI-25 (versión d'esportación del MI-24).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.prensa-latina.cu/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=4416311&amp;Itemid=1|títulu=&quot;La India entama apurrir cuatro helicópteros MI-25 al gobiernu afganu&quot;.}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Angola}}
* [[Fuercia Aérea Nacional d'Angola]]. 5 MI-25 y 10 MI-35.

;{{bandera2|Arxelia}}
* [[Fuercia Aérea Arxelina]]. 24 MI-24MKIII.

;{{bandera2|Armenia}}
* La [[Fuercia Aérea Armenia]] tien en serviciu (a fecha de 2010) un total de 12 helicópteros MI-24 de distintes versiones.&lt;ref name=&quot;awst_20070115&quot;&gt;&quot;World Military Aircraft Inventory&quot;, Aerospace Source Book 2007, ''[[Aviation Week &amp; Space Technology]]'', 15 de xineru de 2007.&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Azerbaixán}}
* La [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Azerbaixana]] tien en serviciu (a fecha de xineru de 2011) 15 MI-24, a los que se van sumar 24 MI-35M encargaos en 2010.&lt;ref name = &quot;news.az&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.news.az/articles/politics/31940
 |títulu= Azerbaijan buys 24 Russian attack helicopters
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://arms-tass.su/?page=article&amp;aid=93084&amp;cid=25
 |títulu= 'Роствертол' увеличил в прошлом году чистую прибыль в 3 раза
 |fecha= 23 de febreru de 2011
 |editorial= Arms-Tass
 |idioma= rusu }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.1news.az/politics/20110224112731122.html
 |títulu= Azerbaijan purchased from Russia 24 El mio-35M
 |fecha= 24 de febreru de 2011
 |editorial= 1News
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Bielorrusia}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Bielorrusa]]. 14 MI-24V y 12 MI-24P.

;{{bandera2|Birmania}}
* La [[Fuercia Aérea de Myanmar]] encargó 10 helicópteros MI-35 en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mizzima.com/news/world/3200-russia-burma-sign-arms-deal.html
 |títulu = Russia, Burma sign arms deal
 |fecha = 23 d'avientu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091228111709/http://mizzima.com/news/world/3200-russia-burma-sign-arms-deal.html |fechaarchivu=28 d'avientu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Brasil}}
* [[Fuercia Aérea Brasilana]]. 12 MI-35M mercaos n'avientu de 2008, los 3 primeros fueron recibíos n'abril de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defensa.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1685:presentaos-oficialmente-los-el mio-35-brasilenos&amp;catid=55:latinoamerica&amp;Itemid=163
 |títulu=Presentaos oficialmente los El mio-35 brasilanos
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Bulgaria}}
* [[Fuercia Aérea de Bulgaria]]. 18 helicópteros en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Bulgaria---Air/Mil-El mio-24V/1663118/L/&amp;sid=a80y566062dbdd098324c935fe91ee30
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=11 de xunu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Burkina Fasu}}
* [[Fuercia Aérea de Burkina Fasu]]. 2 helicópteros MI-35 mercaos a Rusia en 2005.{{ensin referencies}}

;{{bandera2|Xipre}}
* Les [[Fuercies Aérees de Xipre]] tienen en serviciu (a fecha de 2010) 11 MI-35P.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.scramble.nl/mil/4/cypaf/main.htm
 |títulu = Cyprus Air Force- Order of Battle, Maps, Squadrons, Badges, Photo's, Air bases, Database etc etc
 |editorial = Scramble.nl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613031513/http://www.scramble.nl/mil/4/cypaf/main.htm |fechaarchivu=13 de xunu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Corea del Norte}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu Popular Coreanu]]. Un númberu desconocíu d'helicópteros MI-24 (versión MI-24D o similar).

;{{bandera2|Costa de Marfil}}
* [[Fuercia Aérea de Costa de Marfil]]

;{{bandera2|Cuba}}
* [[Defensa Anti Aérea de les Fuercies Armaes Revolucionaries]]. 15 MI-24.

;{{bandera2|Eritrea}}
* [[Fuercia Aérea d'Eritrea]]. 17 MI-24D/Y y 4 MI-35.

;{{bandera2|Estaos Xuníos}}
* El Muséu del Aire de la Guerra Fría ([http://www.cwam.org/ CWAM]) dispón de 2 MI-24 nel muséu del [[Aeropuertu de Lancaster]], al sur de [[Dallas]], [[Texas]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/mmsinqSQL.asp?mmstxt=5580103&amp;statetxt=TX |publicación=[[Federal Aviation Administration]] |títulu=Registry of Aircraft – El mio24 – Texas |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011
}}&lt;/ref&gt;
* El [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] tien dellos helicópteros &quot;Hind&quot; en [[Fort Bliss]], Texas, y [[Fort Polk]], [[Luisiana]], utilizaos como adversarios en simulacros de combate d'entrenamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.army.mil/soldiers/june95/p37.html
 |autor = Steve Harding
 |títulu = Flying the Threat
 |editorial = Soldiers Magacín |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070224145840/http://www.army.mil/soldiers/june95/p37.html |fechaarchivu=24 de febreru de 2007
 |páxina = 37
}}&lt;/ref&gt;
* Amás, l'[[Alministración Federal d'Aviación]] tien rexistraos 7 helicópteros MI-24 pilotaos por civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/AcftRef_Results.aspx?Mfrtxt=MIL&amp;Modeltxt=EL MIO-24&amp;PageNo=1
 |editorial=Federal Aviation Administration
 |títulu= Registry of Aircraft – El mio24 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Etiopía}}
* [[Fuercia Aérea d'Etiopía]]. 15 MI-24 y 3 MI-35.

[[Ficheru:Mi-24 N09 l.JPG|thumb|250px|MI-24 de la [[Fuercia Aérea Georgiana]].]]

;{{bandera2|Xeorxa}}
* La [[Fuercia Aérea Georgiana]] tenía en serviciu siquier 12 helicópteros MI-24 antes de la [[Guerra d'Osetia del Sur de 2008]]. Anguaño tien en serviciu 15 MI-24V 'Hind-Y' y MI-24P 'Hind-F' fabricaos so llicencia pola fábrica local [[Tbilisi Aircraft Manufacturing|TAM]].

;{{bandera2|Guinea}}

;{{bandera2|Guinea Ecuatorial}}
* [[Fuercies Armaes de Guinea Ecuatorial]]. 5 helicópteros.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.scramble.nl/mil/1/equatorialguinea/main.htm
 |títulu = Air Force of Algeria
 |editorial = Scramble.nl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120222015307/http://www.scramble.nl/mil/1/equatorialguinea/main.htm |fechaarchivu=22 de febreru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mi-24 Airshow 2007 Hungary 01.JPG|thumb|250px|MI-24 de la [[Fuercia Aérea Húngara]] con un diseñu de pintura especial mientres una exhibición aérea en 2007.]]

;{{bandera2|Hungría}}
* [[Fuercia Aérea Húngara]]. 49 helicópteros recibíos, 20 d'ellos procedentes de l'antigua [[Fuercia Aérea del Exércitu Popular Nacional]] d'[[Alemaña Oriental]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Hungary---Air/Mil-El mio-24V/1780641/L/&amp;sid=bcb9f928229aa67c2c0cf01b6a72885b
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=16 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|India}}
* [[Fuercia Aérea India]]. 20 helicópteros MI-35 en serviciu en 2 escuadrones (Non.104 Firebirds y Non.125 Gladiators).&lt;ref name=&quot;flightglobal&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-air-forces-2011-2012-90190.aspx
 |títulu = Flightglobal World Air Forces 2011/2012
 |editorial = Flight International
 |fecha = Avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120109090434/http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-air-forces-2011-2012-90190.aspx |fechaarchivu=9 de xineru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Indonesia}}
* Les Fuercies de Tierra del [[Exércitu Nacional d'Indonesia]] cunten con 8 MI-35 en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Indonesia---Army/Mil-El mio-35P/2065190/L/&amp;sid=c51119f8ecd22a2709107f960cd3fb02
 |títulu=Photos: Mil Mi-35P Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=15 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Kazakstán}}
* [[Fuercia de Defensa Aérea de Kazakstán]]. 35 MI-24P/ MI-24V.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;[[Flightglobal]] 2011 World Air Forces 2011/2012, p18&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Kirguistán}}
* [[Fuercia Aérea de Kirguistán]]. 9 en serviciu, 31 almacenaos.

;{{bandera2|El Líbanu}}
* [[Fuercia Aérea Libanesa]]. Rusia va apurrir helicópteros d'esti tipu en llugar de 10 caces MiG-29 ufiertaos nun principiu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3855085,00.html
 |títulu=Report: Russia to provide Lebanon with choppers
 |editorial=Ynetnews
 |autor=Roee Nahmias
 |fecha=26 de febreru de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera|Libia|1977}} [[Gran Yamahiriya Árabe Libia Popular Socialista]]
* La [[Fuercia Aérea Libia]] tenía 35 helicópteros MI-24A/ MI-25/ MI-35 antes de la [[Guerra de Libia de 2011]]. Mientres la guerra un númberu desconocíu d'ellos fueron prindaos polos rebeldes pa la [[Fuercia Aérea Libia Llibre]], 2 fueron destruyíos pol [[Exércitu del Aire Francés]].

;{{bandera2|Libia}}
* [[Fuercia Aérea Libia Llibre]]. Mientres la [[Guerra de Libia de 2011]] los rebeldes prindaron nel [[Aeropuertu de Benina]] siquier 2 helicópteros MI-25,&lt;ref name=&quot;FLAF-Mil&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12588839
 |títulu=Libya unrest: Benghazi revels in freedom from Gaddafi
 |editorial=BBC News
 |fecha=26 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; unu d'ellos foi baltáu mientres el conflictu.&lt;ref name=&quot;El mio25-shotdown&quot;&gt;{{cita web |títulu=Libya: rebel defences 'failing' as Gaddafi forces move towards Benghazi
 |url=http://www.guardian.co.uk/world/2011/apr/10/libya-rebel-defences-gaddafi-forces-benghazi
 |editorial=The Guardian
 |fecha=10 d'abril de 2011
 |autor=Chris McGreal
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mali}}
* [[Fuercia Aérea de la República de Malí]]. 2 helicópteros MI-24D suministraos per Bulgaria en 2007.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Mali---Air/Mil-El mio-24D/1276288/L/&amp;sid=52170376b46ecd85c2037dfbb27196y7
 |títulu=Photos: Mil Mi-24D Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=29 de xunu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mongolia}}
* [[Mandu de Fuercies de Defensa Aérea Mongol]]. 25 MI-24V.&lt;ref&gt;Flightglobal Insight - World Air Forces 2011/2012, P.12&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mozambique}}

;{{bandera2|Namibia}}
* [[Fuercia Aérea Namibia]]. 2 MI-25.&lt;ref name=&quot;fiwaf11&quot;&gt;Hoyle ''Flight International'' 13–19 d'avientu de 2011, p. 44.&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Nixeria}}
* [[Fuercia Aérea Nixeriana]]. 9 MI-35.&lt;ref&gt;FlightGlobal, World Air Forces 2011-2012, p.20-21&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Perú}}
* [[Fuercia Aérea de Perú]]. 16 MI-25D/DU en procesu de modernización/arreglu,&lt;ref&gt;Revista Perú Defensa y Seguridad - Año 3 Nº9 (Xunu 2010) páxs.7&lt;/ref&gt; y 2 MI-35P recibíos n'abril de 2011.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sp.rian.ru/bilaterial_relations/20110405/148655720.html |títulu=Rusia apurre dos primeros helicópteros de combate El mio-35P al Perú |editorial=Ria
 Novosti
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mi-24 4.jpg|thumb|250px|MI-24W(V) del [[Exércitu Polacu]].]]
{{bandera2|Polonia}}
* [[Fuercies Terrestres de la República Polaca]] (enantes les [[Fuercies Aérees de la República Polaca]] operaben esti tipu de helicóperos)
** 13 helicópteros MI-24D en serviciu col 49º Reximientu d'Helicópteros de Combate, con base en [[Pruszcz Gdański]].
** 16 helicópteros MI-24W en serviciu col 56º Reximientu d'Helicópteros de Combate [[Kujawy|Kujawian]], con base en [[Inowrocław]].&lt;ref name=&quot;Militarium&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.militarium.net/viewart.php?aid=411|títulu=Militarium - Uzbrojenie Wojska Polskiego w 2008 r&quot; |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110510082127/http://www.militarium.net/viewart.php?aid=411 |fechaarchivu=10 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt;
** [[Equipu acrobáticu Scorpion]]

;{{bandera2|República Checa}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu de Chequia]]. 18 MI-24V y 10 MI-35.

;{{bandera2|República de Macedonia}}
* [[Aviación Militar de la República de Macedonia]]. 8 MI-24V.

;{{bandera2|República de Nagorno Karabaj}}
* 5 MI-24 amosaos nuna exhibición militar en 2012.{{ensin referencies}}

;{{bandera2|Ruanda}}
* [[Fuercia Aérea Ruandesa]]. 2 helicópteros.

;{{bandera2|Rusia}}
* [[Fuercia Aérea de Rusia]]. 360 helicópteros MI-24 en serviciu y 49 MI-35M pidíos en 2011. (Enantes tamién operaben con esti tipu d'helicópteros les [[Fuercies Terrestres de Rusia]]).
* [[Armada de Rusia]] 20 MI-24V.

;{{bandera2|Senegal}}
* [[Exércitu del Aire de Senegal]]. 2 MI-35 suministraos per Rusia en 2007.

;{{bandera2|Siria}}
* [[Fuercia Aérea Árabe Siria]]. Ente 35 y 48 helicópteros (según la fonte).

;{{bandera2|Sri Lanka}}
* [[Fuercia Aérea de Sri Lanka]]. 15 helicópteros de les versiones MI-24D/V/P y MI-35 en serviciu col 9º Escuadrón d'Helicópteros d'Ataque.&lt;ref name=&quot;FI_AirForces_2008&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/assets/getasset.aspx?ItemID=26061
 |títulu= Directory: World Air Forces
 |editorial=[[Flight International]]
 |fecha= 11–17 de payares de 2008
 |formatu = PDF
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Sudán}}
* [[Fuercia Aérea Sudanesa]]

;{{bandera2|Taxiquistán}}
* [[Tropa Aérea y de Defensa Aérea de Taxiquistán]]. 4 MI-24 en serviciu y 8 almacenaos.

[[Ficheru:Ukrainian Mil Mi-24 helicopters.jpg|thumb|250px|Una pareya d'helicópteros MI-24 ucraínos.]]

;{{bandera2|Ucraína}}
* [[Fuercia Aérea d'Ucraína]]. 48 helicópteros.
* [[Fuercies de Tierra d'Ucraína]]. 42 helicópteros.

;{{bandera2|Uganda}}
* [[Nala Aérea Fuercia de Defensa Popular d'Uganda]]. D'un total de 12 helicópteros recibíos, namái permanez un exemplar en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defpro.com/news/details/36215/|títulu=Uganda Receives Final El so-30s from Russia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130310141016/http://www.defpro.com/news/details/36215/ |fechaarchivu=10 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Uzbequistán}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Uzbeca]]. 51 helicópteros.

[[Ficheru:Mi 35M EV.jpeg|thumb|250px|MI-35M2 del [[Exércitu Nacional de Venezuela]].]]

;{{bandera2|Venezuela}}
* [[Exércitu Nacional de Venezuela]]. 10 MI-35M2 &quot;Caribe&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.fupomi.com.ar/img/Informevenezuela.pdf/
 |títulu = Balance militar d'América del Sur. País: Venzuela
 |autor = FUPOMI
 |fecha = 2 d'abril de 2010 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110124234929/http://www.fupomi.com.ar/img/Informevenezuela.pdf |fechaarchivu=24 de xineru de 2011
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Venezuela---Army/Mil-El mio-35M2-Caribe/1340441/L/&amp;sid=ec7y06c8d1437897acb319c727111ab6 
 |títulu=Photos: Mil Mi-35M2 Caribe Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=24 de febreru de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Vietnam}}
* [[Fuercia Aérea Popular Vietnamita]]. 30 helicópteros.&lt;ref&gt;Flightglobal Insight - World Air Forces 2011/2012&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Yeme}}
* [[Fuercia Aérea Yemenina]]. 14 MI-24D y 8 MI-35.

;{{bandera2|Xibuti}}
* [[Fuercia Aérea de Xibuti]]. 3 helicópteros.&lt;ref&gt;http://4.bp.blogspot.com/-Cadj90i_Wus/TWhBIRDvPrI/AAAAAAAAAaQ/wZLxgIYvgQA/s1600/El mio-35P+Hind-F++J2-MBC++++02-11.jpg&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Zimbabue}}
* [[Fuercia Aérea de Zimbabue]]. 6 MI-35.

=== Antiguos operadores ===
;{{bandera2|Alemaña}}
* [[Heer|Exércitu Alemán]]. 51 helicópteros MI-24 procedentes d'[[Alemaña Oriental]] que darréu fueron vendíos a [[Hungría]] (20), [[Polonia]] y al [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] (2).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.planespotters.net/Aviation_Photos/photo.show?id=162813
 |títulu=96+50 East German Air Force Mil Mi-24 - Planespotters.net Just Aviation
 |editorial=Planespotters.net
 |fecha=25 d'abril de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Alemaña Oriental}}
* L'antigua [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea del Exércitu Popular Nacional]] d'Alemaña Oriental tenía en serviciu 51 helicópteros MI-24 en 1993, cuando tres la [[reunificación alemana]] fueron tresferíos al actual [[Heer|Exércitu Alemán]].

;{{bandera2|Camboya}}:
* [[Real Fuercia Aérea Camboyana]][[Ficheru:Mi-24 Iraqi.jpg|thumb|250px|Un MI-24 iraquín prindáu pola [[Coalición de la Guerra del Golfu|Coalición]] mientres la [[Operación Nube del Desiertu]]. Marzu de 1991.]]

;{{bandera2|Croacia}}:
* La [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Croata]] tuvo un total de 9 helicópteros MI-24D/V en serviciu y participaron con gran ésitu na [[Operación Nube]]. Los 2 MI-24D, más antiguos, fueron retiraos en 2002 quedando en serviciu un escuadrón formáu por 7 MI-24V. El gobiernu decidió retirar estos helicópteros en 2005 por cuenta de los altos costos que tendría la so modernización, 6 fueron puestos en venta a un preciu de 83.000 dólares per aeronave, mientres l' MI-24V restante foi unviáu a un muséu. Como en Croacia nun hubo un plan pa incorporar un nuevu modelu d'helicópteru d'ataque pa sustituyir a los MI-24, les misiones de sofitu a tierra qu'estos desempeñaben pasaron a ser asumíes por nuevu helicópteros artillados [[El mio-17|MI-171]]. En 2007, Croacia tuvo a puntu de vender los MI-24 a Xeorxa pero tres la desaprobación de [[Vladímir Putin]], la venta nun se llevó a cabu pa nun estropiar les rellaciones con [[Rusia]].

;{{bandera2|Checoslovaquia}}
* [[Fuercia Aérea Checoslovaca]]. Toles aeronaves d'esti tipu que tenía Checoslovaquia fueron tresferíes a los estaos socesores, [[República Checa]] y [[Eslovaquia]], tres la [[disolución de Checoslovaquia]] en [[1993]].

;{{bandera2|Eslovaquia}}:
* [[Fuercia Aérea Eslovaca]]. Los MI-24D/V heredaos de l'antigua Fuercia Aérea Checoslovaca fueron retiraos de serviciu'l 21 de setiembre de 2011 n'algamando'l fin de la so vida útil.

;{{bandera2|Iraq}}:
* [[Fuercia Aérea Iraquín]]. Tolos helicópteros MI-24 que tenía Iraq quedaron destruyíos o fora de serviciu dempués de tolos conflictos bélicos que sufrió'l país dende la [[Guerra del Golfu]] hasta la [[Invasión d'Iraq de 2003]].

;{{bandera2|Nicaragua}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu de Nicaragua]]. Vendíos a Perú en 1992, menos unu que se caltién espuestu nes instalaciones de la Fuercia Aérea de Nicaragua en Managua (Aeropuertu Internacional Augusto C. Sandino).

;{{bandera2|Polonia}}
* [[Fuercia Aérea Polaca]]. La caña aérea de les Fuercies Armaes de Polonia utilizó los MI-24 dende 1976 hasta que l'usu d'esti tipu d'helicópteros foi tresferíu a les [[Fuercies Terrestres de la República Polaca|Fuercies Terrestres]].

;{{bandera2|Serbia}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea del Exércitu Serbiu]]. 2 MI-24V retiraos de serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Serbia---Air/Mil-El mio-24V/1378923/L/&amp;sid=30b2d0y7c3a94db82017y5c7bc30
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=2 d'agostu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Sierra Lleona}}

;{{bandera2|XRSS}}
* Les aeronaves que teníen les [[Fuercia Aérea Soviética|Fuercies Aérees Soviétiques]] y les unidaes d'aviación del [[Exércitu Soviéticu]] fueron tresferíes a los estaos socesores tres la [[disolución de la Xunión Soviética]] en [[1991]].

== Hestoria operacional ==
[[Ficheru:Afghan Mi-35s.jpg|thumb|250px|Helicópteros MI-35 del [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganu]] volando nel sur d'Afganistán en [[2009]].]]

L'helicópteru foi utilizáu intensamente mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], principalmente pa bombardear a los guerrilleros [[Muyahidines afganistanos|muyahidines]]. Esti helicópteru tuvo a puntu de ganar la Guerra d'Afganistán al poder destruyir grupos de guerrilleros ensin sufrir casi daños, taba blindáu contra armes llixeres.

Estaos Xuníos suministró misiles termodirigidos [[FIM-92 Stinger|Stinger]] a los mujahidines, y los [[El mio-8|MI-8]] y MI-24 fueron los oxetivos favoritos de los guerrileros.
Pero con too y con eso l' MI-24 demostró ser bien eficaz, ganándose'l respetu tantu de pilotos soviéticos como de los mesmos muyahidines, que s'esvalixaben rápido cuando víen encender los cohetes que señalizaben la designación del oxetivu. Los [[Afganistán|afganistanos]] moteyaron al MI-24 como'l &quot;Carru del Diañu&quot; y solíen dicir &quot;''Nun tarrecemos a los soviéticos. Tarrecemos los sos helicópteros''&quot;

La Fuercia Aérea Sandinista (FAS) de Nicaragua usó estos aparatos profusamente mientres los años de llucha frente a les guerrilles de los &quot;Contras&quot;.

L' MI-24 foi emplegáu pol Exércitu iraquín mientres la [[Guerra Irán-Iraq|llarga guerra]] que llibró contra'l so vecín [[Irán]]. El so armamentu pesáu foi un factor clave nel severu dañu qu'exerció a les fuercies de tierra iranines. Esta guerra vio les úniques batalles d'helicópteros nel aire na hestoria, onde los MI-24 iraquinos comabatían contra los [[Bell AH-1 SuperCobra|AH-1J SeaCobras]] iraninos (suministraos polos Estaos Xuníos antes de la [[revolución iranina]]).

Mientres la [[primer guerra chechena|primer]] y [[segunda guerra chechena]] na república rusa de [[Chechenia]], los MI-24 fueron emplegaos poles [[Fuercies Armaes de la Federación Rusa|fuercies armaes ruses]]. Como n'Afganistán, sicasí, los MI-24 yeren vulnerables y docenes d'ellos fueron baltaos o s'estrellaron mientres diverses operaciones militares. Una causa que contribuyó a estos choques foi'l probe caltenimientu dau a estos helicópteros avieyaos.{{Añedir referencies}}

Emplegáu en numberoses guerres n'África: Congo, Costa de Marfil, Liberia, Angola, Eritrea, Sudán.

Nel [[Guerra del Cenepa|conflictu del Cenepa]], la fuercia aérea peruana utilizó les sos MI-25 p'aniquilar les posiciones adversaries que s'atopaben na zona del Altu Cenepa, llegando a perder 1 pol fueu de l'artillería antiaérea ecuatoriana.

== Especificaciones ==
{{Especificaciones d'aeronave |imaxe =
Mil Mi-24 HIND.png
|descripción imaxe = 
|tamañu imaxe = 

|referencia = Indian-Military.org&lt;ref name=&quot;IMO&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.indian-military.org/air-force/helicopters/attack/203-mil-el mio-24el mio-25-el mio-35-hind-akbar.html
|títulu = Mil Mi-24, El mio-25, El mio-35 (Hind) Akbar
|editorial = Indian-Military.org
|fecha = 5 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.indian-military.org/air-force/helicopters/attack/203-mil-el mio-24el mio-25-el mio-35-hind-akbar.html |fechaarchivu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
 
|avión o helicópteru? = helicópteru |reactor
o hélice? = hélice
 
 
|tripulación = 2-3 (pilotu, oficial de sistemes d'armes y un técnicu opcional)
|capacidá= 8 soldaos o 4 camiyes
|carga = 

|llargor = 17,5 [[metru|m]]
|diámetru rotor = 17,3 m
|altor = 6,5 m 
|valumbu = 6,5 m
|área circular = 235 [[m²]]
|pesu vacíu = 8.500 [[kg]]
|pesu cargáu = 
|pesu útil = 
|pesu máximu = 12.000 kg 
 
 &lt;!-- Motores --&gt;
|motores por héliz = 2
|modelu motor = [[Isotov TV3-117]] 
|tipu motor = [[turboeje]]s
|potencia = 2200
|potencia unidá = hp
|potencia más = 
|potencia/peso = 
|tipu héliz = 
|hélices por motor diámetru héliz = 
 
|otros xeneral = 

|vnexceder = 368,4 km/h
|vnexceder más = 
|vnormal = 335
|vnormal más = 
|vcrucero = 
|vcrucero más = 
|vpérdida = 
|vpérdida más = 

|radio acción = 
|radio acción más = 
|autonomía = 450
|autonomía más = 
|autonomía combati = 
|autonomía combati más = 
|autonomía ferry = 
|autonomía ferry más = 
|techu vuelo = 4500
|techu vuelo más = 
|réxime ascensu = 
|réxime ascensu más = 

|carga rotor = 
|carga rotor máxima = 

|otros rendimientu = 

&lt;!-- Armamentu --&gt;
|armes de proyeutil = 
|númberu ametralladores = 
|ametralladores = [[Ficheru:YakB-127.jpg|thumb|Ametralladora [[Yakushev-Borzov YakB-12,7|YakB de 12,7 mm]] nel morru d'un El mio-24.]][[Ficheru:Krzesiny 82RB.JPG|thumb|Una configuración d'armamentu d'un El mio-24W: contenedor UPK-23-250 col doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm, llanzador UB-32 con 32 de [[cohete S-5|cohetes S-5]] de 55 mm y un par de misiles [[9K114 Shturm]].]]&lt;br /&gt;
** [[Ametralladora Gatling]] [[Yakushev-Borzov YakB-12,7|Yakushev-Borzov YakB de 12,7 mm]] nuna torreta móvil con una munición máxima de 1.470 proyeutiles (na mayoría de les variantes).
** [[Ametralladora PK|Ametralladores PKT]] montaes nes ventanes del compartimientu de pasaxeros.
|número cañones = 
|cañones = &lt;br /&gt;
** Doble cañón [[Gryazev-Shipunov GSh-30-2|Gryazev-Shipunov GSh-30K]] de [[30 mm]] en posición fixa con 750 proyeutiles (El mio-24P).
** Doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm con 450 proyeutiles (El mio-24VP y El mio-24VM).
|bombes = &lt;br /&gt;
*** Bombes ZAB, FAB, RBK, ODAB etc. d'hasta 500 kg.
*** Soportes múltiples MBD (por casu MBD-4 con cuatro FAB-100).
*** Contenedores dispensadores de submuniciones y mines KGMU2V.
|misiles = &lt;br /&gt;
*** '''[[Misiles antitanque]]''':
**** 4× [[9M17 Phalanga]] (en versiones MI-24A-D) o [[9K114 Shturm]] (en versiones MI-24V-F) montaos por pareyes nos dos pilonos de les punta alares.
|cohetes = &lt;br /&gt;
*** Hasta 4× llanzadores UB-32 con 32 de [[cohete S-5|cohetes S-5]] de 55 mm.
*** [[Cohete S-24|Cohetes S-24]] de 240 mm.
*** B-8V20, versión allixerada pa helicópteru del [[cohete S-8]].
|otres armes = &lt;br /&gt;
*** Contenedor d'armes de proyeutiles [[GUV-8700]] con:
**** Una combinación d'ametralladores 1× Yac-B-12,7 mm + 2× [[GShG-7,62|GShG-7,62 mm]]
**** Un [[lanzagranadas]] [[AGS-17]] 30 mm.
*** Contenedor d'armes de proyeutiles UPK-23-250 col doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm

|puntos anclaje = 6 pilones nes nales
|capacidá anclaje = 1.500 kg (los pilones del interior soporten siquier 500 kg cada unu, los centrales 250 kg y los de punta alar namái pueden portar misiles antitanque)
 
|aviónica =
}}

== Ver tamién ==
* [[Helicópteru d'ataque]]
* [[Valtamientu del Mil Mi-24 de la República de Nagorno Karabaj]]
* [[Mil Mi-8]]
* [[Mil Mi-14]]
* [[Mil Mi-28]]
* [[Mil Mi-40]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky S-67]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky UH-60 Black Hawk|Sikorsky MH-60L Direct Action Penetrator (DAP)]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky AH-60L Arpía III]]
* [[Llista d'aeronaves más grandes|Aeronaves más grandes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Mil Mi-24}}

* [http://www.aviastar.org/helicopters_eng/el mio-24.php El Mil Mi-24 en Aviastar.org] (n'inglés)
* [http://www.rostvertolplc.ru/ Planta que los fabrica (n'inglés)]
* [https://web.archive.org/web/20060430072140/http://www.photoka.info/MI24pn/index.htm Galería de semeyes del EL MIO-24PN ]
* [http://www.faqs.org/docs/air/avhind1.html Serviciu y Variantes del MI-24]
* [http://www.defence.lk/videos/20080815Rescue.wmv Misión de rescate de la Fuercia de Sri Lanka coMI 24]
* [http://es.rbth.com/cultura/technologias/2014/04/10/los cinco meyores_helicopteros_rusos_39189.html Los cincos meyores helicópteros rusos]

;Videos

* {{YouTube|97o398xKd0|Documental del El mio-24 Hind en Discovery Channel}} (n'inglés)

{{Tradubot|Mil Mi-24}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Helicópteros d'ataque]]
[[Categoría:Helicópteros militares de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Aeronaves de Mil]]
[[Categoría:Helicópteros de los años 1960]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>bz23e31jzry0w3xc1esgz1fmqtxjb05</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703202</id>
      <parentid>3703199</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49143" xml:space="preserve">{{Correxir}}
{{Ficha d'aeronave |nome =
 MI-24 / MI-25 / MI-35&lt;br/&gt;Ми-24 / Ми-25 / Ми-35
 |imaxe = Mi24CP edit.jpg
 |pie de semeya = MI-24D del [[Exércitu Polacu]].
 |tipu = [[Helicópteru d'ataque]] y tresporte de tropes fabricante = {{bandera|Xunión Soviética}}{{bandera|Rusia}} [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú|Mil]]
 |diseñador = 
 |primer vuelu = [[1969]]
 |introducíu = [[1972]]
 |retiráu = 
 |estáu = En serviciu usuariu = {{bandera|XRSS}} [[Fuercia Aérea Soviética]]
 |otros usuarios = {{bandera|Rusia}} [[Fuercia Aérea Rusa]]&lt;br /&gt;{{bandera|Alemaña Oriental}} [[Fuercia Aérea d'Alemaña Oriental|Fuercia Aérea de la RDA]]&lt;br /&gt;{{bandera|Hungría}} [[Fuercia Aérea Húngara]] &lt;br /&gt;{{bandera|Cuba}} [[Fuercia Aérea Cubana]] 
 |producción = [[1969]]-presente |unidaes
 construyíes = Más de 2000
 |costu del programa = 
 |costu unitariu = 25 millones de [[US$]]/18 millones de [[€]] (costu de compra averáu del El mio-35M en [[2009]])&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/12/02/319640/brazil-signs-air-force-deal-for-MI-35-attack-helicopters.html
 |títulu = Brazil signs air force deal for El mio-35 attack helicopters
 |editorial = FlightGlobal.com
 |fecha = 2 d'avientu de 2008
 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090201150508/http://www.flightglobal.com/articles/2008/12/02/319640/brazil-signs-air-force-deal-for-MI-35-attack-helicopters.html |fechaarchivu=1 de febreru de 2009
}}&lt;/ref&gt;
 |desenvolvimientu del = [[Mil Mi-8]]
 |variantes col so propiu artículu = 
 |desenvueltu en = [[Mil Mi-28]]
}}

El '''Mil Mi-24''' (en [[idioma rusu|rusu]]: '''Ми-24'''; [[designación OTAN]]: ''Hind''&lt;ref name=&quot;Designación OTAN&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.designation-systems.net/non-us/soviet.html#_Listings_Helicopter
 |títulu= Designations of Soviet and Russian Military Aircraft and Missiles - Helicopters |fechaaccesu=18 de payares de 2009
 |autor= Andreas Parsch y Alekséi V. Martynov
 |fecha= 2008
 |formatu= 
 |editorial= Designation-Systems.net
 |idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt;) ye un [[helicópteru d'ataque|helicópteru artillado]] y [[helicópteru d'ataque]]&lt;ref name=&quot;Airtoair&quot;&gt;[http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADB012954&amp;Location=O2&amp;doc=GetTRDoc.pdf Air-to-Air Defense for Attack Helicopters]&lt;/ref&gt; de gran tamañu y con baxa capacidá pa tresporte de tropes producíu pola [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú]] dende empiezos de los [[años 1970]].&lt;ref name=&quot;Aviastar&quot;&gt;{{cita web |url= http://aviastar.org/helicopters_eng/MI-24.php
 |títulu= Mil Mi-24 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2009
 |autor= 
 |fecha= 
 |formatu= 
 |editorial= AviaStar.org
 |idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt; Ente les variantes del MI-24 atópense les versiones d'esportación '''MI-25''' y '''MI-35'''. 

Ye utilizáu dende [[1972]] pola [[Fuercia Aérea Soviética]], les sos [[Repúbliques de la XRSS|socesores]], y alredor de mediu centenar de naciones más. Los pilotos soviéticos moteyaron a esti helicópteru como &quot;tanque volador&quot; (en rusu: ''letayushchi tank''). Otros nomes non oficiales que recibió fueron ''Krokodil'' (&quot;Cocodrilu&quot;), debíu al nuevu diseñu de camuflaje del helicópteru,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101214081523/http://centennialofflight.gov/essay/Rotary/Hind/HE18.htm ''El mio-24 Hind &quot;Krokodil&quot;''], US Centennial of Flight Commission&lt;/ref&gt; y ''Stakan'' (&quot;Vasu de vidriu&quot;), por cuenta de les grandes ventanes de cristal planu qu'arrodiaben la cabina triplaza de la primer versión Hind A.

== Desenvolvimientu ==
[[Ficheru:Mil Mi-24A Hind.jpg|thumb|250px|MI-24A, primer versión de producción, cola so cabina triplaza de cristales planos.]]

A principios de los [[años 1970]], mientres l'[[Exércitu de los Estaos Xuníos]] concluyía que l'helicópteru d'ataque AH-56 Cheyenne tenía de ser sustituyíu por un nuevu tipu avanzáu (el [[AH-64 Apache]]), la [[XRSS]] punxo en circulación el Mil Mi-24.
El ''MI-24'' Hind pasó de la mesa de dibuxu a pruebes de vuelu en [[1968]] en menos de 18 meses, ye distintu del Apache y del Cheyenne, posiblemente'l so equivalente occidental más próximu sía'l [[Sikorsky S-67 Blackhawk]], desenvueltu ente 1970 y 1972, utilizando como base de diseñu la instalación motriz y el rotor de la popular y rentable serie S-61/H-3.

El &quot;Hind&quot;, coles mesmes, presenta dellos componentes comunes col principal helicópteru mediu soviéticu naquel momentu, el [[Mil Mi-8]] , y, al igual que'l S-67, cuenta con un sistema de rotor de tipu convencional, de la categoría de los totalmente articulaos. N'otres pallabres, utiliza una de les modalidaes más clásiques y meyor probaes d'afitar les palas del rotor a la cabeza del mesmu. Ye, ensin dulda una solución eficaz y que porta poques dificultaes de desenvolvimientu, magar incorporando delles traces más avanzaes n'ares al llogru d'una mayor maniobrabilidad.

Los primeros modelos fueron unviaos a les Fuercies Armaes pa la so evaluación en [[1971]]. El ''Hind-A'' tenía un bon númberu de problemes: rotación llateral, puntería del armamentu y visibilidá llindada pal pilotu. Un gran rediseño de la seición frontera del helicópteru resolvió la mayoría d'estos problemes.

=== Los problemes ===
El tamañu y el pesu relativamente altos del fuselaje llinden la so resistencia y la maniobrabilidad. Nos xiros pronunciaos puede perder estabilidá (esto notóse mientres les pruebes realizaes en 1969 ya inda nun se pudo esaniciar dafechu). Pa compensar esta vulnerabilidá los rusos utilicen l'helicópteru en pares o en grupos mayores, realizando ataques coordinaos con cuidu pa estropiar múltiples zones simultáneamente. Otra debilidá ye la posibilidá de que'l rotor principal cuta la cola mientres maniobres violentes. El so altu pesu al tar cargáu puede llindar tamién la so eficiencia como helicópteru de combate. Ciertos militares sostienen que con un cargamentu pesáu, el Hind precisa desapegar como un avión al nun poder alzase verticalmente.{{ensin referencies}}

== Diseñu ==
[[Ficheru:Mi-24 door opened at Cottbus airfield.jpg|thumb|200px|left|Puerta llateral del compartimientu de tropes del MI-24.]]

El nucleu del MI-24 deriva del helicópteru de tresporte [[Mil Mi-8|MI-8]] ([[Designaciones OTAN pa helicóptero|designación OTAN]]: &quot;Hip&quot;): dos motores [[turboeje]] na parte cimera qu'impulsen un [[rotor principal]] de cinco palas y 17,3 m montáu nel mediu y un [[rotor de cola]] de trés palas. La configuración de los motores faen que l'helicópteru tenga'l so distintiva doble toma d'aire frontero. Les primeres versiones teníen una [[cabina de vuelu]] triplaza con una cubierta angulosa formada por grandes cristales planos; El Modelu D y les posteriores versiones pasaron a tener la típica cabina biplaza en [[tándem]] con una cubierta de &quot;doble [[cabina de burbuya|burbuya]]&quot;. Otros componentes de la [[estructura d'aeronave|estructura]] fueron tomaos del modelu [[Mil Mi-14|MI-14]] (&quot;Haze&quot;). Dos [[nala (aeronáutica)|semialas]] na zona central del fuselaje soporten los [[puntu de anclaje|puntos de anclaje]] d'armamentu, caúna d'elles cunta con trés soportes d'armes, y amás ufierten [[sustentación]]. La carga d'armamentu que monta l' MI-24 depende de la misión, que puede ser de [[sofitu aereu cercanu]], operaciones [[antitanque]] o combate aereu.

[[Ficheru:Krzesiny 90RB (lines).JPG|thumb|200px|Enclinos señalaos nun MI-24W de l'Aviación de les [[Fuercies Terrestres de la República Polaca|Fuercies Terrestres de Polonia]].]]

El fuselaje ta fuertemente [[blindaxe|blindáu]] y puede aguantar impautos de munición [[.50 BMG|calibre .50]] (12,7&amp;nbsp;mm) dende tolos ángulos, inclusive nes palas de [[titaniu]] del rotor. La cabina ta más protexida entá con una bañera de titaniu y puede aguantar impautos de proyeutiles de cañón de 37 mm. La cabina y el compartimientu de los tripulantes tán [[Presurización de cabina|sobrepresurizados]] pa protexer a los ocupantes de condiciones [[ABQ|NBQ]] (nucleares, biolóxiques y químiques).

Emprestóse especial atención en faer l' MI-24 un helicópteru rápidu. El fuselaje tien forma aerodinámica, y ta forníu con un [[tren d'aterrizaxe]] triciclu retráctil p'amenorgar la resistencia aerodinámica. Les semialas apurren una considerable sustentación a altes velocidaes, hasta un cuartu de la fuercia de sustentación total. El rotor principal ta inclináu 2,5° escontra la izquierda del fuselaje pa compensar la [[disimetría de sustentación]] a altes velocidaes y apurrir una plataforma de disparu más estable. El tren d'aterrizaxe tamién ta inclináu, pero escontra la derecha por que'l rotor permaneza niveláu cuando l'aparatu atópase en tierra, quedando'l restu de la estructura inclinada escontra la derecha. La cola tamién ye asimétrica por que xenere una fuercia llateral a alta velocidá, aforrando por tanto potencia nel rotor de cola.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{cita llibru |títulu=Mil MI-24 Hind, Attack Helicopter|autor=Yefim Gordon &amp; Dmitry Komissarov|editorial=Airlife|añu=2001}}&lt;/ref&gt;

=== Comparanza colos helicópteros occidentales ===
[[Ficheru:Mi-24 Desert Rescue.jpg|thumb|250px|left|MI-24 con cañón automáticu [[Gryazev-Shipunov GSh-23]] nel so proa del Centru d'Evaluación y Pruebes del Exércitu d'EE.XX.]]

Como helicópteru que combina les funciones d'ataque y tresporte de tropes, l' MI-24 nunca tuvo una contrapartida direuta na OTAN. Anque los helicópteros [[UH-1 Iroquois]] fueron usaos en [[Guerra de Vietnam|Vietnam]] pa tresportar tropes y tamién como [[helicópteru artillado|helicópteros artillados]], éstos nun yeren capaces de realizar dambes xeres coles mesmes. Convertir un UH-1 nun helicópteru artillado significaba desmontar tola zona de pasaxeros p'agospiar la munición y el combustible adicional, esaniciando la capacidá de tresporte de tropes. Sicasí, l' MI-24 foi diseñáu pa realizar los dos xeres coles mesmes, y esto foi descomanadamente esplotáu poles unidaes aerotresportaes del [[Exércitu Soviéticu]] mientres la [[Guerra soviética n'Afganistán]] ente [[1980]] y [[1989]]. L'equivalente occidental más cercanu foi'l [[Sikorsky S-67]], del que solo se construyó unu que foi destruyíu nun accidente en 1974, y qu'usaba munchos de los mesmos principios de diseñu y tamién foi creáu como un helicópteru d'ataque d'alta velocidá y maniobrabilidad con un llindada capacidá de tresporte de tropes;&lt;ref name=&quot;Airtoair&quot; /&gt; y, al igual que'l MI-24, tamién foi diseñáu utilizando munchos componentes d'un productu yá esistente, el [[Sikorsky S-61]]. El S-67, sicasí, nunca entró en serviciu. Otros helicópteros occidentales relativamente similares son el [[UH-60 Black Hawk|MH-60L Direct Action Penetrator]] estauxunidense, una versión de propósitu especial del [[UH-60 Black Hawk]] que ye capaz de montar una serie d'armamentu nes sos estructures alares incluyendo misiles [[AGM-114 Hellfire]] y cohetes [[Hydra 70]], el [[Sikorsky AH-60L Arpía III]] y el [[Sikorsky AH-60L Arpía IV]] de la Fuercia Aérea Colombiana, un tresformamientu del Black Hawk realizada conxuntamente ente [[Sikorsky Aircraft]], [[Elbit Systems]] y la Fuercia Aérea Colombiana qu'inclúi gran cantidá d'armamentu.

== Variantes ==
[[Ficheru:Mil_Mi-24A_and_Mi-24D_side-view_silhouettes.png|thumb|250px|Comparanza ente la cabina d'un MI-24A y un MI-24D.]]
[[Ficheru:Helicopter Cockpit Mil Mi-24D Hind.jpg|thumb|Cabina d'un MI-24D]]
[[Ficheru:Mi-24 with Hawk head..png|thumb|MI-24D en pruebes con misil Hawk en llugar de l'ametralladora sol morru]]

* '''V-24''' — Primer versión con 12 prototipos y modelos pa desenvolvimientu. Los primeros modelos estáticos yeren similares al [[UH-1 Iroquois|Bell UH-1A Huey]], los posteriores paecer al futuru Hind-A, unu foi modificáu en 1975 y denomináu A-10 pa intentar récores de velocidá, coles nales retiraes y cola cabeza del rotor principal protexía por silenciadores de tipu inercial, l'A-10 algamó los 368 km/h.
* '''MI-24 (Hind-A)''' — Versiones inicial como helicópteru armáu d'asaltu, que podía tresportar 8 soldaos y 3 tripulantes o tresportar 4 llanzadores de cohetes de 57 mm en 4 pilones sub-alares, 4 misiles antitanque MCLOS [[9M17 Phalanga]] (AT-2 Swatter) en 2 rieles sub-alares, 4 bombes convencionales, según una ametralladora cubique 12,7 mm nel morru. Foi'l primer modelu de producción.
* '''MI-24B (Hind-A)''' — Serie de modelos esperimentales del Hind-A, unu de los cualos foi emplegáu pa probar el rotor de cola [[Fenestron]].
* '''MI-24F (Hind-A)''' — Modificáu con 7 costielles de refuerzu nel fuselaje al altor de les bases de les nales y les antenes [[Identification Friend or Foe|IFF]] SRO-2M Khrom (&quot;Odd Rods&quot; o banielles desiguales) reasitiaes dende la cubierta de la cabina al radiador del aceite; allargóse ya inclinó escontra baxo el tubu d'escape APU. Esta denominación podría nun ser la oficial.
* '''MI-24A (Hind-B)''' — Segundu modelu de producción. Ensin l'ametralladora rotativa de 4 cañones cubique 12,7 mm Yac-B sol morru. Tanto l' MI-24 como l' MI-24A entraron en serviciu cola [[Fuercia Aérea de la Xunión Soviética]] en 1972.
* '''MI-24O (Hind-C)''' — Versión d'entrenamientu ensin ametralladora sol morru nin pilones p'armamentu nos estremos de les nales.
* '''MI-24BMT''' - Versión tresformada en barreminas, un pequeñu númberu d' MI-24 fueron convertíos.
* '''MI-24D (Hind-D)''' — Más cerca d'un helicópteru artillado que variantes anteriores. Morru rediseñáu con 2 cabines separaes pa pilotu y artilleru, una sola ametralladora rotativa Yac-B calibre 12,7 mm sol morru; podía tresportar 4 llanzadores de cohetes de 57 mm, 4 misiles antitanque SACLOS 9M17 Phalanga (meyora significativa comparada con sistema MCLOS del MI-24A), amás de bombes y otres armes. Entró en producción en 1973. Un MI-24D foi vendíu a [[Polonia]] en 1994 y emplegáu en 1996 pa pruebes cola ojiva d'un misil Hawk en llugar de l'ametralladora sol morru. Tuvo un cambéu ensin identificar na ventana que da a estribor de la cabina trasera.
* '''MI-24DU''' — Versión d'entrenamientu con doble xuego de mandos. Un pequeñu númberu d' MI-24D fueron construyíos como DU.
* '''MI-24PTRK''' — Un MI-24D modificáu pa probar el sistema de misiles [[9K114 Shturm|Shturm V]] pal MI-24V.
* '''MI-24V (Hind-Y)''' — Desenvolvimientu posterior producíu en 1976, vistu por Occidente recién a empiezos de los [[Años 1980|80]]. Armáu con misil [[9K114 Shturm|9M114 Shturm]] (AT-6 Spiral), 8 misiles montaos en 4 pilones sub-alares. Foi la versión más llargamente producida con más de 1500 unidaes. En Polonia foi denomináu ''MI-24W''. Un MI-24V foi mentáu como ''MI-24T'' por razones desconocíes.
* '''Arsenal MI-24V upgrade''' — Actualización ucraniana del MI-24V
* '''MI-24VP (Hind-Y Mod)''' — Versión del MI-24V con cañón automáticu doble [[Gryazev-Shipunov GSh-23|GSh-23]] nuna torreta móvil en llugar de l'ametralladora rotativa. Fechu en 1985, entró en serviciu en 1989; solo 25 fabricaos.&lt;ref name=&quot;mil24yefim&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Mil MI-24 Hind, Attack Helicopter|autor=Yefim Gordon &amp; Dmitry Komissarov|editorial=Airlife|añu=2001}}&lt;/ref&gt; Un MI-24VP voló col rotor de cola Delta-H del [[El mio-28|MI-28]].
* '''MI-24VU (Hind-Y)''' — Versión india d'entrenamientu del MI-24V (Hind-Y).
* '''MI-24VD''' — Esta versión foi producida en 1985 pa probar un cañón defensivu montáu na parte trasera del helicópteru.
* '''MI-24P (Hind-F)''' — Con cañón automáticu doble GSh-30K de 30 mm fitu lateralmente en llugar d'ametralladora rotativa calibre 12,7 mm.
* '''MI-24P-2''' — Versión actualizada del MI-24P.
* '''MI-24G (Hind-F)''' — Versión a pidíu d'un MI-24P con un cañón automáticu montáu a estribor.
* '''MI-24 TECh-24 &quot;Taller d'Arreglos Móvil&quot;''' — Versión esperimental del Hind-F, pa probar la so capacidá de recuperar aviones baltaos.
* '''MI-24RKhR (Hind-G1)''' — Modelu de reconocencia de [[ABQ|zones contaminaes]], diseñáu pa recoyer amueses radioactives, biolóxiques y químiques. Vistu per primer vegada mientres l'[[Accidente de Chernóbil|accidente nuclear de Chernobil]]. Tamién ye conocíu como ''MI-24R'', ''MI-24RK'' y ''MI-24RKh (Rch)''.
* '''MI-24RA (Hind-G1 Mod)''' — Nueva versión del ''MI-24V''.
* '''MI-24RR''' — Modelu de reconocencia pa zones contaminaes con elementos radioactivos, deriváu del ''MI-24R''.
* '''MI-24K (Hind-G2)''' — Helicópteru de reconocencia y observación artillera del Exércitu.
* '''MI-24 con Cambeos de campu n'Afganistán''' — El blindaxe de la cabina de pasaxeros y los silenciadores de los tubos d'escape yeren frecuentemente retiraos. Por cuenta de los disparos accidentales al camudar de posición, el ametralladorista de la puerta tenía a la so disposición una ametralladora a babor y otra a estribor. Tamién se solía llevar a bordu armes pesaes pa defensa personal y cohetes de repuestu pa recargar los llanzadores nel campu de batalla.&lt;ref name=&quot;greg2&quot;&gt;Greg Goebel, [http://www.faqs.org/docs/air/avhind1.html &quot;Hind Variants/Soviet Service&quot;]&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 HMOSP Tamam''' — Actualización israelina.
* '''MI-24M''' — Modelu actualizáu del MI-24.
* '''MI-24VM''' — Versión del MI-24V con [[aviónica]] actualizada p'ameyorar operación nocherniega, nuevu equipu de comunicaciones, nales más curties y llixeres, y sistema d'armes actualizáu pa los misiles Ataka, Shturm, Igla-V y un cañón automáticu calibre 23 mm. Amás otros cambeos internos p'aumentar la vida útil del helicópteru y facilitar el so caltenimientu. Espérase que'l MI-24VM sía emplegáu hasta'l 2015.
* '''MI-24VN (Hind-E)''' — Versión d'ataque nocherniegu basada nun ''MI-24V'' n'Etapa 1 de configuración ''MI-24VM''.
* '''MI-24PM''' — Versión actualizada del MI-24P qu'emplega la mesma teunoloxía del MI-24VM.
* '''MI-24PN''' — Versión con cámara de televisión y cámara [[Cámara térmica|FLIR]] nun domo del morru, emplega nales y aspes de la héliz principal del [[El mio-28|MI-28]], según trenes d'aterrizaxe fixos en llugar de retráctiles. Ye'l principal helicópteru d'ataque rusu, entamando como estándar pa la so flota, recibiendo 14 MI-24PN nel 2004.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070208204938/http://www.strategypage.com/dls/articles/200652105715.asp ''Russia Gets More Pretty Super Gunships''], strategypage.com&lt;/ref&gt;
* '''MI-24PS''' — Versión pa la Policía o les Fuercies Especiales, fornida con una cámara [[Cámara térmica|FLIR]], faru rastreador, sistema de altoparlantes PA y anclajes pa cuerdes de [[Rápel|descensu]].
* '''MI-24Y''' — Versión pa investigaciones medioambientales, llamada tamién '''MI-24 de Muestreo Ecolóxicu'''.
* '''MI-25''' — Versión pa esportación del MI-24D.

* '''MI-35 (Hind-F)''' — Versión pa esportación del MI-24V.
* '''MI-35O''' — Versión d'entrenamientu ensin armes del MI-35.
* '''MI-35P''' — Versión d'esportación del MI-24P, con motores TV3-117M, [[Velocidaes característiques|velocidá máxima]] de 330 Km/h, algame aprox. de 500 Km y [[techu de vuelu]] de 5.700 m. La so arma principal ye un cañón bitubo GSH-30K de 30 mm. montáu a la derecha del fuselaje con 750 proyeutiles. Adicionalmente puede llevar pods de cañones UPK-23-250 de 23 mm., cohetes S-5 de 57 mm., S-8 de 80, [[S-13 (cohete)|S-13]] de 122 y S-24B de 240 mm.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defensa.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1706:adquisicion-de-helicopteros-en-peru&amp;catid=55:latinoamerica&amp;Itemid=163 |títulu=Adquisición d'helicópteros en Perú |fechaaccesu=2010 |autor=Alejo Marchessini, corresponsal de Grupu Edefa en Perú |enllaceautor=
|idioma= }}&lt;/ref&gt;
* '''MI-35M ( MI-35M1)''' — Versión d'ataque nocherniegu pa esportación, vien fornida con sensores y aviónica occidentales.
* '''MI-35M2''' — Versión actualizada del MI-35M.
* '''MI-35M3''' — Versión del MI-24VM pa esportación.

* '''MI-24 SuperHind Mk.II''' — Versión con aviónica occidental actualizada, producida pola compañía sudafricana Advanced Technologies and Engineering (ATE).&lt;ref&gt;[http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk2 Superhind Mk2] {{Wayback|url=http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk2 |fecha=20080302101724 }} -ATE Group&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 SuperHind Mk.III/IV''' — Estensiva actualización operativa del MI-24 orixinal, qu'inclúi armamentu, aviónica y contra-midíes.&lt;ref&gt;[http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk4 Superhind MkIV] {{Wayback|url=http://www.ate-aerospace-group.com/vHtml.php?section=helicopters&amp;subsection=mk4 |fecha=20080302101905 }} — ATE Group&lt;/ref&gt;
* '''MI-24 SuperHind Mk.V''' — La más recién versión del &quot;SuperHind&quot;, col morru totalmente rediseñáu y cabina de tresporte abierta.
* '''Primeros modelos del [[El mio-28|MI-28]]''' — Primeramente, un MI-24 de producción temprana (probablemente un Hind-A coles nales retiraes) foi forníu con un tubu pa midir la velocidá del aire como una primer prueba pa la teunoloxía del MI-28. Más tarde, unos cuantos helicópteros MI-24D fueron forníos col [[radomo]] del MI-28 pa probar conxuntamente les capacidaes de puntería, pilotaje y navegación, ente que a los demás se -yos rediseñó el fuselaje por que se paezan al futuru [[El mio-28|MI-28]] pero con cabines arrondaes.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=http://www.mvzmil.ru/rus/index.php?id=145 |2=http://www.mvzmil.ru/rus/index.php?id=145 |bot=InternetArchiveBot }} Russian page. Pictures of early El mio-28s can be found here.&lt;/ref&gt;

== Operadores ==
[[Ficheru:World operators of the Mi-24.png|thumb|350px|{{lleenda|#ff0000|Usuarios d'helicópteros El mio-24, El mio-25, y El mio-35.}}]]

=== Actuales ===
[[Ficheru:Afghan Mil Mi-24.jpg|thumb|250px|Una pareya d'helicópteros MI-35 del [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganistanu]] en 2007.]]

;{{bandera2|Afganistán}}
* [[Fuercia Aérea Afganistana]]: Afganistán recibió unos 115 helicópteros d'esti tipu a partir de [[1979]] pero toos acabaron destruyíos nos diversos conflictos de la enllargada [[Guerra Civil Afganistana]], al igual que tou tipu d'aeronaves militares qu'había nel país.{{ensin referencies}} Dempués de la invasión estauxunidense, la llegada de les fuercies de la OTAN y l'eleición d'un nuevu gobiernu democráticu, anguaño los militares del nuevu gobiernu afganistanu tienen en serviciu 6 MI-35, donaos pola [[República Checa]] al [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganistanu]]. &lt;br/&gt;N'avientu 2015 [[India]] va apurrir cuatro MI-25 (versión d'esportación del MI-24).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.prensa-latina.cu/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=4416311&amp;Itemid=1|títulu=&quot;La India entama apurrir cuatro helicópteros MI-25 al gobiernu afganistanu&quot;.}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Angola}}
* [[Fuercia Aérea Nacional d'Angola]]. 5 MI-25 y 10 MI-35.

;{{bandera2|Arxelia}}
* [[Fuercia Aérea Arxelina]]. 24 MI-24MKIII.

;{{bandera2|Armenia}}
* La [[Fuercia Aérea Armenia]] tien en serviciu (a fecha de 2010) un total de 12 helicópteros MI-24 de distintes versiones.&lt;ref name=&quot;awst_20070115&quot;&gt;&quot;World Military Aircraft Inventory&quot;, Aerospace Source Book 2007, ''[[Aviation Week &amp; Space Technology]]'', 15 de xineru de 2007.&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Azerbaixán}}
* La [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Azerbaixana]] tien en serviciu (a fecha de xineru de 2011) 15 MI-24, a los que se van sumar 24 MI-35M encargaos en 2010.&lt;ref name = &quot;news.az&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.news.az/articles/politics/31940
 |títulu= Azerbaijan buys 24 Russian attack helicopters
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://arms-tass.su/?page=article&amp;aid=93084&amp;cid=25
 |títulu= 'Роствертол' увеличил в прошлом году чистую прибыль в 3 раза
 |fecha= 23 de febreru de 2011
 |editorial= Arms-Tass
 |idioma= rusu }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.1news.az/politics/20110224112731122.html
 |títulu= Azerbaijan purchased from Russia 24 El mio-35M
 |fecha= 24 de febreru de 2011
 |editorial= 1News
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Bielorrusia}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Bielorrusa]]. 14 MI-24V y 12 MI-24P.

;{{bandera2|Birmania}}
* La [[Fuercia Aérea de Myanmar]] encargó 10 helicópteros MI-35 en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mizzima.com/news/world/3200-russia-burma-sign-arms-deal.html
 |títulu = Russia, Burma sign arms deal
 |fecha = 23 d'avientu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091228111709/http://mizzima.com/news/world/3200-russia-burma-sign-arms-deal.html |fechaarchivu=28 d'avientu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Brasil}}
* [[Fuercia Aérea Brasilana]]. 12 MI-35M mercaos n'avientu de 2008, los 3 primeros fueron recibíos n'abril de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defensa.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1685:presentaos-oficialmente-los-el mio-35-brasilenos&amp;catid=55:latinoamerica&amp;Itemid=163
 |títulu=Presentaos oficialmente los El mio-35 brasilanos
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Bulgaria}}
* [[Fuercia Aérea de Bulgaria]]. 18 helicópteros en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Bulgaria---Air/Mil-El mio-24V/1663118/L/&amp;sid=a80y566062dbdd098324c935fe91ee30
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=11 de xunu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Burkina Fasu}}
* [[Fuercia Aérea de Burkina Fasu]]. 2 helicópteros MI-35 mercaos a Rusia en 2005.{{ensin referencies}}

;{{bandera2|Xipre}}
* Les [[Fuercies Aérees de Xipre]] tienen en serviciu (a fecha de 2010) 11 MI-35P.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.scramble.nl/mil/4/cypaf/main.htm
 |títulu = Cyprus Air Force- Order of Battle, Maps, Squadrons, Badges, Photo's, Air bases, Database etc etc
 |editorial = Scramble.nl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613031513/http://www.scramble.nl/mil/4/cypaf/main.htm |fechaarchivu=13 de xunu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Corea del Norte}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu Popular Coreanu]]. Un númberu desconocíu d'helicópteros MI-24 (versión MI-24D o similar).

;{{bandera2|Costa de Marfil}}
* [[Fuercia Aérea de Costa de Marfil]]

;{{bandera2|Cuba}}
* [[Defensa Anti Aérea de les Fuercies Armaes Revolucionaries]]. 15 MI-24.

;{{bandera2|Eritrea}}
* [[Fuercia Aérea d'Eritrea]]. 17 MI-24D/Y y 4 MI-35.

;{{bandera2|Estaos Xuníos}}
* El Muséu del Aire de la Guerra Fría ([http://www.cwam.org/ CWAM]) dispón de 2 MI-24 nel muséu del [[Aeropuertu de Lancaster]], al sur de [[Dallas]], [[Texas]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/mmsinqSQL.asp?mmstxt=5580103&amp;statetxt=TX |publicación=[[Federal Aviation Administration]] |títulu=Registry of Aircraft – El mio24 – Texas |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011
}}&lt;/ref&gt;
* El [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] tien dellos helicópteros &quot;Hind&quot; en [[Fort Bliss]], Texas, y [[Fort Polk]], [[Luisiana]], utilizaos como adversarios en simulacros de combate d'entrenamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.army.mil/soldiers/june95/p37.html
 |autor = Steve Harding
 |títulu = Flying the Threat
 |editorial = Soldiers Magacín |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070224145840/http://www.army.mil/soldiers/june95/p37.html |fechaarchivu=24 de febreru de 2007
 |páxina = 37
}}&lt;/ref&gt;
* Amás, l'[[Alministración Federal d'Aviación]] tien rexistraos 7 helicópteros MI-24 pilotaos por civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/AcftRef_Results.aspx?Mfrtxt=MIL&amp;Modeltxt=EL MIO-24&amp;PageNo=1
 |editorial=Federal Aviation Administration
 |títulu= Registry of Aircraft – El mio24 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Etiopía}}
* [[Fuercia Aérea d'Etiopía]]. 15 MI-24 y 3 MI-35.

[[Ficheru:Mi-24 N09 l.JPG|thumb|250px|MI-24 de la [[Fuercia Aérea Georgiana]].]]

;{{bandera2|Xeorxa}}
* La [[Fuercia Aérea Georgiana]] tenía en serviciu siquier 12 helicópteros MI-24 antes de la [[Guerra d'Osetia del Sur de 2008]]. Anguaño tien en serviciu 15 MI-24V 'Hind-Y' y MI-24P 'Hind-F' fabricaos so llicencia pola fábrica local [[Tbilisi Aircraft Manufacturing|TAM]].

;{{bandera2|Guinea}}

;{{bandera2|Guinea Ecuatorial}}
* [[Fuercies Armaes de Guinea Ecuatorial]]. 5 helicópteros.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.scramble.nl/mil/1/equatorialguinea/main.htm
 |títulu = Air Force of Algeria
 |editorial = Scramble.nl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120222015307/http://www.scramble.nl/mil/1/equatorialguinea/main.htm |fechaarchivu=22 de febreru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mi-24 Airshow 2007 Hungary 01.JPG|thumb|250px|MI-24 de la [[Fuercia Aérea Húngara]] con un diseñu de pintura especial mientres una exhibición aérea en 2007.]]

;{{bandera2|Hungría}}
* [[Fuercia Aérea Húngara]]. 49 helicópteros recibíos, 20 d'ellos procedentes de l'antigua [[Fuercia Aérea del Exércitu Popular Nacional]] d'[[Alemaña Oriental]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Hungary---Air/Mil-El mio-24V/1780641/L/&amp;sid=bcb9f928229aa67c2c0cf01b6a72885b
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=16 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|India}}
* [[Fuercia Aérea India]]. 20 helicópteros MI-35 en serviciu en 2 escuadrones (Non.104 Firebirds y Non.125 Gladiators).&lt;ref name=&quot;flightglobal&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-air-forces-2011-2012-90190.aspx
 |títulu = Flightglobal World Air Forces 2011/2012
 |editorial = Flight International
 |fecha = Avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120109090434/http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-air-forces-2011-2012-90190.aspx |fechaarchivu=9 de xineru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Indonesia}}
* Les Fuercies de Tierra del [[Exércitu Nacional d'Indonesia]] cunten con 8 MI-35 en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Indonesia---Army/Mil-El mio-35P/2065190/L/&amp;sid=c51119f8ecd22a2709107f960cd3fb02
 |títulu=Photos: Mil Mi-35P Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=15 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Kazakstán}}
* [[Fuercia de Defensa Aérea de Kazakstán]]. 35 MI-24P/ MI-24V.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;[[Flightglobal]] 2011 World Air Forces 2011/2012, p18&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Kirguistán}}
* [[Fuercia Aérea de Kirguistán]]. 9 en serviciu, 31 almacenaos.

;{{bandera2|El Líbanu}}
* [[Fuercia Aérea Libanesa]]. Rusia va apurrir helicópteros d'esti tipu en llugar de 10 caces MiG-29 ufiertaos nun principiu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3855085,00.html
 |títulu=Report: Russia to provide Lebanon with choppers
 |editorial=Ynetnews
 |autor=Roee Nahmias
 |fecha=26 de febreru de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera|Libia|1977}} [[Gran Yamahiriya Árabe Libia Popular Socialista]]
* La [[Fuercia Aérea Libia]] tenía 35 helicópteros MI-24A/ MI-25/ MI-35 antes de la [[Guerra de Libia de 2011]]. Mientres la guerra un númberu desconocíu d'ellos fueron prindaos polos rebeldes pa la [[Fuercia Aérea Libia Llibre]], 2 fueron destruyíos pol [[Exércitu del Aire Francés]].

;{{bandera2|Libia}}
* [[Fuercia Aérea Libia Llibre]]. Mientres la [[Guerra de Libia de 2011]] los rebeldes prindaron nel [[Aeropuertu de Benina]] siquier 2 helicópteros MI-25,&lt;ref name=&quot;FLAF-Mil&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12588839
 |títulu=Libya unrest: Benghazi revels in freedom from Gaddafi
 |editorial=BBC News
 |fecha=26 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; unu d'ellos foi baltáu mientres el conflictu.&lt;ref name=&quot;El mio25-shotdown&quot;&gt;{{cita web |títulu=Libya: rebel defences 'failing' as Gaddafi forces move towards Benghazi
 |url=http://www.guardian.co.uk/world/2011/apr/10/libya-rebel-defences-gaddafi-forces-benghazi
 |editorial=The Guardian
 |fecha=10 d'abril de 2011
 |autor=Chris McGreal
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mali}}
* [[Fuercia Aérea de la República de Malí]]. 2 helicópteros MI-24D suministraos per Bulgaria en 2007.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Mali---Air/Mil-El mio-24D/1276288/L/&amp;sid=52170376b46ecd85c2037dfbb27196y7
 |títulu=Photos: Mil Mi-24D Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=29 de xunu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mongolia}}
* [[Mandu de Fuercies de Defensa Aérea Mongol]]. 25 MI-24V.&lt;ref&gt;Flightglobal Insight - World Air Forces 2011/2012, P.12&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Mozambique}}

;{{bandera2|Namibia}}
* [[Fuercia Aérea Namibia]]. 2 MI-25.&lt;ref name=&quot;fiwaf11&quot;&gt;Hoyle ''Flight International'' 13–19 d'avientu de 2011, p. 44.&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Nixeria}}
* [[Fuercia Aérea Nixeriana]]. 9 MI-35.&lt;ref&gt;FlightGlobal, World Air Forces 2011-2012, p.20-21&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Perú}}
* [[Fuercia Aérea de Perú]]. 16 MI-25D/DU en procesu de modernización/arreglu,&lt;ref&gt;Revista Perú Defensa y Seguridad - Año 3 Nº9 (Xunu 2010) páxs.7&lt;/ref&gt; y 2 MI-35P recibíos n'abril de 2011.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sp.rian.ru/bilaterial_relations/20110405/148655720.html |títulu=Rusia apurre dos primeros helicópteros de combate El mio-35P al Perú |editorial=Ria
 Novosti
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mi-24 4.jpg|thumb|250px|MI-24W(V) del [[Exércitu Polacu]].]]
{{bandera2|Polonia}}
* [[Fuercies Terrestres de la República Polaca]] (enantes les [[Fuercies Aérees de la República Polaca]] operaben esti tipu de helicóperos)
** 13 helicópteros MI-24D en serviciu col 49º Reximientu d'Helicópteros de Combate, con base en [[Pruszcz Gdański]].
** 16 helicópteros MI-24W en serviciu col 56º Reximientu d'Helicópteros de Combate [[Kujawy|Kujawian]], con base en [[Inowrocław]].&lt;ref name=&quot;Militarium&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.militarium.net/viewart.php?aid=411|títulu=Militarium - Uzbrojenie Wojska Polskiego w 2008 r&quot; |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110510082127/http://www.militarium.net/viewart.php?aid=411 |fechaarchivu=10 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt;
** [[Equipu acrobáticu Scorpion]]

;{{bandera2|República Checa}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu de Chequia]]. 18 MI-24V y 10 MI-35.

;{{bandera2|República de Macedonia}}
* [[Aviación Militar de la República de Macedonia]]. 8 MI-24V.

;{{bandera2|República de Nagorno Karabaj}}
* 5 MI-24 amosaos nuna exhibición militar en 2012.{{ensin referencies}}

;{{bandera2|Ruanda}}
* [[Fuercia Aérea Ruandesa]]. 2 helicópteros.

;{{bandera2|Rusia}}
* [[Fuercia Aérea de Rusia]]. 360 helicópteros MI-24 en serviciu y 49 MI-35M pidíos en 2011. (Enantes tamién operaben con esti tipu d'helicópteros les [[Fuercies Terrestres de Rusia]]).
* [[Armada de Rusia]] 20 MI-24V.

;{{bandera2|Senegal}}
* [[Exércitu del Aire de Senegal]]. 2 MI-35 suministraos per Rusia en 2007.

;{{bandera2|Siria}}
* [[Fuercia Aérea Árabe Siria]]. Ente 35 y 48 helicópteros (según la fonte).

;{{bandera2|Sri Lanka}}
* [[Fuercia Aérea de Sri Lanka]]. 15 helicópteros de les versiones MI-24D/V/P y MI-35 en serviciu col 9º Escuadrón d'Helicópteros d'Ataque.&lt;ref name=&quot;FI_AirForces_2008&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/assets/getasset.aspx?ItemID=26061
 |títulu= Directory: World Air Forces
 |editorial=[[Flight International]]
 |fecha= 11–17 de payares de 2008
 |formatu = PDF
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Sudán}}
* [[Fuercia Aérea Sudanesa]]

;{{bandera2|Taxiquistán}}
* [[Tropa Aérea y de Defensa Aérea de Taxiquistán]]. 4 MI-24 en serviciu y 8 almacenaos.

[[Ficheru:Ukrainian Mil Mi-24 helicopters.jpg|thumb|250px|Una pareya d'helicópteros MI-24 ucraínos.]]

;{{bandera2|Ucraína}}
* [[Fuercia Aérea d'Ucraína]]. 48 helicópteros.
* [[Fuercies de Tierra d'Ucraína]]. 42 helicópteros.

;{{bandera2|Uganda}}
* [[Nala Aérea Fuercia de Defensa Popular d'Uganda]]. D'un total de 12 helicópteros recibíos, namái permanez un exemplar en serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.defpro.com/news/details/36215/|títulu=Uganda Receives Final El so-30s from Russia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130310141016/http://www.defpro.com/news/details/36215/ |fechaarchivu=10 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Uzbequistán}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Uzbeca]]. 51 helicópteros.

[[Ficheru:Mi 35M EV.jpeg|thumb|250px|MI-35M2 del [[Exércitu Nacional de Venezuela]].]]

;{{bandera2|Venezuela}}
* [[Exércitu Nacional de Venezuela]]. 10 MI-35M2 &quot;Caribe&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.fupomi.com.ar/img/Informevenezuela.pdf/
 |títulu = Balance militar d'América del Sur. País: Venzuela
 |autor = FUPOMI
 |fecha = 2 d'abril de 2010 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110124234929/http://www.fupomi.com.ar/img/Informevenezuela.pdf |fechaarchivu=24 de xineru de 2011
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Venezuela---Army/Mil-El mio-35M2-Caribe/1340441/L/&amp;sid=ec7y06c8d1437897acb319c727111ab6 
 |títulu=Photos: Mil Mi-35M2 Caribe Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=24 de febreru de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Vietnam}}
* [[Fuercia Aérea Popular Vietnamita]]. 30 helicópteros.&lt;ref&gt;Flightglobal Insight - World Air Forces 2011/2012&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Yeme}}
* [[Fuercia Aérea Yemenina]]. 14 MI-24D y 8 MI-35.

;{{bandera2|Xibuti}}
* [[Fuercia Aérea de Xibuti]]. 3 helicópteros.&lt;ref&gt;http://4.bp.blogspot.com/-Cadj90i_Wus/TWhBIRDvPrI/AAAAAAAAAaQ/wZLxgIYvgQA/s1600/El mio-35P+Hind-F++J2-MBC++++02-11.jpg&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Zimbabue}}
* [[Fuercia Aérea de Zimbabue]]. 6 MI-35.

=== Antiguos operadores ===
;{{bandera2|Alemaña}}
* [[Heer|Exércitu Alemán]]. 51 helicópteros MI-24 procedentes d'[[Alemaña Oriental]] que darréu fueron vendíos a [[Hungría]] (20), [[Polonia]] y al [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] (2).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.planespotters.net/Aviation_Photos/photo.show?id=162813
 |títulu=96+50 East German Air Force Mil Mi-24 - Planespotters.net Just Aviation
 |editorial=Planespotters.net
 |fecha=25 d'abril de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Alemaña Oriental}}
* L'antigua [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea del Exércitu Popular Nacional]] d'Alemaña Oriental tenía en serviciu 51 helicópteros MI-24 en 1993, cuando tres la [[reunificación alemana]] fueron tresferíos al actual [[Heer|Exércitu Alemán]].

;{{bandera2|Camboya}}:
* [[Real Fuercia Aérea Camboyana]][[Ficheru:Mi-24 Iraqi.jpg|thumb|250px|Un MI-24 iraquín prindáu pola [[Coalición de la Guerra del Golfu|Coalición]] mientres la [[Operación Nube del Desiertu]]. Marzu de 1991.]]

;{{bandera2|Croacia}}:
* La [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea Croata]] tuvo un total de 9 helicópteros MI-24D/V en serviciu y participaron con gran ésitu na [[Operación Nube]]. Los 2 MI-24D, más antiguos, fueron retiraos en 2002 quedando en serviciu un escuadrón formáu por 7 MI-24V. El gobiernu decidió retirar estos helicópteros en 2005 por cuenta de los altos costos que tendría la so modernización, 6 fueron puestos en venta a un preciu de 83.000 dólares per aeronave, mientres l' MI-24V restante foi unviáu a un muséu. Como en Croacia nun hubo un plan pa incorporar un nuevu modelu d'helicópteru d'ataque pa sustituyir a los MI-24, les misiones de sofitu a tierra qu'estos desempeñaben pasaron a ser asumíes por nuevu helicópteros artillados [[El mio-17|MI-171]]. En 2007, Croacia tuvo a puntu de vender los MI-24 a Xeorxa pero tres la desaprobación de [[Vladímir Putin]], la venta nun se llevó a cabu pa nun estropiar les rellaciones con [[Rusia]].

;{{bandera2|Checoslovaquia}}
* [[Fuercia Aérea Checoslovaca]]. Toles aeronaves d'esti tipu que tenía Checoslovaquia fueron tresferíes a los estaos socesores, [[República Checa]] y [[Eslovaquia]], tres la [[disolución de Checoslovaquia]] en [[1993]].

;{{bandera2|Eslovaquia}}:
* [[Fuercia Aérea Eslovaca]]. Los MI-24D/V heredaos de l'antigua Fuercia Aérea Checoslovaca fueron retiraos de serviciu'l 21 de setiembre de 2011 n'algamando'l fin de la so vida útil.

;{{bandera2|Iraq}}:
* [[Fuercia Aérea Iraquín]]. Tolos helicópteros MI-24 que tenía Iraq quedaron destruyíos o fora de serviciu dempués de tolos conflictos bélicos que sufrió'l país dende la [[Guerra del Golfu]] hasta la [[Invasión d'Iraq de 2003]].

;{{bandera2|Nicaragua}}
* [[Fuercia Aérea del Exércitu de Nicaragua]]. Vendíos a Perú en 1992, menos unu que se caltién espuestu nes instalaciones de la Fuercia Aérea de Nicaragua en Managua (Aeropuertu Internacional Augusto C. Sandino).

;{{bandera2|Polonia}}
* [[Fuercia Aérea Polaca]]. La caña aérea de les Fuercies Armaes de Polonia utilizó los MI-24 dende 1976 hasta que l'usu d'esti tipu d'helicópteros foi tresferíu a les [[Fuercies Terrestres de la República Polaca|Fuercies Terrestres]].

;{{bandera2|Serbia}}
* [[Fuercia Aérea y Defensa Aérea del Exércitu Serbiu]]. 2 MI-24V retiraos de serviciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.airliners.net/photo/Serbia---Air/Mil-El mio-24V/1378923/L/&amp;sid=30b2d0y7c3a94db82017y5c7bc30
 |títulu=Photos: Mil Mi-24V Aircraft Pictures
 |editorial=Airliners.net
 |fecha=2 d'agostu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;{{bandera2|Sierra Lleona}}

;{{bandera2|XRSS}}
* Les aeronaves que teníen les [[Fuercia Aérea Soviética|Fuercies Aérees Soviétiques]] y les unidaes d'aviación del [[Exércitu Soviéticu]] fueron tresferíes a los estaos socesores tres la [[disolución de la Xunión Soviética]] en [[1991]].

== Hestoria operacional ==
[[Ficheru:Afghan Mi-35s.jpg|thumb|250px|Helicópteros MI-35 del [[Cuerpu Aereu del Exércitu Nacional Afganistanu]] volando nel sur d'Afganistán en [[2009]].]]

L'helicópteru foi utilizáu intensamente mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], principalmente pa bombardear a los guerrilleros [[Muyahidines afganistanos|muyahidines]]. Esti helicópteru tuvo a puntu de ganar la Guerra d'Afganistán al poder destruyir grupos de guerrilleros ensin sufrir casi daños, taba blindáu contra armes llixeres.

Estaos Xuníos suministró misiles termodirigidos [[FIM-92 Stinger|Stinger]] a los mujahidines, y los [[El mio-8|MI-8]] y MI-24 fueron los oxetivos favoritos de los guerrileros.
Pero con too y con eso l' MI-24 demostró ser bien eficaz, ganándose'l respetu tantu de pilotos soviéticos como de los mesmos muyahidines, que s'esvalixaben rápido cuando víen encender los cohetes que señalizaben la designación del oxetivu. Los [[Afganistán|afganistanos]] moteyaron al MI-24 como'l &quot;Carru del Diañu&quot; y solíen dicir &quot;''Nun tarrecemos a los soviéticos. Tarrecemos los sos helicópteros''&quot;

La Fuercia Aérea Sandinista (FAS) de Nicaragua usó estos aparatos profusamente mientres los años de llucha frente a les guerrilles de los &quot;Contras&quot;.

L' MI-24 foi emplegáu pol Exércitu iraquín mientres la [[Guerra Irán-Iraq|llarga guerra]] que llibró contra'l so vecín [[Irán]]. El so armamentu pesáu foi un factor clave nel severu dañu qu'exerció a les fuercies de tierra iranines. Esta guerra vio les úniques batalles d'helicópteros nel aire na hestoria, onde los MI-24 iraquinos comabatían contra los [[Bell AH-1 SuperCobra|AH-1J SeaCobras]] iraninos (suministraos polos Estaos Xuníos antes de la [[revolución iranina]]).

Mientres la [[primer guerra chechena|primer]] y [[segunda guerra chechena]] na república rusa de [[Chechenia]], los MI-24 fueron emplegaos poles [[Fuercies Armaes de la Federación Rusa|fuercies armaes ruses]]. Como n'Afganistán, sicasí, los MI-24 yeren vulnerables y docenes d'ellos fueron baltaos o s'estrellaron mientres diverses operaciones militares. Una causa que contribuyó a estos choques foi'l probe caltenimientu dau a estos helicópteros avieyaos.{{Añedir referencies}}

Emplegáu en numberoses guerres n'África: Congo, Costa de Marfil, Liberia, Angola, Eritrea, Sudán.

Nel [[Guerra del Cenepa|conflictu del Cenepa]], la fuercia aérea peruana utilizó les sos MI-25 p'aniquilar les posiciones adversaries que s'atopaben na zona del Altu Cenepa, llegando a perder 1 pol fueu de l'artillería antiaérea ecuatoriana.

== Especificaciones ==
{{Especificaciones d'aeronave |imaxe =
Mil Mi-24 HIND.png
|descripción imaxe = 
|tamañu imaxe = 

|referencia = Indian-Military.org&lt;ref name=&quot;IMO&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.indian-military.org/air-force/helicopters/attack/203-mil-el mio-24el mio-25-el mio-35-hind-akbar.html
|títulu = Mil Mi-24, El mio-25, El mio-35 (Hind) Akbar
|editorial = Indian-Military.org
|fecha = 5 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.indian-military.org/air-force/helicopters/attack/203-mil-el mio-24el mio-25-el mio-35-hind-akbar.html |fechaarchivu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
 
|avión o helicópteru? = helicópteru |reactor
o hélice? = hélice
 
 
|tripulación = 2-3 (pilotu, oficial de sistemes d'armes y un técnicu opcional)
|capacidá= 8 soldaos o 4 camiyes
|carga = 

|llargor = 17,5 [[metru|m]]
|diámetru rotor = 17,3 m
|altor = 6,5 m 
|valumbu = 6,5 m
|área circular = 235 [[m²]]
|pesu vacíu = 8.500 [[kg]]
|pesu cargáu = 
|pesu útil = 
|pesu máximu = 12.000 kg 
 
 &lt;!-- Motores --&gt;
|motores por héliz = 2
|modelu motor = [[Isotov TV3-117]] 
|tipu motor = [[turboeje]]s
|potencia = 2200
|potencia unidá = hp
|potencia más = 
|potencia/peso = 
|tipu héliz = 
|hélices por motor diámetru héliz = 
 
|otros xeneral = 

|vnexceder = 368,4 km/h
|vnexceder más = 
|vnormal = 335
|vnormal más = 
|vcrucero = 
|vcrucero más = 
|vpérdida = 
|vpérdida más = 

|radio acción = 
|radio acción más = 
|autonomía = 450
|autonomía más = 
|autonomía combati = 
|autonomía combati más = 
|autonomía ferry = 
|autonomía ferry más = 
|techu vuelo = 4500
|techu vuelo más = 
|réxime ascensu = 
|réxime ascensu más = 

|carga rotor = 
|carga rotor máxima = 

|otros rendimientu = 

&lt;!-- Armamentu --&gt;
|armes de proyeutil = 
|númberu ametralladores = 
|ametralladores = [[Ficheru:YakB-127.jpg|thumb|Ametralladora [[Yakushev-Borzov YakB-12,7|YakB de 12,7 mm]] nel morru d'un El mio-24.]][[Ficheru:Krzesiny 82RB.JPG|thumb|Una configuración d'armamentu d'un El mio-24W: contenedor UPK-23-250 col doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm, llanzador UB-32 con 32 de [[cohete S-5|cohetes S-5]] de 55 mm y un par de misiles [[9K114 Shturm]].]]&lt;br /&gt;
** [[Ametralladora Gatling]] [[Yakushev-Borzov YakB-12,7|Yakushev-Borzov YakB de 12,7 mm]] nuna torreta móvil con una munición máxima de 1.470 proyeutiles (na mayoría de les variantes).
** [[Ametralladora PK|Ametralladores PKT]] montaes nes ventanes del compartimientu de pasaxeros.
|número cañones = 
|cañones = &lt;br /&gt;
** Doble cañón [[Gryazev-Shipunov GSh-30-2|Gryazev-Shipunov GSh-30K]] de [[30 mm]] en posición fixa con 750 proyeutiles (El mio-24P).
** Doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm con 450 proyeutiles (El mio-24VP y El mio-24VM).
|bombes = &lt;br /&gt;
*** Bombes ZAB, FAB, RBK, ODAB etc. d'hasta 500 kg.
*** Soportes múltiples MBD (por casu MBD-4 con cuatro FAB-100).
*** Contenedores dispensadores de submuniciones y mines KGMU2V.
|misiles = &lt;br /&gt;
*** '''[[Misiles antitanque]]''':
**** 4× [[9M17 Phalanga]] (en versiones MI-24A-D) o [[9K114 Shturm]] (en versiones MI-24V-F) montaos por pareyes nos dos pilonos de les punta alares.
|cohetes = &lt;br /&gt;
*** Hasta 4× llanzadores UB-32 con 32 de [[cohete S-5|cohetes S-5]] de 55 mm.
*** [[Cohete S-24|Cohetes S-24]] de 240 mm.
*** B-8V20, versión allixerada pa helicópteru del [[cohete S-8]].
|otres armes = &lt;br /&gt;
*** Contenedor d'armes de proyeutiles [[GUV-8700]] con:
**** Una combinación d'ametralladores 1× Yac-B-12,7 mm + 2× [[GShG-7,62|GShG-7,62 mm]]
**** Un [[lanzagranadas]] [[AGS-17]] 30 mm.
*** Contenedor d'armes de proyeutiles UPK-23-250 col doble cañón [[GSh-23L]] de 23 mm

|puntos anclaje = 6 pilones nes nales
|capacidá anclaje = 1.500 kg (los pilones del interior soporten siquier 500 kg cada unu, los centrales 250 kg y los de punta alar namái pueden portar misiles antitanque)
 
|aviónica =
}}

== Ver tamién ==
* [[Helicópteru d'ataque]]
* [[Valtamientu del Mil Mi-24 de la República de Nagorno Karabaj]]
* [[Mil Mi-8]]
* [[Mil Mi-14]]
* [[Mil Mi-28]]
* [[Mil Mi-40]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky S-67]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky UH-60 Black Hawk|Sikorsky MH-60L Direct Action Penetrator (DAP)]]
* {{bandera|USA}} [[Sikorsky AH-60L Arpía III]]
* [[Llista d'aeronaves más grandes|Aeronaves más grandes]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Mil Mi-24}}

* [http://www.aviastar.org/helicopters_eng/el mio-24.php El Mil Mi-24 en Aviastar.org] (n'inglés)
* [http://www.rostvertolplc.ru/ Planta que los fabrica (n'inglés)]
* [https://web.archive.org/web/20060430072140/http://www.photoka.info/MI24pn/index.htm Galería de semeyes del EL MIO-24PN ]
* [http://www.faqs.org/docs/air/avhind1.html Serviciu y Variantes del MI-24]
* [http://www.defence.lk/videos/20080815Rescue.wmv Misión de rescate de la Fuercia de Sri Lanka coMI 24]
* [http://es.rbth.com/cultura/technologias/2014/04/10/los cinco meyores_helicopteros_rusos_39189.html Los cincos meyores helicópteros rusos]

;Videos

* {{YouTube|97o398xKd0|Documental del El mio-24 Hind en Discovery Channel}} (n'inglés)

{{Tradubot|Mil Mi-24}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Helicópteros d'ataque]]
[[Categoría:Helicópteros militares de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Aeronaves de Mil]]
[[Categoría:Helicópteros de los años 1960]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pkyf9kmfghn59r4gum4no2ef83o7dao</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>The Legend of Zelda: The Wind Waker</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98072</id>
    <revision>
      <id>3703323</id>
      <parentid>3702252</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108658" xml:space="preserve">{{videoxuegu}}
'''''The Legend of Zelda: The Wind Waker''''', conocíu en Xapón como {{nihongo|'''''Zelda no Densetsu: Kaze no Takuto'''''|ゼルダの伝説 風のタクト|Zeruda no Densetsu Kaze no Takuto|lit. «''La lleenda de Zelda: La batuta de los Vientos''»}}, ye un [[videoxuegu]] d'[[Videoxuegu d'aición-aventura|aición-aventura]] de [[2002]] desenvueltu pola [[filial]] [[Nintendo Entertainment Analysis and Development|EAD]] y distribuyíu por [[Nintendo]] pa la videoconsola [[Nintendo GameCube]]. Ye'l décimu llanzamientu de la franquicia ''[[The Legend of Zelda]]'' y la [[precuela]] direuta de ''[[The Legend of Zelda: Phantom Hourglass]]'', de [[Nintendo DS]].&lt;ref name=&quot;phantomed&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.ehow.com/facts_5188188_legend-zelda-phantom-hourglass.html |títulu=Legend of Zelda Phantom Hourglass Facts |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Ehow.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.ehow.com/facts_5188188_legend-zelda-phantom-hourglass.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

Tres el debú de los sistemes [[Sega Dreamcast|Dreamcast]] y [[PlayStation 2]], de [[Sega]] y [[Sony Computer Entertainment|Sony]] respeutivamente, Nintendo anunció en 1999 el desenvolvimientu d'una nueva consola: la Nintendo GameCube.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.landley.net/history/mirror/games/n-past.htm |títulu=Nintendo Company History |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Landley.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa dar amuesa de la nueva interactividad de dichu sistema, realizóse una serie de demostraciones de ''software'' nel eventu [[Nintendo Space World|Space World 2000]], y nuna de les amueses exhibióse un enfrentamientu ente [[Ganondorf]] y [[Link (The Legend of Zelda)|Link]].&lt;ref name=&quot;Canceláu&quot;&gt;{{Cita web |url=http://cube.ign.com/articles/134/134914p1.html |títulu=Legend of Zelda (Space World 2000) |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=IGN |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Munchu siguidores de ''Zelda'' abarruntaron qu'esta formaba parte d'un nuevu xuegu que Nintendo taba desenvolviendo nesi intre, sicasí, la compañía refugó los rumores;&lt;ref name=&quot;Canceláu&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Canceláu2&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.zelda.com/gcn/legend_popup.jsp?page=1 |títulu=Behing the Legend |fechaaccesu=22 de setiembre de 2010 |editorial=Zelda.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.zelda.com/gcn/legend_popup.jsp?page=1|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; en 2001 dar a conocer ''The Wind Waker'' de forma oficial a l'audiencia, anque'l so debú causó discutiniu debíu al [[Dibuxu animáu|diseñu caricaturescu]] de los sos gráficos, en comparanza a les anteriores entregues de la serie.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pixfans.com/the-legend-of-zelda-the-wind-waker/ |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Pixfans.com}}&lt;/ref&gt;

La hestoria del xuegu desenvuélvese, per primer vegada na serie, nun [[archipiélagu]] d'un vastu océanu, cien años dempués de los acontecimientos rellataos en ''[[The Legend of Zelda: Ocarina of Time]]'';&lt;ref name=&quot;entrevista&quot;/&gt; el xugador controla a Link, quien llucha contra'l malváu Ganondorf pol control d'una reliquia sagrada conocida como la [[Trifuerza]]. Na mayor parte del xuegu, el personaxe [[Navegación marítimu|salea]] pel mar, viaxa ente islles y traviesa cuartones y templos pa llograr el poder necesario col qu'enfrentar a Ganondorf. La so aventura empieza una vegada que la so pequeña hermana ye secuestrada por un enorme páxaru qu'enriba a la islla onde l'héroe habita; más tarde, Link afaya que l'ave ye manipulada por Ganondorf.

''The Wind Waker'' caltién dellos aspeutos de ''Ocarina of Time'' y la secuela d'ésti, ''[[The Legend of Zelda: Majora's Mask|Majora's Mask]]'', al caltener la interactividad y el sistema de control básicos del par de títulos de [[Nintendo 64]]. Amás, dase un fondu énfasis na manipulación del vientu con ayuda d'una [[batuta]] conocida como «[[Batuta de los Vientos]]» (n'inglés: ''Wind Waker''), qu'ayuda al navegación nel mar y a la flotación nel aire.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/20040327192232/http://www.nlgaming.com/nl/asp/id_566/nl/reviewDisp.htm |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=Next Level Gaming |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Nlgaming.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/20030604041150/http://www.gamepower.com.au/?aid=1424 |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker Review |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Gamepower.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.acegamez.co.uk/reviews_gamecube/The_Legend_of_Zelda_The_Wind_Waker_GC.htm |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Acegamez.co.uk |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.acegamez.co.uk/reviews_gamecube/The_Legend_of_Zelda_The_Wind_Waker_GC.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rpgfan.com/reviews/zelda_windwaker/zelda_windwaker.html |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Rpgfan.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tres el so estrenu, ''The Wind Waker'' foi aclamáu pola crítica y considerar como unu de los xuegos más populares de la consola GameCube.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cube.ign.com/articles/380/380789p1.html |títulu=Zelda Sells 400,000 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=IGN |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, nuna entrevista fecha a [[Eiji Aonuma]] en 2007, este indicó que «les baxes ventes del xuegu en Xapón, casi provocaben que ''The Wind Waker'' fuera'l títulu que concluyiría definitivamente la serie ''The Legend of Zelda''».&lt;ref name=&quot;akilled&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamespot.com/gamecube/adventure/legendofzeldathewindwaker/news.html?sid=6167134&amp;om_act=convert&amp;om_clk=gsupdates&amp;tag=updates;title;2 |títulu=GDC 07: Aonuma reflects on Zelda |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |editorial=Gamespot |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nintendo llanzó n'ochobre de 2013 un remake con gráficos n'alta definición y diversos cambeos na xugabilidá y nel control pa la consola [[Wii U ]]. Según el productor de la saga, Eiji Aonuma, dichu remake surdió de la esperimentación que'l so equipu llevó a cabu coles diverses direiciones artístiques que tuvo la serie a lo llargo de la so esistencia pa decidir cuál sería la más fayadiza pal siguiente títulu orixinal, que va ser amosáu per primer vegada al públicu mientres la feria E3 del añu 2014 (tal que declaró'l mesmu Aonuma mientres la presentación de The Legend of Zelda: A Link between Worlds n'ochobre de 2013 en Nueva York).

== Sinopsis ==

''The Wind Waker'', asocede cientos d'años dempués de la derrota de [[Ganondorf|Ganon]] en ''[[The Legend of Zelda: Ocarina of Time|Ocarina of Time]]'',&lt;ref name=&quot;entrevista&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepro.com/article/news/27362/interview-with-nintendos-shigeru-miyamoto-and-eiji-aonuma |títulu=Interview With Nintendo's Shigeru Miyamoto and Eiji Aonuma |autor=Fennec Fox |fecha=6 d'avientu de 2002 |obra=GamePro |editorial=GamePro Media |fechaaccesu=22 de setiembre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.zelda.com/gcn/legend_popup.jsp?page=2 |títulu=Behind the Legend |fechaaccesu=22 de setiembre de 2010 |obra=Zelda Universe |editorial=Nintendo of America, Inc. |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.zelda.com/gcn/legend_popup.jsp?page=2|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; y asítiase nun vastu océanu apináu d'islles. La hestoria empieza cuando [[Link (The Legend of Zelda)|Link]], un mozu que vive cola so güela y la so pequeña hermana Abril na [[Hyrule#Isla Initia|isla Initia]] (una de les poques que s'atopen habitaes nel [[Hyrule#El Gran Mar|Gran Mar]]), cumple la edá del héroe llexendariu». Según la xente que vive nel Gran Mar, hai [[The Legend of Zelda#Resumen de la trama|una lleenda]] alrodiu de un reinu prósperu con un [[Trifuerza|poder doráu ocultu]] que foi robáu por Ganon pa espandir la escuridá neses tierres. Un día, un mozu vistíu con ropes verdes ganó a Ganon con ayuda de la so [[Espada Maestra]]. Tres esto, el mozu pasó a conocese como'l «[[Héroe del Tiempu]]» y el so fazaña volvióse una lleenda. Sicasí, un día, la escuridá volvió remanecer y l'héroe yá nun tornó; los habitantes del Gran Mar desconocen qué asocedió dempués nesi reinu —anque verdaderamente esta lleenda ye en sí la trama del xuegu ''Ocarina of Time''—. De magar, cuando los mozos de la islla Initia lleguen a la mayoría d'edá, son vistíos con ropes verdes pa emular asina al Héroe del Tiempu; con esto, los más adultos esperen inculcar nos neños la valentía que caracterizó al héroe llexendariu.

Cuando'l xuegu empieza, ye'l cumpleaños de Link y, poro, ésti recibe los sos paxellos de color verde. El regalu d'Abril pal so hermanu consiste en da-y permisu d'usar el so [[telescopiu]]; coincidentemente, cuando Link mira al traviés d'él, repara de llueñe a una gran ave que lleva nes sos garres a una neña con destín a un monte cercanu. Una vegada qu'atopa una espada, el mozu da en investigar el misteriosu incidente. A la fin, llogra rescatar a la neña pero, nesi mesmu momentu, Abril ye secuestrada por esa mesma ave. La moza que Link rescató nel monte llámase [[Tetra (The Legend of Zelda)|Tetra]], y ye la [[Capitán|capitana]] d'un [[Piratería|barco pirata]]. A manera d'agradecimientu por rescatala, Tetra ufiertar a ayudar a atopar a la so hermana, polo que dambos parten nel so barcu camín de la islla del Diañu, onde hai delles neñes secuestraes, amás d'Abril. Tres un fallíu intentu de rescate, Link ye echáu del llugar y, pocu dempués, atopar con un bote parlante llamáu [[Mazcarón Coloráu]], que rescatar y diz-y que Ganon, el mal de la lleenda, ye quien controla esa isla. Según el Mazcarón Coloráu, Ganon volvió del so aprisionamiento previu pa volver asumir los sos escuros pruyimientos de dominiu sobre'l reinu de Hyrule, y p'evitar ser ganáu nuevamente por Link, dio en asesinar a los sacerdotes de la Tierra (Lartis) y del Vientu (Frido) para asina desactivar el poder de la espada pa repeler el mal.

Mazcarón Coloráu da-y a Link la [[Batuta de los Vientos]], una [[batuta]] capaz de controlar el vientu y movelo en toles direiciones, pidiéndo-y tamién que salee'l Gran Mar pa buscar los Orbes de les dioses. Una vegada que Link recupera los Orbes y llevar a los trés islles triángulares, remanez del océanu la Torre de los Dioses. En venciendo al xefe Gohdan na torre p'asina demostrar la so valentía, Link viaxa al traviés d'un aniellu de lluz que lo tresporta direutamente al [[castiellu de Hyrule]], que ta conxeláu nel tiempu y apináu de bisarmes nel so interior. El mozu baxa por unes escaleres ocultes y atopa la Espada Maestra, arma divina utilizada pol Héroe del Tiempu pa ganar a Ganondorf. Sicasí, cuando retira la espada del so pedestal, el castiellu vuelve a la normalidá al igual que toles contraries criatures nel so interior. Antes de tornar a la superficie, Link tien de vencer a tolos enemigos que abeyen per nel castiellu.

Yá cola Espada Maestra na so poder, Link torna una vegada más a la islla del Diañu y atópase ende con Tetra y el so bandu de pirates. Tres esto, llibera a Abril y los demás mozos secuestraos, y matu a Kranos, l'ave que prindara a la so hermana y que yera controlada por Ganondorf. Esti postreru diz-y a Link que al lliberar la Espada Maestra, el sellu que lu caltenía zarráu a él haise rotu dafechu, colo que los sos poderes malinos restauráronse na so totalidá. Auníu a ello, ta'l fechu de que la mesma espada perdió la so poder pa repeler al mal. Cuando Ganondorf toma a Tetra del pescuezu y mira el so collar, decatar de qu'ésta ye posesora del fragmentu de la Trifuerza de la Sabiduría. Nel intre en qu'ésti-y llama [[Princesa Zelda]], dos [[Orni]] (tamién conocíos como Ritu n'inglés), a los que Link ayudara mientres la so busca de los Orbes, rescaten a Tetra y al nuevu y, pa evitar ser escorríos por Ganondorf, el dragón Valú (deidá del Cielu) enciende en llapaes el llugar enteru.

[[Ficheru:Deluge.png|200px|thumb|Les dioses de Hyrule, al nun atopar solución al desastre que Ganondorf causaba, decidieron encerralo y collo causar un diluviu, que soterraría casi la totalidá del reinu, sicasí, éstes alvirtieron que los únicos llugares habitables yeren los visos de los montes, que se tranformaron en pequeñes islles espardíes ente'l Gran Mar. Na imaxe, ''El Diluviu'', una pintura de [[Gustave Doré]].]]

Link y Tetra saleen de vuelta al castiellu y baxen nuevamente poles escaleres, atopándose esta vegada con Daphnes Nohansen Hyrule, quien revela ser el rei de Hyrule y la voz del Mazcarón Coloráu. Coles mesmes, da-yos a conocer que los rezos de la xente na lleenda, al nun apaecer l'Héroe del Tiempu, fueren efeutivamente escuchaos poles dioses, quien a manera de solución ante l'ausencia del Héroe del Tiempu, prindaren a Ganondorf y a Hyrule na so integridá al anubrir el reinu con un [[Inundación|diluvio]]. A los habitantes d'esi llugar ordenáronlos qu'abelugar nos visos de los montes, mesmes qu'agora son les islles que s'aprecien nel Gran Mar, polo que son la única evidencia d'esi llexendariu reinu. Dichu lo anterior, el rei combina una pieza de la Trifuerza de la Sabiduría col fragmentu que s'alcuentra nel collar de Tetra, lo cual provoca que la pirata adopte l'apariencia física de la Princesa Zelda, que ye la so verdadera identidá. Coles mesmes, el rei afaya que la causa de que la Espada Maestra yá nun tener la so poder orixinal yera l'asesinatu de los sacerdotes de la Tierra y el Vientu. Por cuenta de esto, Link toca la melodía del Dios de la Tierra a [[Medli]], y l'[[Aria]] del Dios del Vientu a Makore, colo que-yos fai saber qu'ellos son los nuevos Sacerdotes de la Tierra y el Vientu, en sustitución de Lartis y Frido, los anteriores Sacerdotes asesinaos por Ganon. Namái colos rezos de Medli y Makore ye que se llogra finalmente restablecer el poder íntegro de la Espada Maestra.

De siguío, Link arreyar en delles misiones distintes p'atopar y descifrar los ocho [[Carta náutica|cartes de navegación]] de la Trifuerza (conocíes en xunto como «Mapa de la Trifuerza»), que marquen los allugamientos de caúna de les pieces ocultes de la Trifuerza del Valor. Una vegada qu'ésti llogra atopales toes nel Gran Mar, ye restauráu'l fragmentu mentáu de la Trifuerza y revélase nesi mesmu intre que Link ye'l [[Héroe de los vientos]], al ser el posesor de la Trifuerza del Valor.

Agora cola Trifuerza del Valor nel so dominiu, y la Espada Maestra restaurada, Link torna una vegada más al castiellu de Hyrule, onde Zelda sume en cuanto el mozu llega. Con tal de rescatala, l'Héroe de los vientos crucia una barrera que torgaba'l pasu más allá del castiellu, colo que ye capaz d'aportar a la Torre de Ganon, onde'l villanu apaez y da a conocer que Link ye'l nuevu Héroe del Tiempu y, por ello, el so destín ye xuntar nuevamente los trés fragmentos de la Trifuerza como asocediera naquellos tiempos del héroe orixinal. Tres esto, los trés pieces que conformen a la Trifuerza son estrayíes de Ganondorf (Poder), Link (Valor) y Zelda (Sabiduría); la lleenda diz que quien tocara la Trifuerza íntegra vería tolos sos deseos cumplíos, asina que Ganondorf desea faese del so poder pa tornar a Hyrule a la superficie de nuevu, encegoláu con exercer el dominiu completu sobre'l reinu. Sicasí, primero que toque la Trifuerza, el rei Daphnes apaez de forma repentina y toca l'oxetu sagráu. Tres esto, píde-y a les dioses que rescaten a Link y a Zelda y que, coles mesmes, Ganondorf suma xuntu con Hyrule nes fondures del mar. La Trifuerza entós estrémase y les corrientes d'agua lleven consigo tou lo qu'hai alredor de la torre.

Al decatase de que'l rei haber dexáu con vida, Ganondorf empieza un enfrentamientu con Link. Zelda ayuda a esti postreru al utilizar l'Arcu del Héroe y atacar al villanu con Fleches de Lluz. Cuando Ganondorf queda amoriáu, el nuevu héroe clava la so espada na frente del malváu, y causa qu'ésti se convierta en piedra. Al rematar entós la batalla final, Link y Zelda llexen escontra la superficie dientro d'una burbuya, dende la cual reparen a Ganondorf y el rei sumir debaxo de l'agua xunto col reinu somorguiáu de Hyrule. Zelda nuevamente adopta la so forma de Tetra, y salea a bordu del so barcu pirata ente que Link facer a bordu del agora inanimáu Mazcarón Coloráu, en busca d'una nueva tierra col vientu como la so única guía. ''The Wind Waker'' ye siguíu por ''[[The Legend of Zelda: Phantom Hourglass]]''.&lt;ref name=&quot;phantomed&quot;/&gt;

=== Personaxes ===
{{VT|Personaxes de The Legend of Zelda}}
==== Protagonistes ====
* {{nihongo|Abril|アリル|Ariru}}: ye la hermana pequeña de Link. Xuntu con él, vivió tola so vida en Initia sol cuidu de la so güela y tien una afición poles [[Laridae|gaviluetes]]. Nel cumpleaños de Link, emprésta-y a ésti la so lente a manera de regalu. Poco dempués, ye secuestrada por Kranos, una enorme ave que la lleva a la islla del Diañu, que sirve como xoril de Ganondorf, colo qu'empecipia l'aventura de ''The Wind Waker''.
* {{nihongo|Ganondorf|ガノンドロフ}}: al igual que na mayoría de los xuegos de ''Zelda'', ye'l principal villanu de ''The Wind Waker''. Al controlar a Kranos, que'l so fin ye raptar a cualquier neña con oreyes apuntiaes, Ganon busca atopar a los posesores de los fragmentos restantes de la llexendaria Trifuerza, cola que pretende devolver al agora reinu somorguiáu de Hyrule a la superficie y convertise nel so gobernante supremu.
* {{nihongo|Link|リンク|Rinku}}: ye un mozu qu'habita na islla Initia y que, al cumplir la so mayoría d'edá, recibe los sos paxellos verdes similares a los del Héroe del Tiempu de la lleenda. Tres el secuestru de la so hermana Aryll, entama una llarga busca en tol Gran Mar, hasta finalmente convertise nel Héroe de los Vientos, y portador de la Trifuerza del Valor, la Espada Maestra y la Batuta de los Vientos, cola cual puede apoderar l'aire al so criteriu. Casi a la fin de ''The Wind Waker'', Ganondorf revéla-y qu'él ye'l nuevu Héroe del Tiempu.
* {{nihongo|Mazcarón Coloráu/Rei Daphnes Nohansen Hyrule|赤獅子の王|Aka Shishi no Ou}}: ye'l bote parlante qu'usa Link mientres tola so aventura pa travesar el Gran Mar. En realidá, la so voz ye apurrida pol rei Daphnes Nohansen Hyrule, postreru gobernante de Hyrule previu al so hinchente poles dioses.
* {{nihongo|Tetra/Princesa Zelda|テトラ|Tetora}}: ye una capitana pirata rubia. Poco antes del secuestru d'Abril, Link rescatar nel Monte de les Faes, onde Kranos abandonar. De primeres, amuésase fría y pocu interesada nos demás, sicasí depués adopta un perfil más simpáticu y cooperativu. Pa estima-y pol so rescate, Tetra decide acompañar a Link a la islla del Diañu —onde la siniestra ave retién secuestraos a Abril xuntu con otros habitantes del Gran Mar— a bordu del so barcu y acompañaos de la so tripulación pirata. Poco dempués, revélase que Tetra ye en realidá la Princesa Zelda, descendiente de la Familia Real de Hyrule y descendiente de Daphnes Nohannsen Hyrule y posesora de la Trifuerza de la Sabiduría.

==== Sacerdotes ====
* {{nihongo|Frido|フォド}}: pertenecía a la raza [[Kokiri]] y yera el Sacerdote del Vientu hasta que Ganondorf, una vegada lliberáu del so encierre, asesinar al invadir el Templu del Vientu. Foi reemplazáu por Makore.
* {{nihongo|Lartis|ラルト|Raruto}}: pertenecía a la raza [[Zora]] y yera el Sacerdote de la Tierra. Foi asesinada por Ganondorf, al igual que Frido, siendo sustituyida por Medli.
* {{nihongo|Makore|マコレ|Makore}}: habita na islla del Monte y ye el Sacerdote del Vientu, siendo'l socesor de Frido.
* {{nihongo|Medli|メドリ|Medori}}: ye una miembru de la tribu [[Orni]] y habita na islla del Dragón. Sustituyó a Lartis como nueva sacerdotesa de la Tierra.

==== Deidaes ====
* {{nihongo|Cyclos|ライチン|Raichin}}: ye'l Dios del Vientu xuntu col so hermanu mayor Céfiro. Tres la destrucción del so monumentu, adoptó una personalidá despiadada y ye el responsable de la formación de los ciclones nel Gran Mar.
* {{nihongo|Yabú|ジャブー|Jabū}}: ye un pexe xigante que solía habitar nes islles Pexe Volador, hasta la llegada de Ganon, cuando se despintó nun covarón na islla Initia. Ye l'Espíritu de l'Agua.
* {{nihongo|Valú|ヴァルー|Varū}}: ye l'Espíritu del Cielu y tien la forma d'un dragón qu'habita na islla del Dragón, onde'l so fin ye protexer a los miembros de la raza Orni. Cabo señalase que se comunica per mediu del antiguu idioma [[Hylianos|hyliano]], propiu de los habitantes del llexendariu reinu de Hyrule.
* {{nihongo|Venerable Árbol Deku|デクの樹|Deku no Ki}}: ye'l guardián de la islla del Monte y proteutor de los Kolog. Esti inmensu árbol surdió del biltu del Árbol Deku qu'apaez en completando'l Templu del Monte n'Ocarina of Time, polo que conoz la hestoria del Héroe del Tiempu y fala hyliano antiguu.
* {{nihongo|Céfiro|フーチン|Hūchin}}: ye'l Dios del Vientu qu'habita na islla del Dragón, dende la cual pasó enforma tiempu esperando pola llegada del [[Héroe de los vientos]] (Link). Céfiro tien una personalidá atenta, a diferencia del so hermanu Cyclos.

==== Otros ====
* {{nihongo|Güela|おばあちゃん}}: como'l so nome indicar, ye la güela de Link y Abril, y habita con ellos na islla Initia. Una vegada que Link cumple la so mayoría d'edá, regála-y a'l so nietu les ropes verdes típiques del Héroe del Tiempu, como lo dicta'l costume del llugar. Tres el secuestru d'Abril, Link torna al so llar y ella da-y un escudu por que lu sirva de proteición na so busca; cuando Link vuelve tiempu dempués, atopa a la so güela enferma y esmolecida polos sos dos nietos. Pa curala, el mozu prinda una fada nuna botella y dar. A partir d'entós, ayuda a restablecer la salú del so nietu por aciu la preparación de sopes especiales a lo llargo de la so busca.
* {{nihongo|Kranos|ジークロック|Jiikurokku}}: ye una enorme ave que ye controlada por Ganondorf y que la so finalidá ye secuestrar a neños nel Gran Mar pa llevalos col so amu a la islla del Diañu. Lleva una mázcara d'aceru altamente resistente a cualquier impautu y que solamente puede ser destruyida col Martiellu (''Skull Hammer'' n'inglés).

=== Escenariu principal ===
Les aventures de Link en ''The Wind Waker'' desenvolver nel [[Hyrule#Gran Mar|Gran Mar]], un vastu océanu compuestu de 49 islles, dalgunes d'elles habitaes por ciertes criatura peculiares y que contienen cuartones o otru tipu d'edificios propios de la misión que Link tien que resolver. Ente estes atopen la islla volcánica del Dragón habitada pola tribu Orni, una raza d'aves [[Antropomorfismu|antropomorfas]], y protexía por Valú, Espíritu del Cielu—, la islla del Monte habitada pola tribu [[Kokiri|Kolog]], seres con forma d'árboles que pueden volar y que se porten como neños pequeños, y curiada pol [[Venerable Árbol Deku|Gran Árbol Deku]]—, y les islles Initia —onde habiten Link, la so hermana y la so güela xuntu con otres poques families—, Taura —tamién habitada por hylianos— y Pexe Volador —protexida pol espíritu del mar Yabú—.

Hai otru tipu d'islles que tán deshabitadas casi na so totalidá y solamente son poblaes por bisarmes, que tamién son d'especial importancia por que Link pueda siguir el desenvolvimientu de la hestoria. Ente elles inclúyense la islla del Diañu —que ye'l xoril del villanu principal, Ganondorf, amás de ser el llugar a onde l'ave Kranos lleva a toles neñes que va secuestrando—, la Torre de los Dioses —que ye la única forma de poder aportar a los dominios del reinu de [[Hyrule]] y que solamente apaez cuando Link recupera los Orbes de los dioses; coles mesmes, actúa a manera de llugar de pruebes pa Link, onde les divinidaes lo desafían pa demostrar el so valor y coraxe—, les islles Madre y Fía, del Volcán y del Xelu toos elles contienen namái ayalgues y ''ítems'' que lu ayudar al nuevu héroe a aportar a los templos onde tamién los sacerdotes tienen de rezar pa recuperar el poder perdío de la Espada Maestra— según les islles de la Tierra y del Vientu —onde s'alluguen los templos enantes mentaos—. Ye importante señalar qu'hai otru tipu d'islles onde'l protagonista atopa les cartes de navegación relatives a los fragmentos ocultos de la Trifuerza del Valor (conocíes nel so conxuntu, n'español, como «Mapa de la [[Trifuerza]]»), sicasí esti material nun puede ser descifráu direutamente por Link, quien tien de ser asistíu por Tingle pa entender lo que ta escritu nésti, por un preciu de 398 [[Rupia (The Legend of Zelda)|rupies]] per caúnu.&lt;ref&gt;¡Llograsti un Mapa de la Trifuerza! Nun puedes lleelo por cuenta propia, asina que vas tener que descifralo de dalguna manera [...] '''[[Tingle]]''': ¿Quies que lo descifre por ti? ...¿Por 398 rupies? — Trad. lliteral; {{cita videoxuegu|títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker|desarrollador=Nintendo|editorial=Nintendo|añu=2003 |plataforma=Nintendo GameCube|nivel=}}&lt;/ref&gt; Ente estes postreres atopen les islles de les Torres, Cabeza de Piedra y de l'Aguya, según l'interior d'un [[barcu pantasma]].

Hai un grupu d'islles que guarden ciertes semeyances ente elles y qu'esisten pa un propósitu específicu na trama. A esti conxuntu pertenecen los trés islles triangulares onde Link tien d'allegar a dexar les Orbes p'asina desvelar la Torre de los Dioses. Anque les islles nun tienen un nome n'específicu, caúna agospiaría a un Orbe distintu y atópense asitiaes en distintos puntos cardinales: una escontra l'este (p'asitiar el Orbe de [[Farore]]), otra escontra Sur (pal Orbe de [[Nayru]]) y la restante nel Norte (pal Orde de [[Din]]). Igualmente, hai un grupu de cinco islles conocíes en xunto como «Islles de les Faes», que tienen como únicu propósitu ayudar a Link brindándo-y armes, rupies o amontando la so salú. Otru tipu d'islles que tán arrexuntaes son seis [[Petón de coral|petones de coral]] que tán poblaos solamente d'enemigos y cañones; na so superficie, atópense escondíos mapes útiles pa la busca de Link, cuidao que contienen l'allugamientu d'una gran variedá de ítems o oxetos secretos. Estos petones son conocíos n'español como islles del Unu, del Dos, del Trés, del Cuatro, del Cinco y del Seis. Coles mesmes, hai trés [[archipiélagu|archipiélagos]] que nun son más que formaciones predreses ensin utilidá dalguna pa la trama, y que nin siquier pueden ser visitaos pol protagonista. El restu d'islles nel xuegu cumplen fines secundarios na trama, sirviendo d'agospiamientu pa ítems adicionales como mapes, Pieces de Corazón, ente otros. De siguío, méntense los cuartones del xuegu y una descripción alrodiu de caúna:

{| {{tablaguapa}}
!Tipu de cuartón !! Allugamientu !! Descripción y ítems a llograr !! Xefe
|- 
|'''Cuartón 1''' || Isla del Diañu || D'alcuerdu a [[Tetra (The Legend of Zelda)|Tetra]], ye un llugar siniestru que la mayoría de la xente safa;&lt;ref&gt;'''[[Tetra (The Legend of Zelda)|Tetra]]''': Entá si llegar a considerar... Hasta apocayá, nun escuché más que rumores perversos sobre esta islla del Diañu. — Trad. lliteral; {{cita videoxuegu|títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker|desarrollador=Nintendo|editorial=Nintendo|añu=2003 |plataforma=Nintendo GameCube|nivel=Forsaken Fortress}}&lt;/ref&gt; ello ye que ye una fortaleza abellugada por tou tipu de bisarmes y el xoril de l'ave Kranos, sirviente de Ganondorf. Nesta primer visita a la isla, recupérase la Espada del Héroe, que Link tresmanó al llegar a la mesma. || Bokoblin acorazáu
|- 
|'''Cuartón 2''' || Cueva del Dragón || Atópase na islla del Dragón, onde habita Valú, l'Espíritu del Cielu y proteutor de la raza Orni. Equí llógrase la Garra, una especie de gabitu col que Link puede cruciar ciertes plataformes allugaes a una ciertu altor del suelu. || Gohma
|-
|'''Cuartón 3''' || Monte Prohibíu || Ye una islla axacente a la islla del Monte, y la misión de Link ye rescatar a Makore. Nesti llugar, Link llogra'l Bumerán || Vilipendulia
|-
|'''Cuartón 4''' || Torre de los Dioses || Más allá d'un llugar curiáu por bisarmes, la Torre de los Dioses ye un llugar sagráu utilizáu poles divinidaes de Hyrule pa poner a prueba a cualesquier que se considere un héroe. Nesti cuartón, Link llogra l'Arcu del Héroe. || Deus Probatur
|-
|'''Cuartón 5''' || Isla del Diañu (per segunda ocasión) || Mientres la so segunda visita a la islla del Diañu, Link llogra'l Martiellu al vencer a Ganon Pantasma, que ye-y útil p'aportar a ciertes zones bloquiaes. Amás, con esta nueva arma Link ye capaz de ganar a Kranos. || Kranos
|-
|'''Templu 1''' || Templu de la Tierra || Atópase debaxo de la islla de la Tierra, precisamente pa salvaguardar el poder de la Espada Maestra pa repeler el mal. Al salir del so aprisionamiento, Ganondorf dirixir a esti llugar pa desactivar el poder de la mentada espada, y pallo tuvo que matar a Lartis, la sacerdotesa de la Tierra. Gracies a la intervención de la nueva sacerdotesa, Medli, Link llogra accesu al templu, onde consigue finalmente'l [[Escudo Espeyu (The Legend of Zelda)|Escudo Espeyu]]. || Fati Triputis
|-
|'''Templu 2''' || Templu del Vientu || Atópase nes fondures de la islla del Vientu. Al igual qu'asocediera nel Templu de la Tierra, Ganon allegó a esti llugar y asesinó a Frido, sacerdote del Vientu. Gracies a la intervención de Makore como sustitutu de Frido, Link puede aportar a esti templu y asina llograr el Gabitu, que ye-y útil pa ganar a Verminus. || Verminus
|}

=== Oxetos y armes ===
{{AP|Oxetos de The Legend of Zelda}}
Esiste una amplia variedá de ferramientes que-y son útiles a Link yá sía pa poder siguir les sos distintes fazañes en cada nivel del xuegu, o pa ganar a ciertos enemigos y xefes de cuartón. Al igual que n'anteriores xuegos de ''Zelda'', en ''The Wind Waker'' incorpórense bombes, botelles y fleches. Dellos ítems son esclusivos d'esta entrega: por casu, la fueya Deku (pa dexa-y al personaxe suspendese nel aire temporalmente y asina cruciar plataformes y superficies aniciaes a una ciertu altor), el Martiellu (como'l so nome indicar, ye útil p'abrir pasu ente zones bloquiaes), la Garra (unu de los más usaos en tol xuegu, y que-y dexa a Link treslladase al traviés de zones aparentemente inaccesibles), y los Orbes (que son los oxetos divinos necesarios pa poder aportar a la Torre de los Dioses). Cabo señalase que, nesta entrega, resulta abondo frecuente l'usu de distintos mapes, cuidao que el Gran Mar agospia zones inexploradas nun puntu inicial del xuegu que son más fáciles d'allugar por esti mediu. De forma asemeyada, cada cuartón tien el so mapa y [[brúxula]] respeutivos, que lu ayudar a Link a atopar oxetos pervalibles y ayalgues ocultes nel interior de dichos cuartones, amás de revelar l'allugamientu exactu del xefe correspondiente de dicha zona. Dellos otros ítems indispensables en ''The Wind Waker'' inclúin la Batuta de los Vientos —que sobre la base de melodíes tien la función de manipoliar la direición del vientu—, la Espada del Héroe —la primer arma que-y ye concedida a Link nel xuegu—, el Gabitu —p'atacar a enemigos y cruciar ciertes rexones inaccesibles—, Botes de Plomu —pa cruciar rexones onde hai fuertes corrientes de vientu—, l'Arcu del Héroe, les Fleches de Lluz, l'Escudu Espeyu y los Palos Boko —que sirven a manera d'antorches en rexones pocu allumaes según pa cruciar ciertes rexones bloquiaes—. Per otra parte, en diverses islles tópense esvalixaes les carauterístiques Pieces de Corazón y [[Rupia (The Legend of Zelda)|rupies]], necesaries pa restablecer la salú de Link y mercar otros ítems y oxetos, respeutivamente. El valor que tienen les rupies nesti títulu son los siguientes: verdes (1), azules (5), marielles (10), coloraes (20), moraes (50), naranxes (100) y plateadas (200).

== Manera de xuegu ==
El [[Sistema de xuegu|sistema de controles]] de ''The Wind Waker'' ye práuticamente idénticu al de ''Ocarina of Time'' y ''Majora's Mask''. D'esta forma, dellos movimientos básicos de Link —tales como caminar, correr, atacar, defendese y saltar de forma automática nes plataformes— siguen siendo los mesmos qu'en dichos títulos. Coles mesmes, el personaxe utiliza exactamente'l mesmu sistema de xuegu introducíu en ''Ocarina of Time'' que-y dexa rastrexar» o afitar la so mirada nun enemigu específicu o en cualesquier otru blancu determináu. Adicionalmente, tien l'habilidá de bloquiar ataques enemigos; asina, cuando rastrexa un oponente y nun ta polo tanto en posición defensiva, ciertos ataques fechos pol rival han de provocar una señal visual, amás d'una vibración del [[Controlador de xuegu controlador]] y finalmente un llixeru campaneo. Nesi intre, Link puede tornar o bloquiar l'ataque y dempués contraatacar pela parte trasera del adversariu, ya inclusive na cabeza del mesmu al executar un saltu sobre l'oxetivu. Esta táctica vuélvese crucial de la mesma pa vencer a enemigos que tán armaos o a xefes de nivel.

Nel nuevu diseñu incorporáu en ''The Wind Waker'', Link tien güeyos más grandes y espresivos que n'anteriores entregues de ''Zelda''. Esta carauterística déxa-y afitar la so mirada n'enemigos cercanos o n'oxetos importantes. Por casu, si precisa resolver un enigma al encender una [[antorcha]] y asina quemar un oxetu distante, los sos güeyos podríen voltiar a ver dalgún palu cercanu (denomináu «Palu Boko» nel xuegu), lo cual da-y una pista al xugador por que ésti sepa cómo siguir el xuegu. Esta carauterística foi emponderada per dellos medios que atalantaron que, gracies a la téunica ''cel shading'', los personaxes amosaben una mayor espresividá nes sos cares; asina, nuna de tomar por casu puede reparase la fonda murnia de Link al tener qu'abandonar el so llar pa buscar a la so hermana.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.just-rpg.com/default.asp?pid=255 |títulu=Previews - The Legend of Zelda: The Wind Waker |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010 |editorial=Just-rpg.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.just-rpg.com/default.asp?pid=255|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Nintendo Gamecube Silver.JPG|thumb|left|200px|''The Wind Waker'' ye'l cuartu videoxuegu más esitosu de la consola [[Nintendo GameCube]], en vendiendo 3,07 millones de copies en tol mundu.&lt;ref name=&quot;ventasen&quot;/&gt;]]

Igual qu'en tolos xuegos de la serie, esta entrega presenta delles [[cuartón]]s zarraes, llargues y, de cutiu, allugaes so tierra. Link enfrentar a enemigos, recueye oxetos indispensables y resuelve acertijos p'asina avanzar d'un cuartón senciellu a otra más difícil y, a la fin de caúna, llucha contra'l xefe respeutivu. Pa completar un cuartón o cuartón, Link utiliza primordialmente una espada y un escudu; otres armes comúnmente usaes por Link inclúin un [[Arcu (arma)|arcu]] y [[flecha|fleches]], un [[búmeran]], bombes y un gabitu. Amás, ciertes armes usaes polos rivales pueden ser recoyíes cuando éstos soltar y asina ser utilizaes por Link, que ye una carauterística novedosa na serie a partir d'esti títulu.

Per otra parte, el xuegu inclúi delles misiones secundaries, tales como la rexón Nintendo Gallery. Nésta, y cuando Link atópase na islla del Monte, el xugador puede utilizar una [[fueya Deku]] pa treslladase a una islla cilíndrica con una escotilla, que contién a un escultor llamáu Carlov y a la so galería artística. Una vegada que Link llogra una cámara de color llamada Caxa Luminográfica, puede tomar fotografíes de [[Personaxe non xugador|personaxes non xugadores]] y enemigos, que usa Carlov pa esculpir figurines. Hai un total de 134 figurines a coleccionar, sicasí Link solamente puede tomar tres fotos al empar. Cabo añedir qu'en rematando'l xuegu, y una vegada que s'empieza una nueva partida, el xugador puede aportar a Nintendo Gallery dende l'empiezu, polo que tamién Link puede usar la Caxa Luminográfica de magar, anque tolos figurines recoyíos na anterior partida sumen.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mahalo.com/the-legend-of-zelda-the-wind-waker-second-quest |títulu=The Legend of Zelda The Wind Waker Second Quest |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010 |editorial=Mahalo.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De forma similar, otros cambeos menores al xugar ''The Wind Waker'', una vegada rematada la partida primeriza, consisten en qu'Abril visti un vistíu color [[carmesí]] con calaveres que ye un agasayo de los pirates de Tetra, ente que Link visti agora un paxellu color azul a lo llargo del xuegu, en cuenta de la tradicional túnica verde. Amás, Link puede entender el llinguaxe hyliano, a diferencia de la partida orixinal onde ésti-y resulta incomprensible. Conforme trescurre'l xuegu, atopar con dellos personaxes a los cualos tien d'ayudar pa llograr a cambéu un pagu, o munches vegaes poder siguir cola so misión principal, que ye rescatar a la so hermana.

Otru elementu que se caltién nesta entrega, al igual qu'en toles demás de la franquicia (con esceición de ''[[The Legend of Zelda (videoxuegu)|The Legend of Zelda]]'', ''Phantom Hourglass'' y ''[[The Legend of Zelda: Spirit Tracks]]''), ye la recueya de Pieces de Corazón (del términu orixinal: ''Pieces of Heart''), que amonten la [[Salú (videoxuegos)|salú]] de Link. Amás, incorpórase una serie de cartes de navegación, mesmes que s'atopen esvalixaes a lo llargo del Gran Mar. El xugador puede alcontrar esos mapes náuticos y guardalos p'asina buscar oxetos o destinos importantes que nun pueden visualizase a güeyu. Ente les ayalgues que pueden recoyese del océanu inclúyense [[Rupia (The Legend of Zelda)|rupies]], Pieces de Corazón y dalgunes otres cartes náutiques tales como la «Big Octo Chart» y la «Island Hearts Chart».

=== Vientu y desplazamientu ===
[[Ficheru:Islas (578036471).jpg|thumb|right|250px|Nesta entrega, Link pasa la mayor parte de la so aventura saleando al traviés del Gran Mar, sol cual atópase'l llexendariu reinu de [[Hyrule]], llar del [[Héroe del Tiempu]] y sede de la [[Espada Maestra]], que'l so míticu poder pa repeler el mal ye parte importante de la trama.]]

Los eventos del xuegu asitiar nun vastu océanu conformáu de 49 seiciones, que tán distribuyíes nuna retícula de 7 por 7 caxellos. En cada seición hai una islla o un pequeñu grupu d'islles que pueden ser visitaes pol protagonista, dependiendo cuál sía la misión que-y correspuenda completar nesi intre del xuegu. Una gran parte de ''The Wind Waker'' basar nel navegación ente islles, lo cual dexa que'l xuegu se llibre de tiempos de carga al aportar a los datos cuando'l xugador averar a una islla cualesquier.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/DynamicLoading |títulu=Dynamic Loading |fechaaccesu=29 de setiembre de 2010 |editorial=Tvtropes.org |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mania.com/legend-zelda-wind-waker-gamecube_article_48594.html |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker (GameCube) |fechaaccesu=29 de setiembre de 2010 |editorial=Mania.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al aportar a una isla, Link puede ser asistíu por una criatura en forma de [[Pisces|pez]] pa llograr detalles del territoriu a esplorar, según pa trazar la posición exacta d'esa islla na carta de navegación respeutivu. Ye importante señalar que mientres salea pel Gran Mar, Link usualmente enfrentar a diverses amenaces nel océanu, tales como bisarmes y bases enemigues; amás de les islles, el personaxe puede visitar submarinos y les susodiches bases enemigues, que contienen enemigos y dalgunu qu'otru [[ayalga]]. Coles mesmes, Link puede acolumbrar ayalgues fundíes nel mar por aciu una serie d'aniellos de lluz que se faen visibles sobre la superficie de l'agua, y pa poder llogralos tien de faer usu d'un gaxarte. Al vencer a los sos enemigos y resolver ciertos acertijos, o ayudar a otros personaxes, Link llogra distintos mapes de navegación tocantes a ayalgues y otru tipu de ítems: al abrir un mapa, el xugador puede dar con allugamientos qu'enantes, nel xuegu, nun yeren visibles. Estes nueves rexones son agora perceptibles por aciu aniellos de lluz intensu que emanan del océanu.

Pa navegar más rápido ente ciertes árees, Link dispón de la Batuta de los Vientos, una ferramienta que la so función ye manipoliar la direición del vientu al traviés d'una serie de pieces musicales. Magar el control del vientu ye un conceutu indispensable en ''The Wind Waker'' pa poder movese pel Gran Mar, amás de que ciertos enigmes namái pueden resolvese d'esta manera, esto nun se llinda solamente al desplazamientu; por casu, la fueya Deku déxa-y usar el vientu pa faer xirar turbinas que torguen l'accesu a otres rexones del xuegu, según pa volar por distancies xeneralmente curties. Al crear un vientu de cola, el personaxe puede suspendese por una mayor cantidá de tiempu, colo que ye capaz d'algamar árees remotes asitiaes a una ciertu altor. Per otra parte, tamién puede usar el vientu pa faer apaecer una ayalga oculta frente a una área señalada con ayuda de la batuta que-y da nome al xuegu, según pa tresportase d'un sitiu a otru (cola ayuda de ciclones). Cabo señalase qu'a lo llargo del xuegu apaez na pantalla una [[veleta]] indicadora del clima qu'indica la direición del vientu nun determináu intre, una ferramienta útil al remanar el Wind Waker. Al igual que na mayoría de les entregues de ''Zelda'', en ''The Wind Waker'' Link ye capaz de [[Teleportación|teletransportarse]] d'un llugar a otru per mediu de [[Ciclón|ciclones]], como bien se señalaba enantes, anque esto puede realizase solamente al ganar al dios Cyclos, deidá de los vientos y hermanu de Zephos.

=== Conectividad con Game Boy Advance ===
''The Wind Waker'' cuntó con una innovación téunica na serie ''The Legend of Zelda'': dexó, per primer vegada na serie, coneutar la consola de mesa GameCube y la portátil [[Game Boy Advance]]. Esto ye posible al coneutar esta postrera a unu de los puertos llibres de controlador de la GameCube, al traviés del cable especial GCN-GBA (que dexa la conexón ente dambos sistemes). Una vegada fechu esto, Link tien de rescatar a [[Tingle]] del so aprisionamiento na islla Taura, y solamente asina ésti apúrre-y el Tinglevisor, un dispositivu que, al activase en plenu xuegu, provoca que Tingle convertir nun [[personaxe xugador]] y pueda ser manipoliáu por un xugador adicional. Ye importante señalar que Tingle namái puede aportar a ciertes árees del xuegu que contienen dalgún mapa o ayalga ocultos, amás de que siempres va tar acompañáu de Link nuna mesma rexón.&lt;ref name=&quot;target&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamingtarget.com/article.php?artid=1934 |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010 |editorial=Gamingtarget.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al respeutu, el sitiu web Gaming Target comentó: «Esencialmente, puede dicise qu'esti ye'l primer pasu rudimentariu para lo qu'esperamos que dalgún día convertir nun [[Xuegu cooperativu|manera de xuegu cooperativu]] de dos xugadores pa ''The Legend of Zelda''».&lt;ref name=&quot;target&quot;/&gt;

==Llanzamientu==

The Legend of Zelda: Collector's Edition que se vendió en tiendes a finales de [[2003]] y la única forma de consiguilo yera, yá que nun se llegó a vender de manera individual, mercando cualesquier de los siguientes packs disponibles: consola d'Edición Especial Plateada de Nintendo Game Cube, pack de consola negra o morada con [[Mario Kart Double Dash!!]] y pack de consola con The Legend of Zelda: The Wind Waker. Tamién pudo consiguise mientres un tiempu llindáu acutando primeramente'l xuegu de The Legend of Zelda: The Wind Waker en cualquier establecimientu especializáu, siempres que tuviera adscritu a dicha promoción.

Nesti xuegu arrexuntar 4 xuegos de la saga [[The Legend of Zelda]] (Nintendo Entertainment System. 1986), [[Zelda II: The Adventure of Link]] (Nintendo Entertainment System. 1987), [[The Legend of Zelda: Ocarina of Time]] (Nintendo 64. 1998) y [[The Legend of Zelda: Majora's Mask]] (Nintendo 64. 2000) más una demo xugable de 20 minutos de The Legend of Zelda: The Wind Waker, amás d'incluyir un video de retropespectiva de tola historia de Zelda a partir de 1987 al 2003. Incorporaba los siguientes xuegos [[The Legend of Zelda]] (1986; [[NES]]), [[Zelda II: The Adventure of Link]] (1987; [[NES]]), [[The Legend of Zelda: Ocarina of Time]] (1998; [[N64]]), [[The Legend of Zelda: Majora's Mask]] (2000; [[N64]]), demo de The Legend of Zelda: The Wind Waker (2003; [[NGC]])

=== Wii U ===
El [[23 de xineru]] de [[2013]] Eiji Aonuma confirmo que va haber un remake d'esti xuegu pal [[Wii U ]] en HD. Va Tar disponible'l [[4 d'ochobre]] de [[2013]] en 3 ediciones: el xuegu por separáu, la edición especial (el xuegu con figurina de [[Ganondorf]]), y el Premium Pack ([[Wii U ]] edición especial de Zelda más un códigu de [[Nintendo eShop]] pa descargar el xuegu).

== Producción ==
{| {{tablaguapa}} style=&quot;float: right; margin-left: 25px; font-size: 95%;&quot;
!width=&quot;125px&quot;| Animadores
|width=&quot;140px&quot;| &amp;nbsp;Kimihiro Hozaki&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Takahiro Nishigaki&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Chikako Nishizaki&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Takeshi Yamaguchi
|-
! Direutor
| &amp;nbsp;[[Eiji Aonuma]]
|-
! Diseñu de los personaxes
| &amp;nbsp;Daisuke Kageyama&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Ryuji Kobayashi&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Keisuke Nishimori&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Yo Ohnishi&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Yoshiyuki Oyama&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Koji Takahashi
|-
! Diseñu gráficu |
&amp;nbsp;Yusuke Akifusa&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Satoshi Furukawa&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Takahiro Hamaguchi&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Haruyasu Ito
|-
! Guionistes
| &amp;nbsp;Hajime Takahashi&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Mitsuhiro Takano
|-
! Música |
&amp;nbsp;[[Kōji Kondō]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;[[Toru Minegishi]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;[[Kenta Nagata]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;[[Hajime Wakai]]
|-
! Productores
| &amp;nbsp;[[Satoru Iwata]] (executivu)&lt;br /&gt;&amp;nbsp;[[Shigeru Miyamoto]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;[[Takashi Tezuka]]
|-
! Programadores principales
| &amp;nbsp;Yuhiki Otsuki&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Hiroshi Umemiya
|-
! Voces
| &amp;nbsp;Sachi Matsumoto (Link)&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Takashi Nagasako (Ganon)&lt;br /&gt;&amp;nbsp;Hikari Tachibana (Tetra)
|-
| style=&quot;text-align: center; padding: 0;font-size: 80%;&quot;| ''Referencia''
| style=&quot;text-align: center; padding: 0;&quot;|&lt;ref name=&quot;creditos&quot;&gt;{{Cita web |url=
http://www.gamefaqs.com/gamecube/469050-the-legend-of-zelda-the-wind-waker/data |editorial=Gamefaqs.com |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker - Data |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|}

El 3 de marzu de 1999, Nintendo anunció de forma oficial el desenvolvimientu d'una nueva [[videoconsola]]; pocu más d'un añu dempués, el 24 d'agostu de 2000 —un día antes del eventu [[Nintendo Space World|Space World 2000]]—, revelóse que dichu sistema llevaría por nome [[Nintendo GameCube]] (nun entamu, conocer como «Project Dolphin» y, darréu, «Star Cube»).&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Ultimate Gamecube FAQ |editorial=IGN |fecha=10 de xunetu de 2001 |url=http://cube.ign.com/articles/083/083749p1.html |fechaaccesu=29 de setiembre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás de señalar les especificaciones téuniques y amosar los diseños de la nueva consola, la empresa llevó a cabu delles demostraciones del ''software'' con tal d'amosa-y al públicu la capacidá del sistema, y precisamente una d'estes pruebes consistía nun duelu diseñáu con un estilu bien realista (a comparanza de les anteriores entregues) ente Ganondorf y Link. Esta versión de prueba (''demo'') foi titulada ''The Legend of Zelda 128'', similar a la versión ''[[Super Mario 128]]''; sicasí, a pesar de que yera una simple demostración téunica, munchos fanáticos de ''Zelda'', ya inclusive dellos medios especializaos, especularon que dicha batalla provenía d'un xuegu que taba siendo producíu nesi intre, o siquier sirvía pa indicar cuál sería la direición creativa qu'encetaría'l siguiente títulu de la serie.&lt;ref name=&quot;Canceláu&quot;/&gt; Ello ye que el sitiu web [[IGN (sitiu web)|IGN]] catalogó la ''demo'' como «una continuación non oficial» y afirmó: «ye absolutamente tou lo que pudimos esperar d'una entrega de ''Zelda'' pa la GameCube [...] El futuru lluz bien prometedor pa los siguidores de Nintendo».&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda on Nintendo Gamecube |editorial=IGN |fecha=23 d'agostu de 2000 |url=http://web.archive.org/web/20041212080658/http://cube.ign.com/articles/083/083960p1.html |fechaaccesu=29 de setiembre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Eiji Aonuma - 453606822.jpg|thumb|left|250px|[[Eiji Aonuma]], direutor de ''The Wind Waker''.]]

Sicasí, Nintendo nun mentó nada alrodiu de la posibilidá d'una entrega de ''Zelda'' pa GameCube sinón hasta un añu dempués, nel Space World 2001, onde s'amosó a los asistentes una güeyada del nuevu xuegu: reemplazando'l diseñu escuru de ''The Legend of Zelda 128'' con una nueva apariencia en formatu ''[[cel shading]]'', que-y daba l'aspeutu gráficu d'un [[dibuxu animáu]] interactivo, [[Shigeru Miyamoto]] declaró qu'esti nuevu ''look'' debíase principalmente al so propósitu de «espandir l'universu de ''Zelda'' a audiencies de toles edaes», anque tamién añedió: «[...] nun ye que queramos faer xuegos puramente pa neños. Más bien queremos faer creativos los nuesos títulos y, coles mesmes, atraer a una audiencia más amplia. Obviamente, vemos los videoxuegos dende'l puntu de vista del entretenimientu, asina que queremos atopar la manera de faer que la esperiencia que brinde'l sistema de xuegu resulte satisfactoria pa toos».&lt;ref name=&quot;Canceláu2&quot;/&gt; Nel so momentu, el diseñu de ''The Wind Waker'' foi consideráu como un cambéu radical na serie y, por casu, l'equipu d'editores de IGN llegó inclusive a especular si había dos xuegos en fase de producción simultánea.&lt;ref name=Spaceworld&gt;{{Cita web |títulu=Spaceworld: Mario and Zelda Sequels Shown at Spaceworld |editorial=IGN |fecha=22 d'agostu de 2001 |url=http://cube.ign.com/articles/097/097650p1.html |fechaaccesu=30 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

Anque dellos asistentes al eventu allantar cola nueva interfaz de ''The Legend of Zelda'', tamién hubo reacciones negatives per parte de siguidores de la serie que tuvieren esperando un xuegu más realista, acorde a amosar en Space World 2000. Nun entamu, dellos críticos referir a ''The Wind Waker'' como «''Celda''», a manera de [[Contraición (gramática)|contraición gramatical]] de los términos «Zelda» y «''cel shading''». Miyamoto amosóse sosprendíu pola receición ante'l material exhibíu y el fechu de que la prensa señalara que Nintendo taba agora enfocándose nuna audiencia más nueva, y refugó dar mayores detalles sobre'l xuegu hasta que tuviera disponible una demostración interactiva del mesmu; nes sos propies pallabres: «Creo que cuando la xente ve per primer vegada'l xuegu, la primer cosa de la que falen ye de los gráficos. Una vegada que lo xueguen, van entender porqué escoyimos esti estilu gráficu. Coles mesmes, ente más lo xueguen, más se van sentir familiarizaos col diseñu. Y llueu yá nin se van esmolecer por eso».&lt;ref name=&quot;Canceláu2&quot;/&gt; D'esta manera, esperábase qu'una vegada que los críticos xugaren la versión interactiva, enfocaríense entós en tolos elementos importantes del sistema de xuegu, en cuenta de solamente espresar la so reacción ante'l nuevu estilu gráficu.

Poco dempués, Miyamoto prometió que s'estrenaría una versión interactiva nel eventu [[Electronic Entertainment Expo|E3]] de 2002, y coles mesmes anunció que ''The Wind Waker'' estrenaríase un añu dempués, esto ye en 2003.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Animal Forest for US, Zelda News and More |editorial=IGN |fecha=28 de febreru de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/354/354626p1.html |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Una vegada que se llanzó dicha versión, hubo delles reacciones bien entusiastes per parte de l'audiencia, y llogró un premiu [[Premios Game Critics|Game Critics]] en 2002 nel rubro de «Meyor xuegu de videoconsola en E3»; Tom Russo, direutor de desenvolvimientu de ''software'' de [[G4 Media]], señaló: «La más recién entrega de ''Zelda'' de Miyamoto lleva les téuniques tradicionales de ''cel shading'' a un nivel inéditu de percuru y detalle [...] Miyamoto caltién el so enfoque no que vuelve grandiosu a un xuegu d'aventures de consola y, subsecuentemente, brinda una bona amuesa de la so próxima aventura de consola a E3».&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Game Critics Awards - 2002 Winners |editorial=IGN |url=http://www.gamecriticsawards.com/2002winners.html |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un editor en IGN dixo al respeutu que'l diseñu caricaturescu «trabaya perbién [y...] siéntese abondo como un xuegu de ''Zelda''».&lt;ref&gt;{{Cita web |apellíu=Mirabella III |nome=Fran |títulu=E3 2002: Legend of Zelda |editorial=IGN |fecha=22 de mayu de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/360/360408p1.html |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; L'estilu fantásticu foi comparáu col de ''[[The Legend of Zelda: A Link to the Past|A Link to the Past]]'' según con delles ilustraciones promocionales d'entregues previes de la serie. Amás, en E3 dar a conocer ciertes innovaciones téuniques, tales como la capacidá de coneutar la portátil [[Game Boy Advance]] y recibir asina asistencia de [[Tingle]] (vease la seición ''[[#Conectividad con Game Boy Advance|Conectividad con Game Boy Advance]]'' pa más información).&lt;ref&gt;{{Cita web |apellíu=Harris |nome=Craig |títulu=E3 2002: Zelda GameCube-to-GBA Link Revealed |editorial=IGN |fecha=23 de mayu de 2002 |url=http://gameboy.ign.com/articles/360/360557p1.html |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El guión del xuegu corrió al cargu de Mitsuhiro Takano y Hajime Takahashi,&lt;ref&gt;{{cita videoxuegu| títulu = The Legend of Zelda: The Wind Waker| desarrollador = Nintendo Co., Ltd.| publicador = Nintendo of America, Inc.| fecha = 24 de marzu de 2003| plataforma = GameCube| versión = | nivel = | idioma = | cita = }}&lt;/ref&gt; sobre la base d'un rellatu inéditu de Aonuma.&lt;ref name=&quot;aostory&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.ntsc-uk.com/feature.php?featuretype=int&amp;fea=ShigeruMiyamoto |títulu=Shigeru Miyamoto Interview |autor=Ben Bufton |fecha=2003 |editorial=NTSC-uk |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 15 d'ochobre de 2002, dar a conocer el subtítulu en xaponés del xuegu: ''Kaze no Takuto'', que enfatiza el rol indispensable del vientu nel xuegu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Official Legend of Zelda GCN Title |editorial=IGN |fecha=25 d'ochobre de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/374/374428p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un par de meses dempués, a pocos díes del so debú nel mercáu xaponés, el 2 d'avientu, Nintendo anunció que'l títulu oficial del xuegu n'inglés sería ''The Legend of Zelda: The Wind Waker'',&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda Gets Official Name |editorial=IGN |fecha=2 d'avientu de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/379/379057p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y el so llanzamientu en Norteamérica asocedería'l 24 de marzu de 2003, d'alcuerdu a un informe publicáu dos díes depués del anterior anunciu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda Gets US Release Date |editorial=IGN |fecha=4 d'avientu de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/379/379325p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista realizada a Aonuma pola revista [[Suecia|sueca]] ''Reset'', en 2005, ésti declaró que nun se sintió satisfechu cola calidá de ''The Wind Waker'': «A la fin de la producción del xuegu, lluchamos contrarreló y hubo partes que vi obligáu a aprobar, inda cuando sentía qu'éstes nun taben del tou completes [...] Mientres el desenvolvimientu de ''Twilight Princess'', prometí nun volver cometer esos mesmos errores».&lt;ref&gt;{{Cita web |fecha=25 de xunetu de 2005 |url=http://www.eurogamer.net/articles/news250705zelda |títulu= Zelda producer slags own game |editorial=Eurogamer.net |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Banda sonora ===
{{Ficha d'álbum
|nome = The Wind Waker Original Soundtrack
|portada = 
|tipo = Banda sonora |artista =
 [[Kenta Nagata]], [[Hajime Wakai]], [[Toru Minegishi]] y [[Kōji Kondō]]
|publicación = 19 de marzu de 2003 (Xapón)&lt;ref name=&quot;xaponeses&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.play-asia.com/paOS-13-71-nj-49-en-70-68q.html |títulu=The Legend of Zelda - The Wind Waker Original Sound Tracks |editorial=Play-asia.com |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;31 de marzu de 2003 (EE.UU)&lt;ref name=&quot;américa&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/album/r1019545 |títulu=Zelda no Densetsu: Kaze no Tact
Original Game Soundtrack |editorial=Allmusic |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|grabación = 
|género = [[Música de videoxuegos]]
|duración = 77:13 (discu unu)&lt;br /&gt; 76:56 (disco dos)
|discográfica = Scitron Dixital Content (Xapón)&lt;ref name=&quot;xaponeses&quot;/&gt;&lt;br /&gt;Sony/Columbia (EE.UU)&lt;ref name=&quot;américa&quot;/&gt;
|productor = 
|compilador = 
|calificación = 
* [[Amazon.com]] {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;single&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.amazon.com/Legend-Zelda-Waker-Orixinal-Soundtrack/dp/B000BD768O |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker Original Soundtrack |editorial=Amazon.com |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|certificación= 
|posicionamiento = 
|cronoloxía = les bandes sonores de ''[[The Legend of Zelda]]''
|anterior = Oracle of Seasons y Oracle of Ages&lt;ref name=&quot;cronologia&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.ostproject.co.cc/component/content/article/36-ost/173-the-minish-cap |títulu=The Legend of Zelda: The Minish Cap |editorial=Ostproject.co.cc |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.ostproject.co.cc/component/content/article/36-ost/173-the-minish-cap|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
|actual = The Wind Waker
|posterior = The Minish Cap&lt;ref name=&quot;cronologia&quot;/&gt;
|añoA = 2001
|añoAc = 2003
|añoP = 2004
|misceláneo = 
}}

Les temes musicales usaos en ''The Wind Waker'' fueron compuestos por [[Kenta Nagata]], [[Hajime Wakai]], [[Tōru Minegishi]] y [[Kōji Kondō]]. La [[Música de videojuego|banda sonora]] del xuegu, titulada ''Zelda no Densetsu ~Kaze no Takuto~ Original Sound Tracks'' (n'inglés: ''The Legend of Zelda - The Wind Waker Original Sound Tracks'') debutó nel mercáu xaponés el 19 de marzu de 2003,&lt;ref name=&quot;xaponeses&quot;/&gt; ente qu'en Norteamérica llanzóse'l 31 de marzu del mesmu añu.&lt;ref name=&quot;américa&quot;/&gt; La mesma salió a la venta nun paquete de dos discos que contién, en total, 133 cantares; dambos discos tienen, cada unu, una duración de 77 minutos aprosimao, anque la diferencia anicia en que'l discu unu tien 73 melodíes, ente que'l segundu solamente tien 60.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.zeldadungeon.net/Soundtracks-The%20Wind%20Waker%20Orixinal%20Soundtrack.php |títulu=The Wind Waker Original Soundtrack |obra= Zelda Dungeon |fechaaccesu=10 de marzu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Adicionalmente, el compilatorio foi publicáu por Scitron Dixital Content en Xapón, y por [[Sony Music Entertainment|Sony]]/[[Columbia Records|Columbia]] en Norteamérica.&lt;ref name=&quot;xaponeses&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;américa&quot;/&gt; Cabo añedir que la música, compuesta dafechu de soníos [[MIDI]],&lt;ref name=&quot;Escentral&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.soundtrackcentral.com/cds/legendzeldatww_ost.htm |títulu=Legend of Zelda ~The Wind Waker~ Original Sound Tracks |obra= Soundtrackcentral.com |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; contién verdaderamente influencies irlandeses,&lt;ref&gt;{{Cita publicación | pub-periódica=[[Nintendo Power]] |títulu=Inside Zelda Part 4: Natural Rhythms of Hyrule |url=http://www.zelda.com/universe/game/twilightprincess/inside04.jsp |volume=195 | month=setiembre |añu=2005 |páxines=&amp;nbsp;56-58 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Música incaica|incaiques]] y [[Música andina|andines]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.destructoid.com/the-case-for-cute-why-wind-waker-is-the-best-zelda-ever-138602.phtml |títulu=The case for cute: Why Wind Waker is the best Zelda ever |editorial=Destructoid.com |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; caracterizándose dellos cantares pola incorporación de soníos emitíos por una [[Uilleann pipes|gaita irlandesa]]. Dellos cantares de ''The Wind Waker'' apaecen tamién en ''[[Super Smash Bros. Brawl]]''.&lt;ref name=&quot;SmashMusicList&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.smashbros.com/en_us/music/music24_list.html |títulu=Full Song List with Secret Songs |editorial=Smashbros |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tres el so llanzamientu, delles crítiques feches al ''soundtrack'' fueron na so mayoría negatives; por casu, un usuariu del sitiu web HonestGamers.com señaló: «L'aspeutu más decepcionante (amás de la brevedá de la misión principal, de xacíu) de ''The Wind Waker'' ye la so banda sonora mediocre no absoluto. Cuando xuego un títulu de ''Zelda'', espero dellos tonos estruendosos como los usaos nos impresionantes cuartones de ''A Link to the Past''. Pero ''The Wind Waker'' déxanos con un ambiente musical desaxeradamente nidiu y curtiu que reproduz la mesma música a lo llargo de toa'l cuartón, una y otra vez».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.honestgamers.com/reviews/2630/The-Legend-of-Zelda-The-Wind-Waker.html |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker &gt; User Review |editorial=HonestGamers.com |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De la mesma, el sitiu especializáu Soundtrack Central resumió lo siguiente na so evaluación: «El siguidores de ''Zelda'' tienen de sentise estimaos cola gran cantidá de vieyos tonos qu'acompañen a la más recién aventura de Link, sicasí pueden tener opiniones estremaes sobre'l restu del material [...] A les traces, ''The Legend of Zelda: The Wind Waker'' ye probablemente una de les bandes sonores más inusuales qu'escuchara n'enforma tiempu. Ye definitivamente distintu a lo qu'esperara, esto ye, non tan excéntrico como lo foi ''Majora's Mask'', y amás multifacéticu. Ye n'ocasiones estrañu, pero tamién ye formosu, non convencional, estrañu, impresionante - tou nun solu compilatorio».&lt;ref name=&quot;Escentral&quot;/&gt;

{| class=&quot;collapsible collapsed&quot; border=&quot;0&quot; style=&quot;width:70%&quot;
! style=&quot;width:14em; text-align:left&quot; | '''Discu 1'''
! |
|-
| colspan=&quot;2&quot; |

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; style=&quot;width:100%; margin-right:-1em;&quot;
|-
! #
! Títulu en xaponés ''(romanización)''&lt;ref name=&quot;OST&quot;&gt;(19 de marzu de 2003). ''Zelda no Densetsu ~Kaze no Takuto~ Original Sound Tracks''. Scitron Dixital Contents Inc. SCDC-250.&lt;/ref&gt;
! Títulu n'inglés
! Duración
|-
| 1.
| タイトル (''Taitoru'')
| Title
| 1:07
|-
| 2.
| メニューセレクト (''Menyū Serekuto'')
| Menu Select
| 0:57
|-
| 3.
| 勇者伝説 (''Yūsha Densetsu'')
| The Legendary Hero
| 3:33
|-
| 4.
| プロロ島 (''Puroro-Tō'')
| Outset Island
| 2:07
|-
| 5.
| 家の中 (''Ie no Naka'')
| Inside A House
| 1:01
|-
| 6.
| 爺さんの家 (''Jīsan no Uchi'')
| Grandma's House
| 0:57
|-
| 7.
| 剣術指南 (''Kenjutsu Shinan'')
| Fencing Instruction
| 1:01
|-
| 8.
| テリーショップ (''Terī Shoppu'')
| Beedle's Shop
| 1:16
|-
| 9.
| 大怪鳥襲来 (''Daikaichō Shūrai'')
| A Mysterious Giant Bird Attacks
| 0:40
|-
| 10.
| テトラ発見 (''Tetora Hakken'')
| Tetra Discovered
| 0:11
|-
| 11.
| プロロ島の森 (''Puroro-Tō no Mori'')
| The Forest of Outset Island
| 0:43
|-
| 12.
| ボコブリン飛来 (''Bokoburin Hirai'')
| Bokoblin Migration
| 0:10
|-
| 13.
| 戦闘 (''Sentō'')
| Battle
| 2:33
|-
| 14.
| テトラとの出会い (''Tetora to no Deai'')
| Encounter With Tetra
| 0:45
|-
| 15.
| アリル誘拐 (''Ariru Yūkai'')
| Aryll's Kidnapping
| 1:18
|-
| 16.
| おばあちゃん (''Obāchan'')
| Grandma
| 1:41
|-
| 17.
| 旅立ち (''Tabidachi'')
| Journey
| 0:52
|-
| 18.
| 海賊 (''Kaizoku'')
| Pirates
| 1:33
|-
| 19.
| 海賊船の中 (''Kaizokusen no Naka'')
| Inside the Pirate Ship
| 1:35
|-
| 20.
| 魔獣島侵入1 (''Majū-Tō Shin'nyū Wan'')
| Forsaken Fortress Invasion 1
| 1:00
|-
| 21.
| 魔獣島侵入2 (''Majū-Tō Shin'nyū Tsū'')
| Forsaken Fortress Invasion 2
| 0:42
|-
| 22.
| 魔獣島 (''Majū-Tō'')
| Forsaken Fortress
| 1:40
|-
| 23.
| 投獄 (''Tōgoku'')
| Imprisonment
| 0:04
|-
| 24.
| 妹との再会 (''Imōto to no Saikai'')
| Reunion with Sister
| 1:18
|-
| 25.
| 船との出会い1 (''Fune to no Deai Wan'')
| Rendezvous with the Ship 1
| 0:30
|-
| 26.
| 船との出会い2 (''Fune to no Deai Tsū'')
| Rendezvous With the Ship 2
| 1:18
|-
| 27.
| 船との出会い3 (''Fune to no Deai Surī'')
| Rendezvous With the Ship 3
| 1:15
|-
| 28.
| タウラ島 (''Taura-Tō'')
| Windfall Island
| 1:15
|-
| 29.
| クスリ屋 (''Kusuriya'')
| Zunari's Store
| 1:22
|-
| 30.
| 夜明け (''Yoake'')
| Dawn
| 0:22
|-
| 31.
| 大海原 (''Ōunabara'')
| Ocean
| 2:40
|-
| 32.
| 海上戦闘 (''Kaijō Sentō'')
| Maritime Battle
| 2:04
|-
| 33.
| 海上戦闘　その2 (''Kaijō Sentō Sono Tsū'')
| The Second Maritime Battle
| 1:25
|-
| 34.
| 宝箱ゲット (''Takarabako Getto'')
| Get Treasure Box
| 0:04
|-
| 35.
| 宝箱オープン (''Takarabako Ōpun'')
| Open Treasure Box
| 0:09
|-
| 36.
| アイテムゲット (''Aitemu Getto'')
| Get Item
| 0:04
|-
| 37.
| 小アイテムゲット (''Shō Aitemu Getto'')
| Get Small Item
| 0:04
|-
| 38.
| 竜の島 (''Ryū no Shima'')
| Dragon Roost Island
| 1:36
|-
| 39.
| 竜の山のほこら (''Ryū no Yama no Hokora'')
| Dragon Roost Cavern
| 1:24
|-
| 40.
| 中ボス (''Chū Bosu'')
| Mini-Boss
| 1:41
|-
| 41.
| ゲームオーバー (''Gēmu Ōbā'')
| Game Over
| 0:12
|-
| 42.
| ゴーマ出現 (''Gōma Shutsugen'')
| Gohma Appears
| 0:25
|-
| 43.
| ゴーマ戦前半 (''Gōma Ikusa Zenhan'')
| Gohma Battle First Half
| 1:30
|-
| 44.
| ゴーマ戦後半 (''Gōma Ikusa Kōhan'')
| Gohma Battle Second Half
| 1:13
|-
| 45.
| ボスクリアファンファーレ (''Bosu Kuria Fanfāre'')
| Boss Clear Fanfare
| 0:27
|-
| 46.
| ハートの器ゲット (''Hāto no Utsuwa Getto'')
| Get Heart Container
| 0:05
|-
| 47.
| 神珠ゲット (''Shinju Getto'')
| Get Orb
| 0:05
|-
| 48.
| 風の唄 (タクト) (''Kaze no Uta (Takuto)'')
| Wind's Requiem (Baton)
| 0:07
|-
| 49.
| 風の唄 (''Kaze no Uta'')
| Wind's Requiem
| 0:06
|-
| 50.
| タクトの唄ゲット (''Takuto no Uta Getto'')
| Get Baton Song
| 0:05
|-
| 51.
| ヨットゲーム (''Yotto Gēmu'')
| Yacht Game
| 1:25
|-
| 52.
| ヨットゲームゴール (''Yotto Gēmu Gōru'')
| Yacht Game Goal
| 0:34
|-
| 53.
| ヨットゲーム失敗 (''Yotto Gēmu Shippai'')
| Yacht Game Failure
| 0:12
|-
| 54.
| 昼夜の唄 (タクト) (''Chūyá no Uta (Takuto)'')
| Song of Passing (Baton)
| 0:07
|-
| 55.
| 昼夜の唄 (''Chūyá no Uta'')
| Song of Passing
| 0:05
|-
| 56.
| 森の島 (''Mori no Shima'')
| Forest Haven
| 2:12
|-
| 57.
| 森の島の中 (''Mori no Shima no Naka'')
| Inside Forest Haven
| 1:30
|-
| 58.
| デクの樹様の危機 (''Deku no Ki-sama no Kiki'')
| The Deku Tree's Crisis
| 0:17
|-
| 59.
| デクの樹様とコログ (''Deku no Ki-sama to Korogu'')
| The Deku Tree and the Koroks
| 2:34
|-
| 60.
| 禁断の森 (''Kindan no Mori'')
| Forbidden Woods
| 2:10
|-
| 61.
| カーレ・デモス出現 (''Kāre Demosu Shutsugen'')
| Kalle Demos Appears
| 0:28
|-
| 62.
| カーレ・デモス (''Kāre Demosu'')
| Kalle Demos
| 1:28
|-
| 63.
| 森の儀式 (''Mori no Gishiki'')
| Ceremony in the Woods
| 2:11
|-
| 64.
| 来年の儀式の曲 (''Rainen no Gishiki no Kyoku'')
| Song Of The New Year's Ceremony
| 0:29
|-
| 65.
| 呪われた大海原 (''Norowareta Ōunabara'')
| The Great Sía Is Cursed
| 1:32
|-
| 66.
| 聖なるほこら (''Seinaru Hokora'')
| Sacred Shrine
| 1:34
|-
| 67.
| ジャブー (''Jabū'')
| Jabun
| 1:20
|-
| 68.
| 神の塔出現 (''Kami no Tō Shutsugen'')
| Tower of the Gods Appears
| 0:55
|-
| 69.
| 神の塔 (''Kami no Tō'')
| Tower of the Gods
| 2:05
|-
| 70.
| 操りの唄 (タクト) (''Ayatsuri no Uta (Takuto)'')
| Command Melody (Baton)
| 0:07
|-
| 71.
| ゴードン出現 (''Gōdon Shutsugen'')
| Gohdan Appears
| 0:39
|-
| 72.
| ゴードン (''Gōdon'')
| Gohdan
| 2:14
|-
| 73.
| ハイラルへ (''Hairaru he'')
| To Hyrule
| 1:05
|}
|}

{| class=&quot;collapsible collapsed&quot; border=&quot;0&quot; style=&quot;width:70%&quot;
! style=&quot;width:14em; text-align:left&quot; | '''Discu 2'''
! |
|-
| colspan=&quot;2&quot; |

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; style=&quot;width:100%; margin-right:-1em;&quot;
|-
! #
! Títulu en xaponés ''(romanización)''&lt;ref name=&quot;OST&quot;/&gt;
! Títulu n'inglés
! Duración
|-
| 1.
| 封印されたハイラル城 (''Fūin Sareta Hairaru-Jō'')
| Sealed Hyrule Castle
| 1:25
|-
| 2.
| マスターソードゲット (''Masutā Sōdo Getto'')
| Get Master Sword
| 0:11
|-
| 3.
| ハイラル城 (''Hairaru-Jō'')
| Hyrule Castle
| 2:07
|-
| 4.
| ファントムガノン (''Fantomu Ganon'')
| Phantom Ganon
| 2:27
|-
| 5.
| アリル救出1 (''Ariru Kyūshutsu Wan'')
| Aryll's Rescue 1
| 0:21
|-
| 6.
| アリル救出2 (''Ariru Kyūshutsu Tsū'')
| Aryll's Rescue 2
| 0:08
|-
| 7.
| アリル救出3 (''Ariru Kyūshutsu Surī'')
| Aryll's Rescue 3
| 0:30
|-
| 8.
| アリル救出4 (''Ariru Kyūshutsu Fō'')
| Aryll's Rescue 4
| 0:45
|-
| 9.
| アリル救出5 (''Ariru Kyūshutsu Faibu'')
| Aryll's Rescue 5
| 0:16
|-
| 10.
| 魔獣島の塔 (''Majū-Tō no Tō'')
| The Tower Of Forsaken Fortress
| 1:12
|-
| 11.
| ジークロック出現 (''Jīkurokku Shutsugen'')
| Helmaroc King Appears
| 0:22
|-
| 12.
| ジークロック (''Jīkurokku'')
| Helmaroc King
| 2:30
|-
| 13.
| 魔獣島のガノンドロフ (''Majū-Tō no Ganondorofu'')
| Ganondorf On Forsaken Fortress
| 3:55
|-
| 14.
| 不思議な石の正体 (''Fushigi na Ishi no Shōtai'')
| The Miracle Stone Shows One's True Nature
| 0:34
|-
| 15.
| ハイラル王登場 (''Hairaru-Ō Tōjō'')
| Hyrule King Appears
| 1:37
|-
| 16.
| ゼルダ覚醒 (''Zeruda Kakusei'')
| Zelda's Awakening
| 0:33
|-
| 17.
| ゼルダ姫のテーマ (''Zeruda-Hime no Tēma'')
| Princess Zelda's Theme
| 0:59
|-
| 18.
| 疾風の唄 (タクト) (''Shippū no Uta (Takuto)'')
| Ballad of Gales (Baton)
| 0:07
|-
| 19.
| 疾風の唄 (タクト) (''Shippū no Uta'')
| Ballad of Gales
| 0:12
|-
| 20.
| 妖精の泉 (''Yōsei no Izumi'')
| Fairy Spring
| 1:08
|-
| 21.
| 妖精の女王 (''Yōsei no Joō'')
| The Fairy Queen
| 0:44
|-
| 22.
| ダンジョン (''Danjon'')
| Dungeon
| 1:31
|-
| 23.
| 地神の唄 (タクト) (''Jishin no Uta (Takuto)'')
| Earth God's Lyric (Baton)
| 0:08
|-
| 24.
| 賢者ラルト (''Kenja Raruto'')
| Sage Laruto
| 1:14
|-
| 25.
| メドリ覚醒 (''Medori Kakusei'')
| Medli's Awakening
| 1:43
|-
| 26.
| 地神の唄 (''Jishin no Uta'')
| Earth God's Lyric
| 0:22
|-
| 27.
| 大地の神殿 (''Daichi no Shinden'')
| Earth Temple |
2:08
|-
| 28.
| ジャイ・ハーラ出現 (''Jai Hāra Shutsugen'')
| Jalhalla Appears
| 0:22
|-
| 29.
| ジャイ・ハーラ (''Jai Hāra'')
| Jalhalla
| 1:13
|-
| 30.
| メドリ祈祷 (''Medori Kitō'')
| Medli's Prayer
| 0:44
|-
| 31.
| 風神の唄 (タクト) (''Fūjin no Uta (Takuto)'')
| Wind God's Aria (Baton)
| 0:09
|-
| 32.
| 賢者フォド (''Kenja Fodo'')
| Sage Fado
| 1:20
|-
| 33.
| マコレ覚醒 (''Makore Kakusei'')
| Makar's Awakening
| 0:30
|-
| 34.
| 風神の唄 (''Fūjin no Uta'')
| Wind God's Aria |
0:15
|-
| 35.
| 風の神殿 (''Kaze no Shinden'')
| Wind Temple |
1:48
|-
| 36.
| モルド・ゲイラ出現 (''Morudo Geira Shutsugen'')
| Molgera Appears
| 0:51
|-
| 37.
| モルド・ゲイラ (''Morudo Geira'')
| Molgera
| 2:36
|-
| 38.
| マコレ祈祷 (''Makore Kitō'')
| Makar's Prayer
| 0:31
|-
| 39.
| 風の勇者 (''Kaze no Yūsha'')
| Hero of the Wind
| 1:26
|-
| 40.
| ガノン城 (''Ganon-Jō'')
| Ganon's Castle
| 1:29
|-
| 41.
| ゴーマ前半 (2度目) (''Gōma Zenhan (Nidome)'')
| Gohma First Half (2nd Time)
| 1:27
|-
| 42.
| ゴーマ後半 (2度目) (''Gōma Kōhan (Nidome)'')
| Gohma Second Half (2nd Time)
| 1:12
|-
| 43.
| カーレ・デモス (2度目) (''Kāre Demosu (Nidome)'')
| Kalle Demos (2nd Time)
| 1:28
|-
| 44.
| ジャイ・ハーラ (2度目) (''Jai Hāra (Nidome)'')
| Jalhalla (2nd Time)
| 1:19
|-
| 45.
| モルド・ゲイラ (2度目) (''Morudo Geira (Nidome)'')
| Molgera (2nd Time)
| 2:36
|-
| 46.
| 迷いの部屋 (''Mayoi no Heya'')
| Illusionary Room
| 1:30
|-
| 47.
| クグツガノン戦前 (''Kugutsu Ganon Senzen'')
| Puppet Ganon First Half
| 0:56
|-
| 48.
| クグツガノン (クグツモード) (''Kugutsu Ganon (Kugutsu Mōdo)'')
| Puppet Ganon (Puppet Mode)
| 1:51
|-
| 49.
| クグツガノン変身 (''Kugutsu Ganon Henshin'')
| Puppet Ganon (Transformation)
| 0:22
|-
| 50.
| クグツガノン (クモモード) (''Kugutsu Ganon (Kumo Mōdo)'')
| Puppet Ganon (Spider Mode)
| 1:21
|-
| 51.
| クグツガノン (虫モード) (''Kugutsu Ganon (Mushi Mōdo)'')
| Puppet Ganon (Snake Mode)
| 1:36
|-
| 52.
| クグツガノン戦後 (''Kugutsu Ganon Sengo'')
| Puppet Ganon Second Half
| 0:44
|-
| 53.
| ガノンドロフ戦前 (''Ganondorofu Senzen'')
| Ganondorf Battle First Half
| 1:27
|-
| 54.
| ガノンドロフ戦 (''Ganondorofu Ikusa'')
| Ganondorf Battle
| 2:23
|-
| 55.
| ハイラル王との別れ (''Hairaru-Ō to no Wakare'')
| Farewell Hyrule King
| 2:17
|-
| 56.
| エンディング (''Endingu'')
| Ending
| 1:05
|-
| 57.
| スタッフクレジット (''Sutaffu Kurejitto'')
| Staff Credits
| 5:26
|-
| 58.
| エピローグ (''Epirōgu'')
| Epilogue
| 0:56
|-
| 59.
| アリルのテーマ (''Ariru no Tēma'')
| Aryll's Theme
| 1:37
|-
| 60.
| ゲームデモ (''Gēmu Demo'')
| Game Demo
| 2:31
|}
|}

=== Mercadéu y mandáu ===
El 22 de payares de 2002, por aciu una actualización nel sitiu web xaponés de ''Kaze no Takuto'' (n'inglés: ''The Wind Waker''), revelar per Internet qu'un discu bonus d'edición especial taba siendo ufiertáu a manera de pre-venta pa los veceros.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=More Zelda for Japan |editorial=IGN |fecha=22 de payares de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/378/378378p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esti discu pa GameCube, disponible solamente na pre-venta, contenía una [[Emulador|versión emulada]] de ''[[The Legend of Zelda: Ocarina of Time|Ocarina of Time]]'' y ''Ura Zelda'', esta postrera una espansión pa ''Ocarina of Time'' qu'incorpora cambeos en dellos cuartones del títulu orixinal según otros cambeos menores que, nel so momentu, nun pudieron ser añedíos a la versión final debíu al fracasu comercial del sistema [[Nintendo Disk Drive 64|Nintendo 64DD]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Nintendo 64DD |editorial=Giantbomb.com |url=http://www.giantbomb.com/nintendo-64dd/60-101/ |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; que nunca foi llanzáu fora de Xapón.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=NUS - Nintendo 64 |editorial=Maru-chang.com |url=http://maru-chang.com/hard/nus/english.htm |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 4 d'avientu, esta mesma promoción ufiertar a los veceros del continente americanu, namái que pal so comercialización nesta rexón la versión ''Ura Zelda'' convertir en ''[[The Legend of Zelda: Ocarina of Time Master Quest|Ocarina of Time: Master Quest]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda. Bonus Disc Coming to US |editorial=IGN |fecha=4 d'avientu de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/379/379346p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En dellos establecimientos, el vendedores cometieron l'error d'agasayar los discos bonus y depués dexa-y a los sos veceros atayar los sos pre-órdenes ensin torna-yos a éstos el discu. Col fin d'evitar esta situación, n'Europa incluyéronse dichos discos nun estoxu de dos discos, acompañaos de ''The Wind Waker''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Limited Edition Zelda in Europe |editorial=IGN |fecha=15 d'abril de 2003 |url=http://cube.ign.com/articles/393/393625p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu a informes ellaboraos por Nintendo, pa mediaos de marzu de 2002 habíense pre-vendíu hasta 500&amp;nbsp;000 copies de ''The Wind Waker'', colo cual superó en cifres de pre-venta al xuegu ''[[Grand Theft Auto: Vice City]]'', qu'ostentara dichu récor primeramente; en pallabres de George Harrison, vicepresidente de ''marketing'' y comunicaciones de Nintendo of America: «Dada la hestoria de la serie ''Zelda'', esperábamos un enorme interés, asina que esto solidifica non yá el fenómenu creciente sinón tamién l'atracción de los xugadores polos personaxes y la hestoria [...] ''The Legend of Zelda: The Wind Waker'' ye una [[aplicación asesina]] que va mover ''hardware'' [''sic'']».&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= The Wind Waker sets preorder records |editorial=Gamespot.com |fecha=12 de marzu de 2003 |url=http://www.gamespot.com/gamecube/adventure/legendofzeldathewindwaker/news.html?sid=2912648 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un par de selmanes dempués, les pre-ventes superaron les 600&amp;nbsp;000 copies del mesmu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Nintendo ships The Wind Waker |editorial=Gamespot.com |fecha=25 de marzu de 2003 |url=http://www.gamespot.com/news/6023895.html |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Díes antes del estrenu de ''The Wind Waker'', circularon dellos [[Cartelu|afiches]] que promocionaben la nueva entrega de ''The Legend of Zelda'', según anuncios n'Internet, concursos llevaos a cabu nel continente européu y locales xaponeses con publicidá relativo al xuegu, que inclusive cuntaben con una máquina recreativa onde podía xugase una ''demo'' interactiva de ''The Wind Waker'' y que fueron tou un ésitu en dichu país.&lt;ref name=&quot;publicidá&quot;&gt;{{Cita web |títulu= The Wind Waker - Publicity |editorial=Zeldauniverse.net |fecha=6 d'abril de 2003 |url=http://www.zeldauniverse.net/zelda/the-wind-waker/tww-publicity/ |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.zeldauniverse.net/zelda/the-wind-waker/tww-publicity/|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Cabo señalase que pal so estrenu n'Europa, el 3 de mayu de 2003, Nintendo destinó un presupuestu de 5 millones [[Euru|EUR]] solamente pa la campaña promocional del xuegu, que incluyó anuncios televisivos —con una duración de 30 segundos, tresmitíos por canales como [[Nickelodeon]], [[Cartoon Network (Estaos Xuníos)|Cartoon Network]], [[Fox Kids]], GMTV &amp; [[Independent Television (ITV)|ITV]]— ya impresos —en revistes especializaes en videoxuegos por un total de dos meses—, publicidá per Internet —que llevó a la creación d'un [[micrositio]]— y sets d'edición llindada a la venta con dos discos xuntu con una consola GameCube en color plateado.&lt;ref name=&quot;publicidadEUR&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Wind Waker Blows Europe Away |editorial=Videogamesdaily.com |fecha=15 d'abril de 2003 |url=http://archive.videogamesdaily.com/news/200304/010.asp |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na temporada navidiega de 2002, distribuyóse un [[Tráiler (cine)|tráiler]] tantu en dellos cines como na televisión estauxunidenses, qu'amosaba a una moza que falaba alrodiu de la lleenda de Hyrule y dicía textualmente:

{{cita|Na tierra de Hyrule, el vientu marmulla una lleenda, una lleenda que cunta sobre un neñu que se convierte n'home, él viaxaba hasta les llendes de la tierra, desafiando a les fuercies de la naturaleza, poniendo a prueba les llendes de la so propia voluntá, tou p'algamar el so destín, lo cual ye, sobre toles coses, salvame... a mi.|Fragmentu del comercial exhibíu orixinalmente en cines y televisión estauxunidenses en 2002.&lt;ref name=&quot;publicidá&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;publicidadlatina&quot;&gt;{{Cita web |títulu= The Legend of Zelda The Wind Waker (comercial de TV p'América Llatina) |editorial=Youtube |fecha=7 de xineru de 2009 |url=http://www.youtube.com/watch?v=jrubZQvagJs |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;}}

[[Ficheru:Link u zelda.jpg|thumb|right|250px|''The Wind Waker'' foi'l décimu xuegu llanzáu a la venta de la serie ''[[The Legend of Zelda]]''. Anque'l so diseñu gráficu foi llargamente criticáu nun entamu pola prensa, el [[motor de xuegu]] foi usáu parcialmente en ''[[The Legend of Zelda: Twilight Princess|Twilight Princess]]'', que cunta con un estilu más realista a nivel visual. Na imaxe, ''[[cosplay]]'' de ''Twilight Princess'', en 2009, de Link y la Princesa Zelda.]]

El 17 de payares de 2003, Nintendo llanzó una nueva promoción pa GameCube qu'incluyía a ''[[The Legend of Zelda: Collector's Edition]]'', un discu compilatorio que contenía les versiones emulaes de ''[[The Legend of Zelda (videoxuegu)|The Legend of Zelda]]'', ''[[Zelda II: The Adventure of Link|The Adventure of Link]]'', ''Ocarina of Time'' y ''[[The Legend of Zelda: Majora's Mask|Majora's Mask]]'', según una ''demo'' interactiva de 20 minutos de duración de ''The Wind Waker'' y dos carauterístiques adicionales de curtia duración, amás d'una consola y un controlador de color plateado.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=THE LEGEND OF ZELDA COLLECTOR'S EDITION BUNDLE |editorial=Samurainintendo.com |url=http://samurainintendo.com/system/bundles.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'Europa, un set similar tuvo disponible en mayu de 2003, anque ésti nun contenía los xuegos ''The Legend of Zelda'', ''The Adventure of Link'' nin ''Majora's Mask''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=UK to get Zelda Wind Waker bundle |editorial=Gamespaper |fecha=2 d'abril de 2003 |url=http://www.gamespaper.com/news/UKtogetZeldaWindWakerbun.shtml |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El discu compilatorio tamién s'ufiertó a manera d'agasayo p'aquellos veceros que rexistraben una consola GameCube y dos xuegos nel sitiu web de Nintendo, o que se suscribíen o anovaben una suscripción a la revista ''[[Nintendo Power]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda Bundle at $99 |editorial=IGN |fecha=4 de payares de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/457/457897p1.html |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2004, Nintendo empezó a distribuyir copies de ''The Wind Waker'' marcaes cola etiqueta publicitaria [[Player's Choice]] n'Estaos Xuníos, y lo mesmo fixo n'Europa a partir d'ochobre d'esi añu.&lt;ref name=&quot;creditos&quot;/&gt; Meses dempués, en 2005, salió a la venta por un tiempu llindáu n'Estaos Xuníos un paquete que contenía dos discos: unu de ''The Wind Waker'' y l'otru de ''[[Metroid Prime]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker / Metroid Prime |editorial=Samurainintendo.com |url=http://www.mobygames.com/game/legend-of-zelda-the-wind-waker-metroid-prime |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

''[[The Legend of Zelda: Phantom Hourglass]]'', la continuación direuta de ''The Wind Waker'' y que cunta con un estilu gráficu bien paecíu, foi llanzada pa la portátil [[Nintendo DS]] en 2007. Nésta, Link salea pel Gran Mar xunto a Tetra y los sos pirates, pero ambos dixebrar tres atopase con un [[barcu pantasma]]. El direutor de ''Phantom Hourglass'', [[Eiji Aonuma]], creó la secuela de ''The Wind Waker'' por cuenta del so deséu de siguir col estilu visual d'esti postreru.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamernode.com/News/3289-E3-07-The-Direutor-Phantom-Hourglass-and-Zeldas-Future/index.html |títulu=E3 '07: The Director, Phantom Hourglass and Zelda's Future |editorial=Gamernode |fecha=13 de xunetu de 2007 |nome=Steve |apellíu=Wysowski |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamernode.com/News/3289-E3-07-The-Direutor-Phantom-Hourglass-and-Zeldas-Future/index.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, una versión modificada del [[Motor de videoxuegu motor de xuegu]] usáu en ''The Wind Waker'' utilizar en ''[[The Legend of Zelda: Twilight Princess]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cube.ign.com/articles/513/513962p1.html |títulu=E3 2004: New Legend of Zelda Details |editorial=IGN |fecha=12 de mayu de 2004 |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; llanzáu en 2006. Magar esti postreru usa un estilu visual más realista, caltién dellos elementos típicos de la téunica ''cel shading''.

Nel xuegu ''[[Super Smash Bros. Brawl]]'' hai un segundu [[personaxe xugador]] basáu en Link llamáu Toon Link, que ye idénticu al protagonista de ''The Wind Waker'', y inclusive tien delles de les armes qu'utiliza la versión más adulta de Link.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.smashbros.com/en_us/characters/hidden11.html |títulu=Toon Link |editorial=Smashbros |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |fecha=28 de marzu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otru material basáu en ''The Wind Waker'' ya incorporáu en ''Super Smash Bros. Brawl'' inclúi trofeos,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.smashbros.com/en_us/gamemode/various/various36_list.html |títulu=Trophy List |editorial=Smashbros |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[pegatina|pegatines]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.smashbros.com/en_us/gamemode/various/various37_list.html |títulu=Sticker List |editorial=Smashbros |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; música&lt;ref name=SmashMusicList/&gt; y un escenariu animáu, de forma parcial cola téunica ''cel shading'', reminiscente d'unu de los barcos pirata qu'apaez nel xuegu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.smashbros.com/en_us/stages/stage34.html |títulu=Pirate Ship |editorial=Smashbros |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010 |fecha=1 d'abril de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cabo señalase que, a pesar de que'l xuegu debutó nel so país d'origen meses antes de la so llegada a Norteamérica, nun se fixeron munchos cambeos significativos ente una versión o la otra. Asina, les úniques diferencies perceptibles son los allugamientos de dellos oxetos como Pieces de Corazón o cartes de navegación.

== Receición ==
=== Comercial ===
Tres el so estrenu, ''The Wind Waker'' tuvo un gran ésitu comercial, al impulsar les ventes de la consola GameCube,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda Sells 400,000 |editorial=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=18 de febreru de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/380/380789p1.html |fechaaccesu=24 de xineru de 2006 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y convertise na campaña de pre-venta más esitosa en tola hestoria de Nintendo coles sos 560&amp;nbsp;000 copies pre-ordenaes polos veceros —inclusive, axudicóse'l [[Llibru Guinness de los récores|récor Guinness]] como'l xuegu más pre-vendíu de tolos tiempos en 2004, superando con ello al so predecesor ''Ocarina of Time'', que tuviera más de 250&amp;nbsp;000 pre-ventes na so dómina—.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Wind Waker Tops 560,000 Pre-Orders |editorial=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=12 de marzu de 2003 |url=http://cube.ign.com/articles/389/389019p1.html |fechaaccesu=24 de xineru de 2006 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Guinness World Records: Computer Games (Console systems and games included) |editorial=Zelda Universe |fecha=8 d'abril de 2003 |url=http://www.zeldauniverse.net/forums/xeneral-gaming/1486-guinness-world-records-computer-games-console-systems-and-games-included.html |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na so primer selmana a la venta en Xapón, vender hasta 362&amp;nbsp;811 copies de ''The Wind Waker''; finalmente, tres un periodu inicial de 20 selmanes (aprosimao, 5 meses) nel mercáu, comercializáronse un total de 885&amp;nbsp;536 en dicha rexón.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.vgchartz.com/game.php?id=2400 |títulu=Weekly sales history for The Legend of Zelda: The Wind Waker (GC) |editorial=Vgchartz.com |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A la fin, saber con certidume que se vendieron hasta 3,07 millones d'unidaes de ''The Wind Waker'' en tol mundu,&lt;ref name=&quot;ventasen&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.rpgamer.com/news/japan/rp033104.html |títulu=Xenogears vs. Tetris |editorial=Rpgamer.com |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; convirtiéndose nel cuartu títulu más comercializáu pa GameCube, siendo superáu namái por ''[[Super Smash Bros. Melee]]'' (7,9 millones),&lt;ref&gt;{{Cita noticia |url=http://www.nintendo.com/whatsnew/detail/1o0FthaPxTSSeJelWm4Jt8TI0VJlTt5j |títulu=At Long Last, Nintendo Proclaims: Let the Brawls Begin on Wii! |editorial=[[Nintendo]] |fecha=10 de marzu de 2008 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[Mario Kart: Double Dash!!]]'' (7 millones)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Guinness pours out its Top 50 Games of All Time |url=http://www.joystiq.com/2009/02/26/guinness-pours-out-its-top-50-games-of-all-time/ |editorial=[[Joystiq]] |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |apellíu=Ransom-Wiley |nome=James |fecha=26 de febreru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y ''[[Super Mario Sunshine]]'' (5,5 millones).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://gamasutra.com/features/20060804/boutros_08.shtml |títulu=Super Mario Sunshine |obra=A Detailed Cross-Examination of Yesterday and Today's Best-Selling Platform Games |fecha=4 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |editorial=[[Gamasutra]] |nome=Daniel |apellíu=Boutros |páxina=8 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista realizada por [[GameSpot]] a Aonuma, direutor de ''The Wind Waker'', ésti señaló que, por cuenta de les baxes ventes del xuegu nel so país d'orixe (Xapón) —ye importante sorrayar que l'ésitu comercial del títulu deber a la so bona receición n'Europa y Norteamérica—, debíu presumiblemente a un enclín temporal nel mercáu na que l'interés nos videoxuegos diba escayendo nel consumidor, «casi fai que fuera ésti'l títulu que concluyiría la serie ''The Legend of Zelda''». Esta foi la razón primordial pola cual los responsables de ''Zelda'' decidieron faer un nuevu xuegu con un diseñu más realista, que acabaría siendo ''[[The Legend of Zelda: Twilight Princess|Twilight Princess]]'', teniendo como oxetivu principal el mercáu estauxunidense que, a diferencia del xaponés, taba nun nivel muncho más estable tocantes a la industria de los videoxuegos refierse.&lt;ref name=&quot;akilled&quot;/&gt;

=== Crítica ===
==== Estaos Xuníos ya Inglaterra ====
{{Crítica de videoxuegu |rev1
= [[1UP.com]]
|rev1Score = A+&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.1up.com/do/reviewPage?cId=3102825 |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=1up.com |nome=Greg |apellíu=S. |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|rev2 = TopTenReviews
|rev2Score = 3,86 sobre 4&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://games.toptenreviews.com/reviews/g28909.htm |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=Toptenreviews.com |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|rev3 = Vandal
|rev3Score = 9,8 sobre 10&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.vandal.net/analisis/gcn/the-legend-of-zelda-the-wind-waker/1 |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=Vandal.net |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;
|Fam = 40 sobre 40&lt;ref name=&quot;Famitsu&quot; /&gt;
|GI = 10 sobre 10&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/20040327070114/http://www.gameinformer.com/Games/Review/200304/R03.0731.1638.23684.htm |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker review |editorial=[[Game Informer]] |nome=Andrew |apellíu=Reiner |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|GSpot = 9,3&lt;ref name=&quot;GameSpot&quot;/&gt;
|GSpy = {{Rating|5|5}}&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cube.gamespy.com/gamecube/the-legend-of-zelda-the-wind-waker/5705p1.html |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=GameSpy |nome=Bryn |apellíu=Williams |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|IGN = 9,6 sobre 10&lt;ref name=&quot;IGNreview&quot;&gt;{{Cita web |apellíu=Casamassina |nome=Matt |títulu=Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=21 de marzu de 2003 |url=http://cube.ign.com/articles/390/390314p1.html |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|Meri = 9,5 - Escelente&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=Meristation |fecha=21 d'abril de 2003 |url=http://www.meristation.com/v3/des_analisis.php?pic=GC&amp;idj=3179&amp;pes=1&amp;id=3746 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;
|NP = {{Rating|5|5}}&lt;ref&gt;{{Cita publicación | mes=abril |añu=2003 |títulu=Now Playing |publicación=[[Nintendo Power]] |volume=167 |páxines=&amp;nbsp;132 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|MC = 96% (80 reseñes)&lt;ref name=&quot;esoes&quot;&gt;{{Cita web |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker Reviews |editorial=[[Metacritic]] |url=http://web.archive.org/web/20080502180551/http://www.metacritic.com/games/platforms/cube/legendofzeldathewindwaker |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|GR = 95%&lt;ref name=&quot;ranking&quot;&gt;{{Cita web |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker Reviews |editorial=[[GameRankings]] |url=http://www.gamerankings.com/htmlpages2/469050.asp |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|award1 = Videoxuegu del añu (2003) - [[GameSpot]]&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=GameSpot's 2003 Game of the Year |editorial=[[GameSpot]] |url=http://www.gamespot.com/gamespot/features/all/bestof2003/day6_2.html |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamespot.com/gamespot/features/all/bestof2003/day6_2.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
}}

En términos xenerales, la décima entrega de ''The Legend of Zelda'' llogró bones crítiques per parte de la prensa y los medios especializaos n'Internet.&lt;ref name=&quot;esoes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ranking&quot;/&gt; Ésta ocupa'l cuartu puestu nun llistáu compuestu por quince videoxuegos, y ellaboráu pola revista ''[[Famitsu]]'', onde tán arrexuntaos los xuegos virtuales con puntuaciones perfectes per parte de la publicación, a pesar de que'l títulu mentáu foi criticáu en ciertos aspeutos como l'ausencia de material inédito, un precedente establecíu por ''Ocarina of Time'' (qu'amás foi'l primeru de ''The Legend of Zelda'' en tener gráficos en 3D).&lt;ref name=&quot;Famitsu&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Zelda Scores Big |editorial=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=11 d'avientu de 2002 |url=http://cube.ign.com/articles/380/380007p1.html |fechaaccesu=7 de marzu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dellos especialistes atalantaron que, en dellos detalles venceyaos cola interactividad, ''The Wind Waker'' guarda delles semeyances con ''Ocarina of Time'', lo cual ye un aspeutu favorable. Amás, emponderaron l'estilu gráficu de ''cel shading'', que primeramente fuera oxetu de crítiques negatives. Ello ye que les reacciones de los fanáticos de ''Zelda'', producíes inclusive un añu antes del debú de ''The Wind Waker'' (nel eventu Space World 2001), son equiparables a los discutinios qu'amenaron otros xuegos anteriores de la serie, específicamente les entregues ''[[Zelda II: The Adventure of Link|The Adventure of Link]]'' y ''[[The Legend of Zelda: Majora's Mask|Majora's Mask]]'', al momentu de ser exhibíos per primer vegada al públicu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker Second Opinion |editorial=Gamecritics.com |fecha=8 d'abril de 2003 |url=http://www.gamecritics.com/zelda-wind-waker/review2 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nel sitiu web [[Metacritic]], sobre la base d'un total de 80 evaluaciones arrexuntaes de diverses fontes especialistes na [[industria de los videoxuegos]], el xuegu llogró un porcentaxe promediu de 96 sobre 100%, colo que llogró la certificación d'aclamación universal» per parte de la crítica, una especie de distinción fecha a los xuegos coles puntuaciones más altes.&lt;ref name=&quot;esoes&quot;/&gt; Ende mesmu, un total de 27 publicaciones y sitiu web n'[[Idioma inglés|inglés]] diéron-y a ''The Wind Waker'' una nota perfecta de 100 sobre 100; ente estos, atópense ''GamePro'', [[Eurogamer]], ''[[Nintendo Power]]'', ''[[Entertainment Weekly]]'' y [[Yahoo!|Yahoo! Games]].&lt;ref name=&quot;esoes&quot;/&gt;

''GamePro'' catalogó al xuegu como «una combinación d'arte vivo y interactividad perpetua»;&lt;ref name=&quot;GameProreview&quot;&gt;{{Cita web |apellíu=Dingo |nome=Star |títulu=GameCube/Review/The Legend of Zelda: The Wind Waker |editorial=[[GamePro]] |fecha=21 de marzu de 2003 |url=http://www.gamepro.com/article/reviews/28620/the-legend-of-zelda-the-wind-waker/ |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente qu'[[IGN (sitiu web)|IGN]], a manera d'encamientu, plantegó a los xugadores que s'escaezan de que ''Wind Waker'' lluz totalmente distintu a ''Ocarina of Time'', cuidao que 'dambos son dos xuegos bien distintos ente sí'».&lt;ref name=&quot;IGNreview&quot;/&gt; La publicación ''Nintendo Power'' añedió nel so reseña, fecha n'abril de 2003: «''The Wind Waker'' detalla claramente la clasificación de cinco estrelles. Los controles y los acertijos son estupendos. La hestoria ye dramática, risondera y, n'ocasiones, conmovedora, ente que l'estilu gráficu nun ye menos qu'un aspeutu impresionante».&lt;ref name=&quot;esoes&quot;/&gt; De la mesma, ''Entertainment Weekly'' emponderó los gráficos del interactivo al calificar los personaxes como «apinaos de personalidá y dafechu espresivos», a diferencia d'otros xuegos con estilu visual más realista.&lt;ref name=&quot;esoes&quot;/&gt; Adicionalmente, ''The Wind Waker'' llogró delles reconocencies nel rubro de «Excelencia n'artes visuales» dau pola ceremonia [[Game Developers Choice Awards]] de 2004,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Game Developer Choice Awards Archive/Visual Arts |editorial=gamechoiceawards.com |url= http://web.archive.org/web/20060211053229/http://www.gamechoiceawards.com/archive/visualarts.htm |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; según una distinción na categoría de «Llogru sobresaliente en direición artística», per parte de la [[Interactive Achievement Awards]], na so séptima edición.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=7th Annual Interactive Achievement Awards |editorial=interactive.org |url=http://www.interactive.org/awards/annual_awards.asp?idAward=2004 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.interactive.org/awards/annual_awards.asp?idAward=2004|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2007, ''The Wind Waker'' foi nomáu por IGN como'l cuartu meyor xuegu de tolos tiempos pa la GameCube, nun artículu que'l sitiu web publicó alrodiu de la trayeutoria comercial de dicha consola.&lt;ref name=&quot;4th&quot;&gt;{{Cita web |fecha=16 de marzu de 2007 |url=http://cube.ign.com/articles/772/772300p5.html |títulu=The Top 25 GameCube Games of All Time |editorial=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fechaaccesu=18 de marzu de 2007 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista concedida a ''EGM'', ante una entruga fecha pol equipu de la revista a Miyamoto sobre la semeyanza ente ''The Wind Waker'' y los xuegos de ''Zelda'' para [[Nintendo 64]], ésti respondió: «Eso ye porque creemos que'l sistema que desenvolvemos [pa ''Ocarina of Time'' y ''Majora's Mask''] ye'l meyor pa los xuegos de ''Zelda''. Asina que nun hai munches coses que sintiéramos que yeren necesaries de modificar, en términos básicos. Ello ye que apenes van ser perceptibles esos cambeos na manera de xuegu, en comparanza colos cambeos en redol a los gráficos. Sicasí, incorporemos delles meyores nos detalles que concernen a los elementos del xuegu».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.1up.com/do/feature?cId=3061423 |títulu=We go hog-wild on Nintendo's latest |editorial=1UP.com/EGM |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tiempu dempués, en 2006, nun llistáu ellaboráu por ''EGM'' sobre los Meyores 200 videoxuegos de tola historia», ''The Wind Waker'' figuró nel sitiu 157, ente que, con tan solo dos puestos de ventaya (allugándose nel númberu 155), añedir a ''Majora's Mask''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.1up.com/do/feature?pager.offset=2&amp;cId=3147448 |títulu=The greatest 200 videogames of their time (p. 3) |editorial=1UP.com/EGM |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La mayoría de les crítiques feches a ''The Wind Waker'' enfocáronse principalmente nel conceutu de navegación; [[GameSpot]] atalantó que el xuegu «empieza d'una manera bien enérxica», sicasí pal postreru terciu del mesmu, «centrase nel navegación [...] ye bastante aburrible».&lt;ref name=&quot;GameSpot&quot;&gt;{{Cita web |apellíu=Gerstmann |nome=Jeff |enllaceautor=Jeff Gerstmann |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker review |editorial=[[GameSpot]] |fecha=21 de marzu de 2003 |url= http://www.gamespot.com/gamecube/adventure/legendofzeldathewindwaker/review.html |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamespot.com/gamecube/adventure/legendofzeldathewindwaker/review.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, l'equipu de IGN consideró que la mesma animación al utilizar el Wind Waker «cientos de vegaes» resulta «daqué incómodu», ente que la falta d'una opción pa poder evitar dicha escena «yera entá más cafiante».&lt;ref name=&quot;IGNreview&quot;/&gt; GameSpot consideró que dellos xugadores sentiríense un pocu incómodos» por cuenta de «los acertijos senciellos y les batalles con xefes fáciles»; per otra parte, IGN catalogó les batalles colos xefes de cada templu como «un tanto simples», amás de atalantar que los enemigos «cáusen-y un pequeñu dañu a Link». Al contrariu, ''GamePro'' comentó que los cuartones tendíen a ser «más grandes y griespos con nuevos xiros», y consideró coles mesmes que la caza d'ayalgues podría «resultar un llabor esixente hasta para'l más espertu xugador de ''Zelda''».&lt;ref name=&quot;GameProreview&quot;/&gt;

A pesar d'estos comentarios negativos, dellos críticos otorgar a ''The Wind Waker'' calificaciones altes nes sos reseñes. Por casu, ''[[Nintendo Power]]'' lo enlistó como'l cuartu meyor videoxuegu de la hestoria en cualquier consola de Nintendo,&lt;ref&gt;{{Cita publicación | month=Febreru |añu=2006 |títulu=NP Top 200 | pub-periódica=[[Nintendo Power]] |volume=200 |páxines=&amp;nbsp;58-66 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que la ''[[Official Nintendo Magacín]]'' allugar nuna categoría similar, namái que nel puestu 12.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.officialnintendomagazine.co.uk/article.php?id=7258 |títulu=20-11 Official Nintendo Magacín |editorial=[[Official Nintendo Magacín]] |fechaaccesu=25 de febreru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cabo señalase que'l final del xuegu foi catalogáu por ''Nintendo Power'' como unu de los meyores en tola hestoria de la empresa, debíu al [[Clímax (narrativa)|clímax]] de la batalla final ente Ganondorf y Link.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=[[Nintendo Power]] 250th issue! |añu=2010 |editorial=[[Future US]] |allugamientu=[[South San Francisco|South San Francisco, California]] |páxina=46|fechaaccesu=24 de xunetu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esta mesma publicación, asitió a ''The Wind Waker'' como'l sestu meyor xuegu de ''The Legend of Zelda'', na so edición d'avientu de 2009, y magar criticó'l so conceutu de navegación, llinies dempués pasó a emponderar los gráficos y el sistema de xuegu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |añu= 2009 |publicación= Nintendo Power |númberu= 248 |páxina=72 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tocantes a personaxes refierse, hubo reacciones negatives en redol a l'apaición de [[Tingle]] nel xuegu; ello ye que IGN llanzó una especie de campaña pa conocer la opinión de los siguidores de la serie sobre esti personaxe secundariu, y consecuentemente evitar futures incorporaciones del mesmu nos siguientes xuegos, calificándolo de «detestable».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cube.ign.com/articles/522/522179p1.html |títulu=IGNcube's 2004 &quot;Die, Tingle, Die! Die!&quot; Campaign |editorial=IGN |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

==== España y Hispanoamérica ====
Al igual que los sos contrapartes ingleses, el títulu de ''Zelda'' llogró bona receición per parte de los medios n'español, especializaos na tema. Nel so reseña, [[Meristation]] emponderó a ''Wind Waker'' pol so argumentu pos mentó que «xuntu con una hestoria interesante y sumao a tou lo dicho tocantes a xugabilidá, inda nun tán enunciaes toles cualidaes que puede llegar a allugar esti títulu». Al respeutive de los gráficos, el sitiu mentó que magar estos nun yeren del presto de la mayoría de los xugadores, éstos demostraben la imaxinación que los desarrolladores deseyaben incorparar nos sos xuegos, faciendo d'ellos, daqué únicu. Con al respeutive de la banda sonora, comentóse que ye fluyida y toma tolos momentos importantes de la trama, ya inclusive la remarcó como «incuestionable». En cuanto al sistema de xuegu, díxose que'l sistema de combate foi ameyoráu al respeutive de los sos predecesores, llegando a calificalo de «risonderu». Como conclusión, reseñar menta que'l xuegu «tien la maxa, tien la xugabilidá, la duración, l'estilu y la teunoloxía, bien pocos xuegos hai tan completos como esti, capaces de sobresalir en tolos sos apartaos y satisfaer a tantos tipos distintos de xugadores» puntuándolo con una puntuación de 9.5 sobre 10.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www2.meristation.com/v3/des_analisis.php?id=3746&amp;pic=GC&amp;idj=3179&amp;idp= |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker: el vientu fai hestoria... |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |apellíu=Serrano Acosta |nome=Fernando Alberto |fecha=21 d'abril de 2003 |editorial=Meristation.com}}&lt;/ref&gt;

== Guíes oficiales ==
Esiste una serie de guíes oficiales por que'l xugador pueda empobinase a lo llargo del videoxuegu, y asina llogre resolver los distintos cuartones y acertijos qu'apaecen conforme avanza la trama d'una manera más senciella.

N'Estaos Xuníos, el 18 de marzu de 2003, la empresa Brady Games llanzó a la venta la primer edición de la so guía titulada ''The Legend of Zelda: The Wind Waker Official Strategy Guide for GameCube''. Con un total de 272 páxines, inclúi mapes detallaos de cada escenariu, amás de secretos y elementos adicionales rellacionaos cola aventura de Link nel Gran Mar.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker Official Strategy Guide for GameCube [Paperback] |editorial=Amazon.com |url=http://www.amazon.com/Legend-Zelda-Official-Strategy-GameCube/dp/0744001862 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; Al añu siguiente, en marzu de 2004, Nintendo of America publicó'l so guía oficial pal xuegu, con un total de 128 páxines,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Zelda: Wind Waker Player's Guide [Paperback] |editorial=Amazon.com |url=http://www.amazon.com/Zelda-Wind-Waker-Players-Guide/dp/1930206305/ref=pd_cp_b_3 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que Prima Games publicó la so propia versión oficial n'abril de 2003, con un total de 192 páxines.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Legend of Zelda: The Wind Waker (Prima's Official Strategy Guide) [Paperback] |editorial=Amazon.com |url=http://www.amazon.com/Legend-Zelda-Primes-Official-Strategy/dp/0761539603/ref=pd_cp_b_1 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En mayu de 2003, Piggyback llanzó una nueva guía p'Australia y Europa, con un total de 198 páxines, qu'incluyó amás mapes tantu en 2D como en 3D.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=ZELDA: THE WIND WAKER - PIGGYBACK'S OFFICIAL STRATEGY GUIDE |editorial=Piggyback |url=http://www.piggybackinteractive.com/en/guides/info/?id_guide=18 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* ''[[The Legend of Zelda]]''
* [[Nintendo GameCube]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [http://web.archive.org/web/http://ms.nintendo-europe.com/microsite/windwaker/eses/index.html Páxina web oficial (español)]
* [http://zelda.nintendo-europe.com/eses/index.php?mId=32 Conteníu sobre'l xuegu nel Portal oficial de la serie The Legend of Zelda (español)]
* [http://web.archive.org/web/http://www.sheikav.com/leyendaszelda/the-wind-waker.html Portal de Zelda Wind Waker (español)]

{{Traducíu ref|en|The Legend of Zelda: The Wind Waker|Inglés|oldid=388719207|trad=total}}


{{Tradubot|The Legend of Zelda: The Wind Waker}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Videoxuegos de The Legend of Zelda]]
[[Categoría:Videoxuegos pa GameCube]]
[[Categoría:Videoxuegos de Nintendo]]
[[Categoría:Videoxuegos de 2002]]
[[Categoría:Videoxuegos d'aventura]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>e4fm9qf0ox277a72bhq8ani8vbc6g4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Call of Duty: Modern Warfare 2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98194</id>
    <revision>
      <id>3703087</id>
      <parentid>3641805</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45504" xml:space="preserve">{{Tradubot|Call of Duty: Modern Warfare 2}}
{{Videoxuegu}}
'''''Call of Duty: Modern Warfare 2'''''&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Activision renames Modern Warfare 2 again (Kotaku) |url=http://kotaku.com/5311315/activision-renames-modern-warfare-2-again-slaps-call-of-duty-on-the-box |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Modern Warfare 2 recibe de vuelta nel so nome'l Call ofDuty(3djuegos) |url=http://www.3djuegos.com/noticias-ver/107024/4-modern-warfare-2-recibe-de-vuelta-en-el so-nome-el-call-of/}}&lt;/ref&gt; (conocíu primeramente como '''''Modern Warfare 2''''', '''''MW2''''' o '''''Call of Duty 6''''')&lt;ref&gt;{{Cita web |nome=Nick |apellíu=Chester |títulu=Agora mesmu 'Call of Duty' nun ta rellacionáu con Modern Warfare 2 |url=http://www.destructoid.com/right-now-call-of-duty-is-not-attached-to-modern-warfare-2-131432.phtml |editorial=Destructoid |fecha=8 de mayu de 2009 |fechaaccesu=8 de mayu de 2009 |idioma=inglés |cita=The name of the game is &quot;''Modern Warfare 2''&quot;, an Activision spokesperson told us when contacted today.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;standard box&quot;&gt;{{Cita web |nome=Stephen |apellíu=Totilo |títulu=Infinity Ward Talks Modern Warfare 2, 43 Stories Up |url=http://kotaku.com/5315981/infinity-ward-talks-modern-warfare-2-43-stories-up |obra=Kotaku |editorial=Gawker Media |fecha=16 de xunetu de 2999 |cita='Siguimos llamándo-y Modern Warfare 2,' señaló Bowling. 'Pa la nuesa comunidá dexamos en claro que ye la secuela de Modern Warfare.' |fechaaccesu=16 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; ye un [[videoxuegu]] d'[[aición en primer persona]] (anque hai delles maneres de xuegu en tercer persona) desenvueltu por [[Infinity Ward]]. Ye la sesta entrega de la serie [[Call of Duty]] y socesora direuta de [[Call of Duty 4: Modern Warfare|Modern Warfare]], cuartu de la serie.&lt;ref name=&quot;Reannounced&quot;&gt;{{Cita web |url=http://pc.ign.com/articles/953/953538p1.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 esti branu |fecha=11 de febreru de 2009 |fechaaccesu=11 de febreru de 2009 |idioma=inglés |editorial=IGN}}&lt;/ref&gt; Salió a la venta'l [[10 de payares]] de [[2009]] y foi distribuyida por [[Activision]]. Con más de 20 millones de copies vendíes en total ente: Xbox 360, Playstation 3 y PC.&lt;ref name=&quot;GDC Trailer, Title Cut&quot;&gt;{{Cita web |url=http://investor.activision.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=373355 |títulu=Modern Warfare 2 Coming November 10, 2009 |fechaaccesu=26 de marzu de 2009 |fecha=26 de marzu de 2009 |editorial=Activision Publishing, Inc.}}&lt;/ref&gt;

La hestoria empieza 5 años dempués de [[Call of Duty 4: Modern Warfare|Modern Warfare]]. Imran Zakhaev, l'antagonista de la primer parte, foi declaráu héroe de la nueva [[Rusia]] y homenaxóse-y con un [[monumentu]] y poniendo el so nome al [[Aeropuertu Internacional de Moscú-Sheremétievo]]. Esta vegada'l xugador va asumir los personaxes de Joseph Allen, un soldáu de los [[75º Reximientu Ranger|Rangers]] nes primeres misiones, pa depués dar llugar a James Ramírez y el sarxentu Gary ''Roach'' Sanderson de la Task Force 141.

Esta vegada l'antagonista principal ye Vladimir Makarov, un antiguu discípulu de Zakhaev, quien depués d'un ataque terrorista llogra que los [[Estaos Xuníos]], el so país más odiáu, seya invadíu por [[Rusia]]. Anque a la fin del xuegu'l xugador da cuenta que nun ye él el so mayor enemigu, sinón la persona que menos s'imaxina.

== Sinopsis ==
{{VT|Misiones de Call of Duty: Modern Warfare 2}}
=== Actu I ===
El [[sarxentu]] Foley, acompañáu d'un traductor [[Afganistán|afganistanu]], ta adomando a unos reclutes locales na base d'artillería Phoenix d'[[Afganistán]]. El [[soldáu]] Allen realiza una demostración de fueu pa ellos y depués diríxese escontra un foso d'entrenamientu, onde s'atopa col [[Cabu (rangu)|cabu]] Dunn. Él diz-y que'l Xeneral Shepperd taba buscando a daquién de la so unidá pa una serie d'operaciones especiales, y que podría resultar escoyíu si facer bien. En percorriendo'l foso, Allen axuntar col so escuadrón nuevamente.

Los [[75º Reximientu Ranger|rangers]] perdieron una ciudá na zona colorada d'[[Afganistán]], polo que se dirixen a recuperala. De primeres, el [[pelotón]] del sarxentu Foley realiza fueu de contención mientres un tiendepuentes trabayaba nuna ponte destruyida, y depués entren a la ciudá al traviés d'él. Una vegada que llogren cruciar reparen como una pareya de [[McDonnell Douglas F-15Y Strike Eagle|F-15]] bombardean un edificiu ocupáu polos talibanes.
Por causa de que los soldaos namái pueden disparar en defensa propia, cayen nuna [[emboscada]] [[Terrorismu|terrorista]] y vense obligaos a recular tres la [[esplosión]] d'un vehículu amigu. Depués, el sarxentu Foley xunto a Allen y los demás dirixir a estenar una escuela de la que venía la mayor concentración de disparos. A la fin lleguen al puntu d'estraición onde los esperaba Shepperd.

Por cuenta de la so maña y habilidá, Allen ye reasignado pol xeneral Shepperd a la Task Force 141 pa una [[Operaciones especiales|operación especial]]. Dientro d'ésta fuercia operativo tamién s'atopaben el [[capitán]] ''Soap'' MacTavish (de ''[[Call of Duty: Modern Warfare]]'') y el [[sarxentu]] Gary ''Roach'' Sanderson, que nésta misión dirixir a una base nel cordal de [[Tian Shan]] en [[Kazakstán]] pa recuperar el módulu ACS d'un [[Satélite artificial|satélite]] accidentáu. Los soldaos consiguen l'oxetivu, pero son descubiertos y tienen de fuxir en [[Moto de nieve|motos de nieve]] tornando disparos escontra la zona d'estraición.

Llegaba'l momentu de la [[Operaciones especiales|operación especial]] pa la que'l soldáu Allen fuera escoyíu. Él se infiltra nel grupu [[Terrorismu|terrorista]] de Vladimir Makarov pa consiguir ganase'l so enfotu, y pallo tendría de participar nun [[Ataque terrorista|atentáu]] al aeropuertu internacional de [[Moscú]]. Los terroristes maten a sangre frío a un gran númberu de civiles y [[policía|policíes]], pero'l problema mayor yera que Makarov yá afayara la identidá de Allen, y entamara la masacre p'asesinalo a la fin y dexar el so cadabre como prueba de que los [[Estaos Xuníos]] fueren los responsables.

La Task Force 141 precisaba pruebes de que Makarov yera'l verdaderu responsable del atentáu, polo qu'analizaron los [[Munición|proyeutiles]] utilizaos polos terroristes y diéronse cuenta de que proveníen de [[Brasil]]. MacTavish, ''Ghost'' y Roach diríxense entós a [[Rio de Janeiro]] pa prindar al traficante de arma Alejandro Rojas, ocultu nes [[favela|faveles]], quien abasteciera l'asaltu. Primero prinden a la so mano derecha pa depués infiltrarse nos barrios probes de la ciudá y buscalo a él, a pesar de que pa ello tuvieron de lluchar con un gran númberu de [[milicianu|milicianos]] enemigos. A la fin, cuando paecía que diba escapase, Soap embosca a Rojas y prindar, cuando yá yera demasiáu tarde pa convencer a [[Rusia]] de la &quot;inocencia&quot; de los [[Estaos Xuníos]].

=== Actu II ===
Rusia culpa a los Estaos Xuníos del atentáu en Moscú ya invade el país, centrando'l so ataque en [[Washington DC]]. L'equipu del sarxentu Foley, el cabu Dunn y el soldáu Ramírez dirixir a protexer el nordeste de [[Virxinia]] y a rescatar al nome en clave ''Raptor'', que'l so avión fuera baltáu.

En prindando a Rojas, la Task Force 141 enterar de que la única persona que Makarov odia más qu'a los [[Estaos Xuníos]] ta nun gulag. Los soldaos llogren escapar de les [[favela|faveles]] n'helicópteru xuntu con Nikolai, que'l so páxaru atopar nos teyaos, a pesar de que Roach cai a tierra y vese obligáu a correr rápido de vuelta colos sos compañeros lo cual llogra. Agora Soap y el so Equipu dirixir a un submarín pa rescatar al prisioneru del Gulag.

Los Rangers son unviaos a destruyir una serie de cañones antiaéreos, sofitaos por un [[stryker]]. Depués el Xeneral Shepperd encamiénta-yos dir a una casa particular y rescatar a un prisioneru, pero al llegar ven que morrió. Depués d'esto diríxense a defender [[Washington DC]].

La Task Force 141 dirixir a una [[plataforma petrolífera]] infestada d'enemigos pa rescatar a ciertos rehenes civiles y evitar que na siguiente misión los misiles tierra-aire causen problemes dende ellí. Al dise, los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|marines]] lleguen al llugar p'aseguralo.

Agora, la Task Force 141 dirixir a rescatar al prisioneru qu'esta nel gulag. Cuando lleguen al llugar, danse cuenta qu'ésti yera namás nin nada menos que el Capitán Price, del que nun se sabía nada dende [[Call of Duty 4: Modern Warfare|Modern Warfare]]. Non ensin entueyos, llogren fuxir y el gulag ye destruyíu.

Los Rangers fueron encamentaos de defender [[Washington DC|la capital]], y danse cuenta que'l puntu d'evacuación de civiles ta siendo asediado por tropes [[Rusia|ruses]]. Dirixir escontra un edificiu cercanu y dende ellí realicen fueu de contención, pero nun sirve d'enforma y dellos [[helicópteros]] d'evacuación civil son baltaos. Darréu la unidá del sarxentu Foley llogra escapar, pero son baltaos tres les llinies enemigues. A la fin de la misión, vese cómo un helicópteru enemigu allumar y la pantalla esmorezse. Esta misión esta dafechu xunida a ''Segundu Sol''.

=== Actu III ===
Magar les negatives del xeneral Shepherd, Price xuntu al equipu de la Task Force 141 dirixir a una base rusa pa un ataque nuclear contra los [[Estaos Xuníos]], y col mesmu misil realizar un ataque a [[Rusia]]. El motivu de Price yera acabar cola guerra en Norteamérica. Al llegar, Price entra nel submarín onde taba'l misil y llanzar, pero al nun poder evitar que se dirixa a [[Washington DC]], el capitán fai qu'españe na atmósfera matando d'esta manera inconscientemente a Sat1 y destruyendo la [[Estación Espacial Internacional]], pero pacificando la batalla na ciudá capital.

Los [[rangers]] americanos vense atrapaos tres les llinies enemigues depués de que la so [[helicópteru]] fora baltáu. El misil nuclear qu'había llanzáu Price esplota nel [[espaciu esterior]] que destrúi la [[Estación Espacial Internacional]] y produz un [[Ataque de pulsu electromagnético|IEM]] qu'evacúa tolos circuitos llétricos. L'equipu, con mirar ensin funcionar y helicópteros cayéndo-yos del cielu dirixir escontra'l ''Whiskey Hotel'' (nome clave de la [[Casa Blanca]]; White House-[[Alfabetu radiofónicu|Whiskey Hotel]]) onde'l Coronel Marshall preparaba una ofensiva pa recapturar la Casa Blanca, ocupada por rusos.

Los [[rangers]] dirixir escontra la [[Casa Blanca]], y yá dientro escuchen una grabación que diz que'l mandu entama un gran bombardéu sobre la ciudá, por cuenta de que creíen que taba en manes [[Rusia|ruses]]. Los soldaos lleguen escontra'l teyáu del edificiu y espleguen bengalas verdes pa indicar que la Casa Blanca foi recuperada. Ellí ven qu'había fumu verde en munchos otros edificios, dándose cuenta que recuperaren la ciudá. Dellos soldaos pregúntense cuándo van invadir [[Moscú]].

Una vegada termináu l'ataque a [[Washington DC]], la Task Force 141 ocupar de buscar al responsable de la invasión, Vladimir Makarov. Shepherd consigue información sobre los únicos sitios seguros pal terrorista, polo que Price y ''Soap'' diríen a un campusantu d'aviones n'[[Afganistán]], ente que Roach y ''Ghost'' tomaríen un abellugu en [[Osetia del Sur]]. Al llegar al abellugu, l'equipu cai nuna emboscada terrorista na que la gran mayoría muerre, quedando namái vivos ''Ghost'', Roach, Ozone y Scarecrow, amás de los francotiradores que los cubrir, Toad y Archer. Los cuatro miembros de la Task Force dirixir al abellugu y nun atopen rastru de Makarov, al igual que Price nel campusantu d'aviones, a pesar d'atopar un arsenal d'armes y los planos del atentáu al [[aeropuertu]]. Entós, ''Roach'' coneuta un módulu DSM al ordenador del fuxitivu y empieza a tresferir datos, mientres toos lo cubríen. Cuando remata la tresferencia, toos diríxense a la parte d'aterrizaxe. Pero Ozone y Scarecrow son ablayaos por [[Morteru (arma)|morteros]], y Roach ye mancáu, polo que ''Ghost'' lleva cargar lo hasta l'helicópteru d'estraición. Ellí, Shepherd pregúnta-yos sobre la información, y al recibir una respuesta afirmativa, matu a Roach col so [[revólver]], ''Ghost'' intenta disparar a Shepherd pero esti dispára-y nel pechu, depués los soldaos quemen los sos cuerpos mientres s'oi la voz de Price diciendo que los homes de Shepherd taben atacar.

Price y ''Soap'' enterar de la traición del xeneral y escapen de la trampa nel campusantu, mientres teníen a los homes de Shepherd a un llau y a los de Makarov al otru. Price consigue comunicase col [[terrorista]], quien a remolera-y indica la posición del traidor. Mientres Price y Soap intenten escapar maten al conductor dexando la responsabilidá al xugador que tien que conducir con una mano dende'l so asientu como pueda'l volante. A la fin llogren xubir al [[avión]] de Nikolai y escapar del campusantu.

Price y ''Soap'' diríxense entós a la posición de Shepherd, nuna misión suicida pa evitar qu'él seya un falsu héroe y pa vengar a ''Ghost'' y a Roach. Nun complexu de cueves n'[[Afganistán]] los dos [[Capitán|capitán]] lluchen contra la compañía Shadow pa depués enterase de que Shepherd escaparía nuna [[Groupe Zodiac|Zodiac]], polo que se infiltran nuna última cueva pa llegar a un ríu y escorrelo.

Shepherd escapa nuna [[Groupe Zodiac|Zodiac]], polo que Price y ''Soap'' escorrer n'otra. A pesar de recibir disparos de la compañía Shadow perdayures, los dos homes nun dexen que Shepherd escape, y cuando la so llancha entra nun [[Sikorsky MH-53 Pave Low|Pave Low]], Price dispára-y al rotor y l'helicópteru cai, al igual que la Zodiac de Price y ''Soap'', yá que xusto atopábense nuna [[catarata]]. Entós Soap, al espertar, dirixir al llugar del impautu, armáu con un [[Arma blanca|cuchiellu]], pa matar a Shepherd d'una vegada por toes. ''Soap'' columbrar y, cuando quixo apuñalalo, Shepherd compensar y tirar al suelu, pa depués clava-y el so cuchiellu nel pechu. Ellí diz-y que va cinco años perdiera a 30.000 homes nun ceguñu, y que'l mundu nun fixera nada. Asina'l xugador podría entender la traición del Xeneral como manera de convertise nun héroe enriba d'una crisis mundial. Cuando taba por disparar -y col so [[revólver]], apaez Price pa cutilo y salvar a Soap, quien depués en devanéu intentaría buscar el revólver. Desamarrar entós una intensa engarradiella mano a mano del xeneral Shepherd y Price, que paecía ganar el traidor cuando ''Soap'' intenta garrar el revólver de Shepherd pero él quitar y dempués intenta sacase'l cuchiellu que Shepherd clavólu y llanzar al xeneral nel güeyu, matándolo nel actu. Price entós espierta del so esmorecimientu producíu polos golpes y ayuda a ''Soap'' pa detener el so sangráu. Xusto nesi momentu llega Nikolai nun helicópteru [[MD Helicopters MH-6 Little Bird|MH-6 Little Bird]] pa sacalos d'ellí.

=== Epílogu ===
Ensin rellación col argumentu, trescurre nun muséu nel que tán espuestos los personaxes, armes y vehículos del xuegu. El xugador puede llibremente inspeicionar la zona y toles armes disponibles del xuegu. Coles mesmes esiste un dispositivu en cada habitación que al ser activáu da vida a los personaxes, que muévense ante al xugador y atacar.

=== Unidaes ===

* {{Bandera|Estaos Xuníos}}{{Bandera|Canadá}}{{Bandera|Reinu Xuníu}}{{Bandera|Australia}}'''Task Force 141''': Ye una fuercia especial multi-nacional d'operaciones conformada polos meyores homes del exércitu Estauxunidense, Canadiense, Británicu, Australianu, Neozelandés y posiblemente d'otres fuercies armaes, usualmente homes con esperiencia previa n'Operaciones Especiales, a la cual pertenecen el Cpt. Soap, el Sgt. Roach, ''Ghost'', y el PFC Joseph Allen, depués de ser convocáu pol Xeneral Shepherd. Mientres los eventos de Modern Warfare 2, el Comandante en Xefe d'esta unidá ye'l Xeneral Shepherd. Adicionalmente, los oficiales británicos del SAS como'l Capitán John ''Soap'' MacTavish y el Teniente de Segunda Simón ''Ghost'' Riley sirven como comandantes de campu. Dempués de la so lliberación del Gulag, el Capitán John Price sirve tamién como comandante de campu. La Fuercia operativo 141 tien siquier unos 85 miembros conocíos.

* {{Bandera|Estaos Xuníos}} '''75º Reximientu de Rangers''': Una unidá especial del Exércitu Estauxunidense, a esta unidá pertenecen el Sgt, Foley, el cabu Dunn, el soldáu Ramírez y Joseph Allen (quien dempués de la toma de la ciudá afgana ye asitiáu na Task Force 141 por Shepherd pa llevar a cabu una misión tapada qu'a la fin fracasa). La mayoría de los sos miembros son soldaos xeneraos aleatoriamente, siguiendo un patrón de rangu, siguíu d'un apellíu.

* {{Bandera|Estaos Xuníos}} '''SEALS de la Marina''': La unidá especial anfibia por excelencia de los Estaos Xuníos, fai la so presencia en ''El Gulag'' y ''L'últimu día fácil... foi ayeri''. Suelen ser silenciosos, y van vistíos con traxes de bucéu. Ayuden a la Task Force 141 a ingresar a les plataformes de Petropavslok y a asaltar el Gulag. Hai dellos miembros conocíos.

* {{Bandera|Estaos Xuníos}} '''Compañía Shadow''': Conformar soldaos d'élite d'una pequeña unidá estauxunidense (probablemente una unidá d'Operaciones Especiales o inclusive una Compañía de Mercenarios Privaos) sol mandu y Órdenes direutes del Xeneral Shepherd (Nome clave: Gold Eagle), que sirven como'l so propiu personal de seguridá y cuerpu d'operaciones qu'obedecen los sos Órdenes ensin protestar. A pesar d'esto, Shepherd considerar como personal prescindible; un exemplu d'esto vese mientres la misión ''Como nos vieyos tiempos'' cuando Shepherd ordena un bombardéu sobre la so propia base con soldaos de la Compañía entá nella. Conócense dellos miembros anque la mayoría tien la mesma apariencia.

* {{Bandera|Rusia}} '''Exercito Rusu''': Puede ver bien de vegaes, na base nos montes de Kazakstán, según na invasión d'EEXX. Conformen la mayoría d'enemigos del xuegu. Al ser parte de la Federación Rusa, respuenden a los intereses políticos ultranacionalistas d'esta. Dellos miembros d'esta unidá conformen los Comandos ultranacionalistas, que respuenden direutamente a les órdenes de Makarov y defenden les sos propiedaes.

* {{Bandera|Rusia}} '''FSO''' y {{Bandera|Rusia}} '''Policía del Aeropuertu Zakhaev:''' Puede trátelos en ''Nada de Rusu''. La policía que s'atopa nel aeropuertu intenta contener l'ataque, pero vense acorviaos, teniendo tan solo metralletes y pistoles contra homes con rifles d'asaltu y ametralladores. Los segundos asisten darréu a intentar contener, ensin ésitu la masacre, yá tando meyor armaos, con escudos y fusiles.

* {{Bandera|Brasil}} '''Milicia brasilana''': Apreciar en ''Aterrizaxe'' y ''L'aviesperu'', nel cual intenten detener a los soldaos de la Task Force 141 de llegar al so líder, Alejandro Rojas. L'asistente de Rojas ye prindáu, y cola información, Roach, ''Ghost'', y ''Soap'' atrapen a Rojas. Aun así la milicia opón una fuerte resistencia, asesinando a Meat y Royce, y a dellos soldaos mas cuando intenten escapar de les Faveles. Posiblemente operen illegalmente negocios de venta de drogues y d'armes.

* {{Bandera|Afganistán}} '''OpFor''': Son miembros d'una milicia que foi lleal a Khaled Al-Asad nos tiempos de Modern Warfare, y son útiles a los intereses de Makarov. Caltienen el poder en munchos países de mediu oriente al traviés de la ocupación armada, y enfréntense munches vegaes colos Rangers pol control del territoriu.

Amás d'estes unidaes que son visibles y pueden enfrentase o controlase a lo llargo del xuegu, fáense presente munches unidaes, la mayoría de los Estaos Xuníos, qu'ayuden na ambientación del xuegu, y que sirven pa representar conflictos n'otros llugares, o que sofiten al xugador de manera bien curtia (como los aviones de la marina)

=== Operación Kingfish ===
Mientres la expo ''Call of Duty XP'' en setiembre del 2011, [[Activision]] Presentó un videu de 6 minutos de duración como parte del festival realizáu en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]], el videu a pesar de tar interpretáu por persones reales ye fiel a la hestoria argumental de Modern Warfare. Los fechos trescurren 2 años dempués del asesinatu de Imran Zakhaev en 2011 y 3 años antes de Modern Warfare 2, aproximao.

El videu empecipia con John ''Soap'' Mactavish nun almacén d'armes, ensertándo-y bales a un cargador, ente que Sheperd, encendiendo un cigarru, pídelu qu'esplíquelu nuevamente la misión fallida, la escena salta a un satélite militar onde pueden oyese conversaciones militares. A la fin de les conversaciones llógrase apreciar el permisu pa empecipiar la ''Operación Kingfish'', la escena salta a los montes [[Montes de los Xigantes|Karkonosze]], n'Ucraína, onde la Task Force 141 empuestos pol Capitán Price (Price foi'l capitán de la T.F 141 primero que ''Soap''), ta realizando una misión de captura/asesinatu d'un rusu de nome en clave &quot;Kingfish&quot;, la 141 depués d'enfrentase a la [[Spetsnaz]] que curiaba'l llugar (ayudaos por un equipu de francotiradores y un [[Lockheed AC-130|AC-130]]), llogren tomar con ésitu l'abellugu, dempués d'entrar a una habitación onde s'atoparía l'oxetivu, informen al cuartel de que nun hai rastru del oxetivu, Soap sospriéndese cuando ve semeyes ya información abonda del equipu Bravo pegaes nuna paré, que amuesa que Soap y Price son l'oxetivu a esaniciar per parte de ''Kingfish'', Price y Soap queden sosprendíos al ver la escena, l'equipu oi un pitíu de C4 ocultu debaxo d'una mesa. España. la escena salta nuevamente a Soap onde-y diz a Shepherd que foi una trampa per parte del oxetivu, Shepherd diz-y a Soap qu'él lo sabía y que-y fale sobre Price, la escena salta nuevamente a la 141 cuando fuxe del abelugo antes tomáu, l'[[Lockheed AC-130|AC-130]] empresta [[sofitu aereu cercanu]] al equipu llogrando que lleguen más rápidu a la parte d'aterrizaxe, pero al poco tiempu, ye destruyíu por un [[RPG-7]]. Cuando l'equipu de la TF-141 ta a puntu de xubir al helicópteru, son atacaos por un [[RPG-7]], unu impacta cerca de Soap, dexándolo bien quebráu, y causándo-y el repulgu que tien nel llau esquierdu de la cara. Price detener a defender el treslláu de Soap escontra'l [[Bell-Boeing V-22 Osprey|Osprey]], Price diz-y a Ghost que se cole pero esti se rehúsa, entós ordenar que lo dexe solo, el mazcaráu Ghost, en contra del so voluntdad, dexa al Capitán Price solo contra los rusos, ye mancáu nun brazu, más sigui defendiendo'l treslláu y l'escape del so equipu, el capitán nuevamente ye disparáu y al nun poder combatir más, cai al suelu, Soap ve con impotencia como Price ye prindáu polos rusos, la escena salta nuevamente al Soap MacTavish quien presenta un repulgu nel so güeyu esquierdu producida pola esplosión, Shepherd y Soap dan por muertu a Price. Soap, furiosu, pregúnta-y a Shepherd ''¿¡Quién ye Kingfish!?'' el xeneral Shepherd llánza-y un dossier a MacTavish onde amuesa la semeya del rusu quien en realidá ye Vladimir Makarov, Shepherd remata diciéndo-y ''vamos atrapar'', a la fin, Soap clava un cuchiellu a la semeya de Makarov.

== Sistema de xuegu ==

=== Manera Multixugador ===
El xugador puede esfrutar del xuegu en compañía d'hasta 4 persones y xugar a distintes maneres de xuegu del tipu online. Como nel COD4 nesti multixugador xubir de nivel y pueden personalizase armes, clases y maneres de xuegu. La manera en llinia tien una manera online d'hasta 18 xugadores en delles maneres hasta 2 xugadores en partida enxaulada, les sos principales maneres son

==== Raches de baxa ====

Na manera multixugador y online puede llograse pagos por matar a dellos enemigos ensin morrer. Hai un total de 15, pero nuna batalla solo puede tenese 3 escoyíos. Los pagos son les siguientes:

* '''UAV''': Un avión espía ensin tripular amuesa la posición de los enemigos nel radar mientres un periodu de tiempu. (''3 baxes'')

* '''Paquete d'ayuda''': Por aciu una granada qu'esprende un fumu colorao, un helicópteru te va llevar un paquete d'ayuda con conteníu aleatorio. (''4 baxes'')

* '''UAV de respuesta''': Desactiva'l radar enemigu mientres 30 segundos. (''4 baxes'')

* '''Torreta''': Una torreta qu'esanicia a cualquier enemigu na so radio d'aición, el xugador tamién puede mover la torreta cuando lo deseye. (''4 baxes'')

* '''Misil Predator''': Un misil [[Hellfire|Predator]] empuestu por control remotu va cayer dende'l cielu sobre los enemigos. (''5 baxes'')

* '''Ataque aereu''': Bombardea una zona determinada del mapa escoyida pol xugador. (''6 baxes'')

* '''Ataque Harrier''': Bombardea una zona determinada nel mapa y amás dexa un caza [[Harrier]] nel cielu que va atacar a los enemigos. (''7 baxes'')

* '''Helicópteru''': Un helicópteru [[AH-1 Cobra|Cobra]] o [[Mil Mi-24|Hind]] va patrullar los cielos esaniciando a los oxetivos al so algame. (''7 baxes'')

* '''Llanzamientu d'emerxencia''': En llanzando la señal de fumu colorao, un [[C-130 Hercules]] va llanzar cuatro paquetes d'ayuda con conteníu aleatorio. (''8 baxes'')

* '''Pave Low''': Un helicópteru [[Pave Low]] va patrullar los cielos, atacando a los enemigos con ametralladores y misiles. (''9 baxes'')

* '''Avión furtivu''': Un bombarderu sigiloso [[Stealth]] bombardeará una zona del mapa a la to eleición, l'avión nun apaez nel radar enemigu. (''9 baxes'')

* '''Sofitu aereu''': Te conviertes nel artilleru d'un [[AH-64 Apache|Apache]], dispares con una ametralladora a los enemigos dende l'aire. (''11 baxes'')

* '''AC-130''': Te conviertes nel artilleru d'un [[AC-130]] y vas poder disparar colos sos trés cañones de 25 mm, 40 mm y 105 mm. (''11 baxes'')

* '''IEM''': Desactiva tolos aparatos electrónicos de los enemigos (radares, mires de puntu coloráu, visiones holográfiques, helicópteros, torretas etc.). (''15 baxes'')

* '''Bomba nuclear''': Una bomba nuclear va impautar matando a tolos xugadores y dando la victoria al equipu del xugador que solicitó la bomba. (''25 baxes'')

=== Operaciones especiales ===
Amás de la hestoria, les Operaciones Especiales estremar en pequeñes misiones feches a la midida. El nome códigu de cada grupu de misiones corresponder a les primeres lletres del alfabetu nel alfabetu radiofónicu. Al dir completándoles en cualquier dificultá van danos estrelles (69 estrelles, en total).

=== Armes ===
{{AP|Armes de Call of Duty: Modern Warfare 2}}

== Promoción ==
El [[25 de marzu]] de [[2009]], un Tráiler del xuegu foi espuestu na ceremonia del Game Developer Choice Awards en [[San Francisco (California)|San Francisco]]. El reclamu tamién foi puestu na páxina web oficial de Infinity Ward. Anuncióse que la fecha de llanzamientu yera'l 10 de payares de 2009 y foi confirmáu que'l títulu del xuegu sería Modern Warfare 2 (enantes creíase que se llamaría Call of Duty: Modern Warfare 2). Infinity Ward punxo un nuevu tráiler, el 10 de mayu, nel que s'amosaben les carauterístiques del xuegu tales como conducir motos de nieve y una misión submarina. Mientres l'[[Electronic Entertainment Expo|E3]] 2009, [[Infinity Ward]], anunció un paquete de conteníu descargable que consta de dos mapes multixugador que van tar disponibles primero al traviés de Xbox Live de [[Xbox 360]] pa la versión del xuegu. Una de les primeres misiones campaña llamada &quot;Cliffhanger&quot; tamién foi amosáu mientres el E3.

A finales de [[mayu]], la empresa de videoxuegos pa [[teléfonos móviles]] Glu Mobile, anunció que va desenvolver una adautación del xuegu pa móviles.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.gamasutra.com/php-bin/news_index.php?story=24197 |títulu= Activision Taps Glu for Mobile Modern Warfare 2, Guitar Hero 5 |fechaaccesu=29 de xunu de 2009 |autor= Danny Cowan |fecha=25 |fecha = xunu de 2009 |idioma=inglés |cita= Glu Mobile will develop mobile adaptations of four upcoming Activision titles, including Guitar Hero 5 and the Infinity Ward-developed first-person shooter Modern Warfare 2.}}&lt;/ref&gt;

A mediaos de xunetu de 2009, dar a conocer que'l videoxuegu va tar publicáu en tres ediciones. La edición estándar ta formada pol xuegu y un manual d'instrucciones, va ser la única versión disponible pa Microsoft Windows.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://news.bigdownload.com/2009/07/20/non-modern-warfare-2-prestige-edition-for-pc-users/ |títulu=Non Modern Warfare 2 Prestige Edition for PC users? |fecha=20 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=25 de xunetu de 2009 |editorial=Big Download |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na edición coleicionista, el xuegu y el manual van tar nuna caxa de metal y tamién va incluyir un [[Artbook|llibru d'arte]] y un códigu pa descargar gratuitamente el primer xuegu de la saga Call of Duty. La edición prestíu va incluyir amás de los productos de la edición coleicionista unes gafes de [[visión nocherniega]] y una cabeza de [[maniquín]] de plásticu como soporte de les gafes.&lt;ref&gt;{{cita videu|títulu=Modern Warfare 2 Prestige Edition Unboxing (Official)|persona=Infinity Ward|añu=2009|url=http://www.youtube.com/watch?v=FMSS12iY1X0|mediu=Youtube|fechaaccesu=27|añoacceso=2009|mesacceso=xunetu}}&lt;/ref&gt;

== Receición ==
{{Video game reviews
| títulu =
| subtitle =
| state =
&lt;!-- Aggregators --&gt;
| GR = (X360) 93.57%&lt;ref name=GRX360&gt;{{Cita web |url=http://www.gamerankings.com/xbox360/951944-call-of-duty-modern-warfare-2/index.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 for Xbox 360 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editorial=GameRankings}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PS3) 93.42%&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamerankings.com/ps3/951943-call-of-duty-modern-warfare-2/index.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 for PlayStation 3 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editorial=GameRankings}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PC) 87.84%&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamerankings.com/pc/951942-call-of-duty-modern-warfare-2/index.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 for PC |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editorial=GameRankings}}&lt;/ref&gt;
| MC = (X360) 94/100&lt;ref name=&quot;MCX360&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/game/xbox-360/call-of-duty-modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 (Xbox 360) Reviews |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009 |editorial=MetaCritic}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PS3) 94/100&lt;ref name=&quot;MCPS3&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/game/playstation-3/call-of-duty-modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 (PlayStation 3) Reviews |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009 |editorial=MetaCritic}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PC) 86/100&lt;ref name=&quot;MCPC&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/game/pc/call-of-duty-modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 (PC) Reviews |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009 |editorial=MetaCritic}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- Reviewers --&gt;
| 1UP = A&lt;ref name=&quot;MW2PS3-X360REV-1up&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.1up.com/reviews/call-duty-modern-warfare-2_2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review (PS3, XBOX360) |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Ellis |nome=David |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[1up.com]]}}&lt;/ref&gt;
| CVG = 9.4/10&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{Cita web |url=http://www.computerandvideogames.com/226967/reviews/call-of-duty-modern-warfare-2-review/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Jackson |nome=Michael 'Mike' |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[Computer and Video Games]]}}&lt;/ref&gt;
| G4 = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2PS3REV-G4&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.g4tv.com/games/ps3/61714/call-of-duty-modern-warfare-2/review/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review - PS3 |autor=Keil, Matt |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[G4TV]] fechaaccesu = 2011-03-21}}&lt;/ref&gt;
| GI = 9.75/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GI&quot;&gt;{{Cita web |url=http://gameinformer.com/games/call_of_duty_modern_warfare_2/b/xbox360/archive/2009/11/09/review-call-of-duty-modern-warfare-2.aspx |títulu=Call of Duty 4: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=20 de payares de 2009 |autor=Biessener, Adam |fecha=9 de payares de 2009 |editorial=[[Game Informer]]}}&lt;/ref&gt;
| GamePro = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GPro&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepro.com/article/reviews/212892/call-of-duty-modern-warfare-2/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=Kim |nome=Tae K. |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=GamerPro |páxina=2 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091111214828/http://www.gamepro.com/article/reviews/212892/call-of-duty-modern-warfare-2/ |fechaarchivu=11 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;
| GRadar = 10/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GR&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamesradar.com/xbox360/modern-warfare-2/review/call-of-duty-modern-warfare-2/a-2009110615016325099/g-20090326142018906090 |títulu=Modern Warfare 2 |fechaaccesu=21 de marzu de 2009 |editorial=[[GamesRadar]]}}&lt;/ref&gt;
| GT = 9.5/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GT&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gametrailers.com/video/review-hd-modern-warfare/58370 |títulu=Call Of Duty: Modern Warfare 2 Video Game, Review HD |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[GameTrailers]]}}&lt;/ref&gt;
| OXMUK = 10/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-OXM&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.oxm.co.uk/article.php?id=14989 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=King |nome=Ryan |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=Official Xbox Magacín}}&lt;/ref&gt;
| OXM = 9.5/10&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://oxmonline.com/article/reviews/xbox-360/m-r/modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=22 de xunetu de 2011 |apellíu=Curthoys |nome=Paul |editorial=Official Xbox Magacín}}&lt;/ref&gt;
| PCGUS = 80%&lt;ref name=&quot;PCGMW2&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/games/platforms/pc/modernwarfare2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 PC Review |fechaaccesu=11 de xineru de 2009 |apellíu=Francis |nome=Tom |fecha=febreru de 2010 |editorial=PC Gamer}}&lt;/ref&gt;
| Fam = 39/40&lt;ref&gt;[http://kotaku.com/5416505/modern-warfare-2-came-this-close-to-a-perfect-famitsu-score Modern Warfare 2 Came *This* Close To A Perfect Famitsu Score&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
| PCGUK = 80%&lt;ref name=&quot;PCGMW2&quot;/&gt;
| GSpy ={{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GSpy&quot;&gt;{{Cita web |url=http://xbox360.gamespy.com/xbox-360/call-of-duty-6/1043734p1.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=Tuttle |nome=Will |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[GameSpy]]}}&lt;/ref&gt;
| IGN = 9.5/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-IGN&quot;&gt;{{Cita web |url=http://xbox360.ign.com/articles/104/1043366p1.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=Bozon |nome=Mark |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=IGN}}&lt;/ref&gt;
| XPlay = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-XPlay&quot;&gt;{{Cita web |url=http://g4tv.com/games/xbox-360/61715/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/review/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=11 de payares de 2009 |apellíu=Keil |nome=Matt |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[X-Play]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100205195707/http://g4tv.com/games/xbox-360/61715/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/review/ |fechaarchivu=5 de febreru de 2010 }}&lt;/ref&gt;
| GSpot = 9.0/10&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamespot.com/xbox360/action/modernwarfare2/review.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review for Xbox 360 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=GameSpot |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091114234046/http://www.gamespot.com/xbox360/action/modernwarfare2/review.html |fechaarchivu=14 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;
| Game Informer = 9.75/10
&lt;ref name=&quot;gameinformer1&quot;/&gt;
| Allgame = {{Rating|4|5}}&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.allgame.com/game.php?id=67576 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 – Overview |fechaaccesu=1 de xineru de 2010 |apellíu=Brown |nome=Christopher |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=allgame}}&lt;/ref&gt;
| TX = 9.7/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-TX&quot;&gt;{{Cita web |url=http://reviews.teamxbox.com/xbox-360/1803/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/p1/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review (Xbox 360) |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Eddy |nome=Andy |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[TeamXbox]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110303174712/http://reviews.teamxbox.com/xbox-360/1803/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/p1 |fechaarchivu=3 de marzu de 2011 }}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- Custom reviewers --&gt;
| rev1 = [[Destructoid]]
| rev1Score = 9.5/10&lt;ref name=&quot;destructoid-sterling review&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.destructoid.com/review-call-of-duty-modern-warfare-2-154804.phtml |títulu=Review: Call of Duty: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Sterling |nome=Jim |fecha=12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;
| rev2 = [[Joystiq]]
| rev2Score = {{rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;joystiq-kelly review&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.joystiq.com/2009/11/10/review-call-of-duty-modern-warfare-2/ |títulu=Review: Call of Duty: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Kelly |nome=Kevin |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=Joystiq}}&lt;/ref&gt;
 | rev3 = [[The Escapist (revista)|The Escapist]]
| rev3Score = {{Rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;escapist-pitts review&quot;&gt;{{Cita noticies |autor=Pitts, Russ |url=http://www.escapistmagazine.com/articles/view/editorials/reviews/6786-Review-Modern-Warfare-2 |títulu=Reviews: Call of Duty: Modern Warfare 2 Review Supplement |fecha=17 de payares de 2009 |obra=[[The Escapist (revista)|The Escapist]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;
| rev4 = [[The Daily Telegraph]]
| rev4Score = 10/10&lt;ref name=&quot;telegraph-cowen review&quot;&gt;{{Cita noticies |autor=Cowen, Nick |fecha=9 de payares de 2009 |url=http://www.telegraph.co.uk/technology/video-games/6514124/Call-Of-Duty-Modern-Warfare-2-video-game-review.html |títulu=Call Of Duty: Modern Warfare 2 video game review |obra=[[The Daily Telegraph]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;
| rev5 = [[The Guardian]]
| rev5Score = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;guardian-anderiesz review&quot;&gt;{{Cita noticies |autor=Anderiesz, Mike |url=http://www.guardian.co.uk/technology/gamesblog/2009/nov/09/call-of-duty-modern-warfare-2?INTCMP=SRCH |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 - review |títulu= Game review |fecha=9 de payares de 2009 |obra=[[The Guardian]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- Awards --&gt;
| award1Pub = [[IGN (sitiu web)|IGN]]
| award1 = Editor's Choice&lt;ref name=MW2-XBOX360-IGN&gt;{{Cita web |url=http://xbox360.ign.com/objects/142/14281102.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=IGN}}&lt;/ref&gt;
| award2Pub = [[GamePro]]
| award2 = Editor's Choice&lt;ref name=MW2-Gamepro&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepro.com/games/pc/163589/modern-warfare-2/ |títulu=Modern Warfare 2 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=IGN |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101226122121/http://www.gamepro.com/games/pc/163589/modern-warfare-2/ |fechaarchivu=26 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;
| award3Pub = [[Game (retailer)|BAFTA]]
| award3 = PC Game of the Year (2009)&lt;ref name=MW2-Game-award&gt;{{Cita web |url=http://www.game.co.uk/lowdown.aspx?lid=10770 |títulu=Modern Warfare 2 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=[[Game (retailer)|Game]]}}&lt;/ref&gt;
| award4Pub = [[GameTrailers]]
| award4 = Game of the Year 2009&lt;ref name=MW2-Gametrailers-goty2009-award&gt;{{Cita web |url=http://www.gametrailers.com/video/game-of-gt-goty/60274 |títulu=GT GotY Awards 2009 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |fecha=31 d'avientu de 2009 |editorial=[[GameTrailers]]}}&lt;/ref&gt;
| award5Pub = PakGamers
| award5 = Best Xbox 360 Game of 2009&lt;ref name=MW2-PakGamers-award&gt;{{Cita web |url=http://goty.pakgamers.com/2009/?page=360 |títulu=Best Xbox 360 Game 2009 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=PakGamers |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110817101851/http://goty.pakgamers.com/2009/?page=360 |fechaarchivu=17 d'agostu de 2011 }}&lt;/ref&gt;
| award6Pub = [[Gamespot]]
| award6 = Best Shooter/Readers Choice&lt;ref name=MW2-Gspot-awards&gt;{{Cita web |url=http://www.gamespot.com/best-of-2009/genre-awards/index.html?page=9 |títulu=Genre Awards Best Shooter |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=[[Gamespot]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120224224005/http://www.gamespot.com/best-of-2009/genre-awards/index.html?page=9 |fechaarchivu=24 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;
| award7Pub = [[GameTrailers]]
| award7 = Best First-Person Shooter&lt;ref name=MW2-Gametrailers-bfps2009-award&gt;{{Cita web |url=http://www.gametrailers.com/video/best-first-person-best-of-e3/51489 |títulu=Best Of E3 2009 Awards Video Game, Best First-Person Shooter |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |fecha=12 de xunu de 2009 |editorial=[[GameTrailers]]}}&lt;/ref&gt;
| award8Pub = [[Destructoid]]
| award8 = Editor's Choice&lt;ref name=&quot;destructoid-sterling review&quot;/&gt;
| award9Pub = ''[[Academy of Interactive Arts &amp; Sciences]]''
| award9 = {{nowrap|[[Interactive Achievement Awards#Action|Action Game of the Year]]}}&lt;ref name=MW2-AIAS-2010-award&gt;{{Cita web |url=http://www.interactive.org/awards/award_category_details.asp?idAward=2010&amp;idGameAwardType=1 |títulu=Action Game of the Year |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |fecha=12 de xunu de 2009 |editorial=[[Academy of Interactive Arts &amp; Sciences]]}}&lt;/ref&gt;
}}

=== Discutiniu ===
''Call of Duty: Modern Warfare 2'' non yá ye'l xuegu más revesosu de tola franquicia Call of Duty sinón que tamién foi'l más revesosu de 2009.

El principal discutiniu deber a la cuarta misión del xuegu «Nada de Rusu» onde'l xugador toma'l papel d'un soldáu estauxunidense, Joseph Allen, sol alies &quot;Alexei Borodin&quot;, que ta infiltrado nun grupu terrorista rusu por órdenes de la [[CIA]], que tien d'asesinar a ensame de civiles a sangre frío nun aeropuertu rusu. La escena da empiezu cuando Vladimir Makarov, el líder del grupu terrorista, diz &quot;Recuerde, nada de rusu&quot;, faciendo entender que nun tien de falar en dichu idioma. El xugador puede abstenese de tomar parte na masacre, ya inclusive ye avisáu al empezar una nueva partida de la esistencia d'una misión que puede mancar la sensibilidá de delles persones, pudiendo omitir esta misión (o saltala si yá lu hai empezáu) ensin sufrir penalización dalguna, como perda de puntos o'l nun llograr un troféu dientro del sistema de llogros (versiones de Xbox 360 y PS3, respeutivamente).

Por cuenta de esta misión, el xuegu sufrió crítiques y censures en dellos países. En Rusia, la misión foi censurada na versión de PC, amás de que dicha aición foi consultáu con autoridaes de dichu país una y bones Rusia nun tener un sistema de clasificación d'edaes. N'Estaos Xuníos, la cadena de noticies Fox News dio a conocer el xuegu señalando dicha escena y llamándolo «un xuegu pa terroristes»&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=La prensa rusa ta culpando a Call of Duty Modern Warfare 2 como posible xuegu d'entretenimientu pal atentáu de Moscow. |url=http://medellinstyle.com/la prensa rusa-esta-culpando-a-call-of-duty-modern-warfare-2-como-posible-xuegu-de-entrenamientu-pa-l'atentáu-de-moscow.htm |fecha=4 de febreru de 2011 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2017 |periódicu=Medellin Style}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Una televisión rusa rellaciona l'atentáu de Moscú con 'Modern Warfare 2' |url=https://www.europapress.es/portaltic/videojuegos/noticia-television-rusa-rellaciona-atentáu-moscu-modern-warfare-20110126141040.html |fecha=26 de xineru de 2011 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2017 |axencia=Portal Tic |periódicu=Europa Press |ubicación=Madrid}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor=Associated Press |títulu=Controversial Game 'Call of Duty' on Sale at Midnight |url=http://www.foxnews.com/tech/2009/11/09/controversial-game-duty-sale-midnight.html |fecha=9 de payares de 2009 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2017 |periódicu=Fox |allugamientu=New York |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y la páxina GamesRadar citar como una de les 10 escenes más violentes nun videoxuegu. Tamién se resaltó'l fechu de que'l xugador tien la posibilidá d'acabar con un pelotón antidisturbios.

Les versiones xaponesa y alemana del xuegu se re-editaron, faciendo que si'l xugador disparaba a cualesquier civil recibiera la frase &quot;Game Over&quot; y de xacíu el fin del xuegu, polo que'l xugador tien de pasar tola escena del aeropuertu ensin matar a un solu civil, dexando que los demás terroristes sían quien los maten, anque sí puede atacar a los policías. Pal restu de versiones del xuegu correspondientes a otros países, el xugador puede escoyer ente dexar que sían los terroristes quien maten a los civiles ensin disparar una sola bala o bien contribuyir a la masacre, y nesi casu nun-y apaecería nengún mensaxe como'l de les versiones nipona y alemana.

== Ver tamién ==
{{wikiquote|Call of Duty: Modern Warfare 2}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.callofduty.com/hub Sitiu web oficial]
* [https://web.archive.org/web/20090327020334/http://modernwarfare2.infinityward.com/ Sitio web oficial de ''Modern Warfare 2'']

{{Socesión
| predecesor = ''[[Call of Duty: World at War]]''
| títulu = ''[[Call of Duty]]''
| periodu = Sestu títulu principal
| socesor = ''[[Call of Duty: Black Ops]]''
}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Call of Duty]]
[[Categoría:Videoxuegos de 2009]]
[[Categoría:Videoxuegos pa PlayStation 3]]
[[Categoría:Videoxuegos pa Windows]]
[[Categoría:Videoxuegos pa Xbox 360]]
[[Categoría:Videoxuegos de disparos en primer persona]]</text>
      <sha1>0z4c9azx4rigs8if9fihck21wukmvqc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703114</id>
      <parentid>3703087</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45509" xml:space="preserve">{{Tradubot|Call of Duty: Modern Warfare 2}}
{{Videoxuegu}}
'''''Call of Duty: Modern Warfare 2'''''&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Activision renames Modern Warfare 2 again (Kotaku) |url=http://kotaku.com/5311315/activision-renames-modern-warfare-2-again-slaps-call-of-duty-on-the-box |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Modern Warfare 2 recibe de vuelta nel so nome'l Call ofDuty(3djuegos) |url=http://www.3djuegos.com/noticias-ver/107024/4-modern-warfare-2-recibe-de-vuelta-en-el so-nome-el-call-of/}}&lt;/ref&gt; (conocíu primeramente como '''''Modern Warfare 2''''', '''''MW2''''' o '''''Call of Duty 6''''')&lt;ref&gt;{{Cita web |nome=Nick |apellíu=Chester |títulu=Agora mesmu 'Call of Duty' nun ta rellacionáu con Modern Warfare 2 |url=http://www.destructoid.com/right-now-call-of-duty-is-not-attached-to-modern-warfare-2-131432.phtml |editorial=Destructoid |fecha=8 de mayu de 2009 |fechaaccesu=8 de mayu de 2009 |idioma=inglés |cita=The name of the game is &quot;''Modern Warfare 2''&quot;, an Activision spokesperson told us when contacted today.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;standard box&quot;&gt;{{Cita web |nome=Stephen |apellíu=Totilo |títulu=Infinity Ward Talks Modern Warfare 2, 43 Stories Up |url=http://kotaku.com/5315981/infinity-ward-talks-modern-warfare-2-43-stories-up |obra=Kotaku |editorial=Gawker Media |fecha=16 de xunetu de 2999 |cita='Siguimos llamándo-y Modern Warfare 2,' señaló Bowling. 'Pa la nuesa comunidá dexamos en claro que ye la secuela de Modern Warfare.' |fechaaccesu=16 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; ye un [[videoxuegu]] d'[[aición en primer persona]] (anque hai delles maneres de xuegu en tercer persona) desenvueltu por [[Infinity Ward]]. Ye la sesta entrega de la serie [[Call of Duty]] y socesora direuta de [[Call of Duty 4: Modern Warfare|Modern Warfare]], cuartu de la serie.&lt;ref name=&quot;Reannounced&quot;&gt;{{Cita web |url=http://pc.ign.com/articles/953/953538p1.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 esti branu |fecha=11 de febreru de 2009 |fechaaccesu=11 de febreru de 2009 |idioma=inglés |editorial=IGN}}&lt;/ref&gt; Salió a la venta'l [[10 de payares]] de [[2009]] y foi distribuyida por [[Activision]]. Con más de 20 millones de copies vendíes en total ente: Xbox 360, Playstation 3 y PC.&lt;ref name=&quot;GDC Trailer, Title Cut&quot;&gt;{{Cita web |url=http://investor.activision.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=373355 |títulu=Modern Warfare 2 Coming November 10, 2009 |fechaaccesu=26 de marzu de 2009 |fecha=26 de marzu de 2009 |editorial=Activision Publishing, Inc.}}&lt;/ref&gt;

La hestoria empieza 5 años dempués de [[Call of Duty 4: Modern Warfare|Modern Warfare]]. Imran Zakhaev, l'antagonista de la primer parte, foi declaráu héroe de la nueva [[Rusia]] y homenaxóse-y con un [[monumentu]] y poniendo el so nome al [[Aeropuertu Internacional de Moscú-Sheremétievo]]. Esta vegada'l xugador va asumir los personaxes de Joseph Allen, un soldáu de los [[75º Reximientu Ranger|Rangers]] nes primeres misiones, pa depués dar llugar a James Ramírez y el sarxentu Gary ''Roach'' Sanderson de la Task Force 141.

Esta vegada l'antagonista principal ye Vladimir Makarov, un antiguu discípulu de Zakhaev, quien depués d'un ataque terrorista llogra que los [[Estaos Xuníos]], el so país más odiáu, seya invadíu por [[Rusia]]. Anque a la fin del xuegu'l xugador da cuenta que nun ye él el so mayor enemigu, sinón la persona que menos s'imaxina.

== Sinopsis ==
{{VT|Misiones de Call of Duty: Modern Warfare 2}}
=== Actu I ===
El [[sarxentu]] Foley, acompañáu d'un traductor [[Afganistán|afganistanu]], ta adomando a unos reclutes locales na base d'artillería Phoenix d'[[Afganistán]]. El [[soldáu]] Allen realiza una demostración de fueu pa ellos y depués diríxese escontra un foso d'entrenamientu, onde s'atopa col [[Cabu (rangu)|cabu]] Dunn. Él diz-y que'l Xeneral Shepperd taba buscando a daquién de la so unidá pa una serie d'operaciones especiales, y que podría resultar escoyíu si facer bien. En percorriendo'l foso, Allen axuntar col so escuadrón nuevamente.

Los [[75º Reximientu Ranger|rangers]] perdieron una ciudá na zona colorada d'[[Afganistán]], polo que se dirixen a recuperala. De primeres, el [[pelotón]] del sarxentu Foley realiza fueu de contención mientres un tiendepuentes trabayaba nuna ponte destruyida, y depués entren a la ciudá al traviés d'él. Una vegada que llogren cruciar reparen como una pareya de [[McDonnell Douglas F-15Y Strike Eagle|F-15]] bombardean un edificiu ocupáu polos talibanes.
Por causa de que los soldaos namái pueden disparar en defensa propia, cayen nuna [[emboscada]] [[Terrorismu|terrorista]] y vense obligaos a recular tres la [[esplosión]] d'un vehículu amigu. Depués, el sarxentu Foley xunto a Allen y los demás dirixir a estenar una escuela de la que venía la mayor concentración de disparos. A la fin lleguen al puntu d'estraición onde los esperaba Shepperd.

Por cuenta de la so maña y habilidá, Allen ye reasignado pol xeneral Shepperd a la Task Force 141 pa una [[Operaciones especiales|operación especial]]. Dientro d'ésta fuercia operativo tamién s'atopaben el [[capitán]] ''Soap'' MacTavish (de ''[[Call of Duty: Modern Warfare]]'') y el [[sarxentu]] Gary ''Roach'' Sanderson, que nésta misión dirixir a una base nel cordal de [[Tian Shan]] en [[Kazakstán]] pa recuperar el módulu ACS d'un [[Satélite artificial|satélite]] accidentáu. Los soldaos consiguen l'oxetivu, pero son descubiertos y tienen de fuxir en [[Moto de nieve|motos de nieve]] tornando disparos escontra la zona d'estraición.

Llegaba'l momentu de la [[Operaciones especiales|operación especial]] pa la que'l soldáu Allen fuera escoyíu. Él se infiltra nel grupu [[Terrorismu|terrorista]] de Vladimir Makarov pa consiguir ganase'l so enfotu, y pallo tendría de participar nun [[Ataque terrorista|atentáu]] al aeropuertu internacional de [[Moscú]]. Los terroristes maten a sangre frío a un gran númberu de civiles y [[policía|policíes]], pero'l problema mayor yera que Makarov yá afayara la identidá de Allen, y entamara la masacre p'asesinalo a la fin y dexar el so cadabre como prueba de que los [[Estaos Xuníos]] fueren los responsables.

La Task Force 141 precisaba pruebes de que Makarov yera'l verdaderu responsable del atentáu, polo qu'analizaron los [[Munición|proyeutiles]] utilizaos polos terroristes y diéronse cuenta de que proveníen de [[Brasil]]. MacTavish, ''Ghost'' y Roach diríxense entós a [[Rio de Janeiro]] pa prindar al traficante de arma Alejandro Rojas, ocultu nes [[favela|faveles]], quien abasteciera l'asaltu. Primero prinden a la so mano derecha pa depués infiltrarse nos barrios probes de la ciudá y buscalo a él, a pesar de que pa ello tuvieron de lluchar con un gran númberu de [[milicianu|milicianos]] enemigos. A la fin, cuando paecía que diba escapase, Soap embosca a Rojas y prindar, cuando yá yera demasiáu tarde pa convencer a [[Rusia]] de la &quot;inocencia&quot; de los [[Estaos Xuníos]].

=== Actu II ===
Rusia culpa a los Estaos Xuníos del atentáu en Moscú ya invade el país, centrando'l so ataque en [[Washington DC]]. L'equipu del sarxentu Foley, el cabu Dunn y el soldáu Ramírez dirixir a protexer el nordeste de [[Virxinia]] y a rescatar al nome en clave ''Raptor'', que'l so avión fuera baltáu.

En prindando a Rojas, la Task Force 141 enterar de que la única persona que Makarov odia más qu'a los [[Estaos Xuníos]] ta nun gulag. Los soldaos llogren escapar de les [[favela|faveles]] n'helicópteru xuntu con Nikolai, que'l so páxaru atopar nos teyaos, a pesar de que Roach cai a tierra y vese obligáu a correr rápido de vuelta colos sos compañeros lo cual llogra. Agora Soap y el so Equipu dirixir a un submarín pa rescatar al prisioneru del Gulag.

Los Rangers son unviaos a destruyir una serie de cañones antiaéreos, sofitaos por un [[stryker]]. Depués el Xeneral Shepperd encamiénta-yos dir a una casa particular y rescatar a un prisioneru, pero al llegar ven que morrió. Depués d'esto diríxense a defender [[Washington DC]].

La Task Force 141 dirixir a una [[plataforma petrolífera]] infestada d'enemigos pa rescatar a ciertos rehenes civiles y evitar que na siguiente misión los misiles tierra-aire causen problemes dende ellí. Al dise, los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|marines]] lleguen al llugar p'aseguralo.

Agora, la Task Force 141 dirixir a rescatar al prisioneru qu'esta nel gulag. Cuando lleguen al llugar, danse cuenta qu'ésti yera namás nin nada menos que el Capitán Price, del que nun se sabía nada dende [[Call of Duty 4: Modern Warfare|Modern Warfare]]. Non ensin entueyos, llogren fuxir y el gulag ye destruyíu.

Los Rangers fueron encamentaos de defender [[Washington DC|la capital]], y danse cuenta que'l puntu d'evacuación de civiles ta siendo asediado por tropes [[Rusia|ruses]]. Dirixir escontra un edificiu cercanu y dende ellí realicen fueu de contención, pero nun sirve d'enforma y dellos [[helicópteros]] d'evacuación civil son baltaos. Darréu la unidá del sarxentu Foley llogra escapar, pero son baltaos tres les llinies enemigues. A la fin de la misión, vese cómo un helicópteru enemigu allumar y la pantalla esmorezse. Esta misión esta dafechu xunida a ''Segundu Sol''.

=== Actu III ===
Magar les negatives del xeneral Shepherd, Price xuntu al equipu de la Task Force 141 dirixir a una base rusa pa un ataque nuclear contra los [[Estaos Xuníos]], y col mesmu misil realizar un ataque a [[Rusia]]. El motivu de Price yera acabar cola guerra en Norteamérica. Al llegar, Price entra nel submarín onde taba'l misil y llanzar, pero al nun poder evitar que se dirixa a [[Washington DC]], el capitán fai qu'españe na atmósfera matando d'esta manera inconscientemente a Sat1 y destruyendo la [[Estación Espacial Internacional]], pero pacificando la batalla na ciudá capital.

Los [[rangers]] americanos vense atrapaos tres les llinies enemigues depués de que la so [[helicópteru]] fora baltáu. El misil nuclear qu'había llanzáu Price esplota nel [[espaciu esterior]] que destrúi la [[Estación Espacial Internacional]] y produz un [[Ataque de pulsu electromagnético|IEM]] qu'evacúa tolos circuitos llétricos. L'equipu, con mirar ensin funcionar y helicópteros cayéndo-yos del cielu dirixir escontra'l ''Whiskey Hotel'' (nome clave de la [[Casa Blanca]]; White House-[[Alfabetu radiofónicu|Whiskey Hotel]]) onde'l Coronel Marshall preparaba una ofensiva pa recapturar la Casa Blanca, ocupada por rusos.

Los [[rangers]] dirixir escontra la [[Casa Blanca]], y yá dientro escuchen una grabación que diz que'l mandu entama un gran bombardéu sobre la ciudá, por cuenta de que creíen que taba en manes [[Rusia|ruses]]. Los soldaos lleguen escontra'l teyáu del edificiu y espleguen bengalas verdes pa indicar que la Casa Blanca foi recuperada. Ellí ven qu'había fumu verde en munchos otros edificios, dándose cuenta que recuperaren la ciudá. Dellos soldaos pregúntense cuándo van invadir [[Moscú]].

Una vegada termináu l'ataque a [[Washington DC]], la Task Force 141 ocupar de buscar al responsable de la invasión, Vladimir Makarov. Shepherd consigue información sobre los únicos sitios seguros pal terrorista, polo que Price y ''Soap'' diríen a un campusantu d'aviones n'[[Afganistán]], ente que Roach y ''Ghost'' tomaríen un abellugu en [[Osetia del Sur]]. Al llegar al abellugu, l'equipu cai nuna emboscada terrorista na que la gran mayoría muerre, quedando namái vivos ''Ghost'', Roach, Ozone y Scarecrow, amás de los francotiradores que los cubrir, Toad y Archer. Los cuatro miembros de la Task Force dirixir al abellugu y nun atopen rastru de Makarov, al igual que Price nel campusantu d'aviones, a pesar d'atopar un arsenal d'armes y los planos del atentáu al [[aeropuertu]]. Entós, ''Roach'' coneuta un módulu DSM al ordenador del fuxitivu y empieza a tresferir datos, mientres toos lo cubríen. Cuando remata la tresferencia, toos diríxense a la parte d'aterrizaxe. Pero Ozone y Scarecrow son ablayaos por [[Morteru (arma)|morteros]], y Roach ye mancáu, polo que ''Ghost'' lleva cargar lo hasta l'helicópteru d'estraición. Ellí, Shepherd pregúnta-yos sobre la información, y al recibir una respuesta afirmativa, matu a Roach col so [[revólver]], ''Ghost'' intenta disparar a Shepherd pero esti dispára-y nel pechu, depués los soldaos quemen los sos cuerpos mientres s'oi la voz de Price diciendo que los homes de Shepherd taben atacar.

Price y ''Soap'' enterar de la traición del xeneral y escapen de la trampa nel campusantu, mientres teníen a los homes de Shepherd a un llau y a los de Makarov al otru. Price consigue comunicase col [[terrorista]], quien a remolera-y indica la posición del traidor. Mientres Price y Soap intenten escapar maten al conductor dexando la responsabilidá al xugador que tien que conducir con una mano dende'l so asientu como pueda'l volante. A la fin llogren xubir al [[avión]] de Nikolai y escapar del campusantu.

Price y ''Soap'' diríxense entós a la posición de Shepherd, nuna misión suicida pa evitar qu'él seya un falsu héroe y pa vengar a ''Ghost'' y a Roach. Nun complexu de cueves n'[[Afganistán]] los dos [[Capitán|capitán]] lluchen contra la compañía Shadow pa depués enterase de que Shepherd escaparía nuna [[Groupe Zodiac|Zodiac]], polo que se infiltran nuna última cueva pa llegar a un ríu y escorrelo.

Shepherd escapa nuna [[Groupe Zodiac|Zodiac]], polo que Price y ''Soap'' escorrer n'otra. A pesar de recibir disparos de la compañía Shadow perdayures, los dos homes nun dexen que Shepherd escape, y cuando la so llancha entra nun [[Sikorsky MH-53 Pave Low|Pave Low]], Price dispára-y al rotor y l'helicópteru cai, al igual que la Zodiac de Price y ''Soap'', yá que xusto atopábense nuna [[catarata]]. Entós Soap, al espertar, dirixir al llugar del impautu, armáu con un [[Arma blanca|cuchiellu]], pa matar a Shepherd d'una vegada por toes. ''Soap'' columbrar y, cuando quixo apuñalalo, Shepherd compensar y tirar al suelu, pa depués clava-y el so cuchiellu nel pechu. Ellí diz-y que va cinco años perdiera a 30.000 homes nun ceguñu, y que'l mundu nun fixera nada. Asina'l xugador podría entender la traición del Xeneral como manera de convertise nun héroe enriba d'una crisis mundial. Cuando taba por disparar -y col so [[revólver]], apaez Price pa cutilo y salvar a Soap, quien depués en devanéu intentaría buscar el revólver. Desamarrar entós una intensa engarradiella mano a mano del xeneral Shepherd y Price, que paecía ganar el traidor cuando ''Soap'' intenta garrar el revólver de Shepherd pero él quitar y dempués intenta sacase'l cuchiellu que Shepherd clavólu y llanzar al xeneral nel güeyu, matándolo nel actu. Price entós espierta del so esmorecimientu producíu polos golpes y ayuda a ''Soap'' pa detener el so sangráu. Xusto nesi momentu llega Nikolai nun helicópteru [[MD Helicopters MH-6 Little Bird|MH-6 Little Bird]] pa sacalos d'ellí.

=== Epílogu ===
Ensin rellación col argumentu, trescurre nun muséu nel que tán espuestos los personaxes, armes y vehículos del xuegu. El xugador puede llibremente inspeicionar la zona y toles armes disponibles del xuegu. Coles mesmes esiste un dispositivu en cada habitación que al ser activáu da vida a los personaxes, que muévense ante al xugador y atacar.

=== Unidaes ===

* {{Bandera|Estaos Xuníos}}{{Bandera|Canadá}}{{Bandera|Reinu Xuníu}}{{Bandera|Australia}}'''Task Force 141''': Ye una fuercia especial multi-nacional d'operaciones conformada polos meyores homes del exércitu Estauxunidense, Canadiense, Británicu, Australianu, Neozelandés y posiblemente d'otres fuercies armaes, usualmente homes con esperiencia previa n'Operaciones Especiales, a la cual pertenecen el Cpt. Soap, el Sgt. Roach, ''Ghost'', y el PFC Joseph Allen, depués de ser convocáu pol Xeneral Shepherd. Mientres los eventos de Modern Warfare 2, el Comandante en Xefe d'esta unidá ye'l Xeneral Shepherd. Adicionalmente, los oficiales británicos del SAS como'l Capitán John ''Soap'' MacTavish y el Teniente de Segunda Simón ''Ghost'' Riley sirven como comandantes de campu. Dempués de la so lliberación del Gulag, el Capitán John Price sirve tamién como comandante de campu. La Fuercia operativo 141 tien siquier unos 85 miembros conocíos.

* {{Bandera|Estaos Xuníos}} '''75º Reximientu de Rangers''': Una unidá especial del Exércitu Estauxunidense, a esta unidá pertenecen el Sgt, Foley, el cabu Dunn, el soldáu Ramírez y Joseph Allen (quien dempués de la toma de la ciudá afganistana ye asitiáu na Task Force 141 por Shepherd pa llevar a cabu una misión tapada qu'a la fin fracasa). La mayoría de los sos miembros son soldaos xeneraos aleatoriamente, siguiendo un patrón de rangu, siguíu d'un apellíu.

* {{Bandera|Estaos Xuníos}} '''SEALS de la Marina''': La unidá especial anfibia por excelencia de los Estaos Xuníos, fai la so presencia en ''El Gulag'' y ''L'últimu día fácil... foi ayeri''. Suelen ser silenciosos, y van vistíos con traxes de bucéu. Ayuden a la Task Force 141 a ingresar a les plataformes de Petropavslok y a asaltar el Gulag. Hai dellos miembros conocíos.

* {{Bandera|Estaos Xuníos}} '''Compañía Shadow''': Conformar soldaos d'élite d'una pequeña unidá estauxunidense (probablemente una unidá d'Operaciones Especiales o inclusive una Compañía de Mercenarios Privaos) sol mandu y Órdenes direutes del Xeneral Shepherd (Nome clave: Gold Eagle), que sirven como'l so propiu personal de seguridá y cuerpu d'operaciones qu'obedecen los sos Órdenes ensin protestar. A pesar d'esto, Shepherd considerar como personal prescindible; un exemplu d'esto vese mientres la misión ''Como nos vieyos tiempos'' cuando Shepherd ordena un bombardéu sobre la so propia base con soldaos de la Compañía entá nella. Conócense dellos miembros anque la mayoría tien la mesma apariencia.

* {{Bandera|Rusia}} '''Exercito Rusu''': Puede ver bien de vegaes, na base nos montes de Kazakstán, según na invasión d'EEXX. Conformen la mayoría d'enemigos del xuegu. Al ser parte de la Federación Rusa, respuenden a los intereses políticos ultranacionalistas d'esta. Dellos miembros d'esta unidá conformen los Comandos ultranacionalistas, que respuenden direutamente a les órdenes de Makarov y defenden les sos propiedaes.

* {{Bandera|Rusia}} '''FSO''' y {{Bandera|Rusia}} '''Policía del Aeropuertu Zakhaev:''' Puede trátelos en ''Nada de Rusu''. La policía que s'atopa nel aeropuertu intenta contener l'ataque, pero vense acorviaos, teniendo tan solo metralletes y pistoles contra homes con rifles d'asaltu y ametralladores. Los segundos asisten darréu a intentar contener, ensin ésitu la masacre, yá tando meyor armaos, con escudos y fusiles.

* {{Bandera|Brasil}} '''Milicia brasilana''': Apreciar en ''Aterrizaxe'' y ''L'aviesperu'', nel cual intenten detener a los soldaos de la Task Force 141 de llegar al so líder, Alejandro Rojas. L'asistente de Rojas ye prindáu, y cola información, Roach, ''Ghost'', y ''Soap'' atrapen a Rojas. Aun así la milicia opón una fuerte resistencia, asesinando a Meat y Royce, y a dellos soldaos mas cuando intenten escapar de les Faveles. Posiblemente operen illegalmente negocios de venta de drogues y d'armes.

* {{Bandera|Afganistán}} '''OpFor''': Son miembros d'una milicia que foi lleal a Khaled Al-Asad nos tiempos de Modern Warfare, y son útiles a los intereses de Makarov. Caltienen el poder en munchos países de mediu oriente al traviés de la ocupación armada, y enfréntense munches vegaes colos Rangers pol control del territoriu.

Amás d'estes unidaes que son visibles y pueden enfrentase o controlase a lo llargo del xuegu, fáense presente munches unidaes, la mayoría de los Estaos Xuníos, qu'ayuden na ambientación del xuegu, y que sirven pa representar conflictos n'otros llugares, o que sofiten al xugador de manera bien curtia (como los aviones de la marina)

=== Operación Kingfish ===
Mientres la expo ''Call of Duty XP'' en setiembre del 2011, [[Activision]] Presentó un videu de 6 minutos de duración como parte del festival realizáu en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]], el videu a pesar de tar interpretáu por persones reales ye fiel a la hestoria argumental de Modern Warfare. Los fechos trescurren 2 años dempués del asesinatu de Imran Zakhaev en 2011 y 3 años antes de Modern Warfare 2, aproximao.

El videu empecipia con John ''Soap'' Mactavish nun almacén d'armes, ensertándo-y bales a un cargador, ente que Sheperd, encendiendo un cigarru, pídelu qu'esplíquelu nuevamente la misión fallida, la escena salta a un satélite militar onde pueden oyese conversaciones militares. A la fin de les conversaciones llógrase apreciar el permisu pa empecipiar la ''Operación Kingfish'', la escena salta a los montes [[Montes de los Xigantes|Karkonosze]], n'Ucraína, onde la Task Force 141 empuestos pol Capitán Price (Price foi'l capitán de la T.F 141 primero que ''Soap''), ta realizando una misión de captura/asesinatu d'un rusu de nome en clave &quot;Kingfish&quot;, la 141 depués d'enfrentase a la [[Spetsnaz]] que curiaba'l llugar (ayudaos por un equipu de francotiradores y un [[Lockheed AC-130|AC-130]]), llogren tomar con ésitu l'abellugu, dempués d'entrar a una habitación onde s'atoparía l'oxetivu, informen al cuartel de que nun hai rastru del oxetivu, Soap sospriéndese cuando ve semeyes ya información abonda del equipu Bravo pegaes nuna paré, que amuesa que Soap y Price son l'oxetivu a esaniciar per parte de ''Kingfish'', Price y Soap queden sosprendíos al ver la escena, l'equipu oi un pitíu de C4 ocultu debaxo d'una mesa. España. la escena salta nuevamente a Soap onde-y diz a Shepherd que foi una trampa per parte del oxetivu, Shepherd diz-y a Soap qu'él lo sabía y que-y fale sobre Price, la escena salta nuevamente a la 141 cuando fuxe del abelugo antes tomáu, l'[[Lockheed AC-130|AC-130]] empresta [[sofitu aereu cercanu]] al equipu llogrando que lleguen más rápidu a la parte d'aterrizaxe, pero al poco tiempu, ye destruyíu por un [[RPG-7]]. Cuando l'equipu de la TF-141 ta a puntu de xubir al helicópteru, son atacaos por un [[RPG-7]], unu impacta cerca de Soap, dexándolo bien quebráu, y causándo-y el repulgu que tien nel llau esquierdu de la cara. Price detener a defender el treslláu de Soap escontra'l [[Bell-Boeing V-22 Osprey|Osprey]], Price diz-y a Ghost que se cole pero esti se rehúsa, entós ordenar que lo dexe solo, el mazcaráu Ghost, en contra del so voluntdad, dexa al Capitán Price solo contra los rusos, ye mancáu nun brazu, más sigui defendiendo'l treslláu y l'escape del so equipu, el capitán nuevamente ye disparáu y al nun poder combatir más, cai al suelu, Soap ve con impotencia como Price ye prindáu polos rusos, la escena salta nuevamente al Soap MacTavish quien presenta un repulgu nel so güeyu esquierdu producida pola esplosión, Shepherd y Soap dan por muertu a Price. Soap, furiosu, pregúnta-y a Shepherd ''¿¡Quién ye Kingfish!?'' el xeneral Shepherd llánza-y un dossier a MacTavish onde amuesa la semeya del rusu quien en realidá ye Vladimir Makarov, Shepherd remata diciéndo-y ''vamos atrapar'', a la fin, Soap clava un cuchiellu a la semeya de Makarov.

== Sistema de xuegu ==

=== Manera Multixugador ===
El xugador puede esfrutar del xuegu en compañía d'hasta 4 persones y xugar a distintes maneres de xuegu del tipu online. Como nel COD4 nesti multixugador xubir de nivel y pueden personalizase armes, clases y maneres de xuegu. La manera en llinia tien una manera online d'hasta 18 xugadores en delles maneres hasta 2 xugadores en partida enxaulada, les sos principales maneres son

==== Raches de baxa ====

Na manera multixugador y online puede llograse pagos por matar a dellos enemigos ensin morrer. Hai un total de 15, pero nuna batalla solo puede tenese 3 escoyíos. Los pagos son les siguientes:

* '''UAV''': Un avión espía ensin tripular amuesa la posición de los enemigos nel radar mientres un periodu de tiempu. (''3 baxes'')

* '''Paquete d'ayuda''': Por aciu una granada qu'esprende un fumu colorao, un helicópteru te va llevar un paquete d'ayuda con conteníu aleatorio. (''4 baxes'')

* '''UAV de respuesta''': Desactiva'l radar enemigu mientres 30 segundos. (''4 baxes'')

* '''Torreta''': Una torreta qu'esanicia a cualquier enemigu na so radio d'aición, el xugador tamién puede mover la torreta cuando lo deseye. (''4 baxes'')

* '''Misil Predator''': Un misil [[Hellfire|Predator]] empuestu por control remotu va cayer dende'l cielu sobre los enemigos. (''5 baxes'')

* '''Ataque aereu''': Bombardea una zona determinada del mapa escoyida pol xugador. (''6 baxes'')

* '''Ataque Harrier''': Bombardea una zona determinada nel mapa y amás dexa un caza [[Harrier]] nel cielu que va atacar a los enemigos. (''7 baxes'')

* '''Helicópteru''': Un helicópteru [[AH-1 Cobra|Cobra]] o [[Mil Mi-24|Hind]] va patrullar los cielos esaniciando a los oxetivos al so algame. (''7 baxes'')

* '''Llanzamientu d'emerxencia''': En llanzando la señal de fumu colorao, un [[C-130 Hercules]] va llanzar cuatro paquetes d'ayuda con conteníu aleatorio. (''8 baxes'')

* '''Pave Low''': Un helicópteru [[Pave Low]] va patrullar los cielos, atacando a los enemigos con ametralladores y misiles. (''9 baxes'')

* '''Avión furtivu''': Un bombarderu sigiloso [[Stealth]] bombardeará una zona del mapa a la to eleición, l'avión nun apaez nel radar enemigu. (''9 baxes'')

* '''Sofitu aereu''': Te conviertes nel artilleru d'un [[AH-64 Apache|Apache]], dispares con una ametralladora a los enemigos dende l'aire. (''11 baxes'')

* '''AC-130''': Te conviertes nel artilleru d'un [[AC-130]] y vas poder disparar colos sos trés cañones de 25 mm, 40 mm y 105 mm. (''11 baxes'')

* '''IEM''': Desactiva tolos aparatos electrónicos de los enemigos (radares, mires de puntu coloráu, visiones holográfiques, helicópteros, torretas etc.). (''15 baxes'')

* '''Bomba nuclear''': Una bomba nuclear va impautar matando a tolos xugadores y dando la victoria al equipu del xugador que solicitó la bomba. (''25 baxes'')

=== Operaciones especiales ===
Amás de la hestoria, les Operaciones Especiales estremar en pequeñes misiones feches a la midida. El nome códigu de cada grupu de misiones corresponder a les primeres lletres del alfabetu nel alfabetu radiofónicu. Al dir completándoles en cualquier dificultá van danos estrelles (69 estrelles, en total).

=== Armes ===
{{AP|Armes de Call of Duty: Modern Warfare 2}}

== Promoción ==
El [[25 de marzu]] de [[2009]], un Tráiler del xuegu foi espuestu na ceremonia del Game Developer Choice Awards en [[San Francisco (California)|San Francisco]]. El reclamu tamién foi puestu na páxina web oficial de Infinity Ward. Anuncióse que la fecha de llanzamientu yera'l 10 de payares de 2009 y foi confirmáu que'l títulu del xuegu sería Modern Warfare 2 (enantes creíase que se llamaría Call of Duty: Modern Warfare 2). Infinity Ward punxo un nuevu tráiler, el 10 de mayu, nel que s'amosaben les carauterístiques del xuegu tales como conducir motos de nieve y una misión submarina. Mientres l'[[Electronic Entertainment Expo|E3]] 2009, [[Infinity Ward]], anunció un paquete de conteníu descargable que consta de dos mapes multixugador que van tar disponibles primero al traviés de Xbox Live de [[Xbox 360]] pa la versión del xuegu. Una de les primeres misiones campaña llamada &quot;Cliffhanger&quot; tamién foi amosáu mientres el E3.

A finales de [[mayu]], la empresa de videoxuegos pa [[teléfonos móviles]] Glu Mobile, anunció que va desenvolver una adautación del xuegu pa móviles.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.gamasutra.com/php-bin/news_index.php?story=24197 |títulu= Activision Taps Glu for Mobile Modern Warfare 2, Guitar Hero 5 |fechaaccesu=29 de xunu de 2009 |autor= Danny Cowan |fecha=25 |fecha = xunu de 2009 |idioma=inglés |cita= Glu Mobile will develop mobile adaptations of four upcoming Activision titles, including Guitar Hero 5 and the Infinity Ward-developed first-person shooter Modern Warfare 2.}}&lt;/ref&gt;

A mediaos de xunetu de 2009, dar a conocer que'l videoxuegu va tar publicáu en tres ediciones. La edición estándar ta formada pol xuegu y un manual d'instrucciones, va ser la única versión disponible pa Microsoft Windows.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://news.bigdownload.com/2009/07/20/non-modern-warfare-2-prestige-edition-for-pc-users/ |títulu=Non Modern Warfare 2 Prestige Edition for PC users? |fecha=20 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=25 de xunetu de 2009 |editorial=Big Download |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na edición coleicionista, el xuegu y el manual van tar nuna caxa de metal y tamién va incluyir un [[Artbook|llibru d'arte]] y un códigu pa descargar gratuitamente el primer xuegu de la saga Call of Duty. La edición prestíu va incluyir amás de los productos de la edición coleicionista unes gafes de [[visión nocherniega]] y una cabeza de [[maniquín]] de plásticu como soporte de les gafes.&lt;ref&gt;{{cita videu|títulu=Modern Warfare 2 Prestige Edition Unboxing (Official)|persona=Infinity Ward|añu=2009|url=http://www.youtube.com/watch?v=FMSS12iY1X0|mediu=Youtube|fechaaccesu=27|añoacceso=2009|mesacceso=xunetu}}&lt;/ref&gt;

== Receición ==
{{Video game reviews
| títulu =
| subtitle =
| state =
&lt;!-- Aggregators --&gt;
| GR = (X360) 93.57%&lt;ref name=GRX360&gt;{{Cita web |url=http://www.gamerankings.com/xbox360/951944-call-of-duty-modern-warfare-2/index.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 for Xbox 360 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editorial=GameRankings}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PS3) 93.42%&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamerankings.com/ps3/951943-call-of-duty-modern-warfare-2/index.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 for PlayStation 3 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editorial=GameRankings}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PC) 87.84%&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamerankings.com/pc/951942-call-of-duty-modern-warfare-2/index.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 for PC |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editorial=GameRankings}}&lt;/ref&gt;
| MC = (X360) 94/100&lt;ref name=&quot;MCX360&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/game/xbox-360/call-of-duty-modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 (Xbox 360) Reviews |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009 |editorial=MetaCritic}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PS3) 94/100&lt;ref name=&quot;MCPS3&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/game/playstation-3/call-of-duty-modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 (PlayStation 3) Reviews |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009 |editorial=MetaCritic}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(PC) 86/100&lt;ref name=&quot;MCPC&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/game/pc/call-of-duty-modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 (PC) Reviews |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009 |editorial=MetaCritic}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- Reviewers --&gt;
| 1UP = A&lt;ref name=&quot;MW2PS3-X360REV-1up&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.1up.com/reviews/call-duty-modern-warfare-2_2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review (PS3, XBOX360) |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Ellis |nome=David |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[1up.com]]}}&lt;/ref&gt;
| CVG = 9.4/10&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{Cita web |url=http://www.computerandvideogames.com/226967/reviews/call-of-duty-modern-warfare-2-review/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Jackson |nome=Michael 'Mike' |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[Computer and Video Games]]}}&lt;/ref&gt;
| G4 = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2PS3REV-G4&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.g4tv.com/games/ps3/61714/call-of-duty-modern-warfare-2/review/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review - PS3 |autor=Keil, Matt |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[G4TV]] fechaaccesu = 2011-03-21}}&lt;/ref&gt;
| GI = 9.75/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GI&quot;&gt;{{Cita web |url=http://gameinformer.com/games/call_of_duty_modern_warfare_2/b/xbox360/archive/2009/11/09/review-call-of-duty-modern-warfare-2.aspx |títulu=Call of Duty 4: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=20 de payares de 2009 |autor=Biessener, Adam |fecha=9 de payares de 2009 |editorial=[[Game Informer]]}}&lt;/ref&gt;
| GamePro = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GPro&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepro.com/article/reviews/212892/call-of-duty-modern-warfare-2/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=Kim |nome=Tae K. |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=GamerPro |páxina=2 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091111214828/http://www.gamepro.com/article/reviews/212892/call-of-duty-modern-warfare-2/ |fechaarchivu=11 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;
| GRadar = 10/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GR&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gamesradar.com/xbox360/modern-warfare-2/review/call-of-duty-modern-warfare-2/a-2009110615016325099/g-20090326142018906090 |títulu=Modern Warfare 2 |fechaaccesu=21 de marzu de 2009 |editorial=[[GamesRadar]]}}&lt;/ref&gt;
| GT = 9.5/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GT&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gametrailers.com/video/review-hd-modern-warfare/58370 |títulu=Call Of Duty: Modern Warfare 2 Video Game, Review HD |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[GameTrailers]]}}&lt;/ref&gt;
| OXMUK = 10/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-OXM&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.oxm.co.uk/article.php?id=14989 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=King |nome=Ryan |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=Official Xbox Magacín}}&lt;/ref&gt;
| OXM = 9.5/10&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://oxmonline.com/article/reviews/xbox-360/m-r/modern-warfare-2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=22 de xunetu de 2011 |apellíu=Curthoys |nome=Paul |editorial=Official Xbox Magacín}}&lt;/ref&gt;
| PCGUS = 80%&lt;ref name=&quot;PCGMW2&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/games/platforms/pc/modernwarfare2 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 PC Review |fechaaccesu=11 de xineru de 2009 |apellíu=Francis |nome=Tom |fecha=febreru de 2010 |editorial=PC Gamer}}&lt;/ref&gt;
| Fam = 39/40&lt;ref&gt;[http://kotaku.com/5416505/modern-warfare-2-came-this-close-to-a-perfect-famitsu-score Modern Warfare 2 Came *This* Close To A Perfect Famitsu Score&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
| PCGUK = 80%&lt;ref name=&quot;PCGMW2&quot;/&gt;
| GSpy ={{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-GSpy&quot;&gt;{{Cita web |url=http://xbox360.gamespy.com/xbox-360/call-of-duty-6/1043734p1.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=Tuttle |nome=Will |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[GameSpy]]}}&lt;/ref&gt;
| IGN = 9.5/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-IGN&quot;&gt;{{Cita web |url=http://xbox360.ign.com/articles/104/1043366p1.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |apellíu=Bozon |nome=Mark |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=IGN}}&lt;/ref&gt;
| XPlay = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-XPlay&quot;&gt;{{Cita web |url=http://g4tv.com/games/xbox-360/61715/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/review/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 Review |fechaaccesu=11 de payares de 2009 |apellíu=Keil |nome=Matt |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[X-Play]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100205195707/http://g4tv.com/games/xbox-360/61715/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/review/ |fechaarchivu=5 de febreru de 2010 }}&lt;/ref&gt;
| GSpot = 9.0/10&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamespot.com/xbox360/action/modernwarfare2/review.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review for Xbox 360 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=GameSpot |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091114234046/http://www.gamespot.com/xbox360/action/modernwarfare2/review.html |fechaarchivu=14 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;
| Game Informer = 9.75/10
&lt;ref name=&quot;gameinformer1&quot;/&gt;
| Allgame = {{Rating|4|5}}&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.allgame.com/game.php?id=67576 |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 – Overview |fechaaccesu=1 de xineru de 2010 |apellíu=Brown |nome=Christopher |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=allgame}}&lt;/ref&gt;
| TX = 9.7/10&lt;ref name=&quot;MW2X360REV-TX&quot;&gt;{{Cita web |url=http://reviews.teamxbox.com/xbox-360/1803/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/p1/ |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Review (Xbox 360) |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Eddy |nome=Andy |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=[[TeamXbox]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110303174712/http://reviews.teamxbox.com/xbox-360/1803/Call-of-Duty-Modern-Warfare-2/p1 |fechaarchivu=3 de marzu de 2011 }}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- Custom reviewers --&gt;
| rev1 = [[Destructoid]]
| rev1Score = 9.5/10&lt;ref name=&quot;destructoid-sterling review&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.destructoid.com/review-call-of-duty-modern-warfare-2-154804.phtml |títulu=Review: Call of Duty: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Sterling |nome=Jim |fecha=12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;
| rev2 = [[Joystiq]]
| rev2Score = {{rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;joystiq-kelly review&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.joystiq.com/2009/11/10/review-call-of-duty-modern-warfare-2/ |títulu=Review: Call of Duty: Modern Warfare 2 |fechaaccesu=21 de marzu de 2011 |apellíu=Kelly |nome=Kevin |fecha=10 de payares de 2009 |editorial=Joystiq}}&lt;/ref&gt;
 | rev3 = [[The Escapist (revista)|The Escapist]]
| rev3Score = {{Rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;escapist-pitts review&quot;&gt;{{Cita noticies |autor=Pitts, Russ |url=http://www.escapistmagazine.com/articles/view/editorials/reviews/6786-Review-Modern-Warfare-2 |títulu=Reviews: Call of Duty: Modern Warfare 2 Review Supplement |fecha=17 de payares de 2009 |obra=[[The Escapist (revista)|The Escapist]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;
| rev4 = [[The Daily Telegraph]]
| rev4Score = 10/10&lt;ref name=&quot;telegraph-cowen review&quot;&gt;{{Cita noticies |autor=Cowen, Nick |fecha=9 de payares de 2009 |url=http://www.telegraph.co.uk/technology/video-games/6514124/Call-Of-Duty-Modern-Warfare-2-video-game-review.html |títulu=Call Of Duty: Modern Warfare 2 video game review |obra=[[The Daily Telegraph]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;
| rev5 = [[The Guardian]]
| rev5Score = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;guardian-anderiesz review&quot;&gt;{{Cita noticies |autor=Anderiesz, Mike |url=http://www.guardian.co.uk/technology/gamesblog/2009/nov/09/call-of-duty-modern-warfare-2?INTCMP=SRCH |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 - review |títulu= Game review |fecha=9 de payares de 2009 |obra=[[The Guardian]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- Awards --&gt;
| award1Pub = [[IGN (sitiu web)|IGN]]
| award1 = Editor's Choice&lt;ref name=MW2-XBOX360-IGN&gt;{{Cita web |url=http://xbox360.ign.com/objects/142/14281102.html |títulu=Call of Duty: Modern Warfare 2 Xbox 360 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=IGN}}&lt;/ref&gt;
| award2Pub = [[GamePro]]
| award2 = Editor's Choice&lt;ref name=MW2-Gamepro&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepro.com/games/pc/163589/modern-warfare-2/ |títulu=Modern Warfare 2 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=IGN |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101226122121/http://www.gamepro.com/games/pc/163589/modern-warfare-2/ |fechaarchivu=26 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;
| award3Pub = [[Game (retailer)|BAFTA]]
| award3 = PC Game of the Year (2009)&lt;ref name=MW2-Game-award&gt;{{Cita web |url=http://www.game.co.uk/lowdown.aspx?lid=10770 |títulu=Modern Warfare 2 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=[[Game (retailer)|Game]]}}&lt;/ref&gt;
| award4Pub = [[GameTrailers]]
| award4 = Game of the Year 2009&lt;ref name=MW2-Gametrailers-goty2009-award&gt;{{Cita web |url=http://www.gametrailers.com/video/game-of-gt-goty/60274 |títulu=GT GotY Awards 2009 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |fecha=31 d'avientu de 2009 |editorial=[[GameTrailers]]}}&lt;/ref&gt;
| award5Pub = PakGamers
| award5 = Best Xbox 360 Game of 2009&lt;ref name=MW2-PakGamers-award&gt;{{Cita web |url=http://goty.pakgamers.com/2009/?page=360 |títulu=Best Xbox 360 Game 2009 |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=PakGamers |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110817101851/http://goty.pakgamers.com/2009/?page=360 |fechaarchivu=17 d'agostu de 2011 }}&lt;/ref&gt;
| award6Pub = [[Gamespot]]
| award6 = Best Shooter/Readers Choice&lt;ref name=MW2-Gspot-awards&gt;{{Cita web |url=http://www.gamespot.com/best-of-2009/genre-awards/index.html?page=9 |títulu=Genre Awards Best Shooter |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |editorial=[[Gamespot]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120224224005/http://www.gamespot.com/best-of-2009/genre-awards/index.html?page=9 |fechaarchivu=24 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;
| award7Pub = [[GameTrailers]]
| award7 = Best First-Person Shooter&lt;ref name=MW2-Gametrailers-bfps2009-award&gt;{{Cita web |url=http://www.gametrailers.com/video/best-first-person-best-of-e3/51489 |títulu=Best Of E3 2009 Awards Video Game, Best First-Person Shooter |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |fecha=12 de xunu de 2009 |editorial=[[GameTrailers]]}}&lt;/ref&gt;
| award8Pub = [[Destructoid]]
| award8 = Editor's Choice&lt;ref name=&quot;destructoid-sterling review&quot;/&gt;
| award9Pub = ''[[Academy of Interactive Arts &amp; Sciences]]''
| award9 = {{nowrap|[[Interactive Achievement Awards#Action|Action Game of the Year]]}}&lt;ref name=MW2-AIAS-2010-award&gt;{{Cita web |url=http://www.interactive.org/awards/award_category_details.asp?idAward=2010&amp;idGameAwardType=1 |títulu=Action Game of the Year |fechaaccesu=20 de marzu de 2011 |fecha=12 de xunu de 2009 |editorial=[[Academy of Interactive Arts &amp; Sciences]]}}&lt;/ref&gt;
}}

=== Discutiniu ===
''Call of Duty: Modern Warfare 2'' non yá ye'l xuegu más revesosu de tola franquicia Call of Duty sinón que tamién foi'l más revesosu de 2009.

El principal discutiniu deber a la cuarta misión del xuegu «Nada de Rusu» onde'l xugador toma'l papel d'un soldáu estauxunidense, Joseph Allen, sol alies &quot;Alexei Borodin&quot;, que ta infiltrado nun grupu terrorista rusu por órdenes de la [[CIA]], que tien d'asesinar a ensame de civiles a sangre frío nun aeropuertu rusu. La escena da empiezu cuando Vladimir Makarov, el líder del grupu terrorista, diz &quot;Recuerde, nada de rusu&quot;, faciendo entender que nun tien de falar en dichu idioma. El xugador puede abstenese de tomar parte na masacre, ya inclusive ye avisáu al empezar una nueva partida de la esistencia d'una misión que puede mancar la sensibilidá de delles persones, pudiendo omitir esta misión (o saltala si yá lu hai empezáu) ensin sufrir penalización dalguna, como perda de puntos o'l nun llograr un troféu dientro del sistema de llogros (versiones de Xbox 360 y PS3, respeutivamente).

Por cuenta de esta misión, el xuegu sufrió crítiques y censures en dellos países. En Rusia, la misión foi censurada na versión de PC, amás de que dicha aición foi consultáu con autoridaes de dichu país una y bones Rusia nun tener un sistema de clasificación d'edaes. N'Estaos Xuníos, la cadena de noticies Fox News dio a conocer el xuegu señalando dicha escena y llamándolo «un xuegu pa terroristes»&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=La prensa rusa ta culpando a Call of Duty Modern Warfare 2 como posible xuegu d'entretenimientu pal atentáu de Moscow. |url=http://medellinstyle.com/la prensa rusa-esta-culpando-a-call-of-duty-modern-warfare-2-como-posible-xuegu-de-entrenamientu-pa-l'atentáu-de-moscow.htm |fecha=4 de febreru de 2011 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2017 |periódicu=Medellin Style}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Una televisión rusa rellaciona l'atentáu de Moscú con 'Modern Warfare 2' |url=https://www.europapress.es/portaltic/videojuegos/noticia-television-rusa-rellaciona-atentáu-moscu-modern-warfare-20110126141040.html |fecha=26 de xineru de 2011 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2017 |axencia=Portal Tic |periódicu=Europa Press |ubicación=Madrid}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor=Associated Press |títulu=Controversial Game 'Call of Duty' on Sale at Midnight |url=http://www.foxnews.com/tech/2009/11/09/controversial-game-duty-sale-midnight.html |fecha=9 de payares de 2009 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2017 |periódicu=Fox |allugamientu=New York |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y la páxina GamesRadar citar como una de les 10 escenes más violentes nun videoxuegu. Tamién se resaltó'l fechu de que'l xugador tien la posibilidá d'acabar con un pelotón antidisturbios.

Les versiones xaponesa y alemana del xuegu se re-editaron, faciendo que si'l xugador disparaba a cualesquier civil recibiera la frase &quot;Game Over&quot; y de xacíu el fin del xuegu, polo que'l xugador tien de pasar tola escena del aeropuertu ensin matar a un solu civil, dexando que los demás terroristes sían quien los maten, anque sí puede atacar a los policías. Pal restu de versiones del xuegu correspondientes a otros países, el xugador puede escoyer ente dexar que sían los terroristes quien maten a los civiles ensin disparar una sola bala o bien contribuyir a la masacre, y nesi casu nun-y apaecería nengún mensaxe como'l de les versiones nipona y alemana.

== Ver tamién ==
{{wikiquote|Call of Duty: Modern Warfare 2}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.callofduty.com/hub Sitiu web oficial]
* [https://web.archive.org/web/20090327020334/http://modernwarfare2.infinityward.com/ Sitio web oficial de ''Modern Warfare 2'']

{{Socesión
| predecesor = ''[[Call of Duty: World at War]]''
| títulu = ''[[Call of Duty]]''
| periodu = Sestu títulu principal
| socesor = ''[[Call of Duty: Black Ops]]''
}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Call of Duty]]
[[Categoría:Videoxuegos de 2009]]
[[Categoría:Videoxuegos pa PlayStation 3]]
[[Categoría:Videoxuegos pa Windows]]
[[Categoría:Videoxuegos pa Xbox 360]]
[[Categoría:Videoxuegos de disparos en primer persona]]</text>
      <sha1>8v3gkp8u0yzf8z9djvbwxxqbx2nxbyf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Neo-Geo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98226</id>
    <revision>
      <id>3702998</id>
      <parentid>3666094</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39533" xml:space="preserve">{{Software}}

'''Neo-Geo''' ye'l nome d'un sistema de 16 bits basáu en [[Cartuchu (informática)|cartuchu]]s para [[arcade]]s según [[videoconsola|videoconsoles]] pal llar llanzáu en 1990 pola compañía de videoxuegos [[Xapón|xaponesa]] [[SNK]] (renombráu temporalmente a SNK Playmore). La teunoloxía del sistema ufiertaba unos gráficos [[2D]], y una calidá de [[soníu]] bien cimeros a la qu'ufiertaben otros sistemes caseros de la so dómina. Nun principiu el sistema Neo-Geo creóse como plataforma pa máquines recreatives, más tarde tamién taba disponible como videoconsola doméstica a un preciu demasiáu eleváu pa munchos, 700 dólares, dando llugar asina a dos versiones del sistema: el sistema arcade, MVS, sigles de ''Multi Video System'' (Sistema Multi Video), y el sistema domésticu, AES, sigles de ''Advanced Entertainment System'' (Sistema Avanzáu d'Entretenimientu).&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.gamespot.com/articles/the-history-of-snk/1100-6089278/|títulu=''History of SNK for Gamespot.com''|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 1, por culturaneogeo.com&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.culturaneogeo.com/historia3.htm|títulu=''El sistema Neo-Geo, hestoria, 1990''|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

Xuegos populares como [[Fatal Fury]], [[Samurai Shodown]] y principalmente [[Metal Slug]] y [[KOF]] publicáronse y formaron parte d'esti sistema.

Ye considerada como unos de los sistemes de videoxuegos con mayor vida útil nel mercáu, 7 años de producción de hardware y 14 años de ventes de software.&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.culturaneogeo.com/historia7.htm#actualidad|títulu=''El sistema Neo-Geo, hestoria, 1998-2006''|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Dellos títulos que fueron parte del sistema caltuvieron entá presencia comercial, gracies a la portabilidad, conversión y publicación de los sos videoxuegos en consoles de xeneración más actuales y en dispositivos móviles.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt; Foi asitiáu nel llugar 19 de los 25 meyores consoles de videoxuegos de tolos tiempos pol sitiu web IGN en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ign.com/top-25-consoles/19.html |títulu=NeoGeo is number 19 |editorial=IGN |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
Nos años 80, el negociu de los [[videoxuegos]] yá taba nun gran apoxéu, sobremanera nel mercáu de les máquines d'[[arcade]]. Col tiempu innumberables compañíes sacaben una infinidá de títulos, lo que traigo a xenerar dellos problemes, les máquines de arcade ocupaben un ciertu espaciu nos salones recreativos y col tiempu, pa remanar la rentabilidá d'esos llugares, teníense que camudar el xuegu por unu más modernu, en consecuencia llevar esos tipos de cambéu yera un procesu caro y difícil, yá que se tenía que camudar tol mueble completu o n'ocasiones solo la placa onde se contenía dichu xuegu.

A finales d'esa década la compañía [[SNK]], yá asitiada per años na industria de los videoxuegos, taba implementando n'anovar un nuevu sistema que fuera capaz de sacar de provechu a esi problema, pa eso per primer vegada na so hestoria acomuñóse con una compañía llamáu Alpha Denshi ([[ADK]] nos sos últimos años d'esistencia), destacáu per años nel mercáu d'[[arcade]] d'aquellos años, que creara yá una placa base recreativa d'enforma ésitu, l'[[Alpha68k]], lo que se-y puede considerar la precursora de lo que sería esi nuevu sistema, la Neo-Geo.&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 1, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

Dempués d'un tiempu de desenvolvimientu, empezar a da-y forma a lo que sería'l productu final: el sistema tenía de consistir nuna placa base na que pudieren conectase un númberu determináu de cartuchos, p'asina aforrar espaciu nos salones recreativos y que'l veceru pudiera pidir más xuegos a la compañía teniendo los mesmos metros cuadraos de salón, per otra parte, el hardware tenía de ser más potente que la competencia porque esta carauterística d'intercambiar llevaría apareyáu que la placa tendría de quedase dientro del mueble un llargu periodu de tiempu, y, non como diba siendo habitual (ya inevitable), xuntu con cada nuevu xuegu.

El sistema Neo-Geo ye llanzáu en Xapón el 31 de xineru de 1990.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://mortal.shang.free.fr/pages/neo-geo.htm |títulu=Mortal Shang - Neo-Geo |editorial=Mortal.shang.free.fr |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Usaba dos CPUs: un [[Motorola 68000]] de 16-bit como procesador principal a 12 MHz y otru de 8 bits ZiLOGZ-80A que funcionaba a 4 MHz.&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.system16.com/hardware.php?id=869|títulu=''SNK NEOGEO MVS HARDWARE''|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; La CPU principal del sistema yera un 50% más rápida que'l procesador 68000 atopáu na consola Mega Drive/Xénesis de Sega.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 1, por culturaneogeo.com&quot; /&gt; La Neo-Geo AES tamién tenía'l beneficiu de tener un circuitu integráu auxiliar d'[[audiu]] y [[video]]. El circuitu integráu auxiliar dexaba al sistema amosar 4.096 colores y 380 sprites individuales en pantalla simultáneamente (comparada colos 64 colores simultáneos y 80 sprites individuales de la [[MegaDrive]]), ente que'l chip de soníu 2610 de [[Yamaha Corporation|Yamaha]] dio-y al sistema 15 canales de soníu con calidá de CD con siete canales pa efeutos de soníu dixitales.&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot;&gt;{{cita web|url=https://archive.org/stream/NeoGeoHardwareSpecification/NeoGeoProgrammersGuide#page/n1/mode/2up|títulu=''Manual del sistema Neo-Geo, especificaciones de hardware'' (n'inglés)|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 1, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;
[[Ficheru:Neo Geo logo.png|thumb|left|120px|Logo del sistema de videoxuegos Neo-Geo.]]

Pal so llanzamientu, entamóse poner la consola a $599 USD, 48.880 yenes en Xapón y 600 euros n'Europa, incluyendo dos [[joysticks]] y un xuegu ([[Baseball Stars]] o [[NAM-1975]]). Sicasí, esti plan foi rápido refugáu, yá qu'en llanzamientu americanu oficial tuvo'l preciu de $649,99 USD con dos [[joysticks]], una tarxeta de memoria y el xuegu [[Magician Lord]] (les primeres caxes de les Neo-Geo teníen una etiqueta adesiva dorada anunciando la inclusión del Magician Lord, sobre'l plan inicial que yera escoyer ente dos xuegos). Esti paquete foi conocíu como'l &quot;Sistema Doráu&quot; (Golden System). El sistema tamién foi llanzáu nun pack &quot;Sistema plateado&quot; (SilverSystem), qu'incluyía un joystick anque nun añedir xuegos o una tarxeta de memoria. Los xuegos costaben $200 o más cada unu, nel arcade completu costaría alredor de más del doble de la consola. Con estos precios &quot;premium&quot;, la compañía pensaba que la mayoría de los aficionaos a los xuegos nun podíen pagar el sistema y por consecuencia, plantegóse que fuera accesible solamente a un pequeñu mercáu rentable d'arriendu, por esa razón nel catálogu inicial de los sos xuegos veníen col mensaxe: “This product can only be use on the NEO GEO Rental System”. Entá ensin importar eso, había numberosos veceros que pagaría por tener la consola, inclusive por 650 dólares o más, ye entós cuando [[SNK]] replantego los sos planes de venta y decidió ponelo a la venta a tol públicu un añu dempués del so llanzamientu.&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 1, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

Tocantes a la gráfica y la capacidá de memoria de los xuegos, estes amontaben col pasu del tiempu, los primeros xuegos quedaben daqué “fluexos” en comparanza a los nuevos xuegos que salíen a la venta. En 1992 el sistema, tantu'l [[arcade]] como la consola, cuntaba con más 30 xuegos disponibles (vease na llista de xuegos) de distintos xéneros, principalmente de llucha. Xuegos como [[Fatal Fury]], [[Art of Fighting]], [[2020 Super Baseball]], [[Baseball Stars 2]], [[Football Frenzy]], [[King of the Monsters 2: The Next Thing]], [[Samurai Shodown]] demostraben eses meyores tocantes a xugabilidá y gráfica.

Pa 1993 el panorama de los videoxuegos camudo considerablemente y empezaba adulces a apoderar la revolución poligonal”, trayida de compañíes como [[Sega]] y [[Namco]]. Mientres esi añu yá había delles compañíes ufiertando nuevos sistemes basaos en gráficos poligonales renderizados en 3D, esti cambéu enforma na perceición de los xugadores de sistemes recreatives y de consoles de videoxuegos. Per otru llau delles compañíes optaben por camudar el formatu de xuegos en cartuchos por una más nueva y económica: el discu compactu [[CD]]. Sicasí, [[SNK]] siguía ufiertando inda con ésitu'l so sistema Neo Geo y sacó al mercáu una reedición de la consola en formatu [[CD]], la [[Neo Geo CD]] en 1994,&lt;ref name=&quot;Hestoria de SNK Playmore, parte 5, por culturaneogeo.com&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.culturaneogeo.com/historia5.htm|títulu=''El sistema Neo-Geo, hestoria, 1991-1998''|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; que dexaba al xugador poder esfrutar de los mesmos xuegos que los de la AES, pero ensin tener que pagar l'altu preciu de los sos cartuchos, una y bones el [[CD]] yera muncho más baratu de producir. Sicasí'l nuevu sistema nun destacar por cuenta de la salida de sistemes más potentes de 32 bits con gráficos en 3D como la [[Saturn]] de [[Sega]] y el [[PlayStation]] de [[Sony]], y otres razones yeren porque siguía siendo caru y dedicáu a ser namái a gráficos en 2D.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Hestoria de SNK Playmore, parte 5, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

En 1996 empezar a llanzar xuegos o conversiones del sistema de Neo Geo pa les consoles Saturn y [[PlayStation]], estes conversiones nun yeren perfectes y presentaben dellos detalles en dellos títulos publicaos. Nesi añu llanzar al mercáu'l xuegu [[Metal Slug]] parte de lo que sería una serie de xuegos qu'acompañaría de manera importante al sistema hasta los últimos años d'esistencia, acompañáu tamién de la saga de xuegu d'engarradiella [[KOF]].&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;

Cola oportunidá d'entrar al mercáu de [[videoxuegos]] en [[3D]], en 1997 llanza al mercáu de lo que sería'l socesor del [[Neo Geo]], con capacidá p'amosar gráficos en [[3D]], el [[Hyper Neo Geo 64]],&lt;ref name=&quot;Hestoria de SNK Playmore, parte 5, por culturaneogeo.com&quot; /&gt; anque se-y consideró otru fracasu per parte de la compañía que de dalguna manera munchu xugadores y siguidores de la SNK preferíen xugar les versiones en [[2D]], anque los xuegos víense perbién acabaos nun llogró convencer de dalguna manera a los consumidores.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt; Amás, [[Namco]] y [[Sega]] teníen un [[hardware]] cimeru para [[máquines recreatives]] y un catálogu mayor de xuegos tridimensionales pa escoyer. El sistema se descontinuó en 1999, publicar namái 7 títulos, de manera que tuvo que siguir publicando xuegos pa la [[Neo Geo]].&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;

[[SNK]] dexó de fabricar les videoconsoles pal llar a finales de 1997, pero'l software pa dambos formatos y el [[hardware]] pa máquines recreatives foi producíu mientres dellos años más (nos xuegos en formatu [[CD]] dexar de producir en 1999).&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;

En 1998 llanza al mercáu una consola portátil, la [[Neo Geo Pocket]], pensada pa andar a la tema cola [[GameBoy]] de [[Nintendo]], dominadora absoluta, dende va munchos años, del sector portátil. Foi llanzada en Xapón el 27 d'ochobre de 1998, y siguióse produciendo hasta 1999,&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;pa depués dar pasu a la [[Neo Geo Pocket Color]] debíu fundamentalmente a les baxes ventes del sistema monocromu. Lo que destacaba d'esos sistemes foi la llarga duración de bateríes d'hasta 40 hores y delles funciones incorporaes. Aun así consideróse-y otru fracasu comercial y finalmente, el 13 de xunu de 2000, la compañía anuncia'l cese de la producción de consoles NGPC y de software para dichu soporte.&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

Hasta'l 2000, el sistema Neo-Geo siguía publicando xuegos yá entrando a la xeneración de los 128 bits, lamentablemente los fracasos comerciales que tuviera enantes como compañía provocó que tuviera a cantu de la quiebra, esto fizo que roblara un contratu cola compañía nipona [[Aruze]] (compañía especializada en xuegos pachinko, l'equivalente a les tragaperres occidentales) pa llograr un plan de rescate pola cual ésta encargar de les sos cuantiosas deldes en cuenta de llograr les llicencies de les sos franquicies y asina poder afatar les máquines de [[pachinko]] con detalles de Fatal Fury, KOF y otros xuegos de la compañía.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;

Lamentablemente la situación nun ameyoro, [[Aruze]] non sofitu a la [[SNK]] como se debía de ser para solo dexar de ver les sos verdaderes intenciones: utilizar solo les llicencies de SNK y dexar a la suerte a la compañía ensin da-y dalgún sofitu económicu que tenía contempláu, dando de resultes la cancelación de dellos títulos en desenvolvimientu, exemplu d'esto foi la secuela entá en desenvolvimientu de Garou: MOTW. La producción de nuevos xuegos pal sistema veteranu menguara drásticamente (Vease na llista de xuegos) hasta que la compañía SNK declaróse oficialmente en bancarrota'l 22 d'ochobre de 2001.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt; Por cuenta de esti panorama, el fundador de la compañía Eikichi Kawasaki, dimitió pa formar otra compañía, [[Brezzasoft]]. Dicha empresa en llugar de siguir produciendo nuevos títulos pa la NG, creóse'l so otru sistema, la [[Crystal System]].&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

Tiempu dempués, en dalgún momentu de 2001, el mesmu Eikichi Kawasaki creó la compañía ''Playmore'', qu'absorbería [[Brezzasoft]], y a partir d'ende empezaron les negociaciones con compañíes coreanes como [[Eolith]] o [[Mega Enterprise]], p'apurrir sofitu en futuros proyeutos nuevamente pa la Neo-Geo de la cual vio a lluz a la publicación de 2 títulos: [[The King of Fighters]] 2001 y [[Metal Slug 4]] respeutivamente.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt; Noise Factory pela so parte, la desarrolladora xaponesa crea [[Sengoku]] 3, con xugabilidá nunca antes vistu nos títulos anteriores d'esta franquicia y pública otru títulu so llicencia d'[[Atlus]]: [[Power Instinct Matrimelee]]. [[Evoga Entertainment]], una compañía mexicana tamién concibió de sofitu pal sistema, cola publicación del videoxuegu: [[Rage of the Dragons]], [[Eolith]] nuevamente siguiría emplegando una nueva entrega de la saga [[KOF]], el finalmente aclamáu [[The King of Fighters]] 2002, de gran calidá y basáu por completu nel trabayu de la orixinal [[SNK]].&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

El continuu sofitu y usu del sistema con más d'una década en comercialización contraería otros problemes que lu condergaría per siempres, la piratería. La popularidá del Internet traxo consigo la facilidá de hackeo de distintos sistemes d'[[arcade]] incluyendo les producíes pola [[SNK]]. Orixinalmente, nun esistía nengún tipu de proteición de copia nos cartuchos del sistema, anque foi amestáu darréu. En 2002 popularizábense los programes qu'asemeyaben los sistemes d'[[arcade]] y consoles de [[videoxuegos]] pa executalos n'ordenadores llamáu emulador, programes como [[MAME]] o [[NeoRAGEx]] faen felicidaes emulaciones del sistema Neo-Geo; con esto hai qu'entender que por que se llogren emular dichu xuegu (llamaos Rom nes emulaciones) llogróse estrayer la información d'esos xuegos de les memories [[Imaxe ROM|Rom]] de los cartuchos, burllándose de la [[proteición del sistema]], polo cual, esto agravó la piratería de los cartuchos del sistema de dambos formatos, un exemplu d'ello, ye qu'a los pocos díes del llanzamientu del [[KOF]] 2003, ésti yá taba emuláu y llistu pa ser descargáu y xugáu en cualesquier [[Ordenador personal|PC]] o pa ser portáu y vendíu en cartuchos pirates.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt; Finalmente, y acosada ensin remediu por dicha piratería, dexar de crear nuevos xuegos pal sistema en 2004. L'últimu xuegu del sistema Neo-Geo, [[Samurai Spirits]] Zero Special, foi llanzáu'l 19 d'ochobre de 2004.&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

Dende esos años, la compañía paso de la etapa de quiebra a resurdimientu, les compañíes que creara Eikichi Kawasaki pal rescate d'ésti, funcionar pa crear la SNK Playmore, dempués en 2004 ganaría la guerra de demanda a la compañía Aruze por daños y perxuicios, que pago a la SNK, la nada despreciable cifra de 5.640 millones de yenes, unos 47 millones d'Euros. Finalmente dempués d'esi llargu procesu de renacencia, la compañía anuncio que siguiría produciendo xuegos pa arcade agora so la placa [[Atomiswave]] de Sammy. Tiempu dempués facer pa la serie de plaques [[Taito Corporation|Taito]] Type X.&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

El 31 d'agostu de 2007, SNK dexó d'ufiertar el caltenimientu y los arreglos de consoles [[Neo Geo]] los sos xuegos.&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120717163744/kotaku.com/gaming/non-love/snk-stop-neo-geo-support-265509.php Non Love: SNK Stop Neo Geo Support], [[Kotaku]]&lt;/ref&gt;

Al empecipiar l'añu 2012, la mesma empresa anuncio la venta d'una versión portátil del sistema basáu na versión llariega, la [[Neo Geo X]]. Dicha consola n'aspeutu de hardware ye bien cimeru a la Neo-Geo orixinal, pero yá que se trata d'un emulador (FB Alpha), corriendo sobre un Linux, los resultaos non siempres son lo esperao. El sistema [[Neo Geo X]] vien con xuegos de la Neo-Geo AES grabaos en memoria, y pueden adquirise packs con otros xuegos comercializaos nuna tarxeta SD. La fecha de comercialización de la consola empecipio'l 18 d'avientu de 2012.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.xataka.com/consoles-y-videoxuegos/neo-geo-x-gold-la-reedicion-de-esta consola-mitica-llegara-el-6-de-avientu-a-europa |títulu=''Anunciu y novedaes de Neo Geo X''|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Dende'l so comercialización ya introducción del hardware al mercáu, más de 2 décades, con 14 años de soporte al sistema Neo-Geo per parte del fabricante, convertir nel sistema arcade de mayor duración en producción, inclusive más que'l [[Sega Naomi]] o'l [[Capcom Play System 2]].&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Playmore, parte 7, por culturaneogeo.com&quot; /&gt;

== Aspeutos téunicos ==
Los joystick de la videoconsola Neo-Geo tien 6,4 cm. d'altu, y la so base tien una midida de 28 por 20,3 cm, y contienen la mesma disposición de cuatro botones de la máquina recreativa.&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

[[Ficheru:Neo-Geo-Memory-Card.jpg|right|thumb|180px|Tarxeta de memoria pal sistema Neo-Geo.]]
Les máquines recreatives teníen un sistema de [[tarxeta de memoria]]&lt;ref name=&quot;HardMVS Memory card&quot;&gt;{{cita web|url=http://hardmvs.com/html/memory.htm|títulu=''Hard Neo-Geo MVS, Memory card'' (n'inglés)|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Memory card&quot;&gt;{{cita web|url=https://wiki.neogeodev.org/index.php?title=Memory_card|títulu=''Memory card Neo-Geo MVS and AES system, información téunica'' (n'inglés)|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hestoria de Neo-Geo de SNK Corporation, parte 1, por culturaneogeo.com&quot; /&gt; pol cual el xugador podía guardar el xuegu pa retomalo darréu, de cuenta que podía siguir xugando na videoconsola en casa.

La versión del hardware pa máquines recreatives, yera tamién conocida como &quot;MVS&quot;, acrónimu de ''Multi Video System'' (taba disponible en versiones d'hasta 6 ranuras,&lt;ref name=&quot;MVS board types&quot;&gt;{{cita web|url=http://hardmvs.com/html/PCBcompare.htm|títulu=''Tipos de placa Neo-Geo MVS system'' (n'inglés)|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt; MVS esta postrera capaz de cargar seis cartuchos nuna mesma máquina&lt;ref name=&quot;MVS board types&quot; /&gt;) Una variante de la placa llamada MV-0 solo usóse con xuegos retiro como SVCCHAOS o como [[The King of Fighters 2003]] y estos veníen incorporaos a la placa mesma. Per otru llau, el sistema de videoconsola yera conocíu como &quot;AES&quot;, acrónimu de ''Advanced Entertainment System'' (probablemente pa estremala de la [[Nintendo Entertainment System]], la consola qu'apoderaba'l mercáu nesa dómina).

En dellos xuegos, vienen cola opción de camudar l'idioma, inclusive al español. Solo l'operador basta con aportar a la manera de serviciu (activando DIP SW-01), entrar a les configuraciones del xuegu &quot;Setting up the soft dip&quot; dempués escoyer el slot del xuegu ensertáu nel arcade y camudar l'idioma na opción &quot;LANGUAJE&quot; (disponible solo en ciertos xuegos y en toles plaques europees, pero dalgunos xuegos tamién en plaques d'otres rexones). En casu de la consola AES, ye posible afaer l'idioma nel menú d'opciones de cada xuegu, si ye qu'hai. Hai que mentar qu'esta opción solo camuda l'idioma en dellos testos de la pantalla y non tol xuegu polo xeneral, por defectu aquelles ensin traducir van apaecer n'inglés o nel idioma d'orixe (xaponés). Otru interruptor DIP atopáu na placa MVS correspuende a FREE PLAY, onde s'activa cuando asocede ciertos eventos (un tornéu por casu), dexando a los xugadores xugar ensin ensertar fiches físiques. Tamién dientro de la manera de serviciu puede camudáse-y el númberu de creitos (solu si se elije la placa mesma en &quot;soft dip&quot;), númberu de vides ya inclusive la opción de quitar o censurar la violencia de dellos xuegos. Nun s'escaeza d'apagar el DIP SW-01 antes d'arrincar xuegos ensertaos na placa.&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

[[Ficheru:Cartouche Neo-Geo.jpg|right|thumb|180px|Vista previa d'un cartuchu Neo-Geo, na so versión pa máquines recreatives MVS.]]
El códigu de [[programación]] ye'l mesmu nel MVS y nel hardware AES. Ello ye que los propietarios pueden portar les [[EPROM]]s d'un sistema a otru, y el xuegu siguiría funcionando. Les especificaciones pa les opciones del programa tantu del MVS como del AES taben conteníes en cada cartuchu de xuegu, yá sía que los cartuchos tuvieren destinaos pa usu nel llar o pa máquines recreatives. Sicasí, los cartuchos de la versión pa recreatives y pal llar teníen un [[pinout]] distintu. Yeren diseñaos d'esta manera pa evitar que los operadores de máquines recreatives mercaren los cartuchos pal llar a precios más económicos y de esa forma utilizalos nes sos máquines.&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

=== Tamañu de les ROMS y pantalles d'entamu ===
Les especificaciones pal tamañu de les ROM yeren d'hasta 330 [[megabit]]s (39,27 [[Megabyte|MB]]), por esa razón el sistema amosaba una pantalla col testu: &quot;MAX 330 MEGA - PRO GEAR SPEC&quot; al cargar. Dempués d'esta pantalla dellos xuegos de 100 megabits exhibíen otra pantalla animada qu'amosaba'l testu: &quot;The 100 Mega Shock&quot;. El tamañu orixinal de les ROM foi ameyoráu nos cartuchos con posterioridá por aciu la teunoloxía de memoria [[bank switching]], amontando'l tamañu máximu por cartuchu hasta 1 [[gigabit]] (128 MB). Estos nuevos cartuchos amás faíen que'l sistema amosara'l testu &quot;GIGA POWER&quot; al empecipiar, indicando asina la meyora.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

== Especificaciones téuniques ==
[[Ficheru:Neomb.jpg|thumb|right|180px|Placa base del sistema Neo-Geo na so versión llariega AES.]]
[[Ficheru:Neogeoguts.JPG|thumb|right|180px|Dientro d'una máquina recreativa Neo-Geo MVS cola so placa base de 4 cartuchos y los sos controles.]]

=== [[Unidá central de procesamientu|CPU]] ===
* Procesador central o principal: [[Motorola 68000]] (12 MHz)&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
* Coprocesador: [[Zilog]] [[Z80]] (4 MHz)&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

=== Soníu ===

El sistema polo xeneral utiliza'l [[chip de soníu]] [[Yamaha Corporation|Yamaha]] YM2610, de 15 canales de soníu.&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt; Respeutivamente el chip puede xenerar 4 tipos de soníos distintos: audiu dixital [[ADPCM]], síntesis FM, soníos PSG y ruiu. Funciona en xunto col chip [[Yamaha YM3016]] pa la conversión de los soníos dixital a analóxicu (namái nel soníu ADPCM y FM, los soníos PSG y el ruiu xenérase direutamente n'analóxicu), utilizáu pa la salida d'audiu final.&lt;ref name=&quot;Sound&quot;&gt;{{cita web|url=https://wiki.neogeodev.org/index.php?title=YM2610|títulu=''Información téunica del chip de soníu YM2610'' (n'inglés)|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

Aspeutos xenerales:
* 7 canales dixitales [[ADPCM]], de la cual funciona en dos conxuntos de muestres: ADPCM-A de 6 canales, 12 bits de fondura d'audiu y reproducción a 18.5kHz, y el ADPCM-B de 1 canal, 16-bit de fondura d'audiu y reproducción variable de 1.85 a 55.5kHz (programable)&lt;ref name=&quot;Sound&quot; /&gt;
* 4 canales de síntesis de FM ([[síntesis per modulación de frecuencies]]), cuatro operador por canal&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* 3 canales PSG&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* 1 canal de ruiu programable&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* RAM del soníu: 128 KB&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

=== Display ===

La unidá de procesamientu gráficu del sistema ([[GPU]]) consta de dellos chips o circuitos personalizaos&lt;ref group=n.&gt;Na industria de la electrónica, los chips o circuitos personalizaos referir al usu de material llétrico creada y diseñada por una mesma empresa pa la creación y fabricación del so propiu [[hardware]], ensin recurrir a la teunoloxía de dalgún terceru.&lt;/ref&gt; pa la xeneración d'imaxe, videu y gráficos, los circuitos emplegaos fueron modificaos p'afaese en dellos modelos y versiones del sistema ensin afectar les sos funciones.&lt;ref name=&quot;Display chips&quot;&gt;{{cita web|url=https://wiki.neogeodev.org/index.php?title=MVS_board_typesmore|títulu=''Información de chips de la placa del sistema Neo-Geo MVS, modelos y variaciones'' (n'inglés)|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GPU&quot;&gt;{{cita web|url=https://wiki.neogeodev.org/index.php?title=GPU|títulu=''Unidá de procesamientu gráficu del sistema Neo-Geo'' (n'inglés)|fechaaccesu=11 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

==== Sistema MVS ====
* PRO-B0, PRO-C0, LSPC-A0 (emplegáu nos primeros modelos)&lt;ref name=&quot;Display chips&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GPU&quot; /&gt;
* NEO-MGA-T, NEO-GRC (revisiones de los primeros modelos)&lt;ref name=&quot;Display chips&quot; /&gt;
* NEO-B1, LSPC2-A2 (revisiones en modelos posteriores)&lt;ref name=&quot;Display chips&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GPU&quot; /&gt;

==== Sistema AES ====
* NEO-B1, LSPC2-A2&lt;ref name=&quot;Display chips&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GPU&quot; /&gt;

==== Sistema Neo-Geo CD ====
* NEO-GRC, NEO-OFC&lt;ref name=&quot;Display chips&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GPU&quot; /&gt;
* NEO-GRZ (utilizáu nel modelu CDZ y en delles revisiones del árcade MVS)&lt;ref name=&quot;Display chips&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GPU&quot; /&gt;

Aspeutos xenerales:
* [[Resolvimientu de pantalla]]: 320x224 en manera NTSC y 320x256 en manera PAL&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* [[Paleta de colores]]: 65.536&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
* Máximos colores simultáneos en pantalla: 4.096&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
* Máximos [[sprite (videoxuegos)|sprites]] simultáneos en pantalla: 380&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* Tamañu mínimu de los sprites: 1x2&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* Tamañu máximu de los sprites: 16x512&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* 3 planos de [[scroll]] simultáneos&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;
* [[Rellación d'aspeutu]]: 4:3&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;

=== Almacenamientu ===
[[memoria RAM|RAM]] interna:
* RAM de trabayu: 64 KB&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
* RAM de video: 68 KB&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
* RAM del Z80: 2 KB&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

[[Tarxetes de memoria]]: 8kb o de 68-pin de la especificación de memoria JEIDA ver.3.&lt;ref name=&quot;Memory card&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;HARDWARE&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

=== Alimentación ===

* Fonte: 5 V DC (sistemes más antiguos) y 9 V DC (sistemes más nuevos)&lt;ref name=&quot;MVS board types&quot; /&gt;
* Consumu: 8 W (5 W en sistemes más nuevos)&lt;ref name=&quot;MVS board types&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

=== Dimensiones ===

* Consola: 325 mm (anchu) x 237 mm (fondura) x 60 mm (altor)&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
* Controlador (AES): 280 mm (anchu) x 190 mm (fondura) x 95 mm (altor)&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;

== Sofitu d'empreses Third-party ==

Mientres los primeros años d'esistencia del sistema nel mercáu, tuvo dalgún sofitu por dalguna compañía na creación de dalgunos de los sos títulos (la mayoría d'orixe xaponés); cabo mentar qu'hubo delles compañíes que solo desenvolvíen y publicaben xuegos puramente pa la Neo-Geo, que por consecuencia tamién acarretaron los problemes económicos que tenía [[SNK]] nel 2001 y tuvieron que sumir por quiebra económica,&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.culturaneogeo.com/empreses.htm/more|títulu=''Neo-Geo, empreses Third-party''|fechaaccesu=26 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;anque otres compañíes tamién sumieron por situaciones desconocíes o distintes, tamién hai que mentar que dalgunes d'eses compañíes nun se sabe perbién de la so esistencia anguaño. Aun así los derechos d'esos xuegos fueron recuperaos y caltener inda la compañía [[SNK-Playmore]] (sacante en dellos países). Anque casi tolos xuegos tuvieron una considerable aceptación y popularidá per parte de los aficionaos a los [[videoxuegos]]; dellos últimos títulos publicaos nos últimos años d'apurra al sistema nun lu fueron. De siguío méntase les empreses o compañíes qu'apurrieron dalgún xuegu o títulu pal sistema Neo-Geo (incluyíu dellos datos):

* [[ADK]] (Cerró les sos puertes en 2003)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* Aicom (Foi renombrada a Yumekobo en 1996 pocu dempués de pasar a formar parte de Sega)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* Aiky (Cerró les sos puertes en 2003)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* AM Factory
* [[Data East]] (Cerró les sos puertes en 2003 por bancarrota)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Eolith]] (Esistente hasta'l 2008 cuando se fundió con una compañía llamada M-Dream)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Evoga]] (Considerada como la primer compañía de videoxuegos d'orixe 100% mexicanu, cerró les sos puertes por problemes económicos en 2004)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Hudson Soft]] (Mercada por [[Konami]] en 2011, oficialmente dexó d'esistir al añu siguiente)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Mega Enterprise]] (Compañía subsidiaria d'[[Eolith]])
* Monolith (Entá n'activu)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Naza]] (Formada d'ex emplegaos de la compañía [[Irem]], foi mercada en 1996 pola mesma SNK)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* NMK (Caltuvo les sos operaciones hasta'l 1996, cerró les sos puertes 3 años dempués)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Noise Factory]] (Terminó les sos operaciones en 2008)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Psikyo]] (Foi creada por dellos ex-emplegaos de la compañía Video System, entá n'activu)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* Sammy (Forma parte de [[Sega]])
* Saurus
* [[Sunsoft]] (Entá n'activu)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Technos]] (Cerró les sos puertes en 1996 por bancarrota)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Tecmo]] (Fundióse'l 2010 con [[KOEI]] pa renombrarse a [[Koei Tecmo]])&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Yumekobo]]
* Yuki Enterprise (Crear dellos emplegaos de SNK que desenvolvieron [[Samurai Shodown]] en 2006, pasu a llamase a Examus Inc.)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Taito Corporation|Taito]] (Entá n'activu)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Visco Corporation|Visco]] (Entá n'activu)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* Viccom (Cerró les sos puertes en 2003 por bancarrota)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
* [[Video System]] (Cerró les sos puertes en 2001)&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;

Pa saber más sobre'l sofitu de les empreses [[Third-party]] al sistema Neo-Geo, vease nel estremáu referencies.

== Curiosidaes ==
{{Intereses}}
* Neo-Geo ye un sistema que na actualidá puede ser emuláu nos siguientes sistemes: [[Ordenador personal|PC]] - [[Xbox]] - [[Wii]] - [[Nintendo DS]] - [[PlayStation Portable|PSP]] - [[Android]] - [[iOS]] (con jailbreak) -[[PS3]].
* Dellos xuegos de Neo-Geo fueron convertíos pa les consoles Megadrive y SNES. Anque delles versiones fueron bones, los resultaos amosaben les enormes diferencies téuniques ente Neo-Geo y otros sistemes de 16 bits domésticos.
* La primer fornada de consoles de 32 bits nun consiguió igualar a Neo-Geo en xuegos 2D. Efeutuáronse conversiones a PlayStation que dexaben enforma que deseyar (amenorgamientu del tamañu de los lluchadores, perda de fotogrames d'animación, falta de detalles nos escenarios,...). Les conversiones a Saturn sí que fueron práuticamente &quot;pixel perfect&quot;, pero foi necesariu l'usu d'un cartuchu RAM adicional.
* Nun foi hasta la llegada de la consola de 128 bits de Sega ([[Dreamcast]]) cuando se consiguieron conversiones perfectes de los xuegos de Neo-Geo. Esto demuestra la enorme potencia en 2D de la máquina entá siendo una consola de 16 bits.
* Amás de ser conocidamente como competencia principal de sistemes potentes de arcade de 16bits como la CPS 2 de Capcom, esistía otru sistema que competía cola Neo Geo, la PGM (PolyGame Master) de la compañía tawainesa [[IGS]]. Esti sistema tenía elementos o aspeutos téunicos bien paecíos a la Neo Geo cola esceición d'un chip de soníu distintu de 32 canales y el mesmu CPU, pero más potente. Los xuegos pa esti sistema yeren bien paecíos a los desenvueltos pola de SNK, por casu, el xuegu [[Demon Front]] tenía aspeutos de xugabilidá y gráficos bien paecíos a la de [[Metal Slug]]. A la fin esti sistema de arcade nun tuvo l'ésitu deseyáu por ser comercializáu nun tiempu tardíu, una y bones esti sistema salió en 1997, nun foi hasta l'añu 2000 cuando los xuegos fueron desenvueltos en mayor cantidá. La PGM foi un sistema de videoxuegos bien popular namái nel mercáu asiáticu.

== Desventaxes frente a los sos rivales ==
Magar que esta consola foi la más potente en llinies xenerales de la so xeneración ciertos aspeutos del so hardware yeren inferiores a la competencia:

# Al igual qu'asocedía coles plaques recreatives de Capcom CPS1 y CPS2, Neo Geo nun podía realizar tresparencies por hardware ente que SNES sí. Dellos xuegos onde apaecen cachos de xelu que dexen entever animaciones de fondu nun son más que retruques del mesmu gráficu con un tonu azuláu de color.
# El máximu númberu de xugadores simultáneos yera de dos ente que Megadrive y SNES aumentaben esa cifra hasta cuatro y cinco utilizandos adaptadores.&lt;ref name=&quot;Manual Of&quot; /&gt;
# Los xuegos taben llindaos a cuatro botones d'aición. Megadrive y SNES podíen remanar hasta seis.&lt;ref name=&quot;Neo-Geo Third-party&quot; /&gt;
# La consola nun podía remanar polígonos. Megadrive y SNES pudieron utilizando chips especiales nos sos cartuchos. Con tou, ye xusto matizar que Neo Geo, gracies al so potente procesador principal y el restu de microprocesadores de sofitu, podría trepar con xuegos qu'entemecieren polígonos con sprites, ya inclusive xuegos pocu complexos a nivel poligonal, de fechu la mesma Megadrive demostró ser capaz d'esto, con xuegos como &quot;Rede Zone&quot; o &quot;Muhammad Ali Heavyweight Boxing price&quot; ente otros. Super Nintendo, al tar especializada en gráficos bidimensionales nun destacar tantu nesta faceta al ser menos 'versátil', la razón ye que'l so procesador principal anque potente, nun ye rápidu, y tolos sos procesadores de sofitu tán dirixíos na so mayoría a trabayar en dos dimensiones, o dichu otra manera: nun tán pensaos pa cálculu matemáticu puru. Aun así, hai xuegos qu'amuesen polígonos de bella factura, un bon exemplu ye &quot;Star Trek Starfleet Academy&quot;
# Neo-Geo nun tener nengún tipu de pistola óptica. Megadrive tenía'l Menacer y SNES el Nintendo Scope.

== Coleicionismu ==
Esiste un prósperu panorama nel campu del [[coleicionismu]] pa los sistemes caseros de la Neo-Geo, principalmente por cuenta de la escasa [[tirada]] que tuvieron dellos cartuchos, y la reputación que tien sobre la so gran capacidá pa xuegos en dos dimensiones. Ye común tantu pa xuegos como pa consoles algamar grandes precios en sitios de puyes por [[Internet]]&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.neo-geo.com/guides/aesguide.html|títulu=''Llista de cotizaciones de cartuchos Neo-Geo en puyes de la web'' (n'inglés)|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.culturaneogeo.com/precios.htm|títulu=''Definición de precios del software de Neo-Geo''|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; como [[eBay]].
Dellos xuegos de Neo-Geo pueden descargase en distintes consoles actuales al traviés del serviciu de Consola Virtual y na [[PS3]] al traviés de PlayStation Network, de la mesma esisten conversiones tamién para [[Xbox 360]] para Xbox Live Arcade.&lt;ref name=&quot;History of SNK for Gamespot.com&quot; /&gt;

== Otros sistemes Neo-Geo ==
Delles consoles fueron creaes basándose nel mesmu [[hardware]] que l'emplegáu polos xuegos arcade, amás de portátiles sol nome de [[Neo-Geo Pocket]] y [[Neo-Geo X]].

&lt;gallery&gt;
Ficheru:Neohotel2.jpg| Neo-Geo Hotel Unit
Ficheru:Neo-Geo-CD-FrontLoader-wController-FL.jpg| [[Neo Geo CD]] de carga frontera Ficheru:Neo-Geo-CD-TopLoader-wController-FL.jpg|
[[Neo Geo CD]] de carga cimera Ficheru:Neo-Geo-CDZ-wController-FL.jpg|
[[Neo Geo CD|Neo Geo CDZ]]
Ficheru:Neogeo64.jpg| [[Hyper Neo Geo 64]]
Ficheru:NeoGeoPocketMonochrome.jpg| [[Neo Geo Pocket]]
Ficheru:NeoGeo-Pocket-Color.jpg| [[Neo Geo Pocket Color]]
&lt;/gallery&gt;

== Ver tamién ==
* [[Xuegos de Neo-Geo|Llista de xuegos de Neo-Geo]].
* [[SNK Playmore|SNK]], empresa creadora de la Neo-Geo. Foi mercada por Playmore polo que se conoz agora como SNK Playmore.

== Notes ==
{{llistaref|group=n.}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==

=== N'español ===

* [http://www.culturaneogeo.com/ culturaneogeo.com.] Páxina dedicada puramente al sistema Neo-Geo ya información extra.
* [http://www.mercafriki.com/ Mercafriki.com/Neogeospain.com]. Comunidá xestionada polos creadores de la sumida neogeospain. Artículos sobre Neo-Geo nel so blogue y disponen d'una tienda con bastante material de Neo-Geo.

=== N'inglés ===

* [http://neogeomuseum.snkplaymore.co.jp/english/ Muséu NEO GEO] (opcionalmente, [http://neogeomuseum.snkplaymore.co.jp/index.php disponible en xaponés]).
* [http://neogeox.com/ Neogeox.com]. Páxina oficial de la nueva consola portátil del sistema con información del preciu y la so distribución.
* [http://www.neo-geo.com/ Neo-geo.com]


{{Tradubot|Neo-Geo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Videoconsoles]]
[[Categoría:Videoconsoles de SNK]]
[[Categoría:Plaques arcade de SNK]]
[[Categoría:Videoconsoles de cuarta xeneración]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ff81u9xm2oi00e1htjkxhe9cc10paug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fugu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98503</id>
    <revision>
      <id>3703277</id>
      <parentid>3688539</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19690" xml:space="preserve">{{otros usos|Takifugu|el xéneru de pez globo}}
[[Ficheru:Fugu in Tank.jpg|thumb|''Fugu'' nuna pecera.]]

{{nihongo|'''''Fugu'''''|河豚, 鰒, フグ}} ye la pallabra [[idioma xaponés|xaponesa]] utilizada pa denominar al [[tetraodontidae|pez globo]] y al platu [[Gastronomía de Xapón|xaponés]] preparáu a partir de la carne d'esti pexe especies del xéneru ''[[Takifugu]]'', ''[[Lagocephalus]]'' o ''[[Sphoeroides]]'') o de [[Diodontidae|pez erizo]] del xéneru ''[[Diodon]]''.

El Fugu puede ser mortalmente venenosu por cuenta del so [[tetrodotoxina]], poro, tien de ser curioso preparáu pa extirpar les partes tóxiques y evitar la contaminación de la carne.&lt;ref name=Davidson&gt;{{cita llibru|apellíu=Davidson|nome=Alan|enllaceautor=Alan Davidson (food writer)|añu=2006|títulu=[[The Oxford Companion to Food]]|páxina=324|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-280681-5}}&lt;/ref&gt; La preparación del Fugu a nivel de restorán ta puramente controlada pola llei en Xapón y n'otros países, y namái chefs que calificaron al traviés d'un rigorosu entrenamientu déxase-yos cocinar al pexe.

Fugu ye sirvíu como [[sashimi]] y chirinabe. Dalgunos consideren el Fégadu la parte más sabrosa, pero ye tamién la más venenosa y sirvir esti órganu en restoranes prohibir en Xapón en 1984. Por cuenta de que el ''fugu'' ye mortalmente venenosu si prepárase incorreutamente, convirtióse n'unu de los platos más célebres y bultables de la cocina xaponesa.

== Tosicidá ==
[[Ficheru:Fugu.Tsukiji.CR.jpg|thumb|''Torafugu'' a la venta pa cocineros espertos nel [[mercáu de pexe de Tsukiji]] de [[Tokiu]].]]
[[Ficheru:FuguSaleOsaka.JPG|thumb|''Fugu'' a la venta nuna cai comercial d'[[Osaka]].]]

El ''fugu'' contién cantidaes letales de [[tetradotoxina]] nos órganos, especialmente la rexón del fégadu y los ovarios, y tamién na piel. El venenu, un bloquiador de los [[canales de sodiu]], paraliza los [[músculu|músculos]] mientres la víctima permanez totalmente consciente y finalmente muerre por [[afuega]]. Anguaño nun hai [[antídotu]] conocíu, y l'enfoque médicu estándar ye intentar sofitar los sistemes [[sistema respiratoriu|respiratoriu]] y [[sistema circulatoriu|circulatoriu]] hasta que'l venenu esaníciase.

En 2008 les meyores n'investigación y cultivu del ''fugu'' dexó a dellos piscicultores producir masivamente exemplares non tóxicos. Los investigadores pescudaron que la tetrodotoxina del ''fugu'' procedía del consumu d'otros animales que teníen bacteries cargaes d'ésta, y desenvolvieron inmunidá col tiempu. Munchu piscicultores producen anguaño ''fugu'' llibre de venenu calteniendo a los pexes alloñaos d'estes bacteries. [[Usuki (Ōita)|Usuki]], una ciudá de la [[prefeutura de Ōita]], fíxose famosu vendiendo ''fugu'' non venenosu. Nun hubo casos d'envelenamientu por estos exemplares hasta la fecha.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.nytimes.com/2008/05/04/world/asia/04fugu.html?_r=1 | publicación=The New York Times | títulu=If the Fish Liver Can't Kill, Is It Really a Delicacy? | nome=Norimitsu | apellíu=Onishi | fecha=4 de mayu de 2008 | idioma=inglés | fechaaccesu=3 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Consumu ==

=== Historia ===

El ''fugu'' consumióse en Xapón mientres sieglos. Topáronse güesos d'estos pexes en diversos [[concheros]] llamaos ''kaizuka'' del [[periodu Jōmon]] de siquier 2300 años d'antigüedá. El [[shogunato Tokugawa|''shogunato'' Tokugawa]] (1603–1868) prohibió'l consumu de ''fugu'' en Edo y el so área d'influencia, pero volvió popularizase cuando'l poder del ''shogunato'' debilitóse. En rexones occidentales de Xapón, onde la influencia del gobiernu yera menor y el ''fugu'' más bono de pescar, desenvolviéronse dellos métodos de preparación pa consumilo con seguridá. Mientres la [[dómina Meiji]] (1867–1912) el ''fugu'' foi prohibíu de nuevu en munches zones de Xapón. Tamién foi la única delicia prohibida oficialmente al [[emperador de Xapón]], pola so propia seguridá.&lt;ref&gt;{{cita publicación | nome=Alan | apellíu=Farnham | títulu=Killer Foods | url=http://www.forbes.com/2004/02/24/cz_af_0224health.html | publicación=Forbes | idioma=inglés | fechaaccesu=20 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Especies ===

La especie comestible más apreciada ye'l ''torafugu'' o [[pez globo tigre]] (''Takifugu rubripes''), que tamién ye la más venenosa. Tamién se peracaben otres especies, como por casu el ''higanfugu'' (''T. pardalis''), ''shosaifugu'' (''T. vermicularis'') y ''namera-fugu'' (''T. porphyreus''). El [[Ministeriu de Salú, Trabayu y Bienestar (Xapón)|Ministeriu de Salú, Trabayu y Bienestar]] de Xapón creó una llista de les especies que contienen partes del cuerpu que pueden consumise.&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.mhlw.go.jp/topics/syokuchu/poison/animal_01.html | autor=Ministeriu de Salú, Trabayu y Bienestar de Xapón | títulu=Pez: La tetrodotoxina | idioma=xaponés}}&lt;/ref&gt; Otros xéneros que tamién pueden consumise según felicidá llista inclúin pez globo de los xéneros ''[[Lagocephalus]]'' y ''[[Sphoeroides]]'', y el [[pez erizo]] paecíu (''harisenbon'') del xéneru ''[[Diodon]]''.

=== Regulación ===

Anguaño esisten lleis pa protexer les poblaciones de ''fugu'' de la pesca escesiva. La mayoría del ''fugu'' péscase anguaño en primavera, mientres la dómina de cría, y críase depués en xaules flotantes nel Pacíficu. El mayor mercáu mayorista de ''fugu'' en Xapón ta en [[Shimonoseki]].

El preciu del ''fugu'' xube na seronda y algama el so máximu pel hibiernu, que ye la meyor dómina pa comelo, yá que engorden pa pasar la temporada de fríu. El ''fugu'' únviase vivu al restorán y caltiénse nésti nun tanque grande, de normal bien visible. El ''fugu'' preparáu tamién s'atopa disponible de cutiu en tienda, que tienen d'exhibir documentación oficial que-yos otorgue llicencia pa distribuyilo. Los exemplares enteros nun pueden vendese al públicu xeneral.

Dende 1958 solo los cocineros con llicencia especial pueden preparar y vender ''fugu'' al públicu. L'aprendiz precisa de dos a trés años de práutica antes de poder sometese al exame oficial. Ésti consiste nuna prueba escrita, un test d'identificación de pexes y una prueba práutica consistente en preparar ''fugu'' y comelo. Solo un 35% de los candidatos supera l'exame.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.nytimes.com/1981/11/29/travel/one-man-s-fugu-is-another-s-poison.html|publicación=The New York Times|títulu=One Man's Fugu Is Another's Poison|fecha=29 de payares de 1981|idioma=inglés|fechaaccesu=3 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; Esto debe a la complexidá del procesu d'esamináu, nel qu'un pequeñu error de cálculu termina en fracasu o, en casos desaxeradamente raros, en muerte. Debíu al rigorosu procesu, suel resultar seguro comer ''fugu'' preparáu adquiríu en restoranes y mercaos. Amás, la mayoría del ''fugu'' vendíu anguaño vien de exemplares que solo tienen una pequeña cantidá de toxina.

==== Coraes ====

Vender o sirvir el fégadu (la parte más tóxica) ye illegal en Xapón, pero esta fruta prohibida» ye consumida inda n'ocasiones por cocineros aficionaos, de cutiu con resultaos fatales. Nos años que siguieron a la derrota xaponesa na [[Segunda Guerra Mundial]], cuando dellos méndigos morrieron en comiendo coraes de ''fugu'' atopaes en cubos de basura, esixir a los restoranes xaponeses l'almacenaxe de los órganos internos venenosos en barriles especiales sellaos que depués se incineran como [[residuos peligroses]].

=== Preparación ===

==== Lecha ====
[[Ficheru:Fugu-no-Shirako.JPG||thumb|''Fugu non Shirako'']]

La güeva blanda o [[lecha]] (''shirako'') del pexe globu ye un ingrediente bien apreciáu en Xapón. Atópase de cutiu en grandes almacenes de tol país, y xuntu cola de bacaláu ye una de les lechas más populares. Suel rustise a la parrilla y sirvise con sal.

==== ''Sashimi'' ====
[[Ficheru:Fugu sashimi.jpg|thumb|Platu de ''fugu sashi''.]]

El platu más popular ye'l ''[[sashimi]]'' de ''fugu'', tamién llamáu ''fugu sashi'' o ''tessa'', cortáu tan fino que'l dibuxu del platu puede trate al traviés de la carne. Estes bandexes dispónense de cutiu con forma de flor de [[crisantemu]], que ye importante na cultura xaponesa y simboliza la muerte.

==== Fritura ====

El ''fugu'' puede tomase [[fritura|tostáu]] como ''fugu kara-age''. Les aletes tamién se tuesten y sírvense con [[sake]] caliente, nun platu llamáu ''hire-zake''.

==== Estofado ====

El ''fugu'' puede tamién estofarse a poco fueu con verdura como ''fugu-chiri'', tamién llamáu ''tetchiri'', y nesi casu el sabor bien nidio del pexe resulta malo d'estremar ente'l de la verdura y el mueyu.

==== Ensalada ====

Si retiren les escayos de la so piel, ésta puede tamién comese como parte d'una ensalada llamada ''yubiki''.

==== Encurtido ====

En dellos llugares remotos escurriéronse complexos procesos d'[[encurtido]], que dexen consumir les partes venenoses del ''fugu''. Anque los métodos exactos caltiénense de callao, inclúin una maceración llarga y fuerte en sake y sal mientres unos 3 años.

== Envelenamientu ==

La [[tetrodotoxina]] ye una [[neurotoxina]] bien potente que detien la señales llétriques de los [[nerviu|nervios]] enllazándose a los poros de los [[canal iónica|canales de sodiu]] de les proteínes de les membranes de les [[neurona|célules nervioses]]. La tetrodotoxina vese afeutada pola cocción.&lt;ref name=&quot;CFSHK&quot;&gt;{{cita web | autor=Tsang, Yi Yuen; Tsang, Anna S. P. | títulu=Tetrodotoxin Poisoning | obra=Food Safety Focus | editorial=Centre for Food Safety | fecha=30 de xineru de 2008 | url=http://www.cfs.gov.hk/english/multimedia/multimedia_pub/multimedia_pub_fsf_09_01.html | idioma=inglés | fechaaccesu=4 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt; Nun crucia la [[barrera hematoencefálica]], dexando a la víctima dafechu consciente mientres paraliza'l restu del cuerpu. N'estudios con mures, 8&amp;nbsp;[[μg]] de tetrodotoxina por kg de pesu corporal [[Dosis mortal 50%|mató al 50%]] de los animales. El mesmu pexe globu ye inmune al venenu por cuenta de una mutación na secuencia de la proteína de la canal de sodiu.

Los síntomes de la ingestión d'una dosis letal de tetrodotoxina pueden incluyir mareos, cansanciu, dolor de cabeza, estomagaes o dificultá p'alendar. Del 50% al 80% de les víctimes muerre ente 4 y 24 hores. La víctima sigue siendo dafechu consciente, pero nun puede falar nin movese por causa del paralís, y llueu dexa d'alendar, afogándose. Si la víctima sobrevive a les primeres 24 hores, recupérase dafechu.

Nun hai [[antídotu]] conocíu, y el tratamientu consiste nun [[llaváu d'estómagu]], la ingestión de [[carbón activo]] p'absorber la toxina, y les midíes habituales de soporte vital pa caltener a la víctima con vida hasta que'l venenu suma. Toxicólogos xaponeses de dellos centros d'investigación médica tán trabayando nel desenvolvimientu d'un antídotu pa la tetrodotoxina.

Como yá se mentó, el ''fugu'' disponible comercialmente en supermercaos o restoranes ye bien seguro y, anque non imposible, l'envelenamientu por estos productos ye bien raru. La mayoría de les muertes por ''fugu'' asoceden cuando persones ensin entrenar pesquen y preparen el pexe, envelenándose por fuercia. En dellos casos pueden comer inclusive l'altamente venenosu fégadu arremente como un manxar. Como non tolos pexes son igual de venenosos esto non siempres produz la muerte, provocando dacuando pocu más que'l deseyáu adormecimientu de los llabios y la llingua mientres el consumu y dalgún tiempu más. Sicasí, en munchos casos esti adormecimientu de los llabios ye solo'l primer pasu d'un envelenamientu letal por ''fugu''.

Les estadístiques de la Oficina de Bienestar Social y Salú Pública de Tokiu señalen de 20 a 44 incidentes d'envelenamientu por ''fugu'' añales ente 1996 y 2006 en tou Xapón, onde un solu incidente puede arreyar dellos comensales. Cada añu estos incidentes provoquen ente 34 y 64 hospitalizaciones y de 0 a 6 muertes, con una tasa de mortalidad promedio del 6,8%.&lt;ref Name=&quot;tokyo&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.fukushihoken.metro.tokyo.jp/kenkou/anzen/anzen_info/shizendoku/hugu/|títulu=危険がいっぱい ふぐの素人料理 東京都福祉保健局|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080313125241/http://www.fukushihoken.metro.tokyo.jp/kenkou/anzen/anzen_info/shizendoku/hugu/|fechaarchivu=13 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt; De los 23 incidentes rexistraos en Tokiu ente 1993 y 2006, solo unu tuvo llugar nun restorán, ente que tolos demás fueron pescadores consumiendo les sos captures.&lt;ref name=&quot;tokyo&quot; /&gt; Informáronse cifres muncho más altes años anteriores, y por casu en 1958 —el primer añu que la preparación de ''fugu'' precisaba una llicencia especial en Xapón— 176 persones morrieron por envelenamientu. Según l'[[Institutu d'Investigación del Fugu|Institutu d'Investigación del ''Fugu'']] el 50% de les víctimes envelenar por comer el fégadu, el 43% polos ovarios y el 7% pola piel. Una de les víctimes más famoses foi l'actor de ''[[kabuki]]'' y [[Ayalga Nacional Viviente]] [[Bandō Mitsugorō VIII]], qu'en 1975 pidió cuatro raciones de fégadu de ''fugu'' y morrió en comiéndoles. El cocineru de ''fugu'' del restorán nun pudo refugar el pidimientu d'un artista tan prestixosu, de forma que perdió la so llicencia por violar la llei.

Científicos de la [[Universidá de Nagasaki]] informaron el llogru con ésitu d'una variedá non tóxica de ''torafugu'' acutando la dieta del pexe.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https://www.abc.net.au/news/newsitems/s1119036.htm | fecha=30 de mayu de 2004 | autor=Kyodo | títulu=The breeding breakthrough is expected to expand the supply of edible blowfish | publicación=ABC News Online | idioma=inglés | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20051125170745/https://www.abc.net.au/news/newsitems/s1119036.htm | fechaarchivu=25 de payares de 2005 }}&lt;/ref&gt; Con más de 4800 pexes cultivaos y comprobaos que nun son tóxicos, esiste bastante seguridá de que la dieta del pexe y el procesu dixestivu son lo que realmente produz les toxines que faen que seya mortal. Dizse que la versión non tóxica tien el mesmu sabor, pero ye dafechu segura pal consumu. Dellos escépticos dicen que les especies que s'ufierten como non tóxiques pueden ser otres y que la tosicidá nun tien nada que ver cola dieta.&lt;ref name=&quot;ng05&quot;&gt;{{cita publicación | publicación=National Geographic | títulu=Pick Your Poison—12 Toxic Tales | url=http://science.nationalgeographic.com/science/health-and-human-body/human-body/poison-toxic-tales.html | fecha=mayu de 2005 | autor=Newman, Cathy}}&lt;/ref&gt;

Pruebes recién demostraron que la tetrodotoxina ye producida por ciertes [[bacteria|bacteries]] (como la como ''Pseudoalteromonas tetraodonis'', delles especies de [[Pseudomonas]] y [[Vibrio]], amás de dalgunes otros) y que estes son la fonte de la toxina nel pexe globu.

== Disponibilidad ==

La mayoría de les ciudaes xaponeses tienen restoranes de ''fugu'', que pueden tar arrexuntaos, yá que regulaciones anteriores establecíen llendes a la zona na que podíen abrir, al facilitar la proximidá de los locales la entrega del ''fugu'' frescu. Un famosu restorán especializáu nesti pexe ye ''Takefuku'', nel distritu [[Ginza]] de [[Tokiu]]. ''Zuboraya'' ye otra popular cadena d'[[Osaka]].

El ''fugu'' tamién se consume en [[Corea del Sur]], onde se conoz como ''bok'' (복). Ye bien popular nes ciudaes portuaries como [[Busan]] y [[Incheon]]. Preparar según diverses recetes, como sopes o ensalaes, que suelen resultar bien cares.

Pocos restoranes fora de Xapón sirven ''fugu''. Por casu, en 2003 solo 17 restoranes en tou Estaos Xuníos teníen llicencia pa ello, 12 de los cualos taben en [[Nueva York]].&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.npr.org/programs/talkingplants/features/2003/fugu/list.html | títulu=NPR - Restaurants That Serve Fugu - Ketzel Levine's Talking Plants | añu=2003 | idioma=inglés | fechaaccesu=13 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt; El ''fugu'' llímpiase primero de la mayoría de partes tóxiques en Xapón y entós únviase per aire conxeláu so llicencia en contenedores de plásticu tresparente espresamente diseñaos. Los cocineros de ''fugu'' estauxunidenses entrenar según el mesmu rigorosu procedimientu de Xapón.

La venta de pexes d'esti xéneru ta dafechu prohibida na Unión Europea.&lt;ref&gt;Regulación (EC) 853/2004 App. III Sec. VIII.&lt;/ref&gt;

== Usu científicu ==

El ''[[Takifugu rubripes]]'' ye un [[organismu modelo]] xenéticu usáu con frecuencia, d'especial utilidá pa los [[bioinformática|bioinformáticos]]. El [[xenoma]] del ''fugu'' ye inusualmente pequeñu pa un organismu de la so complexidá, y contién bien pocu [[ADN basura]]. El so calter compactu fai a esta secuencia xenómica bien útil pa identificar elementos funcionales calteníos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíu=Alberts|nome=Bruce|coautores=Alexander Johnson, Julian Lewis, Martin Raff, Keith Roberts, Peter Walter|títulu=Molecular Biology of the Cell|edición=4ª|editorial=Garland Science|añu=2002|páxines=457–459|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?highlight=fugu&amp;rid=mboc4.section.1402#1411|isbn=0-8153-4072}}&lt;/ref&gt;

Entá más, les propiedaes bloqueantes de la canal de sodiu de la tetrodoxina faen que seya usada llargamente nel estudiu de les canales d'iones en neurofarmacología.

== Notes ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita publicación | títulu=Tetrodotoxin Poisoning Associated With Eating Puffer Fish Transported from Japan | url=http://www.aegis.com/files/mmwr/1996/MM4519.PDF | fecha=17 de mayu de 1996 | publicación=Morbidity and Mortality Weekly Report | volume=45 | númberu=19 | páxines=389–412 | autor=Centers for Disease Control}}
* {{cita web | url=http://www.emedicine.com/emerg/topic576.htm | títulu=Toxicity, Tetrodotoxin | apellíu=Benzer | nome=Theodore | añu=2005 | obra=Emedicine.com}}
* {{cita web | url=http://www.coara.or.jp/~sueyoshi/data03/fugu00.html | títulu=Páxina de Sueyoshi sobre pexes | fechaaccesu=11 de setiembre de 2004 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20041009211722/http://www.coara.or.jp/~sueyoshi/data03/fugu00.html | fechaarchivu=9 d'ochobre de 2004 }}
* {{cita web | url=http://fugu.biology.qmul.ac.uk/ | títulu=The Fugu Genomics Project | editorial=Queen Mary university of London | obra=School of Biological &amp; Chemical Sciences | idioma=inglés | fechaaccesu=11 d'abril de 2006 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060420122132/http://fugu.biology.qmul.ac.uk/ | fechaarchivu=20 d'abril de 2006 }}
* {{cita publicación | autor=Greg Elgar ''et al.'' | fecha=ochobre de 1999 | url=http://fugu.biology.qmul.ac.uk/Publications/Elgar_1999/ | títulu=Generation and Analysis of 25 Mb of Genomic DNA from the Pufferfish Fugu rubripes by Sequence Scanning | publicación=Genome Research | volume=9 | númberu=10 | páxines=960–971 | doi=10.1101/gr.9.10.960 | pmid=10523524 | pmc=310822 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080129075758/http://fugu.biology.qmul.ac.uk/Publications/Elgar_1999/ | fechaarchivu=29 de xineru de 2008 }}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Fugu dishes|platos de ''fugu''}}

* {{cita publicación | url=http://www7.nationalgeographic.com/ngm/0505/feature1/multimedia3.html | títulu=A Delicacy to Die For | publicación=National Geographic Magazine | idioma=inglés}}
* {{cita web | url=http://podcastmedia.nationalgeographic.com/ngvideos_pc5_pufferfish.m4v | títulu=''Podcast'' sobre'l ''fugu'' | editorial=National Geographic | idioma=inglés}}


{{Tradubot|Fugu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Tetraodontidae]]
[[Categoría:Gastronomía de Xapón]]</text>
      <sha1>0eiklrwgzl0wqmeipphgaelesckoj4h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Punyab</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99693</id>
    <revision>
      <id>3703174</id>
      <parentid>3684657</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30195" xml:space="preserve">{{Copyedit|t=20150617}}
[[Ficheru:Punjab 1909.jpg|thumb|250px| Estensión del Panyab a principios del [[sieglu XX]].]]
[[Ficheru:Punjab map-es.svg|thumb|250px|Área de distribución del idioma panyabí (nos sos dos variantes: [[Idioma panyabí oriental|oriental]] y [[Idioma lahnda|occidental]]).]]
El '''Panyab''' o '''Punyab''' (conocíu n'inglés como '''''Punjab''''' y pronunciáu {{Audiu-IPA|Punjab.ogg|/pʌn'dʒɑːb/}} o /panyáb/) ye una rexón xeográfica compartida polos estaos de [[Punyab (India)|Punyab]], [[Haryana]] y [[Himachal Pradesh]] (n'[[India]]) y la [[provincia de Punyab (Paquistán)|provincia de Punyab]] (en [[Paquistán]]).

El nome ''Panyab'' provién del [[idioma persa|persa]] پنج (''panch'' ‘cinco') y اب (''āb'' ‘corriente d'agua, ríu'), que significa ‘cinco ríos'.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.learnpunjabi.org/eos/PUNJAB.html |títulu=The Punjab |autor=H K Manmohan Siṅgh |date= |work=The Encyclopedia of Sikhism, Editor-in-Chief Harbans Singh |publisher=[[Punjabi University]], Patiala |fechaaccesu=18 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|last=Gandhi|first=Rajmohan|títulu=Punjab: A History from Aurangzeb to Mountbatten|añu=2013|page=1 (&quot;Introduction&quot;)|publisher=Aleph Book Company|location=New Delhi, India, Urbana, [[Illinois]]|isbn=978-93-83064-41-0}}&lt;/ref&gt; Estos, tributarios del [[ríu Indo]], son el [[ríu Beas|Beas]], el [[Chenab]], el [[Jhelum]], el [[ríu Ravi|Ravi]] y el [[Ríu Sutlej|Sutlesh]]. Los cinco ríos, agora estremaos ente [[India]] y [[Paquistán]], xunir pa formar el ríu Panch Nad (‘cinco ríos'), afluente del [[ríu Indo|Indo]].

El términu Panyab tamién puede provenir del [[hindi]] o del sánscritu:''pañcha'' (que significa ‘cinco') y ''apa'' (que significa ‘agua').

Los griegos traducíen el nome ''Pañchab'' (‘cinco ríos') como Pentapotamia (‘la tierra de los cinco ríos'). Nel ''[[Zend-avesta|Avesta]]'', el testu sagráu de los [[zoroastrianos]], la rexón de Punyab ta acomuñada col antiguu ''hapta həndu'' o [[Sapta Sindhu]] (‘siete ríos'). Históricamente, la rexón de Punyab foi la entrada al subcontinente indiu de la mayoría de los invasores estranxeros.&lt;ref&gt;Jatiinder Aulakh. Archaeological History of Majha: Research Book about Archaeology and Mythology with Rare Photograph. Createspace Independent Pub, 2014&lt;/ref&gt;

L'agricultura ye l'actividá económica más importante en Punyab. Otros grandes sectores son la manufactura de preseos científicos, bienes agrícoles, bienes llétricos, servicios financieros, ferramientes pa máquines, testiles, máquines de coser, bienes deportivos, almidón, turismu, fertilizantes, bicicletes, vistíos, y el procesamientu d'aceite de pinu y azucre. Punyab tamién tien el mayor númberu de plantes de trenes de laminación d'aceru n'India, que tán asitiaes na &quot;ciudá del aceru&quot; —Mandi Gobindgarh-, nel [[Distritu de Fatehgarh Sahib|distritu Fatehgarh Sahib]].

==Etimoloxía==
La pallabra ''Panyab'' ye un [[pseudónimu]] de los vocablos [[idioma persa|perses]] ''panj'' ({{lang-fa|پنج}}) y ''Āb'' ({{lang-fa|آب}}), asina ''PanjĀb'' significa «Cinco Río», que s'avera al significáu «Tierra De Cinco Río».&lt;ref name=&quot;singh&quot;&gt;{{cita llibru| títulu=Federalism, Nationalism and Development: India and the Punjab Economy|first=Pritam|last=Singh| publisher=Routledge|añu=2008|page=3|url=https://books.google.com/books?id=mQLDcjhNoJwC&amp;printsec=frontcover|location=Londres; Nueva York}}&lt;/ref&gt; Los cinco ríos son [[Ríu Sutlej|Sutlej]], [[Ríu Beas|Beas]], [[Ríu Ravi|Ravi]], [[Ríu Chenab|Chenab]] y [[Ríu Jhelum|Jehlum]] (tamién escritu Jhelum).

Tradicionalmente, mientres la [[Raj británicu|ocupación británica de la India]], los británicos escribíen el nome a la so manera, con un artículu definíu antes del nome: ''the Punjab'' (‘el Punyab').&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cic.gc.ca/english/information/security/police-cert/asia-pacific/india.asp|títulu=How to obtain a police certificate – India|publisher=Cic.gc.ca|date=9 de payares de 2009|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;
Na actualidá, n'inglés, el nome vese escritu usualmente como Panjab (que se pronuncia [panyáb]).
&lt;!--El nome ''Punjab'' foi dau a la rexón por Maharaja Ranjeet Singh.{{ensin referencies|date=November 2014}}--&gt;
==Historia antigua==
Mientres el periodu épicu nel que s'escribió'l ''[[Mahābhāaguarón]]'', en redol al 300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., la zona del Punyab conocíase como [[Trigarta]] y gobernar los reis [[Katoch]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Bombay (India: State) |títulu=Gazetteer of the Bombay Presidency... |url=https://books.google.com/books?id=0bkMAAAAIAAJ |fechaaccesu=18 de xineru de 2012 |añu=1896 |publisher= Government Central Press}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gazetteer of the Bombay Presidency..., Volume 1, Parte 1-páx.-11&lt;/ref&gt; Les [[Cultura del valle del Indo|civilizaciones del valle del Indo]] tomaben gran parte de la rexón de Punyab, de les que formaben parte ciudaes como [[Harapa]] (Paquistán). La [[civilización védica]] arrobinar a lo llargo del [[ríu Sarasvati]] y llegó a cubrir el [[Hindostán|norte de la India]], incluyendo'l Punyab. Esta civilización conformó cultures posteriores del subcontinente indiu. Munchos imperios antiguos, incluyendo'l de [[Gandhara]], el de [[Imperiu Nanda|Nanda]], el [[Imperiu Maurya|Maurya]], el de los [[Sungas]], el [[Imperiu kushán|kushán]], el [[Imperiu Gupta|Gupta]]s, el de los [[Imperiu Pala|Palas]], el de los [[Gurjara-Pratihara]]s y el de [[Hindu Shahi]]s conquistaron la rexón. [[Alexandru Magnu|Alejandro'l Grande]] percorrió los territorios a veres del ríu Indo. L'agricultura florió y ciudaes comerciales como [[Jalandhar]] y [[Ludhiana]] arriqueciéronse.

Por cuenta del so allugamientu, la rexón recibió tanto ataques constantes como influencies de los territorios del oeste y del este. Foi invadida por [[Imperiu persa|perses]], [[griegos]], [[escitas]], [[Turquía|turcos]], y [[Afganistán|afganistanos]]; estes conquistes fueron periodos cruentos de la hestoria local. La cultura de la zona combina influencia [[hindú]], [[budista]], [[islámica]], [[Pashtun|afgana]],{{ensin referencies|date=June 2013}} sij y [[Gran Bretaña|británica]].

La ciudá pakistaní de [[Taxila]], fundada por Takṣa, el fíu de [[Bharata (Ramayana)|Bharat]], quien de la mesma foi hermanu de la deidá hindú [[Caña]], tenía fama por allugar la universidá más antigua del mundu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |first=Joseph |last=Needham |authorlink=Joseph Needham |añu=2004 |títulu=Within the Four Seas: The Dialogue of East and West |publisher=Routledge|idioma=inglés |ISBN= 0-415-36166-4}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos maestros foi'l gran pensador y políticu [[Chanakya]] del [[periodu védicu]]. Taxila foi un gran centru d'aprendizaxe y discutiniu intelectual mientres l'[[Imperiu Maurya]] y anguaño forma parte del [[Patrimoniu de la Humanidá]].

===Los sijes en Punyab===
[[Ficheru:Guru Gobind Singh.jpg|thumb|[[Guru Gobind Singh]].]]
Los raigaños del sijismo daten de la conquista del norte d'India por [[Babur]]. El so nietu, [[Akbar]], sofitó la llibertá relixosa y dempués de visitar el [[langar]] del [[Guru Amar Das]] tuvo una favorable impresión del sijismo. Como resultáu de la so visita, donó tierra pal langar y tuvo una rellación positiva col [[Sikh Guru|sij&amp;nbsp;gurú]] hasta la so muerte en 1605.&lt;ref&gt;{{harvnb|Kalsi|2005|pages=106–107}}&lt;/ref&gt; El so socesor, [[Jahangir]], vio a los sijes como una amenaza política. Arrestó al [[Guru Arjun Dev]] por causa del so sofitu a [[Jusrau Mirza]]&lt;ref&gt;{{harvnb|Markovits|2004|page=98}}&lt;/ref&gt; y ordenó que fuera condergáu a muerte y torturáu. El martiriu de Guru Arjan Dev llevó al sestu gurú, [[Guru Har Gobind]], a declarar la soberanía sij cola creación del [[Akal Takht]] y l'establecimientu d'un fuerte pa defender [[Amritsar]].&lt;ref name=&quot;Jestice 2004 pages=345-346&quot;&gt;{{harvnb|Jestice|2004|pages=345–346}}&lt;/ref&gt;

Jahangir intentó confirmar l'autoridá sobre los sijes encarcelando a Guru Har Gobind en [[Gwalior]]. Viose obligáu a lliberar cuando esti empezó a sufrir una temprana y horrible premonición de muerte. Y los gurúes refugaron ser lliberaos nun siendo que toles princeses que fueren encarcelaes xuntu con Guru Har Gobind fueren tamién puestes en llibertá, lo que Jahangir aceptó. El sijismo nun tuvo más problemes col [[Imperiu mogol]] hasta la muerte de Jahangir en 1627. El so socesor, [[Shah Jahan]], taba descontentu cola soberanía de Guru Har Gobind y dempués d'una serie d'asaltos a Amritsar, forzó a los sijes a retirase a los montes [[Siwalik]].&lt;ref name=&quot;Jestice 2004 pages=345-346&quot;/&gt; El socesor de Guru Har Gobind, [[Guru Har Rai]], caltuvo'l gurúado en Siwalik, defendiendo'l territoriu de los sijes y calteniéndose neutral na llucha ente [[Aurangzeb]] y [[Dara Shikoh]] nel senu de la dinastía [[Dinastía timúrida|timurí]]. El novenu gurú, [[Guru Tegh Bahadur]], treslladó a la comunidá sij a [[Anandpur Sahib|Anandpur]] y viaxó enforma pa visitar y predicar a les comunidaes sijes, desafiando l'autoridá mogol. Ayudó a los [[padit de Caxmir]] a evitar la conversión al islam, polo que foi arrestáu y presentáu ante Aurangzeb. Cuando se-y ufiertó l'alternativa de convertise al islam o morrer, escoyó la muerte en cuenta de arrenunciar a los sos principios y pollo foi axusticiáu.{{harvnp|Johar|1975|pp=192-210}} [[Guru Gobind Singh]] asumió'l gurúado en 1675 y evitó les batalles colos rajás de Sivalik Siwalik, llevó'l gurúado a [[Paonta Sahib|Paunta]]. Construyó un gran fuerte y guarnir con un exércitu. El creciente poder de la comunidá sij sollertó al rajá de Sivalik, qu'atacó la ciudá, pero les fuercies del gurú ganar na [[batalla de Bhangani]]. Treslladar a Anandpur y establecióse en [[Khalsa]], formando un exércitu de sijes bautizaos el 30 de marzu de 1699. L'establecimientu en Khalsa xunió a la comunidá sij en contra de dellos reclamantes mnogoles sobre'l gurúado.{{harvnp|Jestice|2004|pp=312-313}}

En 1701, una combinación del exércitu d'echar# per Sivalik y los [[Imperiu mogol|mogoles]] con Wazir Jan al frente atacaron Anandpur y, en retirándose la Khalsa, fueron vencíos por estos na batalla de Muktsar. [[Banda Singh Bahadur]] foi un [[asceta]] que se convirtió al sijismo dempués de conocer a Guru Gobind Singh en [[Nanded]]. Tiempu dempués de la so muerte, Guru Gobind Singh ordenó-y esaniciar l'autoridá mogol del Punyab y dio-y una carta por que mandara que tolos sijes xuniérense-y. Dempués de dos años d'axuntar partidarios, Banda Singh Bahadur entamó una insurrección agraria apruciendo nes grandes posesiones de la familia [[Zamindar]] por que les cultivaren y distribuyeron les tierres a les families llabradores probes de los sijes, hinduistes y musulmanes por que estes cultivar.&lt;ref name=&quot;Singh 2008 pages=25-26&quot;&gt;{{harvnb|Singh|2008 |pages=25–26}}&lt;/ref&gt; Banda Singh Bahadur empezó la so rebelión cola defensa del exércitu Mughal en [[Samana, India|Samana]] y [[Sadhaura]] y la rebelión remató cola defensa de Sirhind. Wazir Khan foi executáu como vengación poles muertes de los fíos de Guru Gobind Singh, Baba Zorawar Singh y Baba Fateh Singh dempués de la victoria de los sij en Sirhind.&lt;ref&gt;{{harvnb|Nesbitt |2005 |page=61}}&lt;/ref&gt; Gobernó'l territoriu ente'l ríu Sutlej y el [[ríu Yamuna]] que foi establecíu como capital del [[Himalayas]] en [[Lohgarh]] y acuñó [[moneda]] en nome de [[Guru Nanak]] y Guru Gobind Singh.&lt;ref name=&quot;Singh 2008 pages=25-26&quot;/&gt;

===Los estaos Cis-Sutlej===
Los [[estaos Cis-Sutlej]] fueron un grupu d'estaos asitiaos na zona qu'ocupen los modernos estaos de Punyab y [[Haryana]], llindada pel ríu Sutlej al norte, los Himalayas al este, el [[ríu Yamuna]] y el distritu de [[Delhi]] al sur, y [[el distritu Sirsa]] al oeste. Incluyíen [[Kaithal]], [[Patiala]], [[Jind]], [[Thanesar]], [[Maler Kotla]], y [[Faridkot]].

Rexir la [[Scindias|dinastía Scindia]] del [[Imperiu maratha]]. Dellos sardars sij y otros [[maharaja|majarajás]] de los estaos de Cis-Sutlej pagaron tributu a los marathas hasta la [[segunda guerra anglu-maratha]] de 1803-1805, dempués de la cual estos perdieron el territoriu, del que s'apoderaron los británicos.&lt;ref name=&quot;Books.google.co.in&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.googleco.in/books?id=sxhAtCflwOMC&amp;pg=PA334}}&lt;/ref&gt;

===L'Imperiu sij===
[[Ficheru:Darbar of Maharaja Ranjit Singh.jpg|thumb|[[Darbar]] del [[Ranjit Singh|marajá Ranjit Singh]]]]
[[Ficheru:Imperio Sij.JPG|thumb|Allugamientu y llendes averaes del Imperiu sij.]]

L'Imperiu sij (1801-1849) fundar el [[marajá]] [[Ranjit Singh]] por aciu l'empléu del exércitu punyabí. Estender dende'l [[pasu Jáiber]] al oeste al [[Tibet]] al este, y dende [[Jammu y Caxmir|Caxmir]] al norte a [[Sind]] al sur. La principal rexón del imperiu yera la rexón de Punyab. La distribución de la población por relixón nel imperiu yera la siguiente: el 70&amp;nbsp;% yera musulmana; el 17&amp;nbsp;%, sij; y el 13&amp;nbsp;%, hindú.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.exoticindiaart.com/book/details/IDE822/ |títulu=Ranjit Singh: A Secular Sikh Sovereign by K.S. Duggal. '&amp;#39;(Date:1989. ISBN 81-7017-244-6'&amp;#39;) |publisher=Exoticindiaart.com |date=1 de febreru de 2009 |fechaaccesu=9 d'agostu de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

L'Imperiu sij surdió de la disolución del exércitu de Punyab, qu'asocedió na dómina de la coronación de Ranjit Singht en 1801, y dexó la creación d'un estáu unificáu. Tolos caudiellos [[Misl]] que teníen rellación col exércitu pertenecíen polo xeneral a la nobleza y yeren d'antiguos y prestixosos del Punyab.&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica Eleventh Edition 1911 Page 892&quot;&gt;Encyclopædia Britannica Eleventh Edition (Edition: Volume V22, Date: 1910-1911), Page 892.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://encyclopedia.jrank.org/PYR_RAY/RANJIT_SINGH_MAHARAJA_178o_1839.html |títulu=MAHARAJAH RANJIT SINGH... – Información en llinia alrodiu de MAHARAJA RANJIT SINGH |publisher=Encyclopaedia.jrank.org |fechaaccesu=9 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la muerte de Ranjit Singh en 1839, l'imperiu debilitóse gravemente poles divisiones internes y la mala alministración política. L'[[Imperiu británicu]] aprovechó estos apuros pa entamar [[Primer guerra anglu-sij|les guerres anglu-sijes]]. Una serie de traiciones de dellos destacaos xefes militares los sijes precipitron la derrota de estois. Maharaja [[Gulab Singh]] y Raxa Dhian Singh fueron los principales xenerales del exércitu.&lt;ref name=&quot;Grewal&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=The Sikhs of the Punjab|autor=J. S. Grewal|publisher=[[Cambridge University Press]] |añu=1998}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Maharaja Ranjit Singh, the last to lay arms (Duggal,p.136-138)&lt;/ref&gt;

L'Imperiu sij quedó finalmente disueltu, dempués d'una serie de guerres contra los británicos, al terminar la [[segunda guerra anglu-sij]], en 1849; el so territoriu partir ente dellos estaos principescos y la provincia británica de Punjab, a los que se concedió la condición d'estáu. Darréu, un vicegobernador establecer en Lahore como representante direutu de la [[Corona Británica]].

===Provincia de Punjab (India Británica)===

[[Ficheru:Punjab 1909.jpg|thumb|[[Punjab (India Británica)|Provincia del Punyab británicu]], antes de 1947.]]

Los estaos de Cis-Sutlej ([[Kaithal]], Patriala [[Patiala]], [[Jind]], [[Thanesar]], [[Maler Kotla]], y [[Faridkot]]) gobernar primero la dinastía Scindia del Imperiu maratha y los británicos apoderárense d'ellos tres la [[segunda guerra anglu-maratha]] de 1803-1805. Mientres la guerra, dalgunos de los estaos de la rexón aliar al xeneral británicu [[Gerard Lake]]. Al terminar la guerra, roblóse un alcuerdu en 1809 con Ranjit Singh, gobernante del Imperiu sij del este del Sutlej, qu'axustaba que los estaos yá mentaos atopar so «proteición» británica.&lt;ref name=&quot;Books.google.co.in&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;http&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.googleco.in/books?id=D_v3Y7hns8QC&amp;pg=PA13 |títulu=History Of The Marathas |first=R.S. |last=Chaurasia |publisher= |fechaaccesu=26 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.googleco.in/books?id=Nyk6oA2nOlgC&amp;pg=PA379 |títulu=Aspects of India's International Relations, 1700 to 2000: South Asia and the... |publisher= |fechaaccesu=29 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

La muerte de Ranjit Singh na primavera de 1839 anició'l caos políticu, y les subsecuentes batalles de socesión y les sangrientes lluches internes ente les facciones de la corte debilitaron al estáu. En 1845 los británicos esplegaren trenta y dos mil soldaos na frontera de Sutlej p'asegurar los sos territorios septentrionales, amenaciaos polos conflictos del Punyab. Esi mesmu añu, les tropes britániques y sij topetaron atopaben cerca de [[Firozpur]]; el combate desencadenó la [[primer guerra anglu-sij]]. Esta terminó al añu siguiente y les tierres ente Punyab y el [[ríu Beas|Beas]] fueron vencíes a la [[Compañía Británica de les Indies Orientales|Compañía Británica]] que gobernaba la India, xuntu con [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], que foi vendida por Gulab Singh [[Gulab Singh]] de Jammu, que la gobernaba como vasallu británicu.

Una condición del tratáu de paz axustaba que permanecieren nel Punyab tropes britániques, un representante políticu y otru oficiales, col fin de supervisar la rexencia del Maharaja Dhalip Singh. L'exércitu sij quedó bien menguáu. En 1848, les tropes sijes tuvieron fuera de trabayu na sulevación de [[Multen]] y un oficial británicu foi asesináu. Nunos meses los demás esparder por tou Punyab, y les tropes britániques invadieron nuevamente. Los británicos vencieron na [[segunda guerra anglu-sij]]; según les clauses del [[Tratáu de Lahore]] de 1849, la Compañía Británica de les Indies Orientales llogró'l territoriu y estremóse a Dhalip Singh. El Punyab tresformar nuna provincia indobritánica, anque dellos pequeños estaos, principalmente [[Patiala]], Kapurthala, Faridkot, Nabha, y Jind, caltuvieron gobiernos separaos aliaos a los británicos, que gociaron de cierta autonomía n'asuntos internos de la que reconocíen la soberanía británica.{{ensin referencies|date=Julio de 2013}}

La [[masacre de Jallianwala Bagh]] de 1919 asocedió en Amritsar. En 1930, el [[Congresu Nacional Indiu]] proclamó la independencia de Lahore. En marzu de 1940, la [[Lliga Musulmana]] aprobó la [[Resolvimientu de Lahore]], na que reclamaba la creación d'estaos separaos pa la mayoría de les zones musulmanes de la India. L'ambigüedá del Resolvimientu de Lahore fixo qu'españaren violentes protestes, qu'afectaron intensamente al Punyab.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The Aftermath of Partition in South Asia |last=Tan |first=Tai Yong |authorlink= |author2=Kudaisya, Gyanesh |añu=2002 |publisher=Psychology Press |location= |isbn= |page=100 |pages= |url=https://books.google.com/books?id=O5zEtBxk72wC&amp;pg=PA100 |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;

En 1946, la tensión amenó graves enfrentamientos ente la mayoría musulmana de Punyab y la minoría hindú y los sijes. La Lliga Musulmana atacó al gobiernu de &quot;Musulmanes Xuníos de Punyab&quot; y foi por esta razón que los akalis sijes y el Congresu emponer a la so destrucción. Decidíos a nun ser vencíos, los sijes y los hindues contraatacaron, y el sangrientu enfrentamientu sumió a la provincia nun gran desorde. El Congresu y la Lliga alcordaron estremar Punyab según criterios relixosos, precedente de la división de los territorios indios.{{ensin referencies|date=July 2013}}

=== La independencia y les sos causes===

En 1947 la provincia Punyab de la India británica foi estremada per llinies relixoses ente [[Punjab del Este|Punyab oriental]] y el [[Punjab del Oeste|Punyab occidental]]. Un númberu grande de persones foi treslladada y hubo muncha violencia interna. Na independencia siguiente, un gran númberu de principaos y pequeños estaos, incluyendo Patiala, aportaron a la &quot;Unión d'India&quot; y xuniéronse a PEPSU. En 1956, este foi integráu al estáu de Punyab Oriental pa crear un nuevu y gran estáu d'India llamáu a cencielles Punyab.

La indivisible Punyab, de la cual el [[provincia de Punyab (Paquistán)|Punyab pakistaní]] forma una rexón importante güei na actualidá, foi'l llar d'una población minoritaria d'hinduistes de Punyab y sijes hasta 1947, amás de la mayoría musulmana.&lt;ref&gt;The Punjab in 1920s – A Case study of Muslims, Zarina Salamat, Royal Book Company, [[Karachi]], 1997. table 45, pp. 136. ISBN 969-407-230-1&lt;/ref&gt;

Darréu dempués de la independencia en 1947, y por cuenta de la consiguiente violencia y mieu, la mayoría de los sijes ya hinduistes de Punyab que s'atopaben en Paquistán, migraron a India como parte d'un intercambiu de poblaciones.&lt;ref&gt;[http://www.sasnet.lu.se/panelabstracts/33.html Panel 33] {{Wayback|url=http://www.sasnet.lu.se/panelabstracts/33.html |date=20110716101534 }} ''European Association for South Asian Studies''&lt;/ref&gt; Los musulmanes de Punyab fueron desarraigados de los sos llares de manera similar nel este de Punjab, qu'agora forma parte d'India.&lt;ref&gt;Pakistan: a modern history, Ian Talbot, St. Martin's Press, 1999. ISBN 0-312-21606-8&lt;/ref&gt; Más de 6 millones treslladar a Paquistán y más de 6 millones establecer en Punjab.

En 1950, dos nuevos estaos fueron reconocíos pola Constitución d'India: la parte d'India de l'antigua provincia británica de Punjab convertir nel estáu de Punyab del Este, ente que los estaos principescos de la rexón combinar col [[Conxuntu de los Estaos de Patitala y Punyab Del Este]] (CEPPE). Himachal Pradesh foi creáu más tarde como un territoriu del conxuntu de dellos estaos principescos nes llombes.

== Historia ==

Nesta zona esistió la civilización del valle del Indo (coles ciudaes de [[Mohenjo Daro]] y [[Harapa|Harappa]]).
Procedente d'esta rexón ye'l pueblu [[xitanu]]{{ensin referencies|t=currenttimestamp}}.

En [[1467]] formóse la comunidá [[sij]], que foi rexida socesivamente por diez [[gurú]]s hasta la muerte del postreru, dempués de lo que la direición pasó a les escritures.
En [[1708]], al tornar l'[[Imperiu mogol]], los sijes establecieron el so control en diversos puntos de Punyab. Una [[guerra civil]] planiada per Inglaterra y los sos servicios secretos en [[1839]] dexó a los [[exércitu británicu|británicos]] tomar control sobre'l país (1840-1849) y caltenelo hasta [[1947]].

El [[9 de marzu]] de [[1946]] los sijes declararon ser una nación y a otru día reclamaron la creación d'un Estáu sij, llamáu Sijestán
(Sikhstan, n'inglés), Jalsastán
(Khalsastan, n'inglés), [[Jalistán]]
(Khalistán, n'inglés).
El 3 d'abril de 1946 Master Tara Singh propunxo la unión de los sij a [[Paquistán]]. Sicasí los británicos decantar pola partición. El [[9 d'avientu]] de 1946, [[Jawaharlal Nehru|Nehru]] estableció seguridaes pa los sijes d'una futura India. El 3 de marzu de 1947 el gobiernu provisional del Punyab quedó formáu por una coalición de sijes y musulmanes pero les masacres de sijes a manes de musulmanes promovieron una declaración británica pa la formación d'un [[Jalistán]] independiente (3 d'abril de 1947). Los sijes fuxeron masivamente a la India. Los británicos impunxeron la partición del país, que se peracabó'l 15 d'agostu de 1947.

El 7 d'abril de [[1948]] el partíu sij [[Akali Dal]] propunxo un estáu independiente.
El 5 de mayu de 1948 formóse la rexón conocida poles sigles PEPSU (Punjab and East Punjab States Union: Unión d'Estaos de Punyab y Punyab Esti) sol control del Partíu del Congresu y de los sijes favorables que pasaren a controlar el SPGC (Sikh Peoples Government Council).
Establecióse'l [[hindi]] como idioma oficial.
En payares de 1949, ante'l baturiciu sij, el PEPSU foi puestu so control direutu del gobiernu de la Unión. Más tarde restablecíu y col Akali Dal nel poder foi suspendíu'l 4 de marzu de 1953.

El 16 de marzu de [[1956]] conviénose una fórmula rexonal pal Punyab ente Hukman Dignh y [[Nehru]]. En 1964 el gobiernu sij pro-congresu empobináu por Partap Singh Kairon, dimitió. El baturiciu siguió.

El 4 de xunetu de 1965, la conferencia sij de [[Ludhiāna]] estableció'l derechu sij a l'autodeterminación. En 1966 el Punyab foi estremáu en tres estados (Punyab, [[Himachal Pradesh]] y [[Haryana]]).

El 7 de marzu de [[1966]] formóse la ''Punyabi Suba'' que tuvo esistencia formal dende'l 1 de payares d'esi añu. El 8 de marzu de 1967 formóse'l primer gobiernu del Akali Dal. El [[idioma panyabí oriental|punyabí]] foi declaráu llingua oficial.

En 1972 el Akali Dal perdió'l poder al llograr solo 24 de los 104 escaños. Fateh Singh, pro-Congresu, asumió'l gobiernu. Empecipiáronse campañes de baturiciu contra'l gobiernu d'[[Indira Gandhi]]. El 13 d'abril de 1969 producióse la matanza d'[[Amritsar]]. La violencia caltúvose sobremanera pol pidimientu de mayor autonomía pa Punyab, que foi aprobáu nun resolución nacionalista en 1973 conocida como &quot;Anandpur Sahib Resolution&quot;.

El 1 d'agostu de [[1980]] la bandera de [[Jalistán]] yera izada per primer vegada, sobre la tumba de 13&amp;nbsp;sijes cayíos el 13 d'abril de 1978, cuando defendíen al Guru Khalda de los [[nirankari]]s. El 15 d'agostu la bandera de [[Jalistán]] foi izada por tol país. La conseña “los sijes son una nación” estendióse y hubo numberosos incidentes. En 1982 los radicales de Jarnail Singh Bhindranwale establecer nel Templu d'Oru, dende onde empezaron a dirixir les sos actividaes. En 1983 establecióse'l gobiernu direutu. El 29 de payares de 1983 publicóse la constitución de [[Jalistan|Jalistán]], escrita pol Dr. Harjinder Singh Dilger, dende [[Londres]].

Yeren frecuentes los asesinatos, les detenciones, y les midíes polítiques contra organizaciones sij. Los manifestantes sijes concentrar nel Templu d'Oru. El 1 de xunu de 1984 Indira Gandhi unvió tropes a atacar el templu; y nos díes socesivos unvió a l'artillería y los tanques. En delles guarniciones los soldaos sijes remontáronse. Miles de sijes inocentes fueron deteníos. El 11 de xunu de 1984 el Dal Khalsa creó un gobiernu nel exiliu, presidíu por Jagjit Singh Chauhan (13 de xunu de 1984). El grupu Babbar Khalsa empecipió actividaes guerrilleres nel estáu. Darréu xuniéronse-y otros.

Esi mesmu añu [[1984]], [[Indira Gandhi]], primer ministra de la India, foi asesinada polos sos guardias sijes, que fueron executaos el 6 de xineru de 1989.

En 1985 celebráronse eleiciones que'l Akali Dal ganó arrolladoramente pero nun se consiguió poner fin a la violencia y en 1987 imponer de nuevu'l gobiernu direutu.

El 7 d'ochobre de 1987 los sij militantes arrexuntaos nel Conseyu de Jalistán, declararon la independencia. Numberosos incidentes militares siguieron a la proclamación. El 14 de xunu de 1991 l'estáu foi declaráu zona de disturbios y les fuercies de seguridá unviaes masivamente a la zona. El 19 de febreru de 1992 hubo eleiciones a l'asamblea de la India. El gobiernu del estáu pasó al partíu del Congresu ante'l boicó de los sijes nacionalistes, so la direición de Beant Singh. Dellos líderes de la KLF (Khalistan Liberation Force) fueron asesinaos en 1992 y el líder de la organización Babar Khalsa internacional apurrióse. En febreru de 1994 India consideraba pacificada la rexón. En 1995 el líder de la KLF (Khalistan Liberation Force) foi arrestáu en [[Nueva Delhi]] y el so líder nel esterior, xuntu al xefe del KCF (Khalistan Commando Force), fueron arrestaos pocu dempués n'EE.XX.

El ministru xefe de Punyab, Beant Singh, del partíu del Congresu, foi asesináu'l [[31 d'agostu]] de [[1995]]. El 9 de febreru de 1997 les nueves eleiciones a l'asamblea del estáu dieron la mayoría al [[Akali Dal]] (74 escaños de 117) con Parkash Singh Badal como ministru xefe. En 1998 siguíen activos el Babbar Khalsa, el KCF (Khalistan Commando Force), la facción Zaffarwal del KCF, el KLF (Khalistan Liberation Force), la facción Lahoria y la facción KLF-Sekhon.


===La formación del Punjab actual===
Como la capital de la provincia británica del Punyab, Lahore, quedó nel Punyab paquistanín tres la [[partición de la India]] británica en 1947, la nueva capital del Punyab indiu afitar en [[Chandigarh]]. Mientres acababen les obres de la esta, [[Shimla]] quedó como capital envernada del territoriu hasta 1960.

Dempués d'años de protestes de l'[[Akali Dal]] y otres organizaciones sijes, finalmente Punyab estremar según criterios llingüísticos en 1966. El 1 de payares de 1966, el territoriu de mayoría hindi de la metá sur del Punyab aportó n'estáu separáu, ente que Haryana y los territorios montascosos de llingua [[pahari]] del nordés pasaron a formar Himachal Pradesh. Chandigarh taba na frontera ente los dos estaos y convirtióse nun territoriu separáu, que sirve como capital de dambos, Punyab y Haryana. Mientres la década de 1970, la [[Revolución Verde]] traxo una mayor prosperidá económica al Punyab, debida principalmente a [[Pratap Singh Kairon]]. Sicasí, surdió una creciente [[Polarización política|polarización]] ente'l Gobiernu central del [[Congresu Nacional Indiu]] y el principal partíu políticu sij, el Partíu Akali Dal, na década de 1970. La hostilidá y l'amargura ente les dos partes aumentaron por cuenta de lo que'l [[Partíu Akali|Shiromani Akali Dal]] consideraba una creciente alienación, centralización y actitúes discriminatories escontra'l Punyab del Gobiernu nacional. Esto llevó al Partíu Akali Dal a aprobar la [[Resolvimientu Sahib Anandpur]], na que se solicitaba la concesión de la máxima autonomía a la rexón del Punyab y otros estaos, y la llimitación de les competencies del Gobiernu central.
== Referencies ==
{{llistaref}}
== Ver tamién ==

* [[Provincia de Punyab (Paquistán)]]
* [[Punyab (India)|Estáu de Punyab]] ([[India]]).

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Punjab region}}


{{Tradubot|Punyab}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Punyab]]
[[Categoría:Rexones históriques d'Asia]]
[[Categoría:Rexones de Paquistán]]
[[Categoría:Rexones de la India]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nck7kb7h1jkisnxftrpc39py34tg0a7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703221</id>
      <parentid>3703174</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30200" xml:space="preserve">{{Copyedit|t=20150617}}
[[Ficheru:Punjab 1909.jpg|thumb|250px| Estensión del Panyab a principios del [[sieglu XX]].]]
[[Ficheru:Punjab map-es.svg|thumb|250px|Área de distribución del idioma panyabí (nos sos dos variantes: [[Idioma panyabí oriental|oriental]] y [[Idioma lahnda|occidental]]).]]
El '''Panyab''' o '''Punyab''' (conocíu n'inglés como '''''Punjab''''' y pronunciáu {{Audiu-IPA|Punjab.ogg|/pʌn'dʒɑːb/}} o /panyáb/) ye una rexón xeográfica compartida polos estaos de [[Punyab (India)|Punyab]], [[Haryana]] y [[Himachal Pradesh]] (n'[[India]]) y la [[provincia de Punyab (Paquistán)|provincia de Punyab]] (en [[Paquistán]]).

El nome ''Panyab'' provién del [[idioma persa|persa]] پنج (''panch'' ‘cinco') y اب (''āb'' ‘corriente d'agua, ríu'), que significa ‘cinco ríos'.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.learnpunjabi.org/eos/PUNJAB.html |títulu=The Punjab |autor=H K Manmohan Siṅgh |date= |work=The Encyclopedia of Sikhism, Editor-in-Chief Harbans Singh |publisher=[[Punjabi University]], Patiala |fechaaccesu=18 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|last=Gandhi|first=Rajmohan|títulu=Punjab: A History from Aurangzeb to Mountbatten|añu=2013|page=1 (&quot;Introduction&quot;)|publisher=Aleph Book Company|location=New Delhi, India, Urbana, [[Illinois]]|isbn=978-93-83064-41-0}}&lt;/ref&gt; Estos, tributarios del [[ríu Indo]], son el [[ríu Beas|Beas]], el [[Chenab]], el [[Jhelum]], el [[ríu Ravi|Ravi]] y el [[Ríu Sutlej|Sutlesh]]. Los cinco ríos, agora estremaos ente [[India]] y [[Paquistán]], xunir pa formar el ríu Panch Nad (‘cinco ríos'), afluente del [[ríu Indo|Indo]].

El términu Panyab tamién puede provenir del [[hindi]] o del sánscritu:''pañcha'' (que significa ‘cinco') y ''apa'' (que significa ‘agua').

Los griegos traducíen el nome ''Pañchab'' (‘cinco ríos') como Pentapotamia (‘la tierra de los cinco ríos'). Nel ''[[Zend-avesta|Avesta]]'', el testu sagráu de los [[zoroastrianos]], la rexón de Punyab ta acomuñada col antiguu ''hapta həndu'' o [[Sapta Sindhu]] (‘siete ríos'). Históricamente, la rexón de Punyab foi la entrada al subcontinente indiu de la mayoría de los invasores estranxeros.&lt;ref&gt;Jatiinder Aulakh. Archaeological History of Majha: Research Book about Archaeology and Mythology with Rare Photograph. Createspace Independent Pub, 2014&lt;/ref&gt;

L'agricultura ye l'actividá económica más importante en Punyab. Otros grandes sectores son la manufactura de preseos científicos, bienes agrícoles, bienes llétricos, servicios financieros, ferramientes pa máquines, testiles, máquines de coser, bienes deportivos, almidón, turismu, fertilizantes, bicicletes, vistíos, y el procesamientu d'aceite de pinu y azucre. Punyab tamién tien el mayor númberu de plantes de trenes de laminación d'aceru n'India, que tán asitiaes na &quot;ciudá del aceru&quot; —Mandi Gobindgarh-, nel [[Distritu de Fatehgarh Sahib|distritu Fatehgarh Sahib]].

==Etimoloxía==
La pallabra ''Panyab'' ye un [[pseudónimu]] de los vocablos [[idioma persa|perses]] ''panj'' ({{lang-fa|پنج}}) y ''Āb'' ({{lang-fa|آب}}), asina ''PanjĀb'' significa «Cinco Río», que s'avera al significáu «Tierra De Cinco Río».&lt;ref name=&quot;singh&quot;&gt;{{cita llibru| títulu=Federalism, Nationalism and Development: India and the Punjab Economy|first=Pritam|last=Singh| publisher=Routledge|añu=2008|page=3|url=https://books.google.com/books?id=mQLDcjhNoJwC&amp;printsec=frontcover|location=Londres; Nueva York}}&lt;/ref&gt; Los cinco ríos son [[Ríu Sutlej|Sutlej]], [[Ríu Beas|Beas]], [[Ríu Ravi|Ravi]], [[Ríu Chenab|Chenab]] y [[Ríu Jhelum|Jehlum]] (tamién escritu Jhelum).

Tradicionalmente, mientres la [[Raj británicu|ocupación británica de la India]], los británicos escribíen el nome a la so manera, con un artículu definíu antes del nome: ''the Punjab'' (‘el Punyab').&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cic.gc.ca/english/information/security/police-cert/asia-pacific/india.asp|títulu=How to obtain a police certificate – India|publisher=Cic.gc.ca|date=9 de payares de 2009|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;
Na actualidá, n'inglés, el nome vese escritu usualmente como Panjab (que se pronuncia [panyáb]).
&lt;!--El nome ''Punjab'' foi dau a la rexón por Maharaja Ranjeet Singh.{{ensin referencies|date=November 2014}}--&gt;
==Historia antigua==
Mientres el periodu épicu nel que s'escribió'l ''[[Mahābhāaguarón]]'', en redol al 300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., la zona del Punyab conocíase como [[Trigarta]] y gobernar los reis [[Katoch]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Bombay (India: State) |títulu=Gazetteer of the Bombay Presidency... |url=https://books.google.com/books?id=0bkMAAAAIAAJ |fechaaccesu=18 de xineru de 2012 |añu=1896 |publisher= Government Central Press}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gazetteer of the Bombay Presidency..., Volume 1, Parte 1-páx.-11&lt;/ref&gt; Les [[Cultura del valle del Indo|civilizaciones del valle del Indo]] tomaben gran parte de la rexón de Punyab, de les que formaben parte ciudaes como [[Harapa]] (Paquistán). La [[civilización védica]] arrobinar a lo llargo del [[ríu Sarasvati]] y llegó a cubrir el [[Hindostán|norte de la India]], incluyendo'l Punyab. Esta civilización conformó cultures posteriores del subcontinente indiu. Munchos imperios antiguos, incluyendo'l de [[Gandhara]], el de [[Imperiu Nanda|Nanda]], el [[Imperiu Maurya|Maurya]], el de los [[Sungas]], el [[Imperiu kushán|kushán]], el [[Imperiu Gupta|Gupta]]s, el de los [[Imperiu Pala|Palas]], el de los [[Gurjara-Pratihara]]s y el de [[Hindu Shahi]]s conquistaron la rexón. [[Alexandru Magnu|Alejandro'l Grande]] percorrió los territorios a veres del ríu Indo. L'agricultura florió y ciudaes comerciales como [[Jalandhar]] y [[Ludhiana]] arriqueciéronse.

Por cuenta del so allugamientu, la rexón recibió tanto ataques constantes como influencies de los territorios del oeste y del este. Foi invadida por [[Imperiu persa|perses]], [[griegos]], [[escitas]], [[Turquía|turcos]], y [[Afganistán|afganistanos]]; estes conquistes fueron periodos cruentos de la hestoria local. La cultura de la zona combina influencia [[hindú]], [[budista]], [[islámica]], [[Pashtun|afganistana]],{{ensin referencies|date=June 2013}} sij y [[Gran Bretaña|británica]].

La ciudá pakistaní de [[Taxila]], fundada por Takṣa, el fíu de [[Bharata (Ramayana)|Bharat]], quien de la mesma foi hermanu de la deidá hindú [[Caña]], tenía fama por allugar la universidá más antigua del mundu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |first=Joseph |last=Needham |authorlink=Joseph Needham |añu=2004 |títulu=Within the Four Seas: The Dialogue of East and West |publisher=Routledge|idioma=inglés |ISBN= 0-415-36166-4}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos maestros foi'l gran pensador y políticu [[Chanakya]] del [[periodu védicu]]. Taxila foi un gran centru d'aprendizaxe y discutiniu intelectual mientres l'[[Imperiu Maurya]] y anguaño forma parte del [[Patrimoniu de la Humanidá]].

===Los sijes en Punyab===
[[Ficheru:Guru Gobind Singh.jpg|thumb|[[Guru Gobind Singh]].]]
Los raigaños del sijismo daten de la conquista del norte d'India por [[Babur]]. El so nietu, [[Akbar]], sofitó la llibertá relixosa y dempués de visitar el [[langar]] del [[Guru Amar Das]] tuvo una favorable impresión del sijismo. Como resultáu de la so visita, donó tierra pal langar y tuvo una rellación positiva col [[Sikh Guru|sij&amp;nbsp;gurú]] hasta la so muerte en 1605.&lt;ref&gt;{{harvnb|Kalsi|2005|pages=106–107}}&lt;/ref&gt; El so socesor, [[Jahangir]], vio a los sijes como una amenaza política. Arrestó al [[Guru Arjun Dev]] por causa del so sofitu a [[Jusrau Mirza]]&lt;ref&gt;{{harvnb|Markovits|2004|page=98}}&lt;/ref&gt; y ordenó que fuera condergáu a muerte y torturáu. El martiriu de Guru Arjan Dev llevó al sestu gurú, [[Guru Har Gobind]], a declarar la soberanía sij cola creación del [[Akal Takht]] y l'establecimientu d'un fuerte pa defender [[Amritsar]].&lt;ref name=&quot;Jestice 2004 pages=345-346&quot;&gt;{{harvnb|Jestice|2004|pages=345–346}}&lt;/ref&gt;

Jahangir intentó confirmar l'autoridá sobre los sijes encarcelando a Guru Har Gobind en [[Gwalior]]. Viose obligáu a lliberar cuando esti empezó a sufrir una temprana y horrible premonición de muerte. Y los gurúes refugaron ser lliberaos nun siendo que toles princeses que fueren encarcelaes xuntu con Guru Har Gobind fueren tamién puestes en llibertá, lo que Jahangir aceptó. El sijismo nun tuvo más problemes col [[Imperiu mogol]] hasta la muerte de Jahangir en 1627. El so socesor, [[Shah Jahan]], taba descontentu cola soberanía de Guru Har Gobind y dempués d'una serie d'asaltos a Amritsar, forzó a los sijes a retirase a los montes [[Siwalik]].&lt;ref name=&quot;Jestice 2004 pages=345-346&quot;/&gt; El socesor de Guru Har Gobind, [[Guru Har Rai]], caltuvo'l gurúado en Siwalik, defendiendo'l territoriu de los sijes y calteniéndose neutral na llucha ente [[Aurangzeb]] y [[Dara Shikoh]] nel senu de la dinastía [[Dinastía timúrida|timurí]]. El novenu gurú, [[Guru Tegh Bahadur]], treslladó a la comunidá sij a [[Anandpur Sahib|Anandpur]] y viaxó enforma pa visitar y predicar a les comunidaes sijes, desafiando l'autoridá mogol. Ayudó a los [[padit de Caxmir]] a evitar la conversión al islam, polo que foi arrestáu y presentáu ante Aurangzeb. Cuando se-y ufiertó l'alternativa de convertise al islam o morrer, escoyó la muerte en cuenta de arrenunciar a los sos principios y pollo foi axusticiáu.{{harvnp|Johar|1975|pp=192-210}} [[Guru Gobind Singh]] asumió'l gurúado en 1675 y evitó les batalles colos rajás de Sivalik Siwalik, llevó'l gurúado a [[Paonta Sahib|Paunta]]. Construyó un gran fuerte y guarnir con un exércitu. El creciente poder de la comunidá sij sollertó al rajá de Sivalik, qu'atacó la ciudá, pero les fuercies del gurú ganar na [[batalla de Bhangani]]. Treslladar a Anandpur y establecióse en [[Khalsa]], formando un exércitu de sijes bautizaos el 30 de marzu de 1699. L'establecimientu en Khalsa xunió a la comunidá sij en contra de dellos reclamantes mnogoles sobre'l gurúado.{{harvnp|Jestice|2004|pp=312-313}}

En 1701, una combinación del exércitu d'echar# per Sivalik y los [[Imperiu mogol|mogoles]] con Wazir Jan al frente atacaron Anandpur y, en retirándose la Khalsa, fueron vencíos por estos na batalla de Muktsar. [[Banda Singh Bahadur]] foi un [[asceta]] que se convirtió al sijismo dempués de conocer a Guru Gobind Singh en [[Nanded]]. Tiempu dempués de la so muerte, Guru Gobind Singh ordenó-y esaniciar l'autoridá mogol del Punyab y dio-y una carta por que mandara que tolos sijes xuniérense-y. Dempués de dos años d'axuntar partidarios, Banda Singh Bahadur entamó una insurrección agraria apruciendo nes grandes posesiones de la familia [[Zamindar]] por que les cultivaren y distribuyeron les tierres a les families llabradores probes de los sijes, hinduistes y musulmanes por que estes cultivar.&lt;ref name=&quot;Singh 2008 pages=25-26&quot;&gt;{{harvnb|Singh|2008 |pages=25–26}}&lt;/ref&gt; Banda Singh Bahadur empezó la so rebelión cola defensa del exércitu Mughal en [[Samana, India|Samana]] y [[Sadhaura]] y la rebelión remató cola defensa de Sirhind. Wazir Khan foi executáu como vengación poles muertes de los fíos de Guru Gobind Singh, Baba Zorawar Singh y Baba Fateh Singh dempués de la victoria de los sij en Sirhind.&lt;ref&gt;{{harvnb|Nesbitt |2005 |page=61}}&lt;/ref&gt; Gobernó'l territoriu ente'l ríu Sutlej y el [[ríu Yamuna]] que foi establecíu como capital del [[Himalayas]] en [[Lohgarh]] y acuñó [[moneda]] en nome de [[Guru Nanak]] y Guru Gobind Singh.&lt;ref name=&quot;Singh 2008 pages=25-26&quot;/&gt;

===Los estaos Cis-Sutlej===
Los [[estaos Cis-Sutlej]] fueron un grupu d'estaos asitiaos na zona qu'ocupen los modernos estaos de Punyab y [[Haryana]], llindada pel ríu Sutlej al norte, los Himalayas al este, el [[ríu Yamuna]] y el distritu de [[Delhi]] al sur, y [[el distritu Sirsa]] al oeste. Incluyíen [[Kaithal]], [[Patiala]], [[Jind]], [[Thanesar]], [[Maler Kotla]], y [[Faridkot]].

Rexir la [[Scindias|dinastía Scindia]] del [[Imperiu maratha]]. Dellos sardars sij y otros [[maharaja|majarajás]] de los estaos de Cis-Sutlej pagaron tributu a los marathas hasta la [[segunda guerra anglu-maratha]] de 1803-1805, dempués de la cual estos perdieron el territoriu, del que s'apoderaron los británicos.&lt;ref name=&quot;Books.google.co.in&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.googleco.in/books?id=sxhAtCflwOMC&amp;pg=PA334}}&lt;/ref&gt;

===L'Imperiu sij===
[[Ficheru:Darbar of Maharaja Ranjit Singh.jpg|thumb|[[Darbar]] del [[Ranjit Singh|marajá Ranjit Singh]]]]
[[Ficheru:Imperio Sij.JPG|thumb|Allugamientu y llendes averaes del Imperiu sij.]]

L'Imperiu sij (1801-1849) fundar el [[marajá]] [[Ranjit Singh]] por aciu l'empléu del exércitu punyabí. Estender dende'l [[pasu Jáiber]] al oeste al [[Tibet]] al este, y dende [[Jammu y Caxmir|Caxmir]] al norte a [[Sind]] al sur. La principal rexón del imperiu yera la rexón de Punyab. La distribución de la población por relixón nel imperiu yera la siguiente: el 70&amp;nbsp;% yera musulmana; el 17&amp;nbsp;%, sij; y el 13&amp;nbsp;%, hindú.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.exoticindiaart.com/book/details/IDE822/ |títulu=Ranjit Singh: A Secular Sikh Sovereign by K.S. Duggal. '&amp;#39;(Date:1989. ISBN 81-7017-244-6'&amp;#39;) |publisher=Exoticindiaart.com |date=1 de febreru de 2009 |fechaaccesu=9 d'agostu de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

L'Imperiu sij surdió de la disolución del exércitu de Punyab, qu'asocedió na dómina de la coronación de Ranjit Singht en 1801, y dexó la creación d'un estáu unificáu. Tolos caudiellos [[Misl]] que teníen rellación col exércitu pertenecíen polo xeneral a la nobleza y yeren d'antiguos y prestixosos del Punyab.&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica Eleventh Edition 1911 Page 892&quot;&gt;Encyclopædia Britannica Eleventh Edition (Edition: Volume V22, Date: 1910-1911), Page 892.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://encyclopedia.jrank.org/PYR_RAY/RANJIT_SINGH_MAHARAJA_178o_1839.html |títulu=MAHARAJAH RANJIT SINGH... – Información en llinia alrodiu de MAHARAJA RANJIT SINGH |publisher=Encyclopaedia.jrank.org |fechaaccesu=9 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la muerte de Ranjit Singh en 1839, l'imperiu debilitóse gravemente poles divisiones internes y la mala alministración política. L'[[Imperiu británicu]] aprovechó estos apuros pa entamar [[Primer guerra anglu-sij|les guerres anglu-sijes]]. Una serie de traiciones de dellos destacaos xefes militares los sijes precipitron la derrota de estois. Maharaja [[Gulab Singh]] y Raxa Dhian Singh fueron los principales xenerales del exércitu.&lt;ref name=&quot;Grewal&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=The Sikhs of the Punjab|autor=J. S. Grewal|publisher=[[Cambridge University Press]] |añu=1998}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Maharaja Ranjit Singh, the last to lay arms (Duggal,p.136-138)&lt;/ref&gt;

L'Imperiu sij quedó finalmente disueltu, dempués d'una serie de guerres contra los británicos, al terminar la [[segunda guerra anglu-sij]], en 1849; el so territoriu partir ente dellos estaos principescos y la provincia británica de Punjab, a los que se concedió la condición d'estáu. Darréu, un vicegobernador establecer en Lahore como representante direutu de la [[Corona Británica]].

===Provincia de Punjab (India Británica)===

[[Ficheru:Punjab 1909.jpg|thumb|[[Punjab (India Británica)|Provincia del Punyab británicu]], antes de 1947.]]

Los estaos de Cis-Sutlej ([[Kaithal]], Patriala [[Patiala]], [[Jind]], [[Thanesar]], [[Maler Kotla]], y [[Faridkot]]) gobernar primero la dinastía Scindia del Imperiu maratha y los británicos apoderárense d'ellos tres la [[segunda guerra anglu-maratha]] de 1803-1805. Mientres la guerra, dalgunos de los estaos de la rexón aliar al xeneral británicu [[Gerard Lake]]. Al terminar la guerra, roblóse un alcuerdu en 1809 con Ranjit Singh, gobernante del Imperiu sij del este del Sutlej, qu'axustaba que los estaos yá mentaos atopar so «proteición» británica.&lt;ref name=&quot;Books.google.co.in&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;http&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.googleco.in/books?id=D_v3Y7hns8QC&amp;pg=PA13 |títulu=History Of The Marathas |first=R.S. |last=Chaurasia |publisher= |fechaaccesu=26 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.googleco.in/books?id=Nyk6oA2nOlgC&amp;pg=PA379 |títulu=Aspects of India's International Relations, 1700 to 2000: South Asia and the... |publisher= |fechaaccesu=29 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

La muerte de Ranjit Singh na primavera de 1839 anició'l caos políticu, y les subsecuentes batalles de socesión y les sangrientes lluches internes ente les facciones de la corte debilitaron al estáu. En 1845 los británicos esplegaren trenta y dos mil soldaos na frontera de Sutlej p'asegurar los sos territorios septentrionales, amenaciaos polos conflictos del Punyab. Esi mesmu añu, les tropes britániques y sij topetaron atopaben cerca de [[Firozpur]]; el combate desencadenó la [[primer guerra anglu-sij]]. Esta terminó al añu siguiente y les tierres ente Punyab y el [[ríu Beas|Beas]] fueron vencíes a la [[Compañía Británica de les Indies Orientales|Compañía Británica]] que gobernaba la India, xuntu con [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], que foi vendida por Gulab Singh [[Gulab Singh]] de Jammu, que la gobernaba como vasallu británicu.

Una condición del tratáu de paz axustaba que permanecieren nel Punyab tropes britániques, un representante políticu y otru oficiales, col fin de supervisar la rexencia del Maharaja Dhalip Singh. L'exércitu sij quedó bien menguáu. En 1848, les tropes sijes tuvieron fuera de trabayu na sulevación de [[Multen]] y un oficial británicu foi asesináu. Nunos meses los demás esparder por tou Punyab, y les tropes britániques invadieron nuevamente. Los británicos vencieron na [[segunda guerra anglu-sij]]; según les clauses del [[Tratáu de Lahore]] de 1849, la Compañía Británica de les Indies Orientales llogró'l territoriu y estremóse a Dhalip Singh. El Punyab tresformar nuna provincia indobritánica, anque dellos pequeños estaos, principalmente [[Patiala]], Kapurthala, Faridkot, Nabha, y Jind, caltuvieron gobiernos separaos aliaos a los británicos, que gociaron de cierta autonomía n'asuntos internos de la que reconocíen la soberanía británica.{{ensin referencies|date=Julio de 2013}}

La [[masacre de Jallianwala Bagh]] de 1919 asocedió en Amritsar. En 1930, el [[Congresu Nacional Indiu]] proclamó la independencia de Lahore. En marzu de 1940, la [[Lliga Musulmana]] aprobó la [[Resolvimientu de Lahore]], na que reclamaba la creación d'estaos separaos pa la mayoría de les zones musulmanes de la India. L'ambigüedá del Resolvimientu de Lahore fixo qu'españaren violentes protestes, qu'afectaron intensamente al Punyab.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The Aftermath of Partition in South Asia |last=Tan |first=Tai Yong |authorlink= |author2=Kudaisya, Gyanesh |añu=2002 |publisher=Psychology Press |location= |isbn= |page=100 |pages= |url=https://books.google.com/books?id=O5zEtBxk72wC&amp;pg=PA100 |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;

En 1946, la tensión amenó graves enfrentamientos ente la mayoría musulmana de Punyab y la minoría hindú y los sijes. La Lliga Musulmana atacó al gobiernu de &quot;Musulmanes Xuníos de Punyab&quot; y foi por esta razón que los akalis sijes y el Congresu emponer a la so destrucción. Decidíos a nun ser vencíos, los sijes y los hindues contraatacaron, y el sangrientu enfrentamientu sumió a la provincia nun gran desorde. El Congresu y la Lliga alcordaron estremar Punyab según criterios relixosos, precedente de la división de los territorios indios.{{ensin referencies|date=July 2013}}

=== La independencia y les sos causes===

En 1947 la provincia Punyab de la India británica foi estremada per llinies relixoses ente [[Punjab del Este|Punyab oriental]] y el [[Punjab del Oeste|Punyab occidental]]. Un númberu grande de persones foi treslladada y hubo muncha violencia interna. Na independencia siguiente, un gran númberu de principaos y pequeños estaos, incluyendo Patiala, aportaron a la &quot;Unión d'India&quot; y xuniéronse a PEPSU. En 1956, este foi integráu al estáu de Punyab Oriental pa crear un nuevu y gran estáu d'India llamáu a cencielles Punyab.

La indivisible Punyab, de la cual el [[provincia de Punyab (Paquistán)|Punyab pakistaní]] forma una rexón importante güei na actualidá, foi'l llar d'una población minoritaria d'hinduistes de Punyab y sijes hasta 1947, amás de la mayoría musulmana.&lt;ref&gt;The Punjab in 1920s – A Case study of Muslims, Zarina Salamat, Royal Book Company, [[Karachi]], 1997. table 45, pp. 136. ISBN 969-407-230-1&lt;/ref&gt;

Darréu dempués de la independencia en 1947, y por cuenta de la consiguiente violencia y mieu, la mayoría de los sijes ya hinduistes de Punyab que s'atopaben en Paquistán, migraron a India como parte d'un intercambiu de poblaciones.&lt;ref&gt;[http://www.sasnet.lu.se/panelabstracts/33.html Panel 33] {{Wayback|url=http://www.sasnet.lu.se/panelabstracts/33.html |date=20110716101534 }} ''European Association for South Asian Studies''&lt;/ref&gt; Los musulmanes de Punyab fueron desarraigados de los sos llares de manera similar nel este de Punjab, qu'agora forma parte d'India.&lt;ref&gt;Pakistan: a modern history, Ian Talbot, St. Martin's Press, 1999. ISBN 0-312-21606-8&lt;/ref&gt; Más de 6 millones treslladar a Paquistán y más de 6 millones establecer en Punjab.

En 1950, dos nuevos estaos fueron reconocíos pola Constitución d'India: la parte d'India de l'antigua provincia británica de Punjab convertir nel estáu de Punyab del Este, ente que los estaos principescos de la rexón combinar col [[Conxuntu de los Estaos de Patitala y Punyab Del Este]] (CEPPE). Himachal Pradesh foi creáu más tarde como un territoriu del conxuntu de dellos estaos principescos nes llombes.

== Historia ==

Nesta zona esistió la civilización del valle del Indo (coles ciudaes de [[Mohenjo Daro]] y [[Harapa|Harappa]]).
Procedente d'esta rexón ye'l pueblu [[xitanu]]{{ensin referencies|t=currenttimestamp}}.

En [[1467]] formóse la comunidá [[sij]], que foi rexida socesivamente por diez [[gurú]]s hasta la muerte del postreru, dempués de lo que la direición pasó a les escritures.
En [[1708]], al tornar l'[[Imperiu mogol]], los sijes establecieron el so control en diversos puntos de Punyab. Una [[guerra civil]] planiada per Inglaterra y los sos servicios secretos en [[1839]] dexó a los [[exércitu británicu|británicos]] tomar control sobre'l país (1840-1849) y caltenelo hasta [[1947]].

El [[9 de marzu]] de [[1946]] los sijes declararon ser una nación y a otru día reclamaron la creación d'un Estáu sij, llamáu Sijestán
(Sikhstan, n'inglés), Jalsastán
(Khalsastan, n'inglés), [[Jalistán]]
(Khalistán, n'inglés).
El 3 d'abril de 1946 Master Tara Singh propunxo la unión de los sij a [[Paquistán]]. Sicasí los británicos decantar pola partición. El [[9 d'avientu]] de 1946, [[Jawaharlal Nehru|Nehru]] estableció seguridaes pa los sijes d'una futura India. El 3 de marzu de 1947 el gobiernu provisional del Punyab quedó formáu por una coalición de sijes y musulmanes pero les masacres de sijes a manes de musulmanes promovieron una declaración británica pa la formación d'un [[Jalistán]] independiente (3 d'abril de 1947). Los sijes fuxeron masivamente a la India. Los británicos impunxeron la partición del país, que se peracabó'l 15 d'agostu de 1947.

El 7 d'abril de [[1948]] el partíu sij [[Akali Dal]] propunxo un estáu independiente.
El 5 de mayu de 1948 formóse la rexón conocida poles sigles PEPSU (Punjab and East Punjab States Union: Unión d'Estaos de Punyab y Punyab Esti) sol control del Partíu del Congresu y de los sijes favorables que pasaren a controlar el SPGC (Sikh Peoples Government Council).
Establecióse'l [[hindi]] como idioma oficial.
En payares de 1949, ante'l baturiciu sij, el PEPSU foi puestu so control direutu del gobiernu de la Unión. Más tarde restablecíu y col Akali Dal nel poder foi suspendíu'l 4 de marzu de 1953.

El 16 de marzu de [[1956]] conviénose una fórmula rexonal pal Punyab ente Hukman Dignh y [[Nehru]]. En 1964 el gobiernu sij pro-congresu empobináu por Partap Singh Kairon, dimitió. El baturiciu siguió.

El 4 de xunetu de 1965, la conferencia sij de [[Ludhiāna]] estableció'l derechu sij a l'autodeterminación. En 1966 el Punyab foi estremáu en tres estados (Punyab, [[Himachal Pradesh]] y [[Haryana]]).

El 7 de marzu de [[1966]] formóse la ''Punyabi Suba'' que tuvo esistencia formal dende'l 1 de payares d'esi añu. El 8 de marzu de 1967 formóse'l primer gobiernu del Akali Dal. El [[idioma panyabí oriental|punyabí]] foi declaráu llingua oficial.

En 1972 el Akali Dal perdió'l poder al llograr solo 24 de los 104 escaños. Fateh Singh, pro-Congresu, asumió'l gobiernu. Empecipiáronse campañes de baturiciu contra'l gobiernu d'[[Indira Gandhi]]. El 13 d'abril de 1969 producióse la matanza d'[[Amritsar]]. La violencia caltúvose sobremanera pol pidimientu de mayor autonomía pa Punyab, que foi aprobáu nun resolución nacionalista en 1973 conocida como &quot;Anandpur Sahib Resolution&quot;.

El 1 d'agostu de [[1980]] la bandera de [[Jalistán]] yera izada per primer vegada, sobre la tumba de 13&amp;nbsp;sijes cayíos el 13 d'abril de 1978, cuando defendíen al Guru Khalda de los [[nirankari]]s. El 15 d'agostu la bandera de [[Jalistán]] foi izada por tol país. La conseña “los sijes son una nación” estendióse y hubo numberosos incidentes. En 1982 los radicales de Jarnail Singh Bhindranwale establecer nel Templu d'Oru, dende onde empezaron a dirixir les sos actividaes. En 1983 establecióse'l gobiernu direutu. El 29 de payares de 1983 publicóse la constitución de [[Jalistan|Jalistán]], escrita pol Dr. Harjinder Singh Dilger, dende [[Londres]].

Yeren frecuentes los asesinatos, les detenciones, y les midíes polítiques contra organizaciones sij. Los manifestantes sijes concentrar nel Templu d'Oru. El 1 de xunu de 1984 Indira Gandhi unvió tropes a atacar el templu; y nos díes socesivos unvió a l'artillería y los tanques. En delles guarniciones los soldaos sijes remontáronse. Miles de sijes inocentes fueron deteníos. El 11 de xunu de 1984 el Dal Khalsa creó un gobiernu nel exiliu, presidíu por Jagjit Singh Chauhan (13 de xunu de 1984). El grupu Babbar Khalsa empecipió actividaes guerrilleres nel estáu. Darréu xuniéronse-y otros.

Esi mesmu añu [[1984]], [[Indira Gandhi]], primer ministra de la India, foi asesinada polos sos guardias sijes, que fueron executaos el 6 de xineru de 1989.

En 1985 celebráronse eleiciones que'l Akali Dal ganó arrolladoramente pero nun se consiguió poner fin a la violencia y en 1987 imponer de nuevu'l gobiernu direutu.

El 7 d'ochobre de 1987 los sij militantes arrexuntaos nel Conseyu de Jalistán, declararon la independencia. Numberosos incidentes militares siguieron a la proclamación. El 14 de xunu de 1991 l'estáu foi declaráu zona de disturbios y les fuercies de seguridá unviaes masivamente a la zona. El 19 de febreru de 1992 hubo eleiciones a l'asamblea de la India. El gobiernu del estáu pasó al partíu del Congresu ante'l boicó de los sijes nacionalistes, so la direición de Beant Singh. Dellos líderes de la KLF (Khalistan Liberation Force) fueron asesinaos en 1992 y el líder de la organización Babar Khalsa internacional apurrióse. En febreru de 1994 India consideraba pacificada la rexón. En 1995 el líder de la KLF (Khalistan Liberation Force) foi arrestáu en [[Nueva Delhi]] y el so líder nel esterior, xuntu al xefe del KCF (Khalistan Commando Force), fueron arrestaos pocu dempués n'EE.XX.

El ministru xefe de Punyab, Beant Singh, del partíu del Congresu, foi asesináu'l [[31 d'agostu]] de [[1995]]. El 9 de febreru de 1997 les nueves eleiciones a l'asamblea del estáu dieron la mayoría al [[Akali Dal]] (74 escaños de 117) con Parkash Singh Badal como ministru xefe. En 1998 siguíen activos el Babbar Khalsa, el KCF (Khalistan Commando Force), la facción Zaffarwal del KCF, el KLF (Khalistan Liberation Force), la facción Lahoria y la facción KLF-Sekhon.


===La formación del Punjab actual===
Como la capital de la provincia británica del Punyab, Lahore, quedó nel Punyab paquistanín tres la [[partición de la India]] británica en 1947, la nueva capital del Punyab indiu afitar en [[Chandigarh]]. Mientres acababen les obres de la esta, [[Shimla]] quedó como capital envernada del territoriu hasta 1960.

Dempués d'años de protestes de l'[[Akali Dal]] y otres organizaciones sijes, finalmente Punyab estremar según criterios llingüísticos en 1966. El 1 de payares de 1966, el territoriu de mayoría hindi de la metá sur del Punyab aportó n'estáu separáu, ente que Haryana y los territorios montascosos de llingua [[pahari]] del nordés pasaron a formar Himachal Pradesh. Chandigarh taba na frontera ente los dos estaos y convirtióse nun territoriu separáu, que sirve como capital de dambos, Punyab y Haryana. Mientres la década de 1970, la [[Revolución Verde]] traxo una mayor prosperidá económica al Punyab, debida principalmente a [[Pratap Singh Kairon]]. Sicasí, surdió una creciente [[Polarización política|polarización]] ente'l Gobiernu central del [[Congresu Nacional Indiu]] y el principal partíu políticu sij, el Partíu Akali Dal, na década de 1970. La hostilidá y l'amargura ente les dos partes aumentaron por cuenta de lo que'l [[Partíu Akali|Shiromani Akali Dal]] consideraba una creciente alienación, centralización y actitúes discriminatories escontra'l Punyab del Gobiernu nacional. Esto llevó al Partíu Akali Dal a aprobar la [[Resolvimientu Sahib Anandpur]], na que se solicitaba la concesión de la máxima autonomía a la rexón del Punyab y otros estaos, y la llimitación de les competencies del Gobiernu central.
== Referencies ==
{{llistaref}}
== Ver tamién ==

* [[Provincia de Punyab (Paquistán)]]
* [[Punyab (India)|Estáu de Punyab]] ([[India]]).

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Punjab region}}


{{Tradubot|Punyab}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Punyab]]
[[Categoría:Rexones históriques d'Asia]]
[[Categoría:Rexones de Paquistán]]
[[Categoría:Rexones de la India]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>q8rcf8bn2k5an8dp3o01xbx36q9et2l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asia del Sur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100277</id>
    <revision>
      <id>3703102</id>
      <parentid>3648209</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10483" xml:space="preserve">{{Xeografía}}
'''Asia del Sur''', '''Asia Meridional''' o '''Sur d'Asia''' ye una de los ventidós [[Subrexón|subrexones]] en que la [[ONX]] estrema'l [[mundu]]. Ta compuesta por nueve paísesː [[Afganistán]], [[Bangladex]], [[Bután]], [[India]], [[Irán]], [[Maldives]], [[Nepal]], [[Paquistán]] y [[Sri Lanka]]. Los sos [[Aglomeraciones urbanes más poblaes del mundu mayores ciudaes]] son: [[Delhi]], [[Karachi]], [[Bombay]] y [[Daca]].

Llenda al norte con [[Asia Central]] y [[Asia del Este]], al este con [[Sudeste Asiáticu]] y la [[badea de Bengala]], al sur y suroeste col [[océanu Índicu]], [[mar Arábigu]], [[golfu d'Omán]] y [[golfu Pérsicu]], y al oeste con [[Asia Occidental]]. Ye la rexón más poblada de los seis, con 1 831 046 000 hab. en 2013, y tamién ye la más [[Densidá de población|densamente poblada]] con 271,3 hab/km².

Xeográficamente toma los países entendíos ente la [[meseta iranina]] (al sur del [[Amu Darya]] y d'[[Asia Central]]) y el [[subcontinente indiu]] (al sur del [[Himalaya]]). Dende un puntu de vista cultural Asia del Sur constitúi l'orixe de los [[pueblos indoarios]] (tamién llamaos [[ariu|arios]]) de [[llingües indoiranias]] y tópase arrodiáu pol [[mundu árabe]], los [[pueblos túrquicos]] y el [[alloñáu Oriente]].

A pesar de les carauterístiques comunes descrites, estos países tán escasamente cohesionados. Anque los idiomes nacionales de toos estos países son llingües indoeuropees (sacante en [[Bután]]) esisten grandes grupos non indoeuropeos especialmente n'India. Amás la zona tópase estremada ente [[países musulmanes]] y países de relixones [[dhármicas]]. Los principales enfrentamientos que desestabilizaron la zona son les [[Guerra Civil Afganistana|guerres d'Afganistán]], el [[conflictu de Caxmir]] y la [[Guerra Civil de Sri Lanka]].

== Xeografía ==
[[Ficheru:India and South Asia Köppen climate map with legend.jpg|thumb|left|Mapa del clima del sur d'Asia según la [[Clasificación climática de Köppen|clasificación de Köppen]].&lt;ref name=&quot;Peel&quot;&gt;{{cita publicación | autor=Peel, M. C. and Finlayson, B. L. and McMahon, T. A. | añu=2007 | títulu= Updated world map of the Köppen–Geiger climate classification | publicación=Hydrol. Earth Syst. Sci. | volume=11 | páxines=1633–1644 |doi=10.5194/hess-11-1633-2007 | url=http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/11/1633/2007/hess-11-1633-2007.html | issn = 1027-5606}} ''(direct: [http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/11/1633/2007/hess-11-1633-2007.pdf Final Revised Paper])''&lt;/ref&gt;]] 
Anque la rexón d'Asia del Sur o Asia Meridional, nunca foi una rexón [[xeopolítica]] coherente, sí tien una identidá xeográfica con carauterístiques propies.&lt;ref&gt;Saul Bernard Cohen, ''Geopolitics of the world system'', pages 304, Rowman &amp; Littlefield, 2003, ISBN 0-8476-9907-2&lt;/ref&gt; Les sos fronteres septentrional, occidental y oriental varien según cómo se defina la rexón, la so frontera meridional ye'l [[océanu Índicu]]. 

La mayor parte d'esta rexón ye un [[subcontinente]] asitiáu sobre la [[placa Índica]] (la porción norte de la [[placa Indoaustraliana]]) dixebrada del restu d'[[Eurasia]]. La placa India foi una vegada un pequeñu continente antes de topetar cola [[placa Euroasiática]] hai unos 50-55 millones d'años lo que formó la [[cordal del Himalaya]] y la [[pandu tibetanu]]; dende esti puntu de vista ye la rexón [[península|peninsular]] al sur de los cordales del Himalaya y [[Kunlun]] y al este del [[ríu Indo]] y de la [[meseta iranina]], que s'estiende escontra'l sur hasta l'océanu Índicu, ente'l [[mar d'Omán]] (al suroeste) y la [[badea de Bengala]] (al sureste).

[[Ficheru:Natural vegetation South Asia.png|thumb|right|300px|Mapa bioxeográficu d'Asia del Sur.]] 

La rexón agospia una estelante variedá de carauterístiques xeográfiques, como [[glaciar]]es, [[selva|selves]], [[valle]]s, [[desiertu|desiertos]] y [[pradería|praderíes]], típicos de rexones continentales más estenses. Ta arrodiáu por trés cuerpos d'agua: la [[badea de Bengala]], el [[océanu Índicu]] y el [[mar Arábigu]]. El clima d'esta rexón varia considerablemente de [[Clima monzónicu|monzónicu tropical]] nel sur a [[clima templáu|templáu]] nel norte, influyíu non solo pola altitú sinón tamién por otros factores como la proximidá a la mariña y los efeutos estacionales de los [[monzones]]. Les rexones meridionales sufren branos calorosos y reciben gran cantidá d'agua mientres el/los periodu del monzón. El cinturón septentrional de la [[llanura indogangética]] tamién ye calorosu pel branu, pero más fríu pel iviernu. Los montes del norte son más fríes y reciben les nevaes típiques de la sierra del Himalaya. Por cuenta de que l'Himalaya bloquia los vientos fríos del norte d'Asia, les temperatures son más moderaes nes llanures fasteres embaxo. Nel so mayor parte, el clima de la rexón ye clima monzónicu, que caltién la rexón húmeda mientres el branu y seca mientres l'iviernu y favorez el cultivu de [[Corchorus capsularis|yute]], [[té]], [[arroz]] y diverses [[hortoliza|hortolices]] nesta rexón.

== Economía ==
[[Ficheru:Mittlerer Osten Karte.png|right|thumb|300px|
{{legend|#00a000|[[Asociación Sudasiática pa la Cooperación Rexonal]].}}
{{legend|#00ff00|Macrorrexón d'Asia del Sur según el [[geoesquema de la ONX]] (incluyendo la área anterior).}}]]

{{VT|Economía de Bangladex|Economía d'India|Economía de Nepal|Economía de Paquistán|Economía de Sri Lanka}} 

Sri Lanka tien el mayor [[Países por PIB (nominal) per cápita|PIB per cápita]] na rexón, ente que Nepal, Afganistán y Birmania tienen los más baxos. La [[India]] ye la mayor economía de la rexón: la [[Países por PIB (nominal)|12º mayor del mundu por PIB nominal]] y la [[Países por PIB (PPA)|4º mayor por PIB PPA]]. Paquistán ye la 2ª mayor economía y el tercer mayor PIB per cápita de la rexón,&lt;ref&gt;{{cita web
 | url = http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,pagePK:158889~piPK:146815~theSitePK:223547,00.html
 | títulu = Welcome to WorldBank Group
}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt; siguíu por Bangladesh. 

Según un informe del Bancu Mundial en 2007, el sur d'Asia ye la rexón menos integrada del mundu, el comerciu ente los estaos del sur d'Asia ye namái'l 2% del PIB combináu de la rexón, frente al 20% n'[[Asia del Este]].&lt;ref name=&quot;neighbourhood&quot;&gt;[http://www.economist.com/specialreports/displaystory.cfm?story_id=12749743 A special report on India: India elsewhere: An awkward neighbour in a troublesome neighbourhood] Dec 11th 2008 [[The Economist]]&lt;/ref&gt;

== Asociación Sudasiática pa la Cooperación Rexonal ==

L'[[Asociación Sudasiática pa la Cooperación Rexonal]] (embrivíu ASACR), establecida'l 8 d'avientu de 1985 ya inclúi a les naciones de: Paquistán, India, Afganistán, Bangladesh, Nepal, Sri Lanka, y Maldives.&lt;ref name=&quot;Daily Star, Sri Lanka&quot;&gt;{{cita noticia | apellíu=Editorial | títulu=History and mission of SAARC |url=http://archives.dailynews.lk/2008/08/01/saarc02.asp | fechaaccesu=10 de payares de 2013 | periódicu =Daily Star | allugamientu =Sri Lanka|fecha=1 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SAARC_1st&quot;&gt;{{cita web | sitiuweb=SAARC | títulu=Dhaka Declaration - First SAARC Summit | url = http://www.saarc-sec.org/userfiles/01-Dhaka-1stSummit1985.pdf | formatu=pdf | añu =2007 | fechaaccesu=17 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SAARC 14th&quot; /&gt;

== Ver tamién ==
* [[Subcontinente indiu]].
* [[Indostán]].
* [[Raj británicu]].

== Referencies ==
{{llistaref|2|refs=

&lt;ref name=PSGhosh&gt;{{cita llibru |apellíu=Ghosh |nome=Partha Sarathy |añu=1989 |títulu=Cooperation and Conflict in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=O0TBqJCE4k8C&amp;pg=PA5 |editorial=Technical Publications |páxines=4–5 |isbn=978-81-85054-68-1}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Keith&quot;&gt;{{cita llibru | nome = Arthur Berriedale | apellíu = Keith | títulu =A Constitutional History of India: 1600-193 | páxines= 440&amp;ndash;444 | editorial = Methuen &amp; Co | añu = 1936}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Arora&quot;&gt;{{cita llibru | nome = N.D. | apellíu = Arora | títulu =Political Science for Civil Services Main Examination | páxina = 42:1 | editorial = Tata McGraw-Hill Education | añu = 2010 | isbn = 0070090947}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Oxford&quot;&gt;&quot;Indian subcontinent&quot;. ''[[Oxford Dictionary of English|New Oxford Dictionary of English]]'' (ISBN 0-19-860441-6) New York: [[Oxford University Press]], 2001; p. 929: &quot;the part of Asia south of the Himalayas which forms a peninsula extending into the Indian Ocean, between the Arabian Sea and the Bay of Bengal&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;The history of India&quot;&gt;{{cita llibru | nome = John | apellíu = McLeod | url = https://books.google.com/books?id=Y8Y3MH3dj6MC&amp;pg=PA1&amp;dq=indian+subcontinent+asia+continent&amp;as_brr=3&amp;client=firefox-a | títulu = The history of India | páxina =1 | editorial = Greenwood Publishing Group | añu = 2002 | isbn =0-313-31459-4}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Wurm&quot;&gt;Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler &amp; Darrell T. Tryon, ''Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia, and the Americas'', pages 787, International Council for Philosophy and Humanistic Studies, Published by Walter de Gruyter, 1996, ISBN 3-11-013417-9&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Columbia&quot;&gt;{{cita llibru | títulu = The Columbia Electronic Encyclopedia | edición = 6ª | editorial = [[Columbia University Press]] | añu = 2003 | cita= region, S central Asia, comprising the countries of Pakistan, India, and Bangladesh and the Himalayan states of Nepal, and Bhutan. Sri Lanka, an island off the southeastern tip of the Indian peninsula, is often considered a part of the subcontinent.}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Haggett&quot;&gt;{{cita llibru | apellíu = Haggett | nome = Peter | títulu = Encyclopedia of World Geography | volume = 1 | editor = Marshall Cavendish | añu = 2001 | páxina = 2710 | isbn = 0-7614-7289-4}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;SAARC_14th&quot;&gt;{{cita web | sitiuweb=SAARC | títulu=Declaration of the Fourteenth SAARC Summit | url = http://www.saarc-sec.org/userfiles/Summit%20Declarations/14%20-%20New%20Delhi,%2014th%20Summit%203-4%20April%202007.pdf | formatu=pdf | añu =2007 | fechaaccesu=17 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|South Asia}}
* [http://www.saarc-sec.org South Asian Association for Rexonal Cooperation].


{{Tradubot|Asia del Sur}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Asia Meridional| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pmbbbv77311r0rlsw3xutdjg5fuoicm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Llingües mongóliques</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100408</id>
    <revision>
      <id>3703195</id>
      <parentid>3652098</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11100" xml:space="preserve">{{Ficha de familia de llingua |zona =
 [[Estremu Oriente]], [[Asia Central]]
|países = {{MNG}}&lt;br /&gt;{{RUS}}&lt;br /&gt;{{CHN}}&lt;br /&gt;{{AFG}}
|falantes = 7,5 millones
|familia = [[llingües altaiques]] (?)
|familia madre = Llingües altaiques
|mapa = Lenguas mongólicas.png
|tamañu = 
|mapa_descripción = Llingües mongóliques:
{{Ficha/Columnes|
{{Leyenda|#32CD32|[[Idioma mongol]]}}
{{Lleenda|#ADFF2F|[[Idioma buriato]]}}
{{Lleenda|#2e8B57|[[Idioma ordos]]}}
{{Lleenda|#006400|[[Idioma oirato]]}}
{{Lleenda|#6B8e23|[[Idioma calmuco]]}}
 |
{{Lleenda|#191970|[[Idioma yugur oriental]]}}
{{Lleenda|#1e90FF|[[Idioma mongour-santa]]}}
{{Lleenda|#9400D3|[[Idioma dagur]]}}
{{Lleenda|#FF0000|[[Idioma mongol afganistanu]]}}
 }}
}}
Les '''llingües mongóliques''' son un [[families de llingües conxuntu de llingües]] emplegaes polos sindrome de down. Dellos llingüistes axunten les llingües mongoles coles [[llingües túrquiques]] (de les cualos el [[idioma turcu|turcu]] ye un miembru) y les [[llingües tungús]] como [[llingües altaiques]], pero esta posición ta perdiendo adherentes na actualidá.

== Clasificación ==
Les llingües mongoles tienen traces estructurales y fonolóxiques compartíos con otres llingües d'Asia central como son les [[llingües túrquiques]] y les [[llingües tunguses|tungús]]. Tradicionalmente, hubo enforma alderique sobre si diches carauterístiques compartíes son la resultancia del [[contautu llingüísticu]] enllargáu o la resultancia d'un parentescu llingüísticu lexítimu. El defensores del parentescu consideren que les llingües mongoles son una de les cañes de la [[llingües altaiques|macrofamilia altaica]] y por tantu eses [[tipoloxía llingüística|carauterístiques tipolóxiques]] son la resultancia d'una retención dende l'hipotéticu proto-altaico.

El defensores del contautu llingüísticu o ''[[sprachbund]]'' sostienen que les traces tipolóxiques compartíos tamién tán presentes en llingües ensin rellacionar (o siquier non claramente relacioandas) como son les [[llingües uráliques]] y en menor midida'l [[Idioma coreanu|coreanu]] y les [[llingües xapóniques]]. Estes traces inclúin tantu la [[harmonía vocálica]], como l'ausencia de xéneru, el calter fuertemente [[llingua aglutinante|aglutinante]], l'orde [[SOV]] y la presencia de [[postposición|postposiciones]] en llugar de preoposiciones.

=== El mongol ===
La llingua meyor conocida ye'l [[Idioma mongol|mongol]] (Монгол), que ye la primer llingua de la mayoría de los residentes en [[Mongolia]]. En realidá ye'l [[Idioma jalja|dialeutu jalja]] que se convirtió na llingua oficial del país. Tamién se fala nes árees próximes de [[China]] y la [[Federación Rusa]].

La llingua escribióse con una variedá d'alfabetos a lo llargo de la historia. L'[[alfabetu mongol|alfabetu oficial mongol]] crear nel sieglu XII. Sufrió dellos cambeos y foi sustituyíu n'ocasiones por otros tipos d'escritura. Usar hasta [[1943]], añu nel que se sustituyó pol [[alfabetu cirílicu|cirílicu]], qu'anguaño ye'l más estendíu nel país. El sistema tradicional ta siendo reintroducíu amodo nes escueles. En [[Mongolia Interior]] l'alfabetu tradicional foi usáu siempres.

=== Otres llingües mongoles ===
Llingües emparentaes inclúin el [[Idioma calmuco|calmuco]] faláu pela redolada del [[mar Caspiu]] y el [[Idioma buriato|buriato]] na [[Siberia]] oriental. Amás esisten una serie de llingües menores falaes ye China y el [[Moghol]] d'[[Afganistán]].

=== Llingües de la familia ===
[[Ficheru:Lenguas mongólicas.png|thumb|450px|

{{Ficha/Columnes|
{{Leyenda|#32CD32|Idioma mongol}}
{{Lleenda|#ADFF2F|Idioma buriato}}
{{Lleenda|#2e8B57|Idioma ordos}}
{{Lleenda|#006400|Idioma oirato}}
{{Lleenda|#6B8e23|Idioma calmuco}}
 |
{{Lleenda|#191970|Idioma yugur oriental}}
{{Lleenda|#1e90FF|Idioma mongour-santa}}
&lt;br /&gt;
{{Lleenda|#9400D3|Idioma dagur}}
&lt;br /&gt;
{{Lleenda|#FF0000|Idioma mongol afganistanu}}
 }}
]]
* Llingües orientales: (10 llingües)
** Llingües daguras (1 llingua, el ''[[idioma dagur|dagur]]''; falaes en [[Mongolia Interior]] por unes 94&amp;nbsp;000 persones)
*** [[Idioma daur]]
** Llingües mongour (5 llingües; falaes en [[provincia de Gansu|Gansu]] y [[provincia de Qinghai|Qinghai]], en [[China]])
*** [[Idioma kangjia]] 
*** [[Idioma'l to]]
*** [[Idioma bonan]]
*** [[Idioma dongxiang]]
*** [[Idioma yugur oriental]]
** Llingües oirato-jalja (4 llingües)
*** Llingües jalja-buriato (2 llingües)
**** [[Idioma buriato]] (Rusia)
**** [[Idioma jalja]] ([[Idioma mongol|mongol]] o ''khalkha''); dialeutu principal del mongol, llingua oficial de Mongolia; unos 4 millones de falantes)
*** Llingües oirato-calmico-darkhat
**** [[Idioma oirato]] (na frontera Rusu-China)
**** [[Idioma calmuco]] (Federación Rusa; 147&amp;nbsp;000 falantes)
**** [[Idioma darkhat]]
* Llingües occidentales (1 llingua, n'[[Afganistán]])
** [[Idioma mogholi|Idioma mogholí]]

== Descripción llingüística ==
=== Fonoloxía ===
L'inventariu consonánticu reconstruyíu vien dau por:{{Harvnp|Janhunen|2003|pp=1-15}}
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align: center;&quot;
!rowspan=2 colspan=2|
!colspan=2| [[consonante llabial|Llabial]]
!colspan=2| [[consonante alveolar|Alveolar]]
!colspan=2| [[consonante palatal|Palatal]]
!colspan=2| [[consonante velar|Velar]]
|-
! &lt;small&gt;-son&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;+son&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;-son&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;+son&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;-son&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;+son&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;-son&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;+son&lt;/small&gt;
|-
!rowspan=2|[[Obstruyente]]
!&lt;small&gt;[[Oclusiva|- cont]]&lt;/small&gt;
|
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|b}}
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|t}}
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|d}}
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|c}}
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|j}}
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|k}}
|style=&quot;font-size:larger;&quot; | *{{IPA|g}}
|-
!&lt;small&gt;[[Fricativa|+ cont]]&lt;/small&gt;
|colspan=2| 
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|s}}
|colspan=2|
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|x}}
|-
!rowspan=2|[[Sonorante]]
!&lt;small&gt;[[consonante nasal|Nasales]]&lt;/small&gt;
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|m}}
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|n}}
|colspan=2|
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|ŋ}}
|-
!&lt;small&gt;Non-nasal&lt;/small&gt;
|colspan=2|
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|l, r}}
|colspan=2 style=&quot;font-size:larger;&quot; |*{{IPA|y}}
|colspan=2|
|}
Tocantes a les vocales l'inventariu ye:
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! rowspan=2|
! colspan=2|[[Vocal anterior|Anterior]]
! colspan=2|[[Vocal posterior|Posterior]]
|-
! &lt;small&gt;+rede&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;-rede&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;+rede&lt;/small&gt; !! &lt;small&gt;-rede&lt;/small&gt;
|-
! [[Vocal zarrada|Zarrada]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*ü&lt;br /&gt;{{IPA|/y/}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*i&lt;br /&gt;{{IPA|/i/}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*o&lt;br /&gt;{{IPA|/o/}}
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |(*ï)&lt;br /&gt;{{IPA|/ɯ~ɨ/}}
|-
! [[Vocal abierta|Abierta]]
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*ö&lt;br /&gt;{{IPA|/ø~œ/}} 
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*y&lt;br /&gt;{{IPA|/y ɛ/}}~
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*o&lt;br /&gt;{{IPA|/o ɔ/}}~
| style=&quot;font-size:larger;&quot; |*a&lt;br /&gt;{{IPA|/ʌ~ɑ/}}
|}
El fonema /*ï/ en proto-mongol confundiríase con /i/ anque la so presencia en pre-proto-mongol paez probable a partir de reconstrucciones internes.

=== Comparanza léxica ===
Los [[Numberal (llingüística)|numberales]] en distintes llingües mongóliques:&lt;ref&gt;[http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Altaic.htm Altaic Numerals (Eugene Chan)]&lt;/ref&gt;{{Harvnp|Janhunen|2003|p=16}}
:{|class=wikitable style=text-align:center;
|-
! rowspan=2| &lt;small&gt;GLOSA&lt;/small&gt;
! rowspan=2| Dagur
! colspan=4| Oirat-Khalka (central)
! colspan=5| Monguor-Kangjia
! colspan=1| Occidental
! rowspan=2|&lt;small&gt;PROTO-&lt;br /&gt;MONGÓLICU&lt;/small&gt;
|-
! [[idioma mongol|Jalja]] !! [[idioma buriato|Buriat]] !! [[idioma calmuco|Calmuco]]
! Kham-&lt;br /&gt;nigan !! Monguor !! Kangjia !! Bao-an !! Dong-&lt;br /&gt;Xiang !! Yugur !! Mogholi
|-
| '1' || nək || nig || negə/n || neg/n || nɤɣɤ/n
| nəgə || ninɣy/&lt;br /&gt;ninχɔ || nəgə || ninə || ninɣy || nikah~&lt;br /&gt;nika/n || *nigə(n)
|-
| '2' || xojir || xɔjər || xɔjər || xɔjr || qɔjir
| ɢoor || ɢuar || ɢuar || ɢua || ɢuur || qwjår~&lt;br /&gt;qiar || *koyər~&lt;br /&gt;*koxər
|-
| '3' || gwarəb/&lt;br /&gt;gwarbən || ɢʊrən || gʊrbə/n || ɢurw/n || ɢʊrba/n
| ɢuraan || gurɔ || ɢuraŋ || ɢuran || ɢurwan || ghorbån ~&lt;br /&gt;qurban || *gurbən
|-
| '4' || durub/&lt;br /&gt;gurbun || torəw || durbə/n || dørw/n || durbə/n
| deeren || derɔ || deraŋ || dʑiəron || dørwen || dorbån ~&lt;br /&gt; durba/n || *dörbən
|-
| '5' || taaw/&lt;br /&gt;taawən || tʰaw || tabə/n || taw/n || taβʊ/n
| taavun || tavun || tawun || tawun || taawən || tåbun ~&lt;br /&gt;tabun || *tabun
|-
| '6' || dʒirgoo || cʊrɢa || zʊrgaa/n || zurɢa/n || dzʊrʁaa/n
| dʑdirɢoon || dʒdirʁoŋ || dʑdirɢoŋ || dʐɯɣon || dʒurʁuun || åsun~&lt;br /&gt;essun || *jirguxən
|-
| '7' || doloo || tɔɮɔ || dɔlɔɔ/n || dola/n || dɔlɔɔn/n
| doloon || danlɔ/&lt;br /&gt;dɔlɔ || doluŋ || dolon || dɔloon || dålån || *doluxən
|-
| '8' || naim/&lt;br /&gt;naimən || naim || naimə/n || nææm/n || naima/n
| naiiman || neimɔ || nəimaŋ || naiman || naiman || (sålån) || *naimən
|-
| '9' || jis/&lt;br /&gt;isən || jos || juhə/n || jis/n || jusu/n
| ʂdzən || jasun || jəel soŋ || jəsun || ʃisun || (tåsån) || *yersün
|-
| '10' || xarəb/&lt;br /&gt;xarbən || arəw || arbə/n || arw/n || arba/n
| xaran || harɔ || harwaŋ || haron || harwan || arbån || *xarbən
|}
Nes reconstrucciones el valor fonéticu de determinar por sinarmonía vocálica va sonar como [a] (si la vocal precedente ye /a, o, o/) o [y] (si la vocal precedente ye /y, i, ü, ö/).

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíu= 
 
 |nome= 
 |enllaceautor= 
 |títulu= The Mongolic Languages 
 |url= 
 |fechaaccesu= 
 |idioma= inglés 
 |otros= 
 |edición= 
 |añu= 2003
 |nome-editor= Juha
 |apellíu-editor= Janhunen 
 |editorial= Routledge 
 |allugamientu= 
 |isbn= 0-7007-1133-3 
 |capítulo= 
 |páxina= 
 |cita= }}
* {{cita llibru | 
 apellíu = Moreno Cabrera |
 nome = Juan Carlos
 | títulu = Lengua del Mundu Visor
 | ubicación = Madrid
 | añu = 1990 }}


=== Enllaces esternos ===
* [http://www.proel.org/mundo/mongolico.htm Reportaxe de PROEL]
* [https://web.archive.org/web/20051222002431/http://www.websters-online-dictionary.org/definition/Mongolian-english/ Diccionariu Mongol - Inglés]
* [http://www.uni-bonn.de/~uzsylm/mongol/mongol_sakha.html Yakut - Mongol - Rusu - Inglés - Alemán MultyDictionary]
* [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Mongol clásicu]
* [http://www.microsoft.com/downloads/details.aspx?FamilyID=fc02y2y3-14bb-46c1-enfee-3732d6249647&amp;DisplayLang=en GB18030 Paquete de soporte pa Windows 2000/XP, inclúi fontes de Microsoft pa chinu, tibetanu, yi, mongol clásicu y tailandés]


{{Tradubot|Lenguas mongólicas}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües mongóliques| ]]
[[Categoría:Llingües de China]]
[[Categoría:Llingües de Mongolia]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4d20dp4knnxj7yop6sp09vb36425u5s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Odisha</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100525</id>
    <revision>
      <id>3703166</id>
      <parentid>3604261</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5758" xml:space="preserve">{{rexón}}
[[Ficheru:Artistes performing Chhau dance.jpg|thumb|[[Danza Chhau]] típica de Odisha.]]
'''Odisha''' (n'[[idioma oriya|oriya]]: ଓଡିଶା), enantes llamáu '''Orissa''',&lt;ref name=toirename&gt;{{cita noticia|títulu=Orissa celebrates Odisha|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-11-05/bhubaneswar/30363551_1_odia-113th-amendment-odisha|fechaaccesu=18 de payares de 2011|newspaper=The Times of India|fecha=Nov 5, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://indiatoday.intoday.in/story/orissa-to-odisha-negotiable-instruments-act/1/158874.html|títulu=Mixed views remanez as Orissa becomes Odisha |fecha=6 de payares de 2011 |obra=India Today|fechaaccesu=10 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt; ye unu de los ventinueve [[Estaos de la India|estaos]] que, xuntu colos siete [[territorios de la Unión]], formen la [[Republica de la India]]. La so capital ye la ciudá de [[Bhubaneshvara]].

Ta allugáu al este del país, llindando al norte con [[Jharkhand]], al nordeste con [[Bengala Occidental]], al este col [[badea de Bengala|golfu de Bengala]], al sur con [[Andhra Pradesh]] y [[Telangana]], y al oeste con [[Chhattisgarh]]. Con 135 191 km² ye'l novenu estáu más estensu —por detrás de [[Rayastán]], [[Madhya Pradesh]], [[Maharastra]], [[Uttar Pradesh]], [[Jammu y Caxmir]], [[Guyarat]], [[Karnataka]] y [[Andhra Pradesh]]—. 

Ye'l nome modernu de l'antigua nación de [[Kalinga (India)|Kalinga]], que foi invadida por [[Ashoka]] en 261&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. L'estáu modernu de Odisha establecióse'l 1 d'abril de 1936 nel palaciu de Kanika, [[Cuttack]], como una provincia de la India.

Odisha ye'l novenu estáu más grande per superficie de la India y l'undécimu por población. El [[oriya]] ye l'idioma oficial y falar un 93,33% de la población. Odisha carez intensos [[monzones]]. La dómina más intensa asocedió n'ochobre de 1999, que causó graves daños y unos 10.000 muertos.

== Xeografía ==
La capital, [[Bhuvaneswar]], ye conocida polos sos numberosos templos, polo que la conoz como la &quot;Ciudá de los templos&quot;. La ciudá de [[Puri]], considerada sagrada polos [[hinduismu|hinduistes]], ta asitiada cerca de la mariña de la badea de Bengala.

El cordal de los [[Gaths Orientales]] ocupa l'oeste y el norte del estáu, ente que la zona de la mariña ta compuesta de tierres fértiles. L'estáu travesar el ríu [[Mahanadi]] que desagua na badea de Bengala. Nestes tierres cultivar de forma intensiva'l [[arroz]].

El [[llagu Chilka]] ye'l mayor llagu costeru de tola India. Nesti llagu atopa una importante reserva d'aves, compuesta por más de 150 especies, tantu migratories como residentes. El llagu ta consideráu una reserva nacional.

== Reseña histórica ==
D'antiguo esti territoriu yera conocíu col nome de [[Kalinga]] y ye mentáu nos antiguos testos y poemes indios, mientres la so conquista per parte de les dinastíes del norte ([[Ashoka]]) pola especial crueldá d'esta guerra.

La dinastía que dio fama mundial al territoriu ye la de los [[Dinastía Ganga Oriental|Ganga]] orientales, que reinó ente [[1076]] y [[1438]] construyendo los famosos templos de [[Bhubaneshwar]], [[Puri]] y [[Konarak]].

Tres una llarga resistencia a los [[islam|musulmanes]], Orissa foi invadida polos [[afganistanos]] ([[1568]]) y entró a formar parte del [[Imperiu mogol]]. Dempués de la cayida de los mogoles, la rexón quedó estremada ente los [[nawabs]] de [[Bengala]] y los [[marathas]].

En [[1803]] foi conquistada polos [[Imperiu Británicu|británicos]]. La zona de la mariña, que pertenecía a les rexones de Orissa y de [[Bihar]], terminó convirtiéndose en [[1936]] na nueva provincia de Orissa. Ente [[1948]] y [[1949]] la población de la zona doblóse gracies a la inclusión na provincia de 24&amp;nbsp;antiguos estaos principescos. En [[1950]] Orissa convertir nun estáu de la India.

Nel branu de 2008 españaron revueltes graves contra los cristianos de Orissa, llegando a haber dellos muertos —más de 500 según fontes cristianes—{{ensin referencies}} y obligando a los fieles d'esta relixón a establecese en campamentos de refuxaos.&lt;ref&gt;Sobre'l númberu de muertes y refuxaos, [http://www.e-libertadreligiosa.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=310:india-al-menos-500-asesinaos-en-la-persecucion-anticristiana-en-l'estáu-de-orissa&amp;catid=48:noticies2008&amp;Itemid=28 India: siquier 500 asesinaos na persecución anticristiana nel Estáu de Orissa]; más detalles d'estos fechos, [http://www.e-libertadreligiosa.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=229:la-ofensiva-anticristiana-en-la-india&amp;catid=38:libertadreligiosaextremooriente&amp;Itemid=2 La ofensiva anticristiana na India]&lt;/ref&gt;

== Llugares d'interés ==
[[Bhubaneshwara]] tuvo más de 1000 templos hinduistes de los que caltienen unos 300. Puri destacar pol templu de [[Jagannath]] construyíu por [[Anantavaram]] nel [[sieglu XII]] con una torre de 65&amp;nbsp;metros d'altu llamada polos marinos ''la pagoda blanca''.

El templu [[vishnuista]] [[Ananta Vasudeva Mandir]] (en [[Bhuvaneshwara]]), inauguráu en [[1278]].

[[Konarak]] o'l templu del dios del Sol ([[sūrya|Sūria]]) ye unu de los conxuntos arquiteutónicos más notables de la India. Ta consideráu como [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]], contién cientos d'escultures de dioses, animales, baillarinos, músicos etc. Cuando'l rei Narasimhadeva construyir nel [[sieglu XII]], tenía una torre de 70 metros que, col tiempu y por cuenta de el so enorme pesu, terminó derrumbar.

== Ver tamién ==
* [[Accidente ferroviariu de Orissa de 2009]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Orissa}}


{{Tradubot|Odisha}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Orissa| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cllodyqz2ineuaekk4c9pi83ezbjb62</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Patois</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100731</id>
    <revision>
      <id>3702999</id>
      <parentid>3597016</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5146" xml:space="preserve">Un '''''patois''''' (en [[idioma francés|francés]], pronunciáu [patwa]) ye una [[variedá llingüística]] esencialmente oral, falada nun ámbitu xeográficu llindáu, que puede amenorgase a una llocalidá o a un conxuntu de llocalidaes, xeneralmente rurales. Ye un sistema llingüísticu amenorgáu, ensin estatus cultural o social estable, que depende d'un [[dialeutu]] del que s'estrema por numberoses traces [[Fonoloxía|fonolóxicos]], [[Morfosintaxis|morfosintácticos]] y [[Léxicu|lexicales]].&lt;ref name='CNRTL'&gt;{{cita web |autor=CNRTL, Centru Nacional de Recursos Testuales y Lexicales|títulu=Patois|url=http://www.cnrtl.fr/definition/patois|fechaaccesu=7 de xineru de 2014|idioma=francés}}&lt;/ref&gt; La xerarquización ente [[Idioma|llingües]], dialeutos y ''patois'' correspuende más a la [[sociollingüística]] qu'a la llingüística descriptiva, cuidao que cualquier variedá lingüístisca, cualesquier ''patois'', ye un sistema llingüísticu en sí, y polo tanto una llingua, ensin que por ello dos ''patois'' vecinos constituyan dos llingües distintes. Los [[Dialeutoloxía|dialeutólogos]] prefieren llamar «dialeutu» a les variedaes xeográfiques d'un conxuntu más estendíu al que llamen «llingua», pudiendo cada dialeutu estremase de la mesma en subvariedaes.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Jean Sibille|títulu=FRANCE (Arts et culture). les langues régionales|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/france-arts-et-culture-les-langues-rexonales/|fechaaccesu=16 de febreru de 2014|idioma=francés|editorial=Encyclopaedia Universalis}}&lt;/ref&gt; 

Estos ''patois'' son descendientes direutos de variedaes romances distintes del francés estándar. El estatus del francés estándar como símbolu de la unidá de Francia, xuntu cola estensión de l'alfabetización al traviés de la educación pública dende finales del sieglu XIX, que namái se lleva a cabu en francés estándar, llevaron a una falta de prestíu de los distintos ''patois'' que fueron apostraos y progresivamente abandonaos. Por cuenta de la situación de diglosia del ''patois'' respectu al francés estándar, el ''patois'' tenía un usu acutáu reserváu a les situaciones familiares y más informales, polo que na esfera pública escarecíen de estatus cultural o social. A finales del sieglu XIX estes variedaes usábense llargamente en Francia, y na década de 1930 envalórase que, tantu en [[Llingua d'oïl|llingües d'oïl]] como en [[Llingua d'oc|llingües d'oc]], Francia cuntaba unos 150 ''patois'' que teníen cada unu la so propia «lliteratura», compuesta de poesíes, sobremanera cantares, y que dacuando apaecía n'artículos o en cróniques de periódicos llocales.&lt;ref name='CNRTL'/&gt;

Lingüísticamente, sicasí, los ''patois'' provienen de variedaes romances qu'en dalgún momentu tuvieron la mesma considerancia que'l francés parisín (nel que se basaría'l francés estándar por razones puramente polítiques). Los ''patois'' fueron sistemes llingüísticos estables, carauterizaos por [[isoglosa|isogloses]] [[fonoloxía|fonolóxiques]], [[morfosintaxis|morfosintáctiques]] y [[léxicu|léxiques]] claramente delimitadas.{{ensin referencies}} Anque na so última fase como [[llingua amenazada|llingües amenaciaes]] munchos ''patois'' exhibíen los síntomes d'una llingua que ta siendo abandonada: simplificación morfolóxica, perda de léxicu, etc.

Etimológicamente, ''patois'' procedería del verbu del francés antiguu «''patoyer''», y esi de la mesma de ''patte'' (pata), que significaba «falar coles manes» o «gesticular pa faese entender». Tradicionalmente, solía tener una connotación claramente despreciatible escontra les variedaes llingüístiques de Francia, y usábase pa definir una fala pocu intelixible, hasta bocayón y vulgar.&lt;ref name='CNRTL'/&gt; Na ''[[Encyclopédie]]'' de 1778, cuando'l francés de París alzóse como modelu lliterariu, defínese'l términu ''patois'' como'l ''llinguaxe conrotu como'l que se fala en casi toles provincies'' [...] ''Nun se fala la llingua más que na capital'' (Apud Certeau et alii, 1975:51).

Asina mesmu, nel norte de los [[Alpes]] y en rexones alredor de la ciudá de [[Lyon]], según en valles d'[[Italia]] ([[valle d'Aosta]] y 8 valles d'[[El Piamonte]]) y [[Suiza]] ([[Suiza romanda]]), entiéndese llocalmente por ''patois'' una serie de dialeutos rexonales del [[francoprovenzal]] o [[arpitano]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Qu'est-ce que l'arpitan?|url=http://www.arpitania.eu/index.php/langue-arpitan-francoprovencal|editorial=Arpitania.ch/.eu - Aliance Culturèla Arpitanna, 2004-2014|idioma=francés|fechaaccesu=11 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíu= Lodge |nome= R. Anthony |títulu= French: from dialeutu to standard |idioma= inglés |otros= |edición= |añu= 1993 |editor= |editorial= Routledge |allugamientu= |isbn= 0-415-08071-1 |páxines= |cita= }}

{{Tradubot|Patois}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Sociollingüística]]
[[Categoría:Idioma francés]]
[[Categoría:Idioma francu-provenzal]]
[[Categoría:Idioma occitanu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>890ma0jr2fensj9ou3ogp4npx74yl8n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xeografía d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101114</id>
    <revision>
      <id>3703197</id>
      <parentid>3529782</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7221" xml:space="preserve">{{Ficha de xeografía |Imaxe =
 Afghanistan physical en.png
|Imaxe_tamañu = 280px
|Imagen_pie = Mapa físicu del país Continente = [[Asia]]
|Rexón = [[Asia Central]]
|Territoriu = 647.500 ([[Países per superficie|41º del mundu]])
|Tierra = 1.636.000 (99.27 %)
|Enagua = 12 000 km²
|Fronteres_territoriales = 5.529 km
|país 1 = {{PAK}}
|frontera país 1 = 2.430 km
|país 2 = {{TJK}}
|frontera país 2 = 1.206 km
|país 3 = {{IRN}}
|frontera país 3 = 936 km
|país 4 = {{TKM}}
|frontera país 4 = 744 km
|país 5 = {{UZB}}
|frontera país 5 = 137 km
|país 6 = {{CHN}}
|frontera país 6 = 76 km
|Puntu_más_baxu = [[Amu Daria]] (258 m)
|Puntu_más_altu = [[Nowshak]] (7.492 m)
|Ríu_más_ llargu = [[Ríu Helmand]]
|llagu_más_ grande = [[Llagu]]
|clima = clima [[Clima grebu|grebu]] a [[semiárido]]
|ciudaes = 
}}

'''[[Afganistán]]''' ta asitiáu n'[[Asia Central]] y tien una superficie de 647&amp;nbsp;500 [[quilómetru cuadráu|km²]]. Ye un país ensin salida al mar y [[monte|montascosu]], que contién la mayoría del [[Hindu Kush]]. Hai cuatro ríos importantes nel país: [[Amu Daria]], [[Ríu Hari Rud|Hari Rud]], [[ríu Kabul|Kabul]] y [[Ríu Helmand|Helmand]].

== Límite ==
Afganistán tien un total de 5529 km de fronteres, de les cualos la más llarga ye la frontera nel sureste y sur con [[Paquistán]] con unos 2.640 km. Afganistán tamién fai frontera al oeste con [[Irán]] (936 km) y al norte con [[Taxiquistán]] (1.206 km), [[Turkmenistán]] (744 km) y [[Uzbequistán]] (137 km). La frontera más curtia d'Afganistán ye aquella con [[República Popular China|China]] (76km) nel este.

== [[Relieve terrestre|Relieve]] ==
[[Ficheru:Afghan topo.jpg|thumb|left|250px|Relieve d'Afganistán.]]
Afganistán ta apoderáu pol macizu del [[Hindu Kush]] con más de 100 picos de más de 6 000 metros, siendo'l más altu'l Naochak nel [[Pamir]] de casi 7 500 metros. El Hindu Kush ye una especie de paré qu'estrema'l país en dos partes, furada por unos cuantos puertos bloquiaos pel hibiernu y pol [[túnel de Salang]] construyíu con ayuda soviética en 1960. El Hindu Kush ta sometíu a un máximu de 50 [[seísmos]] per añu, dalgunos de los cualos pueden causar la muerte de miles de persones, como asocedió en febreru o mayu de 1998.

Cuando la nieve empieza a fundise en marzu, los ríos alcen el so caudal con un picu na primavera, sacante'l [[Corredor de Wakhan|Wakhan]], que tien el máximu n'agostu. Un calentamientu demasiáu rápido del aire puede causar [[hinchentes]] violentes ya imprevisibles, abasnando animales y seres humanos. De los cuatro cuenques acuíferes principales (los ríos Amu Darya, Hari Rud, Helmand y Kabul) namái'l [[ríu Kabul]] llega hasta'l [[mar]], los otros s'[[evaporación (hidroloxía)|evaporan]] nel [[desiertu]] o nel [[mar d'Aral]].

La nieve de les [[monte|montes]] ye la principal, si non la única, fonte d'agua nun país onde casi nunca llueve. Un proverbiu afganu diz: «Meyor ver Kabul ensin oru que Kabul ensin nieve.»

Solamente les provincies de [[Provincia de Nūristān|Nuristan]] y [[Provincia de Paktia|Paktia]] tienen zones forestales y la [[deforestación]] ta poniendo en peligru los pocos [[monte|montes]] restantes. Les otres provincies seríen ermos ensin la presencia d'un atélite sistema llamáu ''qarez'', especialmente nel este y el sur del país: una serie de pozos (d'hasta 30 metros de fondura) interconectaos capten agua del acuíferu y una alliniación de [[pozu|pozos]] coneutaos por un túnel lleva l'agua a decenes de quilómetros de la so fonte.

El [[pasu Khyber]] ye un llargu tramu de cincuenta quilómetros que remata a 1 067 m; ye un puertu nos montes de [[Safed Koh]]. Ye una de les víes de camín más importantes ente Afganistán y [[Paquistán]].

== Ríos ==
[[Ficheru:Afghanistan collage.jpg|thumb|Paisaxes afganistanos.]]
La rede fluvial ye de tipu endorreico, siendo los ríos más importantes: 
* El [[Amu Daria]] (que ye'l cuasi míticu [[Oxus]]), señala la frontera con [[Taxiquistán]], [[Uzbequistán]], y parcialmente con [[Turkmenistán]]. Los sos principales afluentes de la parte d'Afganistán son el [[ríu Kokcha]], que baña [[Faizabad]], capital de [[Provincia de Badakhshan|Badakhshan]] y el [[Kunduz]].
* El ríu [[Kabul (ríu)|Kabul]] ye un importante afluente del [[Indo]] que pasa pola capital y de la mesma recibe les agües del [[Ríu Logar|Logar]], del [[Panjchir (ríu)|Panjchir]] y del [[Kunar]], los sos principales afluentes n'Afganistán.
* El [[Hari Rud|Rud Hari Rud o Heri]].
* L'[[Ríu Helmand|Helmand]] tien una cuenca importante y numberosu afluentes. Les sos agües abondoses y les de los sos afluentes (incluyíu'l [[ríu Arghandab]], el más grande) apurren riego pa dellos oasis principales y terminen n'Irán, onde alimenten una cadena de dellos llagos d'[[agua duce]]: el Hamoun de Sistán (o Sistán).
* El [[Khach|Khach Rud]].
* El [[Farah (ríu)|Farah Rud]], como'l Helmand, alimenta la cadena de Hamoun de Sistán, a onde conduz.
* El ríu [[Balkh]] baña les ruines de l'antigua [[Bactria]].
* El [[Ríu Murgab|Murghab]] y el so afluente, el [[ríu Kūšk]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070906182941/http://eusoils.jrc.it/esdb_archive/EuDASM/Asia/maps/AF2003_HY.htm Carte hydrographique d'Afghanistan]&lt;/ref&gt;

== Llagos d'Afganistán ==
Los mayores llagos del país son Band-y Amir, Ab-y Istad y Ab-i Nawar.
* El [[Band-y Amir]] ye un grupu de cinco lagos nel altu monte del [[Hindu Kush]].
* El [[Ab-y Istad]] ye un llagu zarráu, poco fondu y alcalín na [[provincia de Ghazni|Ghazni]]. Ye una etapa importante pa les aves migratories que vienen de [[Siberia]] y alluga una gran población de [[Phoenicopterus ruber|flamencos]].
* El [[Ab-i Nawar]] atopar a 3200 metros sobre'l nivel del mar y alluga la mesma avifauna que'l Ab-y Istad. 

== Clima ==
El clima puede catalogase como [[continental estremu]], con escases precipitaciones. Una bona parte del territoriu ye desértico o semidesértico, sacante unos cuantos valles fértiles bien poblaos, como'l del [[valle de Herat|Herat]], al noroeste.

== Principales ciudaes ==
[[Ficheru:Afghanistan - Location Map (2013) - AFG - UNOCHA-es.svg|thumb|250px|Mapa coles principales ciudaes.]]
Les principales ciudaes del país son les siguientes:
* [[Kabul]] ({{esd|3 120 963}} hab.);
* [[Mazār-y Šarīf]] ({{esd|314 915}} hab.);
* [[Kandahar]] ({{esd|225 500}} hab.);
* [[Jalalabad]] ({{esd|200 000}} hab.);
* [[Herat]] ({{esd|150 000}} hab.);
* [[Gazni]] ({{esd|149 998}} hab.);
* [[Balh (ciudá)|Balh]] ({{esd|126 553}} habitantes)

== Notes ==
{{Traducíu ref|fr|Géographie de l'Afghanistan}}
{{llistaref}}
== Ver tamién ==

* [[Pasu Khyber]]
* [[Pasu de Bolán]]
* [[Guerra nel noroeste de Paquistán]]
* [[Baluchistán (rexón)|Balochistan]]

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Afganistan|Afganistan}}
* [http://www.cesty.in/afghanistan#mapy_afghanistanu Mapa topográficu d'Afganistán (1:300 000; 1 cm = 3 km)] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20090825103247/http://afghanistan.cr.usgs.gov/ USGS projects in Afghanistan] (n'inglés)


{{Tradubot|Geografía de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xeografía d'Afganistán| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0odbt7pvck073kb8f2g9b19ywesggcv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703245</id>
      <parentid>3703197</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7226" xml:space="preserve">{{Ficha de xeografía |Imaxe =
 Afghanistan physical en.png
|Imaxe_tamañu = 280px
|Imagen_pie = Mapa físicu del país Continente = [[Asia]]
|Rexón = [[Asia Central]]
|Territoriu = 647.500 ([[Países per superficie|41º del mundu]])
|Tierra = 1.636.000 (99.27 %)
|Enagua = 12 000 km²
|Fronteres_territoriales = 5.529 km
|país 1 = {{PAK}}
|frontera país 1 = 2.430 km
|país 2 = {{TJK}}
|frontera país 2 = 1.206 km
|país 3 = {{IRN}}
|frontera país 3 = 936 km
|país 4 = {{TKM}}
|frontera país 4 = 744 km
|país 5 = {{UZB}}
|frontera país 5 = 137 km
|país 6 = {{CHN}}
|frontera país 6 = 76 km
|Puntu_más_baxu = [[Amu Daria]] (258 m)
|Puntu_más_altu = [[Nowshak]] (7.492 m)
|Ríu_más_ llargu = [[Ríu Helmand]]
|llagu_más_ grande = [[Llagu]]
|clima = clima [[Clima grebu|grebu]] a [[semiárido]]
|ciudaes = 
}}

'''[[Afganistán]]''' ta asitiáu n'[[Asia Central]] y tien una superficie de 647&amp;nbsp;500 [[quilómetru cuadráu|km²]]. Ye un país ensin salida al mar y [[monte|montascosu]], que contién la mayoría del [[Hindu Kush]]. Hai cuatro ríos importantes nel país: [[Amu Daria]], [[Ríu Hari Rud|Hari Rud]], [[ríu Kabul|Kabul]] y [[Ríu Helmand|Helmand]].

== Límite ==
Afganistán tien un total de 5529 km de fronteres, de les cualos la más llarga ye la frontera nel sureste y sur con [[Paquistán]] con unos 2.640 km. Afganistán tamién fai frontera al oeste con [[Irán]] (936 km) y al norte con [[Taxiquistán]] (1.206 km), [[Turkmenistán]] (744 km) y [[Uzbequistán]] (137 km). La frontera más curtia d'Afganistán ye aquella con [[República Popular China|China]] (76km) nel este.

== [[Relieve terrestre|Relieve]] ==
[[Ficheru:Afghan topo.jpg|thumb|left|250px|Relieve d'Afganistán.]]
Afganistán ta apoderáu pol macizu del [[Hindu Kush]] con más de 100 picos de más de 6 000 metros, siendo'l más altu'l Naochak nel [[Pamir]] de casi 7 500 metros. El Hindu Kush ye una especie de paré qu'estrema'l país en dos partes, furada por unos cuantos puertos bloquiaos pel hibiernu y pol [[túnel de Salang]] construyíu con ayuda soviética en 1960. El Hindu Kush ta sometíu a un máximu de 50 [[seísmos]] per añu, dalgunos de los cualos pueden causar la muerte de miles de persones, como asocedió en febreru o mayu de 1998.

Cuando la nieve empieza a fundise en marzu, los ríos alcen el so caudal con un picu na primavera, sacante'l [[Corredor de Wakhan|Wakhan]], que tien el máximu n'agostu. Un calentamientu demasiáu rápido del aire puede causar [[hinchentes]] violentes ya imprevisibles, abasnando animales y seres humanos. De los cuatro cuenques acuíferes principales (los ríos Amu Darya, Hari Rud, Helmand y Kabul) namái'l [[ríu Kabul]] llega hasta'l [[mar]], los otros s'[[evaporación (hidroloxía)|evaporan]] nel [[desiertu]] o nel [[mar d'Aral]].

La nieve de les [[monte|montes]] ye la principal, si non la única, fonte d'agua nun país onde casi nunca llueve. Un proverbiu afganistanu diz: «Meyor ver Kabul ensin oru que Kabul ensin nieve.»

Solamente les provincies de [[Provincia de Nūristān|Nuristan]] y [[Provincia de Paktia|Paktia]] tienen zones forestales y la [[deforestación]] ta poniendo en peligru los pocos [[monte|montes]] restantes. Les otres provincies seríen ermos ensin la presencia d'un atélite sistema llamáu ''qarez'', especialmente nel este y el sur del país: una serie de pozos (d'hasta 30 metros de fondura) interconectaos capten agua del acuíferu y una alliniación de [[pozu|pozos]] coneutaos por un túnel lleva l'agua a decenes de quilómetros de la so fonte.

El [[pasu Khyber]] ye un llargu tramu de cincuenta quilómetros que remata a 1 067 m; ye un puertu nos montes de [[Safed Koh]]. Ye una de les víes de camín más importantes ente Afganistán y [[Paquistán]].

== Ríos ==
[[Ficheru:Afghanistan collage.jpg|thumb|Paisaxes afganistanos.]]
La rede fluvial ye de tipu endorreico, siendo los ríos más importantes: 
* El [[Amu Daria]] (que ye'l cuasi míticu [[Oxus]]), señala la frontera con [[Taxiquistán]], [[Uzbequistán]], y parcialmente con [[Turkmenistán]]. Los sos principales afluentes de la parte d'Afganistán son el [[ríu Kokcha]], que baña [[Faizabad]], capital de [[Provincia de Badakhshan|Badakhshan]] y el [[Kunduz]].
* El ríu [[Kabul (ríu)|Kabul]] ye un importante afluente del [[Indo]] que pasa pola capital y de la mesma recibe les agües del [[Ríu Logar|Logar]], del [[Panjchir (ríu)|Panjchir]] y del [[Kunar]], los sos principales afluentes n'Afganistán.
* El [[Hari Rud|Rud Hari Rud o Heri]].
* L'[[Ríu Helmand|Helmand]] tien una cuenca importante y numberosu afluentes. Les sos agües abondoses y les de los sos afluentes (incluyíu'l [[ríu Arghandab]], el más grande) apurren riego pa dellos oasis principales y terminen n'Irán, onde alimenten una cadena de dellos llagos d'[[agua duce]]: el Hamoun de Sistán (o Sistán).
* El [[Khach|Khach Rud]].
* El [[Farah (ríu)|Farah Rud]], como'l Helmand, alimenta la cadena de Hamoun de Sistán, a onde conduz.
* El ríu [[Balkh]] baña les ruines de l'antigua [[Bactria]].
* El [[Ríu Murgab|Murghab]] y el so afluente, el [[ríu Kūšk]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070906182941/http://eusoils.jrc.it/esdb_archive/EuDASM/Asia/maps/AF2003_HY.htm Carte hydrographique d'Afghanistan]&lt;/ref&gt;

== Llagos d'Afganistán ==
Los mayores llagos del país son Band-y Amir, Ab-y Istad y Ab-i Nawar.
* El [[Band-y Amir]] ye un grupu de cinco lagos nel altu monte del [[Hindu Kush]].
* El [[Ab-y Istad]] ye un llagu zarráu, poco fondu y alcalín na [[provincia de Ghazni|Ghazni]]. Ye una etapa importante pa les aves migratories que vienen de [[Siberia]] y alluga una gran población de [[Phoenicopterus ruber|flamencos]].
* El [[Ab-i Nawar]] atopar a 3200 metros sobre'l nivel del mar y alluga la mesma avifauna que'l Ab-y Istad. 

== Clima ==
El clima puede catalogase como [[continental estremu]], con escases precipitaciones. Una bona parte del territoriu ye desértico o semidesértico, sacante unos cuantos valles fértiles bien poblaos, como'l del [[valle de Herat|Herat]], al noroeste.

== Principales ciudaes ==
[[Ficheru:Afghanistan - Location Map (2013) - AFG - UNOCHA-es.svg|thumb|250px|Mapa coles principales ciudaes.]]
Les principales ciudaes del país son les siguientes:
* [[Kabul]] ({{esd|3 120 963}} hab.);
* [[Mazār-y Šarīf]] ({{esd|314 915}} hab.);
* [[Kandahar]] ({{esd|225 500}} hab.);
* [[Jalalabad]] ({{esd|200 000}} hab.);
* [[Herat]] ({{esd|150 000}} hab.);
* [[Gazni]] ({{esd|149 998}} hab.);
* [[Balh (ciudá)|Balh]] ({{esd|126 553}} habitantes)

== Notes ==
{{Traducíu ref|fr|Géographie de l'Afghanistan}}
{{llistaref}}
== Ver tamién ==

* [[Pasu Khyber]]
* [[Pasu de Bolán]]
* [[Guerra nel noroeste de Paquistán]]
* [[Baluchistán (rexón)|Balochistan]]

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Afganistan|Afganistan}}
* [http://www.cesty.in/afghanistan#mapy_afghanistanu Mapa topográficu d'Afganistán (1:300 000; 1 cm = 3 km)] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20090825103247/http://afghanistan.cr.usgs.gov/ USGS projects in Afghanistan] (n'inglés)


{{Tradubot|Geografía de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xeografía d'Afganistán| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1j4qojhdpcqva5tt95y5yoigt5zw8iu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xeografía de Paquistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101246</id>
    <revision>
      <id>3703242</id>
      <parentid>3462408</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2348" xml:space="preserve">{{referencies|t=20151228192738}}
[[Imaxe:Pakistan geography es.svg|300px|thumb|Mapa xeográficu de [[Paquistán]].]]

La '''xeografía de Paquistán''' ye la resultancia del sópitu choque ente dos [[placa teutónica|plaques teutóniques]]. Les provincies de [[Sind]] y [[Panyab (Paquistán)|Panyab]] asítiense sobre la [[Placa Indoaustraliana]], ente que les provincies de [[Baluchistán]] y gran parte de la [[Frontera del Noroeste]] pertenecen a la [[Placa Euroasiática]]. Tou ello anicia que'l norte del país sía especialmente montascosu, con delles de los montes más altos del planeta. Diches montes son travesaes pol [[Ríu Indo]], principal ríu del país, nacíu na altiplanicie [[china]] del [[Tíbet]], y que percuerre [[Paquistán]] de norte a sur, hasta desaguar nun gran delta que provoca hinchentes estacionales.

Paquistán allugar nel sur d'[[Asia]]. Al oeste tien frontera terrestre con [[Irán]], al noroeste con [[Afganistán]], al nordeste con [[China]] y al este cola [[India]]. El sur del país ye una zona costera sobre'l [[Mar Arábigu]]. El nordeste del país atópase dientro del territoriu de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], en disputa per Paquistán, China y l'India. La zona alministrada per Paquistán, onde s'atopa'l cordal del [[Karakorum]] y el [[K2]], segundu picu más altu del planeta, ye reclamada pola India.

Los montes del norte de Paquistán son l'estremu occidental de la altiplanice tibetana, y del gran cordal del [[Himalaya]]. El mayor monte ye'l K2, con un altor de 8611 metros sobre'l nivel del mar, asitiada na frontera china del Karakorum, onde pueden atopase tamién hasta tres montes más que superen los 8000 metros. En Paquistán tamién s'atopa'l [[ochomil]] más occidental del planeta, el [[Nanga Parbat]], con 8125 metros.

La zona de Belochistán, na frontera afganistana ye principalmente una altiplanicie montascosa, con dellos picos percima de los 3000 metros. Alredor y al este del Indo estiéndese una gran llanura de ríos caudalosos procedentes de los montes na cuenca hidrográfica del Indo. La frontera india del este y sureste ye parte d'una estensa zona desértica.


{{Tradubot|Geografía de Pakistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xeografía de Paquistán| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>tix1pd6exa3c0xhdkluf38im107kz4q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bob Kane</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102070</id>
    <revision>
      <id>3703381</id>
      <parentid>3702336</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16780" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Bob Kane''' (nacíu Robert Kahn, {{nym|paréntesis=non}}) foi un dibuxante y escritor d'[[Estaos Xuníos]] de [[cómic]]s, consideráu llegalmente como'l creador del [[superhéroe]] [[Batman]] para [[DC Comics]]. Años más tarde, Kane reconoció que [[Bill Finger]], escritor del so estudiu, &quot;contribuyó&quot; na creación del personaxe.&lt;ref name=&quot;bob&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos = Kane
 | nome = Bob
 | enllaceautor = 
 | autor2 = Andrae, Tom
 | títulu = Batman and Me |
 añu = 1989
 | editorial = Eclís Books
 | allugamientu = Forestville, California
 | id = ISBN 1-56060-017-9
 | páxines = 44
}}&lt;/ref&gt; L'historiador de cómics [[Ron Goulart]] referir a Batman na ''Enciclopedia del comic book'' diciendo que ye &quot;creación del artista Bob Kane y del escritor Bill Finger&quot;.&lt;ref&gt; {{cita llibru |
 apellíos = Goulart
 | nome = Ron
 | títulu = Comic Book Encyclopedia
 | añu = 2004
 | editorial = Harper Entertainment
 | allugamientu = Nueva York
 | id = ISBN 0-06-053816-3
}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==

=== Los sos empiezos ===
Na [[escuela secundaria]], Kane foi compañeru de [[Will Eisner]],&lt;ref name=&quot;UUaOV&quot;&gt;{{cita llibru | 
 apellíos = Weinstein
 | nome = Simcha
 | títulu = Up, Up, and Oy Vey!
 | añu = 2006 na epoca de mas poca madre jan anu yera kan pit
 | editorial = Leviathan Press
 | id = ISBN 978-1-881927-32-7
}}&lt;/ref&gt; quien tamién sería dibuxante y el futuru creador de ''[[The Spirit]]''. A los 18 años, Robert Kahn camudó'l so nome llegalmente a Bob Kane&lt;ref name=&quot;bob&quot; /&gt; y, en [[1936]], entró al mundu de los cómics de la mano del editor [[Jerry Iger]] y la publicación ''Wow, What A Magacín!'' Al añu siguiente, Kane empezó a trabayar nel nuevu estudiu de Iger: [[Eisner &amp; Iger]], una de les primeres &quot;bolses&quot; de cómics, que producía cómics con base na demanda de les editoriales qu'entraron a esti nuevu [[mediu de comunicación mediu]] ente fines de los [[años 1930|años 30]] y la [[Edá d'Oru de los cómics|Edá d'Oru]] de los [[años 1940|40]]. Ente los trabayos que realizó ellí, atópase la tira &quot;Peter Pupp&quot;, publicada na revista [[Reinu Xuníu|británica]] ''Wags'' y más tarde reimpresa en ''[[Jumbo Comics]]'' de [[Fiction House]]. Paralelamente tamién trabayó como independiente pa Fleisher Studios nos dibuxos animaos de Betty Boop. Dempués tamién trabayó pa dos de les compañíes que depués se xuniríen pa formar DC Comics, la tira [[humor]]ística &quot;Ginger Snap&quot; en ''[[More Fun Comics]]'', &quot;Oscar the Gumshoe&quot; pa ''[[Detective Comics]]'' y &quot;Professor Doolittle&quot; pa ''[[Adventure Comics]]''. Pa esi últimu cómic, realizó la so primer tira d'aventures: &quot;Rusty and his Pals&quot;.

=== Batman ===
A empiezos de [[1939]], l'ésitu de [[Superman]] en ''[[Action Comics]]'' impulsó a los editores de [[National Publications]] (dempués DC Comics, agora una subsidiaria de [[Time Warner]]) a pidir más [[superhéroe]]s para los sos títulos. En respuesta, Bob Kane creó un personaxe llamáu &quot;Birdman&quot; (&quot;L'Home Páxaru&quot;), pero depués camudar por &quot;Bat-Man&quot;.&lt;ref&gt;[[Les Daniels|Daniels, les]]. ''Batman: The Complete History''. Chronicle Books, 1999. ISBN 0-8118-4232-0, páx. 18.&lt;/ref&gt;

Según Kane, ente les sos influyencies pa la invención del personaxe atopen l'actuación de [[Douglas Fairbanks]] como [[el Foín]], la diagrama del [[ornitóptero]] de [[Leonardo Da Vinci]] y la película ''[[The Bat Whispers]]'' ([[1930]]), basada na novela de misteriu ''The Circular Staircase'' de [[Mary Rinehart]].&lt;ref&gt;Daniels, [[Ibid]] &lt;/ref&gt;

[[Bill Finger]], un vendedor de zapatos qu'aspiraba a ser escritor, xuniérase al creciente estudiu de Bob Kane en [[1938]] entós que dambos conociérense nuna fiesta y Kane ufiertára-y un trabayu como [[escritor pantasma]] nes [[tira risible|tires risibles]] ''Rusty'' y ''Clip Carson''.&lt;ref&gt;Walker, Brian. ''The Comics Since 1945'' (Harry N. Abrams), páx. 10-12&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jim&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos = Steranko
 | nome = Jim
 | enllaceautor = Jim Steranko
 | títulu = The Steranko History of Comics
 | añu = 1970
 | editorial = Supergraphics
 | allugamientu = Reading, Pennsylvania
 | id = ISBN 0-517-50188-0
 | páxines = 44
}}&lt;/ref&gt; Finger recordaba que Kane

{{cita| Tuvo una idea pa un personaxe llamáu 'Batman' y quería que yo viera les esquises. Fui a la oficina de Kane y dibuxara un personaxe que se paecía bien de a Superman con una especie de... mallas coloraes, creo, con botes... ensin guantes... con una pequeña mázcara, colgándo d'una lluria. Salíen-y dos ales ríxides que paecíen d'esperteyu. Y debaxo del dibuxu había un gran cartelu... BATMAN.&lt;ref name=&quot;jim&quot; /&gt;}}

{{cita| He had an idea for a character named 'Batman' and wanted me to see the sketches. I went to the office of Kane and had drawn a character who looked very much like Superman with a kind of... red tights, I believe, with boots... without gloves... with a small mask, hanging from a rope. He went rigid wings that looked like bat. And under the picture was a poster... BATMAN.&lt;ref name=&quot;jim&quot; /&gt;}}

Finger dixo ufiertar suxerencies tales como'l capiellu y la capa del personaxe, amestar guantes, dexar los furacos pa los güeyos de la mázcara en blancu pa tresmitir misteriu, y quitar les partes coloraes del traxe orixinal, proponiendo sicasí un esquema gris y negru. Amás, Finger dixo que les sos suxerencies habíen estáu influyíes pol yá popular ''[[The Phantom]]'' de [[Lee Falk]], un personaxe qu'apaecía nos [[Periódicu (publicación)|periódicos]] col que Kane taba familiarizáu. Finger, que tamién dixo inventar el nome civil del personaxe ([[Bruce Wayne]]), escribió la primer hestoria de Batman, ente que Kane encargar de la faceta artística.

Según Kane,

{{cita| Bill Finger contribuyó con Batman dende'l principiu. Escribió la mayoría de les hestories y foi una gran influyencia a la d'establecer un estilu y un xéneru qu'emularíen otru escritores... Cuando creé a Batman, yo facer un superhéroe vixilante. Bill convertir nun detective científicu.&lt;ref&gt;Kane, Andrae, Ibid, páx. 43&lt;/ref&gt;}}

El personaxe debutó en ''[[Detective Comics]]'' N° 27 (mayu de 1939) y foi un ésitu total. En menos d'un añu, Kane contratara a dos asistentes d'arte: [[Jerry Robinson]] (primeramente como [[entintador]]) y [[George Roussos]]. Poco dempués, cuando DC solicitó más hestories de Batman que les que l'estudiu de Kane podía producir, la compañía contrató a [[Dick Sprang]] y a otros dibuxantes como &quot;[[escritor pantasma|artistes pantasma]]&quot;, que dibuxaben so la supervisión de Kane ensin recibir creitu dalgunu.

Les carauterístiques de Batman diferíen abondo de les de los héroes de la dómina: él nun tenía otru super-poder que nun fuera'l de la intelixencia aplicada y el d'una preparación física envidiable. Batman, otra manera, tenía detrás una hestoria propia d'una novela clásica, la so ciudá amosábase escura en dellos aspeutos. Este exhibía ser un forcexudu capaz de vencer con una sola mano a tou un reximientu. Batman axuntaba les carauterístiques d'una dómina onde empezaben a acolumbrase les terribles meyores teunolóxiques y ye xustamente l'asitiase a la vanguardia nesi planu lo que da al millonariu Bruce Wayne les ventayes respeuto de los sos enemigos. Pa los llectores que bazcuyaben ente la fantasía creíble y un futuru posible (la ciudá como una masa apocalíptica, escura y criminal qu'empezaba a ser la visión de les grandes urbes) [[Gotham City]] yera, nesi sentíu, un exemplu d'este.

Kane, el más axilosu nos negocios del equipu creativu Kane-Finger, axustó un contratu con National pol cual otorgaba los derechos de propiedá del personaxe en cuenta de que, ente otres compensaciones, apaeciera una llinia en tolos cómics de Batman que dixera &quot;Batman creáu por Bob Kane&quot;, ensin importar si Kane tuviera arreyáu nel mesmu. Nesos tiempos, en nengún cómic, y en bien poques tires risibles, dábase creitu al equipu creativu. En comparanza, el contratu de Bill Finger otorgába-y una mínima cantidá monetaria y nengún creitu, nin siquier nes hestories nes qu'él trabayó con Kane. Finger, al igual que [[Joe Shuster]], [[Jerry Siegel]] y munchos otros creadores mientres y dempués de la &quot;Edá d'Oru de los cómic&quot;, reprochaben a National por estafalos. Cuando Finger morrió([[1974]]) inda nun recibiera'l creitu merecíu pol so trabayu. En contraste, Kane esfrutaba del so estatus de celebridá.

En [[1943]], Kane abandonó los cómics de Batman pa enfocase nos dibuxos diarios de ''Batman'' que se publicar nos periódicos. Agora, los artistes pantasma de DC arreyaos nel cómic incluyíen a [[Jack Burnley]] y [[Win Mortimer]], con Robinson yá como dibuxante y [[Fred Ray]] ayudando en delles tapes. [[Gardner Fox]] foi un escritor pantasma. En [[1946]], Kane tornó al cómic pero, ensin que DC saber, contratara al so propiu personal pantasma: [[Lew S. Schwartz]] ente 1946 y [[1953]]&lt;ref&gt;Entrevista a Lew Schwartz, ''Alter Ego'' N° 51 (agostu de 2005)&lt;/ref&gt; y [[Sheldon Moldoff]] ente 1953 y [[1967]].&lt;ref&gt;En 1994, mientres Kane entá vivía, Moldoff dio una entrevista publicada en ''Alter Ego'' N° 59 (xunu de 2006; páx. 15) onde describía los so arreglu clandestín: &quot;Trabayé pa Bob Kane como pantasma ente 1953 y 1967. DC nun conocía la mio participación; esi yera'l tratu que tenía con Bob: 'Trabaya ensin dicir nada, Shelly, y vas tener un trabayu seguru'. Non, nun pagaba enforma pero yera un trabayu fixu, seguro. Sabía que tenía de faer un mínimu de 350 o 260 páxines al añu. Amás, coles mesmes taba trabayando para [los editores] [[Jack Schiff]] y [[Murray Boltinoff]] de DC. Ellos nun sabíen que yo trabayaba en Batman pa Bob.... Asina que taba bien atareado. Resumides cuentes, nunca tuvi un añu sele; eso ye lo único que llogré por ser la pantasma de Bob, por calteneme nel anonimatu&quot;. (Téngase en cuenta qu'estes afirmaciones fueron realizaes, y non refutadas, mientres Kane vivía, lo que-yos da un ciertu grau de veracidá) &lt;/ref&gt;

=== Robin ===
Nun principiu, Batman yera un vengador violentu que llevaba una pistola y, con frecuencia, mataba a los sos enemigos. Sicasí, el gran ésitu del personaxe fizo que les ventes de ''Detective Comics'' alzárense al puntu en que la división de cómics de National Publications fuera renombrada &quot;Detective Comics, Inc.&quot; Poco dempués, National Publications suxurió que se baxara'l tonu na violencia y que'l personaxe recibiera un compañeru xuvenil col que los llectores nuevos pudieren identificase. Kane primero suxurió un personaxe que fuera pícaru como [[Puck (Shakespeare)|Puck]], ente que Finger suxuría un personaxe más real.

Bill Finger recordaba que

{{cita| [[Robin (DC Comics)|Robin]] creció a partir d'una conversación que tuvi con Bob. Como yo ver, Batman yera una combinación de [[Douglas Fairbanks]] y [[Sherlock Holmes]]. Holmes tenía al so [[Dr. Watson|Watson]]. Lo que me fadiaba yera que Batman nun tenía a naide con quien falar y poníase aburríu faer que siempres tuviera pensando. Mientres escribía Batman, di cuenta que precisaba un Watson con quien falar. Asina foi como nació Robin. Bob llamóme y dixo que diba meter a un mozu na tira por que se identificara con Batman. Yo pensé que yera una idea estupenda.&lt;ref name=&quot;jim&quot; /&gt;}}

Kane, qu'enantes creara un compañeru pa Peter Pupp, propunxo sumar a un mozu llamáu Mercuriu que tuviera un &quot;super-traxi&quot;.&lt;ref&gt;''Comic Book Interview Super Special: Batman'' (Fictioneer Press, 1989)&lt;/ref&gt; Robinson suxurió que fuera una persona normal y el nome de &quot;Robin&quot;, polos llibros de [[Robin Hood]] que lleó cuando yera neñu; amás, mientres una entrevista en [[2005]] declaró que s'inspirara nuna ilustración de [[N.C. Wyeth]] pa un llibru.&lt;ref&gt;[http://www.tcj.com/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=350&amp;Itemid=48 Estractu de la entrevista a Jerry Robinson en ''The Comics Journal'' N° 271 (ochobre de 2005)]&lt;/ref&gt; En ''Detective Comics'' N° 38 (abril de [[1940]]) debuta'l nuevu personaxe: un artista de circu güérfanu llamáu [[Dick Grayson]] que va vivir a la casona de Bruce Wayne como'l so nuevu protexíu y qu'inspirara a munchos compañeros similares pa los héroes a lo llargo de la Edá d'Oru de los cómics.

=== Joker ===
Pa esa dómina, l'héroe yá taba en condiciones de tener la so propia revista; asina ye como apaez nel mercáu ''Batman'' N° 1 (primavera de 1940), onde se presenta al archienemigo de Batman: [[The Joker|Joker]]. El creitu pola creación del personaxe ye apostáu. Robinson siempres dixo ser él quien lo creó,&lt;ref&gt;Según delles fontes, incluyendo [http://www.tcj.com/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=350&amp;Itemid=48 ''The Comics Journal'' N° 271 (ochobre de 2005): Entrevista a Jerry Robinson] (estractos online xubíos el 15 d'ochobre de 2005)&lt;/ref&gt; pero según Kane

{{cita| Yo resumir asina: Bill Finger y yo creamos al Joker. Bill foi'l guionista. Jerry Robinson vieno veme cola carta d'una [[baraxa]] que tenía al Joker (comodín). [Joker] paecer a [[Conrad Veidt]]... yá sabes, l'actor de ''[[L'home que ri]]'', [la película de [[1928]] basada na novela] de [[Victor Hugo]].... Bill Finger tenía un llibru con una fotografía de Conrad Veidt y amosar y dixo &quot;Equí ta'l Joker&quot;. Jerry Robinson nun tuvo absolutamente nada que ver pero va dicir que sí hasta que muerra. Él introdució una carta de xuegu qu'usamos un par de númberos por que [Joker] usar como la so carta.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110711023431/http://franklovece.com/webexclusives.html ''Entertainment Weekly'' Sitiu oficial del escritor Frank Lovece: Esclusives na Web Entrevista a Bob Kane]&lt;/ref&gt;}}

La carta orixinal de Robinson foi exhibida al públicu nel Muséu William Breman del Heriedu Xudíu n'[[Atlanta, Georgia]] ente'l 24 d'ochobre de [[2004]] y el 28 d'agostu de 2005, y nel Muséu Xudíu de [[Nueva York]] ente'l 16 de setiembre de [[2006]] y el 28 de xineru de [[2007]]. Robinson respondió que

{{cita| Bill Finger conocía a Conrad Veidt porque yera un fanáticu de les películes estranxeres. Veidt... tenía esi maquillaxe de payasu cola sorrisa fixa na cara. Cuando Bill vio'l primer dibuxu del Joker, dixo 'Recuérdame a Conrad Veidt en ''L'home que ri''. Dixo que me traería delles semeyes d'esa película. Asina ye como asocedió. Creo que, na cabeza de Bill, él foi quien diseñó'l personaxe.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110218041009/http://forum.newsarama.com/showthread.php?t=88092 ''Newsarama'' (18 d'ochobre de 2006): &quot;Joker, el Muséu Xudíu y Jerry: Parolando con Jerry Robinson&quot; (entrevista)]&lt;/ref&gt;}}

=== La so vida y carrera posteriores ===
Mientres el so trabayu nos cómics menguaba nos [[años 1960|años 60]], Kane utilizó'l so estatus como creador de Batman pa convertise nuna celebridá menor. Esfrutó d'una carrera post-cómics como dibuxante d'animación pa la televisión, creando los personaxes de [[Courageous Cat]] y [[Cool McCool]]. Tamién trabayó como pintor, exhibiendo les sos obres en [[galería d'arte|galeríes d'arte]]; sicasí, inclusive dalgunes d'eses pintures fueron realizaes por artistes pantasma.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110527181339/http://www.newsfromme.com/archives/2007_03_15.html#013103 POV Online (columna del 15 de marzu de 2007): &quot;News from Me: Arnold&quot;, por Mark Evanier]&lt;/ref&gt;

En [[1989]], Kane publicó l'autobiografía ''[[Batman and Me]]'' (''Batman y yo'') y un segundu volume, ''Batman and Me, The Saga Continues'' (''Batman y yo. La saga sigue''), en 1996.

Taba dispuestu que Kane realizara un [[cameo]] na película ''[[Batman (película)|Batman]]'' de 1989, interpretando al dibuxante que prepara les ilustraciones de &quot;Bat-man&quot; pa Alexander Knox (interpretáu por [[Robert Wuhl]]); pero esto nun pudo llevase a cabu por conflictos nel so calendariu siendo reemplazáu nesi rol por [[Denis Lill]],&lt;ref&gt;https://www.imdb.com/title/tt0096895/fullcredits#cast&lt;/ref&gt; anque collaboró na película como asesor y nos sos dos posteriores remortines.

Kane morrió'l [[3 de payares]] de [[1998]] por cuenta de una enfermedá, dexando una esposa ([[Elizabeth Sanders Kane]], una actriz qu'apaeció en tres películes de Batman), una fía y un nietu. Kane ta soterráu nel [[Forest Lawn Memorial Park (Hollywood Hills)]] en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |autor=Goulart, Ron|títulu=Over 50 Years of American Comic Books|añu=1991| editorial = BDD Promotional Books Company|id=ISBN 0792454502; ISBN 978-0-7924-5450-2}}

== Enllaces esternos ==
* {{IMDb nome|0004170|Bob Kane}}

{{Tradubot|Bob Kane}}

{{NF|1915|1998|Kane, Bob}}
[[Categoría:Batman]]
[[Categoría:Dibuxantes de DC Comics]]
[[Categoría:Historietistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5bso28za6x82dydbpb6ae5n9prq3blg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aquaman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102074</id>
    <revision>
      <id>3703394</id>
      <parentid>3685175</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65995" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Aquaman''' ye un [[personaxe ficticiu]] y un [[superhéroe]] que protagoniza munchos títulos de [[cómic]]s [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]] publicaos por [[DC Comics]]. Creáu por [[Paul Norris]] y [[Mort Weisinger]], el personaxe debutó en ''[[More Fun Comics]]'', #73 (payares de 1941).&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Happy 70th Birthday|url=http://www.aquamanshrine.com/2011/09/happy-70th-birthday-aquaman.html|editorial=The Aquaman Shrine|idioma=inglés|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; Actuando primeramente como una presentación de respaldu nos títulos antolóxicos de DC Comics, Aquaman protagonizó más tarde dellos volúmenes d'un títulu en solitariu. Mientres el periodu de superhéroe-renacencia conocíu como la [[Edá de plata de los comic-books|Edá de Plata]] ([[1950]]-[[1960]]), foi un miembru fundador de la [[Lliga de la Xusticia]]. Na [[Edá Moderna del cómic|Edá Moderna]] de [[1990]], el personaxe de Aquaman fíxose más seriu que na mayoría de les sos interpretaciones anteriores, con hestories qu'amuesen el pesu del so papel como'l rei de l'[[Atlántida]].&lt;ref name=&quot;dc-ency&quot;&gt;{{cita llibru| last=Wallace | first=Dan | contribution=Aquaman | editor-last=Dougall | editor-first=Alastair | títulu=The DC Comics Encyclopedia | páxines=18–19 | publisher=[[Dorling Kindersley]] | location=London | añu=2008 | isbn=0-7566-4119-5|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; Más tarde, les hestories reconciliaron dambes facetes del personaxe, asitiando a Aquaman como una persona serio y murnio, cargáu con una mala reputación y lluchando p'atopar el so verdaderu papel y propósitu más allá del so llau públicu como un rei depuestu y un héroe cayíu.&lt;ref&gt;''Aquaman'', #1 (2011) &lt;/ref&gt;

Aquaman foi afechu pa la pantalla munches vegaes, apaeciendo primeru en forma animada en ''[[La hora de l'Aventura de Superman y Aquaman]]'' de [[1967]] y depués nel programa rellacionáu los [[Súper amigos]]. Dende entós apaeció en delles producciones animaes, incluyendo papeles prominentes na serie ''[[Justice League Unlimited]]'' de 2004 y ''[[Batman: The Brave and the Bold]]'', según delles películes animaes del [[DC Universe Animated Original Movies]]. L'actor [[Alan Ritchson]] tamién interpretó'l papel nel programa de televisión d'aición en direuto ''[[Smallville (serie de televisión)|Smallville]]''. [[Jason Momoa]] interpretó al personaxe na película ''[[Batman v Superman: Dawn of Justice]]'' (2016) y retomara el so papel nel [[Universu estendíu de DC Comics]], incluyendo una película en solitariu ''[[Aquaman (película)|Aquaman]]'' en 2018.&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=Russ Burlingame|títulu=http://comicbook.com/2014/10/15/aquaman-2018-what-do-we-know-/|url=http://comicbook.com/2014/10/15/aquaman-2018-what-do-we-know-/|editorial=Pop Culture|idioma=inglés|fecha=15 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=DREW MCWEENY|títulu=Jason Momoa will play Aquaman in 'Dawn Of Justice,' and we know how it will happen|url=http://uproxx.com/hitfix/jason-momoa-will-play-aquaman-in-dawn-of-justice-and-we-know-how-it-will-happen/|obra=Hitfix|editorial=Uproxx|idioma=inglés|fecha=14 de xunu de 2014|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=Rebecca Ford|autor2=Borys Kit|títulu=Jason Momoa to Play Aquaman in 'Batman v. Superman: Dawn of Justice'|url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/jason-momoa-playing-aquaman-batman-711899|editorial=The Hollywood reporter|idioma=inglés|fecha=16 de xunu de 2014|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; 

Les apariencies animaes orixinales del personaxe na década de 1960 dexaron una impresión duradera, lo que significa que Aquaman ye llargamente reconocíu na cultura popular. Chancies sobre la so sana semeya en ''Súper amigos'' y la perceición de poderes y habilidaes más débiles fueron elementos básicos de programes de comedia y rutines de pies,&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=Leo Traub|títulu=In defense of Aquaman|url=http://www.dbknews.com/diversions/movies/in-defense-of-aquaman/article_f81d0y8y-c12d-11y4-8b25-cbd226759971.html|obra=Why the King of Atlantis is much cooler than you remember|editorial=The Diamondback|idioma=inglés|fecha=2 de marzu de 2015|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; dirixiendo a DC delles vegaes pa intentar faer que'l personaxe seya más nerviosu o más poderosu nos cómics. Les representaciones modernes del cómic intentaron reconciliar estos diversos aspeutos de la so perceición pública, convirtiendo a Aquaman en serio y carismáticu, cargáu con una mala reputación y lluchando por atopar un verdaderu papel y propósitu más allá del so llau públicu como un rei depuestu y un héroe cayíu.&lt;ref&gt;''Aquaman'' vol. 7 #1 (payares de 2011) DC Comics&lt;/ref&gt;

== Historia del personaxe ==

=== Edá d'Oru ===
La primer hestoria d'orixe de Aquaman foi presentada nun [[flashback]] del so debú, narrada por el mesmu personaxe:

{{cita|La hestoria tien d'empezar col mio padre, un famosu esplorador submarín — si yo dixera'l so nome, reconocer. La mio madre morrió cuando yo yera un ñácaru, y él volvió al so trabayu pa resolver los secretos del océanu. El so gran descubrimientu foi una ciudá antigua, nes fondures onde nengún otru buzu enxamás enfusara. El mio padre creía que yera'l reinu perdíu de l'[[Atlántida]]. Él construyó una casa hermética n'unu de los palacios y vivió ende, estudiando los archivos y dispositivos de la maraviyosa sabiduría de la raza. A partir de los llibros y archivos, él aprendió formes pa enseñame a vivir sol mar, aprovechando l'osíxenu de l'agua y utilizando tol poder del mar pa faeme maraviosamente fuerte y rápido. Entrenando y afayando centenares de secretos científicos, convertíme no que tu ves — un ser humanu que vive y espolleta so l'agua.}}

Nes sos primeres apaiciones de la [[Edá d'oru de los comic-books|Edá d'Oru]], Aquaman podía alendar so l'agua con branquies, tenía una fuercia sobrehumano que-y dexaba nadar a altes velocidaes, y podía comunicase cola vida marina y faer que cumplieren los sos órdenes. Primeramente, él yera representáu falando coles criatures del mar «nel so propiu llinguaxe» en llugar de fala-yos telepáticamente, y solo cuando taben lo suficientemente cerca pa oyelo. Anque él yera descritu frecuentemente como'l soberanu del mar», coles agües de tol mundu nel so «dominiu», y con cuasi toles criatures del mar como los sos súbditos lleales», el títulu nunca foi oficial. Les aventures de Aquaman tuvieron llugar en tol mundu, y la so base yera «un antiguu templu de la perdida Atlántida, calteníu so l'agua», onde él guardaba un tronu solitariu.&lt;ref&gt;''More Fun Comics'', #84 (ochobre de 1942) &lt;/ref&gt;

Mientres les sos aventures en [[Segunda Guerra Mundial|tiempos de guerra]], la mayoría de los enemigos de Aquaman yeren comandantes nazis d'[[O-Boot]]s y dellos villanos del [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|Exa]]. El restu de les sos aventures ente 1940 y 1950 tener enfrentándose a diversos criminales basaos nel mar, incluyíos los pirates modernos, tales como'l so antiguu archienemigo Black Jack, según diverses amenaces na vida acuática, rutes marítimes, y marineros.

La última apaición de Aquaman en ''More Fun Comics'' taba nel númberu 107, antes de ser movíu xuntu con [[Superboy (Kal-El)|Superboy]] y [[Flecha Verde]] a ''[[Adventure Comics]]'', empezando col númberu 103 en [[1946]].

=== Edá de Plata ===
A partir de 1959, la hestoria de fondu de Aquaman foi [[Continuidá retroactiva|retroactiva]], con dellos nuevos personaxes de sofitu adicional y dellos axustes realizaos nel personaxe, los sos oríxenes, los sos poderes, y la so personalidá.

En ''Adventure Comics'', #260 (mayu de 1959) y nos cómics posteriores de la Edá de Plata, revelóse que Aquaman yera '''Arthur Curry''', el fíu de [[Tom Curry (DC Comics)|Tom Curry]], un fareru, y [[Atlanna (DC Comics)|Atlanna]], una marxinada de la ciudá perdida de Atlantis. Por cuenta del so heriedu, Aquaman afayó que de mozu tenía delles habilidaes sobrehumanes, incluyendo'l poder de sobrevivir so l'agua, la comunicación cola vida marina, y les sos terribles habilidaes de nado. Finalmente, Arthur decidió utilizar el so talentu pa convertise nel defensor de los océanos de la Tierra. Más tarde revelóse que s'aventurara de mozu sol nome de '''Aquaboy''' y atopóse con [[Superboy (Kal-El)|Superboy]] (él otru superhéroe de la Tierra públicamente activu nel momentu) nuna ocasión.&lt;ref&gt;''Superboy'', #171 (xineru de 1971) &lt;/ref&gt; Cuando Arthur creció, llamar a sí mesmu «Aquaman».

Más tarde revelóse que tres la muerte de Atlanna, Tom Curry conoció y casóse con otra una muyer normal y tuvo un fíu llamáu Orm Curry, el mediu hermanu de Aquaman. Orm creció como un mozu con problemes a la solombra del so hermanu, quien costantemente los rescataba de problemes cola llei. Él llegó a odiar a Aquaman non solo polos poderes qu'él nunca podría tener, sinón tamién porque creía que'l so padre siempres taría a favor de Aquaman. Orm sumió dempués de convertise nun amnésicu y resurdiría años más tarde como'l archienemigo de Aquaman, [[Amu del Océanu]].&lt;ref&gt;''Aquaman'', #29 (ochobre de 1966) &lt;/ref&gt;

L'habilidá de Aquaman pa falar colos pexes depués espandióse a la comunicación telepática con animales marinos inclusive dende grandes distancies y tamién taba desenvolviendo retroactivamente una debilidá específica similar a la vulnerabilidá de [[Superman]] a la [[kryptonita]] o la vulnerabilidá de [[Llinterna Verde]] a los color mariellu: Aquaman tenía qu'entrar en contautu cola agua siquier una vegada per hora, o él morrería (antes d'esta hestoria, Aquaman podía esistir tantu dientro como fuera de l'agua por un tiempu indefiníu).&lt;ref&gt;''Adventure Comics'', #256 (xineru de 1959) &lt;/ref&gt;

==== Aliaos y enemigos ====
Aquaman foi incluyíu na serie de cómics de la ''[[Lliga de la Xusticia|Lliga de la Xusticia d'América]]'', apaeciendo col equipu na so primer aventura,&lt;ref&gt;''The Brave and the Bold'', #28 (marzu de 1960) &lt;/ref&gt; y tamién foi un miembru fundador.&lt;ref&gt;''Justice League of America'', #9 (febreru de 1962) &lt;/ref&gt; Aquaman participó na mayoría de les aventures del equipu de superhéroes en 1960.

Los personaxes secundarios y enemigos de Aquaman llueu empezaron a crecer cola adición d'[[Garth (DC Comics)|Aqualad]], un marxináu y mozu güérfanu d'una colonia de la Atlántida a quien Aquaman recibe y empieza a ser la so mentor.&lt;ref&gt;''Adventure Comics'', #269 (febreru de 1960) &lt;/ref&gt; Aquaman afayó más tarde la ciudá somorguiada ficticia de Nueva Venecia,&lt;ref&gt;''Adventure Comics'', #264 (setiembre de 1959) &lt;/ref&gt; la cual revelóse más tarde tar asitiada en [[Florida]], y que tamién se convirtió na base d'operaciones de Aquaman mientres un tiempu.&lt;ref&gt;''World's Finest Comics'', #263 (xunetu de 1980) &lt;/ref&gt;

Aquaman foi reconocíu como'l fíu d'[[Atlanna (DC Comics)|Atlanna]] y más tarde foi escoyíu pa ser el rei dempués de la muerte del antiguu rexente, que nun tenía herederos.&lt;ref name=&quot;Aquaman #18 avientu de 1964&quot;&gt;''Aquaman'' #18 (avientu de 1964)&lt;/ref&gt; Por esti tiempu, Aquaman conociera a [[Mera (DC Comics)|Mera]],&lt;ref&gt;''Aquaman'' #11 (setiembre de 1963)&lt;/ref&gt; una reina d'una dimensión acuática, y casóse con ella pocu dempués de que se convirtiera en rei.&lt;ref name=&quot;Aquaman #18 avientu de 1964&quot;/&gt; Llueu tuvieron un fíu, Arthur&amp;nbsp;Jr. (moteyáu Aquababy).&lt;ref&gt;''Aquaman'', #23 (ochobre de 1965) &lt;/ref&gt;

La serie de 1960 introducieron a otros enemigos como Amu del Océanu (el mediu hermanu amnésicu de Aquaman)&lt;ref&gt;''Aquaman'' #29 (setiembre de 1966)&lt;/ref&gt;, [[Cobertor Negru]],&lt;ref&gt;''Aquaman'' #35 (setiembre de 1967). DC Comics&lt;/ref&gt; Pescador,&lt;ref&gt;Nick Cardy (p)&quot;The Fearful Freak from Atlantis&quot; ''Aquaman'' #21 (mayu–xunu de 1965)&lt;/ref&gt; [[Scavenger (cómic)|Scavenger]],&lt;ref&gt;Aquaman #37 (xineru de 1968)&lt;/ref&gt; y l'organización terrorista conocida como [[Ogre (DC Comics)|O.G.R.Y]].&lt;ref&gt;''Aquaman'' #26 xunetu (1976). DC Comics&lt;/ref&gt; Otros miembros recurrentes del repartu de Aquaman introducíu nestes series incluyeron al bien intencional pero cafiante Quisp (un duende d'agua);&lt;ref&gt;''Aquaman'' #1 (xineru/febreru de 1962). DC Comics&lt;/ref&gt; el [[Nuidis Vulko (DC Comics)|Dr. Vulko]], un científicu atlante d'enfotu que se convirtió nel conseyeru real de Aquaman y a quien finalmente noma Aquaman pa ser el rei dempués de dexar el tronu;&lt;ref&gt;''The Brave and the Bold'' #73 (agostu/setiembre de 1967). DC Comics&lt;/ref&gt; y Tula (conocida como [[Aquagirl]]), una princesa atlante que yera'l principal interés amorosu de Aqualad.&lt;ref&gt;''Aquaman'' Vol. 1 #33 (mayu/xunu de 1967). DC Comics&lt;/ref&gt;

==== El final d'una era ====

A mediaos de los [[años 1980|años ochenta]], dempués de la cayida de la so propia presentación, Aquaman foi convertíu de volao nel líder de la Lliga de la Xusticia d'América. Nuna hestoria contada en ''Justice League of America'' (#228-230), una invasión a la Tierra por una raza de [[Marcianos Blancos (DC Cómic)|marcianos blancos]] asocedió nun momentu nel que los miembros principales taben sumíos. Aquaman viose obligáu a defender la Tierra con una Lliga baxa en poder y capacidá, y él encargóse d'eslleir a la Lliga de la Xusticia por completu en ''Justice League of America Annual'' (#2, de 1984), reformándolo a partir d'entós con nuevos estatutos que riquíen miembros pa dar una plena participación nos casos de la Lliga. 

Cola ayuda del [[Detective Marcianu]], [[Zatanna]], l'[[Elongated Man|Home Elásticu]], y dellos miembros veteranos de la Lliga dispuestos a comprometese dafechu col equipu, Aquaman reclutó y entrenó a cuatro miembros inespertos, [[Xitana (DC Comics)|Xitana]], [[Vibe (DC Comics)|Vibe]], [[Vixen (DC Comics)|Vixen]], y [[Commander Steel#Hank Heywood III.28Commander Steel II.29|Commander Steel]], treslladando la sede del equipu a un búnker reforzáu en [[Detroit]] (estáu de Michigan), dempués de la destrucción del satélite de la Lliga de la Xusticia mientres la invasión.&lt;ref name=&quot;dc-jlah&quot;&gt;{{cita llibru | last=Jimenez | first=Phil | authorlink=Phil Jimenez | contribution=JLA Watchtower | editor-last=Dougall | editor-first=Alastair | títulu=The DC Comics Encyclopedia | page=132 | publisher=Dorling Kindersley | llocalización=New York | añu=2008 | isbn=0-7566-4119-5 | oclc=213309017}}&lt;/ref&gt; La participación de Aquaman nesta nueva versión de la Lliga de la Xusticia terminó na edición #243 (ochobre de 1985), cuando arrenunció pa trabayar nel so matrimoniu con Mera.

=== Edá Moderna ===

Dempués de la serie llindada de 1985 ''[[Crisis on Infinite Earths|Crisis nes Tierres Infinites]]'', delles series llindaes de curtia duración producir a finales de 1980 y principios de 1990 — a partir del Aquaman de 1986 con cuatro números (febreru-mayu de 1986), escritu por Neal Pozner, presentando a Aquaman nun nuevu traxe de color azul ultramar. La serie foi bien recibida y una serie llindada de siguimientu taba nes obres, a pesar de que foi atayada por cuenta de problemes creativos.&lt;ref&gt;{{cita publicación|last= Scott|first= Richard A.|títulu= The ''Aquaman'' Sequel That Wasn't|journal= [[Back Issue!]]|issue= 46|pages= 53–59|publisher= [[TwoMorrows Publishing]]|date= February 2011}}&lt;/ref&gt; Esta serie tamién amplió dellos detalles del orixe del Aquaman de la Edá de Plata, según la rellación de Aquaman col so mediu hermanu, Amu del Océanu, que'l so orixe foi rellatáu en detalle más completu. La serie tamién añedió elementos místicos a la mitoloxía de Aquaman y reinventó a Amu del Océanu como un bruxu. Aquaman remaneció nel so traxe azul en ''Aquaman Special'', #1 (1989).

A finales de 1988, el personaxe apaeció nel crossover ''[[¡Invasión! (cómic)|¡Invasión!]]'', como un personaxe convidáu cola [[Patrulla Condergada]], de nuevu col so traxe naranxa y verde.

==== Nuevos oríxenes ====

En 1989, ''Legend of Aquaman Special'' (tituláu oficialmente como ''Aquaman Special'', #1) reescribió'l mitu y orixe de Aquaman, anque caltuvo intacta la mayor parte de la historia de la Edá de Plata. L'especial foi escritu por [[Robert Loren Fleming]], con ilustraciones de [[Keith Giffen]] y [[Curt Swan]].&lt;ref&gt;''Legend of Aquaman Special'' #1 (mayu de 1989)&lt;/ref&gt;

El Aquaman de la Edá Moderna naz col nome de '''Orin''', como fíu de la reina Atlanna y del misteriosu bruxu [[Atlán (DC Comics)|Atlán]] na ciudá atlante de Poseidón. Cuando yera ñácaru, foi abandonáu en Mercy Reef (la cual atópase percima del nivel del mar mientres la marea baxa, faciendo que la esposición al aire seya fatal pa los Atlantes) por cuenta del so pelo rubio, que foi vistu polos supersticiosos Atlantes como un signu d'una maldición que llamaron «La marca de [[Kordax (DC Comics)|Kordax]]». La única persona qu'intervieno en nome de Orin foi'l Dr. Vulko, un científicu que nun tenía tolerancia escontra los mitos y les supersticiones. Ente que les sos súpliques cayeron n'oyíos sordos, Vulko más tarde convertiríase nun amigu cercanu y conseyeru del mozu Orin.

Como un neñu selvaxe que se crió nes tierres selvaxes del océanu coles criatures marines pa face-yos compañía, Orin foi atopáu y acoyíu por un fareru llamáu Arthur Curry, quien lo llamó tamién «Arthur Curry». Un día, Orin volvió a casa y afayó que'l so padre adoptivu sumiera, asina que se punxo pola so cuenta. Na so temprana adolescencia, Orin aventurar al estremu norte, onde conoció y namoróse d'una moza inupiat llamada Kako. Él tamién se ganó l'odiu de Orm, el futuru Amu del Océanu, quien más tarde se reveló que yera'l mediu hermanu de Orin por Atlan y una muyer inupiat (''Time and Tide'', #4). Orin foi espulsáu primero que pudiera saber que Kako habíase quedáu embarazada col so fíu, Koryak.&lt;ref&gt;[[David, Peter]] (escritor), [[Jarvinen, Kirk]] (artista). ''Aquaman: Time and Tide'' #4. (marzu de 1994)&lt;/ref&gt;

Orin volvió a los mares permaneciendo fuera de la vista de la humanidá, hasta qu'afayó Poseidón. Él foi prindáu pol gobiernu dictatorial de la ciudá y puestu nun campu prisionero, onde conoció a Vulko, otru prisioneru, quien lu enseñó a Orin el llinguaxe y les formes de los atlantes. Mientres Orin taba ende, él dio cuenta de que la so madre tamién taba en cautiverio, pero dempués de la so muerte él españó y fuxó. Finalmente, él fixo'l so camín escontra'l mundu de la superficie, sol nome de «Aquaman», y convirtióse n'unu de los varios superhéroes emerxentes a la vista del públicu nesi momentu. A la so torna a Poseidón, él foi nomáu rei, y dalgún tiempu dempués conoció y casóse con Mera. La hestoria del Aquaman de la Edá Moderna ye cuasi idéntica a la del Aquaman de la Edá de Plata a partir d'esti momentu.

Tal como se detalla na serie llindada de cinco números de Aquaman (xunu-ochobre de 1989) (pol mesmu equipu creativu del especial de 1989 de [[Robert Loren Fleming]], [[Keith Giffen]] y [[Curt Swan]]), que siguió dalgunos de les temes de ''The Legend of Aquaman Special'', Mera finalmente vuélvese lloca pol dolor pola muerte de Arthur, Jr., y ta comprometíu con un asilu en [[Poseidonis]]. Poco dempués, una fuercia alienígena vence a la Atlántida. Arthur vese obligáu a salvar la ciudá, pero vese atrabancáu por una Mera escapada, que personalmente culpa a Arthur pola muerte del so fíu. Nun ataque de roxura, Mera dexa la dimensión de Aquaman.

La publicación de ''The Atlantis Chronicles'' #1-7 (marzu-setiembre de 1990), del escritor [[Peter David]], que cunta la hestoria de Atlantis dende l'antediluvianu hasta la nacencia de Aquaman, presentó a los antiguos personaxes atlantes Orin (dempués de los cualos Aquaman foi nomáu) y Atlan foi reveláu como'l padre de Aquaman).&lt;ref&gt;''Aquaman: Time and Tide'' #1-7. (marzu-setiembre de 1990)&lt;/ref&gt;

Otra serie en cursu de Aquaman col equipu creativu Shaun McLaughlin y Ken Hooper (# 1-13) a partir d'entós funcionó dende avientu de 1991 hasta avientu de 1992, lo que retrató a Aquaman a remolera decidiendo permanecer en Poseidonis como'l so proteutor una vegada más. Mientres un tiempu, desempéñase como representante de Atlantis nes Naciones Xuníes, pero siempres se ve reincorporáu al papel de superhéroe. Convirtiéndose más y más nuna figura solitario y adicto al trabayu, Aquaman finalmente torna a los océanos. Llueu s'enredar n'otru intentu de [[Cobertor Negru]] pa destruyir la Atlántida abasnar a una guerra con una nación superficial.

Peter David volvió al personaxe n'otra serie llindada, ''Aquaman: Time and Tide'', una serie de cuatro ediciones de 1993-1994 qu'esplicó más los oríxenes de Aquaman, yá que finalmente apriende tou sobre la hestoria del so pueblu al traviés de Atlantis Chronicles, que se presenten como testos históricos tresmitíos y actualizaos al traviés de los sieglos. Aquaman afaya que'l so nome de nacencia yera Orin y qu'él y el so enemigu, el maestru oceánicu, comparten el mesmu padre, &quot;un antiguu magu atlante&quot; llamáu Atlan. Esta revelación unvia a Orin a un ataque de roxura y depresión, preparando l'escenariu pa enfrentamientos posteriores ente los dos, como se diz nes Cróniques que &quot;dos hermanos tamién van lluchar pol control de la Atlántida&quot;. Esto oldea col Aquaman de la Edá de Plata, que siempres supiera que l'Amu del Océanu yera'l so mediu hermanu Orm, anque l'amnesia de Orm torgó-y recordar esi fechu por dalgún tiempu. Esta serie ye acreditada por Kevin Melrose de &quot;Comic Book Resources&quot; p'ayudar al personaxe a algamar l'apoxéu de la so popularidá na era moderna.&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=Kevin Melrose|títulu=Geoff Johns to write new Aquaman series|url=http://www.cbr.com/geoff-johns-to-write-new-aquaman-series/|editorial=CBR|idioma=inglés|fecha=27 de marzu de 2011|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;

==== Nueva direición ====

Aquaman protagonizó la so propia serie nuevamente cola publicación de de ''Aquaman'' Vol.5 #1 (agostu de 1994), primeramente col guión por [[Peter David]], en siguimientu de la so miniserie de ''Time and Tide'' de 1993. Esta serie foi la más llarga pal personaxe, durando hasta'l so númberu #75. David dexó la serie dempués del númberu #6 (xunetu de 1998) dempués de trabayar nél mientres cuasi cuatro años.

David empezó dando a Aquaman una apariencia dafechu nueva, abandonando la so apariencia orixinal. Siguiendo los sos descubrimientos lleendo ''Atlantis Chronicles'' mientres ''Time and Tide'', Aquaman retirar del mundu por un tiempu. [[Garth (DC Comics)|Garth]] atopar selmanes dempués, col pelo y la barba crecíos, cavilando na so cueva. Aquaman pierde la so manzorga cuando'l llocu [[Caribdis (DC Comics)|Caribdis]] roba la so capacidá pa comunicase cola vida marina y mete la mano de Arthur nun estanque infestáu de piraña.&lt;ref&gt;David, Peter (esc), Egeland, Martín (dib), Vancata, Brad. (i). &quot;Single Wet Female&quot;, ''Aquaman'' (vol 5) #2 (setiembre de 1994). DC Comics.&lt;/ref&gt; Esto fai que Aquaman s'esquite un tanto, y empieza a tener suaños proféticos, y depués, cola necesidá d'un &quot;símbolu&quot;, amiésta-y una llanza d'arpón al so brazu esquierdu en llugar de la so mano perdida. La so camisa naranxa clásica esmagayar nuna batalla con [[Llobu (cómic)|Llobu]],&lt;ref&gt;David, Peter (esc), Egeland, Martín (dib), Shum, Howard M. (i). &quot;A Porpoise in Life&quot;, ''Aquaman'' (vol 5) #4 (avientu de 1994). DC Comics.&lt;/ref&gt; y en llugar de reemplazala, quedar ensin camisa por un tiempu antes de ponese una manica de gladiadores..&lt;ref&gt;David, Peter (esc), [[Calafiore, Jim]] (dib), Ramos, Rodney; Shum, Howard M. (i). &quot;Out Cold&quot;, ''Aquaman'' (vol 5) #5 (xunu de 1995). DC Comics.&lt;/ref&gt; Dempués de la destrucción del arpón,&lt;ref&gt;David, Peter (esc), Egeland, Martín; Jones, Casey (dib), Gilmore, Craig; Shum, Howard M. (i). &quot;Elemental, My Dear Aquaman&quot;, ''Aquaman'' (vol 5) #8 (abril de 1995). DC Comics.&lt;/ref&gt; Aquaman reemplazar con una prótesis cibernética de [[S.T.A.R. Labs|Llaboratorios S.T.A.R.]]&lt;ref&gt;David, Peter (esc), St. Pierre, Joe (dib), Ramos, Rodney; Shum, Howard M. (i). &quot;Dreaded Deadline Doom&quot;, ''Aquaman'' (vol 5) #9 (xunu de 1995). DC Comics.&lt;/ref&gt; Esti nuevu arpón tien un carrete retráctil que puede controlar dafechu.

Una hestoria importante, que remata nel númberu #25, referir a los Cinco Ciudaes Perdíes de Atlantis. Frente a una especie invasora sobrenatural venceyada al orixe de los Atlantes, Aquaman tien que buscar y xunir les ciudaes perdíes. Esta trama establecer como un Rei Guerrero y un gran poder políticu, gobernando en gran midida indiscutible sobre toles ciudaes Atlantes. El restu de la carrera de Peter David centrar en Orin llegando a un alcuerdu col so heriedu xenéticu y el so papel como rei. Mientres esti tiempu afaya los restos d'una nave alienígena sensible debaxo de Poseidonis, y ye capaz de tomar el control d'ella, volviendo a Poseidonis a la superficie y llevando a la Atlántida a un mayor contautu col mundu esterior. Los cambeos culturales qu'esto trai, incluyíu l'aumentu del turismu, según los sos deberes conflictivos ente ser superhéroe y rei, llevar a una creciente tensión colos poderes políticos na so ciudá.

Dempués d'una curtia temporada de [[Dan Abnett]] y [[Andy Lanning]], David foi reemplazáu como escritor por [[Erik Larsen]] col númberu #50 (avientu de 1998) y nuevamente por [[Dan Jurgens]] nel númberu #63 (xineru de 2000). La serie terminó col númberu #75 (xineru de 2001). Mientres esti tiempu la so esposa Mera torna, agora sana de nuevu, de la dimensión d'otru mundu na que tuvo atrapada, y Aquaman evita por pocu un golpe d'Estáu orquestado pol so fíu [[Koryak]] y el so asesor [[Nuidis Vulko (DC Comics)|Vulko]]. El so segundu arpón tamién se destrúi, esta vegada nuna batalla con Noble, Rei de los Lurkers; Él reemplazar con una mano protética dorada desenvuelta por científicos atlantes que pueden camudar de forma al so mandu, calteniendo asina los poderes del arpón pero siendo más polivalentes. Dempués d'una curtia guerra con una nación insular, Aquaman espande la influyencia superficial de la Atlántida al amestar el país a la Atlántida.

==== Hiatu ente series ====
Aquaman nun tenía series regulares propies de 2001-2003, pero la so trama pasó por dellos desarrollos al traviés de les sos apaiciones en dellos otros títulos.

Aquaman reincorporárase a la JLA cuando se reformó&lt;ref&gt;[[Grant Morrison]] (esc), [[Howard Porter]] (dib). ''JLA'' #1 (xineru de 1997). DC Comics&lt;/ref&gt; y sigue siendo un miembru activu, anque dacuando ronciegu, d'esi equipu hasta la trama &quot;[[Our Worlds At War|Los nuesos mundos en guerra]]&quot; en 2001 (pocu dempués de la cancelación de ''Aquaman'' vol. 5), mientres la cual Aquaman y la ciudá de Poseidonis sume mientres una batalla ente Aquaman y una sonda d'[[Imperiex]].

Eventualmente, la Lliga de la Xusticia afayó que la ciudá siguía ellí, a cencielles protexía mágicamente, pero en ruines y aparentemente despoblada. Los Atlantes tán atrapaos nel pasáu antiguu, onde [[Garth (DC Comics)|Tempest]] unviar como una postrera midida cuando paecía que la ciudá sería destruyida pola sonda. Ellí, sicasí, son esclavizados polos sos propios antepasaos atlantes, encabezaos por una poderosa bruxa llamada [[Gamemnae]], y el mesmu Aquaman tresformar n'agua vivo y aprisionao nun estanque ornamental. Col tiempu, esta civilización derrumbárase hasta que solo Gamemnae, agora inmensamente poderosa, habitó les ruines.

Dempués de dellos meses del so tiempu pero quince años completos pa los Atlantes, la JLA llibera a Aquaman na hestoria de &quot;''The Obsidian Age''&quot; en ''JLA''.&lt;ref&gt;''JLA'' #68–75 (xineru de 2002&amp;nbsp;– xineru de 2003). DC Comics&lt;/ref&gt; Anque Gamemnae maten a la Lliga orixinal, les sos mentes tán conteníes pol magu [[Manitou Raven]] qu'usa un conxuru pa contener a Gamemnae na Atlántida hasta'l día de güei, cuando seya capaz de resucitalos. Cola ayuda de [[Dick Grayson|Nightwing]], [[Chica Ferre]], [[Firestorm (DC Comics)|Firestorm]], [[Zatanna]] y [[Manitou Raven]]. Los primeros cuatro son miembros de la JLA de la Reserva que fueren creáu por un programa creáu de la mesma por [[Batman]] que s'activa automáticamente dempués de que la Lliga esmorecer nel pasáu cola ayuda del [[Manitou Raven]] del so tiempu. Aquaman ye lliberáu de la so prisión de piscina, y Zatanna aumenta los sos poderes por qu'agora pueda controlar tol océanu como un espectru d'agua. Con esti poder, Aquaman puede cortar la conexón de Gamemnae a la ciudá fundiéndola sol mar nuevamente. Mientres llucha contra Gamemnae, los miembros de la Lliga devuelven a los modernos Atlantes hasta'l presente, onde pueden empezar a reconstruyir la ciudá, que nel presente tamién ta nuevamente no fondero del mar.

==== Sesta serie ====

Una sesta serie de Aquaman empezó pocu dempués, primeramente escrita por [[Rick Veitch]], quien trató de llevar a Aquaman nuna direición más mística. Los escritores subsiguientes que contribuyeron a la serie inclúin a [[John Ostrander]], [[Will Pfeifer]], [[Tad Williams]] y [[John Arcudi]]. Esta serie tuvo #57 númberos a partir d'avientu de 2002 (cubierta con fecha de febreru de 2003); empezando col #39 (abril de 2006), siguiendo los eventos de la hestoria de &quot;''[[Crisis infinita]]''&quot;, pasó a llamase Aquaman: Espada de la Atlántida.&lt;ref&gt;''Aquaman: Sword of Atlantis'' Vol 1 #40–57 (mayu de 2006 - avientu de 2007). DC Comics&lt;/ref&gt;

==== L'añu perdíu al traviés de &quot;Crisis final&quot; ====
{{AP|Arthur Joseph Curry}}
Dempués de la hestoria de &quot;''[[One Year Later|Un añu dempués]]''&quot; (empezando con ''Aquaman'' vol. 6, #40, mayu de 2006), la serie foi rebautizada como ''Aquaman: Sword of Atlantis'' y tomada nuna direición dafechu distinta pol escritor [[Kurt Busiek]]. Aquaman falta y presumir muertu. Un mozu llamáu &quot;'''Arthur Joseph Curry'''&quot; ye convocáu pol misteriosu Habitante nes Fondures pa tomar el mantu de Aquaman, pero adulces remanez que l'Habitante mesmu ye Aquaman, habiendo perdíu gran parte de la so memoria y extrañamente mutáu, mientres llogres poderes máxicos.

Estos cambeos esplicáronse más palantre mientres el &quot;añu faltante&quot; representáu na serie selmanal ''[[52 (DC Comics)|52]]''. Aquaman fai una curtia apaición nel monumentu a [[Superboy (Kon-El)|Superboy]]. Dalgún tiempu dempués, [[Elongated Man|Ralph Dibny]], aparentemente acompañáu pol cascu del [[Doctor Fate|Dr. Fate]], atopar con un Orin barbudu, de pelo llargu y amnésicu nes ruines de la Atlántida. El cascu abarrunta que &quot;si vive ... si vive ... ye como víctima de les maxes de la lleenda y del poder del mar&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=[[Johns, Geoff]]|autor2=[[Morrison, Grant]], [[Rucka, Greg]], [[Waid, Mark]]|títulu=52|issue=39|fecha=xineru de 2007|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt;

Orin fai un tratu colos dioses del mar nun intentu desesperáu por ganar el poder pa salvar les vides de dellos habitantes de Sub Diego que perdieren la capacidá de vivir na agua. Usando los güesos de la so manzorga cortada nun ritual máxicu, los dioses del mar dan-y a Orin el poder de xubir al Sub Diego a la tierra firme. Sicasí, como efeutu secundariu d'esto, Orin muta al &quot;Habitante de les Fondures&quot; y pierde les sos alcordances.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=Johns, Geoff|autor2=Morrison, Grant, Rucka, Greg, Waid, Mark|títulu=52|issue=50|fecha=abril de 2007|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt; El destín que prevía p'[[Arthur Joseph Curry]] yera una alcordanza confusa del so propiu pasáu.

Metanes tratar d'ayudar al so socesor, Orin ye asesináu por Narwhal.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=Williams, Tad|títulu=Aquaman: Sword of Atlantis|issue=50|fecha=marzu de 2007|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt; Al recibir el cuerpu de Orin, los miembros de la [[Lliga de la Xusticia]] d'[[Estaos Xuníos]], incluyíos [[Superman]], [[Batman]], [[Hal Jordan (DC Comics)|Llinterna Verde]] y [[Wally West|Flax]], esaminen el cuerpu na Atlántida y deseyen lo meyor pa [[Mera (DC Comics)|Mera]] y el nuevu Aquaman.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=Williams, Tad|títulu=Aquaman: Sword of Atlantis|issue=51|fecha=abril de 2007|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Crisis final}}
Orin aparentemente remanez en Atlantis mientres la hestoria de &quot;Crisis Final&quot; de [[2008]] pa defendese de les fuercies de [[Darkseid]], pero esti Aquaman revélase como perteneciente a otra Tierra nel [[Multiverso (DC Comics)|multiverso]].&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=Todd Latoski|títulu=Mega Con '09: DC Nation Panel - Final Crisis HC Details|url=https://www.newsarama.com/2344-mega-con-09-dc-nation-panel-final-crisis-hc-details.html|editorial=Newsarama|idioma=inglés|fecha=28 de febreru de 2009|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=Morrison, Grant|títulu=Final Crisis|issue=7|fecha=xineru de 2009|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt; L'apaición d'esti Aquaman depués ye percibida por [[Hal Jordan (DC Comics)|Hal Jordan]] y [[Barry Allen]] como un rumor ensin fundamentu, una y bones esta persona nunca foi vista nin escuchada de nuevu..&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=Johns, Geoff|títulu=Blackest Night|issue=0|fecha=mayu de 2009|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt; En dalgún momentu ente la so muerte y l'entamu de la hestoria &quot;''[[Blackest Night]]''&quot; de 2008-09, el cuerpu de Orin ye movíu y soterráu en [[Mercy Reef]] xuntu con [[Tom Curry (DC Comics)|Tom Curry]] acordies colos sos deseos finales.&lt;ref name=&quot;BN1&quot;&gt;{{cita llibru|autor1=Johns, Geoff|autor2=[[Reis, Ivan]]|títulu=Blackest Night|issue=1|fecha=xunetu de 2009|publisher=DC Comics}}&lt;/ref&gt;

=== La nueche más escura ===
{{AP|Blackest Night}}
En ''[[Blackest Night]]'' #1, [[Garth (DC Comics)|Garth]] torna a Atlantis y diz-y a la esposa de Orin, [[Mera (DC Comics)|Mera]], que ta enoxáu cola idea de que'l cuerpu de Aquaman tea soterráu en tierra. Mera diz-y a Tempest que Orin sentíase seguro en tierra y que de fechu ye lo que quería. Dalgún tiempu dempués, vese un aniellu de poder negru entrando na tumba de Orin, ordenar que se llevante.&lt;ref name=&quot;BN1&quot;/&gt; El cadabre de Aquaman álzase, xuntu colos de [[Aquagirl (Tula)|Tula]] y [[Dolphin (comics)|Delfín]] como miembros del [[Corporación de Llinternes Negres]], y esixe que Mera axuntar con él na muerte, ufiertándo-y la oportunidá de ver al so fíu otra vegada. Garth ye asesináu y xúnese a les Llinternes Negres. Mera refuga'l cadabre antes de fuxir. Nel clímax de la miniserie, Aquaman ta ente los resucitaos por [[Life Entity|La entidá de vida]], y realcuéntrase con Mera. Por cuenta de que l'Aniellu de la Llinterna Negra ayuda a reconstruyir el cuerpu de Orin, cuando resucita la so mano tamién se restaura.&lt;ref&gt;Johns, Geoff (esc), Reis, Ivan (dib). ''Blackest Night'' #8 (marzu de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt;

=== El día más brillosu ===
{{AP|Brightest Day}}
Aquaman y Mera pasen la nueche xuntos nel faru d'Amnistía Bay, pero a la mañana siguiente Mera atopa a Arthur nel muelle mirando al mar y preguntar por qué foi resucitáu.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #0 (abril de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt; Más tarde, intercepten un barcu pirata, pero Aquaman afaya que solo puede recurrir a la vida del mar muertu p'ayudar.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #1 (mayu de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt;

Mientres llimpien un derrame de petroleu, Aquaman y Mera son atacaos por soldaos del planeta natal de Mera, lideraos por [[Serena (DC Comics)|Serena]]. Mera revela que foi unviada a matalo.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #5 (xunetu de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt; Tamién suxure que, a pesar del exiliu enllargáu del so pueblu, los soldaos de [[Xebel (cómic)|Xebel]] fueren enemigos del mesmu [[Cobertor Negru]] dende un tiempu alloñáu, inclusive antes de la primer apaición pública de Aquaman, y afirma que, a pesar de la misión orixinal de Mera, solo Serena agora cunta col respaldu de too l'Escuadrón de la Muerte, soldaos élite de Xebel, por orde de la princesa en funciones. Más tarde revela que Serena ye la so hermana menor.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #6 (xunetu de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt;

La entidá de vida diz-y a Aquaman qu'atope a [[Aqualad (Kaldur'ahm)|Jackson Hyde]] primero que lo faiga un segundu grupu non identificáu.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #7 (agostu de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt; Mera diz qu'ella sabe quién ye,&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #9 (setiembre de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt; y dempués de qu'ella-y diz, Aquaman vase, y rescata a Jackson d'un ataque de los soldaos de Xebel. Revélase que l'orixe de la Edá de Plata de Aquaman foi restablecíu y qu'él ye una vegada más el fíu metá humanu de Tom Curry y una reina atlante.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #16 (avientu de 2010). DC Comics&lt;/ref&gt; La Entidá subsecuentemente amenorga Aquaman a lo que paez ser agua blanco.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #20 (marzu de 2011). DC Comics&lt;/ref&gt; Aquaman revélase como unu de los [[Elementals (DC Comics)|Elementales]], y foi tresformáu pola Entidá pa convertise nel elementu d'agua y protexer el monte de [[Star City (comics)|Star City]] del Avatar escuru, que paez ser la versión Llinterna Negra de [[La Cosa del Banzáu]].&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #23 (abril de 2011). DC Comics&lt;/ref&gt; Dempués de que l'Avatar escuru ye derrotáu, [[La Cosa del Banzáu]] devuelve a Aquaman a la normalidá. Dempués, Aquaman axuntar con Mera, nesi momentu afaya que les armes de los Xebel taben feches de teunoloxía Atlante.&lt;ref&gt;''Brightest Day'' #24 (xunu de 2011). DC Comics&lt;/ref&gt;

=== Los nuevos 52 y &quot;Converxencia&quot; ===
{{AP|The New 52|Converxencia (cómic)}}
Como parte de ''[[The New 52|Los nuevos 52]]'', el rellanzamientu de tola so llinia de superhéroes en 2011, [[Geoff Johns]], [[Ivan Reis]] y [[Joe Prau]] sirvieron como l'equipu creativu inicial de la nueva serie Aquaman de la compañía, que'l so primer númberu foi llanzáu'l 28 de setiembre de 2011.&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=JOEY ESPOSITO|títulu=THE NEW 52 INTERVIEWS: AQUAMAN|url=http://www.ign.com/articles/2011/09/27/the-new-52-interviews-aquaman|editorial=IGN|idioma=inglés|fecha=27 de setiembre de 2011|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; Los trés creadores permanecieron nel títulu pa los primeres #16 númberos.&lt;ref&gt;Rich Johnston (20 d'agostu de 2012). [http://www.bleedingcool.com/2012/08/20/geoff-johns-to-leave-aquaman-with-ivan-reis/ &quot;Geoff Johns va dexar a Aquaman con Ivan Reis&quot;]. Bleeding Cool.&lt;/ref&gt; Eso va conducir darréu al primera [[Crossover]] continuu rellacionáu con Aquaman nos años &quot;[[Throne of Atlantis|Trueno de Atlantis]]&quot;.

La serie rellanzada confirma'l estatus de Aquaman como'l fíu metá humanu de Tom Curry y [[Atlanna (DC Comics)|Atlanna]], y ver tornar a Amnistía Bay con Mera. Bien aflixíu pol duru tratamientu dau a los océanos mientres el so tiempu como gobernante de la Atlántida, Aquaman decide abdicar del tronu de la Atlántida y tornar a la heroicidá a tiempu completu. Sicasí, agora llucha cola so falta de reputación ante'l públicu polo xeneral, que lo ve como un metahumano menor con poderes menos impresionantes que los de los sos pares.&lt;ref name=&quot;Aquaman #1 2011&quot;&gt;Johns, Geoff (esc), Reis, Ivan (dib). ''Aquaman'' (vol. 7) #1 (setiembre de 2011). DC Comics&lt;/ref&gt; Tamién ye, una vegada más, miembru fundador de la [[Lliga de la Xusticia]] y ye un miembru principal del equipu.&lt;ref&gt;Johns, Geoff (escr), D'Anda, Carlos; Lee, Jim (dib), various (i). ''Justice League'' (vol. 2) #6 (marzu de 2012). DC Comics&lt;/ref&gt; En ''Aquaman'' #7 revelóse que de primeres de la so carrera, Aquaman xuniérase a un misteriosu grupu de personaxes conocíos a cencielles como Los Otros, formáu por el mesmu Aquaman, la moza de la selva suramericana [[Yá'Wara (DC Comics)|Yá'Wara]] y la so pantera, la rusa conocíu como [[Valentina Vostok|Vostok-X]], un ex veteranu del exércitu llamáu Prisioneru de guerra, [[Joshua Cole (cómic)|The Operative]], y l'iranín llamáu [[Kahina the Seer|Kahina la vidente]]. Tolos Otros tienen na so posesión una reliquia encantada de la Atlántida. De 2014 a 2015, llanzóse una serie independiente de llamada ''Aquaman and the Others''.&lt;ref&gt;''Aquaman and the Others''' #24 (xunu de 2014 - mayu de 2015). DC Comics&lt;/ref&gt;

Siguiendo la trama de &quot;[[Converxencia (cómic)|Converxencia]]&quot; de 2015, Aquaman llogra una nueva imaxe nel númberu #41. Foi depuestu del so tronu por Mera, agora Reina de la Atlántida, qu'agora ta escorriendo a Aquaman como un fuxitivu, a lo llargo del camín Arthur adquier dellos nuevos poderes y nuevos equipos que-y dan accesu a potentes capacidaes místiques. Más tarde revélase que la Atlántida ye realmente dirixida pola hermana de Mera, [[Serena (DC Comics)|Serena]], que la tomó prisionera.

=== DC Renacimientu ===
{{AP|DC Rebirth}}
Tres el cambéu de marca de la compañía en ''[[DC Rebirth|DC Renacimientu]]'' con un puntu d'enfoque pa recuperar el legáu y les rellaciones, Arthur finalmente diz que Mera nun ye solo la so reina y esposa, sinón tamién un faru fuerte, independiente y bien capaz de llevar por si mesma les riendes de la so vida.&lt;ref&gt;''DC Universe: Rebirth'' #1 (xunetu de 2016)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reseñes 1&quot;&gt;{{cita web|autor1=Gustavo Higuero|títulu=Reseñes DC: Aquaman Rebirth #01|url=http://www.zonanegativa.com/aquaman-rebirth-01/|editorial=Zona Negativa|idioma=español|fecha=11 de xunu de 2016|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; El títulu caltenía al escritor [[Dan Abnett]], quien se fixera cargu del títulu colos trés últimos númberos en ''[[The New 52]]'', escribiendo primeramente'l personaxe por un curtiu tiempu una década antes, Dan Abnett sigue'l cercu que Johns dexó na serie y márcase un númberu onde pon especial curiáu en repitinos el conflictu qu'hai a nivel internu en Atlantis, el pesu que tien la corona en Arthur y la so faceta d'héroe.&lt;ref name=&quot;Reseñes 1&quot;/&gt; Los entamos de la nueva serie centrar nel papel de Aquaman como rei y diplomáticu, con Arthur tratando de fortalecer les rellaciones de la superficie del Atlantis por aciu l'apertura d'una embaxada atlante n'Amnistía Bay, con Mera designada como embaxadora. La serie atener en gran parte al repartu principal de la serie ''The New 52'' que consiste en Aquaman, [[Mera (DC Comics)|Mera]] y [[Cobertor Negru]], ente que tamién da cuerpu a personaxes secundarios escaecíos como [[Murk (DC Comics)|Murk]], [[Aquagirl (Tula)|Tula]] ([[Aquagirl]]), [[Black Jack (DC Comics)|Black Jack]] y más.

== Poderes y habilidaes ==

El poder más reconocíu de Aquaman ye la capacidá telepática de comunicase cola vida marina, que puede invocar dende grandes distancies. Anque esti poder utilizar con mayor frecuencia y más fácilmente en seres que viven nel mar, Aquaman demostró dacuando la capacidá d'afectar a cualesquier ser que viva nel mar (por casu, águiles marines) o inclusive a cualesquier ser evolucionáu de la vida marina (por casu, humanos y dellos alienígenas). Antes del New 52 Aquaman tenía accesu a un fenómenu de campu morfogénico llamáu The Clear, una efixe esistencial que coneuta la vida oceánica y la rellacionada col mar como un tou, lo que-y dexa empatizar y compartir les esperiencies de toles formes de vida basaes na agua. Acordies cola continuidá reiniciada de 2011, la telepatía de Aquaman viose bien embrivida: reconociendo que la mayor parte de la vida marina nun tener la intelixencia abonda pa llevar una comunicación telepática significativa, Aquaman agora a cencielles amiesta compulsiones y necesidaes na mentalidá de la vida acuática, obligándolos a cumplir los sos órdenes alteriando'l so mesencéfalu.&lt;ref name=&quot;Aquaman #1 2011&quot;/&gt; Demostró ser bendichu pol dios del mar [[Poseidón (DC Comics)|Poseidón]] posiblemente recuperando una conexón más fuerte pero latente con The Clear cuando se-y amosó que doblaba la fiel venenosa que emanaba d'una estructura del vieyu mundu que s'entemetiera nel mar envelenándola con maxa escuro, desenvolviendo delles habilidaes de manipulación líquida.&lt;ref&gt;''Aquaman'' #42 (2015). DC Comics&lt;/ref&gt; Esta bendición tamién-y dio un amuleto proteutor contra les maxes puerques de la dimensión de Thule d'onde s'anició.

Aquaman tien un gran númberu de poderes sobrehumanos, la mayoría de los cualos podríen considerase inútiles nun principiu, pero deriven del fechu de que ta afechu a vivir nes fondures del océanu. Él tien l'habilidá d'alendar so l'agua. Él tien una durabilidá sobrehumana lo suficientemente alta como pa nun ser afeutáu pola enorme presión y la temperatura frío de les fondures del océanu, y tamién lo fai lo suficientemente fuerte como pa ser invulnerable al fueu de les ametralladores.&lt;ref name=&quot;JLA Vol. 5: Justice For All&quot;&gt;''JLA, Vol. 5: Justice For All''. DC Comics&lt;/ref&gt; Tamién tien una fuercia sobrehumano, anque la so fuercia siempres se subestima, teniendo en cuenta la compañía que caltién.&lt;ref&gt;''JLA, Vol. 17: Syndicate Rules''. DC Comics&lt;/ref&gt; Aquaman con frecuencia amuesa fazañes de Super-Atlante (l'atlante promediu puede llevantar/primir aproximao 2 tonelaes). Magar nun ta al par con Superman y Wonder Woman, demostró ser capaz de saltos d'hasta 6 milles.&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Aquaman Rebirth #5|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Refundió un submarín soviéticu de 8000 tonelaes dende'l fondu del océanu (2.5 milles de fondura) a la superficie y dafechu fuera de l'agua.&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Aquaman: Death of a King Volume 4|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Aquaman y Wonder Woman sacaron un Superportador Naval al traviés del océanu y escontra la tierra, pesen siquier 70,000 tonelaes o 140,000,000 llibres.&lt;ref name=&quot;Justice League Rebirth #5&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=Justice League Rebirth #5|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Él solo llucha y derrota a unu de los más tarrecíos y más duros pa ganar a los villanos, [[Shaggy Man (cómic)|Shaggy Man]], que'l so poder y habilidaes tán al par con [[Doomsday]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Aquaman Rebirth: Unstoppable #9|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Él llevantó un cruceru de 200 tonelaes dafechu fuera de l'agua.&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Justice League: Volume #2 The Villains Journey|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Él rompió una placa teutónica y haber estrelláu contra'l fondu del océanu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Aquaman: Volume 1 The Trench|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Puede nadar a velocidaes bien altes, algamando los 3.000 metros per segundu&lt;ref name=&quot;JLA Vol. 5: Justice For All&quot;/&gt; (10.800 km [aprosimao 6.700 milles] per hora) y puede nadar hasta los tabayones del Niágara.&lt;ref&gt;''JLA: Classified'' #3. DC Comics&lt;/ref&gt; Tamién nadó a los cuatro esquines del mundu axuntando los cristales máxicos necesarios pa salvar la Tierra en poques hores,&lt;ref name=&quot;Justice League Rebirth #5&quot;/&gt; y superáu la velocidá sónica.&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Aquaman: Volume 2 The Others|last=|first=|publisher=DC Comics|añu=|isbn=|location=|pages=}}&lt;/ref&gt; Puede ver cuasi na escuridá total y tien una audición ameyorada qu'da un sonar llindáu.&lt;ref name=&quot;dc-ency&quot;/&gt; A pesar de que puede permanecer somorguiáu indefinidamente ensin sufrir nengún efeutu negativu, Aquaman debilítase si permanez en tierra por periodos enllargaos. Sicasí, cuando [[Batman]] inventó'l traxe acuáticu de Aquaman, pudo caminar por un tiempu indefiníu y yá nun yera vulnerable a un &quot;deshumidificador&quot;.&lt;ref name=&quot;dc-ency&quot;/&gt; Esta debilidá foi esaniciada de la continuidá en 2011, estableciendo que creció en tierra antes d'enterase del so heriedu atlante,&lt;ref&gt;''Aquaman'' #0 (2012). DC Comics&lt;/ref&gt; pero entá cuerre'l riesgu de morrer por deshidratación en redolaes increíblemente contraries.&lt;ref&gt;''Aquaman'' #5 (2012). DC Comics&lt;/ref&gt; otorgárase-y una habilidá qu'él nunca exhibiera antes de ser regaláu por un vieyu Sía Monarch, hasta'l momentu una de los enclinos que se-y otorgara yera la capacidá de volar ensin ayuda sol so propiu poder.&lt;ref&gt;''Aquaman'' #46 (2012). DC Comics&lt;/ref&gt;

Antes de ''The New 52'', el Tridente, dau por Poseidón al gobernante y proteutor de los mares, yera indestruyible y una arma cuerpu a cuerpu bien poderosa, capaz de destruyir les poderoses Sondes [[Imperiex]] por casu, que Aquaman remanaba con una habilidá ensin igual. Amás del so poder como arma cuerpu a cuerpu, el Tridente tamién tenía los poder de manipoliar l'agua, disparar rayos d'enerxía poderosa y actuar como un focu p'amplificar el poder máxico de los demás, especialmente Torbonada. En ''The New 52'', el Tridente agora ye parte d'una coleición de siete objetos máxicos atlantes bien poderosos, forxaos pol primer rei de la Atlántida que se fai llamar 'El Rei Muertu'. Consideráu como l'arma más poderosa, cola posible esceición del séptimu ítem apocayá descubiertu, el Tridente ye dafechu indestruyible y capaz d'estropiar inclusive al oponente más poderosu, como'l dios [[Darkseid]], siendo Aquaman l'únicu en furalo y faelo sangrar. Tamién foi capaz de romper la barrera mística del [[David Graves (cómic)|Dr. Graves]] que se consideraba indestruyible nesi momentu. Nun casu, el Tridente amosóse brillosu con poder máxicu cuando [[Cobertor Negru]] usó'l restu de los elementos p'afayar el séptimu ocultu. Mientres un tiempu, Aquaman retuvo'l Tridente de dichu dios de los océanos nes sos batalles contra los discípulos de [[Thule (DC Comics)|Thule]] y [[Rayo (DC Comics)|Rayo]], lo que-y dio'l poder d'invocar tsunamis y diluvios, invocar el truenu y el llume, proyeutar y controlar el xelu, mover la tierra faciéndolo xubir y tremecer al so orde, según teletransportarse de distancies globales a interplanetaries usando agua como mediu. Tamién podría tresformase nun gladius y volvese a voluntá.&lt;ref&gt;''Aquaman'' #41 (2012). DC Comics&lt;/ref&gt; Arthur tamién usa dambes versiones del tridente p'aumentar l'algame de la so telepatía.&lt;ref&gt;''Aquaman'' #51 (2012). DC Comics&lt;/ref&gt;

Dempués de la perda de la so manzorga, Aquaman primeramente reemplazar con un gabitu cibernéticu retráctil, depués una mano cibernética. La mano mecánica foi reemplazada por una mano máxica fecha d'agua, que-y foi dada pola [[Dama del Llagu (DC Comics)|Dama del Llagu]], que-y da a Aquaman numberoses habilidaes, qu'inclúin, ente otres, la capacidá de deshidratar a cualesquier que toque y matalos al intre, capacidá de disparar remexos d'agua de la so mano, escaldadura o conxelación, habilidaes de sanamientu, la capacidá de crear portales en dimensiones místiques qu'actúen como tresporte bonal, la capacidá de controlar la mayor parte de cualquier cuerpu d'agua qu'establez los sos enfoques en&lt;ref name=&quot;dc-ency&quot;/&gt; y la capacidá pa comunicase cola Dama del Llagu al traviés de la mano del aguador.&lt;ref&gt;''Aquaman'' vol. 6, #12. DC Comics&lt;/ref&gt; La so mano biolóxica foi restaurada cuando'l personaxe resucitó en ''Blackest Night'' #8.

En rares ocasiones Aquaman tresformóse nun cuerpu viviente d'agua sensible, dacuando una estensión de los mares. Esto haise fechu en trés causes, pero demostró la so capacidá pa cognitizarse a sigo mesmu con bastante maestría al faelo, una vegada encarnáu tol océanu col fin de volver fundir la Atlántida mientres la Edá d'Obsidiana, y depués ser tomáu pola voraz Entidá de Sei antes de convertise n'El Portador d'Agua, y finalmente dempués de la so resurreición, onde foi desmaterializado pola Lluz Blanca de la Vida, solo pa renacer como un Elemental d'agua p'ayudar contra'l podrén impresu [[La Cosa del Banzáu]] en ''Brightest Day'' #24

== Otres versiones ==
=== Multiverso de DC Comics ===
{{AP|Multiverso (DC Comics)}}
Na década de [[1960]], tres l'establecimientu del sistema [[Multiverso (DC Comics)|multiverso de DC Comics]],&lt;ref&gt;''Flax'' (volume 1) #123, setiembre de 1961. DC Comics&lt;/ref&gt; la versión [[Edá d'oru de los comic-books|Golden Age]] de Aquaman fíxose conocida como Aquaman de [[Tierra-2 (DC Comics)|Tierra-2]], ente que la versión [[Edá de plata de los comic-books|Silver Age]] de Aquaman convertir en Aquaman de [[DC:Tierra unu|Tierra-1]]. Anque los dos versiones nunca se conocieron, Aquaman de Tierra-2 apaeció dempués de la edá d'oru nel ''[[All-Star Squadron]]'' #59-60 (xunetu-agostu de 1986), xusto primero que'l personaxe fuera esaniciáu retroactivamente de la esistencia al traviés de la &quot;''[[Crisis on Infinite Earths]]''&quot; de 1985.&lt;ref&gt;[http://www.aquamanshrine.com/2008/05/all-star-squadron-60-aug-1986.html El Santuariu Aquaman en ''All-Star Squadron'' #60]. Llográu'l 19 d'ochobre de 2017.&lt;/ref&gt;

=== El Capitán Cenahoria y el so sorprendente Zoo Crew! ===
{{AP|El Capitán Cenahoria y el so sorprendente Zoo Crew!}}
La serie de los [[1980]] ''[[El Capitán Cenahoria y el so sorprendente Zoo Crew!]]'' presentaron la [[Multiverso (DC Comics)|Tierra paralela]] de &quot;Earth-C-Minus&quot;, un mundu pobláu por risonderos superhéroes animales que son paralelos al universu dominante de DC. Earth-C-Minus presentó Aquaduck, una versión patu de Aquaman con poderes similares.&lt;ref&gt;''Captain Carrot and His Amazing Zoo Crew'' #14–15, abril–mayu de 1983. DC Comics&lt;/ref&gt;

=== Supergirl: Wings ===
{{AP|Supergirl: Wings}}
Aquaman vela pelos mares y el so reinu na hestoria de ''[[Supergirl: Wings]]'' d'[[Elseworlds]].

=== Llinterna Verde ===
{{AP|Tangent Comics: Green Lantern}}
Arthur Curry apaez nel ''[[Llinterna Verde|Green Lantern]]'' de [[Tangent Comics]] de [[1997]], nel que se revela que ye'l fíu del pilotu [[Capitán Bumerang]] y miembru de la flota de Bumerang.&lt;ref&gt;''Tangent Comics: Green Lantern'' Vol.1 #1 (avientu de 1997)&lt;/ref&gt;

=== Cuenta trás a la Crisis final ===
{{AP|Cuenta trás a la Crisis final}}
Nel venceyu ''[[Countdown to Final Crisis]]'', ''The Search for Ray Palmer: Superwoman/Batwoman'', amuésase qu'una versión femenina de Aquaman mora na [[Universos Paralelos de DC Comics#Tierra 11|Tierra-11]]. Esta versión llámase &quot;Anne&quot;, ye físicamente similar a Joseph Curry, y comanda los exércitos de Atlantis. L'[[Aquawoman]] de la Tierra-11 apaez en ''The Multiversity'' #1 (2014) como unu de los héroes ensamblados del Multiverso que se xunieron pa salvalo de la destrucción.

=== JLA/Avengers ===
{{AP|JLA/Avengers}}
Nel encruz ente empreses (2003-04) ''JLA/Avengers'', Aquaman xunir col vengador [[Visión (cómic)|Visión]] pa investigar los cambeos nes sos respeutives Tierres como resultáu de les aiciones del [[Gran Maestru (Marvel Comics)|Gran Maestru]]. Él amuesa'l so inmensu control psíquicu sobre la vida marina cuando por sigo solo apaga les mentes de los soldaos atlantes sol control d'[[Attuma]], anque les sos habilidaes solo afecten parcialmente a Namor por cuenta de la fisioloxía metá humana de [[Namor]].

=== Flashpoint ===
{{AP|Flashpoint (serie llindada)}}
Na llinia de tiempu alternativa de la hestoria de 2011 &quot;''[[Flashpoint (serie llindada)|Flashpoint]]''&quot;, Aquaman torna a Atlantis cuando yera un adolescente, por cuenta de la muerte del so padre. Como resultancia, el mozu Arthur nunca aprendió la compasión y la bondá del so padre, que foi asesináu polos axentes de la Atlántida unviaos a recuperalo.&lt;ref name=&quot;fpea2&quot;&gt;''Flashpoint: Emperor Aquaman'' #2 (xunetu de 2011). DC Comics.&lt;/ref&gt; Na actualidá, Aquaman y tola Atlántida entamen la guerra contra la [[Wonder Woman|Muyer Maravía]] y les [[Amazones (DC Comics)|Amazones]],&lt;ref&gt;Johns, Geoff (esc). ''Flashpoint'' #1 (mayu de 2011). DC Comics.&lt;/ref&gt; qu'empezó cuando la madre de Diana, [[Hippolyta (DC Comics)|Hipólita]], foi asesinada por Aquaman nel día de la boda de Diana. Nun actu de retribución, Muyer Maravía depués mató a [[Mera (DC Comics)|Mera]], qu'aparentemente se casó con Aquaman.&lt;ref&gt;''Flashpoint: Emperor Aquaman'' #1 (xunu de 2011). DC Comics.&lt;/ref&gt; Sicasí, la muerte de Hippolyta revelóse como una víctima de la guerra yá que l'oxetivu real yera la Muyer Maravía. Aquaman fai que [[Europa Occidental]] fundir nel mar, matando a más de 60 millones de persones, y tien la intención de fundir a [[Inglaterra]] tamién.&lt;ref&gt;Johns, Geoff (esc). ''Flashpoint'' #2 (xunu de 2011). DC Comics.&lt;/ref&gt; Nel presente, Aquaman reasigna a [[Serena (DC Comics)|Serena]] y [[Amu del Océanu]] p'asesinar a [[Terra (cómic)|Terra]] en [[Temiscira (cómic)|Nueva Temiscira]]. La misión falló, con Siren siendo asesinada pola tía de Diana, [[Pentesilea (DC Comics)|Penthesleia]]. Les Roxures Amazóniques depués ataquen los refuerzos lideraos por Aquaman, quien ye confrontado en batalla pol so líder, Muyer Maravía.&lt;ref name=&quot;fpea2&quot;/&gt; Mientres la so llucha, Muyer Maravía diz-y que dambos fueron engañaos por Amu del Océanu y Penthesileia, que son responsables de la guerra ente los Atlantes y les Amazones.&lt;ref&gt;''Flashpoint: Wonder Woman and the Furies'' #3 (agostu de 2011). DC Comics.&lt;/ref&gt; Esti Aquaman torna en ''[[Convergence: Justice League]]'' # 1.&lt;ref&gt;''Convergence: Justice League'' Vol.1 #1 (xunu de 2015). DC Comics.&lt;/ref&gt;

=== Injustice: Dioses ente nós ===
{{AP|Injustice: Dioses ente nós}}
Nel cómic de precuela del xuegu ''[[Injustice: Dioses ente nós|Injustice: Gods Among Us]]'', Aquaman paez atacar al pescador [[Idioma xaponés|xaponés]] que mató a una ballena. Ye interceptáu pola [[Lliga de la Xusticia]], convirtiéndose nuna engarradiella ente la Lliga de la Xusticia y los Atlantes. [[Superman]], dempués de sufrir la muerte de la so [[Lois Lane|esposa]] y el so fíu ensin nacer y la destrucción de [[Metrópolis (cómic)|Metrópolis]], amenaza a Aquaman pa detener los sos esfuercios. Anque se-y alvirtió sobre un enllaz de comunicación con [[Batman]] pa nun ponelo a prueba, Aquaman facer convocando a un [[Kraken (cómic)|kraken]]. En respuesta, [[Superman]], [[Llinterna Verde]], [[Shazam (DC Comics)|Shazam]] y [[Wonder Woman|Muyer Maravía]] llevanten tola ciudá de Atlantis del fondu del mar y llevar a los desiertos secos, poniendo a los sos habitantes en peligru p'amedranar a Aquaman. Él dexa y, como resultancia, abstener en gran midida del conflictu ente'l Réxime (lideráu por Superman) y l'Insurxencia (lideráu por Batman). Nel cuartu añu, arréyase cuando Batman infórmalu que los [[Olympian Gods (DC Comics)|dioses griegos]] intentaron forzar el so propiu dominiu sobre'l mundu, polo que Aquaman y [[Mera (DC Comics)|Mera]] enfrentar a [[Poseidón (DC Comics)|Poseidón]]. Él gana'l conflictu cuando la so esposa detien un xigantescu maremotu que s'estrella contra [[Temiscira (cómic)|Temiscira]]. Superman llega a Atlantis nel quintu añu p'asegurase de que'l réxime tenga'l sofitu de Aquaman, a pesar de que Aquaman dexó en claru con frecuencia que nun ta escoyendo bandu. Él apuerta puramente por que se vaya.

=== Tierra-3/Guerra de la Trinidá ===
{{AP|Tierra-3|Guerra de la Trinidá (DC Comics)}}
Mientres la hestoria de la &quot;''[[Guerra de la Trinidá (DC Comics)|Guerra de la Trinidá]]''&quot; (''Trinity War'') de [[2013]], revélase que la contraparte del [[Sindicato del Crimen d'América|Sindicato del Crimen]] ye [[Sea King]]. Aparentemente, nun llogra sobrevivir al pasu de [[Tierra-3]] a [[Tierra Prima]], pero espertar en &quot;''[[Forever Evil: Blight]]''&quot;&lt;ref name=&quot;JLD 25&quot;&gt;{{cita llibru|autor1= [[DeMatteis, J. M.]] ('''escritor''')|autor2=Janin, Mikel ('''dibuxante''')|autor3=Cifuentes, Vincente, Guillermo Ortego ('''entintado''')|autor4=Cox, Jeromy ('''colorista''')|autor5=Leigh, Rob ('''rotulador''')|autor6='''Hestoria:''' Forever Evil: Blight: The Rebirth of Evil |títulu=Justice League Dark|volume=1|issue=25|fecha=xineru de 2014|publisher=[[DC Comics]]|fechaaccesu= 20 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; dempués de ser teníu por [[Deadman]].&lt;ref name=&quot;JLD 26&quot;&gt;{{cita llibru|autor1=DeMatteis, J. M. ('''escritor''')|autor2=Janin, Mikel ('''dibuxantes''')|autor3=Cifuentes, Vincente, Guillermo Ortego, Jordi Tarragona ('''entintado''')|autor4=Cox, Jeromy ('''colorista''')|autor5=Wands, Steve ('''rotulador''')|autor6='''Hestoria:'''Forever Evil: Blight: The Haunted Sía|títulu=Justice League Dark|volume=1|issue=26|fecha=febreru de 2014|publisher=[[DC Comics]]}}&lt;/ref&gt; El diseñu de Sea King asemeyar al de Aquaman de los años 90.&lt;ref name=&quot;Justice League 23&quot;&gt;{{cita llibru|autor1= [[Geoff Johns|Johns, Geoff]] ('''escritor''')|autor2=Reis, Ivan ('''entintado''')|autor3=Prau, Joe, Oclair Albert, Eber Ferreira ('''dibuxantes''')|autor4=Reis, Rod ('''colorista''')|autor5=Napolitano, Nick J. ('''rotulador''')|autor6='''Hestoria:''' Trinity War Chapter Six: Conclusion|títulu=Justice League|volume=2|issue=23|fecha=ochobre de 2013|publisher=[[DC Comics]]|fechaaccesu= 20 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Apaiciones n'otros medios ==
{{AP|Aquaman n'otros medios}}
[[Ficheru:Chris Hardwick &amp; Jason Momoa (35368589944) (cropped).jpg|thumb|230px|[[Jason Momoa]] interpreta a Aquaman nel [[Universu estendíu de DC Comics]]]]
Aquaman tuvo una de les sos primeres apaiciones televisives na serie The Superman/Aquaman Hour of Adventure, de 1967. Darréu tuvo una serie animada ente la década de los 80, y apaeció como personaxe regular na serie [[Superman: la serie animada|Superman]]. Tamién apaeció con esporádicamente na serie [[Lliga de la Xusticia (serie animada)|La Lliga de la Xusticia]] y darréu y con muncha más esposición en [[Justice League Unlimited]]. De la mesma figura na serie [[Young Justice (serie de televisión)]] na cual ye miembru de la Lliga de la Xusticia y ye mentor d'[[Aqualad (DC Comics)|Aqualad]].

Tocantes a los llargumetraxes, ye unu de los miembros de la Lliga que figuren na película [[Justice League: Crisis on Two Earths]]. na película [[Justice League: The Flashpoint Paradox]] ye unu de los personaxes principales, yá que la película afai l'eventu homónimu de los cómics en qu'una guerra ente Aquaman y Wonder Woman estroza'l mundu.

Ye'l personaxe principal de la película [[Justice League: Throne of Atlantis]], que afaciendo l'arcu de Geoff Johns y Ivan Reis del mesmu nome actualiza l'orixe de Aquaman y esplica la so importancia nel universu DC.

Tocantes a producciones d'imaxe real, Aquaman nun tuviera apaición hasta la serie [[Smallville (serie de televisión)|''Smallville'']] onde foi interpretáu por [[Alan Ritchson]], apaeció nel episodiu&amp;nbsp;5 de la temporada&amp;nbsp;5, amás nos episodios&amp;nbsp;11 (de la temporada&amp;nbsp;6), 1 (de la temporada&amp;nbsp;8) y 9 (de la temporada&amp;nbsp;10).

En 2016 apaez na película [[Batman v Superman: Dawn of Justice]], dirixida por [[Zack Snyder]], ya interpretáu por [[Jason Momoa]], y repite el so papel en [[Justice League (película)|Justice League]].

== Receición y legáu ==

Aquaman foi catalogáu como'l 147° meyor personaxe de cómic de tolos tiempos pola revista ''Wizard''.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Wizard's top 200 comic book characters|url=https://web.archive.org/web/20110608020121/http://herochat.com/forum/index.php?topic=170859.0|editorial=Internet Archive|idioma=inglés|fecha=1 de mayu de 2008|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; [[IGN (sitiu web)|IGN]] tamién clasificó a Aquaman como'l 53ᵘ héroe de los cómics más grande de tolos tiempos, cuntando que &quot;anque siempres va ser el blancu de les chancies gracies a los sos poderes estravagantes, el llectores de cómics llegaron a amar a Aquaman como una noble (y bien poderosa) figura que ta siempres estremada ente los mundos de la tierra y el mar&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Top 100 Comic Book Heroes|url=http://www.ign.com/lists/comic-book-heroes/52|obra=Aquaman- #52 Top Comic Book Heroes|editorial=IGN|idioma=inglés|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; Nuna encuesta de llectores de [[2011]], la revista [[Parade (revista)|Parade]] clasificó a Aquaman ente los 10° meyores superhéroes de tolos tiempos.&lt;ref&gt;{{cita web|autor1=KEITH GILDEA|títulu=Top 10 Superheroes of All Time|url=https://parade.com/73764/keithgildea/facebook-superheroes/|editorial=Parade|idioma=inglés|fecha=7 de marzu de 2011|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;

En [[2008]], el críticu cultural [[Glen Weldon]] notó que Aquaman fuera fechu risión por una mentalidá popular que lo convertía nun héroe ineficaz. Esto debió a la perceición de que les sos habilidaes heroiques yeren demasiáu estreches. Weldon escribió que los críticos y los comediantes de [[Cultura pop]] qu'optaron por centrar se nesto esaxeraren el chiste, polo que ye &quot;oficialmente la flecha más peligrosa y más afamiada nel estremecimientu de los comentarios de la cultura pop&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Baggin' On the Sea King, or: The Comedy Meme that Ate Atlantis|url=http://www.npr.org/sections/monkeysee/2008/12/baggin_on_the_sía_king_or_the_1.html|obra=Monke See Pop-Culture News And Analiys From NPR|editorial=NPR|idioma=inglés|fecha=3 d'avientu de 2008|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Spiegel, Danny (28 de xunetu de 2014). Comic-Con Preview: First Looks. ''[[TV Guide]]''. p. 26.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{Traducíu ref|en|Aquaman |oldid=805649341|fecha=16 d'ochobre de 2017}}

*[http://www.comiczine.es/?p=303 Cronoloxía de Aquaman] (n'[[Idioma español|español]])
*[http://aqua.gjovaag.com/ El sitiu non oficial de Aquaman, incluyíes les Entrugues frecuentes sobre Aquaman]
*[http://www.aquamantv.com AquamanTV: Mercy Reef]
*[http://darkmark6.tripod.com/aquamanind.html InÍndice de les aventures de Aquaman en Tierra-1]
*[http://www.toonopedia.com/aquaman.htm Aquaman] at [[Don Markstein's Toonopedia]]. [https://www.webcitation.org/66gXL52mu?url=http://www.toonopedia.com/aquaman.htm Aquaman en Toonopedia de Don Markstein] Archiváu dende l'orixinal el 4 d'abril de 2012.
* [http://dc.wikia.com/wiki/Aquaman_(Arthur_Curry) Aquaman (Arthur Curry)] en Wikia

{{Control d'autoridaes}}


{{Tradubot|Aquaman}}

[[Categoría:Personaxes de DC Comics]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]</text>
      <sha1>kvzttvpaighjqv2c6dv8svdtm5u21f0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Franquicia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102100</id>
    <revision>
      <id>3702971</id>
      <parentid>3690237</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:18:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22961" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
{{Ficha xenérica}} 
La '''franquicia''' ye una pallabra de derivación anglo-francesa de Franc- y utilízase tanto como un sustantivu o como verbu (transitivu). Podría definise como una concesión de [[derechu|derechos]] d'esplotación d'un [[Bien económicu|productu]], actividá o nome comercial, dada por una [[empresa]] a una o delles [[persona|persones]] nuna zona determinada».

Una franquicia ye un alcuerdu ente'l ''franquiciador'' o ''franquiciante'' y el destinatario o ''franquiciáu'' o ''franquiciatario'', por virtú del que'l primeru dexa al segundu la esplotación de los derechos d'usu de determináu nome o [[marca]], según los sistemes de producción y mercáu de productu.

Hai dellos elementos importantes que componen la franquicia. Per una parte la marca comercial qu'estrema'l franquiciador, un determináu &quot;saber facer&quot; (o ''[[know-how]]'') y la formación impartida a los franquiciados. En cuenta de la cesión, el franquiciador recibe una [[regalía]], royalty o canon que va poder retribuir la cesión de la marca comercial, el know-how vencíu y la tasa de formación y asesoramientu.

La franquicia concédese, polo xeneral, por un periodu determináu y pa un determináu &quot;territoriu&quot;. Puede ser una franquicia esclusiva o non esclusiva. Dellos tanxibles y [[Activos_intanxibles|intanxibles]], tales como servicios de sofitu nacionales o internacionales de [[publicidá]], formación y otros, fáense disponibles comúnmente pol franquiciador. Los alcuerdos suelen durar ente cinco y trenta años, cola posibilidá de cancelación o terminación antemanada por aciu un preaviso. L'incumplimientu de les clauses contractuales suel acarretar consecuencies graves pa los franquiciados o franquiciatarios.

La franquicia esistió por munchos [[sieglu|sieglos]], pero nun llegó a la fama hasta la [[Años 1930|década de 1930]] nos [[Estaos Xuníos]], cuando l'establecimientu de la [[lletricidá]], los [[vehículu|vehículos]] y, na [[Años 1950|década de 1950]], el sistema de l'[[autopista]] interestatal ayudó a impulsar l'establecimientu de franquicies, cuantimás la franquicia basada en venta d'[[alimentu|alimentos]] o establecimientos de servicios. Según l'Asociación Internacional de Franquicies, aprosimao'l 4% de tolos negocios nos [[Estaos Xuníos]] son franquicies.

== Orixe etimolóxicu ==
A lo llargo del [[Camín de Santiago]] francés, surdieron na [[Edá Media]] agrupaciones urbanes favorecíes con privilexos especiales llamaes ''franquicies'', por alusión al orixe francu o [[Francia|francés]] de la mayoría de los sos componentes. Per otra parte, antes de la era de les [[peregrinacion]]es, el xentiliciu xermánicu ''francu'', de los conquistadores de la [[Galia]], popularizárase como sinónimu de 'llibre, exentu, noble, etc.', yá que los francos, qu'dieron el so nome a Francia al ocupar les sos tierres, vinieron ser la clase noble, exenta de cargues fiscales. ''Franquicia'', como ''franqueza'' y otros derivaos, alude claramente al privilexu de los francos nel so orixe.

== Obligaciones de les partes ==
Los contratos de franquicia son xeneralmente llibres y pueden incluyir una gran variedá de [[clausa|clauses]], en función de los [[país]]es nos que se celebre, una y bones la regulación nacional puede variar. Sicasí, y entá esistiendo distintes normatives nos distintos países que va ser necesariu consultar, éstes son dalgunes de les condiciones que suelen apaecer con más frecuencia nestos tipos de contratos:

* Identificación de les partes: franquiciador o franquiciante (titular de la franquicia) y franquiciado o franquiciatario (entidá que desea esplotar [[productu|productos]] o servicios franquiciados).
* Tresferencia del saber faer o [[know-how]].
* Obligaciones sobre l'establecimientu y el personal.
* Obligaciones respeuto de les marques vencíes.
* Obligaciones de [[compra]] namái al franquiciador, siquier, nos elementos esenciales del contratu.
* Disposiciones sobre [[preciu|precios]] encamentaos de reventa de los productos o servicios.
* Disposiciones relatives a la exclusividad, [[territoriu]] y rellaciones con otros franquiciados de la rede.
* Obligaciones de les partes al respeutive de la [[publicidá]] de la marca y la franquicia.
* Disposiciones sobre la duración del [[contratu]], la so terminación, el preaviso y les condiciones pa dempués de la so estinción (clauses d'indemnización por daños o por vecería).
* Clauses xenerales sobre notificaciones ente les partes, [[llexislación]] aplicable y tribunales competentes pa resolver conflictos.

== Rellación contractual comercial ==
Magar la franquicia tratar d'una [[comerciu|rellación contractual comercial]] ente'l franquiciante y el franquiciado, ésta tien de basase nuna [[enfotu]] mutua, una y bones daquién pon tol so esfuerciu físicu y [[intelectu|intelectual]] y parte de los sos aforros pa remanar el negociu como propiu, y el dueñu de la marca pon a la so disposición un sofitu inapreciable d'esperiencia de [[marketing]], entrenamientu y [[xestión]], como asina tamién tien resueltu la meyor manera de fornir un local y en munchos casos accesu a financiamiento propiu o al traviés de terceros.

El Reglamentu CE 2790/1999&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url=http://www.quefranquicia.com/conseyos-practicos.html |títulu=Cómo escoyer franquicia: conseyos práuticos pa la seleición, contratu y trespasu
|fechaaccesu=2011
}}&lt;/ref&gt; dexa la asignación de zones de exclusividad nes cualos el franquiciador queda obligáu a abrir o dexar l'apertura de nueves unidaes del sistema, y el franquiciado puede quedar obligáu a nun realizar ventes actives en territorios que fueren asignaos a otros franquiciados o reservaos pa ser esplotaos por el mesmu franquiciador. Taría por tantu acutada la captación de veceros (ventes actives) en dichos territorio si nel so contratu asina s'alcordara y cuando les zones onde usté los buscara tuvieren yá asignaes.

== La franquicia per países ==

=== Franquicia n'España ===

==== Historia de la franquicia n'España ====
Los oríxenes de la franquicia n'España remontar a principios de los años 60 cuando empreses d'orixe francés, como Pingouin Esmeralda, Descamps o Rodier, introducieron les sos cadenes d'establecimientos de llanes pa llabores, ropa de llar y moda, respeutivamente. Coles mesmes, a mediaos de la década, delles empreses españoles, como Santiveri o Pronovias, consolidaben tamién les sos propies cadenes de tiendes. Un pocu más tarde, a mediaos de los 70, la franquicia recibe un nuevu impulsu cola llegada d'una segunda folada de franquicies europees y l'implantación n'España d'importantes enseñes de procedencia norteamericana, como Burger King y McDonald's.

Ente qu'en 1970 apenes esistíen 19 cadenes de franquicia en funcionamientu, en 1980 yá yeren 47 enseñar qu'operaben nel país y a partir d'esi momentu esperimenta una acelerada progresión qu'en pocos años alza la cifra hasta les 77 franquicies en 1985. Ye na segunda metá de los años ochenta cuandos la múltiple y progresivu afitamientu de les cadenes de negocios en franquicia impulsar d'una manera definitiva, hasta llegar a los 195 franquiciadores nel añu 1990.

Puede dicise ensin dulda que ye a principios de los 90 cuando la franquicia n'España llega a la so primer etapa de maduror, al algamar, tantu cualitativa como cuantitativamente, parámetros similares a los d'otros países del área europea.

A llegar a esta situación contribuyó en gran midida la realización de les primeres feries con dedicación a la franquicia como Expocomerç en Lleida en 1985, Equipal en Barcelona en 1985, Expocomercio en Madrid en 1986 y, poques gracies, la primer feria monográfica de la franquicia que se celebró n'España, entamada pola Feria de Bilbao, cola denominación de Franquicia'87. Non menos importante foi la celebración en 1986 de los IV Alcuentros Europeos de la Franquicia, entamaos pola Cámara de Comerciu de Valencia y que se convertiríen nel embrión de la nacencia del Salón Internacional de la Franquicia de Valencia (SIF).

De la mesma, l'apaición de distintos medios especializaos nel sector de la franquicia contribuyó a popularizar y ampliar la conocencia alrodiu de esti sistema de creación de negocios. Publicaciones especializaes surdíes nesa dómina fueron l'Anuariu Español del Franchising y del Comerciu Asociáu (1986), Apuntes de Franchising (1988), Falamos de Franquicia (1988) o Franquicia y Negocios (1988).

De magar, la franquicia nun paró de crecer. En 1995 la nómina de franquiciadores activos alzar a 281 con un total de 24.500 establecimientos -6.000 propios y 18.500 franquiciados- y al llegar al añu 2000 yá se contabilizaben 541 franquicies qu'arrexuntaben a 27.800 establecimientos -7.700 propios y 20.100 franquiciados-. A principios de 2010 envalorábase la presencia nel mercáu d'unes 900 franquicies, con un total de 52.000 establecimientos, de los cualos 16.000 son de xestión propia y 36.000 franquiciados-.

==== Definición llegal de la franquicia n'España ====
La definición llegal de l'actividá de franquicia n'España&lt;ref&gt;La ufierta y venta de franquicies ta regulada n'España pola Llei de comerciu minorista 7/1996 de 15 de xineru modificada por [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/02/pdfs/BOE-A-2010-3365.pdf Llei 1/2010 de 1 de marzu]. En particular, ye aplicable a los contratos de franquicia l'artículu 62. La llei ta desenvuelta pol [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/13/pdfs/BOE-A-2010-4175.pdf Real Decretu 201/2010 de 26 de febreru sobre los contratos de franquicia].&lt;/ref&gt; ye aquella que se realiza en virtú del contratu pol cual una empresa, el franquiciador, vence a otra, el franquiciado, nun mercáu determináu, en cuenta de una contraprestación financiera direuta, indireuta o dambes, el derechu a la esplotación d'una franquicia, sobre un negociu o actividá mercantil que'l primeru venga desenvolviendo enantes con abonda esperiencia y ésitu, pa comercializar determinaos tipos de productos o servicios y qu'entiende, a lo menos:&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Mª Teresa |apellíu=Ferrando Villalba |títulu=Contrato mercantiles |capítulu=Los contratos de distribución |añu=2010 |editorial=Aranzadi |allugamientu=Cizur Menor |páxina=272 |isbn=978-84-9903-721-9}}&lt;/ref&gt;

# L'usu d'una denominación o rótulu común o otros derechos de propiedá intelectual o industrial y una presentación uniforme de los locales o medios de tresporte oxeto del contratu.
# La comunicación pol franquiciador al franquiciado d'unes conocencies téuniques o un saber faer, que tendrá de ser propiu, sustancial y singular.
# La prestación continua pol franquiciador al franquiciado d'una asistencia comercial, téunica o dambes mientres la vixencia del alcuerdu; tou ello ensin perxuiciu de les facultaes de supervisión que puedan establecese contractualmente.

va entender por alcuerdu de franquicia principal o franquicia maestra aquel pol cual una empresa, el franquiciador, otorgar a la otra, el franquiciado principal, en contraprestación d'una compensación financiera direuta, indireuta o dambes, el derechu d'esplotar una franquicia cola cuenta de concluyir alcuerdos de franquicia con terceros, los franquiciados, conforme al sistema definíu pol franquiciador, asumiendo'l franquiciado principal el papel de franquiciador nun mercáu determináu.

Nun va tener necesariamente la considerancia de franquicia, el contratu de concesión mercantil o de distribución n'esclusiva, pol cual un empresariu comprometer a adquirir en determinaes condiciones, productos de normal de marca, a otru que-y da una cierta exclusividad nuna zona, y a revendelos tamién so ciertes condiciones, según a emprestar a los compradores d'estos productos asistencia una vegada realizada la venta.

Tampoco van tener la considerancia de franquicia nenguna de les siguientes rellaciones xurídiques:

# La concesión d'una llicencia de fabricación.
# La cesión d'una marca rexistrada pa utilizala nuna determinada zona.
# La tresferencia de teunoloxía.
# La cesión del usu d'una enseña o rótulu comercial.&lt;ref&gt;Vease l'artículu 2 del [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/13/pdfs/BOE-A-2010-4175.pdf Real Decretu 201/2010 de 26 de febreru sobre los contratos de franquicia]&lt;/ref&gt;

==== Información precontractual ====
Acordies cola normativa a valir n'España,&lt;ref&gt;Puede trate al respeutu el capítulu relativu a la regulación n'España en ''[http://www.gettingthedealthrough.com Getting the Deal Through. Franchise 2011]'' por [https://web.archive.org/web/20110125061058/http://www.advocatia.net/profesional.asp?id=2 Ignacio Alonso]&lt;/ref&gt; el franquiciador o franquiciado principal tendrán de dar por escritu al potencial franquiciado la siguiente información veraz y non engañosa con una antelación mínima de venti díes arteres a la firma del contratu o precontratu de franquicia o a la entrega per parte del futuru franquiciado al franquiciador de cualquier pagu:

a) Datos d'identificación del franquiciador: nome o razón social, casa y datos d'inscripción nel rexistru de franquiciadores, según, cuando se trate d'una compañía mercantil, capital social recoyíu nel últimu balance, con espresión de si tópase totalmente desembolsado o en qué proporción y datos d'inscripción nel Rexistru Mercantil, de la que proceda.

Cuando se trate de franquiciadores estranxeros, amás, los datos d'inscripción nos rexistros de franquiciadores a que vengan obligaos, acordies coles lleis del so país o Estáu d'orixe. De tratase de franquiciado principal van incluyise, amás, les circunstancies anteriores respectu del so propiu franquiciador.

b) Acreditación de tener concedíu pa España, y a valir, el títulu de propiedá o llicencia d'usu de la marca y signos distintivos de la entidá franquiciadora, y de los eventuales recursos xudiciales interpuestos que puedan afectar a la titularidá o al usu de la marca, si haber, con espresión, seya que non, de la duración de la llicencia.

c) Descripción xeneral del sector d'actividá oxeto del negociu de franquicia, que va tomar los datos más importantes d'aquél.

d) Esperiencia de la empresa franquiciadora, que va incluyir, ente otros datos, la fecha de creación de la empresa, les principales etapes de la so evolución y el desenvolvimientu de la rede franquiciada.

y) Conteníu y carauterístiques de la franquicia y de la so esplotación, que va entender una esplicación xeneral del sistema del negociu oxeto de la franquicia, les carauterístiques del saber faer y de l'asistencia comercial o téunica permanente que'l franquiciador va suministrar a los sos franquiciados, según una estimación de les inversiones y gastos necesarios pa la puesta en marcha d'un negociu tipu. Nel casu de que'l franquiciador faiga entrega al potencial franquiciado individual de previsiones de cifres de ventes o resultaos d'esplotación del negociu, éstes tendrán de tar basaes n'esperiencies o estudios, que tean abondo encontaos.

f) Estructura y estensión de la rede n'España, que va incluyir la forma d'organización de la rede de franquicia y el númberu d'establecimientos enllantaos n'España, estremando los esplotaos direutamente pol franquiciador de los qu'operen sol réxime de cesión de franquicia, con indicación de la población en que s'atopen allugaos y el númberu de franquiciados que dexaren de pertenecer a la rede n'España nos dos últimos años, con espresión de si'l cese producir por expiración del términu contractual o por otres causes d'estinción.

g) Elementos esenciales del alcuerdu de franquicia, que va recoyer los derechos y obligaciones de les respeutives partes, duración del contratu, condiciones de resolución y, nel so casu, de renovación del mesmu, contraprestaciones económiques, pactos d'esclusives, y llimitaciones a la llibre disponibilidad del franquiciado del negociu oxeto de franquicia.&lt;ref&gt;Vease l'artículu 3 del [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/13/pdfs/BOE-A-2010-4175.pdf Real Decretu 201/2010 de 26 de febreru sobre los contratos de franquicia]&lt;/ref&gt;

==== Obligación de confidencialidad ====
El franquiciador va poder esixir al potencial franquiciado un deber de confidencialidad de tola información precontractual que reciba o vaya a recibir del franquiciador.&lt;ref&gt;Vease l'artículu 4 del [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/13/pdfs/BOE-A-2010-4175.pdf Real Decretu 201/2010 de 26 de febreru sobre los contratos de franquicia]&lt;/ref&gt;

==== Rexistru de franquiciadores ====
Quien pretendan desenvolver n'España l'actividá de cesión de franquicia tendrán de comunicar los sos datos, nel plazu de 3 meses dende l'entamu de l'actividá, al rexistru de franquiciadores autonómicu o central, a efeutos informativos.

La comunicación al rexistru de franquiciadores nun condiciona l'entamu de l'actividá pero la so falta nel plazu indicáu va traer la correspondiente sanción.

Queden exentos d'esta obligación los franquiciadores establecíos n'otros Estaos Miembros de la Unión Europea qu'operen en réxime de llibre prestación, ensin establecimientu permanente n'España. Nesti casu, la única obligación va consistir en comunicar l'entamu de les sos actividaes n'España. Vease l'artículu 5 del [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/13/pdfs/BOE-A-2010-4175.pdf Real Decretu 201/2010 de 26 de febreru sobre los contratos de franquicia]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Accesu al [http://franquicias.comercio.es/ Rexistro de Franquiciadores autorizaos n'España].&lt;/ref&gt;

==== Esposiciones y feries del sector n'España ====
N'España celébrense añalmente distintes feries y salones de franquicies desque en 1989 llevar a cabu la primer edición del Salón Internacional de la Franquicia en Valencia.

Les más importantes en cuanto númberu de visitantes, espositores y metros cuadraos son: el [[Salón Internacional de la Franquicia|SIF&amp;Co, Salón Internacional de la Franquicia, les Oportunidaes de Negociu y el Comerciu Asociáu]] de [[Feria Muestrario Internacional de Valencia|Feria Valencia]]; Expofranquicia, qu'entama [[IFEMA]]; FranquiAtlántico y Salón BNF de [[Fira Barcelona]]. Esta postrera na edición de 2010 pasó a llamase Salón Entamador.

=== Franquicies en Méxicu ===

La definición llegal de “franquicia” en [[Méxicu]] facer nel Artículu 142 de la Llei de la Propiedá Industrial,&lt;ref&gt;Puede trate al respeutu en ''[http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/50.pdf Llei de la Propiedá Industrial de los Estaos Xuníos Mexicanos.]''&lt;/ref&gt; na cual nel so primer párrafu menta que ''“va esistir franquicia, cuando cola llicencia d'usu d'una marca, dada por escritu, tresmítanse [[conocencia|conocencies]] téunicos o s'apurra asistencia téunica, por que la [[persona]] a quien se-y concede pueda producir o vender bienes o emprestar servicios de manera uniforme y colos métodos operativos, comerciales y alministrativos establecíos pol titular de la marca, tendientes a caltener la [[calidá]], prestíu ya imaxe de los productos o servicios a los qu'ésta estrema.”

Magar la llei ye simple, implica que tien d'esistir una [[marca]] en procesu de rexistru o yá rexistrada que pueda llicenciase a terceros, que se tresmita la conocencia rellacionada a la operación del [[negociu]], que s'apurra asistencia téunica al franquiciatario, que s'utilicen los mesmos procesos que los utilizaos pol titular de la marca por que ésta y los sos productos y/o servicios gocien de prestíu y calidá.

En partes complementaries de la llei mentada axústase tamién de la necesidá de cuntar con un [[contratu]] por escritu, de presentar la información respeutiva al estáu que guarda la [[empresa]] con 30 díes d'anticipación a la firma del contratu (documentu que na práutica ye conocíu como Circular Ufierta de Franquicia o COF), ente otres estipulaciones.

La ''Circular Ufierta de Franquicia'' y el contratu de franquicia tendrán de faer mención d'información específica sobre'l modelu de negociu franquiciado.&lt;ref&gt;Puede trate más sobre'l marcu llegal de les franquicies en Méxicu en ''[http://www.franquiciasen.mx/Noticias/Ver/marcu-llegal-de-les franquicies-en-mexico Marcu llegal de les franquicies en Méxicu, FranquiciasEn.]''&lt;/ref&gt;

==== Carauterístiques de la franquicia en Méxicu ====
* El franquiciatario recibe tola [[teunoloxía]] pal establecimientu y l'operación del negociu franquiciado, colo que'l negociu puede considerase cuasi seguro, una y bones les posibilidaes d'[[ésitu]] amontar cola esperiencia acumulada pol franquiciante al traviés de los años
* La empresa franquiciante, polo regular integra una oficina alministrativa o equipu de trabayu qu'apurra servicios d'asesoría y supervisión de los negocios que faigan operar la franquicia, amás d'encargase de la xeneración d'estratexes de crecedera y promoción de [[venta|ventes]] que sían aplicables pa tol grupu.
* La empresa franquiciante cobra una cantidá inicial pal otorgamiento de la franquicia, más un porcentaxe de [[regalía|regalíes]] sobre'l total de les ventes efeutuaes pol franquiciatario.

Dellos exemplos de franquicies son: Farmacies del Aforru, [[Electrónica Steren|Steren]], La michoacana, Dormimundo, [[Café Punta del Cielu|Punta del cielu]], ente otres.

=== Franquicies n'Arxentina ===

Magar esistieron dellos casos bien puntuales con anterioridá, la presencies de les franquicies n'[[Arxentina]] y la so posterior puxanza como unu de los más efeutivos sistemes d'espansión comercial, dar cola torna a la [[democracia]] en [[1983]].
En cantidá de franquicies con presencia nel territoriu, Arxentina ye'l tercer país na rexón detrás de [[Brasil]] y [[Méxicu]].&lt;ref&gt;[http://www.americaeconomia.com/negocio-industries/conoza-como se desenvuelve-la industria-de-les franquicies-en-america-latina Franquicies n'América Llatina]&lt;/ref&gt;
Sicasí, ye'l primera esportador de franquicies d'[[América Llatina]], con un total de 113 marques partíes en 56 países, siguíu per Brasil con 91 y Méxicu con 83.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140405100718/http://www.argentina.ar/temas/economia-y-negocios/389-argentina-primer-esportador-de-franquicies-de-latinoamerica Arxentina ye'l primera esportador de franquicies de Llatinoamérica]&lt;/ref&gt;

Dellos exemplos de franquicies son: [[Supermercaos Dia|supermercaos DIA]], Beto's, Dieta Club, Conu Pizza, Almundo, La Cabrera, ente otres.

== Ver tamién ==
* [[Minorista]]
* [[Copago]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== External links ==
*Direutoriu de franquicies n'España https://www.franquicias.es/
*Direutoriu de franquicies mexicanes https://franquicia.org.mx/


{{Tradubot|Franquicia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Mercadotecnia]]
[[Categoría:Distribución comercial]]
[[Categoría:Derechu mercantil]]
[[Categoría:Contratos]]
[[Categoría:Tipos d'empreses]]
[[Categoría:Franquicies| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]]</text>
      <sha1>epzsnkr6ig70b5rfrd79lw61pie8ht0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kylie Minogue</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102149</id>
    <revision>
      <id>3703393</id>
      <parentid>3702163</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="136562" xml:space="preserve">{{mala traducción}}
{{persona}}
'''Kylie Ann Minogue''' ([[Alfabetu Fonéticu Internacional|/ˈkaɪliː mɨˈnonʊɡ/]]) {{nym}} ye una [[cantante]] [[australia|australiana]] de música [[pop]], [[compositor|compositora]] y [[actriz]], conocida notablemente pol so álbum ''[[Fever (álbum)|Fever]]'' ([[2001]]) y el so esitosu senciellu «[[Can't Get You Out Of My Head]]», que valió-y dos distinciones de los [[premios Brit]] en 2002.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue Cancels Performance with U2 Due To Exhaustion|fecha=14 de payares de 2006|url=http://www.spotlightingnews.com/article.php?news=3231|editorial=Spotlighting News|fechaaccesu=4 d'avientu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061117140626/http://www.spotlightingnews.com/article.php?news=3231|fechaarchivu=17 de payares de 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue en portada de revista en Reinu Xuníu|fecha=27 de mayu de 2009|url=http://sdpnoticias.com/sdp/contenido/2009/05/27/407484|fechaaccesu=9 de xunu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140222224606/http://www.sdpnoticias.com/sdp/contenido/2009/05/27/407484|fechaarchivu=22 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt; La cantante vendió un total de 80 millones de producciones musicales nel mundu.&lt;ref name=&quot;ventes mundiales&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.nzherald.co.nz/entertainment/news/article.cfm?c_id=1501119&amp;objectid=11550857|títulu=Kylie and Dannii Minogue reunite for discu duet|fechaaccesu=18 d'abril de 2016|obra=[[The New Zealand Herald|nzherald.co.nz]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Dempués d'empezar la so carrera como una actriz infantil na televisión australiana, llogró reconocencia al traviés del so papel na serie de televisión ''[[Neighbours]]'', antes d'empezar la so carrera como cantante en 1987. El so primera senciellu, «[[The Llocu-Motion]]», tuvo siete selmanes nel númberu unu na llista de [[senciellu|senciellos]] australiana y convirtióse nel senciellu más vendíu de la década. Esto llogró que tuviera contactos con compositores y los productores [[Stock, Aitken &amp; Waterman]]. El so primer álbum, ''[[Kylie (álbum)|Kylie]]'' (1988), y el senciellu «[[I Should Be So Lucky]]», cada unu algamando'l númberu unu en Reinu Xuníu, y nos próximos dos años, los sos primeros trelce senciellos algamaron la llista de los diez destacaos en Gran Bretaña. La so primer película, ''The Delinquents'' (1989) foi un ésitu de taquilla n'Australia y Reinu Xuníu y recibió reseñes xeneralmente positives.

Primeramente presentada como una &quot;girl next door&quot;, Minogue trató de tresmitir un estilu más maduru na so música y la so imaxe pública.&lt;ref name=&quot;PeopleKylieandOlivierSplit&quot;/&gt; Los sos singles fueron bien recibíos, pero dempués de cuatro álbumes los sos récores de ventes fueron menguando, y dexó a [[Stock, Aitken &amp; Waterman]] en [[1992]] pa establecese como una intérprete más madura ya independiente.&lt;ref name=&quot;RollingStoneXreview&quot;&gt;{{cita web |nome=Jody|apellíu=Rosen|títulu=Album Reviews, Kylie Minogue, ''X''|url=http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/albums/album/19781398/review/19935822/x|obra=[[Rolling Stone]]|fecha=17 d'abril de 2008|fechaaccesu=15 d'abril de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080405175411/http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/albums/album/19781398/review/19935822/x|fechaarchivu=5 d'abril de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;heraldsunjan08&quot;/&gt;
El so siguiente senciellu, &quot;[[Confide in me (cantar)|Confide in Me]]&quot;, algamó'l númberu unu n'Australia y foi un ésitu en dellos países europeos nel añu [[1994]].&lt;ref name=&quot;PeopleKylieandOlivierSplit&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Iannacci|nome=Elio|títulu=Kylie Minogue makes comeback|obra=[[Toronto Star]]|editorial=|fecha=29 d'avientu de 2007|url=http://www.thestar.com/entertainment/article/288564|fechaaccesu=19 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt; Amás fixo un dueto con [[Nick Cave]], llamáu &quot;[[Where the Wild Roses Grow]]&quot;, que llogró que Minogue axuntara más credibilidá artística.&lt;ref name=&quot;heraldsunjan08&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Cameron|apellíu=Adams|títulu=Kylie Minogue talks about leaks, love and moving on|url=http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,24249776-2902,00.html|editorial=[[Herald Sun]]|fecha=17 de xineru de 2008|fechaaccesu=15 d'abril de 2008|urlarchivu=https://archive.is/20121205154505/http://www.heraldsun.com.au/news/kylie-comes-home-for-christmas/story-y6frf7jo-1111117315232|fechaarchivu=5 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Cola inspiración d'una amplia gama d'estilos musicales y artistes, Minogue tomó'l control creativu sobre la composición del so siguiente álbum, ''[[Impossible Princess (álbum)|Impossible Princess]]'' (1997), que nun llogró atraer bones crítiques y tuvo baxes ventes nel [[Reinu Xuníu]], pero foi un ésitu n'[[Australia]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Two UK gigs as Kylie resumes tour|editorial=BBC News|fecha=17 de xunetu de 2006|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/5188896.stm|fechaaccesu=5 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;featheredKylie&quot;/&gt;

Minogue volvió a la fama en 2000 col senciellu &quot;[[Spinning Around]]&quot; y el so álbum dance ''[[Light Years (álbum de Kylie Minogue)|Light Years]]'', y actuó mientres les ceremonies inaugurales y la clausura de los [[Xuegos Olímpicos de Sydney]] nel añu 2000.&lt;ref name=&quot;featheredKylie&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Christine|apellíu=Sams|títulu=Feathered Kylie's fans tickled pink|fecha=12 de payares de 2006|url=http://www.smh.com.au/news/music/feathered-kylies-fans-tickled-pink/2006/11/11/1162661950112.html|obra=[[Sydney Morning Herald]]|fechaaccesu=4 d'avientu de 2006}}&lt;/ref&gt; Nos sos videos musicales Minogue amosó una personalidá más sexualmente provocatible y coqueta.&lt;ref name=&quot;thetimeskyliex2008&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Sinclair|nome=David|enllaceautor=|coautor=|títulu=Kylie Minogue at the U2 Sable, London|obra=[[The Times]]|editorial=Times Newspapers Ltd.|fecha=28 de xunetu de 2008|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/live_reviews/article4413509.ece|fechaaccesu=1 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; Depués llanzó'l so senciellu &quot;[[Can't Get You Out Of My Head]]&quot;, que algamó'l númberu unu en más de 40 países,&lt;ref name=&quot;reutersalbum&quot;/&gt; y el so álbum [[Fever (álbum)|Fever]] (2001) que foi un ésitu en tol mundu, inclusive n'[[Estaos Xuníos]], un mercáu nel que Minogue recibiera poca reconocencia.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Peter|apellíu=Mitchell|títulu=Kylie lacks X-factor in US|url=http://www.news.com.au/story/0,23599,23522602-1702,00.html|obra=[[Herald Sun]]|editorial=|fecha=11 d'abril de 2008|fechaaccesu=15 d'abril de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080619051333/http://www.news.com.au/story/0,23599,23522602-1702,00.html|fechaarchivu=19 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt; Minogue embarcar nuna xira de conciertos, pero atayar cuando foi diagnosticada de cáncer de mama en 2005.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Brit Awards 2008: The winners|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7187992.stm|editorial=BBC News|fecha=20 de febreru de 2008|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; Dempués de la ciruxía y el tratamientu de quimioterapia, volvió a entamar la so carrera en 2006 con [[Showgirl: Homecoming Tour]].&lt;ref name=&quot;Adams_1&quot;&gt;{{cita web |nome=Cameron|apellíu=Adams|títulu=The 51st Grammy Awards Winners List|url=http://content.grammy.com/Grammy_Awards/51st_show/list.aspx#02|editorial=The Recording Academy|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090805193328/http://content.grammy.com/grammy_awards/51st_show/list.aspx#02|fechaarchivu=5 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; El so décimu álbum, ''[[X (álbum de Kylie Minogue)|X]]'', foi llanzáu en 2008 y foi siguíu de la xira internacional [[KylieX2008]]. En 2009, embarcar en [[For You, For Me Tour 2009|For You, For Me Tour]], la so primer xira de conciertos nos [[EE. XX.]] y [[Canadá]]. En [[2010]] llanzó al mercáu'l so oncenu álbum d'estudiu tituláu ''[[Aphrodite (álbum de Kylie Minogue)|Aphrodite]]'', inspiráu na diosa griega &quot;Afrodita&quot;, del cual esprendióse n'esitosu senciellu &quot;[[All the Lovers|All The Lovers]]&quot;, con un videu musical bien polémicu, que alzó les ventes del álbum.

A pesar de que foi tornada por dellos críticos, especialmente mientres los primeros años de la so carrera, Minogue consiguió un récor de ventes en tol mundu, convirtiéndose nuna de les artistes más vendíes de tolos tiempos y n'unu de los grandes iconos pop más influyentes de la hestoria. Recibió premios notables na industria de la música, ente ellos múltiples [[Australian Recording Industry Association|ARIA]], dellos [[Brit Awards|BRITs]] y un [[Premiu Grammy]], tamién numberosos premios internacionales como un Mo Award, nomándola &quot;Artista Australiana del Añu&quot;, poles sos elevaes ventes de discos, en [[2008]], la reina [[Sabela II d'Inglaterra]] concedió-y un [[OBE]] poles sos &quot;servicios a la música&quot;, amás recibió un MIT (Music Industry Trust), siendo la primera y única muyer en recibilo y una medaya de la [[Orde de les Artes y les Lletres]] nel mesmu añu. Kylie Minogue ye la única artista musical n'algamar puestos #1 nos gráficos británicos, mientres les décades de los [[años 1980]], los [[años 1990]], los [[Años 2000|2000]] y los [[Años 2010|2010]]. En 2011, «[[I Should Be So Lucky]]» foi añedíu al [[National Film and Sound Archive]] del rexistru de [[Sounds of Australia]].&lt;ref&gt;National Film and Sound Archive: 'I Should Be So Lucky' on the [http://nfsa.gov.au/collection/sound/sounds-australia/ Sounds of Australia registry]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;National Film and Sound Archive: [http://aso.gov.au/titles/music/i-should-be-so-lucky/ 'I Should Be So Lucky'] on [http://aso.gov.au/ australianscreen online]&lt;/ref&gt; El 27 de payares de 2011, nel ventiavu quintu aniversariu de los premios ARIA, Kylie Minogue foi honorificada pola [[Australian Recording Industry Association]] na ARIA Hall of Fame.&lt;ref&gt;Daily Telegraph Australia: Prime Minister [[Julia Gillard]] to honour pop princess Kylie Minogue: [http://www.dailytelegraph.com.au/entertainment/prime-minister-julia-gillard-to-honour-pop-princess-kylie-minogue/story-y6frewyr-1226205421573]&lt;/ref&gt; Minogue ye l'artista australiana más vendida de tolos tiempos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.theage.com.au/news/entertainment/tv--radio/tv-reviews/tv-highlights-monday-july-13/2009/07/07/1246732333182.html|títulu=http://www.theage.com.au/news/entertainment/tv--radio/tv-reviews/tv-highlights-monday-july-13/2009/07/07/1246732333182.html}}&lt;/ref&gt;

== Vida y carrera ==

=== 1968-1986: Primeros años y entamu de la so carrera ===
Kylie Minogue nació'l [[28 de mayu]] de [[1968]], en [[Melbourne]], [[Australia]]. Ye la fía mayor de Ronald Charles Minogue, contable d'ascendencia irlandesa, y Carol Ann (Jones de soltera), una antigua baillarina de [[Maesteg]], Gales.&lt;ref name=&quot;WhyweloveKylie&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/south_east/4556513.stm|títulu=Family shock at Kylie's illness|fecha=18 de mayu de 2005|editorial=BBC News|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; La hermana de Kylie, [[Dannii Minogue]], ye tamién cantante pop y enantes xuráu d'Australia's Got Talent, mientres el so hermanu, Brendan, ye camarógrafu en programes de noticies n'Australia. Los hermanos Minogue criar en Surrey Hills, un barriu de les contornes de [[Victoria (Australia)|Victoria]], onde Kylie asistió a la Escuela Preparatoria Camberwell de [[Melbourne]], [[Australia]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue|editor=Notable Names Database (NNDB)|url=http://www.nndb.com/people/109/000023040/|fechaaccesu=16/01/08}}&lt;/ref&gt;

Les hermanes Minogue empezaron la so carrera como actrices de neñes na televisión australiana.&lt;ref name=&quot;WhyweloveKylie&quot;/&gt; Dende los once años, Kylie apaeció en pequeños papeles en telenoveles como ''The Sullivans'' y [[Skyways]], y en 1985 foi escoyida pa unu de los papeles principales en ''The Henderson Kids''.&lt;ref name=&quot;onscreen&quot;&gt;{{cita publicación | apellíu = Wearring| nome = Miles| títulu = Kylie's life on screen| editorial = News Limited| fecha = 28 de mayu de 2008| url = http://www.news.com.au/entertainment/story/0,26278,23769961-10388,00.html| fechaaccesu = 6 de marzu de 2011| urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080528210458/http://www.news.com.au/entertainment/story/0,26278,23769961-10388,00.html| fechaarchivu = 28 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt; Comenenciuda en faer carrera na música, fixo una [[Demo (música)|demo]] pa los productores del programa selmanal Young Talent Times, onde Dannii yera cantante fixa.&lt;ref name=&quot;20yearson&quot;&gt;{{cita publicación | apellíu = Adams| nome = Cameron| títulu = Kylie Minogue&amp;nbsp;— 20 years on| editorial = Herald Sun| fecha = 2 d'agostu de 2007| url = http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,22171653-2902,00.html| fechaaccesu = 6 de marzu de 2012| urlarchivu = https://archive.is/20121228210117/http://www.heraldsun.com.au/entertainment/music/kylie-150-20-years-on/story-y6frf9hf-1111114086189| fechaarchivu = 28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Smith, p. 16&lt;/ref&gt; Kylie fixo la so primer apaición pública en televisión nesi programa en 1985, pero nun foi convidada a xunise al repartu. L'ésitu de Dannii clisó a Kylie como actriz,&lt;ref name=&quot;WhyweloveKylie&quot;/&gt; hasta que participó nun casting pa la telenovela ''[[Neighbours]]'' en 1986, faciendo'l papel de Charlene Mitchell, una escolina convertida en mecánica de garaxe.&lt;ref name=&quot;Goddessofthemoment&quot;&gt;{{cita web | apellíu = Lister| nome = David| títulu = Kylie Minogue: Goddess of the moment| editorial = ''[[The Independent]]''| fecha = 23 de febreru de 2002| url = http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/kylie-minogue-goddess-of-the-moment-661725.html| fechaaccesu = 26 de xunetu de 2009 |ubicación=London| urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091202225506/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/kylie-minogue-goddess-of-the-moment-661725.html| fechaarchivu = 2 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt; ''Neighbours'' llogró gran popularidá nel Reinu Xuníu, y el guión incluyía un romance ente'l so personaxe y l'interpretáu por [[Jason Donovan]] qu'acababa en boda en 1987, llogrando una audiencia de 20 millones d'espectadores británicos.&lt;ref name=&quot;celebrates40thbirthday&quot;&gt;{{cita publicación | apellíu = Simpson| nome = Aislinn| títulu = Kylie Minogue celebrates 40th birthday |obra=The Daily Telegraph| fecha = 27 de mayu de 2008| url = http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/celebritynews/2036175/Kylie-Minogue-celebrates-40th-birthday.html| fechaaccesu =6 de marzu de 2011 |ubicación=London}}&lt;/ref&gt;

La so popularidá n'Australia se evidenció al consiguir ser la primer persona en ganar cuatro premios Logie na mesma convocatoria, y tamién la más nueva en recibir el Gold Logie como «actriz de televisión más popular» del país, por votación pública.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The Logies|editorial=TelevisionAU|url=http://www.televisionau.com/logies.htm|fechaaccesu=6 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120316020928/http://www.televisionau.com/logies.htm|fechaarchivu=16 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== 1987-92: Carrera musical en [[Stock, Aitken &amp; Waterman]] ===
[[Ficheru:Kylie Melbourne07.jpg|thumb|150px|Estrella de Minogue grabada en [[Melbourne]], [[Australia]], nomándola ''Artista del sieglu'' en televisión, cine y música.]]
Mientres un conciertu de caridá del Fitzroy Football Club xuntu con otros miembros del repartu de Neighbours, Minogue interpretó «[[I Got You Babe]]» a dúu col actor [[John Waters]], y «[[The Llocu-Motion]]» como bis. Esto traxo consigo qu'acabara roblando un contratu con Mushroom Records en 1987.&lt;ref&gt;Smith, p. 18&lt;/ref&gt; El so primera senciellu, «The Llocu-Motion», tuvo siete selmanes nel númberu unu les llistes n'Australia. Vendió 200.000 copies, convirtiéndose asina nel senciellu más vendíu de los ochenta, y Minogue recibió por ello'l [[Australian Recording Industry Association|premiu ARIA]].&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Maley| nome = Jacqueline| títulu = 20 years at the top: she should be so lucky |obra=Sydney Morning Herald | fecha = 5 d'agostu de 2007| url = http://www.smh.com.au/news/music/she-should-be-so-lucky/2007/08/04/1185648204390.html| fechaaccesu =6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=1988: 2nd Annual ARIA Awards|url=http://www.ariaawards.com.au/history-by-year.php?añu=1988|editorial=[[Australian Recording Industry Association]]|fechaaccesu=6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; Esti ésitu fizo que Minogue viaxara a Inglaterra xuntu al executivu de Mushroom Records Gray Ashley pa trabayar con [[Stock, Aitken &amp; Waterman]]. El cantar algamó'l númberu unu en Reinu Xuníu, Australia, Alemaña, Finlandia, Suiza, Israel y Hong Kong.&lt;ref&gt;Smith, p. 219&lt;/ref&gt; y Minogue ganó per segunda vegada consecutiva'l premiu ARIA por vender el senciellu con más ésitu, y tamién recibió'l Premiu de Llogru Especial».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=1989: 3rd Annual ARIA Awards|url=http://www.ariaawards.com.au/history-by-year.php?añu=1989|editorial=[[Australian Recording Industry Association]]|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El so álbum de debú, ''[[Kylie (album)|Kylie]]'', una coleición de cantares [[dance-pop]], tuvo más d'un añu nes llistes de Gran Bretaña, inclusive delles selmanes como númberu unu.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;&gt;Brown, Kutner, Warwick, páxs. 673-674&lt;/ref&gt; L'álbum llogró un oru n'Estaos Xuníos, y el senciellu, «The Llocu-Motion», algamó'l númberu trés nos [[Billboard Hot 100|''Billboard'' Hot 100]],&lt;ref name=&quot;billboardhot100chart&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Kylie Minogue, Chart History, Hot 100|url=http://www.billboard.com/search/?keyword=kylie+minogue&amp;x=0&amp;y=0#/artist/kylie-minogue/chart-history/5213|obra=Billboard|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009}} |2=http://www.billboard.com/search/?keyword=kylie+minogue&amp;x=0&amp;y=0 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; y un númberu unu nes llistes canadiense. «[[It's Non Secret]]», que foi llanzáu namái n'Estáu Xuníos, algamó'l númberu 37 a entamos de 1989, y «Turn It Into Love» llanzóse como senciellu en Xapón y algamó ellí'l númberu unu.&lt;ref name=&quot;billboardhot100chart&quot;/&gt;

En xunetu de 1988, «[[Got To Be Certain|Got to Be Certain]]» convertir nel tercer senciellu númberu unu consecutivu nes llistes d'Australia y, dempués d'aquel añu, dexó ''Neighbours'' pa dedicase de llenu a la so carrera musical.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: Got To Be Certain (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=Got+To+Be+Certain&amp;cat=s|fechaaccesu=6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; Jason Donovan comentó: «Cuando los espectadores ver na serie yá nun víen a la mecánica Charlene, sinón a una estrella del pop».&lt;ref name=&quot;WhyweloveKylie&quot;/&gt; Un dúu con Donovan, tituláu «[[Especially For You|Especially for You]]», vendió casi un millón de copies en Reinu Xuníu a entamos de 1989, pero'l críticu Kevin Killian escribió que'l cantar yera «majestuosamente espantible... lo que fai que'l cantar &quot;[[Endless Love (cantar)|Endless Love]]&quot; de [[Diana Ross]] y [[Lionel Richie]] suene como un [[Mahler]]».&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Killian|nome=Kevin|títulu=Kylie Minogue and the Ignorance of the West|mes=February|añu=2002|url=http://www.departments.bucknell.edu/stadler_center/how2/current/others/killian.shtm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050309120905/http://www.departments.bucknell.edu/stadler_center/how2/current/others/killian.shtm|fechaarchivu=9 de marzu de 2005|editorial=Bucknell|fechaaccesu=6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; De cutiu foi llomada de «la Cantante [[Melopsittacus undulatus|Periquita]]» pol so detractores nos años siguientes; sicasí, una crítica de Chris True sobre l'álbum ''Kylie'' [[Allmusic]] suxuría que'l curiosu de Minogue trescendía les llendes de la música, anque tamién dixo que «la so tenrura faía que les cortes fueren bastantes insulses y difíciles de soportar».&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Coorey|nome=Madeleine|títulu=Kylie costumes thrill fans|obra=The Standard |ubicación=Hong Kong|fecha=0 de marzu de 2006|url=http://www.thestandard.com.hk/news_detail.asp?pp_cat=18&amp;art_id=13262&amp;sid=6891429&amp;con_type=1|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=True|nome=Chris|títulu=Kylie Review|editorial=Allmusic|fecha=13 de xunetu de 2005|url=http://music.yahoo.com/library/default.asp?m=content&amp;add=review&amp;i=14177772&amp;|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El so siguiente álbum, ''[[Enjoy Yourself]]'' (1989) foi un ésitu en Reinu Xuníu, Europa, Nueva Zelanda, Asia y Australia, y consiguió l'ésitu de dellos senciellos, por casu el cantar númberu unu en Gran Bretaña «[[Hand on Your Heart]]», pero &quot;pinchó&quot; n'América del Norte, y Minogue foi suprimida de la discográfica estauxunidense [[Geffen Records]].&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt; Fixo la so primer xira, [[Enjoy Yourself Tour]], per Reinu Xuníu, Europa, Asia y Australia, onde'l ''[[Herald Sun]]'' de Melbourne escribió que yera yá «el momentu d'abandonar la presuntuosidad ― porque la neña yera yá una estrella».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=LLIMBU Kylie Minogue Biography|editorial=LLIMBU Kylie Minogue Online, citing ''Herald Sun''|url=http://www.kylie.co.uk/biog/index2.html|fechaaccesu=6 de marzu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927003144/http://www.kylie.co.uk/biog/index2.html|fechaarchivu=27 de setiembre de 2007|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 1989, Minogue foi una de les vocalista incluyíes nel remake de «Do They Know It's Christmas»,&lt;ref name=&quot;Smith220&quot;&gt;Smith, p. 220&lt;/ref&gt; y estrenó la so primer película ''Los delincuentes'' en Londres. Foi recibida fríamente polos críticos, y el Daily Mirror analizó la interpretación de Minogue señalando que tenía demasiao carisma como p'actuar &quot;como farina d'avena frío&quot;, pero tuvo gran ésitu d'audiencia; en Reinu Xuníu recaldó más de 200.000 llibres, y n'Australia foi la cuarta película con más recaldación de 1989 y tamién 1990.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Australian films earning over £200,000 gross at the UK box office, 1979&amp;nbsp;— March 2006|editorial=[[Australian Film Commission]]|mes=April|añu=2006|url=http://www.afc.gov.au/gtp/mrboxuk.html|fechaaccesu=6 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100628175043/http://www.afc.gov.au/gtp/mrboxuk.html|fechaarchivu=28 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Smith220&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Smith, p. 151&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Top five Australian feature films each year, and gross Australian box office earned that year, 1988–2005|editorial=[[Australian Film Commission]]|fecha=31 d'avientu de 2005|url=http://www.afc.gov.au/GTP/mrboxausttop5.html|fechaaccesu=6 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100709075228/http://www.afc.gov.au/GTP/mrboxausttop5.html|fechaarchivu=9 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;

''[[Rhythm Of Love]]'' (1990) exhibía un estilu más adultu y sofisticáu de música dance, y tamién los primeros esbozos de la rebelión de la Minogue contra'l so equipu de producción y l'imaxe de «girl next door».&lt;ref&gt;Baker and Minogue, p. 29&lt;/ref&gt; Decidida a conquistar una audiencia más madura, Minogue tomó'l control de los sos videos musicales, empezando por «[[Better the Devil You Know (cantar de Kylie Minogue)|Better the Devil You Know]]», y amosóse a si mesma como una muyer adulta y sexualmente consciente.&lt;ref&gt;Baker and Minogue, p. 32&lt;/ref&gt; La so rellación con [[Michael Hutchence]] foi vista, en parte, como un alloñamientu de la so primer personalidá; Hutchence foi acusáu de «malvar a Kylie», y de que'l cantar «Suicide Blonde» d'[[INXS]] inspirárase nella.&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = McLuckie| nome = Kirsty| títulu = Dating Danger|obra=The Scotsman |ubicación=UK| fecha = 23 de xineru de 2003| url = http://news.scotsman.com/kylieminogue/Call-it-chemistry-Kylie-Minogue.2293601.jp| fechaaccesu = 6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Los senciellos de ''Rhythm of Love'' vendiéronse bien n'Europa y Australia y fueron bien populares nos club nocherniegos de Gran Bretaña. [[Peter Waterman]] señaló más tarde que «Better the Devil You Know» foi un finxu na so carrera y que esto la convirtió en «el más caliente y conocíu baille de la escena, y naide poder algamar, foi'l meyor récor dance del momentu».&lt;ref name=&quot;WhyweloveKylie&quot;/&gt; «Shocked» convertir nel so treceavu senciellu destacáu na llista de los diez meyores cantares en Gran Bretaña.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt;

En mayu de 1990, Minogue interpretó'l so arreglu pa banda de «[[Help! (cantar)|Help!]]» de The Beatles ante 25.000 persones en ''John Lennon: The Tribute Concert'' a les veres del ríu [[Mersey]] en Liverpool. [[Yoko Ono]] y [[Sean Lennon]] estimaron a Minogue el so sofitu na Fundación de John Lennon, mientres los medios de comunicación falaron positivamente de la so interpretación. ''[[The Sun]]'' escribió: «La estrella de telenovela sosprendió a los de Liverpool— Kylie Minogue merez los sos aplausos».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Biography|editorial=Kylie.com official site, citing ''The Sun''|url=http://www.kylie.com/gh_site/cronology.htm|fechaaccesu=6 de marzu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060115142551/http://www.kylie.com/gh_site/cronology.htm|fechaarchivu=15 de xineru de 2006|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; Orixinalmente, el contratu con [[Stock, Aitken &amp; Waterman]] yera namái pa tres álbumes, pero Minogue convenciólos de llanzar un cuartu álbum, ''[[Let's Get To It (álbum)|Let's Get To It]]'' (1991), qu'algamó'l númberu 15 nes llistes britániques y el primeru de los sos álbumes en nun entrar nel Top 10.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt; El so decimocuartu senciellu «[[Word is out|Word Is Out]]» foi tamién el primeru que nun figuró na llista Top 10 de senciellos,&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt; anque los siguientes «[[If You Were With me Now|If You Were with Me Now]]» y «Give Me Just a Little More Time» llegaron al cuatro y dos respeutivamente.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt; Minogue consiguió los oxetivos del so contratu y escoyó nun anovalo.&lt;ref name=&quot;WhyweloveKylie&quot;/&gt; Cuntaba que había estáu primida por Stock, Aitken and Waterman, y dixo: «Fuí un títere al empiezu, remanada pola mio discográfica, nun yera capaz d'estremar la derecha de la esquierda».&lt;ref name=&quot;Shuker164&quot;&gt;Shuker, p. 164&lt;/ref&gt; Señaló en delles entrevistes que, dende'l so puntu de vista, [[Stock, Aitken &amp; Waterman]] aforfugar demasiáu, y comparó el so trabayu cola so dómina de ''[[Neighbours]]'', sorrayando que lo que los sos productores queríen yera que se «''aprendiera les sos lletres, que les cantara ensin entrugues, y qu'amás promocionara'l productu''». Ente los sos fans aumentó la oposición contra la fórmula de los productores, y Minogue dexó a [[Stock, Aitken &amp; Waterman]] en [[1992]], y tomó la decisión de dixebrase tamién del sellu [[PWL]].

Llanzóse un álbum de Greatest Hits nel 1992, algamando'l númberu unu nel Reinu Xuníu y el númberu trés n'Australia, y los senciellos «[[What Kind of Fool (Heard All That Before)]]» y el so cover de «[[Celebration (cantar de Kylie Minogue)|Celebration]]» de [[Kool &amp; The Gang]] dambos algamaron el Top 20 en Gran Bretaña.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: Greatest Hits (album)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=Greatest+Hits&amp;cat=a|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== 1993-98: Firma con [[Deconstruction Records]], ''Kylie Minogue'' y ''Impossible Princess'' ===
El contratu de Minogue con [[Deconstruction Records]] foi llargamente sofitáu na industria musical como l'empiezu d'una nueva fase na so carrera, pero'l so álbum epónimu ''[[Kylie Minogue (álbum)|Kylie Minogue]]'' (1994) recibió reseñes mistes. Vendió bien n'Europa y Australia, onde'l senciellu «[[Confide in me (cantar)|Confide in Me]]» tuvo por cuatro selmanes nel númberu unu. Esti álbum viose como'l primeru que les sos cantares grabaos nes sesiones, que nun apaecieron nel discu, introducir n'[[Internet]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: Confide In Me (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=Confide+In+Me&amp;cat=s|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Sosprendió pol so soníu teunolóxicu y la so temática, que paecía aludir a los [[teléfonu eróticu|teléfonos eróticos]]; dalgunos quixeron detectar influencies de ''[[Erotica (cantar de Madonna)|Erotica]]'' de [[Madonna (cantante)|Madonna]]. Apaeció como una striptease nel video pal so próximu senciellu, «[[Put Yourself in my Place|Put Yourself in My Place]]», inspiráu por [[Jane Fonda]] na película ''[[Barbarella (película)|Barbarella]]''.&lt;ref&gt;Baker and Minogue, p. 84&lt;/ref&gt; Esti senciellu y el próximu, «[[Where is the feeling? (cantar)|Where Is the Feeling]]», cada unu algamó los Top 20 en Gran Bretaña, y l'álbum algamó'l númberu cuatro, finalmente vendiendo 250,000 copies.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Sutherland and Ellis, p. 51&lt;/ref&gt; Mientres esti periodu, ella fixo una apaición especial como ella mesma, nun episodiu de la comedia ''The Vicar of Dibley''. El direutor [[Steven Y. de Souza]] tuvo intrigado pola portada de Minogue en ''Who'' como unu de «The 30 Most Beautiful People in the World», y ufiertó-y el so papel na película ''[[Street Fighter: Ultimate Battle|Street Fighter]]'' xunto a [[Jean-Claude Van Damme]].&lt;ref name=&quot;Smith152&quot;&gt;Smith, p. 152&lt;/ref&gt; La película foi un moderáu ésitu, recaldando 70 millones de dólares n'Estaos Xuníos, pero recibió probes reseñes con Richard Harrington de ''[[The Washington Post]]'' llamándo a Minogue «la peor actriz nel mundu de fala inglesa».&lt;ref name=&quot;Smith152&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Harrington| nome = Richard| títulu = Street Fighter|obra=The Washington Post | fecha = 24 d'avientu de 1994| url = http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/streetfighterpg13harrington_a0ad15.htm| fechaaccesu = 21 de xineru de 2007}}&lt;/ref&gt; Ella actuó xunto a Pauly Shore y [[Stephen Baldwin]] en ''Bio-Dome'' (1996), pero foi un fracasu, refugáu por ''Movie Magacín International'' como'l «más grande bagazu de celuloide».&lt;ref name=&quot;Smith152&quot;/&gt; Minogue retornó a Australia onde apaeció nun curtiumetraxe ''Hayride to Hell'' (1995), y más tarde fixo un cameo d'ella mesma en ''Diana &amp; Me'' (1997)&lt;ref&gt;Smith, p. 153&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:John Everett Millais - Ophelia - Google Art Project.jpg|thumb|El video musical para «[[Where the Wild Roses Grow]]» (1995) tuvo inspiráu na pintura ''Ofelia'' (1851/52) de [[John Everett Millais]].]]
El cantante australianu [[Nick Cave]] amosóse bien interesáu por trabayar con Minogue dende'l llanzamientu de &quot;[[Better the Devil You Know (cantar de Kylie Minogue)|Better the Devil You Know]]&quot;, diciendo que contién «una de les lletres más angustiantes y violentes na música pop», y «cuando Kylie Minogue canta estes pallabres, hai una inocencia a ella que fai que l'horror d'esta lletra respigante sía entá más convincente».&lt;ref name=&quot;Baker and_1&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 99&lt;/ref&gt; Ella collaboró en «[[Where the Wild Roses Grow]]» (1995), una trabancosa balada que les sos lletres narra l'asesinatu dende los puntos de vistes del asesín (Cave) y la so víctima (Minogue). El video tuvo inspiráu pola pintura Ofelia de [[John Everett Millais]], y amosó a Minogue como la víctima asesinada, llexando nun estanque mientres una culiebra nada sobre'l so cuerpu. El senciellu recibió una estensa atención n'Europa, onde algamó'l top 10 en dellos países, y aclamación n'Australia onde algamó'l númberu dos nos gráficos de senciellu, y ganó un premiu ARIA por cantar del añu» y «meyor llanzamientu pop».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Nick Cave and The Bad Seeds and Kylie Minogue: Where The Wild Roses Grow (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Nick+Cave+%26+The+Bad+Seeds+%2B+Kylie+Minogue&amp;titel=Where+The+Wild+Roses+Grow&amp;cat=s|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=1996: 10th Annual ARIA Awards|url=http://www.ariaawards.com.au/history-by-year.php?añu=1996|editorial=[[Australian Recording Industry Association]]|fechaaccesu=6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; Nes siguientes apaiciones de conciertu con Cave, Minogue recitó la lletra de «I Should Be So Lucky» como una poesía nel «Poetry Jam» nel [[Royal Abert Hall]], Londres por suxerencia de Cave, y más tarde describir como'l «momentu más catárticu». Ella acreditó a Cave con da-y l'enfotu pa espresase artísticamente, diciendo: «Él enseñóme a nun esviase demasiáu de lo que soi, sinón dir más allá, probar coses distintes, y nunca perder de vista a mi fueru internu, la parte más difícil foi desamarrar el mio verdaderu yo y ser totalmente sincera na mio música».&lt;ref name=&quot;llimbu1998&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Flick|nome=Larry|títulu=Minogue Makes Mature Turn On deConstruction Set|obra=[[Billboard Magazine|Billboard]] (US)|mes=March|añu=1998|url=http://www.kylie.co.uk/press/00000016.shtml|fechaaccesu=6 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927002920/http://www.kylie.co.uk/press/00000016.shtml|fechaarchivu=27 de setiembre de 2007|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; Por 1997, Minogue tuvo nuna rellación col fotógrafu [[Stéphane Sednaoui]], quien la animo a desenvolver la so creatividá.&lt;ref name=&quot;Baker and_2&quot;&gt;Baker and Minogue, páxs. 107-112&lt;/ref&gt; Inspiráu pola cultura xaponesa, ellos crearon una combinación visual d'una superheroína geisha y manga» pa les fotografíes del álbum ''[[Impossible Princess]]'' y el video pa «German Bold Italic», la collaboración de Minogue con [[Towa Tei]].&lt;ref name=&quot;Baker and_3&quot;&gt;Baker and Minogue, páxs. 108-109&lt;/ref&gt; Minogue dibuxó la so inspiración dende la música d'artistes como [[Shirley Manson]], [[Garbage (banda)|Garbage]], [[Björk]], [[Tricky]] y [[U2]], y músicos xaponeses como [[Pizzicato Five]] y Towa Tei.&lt;ref name=&quot;Baker and_4&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 108&lt;/ref&gt;

''Imposible Princess'' inclúi collaboraciones con músicos como [[James Dean Bradfield]] y [[Sean Moore]] de [[Maniac Street Preachers]]. Totalmente un álbum dance, el so estilu nun foi representáu pol so primera senciellu «Some Kind of Bliss», y Minogue atopó conseyos qu'ella tuvo intentando convertila nuna [[Música indie|artista indie]]. Ella faló con ''Music Week'': «Tuvi que caltener diciendo a la xente qu'esto nun ye un álbum de guitarra indie. Nun se trata de coyer una guitarra y roquear».&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Petridis|nome=Alex|títulu=Kylie Chameleon|obra=Mixmag (UK)|mes=October|añu=1997|url=http://www.kylie.co.uk/press/00000002.shtml|fechaaccesu=6 de marzu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927003157/http://www.kylie.co.uk/press/00000002.shtml|fechaarchivu=27 de setiembre de 2007|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; Reconociendo qu'ella tratara d'escapar de les sos perceiciones que se desenvolviera mientres la so carrera temprana, Minogue comentó qu'ella taba dispuesta a «escaecer les crítiques dolioses» y «aceptar el pasáu, abrazándolo, utilizándolo».&lt;ref name=&quot;lalala112&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 112&lt;/ref&gt; El so video para «[[Did it Again (cantar de Kylie Minogue)|Did It Again]]» fixo un homenaxe a les sos primeres encarnaciones, como notó nel so llibru autobiográficu ''[[La La La (llibru de Kylie Minogue)|La la la]]'': «Dance Kylie, Cute Kylie, Sex Kylie y Indie Kylie tou tuvieron lluchando pola supremacía cuando elles enfrentáronse violentamente unu con otra».&lt;ref&gt;Baker and Minogue, p. 113&lt;/ref&gt; ''[[Billboard]]'' describió al álbum como «estelante» y concluyó que «ye una oportunidá comercial dorada pa una discográfica cola visión y l'enerxía [pa llanzalo n'Estaos Xuníos]. Un bon oyíu detectaría una rellación ente ''Impossible Princess'' y el mayor ésitu de Madonna, ''[[Ray of Light]]''».&lt;ref name=&quot;llimbu1998&quot; /&gt; En Reinu Xuníu, ''Music Week'' apurrió una evaluación negativa, comentando que «la voz de Kylie toma una llinde temperamental... pero non lo suficiente fuerte pa faelo demasiáu».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=&quot;Did It Again&quot; review|obra=Music Week (UK)|fecha=8 de payares de 1997|url=http://www.kylie.co.uk/press/00000020.shtml|fechaaccesu=6 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061010140629/http://www.kylie.co.uk/press/00000020.shtml|fechaarchivu=10 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt; El mesmu añu, por cuenta de la muerte de [[Diana Spencer|Diana de Gales]], Minogue decidió retrasar el llanzamientu mundial del álbum, renombrando l'álbum ''&quot;Kylie Minogue '98&quot;''. Convertir nel álbum menos vendíu de la so carrera. A la fin del añu, una campaña de Virgin Radio declaró: «Fiximos daqué p'ameyorar el catálogu de Kylie: censurar».&lt;ref name=&quot;Goddessofthemoment&quot;/&gt; Una encuesta conducida por ''[[Smash Hits]]'' votó por ella como la «peor persona vistida, peor cantante, y la segunda cosa más horrible —dempués de les arañes».&lt;ref name=&quot;Goddessofthemoment&quot;/&gt;

N'Australia, ''Imposible Princess'' tuvo 35 selmanes nos gráficos d'álbumes d'estudiu nel númberu cuatro,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue&amp;nbsp;— Impossible Princess (album)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=Impossible+Princess&amp;cat=a|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; pa convertise n'álbum más esitosu dende ''Kylie'' en 1988, y la so xira [[Intimate and Live]] foi ampliáu por cuenta de la demanda.&lt;ref name=&quot;lalala125&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 125&lt;/ref&gt; El Premier Victoriano, Jeff Kennettm, dio una cívica receición pa Minogue en Melbourne,&lt;ref&gt;Baker and Minogue, p. 127&lt;/ref&gt; y ella caltuvo un altu perfil n'Australia con interpretaciones en vivu, incluyendo'l [[Marcha del arguyu LGBT de Sydney|festival LGBT Mardi Grass]],&lt;ref name = &quot;lalala125&quot;/&gt; la ceremonia d'apertura en [[Crow Casino]] de Melbourne,&lt;ref&gt;Baker and Minogue, p. 129&lt;/ref&gt; y los estudios [[20th Century Fox]] en Sydney en 1999, onde ella interpretó a «Diamonds Are a Girl's Best Friend» de [[Marilyn Monroe]],&lt;ref name=&quot;sydneycity&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Kylie: Top 10 Live Performances|editorial=Media Jungen|url=http://sydney.citysearch.com.au/music/1137592126005/Kylie:+Top+10+Live+Performances|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}} |2=http://sydney.citysearch.com.au/music/1137592126005/Kylie:+Top+10+Live+Performances |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; y un conciertu navidiegu en Dili, n'asociación cola [[Fuercies de Paz de les Naciones Xuníes]].&lt;ref name=&quot;sydneycity&quot;/&gt; Mientres esti tiempu, ella filmó un pequeñu papel pa la película fecha n'Australia ''[[:en:Cut (filme)|Cut]]''.

=== 1999-2005: Trabayu en [[Parlophone]], ''Light Years'', ''Fever'' y ''Body Language'' ===
La firma [[Deconstruction Records]] foi mercada pol sellu [[BMG]] en [[1993]] mientres Minogue axustaba anovar el so contratu, y en [[1998]] cesó na so actividá, polo que Minogue viose obligada a roblar por otru sellu.

Nun hiatu, ella interpreta un dueto colos [[Pet Shop Boys]] nel so álbum ''[[Nightlife]]'' y pasa munchos meses en [[Barbados]] interpretando ''[[La torbonada (teatru)|La torbonada]]'' de [[Shakespeare]].&lt;ref name=&quot;lalala146&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 146&lt;/ref&gt; Retornando a Australia, ella apaez na película ''Sample People'' y graba una versión de «The Real Thing» de [[Russell Morris]] pa la banda sonora.&lt;ref name=&quot;lalala146&quot;/&gt;

N'abril de 1999, firma con [[Parlophone]].&lt;ref name=&quot;lalala145&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 145&lt;/ref&gt; Según Miles Leonard, el so nuevu [[Artists and Repertoire|A&amp;R]] en Parlophone, foi la discográfica y non Minogue la responsable que la so carrera tuviera un baxón, creyendo que'l so talentu nun fuera tapáu por Deconstruction.&lt;ref name=&quot;hitquarters.com&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hitquarters.com/index.php3?page=intrview/opar/intrview_Miles_Leonard_Int.html|títulu=Interview with Miles Leonard|editorial=[[HitQuarters]]|fecha=21 de febreru de 2002|fechaaccesu=6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; Más tarde, Leonard faló con [[HitQuarters]]: «Yo creía qu'ella yera inda bien fuerte vocalmente, y aun así definitivamente una estrella... y yo sabía que con un bon proyeutu, el compositores fayadizos, los productores fayadizos, un bon equipu, inda tendría una base de fans perhí». Parlophone deseyó restablecer a Minogue como una artista pop qu'ellos sentíen como esencialmente yera, pero que lu hai perdíu. Leonard dixo: «Pero nun quixi faer una llanzada pop; querer pa tener una llende y daqué de fondura».&lt;ref name=&quot;hitquarters.com&quot;/&gt;

El so álbum ''[[Light Years (álbum de Kylie Minogue)|Light Years]]'' (2000) foi una coleición de cantares dance, influyíu pola música [[Música discu|discu]]. Minogue dixo que la so intención foi presentar música dance-pop nuna «forma más esaxerada» y faela «risondera».&lt;ref name=&quot;lalala145&quot;/&gt; Xeneró fuertes reseñes y foi un ésitu por toa Asia, Australia, Nueva Zelanda y Europa, vendiendo más d'un millón de copies en Reinu Xuníu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2458645.stm | títulu=Kylie's sweet run of success| editorial=BBC News|fecha= 14 de payares de 2002| fechaaccesu=6 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; El senciellu «[[Spinning Around]]» volvióse'l primer númberu unu en Gran Bretaña en diez años, y el so video incluyó en reveladores pantaloncillos doraos, que se convirtieron como una marca».&lt;ref&gt;{{cita publicación |obra=Daily Mail |ubicación=UK |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-428767/Style-icon-Kylies-hotpants-V-A-museum.html | títulu=Style icon Kylie's hotpants go on show at the V&amp;A museum|fecha= 15 de xineru de 2007| fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Smith, páxs. 189-192&lt;/ref&gt; Nun artículu 2009 de ''[[The Times]]'', El senciellu foi descritu como un gran estandarte pa la nueva yera nel [[synthpop]] que tuvo siguiendo.&lt;ref name=&quot;TimesSynthpop&quot;/&gt; El so segundu senciellu, «[[On a Night Like This]]» algamó'l númberu unu n'Australia, y el númberu dos en Reinu Xuníu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: On a Night Like This (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=On+A+Night+Like+This&amp;cat=s|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt; «[[Kids (cantar)|Kids]]», un dueto con [[Robbie Williams]], tuvo tamién incluyíu nel álbum ''[[Sing When You're Winning]]'' de Williams, y algamó el númberu dos en Reinu Xuníu.&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt;

Minogue presentar a la ceremonia de clausura de los [[Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]], onde realizó una presentación musical cantando'l so ésitu &quot;[[On a Night Like This]]&quot; y una versión del cantar d'[[ABBA]], &quot;[[Dancing Queen]]&quot;, nun eventu vistu por aprosimao 2.100 millones de persones en 220 países. A finales del [[2000]],&lt;ref name=&quot;Britishcharts&quot;/&gt; Minogue llanza la so compilación ''[[Hits+]]'', incluyendo lo meyor de los sos álbumes con [[Deconstruction Records]] y nueve canciones primeramente ensin llanzar.&lt;ref&gt;{{cita publicación |editorial=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/olympics2000/951094.stm|títulu=Sydney says goodbye|fecha=1 d'ochobre de 2000|fechaaccesu=27 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; Depués embarcóse nel [[On A Night Like This Tour]], el tour por [[Australia]] y [[Reinu Xuníu]]&lt;ref&gt;Baker and Minogue, páxs. 164–165&lt;/ref&gt; onde vendió más de 200.000 entraes, imponiendo'l récor d'una artista muyer.&lt;ref&gt;{{cita web |editorial=Australian Entertainment 'Mo' Awards Incorporated|url=http://www.moawards.org.au/winners%202001.htm|títulu=Winners - 26th Mo Awards 2001|fechaaccesu=27 de xunetu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080718210045/http://www.moawards.org.au/winners%202001.htm|fechaarchivu=18 de xunetu de 2008|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; Minogue tuvo inspirada pola xira mundial 1993 [[The Girlie Show World Tour|The Girlie Show]] de Madonna qu'incorpora arte burlesque y teatru. William Baker tamién citó l'estilu de los espectáculos de Broadway como ''[[La Cai 42 (teatru)|La cai 42]]'', películes como ''[[Levando ancles]]'', ''[[South Pacific|Pácifico sur]]'', los musicales de los trenta de [[Fred Astaire]] y [[Ginger Rogers]] y les interpretaciones en direuto de [[Bette Midler]].&lt;ref&gt;Baker and Minogue, páxs. 164-165&lt;/ref&gt; Minogue foi aclamada pol so nuevu material y les sos reinterpretaciones de dalgunos de los sos grandes ésitos, convirtiendo «[[I Should Be So Lucky]]» nun cantar románticu, y «[[Better the Devil You Know (cantar de Kylie Minogue)|Better the Devil You Know]]» nun númberu [[Big band|Big Band]] de los cuarenta. Ella ganó un premiu Mo pa entretenimientu en direuto australianu como «Intérprete del añu».&lt;ref&gt;{{cita web |editorial=Australian Entertainment 'Mo' Awards Incorporated|url=http://www.moawards.org.au/winners%202001.htm|títulu=Winners&amp;nbsp;— 26th Mo Awards 2001|fechaaccesu=27 de xunetu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080718210045/http://www.moawards.org.au/winners%202001.htm|fechaarchivu=18 de xunetu de 2008|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; Dempués de la xira preguntóse-y por un periodista de ''Seattle Post-Intelligencer'' de lo qu'ella pensaba yera la so mayor fortaleza, y respondió: «Soi un tou terrenal. Si tuviera qu'escoyer un solu elementu de lo que faigo, nun sé si facer sobresalir en cualesquier d'ellos. Pero poner toos xuntos, y sé lo que toi faciendo».&lt;ref name=&quot;Reighley&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Reighley|nome=Kurt B.|url=http://www.seattleweekly.com/2002-06-26/music/i-amp-heart-kylie/|títulu=I heart Kylie|editorial=[[Seattle Weekly]]|fecha=26 de xunu de 2006|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Ella apaeció como «The Green Fairy» en ''[[Moulin Rouge!]]'', poco antes del llanzamientu de ''[[Fever (álbum de Kylie Minogue)|Fever]]'', un álbum que contién elemento disco combináu con [[electropop]] ochentero y [[synthpop]].,&lt;ref name=&quot;Reighley&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=ritsuka|url=http://www.israbox.com/2007/08/05/kylie_minogue__fever_2002.html|títulu=Kylie Minogue - Fever (2002) Mediafire, Rapidshare » download by|editorial=Israbox.com|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; ''Fever'' algamó'l númberu unu n'Australia, el Reinu Xuníu, y al traviés d'Europa, finalmente llogrando viendas mundiales de más d'ocho millones.&lt;ref name=&quot;grooveback&quot;&gt;{{cita publicación | url=http://www.theage.com.au/articles/2004/01/29/1075340776864.html | títulu=Can Kylie get her groove back |obra=The Age |ubicación=Australia |editorial=Fairfax Dixital | fecha=31 de xineru de 2004 | fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El primer senciellu del álbum, &quot;[[Can't Get You Out of My Head]]&quot;,&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Smith|nome=Neil|títulu=Movies: Mouin Rouge (2001)|url=https://www.bbc.co.uk/films/2001/06/22/moulin_rouge_2001_review.shtml|[[BBC News]]|fecha=22 de xunu de 2001|fechaaccesu=26 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; convertir en nᵘ1 nes llistes de más de 20 países, y el so discu senciellu vendió 5.000.000 de copies envaloraes.&lt;ref name=&quot;grooveback&quot;/&gt; En [[2002]], al calor del so repique comercial, firma pa [[Estaos Xuníos]] col sellu [[Capitol Records]], y embárcase na xira ''[[KylieFeverTour 2002]]''.&lt;ref name=&quot;Megan_1&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Gibb|nome=Megan|url=http://www.nzherald.co.nz/kylie-minogue/news/article.cfm?c_id=1502794&amp;objectid=10512987|títulu=Happy Birthday Kylie: 40 milestones to mark 40 years|obra=Weekend Herald|editorial=[[The New Zealand Herald]]|fecha=28 de mayu de 2008|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; Esta xira tenía que traer a la estrella'l [[20 de xunu]] de 2002 al Palau Olímpic de [[Badalona]] ([[Barcelona]]) nel que sería'l so primer conciertu n'España,&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Kazmierczak|nome=Anita|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2331249.stm|títulu=Kylie sweeps Aussie music awards|editorial=BBC News|fecha=15 d'ochobre de 2002|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090115162616/http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2331249.stm|fechaarchivu=15 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; pero l'actuación suspender nel últimu momentu por coincidir la fecha con una [[fuelga xeneral]].

Kylie Minogue fai la presentación en direuto de &quot;Can't Get Blue Monday Out of My Head&quot; nos [[Brit Awards]]&lt;ref name=&quot;Brit Awards_1&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/1832486.stm|títulu=Brit Awards 2002: The winners|editorial=BBC News|fecha=20 de febreru de 2002|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; d'esi añu, y gana 2 premios, por ''Álbum Internacional'', como ''[[Fever (álbum)|Fever]]'', y ''Artista Internacional''. Nel añu [[2003]], Minogue gana un [[Premios Grammy]] por ''Meyor Grabación de Dance''&lt;ref name=&quot;RollingStoneBio&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Kemp|nome=Rob|url=http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/biography|títulu=Kylie Minogue biography|obra=The New Rolling Stone Album Guide|editorial=Rolling Stone|añu=2004|fechaaccesu=5 d'agostu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071224105839/http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/biography|fechaarchivu=24 d'avientu de 2007|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; cola tema &quot;[[Come Into My World]]&quot;, dempués llanza &quot;[[Love at First Sight (cantar de Kylie Minogue)|Love at First Sight]]&quot; y en payares, la revista ''Music Week'' publicó: «''Kylie preparar pa llanzar l'álbum que munches de les dives del pop quixeren faer''».

L'estilista y el direutor creativu de Minogue, [[William Baker (modista)|William Baker]] esplico que los videos musicales pa ''Fever'' tuvieron inspiraos por [[Cine de ciencia ficción|películes de ciencia ficción]] ―especialmente aquelles de [[Stanley Kubrick]]― y resaltó los elementos electropop de la música usando baillarinos nel estilu de [[Kraftwerk]]. Alan MacDonald, el diseñador de la xira 2002 KylieFever, llevó esos elementos al escenariu encarnando les antigües personificaciones de Minogue.&lt;ref name=&quot;Baker2&quot;&gt;{{cita videu| people=Baker, W. and MacDonald, A. (Directors) |fecha=2002 | títulu= Kylie Minogue: Kylie Fever 2002 in concert&amp;nbsp;— Live in Manchester | medium=DVD |ubicación=Manchester, United Kingdom |publicación=[[Parlophone]]}}&lt;/ref&gt; El show abrió con Minogue como una [[muyer fatal|engañadora muyer]] espacial, qu'ella mesma lo describió como «la Reina de ''[[Metrópolis (película)|Metrópolis]]'' colos sos runfíos», al traviés d'escenes inspirada por ''[[A Clockwork Orange (película)|A Clockwork Orange]]'' de Kubrick, siguíu por delles personificaciones de la carrera de Minogue.&lt;ref name=&quot;Baker2&quot;/&gt; Minogue dixo que finalmente foi capaz d'espresase de la manera que quería, y que siempres foi una «showgirl nel corazón».&lt;ref name=&quot;Baker2&quot;/&gt; Mientres el 2002, trabayó na película animada ''[[The Magic Roundabout (película)|The Magic Roundabout]]'', estrenada n'Europa en 2005, y en 2006 nos Estaos Xuníos; dio la voz a una de los protagonistes, Florence.&lt;ref name=&quot;Fionnuala_1&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Halligan|nome=Fionnuala|títulu=The Magic Roundabout (-y Manège enchanté)|editorial=[[Screen Daily]]|fecha=27 de xineru de 2005|url=http://www.screendaily.com/the-magic-roundabout-la-manege-enchante/4021721.article|fechaaccesu=1 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Minogue empezó una rellación col actor francés, [[Olivier Martínez]], dempués de conocelo na ceremonia 2002 de los premios Grammy.&lt;ref name=&quot;PeopleKylieandOlivierSplit&quot;&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue &amp; Olivier Martinez Split|obra=[[People (magacín)|People]]|editorial=[[Time Inc]]|fecha=3 de febreru de 2007|url=http://www.people.com/people/article/0,,20010855,00.html|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El so próximu álbum, ''[[Body Language (álbum)|Body Language]]'' (2003), foi llanzáu xunto a un conciertu de namái invitación, tituláu ''Money Can't Buy'', nel Hammersmith Apollo en Londres. L'eventu marcó la presentación d'un nuevu estilu visual, diseñáu por Minogue y Baker, inspiráu en parte por [[Brigitte Bardot]], que Minogue comentó: «Tendí a pensar en BB [Bardot] como, bonu, ella ye una sexpot, ¿non? Ella ye una de los grandes pin-ups. Pero ella yera bastante radical na so manera nesi momentu. Y escoyimos pa faer referencia a la dómina, que yera... un amiestu perfecto de coqueta y rock and roll».&lt;ref&gt;{{cita videu| people = Minogue, Kylie | títulu = Body Language Live | medium = DVD |publicación=Parlophone |ubicación= |fecha=2003}}&lt;/ref&gt; L'álbum quitó la importancia del estilu del discu y Minogue dixo que tuvo inspirada por artistes de 1980 como [[Scritti Politti]], [[The Human League]], [[Adam and the Ants]] y [[Prince]], combinando los sos estilos con elementos de [[hip hop]].&lt;ref name=&quot;ThinWhiteDame&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Ives|nome=Brian|coautores=Bottomley, C.|títulu=Kylie Minogue: Discu's Thin White Dame|editorial=VH1|fecha=24 de febreru de 2004|url=http://www.vh1.com/artists/interview/1485255/02232004/minogue_kylie.jhtml|fechaaccesu=21 de xineru de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061206073514/http://www.vh1.com/artists/interview/1485255/02232004/minogue_kylie.jhtml|fechaarchivu=6 d'avientu de 2006}}&lt;/ref&gt; Recibió crítiques positives con Billboard escribiendo que Minogue tien l'habilidá d'escoyer grandes cantares y productores».&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu = Pop star Kylie's showgirl success | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7163430.stm | editorial=BBC News| fecha = 27 d'avientu de 2007| fechaaccesu = 7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; [[Allmusic]] describir como «un casi álbum pop perfectu... ''Body Language'' is lo que pasa cuando una diva dance-pop toma'l control y enfoca no que ye importante en llugar de tratar de sosprendese a sigo mesma en relevancia continua».&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=True|nome=Chris|títulu=Body Language|url={{Allmusic|album|r675507/review|pure_url=yes}} |publicación=Allmusic|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Les ventes de ''Body Language'' fueron bien baxes que lo antemanao depués del ésitu de ''Fever'',&lt;ref name=&quot;grooveback&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;secondcoming&quot;/&gt; anque'l so primera senciellu, «[[Slow (cantar)|Slow]]» foi un númberu unu en Reinu Xuníu y Australia.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: Slow (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=Slow&amp;cat=s|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Dempués d'algamar unu nos gráficos club d'Estaos Xuníos, «Slow» recibió una nominación pa los Grammy na categoría de meyor álbum dance.&lt;ref name=&quot;billboarddancechart&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Kylie Minogue, Chart History, Dance/Club Play Songs|url=http://www.billboard.com/search/?keyword=kylie+minogue&amp;x=0&amp;y=0#/artist/kylie-minogue/chart-history/5213?f=359&amp;g=Singles|obra=Billboard|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}} |2=http://www.billboard.com/search/?keyword=kylie+minogue&amp;x=0&amp;y=0 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KylieSparro&quot;/&gt;

''Body Language'' llogró la so primer selmana de ventes de 43.000 copies nos Estaos Xuníos, y tornó significantemente na segunda selmana.&lt;ref name=&quot;KylievsAmerica&quot;&gt;{{cita publicación | títulu = Kylie vs America| url =http://www.ew.com/ew/article/0,,600241_3,00.html|obra=Entertainment Weekly | fecha= 19 de marzu de 2004| fechaaccesu = 7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; ''[[The Wall Street Journal]]'' describió a Minogue como «una superestrella internacional que paez incapaz de conquistar el mercáu estauxunidense».&lt;ref name=&quot;KylievsAmerica&quot;/&gt; Minogue comentó que faló cola so discográfica estauxunidense que nun taba dispuesta a invertir el tiempu necesariu pa establecese nos Estaos Xuníos y que prefier ameyorar l'ésitu que llograra yá n'otres partes del mundu, una actitú enxaretada pol analista Geoff Mayfield de Billboard como una decisión de negociu... Si fuera'l so contador, nun podía echa-y la culpa por faer esa llamada».&lt;ref name=&quot;KylievsAmerica&quot;/&gt; Minogue más tarde comentó que nun taba esmolecida del so sucesu llindáu nos Estaos Xuníos, y tuvo más atayada polos camientos que consideró a la so carrera incompletu ensin esto.&lt;ref name=&quot;filmcareernotUSsuccess&quot;&gt;{{cita publicación | títulu = Kylie dreams of credible filme career not US success |obra=The Independent| fecha = 11 de mayu de 2009| url = http://www.independent.co.uk/news/people/news/kylie-dreams-of-credible-filme-career-not-us-success-1682845.html| fechaaccesu =7 de marzu de 2012 |ubicación=Londres}}&lt;/ref&gt;

Minogue xugó un papel d'invitada especial na temporada final de la serie risible ''[[Kath &amp; Kim]]'', onde referencia'l so primer rol como Charlene en Neighbours, mientres una secuencia de boda. L'episodiu llogró l'audiencia más alta del añu de l'[[Australian Broadcasting Corporation]].&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Miller| nome = Kylie| títulu = Kylie joins foxy morons for ratings winner |obra=The Age |ubicación=Australia| fecha = 27 de payares de 2004| url = http://www.theage.com.au/news/TV--Radio/Kylie-joins-foxy-morons/2004/11/26/1101219742748.html?from=storyrhs| fechaaccesu =7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Pa celebrar los sos 17 años de carrera musical, llanzó'l so segundu álbum de grandes ésitos en payares de 2004, tituláu ''[[Ultimate Kylie]]'', añedíu colos sos videos musicales nun compilatorio de DVD del mesmu.&lt;ref name=&quot;Baker and_1&quot;/&gt; L'álbum devasó la cantidá de los compilados de ''[[Greatest hits (álbum de Kylie Minogue)|Greatest Hits]]'' y ''[[Hits+]]'', coleccionando cantares de la so carrera de dos décades.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Nick Cave and The Bad Seeds and Kylie Minogue: Where The Wild Roses Grow (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Nick+Cave+%26+The+Bad+Seeds+%2B+Kylie+Minogue&amp;titel=Where+The+Wild+Roses+Grow&amp;cat=s|fechaaccesu=26 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; ''Ultimate Kylie'' introdució los sos senciellos «[[I Believe in You]]», co-escrita con [[Jake Shears]] y [[Babydaddy]] de los [[Scissor Sisters]], y «[[Giving You Up]]».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=1996: 10th Annual ARIA Awards|url=http://www.ariaawards.com.au/history-by-year.php?añu=1996|editorial=[[Australian Recording Industry Association]]|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; «I Believe in You» algamó'l top trelce del gráficu [[Dance/Club Play Songs]],&lt;ref name=&quot;billboarddancechart&quot;/&gt; y Minogue foi nomada pa los premios Grammy per cuartu añu consecutivu cuando'l cantar foi nomada na categoría de «meyor grabación dance».

A entamos de 2005, ''Kylie: The Exhibition'' abrió en Melbourne. La esposición gratuita incluyó vestuariu y fotografíes de la carrera de Minogue, y foi en xira a capitales australianos recibiendo más de 300.000 visitantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu=Kylie exhibition heads for London| editorial=BBC News | fecha =26 d'ochobre de 2006 | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6086702.stm | fechaaccesu =7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Foi exhibíu nel [[Muséu de Victoria y Alberto]] en Londres en febreru de 2007.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Menkes| nome=Suzy| títulu='Kylie—The Exhibition' draws a young crowd to the Victoria and Albert Museum in London|obra=The New York Times | fecha =25 de febreru de 2007 | url=http://www.nytimes.com/2007/02/25/style/25iht-rkylie26.html?_r=1 | fechaaccesu =7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Minogue empezó la so xira [[Showgirl: The Greatest Hits Tour|Showgirl: The Greatest Hits]], interpretando n'Europa, y depués viaxó a Melbourne, onde foi diagnosticada con [[cáncer de mama]].&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu=Kylie Minogue Has Breast Cancer| editorial=CBS News | fecha =17 de mayu de 2005 | url=http://www.cbsnews.com/stories/2005/05/17/entertainment/main695716.shtml | fechaaccesu =7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== 2006-09: Regresu, Showgirl: The Homecoming Tour, ''X'' y dos grandes xires ===
[[Ficheru:KylieX2008 July Berlin (16).jpg|thumb|upright|170px|Actuación de la cantante nuna de les sos xires más grandes, ''[[KylieX2008]]'', en [[Berlín]]. ([[xunetu]] de [[2008]])]]
En payares de 2006, Minogue resumió la so xira [[Showgirl: Homecoming Tour|Showgirl: The Homecoming]] con una interpretación en Sydney. Ella faló colos periodistes antes del conciertu que diba ser bien emotivu, y ella lloró antes dedicar el cantar «[[Especially For You|Especially for You]]» al so padre, un sobreviviente de [[cáncer de próstata]].&lt;ref name=&quot;featheredKylie&quot;/&gt; Les sos rutines de baille fueron retrabajadas p'afaese a la so condición médica, y cambeos más lentos de vestuarios y llargos descansos fueron introducíos ente les seiciones del espectáculu pa caltener la so fuercia.&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu = Two UK gigs as Kylie resumes tour| editorial=BBC News| fecha = 17 de xunetu de 2006| url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/5188896.stm| fechaaccesu = 7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Los medios de comunicación reportó que Minogue interpretó enérxicamente, con ''Sydney Morning Herald'' describiendo'l show como una estravagancia» y «nada menos que un trunfu».&lt;ref name=&quot;featheredKylie&quot;/&gt; La siguiente nueche, Minogue xunir con [[Bono (músicu)|Bono]], quién tuvo n'Australia como parte de la so xira Vertigo d'[[U2]] pa faer un dueto de «Kids», pero Minogue foi forzada a atayar les sos próximes apaiciones entamaes nel espectáculu d'U2 debíu al escosamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue Cancels Performance with U2 Due To Exhaustion|fecha=14 de payares de 2006|url=http://www.spotlightingnews.com/article.php?news=3231|editorial=Spotlighting News|fechaaccesu=7 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120229134458/http://www.spotlightingnews.com/article.php?news=3231|fechaarchivu=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Los shows de Minogue por toa Australia siguieron recibiendo reseñes positives, y dempués de pasar una navidá cola so familia, ella resumió la manga europea de la so xira con seis show con entraes dafechu escosaes en [[Wembley Arena]], antes de llevar la so xira a [[Manchester]] por seis shows adicionales.

En febreru de 2007, Minogue y Olivier Martínez anunciaron que punxeron fin a la so rellación, pero caltener en términos amistosos. Minogue foi reportada por haber sío «defraudada por falses acusaciones [mediátiques] de la desllealtá de Martinez».&lt;ref name=&quot;PeopleKylieandOlivierSplit&quot;/&gt; Ella defendió a Martínez, y reconoció el so sofitu apurríu mientres el so tratamientu de cáncer de mama, comentando: «Él siempres tuvo ende, ayudando con coses práutiques y siendo proteutor. Foi increíble. Nun duldar n'atayar el trabayu y poniendo en práutica proyeutos n'espera pa poder tar conmigo. Él ye l'home más honorable que conocí».&lt;ref name=&quot;PeopleKylieandOlivierSplit&quot;/&gt;

En payares de 2007, Minogue llanza ''[[X (álbum de Kylie Minogue)|X]]'', el so décimu álbum y, por bien aldericáu, como'l so regresu.&lt;ref name=&quot;heraldsunjan08&quot;/&gt; L'álbum d'estilu electro inclúi contribuciones de [[Guy Chambers]], [[Cathy Dennis]], [[Bloodshy &amp; Avant]] y [[Calvin Harris]].&lt;ref name=&quot;heraldsunjan08&quot;/&gt; Pal estilu visual completu de ''X'', incluyendo'l videu musical pa'l so primera senciellu «[[2 Hearts]]», Minogue y William Baker desenvolvieron una combinación del estilu del teatru [[Kabuki]] y les estétiques aniciáu de los club de bailles de Londres incluyendo ''[[Boombox (álbum de Kylie Minogue)|Boombox]]''.&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Iannacci | nome = Elio | títulu = Kylie Minogue makes comeback |obra=Toronto Star | editorial=| fecha = 29 d'avientu de 2007 | url = http://www.thestar.com/entertainment/article/288564 | fechaaccesu = 19 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt; L'álbum recibió delles crítiques pola trivialidad de la so esperiencies leves de Minogue col cáncer de mama; ella respondió esplicando la naturaleza personal de dellos cantares del álbum y dixo: «La mio conclusión ye que si fixi un álbum de cantares personales que sería vistu como ''Impossible Princess 2'' y ser oxetu de crítica per igual».&lt;ref name=&quot;heraldsunjan08&quot;/&gt; El críticu de ''[[Rolling Stone]]'' describió a Minogue como «l'accionista más importante de la fiesta d'una diva pop»., y dixo que'l so cáncer de mama, «afortunadamente, la esperiencia nun fixo de la so música perceptiblemente fonda».&lt;ref name=&quot;RollingStoneXreview&quot;/&gt; Más tarde, Minogue dixo: «En retrospectiva, ensin dulda podría ameyorar [l'álbum], diría ensin añedir otra cosa. Teniendo en cuenta'l tiempu que tuvimos, ye lo que ye. Yo tenía un montón de coses risonderes en marcha».&lt;ref name=&quot;heraldsunaug08&quot;&gt;{{enllaz rotu|{{cita publicación |nome=Cameron |apellíu=Adams |enllaceautor= |coautor= |títulu=Kylie Minogue bringing latest show to Australia on 19 December|url=http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,24249776-2902,00.html |obra=[[Herald Sun]] |editorial=|fecha=28 d'agostu de 2008 |fechaaccesu=15 d'abril de 2008|urlarchivu=https://archive.is/sqa1|fechaarchivu=5 d'avientu de 2012}}|http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,24249776-2902,00.html}} &lt;/ref&gt;

''X'' y «2 Hearts» entraron nel álbum nos gráficos d'álbumes y senciellos d'Australia respeutivamente.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: X (album)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=X&amp;cat=a|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kylie Minogue: 2 Hearts (song)|editorial=Media Jungen|url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Kylie+Minogue&amp;titel=2+Hearts&amp;cat=s|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; En Reinu Xuníu, ''X'' primeramente atraxo ventes favorables, anque'l so rendimientu comercial finalmente ameyoró, y Minogue ganó un [[premiu Brit]] na categoría solista femenina internacional».&lt;ref name=&quot;thetimeskyliex2008&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Brit Awards 2008: The winners |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7187992.stm | editorial=BBC News |fecha=20 de febreru de 2008 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; ''X'' foi llanzáu nos Estaos Xuníos n'abril de 2008, y debutó fora del top 100 nos gráficos d'álbumes a pesar de dalguna promoción. Minogue llamó'l mercáu d'Estaos Xuníos «notoriamente dificultosu... Tien munches denominaciones na radio. Pa saber ónde encaxo yo nesi mercáu ye dacuando difícil».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Peter |apellíu=Mitchell |títulu=Kylie lacks X-factor in US |url=http://www.news.com.au/story/0,23599,23522602-1702,00.html |obra=[[Herald Sun]] |editorial= |fecha=11 d'abril de 2008 |fechaaccesu=15 d'abril de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080619051333/http://www.news.com.au/story/0,23599,23522602-1702,00.html |fechaarchivu=19 de xunu de 2008 }} &lt;/ref&gt; ''X'' foi nomada pa los [[Premios Grammy de 2009|premios Grammy 2009]] para [[Premiu Grammy al meyor álbum de dance/electrónica|meyor álbum d'electrónica/dance]], la so quinta nominación nos premios Grammy.&lt;ref name=&quot;Adams_1&quot;/&gt;

N'avientu de 2007, Minogue partició nel conciertu del [[Premiu Nobel de la Paz]] en Oslo, Noruega, y más tarde interpretó na final del programa de talentu col ganador eventual, [[Leon Jackson]], quien el so mentor foi Dannii Minogue.&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu=Kylie heats up Oslo in sexy PVC number to honour Al Gore| editorial=[[Mail Online]] | fecha =7 d'avientu de 2007 | url =http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-500862/Kylie-heats-Oslo-sexy-PVC-number-honour-Al-Gore.html | fechaaccesu =7 d'agostu de 2008 |ubicación=London}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu=Kylie and Jason sing on X Factor| editorial=BBC News | fecha =7 d'avientu de 2007 | url =http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7140296.stm | fechaaccesu =7 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; Dende mayu de 2008, Minogue promocionó ''X'' con una xira europea, [[KylieX2008]], siendo la so xira más cara hasta la fecha con una producción de 10 millones de llibres esterlines.&lt;ref name=&quot;reutersalbum&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu=Kylie's tour to kick off in Paris| editorial=Telegraph Media Group | fecha =29 d'abril de 2008 | url =http://www.telegraph.co.uk/culture/art/3672988/Kylies-tour-to-kick-off-in-Paris.html | fechaaccesu =7 d'agostu de 2008 |ubicación=London}}&lt;/ref&gt; A pesar qu'ella describió los ensayos como «lugúbre» y el so repertoriu diendo por delles revisiones, la xira foi xeneralmente aclamada y vendió bien.&lt;ref name=&quot;heraldsunaug08&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;thetimeskyliex2008&quot;/&gt;

Minogue tuvo incluyida en ''[[White Diamond]]'', un documental filmado mientres 2006 y 2007 cuando resumía la so xira Showgirl: The Homecoming.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7048346.stm|títulu=Kylie thanks fans at filme launch|editorial=BBC News |fecha=17 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; Apaeció en ''[[The Kylie Show]]'', que contenía interpretaciones de cantares con pieces d'escenes bien estilizadas, según, sketches risibles con [[Mathew Horne]], Dannii Minogue, Jason Donovan y [[Simon Cowell]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-492545/Kylie-Dannii-recreate-infamous-Dynasty-catfight-TV-special.html|títulu=Kylie and Dannii recreate infamous Dynasty catfight for TV special|editorial=BBC News |fecha=9 de payares de 2007 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2009 |ubicación=London}}&lt;/ref&gt; Ella coprotagonizó l'episodiu especial de ''[[Doctor Who]]'', «[[El viaxe de los condergaos]]», como [[Astrid Peth]], una camarera nuna nave espacial ''Titanic''. L'episodiu tresmitió'l 25 d'avientu de 2007 con 13,31 millones d'espectadores, l'audiencia más alta de la serie dende 1979 y la más alta de la serie moderna.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/doctorwho/news/cult/news/drwho/2007/12/26/51751.shtml|títulu=Titanic Success!|editorial=BBC News|fecha=26 d'avientu de 2007|fechaaccesu=26 de xunetu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090105150053/https://www.bbc.co.uk/doctorwho/news/cult/news/drwho/2007/12/26/51751.shtml|fechaarchivu=5 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;

A finales d'avientu de 2007, Minogue foi nomada pa un [[OBE]] na llista de Nuevu Honores del Añu de la reina [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]], pol so serviciu a la música. Minogue comentó: «Toi casi sosprendíu como toi honorificada. Siéntome fondamente trescalada por ser reconocida per Reinu Xuníu, la mio segunda casa, d'esta manera».&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu = Parkinson and Minogue top honours | editorial=BBC News | fecha = 29 d'avientu de 2007 | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/7163660.stm | fechaaccesu = 7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Gammell |nome = Caroline |url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1573919/Kylie-awarded-OBE-in-New-Year-Honours-list.html|títulu=Kylie awarded OBE in New Year Honours list|editorial=Telegraph Media Group |fecha=29 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2009 |ubicación=London}}&lt;/ref&gt; Ella recibió'l OBE oficialmente del [[Príncipe de Gales]] en xunetu de 2008.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7485868.stm |títulu=Kylie attends Palace for honour |editorial=BBC News |fecha=3 de xunetu de 2008|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; En mayu de 2008, foi premiada con premiada a la Orde Francesa d'Artes y Lletres, l'honor cultural más altu en Francia. La Ministra de Cultura [[Christine Albanel]] describió a Minogue como una «Midas de la escena musical internacional que tou lo que toca tresformar n'oru», y saludó a aldericar públicamente'l so cáncer de mama. En xunetu, Minogue foi nomada «Celebridá más amada» en Reinu xuníu por un tabloide, quien comentó qu'ella se ganó'l corazón de la nación como ella valientemente lluchó contra'l cáncer de mama», y ganó el premiu de meyor solista femenina internacional» nos premios BRIT 2008.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mirror.co.uk/news/top-stories/2008/07/07/kylie-is-voted-our-fave-celeb-115875-20634662/|títulu=Kylie Minogue is voted Great Britain's favourite celebrity|obra=Daily Mirror |ubicación=UK|fecha=7 de xunetu de 2008|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7254282.stm |títulu=Take That scoop Brit Award double |editorial=BBC News |fecha=21 de febreru de 2008|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:KylieToronto2009.jpg|left|thumb|Interpretando en Toronto en 2009 con una vista del paisaxe del llugar no fondero.]]
En setiembre de 2008, Minogue fixo la so apaición debú como actu principal na apertura d'[[Hotel Atlantis|Atlantis]], un hotel esclusivu en Dubái.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.theage.com.au/travel/kylie-minogue-performs-at-atlantis-hotel-launch-20081121-6dev.html|títulu=Kylie Minogue performs at Atlantis hotel launch |obra=The Age |ubicación=Australia |fecha=21 de payares de 2008 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt; Dende payares, ella siguió'l so giral KylieX2008 llevándolo por toa América del Sur, Asia y Australia.&lt;ref name=&quot;sadates2&quot;&gt;{{cita web |url=http://kylie.com/news/1745645|títulu=More Dates for KylieX2008 South America!|fechaaccesu=2 de setiembre de 2008|editorial=Minogue's Official Website|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081206231009/http://www.kylie.com/news/1745645|fechaarchivu=6 d'avientu de 2008}} &lt;/ref&gt; La xira visitó 21 países y foi considerada un ésitu, con ventes d'entraes qu'envaloren 70,000,000 de dólares.&lt;ref name=&quot;firstNorthAmericantour&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Ferrera|nome=Monica|url=http://www.billboard.com/bbcom/news/kylie-minogue-plans-first-north-american-1003969732.story#/bbcom/news/kylie-minogue-plans-first-north-american-1003969732.story|títulu=Kylie Minogue Plans First North American Tour|obra=[[Billboard magazine|Billboard]]|fecha=6 de mayu de 2009|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El 18 de febreru de 2009, Ella presentó los premios BRIT 2009 con [[James Corden]] y Mathew Horne.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7837020.stm |títulu=Kylie to present the Brit Awards |editorial=BBC News |fecha=19 de xineru de 2009|fechaaccesu=8 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

En setiembre y ochobre de 2009, Minogue embarcar en xira [[For You, for Me Tour|For You, for Me]], la so primer xira de conciertos n'América del Norte, qu'incluyía espectáculos n'Estaos Xuníos y Canadá.&lt;ref name=&quot;firstNorthAmericantour&quot;/&gt; Tamién participó nuna película [[bollywood]]ense, Blue, interpretando un cantar d'[[A.R. Rahman]], y confirmó tar trabayando nel so oncenu álbum, comentando que podría ser un álbum pop y dance.&lt;ref name=&quot;filmcareernotUSsuccess&quot;/&gt; El 13 de setiembre de 2009, Minogue cantó «[[Super Trouper]]» y «When All Is Said and Done» con [[Benny Andersson]] nun conciertu tributo a ABBA &quot;Thank You for the Music... a Celebration of the Music of ABBA&quot;, [[Hyde Park]] de Londres, la so única interpretación en direuto en Reinu Xuníu en 2009.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/8223823.stm |títulu=Kylie to perform at Abba tribute |editorial=BBC News |fecha= 27 d'agostu de 2009|fechaaccesu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El 14 d'avientu de 2009, Minogue llanzó un álbum dixital titulada ''[[Kylie Live in New York]]''. L'álbum foi grabáu nel [[Hammerstein Ballroom]] de Nueva York y contién 25 cantares en vivu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/news/kylie-minogue-to-release-new-york-live-set-1004051042.story|títulu=&quot;Kylie Minogue To Release New York Live Set&quot;, December 2009}}&lt;/ref&gt;

=== 2010-2012: ''Aphrodite'', Aniversariu K25 y The Abbey Road Sessions ===
{{AP|Aphrodite (álbum de Kylie Minogue)|l1=''Aphrodite''|Aphrodite World Tour}}
[[Ficheru:Kylie Minogue - San Francisco 5212011.jpg|thumb|Minogue interpretando nel so Aphrodite World Tour en [[San Francisco (California)|San Francisco]]. (22 de mayu de 2011)]]
L'oncenu álbum d'estudiu de Minogue, ''[[Aphrodite (álbum)|Aphrodite]]'', foi llanzáu en Xapón el 30 de xunu de 2010, y nel mundu en xunetu de 2010.&lt;ref&gt;{{enllaz non disponible|1=[http://www2.kylie.com/news/1774378]}}&lt;/ref&gt; L'álbum combina, tal como lo anunció, el [[pop]] y [[dance]].&lt;ref&gt;&quot;[Kylie dreams of credible filme career not US success http://www.independent.co.uk/news/people/news/kylie-dreams-of-credible-filme-career-not-us-success-1682845.html]&quot;. ''[[The Independent]]''. 2009-05-11. Consultáu 02-01-2010.&lt;/ref&gt; Los productores y compositores que trabayaron xunto a ella son Biffco, Nerina Pallot y Andy Chatterley, Xenomania, [[Calvin Harris]], [[Jake Shears]] y [[Babydaddy]] de [[Scissor Sisters]], Joe Echo, Greg Kurstin, RedOne, [[Stuart Price]], [[Deadmau5]], Evan Bogart, Diane Warren, [[Taio Cruz]]&lt;ref&gt;The Bosh [http://thebosh.com/archives/2009/12/kylie_minogue_working_on_new_tracks_with_british_producer_taio_cruz.php] 09.12.2009 Revisáu 29.01.2010&lt;/ref&gt; y [[Fernando Garibay]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100920051938/http://www.muumuse.com/category/fernando-garibay Fernando Garibay production] Revisáu 29.01.2010&lt;/ref&gt; L'únicu cantar oyíu hasta agora ye ''Better Than Today'', escritu por Nerina Pallot y Andy Chatterley, que Minogue interpretó na xira [[For You, For Me Tour 2009]]. Minogue la referencia como &quot;un cantar que se va incluyir nel mio próximu álbum&quot;.&lt;ref&gt;[http://loft965.com/2009/08/20/kylie-minogue-graces-the-cover-of-instinct-news-on-new-album/ Kylie Minogue graces the cover of Instinct, news on new album] 2009-08-27. Consultáu'l 02-01-2010.&lt;/ref&gt; Dende agostu de 2009, esiste una afirmación non bien concreta de que'l grupu [[hip hop]] N-Dubz ta trabayando con Minogue, por cuenta de que quedó soprendida col so álbum d'estudiu ''Uncle B''.&lt;ref&gt;[http://www.conciertos10.com/xira-concierto-concierto/kylie-minogue-grabando-con-n-dubz/2009/08/20/ Kylie Minogue grabando con N-Dubz] Revisáu 22-01-2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;ITN Music [http://www.youtube.com/watch?v=uh_BvqygYcc N Dubz set the record straight on working with Kylie Minogue] 24.08.009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailystar.co.uk/gameon/view/113465/N-Dubz-want-to-team-up-with-Kylie-Minogue/ N-DUBZ WANT TO TEAM UP WITH KYLIE MINOGUE] 20.12.2009&lt;/ref&gt;

El 24 de febreru de 2010 reveló que ta trabayando con Cutfather, Lucas Secon, Damon Sharpe,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://twitter.com/kylieminogue/status/9572763707|títulu=Twitter / kylie minogue: Yes...Cutfather, Lucas Sec|editorial=Twitter.com|fechaaccesu=24 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt; Starsmith y la banda electrónica Nervo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://twitter.com/kylieminogue/status/9572927971|títulu=Twitter / kylie minogue: OOOOOppps... In studio wit|editorial=Twitter.com|fechaaccesu=24 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt; Stuart Price encargóse principalmente de la producción executiva del álbum. El títulu ''Aphrodite'' ye'l nome oficial del álbum, anunciáu'l [[20 d'abril]] de 2010 pola mesma Kylie Minogue. Al pie de ésti, méntase'l so llanzamientu oficial el 5 de xunetu de 2010 y del senciellu, en 28 de xunu de 2010. La portada tamién foi amosada nel anunciu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=TrbyT_N7ELU|títulu=http://www.youtube.com/watch?v=TrbyT_N7ELU}}&lt;/ref&gt;

El primer senciellu «[[All the Lovers]]» estrenar nes principales radios en mayu de 2010 y foi puestu en venta en xunu de 2010. Mientres, l'estrenu del primer senciellu, empecipióse una gran cantidá de promociones de ''Aphrodite''. El video musical de «All the Lovers» estrenóse'l 1 de xunu de 2010,&lt;ref name=&quot;Reighley&quot;/&gt; amosando a Minogue como una [[Afrodita]] moderna. ''Aprhodite'' foi llanzada a nivel mundial en Xapón el 30 de xunu, prosiguiendo con un conxuntu de presentaciones toa'l mes de xunetu, incluyendo la del Arguyu Gai en Madrid el 3 de xunetu de 2010 ante casi 2 millones de persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www2.kylie.com/news/1774378|títulu=http://www2.kylie.com/news/1774378|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100423121517/http://www2.kylie.com/news/1774378|fechaarchivu=23 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.monstersandcritics.com/people/news/article_1567500.php/Kylie-Minogue-spotted-with-tattoo-sleeve|títulu=Kylie Minogue spotted with tattoo sleeve|autor=Sophie Eager|fecha=30 de xunu de 2010|obra=[[Monster and Critics]]|fechaaccesu=15 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100703050845/http://www.monstersandcritics.com/people/news/article_1567500.php/Kylie-Minogue-spotted-with-tattoo-sleeve|fechaarchivu=3 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Kylie anunció'l vienres 13 d'agostu, al traviés de la so páxina oficial, que'l nome del segundu senciellu a esprendese de ''Aphrodite'' titúlase «[[Get Outta My Way]]».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu='GET OUTTA MY WAY' – BRAND NEW SINGLE!|url=http://www.kylie.com/news/%E2%80%98get-outta-my-way%E2%80%99-%E2%80%93-brand-new-single-2/|fecha=13 d'agostu de 2010|editorial=Kylie.com|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100818232040/http://www.kylie.com/news/%E2%80%98get-outta-my-way%E2%80%99-%E2%80%93-brand-new-single-2/|fechaarchivu=18 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; Nel mes d'agostu, Kylie anuncio que'l so álbum d'estudiu ''Aphrodite'', debutó nel númberu 19 del ''[[Billboard 200]]'', el so meyor entrada a los charts dende ''[[Fever (álbum de Kylie Minogue)|Fever]]''¨. El 3 de setiembre, develó el video del so segundu senciellu de ''Aphrodite'', &quot;[[Get Outta My Way]]&quot;, un video qu'incorpora un xuegu de sielles y lluces que magnifican la so estilizada figura. El senciellu, darréu, llanzóse'l 27 de setiembre nos sos formatos correspondientes.

El 6 de setiembre de 2010, Minogue collaboró cola so voz pal cantar &quot;[[Devotion]]&quot; del dúu inglés de música [[synthpop]] [[Hurts]] pal so primer álbum d'estudiu ''[[Happiness (Álbum de Hurts)|Happiness]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Hurts explain how they got Kylie Minogue to sing on their debut album|url=http://www.nme.com/news/hurts/52262|fecha=28 de xunetu de 2010|editorial=''[[NME]]''|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu día, la páxina web de la cantante anunció la fecha oficiales de les presentaciones pa la so siguiente xira mundial [[Aphrodite World Tour]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.samesame.com.au/news/local/5516/Kylie-confirms-world-tour-for-2011.htm|títulu=Kylie confirms world tour for 2011|autor=Christian Taylor|fecha=16 de xunu de 2010|obra=samesame.com.au|fechaaccesu=24 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;
de Kylie Minogue, en sofitu del so oncenu álbum ''Aphrodite''.
El 5 d'avientu de 2010 estrénase'l so tercer senciellu ''Better Than Today'', que n'EE.UU ye emponderáu pol soníu Country y el so videu. Darréu'l 31 de mayu de 2011 llarga'l so cuartu y postreru senciellu de Aphrodite ''Put Your Hands Up (If You Feel Love)'' pero nun tuvo videu musical.

Minogue ta actualemente trabayando nel so nuevu álbum compilatorio re-trabayando versiones de los sos ésitos que celebraría'l so ventiavu quintu aniversariu del llanzamientu del so senciellu debú «Locomotion».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nme.com/news/kylie-minogue/60343|títulu=Kylie Minogue to release new album next year &amp;#124; News|fechaaccesu=7 de marzu de 2012|fecha=11 de payares de 2011|editorial=Nme.Com}}&lt;/ref&gt;

Pa celebrar los sos 25 años na industria musical, Minogue empezó una celebración d'un añu en 2012. Conocíu como ''K25'', la cantante entama llanzar una coleición de grandes ésitos, incluyíes como versiones acústiques y orquestales d'ellos. Na so canal de YouTube, Minogue llanzó un de les sos grabaciones en xineru y febreru nos históricos [[Estudios Abbey Road]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.kylie.com/news/2012/01/25000-fans-helped-to-unlock-the-website-in-only-90-minutes/|títulu=25,000 fans helped to unlock the website in only 90 minutes! &amp;#124; Kylie Minogue|fechaaccesu=7 de marzu de 2012|fecha=25 de xineru de 2012|editorial=Kylie.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120229173817/http://www.kylie.com/news/2012/01/25000-fans-helped-to-unlock-the-website-in-only-90-minutes/|fechaarchivu=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Amás, la cantante interpretó en dellos festivales incluyendo'l [[Marcha del arguyu LGBT de Sydney|Mardi Grass de Sydney]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.kylie.com/news/2012/03/k25-at-the-sydney-mardi-gras-2/|títulu=K25 AT THE SYDNEY MARDI GRAS &amp;#124; Kylie Minogue|fechaaccesu=7 de marzu de 2012|editorial=Kylie.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120309054741/http://www.kylie.com/news/2012/03/k25-at-the-sydney-mardi-gras-2/|fechaarchivu=9 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El 5 de marzu de 2012, Minogue anunció les primeres feches de la so [[The K25 Anti Tour]]. El show íntimu va incluyir [[llau B|llaos B]], [[Demo (música)|deamos]] y rareces del so catálogu musical.&lt;ref name=&quot;Idolator&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Robbie|apellíos=Daw|títulu=Kylie Minogue Rocks Sydney Mardi Gras, Announces Initial Anti-Tour Dates|url=http://idolator.com/6207421/kylie-minogue-mardi-gras-anti-tour-australia|editorial=Idolator|fecha=5 de marzu de 2012|fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.kylie.com/news/2012/03/kylie-anti-tour-shows-announced/|títulu=Kylie Anti Tour Shows Announced &amp;#124; Kylie Minogue|fechaaccesu=7 de marzu de 2012|editorial=Kylie.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120307211630/http://www.kylie.com/news/2012/03/kylie-anti-tour-shows-announced/|fechaarchivu=7 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El 20 d'abril de 2012, la película ''Jack and Diane'' de Minogue estrenar nel [[Festival de cine de Tribeca]] 2012.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tribecafilm.com/filmguide/jack_and_diane-filme40914.html#.T5JQXavwuAg|títulu=Jack and Diane [2012]|fechaaccesu=16 de mayu de 2012|editorial=[[Tribeca Film Festival]]|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120516054032/http://www.tribecafilm.com/filmguide/jack_and_diane-filme40914.html#.T5JQXavwuAg|fechaarchivu=16 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt; En mayu de 2012, Minogue va estrenar n'otra película, ''Holy Motors'', nel [[Festival de Cannes]] 2012.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/film/2012/apr/19/cannes-film-festival-2012|títulu=Cannes 2012: Haneke v Audiard, but non shows from Malick or PT Anderson|fechaaccesu=16 de mayu de 2012|fecha=19 d'abril de 2012|editorial=[[The Guardian]]}}&lt;/ref&gt;

El 4 de mayu de 2012, ''[[Billboard]]'' anunció que Minogue va llanzar un nuevu álbum de grandes ésitos tituláu ''[[The Best of Kylie Minogue]]''.&lt;ref name=&quot;BestOfKylie&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/news/new-kylie-minogue-greatest-hits-album-due-1006969552.story#/news/new-kylie-minogue-greatest-hits-album-due-1006969552.story|títulu=New Kylie Minogue Greatest Hits Album Due in June|fechaaccesu=16 de mayu de 2012|apellíu=Caulfield|nome=Keith|fecha=4 de mayu de 2012|editorial=Billboard.com}}&lt;/ref&gt;
20 díes dempués del anunciu, Kylie llanzó'l videu clip de [[Timebomb]] el senciellu llogró asitiase na máxima posición de la billboard club music, hot dance, club songs, llogrando con eso romper el so propiu récor de más senciellos siguíos en númberu unu nesa llista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/dance-club-play-songs#/charts/dance-club-play-songs|títulu=http://www.billboard.com/charts/dance-club-play-songs#/charts/dance-club-play-songs}}&lt;/ref&gt; Amás llograría suprimer númberu nes llistes radiales mexicanes en munchos años, col númberu unu nos 40principales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.los40.com.mx/musica/llistes/timebomb/oirtop/1749824.aspx|títulu=http://www.los40.com.mx/musica/llistes/timebomb/oirtop/1749824.aspx}}&lt;/ref&gt;

The Abbey Road Sessions ye un álbum recopilatorio orquestal que Kylie va llanzar pola celebración de les sos 25 años na industria musical. Va Ser llanzáu en Xapón el 24 d'ochobre de 2012 y en Reinu Xuníu el 29 d'ochobre de 2012 por Parlophone Records. L'álbum contién dieciséis tarrezas, toos “radicalmente retrabajados”, según revelóse, que tomen 25 años de Kylie na industria de la música, según un nuevu cantar tituláu &quot;[[Flower (cantar de Kylie Minogue)]]&quot;, que foi llanzada como single pa promocionar l'álbum. L'álbum foi grabáu nos Abbey Road Studios de Londres cola banda de Kylie y una orquesta completa a lo llargo de payares de 2011. Como parte de la promoción pal álbum, Minogue encabezó BBC Proms in the Park en setiembre de 2012.

=== 2013-presente: contratu con Roc Nation, ''The Voice'' y ''Kiss M'Once'' ===
A principios de 2013, sopelexáronse noticies avera del posible retiru temporal de Kylie Minogue de la música pa centrase na so carrera como actriz, sicasí, esto foi depués desmentíu pola mesma Kylie Minogue quien dende la so cuenta de [[Twitter]] unvió que non solo nun dexaba la música, sinón tamién llograba un nuevu sellu discográficu xunto a [[Roc Nation]],&lt;ref name=&quot;Kylie Minogue Joins Jay-Z's Roc Nation, Will Release Single 'Soon'&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/1538009/kylie-minogue-joins-jay-zs-roc-nation-will-release-single-soon|títulu=Kylie Minogue Joins Jay-Z's Roc Nation, Will Release Single 'Soon'|fechaaccesu=12 d'abril de 2013|fecha=12 d'abril de 2013|editorial=Billboard.com}}&lt;/ref&gt; la discografía del raperu [[Jay-Z]] na cual tán xuníes otres celebridaes como [[Rihanna]], [[Shakira]] y [[Rita Ora]]. Nel intre del añu, Kylie Minogue xubió a la so cuenta de Instagram, semeyes onde se-y ve nel estudiu de grabación y con [[Fernando Garibay]], afirmando asina, les posibles noticies d'un nuevu material discográfico, que según ella dixo va ser &quot;más personal&quot;.&lt;ref name=&quot;Los Angeles is PROUD to be the home of Kylie while she is recording her new album!&quot;&gt;{{cita web |url=http://shineonandon.blogspot.mx/2013/03/it-is-happening.html|títulu=Los Angeles is PROUD to be the home of Kylie while she is recording her new album!|fechaaccesu=12 d'abril de 2013|fecha=12 d'abril de 2013|editorial=Billboard.com}}&lt;/ref&gt; Desconozse inda'l llanzamientu y nome d'ésti.

Kylie Minogue pretende camudar el so estilu pal so docenu álbum d'estudiu. &quot;Siento una nueva y enorme enerxía trabayando col sellu Roc Nation. Ye escitante, y apúrreme coses distintes, lo que ye xenial pa mi. Preciso saber lo que supón faer coses distintes, con otros estilos, ritmos y temes&quot;, esplicó l'artista a la revista Rolling Stone. &quot;Voi Caltener la esencia de los cantares de Kylie, porque esa ye la mio identidá. Pero gustaríame esperimentar con otru tipu de soníos. Nun puedo esplicar esautamente de qué se trata, y tampoco podría describilo bien entá. Pero te puedo dicir que toi prestando bien de nel procesu&quot;, añedió Minogue.&lt;ref name=&quot;Kylie Minogue camuda d'estilu nel so próximu discu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/agenda/musica/articulo-420386-kylie-minogue-camuda-de-estilu-el so-proximo-discu|títulu=Kylie Minogue camuda d'estilu nel so próximu discu|fechaaccesu=10 de mayu de 2013|fecha=12 d'abril de 2013|editorial=L'Espectador}}&lt;/ref&gt; Pa esti docenu álbum, Kylie ta trabayando con productpres como [[Fernando Garibay]], [[Pharrell Williams]], [[Darkchild]], [[Sia]], [[Nervo]] y [[Jay-Z]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.digitalspy.co.uk/music/news/a475838/kylie-minogue-working-with-pharrell-williams-for-new-album.html |títulu=Kylie Minogue working with Pharrell Williams for new album |obra=Digital Spy |fecha=24 d'abril de 2013 |fechaaccesu=11 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.take40.com/news/39178/kylie-minogue-working-with-producer-darkchild-on-new-album- |títulu=Kylie Minogue Working With Producer Darkchild On New Album |editorial=Take 40 |fecha=15 d'abril de 2013 |fechaaccesu=11 de xunu de 2013|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.take40.com/news/39178/kylie-minogue-working-with-producer-darkchild-on-new-album-|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/videos/nervo-on-their-debut-album-working-with-kylie-minogue-and-ke-hai-20121116 |títulu=Nervo on Their Debut Album, Working With Kylie Minogue and Keha - Video |obra=Rolling Stone |fecha=16 de payares de 2012 |fechaaccesu=11 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Con motivu del cumpleaños númberu 45 de la cantante, el DJ y productor Chris Lake, por aciu la so cuenta de Twitter dio a conocer una versión alterna d'un nuevu posible tema del retayu final. El cantar llámase «Skirt» y en cuestión d'hores algamó les 100&amp;nbsp;000 reproducciones en SoundCloud.&lt;ref name=&quot;Kylie Minogue Drops 'Skirt'&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/1564975/kylie-minogue-drops-skirt-listen-to-new-song|títulu=New track was co-written by The-Dream and produced by Nom De Strip|fechaaccesu=2 de xunu de 2013|fecha=12 d'abril de 2013|obra=Billboard|editorial=Nielsen Company (Prometheus Global Media)|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Skirt algama les 100 reproducciones en SoundCloud&quot;&gt;{{cita web |url=https://soundcloud.com/nomdestrip/skirt|títulu=Skirt algama les 100 reproducciones en SoundCloud|fechaaccesu=2 de xunu de 2013|fecha=12 d'abril de 2013|obra=Soundcloud}}&lt;/ref&gt; El primer senciellu del álbum ta programáu pa ser llanzáu n'agostu de 2013 con una collaboración de la rapera [[Brooke Candy]].&lt;ref name=&quot;brookecandy&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Rigby|nome=Sam|títulu=Kylie Minogue new single to feature US rapper Brooke Candy|url=http://www.digitalspy.com/music/news/a498615/kylie-minogue-new-single-to-feature-us-rapper-brooke-candy.html|obra=[[Digital Spy]]|editorial=[[Hearst Magacinos]]|fechaaccesu=17 de xunetu de 2013 |ubicación=Canada|fecha=15 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;

El 10 de setiembre de 2013, publicóse'l primera senciellu del nuevu álbum recopilatorio de [[Laura Pausini]], ''[[20 – The Greatest Hits]]'', tituláu «[[Llimpiu (cantar)|Limpido/Llimpiu]]», xunto a Kylie Minogue,&lt;ref name=&quot;nuevu dúu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.thejukepop.com/2013/09/el primer-senciellu-del-nuevu-album-de.html|títulu=El primer senciellu del nuevu álbum de Laura Pausini va ser una collaboración con Kylie Minogue|obra=thejukepop.com|fechaaccesu=9 de setiembre de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130921053627/http://www.thejukepop.com/2013/09/el primer-senciellu-del-nuevu-album-de.html|fechaarchivu=21 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kylie&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.tgcom24.mediaset.it/spettacolo/articoli/1116418/pausini-y-minogue-un-duetto-esplosivo.shtml|títulu=Pausini y Minogue, un duetto esplosivo|obra=tgcom24.mediaset.it|fechaaccesu=9 de setiembre de 2013|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt; A tan solo unes hores del llanzamientu de «Limpido» en forma dixital, nos sitios dixitales, [[iTunes]] y [[Amazon]] llograron rápido llegar a la posición nᵘ n'[[Italia]].&lt;ref name=&quot;Charts&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.digitalsalesdata.com/diydsd.php?Region=143450|títulu= Italy - Overall,Top Sellers, Last 24 Hours|editorial=digitalsalesdata.com|fechaaccesu=11 de setiembre de 2013|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La versión en solitariu de Pausini tamién foi publicada y algamó la posición nᵘ nel portal de iTunes, la versión publicada nel portal de Amazon asitiar na posición nᵘ.{{ensin referencies}} En cuanto n'[[España]], asitiar nel númberu unu ente los cantares más vendíos en dichu país, nos sitos de ventes dixitales tales como, Amazon y iTunes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ansa.it/web/notizie/rubriche/spettacolo/2013/09/10/Laura-Pausini-duetta-Kylie-Minogue_9275142.html|títulu=Pausini-Minogue, duetto svetta el so iTunes}}&lt;/ref&gt; El senciellu debutó nᵘ na llista de los senciellos más vendíos n'Italia, na llista oficial selmanal de la [[Federación de la Industria Musical Italiana]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fimi.it/main/chart_id/1646|títulu=Classifiche settimanali dal 09-09-2013 al 15-09-2013 (n'Italia)|obra=[[Federación de la Industria Musical Italiana|FIMI]]|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt;
Darréu «Limpido», llogra ser [[discu d'oru]] n'Italia, por más de 15&amp;nbsp;000 copies vendíes.&lt;ref name=&quot;limpidoro&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.fimi.it/archivio_certificazioni.php|títulu=Click en: Online, Settimana 46 anno 2013|obra=fimi.it|fechaaccesu=22 de payares de 2013|idioma=italianu}}&lt;/ref&gt;

«Limpido» anguaño ta &quot;pre-nomáu&quot; a los [[World Music Awards]] na categoría ''World's best song (meyor cantar del mundu)''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pinkdna.it/laura-pausini-limpido-nomination-ai-world-music-awards/|títulu=Laura Pausini: “Limpido” in nomination ai World Music Awards}}&lt;/ref&gt;
A finales d'avientu de 2013, anuncio'l nome del so nuevu senciellu, que ye Into the Blue.

Mientres tol mes d'agostu, y principiu de setiembre, surdieron fuertes rumores onde aseguraben que Kylie Minogue participaría nel famosu reality show «The Voice» d'Inglaterra. Nun foi sinón hasta que la BBC News publicó'l 11 de setiembre de 2013 un artículu, onde se confirmó la so participación nel preograma, remplazando a la cantante australiana [[Delta Goodrem]]. &quot;Toi bien emocionada.&quot;, dixo la cantante australiana. &quot;Amo'l conceutu del show, y fui una espectadora vidueña de dambes series ¿Voi Ser competitiva? Probablemente más de lo que nunca imaxiné.&quot; El programa pagará-y a la cantante la cantidá de 1 millón de llibres por ser ''coach'' del programa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-24048141/|títulu=Kylie Minogue to join The Voice|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130911235348/https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-24048141/|fechaarchivu=11 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Presente ===
Tres les baxes ventes de ''Kiss m'once'', Minogue termina'l contratu col so sellu discográficu Parlophone y acomúñase con BMG. Anguaño prepara un nuevu álbum pop pal 2018 y una xira.

== Estilu y voz ==

=== Rangu vocal ===
La so voz carauterizar por tener axilidá, dulzura y un [[Timbre (voz)|timbre]] bien [[soníu agudu|agudu]], por cuenta de esto, na mayoría de los sos cantares resalta un ánimu sensual, finu y llenu de xuxurios. Minogue empieza nos sos primeros álbumes d'estudiu con un rangu vocal más grave que l'actual. El primer rangu vocal rexistráu foi en &quot;[[I Should Be So Lucky]]&quot;, onde llega a tomar dende D&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; a C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;ref&gt;[http://www.musicnotes.com/sheetmusic/mtd.asp?ppn=MN0055222 &quot;Dixital Sheet Music: I Should Be So Lucky&quot;] Universal Music Publishing Group. Consultáu 09-05-2010.&lt;/ref&gt; y l'últimu rangu vocal rexistráu en &quot;[[Wow (cantar)|Wow]]&quot; y &quot;[[The one (cantar de Kylie Minogue)|The One]]&quot; llega a tomar dende F#3 a Y&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;ref&gt;[http://www.musicnotes.com/sheetmusic/mtd.asp?ppn=MN0069419 &quot;Dixital Sheet Music: The One&quot;] Universal Music Publishing Group. Consultáu 09-05-2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Musicnotes. com [http://www.musicnotes.com/sheetmusic/mtdVPE.asp?ppn=MN0067960 &quot;Dixital Sheet Music: The One&quot;] Universal Music Publishing Group. Consultáu 09-05-2010&lt;/ref&gt; El rangu vocal de Minogue varió ente ''[[Impossible Princess (álbum)|Impossible Princess]]'' y ''[[Light Years]]''. En ''[[Fever (álbum)|Fever]]'', la voz de Minogue volvióse bien aguda, por cuenta de qu'en la mayoría de los cantares del álbum había un tonu sensual, nidiu y susurrante.

=== Desenvolvimientu musical ===
[[Ficheru:KylieX2008 July Berlin (8).jpg|thumb|200px|Minogue cantando “2 Hearts” na so xira musical [[KylieX2008]].]]
Los dos primeros álbumes, ''[[Kylie (álbum)|Kylie]]'' (1988) y ''[[Enjoy Yourself]]'' (1989), fueron totalmente influyíos pol estilu del grupu británicu [[Stock, Aitken &amp; Waterman]]. Nos sos dos siguientes, ''[[Rhythm of Love]]'' (1990) y ''[[Let's Get To It]]'' (1991), trata d'apurrir nes composiciones, como asocede en &quot;Count the Days&quot; de ''Rhythm of Love'', que compunxo xunto a Stephen Bray. Estos álbumes carauterizar por el so estilu [[pop]], [[freestyle rap|freestyle]] y [[new jack swing]]. Amodo, el so estilu varia y conviértese en melodíes pop cargaos de sinfoníes, onde se nota nos cantares &quot;Dangerous Game&quot;, &quot;Surrender&quot; y &quot;[[Confide in me (cantar)|Confide in Me]]&quot; del so quintu álbum d'estudiu ''[[Kylie Minogue (álbum)|Kylie Minogue]]'' (1994), trabayu realizáu cuando se camuda a la discográfica Desconstruction Records. Cuando se publicar el so sestu ''[[Impossible Princess (álbum)|Impossible Princess]]'' (1997),&lt;ref name=&quot;grooveback&quot;/&gt; l'estilu de Minogue camuda a soníos dafechu sinfónicos y presees, ya integrándose a nuevos xéneros musicales: l'[[indie rock|indie]] y el [[trip hop]].&lt;ref name=&quot;Megan_1&quot;/&gt;

En 1999, Minogue firma pa Parlophone. El so álbum ''[[Light Years]]'' (2000) ye publicáu con un xéneru musical bien dance, marcando'l so regresu a los sos raigaños na músiques de les pistes de baille. L'álbum ta bien influyíu pola músiques de los [[años 1970]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Kazmierczak|nome=Anita|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2331249.stm|títulu=Kylie sweeps Aussie music awards|editorial=BBC News|fecha=15 d'ochobre de 2002|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; calteniendo un ritmu sinfónicu vívido, estribillos pegadizos y más bailladeros, como asocede en &quot;[[Spinning Around]]&quot;, &quot;[[On a Night Like This]]&quot;, &quot;Under the Influence of Love&lt;ref name=&quot;Brit Awards_1&quot;/&gt;&quot;. Al pie de estos, son acompañaos por cantares dance y electrónicos (&quot;Butterfly&quot;, &quot;Discu Down&quot; y &quot;Light Years&quot;). Nesti álbum, Minogue canta con [[Robbie Williams]] en &quot;[[Kids (cantar)|Kids]]&quot;, un cantar [[pop]] sensual.&lt;ref name=&quot;RollingStoneBio&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Kemp|nome=Rob|url=http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/biography|títulu=Kylie Minogue biography|obra=The New Rolling Stone Album Guide|editorial=Rolling Stone|añu=2004|fechaaccesu=5 d'agostu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071224105839/http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/biography|fechaarchivu=24 d'avientu de 2007|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; Col so octavu álbum ''[[Fever (álbum)|Fever]]'' (2001), el so estilu musical convertir en cantares [[electropop]], [[synthpop]], [[house (música)|house]] y [[música discu|discu]] (&quot;More More More&quot;, &quot;[[Love at First Sight (cantar de Kylie Minogue)|Love at First Sight]]&quot;, &quot;[[Can't Get You Out of My Head]]&quot;).&lt;ref name=&quot;secondcoming&quot;&gt;{{cita web |títulu=Kylie's second coming|editorial=Fairfax Dixital|obra=[[Sydney Morning Herald]]|fecha=14 de febreru de 2004|url=http://www.smh.com.au/articles/2004/02/13/1076548215244.html?from=storyrhs|fechaaccesu=24 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt; L'álbum ta influyíu pola música de los [[Años 1980|años 80]]. ''[[Body Language (álbum)|Body Language]]'' (2003) reflexa un estilu más [[R&amp;B]], con un calter más sensual, calteniendo'l [[electropop]] y el [[synthpop]] (&quot;Slow&quot;, &quot;Still Standing&quot;, &quot;Sweet Music&quot;, &quot;Obsession&quot;).

''[[X (álbum de Kylie Minogue)|X]]'' (2007),&lt;ref name=&quot;reutersalbum&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Goodman|nome=Dean|títulu=Kylie Minogue album a flop in the U.S.|editorial=Reuters|fecha=11 d'abril de 2008|url=http://www.reuters.com/article/industryNews/idUSN1137190920080412|fechaaccesu=1 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; más bien, usa un calter más heteroxéneu, influyida pola música retro y con un ritmu dafechu electropop y synthpop (&quot;[[Speakerphone]]&quot;, &quot;[[Like A Drug]]&quot;, &quot;[[In My Arms (cantar de Kylie Minogue)|In My Arms]]&quot;), y con un cantar urban pop (&quot;[[All I See]]&quot;). El cantar &quot;Like A Drug&quot; usa'l sample de &quot;Fade to Grey&quot;&lt;ref name=&quot;billboardhot100chart&quot;/&gt; de [[Visage (banda)|Visage]], ente que &quot;[[Sensitized]]&quot; ye una adautación de &quot;Bonnie and Clyde&quot; de [[Serge Gainsbourg]].&lt;ref name=&quot;KylieSparro&quot;&gt;{{cita web |títulu=Kylie, Sparro nominated for Grammys|editorial=[[The Australian]]|url=http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,25197,24753660-12377,00.html|fecha=4 d'avientu de 2008|fechaaccesu=1 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Grammy Award winners|editorial=The Recording Academy|url=http://www.grammy.com/GRAMMY_Awards/Winners/Results.aspx|fechaaccesu=1 d'agostu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090803135703/http://www.grammy.com/GRAMMY_Awards/Winners/Results.aspx|fechaarchivu=3 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Presentación visual ===
{{VT|Xires musicales de Kylie Minogue|l1=Llista de xires musicales de Kylie Minogue}}
Amás del so rendimientu musical, Minogue ye notable pol so llamativu y matizáu esplegue visual y les sos presentaciones en vivu. Cerca al entamu de la so carrera, les sos interpretaciones en vivos fueron referíos pola crítica como «la segunda versión de Madonna», estableciéndose más tarde en [[Intimate and Live]] (1998) como l'artista del conciertu, finalmente con ésitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tagesspiegel.de/medien/semeyes/cme16340,186628.html|fechaaccesu=22 de mayu de 2012|obra=Tagesspiegel.d'idioma alemán}}&lt;/ref&gt; Minogue tornó coles sos xires y esta fueron más complexes y estravagantes, empecipiando con [[KylieFeverTour 2002|KylieFever2002]]. Ente los diseñadores del so vestuariu pa les xires atópense [[Dolce &amp; Gabbana]], [[Karl Lagerfeld]], [[John Galliano]] y [[Jean-Paul Gaultier]].

== Marca comercial ==

=== Moda y diseñu ===
Amás de numberoses actuaciones de promoción na moda internacional, tales como etiquetes de ''H &amp; M'' o ''Agent Provocateur'', Kylie Minogue dende la so infancia tuvo somorguiada na moda y el diseñu, dende [[2001]] con delles llinies de productos nel mercáu. Primeramente, tratar de la marca ''Love Kylie'', dende'l 2001 cola so venta de llencería.&lt;ref name=&quot;PerfumedKylie&quot;/&gt; La gama inclúi ropa de cama, cobertores, cortines, coxinos, de organza, tafetán o seda, y fueron ellaboraos estéticamente,&lt;ref name=&quot;lalala58&quot;/&gt; pertenecíu a ''Kylie At Home'', sicasí, namái ta disponible nos grandes almacenes británicos.

=== Perfumería ===
Nel campu de la perfumería, Kylie Minogue, como fixeron les cantantes [[Jennifer Lopez]] o [[Céline Dion]], tien una gama d'arume esitosu. Cola collaboración del fabricante australianu de cosméticos Coty, dende'l 2006 poner nel mercáu una llinia d'arumes:
[[Ficheru:KylieDarling.jpg|thumb|right|170px|Envase afatáu de ''Darling''.]]

* [[2006]] ''Darling''
* [[2007]] ''Sweet Darling''
* [[2008]] ''Showtime''
* [[2008]] ''Sexy Darling''
* [[2009]] ''Couture''
* [[2009]] ''Inverse''&lt;ref&gt;K Parfums [https://web.archive.org/web/20121207074552/http://inverse.kylieminogueparfums.com/design.html Inverse] Revisáu 10-01-2010&lt;/ref&gt;
* [[2010]] ''Pink Sparkle''
* [[2011]] ''Dizzy Darling''
* [[2012]] ''Music Box''

Dende [[2008]] sale nos anuncios de ''[[Tous (xoyería)|Tous]]'', una empresa española de [[xoyería]] que ta vixente dende [[1920]], con tiendes a nivel mundial, ente elles n'[[Arxentina]], [[Chile]], [[Colombia]], [[Costa Rica]], [[Ecuador]], [[Guatemala]], [[Méxicu]], [[Panamá]], [[Perú]], [[República Dominicana]] y [[Venezuela]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100104200612/http://tous-shop.com/shops.aspx TOUS Tiendes] Revisáu 10-01-2010&lt;/ref&gt;

== Imaxe y celebridá ==
{{AP|Llista de premios de Kylie Minogue|l1=Llista de premios y nominaciones de Kylie Minogue|Alies honoríficos na música popular}}
{{VT|Madonna wannabe}}

[[Ficheru:Kylie minogue statue at waterfront city.jpg|thumb|upright|left|Estatua de bronce de Kylie Minogue en Waterfront City, [[Melbourne|Melbourne Docklands]]|alt=A bronze statue of Kylie, on a star-shaped pedestal, portrays her in a dancing pose. Her legs are crossed and she bends at the waist, with both arms stretched above her head. The statue stands in a public square in front of a modern glass building, and several people are walking.]]
L'esfuerciu de Minogue pa empecipiar na so carrera de cantante fueron, primeramente, atrabancáu cola perceición de que &quot;nun pagara la so delda&quot; y que namái yera una estrella del pop que naciera a partir de la so permanencia en ''Neighbours''.
Minogue almitió esti puntu de vista, diciendo: &quot;Si usté ye parte d'una compañía de discos, creo qu'hasta ciertu puntu, ye xusto dicir, qu'usté ye un productu manufacturado. Yes un productu, que de la mesma, viendes un productu. Pero eso nun significa que nun yes talentosu y que nun se toma decisiones creatives no qu'una empresa tien de faer, nun faer o a ónde dir&quot;.&lt;ref&gt;Ives, Brian; Bottomley, C. (2004-02-24). [https://web.archive.org/web/20061206073514/http://www.vh1.com/artists/interview/1485255/02232004/minogue_kylie.jhtml &quot;Kylie Minogue: Discu's Thin White Dame&quot;]. VH1.com. Retrieved 2007-01-21&lt;/ref&gt; En [[1993]], [[Baz Luhrmann]] presentó a Minogue al fotógrafu [[Bert Stern]], reconocíu pol so trabayu con [[Marilyn Monroe]]. Stern fotografiar en [[Los Angeles]] y, comparándola con Monroe, comentó que Minogue tenía un amiestu similar de vulnerabilidá y erotismu.&lt;ref&gt;''Baker and Minogue'', páx. 50&lt;/ref&gt; Mientres la so carrera, Minogue optó por fotógrafos qu'intenten crear un nuevu &quot;look&quot; pa ella, y les fotografíes resultantes apaecieron nuna variedá de revistes, dende la portada de ''The Face'' hasta la más tradicional sofisticada ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'' y ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'', faciendo que la cara y nome de Minogue sía reconocíu por un ampliu grupu de persones. L'estilista William Baker suxurió qu'esto ye parte de la razón pola qu'entró na cultura pop d'Europa con más ésitu que munchos otros cantantes pop que se concentren puramente na venta de discos.&lt;ref&gt;Baker and Minogue, páx. 165&lt;/ref&gt;

En [[2000]], cuando Minogue volvió a la prominencia, consideróse qu'algamara un grau de credibilidá musical por caltener la so carrera más llarga que los sos críticos habíen previstu.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot;&gt;Copley, páx. 128&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, el diariu ''Birmingham Post'' señaló que &quot;esistió una dómina, muncho primero de que naide oyera falar de Christina Aguilera, Nelly Furtado o Britney Spears la cantante australiana Kylie Minogue gobernó los gráficos como la ''[[princesa del pop]]''. En [[1988]], el so primera senciellu, ''[[I Should Be So Lucky]]'', pasó cinco selmanes nel númberu unu, convirtiéndola na artista femenina con más ésitu nos ''charts'' británicos con 13 entraes socesives nel Top 10.&quot;&lt;ref&gt;&quot;Kylie's back on royal form&quot;, ''Birmingham Post'': 5, 2000-07-08&lt;/ref&gt; El videu musical de ''Spinning Around''&lt;ref name=&quot;Baker2&quot;/&gt; foi opináu per dellos medios de comunicación refiriéndose a ella como ''SexKylie'',&lt;ref name=&quot;Baker2&quot;/&gt; onde la sensualidá convertir nun elementu más fuerte nos sos videos posteriores.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot;/&gt; William Baker describió'l so estáu como un símbolu sexual, como un &quot;cuchiellu de doble filu&quot;, reparando que &quot;siempres intentemos utilizar el so sex appeal como una meyora de la so música y pa vender un discu. Pero agora convirtióse un peligru clisar lo que realmente ye: una cantante de pop.&quot;&lt;ref&gt;Baker and Minogue, páx. 211.&lt;/ref&gt; Dempués de 20 años como artista, Minogue foi descritu como una moda &quot;creadora d'enclinos&quot; y un &quot;iconu d'estilu que costantemente se reinventa a sigo mesma&quot;.&lt;ref&gt;Pryor, Fiona (2007-02-06). &quot;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6336337.stm Discovering Kylie's style secrets]&quot;. [[BBC News]]. Retrieved 2009-08-08.&lt;/ref&gt; Ella foi reconocida por esitoses xires de montaxe, y por ventes de discos en tol mundu de más de 100 millones de dólares.&lt;ref&gt;Chrissy, Iley (2009-07-09). &quot;[http://scotlandonsunday.scotsman.com/spectrum/Kylie-Minogue-interview-State-of.5471174.jp Kylie Minogue interview: State of Bliss]&quot;. ''Scotland on Sunday''. Retrieved 2009-08-08.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Webster, Philip (2007-12-29). &quot;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/politics/article3105760.ece Kylie Minogue and Michael Parkinson lead list with heroes of summer floods]&quot;. The Times. Retrieved 2008-03-26.&lt;/ref&gt;

Minogue ye considerada como un [[iconu gai]], qu'ella anima con comentarios como: &quot;Yo nun soi un iconu gai tradicional.&lt;ref name=&quot;Copley&quot;&gt;Copley, p. 128&lt;/ref&gt; Nun hubo una traxedia na mio vida, namái traxes tráxicos...&quot; y &quot;El mio públicu gai tuvo conmigo dende'l principiu... de distintes maneres&quot;.&lt;ref&gt;Ives, Brian; Bottomley, C. (2004-02-24). &quot;[https://web.archive.org/web/20061206073514/http://www.vh1.com/artists/interview/1485255/02232004/minogue_kylie.jhtml Kylie Minogue: Discu's Thin White Dame]&quot;. VH1.com. Retrieved 2007-01-21.&lt;/ref&gt; Minogue esplicó que tuvo conocencia sobre'l so públicu gai en [[1988]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kylie's back on royal form|páxina=5|newspaper=[[Birmingham Post]]|fecha=8 de xunetu de 2000|postscript=&lt;!--None--&gt;}}&lt;/ref&gt; cuando unos [[drag queen]]s faíen una interpretación de la so música nun pub de Sydney y que más tarde vio un espectáculu similar en Melbourne.&lt;ref name=&quot;Copley&quot;/&gt; Ella dixo que se sentía &quot;bien emocionada&quot; en tener un &quot;públicu bien estimosu&quot;, y esto animar a tocar en locales gais de tol mundu, según encabezar la [[marcha del arguyu LGBT de Sydney]] en 1994.&lt;ref name=&quot;Sutherland and_1&quot;&gt;Sutherland and Ellis, p. 47&lt;/ref&gt;
{{Caxa de cita|«[Madonna] subvierte tou por ella pa la so propia ganancia. Fui a ver el so show en Londres y tou yera tan adustu y ensin sentíu del humor. Ella ye inclusive cimeru a [[Joan Crawford]] en términos de megalomanía. Que de por sí la convierte nuna especie d'iconu gai escuru... Encántame Kylie, ella ye una anti-Madonna.&lt;ref name=&quot;KylieandMadonna&quot;/&gt; El autoconocimiento ye una cosa verdaderamente formosa y Kylie saber del revés. Ye lo que ye y nun hai nengún intentu de faer declaraciones cuasi-intelectual que lu xustifique. Ella ye la taquigrafía gai de l'allegría».|[[Rufus Wainwright]], ''Observer Music Monthly'', 2006.&lt;ref name=&quot;KylieandMadonna&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=McCabe|nome=Kathy|títulu=Kylie and Madonna strut a similar stage, but are they poles apart?|obra=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]]|fecha=24 Nov. 2007|url=http://www.dailytelegraph.com.au/entertainment/kylie-or-madonna-whos-queen/story-y6frexl9-1111114952055|fechaaccesu=25 Jul. 2009}}&lt;/ref&gt;}}
Minogue foi inspirada por y en comparanza con Madonna en tola so carrera, les sos videos y presentaciones en direuto a les obres que Madonna produció antes d'ella&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Fiona|apellíu=Pryor|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6336337.stm|títulu=Discovering Kylie's style secrets|editorial=BBC News|fecha=6 de febreru de 2007|fechaaccesu=8 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; El so ex productor, Pete Waterman recordó que Minogue mientres los primeros años del so ésitu, con una observación: &quot;Ella tábase poniendo mirar en convertise nel nuevu [[Prince Rogers Nelson|Prince]] o Madonna.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Iley|apellíu=Chrissy|url=http://scotlandonsunday.scotsman.com/spectrum/Kylie-Minogue-interview-State-of.5471174.jp|títulu=Kylie Minogue interview: State of Bliss|editorial=[[Scotland on Sunday]]|fecha=9 de xunetu de 2009|fechaaccesu=8 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MinogueandParkinson&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Webster|nome=Philip|títulu=Kylie Minogue and Michael Parkinson lead list with heroes of summer floods|editorial=The Times|fecha=29 d'avientu de 2007|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/politics/article3105760.ece|fechaaccesu=26 de marzu de 2008 |ubicación=London}}&lt;/ref&gt; Lo que me sosprendió foi que taba superando a Madonna cuatro a unu, pero entá quería ser ella.&quot;&lt;ref&gt;Lister, David (2002-02-23).&quot;[https://web.archive.org/web/20091202225506/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/kylie-minogue-goddess-of-the-moment-661725.html Kylie Minogue: Goddess of the moment]&quot;. The Independent. Retrieved 2009-07-26.&lt;/ref&gt; Minogue recibió comentarios negativos sobre'l so ''Rhythm of Love tour'' en 1991 comparándola visualmente al ''[[Blond Ambition Tour]]'' de Madonna, del añu previu, onde los críticos etiquetar una aspirante a Madonna.&lt;ref&gt;Baker and Minogue, páx. 58&lt;/ref&gt; Kathy McCabe, pa les notes de ''The Telegraph'', refirió que Minogue y Madonna siguían estilos similares en música y moda, y conclúi: &quot;En casu de que verdaderamente los sos estilos&lt;ref name=&quot;Sutherland and_1&quot;/&gt;sían diverxentes&lt;ref name=&quot;Goddessofthemoment&quot;/&gt; nel valor d'impautu visual, los videos de Minogue dibuxen berros de plasmos en dalgunos, pero Madonna enciende l'alderique relixosu y políticu a diferencia de cualesquier otru artista nel planeta.&lt;ref name=&quot;lalala58&quot;&gt;Baker and Minogue, p. 58&lt;/ref&gt; A cencielles, Madonna ye la fuercia de la escuridá, ente que Kylie ye la fuercia de la lluz&quot;.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_2&quot;&gt;McCabe, Kathy (2007-11-24). &quot;[http://www.dailytelegraph.com.au/entertainment/kylie-or-madonna-whos-queen/story-y6frexl9-1111114952055 Kylie and Madonna strut a similar stage, but are they poles apart?]&quot;. The Telegraph. Retrieved 2009-07-25.&lt;/ref&gt; Los comentarios de ''[[Rolling Stone]]'', cola esceición de los [[EE. XX.]], Minogue considerar en tol mundu como &quot;un iconu pa andar a la tema con Madonna&quot;, y diz, &quot;como Madonna, Minogue nun ye un cantante virtuosu, pero ye una gran fonte visual d'enclín&quot;.&lt;ref&gt;Kemp, Rob (2004). &quot;[https://web.archive.org/web/20090510080400/http://www.rollingstone.com/artists/kylieminogue/biography Kylie Minogue biography]&quot;. The New Rolling Stone Album Guide. Rolling Stone. Retrieved 2009-08-05.&lt;/ref&gt; Minogue dixo de Madonna: &quot;La so gran influencia nel mundu, nel pop y la moda, significaba que yo nun yera inmune a los enclinos qu'ella creó. Almiro a Madonna, enforma, pero de primeres fíxose difícil pa los artistes como yo, pero intentando llogré avanzar...&quot;&lt;ref name=&quot;lalala58&quot;/&gt; y Kylie tamién indicó qu'en munches ocasiones &quot;Madonna ye ''La Reina del Pop'', yo soi ''La Princesa''. Toi abondo contenta con eso&quot;.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_2&quot;/&gt;

En xineru de 2007, ''[[Marie Tussaud]]'s'' en Londres reveló'l cuartu trabayu de cera de Minogue; namái la [[Reina Sabela II]] tuvo más modelos creaos.&lt;ref&gt;&quot;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6248283.stm Perfumed Kylie waxwork unveiled]&quot;. BBC News. 2007-10-07. Retrieved 2009-07-30.&lt;/ref&gt; Mientres la mesma selmana, un molde de bronce foi asitiada nes sos manes na Plaza de la Fama de [[Wembley Arena]].&lt;ref name=&quot;Baker2&quot;/&gt; El 23 de payares de 2007, una estatua de bronce de Minogue foi presentáu en Melbourne Docklands pa la so esposición permanente.&lt;ref&gt;&quot;[http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-496002/Kylie-famous-rear-immortalised-bronze-posed-body-double.html Kylie and her famous rear immortalised in bronze (but its posed by a body double)]&quot;. Daily Mail. 2007-10-23. Retrieved 2009-07-30.&lt;/ref&gt;

Mientres l'apoxéu musical de &quot;[[Can't Get You Out Of My Head]]&quot;, Minogue llogró bien de más reconocencia de lo qu'ella se pudo imaxinar, mientres 2 años el mundu tuvo centráu absolutamente en Kylie Minogue.&lt;ref name=&quot;PeopleKylieandOlivierSplit&quot;/&gt; Les xires musicales de Minogue son un verdaderu espectáculu, y percorrieron llugares como [[América del Norte]], [[Europa]], [[Asia]], [[África]], [[Suramérica]] y [[Oceanía]].

En marzu de 2010, Minogue foi declarada polos investigadores como la «celebridá más poderosa en Gran Bretaña». L'estudiu esaminó como los publicistes identifiquen celebridaes y patrocinadores de marca, Mark Husak, xefe de práutiques de los medios de comunicación de Reinu Xuníu, dixo: «Kylie ye llargamente aceptada como una británica adoptada. La xente conozlo, gústa-y y ella ta arrodiada por una enerxía positiva».&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu = Kylie Minogue named 'most powerful celebrity in Britain'| editorial=The Daily Telegraph UK| url = http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/celebritynews/7540790/Kylie-Minogue-named-most-powerful-celebrity-in-Britain.html| fechaaccesu =31 de marzu de 2010 |ubicación=London | fecha=31 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; Ella foi nomada como una de los cien muyeres más curioses de tolos tiempos» por ''[[Men's Health]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The 100 Hottest Women of All-Time|url=http://www.menshealth.com/sex-women/hottest-women-all-time|obra=[[Men's Health (magacín)|Men's Health]]|fechaaccesu=2 de marzu de 2011|añu=2011}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
{{AP|Filmografía de Kylie Minogue|l1=Filmografía de Kylie Minogue}}

En [[1989]], Minogue protagonizó en ''The Delinquents'', la hestoria d'una moza creciendo na Australia de finales de los [[años 1950|años 50]]. L'estrenu coincidió cola so popularidá en ''Neighbours'' y, a pesar de comentarios burllonos sobre la película y l'actuación de Minogue per parte de la crítica, foi un ésitu de taquilla. Apaeció como [[Cammy]] na película d'aición ''[[Street Fighter: Ultimate Battle]]''&lt;ref name=&quot;PerfumedKylie&quot;&gt;{{cita publicación |títulu=Perfumed Kylie waxwork unveiled|editorial=BBC News|fecha=7 d'ochobre de 2007|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6248283.stm|fechaaccesu=30 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; ([[1994]]) basada na serie de [[videoxuegos]] de llucha del mesmu nome ( ello ye que'l personaxe de Cammy ta basáu nella) y onde se-y amestó sentimentalmente al actor belga [[Jean Claude Van Damme]], cosa qu'ella negó.
El filme nun ayudar a la so carrera y la so actuación recibió dures crítiques. Siguientes películes como ''Bio-Dome'' ([[1996]]), ''Sample People'' y ''Cut'' (dambes de [[2000]]) nun llograron atraer a l'audiencia.&lt;ref name=&quot;bronze&quot;&gt;{{cita web |títulu=Kylie and her famous rear immortalised in bronze (but its posed by a body double)|editorial=[[Daily Mail]]|fecha=23 d'ochobre de 2007|url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-496002/Kylie-famous-rear-immortalised-bronze-posed-body-double.html|fechaaccesu=30 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

El direutor australianu [[Baz Luhrmann]], impresionáu pola so xira ''Intimate and Live'', escoyó a Kylie pa la película ''[[Moulin Rouge]]'' ([[2001]]) onde interpretó a Absinthe, la Fada Verde,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kylie Minogue named 'most powerful celebrity in Britain'|editorial=The Daily Telegraph UK|url=http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/celebritynews/7540790/Kylie-Minogue-named-most-powerful-celebrity-in-Britain.html|fechaaccesu=31 de marzu de 2010 |ubicación=London|fecha=31 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; cantando una llinia de ''[[The Sound of Music]]''.

== Vida personal ==
Minogue siempres caltuvo la so vida personal llueñe de la prensa, quien la describen como una artista cándida y ensin problemes.

En [[2009]], Minogue almitió qu'ella utilizó inyeiciones de [[botox]], nun esfuerciu pa retrasar el procesu d'avieyamientu. Comentó qu'hai menos estigma acomuñáu colos procedimientos cosméticos que nel pasáu, y que les muyeres podíen escoyer ente &quot;tomar ventaya d'ella&quot;.&lt;ref&gt;&quot;[http://showstalker.net/2009/04/kylie-minogue-elle-uk-may-2009/ The Elle Interview &amp; Shoot: Sexy Kylie]&quot;. Elle UK. Retrieved 2009-09-29.&lt;/ref&gt;

En [[2010]], Minogue, al traviés de la so cuenta Twitter,&lt;ref name=&quot;Fionnuala_1&quot;/&gt; desaprobó la entrevista qu'apaeció na revista mexicana ''Max'', diciendo que nunca se realizó. Na supuesta entrevista, ella cuntaba que-y gusten les muyeres y yera [[exhibicionismu|exhibicionista]]. Debíu que la noticia yera revesosa, munchos medios tresmitir.&lt;ref&gt;RPP.com [http://www.rpp.com.pe/2010-01-20-kylie-minogue-confiesa-gústenme-les muyeres-tambien-noticia_236688.html &quot;Kylie Minogue confiesa: Gústenme les muyeres tamién&quot;] 20-01-2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://twitter.com/kylieminogue/status/8062788532|títulu=Kylie Minogue Twitter}}&lt;/ref&gt;

=== Cáncer de mama ===
El 17 de mayu de [[2005]], Minogue anunció que carecía [[cáncer de mama]] en fase temprana, lo que la obligó a suspender la so xira mundial mientres recibía un tratamientu médicu en [[Melbourne]], [[Australia]]. Aun así, llegó al récor de 27 nueches de llenu total namái nel [[Reinu Xuníu]] y la muyer con más nueches totalmente vendíes nos sables Earls Court de Londres y N.Y.C.C. de [[Birmingham]].

Minogue entró nel quirófanu'l [[21 de mayu]] nel Hospital Católicu Cabrini en Malvern, Victoria. El [[Primer Ministru d'Australia]], [[John Howard]], apurrió un informe del so estáu de salú. Dellos fans de la cantante atropáronse pela redolada de la residencia de los Minogue, y el Premier de Victoria, Steve Bracks, señalo que cualquier violación de los derechos de privacidá de la cantante y la so familia nun seríen toleraos, amás de criticar duramente a los [[paparazzi]].&lt;ref name=&quot;Baker and_2&quot;/&gt; Dellos amigos de la cantante, ente ellos, [[Olivia Newton-John]] (qu'en particular tamién tuvo la so propia batalla contra'l cáncer de mama), fixeron un llamáu a la comunidá pa respetar la privacidá de Minogue.&lt;ref name=&quot;Baker and_3&quot;/&gt;

Tres la operación, Minogue estimó a les sos fans la so esmolición, y fixo la so primer apaición pública tres la ciruxía'l 8 de xunu, nel Hospital Infantil Real de Melbourne, visitando a neños con cáncer.&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Attard| nome = Monica| títulu = Peter Carrette and Peter Blunden on Kylie Minogue and the media| editorial=ABC Sunday Profile| fecha = 22 de mayu de 2005| url = https://www.abc.net.au/sundayprofile/stories/s1373289.htm| fechaaccesu = 21 de xineru de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Aiken| nome = Kirsten| títulu = Media Coverage of Kylie Minogue: Circulation or Compassion?| editorial=ABC Radio| fecha = 22 de mayu de 2005| url = https://www.abc.net.au/correspondents/content/2004/s1373909.htm| fechaaccesu = 21 de xineru de 2007}}&lt;/ref&gt; Hasta entós, Minogue empezó una [[quimioterapia]] y viaxó a [[Francia]],&lt;ref name=&quot;Baker and_4&quot;/&gt; onde s'agospió nel [[Institutu Gustave Roussy]], en [[Villejuif]], onde completó'l so tratamientu. N'avientu, Minogue llanzó'l so senciellu &quot;[[Over the rainbow|Over The Rainbow]]&quot;,&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Petridis|nome=Alex|títulu=Kylie Chameleon|editorial=''Mixmag'' (UK)|mes=October|añu=1997|url=http://www.kylie.co.uk/press/00000002.shtml|fechaaccesu=20 de xineru de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927003157/http://www.kylie.co.uk/press/00000002.shtml|fechaarchivu=27 de setiembre de 2007|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt; un llanzamientu dixital, de la so xira.

El 7 abril del añu [[2008]], Minogue foi convidada a [[The Ellen DeGeneres Show]] onde declaró que dos selmanes antes de reconocer el so cáncer de mama escontra l'añu 2005, ella foi mal diagnosticada. Esto ye, realizóse una mamografía na que los médicos nun atoparon nada malu y dixéron-y qu'ella taba sana. Pero dos selmanes dempués, atopóse un bultu nun pechu mientres se bañaba, polo que buscó una segunda opinión na cual confirmáron-y que efeutivamente tratar d'un tumor canceríxenu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elsemanaldigital.com/una-famosa-enferma-de-cancer-asegura-que-foi-mal-diagnosticada-81677.htm|títulu=http://www.elsemanaldigital.com/una-famosa-enferma-de-cancer-asegura-que-foi-mal-diagnosticada-81677.htm}}&lt;/ref&gt;

=== Rellaciones ===
En 1986, a los 18 años, Minogue empecipiaría una rellación col cantante [[Jason Donovan]], entós que fixeren el so casting pa la serie ''[[Neighbours]]'' pa intrepetar a [[Antiguos personaxes de Neighbours de 1985 a 1994#Charlene_Mitchell_-_Robinson|Charlene Mitchell-Robinson]] y [[Antiguos personaxes de Neighbours de 1985 a 1994#Scott_Robinson|Scott Robinson]]. Sicasí, la rellación fuera interpretáu como una «inocente [[amistá]]».&lt;ref name=&quot;relationship&quot;&gt;[http://www.publispain.com/kylieminogue/vida_amorosa.htm Kylie Minogue] Publispain. Consultáu'l 2 de marzu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.zimbio.com/dating/cAZ9HslLhbf/Kylie+Minogue+dated+Jason+Donovan/Jason+Donovan|títulu=http://www.zimbio.com/dating/cAZ9HslLhbf/Kylie+Minogue+dated+Jason+Donovan/Jason+Donovan}}&lt;/ref&gt; A lo llargo de la so carrera, Minogue taría con [[Rupert Penry-Jones]], [[Mark Gerber]], [[Zane O'Donnell]], [[Stéphane Sednaoui]], [[Lenny Kravitz]], [[Michael Hutchence]], [[James Gooding]] y [[Olivier Martínez]].&lt;ref name=&quot;relationship&quot; /&gt;

Según Minogue, el vocalista d'[[INXS]], [[Michael Hutchence]] y el fotógrafu [[Stephane Sednaoui]] fueron les rellaciones más significatives. En 1989, la so peculiar rellación con Hutchence foi descrita como la más sorprendente y tumultuosa, debíu que'l vocalista yera temperamental y taba rellacionáu col consumu d'[[alcohol]] y [[droga|drogues]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.zimbio.com/dating/GRyls5dvDmN/Kylie+Minogue+dated+Michael+Hutchence/Kylie+Minogue|títulu=http://www.zimbio.com/dating/GRyls5dvDmN/Kylie+Minogue+dated+Michael+Hutchence/Kylie+Minogue}}&lt;/ref&gt; En 1996, Sednaoui collaborara con Minogue nel diseñu de la portada [[Estereoscopía|tridimensional]] de ''[[Impossible Princess]]'', entós qu'empecipiaren una llarga rellación de dos años.&lt;ref&gt;Baker and Minogue, Hodder and Stoughton, 2002. páxina 108.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;relationship&quot; /&gt; L'actor francés [[Olivier Martínez]] tuvo con Minogue cuando ella foi diagnosticada con cáncer de ma, y por causa de la so llarga rellación de cuatros años, taben proponiendo casase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.zimbio.com/dating/GRyls5dvDmN/Kylie+Minogue+dated+Michael+Hutchence/Kylie+Minogue|títulu=Zimbio:Kylie Minogue y Oliver Martinez}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 2012, la estrella del cine d'aición de Hollywood [[Jean-Claude Van Damme]] almitió tener un curtiu romance con Kylie en [[Tailandia]] en 1994 mientres la filmación de la cinta ''[[Street Fighter: Ultimate Battle]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.theinsider.com/gossip/54644_Jean_Claude_Van_Damme_Admits_to_Affair_with_Kylie_Minogue/index.html|títulu=http://www.theinsider.com/gossip/54644_Jean_Claude_Van_Damme_Admits_to_Affair_with_Kylie_Minogue/index.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120816004023/http://www.theinsider.com/gossip/54644_Jean_Claude_Van_Damme_Admits_to_Affair_with_Kylie_Minogue/index.html|fechaarchivu=16 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Dende seronda de 2008, Minogue empecipió una rellación col modelu español [[Andrés Velencoso|Andrés Velencoso Segura]], quien se conocieron cuando'l mentáu modelu tuvo filmando l'anunciu publicitariu del so arume pa homes Inverse.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1325363/Kylie-Minogues-boyfriend-Andres-Velencoso-reveals-plans-marry.html|títulu=She Should Be So Lucky: Blow for Kylie Minogue as boyfriend Andres Velencoso reveals he has non plans to pop the question}}&lt;/ref&gt; Poco tiempu dempués fueron públicamente vistos per primer vegada na fiesta de cumpleaños de [[Dita Von Teese]], en [[París]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diezminutos.es/famosos-corazon/famosos-estranxeros/kylie-minogue-y-andres-velencoso|títulu=http://www.diezminutos.es/famosos-corazon/famosos-estranxeros/kylie-minogue-y-andres-velencoso}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.contactmusic.com/news.nsf/story/kylie-minogue-tested-lp-on-andres_1143425|títulu=Kylie Minogue tested LP on Andres}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1136486/Kylie-Minogue-goes-romantic-Spanish-break-new-love-Andres-meets-laws.html|títulu=Kylie Minogue goes on romantic Spanish break with new love Andres and meets the 'in-laws'}}&lt;/ref&gt;

== Discografía ==
{{AP|Discografía de Kylie Minogue}}
{{VT|Videografía de Kylie Minogue}}

*- 1988: ''[[Kylie (álbum)|Kylie]]''
*- 1989: ''[[Enjoy Yourself]]''
*- 1990: ''[[Rhythm of Love]]''
*- 1991: ''[[Let's Get To It]]''
*- 1994: ''[[Kylie Minogue (álbum)|Kylie Minogue]]''
*- 1997: ''[[Impossible Princess]]''
*- 2000: ''[[Light Years (álbum de Kylie Minogue)|Light Years]]''
*- 2001: ''[[Fever (álbum)|Fever]]''
*- 2003: ''[[Body Language (álbum)|Body Language]]''
*- 2007: ''[[X (álbum de Kylie Minogue)|X]]''
*- 2010: ''[[Aphrodite (álbum de Kylie Minogue)|Aphrodite]]''
*- 2014: ''[[Kiss M'Once (álbum de Kylie Minogue)|Kiss M'Once]]''
*- 2015: ''[[Kylie Christmas]]''
*- 2018: ''Por Anunciar Proximamente''

;Recopilatorios
* 1992: ''[[Greatest hits (álbum de Kylie Minogue)]]''
* 2000: ''[[Hits+]]''
* 2003: ''[[Greatest Hits 1987-1999]]''
* 2004: ''[[Ultimate Kylie]]''
* 2011: ''[[Love Kylie: The Best of Kylie Minogue]]''
* 2011: ''[[Kylie The Albums - 2000/2010]]''
* 2012: ''[[The Best of Kylie Minogue]]''
* 2012: ''[[The Abbey Road Sessions]]''

== Grabaciones en direuto ==
* 2001: ''[[Live in Sydney]]''
* 2002: ''[[Intimate and Live (DVD)]]''
* 2002: ''[[KylieFever2002: Live in Manchester]]''
* 2004: ''[[Body Language Live]]''
* 2005: ''[[Kylie Showgirl]]''
* 2007: ''[[White Diamond/Showgirl Homecoming Live]]''
* 2008: ''[[Kylie Live: X2008]]''
* 2009: ''[[Kylie Live in New York]]''
* 2011: ''[[Aphrodite les Folies: Live in London]]''
* 2015: ''[[Kiss M'Once Live at The SSE Hydro]]''

== Xires y conciertos ==
{{AP|Xires musicales de Kylie Minogue}}
*1989: [[Discu in Dreams Tour/The Hitman Roadshow]] 
*1990: [[Enjoy Yourself Tour]] 
*1991: [[Rhythm of Love Tour]] 
*1991: [[Let's Get To It Tour]]
*1998: [[Intimate and Live Tour]]
*2001: [[On A Night Like This Tour]] 
*2002: [[KylieFeverTour 2002]] 
*2005: [[Showgirl: The Greatest Hits Tour]]
*2006-07: [[Showgirl: Homecoming Tour]] 
*2008-09: [[KylieX2008]] 
*2009: [[For You, for Me Tour]] 
*2011: [[Aphrodite World Tour]]
*2012: [[Anti Tour]]
*2014-15: [[Kiss M'Once Tour]]
*2015: [[Kylie Summer]]
*2018-19: [[TBA]]

== Bibliografía ==
* ''Kylie: Her Complete Story'' — [[1988]]; [[artbook]]&lt;ref&gt;National Library of Australia[http://catalogue.nla.gov.au/Record/3563460 Kylie: Her Complete Story] Consultáu'l 07-12-2009&lt;/ref&gt;
* ''Kylie'' — [[1999]]; [[artbook]]
* ''[[La La La (llibru de Kylie Minogue)|La La La]]'' — [[7 de payares]] de [[2002]]; [[artbook]]
* ''[[The Showgirl Princess]]'' — [[21 de setiembre]] de [[2006]]; [[lliteratura infantil]]
* ''Kylie'' — [[2007]]; [[artbook]]
* ''Kylie X'' — [[5 de febreru]] de [[2007]]; [[artbook]]
* ''[[K (llibru de Kylie Minogue)|K]]'' — [[2008]], re-edición [[Encuadernación en rústica|tapa blanda]] [[2009]];&lt;ref&gt;Kylie.com [http://kylie.com/news/1770225 Kylie K Paperback Book] Revisáu'l 07-12-2009&lt;/ref&gt; [[artbook]]
* ''Kylie/Fashion'' — [[12 de payares]] de [[2012]]; [[artbook]]

== Ver tamién ==
* [[Alies honoríficos na música popular]]
* [[Artistes musicales con mayores ventes]]
* [[Artistes musicales femenines con mayores ventes]]
* [[Artistes musicales con mayores ventes nel Reinu Xuníu]]

== Referencies ==
{{llistaref|4}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Kylie Minogue}}
* [http://www.kylie.com Sitio web oficial internacional de Kylie Minogue] (n'inglés)
* {{facebook|kylieminogue}}
* {{twitter|kylieminogue}}
* {{IMDb nome|0001541|Kylie Minogue}}
* {{dmoz|World/Español/Artes/Música/Bandes_y_artistes/M/Minogue,_Kylie}}

{{Socesión
|predecesor = [[Nelly Furtado]]&lt;br /&gt;por ''[[Loose (álbum)|Loose]]''
|títulu = [[Brit Awards|Premiu BRIT]]&lt;br /&gt;''Meyor Artista Femenina Internacional'' 2008
|periodu = por ''[[X (álbum de Kylie Minogue)|X]]''
|socesor = [[Katy Perry]]&lt;br /&gt;por ''[[One of the Boys (álbum)|One of the Boys]]''
|predecesor2 = [[Dirty Vegas]]&lt;br /&gt;por &quot;Days Go By&quot;
|títulu2 = [[Premios Grammy|Premiu Grammy]]&lt;br /&gt;''Meyor Cantar Dance'' 2004
|periodu2 = por &quot;[[Come Into My World]]&quot;
|socesor2 = [[Britney Spears]]&lt;br /&gt;por &quot;[[Toxic]]&quot;
|predecesor3 = [[Madonna (cantante)|Madonna]]&lt;br /&gt;por ''[[Music (álbum de Madonna)|Music]]''
|títulu3 = [[Brit Awards|Premiu BRIT]]&lt;br /&gt;''Meyor Artista Femenina Internacional'' 2002
|periodu3 = por ''[[Fever (álbum)|Fever]]''
|socesor3 = [[P!nk]]&lt;br /&gt;por ''[[Try This]]''
|predecesor4 = ''Non presentáu en 2001''
|títulu4 = [[Brit Awards|Premiu BRIT]]&lt;br /&gt;''Meyor Álbum d'Estudiu Internacional'' 2002
|periodu4 = por ''[[Fever (álbum)|Fever]]''
|socesor4 = [[Eminem]]&lt;br /&gt;por ''[[The Eminem Show]]''
|predecesor5 = Ray Martín&lt;br /&gt;por ''Midday''
|títulu5 = Premiu Doráu Logie&lt;br /&gt;''La Personalidá Más Popular'' &lt;br /&gt;''na Televisión Australiana'' 1988
|periodu5 = por ''[[Neighbours]]''
|socesor5 = Daryl Somers&lt;br /&gt;por ''Hey Hey It's Saturday''
|predecesor6 = Rod Stewart&lt;br /&gt;por ''La so carrera''
|títulu6 = [[Premiu Ondes]] (España)&lt;br /&gt;''Especial de Xuráu''
|periodu6 = por [[Body Language]]
|socesor6 = The Corrs&lt;br /&gt;por ''Home''
}}

{{NF|1968||Minogue Kylie}}

{{Tradubot|Kylie Minogue}}
[[Categoría:Cantantes de pop d'Australia]]
[[Categoría:Sopranos d'Australia]]
[[Categoría:Actores y actrices de cine d'Australia]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Australia]]
[[Categoría:Activistes LGBT d'Australia]]
[[Categoría:Persones de Melbourne]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]]
[[Categoría:Ganadores del Premiu Brit]]
[[Categoría:Ganadores del Premiu Ivor Novello]]
[[Categoría:Oficiales de la Orde del Imperiu Británicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>155dty8y0cdkncqexntwiydq7r5i8j6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gene Simmons</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102246</id>
    <revision>
      <id>3703476</id>
      <parentid>3559614</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:27:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14037" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Chaim Witz''' n'[[idioma hebréu|hebréu]]: חיים ויץ {{nym}}, quien dempués camudó'l so nome a '''Eugene Klein''' —meyor conocíu como '''Gene Simmons'''—, ye un músicu, empresariu y actor israelín-estauxunidense. Ye'l [[baxista]] y [[vocalista]] principal xunto a [[Paul Stanley]] de la banda de [[rock]] [[Kiss (banda)|Kiss]] sol personaxe de ''The Demon'', y na cual hai co-producíu la mayoría d'álbumes publicaos. Amás de ser actor, punxo la so voz en delles series animaes, y ye el creador de la serie d'animación ''[[My Dad the Rock Star]]'', na cual satiriza la so propia imaxe.

== Biografía ==

En [[1959]] el pequeñu Eugene emigró a Estaos Xuníos xunto a la so madre.
Ensin ser mal alumnu, Gene nun s'interesa enforma pola escuela, sicasí apasióna-y totalmente la creación d'[[historieta|historietes]], una fascinación adquirida tres la llegada a Estaos Xuníos y la puxanza de les tires risibles nesos tiempos. Los cómics estauxunidenses son entós una de los sos más grandes pasiones con toos esos superhéroes con poderes ilimitaos.
Al entamu de la so mocedá camudó'l so nome de Chaim Witz a Eddy Gibson. Foi nel añu [[1964]] cuando se decidió pola música al guardar el conciertu de [[Los Beatles]] nel [[Ed Sullivan Show]]. Lo que más-y llamó l'atención foi'l poder de convocatoria coles muyeres que podía causar el fechu de tener una guitarra colgada y cantar guapos cantares. Nun duldar en probar dicha esperiencia con 15 años, formando la '''Long Island Sounds'''. La esplosión del rock inglés a fines de los 60 va marcar tola so adolescencia, na que va tener una clara vocación de músicu pero ensin defraudar a la so madre, empecipiando coles mesmes los estudios universitarios de Maxisteriu, qu'esixíen solu dos años intensivos, y asina consiguiría'l títulu de maestru d'escuela primaria.

== Carrera musical ==


=== Entamos ===
Gene restolar, tocando [[Música rock|rock]] nes vacaciones, y estudiando depués nes praderíes de Sullivan County, pero componiendo la so propia música, siempres influyida pola invasión británica. Por casu con grupos como '''Bullfrog Bheer''', o '''Cathedral''', que taba basáu en soníos d'órganos. 

{{cita|Nós faíamos de Procol Harum nuna música fuertemente influyida por películes notables como &quot;[[La pantasma de la ópera (película)|La pantasma de la ópera]]&quot; o &quot;[[El Gorrumbu de Notre-Dame]]&quot; - recuerda Gene.}}

Meses dempués tornaría al rock básicu, conociendo a quien sería'l so sociu eternu ya indixebrable: [[Paul Stanley]]. Dambos empecipiaríen proyeutos serios de grupos de rock, ente que se autofinanciaban con trabayos efímeros, como docente nel barriu neoyorquín d'[[Harlem (Nueva York)|Harlem]], o correutor tipográficu pa la revista [[Vogue (revista)|Vogue]], nel casu de Gene. Aun así, l'apasionáu mozu nun perdía l'entusiasmu colos sos fascinaciones artístiques. Tratando de llevar al rock les sos aficiones caricaturesques, de la so mente nacen les primeres idees alrodiu de forxar un ciertu espectáculu teatral, pero entá malo de llograr hasta que'l capital monetariu dexar. Gene siempres tuvo enclín de líder, sabiendo alministrar lo consiguío y esplotando les situaciones crítiques, pa sacar partíu d'ello, como por casu arrendar un loft, financiase'l so propiu equipu de lluces y soníu pa depués arrendalos a otros grupos, y principalmente dexase'l gocie de quitar la sede la so perenal fama de muyeriegu, al tratar de tener novies per distintes ciudaes.

=== Kiss ===
[[Ficheru:Gene Simmons (1977).JPG|thumb|140px|Gene Simmons como ''El Demoniu''.]]
{{AP|Kiss}}

La personalidá entamadora de Gene lleva a bon puertu los oxetivos artísticos del grupu formáu xunto a Paul, llamáu '''Wicked Lester'''. Consiguen un contratu de grabación y cuando tou paecía que taba sirvíu, la so visión crítica y la so personalidá estrema inverten la situación, y deciden empezar de nuevu ensin traicionar los sos más escitantes fantasíes, la de formar el tan allampáu grupu de rock entemez de cómic y fantasmagoría glam neoyorquina, Kiss. 

Nacen los maquillaxes, nacen personaxes épicos. Ellí conviértese en Gene Simmons, el ''Demoniu'', carauterización que tien 
como exa emular a los sos ídolos como [[Lon Chaney]]. Tamién define'l so papel de baxista anque siempres va componer coles sos guitarres acústiques que lleva de viaxe.
Gene foi líder de [[Kiss (banda)|Kiss]] hasta que Paul Stanley amuese les sos impresionantes habilidaes artístiques como cantante y showman. Nos sos primeros díes, Gene yera l'únicu miembru capaz de consiguir los llugares pa tocar, defender férreamente los intereses económicos y caltener el halo d'ambición del que toa banda tien de nutrise pa llegar a los sos oxetivos. Foi él quien aprobó a Bill Aucoin como manager, y tamién él foi quien tomó les manes de Neil Bogart, pope de [[Casablanca Records]], pa faeles aplaudir ante la primer audición por consiguir una compañía discográfica. A lo último esto fala a les clares del tipu de personalidá de Gene, por demás práutica y con oxetivos bien claros, y convertir nun líder nato por excelencia, cola frialdá cuasi tanxencial y cascante que lo caracteriza.

== Carrera actoral ==
[[Ficheru:Gene Simmons 1.jpg|thumb|250px|Gene Simmons]]
Col correr de los años, aprovecha la so fama pa quitar la sede la so fantasía más grande: aportar a [[actor]] de cine. Cola película &quot;[[Kiss meets the Phantom of the park]]&quot; (1978) tuvo'l so debú, anque siempres enrolado na so carauterización de Demoniu. Si él nun tuviera'l problema del maquillaxe, de xuru debutaría tempranamente como actor desprendíu de Kiss, pero yera imposible infringir la regla de les cares maquillaes, y va tener qu'esperar seis años más, refugando ufiertes como &quot;Dr. Detroit&quot; o faer del famosu porteru de la película &quot;[[Flashdance]]&quot;. Sicasí Gene antemana bien la so xugada actoral y antes de llanzase de llenu, toma clases d'arte dramático cola actriz Alice Spivak (maestra d'[[Al Pacino]]).
En 1984 produzse la so gran oportunidá: el novelista y realizador [[Michael Crichton]] (Mundu Perdíu, Jurassic Park, Sphere, etc) lo audiciona, y con namái'l xestu na mirada de Gene, tomar pal papel del allunáu Dr. Charles Luther, na película &quot;Runaway&quot; protagonizada por Tom Selleck. El so rol como villanu marcaría'l so verdaderu debú como actor, fora del contestu de Kiss. 
La carrera actoral de Simmons engrosar con papeles en cintes como &quot;Never too Young to Die&quot;, &quot;Trick or Treat&quot;, dambes de 1986, o &quot;Wanted: Dead or Alive&quot; (1987), na qu'encarna a un terrorista árabe: Malak Al Rahim.
De la mesma participa -ente otres producciones- nun capítulu de la serie &quot;[[Miami Vice]]&quot;, y na película &quot;Rede Surf&quot;, de 1989, según tamién nel Live action xaponés Detroit Metal City como Jack III.
En 2016 apaez xuntu con Paul Stanley faciendo un pequeñu cameo como Kiss, na película &quot;¿Tenía que ser él? (Why him?)&quot;, na cual el personaxe qu'interpreta Bryan Cranston ye un siguidor del grupu.

== Como productor ==

Ente los sos llogros más reconocíos como descubridor de talentos ta [[Van Halen]], cuando entá se llamaba ''Mammoth'' y cuando [[David Lee Roth]] nun tenía nome artísticu. Gene camudó-y el nome al grupu, produció-yos el primer demo y dexar en manes de Ted Templeman por que la [[Warner Bros.]] llevar en 1978, ante la negativa de Neil Bogart de Casablanca Records, que taba metíu de llenu na [[música discu]]. Tamién fixo la mesma xera col grupu [[glam metal]] [[Cinderella]], y yá como productor tuvo destacáu llabor al ocupase de los trabayos d'artistes como [[Wendy O. Williams]], [[Keel]], [[Black N' Blue]] (banda del futuru guitarrista de Kiss, [[Tommy Thayer]]), la banda [[hard rock]] [[Xapón|xaponesa]] EZO, la cantante americana [[Gladys Knight]], o'l grupu [[pop metal]] House of Lords. 
Por si esto fuera pocu, el llogru más grande de Simmons nel ámbitu managerial, ye ser el representante nada menos que de [[Liza Minnelli]], y el impulsor del regresu artísticu de la diva, tres un paréntesis de 5 años nel anonimatu.

== Vida personal ==
Otru de les traces distintives d'esti personaxe ye que perteneciendo al conflictivu mundu del rock, entá caltién una ferrial y reputada conducta de nun beber nin drogase, y de tener un conceutu espurechu alrodiu de cuestiones como la [[relixón]] o'l [[matrimoniu]]. 

{{cita|L'amor ye llibertá, el matrimoniu nun ye amor. Nun veo nada románticu cuando un home o una muyer lleguen a la so casa y preguntar ¿por qué tardasti, ónde tuvisti? Nun veo nada románticu en dormir siempres con una mesma persona... Una cosa ye l'amor y otra ye'l sexu. La llibertá del amor nun tien por qué cuestionar la llibertá del sexu... por eso, pa mi, el matrimoniu como institución ye decadente....}}

Foi noviu de Shannon Tweed mientres dos décades, y tuvieron dos fíos, Nicholas y Sophia. Pero non por eso coartó les sos correríes sexuales; otra manera, el troféu más preciáu de Gene ye portar un álbum con más de 4000 fotografíes, de les muyeres que compartieron cama con él nes sos xires del rock and roll. Gene tien l'interesáu vezu de fotografiales col so [[Polaroid]] y exhibiles como troféu de cacería, fechu que-y valió la fama de machista incurable, inclusive conservador, fuertemente criticáu polos sectores progresistes. Pero él nun dexa d'aponderar y reconocer el so principal lema de vida:

{{cita|La vida ye única y hai que vivila bien, dándose tolos gustos mientres naide seya perxudicáu y respetes la llibertá de los tos asemeyaos. Soi [[epicúreo|epicureano]] nesi sentíu: si te da prestar comer, vas comer hasta asquearte. Hai qu'escosar toles posibilidaes del prestar porque la vida tien de ser una fiesta, non un desfile de mal gustu. ¡Este ye'l Paraísu!
Nun esperes la muerte pa conocelo, como siempres prefieren inculcarte de mozu, por que lleves una vida subordinada de servidor. El to tienes de ser el mesmu sirviente de la to propia vida... naide más lu será.}}
El so lema:

{{cita|Detrás de too gran home... hai una gran muyer; detrás d'esa muyer... ¡¡¡toi yo!!!}}

Gene Simmons y [[Shannon Tweed]], xunto a los sos fíos apaecen nel programa televisivu de [[A&amp;Y]] ''[[Gene Simmons Family Jewels]]'', onde se presenta cola so carauterística, simpática y coles mesmes cascante personalidá, faciendo gala de les sos fans y la so opulencia, anque evita apaecer como muyeriegu empederníu nesti mediu.{{ensin referencies}}. Nel mesmu programa emitieron la so pidida de mano y la boda celebrada'l 1 d'ochobre de 2011, dempués de venticinco años xuntos y dos fíos de mancomún.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.efeeme.com/gene-simmons-casóse/|títulu=Gene Simmons casóse|fecha=4 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Nel añu 2017 foi acusáu delles muyeres d'acoso sexual. L'actriz de voz Mary Y. McGlynn cuntó como cuando conocio a Simmons este apunto al so pene suxuriéndose.mientres ella saludar. La otra muyer que faló foi Tess Flower, una dibuxante de comics que cuntó como na San Diego Comic Con del 2004 el músicu tamién-y fixo comentarios obscenos y xeneró contautu físicu indeseado ella.Tamién foi denunciáu por una periodista que decidió permanecer anónima ante la xusticia, a quien Simmons fíxo-y comentarios desavenientes y tocala de forma sexual ensin el so consentimientu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Gene Simmons Accused of Sexual Harassment by Multiple Women {{!}} iHeartRadio|url=https://www.iheart.com/content/2017-11-21-gene-simmons-accused-of-sexual-harassment-by-multiple-women/|fechaaccesu=2017-12-21|periódicu=iHeartRadio|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Kiss bassist Gene Simmons facing lawsuit alleging sexual battery during Southern California interview|url=http://www.sbsun.com/2017/12/15/kiss-bassist-gene-simmons-facing-lawsuit-alleging-sexual-battery-during-socal-interview/|fecha=2017-12-16|fechaaccesu=2017-12-21|periódico=San Bernardino Sun|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Haifa-born rock star Gene Simmons sued for sexual harassment|url=http://www.jpost.com/International/Haifa-born-rock-star-Gene-Simmons-sued-for-sexual-harassment-518279|fechaaccesu=2017-12-21|periódicu=The Xerusalem Post {{!}} JPost.com}}&lt;/ref&gt;

== Premios y reconocencies ==
En 2011, foi-y dada la llave de la ciudá de [[Dallas (Texas)|Dallas]] y una de les cais, Gene Simmons Boulevard, foi nomada nel so honor.

== Discografía ==

'''Álbumes d'estudiu'''
* ''[[Gene Simmons (álbum)|Gene Simmons Solo Album]]'' (1978) &lt;small&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Ficheru:Platinum disc icon.png|15px]] 1&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000&lt;/small&gt;
* ''Sex Money Kiss'' (2003 - Bonus cd)
* ''[[Asshole]]'' (2004)
* ''Speaking in Tongues'' (2004)

'''Senciellos'''
* «Radioactive» (1978)

* «Firestarter» (2004)

== Videos musicales ==
{{AP|Videografía de Gene Simmons}}

* «Firestarter» - [http://www.youtube.com/watch?v=sXiF1w8i9Oc &lt;small&gt;''Videu''&lt;/small&gt;]
: Direutor: -
: Añu: 2004

== Llibros ==

* ''Kiss and Makeup'' (2002)
* ''Sex, Money, Kiss'' (2003) 
* ''Ladies of the Night: A Historical and Personal Perspective of the Oldest Profession in the World'' (2008)
* ''Kiss Army Worldwide!: The Ultimate Fanzine Phenomenon'' (2009)
* ''Me, Inc. - Build an Army of One, Unleash Your Inner Rock God, Win in Life and Business'' (2014)
* ''On Power'' (2017)

== Referencies ==
{{llistaref}}
* [http://www.genesimmons.com/ Páxina oficial de Gene Simmons]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Gene Simmons|Gene Simmons}}
{{wikiquote}}
* [http://www.kissonline.com/ Páxina oficial de Kiss]

{{NF|1949||Simmons, Gene}}


{{Tradubot|Gene Simmons}}

[[Categoría:Baxistes de rock]]
[[Categoría:Músicos y músiques de heavy metal]]
[[Categoría:Productores discográficos]]
[[Categoría:Actores y actrices de voz d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Cantantes de rock d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>izp5ah8we6aknbigjej2h8mgus0i91q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Back to the Future</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102271</id>
    <revision>
      <id>3703364</id>
      <parentid>3701962</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="136325" xml:space="preserve">{{otros usos|Triloxía de Back to the Future|la triloxía de la saga}}
{{Película}}

'''''Back to the Future''''' (embrivida como '''''BTTF''''', polos sos [[sigla|sigles]] n'[[Idioma inglés|inglés]]) ye una [[película]] de [[Cine de ciencia ficción|ciencia ficción]] y [[Comedia cinematográfica|comedia]] de [[Cine en 1985|1985]] empobinada y escrita por [[Robert Zemeckis]] —[[Bob Gale]] tamién collaboró como guionista—, producida por [[Steven Spielberg]] y protagonizada por [[Michael J. Fox]], [[Christopher Lloyd]], [[Lea Thompson]], [[Crispin Glover]] y [[Thomas F. Wilson]]. La trama rellata les aventures de [[Marty McFly]], un adolescente que ye unviáu por fuercia [[Viaxe al traviés del tiempu|tras nel tiempu]] de 1985, la so dómina, a [[1955]]. N'alteriando los sucesos asocedíos en 1955, específicamente aquellos nos que los sos padres conociéronse y namoraron, Marty tien d'intentar axuntar a los sos padres de nuevu p'asegurar la so propia esistencia.

Zemeckis y Gale escribieron el guión una vegada qu'esti postreru cavilgó sobre la posibilidá d'habese fechu amigu del so padre si ambos asistieren a la mesma escuela.&lt;ref name=first&gt;{{cita llibru |autor=Michael Klastornin; Sally Hibbin |títulu=Back To The Future: The Official Book Of The Complete Movie Trilogy |ubicación=Londres |editorial=Hamlyn |añu=1990 |páxines=1-10 |isbn=0-600-571041}}&lt;/ref&gt; Dellos [[Sistema d'estudios|estudios]] refugaron el llibretu hasta que la producción ''[[Romancing the Stone]]'' (1984), dirixida por Zemeckis, algamó l'ésitu en taquilla. Tres esto, [[Universal Studios|Universal Pictures]] dio lluz verde al proyeutu, tando Spielberg como [[productor executivu]].&lt;ref name=freer/&gt; De primeres, convidar al cantante canadiense [[Corey Hart]] por que realizara les audiciones correspondientes pal rol estelar de McFly, pero refugó la propuesta;&lt;ref name=&quot;coreyturn&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Corey Hart&amp;nbsp;— Essentials |obra=Corey Hart.com |url=http://www.coreyhart.com/essentials.html |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de payares de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100225103923/http://www.coreyhart.com/essentials.html |fechaarchivu=25 de febreru de 2010 }}&lt;/ref&gt; de forma similar, [[Eric Stoltz]] participó nes pruebes de seleición pal mesmu papel, xusto cuando Michael J. Fox topábase ocupáu na producción de la serie televisiva ''[[Family Ties]]''. Sicasí, mientres el rodaxe, los productores decidieron que Stoltz nun yera'l fayadizu pal rol, asina que Fox nuevamente consideró encarnar a Marty McFly, ingeniándoselas pa poder participar tantu en ''Back to the Future'' como en ''Family Ties''.&lt;ref name=freer/&gt; Esti tipu de retrasos na producción fizo que se regrabaran delles escenes mientres la posproducción de la cinta, con tal de poder estrenala'l 3 de xunetu de 1985.

Tres el so estrenu, ''Back to the Future'' convertir na [[Películes coles mayores recaldaciones#Mayores recaldaciones per añu|película más esitosa d'esi añu]], al recaldar más de 380 millones [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] en tol mundu y llograr crítiques positives na so gran mayoría.&lt;ref name=&quot;box office mueyo&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rotten&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Back to the Future |obra=Rotten Tomatoes |url=http://www.rottentomatoes.com/m/back_to_the_future/ |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, fíxose acreedora a un [[Premiu Hugo Gernsback|premiu Hugo]] na categoría de «Meyor producción dramática» y un [[Premios Saturn|gallardón Saturn]] como «Meyor película de ciencia ficción», amás de delles nominaciones a los [[premiu Óscar]] y [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'oru]].

Inclusive, a manera de legáu, [[Ronald Reagan]] llegar a mentar nel [[Discursu del Estáu de la Unión (Estaos Xuníos)|Discursu del Estáu de la Unión]] de 1986,&lt;ref name=&quot;SOTUAt&quot;&gt;[http://reagan2020.us/speeches/state_of_the_union_1986.asp State of the Union 1986] Reagon 2020. Consultáu'l 17 de mayu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SOTUAv&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=ZIWkQbXSetM State of the Union: President Reagan's State of the Union Speech - 2/4/86], at the 20:00 mark. YouTube. Consultáu'l 17 de mayu de 2012.&lt;/ref&gt; ente que, en 2007, la [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos|Biblioteca del Congresu]] escoyer pa ser caltenida nel [[National Film Registry]] y, finalmente, en 2008 el [[American Film Institute]] catalogar como la décima meyor película de ciencia ficción de tolos tiempos nel so llistáu ''[[AFI's 10 Top 10]]''. L'ésitu de ''Back to the Future'' dio llugar a la producción d'una triloxía de películes, completada por ''[[Back to the Future II]]'' (1989) y ''[[Back to the Future III]]'' (1990), según a la creación d'una [[Back to the Future (serie animada)|serie animada]] y l'establecimientu d'una atraición pa un [[parque temáticu]] (''[[Back to the Future: The Ride]]'').

En [[2010]], pa conmemorar los sos primeros venticinco años de llanzamientu, la cinta orixinal pasó por un procesu de [[remasterización]] con tal de ser estrenada de nuevu en delles sales de cine selectes de [[Reinu Xuníu]] (1 d'ochobre de 2010),&lt;ref name=&quot;empireon&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/news/feed.asp?NID=28623 |títulu=Brand New Back To The Future Poster |fechaaccesu=14 de payares de 2010 |fecha=11 d'agostu de 2010 |obra=Empire |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] (23 d'ochobre),&lt;ref name=&quot;firstshowing&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.firstshowing.net/2010/09/27/back-to-the-future-getting-25th-anniversary-screenings-in-us/ |títulu=Back to the Future Getting 25th Anniversary Screenings in US |fechaaccesu=14 de payares de 2010 |fecha=27 de setiembre de 2010 |obra=Firstshowing.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y [[Canadá]] (23 d'ochobre),&lt;ref name=&quot;ycanada&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/releaseinfo |títulu=Back to the Future (1985) - Release dates |fechaaccesu=28 de marzu de 2011 |obra=IMDb.com}}&lt;/ref&gt; pa rematar esi añu en [[Méxicu]] (5 de payares).&lt;ref name=mexico&gt;{{Cita web |url=http://extracine.com/2010/10/mexico-back-to-the-future |títulu=“Back to the Future”: Méxicu xunir a la celebración del 25 aniversariu |fechaaccesu=28 de marzu de 2011 |obra=Extracine.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ycanada&quot;/&gt; El reestreno coincidió cola edición d'aniversariu ''Back To The Future 25th Anniversary'' pa los formatos de videu [[DVD]] y [[Blu-ray]].&lt;ref name=&quot;dvdray&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.demasiadocine.com/dende-el-set/rellánzase-volver-a-futuru-en-los cines-de reinu xuníu/ |títulu=Rellánzase 'Volver al Futuru' nos cines de Reinu Xuníu |fechaaccesu=23 de payares de 2010 |fecha=11 d'agostu de 2010 |obra=Demasiadocine.com}}&lt;/ref&gt; El 13 de xineru de 2011 volvió estrenase igualmente n'[[Arxentina]], convirtiéndose na sesta película con mayores ingresos nesi país nesi únicu día.&lt;ref name=&quot;argentinaole&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.escribiendocine.com/noticias/raxón-por-volver-al futuru-en-el so-reestreno-arxentín |títulu=Raxón por &quot;Volver al futuru&quot; nel so reestreno arxentín |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |fecha=17 de xineru de 2011 |obra=Escribiendocine.com}}&lt;/ref&gt; Díes dempués, en febreru d'esi mesmu añu, exhibir nel Digital Film Festival de Canadá en formatu d'[[alta definición]] xunto a otres películes similares.&lt;ref name=&quot;vengavenga&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.filmjournal.com/filmjournal/content_display/news-and-features/news/cinemas/y3ibf4fc99664cd37eb3y36cbf4a64789ae |títulu=Cineplex presents second Digital Film Festival |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |obra=Filmjournal.com}}&lt;/ref&gt;

En 1989, llanzóse un videoxuegu basáu na primer película desenvueltu por [[Beam Software]] y distribuyíu por LJN pa la consola [[NES]] (Nintendo Entertainment System). El xuegu foi criticáu tantu pol so xugabilidá como pol fechu de que nun tenía demasiada rellación cola película. Fíxose una secuela d'este mesmu xuegu llixeramente cimeru pa la mesma consola.

== Argumentu ==
=== 1985 ===
La historia empieza en 1985 con [[Marty McFly]], un mozu normal de diecisiete años d'edá que vive con [[Familia McFly|la so familia]] na ficticia [[Hill Valley|Hill Valley, California]]. El so padre ye un home fracasáu, cobarde y de poco calter con un emplegu mal pagu onde tien que soportar los constantes abusos del so xefe, Biff Tannen, quien dende l'institutu fíxo-y la vida imposible. Coles mesmes, unu de los sos tíos tien antecedentes penales y foi arrestáu en múltiples ocasiones y la so familia tien munches deldes. El 25 d'ochobre d'esi añu, Marty visita la casa del so amigu, un científicu excéntrico llamáu Dr. [[Emmett Brown|Emmett L. Brown]], anque «Doc» (como usualmente llámalu Marty) nun s'atopa ellí. Poco antes enterárase per mediu d'un noticieru televisivu de que daquién robara [[plutoniu]]. Al entrar na casa de Doc, patisca la so monopatín y este impacta con una caxa que contién plutoniu que se topa oculta debaxo de la cama del científicu, anque Marty nun se decata. Poco dempués, recibe una llamada de Doc pidiéndo-y axuntase con él a la 1:13 a. m. nel estacionamiento del Twin Pines Mall. Una vegada que confirma la xunta con Doc, Marty parte escontra la escuela.

[[Ficheru:Element Skateboard.jpg|thumb|200px|left|Unu de los principales pasatiempos de Marty ye prauticar el patinaxe. Sobre'l so monopatín, treslládase usualmente d'un llugar a otru en Hill Valley.]]

Al llegar al institutu, atopar cola so novia [[Jennifer Parker]] (interpretada por [[Claudia Wells]]), quien lu informa que'l Sr. Strickland —direutor del institutu, interpretáu por [[James Tolkan]]— lo ta buscando. Dempués de qu'ésti los atopara y sancionar por llegar tarde a la escuela, Marty axuntar cola so banda musical The Pinheads pa audicionar y tocar mientres el baille de la escuela, sicasí son refugaos por cuenta de que tocaben «demasiao ruidosu». Dempués, Marty dir con Jennifer a la Plaza de la Corte, onde se sientan nun bancu pa darréu besase. Nesi intre, una muyer atayar pa da-y a Marty un folletu nel que s'esplica una campaña llevada a cabu pa reparar la torre del reló, que quedó inservible desque-y cayó un [[rayu]] a les 10:04 p. m. del 12 de payares de [[1955]]. Jennifer vase depués a casa de la so güela y Marty guarda'l folletu nel bolsu.

Una vegada que'l mozu llega al so llar, sosprender al dase cuenta de que l'automóvil de la so familia ta fechu añicos por culpa de Biff, quien tuvo un accidente contra un poste de lluz, mientres lo conducía esa mañana. Ende mesmu atópase con Biff amonestando a George por non alvertilu de que l'automóvil nun yera resistente y amedranándolo sobre cuestiones de trabayu. Tres esto, Biff retirar de forma prepotente de la casa de los McFly y la familia da en cenar. Nesi momentu, Lorraine (la madre alcohólica de Marty y esposa de George) comenta que ta mal vistu ante la sociedá que les moces busquen novios, daqué que nun asocedía na so mocedá. Igualmente, fala sobre'l so primer besu con George mientres el Baille del encantamientu sol mar», sorrayando que'l destín xunir desque'l so padre (el güelu de Marty) pilló col so coche a George que foi lo que causó'l so novialgu.

Marty quédase dormíu acabante cenar y escaezse de la so xunta con Doc. Sicasí, ésti lláma-y por teléfonu pa suxuri-y que se lleve consigo una cámara de videu al llugar alcordáu. Una vegada que'l mozu llega, Doc pídelu que filme refechamente'l so nuevu inventu, una [[máquina del tiempu]] construyida a partir d'un cambéu nun automóvil [[DMC DeLorean]], que tien d'algamar una velocidá media de 88 [[milles per hora]]{{#tag:ref|Tantu na versión hispanoamericana como na inglesa, utilízase'l [[Sistema anglosaxón d'unidaes]] pa referise a la velocidá que l'automóvil tien d'algamar pa viaxar nel tiempu: 88 milles per hora; na versión española, el Doc utiliza'l [[Sistema Internacional d'Unidaes]] onde la velocidá equival aproximao a 140 [[Quilómetru per hora|quilómetros per hora]].|group=nota}} pa poder viaxar al traviés del tiempu.

Pa probar que'l DeLorean realmente podía viaxar nel tiempu, Doc optó por unviar al so perru un minutu al futuru. Cuando la máquina sume del llugar dexando solamente atras de sigo dos llargues llinies de fueu a manera de [[Derrapadas|derrape]], el científicu celebra con terrible felicidá'l so llogru. Darréu, esplícalu con más detalle a Marty el funcionamientu de la máquina, diciéndo-y que'l viaxe nel tiempu asocede gracies a un dispositivu primordial conocíu como ''[[Condensador de fluxu|flux capacitor]]''. Sicasí, hai un inconveniente; el ''flux capacitor'' rique d'una cantidá d'enerxía llétrica equivalente a 1,21 ''[[Condensador de fluxu#&quot;Jigovatio&quot;|jigowatts]]'', la cual xenérase per mediu d'una [[Fisión nuclear|reaición nuclear]] que xenera la dispersión del fluxu temporal, que Doc pretende llevar a cabu por aciu l'usu de [[plutoniu]]. Nun pequeñu tecláu de la máquina del tiempu, Doc introduz la fecha [[5 de payares]] de [[1955]], que resulta ser el día en que se-y vieno a la mente la idea del condensador. Dempués d'amestar el plutoniu nun pequeñu compartimientu traseru, un grupu de [[Terrorismu|terroristes]] [[Libia|libios]] apaecen na escena a bordu d'una [[furgoneta]] y maten a Doc a tiros con una [[AK-47]], xusto enfrente de Marty quien repara perplexu dende'l sitiu onde permanez ocultu, una y bones el Doc llogró'l plutoniu d'ellos. Pa escapar del peligrosu alcuentru, Marty xubir al DeLorean y n'encendiendo por fuercia el mecanismu del condensador de fluxu, el vehículu algama una velocidá de 88 milles per hora y viaxa nel tiempu trenta años al pasáu, específicamente a la fecha que primeramente Doc afitara col tecláu.

=== 1955 ===
En viaxando nel tiempu a bordu del DeLorean, Marty apaez nel Twin Pines Ranch —en 1985 resulta ser el Twin Pines Mall—, estrellándose contra l'establu de la granxa, lo cual provoca que la familia que mora ende espiértese sollertada pol estrueldu y sala del so llar pa ver qué asocediera. Dempués de ver al rapazu nun traxe antirradiactivo, asumen que se trata d'un [[Estraterrestre|alienígena]], una y bones el fíu del granxeru traía consigo una historieta de [[ciencia ficción]] con un personaxe na portada paecíu a él. Entós, el dueñu de la granxa empieza a dispara-y al nuevu cola so escopeta pero falla, y esti postreru llogra escapar, arollando col DeLorean unu de los pinos de la granxa. Darréu, escuende'l DeLorean detrás d'un gran lletreru pela rodiada de Hill Valley y enfusar na ciudá.

{{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| semeya1 = Back to future-deloran-dmc-time machine-terabass.jpg | anchu1 = 250 | semeya2 = TeamTimeCar.com-BTTF DeLorean Time Machine-OtoGodfrey.com-JMortonPhoto.com-flux capacitor.jpg | anchu2 = 112| testu = El [[condensador de fluxu]], xunto a la velocidá de 88 [[milles per hora]], acordies coles especificaciones que Doc ménta-y a Marty, dexa'l viaxe nel tiempu. En dambes imáxenes, un acercamientu sobre l'apariencia del dispositivu en cuestión.}}

Al llegar a Hill Valley, Marty decatar de dellos cambeos al respeutive de la dómina de la que provién. De momentu, allega a buscar al Doc d'entós con tal de pescudar cómo tornar a la so dómina. Sicasí, antes entra a un café y atópase col so padre de mozu. Ésti abandona'l llugar pocu dempués al ser fadiáu por Biff. Marty decide siguilo de manera discreta hasta que se detien frente a un árbol, que engata pa reparar al traviés de la ventana de la so recámara a una moza Lorraine. Por fuercia, George cayer del árbol y, poco primero de ser pilláu por un vehículu conducíu pol padre de Lorraine, ye salváu por Marty qu'a cambéu recibe l'impautu y queda esmorecíu nel llugar. El fechu provoca una alteración na forma en que se conocieron Lorraine y George, lo cual pasa de primeres inalvertida pal mozu. Lorraine ayudar llevándolo dientro de la so casa por que se recuperara del accidente. Al espertar, llamar diciéndo-y «[[Calvin Klein]]» creyendo que ye'l so nome pos lu lleva grabáu nos sos calzoncíos. Darréu, alleguen a cenar, pero cuando Lorraine intenta seducir a Marty, dafechu respigáu ante les insinuaciones de la so madre, ésti opta por despidir se de la familia y buscar a Doc. Al llegar a casa de Doc, el científicu nun-y cree sobre'l viaxe nel tiempu yá que aquel día apenes se-y asocediera la idea de la máquina del tiempu. Nun ye sinón hasta que Marty revéla-y la forma en qu'imaxinó'l condensador cuando convence al Doc y decide ayudar indicándo-y que nun tien de falar con naide más si nun quier alteriar el so pasáu y provocar cambeos nel so futuru. Marty saca una fotografía d'ente les sos pertenencies onde apaez retratada la so familia, decatándose de que'l so hermanu mayor Dave empieza a sumir de la imaxe adulces, lo cual Doc asume que se debe a que los padres de Marty enxamás se casaron y polo tanto Marty y los sos hermanos nun esistieron. Tres esto, alleguen al llugar onde Marty despintó'l DeLorean y llévense consigo'l vehículu al llaboratoriu del científicu. Dempués de mirar la grabación del primer viaxe nel tiempu cola máquina, Doc sosprender al escuchar que se precisen 1,21 ''jijowatts'' pa realizar el viaxe nel tiempu, yá que nun hai nada conocíu nesa dómina que seya capaz de xenerar tal enerxía, cola esceición d'un [[rayu]]. Nesi momentu, Marty saca'l folletu de la torre del reló y afaya que nél se detalla qu'un rayu cayería xusto la próxima selmana, coincidiendo col ''Baille del encantamientu sol océanu'', que representa la única oportunidá por que los sos padres namórense y tou vuelva a la normalidá en 1985.

Al llunes siguiente, Marty y Doc alleguen a la escuela y el primeru presénta-y al científicu a los sos padres. Doc diz-y que tien d'esistir una forma de faer que dambos se conozan y Marty recuerda'l baille. Pa cumplir el so propósitu de que George y Lorraine namorar nel baille, Marty intenta en repitíes ocasiones que George convide a salir a Lorraine pero ésti niégase yá que tarrez ser refugáu, auníu al fechu de que Biff tamién ta interesáu nella. Por cuenta de esto, Marty confronta a Biff pero nesi momentu'l direutor de la escuela detener; depués, Marty voltiar escontra onde taba George, pero ésti haise retiráu del llugar. Ante la renuencia de George, Marty decide tomar midíes más drástiques y, aprovechando que sabe que'l so padre ye un fanáticu de la ciencia ficción, amarutar col traxe antirradiactivo que traía p'asonsañar a un ser estraterrestre y asina amenacialo na so casa mientres duerme. Nel actu, Marty miénte-y a George diciéndo-y que la so verdadera identidá ye la de «[[Darth Vader]], del planeta [[Vulcano (Star Trek)|Vulcano]]», y utilizando el so [[walkman]] oblíga-y a escuchar música de ''[[heavy metal]]'' —una de les escenes más notables del filme qu'alude a ''[[Star Wars]]'' y ''[[Star Trek]]''—. Apavoriáu pol alcuentru col supuestu estraterrestre, George convida a Lorraine a la mañana siguiente pero, nesi intre, Biff apaez y atayar mientres parolen. Nuevamente Marty interfier y cafiante a Biff empezando una engarradiella con él. Marty llogra fuxir, anque Biff escorrer por tola plaza de la ciudá a bordu del so automóvil. A la fin, en siendo safaos por Marty, Biff estrellar contra un camión aparcáu que tresporta [[cuchu]]. A pesar de los sos esfuercios, la fazaña de Marty fai que Lorraine namórese entá más d'él dexando ensin posibilidaes a George. Ante esto, el mozu entama decepcionala xusto na nueche del baille.

[[Ficheru:Horloge retour vers le futur.jpg|thumb|250px|left|La simbólica torre del reló, en Hill Valley, llugar sobre'l cual cai'l [[rayu]] qu'ayuda a Marty a tornar a la so dómina; na película, el rayu ye enriáu por aciu un gran electrodu escontra'l DeLorean, colo que se xenera l'abonda cantidá d'enerxía como p'activar el condensador de fluxu del coche y poder viaxar al futuru.]]

Na nueche del baille, Marty lleva a la so madre nel automóvil de Doc ya intenta «esforcexar» con ella. D'alcuerdu a lo entamao, George tien d'apaecer nesi momentu y rescatala. Sicasí, Lorraine besa a Marty y de siguío Biff apruz la escena y saca al mozu del automóvil, ordenar a los so colegues que lu zarren nel maleteru del automóvil de la banda que tocaba nesi momentu nel baille. Visiblemente retrasáu, George llega al llugar y, suponiendo que ye Marty quien s'atopa nel interior del vehículu, afaya a Biff acosando a Lorraine. George ordenar a Biff que dexe en paz a Lorraine, pero ésti atacar torciéndo-y el brazu y emburriando a Lorraine cuando ésta intenta ayudar a George. Ante esto, George se enfurece y noquia a Biff dexándolo inconsciente. Darréu, George y Lorraine entren al institutu pa xunise al baille. Mentanto, Marty llogra escapar del maleteru onde se topaba zarráu y afaya que los sos hermanos siguen sumiendo de la fotografía que trai consigo. Aquel día, el baille ta por terminar y los sos padres entá nun se dieron el so primer besu como asocediera orixinalmente. Aprovechando que'l guitarrista de la banda mancóse la mano y nun puede siguir tocando nel baille, Marty integrar a la banda y allega al baille. Finalmente, los sos padres bésense y la fotografía restablezse. Antes de despidise, Marty toca'l cantar «[[Johnny B. Goode]]» a un ensame de mozos qu'inda taben na dómina del xéneru ''[[doo wop]]'' —nel momentu que el mozu viaxeru atópase tocando colos demás miembros de la banda del baille, Marvin Berry, el líder del grupu musical, realiza una llamada telefónica al so primu, quien resulta ser [[Chuck Berry]], el compositor ya intérprete «orixinal» de dicha melodía—.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1973373_1973371_1973382,00.html |títulu=Back to the Future, 1985 |autor=Alexandra Silver |fecha=26 de marzu de 2010 |fechaaccesu=26 de marzu de 2011 |editorial=Time Inc |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110505014419/http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1973373_1973371_1973382,00.html |fechaarchivu=5 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Apenado pol fechu de tocar un cantar de ''rock and roll'' nuna dómina na qu'inda nun esistía dichu [[Xéneru musical|xéneru]], dir del baille non ensin antes despidise de los sos padres pa depués axuntase con Doc y preparar la so torna al futuru.

Marty tarda un pocu en llegar, mientres Doc atópase iguando dellos cables pa utilizalos nel DeLorean y llevar a cabu'l viaxe al futuru. Xusto cuando'l mozu ta llistu pa partir, Doc afaya una carta dientro de la so gabardina, na cual el mozu escribió los detalles de la muerte del científicu a manes de los libios. Doc rehúsa de disponer de dicha información y ruempe la carta ensin lleela. Nesi momentu, un árbol cai y desconecta unos cuantos cables, polo cual Doc pon los restos de la carta dientro del so abrigu y cuerre pa iguar el desperfecto. El rapazu intenta fala-y sobre los sucesos futuros, pero la so oportunidá s'opaca por cuenta de cuestiones de tiempu. Atayáu por Nun poder sollertar al científicu de la so inminente muerte a manes de los terroristes libios, Marty configura los circuitos del tiempu pa dir unos diez minutos antes del momentu nel que partió del estacionamiento del Twin Pines Mall. Tres una serie d'accidentes rellacionaos col cableaxe, Doc llogra reconectarlos a los terminales, xusto nel momentu que el rayu impacta la torre del reló, colo que consigue que'l DeLorean viaxe de regresu al futuru.

=== De vuelta a 1985 ===
El mozu torna diez minutos antes de la so partida orixinal, sicasí'l DeLorean apágase. Mientres intenta de manera precipitada arrincalo, los libios apaecen nel estacionamiento del «Lone Pine Mall» (un cambéu de nome por cuenta de que Marty arolló unu de los pinos ximielgos» cuando viaxó a 1955) y ésti nun tien más opción qu'escondese. Los eventos pasaos vuelven repitise esautamente de la mesma forma que de primeres, y los terroristes libios dispárenlu a Doc. Cuando se van escorriendo al so yo del pasáu, Marty allega onde s'atopa'l cuerpu inmóvil del científicu y cree que nun pudo torgar la so muerte. Sicasí, ésti llevántase y abre el so traxe antirradiactivo, revelando un [[chalecu antibales]] y amuésalu al nuevu la carta que lu escribiera va trenta años, faciéndo-y entender que la lleera nel pasáu.

Darréu, Doc lleva al nuevu viaxeru hasta la so casa, pa depués dirixise al 21 d'ochobre de [[2015]]. A la mañana siguiente, Marty decatar de que la so casa ye distinta, muncho más luxosa y ordenada. Poco dempués, lleguen los sos padres y ésti coménta-yos que vense más nuevos y felices de lo qu'él recordaba. Asina mesmu, llega Biff, qu'agora ye un mecánicu automotriz y entaínase a apurri-y una novela que'l padre de Marty escribiera. El mozu sale de la casa y atopa una carroceta nueva na so cochera, la mesma que deseyaba antes de partir al pasáu. De sópitu, apaez Jennifer y suxúre-y que dambos tendríen de salir a estrenala. Na escena siguiente, Doc remanez y diz-yos a dambos que tienen d'acompañalo, pos los alvierte que los sos fíos van tar en problemes mientres el futuru. Toos xuben al DeLorean y Marty comenta que nun hai l'abondu tramu de cai p'algamar la velocidá de 88 milles per hora; sicasí, Doc señala qu'eso nun ye importante. L'automóvil empieza a suspendese, pa depués dar la vuelta y sumir nel aire. La trama sigue en ''[[Back to the Future II]]''.

=== Influencies ===
D'alcuerdu a Gale, la película ''[[The Time Machine (película de 1960)|The Time Machine]]'', la serie de televisión ''[[The Twilight Zone]]'' y el cuentu «[[El ruiu d'un truenu]]» fueron elementos qu'influyeron significativamente na concepción de ''Back to the Future''. Nes sos propies pallabres: «[...] Recuerdo escribir una historia sobre viaxes nel tiempu, posiblemente cuando taba en novenu grau, que foi inspirada por 'El ruiu d'un truenu'. Na universidá, lleí munches obres de [[Robert Silverberg]] y la so novela ''Up the Line'' causó una gran impresión en mi. Fixo interesar dafechu na 'paradoxa de duplicación'».

Igualmente, les historietes de [[DC Comics]] sirvieron d'inspiración pa la trama, pos hestories como «What If Krypton Never Exploded?» —trad. lit: «¿Qué fuera si [[Krypton]] enxamás esplotara?» o «What if Lois Lane Married Lex Luthor?» («¿Qué fuera si [[Lois Lane]] casárase con [[Lex Luthor]]?»)— yeren del presto tantu de Gale como de Zemeckis cuando yeren nuevos. Adicionalmente, el primeru reveló que la producción ''[[Qué bellu ye vivir]]'', de Frank Capra, y la historia «[[A Christmas Carol]]», de [[Charles Dickens]], influyeron na película. Sicasí, reparar una mayor influyencia de toos estos nes continuaciones de ''Back to the Future''.&lt;ref name=&quot;interesáu&quot;/&gt;

== Repartu principal ==
* [[Michael J. Fox]] como [[Marty McFly]]: el protagonista de la película. L'actor foi la primer opción pa interpretar al nuevu viaxeru nel tiempu, sicasí Fox taba comprometíu nesi intre col programa ''Family Ties''.&lt;ref name=second&gt;Klastornin, Hibbin, p. 11-20&lt;/ref&gt; Les siguientes opciones de Zemeckis yeren los actores [[C. Thomas Howell]] y [[Eric Stoltz]], respeutivamente. Esti postreru impresionara a los productores cola so participación como [[Roy L. Dennis]] en ''[[Mask (película)|Mask]]'' —la cual entá nun s'estrenara— polo que foi contratáu p'asumir el papel de Marty.&lt;ref name=makingof/&gt; Sicasí, en plena etapa de rodaxe, los direutores despidieron a Stoltz al sentir que nun yera afechu pal papel. Per otra parte, Fox finalmente tuvo disponible pa grabar el filme una vegada que Stoltz dexar, so delles condiciones (vease la seición ''[[#Rodaxe|Rodaxe]]'' pa más información). Una vegada que l'actor lleó'l guión, quedó esteláu cola trama y amosóse impresionáu pola sensibilidá de Zemeckis y Gale al despidir a Stoltz, pos con too y con eso «falaben perbién d'él».&lt;ref name=freer/&gt; Otres celebridaes consideraes pal rol fueron el cantante canadiense [[Corey Hart]] —a quien los cineastes convidaron a realizar una sesión de prueba; sicasí ésti refugó la propuesta—,&lt;ref name=&quot;coreyturn&quot;/&gt; y los actores [[C. Thomas Howell]] y [[Ralph Macchio]] —quien creyó que la película trataba namái sobre «un mozu, un carru y cápsules de plutoniu»—.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://entertainment.ca.msn.com/movies/galleries/gallery.aspx?cp-documentid=24762340&amp;page=20 |títulu=Ralph Macchio: Marty McFly |fechaaccesu=23 d'avientu de 2010 |obra=MSN Entertainment |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Adicionalmente, [[Johnny Depp]] y [[John Cusack]] realizaron una prueba de ''casting'' pa esti rol.&lt;ref name=&quot;mistaken&quot;/&gt;

* [[Christopher Lloyd]] como [[Emmett Brown|Emmett «Doc» Brown]]: el científicu que llogra establecer los viaxes nel tiempu y meyor amigu de Marty McFly. Lloyd foi escoyíu dempués de que la primer opción de los direutores, [[John Lithgow]], nun tuviera disponible.&lt;ref name=freer/&gt; Igualmente, l'actor [[Jeff Goldblum]] foi consideráu pal rol.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.notstarring.com/movies/back-to-the-future |títulu=Back to the Future - Trivia |fechaaccesu=23 d'avientu de 2010 |obra=Notstarring.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; En trabayando col actor na película ''[[The Adventures of Buckaroo Banzai Across the 8th Dimension|Les aventures de Buckaroo Banzai]]'' (1984), el productor [[Neil Canton]] suxurió que Lloyd yera una opción fayadiza pal rol. Nun principiu, Lloyd refugó'l papel, pero camudó de paecer una vegada que lleó'l guión, amás de la persistencia de la so esposa por qu'actuara na película. Mientres el rodaxe, Lloyd [[Improvisación|improvisó]] delles escenes,&lt;ref&gt;Klastornin, Hibbin, páxs. 31-40&lt;/ref&gt; inspirándose primordialmente nel científicu [[Albert Einstein]] y el compositor [[Leopold Stokowski]].&lt;ref name=q&amp;a&gt;Robert Zemeckis y Bob Gale. Q&amp;A, ''Back to the Future'' [2002, DVD], entrevista grabada na [[Universidá del Sur de California]] (n'inglés)&lt;/ref&gt; Como detalle adicional, Brown pronuncia la pallabra «gigawatts» como «jigowatts», una y bones ésta yera la forma na qu'un físicu pronunció dicha pallabra mientres una xunta que tuvo con Zemeckis y Gale, al momentu de revisar el guión.&lt;ref name=commentary/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.imsdb.com/scripts/Back-to-the-Future.pdf |títulu=Back to The Future Script |fechaaccesu=26 d'avientu de 2010 |obra=Imsdb.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

* [[Crispin Glover]] como George McFly: padre de Marty y maríu de Lorraine. Zemeckis díxo-y a Glover qu'improvisara dellos de los xestos ''nerds'' de George,{{#tag:ref|Esto refierse a que'l direutor deseyaba que Glover asonsañara los típicos signos de daquién antisocial ya introvertíu, y que ta interesáu en temes pocu comunes, como nel casu de George, que ye inclusive un escritor de [[ciencia ficción]].&lt;ref name=makingof/&gt;|group=nota}} según les sos manes trémboles. El direutor bromiaba con frecuencia al respeutu al dicir: «tuvi que faelo entrar en razón n'incontables ocasiones pos Crispin taba somorguiáu nun 50% de les vegaes na so interpretación del personaxe».&lt;ref name=freer/&gt; A pesar d'interpretar al padre de Marty, na vida real, Glover ye cuasi trés años más nueva que Fox.

* [[Lea Thompson]] como Lorraine Baines McFly: madre de Marty y esposa de George. Thompson foi escoyida por cuenta de que protagonizara xuntu con Stoltz la película ''[[The Wild Life]]''. El maquillaxe qu'utiliza mientres les primeres escenes del filme, mientres 1985, tomó cerca de tres hores y media pa faela ver como si tuviera 47 años d'edá, cuando nesi entós tenía 23.&lt;ref&gt;Klastornin, Hibbin, páxs. 21-30&lt;/ref&gt; De manera similar al casu de Glover, a pesar d'interpretar a la madre de Marty, Thompson nació nel mesmu añu que Fox pos l'actor ye mayor qu'ella, por tan solo diez díes.

* [[Thomas F. Wilson]] como [[Biff Tannen]]: l'antagonista central de la película y bravucón de la escuela a la qu'asiste George. Wilson foi consideráu por cuenta de que la opción inicial, [[J. J. Cohen]], nun yera bien convincente al interpretar el papel del bravucón al que s'enfrentaría Stoltz.&lt;ref name=freer/&gt; Cohen foi recontratado pa formar parte como unu de los esbirros de la peada de Biff. En casu de que Fox fuera contratáu dende un entamu, probablemente Cohen resultara escoyíu pal papel, pos tenía la ventaya de que yera muncho más alto que Fox, un contraste qu'ayudaría a faer más convincente la inferioridá de Marty al respeutive de Biff.&lt;ref name=commentary/&gt;

&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Michael J. Fox (cropped).jpg|[[Michael J. Fox]], intérprete de [[Marty McFly]].
Ficheru:ChristopherLloydOct10.jpg |[[Christopher Lloyd]], intérprete d'[[Emmett Brown]].
Ficheru:Crispin Glover straight on.jpg|[[Crispin Glover]], intérprete de George McFly.
Ficheru:Lea Thompson by Gregg Bond (2008).jpg|[[Lea Thompson]], intérprete de Lorraine McFly.
Ficheru:Tom Wilson photo by Josh Alder.jpg|[[Thomas F. Wilson]], intérprete de Biff Tannen.
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Preproducción ==

=== Redaición del guión ===
[[Robert Zemeckis]] y [[Bob Gale]], a lo postrero direutor y productor de ''Back to the Future'', yá s'interesaren alrodiu de la idea de faer una película sobre viaxes nel tiempu, magar nun consiguieren trazar cual podría ser el conceutu central pa una película d'esi tipu.&lt;ref&gt;{{cita videu|títulu= Back to the Future, 25th Anniversary Trilogy. Bonus features. «Tales from the future: In the begginning... |persona= Bob Gale (productor) |añu= 2010 |mediu= DVD |editorial= Universal Home Video |tiempu= 00:40 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El xerme de la idea surdió cuando Gale visitó a los sos padres, en [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis, Missouri]], dempués del estrenu de la [[sátira]] cinematográfica ''[[Used Cars]]'', que escribió y produció. Yá en casa de los sos padres, allegó al suétanu y atopó l'anuariu de la [[High school|preparatoria]] del so padre, enterándose de que fuera'l presidente de la so respeutiva clase de graduación. Nesi momentu, quedóse pensando nel presidente de la so propia clase, un compañeru col que nun convivió enforma.&lt;ref name=makingof&gt;{{cita videu| títulu = Back to the Future, The Complete Trilogy - «The Making of the Trilogy, Part 1» | medium = DVD | publisher = Universal Home Video | date = 2002 }}&lt;/ref&gt; Asina, cuestionóse si'l so padre y él habríense vueltu amigos si ambos asistieren a la mesma escuela xuntos. Una vegada que tornó a California, cuntó-y el tema a [[Robert Zemeckis]], direutor de ''Used Cars''.&lt;ref name=first/&gt; Comenenciudu nel conceutu, Zemeckis pensó amás nuna madre de familia que se quexaba de nunca besar a nengún mozu na so escuela, siendo qu'en realidá yera más bien promiscua na so mocedá.&lt;ref name=freer&gt;{{cita noticia |autor=[[Ian Freer]] |títulu=The making of Back to the Future |obra=Empire |fecha=xineru de 2003 |páxines=183-187}}&lt;/ref&gt; Dambos presentaron el proyeutu a [[Columbia Pictures]], y llegaron a un alcuerdu col estudiu, en setiembre de 1980, pa concluyir un llibretu.&lt;ref name=first/&gt;

[[Ficheru:Atomic blast Nevada Yucca 1951.jpg|thumb|right|200px|Nos primeros borradores, plantegóse que Marty precisaría los poder d'una [[Efeutos de les armes nucleares|esplosión atómica]] pa viaxar nel tiempu, a bordu d'un refrixerador. El conceutu central del viaxe nel tiempu surdió a principios de los años 1980, cuando'l productor [[Bob Gale]] visitó al so padre y pensó nes posibilidaes de conocese si pertenecieren dambos a la mesma xeneración.&lt;ref name=makingof/&gt;]]

Pa ellaborar el guión, Zemeckis y Gale valir d'un sistema de fiches indicadores, que anotábense en pequeños papeles y amestábense a un tableru na oficina d'esti postreru, pa resaltar determinaes idees clave.&lt;ref&gt;{{cita videu|títulu= Back to the Future, 25th Anniversary Trilogy. Bonus features. «Tales from the future: In the begginning... |persona= Bob Gale (productor) |añu= 2010 |mediu= DVD |editorial= Universal Home Video |tiempu= 02:36 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Decidieron asitiar la trama en 1955 pos calcularon que, d'esa forma, un mozu de diecisiete años d'edá viaxaría nel tiempu, trenta años tres (dende 1985) pa conocer a los sos padres cuando estos tuvieren la so mesma edá. Amás, teníen conocencia de que nesa dómina sobresalieron aspeutos como'l estatus de los mozos como un elementu cultural notable, la nacencia del ''[[rock and roll]]'' y l'espansión de los primeres suburbios n'[[Estaos Xuníos]], que ayudaríen al desarrollu de la trama.&lt;ref&gt;Klastornin, Hibbin, páxs. 61-70.&lt;/ref&gt;

De primeres, pensóse que la máquina pa viaxar nel tiempu fuera una cabina, construyida a partir d'un vieyu refrixerador —en tratamientos iniciales del guión, la máquina yera un dispositivu láser allugáu nun cuartu—. Sicasí, Zemeckis yera consciente de que los neños quiciabes empezaríen a zarrase en refrixeradores pa emular el viaxe nel tiempu, polo que perseveraron n'atopar meyores idees hasta que llegaron a la conclusión de que sería más lóxicu que la máquina fuera móvil pa poder asina portala. A pesar de que s'evaluó que la máquina fuera un [[tractor oruga]], por cuenta de la posibilidá de que'l vehículu viaxara a llugares onde nun hubieren caminos [[Pavimentu|pavimentados]],&lt;ref&gt;{{cita videu|títulu= Back to the Future, 25th Anniversary Trilogy. Bonus features. Back To The Future behind-the-scenes &amp; archival featurettes. Making the trilogy: chapter one |persona= Robert Zemeckis (direutor) |añu= 2010 |mediu= DVD |editorial= Universal Home Video |tiempu= 04:40 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; finalmente optóse por escoyer el modelu de coche [[DMC DeLorean]]. La razón principal pa esta eleición foi que taba diseñáu de manera aparente pa incluyir la chancia sobre la familia de granxeros que lu confunden con un [[Oxetu volador non identificáu|OVNI]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Back To The Future: Ten Things To Know About The Movie |url=http://www.moviefanfare.com/back-to-the-future/ |sitiuweb=Movie Fanfare |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2015 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141222005631/http://www.moviefanfare.com/back-to-the-future/ |fechaarchivu=22 d'avientu de 2014 }}&lt;/ref&gt;

Amás, Marty yera primeramente un [[Infraición de derechos d'autor vendedor clandestín]] de videos, pero l'estudiu refugar a aceptar esti conceutu yá que el protagonista nun podía ser daquién que vendía películes illegales.&lt;ref&gt;Klastornin, Hibbin, p. 11.&lt;/ref&gt; Coles mesmes, el protagonista precisaba usar el poder d'una esplosión atómica nel [[allugamientu de pruebes de Nevada]] pa volver a la so dómina, pero la idea d'esta escena, que constituyiría los [[Clímax (narrativa)|clímax]] orixinal, túvose tamién que refugar al resultar bien costosa la so producción.

Per otra parte, los guionistes nun topaben la forma de recrear la rellación amistosa ente Marty y [[Emmett Brown|Doc Brown]] de manera creíble asina qu'utilizaron l'amplificador xigante de guitarra como venceyu ente los dos; pa resolver la cuestión de l'atraición que siente la madre de Marty escontra'l so fíu, escribieron la llinia «Ye como si besara al mio hermanu». De la mesma, l'apellíu del antagonista Biff Tannen provién del executivu d'Universal [[Ned Tanen]], que se portara agresivamente con Zemeckis y Gale mientres una xunta onde tiró al pisu'l llibretu de la comedia ''[[Llocos por ellos]]'' (''I Wanna Hold Your Hand'', 1978), escritu por Gale, al acusalo de ser «[[Antisemitismu|antisemita]]» inda cuando el guionista ye [[Pueblu xudíu|xudíu]].&lt;ref name=freer/&gt; N'unu de los primeros borradores, cuando Marty toca la melodía de ''rock and roll'' nel baille, aníciase un polveru que eventualmente ye deteníu pola policía. Amás, la bébora [[Coca-Cola]] tenía un rol importante na trama: cuando Marty aconséyalu a Doc qu'esti refrescu ye'l que fai funcionar a la máquina, la historia camuda yá que al volver a los años 1980, atopar con que Doc inventó tou lo qu'hai al so alredor (destacando unos carros voladores) y amás ye'l fundador de Coca-Cola. Inclusive, el ''rock and roll'' nun esiste, asina que Marty tien d'empezar él mesmu la revolución cultural nos mozos de la so xeneración.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Back to the Future - Orixinal script |obra=Scifiscripts.com |url=http://www.scifiscripts.com/scripts/back_to_the_future_orixinal_draft.html |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de payares de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924095351/http://www.scifiscripts.com/scripts/back_to_the_future_orixinal_draft.html |fechaarchivu=24 de setiembre de 2015 }}&lt;/ref&gt; Tres la conclusión del primer guión de ''Back to the Future'', n'abril de 1981, Columbia Pictures punxo la producción nun procesu ''turnaround'';{{#tag:ref|Na industria cinematográfico, un alcuerdu tipu ''turnaround'' ye aquel onde los derechos que tien un estudiu sobre dalgunu de los sos proyeutos son vendíos a otru estudiu a cambéu del costo de la producción más [[Interés|intereses]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=The Murky Side of Movie Rights |autor=Michael Cieply |fecha=23 d'agostu de 2008 |obra=The New York Times |url=http://www.nytimes.com/2008/08/24/business/media/24steal.html |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;|group=nota}} al respeutu, Gale comentó: «Pensaron [los productores] que yera una película amena, efusiva ya interesante, pero que nun tenía munchos elementos sexuales [...] Suxurieron que la lleváramos a [[Walt Disney Pictures|Disney]], pero decidimos ver si dalgunu de los otros estudios podría trate interesáu nel nuesu proyeutu».&lt;ref name=first/&gt; A partir d'esi momentu, cada unu de los estudios de Hollywood, refugaba con frecuencia'l llibretu, a tal puntu que'l proyeutu detener por cuatro años; mientres dichu periodu, l'equipu de ''Back to the Future'' tuvo que reeditar el guión hasta en dos causes. Cabo señalase que, a principios de los años 1980, les comedies xuveniles populares en taquilla (tales como ''[[Fast Times at Ridgemont High]]'' y ''[[Porky's]]'') yeren producciones con trames xubíes de tonu» y empobinaes a audiencies más adultes, razón pola cual el guión fuera costantemente refugáu, al ser consideráu como demasiao inocente».&lt;ref name=freer/&gt; A la fin, Gale y Zemeckis optaron por llevar el proyeutu a Disney, sicasí dixéronnos qu'una madre que se namoraba del so fíu nun yera una tema apropiada pa una película familiar sol sellu de Disney», d'alcuerdu a Gale.&lt;ref name=first/&gt;

Inclusive, en dalgún momentu, Gale y Zemeckis pensaron n'aliase con [[Steven Spielberg]], que produció ''Used Cars'' y ''Llocos por ellos'', que fueron un fracasu en taquilla. De primeres, Spielberg nun taba arreyáu nel proyeutu pos Zemeckis sentía que si dirixía otru filme so la so producción, entós «nunca me volveríen a dexar faer otra película». Coles mesmes, Gale dixo: «tábamos esmolecíos al respeutive de que tuviéramos adquiriendo la reputación de que yéramos dos direutores que consiguíen trabayu namái porque yeren amigos de Steven Spielberg».&lt;ref name=storm/&gt; Ello ye que un productor llegó a interesase nel proyeutu, pero al enterase de que Spielberg nun taba arreyáu, retiró la so propuesta. Ante tal situación, Zemeckis decidió dirixir el filme d'aventures ''[[Romancing the Stone]]'', que convirtióse nun ésitu de taquilla tres el so estrenu en 1984. Debíu al ésitu de la película, agora Zemeckis taba en posibilidaes de dir con Spielberg ensin sentir qu'un nuevu fracasu en taquilla pudiera afectar la so trayeutoria como direutor. Dempués d'amosa-y el proyeutu a Spielberg, ésti llevar a [[Universal Studios|Universal Pictures]], que finalmente-y dio lluz verde al proyeutu.&lt;ref name=freer/&gt; Antes d'empezar el procesu de rodaxe, el productor executivu Frank Marshall suxurió a [[Neil Canton]] como productor al considerar tolos arreyaos na producción que la incorporación d'un segundu productor resultaría ser un elementu al so favor; tres estos, Canton enterar de la película, lleó'l guión y axuntóse con Zemeckis y Gale pa empezar cola producción de la película.&lt;ref name=&quot;Klasto 8&quot;&gt;Klastornin, Hibbin, p. 8.&lt;/ref&gt;

Unu de los executivos d'Universal, [[Sidney Sheinberg]], fixo delles suxerencies al guión, como camudar el nome de la madre de Marty a «Lorraine», en cuenta de «Meg» o de «Eileen» como primeramente llamábase nel llibretu —n'honor a la so esposa, l'actriz [[Lorraine Gary]]— y reemplazar a la mascota de Doc por un perru en cuenta de un [[Pan (animal)|chimpancé]].&lt;ref name=freer/&gt; Coles mesmes, Sheinberg quería que'l títulu de la película fuera ''Spaceman from Pluto'' (traducción: ''Astronautes de Plutón''), d'alcuerdu a una memoría unviada a Spielberg, amosándose convencíu de que nenguna película esitosa na historia del cine ostentara'l términu «''Future''» nel so nome. A él debe la escena en que Marty presentar al so padre como «[[Darth Vader]] del planeta [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]]» —nun guión posterior amestóse qu'en realidá yera de Vulcano, col fin de faer un pequeñu ''[[gag]]'' en referencia a les películes antes mentaes— mientres visti como un supuestu [[estraterrestre]] —na escena, Marty faise acompañar d'un cantar tocáu pela banda estauxunidense [[Van Halen]] p'asustar a George y espertalo estrepitosamente—.&lt;ref name=&quot;vanhalen&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.curiosidadesdelcine.com/v/intereses-volver-al futuru-i.php |títulu=Volver al Futuru I |fechaaccesu=17 de mayu de 2011 |editorial=Curiosidadesdelcine.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110623105142/http://curiosidadesdelcine.com/v/intereses-volver-al futuru-i.php |fechaarchivu=23 de xunu de 2011 }}&lt;/ref&gt;{{#tag:ref|Dicha cantar foi compuesta ya iguada puramente pa la película, pos, acordies con Zemeckis, el cantar debía de sonar «lo suficiente axatada» pa espertar a George y faer que se sobrosaltara pol ritmu de la mesma. Sicasí, el cantar escarez de nome, a pesar de que nel [[casete]] que Marty pon-y a los so padre namái diz «[[Eddie Van Halen]]», n'alusión al guitarrista de la banda homónima.&lt;ref name=&quot;vanhalen&quot;/&gt;&lt;ref name=makingof/&gt;|group=nota}} Sheinberg tamién suxurió nesa memoría que la historieta del fíu del granxeru titulárase ''Spaceman from Pluto'', en cuenta de ''Space Zombies from Pluto''. Spielberg respondiólu a Sheinberg en tonu de chancia, diciéndo-y que toos pensaben que'l títulu propuestu tenía de tratase de dalguna especie de jugarreta, polo que finalmente Sheinberg optó por arrenunciar en cuanto al títulu.&lt;ref name=faber&gt;{{cita llibru |autor=Joseph McBride |títulu=Steven Spielberg: A Biography |editorial=Faber and Faber |añu=1997 |allugamientu=Nueva York |páxines=384-385 |isbn=0-571-19177-0}}&lt;/ref&gt;

=== Eleición de Michael J. Fox ===
[[Ficheru:BacktotheFuutreLyonEstates.jpg|thumb|left|250px|Set allugáu en Lyon Estates, en [[Los Angeles]], utilizáu pa representar el llar onde moren Marty y la so familia en Hill Valley.]]

Michael J. Fox foi siempres la primer opción de Zemeckis y Gale pa interpretar el rol estelar de ''Back to the Future'', sicasí nesa dómina l'actor topábase arreyáu na producción de la película ''[[Teen Wolf]]'' (1985) y na serie de comedia ''[[Family Ties]]'', que'l so productor, [[Gary David Goldberg]], consideraba qu'él yera esencial pal ésitu del ''show'' (el so personaxe yera'l d'Alex Keaton), especialmente porque la coprotagonista [[Meredith Baxter]] ausentárase del programa por cuenta de que taba embarazada, polo que se negó rotundamente a da-y tiempu por que rodara la película. Orixinalmente entamóse estrenar ''Back to the Future'' en mayu de 1985, sicasí, tres el compromisu de Fox, los productores tuvieron que trate na necesidá de pensar en daquién más pal rol estelar.&lt;ref name=freer/&gt; La siguiente opción pal rol foi [[Eric Stoltz]], a quien contrataron dempués de velo actuar na película ''Mask''. Debíu al difícil procesu d'audiciones pa la película, la fecha d'entamu pa empezar el rodaxe foi retrasada hasta en dos causes distintes.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu=Kagan |nome=Norman |títulu=Back to the Future I (1985), Part II (1989), Part III (1990) |añu=mayu de 2003 |publicación=[[Rowman &amp; Littlefield]] |númberu=páxs. 63-92 |isbn=0-87833-293-6 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Magar la producción arrincó'l 26 de payares de 1984 y duró un mes ensin contratiempos, tres cincos selmanes de rodaxe (y una vegada que Spielberg tornó a Estaos Xuníos tres una curtia ausencia), Zemeckis decidió que Stoltz nun yera l'aparente pa interpretar a Marty.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1320509/Eric-Stoltz-Orixinal-Marty-McFly-Back-Future-bumped-Michael-J-Fox.html |títulu=Revealed: The actor who spent five weeks filming Back to the Future before being bumped for Michael J Fox |fechaaccesu=13 d'abril de 2011 |obra=Dailymail.co.uk |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Anque Spielberg y él decataron de que volver realizar les mesmes tomes yá feches con Stoltz costaría tres millones [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] adicionales al presupuestu inicial de catorce millones USD, decidieron siguir con dichu proceso. El primeru díxo-y al direutor que sentía que Stoltz nun yera bien risible y, al contrariu, diera «una actuación impresionantemente dramática». Poco dempués Gale esplicó que, pa él, Stoltz a cencielles nun encaxar col papel, y Fox contrariamente tenía una personalidá similar a la de Marty. Nes sos pallabres, yera como si Stoltz sintiérase incómodu al usar un patinete, ente que a Fox -y simpatizaba la idea. Ello ye que dos selmanes dempués de qu'empezara la producción orixinal, Stoltz confesó-y al direutor [[Peter Bogdanovich]], mientres una conversación telefónica, que nun taba del tou seguru de la direición que taben tomando Zemeckis y Gale, y coincidió en que nun yera'l fayadizu pa interpretar al personaxe.&lt;ref name=freer/&gt; Per otra parte, Fox viose un pocu más lliberáu del so contratu cuando, en xineru de 1985, Baxter volvió a ''Family Ties''. L'equipu de ''Back to the Future'' axuntar de nuevu con Goldberg, que llegó a un alcuerdu con estos aprofiándo-yos que la prioridá del actor sería seya que non la serie de televisión, y si surdiera dalgún conflictu na axenda, entós Fox grabaría solamente ''Family Ties''.

La principal condición que punxo Goldberg, pa dexa-y a Fox grabar la cinta, centrar na programación de los horarios de grabación. En resume, l'actor siguiría grabando'l ''show'' como de normal venir faciendo, namái qu'agora podría aprovechar les nueches pa grabar la película, teniendo namái les mañanes de les fines de selmana disponibles pa filmar les escenes diurnes que riquiera ''Back to the Future''. Asina, Fox tuvo que trepar con una axenda onde filmaba la serie cada mañana de los [[Día arteru y natural|díes llaborables]], ente que les sos escenes de la película grabar dende les 6:30 p. m. hasta les 2:30 a. m. En promediu, namái cuntaba con dos hores pa dormir pela nueche.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.blockbuster.co.uk/bbsitecontent/editorial/promotions/april10/back-to-the-future.aspx |títulu=Back To The Future: Where are they now? |fechaaccesu=22 d'avientu de 2010 |obra=Blockbuster.co.uk |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100726040839/http://www.blockbuster.co.uk/bbsitecontent/editorial/promotions/april10/back-to-the-future.aspx |fechaarchivu=26 de xunetu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Amás, cada vienres grababa dende les 10 p. m. hasta les 6 o 7 a. m, y depués treslladábase cada fin de selmana pa rodar les escenes n'esteriores, namái cuando taba disponible mientres el día. Fox consideró qu'esti ritmu de trabayu yera bien cansáu pa él, anque «el mio suañu yera tar nel negociu del cine y de la televisión, anque nun sabía que taría en dambos de forma simultánea. [Ye] namái una estraña esperiencia na qu'arreyé».&lt;ref name=&quot;tvspecial&quot;&gt;Michael J. Fox, Robert Zemeckis, Bob Gale, Steven Spielberg, [[Alan Silvestri]], ''The Making of Back to the Future'' (especial de televisión), 1985, [[National Broadcasting Company|NBC]]&lt;/ref&gt; Zemeckis coincidió colo anterior y esclamó que ''Back to the Future'' yera, al so paecer, una cinta que nun s'acabaría de filmar»{{#tag:ref|Del términu n'inglés ''wrap'', que ye una frase común utilizada dende va dalgún tiempu —calcúlase que dende los años 1920— por un [[direutor de cine]] pa señalar el términu de la fase de rodaxe d'una película ya indicar con ello que'l siguiente pasu na producción consiste na edición de les escenes ya incorporación d'efeutos, en dellos casos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/2005/02/27/magazine/27ONLANGUAGE.html?_r=1 |títulu='It's A Wrap'
 |fechaaccesu=27 de payares de 2010 |autor=William Safire |fecha=27 de febreru de 2005 |obra=The New York Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;|group=nota}} pos recordó que nueche tres nueche grababen la película darréu, polo que siempres taba «mediu dormíu» y lo «más gordo, fuera de forma y enfermu que nunca na mio vida».&lt;ref name=freer/&gt;

== Producción ==

=== Ambientación ===
A lo llargo de ''Back to the Future'', preséntense distintos escenarios y ambientes qu'afecten el desarrollu de la trama, según elementos que dellos personaxes deducen que [[Anacronía|nun son del so tiempu]]. Al entamu de la película, dellos de los personaxes comenten dellos datos que l'espectador puede captar y rellacionar conforme avanza l'argumentu; esto forma una téunica narrativa denomada ''foreshadowing'', qu'n'[[Idioma español|español]] significa «abarruntar».

Mientres la [[Años 1950|década de 1950]], tiempu onde se desenvuelve la mayor parte de la historia, Marty repara que la cultura difier a la de la so propia dómina, polo que munchos personaxes queden asoraos al ver que la so ropa ye distinta a la que s'usa en dicha década.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mjyoung.net/time/back1.html |títulu=Temporal Anomalies in Back to the Future |fechaaccesu=26 de marzu de 2011 |editorial=MJYoung.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dellos de los elementos predominantes que se ven a lo llargo de los años 1950 dientro del filme fueron tomaos de la vida real, yá que munchos d'ellos concuerden col usu de prendes de ropa y diversos xéneros musicales que yeren populares en dicha dómina, como les [[polka dot|priendas con llunares femenines]] o los [[tupé]]s. El cantar «[[Earth Angel]]» que toca'l grupu Marvin Berry and The Starlighters mientres el baille del institutu, ta basada nun xéneru musical denomináu ''[[doo wop]]'' y considerada una de les principales nel so estilu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.electricearl.com/dws/earth-origin.html |títulu=The origins of &quot;Earth Angel (Will You Be Mine)&quot;
as recorded by The Penguins |fechaaccesu=10 de mayu de 2010 |autor=Jim Dawson |fecha=1999 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, apaecen automóviles de la marca [[Cadillac]] y edificios de «[[Googie|estilu de la era del espaciu]]», como'l [[Café de Lou]]. El baille escolar, ye tamién un elementu importante dientro de la trama, yá que ye la última oportunidá de Marty pa consiguir que los sos padres namórense; magar, la mayoría de baillar tipu ''[[Fiesta de graduación|prom]]'' son frecuentes nos [[Estaos Xuníos]], mientres los años 1950, estes xuntes algamaron cierta rellumanza debida al resalte económicu que sufrió'l país dempués de la [[segunda Guerra Mundial]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1987594,00.html |títulu=Brief History: The Prom |autor=Claire Suddath |fecha=17 de mayu de 2010 |fechaaccesu=9 d'abril de 2011 |editorial=Time Inc. |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Rodaxe ===

Anque orixinalmente habíase previstu filmar tomar esteriores de [[Hill Valley]] en [[Petaluma|Petaluma, California]], el productor Gale esplicó que fuera imposible filmar diches escenes ende, o en dalgún otru llugar públicu, «porque nenguna ciudá diba dexar que l'equipu de filmación d'una película remocicara la so redolada por que paeciera como si fuera de los años 1950». Sicasí, treslladáronse al [[Courthouse Square]], una llocalización usada primeramente n'otres producciones televisivu y cinematográficu y allugada nun llote esterior{{#tag:ref|Un llote axacente o traseru» (del inglés, ''backlot'') consiste nun área asitiada nun estudiu cinematográficu que contién sets esteriores permanentes utilizaos pa rodar les escenes de dalguna producción televisiva o fílmica, o inclusive puede ser usada pa construyir sets temporales, dependiendo cuál seya l'oxetivu de la producción.|group=nota}} de los estudios Universal, pa rodar la mayoría de les escenes de Hill Valley, llugar principal onde se desenvuelve'l contestu de ''Back to the Future''. L'equipu «decidió rodar de primeres los segmentos de los años 1950, y faer que la ciudá lluciera realmente formosa y estupenda. Dempués a cencielles refugar tou, pa convertilo nel escenariu feo y afarao relativu a les escenes de los años 1980».&lt;ref name=&quot;tvspecial&quot;/&gt; Pa los interiores de la casa de Doc Brown rodaron na casa Robert R. Blacker —una residencia allugada en [[Pasadena (California)|Pasadena, California]] ya incluyida nel [[Rexistru Nacional de Llugares Históricos]] en 1986—,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.articlesnatch.com/Article/Robert-R--Blacker-House--An-Epitome-Of-An-Entirely-Custom-Built-Dream-Home/1039816 |títulu=Robert R. Blacker House An Epitome Of An Entirely Custom Built Dream Home |fechaaccesu=27 de payares de 2010 |autor=Pushpitha Wijesinghe |obra=Articlesnatch.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120118204916/http://www.articlesnatch.com/Article/Robert-R--Blacker-House--An-Epitome-Of-An-Entirely-Custom-Built-Dream-Home/1039816 |fechaarchivu=18 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt; ente que les tomes n'esteriores pa les mesmes secuencies tuvieron llugar na casa Gamble —igual que l'anterior, una residencia en Pasadena que pertenez al Rexistru de Llugares Históricos y que, amás, ye considerada como un [[Fitu Históricu Nacional]] dende finales de los años 1970—.&lt;ref&gt;Klastornin, Hibbin, páxs. 41-50&lt;/ref&gt; De la mesma, pa la casa de los McFly de 1985 l'equipu treslladar a l'avenida Roslyndale, en [[Pacoima]], California, pa grabar na residencia marcada col númberu 9303.&lt;ref name=&quot;whereisda&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.blurtit.com/q248795.html |títulu=Where Is The Mcfly House? |fechaaccesu=26 d'avientu de 2010 |obra=Blurtit.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa la versión de la mesma de 1955 l'equipu allegó a casar númberu 1711 de l'avenida Bushnell, allugada en [[South Pasadena]], California.&lt;ref name=&quot;locaciones&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.bttftour.com/locations/index.html |títulu=BTTF Filming locations |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |obra=Bttftour.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Tomar esteriores de los centros comerciales Twin Pines Mall, y darréu del Lone Pine Mall (de 1985) se filmaron na Ponte Hills Mall n'[[Industry (California)|Industry, California]]. El Twin Pines Ranch grabar nel ranchu Golden Oak, asitiáu en Placerita Canyon Road, en Newhall, California. Cabo señalar que dichu ranchu ye propiedá de [[The Walt Disney Company]].&lt;ref name=&quot;locaciones&quot;/&gt; Les grabaciones tantu nel esterior como nel interior de la preparatoria llocal de Hill Valley fueron filmadas na [[Whittier High School]], en [[Whittier (California)|Whittier, California]], ente que la interpretación de la banda y el baille del encantu sol océanu» grabar nel ximnasiu de la [[Hollywood United Methodist Church]]. Per otra parte, les escenes fuera de la casa de los Baines nos años 1950 fueron rodaes na avenida Bushnell, de South Pasadena, California, la mesma cai onde grabaron la casa de los McFly de 1955.&lt;ref&gt;DVD de la triloxía de ''Back to the Future'', notes de la producción.&lt;/ref&gt; Para tomar de la torre del reló mientres la nube llétrica, l'efeutu del vientu qu'azota a la ciudá foi creáu usando un «McBride», que depués Gale describió como «un [[Motor aeronáuticu|motor d'avión]] sosteníu por una plataforma llevantadora», que la producción allugó a {{convertir|50|ft|m|0}} de distancia de la zona onde s'atopaben los actores. El ruiu provocáu pol motor yera tan estruendoso, que tol diálogu d'esa escena tuvo que ser grabáu darréu, pa depués ser editáu ya incorporáu nel segmentu. Pa la filmación de la película, utilizóse un formatu cinematográficu orixinal de 1.85:1 y foi rodáu con [[lente anamórfica|lentes anamórficas]] de la compañía [[Panavision]].&lt;ref name=&quot;analisisDVD&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/technical |editorial=ZonaDVD.com |títulu=Technical specifications for Volver al futuru (1985) |fechaaccesu=3 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Eric Stoltz-2009 cropped.jpg|thumb|left|200px|Orixinalmente, contemplóse que la interpretación de Marty fuera realizada por [[Eric Stoltz]], sicasí Zemeckis y Gale decidieron que nun yera apoderáu pal papel.&lt;ref name=freer/&gt;]]

El diseñu de la máquina del tiempu recayó n'[[Andrew Probert]], anque primeramente [[Ron Cobb]] fuera contratáu pa dicha xera, pero tuvo que refugala pos tenía otru proyeutu de trabayu. Darréu, de la construcción del vehículu encargó'l supervisor d'efeutos especiales Kevin Pike, cuntando cola guía de Michael Scheffe nel procesu.&lt;ref name=&quot;mistaken&quot;/&gt; Como bien se dixo enantes, orixinalmente teníase contempláu que'l viaxe nel tiempu realizar por mediu d'un refrixerador, escurre que sería más tarde refugada nos siguientes llibretos. De primeres, construyóse un modelu con [[fibra de vidriu]], que les sos ruedes yeren controlaes per mediu d'un control remotu. P'asemeyar el vuelu del automóvil nel aire, suxetar con unes cuerdes que proveníen d'una grúa y asina foi como llograron dichu efeutu mientres el rodaxe. Delles tomes col automóvil facer al grabar un modelu a escala del construyíu por Industrial Light &amp; Magic, que cuntaba con «los sos propios circuitos electrónicos, que-y apurriríen enerxía al condensador de fluxu, el indicadores temporales, los faros y los tubos de neón». Verdaderamente, amás de felicidaes carauterístiques estes reproducciones teníen un sistema de ventilación interna pa evitar el calentamientu de les mesmes. Toes estes versiones a escala yeren construyíes pa ser filmadas por una cámara n'específicu que s'encargaría de grabales dende un ángulu determináu.&lt;ref name=&quot;Klasto 43&quot;&gt;Klastornin, Hibbin, p. 43.&lt;/ref&gt;

Cabo mentase que Fox comentó que se tomara de manera bien personal la so actuación como Marty, al notar delles semeyances ente ésti y la so etapa como estudiante: «Tou lo que faía na preparatoria yera patinar, salir con moces y tocar en bandes. Siempres suañé con convertime nuna estrella de rock».&lt;ref name=second/&gt; Magar [[Per Welinder]] y [[Robert Schmelzer]] brindaron asistencia tocantes a la grabación de les escenes realizaes col patinete, Fox yá yera un ''[[skateboarding|skateboarder]]'' con dominiu sobre'l patinete, yá que na so dómina d'estudiante yera una actividá que solía faer. Welinder inclusive realizó dalgunes tomes difíciles tando como [[Doble (cine)|doble]] de Stoltz y de Fox, respeutivamente, xuntu col coordinador de diches escenes tipo ''stunt'' Walter Scott y Charlie Croughwell, el doble de Fox pa esti tipu de segmentos.&lt;ref name=commentary&gt;Robert Zemeckis, Bob Gale. (2005). ''Back to the Future: The Complete Trilogy'', comentariu fechu pa la primer parte, nel DVD de la película [DVD]. Universal Pictures. (n'inglés).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mistaken&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.bttf.com/bttf-myths-and-misinformation-debunked-by-bob-gale.php |editorial=BTTF.com |títulu='Back to the Future'' Myths and Misinformation Debunked |fechaaccesu=10 d'abril de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Banda sonora ===
{{AP|Back to the Future: Music from the Motion Picture Soundtrack}}
{{Ficha d'álbum
|nome = Back to the Future: Music From the Motion Picture Soundtrack
|portada = 
|tipo = Banda sonora |artista =
 [[Alan Silvestri]] con otres publicación = [[8 de xunetu]] de [[1985]]
|grabación = 
|género = [[Música cinematográfica]]&lt;br /&gt;[[Rock]]&lt;br /&gt;[[R&amp;B]]
|duración = 37:26 (Ed. orixinal)&lt;ref name=&quot;allmusic&quot;/&gt;&lt;br /&gt;48:02 (Ed. ''Trilogy'')&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/album/r431233 |títulu=The Back to the Future Trilogy |fechaaccesu=18 d'avientu de 2010 |editorial=AllMusic.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|discográfica = [[Music Corporation of America|MCA Records]]&lt;br /&gt;[[Varèse Sarabande]]
|productor = 
|compilador = 
|calificación = 
* [[Allmusic]] {{Rating|3|5}}&lt;ref name=&quot;allmusic&quot;/&gt;
* [[Amazon.com|Amazon]] {{Rating|4.5|5}}&lt;ref name=&quot;amazon&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.amazon.com/Back-Future-Motion-Picture-Soundtrack/dp/B000002O4S/ref=sr_1_1?ie=UTF8&amp;qid=1292641335&amp;sr=1-1 |títulu=Back To The Future: Music From The Motion Picture Soundtrack [Soundtrack] |fechaaccesu=18 d'avientu de 2010 |editorial=Amazon.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|certificación= 
|posicionamiento = 
|cronoloxía = la banda sonora de Back to the Future
|anterior = 
|actual = Back to the Future
|posterior = [[Back to the Future II]]
|añoA =
|añoAc = [[1985]]
|añoP = [[1989]]
}}

Primeramente, el compositor d'Estaos Xuníos [[Alan Silvestri]] collaborara con Zemeckis en ''Romancing the Stone'', sicasí a Spielberg disgustó-y la [[banda sonora]] d'esa película, polo que Zemeckis aconseyólu a Silvestri que fixera les sos composiciones pa ''Back to the Future'' de manera maxistral y épica, entá col baxu perfil que tenía la película nesi entós —l'equipu nun pensaba primordialmente en que la cinta fuera a convertise nun ésitu de taquilla— col fin d'impresionar a Spielberg. Animáu por esto, Silvestri dio en grabar el material dos selmanes antes del preestreno; yá mientres esti (con delles escenes editaes con parte de la música creada por Silvestri), Spielberg comentó-y a Zemeckis que la música que s'escuchaba nel montaxe yera «la fayadiza pal filme», ensin saber que Silvestri fuera'l responsable de la so composición.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.scoremagacine.com/Resenas_det.php?Codigo=1127&amp;letra= |títulu=Back to Future (1985) |fechaaccesu=18 de mayu de 2011 |apellíu=Serna |nome=Daniel |fecha=8 de febreru de 2010 |editorial=ScoreMagacine.com}}&lt;/ref&gt; Nesi periodu, el compositor suxurió amás que la banda [[Huey Lewis &amp; The News]] encargar de crear la que poco dempués se convertiría nel cantar principal del llargumetraxe. Magar el so primer intentu foi refugáu por Universal, pocu dempués los sos integrantes grabaron la tema «[[The Power of Love (cantar de Huey Lewis and the News)|The Power of Love]]»,&lt;ref name=&quot;tvspecial&quot;/&gt; el cual esteló-y al estudiu, anque dellos executivos sintiéronse decepcionaos al nun llevar la pieza'l mesmu títulu que la película, asina que tuvieron qu'unviar dellos [[memorándum]]s a los emisores de radio por que, una vegada llegáu'l momentu de tresmitila na so señal radiofónica, señalaren que yera la tema principal de ''Back to the Future''.&lt;ref name=freer/&gt; A la fin, la tema «[[Back in Time]]» usaríase como la tema principal na película, reproduciéndose tantu na escena na que Marty vuelve a 1985, según nos creitos finales. Como detalle adicional, Silvestri recurrió a una orquesta compuesta por 85 músicos en total pa componer la banda sonora, una cifra que para esi entós yera daqué fuera de lo normal en dichu rubro, pos enantes usárense orquestes de menor tamañu. Cabo señalar tamién que [[Huey Lewis]] realizó un [[cameo]] nel filme, como'l maestru de la escuela que refuga a la banda de Marty por tocar de forma estruendosa.&lt;ref name=&quot;tvspecial&quot;/&gt; En total, editáronse 18 minutos d'escenes de la película pa incorporar la musicalización llevada a cabu por Silvestri. La pista de soníu orixinal utilizaba [[Dolby]] nes copies en 35 mm, equivalente al 5,1 [[surround]] actual.&lt;ref name=&quot;analisisDVD&quot; /&gt;

Al respeutive de tomar en que Marty toca la guitarra na escena del baille, Michael J. Fox bien paez que la toca con facilidá —faciendo creer que tien un ampliu dominiu sobre ella—, lo cierto ye que'l supervisor musical [[Bones Howe]] contrató al asesor de guitarra y tamién músicu, [[Paul Hanson]], por que lu enseñara a Fox cómo asemeyar que tocaba la pieza d'una forma realista, incluyendo'l segmentu nel que toca la guitarra por detrás de la so cabeza. Mentanto, el [[músicu de sesión]] [[Tim May]] encargar de tocar toles notes de la guitarra, y de la mesma [[Mark Campbell]] fixo lo suyo cola parte vocal na interpretación de la tema «Johnny B. Goode». Finalmente, Henson tocó la guitarra na escena de l'audición pal baille escolar, de primeres de la película.

Distribuyíu pol sellu discográficu [[MCA Records]], el compilatorio de la banda sonora orixinal de 1985 namái incluyó dos tarrezas estrayíos de les composiciones de Silvestri pal filme, según les temes de Huey Lewis, los cantares tocaos por Marvin Berry y los Starlighters (xuntu con Marty McFly), un cantar clásicu de los años 1950 que ye reproducida na película y dos canciones d'estilu ''[[pop]]'' que s'escuchen bien de volao de fondu. Ente los artistes qu'apaecen nel conxuntu tán Huey Lewis &amp; The News (qu'interpreta dos tarrezas), [[Eric Clapton]], [[Lindsey Buckingham]], [[The Four Aces]], [[Fess Parker]] y [[Etta James]], estos postreros cada unu con una tema pero que nun figuren como los intérpretes nos creitos respeutivos del material. Dende'l so debú nel mercáu, lleváronse a cabu varios rellanzamientos de la banda sonora de ''Back to the Future''; el primeru asocedió en 1985 (en formatu CS), siguíu poles ediciones de 1987 (tamién en CS), 1990 (en CD), tres ediciones más en 1991 (una en CS, otra en LP y la restante en CD), y la postrera en 1992 (en CD).&lt;ref name=&quot;allmusic&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/album/back-to-the-future-r84181 |títulu=Back to the Future [MCA] |fechaaccesu=16 d'avientu de 2010 |editorial=Allmusic |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El [[24 de payares]] de [[2009]], una versión oficial d'edición llindada, qu'incluyía un conxuntu de dos CD col compendiu enteru de la banda sonora, publicáu por [[Intrada Records]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.filmscoremonthly.com/board/posts.cfm?threadID=63964 |títulu=Back to the Future Original Motion Picture Sountrack |fechaaccesu=21 de payares de 2010 |editorial=Intrada Records |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nel so momentu, la tema «The Power of Love» algamó'l puestu númberu seis na llista ''Adult contemporary'' de la publicación ''[[Billboard]]'' y foi nomada a un premiu Óscar na categoría de «[[Óscar al meyor cantar orixinal|Meyor cantar orixinal]]», ente que «Back in Time» llogró'l tercer sitiu nel llistáu ''[[Mainstream Rock Tracks]]''. De la mesma, la banda sonora algamó'l puestu númberu 12 nel ''ranking'' ''[[Billboard 200]]''.&lt;ref name=&quot;allmusic&quot;/&gt; De siguío, les temes qu'apaecen na banda sonora orixinal del llargumetraxe:&lt;ref name=&quot;allmusic&quot;/&gt;

{{Llista de cantares
| despintar = non
| títulu = CD 1
| duración_total = 37:26
| title1 = The Power of Love
| length1 = 3:43
| title2 = Time Bomb Town
| length2 = 2:45
| title3 = Back to the Future
| length3 = 3:17
| title4 = Heaven Is One Step Away
| length4 = 4:08
| title5 = Back in
Time | length5 = 4:17
| title6 = Back to the Future Overture
| length6 = 8:16
| title7 = The Wallflower (Dance With Me Henry)
| length7 = 2:41
| title8 = Night Train
| length8 = 2:15
| title9 = Earth Angel
| length9 = 2:59
| title10 = Johnny B. Goode
| length10 = 3:05
}}

=== Posproducción ===
La filmación terminó dempués de cien díes de grabación, el [[20 d'abril]] de [[1985]], y por causa de ello Zemeckis y l'equipu de producción decidieron retrasar l'estrenu de la película de mayu a agostu d'esi añu. Sicasí, tres una esitosa exhibición tipu ''test screening''{{#tag:ref|Una proyeición de prueba» (del términu orixinal ''test screening'') referir a una exhibición curtia d'un programa de televisión o una película antes del so estrenu en sales de cine con tal de conocer les reaiciones de l'audiencia y saber si ésta va tener ésitu o precisa modificar daqué con tal de ser del presto del públicu, na mayoría de los casos. Considérase que [[Harold Lloyd]] utilizó per primer vegada dichu conceutu, en 1928.&lt;ref name=&quot;villvoice&quot;&gt;{{Cita web |editorial=Village Voice |url=http://www.villagevoice.com/2005-04-12/filme/freshman-orientation/ |títulu=Freshman Orientation |fecha=12 d'abril de 2005 |nome=Ed |apellíu=Park |fechaaccesu=27 de payares de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;|group=nota}} —el productor [[Frank Marshall]], unu de los presentes na función, mentó: «Nunca viera una meyora como esti [...] l'audiencia xubir hasta'l techu»—, Sheinberg optó por adelantrar l'estrenu al 3 de xunetu d'esi añu. P'asegurase de qu'esto fuera posible, contratar a dos editores (Arthur Schmidt y Harry Keramidas) pal procesu d'edición de les escenes según a dellos editores de soníu que trabayaron por veces les 24 hores del día, ensin interrupción, na película. A la fin, esaniciáronse ocho minutos del material orixinal, ente los cualos atopábense les escenes en que Marty repara a la so madre copiando nun exame, según una onde George queda atrapáu nuna cabina telefónica antes de rescatar a Lorraine y dalgunes tomes adicionales de la escena en que Marty asonsaña ser [[Darth Vader]]. Zemeckis cuasi dexa fuera de la edición definitiva la secuencia onde Marty interpreta la tema musical «[[Johnny B. Goode]]» nel baille del institutu, al sentir qu'ésta evitaba'l progresu de la historia, pero a los asistentes al ''test screening'' gustó-yos tantu, que prefirió caltenela na película. El procesu completu de adición d'[[efeutos de soníu]] concluyó apenes un día antes del estrenu formal de la cinta nes sales de cine estauxunidenses.&lt;ref name=&quot;Klasto 8&quot;/&gt; Ye indispensable mentar tamién que [[Industrial Light &amp; Magic]] creó les 32 tomes con [[efeutos especiales]] de la película, que nun dexaron satisfechos a Zemeckis y Gale sinón hasta una selmana primero que se completara íntegramente el filme.&lt;ref name=freer/&gt; Les ilustraciones ([[póster]]es, ''one-sheets'', portaes de llibros, VHS y DVD, etcétera) de la película fueron realizaes por [[Drew Struzan]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.impawards.com/1985/back_to_the_future.html |títulu=Back to the Future - Poster |idioma=inglés |editorial=Impawards.com |fechaaccesu=3 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Llanzamientu y receición ==

=== Mercadotecnia ===
[[Ficheru:Mercedes-Benz Atego Pepsi-Laster 100 7715.jpg|thumb|right|[[Pepsi]] foi una de les marques emplegaes na película que collaboró en faer que la historia fuera «más realista»; Universal abrió específicamente un departamentu pa llevar a cabu los llabores de [[publicidá per allugamientu]] de ''Back to the Future''.&lt;ref name=q&amp;a/&gt;]]

Na seición de comentarios de la triloxía en DVD, Zemeckis y Gale falaron alrodiu de los distintos usos que tuvo la [[publicidá per allugamientu]] en ''Back to the Future''. El primeru d'ellos consistió en qu'un axente del estudiu encargar de llevar a cabu un conveniu con dalgún anunciante col fin d'amosar unu o dellos productos na cinta en cuenta de una cuota, ensin control dalgunu per parte del direutor. Nesi entós, el direutor decatar de qu'Universal acababa de crear un departamentu especializáu nesti tipu de publicidá, que'l so propósitu yera axustar con distintos anunciantes pa incluyir un productu en delles escenes. Más tarde, comentó al respeutu: «La lleición qu'aprendí de too esto y de les subsecuentes continuaciones ye que nunca más volveré faer publicidá per allugamientu [...] Nunca volveré aceptar dineru por ello. Ye como si adquirieres otra persona creativa [...] Tienes a otru productor».&lt;ref name=q&amp;a/&gt; Aquel día, dichu departamentu d'Universal fixera un alcuerdu cola compañía California Raisin Board, onde aceptó un total de 50&amp;nbsp;000 USD pa poder amosar [[pasa|pases]] na película a manera de publicidá de la empresa. Por cuenta de que les pases d'uva nun salíen perbién n'escena, decidió incluyise una toma na qu'un vagamundu xaz dormíu sobre un bancu, nuna parada d'autobús, mientres escucha la radio y llee un anunciu alrodiu de les pases de California. Pa encaxar col restu de la película, determinóse que Marty, al tornar de 1955, atopar con esti singular personaxe. «Cuando la compañía vio la escena, enoxáronse abondo», añedió Gale, razón pola cual el dineru foi reembolsado.&lt;ref name=q&amp;a/&gt;

Otra forma de publicidá, so control de los productores, enfocar en [[Marca (rexistru)|marques]] y [[logotipu|logotipos]] específicos que fadríen que la película fuera más realista. D'alcuerdu a Zemeckis: «Tocantes a la creación de la imaxe del pasáu, una de les maneres de consiguir un efeutu más realista foi al traviés de marques comerciales. Fiximos un esfuerciu consciente pa faer que los productores incluyeren un logotipu distintu nel 'pasáu' de la película. Por casu, nes películes de los años 1960 y 1970, solíase recurrir a la práutica de qu'un coche llegaba a una [[estación de serviciu]], y el llugar nun tenía nome dalgunu. Ye risible. Daquién tien que ser el propietariu d'esi establecimientu». Pa ''Back to the Future'', dar# en investigar toos aquellos logotipos que camudaren notablemente'l so diseñu en 1985, comparándolos coles sos versiones de 1955. Anque na película aprecien anuncios de [[Royal Dutch Shell|Shell Oil]] y de [[Coca-Cola]], los productores optaron por usar les imáxenes de [[Texaco]] y [[Pepsi]], pos los logos d'estes últimes camudaren sustancialmente en comparanza a 1955.&lt;ref name=q&amp;a/&gt;

Na película, apréciense productos de Pepsi sobre una mesa, según una carroceta de [[Toyota]] nuna estación de Texaco, cerveces de les marques [[Löwenbräu]] y [[Budweiser (Anheuser-Busch)|Budweiser]] amosaes en carrocetes que circulen peles cais en 1985 (amás de delles [[Cerveza ensin alcohol|cerveces ensin alcohol]], en casa de los McFly), [[vodca]] de la marca Popov (específicamente, nuna escena onde sale Lorraine), papel hixénicu de la [[Scott Paper Company]], [[insecticida|insecticides]] Raid, ceberes de [[Kellogg (compañía)|Kellog's]], pan de Wonder Bread Company, [[Pizza Hut]] y [[Nike]], un reproductor de cassette de la marca xaponesa Aiwa, ente otros productos.&lt;ref name=q&amp;a/&gt;

=== Recaldación ===
[[Ficheru:Robert Zemeckis by David Shankbone.jpg|thumb|left|200px|[[Robert Zemeckis]], direutor de ''Back to the Future'', nel [[Festival de cine de Tribeca]] de [[2010]].]]

''Back to the Future'' tuvo'l so debú nun total de 1200 sales de cine n'[[Estaos Xuníos]] el [[3 de xunetu]]. Como detalle interesáu, na película dizse que'l primer viaxe nel tiempu asocede'l 26 d'ochobre de 1985, polo que'l so estrenu asocedió un par de meses primero que se llevaren a cabu los fechos. A última hora, quien allegaron a ver la cinta antes del 26 d'ochobre práuticamente taben viendo'l futuru», lo cual coincide cola tema de la película. Per otra parte, a Zemeckis esmolecía-y que la película fuera un fracasu nel so estrenu, por cuenta de que Fox atopábase ausente una y bones tuvo que grabar un especial de ''Family Ties'' en [[Londres]], lo cual fizo que nun pudiera promocionar debidamente la película. De forma similar, Gale atopábase insatisfechu col lema qu'Universal Studios acomuñó cola película: «¿Tas diciéndome que la mio madre namoróse de mi?». A pesar de lo anterior, el filme asitiar mientres once selmanes nel puestu númberu unu nes llistes de recaldaciones de dichu país.&lt;ref name=freer/&gt; Gale mentó entós que «na nuesa segunda fin de selmana foinos inclusive meyor que nel primeru, lo cual indica que funcionó de gran manera la publicidá de [[boca a boca]]. ''[[National Lampoon's European Vacation]]'' salió n'[[agostu]], y quitónos el títulu del númberu unu mientres una selmana, pero dempués tornamos a la nuesa primer posición».&lt;ref name=storm&gt;{{Cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/features/?id=1258&amp;pagenum=all&amp;p=.htm |títulu=Brain Storm: An Interview with Bob Gale. |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Holleran |nome=Scott |editorial=Box Office Mojo |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na so fin de selmana d'estrenu ganó 11&amp;nbsp;152&amp;nbsp;500 USD, exhibiéndose en 1420 sales de cine d'Estaos Xuníos. En total, recaldó 210&amp;nbsp;609&amp;nbsp;762 [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] n'Estaos Xuníos, según 170,5 millones USD adicionales n'otros países, atropando una cantidá final de 381&amp;nbsp;109&amp;nbsp;762 USD a nivel mundial.&lt;ref name=&quot;box office mueyo&quot;/&gt; Cabo señalase que ''Back to the Future'' llogró'l cuartu puestu nos estrenos más esitosos na so primer fin de selmana en esi añu, convirtiéndose finalmente na [[Películes coles mayores recaldaciones|película más taquillera de 1985]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/yearly/chart/?yr=1985&amp;p=.htm |títulu=1985 Domestic Totals |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=Box Office Mojo |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, ye la película más esitosa de la franquicia del mesmu nome, siguida de ''[[Back to the Future II]]'', con 118,4 millones USD.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://boxofficemojo.com/franchises/chart/?id=backtothefuture.htm |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=27 d'avientu de 2010 |editorial=Box Office Mojo |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

A finales de 2010 rellanzóse la película en cines selectos de [[Reinu Xuníu]], [[Estaos Xuníos]] y [[Méxicu]] pa conmemorar el so ventiavu quintu aniversariu del llanzamientu orixinal, fechu que coincidió col estrenu de les ediciones conmemorativas correspondientes en [[DVD]] y [[Blu-ray]].&lt;ref name=mexico/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bigpicturebigsound.com/Back-to-the-Future-25th-Anniversary-Trilogy-Coming-to-Blu-ray.shtml |títulu=Back to the Future: 25th Anniversary Trilogy Coming to Blu-ray |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Cericola |nome=Rachel |editorial=BigPictureBigSound.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.iconvsicon.com/2010/09/28/back-to-the-future-to-receive-25th-anniversary-theatrical-re-release/ |títulu='Back To The Future' To Receive 25th Anniversary Theatrical Re-Release |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=Icon vs. Icon.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;argentinaole&quot;/&gt; Pal so rellanzamientu, la versión orixinal de ''Back to the Future'' pasó por un procesu de restauración y [[Remasterización|remasterización dixitales]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/back-to-the-future-25-years-later-2092687.html |títulu='Back to the Future' 25 years later |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=The Independent |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El filme reestrenar n'[[Arxentina]] a principios de 2011,&lt;ref name=&quot;argentinaole&quot;/&gt; al igual qu'en [[Perú]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.larepublica.pe/31-03-2011/estrenaren-en-peru-edicion-por-el-25-aniversariu-de-volver-al-futuru |títulu=Van Estrenar en Perú edición pol 25 aniversariu de Volver al Futuru |fechaaccesu=15 d'abril de 2011 |editorial=LaRepublica.pe.}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica ===

==== Anglosaxona y d'otros países ====
Tres el so estrenu, la película foi emponderada pola mayoría de la crítica; nuna escoyeta de les evaluaciones feches a ''Back to the Future'' nel sitiu de reseñes [[Rotten Tomatoes]], el filme algamó una puntuación de 97%, d'un total de 58 crítiques, onde se llegó a la conclusión de que «[tratar d'una producción] romántica, risondera y llena d'aición [...] ye entretenimientu puru p'audiencies de toles edaes».&lt;ref name=&quot;rotten&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;box office mueyo&quot;/&gt; L'estauxunidense [[Roger Ebert]] consideró que la trama de ''Back to the Future'' coincide con delles temes trataes nes películes de [[Frank Capra]], cuantimás la cinta ''[[Qué bellu ye vivir]]'', añediendo: «[El productor] Steven Spielberg emula'l verdaderu pasáu de les películes del cine clásicu de Hollywood, yá que s'enfocó nel direutor correutu (Robert Zemeckis) xuntu col proyeutu correutu».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19850703/REVIEWS/507030301/1023 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Ebert |nome=Roger |editorial=Chicago Sun Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cabo mentase que la mesma semeyanza coles producciones de Capra, referida por Ebert, foi destacada pol sitiu web británicu Time Out.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.timeout.com/film/reviews/67267/back_to_the_future.html |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |editorial=Time Out |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Janet Maslin]], del periódicu ''[[The New York Times]]'', señaló que la película tien una llinia argumental banciada y dixo que «ye un maxín cinematográficu d'humor y rellatos llargos de fantasía que va perdurar por enforma tiempu como mandáu».&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu=Maslin |nome=Janet |títulu=Back to the Future |añu=3 de xunetu de 1985 |publicación=The New York Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Eric Henderson, de la revista ''[[Slant Magacín]]'', consideró que «ye una película logísticamente formosa y una confluencia cuasi inhumanamente perfecta de lóxica interna y fuercies esternes [...] Probablemente'l ''blockbuster'' meyor curiáu nel so guión en tola historia de Hollywood»,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.slantmagazine.com/film/review/back-to-the-future/4032 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |apellíu=Henderson |nome=Eric |editorial=Chicago Sun Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que [[Dave Kehr]], del ''[[Chicago Reader]]'', comentó nel so reseña que Zemeckis y Gale escribieron, al so paecer, un llibretu perfectamente banciáu ente ciencia ficción, seriedá y humor.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://onfilm.chicagoreader.com/movies/capsules/651_BACK_TO_THE_FUTURE |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Kehr |nome=Dave |editorial=''Chicago Reader'' |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La revista ''[[Variety]]'' emponderó les actuaciones, centrándose especialmente nes de Fox y Lloyd que los sos personaxes, Marty y Doc Brown, recordáron-y la estrecha rellación que guardaben el [[Rei Arturu]] y [[Merlín]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.variety.com/review/VE1117788826 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=Variety |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; James Berardinelli, del sitiu web ReelViews, señaló na so crítica: «''Back to the Future'' convertir nun ésitu por cuenta de que tien una premisa irresistible, una repartida estupenda y una execución exemplar. Ye'l tipu de química que, en rares ocasiones cuando se materializa, nun puede ser retrucada —tal que los cineastes afayar cuando volvieron faer el ''casting'' pa ''Back to the Future II''. La maxa duró por una sola película y esa ye la que se debe recordar costantemente».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.reelviews.net/php_review_template.php?identifier=1643 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |apellíu=Berardinelli |nome=James |editorial=ReelViews |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, el críticu John Hartl, de Film.com, evaluar negativamente cuando comentó que: «[La historia ta] tan ocupada nel so intentu de ser atélite, que zarapica cola so propia inxenuidá».&lt;ref name=&quot;rotten&quot;/&gt;

[[Christopher Null]], del sitiu Filmcritic.com —quien la vio siendo un adolescente—, catalogar como «una película de los años 1980 que, por excelencia, combina pequeños cachos de ciencia ficción, aición, comedia y romance; tou eso conteníu nun pequeñu paquete ideal que tanto neños como adultos pueden taramiar».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.filmcritic.com/misc/emporium.nsf/reviews/Back-to-the-Future |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Null |nome=Christopher |editorial=FilmCritic.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090212135648/http://www.filmcritic.com/misc/emporium.nsf/reviews/Back-to-the-Future |fechaarchivu=12 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt; De la mesma, Adam Smith, de la revista británica ''[[Empire (revista)|Empire]]'', concluyó na so evaluación, onde calificó la película con un total de 5/5 estrelles: «Yá ensin arrodios, si non te gusta ''Back to the Future'', ye difícil creer que te guste'l cine».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=132692 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |apellíu=Smith |nome=Adam |editorial=Empire |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De forma similar, la cadena [[British Broadcasting Corporation|BBC]] destacó la entrevesgada complexidá cola que'l guión foi «extraordinariamente executáu», al señalar el fechu de que «nengún personaxe diz dalguna llinia que nun seya importante pa los eventos que siguen na mesma película».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.bbc.co.uk/films/2000/10/05/back_to_the_future_1985_review.shtml |títulu=Back to the Future (1985) |fechaaccesu=13 d'avientu de 2010 |editorial=BBC Online |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El diariu británicu ''[[The Guardian]]'' señaló: «el drama [[Complexu d'Edipu|contrafreudiano]] ye sosteníu con un inxeniu y talentu senciellu, como una comedia amarutada de Shakespeare, amás de convertir a Fox nuna gran estrella [del cine]»,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.guardian.co.uk/film/2010/sep/30/back-to-the-future-review |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |editorial=The Guardian |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que la publicación ''[[Radio Times]]'' detalló: «esta combinación irresistible d'efeutos esllumantes y bona comedia impulsó a Michael J. Fox al estrellalgu y a Robert Zemeckis al llistáu de los meyores direutores de Hollywood».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.radiotimes.com/servlet_filme/com.icl.beeb.rtfilms.client.simpleSearchServlet?searchTypeSelect=5&amp;frn=973 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |editorial=Radio Times |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101021022414/http://www.radiotimes.com/servlet_filme/com.icl.beeb.rtfilms.client.simpleSearchServlet?searchTypeSelect=5&amp;frn=973 |fechaarchivu=21 d'ochobre de 2010 }}&lt;/ref&gt;

==== Hispanoamericana y española ====
[[Ficheru:It's A Wonderful Life.jpg|thumb|right|250px|Varios críticos notaron una evidente semeyanza ente les temátiques de ''Back to the Future'' y ''[[Qué bellu ye vivir]]'' (1946). Na imaxe, una escena de la película con [[James Stewart]] y [[Donna Reed]].]]

Al igual que la prensa n'inglés, la mayor parte de les crítiques n'español emponderaron de manera apolmonante al filme mientres el so estrenu nes sales de cine; el críticu del sitiu web FilmAffinity.com, Pablo Kurt comentó que ye una obra maestra del cine d'adolescentes. Risondera, orixinal y bien entretenida».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.filmaffinity.com/es/film309023.html |títulu=Back to the Future (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Kurt |nome=Pablo |editorial=FilmAffinity.com}}&lt;/ref&gt; Otramiente, Eduardo Guzmán, del sitiu LaQuintaDimensión.com, realizó inclusive una comparanza ente'l viaxe del tiempu científicu, en contraste col ficticiu, a lo qu'aludió: «Criticóse qu'ésti filme ignora la yá famosa '[[paradoxa del güelu]]', si Marty evita'l namoramientu de los sos padres, nunca va nacer... y si nunca nació, ¿cómo pudo viaxar al pasáu y evitar el namoramientu de los sos padres?». Al respeutive de lo anterior, consideró que l'argumentu evita que l'espectador interesar en dichu tema mientres la película, pos «l'aceleráu ritmu al que cuerre l'aventura torga que detengamos neses reflexones y que compartamos lo paradóxico de la trama con toa naturalidá».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.quintadimension.com/zonacritica/Txt/210.shtml |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Guzmán Novoa |nome=Eduardo Alberto |fecha=26 de mayu de 2003 |editorial=QuintaDimensión.com}}&lt;/ref&gt; El sitiu CalCuadrado.com mentó delles etapes de la producción del filme y amestó nel so escritu: «[ten] una serie de electrizantes ingredientes, tales como la comedia ''light'' al empar que negra, que se ri de los acontecimientos históricos; los elementos fantásticos testigos d'increíbles efeutos especiales; y una narración que tien un xiru argumental novedosu nel xéneru de la ciencia ficción cola aventura y el ''suspense'' como los sos meyores aliaos».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.calcuadrado.es/?p=893 |títulu=Back to the Future, (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |fecha=10 de xineru de 2009 |editorial=CalCuadrado.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Alberto Santaella, del sitiu Extracine.com, realizó una crítica sobre l'impautu que la película formó al traviés de los años, y collo la influyencia que recibió a lo llargo de la historia del cine, yá que «hai películes que se converten en clásicos pol so peraltu nivel cinematográficu [...] pero hai otres que lo faen a cencielles por 'aclamación popular'»; de la mesma, emponderó que ciertes frases de la cinta quedaron afiguraes tantu nel públicu como nel 'celuloide': «frases como &quot;¿Yes una pita McFly?&quot; o &quot;¿Construyisti una máquina del tiempu con un De Lorean?&quot; formen yá parte de la historia del cine».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://extracine.com/2010/07/regresu-al futuru-25-anos-de-un-clasico |títulu=Back to the Future 25 años de ser un clásicu |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Santaella |nome=Alberto |fecha=5 de xunetu de 2010 |editorial=Extracine.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Fernando Morales, del periódicu español ''[[El País]]'', centrar na flexibilidá que'l llargumetraxe presenta pa cualquier espectador, yá que ye una «entretenidísima cinta que consiguió unes inmeyorables resultaos en taquilla. Comedia artera y perbién realizada, sofitada [en] les posibilidaes del so brillante guión».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.filmaffinity.com/es/film309023.html |títulu=Back to the Future (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Morales |nome=Fernando |editorial=FilmAffinity.com}}&lt;/ref&gt; Contrariamente, el sitiu web Arlequín.com amosóse pocu a favor del filme, pos mentó de manera negativa que, magar ye del presto de munchos, dalgunos considerar una repetición», pos «nun ye más qu'una comedia optimista propia de Frank Capra, namái que mechada con ''sci-fi'' y humor postmoderno»; sicasí, criticó positivamente la so trama yá que «ye una película ensin posa, onde toles escenes funcionen con una eficacia milimétrica, y resulta imposible aburrise».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.sssm.com.ar/arlequin/volver-futuru.html |títulu=Crítica: Volver al Futuru (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |editorial=Arlequín.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Premios ===
''Back to the Future'' ganó un [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] na categoría de «[[Óscar a la meyor edición de soníu|Meyor edición de soníu]]», ente que «The Power of Love», los [[Diseñador de sonido|diseñador de soníu]], Zemeckis y Gale tamién fueron nomaos —éstos postreros na categoría de «[[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]»—.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1225077604778 |títulu=58th Academy Awards |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, la película ganó'l [[Premiu Hugo|premiu Hugo]] como «Meyor presentación dramática»,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.thehugoawards.org/?page_id=34 |títulu=1986 Hugo Awards |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Premios Hugo |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090519051613/http://www.thehugoawards.org/?page_id=34 |fechaarchivu=19 de mayu de 2009 }}&lt;/ref&gt; y el [[Saturn a la meyor película de ciencia ficción|Saturn a la «meyor película de ciencia ficción»]]; Michael J. Fox xuntu con el diseñadores d'efeutos especiales ganaron en delles de les sos categoríes. Zemeckis, el compositor [[Alan Silvestri]], el diseñu de vestuariu y los actores secundarios [[Christopher Lloyd]], [[Crispin Glover]], [[Lea Thompson]] y [[Thomas F. Wilson]] tamién fueron nomaos nesta última ceremonia de premiación, socedida en 1986.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.saturnawards.org/past.html |títulu=Past Saturn Awards |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Saturn Awards.org |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.saturnawards.org/past.html|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; ''Back to the Future'' igualmente fíxose acreedora a delles nominaciones mientres la 39ᵘ entrega de premios de l'Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión, na que foi nomada como «[[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]», «[[BAFTA al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]», «[[BAFTA a los meyores efeutos visuales|Meyores efeutos visuales]]», «[[BAFTA al meyor diseñu de producción|Meyor diseñu de producción]]» y «[[BAFTA al meyor montaxe|Meyor edición]]».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bafta.org/awards-database.html?sq=Back+to+the+Future |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Na [[Premiu Globu d'Oru 1986|XLII ceremonia de los Globu d'Oru]], el filme foi nomáu a «[[Globu d'Oru a la meyor película - Comedia o musical|Meyor película musical o de comedia]]», «Meyor cantar orixinal» (pa «The Power of Love»), «[[Globu d'Oru al meyor actor - Comedia o musical|Meyor actor nuna película musical o de comedia]]» (pa Fox) y «[[Globu d'Oru al meyor guión|Meyor guión orixinal]]» (pa Zemeckis y Gale).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.goldenglobes.org/browse/film/23660 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Asociación de la Prensa Estranxera de Hollywood |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

De siguío, amuésase un llistáu colos distintos premios y nominaciones que recibió'l filme tres la so exhibición internacional.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/awards |títulu=Volver al futuru (1985) |fechaaccesu=27 d'avientu de 2010 |editorial=IMDb |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; border:1px solid #cedff2; background:#F5FAFF&quot;
|-
! align=&quot;left&quot; | Llista de premios y nominaciones
|-
|
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|-
! Premiu
!Categoría
!Receptor(ye)
! Resultáu
|- 
| rowspan=&quot;4&quot;|[[Premiu Óscar]] (1986)
| [[Óscar a la meyor edición de soníu|Meyor edición de soníu]]
| Charles L. Campbell y Robert R. Rutledge
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadores
|-
| [[Óscar al meyor cantar orixinal|Meyor cantar orixinal]]
| Chris Hayes (música), Johnny Colla (música) y Huey Lewis (lletra), &lt;small&gt;pol cantar «The Power of Love»&lt;/small&gt;
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| [[Óscar al meyor soníu|Meyor soníu]]
| Bill Varney, B. Tennyson Sebastian II, Robert Thirlwell y William B. Kaplan
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| [[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión escritu pa cine]]
| Robert Zemeckis y Bob Gale
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| rowspan=&quot;5&quot;| [[Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión|Premios BAFTA]] (1986)
| Meyor edición
| Arthur Schmidt y Harry Keramidas
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| Meyor película |
Bob Gale, Neil Canton y Robert Zemeckis
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| Meyores diseñu de producción
| Lawrence G. Paull
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| Meyor guión orixinal
| Robert Zemeckis y Bob Gale
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| Meyores efeutos especiales
| Kevin Pike y Ken Ralston
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|Premios de l'Academia Xaponesa (1987)
| Meyor película estranxera |

|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadora
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|Premios Artios (1986)
| Meyor eleición de repartu pa película de comedia |
Mike Fenton, Jane Feinberg y Judy Taylor
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| rowspan=&quot;9&quot;|[[Premios Saturn]] (2003)&lt;br /&gt; [[Premios Saturn]] (1986)
| Meyor llanzamientu en DVD de películes clásiques &lt;small&gt;(tantu pa ''Back to the Future II'' (1989) como ''Back to the Future II'' (1990)&lt;/small&gt;
|
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| Meyor actor
| Michael J. Fox
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganador
|-
| Meyores efeutos especiales
| Kevin Pike
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganador
|-
| Meyor película de ciencia ficción
|
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadora
|- 
| Meyor vestuariu |
Deborah Lynn Scott
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| Meyor direutor
| Robert Zemeckis
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| Meyor música |
Alan Silvestri
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| Meyor(ye) actor(ye) de soporte |
Crispin Glover y Christopher Lloyd
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| Meyor actriz de soporte |
Lea Thompson
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomada
|- 
| rowspan=&quot;4&quot;|[[Premiu Globu d'Oru]] (1986)
| Meyor película musical o de comedia |

|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomada
|- 
| Meyor cantar orixinal pa película |
Johnny Colla (música), Chris Hayes (música) y Huey Lewis (lletra) &lt;small&gt;(pol cantar «The Power of Love»)&lt;/small&gt;
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| Meyor actuación por un actor nuna película |
Michael J. Fox
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| Meyor guión pa película
| Robert Zemeckis y Bob Gale
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|Goldene Leinwand (Pantalla Dorada, Alemaña) (1986)
| (nun esiste categoría)
| Universal International Pictures (distribuidor)
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|[[Premios Grammy]] (1986)
| Meyor álbum d'una banda sonora orixinal y de un fondu instrumental escrita pa una película o televisión
| Johnny Colla, Chris Hayes, Huey Lewis, Lindsey Buckingham, Alan Silvestri, Eric Clapton y Sean Hopper
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|Festival de Cine de Venecia (1986)
| Mención honorífica |
Robert Zemeckis
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadora
|- 
| rowspan=&quot;1|[[Premios Young Artist]] (1990)
| Meyor película familiar d'aventura |

|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadora
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|[[Premiu Hugo]] (1990)
| Meyor presentación dramática |

|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadora
|- 
| rowspan=&quot;2&quot;|Premiu DVD Exclusive (2003)
| Meyor edición especial del añu pa película clásica &lt;small&gt;(Pa ''Back to the Future II'' (1989), ''Back to the Future III'' (1990) y pa la triloxía)&lt;/small&gt;
|
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadores
|-
| Documental orixinal retrospectivu |
Laurent Bouzereau &lt;small&gt;(Pa ''Back to the Future II'' (1989), ''Back to the Future III'' (1990), pa la triloxía y pa ''Back to the Future: Making the Trilogy'' (2002) (V), partes 1, 2 y 3)&lt;/small&gt;
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|[[Premios People's Choice]] (1986)
| Película favorita |

|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadora
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|Premios Writers Guild America (1986)
| Meyor guión escritu pa película
| Robert Zemeckis y Bob Gale
|style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|[[Premiu David de Donatello|Premiu David di Donatello]] (1986)
| Meyor productor de película estranxera (Migliore Produttore Straniero)
| Steven Spielberg
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganador
|-
| Meyor guión de película estranxera (Autore della Migliore Sceneggiatura Straniero)
| Robert Zemeckis y Bob Gale
|style=&quot;background: #90ff90&quot;|Ganadores
|-
|}
|-
|}

=== Formatu caseru ===
En 1986, ''Back to the Future'' llanzar en versión [[CED]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cedmagic.com/featured/back-to-the-future/back-future.html |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Cedmagic.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y trés años dempués fixo lo suyo na versión [[VHS]]; nesta postrera, Universal añedió la lleenda «Va Siguir...» a la fin de los creitos p'amontar la mira del públicu en redol a una segunda parte. Sicasí, dichu encabezáu omitir na versión en VD publicada en 2002.&lt;ref name=q&amp;a/&gt; En 2002 distribuyóse la triloxía completa nel mesmu formatu. En 1993 salió a la venta una versión pa [[Xapón]] en ''[[laserdisc]]'' cola triloxía completa, qu'amás inclúi material adicional con entrevistes, escenes inédites y una sesión d'entrugues y respuestes conducida pol actor [[Kirk Cameron]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bttf.net/Back_to_the_Future_Trilogy_Boxed_Set_p/pilf-1583.htm |títulu=Back to the Future™ Trilogy Laserdisc Boxed-Set from Japan |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Bttf.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nesa mesma dómina llanzóse una coleición colos trés películes en formatu de [[Videu CD]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.scifimoviepage.com/dvd/back.html |títulu=BACK TO THE FUTURE COLLECTION (VCD) |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Scifimoviepage.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El 2 d'avientu de 2002, la película apaeció en formatu [[DVD]], onde s'incluyó una copia de la cinta xuntu con material extra como entrevistes a Gale y Zemeckis, notes sobre la producción, escenes esaniciaes, galeríes fotográfiques, ente otros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.bbc.co.uk/films/2002/10/11/back_to_the_future_1985_dvd_review.shtml |títulu=Back to the Future DVD (1985) |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=BBC Films |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tres años dempués, en 2005, poner a la venta un paquete cola triloxía completa nel mesmu formatu de videu, y un total de tres discos, con una rellación d'imaxe en [[pantalla ancha]]. En 2009, la película llogró un nuevu rellanzamientu en DVD, namái qu'esta vegada foi a manera d'edición especial» nun paquete de dos discos, qu'inclúi la copia de la película xuntu col simulador ''Back to the Future: The Ride'', un adelantu de ''Back to the Future II'' conducíu pol actor [[Leslie Nielsen]] y un documental sobre la producción de ''Back to the Future''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.slashfilm.com/back-to-the-future-gets-a-two-disc-special-edition-dvd/ |títulu=Back to the Future Gets a Two Disc Special Edition DVD |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Slashfilm.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2010]], a manera de conmemoración de los sos primeros venticinco años de llanzamientu, la triloxía rellanzar nun paquete de siete discos qu'inclúi una [[copia dixital]] de cada película en formatu [[Blu-ray]]. Cada discu contién audiocomentarios de Zemeckis y Gale, según escenes esaniciaes, documentales y galeríes fotográfiques.

=== Mandáu ===
L'[[Presidente de los Estaos Xuníos|ex-presidente d'Estaos Xuníos]] [[Ronald Reagan]], entós nel cargu cuando s'estrenó la película, declaró ser un fanáticu d'ella, ya inclusive fixo alusión al filme nel so [[Discursu del Estáu de la Unión (Estaos Xuníos)|Discursu del Estáu de la Unión]] de 1986 al comentar que «nunca hubo un momentu más emocionante pa tar vivu, un momentu de plasmu conmovedor y de fazañes heroiques. Pos como dicíen nuna de les escenes: 'A onde diriximos, nun precisamos caminos'».&lt;ref name=&quot;noroads&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.c-span.org/executive/transcript.asp?cat=current_event&amp;code=bush_admin&amp;year=1986 |títulu=President Ronald Reagan's Address Before a Joint Session of Congress on the State of the Union |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=4 de febreru de 1986 |editorial=C-SPAN |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101214053802/http://c-span.org/executive/transcript.asp?cat=current_event&amp;code=bush_admin&amp;year=1986 |fechaarchivu=14 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Adicionalmente, cuando Reagan allegó per primer vegada a vela, solicitó na sala de cine qu'esibía los montaxe que repitiera de nuevu la escena onde los protagonistes bromiaben al cuestionar la veracidá de que Reagan yera presidente d'Estaos Xuníos nos años 1980.&lt;ref name=makingof/&gt; Otramiente, [[George H. W. Bush]] fixo delles referencies a la cinta mientres los sos discursos como presidente.&lt;ref&gt;Gale, Zemeckis (1990)&lt;/ref&gt;

La película algamó la posición númberu 28 na llista fecha pola revista ''[[Entertainment Weekly]]'' titulada ''Les 50 meyores películes sobre preparatorias''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ew.com/ew/report/0,6115,1532588_1_0_,00.html |títulu=The 50 Best High School Movies&quot;. |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |apellíu=Cruz |nome=Gilbert |editorial=Entertainment Weekly |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080905083021/http://www.ew.com/ew/report/0,6115,1532588_1_0_,00.html |fechaarchivu=5 de setiembre de 2008 }}&lt;/ref&gt; En 2008, ''Back to the Future'' asítiase nel sitiu 23 de les «meyores películes enxamás feches», un llistáu creáu sobre la base de la opinión de los llectores de la revista británica ''[[Empire (revista)|Empire]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/500/92.asp |títulu=Empire's The 500 Greatest Movies of All Time |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Revista Empire |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes tamién figuró nuna llista realizada pol diariu ''[[The New York Times]]'', na que se listan cerca de 1&amp;nbsp;000 títulos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/ref/movies/1000best.html |títulu=The Best 1,000 Movies Ever Made |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=29 d'abril de 2003 |editorial=''The New York Times'' |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En xineru de 2010, la publicación británica ''[[Total Film]]'' incluyir na so llista de Les ''100 meyores películes de tolos tiempos''.&lt;ref name=&quot;total&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.totalfilm.com/features/100-greatest-movies-of-all-time/page:2 |títulu=Total Film features: 100 Greatest Movies of All Time |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=TotalFilm.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110519171047/http://www.totalfilm.com/features/100-greatest-movies-of-all-time/page%3A2 |fechaarchivu=19 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt;

El 27 d'avientu de 2007, ''Back to the Future'' foi escoyida pal so preservación nel [[National Film Registry]] pola [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos]] por ser «estética, cultural ya históricamente importante».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.loc.gov/film/nfr2007.html |títulu=National Film Registry 2007, Films Selected for the 2007 National Film Registry |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un añu antes, en 2006, el llibretu orixinal de la película foi escoyíu pola Writers Guild Award como'l «56ᵘ meyor guión de tolos tiempos».&lt;ref name=&quot;better&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=1807 |títulu=101 Best Screenplays as Chosen by the |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Writers Guild Award, Oeste |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Per otra parte, ''Back to the Future'' atópase na décima posición del llistáu fechu pola canal británicu [[Channel 4]] tituláu ''[[50 películes que tendríes de ver antes de morrer]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.channel4.com/film/reviews/feature.jsp?id=161521&amp;page=4#comments |títulu=Filme4's 50 Films To See Before You Die |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Channel 4 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De forma similar, en 2008 la revista ''Empire'' escoyó a Marty como unu de los cien meyores personaxes del cine.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/100-greatest-movie-characters/default.asp?c=39 |títulu=100 Greatest Movie Characters |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Empire |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Delorean DMC-12 Time Machine in San Francisco.JPG|thumb|right|250px|Tres l'estrenu de la película, Gale y Zemeckis recibieron una carta per parte de [[John DeLorean]] onde los estimó por usar el so automóvil, el modelu [[DMC DeLorean]], en ''Back to the Future''.&lt;ref name=&quot;delorean&quot;/&gt;]]

En xunu de 2008, el [[American Film Institute]] reveló un llistáu tituláu [[AFI's 10 Top 10]] (consistente nuna escoyeta de diez películes partíes en diez categoríes distintes, basada nos xéneros clásicos» del cine estauxunidense), dempués de sondiar a más de 1&amp;nbsp;500 persones arreyaes nel aspeutu creativu del cine. ''Back to the Future'' foi catalogada como la décima meyor película dientro del xéneru de ciencia ficción.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=46072 |títulu=AFI Crowns Top 10 Films in 10 Classic Genres |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=17 de xunu de 2008 |editorial=ComingSoon.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De forma similar, la cinta foi incluyida na llista de candidatos de la mayoría de les llistes de la serie [[AFI 100 años... (serie)|AFI 100 años...]], realizada pol AFI, ente les cualos atópense [[AFI's 100 años... 100 películes|100 años... 100 películes]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/movies400.pdf?docID=263 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Movies Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707093511/http://connect.afi.com/site/DocServer/movies400.pdf?docID=263 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; [[AFI's 100 años... 100 películes (edición 10ᵘ aniversariu)|100 años... 100 películes (edición 10ᵘ aniversariu)]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/Movies_ballot_06.pdf?docID=141 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Movies (10th Anniversary Edition) Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707092835/http://connect.afi.com/site/DocServer/Movies_ballot_06.pdf?docID=141 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; [[AFI's 100 años... 100 frases|100 años... 100 frases]] por «''Roads? Where we're going we don't need roads''» pronunciada pol Dr. Emmett Brown,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/quotes400.pdf?docID=205 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Movie Quotes Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707092500/http://connect.afi.com/site/DocServer/quotes400.pdf?docID=205 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; siendo dos veces escoyida pa la llista de [[AFI's 100 años... 100 cantares|100 años... 100 cantares]] pa les melodíes de «The Power of Love» y «Johnny B. Goode»,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/songs400.pdf?docID=243 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Songs Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716072337/http://connect.afi.com/site/DocServer/songs400.pdf?docID=243 |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; [[AFI's 100 años... 100 pasiones|100 años... 100 pasiones]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/thrills400.pdf?docID=249 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Thrills Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716072312/http://connect.afi.com/site/DocServer/thrills400.pdf?docID=249 |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; y [[AFI's 100 años... 100 sorrises|100 años... 100 sorrises]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/laughs500.pdf?docID=251 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Laughs Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707093119/http://connect.afi.com/site/DocServer/laughs500.pdf?docID=251 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;

El grupu británicu de [[pop rock]] [[McFly]] toma'l so nome, a manera d'homenaxe, del protagonista de ''Back to the Future''; la banda foi nomada asina, yá que d'alcuerdu a los comentarios que [[Harry Judd]] —baterista del grupu— realizó mientres una entrevista, almitió que los miembros de la banda guardáben-y una cierta fascinación a Marty McFly y a la triloxía polo xeneral.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.ilikemusic.com/interviews/-684 |títulu=McFly - Harry chats to ilikemusic.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=ILikeMusic.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

L'ésitu del llargumetraxe amontó notablemente la popularidá del modelu d'automóviles DeLorean; a manera d'anécdota, Gale y Zemeckis recibieron una carta de [[John DeLorean]], creador de dichu modelu, onde ésti-yos estimó por usar el so automóvil en ''Back to the Future''.&lt;ref name=&quot;delorean&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.deloreanmotorcity.com/photogallery-heritage.html |títulu=John DeLorean Heritage Tour |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Deloreanmotorcity.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Con respectu al rellanzamientu del filme, por cuenta del so 25° aniversariu desque foi estrenada nos cines, dellos sitios d'Internet realizaron reseñes sobre lo que más -yos gustó de la triloxía polo xeneral, centrándose primordialmente na primer entrega; el sitiu mexicanu Chilango.com realizó un llistáu de les 25 coses que más -y prestó al so equipu d'editores a lo llargo del tiempu, titulada como «A 25 años del so estrenu, 25 señales del nuesu amor polos McFly»; d'ente les coses que se menten, fálase sobre escenes, personaxes y frases qu'a lo llargo del argumentu van teniendo'l so «encaxe» como si fuera un ruempecabeces.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.chilango.com/cine/nota/2010/11/04/del-mr-fusion-a-les frases |títulu=Volver, volver, volver al futuru |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |fecha=4 de payares de 2010 |editorial=Chilango.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De la mesma, l'aniversariu motivó a dellos críticos a reseñala de nuevu, pero esta vegada de manera enfocada a la calidá de remasterización, según nel so formatu dixital.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.razon.com.mx/spip.php?article53056 |títulu=El Futuru Regresu |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |editorial=LaRazón.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El sitiu peruanu ElComercio.com, amosó un videu nel cual amuésase a Michael J. Fox promoviendo una xunta ente los actores que participaron na grabación mientres la entrega de los premios [[Premios Scream Movie|Scream Movie]]; otramiente, el mesmu videu foi reproducíu mientres dicha ceremonia.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://elcomercio.pe/espectaculos/654028/noticia-michael-fox-grabo-trailer-volver-al futuru-25-anos-despues |títulu=Michael J. Fox grabó un tráiler de &quot;Volver al futuru&quot; 25 años dempués |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |fecha=14 d'ochobre de 2010 |editorial=ElComercio.com}}&lt;/ref&gt;

''Back to the Future'' tuvo múltiples [[referencia|referencies]], alusiones, [[parodia|parodies]] y demás apaiciones, en diversos medios, tantu n'otres producciones dientro de la industria del cine como en munches otres obres audiovisuales ayenes a ella, como lo son los [[Programa de televisión|progamas de televisión]] y inclusive en videoxuegos. D'ente los exemplos que pueden mentase incluyir a ''[[The Simpsons]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0767439/movieconnections |títulu=Movie connections for
The Simpsons |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[Phineas &amp; Ferb]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1515135/movieconnections |títulu=Movie connections for Phineas and Ferb |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[The Fairly OddParents]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0575711/movieconnections |títulu=Movie connections for The Fairly OddParents |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[Donnie Darko]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0246578/movieconnections |títulu=Movie connections for Donnie Darko |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'', ''[[Half-Life 2]]'', ''[[Duke Nukem 3D]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0228246/movieconnections |títulu=Movie connections for Duke Nukem 3D |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[The Big Bang Theory]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1127905/movieconnections |títulu=Movie connections for The Big Bang Theory |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[Clockstoppers]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0157472/movieconnections |títulu=Movie connections for Clockstoppers |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0289879/movieconnections |títulu=Movie connections for The Butterfly Effect |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[South Park]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0995577/movieconnections |títulu=Movie connections for South Park |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[Ghost Rider (película)|Ghost Rider]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0259324/movieconnections |títulu=Movie connections for Ghost Rider |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[No More Heroes]]'',&lt;ref name=&quot;connection&quot;/&gt; ''[[Driver: San Francisco]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://ps3.ign.com/articles/119/1192541p2.html |títulu=What Do The Dark Knight, Marty McFly and Mr. T have in common? |fechaaccesu=6 de setiembre de 2011 |apellíu=Reilly |nome=Luke |fecha=S de setiembre de 2011 |editorial=IGN.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente otros.&lt;ref name=&quot;connection&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/trivia?tab=mc |títulu=Movie connections for Back to the Future |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Noveles, serie de televisión y videoxuegos ==
De forma simultánea al estrenu de la película, la editorial Berkley Books llanzó una [[novela]] oficial a manera d'adautación lliteraria del filme, ''Back to the Future: a novel'', escrita por [[George Gipe]]. Magar Gipe basóse puramente nel guión de ''Back to the Future'', esta publicación carauterizar por cuntar con delles diferencies tocantes a la película, pos añedió escenes, personaxes y llugares inéditos que nun apaecen nesta postrera.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=wXQbOQAACAAJ&amp;dq=back+to+the+future+novelization&amp;hl=es&amp;ei=YS8iTdibNoT58AbbldHBDg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC0Q6AEwAQ |títulu=Back to the Future: a novel |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, Berkley Books llanzó otra novela empobinada pa neños y titulada ''Back to the Future: The Story'', que corrió al cargu de [[Robert Loren Fleming]] y considérase una adautación de la novela de Gipe.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=-bYiAAAACAAJ&amp;dq=back+to+the+future:+the+story&amp;hl=es&amp;ei=bDAiTf3EPMH58AbC4PXUDQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCcQ6AEwAA |títulu=Back to the Future: The Story |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 1990, Mallard Press publicó una antoloxía sobre la triloxía completa, titulada como ''Back to the Future: The Official Book of the Complete Movie Trilogy'', que foi escrita por [[Michael Klastorin]] y [[Sally Hibbin]], que llanzóse de manera simultánea a ''Back to the Future III''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=qIKXNAAACAAJ&amp;dq=Back+to+the+Future:+The+Official+Book+of+the+Complete+Movie+Trilogy&amp;hl=es&amp;ei=IzEiTb3aM4Gs8Aa2i8XCDg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCUQ6AEwAA |títulu=Back to the Future: The Official Book of the Complete Movie Trilogy |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esi añu tamién se llevó a cabu la publicación de cuatro revistas, enlistadas sol títulu de ''Back to the Future Fan Club Magacín'', que inclúin entevistes cola repartida y personal téunico de les películes según fotografíes inédites de los actores.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.comiccollectorlive.com/LiveData/CoverTitle.aspx?id=2183y6y1-8d4a-4cdf-9cbf-a75afab2639c |títulu=Back to the Future Fan Club Magacín |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Comiccollectorlive.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2010, Sorcha Ní Fhlainn publicó ''The Worlds of Back to the Future: Critical Essays on the Films'', que ye un analís críticu de los distintos elementos y temátiques espuestos na triloxía de ''Back to the Future'', tomando aspeutos filosóficos, lliterarios, musicales, culturales y científicos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=H7PLgyEBL3UC&amp;dq=Back+to+the+Future:+The+Official+Book+of+the+Complete+Movie+Trilogy&amp;source=gbs_navlinks_s |títulu=The Worlds of Back to the Future: Critical Essays on the Films |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Graffiti in Shoreditch, London - Back to the Future by Graffiti Life (9422243113).jpg|thumb|200px|left|Na imaxe, un [[graffitti]] de [[Londres]], [[Inglaterra]] qu'emula la escena na qu'asocede «el primer viaxe nel tiempu na historia del mundu», acordies con Doc.]]

En setiembre de 1991 estrenóse la [[serie de televisión]] ''[[Back to the Future (serie animada)|Back to the Future]]'', una producción [[Animación|animada]] producida por Universal Cartoon Studios —una división d'Universal Studios— y [[Amblin Entertainment]], principalmente. El programa duró un total de dos temporaes, caúna de trece episodios, concluyendo les sos tresmisiones orixinales pola canal [[Columbia Broadcasting System|CBS]] en payares de 1992. Más tarde, la serie retresmitir poles canales [[American Broadcasting Company|ABC]] (1993) y [[Fox Broadcasting Company|FOX]] (2003). La trama de la mesma céntrase nes aventures de Marty y la so novia, y la familia de Doc Brown, xuntu col perru Einstein. En 1992 y 1993 ganó cuatro premios [[Premios Daytime Emmy|Daytime Emmy]], rellacionaos cola edición de soníu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0101042/ |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=IMDb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes que se tresmitía la serie televisiva, Harvey Comics llevó a cabu la publicación d'una serie de siete [[historieta|historietes]] basaes primordialmente nel ''show'' animáu, que concluyó en 1993.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bttf.net/category_s/34.htm |títulu=Back to the Future - Comics |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=BTTF.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Tocantes a los [[videoxuegu|videoxuegos]] basaos en ''Back to the Future'', el primeru d'ellos, ''[[Back to the Future (videoxuegu)|Back to the Future]]'', llanzar en 1989 pa la consola [[Nintendo Entertainment System|Nintendo NES]], publicáu por [[LJN]] y desenvueltu por [[Beam Software]]. Igualmente, llanzáronse otros trés versiones pa los sistemes [[Commodore 64]] y [[Sinclair ZX Spectrum]], [[MSX]] —distribuyíu por [[Poni Canyon]]— y MSX2 —esclusivu para [[Xapón]]—. Hai una versión modificada del [[motor de xuegu]] emplegáu en ''[[Grand Theft Auto: Vice City]]'' titulada ''Back to the Future: Hill Valley'', según otra distinta basáu en ''[[Grand Theft Auto: San Andreas]]'', que tán disponibles pa la so descarga virtual.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bttfhillvalley.co.uk/forum/index.php?act=pages&amp;page=home |títulu=Back to the Future: Hill Valley |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=bttfhillvalley.co.uk |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Igualmente, esiste un [[minixuegu]] denomináu ''Back to the Future - The Ride'' nel títulu ''[[Universal Studios Theme Park Adventure]]'', distribuyíu en 2001 pa la consola [[Nintendo GameCube]]. En 2010, la compañía [[Telltale Games]] anunció la producción d'un [[Back to the Future: The Game|videoxuegu episódicu]] conformáu por cinco partes independientes ente sigo, toes elles basaes na triloxía fílmica con motivu del 25ᵘ aniversariu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepron.com/news/2010/09/02/this-is-heavy-back-to-the-future-the-video-game/ |títulu=This is heavy: Back to the Future, the video game |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |apellíu=Citizen |nome=Jessica |fecha=2 de setiembre de 2010 |editorial=GamePron.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamepron.com/news/2010/09/02/this-is-heavy-back-to-the-future-the-video-game/|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Gale asesoró'l desarrollu del guión utilizáu nel xuegu, amás de que Christopher Lloyd [[Actor de voz|emprestó la so voz]] pa interpretar a Doc Brown na so versión dixital. El xuegu asítiase dientro de la llinia argumental orixinal, seis meses dempués de los acontecimientos de la ''Parte III'', y foi afechu pa les plataformes [[Personal Computer|PC]], [[Macintosh|Mac]], [[PlayStation 3|PS3]], [[iPad]] y [[Wii]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamepron.com/news/2010/10/26/telltale-games-get-ready-to-go-back-to-the-future/ |títulu=Telltale Games get ready to go Back to the Future |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |apellíu=Citizen |nome=Jessica |fecha=27 d'ochobre de 2010 |editorial=GamePron.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamepron.com/news/2010/10/26/telltale-games-get-ready-to-go-back-to-the-future/|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; La primer parte foi publicada'l 22 d'avientu de 2010.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telltalegames.com/communityblogsid-732 |títulu=Back to the Future: Episode 1 is Now Available |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=22 d'avientu de 2010 |editorial=Telltale Games |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101226160951/http://www.telltalegames.com/communityblogsid-732 |fechaarchivu=26 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt; En 1990 producióse una versión ''[[pinball]]'' titulada ''Back to the Future: The Pinball''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ipdb.org/machine.cgi?id=126 |títulu=The Internet Pinball Database Presents: Back to the Future |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2015 |fecha=xunu de 1990 |editorial=The Internet Pinball Database |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista a finales de 2010, Gale comentó que namái les películes son consideraes como [[Canon (ficción)|canóniques]] y que les demás producciones —noveles, videoxuegos, serie de TV, etcétera— rellaten hestories «alternatives» a la trama principal, y polo tanto nun son oficiales.&lt;ref name=&quot;interesáu&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.telltalegames.com/communityblogsid-687 |títulu=Bob Gale Answers Your Back to the Future Questions |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |fecha=22 d'avientu de 2010 |editorial=Telltale Games |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101225022601/http://www.telltalegames.com/communityblogsid-687 |fechaarchivu=25 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

== ''Back to the Future: The Ride'' ==

A mediaos de 1991 inauguróse l'atraición ''[[Back to the Future: The Ride]]'' nel parque temáticu [[Universal Studios Florida]], que básicamente yera un [[simulador]] onde Doc Brown intenta atrapar a Biff Tannen a bordu del DeLorean.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.imdb.es/title/tt0101392/ |títulu=Back to the Future... The Ride |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 1993, una atraición similar abrió les sos puertes n'[[Universal Studios Hollywood]], y finalmente en 2001 abrióse una última atraición n'[[Universal Studios Japan]]. Nos dos primeros parques l'atraición foi clausurada en 2007 pa ser sustituyida por ''[[The Simpsons Ride]]'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.parkz.com.au/parks/US/Orlando/Universal_Studios_Florida/rides/690-Back-to-the-Future-The-Ride.html |títulu=Back to the Future: The Ride (Universal Studios) |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=Parks.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.themeparkinsider.com/reviews/universal_studios_hollywood/back_to_the_future-_the_ride/ |títulu=Back to the Future: The Ride |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=ThemeParkInsider.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente qu'en Xapón la mesma sigue vixente.

Cabo señalase que n'Universal Studios Hollywood esiste un restorán temáticu inspiráu na triloxía de ''Back to the Future'' denomináu Doc Brown's Chicken, onde se sirven cuatro variedaes de [[pollu fritu]] y el personaxe central ye Doc Brown.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.thestudiotour.com/ush/attractions/food_docbrowns.shtml |títulu=Food: Doc's Brown Chiken |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=The Studio Tour.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101130135530/http://thestudiotour.com/ush/attractions/food_docbrowns.shtml |fechaarchivu=30 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.themeparkinsider.com/reviews/universal_studios_hollywood/doc_brown%27s_fancy_chicken/ |títulu=Doc Brown's Fancy Chicken |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=ThemeParkInsider.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[DMC DeLorean]]
* [[Viaxe al traviés del tiempu]]
* [[Complexu d'Edipu]]
* [[Florence Nightingale|Síndrome de Nightingale]]

== Notes ==
{{llistaref|grupu=&quot;nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |autor=[[Bob Gale|Gale, Bob]]; [[Robert Zemeckis|Zemeckis, Robert]] |títulu=Back To The Future: The Official Book Of The Complete Movie Trilogy |ubicación=Londres |editorial=Hamlyn |añu=1990 |capítulu=Foreword |isbn=0-600-571041}}
* {{cita llibru |autor=McBride, Joseph |títulu=Steven Spielberg: A Biography |editorial=Faber and Faber |añu=1997 |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0-571-19177-0}}
* {{cita llibru |nome=Norman|apellíos=Kagan |títulu=The Cinema of Robert Zemeckis |añu=2003 |editorial=Rowman &amp; Littlefield |capítulu=Back to the Future I (1985), II (1989), III (1990) |allugamientu=Lanham, Maryland |isbn=0-87833-293-6}}

=== Llectura complementaria ===
* {{cita llibru |autor=Gipe, George |títulu=Back to the Future: A Novel|otros=Novelización de la película |formatu=llibro de bolsu |añu=1985|mes=xunetu |editorial=Berkley Books |isbn=978-0425082058}}
* {{cita llibru |nome=Sorcha|apellíos=Nin Fhlainn |añu=2010 |títulu=The Worlds of Back to the Future: Critical Essays on the Films. |editorial=McFarland Publishers |isbn=978-0-7864-4400-7}}
* {{cita llibru |nome1=Andrew |apellíu1=Shail |nome2=Robin |apellíu2=Stoate |títulu=Back to the Future|otros=BFI Film Classic |añu=2010 |editorial=Palgrave Macmillan |isbn=9781844572939}}
* {{Cita web |url=http://lolodudo.wordpress.com/2014/07/09/regresu-al futuru-en-versu-2/ |títulu=&quot;Back to the Future&quot;, en versu. |apellíu=Duldo |nome=Lolo |fecha=2014}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Back to the Future|''Back to the Future''}}
{{Wikiquote|Back to the Future|''Back to the Future''}}
* [http://www.bttfmovie.com Sitiu web oficial] {{en}}
* [http://www.flickr.com/photos/misterbiscuit/sets/72157600205156237/with/494088303/ Galería de semeyes inédites de los escenarios de la película]
* {{IMDb títulu|0088763}}
* {{Rotten Tomatoes|back_to_the_future}}
* {{tcmdb title|16306|Back to the Future}}
* {{Mojo títulu|backtothefuture}}
* {{metacritic filme|back-to-the-future}}
* {{Filmaffinity|309023}}

{{Traducíu ref|en|Back to the Future|Inglés|oldid=405852620|trad=parcial}}


{{Tradubot|Back to the Future}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Películes de Back to the Future]]
[[Categoría:Películes sobre viaxes nel tiempu]]
[[Categoría:Películes d'Amblin Entertainment]]
[[Categoría:Cine d'autor]]
[[Categoría:Películes d'aventures]]
[[Categoría:Películes de ciencia ficción]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mrvtl462fnvariqu7r97fn9igbk9ph7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Khaled Hosseini</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102355</id>
    <revision>
      <id>3703181</id>
      <parentid>3599253</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5286" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Khaled Hosseini''' (en [[idioma persa|persa]]: خالد حسینی, pronunciáu: ''Jáled Hosseini''; [[Kabul]], [[Afganistán]], [[4 de marzu]] de [[1965]]) ye un [[escritor]] en [[idioma inglés|llingua inglesa]] y [[médicu]] afganu-estauxunidense, que se fixo famosu colos sos [[superventas]] ''[[Cometes nel cielu (novela)|Cometes nel cielu]]'' (2003), ''[[Mil soles arrogantes]]'' (2007) y ''[[Y los montes falaron]]'' (2013).

== Biografía ==
El so padre foi diplomáticu del [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores]] d'[[Afganistán]] y la so madre enseñaba [[idioma persa|persa]] y [[Hestoria]] nun gran institutu en Kabul. 

A los cinco años la familia camudar a [[Teḥrán]], onde'l padre fuera destináu en 1970 na embaxada afganistana. Ellí permanecieron hasta 1976, cuando esti ye unviáu a [[París]]. Yá nun podría tornar a Afganistán: en 1978 producir nesi país la [[Revolución de Saur|revolución comunista]] y n'avientu del añu siguiente, la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|intervención soviética]]. 

Los Hosseini, que recibieron [[asilu políticu]] n'[[Estaos Xuníos]], llegaron a [[San José (California)]] en setiembre de 1980. Dempués de terminar los estudios secundarios nel Independence High School d'esa ciudá en 1984, Khaled ingresó na [[Universidá de Santa Clara]], onde se graduó en [[Bioloxía]] cuatro años dempués, pa siguir al siguiente na Facultá de Medicina en [[Universidá de California en San Diego|la de California]] de [[San Diego (California)|San Diego]], onde se llicenció en 1993. Completó les sos práutiques como residente nel Cedars-Sinai Hospital de [[Los Angeles]] y trabayó como internu de 1996 a 2004.

Mientres faía estes práutiques, empezó a escribir la so primer novela, ''[[Cometes nel cielu (novela)|Cometes nel cielu]]'', que se publicar en 2003 y que, de magar, convirtióse nun ''[[superventas]]'' y salió a la venta en 48 países. Al añu y mediu del ésitu d'esti primer llibru, Hosseini dexó la medicina pa consagrase a la lliteratura. ''Cometes nel cielu'' foi llevada al cine con [[Cometes nel cielu|el mesmu nome]] en 2007 pol direutor [[Marc Forster]], y en 2011 afacer como [[novela gráfica]]. La so segunda novela, ''[[Mil soles arrogantes]]'' (2007), repitió l'ésitu de l'anterior. La tercera, ''Y los montes falaron'', ye, según [[Michiko Kakutani]] del ''[[The New York Times]]'', la meyor y más complexa.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2013/05/21/books/and-the-mountains-echoed-by-khaled-hosseini.html Michiko Kakutani. ''Siblings Haunted by the Past, and by Afghanistan’s Cycle of Misery''], n'inglés; ''[[The New York Times]]'', 20.05.2013; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://cultura.elpais.com/cultura/2013/05/22/actualidad/1369238368_717184.html Jesús Ruiz Mantiella. ''Khaled Hosseini y los perpetuos ecos d'Afganistán''], ''[[El País]]'', 22.05.2013; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt; Kakutani destaca que &quot;les dotes narratives de Hosseini afondáronse nos últimos años, dexando fondiar los sentimentalismos de les sos hestories en finos detalles y emoción xenuina&quot;. En resume, llogró un nuevu trunfu con esta novela que, a los pocos díes la so apaición nes llibreríes d'Estaos Xuníos, yá taba nel segundu llugar de ventes.&lt;ref&gt;[http://diario.latercera.com/2013/06/06/01/contenido/cultura-entretencion/30-138545-9-hosseini-torna-con-novela-que-narra-60-anos-de-la hestoria-de-afganistan.shtml R. Careaga C. ''Hosseini torna con novela que narra 60 años de la hestoria d'Afganistán''], ''[[La Tercera]], 06.06.2013; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt; 

En 2006 foi nomáu embaxador de bona voluntá del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR), organización cola que fizo un viaxe a Afganistán al añu siguiente. Foi mientres esti curtiu regresu a la so patria cuando decidió crear la fundación que lleva'l so nome col fin de brindar ayuda humanitaria a los refuxaos d'esi país.&lt;ref&gt;[http://www.khaledhosseinifoundation.org/tkhf-about.php The Khaled Hosseini Foundation], n'inglés; s/f; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt;

== Obres ==
* ''[[Cometes nel cielu (novela)|Cometes nel cielu]]'' (''The Kite Runner'', 2003), trad. d'Isabel Murillo, [[ediciones Salamandra]]. La [[novela gráfica]] homónima foi traducida por Gema Moral y publicada pola mesma editorial.
* ''[[Mil soles arrogantes]]'' (''A Thousand Splendid Suns'', 2007), trad. de Gema Moral, ediciones Salamandra.
* ''[[Y los montes falaron]]'' (''And the Mountains Echoed'', 2013), trad. de Gema Moral, ediciones Salamandra.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20071208172253/http://www.aceprensa.com/articulos/2007/oct/24/mil-soles-esplendidos/ Mil soles arrogantes]

{{Tradubot|Khaled Hosseini}}

{{NF|1965||Hosseini, Khaled}}

[[Categoría:Novelistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones d'Afganistán]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>ha5oymw6zpcdwzgyf34tkloqxv68wmd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703189</id>
      <parentid>3703181</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5291" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Khaled Hosseini''' (en [[idioma persa|persa]]: خالد حسینی, pronunciáu: ''Jáled Hosseini''; [[Kabul]], [[Afganistán]], [[4 de marzu]] de [[1965]]) ye un [[escritor]] en [[idioma inglés|llingua inglesa]] y [[médicu]] afganistanu-estauxunidense, que se fixo famosu colos sos [[superventas]] ''[[Cometes nel cielu (novela)|Cometes nel cielu]]'' (2003), ''[[Mil soles arrogantes]]'' (2007) y ''[[Y los montes falaron]]'' (2013).

== Biografía ==
El so padre foi diplomáticu del [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores]] d'[[Afganistán]] y la so madre enseñaba [[idioma persa|persa]] y [[Hestoria]] nun gran institutu en Kabul. 

A los cinco años la familia camudar a [[Teḥrán]], onde'l padre fuera destináu en 1970 na embaxada afganistana. Ellí permanecieron hasta 1976, cuando esti ye unviáu a [[París]]. Yá nun podría tornar a Afganistán: en 1978 producir nesi país la [[Revolución de Saur|revolución comunista]] y n'avientu del añu siguiente, la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|intervención soviética]]. 

Los Hosseini, que recibieron [[asilu políticu]] n'[[Estaos Xuníos]], llegaron a [[San José (California)]] en setiembre de 1980. Dempués de terminar los estudios secundarios nel Independence High School d'esa ciudá en 1984, Khaled ingresó na [[Universidá de Santa Clara]], onde se graduó en [[Bioloxía]] cuatro años dempués, pa siguir al siguiente na Facultá de Medicina en [[Universidá de California en San Diego|la de California]] de [[San Diego (California)|San Diego]], onde se llicenció en 1993. Completó les sos práutiques como residente nel Cedars-Sinai Hospital de [[Los Angeles]] y trabayó como internu de 1996 a 2004.

Mientres faía estes práutiques, empezó a escribir la so primer novela, ''[[Cometes nel cielu (novela)|Cometes nel cielu]]'', que se publicar en 2003 y que, de magar, convirtióse nun ''[[superventas]]'' y salió a la venta en 48 países. Al añu y mediu del ésitu d'esti primer llibru, Hosseini dexó la medicina pa consagrase a la lliteratura. ''Cometes nel cielu'' foi llevada al cine con [[Cometes nel cielu|el mesmu nome]] en 2007 pol direutor [[Marc Forster]], y en 2011 afacer como [[novela gráfica]]. La so segunda novela, ''[[Mil soles arrogantes]]'' (2007), repitió l'ésitu de l'anterior. La tercera, ''Y los montes falaron'', ye, según [[Michiko Kakutani]] del ''[[The New York Times]]'', la meyor y más complexa.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2013/05/21/books/and-the-mountains-echoed-by-khaled-hosseini.html Michiko Kakutani. ''Siblings Haunted by the Past, and by Afghanistan’s Cycle of Misery''], n'inglés; ''[[The New York Times]]'', 20.05.2013; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://cultura.elpais.com/cultura/2013/05/22/actualidad/1369238368_717184.html Jesús Ruiz Mantiella. ''Khaled Hosseini y los perpetuos ecos d'Afganistán''], ''[[El País]]'', 22.05.2013; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt; Kakutani destaca que &quot;les dotes narratives de Hosseini afondáronse nos últimos años, dexando fondiar los sentimentalismos de les sos hestories en finos detalles y emoción xenuina&quot;. En resume, llogró un nuevu trunfu con esta novela que, a los pocos díes la so apaición nes llibreríes d'Estaos Xuníos, yá taba nel segundu llugar de ventes.&lt;ref&gt;[http://diario.latercera.com/2013/06/06/01/contenido/cultura-entretencion/30-138545-9-hosseini-torna-con-novela-que-narra-60-anos-de-la hestoria-de-afganistan.shtml R. Careaga C. ''Hosseini torna con novela que narra 60 años de la hestoria d'Afganistán''], ''[[La Tercera]], 06.06.2013; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt; 

En 2006 foi nomáu embaxador de bona voluntá del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR), organización cola que fizo un viaxe a Afganistán al añu siguiente. Foi mientres esti curtiu regresu a la so patria cuando decidió crear la fundación que lleva'l so nome col fin de brindar ayuda humanitaria a los refuxaos d'esi país.&lt;ref&gt;[http://www.khaledhosseinifoundation.org/tkhf-about.php The Khaled Hosseini Foundation], n'inglés; s/f; accesu 07.06.2013&lt;/ref&gt;

== Obres ==
* ''[[Cometes nel cielu (novela)|Cometes nel cielu]]'' (''The Kite Runner'', 2003), trad. d'Isabel Murillo, [[ediciones Salamandra]]. La [[novela gráfica]] homónima foi traducida por Gema Moral y publicada pola mesma editorial.
* ''[[Mil soles arrogantes]]'' (''A Thousand Splendid Suns'', 2007), trad. de Gema Moral, ediciones Salamandra.
* ''[[Y los montes falaron]]'' (''And the Mountains Echoed'', 2013), trad. de Gema Moral, ediciones Salamandra.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20071208172253/http://www.aceprensa.com/articulos/2007/oct/24/mil-soles-esplendidos/ Mil soles arrogantes]

{{Tradubot|Khaled Hosseini}}

{{NF|1965||Hosseini, Khaled}}

[[Categoría:Novelistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones d'Afganistán]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>f5kqy5he1wes44dvpvknb9a0bdls3t9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>The Railway Series</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102366</id>
    <revision>
      <id>3703297</id>
      <parentid>3690810</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32004" xml:space="preserve">:''Nota: Entá falten delles correiciones ya imáxenes.''
{{llibru
|nome =
 The Railway Series
|titulo_orig = 
|traductor = 
|adautación = 
|imagen = 
|texto_imagen = 
|autor = [[Wilbert Awdry|Rev. Wilbert V. Awdry]] &lt;br /&gt; [[Christopher Awdry]]
|ilustrador = [[William Middleton]] (Llibru 1) &lt;br /&gt; [[Reginald Payne]] (Llibru 2) &lt;br /&gt; [[C. Reginald Dalby]] (Llibros 3-11 y re-ilustraciones de los dos primeros llibros) &lt;br /&gt; [[John T. Kenney]] (Llibros 12-17) &lt;br /&gt; [[Peter y Gunvor Edwards]] (Llibros 18-26) &lt;br /&gt; [[Clive Spong]] (Llibros 27-41)
|artista_cubierta = 
|país = [[Reinu Xuníu]]
|llingua = [[Inglés]]
|serie = 
|llibros = 41
|tarreza = 
|xéneru = [[Lliteratura infantil|Infantil]] &lt;br /&gt; [[Lliteratura fantástica|Fantástica]]
|subxéneru = 
|editorial = 
|fecha_publicación = [[1945]] - [[1972]] &lt;br /&gt; [[1983]] - [[2007]]
|formatu = Apaisáu, tapa dura, y [[audiolibro]]
|páxines = 
|tamano_pesu = 
|isbn = 
|oclc = 
|precedíu_por = 
|siguíu_por = 
}}

'''The Railway Series''' ye una conocida [[Saga (lliteratura)|saga]] [[Gran Bretaña|británica]] de 41 llibros infantiles, que'l so marco de les aventures ta alcontráu na [[ficticia]] [[islla de Sodor]]. Los llibros fueron escritos pol [[reverendu]] [[Wilbert Awdry|Wilbert Vere Awdry]] ([[1911]]-[[1997]]), qu'escribió los primeres 26 llibros y creó al pie del so hermanu [[George Awdry|George]] la hestoria ficticia de Sodor, y el so fíu [[Christopher Awdry]], al cual cuntába-y les primeres hestories cuando yera pequeñu y que siguió col llabor del so padre escribiendo los llibros del 27 al 41 (que ye'l postreru escritu hasta la fecha). Los protagonistes principales son un grupu de [[llocomotores]] [[antropomorfización|antropomorfizadas]], anque tamién hai más [[vehículu|vehículos]], que viven diverses situaciones propies de los [[ferrocarril]]es como son los accidentes anque non tan serios, o atascos, toos ellos basaos en fechos reales ferroviarios.

El reverendu Awdry, como bon entusiasta y almirador de los trenes, estableció que les hestories de los sos llibros tendríen de ser lo más realista posible, como se demuestra na so decepción de cuando s'estrenó'l capítulu ''El monte de Henry'', n'[[idioma inglés|inglés]] ''Henry 's Forest'', al consideralo nada realista una y bones Henry podría causar una quema forestal si les chispes de cenices de la so chimenea algamaren los árboles. Tolos demás vehículos, incluyendo les llocomotores protagonistes, tán basaos en vehículos reales.

La serie de llibros foi un ésitu atayante en Gran Bretaña de les cualos comercializáronse [[Audiolibro|audiolibros]] narraos por distintos actores, y en [[1984]] estrenóse la serie de televisión conocida como [[Thomas and Friends|''Thomas the Tank Engine and Friends'']] que dio a conocer a tol mundu los sos carismáticos personaxes de los cualos sacáronse ensame de [[merchandising]] y fascinación pol antiguu ferrocarril de vapor tantu en neños como n'adultos, y faciendo que la serie de llibros de los Awdry tengan muncho más valor.

== Oríxenes ya historia ==
El reverendu empezó a imaxinar los sos personaxes cuando'l so fíu Christopher carecía de [[sarampión]] nel añu [[1942]]. El so padre cuntábalu [[rima|rimes]] y hestories sobre trenes por que se allegrara mientres se recuperaba. Una de les rimas favorites de Christopher Awdry ye:

::''Early in the morning,''
::''Down at the station,''
::''All the little engines''
::''Standing in a row.''

::''Along comes the driver,''
::''Pulls the little lever''
::''Puff, puff! Chuff, chuff!''
::''Off we go!''

Que la so traducción lliteral sería:

::''Pela mañana ceo,''
::''Embaxo na estación,''
::''Toles pequeñes llocomotores,''
::''En ringlera asitiaes.''

::''Llegando'l condcutor,''
::''Tirando la pequeña palanca''
::''¡Puff, puff! ¡Chú chú!''
::''¡Allá vamos!''

Los oríxenes de felicidá rima son inesactos pero [[Brian Sibley]], autor de la novela autobiográfica de Wilbert Awdry ''The Thomas the Tank Engine man'', supón que tuvieron de tar alcontraos mientres dalgún puntu de la [[Primer Guerra Mundial]]. Les entrugues de Christopher Awdry al so padre y les sos respuestes llegaron a la creación de la primer hestoria del llibru ''El día llibre de Edward'', n'[[idioma inglés|inglés]] ''Edward 's Day Out'', onde s'introdució'l personaxe de '''Edward la Llocomotora Azul''', la llocomotora más antigua del ferrocarril empobináu por Sir Topham Hatt el cual yera oxetu de burlles de los sos compañeros por ser antiguu y de que naide quería usalo hasta qu'un día vuelve salir fora a polos vagones de pasaxeros. Dempués creóse otra historia sobre Edward y onde s'introducía otru conocíu personaxe: '''Gordon la Llocomotora Grande''', llamáu asina por un neñu mandón que vivía cerca de los Awdry.

Creóse una tercera historia sobre una llocomotora verde llamada Henry qu'empezaba con una rima la cual comentaba la personalidá de Henry y la so ofiendo escontra l'[[agua]] que lu llevó a quedase dientro d'un [[túnel]]. Esta tercer hestoria titulóse ''La murnia hestoria de Henry'' (''The sad story of Henry''). La rima paez tar basada nun llibru de rimas infantiles publicáu en [[1902]] cuando al reverendu llególu una carta alrodiu de les semeyances de felicidá rima. La hestoria introdució, amás de '''Henry la Llocomotora Verde''', el personaxe de Sir Topham Hatt conocíu por toos como '''The Fat Controller''' n'[[idioma inglés|inglés]], direutor de casi tolos ferrocarriles de Sodor ya inxenieru xefe de la construcción de la llinia principal.

Wilbert Awdry, sofitáu pola so muyer [[Margaret Awdry|Margaret]], decidió publicar los trés histories nun solu llibru a [[Edmund Ward]] pa la so publicación en [[1943]]. El xefe de división de llibros infantiles socatró-y sobre una cuarta hestoria onde salieren al empar Edward, Gordon y Henry pa lliberar de la so ladrillamiento dempués de zarra-y pola so cabezonería. Anque'l reverendu nun tenía pensáu en xuntar les hestories de les trés llocomotores nun mesmu ferrocarril fixo casu del xefe de división y creó la hestoria de ''Edward, Gordon y Henry'', que Gordon estropióse, y Edward y Henry tuvieron que llevar l'espresu. El llibru llevó como títulu '''The Three Railway Engines''' y foi publicáu finalmente en [[1945]] con ilustraciones de William Middleton.

Na [[Navidá]] de 1942, unos años antes, Wilbert Awdry creó al so más famosu personaxe a partir d'un tren de xuguete pal so fíu Christopher al que nomaron '''Thomas'''. El pequeñu Christopher pidió-y a'l so padre histories sobre la llocomotora y en [[1946]] publicóse les hestories de la famosísima llocomotora nun llibru tituláu '''Thomas the Tank Engine''', con ilustraciones de Reginald Payne les cualos el reverendu quedó muncho más satisfechu que les de Middleton. El xuguete de Thomas yera de color verde orixinalmente en cuenta de el so clásicu color azul.

Dambos llibros fueron un ésitu atayante y a Awdry pidiéronlu más histories sobre la llocomotora que Thomas salvó a la fin de ''Thomas the Tank Engine'': '''James la Llocomotora Colorada''', que de primeres yera de color negru pero foi repintado al so conocíu colo coloráu. El llibru sobre James foi publicáu en [[1948]] ya ilustráu por C. Reginald Dalby.

C. Reginald Dalby ye posiblemente'l ilustrador más famosu ya ilustró tolos llibros hasta'l númberu 11, '''Percy the Small Engine''', re-ilustró '''The Three Railway Engines''' y dio dellos rotoques al llibru '''Thomas the Tank Engine'''. Dalby tamién foi polémicu debíu al enfadu de Awdry cola so ilustración de Percy nel últimu llibru qu'ilustró al cual definió como ''un guxanu verde con rayes coloraes''. Dalby foi sustituyíu por John T. Kenney y creó a otros personaxes populares de la serie como Percy, Toby, Duck, Annie, Clarabel, Henrietta, Bertie, Terence, Trevor, Skarloey, Rheneas, Peter Sam, Sir Handel y el Direutor Delgado (The Thin Controller).

John T. Kenney ilustró los llibros del 12 al 17 pero nun pudo siguir col so llabor por cuenta de un problema ópticu asina que foi sustituyíu pol matrimoniu Peter y Gunvor Edwards que les sos ilustraciones teníen una clara inspiración [[Impresionismu|impresionista]] ya ilustraron los últimos llibros del reverendu Wilbert Awdry.

Pa consiguir que les sos hestories fueren lo más real posible, el reverendu Awdry ayudar d'una seición na revista ferroviaria [[Railway Gazette International|Railway Gazette]] pa recrear les distintes situaciones a les que s'enfrentaben los protagonistes de les sos hestories. Dalgunos de los ferrocarriles de Sodor tán basaos en ferrocarriles reales como son el de Skarloey que ta basáu nel de [[Tallyllyn]] o'l de Culdee Fell ta basáu nel de [[Snowdon Mountain]], dambos en [[Gales]].

El reverendu siguió escribiendo los llibros hasta 1972 con '''Tramway Engines''' como'l postreru de los sos llibros, por cuenta de una falta d'idees a la que definió como ''el molín que s'ensugó''. Nun escribió más llibros del so ''Railway Series'' pero siguió contribuyendo al so mundu creáu con hestories de los sos personaxes en múltiples anuarios, l'episodiu de la primer temporada de la serie televisiva '''Thomas' Christmas Party''', espandió dalgunes de les sos hestories recién y escribió al pie del so hermanu George Awdry el llibru '''The Island of Sodor: Its People, History and Railways''', que cuntaba la hestoria de Sodor dende tiempos antiguos y la creación de los sos conocíos ferrocarriles y llocomotores. Esti llibru publicáu en [[1987]] con ilustraciones de Clive Spong foi descatalogado en Reinu Xuníu en [[1992]].

== La continuación de la serie ==
Christopher Awdry siguió col llabor yá fechu del so padre casi por accidente y col que tamién compartía la so afición y almiración polos trenes. Mientres una visita al ferrocarril de [[Nene Valley]] tuvo la inspiración d'una de los cuatro histories que compondríen el ventiavu-séptimu llibru '''Really Useful Engines''' la cual cuntaba alrodiu de un tren lleváu por trés llocomotores al empar. Na hestoria les trés llocomotores que llevaben el tren yeren Thomas, Percy y Duck. El llibru foi publicáu en 1983, coles mesmes que se realizaba la primer temporada de la serie de televisión, col consentimientu del so padre y al empar como parte de '''The Railway Series''', siendo'l númberu 27 de la coleición. 

D'esa manera, Christopher Awdry escribió otros trelce llibros toos ilustraos por Clive Spong hasta 1996, que inclúin el llibru que celebra'l 50 aniversariu, el númberu 39, de la famosa serie de llibros '''Thomas and the Fat Controller 's Engines''' o'l llibru '''Thomas and the Great Railway Show''' onde Thomas visita'l Muséu Ferroviariu de [[York]]. Mientres la escritura de los llibros, l'ésitu de la serie de televisión convirtió a Thomas nel personaxe más popular de '''The Railway Series''' y polo tanto'l editores pidieron a Christopher más llibros sobre la llocomotora azul colos cualos tuvo dellos conflictos.

En 1996, Christopher publicó '''The New Engine''' como'l númberu 40 de la serie y a partir d'ende, el publicador Egmont Fleetway espresó'l consentimientu de nun publicar más llibros de la archifamosa serie de llibros polo que los llibros fueron descatalogados y nun se volvieron imprimir esi mesmu añu.

En 2005, dempués de dellos sucesos, Christopher Awdry creó la compañía [[Sodor Enterprises]] y el so primer llibru foi '''Sodor: Reading between the lines'''. Esti volume espandió l'universu ficiticio creáu pol reverendu Awdry y bien paecíu al descatalogado '''The Island of Sodor: Its People, History and Railways''' nel cual añede la información yá creada pol mesmu Wilbert Awdry como la de los nuevos llibros de Christopher. Esta nueva editorial escribió delles hestories rellacionaes con ferrocarriles reales británicos y tamién promovió eventos rellacionaos cola so serie de llibros.

Nel añu 2006, los llibros volvieron imprimise nel so antiguu formatu y n'agostu de 2007 los llibros escritos por Christopher tamién fueron re-llanzaos. Meses dempués publicóse'l llibru númberu 41 tituláu '''Thomas and Victoria''' cuntando con Clive Spong otra vegada como ilustrador.

=== El futuru de The Railway Series ===
En 1996, se descatalogaron tolos llibros quedando namái unos cuantos en llibreríes. Dellos d'ellos se re-imprimieron nun formatu distintu al clásicu apaisáu pero esti nuevu formatu nun gustó demasiáu y de esa manera fueron descatalogados. En 2004, una imprenta ufiertar a imprimir solo los 26 llibros escritos pol reverendu Awdry pero en 2005, l'añu nel que se celebraba'l 60 aniversariu de la serie, la familia Awdry quería que tolos llibros publicar nel so antiguu formatu. Entós en 2007, los llibros de Christopher más el nuevu '''Thomas and Victoria''' publicáronse a lo último ya inclusive se llanzó una edición de coleición con tolos llibros publicaos por Christopher titulada como ''The New Collection''.

Christopher Awdry estableció que tien más idees pa espandir l'universu creáu pol so padre polo que nun futuru podrá apreciase más nueves hestories de los ferrocarriles de la islla de Sodor. Delles hestories que tien en mente son una visita de Duncan al ferrocarril de Tallyllyn, o un llibru dedicáu a una nueva llocomotora llamada Barry que va ayudar a Donald y Douglas nos sos trabayos de mercancía.

== Los [[Ilustrador|ilustradores]] ==
Los llibros son notablemente conocíos poles ilustración onde presenten a los innumberables personaxes nes más diverses situaciones, y de una manera viva y coloríu que paez ser consecuencia de la post-guerra, nesti casu la [[Segunda Guerra Mundial]]. Fueron dellos los ilustradores de la serie de llibros, toos col so propiu estilu:

* [[William Middleton]]: Foi'l primeru de toos y el qu'ilustró'l primer volume de '''The Three Railway Engines''', l'únicu qu'ilustró, del cual el reverendu sintióse insatisfechu por el so estilu simple y irrealista.

* [[Reginald Payne]]: El segundu ilustrador nun foi bien duraderu pero si foi importante una y bones él ''creó'' la forma y el color que caracterizaríen al famosu personaxe del reverendu Awdry, Thomas en '''Thomas the Tank Engine'''. Anque Thomas orixinalmente yera de color verde y de una forma distinta a la perconocida llocomotora, el reverendu sintióse muncho más satisfechu que col so trabayu que col de Middleton.

* [[C. Reginald Dalby]] ([[1904]]-[[1983]]): Ye quiciabes el más relevante de tolos ilustradores yá que dio a conocer a casi tolos personaxes más relevantes de '''The Railway Series'''. Ilustró '''James the Red Engine''', '''Tank Engine Thomas again''', '''Troublesome Engines''', '''Henry the Green Engine''', '''Toby the Tram Engine''', '''Gordon the Big Engine''', '''Edward the Blue Engine''', '''Four Little Engines''', y '''Percy the Small Engine''', los llibros del 3 al 11. Tamién re-ilustró'l primer llibru '''The Three Railway Engines''', y dio dellos retoques a '''Thomas the Tank Engine'''. Payne nun pudo siguir ilustrando los demás llibros asina que Dalby foi escoyíu como nuevu ilustrador. El so trabayu ganó popularidá ente los llectores pero non n'ocasiones col reverendu, que yá mentar, nun-y gustó'l diseñu de Percy nel llibru 11, a quien definió'l so diseñu como ''un guxanu verde con rayes coloraes''. Dalby disgustáu, dimitió pero'l so llabor siempres va ser reconocida.

* [[John T. Kenney]] ([[1911]]-[[1972]]): El so estilu nun yera del tou coloríu pero si más realista polo que la so rellación col reverendu Wilbert Awdry foi más sele y cómoda. Ilustró '''The Eight Famous Engines''', '''Duck and the Diesel Engine''', '''The Little Old Engine''', '''The Twin Engines''', '''Branch Line Engines''', y '''Gallant Old Engine'''. Por cuenta de un problema ópticu Kenney nun pudo ilustrar más llibros de The Railway Series.

* [[Gunvor y Peter Edwards]]: Esti matrimoniu d'orixe [[Suecia|suecu]] ilustraron los últimos llibros del reverendu (18-26) nos cualos pueden apreciase una clara inspiración [[Impresionismu|impresionista]]. Gunvor Edwards empezó a ilustrar '''Stepney the ″Bluebell″ Engine''' pero nun quedó satisfecha col so trabayu asina que pidió asistencia al so maríu Peter y de esa manera dambos apaecen acreditaos como ilustradores. Ilustraron tamién '''Mountain Engines''', '''Very Old Engines''', '''Main Line Engines''', '''Small Railway Engines''', '''Enterprising Engines''', '''Oliver the Western Engine''', '''Duke the Lost Engine''', y '''Tramway Engines'''.

* [[Clive Spong]]: Ye'l ilustrador actual de la serie y dica agora el más duraderu y que más llibros de la serie ilustró. Ilustró tolos llibros escritos por Chrsitopher Awdry y del cual ta satisfechu por realizar un llabor oldeáu a la de C. Reginald Dalby, ye dicir unes ilustraciones bien coloridas. Tamién ilustró dellos llibros [[Serie derivada|spin-off]] de la serie y ayudó a ilustrar '''The Island of Sodor: Its People, History and Railways'''.

== Formatu y presentación ==
Los llibros son de tapa dura, de formatu apaisáu y con 60 páxines cada unu. Les tapes son dures y nada grueses pero les tapes de los re-ediciones si fueron más grueses. Distintu de color ente sigo (pueden ser azules, coloraes, verdes, marielles, naranxes, etc.) y cada portada lleva una ilustración del llibru mesmu. La portada más conocida ye la de '''Thomas the Tank Engine''', con Thomas saliendo d'un túnel, sonriendo y llevando los vagones de mercancíes de Edward. El formatu siempres foi apaisáu incluyíes los re-ediciones.

Cada llibru empieza con un pequeñu prólogu d'una páxina en forma de carta del autor escontra una determinada persona que'l so conteníu depende del llibru. Dacuando inclúyese un pequeñu párrafu debaxo nel cual l'autor da'l so agradecimientu a los qu'ayudaron a collaborar o inspirar un fechu d'una hestoria del llibru. La estructura narrativa consta de 60 páxines, de les cualos tán estremaes de metá en metá, esto ye, 30 páxines de los fechos de la hestoria y 30 páxines pa les ilustraciones. Tolos llibros consten de cuatro capítulos, a esceición del llibru '''Henry the Green Engine''' que tenía una hestoria extra na cual Percy desea ponese una [[bufanda]] pa permanecer caliente mientres el fríu [[iviernu]] y acaba colos pantalones de Sir Topham Hatt como bufanda por cuenta de un descuidu, polo tanto'l llibru contién 63 páxines d'hestories ya ilustraciones. Los llibros tienen una midida de 14'3 centímetros d'anchu y 10'7 centímetros d'altu.

El inusual formatu de los llibros facer reconocibles al intre. Anque munchos llibreros quexar de qu'esi inusual formatu facer fácilmente accesibles pa robalos y difíciles d'exhibir. Esti formatu foi copiáu polos editores de Ian Allen pa los sos llibros de '''Sammy the Shunter'''.

Inusualmente pa los llibros infantiles mientres el periodu d'[[austeridá]], los llibros de '''The Railway Series''' fueron impresos totalmente en color dende'l principiu. Esti fechu ye citáu por munchos críticos como unu de los mayores puntos de venta en tiempos anteriores.

== El marcu de les aventures: la islla de Sodor ==
{{AP|Islla de Sodor}}

El reverendu Wilbert Awdry recibió numberoses cartes de los almiradores de les hestories avera del ferrocarril onde viven les llocomotores. D'esa manera'l reverendu empezó a planiar un llugar pa establecer el marcu específicu de les hestories. Mientres una visita a la [[islla de Man]], afayó que l'obispu de la islla yera llamáu'l [[Obispu de Sodor y Man]]. El nome Sodor venía de Sudrey, les islles del sur, pero'l reverendu decidió que d'establecer una islla ficticia ente Man y Gran Bretaña con esi nome sería una gran idea.

Años dempués, Wilbert y el so hermanu George Awdry, que yera bibliotecariu del [[Club Lliberal Nacional]], escribieron el llibru de '''The Island of Sodor: Its People, History and Railways''' sobre la islla ficticia onde se fala de la so [[xeografía]], la llingua que se falaba, la so [[historiografía]], [[industries]] y [[ferrocarriles]].

== The Railway Series, el Ferrocarril Británicu y el Movimientu de Preservación ==
El reverendu Wilbert Awdry creía firmemente nes llocomotores de vapor como daqué por demás importante polo qu'en dellos de los sos llibros y hestories criticaba los planes de modernización o situaciones del Ferrocarril Británicu, al cual nes hestories referíense como'l ″Otru Ferrocarril″. El llibru '''Troublesome Engines''' criticaba por casu les disputes industriales nel Ferrocarril Británicu.

Otru de los aspeutos más criticables ye l'usu de les llocomotores [[motor diésel|diésel]] en sustitución poles llocomotores de vapor. D'esa manera, delles de les llocomotores diésel qu'apaecieron caracterizábense-yos por ser gloriables y malicioses. Diesel, l'antagonista de '''Duck and the Diesel Engine''', fixo poner nel so contra a la llocomotora Duck por [[rensía]] yá que Duck desafió-y a llevar unos cuantos vagones vieyos por ser ''meyor'' y ''revolucionariu''. Otra llocomotora diésel tamién llegó a Sodor presumiendo de que yera meyor y que toles llocomotores de vapor tendríen de ser chatarra en '''Stepney the ″Bluebell″ Engine''' hasta que s'estropió por ''zucar'' ensin querer el bombín del inspector.

'''Enterprising Engines''', ye'l llibru que más critica a los diesels yá que foi publicáu en [[1968]], l'añu que les llocomotores de vapor fueron puestes en desusu y sustituyíes polos diesels. Dos diesels llamaos polos sos númberos '''199''' y '''7101''' llegaron a Sodor. '''199''' yera'l más sobeyosu ente que '''7101''' yera más atentu. 199 foi espulsáu finalmente pola so torpeza. Na hestoria de ''Escape!'' del mesmu llibru, los diésel actúen de la mesma qu'un grupu de nazis en caza de xudíos, o policías en busca d'un presu fugáu, sía inocente o non. Nesti casu de la llocomotora de vapor '''Oliver''' que fuxe escontra Sodor yá que '''Sir Topham Hatt''' nun dexa la destrucción de llocomotores de vapor, y ye rescatáu y lleváu pol ximielgu '''Douglas''' que lo dexa en '''Crovan 's Gate''', onde ta'l [[taller]] d'arreglos. Sir Topham Hatt yá sabe de Oliver y mandar a reparar, finalmente diciendo delantre de toles llocomotores de Tidmouth que ''Toles llocomotores de vapor siempres van ser bienveníes y van tener un llar en Sodor''.

Pero non tolos '''diésel''' aportaron a tan ronciegos nos llibros. '''Daisy''', que de primeres yera presumida y picotera, demostró ser útil y quedóse en Sodor. '''BoCo''', qu'ayuda a Edward nel so ramal, de primeres paeció cantu cuando ensin querer llevóse los vagones de mercancíes de los ximielgos Bill y Ben pero Edward enseñólos a respeta-y, y acabó per integrar se nel grupu de les llocomotores de vapor de les cualos munchos d'ellos teníen cierta distancia por cuenta de la malicia de '''Diesel''', el qu'acosó a Duck. '''Mavis''' yera un diésel nuevu ya inespertu qu'ayuda na cantera de '''Anopha''' y quería faer les coses a la so manera, cosa que disgustaba al veteranu Toby y tres delles lleiciones, Mavis aprendió a ser realmente útil. '''Bear''', el nuevu [[nome]] del diésel '''7101''' polos [[ruxíu|ruxíos]] qu'emite'l so [[motor]], tamién se quedó en Sodor pola so utilidá y ayuda a Henry, Gordon y James. '''Rusty''', el pequeñu diésel del ferrocarril de '''Skarloey''', ye atentu y ayuda nes xeres de caltenimientu del ferrocarril. A partir de los llibros de Christopher Awdry, l'apariencia de los diesels como [[nocivu|nocivos]] pal ferrocarril foise apagando y de ende tán los personaxes del '''Diesel del Taller''', qu'ayudó a James y convence-y que non tolos diesels son maliciosos, '''Philippa/Pip y Emma''', que lleva a pasaxeros dende [[Londres]] hasta [[islla de Sodor|Sodor]], o '''Frank''', del ferrocarril de '''Arlesdale''', que nun principiu yera gurniador demostró ser de gran utilidá. L'últimu diésel presumíu coles llocomotores de vapor foi'l moteyáu 'Old Stuck-Up' que s'estrelló na paré trasera del [[hangar]] de '''Tidmouth''' en '''James and the Diesel Engines'''.

L'entusiasmu del reverendu poles [[llocomotora de vapor llocomotores de vapor]] sirvió por qu'en les sos hestories promocionara los ferrocarriles de vapor y permaneza el so entusiasmu per siempres. Por poner exemplos, dellos de los ferrocarriles de Sodor tán basaos en munchos ferrocarriles auténticos. El ferrocarril de '''Skarloey''' ta basáu nel de [[Talyllyn]], en [[Gales]] y en munches hestories méntase tamién al verdaderu ferrocarril y a les sos llocomotores como Talyllyn y [[Dolgoch]], los ximielgos reales y base d'inspiración de Skarloey y '''Rheneas'''. Inclusive nos [[prólogu|prólogos]] promociónense dellos de los ferrocarriles.

Otros ferrocarriles reales son el de [[Snowdon Mountain]], tamién en Gales ya inspiración del ferrocarril de '''Culdee Fell'''; y el de [[Ravenglass y Eskdale]], en [[Cumbria]] foi la inspiración del ferrocarril de '''Arlesdale'''. Otros ferrocarriles de Sodor tán direutamente basaos nos reales, como son l'antiguu ferrocarril de '''Mid Sodor''' onde taba '''Duke''', y agora ye'l de Arlesdale, basáu nos ferrocarriles de [[Ffestiniog]] y [[Corris]], o'l [[Ramal ferroviariu|ramal]] de Duck, tamién llamáu'l ″Pequeñu Oeste″, basáu nel ferrocarril de South [[Devon]].

Como yá se comentó antes, delles llocomotores reales apaecen nos llibros como son [[Flying Scotsman]], que ye presentáu como unu de los hermanos de Gordon, [[Stepney]], les llocomotores que caltienen Sodor en fierros mientres el llocomotores de Sodor van a Gran Bretaña ente elles [[Jinty]] y [[Pug (llocomotora)|Pug]], [[Green Arrow (llocomotora)|Green Arrow]], [[Mallard]], [[Iron Duke]], o [[City of Truro]] sirviendo como publicidá pal entusiasmu del ferrocarril de vapor. Wilbert la llocomotora qu'apaez en '''Wilbert the Forest Engine''' ta basada nuna llocomotora de vapor del ferrocarril del monte de Dean, del cual el reverendu yera presidente y de esa manera Christopher nomar n'honor del so padre.

Nel llibru de '''Thomas and the Great Railway Show''', Thomas visita'l [[Muséu Ferroviariu Nacional]] en [[York]] onde apaecíen múltiples llocomotores incluyida la llocomotora '''The Rocket''' de [[George Stephenson|Stephenson]], anque esta en realidá ye una copia del orixinal que ta espuesta en [[Londres]]. A la fin del llibru Thomas ye condecoráu como Miembru Honarario del Muséu. Esto foi reflexáu pola inclusión real del ferrocarril ficticiu de Sodor cola estensa biblioteca de llibros sobre ferrocarriles del Muséu en reconocencia pola so influencia na preservación del ferrocarril de vapor.

== Cameos, apaiciones especiales ya intereses ==
Como suel asoceder en delles obres sían lliteraries o audiovisuales, el creadores mesmos o dellos compañeros sos apaecen como personaxes nes hestories más que nada como visitantes de la islla de Sodor.

El mesmu reverendu apaeció nel llibru de '''Small Railway Engines''' y '''Duke the Lost Engine''' anque moteyáu como'l [[Wilbert Awdry|Clérigo Delgado]], que'l so oficiu yera'l mesmu: escritor de llibros ferroviarios y reverendu. Esti personaxe llega a Sodor p'atopar inspiración n'unu de los sos llibros y pasia pola contorna del ferrocarril de '''Arlesdale''' xunto al so amigu'l Clérigu Gordu. Tamién collabora na busca de Duke la llocomotora perdida.

El Clérigu Gordu ta basáu nuna persona real, el reverendu Teddy Boston, amigu de Wilbert Awdry y tamién entusiasta de los ferrocarriles. El so personaxe ye'l qu'afaya'l tendeyón onde Duke taba zarráu mientres unos trenta años, y al cual la veterana llocomotora confunde con un [[vándalu]].

El reverendu Awdry apaez tamién en delles ilustraciones pero solu como espectador. Nuna ilustración de ''Percy runs away'' puede vése-y xunto a la so familia mientres ven a Percy llevar vagones de mercancía. Otra apaición foi en '''Duck and the Diesel Engine''' xunto a una persona bien paecida al ilustrador C. Reginald Dalby. [[Brian Sibley]], el biógrafu del reverendu Awdry, propón qu'esto sería una referencia al disgustu del reverendu de como Dalby dibuxó a Duck.

El [[vicariu]] de '''Wellsworth''' qu'apaez en '''Edward the Blue Engine''' podría ser una referencia a Teddy Boston yá que este tenía una llocomotora de tracción, y Trevor, que yera una llocomotora de tracción, foi rescatáu gracies al pagu del vicariu de Wellsworth.

Christopher Awdry nunca apaeció nes ilustraciones pero en dellos prólogos dixo que faló con delles de les llocomotores, pero solu como referencia humorística.

Otres persones acomuñaes cola serie de llibros, tamién apaecen referenciaes. El ilustrador Dalby apaeció nes sos propies ilustraciones dos veces: nos capítulos ''Off the rails'' de '''Gordon the Big Engine''' y ''Saved from scrap'' de '''Edward the Blue Engine'''. L'editor de los llibros, Eric Marriot, apaeció como nome d'una compañía de barcos nel capítulu ''Percy takes the plunge'' y la so cara foi la inspiración del matrimoniu Edwards pa ilustrar la cara de Gordon.

El '''Direutor Delgado''' llamáu Peter Sam, xefe del ferrocarril de Skarloey, ta basáu na persona de '''Edward Thomas''', el direutor del ferrocarril de Tallyllyn hasta 1951 y que de la mesma hai una llocomotora llamada Edward Thomas que ye la llocomotora na que se basó la llocomotora Peter Sam.

Gerard Fiennes, unu de los direutores más envaloraos del Ferrocarril Británicu, quixo llamar a la so autobiografía ''The Fat Controller'', el nomatu pol que se conoz Sir Topham Hatt, pero'l editores nun-y lo dexaron.

Como yá se comentó, delles de les hestories y sucesos qu'asoceden nos llibros tán basaos en fechos reales qu'apaecieron n'artículos publicaos por entusiastes de los ferrocarriles naquel tiempu.

== Los llibros de The Railway Series ==
{{AP|Llibros de The Railway Series}}

El númberu total de llibros d'esta serie ye de 41. Los llibros del 1 al 26 fueron escritos pol reverendu [[Wilbert Awdry|Wilbert V. Awdry]], y los llibros del 27 al 41 pol so fíu [[Christopher Awdry]].

== Los personaxes de The Railway Series ==
{{AP|Personaxes de The Railway Series}}

Son munchos los personaxes de los llibros. Principalmente los protagonistes son les llocomotores sían de vapor o diesels. Como na vida real les llocomotores nun se mueven por si soles sinón que son conducíes por persones. Cada personaxe tien una personalidá distinta como los seres humanos. Tamién tienen relevancia nes hestories los vagones de pasaxeros y los vagones de mercancíes.

Amás de les llocomotores y les persones, otros personaxes secundarios que participen nes hestories son otros vehículos como [[tractores]], [[autobuses]] o [[automóvil|coches]].

== Referencies ==
* {{cita llibru | 
apellíos = Sibley
| nome = Brian
| enllaceautor = Brian Sibley
| coautores = 
| editorial = Heinemann
| editor = 
| otros = 
| títulu = The Thomas the Tank Engine man
| url = 
| edición = 
| fecha = 
| añu = 1995
| mes = 
| ubicación = 
| id = 
| isbn = 0 434 96909 5
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}

== Ver tamién ==
* [[Thomas and Friends]]
* [[Ferrocarril]]
* [[Tren]]
* [[Llocomotora]]
* [[Lliteratura inglesa]]
* [[Lliteratura infantil]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|The Railway Series}}
{{wikiquote|The Railway Series}}

* [http://ttte.wikia.com| Wikia de Thomas the Tank Engine] (n'inglés)
* [http://www.pegnsean.net/~railwayseries/index.html The Real Lives of Thomas the Tank Engine] (n'inglés)
* [http://sodor.proboards.com/index.cgi| Sodor Island Forums] (n'inglés) Foru oficial de '''The Railway Series''' y [[Thomas and Friends|Thomas the Tank Engine and Friends]]

{{Tradubot|The Railway Series}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Obres infantiles]]
[[Categoría:Lliteratura rellacionada con trenes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Llibros de 1945]]</text>
      <sha1>9zglnegghmuat9owqhphlk95oo75vj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zoolóxicu humanu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102464</id>
    <revision>
      <id>3703416</id>
      <parentid>3702452</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12452" xml:space="preserve">[[Ficheru:Indios Onas llevados a París por Maitre en 1889.JPG|thumb|250px|[[Selknam]] llevaos a París por Maître en [[1889]].]]

{{ensin referencies|El términu de '''zoo humanu''' describe una actitú cultural de [[supremacía racial]]}}, que, según dellos investigadores{{quién}}, prevaleció nos imperios coloniales hasta la [[Segunda Guerra Mundial]]. Foi popularizáu pola publicación en [[2002]] de la obra ''Zoolóxicos humanos'', escritu por dellos historiadores franceses especialistes del fenómenu colonial.

Les [[exposición]] [[Colonización|colonial]]es fueron la ocasión de presentar al públicu de la [[metrópolis]] una amuesa de los distintos pueblos colonizaos, puestos n'escena, en situación forzada nun [[ambiente]] reconstruyíu.

Eufemísticamente tamién les retulaba como «esposiciones etnolóxiques» o «ciudaes de negros», enfatizando les diferencies culturales ente les naciones occidentales y les non europees. Estos [[zoolóxicu|zoos]] etnográficos fueron criticaos{{quién}} por alevosamente degradantes de la condición humana, y por [[Racismu|racista]].

== Los primeres zoos humanos ==
[[Ficheru:Baartman.jpg|thumb|200px|Una caricatura de [[Sara Baartman]], la ''Venus hotentote''; nacida na nación sudafricana [[joisán]], foi exhibida en Londres a principios del sieglu XIX.]]

Unu de los primeros antecedentes de los zoolóxicos humanos foi la coleición de [[Moctezuma Xocoyotzin|Moctezuma]] en [[Méxicu]], que non solo consistía nun auténticu zoolóxicu, llenu de diversos animales importaos de toa Mesoamérica y Aridoamérica, sinón que tamién exhibía a persones pocu comunes como nanos, albinos y gorrumbos{{ensin referencies}}.

Nel sieglu XVI, el cardenal [[Hipólito de Médicis]] tuvo una &quot;coleición&quot; de persones de distintes etnies: [[Moru|moros]], [[tártaros]], [[Demografía de la India indios]], [[turcos]] y [[africanos]].. Según el so propiu testimoniu, ente los sos &quot;bárbaros&quot; escuchar hasta 20 idiomes{{ensin referencies}}.

Unu de les primeres exhibiciones públiques d'humanos foi la exhibición de [[P. T. Barnum|P.T. Barnum]] de la mítica supercentenaria de 161 años, Joice Heth el [[25 de febreru]] de [[1835]]&lt;ref&gt;[http://www.museumofhoaxes.com/joiceheth.html Joice Heth]&lt;/ref&gt; y, depués, los [[siameses]] [[Chang y Eng|Chang y Eng Bunker]]. Sicasí, la noción del interés sobre otros humanos tien una hestoria tan llarga como'l colonialismu. Por casu, [[Cristóbal Colón]] llevó indíxenes de los sos viaxes al [[Nuevu Mundu]] a la corte castellana en [[1493]].&lt;ref&gt; [http://migs.concordia.ca/occpapers/zoo.htm &quot;On A Neglected Aspect Of Western Racism&quot;] por Kurt Jonassohn, avientu 2000, Montreal Institute for Genocide and Human Rights Studies &lt;/ref&gt; Otru famosu exemplu foi [[Sara Baartman]] de la nación [[nama]], con frecuencia llamada como la ''Venus hotentote'', que foi exhibida en Londres hasta'l so decesu en 1815. Mientres los años 50 del sieglu XIX, Máximu y Bartola, dos neños [[microcefalia|microcefálicos]] d'El Salvador exhibir n'Estaos Xuníos y n'Europa so los nomes de &quot;neños azteques&quot; y &quot;liliputienses azteques&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíu=Aguirre|nome=Robert D.|enllaceautor=|títulu=Informal Empire: Mexico and. Central America in Victorian Culture|url=|fechaaccesu=|añu=2005|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=4}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los zoos humanos volviéronse comunes a mediaos del periodu del [[Nuevu Imperialismu]].

== Fueguinos nos zoolóxicos humanos ==

En setiembre de 1881, once fueguinos fueron exhibíos nel Xardín d'Aclimatación, nun se tien claru si yeren [[alacalufes]] o [[Yagán|yaganes]]. Fueren raptaos nes mariñes del [[estrechu de Magallanes]] por [[Johann Wilhelm Wahlen]], marín alemán. Nos primeros díes, la fía menor d'unu d'ellos morrió. Depués de [[París]] fueron exhibíos mientres tres selmanes en [[Berlín]], onde los agospiaron na cortil de les avestruces. La xira siguió camín de [[Leipzig]], [[Múnich]], [[Stuttgart]] y [[Núremberg]]. Aquel día yá s'atopaben abondo enfermos y camín a [[Zúrich]] morrió una muyer moteyada Grethe, la salú del restu del grupu taba tan fráxil que tuvieron d'atayase toles presentaciones en [[Suiza]].&lt;ref name=&quot;cb466559&quot;&gt; Báez, Chistian, Mason, P. “Zoolóxicos humanos. Fotografíes de fueguinos y mapuches nel &quot;Xardín d'Aclimatación de París&quot;, sieglu XIX”. Pehuén Editores, Santiago, Chile, 2006 &lt;/ref&gt; Foi nesti momentu cuando l'empresariu [[Carl Hagenbeck]] intervieno y unvió de regresu a [[Punta Arenas]] a los cinco sobrevivientes de la xira, una y bones el responsable de llevalos diera un depósitu de garantía polos indios. Nel viaxe morrió'l fueguino moteyáu Andrés. Solo sobrevivieron cuatro.

Na representaciones que fixeron d'esti grupu, nada faía señalar que yeren canoeros, si non tou lo contrario, representar como nómades terrestres. Les fotografía tomaes y los grabaos ya ilustraciones realizaos a partir d'aquelles esposiciones fueron tomaes como verdaderes y adquirieron calter científicu con enfoque antropolóxicu.

Dende'l 6 de mayu hasta'l 31 d'ochobre celebrar en París el centenariu de la revolución nuna Esposición Universal. Nel marcu de la celebración d'igualdá, fraternidá y llibertá, exhibiéronse once indíxenes [[selknam]]. [[Maurice Maître]]&lt;ref name=&quot;c474952b&quot;&gt;Báez, Chistian, Mason, P. “Zoolóxicos humanos. Fotografíes de fueguinos y mapuches nel &quot;Xardín d'Aclimatación de París&quot;, sieglu XIX”. Pehuén Editores, Santiago, Chile, 2006 &lt;/ref&gt; raptó na badea San Felipe a toa una familia, a quien llevó arreyaos con cadenes. De los once, dos morrieron nel viaxe.

Fueron presentaos tres rexes como caníbales, toles tardes refundiáben-yos carne cruda de caballu y caltener puercos y ensin posibilidaes d'hixene, por que tuvieren l'apariencia de xabaces, tou pa llograr beneficios comerciales. Ante les inhumanes condiciones de la esposición la S.A. Missionary Society empezó a esixir la lliberación y la torna d'esta familia a Tierra del Fueu. Foi tal la presión qu'obligó a Maître a atayar la xira per Inglaterra, dirixiéndose a Bélxica.&lt;ref name=&quot;c474952b&quot; /&gt;

De los once selknam solu siete llegaron con vida a [[Petit-Carmes]] en [[Bélxica]]. Una vegada en Bruxeles fueron exhibíos nel [[Musée du Nord]], que ufiertaba una amplia variedá d'atraiciones, dende equipos electrónicos hasta obres de teatru con actores nanos. Foi nesti contestu que'l grupu de siete selknam fueron encarcelaos pola policía belga na seición d'estranxeros. Tres esti episodiu, Maître y el grupu de selknam volvieron a [[Inglaterra]], dende onde s'embarcaron de regresu a [[Provincia de Tierra del Fueu (Chile)|Tierra del Fueu]]. De los once tornaron seis.&lt;ref name=&quot;cb466559&quot; /&gt;

== Mapuche nos zoolóxicos humanos ==
En junio dos families de [[Mapuche]] fueron exhibíes nel Xardín d'Aclimatación: un grupu de seis homes, cuatro muyeres y cuatro neños. Fueron llevaos hasta'l llugar pol alemán [[Richard Fritz]] y según los rexistros participara nun [[Guillatún]] na comunidá d'estes families, lo qu'indica un nivel de cercanía, per ende que nun fueron llevaos hasta Europa pola fuercia. Mientres la esposición en París la representación fíxose al traviés del [[xuegu del palín]] y pol usu de los sos preseos, sobremanera pol soníu de la [[trutruka]]. Dempués de París, la xira continuu aldu al zoolóxicu de [[Berlín]] y a una feria navidiega en [[Hamburgu]] y nel palaciu de la moneda (Chile). En términos etnográficos, la Sociedá d'antropoloxía de la metrópolis belga, aprofió en numberoses ocasiones lo ronciegos que yeren pa ser midíos y fotografiaos pa fines científicos.&lt;ref name=&quot;cb466559&quot; /&gt;

== El legáu de los zoolóxicos humanos ==
[[Ficheru:Tuareg 1907.jpg|thumb|200px|''Campamentu Tuareg'' na esposición de [[1907]] en París.]]
El conceutu de zoolóxicu humanu nun sumió dafechu; a pesar de la &quot;[[Declaración Universal de los Derechos Humanos]]&quot; de [[1948]].

Una ciudá [[Congo Belga|congolesa]] inaugurar na [[Esposición Xeneral de primera categoría de Bruxeles (1958)]] o Expo 58.&lt;ref&gt; [http://www.cobelco.org/Library/zoohumain_belgique.htm Cobelco. Zoo Humanu Belga] {{Wayback|url=http://www.cobelco.org/Library/zoohumain_belgique.htm |date=20050210220025 }}; {{cita publicación | títulu=Peut-on exposer des Pygmées? | editorial=[[Le Soir]] | fecha=27 de xunetu de 2002 | url=http://www.cobelco.org/Library/Soir_peutonexposerdespygmees.htm | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050208232830/http://www.cobelco.org/Library/Soir_peutonexposerdespygmees.htm | fechaarchivu=8 de febreru de 2005 }} &lt;/ref&gt; Una aldega africana foi inaugurada nel Zoo d'[[Augsburgu]], [[Alemaña]] en [[xunetu]] de [[2005]].&lt;ref&gt; {{cita publicación | títulu=¿Vamos Ver un nuevu zoo humanu n'Alemaña? (testu orixinal n'inglés) | editorial=[[Indymedia]] | fecha=6 d'avientu de 2005 | url=http://grenoble.indymedia.org/index.php?páxina=article&amp;penere=1&amp;numpageA=3&amp;id=1635 }}; {{cita publicación | títulu=England Hacks Away at the Shaken EU | editorial=[[Der Spiegel]] | fecha=6 de xunu de 2005 | url=http://service.spiegel.de/cache/international/0,1518,359304,00.html }}; {{cita publicación | títulu=una Visión Distinta d'un Zoo Humanu | editorial=Der Spiegel | fecha=13 de xunu de 2005 | url=http://service.spiegel.de/cache/international/0,1518,360267,00.html }}; {{cita publicación | títulu=Zoo sparks row over 'tribesmen' props for animals, × Allan Hall | editorial=[[The Scotsman]] | fecha=8 de xunu de 2005 | url=http://news.scotsman.com/international.cfm?id=627152005 }}; [https://web.archive.org/web/20060104161839/http://www.eth.mpg.de/events/current/pdf/1120750934-01.pdf Analís Críticu del Zoo Humanu de Augsburg] (&quot;Los organizadores y visitantes nun seríen racistes, pero participen y reflexen un procesu llamáu racialización: la naturalización de dixebrar a los humanos en categoríes supuestamente biolóxiques y desiguales&quot;, etc.) &lt;/ref&gt;

En [[agostu]] de [[2005]], el [[London Zoo]] exhibió a participantes voluntarios desnudos.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20060116015505/http://www.zsl.org/london-zoo/whats-on/the-human-zoo,94,EV.html London Zoo official website]; {{cita publicación | títulu=Humans strip bare for zoo exhibit | editorial=[[BBC News]] | fecha=25 d'agostu de 2005 | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/london/4184466.stm }}; {{cita noticia|títulu=Humans On Display At London's Zoo|editorial=CBS News|fecha=26 d'agostu de 2005|url=http://www.cbsnews.com/stories/2005/08/26/world/main798423.shtml}}; {{cita noticia|títulu=The human zoo? × Debra Saunders (un pocu más críticu)|editorial=[[Townhall]]|fecha=1 de setiembre de 2005|url=http://www.townhall.com/columnists/DebraJSaunders/2005/09/01/the_human_zoo}} &lt;/ref&gt;

En 2007, el Zoo d'[[Adelaida (Australia Meridional)|Adelaida]] realizó una Exhibición de Zoo Humanu» consistente nun grupu de xente que, como parte d'un exerciciu d'estudiu, asemeyaben l'encierre d'un primate mientres el día, y retornaben a los sos llares de nueche. Los habitantes tomaben parte en dellos exercicios, con muncho de divertimento pa los que miraben, que yeren convidaos a donar pa nuevos encierres.

== Ver tamién ==
* [[Carl Hagenbeck]].
* [[Esposición colonial]].
* ''[[Freak show]]''.
* [[Xardín Tropical de París]].

== Bibliografía ==
* ''Zoos humains'', obra coleutiva so la direición de Nicolas Blancel, Pascal Blanchard, Gilles Boetsch, Éric Deroo &amp; Sandrine Lemaire - Paris, La Découverte, 2002.
* Báez, Chistian, Mason, P. ''“Zoolóxicos humanos. Fotografíes de fueguinos y mapuches nel &quot;Xardín d'Aclimatación de París&quot;, sieglu XIX”''. Pehuén Editores, Santiago, Chile, 2006.

== Notes y referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* Artículu de N. Bancel, P. Blanchard y S. Lemaire apaecíu nel &quot;Monde diplomatique&quot; sobre los zoos humanos en Francia: [http://www.monde-diplomatique.fr/2000/08/BANCEL/14145.html]
* [http://www.pehuen.cl/catalogo/fotografia/zoologicos-humanos-2.html Primeres páxines de &quot;Zoolóxicos humanos. Fotografíes de fueguinos y mapuches nel Jardin d'Acclimatation de París, sieglu XIX&quot;]


{{Tradubot|Zoológico humano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Poscolonialismu]]
[[Categoría:Zoolóxicos]]
[[Categoría:Racismu]]
[[Categoría:Colonialismu]]
[[Categoría:Abusos a los derechos humanos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ea3p3aocwhmnzvbmf9g30oix2otm4hl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Animatógrafu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102572</id>
    <revision>
      <id>3703300</id>
      <parentid>3700928</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:21:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4086" xml:space="preserve">El '''Theatrograph''' o tamién conocíu como '''Animatógrafo''', foi'l segundu [[proyeutor cinematográficu]] de Gran Bretaña y el primeru de [[35mm]] de película. Foi inventáu por [[Robert W. Paul]], que lo presentó'l 20 de febreru de 1896 nel Finsbury Technical College,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.scienceandsociety.co.uk/results.asp?image=10296471|títulu=Paul's Theatrograph Projector|fechaaccesu=14 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt; poco dempués que Birt Acres presentara'l primer proyeutor d'Inglaterra (Kinetic Lantern). Amás, foi representáu exactamente'l mesmu día que fueron proyeutaes les películes de Lumière per primer vegada en Londres.

R. W. Paul inventó'l Theatrograph dempués del ésitu del [[Quinetoscopio|Quinetoscópio]], creáu a partir de la invención d'[[Thomas Alva Edison|Edison]], debíu al encargu que dos empresarios d'orixe griegu -y havian fechu por que lo copiara.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dtic.upf.edu/~ribas/TecnoAV/web/altres_inventors_cinema.htm|títulu=Universidad Pompeu Fabra Barcelona|fechaaccesu=14 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt; L'ésitu del Animatógrafo inspirar pa contemplar les posibilidaes de proyeutar una imaxe en movimientu nuna pantalla. El proyeutor, poner de manifiestu per primer vegada al públicu na Sala d'Egipte a Picadilly, Londres. Acres ser perfeccionando a lo llargo de los años y llegó a vender más de 100 exemplares, unu d'ellos a [[Georges Méliès]] el 1896.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Wakeman, John. World Film Directors. Volume 1. The H. W. Wilson Company, 1987, páxs. 747-765..|nome=|enllaceautor=|títulu=World Film Directors, Vol. I|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

Carl Hertz, un famosu magu americanu, salpó d'Inglaterra'l 29 de marzu de 1896 a bordu del veleru Royal Mail RMS Norman. Mientres el viaxe exhibió'l Theatrograph de Paul a los sos pasageros i tamién amosó les películes n'África del Sur y Austrália. Les proyeiciones n'África sel Sur fueron les primeres proyeiciones públiques d'imáxenes en movimientu nési país. Dempués de Austrália, Hertz llevó'l Theatrograph a Ceilan (Sri Lanka), India, China, Xapón y les islles Fixi y Hawaii.

L'usu del Theatrograph de Paul nes sales de música de tol país popularizaron el cinema pioneru a Gran Bretaña.

== Llegada del Theatrograph a España ==
El 1896 Erwin Rousby presentó'l '''Animatógrafo''' nel circu instaláu na [[Plaza del Rei (Madrid)|plaza del Rei]] de [[Madrid]] (concretamente, nos xardinos de la casa de los siete chimenees). Como nos sos oríxenes, les películes exhibíes provienen de [[Londres]], onde pueden vese la ponte de Black Frías, una ferrería, chinos fumando opiu o [[Loie Fuller]] baillando la dansa del banduyu.

El Theatrograph tuvo nel Parish hasta'l mes de xunetu que foi cuando lo treslladaron a [[Lisboa]] pa exhibilo, onde compitió col [[Cinematógrafu]] mediu añu.

El Animatógrafo nun tuvo tanto ésitu como'l Cinematógrafu de los [[Hermanos Lumière|Lumière]], que llegó a Madrid unos díes dempués. Poro, el primeru en presentar les imáxenes en movimientu a la capital foi Edwin Rousby. Amás, nesi momentu, yá se taba probando d'incorporar soníu nes imáxenes y llegar a utilizar materiales cómo por casu llates p'asemeyar el soníu del mar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://scholar.googleusercontent.com/scholar?q=cache:y_Zeq7izqqMJ:scholar.google.com/+como+lleg%C3%B3+el cine+en+madrid&amp;hl=es&amp;as_sdt=0,5|títulu=Fernández Cuenca, C. (1959). Promio, Jimeno y los primeros pasos del cine n'España. Madrid, Fil- moteca Nacional d'España, p. 17. Méndez Leite, F. (1965). Historia del cine español. Madrid, Rialp, vol. 1, p. 18.|fechaaccesu=16 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Tradubot|Animatógrafo}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del cine]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rtml5gkmrk0ch7b47wf0o2moyfaso8t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eidoloscopiu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102585</id>
    <revision>
      <id>3703272</id>
      <parentid>3645661</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6024" xml:space="preserve">L''''Eidoloscopio''' ye una [[Cámara fotográfica|cámara]] presentada públicamente per primer vegada n'abril de 1895 que faía les funciones conxuntes de filmar y proyeutar. Emitía socesiones d'imáxenes ensin intermitencies nuna paré o pantalla, lo que dexaba que fueren vistes coles mesmes por una gran cantidá de públicu, a diferencia de lo qu'asocedía con anteriores sistemes de proyeición d'imáxenes. &lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Leal|nome=Juan Felipe|títulu=1898: Tercer parte. El boxéu, les Pasiones y los toros nel cine: Añales del cine en Méxicu, 1895 - 1911. Vol. IV 1898: Tercer parte.|url=https://books.google.es/books?id=MWpIDgAAQBAJ&amp;pg=PT32&amp;lpg=PT32&amp;dq=eidoloscopio&amp;source=bl&amp;ots=v128ZEk6Dk&amp;sig=sHVfjJ5L_UxjmTj_B8wYtNkk28A&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiQseDGue7XAhWBFJoKHZacA4IQ6AEIaTAO#v=onepage&amp;q=eidoloscopio&amp;f=false|fechaaccesu=8 d'avientu de 2017|fecha=31 de xineru de 2017|editorial=Juan Felipe Leal|isbn=9786077113928|idioma=es|apellíos2=Barraza|nome2=Eduardo|apellíos3=Coello|nome3=José Francisco}}&lt;/ref&gt;

La máquina foi creada por [[Woodville Latham]] aparentemente cola ayuda de Dickson nel so diseñu y ufiertando conocencies téuniques.

== Historia ==
Woodville Latham y los sos fíos, Otway y Gray, convertir n'apasionaos precursores de la idea d'exhibir combates de boxéu íntegros ante una concurrencia numberosa. Pa llograr el so oxetivu, los Latham acomuñóse con William Kennedy-Laurie Dickson, inventor inglés y asistente de Edison dende 1891 (que taba insatisfechu de la so collaboración col “''Bruxu de Menlo Park''”); y Eugène Lauste, un francés, íntimu amigu de Dickson, que tamién trabayara con Edison. &lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Vitascopio&amp;oldid=102919368|títulu=Vitascopio|fecha=28 d'ochobre de 2017|publicación=Wikipedia, la enciclopedia llibre|fechaaccesu=8 d'avientu de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

A finales de 1894 formaron ''The Lambda Company'', que se daría a conocer pol so revolucionariu aparatu, el eidoloscopio: una cámara que faía les funciones conxuntes de filmar y proyeutar. Emitía socesiones d'imáxenes ensin intermitencies nuna paré o pantalla lo que dexaba que fueren vistes coles mesmes por una cantidá grande de públicu, a diferencia de lo qu'asocedía con anteriores sistemes de proyeición d'imáxenes. Pa evitase problemes llegales, los Latham doblaron l'anchor de la cinta de Edison a 70 milímetros, tamañu que facilitaba una imaxe más clara, más nítida y con mayor contraste. 

El 26 de febreru de 1895 los Latham rodaron per primer vegada un filme col eidoloscopio.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Leal|nome=Juan Felipe|títulu=1898: Tercer parte. El boxéu, les Pasiones y los toros nel cine: Añales del cine en Méxicu, 1895 - 1911. Vol. IV 1898: Tercer parte.|url=https://books.google.es/books?id=MWpIDgAAQBAJ&amp;pg=PT32&amp;lpg=PT32&amp;dq=eidoloscopio&amp;source=bl&amp;ots=v128ZEk6Dk&amp;sig=sHVfjJ5L_UxjmTj_B8wYtNkk28A&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiQseDGue7XAhWBFJoKHZacA4IQ6AEIaTAO#v=onepage&amp;q=eidoloscopio&amp;f=false|fechaaccesu=8 d'avientu de 2017|fecha=31 de xineru de 2017|editorial=Juan Felipe Leal|isbn=9786077113928|idioma=es|apellíos2=Barraza|nome2=Eduardo|apellíos3=Coello|nome3=José Francisco}}&lt;/ref&gt;

=== Primer Producción ===
La primer producción de ''The Lambda Company'' utilizando'l eidoloscopio foi'l combate qu'apostaron el 4 de mayu de 1895 nel [[Madison Square Garden]] de [[Nueva York]] el boxeador australianu Albert Griffiths, meyor conocíu como “Young Griffo”, y “Battling” Charles Barnett. Nél, dambos pugilistas sostuvieron un nutríu intercambiu de golpes, pero l'alcuentru remató nun empate. 

La engarradiella tuvo cuatro asaltos d'un minutu y mediu de duración. Ente los rounds había mediu minutu de descansu. Los ocho minutos de l'acción fueron rodaos ensin interrupción. Antes namái se podía filmar d'una tirada daqué más de 40 metros de película, pero Eugène Lauste y W.K.L Dickson añedieron una presilla a la cámara, que formaba un bucle na película col que se lliberar la tensión xusto primero que pasara a la ventana del obturador y depués de que saliera d'ella, de manera que'l mecanismu intermitente torgara impresionar direutamente la película entá non espuesta. L'inventu, autoría de los Latham, estrenar con ésitu mientres el combate y foi conocíu como la '''“[[presilla Latham]]”'''. Con ello consiguióse que la capacidá pal rodaxe siguíu namái tuviera llindada pola cantidá de película que podía almacenase na bobina de la cámara filmadora.

Los Latham abrieron una pequeña sala d'exhibiciones nel númberu 156 de [[Broadway]], na ciudá de Nueva York. Ellí, el 20 de mayu de 1895, estrenaron sobre una gran pantalla blanca  &quot;&lt;o&gt;''Boxing Contest between Young Griffo and Charley Barnett''&lt;/o&gt;&quot;(1895), siendo ésta la primer película de la historia del cine que se proyeutó ante una concurrencia que pagara por entrar. 

La publicidá del filme anunciaba qu'ésti podía trate tolos díes, con intervalos de 15 minutos ente cada exhibición, y que mientres la proyeición los asistentes podíen permanecer cómodamente sentaos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Leal|nome=Juan Felipe|títulu=1898: Tercer parte. El boxéu, les Pasiones y los toros nel cine: Añales del cine en Méxicu, 1895 - 1911. Vol. IV 1898: Tercer parte.|url=https://books.google.es/books?id=MWpIDgAAQBAJ&amp;pg=PT32&amp;lpg=PT32&amp;dq=eidoloscopio&amp;source=bl&amp;ots=v128ZEk6Dk&amp;sig=sHVfjJ5L_UxjmTj_B8wYtNkk28A&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiQseDGue7XAhWBFJoKHZacA4IQ6AEIaTAO#v=onepage&amp;q=eidoloscopio&amp;f=false|fechaaccesu=8 d'avientu de 2017|fecha=31 de xineru de 2017|editorial=Juan Felipe Leal|isbn=9786077113928|idioma=es|apellíos2=Barraza|nome2=Eduardo|apellíos3=Coello|nome3=José Francisco}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Eidoloscopio}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del cine]]
[[Categoría:Ciencia de 1895]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>s5wjdq6nbdavwoz68pn6b3bkxc595xl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>VistaVision</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102614</id>
    <revision>
      <id>3703002</id>
      <parentid>3698722</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25787" xml:space="preserve">{{Ficha de software}}
El formatu '''VistaVision''' (tamién denomináu ''8 perforaciones''), que foi creáu pola productora cinematográfica [[Paramount Pictures|Paramount]], foi un formatu alternativu d'impresión fotográfica al [[Película de 35 mm|35 mm]] panorámicu. L'oxetivu que [[Paramount Pictures|Paramount]] propúnxose cuando creó esti formatu foi consiguir negativos d'un granu bien finu filmando nuna superficie más grande, de forma que cuando los negativos se positivaran y proyeutárense les imáxenes, estes veríense bien clares en formatu panorámicu (cosa que nun pasaba colos otros sistemes, nos cualos les imáxenes teníen que ser engrandaes y, por cuenta de esti procesu, perdíen calidá).&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.upf.edu/pdi/dcom/xavierberenguer/recursos/fig_calc/_8_/estampes/3_7.htm|editor=www.upf.edu}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])&lt;/ref&gt;

La enorme calidá d'esti formatu consiguir col usu d'una cámara especial, que fotografiaba'l negativu orixinal nun doble marco por aciu lentos de tipu [[Oxetivu gran angular|grande angular.]] Les copies de films rodaos en VistaVision llográbense gracies a un amenorgamientu ópticu. Les películes rodaes con esta téunica ufiertaben una gran cantidá de detalle de la imaxe, y llegaron a una calidá que nunca fuera llograda antes de los [[Años 1950|años 50]], cuando s'inventó esti métodu.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.widescreenmuseum.com/widescreen/vvbook2.htm|editor=www.widescreenmuseum.com}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt;

La película proyeutábase horizontalmente y había 8 perforaciones por cada ''[[frame]].'' Esto implicaba que la so rellación d'aspeutu yera de 1,5 en cuenta de 1,33, que yera la [[rellación d'aspeutu]] de los otros [[Formatu cinematográficu|formatos cinematográficos.]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.upf.edu/pdi/dcom/xavierberenguer/recursos/fig_calc/_8_/estampes/3_7.htm|editor=www.upf.edu}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt; La imaxe que s'esponía per cada fotograma yera tres veces más grande que les imáxenes que se rodaben con otros formatos. La proyeición d'estos anchos negativos amenorgaos ópticamente a la midida estándar de proyeición de 35 mm, daba como resultáu una imaxe muncho más clara y nítida, y en casu de que se proyeutara en formatu panorámicu, la calidá yera bien notable.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.widescreenmuseum.com/widescreen/vvbook2.htm|editor=www.widescreenmuseum.com}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt;

Esti formatu acabó sumiendo por dellos motivos. De primeres, la mayoría de sales de cine utilizaben el [[Cinemascope]] como formatu panorámicu, que preferir en comparanza col VistaVision. De segundes, l'adautación de los [[Proyeutor cinematográficu|proyeutores]] esistentes (los cualos proyeutaben los films cola cinta en vertical) a esti formatu foi bastante costosu y fizo que bien pocos llugares distribuyeren les películes rodaes en Vista Vision y, consecuentemente, el formatu acabara sumiendo.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.upf.edu/pdi/dcom/xavierberenguer/recursos/fig_calc/_8_/estampes/3_7.htm|editor=www.upf.edu}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt; Nun primer momentu, el formatu (que tenía una banda de soníu óptica) foi pensáu por [[Paramount Pictures|Paramount]] pa poder ser proyeutáu comoquier, inclusive en 35 mm (col amenorgamientu ópticu), a pesar de que s'encamentaba que los cines tuvieren una pantalla panorámica, porque l'efeutu yera más agobiante. Poro, el formatu VistaVision vendióse como compatible y flexible colos equipamientos estándar, cosa qu'implicaba que nun faía falta nenguna téunica nin equipamientu especial pal so visualización.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.widescreenmuseum.com/widescreen/vvbook2.htm|editor=www.widescreenmuseum.com}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt;

Los formatos horizontales de proyeición reivindicáronse dende [[1977]]. [[George Lucas]] utilizar pa rodar delles de les secuencies de les sos films que riquieren efeutos especiales, y los formatos de visionado como'l [[IMAX]] o'l Omnimax tamién utilizaron formatos similares al VistaVision.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.upf.edu/pdi/dcom/xavierberenguer/recursos/fig_calc/_8_/estampes/3_7.htm|editor=www.upf.edu}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt;

== Historia ==
A partir del añu [[1952]], el [[Cinematografía|cine]] empezó a sentir la presión de competencia de la [[televisión]]. Esto fizo que munchu productores ya industries cinematográfiques desenvolvieren formatos que dexaren estremar el cine como un espectáculu calidable. Por casu, el 3D empezar a introducir en munchos films, y una gran cantidá de cines instaló pantalles de proyeición panorámiques. Esto portó que la rellación d'aspeutu 1.37:1 retayar pa poder encaxar en cualquier rellación d'aspeutu que s'asitiara ente 1.66:1 y 1.85.1. A pesar de que los films siguíen siendo filmados con una rellación d'aspeutu 1.37:1, los direutores de fotografía yeren avisaos de caltener l'acción nel puntu central, de forma que na adautación del filme a la pantalla panorámica nun se retayara nengún detalle importante.
[[Ficheru:VistaVision_Logo_001.svg|miniaturadeimagen|272x272px|[[Logotipu]] del formatu VistaVision.]]
Nesti contestu, Fred Waller creó la téunica [[Cinerama]], que ufiertaba'l visionado de películes nun formatu panorámicu. Rápido, tolos estudios cinematográficos de [[Hollywood]] empezaron a desenvolver los sos propios formatos. Unu de los formatos desenvueltos que tuvo más ésitu foi'l [[Cinemascope]], basáu nel usu de lentes anamórficos. Estudios como [[Universal Studios|Universal]], [[Columbia Pictures|Columbia]] y [[Warner Bros.]] utilizaron esta téunica, pero Paramount decidió optar por un formatu de vision panorámicu dafechu distintu. Los téunicos de Paramount, acomuñaos con [[Kodak|Eastman Kodak]], inventaron un tipu de negativu de [[Película de 35mm|35mm]] nel cual la imaxe se filmaba horizontalmente y apurría una meyor calidá.
[[Ficheru:Debbie_Reynolds_Auction_-_Mitchell_VistaVision_Model_V-V_35mm_motion_picture_camera_circa_1953-54_(2).jpg|miniaturadeimagen|273x273px|Cámara de la Mitchell Camera Company pa rodar en formatu VistaVision de [[Película de 35mm|35]] mm. ]]
El departamentu de cámares de la Paramount tenía una càmara William Fox &quot;''Natural Colour''&quot; que fuera construyida mientres los [[Años 1920|años 20]] por William P. Stein Company. Esta cámara esponía dos fotogrames por filtros de color nuna sola vegada. John R. Bishop, la cabeza del departamentu de cámares y procesamientu de films de la Paramount, cortó la separación de dos fotogrames verticales na cinta, baltó la cámara escontra un llau (de forma que la imaxe se filmaba horizontalmente) y fornió la cámara con oxetivos [[Leica]]. Asina s'inventó la cámara &quot;Lazy-8&quot;, denomada asina poles 8 perforaciones qu'había por cada ''[[frame]].'' Esta téunica aprovía una área nel negativu 2.66 vegaes más grande que les películes rodaes con cámares y negativos 35mm con una realación d'aspeutu de 1.66:1. A la Paramount gustáron-y los resultancies llograes cola cámara y mandó construyir una segunda cámara &quot;Lazy-8&quot;. Con estos dos cámares, Paramount empezó a filmar el primer filme cola téunica VistaVision: ''Nadal blanc'' (1954).

A pesar de que'l filme tuvo ésitu, nun foi una bona introducción de la téunica VistaVision. Rápido alcordaron con [[Cecil B. DeMille|Cecil B. De Mille]] rodar ''[[The Ten Commandments (película de 1956)|The Ten Commandments]]'' (1956) nesti formatu. Como la película nun s'estrenó hasta [[1956]], Paramount aprovechó'l tiempu restante pa consiguir nueves cámares y reconvertir les vieyes. Les &quot;Lazy-8&quot; fueron ameyoraes en téunica gracies a l'asociación de la productora cola Mitchell Camera Company, y se filmaron numberosos films en formatu VistaVision, tantu en blancu y negru como en color.

A pesar de que'l formatu VistaVision foi pensáu pa encaxar nos negativos de 35mm (anque fora de forma horizontal), Paramount empezó a esperimentar con otros tipos de cinta. Por casu, amás de los negativos horizontales de 8 perforaciones, fixeron una prueba con un negativu de 35mm de 4 perforaciones y con lentes anamorficos, consiguiendo una [[rellación d'aspeutu]] de 2:1. De toes formes, la mayoría de cines exhibíen les películes feches con VistaVision (filmadas oblicuamente sobre un 35mm) como con cualesquier otru filme. Independientemente del tipu de negativu, les imáxenes qu'apurría'l VistaVision yeren desaxeradamente nítidas y coloridas (gracies a [[Eastmancolor]]).

En cuanto al soníu, Paramount tamién s'anovó. Ente que tolos otros formatos optaron pol soníu magnéticu, el VistaVision utilizó la banda óptica de soníu. L'usu del llamáu Perspecta Sound, incluyía tres tonos de control subsónicos entemecíos cola señal d'audiu, que yeren darréu interpretaos por un integrador (a pesar de que tamién se podíen reproducir polos sistemes ordinarios de los cualos disponíen les sales de proyeición). Esti sistema sonoru tamién foi utilizáu pola [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]].

El formatu VistaVision tamién foi utilizáu por otres productores como Rank, [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]], [[United Artists]] y [[Universal Studios|Universal]].

Mientres los postreros [[Años 1950|años 50]], los adelantos nel Eastmancolor fixeron que s'amenorgaren los beneficios iniciales del formatu VistaVision. Ello ye qu'en [[1961]] foi fecha la última película de la Paramount con VistaVision: ''[[One-Eyed Jacks|Un tipu duru.]]'' Mientres esti periodu, Paramount adoptó'l formatu Technirama como sustitución del VistaVision, cuidao que esti apurría una mayor nitidez de les imáxenes, amás d'una amplia rellación d'aspeutu. Darréu, adoptóse'l [[Panavision]] como formatu panorámicu. De toes formes, los negativos de 8 perforaciones del VistaVision inda s'utilicen anguaño pa rodar escenes de films con efeutos especiales.

Hai que comentar qu'en [[1989]] Paramount reivindicó'l formatu VistaVision col nuevu Super VistaVision. Esti formatu basar nun negativu de 70mm con 8 perforaciones. Les resultancies sicasí, nun fueron nada satisfactorios, sacante pola restauración realizada d'obrar Vértigu (1958), d'[[Alfred Hitchcock]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.widescreenmuseum.com/widescreen/vvstory.htm|títulu=The Development of VistaVision: Paramount Coles to a Different Drummer}}&lt;/ref&gt;

== Películes filmadas en VistaVision ==

=== Paramount ===
* ''Navidá blanca'' (1954)
* ''3 Ring Circus'' (1954)
* ''[[Artistes y modelos|Artists and Models]]'' (1955)
* ''[[Desperate Hours]]'' (1955)
* ''Horizontes azules'' (1955)
* ''The Girl Rush'' (1955)
* ''Hell's Island'' (1955)
* ''Lucy Gallant'' (1955)
* ''[[The Rose Tattoo (película)|The Rose Tatoo]]'' (1955)
* ''Busca'l to abellugu'' (1955)
* ''The Seven Little Foys'' (1955)
* ''Strategic Air Command'' (1955)
* ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955)
* ''[[The Trouble With Harry|The Trouble with Harry]]'' (1955)
* ''[[We're No Angels]]'' (1955)
* ''You're Never Too Young'' (1955)
* ''Anything Goes'' (1956)
* ''The Birds and the Bees'' (1956)
* ''The Court Jester'' (1956)
* ''Hollywood oro Bustu'' (1956)
* ''The Leather Saint'' (1956)
* ''[[The Man Who Knew Too Much (película de 1956)|The Man Who Knew Too Much]]'' (1956)
* ''The Mountain'' (1956)
* ''Pardners'' (1956)
* ''The Proud and Profano'' (1956)
* ''The Rainmaker'' (1956)
* ''The Scarlet Hour'' (1956)
* ''The Search for Birdey Murphy'' (1956)
* ''[[The Ten Commandments (película de 1956)|The Ten Commandments]]'' (1956)
* ''The Certain Feeling'' (1956)
* ''The Vagavond King'' (1956)
* ''[[Guerra y Paz]]'' (1956)
* ''La llei de los fuertes'' (1957)
* ''Beau James'' (1957)
* ''The Buster Keaton Story'' (1957)
* ''The Delicate Delinquent'' (1957)
* ''The Devil's Hairpin'' (1957)
* ''Fear Strikes Out'' (1957)
* ''[[Funny Face]]'' (1957)
* ''[[Gunfight at the O.K. Corral]]'' (1957)
* ''Hear Me Good'' (1957)
* ''The Joker is Wild'' (1957)
* ''The Lonely Man'' (1957)
* ''Loving You'' (1957)
* ''Omar Khayyam'' (1957)
* ''The Sad Sack'' (1957)
* ''Short Cut tonu Hell'' (1957)
* ''Spanish Affair'' (1957)
* ''The Tin Star'' (1957)
* ''[[Vientu selvaxe|Wild Is the Wind]]'' (1957)
* Williamsburg: the Story of a Patriot (1957)
* Another Time, Another Place (1958)
* ''The Back Orchid'' (1958)
* ''El bucaneru'' (1958)
* ''Desire Under the Elms'' (1958)
* ''The Geisha Boy'' (1958)
* ''Hot Spell'' (1958)
* ''Houseboat'' (1958)
* ''King Creole'' (1958)
* ''Maracaibo'' (1958)
* ''The Matchmaker'' (1958)
* ''Rock-A-Bye Baby'' (1958)
* ''St. Louis Blues'' (1958)
* ''Teacher's Peedo'' (1958)
* ''Vertigo'' (1958)
* ''But Not for Me'' (1959)
* ''The Five Pennies'' (1959)
* ''The Jayhawkers''! (1959)
* ''[[L'últimu tren de Gun Hill]]'' (1959)
* ''Se lo Abner'' (1959)
* ''That Kind of Woman'' (1959)
* ''The Trap'' (1959)
* ''[[Heller in Pink Tights]]'' (1960)
* ''Capri'' (1960)
* [[Un tipu duru]] (1961)

=== Otros ===
* ''Un caimán llamáu Daisy'' (Rank Organisation, 1955)
* ''Un médicu a la Marina'' (Rank Organisation, 1955)
* ''Ricard III'' (London Films, 1955)
* ''Simon and Laura'' (Rank Organisation, 1955)
* ''Xafarranxo de combate'' ([[Universal Studios|Universal Pictures]], 1956)
* ''[[La batalla del Ríu de la Plata]]'' (Rank Organisation, 1956)
* ''The Black Tent'' (Rank Organisation, 1956)
* ''[[Alta sociedá (película de 1956)|Alta sociedá]]'' ([[Metro-Goldwyn-Mayer]], 1956)
* ''House of Secrets'' (Rank Organisation, 1956)
* ''[[The Searchers]]'' ([[Warner Bros.]], 1956)
* ''The Spanish Gardener'' (Rank Organisation, 1956)
* ''Médicu a la vista'' (Rank Organisation, 1957)
* ''Ruta infernal'' (Rank Organisation, 1957)
* ''Ill Met by Moonlight'' (Rank Organisation, 1957)
* ''[[Arguyu y pasión]]'' ([[United Artists]], 1957)
* ''Oeil pour Oeil'' ([[Francia]], Productores Independientes, 1957)
* ''The Big Money'' (Rank Organisation, 1958)
* ''[[North by Northwest|Escorríu pola muerte]]'' ([[Metro-Goldwyn-Mayer]], 1959)
* ''Death by Hanging'' (Xapón, 1968)
* ''In the Realm of the Senses'' (Xapón, 1976)
* ''Empire of passion'' (Xapón, 1978)
* ''The Mystery of Mamo'' (Xapón, 1978)
* ''Vengeance Is Mino'' (Xapón, 1979)
* Urusei Yatsura 2: Beautiful Dreamer (Japan, 1984)
* ''Venus Wars'' (Japan, 1989)
* ''A Tale of Two Sisters'' (Korea, 2003)

== Películes qu'utilicen VistaVision polos efeutos especiales ==
* [[Star Wars episodiu IV: A New Hope]] (1977)
* [[Star Trek: The Motion Picture]] (1979)
* [[Star Wars episodiu V: The Empire Strikes Back]] (1980)
* ''[[El cavernícola|Cavernícola]]'' (1981)
* ''[[The Fox and the Hound]]'' (1981)
* ''[[Tron]]o'' (1982)
* Star Trek II: La roxura del Khan (1982)
* [[Star Wars episodiu VI: Return of the Jedi]] (1983)
* ''[[Back to the Future]]'' (1985)
* ''[[Aliens]]'' (1986)
* ''[[RoboCop]]'' (1987)
* ''[[Who Framed Roger Rabbit|Quién enredó en Roger Rabbit?]]'' (1988)
* ''[[Back to the Future II]]'' (1989)
* ''The Abyss'' (1989)
* ''[[Indiana Jones and the Last Crusade]]'' (1989)
* ''[[Back to the Future III]]'' (1990)
* ''[[Forrest Gump (película)|Forrest Gump]]'' (1994)
* ''[[True Lies]]'' (1994)
* ''[[Apolo 13 (película)|Apolo 13]]'' (1995)
* ''[[Jumanji (película)|Jumanji]]'' (1995)
* ''[[Twister (película)|Twister]]'' (1996)
* ''[[Contact (película)|Contact]]'' (1997)
* ''[[Homes de negru (película)|Homes de Negru]]'' (1997)
* ''Meet Joe Black'' (1998)
* ''[[The Matrix|Matrix]]'' (1999)
* [[The Mummy (película de 1999)|''The Mummy'']] (1999)
* ''[[Gladiator]]'' (2000)
* ''[[The Perfect Storm]]'' (2000)
* ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001)
* ''The Mummy Returns'' (2001)
* ''[[Homes de negru II|Homes de Negru 2]]'' (2002)
* ''[[2 Fast 2 Furious|2 Fastu 2 Furious]]'' (2003)
* ''[[Spider-Man 2]]'' (2004)
* ''[[Batman Begins]]'' (2005)
* ''[[Flightplan]]'' (2005)
* Herbie: Fully Loaded (2005)
* ''Spider-Man 3'' (2007)
* ''[[The Dark Knight|El caballeru escuru]]'' (2008)
* ''Blindness'' (2008)
* ''Watchmen'' (2009)
* ''[[Inception|Orixe]]'' (2010)
* ''[[Scott Pilgrim vs. The World|Scott Pilgrim]]'' vs. ''[[Scott Pilgrim vs. The World|The World]]'' (2010)
* ''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 1|Harry Potter and the Deathly Hallows - Parte 1]]'' (2010)
* ''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2|Harry Potter and the Deathly Hallows - Parte 2]]'' (2011)
* El caballeru escuru: la lleenda renaz (2012)
* ''Captain Phillips'' (2013)
* ''[[Interstellar|Interestellar]]'' (2014)

== Proyeiciones de VistaVision en formatu horizontal ==
El formatu VistaVision foi concebíu pa ser proyeutáu horizontalmente. Desgraciadamente, la proyeición d'un filme n'horizontal foi un procesu más difícil de lo que se pensó primeramente, y munchos de los cines acabaron proyeutando les diverses películes feches con VistaVision nel formatu estándar de [[Película de 35 mm|35 mm]], alloñar del efeutu panorámicu y de gran calidá qu'apurría'l VistaVision, por cuenta de nun tener l'equipamientu y maquinaria necesarios pa faelo. De toes formes, mientres los [[Años 1950|años 50]] dellos teatros y cines fornir con proyeutores especiales y pantalles panorámiques pa poder proyeutar los flms fechos con VistaVision con tola so plenitú. De siguío axúntase una llista qu'amuesa les proyeiciones horizontales de películes feches cola téunica VistaVision que se fixeron mientres la dómina dorada d'esta téunica, la década de [[Años 1950|1950.]]&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://in70mm.com/news/2015/vistavision/index.htm}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt; 
[[Ficheru:Stewart_on_set.jpg|miniaturadeimagen|''Strategic Air Command'' (1955) foi una de les películes de VistaVision más proyeutaes en formatu horizontal.]]

=== Estaos Xuníos y Canadá ===
* Imperial Theatre ([[Canadá]] - [[Toronto]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 12 de mayu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# 1 de xunetu de 1955: ''The Seven Little Foys'' (1955)
*# 27 d'agostu de 1955: ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955)
* State Lake Theatre ([[Chicago]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 4 de mayu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# ''Horizontes azules'' (1955)
*# ''The Seven Little Foys'' (1955)
* Paramount Theatre ([[Hollywood]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 23 de xunu de 1955: ''The Seven Little Foys'' (1955)
*# 3 d'agostu de 1955: ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955)
* Warner Beverly Theatre ([[Los Angeles]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 26 d'ochobre de 1954: ''Nadal blancu'' (1954)
*# 28 d'abril de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# ''Horizontes azules'' (1955)
* [[Ficheru:To_Catch_a_Thief.jpg|miniaturadeimagen|''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955) proyeutóse bastante vegaes en formatu horizontal.]]Saengers Theatre ([[Nueva Orleans]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 6 de mayu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# 29 de mayu de 1955: ''Horizontes azules'' (1955)
*# ''The Seven Little Foys'' (1955)
* Criterion Theatre ([[Nueva York]]) - Con dos proyeutores tipu Century (proyeiciones desconocíes).
* Paramount Theatre ([[Nueva York]]) - Con tres proyector tipu Century.
*# 20 d'abril de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# 20 de mayu de 1955: ''Horizontes azules'' (1955)
*# 29 de xunu de 1955: ''The Seven Little Foys'' (1955)
*# 4 d'agostu de 1955: ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955)
*# 1 de febreru de 1956: ''The Court Jester'' (1956) - (Ensin confirmar)
* Radio City Music Hall ([[Nueva York]]) - Con dos proyeutores tipu Century y proyeutores adicionales que dexaben l'usu del soníu Perspecta).
*# 14 d'ochobre de 1954: ''Nadal blancu'' (1954)
* Orpheum Theatre ([[Sablera de Omaha|Omaha Beach]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 25 de marzu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# 11 d'agostu de 1955: ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955)
* Stanley Theatre ([[Filadelfia]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 5 de mayu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# ''Horizontes azules'' (1955)
*# ''The Seven Little Foys'' (1955)
* Penn Theatre ([[Pittsburgh]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 10 de mayu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# ''Horizontes azules'' (1955)
*# ''The Seven Little Foys'' (1955)
* Capitol Theatre ([[Washington D. C.|Washington]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 12 de mayu de 1955: ''Strategic Air Command'' (1955)
*# 18 d'agostu de 1955: ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955)
* Colonial Williamsburg Theatre ([[Williamsburg]]) - Con cuatro proyector tipu Century.
*# 30 de marzu de 1957: Williamsburg: the Story of a Patriot (1957)

=== Europa ===
* Normandie Theatre ([[Francia]] - [[París]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 13 de setiembre de 1957: ''Oeil pour Oeil'' (1957), una película independiente d'[[André Cayatte]] que constitúi la única película francesa filmada con VistaVision.
* Paramount Opera Theatre ([[Francia]] - [[París]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# 23 d'avientu de 1955: ''[[To Catch a Thief|Tonu Catch a Thief]]'' (1955) - (Ensin confirmar)
*# 10 de febreru de 1956: ''Horizontes azules'' (1955) - (Ensin confirmar)
*# 11 de mayu de 1956: ''The Seven Little Foys'' (1955) - (Ensin confirmar)
*# 7 d'ochobre de 1957: ''Strategic Air Command'' (1955)
* Plaza Piccadilly Theatre ([[Reinu Xuníu]] - [[Londres]]) - Con dos proyeutores tipu Century.
*# ''Strategic Air Command'' (1955)
*# ''Horizontes azules'' (1955)
*# ''The Seven Little Foys'' (1955)
* Odeon Leicester Square ([[Reinu Xuníu]] - [[Londres]]) - Con dos proyeutores tipu Kalee.
*# ''Simon and Laura'' (Rank Organisation, 1955) - (Ensin confirmar)
*# 10 d'ochobre de 1956: ''[[La batalla del Ríu de la Plata]]'' (Rank Organisation, 1956)
Hai que comentar que los films ''[[The Ten Commandments (película de 1956)|The Ten Commandments]]'' (1956) y Vertigo (1958), nunca fueron proyeutaos en formatu horizontal, pero darréu pasáronse a cintes de 65 mm y proyeutáronse en formatu Super VistaVision 70, en [[1989]] y [[1996]].&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://in70mm.com/news/2015/vistavision/index.htm}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])

&lt;/ref&gt;

== Demostraciones de VistaVision ==
Los espectáculos de demostración de VistaVision (entamaos por [[Paramount Pictures|Paramount]]) teníen como oxetivu introducir al públicu a esta téunica, proyeutando imáxenes de [[película|películes]] y [[curtiumetraxe]]s rodaos con VistaVision, amás de proyeiciones esplicatives o de presentación (evidentemente, tamién rodaes utilizando la téunica VistaVision). Curiosamente, la mayoría de demostraciones nun proyeutaben los films horizontalmente (cómo se concibiera'l VistaVision), sinón en formatu estándar de [[Película de 35 mm|35 mm]], sacante delles demostraciones nos [[Estaos Xuníos|Estaos Xuníos d'América.]]&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://in70mm.com/news/2015/vistavision/index.htm}}Falta'l &lt;code&gt;&amp;#x7C;títulu=&lt;/code&gt; ([[Ayuda:Erros nes referencies#citation missing title|ayuda]])
&lt;/ref&gt; 

=== Estaos Xuníos y Canadá ===
* 2 de marzu de 1954: Paramount Studios ([[Hollywood]]) - Utilizáronse oxetivos Joseph Tushinsky y una pantalla tipu Stewart Trans-Lux Luxuria, amás del soníu Perspecta.
* 27 d'abril de 1954: Radio City Hall ([[Nueva York]])
* 5 de mayu de 1954: Capitol Theatre ([[Washington D. C.|Washington]])
* 10 de mayu de 1954: Loew's Grand Theatre ([[Atlanta]])
* 13 de mayu de 1954: Majestic Theatre ([[Dallas]])
* 21 de mayu de 1954: Imperial Theatre ([[Canadá]] - [[Toronto]]) 
* 23 d'agostu de 1954: Paramount Studios ([[Hollywood]]) - Utilizáronse oxetivos Kollmorgen.
* 5 d'ochobre de 1954: Paramount Studios ([[Hollywood]]) - Primer demostración de VistaVision en formatu horizontal.
* 21 de xineru de 1955: Paramount Studios ([[Hollywood]]) - Segunda demostración de VistaVision en formatu horizontal, aumentando'l númberu de fragmentos proyeutaos.

=== Europa ===
* 16 de xunu de 1954: Piccadilly Plaza Theatre ([[Londres]])
* 21 de xunu de 1954: Paramount Opera Theatre ([[París]])
* 29 de xunu de 1954: Supercinema Theatre ([[Roma]])
* 30 de xunu de 1954: Turm-Palast Theatre ([[Frankfurt del Main|Frankfurt]])

=== Asia y Oceanía ===
El presentador d'estes demostraciones foi l'actor [[William Holden]].
* 22 de xunu de 1954: Ernie Pyle Theatre ([[Tokiu]])
* Ensin fecha: Fixéronse presentaciones en [[Manila]], [[Singapur]] (quiciabes a la Odeon), [[Bombay]] (''Mumbai''), [[Sydney]] y [[Melbourne]].

=== América del Sur y Cuba ===
* 21 de xunetu de 1954: En [[L'Habana]] (teatru desconocíu)
* Ensin fecha: Fixéronse presentaciones en [[Méxicu]], [[Lima]], [[Rio de Janeiro]] y [[Caraques]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Tradubot|VistaVision}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con referencies ensin títulu]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con referencies ensin títulu y con URL]]
[[Categoría:Cine]]
[[Categoría:Historia del cine]]
[[Categoría:Téuniques cinematográfiques]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rpniy7fcyk1vnpb31yfv9b3cjjpdy1x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Joseph Merrick</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102643</id>
    <revision>
      <id>3703369</id>
      <parentid>3701908</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29922" xml:space="preserve">{{Semiprotexía}}
{{Tradubot|Joseph Merrick}}
{{persona}}
'''Joseph Carey Merrick''' {{nym}}, tamién conocíu como &quot;'''L'Home Elefante'''&quot;, foi un ciudadanu inglés que se fixo famosu por cuenta de les tarrecibles malformaciones que careció dende l'añu y mediu d'edá. Condergáu a pasar la mayor parte de la so vida trabayando en circos, namái atopó aselu nos sos últimos años de vida. A pesar de la so desgraciada [[enfermedá]], sobresalió pol so calter duce y educáu. La mayor parte de la so vida llomóse-y de nun tener una intelixencia destacada, pero nes sos acabadures demostró que tenía una intelixencia cimera al promediu. Yera discrimináu y él namái conocería maldá, según l'ilustráu biólogu Percy Ríos. Careció [[síndrome de Proteus]], del cual podría representar el casu más grave conocíu hasta'l momentu.

== Vida ==
[[Ficheru:Image-Fredericktreves.jpg|thumb|L'amigu y doctor de Joseph Merrik, Frederick Treves, en 1884.]]
Joseph Carey Merrick yera fíu del matrimoniu conformáu pol comerciante Joseph Rockley Merrick y Mary Jane Merrick. Presentó los primeros síntomes de la so enfermedá a los 18 meses. A partir de los 4 ó 5 años d'edá, nel so cuerpu empezaron a formase bultos y los güesos de les sos estremidaes y el so craniu desenvolver de forma anormal. Na edá adulta nun llegó a superar 1,57 m d'altor.

Según el so propiu testimoniu, de neñu nunca pudo xugar colos sos compañeros de colexu cuidao que les sos piernes y el so cadril deformadas torgar. A partir d'entós, el coraxe y la valentía pa sobreponese a la so enfermedá seríen les constantes que definiríen la so vida. La so madre, Mary Jane, empeñar en qu'asistiera a la escuela. Ella, anque procedía del campu y de familia bien humilde, sabía lleer y escribir y taba bien amestada a la ilesia bautista de [[Leicester]]. Collaboraba dando clases dominicales a los neños que nun podíen allegar a la escuela mientres la selmana porque teníen que trabayar.

Como les deformaciones de Joseph empezaben a ser yá espectaculares, munches persones arrexuntar na cai pa reparalo, fechu que fizo que Mary Jane llevar y traxera personalmente del colexu. Tamién lo llevaba consigo cuando daba clases na escuela dominical. Asina, Joseph pasó tola so infancia al llau de la so madre, lo que-y desenvolvió una gran dependencia d'ella. De mayor, siempres la recordó como una madre bien cariñosa y apurrida a los sos fíos.
[[Ficheru:merrick-hood.jpg|thumb|right|upright|Capa y sombreru de Merrick.]]
Joseph tuvo dos hermanos menores: William, nacíu en 1866 y que finó d'[[escarlatina]] en 1870, y Marion Eliza, nacida en 1867 y muerta en 1891. Los sos hermanos menores yeren sanos y nun presentaron nenguna deformación. 
[[Ficheru:merrick-letter.jpg|thumb|right|La única carta atopada escrita por Merrick.]] 
El padre de Joseph, que siempres se ganó la vida como cocheru, abrió escontra [[1870]] una pequeña mercería que rexentó xunto a la so muyer hasta [[1873]], añu en qu'ella finó por causa de la [[bronconeumonía]]. Según Joseph (que tenía daquella 11 años), ési foi'l peor sucesu de la so vida, inclusive peor que la so enfermedá, yá que xuntu col so madre diba la única persona que-y demostrara amor verdaderu y curiar. Quedóse totalmente solo, y nesti puntu ye cuando empezaron los sos mayores carecimientos.
[[Ficheru:Joseph_Merrick_carte_de_visite_photo,_c._1889.jpg|thumb|right|Joseph Merrick fotografiáu en 1889.]]
Pocu tiempu dempués, el so padre volvería casase con una vilba que tenía dos fíos; con ello, les sos desgracies enfoscáronse, entrando asina nuna de les etapes más infelices de la so vida, yá de por sí tráxica. La so madrasca y hermanascos nun lu aceptaron y, amás de los vexames continuos que-y solmenaben ya inorando toles dificultaes que-y causaben el so deformidaes, esixéronlu que trabayara y ganara dineru pa contribuyir al sustentu de la familia. Reprocháben-y de cutio que s'escudaba nes sos malformaciones pa nun tener que trabayar. Joseph recordaba que la so madrasca solía quitar el platu de comida cuando inda taba a mediu terminar refartándo-y que, colo poco qu'apurría al llar, lo que s'había comíu yera muncho más de lo que merecía.
Ante la insistencia de la madrasca, y gracies a la collaboración del so tíu Charles Merrick, consiguió emplegase nuna fábrica de cigarros. Nella, tuvo trabayando mientres dos años, hasta que la so xigantesca y deformadísima mano derecha torgó-y siguir arreyando fueyes y, consecuentemente, despidir.
[[Ficheru:LeicesterAttenboroughPanorama.jpg|thumb|250 px|right|upright|Leicester, Inglaterra, ciudá natal de Merrik.]]
Les continues humildaciones doméstiques de les que yera víctima, y anque ello supunxéra-y perder la xinta, llevar a escapase delles vegaes de casa. El so padre salía a buscalo y Joseph namái aportaba a tornar si'l so padre prometíalu que tratar meyor. Nestes fuxíes tampoco consiguiría escapar al dolor, pos sufría una pergrave deformación nel cadril que, xunida a una pronunciada [[escoliosis]], riquíen-y un esfuerciu adicional pa caltenese de pies. El so padre, al que darréu na so autobiografía reprocharía-y que nunca lo quixo como a un fíu, consiguió-y una llicencia de vendedor ambulante. Con un carru, Joseph percorría les cais de [[Leicester]] vendiendo artículos de la mercería del so padre. En plenu desenvolvimientu de l'adolescencia, les dolencies de Joseph empioraben y el so aspeutu yera yá atanante. La so imaxe yá causaba sorpresa y, evidentemente, el so llabor como vendedor foi un fracasu total. 

Per esos díes, el quexal de Joseph yá taba deformada y un gran tumor diba creciéndo-y xusto enriba de la boca faciendo que la so manera de falar fuera casi inintelixible. A la fin de la so vida Merrick describiría cómo nesi nuevu periplu peles cais de [[Leicester]], neños y mayores atarraquitar al so alredor glayándo-y y faltándolo. Al nun vender nada, na so casa les coses nun ameyoraron y dacuando, Joseph daba al so padre'l dineru que-y daben pa la xinta faciéndolo pasar como si fuera dineru llográu de les ventes, asina que prefería pasar el día ensin comer primero que soportar les reprimendas de la so madrasca. 

Finalmente, la insoportable presión familiar, los socesivos ultimátum de la so madrasca escontra'l so padre y un castigu físicu fixeron que Joseph colar de casa pa siempres llevándose les sos poques pertenencies nel so carru de vendedor a la edá de 15 años. En colándose de casa, siguió vendiendo mientres el día les mercancíes de la mercería que se llevara consigo y pela nueche dormía na cai. El so tíu, Charles Merrick, hermanu menor del so padre, rexentaba una barbería y sollertáu por vecinos de la situación del so sobrín, salió a buscalo y tener na so casa mientres dos años. Joseph siempres recordó'l bon tratu que recibió de los sos tíos. El so tíu, quien finó en 1925, atestiguó'l mal tratu que recibió Joseph per parte de la so madrasca y el total abandonu del so padre. Esti fechu fizo que les rellaciones ente Charles y el so hermanu fueren bien tirantes. Tamién mentaba Charles Merrick la gran voluntá del so sobrín a quien vía salir tolos díes a vender col so carru entá sabiendo que tornaría coles manes vacíes.

En 1879, la vida de Joseph volvió complicase. El gremiu llocal de vendedores ambulantes denunciara que Joseph Merrick daba &quot;mala imaxe&quot; al sector y pidió que nun se-y anovara la llicencia pa vender. Joseph inoraba esa quexa y cuando foi a anovar la so llicencia atopóse que-y negaben la renovación. La casa del so tíu yera bien pequeña y Charles y la so esposa esperaben un fíu. Joseph pensó que yera una carga bien grande pa ellos y que nun tenía d'abusar de la so amabilidá. Entá en contra de la opinión del so tíu, Joseph decidió ingresar na [[Leicester Union WorkHouse]] a finales de [[1879]]. Les condiciones de vida de les denominaes [[Workhouse]] (cases de trabayu) yeren por demás dures y Joseph aguantar mientres 12 selmanes. Salió, pero namái por dos díes. Cuando se dio cuenta de qu'enxamás atoparía trabayu como una persona normal, tuvo que tornar y permaneció ellí mientres cuatro años. 

Joseph siempres faló de la so estancia nesi llocal con mieu y horror. Al cuartu añu de tar ellí, el bárabu que-y crecer na cara yá-y torgaba comer y los responsables de la Work House creyeron conveniente llevalo a la &quot;Leicester Infirmary&quot; por que lo operaren y de camín, quedar yá que na Work House nun se daba asilu a aquellos que nun podíen ganase la sopa y la cama que-yos ufiertaba l'Estáu inglés en cuenta de trabayu. 

Na Leicester Infirmary operáron-y de la bárabu en forma de trompa d'[[Elephantidae|elefante]] que dio orixe al so llamatu. Joseph recordaba que la operación foi bien doliosa pero que-y consiguieron quitar mediu kilogramu de texíu y que pudo volver comer meyor y falar con más claridá. Mientres se recuperaba de la operación amontóse'l so deséu de nun tornar a la Work House y pensó cómo podía ganase la vida. Esibise nes feries ambulantes de la dómina, yera la única salida pa él anque nun-y gustaba la idea. Merrick supo por un periódicu qu'un conocíu promotor de feries llamáu Sam Torr taba en [[Leicester]] y decidió escribi-y cuntándo-y la so situación y que taba interesáu en trabayar pa él. El promotor en cuanto ver, supo que diba faer negociu. Darréu incorporar na so feria y asina Joseph empezó'l so tránsitu por [[Inglaterra]] exhibiéndose. El so númberu yera una gran atraición, corría l'añu de 1883.

De Sam Torr pasó a la feria del empresariu [[Tom Norman]]. De la so etapa nes feries ambulantes, nun tenía una mal alcordanza ya inclusive llegó a faer amistaes con otros compañeros de trabayu. Con Tom Norman llegó a [[Londres]] a finales de 1884. Norman consiguió arrendar un local frente del &quot;Royal London Hospital&quot; (Hospital Real de Londres) onde exhibió a Joseph mientres unes selmanes. Foi por esi tiempu que'l médicu [[w: Sir Frederick Treves, 1st Baronet|Frederick Treves]] vio a Joseph per primer vegada por cuenta de un encamientu d'unos estudiantes de medicina que conocíen el so interés por tou lo rellacionao coles enfermedaes deformantes. Treves quedó fuertemente impactáu col aspeutu de Joseph Merrick y solicitó a Tom Norman que-y dexara faer -y una reconocencia médica. Treves reparó a la primer vista que Joseph fuera operáu na cara cuidao que-y notó la repulgu y el [[queloide]] consiguiente que se-y formara sobre'l llabiu cimeru. 

Treves dio una tarxeta de visita a Tom Norman que-y dexaría poder entrar nel hospital ensin cita previa y ensin entrugues. Gracies a esa tarxeta, Tom Norman llevó a Joseph Merrick discretamente al hospital y ellí Treves tener dellos díes faciéndo-y reconocencies y amosar a la comunidá científica del hospital y d'otros centros médicos. Quedando patente que la enfermedá yera incurable y que nun se podía quedar nel hospital, Joseph tuvo qu'abandonar l'establecimientu. Mientres esi tiempu, Joseph por cobardura, mieu y porque nun s'espresaba bien por cuenta de la so boca deformada nun caltuvo casi conversación con Treves. Tal foi'l so mutismu que Treves pensó que tenía [[retrasu mental]], anque ello nun yera ciertu.

La exhibición en [[Londres]] siguió hasta casi la primavera de 1885, cuando foi cerrada poles autoridaes. Nun yera la primer vegada que la exhibición de Joseph yera clausurada por atopar la &quot;indecente&quot; debíu al sorprendente aspeutu que tenía. En casi tolos llugares onde trabayaba, la so exhibición yera cerrada. Nesta situación, Tom Norman conoció a un promotor italianu llamáu Ferrari quien-y propunxo llevar se a Joseph al continente européu. Por cuenta de que Joseph Merrick yá nun podía trabayar n'[[Inglaterra]], Norman decidió qu'ésti se colara con Ferrari, anque al promotor inglés nunca-y dio bona impresión l'italianu. 

Yera costume daquella que los promotores guardaren les ganancies de les sos atraiciones, asina que Norman dio-y les 50 llibres que Joseph ganara ensin qu'ésti protestara. Ferrari y Joseph embarcáronse camín de [[Bélxica]] en xunu de 1886. Lo que dambos nun esperaben ye qu'n'[[Europa]] les lleis alrodiu de la exhibición de persones con deformidaes yeren bien severes. Y les exhibiciones de Joseph yeren cerraes a los pocos díes de ser abiertes nun teniendo casi ganancies nin pa sofitase. Diendo de ciudá en ciudá, escorríos poles autoridaes llegaron a la ciudá de Bruxeles. Ellí, Ferrari abandonó a la so suerte a Joseph llevándose les 50 llibres que Merrick ganara tres dos años de trabayu. 

Solo y ensin conocer l'idioma francés consiguió empeñar unes poques pertenencies. Con gran dificultá llegó a Oostende, onde mercó un pasaxe pa tornar a [[Inglaterra]]. Tuvo problemes por que-y dexaren embarcar una y bones un capitán nun lu quixo nel so barcu. Llogró a la fin que-y dexaren xubir nun barcu, pero so la condición de que nun s'entemeciera col restu de los pasaxeros. Como diba mal tiempu tuvo que quedase escondíu na cubierta albentestate mientres los diez hores de viaxe (la mayor parte d'elles de nueche), lo que-y provocó bronquitis. Atracó na ciudá de [[Dover (Inglaterra)|Dover]] onde tomó un tren escontra [[Londres]]. Nel tren tamién procuró xubir a un vagón vacíu y escondióse nun rincón pa nun ser reparáu al empar qu'evitar una balasma. 

Merrick llegó a la estación de [[Liverpool]] Street en [[Londres]] escontra los siete de la mañana d'un día d'avientu de [[1886]]. Al baxar del tren, la xente dio cuenta de la so presencia y empezáronlu a increpar, a arrodia-y ya intentar quitar la gorra col velu qu'escondía la so cara. Joseph intentó escapar en devanéu. Cuando llegó la policía, Merrick taba en cantu d'un ataque de llocura, falaba atropelladamente y non podía faese entender. Nun conocía absolutamente a naide en [[Londres]] y nun conocía la ciudá yá que a pesar de percorrer toa [[Inglaterra]] enxamás salía de la so caravana o del so llugar d'exhibición. A les entrugues de la policía namái atinó n'enseñar la tarxeta del doctor Frederick Treves que caltuviera mientres casi dos años. Treves foi llamáu a la estación y llevar consigo al London Hospital. Ellí fíxo-y ingresar de manera fraudulento, lo que-y traxo problemes colos sos superiores. 

El direutor del hospital entendió la situación de Joseph, pero'l London Hospital nun aceptaba daquella enfermos crónicos. Consideróse la posibilidá d'unvialo a dalgún asilu, pero en toos lo refugaron. Joseph Merrick suxurió que lo mandaren a la instalación d'un faru marítimu o a un asilu pa ciegos y pidió reiteradamente que nun lo mandaren a una Work House. Según Treves, sentía llerza ante la idea de poder volver a una institución asemeyada. El solicitar dir a un faru yera porque nesi momentu Joseph tenía auténtica llerza a la xente, y el dir al asilu de ciegos yera pa poder rellacionase con xente ensin la congoxa de que lo vieren y asina lo trataren con normalidá.

Sicasí, el direutor del hospital tuvo la idea d'ensertar un anunciu na prensa solicitando ayuda económica pa poder faer un fondu pa Joseph y asina xustificar el poder tenelo agospiáu pa tola vida. La respuesta de la sociedá inglesa foi un ésitu; recibiéronse cuantiosas sumas de dineru. Solucionáu la tema económica, habilitáronse unes habitaciones pa Joseph que se convertiríen nel so últimu llar. 

Nuevamente llogró gran repercusión cuando la mesma Alexandra, Princesa de [[Gales]], y el Duque de [[Cambridge]] interesáronse personalmente pola suerte del infortunado Merrick. Sería ende onde Merrick, una vegada algamada la paz que tanto allampara, dedicar a los sos dos grandes pasiones: la llectura de noveles romántiques y l'escritura. Tamién, llueu, y persuadíu pol doctor Frederick Treves, Merrick empezó a recibir visites, a les cualos siempres sosprendió cola so estraordinaria educación y sensibilidá. D'ente les numberoses personalidaes coles que s'entrevistó destaca la de la Princesa de Gales, a quien recibió en delles ocasiones.

== Fallecimientu ==
Na mañana del [[11 d'abril]] de [[1890]], a los 27 años d'edá, na etapa más feliz de la so vida, Joseph Carey Merrick foi atopáu muertu na so cama. Treves, tres un exame, concluyó que morrió d'afuega al quedase dormíu. La cabeza de Merrick yera enorme y namái con esfuerciu consiguía caltenela arguta. El so escomanáu pesu y tamañu torgaben que Merrick pudiera dormir baltáu, obligándolo siempres a que lo fixera sentáu y nuna posición especial; d'otra forma les deformidaes estruyíen-y la gorgoberu y enzancáben-y gravemente la respiración. Sicasí, anguaño, tres analises más detallaos de la so cadarma, más que por afuega, envalórase como la causa más probable de la so muerte que de secute la so cabeza inclinárase por cuenta del so desproporcionáu pesu y mancárase la nuca.

== La persona ==
En tolos homenaxes a la so persona siempres se cita como la traza más significativa del so calter el coraxe que supo imponer dende'l primer momentu a la inhumana crueldá de la so enfermedá. Tampoco dexó de maraviar a los sos interlocutores el tratu duce y educao qu'espachaba, según la sensibilidá especial cola que Merrick solía tiñir les sos impresiones. Llegó a trescender llargamente l'episodiu nel que, yá a la fin de la so vida, dempués de qu'una muyer diéra-y por primer vegada la mano, Merrick desfixérase y rompiera a llorar pola intensa emoción que lu produció nun sentise refugáu; sentimientu al qu'habría que xunir la especial almiración que siempres sintió pol sexu femenín. Sicasí, póstumamente la traza que mayor interés espertó de la personalidá de Joseph Merrick ye cómo dempués de les humildaciones, les palices y l'ostracismu al que foi sometíu, caltuviérase desprovistu de rensía, y siempres consiguiera sobreponer el so calter duce ya inocente. Tanto ye asina que Ashley Montagu, reconocíu antropólogu de la Universidá de Princeton, escribió un estudiu alrodiu de esti increíble aspeutu de la so personalidá tituláu &quot;L'Home-Elefante: Un Estudiu alrodiu de la Dignidá Humana&quot;. Per otru llau, y anque mientres llargu tiempu de la so vida ignoró esta otra destacable cualidá, a Joseph Merrick reconocióse-y una intelixencia percima de la media. La sociedá d'entós quixo tresformar a Merrick nun [[bisarma]]; pero él, col so calter humanu, desveló a la sociedá como tal.

Tenía un vocabulariu estensu y, a pesar de pasase la mayor parte de la so vida nel ambiente de la farándula, non yá sabía lleer y escribir correutamente, sinón qu'entá lo faía con estilu notable; fechos que, nel Londres victoriano de fines del [[sieglu XIX]], resultaríen sobresalientes pa cualquier persona de clase media o baxa. Precisamente ye de los estudios de los sos escritos d'onde se deduz una persona de calter inocente ya infantil, y de mirada maraviada y simplificadora. A lo último, ye imprescindible sorrayar el fondu amor que nunca dexó de sentir pola so madre, muyer formosa que la so muerte, inclusive percima de la so bederre enfermedá, y nun xestu d'almirable humildá, siempres reconoció y careció como la traxedia más grande de la so vida. Quiciabes porque cola so ausencia desaposióse-y de too amor, y porque foi la única que vio tres él al fíu y a la persona.

== La enfermedá ==
[[Ficheru:ElephantMan2.JPG|thumb|Fotografía de Joseph Merrick tomada pal estudiu de la enfermedá en 1888.]]
Merrick, siempres so una mirada simplificadora ya inocente, creyó que la causa de les sos deformaciones procedía del ataque, mientres una feria, d'un elefante a la so madre cuando ésta atopábase embarazada d'él. Acordies coles sos propies pallabres:

{{cita|Vi la lluz per primer vegada'l 5 d'agostu de 1862. Nací en Llei Street, Leicester. La deformidá qu'esibo agora débese a qu'un elefante asustó a la mio madre; ella caminaba pela cai mientres desfilaba una procesión d'animales. Xuntóse un enorme ensame pa velos, y desafortunadamente emburriaron a la mio madre so les pates d'un elefante. Ella asustóse enforma. Taba embarazada de mi, y esti infortuniu foi la causa de la mio deformidá.}}

Dende un puntu de vista científicu, primeramente creyóse que Merrick carecía [[filariasis]], comúnmente denomada elefantiasis, y que la so causa ye un [[vierme]] qu'actúa a manera de [[parásitu]]. Sicasí la filariasis ye una enfermedá tropical que nun tien presencia nes islles britániques, y en nengún casu produz les graves deformaciones ósees que sufrió Merrick. Darréu, se rediagnosticó el casu y pasóse a creer que careció [[neurofibromatosis]], tamién conocida como ''enfermedá del home elefante''. Tiempu dempués, tamién se refugó esta posibilidá, pos dellos síntomes carauterísticos de la neurofibromatosis entren en clara contradicción con evidencies atopaes nel casu de Merrick. Anguaño, y de forma mayoritaria, la comunidá médica cree que la enfermedá que careció foi una severa variación del [[Síndrome de Proteus]]. Aun así, nun se refuga que realmente se tratara d'una enfermedá nueva, y de la cual Merrick tuviera l'infortuniu de ser l'únicu casu rexistráu hasta agora.

El mesmu doctor Frederick Treves encargar de la so autopsia y de preparar la so cadarma pa la exhibición. Tamién guardó en formol unes amueses de texíu de Joseph pero desgraciadamente perdiéronse mientres un bombardéu na [[Segunda Guerra Mundial]]. Treves facer cola esperanza de que les meyores de la medicina pudieren desentrañar nel futuru qué enfermedá afectó a Merrick. Gracies a l'escelente caltenimientu de la cadarma, pudiéronse-y faer pruebes radiolóxiques que señalen que'l mal que sufría Joseph Merrick sería'l [[Síndrome de Proteus]].

Esiste un alderique sobre l'entierru de la so cadarma o dexalo en manes de la ciencia. &quot;A midida que Joseph Merrick yera un cristianu devotu, sabemos qu'él quixera ser soterráu&quot;, indicó Jeanette Sitton, fundadora d'Amigos de Joseph Carey Merrick, al portal de la BBC. 

Nel historial clínicu del ''Royal London Hospital'' describíense asina les deformaciones de Joseph Merrick: 

{{cita|... una enorme y deformada cabeza, la estremidá cimera derecha y dambes estremidaes inferiores bien torcíes, acentuando allargamientu y [[hipertrofia]] de la mayor parte de los deos de la mano derecha, escoliosis y una pronunciada coxera nel cadril esquierdu. Presentaba innumberables nódulos y mases papilares, a manera de coliflor, llargamente tremaes na piel y texíos blandos del cueru cabelludo, parte derecha de la cara, llombu, posaderes y estremidaes. Del maxilar superior sobresalía una masa de güesu, creando una apariencia peculiar a manera de [[probóscide]]; esta masa había recidivado dempués de la so resección a la edá de 20 años.}}

Merrick llegó a describise a sigo mesmu de la siguiente manera: 
{{cita|El mio craniu tien una circunferencia de 91,44 cm, con un gran bárabu carnosu na parte posterior del tamañu d'una taza d'almuerzu. La otra parte ye, por describila de dalguna manera, una coleición de llombes y valles, como si haber amasáu, ente que la mio cara ye una visión que nenguna persona podría imaxinar. La mano derecha tien casi'l tamañu y la forma de la pata delantera d'un elefante, midiendo más de 30 cm de circunferencia na muñeca y 12 n'unu de los deos. L'otru brazu cola so mano nun son más grandes que los d'una neña de diez años d'edá, anque bien proporcionaos. Les mios piernes y pies, al igual que'l mio cuerpu, tán cubiertos por una piel gruesa y con aspeutu de masilla, bien paecida a la d'un elefante y casi del mesmu color. Ello ye que naide que nun me vio creería qu'una cosa asina pueda esistir.}}

== Merrick y l'arte ==
Uno de les personalidaes que más ayudó a Merrick foi una actriz, d'apellíu Kendall. La señora Kendall sensibilizóse enforma pol casu de Joseph y movilizóse p'ayudar a recaldar fondos pa él. Anque paeza insólitu, Merrick y la señora Kendall nunca se conocieron en persona cuidao que ella per aquellos díes taba de xira por [[Inglaterra]] y [[Estaos Xuníos]]. Cartiábense y una vegada Joseph comentó-y que siempres -y gustara aprender l'oficiu de cesteru. La señora Kendall contrató a un artesanu cesteru que lu enseñó. Entá teniendo series dificultaes cola so mano derecha, aprendió rápido l'oficiu. Pasaba enforma tiempu fabricando cestos y otros instrumentos en blima que depués regalaba a tou aquel que tenía amistá con él o que lu trataba con amabilidá y respetu. Yera la so manera de sentise útil. A pesar de que la so manzorga yera pequeña y fráxil como la d'un neñu de doce años y la derecha enorme, tenía una gran habilidá y paciencia pa los trabayos manuales. Tamién lo demuestren les construcciones de cartón que fizo y que regalaba a tou aquel que yera atentu con él. Sobrevivió una, que ta espuesta nel London Hospital y representa a la ilesia que Merrick podía ver dende la ventana de la so habitación nel hospital, y destaca pola minuciosidad de los sos detalles. Foi un regalu pa la mesma señora Kendall.

== La cadarma de Joseph y la so fe relixosa ==
Nel muséu del Royal London Hospital, anguaño nun s'esibe la cadarma de Joseph, pero sí delles pertenencies sos: un sofá con ruedes que tuvo nes sos dependencies nel hospital, cartes manuscrites sos, el llibru d'almisiones del Hospital cola so entrada, el gorru col trapu cosíu que-y cubríen la cara y la cabeza (fabricáu por Tom Norman) y vaciaos de yelsu que lu realizaron una vegada muertu.
Anque mientres años la prensa sensacionalista aseguró que'l cantante [[Michael Jackson]] quería mercar los sos restos, l'artista desmentir rotundamente mientres una entrevista con [[Oprah Winfrey]] en 1993.

Esiste un alderique sobre l'entierru de la so cadarma o dexalo en manes de la ciencia. &quot;A midida que Joseph Merrick yera un cristianu devotu, sabemos qu'él quixera ser soterráu&quot;, indicó Jeanette Sitton, fundadora d'Amigos de Joseph Carey Merrick, al portal de la BBC. Joseph Merrick yera un fiel devotu protestante ya identificóse siempres cola Ilesia Bautista, en más d'una ocasión manifestó que la so madre de pequeñu siempres-y lleía los Salmos, de los cualos el Salmu 23 yera'l so favoritu. Nos sos últimos años escribió un cuartetu que xunió a otros cuatro versos del poeta y pastor protestante Isaac Watts autor de más de 750 himnos cantaos hasta güei en congregaciones bautistes en tol mundu.

== Firma ==
Merrick yera [[diestru]], pero la deformidá de la so mano derecha, obligó-y a volver aprender a escribir cola izquierda y llogró faelo, cola gran voluntá que-y caracterizaba, con una caligrafía elegante y perfectamente legible. Roblaba ensin robla, a cencielles escribía &quot;Joseph Merrick&quot;.

== Merrick nel cine ==
El direutor estauxunidense [[David Lynch]] llevó al cine la vida de Joseph Merrick na película ''[[The Elephant Man|L'home elefante]]'' (1980). Nella, [[John Hurt]] interpreta a Joseph Merrick y [[Anthony Hopkins]], al doctor Frederick Treves. Foi nomada a ocho premios Óscar —incluyendo actor, direición artística, vestuariu y direutor—. Proclamada como una de les meyores películes [[dramática]] de tola historia del cine, foi una película allabada pola crítica como atopadiza, bellísima, curiosa y esmolecedora cinta de cine, convirtiéndose asina nuna [[película de cultu]].

== El poema de Watts ==
Joseph Merrick siempres impresionó pol so especial sensibilidá. Un reflexu d'ello ye un cuartetu qu'escribió y que xunió a otros cuatro versos del poeta y pastor protestante [[Isaac Watts]] qu'escribió tres libros de poesía. Los bautistes suelen usalos como himnos cantaos nos sos servicios relixosos. Ésti en concretu, que paez el favoritu de Joseph, atopar nel llibru segundu de ''Horae Lyricae''. Ye un fragmentu d'un poema tituláu ''False Greatness'' (&quot;Falsu Grandor&quot; que los sos cuatro primeros versos son de Merrick, los cuatro últimos de Watts):

{{cita|Is true that my form is something odd,&lt;br /&gt;
But blaming me is blaming God;&lt;br /&gt;
Could I create myself anew&lt;br /&gt;
would not fail pleasing you.&lt;br /&gt;

If I could reach from pole to pole&lt;br /&gt;
Or grasp the ocean with a span,&lt;br /&gt;
I would be measured by the soul&lt;br /&gt;
The mind´s the standard of the man.
|col2= Ye ciertu que la mio forma ye bien estraña,&lt;br /&gt;
pero culpame por ello ye culpar a Dios;&lt;br /&gt;
si yo pudiera creame a mi mesmu de nuevu&lt;br /&gt;
procuraría nun fallar en complacete.&lt;br /&gt;

Si yo pudiera algamar de polu a polu&lt;br /&gt;
o tomar l'océanu colos mios brazos,&lt;br /&gt;
pidiría que se me midiera pola mio alma,&lt;br /&gt;
La mente ye la midida del home. |J. Merrick}}

== Bibliografía ==
* '''&quot;The Illustrated true history of The Elephant Man&quot;''', de Michael Howell y Peter Ford. Ed. Penguin Books, [[1984]]. Editáu por Turner en llingua española.
* '''&quot;The Elephant Man. A study in human Dignity&quot;''', de Ashley Montagu. Ed. Acadian House, [[1996]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.jsitton.pwp.blueyonder.co.uk/elephantman/elephant_man.htm Páxina-Tributo a Joseph Merrick] (n'inglés)
* [http://axxon.com.ar/rev/145/c-145Divulgacion.htm &quot;L'home elefante&quot;], estensu trabayo sobre Joseph Merrick y la so enfermedá.
* [http://gente-increible.blogspot.com/2010/08/joseph-carey-merrickel-home-elefante.html &quot;Información sobre una Enfermedá Estraña&quot;], artículu que tamién amuesa imáxenes de la cadarma de Merrick.
* [http://www.myspace.com/johnmerrickapesta &quot;Banda española tributu al Home Elefante&quot;], Banda de rock que dende España rinde tributu al home elefante.

{{NF|1862|1890|Merrick, Joseph}}
[[Categoría:Artistes de circu]]
[[Categoría:Pacientes célebres]]
[[Categoría:Persones de Leicester]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>k98bt8ki4czbi07et6w8okqz5gvch7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Símbolu sexual</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102901</id>
    <revision>
      <id>3702970</id>
      <parentid>3701728</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7002" xml:space="preserve">{{Tradubot|Símbolo sexual}}
{{Ficha xenérica}}
[[Ficheru:Monroe 1953 publicity.jpg|thumb|160px|L'actriz [[Marilyn Monroe]] ye unu de los símbolos sexuales más populares de Hollywood.&lt;ref&gt;{{cita noticia|títulu=The Death of Marilyn Monroe|url=https://www.bbc.co.uk/iplayer/episode/p00w1zk0/Witness_The_Death_of_Marilyn_Monroe/|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2015|editorial=BBC|fecha=4 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;]]

Un '''símbolu sexual''' o '''''sex symbol''''' n'[[idioma inglés|inglés]], ye una [[celebridá|persona famosa]] por ser considerada [[atraición sexual|sexualmente curiosa]].&lt;ref name=pam&gt;{{cita llibru|autor=Bruce Babington|títulu=British Stars and Stardom: From Alma Taylor to Sean Connery|páxines=169-171|editorial=[[Manchester University Press]]|isbn=9780719058417|url=https://books.google.hn/books?id=vxmQJRr0vL8C&amp;pg=PA169&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=6 de setiembre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El términu foi utilizáu per primer vegada a mediaos de la [[década de 1950]] pola popularidá de munches estrelles de cine como [[Marilyn Monroe]], [[Brigitte Bardot]], [[Raquel Welch]], etc.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor1=Anne H. Soukhanov|autor2=Stuart Berg Flexner|títulu=Speaking freely: a guided tour of American English from Plymouth Rock to Silicon Valley|fecha=1997|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-510692-X.|páxina=373|url=https://books.google.es/books?id=FlANAQAAMAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Anque historiadores como Norman Taylor aseguren que [[Theda Bara]] convertir na primer figura del cine en ser considerada una ''sex symbol''.&lt;ref name=&quot;Bara&quot;&gt;{{cita llibru|apellíu=Taylor|nome=Norman|añu=2012|url=https://books.google.hn/books?id=IO6GsxzeFggC&amp;pg=PA129&amp;dq=Theda+Bara+sex+symbol&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwicpJSjlrPSAhUM3mMKHRydA68Q6AEIPjAF#v=onepage&amp;q=Theda%20Bara%20sex%20symbol&amp;f=false|títulu=Cinematic Perspectives on Digital Culture: Consorting with the Machine|editorial=[[Palgrave Macmillan]]|ISBN=978-0-230-29892-7|páxina=129|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pela parte masculina, la biógrafa [[Eve Golden]] dixo que [[Rudolph Valentino]] foi'l primera gran representante.&lt;ref name=&quot;Valentino&quot;&gt;{{cita llibru|apellíu=Golden|nome=Eve|añu=2012|url=https://books.google.hn/books?id=zT1-QjkLnToC&amp;pg=PA189&amp;dq=Rudolph+Valentino+sex+symbol&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjepJazn7PSAhUcHGMKHXCBB48Q6AEISzAH#v=onepage&amp;q=Rudolph%20Valentino%20sex%20symbol&amp;f=false|títulu=Golden Images: 41 Essays on Silent Film Stars|editorial=[[McFarland &amp; Company]]|ISBN=978-0-786-48354-9|páxina=189|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Con frecuencia, dellos medios de comunicación asitien a [[Marilyn Monroe]] como'l mayor símbolu sexual de la hestoria.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.laprensa.hn/fotogalerias/farandula/865937-411/semeyes-marilyn-monroe-el-%C3%ADcono-sexual-de-toos-los tiempos| títulu=Semeyes: Marilyn Monroe, el iconu sexual de tolos tiempos| work=[[La Prensa (Honduras)|La Prensa]]|fecha=5 d'agostu de 2015|ubicación=Honduras}}&lt;/ref&gt; En dómines más recién, [[Madonna]] convirtióse en «el nome más mentáu de tolos íconos sexuales» según [[Chuck Klosterman]] nel llibru ''[[Sex, Drugs, and Cocoa Puffs]]'' (2003).&lt;ref name=&quot;Chris&quot;&gt;{{harvnb|Klosterman|2003|p=}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, l'artista dio orixe a dellos analises y [[Madonna como un iconu sexual|estudios académicos]] sobre los valores sexuales, la forma d'entender la sexualidá humana polo xeneral y les rellaciones sexuales en particular.&lt;ref name=&quot;Asturies&quot;&gt;{{cita web|url=http://mas.asturias24.es/secciones/sexuaos-sexuales-eroticos-amantes-1/noticies/madonna-sexu-erotica-y-transgresion/1447459001|títulu=Madonna: sexu, erótica y transgresión|editorial=Asturies24|fecha=13 de payares de 2015|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015|ubicación=España|apellíu=Fernández Alonso|nome=Ana|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151117022846/http://mas.asturias24.es/secciones/sexuaos-sexuales-eroticos-amantes-1/noticies/madonna-sexu-erotica-y-transgresion/1447459001|fechaarchivu=17 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==

La industria [[cinematografía|cinematográfica]] tuvo la mayor importancia nel surdimientu de los símbolos sexuales tremando imáxenes de xente bello per tol mundu. Unu de los primeros símbolos sexuales foi l'actriz [[Dinamarca|danesa]] [[Estil Nielsen]] nes décades de [[años 1910|1910]] y [[años 1920|1920]]. Dende los sos entamos, [[Hollywood]] contribuyó con numberosos símbolos sexuales, dellos símbolos sexuales femeninos son: [[Marilyn Monroe]], [[Madonna]], [[Greta Garbo]], [[Raquel Welch]], [[Ursula Andress]], [[Claudia Cardinale]], [[Jacqueline Bisset]], [[Jean Harlow]], [[Farrah Fawcett]], [[Brigitte Bardot]], [[Ava Gardner]], [[Rita Hayworth]] y [[Grace Kelly]]. Ente los sex symbols masculinos tán [[Marlon Brando]], [[Elvis Presley]], [[Alain Delon]], [[James Dean]], [[Robert Redford]], [[Clark Gable]], [[Paul Newman]], etc.

Anque'l cine ye importante, anguaño los símbolos sexuales tamién surden de la [[televisión]], y en particular de [[serie de televisión|series de televisión]] y [[videoclip]]s. A munches &quot;[[supermodelu|supermodelos]]&quot; de la industria de la [[moda]] tamién se-yos considera como símbolos sexuales.

=== Ídolu xuvenil ===

Munchos ídolos adolescentes son tamién símbolos sexuales. En particular, los almiradores de los grupos musicales formaos por mozos o moces nueves asina los consideren. Estos almiradores enfoquen frecuentemente la so atención nun únicu miembru del grupu, anque'l grupu enteru considérase un símbolu sexual por asociación.

=== Ficticios ===

Tamién pueden algamar la popularidá símbolos sexuales ficticios, animaos o virtuales. Estos casos suélense dar especialmente ente fanes d'[[anime]] y [[manga]] (a los que se-yos denomina ''[[otaku]]''), y los sos idolatraos personaxes suelen protagonizar ''[[dōjinshi]]s'' (trabayos realizaos polos mesmos fanes), dalgunos de los cualos suelen tener naturaleza [[erotismu|erótica]] ([[ecchi]]) o [[pornografía|pornográfica]] ([[hentai]]) —''vease tamién '''[[bishōjo]]''' y '''[[bishōnen]]'''—''. Amás del anime y la manga, otres fontes de numberosos símbolos sexuales son les animaciones non [[Xapón|xaponeses]] y los [[videoxuegos]], unu de los símbolos sexuales más conocíos nesto postreru son los personaxes [[Mai Shiranui]] y [[Shermie]], provenientes de la saga [[The King Of Fighters]] y [[Fatal Fury]].

== Significáu alternativu ==

Per otru llau, la espresión '''símbolu sexual''' puede referise a los dos símbolos que suelen representar el [[sexu]] biolóxicu d'un [[Ser vivu|organismu]]: ♀ pa les femes, y ♂ pa los machos.

== Ver tamién ==
* [[Atraición sexual]]
* [[Guapura]]
* [[Canon de guapura]]
* [[Carisma]]
* [[Iconu gai]]
* [[Muyer fatal]]
* [[Sexu en publicidá]]
* [[Madonna como un iconu sexual]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Sexualidá]]</text>
      <sha1>2mmmoogkx7qpegi18s5wmvlv47bvdd1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104694</id>
    <revision>
      <id>3702949</id>
      <parentid>3691672</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Pelayu (Uviéu)]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5958" xml:space="preserve">{{edificiu}}
El '''monasteriu de San Vicente''' ye un complexu monacal del cascu antiguu d'[[Uviéu]] que la so fundación supunxo de la mesma la fundación de la ciudá en redol al añu [[761]] ([[sieglu VIII]]). Anguaño ye de titularidá estatal, perteneciente al Ministeriu de Cultura. Nes sos dependencies alluga'l [[Muséu Arqueolóxicu d'Asturies]].

== Historia ==
El monasteriu de San Vicente foi fundáu'l [[25 de payares]] del añu [[781]], fecha del so documentu fundacional, nel que se describe la llegada y asentamientu de Máximo y Fromestano venti años antes, nel [[761]], nun llugar llamáu ''Oueto'' pa fundar la basílica de San Vicente, diáconu y mártir d'orixe valencianu. Poco dempués estos dos personaxes y los sos siguidores llevantaríen el Monasteriu de San Vicente, formación eclesiástica que poco dempués s'acoyería a la [[regla de San Benitu]] y que tuvo nos sos entamos ventiséis moradores y foi'l nucleu primixeniu de la futura ciudá d'Uviéu.

Gracies al sofitu de la realeza y nobleza asturiana, el monasteriu foi reconstruyíu nos sieglos XI y XII. Naquellos momentos el monasteriu taba sometíu n'obediencia al [[Archidiócesis d'Uviéu|Obispu d'Uviéu]] de forma qu'inclusive taba conectáu cola [[Catedral d'Uviéu|basílica de San Salvador]].

El Monasteriu foi reconstruyíu en numberoses otres ocasiones de forma que los elementos pertenecientes a les obres medievales y el claustru románicu fueron tremándose y perdiéndose. El complexu espandiose escontra la güerta de les monxes, en direición a la [[Muralla medieval d'Uviéu|muralla de la cai Paraísu]] nel [[sieglu XVII]]. Esta espansión en forma de L conéctase a traviés del Arcu de San Vicente —sobro la cai homónima— a la casona principal y güei ta ocupada pola Facultá de Psicoloxía de la Universidá d'Uviéu. La plaza onde s'alluga esta Facultá ta dedicada asina mesmu a la figura de frai [[Benito Jerónimo Feijoo]] (1676-1764) y tien nel so centru una obra n'actitú pensante del escultor [[Gerardo Zaragoza]]. Esti flaire ocupó una celda nel Monasteriu mientres cincuenta y cinco años —güei puede visitase nel Muséu Arqueolóxicu, según la so biblioteca— del que foi mientres más de trenta años el so abá.

Hasta la so disolución en [[1836]] yera consideráu'l cenobiu más ricu ya influyente d'Asturies, gracies al favor de los reis y de la nobleza local. Foi declaráu [[Bien d'interés cultural|Monumentu Históricu Artísticu]] en marzu de [[1962]], anque'l so claustru yá gociaba de tal reconocencia dende [[1934]]. Anguaño la ilesia de San Vicente, única parte del Monasteriu que sigue en manes de la ilesia, ye propiedá de la Parroquia de Santa María la Real de la Corte.

== Pieces d'interés ==
* Claustru del Monasteriu, del primer terciu del [[sieglu XVI]] y d'estilu [[Arte góticu|góticu]]-[[Renacimientu|renacentista]] que sustituyó a otru [[Arquiteutura románica|románicu]], al paecer de Juan de Badayoz «el Mozu». El claustru ta formáu na so planta baxa por un grupu de venti bóvedes de arquería na plata baxo; y na alta, d'estilu platerescu, mediaos d'ese mesmu sieglu XVI, por columnes de capiteles y zapates afataos con mazcarones y medayes. Ye nesti claustru onde ta allugáu'l [[Muséu Arqueolóxicu d'Asturies]].
* Sepulcru de [[Rodrigo Álvarez de les Asturies]], señor de [[Noreña]] y de [[Xixón]], proteutor del Monasteriu, qu'a la so muerte, asocedida nel añu 1332, sería soterráu na ilesia conventual de San Vicente. El sepulcru, consideráu una obra d'escepcional valor d'estilu góticu‑[[Arte mudéxar|mudéxar]], foi definíu asina por Tubino na descripción de la visita de los Reis d'España en [[1860]]:

{{Cita|Consiste nuna caxa de mármol blanco asitiada sobro dos travesales, que figuren lleones echaos sobro'l suelu.&lt;ref group=&quot;notes&quot;&gt;Estos lleones nun se caltienen na actualidá.&lt;/ref&gt;​ Ciérrala pela so parte cimeru, una cobertera de la forma triangular, que s'afai a la parte inferior, o afita del monumentu. Ufierta ésti, tantu n'unu como n'otru cuerpu, distintos escudos de relieve y ente ellos enllenen l'espaciu llabories de cañes y fueyes, según l'estilu oxival, dibuxaos con gustu y elegancia. El mausoléu tuvo de topase pintáu con variedá de colores, y nel campu de los escudos figuraos los blasones tamién pola policromía. Tou sumió y namái en dellos puntos afayánse entá requicios de color acoloratáu de que paez tuvo pintáu'l fondu.&lt;ref group=&quot;notes&quot;&gt;Estos resquicios de policromía yá non pueden estremase na actualidá.&lt;/ref&gt;}}

En 1860 el sepulcru foi treslladáu al Muséu Arqueolóxicu dexando los sos restos nuna caxa de cinc forrada de madera. Güei una placa a la derecha del cruceru reza:

{{Cita|Equí xaz Don Rodrigo Álvarez&lt;br /&gt;
Señor de Noreña merín d'Asturies&lt;br /&gt;
padre adoptivu del&lt;br /&gt;
rei D. Enrique II de Castiella&lt;br /&gt;
benefactor d'esta Ilesia.&lt;br /&gt;
}}

* Ara d'un altar prerrománicu y dos piles bautismales recuperaes en ciertes obres realizaes na sacristía en [[1970]]. La primera de les piles de forma redonda y la segunda, la más interesante de toles pieces, de corte rectangular y midíes 100x63x55 cm de mármol polenco, tien los cantos decoraos nun biselao de dibuxu floral que recuerda claramente a la dómina romana. Ta considerada como una de les primeres piles bautismales d'inmersión esistente na Península.{{ensin referencies}} Na actualidá puede almirase na sacristía de la Ilesia.

== Notes ==
{{llistaref|grupu=&quot;notes&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Ver tamién ==
* [[Pautu monásticu de San Vicente]]

== Enllaces esternos ==
* {{commonscat|Church of Santa María la Real de la Corte, Oviedo}}
* [http://www.mirabiliaovetensia.com/Monasterio_SanVicente.html Mirabilia Ovetensia: Ficha, reconstrucciones infográficas y visita virtual del monumentu.]
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Edificios d'Uviéu]]
[[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]]</text>
      <sha1>clfxemhw8s1v06zs0fk1l3w45gonca1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Insinia mariella</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104725</id>
    <revision>
      <id>3703282</id>
      <parentid>3702143</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71642" xml:space="preserve">{{redirixe|estrella mariella|nana mariella|el tipu d'estrella}}
[[Ficheru:Judenstern JMW.jpg|thumb|250px|La '''estrella mariella''' ye un símbolu nazi, un hexagrama mariellu con calteres pseudo-hebreos.&lt;ref&gt;D'una manera intencionalmente ambiguu y equívocu, los nazis referir a la insinia mariella como la ''Judenstern'', [[idioma alemán|alemán]]—«estrella de xudíos».&lt;/ref&gt; Muséu Xudíu de Westfalia, Dorsten.]]

La '''insinia mariella''' o '''estrella mariella''' ye un cachu de tela concebíu con fines segregacionistes y discriminatorios.&lt;ref&gt;En términos xenerales, insinia mariella ye un signu distintivu que'l so porte ye-yos impuestu a los xudíos (B. Mordechai Ansbacher, &quot;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/xudaica/ejud_0002_0003_0_01851.html Jewish Badge]&quot;, ''Jewish Virtual Library'', 2008: &quot;''[A] distinctive sign compulsorily worn by Jews.''&quot;).&lt;/ref&gt;

Ente 1941 y 1945 presentó la ''apariencia'' d'una [[estrella de David]] sobre un fondu mariellu y cola pallabra ''Jude'' (&quot;xudíu&quot;) n'[[Alemaña]] [[nazismu|nazi]] o ''Juif'' na collaboracionista [[Francia de Vichy]] o ''Jood'' na [[Holanda]] ocupada polos nazis. Delles vegaes presenta solo una lletra &quot;J&quot;, otres llega a omitir tantu la pallabra en cuestión como la lletra con que la mesma empieza.

Los calteres emplegaos na inscripción que figura na insinia ''pretendíen'' ser [[hebreos]], pero de fechu son calteres llatinos, pixinos derivaos imitativos d'aquellos propios del [[alfabetu hebréu]].&lt;ref&gt;N'Europa, la imitación de calteres hebreos per parte d'autores non xudíos remóntase a lo menos a la primer metá del sieglu XV; ye nesi entós que pueden trate nes tables de los [[primitivos flamencos]] o quien siguieron los pasos de dichos autores. Considérense, por casu, les inscripciones pseudo-hebrees y implicancias que presenta'l cuadru tituláu ''[[La Fonte de la Gracia]]'', realizáu ente 1435 y 1454.&lt;/ref&gt;

Ente 1939 y 1944, la insinia en cuestión tuvo variantes tamién no que fai a la so forma: non siempres foi la d'un [[hexagrama]] regular, sinón que dacuando consistía nun meru parche de color intensu utilizáu pa ''marcar'' ya identificar darréu a los distintos grupos de xudíos europeos, con fines de segregación y discriminación, pa controlalos y deportalos a los campos d'esterminiu masivu.&lt;ref&gt;&quot;[http://www.ushmm.org/learn/timeline-of-events/1939-1941/jewish-badge-decreed Jewish Badge]&quot;, ''United States Holocaust Memorial Museum'', aportáu 4 d'avientu de 2013.&lt;/ref&gt;

Introducir en 1939 en Polonia en forma de brazalete distintivu,&lt;ref&gt;Primeramente tratábase d'una banda mariella portada nel brazu, xusto debaxo del so axila derecha; alternativamente emplegóse tamién una banda blanca estampada con una estrella de David azul o mariella.&lt;/ref&gt; n'Alemaña como estrella mariella a partir del primeru de setiembre de 1938;&lt;ref&gt;&quot;Jewish Badge&quot;, ''USHMM'', cronoloxía d'acontecimientos, aportada 4 d'avientu de 2013. El decretu de 1941 foi emitíu siguiendo una idea de Reinhard Heydrich y foi aplicáu nes árees del Reich alemán, Alsacia, Bohemia-Moravia y un territoriu de Polonia occidental amestáu polos nazis y conocíu como &quot;Warthegau&quot;.&lt;/ref&gt; depués foi d'usu obligatoriu nel restu de la Europa ocupada polos nazis. Los xudíos mayores de seis años d'edá teníen de llevala cosida a la ropa y de una manera siempres visible en tou momentu que tuvieren n'espacios públicos.&lt;ref&gt;[http://www.ushmm.org/wlc/es/article.php?ModuleId=10007592 Enciclopedia del Holocaustu: Xudíos alemanes mientres l'Holocaustu, 1933-1945], ''USHMM'', aportáu 4 d'avientu de 2013.&lt;/ref&gt; Pretendíase que fuera una vergüenza causada pol [[antisemitismu]].

Históricamente, en países islámicos y cristianos hubo dómines en que lleis o decretos obligaben a los xudíos a llevar insinies, sombreros o otres prendes de vistir, col fin d'estremalos y asina segregalos del restu de los miembros del grupu mayoritariu del país.

Obligatoria escontra fines de la [[Edá Media]] desque la impunxo'l [[IV Concilio de Letrán]] en 1215, la insinia mariella foi reintroducida siete siglos más tarde pol [[nazismu]], primero de too en Cracovia el 23 de payares de 1939,&lt;ref&gt;D.-D. Natanson, [http://d-d.natanson.pagesperso-orange.fr/etoile_juive.htm Le début du port de l'étoile jaune], ''Mémoire juive et éducation'', Francia, 2012 (aportáu 18 de payares de 2013).&lt;/ref&gt; el so usu volvió dende entós a ser una vegada más obligatoriu pa los miembros de toles comunidaes xudíes que s'atopaben en Polonia y depués n'Alemaña o nos territorios europeos ocupaos polos nazis hasta 1945.

== Segregación impuesta n'Europa dende la Edá Media ==

La concepción de segregar y [[Estigma social|estigmatizar socialmente]] a grupos de ''[[dhimmi]]s'' por aciu emplegu d'insinies distintives parte d'un edictu establecíu pol califa Omar II (682-720), quien la implementó imponiendo l'usu obligatoriu d'insinies marielles pa los xudíos y azules pa los cristianos dende de 717 Y.C.; más tarde fueron introducíes n'Europa pol califa almohade [[Abu Yaqub Yusuf al-Mansur]] (1184-1199), quien se autoproclamó &quot;Conquistador d'España&quot;.&lt;ref&gt;Tharaud, ''Petite histoire des Juifs'', 1928, p. 24; &quot;[http://www.cnrtl.fr/lexicographie/rouelle? Rouelle]&quot;, ''Centre National de Resources Textuelles et Lexicales'', Nancy, 2012, item B.1.b.&lt;/ref&gt;

En 717, Omar II ordenó que tou aquel que nun fuera musulmán tenía d'exhibir distinción vestimentaria (llamada ''giyār''—marca distintiva) y, anque tal orde non siempres foi implementada, la mesma foi reinstaurada pol califa Al-Mutawakkil (847–61).&lt;ref&gt; Bernhard Blumenkranz, &quot;[http://www.encyclopedia.com/article-1G2-2587501851/badge-jewish.html Jewish Badge]&quot;, ''Encyclopaedia Xudaica'', 2007.&lt;/ref&gt; En 807, el califa abasida Harún Al-Raschid ordenó a los xudíos utilizar una petrina mariella y un sombreru con forma cónica.&lt;ref&gt;Mia Blocher, [http://www.ehowenespanol.com/avera-importancia-estrella-david-mientres-holocaustu-sobre_129198/ Alrodiu de la importancia de la estrella mientres l'Holocaustu], ''eHow n'español'', s.f.; aportáu 4 d'avientu de 2013.&lt;/ref&gt; En Sicilia, el gobernador [[sarracenu]] impunxo la exhibición obligatoria de marques azules con forma de gochu pa los cristianos y de marques marielles con forma de pollinos pa los xudíos.&lt;ref name=&quot;ref_dup_1&quot;&gt;Blumenkranz, &quot;Jewish Badge&quot;, 2007.&lt;/ref&gt; Los xudíos, amás, fueron forzaos a portar cintos mariellos y sombreros distintivos.&lt;ref&gt;Idem.&lt;/ref&gt;

Tales insinies fueron de cutiu, anque non siempres, marielles. Dacuando teníen l'aspeutu d'un distintivu cosíu sobre la ropa del individuu. Foi implementáu como resultante del 68º canon del [[IV Concilio de Letrán]],&lt;ref name=&quot;ref_dup_1&quot;/&gt; que tuvo llugar en 1215 y col propósitu de segregar a los xudíos de los cristianos pa evitar uniones mistes ente ellos.&lt;ref name=&quot;ref_dup_2&quot;&gt;Natanson, &quot;Le début du port de l'étoile jaune&quot;, 2012.&lt;/ref&gt;

{{cita|En delles provincies, una diferencia nel vistir estrema a los xudíos o los sarracenos de los cristianos; pero n'otres, el tracamundiu algamó tales proporciones que tal diferencia ye práuticamente imperceptible. Por cuenta de ello, asocedió que cristianos caltuvieron equivocadamente rellaciones sexuales con xudíes o sarracenes y xudíos o sarracenos con cristianes. Por que el crime de tamañu amiestu pecaminoso nun atope fuximientu o abellugu d'equí en más so la sida d'equivocación, ordenamos qu'ellos [xudíos y sarracenos] de dambos sexos sían, en tou territoriu cristianu y en tou momentu, públicamente estremaos del restu de la población pola calidá de la so ropaje, especialmente cuidao que esto foi ordenáu por [[Moisés]].&lt;ref&gt;[[IV Concilio de Letrán]], canon 68 (citáu por Blumenkranz en &quot;Jewish Badge&quot;, 2007).&lt;/ref&gt;}}

L'alusión a la llei bíblica ([http://www.biblegateway.com/passage/?search=Lev%C3%ADtico+19&amp;version=RVR1960 Levítico 19]) y l'inclusión del canon como parte d'una serie d'otres tantes regulaciones referentes a la condición de los xudíos n'Europa indiquen que'l decretu diba especialmente dirixíu contra los xudíos, mas la implementación de lo axustao pol concilio de 1215 varió nos países del occidente européu tantu na forma del signu distintivu como na fecha que'l mesmu empezó a ser exhibíu públicamente.&lt;ref name=&quot;ref_dup_1&quot;/&gt; Más allá d'esixir l'usu d'una insinia distintiva per parte de los xudíos, el concilio de 1215 nun especificó nin formatos nin colores.&lt;ref&gt;Joan Comay, ''The Diaspora Story: The Epic of the Jewish People among the Nations'', Tel Aviv: Beth Hatefutsoth y Steimatzky, 1981, p. 149.&lt;/ref&gt;

N'Italia, Francia y España el signu distintivu yera mariellu o colloráu.&lt;ref&gt;Natanson, &quot;Le début du port de l'étoile jaune&quot;, 2012; Comay, ''The Diaspora Story'', p. 149. N'Italia'l signu distintivu yera mariellu; mas na República de Venecia yera coloráu. N'España yera xeneralmente coloráu, según suxure'l ''[http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2317-badge Llibru Verde]'' de Barcelona (1335), pero nun frescu del sieglu XV la catedral de Tarragona ye de color mariellu (Toledo, Sinagoga del Tránsitu, ''La vida xudía en Sefarad'', payares 1991-xineru 1992, p. 50, fig. 6).&lt;/ref&gt;

En Francia, esistía yá París en 1200,&lt;ref&gt;Estatutos sinodales del obispu Eudes de Sully, fináu en 1208 (&quot;[http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2317-badge Badge]&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', Nueva York, 1901).&lt;/ref&gt; el Concilio de Narbona imponer oficialmente en 1227,&lt;ref&gt;Léon Berman, ''Histoire des Juifs de France des origines à nos jours'', 1937. El modelu de Narbona foi adoptáu depués polos conseyos locales de Arles (1234 y 1260), Béziers (1246), Albi (1254), Nîmes (1284 y 1365), Avignon (1326 y 1337), Rodez (1336), y Vanves (1368); &quot;Badge&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', 1901.&lt;/ref&gt; denominar ''rouelle'' (redondel), cuidao que tenía forma circular asemeyáu a una rueda o un discu;&lt;ref name=&quot;ref_dup_4&quot;&gt;&quot;Badge&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', 1901.&lt;/ref&gt; solía ser de color coloráu, naranxa, mariellu o blancu.&lt;ref&gt;''Encyclopédie Larousse du XXe siècle'', París, 1933&lt;/ref&gt; Ente qu'en ciertes rexones presentaba un solu color, n'otres taba estremáu por una diagonal y entendía dos colories.&lt;ref&gt;Comay, ''The Diaspora Story'', p. 149&lt;/ref&gt; Los xudíos non solo teníen de portalo obligatoriamente sinón qu'amás teníen de pagar previu a ello sumas considerables pa poder adquirilo onde'l recaldadores d'impuestos de l'ayalga de la corona francesa.&lt;ref name=&quot;ref_dup_3&quot;&gt;Comay, ''The Diaspora Story'', p. 149.&lt;/ref&gt; Ye más, los xudíos tamién teníen d'abonar una suma añal pola insinia que teníen de portar y el circular fora de regla esponer a penalidaes económiques entá mayores.&lt;ref name=&quot;ref_dup_4&quot;/&gt;

N'Inglaterra la llei impuesta en 1222 establecía que'l distintivu obligatoriu presentara la forma d'una banda blanca y fuera acompañáu d'un sombreru;&lt;ref name=&quot;ref_dup_5&quot;&gt;&quot;Jewish Badge&quot;, ''Encyclopaedia Xudaica'', 1971, vol. 4.&lt;/ref&gt; a partir de 1275, una llei conocida como ''Statutum de Judeismo''
ordenaba un distintivu en forma de Tables de la Llei en color mariellu y que fora exhibíu al altor del pechu y sobre llau esquierdu.&lt;ref&gt;Idem.; &quot;Badge&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', 1901; y Comay, ''The Diaspora Story'', p. 149&lt;/ref&gt;

Ente 1228 y 1231 la obligación per parte de los xudíos de portar el redondel mariellu ye proclamada n'España.&lt;ref name=&quot;ref_dup_4&quot;/&gt; Pero l'aplicación d'ello foi parcial ya intermitente, especialmente por cuenta de les amenaces de los xudíos castellanos d'abandonar el país en casu de que'l distintivu discriminatoriu imponer pola fuercia, polo que l'aplicación de la insinia finalmente nun tuvo llugar.&lt;ref name=&quot;ref_dup_5&quot;/&gt; Casi 200 años más tarde, al ser reinstaurada la orde por Benedicto XIII en 1415,&lt;ref name=&quot;ref_dup_4&quot;/&gt; los xudíos de Castiella rehúsan obedecer tal disposición y parte d'ellos emigra escontra países musulmanes.

En 1269, Lluis IX de Francia ordena que tolos xudíos porten una insinia circular nel pechu y otra nel llombu dende los 14 años d'edá d'equí p'arriba.&lt;ref name=&quot;ref_dup_2&quot;/&gt;

Tamién vegaes el signu distintivu podía presentar la forma d'un [[sombreru mariellu|sombreru d'apariencia singular]]. Esti postreru foi mariellu y d'usu obligatoriu pa los xudíos del Estáu Pontificiu y d'Alemaña, aparentemente yá dende'l sieglu XII,&lt;ref&gt;Delles obres d'arte xermánico d'esti periodu presenten figures colo que dacuando se denomina'l ''Judenhut'' o &quot;sombreru xudíu&quot; (Blumenkranz); tamién Comay, ''The Diaspora Story'', p. 149.&lt;/ref&gt; mas oficialmente a partir del decretu eclesiásticu de [[Vienne]] (Francia) de 1267.&lt;ref&gt;D.-D. Natanson indica &quot;un decretu del Concilio de Vienne de 1267&quot; ([http://d-d.natanson.pagesperso-orange.fr/etoile_juive.htm Le début du port de l'étoile jaune], 2012), pero'l concilio convocáu por Clemente V en dicha ciudá tuvo llugar ente 1311 y 1312. A diferencia de lo indicao por Natanson, nun se trató d'un Concilio, sinón d'una sesión eclesiástica estraordinaria.&lt;/ref&gt;

Llueñe de ser meros distintivos, les insinies mentaes funcionaron como verdaderes &quot;marques de vergüenza&quot;, segregando a quien les portaben, estigmatizándolos socialmente y esponiéndolos al despreciu o eventual humildación en públicu.&lt;ref&gt;Comay, ''The Diaspora Story'', p. 149; vease tamién el testu del so capítulu 12: &quot;A la solombra de la cruz&quot;.&lt;/ref&gt;

En 1415 los xudíos de Murviedro, Valencia, llograron del rei Alfonsu V d'Aragón el derechu a nun portar insinia distintiva nenguna.

Mientres los sieglos XV y XVI tenía la forma d'un aniellu mariellu Suiza, Austria y Alemaña.

En 1516, a partir de la creación del [[guetu]] de Venecia, los xudíos fueron obligaos a portar la insinia distintiva colorada y amás un sombreru coloráu,&lt;ref name=&quot;ref_dup_3&quot;/&gt; pero'l sombreru terminó per reemplazar al distintivu.&lt;ref name=&quot;ref_dup_4&quot;/&gt; En 1528, por cuenta del so apurra y contribuciones en materia de traducciones y medicina, l'italianu —mas aparentemente natural de Tortosa— Jacob ben Samuel Mantino foi eximido de portar el sombreru coloráu en Venecia pol [[Conseyu de los Diez]] y, a partir de 1534, desempeñóse como médicu personal del papa [[Pablo III]].&lt;ref&gt;Gotthard Deutsch y Isaac Broydé, &quot;[https://web.archive.org/web/20110629095937/http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=160&amp;letter=M Jacob ben Samuel Mantino]&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', Nueva York, 1901-5.&lt;/ref&gt;

Anque en Persia cayera en desusu per tiempu considerable, la insinia distintiva redonda foi reinstaurada en Teḥrán en 1897.&lt;ref&gt;
''Encyclopédie universelle'', t. 71970, p. 727; &quot;[http://www.cnrtl.fr/lexicographie/rouelle? Rouelle]&quot;, ''Centre National de Resources Textuelles et Lexicales'', Nancy, 2012, item B.1.b.&lt;/ref&gt;

&lt;gallery&gt;
Ficheru:BritLibCottonNeroDiiFol183vPersecutedJews.jpg|Inglaterra. [[Mateo de París]], Escena de persecución, c. 1230-50. Biblioteca Británica, Ms. ''Cotton Nero'' D.I., foliu 183v. 
Ficheru:Aaron,SonOfDevil.jpg|Caricatura inglesa d'un xudíu medieval, 1277. Inscripción: &quot;Arón, fíu del diañu&quot;. Public Record Office, Londres
Ficheru:DetailOfMedievalHebrewCalendar.jpg|''Majzor de Leipzig'', Ms. hebréu, c. 1320.&lt;ref&gt;Leipzig Universitätsbibliothek, Ms. 1102/1.&lt;/ref&gt;
Ficheru:1182 french expulsion of jews.jpg|Espulsión de los xudíos de Francia (1182), ''Grandes Chroniques de France'', 1342. [[Beth Hatefutsoth|Muséu del Pueblu Xudíu]], Tel Aviv
Ficheru:Weltchronik Fulda Aa88 330v detail.jpg|Rudolf von Ems, ''Crónica del Mundu'', Praga, c. 1350-1375.&lt;ref&gt;Hochschul- und Landesbibliothek Fulda, Aa 88.&lt;/ref&gt;
Ficheru:Velislai biblia picta, fol. 121r-2.jpg|''Biblia Velislavova'', sieglu XIV, fol. 121r
Ficheru:La Rouelle.jpg|Xudíu alemán portando l'aniellu mariellu. Llibru d'oraciones pa [[Pésaj]], manuscritu hebréu, c. 1460-1476. Londres, Biblioteca Británica, Ms. Add. 14762
Ficheru:Disputation.jpg|Apuesta ente teólogos cristianos y teólogos xudíos, Alemaña, 1483
Ficheru:Medieval manuscript-Jews identified by rouelle are being burned at stake.jpg|Diebold Schilling el Mozu, Grupu de xudíos alemanes na foguera (1348 o 1422), ''Crónica de Lucerna'' (Luzernerchronik), Suiza, 1513. Burgerbibliothek, Lucerna.&lt;ref&gt;La miniatura puede concernir yá a un casu amestáu a la Peste Negro (1348) o la execución d'un grupu de 27 xudíos de Mecklenburgo en Ravensburgo (1422); vease Abba Eban, ''Heritage: Civilization and the Jews'', 1984, p. 160; y ''[http://www.boehlau-verlag.com/download/162877/978-3-205-78755-6_OpenAccess.pdf Kaiser Sigismund, 1368-1437: zur Herrschaftpraxis eines europäischen Monarchen]'', ed. Karel Hruza y Alexandra Kaar, Viena-Colonia-Weimar: Böhlau, 2012, p. 93&lt;/ref&gt; 
Ficheru:Judenpatent 2.jpg|Austria, 1551 
Ficheru:Wormsjews.jpg|Alemaña. Pareya xudía de Worms, sieglu XVI.
Ficheru:Hottenroth Deutsche Volkstrachten Tafel 38 Juden Nürnberg um 1700.jpg|Pareya xudía de Núremberg, 1700.&lt;ref&gt;F. Hottenroth, ''Deutsche Volkstrachten'', Frankfurt, Keller, 1898-1902, llámina 38&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Color y significáu ==
[[Ficheru:Judas being paid - Capella dei Scrovegni - Padua 2016.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|''Judas Iscariote recibiendo la paga pola Traición''. Frescu de [[Giotto|Giotto di Bondone]], c. 1305. [[Capiya de los Scrovegni|Capiya Scrovegni]], Padua.]] [[Ficheru:Giotto - Scrovegni - -31- - Kiss of Judas.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|''El besu de Judas'' (Giotto).]] [[Ficheru:Konrad Witz - Ecclesia und Synagoge.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|Konrad Witz, ''Ecclesia et Synagoga'', oliu sobre tables, 1435-38. Kunstmuseum, Basilea.&lt;ref&gt;Na pintura de Witz, el color que del vistíu de &quot;Sinagoga&quot; ye mariellu. Pa una imaxe d'esi trabayu, vease la octava fotografía publicada en ''[http://documenta-akermariano.blogspot.com/2010/11/ecclesia-et-synagoga.html Documenta]'' en payares de 2010.&lt;/ref&gt;]] [[Ficheru:Fernando Gallego 001.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|Fernando Gallego, ''Cristu bendiciendo'' (con ''Ecclesia et Synagoga''), 1492. Muséu del Prado, Madrid.]]

Pa la teoloxía eclesiástica medieval, el color mariellu simbolizaba la noción de traición.&lt;ref name=&quot;ref_dup_6&quot;&gt;&quot;Le début du port de l'étoile jaune&quot;, ''Mémoire juive et éducation'', 22 de xineru de 2012.&lt;/ref&gt; Iconográficamente, [[Judas Iscariote]] foi delles vegaes representáu con paxellos mariellos. Daqué asemeyáu aparentemente asocedió colos xudíos.

Escontra fines de la Edá Media, el color mariellu ye acomuñáu coles idees de caos y desorde, ya inclusive cola tontura y l'absurdu: a'l bufones de la corte y los llocos ver de mariellu.&lt;ref name=&quot;ref_dup_6&quot;/&gt;

El mariellu, per otra parte, ye acomuñáu entós con Lucifer, l'azufre y el traidores.&lt;ref name=&quot;ref_dup_6&quot;/&gt; Y, irónicamente, tamién s'emplega para colos homes engañaos, magar orixinalmente señalaba a quien engañaba.

Con tou, según Nadia Julien, los colores aluden siempres a la vida y el mariellu en particular, sostién, simboliza la lluz. El so aspeutu negativu manifestar en ser simbólicu de la inconstancia, los celos, les pasiones malvaes, l'adulteriu, la culpabilidá y la traición. Julien escribe qu'en dellos países los xudíos tuvieron de portar ropajes mariellos por causa de que acomuñóse con Iscariote.&lt;ref&gt;Nadia Julien, ''Dictionnaire des symboles, de tous les temps et de tous les pays'', Alleur Bélxica: Marabout, 1989, páxs. 88-89.&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, amiesta, el mariellu ye'l color de la intuición y simboliza la capacidá de renovación y la audacia.&lt;ref&gt;Idem&lt;/ref&gt;

Udo Becker esplica que, na cultures populares europees, el mariellu ye simbólicu de la envidia y l'arrogancia.&lt;ref&gt;Udo Becker, ''The Continuum Encyclopedia of Symbols'', Nueva York y Londres: Continuum, 1994 (repr. 2005), p. 65.&lt;/ref&gt; Na Edá Media, yera un color acomuñáu cola desgracia, amiesta Becker, y ello yera puestu de manifiestu al traviés del color de vistimienta que se-yos imponía a los xudíos.&lt;ref&gt;Udo Becker, ''The Continuum Encyclopedia of Symbols'', p. 335.&lt;/ref&gt;

Na historia del arte, Judas Iscariote foi representáu vistiendo paxellos de colores bien variaos.&lt;ref&gt;Color de los ropajes de Judas Iscariote nel arte eclesiástico&lt;br /&gt; &lt;gallery&gt;
Ficheru:Folio 147v - Judas Hangs Himself.jpg|Hores del duque de Berry
Ficheru:Le Portement de Croix.jpg|Miniatura de Jean Fouquet
Ficheru:Duccio di Buoninsegna 034.jpg|Imagenes de Duccio di Buoninsegna 
Ficheru:Idjudas.jpg|Pintura italiana del sieglu XV 
Ficheru:Christ and Judas.jpg|Pintura mexicana del sieglu XVIII Ficheru:Torun
Torun kosciol sw Jakuba Pasja 02.jpg|Pintura polaca de 1480-90
&lt;/gallery&gt;&lt;/ref&gt; En ''[[Les bien riques hores del duque de Berry]]'', onde apaez colgáu, lleva una túnica rosada con dellos matices en naranxa; nuna miniatura de [[Jean Fouquet]], onde tamién se lo ve aforcáu, visti ropajes color marrón-acoloratáu; en dos escenes pintaes por [[Duccio di Buoninsegna]] ta vistíu de verde y naranxa o porta un mantu verde escuru; nuna pintura italiana del sieglu XV que lo amuesa dándo-y el besu a Jesús, la so vistimienta ye marrón escuru y naranxa; n'otra cola mesma escena, pero realizada en Méxicu nel sieglu XVIII, lleva un paxellu naranxa. Esisten amás dos casos nos que Judas presenta ropaje mariellu. Unu ye una pocu conocida imaxe con ''El besu de Judas'', realizada hacia 1480-90, y que pertenez a nuna ilesia en [[Toruń]], Polonia. L'otru ye por demás conocíu: el Judas pintáu por [[Giotto]] nos frescos la [[Capiya de los Scrovegni|Capiya Scrovegni]] en Padua hacia 1305. Ellí, nes escenes onde recibe les 30 pieces de plata y traiciona a Jesús, Iscariote presenta un prominente mantu mariellu. Aparentemente, el color dominante del motivu representáu por Giotto foi acomuñáu en particular colos xudíos, siendo éstos entendíos como conxuntu por aciu l'usu d'una lóxica inductiva y la xeneralización.

Asemeyáu ye la condición de l'alegoría conocida como &quot;Sinagoga&quot; (en llatín, ''Synagoga''), doncella que, según la teoloxía eclesiástica, representa la &quot;Antigua&quot; [[Torá|Llei]] (Mosaica), trescendida pola Ilesia al traviés del Cristu; como alegoría teolóxica, &quot;Sinagoga&quot; figura nel arte xunto con &quot;Ilesia&quot;, formando un par al que se conoz en llatín como «''Ecclesia et Synagoga''».&lt;ref&gt;Helen Rosenau, [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/xudaica/ejud_0002_0006_0_05530.html Ecclesia et Synagoga], ''Jewish Virtual Library'', 2008; Gilles Castelnau, [http://www.evangile-et-liberte.net/elements/numeros/219/article15.html La synagogue et l'Église chrétienne], ''Évangile et lliberté'' 219, mayu de 2008; Freddy Raphaël, [http://judaisme.sdv.fr/histoire/historiq/medieval/egsyn.htm L'Église et la Synagogue], ''ASIJA'', Alsacia-Lorena, 2010 (aportáu 26 de payares de 2013); Mariano Akerman, «''[http://documenta-akermariano.blogspot.com/2010/11/ecclesia-et-synagoga.html Ecclesia et Synagoga]''», ''Documenta'', 19 de payares de 2010.&lt;/ref&gt; Magar nel arte occidental &quot;Sinagoga&quot; esiste yá dende'l sieglu IX, ye solo a partir del sieglu XII que dicha figura presenta los sos güeyos cubiertos por una vienda.&lt;ref&gt;Nina Rowe, ''[https://books.google.co.uk/books?id=uXysfjHbIJMC&amp;lpg=PA61&amp;dq=Ecclesia%20and%20Synagoga&amp;pg=PR4#v=onepage&amp;q&amp;f=false The Jew, the Cathedral and the Medieval City: Synagoga and Ecclesia in the Thirteenth Century]'', [[Cambridge University Press]], 2011; vease tamién Rosenau y Raphaël.&lt;/ref&gt; Na pintura medieval, &quot;Sinagoga&quot; presenta paxellos de colores diversos y que pueden ser coloráu y azul, lila, o colloráu y naranxa.&lt;ref&gt;Color de les vestidures de &quot;Sinagoga&quot; l'arte eclesiástico&lt;br /&gt;&lt;gallery&gt;
Ficheru:Châlons Cathédrale Maîtresse-vitre nord La Synagogue.jpg|Vitral cola alegoría teolóxica llamada &quot;Sinagoga&quot; o &quot;Antigua Llei&quot;. Catedral Saint-Étienne de Châlons, sieglu XIII
Ficheru:Cod_St_Peter_perg_139_Scherenberg-Psalter_8r.jpg|''L'árbol de la vida'', representáu nun manuscritu alsacianu de c. 1260. 
Ficheru:Vitraux Saint-Denis 190110 05.jpg|''Cristu con Ilesia y Sinagoga''. Vitral de la basílica de Saint-Denis, Francia, sieglu XII &lt;/gallery&gt;&lt;/ref&gt;
Una vegada más asocede daqué semajante a aquello reparáu na figura de Iscariote: namái en casos relativamente tardíos apaez &quot;Sinagoga&quot; vistida de mariellu. Nellos, l'alegoría femenina ye presentada figura como la contrapartida de &quot;Ilesia&quot;. [[Konrad Witz]] representar nunos paneles conocíos como ''Ecclesia et Synagoga'', dambos realizaos en 1430. [[Fernando Gallego]], per otra parte, incorporar a entrambos llaos del so ''Cristu bendiciendo'', pintura executada hacia 1492.

Los conceutos arramaos nesti apartáu y que consideren el ''supuestu'' simbolismu del color mariellu n'occidente tienen de ser encetaos con precuru, cuidao que ellos aguiyen el pensamientu, pero tamién pueden dar llugar a especulaciones ensin fundamentu. Pero sí esiste evidencia de que la insinia esixida pol IV Concilio de Letrán foi implementada a partir de 1215 y, como yá se señaló, ésta nun foi única- y inexorablemente mariella. Cuando sí lo foi, ello seique háyase por cuenta de la decisión d'emplegar d'un color que, por ser lluminosu ya intensu, dexara identificar fácilmente a los portadores del distintivu en cuestión. Ye probable amás que l'usu obligatoriu de distintivos nel casu de los xudíos d'Europa diera llugar a distintes interpretaciones nel imaxinariu coleutivu y de aquellos que los percibíen. Con tou, ye imposible asegurar con total certidume que los mentaos distintivos fueren interpretaos d'una sola manera nel territoriu européu y solamente unu. N'otres pallabres, les interpretaciones enriba enunciaes namái respuenden a puntos de vista modernos del sieglu XX o XXI y non necesariamente a aquél o aquellos propios del periodu nel que la insinia yera portada polos xudíos en territorios europeos (sieglos XIII a XVIII). Respectu al simbolismu de les obres de Giotto, Witz y Gallego ye posible que se trate d'un recursu plásticu o un efeutu espresivu que namái col tiempu llegó a algamar los significaos que darréu se -y son atribuyíos. Sía como fora, non aparente sería suponer que se trata d'una real tradición: l'usu del mariellu nos ropajes tantu de la figura de Iscariote como de l'alegoría de &quot;Sinagoga&quot; llueñe ta de ser niguna constante na historia del arte. Con tou, nun ye esaxeráu suponer que la producción plástica de los yá mentaos artistes del sieglu XIV y XV sí pudo haber en cierta midida contribuyíu a que la insinia mariella seya darréu acomuñada a nociones tales como intuición, desorde, lluz, pasión, audacia, absurdu o engañu, conceutos que d'una manera o otru aparentemente tuvieron la so incidencia na estigmatización de los xudíos europeos como un grupu dende la Edá Media d'equí p'arriba.

== Anti-xudaísmu y estigmatización ==

La orde d'usar de signos esteriores distintivos implicó una separación de los xudíos de les sociedaes a les que pertenecíen, pero amás punxo de manifiestu un alcuerdu oficial ente autoridaes relixoses y seculares que contribuyó al deterioru del estatutu oficial de los xudíos n'Europa.&lt;ref&gt;&quot;[http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2317-badge Badge]&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', Nueva York, 1901.&lt;/ref&gt;

La obligación de portar de signos distintivos arreyó la inclusión d'un atributu que señalaba públicamente a los xudíos como distintos y xeneraba asina una respuesta negativa ente los cristianos, quien los percibíen como estranxeros non pertenecientes a la so sociedá o güéspedes indeseables, creándose asina un verdaderu [[estigma social]], xenerador d'identidaes deterioraes ya inclusive estropiaes.&lt;ref&gt;Estigma social ye una condición formulada pol sociólogu estauxunidense Erving Goffman nel so llibru homónimu de 1963. Según Goffman, tou estigma social implica una desaprobación social severa de creencies o carauterístiques que son percibíes como contraries a les normes culturales establecíes. L'autor define estigma como'l procesu nel cual la reaición de los demás estropia la &quot;identidá normal&quot; (Y. Goffman, ''Estigma: la identidá deteriorada'', Buenos Aires: Amorrortu, 1986; y Sarah Nettleton, ''The Sociology of Health and Illness'', Cambridge, Reinu Xuníu: Polity, 2006, p. 95).&lt;/ref&gt;

Mientres los últimos sieglos de la Edá Media, la señal impuesta a los xudíos pola Ilesia, non solo dixebrar de los cristianos, sinón qu'amás los segregó y marxinó, convirtiéndolos nun grupu social desarimáu y despreciáu, una nación o pueblu condergáu a permanecer marcáu:

{{cita|El Xudíu nun ye [...] nin l'enemigu del esterior, nin el bárbaru de allende les fronteres, nin l'infiel (musulmán), nin l'herexe (albigense, cátaro), nin ''l'otru'', ayenu a unu mesmu. Ye l'enemigu del interior, inscritu nel nucleu d'una xenealoxía—el primer padre, según la tradición cristiana—, cuidao que xeneró'l cristianismu y que'l fundador de la nueva relixón yera xudíu.
El Xudíu que porta'l xudaísmu ye, pos, tantu más detestable cuanto que ta al empar ''dientro y fora''. Dientro porque subsiste nel senu del mundu cristianu, fora porque nun reconoz la verdadera fe y vive nuna comunidá que nun ye la de los cristianos. Por que el cristianismu seya la única relixón monoteísta universal—y Cristu dexe de ser portador d'un nome xudíu—entá va haber que desentemangalo del so orixe xudíu, consideráu zaguín. La tema sexual del Xudíu zaguín, maldadosu, de costumes desnaturalizadas [...] ta presente perdayuri mientres les persecuciones antijudías de la dómina medieval [...].&lt;ref&gt;Élisabeth Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'' (Retour sur la question juive, 2009), Barcelona: Anagrama, 2011, capítulu 1: &quot;Los nuesos primeros padres&quot; (17-18).&lt;/ref&gt;}}

Con estes pallabres describe [[Élisabeth Roudinesco]] la condición del pueblu xudíu na edá media. Escribiendo en francés, la historiadora y psicóloga nun emplega la pallabra &quot;xudíu&quot; nun sentíu puramente relixosu, sinón que considera a esi grupu como un pueblu o nación (d'ende'l so emplegu de la jota mayúscula na pallabra &quot;Xudíu&quot; pa significar non ''xudaísmu'' sinón ''judeidad'').&lt;ref&gt;&quot;Escribo Xudíos con mayúscula pa designar a los Xudíos de la judeidad (que formen un pueblu) y xudíos con minúscula pa designar a los xudíos que practiquen la relixón xudía o xudaísmu, de la mesma qu'escribo cristianos y musulmanes&quot; (Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'', p. 10, nota 1).&lt;/ref&gt;

Na llarga historia del mundu medieval, esplica Roudinesco, el Xudíu encarnaba'l diañu y l'asesín del so padre:

{{cita|Acusaos de deicidas hasta'l [[Concilio de Trento]] [1545-1563], los Xudíos formaron n'Europa una comunidá» que nun tenía asignáu nengún territoriu. Una comunidá '''al empar visible ya invisible''', una comunidá errante. Nun pudiendo exercer más qu'oficios prohibíos a los cristianos [como por casu la usura], los Xudíos fueron acusaos toa clase de práutiques repugnantes, rellacionaes cola so [supuesta] condición de supresores de la diferencia sexual y de la separación de les especies: bestialismo, asesinatos rituales, incestos, raptu de neños, profanación de la hostia, ingestión de sangre humano, contaminación d'agües, instrumentalización de los malatos, espardimientu de la peste, combalechadures diverses. Pero sobremanera, y pola mesma razón, fueron consideraos posesores de los trés grandes poderes que son carauterísticos de la humanidá: poder económicu, poder intelectual y poder pa malvar la sexualidá. Con oxetu de compensar la capacidá que se-yos atribuyía, tamién foi necesariu obligalos bien a convertise, bien a aceptar una humildación continua:«quemar el Talmud», llevar '''el redondel, el sombreru mariellu, o la insinia del deshonor''', ser zarraos en guetos, o juderías, rigorosamente xixilaes.&lt;ref&gt;Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'', páxs. 19-20; énfasis ye amestáu.&lt;/ref&gt;}}

La evidencia visual del medioevo y los periodos que lu siguieron confirma lo espresao por Roudinesco. He equí solo dellos exemplos provenientes del mancomún visual antijudío del medioevo occidental y los sos herederos, que presenten a los xudíos identificaos como tales al traviés de les insinies por esi entós de porte obligatoriu y llevando a cabu les aiciones a les que se refier Roudinesco:
&lt;gallery&gt;
&lt;!--oden cronolóxicu según de la historia del arte--&gt;
Ficheru:Sigolsheim, romanesque capital with Jews heads.jpg|[[Antijudaísmo cristianu|Demoniu y xudíos]]. Capitel antijudío de la románica Ilesia de los Santos Pedro y Pablo en Sigolsheim, Alsacia, sieglu XII.&lt;ref&gt;L'asociación de los xudíos col diañu (o los sos axentes) ye amás frecuente n'arte francés. Nel sieglu XIV, un recuadru de la ''Bible Historiale de Pierre Comestor'' presenta un grupu de cinco sacerdotes xudíos, identificaos como tales polos redondeles que porten sobre les sos vestidures, y sobre los que pueden reparase dos bichos del demoniu con apariencia de dragones (''Revue des Études Juives'', repr. &quot;Badge&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', Nueva York, 1901).&lt;/ref&gt;
Ficheru:Zid Jezis.jpg|L'[[Antijudaísmo cristianu|antisemita lleenda]] del [[Xudíu errante]]. ''Chronica Majora'', 1240-1251.
Ficheru:German - Crucifixion - Walters 5352.jpg|[[Alegatu antisemita|Deicidio]]. ''Crucifixón'', Alemaña, 1420-1440. Walters Art Museum, Baltimore. El testu xunto a los dos personaxes con sobreros presenta la inscripción &quot;Si yes el Fíu de Dios, baxa de la cruz&quot;.
Ficheru:Poisoning wells.gif|Al pie de neñu crucificáu, [[Alegatu antisemita|xudíu con turbante envelena pozu d'agua]] y provoca la [[peste negro]] n'Europa. Grabáu alsacianu basáu n'orixinal medieval tardíu.&lt;ref&gt;En 1301 los xudíos exipcios viéronse obligaos a portar turbantes mariellos nesi país (S. Lane-Poole, ''History of Egypt'', 1901, vi, páxs. 300-301; ''[http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2317-badge Jewish Encyclopedia]'').&lt;/ref&gt;
Ficheru:Ausstellung Synagoge Wittlich. Das große Judenschwein war eine verhöhnende Abbildung im 15. Jahrhundert.jpg|Bestialismo. La [[Judensau]] y los xudíos. Xilografía alemana, sieglu XV. 
Ficheru:Host desecration1.jpg|Xilografía antijudía sobre un casu de supuesta [[Alegatu antisemita|profanación de la hostia]] en Passau, Alemaña, 1478.
Ficheru:Ritualmord-Legende.jpg|La lleenda del [[libelo de sangre|asesinato ritual]]. Xilografía antijudía de [[Hartmann Schedel]], ''[[Les Cróniques de Núremberg]]'', Alemaña, 1493, fol. 254v.
Ficheru:Nuremberg Chronicle f 230v 1.jpg|Quema d'un grupu de xudíos acusaos de supuesta [[Alegatu antisemita|profanación de la hostia]] en Deggendorf, Bavaria, 1492. Xilografía de Schedel, ''Cróniques'', Alemaña, 1493.
&lt;/gallery&gt;

Más allá de lo espresao pol yá citáu testu del IV Concilio de Letrán, Mitchell Merback esplica que, teniendo de quedar espuesta y a la vista de tol mundu, la insinia mariella tenía amás una tácita doble función na sociedá medieval:

{{cita|Pa los xudíos significaba restricción y represión, una prueba visual de la reprobación de la so condición dientro del orde dean mundu cristianu, una humildación sobre'l cuerpu de miembru de la comunidá. Pa los cristianos, y especialmente p'aquellos yeren mesurados o sentíen cierta simpatía para colos xudíos, la insinia yera al empar un reproche y una alvertencia al respective de la so potencial desgracia de nun tar al amparu de la Ilesia.&lt;ref&gt;Mitchell B. Merback, ''[https://books.google.com.ar/books?id=bDZKI-x4Y-sC&amp;lpg=PA2&amp;ots=JY3Wj2SFmE&amp;dq=jewish%20encyclopedia%20badge%20hat&amp;pg=PA2#v=onepage&amp;q&amp;f=true Beyond the Yellow Badge: Anti-Judaism and Antisemitism in Medieval and and Early Modern Visual Culture]'', Brill, 2008, p. 2&lt;/ref&gt;}}

== Comunidaes xudíes europees ente modernidá y antisemitismu ==

Ente los sieglos XVI y XVIII, la esixencia del porte obligatoriu de les &quot;insinies de vergüenza&quot; tendió a menguar en casi toles zones d'Europa,&lt;ref name=&quot;ref_dup_3&quot;/&gt; con esceición de Venecia, onde'l sombreru coloráu perpetuar hasta'l fin del sieglu XVIII.&lt;ref name=&quot;ref_dup_6&quot;/&gt;

N'Austria, l'emperador José II abolió l'usu de les insinies discriminatories en 1781 y, a partir de 1791, les mesmes dexáronse d'usar en Francia y en tou territoriu onde trunfaron los exércitos de la Revolución Francesa que yeren lideraos por [[Napoleón Bonaparte]], incluyendo esto tamién a los Estaos Pontificios y los distintos [[guetos]] europeos.&lt;ref name=&quot;ref_dup_5&quot;/&gt;

A partir del sieglu XIX, cola llegada de les nueves idees, la modernidá y el subsecuente desenvolvimientu d'Europa, tuvo llugar la emancipación de la judeidad europea y l'usu obligatoriu de les marques o insinies que los xudíos teníen d'exhibir de la mesma pasó gradualmente a ser asuntu del pasáu y terminó finalmente por ser abolíu.&lt;ref&gt;Joshua Arsenaut, [http://www.holocaustcenter.org/holocaust-badges Holocaust Badges], Holocaust Memorial Center, Farmington Hills, Miami, aportáu 1 d'avientu de 2013.&lt;/ref&gt;

A diferencia de lo qu'asocedía cola mayoría de los xudíos del este européu, apegaos ellos a les usances vestimentarias ancestrales y tradicionales, los xudíos d'Europa occidental haber polo xeneral abandonáu pasu ente pasu nel intre del sieglu XIX y casi por completu. D'esta miente, ente que la pertinencia identitaria de los xudíos del este resultaba evidente a güeyu, distintu yera'l casu que se daba n'Europa occidental, onde la pertinencia identitaria de los xudíos yera un asuntu priváu del individuu y polo tanto nun yera espresáu y muncho menos sorrayáu en públicu. Lo qu'asocedía con esti últimu grupu ye qu'a él llegara l'efeutu de la [[Revolución Francesa]] y de los principios impulsaos por ella—&quot;Llibertá, Igualdá, Fraternidá&quot;.

El movimientu conocíu como [[Haskalá]], que yera l'equivalente xudíu a la llamada [[Ilustración]] del sieglu XVIII, promovía la integración del pueblu xudíu n'Europa y, no que concernía a los códigos d'apariencia y vestimentarios en particular, aguiyaba l'asimilación a los modelos de les siempres mayoritaries comunidaes cristianes d'occidente.

La corriente d'apertura escontra los xudíos que s'empecipiara cola Revolución Francesa tendió a enllancase hacia 1875, dómina en que remaneció l'antisemitismu europeo. En 1879, el periodista Wilhelm Marr acuñó'l términu antisemitismu, denotando l'odiu a los xudíos y a les distintes polítiques lliberales con qu'ellos yeren acomuñaos.&lt;ref&gt;Estos enclinos incluyíen la igualdá de derechos civiles, la democracia constitucional, llibre cambéu, socialismu, capitalismu financieru, y pacifismu ([http://www.ushmm.org/wlc/es/article.php?ModuleId=10005755 Enciclopedia del Holocaustu: Antisemitismu].&lt;/ref&gt; Una traza prominente importante del antisemitismu de la dómina yera'l nacionalismu: los antisemites alemanes, franceses y austriacos responsabilizaben sistemáticamente a tolos hebreos de ser únicos responsables de tolos males habíos y por haber.&lt;ref&gt;Enciclopedia del Holocaustu: Antisemitismu.&lt;/ref&gt; [[Ernesto Sabato]] nota que les formes asumíes pol antisemitismu son de cutiu dafechu incongruentes ente sigo:

{{cita|Violando [...] la lóxica aristotélica, l'antisemita va dicir socesivamente—y entá simultáneamente—que'l xudíu ye banqueru y bolxevique, avaro y dispendioso, llindáu al so guetu y metíu perdayuri. [...] El xudíu ta nuna situación tal que cualquier cosa que faiga o diga, [solo] va sirvir p'avivar la rensía infundada [del antisemita].|Sabato, ''Apoloxíes y refugos'', 1979.&lt;ref&gt;Ernesto Sabato, &quot;Xudíos y antisemites&quot;, revista ''Comentariu'' nº 39, IJACI, Buenos Aires, páxina 8; ''Apoloxíes y refugos'' (1979), Buenos Aires: La Nación, 1979, páxs. 37-38.&lt;/ref&gt;}}

N'efeutu les acusaciones contra los xudíos carauterizar por ser fundamentalemente contradictories:

{{cita|Los xudíos fueron acusaos polos nacionalistes de ser xeneradores del comunismu; polos comunistes de rexir el capitalismu. Si viven en países non xudíos, son acusaos de dobles llealtaes; si viven nel país xudíu, de ser racistes. Cuando gasten el so dineru, repróchase-yos ser fachendosos; cuando nun lo gastar, ser avaros. Son llomaos de cosmopolites ensin raigaños o de chauvinistas empederníos. Si asimilar al mediu, acúsase-yos de quintacolumnistas, si non, de recluyise en sí mesmos.|Perednik, ''España descarrilada'', 2004.&lt;ref&gt;Gustavo Daniel Perednik, ''España descarrilada'', Barcelona: Inédita Editores, 2004.&lt;/ref&gt;}}

N'Europa, tou esto foi emplegáu polos antisemites col propósitu de culpabilizar a los xudíos, non consideraos como dellos casos puntuales d'individuos específicos, sinón como una masa colectivo solo definida según criterios racistes y etnocéntricos,&lt;ref&gt;David Brinkerhoff y Lynn White, ''Sociology'', St. Paul: West Publishing, 1991, páxs. 61-63. ''Etnocentrismu'' ye la &quot;enclín de percibir les normes y valores de la cultura propia como parámetros según los cualos hanse de xulgar la manera de vida d'otres cultures&quot; (p. 636). Racismu ye la &quot;creencia que traces físiques heredaos son determinantes de la presencia o ausencia de habildades o carauterístiques socialmente relevantes y que tales diferencies aproven una base lexítima pal tratu desigualitario&quot; (p. 639).&lt;/ref&gt; que les &quot;marques de infamia&quot; fueron reintroducíes n'Europa.&lt;ref name=&quot;ref_dup_2&quot;/&gt; Según Stewart y Glynn:

{{cita|los xudíos en tiempos de [[Hitler]] [...] fueron más o menos toleraos pero nunca trataos como iguales; fueron oxetu de burlles, escluyíos de clubes ya impidíos de realizar actividaes sociales, ya inclusive quitaos d'emplegos, vivienda y educación [...]. El tratu desigual foi sosteníu por delles estrañes creencia alrodiu de los grupos racial y étnicu, [... y] el convencimientu d'una desigualdá natural [...].
Munchos pueblos primitivos tuvieron mitos de tipu etnocentrista [... y] el nome con que designen a la so propia tribu significa ''nós'', ''el pueblu'', o ''el pueblu que sabe'', n'oposición a los de fuera a quien nun se considera esautamente xente. [...] Hitler y los sos siguidores creíen na superioridá de la raza aria», magar &quot;ariu&quot; referir en realidá a un grupu de llingües, non a una raza. [...]
Nel sieglu XIX, [...] la lleenda de la superioridá nórdica llegó a la so puxanza nos escritos de [...] [[Gobineau]]. [...] Nellos falaba de los horrores del continuu amiestu de races y de la inminente decadencia de la raza nórdica por causa del so amiestu con tipos mediterráneos, orientales y xudíos. [...] La mitoloxía racial de Gobineau introducióse eventualmente na mente insana d'un pequeñu y fanáticu pintor austriacu llamáu Adolf Hitler y algamó el so puntu culminante nel asesinatu masivu de seis millones de xudíos nes cámares de gas y los campos de exterminación.|Stewart y Glynn, &quot;El surdimientu del mitu nórdicu&quot;, 1977.&lt;ref&gt;Elbert W. Stewart y James A. Glynn, ''Introducción a la socioloxía'' (Introduction to Sociology), Buenos Aires: Paidós, 1977, páxs. 119-122: &quot;Mitos raciales y étnicos&quot;; vease especialmente &quot;Mitoloxía moderna&quot;, &quot;El surdimientu del mitu nórdicu&quot; y &quot;Realidá y mitu&quot;.&lt;/ref&gt;}}

== Diferencia ente ''Judenstern'' y ''Der gelbe Stern'' ==

[[Ficheru:WLA jewishmuseum Silver Sabbath or Festival Lamp.jpg|thumb|Tradicional ''Judenstern'' de les comunidaes xudeo-alemanes.&lt;ref&gt;Nel [[arte xudío]], la tradicional ''Judenstern'' figura nos decimonónicos olios del pintor alemán Moritz Daniel Oppenheim (1800–1882) y de Édouard Moyse (1827-1908): 
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Moritz Daniel Oppenheim, début du chabbat 1882.jpg|Oppenheim, ''L'entamu del [[shabat]]'', 1882
Ficheru:Moritz Daniel Oppenheim - The Conclusion of the Sabbath (Sabbath-Ausgang) - Google Art Project.jpg|Oppenheim, ''Havdalá'' o ''La conclusión del [[shabat]]'', 1866. The Jewish Museum, Nueva York
Ficheru:Moritz Daniel Oppenheim - The Return of the Volunteer from the Wars of Liberation to His Family Still Living in Accordance wit... - Google Art Project.jpg|Oppenheim, ''La torna del voluntariu xudíu de les Guerres de Lliberación a la so familia entá viviendo según la tradición ancestral'', 1833-34. The Jewish Museum, Nueva York
Ficheru:Édouard Moyse La bénédiction de l'aïeul XIXe siècle.jpg|Édouard Moyse, ''La bendición del güelu'', sieglu XIX. Coleición particular
&lt;/gallery&gt;&lt;/ref&gt; La llámpara d'aceite equí ilustrao ye de plata y foi realizada por Johann Valentin Schüler en Frankfurt del Main hacia 1680. The Jewish Museum, Nueva York.]]

N'Alemaña nazi, la insinia col hexagrama mariellu con calteres pseudo-hebreos yera denomada ''Judenstern'', términu alemán que significa &quot;estrella de xudíos&quot;. Y asemeyáu términu sigue siendo emplegáu na llingua teutona como si fora sinónimu de &quot;insinia mariella&quot;, pero de fechu nun lo ye.

Nes comunidaes xudeo-europees d'orixe alemán ([[arte askenazí|cultura askenazí]]), ''Judenstern'', significando tamién &quot;estrella xudía&quot;, ye'l nome dau a una llámpara d'aceite, colgante y realizada en metal, con un recipiente en forma d'estrella, '''mas non necesariamente siempres de seis puntes''', y qu'en diches comunidaes yera emplegáu mientres el [[shabat|día de descansu]].&lt;ref&gt;N'inglés, a la llámpara d'aceite colgante emplegada polos xudíos askenazíes mientres el día de descansu (''shabat hanging oil lamp'') conocer como ''German Judenstern'' (llámpara de xudeo-alemanes). Vease, por casu, la llámpara d'aceite conocida como ''Judenstern'', realizada n'estañu hacia 1800-1820 y caltenida nel Muséu Xudíu de Londres ([http://www.europeana.eu/portal/record/09307/BFC71AF5C877CFE874863BEEDF783A78C3686DFE.html Europeana]).&lt;/ref&gt;

D'una manera ambiguo y equívoco, los nazis llamaben ''Judenstern'' non a la tradicional llámpara sabática, sinón a la insinia discriminatoria por ellos impuesta.

Seique desconociendo la tradicional llámpara sabática askenazi y la so dieciochesco nome n'alemán, hai quien empleguen inadvertidamente el términu ''Judenstern'' pa referise a la discriminatoria marca que los xudíos tuvieron de portar ente 1939 y 1944.&lt;ref&gt;''Wikipedia'' n'alemán tien una entrada titulada ''[[:de:Judenstern|Judenstern]]'' y que trata específicamente la tema del distintivu discriminatoriu impuestu polos nazis a la judeidad europea (aportada 25 de payares de 2013); ''Judenstern'' ye'l títulu con que d'una manera vaga preséntase'l mesmu distintivu nel [http://hmb.ch/de/sammlung/staat-und-recht/118398-judenstern.html Muséu Históricu de Basilea] (aportáu 30 de payares de 2013), mas tal denominación ye cuestionable.&lt;/ref&gt;

Introducida polos nazis como primer signu de la estigmatización social de los xudíos, la marca discriminatoria conocida poles mases antisemites como ''Judenstern'' nun foi más que la inversión d'una idea espresada pol notable teólogu y filósofu xudeo-alemán [[Franz Rosenzweig]] (1886–1929) nel títulu del so llibru ''Stern der Erlösung'' (Estrella de la Redención),&lt;ref&gt;[[Ficheru:TheStarOfRedemptionEng.svg|thumb|250px|L'esquema de la Estrella de la Redención según Rosenzweig presenta afinidaes morfolóxiques y semántiques cola [[Estrella de David]].]] ''Stern der Erlösung'' foi publicáu en 1921. Trátase d'un trabayu qu'estudia les interrellaciones ente Dios, l'home y l'universu, considerándolos a toos coneutaos coles nociones de creación, revelación y redención. Según l'esquema de Rosenzweig, la revelación tien llugar non en dalguna dimensión metafísica, sinón nel &quot;equí y agora&quot;.&lt;/ref&gt; al que los nazis perversamente tresformaron en ''Stern der Y'''nd'''lösung''—'''Estrella del Esterminiu'''.&lt;ref&gt;''Endlösung'', n'alemán, significa &quot;[[solución final]]&quot;, pero pa los nazis yera un eufemismu y solo tangencialmente aludía a &quot;La solución final de la cuestión xudía&quot; (''Endlösung der Judenfrage''). [http://jhva.wordpress.com/tag/judenstern/ Die gelben Judensterne von Fischach], ''Jüdisch Historischer Vereing Augsburg'', 27 de xineru de 2010 (consultáu 1 d'avientu de 2013); y Élisabeth Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'' (Retour sur la question juive, 2009), Barcelona: Anagrama, 2011, capítulu 2: &quot;La solombra de los campos y el fumu de los fornos&quot; (49-87).&lt;/ref&gt; Aparentemente esi foi'l retorcigañáu orixe de la ''estrella mariella'', discriminatoriu signu que dos tercios de la judeidad europea portaría hasta la so muerte nos campos d'esterminiu nazi.

Pa evitar ambigüedaes innecesaries, fontes diverses, ente les que figuren les instituciones educatives xudíes de los países germanófonos, empleguen la espresión ''Der gelbe Stern'', que n'alemán significa unívocamente &quot;la estrella mariella&quot;.&lt;ref&gt;Asina, por casu, una esposición qu'esploró la rellación esistente ente la [[Torá]] y los testiles y que tuvo llugar na Antigua Sinagoga de Wuppertal, Alemaña, ente agostu y setiembre de 2011, presentaba como títulu principal la espresión [http://en-mosaik.de/?p=26348 Der gelbe Stern]—La estrella mariella (consultáu 23 de payares de 2013). ''[[:de:Der gelbe Stern – Die Judenverfolgung 1933–1945|Der gelbe Stern]]'' (La estrella mariella) ye tamién el títulu d'un documental de 1980, dirixíu por Dieter Hildebrandt y qu'enceta la tema de la persecución de los xudíos n'Europa ente 1933 y 1944; foi nomáu pola Academia de Hollywood el mesmu añu de la so realización ([http://www.nytimes.com/movies/movie/300453/Yellow-Star-The-Persecution-Of-The-Jews-In-Europe-1933-45/details Yellow Star: The Persecution of the Jews in Europe], ''The New York Times'', movies; aportáu 28 de payares de 2013). L'idioma francés emplega ''[[:fr:Étoile jaune|étoile jaune]]'' (estrella mariella) y la llingua inglesa recurre a ''[[:en:Yellow badge|yellow badge]]'', evitando deliberadamente l'usu espresiones anfibies, tales como ''etoile des Juifs'' o ''Jewish star'' al tratar el símbolu racista fabricáu polos nazis.&lt;/ref&gt;

== Marques discriminatories impuestes polos nazis n'Europa ==
[[Ficheru:Anti-Semitismus 1933.jpg|thumb|Boicó [[antisemitismu|antisemita]] contra negociu xudeo-alemán (Tietz), marcáu polos nazis con '''estrella mariella''' y cartelu cola inscripción Alemanes! ¡Defendéivos! ¡Nun merquéis de los xudíos!». Berlín, 1933.]]
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 146-1993-051-07, Tafel mit KZ-Kennzeichen (Winkel) retouched.jpg|thumb|Gráficu qu'amuesa'l [[Sistema de marcáu nos campos de concentración nazis|sistema de marcáu emplegáu polos nazis]].]]
A les diez de la mañana del primeru d'abril de 1933, grupos de nazis paráronse delantre de tiendes xudíes con pancartes qu'esixíen a los &quot;alemanes&quot; nun entrar a elles; la [[estrella de David]], emplegada nes comunidaes xudíes como un símbolu de proteición, foi pintada en mariellu sobre les puertes y ventanes de munchos negocios, nos qu'amás s'escribió burdamente y n'alemán la pallabra &quot;''Jude''&quot; (xudíu).&lt;ref&gt;Martin Gilbert, ''The Holocaust: A History of the Jews of Europe During the Second World War'', Nueva York: Holt, 1985, páxs. 33-34.&lt;/ref&gt; Pa los xudíos, este foi l'empiezu de la so identificación como tales por aciu la '''estrella mariella'''.

Reprochando l'altu grau d'asimilación —pero tamién de bona integración— de los xudíos na sociedá alemana, el periodista Robert Weltsch, aconseyólos al traviés de la prensa a los damnificados pol boicó nazi, y nun tonu supuestamente moralizante, pero de fechu fondamente esmolecedor: &quot;Portái la insinia mariella con arguyu&quot;.&lt;ref&gt;Robert Weltsch, &quot;Tragt ihn mit Stolz dean Gelben Fleck&quot;, ''Jüdische Rundschau'', Non. 27, 4 d'abril de 1933 ([http://www.utm.utoronto.ca/~dwhite/101/213.htm Wear the Yellow Badge with Pride]; [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/badge.html Wear it With Pride, The Yellow Badge]; aportaos 30 de payares de 2013); y Mia Blocher, &quot;Alrodiu de la importancia de la estrella mientres l'Holocaustu&quot;, ''eHow'', aportáu 15 de payares de 2013.&lt;/ref&gt;

Pa 1935, los comercios xudíos por decretu tenía de tar identificaos como tales por aciu signos prominentes, y esi mesmu añu, los pasaportes y demás documentos d'identidá pertenecientes a individuos xudíos fueron estampaos con una gran lletra &quot;J&quot; en colloráu.&lt;ref&gt;Guido Kisch, &quot;The Yellow Badge in History&quot;, ''Historia Xudaica'' 4, 1942, páxs. 122-123. La gran &quot;J&quot; foi estampada nos pasaportes de los xudíos alemanes como respuesta al pidíu de los emplegaos suizos, quien trabayando na aduana fronteriza dicíen tener dificultaes nel casu de los alemanes que llegaben a esi país yá que declaraben nun poder establecer direutamente una diferencia ente quien yera xudíu y quien non.&lt;/ref&gt; Nesi momentu toos aquellos deteníos polos nazis y en campos de concentración tuvieron de portar insinies de distintos colores;&lt;ref&gt;&quot;A partir de 1938, identificar a los xudíos de los campos con una estrella mariella que se-yos cosía a los sos uniformes de prisión, una distorsión del símbolu de la estrella de David xudía. Dempués de 1939 y con ciertes variaciones en cada campu, identificáronse fácilmente les categoríes de prisioneros con un sistema de marques que combinaba un triángulu de color invertíu con lletres. Los distintivos que cosíen nos uniformes de los prisioneros dexaben a los guardias de les SS identificar los presuntos antecedentes pa la encarcelación. A los criminales marcar con triángulos invertíos de color verde, a los prisioneros políticos con colloráu, a los «asociales» (incluyíos romaninos, rebalbos, vagamundos y otros grupos) con negru o, nel casu de los romaninos en dellos campos, marrón. A los homosexuales identificar con triángulos roses y a los testigos de Jehová, con unos de color púrpura. A los prisioneros non alemanes identificar cola primer lletra del nome del so país natal n'alemán, que cosíase nel so distintivu. Los dos triángulos que formaben el distintivu de la estrella xudía yeren mariellos, nun siendo que se incluyera al prisioneru xudíu en dalguna de les otres categoríes de prisioneros&quot; ([http://www.ushmm.org/wlc/es/article.php?ModuleId=10007658 Enciclopedia del Holocaustu: Sistema de clasificación nos campos de concentración nazis]; aportáu 2 d'avientu de 2013).&lt;/ref&gt; les insinies xudíes teníen la forma d'una estrella de seis puntes mariella, formada por dos triángulos equilláteros superpuestos, pero, cuando se trataba de prisioneros xudíos políticos, unu de los triángulos yera de color coloráu.&lt;ref&gt;George M. Karst, ''The Beats of the Earth'', Nueva York, 1942, páxs.88-89; Sistema de clasificación nos campos de concentración nazis: &quot;A los prisioneros políticos xudíos [...] identificar con un triángulu mariellu debaxo d'un triángulu coloráu&quot; (Sistema de clasificación nos campos de concentración nazis).&lt;/ref&gt;

Los nazis resucitaron l'usu d'insinies distintives marielles como parte de les persecuciones que llevaron a cabu mientres l'Holocaustu. Depués del pogrom conocíu como la [[Nueche de los cristales rotos]], [[Reinhard Heydrich]] encamentó que los xudíos tendríen de ser forzaos a portar insinies identificatorias (19 de payares de 1938).&lt;ref name=&quot;aab333b1&quot;&gt;Arsenaut, &quot;Holocaust Badges&quot;, aportáu 1 d'avientu de 2013.&lt;/ref&gt;

Darréu dempués de la invasión nazi a Polonia en setiembre de 1939, los alemanes empezaron a introducir l'usu obligatoriu de distintivos en Wloclawek. Pa fines de 1939, tolos xudíos de la Polonia ocupada teníen de portalos. Siguiendo la invasión de la Xunión Soviética en xunu de 1941, los nazis implementaron l'usu forzáu de distintivos nos distintos territorios qu'ocuparon. El 19 de setiembre de 1941 el distintivu mariellu foi instauráu n'Alemaña.&lt;ref name=&quot;ref_dup_2&quot;/&gt; Los diarios de la dómina reflexaron lo qu'asocedía con comentarios referíos a la insinia xudía en términos amargosos y sarcásticos, tal como unu que comparaba'l [[guetu]] con [[Hollywood]], cuidao que &quot;dambos tán llenos d'estrelles&quot;.&lt;ref&gt;''Encyclopedia of the Holocaust'', ed. Israel Gutman, Nueva York: Macmillan, 1990: &quot;Jewish Badge&quot;.&lt;/ref&gt; Pero más allá de les racionalizaciones del conformismu medíatico, nada teníen d'humorístiques les bien graves acusaciones de los nazis esixendo la obligación de que tolos xudíos portaren la estrella mariella:

{{cita|Esta midida tien por oxetivu torgar a los xudíos camuflase y poder asina entrar en contautu con los alemanes. Les batalles del este [européu] demostraron la infamia del proceder xudíu, según tamién el peligru universal que respresenta pa los pueblos llibres l'asesina política xudía. Por cuenta de estes condiciones, nun ye posible tolerar más que los alemanes arriésguense contactándose colos xudíos, quien azorronen la so verdadera raza. Daes les circunstancies actuales, la separación ente alemanes y xudíos va ser realizada de la manera más absoluta. Va Ser asina proclamada ante'l mundu la responsabilidá coleutiva de tolos xudíos poles abominaciones cometíes contra los arios nel este [européu]. Los xudíos del mundu enteru son los responsables absolutos [d'ello].&lt;ref name=&quot;ref_dup_2&quot;/&gt;}}

Pero, más allá de la retórica nazi y al considerase les masacres y fusilamientos en masa de cientos de xudíos ucraínos y rusos en manes de les ''SS-Einsatzgruppen'' o &quot;Escuadrones de la muerte&quot; (1939-1941), queda claro que yeren los nazis quien de fechu asesinaben a los xudíos y non precisamente'l casu inversu (vease [[Holocaustu]]).&lt;ref&gt;Alrodiu de la orde esplícita de Hitler d'esaniciar a los xudíos del este européu, vease Ian Kershaw, ''Hitler, los alemanes y la solución final'', Madrid: La Esfera de los Llibros, 2009, páxs. 417-424. Según Kershaw, yá a finales de 1939, Blaskowitz, entós comandante a cargu del sector esti de la &quot;Gran Alemaña&quot;, protestó pola brutalidá de los &quot;escuadrones de la muerte&quot;, considerándolos una verdadera amenaza pa la disciplina del exércitu.&lt;/ref&gt;
Ente 1941 y 1942, los estaos satélite o collaboracionistes d'Alemaña, según tamién nos territorios invadíos polos nazis n'occidente adoptaron regulaciones qu'axustaben l'usu obligatoriu d'insinies distintives per parte de los xudíos. Namái en Dinamarca, onde'l rei [[Cristián X de Dinamarca|Cristián X]] aparentemente amenació con llevar el mesmu'l distintivu mariellu en casu de que'l so usu impunxérase-y a la población xudía del so país,&lt;ref name=&quot;aab333b1&quot; /&gt; los nazis nun llegaron a implementar la mentada regulación.&lt;ref&gt;De resultes d'ello, el monarca danés enxamás llegó a portar la insinia mariella (Jens Lund, &quot;The Legend of the King and the Star&quot;, ''Indiana Folclor'' 8, 1975, páxs. 1-37).&lt;/ref&gt;

La política gubernamental alemana de forzar a los xudíos a llevar insinies identificatorias foi una de les tantes táctiques psicolóxiques qu'apuntaben a aisllar y deshumanizar a los xudíos europeos, marcándolos como si fueren distintos o inferores a los demás. Les insinies facilitaron la separación de los xudíos del restu de la sociedá y la so subsecuente encierre en guetos, cosa que finalmente terminaría per conduciría a millones d'ellos a los campos d'esterminiu.

Tou aquel que se negaba a llevar la insinia discriminatoria yera brutalmente castigáu, dacuando terminaba recibiendo un tiru o inclusive muertu.&lt;ref name=&quot;aab333b1&quot; /&gt;

Según el testimoniu de Mia Blocher:

{{cita|Cuando les insinies xudíes fueron implementaes per primer vegada mientres el réxime nazi, los xudíos taben enoxaos, humildaos y avergoñaos de salir de los sos llares. [... Col tiempu] la vergüenza convertir en mieu. Un xudíu que yera [atopáu] ensin [el so] insinia podía ser multáu, cutíu, encarceláu o asesináu. Si [...] yera prindáu con una estrella [mariella] engurriada o llixeramente fuera de sitiu, podía ser severamente castigáu. [Sicasí,] tolos que [portaben] la estrella mariella yeren discriminaos por [l'Estáu y por] la sociedá, negábase-yos l'accesu a les escueles, negocios y tiendes, [... tando en tou momentu espuestos a] ser secuestraos na cai y [ser] llevaos a un campu de concentración pola Gestapo. Munchos xudíos [...] &quot;sumieron&quot; d'esta forma.&lt;ref&gt;&quot;Alrodiu de la importancia de la estrella&quot;, ''eHow n'español'', efeutos; aportáu 4 d'avientu de 2013.&lt;/ref&gt;}}

&lt;!--Imáxenes entamaes por orde cronolóxicu--&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Stars of David from concentration camps.JPG|Ensignias segregatives y discriminatories empuestas n'Europa polos nazis, 1939-1945
Ficheru:Bundesarchiv Bild 121-0327, Lesslau, Juden vor Holzwagen.jpg|Triángulos mariellos, Polonia, 1939
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-E13880, Polen, Ghetto Lublin, polnische Juden.jpg|Polonia, 1939
Ficheru:Bundesarchiv Bild 101III-Wisniewski-025-14, Polen, Ghetto Litzmannstadt, Ghettopolizei.jpg|Polonia, 1940
Ficheru:Bundesarchiv Bild 101III-Wisniewski-025-08, Polen, Ghetto Litzmannstadt, Bewohner.jpg|Polonia, 1940
Ficheru:Bundesarchiv Bild 101I-133-0730-12, Polen, Zichenau, Juden vor einer Bekanntmachung.jpg|Círculos mariellos, Polonia, 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 101I-185-0112-35, Belgrad, Erfassung von Juden.jpg|Brazalete, Yugoslavia, 1941
Ficheru:Bundesarchiv N 1576 Bild-006, Minsk, Juden.jpg|Parches mariellos, Bielorrusia, 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-B10160, Wilna, Juden, litauischer Polizist.jpg|Parches mariellos, Lituania, 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-R99291, Wilna, Frauen mit Juden-Kennzeichen.jpg|Círculos impuestos en Lituania, 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 101III-Duerr-054-19, Lettland, KZ Salaspils, Häftlinge.jpg|Letonia, 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-B09012, Russland, Zwangsarbeit von Juden.jpg|Marques impuestes en Rusia en 1941
Ficheru:Judenstern JMW.jpg|Impuesta n'Alemaña y Austria en 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-B04490A, Berlin, Ältere Frau mit Judenstern.jpg|Alemaña, 1941
Ficheru:Judenstern Fürth Schwabacherstr.jpg|Alemaña, c. 1941-42 
Ficheru:Exhibit of the Anne Frank Zentrum.jpg|Entá intacta, Holanda, 1941
Ficheru:David Star.jpg|Impuesta n'Holanda, 1941
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-R99538, Niederlande, Frau mit Judenstern.jpg|Holanda, 1941 
Ficheru:Yellow star Juif.gif|Impuesta en Francia en 1942
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-B21356, Paris, Französinen mit Judenstern.jpg|Francia, 1942
Ficheru:Bulgarian Jews Yellow Badge.jpg|Impuesta en Bulgaria, 1942
Ficheru:From the Dachau concentration camp (8606847046).jpg|Obligatoria en Grecia Ficheru:Russian
Russian Jews await selection in Auschwitz.jpeg|Xudíos rusos, Auschwitz, 1944
Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-N0827-318, KZ Auschwitz, Ankunft ungarischer Juden.jpg|Xudíos húngaros, Auschwitz, 1944
&lt;/gallery&gt;

== Diferencia ente insinia mariella y estrella de David ==

[[Ficheru:Star of David.svg|thumb|120px|[[Estrella de David]].]]
A diferencia del antiguu símbolu xudíu conocíu como la [[estrella de David]], la insinia mariella presenta la inscripción ''Jude'' ([[idioma alemán|alemán]]—&quot;xudíu&quot;) espresada en calteres pseudo-[[Alfabetu hebréu|hebreos]]. Precisamente por ser de color mariellu intensu o fartu enchíu y por llevar la inscripción &quot;xudíu&quot; n'alemán pero espresada en calteres pseudo-[[Alfabetu hebréu|hebreos]], la insinia mariella ''nun ye esautamente'' una [[estrella de David]] nin tampoco tien el mesmu significáu.

El [[nazismu]] usó'l [[Estrella de David|antiguu símbolu xudíu]] (que unívocamente simboliza l'[[Hebreos#Creencies.2C ritos y .C3.A9tica|Alianza]] de [[Yavé]] col [[hebreos|pueblu hebréu]] y tola humanidá), pa un propósitu distintu al del símbolu [[hebreos|hebréu]] orixinal: non pa recordar la estrecha rellación ente Dios y l'humanidá, sinón pa ''segregar'' a los xudíos del restu de la población europea.&lt;ref&gt;Ye por eso que delles zones d'Europa ocupaes polos nazis (tales como Polonia, Bielorrusia, Lituania, Letonia y Rusia), la insinia mariella nun foi más qu'un distintivu en forma d'estrella mariella de seis puntes (y non necesariamente un [[hexagrama]] regular formáu pola interseición de dos triángulos equilláteros enxareyaos).&lt;/ref&gt;

Cargada d'intencional ambigüedá, la insinia mariella namái tien ''l'apariencia'' d'una [[estrella de David]], pero, ello ye que ''ye'' un símbolu [[racismu|racista]], concebíu col propósitu de [[discriminación|discriminar]].

Ente que la [[estrella de David]] ye un símbolu relixosu de los [[hebreos]] y pertenez tamién tantu al xudaísmu como a la cultura ya identidá xudía polo xeneral, la insinia mariella ye unu de los tantos símbolos discriminatorios impuestos polos nazis a la población europea mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] (1939-1945).

== Insinia mariella nes artes visuales ==

[[Ficheru:PikiWiki Israel 19658 Yellow Star.jpg|thumb|120px|Impuesta en Bélxica en 1942, esti motivu foi representáu por Nussbaum nel so oliu de 1943.]]
La pintura da testimoniu de la segregación y l'aislamientu que los xudíos sufren n'Europa mientres la Segunda Guerra Mundial. La insinia puede trate na solapa de ''El xudíu cola estrella mariella'', pensatible ser pintáu por David Peretz en 1943.&lt;ref&gt;''Jewish Art: An illustrated History'', ed. Cecil Roth, Tel Aviv: Massadah, 1961, cols. 675-676.&lt;/ref&gt; Nel so ''Autorretratu con cédula d'identidá xudía'', oliu de 1943, el pintor xudeo-alemán [[Felix Nussbaum]] retratar en Bruxeles doblemente marcáu: per un sitiu, la so tarxeta d'identidá presenta en lletres coloraes la inscripción &quot;JUIF-JOOD&quot; (esto ye, &quot;xudíu&quot; espresáu respeutivamente en francés y holandés), pol otru, lleva cosida nel so sobretou la insinia mariella na so versión belga, esto ye, un hexagrama regular con una lletra &quot;J&quot; nel centru.&lt;ref&gt;La lletra &quot;'''J'''&quot; ye'l factor común compartíu por '''''J'''uif'' (francés) y '''''J'''ood'' (holandés). Nussbaum y la so familia fueron asesinaos en Auschwitz en 1944. Pa un discutiniu alrodiu de la so obra, vease Ziva Amishai Maisels, ''Depiction and Interpretation: The Influence of the Holocaust on the Visual Arts'', Oxford y Nueva York: Pergamon Press, 1993, p. 5.&lt;/ref&gt;

La insinia en cuestión puede trate tamién na obra plástica de Bedrich Fritta (''Vida d'un notable del guetu'', tinta, c. 1943-44; ''El café'', tinta y aguada, 1944) y aquella de Leo Haas (''Fame'', tinta y aguada, 1945).&lt;ref&gt;Maisels, figs.13, 30, 32.&lt;/ref&gt;

Remanez en forma de brazalete nos xudíos resistentes nun trabayu de Józef Kaliszan tituláu ''Guetu'', grabáu realizáu en 1966.&lt;ref&gt;Maisels, fig. 265.&lt;/ref&gt;

El valor trágicamente simbólicu del color mariellu puede percibise na obra de [[Friedensreich Hundertwasser]], particularmente en ''La casa del xudíu n'Austria'' (téunica mista, 1961-62) y ''Xardín de sangre—cases con fumu mariello'' (téunica mista, 1962-63).&lt;ref&gt;Maisels, figs. en color, 26-27.&lt;/ref&gt;

Representada como una estrella mariella de seis puntes, la insinia mariella ye frecuente nes pintures de Samuel Bak, quien sobrevivió'l [[Holocaustu]] y moró mientres años n'Israel.&lt;ref&gt;[http://www.chgs.umn.edu/museum/responses/bak/ Bak: Speaking about the Unspeakable]&lt;/ref&gt; En delles de les sos pintures, Bak emplega estrelles marielles de seis puntes según tamién otros motivos xeneralmente deterioraos o fragmentarios, pa tratar temes tales como l'aislamientu, la esraizadura y la traxedia,&lt;ref&gt;[http://hola-akermariano.blogspot.com/2013/05/bak.html Bak, pintor d'interrogantes] y [http://jhom.com/arts/bak/index.htm Landscapes of Jewish Experience].&lt;/ref&gt; de manera tal que la so obra ye evocativa de los tiempos del guetu pero tamién un ecu d'ello a lo llargo de la segunda metá del sieglu XX.&lt;ref&gt;[http://www.dcourier.com/main.asp?SectionID=1&amp;SubSectionID=1&amp;ArticleID=66453&amp;TM=9728.176 Prescot Daily Courier: Artist's Chronicles of Holocaust elicit Emotions]&lt;/ref&gt; Esto puede acotase a partir d'obres tales como ''Mariellu'' (1962),&lt;ref&gt;[http://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/bak/star_of_david.asp Yad Vashem]&lt;/ref&gt; ''El guetu de la hestoria xudía'' (1976),&lt;ref&gt;[http://www.chgs.umn.edu/museum/responses/bak/ Center for Holocaust and Genocide Studies]&lt;/ref&gt; ''Campu'' (1992),&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131013072822/http://www.facinghistory.org/paths/teaching-holocaust-through-literature-worksh Facing History and Ourselves]&lt;/ref&gt; y les sos series titulaes ''Solo'' (1994) y ''Árbol familiar'' (1995).&lt;ref name=&quot;805790bc&quot;&gt;[http://www.imj.org.il/artcenter/galleryE.asp?artist=271883&amp;list= Israel Museum Information Centerfor Israeli Art]&lt;/ref&gt; Les estrelles marielles de seis puntes pueden detectase nel amenazador firmamentu de los sos ''Rumores crepusculares'', trabayu de 1995.&lt;ref name=&quot;805790bc&quot; /&gt; Y de un simbolismu lliteralmente desgarrador ye'l so cuadru ''Destinos'', obra posterior a les anteriores, onde representó un árbol truncáu y que la so copa ye sostenida por una especie de muletes y de la qu'amás escolguen numberoses estrelles marielles de seis puntes.&lt;ref&gt;[http://jhom.com/arts/bak/destinies_commentary.htm Jewish Heritage Online Magacín]&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Comay, Joan. ''The Diaspora Story'', Tel Aviv: Beth Hatefutsoth y Steimatzky, 1981.
* Scheiner, Jens J. ''Vom Gelben Flicken zum Judenstern?: Genese und Applikation von Judenabzeichen im Islam und christlichen Europa, 849-1941'', Frankfurt del Main y Nueva York: P. Lang, 2004.
* Merback, Mitchell B., ed. ''[http://brego-weard.com/lib/ns/Beyond_the_Yellow_Badge.pdf Beyond the Yellow Badge: Anti-Judaism and Antisemitism in Medieval and Early Modern Visual Culture]'', Leiden y Boston: Brill, 2008.
* Roudinesco, Élisabeth. ''A vueltes cola cuestión xudía'' (Retour sur la question juive, 2009), Barcelona: Anagrama, 2011.

== Ver tamién ==

{{commonscat|Yellow badge}}
* [[Sombreru mariellu]]
* [[Estigma social]]
* [[Antijudaísmo cristianu]]
* [[Alegatu antisemita]]
* [[Judensau]]
* [[Libelo de sangre]]
* [[Xudíu errante]]
* [[Antisemitismu]]
* [[Colores políticos#Xudaísmu|Mariellu políticu]]
* [[Solución final]]
* [[Holocaustu]]

== Enllaces esternos ==
* [http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2317-badge Jewish Encyclopedia: Badge] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20131203002434/http://www.geschichteinchronologie.ch/MA/judentum-EncJud_judenfleck-o-judenhut-im-MA-ENGL.html Encyclopaedia Xudaica: The badge, hat and clothing laws for Jews in the Middle Ages] (n'inglés)
* B. Mordechai Ansbacher, [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/xudaica/ejud_0002_0003_0_01851.html Jewish Virtual Library: Jewish Badge], 2008 {{en}}
* D.-D. Natanson, [http://d-d.natanson.pagesperso-orange.fr/etoile_juive.htm Le début du port de l'étoile jaune], 2012 (en francés)
* [http://en-mosaik.de/?p=26348 Mosaik: Der gelbe Stern], 2011 (n'alemán)
* [https://www.yadvashem.org/artifacts/featured/jewish-badges.html Distinctive Badges that Jews Were Forced to Wear During the Holocaust] - [[Yad Vashem]] website (n'inglés)
* [http://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%205953.pdf Yad Vashem - Shoah Resource Center: Jewish Badge] (n'inglés)
* [http://www.holocaustcenter.org/holocaust-badges Holocaust Memorial Center: Holocaust Badges] (n'inglés)
* [http://jhva.wordpress.com/tag/judenstern/ Die gelben Judensterne von Fischach], ''Jüdisch Historischer Vereing Augsburg'', 2010 (n'alemán ya inglés).


{{Tradubot|Insignia amarilla}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antisemitismu]]
[[Categoría:Segregación]]
[[Categoría:Discriminación]]
[[Categoría:Racismu]]
[[Categoría:Símbolos nazis]]
[[Categoría:Historia de los xudíos]]
[[Categoría:Guetos xudíos sol nazismu]]
[[Categoría:Campos de concentración nazis]]
[[Categoría:Holocaustu]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>jnhvoqgntowqwdj76qaq0fjccm62sik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Delegación Arqueolóxica Francesa n'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110962</id>
    <revision>
      <id>3703016</id>
      <parentid>3125827</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3669" xml:space="preserve">{{organización}}
La '''Delegación Arqueolóxica Francesa n'Afganistán ''' (en [[idioma francés|francés]]: ''Délégation Archéologique Française en Afghanistan'') conocida tamién poles sos sigles '''DAFA''' componer d'una rede de 27 institutos d'investigación nel estranxeru del [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Francia]].
La DAFA foi fundada en [[Francia]] en [[1922]] a pidimientu del gobiernu afganu p'asegurar la investigación arqueolóxica n'[[Afganistán]]. La investigación namái se detuvo mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], volver# a entamar en 1946. En [[1982]] foi cerráu a pidimientu del gobierno pro-soviéticu d'[[Afganistán]]. 
Nel añu [[2002]], acordies coles autoridaes afganistanes, el Ministeriu d'Asuntos Esteriores decidió volver abrir y reiniciar les actividaes de la DAFA nel so país y principalmente, nel [[Muséu Nacional de Kabul]].

El llabores de la DAFA centrar n'estudiar y afondar na conocencia de la hestoria d'Afganistán nel marcu d'escavaciones conxuntes, principalmente, consistiendo na catalogación ya inventariu de los restos arqueolóxicos, estudios y la realización d'escavaciones arqueolóxiques.

== Trabayos arqueolóxicos dende 1922 ==
* [[1923]]-[[1925]] - Realización d'estudios en [[Bactriana]].
* [[1924]] - Escavaciones nel xacimientu de [[Païtava]].
* [[1926]] - Estudios en [[Bactriana]] y el xacimientu [[Grecobudismu|grecobudista]] de [[Hadda]].
* [[1927]] a [[1928]] - Escavaciones de [[Hadda]].
* [[1929]] - Trabayos na ciudá de [[Bamiyán]].
* [[1933]] - Escavaciones en [[Tapín Marandjan]].
* [[1934]] - Escavaciones en [[Khair Khana]].
* [[1936]] - Trabayos en [[Sistán y Baluchistán]].
* [[1936]] a [[1937]] - Escavaciones na antigua ciudá de [[Bagram]].
* [[1937]] - Escavaciones en [[Fondukistan]].
* [[1937]] - Escavaciones en [[Shotarak]].
* [[1947]] - Trabayos en [[Bactriana]].
* [[1949]] a [[1951]] - Escavaciones en [[Lashkari Bazar]].
* [[1951]] a [[1959]] - Escavaciones nel xacimientu [[protohistóricu]] de [[Mundigak]].
* [[1952]] a [[1961]] - Escavaciones en [[Surkh Kotal]]
* [[1957]] - Descubrimientu del [[Minarete de Jam]], declaráu como [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[UNESCO]].
* [[1957]] - Trabayos nel Valle de Foladi.
* [[1963]] - Escavaciones de [[Kohn Masjid]].
* [[1963]] a [[1965]] - Escavaciones del monasteriu de [[Gul Dara]].
* [[1963]] - Escavaciones en [[Tapín Shakh]].
* [[1964]] - Prospecciones en [[Ai-Khanoum]].
* [[1965]] a [[1978]] - Escavaciones nel xacimientu d'[[Ai-Khanoum]].
* [[1974]] a [[1976]] - Estudios de la llanura d'[[Ai-Khanoum]].
* [[1976]] a [[1978]] - Trabayos en [[Tukharistan]].
* [[1976]] a [[1978]] - Escavaciones en [[Shortughaï]].
* [[2004]] a [[2007]] - Escavaciones en [[Bactriana]].
* [[2005]] - Escavaciones en [[Al-Ghata]].
* [[2005]] a [[2007]] - Trabayos n'[[Herāt (ciudá)|Herāt]] xunto a una espedición alemana.
* [[2005]] a [[2007]] - Trabayos na mezquita de Haji Piyada.
* [[2010]] a [[2011]] - Escavaciones en [[Mes Aynak]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704644404575482251955785046.html |títulu=Rescuing Afghanistan's Buddhist History |fechaaccesu=16 de xineru de 2012|autor=[[Wall Street Journal]] |fecha=17 de setiembre de 2010 |obra= |idioma= inglés|cita= }}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Muséu Nacional de Kabul]]

== Enllaces esternos ==
* [http://www.dafa.org.af/ Web oficial]

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Delegación Arqueológica Francesa en Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arqueoloxía]]
[[Categoría:Cultura d'Afganistán]]
[[Categoría:Cultura de Francia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>kkdq2nir9czoy2ycmvplm6inajy30ub</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703109</id>
      <parentid>3703016</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3674" xml:space="preserve">{{organización}}
La '''Delegación Arqueolóxica Francesa n'Afganistán ''' (en [[idioma francés|francés]]: ''Délégation Archéologique Française en Afghanistan'') conocida tamién poles sos sigles '''DAFA''' componer d'una rede de 27 institutos d'investigación nel estranxeru del [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Francia]].
La DAFA foi fundada en [[Francia]] en [[1922]] a pidimientu del gobiernu afganistanu p'asegurar la investigación arqueolóxica n'[[Afganistán]]. La investigación namái se detuvo mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], volver# a entamar en 1946. En [[1982]] foi cerráu a pidimientu del gobierno pro-soviéticu d'[[Afganistán]]. 
Nel añu [[2002]], acordies coles autoridaes afganistanes, el Ministeriu d'Asuntos Esteriores decidió volver abrir y reiniciar les actividaes de la DAFA nel so país y principalmente, nel [[Muséu Nacional de Kabul]].

El llabores de la DAFA centrar n'estudiar y afondar na conocencia de la hestoria d'Afganistán nel marcu d'escavaciones conxuntes, principalmente, consistiendo na catalogación ya inventariu de los restos arqueolóxicos, estudios y la realización d'escavaciones arqueolóxiques.

== Trabayos arqueolóxicos dende 1922 ==
* [[1923]]-[[1925]] - Realización d'estudios en [[Bactriana]].
* [[1924]] - Escavaciones nel xacimientu de [[Païtava]].
* [[1926]] - Estudios en [[Bactriana]] y el xacimientu [[Grecobudismu|grecobudista]] de [[Hadda]].
* [[1927]] a [[1928]] - Escavaciones de [[Hadda]].
* [[1929]] - Trabayos na ciudá de [[Bamiyán]].
* [[1933]] - Escavaciones en [[Tapín Marandjan]].
* [[1934]] - Escavaciones en [[Khair Khana]].
* [[1936]] - Trabayos en [[Sistán y Baluchistán]].
* [[1936]] a [[1937]] - Escavaciones na antigua ciudá de [[Bagram]].
* [[1937]] - Escavaciones en [[Fondukistan]].
* [[1937]] - Escavaciones en [[Shotarak]].
* [[1947]] - Trabayos en [[Bactriana]].
* [[1949]] a [[1951]] - Escavaciones en [[Lashkari Bazar]].
* [[1951]] a [[1959]] - Escavaciones nel xacimientu [[protohistóricu]] de [[Mundigak]].
* [[1952]] a [[1961]] - Escavaciones en [[Surkh Kotal]]
* [[1957]] - Descubrimientu del [[Minarete de Jam]], declaráu como [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[UNESCO]].
* [[1957]] - Trabayos nel Valle de Foladi.
* [[1963]] - Escavaciones de [[Kohn Masjid]].
* [[1963]] a [[1965]] - Escavaciones del monasteriu de [[Gul Dara]].
* [[1963]] - Escavaciones en [[Tapín Shakh]].
* [[1964]] - Prospecciones en [[Ai-Khanoum]].
* [[1965]] a [[1978]] - Escavaciones nel xacimientu d'[[Ai-Khanoum]].
* [[1974]] a [[1976]] - Estudios de la llanura d'[[Ai-Khanoum]].
* [[1976]] a [[1978]] - Trabayos en [[Tukharistan]].
* [[1976]] a [[1978]] - Escavaciones en [[Shortughaï]].
* [[2004]] a [[2007]] - Escavaciones en [[Bactriana]].
* [[2005]] - Escavaciones en [[Al-Ghata]].
* [[2005]] a [[2007]] - Trabayos n'[[Herāt (ciudá)|Herāt]] xunto a una espedición alemana.
* [[2005]] a [[2007]] - Trabayos na mezquita de Haji Piyada.
* [[2010]] a [[2011]] - Escavaciones en [[Mes Aynak]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704644404575482251955785046.html |títulu=Rescuing Afghanistan's Buddhist History |fechaaccesu=16 de xineru de 2012|autor=[[Wall Street Journal]] |fecha=17 de setiembre de 2010 |obra= |idioma= inglés|cita= }}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Muséu Nacional de Kabul]]

== Enllaces esternos ==
* [http://www.dafa.org.af/ Web oficial]

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Delegación Arqueológica Francesa en Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arqueoloxía]]
[[Categoría:Cultura d'Afganistán]]
[[Categoría:Cultura de Francia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3fl9uvwqioor5sijkbi0hfrwmosb2nm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monte de pagodes del monesteriu de Shaolin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110984</id>
    <revision>
      <id>3702963</id>
      <parentid>3675110</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monte de pagodes del monasteriu de Shaolin]]&quot; a &quot;[[Monte de pagodes del monesteriu de Shaolin]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4032" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Monumentos históricos de [[Dengfeng]] na &quot;Ciudá del cielu y de la tierra&quot;
| Imaxe = Shaolinsi talin.JPG
| Tamañu = 250px
| Pie = Monte de pagodes.
{{Mapa de llocalización
 |China |etiqueta =
 Monasteriu de Shaolin
 |tamañu_etiqueta = 100
 |alt = 
 |posición = right
 |fondu = 
 |lon_dir=Y |lat_dir=N 
 
 |lat_gra = 34
 |lat_min = 30
 |lat_seg = 26.06
 |lon_gra = 112
 |lon_min = 56
 |lon_seg = 7.85
 |long = 
 |marca = 
 |tamañu_marca = 6
 |border = none
 |pie = 
 |alineación = center
 |anchu = 250px 
}}
| País = {{CHN}}
| Tipu = Cultural
| Criterios = iii, vi |
ID = 1305rev
| Rexón = [[Asia]] y [[Oceanía]]
| Añu = 2010
| Extensión = 
| Peligru = 
}}
&lt;DIV ALIGN=&quot;justify&quot;&gt;
El nome '''Monte de pagodes del [[Monasteriu de Shaolin]]''' fai referencia a les 228 [[pagoda|pagodes]] construyíes a partir del [[791]] d.C. mientres les dinastíes [[Dinastía Tang|Tang]], [[Dinastía Yuan|Yuan]], [[Ming]] y [[Dinastía Qing|Qing]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.chinaculture.org/gb/en_travel/2003-09/24/content_36204.htm|títulu=Monte de pagodes nel monasteriu Shaolin en Chinaculture|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100808005903/http://www.chinaculture.org/gb/en_travel/2003-09/24/content_36204.htm|fechaarchivu=8 d'agostu de 2010}}(n'inglés)&lt;/ref&gt; La cantidá de niveles o pisos de les pagodes teníen de ser númberos impares (de 1 a 7) y taben basaos nos llogros de los maestros budistes pa los que fueron construyíos. La era na que foi construyida cada pagoda afecta a la so forma (arrondada o cuadrada) y al númberu de llaos (4 o 6). El monte de pagodes alzar a los pies del monte Shaoshi y ye unu de los mayores montes de pagodes de China. Foi nomáu paisaxe d'escepcional guapura en [[1996]]. El monte de pagodes xuntu al restu del [[Monasteriu de Shaolin|monasteriu]] foi inscritu como [[Patrimoniu de la Humanidá]] el [[31 de xunetu]] de [[2010]] como parte de la denominación ''Monumentos históricos de Dengfeng na &quot;Ciudá del cielu y de la tierra&quot;''&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/en/news/643 El Comité de Patrimoniu de la Humanidá inscribe cinco nuevos sitios culturales y aprueba estensiones de dos yá esistentes. (n'inglés)]&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Pagoda Forest3.JPG|thumb|left|150px|Pagoda con forma de vasía]]

La mayor parte del monte de pagodes consiste n'estructures de piedra o lladriyu, que van d'unu a siete pisos, miden menos de quince metros d'altu (muncho más pequeñes que les pagodes pa les reliquies budistes) y nes que consta en toes elles l'añu exactu de la so construcción amás de munches talles ya inscripciones. Entienden gran variedá d'estilo pero casi toes tienen múltiples bistechos y el so estilu recuerda a pabellones. Les sos formes son igualmente diverses: hai poligonales, cilíndriques, cóniques, monolítiques ya inclusive paecíes a vasíes, lo que fai del monte de pagodes una exhibición de pagodes antigües, talla y caligrafía de delles dinastíes. 

Aparte del monte de pagodes esisten munches baltes pagoda de inestimable valor espardíes alredor del monasteriu Shaolin, como por casu la pagoda Faru construyida nel [[689]] mientres la dinastía Tang, la pagoda Tongguang construyida nel [[926]] na dómina de les [[Cinco Dinastíes]], la pagoda Yugong alzada en [[1324]] mientres la dinastía Yuan y la pagoda Zhaogong construyida mientres la dinastía Ming.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111018225318/http://www.shaolinkungfus.com/html/landscapeshow225.html Monte de pagodes nel monasteriu Shaolin](n'inglés)&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Shaolin Temple China.jpg|thumb|250px|Monte de pagodes, vista xeneral.]]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Songshan Pagoda Forest}}

{{Traducíu ref|en|Pagoda Forest at Shaolin Temple}}


{{Tradubot|Bosque de pagodas del monasterio de Shaolin}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pagodes]]
[[Categoría:Templos budistes de China]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en China]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t32h8i093wm6njvh4hiuidbrdcfkwca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu d'El Escorial</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111371</id>
    <revision>
      <id>3702939</id>
      <parentid>3680994</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu d'El Escorial]]&quot; a &quot;[[Monesteriu d'El Escorial]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52888" xml:space="preserve">{{edificiu}}
[[Ficheru:San Lorenzo de El Escorial-frontal-DavidDaguerro.JPG|290px|thumb|Monasteriu d'El Escorial, patiu delanteru.]]
[[Ficheru:El Escorial desde los jardines.JPG|thumb|Xardinos del Monasteriu d'El Escorial.]]
El '''Real Monasteriu de San Lorenzo de El Escorial''' ye un complexu qu'inclúi un [[palaciu real]], una [[basílica]], un [[panteón (arquiteutura)|panteón]], una [[biblioteca]] , un colexu y un [[monasteriu]]. Atópase na llocalidá [[España|española]] de [[San Lorenzo de El Escorial]], na [[Comunidá de Madrid]], y foi construyíu ente 1563 y 1584.

El palaciu foi residencia de la [[Familia Real Española]], la basílica ye llugar de sepultura de los [[Rei d'España|reis d'España]] y el monasteriu fundáu por monxos de la [[Orde de San Jerónimo]]– ta ocupáu anguaño por flaires de la [[Orde de San Agustín]]. Ye una de les más singulares arquitectures [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentistes]] d'[[España]] y d'[[Europa]]. Asitiáu en [[San Lorenzo de El Escorial]], ocupa una superficie de 33.327&amp;nbsp;m², sobre la fastera meridional del [[monte Abantos]], a 1028&amp;nbsp;m d'altitú, na [[Sierra de Guadarrama]]. Ta xestionáu por [[Patrimoniu Nacional]].

Conocíu tamién como ''Monasteriu de San Llorienzo El Real'', o, cenciellamente, ''El Escorial'', foi escurríu na segunda metá del sieglu XVI pol rei [[Felipe II d'España|Felipe II]] y el so arquiteutu [[Juan Bautista de Toledo]], anque darréu intervinieron [[Juan de Herrera]], [[Juan de Minjares]], [[Giovanni Battista Castello]] ''El Bergamasco'' y [[Francisco de Mora]]. El rei concibió un gran complexu multifuncional, monacal y palaciegu que, afiguráu por Juan Bautista de Toledo según el paradigma de la ''Traza Universal'', dio orixe al [[Arquiteutura herreriana|estilu herreriano]].

Foi consideráu, dende finales del sieglu XVI, la ''Octava Maravía del Mundu'', tantu pol so tamañu y complexidá funcional como pol so enorme valor simbólicu. La so arquiteutura marcó'l pasu del [[platerescu]] renacentista al [[clasicismu]] desornamentado. Obra ingente, de gran monumentalidad, ye tamién un receptáculu de les demás artes.

Les sos pintures, escultures, cantorales, pergaminos, ornamientos llitúrxicos y demás oxetos suntuarios, sacros y áulicos faen qu'El Escorial sía tamién un [[muséu]]. La so complexa iconografía y iconoloxía mereció les más variaes interpretaciones d'historiadores, almiradores y críticos. El Escorial ye la cristalización de les idees y de la voluntá de la so impulsor, el rei Felipe II, un príncipe [[Renacimientu|renacentista]].

== Cronoloxía del Real Monasteriu de San Lorenzo de El Escorial ==
[[Ficheru:Portrait of Philip II of Spain by Sofonisba Anguissola - 002b.jpg|thumb|Felipe II, por [[Sofonisba Anguissola]].]]
[[Ficheru:Jacopo da trezzo, juan de herrera, 1578.JPG|thumb|[[Juan de Herrera]] según una medaya de [[Jacome da Trezzo]], 1578.]]

* ''' [[1557]]'''. Victoria sobre'l franceses na [[batalla de San Quintín (1557)|batalla de San Quintín]].

* '''[[1558]]'''. L'emperador [[Carlos I d'España|Carlos V]] muerre en [[Yuste]], camudando nel so testamentu'l so deséu de ser soterráu en [[Granada]] pol pidimientu al so fíu de crear un edificiu ''ex novo'' pa la so tumba, nun llugar distintu a los sos padres y güelos. Felipe II designó una comisión multidisciplinar (médicos, arquiteutos, canteros, etc.) pa buscar l'allugamientu más aparente na [[sierra de Guadarrama]], el centru xeográficu de la [[Península Ibérica|península ibérica]].

* '''[[1559]]'''. El 15 de xunetu'l rei nomó arquiteutu real a Juan Bautista de Toledo dende [[Gante]] y encamentó-y la direición de toles obres de la Corona.

* '''[[1560]]'''. La comisión busca alternatives pal allugamientu del monasteriu, embaraxando ente otres llocalizaciones [[Guisando]], [[Aranjuez]], [[Manzanares el Real|Manzanares]] y la Alberquilla y la Fresneda, nes cercaníes d'El Escorial. En payares escueye l'allugamientu actual, a apenes 50 quilómetros de [[Madrid]], na redoma de la Fuente de Blasco Sancho, próxima a [[El Escorial]] —entós una pequeña aldega de la [[Comunidá de Villa y Tierra de Segovia]]— pa construyir l'edificiu. La paraxa disponía d'abondosu caza y lleña, aire y agües de bona calidá y canteres de granitu y cayuela nes proximidaes.

* '''[[1561]]'''. Anguaño foi clave pa la hestoria d'El Escorial:
** El monarca treslladó la capital d'España dende [[Toledo]] a Madrid.
** Encamentó'l Monasteriu d'El Escorial a los [[Orde de San Jerónimo|monxos jerónimos]]. Tradicionalmente, la monarquía hispánica tuviera bien venceyada a esta Orde relixosa.
** Juan Bautista de Toledo empieza'l diseñu xeneral del Monasteriu: la conocida como la Traza Universal».

* '''[[1562]]'''. Felipe II empezó a adquirir los terrenales colindantes pa faer de la redolada del Monasteriu un híbridu de territoriu de [[realengu]] y [[abadengo]], onde pudieren compatibilizase los usos recreativos, agropecuarios y cinexéticos.

* '''[[1563]]'''. En febreru sumar al proyeutu, en calidá d'adxuntos, [[Juan de Herrera]] y Juan de Valencia. El 23 d'abril, festividá de [[Jorge de Capadocia|San Jorge]], asitióse la primer piedra del Monasteriu, nos cimientos del refectorio del conventu, so la siella del Prior, na fachada meridional.

* '''[[1567]]'''. Felipe II robló'l 22 d'abril la ''Carta de Fundación y Dotación del Monasteriu de San Lorenzo de El Escorial''. Pocos díes dempués, el 19 de mayu, tres la finalización de la fachada del Xardín de los Flaires, gran parte de les dependencies del Monasteriu y el Patiu de los Evanxelistes, morría [[Juan Bautista de Toledo]].

* Ente '''[[1567]]''' y '''[[1569]]''', la direición del proyeutu palaciego y monacal quedaba en manes de [[Giovanni Battista Castello]] ''El Bergamasco'', autor de la escalera principal.

* '''[[1572]]'''. [[Juan de Herrera]], con un protagonismu cada vez más creciente, asumió la reorganización del proyeutu.

* '''[[1575]]'''. El maestru canteru cántabru [[Juan de Nates]] collaboró xunto a [[Diego de Sisniega]] y [[Francisco del Río]] nes obres.

* '''[[1576]]'''. [[Juan de Herrera|Herrera]] foi designáu [[aposentador]] real, trazador principal, matemáticu ya inxenieru de les obres de la Corona, incluyíes les del Monasteriu. A partir de Trazar Universal diseñada por [[Juan Bautista de Toledo]], plantegó soluciones que, como esplicó en 1966 l'arquiteutu [[Fernando Chueca Goitia]], tendíen escontra la simplificación y geometrización del edificiu. Les principales variaciones sobre la solución orixinal fueron la construcción d'una planta más na fachada principal, que regularizaba la primer solución gradiada, l'amenorgamientu del númberu de torres de les sos fachaes y el zarru del Patiu de Reyes cola &quot;doble fachada&quot; de la ilesia, onde s'asitió la Biblioteca Real.

* '''[[1584]]'''. Asitiar na portada de la [[Basílica d'El Escorial|Basílica]] les estatues de [[David]] y [[Salomón]]. El 13 de setiembre dar por remataes oficialmente les obres, so la direición de [[Francisco de Mora]], a pesar de nun tar concluyida la [[Basílica d'El Escorial|Real Basílica]]. Esta rematóse en 1586 dempués d'once años de construcción.
* '''[[1807]]'''. El [[Fernandu VII d'España|príncipe d'Asturies]], el duque del Infantazgo y [[Juan Escóiquiz|Escoiquiz]] entamen una intriga, conocíu como la &quot;[[Combalechadura d'El Escorial]]&quot; pa derrocar a [[Manuel Godoy|Godoy]]. Son descubiertos y procesaos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Luengo|nome=Manuel|enllaceautor=|títulu=Diariu de 1808: l'añu de la combalechadura|url=https://books.google.es/books?id=qEM5QOLMvEkC&amp;pg=PA23&amp;dq=conspiracion+de+el+escorial+1807&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjPibib4NvUAhUCaRQKHd46AywQ6AEINDAF#v=onepage&amp;q=conspiracion%20de%20el%20escorial%201807&amp;f=false|fechaaccesu=12 d'agostu de 2017|añu=|fecha=2010|editorial=Universidá d'Alicante|isbn=9788497170918|editor=|ubicación=|páxina=23|idioma=es|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

* '''[[1814]]'''. Superaos los avatares de la [[Guerra de la Independencia española|Guerra de la Independencia]], que supunxo pal Monasteriu'l saquéu y la exclaustración, tornen los monxos de la [[Orde de San Jerónimo|Orde Jerónima]]. Col reestablecimientu de la [[Constitución española de 1812|Constitución de 1812]] y l'arranque del [[Trieniu Lliberal]], vuelven abandonar el Monasteriu la mayoría de los monxos ente 1820 y 1824. El 1 d'avientu de 1837 parten los 150 monxos jerónimos n'entrando a valir les lleis desamortizadoras de los bienes eclesiásticos. Darréu, tres un fallíu intentu de restauración, créase un patronatu de capellanes seculares.

* '''[[1885]]'''. Depués de dos intervalos en que lo ocuparon los [[Padres Escolapios]] (dende 1869 el Colexu, y ente 1872 y 1875 la custodia completa del Monasteriu) y otra vegada los capellanes seculares, el rei [[Alfonsu XII d'España|Alfonsu XII]] fai entrega del monasteriu a la [[Orde de San Agustín]]. Los Agustinos viven nel monasteriu hasta l'actualidá.

{{Imaxe múltiple|testu1=&lt;center&gt;Fachada occidental. Entrada principal a la basílica|testu2=&lt;center&gt;El Monasteriu d'El Escorial vistu dende l'aire y dende el [[Monte Abantos]].|posición_tabla=center|semeya1=Facade monastery San Lorenzo de El Escorial Spain.jpg|anchu1=310|semeya2=El escorial blick von oben.jpg|anchu2=400}}

== Les causes fundacionales ==

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; | &quot;...naide ve El Escorial ensin enllenase de gloria, d'arguyu nacional (...), él recuerda'l poder, la riqueza, la civilización, les vastes conocencies ya influxu d'esta gran nación nel sieglu XVI (..), él escita l'almiración y entá la envidia de les Naciones estranxeres.&quot;
|-
| style=&quot;text-align: left;&quot; | ([[José Quevedo]])''.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://revistes.ucm.es/index.php/ANHA/article/view/ANHA0101110291A|títulu=El Escorial a alderique. Informes, discutinios y propuestes nes Cortes nel sieglu XIX.|apellíos=Madruga Real|nome=Ángela|fecha=2001|publicación=Anal d'Historia del Arte|volume=11|páxines=&lt;!--291-312 --&gt;|páxina=297|issn=1988-2491|doi=10.5209/rev_ANHA.2001.v11.32506|pmid=}}&lt;/ref&gt;
|}

El Monasteriu de San Lorenzo de El Escorial foi promovíu por Felipe II, ente otres razones, pa conmemorar la so victoria na [[Batalla de San Quintín (1557)|batalla de San Quintín]], el 10 d'agostu de 1557, festividá de [[Lorenzo mártir|San Llorienzo]]. Esta batalla marcó l'entamu del procesu de planificación que remató col allugamientu de la primer piedra'l 23 d'abril de 1563, so la direición de Juan Bautista de Toledo. Asocedió-y tres la so muerte, en 1567, l'italianu Giovanni Battista Castello ''El Bergamasco'' y, darréu, el so discípulu Juan de Herrera. La última piedra púnxose ventiún años dempués, el 13 de setiembre de 1584.

L'edificiu surde pola necesidá de crear un monasteriu qu'asegurara'l cultu en redol a un panteón familiar de nueva creación, p'asina poder dar cumplimientu al últimu testamentu de Carlos V de 1558. L'Emperador quixo soterrase cola so esposa [[Isabel de Portugal]] y cola so nueva dinastía alloñáu de los habituales llugares d'entierru de los [[Trastamara]].

La ''Carta de Fundación'', roblada por [[Felipe II]] el 22 d'abril de 1567, cuatro años dempués del empiezu de les obres, señalaba que'l Monasteriu taba dedicáu a San Llorienzo, pero ensin señalar direutamente la batalla de San Quintín, probablemente pa evitar citar una guerra como motivu de fundación d'un edificiu relixosu: fundar a devoción y en nome del bonaventuráu San Llorienzo pola particular devoción» al santu del rei y «en memoria de la mercé y victorial que nel día de la so festividá de Dios empezamos a recibir». Les considerancies» que cita'l rei fueron l'agradecimientu a Dios polos beneficios llograos, por caltener los sos Reinos dientro de la fe cristiana en paz y xusticia, pa dar cultu a Dios, pa soterrase en «una cripta» el mesmu rei, les sos muyeres, hermanos, padres, tíes y socesores, y onde se dieren continues oraciones poles sos almes:
[[Ficheru:Vista del Monasterio de El Escorial, por Michel-Ange Houasse.jpg|thumb|upright=1.3|''Vista del Monasteriu d'El Escorial'', por [[Michel-Ange Houasse]] (1723).]]
* Reconocencia de los «munchos y grandes beneficios que de Dios el nuesu Señor habemos rescibido» y «cuánto Él sirvió d'emponer y emponer los nuesos fechos, y los nuesos negocios al so santu serviciu».
* Por «sostener y caltener estos nuesos Reinos ye'l so sancta Fee y Relixón, y en paz y en xusticia».
* Porque a Dios préstalu qu'edifíquen-y y funden ilesies «onde la so sancto nome bendizse y allaba» y onde los relixosos dean exemplu de fe.
* Por que se ruega y interceda Dios El nuesu Señor por Nos y polos reis los nuesos antecesores y subcesores, y pol bien de les nueses ánimes», según la orde dada pol Emperador «nel cobdecilo qu'últimamente fixo cometiónos y unvió lo que tocaba al so sepultura y al llugar y parte onde'l so cuerpu y el de la Emperatriz y Reina, la mio señora y madre, había de ser puestos y asitiaos».
* Y por que «poles sos ánimes fáiganse y digan continues oraciones, sacrificios, conmemoraciones y memories.

En resume, el rei buscó da-y a Dios una ''casa'' onde allaba-y y estima-y la so intervención en [[Batalla de San Quintín (1557)|San Quintín]], intercediendo de camín polos sos familiares. [[Felipe II]] nun quería una ilesia pa los fieles, quería da-y a Dios una morada so la cual soterrar a la so estensa familia. Tampoco pueden refalgase otres razones pa fundar el Monasteriu, como la celebración de la primer victoria de Felipe II como rei, faltar que la mención a la Batalla de San Quintín -que se llibró a apenes cientu cincuenta quilómetros de [[París]]- suponía escontra [[Francia]], la veneración al mártir español San Llorienzo, nunos tiempos nos que la [[Reforma Protestante|Reforma]] atacaba'l cultu a los santos y a les reliquies, o la necesidá de crear un centru unificador de la nueva fe que surdía del [[Concilio de Trento]].

== Oríxenes de la so planta ==
[[Ficheru:Escorial_traza_def.jpg|thumb|280px|«Traza Universal» d'El Escorial.]]
En xunetu de 1559 Juan Bautista de Toledo foi llamáu a España por Felipe II pa realizar toa una serie d'obres de gran importancia pa la realeza española. Una realeza que va tener d'equí p'arriba una nueva concepción del estáu modernu y pa la que va ser necesaria la creación d'un nuevu edificiu que la representara. Juan Bautista va ser consideráu'l primer arquiteutu del Monasteriu d'El Escorial y los sos traces van sentar les bases de lo que darréu va ser el llinguaxe herreriano.

Les midíes del rectángulu de la planta, según señalaba'l [[padre Sigüenza]] en 1605, son de 735x580 pies castellanos, esto ye, 205x162 metros. L'altor total del puntu más eleváu de la cruz tomada con respectu al pavimentu de la ilesia ye de 95 metros.

=== Les primeres traces ===

En primer instancia reparar que les primeres traces que se caltienen de [[Juan Bautista de Toledo]] proponíen un edificiu con una imaxe bien distinta al que se construyó definitivamente: torres na metá de la fachaes llaterales (les buelgues de la Torre de la Biblioteca entá son visibles na fachada que da al Xardín, yá que se construyó en vida de Juan Bautista) y dos torres más na portada principal, onde'l Patiu de Reyes quedaba abiertu y dexaba ver no fondero la portada de la Basílica. Sabemos pola documentación que se caltién de los priores del conventu que de primeres se prevíen solu cincuenta monxos en llugar de los cien finales, polo que'l proyeutu orixinal tenía un altor menos na parte delantera.

Tocantes a la planta de la ilesia, el diseñu resolver con unes naves de menores dimensiones que les actuales, remataes con una capiya d'ábside semicircular. Nun tando contentu [[Felipe II]] con esta solución va faer llamar a [[Francesco Paciotto]] que lu va aconseyar al monarca que'l templu tenga l'ábside planu. Finalmente l'artífiz de la solución definitiva foi [[Juan de Herrera]], que construyó un templu cuadráu basáu na planta del Vaticanu sobrepuestu a una planta basilical tradicional col altar a la fin de la nave principal. A Herrera tamién se debe la imaxe unitaria de les fachaes con menos torres y ensin escalonamientu, lo que contribuyó a la potente imaxe final del edificiu.

La planta definitiva del edificiu, con solu cuatro torres nes esquines y el Palaciu Real faciendo de «mangu», recuerda la forma d'una parrilla, polo que tradicionalmente afirmóse que s'escoyó esta traza n'honor a San Llorienzo, martirizado en Roma nuna parrilla, una y bones el 10 d'agostu de 1557, día de la festividá del santu, tuvo llugar la batalla de San Quintín. D'ende'l nome del conxuntu y de la llocalidá creada a la so alredor.&lt;ref&gt;{{cita llibru |
cita = La tesis de la muerte de San Llorienzo degolláu y non quemar sostener dellos autores, ente ellos l'especialista Donald Attwater (1892-1977), na so actualización de la obra «Lives of the Saints» escrita po[[r Alban Butler]] nel XVIII. Esisten traces orixinales de Juan Bautista de Toledo y Juan de Herrera que narren el desenvolvimientu del proyeutu orixinal nes que'l Monasteriu nun guardaba nenguna paecencia con una parrilla. Tocantes a la batalla de San Quintín, dicha batalla foi de consecuencies más bien modestes dientro del teatru européu del sieglu XVI. Nuna carta al so padre con fecha 11 d'agostu'l rei escribía: &quot;El mio pesar de tar ausente supera a cuanto La vuesa Maxestá pueda suponer&quot;.
| autor = Hernández Ferrero, Juan| títulu = «Consideración sobre los oríxenes históricos del Monasteriu d'El Escorial», en 
Real Monasteriu-Palaciu d'El Escorial. Estudios inéditos, páxs. 13-26| añu = 1987| editorial = C.S.I.C., Madrid| id = ISBN 84-00-06664-2}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Chueca-Escoriales.jpg|280px|thumb|1) Hipótesis básica (según J. R. Corte) 2) El Monasteriu amenorgáu al esquema monacal tradicional (según F. Chueca). 3) El Monasteriu completáu, ensin cerrar l'atriu del templu (id.). 4) Solución definitiva]]

=== Antecedentes monásticos ===

[[Fernando Chueca Goitia]] esplicó la disposición xeneral del edificiu dando gran importancia a la comprobada intervención de la [[Orde de San Jerónimo|orde jerónima]] nes primeres traces de la obra, de la que resultaría'l nucleu conventual de la ilesia y el claustru principal. La principal contribución de [[Juan Bautista de Toledo]] sería añedir los palacios privaos y públicos, integrándolos nun esquema simétricu, muncho más propiu del [[Arquiteutura del Renacimientu|Renacimientu]]. Esti primer esquema de palaciu real adosáu a un monasteriu yera costume ente los monarques hispanos medievales, y utilizar nos monesterios qu'usaben pa retiros, llutos y descansos. Podemos atopar munchos antecedentes, como [[Santu Tomás d'Ávila]], [[Monasteriu de Guadalupe|Guadalupe]], [[Monasteriu de Poblet|Poblet]], [[Monasteriu de Santes Creus|Santa Creus]] o [[Monasteriu de Yuste|Yuste]], ente munchos otros.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Chueca Goitia, Fernando |títulu=Cases reales en monesterios y conventos españoles; 2ª ed. corr. y aum. 1982 |añu=1966 | editorial = Xarait, Madrid |id=ISBN 84-85434-18-8 |cita=Nun podíen suplantar al arquiteutu no que se refier a la ordenación [...] Alquien tenía que dicir ónde había de tar el claustru y el coru, la sala capitular y la sacristía, la celda del prior y la del noviciu, ónde la cocina y cómo la bodega [...] qué ventayes había n'otres cases de la Orde y qué defectos nos que nun se debíen cayer}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Gantesalomon.jpg|thumb|280px|[[Felipe II d'España|Felipe II]] carauterizáu como [[Salomón]] ([[Lucas de Heere]], 1559), Catedral de San Bavón en [[Gante]].]]
[[Ficheru:BibliotecaSalomonSaba.jpg|thumb|280px|Frescu de «[[Salomón]] y la [[Reina de Saba]]» nel centru de la Biblioteca d'El Escorial.]]

=== Modelos bíblicos: el Templu de Salomón ===
{{AP|El Escorial y el Templu de Salomón}}

En realidá l'orixe arquiteutónicu de la so planta ye bien revesosu. Dexando a un llau la feliz casualidá de la parrilla, que nun apaeció hasta qu'Herrera cerró la fachada principal cola «falsa fachada» de la biblioteca y esanició seis de les torres, la planta paez tar basada más bien nes descripciones del [[Templu de Salomón]] de la Biblia y del historiador xudeo-romanu [[Flavio Josefo]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=de la Corte Blanco, Juan Rafael|títulu=«King Philip of Spain as Solomon the Second. The origins of Solomonism of the Escorial in the Netherlands», en The Seventh Window. The King's Window donated by Phillip II and Mary Tudor to Sint Janskerk (1557), p. 169-180|añu= 2005 |id=ISBN 90-6550-822-8| editorial = concept &amp; editing Wim de Groot, Verloren Publishers, Hilversum}} [http://www.delacuadra.net/escorial/testos/2005-a-7ventana.pdf]&lt;/ref&gt; Esta idea tuvo de ser modificada poles crecientes necesidaes del conventu y les funciones que Felipe II quixo qu'allugara l'edificiu (panteón, basílica, conventu, colexu, biblioteca y palaciu), polo qu'hubo que doblar les dimensiones iniciales del proyeutu. Les estatues de [[David]] y [[Salomón]] flanquean la entrada a la [[Basílica d'El Escorial|basílica]] recordando'l paralelismu col guerreru [[Carlos I d'España|Carlos V]] y el prudente [[Felipe II d'España|Felipe II]]. De la mesma, píntense dos frescos de Salomón nel centru de les bóvedes de la Biblioteca y de la Celda del Prior, amosando les sos imáxenes de mayor [[sabiduría]] y [[prudencia]] nel gobiernu: el famosu episodiu del discutiniu cola [[Reina de Saba]] y l'engarradiella de los dos madres pol fíu, al que [[Salomón]] propón partir en dos.

La idea de remembrar el [[Templu de Xerusalén]] nun foi por tantu la principal, como vimos al numberar les causes fundacionales, pero tampoco foi una decisión arbitraria o a cencielles estética. Foi'l [[Modelu (arquiteutura)|modelu arquiteutónicu]] usáu como escurre del proyeutu, cuidao que señalaba al Templu como ''Domus Dei'', la Casa de Dios. La pimpana estatua de [[Salomón]] nel centru de la portada de la Ilesia dexa claro la ortodoxa de la idea y el gustu de [[Felipe II]] pol [[Antiguu Testamentu]]. El rei nunca consintiera frivolidaes o insinuaciones sobre la tumba del so padre ensin una base real.

Munchu autores, siguiendo un famosu artículu de [[René Taylor]], buscaron connotaciones ocultistes y máxiques na comparanza col edificiu bíblicu, lo que paez difícil dau la inflexible relixosidá de [[Felipe II]]. Amás, les connotaciones esotériques del [[Templu de Salomón]] nun apaecieron hasta dos sieglos dempués, cola apaición de la [[masonería]]. La teoría más aceptada na actualidá ye la de que la semeyanza col [[Templu de Xerusalén]] y la presencia de les estatues de [[David]] y [[Salomón]] na so fachada buscaben sorrayar la [[Eucaristía#Eucarist.C3.ADa como presencia real|presencia real de Dios]] na Eucaristía, idea negada polos protestantes y defendida nel [[Concilio de Trento]]. Recordemos que pa la Reforma dicha presencia ye puramente simbólica, yá que nieguen que Dios tea presente nes [[Transubstanciación|hosties consagraes]]. Tamién ye bien posible que, como fixo [[Juan Bautista Villalpando]] a finales del XVI, buscárase dotar d'una fonderada bíblica a les idees del [[Humanismu renacentista|Humanismu]] sobre la recuperación de l'arquiteutura pagana y les idees sobre la modulación de [[Vitrubio]], una y bones el [[Templu de Xerusalén]] que describió [[Flavio Josefo]] construyir mientres la dominación romana de [[Xudea (provincia romana)|Xudea]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=de la Corte Blanco, Juan Rafael|títulu=«El Escorial y la recreación de los modelos históricos», en ''Arquiteutura'', nº 311, pp.&amp;nbsp;47–52, 1.er sem|añu= 1997|editorial = COAM, Madrid}} [http://www.delacuadra.net/escorial/testos/1997-a-arquit.pdf]&lt;/ref&gt;

=== L'arquiteutura del Monasteriu d'El Escorial ===
[[Ficheru:Escorial-sur.jpg|thumb|280px|La fachada sur del Monasteriu d'El Escorial.]]
La resultancia final guarda reminiscencencias de los trés dominios que Felipe II aprendiera a amar na so mocedá en [[Valladolid]], [[Milán]] y [[Bruxeles]]: la planta rectangular colos sos cuatro torres nes esquines, habitual nos sobrios alcázares castellanos de piedra, l'arquiteutura clásica italiana na basílica y les portaes, y los típicos teyaos apizarrados flamencos, ellaboraos nesti casu utilizando cayuela de les canteres de [[Bernardos]] ([[Provincia de Segovia |Segovia]]), que la so esplotación empecipiar por orde de Felipe II pa la construcción del edificiu.&lt;ref&gt;Rodríguez González, Xosé A. (1992) ''La Industria de la Cayuela''. Centru de Predicción Económica de Galicia, Santiago de Compostela, p. 18.&lt;/ref&gt;. Les cubiertes anovar por completu en 1968, sustituyendo les vigues de madera de pinu de [[Valsaín]] y [[San Rafael (Segovia)|San Rafael]] por vigues de fierro. 

El Monasteriu destaca pola potencia de la so imaxe, la sabia composición del so complexu programa funcional, el rigor arquitectónico de caúna de los sos partes, la elegancia de l'articulación arquitectónica ente les distintes pieces, la cuidada perfeición de les sos proporciones y los sos ricos valores simbólicos. Tien De destacar tamién la so impresionante unidá d'estilu y el realizase nel amenorgáu plazu aquel día de ventiún años. Los valores del [[proyeutu]] son l'orde, la xerarquización y la perfecta rellación ente toles partes de la composición, integrando monarquía, relixón, ciencia y cultura na exa principal: la Portada Principal cola estatua de San Llorienzo, la Biblioteca, los Reis de Xudá, la Basílica y el Palaciu priváu del rei. La teatralidad d'esti percorríu al traviés d'esta gran exa central p'amosar finalmente'l [[Sagrariu]] cola Eucaristía antemana a la llegada del [[Arquiteutura barroca|Barrocu]].

L'estilu escoyíu foi'l del [[Arquiteutura del Renacimientu|Renacimientu]], bien depuráu y ensin la profusa decoración [[platerescu|plateresca]]. L'orde arquiteutónicu predominante ye'l toscanu, el más senciellu del clasicismu, y el dóricu na ilesia. Magar la so austeridá y aparente frialdá, el Monasteriu d'El Escorial foi un símbolu del saltu ente una España medieval y otra moderna. La so arquiteutura, el meyor exemplu del [[Renacimientu español]] y modelu del estilu denomináu [[Arquiteutura herreriana|&quot;Herreriano&quot; o &quot;desornamentado&quot;]], nun puede dexanos indiferente. [[Felipe II]] y los sos arquiteutos, acordies cola so gran cultura [[humanista]] aprendida nos sos viaxes per [[Italia]], [[Alemaña]] y los [[Países Baxos]], contrapusieron la torna al clasicismu romanu al desbordante [[platerescu]] de la dómina. Trátase d'una de les principales obres maestres de l'[[arquiteutura española]], seique la so páxina más brillosa. Tien De destacar la fina sensibilidá de la fachada sur, superior a les sos imitaciones del sieglu XX nuna tema tan difícil como ye la repetición de tantes ventanes nun únicu llenzu.

[[Le Corbusier]] visitó l'edificiu, convidáu en 1928 por [[García Mercadal]] y allabó la so arquiteutura, hasta'l puntu de que se señaló la so semeyanza col proyeutu del [[Mundaneum]] de 1929. Tres la celebración del Cuartu Centenariu del Monasteriu en 1984 redescubriéronse munchos detalles arquiteutónicos del edificiu, como la complexa xeometría de los [[chapitel]]es herrerianos, la coraxosa [[bóveda]] plana, les belles chimenees siameses o l'atélite solución espacial del llume cenital de la [[Llinterna (arquiteutura)|llinterna]] del conventu. Pero nun tenemos d'escaecer el valor tradicionalmente reconocíu a El Escorial: el formosu Patiu de los Evanxelistes, col so arrogante exerciciu de [[Donato d'Angelo Bramante|bramantismo]] del templete central, la grandiosa [[cúpula]] trasdosada y sofitada sobre [[Tambor (arquiteutura)|tambor]], la colosal escalera del conventu, y los exemplos del [[manierismu]] de la Basílica y de la fachada principal, ente otres amueses de gran arquiteutura.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=VVAA|títulu=Ideas y diseño: la arquiteutura. IV Centenariu del Monasteriu d'El Escorial|editorial=Centru de Publicaciones del MOPU, Direición Xeneral d'Arquiteutura y Edificación, Madrid|añu=1986|id=ISBN 84-7433-389-X}}&lt;/ref&gt;

== Seiciones del edificiu ==
[[Ficheru:EscorialBiblioteca.jpg|thumb|La Biblioteca.]]
[[Ficheru:Basílica El Escorial 1.JPG|thumb|Fachada de la Basílica.]]
[[Ficheru:Monegro-David-Salomon.jpg|thumb|Estatues de [[rey David|David]] y [[Rey Salomón|Salomón]] nel centru de la fachada, coles inscripciones alusives a la construcción de la Casa de Dios.]]
[[Ficheru:Patio de Mascarones, Monasterio del Escorial, Madrid, España, 2015.jpg|thumb|Patiu de Mazcarones. Recibe'l so nome poles dos fontes de mármol que s'atopen adosaes al muriu.]]

[[Ficheru:CimborrioEscorial.jpg|thumb|Cimborrio y cúpula de la Basílica.]]
[[Ficheru:Retablo mayor de San Lorenzo de El Escorial.jpg||thumb|Altar mayor.]]
[[Ficheru:Main staircase of the Monastery of San Lorenzo de El Escorial.jpg||thumb|Frescos na escalera principal.]]
[[Ficheru:Weyden Christ on the Cross with Mary and St John.jpg|thumb|''Gran Calvariu'', pintura de [[Rogier van der Weyden]].]]
[[Ficheru:Galería de las Batallas. Monasterio de El Escorial (Madrid).jpg|thumb|Frescos na Sala de les Batalles.]]
Les principales seiciones en que puede estremase el Real sitiu son:

=== Biblioteca ===
{{AP|Real Biblioteca de San Lorenzo de El Escorial}}

Felipe II dexó a la Biblioteca del Monasteriu los ricos [[códices]] que tenía y pa que'l so arriquecimientu encargó l'adquisición de les biblioteques y obres más exemplares tantu d'España como del estranxeru. Foi proyeutada por Juan de Herrera cerrando l'atriu de la Basílica y unificando la fachada principal, una y bones Juan Bautista de Toledo asitiar na sumida torre central de la fachada Sur. Herrera tamién s'ocupó de diseñar les estanteríes que contién. Allugar nuna gran nave de 54 metros de llargu, 9 d'anchu y 10 metros d'altor con suelu de mármol y estanteríes de riques maderes nobles ricamente tallaes.

[[Benito Arias Montano|Arias Montano]] ellaboró'l so primer catálogu y escoyó dalgunes de les obres más importantes pa la mesma. Ta dotada d'una coleición de más de 40.000 volumes d'estraordinariu valor. En 1616 concédese-y el privilexu de recibir un exemplar de cada obra publicada n'España, anque tal cosa nunca se llegó a cumplir del tou.

La bóveda de cañón del techu de la biblioteca ta decorada con frescos representáu los siete artes lliberales, esto ye: [[Retórica]], [[Dialéutica]], [[Música]], [[Gramática]], [[Aritmética]], [[Xeometría]] y [[Astroloxía]]. Ente los estantes de llibros colgaron semeyes de diversos monarques españoles, ente ellos el famosu ''Silver Philip'' ([[Felipe IV de castañal y plata|''Felipe IV con traxe castañu y plata'']]) pintáu por [[Velázquez]], y qu'agora ta na [[National Gallery de Londres]]. Los frescos de les bóvedes fueron pintaos por [[Pellegrino Tibaldi]], según el programa iconológico del [[Padre Sigüenza]].

La fama de [[Salomón]] como'l rei sabiu por excelencia de la Biblia tuvo de condicionar la decisión de [[Felipe II]] de donar la so biblioteca a los monxos del Monasteriu pa crear un Centru de Sabiduría, en cuenta de partila polos sos otros palacios, como [[Aranjuez]], [[Valsaín]] o'l [[Alcázar de Madrid]], y donala asina solo a los sos herederos.

=== Palaciu de Felipe II ===
El tamién denomináu «Palaciu de los Austrias» ocupa tol ''mangu de la parrilla'' d'El Escorial y parte del patiu Norte, construyíu en dos pisos alredor del presbiteriu de la Basílica y en redol al Patiu de Mazcarones. Sigue'l mesmu esquema arquiteutónicu del Palaciu de [[Carlos I d'España|Carlos V]] nel [[Monasteriu de Yuste]]. Anguaño solo pueden visitase los Cuartos Reales y la Sala de Batalles. Nes dependencies privaes de los Reis pueden contemplase importantes obres pictóriques de la escuela española de principios del XVII, de la escuela italiano y veneciano del sieglu XVI, y de les escueles flamenques del XVI y XVII, ente ellos ''San Cristóbal nel vau'' de [[Joachim Patinir]].

Antes de les habitaciones reales traviésense otres dependencies como'l Salón d'Embaxadores, con interesantes oxetos espuestos: morteros del sieglu XVII, una mesa con incrustaciones de marfil, dos relós solares nel pavimentu, dos silla plegables de madera chinu de la dómina [[Ming]] (ca. 1570) y les semeyes de tolos monarques de la [[Casa d'Austria]]. Merecen especial mención les impresionantes puertes de marquetería, regalu del emperador [[Maximiliano II]]. Espónse tamién la supuesta siella-llitera na que [[Felipe II]] realizó'l so últimu viaxe al Monasteriu aquexáu pola [[Gota (enfermedá)|gota]].

La Casa del Rei» ta formada por una serie d'estancies decoraes con sobriedá, yá que foi'l llugar de residencia del austeru Felipe II. El cuartu real, asitiáu xuntu al altar mayor de la Basílica, cuenta con una ventana que dexaba al rei siguir la misa dende la cama cuando taba imposibilitáu por causa de la gota que carecía. Ta estremáu en cuatro estancies: la sala principal, l'escritoriu, l'alcoba y el luxosu oratoriu.

=== Palaciu de los Borbones ===
En claru contraste cola austera monumentalidad del Palaciu de los Austrias, írguese'l Palaciu de los Borbones. Construyíu al norte de la Basílica, alredor del Patiu del Palaciu, el complexu d'habitaciones tien el so orixe en dómina de [[Felipe II d'España|Felipe II]], cuando nesa zona instaláronse los aposentos de los Infantes (llau nordés del patiu), la Galería de Batalles (llau sur, ver más embaxo) y les cocines y zones del serviciu (llau oeste).

Sol reináu de [[Carlos III d'España|Carlos III]], esta área foi habitada polos entós Príncipes d'Asturies. Cuando estos xubieron al tronu, en 1788, como [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] y [[María Lluisa de Parma]], decidieron caltener los sos aposentos na mesma zona y nun treslladase a la Casa del Rei». Los nuevos monarques encargaron una nueva escalinata d'accesu al arquiteutu [[Juan de Villanueva]] que foi terminada en 1793. Los interiores fueron amás arreglaos con suntuosos tapices diseñaos por Bayeu o [[Francisco de Goya|Goya]] y un ricu moblame. [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]] foi l'últimu monarca en faer usu d'estos aposentos.

N'avientu de 2015, dempués d'años de restauraciones, el conxuntu de 18 salones foi abiertu al públicu en visita llibre.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.patrimonionacional.es/noticias/detalle/8661|títulu=Reapertura del Palaciu de los Borbones nel Real Monasteriu de San Lorenzo de El Escorial {{!}} Patrimoniu Nacional|fechaaccesu=16 de xunu de 2016|sitiuweb=www.patrimonionacional.es}}&lt;/ref&gt;

=== Basílica ===
{{AP|Basílica d'El Escorial}}

Precedida pol ''Patiu de los Reis'', ye'l verdaderu nucleu de tol conxuntu, en redol al cual articúlense les demás dependencies.

=== Cripta ===
{{AP|Cripta Real del Monasteriu d'El Escorial}}

[[Juan Gómez de Mora]], según planos de [[Juan Bautista Crescenzi]], reformó por orde de Felipe III la pequeña capiya funeraria de debaxo del altar p'allugar ellí ventiséis sepulcro de mármol onde reposen los restos de los reis y reines de les cases d'[[Casa d'Austria|Austria]] y [[Dinastía Borbón|Borbón]], con solo delles esceiciones.

=== Relicarios ===
Siguiendo unu de los preceptos aprobaos pol [[Concilio de Trento]] referente a la [[Veneración de santos|veneración]] de los [[santu|santos]], Felipe II dotó al Monasteriu d'una de les mayores coleiciones de [[Reliquies cristianes|reliquies]] del mundu católicu. La coleición componer d'unes 7500 reliquies, que se guarden en 507 caxes o relicarios escultóricos trazaos por [[Juan de Herrera]] y la mayoría construyíos, pol plateru [[Juan de Arfe y Villafañe]]. Estos relicarios adopten les más variaes formes: cabeces, brazos, estoxos piramidales, arquetes etc. Les reliquies fueron distribuyíes por tol Monasteriu concentrándose les más importantes na Basílica. Nel llau del Evanxeliu, so la proteición del Misteriu de l'Anunciación de María, guardar tolos güesos de los santos y mártires. Nel llau opuestu, nel Altar de San Jerónimo, asítiense los restos de los santos y mártires. Los restos sagraos guardar en dos grandes armarios, decoraos por [[Federico Zuccaro]], que s'atopen estremaos en dos cuerpos; pueden abrir per delantre, pa ser espuestos al cultu, y por detrás, pa poder aportar a les reliquies. Na actualidá permanecen zarraos esponiéndose namái'l [[día de Tolos Santos]].

=== Conventu ===
[[Ficheru:Evangelg.jpg|miniaturadeimagen|Patiu de los Evanxelistes.]]
El monasteriu puramente dichu ocupa tol terciu sur del edificiu. Foi ocupáu orixinalmente por [[Orde de San Jerónimo|monxos jerónimos]] en 1567, anque dende 1885 ta habitáu polos [[Orde de San Agustín|padres Agustinos]], de clausura. La cortil entámase en redol al gran claustru principal, el Patiu de los Evanxelistes, obra maestra diseñada por [[Juan Bautista de Toledo]] y que constitúi una de les meyores páxines d'arquiteutura del Monasteriu. Los sos dos pisos tán comunicaos pola espectacular escalera principal, coles bóvedes decoraes por frescos de [[Luca Giordano]]. L'ambiciosu programa pictóricu de les sos portalaes foi empecipiáu por [[Luca Cambiaso]] y siguíu por [[Pellegrino Tibaldi]]. Nel centru del claustru llevanta un formosu templete realizáu en granitu, mármoles y xaspes de distintos colories sobre traza de [[Juan de Herrera]], influyíu pol ''tempietto'' de [[Templete de San Pietro in Montorio|San Pietro in Montorio]] de [[Bramante]]. Les escultures de los cuatro evanxelistes fueron cinceladas por [[Juan Bautista Monegro]] d'un solu bloque de mármol y suxeten un llibru abiertu con un fragmentu del so Evanxeliu na llingua en que fueron escritos.

Al pie de les Sales Capitulares, destaca tamién la Celda Prioral Baxa, con un frescu nel techu sobre ''El Xuiciu de Salomón'' de [[Francesco da Urbino]], recordando al prior la necesidá d'un gobiernu xustu al frente del Monasteriu. La sacristía, entá n'usu, cola ''Adoración de la Sagrada Forma'' de [[Claudio Coello]].&lt;ref&gt;[http://www.patrimonionacional.es/Home/Palacios-Reales/Real-Sitiu-de-San-Lorenzo-del-Escorial.aspx «Real Sitiu de San Lorenzo de El Escorial.»] {{Wayback|url=http://www.patrimonionacional.es/Home/Palacios-Reales/Real-Sitiu-de-San-Lorenzo-del-Escorial.aspx |date=20140822233830 }} Páxina web oficial de [[Patrimoniu Nacional]]. Consultáu'l 16 de febreru de 2014.&lt;/ref&gt; Na Ilesia Vieya o d'Emprestáu caltiénse ''El Martiriu de San Llorienzo'' de [[Ticianu]], una de les obres maestres de la renacencia italiana, que Felipe II encargó pal retablu principal de la Basílica pero que refugó pol so escuru coloríu, pocu visible a cierta distancia.

=== Escalera principal ===
[[Ficheru:Main staircase of the Escorial.jpg|miniaturadeimagen|Frescos de la escalera principal.]]
Sigue la típica tradición española d'escalera imperial con un tramu principal estremáu en dos a los llaos a partir del primer pandu, calteniendo la exa de simetría del conventu y compatibilizando los trés pisos del Patiu de los Evanxelistes colos trés del conventu por aciu puertes discretes que dexen el pasu a la zona más recoyida y doméstica. Suelse atribuyir a [[Bergamasco]], anque'l so proyeutu foi modificáu y desenvueltu por [[Juan de Herrera]]. La so caxa tien un gran altor y cuenta con una cubierta propia que cubre la gran bóveda esquifada qu'alluma dende enriba los sos magníficos frescos.

Ta decorada con frescos de [[Pellegrino Tibaldi]], [[Luca Giordano]] y [[Luca Cambiaso]], destacando ''La batalla de San Quintín'' y la ''Fundación d'El Escorial'', na qu'apaez [[Felipe II]] aldericando trazar del Monasteriu con [[Juan Bautista de Toledo]] y [[Juan de Herrera]], xuntu al Obreru Mayor, el jerónimo [[Fray Antonio de Villacastín]].

=== Salas capitulares ===
Destinaes anguaño a pintures, yeren les sales onde los monxos celebraben los sos [[Capítulu (relixón)|capítulos]], especie de confesiones mutues pa caltener la pureza de la congregación. Dende tiempos de Velázquez, qu'intervieno na so decoración, allugaron importantes pintures. A pesar del treslláu de munches al [[Muséu del Prado]], anguaño esíbense delles tan importantes como ''La Última Cena'' y un ''San Jerónimo'' de [[Ticianu]] y ''La túnica de José'' de [[Velázquez]]. En febreru de 2009 volvió colgar nes sos parés el ''Martiriu de San Sebastián'' de [[Van Dyck]], recuperáu (tres la so adquisición por Patrimoniu Nacional) dos sieglos dempués del so sustracción mientres la [[invasión napoleónica]].

La so arrogante pinacoteca ta formada por obres de les escueles alemana, flamenca, veneciana, italiana y española, de los sieglos XV, XVI y XVII. Inclúi diverses obres de dalgunos de los pintores predilectos de Felipe II como [[El Bosco]], [[Pieter Coecke]] o [[Michel Coxcie]]; una ''Adoración de los pastores'' de [[Tintoretto]], obres de maestros como [[Federico Barocci]], [[Paolo Veronese]], Luca Giordano, [[Guercino|Francesco Guercino]], [[José de Ribera]], [[Zurbarán]], [[Alonso Cano]] y otros munchu autores, según la famosa ''Crucifixón'' (o ''Gran Calvariu'') de [[Rogier van der Weyden]].

=== Sala de les Batalles ===
[[Ficheru:Galeria de Batallas San Lorenzo de El Escorial.jpg|miniaturadeimagen|Sala de les Batalles.]]
Trátase d'una galería de 60 x 6 metros, con 8 metros d'altor, asitiada na zona de los aposentos reales. Nos sos murios represéntense pintaes al [[frescu]] delles batalles ganaes polos exércitos españoles. Nel muriu sur, solo atayáu por dos puertes, pintar de forma continua la [[batalla de La Higueruela]] (1431). Otra manera, el muriu norte apaez estremáu por nueve ventanes creándose nueve espacios nos que se representaron otres tantes escenes de la guerra contra Francia (1557-1558), col acentu puestu na [[Batalla de San Quintín (1557)|batalla de San Quintín]], venceyada a la fundación del propiu monasteriu. A lo último, nos estremos representaron dos escenes d'una de les más recién victories de les tropes españoles: la [[batalla de la Isla Terceira]] llibrada ente l'armada española empobinada por [[Álvaro de Bazán]] y l'armada francesa (1582-1583). De la pintura encargar [[Niccolò Granello]] y el so mediu hermanu [[Fabrizio Castello]], [[Lazzaro Tavarone]] y [[Orazio Cambiaso]], qu'abandonó llueu. Lo primero que se pintó fueron los [[grutescos]] de la bóveda, polos que los artistes cobraron yá en xineru de 1585 y diéronse por terminaos seis meses más tarde. En xineru de 1587 roblóse'l contratu pa la pintura de la batalla de La Higueruela, que nun se terminó hasta setiembre de 1589. El padre [[José de Sigüenza|Sigüenza]] esplica que s'escoyó representar esta batalla de la guerra de Granada por topase nel [[Alcázar de Segovia]] nun vieyu arcón un llenzu de 130 pies nel qu'apaecía pintada la mesma batalla en grisalla, y que gustando al rei, ordenó copiala. Dellos meses dempués d'acabada la pintura de la batalla de la Higueruela resolvió completase la decoración de la sala, roblándose un nuevu contratu con Castello, Granello y Tavarone en febreru de 1590. Les batalles escoyíes yeren, per una parte, les de la guerra contra los franceses de 1557 y 1558, les úniques batalles a les que Felipe II allegara en persona, y tomar de la islla Tercer nes [[Azores]], cola que se completaba la incorporación de Portugal a la corona española. P'asegurar la veracidá histórica, a los pintores apurriéronse-yos modelos de la formación de les escuadres y de los sos uniformes proporcionaos por Rodrigo d'Holanda, xenru d'[[Antonio de les Viñes]].&lt;ref&gt;Brown, Jonathan, ''La Sala de Batalles d'El Escorial: la obra d'arte como artefautu cultural'', Ediciones Universidá de Salamanca, 1998, ISBN 84-7481-885-0, páxs. 17-25. &lt;/ref&gt;

=== Muséu d'Arquiteutura ===
Taba asitiáu nos suétanos del edificiu, na llamada por [[Juan de Herrera]] ''Planta de Bóvedes'', y foi creáu nel añu 1963 como parte de les esposiciones del ''IV centenariu del allugamientu de la primer piedra''. Nos sos once sales amosábense les [[ferramienta|ferramientes]], [[Grúa (máquina)|grúes]] y demás material emplegáu na construcción del monumentu, según reproducciones de [[planu (cartografía)|planos]], [[maqueta|maquetes]] y documentos relativos a les [[Construcción|obres]], con datos bien interesantes qu'esplicaben la ''[[idea]]'' y xestación del edificiu. Estes sales fueron cerraes definitivamente en 2015.

=== Xardinos de los Flaires ===
[[Ficheru:Monastery_El_Escorial_Spain_Gardens_Old_Style_Cut_Into_A_Maze_Pattern_for_Walking.jpg|thumb|right|Los Xardinos de los Flaires]]

Mandaos construyir por Felipe II, que yera un amante de la naturaleza, constitúin un llugar ideal pal reposu y la meditación. [[Manuel Azaña]], qu'estudió nel colexu de los flaires agustinos d'esti monasteriu, citar nos sos ''Memories'' y na so obra ''El xardín de los flaires''. Ye llugar d'entretenimientu y estudiu de los alumnos. El rei concebía los sos xardinos como un espaciu granible onde cultivar [[hortolices]] y [[plantes melecinales]], pero tamién los vía como una fonte de prestar, con fontes y flores. El monarca arrexuntó planos de xardinos de Francia, Italia, Inglaterra y los Países Baxos, contratando a los meyores [[xardín|xardineros]], tanto estranxeros como españoles. Esti güei austeru xardín taba orixinalmente apináu de flores, formando una especie de tapiz, polo que foi comparáu coles alfombres que se traíen de [[Turquía]] o [[Damascu]]. Tamién yera un auténticu xardín botánicu, con hasta 68 variedaes distintes de flores, munches melecinales, y unes 400 plantes que se traxeron del [[Nuevu Mundu]].

Al sudoeste del xardín atopa la ''Galería de Dolientes'' o ''Corredor del Sol'', un espaciu ampliu, ventiláu y llenu de lluz diseñáu pal reposu de los enfermos. Se ''sofita'' con una articulación arquitectónica pocu consiguida na Torre de la Botica, seique pola necesidá de garantizar la [[Clausura monástica|clausura]] a los monxos. La so sobria fachada escontra la rula Oeste oldea cola más abierta escontra los xardinos, onde la solución [[arquitrabe|arquitrabada]] con [[arcu (arquiteutura)|arcos]] sobre [[columnata|columnates]] [[orde xónicu|xóniques]] ye única nel Monasteriu.

== Patrimoniu de la Humanidá ==
{{AP|El Escorial, Patrimoniu de la Humanidá}}
El 2 de payares de 1984, en coincidencia cola celebración del cuartu centenariu del allugamientu de la última piedra, el Comité del Patrimoniu Mundial de la [[Unesco]], axuntáu na ciudá [[arxentina]] de [[Buenos Aires]], inscribió'l Monasteriu na Llista del [[Patrimoniu Mundial|Patrimoniu de la Humanidá]], como &quot;El Escorial: Monasteriu y Sitiu&quot;. Esta figura inclúi'l Monasteriu y otros enclaves de [[realengu]], la [[Casina del Príncipe (El Escorial)|Casina del Príncipe]] y la [[Casina del Infante (San Lorenzo de El Escorial)|Casina del Infante]], dambes diseñaes por [[Juan de Villanueva]] en tiempos de [[Carlos III d'España|Carlos III]].

En 2013, y dientro de la coleición d'Edificio Patrimonio de la Humanidá, el Bancu d'España emitió una moneda conmemorativa de 2€ na qu'apaecía'l Monasteriu.

== Ver tamién ==
* [[Real Sitiu de San Lorenzo de El Escorial y El Escorial]]
* [[Panteón d'Infantes]]
* [[La Granjilla de La Fresneda]]
* [[Ruta Imperial de la Comunidá de Madrid]]
* [[El monasteriu n'España]]
* [[Escolanía del Escorial]]
* [[Francisco de los Santos]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* Abellán, José Luis. ''El Escorial. Iconos, imáxenes, mitu''. Madrid, Ediciones 98, 2009.
* Bonet Correa, Antonio. ''El Real Monasteriu d'El Escorial''. Bolonia, FMR, 2005.
* Chueca Goitia, Fernando. ''Cases reales en monesterios y conventos españoles'' (1966), 2ª ed. corr. y aument., Madrid, Xarait, 1982.
* de la Corte Blanco, Juan Rafael. ''[http://www.delacuadra.net/escorial/testos/2013-histsagr.pdf Arquiteutura y Hestoria Sagrada. Nueves considerancies sobre a la idea d'El Escorial y el templu de Xerusalén].'' Cuadiernos d'Arte ya Iconografía, nº 43, Madrid, FOI, 1ᵉʳ sem. 2013.
* ''Documentos pa la hestoria del Monasteriu de San Llorienzo el Real d'El Escorial, t. II: Testamentu y codecildos de Felipe II - Carta de Fundación de San Llorienzo el Real'' (orig. 1594 y 1567), Imprenta Helénica, Madrid, 1917.
* Herrera, Juan de. ''Svmario y curtiu declaració de los diseños y estampes de la Fábrica de san Lorencio el Real del Escurial. Sacáu a lvz por Iuan de Herrera Arquiteutu Xeneral del so magestad, y Aposentador del so Real Palaciu, Vilba d'Alonso Gómez, Madrid, 1589''. Ed. facs. en [[Luis Cervera Vera|Cervera Vera, Luis]]. ''Les estampes y el sumariu d'El Escorial por Juan de Herrera'', Madrid, Tecnos, 1954.
* Kubler, George Alexander. ''La obra del Escorial'', trad. de Fernandu Villaverde, Madrid, Alianza Editorial, 1983.
* Moya Blanco, Luis. «Calteres peculiares de la composición arquitectónica d'El Escorial», en ''El Escorial'', tomu I, páxs. 155-180, Patrimoniu Nacional, 1963.
* Morales Vallina, Javier. ''El símbolu fechu piedra: El Escorial, un llaberintu descifráu''. Madrid, Patrimoniu Nacional, 2008.
* Osten Sacken, Cornelia von der. ''El Escorial. Estudiu iconológico'', Xarait, 1984.
* Rincón, Manuel. ''Claves pa entender el monasteriu de San Lorenzo de El Escorial''. Salamanca, Ediciones Universidá de Salamanca, 2007.
* Sánchez, Gustavo. ''El Monasteriu del Escorial na &quot;Cámara de Castiella&quot;: cartes y otros documentos (1566-1579)''. Madrid, Ediciones Escuriales, 2007. ''Anécdotes d'El Escorial 2. San Lorenzo de El Escorial''. Ediciones Escurialenses, 2009.
* Sigüenza, fray José de, O.S.H. ''La fundación del Monasteriu d'El Escorial'' (Tit. org: ''Hestoria de la Orde de San Jerónimo'', llibru terceru: ''La fundación del monasteriu de San Llorienzo el Real'', Madrid, 1600, y cuartu: ''Descripción y rellación cumplida de toles partes de la fábrica'', Madrid, 1605); Madrid, ed. d'Aguilar, 1963.
* Taylor, René. «Arquiteutura y maxa. Considerancies sobre la idea d'El Escorial», en ''Traza y Baza'', n. 6, Palma de Mallorca, páxs. 5-62, 1976. Editóse correxíu y aumentáu en llibru, Siruela, Madrid, 1995.
* Vicuña, Carlos. ''Anécdotes d'El Escorial. San Lorenzo de El Escorial''. Ediciones Escurialenses, 2007.

== Enllaces esternos ==
{{commons|nome=Monasteriu d'El Escorial|etiqueta=el Monasteriu d'El Escorial}}
{{commons|nome=Basílica d'El Escorial|etiqueta=la Real Basílica de San Lorenzo de El Escorial}}
* [https://web.archive.org/web/20140822233830/http://www.patrimonionacional.es/Home/Palacios-Reales/Real-Sitiu-de-San-Lorenzo-del-Escorial.aspx Información sobre'l Monasteriu d'El Escorial na web oficial de Patrimoniu Nacional]
* [http://www.delacuadra.net/escorial/index.htm Tesis doctoral de Juan Rafael de la Corte sobre la rellación del Monasteriu d'El Escorial col Templu de Salomón] [http://www.delacuadra.net/escorial/testos/1997-a-arquit.pdf] [http://www.delacuadra.net/escorial/testos/1996b-a-añales.pdf] [http://www.delacuadra.net/escorial/testos/2005-a-7ventana.pdf]
* Fotografíes aérees del Monasteriu d'El Escorial y la so contorna, [https://maps.google.com/maps?ll=40.589050,-4.147457&amp;spn=0.003545,0.007502&amp;t=k&amp;hl=n'en Google] y [http://maps.live.com/default.aspx?v=2&amp;FORM=LMLTSN&amp;cp=40.588883~-4.149652&amp;style=a&amp;lvl=17&amp;tilt=-42.1695737252837&amp;dir=91.5135020348451&amp;alt=2107.97134234011&amp;cam=40.589151~-4.162924&amp;scene=29728016&amp;phx=0&amp;phy=0&amp;phscl=1&amp;encType=1 en Bing Mapes]
* [https://web.archive.org/web/20091228185903/http://acta.es/articulos_mf/40031.pdf Xeometría y Morfoloxía en Trazar del Monasteriu d'El Escorial – 1ª parte] [https://web.archive.org/web/20091228024709/http://acta.es/articulos_mf/41081.pdf y 2ª parte]
* Sigüenza, José de. Fundación del Monasteriu d'El Escorial. Primer parte: [http://cmcort.files.wordpress.com/2010/07/fundacion-del monasteriu-de-el-escorial3.pdf De la fundación del monasteriu]; segunda parte: [http://cmcort.files.wordpress.com/2012/08/de-les partes-del edificiu2.pdf De les partes del edificiu]. Edición dixital de Carlos Muñoz-Caravaca.
* Podcast [http://www.ivoox.com/audiu-n-45-el-escorial-audios-mp3_rf_16484932_1.html El Escorial], en ''Memories d'un tambor''. 18 de xineru de 2017.

{{control d'autoridaes}}


{{Tradubot|Monasterio de El Escorial}}

[[Categoría:Monasteriu d'El Escorial| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pdzesu6quc7v7gufvtdjom5px1iwb03</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Muséu Solomon R. Guggenheim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111385</id>
    <revision>
      <id>3703317</id>
      <parentid>3702201</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45742" xml:space="preserve">{{Otrosusos|Muséu Guggenheim}}
{{edificiu}}
El '''Muséu Solomon R. Guggenheim''', comúnmente conocíu como '''''El Guggenheim''''', ye un muséu d'arte alcontráu nel númberu 1071 de la [[Quinta Avenida]] y l'esquina de la cai 89 nel vecinderu [[Upper East Side]] de [[Manhattan]], [[Nueva York]]. Ye casa permanente d'una coleición renombrada y en continua espansión d'obres [[Impresionismu|impresionistes]] y [[Post-impresionismu|post-impresionistes]], lo mesmo que d'[[arte moderno]] tempranu y [[arte contemporáneo]]. De la mesma manera, el muséu entama esposiciones temporales especiales a lo llargo del añu. Esti muséu foi establecíu pola [[Fundación Solomon R. Guggenheim]] en 1939, primeramente llamáu'l &quot;Muséu de Pintura Astracta&quot;, so la supervisión del so primer direutor, l'[[Arte astracto|artista astracta]] [[Hilla von Rebay]]. El muséu tomó'l so nome actual, pocu dempués de la muerte del fundador de la Fundación, [[Solomon R. Guggenheim]], en 1949.

En 1959 el muséu foi movíu d'un espaciu arrendáu al so llocalización actual; tamién reconocíu como una construcción representativa de l'arquiteutura del sieglu XX. L'edificiu cilíndricu foi diseñáu por [[Frank Lloyd Wright]], más angostu nos sos niveles inferiores que cimeros, y concebíu como un &quot;templu del espíritu&quot;. L'edificiu cunta con una rampla, que funde como galería, y estiéndese a lo llargo del edificiu dende'l nivel inferior, nuna espiral continua nes veres esteriores del edificiu y termina xusto per debaxo del tragaluz del techu. L'edificiu foi sometíu a una espansión y renovaciones en 1992, cuando una torre adicional foi construyida, de 2005 a 2008.

La coleición del muséu creció considerablemente, al traviés de 8 décades, y ta constituyida de delles coleiciones privaes bien importantes, empezando pola coleición orixinal que pertenecía a Solomon R. Guggenheim. La coleición ye compartida colos museos hermanos de la Fundación. En 2013, el muséu tuvo alredor de 1.2 millones de visitantes, y cuntó cola exhibición más popular d'arte contemporáneo na ciudá de Nueva York.&lt;ref name=&quot;attendance2013&quot; /&gt;

== Historia ==

=== Primeros años y Rebay ===
[[Solomon R. Guggenheim]], miembru d'una familia rica de mineros, coleccionara trabayos d'arte de los &quot;vieyos maestros&quot; dende 1890. En 1926, Guggenheim conoció a l'artista [[Hilla von Rebay]],&lt;ref name=artdaily&gt;[http://www.artdaily.com/index.asp?int_sec=11&amp;int_new=31711&amp;int_manera=2 &quot;Exhibition of Works Reflecting the Evolution of the Guggenheim's Collection Opens in Bilbao&quot;], artdaily.org, 2009. Retrieved April 18, 2012&lt;/ref&gt; quien-y presentó ya introducir al [[Vanguardismu|arte vanguardista]] européu, particularmente l'[[arte astracto]], que, según Rebay, tenía l'aspeutu &quot;espiritual y utópicu&quot; del arte non-oxetivo.&lt;ref name=artdaily/&gt;

Foi entós cuando Guggenheim camudó por completu la estratexa de la so coleición, enfocándolo en trabayos realizaos por artistes como [[Wassily Kandinsky]], ente otros. Él empezó a amosar la so coleición nel so apartamentu nel [[Hotel Plaza]] na ciudá de Nueva York.&lt;ref name=artdaily/&gt;&lt;ref name=past&gt;[http://pastexhibitions.guggenheim.org/hilla_rebay/biographies_2.html &quot;Biography: Solomon R. Guggenheim&quot;], Art of Tomorrow: Hilla Rebay and Solomon R. Guggenheim, Solomon R. Guggenheim Foundation. Retrieved March 8, 2012&lt;/ref&gt;

Asina, mientres la so coleición privada creció considerablemente, Guggenheim estableció la [[Fundación Solomon R. Guggenheim]], en 1937, pa fomentar l'apreciación del [[arte moderno]].&lt;ref name=past/&gt;

=== El &quot;Muséu de Pintura Astracta&quot; ===

El primer llugar d'exhibición d'arte de la fundación, el &quot;Muséu de Pintura Astracta&quot;, abrió les sos puertes en 1939 so la direición de Rebay, en [[Midtown Manhattan]].&lt;ref&gt;Vail, páxs. 25 and 36&lt;/ref&gt; Col sofitu de Rebay, Guggenheim buscaba incluyir na coleición los exemplos más destacaos d'[[arte astracto]] disponible nesi momentu, según trabayos d'[[arte contemporáneo]] ceo d'artistes como [[Rudolf Bauer]], [[Hilla von Rebay|Rebay]], [[Piet Mondrian]], [[Marc Chagall]], [[Robert Delaunay]], [[Fernand Léger]], [[Amedeo Modigliani]] y [[Pablo Picasso]].&lt;ref name=artdaily/&gt;&lt;ref name=past/&gt;&lt;ref name=Calnek&gt;Calnek, Anthony, et al. ''The Guggenheim Collection'', páxs. 39–40, New York: The Solomon R. Guggenheim Foundation, 2006&lt;/ref&gt;

A principios de la década de 1940, la fundación había yá atropáu una gran coleición de trabayos [[Vanguardismu|vanguardistas]], onde la necesidá d'un edificiu permanente rescamplaba.&lt;ref name=Winter&gt;Winter, Damon. [http://topics.nytimes.com/top/reference/timestopics/organizations/g/guggenheim_solomon_r_museum/index.html &quot;Solomon R. Guggenheim Museum&quot;], ''The New York Times'', October 21, 2009. Retrieved March 7, 2012&lt;/ref&gt; Nun foi hasta 1943, que Rebay y Guggenheim escribieron una carta al arquiteutu [[Frank Lloyd Wright]], pidiendo que diseñara una construcción p'allugar y exhibir la coleición.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Vail, p. 333&lt;/ref&gt; Wright aceptó la oportunidá, pa esperimentar nel ambiente urbano'l so característicu estilu orgánicu. Pa la creación del muséu, Wright realizó alredor de 700 bocetos y 6 conxuntos de dibuxos nun periodu de 15 años pa la so creación arquitectónica.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Vail, p. 333&lt;/ref&gt;

En 1948, la coleición aumentó considerablemente tres la compra de la propiedá del comerciante d'arte Karl Nierendorf, formada por unes 730 obres d'arte, la mayoría d'elles pintures d'[[Espresionismu|arte espresionista]] alemán.&lt;ref name=Calnek/&gt; Aquel día, la coleición de la fundación incluyía un ampliu espectru de trabayos [[Espresionismu|espresionistes]] y [[Surrealismu|surrealistes]],con obres de [[Paul Klee]], [[Oskar Kokoschka]] y [[Joan Miró]] ente otros.&lt;ref name=&quot;Calnek&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;cork&quot;&gt;[http://www.visual-arts-cork.com/museums/guggenheim-new-york.htm &quot;Guggenheim Museum New York&quot;], ''Encyclopedia of Art'', visual-arts-cork.com. Retrieved April 18, 2012&lt;/ref&gt; Poco dempués de la muerte de Solomon R. Guggenheim en 1949, miembros de la familia Guggenheim, que tamién formaben parte de la xunta de directiva de la fundación, tuvieron diferencies filosófiques y personales con Rebay, y a finales de 1952, Hilla von Rebay arrenunció como direutora del muséu.&lt;ref name=&quot;Rebaybio&quot;&gt;[http://pastexhibitions.guggenheim.org/hilla_rebay/biographies_1.html &quot;Biography: Hilla Rebay&quot;], Art of Tomorrow: Hilla Rebay and Solomon R. Guggenheim, Solomon R. Guggenheim Foundation. Retrieved March 8, 2012&lt;/ref&gt; A pesar d'esto, Rebay, nel so testamentu, mandó a la fundación pieces de la so coleición personal; incluyendo trabayos por [[Vasili Kandinski|Kandinsky]], [[Paul Klee|Klee]], [[Alexander Calder]], [[Albert Gleizes]], [[Piet Mondrian|Mondrian]] y [[Kurt Schwitters]].&lt;ref name=cork/&gt; El muséu foi renombráu como'l &quot;Muséu Solomon R. Guggenheim&quot; en 1952.&lt;ref name=Rebaybio/&gt;

=== Diseñu y construcción del edificiu ===
Rebay y Wright concibieron l'edificiu como un &quot;templu del espíritu&quot;, un espaciu nel que se facilitara una nueva forma d'almirar les pieces d'arte moderno de la coleición. Na so carta, Rebay escribiólu a Wright que &quot;caúna de les obres maestres de la coleición tendría de ser entamada nel espaciu, y solo tu... vas poder atopar la posibilidá de faelo... quiero un templu del espíritu, un monumentu&quot;.&lt;ref&gt;''The Guggenheim: Frank Lloyd Wright and the Making of the Modern Museum'', páxs. 217–18, New York: Guggenheim Museum Publications, 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Levine, p. 299&lt;/ref&gt; El critico Paul Goldberger señaló, primero que Wright concluyera'l so edificiu modernista, que &quot;solo había dos diseños comunes pa museos: el [[Beaux Arts (arquiteutura)|Beaux Arts]] y l'[[estilu Internacional]]&quot;.&lt;ref name=Secret&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.colebrookbossonsaunders.com/The-Secret-Life-of-Buildings-New-York-Public-Library-and-Guggenheim &quot;The Secret Life of Buildings: New York Public Library and Guggenheim Museum&quot;] |2=http://www.colebrookbossonsaunders.com/The-Secret-Life-of-Buildings-New-York-Public-Library-and-Guggenheim |bot=InternetArchiveBot }}, Colebrook Bosson Saunders Products Ltd.. Retrieved March 21, 2012&lt;/ref&gt; Goldberger consideró al edificiu como un catalizador pal cambéu, y señaló que yera &quot;social y culturalmente aceptable pa un arquiteutu, un diseñu pal muséu altamente espresivu ya intensamente personal. Nesi sentíu, cada unu de los museos del nuesu tiempu son fíos del Guggenheim&quot;.&lt;ref name=Secret/&gt;
[[Ficheru:Solomon-R-Guggenheim-Museum-Levels.jpg|thumb|L'atriu del muséu]]

De 1943 a principios de 1944, Wright produció 4 bocetos distintos pal diseñu inicial del muséu. Unu de los planes (bocetu C) ilustraba l'edificiu nuna forma hexagonal, con niveles inferiores pa les galeríes; ente que los demás teníen forma circular, y usaben una rampla continua que s'alzaba a lo llargo del edificiu. El conceutu orixinal de Wright foi llamáu'l &quot;[[zigurat]]&quot;, una y bones el diseñu asemeyaba a les escaleres empinaes de los zigurat construyíos na antigua [[Mesopotamia]].&lt;ref name=Storrer401/&gt; La construcción del edifico foi lleváu a cabu d'alcuerdu al bocetu de Wright, nel que lo visitantes son empuestos al traviés d'una serie d'habitaciones comunicaes, y son obligaos a tornar poles escaleres al salir.&lt;ref name=Levine340/&gt; Wright entamaba que los visitantes del muséu llegaren a la parte cimera del edificiu nun elevador, y que baxaren con un ritmu pausáu al traviés de la nidia rimada de la rampla continua, por que vieren l'atriu del edificiu como la pieza final d'arte de la exhibición. L'atayante abierta apurre a los espectadores la posibilidá única de reparar simultáneamente delles badees de trabayu, y d'interactuar colos demás güéspedes del muséu nos distintos niveles del edificiu.&lt;ref name=ArchDaily&gt;Perez, Adelyn. [http://www.archdaily.com/60392/ad-classics-solomon-r-guggenheim-museum-frank-lloyd-wright/ &quot;AD Classics: Solomon R. Guggenheim Museum&quot;], May 18, 2010. Retrieved March 21, 2012&lt;/ref&gt;

Coles mesmes, antes d'asitiar la construcción na esquina de la cai 89 y la Quinta Avenida, Rebay, Wright y Guggenheim consideraron otres llocalidaes en Manhattan, [[Central Park]], según nel vecinderu Riverdale de Bronx.&lt;ref name=Ballon&gt;Ballon, páxs. 22–27&lt;/ref&gt; Guggenheim consideraba que la proximidá del muséu a [[Central Park]] yera importante; una y bones el parque apurriría un aliviu al ruiu, conxestión y demás bullicio causáu pela ciudá.&lt;ref name=Storrer401&gt;Storrer, páxs. 400–01&lt;/ref&gt; Amás, la naturaleza del parque daría-y un sentimientu d'inspiración al muséu.&lt;ref name=Ballon/&gt; L'edificiu encarnaría un intentu de Wright pa &quot;rindir plasticidad inherente a les formes orgániques de l'arquiteutura&quot;.&lt;ref name=Levine340&gt;Levine, p. 340&lt;/ref&gt; Pos, el muséu sería l'únicu diseñáu pol arquiteutu. La llocalización definitiva, riquía que Wright diseñara l'edificiu verticalmente, y non nuna forma horizontal como en dalgunos de los sos bocetos, bien distintu a los trabayos que Wright realizara nos sos entamos.&lt;ref name=Storrer401/&gt;

El diseñu n'espiral asemeyaba la concha d'un [[Nautilus]], con espacios continuos fluyendo llibremente unos ente otros.&lt;ref name=Levine301&gt;Levine, p. 301&lt;/ref&gt; Inclusive cuando l'edificiu adoptaba la naturaleza, el diseñu de Wright tamién espresaba'l so toma sobre la ríxida xeometría de l'arquiteutura moderna.&lt;ref name=&quot;Levine301&quot; /&gt; Wright designó un significáu simbólicu a les formes del edificiu; añediendo que &quot;les formes xeométriques suxuren ciertes idees humanes, estaos d'ánimu y sentimientos - por casu: el círculu, l'infinitu; el triángulu, la unidá estructural; l'espiral, el procesu orgánicu; el cuadráu, la integridá&quot;.&lt;ref&gt;Rudenstine, Angelica Zander. ''The Guggenheim Museum Collection: Paintings, 1880–1945'', New York: Solomon R. Guggenheim Museum, 1976, p. 204&lt;/ref&gt; Estes formes faen ecu unes con otres: les columnes ovalaes, por casu, retiren la xeometría estructural de la fonte. La circularidá de les figures ye'l leitmotiv (motivu central) , dende l'atayante hasta'l diseñu enllastráu nos pisos de la terraza.&lt;ref name=&quot;Ballon&quot; /&gt;

La superficie del edificiu foi fecha de concretu p'amenorgar el so costo, bien inferior al acabáu en piedra que Wright entamara.&lt;ref name=&quot;Sennott572&quot;&gt;Sennott, páxs. 572–73&lt;/ref&gt; Wright tamién propunxo que l'esterior fora de color coloráu, lo cual nunca foi realizáu.&lt;ref&gt;Bianchini, Riccardo. [http://www.inexhibit.com/case-studies/the-guggenheim-museum-an-american-revolution/ &quot;The Guggenheim, an American revolution&quot;], inexhibit.com, 2014, accessed July 5, 2014&lt;/ref&gt; La pequeña atayante, o &quot;edificiu de monitoreo&quot; como Wright llamar, alcontráu xunto a l'atayante más grande de la construcción, foi primeramente concebida p'allugar apartamentos pa Hilla von Rebay y Solomon R. Guggenheim; nel so llugar, esti espaciu foi utilizáu p'allugar oficines y almacenes.&lt;ref&gt;Levine, p. 317&lt;/ref&gt; En 1965, el segundu pisu del &quot;edificiu de monitoreo&quot; foi anováu pa exhibir la coleición en crecedera permanente del muséu, y, cola restauración del muséu ente 1990 y 1992, foi convertíu dafechu n'espaciu d'exhibición, bautizáu como'l &quot;edificiu Thannhauser&quot;, n'honor a unu de los más importantes apurridores de la [[Fundación Solomon R. Guggenheim|Fundación]].&lt;ref&gt;Ballon, páxs. 59–61&lt;/ref&gt; El plan orixinal de Wright p'alzar una torre adicional, departamentos, y estudios d'arte, nunca foi realizáu, en gran midida por razones de financiamientu, hasta la renovación y espansión del edificiu unes décades más tarde.&lt;ref name=&quot;ArchDaily&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GSwebsite&quot; /&gt; Amás, na construcción orixinal, el tragaluz-galería principal fuera cubiertu, lo cual comprometía los efeutos de llume que Wright articulara nos sos planes. Esto camudó en 1992, cuando'l tragaluz foi restauráu al so diseñu orixinal.&lt;ref name=&quot;Sennott572&quot; /&gt;

=== Sweeney y finalización de la construcción ===
[[Ficheru:Guggenheim Museum construction LOC gsc.5a25494.jpg|thumb|El muséu en construcción (Payares de 1957)]]

En 1953, los criterios de coleición de la Fundación espandir so la direición de James Johnson Sweeney, el nuevu direutor del muséu. Sweeney desaprobó el refugu de pintures y escultures &quot;oxetives&quot; por Hilla von Rebay na coleición. Él llueu adquirió la obra &quot;''Adan y Eva''&quot; (1921) de [[Constantin Brâncuși]], siguida d'otros trabayos por escultores modernistes, incluyendo [[Joseph Csaky]], [[Jean Arp]], Calder, [[Alberto Giacometti]] y David Smith.&lt;ref name=Calnek/&gt; Sweeney foi más allá del sieglu XX p'adquirir la obra &quot;Home de brazos cruciaos&quot; (1899) de [[Paul Cézanne]].&lt;ref name=Calnek/&gt; Esi mesmu añu, la Fundación recibió como regalo 28 pieces d'arte, propiedá de Katherine S. Dreier, fundadora del la primer coleición americana en ser reconocida como Muséu d'[[arte moderno]], el [[Société Anonyme]]. Diera fuera amiga de Rebay. Los trabayos incluyíen, ente otros, les obres: ''Little French Girl'' (1914-18) por Brâncuși, &quot;Untitled still life&quot; (1916) por [[Juan Gris]], una escultura de bronze (1919) por [[Alexander Archipenko]], y 3 colaxs (1919-21) por German Hanoverian Dadaist Schwitters. Tamién incluyía trabayos por Calder, [[Marcel Duchamp]], [[El Lissitzky]] y Mondrian.&lt;ref name=cork/&gt; Sweeney tamién incluyó trabayos d'artistes [[Impresionismu astractu|impresionistes astractos]] como [[Alberto Giacometti]], David Hayes, [[Willem de Kooning]] y [[Jackson Pollock]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20061001061622/http://www.guggenheim.org/exhibitions/past_exhibitions/global_gugg/global_gugg_bottom_index.html ''The Global Guggenheim''], The Solomon R. Guggenheim Museum Publications. Retrieved March 8, 2012&lt;/ref&gt;

Sweeney reparó siquier los postreros 6 años de la construcción del edificiu, tiempu nel que tuvo una rellación antagónica con Frank Lloyd Wright, y disputes ente les que se destacar el llume del edifico.&lt;ref&gt;[http://www.guggenheim.org/new-york/collections/library-and-archives/archive-collections/A0001/ &quot;James Johnson Sweeney records&quot;], Solomon R. Guggenheim Archives Collections. Retrieved March 8, 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Glueck, Grace. [http://www.nytimes.com/1986/04/15/obituaries/james-johnson-sweeney-dies-art-critic-and-museum-head.html &quot;James Johnson Sweeney Dies; Art Critic and Museum Head&quot;]. ''The New York Times''. April 15, 1986.&lt;/ref&gt; El distintivu edifico cilíndricu sería la última obra mayor diseñada y empobinada por Wright, pos esti postreru finaría seis meses antes de la so apertura.&lt;ref name=&quot;time&quot;&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,892851,00.html &quot;Art: Last Monument&quot;]. ''Time''. November 2, 1959.&lt;/ref&gt; Dende la cai, l'edificiu paez un moñu blancu, curvado sobre una pila cilíndrica, más anchu nel so nivel cimeru qu'inferior, exhibiendo superficies curves per toos llaos. La so apariencia fai un gran contraste colos edificios típicos xeométricos y rectangulares de la ciudá de Manhattan que lo arrodien, un fechu previstu por Wright, quien reclamó que'l so muséu fadría paecer el [[Muséu Metropolitanu d'Arte]] como un &quot;tenada Protestante&quot;.&lt;ref name = time/&gt; Internamente, la galería forma una rampla n'[[Héliz (xeometría)|espiral helicoidal]], esguilando gentilmente dende'l nivel del suelu hasta'l tragaluz na parte cimera.&lt;ref name = time/&gt;

=== Crítica y apertura del muséu ===
[[Ficheru:guggenheim flw show.jpg|thumb|Vista interior del muséu]]Inclusive antes de la so apertura, el muséu foi criticáu pol diseñu de la so arquiteutura.&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;NewsandCourier&quot;&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=k4BJAAAAIBAJ&amp;sjid=sQsNAAAAIBAJ&amp;pg=1721,3684938&amp;dq=guggenheim-museum+new+york&amp;hl=en &quot;Controversial Museum Opens in New York&quot;], ''The News and Courier'', October 22, 1959, p. 9-A. Retrieved March 1, 2012&lt;/ref&gt; Dellos críticos creíen que l'edificiu opacaría les pieces d'arte exhibíes nel muséu.&lt;ref name=&quot;Winter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;History1&quot;&gt;[http://www.history.com/this-day-in-history/guggenheim-museum-opens-in-new-york-city “Oct 21, 1959: Guggenheim Museum opens in New York City”], This Day in History, History.com. Retrieved March 21, 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Goldberger, Paul. [http://www.newyorker.com/arts/critics/skyline/2009/05/25/090525crsk_skyline_goldberger?currentPage=all &quot;Spiralling Upward&quot;], Celebrating fifty years of Frank Lloyd Wright's Guggenheim, ''[[The New Yorker]]'', May 25, 2009. Retrieved March 21, 2012&lt;/ref&gt;&quot;Al contrariu... l'edificiu y los trabayos d'arte crean una formosa sinfonía ininterrumpida que nunca esistiera nel mundu del arte enantes&quot;, escribió Wright.&lt;ref name=&quot;History1&quot; /&gt; Otros críticos, y munchos artistes, sentíen que yera incómodu y non aparente colgar les pintures na solombra, que l'edificiu nun tuviera ventanes, y que la cóncava exhibición arrodiara l'espiral central.&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt; Poco primero de l'apertura'l muséu, 21 artistes roblaron una carta na que ciscaben que'l so trabayu fuera exhibíu nel sitiu.&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt; L'historiador [[Lewis Mumford]] sumar al oprobio, señalando:&lt;blockquote&gt;&quot;Wright asignó a les pintures y escultures n'exhibición en tantu estes non infrinjan la composición de la so astracta composición... [Él] creó una &quot;concha&quot;, que la so forma nun tien rellación cola función principal, orixinal y única, y nun ufierta la posibilidá de salida de les sos ríxides preconcepciones. [El pasiellu] tien, pa un muséu, un techu so - 9 pies y 8 pulgaes [llindando'l tamañu de les pieces a exhibir. La paré] inclinada escontra fuera, sigue l'enclín de la paré esterior, y nun se suponía que les pintures colgaren verticalmente, o qu'esibieren el so planu real, yá que tán inclinaes con elles... Tampoco [puede'l visitante] escapar de la lluz que relluma nos güeyos, de les estreches ranuras y llargos espacios na paré&quot;.&lt;ref&gt;[[Lewis Mumford|Mumford, Lewis]] &quot;The Sky Line: What Wright Hath Wrought&quot; (1959) in ''The Highway and the City'', New York: New American Library, 1964. páxs.141–142 (first published in the ''New Yorker'', December 5, 1959)&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

El 21 d'ochobre de 1959, 10 años dempués de la muerte de Solomon R. Guggenheim, y seis meses depués de la muerte de Frank Lloyd Wright, el Muséu abrió les sos puertes escontra llargos ensames.&lt;ref&gt;Spector, p. 16&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.guggenheim.org/guggenheim-foundation/history &quot;Guggenheim Foundation History&quot;], The Solomon R. Guggenheim Foundation, 2010&lt;/ref&gt; L'edificiu foi llargamente aclamáu,&lt;ref&gt;Levine, p. 362&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.theartstory.org/museum-guggenheim.htm &quot;The Solomon R. Guggenheim Museum&quot;], The Art Story Foundation. Retrieved on March 21, 2012&lt;/ref&gt; y foi fonte d'inspiración pa munchos otros arquiteutos.&lt;ref name=Storrer401/&gt;

=== Años de Messer ===
[[Ficheru:Interno guggenheim.JPG|thumb|left|upright|El tragaluz del edificiu]]

Thomas M. Messer foi'l socesor de Sweeney como direutor del Muséu, mas non como direutor de la Fundación dende 1961, y caltúvose ende 27 años, periodu mayor a cualesquier otru direutor de les mayores instituciones d'arte.&lt;ref name=&quot;BioInContext&quot;&gt;Kumar, chapter: &quot;Thomas Messer&quot;&lt;/ref&gt; Cuando Messer tomó la direición, la forma na que'l muséu presentaba l'arte siguía en dulda, por cuenta de los desafíos que presentaba'l llume del edificiu, la galería-rampla continua y les parés curves non-verticales.&lt;ref name=&quot;Russell1987a&quot;&gt;Russell, John. [http://www.nytimes.com/1987/11/05/arts/direutor-of-guggenheim-retiring-after-27-years.html?pagewanted=all &quot;Direutor of Guggenheim Retiring After 27 Years&quot;], ''[[The New York Times]]'', November 5, 1987. Retrieved April 14, 2012&lt;/ref&gt; Considerábase difícil colgar apropiadamente les pintures nel vacíu de los nichos pocu fondos qu'arrodiaben l'espiral del centru; los llenzos llevantar al ser montaos na superficie de la paré. Les pintures inclinábense como nel &quot;caballete del artista&quot;. Había espaciu llindáu pa la escultura.&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt;

Casi darréu, en 1962, Messer tomo'l riesgu de poner una large exhibición, combinando les pintures de la coleición orixinal de Guggenheim con escultures emprestaes del la coleición de Hirshhron.&lt;ref name=&quot;Russell1987a&quot; /&gt; Les escultures tridimensionalessobremanera, aumentaben la problemática de &quot;instalar un espectáculu nel muséu qu'aparenta la [[Infiernu (Divina Comedia)|xeometría circular del infiernu]]&quot; onde cualquier oxetu vertical paecía &quot;estacada bébeda&quot; pola rimada del pisu, y la combadura de les parés que creaben ilusiones óptiques &quot;irritantes&quot;.&lt;ref name=Canaday1962&gt;Canaday, John. [http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10915F73A5D13728FDDAE0994D0405B828AF1D3 &quot;Museum Direutor Solves Problem; Guggenheim Official Cares Troubles of Architecture&quot;], ''The New York Times'', August 17, 1962&lt;/ref&gt; Resultó que la combinación podría funcionar bien l'espaciu del Guggenheim, pero, Messer mentó nesi momentu que &quot;taba asustáu. Yo sintiera qu'esa sería la mio última exhibición nel muséu&quot;.&lt;ref name=Russell1987a/&gt; Messer tuvo la previsión de preparar la organización d'una exhibición más pequeña d'escultures l'añu anterior, na qu'él afayó la forma de compensar la xeometría griespa del espaciu construyendo unes bases nun ángulu en particular, tantu que les pieces nun tuvieren nuna forma vertical pero paecieren talo.&lt;ref name=Canaday1962/&gt; Nel espectáculu d'escultures inicial, esti &quot;trucu&quot; nun funcionar pa una de les pieces n'exhibición, un móvil por [[Alexander Calder]], que cuntaba con un cable que colgaba verticalmente na mesma escultura, que, una vegada asitiada na base, suxuría allucinación nel contestu desnortiáu del pisu nel que s'atopaba.&lt;ref name=Canaday1962/&gt;

El siguiente añu, Messer adquirió la coleición privada del comerciante d'arte Justin K. Thanhauser, pa la coleición permanente del muséu.&lt;ref&gt;Decker, Andrew. [http://www.aaa.si.edu/collections/interviews/oral-history-interview-thomas-m-messer-11803 &quot;Oral History Interview with Thomas M. Messer, 1994 Oct.-1995 Jan.&quot;], ''Archives of American Art'', January 25, 1995. Retrieved March 13, 2012&lt;/ref&gt; Estes 73 pieces d'arte incluyíen trabayos [[Impresionismu|impresionistes]], [[Post-impresionismu|post-impresionistes]] y obres maestres d'artistes [[Modernismu (arte)|modernistes]] franceses; incluyendo trabayos por [[Paul Gauguin]], [[Édouard Manet]], [[Camille Pissarro]], [[Vincent van Gogh]] y 32 obres de [[Pablo Picasso]].&lt;ref name=cork/&gt;&lt;ref&gt;[http://research.frick.org/direutoryweb/browserecord.php?-action=browse&amp;-recid=7357 &quot;Thannhauser, Justin K.:] [[The Frick Collection]]&quot;, ''Archives Directory for the History of Collecting in America''. Retrieved March 13, 2012&lt;/ref&gt; &quot;Trabayu y Procesu&quot; ye una seria de delles exhibiciones qu'empezaron nel Guggenheim en 1984.&lt;ref&gt;[http://www.guggenheim.org/new-york/education/works-and-process Works and Process]&lt;/ref&gt; La primer temporada consistió na exhibición &quot;''Akhnaten''&quot; y &quot;''The Desert Music''&quot; por [[Philip Glass]] xuntu con Christopher Keen, y [[Steve Reich]] en collaboración con [[Michael Tilson Thomas]].

=== Krens, espansión del Muséu y internacionalización de la Fundación ===
Thomas Krens, direutor de la [[Fundación Solomon R. Guggenheim]] de 1988 a 2008, dirixó la rápida espansión de la coleición del muséu.&lt;ref&gt;Vogel, Carol. [http://www.nytimes.com/2008/02/28/arts/design/28muse.html?_r=1 &quot;Guggenheim's Provocative Direutor Steps Down&quot;], ''The New York Times'', February 28, 2008. Retrieved March 8, 2012&lt;/ref&gt; En 1991, Krens aumentó la coleición en gran midida n'adquiriendo la coleición de Giuseppe Banduyu. Ensamblada por él, y pola so esposa, Giovanna, la coleición incluyía exemplos d'escultures [[Minimalismu|minimalistas]] por artistes como [[Carl Andre]], [[Dan Flavin]] y [[Donald Judd]], y [[Minimalismu (pintura)|pintures minimalistas]] d'artistes como [[Robert Mangold]], Brice Marden y [[Robert Ryman]]; lo mesmo que d'[[Posminimalismo|arte post-minimalista]], [[arte conceptual]] y arte perceptivo d'artistes como Robert Morris, [[Richard Serra]], James Turrell, Lawrence Weiner y munchos otros, notablemente trabayos producíos ente 1960 y 1970.&lt;ref name=cork/&gt;&lt;ref name=Glueck&gt;Glueck, Grace. [http://www.nytimes.com/1990/03/05/arts/guggenheim-may-sell-artworks-to-pay-for-a-major-new-collection.html?pagewanted=all &quot;Guggenheim May Sell Artworks to Pay for a Major New Collection&quot;], ''The New York Times'', March 5, 1990. Retrieved March 13, 2012&lt;/ref&gt; En 1992, la Fundación [[Robert Mapplethorpe]] agasayó 200 de los sos meyores fotografies a la Fundación; esto incluyía trabayos como colaxs, Polaroids, semeyes de celebridaes, auto-retrato, y fotografíes con temátiques como desnudos, flores y estatues. Tamién cuntó con construcciones de téuniques mistes, incluyendo'l famosu &quot;Autu-retreto&quot; (1998) de Mapplethorpe. Con esta adquisición, la Fundación dio entamu al so programa d'exhibición fotográfica.&lt;ref name=cork/&gt;

Tamién en 1992, l'espaciu del edificiu del muséu foi espandíu tres la construcción d'una torre adicional, alzada detrás del edificiu orixinal, y más grande qu'esti postreru; otramiente, hubo renovaciones nel edificiu orixinal.&lt;ref name=&quot;GSwebsite&quot;&gt;[http://www.gwathmey-siegel.com Overview of firm's history, projects, etc.] Gwathmey Siegel website&lt;/ref&gt; La nueva torre foi diseñada pola compañía d'arquiteutura &quot;''Gwathmey Siegel &amp; Associates''&quot;,&lt;ref&gt;Gwathmey Siegel web site: [http://www.gwathmey-siegel.com Overview of firm's history, projects, etc.]&lt;/ref&gt; quien analizaron los bocetos orixinales de Wright pa diseñar la torre de 10 pisos, de piedra caliar, que aproviría d'un espaciu estructural muncho más pequeñu. Amás, la torre allugaría 4 galeríes d'exhibición adicionales con parés planes &quot;más apropiaes pa exhibir delles de les pieces&quot;.&lt;ref name=ArchDaily/&gt;&lt;ref name=GSwebsite/&gt; Na construcción del edificiu orixinal, la galería principal del tragaluz fuera cubierta, que comprometía los efeutos de llume articulaos curioso por Wright. Esto cambéu en 1992, cuando'l tragaluz foi restauráu al so diseñu orixinal.&lt;ref name=Sennott572/&gt; Pa esi entós, l'edificiu orixinal yá yera reconocíu como un iconu de la ciudá, y la construcción de la torre adicional foi un tanto controversial.

Pa financiar dichos movimientos, controversialmente, la Fundación vendería dellos trabayos por Kandinsky, Chagall y [[Amedeo Modigliani|Modigliani]] pa consiguir alredor de $47 millones de dólares, atrayendo criticismu por intercambiar trabayos de &quot;maestros&quot; por trabayos d'arrezagaos &quot;de moda&quot;. El críticu Michael Kimmelman del periódicu americanu ''[[The New York Times]]'' escribió que les ventes &quot;espurrieron la normes aceptaes de [[coleición d'arte]], más allá de lo que cualesquier otra institución americana tuviera dispuesta a faer&quot;.&lt;ref name=Sennott572/&gt;&lt;ref name=Kimmelman1998&gt;{{Citation |last= Kimmelman |first= Michael |títulu= Art View; The High Cost of Selling Art |date= 1 d'abril de 1990 |newspaper= [[New York Times]] |url= http://www.nytimes.com/1990/04/01/arts/art-view-the-high-cost-of-selling-art.html |fechaaccesu=9 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt; Krens defendió les sos decisiones como &quot;consistentes&quot; colos principios de la Fundación y del Muséu, incluyendo la espansión internacional de la coleición, y la construcción de la coleición de post-guerra, pa &quot;fortalecer les nueses posiciones de la preguerra&quot;&lt;ref name=Glueck/&gt; y señaló que ventes como la del Muséu son practicaes regularmente por otros museos.&lt;ref name=Kimmelman1998/&gt; Simultáneamente, él espandió la presencia internacional de la Fundación, abriendo museos n'otros países.&lt;ref&gt;Russell, James S. [https://web.archive.org/web/20131106031514/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&amp;sid=a3nVuX5IVJCE &quot;Guggenheim's Krens Eyes Hudson Yards Museum, Seeks New Bilbaos&quot;], Bloomberg, March 11, 2008. Retrieved March 13, 2012&lt;/ref&gt; Krens tamién foi criticáu pol so característicu estilu de negocios, y pol populismu y comercialización que recibió.&lt;ref name=Sudjic&gt;{{Citation |last=Sudjic |first=Deyan |date=23 de xineru de 2005 |títulu=Is this the end of the Guggenheim dream? |periodical=The Observer |location=London, UK |publisher=Guardian News and Media Limited |url=http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2005/jan/23/art.museums}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Gibson |first=Eric |date=27 de payares de 1998 |títulu=For Museums, Bigger Is Better |periodical=The Wall Street Journal |url=http://online.wsj.com/article/SB911879208127582000.html }}&lt;/ref&gt; Un escritor comentó que &quot;Krens fuera, tantu aclamáu como criticáu, por camudar lo qu'antes yera una institución pequeña neoyorquina nuna marca mundial, creando la primer institución multinacional d'arte real... Krens tresformó'l Guggenheim a una marca de sonadía llargamente conocida nel mundu de les artes&quot;.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Mahoney |first=Sarah |date=2 d'ochobre de 2006 |títulu=Thomas Krens |periodical=Advertising Age |volume=77 |issue=40 |page= I-8 }}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Gugenheim theater from back jeh.jpg|thumb|Teatro Peter B. Lewis]]

So la so alministración, el Muséu montó dalgunes de les sos exhibiciones más populares hasta'l momentu, incluyendo &quot;''África: l'Arte del Continente''&quot; en 1996; &quot;''China: 5,000 años''&quot; en 1998, &quot;''Brasil: Cuerpu y Alma''&quot; en 2001 y &quot;''L'Imperiu Azteca''&quot; en 2004.&lt;ref&gt;Vogel, Carol. [http://www.nytimes.com/2005/04/27/arts/design/27kren.html?pagewanted=2&amp;ref=thomaskrens &quot;A Museum Visionary Envisions More&quot;], ''The New York Times'', April 27, 2005. Retrieved February 2, 2011&lt;/ref&gt; Tamién amosó dacuando exhibiciones pocu avezaes, por casu una instalación d'[[arte comercial]] de motocicletes. La revista ''The New Criterion,'' por Hilton Kramer (orixinalmente críticu d'arte del periódicu [[The New York Times]]), condergó esta última esposición, titulada &quot;L'Arte de la Motocicleta&quot;.&lt;ref name=Sudjic/&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Plagens |first=Peter |date=7 de setiembre de 1998|títulu=Rumble on the Ramps. ('The Art of the Motorcycle,' Solomon R. Guggenheim Museum, New York, New York) |periodical=Newsweek |volume=132 |issue=10 |page=80 }}&lt;/ref&gt; En 2009, una retrospectiva del trabayu de Frank Lloyd Wright, nel so 50 aniversariu, exhibióse l'apertura del Muséu Guggenheim, y diose a conocer que &quot;l'Arte de la Motocicleta&quot; fuera la exhibición más popular de Muséu pa 1992.&lt;ref name=Winter/&gt;

En 2001, el muséu inauguró'l ''Centru d'Educación d'Arte Sackler'' pal públicu, que cuntaría con otra parte del diseñu orixinal de Wright, financiáu pola familia de Mortimer D. Sackler.&lt;ref name=Sackler&gt;[http://www.guggenheim.org/new-york/education/sackler-center &quot;Sackler Center for Arts Education&quot;] {{Wayback|url=http://www.guggenheim.org/new-york/education/sackler-center |date=20140209061825 }}, The Solomon R. Guggenheim Foundation. Retrieved March 21, 2012&lt;/ref&gt; Alcontráu xusto debaxo de la grande atayante, esta instalación de 8,200 pies cuadraos allugaría clases y conferencies sobre [[artes visuales]], [[performance]], y l'oportunidá d'interactuar coles coleiciones, tantu especiales como la permanente, al traviés de los sos llaboratorios, los sos espacios d'exhibición, y les sos aules, según nel Teatru ''Peter B. Lewis''.&lt;ref name=Sackler/&gt; Amás, en 2001, la Fundación foi agasayada la gran coleición de la Fundación Bohen, que, mientres dos décades, adquiriera nueves pieces d'arte, nes que destaquen películes, videos, fotografíes y nuevos medios de comunicación. Dellos artistes incluyíos na coleición fueron [[Pierre Huyghe]], [[Sophie Cai]] y Jac Leirner.&lt;ref name=artdaily/&gt;

=== Restauración del Muséu ===
Ente setiembre de 2005 y xunetu de 2008, el Guggenheim someter a una restauración esterior pa reparar resquiebros y&lt;ref name=&quot;Haeyoun&quot;&gt;Park, Haeyoun. [http://www.nytimes.com/imagepages/2007/04/16/arts/17guggenheim-graphic.html &quot;Face-lift for an Aging Museum&quot;], ''The New York Times'', April 16, 2007&lt;/ref&gt; modernizar el so sistema, según detalles nel so esterior.&lt;ref&gt;Guggenheim Museum web site: [http://www.guggenheim.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3489&amp;Itemid=1476 click link to podcast about restoration (10 MB, audiu only, 8 min 45 sec)]&lt;/ref&gt; Na primer fase del proyeutu, un equipu conformáu por arquiteutos restauradores, inxenieros estructurales y conservadores arquiteutónicos trabayaron en xunto pa crear una valoración comprensiva de la condición del edificiu, pa determinar una estructura fundamentalmente segura. Esta valoración incluyía: [[Ficheru:FrankLloydWright1966USstamp.jpg|thumb|left|Estampilla de corréu americana, n'honor a Wright (1966)]]
* la eliminación de la pintura orixinal de la superficie del edificiu, revelando asina cientos de resquiebros causaos pol tiempu y les condiciones climátiques temporales;&lt;ref name=&quot;Haeyoun&quot; /&gt;
* monitoreo detalláu del movimientu de resquiebros escoyíos a lo llargo de 17 meses;
* teunoloxía d'ecu-impacto, nel cual les ondes de soníu son unviaes al cementu, y el rebote ye midíu p'alcontrar los buecos ente les parés;

* estudio láser nel esterior ya interiores de les superficies, que créese foi'l modelu láser enxamás compilado;
* perforación de bases, al envís de recoyer amueses del cementu orixinal, y otros materiales de construcción; y *
pruebes colos materiales d'arreglu potenciales.&lt;ref&gt;Pogrebin, Robin. [http://www.nytimes.com/2007/09/10/arts/design/10gugg.html &quot;The Restorers' Art of the Invisible&quot;], ''The New York Times'', September 10, 2007, pp. Y1–5.&lt;/ref&gt;
Gran parte del interior del muséu foi restauráu mientres la renovación de 1992 y mientres la construcción del espaciu adicional polos arquiteutos de ''Gwathmey Siegel and Associates''. La restauración de 2005-2008 enfocóse primordialmente nel esterior y l'infraestructura del edificiu orixinal. Esto incluyó la restauración de tragaluces, ventanes, puertes, fachaes de cementu y guita, y banquetes esteriores. De la mesma manera, implementóse un control internu de temperatura. La meta yera caltener la mayor cantidá de texíos históricos del edificiu orixinal tanto como fuera posible, mientres se cumplíen los arreglos necesarios pal continuu usu del edificiu como muséu.&lt;ref&gt;Guggenheim Museum web site: [https://web.archive.org/web/20070928011550/http://www.guggenheim.org/restoration.html click link to podcast about restoration (10 MB, audiu only, 8 min 45 sec)]&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Richard Armstrong 2012.png|upright|thumb|Richard Armstrong, 2012]]

El 22 de setiembre de 2008, el Guggenheim celebró la terminación de la so restauración (de 3 años en total). L'alcalde de la ciudá de Nueva York, Michael R. Bloomberg, ofició la celebración que remataría cola premier del tributu &quot;''For the Guggenheim''&quot; de l'artista [[Jenny Holzer]], un trabayu realizáu n'honor a Peter B. Lewis, quien sería'l mayor benefactor del proyeutu de restauración del Muséu. Otros partidarios de la restauración millonaria del Muséu incluyíen a la xunta de fideicomisarios de la [[Fundación Solomon R. Guggenheim]], según el Departamentu d'Atenciones Culturales. Sofitu financieru adicional foi apurríu per parte del Estáu de Nueva York y la compañía [[MAPEI]].&lt;ref&gt;Guggenheim Museum web site: [http://www.guggenheim.org/new-york/press-room/releases/press-release-archive/2008/2320-guggenheim-museum-marks-completion-of-building-restoration click link to press release about restoration] {{Wayback|url=http://www.guggenheim.org/new-york/press-room/releases/press-release-archive/2008/2320-guggenheim-museum-marks-completion-of-building-restoration |date=20140606221958 }}&lt;/ref&gt; El muséu foi rexistráu como un [[Fitu Históricu Nacional]] el 6 d'ochobre de 2008.&lt;ref&gt;[http://www.nps.gov/history/nr/listings/20081017.HTM &quot;National Register of Historic Places; New Listings October 6 – October 10, 2008&quot;], NPS.gov, October 17, 2008. Retrieved May 8, 2009&lt;/ref&gt;

=== Años posteriores y actualidá ===
En 2005, Krens ganó una disputa contra'l filántropu billonario Peter Lewis, Presidente de la Xunta de Direutores de la Fundación, y el mayor contribuyente de la Fundación na so hestoria. Lewis arrenunció a la presidencia de la xunta, espresando oposición a la idea de Krens d'espandir globalmente los museos de la Fundación.&lt;ref&gt;Vogel, Carol. [http://www.nytimes.com/2005/01/20/arts/design/20museum.html?ref=peterblewis &quot;Guggenheim Loses Top Donor in Rift on Spending and Vision&quot;], January 20, 2005, ''The New York Times'. Retrieved December 6, 2012''&lt;/ref&gt; Amás, en 2005, Lisa Dennison, una curadora bien importante de la Fundación, foi nomada como direutora del Muséu Solomon R. Guggenheim de la ciudá de Nueva York. Dennison arrenunció en xunetu de 2007, pa trabayar na casa de puyes [[Sotheby's]].&lt;ref&gt;Vogel, Carol. [http://www.nytimes.com/2007/07/31/arts/design/31gugg.html &quot;Direutor of Guggenheim Resigns to Join Sotheby's&quot;]. ''The New York Times''. July 31, 2007.&lt;/ref&gt; Simultáneamente, la tensión ente Krens y la Xunta Directiva siguía, nun foi hasta febreru de 2008 que Krens arrenunció como Direutor de la Fundación. Sicasí, él entá ye tutor d'asuntos internacionales d'esta.&lt;ref name=&quot;krens&quot;&gt;Lewis, Carol. [http://www.nytimes.com/2008/02/28/arts/28iht-gugg.1.10523443.html?scp=1&amp;sq=guggenheim%20peter%20lewis%20resign&amp;st=cse &quot;Provocative Guggenheim direutor resigns&quot;], ''The New York Times'', February 28, 2008, accessed October 21, 2011&lt;/ref&gt;

Richard Armstrong, anterior direutor (mientres 12 años) del Muséu d'Arte Carnegie en Pittsburgh, foi nomáu como'l 5º direutor del Muséu'l 4 de payares de 2008.&lt;ref&gt;Vogel, Carol. [http://www.nytimes.com/2008/09/24/arts/design/24muse.html?_r=1&amp;ref=richardarmstrong &quot;Guggenheim Chooses a Curator, Not a Showman&quot;], ''The New York Times'', September 23, 2008. Retrieved March 14, 2012&lt;/ref&gt; Nancy Spector foi nomada como Curadora en Xefe y Direutora Suplente del Muséu.&lt;ref&gt;[http://news.artnet.com/people/25-art-world-women-10247 &quot;25 Art World Women at the Top, From Sheikha Al-Mayassa to Yoko Ono&quot;], Artnet, 17 April 2014&lt;/ref&gt;

Adicionalmente, la coleición permanente de la Fundación y del Muséu crecieron.&lt;ref name=&quot;artdaily&quot; /&gt; La Fundación supervisa y alministra el préstamu de pieces de la coleición pa exhibiciones esternes y co-entama exhibiciones con otros museos y fundaciones pa fomentar la divulgación pública d'arte.&lt;ref name=&quot;websiteCollab&quot;&gt;[http://www.guggenheim.org/guggenheim-foundation/collaborations Foundation website's collaborations page] {{Wayback|url=http://www.guggenheim.org/guggenheim-foundation/collaborations |date=20140405012929 }}&lt;/ref&gt; En 2013, alredor de 1.2 millones de persones visitaron el muséu, y esti postreru allugó la exhibición más popular de la ciudá de Nueva York (James Turell).&lt;ref name=&quot;attendance2013&quot; /&gt;

== Obres escoyíes de la coleición ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;220px&quot; heights=&quot;220px&quot;&gt;
Ficheru:Franz Marc-The Yellow Cow-1911.jpg|[[Franz Marc]], 1911, ''La vaca mariella'', oliu en llenzu, 140.5 x 189.2&amp;nbsp;cm
Ficheru:Ernst Ludwig Kirchner - Das Soldatenbad.jpg|[[Ernst Ludwig Kirchner]], 1915, ''El bañu de los soldaos o Artillerymen'', oliu en llenzu, 140.3 × 151.8&amp;nbsp;cm
Ficheru:Modigliani nude sdraiato.jpg|[[Amedeo Modigliani]], 1917, ''Desnudu (Nu)'', oliu en llenzu, 73 × 116.7&amp;nbsp;cm
Ficheru:Doesburg.jpg|[[Theo van Doesburg]], 1918, ''Composición XI'', oliu en llenzu, 57 x 101&amp;nbsp;cm
Ficheru:Paul Klee, 1922, Red Balloon, oil on chalk-primed gauze, mounted on board, 31.7 x 31.1 cm, Solomon R. Guggenheim Museum.jpg|[[Paul Klee]], 1922, ''Globu coloráu'' oliu en gaza, montáu sobre cartón, 31.7 × 31.1&amp;nbsp;cm
&lt;/gallery&gt;

== Na cultura popular ==
L'edificiu volvióse un iconu cultural, y puede ser vistu en dellos llugares de la cultura popular. El muséu apaeció en películes y series de televisión como ''[[The Cremaster Cycle]]'', ''[[Someone to Watch Over Me]]'', ''Bye Bye Birdie'', [[Homes de negru (película)|''Homes de negru'']], [[When in Rome (película de 2010)|''Na boda de la mio hermana'']], ''Downtown 81'', ''[[Ugly Betty]]'' y [[The International - Dineru na solombra|''Dineru na Solombra'']].&lt;ref&gt;Shineberg, Susan. [http://www.theage.com.au/news/arts/walltowall-culture/2007/11/09/1194329483873.html?page=fullpage &quot;Wall-to-wall culture&quot;], ''[[The Age]]'', November 10, 2007&lt;/ref&gt; Na película americana [[Mr. Popper's Penguins|''Los Pingüinos de Pá'']] inclúyese una secuencia na qu'unos pingüinos causen problemes na entrada del muséu, y esmúcense por tola estructura n'espiral dende los niveles cimeros hasta la planta baxa. Nel episodiu &quot;''La carrera''&quot; de la seria de comedia americana ''[[Seinfeld]]'', el personaxe [[George Costanza]] asegura diseñar y dirixir la espansión del Guggenheim, añediendo que &quot;nun lu tomó enforma tiempu&quot;.

La revista estauxunidense ''[[The New Yorker]]'' incluyó múltiples vegaes al muséu na so portada y caricatures. Na &quot;''Guía de la ciudá de Nueva York nel mundu de Marvel''&quot; (2007) por Peter Sanderson, méntase que'l muséu formó parte na historietes ''[[Daredevil]]'', vol. 1, #67 (1970), ''What If'', vol. 1, #13 (1979) y [[Thor (Marvel Comics)|''Thor'']], #447 y #448 (1992).

== Referencies ==
'''Notes'''
{{llistaref|2}}

'''Fuentes'''
* {{cita llibru| last=Ballon|first=Hillary et al|títulu=The Guggenheim: Frank Lloyd Wright and the Making of the Modern Museum |url= |publisher= Thames and Hudson |location= London |añu=2009|isbn= }}
* {{cita llibru | last=Kumar|first=Lisa |títulu=The Writers Directory |location=Detroit |publisher= [[St. James Press]] |añu=2011 | isbn=9781558628137}}
* {{cita llibru| last=Levine|first=Neil|títulu=The Architecture of Frank Lloyd Wright |url= |publisher=[[Princeton University Press]] |location= New Jersey |añu=1996 |isbn= }}
* Sennott, R. Stephen. ''Encyclopedia of 20th-Century Architecture: Volume 2'' (New York: Fitzroy Dearborn, 2004)
* {{cita llibru| last=Spector|first=Nancy (ed)|títulu=Guggenheim Museum Collection: A to Z |url= |publisher=The Solomon R. Guggenheim Foundation |location= New York |añu=2001 |isbn= }}
* Storrer, William Allin. ''The Architecture of Frank Lloyd Wright: A Complete Catalogue'' (Chicago: The [[University of Chicago Press]], 2002)
* {{cita llibru| last=Vail |first=Karole (ed)|títulu=The Museum of Non-Objective Painting |url= |publisher=The Solomon R. Guggenheim Foundation |location= New York |añu=2009 |isbn= }}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Solomon R. Guggenheim Museum}}
{{Official website|www.guggenheim.org/new-york}}
* [https://web.archive.org/web/20130518230141/http://www.gwathmey-siegel.com/portfolio/proj_detail.php?job_id=198202 Gwathmey Siegel Solomon R. Guggenheim Museum Renovation and Addition project page]
* [http://frank.lloydwright.info/architectural/solomonrguggenheim-museum.html Architectural Review]
* [https://web.archive.org/web/20060812042050/http://www.guggenheim.org/exhibitions/past_exhibitions/motorcycle/motorcycle.html Art of the Motorcycle Exhibit]
* [http://www.nyas.org/snc/podcastdetail.asp?id=1850 New York Academy of Sciences Podcast about ''Imageless'' Exhibit]
* [http://www.life.com/image/first/in-gallery/35312/happy-50th-birthday-guggenheim Happy 50th Birthday, Guggenheim]
* [http://www.nydailynews.com/ny_local/2009/10/21/2009-10-21_guggenheim_museum_.html 50 Facts on Guggenheim's 50th] à


{{Tradubot|Museo Solomon R. Guggenheim}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Museos d'Estaos Xuníos|Guggenheim]]
[[Categoría:Museos d'arte contemporáneo d'Estaos Xuníos|Guggenheim]]
[[Categoría:Edificios de Nueva York]]
[[Categoría:Fundación Solomon R. Guggenheim| ]]
[[Categoría:Manhattan]]
[[Categoría:Museos inauguraos en 1937]]


[[Categoría:Wikipedia:Tradubot]]</text>
      <sha1>aq8x6c42cxyw42mefeprj1r6hzr504v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Plaza de Naqsh-e Yahán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111402</id>
    <revision>
      <id>3703172</id>
      <parentid>3618103</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4156" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá
| Nome = Meidan Eman, Isfahán
| Imaxe = Esfahan-shah-sq.jpg
| Tamañu = 270
| Pie = Vista de la plaza de Naghsh-i Jahan.
| País = {{IRN}}
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = i, v, vi |
ID = 115
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Asia y Oceanía|Asia y Oceanía]]
| Añu = 1979
| Extensión = 
| Peligru = 
|Coordenaes=non}}
[[Ficheru:Plaza Naqsh-e Jahan, Isfahán, Irán, 2016-09-20, DD 59.jpg|miniaturadeimagen|Vista de la plaza.]]
La '''plaza de Naghsh-i Jahan''' ({{lang-fa|ميدان نقش جهان}}, ''maidaan-y naqsh-y jehaan''), tamién conocida como '''Plaza Real''' (''Meidan Eman'') y '''plaza del imán Jomeini''', asitiada nel centru de la ciudá d'[[Isfahán]], ye unu de los sitios más importantes del país y foi declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] nel añu [[1979]]. Ye la plaza más grande d'Irán y una de les mayores del mundu. A partir de la dinastía [[safávida]], foi arrodiada por monumentos históricos de la dómina. Al este de la plaza atopa la mezquita del xeque Lutfallah, al norte abre una de les puertes del [[gran bazar de Isfahán]], al oeste ta'l palaciu d'[[Ali Qapu]] y al sur la [[mezquita del Shah]], delantre de la cual anguaño realizar los vienres el Namaaz-y Jom'eh (el rezu de vienres de los [[Islam|musulmanes]]).

== Mezquita del xeque Lutfullah ==
{{AP|Mezquita del xeque Lotf Allah}}
Ta asitiada al oeste de la plaza Naghsh-i Jahan y foi construyida aprosimao ente los años [[1602]] a [[1619]], contemporáneamente a Shah Abbas, por Mohammadreza Isfahani. El diámetru de la so bóveda interna ye de 12 [[metru|m]], y el gruesu de les parés 170 [[centímetru|cm.]] 

[[Ficheru:Sheikh Lotfallah Esfahan.JPG|thumb|left|Bóveda de la mezquita de xeque Lotfollah, vista del cuadráu de Naghsh-y-Jahan.]]

== Palaciu de Ali Qapu ==
{{AP|Palaciu de Ali Qapu}}
[[Ficheru:Palacio Aali Qapu, Isfahán, Irán, 2016-09-20, DD 60.jpg|miniaturadeimagen|Palaciu de Ali Qapu.]]
'''Ali Qapu''' (pronunciáu, '''al-li gapú'''), de 6 pisos y 48 metros d'altor tien una estructura rectangular grande y masiva que remata nuna terraza ancha con techu embutíu y sofitáu por columnes de madera.

Ali Qapu ye ricu en pintures murales de Reza Abbassi, el pintor de la corte de Shah Abbas I, y los sos discípulos. Hai adornos florales y d'animales y páxaros. Casi toles puertes y ventanes bien afataes del palaciu sufrieron el pillaje en tiempos de desordes sociales y solamente una ventana del tercer pisu escapó al deterioru. 

Ali Qapu foi reparáu y restauráu, especialmente mientres el reináu del sultán Hussein, pero cayó nuevamente nun estáu de gran deterioru nel curtiu reináu de los invasores afganistanos. Sol reináu de Qajar Nasir de los shah del al Dinar (1848-1896), les cornises de Safavid y los azulexos florales sobre'l portal fueron substituidos polos azulexos con inscripciones.

Nel sestu pisu atópase la sala de llacuaes reales, y les habitaciones más grandes del palaciu. Tamién se llama a esti pisu'l ''&quot;cuartu de la música&quot;'', porque nél tocábense variaes pieces musicales y entonábense cantares.

== Mezquita del Shah ==
{{AP|Mezquita del Shah}}
[[Ficheru:Gran Mezquita de Isfahán, Isfahán, Irán, 2016-09-20, DD 23.jpg|miniaturadeimagen|Mezquita del Shah.]]
La mezquita del Shah ta asitiáu nel llau sur de la plaza. Foi construyida pal soberanu de la dinastía Safavids el Shah [[Abbás I de Persia|Abbas I]], ente los años [[1612]] y [[1630]]. 
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Masjed-y Shah, Isfahan}}
* [https://maps.google.es/maps?f=q&amp;hl=en&amp;q=Isfahan&amp;sll=49.891235,-97.15369&amp;sspn=27.725603,81.738281&amp;ie=UTF8&amp;ll=32.65765,51.678046&amp;spn=0.004408,0.009978&amp;t=k&amp;z=17&amp;om=1 La plaza en Google Maps]
* [http://whc.unesco.org/es/list/115/ UNESCO] (n'inglés)


{{Tradubot|Plaza de Naqsh-e Yahán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arquiteutura islámica]]
[[Categoría:Arquiteutura d'Irán]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá n'Irán]]
[[Categoría:Arquiteutura safávida]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7wxj4jmyzalleq7uadwxdmid3e6y1x2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Arenas Club</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112256</id>
    <revision>
      <id>3703304</id>
      <parentid>3689548</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25431" xml:space="preserve">{{equipu
| leftarm1 = FF0000
| body1 = 000000
| rightarm1 = FF0000
| shorts1 = 000000
| socks1 = FF0000
| pattern_b2 = _arenas1718a |
pattern_la2 = 
| pattern_ra2 = 
| leftarm2 = FFFFFF
| body2 = FFFFFF
| rightarm2 = FFFFFF
| shorts2 = FFFFFF
| socks2 = FFFFFF
| pattern_b3 = _3redstripes4
| pattern_la3 = _cap1011h
| pattern_ra3 = _cap1011h
| pattern_sh3 = _thinwhitebottom2
| pattern_so3 = _blacktop
| leftarm3 = 000000
| body3 = 000000
| rightarm3 = 000000
| shorts3 = 000000
| socks3 = FF0000
}}
El '''Arenas Club''' ye un [[Clubes de fútbol d'España por fundación|club de fútbol español]] de la ciudá de [[Getxo]], [[Vizcaya]], que milita na [[Segunda División B d'España]], tercer categoría del fútbol nacional. Foi fundáu en 1909 y rexistráu na so primer xunta del 17 de mayu de 1910, so la denominación de «Arenas Foot-ball Club».&lt;ref name=&quot;Entamos del Arenas&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Entamos del Arenas Club |url=http://lafutbolteca.com/arenes-club-de-getxo/ |editor=Portal dixital LaFutbolteca |fechaaccesu=9 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt; El so primer equipu apuesta los sos partíos como llocal nel Estadiu de Gobela, con capacidá de 1.200 espectadores. 

L'Arenas ye un club históricu, yá que foi unu de los [[Primer División d'España 1928-29|diez clubes fundadores del Campeonatu Nacional de Lliga en 1929]] y ye unu de los [[Palmarés de la Copa del Rei de fútbol#Palmarés|quince vencedores]] del [[Copa del Rei de fútbol|Campeonatu d'España]] —actual Copa del Rei— en [[Copa del Rei de Fútbol 1919|1919]], habiendo alcanzáu trés subcampeonatos en [[Copa del Rei de Fútbol 1917|1917]], [[Copa del Rei de Fútbol 1925|1925]] y [[Copa del Rei de Fútbol 1927|1927]].&lt;ref&gt;{{Cita web |editor=Portal dixital BDFutbol |títulu=Primer División 1929-30 |url=https://www.bdfutbol.com/es/t/t1929-30.html |fechaaccesu=24 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt; Magar ello, namái apostó los siete primeres temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]] hasta [[Primer División d'España 1934-35|1935]].&lt;ref name=&quot;Entamos del Arenas&quot;/&gt;{{Sfn|Antonio Valencia y Gotzon Toral|2009|p=79-80}}

== Historia ==
{| style=&quot;margin-bottom:.5em; border:1px solid #CCC; text-align:left; font-size:95%; background:#ffffff&quot;
|style=&quot;padding:0 .5em&quot;| [[Ficheru:Exquisite-kfind.png|20px]]
|style=&quot;width:100%&quot;| ''Pa un completu desarrollu vease [[Historia del Arenas Club]]
|}

=== Fundación y primeros años ===
El ''foot-ball'' apaeció na zona residencial de la burguesía bilbaina de [[Getxo]] mientres la primer década del [[sieglu XX|sieglu {{versalita|xx}}]]. Esti deporte,&lt;ref name=&quot;HistoriaFIFA&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Historia del Xuegu |url=http://es.fifa.com/classicfootball/history/game/historygame1.html |obra=Sitiu oficial de la FIFA |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120712091303/http://es.fifa.com/classicfootball/history/game/historygame1.html |fechaarchivu=12 de xunetu de 2012 }}&lt;/ref&gt; importáu direutamente del entós [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda]] por mozos estudiantes y emigrantes de la llocalidá vasca, foi asitiándose nos emerxentes barrios de Neguri y Les Arenas.&lt;ref name=&quot;historico&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.elcorreo.com/vizcaya/20090330/deportes/mas-futbol/arenas-entra-leyenda-20090330.html |títulu=L'Arenas entra na lleenda |fechaaccesu=1 de setiembre de 2017 |autor=Diariu El Correo}}&lt;/ref&gt; Los venceyos comercial y económicu esistentes ente [[Vizcaya]] ya [[Inglaterra]] dexaron que munchos fíos de l'alta burguesía fueren estudiar a aquel país y practicaren el que yera yá una de les actividaes más asitiaes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.thefa.com/about-football-association/fa150 |títulu=The FA 1863-2013 |fechaaccesu=1 de payares de 2015 |autor=[[L'Asociación del Fútbol|The Football Association]] |fecha=2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;EnglishArchive&quot;&gt;{{Cita web |títulu=The History Of English Football |url=http://www.the-english-football-archive.com/football_history.htm |obra=The English Football Archive |fechaaccesu=20 de setiembre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070118222436/http://www.the-english-football-archive.com/football_history.htm |fechaarchivu=18 de xineru de 2007 }}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Pedro Vallana (cropped).jpg|miniaturadeimagen|200px|''[[Pedro Vallana]], unu de los meyores futbolistes del club.]]

Foi estableciéndose rápido y en 1901 asocediéronse los primeros partíos de fútbol en Les Arenas. Los terrenes del Campu de Santoxenia o'l vecín Campu de Lamiako onde'l [[Athletic Club]] xugaba fueron los escenarios onde los entusiastes ''équipiers''&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;Vocablu adoptáu del francés pa refereirse a los futbolistes na éopca y etimológicamente &quot;miembru d'un equipu deportivu&quot;, yá que entá nun esistía la pallabra castellana fútbol (referir a él col so vocablu inglés ''football''), nin por tantu'l so designación de futbolista.&lt;/ref&gt; partir pa la so práutica.&lt;ref name=&quot;Entamos del Arenas&quot;/&gt; Magar ello, nun foi hasta la creación de la [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Clubes de Football]] en 1909&lt;ref&gt;{{Cita web |editor=Diariu Marca |títulu=En 1913 nació &quot;una nueva Federación dafechu distinta&quot; |url=https://www.marca.com/2009/11/11/futbol/seleccion/1257941378.html |fechaaccesu=6 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt; cuando se vio un impulsu definitivu na zona que dio cola creación de les sos primeres sociedaes.&lt;ref name=&quot;Entamos del Arenas&quot;/&gt;

La yá estendida afición en diverses árees de tola península —bien notable en Vizcaya—, y l'irrupción del ente federativu, dieron cola fundación del '''{{nowrap|Arenas Foot-Ball Club}}'''. Entá novel el país nos procesos burocráticos pal so regularización nun foi hasta'l 17 de mayu de 1910, fecha de la so primer xunta direutiva, na que'l club foi declaráu llegalmente establecíu.&lt;ref name=&quot;Historia del Arenas&quot;/&gt; Afincaos nel Campu de Lamiako abandonáu pol Athletic y con [[Pedro de Gaztañaga]] como presidente vieron como surdía al tiempu'l [[Algorta Football Club|Algorta Foot-Ball Club]] na so mesma llocalidá. Foi'l primera rival de los areneros xuntu colos yá citaos athleticos y los conformantes del [[Club Deportivo Portugalete]], quien más esperimentaos ganen asiduamente a los getxotarras provocando una crisis nel ''foot-ball'' local que favorecería la fusión colos algorteños. Constituyíu asina'l 11 d'abril de 1912 como '''Arenas Club''', n'honor al barriu y al llugar de procedencia de la mayoría de los integrantes, [[Feliciano Etxebarría]] foi electu presidente y aprobáronse los colores del uniforme: camisa [[coloráu|roji]][[negru (color)|negra]] y calzón blancu.&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;Desconozse si primeramente'l club yá tenía dichos colores como representativos.&lt;/ref&gt; Tres ello inscribióse en 1913 na [[Federación Rexonal Norte|Federación Rexonal del Norte]],&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;L'anovada federación española tomó la decisión de subdividir el territoriu xeográficamente y establecer unos campeonatos rexonales que dieren accesu al Campeonatu d'España.&lt;/ref&gt; na so segunda categoría.

Vencedor nel so primer añu del [[Campeonatu Rexonal de Vizcaya|campeonatu rexonal correspondiente]] y polo que recibió la Copa Athletic, xubió de categoría pa enfrentase colos meyores equipos de la rexón como'l yá citáu Athletic Club, el [[Real Racing Club de Santander|Santander Racing Club]], el [[Real Unión Club|Real Unión Club de Irún]] y la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad de Foot-Ball]],&lt;ref name=&quot;Entamos del Arenas&quot;/&gt; nel so estrenáu Campu de Jolaseta.&lt;ref name=&quot;Historia del Arenas&quot;/&gt;&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;Campu del Real Club de Jolaseta, de nuevu abandonáu pol Athletic Club quien pasó a xugar nel [[Estadiu de San Mamés (1913)|Campu de San Mamés]].&lt;/ref&gt; El club consigue notables resultaos y [[Campeonatu Rexonal Norte 1914-15|llogra'l subcampeonatu]] —el cual na so primer categoría brindaba una plaza clasificatoria pal [[Copa del Rei de fútbol|Campeonatu d'España]]— por detrás de los roxiblancos del Athletic Club, gran dominador del fútbol vasco mientres la década y col qu'empezó a forxar una notable rivalidá.

=== La etapa dorada nel Campeonatu d'España ===

Dichos enfrentamientos tuvieron el so máximu focu nel tornéu rexonal. Los areneros hubieron d'esperar hasta l'añu 1917, yá so la so definitiva denominación de '''Arenas Club de Getxo''',&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;Una forma de faer estensible la representación del club al restu de barrios de Getxo como Neguri, [[Algorta]], Romu o [[Santa María de Getxo|Santa María]].&lt;/ref&gt; pa superar a los sos vecinos bilbainos nel [[Campeonatu Rexonal de Vizcaya|Campeonatu del Norte]], del que yeren escamplaes dominadores. Na accidentada&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;Por diversu irregularidaes, quedaron anulaos les resultaos de tolos partíos salvu los enfrentamientos direutos ente Arenas, Athletic y Real Unión.&lt;/ref&gt; [[Campeonatu Rexonal Norte 1916-17|cuarta edición]] del mesmu proclamóse campeón con xugadores como [[José María Jáuregui Laguna|José María Jáuregui]], [[Pedro Vallana]], [[Monacho Careaga]], Chacho o los hermanos [[José María Peña|José María]] y [[Florencio Peña]] ente otros,{{Sfn|Antonio Valencia y Gotzon Toral|2009|p=40-41}} frenando la supremacía del Athletic Club. Los roxiblancos non yá yeren tricampeones rexonales sinón que vencieren el campeonatu nacional tres veces consecutives.

Na [[Copa del Rei de Fútbol 1917]] l'Arenas desfacer en semifinales del [[Real Sporting de Xixón]], y na final atopar col [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]. Tres un primera 0-0, apostóse'l partíu de desempate'l 15 de mayu de 1917 nel Campu del Español de Barcelona. L'Arenas adelantrar con un gol de [[Manuel Suárez de Begoña|Suárez]] a los 20 minutos que darréu igualó'l francés [[René Petit]], yá na segunda parte. El Madrid tuvo una gran oportunidá d'adelantrase por cuenta de un penalti que detuvo'l porteru vizcaín Jáuregui, pero'l partíu acabó n'empate. Sicasí, na prórroga un gol del madridista Ricardo Álvarez supunxo que con un 2-1 definitivu, la Copa fuera pa Madrid. L'alliniación del Arenes subcampeón taba formada por Jáuregui; [[Pedro Vallana|Vallana]], Ormaechea; Uriarte, Barturen, [[José María Peña]]; [[Domingo Careaga|Careaga]], Chacho, Muñoz, [[Manuel Suárez de Begoña|Suárez]] y Florencio Peña.

Dos años dempués, en [[1919]], l'Arenas repitió títulu de campeón rexonal adelantrándose a los sos rivales del Athletic. Esa vegada foi Campeón de Vizcaya, una y bones los equipos guipuzcoanos formaren el so propiu campeonatu. En semifinales de la [[Copa del Rei de Fútbol 1919]], l'Arenas desfacer del [[Racing de Madrid]] y na final atopar col [[Futbol Club Barcelona]].

La final apostóse'l 18 de mayu de 1919 nel estadiu Martínez Campos de Madrid, feudu del Racing. El partíu tuvo disputadísimo. Adelantróse l'Arenas con un gol de [[Félix Sesúmaga]], pero'l barcelonista [[Paulino Alcántara]] empató al filu del descansu. Na segunda parte adelantróse'l Barça con un gol de Viñals. Y a diez minutos del final, Sesúmaga de nuevu, empató'l partíu. Mientres la prórroga impúnxose la meyor forma física de los areneros, qu'arollaron al Barça con tres goles, obra de Sesúmaga, Florencio Peña y Ibaibarriaga, estableciendo'l definitivu 5-2 final. Este sería l'únicu títulu nacional de la historia del Arenas. Llograron esti ésitu los Jáuregui; Vallana, Careaga; Uriarte, Arruza, José María Peña; Ibaibarriaga, [[Francisco Pagaza|Pagaza]], Sesúmaga, Barturen y Florencio Peña.

En [[1920]] trés xugadores del Arenas ([[Francisco Pagaza|Pagaza]], Sesúmaga y Vallana) participaron nos [[Xuegos Olímpicos d'Amberes 1920]] como integrantes de la histórica [[seleición española de fútbol|seleición española]] d'aquella Olimpiada. Supunxo'l debú de la seleición, y unu de los sos mayores ésitos, al llograr la medaya de plata. [[Francisco Pagaza|Pagaza]] y [[Félix Sesúmaga]] fueron integrantes del primer once de la historia de la seleición española y Sesúmaga el máximu goliador d'España naquel campeonatu con 4 goles. A lo llargo de los siguientes años, debutaron cola seleición dellos xugadores más del Arenas: José Mari Peña, [[José María Yermo Solaegui|Yermo]], Jáuregui, Robus y Cilaurren.

Entá siendo mientres los años 20 unu de los equipos piqueros del fútbol español, l'Arenas atopóse cuasi siempres cola estorbisa del Athletic de Bilbao, que cerraba a los ''areneros'' el pasu al Campeonatu d'España al imponese nel [[Campeonatu Rexonal de Vizcaya|Campeonatu Vizcaín]]. Solo en [[1922]], [[1925]] y [[1927]] pudo l'Arenas imponese al Athletic.

Na [[Copa del Rei de Fútbol 1922]] el Real Madrid cruciar nel camín de los ''areneros'' en cuartos de final, cortando en secu la so participación nel Campeonatu d'España. En [[Copa del Rei de Fútbol 1925|1925]] l'Arenas pudo participar de nuevu, al abrir el [[Copa del Rei de Fútbol|Campeonatu d'España]] a los subcampeones de los torneos rexonales. Nesta ocasión l'Arenas algamó la final n'esaniciando al [[Celta de Vigo]] en semifinales. La final apostar contra'l Barcelona un 10 de mayu en Sevilla. El Barcelona adelantróse rápido nel marcador por 2-0 a los 20 minutos de partíu y l'Arenas nun foi capaz de remontar, fallando'l so delanteru Sesúmaga inclusive un penalti.

En [[Copa del Rei de Fútbol 1927|1927]] volvió l'Arenas a tener una participación destacada nel Campeonatu d'España. En semifinales esanició al Barcelona por 4-3 nun partíu nel que destacó'l ''areneru'' [[José María Yermo Solaegui|Yermo]], que marcó 3 goles. La final enfrentó al Arenas con [[Real Unión de Irún]] un 15 de mayu de 1927 y vencieron los ''fronterizos'' por 1-0, marcáu na prórroga. Esta sería la cuarta y postrera final de Copa apostada pol Arenas. El so once tuvos formáu por Jáuregui; Plantada, Críspulo; Laña, Urresti, Fidel; Anduiza, Rivero, [[José María Yermo Solaegui|Yermo]], Gurruchaga y Robus.

=== L'Arenas en Primer División ===

L'Arenas foi unu de los diez equipos escoyíos pa formar parte de la [[Primer División d'España 1928/29]] na acabante crear [[Lliga española de fútbol]]. Esi honor llogrólo polos sos cuatro finales de Copa alcanzaes y pol títulu de Copa que ganara en [[1919]]. El vicepresidente del Arenas, José María Acha Larrea, tuvo un papel bien importante na fundación del Campeonatu de Lliga, polo que'l restu de clubes regaláron-y un bustu de bronce en reconocencia al so llabor. Esi bustu exhibióse nel campu de Gobela hasta la so baltadera y anguaño ye guardáu con celu nes oficines del Club ante la imposibilidá de volver asitialo nel nuevu estadiu.
El so debú en Lliga produció un 10 de febreru de 1929 ante'l [[Atlético de Madrid|Athletic de Madrid]], que-y ganó por 2-3. L'Arenas acabó la primer temporada en 5ª posición, na metá de la tabla. Meyor foi la temporada siguiente, la [[Primer División d'España 1929/30|1929-30]], na que l'Arenas acabó en 3º llugar, la meyor clasificación de la so historia.

Progresivamente l'Arenas foi debilitándose a midida que los sos meyores xugadores diben retirándose ensin atopar reemplazos equiparables nos mozos que los sustituyíen. Nun fútbol cada vez más profesionalizáu, l'Arenas tenía dificultaes pa competir con equipos de grandes ciudaes como Madrid, Barcelona o Bilbao. Al 5º llugar de les temporaes [[Primer División d'España 1930/31|1930-31]] y [[Primer División d'España 1931/32|1931-32]], siguió la 7ª plaza de la temporada [[Primer División d'España 1932/33|1932-33]], y finalmente el 10º y últimu llugar na temporada [[Primer División d'España 1933/34|1933-34]]. L'ampliación de la Primer división a 12 equipos evitó'l descensu del Arenas, pero esti peracabóse finalmente la temporada [[Primer División d'España 1934/35|1934-35]], cola 12ª plaza. El postreru partíu de la so historia en Primer apostar en Chamartín frente al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]].

En total, l'Arenas xugó 7 temporaes consecutives en Primer división y ocupa el 45º puestu na [[Clasificación histórica de la primer división española de fútbol]] con 107 puntos consiguíos.

=== El cayente del Arenas ===
Tres la temporada del so descensu, l'Arenas cuayó una bona campaña na [[Segunda División d'España 1935/36]]. Raspió l'ascensu, pero escapóse-y na última xornada de Lliga al perder frente al [[Real Murcia|Murcia FC]]. Amás, llogró un meritoriu trunfu na ''Copa Vasca'', tornéu rexonal nel que participaben los equipos vascu-navarros. Imponer naquel tornéu a [[Real Sociedad]], [[Real Unión]], [[Barakaldo Club de Fútbol]], [[Alavés]], [[Osasuna]] y al so gran rival el [[Athletic Club]], qu'esi mesmu añu proclamóse Campeón de Lliga, y al que venció na final por 2-1.

Sicasí aquel equipu qu'entá tenía potencial pa tornar a Primer división viose atayáu pol españíu de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] pel branu de [[1936]]. Dempués de la guerra, l'Arenas, que siguió na Segunda División, nun volvió tener el nivel d'antes. En [[Segunda División d'España 1943/44|1944]] baxó a [[Tercer División d'España|Tercer División]], ensin que dende entós tornara a la Segunda División, anque en [[1956]] y [[1960]] tuvo a puntu de faelo.

L'Arenas alternó la Tercer División y la Rexonal Preferente mientres les últimes seis décades, cola esceición de la temporada [[Segunda División B d'España 1979/80|1979-80]] na que xugó na [[Segunda división B]], categoría a la que tuvo cerca de tornar en [[2000]], [[2006]], [[2013]] y [[2014]]. Ye, dempués del [[Real Murcia Imperial]], el club que más temporaes xugó na [[Tercer División española]].

Nel añu [[2015]] consiguió l'ascensu a la [[Segunda división B]] onde milita anguaño.

== Uniforme ==
L'Arenas Club vistió siempres uniforme de rayes verticales coloraes y negres con contaes esceiciones debíu al diseñu del patrocinador. De la mesma, dalgún complementu del uniforme como los calzones o les medies sufrieron llixeres variaciones de color,&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;Los clazones fueron nos sos entamos de color blancu.&lt;/ref&gt; ente que por cuenta de les insuficientes y pocu correutes cróniques de la dómina desconoz si estos fueron tamién los colores que vistieron dende la so formación en 1909 y hasta la fusión de 1912.{{Sfn|Antonio Valencia y Gotzon Toral|2009}}

* '''Uniforme titular''': camiseta a colorada y negra, pantalón negru y medies con rayes horizontales coloraes y negres.
* '''Uniforme alternativu''': camiseta blanca con franxa colorada y negra, pantalón blancu y medies blanques.

&lt;center&gt;
{|
|
{{Camisetes |
| pattern_la_red_stripes |pattern_b=_arenas1718h|pattern_ra=_red_stripes |pattern_sh= |pattern_so=_2_stripes_white
| leftarm=000000|body=000000|rightarm=000000|shorts=FFFFFF|socks=000000|títulu=Primeru }}

|
{{Camisetes |
| pattern_la= |pattern_b=_unknown |pattern_ra= |pattern_sh= |pattern_so= 
| leftarm=FFFFFF|body=FFFFFF|rightarm=FFFFFF|shorts=FFFFFF|socks=FFFFFF|títulu={{nowrap|[[Historia del uniforme del Arenas Club|(Ver evolución)]]}}
}}
|
{{Camisetes |
pattern_la=_white_adidas_stripes|pattern_b=_arenas1718h|pattern_ra=_white_adidas_stripes|pattern_sh=_thinwhitebottom2|pattern_so=_blacktop|
leftarm=FF0000|body=000000|rightarm=FF0000|shorts=000000|socks=FF0000|títulu=Actual
}}
|}
&lt;/center&gt;

== Datos del club ==
=== Denominaciones ===
Mientres la so historia, la entidá vio cómo la so denominación variaba bien llixeramente por diversu circunstancies hasta l'actual d'Arenas Club de Getxo, vixente dende 1917. El club fundar col nome d'Arenas Foot-Ball Club hasta la fusión trés años dempués como Arenas Club.

De siguío se listan les distintes denominaciones de les que dispunxo'l club mientres la so historia:

* '''Arenas Foot-ball Club''': (1909-12) &lt;small&gt;''Nome na so fundación.''&lt;/small&gt;
* '''Arenas Club''': (1912-17) &lt;small&gt;''Fusión col [[Algorta Football Club|Algorta Foot-Ball Club]].''&lt;/small&gt;
* '''Arenas Club de Getxo''': (1917-84) &lt;small&gt;''Añedir el so orixe xeográficu pa representar a toles llocalidaes vecines.''&lt;/small&gt;
* '''Arenas Club de Getxo''': (1984-Act.) &lt;small&gt;''Llixera variación a la so denominación n'[[eusquera]].''&lt;/small&gt;

=== Palmarés ===
L'Arenas Club atropa numberosos trofeos tantu nacionales como rexonales. Ente ellos destaca por importancia una [[Copa del Rei de fútbol|Copa d'España]] en [[Copa del Rei de Fútbol 1919|1919]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://arenasclub.com/copa-del rei-1919/ |editor=Páxina oficial del Arenas |fechaaccesu=12 d'agostu de 2017 |títulu=Copa d'España 1919}}&lt;/ref&gt; tando cerca de llograla n'otros trés causes con dos talos subcampeonatos. A ella suman trés [[Campeonatu Rexonal Norte|Campeonatu Rexonales del Norte]], dos [[Campeonatu Rexonal de Vizcaya|Campeonatos Rexonales de Vizcaya]] y una [[Copa Vasca]] como máximes distinciones.&lt;ref name=&quot;PALMARES&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.realmadrid.com/sobre-el real-madrid/palmares/futbol |títulu= Palmarés del Real Madrid |fechaaccesu=11 de xunu de 2017 |editor=Páxina oficial del Real Madrid}}&lt;/ref&gt;

Consideráu como unu de los clubes históricos del fútbol español y vascu nes primeres décades del sieglu {{versalita|xx}}, ye unu de los [[Competiciones de clubes de la RFEF#Palmarés|quince clubes]] vencedores d'un tornéu de máxima categoría del panorama nacional. Na [[Primer División d'España|Primer División]], de la que foi unu de los clubes conformantes nel so [[Primer División d'España 1928-29|primer edición]], participó un total de siete temporaes nes que s'enfrentó a x&lt;!--a fecha de 2017--&gt; rivales distintos. Nella ocupa la [[Clasificación histórica de la Primer División d'España|cuadragesimosexta posición histórica]] y un tercer puestu como meyor resultancia producida na campaña 1929-30. Completa los sos rexistros con seis temporaes na [[Segunda División d'España|Segunda División]], cuatro na [[Segunda División B d'España|Segunda División &quot;B&quot;]] —na que milita anguaño—, sesenta y un na [[Tercer División d'España|Tercer División]] y nueve en categoría rexonal.

&lt;small&gt;''Nota: en '''negrina''' competiciones vixentes anguaño.''&lt;/small&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=&quot;100%&quot;
|- bgcolor=&quot;#c2d2e5&quot;
! width=20%|{{bandera|tamañu=15px|España}} Competición nacional
! width=30%|Títulos
! width=30%|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; |'''[[Tercer División d'España]]''' (0)
| bgcolor=&quot;#ecf1f7&quot; |
| bgcolor=&quot;#f3f5f7&quot; |[[Tercer División d'España 1944/45|1944-1945]], [[Tercer División d'España 1962/63|1962-1963]], [[Tercer División d'España 2012/13|2012-2013]] (Grupu)
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; |'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa d'España]] (1)'''
| bgcolor=&quot;#ecf1f7&quot; |[[Copa del Rei de Fútbol 1919|1918-1919]]
| bgcolor=&quot;#f3f5f7&quot; |[[Copa del Rei de Fútbol 1917|1916-1917]], [[Copa del Rei de Fútbol 1925|1924-1925]], [[Copa del Rei de Fútbol 1927|1926-1927]]. (3)
|}
&lt;br /&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=&quot;100%&quot;
|- bgcolor=&quot;#c2d2e5&quot;
! width=20%|{{bandera|tamañu=15px|País Vascu}} Competición rexonal
! width=30%|Títulos
! width=30%|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; |[[Campeonatu Rexonal Norte|Campeonatu del Norte]] '''(3)
| bgcolor=&quot;#ecf1f7&quot; |1916-1917, 1918-1919, 1921-1922
| bgcolor=&quot;#f3f5f7&quot; |1914-1915, 1917-1918, 1920-1921. (3)
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; |[[Campeonatu Rexonal de Vizcaya|Campeonatu de Vizcaya]] '''(2)
| bgcolor=&quot;#ecf1f7&quot; |1924-1925, 1926-1927
| bgcolor=&quot;#f3f5f7&quot; |1922-1923, 1923-1924, 1925-1926, 1928-1929. (4)
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; |[[Copa Vasca]] '''(1)
| bgcolor=&quot;#ecf1f7&quot; |1935-1936
| bgcolor=&quot;#f3f5f7&quot; |
|}

== Rivalidaes ==
Nos sos primeros años tuvo gran rivalidá col [[Athletic Club]] tantu nel [[Campeonatu Rexonal de Vizcaya|Campeonatu Rexonal]] como nos despachos pola incorporación de los xugadores locales.&lt;ref name=&quot;historico&quot;/&gt; Ente ellos sobresalieron los nomes de [[Félix Sesúmaga]], [[Pedro Vallana]] y [[Francisco Pagaza]], y otros como [[Guillermo Gorostiza]], [[José María Peña]], [[Leonardo Cilaurren]], [[Tomás Zarraonandia]] —hermanu de [[Telmo Zarra]]— y [[Raimundo Pérez Lezama]]. Bastante ye que, dambos clubes son los únicos de Vizcaya n'apostar la [[Primer División d'España]], máxima categoría del fútbol español.

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |autor={{Versalita|Antonio Valencia y Gotzon Toral}} |títulu=Cien años d'Arenas Club 1909-2009 |añu=2009 |editorial=Sauver Marketing Consulting|p=206}}

== Filmografía ==
* Documental TVE (13-4-1970), [https://www.rtve.es/alacarta/videos/historicos-del-balompie/historicos-del-balompie-arenes-club-getxo/4261620/ «Históricos del balompié - Arenas Club»] en [[rtve.es]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

=== Notes ===
{{llistaref|group=&quot;n.&quot;}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.arenasclub.com Páxina oficial del club]

{{Tradubot|Arenas Club}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Equipos de fútbol del País Vascu]]
[[Categoría:Bizkaia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8hi2km5r1if0ugdg3fi4l10t11evueu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pixar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112482</id>
    <revision>
      <id>3703409</id>
      <parentid>3702217</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90062" xml:space="preserve">{{Organización}}

'''Pixar Animation Studios (Pixar)''' ye un [[estudiu cinematográficu]] d'[[animación per ordenador]] subsidiario de [[The Walt Disney Company]] con sede en [[Emeryville]], [[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;reporte2002&quot;/&gt; El so orixe remontar a 1979, cuando empezó a operar como '''The Graphics Group''', la división computacional de [[Lucasfilm]].&lt;ref name=&quot;lucasfilmoctubre&quot;/&gt; Casi una década dempués foi adquirida por [[Steve Jobs]], qu'amás invirtió na so capital pa establecela como una empresa independiente d'animación.&lt;ref name=Founding/&gt; En 1995 Pixar produció ''[[Toy Story]]'', el primer llargumetraxe animáu por ordenador na [[historia del cine]].&lt;ref name=&quot;abcnewsoctubre&quot;/&gt; Dempués de dellos años de collaboración marcaos por delles producciones esitoses, Disney adquirió l'estudiu en 2006.&lt;ref name=&quot;compradisneyoctubre&quot;/&gt;

[[Películes de Pixar|La so filmografía]], producida col so propiu ''software'' [[RenderMan]], inclúi dalgunes de les películes animaes más esitoses y emponderaes de tolos tiempos. Coles mesmes l'equipu de Pixar recibió dellos premios polos sos llogros téunicos nel [[cine d'animación]]. Pa la producción de los sos llargumetraxes el personal del estudiu desenvolvió la metodoloxía ''Pixar Braintrust'' que destinaron pa la comunicación, supervisión y siguimientu del equipu arreyáu nuna película. Amás de les sos producciones cinematográfiques, otros productos de Pixar inclúin [[videoxuegu|videoxuegos]], programes de televisión, ''software'' d'animación y anuncios comerciales.

== Historia ==
=== 1976-1989: Antecedentes y primeres animaciones ===

Los antecedentes de Pixar remontar a 1974 cuando [[Alexander Schure]], fundador del [[Institutu de Teunoloxía de Nueva York]] y propietariu d'un estudiu d'animación, creó'l [[Computer Graphics Lab]] col enfotu de producir la primer película [[Animación per ordenador|animada por ordenador]] na [[historia del cine]]. Los sos primeros emplegaos fueron [[Ed Catmull]], [[Malcolm Blanchard]], [[Alvy Ray Smith]] y [[David DiFrancesco]].&lt;ref&gt;Cs.cmu.edu. [https://www.cs.cmu.edu/~ph/nyit/masson/nyit.html «Brief History of the New York Institute of Technology Computer Graphics Lab.»] (n'inglés). Consultáu'l 17 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt; Magar que la área foi pionera en téuniques fundacionales de la [[computación gráfica]] y llegó a producir una cinta esperimental titulada ''[[The Works (película)|The Works]]'',&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Smith |nome=Alvy Ray |títulu=Alpha and the History of Digital Compositing |url=http://www.cs.princeton.edu/courses/archive/spring12/cos426/papers/Smith95c.pdf |editorial=Princeton University—Department of Computer Science |fecha=15 d'agostu de 1995 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |formatu=pdf}}&lt;/ref&gt; llueu tuvo problemes financieros&lt;ref name=&quot;The Story Behind Pixar&quot;&gt;Mixergy.com. [http://mixergy.com/interviews/the-story-behind-pixar-with-alvy-ray-smith/ «The Story Behind Pixar»] (n'inglés). Consultáu'l 17 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt; y seis de los sos emplegaos, ente ellos Catmull y Smith,&lt;ref name=Hormby&gt;{{cita web |autor=Tom Hormby |títulu=The Pixar Story: Dick Shoup, Alex Schure, George Lucas, Steve Jobs, and Disney |url=http://lowendmac.com/2013/pixar-story-steve-jobs-disney-toy-story/ |editorial=Low End Mac |fecha=14 d'agostu de 2013 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; arrenunciaron pa dise a trabayar con [[George Lucas]] en The Graphics Group, la división computacional del estudiu [[Lucasfilm]].&lt;ref name=&quot;lucasfilmoctubre&quot;&gt;Loweandmac.com. [http://lowendmac.com/2014/cgi-story-the-development-of-computer-generated-imaging/ «CGI Story: The Development of Computer Generated Imaging»]. Consultáu'l 17 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Design.osu.edu. [http://design.osu.edu/carlson/history/PDFs/NYITMagazineOutofthisWorld «NYIT Magacín – Article – Out of this World»] (n'inglés). Consultáu'l 17 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt; Esta empezara les sos operaciones en 1979&lt;ref name=&quot;pixar story&quot;&gt;{{cita web | author=Hormby, Thomas| publisher=Low End Mac | títulu =The Pixar Story: Fallon Forbes, Dick Shoup, Alex Schure, George Lucas and Disney | date =22 de xineru de 2007|url =http://lowendmac.com/orchard/06/pixar-story-lucas-disney.html | fechaaccesu =17 de xunetu de 2016 }}&lt;/ref&gt; al envís de desenvolver «teunoloxía computacional de vanguardia».&lt;ref name=pixar&gt;{{cita web |títulu=Our Story |url=http://www.pixar.com/about/Our-Story |editorial=Pixar |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Catmull y Smith arreyar na producción del precursor de [[RenderMan]], un algoritmu de renderizado conocíu como REYES (poles sos sigles n'inglés: «renders everything you ever saw»), y desenvolvieron otres teunoloxíes como los efeutos de partícules» y ciertes ferramientes d'animación.

[[Ficheru:Pixar Computer - computer history museum 2013-04-11 23-46.jpg|thumb|right|200px|Fotografia d'una Pixar Image Computer, nel [[Muséu Históricu d'Ordenadores]].]]

En 1982 l'equipu empezó a collaborar con [[Industrial Light &amp; Magic]] na producción de secuencies cinematográfiques d'efeutos especiales&lt;ref name=Hormby/&gt; y, dos años dempués, estrenó l'animación ''[[Les Aventures de André y Wally B.]]'' de [[John Lasseter]] nel [[SIGGRAPH]].&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Smith |nome=Alvy Ray |títulu=The Adventures of André and Wally B. Summary |url=http://alvyray.com/Avantos/CG/Lucasfilm/Andre&amp;WallyB_Summary.pdf |editorial=Alvy Ray Smith |fecha=20 de xunetu de 1984 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |formatu=pdf}}&lt;/ref&gt; Dempués d'años d'investigación y afitaos claves pal estudiu como l'efeutu Xénesis» de ''[[Star Trek II: The Wrath of Khan]]''&lt;ref name=Hormby/&gt; y el caballeru del vitral de ''[[Young Sherlock Holmes]]'',&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Telotte |nome=Jay P. |títulu=The Mouse Machine: Disney and Technology |url=https://books.google.com/books?id=6pA45zYWgYQC&amp;pg=PA160 |fechaaccesu=5 de payares de 2015 |idioma=inglés |añu=2008 |editorial=University of Illinois Press |allugamientu= |isbn=978-0-2520-9263-3 |páxina=160}}&lt;/ref&gt; Lucasfilm buscó biforcar l'equipu y entabló conversaciones con [[General Motors]] y [[Philips]] pa la eventual transaición de The Graphics Group. La primera tenía pensáu destinalo al diseñu d'automóviles, ente que Philips quería utilizar la so teunoloxía pal renderizado de [[tomografía|tomografíes]]. Sicasí l'alcuerdu nun se concretó&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=GM and Philips nearly bought Pixar, but deal's collapse allowed Steve Jobs to invest |url=http://appleinsider.com/articles/14/07/03/gm-and-philips-nearly-bought-pixar-but-deals-collapse-allowed-steve-jobs-to-invest |editorial=Appleinsider.com |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y, sicasí, foi adquirida por [[Steve Jobs]] por cinco millones de dólares, pocu dempués de la so salida d'[[Apple Computer]]. Esti postreru decidió establecela como una nueva compañía conformada polos 40 emplegaos de The Graphics Group, capitalizó cinco millones de dólares adicionales y nomó a Catmull y Smith como presidente y vicepresidente, respeutivamente.&lt;ref name=Founding&gt;{{cita web |url=http://alvyray.com/pixar/default.htm |títulu=Pixar Founding Documents |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |apellíu=Smith |nome=Alvy Ray |editorial=Alvy Pixar History Page |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050427012806/http://alvyray.com/pixar/default.htm |fechaarchivu=27 d'abril de 2005 }}&lt;/ref&gt;

Anque la intención de la nueva empresa, y unu de los motivos polos que foi refugada la transaición con General Motors y Philips,&lt;ref name=Founding/&gt; yera producir el primer llargumetraxe animáu digitalmente na historia del cine, por un tiempu tuvieron funcionando como una compañía de venta de ''hardware'' que la so principal ufierta yera la [[Pixar Image Computer]]. Dichu sistema taba dirixíu principalmente a axencies gubernamentales y a la comunidá médica,&lt;ref name=&quot;carlsontree&quot;/&gt; anque nun tuvo l'algame esperáu, yera costosu y solo vendió 300 unidaes.&lt;ref name=&quot;ohio&quot;&gt;{{cita web|fechaaccesu=24 de xunetu de 2016|url=http://design.osu.edu/carlson/history/tree/pixar.html|títulu=Pixar Animation Studios |publisher=[[Ohio State University]] }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= Cuando Pixar fabricó un ordenador y solo vendiéronse 300 unidaes |url=http://www.eldiario.es/hojaderouter/tecnologia/hardware/animacion-catmull-cine-computer-digital-image-lasseter-ordenador-Pixar-pixar_image_computer-Steve_Jobs_0_276122600.html |editorial=Eldiario.es|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016 |idioma=}}&lt;/ref&gt; [[The Walt Disney Company|Walt Disney Studios]] yera unu de los sos veceros y buscaba incorporar el llinguaxe de la Image Computer al so proyeutu [[Computer Animation Production System|Computer Animation Production System (CAPS)]], col qu'esperaba automatizar l'animación de les sos películes.&lt;ref name=&quot;carlsontree&quot;&gt;{{cita web |títulu=Pixar Animation Studios |url=http://design.osu.edu/carlson/history/tree/pixar.html |editorial=[[Universidá Estatal d'Ohio]] |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'agostu del mesmu añu, Lasseter, qu'hasta entós tuviera trabayando en delles animaciones pa probar la capacidá de la Image Computer, estrenó ''[[Luxo Jr.]]'' nel SIGGRAPH. La reaición de l'audiencia foi positiva&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= Luxo Jr. (1986) |url=https://www.imdb.com/title/tt0091455/releaseinfo?ref_=tt_ql_9 |editorial=[[Internet Movie Database]] |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Beson |nome=Paula |títulu=The legend of Lasseter and the Pixar Luxo lamp |url=http://www.filmandfurniture.co.uk/2014/05/the-legend-of-lasseter-and-the-pixar-luxo-lamp/ |editorial=Film and Furniture |fecha=12 de mayu de 2012 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y el primer curtiumetraxe de Pixar recibió una nominación a los premios Óscar como «[[Óscar al meyor curtiumetraxe animáu|Meyor curtiu animáu]]».&lt;ref name=&quot;pixar&quot;/&gt; En 1987, de vuelta nel SIGGRAPH, Pixar amosó'l curtiu ''[[Rede's Dream]]'' qu'incluyó escenes renderizadas cola Image Computer ya innovadores efeutos d'agua y llume en comparanza con ''Luxo Jr.''&lt;ref name=pixar/&gt; El siguiente curtiumetraxe, ''[[Tin Toy]]'', amás de ser presentáu tantu nel SIGGRAPH como nel [[Ottawa International Film Festival]], llogró l'Óscar como «Meyor curtiumetraxe animáu».&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The 61st Academy Awards - 1989 |url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1989 |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1988 la compañía llanzó la Pixar Image Computer II (P-II) y empezó a trabayar nel ''software'' d'animación RenderMan.&lt;ref name=&quot;allaboutjobs&quot;&gt;{{cita web |títulu=Steve Jobs - Timeline|url=http://allaboutstevejobs.com/bio/timeline.php |editorial=Allaboutstevejobs.com |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En xunetu de 1989 Jobs robló un conveniu col estudiu Colossal Pictures pa la creación d'anuncios televisivos y películes promocionales. D'esta collaboración surdieron comerciales pa diversos productos, ente ellos una marca de dulces de Life Savers (que tardó tres meses en ser completáu), la [[Llotería de California]], [[Trident]] y [[Listerine]].&lt;ref name=&quot;Newyorkmedia&quot;&gt;{{Cita Harvard|New York Media|1990|p=22|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Amás, RenderMan empezaba a llamar l'atención de delles empreses teunolóxiques como [[IBM]] y [[Intel Corporation|Intel]], qu'adquirieron la so llicencia mientres esta etapa.&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;&gt;{{cita web |títulu=Pixar Animation Studios History |url=http://www.fundinguniverse.com/company-histories/pixar-animation-studios-history/ |editorial=Fundinguniverse.com|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu l'estudiu estrenó un nuevu curtiumetraxe tituláu ''[[Knick Knack]]'', producíu en [[Estereoscopía|3D estereoscópicu]] y «unu de los postreros curtios animaos personalmente por Lasseter mientres los años independientes de Pixar».&lt;ref name=pixar/&gt;{{harvnp|Price|2008|pp=108|sp=sí}}

=== 1990-2000: Primeros llargumetraxes animaos por ordenador ===

N'abril de 1990 Pixar vendió la so división de ''hardware'' a Vicom Systems,&lt;ref name=Price&gt;{{cita Harvard|Price|2008|pp=112-113|sp=sí}}&lt;/ref&gt; y esi mesmu añu los estudios fueron treslladaos al [[parque científicu]] [[Point Richmond Tech Center]], na ciudá de [[Richmond (California)|Richmond, California]].&lt;ref name=&quot;SF Chronical&quot;/&gt; Mientres esi periodu surdieron les primeres conversaciones con [[Walt Disney Feature Animation]], que taba interesáu en realizar una película basada nel esitosu ''Tin Toy''.&lt;ref name=Price/&gt; Con tal d'amenorgar los costos operativos del estudiu y ameyorar la so situación financiera, Jobs fixo retayos masivos de personal a principios de 1991.&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt;&lt;ref name=All&gt;{{cita web |títulu=Long Bio (6/12) |url=http://allaboutstevejobs.com/bio/longbio/longbio_06.php |editorial=All About Steve Jobs |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa marzu de 1991 la cantidá d'emplegaos en Pixar yera la mesma que tuvo nos sos primeros años de funcionamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Fisher |nome=Lawrence M. |títulu=Hard Times For Innovator In Graphics |url=http://www.nytimes.com/1991/04/02/business/hard-times-for-innovator-in-graphics.html |periódicu=[[The New York Times]] |fecha=29 de marzu de 1991 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A mediaos d'esi añu llegó a un alcuerdu por 26 millones de dólares con Disney pa la realización de tres películes animaes, qu'incluyía al filme basáu en ''Tin Toy'' que más tarde se convertiría en ''[[Toy Story]]''. L'alcuerdu axustó que Pixar habría de crear les películes, ente que Disney brindaría los recursos necesarios pa la so producción, promoción y distribución, quedándose colos derechos y llicencies de mercadotecnia de los sos productos. Tamién llograría la mayor parte de les ganancies, y Pixar solo llograría un amenorgáu porcentaxe de los ingresos de taquilla y de la venta de los formatos de videu.&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt;&lt;ref name=Beyond&gt;{{cita llibru |apellíu=Graham |nome=John L. |apellíos2=Lawrence |nome2=Lynda |apellíos3=Hernandez Requejo |nome3=William |títulu=Inventive Negotiation: Getting Beyond Yes |url=https://books.google.com/books?id=BHuEAwAAQBAJ&amp;pg=PA207 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |añu=2014 |editorial=Palgrave Macmillan |isbn=978-1-137-37016-7 |capítulu=Chapter 14. Reviewing and Improving |páxines=207}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=COMPANY NEWS; Pixar Film Deal With Disney |url=http://www.nytimes.com/1991/07/12/business/company-news-pixar-filme-deal-with-disney.html |periódicu=[[The New York Times]] |fecha=12 de xunetu de 1991 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Pixar siguió realizando anuncios comerciales de Listerine y dellos productos de Lifesavers, mientres llevaba a cabu la producción del so primer llargumetraxe. Les sos animaciones concediéron-y dellos premios y distinciones ente 1992 y 1994,&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt; y a mediaos de 1994 Lasseter, [[Andrew Stanton]], [[Pete Docter]] y [[Joe Ranft]] esbozaron los argumentos de ''[[A Bug's Life]]'', ''[[Monsters, Inc.]]'' y ''[[Finding Nemo]]''.&lt;ref name=PricePrice&gt;{{cita Harvard|Price|2008|pp=157-159|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Magar lo anterior, l'estudiu rexistró perdes por 2,4 millones de dólares esi añu por causa de los sos problemes financieros. Dicha situación llevó a que Jobs considerara la so venta a [[Microsoft]],&lt;ref name=Beyond/&gt;&lt;ref name=Jobs289&gt;{{cita llibru |apellíu=Isaacson |nome=Walter |enllaceautor=Walter Isaacson |títulu=[[Steve Jobs (llibru)|Steve Jobs]] |url= |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |añu=2011 |editorial=Simon &amp; Schuster |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=978-1-4516-4853-9 |páxines=289 |cita= }}&lt;/ref&gt; sicasí camudó de decisión cuando ''[[The New York Times]]'' publicó una reseña na qu'agoraba que ''Toy Story'' acabaría siendo un ésitu notable pal estudiu, sumáu al esperáu anunciu per parte de Disney nel que daba a conocer la distribución de dicha película pa la temporada navidiega de 1995.&lt;ref name=Jobs289/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Schlender |nome=Brent |títulu=Steve Jobs' amazing movie adventure disney is betting on computerdom's ex-boy wonder to deliver this year's animated christmas blockbuster. can he do for Hollywood what he did for Silicon Valley? |url=http://archive.fortune.com/magacinos/fortune/fortune_archive/1995/09/18/206099/index.htm |periódicu=[[CNNMoney.com|CNNMoney]] |fecha=18 de setiembre de 1995 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Nevius |nome=C. W. |títulu=Pixar tells story behind 'Toy Story&amp;#39; |url=http://www.sfgate.com/bayarea/nevius/article/Pixar-tells-story-behind-Toy-Story-2614947.php |periódicu=[[San Francisco Chronicle]] |fecha=23 d'agostu de 2005 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En febreru de 1995 Jobs nomóse asina mesmu presidente y direutor executivu,&lt;ref name=&quot;Presidentejobs&quot;&gt;{{cita web |títulu=Timeline |url=http://allaboutstevejobs.com/bio/timeline.php |editorial=All About Steve Jobs |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; coles mesmes que se llevaben a cabu los llabores de producción de ''A Bug's Life'', tamién dirixida por Lasseter en coordinación con Stanton.&lt;ref name=PricePrice/&gt; La firma d'un nuevu contratu con Microsoft consistente na adquisición de delles llicencies de RenderMan dexó que Pixar rexistrara les sos primeres ganancies a lo llargo de la so historia, al xenerar 3,1 millones d'ingresos netos.&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt;

{{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| direición = vertical |anchu = 250 | títulu = | posición_títulu = center| semeya1 = Disney pixar logo.png | testu1 = Logotipu usáu nos llargumetraxes y curtios producíos mientres la collaboración de Disney y Pixar.| alineación_texto1 = center | semeya2 = - ITALY - Pixar exhibition at the PAC in Milan 25.JPG| testu2 = Fotografía de la mascota de Pixar, Luxo Jr.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Nevius |nome=C. W. |títulu=Luxo Jr, la mascota de Pixar, convertir nuna atraición de Disney|url=http://www.itespresso.es/luxo-jr-la mascota-de-pixar-convertir en-una-atraccion-de-disney-79593.html |editorial=Itespresso.es |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2016 |idioma=}}&lt;/ref&gt; xunto a la pelota carauterística de ''Toy Story'', mientres una exhibición del estudiu n'[[Italia]].| alineación_texto2 = center }}

''Toy Story'' recaldó más de 361 millones de dólares en tol mundu&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Toy Story (1995) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=toystory.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y llogró tres nominaciones nos premios Óscar. L'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] reconoció la direición de Lasseter con una estauína especial por «desenvolver ya inspirar l'aplicación de téuniques que fixeron posible'l primer llargumetraxe animáu por ordenador».&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=John Lasseter: Awards |url=https://www.imdb.com/name/nm0005124/awards |editorial=[[Internet Movie Database]] |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Oscar1996&quot;&gt;{{cita web |títulu=The 68st Academy Awards - 1996 |url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1996/T?qt-honorees=1#block-quicktabs-honorees |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En payares de 1995 la compañía realizó'l so primera [[ufierta pública de venta]] (OPV) y superó a [[Netscape Communications Corporation|Netscape]] como la mayor OPV del añu; tan solo na primera media hora de venta, les sos aiciones pasaron de 22 a 45&amp;nbsp;USD ya inclusive la venta tuvo que ser retrasada por cuenta de la gran cantidá d'ordes de compra que se rexistraron.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Isaacson |nome=Walter |enllaceautor=Walter Isaacson |títulu=[[Steve Jobs (llibru)|Steve Jobs]] |url= |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |añu=2011 |editorial=Simon &amp; Schuster |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=978-1-4516-4853-9 |páxines=291 |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Harmon |nome=Amy |títulu=Like 'Toy Story,' Pixar Stock Is a Hit Its First Day on the Street : IPOs: $47 opening is double its offering price. But analysts warn that the frenzy for the computer animation firm may fizzle |url=http://articles.latimes.com/1995-11-30/business/fi-8751_1_toy-story |periódicu=[[Los Angeles Times]] |fecha=30 de payares de 1995 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; L'ésitu de ''Toy Story'' dexó que Pixar invirtiera na construcción de les sos nueves oficines en [[Emeryville]], [[California]], diseñaes pola firma PWP Landscape Architecture ya inauguraes el 27 de payares del añu 2000.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Pixar Animation Studios |url=http://www.pwpla.com/projects/pixar-animation-studios/&amp;details |periódicu=PWP Landscape Architecture |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; L'estudiu siguió produciendo comerciales pa empreses como [[The Coca-Cola Company]] y desenvolviendo los sos siguientes llargumetraxes como parte del alcuerdu con Disney.&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt;

En febreru de 1997 Disney y Pixar estendieron la so collaboración y alcordaron la producción d'otros cinco películes más a estrenase nun ralu de diez años, cola mesma distribución de ganancies pa dambos estudios.&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Lohr |nome=Steve |títulu=Disney in 10-Year, 5-Film Deal With Pixar |url=http://www.nytimes.com/1997/02/25/business/disney-in-10-year-5-filme-deal-with-pixar.html |periódicu=[[The New York Times]] |fecha=25 de febreru de 1997 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al mes siguiente Pixar confirmó la producción de ''Toy Story 2'',&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Dave |apellíos=McNary |títulu=Disney plans 'Toy Story' sequel |url=https://news.google.com/newspapers?nid=1842&amp;dat=19970314&amp;id=yE8eAAAAIBAJ&amp;sjid=XccEAAAAIBAJ&amp;pg=1128,1865063&amp;hl=es |periódicu=Times Daily |editorial= |fecha=14 de marzu de 1997 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Price74&gt;{{cita Harvard|Price|2008|pp=174-177|sp=sí}}&lt;/ref&gt; sicasí Disney nun lo consideró como parte del nuevu alcuerdu&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Beck |nome=Jerry |títulu=The Animated Movie Guide |url=https://books.google.com/books?id=fTI1yeZd-tkC&amp;pg=PA287 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |añu=2005 |editorial=Chicago Review Press |allugamientu= |isbn=978-1-569-76222-6 |páxines=287 |cita= }}&lt;/ref&gt; pos tenía por costume destinar les remortines de los sos filmes puramente al mercáu de formatos de videu. Sicasí, una vegada que Pixar amosó-y delles escenes de la película, camudó d'opinión y anunció la so distribución en sales de cine, siendo la segunda vegada en que Disney exhibía una secuela en cines en tola so historia (l'anterior fuera ''[[The Rescuers Down Under]]'', en 1990).{{harvnp|Price|2008|pp=178|sp=sí}}&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt; A finales d'esi añu Pixar estrenó ''[[Geri's Game]]'', el so primer curtiumetraxe dende ''Knick Knack'',&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Geri's Game |url=http://www.pixar.com/short_films/Theatrical-Shorts/Geri's-Game |editorial=Pixar |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; que se fixo acreedor al Óscar como «Meyor curtiumetraxe animáu» en 1998.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The 70st Academy Awards - 1998 |url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1998 |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, ''A Bug's Life'' estrenar en payares de 1998 y llogró una recaldación mundial de 363 millones de dólares, amás d'una nominación al Óscar.&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=A Bug's Life (1998) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=bugslife.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al mes siguiente Lasseter, Stanton y Docter integrar al equipu de producción de ''Toy Story 2'' y el guión de la película foi reescrito. Lasseter asumió la direición xuntu con [[Lee Unkrich]] y [[Ash Brannon]]. La so producción empezó en xineru de 1999 y mientres los siguientes nueve meses el personal tuvo que trabayar contra reló pa cumplir cola fecha programada d'estrenu.&lt;ref name=&quot;PixarTouch07&quot;&gt;{{harvnb|Price|2008|page=180}}&lt;/ref&gt; Les llargues ya intenses xornaes de trabayu causaron [[síndrome del túnel carpiano]] en dellos animadores y mancadures por movimientos repetitivos n'otros.{{harvnp|Price|2008|pp=183|sp=sí}}&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Davis |nome=Glyn |apellíos2=Dickinson |nome2=Kay |apellíos3=Patti |nome3=Llisa |apellíos4=Villarejo |nome4=Amy |títulu=Film Studies: A Global Introduction |url=https://books.google.com/books?id=dnXABgAAQBAJ&amp;pg=PA205 |fechaaccesu=20 d'agostu de 2015 |idioma=inglés |añu=2015 |editorial=Routledge |isbn=978-1-317-62338-0 |capítulu=Chapter Seven: Film Production Practices |páxines=205}}&lt;/ref&gt; Finalmente en payares d'esi añu estrenóse ''Toy Story 2'' y recaldó 485 millones de dólares en total. Foi la película animada con mayores recaldaciones del añu, superando de forma significativa los ingresos llograos poles anteriores producciones del estudiu. Ye la tercer película con más ingresos en sales de cine en 1999, solo superada por ''[[The Sixth Sense]]'' y ''[[Star Wars: Episode I - The Phantom Menace]]''.&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Toy Story 2 (1999) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=toystory2.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=20 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Recibió crítiques positives na so gran mayoría, una nominación al Óscar y otros premios como'l [[Globu d'Oru a la meyor película - Comedia o musical|Globu d'Oru a la «Meyor película (comedia o musical)»]] y dellos [[premios Annie|gallardones Annie]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Toy Story 2 Awards |url=https://www.imdb.com/title/tt0120363/awards?ref_=tt_ql_4 |editorial=[[Internet Movie Database]] |fechaaccesu=20 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== 2001-2004: Conflictu con Disney ===

La producción de ''Toy Story 2'' deterioró la rellación sostenida por dambos estudios hasta entós.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://uproxx.com/movies/2015/06/how-toy-story-2-almost-didnt-get-made-and-created-a-rift-between-pixar-and-disney/ |títulu=How 'Toy Story 2' Almost Didn't Get Made And Created A Rift Between Pixar And Disney |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015 |apellíu=Figueroa |nome=Dariel |fecha=19 de xunu de 2015 |editorial=Uproxx |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pixar consideraba que les ganancies nun yeren equitativas, yá que Disney taba a cargu solu de la mercadotecnia y distribución ente que ellos encargábense de toa'l llabor creativu. Magar agora los costos de producción yeren sufragaos a partes iguales, l'alcuerdu siguía otorgándo-y a Disney los derechos y llicencies de cualesquier de los sos llargumetraxes, amás d'una cuota por distribución d'ente'l 10 y 15&amp;nbsp;% per cada película.&lt;ref name=ElleryBates&gt;{{cita web |autor=Claudia Eller y James Bates |títulu=Disney, Pixar in Apueste Over Pact |url=http://articles.latimes.com/2001/oct/22/business/fi-60071/3 |periódicu=[[Los Angeles Times]] |fecha=22 d'ochobre de 2001 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

{{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| direición = vertical |anchu = 250 | títulu = | posición_títulu = center| semeya1 = DCA-abugsland-sign.jpg | testu1 = Entrada a l'atraición A Bug's Land, inspirada en ''A Bug's Life'' y allugada nel parque [[Disney California Adventure]].| alineación_texto1 = center | semeya2 = Turtle Talk with Crush, Epcot.jpg| testu2 = Atraición Turtle Talk with Crush, basada en ''[[Finding Nemo]]'', nel parque [[Epcot]]. | alineación_texto2 = center }}

En 2001 Catmull asumió la presidencia del estudiu,&lt;ref name=&quot;catmullpresidente&quot;&gt;{{cita web |autor=[[Reuters]] |títulu=Ed Catmull Named President at Pixar |url=http://articles.latimes.com/2001/jan/25/business/fi-16736 |periódicu=[[Los Angeles Times]] |fecha=20 de xineru de 2001 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y en payares del mesmu añu estrenóse ''[[Monsters, Inc.]]'',&lt;ref name=pixar/&gt; empobinada por Docter. La so producción riquió delles meyores teunolóxiques inéditos pal estudiu: dende la medría de la [[granxa de render]] (qu'aumentó a 3500 procesadores [[Sun Microsystems]], en comparanza colos 1400 de ''Toy Story 2'' y los 200 de ''Toy Story''){{harvnp|Price|2008|pp=201|sp=sí}} hasta la creación de nuevu ''software'' de renderización p'apurrir una mayor sensación de realismu a la interaición ente los distintos elementos animaos de la película.&lt;ref name=awn&gt;{{cita web |nome=Robin |apellíos=Clewley |títulu= Monsters, Inc.: The Secret Behind Why Pixar Is So Good |url=http://www.awn.com/animationworld/monsters-inc-secret-behind-why-pixar-so-good |editorial=Animation World Network |fecha=26 d'ochobre de 2001 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=wired&gt;{{cita web |nome=Karl |apellíos=Cohen |títulu=Monsters, Inc. Used Monster Tools |url=http://archive.wired.com/entertainment/music/news/2001/11/48052 |obra=[[Wired]] |fecha=2 d'ochobre de 2001 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=cgw&gt;{{cita publicación |apellíu=Robertson |nome=Barbara |añu=2001 |títulu=Monster Mash |publicación=Computer Graphics World |volume=24 |númberu=10 |páxina= |ubicación= |editorial= |issn= |url=http://www.cgw.com/Publications/CGW/2001/Volume-24-Issue-10-October-2001-/Monster-Mash.aspx |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Llogró recaldar 562 millones de dólares en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Monters, Inc. (2001) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=main&amp;id=monstersinc.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=21 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Más tarde, Rob Cook, Loren Carpenter y Ed Catmull recibieron un premiu Óscar al méritu polos significativos meyores na renderización de películes, ejemplificados pol RenderMan de Pixar».&lt;ref name=pixar/&gt;{{harvnp|Price|2008|pp=267|sp=sí}} En mayu de 2003 Pixar estrenó la so quinta película, ''[[Finding Nemo]]'' (dirixida por Stanton y Unkrich) que representó otru ésitu en taquilla y crítica amás de ser la so primer producción en recibir l'Óscar como la «Meyor película d'animación», amás d'otros trés nominaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Finding Nemo — Awards |url=https://www.imdb.com/title/tt0266543/awards |editorial=[[Internet Movie Database]] |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Con una recaldación total de 936 millones de dólares nos países en que foi estrenada, ''Finding Nemo'' convertir na 32ª película con mayores recaldaciones de la historia, y la quinta con mayores ingresos nel apartáu de l'animación. Ye la segunda película con mayores recaldaciones en 2003, solo superada por ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Finding Nemo (2003) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=main&amp;id=findingnemo.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Mentanto Disney y Pixar siguíen ensin alcordar los términos de la so collaboración: nesta ocasión Pixar suxuría que Disney llindar a la distribución, y dexára-yos dafechu'l control de la producción y los derechos de mercadotecnia de les sos películes. A cambéu habría de llograr hasta un 10&amp;nbsp;% de les ganancies como cuota de distribución, ente que Pixar llograría les ganancies restantes. Diches condiciones teníen d'entrar en vixencia a partir d'esi momentu, incluyendo les últimes dos películes del so últimu alcuerdu (''The Incredibles'' y ''Cars'', so les direiciones respeutives de [[Brad Bird]] y Lasseter), que yá atopar produciendo l'estudiu nesi momentu.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Claudia |apellíos=Eller |títulu=Disney, Pixar Seas Apart in Contract Talks |url=http://articles.latimes.com/2003/sep/11/business/fi-pixar11 |periódicu=[[Los Angeles Times]] |fecha=11 de setiembre de 2003 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Magar que los estudios vencieron en ciertes condiciones,&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Laura M. |apellíos=Holson |títulu=Pixar-Disney Talks Said to Show Progress |url=http://www.nytimes.com/2003/10/09/business/pixar-disney-talks-said-to-show-progress.html |periódicu=[[The New York Times]] |fecha=9 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; les negociaciones colapsaron. Tres el llanzamientu del curtiu ''[[Boundin']]'',&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Gary |apellíos=Gentile |títulu=Pixar, Disney Partnership Talks Collapse |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A62956-2004Jan30_2.html |periódicu=[[The Washington Post]] |fecha=30 de xineru de 2004 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; el 30 de xineru de 2004 Pixar rompió rellaciones con Disney,&lt;ref name=money&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Pixar dumps Disney |url=http://money.cnn.com/2004/01/29/news/companies/pixar_disney/ |editorial=[[CNN Money]] |fecha=30 de xineru de 2004 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=bbc&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Disney pierde a Pixar |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/business/newsid_3444000/3444153.stm |editorial=[[BBC Mundo]] |fecha=30 de xineru de 2004 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; nesi entós encabezada por [[Michael Eisner]]. La prensa especuló que les diferencies ente Eisner y Jobs fueren cruciales naquella decisión.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Richard Verrier y Claudia Eller |títulu=A Clash of CEO Egos Gets Blame in Disney-Pixar Split |url=http://articles.latimes.com/2004/feb/02/business/fi-titans2 |periódicu=[[Los Angeles Times]] |fecha=2 de febreru de 2004 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Dempués del estrenu de ''Cars'', la última collaboración ente dambes empreses,&lt;ref name=bbc/&gt; Jobs reveló les sos intenciones d'esplorar otres opciones de distribución a partir de 2006,&lt;ref name=money/&gt; coles mesmes que Disney, inda posesora de los derechos sobre los llargumetraxes de Pixar, establecía [[Circle 7 Animation]]. Con esta nueva división d'animación esperaba producir ''Toy Story 3'' y ''Monsters, Inc. 2''.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Frappier |nome=Rob |títulu=Circle 7's Abandoned 'Monsters, Inc.' Sequel Trailer Hits the Web |url=http://screenrant.com/monsters-inc-2-trailer-circle-7-robf-105235/ |editorial=Screen Rant |fecha=3 d'ochobre de 2011 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; N'agostu de 2004 Pixar robló un alcuerdu con [[THQ]] pa la producción de videoxuegos inspiraos nes sos siguientes películes.&lt;ref name=&quot;reporte2005&quot;/&gt;

=== 2005-actualidá: Alquisición, subsidiaria y producción de remortines ===

En marzu de 2005 [[Robert Iger]] sustituyó a Eisner como presidente de Disney&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Disney va tener nuevu xefe anguaño |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/business/newsid_4348000/4348767.stm |editorial=[[BBC Mundo]] |fecha=14 de marzu de 2005 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; y restableció les rellaciones con Pixar.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Alex |apellíos=Armitage |títulu=Disney and Pixar renew negotiations, Iger says |url=http://articles.orlandosentinel.com/2005-06-08/news/pixar08.06_1_pixar-toy-story-iger |periódicu=[[Orlando Sentinel]] |fecha=8 de xunu de 2005 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; N'analizando la situación financiera de Disney nesos últimos años y consciente de la popularidá alcanzada poles producciones de Pixar, Iger sometió a consulta la posible adquisición de Pixar ante'l conseyu d'alministración y accionistes del estudiu. Finalmente, el 26 de xineru de 2006 Disney anunció la compra de Pixar por 7400 millones de dólares,&lt;ref name=&quot;compradisneyoctubre&quot;&gt;{{cita web |títulu=Disney completes Pixar acquisition |url=https://thewaltdisneycompany.com/disney-news/press-releases/2006/05/disney-completes-pixar-acquisition |editorial=[[The Walt Disney Company]] |fecha=5 de mayu de 2006 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Disney compra Pixar |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/business/newsid_4645000/4645462.stm |editorial=[[BBC Mundo]] |fecha=24 de xineru de 2006 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; la clausura de Circle 7,&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Eller |nome=Claudia |títulu=Disney Closes Unit Devoted to Pixar Sequels |url=http://articles.latimes.com/2006/mar/21/business/fi-pixarent21 |periódicu=[[Los Angeles Times]] |fecha=21 de marzu de 2006 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; y los nomamientos de Catmull y Lasseter como presidente y direutor creativu de Walt Disney Feature Animation, respeutivamente (más tarde renombrada a Walt Disney Animation Studios).&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Disney to acquire Pixar |url=https://thewaltdisneycompany.com/disney-news/press-releases/2006/01/disney-acquire-pixar |editorial=[[The Walt Disney Company]] |fecha=24 de xineru de 2006 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Schlender&gt;{{cita web |apellíu=Schlender |nome=Brent |títulu= Pixar's magic man |url=http://archive.fortune.com/2006/05/15/magacinos/fortune/pixar_futureof_fortune_052906/index.htm |obra=[[Fortune (revista)|Fortune]] |fecha=17 de mayu de 2006 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; L'adquisición nun implicó la fusión ente diches compañíes, polo que Pixar siguiría funcionando como una entidá separada y caltendría intactu dende'l nome y sede hasta ciertes polítiques internes. Igualmente Catmull siguiría al mandu de la presidencia de Pixar.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Agreement and Plan of Merger by and among The Walt Disney Company, Lux Acquisition Corp. and Pixar |url=http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1001039/000119312506012082/dex21.htm |editorial=[[U.S. Securities and Exchange Commission]] |fecha=24 de xineru de 2006 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Bunk |nome=Matthew |títulu=Sale unlikely to change Pixar culture |url=http://www.insidebayarea.com/businessnews/ci_3424525 |editorial=Inside Bay Area |fecha=21 de xineru de 2006 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; La primer película estrenada tres la compra del estudiu foi ''Cars'',&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Cars (2006) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=cars.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=22 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; siguida del curtiumetraxe ''[[Lifted]]''.&lt;ref name=pixar/&gt;

{{cuadru azul|«El trabayu ta entamáu por que los estudios [Disney y Pixar] sían dafechu independientes. Dambos grupos apreciar a nivel creativu, de producción y téunicu, asina que compartimos idees sobre cómo faer bien les coses, pero facer de distinta manera [...] Ellos [Disney] nun se sienten competidores de manera negativa. Ye una combinación interesante, ye como tener dos hermanos nuna familia, onde hai competencia, pero coles mesmes cada unu quier que al otru -y vaya bien».|Ed Catmull&lt;ref name=&quot;Formula nación&quot;&gt;{{cita web |títulu=La (non) fórmula de Disney y Pixar pa crear ésitos: la estratexa de Frozen a Zootopia y de Toy Story a El Gran Dinosauriu |url=http://www.lanacion.com.ar/1870581-la-nun formula-de-disney-y-pixar-pa-crear-exitos-la estratexa-de-frozen-a-zootopia-y-de-toy-story-a-el-gran-dinosauriu|periódicu=La Nación |fecha=15 de febreru de 2016 |fechaaccesu=6 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;}}

Ente 2007 y 2008 Pixar estrenó ''[[Ratatouille (película)|Ratatouille]]'' y ''[[WALL·E]]'',&lt;ref name=pixar/&gt; empobinaos por Bird y Stanton, respeutivamente. Esta última película tuvo'l mayor presupuestu na historia de la compañía hasta entós (180 millones de dólares).&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=WALL-E (2008) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=wall-y.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos productores, [[Jim Morris (Pixar)|Jim Morris]], foi nomáu xerente xeneral de Pixar en setiembre de 2008.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Marc |apellíos=Graser |títulu=Millstein to head Disney Animation |url=http://variety.com/2008/digital/features/millstein-to-head-disney-animation-1117991985/ |periódicu=[[Variety]] |fecha=10 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2009 asocedió'l llanzamientu de ''[[Up]]'', cinta empobinada por Docter que los sos ingresos en taquilla lleváronlu a ser la segunda película con mayores recaldaciones del estudiu, solo per debaxo de ''Finding Nemo''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Up (2009) |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=up.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=5 de payares de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Ganó'l premiu Óscar como «Meyor película animada» y Catmull recibió la reconocencia [[Óscar Gordon Y. Sawyer|Gordon Y. Sawyer]].&lt;ref name=pixar/&gt; En setiembre del mesmu añu la compañía Luxo demandó a Pixar por infringir los derechos del so [[marca rexistrada]] al ufiertar a la venta retruques de Luxo Jr.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Brendon |apellíos=Conelly |títulu=The Creators of The Luxo Lamp Are Suing Pixar |url=http://www.slashfilm.com/the-creators-of-the-luxo-lamp-are-suing-pixar/ |periódicu=Slash Film |fecha=6 de setiembre de 2009 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; L'asuntu quedó resueltu cuando Disney informó'l cese de producción de diches llámpares.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Eriq |apellíos=Gardner |títulu=Disney settles Pixar 'Luxo, Jr.' lamp case |url=http://reporter.blogs.com/thresq/2009/11/pixar-luxo-lamp-settlement.html |periódicu=[[The Hollywood Reporter]] |fecha=4 de payares de 2009 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

Tamién en 2009 Lasseter, Bird, Docter, Stanton y Unkrich recibieron el [[Llión d'Oru por tola so carrera|Llión d'Oru especial a toa una carrera]] nel [[Festival Internacional de Cine de Venecia]], premiu que-yos foi apurríu por George Lucas. Mientres la premiación, amosáronse les primeres escenes de ''[[Toy Story 3]]'' (dirixida por Unkrich) y la reedición de ''Toy Story 2'' en formatu 3D.&lt;ref name=&quot;leonoro&quot;&gt;{{cita noticia |nome=Miguel |apellíos=Cabanillas |títulu=El 'padre' de Toy Story y Pixar, Llión d'Oru de la Mostra a toa una carrera |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2009/09/06/cultura/1252255776.html |periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]] |fecha=6 de setiembre de 2009 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; La tercer película de ''Toy Story'' representó un desafíu adicional pa los animadores de Pixar al tener que volver crear cada unu de los elementos y modelos que yá usaren nes dos películes anteriores de la serie.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Jim |apellíos=Slotek |títulu=&amp;#39;Toy Story 3': After the Golden Age |url=http://www.torontosun.com/entertainment/movies/2010/06/11/14350796.html |periódicu=[[Toronto Sun]] |fecha=13 de xunu de 2010 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=David |apellíos=Medsker |títulu=A chat with Lee Unkrich, direutor of Toy Story 3 |url=http://www.bullz-eye.com/movies/interviews/2010/llei_unkrich.htm |periódicu=Bullz-Eye |fecha=16 de xunu de 2010 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Tres el so estrenu en 2010, superó inclusive les recaldaciones llograes conxuntamente por ''Toy Story'' y ''Toy Story 2''&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Toy Story Movies |url=http://www.boxofficemojo.com/franchises/chart/?id=toystory.htm |editorial=[[Box Office Mojo]] |fechaaccesu=6 de payares de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y convirtióse na película animada más esitosa na historia del cine, récor degoláu cuatro años dempués por ''[[Frozen (película de 2013)|Frozen]]'', de Disney.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Nancy |apellíos=Tartaglione |títulu='Frozen' Passes 'Toy Story 3' As #1 Animated Film Ever With $1.072B Worldwide |url=http://deadline.com/2014/03/frozen-passes-toy-story-3-as-number-1-animated-film-ever-with-1-072b-worldwide-706670/ |periódicu=[[Deadline]] |fecha=30 de marzu de 2014 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Nicole |apellíos=Sperling |títulu=&amp;#39;Toy Story 3' becomes highest-grossing animated flick of all time |url=http://www.ew.com/article/2010/08/13/toy-story-3-box-office-record |periódicu=[[Entertainment Weekly]] |fecha=13 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Ye una de los diez [[Películes coles mayores recaldaciones|películes coles mayores recaldaciones de tolos tiempos]]&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=All Time Box Office: Worldwide Grosses (2010) |url=http://www.boxofficemojo.com/alltime/world/ |editorial=[[Box Office Mojo]] |fechaaccesu=6 de payares de 2015 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101130115049/http://www.boxofficemojo.com/alltime/world/ |fechaarchivu=30 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt; y la primera en degolar la recaldación de 1000 millones de dólares.&lt;ref name=pixar/&gt; El siguiente curtiumetraxe de Pixar, ''[[Día y nueche (Pixar)|Día y nueche]]'', combinó elementos d'animación en 2D y 3D,&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Amid |apellíos=Amidi |títulu=Teddy Newton's “Day and Night” is Called A 3-D Must-See |url=http://www.cartoonbrew.com/shorts/teddy-newtons-day-and-night-labeled-a-3-d-must-see-23282.html |periódicu=Cartoon Brew |fecha=10 de mayu de 2010 |fechaaccesu=6 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; y llogró una nominación al Óscar al «Meyor curtiumetraxe animáu».&lt;ref name=Academy83&gt;{{cita web |títulu=The 83rd Academy Awards |url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/2011 |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |fechaaccesu=6 de payares de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, el Producers Guild of America premió a Lasseter col premiu especial David O. Selznick.&lt;ref name=pixar/&gt;

[[Ficheru:Flickr - nicogenin - 66ème Festival de Venise (Mostra) - Pixar (8).jpg|thumb|right|300px|Decoraciones alusives a ''[[Up]]'' nel so estrenu nel [[Festival Internacional de Cine de Venecia]], en 2009.]]

N'abril de 2010 l'estudiu fundó [[Pixar Canada]], una subsidiaria con sede en [[Vancouver]] y encargada de producir curtiumetraxes alrodiu de dellos personaxes de Pixar.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Marsha |apellíos=Lederman |títulu=Pixar studio opens in Vancouver |url=http://www.theglobeandmail.com/arts/pixar-studio-opens-in-vancouver/article1210790/ |periódicu=[[The Globe and Mail]] |fecha=21 d'abril de 2010 |fechaaccesu=12 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Nos sos trés años d'esistencia, Pixar Canada produció ocho curtiu basaos en ''Toy Story'' y ''Cars''.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=David S. |apellíos=Cohen |títulu=Pixar Canada Closed In Surprise Move, Disney Lays Off 100 Employees |url=http://variety.com/2013/film/news/pixar-canada-closed-in-surprise-move-1200706910/ |periódicu=[[Variety]] |fecha=8 d'ochobre de 2013 |fechaaccesu=12 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Ente 2011 y 2013 Pixar estrenó ''[[Cars 2]]'', ''[[Brave (película)|Brave]]'' y ''[[Monsters University]]'' (dirixíes por Lasseter, [[Mark Andrews]] y [[Brenda Chapman]], y [[Dan Scanlon]], respeutivamente) según el curtiu ''[[Vacaciones en Hawaii]]'' de Pixar Canada.&lt;ref name=pixar/&gt; Magar les mires, ''Cars 2'' algamó una calificación aprobatoria de 39&amp;nbsp;% nel sitiu web recopilador [[Rotten Tomatoes]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Cars 2 (2011) |url=http://www.rottentomatoes.com/m/cars_2/ |editorial=[[Rotten Tomatoes]] |fechaaccesu=12 de payares de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; amás de ser el primer filme de Pixar que nun llogró nenguna nominación pola Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques. En xunu de 2013 Pixar enfrentó una nueva demanda por torgar la contratación d'emplegaos d'otres compañíes de Lucasfilm, [[Google]] y [[Intel]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Dan |apellíos=Levine |títulu=Disney filme units settle Silicon Valley anti-poaching lawsuit |url=http://www.reuters.com/article/2013/07/13/us-recruiting-settlement-idUSBRE96C01G20130713 |periódicu=[[Reuters]] |fecha=12 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=12 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; El retrasu nel estrenu de la siguiente producción de Pixar, ''[[The Good Dinosaur]]'' (orixinalmente consideráu pa mayu de 2014 pero movíu hasta payares de 2015) causó'l retayu d'un 5&amp;nbsp;% de los emplegaos del estudiu.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Mark |apellíos=Madler |títulu=Disney's Pixar Cutting Jobs |url=http://www.sfvbj.com/news/2013/nov/22/disneys-pixar-cutting-jobs/ |periódicu=San Fernando Valley Business Journal |fecha=22 de payares de 2013 |fechaaccesu=12 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Dellos medios como Indiewire fixeron notar que l'estudiu presentaba un cayente na calidá de les sos últimes producciones marcáu pola so dependencia na producción de remortines.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Eric |apellíos=Kohn |títulu=Critic's Notebook: Has Pixar Gone the Way of 'The Simpsons'? |url=http://www.indiewire.com/article/critics-notebook-has-pixar-gone-the-way-of-the-simpsons |periódicu=IndieWire |fecha=15 de xunu de 2012 |fechaaccesu=18 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt; Con esceición de ''Cars'' en 2006, les películes estrenaes ente 2011 y 2013 tuvieron les peores reseñes enxamás apurríes per dalgún mediu a una producción de Pixar.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Christopher |apellíos=Orr |títulu=Pixar's Sad Torne—in 1 Chart |url=http://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2013/06/pixars-sad-torne-in-1-chart/277155/ |periódicu=[[The Atlantic]] |fecha=24 de xunu de 2013 |fechaaccesu=18 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;

Per primer vegada en casi una década, debíu al retrasu de ''The Good Dinosaur'' y ''[[Buscando a Dory]]'' (secuela de ''Finding Nemo''),&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Jordan |apellíos=Zakarin |títulu=Pixar's 'Finding Nemo' Sequel Titled 'Finding Dory,' Set for 2015 |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/finding-dory-pixars-finding-nemo-432329 |periódicu=[[Hollywood Reporter]] |fecha=4 de febreru de 2013 |fechaaccesu=19 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Pixar nun estrenó nengún llargumetraxe en 2014.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Jeff |apellíos=Labrecque |títulu=Pixar pushes 'Good Dinosaur,' leaving it without a 2014 movie |url=http://www.ew.com/article/2013/09/19/pixar-pushes-good-dinosaur |periódicu=[[Entertainment Weekly]] |fecha=19 de setiembre de 2013 |fechaaccesu=19 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome= |apellíu= |títulu= Non Pixar filme in 2014: 'The Good Dinosaur' and 'Finding Dory' both delayed a year |url=http://www.theverge.com/2013/9/18/4745576/non-pixar-filme-in-2014-the-good-dinosaur-finding-dory |periódicu=The Verge |fecha=18 de setiembre de 2013 |fechaaccesu=19 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; En payares d'esi añu Jim Morris foi nomáu presidente de Pixar&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Marc |apellíos=Graser |títulu=Walt Disney Animation, Pixar Promote Andrew Millstein, Jim Morris to President |url=https://variety.com/2014/film/news/walt-disney-animation-pixar-promote-andrew-millstein-jim-morris-to-president-1201359728/ |periódicu=[[Variety]] |fecha=18 de payares de 2014 |fechaaccesu=19 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; y anuncióse la producción de ''Toy Story 4'' so la direición nuevamente de Lasseter.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Marc |apellíos=Graser |títulu=Pixar's 'Toy Story 4' Set to Play in Theaters in 2017 |url=http://variety.com/2014/biz/news/john-lasseter-to-direct-toy-story-4-out-in-2017-1201349848/ |periódicu=[[Variety]] |fecha=6 de payares de 2014 |fechaaccesu=19 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; A mediaos de 2015 estrenóse ''[[Inside Out (película de 2015)|Inside Out]]'', la tercer película con mayores recaldaciones del estudiu hasta entós, so la direición de Docter.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Inside Out |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=pixar2014.htm |editorial=[[Box Office Mojo]] |fechaaccesu=19 de payares de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Devan |apellíos=Coggan |títulu=Box office report: Inside Out scores biggest orixinal debú ever with $91 million |url=http://www.ew.com/article/2015/06/21/box-office-report-inside-out |periódicu=[[Entertainment Weekly]] |fecha=21 de xunu de 2015 |fechaaccesu=19 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa dellos críticos, ''Inside Out'' representó la torna de Pixar a «un meyor estáu».&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Donald |apellíos=Clarke |coautor= |títulu=Inside Out: a return to form for Pixar |url=http://www.irishtimes.com/culture/film/inside-out-a-return-to-form-for-pixar-cannes-review-1.2216664 |periódicu=[[The Irish Times]] |editorial= |fecha=19 de mayu de 2015 |fechaaccesu=14 de febreru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Erik |apellíos=Kohn |coautor= |títulu=Review: Why 'Inside Out' is a Return to Form for Pixar |url=http://www.indiewire.com/article/review-why-inside-out-is-a-return-to-form-for-pixar-20150616 |periódicu=IndieWire |editorial= |fecha=16 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de febreru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=A. O. |apellíos=Scott |coautor= |títulu=Review: Pixar's 'Inside Out' Finds the Joy in Sadness, and Vice Trata |url=http://www.nytimes.com/2015/06/19/movies/review-pixars-inside-out-finds-the-joy-in-sadness-and-vice-trata.html |periódicu=[[The New York Times]] |editorial= |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de febreru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Christopher |apellíos=Orr |coautor= |títulu=With Inside Out, Pixar Returns to Form |url=http://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2015/06/inside-out-review-pixar/396311/ |periódicu=[[The Atlantic]] |editorial= |fecha=19 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de febreru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=James |apellíos=Berardinelli |coautor= |títulu=Inside Out (United States, 2015) |url=http://www.reelviews.net/reelviews/inside-out |periódicu=Reel Views |editorial= |fecha=19 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de febreru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En contraste, ''The Good Dinosaur'', estrenáu en payares del mesmu añu y empobináu por [[Peter Sohn]], recaldó 332 millones de dólares y pasó a ser la película con menores ingresos del estudiu.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Pamela |apellíu=McClintock |coautor= |títulu=&amp;#39;Good Dinosaur': Analyzing Pixar's First Box-Office Disaster |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/good-dinosaur-analyzing-pixars-first-857317 |periódicu=[[The Hollywood Reporter]] |editorial= |fecha=22 de xineru de 2016 |fechaaccesu=18 de febreru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En xunu de 2016 apaeció en carteleres ''Buscando a Dory'', dirixida por Stanton, que rompió dellos récores de taquilla ente ellos la película animada con mayores recaldaciones nel so día d'estrenu en EE.&amp;nbsp;UU. y Canadá.&lt;ref&gt;{{cita web |url = https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2016/06/18/pixars-finding-dory-finds-record-crushing-55-million-friday-box-office/#7537y3311d49 |títulu = Pixar's 'Finding Dory' Finds Record-Crushing $55 Million Friday (Box Office) |author = Scott Mendelson |work = [[Forbes]] |date = 18 de xunu de 2016 |fechaaccesu = 20 de payares de 2017|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.boxofficemojo.com/news/?id=4197 |títulu = 'Finding Dory' Set to Break the Animated Opening Weekend Record |author = Brad Brevet |work = [[Box Office Mojo]] |date = 16 de xunu de 2016 |fechaaccesu = 20 de payares de 2017|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Al añu siguiente estrenóse ''[[Cars 3]]'', que llogró crítiques llixeramente meyores que ''Cars 2'', especialmente pola so calidá d'animación y l'emotividá de la so trama,&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://ew.com/movies/2017/06/12/cars-3-reviews-pixar/|títulu='Cars 3': Here's What Critics Are Saying About Pixar's Latest Film|date=12 de xunu de 2017|work=[[Entertainment Weekly]]|publisher=[[Time Inc.]]|fechaaccesu=20 de payares de 2017|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; siendo la primer película empobinada por [[Brian Fee]] pal estudiu. N'ochobre de 2017 estrenóse ''[[Cocu (película de 2017)|Cocu]]'', dirixida por Unkrich y que la so entama ta ambientada na festividá mexicana del [[Día de Muertos]]. Nos sos primeres dos selmanes d'exhibición en Méxicu recaldó más de 36 millones de dólares, siendo la película animada más taquillera na historia del país.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu='Cocu', la película d'animación más vista de la historia de Méxicu |url=http://www.excelsior.com.mx/funcion/2017/11/15/1201448 |periódicu=|editorial= Excélsior|fecha=15 de payares de 2017 |fechaaccesu=20 de payares de 2017 |idioma=}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
{{AP|Películes de Pixar}}

[[Ficheru:Pixar, Awards, Emeryville, 2010.jpg|miniaturadeimagen|Atriu de les oficines de Pixar, en Emeryville California, en 2010.]]

=== Películes ===

El so primer llargumetraxe, ''[[Toy Story]]'', foi estrenáu en 1995. Dalgunos de los cineastes habituales del estudiu son [[John Lasseter]] (que la so primer película foi ''Toy Story''), [[Pete Docter]] (''[[Monsters, Inc.]]''), [[Andrew Stanton]] (''[[Finding Nemo]]''), [[Lee Unkrich]] (''[[Toy Story 3]]'') y [[Brad Bird]] (''[[The Incredibles]]'').

=== Curtiumetraxes ===

Los curtios suelen proyeutase xuntu con dalgún llargumetraxe del estudiu, qu'utiliza esti tipu de producciones pa desenvolver la so teunoloxía d'animación.&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; El so primera curtiu, ''[[Les Aventures de André y Wally B.]]'', foi estrenáu en 1984 y cuntó cola direición de Lasseter.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Theatrical Shorts |url=http://www.pixar.com/short_films/Theatrical-Shorts |editorial=Pixar |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; Dalgunos son protagonizaos por personaxes de los sos llargumetraxes, como ye'l casu de ''[[Mike's New Car]]'' (2002; inspiráu en ''Monsters, Inc.'')&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Home Entertainment Shorts |url=http://www.pixar.com/short_films/Home-Entertainment-Shorts |editorial=Pixar |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Programes de televisión ===

La so primer producción televisiva, ''[[Buzz Lightyear, Comandu Estelar: L'aventura empieza]]'', consistió nuna [[Serie derivada|obra derivada]] de ''Toy Story''. Disney encargar de la so producción al igual que de la serie ''[[Buzz Lightyear of Star Command]]'', tresmitida orixinalmente pola cadena [[American Broadcasting Company]] nel añu 2000.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Buzz Lightyear of Star Command |url=https://www.imdb.com/title/tt0260602/ |editorial=[[Internet Movie Database]] |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Buzz Lightyear of Star Command |url=http://www.tv.com/shows/buzz-lightyear-of-star-command/episodes/ |editorial=[[TV.com]] |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Otros programes de televisión inclúin la serie de curtios ''[[Cars Toons]]'', tresmitíos por [[Toon Disney]] y [[Disney Channel]] ente 2008 y 2010 y protagonizaos polos personaxes de ''Cars'';&lt;ref&gt;{{cita noticia |apellíos=Moody |nome=Annemarie |títulu=Cars Toons Coming In October To Disney Channel |url=http://www.awn.com/news/cars-toons-coming-october-disney-channel |periódicu=Animation World Network |fecha=26 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; ''[[Toy Story Toons]]'', producíos por Pixar Canada; y los especiales ''[[Toy Story of Terror!]]'' y ''[[Toy Story That Time Forgot]]'' basaos tamién en ''Toy Story''.&lt;ref name=Toy1&gt;{{cita noticia |apellíos=Lowry |nome=Brian |títulu=TV Review: Pixar's 'Toy Story of Terror!' |url=http://variety.com/2013/tv/reviews/tv-review-toy-story-of-terror-1200709182/ |periódicu=[[Variety]] |fecha=13 d'ochobre de 2013 |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Toy2&gt;{{cita noticia |apellíos=Lowry |nome=Brian |títulu=TV Review: 'Toy Story That Time Forgot' |url=http://variety.com/2014/tv/reviews/tv-review-toy-story-that-time-forgot-1201365508/ |periódicu=[[Variety]] |fecha=1 d'avientu de 2014 |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; Nesti apartáu atópense amás les retresmisiones de los sos llargumetraxes por dalguna cadena televisiva; ''A Bug's Life'' foi la primer película de Pixar en ser tresmitida so la modalidá de [[Pagu per visión|pago por eventu]], nel añu 2000.&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; Tres años dempués, ''Monsters Inc'' foi la primer película del estudiu n'espublizase nuna canal de [[televisión per cable]].&lt;ref name=&quot;reporte2002&quot;/&gt;

== Otros productos ==

Magar el xiru principal de Pixar ye la producción de material cinematográfico y televisivu, tamién cunta con otres llinies de productos.

La mayoría de les sos películes cunten coles sos respeutives adautaciones a [[videoxuegu|videoxuegos]]. A principios de los años 1990 l'estudiu cuntaba cola so propia área especializada, Pixar Interactive Division, que llegó a producir dos títulos: ''[[Toy Story Animated Storybook]]'' y ''[[Toy Story Activity Centre]]''. La división foi clausurada en 1997, col enfotu de centrase primordialmente na industria del cine.&lt;ref name=&quot;guardianvideogames&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.theguardian.com/technology/gamesblog/2012/jul/25/imaxine-a-pixar-video-game|títulu= Imaxine a Pixar video game… |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|periódicu=The Guardian |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dende entós otros xuegos fueron producíos y distribuyíos por [[Disney Interactive Studios]], anque dacuando'l productores de Pixar suelen participar nel so desenvolvimientu.&lt;ref name=&quot;guardianvideogames&quot;/&gt;

El ''software'' de [[renderizado]] RenderMan, que surdió mientres los años iniciales de Pixar, empezó a ser distribuyíu al públicu polo xeneral en 2015,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.solidsmack.com/cad/pixar-releases-renderman-software-used-for-toy-story-cars-up-and-other-films-for-free/|títulu= Pixar Releases RenderMan Software Used for Toy Story and Other Films…for Free|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|editorial=Solidsmack.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; xuntu col programa Tractor, utilizáu na producción d'efeutos visuales a gran escala. Dambos son compatibles col programa informáticu [[Autodesk Maya|Maya]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://renderman.pixar.com/view/renderman|títulu= RenderMan|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|editorial=Pixar|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Estes aplicaciones fueron usaes nel desenvolvimientu de filmes como ''[[Stuart Little]]'',&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://renderman.pixar.com/view/renderman-on-film|títulu= RenderMan on Film|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|editorial=Pixar |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]'', ''[[Jumanji]]'', ''[[Armageddon]]'' y, más apocayá, ''[[Suicide Squad (película)|Suicide Squad]]'', ''[[Rogue One: A Star Wars Story]]'' y ''[[El llibru de la selva (película de 2016)|El llibru de la selva]]'', ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://renderman.pixar.com/view/movies-and-awards|títulu= Movies|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|editorial=Pixar |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Igualmente dellos escritores de Pixar collaboraron na producción del asistente personal intelixente [[Google Assistant]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://economictimes.indiatimes.com/magacinos/panache/disneys-pixar-helped-in-making-google-assistant-better-report/articleshow/54794579.cms|títulu= Disney's Pixar helped in making Google Assistant better: Report|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|periódicu=The Economic Times|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Pixar tamién produció secuencies animaes pa delles atraiciones de los parques temáticos de Disney inspiraes nes sos películes. Tal ye'l casu de ''Tree of Life'', filme exhibíu en [[Animal Kingdom]]. Otres animaciones inclúin anuncios comerciales con fines promocionales de los sos propios llargumetraxes.&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; La mercadotecnia de Pixar ta conformada tamién per una llinia de ropa y accesorios con [[Forever 21]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://lifestyle.inquirer.net/239110/forever-21-launches-disney-pixar-capsule-collection/|títulu= Forever 21 launches Disney Pixar capsule collection|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|editorial=Inquirer.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; llibros, xuguetes y artículos coleicionables disponibles na Pixar Studio Store, allugada nel Steve Jobs Building;&lt;ref name=&quot;insideremeryville&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.businessinsider.com/photos-of-pixar-studio-store-2015-5|títulu= Pixar's only store is locked away in a gated Bay Area campus – Here are the coolest things you can buy there|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016|editorial=Businessinsider.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; la plataforma virtual educativa Pixar in a Box,&lt;ref name=&quot;Pixarinabox cambéu&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dineroenimagen.com/2016-06-15/74320|títulu= Pixar quier enseñate matemátiques de manera gratuita con esta ferramienta|fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016|editorial=Dineroenimagen.com|idioma=}}&lt;/ref&gt; y otros productos con llicencia ufiertaos por diversu compañíes.

== Organización ==
[[Ficheru:66ème Festival de Venise (Mostra) Lion d'Or.jpg|thumb|right|Los principales direutores de Pixar mientres el 66° [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] en 2009. D'esquierda a derecha: [[Andrew Stanton]], [[Pete Docter]], [[John Lasseter]], Lucas, [[Lee Unkrich]] y [[Brad Bird]].]] 
[[Ficheru:VES Awards 89.jpg|thumb|right|Lasseter y Catmull.]]

Les primeres oficines de Pixar atópase en [[San Rafael (California)|San Rafael]], [[California]] xuntu con Lucasfilm.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Industrial Light &amp; Film|url=http://www.ilm.com|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A finales de 1990 l'estudiu treslladar al [[Point Richmond Tech Center]], na ciudá de [[Richmond (California)|Richmond]].&lt;ref name=&quot;SF Chronical&quot;/&gt; La sede actual de los estudios d'animación atópase en 1200 Park Avenue, [[Emeryville]],&lt;ref name=&quot;reporte2002&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;SF Chronical&quot;&gt;{{cita web|last1=Pimentel|first1=Benjamin|títulu=Lucasfilm Unit Looking at Move To Richmond / Pixar shifting to Emeryville|url=http://www.sfgate.com/bayarea/article/Lucasfilm-Unit-Looking-at-Move-To-Richmond-3303584.php|website=[[San Francisco Chronicle]]|publisher=[[Hearst Corporation]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150202093818/http://www.sfgate.com/bayarea/article/Lucasfilm-Unit-Looking-at-Move-To-Richmond-3303584.php|archivedate=2 de febreru de 2015|deadurl=nun date=28 d'agostu de 2000}}&lt;/ref&gt; ya inclúi el Steve Jobs Building&lt;ref&gt;{{cita web|títulu= Pixar Animation Studios, The Steve Jobs Building|url=http://www.auerbachconsultants.com/projects/pixar-animation-studios-the-steve-jobs-building/|publisher=Auerbach Consultants|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y la Pixar Studio Store.&lt;ref name=&quot;insideremeryville&quot;/&gt; Les oficines del equipu a cargu del desenvolvimientu de RenderMan atópase en [[Seattle|Seattle, Washington]].&lt;ref name=&quot;reporte2005&quot;/&gt;

Hasta 2006, el [[conseyu d'alministración]] de Pixar taba integráu por siquier seis executivos que yeren escoyíos añalmente polos accionistes del estudiu, y un par de comités d'auditoríes y de compensaciones. El so presidente y direutor executivu yera Steve Jobs, y ente los principales executivos atopábense Ann Mather —vicepresidenta executiva y direutora de finances—, John Lasseter, Sarah McArthur, Lawrence B. Levy y Larry W. Sonsini.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu= NOTICE OF ANNUAL MEETING OF SHAREHOLDERS|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1002114/000089161803004445/f88835dedef14a.htm|publisher=Sec.gov|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A partir de l'adquisición del estudiu per parte de Disney, el vicepresidente de Pixar John Lasseter asumió la direición creativa del departamentu d'animación de Disney, amás de recibir el nomamientu d'asesor de [[Walt Disney Imagineering]], división responsable de les atraiciones de los parques temáticos de la empresa. Catmull ye'l presidente de dambos estudios d'animación; la so xestión en Pixar remontar al añu 2001.&lt;ref name=&quot;catmullpresidente&quot;/&gt; Les actividaes de dambos tán so supervisión de Iger, presidente de Disney.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu= Disney buying Pixar for $7.4 billion|url=http://www.auerbachconsultants.com/projects/pixar-animation-studios-the-steve-jobs-building/|publisher=Auerbach Consultants|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Jobs foi'l mayor accionista de Disney, según miembru del so conseyu d'alministración ente 2006 y 2011.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu= Steve Jobs|url=https://d23.com/walt-disney-legend/steve-jobs/|publisher=D23.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La estructura de Pixar inclúi tamién dos grupos universitarios conformaos por analistes de teunoloxía.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu= Staying one step ahead at Pixar: An interview with Ed Catmull|url=http://www.mckinsey.com/business-functions/organization/our-insights/staying-one-step-ahead-at-pixar-an-interview-with-ed-catmull|publisher=Auerbach Consultants|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dende 2002 la empresa cotiza na bolsa de valores [[NASDAQ]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu= Jack Wadsworth Joins Pixar Board As Pixar Joins The Nasdaq 100 |url=http://www.awn.com/news/jack-wadsworth-joins-pixar-board-pixar-joins-nasdaq-100|publisher=Awn.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La plantía de Pixar foi n'aumentu de manera gradual; en 1990 cuntaba con 100 emplegaos,&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt; y una década dempués taba conformada por 581 emplegaos.&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; En 2003 años la cifra amontar a 700 trabayadores.&lt;ref name=&quot;reporte2002&quot;/&gt; Finalmente en 2005 yeren 775 emplegaos en total.&lt;ref name=&quot;reporte2004&quot;/&gt;

=== Información financiera ===

De siguío dellos datos financieros de Pixar ente 1996 y 2005.&lt;ref name=&quot;reporte2002&quot;&gt;{{cita web |títulu=2002 Pixar Annual Report|url=http://www.getfilings.com/o0000891618-03-001511.html#010 |editorial=Getfilings.com|fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;reporte2005&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;reporte2004&quot;&gt;{{cita web |títulu=2004 Pixar Annual Report|url=http://www.getfilings.com/o0001193125-05-054111.html|editorial=Getfilings.com|fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size:95%; margin:auto;&quot;
|-
! Añu
!Ingresos brutos (en millones de USD)
! Ingresos netos (en millones de USD)
! [[Beneficiu per aición|BPA]]
|-
| 1996
| 35&amp;nbsp;218
| 25&amp;nbsp;319
| 0,66
|-
| 1997
| 34&amp;nbsp;699
| 22&amp;nbsp;190
| 0,54
|-
| 1998
| 14&amp;nbsp;307
| 7&amp;nbsp;822
| 0,18
|-
| 1999
| 121&amp;nbsp;037 
| 49&amp;nbsp;224
| 1,07
|-
| 2000
| 172&amp;nbsp;267
| 78&amp;nbsp;433
| 1,66
|-
| 2001
| 70&amp;nbsp;223
| 36&amp;nbsp;217
| 0,75
|-
| 2002
| 201&amp;nbsp;724
| 89&amp;nbsp;950
| 1,78
|-
| 2003
| 262&amp;nbsp;498
| 124&amp;nbsp;768
| 2,3
|-
| 2004
| 273&amp;nbsp;472
| 141&amp;nbsp;722
| 2,5
|-
| 2005
| 289&amp;nbsp;100
| 152&amp;nbsp;900
| 1,24
|}

=== Teunoloxía emplegada ===
El animadores utilicen primordialmente tres sistemes d'animación: Marionette, pa l'articulación, animación y efeutos de llume; Ringmaster, pa la coordinación y siguimientu de proyeutos; y RenderMan, pa los efeutos [[Fotorrealismo|fotorrealistas]].&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; Los estudios cunten de la mesma col Pixar Co-Op Program, una alternativa del so programa de formación profesional que-y brinda la oportunidá a los sos animadores d'utilizar la teunoloxía de Pixar pa producir filmes independientes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.latimes.com/entertainment/movies/la-et-mn-pixar-animators-borrowed-time-short-20161017-snap-htmlstory.html|títulu=Two Pixar animators explore the depths of grief and guilt in 'Borrowed Time'|first=Libby|last=Hill|date=17 d'ochobre de 2016|fechaaccesu=26 de payares de 2017|work=Los Angeles Times|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El primer proyeutu animáu resultante de dichu programa foi ''[[Borrowed Time (película)|Borrowed Time]]'' (2016).&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cartoonbrew.com/interviews/andrew-coats-lou-hamou-lhadj-made-independent-short-inside-pixar-141937.html|títulu=How Andrew Coats and Lou Hamou-Lhadj Made The Independent Short 'Borrowed Time' Inside Pixar|first=Ian|last=Failes|fechaaccesu=26 de payares de 2017|date=29 de xunetu de 2016|work=Cartoon Brew|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Filosofía de trabayu y temátiques ===
{{cuadru azul|«Nun ye solo cuntar una historia, sinón que la xente sienta que daqué la inclúi, conectar y suma a la so cultura [...] Ten De haber un balance ente l'allegría y la murnia si búscase una amplitú d'emociones, pero tamién que reflexe la verdá sobre les persones. Pa llograr impautu ye importante caltener esa idea del balance que toos tenemos ente les coses bones y les coses difíciles, y particularmente en películes como ''[[Inside Out (película de 2015)|Inside Out]]'', entender que la murnia ye una parte importante de la vida, que te dexa reagrupate, recuperate y procesar les coses males pa sanar»|Catmull y Morris.&lt;ref name=&quot;Formula nación&quot;/&gt;}}

El personal de Pixar ye responsable del desenvolvimientu de les temes, personaxes, escenarios y demás elementos que formen parte d'una película.&lt;ref name=&quot;hbr creativity&quot;&gt;{{cita web |url=https://hbr.org/2008/09/how-pixar-fosters-collective-creativity|títulu=How Pixar Fosters Collective Creativity|fechaaccesu=14 d'agostu de 2016 |fecha=setiembre de 2008|editorial=Hbr.org |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Pa ello recurren al ''Pixar Braintrust'' —traducíu como «grupu d'espertos de Pixar»—, consistente nun panel onde participen el direutor, los guionistes y l'equipu de producción pa proponer idees y suxerencies en redol al desenvolvimientu de la trama. Polo xeneral estes xuntes son convocaes cuando'l direutor yá cunta con una idea en mente, de cuenta que'l panel pueda sirvir como un grupu d'incubación» que dea forma al conceutu definitivu.&lt;ref name=&quot;hbr creativity&quot;/&gt;&lt;ref name=Catmull&gt;{{cita web |apellíu=Catmull |nome=Ed |títulu=Inside The Pixar Braintrust |url=http://www.fastcompany.com/3027135/lessons-learned/inside-the-pixar-braintrust |periódicu=Fast Company |fecha=12 de marzu de 2014 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esta metodoloxía foi utilizada costantemente por Pixar dende la producción del so primer llargumetraxe, ''Toy Story''. D'alcuerdu a Catmull, l'ésitu d'estes xuntes deber a la «bona comunicación del grupu, la so franqueza al momentu d'apurrir idees y la creatividá». Nes sos pallabres: «tratamos de crear una redolada nel que toos quieran escuchase ente sigo (inclusive les suxerencies griespes) y nel que toos amuesen un interés evidente nel ésitu del otru. [D'esta forma] apurrímos-y llibertá y responsabilidá a los nuesos direutores».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fastcompany.com/3027135/lessons-learned/inside-the-pixar-braintrust|títulu=Inside The Pixar Braintrust|fechaaccesu=14 d'agostu de 2016 |fecha=3 d'avientu de 2014|editorial=Fastcompany.com |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

Una vegada que la trama foi desenvuelta por completu, la producción sigue cola creación de los [[Storyboard|guiones gráficos]], qu'inclúin diálogos y dacuando composiciones musicales. El personal catalogar como «los carretes de la historia» (del inglés ''story reels'').&lt;ref name=&quot;hbr creativity&quot;/&gt; De siguío siguen los procesos de modeláu y animación per ordenador de los personaxes, qu'inclúin la adición d'efeutos de llume y testura. Polo xeneral un solu cuadru renderizado trai siquier una hora, pudiendo estendese la duración sobre la base de la complexidá de la secuencia animada. Finalmente na etapa de posproducción llevar a cabu les correiciones del productu termináu, y l'incorporación de los [[Efeutu de sonido|efeuto de soníu]].&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; A lo llargo de les sos producciones s'[[Referencies nes películes de Pixar|inclúin referencies a otros de los sos trabayos]] y otros [[Güevu de pascua (virtual)|güevos de pascua]] que tienen rellación col personal de Pixar.

Unu de los aspeutos más valoraos del so filmografía ye la capacidá pa «crear nuevos mundos, animar personaxes únicos y cuntar hestories per mediu de l'animación».&lt;ref name=&quot;Pixarinabox cambéu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.diariocambio.com.mx/2016/secciones/mundo-rosa/item/15776-pixar-desenvuelvo-la so-propia-academia-de-creatividad|títulu= Pixar desenvolvió la so propia academia de creatividá |fechaaccesu=7 d'agostu de 2016 |fecha=15 de xunu de 2016 |editorial=Diariocambio.mx |idioma= }}&lt;/ref&gt; D'acordies con Catmull, les películes de Disney estrenaes a partir de los años 1960 escarecíen de trames memorables y dáben-y prioridá al arte sobre'l rellatu». La intención de Pixar sería anteponer el desenvolvimientu de les hestories a la teunoloxía d'animación.&lt;ref name=&quot;Time Toystory&quot;&gt;{{cita web |url=http://time.com/4118006/20-years-toy-story-pixar/|títulu=How Toy Story Changed Movie History|fechaaccesu=7 d'agostu de 2016 |fecha=19 de payares de 2015|obra=Time |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; De normal el ciclu de producción d'unu de los sos filmes dura cinco años, de los cualos trés son emplegaos pa la redaición y desenvolvimientu del rellatu, que surde del procesu creativu ''Pixar Braintrust''.&lt;ref name=&quot;Formula nación&quot;/&gt;&lt;ref name=Catmull/&gt; En cada historia busquen que «el personaxe principal creza, camude y conviértase en daquién meyor [...] Nun importa si ye un xuguete, un inseutu, una bisarma o un automóvil»,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pbs.org/kcet/tavissmiley/archive/200701/20070124_transcript.html |títulu=Wednesday January 24th 2007. Transcript: Rep. Steny Hoyer, John Lasseter |fechaaccesu=5 de payares de 2015 |fecha=24 de xineru de 2007 |obra=Tavis Smiley |editorial=[[Public Broadcasting Service|PBS]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071124074654/http://www.pbs.org/kcet/tavissmiley/archive/200701/20070124_transcript.html |fechaarchivu=24 de payares de 2007 }}&lt;/ref&gt; tresmitiendo a l'audiencia un mensaxe inspirador al traviés de «la emotividá del rellatu».&lt;ref name=&quot;Informador valores&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2010/210114/6/toy-story-3-apondera-valores-como-amistá-llealtá-y-trabayu.htm|títulu=''Toy story 3'' apondera valores como amistá, llealtá y trabayu|fechaaccesu=7 d'agostu de 2016 |fecha=15 de xunu de 2010|editorial=Informador.com.mx |idioma= }}&lt;/ref&gt; 
Polo xeneral, los sos personaxes son oxetos, animales y criatures [[Antropomorfismu|antropomorfas]] parlantes&lt;ref name=&quot;lookinverse&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.inverse.com/article/13572-a-look-into-how-disney-and-pixar-bring-life-to-their-characters|títulu=A Look Into How Disney and Pixar Bring Life to Their Characters|fechaaccesu=14 d'agostu de 2016 |fecha=31 de marzu de 2016|editorial=Inverse.com|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; que s'embarquen n'aventures que los lleven a camudar la so perspeutiva sobre la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/screencraft/the-secret-themes-behind_b_8690022.html|títulu=The Secret Themes Behind All Pixar Movies|fechaaccesu=4 d'agostu de 2015 |fecha=12 de xineru de 2015 |periódicu=[[The Huffington Post]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Ente les temes encetaes con frecuencia inclúyense l'amistá y la llealtá,&lt;ref name=&quot;Informador valores&quot;/&gt; la cooperación y el trabayu n'equipu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://fundaciontelevisa.org/valores/remanes/la-cooperacion-en-bichos-la-pelicula/|títulu= La cooperación en Bichos, la película|fechaaccesu=7 d'agostu de 2016 |fecha= |editorial=Televisa.org |idioma=}}&lt;/ref&gt; y la familia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.avclub.com/review/finding-nemo-5611|títulu= Finding Nemo|fechaaccesu=14 d'agostu de 2016 |fecha= |editorial=Avclub.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.dvdtown.com/review/incredibles-the/blu-ray/8958|títulu=The Incredibles (Blu-ray)|fechaaccesu=14 d'agostu de 2016|fecha=|editorial=Dvdtown.com|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110414150920/http://www.dvdtown.com/review/incredibles-the/blu-ray/8958|fechaarchivu=14 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Esti últimu conceutu, d'acordies cola revista ''[[Slant Magacín]]'', ye'l más representativu de les sos producciones, que na so mayoría destaquen la importancia de caltener la unión familiar frente a les adversidaes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.slantmagazine.com/house/article/focus-on-the-family-pixars-smallc-conservatism|títulu= Focus on the Family: Pixar's Small-c Conservatism |fechaaccesu=14 d'agostu de 2016 |fecha= |obra=Slant Magacín|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Impautu ==

La estrecha asociación ente Disney y Pixar mientres los años 1990 y 2000 tuvo'l so orixe na visión empresarial de Pixar, que'l so oxetivu yera «convertise nuna marca líder nel entretenimientu familiar por aciu el desenvolvimientu y producción de llargumetraxes animaos y productos rellacionaos d'alta calidá, como xuguetes, bandes sonores, videoxuegos y similares. Esti alcuerdu [con Disney] dexa centrar na producción y desenvolvimientu creativu de les películes, mientres faemos usu de la esperiencia en mercadotecnia y notable infraestructura de distribución de Disney».&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;&gt;{{cita web |títulu=2000 Pixar Annual Report|url=http://www.getfilings.com/o0001095811-01-001944.html |editorial=Getfilings.com|fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

{{cuadru azul|Lo más especial de Pixar ye que ye un estudiu de cine puramente y cada película ye orixinal y realizada por un pequeñu grupu de cineastes. Anguaño l'estudiu sigue siendo remanáu por cineastes. Nesi aspeutu nun hubo munchos cambeos.|John Lasseter.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu='Best idea wins': how Pixar grew up|url=http://www.telegraph.co.uk/film/what-to-watch/pixar-history-good-dinosaur-toy-story/|editorial=Telegraph.co.uk|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; }}

La so collaboración dio como resultáu la producción del primer llargumetraxe animáu por ordenador de la historia. En pallabres de Eisner, direutor executivu de Disney: «nengún de nós [Disney y Pixar] pensábamos que ''Toy Story'' funcionaría tan bien como lo fixo. La teunoloxía ye brillosa, la repartida ta inspiráu y a la mio paecer la historia va llograr tocar un nerviu [...] Cuando aportemos a trabayar xuntos per primer vegada, nunca consideramos que la so primer película sería'l nuesu llanzamientu pa la dómina navidiega de 1995». Pa Jobs, ''Toy Story'' representó'l mayor progresu de l'animación dende'l primer llargumetraxe animáu de Disney, ''[[Snow White and the Seven Dwarfs]]'' (1937).&lt;ref name=&quot;abcnewsoctubre&quot;&gt;{{cita web |títulu='Toy Story' Turns 20: How It Changed Animated Films Forever|url=http://abcnews.go.com/Entertainment/toy-story-turns-20-changed-animated-films-forever/story?id=35281890 |editorial=Abcnews.go.com|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La teunoloxía emplegada pol estudiu marcó un finxu na industria del cine y facilitó la edición d'imáxenes en movimientu, amás de garantizar una calidá d'animación más entrevesgada que'l procesu tradicional de [[dibuxu animáu]], magar la complexidá inherente a la producción d'animaciones per ordenador entós daquella.&lt;ref name=&quot;reporte2000&quot;/&gt; A partir del ésitu de ''Toy Story'' otros estudios empezaron a desenvolver la so teunoloxía d'animación pa producir llargumetraxes, como foi'l casu de [[DreamWorks Animation]] (que la so primer película animada foi ''[[Antz]]'', estrenada en 1997), [[Turner Broadcasting System]] y [[Warner Bros]].&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt;

[[Ficheru:Pixar, Awards, Emeryville, 2010-cropped.jpg|thumb|right|Vitrina con dalgunos de los premios llograos por Pixar, nel interior de la so sede en Emeryville, California.]]

Nel so últimu añu como compañía independiente Pixar llogró ganancies envaloraes en 152,9 millones de dólares, siendo l'añu más rentable pal estudiu. Los sos seis llargumetraxes producíos hasta entós recaldaren más de 3 mil millones de dólares en tol mundu.&lt;ref name=&quot;reporte2005&quot;&gt;{{cita web |títulu=Pixar Reports Record Results for 2005 |url=http://www.prnewswire.com/news-releases/pixar-reports-record-results-for-2005-55268152.html |editorial=Prnewswire.com |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Polo xeneral, el so filmografía cuenta mayormente con crítiques favorables centraes nel so entretenimientu atélite, encantador y coloríu pa tola familia, estremáu pol so exuberante ya innovadora animación y poles sos reconfortantes trames poblaes de personaxes memorables». Lo anterior magar que dellos filmes como ''Cars'', ''Cars 2'', ''Brave'', ''Monsters University'', ''The Good Dinosaur'' y ''Cars 3'' tuvieron una receición más bien adversa&lt;ref name=&quot;tomatoesbuenos&quot;&gt;{{cita web |títulu=Pixar|url=https://www.rottentomatoes.com/franchise/pixar/|editorial=Rotten Tomatoes |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y, en dellos casos, una recaldación significativamente inferior al restu de les sos películes. Hasta febreru de 2018 cada unu de los sos filmes recaldó en promediu 255,9 millones de dólares en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Pixar Movies|url=http://www.boxofficemojo.com/franchises/chart/?id=pixar.htm|editorial=Boxofficemojo.com |fechaaccesu=26 de npayares de 2017|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás de les diverses reconocencies llograes poles sos producciones (''Finding Nemo'' foi'l so primer llargumetraxe en llograr el [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] como «Meyor película animada», ente que ''Tin Toy'' foi'l primeru en llograr la distinción como «Meyor curtiumetraxe animáu» pola Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques),&lt;ref name=pixar/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=2003 Academy Awards|url=http://www.infoplease.com/ipa/A0921086.html|editorial=Infoplease.com|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; el animadores y personal del estudiu fixéronse acreedores a dellos gallardones pol so trabayu, incluyendo premiu Óscar honoríficos pola so collaboración nel desenvolvimientu de [[Computer Animation Production System|CAPS]] en 1992 (xuntu con Disney),&lt;ref name=&quot;fundinguniverse&quot;/&gt; según por RenderMan en 1993.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Pixar Animation Studios Releases RenderMan 21|url=http://www.cgsociety.org/news/article/2542/pixar-animation-studios-releases-renderman-21|editorial=Cgsociety.org|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otramiente, Lasseter recibió un Óscar especial pola producción de ''Toy Story'';&lt;ref name=&quot;Oscar1996&quot;/&gt; Rob Cook, Loren Carpenter y Ed Catmull llograron otru en 2001 poles meyores na renderización de películes al traviés de RenderMan; en adición al [[Llión d'Oru por tola so carrera|Llión d'Oru especial a toa una carrera]] apurríu a Lasseter, Bird, Docter, Stanton y Unkrich en 2009.&lt;ref name=pixar/&gt; En 2008 la revista ''[[Newsweek]]'' incluyó a Lasseter nel so llistáu de los cincuenta persones más poderoses del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Newsweek: The Global Elite|url=http://www.huffingtonpost.com/2008/12/21/newsweek-the-global-elite_n_152666.html|editorial=Huffingtonpost.com|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dellos otros premios llograos pola filmografía de Pixar inclúin [[Premios Annie|reconocencies Annie]], [[Premios BAFTA|BAFTA]], [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] y [[Premios Grammy|Grammys]].

Pixar celebró'l so ventiavu aniversariu en 2006 con exhibiciones nel [[MoMA]] onde amosaron más de 500 obres orixinales, incluyendo dibuxos, bocetos y [[Arte conceptual (diseñu gráficu)|arte conceptual]] de les sos producciones.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Pixar: 20 Years of Animation |url=http://www.moma.org/calendar/exhibitions/91?locale=es |editorial=[[MoMA]] |fechaaccesu=5 de payares de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pal so ventiavu quintu aniversariu en 2011 estrenóse la esposición ''Pixar: 25 Years of Animation'' que, amás d'incluyir el material amosáu na exhibición de 2006, incorporó arte conceptual de ''Ratatouille'', ''WALL-E'', ''Up'' y ''Toy Story 3''. Dende entós la exhibición treslladóse al [[Muséu de Ciencies de Londres]], el Australian Centre for the Moving Image de [[Melbourne]], el [[Muséu d'Arte Contemporáneo de Monterrey]], el Science Centre Singapore de [[Singapur]], el Oakland Museum of California d'[[Oakland (California)|Oakland]], el Padiglione d'Arte Contemporánea de [[Milán]], el Art Ludique -y Musée de [[París]] y la [[Ciudá de les Artes y les Ciencies]] de [[Valencia]], ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The Exhibition |url=http://www.pixar.com/about/The-Exhibition |editorial=Pixar |fechaaccesu=5 de payares de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2015 estrenóse la exhibición itinerante ''The Science Behind Pixar'' nel Muséu de la Ciencia, na ciudá de [[Boston]]. Consiste nuna esposición interactiva estremada n'ocho fases qu'espliquen al visitante'l procesu de producción del estudiu. La esposición tamién se presentó n'otres ciudaes estauxunidenses como [[Filadelfia]] y [[Los Angeles]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pixar.com/about/Science-Exhibition|títulu=The Science Behind Pixar at pixar.com|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2016|editorial=Pixar|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==

*[[Películes de Pixar]]
*[[Walt Disney Animation Studios]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
*{{cita llibru |apellíu=Price |nome=David A. |títulu=The Pixar Touch |url=https://books.google.com/books?id=5UYYmJEJYIoC |idioma=inglés |añu=2008 |editorial=Knopf Doubleday Publishing Group |isbn=978-0-307-26950-8 |capítulo= |páxina=}}
* {{Obra citada|apellíos= Sito|nome= Tom|títulu=Moving Innovation: A History of Computer Animation|editorial= [[MIT Press]]|añu=2013|isbn= 9780262314312|serie=|volume=|idioma=}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Pixar}}
*[http://www.pixar.com/ Sitiu web oficial] de Pixar Animation Studios (n'inglés)
*[https://www.youtube.com/user/DisneyPixar Canal] de Pixar Animation Studios en [[Youtube]].
*{{IMDb compañía|co0017902|Pixar Animation Studios}}


{{Tradubot|Pixar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pixar| ]]
[[Categoría:Estudios d'animación d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Walt Disney Company]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hth7r6kokxze1o4q3g6ajdlrel5w4oq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xardín zoolóxicu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112667</id>
    <revision>
      <id>3703299</id>
      <parentid>3671783</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:21:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17891" xml:space="preserve">{{referencies|t=20110118}}
{{Redirixe equí|Zoo|Zoo (película)|el documental del añu 2007}}
[[Ficheru:View of the Zoological Gardens1835.jpg|270px|thumbnail|Zoolóxicu de [[Regent's Park]], [[Londres]], 1835.]]
[[Ficheru:Panda ChiangMaiZoo humarkus.jpg|thumb|270px|[[Ailuropoda melanoleuca|Oso panda]] nel zoolóxicu de [[Chiang Mai]], [[Tailandia]].]]
[[Ficheru:Kronenkraniche loroparque.jpg|thumb|270px|[[Balearica regulorum|Grullas coronaes]] nel [[Loru Parque]], [[Puerto de la Cruz]], [[Tenerife]].]]
[[Ficheru:Sydney taronga zoo.jpg|thumb|270px|[[Xirafes]] nel [[zoo de Taronga]], [[Sydney]], [[Australia]].]]
[[Ficheru:Lpzlion.JPG|thumb|270px|[[Llión]] nel [[zoo de Lincoln Park]], [[Chicago]].]]
[[Ficheru:Gorilla gorilla gorilla, London Zoo (1).jpg|thumb|270px|[[Gorila]] nel [[Zoo de Londres]].]]

Un '''xardín zoolóxicu''', '''parque zoolóxicu''', '''casa de fieres''', '''zoolóxicu''' o '''zoo''', ye una instalación na que s'esiben [[animalia|animales]] dientro de les cortiles espuestes al públicu y nes que tamién pueden ser criaos.

El términu xardín zoolóxicu referir a la [[zooloxía]], l'estudiu de los animales, un términu que se deriven del [[Idioma griegu|griegu]] ''zωο'' (''zoo'': &quot;animal&quot;) y ''λóγος'' (''lógos'': &quot;estudiu&quot;). Anguaño'l númberu de coleiciones d'animales abiertes al públicu en tol mundu supera los 1000, alredor del 80% d'ellos nes ciudaes.&lt;ref&gt;&quot;Zoo&quot; Encyclopaedia Britannia, 2008&lt;/ref&gt;

== Etimoloxía ==
Na so inauguración en 1828, el [[Zoolóxicu de Londres]] catalogar a sigo mesmu como una casa de fieres»&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;El términu provién del orixinal en francés «''menagerie''», utilizáu per primer vegada en 1676 pa referise al manexu d'una casa o d'una granxa. Na dómina contemporánea, ye usáu pa citar a «una coleición d'animales calteníos col únicu fin d'exhibilos a un públicu». N'español, ''menagerie'' ye traducíu como «casa de fieres». Fuentes: Diccionariu Merriam-Webster. [http://www.merriam-webster.com/dictionary/menagerie «Menagerie»]; Busca en Google Llibros del términu 'casa de fieres'. [https://www.google.com.mx/?gws_rd=ssl#q=menagerie+casa+de+fieres&amp;safe=off&amp;tbm=bks]. Consultaos el 6 d'agostu de 2014.&lt;/ref&gt; o «xardín zoolóxicu».&lt;ref name=Blunt29&gt;Blunt 1976; Reichenbach 2002, páxs. 151–163.&lt;/ref&gt; L'abreviatura «zoo» empezó a usase per primer vegada nuna impresión fecha en Reinu Xuníu aprosimao en 1847, pa referise al [[Zoo de Bristol|Zoo de Clifton]]. Sicasí, nun foi sinón dos décades dempués que se popularizó, pola mor del impautu cultural del cantar «Walking in the Zoo on Sunday» interpretada pol artista ''[[music hall]]'' [[Alfred Vance]].&lt;ref name=Blunt29/&gt; N'Estaos Xuníos, el términu «parque zoolóxicu» foi usáu pa instalaciones más amplies allugaes en [[Washington D. C.]] y en Nueva York, abiertes nos años 1890.&lt;ref&gt;Hyson 2000, p. 29; Hyson 2003, páxs. 1356-1357.&lt;/ref&gt;

==Historia==
Coleiciones d'animales y parques zoolóxicos apaecen yá na [[civilización china]] y la [[Civilización exipcia|exipcia]],{{ensin referencies}} al empar qu'a lo llargo de la historia toles civilizaciones que se fueron desenvolviendo dexaron d'una o otra manera pruebes de la rellación home-animal.

Los primeros zoolóxicos fueron en realidá coleiciones privaes d'animales exóticos vivos, coleiciones na so mayoría pertenecientes a reis. Nesi sentíu'l primera zoo del que se tien noticia fehaciente foi'l [[zoolóxicu de Moctezuma]] que tuvo l'emperador azteca na so capital [[Tenochtitlán]], y que foi descritu por [[Hernán Cortés]] en 1520 y destruyíu pocu dempués. Más d'un sieglu más tarde, en 1664, inauguróse'l primera zoo européu: la ''ménagerie royale de Versailles'' («casa de fieres real de Versailles»), concebida por [[Luis Le Vau]] para [[Lluis XIV de Francia|Lluis XIV]].&lt;ref&gt;''[http://www.versailles3d.com/fr/au-cours-des-siecles/xviie/1664.html 1664 : La Ménagerie royale de Le Vau.]''&lt;/ref&gt; El primer zoolóxicu modernu foi'l [[Zoolóxicu de Schönbrunn|Zoolóxicu de Viena]], inauguráu en 1765.{{ensin referencies}} Tres décades dempués, en 1793, la [[revolución francesa]] eslleía la casa de fieres de Versailles y reinstalaba los animales nun nuevu zoo, abriendo d'esta miente al públicu'l qu'anguaño ta consideráu como'l segundu zoo más antiguu del mundu, la ''ménagerie'' («casa de fieres») del [[Xardín de plantes de París|Xardín de Plantes]], en París, rexida dende entós pol [[Muséu Nacional d'Historia Natural de Francia]]. Col tiempu, en 1934, esti muséu nacional francés abrió un zoo más grande, na llende municipal de París, el [[Parque Zoolóxicu de París|zoolóxicu de París]], que dende entós se convirtió nel zoo oficial de la ciudá, anque l'antigua casa de fieres del Xardín de Plantes nunca foi cerrada y sigue abierta inda anguaño, completándose d'esta miente mutuamente col zoo oficial.

El [[Zoolóxicu de Central Park]] foi inauguráu en Nueva York en 1864. Ye'l más antiguu d'Estaos Xuníos y cuenta con una de les mayores coleiciones del mundu. Ciudaes como [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]] ([[Missouri]]), [[Bombay]], [[Tokiu]], Madrid, Roma, Berlín, [[San Diego (California)|San Diego]], [[Chicago]], [[Filadelfia]] o [[Múnich]] alluguen coleiciones de gran importancia. En Llatinoamérica dalgunos de los más importantes son el [[Buin Zoo]] y [[Zoolóxicu Nacional de Chile|Zoolóxicu Nacional]] en Chile, el [[Parque de les Lleendes]] en Perú, el [[Zoolóxicu de Chapultepec]], el [[Zoolóxicu Miguel Álvarez del Toro]] y el [[Zoológico Guadalaxara]] en Méxicu, el [[Zoolóxicu Matecaña]] y el [[Zoolóxicu de Cali]] en Colombia, el [[Zoolóxicu de Buenos Aires]] n'Arxentina, el Zoolóxicu El Pantanal n'Ecuador y el Zoolóxicu L'Aurora en Guatemala.

Col tiempu, la misión de los zoolóxicos pasó de ser la mera esposición d'animales exóticos al estudiu científicu de los animales (el zoolóxicu de Londres foi'l primer zoolóxicu científicu del mundu) y, más tarde, la [[cría en cautividá]] y en particular la proteición d'especies en peligru d'estinción o inclusive yá escastaes n'estáu selvaxe, como'l [[cóndor]] de [[California]], el [[Branta sandvicensis|gansu de Ḥawai]], el [[ibis eremita]] y el [[oso panda]].

==Tipos de zoolóxicos==
Nun zoolóxicu, los animales habiten en cortiles diseñaes de tala forma que aseméyense a les sos [[hábitat]]s naturales o que dexen el desenvolvimientu de patrones de comportamientu estables, pa garantizar el so bienestar. Nel casu de les especies [[Nocturnidad|nocherniegues]] —aquelles que son más actives mientres la nueche—, constrúyense edificios especiales qu'aproven de lluces tenues blanques o coloraes mientres el día por que los animales tean activos y puedan ser reparaos polos visitantes, y de lluces más brilloses pela nueche por que duerman. Al respeutive de los animales que viven n'ambientes estremos, como por casu los [[Spheniscidae|pingüinos]], ye necesariu'l so agospiamientu n'estructures con condiciones climátiques específiques. Hai un tipu de cortil pa cada especie, dende los inseutos y aves hasta los reptiles, mamíferos y criatures acuátiques. Delles instalaciones se adecuan inclusive por que los visitantes puedan entrar y tocar a animales que nun son violentos, so la condición de que se caltengan mientres el percorríu nun camín primeramente identificáu, y que nun alimenten o amuesen siquier alimentos a los animales.

== Legislación ==
=== Mundo ===

El [[Conveniu sobre la Diversidá Biolóxica]] ye'l primer preséu xurídicu internacional que recueye como mecanismos de proteición de los recursos biolóxicu y xenéticu los términos caltenimientu ''in situ'' (caltenimientu de los ecosistemes y los hábitats naturales y el caltenimientu y la recuperación de poblaciones vidables d'especies nes sos redolaes naturales) y ''ex situ'' (midíes financieres, científiques y téuniques empobinaes al caltenimientu y l'investigación de plantes, animales y microorganismos fora del so hábitat natural). Los zoolóxicos son un claru exemplu d'instalaciones destinaes al caltenimientu ''ex situ'', pueden y tienen de ser suxetos activos de gran valor nel caltenimientu.

===Europa===

La Directiva 1999/22/CE, de 29 de marzu ''relativa al caltenimientu d'animales selvaxes en parques zoolóxicos'', esixe l'establecimientu d'un réxime d'autorización y d'inspección de los parques zoolóxicos, que garantice'l cumplimientu de condiciones básiques de '''sanidá''', '''bienestar''' y '''seguridá''', pa caltener la bona salú física y psíquica de los animales selvaxes habitar. Pretende asina favorecer la correuta aplicación de la llexislación comuñal en materia de caltenimientu de la fauna montesa, según asegurar el papel na educación pública, la investigación científica y el caltenimientu de les especies per parte de los zoos.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=Directiva 1999/22/CE del 29 de marzu ''relativa al caltenimientu d'animales selvaxes en parques zoolóxicos'' |fecha=9 d'abril de 1999 |publicación=Diariu Oficial de les Comunidaes Europees |formatu=pdf |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1999:094:0024:0026:YE:PDF}}&lt;/ref&gt;

El Reglamentu (CE) nᵘ338/97 del Conseyu, de 9 d'avientu de 1996, ''relativu a la proteición d'especies de la fauna y flora monteses por aciu el control del so comerciu'', obliga a los Estaos miembros a disponer d'instalaciones fayadices pal albergue y curiáu pa los casos d'importación de especímenes vivos de gran númberu d'especies, y prohíbese la esposición pública con fines comerciales de especímenes de les especies del so anexu A, salvu en casu de concreta esceición xustificada por fines educativos, d'investigación o cría.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31997R0338:YE:NOT |títulu=REGLAMENTU (CE) Nᵘ338/97 DEL CONSEYU de 9 d'avientu de 1996 relativu a la proteición d'especies de la fauna y flora monteses por aciu el control del so comerciu}}&lt;/ref&gt;

La Directiva 79/409/CEE del Conseyu, de 2 d'abril de 1979, ''relativa al caltenimientu de les aves monteses'', y la Directiva 92/43/CEE del Conseyu, de 21 de mayu de 1992, ''relativa al caltenimientu de los hábitats naturales y de la fauna y flora monteses'', prohiben la captura, caltenimientu y comerciu de gran númberu d'especies, pero dexen determinaes esceiciones, precisamente, pa la investigación, la educación y la cría, repoblación y reintroducción d'especies.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31979L0409:YE:HTML |títulu=Directiva 79/409/CEE del Conseyu, de 2 d'abril de 1979, relativa al caltenimientu de les aves monteses}}&lt;/ref&gt;

====España====

La directiva europea trescribir na Llei 31/2003, de 27 d'ochobre, ''de caltenimientu de la fauna montesa nos parques zoolóxicos''.
Esta llei establez que los parques zoolóxicos tienen de ser una fonte de conocencies científiques a disposición d'universidaes, d'instituciones dedicaes a la investigación, y d'organizaciones comprometíes col caltenimientu de la naturaleza, con cuenta de que estes entidaes puedan contribuyir al caltenimientu ''ex situ'' de les especies monteses, según al so caltenimientu ''in situ''. Especifica tamién que los zoos tienen de tener como función el fomentu de la educación y de tomar de conciencia pol públicu no que fai a el caltenimientu de la biodiversidá.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.boe.es/aeboe/consultas/bases_datos/doc.php?id=BOE-A-2003-19800 |publicación=[[Boletín Oficial del Estáu]] |títulu=Ley 31/2003, de 27 d'ochobre, de caltenimientu de la fauna montesa nos parques zoolóxicos.}}&lt;/ref&gt;

Les competencies sobre la xestión de los zoos tán tresferíes a les [[comunidaes autónomes]], que queden obligaes a caltener un rexistru de los parques zoolóxicos autorizaos nel so territoriu, con información actualizada sobre les coleiciones d'animales que caltengan nes sos instalaciones. Tamién tendrán de caltener informáu al [[Ministeriu d'Agricultura, Alimentación y Mediu Ambiente|Ministeriu de Mediu Ambiente]] de los datos de los sos rexistros.

[[Ficheru:Faunia in Madrid, Spain 32.JPG|thumb|derecha|270px|El guacamayu macao (Ara macao) [[Faunia]] nun [[xardín botánicu]] y parque zoolóxicu en [[Madrid]].]]

==Instalaciones==
La mayoría de los zoolóxicos modernos caltién a los animales zarraos en reproducciones amenorgaes de les sos hábitats naturales. Estos microambientes tienen de ser lo suficientemente grandes como pa dexar l'exerciciu y privacidá del animal. Dellos diseños modernos tienen en considerancia tantu la comodidá del animal como la facilidá de los visitantes pa reparalos, evitando que los animales enterar d'ello. Pa esto son utilizaos dellos trucos como vidrios polarizaos detrás d'un abellugu del sol.

En munchos xardinos zoolóxicos hai edificios especiales p'animales nocherniegos, onde se proyeuta una lluz tenue y acoloratao mientres el día a por que el animal tea activu mientres les visites y una lluz intenso mientres la nueche pa garantizar el suañu del animal.

==Zoolóxicos del mundu==
[[Ficheru:Houston Zoo entrance.jpg|thumb|left|270px|[[Zoo de Houston]].]]

Casi toa ciudá importante del mundu cunta con un zoolóxicu, a pesar de la variación en tamañu y calidá de cada unu. Los zoolóxicos mayores son importantes atraiciones turístiques, de manera que munchos gobiernos deciden subsidiar los gastos operacionales del zoolóxicu. La [[estatalización]] de zoolóxicos ye tamién xustificada pol so valor educativu, una y bones los zoolóxicos son de cutiu visitaos por escolares en salíes d'estudiu. Sicasí, la mayor parte del financiamientu d'un zoolóxicu provién de donaciones y el costo d'entrada a visitantes.{{ensin referencies}}

==Caltenimientu d'especies amenaciaes==
[[Ficheru:Singapore Zoo Tigers.jpg|270px|thumb|Tigres blancos nel Zoo de [[Singapur]].]]

Les asociaciones de zoos y acuarios -[[WAZA]] (mundial), [[Asociación de Zoolóxicos y Acuarios|AAZA]] (América), [[EAZA]] (Europa), etc.- coordinen actuaciones pal caltenimientu d'[[especies amenaciaes]] y lleven a cabo proyeuto de reproducción ex-situ.

N'Europa los dos principales programes d'esti tipu son el [[Programa Européu d'Especies en Peligru]] (EEP) y el European Stud-Book (ESB).

Hai especies o subespecies [[Especie estinguida n'estáu montés|estinguíes n'estáu selvaxe]] de les que solo queden individuos nos zoos. Ye'l casu del venáu del Padre David (''[[Elaphurus davidianus]]'') o'l lleón del Atles (''[[Panthera leo leo]]'').

==Discutiniu==
{{referencies|t=20110118}}

Dellos coleutivos oponer a que los animales sían privaos de llibertá. Argumenten que nun ye éticu utilizar seres con capacidá de sentir pal ociu de les persones y pollo piden el zarru de los zoolóxicos, oceanarios, y acuarios públicos. La mayoría d'estes crítiques nun van pa los zoolóxicos que contienen animales n'alto riesgu d'estinción, sinón que van pa los zoos que tienen animales que podríen tar nel so hábitat natural. Dellos zoos lliberen los animales a los sos hábitat.

Los zoolóxicos tienen de cumplir colos oxetivos d'investigación, recreación, educación y caltenimientu. Poro, un zoolóxicu nun tien d'adquirir los sos animales sacándolos de los sos respeutivos hábitats o mercándolos a cazadores. Amás de compres ya intercambios con otros parques, dellos zoolóxicos adquieren llegalmente animales per mediu d'instituciones que confiscan animales monteses a traficantes de fauna, coleicionistes, cazadores, o xente que los tien illegalmente como mascotes. Los individuos de fauna montesa que lleguen al zoolóxicu son acoyíos porque ye la so postrera alternativa pa una vida más o menos fayadiza, con especialistes na so salú y hábitats específicos. Cuando un animal montés tien contautu con humanos pierde posibilidaes de reintegrarse a la naturaleza, por esa razón los traficantes y coleicionistes yá mentaos acaben dafechu coles posibilidaes de que l'individuu montés pueda volver integrase al so mediu natural. La dificultá de la reintegración anicia no siguiente:
* Los instintos de sobrevivencia (alimentación, reproducción) vense afeutaos.
* Maltratu físicu.
* L'animal montés, al tener contautu enllargáu colos humanos, piérde-yos el mieu. Esto provoca que al ser lliberaos na naturaleza averar a asentamientos y ciudaes per comida o abellugu.

==Ver tamién==
* [[Llista de xardinos zoolóxicos]]

== Notes ==
{{llistaref|group=&quot;Nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* {{Cita web |url= http://aiza.org.es/ |títulu= Asociación Ibérica de Zoos y Acuarios (AIZA) |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |idioma=inglés}}
* {{Cita web |url= http://www.eaza.net/ |títulu= European Zoos and Aquariums Association (EAZA) |fechaaccesu=10 de febreru de 2011}}
* {{Cita web |url= http://www.waza.org/ |títulu= Wold Zoos and Aquariums Association (WAZA) |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |idioma=inglés}}
* {{Cita web |url= http://www.waza.org/links/?main=links |títulu= Llistáu de zoos del mundu |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |allugamientu= WAZA.org |idioma=inglés}}
* {{Cita web |url= http://www.igualdadanimal.org/entretenimiento/zoos |títulu= Igualdad animal |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |allugamientu= Igualdá animal}}
* {{Cita web |url= http://www.goodzoos.com |títulu= Goodzoos |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |allugamientu= goodzoos |idioma=inglés}}

{{commonscat|Zoos|Zoolóxicos}}
{{Traducíu ref|en|Zoo|oldid=619601001|trad=parcial}}


{{Tradubot|Jardín zoológico}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Zoolóxicos| ]]
[[Categoría:Bienestar de los animales]]
[[Categoría:Arquiteutura p'animales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3v5rm4z0jy7z78htlvrkixhl16ohf2t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112694</id>
    <revision>
      <id>3702941</id>
      <parentid>3690534</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11180" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Zona de Santa Catalina |
Imaxe = Katharinenkloster Sinai BW 2.jpg
| Tamañu = 250
| Pie = Vista del monasteriu.
{{Mapa de llocalización
 |Exiptu |etiqueta =
 Monasteriu de Santa Catalina del Sinaí
 |tamañu_etiqueta = 100
 |alt = 
 |posición = left
 |fondu = 
 |lon_dir=Y |lat_dir=N 
 
 |lat_gra = 28
 |lat_min = 33
 |lat_seg = 22.428
 |lon_gra = 33
 |lon_min = 58
 |lon_seg = 31.548
 |long = 
 |marca = 
 |tamañu_marca = 6
 |border = none
 |pie = 
 |alineación = center
 |anchu = 270px 
}}
| País = {{EGY}}
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = i, iii, iv, vi |
ID = 954
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Estaos árabes|Estaos árabes]]
| Añu = 2002
| Extensión = 
| Peligru = 
}}
El '''Monasteriu de la Tresfiguración''' o '''Monasteriu de Santa Catalina''' (en [[Idioma Griegu|griegu]]: {{lang|grc|Μονὴ τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης}}) ta asitiáu na boca d'un cañón de mal accesu a pies del [[monte Sinaí]], n'[[Exiptu]]. Ta construyíu onde la tradición supón que Moisés vio l'artu qu'amburaba ensin consumise». Trátase d'unu de los [[Monasterio|monasterio]] más antiguos que siguen habitaos. Tamién se-y conoz col nome de Monasteriu del Artu Encesu. Pertenez a la [[Ilesia ortodoxa]] autónoma de Monte Sinaí, dependiente de la [[Ilesia ortodoxa de Xerusalén]]. En [[2002]] foi declaráu [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]].

== Historia ==
La madre del emperador [[Constantín I el Grande]], [[Lena de Constantinopla|Santa Lena]], mandó construyir una capiya nel llugar onde según la tradición [[Moisés]] faló con Dios nel episodiu [[Biblia|bíblicu]] del artu encesu». Darréu l'emperador [[Justiniano I]] mandó construyir un monasteriu naquel llugar, xunto a la capiya mentada. El monasteriu foi construyíu ente los años [[527]] y [[565]]. Supuestamente l'artu que se caltién ye la orixinal, convirtiendo al monasteriu nun llugar sagráu pa los trés grandes relixones [[monoteísmu|monoteístes]]: [[xudaísmu]], [[cristianismu]] y [[islam]]. Anque'l so verdaderu nome ye Monasteriu de la Tresfiguración, ye conocíu tamién como Monasteriu de Santa Catalina, recibiendo esti nome de [[Catalina d'Alexandría|Santa Catalina d'Alexandría]], una [[mártir]] cristiana que foi sentenciada a morrer na rueda de tortura. La tradición tresmitió que la rueda rompióse y que finalmente foi degollada. El so cuerpu foi treslladáu polos ánxeles al Monte Sinaí y los monxos del monasteriu atoparon los sos restos sobre l'añu 800, nun covarón del monte, momentu a partir del cual el monasteriu curió les sos reliquies y convirtióse nun importante centru de pelegrinación.

Según un documentu en posesión del monasteriu, y supuestamente del puñu y lletra del mesmu [[Mahoma]], el mesmu profeta dio la so proteición al monasteriu tres concedelu abellugu de los sos enemigos. Gracies a esti documentu y a que se construyó una [[mezquita]] [[Califato Fatimí|fatimí]] nel interior de los sos murios, el monasteriu perduró a la dominación musulmana de la rexón. La mezquita ta cerrada y nunca foi usada yá que, por error, nun ta empobinada escontra [[La Meca]].

Los [[anacoreta|anacoretes]] del [[Península del Sinaí|Sinaí]] fueron esaniciaos mientres el sieglu VII y namái el monasteriu perduró gracies en parte a les fortificaciones que la protexíen. Ésti entá caltién los murios que sirvíen de defensa. L'accesu al interior de la cortil efectuar hasta'l sieglu XX por aciu una puerta elevada nel muriu esterior. Les [[cruzaes]] aumentaron l'interés de los pelegrinos escontra'l monasteriu, que se convirtió en centru de pelegrinaxe ente los años 1099 y 1270. El monasteriu calteníase gracies a dependencies del mesmu n'[[Exiptu]], [[Palestina (rexón)|Palestina]], [[Siria]], [[Creta]], [[Xipre]] y [[Constantinopla]].

== Xeografía ==

El sistema de [[Clasificación climática de Köppen|clasificación climática Köppen-Geiger]] clasifica'l so clima como [[clima grebu|desiertu fríu]] (BWk). Tien les nueches más fríes de cualquier llocalidá n'Exiptu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/africa/egypt/st_katrine_y.htm|títulu=Climatological Information for St. Katrine, Egypt|fechaaccesu=20 de payares|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=http://www.weather.gov.hk|editorial=Hong Kong Observatory|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El so mugor ye bien baxa. Los montes más altos d'Exiptu arrodien el monasteriu con munchos valles más pequeños que van dende la cuenca a los montes en toles direiciones. El monasteriu atopar a un altor de 1.600 [[msnm]]. La gran altitú del monasteriu y los altos montes que la arrodien apurren un clima prestosu, con refrescantes nueches fresques de branu y una escelente primavera, ente que los díes d'iviernu son frescos pa la rexón y les nueches podríen algamar los -14 °C en rares ocasiones. Les nevaes pocu frecuentes en Santa Catarina tienen llugar mientres los meses d'iviernu d'avientu, xineru y febreru, sicasí, la nieve tamién asocedió na seronda y primavera. Una pequeña ciudá con hoteles y piscines, llamada Santa Catalina, creció alredor del monasteriu.

== Patrimoniu ==
[[Ficheru:Syriac Sertâ book script.jpg|thumb|Imaxe d'un testu en siriaco.]]
[[Ficheru:Petersinai.jpg|left|thumb|Imaxe de san Pedro.]]

El monasteriu tien gran importancia por cuenta de la so antigua y pervalible biblioteca que guarda la segunda coleición más estensa de [[códiz]]s y [[manuscritu|manuscritos]] del mundu, namái superada en númberu d'exemplares pola [[Biblioteca Vaticana]]. Nella puédense atopar unos 3.500 volumes escritos en [[idioma griegu|griegu]], [[Idioma coptu|coptu]], [[idioma árabe|árabe]], [[idioma armeniu|armeniu]], [[idioma hebréu|hebréu]], [[idioma xeorxanu|xeorxanu]], [[siríacu]] y otres llingües.

Nel complexu atopen obres d'arte únicu, ente les que s'atopen [[mosaicu|mosaicos]], [[iconu|iconos]] rusos y griegos, pintures [[encáustica|encáustiques]], ornamientos relixosos, motes y relicarios. Ente los iconos que guarda'l monasteriu atopen dalgunos de los más antiguos del mundu, dataos de los sieglos V y VI. Hai de solliñar el ''[[Pantocrátor del Sinaí]]'', del sieglu VII, el llibru de ''[[la escalera del divín ascensu]]'', un iconu del sieglu XII del llibru de San [[Juan Clímaco]], o l'iconu más antiguu sobre una tema del Antiguu Testamentu. Escurrióse un proyeutu pa catalogar les obres de la biblioteca del monasteriu.

== El monasteriu ==
[[Ficheru:Sinai st catharine.JPG|thumb|Vista del monasteriu.]]
El monasteriu data de los tiempos de Justiniano. Esteban de Aila, l'arquiteutu del monasteriu, construyó una [[basílica]] de tres naves, de [[basaltu]], col techu de madera y [[capitel]]es llabraos nun estilu deriváu del [[orde corintiu|corintiu]]. La basílica tien cinco naves llaterales y unes torres nel estremu occidental. L'artu encesu» asítiase nel estremu oriental.

El monasteriu esperimentó pocos cambeos dende la so construcción. La mesma puerta de madera cierra'l portal occidental y el techu de madera fuelga sobre vigues con grabaos n'honor del emperador Justiniano y la so esposa [[Teodora]], tou ello del sieglu VI. Les inscripciones fueren reparaes y comentaes polos distintos viaxeros que pellí pasaren hasta'l sieglu XVIII. Sicasí, en 1958 realizóse una espedición qu'estudió en tientes les escritures de les vigues, afayando'l so conteníu; nelles dicía, «el nuesu emperador más pío», refiriéndose a Justiniano, y «la so difunta emperatriz», refiriéndose a Teodora. El monasteriu tuvo de terminase ente la muerte de la emperatriz y la del emperador, esto ye, ente 548 y 565.

Tamién pueden atopase los restos de la mezquita de los sieglu X y XI. Los estudios arqueolóxicos realizaos atoparon cruces cristianes nel so interior. Nel monasteriu tamién s'atopa la Capiya de [[San Trifón]], que ye usada de güesera pa los hermanos difuntos.

El monasteriu, xunto a delles dependencies del esterior, como'l cercanu [[monasteriu de Raithu]], constitúi la Ilesia ortodoxa del Monte Sinaí. Esta ilesia ye autónoma y ta encabezada por un [[arzobispu]], que ye'l mesmu [[abá]] del monasteriu. Esti arzobispu ye tradicionalmente consagráu pol [[Ilesia Ortodoxa de Xerusalén|Patriarca ortodoxu de Xerusalén]].

==[[Fundación Santa Catalina]]==
La Fundación Santa Catalina ye una organización ensin ánimu d'arriquecimientu que desea caltener esti sitiu tan importante de la UNESCO. El caltenimientu de les estructures arquiteutóniques, les pintures precioses y los llibros deriven enforma d'esta organización. Esti institutu tien l'importante oxetivu de promover la conocencia del monasteriu con distinta publicación bien interesante d'esta tema.


{{Wide image|St CatherinesPanorama.JPG|1100px|Imaxe panorámica del Monasteriu de Santa Catalina }}

== Ver tamién ==
* [[Codex Sinaiticus]]
* [[Apoloxía de Arístides]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Saint Catherine's Monastery, Mount Sinai|preposición=sobre'l}}
* [http://whc.unesco.org/es/list/954 El Monasteriu de Santa Catalina na web de la UNESCO] (n'inglés o francés)
* [http://www.sinaimonastery.com/ Páxina oficial del Monasteriu] (en griegu ya inglés)
* [http://www.saintcatherinefoundation.org/ Fundación Santa Catalina]
* [http://orthodoxwiki.org/St._Catherine's_Monastery_(Sinai) Páxina en Ortodoxwiki] (n'inglés)
* [http://www.iviews.com/Articles/articles.asp?ref=IC0609-3110 Sobre'l monasteriu y el testu de Mahoma] (n'inglés)
* [http://www.cyberistan.org/islamic/charter1.html Testu del profeta Mahoma] (n'inglés)
* [http://www.arts.ac.uk/research/stcatherines Camberwell/St.Catherine's Project] (n'inglés)
* [http://www.getty.edu/art/exhibitions/icons_sinai/index.html Amuesa d'iconos del monasteriu] (n'inglés)
* [http://www.umich.edu/~kelseydb/Excavation/St_Catherine.html Información arqueolóxica pola Universidá de Michigan] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20070807211828/http://www.orlapubs.com/AR/R22.html Enllaces a páxines con información sobre'l monasteriu] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20070414031812/http://weekly.ahram.org.eg/2002/567/tr3.htm Artículu sobre'l 1700 aniversariu de la presencia d'ascetes] (n'inglés)
* [http://www.climate-charts.com/Locations/o/UB62457.php Tabelas climaticas de Santa Catalina, Exiptu] (n'inglés)
* [https://en.wikipedia.org/wiki/Saint_Catherine,_Egypt Ciudá de Santa Catalina, Exiptu Wikipedia] (n'inglés)


{{Tradubot|Monasterio de Santa Catalina del Monte Sinaí}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá n'Exiptu]]
[[Categoría:Biblioteques d'Exiptu]]
[[Categoría:Monesterios ortodoxos|Catalina del monte Sinai]]
[[Categoría:Monesterios d'Exiptu|Santa Catalina]]
[[Categoría:Arquiteutura n'Exiptu del sieglu VI]]
[[Categoría:Pintura bizantina]]
[[Categoría:Ilesia ortodoxa de Xerusalén]]
[[Categoría:Arquiteutura bizantina]]
[[Categoría:Imperiu Bizantín]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>8h8t6h9yzcakwzvsqipueizufvrx2ib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lliteratura persa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112718</id>
    <revision>
      <id>3703149</id>
      <parentid>3685463</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36832" xml:space="preserve">[[Ficheru:Kelileh va Demneh.jpg|thumb|200px|El ''[[Panchatantra]]'': Copia de manuscritu persa fecháu en [[1429]] en [[Herat]], presenta la fábula del [[chacal]] buscando la perdición del [[Panthera leo|lleón]].]]
La '''lliteratura persa''' ([[idioma persa|persa]] :ادبیات پارسی) toma un periodu cultural de 2500 años, anque la mayoría de los documentos preislámicos perdiéronse. Los sos oríxenes provienen de les alloñaes rexones más allá de les fronteres del actual [[Irán]], porque la [[Idioma persa|llingua persa]] florió y sobrevive en vastes franxes d'[[Asia Central]]. Asina, [[Yalal ad-Din Muhammad Rumi|Rumi]], unu de los poetes perses y [[Islam|islámicos]] más respetaos, escribió en persa anque vivió en [[Konya]], actual [[Turquía]], depués capital de los [[Dinastía selyúcida|selyúcidas]]. Los [[Imperiu gaznávida|gaznávidas]] conquistaron grandes territorios n'Asia Central y nel sur d'esi continente, adoptando'l persa como idioma de la so corte. Por tal motivu esiste lliteratura persa de rexones que na actualidá son parte d'[[Afganistán]], [[Paquistán]], [[India]] y [[Asia Central]]. Non toa ta escrita en persa; de cutiu inclúyense les obres escrites por autores d'etnia persa n'otros idiomes, incluyendo [[idioma griegu|griegu]] y [[idioma árabe|árabe]].

Les obres que se caltienen, sía en [[persa antiguu]] o en [[persa mediu]], daten de dómines tan remotes como l'añu [[650 e.C.|650&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], fecha de les inscripciones [[aqueménida|aqueménides]] más antigües que se conocen. La mayor parte de la lliteratura, sicasí, provién de la dómina posterior a la [[conquista islámica de Persia]] (Irán), cerca del añu [[650]]. Depués de que los [[Califato Abasí|abasíes]] llegaren al poder ([[750]]), los perses convertir nos [[escriba|escribes]] y burócrates del imperiu, y pasu ente pasu, tamién nos sos [[escritor]]es y [[poeta|poetes]]. Escribieron nel so propiu idioma y n'árabe, predominando'l primeru nos círculos lliterarios. Poetes como [[Sa'di]], [[Hafiz Shirazi|Hafiz]], Rumi y [[Omar Jayyam]] son bien conocíos en tol mundu ya influyeron la lliteratura de dellos países.

== Lliteratura clásica ==

=== Lliteratura preislámica ===
Caltuviéronse bien poques obres lliteraries de l'antigua Persia. La mayoría son inscripciones reales de los reis [[aqueménida|aqueménides]], particularmente [[Darío I]] (522-486&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) y el so fíu [[Xerxes]]. Los escritos [[Zoroastrismu|zoroastrianos]] fueron destruyíos mientres la conquista de Persia (Irán) pol Islam, anque los [[parsi]] que fuxeron a la [[India]] llevaron dalgunos de los llibros del cánon de [[Zoroastru]], incluyendo dellos ''[[Avesta]]'' y los antiguos comentarios (''Zend''). Dellos trabayos de la xeografía [[Imperiu sasánida|sasánida]] sobrevivieron al traviés de trescripciones árabes.

Nun se caltién nengún testu simple dedicáu a la crítica lliteraria de la Persia preislámica. Sicasí, dellos ensayos en [[Pahlavi]] como ''Ayin-y name nebeshtan'' y ''Bab-y edteda'I-ye'' de [[Kalile va Demne]] considérense crítica lliteraria.&lt;ref&gt;''Abdolhossein Zarrinkoub'', ''Naqde adabi'', Tehran 1959 pp:374-379.&lt;/ref&gt; Dellos investigadores señalaron al ''Sho'ubiyye'' como prueba de que los perses preislámicos teníen llibros sobre [[elocuencia]] tales como'l ''Karvand''. Sicasí nun hai rastros de tales llibros. Esisten nicios que munchos ente la elite persa taben familiarizaos cola [[retórica]] griega y la crítica lliteraria.

=== Lliteratura del periodu medieval y premoderno ===
Anque primeramente la conquista árabe produció la islamización de la cultura, mientres los califatos [[Dinastía de los Omeyes|Omeya]] y principiu del [[Califato Abasí|Abasí]], los perses retomaron el so llinguaxe lliterariu. Esta renacencia acredítase usualmente a [[Ferdousí]], [[Unsuri]], [[Daqiqi]], [[Rudaki]] y la so xeneración, quien utilizaron el nacionalismu preislámico como camín p'alicar el llinguaxe y la cultura de l'antigua Persia.

Particularmente diz Ferdousí de sigo mesmu nel so ''[[Shahnameh]]'':

{| {{tablaguapa}}
|بسی رنج بردم در این سال سی&lt;br /&gt;عجم زنده کردم بدین پارسی
| Por trenta años esperecí dolor y congoja,&lt;br /&gt;
col idioma persa di la brenga del Ajam&lt;ref name=Ajam&gt;''Ajam'' (عجم) n'árabe significa lliteralmente &quot;quien ye iletrado nuna llingua&quot;.&lt;/ref&gt; y la vida&quot;.''
|}

==== Poesía ====
[[Ficheru:Jami Rose Garden.jpg|thumb|200px|Ilustración del &quot;Xardín de roses&quot; de [[Jami]], 1553. La imaxe axunta poesía y miniatura, como ye habitual na mayoría de les obres lliteraries perses.]]

Tan fuerte ye l'aptitú persa pa versificar espresiones qu'unu puede atopar poesía en casi toles obres clásiques, incluyendo lliteratura, ciencia o metafísica. En poques pallabres, l'habilidá pa escribir en versu yera un requisitu previu pa cualquier eruditu. Casi la metá de los escritos médicos d'[[Avicena]] tán versificados.

Les obres del periodu ceo se caractericen pol so fuerte dependencia del patronalgu cortesanu, con estravagantes [[panexíricu|panexíricos]], y lo que se conoz como ''estilu aponderáu'' (سبک فاخر). La tradición del patrociniu real empezó posiblemente colos sasánidas , y caltúvose mientres la dómina abásida y [[samánida]] ente les principales [[Reyes aqueménidas de Persia|dinastíes perses]]. La forma de panexíricu más utilizada foi ensin dulda el [[Qasida]] con estrofes en [[Cuartetu (estrofa)|cuarteta]], como en [[Rubaiyat]] (''Ruba`iyyat, &quot;cuartetes&quot;, n'árabe''), de Omar Jayyam.

L'estilu ''Jorasaní'', cola mayoría d'el so siguidores rellacionaos col [[Gran Jorasán]], carauterizar pola so dicción altanera, tonu dignu, y llinguaxe relativamente lliterariu. Los representantes principales d'esti llirismu son [[Asjadi]], [[Farrojí Sistaní]], Onsorí, y [[Manuchehrí]]. Los maestros del panexíricu como Rudakí yeren conocíos pol so amor pola naturaleza, con versos onde abondaben les evocaciones.

Dende estes cortes y sistema de patronalgu remaneció l'estilu épicu de la poesía, con Ferdousí y ''Shahnameh'' nel visu. Glorificando la [[historia d'Irán]] por aciu versos heroicos y elevaos, ellos y otros notables como [[Daqiqi]] y [[Asadi Tusi]] presentaron el &quot;[[Ajam]]&quot;&lt;ref name=Ajam /&gt; como una fonte d'arguyu ya inspiración que los ayudar a caltener un sentimientu d'identidá pal pueblu iranín al traviés del tiempu. Ferdousí constituyó un modelu siguíu por una infinidá de poetes posteriores.

El [[sieglu XIII]] marca l'ascensu de la poesía llírica col desenvolvimientu y perfeccionamiento del [[gazal|ghazal]], según l'amanecer del misticismu y la poesía [[Sufismu|Sufí]]. A esti estilu llamar frecuentemente ''estilu eraqi'', y ye conocíu poles sos cualidaes d'emoción llírica, riques métriques, y la relativa simplicidá del so llinguaxe. La poesía romántica nun yera del tou nueva, con obres como ''Vis o Ramin'' d'[[Asad Gorgani]] y ''Yusof o Zoleija'' d'[[Am'aq]]. Poetes como [[Sanai]] y [[Farid al Din Attar | Attar]] –qu'inspiró ostensiblemente a Rumi– [[Jaqani Shirvani]], [[Anvari]], y [[Nezamí Ganyaví|Nezamí]] fueron escritores de ''ghazal''ye bien respetaos. Sicasí, la elite d'esta escuela constituyir Rumi, Saadi, y Hafiz.

Recordando la tradición de la poesía romántica persa mientres la era [[Imperiu Safávida|safávida]], l'historiador persa [[Ehsan Yarshater]] resalta:

{{cita|Como regla, l'amada nun ye una muyer, sinón un home nuevu. Nos primeros sieglos del Islam, les incursiones al Asia central producieron munchos [[esclavu|esclavos]] nuevos. Los esclavos adquiríense o se recibíen como regalu. Teníen por función sirvir como paxes na corte o nes cases de los cortesanos, o asina mesmu como soldaos o guardaespaldes. Los homes nuevos, fueren o non esclavos, sirvíen el vinu en llacuaes y receiciones, y los más dotaos ente ellos podíen interpretar música o caltener una conversación cultivada. Yera l'amor escontra mozos paxes, soldaos o novicios nel comerciu o nos oficios el que foi suxetu de les introducciones llíriques a los [[panexíricu|panexíricos]] dende l'entamu de la poesía persa y del gazal.&lt;ref&gt;Yar-Shater, Ehsan. 1986. ''Persian Poetry in the Timurid and Safavid Periods,'' [[Cambridge History of Iran]]. Cambridge: [[Cambridge University Press]], pp. 973-974. 1986.&lt;/ref&gt;}}

Nel xéneru [[didáctica|didácticu]] puede mentase al [[el xardín cercáu de la verdá|''Hadiqatul Haqiqah'']] de Sanai según el ''Majzan-ul-Asrār'' de Nezami. Dellos trabayos de Attar pertenecen tamién a esti xéneru según les principales obres de Rumi, a pesar de que dalgunos prefieren incluyiles nel tipu llíricu por cuenta de les sos cualidaes místicu y emotivu. Amás dalgunos tienden a arrexuntar la obra de [[Naser Josrow]] nesti estilu, a pesar de que la xema verdadera del mesmu ye'l [[Bustan]] de Saadi, un pesu pesáu de la lliteratura persa.
 
Dempués del sieglu XV, tuvo llugar el ''estilu indiu'' de la poesía persa, dacuando llamáu ''Isfahaní'' o ''Safaví''. Esti estilu tien orixe na era [[Timúridas|timúrida]], y produció obres como les d'[[Amir Josrow Dehlavi]].

==== Ensayos ====
L'ensayu más significativu d'esta era ye ''Chahār Maqāleh'', de [[Nizami Arudhi Samarqandi]], según el compendiu d'[[anéudota|anécdotes]] de [[Jawami ul-Hikayat]] escrites por [[Zahiriddin Nasr Muhammad Aufi]]. El [[Qabusnama]] (''Espeyu del príncipe''), la famosa obra de [[Shams al-Mo'ali Abol-hasan Ghaboos ibn Wushmgir]] ye bien envalorada ente la lliteratura persa. Tamién resulta bien significativu'l [[Siyasatnama]] de [[Nizam al-Mulk]] , famosu [[visir]] persa. [[Panchatantra]], traducción de cuentos populares indios tamién puede mentase nesti xéneru, yá que los ve como una coleición de refranes nos estudios lliterarios.

==== Biografíes, haxografíes y trabayos históricos ====
Ente les principales obres biográfiques y hestóriques de Persia clásica, puede mentase'l famosu ''Tarij-i Beyhaqi'' d'[[Abolfazl Beyhaghi]], [[Lubab ul-Albab]] de [[Zahiriddin Nasr Muhammad Aufi]] , que foi consideráu fonte cronolóxica por munchos investigadores, y [[Tarij-i Jahangushay-i Juvaini]] d'[[Arreya al-Mulk Juvayni]], que detalla los eventos mogoles y del [[Iljanato]], el ''Tazkirat al-Awliya''&lt;ref&gt;''Tazkirat al-Awliya'' = Biografíes de los santos.&lt;/ref&gt; de Attar ye un rexistru detalláu de los místicos sufíes, referenciáu depués por dellos autores y consideráu un trabayu significativu en [[haxografía]] mística.

==== Crítica lliteraria ====
La obra de crítica lliteraria persa más antigua que se caltién ye ''Muqaddame-ye Shahname-ye Abu Mansuri'', escrita nel periodu [[samánida]]. El trabayu comenta los mitos y lleendes de ''Shahnameh'' y ta consideráu l'exemplu más antiguu de prosa nel idioma. Amuesa tamién la intención del autor d'evaluar críticamente obres lliteraries.

==== Narrativa ====
''[[Los mil y una nueches]]'' ( [[idioma persa|persa]] :هزار و یک شب ) ye una obra [[épica]] de la [[Edá Media]] que narra la hestoria de [[Scheherezade]] (''Šarzād'' en persa), una reina sasánida, que tien de rellatar una serie de cuentos al so malévolo maríu, el rei [[Shahryar]], pa retrasar la so execución. Los cuentos narrar a lo llargo de mil y una nueches, y cada nueche Scheherazade remata la so narración con una situación de suspensu, forzando al rei a caltenela viva hasta a otru día. Cada unu de los cuentos foi creáu a lo llargo de sieglos por distintos autores y en distintos estilos, y dellos fueron famosos por derechu propiu. Dellos exemplos notables son «[[Aladino]]», «[[Alí Babá y los cuarenta lladronos]]», y «[[Simbad el marín]]».

El nucleu de les narraciones formar ''Faiār Afsānah'', una coleición de cuentos populares indios y perses de la dómina sasánida.&lt;ref&gt;Abdol Hossein Saeedian, ''Land and People of Iran'' p. 447.&lt;/ref&gt; Mientres el reináu del [[califa]] [[Harún al-Rashid]] nel [[sieglu VIII]], la ciudá de [[Bagdag]] yera un centru cosmopolita económica y culturalmente importante, frecuentada por mercaderes del [[Imperiu persa]], [[China]], [[India]], [[África]] y [[Europa]]. Foi mientres esta dómina cuando munchos de tales cuentos pasaron a formar parte de la tradición oral, pa depués ser arrexuntaos nun llibru. El postreru compilador y traductor foi'l reputáu narrador del [[sieglu IX]] ''Abu abd-Allah Muhammad el-Gahshigar'', y la ''historia marcu'' de Scheherezade paez ser amestada nel [[sieglu XIV]].

== Diccionarios ==
[[Alí Akbar Dehjodá]] utiliza nel so monumental diccionariu 200 obres lexicográfiques, de les que les primeres remonten al periodu sasánida como, ente otros, el ''Farhang-i Avim'' (فرهنگ اویم) y el ''Farhang-i Menajtay'' (فرهنگ مناختای).

Los léxicos más llargamente usaos nel [[Historia d'Irán|periodu clásicu]] fueron los d'[[Abu Hafs Soghdí]] (فرهنگ ابو حفص سغدی) y [[Asadi Tusi|Asadí Tusí]] (فرهنگ لغت فرس), escritu en [[1092]]. Tamién resalten nel corpus lexicográficu les obres del yá contemporaneu [[Mohammad Moín]].

El primer diccionariu billingüe del persa a una &quot;llingua occidental&quot; foi'l [[Idioma llatín|llatín]] que Ravius y Lugduni en [[1645]]. A ésti siguiéron-y la edición de 2 volumes de Oxford de [[1777]] por [[J. Richardson]], el diccionariu persa-inglés de [[1770]] de Gladwin-Malda, el persa-rusu de Scharif y St. Peters ([[1869]]), y siquier otros 30 diccionarios de traducción ellaboraos hasta 1950.

== Influencia de la lliteratura persa ==

=== Lliteratura sufí ===
[[William Shakespeare]] referir a Irán como ''&quot;la tierra de los sufíes&quot;''.&lt;ref&gt;En ''La docena nueche'' de William Shakespeare&lt;/ref&gt; Dalgunos de los más populares poetes medievales fueron sufíes, y la so poesía en distintes llingües foi y ye llargamente lleida en tol mundu islámicu. En particular reconocer a Rumi como'l cumal del sufismu poéticu en llingua persa. Les temes y estilos de la so poesía devocional fueron asonsañaos por munchos poetes posteriores.

Amás de la poesía, la lliteratura sufí persa entiende trataos en prosa, tamién de gran valor. Ente ellos atópense ''Kimiya-ye sa'ādat'' de Abu Hamid Qazzali, ''Asrār at-Tawhid'', que recueye dichos de Abu Said Abi-l-Jeyr, y les ''Maqālāt'' de Shams de Tabriz.

=== Rexones que tuvieron baxu dominiu gaznavida o mogol ===

==== Afganistán y Asia central ====
[[Afganistán]] y la [[Transoxiana]] reivindiquen ser el llugar de nacencia de la moderna Persia. Munchos de los patrocinadores de la lliteratura persa, como'l sultán Sanjar, les cortes [[Imperiu Gaznavida|gaznavida]] y [[samánida]] pertenecieron a esta rexón, según maestros de la talla de Rudaki, Unsuri, y Ferdousí. Esti ricu heriedu sobrevive nos países actuales que componen la rexón, como [[Taxiquistán]], [[Uzbequistán]] y [[Afganistán]]

==== India, Paquistán y Caxmir ====
Col gobiernu de los [[Imperiu Gaznavida|gaznavidas]] y los sos socesores los [[Imperiu Gurida|guridas]], [[timúridas]] y l'[[imperiu Mogol]], la [[cultura persa]] y la so lliteratura espublizáronse gradualmente nel vastu [[subcontinente indiu]]. El persa foi l'idioma de la nobleza, los círculos lliterarios, y la corte real mogol por sieglos. En tiempos modernos el persa foi polo xeneral suplantáu pol [[idioma urdú]], un dialeutu indostaní fuertemente influyíu pol [[idioma persa|persa]].

Sol [[Imperiu mogol]] n'[[India]] mientres el [[sieglu XVI]] l'idioma oficial pasó a ser el persa. Recién en [[1832]] l'exércitu [[Reinu Xuníu|británicu]] forzó al subcontinente [[India|indiu]] a remanar los sos negocios n'idioma [[idioma inglés|inglés]]. La poesía persa de fechu florió nestes rexones mientres la lliteratura pos [[safávida]] enllancar n'Irán. [[Dehjoda]] y otru investigadores del [[sieglu XX]], por casu, basaron el so trabayu na detallada lexicografía producida n'India, usando compilaciones como ''Adat al-Fudhala'' (اداه الفضلا) de [[Ghazi Jan Badr Muhammad Dehlavi]] y ''Farhang-i Ibrahimi'' (فرهنگ ابراهیمی) d'[[Ibrahim Ghavamuddin Farughi]], y particularmente ''Farhang-i Anandraj'' (فرهنگ آناندراج) de Muhammad Padshah. Poetes famosos del sur asiáticu como [[Amir Josrow Dehlavi]] y [[Muhammad Iqbal]] de [[Lahore]] atoparon munchos almiradores nel mesmu Irán.

=== Lliteratura occidental ===
La lliteratura persa foi pocu conocida n'occidente antes del [[sieglu XIX]]. Pasó a ser más conocida depués de la publicación de delles traducciones de les obres de poetes perses del medievu tardíu, y a partir d'ellí inspiró la obra de poetes y escritores occidentales.

==== Alemaña ====
* En [[1819]], [[Goethe]] publicó ''West-östlicher Divan'', una coleición de poemes llíricos inspiraos nuna traducción al [[idioma alemán|alemán]] de Hafiz (1326-1390).
* El filósofu y ensayista alemán [[Nietzsche]] escribió'l llibru ''[[Asina faló Zaratustra]]'' (1883-1885),&lt;ref&gt;
{{cita web | últimu = 
| primeru = 
| enllaceautor = 
| coautor = |añu=| url = http://faculty.frostburg.edu/phil/forum/Zarathustra.htm
| títulu = Zaratustra
| formatu = 
| obra = Foru filosóficu na universidá de Frostburg
| editor = 
| fechaaccesu = 31 de marzu de 2006

| idioma = alemán
}}
&lt;/ref&gt; referíu al antiguu profeta persa [[Zoroastru]], (c. [[1700 e.C.|1700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]).

==== Reinu Xuníu y Estaos Xuníos ====
* Una seleición de ''Shahnameh'' de Ferdousí (935-1020) foi publicada en 1832 por [[James Atkinson]], un médicu emplegáu pola [[British East India Company]].
* Una parte d'esti compendiu foi depués versificada pol poeta británicu [[Matthew Arnold]] na so obra ''Rustam and Sohrab'' (1853).
* El poeta estauxunidense [[Ralph Waldo Emerson]] foi otru almirador de la poesía persa. Publicó en 1876 dellos ensayos qu'aldericaben la tema:''Letters and Social Aims'', ''From the Persian of Hafiz'' y ''Ghaselle''.

Posiblemente'l poeta persa más popular de los sieglos XIX y XX foi Omar Jayyam (1048-1123), que la so ''Rubaiyat'' foi traducida llibremente por [[Edward Fitzgerald]] en 1859. Jayyam ye reconocíu más como estudiosu que como poeta nel so país natal, pero cola versión de Fitzgerald convertir n'unu de los poetes más citaos n'[[idioma inglés|inglés]]. La frase de Jayyam, &quot;Una fogaza de pan, una jarra de vinu y tu&quot;, ye bien conocida por persones que nun podríen dicir quien o ónde s'escribió.

El poeta y místicu Rumi (1207-1273) (conocíu como ''Molana'' n'Irán) atraxo a munchu siguidores a fines del sieglu XX y principios del XXI. Traducciones populares de [[Coleman Barks]] presentaron a Rumi como un sabiu de la ''nueva fola''. Tamién hai un númberu creciente de traducciones realizaes por investigadores como [[A. J. Arberry]].

Los poetes clásicos Hafez, Saadí, Jayyam, Rumi, Nezamí y Ferdousí son llargamente conocíos nel ámbitu de la cultura inglesa, y les sos obres pueden lleese en diverses traducciones. Los trabayos d'otros representantes de la lliteratura persa permanecen ensin traducir, y son por tanto pocu conocíos.

=== Suecia ===
Mientres l'últimu sieglu, numberoses obres de la lliteratura clásica persa fueron traducíes al [[idioma suecu|suecu]] pol barón [[Eric Hermelin]]. Les traducciones inclúin obres –ente otros– de Farid al-Din Attar, Rumi, Ferdousí, Omar Jayyam, Saadí y Sanaí. Influyíu polos escritos del místicu [[Suecia|suecu]] [[Emanuel Swedenborg]], atraxéron-y especialmente los aspeutos relixosos sufíes de la poesía clásica.

Más apocayá Rumi, Hafiz y [[Fajruddin 'Iraqi]] tán disponibles en traducciones d'[[Ashk Dahlén]], investigador n'estudios iraninos, quien fixo conocer la lliteratura persa a una amplia audiencia en Suecia.

== Lliteratura persa contemporánea ==

=== Historia ===
Nel [[sieglu XIX]] la lliteratura persa esperimentó un importante tresformamientu ya ingresó nuna nueva era. L'empiezu d'esti cambéu se ejemplifica con un incidente asocedíu a mediaos del [[sieglu XIX]] na corte de [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]], cuando'l partidariu reformista y primer ministru [[Amir Kabir]] regañó al [[poeta]] [[Habibollah Qa'ani]] por «mentir» nuna [[casida]] de tipu panexíricu escrita nel so honor.

Amir Kabir vía la poesía polo xeneral y al tipu de poesía desenvueltu mientres el periodu Qayar en particular perxudicial pal progresu y la modernización de la sociedá iranina, qu'él creía precisada d'un cambéu. Estes idees fueron manifestaes tamién por otros, por casu [[Fathalí Ajundzadé]], [[Mirzá Aqa Jan Kermaní]], y [[Mirzá Malkom Jan]]. Esti postreru yera tamién partidariu d'un cambéu na poesía persa en términos lliterarios, con cuenta de que ser coherente colos cambeos sociales.

Nun puede entendese el nuevu movimientu lliterariu ensin tomar nota primero del movimientu intelectual d'Irán, ente los círculos filosóficos del país. Dáu'l clima social y políticu de Persia (Irán) a fines del sieglu XIX y principios del XX, que llevó a la [[Revolución constitucional iranina|revolución constitucional]] ente [[1906]] y [[1911]], la idea de cambéu na poesía espublizóse llargamente. Munchos acotaron que la poesía tenía de reflexar les realidaes d'un país en transición. Esta idea foi arrobinada por figures notables como [[Alí Akbar Dehjodá]] y [[Abolqasem Aref]], quien modificaron el sistema tradicional de la poesía persa por aciu la introducción de nuevos conteníos y esperimentando cola [[retórica]], [[semántica]] y estructura. Dehjodá, por casu, usó una forma tradicional pocu conocida, el ''mosammat'', pa la [[elexía]] pola execución d'un mozu periodista. Aref emplegó'l [[ghazal]], «principal xéneru dientro de la tradición llírica (persa)» pa escribir la so ''&quot;«Payâm-y Âzâdí»'' («mensaxe de la llibertá»).

Dellos investigadores sostuvieron que la noción de «ramificaciones sociopolíticas de los cambeos estéticos» llevó al conceutu de poetes como líderes sociales probando les llendes y posibilidaes del cambéu social.

Un movimientu importante alredor de la moderna lliteratura haise focalizado na modernización y occidentalización, y cómo estos términos son sinónimos cuando describen la evolución de la sociedá iranina. Puede argumentase que casi tolos partidarios del modernismu na lliteratura persa dende Ajundzadé, Kermaní, y Malkom Jan hasta Dehjodá, Aref, [[Mohammad Taqí Bahar|Bahar]] y Rafat, inspirar en desarrollos y cambeos que tuvieron llugar n'Occidente, particularmente n'Europa. Esta inspiración nun implicó a cencielles una copia de modelos occidentales, sinón l'adecuación d'aspeutos de la lliteratura occidental, modificar p'afaelos a les necesidaes de la cultura iranina.

Siguiendo a los trabayos pioneros d'[[Ahmad Kasraví]], [[Sadeq Hedayat]] y munchos otros, la fola iranina de lliteratura comparativa y crítica lliteraria algamó un cume simbólicu colos llogros d'[[Abdolhosein Zarrinkub]], [[Shahroj Meskub]], [[Hushang Golshirí]], [[Ebrahim Golestán]] y [[Shahriyar Mandanipour]].

=== Lliteratura persa n'Afganistán ===
La lliteratura persa n'Afganistán esperimentó un cambéu sópitu mientres l'últimu sieglu. A principios del [[sieglu XX]] el país sufrió reformes económiques y sociales que llevaron a un nuevu aproximamientu a la lliteratura. En [[1911]] [[Mahmud Tarzi]], de regresu n'Afganistán depués d'años d'exiliu en Turquía, empezó a publicar quincenalmente ''Saraj'ul Ajbar'', que nun foi'l primer periódicu del país, pero nel campu de la lliteratura y el periodismu empecipió un nuevu periodu de cambéu y modernización. ''Saraj'ul Ajbar'' xugó un rol relevante nel periodismu, y fixo posible una nueva canal lliteraria abiertu por que la poesía esplorara víes d'espresión con mayor compromisu social.

En [[1930]], depués de meses d'estancamientu cultural, un grupu d'escritores fundó'l ''&quot;Círculu lliterariu Herat&quot;''. Un añu dempués fundóse na capital otru grupu llamáu ''&quot;Círculu lliterariu de Kabul&quot;''. Dambos convirtiéronse nun baluarte pa los poetes y escritores tradicionales , y el modernismu en lliteratura ''Dari'' foi marxináu de la vida social y cultural.

Trés de los poetes más prominentes n'Afganistán nesta dómina fueron [[Ghary Abdullah]], [[Abdul Hagh Beytat]] y [[Jalilollah Jalili|Jalil Ullah Jalili]]. Los dos primeros recibieron la distinción de ''Malek ul Shoara'' (Príncipe de poetes). Jalili, el más nuevu de los trés, xuntó al estilu ''Jorasaní'', en llugar del avezáu estilu ''Fendí'' de poesía. Interesóse asina mesmu en poesía moderna, y escribió dellos poemes n'estilu modernu con nueves carauterístiques semántiques y emotives.

Pasu ente pasu los nuevos estilos atoparon el so llugar nos círculos cultural y lliterariu, a pesar de los esfuercios en contrariu de los tradicionalistes. El primer llibru de poesía moderna publicar en [[1957]], y en [[1962]] apaeció en Kabul una coleición del mesmu estilu. El primer grupu que se dedicó al estilu modernu taba integráu, ente otros, por [[Mahmud Farani]], [[Baregh Shafi'i]], [[Solyman Layegh]], [[Sohail]], y [[Ayeneh]]. Darréu xuniéronse-yos [[Vasef Bajtiarí]], [[Asadullah Habib]] y [[Latif Nazemi]].

Cada unu d'ellos sumó'l so esfuerciu a la modernización de la poesía persa n'Afganistán. Otres figures notables fueron [[Ustad Behtab]], [[Leila Sarahat Roshani]], [[Sayed Elan Bahar]] y [[Parwin Pazwak]]. Poetes como [[Mayakovsky]], [[Yase Nien]] y [[Lahouti]]&lt;ref&gt;, poeta iranín exiliáu en [[Rusia]].&lt;/ref&gt; exercieron una fuerte influencia na lliteratura afgana. La influencia d'iranines como [[Farrojí Yazdi]] y [[Ahmad Shamlou]] foi asina mesmu de relevancia en prosa y poesía.&lt;ref&gt;[http://www.qantara.de/uploads/540/FWF_78_Persian_Literature_in_Afghanistan.pdf Latif Nazemi «A Look at Persian Literature in Afghanistan.»]&lt;/ref&gt;

Escritores afganistanos prominentes como [[Asef Soltanzadeh]], [[Reza Ebrahimi, Ameneh Mohammadi]], y [[Abbas Jafari]] formar n'Irán recibiendo la influencia d'escritores y maestros iraninos. Anque'l escritores afganistanos nun se probaron entá na escena internacional como los iraninos, tienen sicasí un futuru promisorio.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070930221956/http://www.irna.ir/en/news/view/menu-236/0601185221175123.htm IRNA Miércoles 18 de xineru de 2006]&lt;/ref&gt;

=== Lliteratura persa en Taxiquistán ===
La nueva poesía en [[Taxiquistán]] ta mayormente rellacionada cola forma de vida de la xente y ye revolucionaria. Dende la década de 1950 hasta'l advenimiento de la nueva poesía en [[Francia]], [[Asia]] y [[Llatinoamérica]] l'impautu de la modernización foi bien fuerte. Na década de 1960 la poesía moderna iranina, y la de [[Mohammad Iqbal Lahouri]] producieron una fonda influencia na poesía ''tajik''. Esti periodu ye probablemente'l más ricu y prolíficu pal desenvolvimientu temático y formal de la poesía persa en Taxiquistán.

Dellos poetes fueron meros asonsañadores, y puede apreciase fácilmente len les sos obres la incidencia d'autores foranos. Namái dos o trés fueron capaces de dixerir la poesía estranxera pa componer obres orixinales. El formatu y los aspeutos descriptivos de los [[cuentu|cuentos]] curtios y [[novela|noveles]] tomar de Rusia y Europa. Los esponentes más relevantes de la lliteratura persa nel país son [[Golrojsar Safi Eva]]&lt;ref&gt;{{cita web |obra=BBC Persian
|fechaaccesu=31 de marzu de 2006
|url=https://www.bbc.co.uk/persian/arts/story/2006/01/060113_7thday_bs_golrokhsar.shtml
|títulu=گلرخسار صفی اوا، مادر ملت تاجیک}}&lt;/ref&gt; [[Mo'men Ghena'at]],&lt;ref&gt;{{cita web |obra = BBC Persian
 |fechaaccesu = 31 de marzu de 2006
 |url = https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/08/050808_mj-qanoat-tajik-figures.shtml
 |títulu = مومن قناعت، شاعر و سياستمدار
 |urlarchivu = https://archive.is/20121223212706/https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/08/050808_mj-qanoat-tajik-figures.shtml
 |fechaarchivu = 23 d'avientu de 2012
}}&lt;/ref&gt; [[Farzaneh Joyandíandi]]&lt;ref&gt;{{cita web |obra = BBC Persian
 |fechaaccesu = 31 de marzu de 2006
 |url = https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/04/050421_v-tajik-culture-ar-farzanehkhojandi.shtml
 |títulu = فرزانه، صدای نسل نو
 |urlarchivu = https://archive.is/20130114002842/https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/04/050421_v-tajik-culture-ar-farzanehkhojandi.shtml
 |fechaarchivu = 14 de xineru de 2013
}}&lt;/ref&gt; y [[Layeq Shir-Ali]].

=== Crítica lliteraria ===
Los pioneros de la crítica lliteraria nel [[sieglu XIX]] fueron –ente otros– [[Mirza Fathalí Ajundzadé]], [[Mirzá Malkom Jan]], [[Mirzá Abdorrahim Talebof]] y [[Zeinolabedín Maragheí]].

Yá nel [[sieglu XX]], los especialistes más relevantes fueron: Allameh [[Dehjodá]], [[Badiozzamán Foruzanfar]], [[Mohammad Taqí Bahar]], [[Yalal Homaí]], [[Mohammad Moín]], [[Said Nafisí]], [[Parviz Natel Janlarí]], [[Sadeq Hedayat]], [[Ahmad Kasraví]], [[Abdolhosein Zarrinkub]], [[Shahroj Meskub]] y [[Hamid Dabashi]].

[[Said Nafisí]] analizó y editó dellos trabayos de crítica lliteraria. Ye conocíu polos sos analises sobre Rudakí y la lliteratura sufí.[[Parviz Natel Janlarí]] y [[Gholamhosein Yusefí]], dambos pertenecientes a la xeneración de Nafisi, tuvieron tamién arreyaos en lliteratura moderna y obres de crítica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://iranema-online.com/guest/files/000888.php|títulu=پویایی فرهنگ هر کشور ی در &quot; آزادی &quot; نهفته است|fechaaccesu=31 de marzu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060507151637/http://iranema-online.com/guest/files/000888.php|fechaarchivu=7 de mayu de 2006}}&lt;/ref&gt; Natel-Janlarí estremar pola simplicidá del so estilu. Nun siguió a los tradicionalistes nin promovió'l nuevu estilu, sinón que'l so puntu de vista tendió a incluyir tol espectru creativo y espresivo de la lliteratura persa. Otru críticu, [[Ahmad Kasraví]], autoridá d'esperiencia lliteraria, atacó a los poetes y escritores que la so obra sirvió al [[despotismu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ferdosi.com/Book/ShowBookDetail.asp?BkCode=10001027
|títulu=A history of literary criticism in Iran (1866-1951)
|fechaaccesu=31 de marzu de 2006}}&lt;/ref&gt;

La crítica lliteraria contemporánea algamó'l so maduror con [[Sadeq Hedayat]], [[Ebrahim Golestán]], [[Hushang Golshirí]], [[Abdolhosein Zarrinkub]] y [[Shahroj Meskub]]. Ente estes figures, Zarrinkoub tuvo posiciones académiques y reputación nel ámbitu universitariu. Más allá de la so significativa contribución al maduror del llinguaxe y lliteratura perses, Zarrinkub impulsó la [[lliteratura comparativa]] y la crítica lliteraria.&lt;ref&gt;[http://www.persian-language.org/Group/Article.asp?ID=582&amp;P=4 AH Zarrinkoub: A biography.]&lt;/ref&gt; La so obra ''Serr y Ney'' ye una comparanza crítica de ''Masnavi'' de Rumi. De la mesma, [[Shahroj Meskoob]] trabayo sobre ''Shahnameh'' de Ferdousí utilizando los principios de la crítica lliteraria moderna.

La principal contribución de [[Mohammad Taqí Bahar]] a esti campu ye'l so llibru ''Sabkshenasí'' (Estilismos), trabayu pioneru sobre la práutica de la [[historiografía]] persa y la nacencia y evolución de la so lliteratura como una institución estremada a principios del [[sieglu XX]].

El calter singular d'esta obra mora na reconocencia de los sos llogros metodolóxicos ya institucionales. Entá más, nun se trata a cencielles d'un testu sobre ''estilística'', sinón una vasta hestoria de la prosa persa y como tal, representa una intervención relevante na so lliteratura.&lt;ref&gt;[http://taylorandfrancis.metapress.com/(mm4rmseebl2r0myek21f4jj1)/app/home/contribution.asp?referrer=parent&amp;backto=issue,1,11;journal,3,12;linkingpublicationresults,1:105349,1 British Journal of Middle Eastern Studies&lt;!-- Títulu xeneráu por un bot --&gt;]&lt;/ref&gt;

[[Jalal Homaei]], [[Badiozzaman Forouzanfar]] y el so alumnu, [[Mohammad Reza Shafiei-Kadkani]] son otres figures notables qu'editaron un númberu de relevantes trabayos lliterarios.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.iran-daily.com/1384/2383/html/panorama.htm#s93186
 |títulu = Luminaries - Mohammad Reza Shafiei-Kadkani
 |obra = Iran Daily - Panorama |fecha =
 [[2005-09-24]]
 |fechaaccesu = 31 de marzu de 2006
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20060517171109/http://www.iran-daily.com/1384/2383/html/panorama.htm#s93186
 |fechaarchivu = 17 de mayu de 2006
}}&lt;/ref&gt;

L'analís críticu de la obra de [[Jami]] foi encaráu por [[Nala Jan Afsahzad]], que'l so llibru ganó'l prestixosu premiu de ''Meyor llibru del añu d'Irán'' en [[2000]].&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120722084955/www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/11/051111_dr_afsahzad.shtml همایش بزرگداشت افصح زاد at BBC Persian] URL accessed on 2006-03-31&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* ''Zabihollah Safa;'' Anthologie de la Poésie Persane, Gallimard-Unesco, Connaissance de l'Orient, 1964 ISBN 2-07-071168-4
* ''Iraj Bashiri;'' Nima Youshij and New Persian Poetry, Universidá de Minnesota, 2000
* ''M.R. Ghanoonparvar;'' An Introduction to &quot;Reading Chubak&quot;, Iran-Heritage Organization, 2005
* ''Alamgir Hashmi;'' The Worlds of Muslim Imagination, Gulmohar, 1986, ISBN 0005004071

=== Investigación lliteraria ===
* ''Edward G. Browne:''Literary History of Persia, 1998, ISBN 0-7007-0406-X
* ''Henry Massé:'' Anthologie Persane, Payot, 1950,ISBN 2-228-89128-2
* ''Zabihollah Safa:'' Un aperçu sur l'évolution de la pensée à travers la poésie persane, [[Teḥrán]], 1969
* ''Ehsan Yarshater:'' History of Persian Literature, Nueva York, 1988

=== Antoloxíes ===

==== Llírica ====
* ''Cyrus Atabay:'' Die schönsten Gedichte aus dem klassischen Persien. Hafis, Rumi, Omar Chayyam, C.H.Beck, Munich,1998, ISBN 3406440169
* ''[[Hans Bethge]]:'' Sa'di der Weise. Die Lieder und Sprüche des Sa'di. Nachdichtungen, Ying Yang Media, 2001, ISBN 3-9806799-6-9
* ''Dick Davis'': Borrowed Ware. Medieval Persian Epigrams, Mage, 1998, ISBN 0-934211-52-3
* ''Edward Fitzgerald:'' Omar Chayyam. Rubaiyat, ISBN 3-922825-49-4
* ''Mahmud Kianush:'' Modern Persian Poetry, The Rockingham Press, 1996
* ''Zabihollah Safa:'' Anthologie de la Poésie Persane, Gallimard Unesco. Connaissance de l'Orient, 1964, ISBN 2-07-071168-4
* ''Wheeler M. Thackson:'' A Millennium of Classical Persian Poetry: A Guide to the Reading &amp; Understanding of Persian Poetry from the Tenth to the Twentieth Century, Ibex Publishers, 1994, ISBN 0-936347-50-3
* ''Rafael Cansinos Assens:'' Antoloxía de poetes perses, Arca Ediciones, Madrid, 2006, ISBN 978-84-934976-2-0. Tamién edición [http://www.cansinos.com/content/antologia-de-poetes-perses en formatu dixital]

==== Prosa ====
* ''C. Bagley:'' [[Sadeq Chubak]]: An Anthology, Caravan books, 1982, ISBN 0-88206-048-1
* ''Inge Hoepfner:'' Märchen aus Persien, Fischer Taschenbuch, 1982, ISBN 3-596-22838-7
* ''Jaled Hosseini:'' Drachenläufer, Berliner Taschenbuch, 2004, ISBN 978-3-8333-0149-0
* ''Heshmat Moayyad:'' Stories from Iran. A Chicago Anthology, 1992, ISBN 0-934211-33-7
* ''Touradj Rahnema:'' Einer aus Gilan. Kritische Erzählungen aus Persien, Orient, 1984, ISBN 3-922825-18-4

== Enllaces esternos ==
* [http://www.lenguapersa.com/Hai%20lliteratura/prosa3.htm Historia de la lliteratura persa]
* [https://web.archive.org/web/20070626224911/http://www.lenguafarsi.com/html/modules.php?name=HistoriaLiteratura Lliteratura persa]
* [http://www.falehafez.org Fal y Hafez] Completa base de datos de poemes de Hafez y Fals. &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [http://www.persian-language.org/ Comité nacional pa la espansión del llinguaxe y la lliteratura persa شوراي گسترش زبان و ادبيات فارسي] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20070630011511/http://www.naghed.net/Naghd_hai/shargh_baad_ma_ra_khahad_bord.pdf Poesía persa moderna] ensayos por [[Josro Naghed]].&lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [http://www.ghabil.com/ GHABIL Revista de literatgura persa] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20070630045817/http://www.persopedia.com/ Persopedia] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [http://www.persianpersia.com/ Llibros en persa] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [https://www.scribd.com/doc/14969171/Rubaiyat-Omar-Kayam/ Rubaiyat. Omar Kayam. Poesía persa antigua]
* [[Jaime Siles]], [http://www.elcultural.es/version_papel/LETRA/2666/Trés_poetes_perses_contemporaneos/ «Trés poetes perses contemporáneos. Nima Yushij, Sohrab Sepehrí y Ahmad Shamlú»], ''El Cultural'', 24-1-2001.

{{Tradubot|Literatura persa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Lliteratura en persa|Lliteratura en persa]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rflqowzvwcskbrw6f8eg9281o6o3eix</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703190</id>
      <parentid>3703149</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36837" xml:space="preserve">[[Ficheru:Kelileh va Demneh.jpg|thumb|200px|El ''[[Panchatantra]]'': Copia de manuscritu persa fecháu en [[1429]] en [[Herat]], presenta la fábula del [[chacal]] buscando la perdición del [[Panthera leo|lleón]].]]
La '''lliteratura persa''' ([[idioma persa|persa]] :ادبیات پارسی) toma un periodu cultural de 2500 años, anque la mayoría de los documentos preislámicos perdiéronse. Los sos oríxenes provienen de les alloñaes rexones más allá de les fronteres del actual [[Irán]], porque la [[Idioma persa|llingua persa]] florió y sobrevive en vastes franxes d'[[Asia Central]]. Asina, [[Yalal ad-Din Muhammad Rumi|Rumi]], unu de los poetes perses y [[Islam|islámicos]] más respetaos, escribió en persa anque vivió en [[Konya]], actual [[Turquía]], depués capital de los [[Dinastía selyúcida|selyúcidas]]. Los [[Imperiu gaznávida|gaznávidas]] conquistaron grandes territorios n'Asia Central y nel sur d'esi continente, adoptando'l persa como idioma de la so corte. Por tal motivu esiste lliteratura persa de rexones que na actualidá son parte d'[[Afganistán]], [[Paquistán]], [[India]] y [[Asia Central]]. Non toa ta escrita en persa; de cutiu inclúyense les obres escrites por autores d'etnia persa n'otros idiomes, incluyendo [[idioma griegu|griegu]] y [[idioma árabe|árabe]].

Les obres que se caltienen, sía en [[persa antiguu]] o en [[persa mediu]], daten de dómines tan remotes como l'añu [[650 e.C.|650&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], fecha de les inscripciones [[aqueménida|aqueménides]] más antigües que se conocen. La mayor parte de la lliteratura, sicasí, provién de la dómina posterior a la [[conquista islámica de Persia]] (Irán), cerca del añu [[650]]. Depués de que los [[Califato Abasí|abasíes]] llegaren al poder ([[750]]), los perses convertir nos [[escriba|escribes]] y burócrates del imperiu, y pasu ente pasu, tamién nos sos [[escritor]]es y [[poeta|poetes]]. Escribieron nel so propiu idioma y n'árabe, predominando'l primeru nos círculos lliterarios. Poetes como [[Sa'di]], [[Hafiz Shirazi|Hafiz]], Rumi y [[Omar Jayyam]] son bien conocíos en tol mundu ya influyeron la lliteratura de dellos países.

== Lliteratura clásica ==

=== Lliteratura preislámica ===
Caltuviéronse bien poques obres lliteraries de l'antigua Persia. La mayoría son inscripciones reales de los reis [[aqueménida|aqueménides]], particularmente [[Darío I]] (522-486&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) y el so fíu [[Xerxes]]. Los escritos [[Zoroastrismu|zoroastrianos]] fueron destruyíos mientres la conquista de Persia (Irán) pol Islam, anque los [[parsi]] que fuxeron a la [[India]] llevaron dalgunos de los llibros del cánon de [[Zoroastru]], incluyendo dellos ''[[Avesta]]'' y los antiguos comentarios (''Zend''). Dellos trabayos de la xeografía [[Imperiu sasánida|sasánida]] sobrevivieron al traviés de trescripciones árabes.

Nun se caltién nengún testu simple dedicáu a la crítica lliteraria de la Persia preislámica. Sicasí, dellos ensayos en [[Pahlavi]] como ''Ayin-y name nebeshtan'' y ''Bab-y edteda'I-ye'' de [[Kalile va Demne]] considérense crítica lliteraria.&lt;ref&gt;''Abdolhossein Zarrinkoub'', ''Naqde adabi'', Tehran 1959 pp:374-379.&lt;/ref&gt; Dellos investigadores señalaron al ''Sho'ubiyye'' como prueba de que los perses preislámicos teníen llibros sobre [[elocuencia]] tales como'l ''Karvand''. Sicasí nun hai rastros de tales llibros. Esisten nicios que munchos ente la elite persa taben familiarizaos cola [[retórica]] griega y la crítica lliteraria.

=== Lliteratura del periodu medieval y premoderno ===
Anque primeramente la conquista árabe produció la islamización de la cultura, mientres los califatos [[Dinastía de los Omeyes|Omeya]] y principiu del [[Califato Abasí|Abasí]], los perses retomaron el so llinguaxe lliterariu. Esta renacencia acredítase usualmente a [[Ferdousí]], [[Unsuri]], [[Daqiqi]], [[Rudaki]] y la so xeneración, quien utilizaron el nacionalismu preislámico como camín p'alicar el llinguaxe y la cultura de l'antigua Persia.

Particularmente diz Ferdousí de sigo mesmu nel so ''[[Shahnameh]]'':

{| {{tablaguapa}}
|بسی رنج بردم در این سال سی&lt;br /&gt;عجم زنده کردم بدین پارسی
| Por trenta años esperecí dolor y congoja,&lt;br /&gt;
col idioma persa di la brenga del Ajam&lt;ref name=Ajam&gt;''Ajam'' (عجم) n'árabe significa lliteralmente &quot;quien ye iletrado nuna llingua&quot;.&lt;/ref&gt; y la vida&quot;.''
|}

==== Poesía ====
[[Ficheru:Jami Rose Garden.jpg|thumb|200px|Ilustración del &quot;Xardín de roses&quot; de [[Jami]], 1553. La imaxe axunta poesía y miniatura, como ye habitual na mayoría de les obres lliteraries perses.]]

Tan fuerte ye l'aptitú persa pa versificar espresiones qu'unu puede atopar poesía en casi toles obres clásiques, incluyendo lliteratura, ciencia o metafísica. En poques pallabres, l'habilidá pa escribir en versu yera un requisitu previu pa cualquier eruditu. Casi la metá de los escritos médicos d'[[Avicena]] tán versificados.

Les obres del periodu ceo se caractericen pol so fuerte dependencia del patronalgu cortesanu, con estravagantes [[panexíricu|panexíricos]], y lo que se conoz como ''estilu aponderáu'' (سبک فاخر). La tradición del patrociniu real empezó posiblemente colos sasánidas , y caltúvose mientres la dómina abásida y [[samánida]] ente les principales [[Reyes aqueménidas de Persia|dinastíes perses]]. La forma de panexíricu más utilizada foi ensin dulda el [[Qasida]] con estrofes en [[Cuartetu (estrofa)|cuarteta]], como en [[Rubaiyat]] (''Ruba`iyyat, &quot;cuartetes&quot;, n'árabe''), de Omar Jayyam.

L'estilu ''Jorasaní'', cola mayoría d'el so siguidores rellacionaos col [[Gran Jorasán]], carauterizar pola so dicción altanera, tonu dignu, y llinguaxe relativamente lliterariu. Los representantes principales d'esti llirismu son [[Asjadi]], [[Farrojí Sistaní]], Onsorí, y [[Manuchehrí]]. Los maestros del panexíricu como Rudakí yeren conocíos pol so amor pola naturaleza, con versos onde abondaben les evocaciones.

Dende estes cortes y sistema de patronalgu remaneció l'estilu épicu de la poesía, con Ferdousí y ''Shahnameh'' nel visu. Glorificando la [[historia d'Irán]] por aciu versos heroicos y elevaos, ellos y otros notables como [[Daqiqi]] y [[Asadi Tusi]] presentaron el &quot;[[Ajam]]&quot;&lt;ref name=Ajam /&gt; como una fonte d'arguyu ya inspiración que los ayudar a caltener un sentimientu d'identidá pal pueblu iranín al traviés del tiempu. Ferdousí constituyó un modelu siguíu por una infinidá de poetes posteriores.

El [[sieglu XIII]] marca l'ascensu de la poesía llírica col desenvolvimientu y perfeccionamiento del [[gazal|ghazal]], según l'amanecer del misticismu y la poesía [[Sufismu|Sufí]]. A esti estilu llamar frecuentemente ''estilu eraqi'', y ye conocíu poles sos cualidaes d'emoción llírica, riques métriques, y la relativa simplicidá del so llinguaxe. La poesía romántica nun yera del tou nueva, con obres como ''Vis o Ramin'' d'[[Asad Gorgani]] y ''Yusof o Zoleija'' d'[[Am'aq]]. Poetes como [[Sanai]] y [[Farid al Din Attar | Attar]] –qu'inspiró ostensiblemente a Rumi– [[Jaqani Shirvani]], [[Anvari]], y [[Nezamí Ganyaví|Nezamí]] fueron escritores de ''ghazal''ye bien respetaos. Sicasí, la elite d'esta escuela constituyir Rumi, Saadi, y Hafiz.

Recordando la tradición de la poesía romántica persa mientres la era [[Imperiu Safávida|safávida]], l'historiador persa [[Ehsan Yarshater]] resalta:

{{cita|Como regla, l'amada nun ye una muyer, sinón un home nuevu. Nos primeros sieglos del Islam, les incursiones al Asia central producieron munchos [[esclavu|esclavos]] nuevos. Los esclavos adquiríense o se recibíen como regalu. Teníen por función sirvir como paxes na corte o nes cases de los cortesanos, o asina mesmu como soldaos o guardaespaldes. Los homes nuevos, fueren o non esclavos, sirvíen el vinu en llacuaes y receiciones, y los más dotaos ente ellos podíen interpretar música o caltener una conversación cultivada. Yera l'amor escontra mozos paxes, soldaos o novicios nel comerciu o nos oficios el que foi suxetu de les introducciones llíriques a los [[panexíricu|panexíricos]] dende l'entamu de la poesía persa y del gazal.&lt;ref&gt;Yar-Shater, Ehsan. 1986. ''Persian Poetry in the Timurid and Safavid Periods,'' [[Cambridge History of Iran]]. Cambridge: [[Cambridge University Press]], pp. 973-974. 1986.&lt;/ref&gt;}}

Nel xéneru [[didáctica|didácticu]] puede mentase al [[el xardín cercáu de la verdá|''Hadiqatul Haqiqah'']] de Sanai según el ''Majzan-ul-Asrār'' de Nezami. Dellos trabayos de Attar pertenecen tamién a esti xéneru según les principales obres de Rumi, a pesar de que dalgunos prefieren incluyiles nel tipu llíricu por cuenta de les sos cualidaes místicu y emotivu. Amás dalgunos tienden a arrexuntar la obra de [[Naser Josrow]] nesti estilu, a pesar de que la xema verdadera del mesmu ye'l [[Bustan]] de Saadi, un pesu pesáu de la lliteratura persa.
 
Dempués del sieglu XV, tuvo llugar el ''estilu indiu'' de la poesía persa, dacuando llamáu ''Isfahaní'' o ''Safaví''. Esti estilu tien orixe na era [[Timúridas|timúrida]], y produció obres como les d'[[Amir Josrow Dehlavi]].

==== Ensayos ====
L'ensayu más significativu d'esta era ye ''Chahār Maqāleh'', de [[Nizami Arudhi Samarqandi]], según el compendiu d'[[anéudota|anécdotes]] de [[Jawami ul-Hikayat]] escrites por [[Zahiriddin Nasr Muhammad Aufi]]. El [[Qabusnama]] (''Espeyu del príncipe''), la famosa obra de [[Shams al-Mo'ali Abol-hasan Ghaboos ibn Wushmgir]] ye bien envalorada ente la lliteratura persa. Tamién resulta bien significativu'l [[Siyasatnama]] de [[Nizam al-Mulk]] , famosu [[visir]] persa. [[Panchatantra]], traducción de cuentos populares indios tamién puede mentase nesti xéneru, yá que los ve como una coleición de refranes nos estudios lliterarios.

==== Biografíes, haxografíes y trabayos históricos ====
Ente les principales obres biográfiques y hestóriques de Persia clásica, puede mentase'l famosu ''Tarij-i Beyhaqi'' d'[[Abolfazl Beyhaghi]], [[Lubab ul-Albab]] de [[Zahiriddin Nasr Muhammad Aufi]] , que foi consideráu fonte cronolóxica por munchos investigadores, y [[Tarij-i Jahangushay-i Juvaini]] d'[[Arreya al-Mulk Juvayni]], que detalla los eventos mogoles y del [[Iljanato]], el ''Tazkirat al-Awliya''&lt;ref&gt;''Tazkirat al-Awliya'' = Biografíes de los santos.&lt;/ref&gt; de Attar ye un rexistru detalláu de los místicos sufíes, referenciáu depués por dellos autores y consideráu un trabayu significativu en [[haxografía]] mística.

==== Crítica lliteraria ====
La obra de crítica lliteraria persa más antigua que se caltién ye ''Muqaddame-ye Shahname-ye Abu Mansuri'', escrita nel periodu [[samánida]]. El trabayu comenta los mitos y lleendes de ''Shahnameh'' y ta consideráu l'exemplu más antiguu de prosa nel idioma. Amuesa tamién la intención del autor d'evaluar críticamente obres lliteraries.

==== Narrativa ====
''[[Los mil y una nueches]]'' ( [[idioma persa|persa]] :هزار و یک شب ) ye una obra [[épica]] de la [[Edá Media]] que narra la hestoria de [[Scheherezade]] (''Šarzād'' en persa), una reina sasánida, que tien de rellatar una serie de cuentos al so malévolo maríu, el rei [[Shahryar]], pa retrasar la so execución. Los cuentos narrar a lo llargo de mil y una nueches, y cada nueche Scheherazade remata la so narración con una situación de suspensu, forzando al rei a caltenela viva hasta a otru día. Cada unu de los cuentos foi creáu a lo llargo de sieglos por distintos autores y en distintos estilos, y dellos fueron famosos por derechu propiu. Dellos exemplos notables son «[[Aladino]]», «[[Alí Babá y los cuarenta lladronos]]», y «[[Simbad el marín]]».

El nucleu de les narraciones formar ''Faiār Afsānah'', una coleición de cuentos populares indios y perses de la dómina sasánida.&lt;ref&gt;Abdol Hossein Saeedian, ''Land and People of Iran'' p. 447.&lt;/ref&gt; Mientres el reináu del [[califa]] [[Harún al-Rashid]] nel [[sieglu VIII]], la ciudá de [[Bagdag]] yera un centru cosmopolita económica y culturalmente importante, frecuentada por mercaderes del [[Imperiu persa]], [[China]], [[India]], [[África]] y [[Europa]]. Foi mientres esta dómina cuando munchos de tales cuentos pasaron a formar parte de la tradición oral, pa depués ser arrexuntaos nun llibru. El postreru compilador y traductor foi'l reputáu narrador del [[sieglu IX]] ''Abu abd-Allah Muhammad el-Gahshigar'', y la ''historia marcu'' de Scheherezade paez ser amestada nel [[sieglu XIV]].

== Diccionarios ==
[[Alí Akbar Dehjodá]] utiliza nel so monumental diccionariu 200 obres lexicográfiques, de les que les primeres remonten al periodu sasánida como, ente otros, el ''Farhang-i Avim'' (فرهنگ اویم) y el ''Farhang-i Menajtay'' (فرهنگ مناختای).

Los léxicos más llargamente usaos nel [[Historia d'Irán|periodu clásicu]] fueron los d'[[Abu Hafs Soghdí]] (فرهنگ ابو حفص سغدی) y [[Asadi Tusi|Asadí Tusí]] (فرهنگ لغت فرس), escritu en [[1092]]. Tamién resalten nel corpus lexicográficu les obres del yá contemporaneu [[Mohammad Moín]].

El primer diccionariu billingüe del persa a una &quot;llingua occidental&quot; foi'l [[Idioma llatín|llatín]] que Ravius y Lugduni en [[1645]]. A ésti siguiéron-y la edición de 2 volumes de Oxford de [[1777]] por [[J. Richardson]], el diccionariu persa-inglés de [[1770]] de Gladwin-Malda, el persa-rusu de Scharif y St. Peters ([[1869]]), y siquier otros 30 diccionarios de traducción ellaboraos hasta 1950.

== Influencia de la lliteratura persa ==

=== Lliteratura sufí ===
[[William Shakespeare]] referir a Irán como ''&quot;la tierra de los sufíes&quot;''.&lt;ref&gt;En ''La docena nueche'' de William Shakespeare&lt;/ref&gt; Dalgunos de los más populares poetes medievales fueron sufíes, y la so poesía en distintes llingües foi y ye llargamente lleida en tol mundu islámicu. En particular reconocer a Rumi como'l cumal del sufismu poéticu en llingua persa. Les temes y estilos de la so poesía devocional fueron asonsañaos por munchos poetes posteriores.

Amás de la poesía, la lliteratura sufí persa entiende trataos en prosa, tamién de gran valor. Ente ellos atópense ''Kimiya-ye sa'ādat'' de Abu Hamid Qazzali, ''Asrār at-Tawhid'', que recueye dichos de Abu Said Abi-l-Jeyr, y les ''Maqālāt'' de Shams de Tabriz.

=== Rexones que tuvieron baxu dominiu gaznavida o mogol ===

==== Afganistán y Asia central ====
[[Afganistán]] y la [[Transoxiana]] reivindiquen ser el llugar de nacencia de la moderna Persia. Munchos de los patrocinadores de la lliteratura persa, como'l sultán Sanjar, les cortes [[Imperiu Gaznavida|gaznavida]] y [[samánida]] pertenecieron a esta rexón, según maestros de la talla de Rudaki, Unsuri, y Ferdousí. Esti ricu heriedu sobrevive nos países actuales que componen la rexón, como [[Taxiquistán]], [[Uzbequistán]] y [[Afganistán]]

==== India, Paquistán y Caxmir ====
Col gobiernu de los [[Imperiu Gaznavida|gaznavidas]] y los sos socesores los [[Imperiu Gurida|guridas]], [[timúridas]] y l'[[imperiu Mogol]], la [[cultura persa]] y la so lliteratura espublizáronse gradualmente nel vastu [[subcontinente indiu]]. El persa foi l'idioma de la nobleza, los círculos lliterarios, y la corte real mogol por sieglos. En tiempos modernos el persa foi polo xeneral suplantáu pol [[idioma urdú]], un dialeutu indostaní fuertemente influyíu pol [[idioma persa|persa]].

Sol [[Imperiu mogol]] n'[[India]] mientres el [[sieglu XVI]] l'idioma oficial pasó a ser el persa. Recién en [[1832]] l'exércitu [[Reinu Xuníu|británicu]] forzó al subcontinente [[India|indiu]] a remanar los sos negocios n'idioma [[idioma inglés|inglés]]. La poesía persa de fechu florió nestes rexones mientres la lliteratura pos [[safávida]] enllancar n'Irán. [[Dehjoda]] y otru investigadores del [[sieglu XX]], por casu, basaron el so trabayu na detallada lexicografía producida n'India, usando compilaciones como ''Adat al-Fudhala'' (اداه الفضلا) de [[Ghazi Jan Badr Muhammad Dehlavi]] y ''Farhang-i Ibrahimi'' (فرهنگ ابراهیمی) d'[[Ibrahim Ghavamuddin Farughi]], y particularmente ''Farhang-i Anandraj'' (فرهنگ آناندراج) de Muhammad Padshah. Poetes famosos del sur asiáticu como [[Amir Josrow Dehlavi]] y [[Muhammad Iqbal]] de [[Lahore]] atoparon munchos almiradores nel mesmu Irán.

=== Lliteratura occidental ===
La lliteratura persa foi pocu conocida n'occidente antes del [[sieglu XIX]]. Pasó a ser más conocida depués de la publicación de delles traducciones de les obres de poetes perses del medievu tardíu, y a partir d'ellí inspiró la obra de poetes y escritores occidentales.

==== Alemaña ====
* En [[1819]], [[Goethe]] publicó ''West-östlicher Divan'', una coleición de poemes llíricos inspiraos nuna traducción al [[idioma alemán|alemán]] de Hafiz (1326-1390).
* El filósofu y ensayista alemán [[Nietzsche]] escribió'l llibru ''[[Asina faló Zaratustra]]'' (1883-1885),&lt;ref&gt;
{{cita web | últimu = 
| primeru = 
| enllaceautor = 
| coautor = |añu=| url = http://faculty.frostburg.edu/phil/forum/Zarathustra.htm
| títulu = Zaratustra
| formatu = 
| obra = Foru filosóficu na universidá de Frostburg
| editor = 
| fechaaccesu = 31 de marzu de 2006

| idioma = alemán
}}
&lt;/ref&gt; referíu al antiguu profeta persa [[Zoroastru]], (c. [[1700 e.C.|1700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]).

==== Reinu Xuníu y Estaos Xuníos ====
* Una seleición de ''Shahnameh'' de Ferdousí (935-1020) foi publicada en 1832 por [[James Atkinson]], un médicu emplegáu pola [[British East India Company]].
* Una parte d'esti compendiu foi depués versificada pol poeta británicu [[Matthew Arnold]] na so obra ''Rustam and Sohrab'' (1853).
* El poeta estauxunidense [[Ralph Waldo Emerson]] foi otru almirador de la poesía persa. Publicó en 1876 dellos ensayos qu'aldericaben la tema:''Letters and Social Aims'', ''From the Persian of Hafiz'' y ''Ghaselle''.

Posiblemente'l poeta persa más popular de los sieglos XIX y XX foi Omar Jayyam (1048-1123), que la so ''Rubaiyat'' foi traducida llibremente por [[Edward Fitzgerald]] en 1859. Jayyam ye reconocíu más como estudiosu que como poeta nel so país natal, pero cola versión de Fitzgerald convertir n'unu de los poetes más citaos n'[[idioma inglés|inglés]]. La frase de Jayyam, &quot;Una fogaza de pan, una jarra de vinu y tu&quot;, ye bien conocida por persones que nun podríen dicir quien o ónde s'escribió.

El poeta y místicu Rumi (1207-1273) (conocíu como ''Molana'' n'Irán) atraxo a munchu siguidores a fines del sieglu XX y principios del XXI. Traducciones populares de [[Coleman Barks]] presentaron a Rumi como un sabiu de la ''nueva fola''. Tamién hai un númberu creciente de traducciones realizaes por investigadores como [[A. J. Arberry]].

Los poetes clásicos Hafez, Saadí, Jayyam, Rumi, Nezamí y Ferdousí son llargamente conocíos nel ámbitu de la cultura inglesa, y les sos obres pueden lleese en diverses traducciones. Los trabayos d'otros representantes de la lliteratura persa permanecen ensin traducir, y son por tanto pocu conocíos.

=== Suecia ===
Mientres l'últimu sieglu, numberoses obres de la lliteratura clásica persa fueron traducíes al [[idioma suecu|suecu]] pol barón [[Eric Hermelin]]. Les traducciones inclúin obres –ente otros– de Farid al-Din Attar, Rumi, Ferdousí, Omar Jayyam, Saadí y Sanaí. Influyíu polos escritos del místicu [[Suecia|suecu]] [[Emanuel Swedenborg]], atraxéron-y especialmente los aspeutos relixosos sufíes de la poesía clásica.

Más apocayá Rumi, Hafiz y [[Fajruddin 'Iraqi]] tán disponibles en traducciones d'[[Ashk Dahlén]], investigador n'estudios iraninos, quien fixo conocer la lliteratura persa a una amplia audiencia en Suecia.

== Lliteratura persa contemporánea ==

=== Historia ===
Nel [[sieglu XIX]] la lliteratura persa esperimentó un importante tresformamientu ya ingresó nuna nueva era. L'empiezu d'esti cambéu se ejemplifica con un incidente asocedíu a mediaos del [[sieglu XIX]] na corte de [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]], cuando'l partidariu reformista y primer ministru [[Amir Kabir]] regañó al [[poeta]] [[Habibollah Qa'ani]] por «mentir» nuna [[casida]] de tipu panexíricu escrita nel so honor.

Amir Kabir vía la poesía polo xeneral y al tipu de poesía desenvueltu mientres el periodu Qayar en particular perxudicial pal progresu y la modernización de la sociedá iranina, qu'él creía precisada d'un cambéu. Estes idees fueron manifestaes tamién por otros, por casu [[Fathalí Ajundzadé]], [[Mirzá Aqa Jan Kermaní]], y [[Mirzá Malkom Jan]]. Esti postreru yera tamién partidariu d'un cambéu na poesía persa en términos lliterarios, con cuenta de que ser coherente colos cambeos sociales.

Nun puede entendese el nuevu movimientu lliterariu ensin tomar nota primero del movimientu intelectual d'Irán, ente los círculos filosóficos del país. Dáu'l clima social y políticu de Persia (Irán) a fines del sieglu XIX y principios del XX, que llevó a la [[Revolución constitucional iranina|revolución constitucional]] ente [[1906]] y [[1911]], la idea de cambéu na poesía espublizóse llargamente. Munchos acotaron que la poesía tenía de reflexar les realidaes d'un país en transición. Esta idea foi arrobinada por figures notables como [[Alí Akbar Dehjodá]] y [[Abolqasem Aref]], quien modificaron el sistema tradicional de la poesía persa por aciu la introducción de nuevos conteníos y esperimentando cola [[retórica]], [[semántica]] y estructura. Dehjodá, por casu, usó una forma tradicional pocu conocida, el ''mosammat'', pa la [[elexía]] pola execución d'un mozu periodista. Aref emplegó'l [[ghazal]], «principal xéneru dientro de la tradición llírica (persa)» pa escribir la so ''&quot;«Payâm-y Âzâdí»'' («mensaxe de la llibertá»).

Dellos investigadores sostuvieron que la noción de «ramificaciones sociopolíticas de los cambeos estéticos» llevó al conceutu de poetes como líderes sociales probando les llendes y posibilidaes del cambéu social.

Un movimientu importante alredor de la moderna lliteratura haise focalizado na modernización y occidentalización, y cómo estos términos son sinónimos cuando describen la evolución de la sociedá iranina. Puede argumentase que casi tolos partidarios del modernismu na lliteratura persa dende Ajundzadé, Kermaní, y Malkom Jan hasta Dehjodá, Aref, [[Mohammad Taqí Bahar|Bahar]] y Rafat, inspirar en desarrollos y cambeos que tuvieron llugar n'Occidente, particularmente n'Europa. Esta inspiración nun implicó a cencielles una copia de modelos occidentales, sinón l'adecuación d'aspeutos de la lliteratura occidental, modificar p'afaelos a les necesidaes de la cultura iranina.

Siguiendo a los trabayos pioneros d'[[Ahmad Kasraví]], [[Sadeq Hedayat]] y munchos otros, la fola iranina de lliteratura comparativa y crítica lliteraria algamó un cume simbólicu colos llogros d'[[Abdolhosein Zarrinkub]], [[Shahroj Meskub]], [[Hushang Golshirí]], [[Ebrahim Golestán]] y [[Shahriyar Mandanipour]].

=== Lliteratura persa n'Afganistán ===
La lliteratura persa n'Afganistán esperimentó un cambéu sópitu mientres l'últimu sieglu. A principios del [[sieglu XX]] el país sufrió reformes económiques y sociales que llevaron a un nuevu aproximamientu a la lliteratura. En [[1911]] [[Mahmud Tarzi]], de regresu n'Afganistán depués d'años d'exiliu en Turquía, empezó a publicar quincenalmente ''Saraj'ul Ajbar'', que nun foi'l primer periódicu del país, pero nel campu de la lliteratura y el periodismu empecipió un nuevu periodu de cambéu y modernización. ''Saraj'ul Ajbar'' xugó un rol relevante nel periodismu, y fixo posible una nueva canal lliteraria abiertu por que la poesía esplorara víes d'espresión con mayor compromisu social.

En [[1930]], depués de meses d'estancamientu cultural, un grupu d'escritores fundó'l ''&quot;Círculu lliterariu Herat&quot;''. Un añu dempués fundóse na capital otru grupu llamáu ''&quot;Círculu lliterariu de Kabul&quot;''. Dambos convirtiéronse nun baluarte pa los poetes y escritores tradicionales , y el modernismu en lliteratura ''Dari'' foi marxináu de la vida social y cultural.

Trés de los poetes más prominentes n'Afganistán nesta dómina fueron [[Ghary Abdullah]], [[Abdul Hagh Beytat]] y [[Jalilollah Jalili|Jalil Ullah Jalili]]. Los dos primeros recibieron la distinción de ''Malek ul Shoara'' (Príncipe de poetes). Jalili, el más nuevu de los trés, xuntó al estilu ''Jorasaní'', en llugar del avezáu estilu ''Fendí'' de poesía. Interesóse asina mesmu en poesía moderna, y escribió dellos poemes n'estilu modernu con nueves carauterístiques semántiques y emotives.

Pasu ente pasu los nuevos estilos atoparon el so llugar nos círculos cultural y lliterariu, a pesar de los esfuercios en contrariu de los tradicionalistes. El primer llibru de poesía moderna publicar en [[1957]], y en [[1962]] apaeció en Kabul una coleición del mesmu estilu. El primer grupu que se dedicó al estilu modernu taba integráu, ente otros, por [[Mahmud Farani]], [[Baregh Shafi'i]], [[Solyman Layegh]], [[Sohail]], y [[Ayeneh]]. Darréu xuniéronse-yos [[Vasef Bajtiarí]], [[Asadullah Habib]] y [[Latif Nazemi]].

Cada unu d'ellos sumó'l so esfuerciu a la modernización de la poesía persa n'Afganistán. Otres figures notables fueron [[Ustad Behtab]], [[Leila Sarahat Roshani]], [[Sayed Elan Bahar]] y [[Parwin Pazwak]]. Poetes como [[Mayakovsky]], [[Yase Nien]] y [[Lahouti]]&lt;ref&gt;, poeta iranín exiliáu en [[Rusia]].&lt;/ref&gt; exercieron una fuerte influencia na lliteratura afganistana. La influencia d'iranines como [[Farrojí Yazdi]] y [[Ahmad Shamlou]] foi asina mesmu de relevancia en prosa y poesía.&lt;ref&gt;[http://www.qantara.de/uploads/540/FWF_78_Persian_Literature_in_Afghanistan.pdf Latif Nazemi «A Look at Persian Literature in Afghanistan.»]&lt;/ref&gt;

Escritores afganistanos prominentes como [[Asef Soltanzadeh]], [[Reza Ebrahimi, Ameneh Mohammadi]], y [[Abbas Jafari]] formar n'Irán recibiendo la influencia d'escritores y maestros iraninos. Anque'l escritores afganistanos nun se probaron entá na escena internacional como los iraninos, tienen sicasí un futuru promisorio.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070930221956/http://www.irna.ir/en/news/view/menu-236/0601185221175123.htm IRNA Miércoles 18 de xineru de 2006]&lt;/ref&gt;

=== Lliteratura persa en Taxiquistán ===
La nueva poesía en [[Taxiquistán]] ta mayormente rellacionada cola forma de vida de la xente y ye revolucionaria. Dende la década de 1950 hasta'l advenimiento de la nueva poesía en [[Francia]], [[Asia]] y [[Llatinoamérica]] l'impautu de la modernización foi bien fuerte. Na década de 1960 la poesía moderna iranina, y la de [[Mohammad Iqbal Lahouri]] producieron una fonda influencia na poesía ''tajik''. Esti periodu ye probablemente'l más ricu y prolíficu pal desenvolvimientu temático y formal de la poesía persa en Taxiquistán.

Dellos poetes fueron meros asonsañadores, y puede apreciase fácilmente len les sos obres la incidencia d'autores foranos. Namái dos o trés fueron capaces de dixerir la poesía estranxera pa componer obres orixinales. El formatu y los aspeutos descriptivos de los [[cuentu|cuentos]] curtios y [[novela|noveles]] tomar de Rusia y Europa. Los esponentes más relevantes de la lliteratura persa nel país son [[Golrojsar Safi Eva]]&lt;ref&gt;{{cita web |obra=BBC Persian
|fechaaccesu=31 de marzu de 2006
|url=https://www.bbc.co.uk/persian/arts/story/2006/01/060113_7thday_bs_golrokhsar.shtml
|títulu=گلرخسار صفی اوا، مادر ملت تاجیک}}&lt;/ref&gt; [[Mo'men Ghena'at]],&lt;ref&gt;{{cita web |obra = BBC Persian
 |fechaaccesu = 31 de marzu de 2006
 |url = https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/08/050808_mj-qanoat-tajik-figures.shtml
 |títulu = مومن قناعت، شاعر و سياستمدار
 |urlarchivu = https://archive.is/20121223212706/https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/08/050808_mj-qanoat-tajik-figures.shtml
 |fechaarchivu = 23 d'avientu de 2012
}}&lt;/ref&gt; [[Farzaneh Joyandíandi]]&lt;ref&gt;{{cita web |obra = BBC Persian
 |fechaaccesu = 31 de marzu de 2006
 |url = https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/04/050421_v-tajik-culture-ar-farzanehkhojandi.shtml
 |títulu = فرزانه، صدای نسل نو
 |urlarchivu = https://archive.is/20130114002842/https://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/04/050421_v-tajik-culture-ar-farzanehkhojandi.shtml
 |fechaarchivu = 14 de xineru de 2013
}}&lt;/ref&gt; y [[Layeq Shir-Ali]].

=== Crítica lliteraria ===
Los pioneros de la crítica lliteraria nel [[sieglu XIX]] fueron –ente otros– [[Mirza Fathalí Ajundzadé]], [[Mirzá Malkom Jan]], [[Mirzá Abdorrahim Talebof]] y [[Zeinolabedín Maragheí]].

Yá nel [[sieglu XX]], los especialistes más relevantes fueron: Allameh [[Dehjodá]], [[Badiozzamán Foruzanfar]], [[Mohammad Taqí Bahar]], [[Yalal Homaí]], [[Mohammad Moín]], [[Said Nafisí]], [[Parviz Natel Janlarí]], [[Sadeq Hedayat]], [[Ahmad Kasraví]], [[Abdolhosein Zarrinkub]], [[Shahroj Meskub]] y [[Hamid Dabashi]].

[[Said Nafisí]] analizó y editó dellos trabayos de crítica lliteraria. Ye conocíu polos sos analises sobre Rudakí y la lliteratura sufí.[[Parviz Natel Janlarí]] y [[Gholamhosein Yusefí]], dambos pertenecientes a la xeneración de Nafisi, tuvieron tamién arreyaos en lliteratura moderna y obres de crítica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://iranema-online.com/guest/files/000888.php|títulu=پویایی فرهنگ هر کشور ی در &quot; آزادی &quot; نهفته است|fechaaccesu=31 de marzu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060507151637/http://iranema-online.com/guest/files/000888.php|fechaarchivu=7 de mayu de 2006}}&lt;/ref&gt; Natel-Janlarí estremar pola simplicidá del so estilu. Nun siguió a los tradicionalistes nin promovió'l nuevu estilu, sinón que'l so puntu de vista tendió a incluyir tol espectru creativo y espresivo de la lliteratura persa. Otru críticu, [[Ahmad Kasraví]], autoridá d'esperiencia lliteraria, atacó a los poetes y escritores que la so obra sirvió al [[despotismu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ferdosi.com/Book/ShowBookDetail.asp?BkCode=10001027
|títulu=A history of literary criticism in Iran (1866-1951)
|fechaaccesu=31 de marzu de 2006}}&lt;/ref&gt;

La crítica lliteraria contemporánea algamó'l so maduror con [[Sadeq Hedayat]], [[Ebrahim Golestán]], [[Hushang Golshirí]], [[Abdolhosein Zarrinkub]] y [[Shahroj Meskub]]. Ente estes figures, Zarrinkoub tuvo posiciones académiques y reputación nel ámbitu universitariu. Más allá de la so significativa contribución al maduror del llinguaxe y lliteratura perses, Zarrinkub impulsó la [[lliteratura comparativa]] y la crítica lliteraria.&lt;ref&gt;[http://www.persian-language.org/Group/Article.asp?ID=582&amp;P=4 AH Zarrinkoub: A biography.]&lt;/ref&gt; La so obra ''Serr y Ney'' ye una comparanza crítica de ''Masnavi'' de Rumi. De la mesma, [[Shahroj Meskoob]] trabayo sobre ''Shahnameh'' de Ferdousí utilizando los principios de la crítica lliteraria moderna.

La principal contribución de [[Mohammad Taqí Bahar]] a esti campu ye'l so llibru ''Sabkshenasí'' (Estilismos), trabayu pioneru sobre la práutica de la [[historiografía]] persa y la nacencia y evolución de la so lliteratura como una institución estremada a principios del [[sieglu XX]].

El calter singular d'esta obra mora na reconocencia de los sos llogros metodolóxicos ya institucionales. Entá más, nun se trata a cencielles d'un testu sobre ''estilística'', sinón una vasta hestoria de la prosa persa y como tal, representa una intervención relevante na so lliteratura.&lt;ref&gt;[http://taylorandfrancis.metapress.com/(mm4rmseebl2r0myek21f4jj1)/app/home/contribution.asp?referrer=parent&amp;backto=issue,1,11;journal,3,12;linkingpublicationresults,1:105349,1 British Journal of Middle Eastern Studies&lt;!-- Títulu xeneráu por un bot --&gt;]&lt;/ref&gt;

[[Jalal Homaei]], [[Badiozzaman Forouzanfar]] y el so alumnu, [[Mohammad Reza Shafiei-Kadkani]] son otres figures notables qu'editaron un númberu de relevantes trabayos lliterarios.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.iran-daily.com/1384/2383/html/panorama.htm#s93186
 |títulu = Luminaries - Mohammad Reza Shafiei-Kadkani
 |obra = Iran Daily - Panorama |fecha =
 [[2005-09-24]]
 |fechaaccesu = 31 de marzu de 2006
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20060517171109/http://www.iran-daily.com/1384/2383/html/panorama.htm#s93186
 |fechaarchivu = 17 de mayu de 2006
}}&lt;/ref&gt;

L'analís críticu de la obra de [[Jami]] foi encaráu por [[Nala Jan Afsahzad]], que'l so llibru ganó'l prestixosu premiu de ''Meyor llibru del añu d'Irán'' en [[2000]].&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120722084955/www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/11/051111_dr_afsahzad.shtml همایش بزرگداشت افصح زاد at BBC Persian] URL accessed on 2006-03-31&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* ''Zabihollah Safa;'' Anthologie de la Poésie Persane, Gallimard-Unesco, Connaissance de l'Orient, 1964 ISBN 2-07-071168-4
* ''Iraj Bashiri;'' Nima Youshij and New Persian Poetry, Universidá de Minnesota, 2000
* ''M.R. Ghanoonparvar;'' An Introduction to &quot;Reading Chubak&quot;, Iran-Heritage Organization, 2005
* ''Alamgir Hashmi;'' The Worlds of Muslim Imagination, Gulmohar, 1986, ISBN 0005004071

=== Investigación lliteraria ===
* ''Edward G. Browne:''Literary History of Persia, 1998, ISBN 0-7007-0406-X
* ''Henry Massé:'' Anthologie Persane, Payot, 1950,ISBN 2-228-89128-2
* ''Zabihollah Safa:'' Un aperçu sur l'évolution de la pensée à travers la poésie persane, [[Teḥrán]], 1969
* ''Ehsan Yarshater:'' History of Persian Literature, Nueva York, 1988

=== Antoloxíes ===

==== Llírica ====
* ''Cyrus Atabay:'' Die schönsten Gedichte aus dem klassischen Persien. Hafis, Rumi, Omar Chayyam, C.H.Beck, Munich,1998, ISBN 3406440169
* ''[[Hans Bethge]]:'' Sa'di der Weise. Die Lieder und Sprüche des Sa'di. Nachdichtungen, Ying Yang Media, 2001, ISBN 3-9806799-6-9
* ''Dick Davis'': Borrowed Ware. Medieval Persian Epigrams, Mage, 1998, ISBN 0-934211-52-3
* ''Edward Fitzgerald:'' Omar Chayyam. Rubaiyat, ISBN 3-922825-49-4
* ''Mahmud Kianush:'' Modern Persian Poetry, The Rockingham Press, 1996
* ''Zabihollah Safa:'' Anthologie de la Poésie Persane, Gallimard Unesco. Connaissance de l'Orient, 1964, ISBN 2-07-071168-4
* ''Wheeler M. Thackson:'' A Millennium of Classical Persian Poetry: A Guide to the Reading &amp; Understanding of Persian Poetry from the Tenth to the Twentieth Century, Ibex Publishers, 1994, ISBN 0-936347-50-3
* ''Rafael Cansinos Assens:'' Antoloxía de poetes perses, Arca Ediciones, Madrid, 2006, ISBN 978-84-934976-2-0. Tamién edición [http://www.cansinos.com/content/antologia-de-poetes-perses en formatu dixital]

==== Prosa ====
* ''C. Bagley:'' [[Sadeq Chubak]]: An Anthology, Caravan books, 1982, ISBN 0-88206-048-1
* ''Inge Hoepfner:'' Märchen aus Persien, Fischer Taschenbuch, 1982, ISBN 3-596-22838-7
* ''Jaled Hosseini:'' Drachenläufer, Berliner Taschenbuch, 2004, ISBN 978-3-8333-0149-0
* ''Heshmat Moayyad:'' Stories from Iran. A Chicago Anthology, 1992, ISBN 0-934211-33-7
* ''Touradj Rahnema:'' Einer aus Gilan. Kritische Erzählungen aus Persien, Orient, 1984, ISBN 3-922825-18-4

== Enllaces esternos ==
* [http://www.lenguapersa.com/Hai%20lliteratura/prosa3.htm Historia de la lliteratura persa]
* [https://web.archive.org/web/20070626224911/http://www.lenguafarsi.com/html/modules.php?name=HistoriaLiteratura Lliteratura persa]
* [http://www.falehafez.org Fal y Hafez] Completa base de datos de poemes de Hafez y Fals. &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [http://www.persian-language.org/ Comité nacional pa la espansión del llinguaxe y la lliteratura persa شوراي گسترش زبان و ادبيات فارسي] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20070630011511/http://www.naghed.net/Naghd_hai/shargh_baad_ma_ra_khahad_bord.pdf Poesía persa moderna] ensayos por [[Josro Naghed]].&lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [http://www.ghabil.com/ GHABIL Revista de literatgura persa] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20070630045817/http://www.persopedia.com/ Persopedia] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [http://www.persianpersia.com/ Llibros en persa] &lt;small&gt;(en persa)&lt;/small&gt;
* [https://www.scribd.com/doc/14969171/Rubaiyat-Omar-Kayam/ Rubaiyat. Omar Kayam. Poesía persa antigua]
* [[Jaime Siles]], [http://www.elcultural.es/version_papel/LETRA/2666/Trés_poetes_perses_contemporaneos/ «Trés poetes perses contemporáneos. Nima Yushij, Sohrab Sepehrí y Ahmad Shamlú»], ''El Cultural'', 24-1-2001.

{{Tradubot|Literatura persa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Lliteratura en persa|Lliteratura en persa]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5ud9hic4wji20h7fgrb1twd6aztxm6j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Música del Clasicismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112798</id>
    <revision>
      <id>3702997</id>
      <parentid>3691291</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20208" xml:space="preserve">{{Ficha de xéneru musical
|xéneru = Clasicismu |color
= SteelBlue 
|orixe musical =[[Música galantiadora]] (1740-1770) 
|orixe cultural = [[Clasicismu]] européu |preseos
=[[Pianu]], [[violín]], [[clarinete]], etc. 
|popularidá =Segunda metá del sieglu XVIII |subxéneros
= 
|fundas = [[Música neoclásica|Neoclasicismu]] del sieglu XX
|enllaces = 
}}

'''Clasicismu''' ye l'estilu de la [[Música académica europea|música culta europea]] desenvueltu aprosimao ente [[1750]] y [[1820]] por compositores como [[Joseph Haydn]], [[Wolfgang Amadeus Mozart]] y [[Ludwig van Beethoven]]. Coincide cola dómina cultural y artístico (na arquiteutura, la lliteratura y les demás artes) güei denomada [[Neoclasicismu]]. Tuvo los sos grandes centros d'espardimientu en [[Berlín]], [[París]], [[Escuela de Mannheim|Mannheim]] y, sobremanera, [[Primer Escuela de Viena|Viena]]. Carauterízase pola claridá de les testures, la simetría de les frases, l'afitamientu de la tonalidá plena y l'establecimientu de les formes musicales clásiques (sinfonía, sonata, cuartetu...).

== Denominación ==
Ente que les restantes artes redescubríen y copiaben nesta dómina los antiguos modelos grecorromanos, los bien escasos restos musicales conocíos de la [[Música_en_l'Antigüedá música de l'Antigüedá]] yeren insuficientes pa basase nellos, polo que'l clásicu ye un estilu musical nuevu.

Por esta mesma razón, la denominación [[música clásica]] nunca s'usó pa la música grecorromana, práuticamente desconocida, y empezó a ser utilizada polos románticos pa nomar a la música de la dómina que-yos precedió, esta de la segunda metá del sieglu XVIII; depués, por estensión, el nome foi usáu pa tola música culta occidental anterior al sieglu XX.

== Estética y carauterístiques xenerales ==
El sieglu XVIII foi'l de la [[Ilustración]], y la so estética treslladar al estilu musical: gustu polo natural, lo equilibrao y lo claro; refugu del artificiu y l'escesu de sofisticación de la música barroca; imitación de la naturaleza, en forma d'estructures simples y frases simétriques similares a les de la música folclórica; na ópera, verosimilitud y cercanía al espectador de los argumentos, ya integración íntima del drama y la música.

Amás el públicu de la música culta estender de la vieya aristocracia a la puxante burguesía, que mercaba masivamente ediciones de partitures y enllenaba los teatros d'ópera y de conciertu, lo qu'impulsó a los compositores a averar el so estilu a lo popular. L'espardimientu de la música aumentó y se internacionalizó, y colla la fama de los compositores más destacaos, de cuenta que l'estilu unificar en toa Europa y los autores más conocíos fixeron frecuentes xires poles principales capitales del continente.
[[Ficheru:Mozart Symphony 40 G minor - 1 Molto allegro.oga|thumb|Molto allegro (I) de la Sinfonía non. 40 de Mozart. Con ''forma sonata'' global, los once primeros segundos ejemplifican la típica melodía acompañada y simétrica del Clasicismu.]]
De resultes de too ello les carauterístiques principales de la música del Clasicismu son:
* Usu de la [[testura musical|testura]] de melodía acompañada, consistente nel predominiu de la voz más aguda, que centra l'interés na so melodía, mientres el restu de preseos acompañar; namái n'ocasiones usa la [[homofonía (música)|homofonía]] o la [[polifonía]] imitativa. L'acompañamientu ye yá escritu explícitamente (desusu del baxu continuu).
* Melodíes d'un mayor calter [[cantabile]] y simétriques, con frases estructuradas n'antecedente y consecuente (o ''pregunta'' y ''respuesta''), que típicamente se cierren nes harmoníes de dominante y tónica, respeutivamente.
* [[Harmonía|Harmoníes]] bien clares y funcionales, basaes nos acordes de tónica, dominante y subdominante, que estructuran les frases y la forma musical con [[cadencia|cadencies]] bien clares. El ritmu harmónicu (velocidá a la que camuden los acordes) sueli ser más lentu que nel Barrocu: ye típicu l'acompañamientu arpegiado llamáu [[baxu de Alberti]] nel pianu, o'l trémolo nel acompañamientu orquestal.
* Escríbese muncha más música en manera mayor (más allegre) qu'en manera menor. Amplíase'l campu de les modulaciones y úsense tonalidaes cada vez con más alteraciones.
* Compás bien claro y rexíu tamién pola harmonía.
* Amplíase la orquesta y el so rangu dinámicu. Cada vez s'escribe en detalle una mayor variedá de dinámiques y articulaciones, dexando menos espaciu a la interpretación del ejecutante.
* Úsense formes estandarizadas (en particular la llamada [[forma sonata]]) pero con gran interés y variedá na estructura interna de la música. Ye nesti periodu cuando se definen claramente les formes y estructures nes que se basa la música culta occidental casi hasta los nuesos díes: la [[sonata]], la [[sinfonía]] y el [[conciertu]] clásicu.

== Periodos y autores de la música del Clasicismu ==
{{VT|Compositores del Clasicismu}}
[[Ficheru:Johann Christian Bach by Thomas Gainsborough.jpg|thumb|&lt;center&gt;[[Johann Christian Bach]], fíu de [[Johann Sebastian Bach]], retratáu por [[Thomas Gainsborough]], 1776.&lt;/center&gt;]]

=== Los estilos preclásicos ===
A mediaos del XVIII convivieron diverses corrientes musicales. El [[Rococó]] o [[estilu galantiador]], ejemplificado por [[Johann Christian Bach]] (fíu de [[Johann Sebastian Bach]] y conocíu como ''el Bach de Londres''), carauterizar pol pasu de les testures complexes a melodíes clares con acompañamientos senciellos, y la creación d'estructures formales bien definíes con seiciones claramente articulaes: una fusión de la claridá formal de la música francesa coles innovaciones harmónicu y estructural del estilu italianu, como les del sinfonista milanés [[Giovanni Battista Sammartini]]. N'Alemaña surdió'l ''Empfindsamer Stil'' o estilu sentimental, que buscaba la espresión direuto y natural de sentimientos, y que prauticaron [[Wilhelm Friedemann Bach]] y [[Carl Philipp Emmanuel Bach]] (''el Bach de Berlín''), fíos ambos tamién de Johann Sebastian.

Una de les figures decisives na fixación de formar sonata foi'l compositor italianu [[Domenico Scarlatti]]. L'estilu de les sos obres yera innovador porque utilizaba estructures clares, y melodíes con acompañamientos cada vez más comprensibles pal oyente. Otru compositor influyente foi [[Christoph Willibald Gluck]], reformador operísticu que pretendió volver a una fusión de música y testu, restándo-y importancia a la improvisación d'[[adornu musical|ornamientos]] típica del [[bel cantar]] y atendiendo más a la [[modulación (música)|modulación]] como forma d'articular les escenes dramátiques.

Nel campu sinfónico foi fundamental l'aportación de la [[Escuela de Mannheim]], que la so orquesta de corte tuvo na vanguardia de la téunica orquestal (cambeos dinámicos espectaculares, introducción de los clarinetes...). A esta escuela pertenecieron [[Johann Stamitz]], [[František Xaver Richter|Franz Xaver Richter]], [[Carl Stamitz]], [[Franz Ignaz Beck]] y [[Christian Cannabich]].

=== 1750 a 1775 ===
[[Ficheru:Haydn_portrait_by_Thomas_Hardy_(small).jpg|thumb|left|&lt;center&gt;[[Joseph Haydn]], retratáu por Thomas Hardy, 1792.&lt;/center&gt;]]
Pa la década de 1750 les formes instrumentales como'l [[conciertu]] y la [[sinfonía]] (ésta orixinalmente la mera [[obertura]] de les óperes) ganaren l'abonda fuercia como pa ser interpretaes independientemente de la música vocal, y teníen gran aceptación nes cortes.

El compositor del momentu yera [[Franz Joseph Haydn]]. Amás d'escribir sinfoníes d'estructura claramente clásica, escribió [[sonata|sonates]] para [[pianu]]forte, el nuevu preséu de tecláu en plena fase de perfeccionamiento y que dexaba mayores capacidaes espresives. Foi consideráu tamién el gran creador del [[cuartetu de cuerda]], pos les sos obres pa esta formación, de gran refinamientu melódicu y harmónicu, dieron una importancia similar a los cuatro preseos y afitaron la forma, lo que contribuyó a que'l cuartetu quedara establecíu hasta los nuesos díes.

Escontra 1770 surdió l'estilu llamáu [[Sturm und Drang]], inspiráu nuna especie de protorromanticismo lliterariu del mesmu nome que podemos ejemplificar nel ''[[Les cuites_del mozu_Werther|Werther]]'' de Goethe, y qu'en música produció obres sinfóniques d'ambiente tráxico y apasionáu, casi toes en manera menor, como delles sinfoníes de [[Haydn]] y [[C.P.E. Bach]].

=== 1775 a 1790 ===
[[Ficheru:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|thumb|right|&lt;center&gt;[[Wolfgang Amadeus Mozart]], en semeya póstuma de [[Barbara Krafft]], 1819.&lt;/center&gt;]]
El centru de gravedá de la música europea asitiar en [[Primer Escuela de Viena|Viena]], onde un nuevu compositor empieza a revolucionar la ópera y el conciertu: [[Wolfgang Amadeus Mozart]]. Anque se basó n'apurrir de Haydn, Mozart prefería melodíes más cantables, al estilu italianu. Amás nes sos obres apréciense más cromatismos y otros cambeos harmónicos. Tocantes a la instrumentación, utiliza más variedá de preseos, en riques combinaciones tímbricas.

Na década de 1780 [[Muzio Clementi]] adquier prestíu coles sos sonates y estudios pa pianu. Esti compositor incentivó la estensión de la [[tesitura]] del preséu, ente otros cambeos que brindaron nueves posibilidaes. Similar papel xugó pal [[violonchelu]] [[Luigi Boccherini]], italianu afincáu n'España.

=== Beethoven y el pasu al Romanticismu ===
[[Ficheru:Beethoven.jpg|thumb|left|&lt;center&gt;[[Ludwig van Beethoven]], retratáu por [[Joseph Karl Stieler]], 1820.&lt;/center&gt;]]
Una nueva xeneración de compositores formada por [[Johann Nepomuk Hummel]], [[Luigi Cherubini]], [[Gaspare Spontini]], [[Gioachino Rossini]] y [[Ludwig van Beethoven]] empezó a cobrar importancia. Formalmente, la seición de desenvolvimientu de formar sonata fíxose cada vez más complexa. Tamién se complicaron los acompañamientos pa crear testures más riques, y l'harmonía volvióse más flexible y ellaborada. El pianu ocupó un llugar central. Beethoven foi'l que produció los cambeos más fondos nel estilu y por ello ye consideráu'l responsable de la transición escontra'l [[Música del Romanticismu|periodu románticu]]. Los sos principales apurras fueron les innovaciones harmóniques, y la busca d'una mayor espresividá. Tamién foi un pioneru tocantes a la orquestación de les sos sinfoníes, yá que utilizó munchos preseos que nun formaben parte de la orquesta y esto impulsó l'ampliación de la mesma.

== Les formes musicales del Clasicismu ==
Nesti periodu establecen les principales formes musicales vixentes hasta entráu'l sieglu XX, y les estructures que les rixen; ente estes estructures destácase la llamada [[forma sonata]], implementada nos primeros movimientos de la mayoría de les formes musicales del momentu (sonata puramente felicidá, cuartetu, sinfonía, etc.).

=== Formes instrumentales ===
{{AP|Sonata}}
Les formes instrumentales del Clasicismu reciben el so nome según el conxuntu al que tán destinaes:
* La [[sonata]] ta escrita pa un preséu solista (xeneralmente'l pianu), o bien para pianu y un segundu preséu (violín, flauta, etc.).
* El [[Tríu_(música)|tríu]], el [[Cuartetu_(música)|cuartetu]], el [[Quintetu_(música)|quintetu]]... denominen a obres escrites respeutivamente pa trés, cuatro, cinco... preseos. Ente estes combinaciones queden afitaes delles plantíes fixes, como la del [[cuartetu de cuerda]] o'l [[quintetu de vientu]].
* La [[serenata]], el [[divertimento]] y la [[casación]] suelen tar escrites pa un conxuntu de tamañu mediu (pequeña orquesta de cuerdes, banda de vientu), pa ser interpretaos al campu.
* El conciertu ta escritu pa un preséu solista y orquesta.
* La [[sinfonía]] ye una obra escrita para [[orquesta sinfónica]].
[[Ficheru:Degas l'orchestre.jpg|thumb|&lt;center&gt;''[[La orquesta de la Ópera|L'orchestre de l'Opéra]]'', cuadru d'[[Edgar Degas]], 1870.&lt;/center&gt;]]
Toes estes obres son estructuradas de manera similar, tomando como modelu la sonata. Tien esti trés o cuatro [[Movimientu_(música)|movimientu]]s:
* Nel primeru síguese un esquema con trés partes: primero una esposición na que'l compositor preséntanos dos tarrezas, unu enérxicu, na tonalidá principal, y otru más melódicu, na dominante o'l relativu mayor. De segundes, el desenvolvimientu, nel que s'establez un conflictu ente los dos tarrezas, que son estazaos, tresportaos, variaos... Finalmente la reexposición, na que la tensión harmónico resolver al volver escuchase les temes iniciales na mesma tonalidá.
* El segundu movimientu, lentu, sueli ser más melodiosu, utilizándose la forma lied, d'estructura ternaria y calter llíricu.
* El tercer movimientu tien un calter más gayoleru, xeneralmente en forma de [[minueto]], danza d'orixe francés, o de [[scherzo]] (nel casu de Beethoven).
* Nel cuartu movimientu adóptase casi siempres la forma [[rondó]], qu'alterna una tema principal a manera d'estribillu, na tonalidá principal, con episodios n'otros tonos.

Na [[sonata]] puramente dicha'l compositores solíen prescindir dacuando de dalgún de los cuatro movimientos canónicos, a la so eleición. El [[conciertu]] nunca tien minueto, quedando por tanto estructurado siempres en namái tres movimientos. Los [[divertimentos]] y [[serenata|serenates]], otra manera, solíen ampliar la secuencia habitual con dalgún movimientu suplementariu.

==== Los preseos y l'orquesta nel Clasicismu ====
Magar la mayoría de los preseos sinfónicos yá esistíen dende'l [[Música barroca|Barrocu]], munchos d'ellos camuden y afáense a los nuevos requerimientos estilísticos y de composición de la dómina: asina, los de vientu aumenten el númberu de furacos y llaves p'afaese a les tonalidaes con munches alteraciones. Dellos preseos que surden nesti periodu son el [[pianoforte]], el [[arpeggione]] y el [[clarinete]], mientres pierden vixencia casi hasta la so estinción la [[viola da gamba]], el [[clavicordiu]], la flauta duce (que volverá renacer nel sieglu XX), el [[baxón]] y el [[llaúd]], ente otros.
El [[fortepiano]] impúnxose sobre'l [[clave]] de tala forma que pasó a ocupar un llugar central na música de cámara ya inclusive nos conciertos solistes.

Este ye un periodu clave tamién pa la orquesta porque se configura la [[orquesta sinfónica]] como tal, por influencia de Mozart, Haydn y la [[escuela de Mannheim]]. De la [[orquesta de cámara]] heredada del Barrocu caltién la seición de cuerdes como base, anque esta ye ampliada en númberu y suel complementase con siquier un par d'oboes y de trompes. Al avanzar el sieglu queda afitada la seición de preseos de madera a dos: dos flautes treveseres, dos oboes, dos clarinetes y dos fagotes. La seición de metal solía incluyir ente dos y cuatro trompes, dos trompetes (con timbales) y, dacuando, unu o dellos trombones. Abandónase la práutica del [[so continuu]], y collo el clavecín na orquesta, salvu pa los recitativos operísticos.

=== Les formes vocales ===
[[Ficheru:Manuscript_of_the_last_page_of_Requiem.jpg|thumb|&lt;center&gt;Manuscritu del [[Requiem de Mozart]]: entamu del ''Lacrimosa''. &lt;/center&gt;]]

==== La ópera ====
{{AP|Ópera}}
Yá dende entamos del sieglu XVIII convirtiérase nun campanudu espectáculu de corte, al traviés del cual los monarques y aristócrates exhibíen la so rellumanza. Les temes referir a la mitoloxía y representaben grandes traxedies llíricu-heroiques, montaes con gran aparatu: yera la llamada [[ópera seria]], cantada n'italianu.

Otra manera, les clases sociales menos favorecíes cuntaben col so propiu teatru musical, la [[ópera buffa]], pequeñes actuaciones satíricu-burlescas. De curtia duración y argumentu simple, recurren a la espresión direuta en llinguaxe coloquial y sírvense de dos o tres personaje solamente, amenorgando al máximu los elementos musicales, nos qu'en concencia tán ausentes los coros y cobra la mayor importancia la melodía popular de bona construcción. La [[ópera buffa]] ganó importancia y nivel artísticu mientres el Clasicismu, y apaecieron amás versiones nacionales, escrites na llingua llocal y con diálogos en llugar de recitativos, como'l [[Singspiel]] n'Alemaña, la [[zarzuela]] n'España y la [[opéra-comique]] en Francia.

==== La música relixosa ====
Un gran númberu de compositores siguió adscritu al serviciu de la Ilesia, y siguieron escribiendo por tanto formes relixoses como la [[misa]] y el [[motete]], polo xeneral pa orquesta, coru y solistes, y nun estilu deliberadamente arcaicu. Un exemplu bien conocíu d'esti xéneru ye'l [[Requiem_(Mozart)|Réquiem de Mozart]].

== Ver tamién ==
* [[Primer Escuela de Viena]]

== Bibliografía ==
* {{cita llibru | 
apellíos = Rosen
| nome = Charles
| enllaceautor = 
| coautores = 
| editorial = Alianza Música |
editor = 
| otros = 
| títulu = L'estilu clásicu: Haydn, Mozart, Beethoven
| edición = 
| fecha = 
| añu = 2009
| mes = 
| ubicación = Madrid
| id = 
| isbn = 8420685291
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru | 
apellíos = de la Motte
| nome = Diether
| enllaceautor = 
| coautores = 
| editorial = Idea Books
| editor = 
| otros = 
| títulu = Tratáu d'harmonía |
edición = 
| fecha = 
| añu = 1998
| mes = 
| ubicación = Barcelona |
id = 
| isbn = 84-8236-105-8
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru | 
apellíos = Downs
| nome = Phillip G.
| enllaceautor = 
| coautores = 
| editorial = Akal Música |
editor = 
| otros = 
| títulu = La música clásica. La era de Haydn, Mozart y Beethoven
| edición = 
| fecha = 
| añu = 1998
| mes = 
| ubicación = 
| id = 
| isbn = 978-84-460-0734-0
| páxina =
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru | apellíos=Grout | nome=D.J. et al. | enllaceautor= | añu=1993 | títulu=Historia de la música occidental | editorial=Alianza Música | allugamientu=[[Madrid]] | id=ISBN 9788420664910 - ISBN 9788420664927 | otros=(Dos tomos) }}&lt;/cite&gt;
* {{cita llibru | 
apellíos = Michels
| nome = Ulrich
| enllaceautor = 
| coautores = 
| editorial = Alianza Atles
| editor = 
| otros = (Dos tomos)
| títulu = Atles de Música |
edición = 
| fecha = 
| añu = 1982
| mes = 
| ubicación = Madrid
| id = 
| isbn = 84-206-6999-7
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru |
apellíos = Alsina
| nome = Pep
| enllaceautor = 
| autor2 = Frederic Sesé
| editorial = Editorial Graó
| editor = 
| otros = 
| títulu = La música y la so evolución
| edición = 1ra
| fecha = 
| añu = 1994
| mes = 
| ubicación = 
| id = 
| isbn = 84-7827-110-4
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru | 
apellíos = Robertson
| nome = A.
| enllaceautor = 
| coautores = 
| editorial = Editorial Ismu S.A.
| editor = 
| otros = 
| títulu = Historia xeneral de la música III |
edición = 
| fecha = 
| añu = 
| mes = 
| ubicación = España |
id = 
| isbn = 84-7090-036-6 
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru | 
apellíu = Suárez Urtubey
| nome = Pola
| enllaceautor = 
| coautores = 
| editorial = Claridad
| editor = 
| otros = 
| títulu = Historia de la música |
edición = 
| fecha = 
| añu = 2004
| mes = 
| ubicación = 
| id = 
| isbn = 950-620-155-2
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}
* {{cita llibru | 
apellíos = Honolka
| nome = Kurt
| enllaceautor = 
| autor2 = Reinhand, Kurt | autor3 = Stäblein, Brunu | autor4 = Enge, Hans | autor5 = Netil, Paul
 | editorial = 
| editor = Edaf
| otros títulu = Historia de la música |
edición = 
| fecha = 
| añu = 2005
| mes = 
| ubicación = Madrid
| id = 
| isbn = 978-84-7166-198-2
| páxina = 
| capítulo = 
| urlcapítulo = 
| cita = 
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://imslp.org/wiki/Category:Mozart,_Wolfgang_Amadeus Partitures gratuites de W.A.Mozart]
* [http://imslp.org/wiki/Category:Haydn,_Joseph Partitures gratuites de Joseph Haydn]


{{Tradubot|Música del Clasicismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Música del Clasicismu| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Tradubot]]</text>
      <sha1>b4ximrtm7q38s1y9kmhsw1l4dxsbkpd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Citizen Kane</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112950</id>
    <revision>
      <id>3703478</id>
      <parentid>3702750</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156213" xml:space="preserve">{{película}}
'''''Citizen Kane''''' ('''''Ciudadanu Kane''''' n'[[asturianu]]) ye una [[película]] d'[[cine de los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]] de [[1941]] empobinada, escrita, producida y protagonizada por [[Orson Welles]]. Ta considerada como una de les obres maestres de la [[historia del cine]], siendo particularmente allabada pola so innovación na música, la fotografía y l'estructura narrativa. Foi estrenada por [[RKO Pictures]].

''Citizen Kane'', que foi la ópera prima de Welles, ganó un [[Premiu Óscar|Óscar]] al [[Óscar al meyor guión orixinal|meyor guión orixinal]] para [[Herman J. Mankiewicz]] y el mesmu Welles. Esi sería l'únicu Óscar consiguíu por Welles en tola so carrera, a esceición del [[Óscar honoríficu|honoríficu]] de 1970. Tamién tuvo ente les candidates al Óscar n'otros ocho categoríes: [[Óscar a la meyor película|película]], [[Óscar al meyor direutor|direutor]], [[Óscar al meyor actor|actor principal]], [[Óscar a la meyor direición d'arte|direición artística]], [[Óscar a la meyor fotografia|fotografía]], [[Óscar a la meyor banda sonora|banda sonora]], [[Óscar al meyor soníu|soníu]] y [[Óscar al meyor montaxe|montaxe]]. 

La hestoria esamina la vida y el legáu de Charles Foster Kane, un personaxe interpretáu por Welles y basáu nel magnate de la prensa [[William Randolph Hearst]], según n'el mesmu Orson Welles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sparknotes.com/film/citizenkane/canalysis.html |títulu=Citizen Kane. Analysis of Major Characters |fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |obra=SparkNotes |idioma= inglés|cita=Critics generally accept that Welles based the character of Kane on publishing magnate William Randolph Hearst and other powerful men of his time, but Welles certainly based the character on himself as well.}} &lt;/ref&gt; Mientres el so estrenu, Hearst prohibió mentar la película nos sos periódicos. La carrera de Kane na industria editorial naz del idealismu y del serviciu social, pero evoluciona gradualmente nuna implacable busca de poder. Narrada principalmente al traviés de ''[[Analepsis|flashbacks]]'', la hestoria cúntase al traviés de la investigación d'un periodista que quier conocer el significáu de la última pallabra que dixo'l magnate antes de morrer: ''Rosebud''.

Tres l'ésitu de Welles nel teatru cola compañía Mercury Theatre y la so revesosa emisión radiofónica de ''[[La guerra de los mundos (radio)|La guerra de los mundos]]'' en 1938, [[Hollywood]] allegó a él. Robló un contratu con RKO Pictures en 1939. Diéron-y llibertá pa desenvolver la so propia hestoria y usar la so propia repartida y equipu de rodaxe, daqué pocu frecuente pa un direutor novel. Dempués de dos intentos atayaos de concretar un proyeutu, desenvolvió'l [[Guión cinematográficu|guión]] de ''Citizen Kane'' con Herman Mankiewicz.

Un ésitu ente la crítica, ''Citizen Kane'' fracasó en recuperar el so costo na taquilla. La película cayó nel olvidu poco dempués, pero la so reputación ameyoró, primero, cola crítica francesa y, sobremanera, dempués de la so reestreno estauxunidense en 1956. Hai un ciertu consensu ente la crítica de que ''Citizen Kane'' ye la meyor película que se rodó, lo que llevó a [[Roger Ebert]] a dicir: «''Ta decidíu: ''Citizen Kane'' ye, oficialmente, la meyor película de la hestoria''».&lt;ref name=&quot;ebert&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rogerebert.com/rogers-journal/whats-your-favorite-movie |títulu=What's your favorite movie? |fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |apellíu=Ebert |nome=Roger |enllaceautor=Roger Ebert |fecha=4 de setiembre de 2008 |obra= Roger Ebert's Journal |editorial=Chicago Sun-Times |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Encabezó la llista [[AFI's 100 años... 100 películes]], ellaborada en 1998, y la so [[AFI's 100 años... 100 películes (edición 10º aniversariu)|actualización del añu 2007]] con motivu del décimu aniversariu. Tamién lideró toles votaciones de la revista ''Sight &amp; Sound'' de los diez meyores películes mientres cuasi mediu sieglu.

== Argumentu ==

[[Ficheru:Orson Welles 1937.jpg|thumb|derecha|Orson Welles, quien interpreta a Charles Foster Kane, fotografiáu por [[Carl van Vechten]] en 1937, trés años antes del rodaxe de ''Citizen Kane''.]]

Charles Foster Kane ([[Orson Welles]]) ye un magnate de la prensa descomanadamente ricu que tuvo viviendo solo en [[Florida]] na so suntuosa finca Xanadu mientres los últimos años de la so vida. Muerre na cama pronunciando la pallabra «''Rosebud...''» mientres una [[Bola de nieve (xuguete)|bola de nieve]] cai de les sos manes y faise añicos. La muerte de Kane ye noticia en tol mundu. El periodista Jerry Thompson (William Alland) investiga sobre la vida privada de Kane coles mires d'afayar el significáu de la so última pallabra al morrer. El periodista entrevista a los amigos y compañeros del magnate. Ye según vase desenvolviendo la hestoria al traviés de les alcordances de los entrevistaos. Thompson visita a la segunda muyer de Kane, Susan Alexander (Dorothy Comingore), agora una alcohólica que tien el so propiu club, pero que refuga cunta-y nada. Thompson allega entós al archivu priváu de Walter Parks Thatcher ([[George Coulouris]]), un difuntu banqueru que foi'l tutor de Kane mientres la so infancia y adolescencia. Al traviés de les memories de Thatcher, Thompson conoz la infancia de Kane. Thompson depués entrevista a Bernstein ([[Everett Sloane]]), l'apoderáu de Kane; a Jedediah Leland ([[Joseph Cotten]]), el so meyor amigu; a Susan per segunda vegada y a Raymond (Paul Stewart), el so mayordomu.

Los ''flashbacks'' revelen que Kane pasa'l so niñez na probeza en [[Colorado]] hasta que s'afaya la «tercer mina d'oru más grande del mundu» nuna propiedá aparentemente ensin valor que la so madre adquiriera. La madre de Kane ([[Agnes Moorehead]]) unvia al so fíu a la mariña este d'Estaos Xuníos a vivir con Thatcher y ser educáu ellí. Dempués de llograr el control total de les sos posesiones con 25 años, Kane entra nel negociu de la prensa al traviés d'un [[Prensa mariella|periódicu sensacionalista]]. Toma'l control del periódicu, el ''New York Inquirer'', y contrata a los meyores periodistes. El so intentu d'algamar el poder poner de manifiestu por aciu la so manipulación de la opinión pública escontra la [[Guerra d'España y Estaos Xuníos]]; el so primer matrimoniu con Emily Monroe Norton (Ruth Warrick), sobrina del presidente, y la so campaña pa [[gobernador]] del [[Nueva York (estáu)|Estáu de Nueva York]].

El matrimoniu de Kane eslleir colos años y empieza una aventura amorosa con Susan Alexander. La so esposa y el so rival na política afayen la infidelidá, lo que da al traste col so matrimoniu y la so carrera política. Kane casóse col so amante y obligar a exercer como cantante d'ópera, una carrera pa la qu'ella nun tien talentu nin ambición. Kane finalmente déxa-y abandonar la so carrera como cantante dempués de qu'ella intentara suicidase. Dempués d'un periodu d'aburrición y aislamientu en Xanadu, Susan decide dexar al so home.

Kane pasa los sos últimos años construyendo la so vasta finca, na que vive solo col personal. El mayordomu cunta que Kane dixera «''Rosebud''» dempués de que Susan dexára-y, xusto dempués de ver una bola de nieve.

De vuelta al presente, en Xanadu, el gran númberu de pertenencies y posesiones de Kane ta siendo catalogáu, dende percares obres d'arte hasta muebles ensin valor. Ye entós cuando Thompson almite que ye incapaz de resolver el misteriu y conclúi que ''Rosebud'' va ser siempres un enigma. Especula diciendo: «''El señor Kane foi un home que tuvo tou cuanto quixo, y que lo perdió. Seique ''Rosebud'' foi daqué que nun pudo consiguir o daqué que perdió''». A la fin de la película, revelar al espectador que ''Rosebud'' ye'l nome del trinéu que Kane tuvo cuando yera un neñu; una referencia a la única dómina de la so vida na que foi realmente feliz. El trinéu, xuntu colos trastos de la casa, ye quemáu y estrozáu nun fornu del suétanu pol personal qu'abandona yá Xanadu.

== Repartu y personaxes ==
[[Ficheru:Citizen-Kane-Mercury.jpg|thumb|right|250 px|[[Captura de pantalla]] de los creitos d'apertura de ''Citizen Kane'', nos que puede lleese, traducíu del inglés al español: «''Una producción Mercury, por Orson Welles''». Munchos de los actores de la película proveníen del Mercury Theatre.]]
Nos [[Creitos de cierre|crédito finales]] de la película puede lleese «''La mayoría de los actores principales son nuevos nel cine. [[Mercury Theatre]] arguyecer de presentalos.''»&lt;ref name=&quot;AFIcat&quot;/&gt; Welles, xuntu col so compañeru [[John Houseman]], axuntar nun grupu conocíu como los Mercury Players p'actuar nes sos producciones nel Mercury Theatre en 1937. Dempués d'aceptar el so contratu con Hollywood en 1939, Welles trabayaba ente [[Los Angeles]] y [[Nueva York]], onde'l Mercury Theatre siguía coles sos emisiones radiofóniques selmanales de ''The Campbell Playhouse''.&lt;ref name=&quot;shadows&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Walsh |nome=John Evangelist |títulu=Walking Shadows: Orson Welles, William Randolph Hearst and Citizen Kane |idioma=inglés |añu=2004 |editorial=Bowling Green University Popular Press |isbn=978-0299205003 |páxines=31–37 }}&lt;/ref&gt; Welles quixo que tolos integrantes de los Mercury Players debutaren na so primer película, pero la cancelación de l'adautación de ''[[El corazón de les tiniebles]]'' n'avientu de 1939 supunxo una crisis financiera pal grupu y dalgunos de los actores buscáronse otros trabayos.&lt;ref name=&quot;shadows&quot;/&gt; Esto causó discrepancies ente Welles y Houseman, y la so asociación terminó.&lt;ref name=&quot;shadows&quot;/&gt;

Los executivos de RKO Pictures nun víen con bonos güeyos que tantos papeles importantes recayeren en desconocíos, pero'l contratu de Welles torgába-yos oxetar nada. William Alland, Agnes Moorehead, Everett Sloane, Ruth Warrick y el mesmu Welles fueron los actores que debutaron nel filme, según [[Alan Ladd]] quien, entá nun apaeciendo nos creitos, interpreta a unu de los periodistes del periódicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0000042/?ref_=sr_1 |títulu=Alan Ladd |fechaaccesu= 2 de setiembre de 2013 |obra=[[Internet Movie Database]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Tocantes a Joseph Cotten, tamién del Mercury Theatre, la so carrera anterior amenorgábase tan solo a dos [[curtiumetraxe]]s.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001072/ |títulu=Joseph Cotten |fechaaccesu= 2 de setiembre de 2013 |fecha= |obra=[[Internet Movie Database]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

=== Personaxes principales ===
*Charles Foster Kane ([[Orson Welles]]): el personaxe que da títulu al filme, un fanegueru y [[Megalomanía|megalómanu]] magnate de la prensa en redol al cual xira la película. Buddy Swan interpretó al mozu Kane.
*Bernstein ([[Everett Sloane]]): amigu de Kane y emplegáu que permanez fiel a él hasta'l final. Según RKO Pictures, Sloane cobró $2400 por afaitase la cabeza.&lt;ref name=&quot;AFIcat&quot;/&gt;
*Jim W. Gettys ([[Ray Collins (actor)|Ray Collins]]): rival na política de Kane y actual gobernador de Nueva York. Kane ye'l favoritu na campaña hasta que Gettys revela la rellación d'este con Susan Alexander, lo que lu lleva a la derrota.
*Charles Foster Kane III (Sonny Bupp): el fíu de Kane, que muerre xunto a la so madre nun accidente de tráficu. Bupp foi'l postreru sobreviviente de la repartida principal hasta que morrió en 2007.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.moviefone.com/2007/11/09/last-surviving-cast-member-of-citizen-kane-dies/ |títulu=Last Surviving Cast Member of 'Citizen Kane' Dies |fechaaccesu=4 de xunetu de 2011 |apellíu=Campbell |nome=Christopher |fecha=9 de payares de 2007 |obra=cinematical.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;
*Jim Kane (Harry Shannon): el padre de Kane.
*Mary Kane ([[Agnes Moorehead]]): la madre de Kane.
[[Ficheru:Citizen Kane-Ruth Warrick2.JPG|thumb|right|250 px|L'actriz Ruth Warrick interpreta a la primer muyer de Kane, Emily Monroe Norton Kane.]]
*Susan Alexander Kane (Dorothy Comingore): l'amante de Kane, que más tarde va ser la so segunda muyer.
*Jedediah Leland ([[Joseph Cotten]]): meyor amigu de Kane y el primer periodista nel periódicu de Kane. Leland sigue trabayando pa Kane conforme'l so imperiu crez, anque colos años allóñense. Kane despide a Leland dempués de qu'él escribiera una mala crítica del debú operísticu de Susan Alexander.
*Emily Monroe Norton Kane (Ruth Warrick): primer muyer de Kane y sobrina del presidente d'Estaos Xuníos. Dexa al so home dempués d'afayar la so aventura con Susan Alexander. Fina nun accidente de coche col so únicu fíu unos pocos años dempués de la separación.
*Raymond (Paul Stewart): el cínicu mayordomu de Kane que trabaya pa él nos sos últimos años. Stewart afayó a Welles cuando yera productor de radio.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Higham |nome=Charles |títulu=The films of Orson Welles |idioma=inglés |añu=1971 |editorial=University of California Press |isbn=978-0520020481 }}&lt;/ref&gt;
*Walter Parks Thatcher ([[George Coulouris]]): un banqueru mezquino que se convierte nel tutor de Kane.
*Jerry Thompson (William Alland): el periodista al cargu de la busca de la última pallabra de Kane, &quot;''Rosebud''&quot;. Ye un personaxe que l'espectador solo ve nes solombres o dando'l llombu a la cámara.

=== Personaxes secundarios ===
*Bertha Anderson (Xeorxa Backus): encargada de la biblioteca de Walter Parks Thatcher.
*Herbert Carter (Erskine Sanford): editor del ''Inquirer''.
*John (Gus Schilling): ''maître'' del club d'[[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]].
*Signor Matiste (Fortunio Bonanova): profesor de cantar de Susan Alexander Kane.
*Rawlston (Philip Van Zandt): productor de ''News on the March''.

== Producción ==
=== Desenvuelvo ===
La fama qu'algamó Orson Welles dempués de la so emisión de ''La guerra de los mundos'' fizo que Hollywood interesar nél. L'estudiu RKO Pictures, presidíu entós daquella por George J. Schaefer, ufiertó-y un inusual contratu.&lt;ref name=&quot;BarryNorman&quot;/&gt; Welles fixo un tratu con Schaefer el 21 de xunetu de 1939 pa producir, dirixir, escribir y actuar en dos llargumetraxes.&lt;ref name=&quot;P1&quot;&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 1.&lt;/ref&gt; L'estudiu tenía qu'aprobar la hestoria y el presupuestu si esti entepasaba los 500&amp;nbsp;000 $. Welles tenía permisu pa desenvolver la hestoria ensin interferencies, contratar a los sos propios actores y equipu de rodaxe y tenía el privilexu del ''[[final cut]]'', daqué inauditu pa un direutor novel.&lt;ref name=&quot;P1&quot;/&gt; El mozu Welles pasara los primeros cinco meses del so contratu con RKO Pictures intentando sacar alantre ensin ésitu varios proyeutos. La revista d'entretenimientu ''[[The Hollywood Reporter]]'' dixo: «''Nos platós de RKO fáense apuestes sobre si l'alcuerdu con Orson Welles va acabar ensin que Orson fixera una sola película.''»&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 15.&lt;/ref&gt; Nun principiu, Welles trató d'afaer ''El corazón de les tiniebles'', pero esmolecía la idea de rodala dafechu con planos dende'l puntu de vista de los personaxes. Tamién consideró afaer la novela de [[Cecil Day-Lewis]] ''The Smiler With The Knife'', pero entendió que pa desafiase a sigo mesmu nun nuevu mediu tenía qu'escribir una hestoria orixinal.&lt;ref name=&quot;empire&quot;&gt;{{cita noticia |nome= Kim|apellíos=Newman |enllaceautor=Kim Newman|coautores=Freer, Ian, Fraser, Rob |títulu=Citizen Kane |obra=[[Empire (revista)|Empire]] |editorial= Bauer Media Group |páxines= 146-156|fecha=xunetu de 2003|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

El guionista Herman J. Mankiewicz, que nun principiu fuera contratáu por Welles pa trabayar nel programa de radio ''The Campbell Playhouse'', trabayó con este pal guión de la so nueva película. Mankiewicz solamente tenía dos guiones acreditaos dende 1935 y precisaba el trabayu.&lt;ref name=&quot;P16&quot;&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 16.&lt;/ref&gt; Nun esiste consensu ente los historiadores sobre de quién foi la idea de basase en William Randolph Hearst pal personaxe de Charles Foster Kane. Welles afirmaba que foi idea so, ente que la crítica cinematográfica Pauline Kael, nel so ensayu ''Raising Kane'',&lt;ref name=&quot;Raising&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Kael |apellíu2=Mankiewicz |apellíu3=Welles |nome=Pauline |nome2=Herman Jacob |nome3=Orson |títulu=The Citizen Kane book: Raising Kane |idioma=inglés |añu=1971 |editorial=Little, Brown}}&lt;/ref&gt; y l'antiguu compañeru de negocios de Welles, John Houseman, alegaron que foi idea de Mankiewicz.&lt;ref name=&quot;P17&quot;&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 17.&lt;/ref&gt; Mientres dalgún tiempu, Mankiewicz quixo redactar un guión sobre una figura pública, quiciabes un gánster, que la so historia sería cuntada pola xente que lo conoció.&lt;ref name=&quot;P484&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Callow |nome=Simon |títulu=Orson Welles: Hello Americans |idioma=inglés |añu=2006 |editorial=Jonathan Cape |allugamientu=[[Londres]] |isbn=0-224-03853-2 |páxina=484}}&lt;/ref&gt;

Mankiewicz yá escribiera una obra inédita titulada ''The Tree Will Grow'' y que xiraba en redol a [[John Dillinger]]. A Welles gustába-y la idea d'aunir dellos puntos de vista, pero nun taba interesáu en Dillinger. Mankiewicz y Welles falaron sobre tomar a otru como modelu. Dieron cola idea d'usar a Hearst como'l so personaxe principal.&lt;ref name=&quot;P484&quot;/&gt; Mankiewicz frecuentara les fiestes de Hearst hasta que-y negaron la entrada polos sos problemes col alcohol. El guionista taba cafiante por ello y encegolóse con Hearst y con [[Marion Davies]].&lt;ref name=&quot;P484&quot;/&gt; Hearst yera un home con muncha influencia y yera capaz de tomar represalies dientro de Hollywood asina que Welles tuvo a Mankiewicz trabayando nel guión fora de la ciudá. Por cuenta de los problemes cola bébora del guionista, Houseman foi con él p'ayudar y asegurase de que taba centráu.&lt;ref name=&quot;P17&quot;/&gt; Welles tamién buscó inspiración en [[Howard Hughes]] y Samuel Insull. Anque Mankiewicz y Houseman llevábense bien con Welles, incorporaron munchos de les traces d'esti al personaxe, como por casu, el so mal xeniu.&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt;

Mientres la so producción, ''Citizen Kane'' foi conocida como ''RKO 281''. La mayor parte del rodaxe tuvo llugar ente'l 29 de xunu y el 23 d'ochobre de 1940 no qu'agora ye Stage 19, nel plató Paramount en Hollywood. Tamién se rodó nel [[Parque Balboa]] de [[San Diego (California)|San Diego]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sdnn.com/sandiego/2009-12-09/things-to-do/me-and-orson-welles-star-christian-mckay-brings-legend-to-life |títulu=Me and Orson Welles' star Christian McKay brings legend to life |fechaaccesu=5 de xunetu de 2011 |obra=SDNN.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120324063547/http://www.sdnn.com/sandiego/2009-12-09/things-to-do/me-and-orson-welles-star-christian-mckay-brings-legend-to-life |fechaarchivu=24 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; el [[Zoolóxicu de San Diego]] y el Castiellu de Oheka n'[[Huntington (Nueva York)|Huntington]] ([[Nueva York (estáu)|Nueva York]]) pa representar la finca Xanadu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.oheka.com/index.php?page=filmtvphoto |títulu=Oheka Castle - Film &amp; Photo Shoots |fechaaccesu=5 de xunetu de 2011 |obra=Oheka.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Welles torgó que los executivos del estudiu visitaren el plató. Entendía'l so deséu de controlar los proyeutos y sabía que taben esperando que fixera una película apasionante al altor de la so emisión radiofónica de ''La guerra de los mundos''. El contratu de Welles con RKO apurriéra-y un control total sobre la producción de la película, una oportunidá qu'enxamás volvió tener. Acordies con un pliegu de costes de RKO de mayu de 1942, el filme costó 839&amp;nbsp;727 $, en comparanza con un presupuestu envaloráu de 723&amp;nbsp;800 $.&lt;ref name=&quot;AFIcat&quot;/&gt;

=== Controversia antes del estrenu ===
Welles caltuvo'l plató zarráu, llindó l'accesu al [[metraxe]] y controló la publicidá de ''Citizen Kane'' p'asegurase de que la so inspiración na vida de Hearst caltuviérase de callao.&lt;ref name=&quot;P111&quot;&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 111.&lt;/ref&gt; El material publicitario indicaba que la fonte d'inspiración de la película yera [[Fausto]].&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt; RKO esperaba estrenar la película a mediaos de febreru de 1941. Les revistes nacionales antemanaren delles feches d'estrenu y hubo un pase previu pa unos pocos escoyíos el 3 de xineru de 1941. La revista ''Friday'' publicó un artículu comparando a Kane con Hearst puntu por puntu y documentando como Welles engañara a [[Louella Parsons]], corresponsal en Hollywood pa los periódicos de Hearst, y dexar en ridículu públicamente. Según informábase, ella taba furiosa y esixía un anticipu inmediatu de la película. James G. Stewart, quien tuvo presente na proyeición de la película, dixo qu'ella abandonó la sala. Poco dempués, Parsons llamó a George Schaefer y amenació a RKO con demanda-yos si estrenaben ''Citizen Kane''.&lt;ref name=&quot;P111&quot;/&gt; A otru día, el titular de portada de ''[[Variety|Daily Variety]]'' yera: «''Hearst proscribe a RKO de los periódicos''».&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Hearst Bans RKO From Papers |obra=[[Variety|Daily Variety]] |fecha=10 de xineru de 1941|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; A los dos selmanes, la prohibición amenorgábase solo a ''Citizen Kane''.&lt;ref name=&quot;P111&quot;/&gt;

''The Hollywood Reporter'' publicó'l 13 de xineru en primer plana que los periódicos de Hearst taben a puntu d'espublizar una serie d'[[Editorial periodísticu|editoriales]] atacando a Hollywood por contratar a [[Asilu humanitariu|refuxaos]] ya inmigrantes pa trabayos que podíen ser para estauxunidenses. L'oxetivu yera primir a los otros estudios pa forzar a RKO a da-y carpetazo a ''Citizen Kane''.&lt;ref name=&quot;P111&quot;/&gt; Poco dempués, Nicholas Scheck, xefe de la [[Grupu d'empreses|empresa matriz]] de [[Metro-Goldwyn-Mayer]], fíxo-y una ufierta a Schaefer en nome de [[Louis B. Mayer]] y otros executivos de Hollywood pa reembolsar les perdes a RKO si estrozaba la película.&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), páxs. 111-112.&lt;/ref&gt; Una vegada que l'equipu llegal de RKO aseló a Schaefer, l'estudiu anunció'l 21 de xineru que ''Citizen Kane'' sería estrenada según lo previsto y con una de les mayores campañes de promoción que la compañía fixera nunca. Schaefer traxo a Welles a Nueva York pa una proyeición privada de la película colos xefes corporativos de los estudios en Nueva York y los sos respeutivos abogaos.&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 112.&lt;/ref&gt; Nun hubo oxeciones a que'l filme estrenárase, siempres que se fixeren ciertos cambeos como, por casu, esaniciar o anidiar les referencies específiques que pudieren ofender a Hearst.&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), páxs. 112-113.&lt;/ref&gt; Welles tuvo d'alcuerdu y el [[Montaxe|montador]] [[Robert Wise]] encargar d'amenorgar los dos hores, dos minutos y 40 segundos que duraba la película a una hora, 59 minutos y 16 segundos. Esti nuevu montaxe de ''Citizen Kane'' satisfixo a los abogaos de les compañíes.&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 113.&lt;/ref&gt;

== Guión ==
=== Desarrollu ===
==== Mankiewicz como coguionista ====
Acordies con l'historiador cinematográficu Clinton Heylin, «Citizen Kane'' foi una idea orixinal de Orson Welles, quien a principios de 1940 trató la idea con John Houseman, que suxurió que dambos fueren a Los Angeles''».&lt;ref name=&quot;Heylin&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Heylin |nome=Clinton |títulu=Despite the System: Orson Welles Versus the Hollywood Studios |idioma=inglés |añu=2006 |editorial=Chicago Review Press |páxina=43 }}&lt;/ref&gt; Robert L. Carringer, autor de ''The Making of Citizen Kane'', describe les primeres etapes del guión de la siguiente manera:
{{cita|El primer pasu de Welles na realización de ''Citizen Kane'' foi buscar l'ayuda d'un guionista profesional. Por fortuna, l'ayuda taba a mano [...] Cuando Welles camudar a Hollywood, coincidió qu'un veteranu guionista, Herman Mankiewicz, taba recuperándose d'un accidente automovilísticu y nun taba trabayando nesi momentu [...] Mankiewicz, que tuviera trabayando en [[Broadway]], escribiera películes mientres cuasi quince años.&lt;ref name=&quot;P16&quot;/&gt;}}

Mankiewicz conoció al magnate de la prensa William Randolph Hearst gracies a la so amistá con Charles Lederer, otru guionista de Hollywood que yera sobrín de Marion Davies, l'amante de Hearst.&lt;ref&gt;Meryman, Richard (1978), páxs. 212-213.&lt;/ref&gt; Según la crítica de cine Pauline Kael, Mankiewicz acabó viendo a Hearst como «''una figura tramposa, calculadora y [[Nicolás Maquiavelo|maquiavélica]]''» y tantu él como Lederer de cutiu escribíen ya imprimíen parodies de los periódicos de Hearst.&lt;ref name=&quot;ellibrodekael&quot;&gt;Kael, Pauline (1994), páxs. 254-255.&lt;/ref&gt;

Acordies con Harlan Lebo, Mankiewicz yera «''una de les personalidaes más conocíes de Hollywood''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Lebo |nome=Harlan |títulu=Citizen Kane: the fiftieth anniversary album |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=Doubleday |isbn=9780385414739 }}&lt;/ref&gt; Yera l'hermanu mayor del productor y direutor [[Joseph L. Mankiewicz|Joseph Mankiewicz]] y escribiera pa ''[[The New Yorker]]'' y ''[[The New York Times]]'' antes de treslladase a Hollywood en 1926. Cuando Welles contautó con él, Mankiewicz «''considerar a sigo mesmu como una intelixencia escepcional, un escritor d'estraordinariu talentu, [y] amigu de dalgunos de los más brillosos artistes de la pantalla [...] Escribía diálogos del más altu calibre''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt; Según John Houseman, compañeru y gran amigu de Welles, el comportamientu de Mankiewicz yera un «''escándalu públicu y priváu.[Él yera] un bebedor neuróticu y [[Homofobia|homófobu]] y un adictu al xuegu''». Houseman añede, sicasí «''que yera unu de los homes más intelixentes, informaos, atélites, humanos y encantadores que conocí''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt; A pesar d'estes aparentes contradicciones na so personalidá, según Lebo, Welles «''reconoció les habilidaes del guionista y confió n'él''». El mesmu Orson Welles comentó más tarde: «''Naide yera más miserable, más amarguríu y más risonderu que Mank; un monumentu perfectu a la autodestrucción. Pero cuando non se ensañaba direutamente contigo, yera la meyor compañía del mundu».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt;

Enantes, Welles comprometiérase con Mankiewicz pa faer el guión del fallíu proyeutu de ''The Smiler with a Knife''. Sicasí, agora Welles encargólu a Mankiewicz, según Lebo, «''que trabayara nun guión orixinal, non nuna adautación como fueren los sos dos primeros proyeutos''». 

Welles, de siguío, viaxó a Nueva York y desesperadamente «''clamió a Houseman y persuadió-y de que volviera a Los Angeles pa controlar a Mankiewicz y el plan d'escritura''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt; Esto debía, según Robert L. Carringer, a que Welles tarrecía que los problemes cola bébora de Mankiewicz afectaren al guión.&lt;ref name=&quot;scripts&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Carringer |nome=Robert L. |añu=1978 |títulu=The Scripts of Citizen Kane |publicación=Critical Inquiry |volume=5 |númberu=2 |ubicación=Chicago |editorial=[[University of Chicago Press]] |isbn=9780000931894 }}&lt;/ref&gt; La conversación ente Welles y Houseman tuvo llugar mientres una comida nel restorán ''21 Club'' de Nueva York. En felicidá comida, Welles describió-y el nuevu proyeutu a Houseman como: «''pocu más qu'una idea, pero una idea fascinante.''». Houseman escribió al respeutu:

{{cita|Mankiewicz yera daquién en quien nun se podía confiar. Pregunté-y a Welles por qué nun tomaba'l control de la idea y escribía el guión él mesmu. Contestóme que nun quería faer eso. Amás, Mank pidiera que yo trabayara con él. En nome de la nuesa antigua asociación, Orson rogóme que fora falar con Mankiewicz y, si compartía'l so entusiasmu, quedame y trabayar como collaborador y editor so hasta que'l guión tuviera fechu. Foi una absurda aventura, y esa nueche, Orson y yo volamos de vuelta a [[California]].&lt;ref name=&quot;cuatrocuatrocuatro&quot;&gt;Houseman, John (1972), p. 444.&lt;/ref&gt;}}

Houseman recordó que Mankiewicz, mientres la so convalecencia, había «''alicáu una idea xestada diba tiempu sobre faer una película biográfica na que la vida d'un home sería llevada a la pantalla dempués de la so muerte al traviés de les alcordances y opiniones de quien meyor conocer''». Y les nueves idees de Welles, según Lebo «''encaxaben bien con esti conceutu y considerara qu'un editor de periódicos yera la opción ideal pa la hestoria''»:

{{cita|«''Tuvi emprestando atención a un vieyu conceutu, la idea de cuntar delles vegaes la mesma cosa y amosar esautamente lo mesmo dende puntos de vista dafechu distintos''», dixo Welles. «''A Mank gustába-y la idea, asina qu'empezamos a buscar l'home sobre'l que diba tratar la hestoria'' [...] ''dalguna gran figura americana''.[...] ''[[Howard Hughes]] foi nuesa primer opción. Pero llueu nos afitamos nos magnates de la prensa''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt;}}

En febreru de 1940, Mankiewicz foi puestu na nómina del Mercury Theatre pa trabayar nun guión con Houseman. Clinton Heylin afirma que Mankiewicz «''probablemente pensara que Welles tenía poca esperiencia como guionista [...] [y] pudo inclusive sentir que ''John Citizen USA'', títulu provisional de Welles, yera un proyeutu que podía faer so''».&lt;ref name=&quot;Heylin&quot; /&gt; El procesu d'escritura empezó a finales de febreru o principios de marzu y concluyó a empiezos de mayu de 1940.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 359.&lt;/ref&gt; Entá incapacitado cola pierna rota, Mankiewicz taba contentu de trabayar con Welles y formóse una alianza ente ellos, según fixo notar Houseman. Esta combinación de «''un nuevu direutor con desparpajo, un estudiu nerviosu y un xeniu erráticu''» dio llugar a ''Citizen Kane'' no que Houseman llamó «''una absurda aventura''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt;

Dempués de rematar el guión de ''Citizen Kane'', Mankiewicz dio una copia a Lederer, lo que según Kael foi daqué insensatu:

{{cita|Taba tan arguyosu del so guión que dio una copia a Charles Lederer. De dalguna manera, Mankiewicz tenía de creer que Lederer taría satisfechu colo bono que yera. Pero Lederer aparentemente taba fondamente cafiante y llevó-yos el guión a la so tía y a Hearst. Esti postreru pasar a los sos abogaos [...] Probablemente foi culpa de la fata indiscreción de Mankiewicz que delles fuercies poner en marcha p'atayar l'estrenu nel [[Radio City Music Hall]] y auspiciar el fracasu comercial de ''Citizen Kane''.&lt;ref name=&quot;ellibrodekael&quot; /&gt;}}

Lederer, otra manera, cuntólu al direutor Peter Bogdanovich que Kael nun taba no cierto, mentando que «''nunca se fadió n'acotar los fechos''» con él. Acordies con Lederer, él nunca-y dio'l guión a Davies. Lederer esplica:

{{cita|Se lo dí ''de vuelta'' a él. Preguntóme si pensaba que Marion ofenderíase y díxi-y que nun lo creía.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 557.&lt;/ref&gt;}}

==== Hearst como inspiración ====
Acordies cola crítica cinematográfica Pauline Kael, la idea de faer una película sobre Hearst yá s'apoderara de Mankiewicz cuando trabayaba en ''The New York Times'' en 1925. Kael enterar de que la neñera de la familia, Marion Fisher, una vegada escribió a [[Máquina d'escribir|máquina]] «un guión qu'él-y dictaba y que taba entamáu en flashbacks. Fisher recuerda qu'él apenes empezara a dictar, lo cual siguiría mientres delles selmanes, cuando ella reparó que la hestoria paecía tratar sobre William Randolph Hearst, a lo qu'él-y dixo, 'yes una moza llista'».&lt;ref&gt;Kael, Pauline (1994), p. 269.&lt;/ref&gt;

En Hollywood, como yá se dixo, Mankiewicz asistiera a munches de les fiestes de Hearst.&lt;ref name=&quot;P484&quot;/&gt; El magnate tamién yera un conocíu de Welles. «Una vegada que se tomó la decisión —escribe Don Kilbourne— Mankiewicz, Welles, y John Houseman, cofundador del Mercury Theatre, arrendaron un sitiu nel desiertu y empezaron la xera de crear 'Citizen Kane'».&lt;ref&gt;Kilbourne, Don (1984), p. 221.&lt;/ref&gt; Esi ''sitiu nel desiertu'' taba nel históricu ranchu Verde, nel [[ríu Mojave]] na ciudá de [[Victorville]]. N'años posteriores, Houseman atribuyó a Mankiewicz tol méritu de la creación del guión de ''Citizen Kane'' y a Welles, el de la producción visual de la película.&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt;

Mankiewicz foi contratáu por Mercury Productions a cencielles como correutor del guión pa nun tener que reconoce-y el trabayu. Según el contratu de Welles con RKO, solamente reconózse-y a esti como guionista de la película por escribir un borrador del guión compuestu de 300 páxines de diálogos y delles indicaciones de rodaxe col títulu de ''John Citizen, USA''.&lt;ref name=&quot;P484&quot;/&gt;

=== Alderique sobre l'autoría ===

Unu de los alderiques más persistentes sobre ''Citizen Kane'' foi la verdadera autoría del guión, que los creitos atribúin tantu a Herman J. Mankiewicz como a Orson Welles. El biógrafu de Mankiewicz, Richard Meryman, apunta que la disputa tenía delles causes, incluyendo la forma na que se promocionó la película. Por casu, cuando RKO estrenó la película en Broadway, el 1 de mayu de 1941, siguíu de proyeiciones nos cines d'otres grandes ciudaes, los programes publicitarios incluyíen fotografíes de Welles col rótulu «''Un solu home que dirixe, actúa y escribe''». Nuna carta al so padre, Mankiewicz escribe «''Toi especialmente furiosu pola increíblemente faltante descripción de cómo Welles escribió la so obra maestra. El fechu ye que nun hai una sola llinia na película que nun tuviera yá escrita, escrita por mi, antes siquier de que cualesquier cámara tuviera encendida''».&lt;ref&gt;Meryman, Richard (1978), p. 270 &lt;/ref&gt; L'historiador cinematográficu Otto Friedrich afirma que Mankiewicz sintióse disgustáu cuando oyó que Welles dicía na [[Columna (prensa)|columna]] de [[Louella Parsons]] «''Yo escribí ''Citizen Kane», primero que los creitos de la película afitárense oficialmente.&lt;ref name=&quot;Otto&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Friedrich |nome=Otto |títulu=City of Nets – a portrait of Hollywood in 1940s |idioma=inglés |añu=1986 |editorial=Harper &amp; Row }}&lt;/ref&gt;

Acordies cola crítica cinematográfica Pauline Kael, Rita Alexander, que foi contratada pa ser la secretaria personal de Mankiewicz, señaló qu'ella «''escribió al dictáu de Mankiewicz dende'l primera hasta l'últimu párrafu'' [...] ''y más tarde fixo la reescritura final y delles cortes, amás d'ocupase del guión nel estudiu hasta dempués de que la película rodárase'' [..] ''[Ella afirmó que] Welles nun escribió (nin dictó) una sola llinia del guión que se rodó de ''Citizen Kane''. Añedió tamién que'l mesmu Welles vieno cenar una o dos veces'' [...] ''[y] ella nun lo conoció hasta que Mankiewicz terminó de dictar el primer y llargu borrador''».&lt;ref&gt;Kael, Pauline (1994), p. 273.&lt;/ref&gt; Sicasí, Welles tenía la so propia secretaria, Katherine Trosper, quien nun foi entrevistada por Pauline Kael, que pasó a máquina les suxerencies y correiciones de Welles, que fueron incorporaes a la versión final del guión.&lt;ref&gt;{{cita episodiu|títulu =Arena: The Orson Welles Story |cadena = [[British Broadcasting Corporation|BBC]] |enelaire = 1982 }}&lt;/ref&gt;

Sicasí, Mankiewicz foi a la Screen Writers Guild y declaró qu'él yera l'autor orixinal. Darréu, Welles reivindicó qu'él había pensáu tol tiempu nunos creitos conxuntos, pero Mankiewicz alegó que Welles ufiertó-y una bonificación de diez mil dólares si dexába-y llevase tol méritu.&lt;ref name=&quot;Otto&quot;/&gt; Según Pauline Kael, «''Mankiewicz tenía abondoses pruebes de la so autoría, y cuando les llevó a la Screen Writers Guild'' [...] ''Welles viose obligáu a compartir los creitos y a ocupar él el segundu llugar''».&lt;ref&gt;Kael, Pauline (1994), p. 274.&lt;/ref&gt;

Kael sostién que Mankiewicz foi'l verdaderu autor del guión y, por tanto, responsable en gran parte de lo que fizo importante a esta película. Esta postura, nel so momentu, nun foi del presto de munchos críticos, especialmente del críticu y cineasta (y gran amigu de Welles) [[Peter Bogdanovich]], quien refutó munches de les afirmaciones de Kael nun artículu pa la revista ''[[Esquire]]'' tituláu ''The Kane Mutiny'' (nome que podría traducise como ''El motín de Kane'' y que, de la mesma, ye un [[xuegu de pallabres]] cola película, novela y obra de teatru ''[[The Caine Mutiny]]''). Charles Lederer, guionista y una de les [[Fonte documental|fontes]] de Kael, aportunó en que nunca se recurrió a la Screen Writers Guild por qu'arbitrara la cuestión de los creitos.

Nun artículu escritu pa ''Critical Inquiry'', Robert L. Carringer afirma que la tesis plantegada por Kael basar nun tempranu borrador escritu principalmente por Mankiewicz.&lt;ref name=&quot;scripts&quot;/&gt; Sicasí, Carringer señala que los posteriores borradores esclarien la contribución de Welles al guión:

{{cita|Afortunadamente, caltiénense abondes pruebes qu'esclarien l'asuntu. Nos archivos de RKO Xeneral Pictures en Hollywood guardóse un rexistru práuticamente completu de guiones de ''Citizen Kane'', que apurre información cuasi diaria del procesu d'escritura [...] Les pruebes completes revelen que la contribución de Welles al guión de ''Citizen Kane'' foi non solo sustancial, sinón tamién decisiva.&lt;ref name=&quot;scripts&quot;/&gt;}}

Carringer apunta que Mankiewicz contribuyó principalmente nos dos primeros borradores del guión. Estos primeros borradores yá establecíen la mecánica de la trama y definíen la hestoria a les traces. Tamién introducíen a los personaxes principales ya incluyíen numberoses escenes y frases qu'apaeceríen d'una o otra forma na película. Sicasí, Carringer tamién señala que Kane nel primer borrador paecía más bien una caricatura de Hearst, en llugar del personaxe tan desenvueltu que presenta finalmente la película. Coles mesmes, los primeros borradores nun teníen l'inxeniu y la fluidez del filme que finalmente se rodó.&lt;ref name=&quot;scripts&quot;/&gt;

Según el críticu cinematográficu David Thomson, sicasí, «''naide puede agora negar la contribución de Herman Mankiewicz al conceutu, la forma y el llinguaxe sogón del guión, pero naide que viera la película les vegaes que se merez pensaría que Welles nun ye'l so auténticu padre''».&lt;ref&gt;Thomson, David (2002), p. 924.&lt;/ref&gt; Carringer considera qu'a lo menos tres escenes debiéronse puramente al trabayu de Welles y, dempués de sopesar los distintos puntos de vista, incluyendo la declaración xurada del trabayador de Mercury, Richard Baer, conclúi «''Probablemente nunca lo sepamos con certidume, pero seya que non, Welles por fin atopara una tema cola fayadiza combinación de monumentalidad, actualidá y audacia''».&lt;ref name=&quot;P17&quot;/&gt; Harlan Lebo coincide con Carringer y añede «''lo más importante, con diferencia, ye sorrayar el gran esfuerciu de los dos homes por crear la meyor película de Hollywood''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt;

Carringer comenta que ''Citizen Kane'' yera peculiar en rellación a les películes posteriores de Welles, nel sentíu de que se trataba de material orixinal más que d'adautaciones d'otres fontes. Coles mesmes, afirma que la principal contribución de Mankiewicz foi da-y a Welles «''lo que cualesquier bon escritor tendría de ser capaz d'apurri-y: una sólida estructura onde poder cuntar la so hestoria''».&lt;ref name=&quot;scripts&quot;/&gt;

Pela so parte, Welles, espunxo'l procesu de collaboración con Mankiewicz nel guión de la película nuna carta al periódicu londinense ''[[The Times]]'' el 17 de payares de 1971:

{{cita|Les idees iniciales pa esta película y la so estructura básica fueron resultáu de la collaboración direuta ente nós; dempués d'esto dixebrámonos y fixéronse dos guiones: unu escritu pol señor Mankiewicz en [[Victorville]] y l'otru escritu por mi mesmu en [[Beverly Hills]] [...] La versión final del guión [...] foi redactada a partir de dambes fontes.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 500.&lt;/ref&gt;}}

L'investigador Richard B. Jewell, nel so crónica sobre l'estudiu de la película titulada ''The RKO Story'', concluyó lo siguiente:

{{cita|Amás de producir, dirixir ya interpretar el papel de Kane, Welles merecía ser acreditáu como co-autor (xuntu con Herman J. Mankiewicz) del guión. La críticu cinematográfica Pauline Kael argumenta lo contrario nun ensayu de 50&amp;nbsp;000 pallabres sobre la tema, pero'l so discursu contra Welles ye unillateral y nun se sofita nos fechos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Jewell |apellíu2= Harbin |nome= Richard B.|nome2= Vernon |títulu=The RKO Story |idioma=inglés |añu=1982 |editorial=Arlington House/Crown |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn= 0-517-54656-6 |páxina=164 |cita=Besides producing, direuting and playing the role of Kane, Welles deserved his co-authorship credit (with Herman J. Mankiewicz) on the screenplay. Film critic Pauline Kael argues otherwise in a 50,000 word essay on the subject, but her case against Welles is one-sided and unsupported by the facts. }}&lt;/ref&gt;}}

== Fuentes d'inspiración ==
=== Charles Foster Kane ===
{{caxa de cita|William Randolph Hearst nació ricu. Foi'l neñu mimáu d'una madre que la adoraba. Este ye un factor determinante. Charles Foster Kane nació probe y foi criáu por un bancu.|[[Orson Welles]]&lt;ref name=&quot;bancu&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Davies |nome=Marion |enllaceautor=Marion Davies |títulu=The times we had: life with William Randolph Hearst |idioma=inglés |otros Prólogu d'[[Orson Welles]] |añu=1975 |editorial=Bobbs-Merrill |allugamientu=[[Indianapolis]] y [[Nueva York]] |isbn=0672521121 }}&lt;/ref&gt;}}
Welles nunca confirmó quién foi la fonte d'inspiración principal pal personaxe de Charles Foster Kane. Créese que ye frutu de la síntesis de distintes personalidaes, anque la principal inspiración foi la vida del magnate de los medios de comunicación [[William Randolph Hearst]].&lt;ref name=&quot;PBS&quot;&gt;{{cita videu|títulu=The Battle Over Citizen Kane |persona=Michael Epstein y Thomas Lennon (direutores y productores) |añu=1996 |url=https://www.imdb.com/title/tt0115634/ |mediu=documental |editorial=[[Public Broadcasting Service|PBS]] |llocalización=Estaos Xuníos }}&lt;/ref&gt; John Houseman, quien editó y collaboró nel borrador del guión escritu por Herman Mankiewicz, escribió que Kane ye una síntesis de delles personalidaes:

{{cita|Pal conceutu básicu de Charles Foster Kane y, en llinies xenerales, pa los eventos más significativos de la so vida pública, Mankiewicz usó como modelu la figura de William Randolph Hearst. A ello añediéronse incidentes y detalles inventaos o derivaos d'otres fontes.&lt;ref name=&quot;cuatrocuatrocuatro&quot; /&gt;}}

Según Houseman, a los paralelismos obvios «''añediéronse anécdotes d'otros xigantes del periodismu, incluyendo a [[Joseph Pulitzer|Pulitzer]], [[Alfred Harmsworth|Harmsworth]] y el primer xefe de Mank, Herbert Bayard Swope''».&lt;ref name=&quot;cuatrocuatrocuatro&quot; /&gt;

Los críticos ven la película como una parodia contraria y obstinada de Hearst. Acordies con l'historiador cinematográficu Don Kilbourne «''muncha de la información emplegada por ''Citizen Kane'' provién de material yá publicáu sobre Hearst ''[...]'' [y] dalgunos de los discursos que pronuncia Kane son copies cuasi lliterales de los de Hearst. Cuando Welles negó que la película tratara sobre l'entá influyente editor, poca xente creyólu 039;'».&lt;ref&gt;Kilbourne, Don (1984), p. 222.&lt;/ref&gt;

El mesmu Welles aportunó en que tamién había diferencies ente los dos homes. En 1968 cuntólu a [[Peter Bogdanovich]] «''yá sabes, la verdadera hestoria de Hearst ye totalmente distinta de la de Kane. Y el mesmu Hearst —como persona, quiero dicir— yera bien distintu''». El biógrafu de Hearst, David Nasaw, atopa inxusta la descripción de Hearst na película:

[[Ficheru:William Randolph Hearst.jpg|thumb|derecha|250 px|William Randolph Hearst fotografiáu'l 8 d'ochobre de 1910.]]
{{cita|El ''Kane'' de Welles ye una infantil caricatura d'un home vacíu per dientro, murniu, derrotáu y solitariu porque nun puede infundir obediencia total, llealtá, devoción y amor de quien lu arrodien. Hearst, otra manera, nunca se consideró a sigo mesmu un fracasu, nunca se sintió derrotáu, nunca dexó d'amar a [[Marion Davies|Marion [Davies]]] o a la so muyer. Y a la fin de la so vida nun fuxir del mundu pa zarrase nuna vasta y lúgubre ermita enfarxopetada d'arte.&lt;ref&gt;Nasaw, David (2000), p. 574.&lt;/ref&gt;}}

Defendiendo'l llanzamientu de ''Citizen Kane'' ante la xunta de RKO, Welles reparó que, irónicamente, foi'l mesmu Hearst quien más sopelexara la paecencia del filme cola so vida, y que foi la so propia columnista, [[Louella Parsons]], quien más identificara a Kane con Hearst. Negaciones públiques aparte, Welles tenía la opinión de que Hearst yera un personaxe públicu y pa él, la vida d'un personaxe públicu taba a disposición de los escritores pa tresformala n'obres de ficción. L'asesor llegal de Welles, Arnold Weissberger, plantegó la cuestión en forma d'[[Interrogación retórica|entruga retórica]] «''¿Tien derechu un home a pone-y ''[[Derechu d'autor|copyright]]'' a la hestoria de la so vida?''».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Leaming |nome=Barbara |títulu=Orson Welles, a biography |idioma=inglés |añu=1985 |editorial=[[Viking Press]] |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0670528951 |páxines=210-211 }}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista que consta nel llibru de 1992 ''This is Orson Welles'', el direutor afirma qu'esanició una escena del primer borrador de Mankiewicz qu'ensin dulda taba basada en Hearst: «''Nel guión orixinal teníamos una escena basada nuna cosa tristemente célebre que Hearst fixera, que entá güei nun puedo mentar nuna publicación. Y cortar porque pensé que faía dañu al filme y nun concordar col calter de Kane. Si haber dexáu, nun tuviera problemes con Hearst [yá que] él nun s'atrevería a almitir que se trataba d'él».&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 85.&lt;/ref&gt;

La críticu Pauline Kael escribió qu'una muerte d'esta subtrama abandonada sobrevive nun comentariu fechu por Susan Alexander al reporteru que la entrevista: «''Mira, si yes llistu te vas poner en contautu con Raymond. Él ye'l mayordomu. Vas Aprender enforma d'él. Sabe ónde se quemar tolos cuerpos''». Kael repara, «''Son unes pallabres raru y enigmáticu. Nel primer borrador, Raymond ''lliteralmente'' sabía onde se quemar los cuerpos: Mankiewicz incluyera una desagradable versión del escándalu conocíu como &quot;La Estraña Muerte de [[Thomas Harper Ince|Thomas Ince]]&quot;''».&lt;ref name=&quot;Raising&quot; /&gt; Kael referir a la sospechosa muerte nel añu 1924 de dichu magnate del cine estauxunidense dempués de ser convidáu al yate de Hearst. Apuntando que la principal fonte de Kael foi John Houseman, l'investigador [[Jonathan Rosenbaum]] escribió que «''Paez seguro concluyir que dalguna versión de la hestoria tenía d'apaecer nel primer borrador de Mankiewicz y foi revisada darréu por Welles''».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chicagoreader.com/chicago/hollywood-confidential/Content?oid=908386 |títulu=Hollywood Confidential |fechaaccesu= 5 de setiembre de 2013 |apellíu=Rosenbaum |nome=Jonathan |fecha=25 d'abril de 2002 |obra=chicagoreader.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Una carauterística en concretu del personaxe, l'afición de Kane por coleccionar cares posesiones, taba tomada direutamente de Hearst. «''Ye bien interesáu, un home que pasa la so vida entera mercando oxetos que nunca miraba''» dixo Welles. «''Él a cencielles adquiría coses, la mayoría de les cualos nin siquier abría, sinón que guardaba nes sos caxes. Nesi sentíu, ye una fiel semeya de Hearst''».&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 50.&lt;/ref&gt; Pero'l mesmu Welles aportunaba en qu'había notables diferencies ente'l so personaxe y Hearst. El cineasta reconoció que dellos aspeutos de Kane fueron sacaos de les vides de dos magnates conocíos por Welles mientres la so mocedá en [[Chicago]]: Samuel Insull y Harold Fowler McCormick.&lt;ref name=&quot;cuarentaynueve&quot;&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 49.&lt;/ref&gt; 

Samuel Insull yera un financieru acomuñáu con [[Thomas Alva Edison|Thomas Edison]], un home d'oríxenes humildes que se convirtió na figura más importante nel campu empresarial.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Russell |apellíos=Owens |títulu=Another Vivíi Scene Ends in Insull's Amazing Drama |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F70817F7385A107A93CAA9178FD85F408385F9 |obra=[[The New York Times]] |fecha=8 d'abril de 1934 }}&lt;/ref&gt; Casóse con una inocente actriz de Broadway llamada Gladys, cuasi venti años más nueva qu'él, y construyó la Civic Opera House de Chicago. El guionista Herman J. Mankiewicz basó'l catastróficu debú operísticu de Susan Alexander nel papel de Gladys Wallis Insull como Lady Teazle nel reestreno benéficu de 1925 de ''The School for Scandal''.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Higham |nome=Charles |títulu=Orson Welles: The Rise and Fall of an American Genius |idioma=inglés |añu=1985 |editorial=St. Martin's Press |isbn=978-0312312800 }}&lt;/ref&gt; En 1926, Samuel Insull arrendó por seis años el Teatru Studebaker de Chicago y financió una compañía de repertoriu onde la so esposa yera la protagonista. Gladys Insull perdió los nervios cuando la so compañía nun llogró algamar l'ésitu y el contratu d'arrendamientu expiró coles mesmes que l'imperiu financieru de trés mil millones de dólares del so home derrumbar na [[Gran Depresión]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Drama Items from the Nation's Second City |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F60814F73D5513738DDDAF0994D8415B828FF1D3 |obra=[[The New York Times]] |fecha=16 d'ochobre de 1932 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Samuel Insull Jr., 82; Son of Utility Magnate |url=http://www.nytimes.com/1983/01/10/obituaries/samuel-insull-jr-82-son-of-utility-magnate.html |obra=[[The New York Times]] |fecha=10 de xineru de 1983 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Al igual que Charles Foster Kane, Samuel Insull cayó en desgracia y terminó la so vida en [[Quebra|bancarrota]].

Como Kane, Harold McCormick divorcióse de la so aristocrática primer muyer, Edith Rockefeller, y promovió la carrera operística de la so segunda muyer, Ganna Walska, quien apenes tenía talentu.&lt;ref name=&quot;Welles_1&quot;&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 497.&lt;/ref&gt; 

[[Ficheru:Orson Welles-Citizen Kane1.jpg|thumb|right|250 px|Orson Welles carauterizáu como Charles Foster Kane nuna fotografía publicitaria de la película.]]
El compositor de la película, [[Bernard Herrmann]], solía dicir que Kane taba basáu en McCormick pero tamién, en gran midida, n'el mesmu Orson Welles.&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.americancomposers.org/raksin_herrmann.htm |títulu=David Raksin Remembers his Colleagues. Bernard Herrmann |fechaaccesu=8 de xineru de 2012|apellíu=Raksin |nome=David |fecha=1995 |obra=American Composers Orchestra |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Welles perdió a la so madre cuando tenía nueve años d'edá, y al so padre, cuando tenía quince. Dempués d'eso, convertir nel pupilu del doctor Maurice Bernstein. Bernstein ye, amás, l'apellíu del únicu personaxe principal de la película que recibe un tratu positivu.&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;/&gt; Anque'l doctor Bernstein nun se paecía en nada al personaxe del mesmu nome qu'apaez na película, pa Welles, l'usu del apellíu ''Bernstein'' yera una chancia habitual: «''Solía llamar costantemente ''Bernstein'' a la xente na radio, solo pa face-y rir a él. [...] Mank dio-y el meyor personaxe a Bernstein. Pa mi yera lo meyor que podía habenos dau''».&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), páxs. 65-66.&lt;/ref&gt;

Welles citó al financieru [[Basil Zaharoff]] como otra fonte d'inspiración pa Kane: «''Llogré la idea pa la secuencia de la cámara despinta del boletín de noticies sobre Kane a partir d'una escena que fixi en ''March of Time'' na qu'a Zaharoff, esi gran fabricante de municiones, llevar alredor del so xardín de roses mientres falaba sobre elles, díes antes de morrer''».&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 75.&lt;/ref&gt; Robert L. Carringe revisó'l guión del día 3 d'avientu de 1936 del [[obituariu]] radiofónicu nel que Welles interpretó a Zaharoff y atopó otres semeyances. Na escena d'apertura, les secretaries de Zaharoff tán quemando mases de papeles secretos na enorme chimenea del so castiellu. Una socesión de testigos esponen les práutiques despiadaes del magnate. «''Finalmente, Zaharoff en persona apaecía — un vieyu en cantu de la muerte, solamente acompañáu polos sos sirvientes nel so xigantescu palaciu en [[Montecarlu]] qu'adquiriera pa la so vieya amante''».&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 18.&lt;/ref&gt;

=== Jedediah Leland ===
[[Ficheru:Citizen Kane-Joseph Cotten.JPG|thumb|right|250 px|El papel de Jedediah Leland ta interpretáu pol actor y amigu de Welles, Joseph Cotten.]]
En 1940, en Hollywood, Orson Welles convidó al so amigu de tola vida y compañeru del Mercury Theatre, [[Joseph Cotten]], a formar parte d'un pequeñu grupu pa lleer en voz alta'l guión per primer vegada. El grupu axuntóse alredor de la piscina de la casa de [[Beverly Hills]] de Herman Mankiewicz. Cotten escribió:

{{cita|«''Creo que yo solo voi escuchar''», dixo Welles. «''El títulu d'esta película ye ''Citizen Kane'' y aldovinái a quién interpreto yo''». Él volvióse escontra mi. «''¿Por qué non fexes de Jedediah Leland? El so nome, a éstes ye una combinación de Jed Harris y el to axente, Leland Hayward''». «''Y ende acaba tou la paecencia''» aselóme Herman. Eses tardes siguieron les llectures nel xardín y conforme empezaben a llegar los actores del Mercury Theatre, la hestoria empezó a alendar.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Cotten |nome=Joseph |enllaceautor=Joseph Cotten |títulu=Vanity will get you somewhere |idioma=inglés |añu=1987 |editorial=Mercury House |ubicación=San Francisco |isbn=0916515176 |páxina=34 }}&lt;/ref&gt;}}

«''Tengo un enorme ciñu escontra Leland''» díxo-y Orson Welles al cineasta Peter Bogdanovich.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 84.&lt;/ref&gt; Tamién lu cuntó a Bogdanovich que'l personaxe de Jed Leland basar nel críticu teatral Ashton Stevens, tíu de [[George Stevens]] y amigu de la infancia de Welles:

{{cita|Lo que sabía sobre Hearst saber más al traviés d'él qu'al traviés del mio padre, a pesar de que'l mio padre conocer bien... Pero Ashton enseñara a Hearst a tocar el [[banjo]], gracies a lo cual consiguió ser críticu teatral, y yá sabes, Ashton yera unu de los grandes. El postreru de los [[dandi]]s, trabayó pa Hearst mientres 50 años más o menos y adorar. Un caballeru... bien paecíu a Jed.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 66.&lt;/ref&gt;}}

Consideráu como'l decanu de los críticos teatrales estauxunidenses, Ashton Stevens empezó la so carrera periodística en 1894 en [[San Francisco (California)|San Francisco]] y empezó a trabayar pa los periódicos de Hearst trés años dempués. En 1910 camudar a Chicago onde cubrió la ufierta teatral mientres cuarenta años y fíxose bien amigu del tutor de Welles, el doctor Maurice Bernstein.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mms.newberry.org/html/Stevens.html |títulu=Inventory of the Ashton Stevens Papers, ca. 1850-1952, bulk 1920-1940 |fechaaccesu=5 de xunu de 2012 |apellíu=Baskes |nome=Roger |coautores=Baskes, Julie |fecha=2007 |obra=Biblioteca Newberry |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Herman Mankiewicz añedió al personaxe de Jed Leland un incidente que-y asocedió a él mesmu nos empiezos de la so carrera como críticu teatral del ''[[New York Times]]''. En 1925, a Mankiewicz tocó-y faer la crítica del estrenu de ''The School for Scandal'', una producción que supónía la vuelta a los escenarios de Broadway de Gladys Wallis Insull, la yá mentada esposa del magnate Samuel Insull. Dempués de la so actuación la nueche del estrenu como Lady Teazle, Mankiewicz tornó a la sala de prensa «''furiosu y demasiáu bebíu''», según cuntó'l biógrafu Richard Meryman:

{{cita|Taba indignáu pol espectáculu d'una millonaria de 56 años qu'interpretaba a una allegre moza de 18 años, una producción entera mercada pa ella como si fuera una caxigalina por un home que Herman sabía que yera un remanador ensin escupulicios. Herman empezó a escribir: «''La señorita Gladys Wallis, una aficionada totalmente incompetente y vieya, estrenó anueche en...''». Entós Herman esmorecióse, cayendo sobre la so máquina d'escribir.&lt;ref&gt;Meryman, Richard (1978), páxs. 77-78 &lt;/ref&gt;}}

El xefe de Mankiewicz afayó a esti inconsciente y redactó un sucinto anunciu nel que dicía que la crítica apaecería a otru día.&lt;ref&gt;''[[The New York Times]]'', 23 d'ochobre de 1925.«''The School for Scandal'', with Mrs. Insull as Lady Teazle, was produced at the Little Theatre last night. It will be reviewed in tomorrow's ''Times''»&lt;/ref&gt; Mankiewicz recuperó l'incidente pa ''Citizen Kane''. Dempués de que la segunda muyer de Kane fixera'l so debú na ópera, el críticu Jed Leland vuelve a la sala de prensa borrachu. Esbarrúmbase sobre la so máquina d'escribir dempués de redactar la primer frase de la crítica: «''La señorita Susan Alexander, anque guapa, ye una aficionada totalmente incompetente...''».

=== Susan Alexander ===
{{Caxa de cita|Hubo realmente un home que construyó una casa de la ópera pa la sopranu de la so eleición y enforma de la película basar nesa hestoria, pero esi home nun yera Hearst. Susan, la segunda muyer de Kane, nin siquier básase na sopranu auténtica. Como asocede la mayoría de les vegaes, la paecencia de Susan con otros personaxes ficticios ye abondo sorprendente. A Marion Davies nun se-y paez n'absolutu.|Orson Welles&lt;ref name=&quot;bancu&quot; /&gt;}}
El popular camientu de que'l personaxe de Susan Alexander ta basáu en [[Marion Davies]] yera una de les principales razones poles que William Randolph Hearst intentó sabotear ''Citizen Kane''. &lt;ref name=&quot;PBS&quot; /&gt; Nel so prólogu pa l'autobiografía de Davies, publicada póstumamente en 1975, Orson Welles traza una aguda distinción ente l'actriz de la vida real y el personaxe ficticiu:

{{cita|Que Susan yera la muyer de Kane y Marion l'amante de Hearst ye una diferencia más importante de lo que podría pensase cola mentalidá actual. La esposa yera una marioneta y una prisionera; l'amante nunca foi menos qu'una princesa. Hearst construyó más d'un castiellu y Marion foi la anfitriona de toos ellos: yeren cúpules de prestar ello ye que y la Xente Guapo del día engarrar por una invitación. Xanadu yera una fortaleza solitaria, y Susan tenía razones pa escapar d'ella. L'amante nunca foi una de les posesiones de Hearst: él yera siempres el so pretendiente, y ella la preciosa ayalga del so corazón mientres más de trenta años, hasta l'últimu aliendu de la so vida. La suya yera una verdadera hestoria d'amor. ''Citizen Kane'' nun trata sobre l'amor.&lt;ref name=&quot;bancu&quot; /&gt;}}

[[Ficheru:Citizen Kane-Dorothy Comingore.JPG|thumb|right|250 px|L'actriz Dorothy Comingore nel set de rodaxe de ''Citizen Kane'', carauterizada como Susan Alexander.]]
Piénsase que la segunda y la tercer esposa del magnate de la industria cinematográfico Jules Brulatour, [[Dorothy Gibson]] y [[Hope Hampton]] respeutivamente, dambes pequeñes estrelles del [[cine mudu]] quien más tarde tuvieron carreres marxinales na ópera, pudieron sirvir d'inspiración pal personaxe de Susan Alexander. Per otru llau, la entrevista con Susan Alexander Kane nel club d'[[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]] basar nuna entrevista de la dómina con [[Evelyn Nesbit]] nel decadente club onde ella actuaba.&lt;ref&gt;Houseman, John (1972), páxs. 452-453.&lt;/ref&gt;

Welles afirmó que la construcción per parte de Samuel Insull de la Civic Opera House de Chicago, según la campanuda promoción que realizó l'empresariu Harold Fowler McCormick de la so segunda muyer, Ganna Walska, exercieron una clara influencia nel guión.&lt;ref name=&quot;cuarentaynueve&quot;&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 49.&lt;/ref&gt; McCormick, divorciáu de Edith Rockefeller, casóse cola aspirante a cantante d'ópera Ganna Walska, de quien foi'l so cuartu home. L'empresariu gastó miles de dólares en clases de voz pa ella ya inclusive-y les iguar por que Walska tuviera'l papel principal nuna representación de ''Zaza'' na Ópera de Chicago en 1920. Como'l personaxe de Susan Alexander, ella tenía una voz espantible, que solo-y gustaba a McCormick. Pero a diferencia de Alexander, Walska tuvo un discutiniu col direutor Pietro Cimini mientres les pruebes de vestuariu y abandonó furiosa la producción antes del estrenu. [[Roger Ebert]], nos sos comentarios pal [[DVD]] de ''Citizen Kane'', tamién suxure que'l personaxe de Alexander ta basáu en Walska y que tien bien pocu que ver con Marion Davies.&lt;ref name=&quot;EbertDVD&quot;&gt;{{cita videu |títulu=Audiu Commentary |persona=Ebert, Roger |añu=2001 |mediu=DVD|editorial=Turner Entertainment/Warner Home Video}}&lt;/ref&gt; 

Charles Lederer, el sobrín de Marion Davies, como yá se mentó, lleó un borrador del guión primero que la película empezara a filmarse. «''El borrador que yo lleí nun-yos faía nengún favor a Marion y a Hearst,''» dixo Lederer. «''Robert McCormick yera l'home sobre'l que trataba''».&lt;ref name=&quot;Welles_1&quot;&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 497.&lt;/ref&gt; Sicasí, nesta cita, Lederer confunde al home de Walska, Harold F. McCormick, con otru miembru d'esa poderosa familia [[Chicago|chicaguensa]], unu que tamién podría inspirar a Welles, l'editor Robert R. McCormick, del ''[[Chicago Tribune]]''. Anque había detalles basaos en Marion Davies -l'afición polos puzles y pola bébora- Lederer remarcó qu'apaecíen esaxeraos na película p'ayudar a carauterizar a Susan Alexander.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), páxs. 497-498.&lt;/ref&gt;

«''Tocantes a Marion, ella yera una estraordinaria muyer, nada que ver col personaxe que Dorothy Comingore interpretó na película''» dixo Orson Welles.&lt;ref name=&quot;cuarentaynueve&quot; /&gt;

[[Ficheru:1905 cartoon of Charlie Murphy as a prisoner.jpg|thumb|left|150 px|Charles F. Murphy según una caricatura del ''New York Journal-American'', unu de los periódicos de Hearst.]]

=== Jim Gettys ===
El personaxe del políticu Jim Gettys ta basáu en Charles F. Murphy,&lt;ref name=&quot;Murphy&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Mankiewicz |apellíu2=Welles |apellíu3=Kael |nome=Herman Jacob |nome2=Orson |nome3=Pauline |títulu=The Citizen Kane book |idioma=inglés |añu=1985 |editorial=Methuen |isbn=9780413582904 }}&lt;/ref&gt; líder políticu de la [[Tammany Hall]] de Nueva York y enemigu de Hearst. William Randolph Hearst y Murphy fueron aliaos políticos en 1902, cuando Hearst foi escoyíu pa la [[Cámara de Representantes de los Estaos Xuníos]], pero ambos engarrar en 1905 cuando Hearst presentar a [[alcalde de Nueva York]]. Hearst volvió los sos periódicos sensacionalistes en contra de la Tammany Hall na persona de Murphy, quien foi llamáu «''El xefe más afamiáu, egoísta y estorsionador que Tammany conoció enxamás''». Murphy ordenó que de nenguna manera Hearst saliera escoyíu nes eleiciones. Virtiéronse les [[Boleta eleutoral|papeletes]] de Hearst nel [[Ríu Este (Nueva York)|ríu Este]] ya imprimiéronse nueves papeletes que favorecíen al so oponente. Hearst perdió por unos 3000 votos y los sos periódicos bramaron contra'l fraude eleutoral. El 10 de payares de 1905, trés díes depués de la votación, Hearst publicó una viñeta histórica onde se representaba a Murphy con uniforme carcelario.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Turner |nome=Hy B. |títulu=When Giants Ruled: The Story of Park Row, New York's Great Newspaper Street |idioma=inglés |añu=1999 |editorial=Fordham University Press |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0-8232-1944-5 |páxines=150-152 }}&lt;/ref&gt; La lleenda de la mesma dicía, refiriéndose al restorán que Murphy frecuentaba: «''Cuidu, Murphy. [[Delmonico's Restaurant|Delmonico's]] ta a un pasu de [[Sing Sing]]'' [...] ''Tou votante honestu de Nueva York quier vierte vistíu asina''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |añu=1906 |mes=ochobre |títulu=Hearst's obscuration of the democratic party |publicación=Current literature |volume=45 |númberu=5 |páxina=477 |allugamientu= |editorial= |issn= |url=http://ia700300.us.archive.org/25/items/currentliteratur41newyrich/currentliteratur41newyrich.pdf |fechaaccesu=7 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

Esti sucesu inspiró una escena de ''Citizen Kane''.&lt;ref name=&quot;Murphy&quot;/&gt; Na película, Gettys (llamáu Edward Rogers nel guión de rodaxe) repriénde-y a Kane por publicar una [[viñeta]] onde él apaez n'uniforme carcelario:

{{cita|Si dispunxera d'un periódicu y nun me gustara'l comportamientu de daquién, combatiría-y con tolos medios al mio algame, pero nun-y presentaría vistíu de presidiariu por que la so muyer o los sos fíos pudieren ver la so fotografía.}}

Mientres escuerre a Gettys poles escaleres, Kane amenácialu con mandalo a Sing Sing.&lt;ref name=&quot;Murphy&quot;/&gt; Como chancia interna, ''Gettys'', el nome qu'escoyó Welles, yera'l del suegru de Roger Hill, direutor de la escuela Todd y amigu so de tola vida.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 63.&lt;/ref&gt;

=== Rosebud ===
{{caxa de cita|''Rosebud'' ye l'emblema de la seguridá, la esperanza y l'inocencia de la infancia, qu'un home puede pasar la so vida intentando recuperar. Ye la lluz verde a la fin del cai de [[The Great Gatsby|Gatsby]]; el lleopardu nel visu del [[The Snows of Kilimanjaro|Kilimanjaro]], buscando naide sabe qué; el güesu llanzáu al aire en ''[[2001: A Space Odyssey (película)|2001]]''. |[[Roger Ebert]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19980524%2Freviews08%2F401010334%2F1023 |títulu=Citizen Kane (1941) |fechaaccesu=4 de xunu de 2012 |apellíu=Ebert |nome=Roger |enllaceautor=Roger Ebert |fecha=24 de mayu de 1998 |obra=[[Chicago Sun-Times]] |idioma=inglés |cita=Rosebud is the emblem of the security, hope and innocence of childhood, which a man can spend his life seeking to regain. It is the green light at the end of Gatsby's pier; the leopard atop Kilimanjaro, seeking nobody knows what; the bone tossed into the air in ``2001.'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120711082553/http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19980524%2FREVIEWS08%2F401010334%2F1023 |fechaarchivu=11 de xunetu de 2012 }}&lt;/ref&gt;}}
Acordies con David Thomson, «''Rosebud ye'l secretu más grande del cine''».&lt;ref&gt;Thomson, David (2002), p. 801.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Thomson |nome=David |títulu=The Story of Orson Welles |idioma=inglés |añu=1996 |editorial=Vintage Books }}&lt;/ref&gt; Welles atribúi'l recursu de ''Rosebud'' —la busca del periodista del enigmáticu significáu de la última pallabra de Kane, el recursu qu'estructura la película— al guionista Herman Mankiewicz. «''Usamos ''Rosebud'' porque yera la única forma que pudimos atopar pa “arrincar”, como se solía dicir nel [[vodevil]],''» dixo Welles. «''El recursu funcionaba, pero entá güei nun m'entusiasma demasiáu y creo qu'a él tampoco''».&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), p. 53.&lt;/ref&gt;

Cuando empezaba'l so primer borrador de ''Citizen Kane'', a principios de 1940, Mankiewicz mentó la pallabra ''Rosebud'' a la so secretaria. Cuando ella preguntó-y 039;'¿Quién ye ''Rosebud''?''», él contestó «''Nun ye un ''quién'', sinón un ''que». El símbolu de la mesma infancia estropiada de Mankiewicz yera una pervalible bicicleta que lu robaron mientres visitaba la biblioteca pública y que, como castigu, los sos padres nunca-y reemplazaron.&lt;ref&gt;Meryman, Richard (1978), páxs. 18-21.&lt;/ref&gt; «''Él llamentar tola so vida''», escribió'l críticu de cine Pauline Kael, quien creía que Mankiewicz treslladó la emoción d'esa perda de la so niñez a la perda qu'acoradaba a Kane.&lt;ref name=&quot;Raising&quot; /&gt;

Orson Welles dixo, esplicando la idea detrás de la pallabra ''Rosebud'': «''Ye un trucu o, meyor dichu, un recursu de mal gustu, un gag baratu y [[Sigmund Freud|freudianu]]''».&lt;ref name=&quot;Raising&quot;/&gt; Usáronse tres trineos ''Rosebud'' nel rodaxe, de los cualos solo unu nun se quemar. Según Louis Pizzitola, ''Rosebud'' yera'l llamatu que Orrin Peck, un amigu de William Randolph Hearst, púnxo-y a la madre d'este, Phoebe Hearst.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Pizzitola |nome=Louis |títulu=Hearst Over Hollywood |idioma=inglés |añu=2002 |editorial=[[Columbia University Press]] }}&lt;/ref&gt; Dizse que Phoebe tenía una rellación tan bona con Orrin como la que tenía col so propiu fíu, o inclusive meyor. El fechu de que la pallabra usar nuna película sobre un mozu que ye dixebráu de la so madre otorgar un sentíu agriduz.

En 1989, l'[[Ensayu|ensayista]] [[Gore Vidal]] fíxose ecu de los rumores de la dómina alrodiu de que ''Rosebud'' yera'l nomatu que Hearst usaba pal so amante Marion Davies en referencia a la so [[clítoris]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nybooks.com/articles/archives/1989/jun/01/remembering-orson-welles/ |títulu=Remembering Orson Welles |fechaaccesu=9 de xineru de 2012|apellíu=Vidal |nome=Gore |enllaceautor=Gore Vidal |fecha=1 de xunu de 1989 |obra=[[The New York Times]] |idioma=inglés |cita=In actual life, Rosebud was what Hearst called his friend Marion Davies's clitoris }}&lt;/ref&gt; El críticu cinematográficu [[Roger Ebert]] amosóse un pocu más específicu que Vidal sobre la tema de la fonte, diciendo nos sos comentarios pal DVD de ''Citizen Kane'' que «''Herman Mankiewicz, el coautor del guión xunto a Welles, debía de saber por casualidá que ''Rosebud'' yera'l llamatu que William Randolph Hearst usaba pa cierta parte íntima de l'anatomía de Marion Davies''».&lt;ref name=&quot;EbertDVD&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20040101/COMMENTARY/401010335 |títulu=A Viewer's Companion to 'Citizen Kane' |fechaaccesu=9 de xineru de 2012|apellíu=Ebert |nome=Roger |fecha=1 de xineru de 2004 |obra=Chicago Sun-Times |idioma=inglés |cita=Herman Mankiewicz, used &quot;rosebud&quot; as an inside joke, because as a friend of Hearst's mistress, Marion Davies, he knew &quot;rosebud&quot; was the old man's pet name for the most intimate part of her anatomy. }}&lt;/ref&gt;

El biógrafu de Welles, Frank Brady, sigue la pista de la hestoria na prensa popular de finales de los años 70:

{{cita|El cómo Orson (o Mankiewicz) podíen afayar una pallabra tan íntima permanez ensin esplicación, y por qué un razonamientu tan suxestivu tardó más de 35 años en formulase, anque los oríxenes de too lo que tien que ver con ''Citizen Kane'' foi de cutio analizaos pola lliteratura y el microscopiu cinematográficu mientres décades, tamién ye daqué desconocíu. Si esta hestoria altamente improbable fora inclusive parcialmente cierta [...] Hearst podría fadiase pola connotación implícita, anque cualquier conexón paeciera ser inocente per parte de Welles. Sía que non, esta estrafalaria esplicación del orixe d'una de les pallabres más famoses que se pronunciaron en pantalla fíxose un buecu nos estudios serios de Welles y ''Citizen Kane''.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Brady |nome=Frank |títulu=Citizen Welles: A Biography of Orson Welles |idioma=inglés |añu=1989 |editorial=Charles Scribner's Sons |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn= 0-385-26759-2 |páxina=287 |cita=How Orson (or Mankiewicz) could have ever discovered this most private utterance is unexplained and why it took over 35 years for such a suggestive rationale to remanez, although the origins of everything to do with Citizen Kane had continually been prestái under literary and cinematic microscopes for decades, is also unknown. If this highly unlikely story is even partially true [...] Hearst may have become upset at the implied connotation, although any such connection seems to have been innocent on Welles's part. In any event, this bizarre explanation for the origin of one of the most famous words ever spoken on the screen has now made its way into serious studies of Welles and Citizen Kane }}&lt;/ref&gt;}}

El críticu cinematográficu británicu Philip French preguntó al sociu de Welles, John Houseman, si había daqué de ciertu na hestoria:

{{cita|«''Absolutamente nada''», dixo, señalando que yera inconcebible qu'él nun escuchara nel so momentu daqué tan provocatible, o que Welles pudiera caltener tal secretu mientres cuarenta años.&lt;ref&gt;French, Philip (7 de xunetu de 1991). «Review: The world's favourite Citizen». ''[[The Observer]]''.&lt;/ref&gt;}}

Otra teoría del orixe de ''Rosebud'' basar na semeyanza col últimu deséu de [[Basil Zaharoff]], quien pudo ser una de les fontes d'inspiración pal personaxe central, de ser «''lleváu al sol xunto a esi ''rosebush» (''rose bush'' significa ''rosal'' n'español).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ft.com/intl/cms/s/2/31126df4-7120-11y0-acf5-00144feabdc0.html#axzz1izClG88y |títulu=The mark of 'Kane' |fechaaccesu=9 de xineru de 2012|apellíu=Andrews |nome=Nigel |fecha=29 d'abril de 2011 |obra=Film &amp; Television |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Innovaciones ==
Orson Welles afirmó que la so preparación pa realizar ''Citizen Kane'' consistió en ver ''[[Stagecoach]]'', de [[John Ford (direutor de cine)|John Ford]], cuarenta veces.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=McBride |nome=Joseph |títulu=Searching for John Ford: A Life |idioma=inglés |añu=2003 |editorial=Macmillan |isbn=0312310110 |páxines= 299-300 }}&lt;/ref&gt; Welles supo antemanase a la reconocencia que más tarde tendría ''Stagecoach'' como clásicu del cine pos la película de Ford estrenárase en 1939, tan solu dos años primero que la ópera prima de Welles. «''Muncha xente tendría d'estudiar ''Stagecoach», cuntaríalu más tarde Welles a Peter Bogdanovich. «''Quería aprender cómo faer películes y esi ye unu d'esos clásicos perfectos, ¿nun crees?''».

{{cita|Como se vio dempués, el primer día que caminé por un set foi'l mio primer día como direutor. Aprendiera tou lo que sabía na sala de proyeición, de Ford. Acabante cenar, cada nueche mientres aproximao un mes tuvi proyeutando ''Stagecoach'', de cutiu con dalgún téunicu distintu o xefe de departamentu del estudiu, y faciendo entrugues. «¿Cómo se fixo?» «¿Por qué se fixo?». Yera como dir a la escuela.&lt;ref&gt;Welles, Orson y Bogdanovich, Peter (1992), páxs. 28-29.&lt;/ref&gt;}}

=== Cinematografía ===
Los estudiosos de les películes y los historiadores consideren a ''Citizen Kane'' como l'intentu de Welles de crear un nuevu estilu de [[Producción audiovisual|producción cinematográfica]] estudiando delles formes de faer películes y combinándoles toes. Anque téunicamente nun inventó nada, usó y sintetizó tolos recursos esistentes hasta entós de manera maxistral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cineforever.com/2007/02/18/el ciudadanu-kane/ |títulu=El Ciudadanu Kane |fechaaccesu=11 de xineru de 2012|apellíu=d'Alba |nome=Gustavo Arturo |fecha=18 de febreru de 2007 |obra=CineForever }}&lt;/ref&gt; Sicasí, nuna entrevista de 1960 con Huw Wheldon, Welles señaló que'l so amor pol cine empezó a partir del so trabayu en ''Citizen Kane'', y cuando se-y preguntar d'ónde sacó l'enfotu, a pesar de ser un direutor novel, pa dirixir un filme tan radicalmente distintu del cine contemporaneu, él respondió: «''[De] la inorancia... de la pura inorancia. Nun esiste enfotu que lu pueda igualar. Solamente cuando conoces l'oficiu ye cuando yes cobarde o prudente''».&lt;ref&gt;{{cita videu |títulu=Orson Welles Interview - Citizen Kane |persona=Huw Wheldon (entrevistador) y Orson Welles (entrevistáu) |añu=1960 |url=http://www.youtube.com/watch?v=DQCnrPr3qIA |mediu=programa de televisión editorial=[[BBC Four]] |llocalización=Reinu Xuníu |fechaaccesu=10 de xineru de 2012 |tiempu=7:08 |cita=[From] ignorance...sheer ignorance. There is non confidence to equal it. It's only when you know something about a profession that you are timid or careful }}&lt;/ref&gt;

L'aspeutu téunicu más innovador de ''Citizen Kane'' ye l'estensu usu d'una gran [[fondura de campu]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ogle |nome=Patrick |títulu=Movies and Methods. Volume II |url=https://books.google.es/books?id=22ab7Y9K1TYC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=10 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1985 |editor=Bill Nichols |editorial=University of California Press |isbn=9780520054097 |capítulu=Technological and Aesthetic Influences on the Development of Deep-Focus Cinematography in the United States |páxina=69 }}&lt;/ref&gt; anque unos pocos direutores como [[Jean Renoir]] yá la emplegaren.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Labarrère |nome=André Z. |títulu=Atles del cine |url=https://books.google.es/books?id=ThcBFxqXKTEC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=10 de xineru de 2012 |añu=2009 |editorial=Ediciones AKAL |isbn=9788446021506 |páxina=179 |cita=En ''La golfa'' (''La Chienne'', 1931), el cineasta [Jean Renoir] utiliza con habilidá la fondura de campu, adelantrándose a Welles y a ''Ciudadanu Kane'' (''Citizen Kane'', 1941). }}&lt;/ref&gt; En cuasi toles escenes de la película, el [[Planu cinematográficu#Primer planu|primer planu]], el fondu y tou lo qu'apaez ente dambos tán nítidamente enfocaos. El responsable d'ello foi'l [[direutor de fotografía]] [[Gregg Toland]], per mediu d'esperimentos coles [[lente]]s y la [[Llume (cine)|llume]]. Toland xunir a Welles en 1940 pa trabayar en ''Citizen Kane''. La reputación de Welles colos sos esperimentos nel teatru llamó l'atención de Toland, quien atopó un compañeru con quien podía «''analizar y probar delles idees que xeneralmente yeren consideraes demasiao radicales en Hollywood''».&lt;ref name=&quot;AFIcat&quot;/&gt; 

Toland usaba de cutiu [[teleoxetivu|teleoxetivos]] para filmar primeros planos. Siempres que yera imposible usar una gran fondura de campu, por casu, na escena na que Kane termina una mala crítica de la ópera de Alexander mientres repriende a quien la empezar, usábase una imprentadora óptica pa faer que tola imaxe apaeciera enfocada (la imprentadora óptica dexaba xunir visualmente delles capes de la imaxe nuna sola). Sicasí, delles [[Toma (cine)|tomes]] qu'aparentemente tienen gran fondura de campu fueron la resultancia d'[[Efeutos especiales#Efeutos ópticos (tamién llamaos visuales o fotográficos)|efeutos ópticos]], como nel famosu exemplu de la escena onde Kane apruz na habitación de Susan Alexander dempués del so intentu de suicidiu. No fondero de la escena, Kane y otru home entren a encomalo na habitación, mientres coles mesmes, el frascu de la medicina y un vasu con una cuyar tán en primer planu. Tomar consiguióse, en realidá, con una pintura mate. Primero, foi filmado el primer planu col fondu escuru. Depués allumóse'l fondu, escurecióse'l primer planu, se rebobinó la película y volvióse a grabar la escena.

Otru métodu pocu ortodoxu usáu en delles escenes de la película ye la forma na que los [[Planu contrapicado|planos contrapicados]] emplegar p'amosar los techos al fondu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Toland |nome=Gregg |añu=1941 |mes=setiembre |títulu=The Motion Picture Cameraman |publicación=Theater Arts magacín |url=http://www.wellesnet.com/?p=178 |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Desque les películes empezar a rodar principalmente en platós y non n'esteriores mientres la era del [[sistema d'estudios]] de Hollywood, foi imposible grabar nun ángulu que dexara ver los techos porque los [[decoráu|decoraos]] escarecíen d'ellos. En dellos casos, l'equipu de Welles cubría'l decoráu de [[muselina]] pa producir la ilusión d'una habitación con un techu corriente, mientres los micrófonos boom escondíense sobre la tela. Inclusive se llegó a faer una cabiana nel suelu pa dexar l'empléu del planu contrapicado na escena na que Kane fala con Leland dempués de la so derrota nes eleiciones.&lt;ref&gt;Bogdanovich, Peter (2004), páxs. 33-34 &lt;/ref&gt;

La película tamién destaca pol acertáu usu d'una fotografía en [[clarescuru]] influyida pol [[Cine espresionista alemán|espresionismu alemán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://es.scribd.com/doc/60104704/CRITICA-CIUDADANU-KANE |títulu=Crítica &quot;Ciudadanu Kane&quot; |fechaaccesu=11 de xineru de 2012|apellíu=Riutort Carrillo |nome=Ana |obra=Scribd }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ite.educacion.es/formacion/materiales/24/cd/bloque1/modulo2/c_anexu.htm |títulu=Visiones y sinfoníes espresionistes |fechaaccesu=11 de xineru de 2012|apellíu=Sanjuán |nome=Renato |obra=Institutu de Teunoloxíes Educatives}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://fotosfera.com/2012/01/la primera-pelicula-del anu ciudadanu-kane-de-orson-welles/ |títulu=La primer película del añu: &quot;Ciudadanu Kane&quot;, de Orson Welles |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |fecha=1 de xineru de 2012 |obra=Fotosfera }}&lt;/ref&gt; según pol notable usu de los [[Desplazamientu de cámara|movimientos de cámara]] y l'empléu de grúes como ''[[Dolly (audiovisual)|dollys]]'' y ''[[travelling]]s''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.factoriadelguion.com/becher4.html |títulu=4. La Mirada de la Cámara. 2ª Parte |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |obra=Factoría del guión |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120120042331/http://www.factoriadelguion.com/becher4.html |fechaarchivu=20 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www89.homepage.villanova.edu/elana.starr/pages/examining_citizen_kane_from_a_sy.htm |títulu=Citizen Kane. A Synthetic Approach |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |obra=Villanova University |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

=== Téuniques narratives ===
''Citizen Kane'' evita la tradicional narración llinial y cronolóxica y cunta tola hestoria de Kane per mediu de ''[[flashback]]s'' usando distintos puntos de vista, la mayoría pertenecientes a los vieyos y olvidadizos conocíos de Kane, siendo este un equivalente cinematográficu del conceutu lliterariu de ''narrador pocu fiable''.&lt;ref name=&quot;Marilyn&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Fabe |nome=Marilyn |títulu=Closely Watched Films: an introduction to the art of narrative filme technique |url=https://books.google.es/books?id=GM39C1GjUUoC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=2004 |editorial=University of California Press |isbn=978-0520238916 |capítulu=Expressive Realism. Orson Welles's ''Citizen Kane''|páxines=81–84 }}&lt;/ref&gt; D'esa manera, Welles prescinde de la idea d'usar un solu narrador y emplega a munchos d'ellos pa reconstruyir la vida de Kane. L'usu de múltiples narradores yera daqué inauditu nes películes de Hollywood.&lt;ref name=&quot;Marilyn&quot;/&gt; Cada narrador cunta una parte distinta de la vida de Kane, onde cada hestoria se superpone parcialmente.&lt;ref name=&quot;Gianos&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Gianos |nome=Phillip L |títulu=Politics and politicians in American filme |url=https://books.google.es/books?id=ihzAX1j-gxEC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=12 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1999 |editorial=Greenwood Press |isbn=978-0275967666 |capítulu=Aspiration, Disillusionment, and Ambibalence: Politics and Politicians in Films |páxines=170-184 }}&lt;/ref&gt; La película presenta a Kane como un enigma, un home complicáu que, a la fin, dexa al espectador con más entrugues que respuestes, tal como apaez, por casu, nel noticiario onde ye atacáu tantu por ser [[Comunismu|comunista]] como por ser [[Fascismu|fascista]].&lt;ref name=&quot;Marilyn&quot;/&gt; La téunica d'usar ''flashbacks'' fuera emplegada en películes anteriores como ''[[Wuthering Heights (película de 1939)|Wuthering Heights]]'' en 1939 y ''Poder y gloria'' en 1933, pero nenguna d'elles atollóse tantu nesta téunica como ''Citizen Kane''. El personaxe del reporteru Thompson actúa como intérprete de l'audiencia, preguntando a los conocíos de Kane y reconstruyendo la vida d'este.&lt;ref name=&quot;Gianos&quot;/&gt;

Una de les voces narratives correspuende al segmentu del noticiario ''News on the March''.&lt;ref name=&quot;Marilyn&quot;/&gt; El so [[voz en off|voz en ''off'']] forzada y solemne ye una parodia de la serie de noticiarios ''The March of Time''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://xroads.virginia.edu/~ma04/wood/mot/html/kane.htm |títulu=Citizen Kane and other imitators |fechaaccesu=13 de xineru de 2012|apellíu=Wood |nome=Mary |fecha=2004 |obra=University of Virginia |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Ello ye que enantes, Welles trabayara como [[actor de voz]] pal programa de radio de ''The March of Time''. ''Citizen Kane'' fixo un gran usu de material d'archivu pa crear el noticiario.

Una de les téuniques narratives usaes en ''Citizen Kane'' ye dar saltos nel tiempu y l'espaciu al traviés del [[montaxe]]. Usando'l mesmu escenariu tres una corte, pero camudando la ropa y el maquillaxe de los actores, Welles da a entender que la nueva secuencia asocede nel mesmu sitiu, pero enforma tiempu dempués de l'anterior. Por casu, na escena del almuerzu, Welles esplica'l fracasu del primer matrimoniu de Kane en cinco secuencies; lo qu'en realidá asocede mientres 16 años, él entestar en dos minutos de película.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Costanzo Cahir |nome=Linda |títulu=Literature into filme: theory and practical approaches |url=https://books.google.es/books?id=N-kzjkleeq0C&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=14 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=2006 |editorial=McFarland &amp; Co |isbn=978-0786425976 |capítulu=The Language of Film and Its Relation to the Language of Literature |páxines=59–60 }}&lt;/ref&gt;

=== Efeutos especiales ===
Welles foi tamién un pioneru n'aplicar efeutos visuales pa rodar de forma barata coses como aglomeraciones de xente y grandes espacios interiores. Por casu, la escena del teatru de la ópera onde la cámara alzar hasta enseñar les vigues del techu nes que los trabayadores amuesen la so falta d'apreciu pola actuación de la segunda muyer de Kane foi filmada emplegando una [[grúa de grabación]] que s'alzaba sobre l'escenariu; depués una corte daba pasu a una miniatura de la parte cimera del teatru y tres otra corte apaecíen los trabayadores. Tamién otres escenes usaben con eficacia miniatures pa faer que la película paeciera muncho más cara de lo que realmente yera, por casu, en dalgunes tomes onde apaecía Xanadu.

=== Maquillaxe ===
[[Ficheru:Citizen Kane-5.JPG|thumb|right|250 px|L'actor [[Everett Sloane]], quien cumplió 31 años mientres el rodaxe de la película, tuvo que ser maquilláu p'aparentar mayor edá, según afaitase la cabeza.]]
El maquillador Maurice Seiderman foi'l responsable del maquillaxe de la película.&lt;ref name=&quot;BarryNorman&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Maquillaxe&quot;/&gt; RKO quería que'l mozu Kane fuera guapu y elegante, asina que Seiderman encargar de tresformar al yá gordu Welles, empezando pela so ñariz, que nunca -y gustó al direutor. Welles foi maquilláu, tantu p'aparentar ser más nuevu, como pa paecer mayor. Pal vieyu Kane, Seiderman creó un compuestu moldiable de color carne qu'aplicaba a Welles y que dexaba un movimientu natural de les arrugues.&lt;ref name=&quot;BarryNorman&quot;/&gt; Per otra parte, el bigote de Kane taba fechu de delles guedeyes de pelo. Tresformar a Welles nel vieyu Kane riquía de seis a siete hores, lo que significa que tenía qu'empezar a maquillase a los dos de la madrugada pa poder empezar a rodar a los nueve. Esto llevábalu a trabayar n'ocasiones hasta 16 hores al día. Inclusive anque se rompió una pierna mientres el rodaxe, siguió dirixiendo día y nueche y llueu volvió actuar usando una [[Férula (medicina)|férula]] d'aceru.&lt;ref name=&quot;BarryNorman&quot;/&gt;

=== Banda sonora ===
Welles treslladó al cine la so esperiencia col soníu na radio, creando una rica y complexa [[banda sonora]]. Nun ensayu de 1967, el cineasta [[François Truffaut]] escribió:

{{cita|Antes de ''Kane'', naide en Hollywood sabía como poner música afechiscamente nes películes. ''Kane'' foi la primera, de fechu la única, gran película qu'usa les téuniques radiofóniques. Detrás de cada escena hai una [[reverberación]] que-y da'l so color: l'agua nes ventanes del cabaré ''El Ranchu'' cuando l'investigador visita a la cantante arruinada que solo puede ''trabayar'' en Atlantic City; l'[[ecu]] del mármol na biblioteca Thatcher; les voces que s'asolapen cuando hai dellos personaxes. Munchos cineastes saben lo suficiente pa siguir el conseyu d'[[Pierre-Auguste Renoir|Auguste Renoir]] d'enllenar los güeyos con imáxenes de toes toes, pero solu Orson Welles entendió que la banda sonora tenía qu'enllenar los oyíos de la mesma forma.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Truffaut |nome=François |enllaceautor=François Truffaut |títulu=The Films in My Life |url=http://thedancingimage.blogspot.com.es/2009/06/three-by-truffaut.html |fechaaccesu=8 de setiembre de 2013 |idioma=inglés |otros= traducíu por Leonard Mayhew |añu=1978 |editorial=Simon &amp; Schuster |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0-306-80599-5 |capítulu=Citizen Kane: The Fragile Giant |cita=Before Kane, nobody in Hollywood knew how to set music properly in movies. Kane was the first, in fact the only, great film that uses radio techniques. Behind each scene, there is a resonance which gives it its color: the rain on the windows of the cabaré, &quot;El Ranchu,&quot; when the investigator goes to visit the down-and-out female singer who can only &quot;work&quot; Atlantic City; the echoes in the marble-lined Thatcher library; the overlapping voices whenever there are several characters. A lot of filmmakers know enough to follow Auguste Renoir's advice to fill the eyes with images at all costs, but only Orson Welles understood that the sound track had to be filled in the same way. }}&lt;/ref&gt;}}

Un exemplu del acertáu usu de la banda sonora dase cuando, nuna escena, el vieyu Kane péga-y a Susan nuna tienda de campaña na sablera y los dos personaxes lláncense miraes fulminantes en silenciu mientres s'oi de fondu'l berru d'una muyer na fiesta cercana. Esti efeutu nun foi intencional, sinón que foi un afayu casual mientres el montaxe; sicasí, nun s'esanició porque contribuyía a sorrayar el dramatismu de la escena.&lt;ref&gt;Marzal Felici, José Javier (2000), páxs. 86-87.&lt;/ref&gt; 

Amás d'aprovechar la capacidá del soníu pa crear atmósferes y emociones, Welles tamién foi pioneru nel usu d'una nueva téunica auditiva conocida como ''lightning-mix''. Welles emplegó esta téunica pa enllazar secuencies complexes per mediu d'una serie de soníos o frases rellacionaes. Al ufiertar una banda sonora continua, Welles yera capaz de xunir lo que d'otra manera seríen cortes por demás sópitos, llogrando una narración homoxénea. Por casu, el públicu ye testigu de como Kane pasa de ser un neñu a ser un home de 25 años n'apenes dos planos. Cuando'l tutor de Kane da-y al pequeñu un nuevu trinéu, Kane de mala gana deseyar 039;'Feliz Navidá''». Darréu, pasar a una escena onde'l so tutor, quince años dempués, completa la frase: «''y prósperu Añu Nuevu''». Nesti casu, la continuidá de les pallabres, y poro, de la banda sonora, anque non de la imaxe, ye lo que fai que se produza una narración ensin fisuras.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Cook |nome=David A. |títulu=A History of Narrative Film |idioma=inglés |añu=2004 |editorial=W.W. Norton |isbn=0-393-97868-0 |capítulu=Orson Welles and the modern sound film |páxina=330 }}&lt;/ref&gt;

Welles tamién aplicó téuniques de la radio qu'entá nun yeren populares nes películes y que más tarde se volveríen imprescindibles. Usando delles voces, caúna diciendo una frase o dacuando a cencielles un fragmentu d'ella y empalmando los diálogos toos xuntos unu tres otru, la resultancia daba la impresión de qu'una ciudá entera tuviera falando. Welles tamién asolapaba dacuando los diálogos, pos lo consideraba más realista que'l costume teatral y cinematográfico de que los personaxes nun se tríen les frases los unos a los otros. Welles tamién foi precursor de la téunica conocida como ''J-cut''. Trátase de que, al rematar una escena, introduzse'l soníu de la escena siguiente primero que la imaxe.

=== Música ===

Siguiendo la so costume de cuntar col equipu que trabayara con él nel Mercury Theatre, Welles contrató al so gran amigu [[Bernard Herrmann]] pa pone-y música a ''Citizen Kane''. Herrmann yera un collaborador habitual de Welles que punxera música a cuasi toles sos emisiones radiofóniques, incluyendo ''The Fall of the City'' (1937) y ''La guerra de los mundos'' (1938).&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Smith |nome=Stephen C. |títulu=A Heart at Fire's Center: The Life and Music of Bernard Herrmann |url=https://books.google.es/books?id=-1mUcGRpt0EC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=19 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=2002 |editorial=University of California Press |isbn=0520229398 |páxines=76-84 }}&lt;/ref&gt; ''Citizen Kane'' foi la primer película pa la que compunxo Herrmann, gracies a la cual, sería nomáu a un [[Premiu Óscar|Óscar]] a la [[Óscar a la meyor banda sonora|meyor banda sonora]] que finalmente ganaría esi añu, pero pola so música pa otra película: ''The Devil and Daniel Webster''.

La música de Herrmann pa ''Citizen Kane'' marcó un finxu na hestoria de les bandes sonores y resultó ser tan influyente como cualesquier otra innovación de la película, consagrando al compositor como una figura importante.&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;/&gt; Herrmann abstener de la típica costume de Hollywood de pone-y a una película música práuticamente ensin parar. En cuenta de eso, Herrmann usó lo que más tarde describiría como ''música radiofónica'', entraes musicales que solíen durar ente cinco y quince segundos y qu'introducíen l'aición o suxuríen una determinada respuesta emocional. Una de les entraes musicales más efeutives correspuende a la ''escena del almuerzu''. Dicha escena empieza con un elegante [[valse]] que se va escureciendo con cada [[Variación (música)|variación]] na tema, d'igual manera que col pasu del tiempu, Kane va volviéndose más duru y sobeyosu y vase rompiendo'l so matrimoniu con Emily.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.americanmusicpreservation.com/CitizenKanefilmscore.htm |títulu=70th anniversary of CITIZEN KANE and Bernard Herrmann's filme score |fechaaccesu=20 de xineru de 2012|apellíu=Hall |nome=Roger |añu=2011 |obra=American Music Preservation |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Herrmann diose cuenta de que los intérpretes que tocaben la so música podíen ser contrataos pa faer sesiones individuales; nun había necesidá d'escribir pa conxuntos presistentes. Esto implicaba que tenía llibertá de componer pa combinaciones pocu comunes de instrumentos, inclusive pa instrumentos bien pocu frecuentes. Na [[secuencia d'apertura]], por casu, nel percorríu por Xanadu, la finca de Kane, Herrmann introduz un ''[[leitmotiv]]'' interpretáu por [[Instrumentu de vientu madera|instrumentos de vientu madera]] de [[soníu grave]], incluyendo un [[Cuartetu (música)|cuartetu]] de [[flauta|flautes]] graves.&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;/&gt; Gran parte de la música emplegada pal noticiario tomar d'otres fontes, dellos exemplos son: la música de ''The March of Time'', que foi tomada de la biblioteca musical de RKO; ''Belgian March'' de Anthony Collins, qu'acompaña los titulares del noticiario y un estractu de la música que [[Alfred Newman]] compunxo para [[Gunga Din (película)|Gunga Din]], usada como fondu pa la esploración de Xanadu.&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;/&gt; Na última escena de la película, onde s'amuesa la destrucción de ''Rosebud'' na caldera, Welles coreografió la secuencia escuchando la música de Herrmann.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.newyorker.com/archive/2005/06/27/050627crmu_music |títulu=Sound and Vision |fechaaccesu=21 de xineru de 2012|apellíu=Ross |nome=Alex |fecha=27 de xunu de 2005 |obra=[[The New Yorker]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Pa la escena de la ópera onde Susan Alexander queda espuesta polo poco profesional que ye, Herrmann compunxo una pieza cuasi romántica, ''Aria from Salammbô''.&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;/&gt; Yá esistíen dos adautaciones musicales de la novela ''[[Salambó]]'' de [[Gustave Flaubert]], incluyendo una ópera de Ernest Reyer y una adautación incompleta de [[Modest Músorgski]]. Sicasí, Herrmann nun fixo referencia dalguna a la música presistente. El compositor punxo'l [[aria]] nun tonu qu'obligaba a la cantante a forzar la voz p'algamar les notes más altes, llegando a un re [[Soníu agudu|agudu]], bien percima del rexistru de Susan Alexander.&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;/&gt; Herrmann afirmó que quería dar la impresión de «''una muyer aterrada que llucha por nun fundir se nos sables moventibles d'una poderosa orquesta''».&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;/&gt; La [[sopranu]] Jean Forward foi quien [[Doblaxe|dobló]] a l'actriz Dorothy Comingore nos cantares d'ópera.&lt;ref name=&quot;Raksin&quot;/&gt;

En 1972, Herrmann dixo: «''tuvi la suerte d'empezar la mio carrera con una película como ''Citizen Kane'', ¡tou foi de mal en peor dende entós!''».&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;/&gt; Poco primero de la so muerte en 1985, Orson Welles cuntó-y al direutor Henry Jaglom que la música foi responsable nun 50% del ésitu artísticu de la película.&lt;ref name=&quot;Stephen C&quot;/&gt;

Herrmann criticó l'afirmación de Pauline Kael de que foi Mankiewicz, y non Welles, el responsable de la idea principal del filme. Tamién criticó les sos pallabres sobre l'usu de la música na película:

{{cita|Pauline Kael escribió en ''The Citizen Kane Book'' (1971) que la producción quería usar ''[[Thaïs]]'', de [[Jules Massenet|Massenet]], pero que nun podía pagar los [[Derechu d'autor derechos]]. Sicasí, la señorita Kael nunca m'escribió o s'averó a mi pa preguntar sobre la tema. Nós podíamos pagar los derechos fácilmente. La cuestión ye que los sos pequeños y encantadores [[Instrumentu de cuerda|instrumentos de cuerda]] nun sirvieren pal propósitu emocional de la película.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wellesnet.com/?p=176 |títulu=BERNARD HERRMANN on working with ORSON WELLES and CITIZEN KANE |fechaaccesu=22 de xineru de 2012|fecha=24 de xunu de 2007 |obra=Wellesnet |idioma=inglés |cita=Pauline Kael has written in The Citizen Kane Book (1971), that the production wanted to use Massenet's “Thais” but could not afford the fee. But Miss Kael never wrote or approached me to ask about the music. We could easily have afforded the fee. The point is that its lovely little strings would not have served the emotional purpose of the film. }}&lt;/ref&gt;}}

A los amantes de la ópera suel-yos prestar la parodia de los exercicios vocales qu'apaecen nes clases de cantar que'l signor Matiste da-y a Susan Alexander. El personaxe intenta cantar la famosa [[cavatina]] ''Una voce pocu fa'' de ''[[El barberu de Sevilla]]'', pero la lleición atáyase cuando Alexander desafina nos agudos.

Créese que [[Nat King Cole]], entá nun siendo acreditáu por ello, punxo la música a dos escenes clave de la película. Toca al pianu, anque nun canta, el cantar ''This Can't Be Love'', de Alton Redd, que suena mientres la engarradiella de Susan con Kane.&lt;ref name=&quot;28y29&quot;&gt;Bogdanovich, Peter (2004), páxs. 28-29.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;congresu&quot;&gt;{{cita web |url=http://lcweb2.loc.gov/diglib/ihas/loc.natlib.jots.200014490/default.html |títulu=CITIZEN KANE/Orson Welles Bibliographic Record Brief Display |fechaaccesu=22 de xineru de 2012|fecha=22 de marzu de 2011 |obra=[[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Welles escuchar tocar nun chigre y creó la escena sobre la base del cantar.&lt;ref name=&quot;28y29&quot;/&gt; Esisten rumores de que tamién ye él quien toca na escena na que Thompson entruga a una Susan cayida en desgracia nel club nocherniegu onde trabaya; sicasí, Bernard Herrmann negó que tuviera conocencia d'esto.&lt;ref name=&quot;congresu&quot;/&gt;

== Receición ==
=== Estreno y reaiciones de la dómina ===
[[Ficheru:Citizen Kane Logo.png|thumb|right|250 px|Logotipu de la película que s'usó n'unu de los cartelos promocionales del so estrenu.]]
Nun principiu, supóníase que ''Citizen Kane'' diba estrenase nel [[Radio City Music Hall]] de Nueva York, pero nun pudo ser porque [[Louella Parsons]] díxo-y a [[Nelson Rockefeller]] que si la película proyeutábase, la revista ''American Weekly'', de William Randolph Hearst, publicaría un artículu negativu sobre'l so güelu.&lt;ref name=&quot;pagina115&quot;&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 115.&lt;/ref&gt; Otros exhibidores tarrecíen les represalies y refugaron comercializar la película. El presidente de RKO, George Schaefer, intentaba entamase con unos pocos cines, pero Welles empezaba a impacientarse y amenació a RKO con interponer una demanda. Los periódicos de Hearst nun aceptaron espublizar publicidá de la película. Finalmente, ''Citizen Kane'' estrenar nel teatru Palace (renombráu en 1932 como ''RKO Palace'') en Broadway, Nueva York, el 1 de mayu de 1941. Asina mesmu, estrenar en Chicago'l 6 de mayu d'esi añu y en Los Angeles, dos díes más tarde, el 8 de mayu.&lt;ref name=&quot;pagina115&quot;/&gt; ''Citizen Kane'' tuvo una bona acoyida nes grandes ciudaes, pero foi-y mal nes árees más aisllaes. RKO siguía con problemes pa consiguir exhibidores que proyeutaren el filme. Por casu, una cadena que controlaba más de 500 cines llogró un paquete qu'incluyía la película de Welles, pero refugó exhibila por mieu a Hearst.&lt;ref name=&quot;pagina117&quot;&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 117.&lt;/ref&gt; Como resultancia, la película perdió 150&amp;nbsp;000 dólares na so proyeición inicial.&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt;

La película tuvo una apolmonante mayoría de crítiques positives, anque a dellos críticos nun-yos gustó que Welles rompiera coles tradiciones de Hollywood.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=7 de febreru de 1942 |títulu=SCREEN REALISM MAY BE A LITTLE TOO REAL |publicación=The Argus |páxina=6 S |allugamientu=[[Melbourne]]|url=http://trove.nla.gov.au/ndp/del/article/8231805 |fechaaccesu=25 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Kate Cameron, na so crítica pa ''[[Daily News]]'' dixo que ''Citizen Kane'' yera «''una de les películes más interesantes y téunicamente cimeres que surdieron de Hollywood''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Cameron |nome=Kate |fecha=2 de mayu de 1941 |títulu=Citizen Kane |publicación=[[Daily News]] |allugamientu=[[Nueva York]] }}&lt;/ref&gt; Na so crítica pa ''New World Telegram'', William Boehnel dixo que la película yera «''estelante y supón un finxu na historia del cine''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Boehnel |nome=William |fecha=2 de mayu de 1941 |títulu=Citizen Kane |publicación=New World Telegram }}&lt;/ref&gt; [[John O'Hara]], na revista ''[[Newsweek]]'', dixo que yera la meyor película qu'había vistu y Bosley Crowther escribió en ''The New York Times'' que «''ta cerca de ser la película más sensacional enxamás fecha en Hollywood''».&lt;ref name=&quot;independent&quot;&gt;{{cita publicación |fecha=28 d'abril de 2001 |títulu=The greatest story ever told: Sixty years of Citizen Kane |publicación=[[The Independent]] |allugamientu=[[Londres]] }}&lt;/ref&gt;

Nuna crítica de 1941, [[Jorge Luis Borges]] calificó ''Citizen Kane'' como una ''hestoria metafísica y detectivesca'':

{{cita|La tema (al empar metafísicu y policial, al empar psicolóxicu y alegóricu) ye la investigación de l'alma secreta d'un home, al traviés de les obres que construyó, de les pallabres que pronunció, de los munchos destinos que rompió. [...] Abrumadoramente, infinitamente, Orson Welles exhibe fragmentos de la vida del home Charles Foster Kane y convídanos a combinalos y a reconstruyilo. Les formes de la multiplicidá, de la inconexión, abonden nel filme: les primeres escenes rexistren les ayalgues acumulaes por Foster Kane; nuna de les postreres, una probe muyer luxosa y doliente xuega nel suelu d'un palaciu que ye tamién un muséu, con un ruempecabeces enorme. A la fin entendemos que los fragmentos nun tán rexíos por una secreta unidá: el tarrecíu Charles Foster Kane ye un simulacro, un caos d'apariencies.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Borges |nome=Jorge Luis |enllaceautor=Jorge Luis Borges |títulu=Selected Non-Fictions |idioma=inglés |añu=1999 |editor=[[Eliot Weinberger]] |editorial=Penguin Books |allugamientu=Nueva York |isbn=0-14-029011-7 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Borges |nome=Jorge Luis |enllaceautor=Jorge Luis Borges |añu=1941 |mes=agostu |títulu=El Ciudadanu |publicación=[[Sur (revista)|Revista Sur]] |númberu=83 |url=http://www.canaltrans.com/lalinternamagica/005.html |fechaaccesu=25 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;}}

=== Premios ===
==== Premios Óscar ====
''Citizen Kane'' llogró nueve nominaciones na [[Premiu Óscar de 1941|decimocuarta entrega de los premios Óscar]], que tuvo llugar nel añu 1942 y que premiaba les películes estrenaes l'añu anterior. La película foi'l decimosestu filme en consiguir más de seis nominaciones.{{#tag:ref|Les películes que primeramente llograren yá más de seis nominaciones son: ''[[Cimarrón (película de 1931)|Cimarrón]]'' (1931), con siete nominaciones; ''[[The Lives of a Bengal Lancer]]'' (1935), con 8; ''[[Mutiny on the Bounty (película de 1935)|Mutiny on the Bounty]]'' (1935), con 8; ''Anthony Adverse'' (1936), con 7; ''Desengañu'' (1936), con 7; ''[[El gran Ziegfeld]]'' (1936), con 7; ''[[The Life of Emile Zola]]'' (1937), con 10; ''[[A Star is Born (película de 1937)|A Star is Born]]'' (1937), con 7; ''[[You Can't Take It With You]]'' (1938), con 7; ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939), con 13; ''[[Mr. Smith Goes to Washington]]'' (1939), con 11; ''[[Stagecoach]]'' (1939), con 7; ''[[Wuthering Heights (película de 1939)|Wuthering Heights]]'' (1939), con 8; ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' (1940), con 7 y ''[[Rebecca (película)|Rebecca]]'' (1940), con 10.|group=nota}} Dábase cuasi por fechu que la película ganaría la mayoría de los premios polos que foi nomada, pero solo ganó'l d'[[Óscar al meyor guión orixinal|meyor guión orixinal]].&lt;ref name=&quot;pagina117&quot;/&gt; Les categoríes nes que foi nomada la película son:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/14th-winners.html |títulu=The 14th Academy Awards (1942) Nominees and Winners |fechaaccesu=26 de xineru de 2012 |obra=Academy of Motion Picture Arts and Sciences |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120202023546/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/14th-winners.html |fechaarchivu=2 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}}
|- 
! '''Categoría''' || '''Receptor(ye)''' || '''Resultáu'''
|-
|colspan=&quot;2&quot;|[[Óscar a la meyor película|Meyor película]]||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomada
|- 
|[[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]]||[[Orson Welles]]||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
|[[Óscar al meyor actor|Meyor actor]]||Orson Welles||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
|[[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]||Orson Welles&lt;br /&gt;[[Herman J. Mankiewicz]]||style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadores
|-
|[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor banda sonora (de película dramática)]]||[[Bernard Herrmann]]||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
|[[Óscar a la meyor fotografía|Meyor fotografía (blancu y negru)]]||[[Gregg Toland]]||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
|[[Óscar al meyor montaxe|Meyor montaxe]]||[[Robert Wise]]||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
|[[Óscar a la meyor direición d'arte|Meyor direición artística (blancu y negru)]]||Perry Ferguson&lt;br /&gt;Van Nest Polglase&lt;br /&gt;A. Roland Fields&lt;br /&gt;Darrell Silvera||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomaos
|-
|[[Óscar al meyor soníu|Meyor soníu]]||John Aalberg||style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Nomáu
|- 
|}

El montador de la película, Robert Wise, recordó que cada vez que ''Citizen Kane'' yera nomada como nomada, el públicu ullaba.&lt;ref name=&quot;PBS&quot;/&gt; La mayor parte de Hollywood nun quería que'l filme fora estrenáu por cuenta de les amenaces de William Randolph Hearst. Acordies con ''[[Variety]]'', el bloque que votaba contra Welles, formáu por [[extra|extres]], negó-y l'Óscar a la meyor película y al meyor actor.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=4 de marzu de 1942 |títulu=Extras Scuttled Welles |publicación=[[Variety]] }}&lt;/ref&gt; El críticu británicu Barry Norman achacar a la roxura de Hearst.&lt;ref name=&quot;BarryNorman&quot;/&gt;

N'avientu de 2007, l'Óscar al meyor guión orixinal que ganó ''Citizen Kane'' salió a puya na casa [[Sotheby's]] de Nueva York, pero nun consiguió algamar el preciu d'ente 800&amp;nbsp;000 y 1&amp;nbsp;200&amp;nbsp;000 dólares que s'envalorara.&lt;ref name=&quot;puya&quot;&gt;{{cita publicación |fecha=11 d'avientu de 2007 |títulu='Citizen Kane' Script Sells for $97,000 |publicación=[[The Washington Post]] |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/12/11/AR2007121101455.html |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; L'Óscar, que se creía perdíu, foi redescubierto en 1994 y tuvo en propiedá de la Fundación Dax, una [[organización ensin ánimu d'arriquecimientu]] de Los Angeles, dende 2003 hasta que finalmente foi vendíu nuna puya n'avientu de 2011 a un comprador anónimu por 861&amp;nbsp;542 dólares.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=21 d'avientu de 2011 |títulu=L'Óscar de Orson Welles por Ciudadanu Kane» vendíu por 861542 dólares |publicación=[[La Razón (España)|La Razón]] |url=http://www.larazon.es/noticia/5947-el-oscar-de-orson-welles-por ciudadanu-kane-vendíu-por-861-542-forgares |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Barnes |nome=Henry |fecha=21 d'avientu de 2011 |títulu=Orson Welles's Citizen Kane Oscar sells for $860,000 |publicación=[[The Guardian]] |allugamientu=[[Londres]] |url=http://www.guardian.co.uk/film/2011/dec/21/orson-welles-citizen-kane-oscar |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

==== Otros premios ====
[[Ficheru:Citizen Kane-George Coulouris.JPG|thumb|right|250 px|George Couloris, quien interpreta al tutor de Kane, el banqueru Walter Parks Thatcher, recibió per parte del [[National Board of Review]] el premiu al meyor actor pola so participación na película.]]
El [[National Board of Review]] concedió en 1941 el premiu al meyor actor tantu a Orson Welles como a [[George Coulouris]], según el premiu a la meyor película pa ''Citizen Kane''. Esi mesmu añu, tanto ''The New York Times'' como ''The Film Daily'' nomaron a la película como una de los diez meyores del añu. A lo último, el premiu [[New York Film Critics Circle Awards]] a la meyor película tamién foi pa ''Citizen Kane''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.allrovi.com/movies/movie/citizen-kane-v9737 |títulu=Citizen Kane (1941) |fechaaccesu=26 de xineru de 2012 |obra=AllRovi |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

=== Reaición de Hearst ===
Oyer falar de ''Citizen Kane'' enfurecía tantu a [[William Randolph Hearst|Hearst]] que prohibió cualquier anunciu, crítica o mención nos sos periódicos, nos cualos los periodistes [[Bilordiu|bilordiaben]] a Welles. Siguiendo los cabildeos de Hearst, el xefe de [[Metro-Goldwyn-Mayer]], [[Louis B. Mayer]], actuando en nome de tola industria cinematográfico, fixo una ufierta a RKO Pictures de 805&amp;nbsp;000 dólares en cuenta de destruyir toles copies de la película y quemar los negativos.&lt;ref name=&quot;independent&quot;/&gt; Welles usó la oposición de Hearst a ''Citizen Kane'' como sida pa preestrenar la película en dellos pases de prueba en Los Angeles, abogando pol so valor artísticu en contra de la campaña contraria del magnate.&lt;ref name=&quot;independent&quot;/&gt;

Cuando George Schaefer, de RKO, refugó la ufierta de Hearst d'esaniciar la película, esti postreru prohibió que tou periódicu y emisora del so conglomeráu periodísticu fixera una crítica o inclusive mentara la película. Tamién fizo que munchos cines prohibir espresamente y munchos otros tampoco la proyeutaron por mieu a les represalies del so poderosu imperiu periodísticu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Street |nome=Sarah |añu=1996 |mes=marzu |títulu=Citizen Kane |publicación=History Today |volume=46 |númberu=3 |páxina=48 }}&lt;/ref&gt; El documental ''The Battle Over Citizen Kane'' culpa direutamente a Hearst del relativu fracasu de ''Citizen Kane''. La película tuvo una aceptable recaldación en taquilla; foi la sesta película con más recaldación nel so añu d'exhibición, un ésitu moderáu que los sos patrocinadores consideraron aceptable. Sicasí, les resultaos comerciales nun algamar les mires de los sos creadores. Nel llibru ''The Chief: The Life of William Randolph Hearst'', David Nasaw señala que les aiciones de Hearst nun fueron l'únicu motivu pol que ''Citizen Kane'' fracasó; l'autor afirma que les innovaciones que Welles introdució na narrativa, según l'escuru mensaxe que tresmite la película (que la busca del ésitu, a la llarga, resulta inútil) provocaron que'l gran públicu nun apreciara los sos méritos.&lt;ref&gt;Nasaw, David (2000), páxs. 572-573.&lt;/ref&gt;

Nun par de documentales de la serie ''Arena'' sobre la carrera de Welles, producíos pola [[British Broadcasting Corporation|BBC]] en 1982, Welles afirmó que mientres la selmana del estrenu un policía averar a él una nueche y díxo-y: «''Non vaya al so hotel esta nueche; Hearst pagó a una menor d'edá por que se-y eche a los sos brazos esnuda namás entrar y que un fotógrafu tóme-y semeyes a usté. Hearst ta entamando publicar eses semeyes en tolos sos periódicos''». Welles dio les gracies al policía y pasó la nueche fora. Sicasí, nunca llegó a saber si yera verdá lo que-y dixera'l policía. Welles tamién describió cómo, por fuercia, atopar con Hearst nun ascensor del hotel Fairmont cuando ''Citizen Kane'' taba estrenándose en [[San Francisco (California)|San Francisco]]. El padre del direutor fuera amigu de Hearst, asina que Welles preguntó-y a Hearst si vería la película, pero esti ignoró la entruga. «''Cuando él taba saliendo a la so planta, yo dixi: “Charles Foster Kane aceptaría”. Él nun me contestó''», recordó'l direutor.&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt;

Anque los esfuercios de Hearst por acabar cola película afectaron al ésitu de la mesma, [[Efeutu Streisand|a la llarga resultaron inútiles]], yá que cuasi toa referencia que se fai anguaño a la vida y carrera de Hearst de normal menta'l paralelismu que se da en ''Citizen Kane''. Lo irónico de los intentos de Hearst ye que'l filme ta agora irremediablemente conectáu a él. Esta conexón foi reforzada pola publicación en 1961 de la refecha biografía ''Citizen Hearst'', escrita por W. A. Swanberg.

=== Revaluación y reconocencia posterior ===
Pa 1942, ''Citizen Kane'' dexara de proyeutase nos cines y, salvo delles poques proyeiciones nos cines d'arte y ensayu de les grandes ciudaes, sumió cuasi por completu d'Estaos Xuníos hasta 1956. Nesi periodu, la reputación de ''Citizen Kane'' y de Orson Welles ente los críticos estauxunidenses fundióse. En 1949, el críticu Richard Griffith, nel llibru d'historia del cine ''The film till now: a survey of the cinema'', calificó ''Citizen Kane'' como un «''[[Sigmund Freud|Freud]] de pacotilla, cuando non chiflado''».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.moviemoviesite.com/Films/1941/citizen_kane/background/the_wrath_of_hearst.htm |títulu=Citizen Kane (1941) Background. vi - The Wrath of Hearst |fechaaccesu=27 de xineru de 2012|obra=Movie Movie |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Rotha |apellíu2=Griffith |nome=Paul |nome2=Richard |títulu=The film till now: a survey of the cinema |idioma=inglés |añu=1949 }}&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la [[Segunda Guerra Mundial|II Guerra Mundial]], ''Citizen Kane'' apenes se proyeutó n'Europa. Nun foi hasta 1946, cuando pudo vese en Francia, onde foi aclamada de forma considerable, especialmente per parte de los críticos cinematográficos como [[André Bazin]] y de los escritores de la revista ''[[Cahiers du Cinéma]]'' como los futuros direutores de cine [[François Truffaut]] y [[Jean-Luc Godard]]. Nel so ensayu de 1950 ''La evolución del llinguaxe cinematográficu'', Bazin afirmó que ''Citizen Kane'' marcó l'empiezu d'una nueva yera nel cine.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Bazin |nome=André |enllaceautor=André Bazin |títulu=¿Qué ye'l cine? |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |otros=Traducíu por José Luis López Muñoz |añu=2006 |editorial=Rialp |allugamientu=[[Madrid]] |isbn=9788432111471 |capítulu=La evolución del llinguaxe cinematográficu |url-capítulo=https://es.scribd.com/doc/70036809/Andre-Bazin-Evolucion-Del Llinguaxe-Cinematografico |cita=Si detuvi tanto sobre'l casu de Orson Welles ye porque la fecha de la so apaición nel firmamentu cinematográficu (1941) señala perbién l'empiezu d'un nuevu periodu, y tamién porque'l so casu ye'l más espectacular y el más significativu, inclusive nos sos escesos. }}&lt;/ref&gt;

N'Estaos Xuníos la película foi abandonada y escaecida hasta la so reestreno en televisión a mediaos de los años 50. En 1956 hubo trés fechos clave que conducieron a la revaluación de la película n'Estaos Xuníos. Per un sitiu, RKO foi unu de los primeros estudios en vender la so filmoteca a la televisión, y llueu, esi mesmu añu, ''Citizen Kane'' empezó a apaecer en televisión. Coles mesmes, la película foi reestrenada nos cines, coincidiendo col regresu de Orson Welles al teatru neoyorquín, onde actuaba na obra ''[[El rei Lear]]''. Esi añu, el críticu cinematográficu [[Andrew Sarris]] escribió l'artículu ''Citizen Kane: The American Baroque'' pa la revista ''Film Culture'' y describió la ópera prima de Welles como «''la gran película americana''», alzando d'esa manera'l estatus del filme.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Sarris |nome=Andrew |añu=1956 |títulu=''Citizen Kane'': The American Baroque |publicación=Film Culture |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Mientres la [[Esposición Xeneral de primera categoría de Bruxeles (1958)|expo de 1958]], una encuesta ente más de cien historiador cinematográficos nomó a ''[[L'acorazáu Potemkin]]'' como la meyor película enxamás fecha, ente que ''Citizen Kane'' quedó ente los diez primeres. Asina mesmu, un grupu de mozos direutores de cine fueron ullaos pol públicu cuando anunciaron el so propiu top 6 y ''Citizen Kane'' nun taba na llista.&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt; Nes décades posteriores, la so estatus ente la crítica como una de les meyores películes de la hestoria creció gracies a numberosos ensayos y llibros, incluyendo dalgunos bien influyentes como ''El cine de Orson Welles'', de Peter Cowie; ''Focus on Citizen Kane'', de Ronald Gottesman, una coleición de crítiques significatives y artículos de fondu y, sobremanera, l'ensayu de Pauline Kael ''Raising Kane'', que fomentó'l valor de la película ente un públicu entá más ampliu y que popularizó inda más la noción de que ''Citizen Kane'' yera la gran película americana.&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 120.&lt;/ref&gt; La crecedera del [[cine d'autor]] y de los [[cineclub]]s tamién contribuyó al redescubrimientu de la película.&lt;ref&gt;Carringer, Robert L. (1996), p. 119.&lt;/ref&gt;

La revista británica ''[[Sight and Sound|Sight &amp; Sound]]'' lleva ellaborando, cada década dende 1952, una llista de los diez meyores películes por aciu una encuesta ente críticos cinematográficos. Trátase d'unu de los [[Barómetros d'opinión|barómetro]] más respetaos sobre les preferencies de la crítica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20020811/COMMENTARY/88010305 |títulu='Citizen Kane' fave filme of movie elite |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |apellíu=Ebert |nome=Roger |fecha=11 d'agostu de 2002 |obra=rogerebert.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; ''Citizen Kane'' quedó segunda na llista de 1952, pero algamó'l primer puestu na de 1962 y caltuvo esa posición en toles llistes posteriores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/history/1962.html |títulu=The Sight &amp; Sound Top Ten Poll: 1962 |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |fecha=1962 |obra=[[British Film Institute]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322141206/http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/history/1962.html |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/poll/critics.html |títulu=Critics' top ten films of all time |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |fecha=2002 |obra=[[British Film Institute]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120126041844/http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/poll/critics.html |fechaarchivu=26 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/poll/directors.html |títulu=The directors' top ten films |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |fecha=2002 |obra=[[British Film Institute]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120208105500/http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/poll/directors.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt; La película tamién quedó en primer puestu nes siguientes llistes de meyores películes: Editorial Xaguar, FIAF Centenary List, France Critics Top 10, Cahiers du cinéma 100 films pour une cinémathèque escurrir,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cahiersducinema.com/100-FILMS.html |títulu=Cahiers du cinéma 100 films pour une cinémathèque escurrir |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |obra=[[Cahiers du Cinéma]] |idioma=francés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120107120757/http://www.cahiersducinema.com/100-FILMS.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt; Kinovedcheskie Russia Top 10, Romanian Critics Top 10, Time Out Magacín Greatest Films y Village Voice 100 Greatest Films. Pela so parte, el críticu cinematográficu [[Roger Ebert]] afirmó que ''Citizen Kane'' ye la meyor película enxamás fecha.&lt;ref name=&quot;ebert&quot;/&gt; En 1989, la [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos]] calificó la película como «''cultural, histórica o estéticamente importante''» y escoyer pal so caltenimientu nel [[National Film Registry|Rexistru Nacional de Cine]]. El filme tien anguaño una puntuación de 100% nel [[sitiu web]] [[Rotten Tomatoes]] basándose en 60 crítiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/citizen_kane/ |títulu=Citizen Kane (1941) |fechaaccesu=27 de xineru de 2012 |obra=[[Rotten Tomatoes]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Per otra parte, ''Citizen Kane'' foi incluyida nes siguientes llistes del [[American Film Institute]]:
*[[AFI's 100 Años... 100 películes]]: primer puestu nesti ''ranking'' de los cien películes más representatives del cine estauxunidense. Conmemorando'l décimu aniversariu de la so publicación, la llista [[AFI's 100 años... 100 películes (edición 10º aniversariu)|se reelaboró nel añu 2007]]. Nesta ocasión, ''Citizen Kane'' volvió repitir el so primer puestu.
*[[AFI's 100 años... 100 frases]]: decimoséptimu puestu nesti ''ranking'' de los cien frases más célebres del cine estauxunidense en reconocencia a la frase «''Rosebud''».
*[[AFI's 100 años de bandes sonores|AFI's 100 años... 25 años de bandes sonores]]: la banda sonora de ''Citizen Kane'' nun s'incluyó nesta llista de les 25 meyores bandes sonores del cine estauxunidense, pero sí foi nomada pa la so inclusión.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.afi.com/Docs/100Years/scores250.pdf |títulu=AFI's 100 Years of Film Scores Nominees |fechaaccesu=28 de xineru de 2012 |fecha=23 de setiembre de 2005 |formatu=PDF |obra=AFI |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

==== Crítiques negatives ====
A pesar de la so estatus de clásicu reverenciado, ''Citizen Kane'' nun se llibra de les crítiques negatives. L'estudiosu del cine de la [[Universidá de Boston]] Ray Carney, entá reconociendo los sos llogros téunicos, criticó lo que percibió como falta de fondura emocional, carauterizaciones superficiales y metáfores vacíes. Considerándola como una de les obres más sobrovaloraes de la industria cinematográfico, acusa a la película de ser «''un trunfu típicamente americanu del estilu sobre la sustancia''».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://people.bu.edu/rcarney/carncult/orfilms.shtml |títulu=The World's Most Over-Rated Movies – The Immaturity of Judgment in Film Study |fechaaccesu=28 de xineru de 2012 |apellíu=Carney |nome=Ray |obra=Carney on Culture |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; El direutor suecu [[Ingmar Bergman]] espresó'l so iñerizu a la película, calificándola como «''una aburrición total''» y quexándose de que «''les actuaciones nun tienen valor dalgunu''». Tamién dixo que Orson Welles yera «''un cineasta infinitamente sobrovaloráu''».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ingmarbergman.se/universe.asp?guid=4BD5D87B-5B2A-48F4-9512-8942D89238DC&amp;LanCD=EN |títulu=Orson Welles |fechaaccesu=28 de xineru de 2012 |apellíu=Aghed |nome=Jan |fecha=12 de mayu de 2002 |obra=Ingmar Bergman Face to Face |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110929211721/http://www.ingmarbergman.se/universe.asp?guid=4BD5D87B-5B2A-48F4-9512-8942D89238DC&amp;LanCD=EN |fechaarchivu=29 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt; De forma similar, el críticu James Agate escribió: «''Atopo la fotografía bastante bona, pero nada especial, les interpretaciones regulares y la película entera un tanto aburrida.''».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Agate |nome=James |títulu=Around cinemas |url=https://books.google.es/books?id=FMLZXc5aGxMC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=29 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1946 |editorial=Ayer Publishing |isbn=9780405038884 |capítulu=Citizen Kane |páxina=229 }}&lt;/ref&gt;

== Derechos de distribución ==
En 1955, RKO vendió los derechos pa emisión en televisión de la so filmoteca, que incluyía ''Citizen Kane'', a C&amp;C Television Corporation.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Boddy |nome=William |títulu=Fifties television: the industry and its critics |url=https://books.google.es/books?id=sWjhCESKy4AC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=29 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1992 |editorial=University of Illinois Press |isbn=9780252062995 |capítulu=The Hollywood Studios Move into Prime Time |páxina=138 }}&lt;/ref&gt; Darréu, estos derechos fueron mercaos por [[United Artists]] en 1960.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Commerce Clearing House, United States. Tax Court |títulu=Tax Court memorandum decisions, Volume 68 |fechaaccesu=29 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1994 |editorial=Commerce Clearing House |páxina=1551 |cita=In 1960, C &amp; C sold its free television rights in the pre1956 RKO library in the United States, Puertu Ricu, Guam, and the Virgin Islands, in perpetuity to United Artists. }}&lt;/ref&gt; RKO caltuvo los derechos de la so filmoteca, salvo los d'emisión en televisión, anque vendió los derechos de comercialización de ''Citizen Kane'' en [[Laserdisc]], según los de ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'', a la compañía The Criterion Collection nel añu 1984. [[Turner Broadcasting System]] adquirió los derechos pa emisión por televisión de la filmoteca de RKO cuando mercó [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM/UA]] en 1986.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=26 de marzu de 1986 |títulu=Turner Acquires Mgm/ua |publicación=[[Chicago Tribune]] |allugamientu=[[Chicago]] |url=http://articles.chicagotribune.com/1986-03-26/business/8601220602_1_turner-broadcasting-system-ua-mgm |fechaaccesu=29 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Incapaz d'encarar la delda contraida, Turner estremó MGM/UA y caltuvo la filmoteca de MGM, incluyendo los derechos pa la televisión d'Estaos Xuníos de la filmoteca de RKO.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pophistorydig.com/?tag=ted-turner-aol-time-warner |títulu=Ted Turner &amp; CNN, 1980s &amp; 1990s |fechaaccesu=29 de xineru de 2012 |apellíu=Doyle |nome=Jack |fecha=29 de payares de 2008 |obra=PopHistoryDig.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Turner adquirió los derechos al completu sobre la filmoteca de RKO en 1987.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=10 d'avientu de 1987 |títulu=Turner Buys Rights to 800 RKO Movies |publicación=[[Los Angeles Times]] |allugamientu=[[Los Angeles]] |idioma= inglés |url=http://articles.latimes.com/1987-12-10/business/fi-27906_1_rko-movie |fechaaccesu=29 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Pal 50 aniversariu de la película en 1991, Turner Entertainment utilizó a la [[Paramount Pictures]] como distribuidora pal reestreno del filme nos cines.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Rohter |nome=Larry |fecha=20 de febreru de 1991 |títulu=For 'Citizen Kane,' a Fresh Start at 50 |publicación=[[The New York Times]] |allugamientu=[[Nueva York]] |idioma=inglés |url=http://www.nytimes.com/1991/02/20/movies/for-citizen-kane-a-fresh-start-at-50.html |fechaaccesu=29 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; En 1996, [[Time Warner]] adquirió Turner.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=14 de payares de 1996 |títulu=Time Warner phasing out Turner Pictures: Time Warner Inc... |publicación=[[Chicago Tribune]] |allugamientu=[[Chicago]] |url=http://articles.chicagotribune.com/1996-11-14/news/9611150315_1_turner-broadcasting-system-turner-pictures-time-warner |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Anguaño, [[Warner Bros.]], [[filial]] de Time Warner, tien los derechos de distribución de ''Citizen Kane''.&lt;ref name=&quot;derechosactuales&quot;/&gt;

{{Derechos de distribución de Citizen Kane}}

== Copies ==
Los negativos compuestos{{#tag:ref|Un ''negativu compuestu'', tamién llamáu ''negativu duplicáu compuestu'', ye'l negativu final, con imaxe y soníu, d'una película, a partir del cual prodúcense les copies de distribución.&lt;ref&gt;Konigsberg, Ira (2004), p. 351.&lt;/ref&gt;|group=nota}} de ''Citizen Kane'' fueron destruyíos nuna quema nun llaboratoriu cinematográficu de [[Nueva Jersey]] nos años 70. Les copies posteriores llograr a partir d'un máster positivu{{#tag:ref|Un ''máster positivu'' ye una copia positiva de gran calidá realizada a partir del negativu orixinal y utilizao pa realizar negativos doblaos de granu finu, que van emplegase pa realizar copies de distribución.&lt;ref&gt;Konigsberg, Ira (2004), p. 310.&lt;/ref&gt;|group=nota}} fechu nos años 40, que'l so propósitu orixinal yera usalo pa la distribución del filme nel estranxeru.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=McGreevey |apellíu2=Yeck |nome=Tom |nome2=Joanne L. |títulu=Our Movie Heritage |idioma=inglés |añu=1997 |editorial=Rutgers University Press |páxines=135-136 }}&lt;/ref&gt; La banda sonora, sicasí, tuvo más suerte y nun se llegó a perder.

Nos años 80, ''Citizen Kane'' convertir nel detonante del discutiniu sobre la coloración de películes en blancu y negru. Cuando [[Ted Turner]] cuntó a los miembros de la prensa que taba considerando da-y color a la película de Welles, les sos pallabres provocaron una protesta pública inmediata. Unos dos selmanes antes de la so muerte, y práuticamente un añu primero que Turner adquiriera los derechos sobre'l catálogu de MGM, Orson Welles dixéra-y al cineasta Henry Jaglom: «''Por favor, fai esto por mi. Nun dexes que Ted Turner pintarrajee la mio película coles sos crayones''».&lt;ref name=&quot;Lebo&quot;/&gt; Sicasí, Turner nun pudiera colorear el filme por enforma que quixera. El contratu orixinal de Welles torgaba cualquier alteración de la película ensin el so consentimientu espreso o'l de los sos herederos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=27 de febreru de 1989 |títulu=Hollywood: Kane Steals Ted's Crayons |publicación=[[Time]] |idioma=inglés |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,957100,00.html |fechaaccesu=31 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Turner más tarde afirmó qu'a cencielles se trataba d'una chancia apostada pa sacar de quicio a los críticos de la coloración, y que nunca tuviera la intención de colorear la película.

Pal reestreno de 1991, produciéronse copies de la película en perfectu estáu por aciu l'usu de modernes téuniques. La edición británica del DVD del añu 2003 tomar a partir d'un interpositivo{{#tag:ref|Un ''interpositivo'', ye un máster positivu en color fechu a partir del negativu orixinal y que s'emplega pa faer duplicaos negativos, a partir de los cualos, van llograse les copies de distribución.&lt;ref&gt;Konigsberg, Ira (2004), p. 275.&lt;/ref&gt;|group=nota}} que taba en posesión del [[British Film Institute]]. Pa la edición del DVD puesta a la venta por [[Warner Home Video]] en 2002 na [[Códigos rexonales DVD|región 1]] (que toma Estaos Xuníos y [[Canadá]]), llevar a cabu una restauración dixital de la película.&lt;ref name=&quot;Kaplan&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.slate.com/articles/arts/dvdextras/2011/09/buy_the_citizen_kane_bluray.html |títulu=Buy the Citizen Kane Blu-ray |fechaaccesu=30 de xineru de 2012 |apellíu=Kaplan |nome=Fred |fecha=13 de setiembre de 2011 |obra=Slate Magacín |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Sicasí, munchos espertos cinematográficos criticaron esta edición por tener una imaxe demasiáu brillante y llimpia.&lt;ref name=&quot;Kaplan&quot;/&gt; Amás, na escena de la oficina de Bernstein, l'agua que puede vese cayendo al traviés de la ventana foi borrada de manera dixital, probablemente porque tenía demasiáu [[Granularidad|granu]]. Estos cambeos nun tán presentes na edición británica pa la rexón 2, que se considera una edición más fiel en términos de rellumu y contraste.

En 2003, la fía de Orson Welles, Beatrice Welles-Smith, demandó a Turner Entertainment y RKO Pictures, reclamando que los herederos del so padre son los titulares llegales de los [[Derechu d'autor derechos d'autor]] de ''Citizen Kane''. El so abogáu afirmó que Orson Welles abandonara RKO con un alcuerdu de salida, poniendo fin a los sos contratos col estudiu, lo que significaba que Welles inda caltenía interés na película y que'l so anterior contratu, nel que dexaba al estudiu los derechos d'autor, quedaba anuláu. Beatrice Welles-Smith tamién afirmó que, anque'l tribunal nun aceptara la so reclamación de derechos d'autor, RKO siguía debiendo'l 20% de los beneficios xeneraos, incumpliendo un contratu anterior. El 30 de mayu de 2007, el [[tribunal d'apelación]] decidió que Beatrice Welles-Smith podía siguir cola demanda contra Turner Entertainment; el fallu anula parcialmente la decisión que tomó en 2004 un xuez de primera [[instancia]], quien se pronunciara a favor de Turner Entertainment.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Friedman |nome=Josh |fecha=31 de mayu de 2007 |títulu=Welles' daughter could get profit from 'Kane' |publicación=[[Los Angeles Times]] |allugamientu=[[Los Angeles]] |idioma=inglés |url=http://articles.latimes.com/2007/may/31/business/fi-kane31 |fechaaccesu=30 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Publicación en formatu domésticu ==
Nel añu 1978, la compañía Media Home Entertainment, al traviés de la so división The Señardá Merchant, estrenó la película en [[VHS]] y [[Betamax|Beta]]. Tou foi obra del empresariu Snuff Garrett, quien en 1976, cuando'l formatu domésticu apenes surdiera, mercó los derechos pa [[casete]] de los vieyos filmes de RKO y [[Republic Pictures]]; una adquisición que [[United Press International]] calificó de miseria. Sicasí, yá en 1980 la biblioteca de 800 títulos de The Señardá Merchant apurría a la compañía 2,3 millones de dólares al añu. «''Va cuatro años, naide quería casetes''», declaró Garrett a United Press International. «''Nun yera la primer vegada que la xente llamábame llocu. Pa mi yera un hobby que se convirtió nun gran negociu''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Scott |nome=Vernon |fecha=11 d'ochobre de 1980 |títulu=Nostalgia King |editorial=[[United Press International]] }}&lt;/ref&gt;

En 1982, la compañía VidAmerica llanzó de nuevu la película en VHS y Beta. Darréu, el 1 d'avientu de 1984, la compañía The Criterion Collection vendió la película en [[laserdisc]]. La copies xenerar a partir d'un máster positivu proporcionáu pola UCLA Film and Television Archive.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.criterion.com/current/posts/840-citizen-kane |títulu=Citizen Kane |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |apellíu=Smith |nome=Roger P. |fecha=3 d'avientu de 1984 |obra=The Criterion Collection |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Al añu siguiente, en 1985, RKO Home Video punxo en venta la película, de nuevu nos formatos VHS y Beta. N'agostu de 1991, Turner Home Entertainment realizó una edición 50 aniversariu en VHS. Dicha edición podía adquirise tamién nun pack regalu qu'incluyía, amás de la película, el documental '' Reflections On Citizen Kane'' y l'álbum 50 aniversariu de Harlan Lebo. Tamién se punxo a la venta una edición pa coleicionistes qu'incluyía, amás de la película, el documental y l'álbum yá mentaos, un póster y una copia del guión orixinal.&lt;ref&gt;Wilkinson, Jack Y. (29 d'agostu de 1991). [[United Press International]]&lt;/ref&gt;

El 25 de setiembre de 2001, [[Warner Home Video]] punxo a la venta una edición 60 aniversariu pa coleicionistes, tantu en VHS como, per primer vegada, en [[DVD]]. Con respectu al DVD, distribuyóse una edición especial de dos discos qu'incluyía comentarios del llargumetraxe a cargu del críticu de cine [[Roger Ebert]] y del direutor [[Peter Bogdanovich]], según el documental de la [[Public Broadcasting Service|PBS]] ''The Battle Over Citizen Kane''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.esmas.com/espectaculos/cine/114634.html |títulu=El Ciudadanu Kane al DVD |fechaaccesu=1 de xunu de 2012 |fecha=29 de xunu de 2001 |obra=EsMas }}&lt;/ref&gt;

La película estrenar en formatu [[discu Blu-ray|Blu-ray]] el 13 de setiembre de 2011 nuna Edición 70 Aniversariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://screenrant.com/citizen-kane-blu-ray-release-sandy-119394 |títulu='Citizen Kane' Blu-ray Arriving This Fall |fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |apellíu=Schaefer |nome=Sandy |fecha=13 de xunu de 2011 |obra=Screen Rant|idioma=inglés |cita=''Citizen Kane'' will hit Blu-ray later this year on September 13th, 2011. }}&lt;/ref&gt; La edición corrió al cargu de Warner Home Video y tamién podía adquirise en DVD. El periódicu ''[[San Francisco Chronicle]]'' escribió al respeutu: «''Ye bien simple, tratar del llanzamientu en Blu-ray del añu.''[...]'' El que piense que col Blu-ray nun se nota muncha diferencia nuna vieya película en blancu y negru ye porque nun vio esti trabayu de Warner Home Video, un referente calidable''».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2011/10/20/PK8B1LGVAR.DTL |títulu=DVD review: 'Citizen Kane: 70th Anniversary' |fechaaccesu=1 de xunu de 2012 |apellíu=Johnson |nome=G. Allen |fecha=23 d'ochobre de 2011 |obra=[[San Francisco Chronicle]] |idioma=inglés |cita=This, quite simply, is the Blu-ray release of the year.[...] Anyone who thinks Blu-ray doesn't make much of a difference to an older, B&amp;W movie hasn't seen this reference-quality work by Warner Home Video.}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, DVD Talk escribió «Citizen Kane ''ye una película pola que nun pasen los años, y nunca llució tan bien como equí, na versión recién restaurada de [[1080p]] de Warner''».&lt;ref name=&quot;DVDTalk&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.dvdtalk.com/reviews/50668/citizen-kane/ |títulu=Citizen Kane (Blu-ray) |fechaaccesu=1 de xunu de 2012 |apellíu=McQuain |nome=Christopher |fecha=7 de setiembre de 2011 |obra=DVD Talk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Ente los extras incluyíense los comentarios de Roger Ebert y Peter Bogdanovich que yá apaecíen na edición 60 aniversariu, el documental ''The Battle Over Citizen Kane'' y la película ''RKO 281. La batalla por Ciudadanu Kane''. La edición tamién incorporaba un llibru de semeyes y un pliegu que contenía una reproducción del programa orixinal, reproducciones en miniatura de lobby cards{{#tag:ref|Les lobby cards son pequeños pósters publicitarios que se poníen nos pasiellos de los cines nos qu'apaecía una imaxe de la película, según los creitos de la mesma. Dexaron de fabricase a mediaos de los años 80, anque inda anguaño distribúyense en dellos pocos estrenos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.guiacinefila.com/2011/12/coleccionar-lobby-cards.html |títulu=Coleccionar Lobby Cards |fechaaccesu=1 de xunu de 2012 |obra=Guía Cinefilia }}&lt;/ref&gt;|group=nota}} y otres alcordances de la película.&lt;ref name=&quot;DVDTalk&quot;/&gt;

== Legáu ==
A pesar del ésitu ente la crítica de ''Citizen Kane'', los contratiempos mientres la producción de la película causaron un dañu irreparable a la carrera de Orson Welles.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=McBride |nome=Joseph |títulu=What Ever Happened to Orson Welles?: A Portrait of an Independent Career |url=https://books.google.es/books?id=gFp8S8Tf-dQC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |idioma=inglés |añu=2006 |editorial=University Press of Kentucky |isbn=9780813124100 |capítulu=Committing Masterpieces |páxina=37 }}&lt;/ref&gt; Los problemes empezaron cuando RKO violó'l contratu que tenía con él quitar la so siguiente película, ''[[The Magnificent Ambersons]]'', y añedir un final feliz en contra de la so voluntá.&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt; El tratu que-y dio Hollywood a Welles y a la so obra fizo que'l direutor finalmente decidiera colar a Europa pa siguir la so carrera con una audiencia más receptiva.

El documental ''The Battle Over Citizen Kane'' suxure que la hestoria de Kane paezse muncho más a la mesma vida de Welles qu'a la de Hearst: un polifacéticu [[neña maravía]] qu'acabó siendo un vieyu solo ya inxeme.&lt;ref name=&quot;PBS&quot;/&gt; El montador de ''Citizen Kane'', [[Robert Wise]], resumió: «''Cuando vi la película de nuevu fai dos o trés años, nel so cincuenta aniversariu, de sópitu pensé pa los mios adentros que Orson taba faciendo una película autobiográfica ensin dase cuenta. Yá sabes: de primeres tienes un gran ascensu y una enorme importancia, fama, ésitu y tou eso, y de sópitu perder tou. Les trayectories de los dos vides yeren en gran parte la mesma...''».&lt;ref name=&quot;PBS&quot;/&gt;

Peter Bogdanovich, quien foi amigu de Welles nos sos últimos años, amosar en desalcuerdu con esta tesis nun comentariu nel DVD de la película afirmando que Kane pa nada yera como Welles. Kane, dicía él, «''nun tenía nenguna de les cualidaes d'un artista, ente que Orson tener toes ''». Bogdanovich tamién apuntó que Welles nunca foi un amarguríu «''con too y con eso lo malo que-y asocedió''» y que yera un home qu'esfrutó de la vida nos sos últimos años. Amás, los críticos han revaluado la carrera de Welles tres la so muerte, concluyendo que nun foi un fallíu cineasta de Hollywood, sinón un esitosu [[Cine independiente|cineasta independiente]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Rosenbaum |nome=Jonathan |enllaceautor=Jonathan Rosenbaum |títulu=Movie Wars: How Hollywood and the Media Limit What Films We Can See |url=https://books.google.es/books?id=Pwb7WR2wVZ0C&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |idioma=inglés |añu=2002 |editorial=Wallflower Press |isbn=9781903364604 }}&lt;/ref&gt;

El críticu de cine [[Kim Newman]] cunta que la influencia del filme ye notable nel [[cine negru]] posterior, según na película de 1942, ''[[Keeper of the Flame]]''. Direutores de cine como [[Steven Spielberg]], [[Martin Scorsese]], [[Michael Mann]], [[Ridley Scott]], [[Francis Ford Coppola]], [[Bryan Singer]], [[Stephen Frears]], [[Brian De Palma]], [[John Frankenheimer]], los [[hermanos Coen]], [[Sergio Leone]] y [[Luc Besson]] afirmaron que la película influyó la so obra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.atyourlibrary.org/culture/great-movies-citizen-kane-most-influential-filme-history |títulu=Great Movies: Citizen Kane- Most Influential Film in History |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |apellíu=Gould |nome=Mark R |obra=@ your library |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; La estructura de ''Citizen Kane'' foi una referencia pa les películes biográfiques ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence d'Arabia]]'' y ''[[Mishima. Una vida en cuatro capítulos]]'', que empiecen cola muerte del protagonista y amuesen la so vida al traviés de '' flashbacks'', según pal [[Suspense (xéneru)|thriller]] del propiu Welles, ''[[Mr. Arkadin]]''.&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt;

La película, por tratar la tema de la manipulación de la [[opinión pública]] qu'exercen los medios de comunicación, foi puesta como exemplu perfectu del poder de los mesmos pa influyir nel procesu democráticu. El modelu de manipulación que ejemplifica la película, perduró hasta finales del sieglu XX, cuando'l paradigma de los medios de comunicación de mases que se describe en ''Citizen Kane'' quedó desfasáu pal mundu [[Globalización|globalizáu]], onde los medios basar en gran parte n'Internet. A pesar de que'l filme inspirar nes actividaes de William Randolph Hearst a finales del sieglu XIX y principios del XX, el modelu d'influencia de los medios enllargóse mientres cuasi un sieglu.&lt;ref&gt;{{cita videu |títulu=¿En manes de quién tamos? |persona=[[Ignacio Ramonet|Ramonet, Ignacio]] |añu=2011 |url=http://www.youtube.com/watch?v=wy03-JPoQ8c |mediu=Conferencia na [[Universidá de Heidelberg]] |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |tiempu=10:38-12:55 |cita=Va unos años, va sesenta años, pero como-yos voi a demostrar, duró cuasi un sieglu esta demostración, cuando quería demostrase que por casu, la información periodística, la información mediática, tenía influencia nuna sociedá, esencialmente recurríase, a un exemplu, un exemplu de ficción, recurrir a una ficción, esencialmente a una película. Y esta película, como ustedes saben, ye ''El ciudadanu Kane''.[...] El modelu de Welles ye un propietariu de prensa, del final del sieglu XIX. Ye Randolph Hearst, l'home qu'inventó mediáticamente la [[Guerra d'España y Estaos Xuníos|Guerra de Cuba]]. El mesmu exemplu sirvió mientres cincuenta años. Cuando Welles quixo demonstrar que los medios de comunicación, y en particular la prensa, teníen influencia nuna sociedá, inspirar en Randolph Hearst, final del sieglu XIX, porque yera propietariu de dellos periódicos. Y esti exemplu presentóse práuticamente hasta'l final del sieglu XX nos [[cineclub]]s, y entá güei día dacuando en televisión. [...] Presentóse, hasta hai bien pocu, como l'exemplu mesmu de lo que puede la prensa cuando manipolia a la opinión pública. }}&lt;/ref&gt; El magnate de los medios, [[Rupert Murdoch]], ye dacuando etiquetáu como un modernu ''ciudadanu Kane''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/2162658.stm |títulu=Rupert Murdoch: Bigger than Kane |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |apellíu=Walker |nome=Andrew |fecha=31 de xunetu de 2002 |obra=[[BBC News]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Tuccille |nome=Jerome |títulu=Rupert Murdoch: Creator of a Worldwide Media Empire |url=https://books.google.es/books?id=2mj1FcArTE8C&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=31 de mayu de 2012 |idioma=inglés |añu=1989 |editorial=Beard Books |isbn=9781587982248 |páxines=xiii-xiv |cita=Rupert Murdoch has been called many things, some good, some bad. Above all, however, he is the Citizen Kane of our time. }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1982, el direutor de cine Steven Spielberg pagó 60&amp;nbsp;500 dólares por un trinéu Rosebud, unu de los trés trineos usaos na escena final y l'únicu d'ellos que nun llegó a quemar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nytimes.com/1982/06/13/opinion/topics-hidden-treasures-prop-art.html |títulu=Hidden Treasures; Prop Art |fechaaccesu=1 de xunu de 2012 |fecha=13 de xunu de 1982 |obra=[[The New York Times]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Primeramente, Spielberg rindiera un homenaxe a ''Citizen Kane'' en tomar final nel almacén del gobiernu na película de 1981 ''[[Raiders of the Lost Ark]]''. Spielberg comentó: «''Rosebud va dar vueltes sobre la mio máquina d'escribir pa recordame que, nes películes, la calidá ye lo primero.''»&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,925482,00.html |títulu=People |fechaaccesu=2 de xunu de 2012 |apellíu=Medina |nome=Sara |fecha=21 de xunu de 1982 |obra=[[Time]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Dempués de la compra de Spielberg, les axencies de noticies empezaron a informar de les reivindicaciones de Arthur Bauer, un pilotu d'helicópteros retiráu de Nueva York, qu'afirmaba que tenía otru trinéu Rosebud, el que foi usáu al empiezu de la película. «''Toi seguro de que podría ser ciertu''», respondió Welles cuando-y pidieron el so opinión.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Robert Y. |apellíos=Kessler |títulu= A 'Rosebud' of any other wood may still be genuine |url=http://web.archive.org/web/https://news.google.com/newspapers?nid=1828&amp;dat=19820624&amp;id=8fApAAAAIBAJ&amp;sjid=WacEAAAAIBAJ&amp;pg=4759,8756180 |obra=Anchorage Daily News |fecha=24 de xunu de 1982 |fechaaccesu=2 de xunu de 2012 }}&lt;/ref&gt; A principios de 1942, Bauer yera un estudiante de 12 años de [[Brooklyn]] y miembru del club de cine de la escuela. Ganó un concursu publicitariu de RKO Pictures y escoyó el trinéu como premiu. En 1996, los herederos de Bauer puyaron en [[Christie's]] el trinéu de pinu pintáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.christies.com/lotfinder/lot/citizen-kane-1941-1111427-details.aspx?from=searchresults&amp;pos=54&amp;intObjectID=1111427&amp;sid=de1a8bc4-aec2-4a19-a0y6-5d9d1231y030 |títulu= Lot 59, Sale 7927 |fechaaccesu=2 de xunu de 2012 |fecha=15 d'avientu de 1996 |obra=[[Christie's]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; El fíu de Bauer cuntó a [[CBS News]] que la so madre una vegada quixo pintar el trinéu y usalo como soporte pa plantes «''Sicasí, el mio padre dixo: &quot;Non, caltenlo y ponlo nel armariu&quot;''». El 15 d'avientu de 1996, el trinéu foi finalmente adquiríu en Los Angeles por un comprador anónimu que pagó 233&amp;nbsp;500 dólares.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Clark Gable's Oscar and 'Rosebud' sled sold |axencia=[[Associated Press]] |fecha=15 d'avientu de 1996 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

El 18 de febreru de 1999, el [[Serviciu Postal de los Estaos Xuníos]] homenaxó a ''Citizen Kane'' incluyéndola na so serie ''Celebrate the Century''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://arago.si.edu/index.asp?con=2&amp;cmd=1&amp;id=74711 |títulu=1940s Celebrate The Century Issues |fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |obra=Arago |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Estaos Xuníos homenaxó nuevamente a la película'l 25 de febreru de 2003 nuna serie de sellos con motivu del 75 aniversariu de l'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]]. El [[direutor artísticu]] de ''Citizen Kane'', Perry Ferguson, sirve pa reflexar na serie'l trabayu artesanal qu'hai detrás d'un rodaxe; na mesma representa dibuxándose-y un bocetu pa la película.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://arago.si.edu/index.asp?con=2&amp;cmd=1&amp;id=193022&amp;img=1&amp;mode=1&amp;pg=1&amp;tid=2045687 |títulu=American Filmmaking: Behind the Scenes |fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |obra=Arago |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Ente les parodies que se fixeron del filme atópase ''[[Rosebud (Los Simpson)|Rosebud]]'', un episodiu de la serie de televisión ''[[The Simpsons]]'' que foi estrenáu'l 21 d'ochobre de 1993.

== Notes ==
{{llistaref|grupu=&quot;nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
*{{cita llibru |apellíu=Bogdanovich |nome=Peter |enllaceautor=Peter Bogdanovich|títulu=Orson Welles's citizen Kane: a casebook |url=https://books.google.es/books?id=KzCH4UgSUr8C&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=10 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=2004 |editor=James Naremore |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0195158915 |capítulu=Interview with Orson Welles }}
*{{cita llibru |apellíu=Carringer |nome=Robert L. |títulu=The Making of Citizen Kane |idioma=inglés |añu=1996 |editorial=University of California Press |isbn=978-0-520-20567-3 }}
*{{cita llibru |apellíu=Houseman |nome=John |enllaceautor=John Houseman |títulu=Run Through: A Memoir |idioma=inglés |añu=1972 |editorial=Simon &amp; Schuster |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0-671-21034-3 }}
*{{cita llibru |apellíu=Kael |nome=Pauline |títulu=For Keeps |idioma=inglés |otros=Seición reeditada de ''Raising Kane'' (1971) |añu=1994 |editorial=Penguin Books}}
*{{cita llibru |apellíu=Kilbourne |nome=Don |títulu=Dictionary of Literary Biography: American Screenwriters |idioma=inglés |añu=1984 |editorial=Gale Research Co. }}
*{{cita llibru |apellíu=Konigsberg |nome=Ira |títulu=Diccionariu téunicu Akal de cine |url=https://books.google.es/books?id=DbykrkBqrS4C&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=29 de xineru de 2012 |añu=2004 |editorial=Ediciones AKAL |allugamientu=[[Madrid]] |isbn=9788446019022 }}
*{{cita llibru |apellíu=Marzal Felici |nome=José Javier |títulu=Ciudadanu Kane: Orson Welles (1941) |url=https://books.google.es/books?id=2W7X_HbzuXYC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=15 de xineru de 2012 |añu=2000 |editorial=Nau Llibres |isbn=9788476426128 |capítulu=Los recursos espresivu y narrativu del filme }}
*{{cita llibru |apellíu=Meryman |nome=Richard |títulu=Mank: The Wit, World and Life of Herman Mankiewicz |idioma=inglés |añu=1978 |editorial=William Morrow and Company, Inc. |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0-688-03356-3 }}
*{{cita llibru |apellíu=Nasaw |nome=David |títulu=The Chief: The Life of William Randolph Hearst |idioma=inglés |añu=2000 |editorial=[[Houghton Mifflin Harcourt|Houghton Mifflin]] |isbn=978-0395827598 }}
*{{cita llibru |apellíu=Thomson |nome=David |títulu=A New Biographical Dictionary of Film |idioma=inglés |añu=2002 |editorial=Little Brown |ubicación=Londres }}
*{{cita llibru |apellíu=Welles |apellíu2=Bogdanovich |nome=Orson |nome2=Peter |enllaceautor=Orson Welles |títulu=This is Orson Welles |idioma=inglés |añu=1992 |editor=[[Jonathan Rosenbaum]] |editorial=[[HarperCollins]] |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0060166169 }}

== Enllaces esternos ==
[[Ficheru:Citizen Kane Trailer (1940).webm|miniaturadeimagen|thumbtime=34|upright=1.24|derecha|[[Meyora (publicidá)|Tráiler]] orixinal de ''Citizen Kane''.]]
{{Wikiquote|Citizen Kane|''Citizen Kane''}}
{{commonscat|Citizen Kane (1941 filme)|''Citizen Kane''}}

* {{Páxina web|http://www2.warnerbros.com/citizenkane/}} {{en}}
* {{IMDb títulu|0033467}}
* {{Rotten Tomatoes|citizen_kane|Citizen Kane}}
* {{tcmdb title|89|Citizen Kane}}
* {{filmaffinity|615891|Citizen Kane}}

* [[Guión cinematográficu|Guión]] de la película.
** [http://www.imsdb.com/scripts/Citizen-Kane.html Testu] {{en}}.

* Presentación de la película y coloquiu sobre ella nel programa de [[La 2]] ([[TVE]]) ''[[¡Qué grande es el cine!]]'', dirixíu por [[José Luis Garci]].
** [http://www.youtube.com/watch?v=kviuWnfa8TM Presentación].
** Coloquiu: [http://www.youtube.com/watch?v=tx0S6BR3-_4 1]; [http://www.youtube.com/watch?v=MpylDuLOJYU 2]; [http://www.youtube.com/watch?v=CtT0DG9084I 3]; [http://www.youtube.com/watch?v=EhaX77Vsqgs 4]; [http://www.youtube.com/watch?v=ThMDRn_oEJo 5].

* Coloquiu sobre la película nel programa de [[Telemadrid]] ''Cine en blancu y negru'', dirixíu por José Luis Garci.
** [http://www.youtube.com/watch?v=k0M5TMBDyMY&amp;list=PLF509DCF393D367DF 1]; [http://www.youtube.com/watch?v=lr8-wOy89Kw&amp;list=PLF509DCF393D367DF 2]; [http://www.youtube.com/watch?v=z4gn73JQyqU&amp;list=PLF509DCF393D367DF 3]; [http://www.youtube.com/watch?v=qh9z4p_w_Is&amp;list=PLF509DCF393D367DF 4]; [http://www.youtube.com/watch?v=oTF35AtMxsk&amp;list=PLF509DCF393D367DF 5]; [http://www.youtube.com/watch?v=vkOox_dbdSk&amp;list=PLF509DCF393D367DF 6].

* [[Música cinematográfica|Música]] de la película.
** [http://www.scoremagacine.com/Resenas_det.php?Codigo=1165&amp;lletra=H Comentariu] de la música de la película de John Brahm (1893 - 1982) ''Conciertu macabru'' (''Hangover Square'', 1941) y de la de ''Citizen Kane'', nel [http://www.scoremagacine.com/ sitio] Score Magacine; n'español. 
** [http://www.youtube.com/watch?v=t0sPzQWCHPE&amp;list=PLURImTz_ZaOIj85SmQ_AT_ip2ioyVYYNp ''Suite'' de la música de ''Citizen Kane''].
*[http://blogs-lectores.lavanguardia.com/la hestoria-en-35mm/una llectura-historica-de-ciudadanu-kane-45799 Artículu de Lluís Laborda en La Vanguardia dixital: Una llectura histórica de Ciudadanu Kane]


{{Tradubot|Citizen Kane}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor guión orixinal]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Películes de 1941]]</text>
      <sha1>2sub8r8zwh0k8uewr1au2m7ex1srmda</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pigmentos en seres vivos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112994</id>
    <revision>
      <id>3703295</id>
      <parentid>3687480</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28395" xml:space="preserve">[[Ficheru:Melopsittacus_undulatus.jpg|derecha|miniaturadeimagen|255x255px|El [[Melopsittacus undulatus|p]]eriquito australianu ([[Melopsittacus undulatus]]) consigue'l so color mariellu d'un psittacofulvin pigmentu y el so color verde d'una combinación del mesmu pigmentu mariellu y [[Coloración estructural|color estructural]] azul. El periquitu azul con blancu del fondu escarez del pigmentu mariellu. Les marques escures en dambes aves deber al pigmentu negru [[Melanina|eumelanin]].]]
&lt;span&gt;Los&lt;/span&gt;''' pigmentos biolóxicos''', tamién conocíos como '''pigmentos''' o '''biocromos'''&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/65803/biochrome|títulu=biochrome - biological pigment|work=Encyclopedia Britannica|fechaaccesu=27 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt; son sustances producíes por organismos vivos que tienen un color resultáu de l'absorción selectiva de color. Los pigmentos biolóxicos inclúin '''pigmentos vexetales''' y '''pigmentos de flores.''' Munches estructures biolóxiques, como los [[güeyu|güeyos]], les [[pluma|plumes]], la [[piel]] y el [[Pulgo|pelo]] contienen pigmentos como la [[melanina]] en célules especializaes llamaes cromatóforo.

El color del pigmentu difier del color estructural, en que ye'l mesmu color ensin importar l'ángulu dende'l que se ve, ente que el [[Coloración estructural|color estructural]] ye la resultancia de la [[iridiscencia]] o [[Reflexón (física)|reflexón]] selectiva, de normal por cuenta d'estructures de múltiples capes. Por casu, les nales de la [[camparina]] típicamente contienen color estructural, a pesar de que munches camparines tienen célules que tamién contienen pigmentu.&lt;ref&gt;{{Cite journal|doi=10.1242/jeb.098673|títulu=Coloration principles of nymphaline butterflies - thin films, melanin, ommochromes and wing scale stacking|journal=Journal of Esperimental Biology|volume=217|issue=12|pages=2171|añu=2014|last1=Stavenga|first1=D. G.|last2=Leertouwer|first2=H. L.|last3=Wilts|first3=B. D.}}&lt;/ref&gt;

== Pigmentos biolóxicos ==
Ver [[Sistema conxugáu]] pa conocer los enllaces del electrón que faen qu'estes molécules tengan pigmentu.
* [[Hemo]]/[[porfirinas]]: [[Clorofila]], [[bilirrubina]], [[hemocianina]], [[hemoglobina]], [[mioglobina]]
* Emite lluz: [[luciferina]]
* [[Carotenoides]]:
** Hematocromos: (algal pigmentos, amiestos de carotenoides y el so derivaos)
** [[Carotenu]]: Alfa y beta caroteno, [[licopenu]], [[rodopsina]]
** [[Xantófila]]: [[cantaxantina]], [[zeaxantina]], [[luteína]]
* Proteicu[[:fitocromo]], [[ficobiliproteína]]
* [[Enolatos de polieno]]: Una clase de pigmentos coloraos únicos pa los [[Psittaciformes|loros]]
* Otru: [[melanina]], urobilina, [[flavonoide]]s

== Pigmentos en plantes ==
[[Ficheru:Chlorophyll-a-3D-vdW.png|miniaturadeimagen|Modelu qu'enllenáu espacial de la molécula de clorofila.]]
[[Ficheru:Orange_violet_pansies.jpg|miniaturadeimagen|L'[[antocianina]] da a estos [[Viola × wittrockiana|pensamientos]] la so pigmentación morada.]]
La función primaria de los pigmentos nes plantes ye la [[fotosíntesis]], que utiliza'l pigmentu verde, [[clorofila]] xuntu con dellos pigmentos coloraos y mariellos qu'ayuden a prindar tanta enerxía lluminoso como sía posible.

Otres funciones de los pigmentos nes plantes inclúin atraer inseutos escontra les flores p'afalar la polinización.

Los pigmentos de la planta inclúin una variedá de distintes clases de molécula, incluyendo [[porfirina]], [[carotenoides]], [[antocianinas]] y [[betalaína]]. Tou pigmentos biolóxicos absuerbe selectivamente ciertos llonxitúes d'onda de la lluz mientres reflexen otres.&lt;ref&gt;{{Cite journal|doi=10.1146/annurev.arplant.57.032905.105248|títulu=The Genetics and Biochemistry of Floral Pigments|journal=Annual Review of Plant Biology|volume=57|pages=761|añu=2006|last1=Grotewold|first1=Y.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;llee&quot;&gt;Lee, DW (2007) Nature's palette - the science of plant color. &lt;/ref&gt;

Los principales pigmentos responsables son:
* '''[[Clorofila]]: '''ye'l pigmentu primariu nes plantes; ye una [[clorina]] qu'absuerbe llonxitúes d'onda colorada y azules de la lluz ente que reflexa'l [[verde]]. Ye la presencia y relativa bayura de clorofila lo que da'l color verde a les plantes. Toles plantes terrestres y les [[Alga verde|algues verdes]] tienen dos formes d'esti pigmentu: '''[[clorofila a]]''' y '''[[clorofila b]]'''.[[Laminariales]], [[diatomees]], y otres [[heterokontofita fotosínteticas]] contienen [[Clorofila c|'''clorofila c ''']]en cuenta de ''b'', mientres les algues coloraes tienen namái clorofila a. La clorofila ye'l mediu principal qu'usen les plantes pa interceptar la lluz y llevar a cabu la fotosíntesis.
* '''[[Carotenoides]]: '''son [[Terpenu|terpenos]] coloraos, naranxa, o mariellos. Mientres el procesu de fotosíntesis, tienen funciones na recueya de lluz (como pigmentos accesorios), en fotoprotección (disipación de la enerxía por aciu un apagáu non fotoquímicu según la eliminación del [[osíxenu singlete]] pa prevenir el dañu semeya-óxidativo ), tamién sirven como elementos proteicos estructurales. En plantes más altes, sirven como preformadores de la hormona de planta [[Acedu abscísico|acedu abscisíco]].
Les plantes, polo xeneral, contienen seis carotenoides ubicuos: neoxantina, [[violaxantina]], anteraxantina, [[zeaxantina]], [[luteína]] y beta caroteno.&lt;ref&gt;Young AJ, Phillip D, Savill J. Carotenoids in higher plant photosynthesis. &lt;/ref&gt; La luteína, ye un pigmentu mariellu atopáu en frutes y vexetales y ye el carotenoide más abondosu en plantes. [[Licopenu|Licopen]]o, ye'l pigmentu coloráu responsable pa'l color de los [[Solanum lycopersicum|tomates.]] Otros carotenoides menos comunes nes plantes, inclúin a la epoxi-luteína (en munches especie maderices), lactucaxanthin (atopáu na llechuga), y alfa caroteno (atopáu nes cenahories).&lt;ref&gt;García-Plazaola JI, Matsubara S, Osmond CB. &lt;/ref&gt; Nes cianobacteria esisten otros carotenoides como la [[cantaxantina]], [[mixoxantófila]], [[sineoxantina]], y [[equinenona]]. Les algues fotótrofas como los [[dinoflagellata]] usen peridina como pigmentu p'absorber la lluz.
Ente que los carotenoides pueden atopase xuníos dientro de les proteínes que xunen a la clorofila tales como los centros de reacción fotosintétiques obligatories como los [[Centru de reacción fotosintéticu|centros de reacción fotosintéticos]] y complexos fotosintéticos, tamién s'atopen dientro de les proteínes especializaes pa carotenoides como la carotenoproteína naranxa de cianobacteries.
* '''[[Antocianinas]]''' (Lliteralmente &quot;floriar azul&quot;) ye un pigmentu flavonoide soluble n'agua qu'apaez nel rangu del colloráu al azul, según el [[pH]]. Atópase en tolos texíos de plantes altes, apurriendo color en fueyes, raigaños de plantes, raigaños, flores y frutes, anque non siempres en cantidaes abondes pa ser perceptible. La antocianina ye más visible nos [[pétalu|pétalos]] de flores de munches especies.&lt;ref name=&quot;llee&quot;&gt;Lee, DW (2007) Nature's palette - the science of plant color. &lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Bougainvillea-3colors.jpg|miniaturadeimagen|Les [[Bráctea]] de les [[Bougainvillea|bugambilias]] deben el so color a la [[betalaína]].]]
* '''[[Betalaína|Betalaínes]]:''' son pigmentos coloraos o mariellos. igual que les antocianinas son solubles n'agua, pero a diferencia d'elles, tas son sintetizaes pola [[tirosina]]. Esta clase de pigmentos atópase namái nos [[cariofilales]] (incluyendo'l [[Cactaceae|cactus]] y l'[[Amaranthus|amaranto]]), y nunca s'atopen en plantes que contengan [[antocianinas]].&lt;ref name=&quot;llee&quot;&gt;Lee, DW (2007) Nature's palette - the science of plant color. &lt;/ref&gt; Tamién son responsables del color coloráu del [[betabel]].
Una manifestación particularmente notable de la pigmentación en plantes puede reparase nel cambéu de [[coloración na seronda]], un fenómenu qu'afecta a les fueyes de normal [[verde]]s de munchos [[parrotal|parrotales]] y [[árbol|árboles]] [[caducifoliu|caducifolios]] pol cual tomen, mientres unes cuantes selmanes na estación de [[seronda]], delles solombres de [[colloráu|colloraos]], [[mariellu|mariellos]], púrpura, y [[marrón]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.usna.usda.gov/PhotoGallery/FallFoliage/ScienceFallColor.html|títulu=The Science of Color in Autumn Leaves|publisher=}}&lt;/ref&gt; La clorofila degradar en [[tetrapirrol]]es incoloros tamién conocíu como ''catabolitos de clorofila non fluorescentes'' (NCCs).&lt;ref&gt;{{cita publicación|last1=Hortensteiner|first1=S.|títulu=Chlorophyll degradation during senescence|journal=Annual Review of Plant Biology|volume=57|pages=55–77|añu=2006|pmid=16669755|doi=10.1146/annurev.arplant.57.032905.105212}}&lt;/ref&gt;
Cuando la predominante clorofila degrádase, revélense los pigmentos escondíos de xantófilas mariellos y beta-carotenos naranxes. 
Estos pigmentos tán presentes mientres l'añu, pero los pigmentos coloraos, les antocianinas, son de nuevu sintetizaos una vegada qu'aprosimao la metá de la clorofila degradóse. Los [[aminoácidu|aminoácidos]] lliberaos pola degradación de los complexos fotosínteticos almacenar mientres l'iviernu nos raigaños d'árbol, cañes, raigaños, y [[Tueru (botánica)|tueru]]s hasta la próxima primavera cuándo se reciclen pa volver a la fueya del árbol.

=== Pigmentos n'algues ===
Les [[alga|algues]] son organismos fotosintéticos bien diversos, que s'estremen de les plantes en que son organismos acuáticos, nun presenten texíu vascular y nun xeneren embrión. Sicasí dambos tipos d'organismos comparten el tener pigmentos fotosintéticos, qu'absuerben y lliberen enerxía que darréu ye utilizada pola célula.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Stanier|nome=R.Y. et al|enllaceautor=|títulu=Microbiología|url=|fechaaccesu=|añu=1992|editorial=Reverté|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=568|idioma=español|capítulu=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Des Abbayes|nome=H. et al|enllaceautor=|títulu=Botánica: vexetales inferiores|url=|fechaaccesu=|añu=1989|editorial=Reverté|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=99|idioma=español|capítulu=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Aljanati|nome=D. et al|enllaceautor=|títulu=Biología 3: Los códigos de la vida|url=|fechaaccesu=|añu=2009|editorial=Colihue|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Estos pigmentos amás de les clorofiles, son les [[ficobiliproteína|ficobiliproteínes]], fucoxantinas, xantofilas y carotenos, que sirven p'atrapar la enerxía de la lluz y conducila al pigmentu primariu, que se va encargar d'empecipiar les reacciones de [[fotosíntesis oxigénica]].
{| {{tablaguapa}}
|+Tabla 1.- Pigmentos fotosintéticos nos distintos grupos d'algues&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Algal Adaptation to Enviromental Stresses. Physiological, Biochemical and Molecual Mechanisms|url=|fechaaccesu=|añu=2001|editorial=Springer-Verlag|isbn=|editor=Rai L. C. et al allugamientu=|páxina=136-140|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
|Grupo |Pigmento
|- 

|Algues verdes y plantes terrestres
| -Clorofila a y b
|-
|Algues coloraes y cianobacteries
| -Clorofila a -Ficobiliproteínas:.


-Ficoeritrina.- pigmentu coloráu-moráu, ye'l dominante nes especies que tienen un color coloráu-moráu.

-Ficocianina.- pigmentu azul, dominante en delles especies d'estos grupos polo que presenten un color azul-verdusco
|-
|Algues pertenecientes a la llinia mariella, diatomees y algues cafés
| -Clorofila a y c
-Xantofila

-Fucoxantina
|}

== Pigmentos n'animales ==
La pigmentación ye utilizada por munchos animales como un mediu pa protexese, por aciu el camuflaje, [[mimetismu]], o coloración p'alvertir a otros animales la so tosicidá y asina evitar ser depredados..
Dellos animales incluyendo pexes, anfibios y cefalópodos tienen [[Cromatoforos|cromatóforos]] qu'usen pa camuflase col fondu, empareyando'l so color con ésti.

La pigmentación ye utilizada ente animales pa señalizar, tal como se fai na seleición sexual. Por casu, dalgunos [[Cephalopoda|cefalópodos]] utilicen los sos cromatóforos pa comunicase.

El fotopigmento [[rodopsina]], atrapa la lluz como primer pasu na perceición de la lluz.

Los pigmentos de la piel como la [[melanina]] pueden protexer los texíos de quemadures solares pola esposición a radiación [[Radiación ultravioleta|ultravioleta]].

Aun así, delles estructures biolóxiques n'animales, como'l grupu [[hemo]], qu'ayuda tresportar osíxenu nel sangre, el so color ye resultáu de la so estructura. El so color nun tien una función de proteición o de señalización.

=== Enfermedaes y condiciones ===
Hai una variedá d'enfermedaes y condiciones anormales n'humanos y animales por cuenta de la pigmentación, yá sía pola ausencia o perdida de pigmentación, por célules de pigmentu o pola producción por demás de pigmentu.
* [[Albinismu]]: ye un desorde heredáu carauterizáu pola perda total o parcial de [[melanina]]. Humanos y animales que carecen albinismu son llamaos albinista (el términu albín tamién ye utilizáu, pero puede ser consideráu como ofensivu cuándo ye aplicáu a persones).
* [[Ictiosis]]is: tamién llamada &quot;piel de pexe&quot;, ye una condición heredada na cuál el síntoma ye una producción por demás de melanina. La piel ye más escura de lo normal, y caracterízase por trate más escura, escamosa y seca.
* [[Melasma]]: ye una condición en qué enllordies pigmentación marrón escuru apaecen na cara, influyida por cambeos hormonales. Cuándo asocede mientres un embaranzu, esta condición se apellida ''la mázcara d'embaranzu''.
* La ''pigmentación ocular'' ye una acumuladura de pigmentu nel güeyu, y puede ser causada por medicación con [[latanoprost]].&lt;ref name=&quot;Rang146&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Rang, H. P.|títulu=Pharmacology|publisher=Churchill Livingstone|location=Edinburgh|añu=2003|pages=|isbn=0-443-07145-4}}&lt;/ref&gt;
* [[Vitiligo]]: ye una condición en qué hai una perda de célules que producen pigmentos llamaos [[melanocitos]] en partes de piel.

=== Pigmentos n'animales marinos ===

==== Carotenoides y carotenoproteinas ====
Los carotenoides son el grupu más común de los pigmentos atopaos en naturaleza.&lt;ref&gt;Nadakal A. M.. &lt;/ref&gt; Atopáronse alredor de 600 clases distintes de carotenoides n'animales, plantes, y microorganismos.

Los animales son incapaces de producir los sos propios carotenoides asina que los llogren estos pigmentos de les plantes. Les carotenoproteinas son especialmente comunes ente los animales marinos. Estos complexos son responsables de dellos colores (colloráu, púrpura, azul, verde, etc.) qu'usen estos invertebraos marinos p'apariase en rituales y en camuflaje. Hai dos tipos principales de carotenoproteinas: Tipu A y Tipu B. El tipu A tien carotenoides (cromógeno) los cuálos tán estequiómetricamente acomuñaos con una proteína senciello (glicoproteína). El segundu tipu, Tipu B, tien carotenoides que tán acomuñaos con una lipoproteína y polo regular ye menos estable. Mientres el tipu A ye xeneralmente atopáu na superficie (conches y pieles) d'invertebraos marinos, el tipu B atópase en güevos, ovarios, y sangre. Los colores y l'absorción carauterística d'estos complexos de carotenoproteinas basar na unión química del cromógeno y de les subunidades proteiques.

Por casu, la carotenoproteina azul, [[Linckia|linckcacianina]] tien aprosimao de 100 a 200 molécules de carotenoides per cada complexu.&lt;ref&gt;Milicua, JCG. &lt;/ref&gt; Amás, les funciones d'esti complexu de pigmento-proteína tán en función de la so estructura química y si esta camuda la so función tamién. Les carotenoproteinas que s'atopen dientro de la estructura fotosintética son más comunes, pero más complicaes según los complexos de pigmento-proteína que tán fora del sistema fotosintéticu son menos comunes, pero tienen una estructura más senciella. Por casu, hai namái dos de tas proteínes d'[[astaxantina]] azul na aguamala, ''Velella velella'', que contién namái aprosimao 100 carotenoides por complexu.{{ensin referencies}}

Un carotenoide común nos animales ye l'[[Astaxantina|astaxanthina]], que emite un pigmentu azul-moráu y verde. El color de astaxanthina formar al crear complexos con proteínes en determináu orde. Por casu, el [[crustocrin]] tien aprosimao 20 molécules de astaxantina xuníes con proteína. Cuándo los complexos interaccionan pola interacción exciton-exciton, mengua'l máximu de absorbencia, camudando los distintos pigmentos de color.

Nes llagostes, tán presentes varios tipos de complexos de astaxanthina-proteína . El primeru ye la crustacianina (max 632 nm), un pigmentu azul atopáu nel cascu de llagostes. El segundu ye un ye crustocrin (max 409 nm), un pigmentu mariellu atópase na capa esterior del cascu. Finalmente, la lipoglicoproteina y ovoverdina formen un pigmentu verde brillante que ye ta presente de normal nes capes esteriores del cascu y nos güevos de llagosta.&lt;ref&gt;ZAGALSKY, Peter F. . &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;CHANG, KENNETH. &lt;/ref&gt;

==== Tetrapirroles ====
[[Tetrapirrol]]es, ye'l segundu grupu más común de pigmentos. Tienen cuatro anillos de pirroles, cada aniellu que consta de C4H4NH.{{ensin referencies}} La función principal de los tetrapirroles ye la so conexón nel procesu biolóxicu d'oxidación. Los tetrapirroles tienen una función importante nel tresporte d'electrones y actúa como un reemplazu pa munches enzimes. Amás, tamién tienen una función na pigmentación de los texíos d'organismos marinos.

==== Melanina ====
La [[melanina]]&lt;ref&gt;Bandaranayake, Wickramasinghe. &lt;/ref&gt; ye una clase de compuestos que sirve como pigmentu con distintes estructures responsables de tonos escuros, morenures, pigmentos acolorataos y amarellentaos n'animales marinos. Produzse cuando l'aminoácidu tirosina tresformar a melanina, que atópase na piel, pelo, y güeyos. Derivada de la oxidación aeróbica de fenoles, que son polímeros. 

Hai enforma distintos tipos de melanines considerando que son un conxuntu de molécules de componentes más pequeños, como'l nitróxenu que contién melanines. Hai dos clases de pigmentos: eumelanina insoluble negra y marrón, que son derivaes de la oxidación aeróbica de la tirosina na presencia de tirosinasa, y la feomelanina alacali-soluble con un rangu que va del mariellu al color coloráu marrón, surdiendo de la esviación de la ruta de la eumelanina al traviés de la intervención de cisteína y/o glutatión. La eumelanina de normal atópase na piel y güeyos. Distintes melanines inclúin melanoproteina (una melanina marrón escura que ta almacenada n'altes concentraciones nel sacu de tinta de la Sepia Officianalis), [[echinoidea]] (atopáu n'oricios), [[holothuroidea]] (atopaos en pepinos de mar), y [[ophiuroidea]] (atopaos n'estrelles argayadices y culiebres). Estes melanines son posiblemente polímeros qué surden de repitir acoplamientos de monomeros simple o d'altos pesos moleculares. Los sistemes d'aniellos de compuestos como'l [[Benzotiazol]] y la [[tetrahidroisoquinolina]] actúen como compuestos absorbentes de UV. 

==== Bioluminiscencia ====
La única fonte de lluz nel mar fondu, los animales marinos emiten enerxía lluminosa visible llamada [[bioluminiscencia]], que ye un subconxuntu de [[quimioluminiscencia]].&lt;ref&gt;Webexhibits. &lt;/ref&gt; Esta ye una reacción química onde la enerxía química tresformar n'enerxía llumínica. Ta envaloráu que 90% de los animales que viven nes fondures del mar producen dalguna clase de bioluminiscencia. Considerando qu'una gran proporción del espectru de lluz visible ye absorbida antes d'enfusar el mar fondu, la mayoría de la lluz emitida polos animales marinos ye azule y verde. Aun así, hai delles especies que pueden emitir una lluz colorao ya infrarroxa, inclusive se sabe d'un xéneru qu'emite bioluminiscencia mariella. L'órganu responsable d'emitir bioluminiscencia conozse como [[fotóforos]]. Esti órganu namái esti presente en calamares y peces, utilizar p'allumar les sos superficies ventrales, que amaruten les sos figures pa confundir a los depredador o p'atraer preses. Los usos que tienen los fotóforos nos animales marinos difieren, como lentes pa controlar la intensidá del color, y l'intensidá de la lluz producida. Los calamares tienen dambos fotóforos y cromatóforos el cuál controla dambes intensidaes. Otra cosa que ye responsable pa la emisión de bioluminiscencia, que rescampla nes rabaseres de lluz qu'emiten les aguamales, empieza como una luciferina (un fotogeno) y remata como emisor de lluz (un fotogogikon.) La [[luciferina]], [[luciferasa]], sal, y l'osíxenu al combinase reaccionen pa crear una sola unidá llamada fotoproteínas, que pueden producir lluz cuándo reaccionen con otra molécula como'l Ca+. L'aguamala utiliza esto como mecanismu de defensa; cuándo un depredador más pequeñu intenta taramiar una aguamala, esta destellará les sos lluces, colo cual va atraer a un depredador más grande quien va escorrer al depredador más pequeñu, alloñando asina a dambos depredadores . Tamién s'utiliza mientres l'apareyamientu.

El coral y les anémonas de mar que constrúin petones tamién fluorescen; la lluz ye absorbida nun llonxitú d'onda, y refléxase n'otra. Estos pigmentos pueden actuar como proteutores cortiles naturales, ayuden na fotosíntesis, sirve p'alloñar depredadores, p'atraer pareya, alvertir rivales.

==== Cromatóforos ====
Los [[cromatóforos]] son célules que camuden un pigmentu de color al ser direutamente aguiyaes por neurones motores centrales. Son utilizaos principalmente p'afaese al mediu ambiente de forma rápida y camuflase. El procesu de camudar el color de la pigmentación de la so piel recái nuna solo célula del cromatóforo altamente desenvuelta y munchos músculos, nervios, glail y célules d'envoltura. Los cromatóforos contienen visícules qu'almacenen trés líquidos de pigmentos distintos. Hai tres tipos de célules cromatóforas, caúna indica un color distintu: eritróforos, melanóforos y xantóforos. El primer tipu ye'l eritróforo, que contién pigmentos acolorataos como carotenoides y [[pteridinas]]. El segundu tipu son los melanóforos, que contienen pigmentos negros y marrones como les melanines. El tercer tipu ye'l xantóforo el cual contién pigmentos mariellos en forma de carotenoides. De la combinación de distintes capes de cromatóforos llógrense distintos colores. Estes célules de normal alcuéntrense debaxo de la piel o escama de los animales. Hai dos categoríes de colores xeneraos pola célula – [[Pigmentos biolóxicos|biocromo]] y [[esquimatocromos]]. Los biocromos son colores formaos químicamente, pigmentos naturales microscópicos . La so composición química ta creada pa tomar un solu color de la lluz y reflexar el restu. En contraste, los [[esquimatocromos]] (colores estructurales) son colores que se crean de la reflexón de la lluz nuna superficie incolora y la refraiciones por texíos. Los [[esquimatocromos]] actúen como prismes, refractando y esvalixando la lluz visible a la contorna, lo cual eventualmente va reflexar una combinación concreta de colores. Estes categoríes tán determinaes pol movimientu de pigmentos dientro de los cromatóforos. Los cambeos fisiolóxicos de color son rápidos y al curtiu plazu , estos cambeos atópase en pexes, y ye la resultancia de la respuesta d'un animal a un cambéu na redolada. En contraste, los cambeos morfolóxicos de color son al llargu plazu, asoceden n'etapes distintes del animal, deber al cambéu nel númberu de cromatóforos. Pa camudar los pigmentos de color, tresparencia, o opacidá, les célules alterien la so forma y midida o espanden o contraen la so cobertoria esterior.

==== Pigmentos fotoprotectores ====
Debíu al dañu provocáu polos rayos UV-Un y UV-B, los animales marinos evolucionaron pa tener compuestos qu'absuerbe la lluz UV qu'actúen como un proteutor solar. La [[micosporina]] igual que los aminoácidos (MAAs) puede absorber los rayos UV en 310-360 nm. La melanina ye otru fotoprotector. Los carotenoides y fotopigmentos, dambos actúen indireutamente como foto-pigmento proteutores, al combatir los radicales llibre del osíxenu. Tamién sirven como complementos a los pigmentos fotosintéticos qu'absuerben la enerxía llumínica nel espectru azul.

==== Función defensiva de pigmentos ====
Ye sabíu que los animales utilicen los sos patrones de color p'alvertir a los predadores, aun así reparóse qu'un pigmentu d'esponxa asonsaña un químicu'l cuál implica'l control de muda d'un [[anfípodo]], que sábesse ye predador de les esponxes. De tal manera que cuando'l anfípodo comer a la esponxa, los pigmentos químicos torguen la muda, y asina finalmente'l anfípodo muerre.

==== Influencia medioambiental nel color ====
La coloración nos invertebraos varia sobre la base de la fondura, temperatura d'agua, fonte alimentaria, corrientes, allugamientu xeográficu, esposición llixera, y sedimentation. Por casu, la cantidá de carotenoides de cierta anémona de mar mengua al afondar nel océanu. Asina, la vida marina que mora nes agües más fondes ye menos brillosa que los organismos que viven n'árees con abondu llume por cuenta del amenorgamientu de pigmentos. Nes colonies de la simbiosis colonial ascidian-cianofita Trididemnum solidum, los sos colores son distintos dependiendo del réxime de lluz en qué viven. Les colonies que tán espuestes dafechu al sol se calcifican fácilmente, son más grueses, y blánquiense. En contraste coles colonies que viven n'árees avisiegues, onde hai más [[ficoeritrina]] (pigmentu qu'absuerbe'l color verde) en comparanza cola [[ficocianina]] (pigmentu qu'absuerbe'l color coloráu), son más delgaes, y de color moráu. El color moráu de les colonies que s'atopen na solombra débese principalmente a la [[ficobilina]] (pigmentu conteníu nes algues), lo que significa que'l color de tas colonies camuda dependiendo de la esposición que tengan a la lluz.

==== Coloración adaptativa ====
El [[aposematismo]], ye una coloración d'avisu por que los posibles depredadores calténganse alloñaos . En munchos nudibranquios cromodoris, tomen en desagradables y tóxiques sustances químiques emitíes por esponxes y almacenar nes sos glándules repugnatoriales (alcontraos alredor del cantu de mantu). Los predadores del nudibranquio aprendió evitar a estos nudibranquios basándose nos sos patrones de color brillosos. Les preses tamién se protexen polos sos compuestos tóxicos que van dende lo compuestos orgánicos a los inorgánicos.

==== Actividaes fisiolóxiques ====
Los pigmentos d'animales marinos sirven pa distintos propósitos, amás de tener roles defensivos. Dellos pigmentos sábese protexen contra los rayos UV (ve foto-pigmento proteutores.) Nel nudibranquio, ''[[Nembrotha Kubaryana]]'', tetrapirrole pigmentu 13 foi atopáu como un potente axente antimicrobial. Tamién nesta criatura, [[tamjamina|tamjamines]] A, B, C, Y, y F amosaron actividaes antimicrobianas, antitumorales y inmonodepresivas.

Los [[sesquiterpenoides]] son reconocíu polos sos colores azules y moraos, pero tamién se reportó d'exhibir una bioactividad antibacteriana, inmunoregulación, antimicrobiana, y citotóxica, según l'actividá inhibitoria en contra de la división celular nel fecundáu oriciu y los güevos d'[[ascidian]]. Munchos otros pigmentos fueron amosaos pa ser citotóxicos. Ello ye que dos nuevu carotenoides que s'aisllaron d'una esponxa llamada''[[Phakellia stelliderma]]'' amosaron una nidia citotoxicidad en contra de célules de leucemia nel mure. Otros pigmentos con implicaciones médiques inclúin a [[scitonemina]], topsentinas, y debromohimenialdisina tienen dellos compuestos qu'ayuden nel campu d'inflamación, [[artritis reumatoide]] y [[osteoartritis]] respeutivamente. Hai evidencia que les topsentinas son un potente mediador desinflación inmonogénica, y topsentin y scitonemina son potentes inhibidores de la inflamación neurogénica .

== Usos ==
Los pigmentos pueden ser estrayíos y utilizaos como [[tinte]]s.

Los pigmentos (como astaxanthina y licopeno)son utilizaos como suplementos dietéticos.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{Cita Enciclopedia Americana}} (1920). 
* {{Cita NIE}} (1905). 

{{Tradubot|Pigmentos en seres vivos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pigmentos biolóxicos]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>owk8buesunpzelihvuhaydu0oo94r93</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Passeridae</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113141</id>
    <revision>
      <id>3703223</id>
      <parentid>3535663</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8243" xml:space="preserve">{{otros usos|Gorrión (dixebra)|otros usos del términu &quot;gorrión&quot; o &quot;gorriones&quot;}}
{{Ficha de taxón

| name = Passeridae
| image = HouseSparrow23.jpg
| image_width = 
| image_caption = ''[[Passer domesticus]]''
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = '''Passeridae'''
| familia_authority = [[Johann Karl Wilhelm Illiger|Illiger]], 1811
| subdivision_ranks = Xéneros
| subdivision = 
''[[Hypocryptadius]]&lt;br /&gt;
''[[Plocepasser]]''&lt;br /&gt;
''[[Pseudonigrita]]''&lt;br /&gt;
''[[Philetairus]]''&lt;br /&gt;
''[[Passer]]''&lt;br /&gt;
''[[Carpospiza]]''&lt;br /&gt;
''[[Petronia]]''&lt;br /&gt;
''[[Gymnoris]]''&lt;br /&gt;
''[[Montifringilla]]''&lt;br /&gt;
''[[Onychostruthus]]''&lt;br /&gt;
''[[Pyrgilauda]]''
}}
Los '''paséridos''' ('''Passeridae''') son una [[familia (bioloxía)|familia]] d'[[aves]] [[paseriformes]] que tomen el nome común de '''gorriones''', nome que tamién lleva unu de los sos xéneros, ''[[Passer]]''. Coles mesmes denominar '''gorriones del [[Vieyu Mundu]]''',&lt;ref name=damisela&gt;[http://www.damisela.com/zoo/ave/pajaros/passeri/passeridae/index.htm Los Gorriones. Familia ''Passeridae''] en Damisela.com&lt;/ref&gt; pa estremalos de los gorriones del [[Nuevu Mundu]], arrexuntaos na familia [[Emberizidae]].&lt;ref&gt;[http://www2.ine.gob.mx/publicaciones/libro/329/cardenales.html Gorriones y allegaos]. Institutu Nacional d'Ecoloxía, Méxicu&lt;/ref&gt; La especie más conocida ye'l [[Passer domesticus|gorrión común]] (''Passer domesticus''), que ta afecha al hábitat urbanu y habita tolos [[continente]]s, sacante [[L'Antártida]], al ser introducida pol ser humanu na mayor parte d'ellos.

Polo xeneral, los gorriones suelen ser aves pequeñes, color marrón-gris con cola curtia y [[picu (zooloxía)|picu]] gordosu, de gran algame. Les diferencies ente les especies de gorrión pueden ser sutiles. Son principalmente [[granívoru|granívores]], anque tamién peracaben inseutos pequeños. Unes poques especies aliméntense alredor de les [[ciudá|ciudaes]], como les [[Laridae|gaviluetes]] o les [[Columbidae|palombos]], y son capaces de comer práuticamente cualquier cosa en pequeñes cantidaes. El tamañu de los miembros d'esta amplia familia va dende'l [[Passer eminibey|gorrión castañu]] (''Passer eminibey''), de 11,4 cm y 13,4 g, al [[Passer gongonensis|gorrión de picu de loru]] (''Passer gongonensis''), de 18 cm y 42 g. Los gorriones son físicamente similares a otres aves que comen [[grana|granes]], como los [[Fringillidae|pinzones]], pero tienen una pluma dorsal vestigial y un güesu extra na llingua.&lt;ref name=EoB&gt;{{cita llibru |editor=Forshaw, Joseph|autor= Bledsoe, A. H. &amp; Payne, R. B.|añu=1991|títulu=Encyclopaedia of Animals: Birds|editorial= Merehurst Press|ubicación=Londres|páxines= 222|isbn= 1-85391-186-0}}&lt;/ref&gt;

== Llista d'especies ==
La familia componer de cincuenta  y una [[especie|especies]] distribuyíes n'once [[Xéneru (bioloxía)|xéneros]]:&lt;ref name=ioc&gt;GILL, F.; DONSKER, D. (Eds.) (2017). [https://web.archive.org/web/20170126041558/http://www.worldbirdnames.org/bow/weavers/ Old World sparrows, snowfinches &amp; weavers] IOC World Bird List (v.7.1).&lt;/ref&gt;
* '''Xéneru monotípico ''[[Hypocryptadius]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|Hartert, 1903}}&lt;/small&gt; (el miembru más [[basal (filogenia)|basal]] - antes en [[Zosteropidae]])&lt;ref name=&quot;Fjeldså&quot;&gt;Fjeldså - Jon; Irestedt - M.; Ericson - Per G. P.; Zuccon - D. (2010). &quot;The Cinnamon Ibon Hypocryptadius cinnamomeus is a forest canopy sparrow&quot;. Ibis 152 (4): 747. doi:10.1111/j.1474 -919X.2010.01053.x.&lt;/ref&gt;
** ''[[Hypocryptadius cinnamomeus]]'' - anteojitos canelu;&lt;ref&gt;{{Nomes aves SEO 13|fechaaccesu = 22 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt;
* '''Xéneru ''[[Plocepasser]]''''' - texedores gorrión (antes en [[Ploceidae]])
** ''[[Plocepasser mahali]]'' - texedor gorrión cejiblanco;
** ''[[Plocepasser superciliosus]]'' - texedor gorrión coronicastaño;
** ''[[Plocepasser rufoscapulatus]]'' - texedor gorrión dorsicastaño;
** ''[[Plocepasser donaldsoni]]'' - texedor gorrión de Donaldson;

* '''Xéneru ''[[Pseudonigrita]]''''' - texedores sociales (antes en [[Ploceidae]])
** ''[[Pseudonigrita arnaudi]]'' - texedor social de Arnaud;
** ''[[Pseudonigrita cabanisi]]'' - texedor social de Cabanis;

* '''Xéneru monotípico ''[[Philetairus]]''''' (antes en [[Ploceidae]])
** ''[[Philetairus socius]]'' - texedor republicanu;

* '''Xéneru ''[[Passer]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|(Brisson, 1760)}}&lt;/small&gt; - gorriones típicos:&lt;ref name=damisela /&gt;
** ''[[Passer ammodendri]]'' - gorrión del saxaul;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer domesticus]]'' - gorrión común;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer hispaniolensis]]'' - gorrión morunu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer pyrrhonotus]]'' - gorrión del Sind;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer castanopterus]]'' - gorrión somalín;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer rutilans]]'' - gorrión resplandiosu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer flaveolus]]'' - gorrión llisu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer moabiticus]]'' - gorrión del mar Muertu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer motitensis]]'' - gorrión grande;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer iagoensis]]'' - gorrión de Cabu Verde;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer insularis]]'' - gorrión de Socotora;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer melanurus]]'' - gorrión d'El Cabu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer griseus]]'' - gorrión gris;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer swainsonii]]'' - gorrión de Swainson;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer gongonensis]]'' - gorrión picogordo;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer suahelicus]]'' - gorrión suahili;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer diffusus]]'' - gorrión sudafricano;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer simplex]]'' - gorrión saḥarianu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer montanus]]'' - gorrión molineru;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer luteus]]'' - gorrión doráu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer euchlorus]]'' - gorrión árabe;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer eminibey]]'' - gorrión castañu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer italiae]]'' - gorrión italianu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer rufocinctus]]'' - gorrión kenianu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer cordofanicus]]'' - gorrión del [[Kordofán]];&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer shelleyi]]'' - gorrión de Shelley;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Passer zarudnyi]]'' - gorrión de Zarudny;
* '''Xéneru monotípico ''[[Carpospiza]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|(J.W. von Muller, 1854)}}&lt;/small&gt;:
** ''[[Carpospiza brachydactyla]]'' - gorrión pálidu;&lt;ref name=sao/&gt;
* '''Xéneru monotípico ''[[Petronia]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|(Kaup, 1829)}}&lt;/small&gt; 
** ''[[Petronia petronia]]'' - gorrión chillón;&lt;ref name=sao&gt;{{Nomes aves SEO 14 |fechaaccesu = 22 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt;
* '''Xéneru ''[[Gymnoris]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|Blyth, 1845}}&lt;/small&gt;
** ''[[Gymnoris pyrgita]]'' - gorrión motudu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Gymnoris xanthocollis]]'' - gorrión cuelligualdo;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Gymnoris superciliaris]]'' - gorrión ceyudu;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Gymnoris dentata]]'' - gorrión chicu;&lt;ref name=sao/&gt;
* '''Xéneru ''[[Montifringilla]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|(C.L. Brehm;1828)}}&lt;/small&gt; - gorriones alpinos:&lt;ref name=damisela /&gt;
** ''[[Montifringilla nivalis]]'' - gorrión alpín;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Montifringilla henrici]]'' - gorrión de Henri;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Montifringilla adamsi]]'' - gorrión de Adams;&lt;ref name=sao/&gt;
* '''Xéneru monotípico ''[[Onychostruthus]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|Richmond, 1917}}&lt;/small&gt;
** ''[[Onychostruthus taczanowskii]]'' - gorrión de Taczanowski;&lt;ref name=sao/&gt;
* '''Xéneru ''[[Pyrgilauda]]''''' &lt;small&gt;{{Versalita|Verreaux, J, 1871}}&lt;/small&gt; - gorriones alpinos asiáticos:
** ''[[Pyrgilauda davidiana]]'' - gorrión de David;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Pyrgilauda ruficollis]]'' - gorrión cuellirrufo;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Pyrgilauda blanfordi]]'' - gorrión de Blanford;&lt;ref name=sao/&gt;
** ''[[Pyrgilauda theresae]]'' - gorrión afganistanu.&lt;ref name=sao/&gt;

== Ver tamién ==
* [[Esterminiu de gorriones en China]]
== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Passeridae}}
{{Wikispecies}}
* [http://www.bsc-eoc.org/ Avibase - La Base de Datos d'Aves nel Mundu]


{{Tradubot|Passeridae}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Passeridae| ]]
[[Categoría:Families d'aves]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>kxmps27ktuw6d79x3jwnqnnrwz31n8l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Allosaurus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113190</id>
    <revision>
      <id>3703293</id>
      <parentid>3701321</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109870" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| name = ''Allosaurus''
| fossil_range = {{rangu fósil|161.2|145}} [[Xurásicu Cimeru]]
| image = Allosaurus SDNHM.jpg
| image_width = 250px
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Sauropsida]]
| superordo = [[Dinosauria]]
| ordo = [[Saurischia]]
| subordo = [[Theropoda]]
| unranked_familia = [[Tetanurae]]
| infraordo = [[Carnosauria]]
| superfamilia = [[Allosauroidea]]
| familia = [[Allosauridae]]
| genus = '''Allosaurus'''
| genus_authority = [[Othniel Charles Marsh|Marsh]], [[1877]]
| type_species = '''''[[Allosaurus fragilis]]'''''
| type_species_authority = Marsh, 1877
| subdivision_ranks = Otres [[Especie|Especies]]
| subdivision = 
* '''''[[Allosaurus europaeus]]''''' &lt;small&gt;Mateus, Walen &amp; Antunes, [[2006]]&lt;/small&gt;
* '''''[[Allosaurus jimmadseni]]''''' &lt;small&gt;Chure ''et al'', [[2006]]&lt;/small&gt;
* '''''[[Allosaurus lucasi]]''''' &lt;small&gt;Dalman, [[2014]]&lt;/small&gt;
|synonyms = 
* ''[[Antrodemus]]'' &lt;small&gt;Leidy, [[1870]]&lt;/small&gt;
* ''[[Creosaurus]]'' &lt;small&gt;[[Othniel Charles Marsh|Marsh]], [[1878]]&lt;/small&gt;
* ''[[Labrosaurus]]'' &lt;small&gt;[[Othniel Charles Marsh|Marsh]], [[1879]]&lt;/small&gt;
* ''?[[Epanterias]]'' &lt;small&gt;[[Edward Drinker Acope|Acope]], [[1878]]&lt;/small&gt;
*''[[Poicilopleuron]]'' &lt;small&gt;Leidy, [[1870]]&lt;/small&gt; 
*''?[[Saurophagus]]'' &lt;small&gt;Ray, [[1941]]&lt;/small&gt;
}}

'''''Allosaurus''''' ([[idioma griegu|gr.]] &quot;llagartu estrañu&quot;) ye un [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] estinguíu con cuatro [[Especies (bioloxía)|especies]] válides y delles otres posibles de [[dinosauriu|dinosaurios]] [[terópodos]] [[alosáuridos]], que vivieron a finales del [[periodu xeolóxicu|periodu]] [[Xurásicu]], hai aproximao 161,2 y 145 millones d'años, ente l'[[Oxfordiense]] y el [[Titoniense]], no que güei ye [[América del Norte]] y [[Europa]].&lt;ref name=&quot;Holtz_Dinosaurs&quot;&gt;{{Cita publicación |apellíu=Holtz |nome=Thomas |añu=2012 |títulu=Genus List for Holtz (2007) Dinosaurs:The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages |url=http://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2011.pdf |fechaaccesu=26 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Describiéronse delles especies, el númberu d'especies válides ye dudosu y depende del autor. La más conocida y la [[especie tipo]] ye ''[[Allosaurus fragilis]]'' d'[[Estaos Xuníos]] descrita nel [[sieglu XIX]], depués d'esta gran cantidá d'especies ya inclusive xéneros, que fueron propuestos por tol globu ensin que nenguna termine siendo totalmente aceptada. Recién en 2006 en [[Portugal]] describióse ''[[Allosaurus europaeus]]'' (anque solo foi separada tentativamente dada la llocalización xeográfica) y ''[[Allosaurus jimmadseni]]'' d'[[EEXX]] y la tercer especie de d'este peracabo pais, ''[[Allosaurus lucasi]]'', en 2014. Sicasí, toes elles fueron apostaes.&lt;ref&gt;Y.Malafaia, P.Dantas, F.Ortega1 y F.Escasu ;Nuevos restos de Allosaurus fragilis (Theropoda: Carnosauria) del xacimientu d'Andrés (Xurásicu Cimeru; Centro-Oeste de Portugal)&lt;/ref&gt;

Los fósiles tipu fueron descritos en 1877 pol paleontólogu [[Othniel Charles Marsh]]. La so naturaleza probe llevó a que na primer monografía detallada sobre un especímen relativamente completu de ''Allosaurus'' (USNM 4734), esti describiérase como ''Antrodemus valens'' &lt;ref&gt;C.W. Gilmore (1920) OSTEOLOGY OF THE CARNIVOROUS DINOSAURIA IN THE UNITED STATES NATIONAL MUSEUM, WITH SPECIAL REFERENCE TO THE GENERA ANTRODEMUS (ALLOSAURUS) AND CERATOSAURUS. SMITHSONIAN INSTITUTION
UNITED STATES NATIONAL MUSEUM Bulletin 110&lt;/ref&gt;, güei considerada inválida pol principiu de prioridá de ICZN &lt;ref&gt;J.H Madsen (1976). Allosaurus fragilis: a revised osteology. Utah Geol Mineral Surv Bull. 109:3 – 163.&lt;/ref&gt; .Esto llevó a pidimientos pa un nuevu exemplar tipu que sustituya al orixinal, como UUVP 6000 (=DINO 2560) o'l paratipo USNM 4734. Como unu de los primeros dinosaurios terópodos conocíos, atraxo enforma l'atención fuera de los círculos paleontolóxicos. Ello ye que foi representáu en delles películes y documentales sobre la vida prehistórica.

A diferencia d'otros terópodos anteriores, los Alosáuridos yeren comparativamente más grandes, con fémures de más de 90 cm de llongura pa ''A.fragilis'' &lt;ref&gt;J.H Madsen (1976). Allosaurus fragilis: a revised osteology. Utah Geol Mineral Surv Bull. 109:3 – 163.&lt;/ref&gt;, y hasta 113.5 cm pa ''Allosaurus maximus'' , que suxuren llargores máximos ente 8.5 y 10.5 m.&lt;ref&gt;Gregory S.Paul: The priceton field guide to dinosaurs (2016) second edition ISBN 978-0-691-16766-4&lt;/ref&gt; Sicasí comparten traces anatómiques con otros terópodos más basales. Yera un [[carnívoru]] [[bípedu]] con [[garra|garres]] y [[pata|pates]] masives, banciaes pola so pesada [[cola]]. El so [[craniu]] curvu provistu de [[diente]]s serruchaos tenía amás unes crestes baxes irregulares, sobre y delantre de los [[güeyu|güeyos]]. A pesar de ser un tarrecible cazador relativamente grande nun pesaba tantu, siendo comparable en masa a un modernu [[rinoceronte indiu]]. Conocer por más de la metá del sieglu 20 como ''Antrodemus'', pero l'estudiu de los abondosos restos de la cantera dinosauriu Cleveland-Lloyd llevó al nome &quot;Allosaurus&quot; a volver ser mayoritariamente usáu, y establecióse como unu de los dinosaurios más conocíos.

Compartió'l paisaxe con dellos [[saurópodos]] xigantescos tales como ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Diplodocus]]'' y ''[[Camarasaurus]]'' según con otros [[herbívoru|herbívoros]] tales como ''[[Stegosaurus]]'', ''[[Dryosaurus]]'' y ''[[Camptosaurus]]'', que tuvieron de ser presa potenciales. Foi'l depredador grande más común no que güei ye [[América del Norte]], de fechu ye famosu por ser el dinosauriu carnívoru más abondosu y común nel [[rexistru fósil]] con cerca de 60 [[Espécime|especímenes]] y unes cuantes docenes d'ellos bien calteníos. El gran númberu de ''Allosaurus'' atopáu nun mesmu sitiu fai pensar que teníen una cierta vida en grupu.

== Descripción ==
[[Ficheru:Allosaurus Revised.jpg|thumb|left|Recreación en vida de ''Allosaurus fragilis''.]]
[[Ficheru:Allosaurus size comparison.svg|thumb|300px|Comparanza de tamañu ente dellos especímenes de ''Allosaurus'', un ''[[Epanterias]]'' (la figura mayor) y un ser humanu.]]
''Allosaurus'' ye un gran terópodo típicu, con un craniu grande y un pescuezu curtiu, una cola llarga y miembros cimeros amenorgaos. ''Allosaurus fragilis'', la especie meyor conocida, presenta un individuu adultu perbién calteníu, USNM 4734, coles escápulas firmemente fundíes coles sos coracoides, y toes vertebrar sacres fundíes (dambos signos de adultez en dinosaurios). El llargor d'esti espécime calcular nunos 7.4 m de llargor, con un femur de 85 cm de llargu &lt;ref&gt;C.W. Gilmore (1920) OSTEOLOGY OF THE CARNIVOROUS DINOSAURIA IN THE UNITED STATES NATIONAL MUSEUM, WITH SPECIAL REFERENCE TO THE GENERA ANTRODEMUS (ALLOSAURUS) AND CERATOSAURUS. SMITHSONIAN INSTITUTION UNITED STATES NATIONAL MUSEUM Bulletin 110&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;http://theropoddatabase.com/Carnosauria.htm#Allosaurusfragilis&lt;/ref&gt;. Otru especímen famosu, MOR 693 (Big Al) tien un llargor de 7.57 m, midida a partir de la cadarma montada escaniáu.&lt;ref&gt;Karl T. Bates, Roger B. J. Benson, and Peter L. Falkingham (2012): A computational analysis of llocomotor anatomy and body mass evolution in Allosauroidea. (Dinosauria: Theropoda) Paleobiology, 38(3), 2012, páxs. 486–507&lt;/ref&gt; Una cadarma esquisitamente caltenida, SMA 005 (Big Al) 2, presenta tolos güesos presentes sacante unos pocos güesos pequeños, midiendo 7.6 metros de llongura con un craniu de 79 cm. &lt;ref&gt;http://www.bhigr.com/catalog/product_pages/BHIGR_BIGAL2-Allosaurus.pdf&lt;/ref&gt;El especímen relativamente completu más grande afayáu en Cleveland LLoyd, UUVP 6000, tien un craniu de 845 mm de llargu, un fémur de 88 cm, y un llargor envaloráu dende 7.9 hasta 8.5 . [[metros]] de [[Unidá de llargor|llargor]] ,&lt;ref&gt;J.H Madsen (1976). Allosaurus fragilis: a revised osteology. Utah Geol Mineral Surv Bull. 109:3 – 163.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://theropoddatabase.com/Carnosauria.htm#Allosaurusfragilis&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Gregory S.Paul: The priceton field guide to dinosaurs (2016) second edition ISBN 978-0-691-16766-4&lt;/ref&gt; a pesar de que la cola nunca foi atopada, salvo la primer caudal. Esti espécime foi envaloráu con un pesu d'una a 1.7 [[tonelaes]]&lt;ref&gt;Gregory S.Paul: The priceton field guide to dinosaurs (2016) second edition ISBN 978-0-691-16766-4&lt;/ref&gt;L'exemplar col mayor fémur conocíu (973 mm de llargu, 381 mm de circumferencia) ([[American Museum of Natural History|AMNH]] 680) podría superar una masa de 2.65 t&lt;ref&gt;N.C Campione, D.C Evans,C.M Brown, M.T Carrano.(2014). Body mass estimation in non-avian bipeds using a theoretical conversion to quadruped stylopodial proportions. Methods in Ecology and Evolution 2014, 5, 913–923.&lt;/ref&gt; y algamar un llargor cimeru a 9 m, hasta 9.7 &lt;ref name=MMDML03&gt;{{Cita web |editorial=The Dinosaur Mailing List |url=http://dml.cmnh.org/2003Jul/msg00355.html |títulu=And the Largest Theropod Is.... |apellíu=Mortimer |nome=Mickey |fecha=21 de xunetu |añu=2003 |fechaaccesu=8 de setiembre de 2007}}&lt;/ref&gt;. El rangu de pesu propuestu pal xéneru varió ente 1000 a 4000 kg, teniendo en cuenta toes los especímenes (tantu ''Allosurus fragilis'' como la posible segunda especie ''Allosaurus (=Saurophaganax?) maximus'') y métodos tantu alométricos como volumétricos.&lt;ref&gt;N.C Campione, D.C Evans,C.M Brown, M.T Carrano.(2014). Body mass estimation in non-avian bipeds using a theoretical conversion to quadruped stylopodial proportions. Methods in Ecology and Evolution 2014, 5, 913–923.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Gregory S.Paul: The priceton field guide to dinosaurs (2016) second edition ISBN 978-0-691-16766-4&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Paul, G. S. Predatory Dinosaurs of the World (Simon &amp; Schuster, New York, 1988).&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Benson RBJ, Campione NE, Carrano MT, Mannion PD, Sullivan C, Upchurch P, et al. (2014) Rates of Dinosaur Body Mass Evolution Indicate 170 Million Years of Sustained Ecological Innovation on the Avian Stem Lineage. PLoS Biol 12(5): y1001853. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.1001853&lt;/ref&gt;A partir del espécime moteyáu &quot;Big A el&quot;, los investigadores utilizando modelos informáticos, llegaron a una meyor estimación de 1500 kilogramos pal individuu, pero variando los parámetros atopar con un rangu d'aprosimao 1400 kilogramos a 2000 kilogramos.&lt;ref name=KTBetal09&gt;{{Cita publicación |apellíu=Bates |nome=Karl T. |autor2=Falkingham, Peter L. |autor3=Breithaupt, Brent H. |autor4=Hodgetts, David |autor5=Sellers, William I. |autor6=Manning, Phillip L. |añu=2009 |títulu=How big was 'Big A el'? Quantifying the effect of soft tissue and osteological unknowns on mass predictions for ''Allosaurus'' (Dinosauria:Theropoda) |publicación=Palaeontoloxía Electrónica |volume=12 |númberu=3 |url=http://palaeo-electronica.org/2009_3/186/index.html |fechaaccesu=13 d'avientu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091225141532/http://palaeo-electronica.org/2009_3/186/index.html |fechaarchivu=25 d'avientu de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Nel so [[monografía]] de 1976 pa ''Allosaurus'', James Madsen menta un tamañu máximu, según dellos güesos, d'ente 12 a 13 metros.&lt;ref name=JM76&gt;{{cita llibru|apellíos=Madsen |nome=James H., Jr.|añu-orixinal=1976 |añu=1993 |títulu=Allosaurus fragilis: A Revised Osteology |serie=Utah Geological Survey Bulletin 109 |editorial=Utah Geological Survey |allugamientu=Salt Lake City |edición=2ª ed.}}&lt;/ref&gt; Esto debe a que dellos especímenes xigantes fueron históricamente referíos a ''Allosaurus'', pero en realidá pertenecen a otros xéneros. El cercanu ''[[Saurophaganax]]'' ([[Sam Noble Oklahoma Museum of Natural History|OMNH]] 1708) algamaría quiciabes los 10,9 metros de llargu,&lt;ref name=MMDML03 /&gt; siendo esti únicu espécime incluyíu dientro de ''Allosaurus'' como ''Allosaurus maximus'', anque recién estudios sofiten la hipótesis de dos xéneros separaos.&lt;ref name=DJC00&gt;{{cita llibru|apellíos=Chure |nome=Daniel J. |añu=2000 |títulu=A new species of ''Allosaurus'' from the Morrison Formation of Dinosaur National Monument (Utah–Colorado) and a revision of the theropod family Allosauridae |serie=Ph.D. dissertation |editorial=Columbia University}}&lt;/ref&gt; Esiste otru potencial ''Allosaurus'' xigante, asignáu al xéneru ''[[Epanterias]]'' (AMNH 5767), que foi orixinalmente descritu como saurópodo por Acope, y asignáu a los alosauroideos por Osborn y Mook. La vértebra dorsal 2 mide 115 mm de llargu,&lt;ref&gt;H.F.Osborn, C.C.Mook : Camarasaurus, Amhicoelias, and other sauropods of Acope&lt;/ref&gt; comparada cola vértebra dorsal de USNM 4734, de 88 mm de llargu&lt;ref&gt;C.W. Gilmore (1920) OSTEOLOGY OF THE CARNIVOROUS DINOSAURIA IN THE UNITED STATES NATIONAL MUSEUM, WITH SPECIAL REFERENCE TO THE GENERA ANTRODEMUS (ALLOSAURUS) AND CERATOSAURUS. SMITHSONIAN INSTITUTION UNITED STATES NATIONAL MUSEUM Bulletin 110&lt;/ref&gt; y 7.4 m de llargu total &lt;ref name=GSP88&gt;{{cita llibru|apellíu=Paul |nome=Gregory S. |títulu=Predatory Dinosaurs of the World |añu=1988 |editorial=Simon &amp; Schuster |allugamientu=Nueva York |isbn=0-671-61946-2 |capítulu=Genus ''Allosaurus'' |páxines=307-313}}&lt;/ref&gt;, suxure un individuu de 9,8 m de llargu.&lt;ref name=MMDML03 /&gt; El descubrimientu más recién ye una cadarma parcial de la mina de Peterson nes roques de Morrison de [[Nuevu Méxicu]], pero esti alosauroide grande pue ser otru individuu de ''Saurophaganx'',&lt;ref name=JF07b&gt;Foster, John. 2007. ''Jurassic West: the Dinosaurs of the Morrison Formation and Their World.'' Bloomington, Indiana:Indiana University Press. p. 117.&lt;/ref&gt; de aprox. 9,9 metros de llargor.&lt;ref name=MMDML03 /&gt;

=== Craniu ===
[[Ficheru:Allosaurus fragilis moulage MNHN paleontologie 1.JPG|270px|thumb|esquierdu|Retruque del craniu y les vértebres del pescuezu d'un espécime de ''Allosaurus fragilis'' d'Utah (Estaos Xuníos), n'esposición na Galería del [[Muséu Nacional d'Historia Natural de Francia]], en París.]]
[[Ficheru:Allosaurus skull SDNHM.jpg|thumb|270px|Craniu de ''Allosaurus'' nel [[Muséu d'Historia Natural de San Diego]].]]

El [[craniu]] y los [[diente]]s de ''Allosaurus'' teníen un tamañu modestu si comparar con otros terópodos del so tamañu. A pesar del so tamañu, atopóse una paradoxa na so constitución: un craniu fuerte con una taragañada débil. Ye por eso que los científicos creen que la forma d'ataque d'un ''Allosaurus'' yera acesmar a la so presa y depués solmena-y un fuerte golpe de quexales moviendo la so cabeza de riba a embaxo como un hachu. El [[paleontólogu]] [[Gregory S. Paul]] envaloró un tamañu de 845 [[milímetru|milímetros]] pal craniu d'un individuu de 7,9 metros de llargu.&lt;ref name=GSP88&gt;{{cita llibru|apellíu=Paul |nome=Gregory S. |títulu=Predatory Dinosaurs of the World |añu=1988 |editorial=Simon &amp; Schuster |allugamientu=Nueva York |isbn=0-671-61946-2 |capítulu=Genus ''Allosaurus'' |páxines=307-313}}&lt;/ref&gt;
Cada [[premaxilar]], los güesos que formen la punta del focicu, teníen cinco [[diente]]s con una seición a la corte con forma de '''D''' y cada [[maxilar]], los principales güesos con dientes nel quexal cimeru teníen ente 14 y 17 dientes, el númberu de dientes nun se correspuende esautamente col tamañu del güesu. Cada [[dentario]], el güesu que soporta los dientes del quexal inferior teníen ente 14 y 17 dientes, con un promediu de 16. Los dientes volviéronse más curtios, estrechos y curvados escontra la parte posterior del craniu. Tolos dientes tenía cantos serruchaos. Estos perdíense con facilidá, y fueron reemplazaos de cutio, polo que son los fósiles más comunes.&lt;ref name=JM76/&gt;
A diferencia d'otros terópodos, los alósauridos teníen un par d'abultamientos, similares a &quot;[[cuernu|cuernos]]&quot; embotaos, formaos por estensiones del [[Güesu Lacriamal]]&lt;ref name=JM76/&gt; y dos llinies paraleles de pequeños bárabos [[Güesu|ósees]] sobre'l [[güesu nasal]], al tope de la [[cabeza]], sobre y delantre de los [[güeyu|güeyos]], teniendo gran variedá de formes y tamaños.&lt;ref name=JM76 /&gt; Estes ornamentaciones probablemente tuvieren cubiertes de [[queratina]] lo qu'aumentaría'l so tamañu. Argumentóse que teníen gran variedá de funciones, incluyendo que funcionaben pa protexer del sol los güeyos,&lt;ref name=JM76 /&gt; pa exhibiciones, y pa combates ente individuos de la mesma especies&lt;ref name=REM77&gt;{{Cita publicación |apellíu=Molnar |nome=Ralph E. |enllaceautor=Ralph Molnar |añu=1977 |títulu=Analogies in the evolution of combat and display structures in ornithopods and ungulates|revista=Evolutionary Theory |volume=3 |páxines=165-190}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=GSP88 /&gt; anque yeren bien fráxiles.&lt;ref name=JM76 /&gt; El craniu tamién tenía un llargu [[focicu]] y amplies [[fenestra|fenestres]] qu'amenorgaben el pesu de la cabeza apurriendo árees pa l'atadura de [[músculu|músculos]] y [[Sistema sensorial|órganos sensoriales]]. Los sos [[quexal]]s conteníen cerca de 60 [[diente]]s afilaos con forma de D en cantu tresversal, qu'ayudárenlu a cazar [[Presa (bioloxía)|preses]] y taramiar [[carroña]]. El reborde óseu que teníen na parte posterior de la cabeza yera fuerte y rugoso, sirviendo d'insertamientu muscular, tamién foi vistu dientro de los [[tiranosáuridos]].&lt;ref name=GSP88 /&gt;

Dientro de los güesos lacrimales tenía unes depresiones pa contener una glándula, similar a la [[glándula de sal]].&lt;ref name=DBN85&gt;{{cita llibru|apellíos=Norman |nome=David B. |enllaceautor=David B. Norman |títulu=The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs: An Original and Compelling Insight into Life in the Dinosaur Kingdom |capítulu='Carnosaurs' |añu=1985 |editorial=Crescent Books |allugamientu=Nueva York |páxines=62-67 |isbn=0-517-468905}}&lt;/ref&gt; Colos senos maxilares meyor desenvueltos qu'en terópodos basales como ''[[Ceratosaurus]]'' y ''[[Marshosaurus]]'', probablemente taben rellacionaos col sentíu del olfatu, probablemente sosteniendo un órganu vomeronasal. El techu del craniu yera finu, quiciabes p'ameyorar la [[termorregulación]] del [[celebru]].&lt;ref name=JM76 /&gt; Nos quexal, los güesos del frente y la metá trasera articuláronse llibremente, dexando que les quexaes arquiar pa escontra fuera y aumentando l'apertura de la boca.&lt;ref name=GSP88y&gt;Paul, Gregory S. (1988). ''Predatory Dinosaurs of the World''. 91 and Figure 4–5 (93).&lt;/ref&gt; El techu del craniu y los frontales tamién teníen esi tipu d'unión.&lt;ref name=JM76 /&gt;

=== Cadarma postcraneal ===
[[Ficheru:Allosaurus SDNHM.jpg|270px|thumb|esquierdu|Retruque de la cadarma d'un alosaurio espuestu nel [[Muséu d'Historia Natural de San Diego]].]]
[[Ficheru:Allosaurus-fragilis-Klauen.JPG|270px|thumb|Mano y garres de ''A. fragilis''.]]

''Allosaurus'' tenía nueve [[vértebra|vértebres]] nel [[pescuezu]], 14 na [[llombu]], y cinco nel [[Güesu sacru|sacru]] onde sofita la [[cadril]].&lt;ref&gt;Madsen, 1976; note that not everyone agrees on where the neck ends and the back begins, and some authors such as Gregory S. Paul interpret the count as ten neck and thirteen back vertebrae.&lt;/ref&gt; El númberu de vértebres de la cola ye desconocíu y varia col tamañu individual. James Madsen envalora alredor de 50,&lt;ref name=JM76/&gt; ente que Gregory S. Paul considera qu'esti númberu ye demasiáu altu y suxurió 45 o menos.&lt;ref name=GSP88/&gt; Nes vértebres del pescuezu y la porción anterior del llombu había espacios buecos.&lt;ref name=JM76/&gt; Estos espacios, que s'atopen tamién nos terópodos modernos, esto ye, les aves, son interpretaos como ocupaos polos [[Sacu aereu|sacos aéreos]] que s'usen na respiración.&lt;ref name=HMC04&gt;{{cita llibru|apellíos=Holtz |nome=Thomas R., Jr. |enllaceautor=Thomas R. Holtz, Jr. | autor2 = Molnar, Ralph E. | autor3 = Currie, Philip J. |añu=2004 |editor=Weishampel, David B.; Dodson, Peter; and Osmólska, Halszka (eds.) |capítulu=Basal Tetanurae |títulu=The Dinosauria |edición=2ª |editorial=[[University of California Press]] |allugamientu=Berkeley |isbn=978-0-520-24209-8 |páxines=71-110 }}&lt;/ref&gt;

La caxa costal yera amplia, dándo-y un pechu con forma de barril, especialmente con al respective de los menos [[deriváu|derivaos]] terópodos como ''Ceratosaurus''.&lt;ref name=GSP88b&gt;Paul, Gregory S. (1988). ''Predatory Dinosaurs of the World''. 277.&lt;/ref&gt; El ''Allosaurus'' tenía [[gastralia|gastralies]] (costielles abdominales), pero nun son comunes d'atopar,&lt;ref name=JM76 /&gt; por cuenta de que fosilizábense bien ruinamente.&lt;ref name=GSP88 /&gt; Nun casu publicáu, les gastralias amuesen mancadures mientres la vida.&lt;ref name=DJC00b&gt;{{Cita publicación |apellíu=Chure |nome=Daniel J. |añu=2000 |títulu=Observations on the morphology and pathology of the gastral basket of ''Allosaurus'', based on a new specimen from Dinosaur National Monument|revista=Oryctos |volume=3 |páxines=39-37|issn=1290-4805}}&lt;/ref&gt; La [[fúrcula (aves)|fúrcula]] taba presente pero recién foi reconocida en 1996, en dellos casos confundir con gastralias.&lt;ref name=CM96&gt;{{Cita publicación |apellíu=Chure |nome=Daniel J.|coautores=and Madsen, James H. |añu=1996 |títulu=On the presence of furculae in some non-maniraptoran theropods|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=16 |númberu=3 |páxines=573-577}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DJC00b /&gt; El [[ilion]], el güesu principal del cadril, yera grande y fuerte, y el [[pubis]] tenía un saliente prominente que pudo habese utilizáu pal insertamientu de músculos y como sofitu pa reclinar el cuerpu na tierra. Madsen reparó qu'alredor de la metá de los individuos de la mina de dinosaurios de Cleveland Lloyd, independientemente del tamañu, teníen pubis que nun se fundió al otru nos estremos del saliente. Suxurióse qu'esto ye una [[Dimorfismu sexual|carauterística sexual]], onde les fema escarecieron de la fusión pa poder poner los güevos más fácilmente.&lt;ref name=JM76 /&gt; Esta propuesta nun atraxo l'atención del mediu científicu.
[[Ficheru:Allosaurus fragilis.jpg|thumb|270px|Garra de ''A. fragilis''.]]

A pesar de que los miembros delanteros yeren curtios en comparanza a los miembros traseros, estos yeren masivos y con garres asemeyaes a les del [[águila]]. El primer [[metacarpianu]] de cada &quot;mano&quot; ye curtiu y robustu, y atópase xiráu lateralmente, lo que provocaba que'l so deu correspondiente dirixir escontra los otros dos al cerrar la mano. El [[cadarma]] del alosaurio, como otros terópodos, exhibía carauterístiques d'[[Aves|ave]], según la [[espoleta]]&lt;ref name=&quot;furculachure&amp;madsen&quot;&gt;Chure and Madsen, 1996. On the presence of furculae in some non-maniraptoran theropods. Journal of Vertebrate Paleontology. 16(3): 573-577.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;furculachure&amp;madsen2&quot;&gt;Chure and Madsen, 1996. The furcula in allosaurid theropods and its implication for determining bird origins. Society of Vertebrate Paleontology. P. 28A.&lt;/ref&gt; y [[vértebra|vértebres]] bueques del pescuezu con [[sacos aéreos]], qu'usaba na respiración.&lt;ref name=&quot;HMC04&quot;/&gt; Los brazos de los alosaurios yeren curtios en comparanza a les sos pates traseres, solo'l 35% de la llongura d'estes nun exemplar adultu.&lt;ref name=MG98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Middleton |nome=Kevin M. |coautores=y Gatesy, Stephen M. |añu=2000 |títulu=Theropod forelimb design and evolution |revista=Zoological Journal of the Linnean Society |volume=128 |páxines=149-187 |doi=10.1006/zjls.1998.0193 |url=http://www.brown.edu/Departments/EEB/EML/files/kevin_zjls00.pdf |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071025123319/http://www.brown.edu/Departments/EEB/EML/files/kevin_zjls00.pdf |fechaarchivu=25 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt; Teniendo tres dedos por mano, terminaos nunes garres, grandes y fuertes y curvadas.&lt;ref name=JM76 /&gt; Los sos miembros cimeros yeren poderosos,&lt;ref name=GSP88 /&gt; col antebrazu más curtiu que'l brazu (una rellación 1:1.2; ente [[húmeru]] y [[ulna]]).&lt;ref name=CWG20&gt;{{Cita publicación |apellíu=Gilmore |nome=Charles W. |enllaceautor=Charles W. Gilmore |añu=1920 |títulu=Osteology of the carnivorous dinosauria in the United States National Museum, with special reference to the genera ''Antrodemus'' (''Allosaurus'') and ''Ceratosaurus'&amp;#39;|revista=Bulletin of the United States National Museum |volume=110 |páxines=1-159}}&lt;/ref&gt; Este tenía una versión del güesu semilunar nel [[carpu]]&lt;ref name=KC02&gt;{{Cita publicación |apellíu=Carpenter |nome=Kenneth |añu=2002 |títulu=Forelimb biomechanics of nonavian theropod dinosaurs in predation |revista=Senckebergiana lethaea |volume=82 |númberu=1 |páxines=59-76 |url=https://scientists.dmns.org/sites/kencarpenter/PDFs%20of%20publications/theropod%20forelimb.pdf |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927215121/https://scientists.dmns.org/sites/kencarpenter/PDFs%20of%20publications/theropod%20forelimb.pdf |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt; cosa atopada nos terópodos más derivaos como nos [[maniraptor]]es. Unu d'esos deos, el del mediu, yera más llargu,&lt;ref name=GSP88 /&gt; y dixebrábase de los otros.&lt;ref name=CWG20 /&gt; Les pates nun yeren tan llargues, o preparaes pa la carrera como nos [[tiranosáuridos]], y les garres de los deos de los [[pie]]s taben menos desenvueltes y paecíense más a [[pezuña|pezuñes]] que nos terópodos más antiguos.&lt;ref name=GSP88 /&gt; Cada pie tenía trés fuertes deos que contautaben el pisu y unu, como un garrón que Madsen suxurió podríase utilizara pa garrar nos mozos.&lt;ref name=JM76 /&gt; Tamién s'interpretó que podía tener un remanente d'un quintu metatarsal, que sirviría como palanca ente'l [[tendón d'Aquiles]] y el pie.&lt;ref name=GSP88d&gt;Paul, Gregory S. (1988). ''Predatory Dinosaurs of the World''. 113; ver ilustraciones del ''Allosaurus'' en 310 y 311; Madsen (1976) interpretó esos güesos como posibles porciones cimeres del metatarsal interior .&lt;/ref&gt;

== Historia ==
=== Primeros descubrimientos ===
[[Ficheru:Allosaurus skeleton.jpg|thumb|300px|Cadarma d'un ''Allosaurus'' nel muséu de la [[Universidá de Michigan]].]]
L'estudiu del descubrimientu y los primeres descripciones de ''Allosaurus'' complicar pola multiplicidá de nomes acuñaos mientres la [[Guerra de los Güesos]] de finales del [[sieglu 19]]. En [[1869]] los nativos de [[Middle Park]], cerca de [[Granby (Colorado)|Granby]], [[Colorado]], toparon una [[vértebra]] [[Cola|caudal]] incompleta, que foi apurrida al [[xeólogu]] [[Ferdinand Vandiveer Hayden]], quien pensó que yera la pezuña fosilizada d'un [[caballu]] prehistóricu. En [[1870]], el [[paleontólogu]] [[Joseph Leidy]] estudiar debidamente y asignó la vértebra al xéneru ''[[Poekilopleuron]]'' como ''Poicilopleuron'' [sic] ''valens'', pero al notar la diferencia qu'esta vértebra tenía coles demás topaes hasta'l momentu, Leidy propunxo que'l fósil pertenecía a un nuevu xéneru, al cual nomar ''[[Antrodemus]]'',&lt;ref name=JL70&gt;{{Cita publicación |apellíu=Leidy |nome=Joseph |añu=1870 |títulu=Remarks on ''Poicilopleuron valens'', ''Clidastes intermedius'', ''Leiodon proriger'', ''Baptemys wyomingensis'', and ''Emys stevensonianus'&amp;#39; |publicación=Proceedings of the Academy of Natural Sciences, Philadelphia |volume=22 |páxines=3-4}}&lt;/ref&gt; sicasí nun foi un xéneru formalmente descritu. Foi yá en [[1877]] que'l célebre paleontólogu [[Othniel Charles Marsh]] dio-y el nome formal de ''Allosaurus'' al xéneru, y ''A. fragilis'' a la [[especie tipo]],&lt;ref&gt;Marsh OC. (1877). Notice of new dinosaurian reptiles from the Jurassic formation. ''American Journal of Science and Arts'' 14:514-516&lt;/ref&gt; basáu nun material muncho meyor, incluyendo un [[cadarma]] parcial, afayaos en [[Garden Park]], al norte de &lt;cite&gt;[[Canyon City]]&lt;/cite&gt;, Colorado. Marsh y [[Edward Drinker Acope]], na so competencia científica, acuñaron dellos xéneros distintos basaos n'escasu material similar que darréu fueron asitiaos dientro de la taxonomía de ''Allosaurus''. Estos inclúin los ''[[Creosaurus]]''&lt;ref name=OCM78/&gt; y ''[[Labrosaurus]]''&lt;ref name=OCM79&gt;{{Cita publicación |apellíu=Marsh |nome=Othniel Charles |añu=1879 |títulu=Principal characters of American Jurassic dinosaurs. Part II |publicación=American Journal of Science, Series 3 |volume=17 |páxines=86-92}}&lt;/ref&gt; dambos por O. C. Marsh y ''Epanterias'' de Y. D. Acope.&lt;ref name=EDC78&gt;{{Cita publicación |apellíu=Acope |nome=Edward Drinker |añu=1878 |títulu=A new opisthocoelous dinosaur |publicación=American Naturalist |volume=12 |númberu=6 |páxina=406 |doi=10.1086/272127}}&lt;/ref&gt; ''Allosaurus'' ta basáu nel [[holotipo]] [[Muséu d'Historia Natural Peabody|YPM 1930]], una pequeña coleición de güesos qu'inclúin tres vértebres, fragmentos de costiella, un diente, un güesu del pie, a y lo más usao en posteriores discutinios, la exa del [[húmeru]] derechu.&lt;ref name=OCM77 /&gt;&lt;ref name=DMLomnipedia /&gt;
Con enganíes d'atopar munchos fósiles y caltener los llugares de descubrimientu de callao, Acope y Marsh nun presentaben trabayos de los sos descubrimientos, más comúnmente asocedió, esto fixo per mediu de los sos subordinaos. Por casu, dempués del afayu de [[Benjamin Franklin Mudge|Benjamin Mudge]] del [[espécime tipu]] de ''Allosaurus'' en Colorado, Marsh escoyó concentrar los sos esfuercios en [[Wyoming]];, cuando reasumió el trabayu en Garden Park en 1883, M. P. Felch atopó un exemplar completu de ''Allosaurus'' más delles cadarmes parciales.&lt;ref name=DBN85 /&gt; Amás d'esto, unu de los pañadores d'Acope, H. F. Hubbell, atopó los especímenes de [[Como Bluff]] área de Wyoming en 1879, pero aparentemente nun lo mentó por completu, y Acope nunca los desenterró. Fueron recoyíos en 1903, dellos años dempués de la muerte d'Acope, atopándose unu de les cadarmes más completes conocíos hasta güei, y en 1908 la cadarma, güei catalogáu como AMNH 5753, foi espuestu al públicu.&lt;ref name=NGD95&gt;{{cita llibru|apellíos=Norell |nome=Mark A.| autor2 = Gaffney, Eric S. | autor3 = Dingus, Lowell |títulu=Discovering Dinosaurs in the American Museum of Natural History |editorial=Knopf |allugamientu=Nueva York |añu=1995 |páxines=112-113 |isbn=0-679-43386-4}}&lt;/ref&gt; Ésti ye'l montaxe bien conocíu inclináu sobre una cadarma parcial de '' [[Apatosaurus]] '' como si tuviera alimentándose, ilustráu como Charles R. Knight Ye'l primer montaxe llibre d'un dinosauriu terópodo, ya ilustráu y fotografiáu de cutiu, anque nunca fuera descritu científicamente.&lt;ref name=BBetal99&gt;{{Cita publicación |apellíu=Breithaupt |nome=Brent H.| autor2 = Chure, Daniel J. | autor3 = Southwell, Elizabeth H. |añu=1999 |títulu=AMNH 5753: The world's first free-standing theropod skeleton|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=19 |númberu=3, Suppl. |páxines=33A}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Allosaurus4.jpg|thumb|300px|AMNH 5753 na interpretación de la restauración de [[Charles R. Knight]] .]]
La multiplicidá de nomes tempranos complicó estudios posteriores, cola situación entá más complicada poles descripciones concises qu'apurrieron Marsh y Acope. Mientres enforma tiempo autor como [[Samuel Wendell Williston]] suxurieron qu'esistíen munchos nomes pal mesmu animal.&lt;ref name=SWW78&gt;{{Cita publicación |apellíu=Williston |nome=Samuel Wendell |añu=1878 |títulu=American Jurassic dinosaurs|revista=Transactions of the Kansas Academy of Science |volume=6 |páxines=42-46}}&lt;/ref&gt; Por casu, Williston apunta qu'en 1901 que Marsh nunca distiguió afechiscamente ''Allosaurus'' de ''Creosaurus''.&lt;ref name=SWW01&gt;{{Cita publicación |apellíu=Williston |nome=Samuel Wendell |añu=1901 |títulu=The dinosaurian genus ''Creosaurus'', Marsh|revista=American Journal of Science, series 4 |volume=11 |númberu=11 |páxines=111-114}}&lt;/ref&gt; La tentativa temprana más influyente d'iguar la situación foi producida por [[Charles W. Gilmore]] en 1920. Él llegó a la conclusión que la vértebra de la cola de ' ' Antrodemus' ' descrita por Leidy yera indistinguible de les de ''Allosaurus'', y asina ''Antrodemus'' tien de ser el nome preferíu porque como'l más vieyu nome tenía prioridá.&lt;ref name=CWG20 /&gt; ''Antrodemus'' convirtióse'l nome aceptáu pa esti xéneru por más de cincuenta años, hasta que James Madsen publicara los especímenes de Cleveland-Lloyd y concluyó que ''Allosaurus'' tien d'utilizase yá que ''Antrodemus'' foi basáu nel material con probes carauterístiques de diagnósticu y la probe información del llugar de procedencia,(por casu, [[formación xeolóxica]] de '' Antrodemus'' ye desconocida).&lt;ref name=JM76 /&gt; &quot;''Antrodemus''&quot; utilizóse informalmente pa al estremar ente'l craniu restauráu por Gilmore y el craniu compuestu restauráu por Madsen.
&lt;ref name=DH98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Henderson |nome=Donald M. |añu=1998 |títulu=Skull and tooth morphology as indicators of niche partitioning in sympatric Morrison Formation theropods |revista=Gaia |volume=15 |páxines=219-266 |url=http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/16.pdf |issn=0871-5424 |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071127221329/http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/16.pdf |fechaarchivu=27 de payares de 2007 }}&lt;/ref&gt;

=== Significáu del nome ===
''Allosaurus'' recibió'l so nome en [[1877]] por [[Othniel Charles Marsh]]. El nome del xéneru ta compuestu de les [[Alfabetu griegu|pallabres griegues]] '''αλλος''' (''allos'', &quot;estrañu&quot;) y '''σαυρος''' (''sauros'', &quot;llagartu&quot;),&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Liddell &amp; Scott |añu=1980 |títulu=Greek-English Lexicon, Abridged Edition |editorial=[[Oxford University Press]], Oxford, UK |id=ISBN 0-19-910207-4}}&lt;/ref&gt; en referencia a la so vértebra distinta a la de tolos dinosaurios conocíos hasta esi momentu y a la so naturaleza [[reptilia]]na.&lt;ref name=OCM77&gt;{{Cita publicación |apellíu=Marsh |nome=Othniel Charles |añu=1877 |títulu=Notice of new dinosaurian reptiles from the Jurassic formation|revista=American Journal of Science and Arts |volume=14 |páxines=514-516}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DMLomnipedia&gt;{{Cita web |url=http://www.dinosauria.com/dml/names/dinoa.htm |títulu=Dinosauria Translation and Pronunciation Guide A |fechaaccesu=11 de setiembre de 2007 |autor=Creisler, Ben |fecha=7 de xunetu de 2003 |editorial=Dinosauria On-Line |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070930184656/http://www.dinosauria.com/dml/names/dinoa.htm |fechaarchivu=30 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt; El [[epítetu]] de la especie ''fragilis'' provién del términu en [[llatín]] pa &quot;fráxil&quot;, refiriéndose a lo llixero constitución de la vértebra.
[[Ficheru:AllosaurusAMNH5753.jpg|thumb|310px|Cadarma de AMNH 5753 montáu, alimentándose de la cola d'un ''[[Apatosaurus]]''.]]

=== Descubrimientos de Cleveland-Lloyd ===
Una famosa &quot;cama fósil&quot; puede atopase na [[Mina del Dinosauriu de Cleveland Lloyd]], n'Utah. Esta cama fósil contién cerca de 10.000 güesos, sobremanera de ''Allosaurus'', entrelezados con restos d'otros dinosaurios, como'l ''[[Stegosaurus]]'' y ''[[Ceratosaurus]]''. Ye entá un misteriu como los fósiles de tantos animales pueden topase nun solu llugar. El cociente de fósiles d'animales carnívoros sobre los d'herbívoros ye de normal bien pequeñu. Descubrimientos como estos pueden indicar que'l alosaurio cazaba en grupu, sicasí esto ye bien malo de probar. Daqué verdaderamente más posible ye que'l sitiu de Cleveland Lloyd formara una &quot;trampa de depredadores&quot; (por casu arenes moventibles), similar a [[Ranchu La Brea]], lo cual causó qu'un gran númberu de predadores fueren atraíos pola carne d'herbívoros y depués prindaos nun sedimentu ineludible.[http://amwest-travel.com/awt_dinosaur2.html Cleveland-Lloyd Dinosaur Quarry, Utah - The Predator Trap - American West Travelogue]

Anque apaecía de forma esporádica en trabayos dende 1927 la Mina de Dinosauriu de Cleveland-Lloyd en [[Condáu de Emery]], [[Utah]] y el llugar en sí mesmu foi estudiáu por [[William J. Stokes]] en 1945,&lt;ref name=WJS45&gt;{{Cita publicación |apellíu=Stokes |nome=William J. |añu=1945 |títulu=A new quarry for Jurassic dinosaurs|revista=Science |volume=101 |númberu=2614 |páxines=115-117 |doi=10.1126/science.101.2614.115-a|pmid=17799203}}&lt;/ref&gt; les mayores operaciones nun empezaron hasta 1960. Nun esfuerciu cooperativu d'unes 40 instituciones, cientos de güesos fueron repuestos ente 1960 y 1965.&lt;ref name=JM76 /&gt; La mina ye notable pal predominiu de '' Allosaurus'', con una escelente condición de los especímenes, y la falta una esplicación científica totalmente aceptada de cómo asocedió esta acumuladura. La mayoría de los grandes terópodos son ''Allosaurus fragilis'' (a lo menos 46 ''A. fragilis'', nun mínimu de 73 dinosaurios), y los fósiles atopáronse desarticulaos y entemecíos. Cuasi una docena de trabayos científicos escribiéronse en [[tafonomía]] del sitiu, presentando numberoses esplicaciones contradictories de la so formación. Les suxerencies van desque los animales quedaríen atrapaos nun banzáu, nuna trampa de fango, víctimes d'una [[seca]] morriendo alredor d'una llamarga que peneraba.&lt;ref name=APHetal06&gt;{{cita llibru|apellíos=Hunt |nome=Adrian P| autor2 = Lucas, Spencer G. | autor3 = Krainer, Karl | autor4 = Spielmann, Justin |añu=2006 |capítulu=The taphonomy of the Cleveland-Lloyd Dinosaur Quarry, Upper Jurassic Morrison Formation, Utah: a re-evaluation |editor=Foster, John R.; y Lucas, Spencer G. (eds.) |títulu=Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxines=57-65}}&lt;/ref&gt; Ensin importar la causa real, la gran cantidá de bien calteníos '' Allosaurus'' dexaron qu'esti xéneru seya conocíu refechamente, faciéndolo ente los terópodos más conocíos. Los restos esqueléticos de la mina pertenecen a los individuos de cuasi toles edaes y tamaños, de 3 metros de llargu&lt;ref name=LSCC03&gt;{{Cita publicación |apellíu=Loewen |nome=Mark A.| autor2 = Sampson, Scott D. | autor3 = Carrano, Matthew T. | autor4 = Chure, Daniel J. |añu=2003 |títulu=Morphology, taxonomy, and stratigraphy of ''Allosaurus'' from the Upper Jurassic Morrison Formation|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=23 |númberu=3, Suppl. |páxines=72A}}&lt;/ref&gt; a 12 metros y lo disarticulado ye una ventaya pa describir güesos, xeneralmente atopaos fundíos.&lt;ref name=JM76 /&gt;

=== Descubrimientu de 1980 hasta'l presente ===
El periodu dende'l trabayu de Madsen foi marcáu pola gran cantidá de trabayu que fixeron focu na vida del ''Allosaurus'' (sobre la paleobiolgía y paleoecoloxía). Tales estudios cubrieron asuntos incluyendo la variación esquelética ,&lt;ref
name=DKS98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Smith |nome=David K. |añu=1998 |títulu=A morphometric analysis of ''Allosaurus'&amp;#39;|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=18 |númberu=1 |páxines=126-142}}&lt;/ref&gt; desarrollu,&lt;ref name=PBetal06&gt;{{Cita publicación |apellíu=Bybee |nome=Paul J.| autor2 = Lee, A.H. | autor3 = Lamm, Y.-T. |añu=2006 |títulu=Sizing the Jurassic theropod dinosaur ''Allosaurus'': Assessing growth strategy and evolution of ontogenetic scaling of limbs|revista=Journal of Morphology |volume=267 |númberu=3 |páxines=347-359 |doi=10.1002/jmor.10406}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=FC06&gt;{{cita llibru|apellíos=Foster |nome=John R.|coautores=y Chure, Daniel J. |añu=2006 |capítulu=Hindlimb allometry in the Late Jurassic theropod dinosaur ''Allosaurus'', with comments on its abundance and distribution |editor=Foster, John R.; y Lucas, Spencer G. (eds.) |títulu=Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxines=119-122}}&lt;/ref&gt; conformanza del craniu,&lt;ref name=ERetal01&gt;{{Cita publicación |apellíu=Rayfield |nome=Emily J.| autor2 = Norman, David B. | autor3 = Horner, Celeste C. | autor4 = Horner, John R. | autor5 = Smith, Paula May | autor6 = Thomason, Jeffrey J. | autor7 = Upchurch, Paul |añu=2001 |títulu=Cranial design and function in a large theropod dinosaur|revista=Nature |volume=409 |páxines=1033-1037 |doi=10.1038/35059070}}&lt;/ref&gt; métodos de caza,&lt;ref name=BB98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Bakker |nome=Robert T. |añu=1998 |títulu=Brontosaur killers: Late Jurassic allosaurids as sabre-tooth cat analogues |revista=Gaia |volume=15 |páxines=145-158 |issn=0871-5424 |url=http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/10.pdf |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071031040045/http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/10.pdf |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt; el [[celebru]],&lt;ref name=SWR99&gt;{{Cita publicación |apellíu=Rogers |nome=Scott W. |añu=1999 |títulu=Allosaurus, crocodiles, and birds: Evolutionary clues from spiral computed tomography of an endocast|revista=The Anatomical Record |volume=257 |númberu=5 |páxines=163-173 |url=http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/68500945/PDFSTART |formatu=pdf |doi=10.1002/(SICI)1097-0185(19991015)257:5&lt;162::AID-AR5&gt;3.0.CO;2-W}}&lt;/ref&gt; y la posibilidá de vida gregaria y del cuidu de les críes polos padres.&lt;ref name=RTB97&gt;{{cita llibru|apellíos=Bakker |nome=Robert T. |añu=1997 |editor=Wolberg, Donald L.; Sump, Edmund; and Rosenberg, Gary D. (eds.) |capítulu=Raptor Family values: Allosaur parents brought giant carcasses into their lair to feed their young |títulu=Dinofest International, Proceedings of a Symposium Held at Arizona State University |editorial=Academy of Natural Sciences |allugamientu=Filadelfia |páxines=51-63 |isbn=0-935868-94-1}}&lt;/ref&gt; El nuevu analís de material vieyo (particularmente de los especímenes más grandes),&lt;ref name=GSP88 /&gt;&lt;ref name=DJC95&gt;{{cita llibru|apellíos=Chure |nome=Daniel J. |añu=1995 |capítulu=A reassessment of the gigantic theropod ''Saurophagus maximus'' from the Morrison Formation (Upper Jurassic) of Oklahoma, USA|editors=Ailing Sun y Yuangqing Wang (eds.) |títulu=Sixth Symposium on Mesozoic Terrestrial Ecosystems and Biota, Short Papers |editorial=China Ocean Press |allugamientu=Beijing |páxines=103-106 |isbn=7-5027-3898-3}}&lt;/ref&gt; nuevos descubrimientos en Portugal,&lt;ref name=PMetal99&gt;{{Cita publicación |apellíu=Pérez-Moreno |nome=B.P. |autor2=Chure, D.J. |autor3=Pires, C. |autor4=Silva, C.M. |autor5=Santos, V. |autor6=Dantas, P. |autor7=Póvoas, L. |autor8=Cachão, M. |autor9=Sanz, J.L. |autor10=Galopim De Carvalho, A.M. |añu=1999 |títulu=On the presence of ''Allosaurus fragilis'' (Theropoda: Carnosauria) in the Upper Jurassic of Portugal: First evidence of an intercontinental dinosaur species |revista=Journal of the Geological Society |volume=156 |númberu=3 |páxines=449-452 |doi=10.1144/gsjgs.156.3.0449 |url=http://correio.fc.ul.pt/~cmsilva/Artigos/CMS034.pdf |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071025123324/http://correio.fc.ul.pt/~cmsilva/Artigos/CMS034.pdf |fechaarchivu=25 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt;dellos nuevos exemplares completos atopaos&lt;ref name=BB96&gt;{{cita llibru|apellíos=Breithaupt |nome=Brent |añu=1996 |capítulu=The discovery of a nearly complete ''Allosaurus'' from the Jurassic Morrison Formation, eastern Bighorn Basin, Wyoming|editors=Brown, C.Y.; Kirkwood, S.C.; y Miller, T.S. (eds). |títulu=Forty-Seventh Annual Field Conference Guidebook |páxines=309-313 |editorial=Wyoming Geological Association |allugamientu=Casper, Wyoming|oclc=36004754}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DJC00b /&gt;&lt;ref name=BigAlTwo&gt;{{Cita web |url=http://geo-sciences.com/howequarry.htm |títulu=Howe Dinosaur Quarry – Wyoming's Jurassic Treasure |fechaaccesu=27 de setiembre de 2007 |fecha=24 de xunetu de 2007 |editorial=GeoScience Adventures}}&lt;/ref&gt; coses que fixeron aumentar la conocencia d'esti dinosauriu.

=== &quot;Big A el&quot; y &quot;Big Al 2&quot; ===
Unu de los más significativos afayu de ''Allosaurus'' atopaos en 1991 foi'l descubrimientu de &quot;Big A el&quot;, [[Muséu de la Rocallosas|MOR]] 693,&lt;ref name=&quot;Big A el&quot;&gt;Chure and Fiorillo, 1997. One Big Al to go and hold the mayu: Evidence of scavenging of a specimen of Allosaurus from the Morrison Formation (Llati Jurassic) of Wyoming:: Journal of Vertebrate Paleontology, v. 17, Supplement to no. 3, p. 38A.&lt;/ref&gt; un espécime 95% completu y parcialmente articuláu, que midió alredor de 7.57 metros de llargu &lt;ref&gt;Karl T. Bates, Roger B. J. Benson, and Peter L. Falkingham (2012): A computational analysis of llocomotor anatomy and body mass evolution in Allosauroidea. (Dinosauria: Theropoda) Paleobiology, 38(3), 2012, páxs. 486–507&lt;/ref&gt;. Tuvo 19 [[güesu]]s rotos con señales d'infeición, lo cual probablemente contribuyó a la so muerte. &lt;ref name=&quot;hannabigal2002&quot;&gt;Hanna, 2002. Multiple injury and infection in a sub-adult theropod dinosaur Allosaurus fragilis with comparisons to allosaur pathology in the Cleveland-Lloyd Dinosaur Quarry collection: Journal of Vertebrate Paleontology, v. 22, n. 1, p. 76-90.&lt;/ref&gt; MOR 693 foi escaváu cerca de Shell, [[Wyoming]], por una equipu del [[Muséu de les Rocallosas]] y la [[Universidá de Wyoming]].&lt;ref name=BBbigal&gt;{{Cita web |apellíu=Breithaupt |nome=Brent H. |url=http://www2.nature.nps.gov/geology/paleontology/pub/fossil_conference_6/breithaupt.htm |títulu=The case of &quot;Big A el&quot; the ''Allosaurus'': a study in paleodetective partnerships |fechaaccesu=3 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/5mpuZrJjN?url=http://www2.nature.nps.gov/geology/paleontology/pub/fossil_conference_6/breithaupt.htm |fechaarchivu=17 de xineru de 2010 }}&lt;/ref&gt; Esta cadarma foi afayáu por un equipu suizu, lideráu por Kirby Siber. Este mesmu equipu escavó un segundu espécime de''Allosaurus'', &quot;Big Al Dos&quot;, que ye la meyor cadarma caltenida de la so clase hasta la fecha, y pertenez a un adultu&lt;ref name=BigAlTwo /&gt; &lt;ref&gt;http://www.bhigr.com/catalog/product_pages/BHIGR_BIGAL2-Allosaurus.pdf&lt;/ref&gt;

Lo completo, la preservación, y l'importancia científica d'esta cadarma dieron el &quot;Big A el&quot;, el so nome, l'individuu en sí mesmu taba debaxo del tamañu mediu pa ''Allosaurus fragilis''&lt;ref name=BBbigal /&gt; y yera un subadulto qu'algamaría un 87% del tamañu adultu.&lt;ref name=RRH02&gt;{{Cita publicación |apellíu=Hanna |nome=Rebecca R. |añu=2002 |títulu=Multiple injury and infection in a sub-adult theropod dinosaur (''Allosaurus fragilis'') with comparisons to allosaur pathology in the Cleveland-Lloyd dinosaur quarry collection|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=22 |númberu=1 |páxines=76-90 |doi=10.1671/0272-4634(2002)022[0076:MIAIIA]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; L'espécime describir Breithaupt en 1996.&lt;ref name=BB96 /&gt; Diecinueve de los sos güesos taben quebraos o amosaben signos d'[[infeición]], que pudieron contribuyir la muerte de &quot;Big A el&quot;. Les [[patoloxía|patoloxíes]] de los güesos incluyíen cinco costilla, cinco vértebres, y cuatro huesos de los pies; dellos güesos estropiaos amosando [[osteomielitis]], una infeición del güesu. Un problema particular pal animal vivu yera infeición y trauma al pie derechu que probablemente afectaba'l movimientu y pudo tamién haber predispuestu l'otru pie a mancadura por cuenta de un cambéu nel pasu.&lt;ref name=RRH02 /&gt; Tamién se describen múltiples mancadures en &quot;Big Al 2&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellido1= Foth |nome1= C. |apellíu2= Evers |nome2= S. |apellíu3= Pabst |nome3= B. |apellíu4= Mateus |nome4= O. |apellíu5= Flisch |nome5= A. |apellíu6= Patthey |nome6= M. |apellíu7= Rauhut |nome7= O. W. M. |añu= 2015 |títulu= New insights into the lifestyle of Allosaurus (Dinosauria: Theropoda) based on another specimen with multiple pathologies |publicación= PeerJ PrePrints |volume= 3 |páxines= y824v1 |doi=10.7717/peerj.940}}&lt;/ref&gt;

== Clasificación ==
[[Ficheru:WLA hmns Allosaurus.jpg|thumb|300px|Cadarma de ''Allosaurus'' (espécime SMA 0005).]]

''Allosaurus'' ye un miembru de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Allosauridae]] de grandes terópodos dientro del gran grupu [[Carnosauria]]. El nome de la familia foi crado a partir d'esti xéneru en 1878 por [[Othniel Charles Marsh]],&lt;ref name=OCM78&gt;{{Cita publicación |apellíu=Marsh |nome=Othniel Charles |añu=1878 |títulu=Notice of new dinosaurian reptiles|revista=American Journal of Science and Arts |volume=15 |páxines=241-244}}&lt;/ref&gt; pero'l términu cayó en desusu hasta los años de 1970 en favor de [[Megalosauridae]], otra familia de grandes terópodos que se convertiría nun [[taxón caxón de xastre]]. Esto xuntu col usu de ''Antrodemus'' por ''Allosaurus'' mientres el mesmu periodu, ye un puntu que ye necesariu recordar al revisar la información sobre ''Allosaurus'' en publicaciones anteriores al trabayu de James Madsen en 1976. La mayor parte de la publicaciones qu'usaron el nome de Megalosauridae en cuenta de Allosauridae inclúi trabayos de [[Charles Gilmore|Gilmore]], 1920,&lt;ref name=CWG20 /&gt; [[Friedrich von Huene|von Huene]], 1926,&lt;ref name=FvH26&gt;{{Cita publicación |apellíu=von Huene |nome=Friedrich |añu=1926 |títulu=The carnivorous Saurischia in the Xura and Cretaceous formations, principally in Europe|revista=Revista del Muséu de La Plata |volume=29 |páxines=35-167}}&lt;/ref&gt; [[Alfred Sherwood Romer|Romer]], 1956 y 1966,&lt;ref name=ASR56&gt;{{cita llibru|apellíos=Romer |nome=Alfred S. |añu=1956 |títulu=Osteology of the Reptiles |editorial=[[University of Chicago Press]] |ubicación=Chicago |páxines=772pp |isbn=0-89464985-X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=ASR66&gt;{{cita llibru|apellíos=Romer |nome=Alfred S. |títulu=Vertebrate Paleontology |edición=Tercer Edición |añu=1966 |editorial=University of Chicago Press |ubicación=Chicago |páxines=468 pp. |isbn=0-7167-1822-7}}&lt;/ref&gt; Steel, 1970,&lt;ref name=&quot;Steel70&quot;&gt;{{Cita publicación |apellíu=Steel |nome=R. |añu=1970 |idioma=alemán |títulu=Part 14. Saurischia. Handbuch der Paläoherpetologie/Encyclopedia of Paleoherpetology|revista=Gustav Fischer Verlag, Stuttgart |páxines=1-87}}&lt;/ref&gt; y [[Alick Walker|Walker]], 1964.&lt;ref name=ADW64&gt;{{Cita publicación |apellíu=Walker |nome=Alick D. |añu=1964 |títulu=Triassic reptiles from the Elgin area: ''Ornithosuchus'' and the origin of carnosaurs|revista=Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B, Biological Sciences |volume=248 |páxines=53-134 |url=http://links.jstor.org/sici?sici=0080-4622(19641126)248:744%3C53:TRFTEA%3Y2.0.CO;2-K |númberu=744 |doi=10.1098/rstb.1964.0009}}&lt;/ref&gt;

Depués del influyente trabayu de Madsen, Allosauridae convertir na familia preferida pa clasificalo, pero esta nun s'atopaba fuertemente definida. Mientres esi periodu usó una gran variedá de grandes terópodos pa definir Allosauridae, usualmente los más grandes y meyor conocíos que los megalosáuridos. Los típicos terópodos colos que se rellacionó a ''Allosaurus'' inclúin a ''[[Indosaurus]]'' (un [[abelisáurido]]), ''[[Piatnitzkysaurus]]'' (un [[tetanuro]] basal), ''[[Piveteausaurus]]'' (un [[megalosáurido]]), ''[[Yangchuanosaurus]]'' (un [[metriacantosáurido]]),&lt;ref name=DL83&gt;{{cita llibru|apellíos=Lambert |nome=David|coautores=and the Diagram Group |títulu=A Field Guide to Dinosaurs |añu=1983 |editorial=Avon Books |allugamientu=Nueva York |isbn=0-380-83519-3 |capítulu=Allosaurids |páxines=80-81}}&lt;/ref&gt; ''[[Acrocanthosaurus]]'' (un [[carcarodontosáurido]]), ''[[Chilantaisaurus]]'' (un [[espinosáurido]]), ''[[Compsosuchus]]'' (un abelisáurido), ''[[Stokesosaurus]]'' (un [[tiranosauroide]] basal), y ''[[Szechuanosaurus]]'' (un metriacantosáurido).&lt;ref name=DL90&gt;{{cita llibru|apellíos=Lambert |nome=David|coautores=and the Diagram Group |títulu=The Dinosaur Data Book |añu=1990 |editorial=Avon Books |allugamientu=Nueva York |isbn=0-380-75896-2 |capítulu=Allosaurids |páxina=130}}&lt;/ref&gt; Cola moderna conocencia de la diversidá de los terópodos y les ventayes de la cladística aplicada nel estudiu de les rellaciones ente les especies, nengunu d'esos terópodos ta consideráu como un alosáurido, anque dellos d'estos como ''Acrocanthosaurus'' y ''Yangchuanosaurus'', son miembros de families cercanes.&lt;ref name=HMC04 /&gt;
[[Ficheru:Allosaurus1.jpg|300px|thumb|[[Cadarma]] del ''Allosaurus'' nel [[muséu de Canterbury]], [[Christchurch]], [[Nueva Zelanda]].]]

''Allosaurus'' ye'l [[xéneru tipu]] de la familia Allosauridae, que foi tamién nomada por Marsh en [[1878]]. Na [[Filoxenia|taxonomía filoxenética]], el grupu Allosauridae ye usualmente definíu como &quot;tolos carnosaurios más cercanamente rellacionaos con ''Allosaurus'' que col ''[[Sinraptor]]'' o ''[[Carcharodontosaurus]]''&quot;. Cuatro xéneros fueron formalmente descritos los cualos son el ''Allosaurus'' y los sos parientes más cercanos, otros dos xéneros, &quot;[[Madsenius]]&quot;&lt;ref name=&quot;madsenius&quot;&gt;Lambert, 1990. The Dinosaur Data Book.&lt;/ref&gt; y &quot;[[Wyomingraptor]]&quot;,&lt;ref name=&quot;wyomingraptor&quot;&gt;&quot;Bakker, 1997. Dr. Bob's Dinofacts. Tate Geological Times 5(2) Marzu/Abril 1997: p. 3.&lt;/ref&gt; nun fueron nomaos formalmente y tampoco se conocen por munchos restos.

Allosauridae foi una de los cuatro families de Carnosauria, les otres trés son [[Carcharodontosauridae]], [[Metriacanthosauridae]]&lt;ref name=HMC04 /&gt; y [[Neovenatoridae]].&lt;ref&gt;Benson, R. B. J.; Carrano, M. T.; Brusatte, S. L. (2009). &quot;A new clade of archaic large-bodied predatory dinosaurs (Theropoda: Allosauroidea) that survived to the latest Mesozoic&quot;. Naturwissenschaften 97 (1): 71–78. Bibcode 2010NW.....97...71B. doi:10.1007/s00114-009-0614-x. PMID 19826771. edit&lt;/ref&gt; Allosauridae foi nun tiempu propuestu como ancestru de la familia [[Tyrannosauridae]], lo cuál facer [[parafiléticos]], con un exemplu recién en Gregory S. Paul's ''Predatory Dinosaurs of the World'',&lt;ref name=GSP88c&gt;Paul, Gregory S. (1988). &quot;The allosaur-tyrannosaur group&quot;, ''Predatory Dinosaurs of the World''. 301–347.&lt;/ref&gt; pero esto foi refugáu yá que los tiranosauroideos fueron identificaos como miembros de [[Coelurosauria]], un grupu totalmente separáu de terópodos.&lt;ref name=TRHJ94&gt;{{Cita publicación |apellíu=Holtz |nome=Thomas R., Jr. |añu=1994 |títulu=The phylogenetic position of the Tyrannosauridae: Implications for theropod systematics|revista=Journal of Paleontology |volume=68 |númberu=5 |páxines=1100-1117 |url=http://links.jstor.org/sici?sici=0022-3360(199409)68:5%3C1100:TPPOTT%3Y2.0.CO;2-R}}&lt;/ref&gt; Allosauridae foi la más pequeña familia dientro de Carnosauria, solo con ''Saurophaganax'' y un alosauroide francés ensin describir aceptaos como xéneros válidos amás de ''Allosaurus'' nes revisiones más recién.&lt;ref name=HMC04 /&gt; L'otru xéneru, ''Epanterias'', ye potencialmente válidu, que xunto con ''Saurophaganax'' ye consideráu dacuando como exemplares xigantes de ''Allosaurus''.&lt;ref name=GSP88 /&gt; Les últimes revisiones acepten caltener a ''Saurophaganax'' como válidu ya inclúin a ''Epanterias'' en ''Allosaurus''.&lt;ref name=JRF03 /&gt;&lt;ref name=HMC04 /&gt;

Anguaño, Carnosaurina nun se considera válida, y Allosaurus forma parte de la superfamilia allosauroidea, que contién de la mesma a Metriacanthosauridae y Carcharodontosauridae.&lt;ref&gt;Matthew T. Carrano, Roger B. J. Benson &amp; Scott D. Sampson (2012): The phylogeny of Tetanurae (Dinosauria: Theropoda), Journal of Systematic Palaeontology, 10:2, 211-300&lt;/ref&gt;
===Sistemática===
Cladograma de Allosauridea según Benson ''et al.'' (2010).&lt;ref name=bensonetal2010&gt;{{Cita publicación |apellido1= Benson |nome1= R.B.J. |apellíu2= Carrano |nome2= M.T. |apellíu3= Brusatte |nome3= S.L. |añu= 2010 |títulu= A new clade of archaic large-bodied predatory dinosaurs (Theropoda: Allosauroidea) that survived to the latest Mesozoic |publicación= Naturwissenschaften |volume= 97 |númberu= 1 |páxines= 71-78 |doi= 10.1007/s00114-009-0614-x | pmid=19826771 | bibcode=2010NW.....97...71B}}&lt;/ref&gt;

{{clade| style=font-size:100%; line-height:100%
|1={{clade
 |1='''''Allosaurus'''''
 |2={{clade
 |1={{clade
 |1=''[[Neovenator]]''
 |2={{clade
 |1=''[[Fukuiraptor]]''
 |2=''[[Megaraptor]]'' }} }}
 |2={{clade
 |1=''[[Eocarcharia]]''
 |2={{clade
 |1=''[[Acrocanthosaurus]]''
 |2={{clade
 |1=''[[Shaochilong]]''
 |2={{clade
 |1=''[[Tyrannotitan]]''
 |2={{clade
 |1=''[[Carcharodontosaurus]]''
 |2=''[[Giganotosaurus]]''
 |3=''[[Mapusaurus]]'' }} }} }} }} }} }} }} }}

=== Especies de ''Allosaurus'' ===

Inda nun ta claro'l númberu d'especies conocíes de ''Allosaurus''. Siquier ocho especies fueron consideraes potenciales válides dende 1988 (''A. amplexus'',&lt;ref name=GSP88 /&gt; ''A. atrox'',&lt;ref name=GSP88 /&gt; ''A. europaeus'',&lt;ref name=OMetal06 /&gt; la [[especie tipo]] ''A. fragilis'',&lt;ref name=HMC04 /&gt; la inda non descrita formalmente &quot;A. jimmadseni&quot;,&lt;ref name=DJC00 /&gt;''A. lucasi''&lt;ref name=DAL14/&gt; ''A. maximus'',&lt;ref name=DKS98 /&gt; y ''A. tendagurensis''&lt;ref name=HMC04 /&gt;), anque xeneralmente solamente una fracción d'estes seya considera válida nun momentu dau. Amás, hai a lo menos diez especies dudoses o ensin describir que s'asignaron a ''Allosaurus'', xuntu cola especie que pertenez a los xéneros güei inválidos de ''Allosaurus''. Na revisión más recién de [[tetanuros]] basales, solamente '' A. fragilis'' (' incluyendo; ' A. amplexus' ' y ' ' A. atrox' ' como sinónimos), A &quot;Jimmadseni&quot;.; (como especie ensin nome), y '' A. tendagurensis'' fueron aceptaos como especies potencialmente válides, con '' A. europaeus'' non inda propuesta y '' A. maximus'' asignáu a ''Saurophaganax''.&lt;ref name=HMC04 /&gt;. al igual qu'A.jimmanedseni, al que consideró &quot;nomen nudum&quot;, y por tanto, sinónima de fragilis.

''Allosaurus'' usóse como sinónimu probable de los xéneros ''Antrodemus'', '' Creosaurus'', ''Epanterias'' y ''Labrosaurus''. La mayor parte de les especies que se ven como sinónimos de '' A. fragilis'', o fueron estremaos del xéneru, por cuenta de que tán basaes en materiales y escasu. Una esceición ye ''Labrosaurus ferox'', nomáu en 1884 por Marsh pa un quexal inferior parcial de formada estraña, con una buraca prominente na fila del diente nel estremu, y una seición posterior ampliada y xirada grandemente embaxo.&lt;ref name=OCM84&gt;{{Cita publicación |apellíu=Marsh |nome=Othniel Charles |añu=1884 |títulu=Principal characters of American Jurassic dinosaurs. Part VIII|revista=American Journal of Science, Series 3 |volume=27 |páxines=329-340}}&lt;/ref&gt; Investigaciones posteriores suxurieron que ye una [[patoloxía]] del güesu, una mancadura que sufrió l'animal en vida, y esa forma inusual de la parte posterior del güesu yera por cuenta de la reconstrucción del yelsu.&lt;ref name=MW00&gt;{{cita llibru|apellíos=Madsen |nome=James H.|coautores=and Welles, Samuel P. |títulu=Ceratosaurus (Dinosauria, Theropoda), a Revised Osteology |serie=Miscellaneous Publication, 00-2 |editorial=Utah Geological Survey |isbn=1-55791-380-3}}&lt;/ref&gt; Anguaño considérase un exemplar de ''A. fragilis.''&lt;ref name=HMC04 /&gt;
[[Ficheru:Allosaurus-fossilized skull.jpg|300px|thumb|Craniu de la especie ensin nome de ''Allosaurus'' procedente de la Formación de Morrison.]]

Identificáronse delles especies de ''Allosaurus'' a lo llargo de la [[historia]], sicasí munches d'elles resultaron ser sinónimos de la especie tipu ''Allosaurus fragilis'' o treslladaes a otros xéneros, cola posible esceición del espécime de ''[[Epanterias|Epanterias amplexus]]''O'l xéneru cercanamente rellacionáu ''Saurophaganax'' (OMNH 1708) , que ye dacuando incluyíu nel xéneru ''Allosaurus'' como ''A. maximus'', pero recién estudios sofiten la idea de que pertenez a un xéneru separáu.&lt;ref name=&quot;chure2000&quot;&gt;Chure D. J. (2000). &quot;A new species of ''Allosaurus'' from the Morrison Formation of Dinosaur National Monument (Utah-Colorado) and a revision of the theropod family Allosauridae.&quot; Ph.D. dissertation, Columbia University, 1-964.&lt;/ref&gt; Otres especies que creyeron pertenecese al xéneru ''Allosaurus'' tamién fueron movíes a otros xéneros.
[[Ficheru:Allosaurus eating.jpg|thumb|300px|Un ''Allosaurus'' alimentándose.]]

La especie más estendida foi ''A. fragilis'' qu'habitó n'EE.XX. y en Portugal había una especie bien rellacionada, ''A. europeus'', yá que entós daquella taben coneutaos.&lt;ref name=&quot;mateusetal06&quot;&gt;Mateus, O., Walen, A., and Antunes, M.T. (2006). &quot;The large theropod fauna of the Lourinha Formation (Portugal) and its similarity to that of the Morrison Formation, with a description of a new species of ''Allosaurus''.&quot; ''New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin'', 36.&lt;/ref&gt;. Sicasí, esta especie foi suxurida mera y tentatv poles distintes llocalizaciones xeográfiques, y los autores reconocen que ML415 ye indistinguible de cranéos de Allosaurus fragilis de Norteamérica. Carrano 2012 y Malafaia et al 2013 y 2014 consideró A.europaeous sinónimu d'A.fragilis, basáu en que ye virtualmente indistinguible d'esta especie usando tantu caractéres craniales como postcraniales.&lt;ref&gt;Matthew T. Carrano, Roger B. J. Benson &amp; Scott D. Sampson (2012): The phylogeny of Tetanurae
(Dinosauria: Theropoda), Journal of Systematic Palaeontology, 10:2, 211-300&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Y.Malafaia, P.Dantas, F.Ortega1 y F.Escasu ;Nuevos restos de Allosaurus fragilis (Theropoda: Carnosauria) del xacimientu d'Andrés (Xurásicu Cimeru; Centro-Oeste de Portugal)&lt;/ref&gt;

''A. amplexus'', ''A. atrox'', ''A. fragilis'', ''A. lucasi'', &quot;A. jimmadseni&quot; y ''A. maximus'' son toes conocíes del intervalu [[Kimmeridgiense]]–[[Titoniense]] nel [[Xurásicu cimeru]] de la [[Formación Morrison]] de los [[Estaos Xuníos]], apaeciendo al traviés de los estaos de [[Colorado]], [[Montana]], [[Nuevu Méxicu]], [[Oklahoma]], [[Dakota del Sur]], Utah y Wyoming. ''A. fragilis'' ye ensin dulda la más común, con alredor de sesenta especímenes conocíos.&lt;ref name=HMC04 /&gt; El discutiniu asocede dende los años 80 con al respective de la posibilidá qu'haya dos especies comunes na Formación Morrison de '' Allosaurus'', cola segunda conocida como ' ' A. atrox' ';&lt;ref name=GSP88 /&gt;&lt;ref name=LG93&gt;{{cita llibru|apellíos=Lessem |nome=Don|coautor=and Glut, Donald F. |añu=1993 |títulu=The Dinosaur Society's Dinosaur Encyclopedia |capítulu=''Allosaurus'' |páxines=19-20 |editorial=Random House |isbn=0-679-41770-2|oclc=30361459}}&lt;/ref&gt; Un trabayu recién siguió una interpretación de &quot;una especie&quot;,&lt;ref name=HMC04 /&gt; coles diferencies vistes nel material de la Formación Morrison atribuyíu a la variación individual.&lt;ref name=DKS96&gt;{{Cita publicación |apellíu=Smith |nome=David K. |añu=1996 |títulu=A discriminant analysis of ''Allosaurus'' population using quarries as the operational units|revista=Museum of Northern Arizona Bulletin |volume=60 |páxines=69-72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DKS99&gt;{{Cita publicación |apellíu=Smith |nome=David K. |añu=1999 |títulu=Patterns of size-related variation within ''Allosaurus'&amp;#39;|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=19 |númberu=2 |páxines=402-403}}&lt;/ref&gt; En 2014 una nueva especie, ''A. lucasi'' foi descrita a partir de '''YPM VP 57589''', estos fósiles fueron recoyíos por Joseph T. Gregory y David Techter en 1953 nel xacimientu Cañón de McElmo, nel [[Condáu de Montezuma]], Colorado, Estaos Xuníos y caltiénense nel [[Muséu Peabody d'Historia Natural]] de la [[Universidá de Yale]].&lt;ref name=DAL14/&gt;

Topóse a ''A. europaeus'' en sedimentos del Kimeridgiano del Miembru Porto Novo de la [[Formación Lourinhã]],&lt;ref name=OMetal06&gt;{{cita llibru|apellíos=Mateus |nome=Octávio| autor2 = Walen, Aart | autor3 = Antunes, Miguel Telles |añu=2006 |capítulu=The large theropod fauna of the Lourinha Formation (Portugal) and its similarity to that of the Morrison Formation, with a description of a new species of ''Allosaurus'' |editor=Foster, John R.; y Lucas, Spencer G. (eds.) |títulu=Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxines=123-129}}&lt;/ref&gt; pero podría ser un ''A. fragilis''.&lt;ref name=MDOE07&gt;{{Cita publicación |apellíu=Malafaia |nome=Elisabete| autor2 = Dantas, Pedro | autor3 = Ortega, Francisco | autor4 = Escasu, Fernando |añu=2007 |títulu=Nuevos restos de Allosaurus fragilis (Theropoda: Carnosauria) del xacimientu d'Andrés (Xurásicu Cimeru; centro-oeste de Portugal)|revista=Cantera Paleontolóxica |páxines=255-271|url=http://www.dfmf.uned.es/~fortega/uned_fo_pdf/2007_Malafaia_etal_EJIP07.pdf |formatu=pdf}}&lt;/ref&gt; ''A. tendagurensis'' foi atopáu en roques del Kimeridgiano de [[Tendaguru]], en [[Rexón de Mtwara|Mtwara]], Tanzania.&lt;ref name=WJ25&gt;{{Cita publicación |apellíu=Janensch |nome=Werner |añu=1925 |títulu=Die Coelurosaurier und Theropoden der Tendaguru-Schichten Deutsch-Ostafrikas|revista=Palaeontographica, Supplement 7 |volume=1 |páxines=1-99 |idioma=alemán}}&lt;/ref&gt; Anque la revisión más recién aceptar tentativo como especie válida de '' Allosaurus'', pue ser un tetanuro más básicu,&lt;ref name=OWMR05&gt;{{Cita publicación |apellíu=Rauhut |nome=Oliver W.M. |añu=2005 |títulu=Post-cranial remains of 'coelurosaurs' (Dinosauria, Theropoda) from the Late Jurassic of Tanzania|revista=Geological Magacín |volume=142 |númberu=1 |páxines=97-107 |doi=10.1017/S0016756804000330}}&lt;/ref&gt; o un simple terópodo [[Nomen dubium|dudóso]].&lt;ref name=DFG97 /&gt; Anque seya escuru, foi un terópodo grande, posiblemente alredor de 10 metros de llargu y 2,5 tonelaes de pesu,&lt;ref name=MMDML03 /&gt; del cual solo atopar una [[tibia]] parcial.&lt;ref name=&quot;etes&quot;&gt;Janensch, 1925. Die Coelurosaurier und Theropoden der Tendaguru-Schichten Deutsch-Ostafrikas. Palaeontographica (Suppl. 7)1:1-99.&lt;/ref&gt; Tamién s'inclúi al &quot;''A. robustus''&quot; d'[[Australia]],&lt;ref name=&quot;eaas1&quot;&gt;Molnar, Flannery and Rich, 1981. An allosaurid theropod dinosaur from the early Cretaceous of Victoria, Australia. Alcheringa 5 p. 141-146.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;eaas2&quot;&gt;Chure, 1998. A reassessment of the Australian ''Allosaurus'' and its implications for the Australian refugium concept. Journal of Vertebrate Paleontology 18(suppl. 3): 34A.&lt;/ref&gt; el cual anguaño concluyir que yera un [[carnosaurio]] basal pol so [[Astrágalo (güesu)|astrágalo]] (güesu del [[todíu]]) bien similar al del [[fukuirráptor]]. Este pudo pertenecer a una especie similar a ''[[Australovenator]]'' si ye que nun yera'l mesmu,&lt;ref name=SHetal09&gt;{{Cita publicación |apellíu=Hocknull |nome=Scott A. |autor2=White, Matt A. |autor3=Tischler, Travis R. |autor4=Cook, Alex G. |autor5=Calleja, Naomi D. |autor6=Sloan, Trish |autor7= Elliott, David A. |añu=2009 |títulu=New Mid-Cretaceous (Latest Albian) Dinosaurs from Winton, Queensland, Australia |publicación=PLoS ONE |volume=4 |númberu=7 |doi=10.1371/journal.pon.0006190 |páxines=y6190 |pmid=19584929 |pmc=2703565 | apellíu-editor1=Sele |editor1-first=Paul}}&lt;/ref&gt; o tamién podría representar a un [[abelisauria|abelisaurio]].&lt;ref name=agnolinetal2010&gt;{{Cita publicación |apellíu=Agnolin |nome=F. L. |autor2=Ezcurra, M. D. |autor3=Pais, D. F. |autor4= Salisbury, S. W. |añu=2010 |títulu=A reappraisal of the Cretaceous non-avian dinosaur faunes from Australia and New Zealand: Evidence for their Gondwanan affinities |publicación=Journal of Systematic Palaeontology |volume=8 |númberu=2 |páxines=257-300 |doi=10.1080/14772011003594870}}&lt;/ref&gt; Una vértebra caudal fragmentaria d'otra posible especie foi topada na [[provincia]] de [[Shanxi]], [[China]],&lt;ref name=&quot;pcas&quot;&gt;Lü and Hu, 1998. Dinosaur remains from Datong Suburb, Shanxi Province. Vertebrata PalAsiatica 36(3):252-256.&lt;/ref&gt; y seis dientes que daten del [[Xurásicu mediu]] y [[Xurásicu superior|cimeru]] fueron repuestos de la [[Formación de Djaskoian]], [[Rusia]].,&lt;ref name=ANNR14&gt;{{Cita publicación |apellíu=Riabinin |nome=Anatoly Nikolaenvich |añu=1914 |títulu=Zamtka o dinozavry ise Zabaykalya|revista=Trudy Geologichyeskago Muszeyah Imeni Petra Velikago Imperatorskoy Academiy Nauk |volume=8 |númberu=5 |páxines=133-140 |idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pras&quot;&gt;Kurzanov, Efimov, y Gubin, 2003. New archosaurs from the Jurassic of Siberia and Mongolia. Paleontological Journal 37(1):53-57.&lt;/ref&gt; y en [[Suiza]],&lt;ref name=DFG97 /&gt;

==== Especies válides de ''Allosaurus'' ====
* ''A. fragilis'' — oeste d'[[Estaos Xuníos]]

==== Posibles especies de ''Allosaurus'' ====
* '' A. europaeus'' - [[Portugal]]
* ''A. lucasi'' - oeste d'[[Estaos Xuníos]]&lt;ref name=DAL14&gt;Dalman, S.G. 2014. Osteology of a large allosauroid theropod from the Upper Jurassic (Tithonian) Morrison Formation of Colorado, USA. Volumina Jurassica, 12(2): 159-180.&lt;/ref&gt;
* ''A. tendagurensis'' - [[Tanzania]]
* ''A. atrox''- Estaos Xuníos
* ''A. sp. indet.''? — nordés central de [[China]]
* ''A. sp. indet.''? — [[Rusia]] (nordeste de [[Siberia]])
* ''A. trihedrodon''? — oeste d'Estaos Xuníos
* ''A. maximus'' — treslladáu a ''[[Saurophaganax|Saurophaganax maximus]]''
* ''A. amplexus'' — treslladáu dudosamente a ''[[Epanterias|Y. amplexus]]'', últimos estudios apurren a la idea de que ye'l sinónimu de ''A. fragilis''.

==== Especies inválides de ''Allosaurus'' ====
* ''A. lucaris'' — sinónimu de ''A. fragilis''
* ''A. jimmadseni''— oeste d'[[Estaos Xuníos]]&lt;ref name=DJCetal06/&gt;
* ''A. ferox'' — sinónimu de ''A. fragilis''
* ''&quot;A. whitei&quot;'' — sinónimu de ''A. fragilis''
* ''&quot;A. carnegeii&quot;'' — sinónimu de ''A. fragilis''
* ''&quot;A. meriani&quot;'' — sinónimu de ''[[Ceratosaurus|Ceratosaurus meriani]]''
* ''&quot;A. robustus&quot;'' — agora consideráu sinónimu de ''[[Australovenator]]''
* ''&quot;A. medius&quot;'' — agora consideráu [[neoterópodo]] basal
* ''A. sibiricus'' — treslladáu a ''[[Chilantaisaurus|Chilantaisaurus sibiricus]]''&lt;ref&gt;Molnar, R.Y., Kurzanov, S.M. y Dong, Z. (1990). Carnosauria, In Weishampel, D.B., Dodson, P., and Osmolska, H., eds., The Dinosauria, Berkeley: University of California Press, p. 169-209.&lt;/ref&gt;
* ''A. stechowi'' — treslladáu a ''[[Ceratosaurus|C. stechowi]]''&lt;ref&gt;Madsen and Welles, 2000. Ceratosaurus (Dinosauria, Theropoda) a revised osteology. Miscellaneous Publication 00-2 Utah Geological Survey, 80 páxs.&lt;/ref&gt;
* ''A. valens'' — treslladáu a ''[[Antrodemus|Antrodemus valens]]''

== Paleobioloxía ==

=== Postura ===

Al igual qu'otros grandes carnívoros, el allosaurio yera representáu con una postura incorreuta, sofitando la [[cola]] al suelu permaneciendo como &quot;trébedes&quot; al caminar, paecíu a un [[canguru]]. Pintures como les de [[Charles R. Knight]] y películes como ''[[El mundu perdíu]]'' d'[[Arthur Conan Doyle]] recrear d'esa manera. Anque yá por [[1970]], científicos comprobaron qu'esta posición yera errónea y si el [[animal]] vivu adoptar resultaría en dislocación o debilitamientu de delles [[Articulación (anatomía)|articulaciones]], incluyendo la [[cadril]] y la xunión ente la [[cabeza]] y la [[Columna vertebral|columna espinal]].&lt;ref name=&quot;newman1970&quot;&gt;Newman, B.H. 1970. Stance and gait in the flesh-eating ''Tyrannosaurus''. ''Biological Journal of the Linnean Society''. 2: 119-123.&lt;/ref&gt;

=== Alimentación ===
[[Ficheru:DMSN dinosaurs.jpg|thumb|300px|Cadarmes de ''Allosaurus'' y ''Stegosaurus'', [[Muséu de Ciencia y Naturaleza de Denver]], exhibíos de tala forma que recreen un ataque per parte del ''Allosaurus''.]]
Los [[paleontólogu|paleontólogos]] acepten que ''Allosaurus'' yera un carnívoru que [[depredación|depredaba]] sobre una amplia gama de dinosaurios herbívoros colos más variaos tamaños. Les sos preses podíen ser pequeñes, como'l [[driosaurio]], de tamañu mediu como'l [[camptosaurio]] o auténticos pesos pesaos como'l [[estegosauriu]] y dellos [[saurópodos]]. Nestos últimos casos, un alosaurio qu'actuara en solitariu atópase en desventaxa, polo que ye probable que namái atacara a los individuos más débiles d'estes especies, críes, vieyos o enfermos. Sicasí, nun puede refugase qu'actuara en pequeños grupos, y nesi casu namái los saurópodos más grandes y fuertes, como los [[diplodocu]], [[apatosaurio]] y [[braquiosaurio]] taríen a salvo de los sos ataques. Atopóse ello ye que nos güesos de la cola d'un espécime de apatosaurio, marques de canilada de alosaurio, anque podría ser resultáu d'un actu de carroña.&lt;ref&gt;Planeta - De Agostini, 1993. ''Dinosaurios, afaya los xigantes del mundu preshistórico'' Vol.1, VV.AA. ed.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=FS04&gt;Fastovsky, David Y.; y Smith, Joshua B. (2004). &quot;Dinosaur Paleoecology&quot;, en ''The Dinosauria'' (2º). 614–626.&lt;/ref&gt;
Esiste dramática evidencia de que los alosaurios atacaben a los [[estegosauriu|estegosaurios]], incluyendo una vértebra de la cola d'un alosaurio que s'atopa parcialmente curada d'una mancadura que concuerda colos escayos de la cola del un estegosauriu, y una placa de pescuezu d'un estegosauriu que tien una taragañada en forma de '''O''' que concuerda col focicu d'un alosaurio.&lt;ref name=KSMW05&gt;{{cita llibru |nome=Carpenter|apellíos=Kenneth| autor2 = Sanders, Frank | autor3 = McWhinney, Lorrie A. | autor4 = Wood, Lowell |títulu=The Carnivorous Dinosaurs |añu=2005 |capítulu=Evidence for predator-prey relationships: Examples for ''Allosaurus'' and ''Stegosaurus'' |editor=Carpenter, Kenneth (ed.) |páxines=325-350 |editorial=Indiana University Press |allugamientu=Bloomington y Indianapolis |isbn=0-253-34539-1 |url=http://web.archive.org/web/https://scientists.dmns.org/sites/kencarpenter/PDFs%20of%20publications/allo-stego.pdf |formatu=pdf}}&lt;/ref&gt;

Al igual que cualesquier otru carnívoru, los alosaurios tamién consumíen carroña cuando se-yos presentaba la oportunidá, dacuando con nefastes consecuencies: el famosu xacimientu de [[Cleveland Lloyd Quarry]], n'[[Utah]] (Estaos Xuníos), alluga los restos de decenes de alosaurios, en munchos casos nuevos, que probablemente se vieron atraíos hasta una barraquera polos cadabre de dinosaurios herbívoros atrapaos primeramente ellí, y depués quedaron atrapaos unu tres otru. Usaben l'olfatu como principal mediu pa detectar el so alimentu, a xulgar pol gran desarrollu de los lóbulos olfativos en comparanza col restu del [[celebru]].

En cuanto al métodu de caza, ye bien probable que prefirieren la emboscada.&lt;ref&gt;Tim Haines, ed. BBC Worldwide Ltd, 1999. ''Walking with Dinosaurs''.&lt;/ref&gt; Anque podíen algamar grandes velocidaes, nun podíen caltener éstes mientres una llarga carrera, polo que preferíen esperar agazapaos nel monte a que la presa llegara al so algame. Colos sos trés garres prensiles en cada mano, sirvir pa enferronase a la so presa, ente qu'utilizaben los sos potentes quexales, capaces d'exercer más presión que les d'un cocodrilu, pa matala por afuega.

El alosaurio ye'l carnívoru de gran tamañu más abondosu nos xacimientos onde apaez rexistráu, polo que ye posible que fuera'l depredador dominante del so área de distribución. Otros grandes terópodos que convivieron col alosaurio son el [[ceratosaurio]], de menor tamañu y dotáu tamién de bárabos craniales similares a cuernos, y el xigantescu anque escasu [[torvosaurio]].

Volviendo a la predación de los saurópodos, Gregory Paul noto en 1988, que ''Allosaurus'' nun fuera un predador d'individuos dafechu crecíos, nun siendo que cazara en menaes, pos tenía un craniu de tamañu modestu y dientes relativamente pequeños, y foi devasáu en tamañu polos saurópodos contemporáneos.&lt;ref name=GSP88 /&gt; Otra posibilidá ye que prefirió cazar a mozos en cuenta de adultos dafechu crecíos.&lt;ref name=LG93 /&gt;&lt;ref name=JF07 /&gt; Investigaciones nos años 90 y el 2000s dieron otres soluciones posibles a esta entruga. [[Robert Bakker]], comparando ''Allosaurus'' colos [[Tigre diente de sable]] del [[cenozoicu]], atopó adautaciones similares, tales como un amenorgamientu de los músculos de la quexada y aumentu en músculos del pescuezu, y la capacidá de gran apertura de les fauces. Anque ''Allosaurus'' nun tenía dientes del sable, Bakker suxurió otra manera d'ataque qu'utilizaría tales adautaciones del pescuezu y de la quexada. Los dientes curtios n'efeutu convirtiéronse en pequeñes dientes de [[Sierra (ferramienta)|sierra]], produciendo grandes taragañaes bien sangrantes, na que'l quexal cimeru clavar na víctima y colos fuertes músculos del pescuezu esgañen la carne de la víctima. Esti tipu d'estratexa dexaría ataques contra una presa muncho más grande, cola meta de debilitar a la víctima.&lt;ref name=BB98 /&gt;
[[Ficheru:Allosaurus Jaws Steveoc86.jpg|thumb|270px|Ataques de ''Allosaurus'', basaos nes teoríes de Bakker (1998) y Rayfield ''et al.'' (2001).]]

Otros aspeutos de l'alimentación inclúin los güeyos, los brazos, y les piernes. La forma del craniu de ''Allosaurus'' brínda-y un campu de [[visión binocular]] de 20°, llevemente menos que'l [[cocodrilu]] modernu. Como nos cocodriloideos, pudo ser lo bastante bonu como pa xulgar distancia y tiempu d'ataque a la presa.&lt;ref name=KES06&gt;{{Cita publicación |apellíu=Stevens |nome=Kent A. |añu=2006 |títulu=Binocular vision in theropod dinosaurs|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=26 |númberu=2 |páxines=321-330 |doi=10.1671/0272-4634(2006)26[321:BVITD]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; Los brazos, comparaos colos d'otros terópodos, taben afechos pa garrar la presa nuna distancia curtia,&lt;ref name=KC02 /&gt; y l'articulación de les garres suxure que podríen ser utilizaos pa engabitar coses.
&lt;ref name=CWG20 /&gt; Finalmente, la máxima [[velocidá]] de ''Allosaurus'' envaloróse en 8 a 15 [[metros]] por [[segundu]], alredor de 30 a 55 [[quilómetru|quilómetros]] per hora.&lt;ref name=PC98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Christiansen |nome=Per |añu=1998 |títulu=Strength indicator values of theropod long bones, with comments on limb proportions and cursorial potential |revista=Gaia |volume=15 |páxines=241-255 |url=http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/19.pdf |issn=0871-5424 |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081031093050/http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/19.pdf |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt;

Conclusiones similares fueron atopaes por otru estudiu utilizando'l [[analís d'elementos finitos]] nun craniu ''Allosaurus''. Acordies con el so analís [[biomecánica|biomecánico]], el craniu yera bien fuerte, pero tenía una [[fuercia]] de taragañada relativamente pequeña. Por aciu l'usu de lod músculos del quexal solamente, podría producir una fuercia de taragañada de 805 a 2148 [[Fuercia|N]], inferior a los valores de [[caiman]]es, 13000 N, [[Lleón (animal)|lleones]], 4167 N y [[lleopardu|lleopardos]], 2268 N, pero'l craniu podría soportar cuasi 55.500 N de fuercia vertical contra la filera de dientes. El autores suxurieron que ''Allosaurus'' utilizó'l so craniu como un [[hachu de guerra]] contra presa, atacando cola boca abierta, cortando carne colos sos dientes, nun entrando bien fondu pa non astillar el güesu, a diferencia de ''Tyrannosaurus'', que se cree que fueron capaces de romper los güesos. Tamién suxurieron que l'arquiteutura del craniu podría dexar l'usu de distintes estratexes en contra de preses distintes, el craniu yera lo suficientemente llixeru como pa dexar que los ataques a ornitópodos pequeños y más axilosos, pero lo suficientemente fuerte como pa soportar l'altu impautu n'emboscaes contra preses más grandes como estegosauridos y saurópodos.&lt;ref name=ERetal01/&gt; Les sos interpretaciones fueron desafiaes por otros investigadores, quien nun atoparon análogos modernos a un ataque d'hachu y consideraron más probable que'l craniu yera fuerte pa compensar la so construcción abierta al absorber les tensiones de lluchar cola presa.&lt;ref name=FK02&gt;{{Cita publicación |apellíu=Frazzetta |nome=T.H. |añu=2002 |títulu=Prey attack by a large theropod dinosaur |publicación=Nature |volume=416 |páxines=387-388 |doi=10.1038/416387a |pmid=11919619 |apellíu2=Kardong |nome2=KV |númberu=6879}}&lt;/ref&gt; El autores del primer estudiu fixeron notar que ''Allosaurus'' en sí nun tien equivalente modernu y que la filera de dientes que s'afai bien a esti tipu d'ataque, y que les articulaciones del craniu citaes polos sos detractores como un problema realmente ayuden a protexer la boca y amenorgar la tensión.&lt;ref name=ERetal02&gt;{{Cita publicación |apellíu=Rayfield |nome=Emily J. |añu=2002 |títulu=Prey attack by a large theropod dinosaur: Response to Frazzetta and Kardong, 2002 |publicación=Nature |volume=416 |páxina=388 |doi=10.1038/416388a |apellíu2=Norman |nome2=D. B. |apellíu3=Upchurch |nome3=P. |númberu=6879}}&lt;/ref&gt; Otra posibilidá pal manexu de grandes preses ye que los terópodos como'l ''Allosaurus'' yeren &quot;herbívoros de carne&quot; que podría tomar taragaños de carne de saurópodos vivos que yeren abondos pa sostener el depredador polo que nun sería necesariu faer l'esfuerciu pa matar a la presa por completu. Esta estratexa potencialmente tamién dexaría a la presa de recuperase y ser alimentáu de manera similar más palantre.&lt;ref name=HMC04/&gt; Reparar como suxerencia adicional de que los ornitópodos yeren los más comunes dinosaurios preses disponible, y que los alosaurios apoderar por aciu l'usu d'un ataque similar a la de los grandes felinos modernos: garrar la presa coles sos pates delanteres, y depués faer les taragañaes múltiples nel gargüelu pa entartallar el gorgoberu,&lt;ref name=JF07/&gt; Esto ye compatible con otres pruebes de que les pates delanteres son fuertes y capaces de contener presa.&lt;ref name=KC02/&gt;

=== Reproducción y crecedera ===

La crecedera conozse realmente bien nesta especie gracies al afayu d'individuos de dambos sexos y toles edaes. El xacimientu portugués de [[Lourinhã]], onde s'atoparon fósiles de críes pequeñes, niales y unos 100 [[güevu (bioloxía)|güevos]] (dellos con restos d'embriones fosilizaos nel so interior) dexaron pescudar bastante sobre cómo nacíen y reproducíense estos animales. Cada nial allugaba decenes de güevos que se guaraben solos, soterraos nel suelu como los de los [[cocodrilu|cocodrilos]]. Los naciellos, similares a adultos en miniatura, yá podíen caminar y teníen pequeños dientes aptos pa comer [[inseutu|inseutos]] y pequeños invertebraos, pero non podíen valise realmente por sigo mesmos. Ye probable que nes sos primeres hores tres la salida del güevu fueren tutelaos pola so madre de forma similar a como asocede anguaño ente los [[cocodrilu|cocodrilos]] y [[aligátor]]es. Darréu, crecíen rápido como les [[aves]] y al contrariu que los cocodrilos, hasta algamar el gran tamañu de los adultos ente los 6 y 8 años.
[[Ficheru:9165 - Milano, Museo storia naturale - Allosaurus fragilis - Foto Giovanni Dall'Orto 22-Apr-2007.jpg|thumb|270px|''Allosaurus fragilis'' nel [[Muséu Cívicu d'Historia Natural de Milán]].]]

La bayura de fósiles de ''Allosaurus'', d'individuos de cuasi toles edaes, dexa que los científicos estudien cómo l'animal creció y cuánto tiempu pudo vivir. Los restos pueden ser rastrexaos a les más tempranes etapes de la vida, incluyendo [[güevu (bioloxía)|güevos]], pulgos de güevos machucaos de Colorado que s'atoparon pertenecientes a ''Allosaurus''.&lt;ref name=DFG97 /&gt; Basáu en téuniques d'[[histoloxía|analís histolóxicu]] de los güesos del miembru, la llende d'edá cimera pa ' ' Allosaurus' ' envalorar en 22 a 28 años, que ye comparable al d'otros terópodos grandes como ''[[Tyrannosaurus]]''. Del mesmu analís, la so crecedera máxima apaez asoceder a la edá de 15 años, con un índiz de crecedera envalorada alredor de 150 kilogramu per añu.&lt;ref name=PBetal06 /&gt;

El texíu medular del güesu, que tamién atopó en dinosaurios tan diversos como ''[[Tyrannosaurus]]'' y ''[[Tenontosaurus]]'', atopóse n'a lo menos un espécime ''Allosaurus'', una [[tibia|güesu d'espinía]] de la mina de Cleveland-Lloyd. Güei, esti texíu óseo fórmase solamente en femes d'aves que tán poniendo los güevos y utilícense p'aprovir [[calciu]] a los pulgos. La so presencia nel individuu ''Allosaurus'' establez el sexu y demuestra qu'ella algamaría edá reproductiva. Cuntando llinies de la crecedera, foi demostráu que tenía 10 años a la so muerte, estableciendo que'l maduror sexual en ''Allosaurus'' foi llograda muncho primero de rematar la crecedera y algamar el tamañu máximos.&lt;ref name=LW08&gt;{{Cita publicación |apellíu=Lee |nome=Andrew H.|coautores=and Werning, Sarah |añu=2008 |títulu=Sexual maturity in growing dinosaurs does not fit reptilian growth models|revista=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=105 |númberu=2 |páxines=582-587 |doi=10.1073/pnas.0708903105|pmid=18195356}}&lt;/ref&gt;

El descubrimientu d'un espécime xuvenil con una pata trasera cuasi completa demuestra qu'estes yeren relativamente más llargues en moces, y los segmentos más baxos de la pierna, espinía y pie. yeren relativamente más llargos que la zanca. Estes diferencies suxuren qu'un '' Allosaurus'' mozu yera más rápidu y tenía distintes estratexes de la caza que los adultos, quiciabes escorriendo la pequeña presa como moces, dempués convertíense en cazadores d'emboscada a la edá adulta.&lt;ref name=FC06 /&gt; El fémur volvióse más trupu y más anchu mientres la crecedera, y de la seición tresversal menos circular, con cambeos nos puntos ya insertamientu muscular, los músculos encurtiáronse, y la crecedera de la pierna fíxose más lentu. Estos cambeos impliquen que les piernes xuveniles tienen tensiones menos fiables comparaes colos adultos, que se moveríen con una progresión delantera más regular.&lt;ref name=LCS02&gt;{{Cita publicación |apellíu=Loewen |nome=Mark A.| autor2 = Carrano, Matthew T. | autor3 = Sampson, Scott D. |añu=2002 |títulu=Ontogenetic changes in hindlimb musculature and function in the Late Jurassic theropod ''Allosaurus'&amp;#39;|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=22 |númberu=3, Suppl. |páxines=80A}}&lt;/ref&gt;

=== Comportamientu social ===

Especulóse dende 1970 que ''Allosaurus'' alimentar de saurópodos y otros dinosaurios grandes que los cazaba en grupos.&lt;ref name=JF76&gt;{{Cita publicación |apellíu=Farlow |nome=James O. |añu=1976 |títulu=Speculations about the diet and foraging behavior of large carnivorous dinosaurs |publicación=American Midland Naturalist |volume=95 |númberu=1 |páxines=186-191 |doi=10.2307/2424244}}&lt;/ref&gt; amosó-ylo na lliteratura semitéunica y popular como animal que cazó a saurópodos y otros dinosaurios grandes en grupos.&lt;ref name=DL83 /&gt;&lt;ref name=DBN85 /&gt;&lt;ref name=LG93 /&gt; Robert T. Bakker amplió'l comportamientu social al cuidu parental, ya interpretó los dientes del alosaurio rompíen y mazcaben los güesos de los animales grandes como evidencia que los alosaurios adultos traíen l'alimentu al xoril por que les sos críes comieren hasta que tuvieren crecíos, y evitó qu'otros carnívoros llimpiaren nel alimentu.&lt;ref name=RTB97 /&gt; Sicasí, hai realmente poca evidencia del comportamientu gregariu en terópodos,&lt;ref name=HMC04 /&gt; y les interacciones sociales colos miembros de la mesma especie incluyiríen alcuentros antagónicos, como s'amuesa por mancadures de les gastralia&lt;ref name=DJC00b /&gt; y mancaes de mordedura nos cranios, la quexada inferior patolóxica nomada ''Labrosaurus ferox'' ye un posible exemplu. El morder la cabeza pudo ser una manera d'establecer la dominación nuna menada de cazadores o mientres conflictos territoriales.&lt;ref name=TC98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Tanke |nome=Darren H. |enllaceautor=Darren Tanke |coautores=and Currie, Philip J. |añu=1998 |títulu=Head-biting behavior in theropod dinosaurs: Paleopathological evidence |revista=Gaia |númberu=15 |páxines=167-184 |url=http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/12.pdf |issn=0871-5424 |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060111034111/http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/12.pdf |fechaarchivu=11 de xineru de 2006 }}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Allosaurus skeleton 2.jpg|200px|thumb|left|270px|Fotografía moderna del exemplar AMNH 5753 de ''Allosaurus fragilis''.]]

Anque ''Allosaurus'' puede cazar en menaes,&lt;ref name=completedino&gt;{{cita llibru |títulu=The Complete Dinosaur |url=https://books.google.com/books?id=FOViD-lDPy0C&amp;pg=PA228&amp;dq=Allosaurus+behavior&amp;sig=Qn8lXqq4zQVAt2wB8_yjEalRffI|apellíos=Currie |nome=Philip J. |capítulu=Theropods |editor=Farlow, James; y Brett-Surman, M.K. (eds.) |añu=1999 |editorial=Indiana University Press |allugamientu=Indianu |isbn=0253213134 |páxina=228}}&lt;/ref&gt; la investigación recién suxure que ''Allosaurus'' y otros terópodos yeren como otros [[diapsida|diapsidos]] y tendíen a comportamientu agresivu en cuenta de interacciones cooperatives con otros miembros de les sos propies especies. Un estudiu reparó la caza cooperativa de la presa muncho más grande qu'un depredador individual, como se deduz comúnmente pa los dinosaurios terópodos, ye raru ente [[vertebráu|vertebraos]] y xeneralmente los modernos diapsidos (incluyendo [[llagartu|llagartos]], [[cocodrilu|cocodrilos]], y [[Aves|páxaros]]) cooperen bien raramente pa cazar d'esta manera. Munchos depredadores modernos diapsidos son territoriales y van matar y [[Canibalismu|van comese]] a los intrusos de la mesma especie, y tamién van faer lo mesmo con individuos más pequeños qu'intenten comer antes d'ellos cuando tán xuntos nos sitios d'alimentación. Esto suxure que, por casu, qu'en sitios como Cleveland-Lloyd vese que ''Allosaurus'' allegaron xuntos a alimentase d'otros alosaurios inmovilizaos o muertos, y fueron muertos nel procesu, asina atropándose. Esto podría esplicar la elevada presencia de alosaurios nueves y subadultos presentes, como maten a los mozos y nos sitios d'alimentación de grupos modernu como los de [[cocodrilu|cocodrilos]] y [[Dragón de Komodo|dragones de komodo]], la tasa de non adultos muertos ye mayor.
La mesma interpretación aplicar al sitiu de Bakker.&lt;ref name=RB07&gt;{{Cita publicación |apellíu=Roach |nome=Brian T.|coautores=y Brinkman, Daniel L. |añu=2007 |títulu=A reevaluation of cooperative pack hunting and gregariousness in ''Deinonychus antirrhopus'' and other nonavian theropod dinosaurs|revista=Bulletin of the Peabody Museum of Natural History |volume=48 |númberu=1 |páxines=103-138 |doi=10.3374/0079-032X(2007)48[103:AROCPH]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; Hai una cierta evidencia del canibalismu ente alosaurios, incluyendo marques de dientes de alosaurios atopaos ente los fragmentos de la costiella y posibles marques nun [[omóplatu]], &lt;ref
name=BGD04&gt;{{Cita publicación |apellíu=Goodchild Drake |nome=Brandon |añu=2004 |títulu=A new specimen of ''Allosaurus'' from north-central Wyoming|revista=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=24 |númberu=3, Suppl. |páxines=65A}}&lt;/ref&gt; y güesos canibalizados recuperaos nel sitiu de Bakker.&lt;ref name=BB04 /&gt;

=== Órganos sensoriales ===
El celebru de ''Allosaurus'', según lo interpretao d'espiral [[tomografía computada|Esploración del CT]] del molde endocraneal, yera más similar con un [[cocodrilu]] que colos d'otros [[arcosaurios]] vivos, les aves. La estructura del [[sistema vestibular|aparatu vestibular]] indica que'l craniu desenvolvióse cuasi horizontal, en comparanza con inclináu fuertemente escontra riba o escontra baxo. La estructura del [[oyíu internu]] yera como la d'un cocodriloideo, y polo que ''Allosaurus'' habría probablemente podíu oyer meyor frecuencies más baxes y tendría problemes colos soníos sutiles. El [[bulbu olfatorio]] yera grande y paez tar bien afechu pa detectar golores, anque la área pa la evaluación de golores fuera relativamente pequeña.&lt;ref name=SWR99 /&gt;
=== Paleopatoloxía ===

En 2001, Bruce Rothschild ''et al'', publicaron un estudiu qu'esamina la evidencia de quebres por estrés y avulsiones de tendones en dinosaurios terópodos y les consecuencies nel so comportamientu. Puesto que les quebres de estrés son causaes por un trauma repitíos en llugar d'un acontecimientos singular, son más probable que sían causaes pol comportamientu del animal qu'otros tipos de mancadures. Quebrar por estrés y avulsiones de tendones que se producen nos miembros anteriores tienen un significáu especial nel comportamientu ente que les mancadures nos pies pueden ser causaes por correr o [[migración|migrar]], la resistencia de les preses son la fonte más probable de les mancadures de la mano. ''Allosaurus'' foi unu de los dos únicos terópodos esaminaos nel estudiu n'exhibir una avulsión de tendón, y en dambos casos la avulsión producir na estremidá anterior. Cuando'l investigadores analizaron quebrar de estrés, atopar con que ''Allosaurus'' tenía un númberu significativamente mayor de quebres por estrés que ''[[Albertosaurus]]'', ''[[Ornithomimus]]'' o ''[[Archaeornithomimus]]''. De los 47 güesos de la mano que s'estudiaron, 3 fueron atopaos con quebres por estrés. De los pies, los güesos que s'estudiaron fueron 281 y en 17 atopóse quebres por estrés. Quebrar por estrés nos güesos del pie &quot;fueron distribuyíes nes falanxes proximales&quot; y produciéronse nos trés dedes que soporten pesu siendo &quot;estadísticamente indistinguibles&quot; ente ellos. Puesto que l'estremu inferior del tercer metatarsianu fadría contautu col suelu primeru ente que l'animal corría, llevábase la mayor parte de la tensión. Si quebrar por estrés nos alosaurios fueron causaes pola acumuladura de dañu al caminar o correr esti güesu tendría de tener más quebres por estrés que los otros. La falta de tal sesgu nos fósiles estudiaos de ''Allosaurus'' indica un orixe pa quebrar de tensión tienen una fonte distinta qu'al correr. El autores conclúin qu'estes quebres producir mientres la interacción cola presa, como un alosaurio tratando de sostener la presa que llucha colos sos pies. La bayura de quebrar por estrés y mancadures por avulsión en ''Allosaurus'' apurren evidencia de &quot;bien activa predación&quot; en cuenta de carroñero.&lt;ref name=&quot;rothschild-dino&quot;&gt;Rothschild, B., Tanke, D. H., and Ford, T. L., 2001, Theropod stress quebres and tendon avulsions as a clue to activity: en: Mesozoic Vertebrate Life, editáu por Tanke, D. H., y Carpenter, K., Indiana University Press, p. 331-336.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Allosaurus fragilis USNM4734.jpg|thumb|Cadarma de ''A. fragilis'' montáu (USNM4734), que presenta gran cantidá de mancadures sanadas]]
La escápula izquierda y el peroné d'un espécime de ''A. fragilis'' catalogáu como USNM 4734 son patolóxicos, dambes probablemente por cuenta de quebrar curaes. L'exemplar USNM 8367 conserva dellos gastralias patolóxiques que caltienen evidencies de quebres curaes cerca del so centru. Dalgunes de quebrar taben mal sanadas y formárase una &quot;pseudoartrosis&quot;. Un exemplar con una costiella quebrada foi recuperáu de la cantera de Cleveland-Lloyd. Otru espécime tenía costielles quebraes y vértebres fundíes cerca del final de la cola. Un aparente machu subadulto de ''A. fragilis'' informar a tener patoloxíes estenses, con un total de catorce manques separaes. L'exemplar MOR 693 teníen patoloxíes en cinco costilla, na sesta vértebra del pescuezu , la tercera octavo y decimotercer vértebres del llombu, la segunda vértebra de la so cola y la so cheuron, una gastralia, escápula derecha, falanxe manual del deu 1, ilion esquierdu, metatarsianos III y V, la primer falanxe de la tercer deda y la tercer falanxe del segundu. El ilion tenía &quot;un gran furacu causáu por un golpe dende enriba&quot;. L'estremu próximu de la primer falanxe del tercer deu foi afeutáu por güesu neoformado.&lt;ref name=&quot;molnar-pathology&quot;&gt;Molnar, R. Y., 2001, Theropod paleopathology: a literature survey: En: Mesozoic Vertebrate Life, editáu por Tanke, D. H., y Carpenter, K., Indiana University Press, p. 337-363.&lt;/ref&gt;
Otres patoloxíes reportaos en Allosaurus inclúin, quebres en caña verde en dos costilla. Quebres consolidaes nel húmeru y el radiu. La distorsión de les superficies articulares del pie, posiblemente por cuenta de problemes d'artrosis o de desarrollu. Aburuyar de les superficies articulares de les vértebres cola posiblemente por cuenta de osteoartritis o problemes de desarrollu. Una gran anquilosis neoplasica de caudales, posiblemente por cuenta de un traumatismu físicu, según la fusión de cheurones al centru. Osificación de centros vertebrales cerca del final de la cola. Amputación d'un güesu cheuron y el pie, tantu posiblemente de resultes de mordedures. Exostosis estensiva na primer falanxe del tercer deu. Mancadures similares a les provocaes por osteomielitis en dos escápulas. Espolones óseos vos nun premaxilar, ungueal y dos metacarpianos. [[Exostosis]] nuna falanxe pedal posiblemente atribuyible a una enfermedá infeiciosa. Un metacarpianu con una quebra por compresión.&lt;ref name=&quot;molnar-pathology&quot; /&gt;

== Paleoecoloxía ==
[[Ficheru:Alloquarrynolang.png|thumb|300px|right|Llugares onde ''Allosaurus'' foi topáu na [[Formación Morrison]] (en mariellu).]]
El alosaurio ye'l terópodo más común na zona estensa de roques fósiles nel [[Suroeste Americanu]] conocida como la [[Formación de Morrison]]. Los sos afayos son el 70 a 75% de los especímenes topaos en dicha formación,&lt;ref name=JF07 /&gt; y por enforma ye'l cumal de la pirámide alimenticia de dicha formación.&lt;ref name=JRF03a&gt;{{cita llibru|apellíos=Foster |nome=John R. |títulu=Paleoecological Analysis of the Vertebrate Fauna of the Morrison Formation (Upper Jurassic), Rocky Mountain Region, U.S.A. |añu=2003 |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 23 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxina=29}}&lt;/ref&gt; Otros restos fueron recoyíos en Montana, Wyoming, Dakota del Sur, Colorado, Oklahoma, Nuevu Méxicu y Utah, nos Estaos Xuníos. Tamién hubo afayos en Portugal. La Formación Morrison ye interpretada como un ambiente semiárido con temporada húmeda con llanures inundables.&lt;ref name=DAR89&gt;{{cita llibru|apellíos=Russell |nome=Dale A. |enllaceautor=Dale Russell |títulu=An Odyssey in Time: Dinosaurs of North America |añu=1989 |editorial=NorthWord Press |allugamientu=Minocqua, Wisconsin |isbn=1-55971-038-1 |páxines=175-176}}&lt;/ref&gt; La vexetación variaba de montes de [[conífera|coníferes]] a los llaos de los [[ríu|ríos]], [[Felechos arborescentes]] y [[felechu|felechos]], pasando a [[sabana|sabanes]] de felechos con dellos árboles similares a [[Araucaria|Araucaries]] del xéneru [[Brachyphyllum]].&lt;ref name=KC06&gt;{{cita llibru |apellíos=Carpenter |nome=Kenneth |enllaceautor=Kenneth Carpenter |añu=2006 |capítulu=Biggest of the big: a critical re-evaluation of the mega-sauropod ''Amphicoelias fragillimus'' |editors=Foster, John R.; and Lucas, Spencer G. (eds.) |títulu=Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxines=131-138 |url=https://scientists.dmns.org/sites/kencarpenter/PDFs%20of%20publications/Amphicoelias.pdf |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071202033905/https://scientists.dmns.org/sites/kencarpenter/PDFs%20of%20publications/Amphicoelias.pdf |fechaarchivu=2 d'avientu de 2007 }}&lt;/ref&gt;
La Formación Morrison ye un aréa bien rica en fósiles, nella atópense [[clorofitos]], [[fungos]], [[mofu|mofos]], [[equisetos]], felechos, [[cycadales]], [[ginkgos]], y delles families de coníferes. Otros fósiles inclúin [[bivalvu|bivalvos]], [[cascoxu]]es, [[Actinopterigios]], [[xaronca|xaronques]], [[sacavera|sacaveres]], [[Testudines|tortúes]], [[esfenodontos]], [[llagartu|llagartos]], [[cocodrilomorfos]] terrestres y acuáticos, delles especies de [[pterosauriu|pterosaurios]], numberoses especies de dinosaurios, y [[mamíferos]] primitivos [[docodonta|docodontes]], [[multituberculata|multituberculados]], [[symmetrodonta|symmetrodontes]], y [[triconodonta|triconodontes]]. Dalgunos de los dinosaurios terópodos fueron ''[[Ceratosaurus]]'', ''[[Ornitholestes]]'', y ''[[Torvosaurus]]'', los [[saurópodos]] ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Brachiosaurus]]'', ''[[Camarasaurus]]'', y ''[[Diplodocus]]'', y los [[ornitisquios]] ''[[Camptosaurus]]'', ''[[Dryosaurus]]'', y ''[[Stegosaurus]]'' son conocíos en Morrison.&lt;ref name=DJCetal06&gt;{{cita llibru|apellíos=Chure |nome=Daniel J.| autor2 = Litwin, Ron | autor3 = Hasiotis, Stephen T. | autor4 = Evanoff, Emmett | autor5 = Carpenter, Kenneth |añu=2006 |capítulu=The fauna and flora of the Morrison Formation: 2006 |editor=Foster, John R.; and Lucas, Spencer G. (eds.) |títulu=Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxines=233-248}}&lt;/ref&gt; Les formaciones de finales del Xurásicu en Portugal onde ''Allosaurus'' ta presente son similares a la de Morrison pero con mayor influyencia marina. Munchos de los xéneros de dinosaurios de la Formación de Morrison tán presentes, como ''Allosaurus'', ''Ceratosaurus'', ''Torvosaurus'', y ''Apatosaurus'', o tienen una cercana contraparte como ''Brachiosaurus'' y ''[[Lusotitan]]'', ''Camptosaurus'' y ''[[Draconyx]]''.&lt;ref name=OM06&gt;{{cita llibru|apellíos=Mateus |nome=Octávio |añu=2006 |capítulu=Jurassic dinosaurs from the Morrison Formation (USA), the Lourinhã and Alcobaça Formations (Portugal), and the Tendaguru Beds (Tanzania): A comparison |editor=Foster, John R.; y Lucas, Spencer G. (eds.) |títulu=Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation |serie=New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36 |editorial=New Mexico Museum of Natural History and Science |allugamientu=Albuquerque, Nuevu Méxicu |páxines=223-231}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Allosaurus distribution map.png|left|miniaturadeimagen|Llocalidaes en que se recoyeron [[fósil]]es de ''Allosaurus''.]]
''Allosaurus'' coesistió con otros grandes teropódos como ''Ceratosaurus'' y ''Torvosaurus'', dambos en Portugal y n'Estaos Xuníos,&lt;ref name=OM06 /&gt; Los trés paecieron tener distintos nichos ecolóxicos, basáu na llocalización y morfoloxía de los fósiles. Ceratosaurios y torvosaurios pueden preferir ser activos alredor de les canales d'agua, y teníen cuerpos más finos y más baxos, que-yos daríen una ventaya en terrenes montiegos y maleza, ente que los alosaurios yeren más compactos, con piernes más llargues, más rápidos y maniobrables, y paecen preferir les llanures anubiertes.&lt;ref name=BB04&gt;{{cita llibru|apellíos=Bakker |nome=Robert T.|coautores=and Bir, Gary |añu=2004 |capítulu=Dinosaur crime scene investigations: theropod behavior at Como Bluff, Wyoming, and the evolution of birdness |editor=Currie, Philip J.; Koppelhus, Eva B.; Shugar, Martin A.; y Wright, Joanna L. (eds.) |títulu=Feathered Dragons: Studies on the Transition from Dinosaurs to Birds |editorial=Indiana University Press |allugamientu=Bloomington y Indianapolis |páxines=301-342 |isbn=0-253-34373-9}}&lt;/ref&gt; ''Ceratosaurus'', más conocíu que ''Torvosaurus'', estremábase perceptiblemente de ''Allosaurus'' na so anatomía funcional teniendo un craniu más altu, más estrechu con dientes grandes y amplios.&lt;ref name=DH98 /&gt; Sábese que pedúnculu púbicu d'un ''Allosaurus'' amuesa marques de dientes de probablemente un ''Ceratosaurus'' o un ''Torvosaurus''. La llocalización d'esti güesu, no fondo del cuerpu indica que dichu ''Allosaurus'' tuvo de sufrir l'acción de carroñeros.&lt;ref name=CFJ98&gt;{{Cita publicación |apellíu=Chure |nome=Daniel J. |autor2=Fiorillo, Anthony R. |autor3=Jacobsen, Aase |añu=2000 |títulu=Prey bone utilization by predatory dinosaurs in the Late Jurassic of North America, with comments on prey bone use by dinosaurs throughout the Mesozoic |revista=Gaia |volume=15 |páxines=227-232 |issn=0871-5424 |url=http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/17.pdf |formatu=pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110719060813/http://www.mnhn.ul.pt/geologia/gaia/17.pdf |fechaarchivu=19 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;

== Na cultura popular ==
[[Ficheru:Allosaurus in Baltow 20060916 1500.jpg|thumb|300px|right|Modelu de ''Allosaurus'' en [[Polonia]].]]
Xuntu con ''[[Tyrannosaurus rex|Tyrannosaurus]]'', ''Allosaurus'' ye'l terópodo grande más representáu na cultura popular. Ye un dinosauriu común nos museossobremanera dempués de les escavaciones de la mina de dinosaurios de Cleveland Lloyd en 1976, como resultáu d'un esfuerciu conxuntu, 38 museos de 8 países de 3 continentes tienen material de Cleveland-Lloyd o copies d'estos.&lt;ref name=JM76 /&gt; ''Allosaurus'' ye'l dinosauriu oficial del estáu d'[[Utah]].&lt;ref name=statefossil&gt;{{Cita web |url=http://pioneer.utah.gov/utah_on_the_web/utah_symbols/fossil.html |títulu=Utah Symbols – State Fossil |fechaaccesu=30 de setiembre de 2007 |editorial=State of Utah |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071022110424/http://pioneer.utah.gov/utah_on_the_web/utah_symbols/fossil.html |fechaarchivu=22 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt;

''Allosaurus'' apaeció nos medios de comunicación dende principios del [[sieglu XX]]. Ye'l principal predador na novela de 1912 d'[[Arthur Conan Doyle]], ''[[El mundu perdíu]]'', y na adautación cinematográfica de 1925, el primer llargumetraxe con dinosaurios y les versiones de 1960, 1992 y 1998 con una secuela del filme de 1992 y miniserie pola cadena de tv BBC llamada [[The Lost World (2001)]] y la serie de televisión basada nel llibru col nome [[Sir Arthur Conan Doyle's The Lost World]].&lt;ref name=GBS97&gt;{{cita llibru|apellíos=Glut |nome=Donald F.|coautores=Brett-Surman, Michael K. |añu=1997 |editor=Farlow, James; and Brett-Surman, Michael K. (eds.) |capítulu=Dinosaurs and the media |títulu=The Complete Dinosaur |editorial=Indiana University Press |allugamientu=Bloomington y Indianapolis |páxines=675-706 |isbn=0-253-33349-0}}&lt;/ref&gt; Más tarde apaez nel filme de 1956 ''[[La bestia del Monte Hollow]]'',&lt;ref name=autogenerated1&gt;Lambert, ''Dinosaur Data Book'', p. 299.&lt;/ref&gt; y nel filme de 1969 ''[[El valle de Gwangi]]'', una combinación del xéneru de terror col [[western]]. En ''El valle de Gwangi'', Gwangi ye creáu como ''Allosaurus'', anque [[Ray Harryhausen]] basa'l so modelu pa la criatura na pintura Charles R. Knight' pintura d'un ''Tyrannosaurus''. Harryhausen confunde dacuando a los dos, indicando nuna entrevista de DVD «Dambos son comedores de la carne, dambos son tiranos… unu yera malapenes un pocu más grande que l'otru».&lt;ref&gt;''Return to the Valley'', a documentary on the Region 1 ''Valley of Gwangi'' DVD.&lt;/ref&gt; Tien delles apaiciones na película [[A Sound of Thunder]].

N'apaiciones [[documental]]es, ''Allosaurus'' apaez nel segundu y el quintu episodiu de la serie de televisión de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] ''[[Walking with Dinosaurs]]'', y nel especial de ''Walking with Dinosaurs'' &quot;La Balada del Gran A el&quot; amosando la crónica de la vida del espécime de ''Allosaurus'' llamáu &quot;Big A el&quot;. Tamién apaez en dos episodios de [[Jurassic Fight Club]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.history.com/shows/jurassic-fight-club-archived/videos/jurassic-fight-club-most-lethal-dinosaur#jurassic-fight-club-most-lethal-dinosaur |títulu=Jurassic Fight Club: Most Lethal Dinosaur |autor=Canal History |fechaaccesu=14 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; ''Allosaurus'' tamién fai la so apaición na serie de [[Discovery Channel]], [[Dinosaur Revolution]]. La so representación nesta serie basar nuna amuesa con un quexal rotu inferior que foi afayada pol paleontólogu [[Thomas Holtz]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |apellíu=Marcot |nome=Molly |títulu=Dr. Dinosaur |url=http://www.diamondbackonline.com/news/dr-dinosaur-1.2581449 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2011 |newspaper=The Diamondback |fecha=8 de setiembre de 2011 |editorial=The University of Maryland |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120118171934/http://www.diamondbackonline.com/news/dr-dinosaur-1.2581449#.TqCQAmA14ug |fechaarchivu=18 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Ver tamién ==
* [[ Xéneros válidos de dinosaurios]]

== Enllaces esternos ==

{{commons|Allosaurus}}
{{wikispecies|Allosaurus}}
* [http://www.duiops.net/dinos/allosaurus.html Datos del Allosaurus en Duiops.net]
* [http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/dinos/Allosaurus.shtml Allosaurus information sheet at Enchanted Learning] (n'inglés)
* [http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/facts/Allosaurus/ Allosaurus brief fact sheet at Enchanted Learning] (n'inglés)
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/1178814.stm ''Dinosaur bites back'' Noticia na BBC] (n'inglés)
* [https://www.bbc.co.uk/sn/prehistoric_life/tv_radio/big_al/big_al1.shtml Sobre ''La Balada del Gran A el'', un especial de la serie de la BBC ''Walking with Dinosaurs'' que recrea la vida d'un mozu Allosaurus] (n'inglés)
* [http://dml.cmnh.org/1995Nov/msg00278.html Llista de nomes asignaos en dalgún momentu al xéneru ''Allosaurus''] (n'inglés)
* [http://lusodinos.blogspot.com/ ''Lusodinos'', dinosaurios en Portugal] (en portugués)
* [https://web.archive.org/web/20081230183834/http://www.dinodata.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=6029&amp;Itemid=67 Allosaurus en Dinodata] (n'inglés, rique rexistrar en forma gratuita)
* [https://web.archive.org/web/20081202115249/http://www.users.qwest.net/~jstweet1/carnosauria.htm Allosaurus dientro de Sauropodomorpha en The Thescelsosaurus] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20070930184656/http://www.dinosauria.com/dml/names/dinoa.htm Significáu y pronunciación del nome] (n'inglés)
* [https://archive.is/20121220012346/home.comcast.net/~eoraptor/Carnosauria.htm%23Allosaurusfragilis Allosaurus en The Theropod Database] (n'inglés)


{{Tradubot|Allosaurus}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Carnosauria]]
[[Categoría:Dinosaurios del Xurásicu]]
[[Categoría:Dinosaurios d'Europa]]
[[Categoría:Dinosaurios d'América del Norte]]
[[Categoría:Megafauna]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0vp79tv2su7sq310ei6fmuhi0ai4ieg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Herpestidae</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113243</id>
    <revision>
      <id>3703417</id>
      <parentid>3147020</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:39:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>61.8.189.34</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6235" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| name = Herpestidae
| image = Mongoose.jpg
| image_width = 250 px
| image_caption = [[Helogale parvula|Mangosta]] (''Helogale parvula'')
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| subphylum = [[Vertebrata]]
| classis = [[Mammalia]]
| subclassis = [[Theria]]
| infraclassis = [[Placentalia]]
| ordo = [[Carnivora]]
| subordo = [[Feliformia]]
| familia = '''Herpestidae'''
| familia_authority = [[Charles Lucien Jules Laurent Bonaparte|Bonaparte]]. [[Añu 1845|1845]].
| subdivision_ranks = genus
| subdivision = &lt;center&gt;Vease'l testu }}.


Los '''herpéstidos''' ('''Herpestidae''') son una [[familia (bioloxía)|familia]] de [[Mammalia|mamíferos]] [[Placentalia|placentarios]] pertenecientes al [[orde (bioloxía)|orde]] [[Carnivora]], qu'inclúi 33 [[especie|especies]] qu'habiten el sur d'[[Eurasia]] y [[África]] continental, la mayoría d'elles llamaes '''mangostes'''.&lt;ref name=msw3&gt;{{MSW3|id=14000477|heading={{Versalita|Family}} Herpestidae}}&lt;/ref&gt;

== Descripción ==
[[Ficheru:Herpestes.jpg|thumb|left|Craniu de ''[[Herpestes lemanensis]]'', nel [[Muséu Nacional d'Historia Natural de Francia]], París]] 
El tamañu de los integrantes de la familia varia ente 30 y 120&amp;nbsp;cm. El pesu bazcuya ente 280&amp;nbsp;g na [[Helogale parvula|mangosta nana]] (''Helogale parvula'') a 4&amp;nbsp;kg na [[Ichneumia albicauda|mangosta de cola blanca]] (''Ichneumia albicauda''). 

Delles especies lleven vida solitaria, mientres otres acomúñense en grupos compartiendo l'alimentu pa tol grupu.

Tienen cara y cuerpu allargaos, oreyes pequeñes y arrondaes, estremidaes curties, y cola llarga y cónica. La mayoría tienen aspeutu atigrado o son pardes; poques tienen pelame abondosa. Tienen garres non retráctiles que son usaes principalmente pa escavar. Tienen neñines ovalaes y angostes. La mayoría d'especies tienen una gran glándula añal, usada pa marcar el so territoriu y señalar el so estáu reproductivu. La [[fórmula dentaria]] ye similar a la de los [[Viverridae|vivérridos]], cimeru: 3.1.3-4.1-2, inferior:3.1.3-4.1-2. Estos animales tienen receptores pa l'[[acetilcolina]] diseñaos pa evitar l'efeutu [[Neurotoxina|neurotóxico]] del venenu de les [[Serpentes|culiebres]]. Tamién s'investiga por aciu qué mecanismu se protexen de los efeutos [[Hemotoxina|hemotóxicos]] del .&lt;ref&gt;Hedges, Stephen. [http://www.newscientist.com/article/mg15320642.500-science--mongooses-secret-is-to-copy-its-prey.html &quot;Science: Mongoose's secret is to copy its prey&quot;]; [[New Scientist]]; 11 January 1997. Retrieved 16 November 2007.&lt;/ref&gt;

== Bioloxía ==

A diferencia de los vivérridos, los integrantes d'esta familia son principalmente terrestres y activos mientres el día. La [[Herpestes ichneumon|mangosta exipcia]] (''Herpestes ichneumon'') ye citada delles vegaes como exemplu d'animal solitariu; sicasí, reparar trabayando en grupos.&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Herpestes_ichneumon.html | títulu=Animal Diversity Web: ''Herpestes ichneumon'' | fechaaccesu=12 d'abril de 2006}}&lt;/ref&gt;

El [[Suricata suricatta|suricato]] (''Suricata suricatta''), una especie pequeña, vive en grupos de 20 a 30 conformáu por un machu y fema [[Machu alfa|alfa]], xunto a los sos hermanos y críes, en zones semidesérticas de los países del Sur d'África. Ye un animal diurnu que s'alimenta d'[[invertebráu|invertebraos]]. Pol so tamañu ye vulnerable a la [[depredación]], por ello tien un sistema de vixilancia basáu en centineles qu'avisen a propósito del peligru a los otros miembros del grupu.

== Clasificación ==

Según ''[[Mammal Species of the World]]'' la familia ta conformada por 14 [[Xéneru (bioloxía)|xéneros]] y 33 [[especie|especies]].&lt;ref name=msw3/&gt;

* '''Familia Herpestidae'''
*** '''Xéneru''' ''[[Atilax]]''
**** ''[[Atilax paludinosus]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Bdeogale]]''
**** ''[[Bdeogale crassicauda]]''
**** ''[[Bdeogale jacksoni]]''
**** ''[[Bdeogale nigripes]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Crossarchus]]''
**** ''[[Crossarchus alexandri]]''
**** ''[[Crossarchus ansorgei]]''
**** ''[[Crossarchus obscurus]]''
**** ''[[Crossarchus platycephalus]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Cynictis]]''
**** ''[[Cynictis penicillata]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Dologale]]''
**** ''[[Dologale dybowskii]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Galerella]]''
**** ''[[Galerella flavescens]]''
**** ''[[Galerella ochracea]]''
**** ''[[Galerella pulverulenta]]''
**** ''[[Galerella sanguinea]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Helogale]]''
**** ''[[Helogale hirtula]]''
**** ''[[Helogale parvula]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Herpestes]]''
**** ''[[Herpestes brachyurus]]''
**** ''[[Herpestes edwardsii]]''
**** ''[[Herpestes fuscus]]''
**** ''[[Herpestes ichneumon]]''
**** ''[[Herpestes javanicus]]''
**** ''[[Herpestes naso]]''
**** ''[[Herpestes semitorquatus]]''
**** ''[[Herpestes smithii]]''
**** ''[[Herpestes urva]]''
**** ''[[Herpestes vitticollis]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Ichneumia]]''
**** ''[[Ichneumia albicauda]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Liberiictis]]''
**** ''[[Liberiictis kuhni]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Mungos]]''
**** ''[[Mungos gambianus]]''
**** ''[[Mungos mungo]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Paracynictis]]''
**** ''[[Paracynictis selousi]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Rhynchogale]]''
**** ''[[Rhynchogale melleri]]''
*** '''Xéneru''' ''[[Suricata]]''
**** ''[[Suricata suricatta]]''

Dellos xéneros fósiles fueron incluyíos tentativamente nesta familia, como ''[[Herpestides]]'' y ''[[Leptoplesictis]]''.&lt;ref&gt;M. Morlo, Y. R. Miller, and A. N. El-Barkooky. 2007. Creodonta and Carnivora from Wadi Moghra, Egypt. Journal of Vertebrate Paleontology 27(1):145-159.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Herpestidae}}
{{wikispecies|Herpestidae}}

* [http://www.archive.org/stream/faunaibricamam00cabr#page/196/mode/2up Herpestidae] (como la [[subfamilia]] Mungosinae, adscrita a la [[Familia (bioloxía)|familia]] [[Viverridae]]) en [http://www.archive.org/details/faunaibricamam00cabr &quot;Fauna ibérica; mamíferos&quot;]. [[Ángel Cabrera Latorre]]. [[Añu 1914|1914]]. [[Facsímil]] electrónicu.


{{Tradubot|Herpestidae}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Herpestidae| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7g0g9k1ro1due48g1vtkj01wz941gra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Galgu inglés</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113420</id>
    <revision>
      <id>3703131</id>
      <parentid>3652017</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8920" xml:space="preserve">{{raza de perru
| altname = ''Greyhound''
| federaciones = [[Federación Cinológica Internacional|FCI]],&lt;ref&gt;[[Federación Cinológica Internacional]]: [https://web.archive.org/web/20050217025104/http://dogdomain.com/fcistandards/fci-158.htm Llebreles de pelo curtiu Grupu 10 Sección 3 subst:#]&lt;/ref&gt;[[American Kennel Club|AKC]],&lt;ref&gt;''[[American Kennel Club]]'': [http://www.akc.org/breeds/greyhound/index.cfm Sabuesos 2]&lt;/ref&gt;[[Australian National Kennel Council|ANKC]],&lt;ref&gt;''[[Australian National Kennel Council]]'': [https://web.archive.org/web/20030608115320/http://www.ankc.aust.com/greyhnd.html Sabuesos 4]&lt;/ref&gt;[[Canadian Kennel Club|CKC]],&lt;ref&gt;''[[Canadian Kennel Club]]'': [http://www.ckc.ca/en/Default.aspx?tabid=99&amp;BreedCode=GEH Sabuesos 2]&lt;/ref&gt;[[The Kennel Club|KC]],&lt;ref&gt;''[[The Kennel Club]]'': [http://www.thekennelclub.org.uk/item/28 Sabuesos ]&lt;/ref&gt;[[New Zealand Kennel Club|NZKC]]&lt;ref&gt;''[[New Zealand Kennel Club]]'': [http://web.archive.org/web/http://www.nzkc.org.nz/br468.html Sabuesos ]&lt;/ref&gt;
}}

El '''llebrel inglés''' ('''Greyhound''' n'inglés) ye una raza de [[perru]] que ye utilizada principalmente como animal de compañía y de [[competición (deporte)|competición]]. El galgu inglés ye amás '''''descendiente del [[galgu español]]''''' y mientres dellos años fueron entemecíos pa llograr una raza más rápida y potente pa dempués utilizalos nes carreres.

== Apariencia física ==
Los machos suelen midir de 71 a 76 [[centímetru|cm]] d'altor y pesen ente 27 y 40 [[kg]]. Les femes tienden a ser más pequeñes, midiendo ente 68 y 71 cm y pesando ente 27 y 34 kg. 

Los galgos tienen [[pelame|pulgo]] bien curtiu, qu'amás ye bono de caltener. 

Esisten alredor de 30 formes de [[color]] de pelo distintos reconocíes, con variaciones de [[blancu (color)|blancu]], [[gris]], [[colloráu]] y [[negcolor)|negru]], ente otru colores, que pueden apaecer solos o en combinaciones.
Los galgos lleguen algamar 75 quilómetros per hora, convirtiéndolos n'unu de los animales más rápidos sobre tierra.

== Temperamentu ==
Los perros d'esta raza son bien rápidos y atléticos. Sicasí, a pesar de la so reputación como perros de carreres, estos animales nun son d'altu desempeñu. Son arteros pa correr, pero non pa realizar exerciciu estensivu. La mayor parte son animales nobles y callaos. Por que un galgu adultu permaneza saludable, tien de realizar a lo menos caminaes de 20 a 30 minutos al día.

En cuanto al temperamentu, el greyhound resulta ser un can desaxeradamente cariñosu, delicáu, relaxáu y obediente, dexando asina sosprendíos a quien lo conocen. Un aspeutu importante a tratar ye la intensidá del so instintu de caza, que s'espierta ante la menor ocasión que dea pie a actuar como un [[depredador]]. Amás de esto, los Greyhounds alloñaos de les carreres son unes mascotes magnífiques, polo qu'en nengún casu ta xustificada l'habitual práutica de sacrificalos cuando yá nun pueden siguir n'activu nel mundu de les carreres. Inclusive, la mayoría de los greyhounds que se consideren acabaos pueden vivir hasta diez años más fuera de la so vida como corredor.

== Historia ==
Esta raza de perru consideróse tan pervalible a lo llargo de la historia qu'hubo un tiempu nel que'l pueblu llanu tenía prohibíu tener. Inclusive n'[[Inglaterra]] llegar a dictar una llei que dexaba solamente cazar con greyhounds a nobles y reis, ente que los [[siervos]] d'esta nobleza nun podíen nin siquier tener y los homes llibres, anque podíen tener un exemplar, tenía de ser lisiado por que nun fueren competitivos. Funcionarios del rei percorríen el reinu pa realizar esta xera de mutilación. Asina s'acutó la caza con greyhounds a la realeza y nobleza.

Cuando los grandes montes empezaron a arralecer, los greyhounds empezar a utilizar pa la caza de la [[llebre]] y como entretenimientu públicu en carreres nes qu'escorríen preses mecániques, y nes que s'apostaba dineru. Más tarde asonsañóse, col usu de greyhounds, les carreres de caballos, y un datu interesáu ye que nos empiezos d'estes carreres los greyhounds diben montaos por monos actuando estos de jockeys.
[[Ficheru:Greyhound racing turn.jpg|thumb|Greyhounds a la carrera.]]
La primera [[carrera de galgos]] na que s'escorría una presa mecánica tuvo llugar en [[Londres]] en [[1876]], pero la carrera nun llogró tener munchos adeptos. Hubo qu'esperar hasta [[1920]] por que esta nueva forma d'entretenimientu fuera tomada en serio. En [[1926]] utilizar en [[Mánchester]] una pista ovalada pa la práutica d'esti deporte, y dende entós esta forma de la pista ye la que siempres s'emplega.

== Récores ==
{{referencies|t=20120309}}
El greyhound ye un perru de récores. Probablemente seya la raza con mayor hestoria del mundu, yá que esisten descripciones y obres d'arte que se refieren a esta raza con cuasi 6.000 años d'antigüedá. 

Nun s'encamienta que s'use nes carreres, por cuenta de que tien una estructura ósea bien delicada. En delles partes del mundu tán prohibiéndose.

Tamién ye'l perru que más foi tratáu a lo llargo de la historia como perru aristócrata, considerándose raza tradicional de nobles y reis.

Otru récor ye la velocidá. Un can d'esta raza bien preparáu puede devasar los 75km/h. Amás la so capacidá pal saltu ye considerable, teniendo en cuenta qu'hai descripciones d'un exemplar que realizó un saltu de 9,14 m.

Datu interesáu sobre esta raza ye la so capacidá pa reproducise, pos hai recoyíos datos d'un machu que llegó a niciar 3.000 cachorros, siendo esto, de ser verdá, un verdaderu récor pa cualquier perru.

Hai constancia d'un exemplar que marcó un récor rellacionáu col so preciu: un '''Galgu inglés''' campeón aportó a vendíu por 72.000 [[dólares]] dempués de tener una llarga trayeutoria de victories.

De xuru el récor que más sospriende ye la cantidá de nomes que tuvo esta raza: el Greyhound llegóse a llamar de más de 50 formes distintes.

== Carreres con greyhounds ==
Dende apocayá les carreres de galgos recibieron dures crítiques per parte del [[Movimientu de lliberación animal|Pseudoambientalistas]], porque consideren estes práutiques crueles. Esto nun tendría que pasar, una y bones les carreres de galgos tendríen d'empobinase a fomentar les facultaes de caza de los perros (como asocede nel ''[[:en:Drag hunting|Drag hunting]]''). Lo esmolecedor d'esto ye que les carreres de galgos adquirieron un tinte comercial que provoca'l maltratu de los canes, a los que sacrifiquen namái por non ser los más rápidos, anque gocien d'un estáu de salú óptimo.

== Na cultura popular ==
Na serie animada [[The Simpsons]], la familia tien un galgu inglés de mascota llamáu [[Ayudante de Santa]].

== Ver tamién ==
* [[Llebreles]]
* [[Galgu español]]
* [[Llebrel afganistanu]]
* [[Llebrel húngaru]]
* [[Llebrel italianu]]
* [[Borzoi]]
* [[Carrera de galgos]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
* [[Gunnar von Boehn]]. &quot;Shepparton (VIC) Track Records&quot;. Greyhound-data.com. http://www.greyhound-data.com/d?page=stadia&amp;st=1002&amp;land=au&amp;stadiummode=1. Retrieved 2011-05-31. 
* Gunnar von Boehn. &quot;Singleton (NSW) Track Records&quot;. Greyhound-data.com. http://www.greyhound-data.com/d?page=stadia&amp;st=1060&amp;land=au&amp;stadiummode=1. Retrieved 2011-05-31. 
* Gunnar von Boehn. &quot;Capalaba (QLD) Track Records&quot;. Greyhound-data.com. http://www.greyhound-data.com/d?page=stadia&amp;st=1042&amp;land=au&amp;stadiummode=1. Retrieved 2011-05-31. 
* &quot;American Kennel Club - Breed Colors and Markings&quot;. Akc.org. http://www.akc.org/breeds/greyhound/color_markings.cfm. Retrieved 2011-05-31. 
* Snow, D.H. and Harris R.C. &quot;Thoroughbreds and Greyhounds: Biochemical Adaptations in Creatures of Nature and of Man&quot; Circulation, Respiration, and Metabolism Berlin: Springer Verlag 1985 
* Snow, D.H. &quot;The horse and dog, elite athletes - why and how?&quot; Proceedings of the Nutrition Society 44 267 1985 
* Curtis M Brown. Dog Locomotion and Gait Analysis. Wheat Ridge, Coloriáu: Hoflin 1986 ISBN 0866670610 
* &quot;Greyhound Rescue and Greyhound Adoption in South Florida FAQ&quot;. Friends of Greyhounds. Accessed April 15, 2008 
* &quot;[[Breed Standard]] - Greyhound - Hound&quot;. NZKC. http://www.nzkc.org.nz/br468.html. Retrieved 2011-05-31. 
* Livingood, Lee (2000). Retired Racing Greyhounds for Dummies, p. 143-144. IDG Books Worldwide, Inc., Foster City, CA. ISBN 0764552767. 
* Branigan, Cynthia A. (1998). Adopting the Racing Greyhound, p. 17-18. Howell Book House, New York. ISBN 087605193X. 

== Enllaces esternos ==
{{commons|Greyhound}}

* [https://web.archive.org/web/20070930032547/http://mail.ukcdogs.com/UKCweb.nsf/80de88211ee3f2dc8525703f004ccb1y/59a99aa56b78cfd58525704c00698y7f?OpenDocument UKC]


{{Tradubot|Galgo inglés}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Races de perru del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Races de perru d'Irlanda]]
[[Categoría:Llebreles]]


[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>tuq51xbc3lchnnklqnrt2kikbd2618f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ferromagnetismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113930</id>
    <revision>
      <id>3703274</id>
      <parentid>3613843</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9777" xml:space="preserve">{{referencies|t=20170307213321}}
{| {{tablaguapa}} align=&quot;right&quot;
! Material !! Temp. Curie&lt;br /&gt;(K)
|-
| [[Hierro|Fe]] || 1043
|-
| [[Cobaltu|Co]] || 1388
|-
| [[Níquel|Nin]] || 627
|-
| [[Gadolinio|Gd]] || 292
|-
| [[Disprosio|Dy]] || 88
|-
| MnAs || 318
|-
| MnBi || 630
|-
| MnSb || 587
|-
| CrO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; || 386
|-
| MnOFe&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; || 573
|-
| [[Magnetita|Fe&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;]] || 858
|-
| NiO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;Fe&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; || 858
|-
| CuOFe&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; || 728
|-
| MgO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;Fe&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; || 713
|-
| EuO || 69
|-
| Y&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;Fe&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt; || 560
|}

El '''ferromagnetismu''' ye un [[fenómenu físicu]] nel que se produz [[ordenamientu magnéticu]] de tolos [[momentu magnéticu|momentos magnéticos]] d'una amuesa, na mesma direición y sentíu. Un material ferromagnético ye aquel que puede presentar ferromagnetismu. La '''interacción ferromagnética''' ye la [[interacción magnética]] que fai que los momentos magnéticos tiendan a disponese na mesma direición y sentíu. Hai d'estendese por tou un sólidu p'algamar el ferromagnetismu.

Los ferromagnetos tán estremaos en [[dominiu magnéticu|dominios magnéticos]], dixebraos por superficies conocíes como [[parés de Bloch]]. En cada unu d'estos dominios, tolos momentos magnéticos tán alliniaos. Nes fronteres ente dominios hai cierta [[enerxía potencial]], pero la formación de dominios ta compensada pola ganancia en [[entropía]].

Al someter un material ferromagnético a un [[campu magnéticu]] intensu, los dominios tienden a alliniase con ésti, de forma que aquellos dominios nos que los [[dipolo magnéticu|dipolos]] tán empobinaos col mesmu sentíu y direición que'l campu magnéticu inductor aumenten el so tamañu. Esti aumentu de tamañu esplicar poles carauterístiques de les parés de Bloch, que ''avancen'' en direición a los dominios que la so direición de los dipolos nun coincide; dando llugar a un monodominio. Al esaniciar el campu, el dominiu permanez mientres ciertu tiempu.

[[Ficheru:dominios.png|600px]]

== Materiales ferromagnéticos ==

Hai una serie de materiales cristalinos que presenten ferromagnetismu. La tabla de la derecha amuesa una seleición representativa d'ellos, xuntu colos sos [[temperatura de Curie|temperatures de Curie]], la temperatura percima del cual dexen d'exhibir la magnetización bonal.

El ferromagnetismu nun ye una propiedá que depende namái de la composición química d'un material, sinón que tamién depende del so [[Cristal|estructura cristalina]] y l'organización microscópica. El [[aceru llétrico]], por casu, ye un material producíu a escala industrial que les sos propiedaes ferromagnéticas fueron optimizaes pa faer usu d'elles n'aplicaciones onde se riquir l'establecimientu de [[campu magnéticu|campos magnéticos]] de manera eficiente. Sicasí hai aleaciones ferromagnéticas de metal, que los sos componentes nun son ferromagnéticos, llamaes [[Aleación Heusler|aleaciones Heusler]]. Pela cueta esisten aleaciones non magnétiques, como los tipos d'[[aceru inoxidable]], compuesta cuasi puramente de [[metal]]es ferromagnéticos.

La so propiedá más común ye la histéresis como solución al campu magnéticu. La histéresis ye un material que caltién una de les sos propiedaes n'ausencia del estímulu que lu xeneró. Cuando un material ferromagnético actúa nun campu magnéticu y remata l'aplicación, el material nun anula por completu'l magnetismu, contién ciertu magnetismu residual.

=== Propiedaes de materiales ferromagnéticos ===

*Inducción magnética alta al utilizar un campu magnéticu *Concentra llinies
de campu magnéticu facilmente y atropa la densidá de fluxu magnético alzando *Delimitan
y dirixen campos magnéticos en trayectories definíes
*Ayuda a máquines por que tengan una estabilidá de volume razonable y menos costoses.

=== Carauterístiques ===

*Imantarse rápido de los otros materiales (permeabilidá relativa)
*Inducción magnética intrínseca máxima elevada *Rellación
non llinial ente módulos d'inducción magnética y campu magnéticu *Variación
de fluxu debío al aumentu del campu magnéticu, inducción magnética y la permeabilidá como funciones de campu magnéticu nun son uniformes
*Imantación mientres se suprime'l campu magnéticu *Oponer
a inversiones de sentíu una vegada imantados.

== Principios físicos ==
[[Ficheru:Esquema de intercambio.png|right|thumb|450px]]
Esisten dos explicación a les propiedaes d'esti fenómenu. Estes son la teoría de Curie-Weiss del momentu alcontráu xuntu cola de Stoner del ferromagnetismu.

Escontra 1907, [[Pierre Weiss]] publica alrodiu de un campu molecular que s'atopa dientro de los materiales ferromagnéticos. Creíase qu'esti campu alliniaba paralelamente los [[momentu magnéticu|momentos magnéticos]]. Na actualidá sábese qu'esti campu ye xeneráu por [[Mecánica cuántica|efeutos cuánticos]], a dicir, intercambios d'enerxía. Estos dan llugar a l'alliniadura paralela de los electrones, y en consecuencia a la creación de campos magnéticos paralelos. Según la [[regla de Hund]], los electrones con espines paralelos van tener menor enerxía. 

Cuando'l material atópase debaxo de la [[temperatura de Curie]], el campu molecular va ser de tal magnitú que ye abonda pa magnetizarse, entá si hai ausencia d'un campu aplicao esternu.

Nun asocede lo mesmo cuando s'algamar temperatures altes. Lo qu'asocede ye que se va xenerar una orientación aleatoria del campu, y esto correspuende a un [[paramagnetismo|fenómenu paramagnético]].

La [[llei de Curie-Weiss]] pal momentu alcontráu, esplica la [[susceptibilidá magnética]] de los materiales, como de dellos antiferromagnetos y ferrimagnetos.

Sicasí, esta llei falla a esplicar el momentu magnéticu d'átomos individuales en dellos materiales ferromagnéticos, cuantimás los metales d'esti tipu. Ye equí onde entra la teoría de bandes de Stoner.

Na [[Edmund Clifton Stoner#Modelu de Stoner del ferromagnetismu|teoría de Stoner]], tomar d'igual forma'l conceutu d'enerxía d'intercambiu; anque, tómase otru conceutu d'enerxía que ye opuestu al de Hund que se da'l nome d'enerxía aumentada de bandes, que torga que los metales simples sían ferromagnéticos.

Dichu eso, sían los metales Fe, Nin, y Co, esiste una rexón onde les capes 3d y 4s se superponen, ende xaz la enerxía de Fermi. Entós, los electrones de valencia comparten dambes bandes enerxétiques. Nel siguiente gráficu puede apreciase cómo ye qu'estes se superponen: 
L'efeutu d'intercambiu va ser el dominante cuando un númberu abondu d'electrones atópase cerca del nivel de Fermi. Con esto amenorga la enerxía riquida pa camudar l'[[espín]] del electrón.

Los [[momentu magnéticu|momentos magnéticos]] de los metales de transición nun correspuenden a un númberu enteru d'electrones; esto tien que ver col tipu d'interacción pal intercambiu, que vese como un desplazamientu d'enerxía de los electrones de la banda 3d con direición en rellación a la banda con espín opuestu. Colo anterior llógrase dar una esplicación de que los metales de transición nun son ferromagnéticos.

== Tipos de ferromagnéticos ==
[[Ficheru:Ciclos_de_Histéresis.png|right|thumb|350px]]
Los magnéticamente blandos o fáciles de imantar y desimantar, son utilizaos pa tresformadores, xeneradores, motores y contienen ciclos de histéresis estrechos con fuercies coercitivas por que llogre tener una permeabilidá magnéticamente alta. 

Los magnéticamente duros o difíciles de imantar y desimantar, son utilizaos pa ser imánes permanentes y el so ciclu de histéresis ye anchu con fuercies coercitivas altes, inducción magnética alta y se imanan con un campu magnéticu presente intensu.

== Aplicaciones ==
=== Circuito magnéticos ===

Los materiales ferromagnéticos son práuticos como electroimanes, tresformadores y nucleos. Conformar por un bobinado alredor d'un nucleu magnéticu permeable. La bobina dexa que la corriente pase ya impulsa un campu magnéticu nel nucleu.

=== Efeutos de temperatura en ferromagnetismu ===

Los dipolos magnéticos tienen una esviación d'alliniadura por cuenta de la enerxía térmica; si esta aumenta llógrase que'l material ferromagnético convertir en paramagnético y esi fenómenu ye conocíu como temperatura de Curie.

Debaxo de la temperatura de curie los dipolos atómicos alliniar de manera paralela en dominios magnéticos. Los dominios magnéticos camuden d'alliniadura de forma aleatoria por cuenta de un enfriamientu lentu percima de la temperatura de Curie y gracies a ello nun asocede nengún momentu magnéticu netu.

== Ver tamién ==

* [[Antiferromagnetismo]]
* [[Magnetismu]]
* [[Magnetoquímica]]
* [[Diamagnetismo]]
* [[Paramagnetismo]]

== Referencies ==

*REVISTA DE LA ESCUELA DE FÍSICA, UNAH • Xunu de 2014 • Vol. II, Non. 1 Introducción al estudiu de los Materiales Multiferroicos Jorge A. Sauceda Universidá Nacional Autónoma d'Hondures.
*Ciencia ya Inxeniería de los materiales, Donald R. Askeland.
*Lletricidá y Magnetismu, A.N. Matveev.
*[[Regla de Hund]]
*[http://global.britannica.com/science/Fermi-level Fermi-level]

== Bibliografía ==

* Kittel, Charles: ''Introduction to Solid State Physics'' (Wiley: New York, 1996).
* Jackson, John David: ''Classical Electrodynamics'' (Wiley: New York, 1999).
* Wohlfarth, Y. P. (coordinador), ''Ferromagnetic Materials'' (North-Holland, 1980).

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{Commonscat|Ferromagnetism}}
{{Tradubot|Ferromagnetismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Magnetoquímica]]
[[Categoría:Propiedaes magnétiques de los materiales]]
[[Categoría:Materiales ferromagnéticos| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>tmf5oyw12yjd82jxnged771n6k2w4xl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Compañía Británica de les Indies Orientales</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114324</id>
    <revision>
      <id>3703101</id>
      <parentid>3698068</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73411" xml:space="preserve">{{organización}}

La '''Compañía Británica de les Indies Orientales'''{{#tag:ref|Pa entender la diferencia ente Inglaterra, Gran Bretaña y Reinu Xuníu, podemos dicir qu'Inglaterra ye'l país más grande del conxuntu que la so capital ye Londres. Esiste dende'l fin del Imperiu romanu d'Occidente (395-476).

En 1707 Inglaterra, Escocia y Gales unificáronse y nació el Reinu de Gran Bretaña que la so capital ye Londres.

En 1801 Irlanda xunir a la Gran Bretaña la que pasó a llamase Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda.

En 1922 Irlanda independizóse.

Dende 1927 el Reinu Xuníu ostenta'l nome de Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda del Norte.|group=Nota}} —'''East India Company''' ('''EIC'''), '''Honourable East India Company''' ('''HEIC'''), '''East India Trading Company''', '''English East India Company''', y dacuando '''British East India Company'''— foi una [[compañía privilexada]] formada en setiembre de 1599 por un grupu d'entamadores empresarios ingleses col propósitu de dedicase al comerciu coles [[Indies Orientales]] terminando asina col monopoliu qu'exercíen compañíes neerlandeses sobre'l codalosu comerciu de les [[especie|especies]].

A finales de 1600 llogró de la reina [[Sabela I d'Inglaterra]] la [[Carta Real]] que-y concedió'l permisu esclusivu pa exercer el comerciu coles [[Indies Orientales]] mientres 15 años; foi la primer compañía d'esti tipu n'Europa. Los primeres 12 años funcionó como una empresa comercial regulada na que cada miembru arriesgaba'l so propiu capital y na que la membresía nun taba acutada. Gradualmente, dempués de 1612, foi tresformándose nuna [[sociedá anónima]]. Los comerciantes ricos y los aristócrates teníen aiciones de la compañía. El gobiernu inglés nun tenía aiciones, pero exercía los control indireutu d'ella.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;La Compañía de les Indies Orientales, inglesa, taba dirixida por una '''Xunta de Propietarios''' (accionistes) de la que dependía una '''Xunta Direutiva''', o '''Direutoriu''', compuesta por un direutor xeneral y venticuatro direutores. Esti Direutoriu taba asesoráu por diez '''comités'''.
Nes Indies Orientales, la compañía tenía establecimientos llamaos factoríes los que taben dirixíos por un '''axente''' que tenía al so cargu escribientes (''writers'') y otros emplegaos.&lt;/ref&gt;

Orixinalmente fletada pa comerciar coles Indies Orientales, la empresa creció hasta representar la metá del comerciu mundialsobremanera con productos básicos qu'incluyíen el [[algodón]], la [[seda]], el [[colorante índigo]], la [[sal]], el [[salitre]], el [[té]] y el [[opiu]]. Finalmente la compañía terminó comerciando principalmente col [[subcontinente indiu]] y cola [[Dinastía Qing|dinastía Ching]] o Qing de la [[República Popular China|China]]. Tamién guio los entamos del [[Imperiu británicu]] na India.

En 1698 los enemigos de la compañía n'Inglaterra, col consentimientu del Parllamentu, constituyeron una compañía rival conocida como Compañía Inglesa de Comerciu pa les Indies Orientales. Dempués de munchos discutinios, en 1702, dambes compañíes llegaron a un alcuerdu por aciu el cual fundiéronse na Compañía Unificada de Mercaderes Ingleses que Comercian coles Indies Orientales. Esta foi la empresa que llogró la soberanía territorial na India y caltuvo la so posesión hasta que la Corona asumió'l control en 1858.{{harvnp|Britannica|1969a|p=144}} 

Primeramente los sos viaxes algamaron hasta [[Xapón]], pero ente 1610 y 1611 instalar con establecimientos de comerciu llamaos [[factoría|factoríes]] nel territoriu de la India, onde llegaron a gobernar grandes zones colos sos propios exércitos, colos cualos exercieron el poder militar y asumieron les funciones alministratives. L'autoridá de la compañía na India empezó efeutivamente en 1757 dempués de la [[batalla de Plassey]] y duró hasta 1858, cuando, dempués de la [[Rebelión na India de 1857]], la corona británica, por aciu la [[Government of India Act de 1858]], asumió'l control direutu de la India na forma d'un nuevu [[Raj británicu]].&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Les '''Provincies''' de la India, antes llamaes '''Presidencies''' de la India británica y entá antes, '''Presidencies de Pueblos''' fueron les divisiones alministratives del gobiernu británicu nel subcontinente. D'una o otra forma elles esistieron ente 1612 y 1947, estremaes convencionalmente en tres periodos históricos:
*a) Dende 1612 hasta 1757, estableciéronse factoríes (puestos d'operaciones) en dellos llugares, sobremanera na mariña de la India, col consentimientu de los emperadores mogoles o gobernantes locales. A mediaos del sieglu XVIII, había trés '''Presidencia de Pueblu''': Madrás, Bombay y Calcuta.
*b) Dende 1757 hasta 1858, mientres el periodu de gobiernu de la compañía, esta gradualmente adquirió soberanía sobre gran parte de la India, agora llamaes '''Presidencies'''.
*c) Dempués de la Rebelión de la India de 1857, los poderes restantes de la compañía fueron tresferíos a la Corona. Nel nuevu Raj británicu (1858-1947) la soberanía estender a nueves rexones, como'l norte de Birmania y a les presidencies denominóse-yos '''Provincies'''.&lt;/ref&gt;

A pesar de la frecuente intervención del gobiernu inglés, la empresa tuvo problemes recurrentes coles sos finances. La compañía eslleir en 1874 según la ''Llei de rescate d'aiciones de les Indies Orientales'' promulgada un añu antes yá que l'Acta de 1858 había resultancia ineficiente y taba obsoleta. La maquinaria oficial del gobiernu británicu asumió les funciones gubernamentales y absorbió los exércitos de la India.{{Harvnp|Britannica|1969b|pp=877-878}}

== Antecedentes. Fundación. Époques ==

=== Antecedentes ===
La derrota de l'[[Armada Invencible]] en 1588 dio impulsu a la empresa marítima n'Inglaterra. Nos años siguientes dellos entamadores comerciantes presentaron solicitúes a la reina [[Sabela I d'Inglaterra]] por que-yos autorizara unviar una [[escuadra]] direutamente al [[Oriente]]. La Reina autorizó'l so pidimientu y en 1591 tres naves fixeron el primer viaxe alredor del [[cabu de Bona Esperanza]] escontra'l [[océanu Índicu]]. El comandante George Raymond fundir cola so nave nuna nube, pero'l capitán [[James Lancaster]] col [[HMS Bonaventure (1567)|''HMS Bonaventure'']] llegó al [[cabu Comorin]], nel estremu sur de la [[India]] y a la [[Península de Malaca|península malaya]], tornando a Inglaterra en 1594.{{harvnp|India|1907|pp=193-214}}

Otra espedición de tres naves foi unviada al Este sol mandu de Benjamin Wood y financiada por ''sir'' [[Robert Dudley]], pero los trés naves perdiéronse. El primer inglés en llegar al norte de la India nel sieglu XVII foi'l comerciante John Midnall o [[John Mildenhall|Mildenhall]]: viaxó per tierra con un pasaporte dau pola reina Isabel y tuvo siete años nel Oriente, dende 1599 hasta 1606. Visitó al emperador [[mogol]] [[Akbar]] en [[Agra]] y llogró d'él dellos regalos d'escasu valor que trató de vender ensin ésitu a la Compañía de les Indies Orientales que yá fuera fundada.{{harvnp|Gazetteer of India|1909|capítulu=2|p=454}}

=== Fundación ===
{{VT|Mercantilismu}}
{{VT|Compañía privilexada}}
[[Ficheru:A list of the names of all the adventurers in the stock of the honourable the East India Company the 12th day of April 1684.jpg|miniaturadeimagen|Llistáu d'accionistes]]
El 24 de setiembre de 1599 un grupu de comerciantes londinenses formaron una sociedá pa comerciar direutamente coles [[Indies Orientales]] dexando asina de depender del monopoliu qu'exercíen los [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|holandeses]] sobre'l codalosu comerciu de les [[Especie|especies]]. 

Suscribieron un capital de 30&amp;nbsp;133 de llibres y decidieron buscar el sofitu de la Corona, esti sofitu nun foi concedíu primeramente pero un añu dempués la reina Sabela I d'Inglaterra, el 31 d'avientu de 1600, por aciu una [[Carta Real]] concedió-yos al &quot;gobernador y a la compañía de los mercaderes londinenses que comercian coles Indies Orientales&quot; el monopoliu por 15 años pa comerciar, mercar tierres, demandar y ser demandáu. La empresa sería dirixida por un gobernador y un comité de 24 persones que seríen nomaos añalmente nel mes de xunetu. 

La carta aseguraba mientres 15 años el privilexu esclusivu pa comerciar cola India y con tolos países más allá del [[cabu de Bona Esperanza]] hasta'l [[estrechu de Magallanes]] sacante aquellos territorios y puertos que tuvieren anguaño en posesión de príncipes cristianos y fueren amigos de la Corona. La empresa podría faer estatutos y castigar a los delincuentes con multes o prisión. A tolos súbditos ingleses prohibíase-yos comerciar con cualquier país dientro de les llendes asignaes a la compañía, nun siendo que tuvieren un permisu especial de la Corona, so la pena de perder les sos naves y la carga, cayer en prisión o otru castigu.

Estos poderes fueron complementaos con considerables privilexos. Por cuenta de la incertidume sobre los productos que seríen vendíos na India se -yos eximía de derechos d'esportación mientres los primeros cuatro viaxes y dábense-y 6 a 12 meses de plazu p'atayar los derechos d'aduana de les mercancíes que traxeren a Inglaterra. Pal primer viaxe la compañía podría llevar hasta 30&amp;nbsp;000 llibres en monedes de plata español o otres monedes estranxeres.

Nes sos naves la empresa tendría de llevar artefautos esplosivos o otra munición pal so defensa, como tamién la marinería tendría de ser inglesa. Si'l negociu nun fuera rentable pal reinu, podría ser revocáu con 2 años d'avisu, si yera beneficiosu, la Carta tendría de ser anovada al expirar los 15 años por otru periodu similar. La persona xurídica asina creada representaba tantu na naturaleza del negociu como nel mecanismu de remanala la última etapa de les empreses marítimes de la dómina isabelina.

La empresa yera una &quot;empresa regulada&quot;: regulada tocantes a los sos poderes xenerales por aciu una Carta Real y regulao en cada viaxe en particular. La so xestión interna yera regulada por un &quot;conseyu priváu&quot;, un gobernador, un comité de 24 persones y pola Corona. Yera'l tipu perfectu de sociedaes regulaes. La compañìa agora tenía 217 suscriptores y la so capital yera de 68&amp;nbsp;373 llibres.{{Harvnp|Gazetteer of India|1909|capítulu=2|p=454}}

=== Dómines ===
Dende 1600 a 1612 foi la dómina de los llamaos &quot;viaxes separaos&quot;, en que cada unu foi teóricamente completo en sí mesmu y que tenía de ser liquidáu al regresu de les naves pa partir les ganancies. Mientres esti periodu'l poder de la empresa central yera total sobre cada grupu de suscriptores del viaxe. El sistema resultó defectuosu por cuenta de lo llargos que resultaron los viaxes y el lentu procesu de lliquidación pa determinar la ganancia. Los viaxes independientes se superponían ente sigo, polo que dacuando pertenecíen ente ellos poles [[Especie|especies]] y los productos de la India, disputes que diben en contra d'ellos mesmos.

La segunda dómina, dende 1612 hasta 1661 carauterizar polos esfuercios por remediar esti estáu de coses. Conózse-y como'l periodu de les &quot;aiciones conxuntes&quot;. Esta vegada la suscripción nun se faía por un solu viaxe sinón que por dellos o bien por un determináu númberu d'años. Pero a midida que los viaxes duraben más tiempu volvieron amenase los mesmos problemes del periodu anterior.

En 1661 empezó una tercer etapa cuando l'autoridá central y el suscriptores de les aiciones conxuntes convenciéronse que les disputes ente ellos resultaben fatales pa la compañía. La práutica de compra y venta de les aiciones fíxose común indicando que'l sistema taba averándose a les modernes sociedaes anónimes del sieglu XX.{{harvnp|India|1907a|pp=256-258}}

== Primer dómina. Los viaxes separaos (1601-1612). ==
La primer dómina de la compañía ente 1601 y 1612 conozse como la de los viaxes separaos, porque cada viaxe yera entamáu por un númberu particular de suscriptores y taba suxetu al regresu de les naves pa establecer la so ganancia. Los viaxes efeutuáronse principalmente al archipiélagu de les [[islles Moluques]] en llugar de la India continental. Estos viaxes resultaron bien rentables. Les naves tornaben trayendo pimienta y especies.

La debilidá na constitución de la compañía fíxose sentir dende'l principiu. La so capital resultó insuficiente pal primer viaxe polo qu'hubo que pidir un suplementu a los suscriptores. Amás, el gobernador {{ill|en|Thomas Smythe|Thomas Smythe}} cayó so barruntu de participar nuna rebelión polo que foi unviáu a prisión.{{harvnp|India|1907|p=1}}

=== Primer viaxe (1601) ===
Finalmente'l 22 d'abril de 1601 cuatro buques facer a la vela dende'l puertu de [[Torbay]] sol mandu del capitán [[James Lancaster]]. La naves yeren el ''Red Dragon'' al mandu de Lancaster, el ''Hector'' al mandu del capitán [[John Middleton (marín)|John Middleton]], el ''Ascension'' mandáu pol capitán William Brand y el ''Susan'' sol mandu del capitán John Heyward.

Tresportaben un cargamentu d'alimentos básicos, pañu, plomu, estañu, cubiertos, vidriu, etc. Aportaron a [[Aceh]] en [[Sumatra]] el 5 de xunu de 1602. Lancaster apurrió-y al rei de Aceh una carta de la reina Isabel xuntu con regalos, a cambéu recibió un templáu recibimientu pol rei. Siguió escontra [[Bantén (llocalidá)|Bantén]] na islla de [[Java (isla)|Java]] pero desgraciadamente esa temporada la collecha de la pimienta fracasara polo que Lancaster tuvo que buscar otres mercaderías pa les sos naves. Como Inglaterra taba en guerra contra [[Portugal]] decidió prindar un [[galeón]] portugués que taba a l'ancla en Bantén y depués terminó de cargar les sos naves con especies n'otres islles. Trabó amistá col rei de Bantén, entamó una factoría y tornó a Inglaterra onde aportó en 1603.

Los beneficios de la venta de les especies más lo escalao a los portugueses fueron enormes y contribuyeron a llevantar el creitu de la compañía. Lamentablemente en 1603 llegó la [[peste]] a [[Londres]], lo que paralizó'l comerciu por completu mientres mediu añu. Cuando la plaga menguó, volver# a entamar les actividaes comerciales. Los abonaos a esti viaxe solo pudieron llograr les sos ganancies en 1609, qu'algamaron el 95&amp;nbsp;%, un gran rendimientu si distribuyérase darréu, pero non tantu si considérase que trescurrieren cuasi 10 años desque suscribieron la so capital en 1600. La Corona nun tuvo contenta col funcionamientu de la compañía, pos envaloraba que zarparíen seis naves tolos años y en realidá en trés años solo zarparen cuatro. La empresa viose obligada a proyeutar el so segundu viaxe.{{harvnp|India|1907|pp=2-4}}

=== Segundu viaxe (1604) ===
El viaxe tuvo al mandu del capitán ''sir'' [[Henry Middleton (marín)|Henry Middleton]] y participaron les mesmes cuatro naves del viaxe anterior. Zarparon de [[Gravesend]] en marzu de 1604. Pa esti viaxe suscribió un capital de 11&amp;nbsp;000 llibres namái, que tuvo que ser suplementado darréu y aun así namái tuvieron una carga total de 12&amp;nbsp;302 llibres frente a les 28&amp;nbsp;602 llibres del primer viaxe.

Recalaron en [[Bantén (llocalidá)|Bantén]], [[Ternate]], [[Tidore]] y la [[isla de Ambon]]. El ''Hector'' y la ''Susan'' cargaron pimienta na so factoría de Bantén y el ''Red Dragon'' y el ''Ascension'' cargaron lo mesmo nel puertu de Ambon. Tornaron a Inglaterra en 1606 perdiendo la ''Susan'' mientres el navegación. Los beneficios d'esti viaxe sumar a los del primeru y nun fueron partíos hasta 1609.

El probe resultáu d'estos dos viaxes yera comparáu coles escelentes operaciones que realizaba la [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales]], que cuntaba con un capital de 540&amp;nbsp;000 llibres y grandes flotes añales. Los economistes ingleses condergaron la naturaleza del comerciu de la compañía, yá que se taba camudando l'ayalga del reinu por mercaderías. Nos dos primeros viaxes unviárense mercaderías por 8002 llibres y lingotes de plata y monedes de distintos valores por un total de 32&amp;nbsp;902 llibres. La Corona taba cada vez más insatisfecha coles resultaos. 

Tres la so ascensión al tronu, [[Xacobu I d'Inglaterra y VI d'Escocia|Xacobu I]] concedió autorización, en xunu de 1604, a [[Edward Michelborne]] por que comerciara nos llugares en que la compañía nun s'estableciera. L'actuación mientres 18 meses de Michelborne con actos de piratería en Bantén contra los neerlandeses (holandeses) y el saquéu d'un barcu chinu fizo que'l nome inglés fora tarrecíu n'Oriente. En 1606 tornó a Inglaterra y nunca más volvió navegar.

L'actuación d'esti primera intérlope&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;[http://dle.rae.es/?id=Lv7oafl Diccionario de la lengua española de la Real Academia Española]
:intérlope
:Del fr. ''interlope''.
:1. adj. Dichu del comerciu na dómina colonial: Illegal o fraudulento, de normal en colonies ayenes o usurpando los privilexos concedíos a una compañía. El negociu intérlope del tabacu.
:2. adj. Dichu d'un buque: Dedicáu al comerciu intérlope.&lt;/ref&gt; comprometió seriamente a la empresa nel archipiélagu malayu. Anque Xacobu I punxera fin a años de guerra con España y Portugal por aciu el tratáu de 1604, les hostilidaes n'Oriente siguieron y los holandeses años más tarde, en represalia al ataque de Michelborne en Bantén, efeutuaron lo que terminó na traxedia de Ambon.{{harvnp|India|1907|pp=6-9}}

=== Tercer viaxe (1607) ===
[[Ficheru:Mughal empire large.png|180 px|miniaturadeimagen|derecha|L'Imperiu mogol]]
Tuvo integráu por trés naves so la direición del capitán [[William Keeling]] que mandaba'l ''Red Dragon'', el ''Hector'' sol mandu del capitán [[William Hawkins (marín)|William Hawkins]] y el ''Consent'' sol mandu del capitán David Middleton. Les naves zarparon de [[Puertu de Tilbury|Tilbury]] el 17 de marzu de 1607 y fondiaron na [[badea de San Agustín]], nel suroeste de [[Madagascar]], onde la flota esvalixóse. El ''Red Dragon'' y el ''Consent'' cargaron pimienta y clavu de golor y tornaron a Inglaterra, onde'l primeru aportó en setiembre de 1609 y el ''Consent'' en mayu de 1610.
 
El ''Hector'' recaló en [[Surat]], allugáu na desaguada del [[Ríu Tapti|ríu Tapi o Tapti]] nel estáu de Gujarat nel oeste de la India. Foi la primer nave de la compañía en recalar nun puertu de la India occidental. Hawkins viaxó a [[Agra]] pa entrevistase col gobernante del [[Imperiu mogol]] [[Nuruddin Salim Jahangir]] a quien llevó una carta del rei Xacobu I. Primeramente llogró l'autorización del emperador pa instalar una factoría en Surat, pero darréu esta autorización foi revocada por cuenta de xestiones de los comerciantes portugueses. Dempués de dos años y mediu de negociaciones que non fructificaron, Hawkins entamó'l regresu a Inglaterra.{{harvnp|India|1907|pp=19-20}} Los siguientes años la mayoría del comerciu efeutuar con Bantén, Aceh, [[Aden]], [[Distritu d'A los Mukha|Moka]] y [[Socotra]].{{harvnp|Gazetteer of India|1909|p=455}}

El rendimientu foi del 234&amp;nbsp;% pa los suscriptores, pero la compañía taba en series dificultaes debíu al atrasu na lliquidación y cancelación de les ganancies de los dos primeros viaxes a los suscriptores, que taben considerando terminar los sos asuntos y retirase del negociu.{{harvnp|India|1907|pp=9-10}}

=== Cuartu viaxe (1608) ===
*[[Alexander Sharpeigh#Cuartu viaxe separáu (1608-1609)|Cuartu viaxe separáu]]
La compañía pudo fornir namái dos naves pa esti viaxe pos el suscriptores apurrieron un capital igual a la metá del aconceyáu pal primer viaxe, amás de que tuvieron l'amenaza d'una nueva competencia; la Corona otorgara a [[Richard Penkevel]] l'autorización pa comerciar con China y les [[Islles Moluques|islles de les Especies]] al traviés d'un pasu pel noroeste o'l Nordés.

Les naves fueron el ''Ascension'' sol mandu del capitán [[Alexander Sharpeigh]] y la ''Union'' al mandu del capitán [[Richard Rowles]]. Zarparon d'Inglaterra'l 14 de marzu de 1608. Al altor de la [[badea de Saldanha]] dixebrar una nube. El ''Ascension'' recaló en [[Comores]] y [[Aden]] y depués prosiguió a [[Distritu d'A los Mukha|Moka]] y [[Socotra]] naufragando nel [[golfu de Khambhat]].

La ''Union'' recaló en [[Aceh]] y una vegada qu'hubo cargáu empecipió'l so regresu a Inglaterra; lamentablemente cuando taba llegando naufragó en [[Audierne]] na mariña de Francia.{{harvnp|India|1907|p=10}}

=== Quintu viaxe (1609) ===
Pa esti viaxe solo dispúnxose d'una nave que se fornió y cargó con un capital igual a 1/5 del suscritu pa la primer travesía, demostrando'l baxu nivel en que s'atopaba la empresa. La nave ''Expedition'' tuvo sol mandu del capitán [[David Middleton]].

El veleru zarpó en 1609. Recaló en [[Bantén (llocalidá)|Bantén]], siguió a les [[Moluques]] y tornó a Bantén, depués siguió a Inglaterra. El viaxe foi financiáu polos suscriptor del tercer viaxe y la resultancia de dambos tuvo una ganancia del 254&amp;thinsp;%. Nesa fecha'l rei [[Xacobu I d'Inglaterra y VI d'Escocia|Xacobu I]] empezó a interesase nes empreses de los sos súbditos nel esterior.

En 1609 emitió una nueva y más amplia Carta Real pa la East India Company. Concedía-y el monopoliu del comerciu coles [[Indies Orientales]] y dexaba el prindo de les naves y cargamentu de los infractores. La concesión yera a perpetuidad en llugar de 15 años y nel casu que'l negociu nun fuera rentable podía ser rescindida con un preaviso de trés años en llugar de los dos señalaos nel fletamento anterior.{{harvnp|India|1907|p=11}}

=== Sestu viaxe (1610) ===
La compañía poner de moda y pal sestu viaxe la suscripción de capital llegó a la enorme suma, pa la empresa, de 82&amp;nbsp;000 llibres. El viaxe tuvo sol mandu del capitán ''[[sir]]'' [[Henry Middleton]] y compuestu por trés naves: el ''Trades Increase'' al mandu de Henry Middleton, el ''Peppercorn'' sol mandu del capitán [[Nicholas Dowton]] y el ''Darling'' col capitán [[Robert Larkyn]].

La compañía en 1607 decidiera construyir les sos propies naves pa lo cual arrendó un estelleru en [[Deptfor]], y en 1609 llanzó al mar un inmensu buque de 1100 tonelaes, el ''Trader Increase''. El rei y la so familia asistieron al bautizu de la nave, qu'a pesar del patrociniu real tuvo mala suerte, como se va ver más palantre.

Les naves zarparon de Londres el 1 d'abril de 1610 y como unu de los oxetivos del viaxe yera comerciar nel [[mar Bermeya]] dirixir a [[Adén]], onde llegaron el 7 de payares. Nesti intentu Middleton foi prindáu y encarceláu xunto a dellos tripulantes de la so nave cuando s'atopaba fondiáu en [[Distritu d'A los Mukha|Moka]], nel mar Bermeya. Escaparon y en castigu dirixir a la mariña de la India y en [[Dabul]] prindó dos naves que veníen de [[Cochin]], a les que-yos quitó'l so cargamentu. Tornó a Adén n'abril de 1612 onde prindó delles naves en [[Bab el Mandeb]], nel mar Bermeya. Les represalies de Middleton namái dieron como resultáu la oposición musulmana contra los ingleses, tantu nel mar Bermeya como na India de parte del emperador mogol.

N'abril de 1612, a la entrada del mar Bermeya, Middleton atopar col capitán [[John Saris]] que diba al mandu del octavu viaxe coles naves ''Clove'', ''Hector'' y ''Thomas''. En mayu unviaron al ''Darling'' y al ''Thomas'' a [[Tiku]], na mariña de la [[Sumatra Occidental|isla de Sumatra Occidental]], y trés díes depués siguiéron-yos el ''Trade Increase'' y el ''Peppercorn''.

En [[Bantén (llocalidá)|Bantén]] el ''Trades Increase'' faía muncha agua polo que tuvo que ser varáu y pocu dempués foi destruyíu por una quema. El capitán Middleton finó en Bantén el 24 de mayu de 1613. El ''Peppercorn'' zarpó de Bantén n'avientu de 1612 y recaló en [[Waterford]], [[Irlanda]], en setiembre del añu siguiente. El capitán Dowton foi arrestáu por piratería pero al poco tiempu foi dexáu en llibertá y aportó a Londres el 19 de payares de 1613.

En marzu de 1614 el ''Darling'' zarpó de Bantén, recalando en puertos de la mariña de [[Borneo]]; sicasí tuvo que ser abandonáu pol so mala traza en [[Patani]], [[Tailandia]]. A pesar de toos estes dificultaes, el viaxe reportó bones ganancies a los inversores.{{harvnp|India|1907|pp=11, 12, 13 y 20}}

=== Séptimu viaxe (1611) ===
Tuvo integráu por cuatro naves, una de les cualos yera ''The Globe'' sol mandu del capitán [[Anthony Hippon]]. En 1610 los direutores decidieren establecer rellaciones comerciales con [[Siam]], darréu llamáu [[Tailandia]]. La naves zarparon con instrucciones d'instalar factoríes na [[mariña de Coromandel]], la mariña del sureste de la península India y depués siguir a [[Patani]] na mariña este de la [[Península de Malaca|península malaya]] y a [[Ayuthia]] la capital de Tailandia. A bordu diben dos comerciantes holandeses llamaos [[Peter Floris]] y [[Lucas Antheunis]] que teníen esperiencia nesa ruta y amás dambos contribuyeron con 1/8 del capital necesariu pal viaxe. Al progamar esti itinerariu'l direutores teníen en mente tamién empecipiar una ruta comercial a Xapón. Los capitanes del viaxe teníen orde de qu'unu d'estos comerciantes holandeses fora unviáu a bordu d'una de les naves con una carta de presentación ante l'emperador xaponés.

Zarparon d'Inglaterra nos primeros meses de 1611. Aportaron a Ceilán (darréu llamáu [[Sri Lanka]]) n'agostu del mesmu añu, siguieron escontra la mariña de Coromandel recalando en [[Pulicat]], [[Pettapoli]], depués [[Nizampatam]] y Masulipatam, onde mercaron mercaderías destinaes a ser vendíes en Bantén y Tailandia. Nel puertu de [[Masulipatam]] establecieron una factoría que col tiempu sería la principal estación de la compañía nel tráficu con [[Birmania]], llamada dempués [[Myanmar]]. Siguieron escontra [[Bantén (llocalidá)|Bantén]], na [[isla de Java]], y depués siguieron a [[Tailandia]], fondiando nel puertu de Patani el 23 de xunu de 1612. Dende Patani unviáronse 5 homes a [[Ayuthia]], que fueron bien recibíos.

En Patani tuvieron más d'un añu mientres el cual el capitán Hippon finó, tomando'l mandu [[Thomas Essington]]. Incursionaron a [[Bangkok]] y zarparon n'ochobre de 1613. Navegaron pol [[estrechu de Singapur]] y llegaron a Masulipatam n'avientu d'esi añu. Ellí tuvieron cuasi un añu nel que llamentaron la muerte del capitán Essington teniendo de tomar el mandu [[Thomas Skinner]]. La nave tornó a Inglaterra fondiando en Lizard el 20 d'agostu de 1615.{{harvnp|Kerr|1811}}

=== Octavu viaxe (1612) ===
Esti viaxe tuvo formáu por trés naves sol mandu del capitán [[John Saris]] a bordu del ''Clove'', el ''Hector'' sol mandu de [[James Foster]] y el ''Thomas'' col capitán [[Thomas Fuller]]. Zarparon d'Inglaterra en 1611, navegaron con bon tiempu recalando nes islles [[Comores]] ente [[Madagascar]] y la mariña sureste d'África, y siguieron hasta les islles [[Socotra]], frente al [[Cuernu d'África]], onde aportaron el 17 de febreru de 1612.

Les sos instrucciones yeren dirixise a [[Surat]] pero'l vientu torgar mientres seis meses, ralu qu'aprovechó pa dir a comerciar a [[Distritu d'A los Mukha|Moka]] y ayudó a lliberar al capitán Middleton que taba encarceláu ellí. Finalmente llegó a Surat onde prindó delles naves indies pero nun pudo desembarcar polo que se dirixó coles sos naves a [[Bantén (llocalidá)|Bantén]], puertu al cual aportó en payares de 1612. Según la correspondencia con [[William Adams (marín)|William Adams]], el primer inglés en llegar a morar en Xapón, decidió siguir escontra l'este col ''Clove'' y al ''Hector'', y al ''Thomas'' unviar de regresu a Inglaterra con un cargamentu de especies.

Saris, depués de recalar nes [[Moluques]], finalmente aportó a [[Hirado (Nagasaki)|Hirado]] el 12 de xunu de 1613, onde tuvo una amigable receición. Adams facilitó les rellaciones de los ingleses con los xaponeses y Saris viaxó a [[Yedo]], depués llamáu [[Tokiu]], onde s'entrevistó col [[shogún]] [[Tokugawa Ieyasu|Ieyasu]], col que robló un alcuerdu de comerciu ya instaló una factoría en Hirado cola idea de comerciar con [[Corea]] y [[Dinastía Qing|China]]. Adams entró al serviciu de la compañía y fixo munchos viaxes hasta la so muerte en 1620. Saris zarpó de Hirado n'avientu de 1613 aportando a [[Plymouth]] el 27 de setiembre de 1614.{{harvnp|Kerr|1811}}

=== Novenu viaxe (1612) ===
Viaxe efeutuáu pol ''James'' sol mandu del capitán [[Edmund Marlow]]. Zarpó de [[Puertu de Downs|Downs]] el 10 de febreru de 1612. Fondió na [[badea de San Agustín]], de la islla San Llorienzo, el 29 de xunu, dempués d'unos díes siguió a [[Bantén (llocalidá)|Bantén]] y el 26 de setiembre fondió en [[Priaman]], onde s'atopaba fondiáu'l ''Thomas''.

El 4 de payares saleó pol [[estrechu de la Sonda]] en direición a la [[mariña de Coromandel]] na India, pero fuertes vientos torgaron tener que fondiar en [[Apolazo Panian]]. El 10 de febreru de 1613 volvió zarpar escontra Coromandel fondiando'l 6 de xunu en [[Pullicate]] y depués en [[Masulipatam]].

Na mariña de Coromandel estableció una factoría y permaneció na zona seis meses hasta'l 6 de xineru de 1614 en que zarpó escontra [[Putapilly]], cargó mercadería y zarpó escontra Bantén, onde aportó'l 20 d'abril. El 10 de xunu zarpó escontra [[Patane]], permaneciendo na zona hasta'l 27 de xineru de 1615 en que zarpó de regresu a Inglaterra xuntu col ''Globe''. El 29 d'abril fondiaron en [[Saldanha]] y el 3 de xunu na [[islla Santa Lena]]. Finalmente'l 3 d'agostu llegaron a Inglaterra.{{harvnp|Kerr|1811}}

== Segunda dómina. Les aiciones conxuntes (1612-1661). ==

=== Asentamientu na India ===
[[Ficheru:East India House by Thomas Shepherd c.1828. (cropped).jpg|miniaturadeimagen|Edificiu de la compañía en Londres, 1828.]]
Les ganancies de la compañía convirtieron al rei [[Xacobu I d'Inglaterra|Xacobu I]] nun firme partidariu de la empresa, polo qu'en 1609 anovó-yos por tiempu indefiníu'l Decretu Real que-yos concedía los monopoliu del comerciu coles [[Indies Orientales]], pero cola condición de qu'esti podría ser rescindíu si les resultaos de la empresa nun yeren rentables pal reinu mientres un periodu de trés años.&lt;ref&gt;{{cita enciclopedia |editor=University of Chicago |enciclopedia=Encyclopaedia Britannica |títulu=East India Company |idioma=inglés |edición=14a |añu=1969 |volume=7 |páxines=877-878. }}&lt;/ref&gt;

Mientres los primeres 12 años la compañía funcionó como una empresa comercial na que cada miembru arriesgaba'l so propiu capital y na que la membresía nun taba acutada. Gradualmente foi tresformándose nuna sociedá anónima, lo qu'asocedió dempués del añu 1612. En 1610 la compañía instaló la so primer factoría en [[Machilipatnam]], na [[badea de Bengala]].

[[Surat]] ta allugáu na mariña oeste de la India na desaguada del [[ríu Tapti]], nel [[golfu de Cambay|golfu de Cambay o Khambhat]] del [[mar Arábigu]]. Les naves de la compañía empezaron a emplegar el puertu como llugar de comerciu y tránsitu dende 1608. En 1615, dempués de la [[batalla de Swally]], abrieron una oficina na ciudá y fixeron d'este'l llugar onde instalaron la sede central de la compañía nel [[Oriente Mediu|Mediu Oriente]] hasta 1687 en que foi treslladada a [[Bombay]].

=== Combates navales en Surat ===
Los ingleses viéronse enfrentaos a los portugueses y holandeses nos sos esfuercios por asitiase na India.
En 1611 los portugueses torgaron desembarcar en [[Surat]] a una flota de la compañía al mandu de [[Henry Middleton]] , pero en 1612 [[Thomas Best]] ganó-yos nun duru enfrentamientu en [[Batalla de Swally|Swally]] (Suvali). Gracies al prestíu ganáu ante l'emperador mogol por esta batalla, en 1613 llograron l'autorización de [[Jahangir]] pa establecer en forma permanente una factoría en Surat y el permisu formal pa comerciar nel [[Imperiu mogol]].

En 1615 [[Nicholas Dowton]], nel mesmu llugar anterior, llogró una entá más decisiva victoria ante'l portugueses. Amás en 1622 la compañía, xuntu con tropes perses, tomó [[Ormuz (ciudá)|Ormuz]] nel [[golfu Pérsicu]]. En delantre la compañía tuvo pocu que tarrecer de los portugueses.

El [[Tratáu de Madrid (1630)|Tratáu de Madrid de 1630]] proclamó la paz nes Indies, pero nun se materializó efeutivamente hasta que'l gobernador de la compañía en Surat y el virréi de [[Goa]] roblaron una convención que foi ratificada en 1642.&lt;ref name=&quot;India_1&quot;&gt;{{cita enciclopedia |apellíu= |nome= |autor= |enllaceautor= |coautor= |editor=University of Chicago |enciclopedia=Encyclopaedia Britannica |títulu=India-Pakistan The English East India Company |idioma=inglés |url= |fechaaccesu= |mesacceso= |edición=14ª |fecha= |añu=1969 |mes= |editorial= |volume=12 |allugamientu= |id= |isbn= |oclc= |doi= |páxina=143 |cita= }}&lt;/ref&gt;

=== Embaxada. Tratáu col emperador mogol. ===
En setiembre de 1615 [[Thomas Ruca]] llegó a la India como primer embaxador inglés ante la corte mogol. En 1619 estableciérense axencies navieres y factoríes en [[Surat]], [[Agra]], [[Ahmadabad]] y [[Broach]]. La oficina de Surat controlaba a les otres y nella taba la sede central de la compañía nesa mariña.&lt;ref name=&quot;India_1&quot;&gt;{{cita enciclopedia |apellíu= |nome= |autor= |enllaceautor= |coautor= |editor=University of Chicago |enciclopedia=Encyclopaedia Britannica |títulu=India-Pakistan The English East India Company |idioma=inglés |url= |fechaaccesu= |mesacceso= |edición=14ª |fecha= |añu=1969 |mes= |editorial= |volume=12 |allugamientu= |id= |isbn= |oclc= |doi= |páxina=143 |cita= }}&lt;/ref&gt;

Les bones rellaciones establecíes col emperador mogol pol embaxador Ruca fructificaron nel comerciu de texíos d'algodón, añil, algodón en brutu, seda, salitre y delles especies. Tamién se comerció con Persia. N'Inglaterra la compañía creció. En [[1647]], la compañía británica tenía 23 fábriques y 90 emplegaos na India. En [[1634]], l'emperador mogol amplió la so hospitalidá y dexó a los británicos comerciar na rexón de [[Bengala]]. Mientres tola hestoria de la Compañía les sos naves fueron conocíes como {{ill|en|East Indiaman|East Indiamen}} famoses en tol mundu y el so desenvolvimientu sirvió d'estímulu al navegación y a la construcción naval ingleses.{{harvnp|Britannica|1969}}

=== El comerciu en Bantén. Masacre de Ambón. ===
[[Bantén (llocalidá)|Bantén]] nel sieglu XVI yera un reinu que tomaba la mayor parte de [[Java Occidental]] y el sur de [[Sumatra]]. La pimienta fixo rica a Bantén, tresformándola nuna de les ciudaes más grandes del sudeste asiáticu. La compañía estableció nella la so primer factoría n'Asia y dende equí'l ingleses espandir a otros llugares d'Asia.

El holandeses de les [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|Provincies Xuníes]] llegaron a Bantén seis años primero que los ingleses, que llegaren en 1602. Queríen monopolizar el comerciu de les [[Especie|especies]]. De cutio trataron de torgar que la compañía comerciara direutamente coles [[Islles Moluques|islles de les Especies]] de les [[Islles de Banda|Bandes]] y [[Moluques]] nel este d'[[Indonesia]], fonte de los pervalibles clavos de golor, nuez moscada y pimienta. Llibráronse guerres pola llibertá de los mares y hasta fines de la década de 1600 l'equilibriu nun camudó. Mientres el holandeses enfocar n'Indonesia, los ingleses vieron que la riqueza taba n'otra parte. Los paños de llana y la plata que tresportaben les naves de la compañía nun interesaron a los comerciantes asiáticos, polo que llueu se dieron cuenta que fadríen meyor axusto si comerciaban con otros productos, como yeren los testiles indios.{{harvnp|Bantam|2016}}

L'intentu de romper el monopoliu que los holandeses teníen sobre les islles de les Especies resultó infructuosu. En 1613 el holandeses ufiertaron la so cooperación pero la compañía refugar, motivu pol cual mientres los siguientes años desencadenáronse les disputes ente los comerciantes armaos de dambes naciones, que terminaron nuna tregua, el Tratáu de defensa de 1619. Esti tratáu nun foi efeutivu y les disputes siguieron hasta l'añu 1623 en que dellos comerciantes ingleses fueron masacrados polos holandeses en [[Ambón]], [[islles Moluques]]. Dempués d'esti sucesu la compañía decidió concentrar los sos esfuercios en [[Surat]] y nos otros puestos que tenía na India.
{{harvnp|Gazetteer of India|vol=2|p=456}}

== Espansión ==
[[Ficheru:East India House by Thomas Malton the Younger.jpg|thumb|La ''Casa de les Indies Orientales'', sede de la compañía en Londres. Acuarela sobre aguafuerte de [[Thomas Malton]], [[c.]] 1800.]]

=== Asentamientu en Bengala ===
En 1632 el rei [[Golkonda]] afaló a los miembros de la factoría de [[Masulipatam]] por qu'unviaren una partida escontra'l norte, él facilitaría-yos el so propia embarcación, un farman, embarcación nativa de la [[badea de Bengala]]. En marzu de 1633 zarparon ocho ingleses de la compañía aportando a la boca del [[ríu Mahanadi]] d'[[Orissa]] el 21 d'abril del mesmu añu. Ellí recibir el representante del rajá na estación mogol de [[Harishpur]].

[[Ralph Cartwright]], el comerciante xefe del grupu, foi saludar al gobernador musulmán de Orissa, [[Agha Muhammad Zaman]], nacíu en Persia y que taba na estación de [[Cuttack]] dientro de la boca del ríu Mahanadi. Depués de delles negociaciones el gobernador, con fecha 5 de mayu de 1633, concedió-yos una amplia llicencia pa comerciar: la llibertá de tráficu y d'esportación llibre d'impuestos en cualquier puertu de Orissa y tamién podríen mercar terrenes y llevantar factoríes y construyir y reparar naves. 

En xunu de 1633 Cartwright fundó más al norte la factoría de [[Balasor]]. En xunetu de 1633 recibió al ''Swan'' que venía d'Inglaterra con un cargamentu de pañu y plomu que nun tuvo compradores y tuvo cerca d'un añu ensin vendese. Lamentablemente, mientres la temporada d'agües, la mortal [[malaria]] fixo estragos na factoría morriendo cinco homes d'una dotación de seis. Amás los portugueses y el holandeses los hostigaron de manera qu'en 1641 tuvieron a puntu de cerrar Balasore, pero nel branu de 1642 la situación camudó dafechu.

[[Francis Day]], el fundador de [[Madras]], visitó Balasor ya informó que la factoría nun tendría de ser dexada de llau y en 1650, agora sol control del Parllamentu, la compañía resolvió que, siguiendo l'exemplu de los holandeses, tendría de llevantase una factoría en [[Bengala]] mesmu. Los peligros del [[ríu Hugli]] nesi entós non llevantáu y ensin señalización facer inseguru pal navegación de naves grandes polo que decidió faese de Balasor una estación de transbordo de la carga que sería treslladada n'embarcaciones menores pol [[delta del Ganges]] hasta la factoría de Hugli distante unes 100 milles del mar.

Dende 1651 d'equí p'arriba la compañía estableció comerciu a lo llargo de la mariña ya interior de Bengala por aciu la instalación de postas de comerciu en Balasor, [[Pippli]] na mariña de Orissa, en Hugli, [[Cossimbazar]] cerca de [[Murshidabad]] y una o dos aparques nel delta del Ganges y en [[Patna]] y en [[Behar]]. Esti esplegue foi escesivu, resultando en problemes pa un control efeutivu polo qu'en 1656-1657 la compañía resolvió cerrar les sos postas nel cantu costeru. Afortunadamente, n'ochobre de 1657, [[Cromwell]] reorganizó la compañía sobre una base más amplia. Una comisión viaxó hasta Bengala y restableció l'orde na postas y volvió a entamar el comerciu nelles; Hugli aportó a l'axencia central en Bengala controlando les axencies de Balasor y les otres.{{harvnp|India|1907|pp=234-247}}

En 1596 l'aldega de [[Calcuta]] tuvo una pequeña renta paga pol emperador [[Akbar]] el sirvi-y pa un censu en Bengala. En 1686 naves de la compañía fondiaes na desaguada del ríu Hugli remontar alredor de 26 milles hasta l'aldega de [[Sutanati]], que depués quedaría dientro de les fronteres de Calcuta. La compañía ocupó Sutanati en forma permanente a partir del 24 d'agostu de 1690, fecha que se considera como la de fundación de Calcuta por [[Job Charnock]], alministrador de la compañía. En 1696 los ingleses, con autorización del gobernador indiu, construyeron el [[fuerte William]] y en 1698 mercaron formalmente les aldegues de Sutanati, [[Kalikata]] y [[Govindpur]] al [[príncipe Azim]]. En 1756 la ciudá foi escalada y fuerte William prindáu por fuercies del gobernador indiu [[Siraj-ud Daula]]. En xineru de 1757 una espedición al mandu del almirante [[Charles Watson]] y del coronel [[Robert Clive]] retomó la posesión de la ciudá. Dempués de la [[batalla de Plassey]], el 23 de xunu de 1757, [[Mir Jafar]] foi designáu polos ingleses gobernador de Bengala.{{harvnp|Britannica|1969|pp=607}}

=== Asentamientu en Madrás ===
[[Ficheru:india_británica.jpg|thumb|right|150px|Moneda de Carlos III d'España con resello de la Compañía Británica.]]
[[Ficheru:India_británica_Bombay.jpg|thumb|right|150px|Moneda de Carlos IV d'España utilizada en Bombay pola Compañía Británica.]]
En 1639 [[Francis Day]], miembru del conseyu de [[Masulipatam]] y direutor en [[Armagon]] propunxo que pa terminar la llucha colos holandeses llevantaren una factoría al sur del asentamientu qu'estos teníen en [[Pulicat]]. Escoyó un llugar a 30 milles de Pulicat que tenía una rada apropiada y una colonia portuguesa amiga na mariña. El xefe llocal hindú dio-y la bienvenida y llogró del rajá del interior que por un pagu otorgára-yos una franxa de tierra na mariña y autorizára-yos construyir un fuerte. El xefe llocal ordenó que'l nuevu allugamientu llamárase Chennappa n'homenaxe al so padre, los nativos llamaron al llugar Chennapatanam, pero los ingleses llamar [[Chennai|Madrás]].

Day, ensin esperar l'autorización de la compañía, construyó una factoría fortificada a la que llamó [[fuerte St. George]]. Esti allugamientu tenía la ventaya d'atopase a mediu camín del comerciu con [[Java Occidental|Java]]. En 1642 informóse que'l principal asentamientu na mariña de [[Coromandel]] fuera treslladáu de Masulipatam a Madrás.

En 1657 la compañía resolvió faer de Madrás la sede del so cuartel xeneral nel este de la India y en 1658 declaró que tolos sos asentamientos en [[Bengala]] y la mariña de Coromandel quedaben subordinaos a fuerte St. George.
{{harvnp|India|1907b|pp=228-232}}

=== Asentamientu en Bombay ===
Les islles de [[Bombay]] fueron parte de la dote que [[Catalina Enriqueta de Braganza|Catalina de Braganza]] apurrió cuando en 1661 casóse con [[Carlos II d'Inglaterra]]. El 27 de marzu de 1668, el rei Carlos trespasó estes islles a la compañía cobrándo-y un impuestu de solu 10 [[Llibra esterlina|£]] en señal de soberanía, impuestu que se caltuvo hasta aproximao 1730. [[Gerald Augier]], gobernador de Bombay ente 1670 y 1677, foi'l primeru en dase cuenta de que Bombay yera un llugar muncho más apropiáu que [[Surat]] pa los proyeutos ingleses na mariña oeste de la India. En 1672 Augier treslladó la xefatura de la compañía de Surat a Bombay y puede dicise que foi'l verdaderu fundador de Bombay.

Bombay yera entós unu de los llugares más insalubres d'[[Oriente]]. Augier empezó a rellenar les canales que dixebraben les islles, abrió un hospital y estableció un tribunal de xusticia. Proclamó la tolerancia relixosa y fortificó el llugar de forma tan efeutiva que darréu pudieron repeler los ataques de los sidis de Janjira y en 1673 l'ataque d'una terrible flota holandesa. Pal so defensa creó'l primer exércitu européu na India, los [[fusileros de Bombay]]. Cuando morrió en 1677 la ciudá tenía una población de 60&amp;nbsp;000 habitantes y podía reclamar con arguyu que yera &quot;la meyor ciudá de la India&quot;.{{harvnp|Gazetteer of India|1909|v=2|pp=457-459}}

En [[1670]], el rei [[Carlos II d'Inglaterra|Carlos II]] concedió a la Compañía los derechu a encabezar exércitos y formar aliances, declarar la guerra o establecer la paz y exercer la xurisdicción tanto civil como criminal nes zones nes qu'operaba. Al sufrir constantes ataques per parte de los nativos y d'otros competidores comerciales, desenvolvió un importante esplegue militar. En [[1689]], la Compañía yera cuasi un estáu» dientro de la India continental, qu'alministraba de forma independiente les zones de [[Bombay]], [[Madrás]] y Bengala y que tenía una fuercia militar tremendamente apavoriante conocida como los [[Regulares británicos|Casaques Rojas]].

== Afitamientu de la compañía. Fusión. ==
Pa la compañía los últimos años del sieglu XVII na India fueren un periodu de transición non exentu de problemes. D'un sistema puramente comercial pasara a un sistema d'autogobiernu nel planu local. N'efeutu, el debilitamientu del [[Imperiu mogol]] dobló los riesgos ya incertidumes de les sos operaciones comerciales; producíense constantes alertes de llucha cerca de les sos factoríes, había la posibilidá de saqueos y teníen que soportar les permanentes sobretasas y l'esposición permanente a la interferencia de intérlopes,&lt;ref&gt;[http://dle.rae.es/?id=Lv7oafl Diccionario de la lengua española, Real Academia Española] Dichu del comerciu na dómina colonial: Illegal o fraudulento, de normal en colonies ayenes o usurpando los privilexos concedíos a una compañía.&lt;/ref&gt; amás del peligru d'ataque de los sos rivales europeos. Ante lo anterior la compañía decidió lliberar de la dependencia de les autoridaes natives y ordenó a los sos axentes nun remacariar esfuercios p'ameyorar los sos ingresos y pasar a ser una nación dientro de la India.

En 1687, dempués de resolver alministrar tolos sos asentamientos na India so un control central, llogró del [[Xacobu II d'Inglaterra|rey Jacobo]] l'autorización por que los sos gobernadores pudieren faer la paz y la guerra n'India y xuntu con ello unvió a [[John Child]] con órdenes d'esixir al gobiernu mogol una compensación polos daños ya insultos que la compañía sufriera per parte de funcionarios nativos. El gobiernu mogol respondió sitiando al gobernador de la compañía en [[Bombay]] y bloquiando el puertu cola flota del abisinio Siddhi.

Les factoríes de [[Bengala]] y la mariña nordés fueron atacaes y tuvieron que ser abandonaes temporalmente. L'emperador tamién ordenó espulsar a los ingleses de [[Madrás]]. John Child finó en 1690 y la situación terminó cuando l'emperador perdonó a la compañía dempués que los gobernadores pidieren perdón pola so atrevencia. Mientres los siguientes diez años los problemes siguieron y la decadencia del Imperiu mogol siguió. Tropes estranxeres invadieron la India dende Persia. Toa esta inestabilidá fizo que los asentamientos estranxeros tuvieren que depender de los sos propios recursos pa la autodefensa ante les arbitrariedaes de los funcionarios, los líderes rebalbos, los bandíos y d'últimes de les compañíes rivales.

Ente 1690 y 1697 la guerra fixo estragos n'Europa. Los franceses produxeren grandes daños a les naves de la compañía, nuna ocasión inclusive prindaren una flota entera de naves mercantes. Pero en Londres los enormes beneficios de la compañía espertaren los celos y aguiyáu los intentos d'entrar a tan magníficu negociu. [[Guillermu III d'Inglaterra|Guillermu III]] y depués la revolución de 1688 conducieron a la formación d'una nueva compañía que competiría por un remozado sistema de fletamento. En 1693 el fletamento de l'antigua compañía declaróse desiertu pol impagu del 5&amp;nbsp;% d'impuestu establecíu pa la Corona y solo foi anováu cola condición de que fuera rescindíu con trés años de preaviso. Entós en 1698 el ministru d'economía inglés, apuráu por dineru, llogró una Acta del Parllamentu garantizando una Carta Real a la nueva compañía que se comprometía a empresta-y dos millones de llibres esterlines al 8&amp;nbsp;% d'interés.

L'apaición na India d'una segunda compañía inglesa creó serios problemes internos. Cada empresa fixo tou lo posible por arruinar a la otra. Dambes izaban la bandera inglesa y unviaben embaxadores a la corte mogol solicitando'l patrociniu del emperador. Esta perxudicial actuación foi terminada finalmente nel añu 1700, xustu antes del empiezu de la gran [[Guerra de Socesión española|guerra pola socesión d'España]] y dempués de l'ascensión de la reina [[Ana I d'Inglaterra|Ana]] por aciu la fusión de dambes compañíes na Compañía Unificada de Mercaderes Ingleses que Comercian coles Indies Orientales. L'oxetivu d'esta midida foi concentrar tol capital y l'esperiencia marítima que se tenía nuna sola gran empresa, consolidando la posición inglesa n'Asia del Sur.{{harvnp|India|1907d|pp=56-68}}

Esti cambéu na situación de la sociedá, xunto a otros factores, llevaron a la promulgación de les Actes del Parllamentu de 1813 y 1833, qu'abrieron el comerciu británicu coles [[Indies Orientales]] a toles compañíes ingleses lo que significó la retirada completa de la compañía de les sos funciones comerciales, siguiendo solamente exerciendo les sos responsabilidaes so la supervisión de la Xunta de Control hasta 1858, en que la Corona tomó'l gobiernu de la India, según l'Acta de 1858, por aciu la cual reemplazó la Compañía y la Xunta de Control por un nuevu departamentu d'estáu, la Oficina de la India, que funcionaría dependiendo de la Secretaria d'Estáu de la India.{{Harvnp|India|2016}}

== La Compañía Francesa de les Indies Orientales ==
[[Ficheru:Flag of the British East India Company (1707).svg|180 px|miniaturadeimagen|derecha|Bandera de la compañía fundida]]
La muerte del rei [[Carlos II d'España]] en 1700 foi'l detonante d'una guerra que terminó cola partición de la monarquía española y un reordenamientu políticu d'Europa, según la muerte d'[[Aurangzeb]] en 1707 empecipió la cayida del [[Imperiu mogol]] siguíu cola alteración del sistema políticu d'Asia. La conmoción y los trestornos territoriales qu'asocedieron nes rexones centrales d'Asia fueron testigos premonitorios de la inestabilidá y posterior cayida de los dos grandes dinastíes que gobernaben [[Persia]] y l'India dende mediaos del sieglu XVI.

Los secuaces de los xefes [[Imperiu maratha|marathas]] invadieron les rexones central y occidental de la India. El virreinatu de les provincies del sur convertir nun principáu independiente sol [[nizam]] [[Qamar ad-Din Chin Qilij Khan Asif Jah|Asif Jah]]. La rica [[Bengala]] cayó sol poder d'un aventureru afganistanu. El [[Punyab]], sol poder de los [[Sijismo|sijes]]. [[Nader Shah|Nadir Shah]], un soldáu persa, escaló [[Delhi]] en marzu de 1739, foi asesináu y reemplazar [[Ahmed Sah Abdali|Amed Shah]] quien conquistó [[Afganistán]] y depués tomó tol Punyab ente 1748 y 1751. Nel mentanto los marathas espandir dende'l suroeste sobre la India central. Mientres esti confusu periodu les compañíes franceses ya ingleses apaecieron per primer vegada nel sable políticu de la India. 

En 1715 la situación de la [[Compañía Francesa de les Indies Orientales]] ameyoró rápido. Ocupara la [[isla de Mauriciu]], abandonada pola [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales]], y estableciérase na mariña sureste de la India o [[Mariña de Coromandel]], onde [[Puducherry|Pondicherry]] foi la sede del gobernador xeneral francés pa toles factoríes franceses na India.{{harvnp|India|1907y}}

[[Ficheru:ILN-Carnatic-Recovering-Cargo.jpg|miniaturadeimagen|Recuperando mercaderías]]

=== La Primer Guerra Carnática (1744-1748)=== 

[[Guerres carnáticas|Esta guerra]] foi la consecuencia nel subcontinente indiu de los enfrentamientos n'Europa ente británicos y franceses mientres la [[Guerra de Socesión Austriaca]].

Hasta l'empiezu de la Guerra de Socesión d'Austria les rellaciones de les compañíes inglesa y francesa na mariña de Coromandel fueren polo xeneral pacífiques. Los británicos prindaron unes naves franceses, estos en represalia prindaron [[Madrás]] en setiembre de 1746 y los ingleses sitiaron Pondicherry. El [[Tratáu de Aquisgrán (1748)]] punxo fin al conflictu n'Europa y amás axustó que Madrás fuera devueltu a los británicos. Dende entós dambes compañíes tresformar en fuertes poderes políticos na India.{{harvnp|Carnatic|2010}}

=== Segunda Guerra Carnática (1748-1754) ===
Los franceses, so la influencia de [[Joseph François Dupleix|Joseph Francois Dupleix]], trataron d'aumentar la so influencia nel [[Karnataka|Carnátic]] por aciu aliances con una fraición de los príncipes nativos, y los ingleses sofitaron a la otra.

[[Robert Clive]] fíxose famosu cuando al mandu de los ingleses atacó [[Arcot]] y llogró delles victories sobre les tropes franceses. Dempués del [[Tratáu de Pondicherry]] el [[Nawab|nabab]] de Arcot convertir n'aliáu de los ingleses los que llograron la supremacía nel [[Decán]] por cuenta de los franceses.
{{harvnp|Carnatic|2010}}

=== Tercer Guerra Carnática (1756-1763) ===
El nabab de Bengala tomó Calcuta col propósitu d'espulsar a los ingleses. Robert Clive, depués d'una serie de victorioses batalles que concluyeron cola [[batalla de Plassey]], ganó definitivamente al nabab de Bengala.

Mentanto n'Europa españara la [[Guerra de los Siete Años]] por cuenta de la cual, les hostilidaes ente franceses ya ingleses volver# a entamar nel Carnátic. La guerra volvió españar en Bengala, pero los británicos imponer cola victoria en [[Batalla de Buxar|Buxat]]. El [[Tratáu de París (1763)]] punxo fin definitivamente a les aspiraciones franceses na India. Inglaterra llogró toles posesiones franceses sacante [[Mahé (India)|Mahé]], [[Yanam]], [[Puducherry|Pondicherry]], [[Karaikal]] y [[Chandernagor]], que caltendría hasta bien entráu'l [[sieglu XX]].

La [[Guerra de los Siete Años]] marcó l'entamu del fin de la presencia colonial francesa na India. La desapaición d'esti potente rival comercial dexó a la Compañía Británica de les Indies Orientales consolidar el monopoliu del comerciu na zona. En 1765 l'emperador mogol concedió-yos la rexencia na zona de Bengala, la provincia más poblada y más rentable de tol país. La compañía tuvo, sicasí, dellos problemes cola resistencia local que remataron na [[Tercer guerra anglu-maratha]] que dexó a la compañía col control de la gran mayoría del territoriu indiu.

Los esfuercios de la compañía p'alministrar la India convertir nun modelu de sistema de servicios civiles en Gran Bretaña, especialmente mientres el [[sieglu XIX]].{{harvnp|Carnatic|2010}}

== Les Guerres Marathas ==
[[Ficheru:Camp 123.JPG|miniaturadeimagen|Memorial]]
[[Ficheru:Camp Maratha War Memorial Preeti-Parashar 05.JPG|miniaturadeimagen|Memorial]]

=== Primer Guerra Maratha (1777-1782) ===
La [[Primer guerra anglu-maratha|Primer Guerra Maratha]] empecipióse por cuenta de que les presidencies de la compañía en [[Bombay]] y [[Calcuta]] tuvieron distintos puntos de vista frente a la disputa de los pretendientes al tronu del [[Imperiu maratha]]. 

El xefe de los marathas, Nana Phadnis, rompió los términos del [[Tratáu de Calcuta]], ante lo cual una fuercia de la compañía sol mandu del coronel Cockburn foi unviada escontra [[Poona]]. Los ingleses fueron ganaos na batalla de Wargaum ([[Wadgaon]]), el 12 y 13 de xineru de 1779 y obligaos a roblar un tratáu en qu'arrenunciaben a tolos territorios adquiríos dempués de 1775. 

[[Warren Hastings]] refugó'l tratáu y unvió una nueva fuercia contra los marathas, esta vegada sol mandu del coronel [[Thomas Goddard]] quien, depués de dellos victoriosos combates, impunxo en 1782 el [[Tratáu de Salbai]].

=== Segunda Guerra Maratha (1803-1805) ===
La compañía viose envolubrada na llucha pol poder qu'esistía dientro del gobiernu maratha y en parte pa compensar la creciente influencia francesa. Los marathas fueron ganaos nuna serie de batalles por [[Gerard Lake]] y por [[Arthur Wellesley]]. Robláronse los trataos de Deogaon y de Anjangaon que vencieron grandes estensiones de territoriu a los británicos.

=== Tercer Guerra Maratha (1817-1818) ===
Tamién conocida como la [[Guerra Pindari]] porque los pindari yeren tribus llibres, protexíes polos marathas, que se dedicaben puramente al saquéu.

Merodeadores pindaris fixeron violentes incursiones nes zones controlaes pola compañía, la qu'en respuesta los escorrió dientro de territoriu maratha. El xefes marathas enfrentar a los británicos pero fueron ganaos nuna serie de batalles.

Warren Hastings mandó'l Gran Exércitu y [[Thomas Hislop]] l'exércitu del [[Decán]]. L'imperiu maratha foi disueltu; grandes partes del territoriu fueron vencíes a los británicos y otres árees convertir n'estaos principescos pero baxu control británicu.

== Comerciu con China ==
Los portugueses fueron los primeres navegantes europeos en llegar a China. En 1557 aportaron a [[Macáu]] y depués xubieron escontra'l norte recalando en [[Amoy]], dempués llamáu Xiamen, en Foochow, darréu [[Fuzhou]], y en [[Ningbó]].

En 1637 el capitán [[John Wedell]], unviáu a China pol intérlope [[William Courten]], recaló en [[Cantón (China)|Cantón]]. Tuvo una pésima receición poles autoridaes teniendo d'entamar el regresu a Inglaterra ensin mercancíes; naufragó nel so viaxe de regresu. 

En 1672 finalmente la compañía pudo establecer una factoría na islla de [[República de China|Taiwán]] y dexóse-y comerciar colos puertos de Amoy, Chusan (actual [[Zhoushan]]) y Cantón. A fines del sieglu XVII pudo treslladar la factoría dende Taiwán a Cantón. La compañía caltuvo'l monopoliu del comerciu inglés con China hasta 1833.

Desque la compañía establecer en Taiwán tuvo que comerciar colos mercaderes chinos d'alcuerdu a les ríxides práutiques del Co-hong, un gremiu que tenía los monopoliu del comerciu colos estranxeros.{{Harvnp|China|2016}}

=== Comerciu del opiu ===
El comerciu con China florió a pesar del fracasu de los esfuercios gubernamentales ingleses por esaniciar les restricciones alministratives. Nel sieglu XVIII, la compañía comerciaba con llana británico y algodones indios por té, porzolana y seda chinos. Les importaciones de té llueu se convirtieron nel mayor productu individual na balanza comercial de Gran Bretaña. Otra manera, la esportación a China de productos británicos ya indios empezó a tornar y como resultancia produció'l desequilibriu comercial ente Gran Bretaña y China.

La escasez de plata pa pagar les importaciones de té obligó a los británicos a buscar otres materies primes pa compensar esta diferencia hasta qu'afayaron el [[opiu]], una mercancía altamente codalosa sobremanera pol so valor melecinal; la compañía yera'l mayor productor d'opiu na India. Anque non direutamente arreyaos na venta d'opiu, que taba prohibíu en China por un edictu imperial de 1729, el negociu de la so venta llevar a cabu al traviés d'axencies privaes. En 1833, el monopoliu celosamente protexíu de la nueva East India Company foi finalmente abolíu y el comerciu con China abrir a la competencia de docenes de compañíes britániques.

Poco tiempu dempués del fin del monopoliu de la East India Company, fíxose evidente que'l tráficu d'opiu convirtiérase nel únicu negociu rentable pa delles empreses britániques nel sur de China. En 1830, l'opiu anubrió'l mercáu negru de China ya inevitablemente convirtióse nuna de les principales causes d'esmolición pal gobiernu chinu. Un funcionariu chinu en Cantón, el comisionado Lin, ordenó la confiscación de cerca de 20&amp;nbsp;000 caxes d'opiu de barcos ingleses y negóse a paga-yos indemnización a los comerciantes británicos. Esti incidente indignó a los británicos y provocó la primera [[Guerra del Opiu]] en 1840. Esta duró dos años y dio llugar a un tratáu por aciu el cual [[Ḥong Kong]] foi vencíu a la Corona británica por 150 años y cinco puertos chinos (Cantón, Amoy, Foochow, Ningbó y [[Shanghai]]) fueron abiertos al comerciu estranxeru.{{harvnp|China|2016}}

== Les guerres del opiu ==
[[Ficheru:William John Huggins - The opium ships at Lintin, China, 1824.jpg|miniaturadeimagen|Naves ingleses participantes]]

=== Primer Guerra del Opiu (1839-1842) ===
L'adicción al opiu ente los chinos convertir nun problema de proporciones enormes qu'obligó a la [[dinastía Qing]] a prohibir la so importación. Pa ello cerró a esti comerciu'l puertu de [[Cantón (China)|Cantón]]. El superintendente de Cantón requisó más d'un millón de quilos d'opiu ensin derechu a compensación. El comandante [[Charles Elliot]] de la [[Royal Navy]], comisariu de comerciu británicu en China, trató de llograr dalguna compensación pa los que fueron requisados, pero los sos pidimientos fueron refugaes. Hubo enfrentamientos navales nel [[ríu de les Perlles]] y los británicos unviaron una fuercia naval dende [[Singapur]]. Los fuertes Bogue na boca del ríu y depués Cantón fueron prindaos polos británicu.

Los chinos tamién fueron ganaos na boca del ríu [[Yangtsé]] y [[Shanghai]] foi ocupada. La [[Primer Guerra del Opiu]] terminó col [[Tratáu de Nankín]] qu'abrió cinco puertos al comerciu: Shanghai, Cantón (Guangzhou), Foochow (Fuzhou), Ningpo (Ningbó) y Amoy (Xiamen). Amás China venció Hong Kong y garantizó una indemnización a Gran Bretaña.{{harvnp|Opium|2010}}

=== Segunda Guerra del Opiu (1856-1860) ===
Na década de 1850 les potencies occidentales buscaron renegociar los sos trataos comerciales con China. Queríen l'apertura de tolos puertos chinos al comerciu internacional, la llegalización del comerciu del opiu y la exención de los derechos d'importación. El gobiernu Qing negóse y les rellaciones deterioráronse. En Hong Kong un navío foi encetáu polos chinos y hubo un intentu d'envelenar a los europeos en Hong Kong. Los franceses arreyar na execución d'un misioneru y los rusos y los americanos tamién protestaron. Na primer campaña de la [[Segunda Guerra del Opiu]], fuercies britániques y franceses prindaron Cantón y depués tomaron los fuertes Taku nes contornes de [[Tianjin]]. Hubo un cese temporal de les hostilidaes en xunu de 1858 col [[Tratáu de Tianjin]] que-yos daba amplios derechos a les potencies occidentales.

El gobiernu Qing refugó'l tratáu, lo que llevó a una segunda campaña. En xunu de 1859 les fuercies anglu-franceses trataron infructuosamente de tomar los fuertes de Taku. Nel branu del añu siguiente una fuercia aliada más grande proveniente de Shanghai prindó Tianjin y finalmente en setiembre de 1860 ganaron a los chinos na batalla de Pa-li-chao. El [[Palaciu de Branu]] en [[Beixín]] foi destruyíu. La [[Convención de Beixín]] ratificó'l Tratáu de Tianjin. El comerciu del opiu foi llegalizáu, la China abrir a los comerciantes occidentales y Gran Bretaña y Francia llograron una enorme indemnización.{{harvnp|Opium|2010}}

== El motín del Exércitu de Bengala (1857-1858) ==
[[Ficheru:Indian Mutiny 1.jpg|miniaturadeimagen|Soldaos británicos buscando mancaos]]
[[Ficheru:Indian Mutiny Memorial, Dover.jpg|miniaturadeimagen|Memorial en Dover, Kent]]
Tamién se-y conoz como'l Llevantamientu de los [[Cipayos]], el Llevantamientu de la India o la [[rebelión de la India de 1857]]. Fueron acontecimientos qu'asocedieron en 1857 y 1858 en dellos reximientos del Exércitu de Bengala. Los Exércitos de Bombay y Madrás permanecieron ayenos al conflictu. Considérase qu'esta rebelión remató cola cayida del reinu de Gwalior el 20 de xunu de 1858.

L'Exércitu de Bengala tomó la iniciativa con motinos iniciales nos distintos reximientos que lo conformaben, pero rápido elementos nacionalistes indios trataron de politizar el conflictu pidiendo que l'emperador mogol reinvidicara les sos aspiraciones de restablecer l'antiguu [[Imperiu mogol]] pero los británicos fueron capaces de reorganizar les sos fuercies y adulces restablecieron el control.

Les causes fueron varies: 

:a) De índole relixosu, por un nuevu tipu de cartuchu apurríu a los cipayos. Los cartuchos de papel taben engrasados con mantega de res, mantega de gochu, o un amiestu de dambes y teníen que ser abiertos cola boca, una idea aberrante tantu pa los soldaos hindús como los soldaos musulmanes, yá que diba en contra de los sos principios relixosos. 

:b) La perda del contautu y ascendiente ente los oficiales y el so personal. 

:c) Escesu d'enfotu de los funcionarios de la compañía na so invencibilidad, creíense inexpugnables. 

:d) Les reformes de [[James Broun-Ramsay|James Ramsay]], [[gobernador xeneral de la India]], que demandaron mayores impuestos. 

:y) La llegada de la teunoloxía: los soldaos de la Compañía y otros indios víen con medrana los trenes y buques a vapor, paecíen-yos criatura impías. Los nuevos sistemes de comunicación amenaciaben delles castes y empreses esistentes. 

:f) La doctrina de la caducidá, que consistía en que la Compañía podía amestase'l principáu de cualesquier gobernante indiu que morriera ensin herederos naturales o con unu manifiestamente incompetente.

De resultes d'estos motinos la Compañía Británica de les Indies Orientales foi eslleida en 1858 y los británicos tuvieron que reorganizar el so exércitu, el sistema financieru y l'alministración d'India. El país pasó de siguío a ser gobernáu direutamente pola Corona británica col nome de [[Raj británicu]].{{harvnp|Mutiny|2016}}

== Fin de la compañía ==
A mediaos del sieglu XIX, el control de la compañía estender pola mayor parte de la India, [[Birmania]], [[Singapur]] y [[Ḥong Kong]]; una quinta parte de la población mundial taba so la so autoridá. Solucionó dellos problemes de lliquidez pa mercar el té en China, esportando'l [[opiu]] indiu.

En [[1813]] quedó privada del monopoliu comercial y en [[1833]] quedar ensin el comerciu del té en China. Finalmente, en [[1858]], la compañía perdió les sos funciones alministratives, que-y fueron retiraes pol gobiernu dempués de la [[Revuelta de los cipayos]] en [[1857]]; la India convirtióse formalmente nuna [[Colonies y protectoraos británicos|colonia británica]]. A principios de [[1860]], toles posesiones de la compañía pasaron a manes de la Corona. La compañía siguió controlando'l comerciu del té. Finalmente, eslleióse'l [[1 de xineru]] de [[1874]].

== Ver tamién ==
* [[Compañía Danesa de les Indies Orientales]], fundada en [[1616]]. 
* [[Compañía Neerlandesa de les Indies Occidentales]], fundada en [[1621]].
* [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales]], fundada en [[1602]].
* [[Compañía Sueca de les Indies Orientales]], fundada en [[1731]]. 
* [[Compañía d'Ostende]], fundada en [[1717]].
* [[Cronoloxía de la esploración europea d'Asia]].

== Notes ==
{{llistaref|grupu=&quot;Nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía utilizada ==
* {{Obra citada |apellíu=Britannica |nome=Enciclopedia |
 author-link=Enciclopedia Britannica
 | añu= 1969a |
 editor-last=Chicago | 
 editor-first=University 
 | editor-link=University of Chicago |títulu=India-Pakistan The English East India Company
 | publication-place= London |publicación=William Benton
 | volume=12
 | url=
}}
* {{Obra citada |apellíu=Britannica |nome=Encyclopædia
 | author-link=Encyclopædia Britannica
 | añu= 1969b
 | editor-last= Chicago |
 editor-first=University
 | editor-link=University of Chicago |títulu=East India Company
 | publication-place=London |publicación=William Benton
 | volume=7
 | url=
}}
* {{Obra citada |apellíu=Gazetteer of India |nome=Imperial
 | author-link=Imperial Gazetteer of India |
 year=1909
 | editor-last=Claredon
 | editor-first=Press 
 | editor-link=Claredon Press
 | títulu=Index
 | publication-place= London |publicación=Sir William Wilson Hunter
 | volume=
 | url=http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/index.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=Gazetteer of India |nome=Imperial
 | author-link=Imperial Gazetteer of India |
 year=1909b
 | editor-last=Claredon
 | editor-first=Press 
 | editor-link=Claredon Press
 | títulu=Indian Empire
 | publication-place= London |publicación=Sir William Wilson Hunter
 | volume=II |
 url=http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/pager.html?objectid=DS405.1.I34_V02_490.gif
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=Trade
 | author-link=William Wilson Hunter
 | añu= 2016
 | editor-last= 
 | editor-first= 
 | editor-link=British Library Board
 | títulu=India office records:History and scopes.
 | place=London - Yorkshire
 | publication-place= St Pancras and Boston Spa. |publicación=| volume=
 | url=http://www.bl.uk/reshelp/findhelpregion/asia/india/indiaofficerecords/indiaofficescope/indiaofficehistoryscope.html 
}}
*{{cita llibru |apellíu=Lapierre |nome=Dominique |enllaceautor=Dominique Lapierre |apellíu2=Collins |nome2=Larry |enllaceautor2=Larry Collins |títulu=Esta nueche, la llibertá |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición=4a. |añu=1991 |editor=Plaza y Janes |editorial=Rosés |ubicación=Barcelona |isbn=84 01 49135-5 |capítulu=1 |páxines=22-30 |cita=}}
* {{Obra citada |apellíu=China |nome=Trade
 | author-link=William Wilson Hunter
 | añu= 2016
 | editor-last= 
 | editor-first= 
 | editor-link=British Library Board
 | títulu=China Trade and the East India Company
 | place=London - Yorkshire
 | publication-place= St Pancras and Boston Spa. |publicación=| volume=
 | url=http://www.bl.uk/reshelp/findhelpregion/asia/china/guidesources/chinatrade/#history
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=History
 | author-link=
 | añu= 1907
 | editor-last=Jackson 
 | editor-first=William 
 | editor-link=William Jackson
 | títulu=History of India |
 place=
 | publication-place= |publicación=ibiblio.org
 | volume=7
 | chapter=01
 | url=http://www.ibiblio.org/britishraj/Jackson7/chapter01.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=History
 | author-link=
 | añu= 1907a |
 editor-last=Jackson 
 | editor-first=William 
 | editor-link=William Jackson
 | títulu=History of India |
 place=
 | publication-place= |publicación=ibiblio.org
 | volume=6
 | chapter=06
 | url=http://www.ibiblio.org/britishraj/Jackson6/chapter06.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=Kerr |nome=Robert 
 | author-link=Robert Kerr
 | añu=1811 
 | editor-last=Gutemberg
 | editor-first=Proyect
 | editor-link=Proyect Gutemberg
 | títulu=Early voyages of EIC
 | place=
 | publication-place= |publicación=| volume=8
 | chapter=10
 | url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/kerr/vol08chap10sect01.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=History
 | author-link=
 | añu= 1907b
 | editor-last=Jackson 
 | editor-first=William 
 | editor-link=William Jackson
 | títulu=History of India |
 place=
 | publication-place= |publicación=ibiblio.org
 | volume=7
 | chapter=07
 | url=http://www.ibiblio.org/britishraj/Jackson7/chapter07.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=History
 | author-link=
 | añu= 1907c
 | editor-last=Jackson 
 | editor-first=William 
 | editor-link=William Jackson
 | títulu=History of India |
 place=
 | publication-place= |publicación=ibiblio.org
 | volume=7
 | chapter=08
 | url=http://www.ibiblio.org/britishraj/Jackson7/chapter08.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=Bantam |nome=Trading in
 | author-link=
 | añu= 2016
 | editor-last= 
 | editor-first= 
 | editor-link=British Library Board
 | títulu=Trading in
 Bantam | place=London - Yorkshire
 | publication-place= St Pancras and Boston Spa. |publicación=| volume=
 | url=http://www.bl.uk/learning/histcitizen/trading/story/bantam/bantam.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=Britannica |nome=Enciclopedia |
 author-link=Enciclopedia Britannica
 | añu= 1969
 | editor-last=Chicago | 
 editor-first=University 
 | editor-link=University of Chicago |títulu=Calcuta
 | publication-place= London |publicación=William Benton
 | volume=4
 | url=
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=History
 | author-link=
 | añu= 1907d
 | editor-last=Jackson 
 | editor-first=William 
 | editor-link=William Jackson
 | títulu=History of India |
 place=
 | publication-place= |publicación=ibiblio.org
 | volume=8
 | chapter=03
 | url=http://www.ibiblio.org/britishraj/Jackson8/chapter03.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=India |nome=History
 | añu= 1907y |
 editor-last=Jackson 
 | editor-first=William 
 | editor-link=William Jackson
 | títulu=History of India |
 volume=8
 | chapter=04
 | url=http://www.ibiblio.org/britishraj/Jackson8/chapter04.html
}}
* {{Obra citada |apellíu=Carnatic |nome=Wars
 | añu= 2010
 | títulu=Carnatic Wars
 | url=http://wiki.fibis.org/index.php/Carnatic_Wars
}}
* {{Obra citada |apellíu=Opium |nome=Wars
 | añu= 2010
 | títulu=Opium Wars
 | url=http://wiki.fibis.org/index.php/Opium_Wars
}}
* {{Obra citada |apellíu=Mutiny |nome=Indian
 | añu= 2016
 | títulu=The Indian Mutiny
 | url=http://www.britishempire.co.uk/forces/armycampaigns/indiancampaigns/mutiny/mutiny.htm
}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|British East India Company}}

{{Control d'autoridaes}}

{{Tradubot|Compañía Británica de las Indias Orientales}}
[[Categoría:Compañíes de les Indies]]
[[Categoría:Empreses fundaes en 1600]]
[[Categoría:Historia de Singapur]]
[[Categoría:India británica]]
[[Categoría:Compañía Británica de les Indies Orientales]]
[[Categoría:Compañíes privilexaes d'Inglaterra]]
[[Categoría:Compañíes privilexaes del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mgiad16hzdqj7o844a9mi4bjik0lcnv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu maratha</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114326</id>
    <revision>
      <id>3703118</id>
      <parentid>3665051</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16724" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
=मराठा साम्राज्य&lt;br /&gt;''Marāṭhā Sāmrājya''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[idioma marathi|Marathi]])&lt;/small&gt;
|nome_completu = Confederación Maratha
|nome_común = Imperiu Maratha
|continente = Asia |forma_de_gobiernu =
[[Monarquía]]
|status = 
|yera = 
|añu_entamu = 1674
|añu_fin = 1818
|eventu_empecipio = 
|eventu_fin = 
|fecha_entamu = 21 d'[[abril]]
|fecha_fin = 21 de [[setiembre]]
|eventu_posterior1 = 
|fecha_eventu_posterior1 = 
|p1 = Imperiu mogol
|bandera_p1 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|s1 = Raj Británicu |bandera_s1
 = British Raj Red Ensign.svg
|imaxe_bandera = Flag of the Maratha Empire.svg
|bandera = Bandera de la Confederación Maratha
|mapa = South Asia 1758 AD.jpg
|aclaración_mapa = Mapa políticu d'[[Asia del Sur]] escontra l'añu 1758 (l'Imperiu Maratha en naranxa).
|capital = [[Raigad]]. Dempués [[Puni]].
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|idioma_principal = [[idioma marathi|Marathi]]
|idioma_non_oficial = [[idioma indostánicu|Indostánicu]]
|relixón = 
|moneda = [[Hon]], [[Rupia]], [[Paisa (moneda)|Paisa]], [[Mohor]]
|títulu_gobernante = [[Llista de monarques indios|Chattrapathi]]
|gobernante1 = [[Shivaji]]
|gobernante2 = [[Sambhaji]]
|gobernante3 = [[Rajaram I]]
|gobernante4 = [[Tarabai del Imperiu maratha|Tarabai]]
|gobernante5 = [[Shahu]]
|gobernante6 = [[Rajaram II]]
|dato_año1 = 1700
|dato_superficie1 = 1000000 
|dato_población1 = 150000000 
|dato_año2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_población2 = 
|miembru_de = 
|notes = 
}}
L''''Imperiu maratha''', tamién conocíu como '''Confederación maratha''' (en [[idioma marathi|marathi]]: मराठा साम्राज्य ''Marāṭhā Sāmrājya''), foi una organización estatal qu'esistió nel [[subcontinente indiu]] ente [[1674]] y [[1818]].

L'imperiu foi fundáu por [[Shivaji]] en [[1674]] cuando s'instauró una zona independiente maratha alredor de [[Puni]] dende'l [[sultanatu de Bijapur]]. Tres un periodu de revueltes y guerres de guerrilles col emperador [[mogol]] [[Aurangzeb]], Shivaji morrió en [[1680]], dexando un reinu maratha grande y estratéxicamente asitiáu. La invasión mogola empecipióse sobre [[1680]] y duró hasta [[1707]], y mientres estos años, los marathas llucharon na mayor de les batalles de la hestoria humana. Finalmente, ganaron a los mogoles, quien fueron forzaos a retirase de les posesiones maratha. [[Shanu]], un nietu de Shivaji, convertir en [[Chatrapati]], y permaneció hasta la so muerte en [[1749]] como'l nucleu del poder maratha. Tres la so muerte, el poder pasó a manes de los [[peshwa]]. La [[Batalla de Panipat (1761)|tercer batalla de Panipat]] en [[1761]] lisió al imperiu, escomiendo'l poder de los peshwa pa siempres. Nesi momentu, la Confederación Maratha convertir na verdadera autoridá nel poder, con un rei y un primer ministru. El postreru Peshwa, [[Baji Rayo II]], foi ganáu poles tropes britániques na [[Tercer guerra anglu-maratha]], pero la memoria de Shivaji dexó les feríes abiertes, y a finales del [[sieglu XIX]], una fola de revoluciones socio-polítiques provocaron el tresformamientu completu del Estáu y futura [[República de la India]].

== El reináu de Shivaji ==

Los marathas hindús vivieren mientres enforma tiempu na rexón de [[Desh]], alredor de [[Satara]], na parte occidental de la llanura de [[Decán]], onde atoparon les fasteres orientales de los montes [[Sahyadri]], y aguantaron les incursiones na rexón de los gobernantes musulmanes mogoles del norte del continente indiu. Sol reináu del so líder, [[Shivaji]], los maratha llibrar de los sultanes musulmanes de [[Sultanatu de Bijapur|Bijapur]], nel sudeste, y convirtiéronse nun pueblu muncho más agresivu, empezando a escalar con frecuencia los territorios mogoles, y escalando en [[1664]] el puertu mogol de [[Surat]]. Shivaji proclamóse emperador en [[1674]]. Los maratha s'estendieren y conquistaren gran parte de la [[India]] central a la muerte de Shivaji en [[1680]].

== El socesores de Shivaji ==

En [[1681]], [[Sambhaji]], unu de los dos fíos de Shivaji que pertenecíen pol tronu, ganó finalmente la partida, consiguiendo coronase y volviendo a entamar la política expansionista del so padre. P'anular cualquier alianza ente [[Rajput]] y Maratha, según pa siguir el so llargu enfrentamientu colos sultanatos del Deccan, l'emperador mogol [[Aurangzeb]] encabezó en [[1682]] una espedición escontra'l sur con tola so corte imperial, l'alministración y un exércitu d'unos 180.000 soldaos pa conquistar los sultanatos de [[Sultanatu de Bijapur|Bijapur]] y [[Golconda]]. En [[1688]], Sambhaji foi prindáu, torturáu y finalmente estazáu.

[[Rajaram]], l'hermanu de Sambhaji y el so anterior rival, asumió agora'l tronu. En [[1700]], [[Satara]], el llugar onde Shivaji de primeres allugó la capital, cayó sol asediu de los mogol. Sobre esa dómina producióse tamién la muerte de Rajaram. La so vilba, [[Tarabai del Imperiu maratha|Tarabai]], asumió'l control en nome del so fíu, [[Sambaji II]]. Ufiertóse una tregua, que l'emperador mogol refugó. Entós Tarabai lideró de forma heroica a los marathas, cruciando en [[1705]] [[Narmada]] y entrando en [[Malwa]], entós posesiones mogolas. Ésta foi una batalla decisiva onde los mogoles perdieron la so posición prominente nel subcontinente indiu pa siempres. Los marathas remanecieron como pueblu victoriosu tres aquella llarga y dura llucha. Los soldaos y comandantes que participaron naquella guerra vieron la espansión real del Imperiu Maratha, en contra del enclín al feudalismu internu que s'empecipió darréu, y que siguió hasta la derrota de los maratha polos [[Reinu Xuníu|ingleses]] en [[1818]].

Tres la muerte del emperador, [[Shanuji]], fíu del desmembrado [[Sambhaji]] (y nietu de [[Shivaji]]), foi lliberáu por [[Bahadur Shah]], el siguiente emperador mogol. Darréu reclamó'l tronu maratha, desafiando a la so tida Tarabai y al so fíu Sambaji II, lo que convirtió l'agora carrancu conflictu mogol-maratha nun asuntu a tres bandes.

== Shahu, el Chatrapati ==

En [[1713]] [[Farrukhsiyar]] declaróse emperador mogol. El so apueste pol poder dependía en gran parte de los sos dos hermanos, conocíos como los [[Saiyids]], unu de los cualos fuera gobernador d'[[Allahabad]], y l'otru gobernador de [[Patna]]. Les negociaciones ente los Saiyids y [[Peshwa]] [[Balaji Vishwanath]], un representante civil de Shahu, condució a los marathas a la vengación contra l'emperador. Un exércitu de marathas comandado por [[Parsoji Bhosale]] colaron escontra [[Delhi]] ensin oposición, tratando de deponer al emperador. En devolución d'esta ayuda, [[Balaji Vishwanath]] trató d'axustar un tratáu. [[Shanuji]] aceptaría'l gobiernu mogol nel Deccan, apurriendo fuercies pal exércitu imperial y pagando un tributu añal, pero recibió como contestación una orde imperial que-y garantizaba la independencia nel territoriu maratha, amás de derechos sobre [[Chauth]] y [[Sardeshmukh]] (lo que representaba'l 35 per cientu de los ingresos totales por impuestos) en [[Guyarat]], [[Malwa]] y los seis provincies del [[Meccan]] so soberanía mogol.

Tres la muerte de [[Balaji Vishwanath]] n'abril de [[1719]], el so fíu [[Baji Rayo I]] foi nomáu [[Peshwa]] por [[Chattrapati Shahuji]]. Shahuji foi unu de los emperadores más clementes, y tenía la importante capacidá de reconocer el talentu de les persones. Ello ye que causó una verdadera revolución social al llevar nuevos talentos hasta'l poder independientemente de la so baxa condición social. Esto yera un importante signu de la movilidá social del Imperiu Maratha qu'amás dexó la so rápida espansión.

Comerciantes como Balaji o'l so fíu, homes ordinarios como [[Shinde]] o [[Holkar]], debieron la so posición al aura d'esti gran príncipe. Hasta la so muerte en [[1749]], controló l'Imperiu Maratha con mano dura. A pesar de la oposición del restu de les facciones de la corte, reconoció'l talentu de [[Baji Rayo I]], poniéndolo al frente del exércitu imperial, bien entrenáu y con -y esperiencia que-y daben les llargues y dures batalles llibraes. Baji Rayo, conforme a les mires del so amu, llevó bien a cabu los sos deberes. Llegó a [[Rayastán]] en [[1735]], a [[Delhi]] en [[1737]] y a [[Orissa]] y [[Bengala]] en [[1740]]. Baji Rayo morrió en [[1740]] tres una serie de conquistes que consolidaron el poder de los marathas, y ye recordáu como unu de los meyores xenerales de la so dómina.

El fíu de Baji Rayo, ''Balaji Bajirao'' ([[Nanasaheb]]) foi nomáu Peshwa por Shahu dempués de consideralo debidamente. El periodu ente [[1741]] y [[1745]] foi d'un relativu aselu nel Deccan. Sahuji morrió en [[1749]], dexando l'autoridá en favor del so Peshwa.

== El Peshwa ==

[[Nanasaheb]] promovió l'agricultura, protexó a los llabradores y condució una meyora de los mercaos nel territoriu del estáu. La continua espansión llevó al hermanu de Nanasaheb, [[Raghunath Rayo]] a introducise en [[Panyab]] tres el cercu de la retirada afgana dempués del pillaje de Delhi por [[Ahmad Shah Abdali]] en [[1756]]. En [[Lahore]], según en Delhi, los maratha yeren agora los más poderosos. Por [[1760]], cola derrota de los nizam nel Deccan, el poder maratha algamó'l so cénit.

== El cayente del Imperiu ==

El Peshwa unvió un exércitu pa desafiar a los afganistanos, y esti exércitu maratha foi decisivamente ganáu'l [[13 de xineru]] de [[1761]] na [[Tercer batalla de Panipat]]. Los sos enfrentamientos internos fueron en gran parte los responsables de la derrota. La batalla supunxo un puntu d'inflexón na espansión maratha, previeno la captura de Delhi, y aceleró la fragmentación del Imperiu. Entá güei, la espresión «tener el nuesu Panipat» n'idioma marathi tien un significáu similar a la de «tener el nuesu Waterloo», n'idioma francés.

Dempués de [[1761]], la Confederación eslleir en cinco estados autónomos maratha. Les rexones controlaes polos maratha fueron estremaes ente los [[Gaekwads]] de [[Vadodara|Baroda]], [[Holkars]] d'[[Indore]] y [[Malwa]], y [[Scindias]] de [[Gwalior]] y [[Ujjain]], y convirtiéronse nes places fuertes del poderíu maratha. Tarabai llograra derechos sobre los impuestos en [[Berar]] y darréu asitiara la so capital en [[Nagpur]]. Cuando los británicos anexonáronse Nagpur tres el [[Rebelión na India de 1857|motín de los cipayos]] de [[1857]], a los protexíos Bhonsle de Tarabai dióse-yos [[Kolhapur]], onde permanecieron hasta bien entráu'l [[sieglu XX]].

== Gobernantes Maratha ==
=== Casa real de Shivaji ===
:* [[Shivaji]] ([[1630]]-[[1680]])
:* [[Sambhaji]]
:* [[Rajaram]]
:* [[Shahuji]]
:* [[Shahu Maharaj]]

=== Casa de los Peshwa ===
:* [[Balaji Vishwanath]]
:* [[Bajirao I]]
:* [[Balaji Bajirao]]
:* [[Peshwa Madhavrao]]

== Ver tamién ==
* [[Kanhoji Angre]]
* [[Tratáu de Salbai]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
=== Bibliografía ===
* [[Bombay University]] – ''Maratha History – Seminar Volume''
* Samant, S. D. – ''Vedh Mahamanavacha''
* Kasar, D.B. – ''Rigveda to Raigarh making of Shivaji the great'', Mumbai: Manudevi Prakashan (2005)
* Apte, B.K. (editor) – ''Chhatrapati Shivaji: Coronation Tercentenary Commemoration Volume, Bombay: University of Bombay'' (1974–75)
* Desai, Ranjeet – ''Shivaji the Great, Janata Raxa'' (1968), Pune: Balwant Printers – English Translation of popular [[Marathi language|Marathi]] book.
* Pagdi, Setu Madhavrao – ''Hindavi Swaraj Aani Moghul'' (1984), Girgaon Book Depot, [[Marathi language|Marathi]] book
* Deshpande, S.R. – ''Marathyanchi Manaswini'', Lalit Publications, [[Marathi language|Marathi]] book
* {{Citation|títulu=Madhya Pradesh Through the Ages|first1=S.R|last1=Bakshi|first2=O.P.|last2=Ralhan|publisher=Sarup &amp; Sons|añu=2007|isbn=978-81-7625-806-7|location=New Delhi|url=https://books.google.com/?id=pZPmLzgkF0UC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=9788176258067#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{Citation|títulu=A Military History of Britain: from 1775 to the Present|first=Jeremy|last=Black|publisher=Greenwood Publishing Group|añu=2006|isbn=978-0-275-99039-8|location=Westport, Conn.|url=https://books.google.com/?id=hNVtQY4sXYMC&amp;dq=9780275990398}}
* {{Citation|títulu=Advance Study in the History of Modern India|volume=Volume 1: 1707–1803|first=G.S.|last=Chhabra|publisher=Lotus Press|añu=2005|isbn=81-89093-06-1|location=New Delhi|url=https://books.google.com/?id=UkDi6rVbckoC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=9788189093068#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{Citation|títulu=Land Acquisition Act|last=Government of Maharastra|añu=1961|location=Bombay|url=http://maharashtra.gov.in/data/gr/english/1961/01/24/20061116122835001.pdf}}
* {{Citation|títulu=The Satara Raj, 1818–1848: A Study in History, Administration, and Culture|first=Sumitra|last=Kulkarni|publisher=Mittal Publications|añu=1995|location=New Delhi|isbn=978-81-7099-581-4|url=https://books.google.com/?id=SYOSHaZnBy8C&amp;dq=9788170995814}}
* {{Citation|títulu=The Modernizing of Communication: Vernacular Publishing in Nineteenth Century Maharastra|first=Ellen Y.|last=McDonald|publisher=[[University of California Press]]|oclc=483944794|location=Berkeley|añu=1968}}
* {{Citation|títulu=Pindari Society and the Establishment of British Paramountcy in India|location=Madison|oclc=53790277|first=Philip F|last=McEldowney|añu=1966|publisher=University of Wisconsin|url=http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Idees/pindaris.html}}
* {{Citation|títulu=Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813|first=J. L|last=Mehta|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd|añu=2005|isbn=978-1-932705-54-6|volume=II|url=https://books.google.com/?id=d1wUgKKzawoC&amp;dq=9781932705546}}
* {{Citation|títulu=Husain: Riding The Lightning|last=Nadkarni|first=Dnyaneshwar|publisher=Popular Prakashan|añu=2000|isbn=81-7154-676-5|location=Bombay|url=https://books.google.com/?id=JVK6d5CXq5MC&amp;dq=holkar+narmada+valley}}
* {{Citation|pages=78–105|títulu=Battles of the Honourable East India Company: Making of the Raj|isbn=978-81-313-0034-3|location=New Delhi|publisher=APH Publishing|añu=2006|first=M.S|last=Naravane|url=https://books.google.com/?id=bxsa3jtHoCEC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=9788131300343#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{Citation|títulu=Encyclopaedic History of Indian Freedom Movement|first=Om|last=Prakash|publisher=Anmol Publications Pvt. Ltd.|añu=2002|location=New Delhi|isbn=978-81-261-0938-8|url=https://books.google.com/books?id=8ArbyWUf4j8C}}
* {{citation |títulu=The Indian Princes and their States |series=[[The New Cambridge History of India]] |first=Barbara N. |last=Ramusack |authorlink=Barbara Ramusack |publisher=[[Cambridge University Press]] |añu=2004 |isbn=978-1-13944-908-3 |url=https://books.google.com/books?id=Kz1-mtazYqEC&amp;pg=PA35}}
* {{citation |url=https://books.google.com/books?id=uPq640stHJ0C |títulu=The Great Maratha Mahadaji Scindia |first=N. G. |last=Rathod |publisher= |añu=1994}}
* {{Citation|títulu=Power and Criminality: a Survey of Famous Crimes in Indian History|first=S. Venugopala|last=Rayo|publisher=Allied Publishers|añu=1977|oclc=4076888|location=Bombay|url=https://books.google.com/?id=9q8EAAAAMAAJ&amp;q=balaji+pant+natu+spy&amp;dq=balaji+pant+natu+spy}}
* {{Citation|títulu=Issues in Modern Indian History: for Sumit Sarkar|first1=Sumit|last1=Sarkar|first2=Biswamoy|last2=Pati|editor=Biswamoy Pati|publisher=Popular Prakashan|añu=2000|location=Mumbai|isbn=978-81-7154-658-9|url=https://books.google.com/?id=S2Yn4LlujqsC&amp;dq=9788171546589}}
* {{Citation|títulu=An Atles and Survey of South Asian History |first=Karl J.|last=Schmidt|publisher=M.E. Sharpe|location=Armonk, N.Y.|añu=1995|isbn=978-1-56324-334-9|url=https://books.google.com/?id=FzmkFXSgxqgC&amp;dq=9781563243349}}
* {{Citation|títulu=Anglu-Maratha Relations, 1785–96|volume=Volume 2 of Anglu-Maratha Relations, Sailendra Nath Sen|first=Sailendra Nath|last=Sen|publisher=Popular Prakashan|añu=1994|location=Bombay|isbn=978-81-7154-789-0|url=https://books.google.com/?id=Y-kanqrtVhYC&amp;dq=9788171547890}}
* {{Citation|añu=1930|author=United States Court of Customs and Patent Appeals|títulu=Court of Customs and Patent Appeals Reports|volume=18|location=Washington|oclc=2590161|publisher=Supreme Court of the United States|url=https://books.google.com/?id=OIcdAAAAMAAJ&amp;q=Y.+F.+BENDLER&amp;dq=Y.+F.+BENDLER}}
* Suryanath O. Kamath (2001). A Concise History of Karnataka from pre-historic times to the present, Jupiter books, MCC, Bangalore (Reprinted 2002), OCLC: 7796041.
=== Enllaces esternos ===
{{commonscat|Maratha Empire}}


{{Tradubot|Imperio maratha}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Confederación Maratha| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>sg9vx8jgwzmqtonx3yc9hmalzpz826i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703171</id>
      <parentid>3703118</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16729" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
=मराठा साम्राज्य&lt;br /&gt;''Marāṭhā Sāmrājya''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[idioma marathi|Marathi]])&lt;/small&gt;
|nome_completu = Confederación Maratha
|nome_común = Imperiu Maratha
|continente = Asia |forma_de_gobiernu =
[[Monarquía]]
|status = 
|yera = 
|añu_entamu = 1674
|añu_fin = 1818
|eventu_empecipio = 
|eventu_fin = 
|fecha_entamu = 21 d'[[abril]]
|fecha_fin = 21 de [[setiembre]]
|eventu_posterior1 = 
|fecha_eventu_posterior1 = 
|p1 = Imperiu mogol
|bandera_p1 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|s1 = Raj Británicu |bandera_s1
 = British Raj Red Ensign.svg
|imaxe_bandera = Flag of the Maratha Empire.svg
|bandera = Bandera de la Confederación Maratha
|mapa = South Asia 1758 AD.jpg
|aclaración_mapa = Mapa políticu d'[[Asia del Sur]] escontra l'añu 1758 (l'Imperiu Maratha en naranxa).
|capital = [[Raigad]]. Dempués [[Puni]].
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|idioma_principal = [[idioma marathi|Marathi]]
|idioma_non_oficial = [[idioma indostánicu|Indostánicu]]
|relixón = 
|moneda = [[Hon]], [[Rupia]], [[Paisa (moneda)|Paisa]], [[Mohor]]
|títulu_gobernante = [[Llista de monarques indios|Chattrapathi]]
|gobernante1 = [[Shivaji]]
|gobernante2 = [[Sambhaji]]
|gobernante3 = [[Rajaram I]]
|gobernante4 = [[Tarabai del Imperiu maratha|Tarabai]]
|gobernante5 = [[Shahu]]
|gobernante6 = [[Rajaram II]]
|dato_año1 = 1700
|dato_superficie1 = 1000000 
|dato_población1 = 150000000 
|dato_año2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_población2 = 
|miembru_de = 
|notes = 
}}
L''''Imperiu maratha''', tamién conocíu como '''Confederación maratha''' (en [[idioma marathi|marathi]]: मराठा साम्राज्य ''Marāṭhā Sāmrājya''), foi una organización estatal qu'esistió nel [[subcontinente indiu]] ente [[1674]] y [[1818]].

L'imperiu foi fundáu por [[Shivaji]] en [[1674]] cuando s'instauró una zona independiente maratha alredor de [[Puni]] dende'l [[sultanatu de Bijapur]]. Tres un periodu de revueltes y guerres de guerrilles col emperador [[mogol]] [[Aurangzeb]], Shivaji morrió en [[1680]], dexando un reinu maratha grande y estratéxicamente asitiáu. La invasión mogola empecipióse sobre [[1680]] y duró hasta [[1707]], y mientres estos años, los marathas llucharon na mayor de les batalles de la hestoria humana. Finalmente, ganaron a los mogoles, quien fueron forzaos a retirase de les posesiones maratha. [[Shanu]], un nietu de Shivaji, convertir en [[Chatrapati]], y permaneció hasta la so muerte en [[1749]] como'l nucleu del poder maratha. Tres la so muerte, el poder pasó a manes de los [[peshwa]]. La [[Batalla de Panipat (1761)|tercer batalla de Panipat]] en [[1761]] lisió al imperiu, escomiendo'l poder de los peshwa pa siempres. Nesi momentu, la Confederación Maratha convertir na verdadera autoridá nel poder, con un rei y un primer ministru. El postreru Peshwa, [[Baji Rayo II]], foi ganáu poles tropes britániques na [[Tercer guerra anglu-maratha]], pero la memoria de Shivaji dexó les feríes abiertes, y a finales del [[sieglu XIX]], una fola de revoluciones socio-polítiques provocaron el tresformamientu completu del Estáu y futura [[República de la India]].

== El reináu de Shivaji ==

Los marathas hindús vivieren mientres enforma tiempu na rexón de [[Desh]], alredor de [[Satara]], na parte occidental de la llanura de [[Decán]], onde atoparon les fasteres orientales de los montes [[Sahyadri]], y aguantaron les incursiones na rexón de los gobernantes musulmanes mogoles del norte del continente indiu. Sol reináu del so líder, [[Shivaji]], los maratha llibrar de los sultanes musulmanes de [[Sultanatu de Bijapur|Bijapur]], nel sudeste, y convirtiéronse nun pueblu muncho más agresivu, empezando a escalar con frecuencia los territorios mogoles, y escalando en [[1664]] el puertu mogol de [[Surat]]. Shivaji proclamóse emperador en [[1674]]. Los maratha s'estendieren y conquistaren gran parte de la [[India]] central a la muerte de Shivaji en [[1680]].

== El socesores de Shivaji ==

En [[1681]], [[Sambhaji]], unu de los dos fíos de Shivaji que pertenecíen pol tronu, ganó finalmente la partida, consiguiendo coronase y volviendo a entamar la política expansionista del so padre. P'anular cualquier alianza ente [[Rajput]] y Maratha, según pa siguir el so llargu enfrentamientu colos sultanatos del Deccan, l'emperador mogol [[Aurangzeb]] encabezó en [[1682]] una espedición escontra'l sur con tola so corte imperial, l'alministración y un exércitu d'unos 180.000 soldaos pa conquistar los sultanatos de [[Sultanatu de Bijapur|Bijapur]] y [[Golconda]]. En [[1688]], Sambhaji foi prindáu, torturáu y finalmente estazáu.

[[Rajaram]], l'hermanu de Sambhaji y el so anterior rival, asumió agora'l tronu. En [[1700]], [[Satara]], el llugar onde Shivaji de primeres allugó la capital, cayó sol asediu de los mogol. Sobre esa dómina producióse tamién la muerte de Rajaram. La so vilba, [[Tarabai del Imperiu maratha|Tarabai]], asumió'l control en nome del so fíu, [[Sambaji II]]. Ufiertóse una tregua, que l'emperador mogol refugó. Entós Tarabai lideró de forma heroica a los marathas, cruciando en [[1705]] [[Narmada]] y entrando en [[Malwa]], entós posesiones mogolas. Ésta foi una batalla decisiva onde los mogoles perdieron la so posición prominente nel subcontinente indiu pa siempres. Los marathas remanecieron como pueblu victoriosu tres aquella llarga y dura llucha. Los soldaos y comandantes que participaron naquella guerra vieron la espansión real del Imperiu Maratha, en contra del enclín al feudalismu internu que s'empecipió darréu, y que siguió hasta la derrota de los maratha polos [[Reinu Xuníu|ingleses]] en [[1818]].

Tres la muerte del emperador, [[Shanuji]], fíu del desmembrado [[Sambhaji]] (y nietu de [[Shivaji]]), foi lliberáu por [[Bahadur Shah]], el siguiente emperador mogol. Darréu reclamó'l tronu maratha, desafiando a la so tida Tarabai y al so fíu Sambaji II, lo que convirtió l'agora carrancu conflictu mogol-maratha nun asuntu a tres bandes.

== Shahu, el Chatrapati ==

En [[1713]] [[Farrukhsiyar]] declaróse emperador mogol. El so apueste pol poder dependía en gran parte de los sos dos hermanos, conocíos como los [[Saiyids]], unu de los cualos fuera gobernador d'[[Allahabad]], y l'otru gobernador de [[Patna]]. Les negociaciones ente los Saiyids y [[Peshwa]] [[Balaji Vishwanath]], un representante civil de Shahu, condució a los marathas a la vengación contra l'emperador. Un exércitu de marathas comandado por [[Parsoji Bhosale]] colaron escontra [[Delhi]] ensin oposición, tratando de deponer al emperador. En devolución d'esta ayuda, [[Balaji Vishwanath]] trató d'axustar un tratáu. [[Shanuji]] aceptaría'l gobiernu mogol nel Deccan, apurriendo fuercies pal exércitu imperial y pagando un tributu añal, pero recibió como contestación una orde imperial que-y garantizaba la independencia nel territoriu maratha, amás de derechos sobre [[Chauth]] y [[Sardeshmukh]] (lo que representaba'l 35 per cientu de los ingresos totales por impuestos) en [[Guyarat]], [[Malwa]] y los seis provincies del [[Meccan]] so soberanía mogol.

Tres la muerte de [[Balaji Vishwanath]] n'abril de [[1719]], el so fíu [[Baji Rayo I]] foi nomáu [[Peshwa]] por [[Chattrapati Shahuji]]. Shahuji foi unu de los emperadores más clementes, y tenía la importante capacidá de reconocer el talentu de les persones. Ello ye que causó una verdadera revolución social al llevar nuevos talentos hasta'l poder independientemente de la so baxa condición social. Esto yera un importante signu de la movilidá social del Imperiu Maratha qu'amás dexó la so rápida espansión.

Comerciantes como Balaji o'l so fíu, homes ordinarios como [[Shinde]] o [[Holkar]], debieron la so posición al aura d'esti gran príncipe. Hasta la so muerte en [[1749]], controló l'Imperiu Maratha con mano dura. A pesar de la oposición del restu de les facciones de la corte, reconoció'l talentu de [[Baji Rayo I]], poniéndolo al frente del exércitu imperial, bien entrenáu y con -y esperiencia que-y daben les llargues y dures batalles llibraes. Baji Rayo, conforme a les mires del so amu, llevó bien a cabu los sos deberes. Llegó a [[Rayastán]] en [[1735]], a [[Delhi]] en [[1737]] y a [[Orissa]] y [[Bengala]] en [[1740]]. Baji Rayo morrió en [[1740]] tres una serie de conquistes que consolidaron el poder de los marathas, y ye recordáu como unu de los meyores xenerales de la so dómina.

El fíu de Baji Rayo, ''Balaji Bajirao'' ([[Nanasaheb]]) foi nomáu Peshwa por Shahu dempués de consideralo debidamente. El periodu ente [[1741]] y [[1745]] foi d'un relativu aselu nel Deccan. Sahuji morrió en [[1749]], dexando l'autoridá en favor del so Peshwa.

== El Peshwa ==

[[Nanasaheb]] promovió l'agricultura, protexó a los llabradores y condució una meyora de los mercaos nel territoriu del estáu. La continua espansión llevó al hermanu de Nanasaheb, [[Raghunath Rayo]] a introducise en [[Panyab]] tres el cercu de la retirada afganistana dempués del pillaje de Delhi por [[Ahmad Shah Abdali]] en [[1756]]. En [[Lahore]], según en Delhi, los maratha yeren agora los más poderosos. Por [[1760]], cola derrota de los nizam nel Deccan, el poder maratha algamó'l so cénit.

== El cayente del Imperiu ==

El Peshwa unvió un exércitu pa desafiar a los afganistanos, y esti exércitu maratha foi decisivamente ganáu'l [[13 de xineru]] de [[1761]] na [[Tercer batalla de Panipat]]. Los sos enfrentamientos internos fueron en gran parte los responsables de la derrota. La batalla supunxo un puntu d'inflexón na espansión maratha, previeno la captura de Delhi, y aceleró la fragmentación del Imperiu. Entá güei, la espresión «tener el nuesu Panipat» n'idioma marathi tien un significáu similar a la de «tener el nuesu Waterloo», n'idioma francés.

Dempués de [[1761]], la Confederación eslleir en cinco estados autónomos maratha. Les rexones controlaes polos maratha fueron estremaes ente los [[Gaekwads]] de [[Vadodara|Baroda]], [[Holkars]] d'[[Indore]] y [[Malwa]], y [[Scindias]] de [[Gwalior]] y [[Ujjain]], y convirtiéronse nes places fuertes del poderíu maratha. Tarabai llograra derechos sobre los impuestos en [[Berar]] y darréu asitiara la so capital en [[Nagpur]]. Cuando los británicos anexonáronse Nagpur tres el [[Rebelión na India de 1857|motín de los cipayos]] de [[1857]], a los protexíos Bhonsle de Tarabai dióse-yos [[Kolhapur]], onde permanecieron hasta bien entráu'l [[sieglu XX]].

== Gobernantes Maratha ==
=== Casa real de Shivaji ===
:* [[Shivaji]] ([[1630]]-[[1680]])
:* [[Sambhaji]]
:* [[Rajaram]]
:* [[Shahuji]]
:* [[Shahu Maharaj]]

=== Casa de los Peshwa ===
:* [[Balaji Vishwanath]]
:* [[Bajirao I]]
:* [[Balaji Bajirao]]
:* [[Peshwa Madhavrao]]

== Ver tamién ==
* [[Kanhoji Angre]]
* [[Tratáu de Salbai]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
=== Bibliografía ===
* [[Bombay University]] – ''Maratha History – Seminar Volume''
* Samant, S. D. – ''Vedh Mahamanavacha''
* Kasar, D.B. – ''Rigveda to Raigarh making of Shivaji the great'', Mumbai: Manudevi Prakashan (2005)
* Apte, B.K. (editor) – ''Chhatrapati Shivaji: Coronation Tercentenary Commemoration Volume, Bombay: University of Bombay'' (1974–75)
* Desai, Ranjeet – ''Shivaji the Great, Janata Raxa'' (1968), Pune: Balwant Printers – English Translation of popular [[Marathi language|Marathi]] book.
* Pagdi, Setu Madhavrao – ''Hindavi Swaraj Aani Moghul'' (1984), Girgaon Book Depot, [[Marathi language|Marathi]] book
* Deshpande, S.R. – ''Marathyanchi Manaswini'', Lalit Publications, [[Marathi language|Marathi]] book
* {{Citation|títulu=Madhya Pradesh Through the Ages|first1=S.R|last1=Bakshi|first2=O.P.|last2=Ralhan|publisher=Sarup &amp; Sons|añu=2007|isbn=978-81-7625-806-7|location=New Delhi|url=https://books.google.com/?id=pZPmLzgkF0UC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=9788176258067#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{Citation|títulu=A Military History of Britain: from 1775 to the Present|first=Jeremy|last=Black|publisher=Greenwood Publishing Group|añu=2006|isbn=978-0-275-99039-8|location=Westport, Conn.|url=https://books.google.com/?id=hNVtQY4sXYMC&amp;dq=9780275990398}}
* {{Citation|títulu=Advance Study in the History of Modern India|volume=Volume 1: 1707–1803|first=G.S.|last=Chhabra|publisher=Lotus Press|añu=2005|isbn=81-89093-06-1|location=New Delhi|url=https://books.google.com/?id=UkDi6rVbckoC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=9788189093068#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{Citation|títulu=Land Acquisition Act|last=Government of Maharastra|añu=1961|location=Bombay|url=http://maharashtra.gov.in/data/gr/english/1961/01/24/20061116122835001.pdf}}
* {{Citation|títulu=The Satara Raj, 1818–1848: A Study in History, Administration, and Culture|first=Sumitra|last=Kulkarni|publisher=Mittal Publications|añu=1995|location=New Delhi|isbn=978-81-7099-581-4|url=https://books.google.com/?id=SYOSHaZnBy8C&amp;dq=9788170995814}}
* {{Citation|títulu=The Modernizing of Communication: Vernacular Publishing in Nineteenth Century Maharastra|first=Ellen Y.|last=McDonald|publisher=[[University of California Press]]|oclc=483944794|location=Berkeley|añu=1968}}
* {{Citation|títulu=Pindari Society and the Establishment of British Paramountcy in India|location=Madison|oclc=53790277|first=Philip F|last=McEldowney|añu=1966|publisher=University of Wisconsin|url=http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Idees/pindaris.html}}
* {{Citation|títulu=Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813|first=J. L|last=Mehta|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd|añu=2005|isbn=978-1-932705-54-6|volume=II|url=https://books.google.com/?id=d1wUgKKzawoC&amp;dq=9781932705546}}
* {{Citation|títulu=Husain: Riding The Lightning|last=Nadkarni|first=Dnyaneshwar|publisher=Popular Prakashan|añu=2000|isbn=81-7154-676-5|location=Bombay|url=https://books.google.com/?id=JVK6d5CXq5MC&amp;dq=holkar+narmada+valley}}
* {{Citation|pages=78–105|títulu=Battles of the Honourable East India Company: Making of the Raj|isbn=978-81-313-0034-3|location=New Delhi|publisher=APH Publishing|añu=2006|first=M.S|last=Naravane|url=https://books.google.com/?id=bxsa3jtHoCEC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=9788131300343#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{Citation|títulu=Encyclopaedic History of Indian Freedom Movement|first=Om|last=Prakash|publisher=Anmol Publications Pvt. Ltd.|añu=2002|location=New Delhi|isbn=978-81-261-0938-8|url=https://books.google.com/books?id=8ArbyWUf4j8C}}
* {{citation |títulu=The Indian Princes and their States |series=[[The New Cambridge History of India]] |first=Barbara N. |last=Ramusack |authorlink=Barbara Ramusack |publisher=[[Cambridge University Press]] |añu=2004 |isbn=978-1-13944-908-3 |url=https://books.google.com/books?id=Kz1-mtazYqEC&amp;pg=PA35}}
* {{citation |url=https://books.google.com/books?id=uPq640stHJ0C |títulu=The Great Maratha Mahadaji Scindia |first=N. G. |last=Rathod |publisher= |añu=1994}}
* {{Citation|títulu=Power and Criminality: a Survey of Famous Crimes in Indian History|first=S. Venugopala|last=Rayo|publisher=Allied Publishers|añu=1977|oclc=4076888|location=Bombay|url=https://books.google.com/?id=9q8EAAAAMAAJ&amp;q=balaji+pant+natu+spy&amp;dq=balaji+pant+natu+spy}}
* {{Citation|títulu=Issues in Modern Indian History: for Sumit Sarkar|first1=Sumit|last1=Sarkar|first2=Biswamoy|last2=Pati|editor=Biswamoy Pati|publisher=Popular Prakashan|añu=2000|location=Mumbai|isbn=978-81-7154-658-9|url=https://books.google.com/?id=S2Yn4LlujqsC&amp;dq=9788171546589}}
* {{Citation|títulu=An Atles and Survey of South Asian History |first=Karl J.|last=Schmidt|publisher=M.E. Sharpe|location=Armonk, N.Y.|añu=1995|isbn=978-1-56324-334-9|url=https://books.google.com/?id=FzmkFXSgxqgC&amp;dq=9781563243349}}
* {{Citation|títulu=Anglu-Maratha Relations, 1785–96|volume=Volume 2 of Anglu-Maratha Relations, Sailendra Nath Sen|first=Sailendra Nath|last=Sen|publisher=Popular Prakashan|añu=1994|location=Bombay|isbn=978-81-7154-789-0|url=https://books.google.com/?id=Y-kanqrtVhYC&amp;dq=9788171547890}}
* {{Citation|añu=1930|author=United States Court of Customs and Patent Appeals|títulu=Court of Customs and Patent Appeals Reports|volume=18|location=Washington|oclc=2590161|publisher=Supreme Court of the United States|url=https://books.google.com/?id=OIcdAAAAMAAJ&amp;q=Y.+F.+BENDLER&amp;dq=Y.+F.+BENDLER}}
* Suryanath O. Kamath (2001). A Concise History of Karnataka from pre-historic times to the present, Jupiter books, MCC, Bangalore (Reprinted 2002), OCLC: 7796041.
=== Enllaces esternos ===
{{commonscat|Maratha Empire}}


{{Tradubot|Imperio maratha}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Confederación Maratha| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>srtxbp60kwx9li6782bsd7odryu5nxy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>El Gran Xuegu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114343</id>
    <revision>
      <id>3703019</id>
      <parentid>3683746</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32262" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar 
|imaxe = Central Asia- Afghanistan and Her Relation to British and Russian Territories WDL11751.png
|descripción_imaxe = Mapa d'Asia Central en 1885.
|fecha = [[1837]] - [[1907]] 
|llugar = [[Afganistán]], [[Persia]], [[Turquistán]], [[Turkmenistán]] y [[Tíbet]]
|resultáu = Afganistán, Persia y Tíbet son consideraos [[estado tapón]].
|casus = 
|territoriu = Los [[Janato de Jiva|Janatos de Jiva]], [[Janato de Joqand|Joqand]] y [[Janato de Bujara|Bujara]] formen la Gobernación Xeneral de Turquistán baxu dominiu rusu.
|combatientes1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] [[Imperiu Rusu]]
|combatientes2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] [[Imperiu Británicu]]
|comandante1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mihail Grigorievich Chernaiev]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Konstantin von Kaufman]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mijaíl Skobelev]]

|comandante2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[William Keith Elphinstone]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[George Pollock]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]]
&lt;br /&gt;}}

[[Ficheru:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|Ilustración de la revista [[Punch (revista)|Punch]], relativa al Gran Xuegu, na que se representa l'emir afganu [[Sher Ali Khan]] arrodiáu pol osu rusu y el lleón británicu y el testu &quot;Sálvenme de los mios amigos&quot;.]]

'''El Gran Xuegu''' ye'l términu utilizáu pa describir la rivalidá ente l'[[Imperiu rusu]] y el [[Reinu Xuníu]], na so llucha pol control d'[[Asia Central]] y el [[Cáucasu]], mientres el [[sieglu XIX]].&lt;ref&gt;Revista CIDOB d'AfersInternacionals 70-71 &quot;Asia Central. Área emerxente nes rellaciones internacionales&quot; &lt;/ref&gt;

El términu foi acuñáu por [[Arthur Conolly]], axente del [[Serviciu d'intelixencia]] británicu&lt;ref&gt; {{cita llibru| apellíu = Hopkirk| nome = Peter | títulu =The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia | editorial = Kodansha International |páxina=564| añu = 1992 | isbn = 9781568360225| url = http://www.amazon.com/The-Great-Game-Struggle-Kodansha/dp/1568360223|ref=refPeterHopkirk1992|fechaaccesu=27 d'agostu de 2012}}
name=GG1-B-01-P1/&gt;&lt;/ref&gt; y popularizáu pol escritor [[Rudyard Kipling]], na so novela [[Kim (novela)|Kim]], publicada en 1901. 
Esta rivalidá ente Rusia y Reinu Xuníu foi denomada polos rusos como &quot;El Tornéu de les Solombres&quot;. Anguaño esta acepción xuntu cola de furacu negru” (popularizada por Brzezinski pa esplicar l'orde postsoviético) son utilizaes polos especialistes internacionales p'analizar l'actuación de les grandes potencies nes rexones mentaes.
La rivalidá ente l'Imperiu Británicu y l'Imperiu Rusu caltúvose siempres nun estáu de Guerra Fría polo que tuvieron un gran protagonismu esploradores (como [[Nikolái Przewalski]]), axentes d'intelixencia (como [[Alexander Burnes]] o [[William Moorcroft]]), axentes comerciales y diplomáticos anque la zona nun se vio exenta de guerres na qu'algamaron fama xenerales como [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]], [[Konstantin von Kaufman]] o [[Mijaíl Skobelev]].

{{cita|Namái cuando tol mundu muerra va acabar el Gran Xuegu.|[[Rudyard Kipling]]}}
==El Gran Xuegu==

=== Orixe ===

La conquista de la [[India]] apurriera al [[Imperiu Británicu]] una enorme riqueza y prestíu. Tres les [[guerres napoleóniques]], la India convertir na xoya de la corona”, la pieza clave que sofitaba l'Imperiu. Pa controlar la inmensa área qu'ocupa la India, la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] recibió una gran autonomía sobre'l territoriu pero en 1857, la [[rebelión de los Cipayos]] llegó a poner en peligru'l control del subcontinente. La revuelta pudo encalorase pero produció un impautu importante na visión que dend'[[Inglaterra]] tener de la India, que yera considerada como una exa central de la economía imperial británica al ser el mercáu más importante pa les manufactures del Imperiu.
[[Ficheru: Vereshchagin-Blowing_from_Guns_in_British_India.jpg|thumb|right|300px| Execución de los rebeldes indios tres la [[Rebelión de los Cipayos]]. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
La xeografía de la India paecía protexela contra enemigos esteriores. El [[Himalaya]] resultaba una barrera insuperable pel norte y nordeste y les xungles de [[Birmania]] faíen seguro l'esti pero na frontera noroccidental, la India partía con [[Afganistán]] y yera motivu d'esmolición pa los británicos porque esti país tamién atestaba col [[Imperiu Rusu]] {{Harvnp| VV.AA.|2010|p=30}}.
Según la perspeutiva británica, los rusos podíen amenaciar el control sobre la India yá fora por aciu incursiones ruses nel [[Mediterraneu]] qu'amenaciaren les rutes escontra l'oeste y pola meyora del imperiu zarista n'Asia Central.
La perspeutiva de Rusia yera distinta. Pal Imperiu Zarista, Asia Central suponía un oxetivu ideal p'atopar un suministru de materies primes y un mercáu zarráu faía onde dirixir les sos manufactures. Amás debíase pacificar les aturbolinaes fronteres yá que los habitantes de los distintos estaos realizaben frecuentemente razias en territoriu rusu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}.
De terceres, Rusia yera consciente de que primiendo n'Asia Central podía obligar al Imperiu Británicu a realizar dalguna concesión con al respective de los estrechos del [[Bósforu]] y de los [[Dardanelos]] qu'abriera a los barcos rusos les rutes del Mediterraneu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}. 
Ente dambes potencies imperiales, siempres dispuestes a enanchar les sos fronteres, atopábense una serie d'estaos colos que surdieron continues fregadures. Estos países fueron [[Persia]], que consideráu como [[tao tapón]], tuvo que sufrir una llucha ente les dos potencies por influyir na so política interna; Afganistán, que sufrió presiones por dambos bandos y dos guerres contra l'Imperiu Británicu; y el [[Tíbet]] que, a pesar, de nun atopase ente dambos imperios tamién foi un focu d'enfrentamientu.

===Primer guerra anglu-afgana (1838-1842)===

En 1837 llegó a [[Kabul]] un embaxador rusu, depués de lo cual, y sol mandu d'un oficial cosacu llamáu [[Yan Vitkevich]], fundaríase una misión diplomática rusa n'Asia central; cola misión d'algamar un tratáu favorable a Rusia.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} Esta embaxada collechó un inmensu fracasu y a la so vuelta a San Petersburgu, Yan Vitkevich suicidóse.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} 
Sicasí la noticia de la embaxada llegara a [[George Eden|Lord Auckland]], quien empezó a preparar una invasión militar pa derrocar al emir d'Afganistán [[Dost Mohammed Khan]].
[[Ficheru: Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|thumb|left|200px| [[Dost Mohammed Khan]] y el so fíu menor . Obra de [[James Rattray]]. ]]
El [[Raj]] preparó un exércitu con 21.000 soldaos británicos y 38.000 auxiliares indios que se llanzó a la conquista d'Afganistán{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=14}}. 
El principiu de la campaña nun supunxo munches dificultaes pa les armes britániques. Tomóse fácilmente [[Kandahar]], [[Ghazni]] y Kabul. Se entronizó a [[Shuja Shah Durrani]] y los soldaos británicos tomaron cuarteles. Poco dempués fíxose colar a parte de los soldaos británicos y solo quedaron n'Afganistán seis regimientos pa defender al nuevu emir sol mandu de [[William Keith Elphinstone]] y una delegación política sol mandu d'[[Alexander Burnes]] y [[William Macnaghten]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=124}}.
En 1841, el fíu de Dost Mohamed, [[Akbar Jan]] empecipió una insurrección contra los británicos. Gran parte de los líderes tribales terminaron xuniéndose a la insurrección cuando l'Imperiu Británicu decidió dexar de paga-yos los subsidios de los que yeren participes por defender los caminos y pasos de monte{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=15}}. 
El 1 de payares de 1841 un ensame da afganos atacó la residencia de Alexander Burnes asesinando a tol qu'atoparon nel so interior{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=128}}. L'asesinatu nun desencadenó nenguna reaición per parte británica.
[[Ficheru: Sir Alexander Burnes.jpg|thumb|right|200px| [[Alexander Burnes]]]]
Tres selmanes dempués los altores alredor de Kabul empezaron a ser ocupaes polos afganos y Elphinstone unvió una columna d'infantería y caballería pa desallugar a les fuercies afganistanes d'ellí. En desallugando los altores, los británicos fueron atacaos y puestos en fuga pola caballería afgana, a la vista de la guarnición que nun fixo nada pa evitalo{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=130}}.
La guarnición de Kabul ver nuna situación insostenible y unvióse a William Macnaghten a axustar con Akbar Jan los términos pa una retirada pacífica pero l'oficial británicu foi asesináu por el mesmu Akbar. Darréu foi degolláu y la so cabeza espuesta nuna estaca nuna plaza pública{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=16}}.
Esti asesinatu nun convenció a Elphinstone de lo inútil de les negociaciones y siguió intentando un acercamientu diplomáticu hasta finales del años 1841 cuando aportó a lliberar a Dost Mohammed{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=132}}.
[[Ficheru: The Last Stand, by William Barnes Wollen (1898).jpg|thumb|left|300px| La Resistencia de los postreros soldaos británicos na [[batalla de Gandamak]] . Obra de [[William Barnes Wollen]]. ]]
El 6 de xineru de 1842, les tropes britániques ya indies, acompañaes por esposes, fíos y sirvientes salieron de Kabul. Mientres una selmana, la columna británica foi acosada polos afganos que los disparaben dende los visos de los escobios. Akbar Mohammed declaró que nun tenía que ver nada colos ataques y ufiertóse a protexer a los civiles y a los mancaos y llevalos a un llugar seguru. Sicasí esta aición nun supunxo'l final del acoso sobre l'exércitu británicu y el 13 de xineru la columna llegó a Gandamak solo p'atopar el pasu bloquiáu{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}. Elphinstone decidió volver axustar con Akbar Mohammed y apurrióse a él pa salvar la vida. Los soldaos teníen d'actuar so la so cuenta y decidieron aguantar ya intentar llegar a Jalalabad tuvo llugar la [[batalla de Gandamak]] na que los británicos fueron masacrados. Solo'l capitán [[James Souter]] y ocho soldaos más sobrevivieron como prisioneros. De les persones que fuxeron a caballu solo'l doctor [[William Brydon]] algamó [[Jalalabad]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}.
[[Ficheru: Remnants of an army2.jpg|thumb|right|upright=1.3| Llegada de William Brydon a [[Jalalabad]] . Obra d'[[Elizabeth Thompson (pintora)|Elizabeth Thompson]]. ]]
[[Edward Law|Lord Ellenborough]], nuevu gobernador xeneral británicu nun taba dispuestu que la guerra terminara con esta derrota asina qu'unvió una fuercia punitivo escontra Afganistán. Sol mandu del xeneral [[George Pollock]], la fuercia espedicionario de 14.000 soldaos forzó'l [[pasu Jáiber]] y ganó en dos batalles a Akbar Jan{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}. En ganando al líder afganu coló a Kabul y amenorgó a cenices el Gran Bazar. P'avientu de 1842 tol exércitu británicu atopar de nuevu na India{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}.

===La conquista del Turquestán pol Imperiu Rusu===

Mientres la segunda metá del sieglu XIX, l'Imperiu Rusu algamó una enorme espansión n'Asia Central. Antes de 1850, Rusia yá yera dueñu de la totalidá de [[Kazakstán]] pero la espansión per Asia Central detener mientres la [[Guerra de Crimea]] poles que l'Imperiu Rusu intentaba ganar una salida al mar Mediterraneu, a mariña del [[Imperiu Otomanu]]. La guerra terminó en derrota pa les armes ruses, ente otres coses pola intervención de potencies occidentales como'l [[Segundu Imperiu Francés]], el [[Reinu de Cerdeña]] y sobremanera l'Imperiu Británicu que nun podía tolerar la inxerencia rusa nes rutes vitales escontra Oriente. La guerra terminó cola [[Tratáu de París (1856)|Paz de París]] en 1856 y l'Imperiu zarista nun tuvo otru remediu, pa espandise que mirar faía los territorios allegantes a les sos posesiones asiátiques.
[[Ficheru: 1872 Vereshchagin Praesentation der Trophaeen anagoria.JPG |thumb|left| Presentación al emir del [[Janato de Bujara]] de les cabeces d'unos soldaos rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
A mediaos del sieglu XIX la zona d'Asia Central conocida como [[Turquestán]] taba estremada en trés janatos: El [[Janato de Bujara]], el [[Janato de Jiva]] y el [[Janato de Joqand]]. 
L'Imperiu Rusu decidió anexonase estos territorios que xunto a [[Kirguistán]] y [[Turkmenistán]] atestaben cola so frontera suroriental.
La primer acometida rusa tuvo como oxetivu'l Janato de Bujara y asina la ciudá de [[Chimkent]] cayó en poder rusu'l 2 d'ochobre de 1864{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Tres tomar de la ciudá dar# en el so saquéu y a la masacre de tolos sos habitantes.
Esti ataque empezó a llevantar les suspicacias del Imperiu Británicu polo que s'ordenar al xeneral [[Mihail Grigorievich Chernaiev]] nun siguir con remanar pero esti desoi les órdenes y ataca [[Tarkent]] en 1865 provocando l'airada protesta británica. Tres estes protestes el xeneral rusu ye destituyíu con honores{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
[[Dmitry Romanovski]] ye nomáu socesor de Chemaiev y prosigue na primavera de 1866 la meyora rusa. Con un exércitu de 3.600 homes gana a les fuercies del janato de Bujara (cerca de 40.000 soldaos) na [[batalla de Irdzchar]] tres los qu'invade'l [[valle de Ferganá]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
Esi mesmu branu la ofensiva rusa sigue cola conquista de delles ciudaes que s'atopaben nel camín a [[Samarcanda]].
[[Ficheru:У крепостной стены.jpg|thumb|right|350px| Defensa de [[Samarcanda]] per parte de los rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
Col fin d'entamar l'estensu territoriu conquistáu créase la Gobernación Xeneral de Turquestán en 1867 a que'l so frente poner a [[Konstantin von Kaufman]] quien va gociar de plenos poderes tantu civiles como militares{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
La primer aición de Kaufman ye la ocupación del valle de [[Kirguistán]], al este de Samarcanda.
L'añu 1868 va ver la ofensiva final contra'l Janato de Bujara. La ciudá de Samarcanda ye tomada polos rusos quien son bien recibíos polos habitantes de la ciudá que s'atopaben descontentos col gobernador unviáu dende Bujara pa preparar la defensa de la ciudá. Kaufman, viendo la facilidá de la conquista, decide siguir la ofensiva dexando na ciudá solo 500 soldaos{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Poco dempués de colar l'exércitu rusu, la población de Samarcanda, va xunir a les tropes d'[[Abd al-Malik Tura]], fíu del emir de Bujara contra les tropes zaristes{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Estes, superaes en númberu, atrincherar na ciudadela y aguanten les turniaes de los asediadores mientres una selmana cuando Konstantin von Kaufman vuelve a la ciudá col restu del exércitu, obligando a los asediadores a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}.
En consolidando la conquista de Samarcanda, les tropes ruses consiguen la victoria na [[batalla de Zerabulak]] tres los que l'emir de Bujara rindir a los rusos. L'antiguu janato foi dexáu sol control d'emir pero quedaba sometida al control rusu na esfera de les rellaciones esteriores.
[[Ficheru: KarazinNN VstRusVoyskGRM.jpg|thumb|left|350px| Les tropes ruses en [[Samarcanda]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
Respectu al Janato de Joqand, en 1868 Konstantin von Kaufman roblara un alcuerdu col emir [[Judoyar Jan]] pol cual estableciéronse rellaciones pacífiques. En 1873 empecipióse un llevantamientu contra l'emir pero que n'agostu de 1875 pasó a convertise nun movimientu de lliberación nacional contra Judoyar Jan y contra los rusos. Kaufman ordenó a les tropes ruses encalorar les revueltes por aciu la ocupación del Janato de Joqand y el 19 de febreru de 1876 el Janato foi abolíu y establecióse que fuera incorporáu a la Gobernación Xeneral de Turquestán. Al igual que'l Janato de Bujara, l'emir de Joqand siguió controlando'l gobiernu internu pero les rellaciones esteriores quedaron subordinaes al control zarista.
La cayida del Janato de Jiva baxu control rusu esmolecía sobremanera a los británicos qu'intentaron influyir nel so emir cola unviada de mensaxeros.
Pa evitar que la tensión ente dambes potencies siguiera aumentando, el zar [[Alexandru II de Rusia]] unvió a un diplomáticu a [[Londres]] qu'aseguró que'l Janato de Jiva nun s'incluyía ente les sos pretensiones. Sicasí, n'agostu de 1873, l'emir de Jiva robló un alcuerdu pol que pasaba a ser un protectoráu rusu, refugando establecer rellaciones direutes con cualesquier otru país nin roblar alcuerdos ensin el consentimientu de [[San Petersburgu]]. Tolos aspeutos rellacionaos cola supervisión y decisión de cuestiones del Janato fueron puesta sol control de la Gobernación Xeneral del Turquestán.

===La segunda guerra anglu-afgana (1878-1880)===

En payares de 1878 l'emir d'Afganistán [[Sher Alí]] entabló negociaciones con Rusia qu'estableció una delegación na corte del emir. L'Imperiu Británicu intentó entablar negociaciones col emir pero esti torno falar con representantes de Gran Bretaña y robló un tratáu d'amistá col Imperiu zarista. Gran Bretaña, esmolecíu pol carís de los acontecimientos esixó tener una delegación en Kabul pero de nuevu foi refugada polo que'l virréi de la India, [[Lord Lytton]] ordenó la invasión d'Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
[[Ficheru: Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|thumb|right|200px| [[Sher Alí]], emír d'[[Afganistán]]. ]]
Les fuercies britániques fueron puestes sol mandu de [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] avanzó escontra Kabul, al traviés del pasu Jaíber y ganó a los afganos en [[Peiwar Kotal]] (2 d'avientu de 1878). Sher Alí fuxó y morrió nel exiliu en 1879{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
El so fíu [[Mohammed Yakub Jan]] asocedió-y como emir y tres negociaciones llegó a un alcuerdu (el Tratáu de Gandamak) con Gran Bretaña pol qu'Afganistán se convertía nun protectoráu británicu. Tres l'alcuerdu les tropes britániques volvieron a la India y [[Pierre Louis Napoleon Cavagnari]] quedaba como representante británicu en Kabul{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
En setiembre de 1879 soldaos rebalbos de la tribu Herat, cafiantes pol tratáu y descontentos col gobiernu de Mohammed Yakub Jan empecipien la insurrección y Cavagnari y los sos ayudantes son asesinaos{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
[[Ficheru: Battle of Peiwar Kotal.JPG |thumb|left|200px| Unidaes [[Gurkhas]] na batalla de [[Peiwar Kotal]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
Roberts tornó a Afganistán y en pasando'l pasu Jaíber avanzaron escontra Kabul teniendo que soportar l'acoso afganu. Finalmente nes cercaníes de Kabul tien que faer frente a un exércitu afganu al que gana na [[batalla de Charasia]] (6 d'ochobre de 1879) {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
N'entrando en Kabul, Roberts fixo aforcar a 87 afganos sospechosos de participar nel asesinatu de la delegación británica y prindó a Mohammed Yakub Jan{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. Sicasí, los afganos alzar n'armes y Roberts viose asediado en Kabul onde tuvo que ser rescatáu poles fuercies de [[Donald Stewart]].
Mohammed Yakub Jan fuxó d'Afganistán n'abdicando nel so primu [[Abdur Rahman]] quien reconoció'l Tratáu de Gandamak pero l'hermanu de Mohammed Yakub Jan, [[Mohammed Ayub Jan]] nun aceptó la socesión {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}.
N'avientu de 1879 Roberts venció nuevamente a los afganos na [[batalla de Sherpur]] pero la guerra de guerrilles folió enforma a les sos fuercies y tomó represalies contra la población civil{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. 
Les execuciones provocaron la protesta de la oposición lliberal nel parllamentu británicu y na campaña política de 1879 [[William Gladstone]] utilizó l'agresiva política británica contra'l Primer Ministru [[Benjamín Disraeli]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}. Gladstone ganó les eleiciones y decidió axustar la paz con Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}.
[[Ficheru: Frederick Sleigh Roberts, 1st Earl Roberts by John Singer Sargent.jpg|thumb|right|200px| [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
En xunetu de 1880 Mohammed Ayub Jan axuntó un exércitu en [[Herat]] y coló faía Kandahar{{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}. Ordenar a [[George Scott Reynolds Burrows]] colar pa detener al exércitu. Sicasí errores per parte de Burrows conducieron a la derrota na [[batalla de Maywand]] (27 de xunetu de 1880) {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=45}}.
Los sobrevivientes de la batalla dirixir a Kandahar onde fueron asediados poles fuercies afganistanes. Frederick Sleigh Roberts coló dende Kabul pa socorrelos el 8 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=36}}. La columna nun atopó resistencia a la so meyora y llegó a Kandahar el 31 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=39}}.
Mohammed Ayub Jan, ante la noticia de la meyora de Roberts llevantara'l sitiu y retiráu les sos fuercies a posiciones defensives al oeste de la ciudá. El 1 de setiembre de 1880 tuvo llugar la [[batalla de Kandahar]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=41}}. Roberts unvió a un destacamentu d'hindús a atacar el centru afganu mientres llanzaba tres brigaes d'infantería al so lladral derechu col enfotu de realizar una maniobra de flanqueo llogrando tomar les posiciones afganistanes que la so resistencia se desmoronó.
Les condiciones de paz fites pal fin de la Segunda Guerra Anglu-Afgana establecíen qu'Afganistán quedaría como un protectoráu británicu y que toles rellaciones esteriores del país quedaríen supeditaes al control del Raj. Sicasí l'alcuerdu foi pocu efectivu. Los rusos afalaron al gobiernu afganu a qu'ignorara esta clausa y l'estáu foi cada vez más independiente.
[[Ficheru: Battle in Afghanistan.jpg|thumb|left|320px|Los [[ Highlanders]] y los [[Gurkhas]] del exércitu británicu na [[Batalla de Kandahar]] Obra de [[Richard Caton Woodville]]. ]]

===La conquista rusa de Turkmenistán (1879-1884)===

Los [[turcomanos]] atopábense estazaos en cuatro grandes tribus: los [[yomuds]], los [[teke]], los [[ersaris]] y los [[alimis]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
El primer conflictu ente rusos y turcomanos tuvo llugar en 1873 cuando Konstantin von Kaufman esixó a los yomuds una indemnización por sofitar al Janato de Jiva contra l'Imperiu zarista pero esti pidimientu solo foi una sida pa esterminar a la tribu de los yomuds{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
Sicasí, la conquista de Turkmenistán tuvo qu'esperar pola oposición del Imperiu Británicu y hubo qu'esperar a la Segunda Guerra Anglu-Afgana por que Rusia tuviera les manes llibres d'intervenir. 
En setiembre de 1879 los rusos ataquen [[Gökdepe]], fortaleza que s'atopaba nel camín de [[Merv]] pero les fuercies zaristes son ganaes y l'exércitu rusu tien de retirase faía [[Turkmenbashi]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=47}}. 
En 1881 vuelve intentase tomar Gökdepe. L'exércitu rusu, de 11.000 soldaos, atopar sol mandu de [[Mijaíl Skobelev]] y toma la ciudá ente los díes 23 y 24 de xineru{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. A la captura de la fortaleza sigue tres díes de saquéu y la masacre de toos el defensores.
[[Ficheru: Wassilij Wassiljewitsch Wereschtschagin 002.jpg|thumb|right|350px| Enfrentamientu ente soldaos rusos y turcomanos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
Tres tomar de Gökdepe cayeron [[Akhal Teke]] y [[Axgabat]] y el 24 de marzu de 1881, [[Alexandru III de Rusia]], ordena l'anexón de les tierres de la tribu de los Teke{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}.
Pa nun atopar oposición per parte de Persia mandó una embaxada que delimito les fronteres rusu-perses el 21 d'avientu de 1881 a lo llargo del cursu del [[ríu Atrek]] y el cursu cimeru del [[ríu Amu Daria]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. 
Pa solliviar tensiones col Imperiu Británicu, el zar rusu aceptó llevar a cabu les negociaciones de Londres de 1882 pero coles mesmes oficiales rusos llegaben a Merv p'alcordar la rindición pacífica de la ciudá.
[[Ficheru: General Skobelev (Dimitriev-Orenburgsky).jpg|thumb|left|200px|[[Mijaíl Skobelev]]. Obra de [[Nikolaí Dmitriev-Orenburgsky]]. ]]
El 13 de febreru de 1884, [[Alexander Komarov]], gobernador de la provincia de [[Transcaspio]], informó al zar de l'aceptación de los gobernantes de Merv d'una alianza incondicional con Rusia{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=50-51}}. Esti episodiu contribuyó a aumentar la tensión ente los dos imperios y en xunetu de 1884 rusos y británicos alcordaben establecer una comisión encargada en delimitar les fronteres ente l'Imperiu Rusu y Afganistán.
En Gran Bretaña considerábase que l'oasis de [[Penjdeh]], a 110 km de Herat tenía de pertenecer a Afganistán pero Rusia siguía creando proyeutos pa tomar un dominiu más firme d'Asia Central cola construcción d'una llinia de ferrocarril hasta'l sur de Herat polo que la tensión nun paró de crecer.
En marzu de 1885 una columna rusa disparó contra tropes afganistanes, quien se vieron obligaos a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=51}}. Gran Bretaña protestó por esti incidente qu'interfería nes negociaciones sobre una frontera segura y la tensión aumento más si cabo, con dambos imperios preparar pa una guerra que paecía inminente.
Sicasí la inestabilidá europea cola amenaza del [[Imperiu Alemán]] y el realineamiento de les grandes potencies afaló a dambos imperios a llegar a un alcuerdu lo antes posible. 
[[Ficheru: KarazinNN PereprTurkOtrARTM.jpg|thumb|right|350px| Les tropes ruses crucien el [[ríu Amu Darya]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
L'alcuerdu final sobre les fronteres tuvo llugar el 22 de setiembre de 1885. El distritu de Penjdeh pasó a poder rusu pero Afganistán retuvo'l [[pasu Zulficar]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}. 
Cola firma d'un tratáu anglu-persa en 1885 que sirvió de contrapesu al tratáu rusu-persa de 1881 l'equilibriu de la zona recompúnxose{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}.

===Tensiones n'otros escenarios===

En Persia dambos imperios llucharon por ser la potencia más influyente, anque nun se llegó al enfrentamientu armáu. L'Imperiu Rusu construyó una llinia de ferrocarril Transcaspio que llegaba hasta la frontera persa y estableciéronse planes pa siguir el trazáu hasta'l [[Golfu Pérsicu]] afalando la rellación comercial ente los dos países{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
Otra ferramienta d'influencia per parte rusa foi la creación d'un Bancu Rusu-Persa que facilitaba creitos al gobiernu del [[sah]] {{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. Tamién, dacuando, hubo tropes ruses en suelu persa{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
[[Ficheru: As Between Friends (Punch magazine, 13 December 1911, detail).jpg|thumb|left|200px| Dibuxu de la [[revista Punch]] na que se presenta a Persia personificada nun gatu acosada pol osu rusu y el lleón británicu.]]
Los británicos pela so parte intentaron estender la so influencia per mediu de consulaos y cola construcción del so propiu ferrocarril pero fueron incapaces de compensar la influencia rusa nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
El Tíbet tamién foi una zona de tensión, a pesar de nun atopase ente dambos imperios. Cuando un súbditu del zar convertir nel tutor de [[Thubten Gyatso]], XIII [[Dalái Lama]] y darréu foi unviáu a la corte rusa, los británicos optaron por unviar una embaxada direutamente a [[Lhasa]] con oxetivu d'evitar la espansión de la influencia rusa nel Tíbet. Cuando la delegación británica llegó a Lhasa, el Dalái Lama fuxera y obligóse a los monxos a aceptar la formalización de les rellaciones comerciales col Imperiu Británicu y l'esclusión de tolos estranxeros de los asuntos internos del país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

=== Final del Gran Xuegu ===

Nos primeros años del sieglu XX la tensión ente los dos imperios taben nel so puntu álgido. Sicasí otres dificultaes n'otres fronteres ayudaríen a solliviar la tensión. Los británicos tuvieron que faer frente a la [[Segunda Guerra de los Boers]] (1899-1902) ente que los rusos tuvieron que faer frente a la [[Guerra Rusu-Xaponesa]] (1904-1905) y a los conflictos internos que tuvieron que ver cola [[Revolución rusa de 1905]] nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. 
El 31 d'agostu de 1907 roblóse'l Tratáu Anglu-Rusu de Mutua Cordialidá que formalizó les rellaciones ente los dos imperios n'Asia Central, asegurando la independencia d'Afganistán, Persia y Tíbet como estado-tapón{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

==El Gran Xuegu na cultura popular==

El Gran Xuegu foi una tema popular que tuvo presente nel arte de diverses maneres.
La lliteratura ye quiciabes el mediu pol que'l Gran Xuegu algamó mayor divulgación xenerando una imaxe del mesmu como misión civilizadora, esploración de lo desconocío y aventura.

- [[Rudyard Kipling]] ye unu de los autores que más escribió sobre'l Gran Xuegu. Les sos obres suelen escurrir nel mundu colonial inglés de la India. Ente les obres más importantes de Kipling que traten el Gran Xuegu atópense: [[Gunga Din]], [[Kim (novela)|Kim]] y [[L'home que pudo ser rei]])

-[[Percival Christopher Wren]] tamién ambientó delles de les sos obres na frontera noroeste de la India.

- [[Jules Verne]] ambientó parte de la so célebre obra [[Miguel Strogoff]] n'Asia Central.

- [[George MacDonald Fraser]] ambientó dalgunos de los títulos de la serie de [[Harry Flashman]] mientres el Gran Xuegu. Dalgunos d'estos títulos son “Flashman y el gran xuegu”o “Flashman y el monte de la lluz”. 

La pintura tamién foi un mediu artísticu que tuvo nel Gran Xuegu la so inspiración.

-[[Vasili Vereshchaguin]] na so doble faceta de pintor y militar tuvo presente n'Asia Central y participó en dalgunos de los sos acontecimientos. Les sos obres recrearon aiciones militares pero tamién paisaxes d'Asia Central, xentes y costumes.

- [[Elizabeth Thomson]] pintó “Los remanentes del exércitu” onde amuesa la llegada del doctor Brydon a Jalalabad.

- [[William Barnes Wollen]] pintó “La última defensa del 44 d'infantería en Gandamak” onde reflexa la resistencia de los postreros sobrevivientes de la Batalla de Gandamak.

- [[Nikolay Karazin]] pintó dellos cuadru que la so temática taba centrada nel Gran Xuegu. Ente ellos destaquen “L'encruz de les tropes ruses de los sables muertos de Adam-Krylgan”, “Entrada de les tropes ruses en Samarcanda”, ”Les tropes ruses crucien en Amu Darya” o “L'alarma nel apartaz”.

- John Watson, compañeru d'aventures de Sherlock Holmes, personaxe creáu pol célebre autor británicu [[Arthur Conan Doyle]], desempeñóse como ciruxanu de campaña del exércitu británicu mientres la [[Segunda Guerra Afgana]]

== Ver tamién ==
* [[Colonialismu]]
* [[Imperialismu]]
* [[Guerra de Crimea]]
* [[Rebelión de los Cipayos]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Bibliografía==

- SERGEEV, Y.: “El Gran Xuegu y l'establecimientu del Turquestán rusu” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014a) páxs. 28-33

- SERGEEV, Y.: “La conquista rusa de Turkmennistán” en'' Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014b) páxs. 46-53

- SIEGEL, J.: “Guerra fría n'Asia Central” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 6-11

- STACPOOLE-RYDING, R.J.: “La batalla de Maywand” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 38-45

- STEWARD, J.: “La primer Guerra Anglu-Afgana (1839-1842)” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 12-17

- VV.AA.: ''Téuniques béliques de la dómina colonial (1776-1914) ''. Alcobendas. Editorial Libsa, 2010.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Great Game|preposición= sobre la}}


{{Tradubot|El Gran Juego}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del Imperiu rusu]]
[[Categoría:Rellación Reinu Xuníu-Rusia]]
[[Categoría:Historia política del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Historia política de la India]]
[[Categoría:Historia política de Paquistán]]
[[Categoría:Historia política d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia política de Rusia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>k4qqj2qn8h4y2u459qnxb88ltdajb6h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703078</id>
      <parentid>3703019</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32297" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar 
|imaxe = Central Asia- Afghanistan and Her Relation to British and Russian Territories WDL11751.png
|descripción_imaxe = Mapa d'Asia Central en 1885.
|fecha = [[1837]] - [[1907]] 
|llugar = [[Afganistán]], [[Persia]], [[Turquistán]], [[Turkmenistán]] y [[Tíbet]]
|resultáu = Afganistán, Persia y Tíbet son consideraos [[estado tapón]].
|casus = 
|territoriu = Los [[Janato de Jiva|Janatos de Jiva]], [[Janato de Joqand|Joqand]] y [[Janato de Bujara|Bujara]] formen la Gobernación Xeneral de Turquistán baxu dominiu rusu.
|combatientes1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] [[Imperiu Rusu]]
|combatientes2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] [[Imperiu Británicu]]
|comandante1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mihail Grigorievich Chernaiev]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Konstantin von Kaufman]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mijaíl Skobelev]]

|comandante2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[William Keith Elphinstone]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[George Pollock]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]]
&lt;br /&gt;}}

[[Ficheru:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|Ilustración de la revista [[Punch (revista)|Punch]], relativa al Gran Xuegu, na que se representa l'emir afganu [[Sher Ali Khan]] arrodiáu pol osu rusu y el lleón británicu y el testu &quot;Sálvenme de los mios amigos&quot;.]]

'''El Gran Xuegu''' ye'l términu utilizáu pa describir la rivalidá ente l'[[Imperiu rusu]] y el [[Reinu Xuníu]], na so llucha pol control d'[[Asia Central]] y el [[Cáucasu]], mientres el [[sieglu XIX]].&lt;ref&gt;Revista CIDOB d'AfersInternacionals 70-71 &quot;Asia Central. Área emerxente nes rellaciones internacionales&quot; &lt;/ref&gt;

El términu foi acuñáu por [[Arthur Conolly]], axente del [[Serviciu d'intelixencia]] británicu&lt;ref&gt; {{cita llibru| apellíu = Hopkirk| nome = Peter | títulu =The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia | editorial = Kodansha International |páxina=564| añu = 1992 | isbn = 9781568360225| url = http://www.amazon.com/The-Great-Game-Struggle-Kodansha/dp/1568360223|ref=refPeterHopkirk1992|fechaaccesu=27 d'agostu de 2012}}
name=GG1-B-01-P1/&gt;&lt;/ref&gt; y popularizáu pol escritor [[Rudyard Kipling]], na so novela [[Kim (novela)|Kim]], publicada en 1901. 
Esta rivalidá ente Rusia y Reinu Xuníu foi denomada polos rusos como &quot;El Tornéu de les Solombres&quot;. Anguaño esta acepción xuntu cola de furacu negru” (popularizada por Brzezinski pa esplicar l'orde postsoviético) son utilizaes polos especialistes internacionales p'analizar l'actuación de les grandes potencies nes rexones mentaes.
La rivalidá ente l'Imperiu Británicu y l'Imperiu Rusu caltúvose siempres nun estáu de Guerra Fría polo que tuvieron un gran protagonismu esploradores (como [[Nikolái Przewalski]]), axentes d'intelixencia (como [[Alexander Burnes]] o [[William Moorcroft]]), axentes comerciales y diplomáticos anque la zona nun se vio exenta de guerres na qu'algamaron fama xenerales como [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]], [[Konstantin von Kaufman]] o [[Mijaíl Skobelev]].

{{cita|Namái cuando tol mundu muerra va acabar el Gran Xuegu.|[[Rudyard Kipling]]}}
==El Gran Xuegu==

=== Orixe ===

La conquista de la [[India]] apurriera al [[Imperiu Británicu]] una enorme riqueza y prestíu. Tres les [[guerres napoleóniques]], la India convertir na xoya de la corona”, la pieza clave que sofitaba l'Imperiu. Pa controlar la inmensa área qu'ocupa la India, la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] recibió una gran autonomía sobre'l territoriu pero en 1857, la [[rebelión de los Cipayos]] llegó a poner en peligru'l control del subcontinente. La revuelta pudo encalorase pero produció un impautu importante na visión que dend'[[Inglaterra]] tener de la India, que yera considerada como una exa central de la economía imperial británica al ser el mercáu más importante pa les manufactures del Imperiu.
[[Ficheru: Vereshchagin-Blowing_from_Guns_in_British_India.jpg|thumb|right|300px| Execución de los rebeldes indios tres la [[Rebelión de los Cipayos]]. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
La xeografía de la India paecía protexela contra enemigos esteriores. El [[Himalaya]] resultaba una barrera insuperable pel norte y nordeste y les xungles de [[Birmania]] faíen seguro l'esti pero na frontera noroccidental, la India partía con [[Afganistán]] y yera motivu d'esmolición pa los británicos porque esti país tamién atestaba col [[Imperiu Rusu]] {{Harvnp| VV.AA.|2010|p=30}}.
Según la perspeutiva británica, los rusos podíen amenaciar el control sobre la India yá fora por aciu incursiones ruses nel [[Mediterraneu]] qu'amenaciaren les rutes escontra l'oeste y pola meyora del imperiu zarista n'Asia Central.
La perspeutiva de Rusia yera distinta. Pal Imperiu Zarista, Asia Central suponía un oxetivu ideal p'atopar un suministru de materies primes y un mercáu zarráu faía onde dirixir les sos manufactures. Amás debíase pacificar les aturbolinaes fronteres yá que los habitantes de los distintos estaos realizaben frecuentemente razias en territoriu rusu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}.
De terceres, Rusia yera consciente de que primiendo n'Asia Central podía obligar al Imperiu Británicu a realizar dalguna concesión con al respective de los estrechos del [[Bósforu]] y de los [[Dardanelos]] qu'abriera a los barcos rusos les rutes del Mediterraneu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}. 
Ente dambes potencies imperiales, siempres dispuestes a enanchar les sos fronteres, atopábense una serie d'estaos colos que surdieron continues fregadures. Estos países fueron [[Persia]], que consideráu como [[tao tapón]], tuvo que sufrir una llucha ente les dos potencies por influyir na so política interna; Afganistán, que sufrió presiones por dambos bandos y dos guerres contra l'Imperiu Británicu; y el [[Tíbet]] que, a pesar, de nun atopase ente dambos imperios tamién foi un focu d'enfrentamientu.

===Primer guerra anglu-afgana (1838-1842)===

En 1837 llegó a [[Kabul]] un embaxador rusu, depués de lo cual, y sol mandu d'un oficial cosacu llamáu [[Yan Vitkevich]], fundaríase una misión diplomática rusa n'Asia central; cola misión d'algamar un tratáu favorable a Rusia.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} Esta embaxada collechó un inmensu fracasu y a la so vuelta a San Petersburgu, Yan Vitkevich suicidóse.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} 
Sicasí la noticia de la embaxada llegara a [[George Eden|Lord Auckland]], quien empezó a preparar una invasión militar pa derrocar al emir d'Afganistán [[Dost Mohammed Khan]].
[[Ficheru: Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|thumb|left|200px| [[Dost Mohammed Khan]] y el so fíu menor . Obra de [[James Rattray]]. ]]
El [[Raj]] preparó un exércitu con 21.000 soldaos británicos y 38.000 auxiliares indios que se llanzó a la conquista d'Afganistán{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=14}}. 
El principiu de la campaña nun supunxo munches dificultaes pa les armes britániques. Tomóse fácilmente [[Kandahar]], [[Ghazni]] y Kabul. Se entronizó a [[Shuja Shah Durrani]] y los soldaos británicos tomaron cuarteles. Poco dempués fíxose colar a parte de los soldaos británicos y solo quedaron n'Afganistán seis regimientos pa defender al nuevu emir sol mandu de [[William Keith Elphinstone]] y una delegación política sol mandu d'[[Alexander Burnes]] y [[William Macnaghten]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=124}}.
En 1841, el fíu de Dost Mohamed, [[Akbar Jan]] empecipió una insurrección contra los británicos. Gran parte de los líderes tribales terminaron xuniéndose a la insurrección cuando l'Imperiu Británicu decidió dexar de paga-yos los subsidios de los que yeren participes por defender los caminos y pasos de monte{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=15}}. 
El 1 de payares de 1841 un ensame da afganistanos atacó la residencia de Alexander Burnes asesinando a tol qu'atoparon nel so interior{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=128}}. L'asesinatu nun desencadenó nenguna reaición per parte británica.
[[Ficheru: Sir Alexander Burnes.jpg|thumb|right|200px| [[Alexander Burnes]]]]
Tres selmanes dempués los altores alredor de Kabul empezaron a ser ocupaes polos afganistanos y Elphinstone unvió una columna d'infantería y caballería pa desallugar a les fuercies afganistanes d'ellí. En desallugando los altores, los británicos fueron atacaos y puestos en fuga pola caballería afgana, a la vista de la guarnición que nun fixo nada pa evitalo{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=130}}.
La guarnición de Kabul ver nuna situación insostenible y unvióse a William Macnaghten a axustar con Akbar Jan los términos pa una retirada pacífica pero l'oficial británicu foi asesináu por el mesmu Akbar. Darréu foi degolláu y la so cabeza espuesta nuna estaca nuna plaza pública{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=16}}.
Esti asesinatu nun convenció a Elphinstone de lo inútil de les negociaciones y siguió intentando un acercamientu diplomáticu hasta finales del años 1841 cuando aportó a lliberar a Dost Mohammed{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=132}}.
[[Ficheru: The Last Stand, by William Barnes Wollen (1898).jpg|thumb|left|300px| La Resistencia de los postreros soldaos británicos na [[batalla de Gandamak]] . Obra de [[William Barnes Wollen]]. ]]
El 6 de xineru de 1842, les tropes britániques ya indies, acompañaes por esposes, fíos y sirvientes salieron de Kabul. Mientres una selmana, la columna británica foi acosada polos afganistanos que los disparaben dende los visos de los escobios. Akbar Mohammed declaró que nun tenía que ver nada colos ataques y ufiertóse a protexer a los civiles y a los mancaos y llevalos a un llugar seguru. Sicasí esta aición nun supunxo'l final del acoso sobre l'exércitu británicu y el 13 de xineru la columna llegó a Gandamak solo p'atopar el pasu bloquiáu{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}. Elphinstone decidió volver axustar con Akbar Mohammed y apurrióse a él pa salvar la vida. Los soldaos teníen d'actuar so la so cuenta y decidieron aguantar ya intentar llegar a Jalalabad tuvo llugar la [[batalla de Gandamak]] na que los británicos fueron masacrados. Solo'l capitán [[James Souter]] y ocho soldaos más sobrevivieron como prisioneros. De les persones que fuxeron a caballu solo'l doctor [[William Brydon]] algamó [[Jalalabad]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}.
[[Ficheru: Remnants of an army2.jpg|thumb|right|upright=1.3| Llegada de William Brydon a [[Jalalabad]] . Obra d'[[Elizabeth Thompson (pintora)|Elizabeth Thompson]]. ]]
[[Edward Law|Lord Ellenborough]], nuevu gobernador xeneral británicu nun taba dispuestu que la guerra terminara con esta derrota asina qu'unvió una fuercia punitivo escontra Afganistán. Sol mandu del xeneral [[George Pollock]], la fuercia espedicionario de 14.000 soldaos forzó'l [[pasu Jáiber]] y ganó en dos batalles a Akbar Jan{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}. En ganando al líder afganu coló a Kabul y amenorgó a cenices el Gran Bazar. P'avientu de 1842 tol exércitu británicu atopar de nuevu na India{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}.

===La conquista del Turquestán pol Imperiu Rusu===

Mientres la segunda metá del sieglu XIX, l'Imperiu Rusu algamó una enorme espansión n'Asia Central. Antes de 1850, Rusia yá yera dueñu de la totalidá de [[Kazakstán]] pero la espansión per Asia Central detener mientres la [[Guerra de Crimea]] poles que l'Imperiu Rusu intentaba ganar una salida al mar Mediterraneu, a mariña del [[Imperiu Otomanu]]. La guerra terminó en derrota pa les armes ruses, ente otres coses pola intervención de potencies occidentales como'l [[Segundu Imperiu Francés]], el [[Reinu de Cerdeña]] y sobremanera l'Imperiu Británicu que nun podía tolerar la inxerencia rusa nes rutes vitales escontra Oriente. La guerra terminó cola [[Tratáu de París (1856)|Paz de París]] en 1856 y l'Imperiu zarista nun tuvo otru remediu, pa espandise que mirar faía los territorios allegantes a les sos posesiones asiátiques.
[[Ficheru: 1872 Vereshchagin Praesentation der Trophaeen anagoria.JPG |thumb|left| Presentación al emir del [[Janato de Bujara]] de les cabeces d'unos soldaos rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
A mediaos del sieglu XIX la zona d'Asia Central conocida como [[Turquestán]] taba estremada en trés janatos: El [[Janato de Bujara]], el [[Janato de Jiva]] y el [[Janato de Joqand]]. 
L'Imperiu Rusu decidió anexonase estos territorios que xunto a [[Kirguistán]] y [[Turkmenistán]] atestaben cola so frontera suroriental.
La primer acometida rusa tuvo como oxetivu'l Janato de Bujara y asina la ciudá de [[Chimkent]] cayó en poder rusu'l 2 d'ochobre de 1864{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Tres tomar de la ciudá dar# en el so saquéu y a la masacre de tolos sos habitantes.
Esti ataque empezó a llevantar les suspicacias del Imperiu Británicu polo que s'ordenar al xeneral [[Mihail Grigorievich Chernaiev]] nun siguir con remanar pero esti desoi les órdenes y ataca [[Tarkent]] en 1865 provocando l'airada protesta británica. Tres estes protestes el xeneral rusu ye destituyíu con honores{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
[[Dmitry Romanovski]] ye nomáu socesor de Chemaiev y prosigue na primavera de 1866 la meyora rusa. Con un exércitu de 3.600 homes gana a les fuercies del janato de Bujara (cerca de 40.000 soldaos) na [[batalla de Irdzchar]] tres los qu'invade'l [[valle de Ferganá]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
Esi mesmu branu la ofensiva rusa sigue cola conquista de delles ciudaes que s'atopaben nel camín a [[Samarcanda]].
[[Ficheru:У крепостной стены.jpg|thumb|right|350px| Defensa de [[Samarcanda]] per parte de los rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
Col fin d'entamar l'estensu territoriu conquistáu créase la Gobernación Xeneral de Turquestán en 1867 a que'l so frente poner a [[Konstantin von Kaufman]] quien va gociar de plenos poderes tantu civiles como militares{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
La primer aición de Kaufman ye la ocupación del valle de [[Kirguistán]], al este de Samarcanda.
L'añu 1868 va ver la ofensiva final contra'l Janato de Bujara. La ciudá de Samarcanda ye tomada polos rusos quien son bien recibíos polos habitantes de la ciudá que s'atopaben descontentos col gobernador unviáu dende Bujara pa preparar la defensa de la ciudá. Kaufman, viendo la facilidá de la conquista, decide siguir la ofensiva dexando na ciudá solo 500 soldaos{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Poco dempués de colar l'exércitu rusu, la población de Samarcanda, va xunir a les tropes d'[[Abd al-Malik Tura]], fíu del emir de Bujara contra les tropes zaristes{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Estes, superaes en númberu, atrincherar na ciudadela y aguanten les turniaes de los asediadores mientres una selmana cuando Konstantin von Kaufman vuelve a la ciudá col restu del exércitu, obligando a los asediadores a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}.
En consolidando la conquista de Samarcanda, les tropes ruses consiguen la victoria na [[batalla de Zerabulak]] tres los que l'emir de Bujara rindir a los rusos. L'antiguu janato foi dexáu sol control d'emir pero quedaba sometida al control rusu na esfera de les rellaciones esteriores.
[[Ficheru: KarazinNN VstRusVoyskGRM.jpg|thumb|left|350px| Les tropes ruses en [[Samarcanda]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
Respectu al Janato de Joqand, en 1868 Konstantin von Kaufman roblara un alcuerdu col emir [[Judoyar Jan]] pol cual estableciéronse rellaciones pacífiques. En 1873 empecipióse un llevantamientu contra l'emir pero que n'agostu de 1875 pasó a convertise nun movimientu de lliberación nacional contra Judoyar Jan y contra los rusos. Kaufman ordenó a les tropes ruses encalorar les revueltes por aciu la ocupación del Janato de Joqand y el 19 de febreru de 1876 el Janato foi abolíu y establecióse que fuera incorporáu a la Gobernación Xeneral de Turquestán. Al igual que'l Janato de Bujara, l'emir de Joqand siguió controlando'l gobiernu internu pero les rellaciones esteriores quedaron subordinaes al control zarista.
La cayida del Janato de Jiva baxu control rusu esmolecía sobremanera a los británicos qu'intentaron influyir nel so emir cola unviada de mensaxeros.
Pa evitar que la tensión ente dambes potencies siguiera aumentando, el zar [[Alexandru II de Rusia]] unvió a un diplomáticu a [[Londres]] qu'aseguró que'l Janato de Jiva nun s'incluyía ente les sos pretensiones. Sicasí, n'agostu de 1873, l'emir de Jiva robló un alcuerdu pol que pasaba a ser un protectoráu rusu, refugando establecer rellaciones direutes con cualesquier otru país nin roblar alcuerdos ensin el consentimientu de [[San Petersburgu]]. Tolos aspeutos rellacionaos cola supervisión y decisión de cuestiones del Janato fueron puesta sol control de la Gobernación Xeneral del Turquestán.

===La segunda guerra anglu-afgana (1878-1880)===

En payares de 1878 l'emir d'Afganistán [[Sher Alí]] entabló negociaciones con Rusia qu'estableció una delegación na corte del emir. L'Imperiu Británicu intentó entablar negociaciones col emir pero esti torno falar con representantes de Gran Bretaña y robló un tratáu d'amistá col Imperiu zarista. Gran Bretaña, esmolecíu pol carís de los acontecimientos esixó tener una delegación en Kabul pero de nuevu foi refugada polo que'l virréi de la India, [[Lord Lytton]] ordenó la invasión d'Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
[[Ficheru: Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|thumb|right|200px| [[Sher Alí]], emír d'[[Afganistán]]. ]]
Les fuercies britániques fueron puestes sol mandu de [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] avanzó escontra Kabul, al traviés del pasu Jaíber y ganó a los afganistanos en [[Peiwar Kotal]] (2 d'avientu de 1878). Sher Alí fuxó y morrió nel exiliu en 1879{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
El so fíu [[Mohammed Yakub Jan]] asocedió-y como emir y tres negociaciones llegó a un alcuerdu (el Tratáu de Gandamak) con Gran Bretaña pol qu'Afganistán se convertía nun protectoráu británicu. Tres l'alcuerdu les tropes britániques volvieron a la India y [[Pierre Louis Napoleon Cavagnari]] quedaba como representante británicu en Kabul{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
En setiembre de 1879 soldaos rebalbos de la tribu Herat, cafiantes pol tratáu y descontentos col gobiernu de Mohammed Yakub Jan empecipien la insurrección y Cavagnari y los sos ayudantes son asesinaos{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
[[Ficheru: Battle of Peiwar Kotal.JPG |thumb|left|200px| Unidaes [[Gurkhas]] na batalla de [[Peiwar Kotal]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
Roberts tornó a Afganistán y en pasando'l pasu Jaíber avanzaron escontra Kabul teniendo que soportar l'acoso afganu. Finalmente nes cercaníes de Kabul tien que faer frente a un exércitu afganu al que gana na [[batalla de Charasia]] (6 d'ochobre de 1879) {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
N'entrando en Kabul, Roberts fixo aforcar a 87 afganistanos sospechosos de participar nel asesinatu de la delegación británica y prindó a Mohammed Yakub Jan{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. Sicasí, los afganistanos alzar n'armes y Roberts viose asediado en Kabul onde tuvo que ser rescatáu poles fuercies de [[Donald Stewart]].
Mohammed Yakub Jan fuxó d'Afganistán n'abdicando nel so primu [[Abdur Rahman]] quien reconoció'l Tratáu de Gandamak pero l'hermanu de Mohammed Yakub Jan, [[Mohammed Ayub Jan]] nun aceptó la socesión {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}.
N'avientu de 1879 Roberts venció nuevamente a los afganistanos na [[batalla de Sherpur]] pero la guerra de guerrilles folió enforma a les sos fuercies y tomó represalies contra la población civil{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. 
Les execuciones provocaron la protesta de la oposición lliberal nel parllamentu británicu y na campaña política de 1879 [[William Gladstone]] utilizó l'agresiva política británica contra'l Primer Ministru [[Benjamín Disraeli]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}. Gladstone ganó les eleiciones y decidió axustar la paz con Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}.
[[Ficheru: Frederick Sleigh Roberts, 1st Earl Roberts by John Singer Sargent.jpg|thumb|right|200px| [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
En xunetu de 1880 Mohammed Ayub Jan axuntó un exércitu en [[Herat]] y coló faía Kandahar{{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}. Ordenar a [[George Scott Reynolds Burrows]] colar pa detener al exércitu. Sicasí errores per parte de Burrows conducieron a la derrota na [[batalla de Maywand]] (27 de xunetu de 1880) {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=45}}.
Los sobrevivientes de la batalla dirixir a Kandahar onde fueron asediados poles fuercies afganistanes. Frederick Sleigh Roberts coló dende Kabul pa socorrelos el 8 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=36}}. La columna nun atopó resistencia a la so meyora y llegó a Kandahar el 31 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=39}}.
Mohammed Ayub Jan, ante la noticia de la meyora de Roberts llevantara'l sitiu y retiráu les sos fuercies a posiciones defensives al oeste de la ciudá. El 1 de setiembre de 1880 tuvo llugar la [[batalla de Kandahar]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=41}}. Roberts unvió a un destacamentu d'hindús a atacar el centru afganu mientres llanzaba tres brigaes d'infantería al so lladral derechu col enfotu de realizar una maniobra de flanqueo llogrando tomar les posiciones afganistanes que la so resistencia se desmoronó.
Les condiciones de paz fites pal fin de la Segunda Guerra Anglu-Afgana establecíen qu'Afganistán quedaría como un protectoráu británicu y que toles rellaciones esteriores del país quedaríen supeditaes al control del Raj. Sicasí l'alcuerdu foi pocu efectivu. Los rusos afalaron al gobiernu afganu a qu'ignorara esta clausa y l'estáu foi cada vez más independiente.
[[Ficheru: Battle in Afghanistan.jpg|thumb|left|320px|Los [[ Highlanders]] y los [[Gurkhas]] del exércitu británicu na [[Batalla de Kandahar]] Obra de [[Richard Caton Woodville]]. ]]

===La conquista rusa de Turkmenistán (1879-1884)===

Los [[turcomanos]] atopábense estazaos en cuatro grandes tribus: los [[yomuds]], los [[teke]], los [[ersaris]] y los [[alimis]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
El primer conflictu ente rusos y turcomanos tuvo llugar en 1873 cuando Konstantin von Kaufman esixó a los yomuds una indemnización por sofitar al Janato de Jiva contra l'Imperiu zarista pero esti pidimientu solo foi una sida pa esterminar a la tribu de los yomuds{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
Sicasí, la conquista de Turkmenistán tuvo qu'esperar pola oposición del Imperiu Británicu y hubo qu'esperar a la Segunda Guerra Anglu-Afgana por que Rusia tuviera les manes llibres d'intervenir. 
En setiembre de 1879 los rusos ataquen [[Gökdepe]], fortaleza que s'atopaba nel camín de [[Merv]] pero les fuercies zaristes son ganaes y l'exércitu rusu tien de retirase faía [[Turkmenbashi]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=47}}. 
En 1881 vuelve intentase tomar Gökdepe. L'exércitu rusu, de 11.000 soldaos, atopar sol mandu de [[Mijaíl Skobelev]] y toma la ciudá ente los díes 23 y 24 de xineru{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. A la captura de la fortaleza sigue tres díes de saquéu y la masacre de toos el defensores.
[[Ficheru: Wassilij Wassiljewitsch Wereschtschagin 002.jpg|thumb|right|350px| Enfrentamientu ente soldaos rusos y turcomanos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
Tres tomar de Gökdepe cayeron [[Akhal Teke]] y [[Axgabat]] y el 24 de marzu de 1881, [[Alexandru III de Rusia]], ordena l'anexón de les tierres de la tribu de los Teke{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}.
Pa nun atopar oposición per parte de Persia mandó una embaxada que delimito les fronteres rusu-perses el 21 d'avientu de 1881 a lo llargo del cursu del [[ríu Atrek]] y el cursu cimeru del [[ríu Amu Daria]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. 
Pa solliviar tensiones col Imperiu Británicu, el zar rusu aceptó llevar a cabu les negociaciones de Londres de 1882 pero coles mesmes oficiales rusos llegaben a Merv p'alcordar la rindición pacífica de la ciudá.
[[Ficheru: General Skobelev (Dimitriev-Orenburgsky).jpg|thumb|left|200px|[[Mijaíl Skobelev]]. Obra de [[Nikolaí Dmitriev-Orenburgsky]]. ]]
El 13 de febreru de 1884, [[Alexander Komarov]], gobernador de la provincia de [[Transcaspio]], informó al zar de l'aceptación de los gobernantes de Merv d'una alianza incondicional con Rusia{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=50-51}}. Esti episodiu contribuyó a aumentar la tensión ente los dos imperios y en xunetu de 1884 rusos y británicos alcordaben establecer una comisión encargada en delimitar les fronteres ente l'Imperiu Rusu y Afganistán.
En Gran Bretaña considerábase que l'oasis de [[Penjdeh]], a 110 km de Herat tenía de pertenecer a Afganistán pero Rusia siguía creando proyeutos pa tomar un dominiu más firme d'Asia Central cola construcción d'una llinia de ferrocarril hasta'l sur de Herat polo que la tensión nun paró de crecer.
En marzu de 1885 una columna rusa disparó contra tropes afganistanes, quien se vieron obligaos a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=51}}. Gran Bretaña protestó por esti incidente qu'interfería nes negociaciones sobre una frontera segura y la tensión aumento más si cabo, con dambos imperios preparar pa una guerra que paecía inminente.
Sicasí la inestabilidá europea cola amenaza del [[Imperiu Alemán]] y el realineamiento de les grandes potencies afaló a dambos imperios a llegar a un alcuerdu lo antes posible. 
[[Ficheru: KarazinNN PereprTurkOtrARTM.jpg|thumb|right|350px| Les tropes ruses crucien el [[ríu Amu Darya]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
L'alcuerdu final sobre les fronteres tuvo llugar el 22 de setiembre de 1885. El distritu de Penjdeh pasó a poder rusu pero Afganistán retuvo'l [[pasu Zulficar]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}. 
Cola firma d'un tratáu anglu-persa en 1885 que sirvió de contrapesu al tratáu rusu-persa de 1881 l'equilibriu de la zona recompúnxose{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}.

===Tensiones n'otros escenarios===

En Persia dambos imperios llucharon por ser la potencia más influyente, anque nun se llegó al enfrentamientu armáu. L'Imperiu Rusu construyó una llinia de ferrocarril Transcaspio que llegaba hasta la frontera persa y estableciéronse planes pa siguir el trazáu hasta'l [[Golfu Pérsicu]] afalando la rellación comercial ente los dos países{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
Otra ferramienta d'influencia per parte rusa foi la creación d'un Bancu Rusu-Persa que facilitaba creitos al gobiernu del [[sah]] {{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. Tamién, dacuando, hubo tropes ruses en suelu persa{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
[[Ficheru: As Between Friends (Punch magazine, 13 December 1911, detail).jpg|thumb|left|200px| Dibuxu de la [[revista Punch]] na que se presenta a Persia personificada nun gatu acosada pol osu rusu y el lleón británicu.]]
Los británicos pela so parte intentaron estender la so influencia per mediu de consulaos y cola construcción del so propiu ferrocarril pero fueron incapaces de compensar la influencia rusa nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
El Tíbet tamién foi una zona de tensión, a pesar de nun atopase ente dambos imperios. Cuando un súbditu del zar convertir nel tutor de [[Thubten Gyatso]], XIII [[Dalái Lama]] y darréu foi unviáu a la corte rusa, los británicos optaron por unviar una embaxada direutamente a [[Lhasa]] con oxetivu d'evitar la espansión de la influencia rusa nel Tíbet. Cuando la delegación británica llegó a Lhasa, el Dalái Lama fuxera y obligóse a los monxos a aceptar la formalización de les rellaciones comerciales col Imperiu Británicu y l'esclusión de tolos estranxeros de los asuntos internos del país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

=== Final del Gran Xuegu ===

Nos primeros años del sieglu XX la tensión ente los dos imperios taben nel so puntu álgido. Sicasí otres dificultaes n'otres fronteres ayudaríen a solliviar la tensión. Los británicos tuvieron que faer frente a la [[Segunda Guerra de los Boers]] (1899-1902) ente que los rusos tuvieron que faer frente a la [[Guerra Rusu-Xaponesa]] (1904-1905) y a los conflictos internos que tuvieron que ver cola [[Revolución rusa de 1905]] nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. 
El 31 d'agostu de 1907 roblóse'l Tratáu Anglu-Rusu de Mutua Cordialidá que formalizó les rellaciones ente los dos imperios n'Asia Central, asegurando la independencia d'Afganistán, Persia y Tíbet como estado-tapón{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

==El Gran Xuegu na cultura popular==

El Gran Xuegu foi una tema popular que tuvo presente nel arte de diverses maneres.
La lliteratura ye quiciabes el mediu pol que'l Gran Xuegu algamó mayor divulgación xenerando una imaxe del mesmu como misión civilizadora, esploración de lo desconocío y aventura.

- [[Rudyard Kipling]] ye unu de los autores que más escribió sobre'l Gran Xuegu. Les sos obres suelen escurrir nel mundu colonial inglés de la India. Ente les obres más importantes de Kipling que traten el Gran Xuegu atópense: [[Gunga Din]], [[Kim (novela)|Kim]] y [[L'home que pudo ser rei]])

-[[Percival Christopher Wren]] tamién ambientó delles de les sos obres na frontera noroeste de la India.

- [[Jules Verne]] ambientó parte de la so célebre obra [[Miguel Strogoff]] n'Asia Central.

- [[George MacDonald Fraser]] ambientó dalgunos de los títulos de la serie de [[Harry Flashman]] mientres el Gran Xuegu. Dalgunos d'estos títulos son “Flashman y el gran xuegu”o “Flashman y el monte de la lluz”. 

La pintura tamién foi un mediu artísticu que tuvo nel Gran Xuegu la so inspiración.

-[[Vasili Vereshchaguin]] na so doble faceta de pintor y militar tuvo presente n'Asia Central y participó en dalgunos de los sos acontecimientos. Les sos obres recrearon aiciones militares pero tamién paisaxes d'Asia Central, xentes y costumes.

- [[Elizabeth Thomson]] pintó “Los remanentes del exércitu” onde amuesa la llegada del doctor Brydon a Jalalabad.

- [[William Barnes Wollen]] pintó “La última defensa del 44 d'infantería en Gandamak” onde reflexa la resistencia de los postreros sobrevivientes de la Batalla de Gandamak.

- [[Nikolay Karazin]] pintó dellos cuadru que la so temática taba centrada nel Gran Xuegu. Ente ellos destaquen “L'encruz de les tropes ruses de los sables muertos de Adam-Krylgan”, “Entrada de les tropes ruses en Samarcanda”, ”Les tropes ruses crucien en Amu Darya” o “L'alarma nel apartaz”.

- John Watson, compañeru d'aventures de Sherlock Holmes, personaxe creáu pol célebre autor británicu [[Arthur Conan Doyle]], desempeñóse como ciruxanu de campaña del exércitu británicu mientres la [[Segunda Guerra Afgana]]

== Ver tamién ==
* [[Colonialismu]]
* [[Imperialismu]]
* [[Guerra de Crimea]]
* [[Rebelión de los Cipayos]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Bibliografía==

- SERGEEV, Y.: “El Gran Xuegu y l'establecimientu del Turquestán rusu” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014a) páxs. 28-33

- SERGEEV, Y.: “La conquista rusa de Turkmennistán” en'' Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014b) páxs. 46-53

- SIEGEL, J.: “Guerra fría n'Asia Central” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 6-11

- STACPOOLE-RYDING, R.J.: “La batalla de Maywand” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 38-45

- STEWARD, J.: “La primer Guerra Anglu-Afgana (1839-1842)” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 12-17

- VV.AA.: ''Téuniques béliques de la dómina colonial (1776-1914) ''. Alcobendas. Editorial Libsa, 2010.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Great Game|preposición= sobre la}}


{{Tradubot|El Gran Juego}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del Imperiu rusu]]
[[Categoría:Rellación Reinu Xuníu-Rusia]]
[[Categoría:Historia política del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Historia política de la India]]
[[Categoría:Historia política de Paquistán]]
[[Categoría:Historia política d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia política de Rusia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>78frgrk67z9mpk32nja4fx2eq4sdfu7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703122</id>
      <parentid>3703078</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32327" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar 
|imaxe = Central Asia- Afghanistan and Her Relation to British and Russian Territories WDL11751.png
|descripción_imaxe = Mapa d'Asia Central en 1885.
|fecha = [[1837]] - [[1907]] 
|llugar = [[Afganistán]], [[Persia]], [[Turquistán]], [[Turkmenistán]] y [[Tíbet]]
|resultáu = Afganistán, Persia y Tíbet son consideraos [[estado tapón]].
|casus = 
|territoriu = Los [[Janato de Jiva|Janatos de Jiva]], [[Janato de Joqand|Joqand]] y [[Janato de Bujara|Bujara]] formen la Gobernación Xeneral de Turquistán baxu dominiu rusu.
|combatientes1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] [[Imperiu Rusu]]
|combatientes2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] [[Imperiu Británicu]]
|comandante1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mihail Grigorievich Chernaiev]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Konstantin von Kaufman]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mijaíl Skobelev]]

|comandante2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[William Keith Elphinstone]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[George Pollock]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]]
&lt;br /&gt;}}

[[Ficheru:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|Ilustración de la revista [[Punch (revista)|Punch]], relativa al Gran Xuegu, na que se representa l'emir afganistanu [[Sher Ali Khan]] arrodiáu pol osu rusu y el lleón británicu y el testu &quot;Sálvenme de los mios amigos&quot;.]]

'''El Gran Xuegu''' ye'l términu utilizáu pa describir la rivalidá ente l'[[Imperiu rusu]] y el [[Reinu Xuníu]], na so llucha pol control d'[[Asia Central]] y el [[Cáucasu]], mientres el [[sieglu XIX]].&lt;ref&gt;Revista CIDOB d'AfersInternacionals 70-71 &quot;Asia Central. Área emerxente nes rellaciones internacionales&quot; &lt;/ref&gt;

El términu foi acuñáu por [[Arthur Conolly]], axente del [[Serviciu d'intelixencia]] británicu&lt;ref&gt; {{cita llibru| apellíu = Hopkirk| nome = Peter | títulu =The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia | editorial = Kodansha International |páxina=564| añu = 1992 | isbn = 9781568360225| url = http://www.amazon.com/The-Great-Game-Struggle-Kodansha/dp/1568360223|ref=refPeterHopkirk1992|fechaaccesu=27 d'agostu de 2012}}
name=GG1-B-01-P1/&gt;&lt;/ref&gt; y popularizáu pol escritor [[Rudyard Kipling]], na so novela [[Kim (novela)|Kim]], publicada en 1901. 
Esta rivalidá ente Rusia y Reinu Xuníu foi denomada polos rusos como &quot;El Tornéu de les Solombres&quot;. Anguaño esta acepción xuntu cola de furacu negru” (popularizada por Brzezinski pa esplicar l'orde postsoviético) son utilizaes polos especialistes internacionales p'analizar l'actuación de les grandes potencies nes rexones mentaes.
La rivalidá ente l'Imperiu Británicu y l'Imperiu Rusu caltúvose siempres nun estáu de Guerra Fría polo que tuvieron un gran protagonismu esploradores (como [[Nikolái Przewalski]]), axentes d'intelixencia (como [[Alexander Burnes]] o [[William Moorcroft]]), axentes comerciales y diplomáticos anque la zona nun se vio exenta de guerres na qu'algamaron fama xenerales como [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]], [[Konstantin von Kaufman]] o [[Mijaíl Skobelev]].

{{cita|Namái cuando tol mundu muerra va acabar el Gran Xuegu.|[[Rudyard Kipling]]}}
==El Gran Xuegu==

=== Orixe ===

La conquista de la [[India]] apurriera al [[Imperiu Británicu]] una enorme riqueza y prestíu. Tres les [[guerres napoleóniques]], la India convertir na xoya de la corona”, la pieza clave que sofitaba l'Imperiu. Pa controlar la inmensa área qu'ocupa la India, la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] recibió una gran autonomía sobre'l territoriu pero en 1857, la [[rebelión de los Cipayos]] llegó a poner en peligru'l control del subcontinente. La revuelta pudo encalorase pero produció un impautu importante na visión que dend'[[Inglaterra]] tener de la India, que yera considerada como una exa central de la economía imperial británica al ser el mercáu más importante pa les manufactures del Imperiu.
[[Ficheru: Vereshchagin-Blowing_from_Guns_in_British_India.jpg|thumb|right|300px| Execución de los rebeldes indios tres la [[Rebelión de los Cipayos]]. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
La xeografía de la India paecía protexela contra enemigos esteriores. El [[Himalaya]] resultaba una barrera insuperable pel norte y nordeste y les xungles de [[Birmania]] faíen seguro l'esti pero na frontera noroccidental, la India partía con [[Afganistán]] y yera motivu d'esmolición pa los británicos porque esti país tamién atestaba col [[Imperiu Rusu]] {{Harvnp| VV.AA.|2010|p=30}}.
Según la perspeutiva británica, los rusos podíen amenaciar el control sobre la India yá fora por aciu incursiones ruses nel [[Mediterraneu]] qu'amenaciaren les rutes escontra l'oeste y pola meyora del imperiu zarista n'Asia Central.
La perspeutiva de Rusia yera distinta. Pal Imperiu Zarista, Asia Central suponía un oxetivu ideal p'atopar un suministru de materies primes y un mercáu zarráu faía onde dirixir les sos manufactures. Amás debíase pacificar les aturbolinaes fronteres yá que los habitantes de los distintos estaos realizaben frecuentemente razias en territoriu rusu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}.
De terceres, Rusia yera consciente de que primiendo n'Asia Central podía obligar al Imperiu Británicu a realizar dalguna concesión con al respective de los estrechos del [[Bósforu]] y de los [[Dardanelos]] qu'abriera a los barcos rusos les rutes del Mediterraneu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}. 
Ente dambes potencies imperiales, siempres dispuestes a enanchar les sos fronteres, atopábense una serie d'estaos colos que surdieron continues fregadures. Estos países fueron [[Persia]], que consideráu como [[tao tapón]], tuvo que sufrir una llucha ente les dos potencies por influyir na so política interna; Afganistán, que sufrió presiones por dambos bandos y dos guerres contra l'Imperiu Británicu; y el [[Tíbet]] que, a pesar, de nun atopase ente dambos imperios tamién foi un focu d'enfrentamientu.

===Primer guerra anglu-afgana (1838-1842)===

En 1837 llegó a [[Kabul]] un embaxador rusu, depués de lo cual, y sol mandu d'un oficial cosacu llamáu [[Yan Vitkevich]], fundaríase una misión diplomática rusa n'Asia central; cola misión d'algamar un tratáu favorable a Rusia.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} Esta embaxada collechó un inmensu fracasu y a la so vuelta a San Petersburgu, Yan Vitkevich suicidóse.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} 
Sicasí la noticia de la embaxada llegara a [[George Eden|Lord Auckland]], quien empezó a preparar una invasión militar pa derrocar al emir d'Afganistán [[Dost Mohammed Khan]].
[[Ficheru: Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|thumb|left|200px| [[Dost Mohammed Khan]] y el so fíu menor . Obra de [[James Rattray]]. ]]
El [[Raj]] preparó un exércitu con 21.000 soldaos británicos y 38.000 auxiliares indios que se llanzó a la conquista d'Afganistán{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=14}}. 
El principiu de la campaña nun supunxo munches dificultaes pa les armes britániques. Tomóse fácilmente [[Kandahar]], [[Ghazni]] y Kabul. Se entronizó a [[Shuja Shah Durrani]] y los soldaos británicos tomaron cuarteles. Poco dempués fíxose colar a parte de los soldaos británicos y solo quedaron n'Afganistán seis regimientos pa defender al nuevu emir sol mandu de [[William Keith Elphinstone]] y una delegación política sol mandu d'[[Alexander Burnes]] y [[William Macnaghten]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=124}}.
En 1841, el fíu de Dost Mohamed, [[Akbar Jan]] empecipió una insurrección contra los británicos. Gran parte de los líderes tribales terminaron xuniéndose a la insurrección cuando l'Imperiu Británicu decidió dexar de paga-yos los subsidios de los que yeren participes por defender los caminos y pasos de monte{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=15}}. 
El 1 de payares de 1841 un ensame da afganistanos atacó la residencia de Alexander Burnes asesinando a tol qu'atoparon nel so interior{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=128}}. L'asesinatu nun desencadenó nenguna reaición per parte británica.
[[Ficheru: Sir Alexander Burnes.jpg|thumb|right|200px| [[Alexander Burnes]]]]
Tres selmanes dempués los altores alredor de Kabul empezaron a ser ocupaes polos afganistanos y Elphinstone unvió una columna d'infantería y caballería pa desallugar a les fuercies afganistanes d'ellí. En desallugando los altores, los británicos fueron atacaos y puestos en fuga pola caballería afgana, a la vista de la guarnición que nun fixo nada pa evitalo{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=130}}.
La guarnición de Kabul ver nuna situación insostenible y unvióse a William Macnaghten a axustar con Akbar Jan los términos pa una retirada pacífica pero l'oficial británicu foi asesináu por el mesmu Akbar. Darréu foi degolláu y la so cabeza espuesta nuna estaca nuna plaza pública{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=16}}.
Esti asesinatu nun convenció a Elphinstone de lo inútil de les negociaciones y siguió intentando un acercamientu diplomáticu hasta finales del años 1841 cuando aportó a lliberar a Dost Mohammed{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=132}}.
[[Ficheru: The Last Stand, by William Barnes Wollen (1898).jpg|thumb|left|300px| La Resistencia de los postreros soldaos británicos na [[batalla de Gandamak]] . Obra de [[William Barnes Wollen]]. ]]
El 6 de xineru de 1842, les tropes britániques ya indies, acompañaes por esposes, fíos y sirvientes salieron de Kabul. Mientres una selmana, la columna británica foi acosada polos afganistanos que los disparaben dende los visos de los escobios. Akbar Mohammed declaró que nun tenía que ver nada colos ataques y ufiertóse a protexer a los civiles y a los mancaos y llevalos a un llugar seguru. Sicasí esta aición nun supunxo'l final del acoso sobre l'exércitu británicu y el 13 de xineru la columna llegó a Gandamak solo p'atopar el pasu bloquiáu{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}. Elphinstone decidió volver axustar con Akbar Mohammed y apurrióse a él pa salvar la vida. Los soldaos teníen d'actuar so la so cuenta y decidieron aguantar ya intentar llegar a Jalalabad tuvo llugar la [[batalla de Gandamak]] na que los británicos fueron masacrados. Solo'l capitán [[James Souter]] y ocho soldaos más sobrevivieron como prisioneros. De les persones que fuxeron a caballu solo'l doctor [[William Brydon]] algamó [[Jalalabad]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}.
[[Ficheru: Remnants of an army2.jpg|thumb|right|upright=1.3| Llegada de William Brydon a [[Jalalabad]] . Obra d'[[Elizabeth Thompson (pintora)|Elizabeth Thompson]]. ]]
[[Edward Law|Lord Ellenborough]], nuevu gobernador xeneral británicu nun taba dispuestu que la guerra terminara con esta derrota asina qu'unvió una fuercia punitivo escontra Afganistán. Sol mandu del xeneral [[George Pollock]], la fuercia espedicionario de 14.000 soldaos forzó'l [[pasu Jáiber]] y ganó en dos batalles a Akbar Jan{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}. En ganando al líder afganistanu coló a Kabul y amenorgó a cenices el Gran Bazar. P'avientu de 1842 tol exércitu británicu atopar de nuevu na India{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}.

===La conquista del Turquestán pol Imperiu Rusu===

Mientres la segunda metá del sieglu XIX, l'Imperiu Rusu algamó una enorme espansión n'Asia Central. Antes de 1850, Rusia yá yera dueñu de la totalidá de [[Kazakstán]] pero la espansión per Asia Central detener mientres la [[Guerra de Crimea]] poles que l'Imperiu Rusu intentaba ganar una salida al mar Mediterraneu, a mariña del [[Imperiu Otomanu]]. La guerra terminó en derrota pa les armes ruses, ente otres coses pola intervención de potencies occidentales como'l [[Segundu Imperiu Francés]], el [[Reinu de Cerdeña]] y sobremanera l'Imperiu Británicu que nun podía tolerar la inxerencia rusa nes rutes vitales escontra Oriente. La guerra terminó cola [[Tratáu de París (1856)|Paz de París]] en 1856 y l'Imperiu zarista nun tuvo otru remediu, pa espandise que mirar faía los territorios allegantes a les sos posesiones asiátiques.
[[Ficheru: 1872 Vereshchagin Praesentation der Trophaeen anagoria.JPG |thumb|left| Presentación al emir del [[Janato de Bujara]] de les cabeces d'unos soldaos rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
A mediaos del sieglu XIX la zona d'Asia Central conocida como [[Turquestán]] taba estremada en trés janatos: El [[Janato de Bujara]], el [[Janato de Jiva]] y el [[Janato de Joqand]]. 
L'Imperiu Rusu decidió anexonase estos territorios que xunto a [[Kirguistán]] y [[Turkmenistán]] atestaben cola so frontera suroriental.
La primer acometida rusa tuvo como oxetivu'l Janato de Bujara y asina la ciudá de [[Chimkent]] cayó en poder rusu'l 2 d'ochobre de 1864{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Tres tomar de la ciudá dar# en el so saquéu y a la masacre de tolos sos habitantes.
Esti ataque empezó a llevantar les suspicacias del Imperiu Británicu polo que s'ordenar al xeneral [[Mihail Grigorievich Chernaiev]] nun siguir con remanar pero esti desoi les órdenes y ataca [[Tarkent]] en 1865 provocando l'airada protesta británica. Tres estes protestes el xeneral rusu ye destituyíu con honores{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
[[Dmitry Romanovski]] ye nomáu socesor de Chemaiev y prosigue na primavera de 1866 la meyora rusa. Con un exércitu de 3.600 homes gana a les fuercies del janato de Bujara (cerca de 40.000 soldaos) na [[batalla de Irdzchar]] tres los qu'invade'l [[valle de Ferganá]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
Esi mesmu branu la ofensiva rusa sigue cola conquista de delles ciudaes que s'atopaben nel camín a [[Samarcanda]].
[[Ficheru:У крепостной стены.jpg|thumb|right|350px| Defensa de [[Samarcanda]] per parte de los rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
Col fin d'entamar l'estensu territoriu conquistáu créase la Gobernación Xeneral de Turquestán en 1867 a que'l so frente poner a [[Konstantin von Kaufman]] quien va gociar de plenos poderes tantu civiles como militares{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
La primer aición de Kaufman ye la ocupación del valle de [[Kirguistán]], al este de Samarcanda.
L'añu 1868 va ver la ofensiva final contra'l Janato de Bujara. La ciudá de Samarcanda ye tomada polos rusos quien son bien recibíos polos habitantes de la ciudá que s'atopaben descontentos col gobernador unviáu dende Bujara pa preparar la defensa de la ciudá. Kaufman, viendo la facilidá de la conquista, decide siguir la ofensiva dexando na ciudá solo 500 soldaos{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Poco dempués de colar l'exércitu rusu, la población de Samarcanda, va xunir a les tropes d'[[Abd al-Malik Tura]], fíu del emir de Bujara contra les tropes zaristes{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Estes, superaes en númberu, atrincherar na ciudadela y aguanten les turniaes de los asediadores mientres una selmana cuando Konstantin von Kaufman vuelve a la ciudá col restu del exércitu, obligando a los asediadores a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}.
En consolidando la conquista de Samarcanda, les tropes ruses consiguen la victoria na [[batalla de Zerabulak]] tres los que l'emir de Bujara rindir a los rusos. L'antiguu janato foi dexáu sol control d'emir pero quedaba sometida al control rusu na esfera de les rellaciones esteriores.
[[Ficheru: KarazinNN VstRusVoyskGRM.jpg|thumb|left|350px| Les tropes ruses en [[Samarcanda]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
Respectu al Janato de Joqand, en 1868 Konstantin von Kaufman roblara un alcuerdu col emir [[Judoyar Jan]] pol cual estableciéronse rellaciones pacífiques. En 1873 empecipióse un llevantamientu contra l'emir pero que n'agostu de 1875 pasó a convertise nun movimientu de lliberación nacional contra Judoyar Jan y contra los rusos. Kaufman ordenó a les tropes ruses encalorar les revueltes por aciu la ocupación del Janato de Joqand y el 19 de febreru de 1876 el Janato foi abolíu y establecióse que fuera incorporáu a la Gobernación Xeneral de Turquestán. Al igual que'l Janato de Bujara, l'emir de Joqand siguió controlando'l gobiernu internu pero les rellaciones esteriores quedaron subordinaes al control zarista.
La cayida del Janato de Jiva baxu control rusu esmolecía sobremanera a los británicos qu'intentaron influyir nel so emir cola unviada de mensaxeros.
Pa evitar que la tensión ente dambes potencies siguiera aumentando, el zar [[Alexandru II de Rusia]] unvió a un diplomáticu a [[Londres]] qu'aseguró que'l Janato de Jiva nun s'incluyía ente les sos pretensiones. Sicasí, n'agostu de 1873, l'emir de Jiva robló un alcuerdu pol que pasaba a ser un protectoráu rusu, refugando establecer rellaciones direutes con cualesquier otru país nin roblar alcuerdos ensin el consentimientu de [[San Petersburgu]]. Tolos aspeutos rellacionaos cola supervisión y decisión de cuestiones del Janato fueron puesta sol control de la Gobernación Xeneral del Turquestán.

===La segunda guerra anglu-afgana (1878-1880)===

En payares de 1878 l'emir d'Afganistán [[Sher Alí]] entabló negociaciones con Rusia qu'estableció una delegación na corte del emir. L'Imperiu Británicu intentó entablar negociaciones col emir pero esti torno falar con representantes de Gran Bretaña y robló un tratáu d'amistá col Imperiu zarista. Gran Bretaña, esmolecíu pol carís de los acontecimientos esixó tener una delegación en Kabul pero de nuevu foi refugada polo que'l virréi de la India, [[Lord Lytton]] ordenó la invasión d'Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
[[Ficheru: Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|thumb|right|200px| [[Sher Alí]], emír d'[[Afganistán]]. ]]
Les fuercies britániques fueron puestes sol mandu de [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] avanzó escontra Kabul, al traviés del pasu Jaíber y ganó a los afganistanos en [[Peiwar Kotal]] (2 d'avientu de 1878). Sher Alí fuxó y morrió nel exiliu en 1879{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
El so fíu [[Mohammed Yakub Jan]] asocedió-y como emir y tres negociaciones llegó a un alcuerdu (el Tratáu de Gandamak) con Gran Bretaña pol qu'Afganistán se convertía nun protectoráu británicu. Tres l'alcuerdu les tropes britániques volvieron a la India y [[Pierre Louis Napoleon Cavagnari]] quedaba como representante británicu en Kabul{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
En setiembre de 1879 soldaos rebalbos de la tribu Herat, cafiantes pol tratáu y descontentos col gobiernu de Mohammed Yakub Jan empecipien la insurrección y Cavagnari y los sos ayudantes son asesinaos{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
[[Ficheru: Battle of Peiwar Kotal.JPG |thumb|left|200px| Unidaes [[Gurkhas]] na batalla de [[Peiwar Kotal]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
Roberts tornó a Afganistán y en pasando'l pasu Jaíber avanzaron escontra Kabul teniendo que soportar l'acoso afganistanu. Finalmente nes cercaníes de Kabul tien que faer frente a un exércitu afganistanu al que gana na [[batalla de Charasia]] (6 d'ochobre de 1879) {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
N'entrando en Kabul, Roberts fixo aforcar a 87 afganistanos sospechosos de participar nel asesinatu de la delegación británica y prindó a Mohammed Yakub Jan{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. Sicasí, los afganistanos alzar n'armes y Roberts viose asediado en Kabul onde tuvo que ser rescatáu poles fuercies de [[Donald Stewart]].
Mohammed Yakub Jan fuxó d'Afganistán n'abdicando nel so primu [[Abdur Rahman]] quien reconoció'l Tratáu de Gandamak pero l'hermanu de Mohammed Yakub Jan, [[Mohammed Ayub Jan]] nun aceptó la socesión {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}.
N'avientu de 1879 Roberts venció nuevamente a los afganistanos na [[batalla de Sherpur]] pero la guerra de guerrilles folió enforma a les sos fuercies y tomó represalies contra la población civil{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. 
Les execuciones provocaron la protesta de la oposición lliberal nel parllamentu británicu y na campaña política de 1879 [[William Gladstone]] utilizó l'agresiva política británica contra'l Primer Ministru [[Benjamín Disraeli]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}. Gladstone ganó les eleiciones y decidió axustar la paz con Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}.
[[Ficheru: Frederick Sleigh Roberts, 1st Earl Roberts by John Singer Sargent.jpg|thumb|right|200px| [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
En xunetu de 1880 Mohammed Ayub Jan axuntó un exércitu en [[Herat]] y coló faía Kandahar{{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}. Ordenar a [[George Scott Reynolds Burrows]] colar pa detener al exércitu. Sicasí errores per parte de Burrows conducieron a la derrota na [[batalla de Maywand]] (27 de xunetu de 1880) {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=45}}.
Los sobrevivientes de la batalla dirixir a Kandahar onde fueron asediados poles fuercies afganistanes. Frederick Sleigh Roberts coló dende Kabul pa socorrelos el 8 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=36}}. La columna nun atopó resistencia a la so meyora y llegó a Kandahar el 31 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=39}}.
Mohammed Ayub Jan, ante la noticia de la meyora de Roberts llevantara'l sitiu y retiráu les sos fuercies a posiciones defensives al oeste de la ciudá. El 1 de setiembre de 1880 tuvo llugar la [[batalla de Kandahar]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=41}}. Roberts unvió a un destacamentu d'hindús a atacar el centru afganistanu mientres llanzaba tres brigaes d'infantería al so lladral derechu col enfotu de realizar una maniobra de flanqueo llogrando tomar les posiciones afganistanes que la so resistencia se desmoronó.
Les condiciones de paz fites pal fin de la Segunda Guerra Anglu-Afgana establecíen qu'Afganistán quedaría como un protectoráu británicu y que toles rellaciones esteriores del país quedaríen supeditaes al control del Raj. Sicasí l'alcuerdu foi pocu efectivu. Los rusos afalaron al gobiernu afganistanu a qu'ignorara esta clausa y l'estáu foi cada vez más independiente.
[[Ficheru: Battle in Afghanistan.jpg|thumb|left|320px|Los [[ Highlanders]] y los [[Gurkhas]] del exércitu británicu na [[Batalla de Kandahar]] Obra de [[Richard Caton Woodville]]. ]]

===La conquista rusa de Turkmenistán (1879-1884)===

Los [[turcomanos]] atopábense estazaos en cuatro grandes tribus: los [[yomuds]], los [[teke]], los [[ersaris]] y los [[alimis]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
El primer conflictu ente rusos y turcomanos tuvo llugar en 1873 cuando Konstantin von Kaufman esixó a los yomuds una indemnización por sofitar al Janato de Jiva contra l'Imperiu zarista pero esti pidimientu solo foi una sida pa esterminar a la tribu de los yomuds{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
Sicasí, la conquista de Turkmenistán tuvo qu'esperar pola oposición del Imperiu Británicu y hubo qu'esperar a la Segunda Guerra Anglu-Afgana por que Rusia tuviera les manes llibres d'intervenir. 
En setiembre de 1879 los rusos ataquen [[Gökdepe]], fortaleza que s'atopaba nel camín de [[Merv]] pero les fuercies zaristes son ganaes y l'exércitu rusu tien de retirase faía [[Turkmenbashi]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=47}}. 
En 1881 vuelve intentase tomar Gökdepe. L'exércitu rusu, de 11.000 soldaos, atopar sol mandu de [[Mijaíl Skobelev]] y toma la ciudá ente los díes 23 y 24 de xineru{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. A la captura de la fortaleza sigue tres díes de saquéu y la masacre de toos el defensores.
[[Ficheru: Wassilij Wassiljewitsch Wereschtschagin 002.jpg|thumb|right|350px| Enfrentamientu ente soldaos rusos y turcomanos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
Tres tomar de Gökdepe cayeron [[Akhal Teke]] y [[Axgabat]] y el 24 de marzu de 1881, [[Alexandru III de Rusia]], ordena l'anexón de les tierres de la tribu de los Teke{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}.
Pa nun atopar oposición per parte de Persia mandó una embaxada que delimito les fronteres rusu-perses el 21 d'avientu de 1881 a lo llargo del cursu del [[ríu Atrek]] y el cursu cimeru del [[ríu Amu Daria]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. 
Pa solliviar tensiones col Imperiu Británicu, el zar rusu aceptó llevar a cabu les negociaciones de Londres de 1882 pero coles mesmes oficiales rusos llegaben a Merv p'alcordar la rindición pacífica de la ciudá.
[[Ficheru: General Skobelev (Dimitriev-Orenburgsky).jpg|thumb|left|200px|[[Mijaíl Skobelev]]. Obra de [[Nikolaí Dmitriev-Orenburgsky]]. ]]
El 13 de febreru de 1884, [[Alexander Komarov]], gobernador de la provincia de [[Transcaspio]], informó al zar de l'aceptación de los gobernantes de Merv d'una alianza incondicional con Rusia{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=50-51}}. Esti episodiu contribuyó a aumentar la tensión ente los dos imperios y en xunetu de 1884 rusos y británicos alcordaben establecer una comisión encargada en delimitar les fronteres ente l'Imperiu Rusu y Afganistán.
En Gran Bretaña considerábase que l'oasis de [[Penjdeh]], a 110 km de Herat tenía de pertenecer a Afganistán pero Rusia siguía creando proyeutos pa tomar un dominiu más firme d'Asia Central cola construcción d'una llinia de ferrocarril hasta'l sur de Herat polo que la tensión nun paró de crecer.
En marzu de 1885 una columna rusa disparó contra tropes afganistanes, quien se vieron obligaos a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=51}}. Gran Bretaña protestó por esti incidente qu'interfería nes negociaciones sobre una frontera segura y la tensión aumento más si cabo, con dambos imperios preparar pa una guerra que paecía inminente.
Sicasí la inestabilidá europea cola amenaza del [[Imperiu Alemán]] y el realineamiento de les grandes potencies afaló a dambos imperios a llegar a un alcuerdu lo antes posible. 
[[Ficheru: KarazinNN PereprTurkOtrARTM.jpg|thumb|right|350px| Les tropes ruses crucien el [[ríu Amu Darya]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
L'alcuerdu final sobre les fronteres tuvo llugar el 22 de setiembre de 1885. El distritu de Penjdeh pasó a poder rusu pero Afganistán retuvo'l [[pasu Zulficar]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}. 
Cola firma d'un tratáu anglu-persa en 1885 que sirvió de contrapesu al tratáu rusu-persa de 1881 l'equilibriu de la zona recompúnxose{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}.

===Tensiones n'otros escenarios===

En Persia dambos imperios llucharon por ser la potencia más influyente, anque nun se llegó al enfrentamientu armáu. L'Imperiu Rusu construyó una llinia de ferrocarril Transcaspio que llegaba hasta la frontera persa y estableciéronse planes pa siguir el trazáu hasta'l [[Golfu Pérsicu]] afalando la rellación comercial ente los dos países{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
Otra ferramienta d'influencia per parte rusa foi la creación d'un Bancu Rusu-Persa que facilitaba creitos al gobiernu del [[sah]] {{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. Tamién, dacuando, hubo tropes ruses en suelu persa{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
[[Ficheru: As Between Friends (Punch magazine, 13 December 1911, detail).jpg|thumb|left|200px| Dibuxu de la [[revista Punch]] na que se presenta a Persia personificada nun gatu acosada pol osu rusu y el lleón británicu.]]
Los británicos pela so parte intentaron estender la so influencia per mediu de consulaos y cola construcción del so propiu ferrocarril pero fueron incapaces de compensar la influencia rusa nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
El Tíbet tamién foi una zona de tensión, a pesar de nun atopase ente dambos imperios. Cuando un súbditu del zar convertir nel tutor de [[Thubten Gyatso]], XIII [[Dalái Lama]] y darréu foi unviáu a la corte rusa, los británicos optaron por unviar una embaxada direutamente a [[Lhasa]] con oxetivu d'evitar la espansión de la influencia rusa nel Tíbet. Cuando la delegación británica llegó a Lhasa, el Dalái Lama fuxera y obligóse a los monxos a aceptar la formalización de les rellaciones comerciales col Imperiu Británicu y l'esclusión de tolos estranxeros de los asuntos internos del país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

=== Final del Gran Xuegu ===

Nos primeros años del sieglu XX la tensión ente los dos imperios taben nel so puntu álgido. Sicasí otres dificultaes n'otres fronteres ayudaríen a solliviar la tensión. Los británicos tuvieron que faer frente a la [[Segunda Guerra de los Boers]] (1899-1902) ente que los rusos tuvieron que faer frente a la [[Guerra Rusu-Xaponesa]] (1904-1905) y a los conflictos internos que tuvieron que ver cola [[Revolución rusa de 1905]] nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. 
El 31 d'agostu de 1907 roblóse'l Tratáu Anglu-Rusu de Mutua Cordialidá que formalizó les rellaciones ente los dos imperios n'Asia Central, asegurando la independencia d'Afganistán, Persia y Tíbet como estado-tapón{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

==El Gran Xuegu na cultura popular==

El Gran Xuegu foi una tema popular que tuvo presente nel arte de diverses maneres.
La lliteratura ye quiciabes el mediu pol que'l Gran Xuegu algamó mayor divulgación xenerando una imaxe del mesmu como misión civilizadora, esploración de lo desconocío y aventura.

- [[Rudyard Kipling]] ye unu de los autores que más escribió sobre'l Gran Xuegu. Les sos obres suelen escurrir nel mundu colonial inglés de la India. Ente les obres más importantes de Kipling que traten el Gran Xuegu atópense: [[Gunga Din]], [[Kim (novela)|Kim]] y [[L'home que pudo ser rei]])

-[[Percival Christopher Wren]] tamién ambientó delles de les sos obres na frontera noroeste de la India.

- [[Jules Verne]] ambientó parte de la so célebre obra [[Miguel Strogoff]] n'Asia Central.

- [[George MacDonald Fraser]] ambientó dalgunos de los títulos de la serie de [[Harry Flashman]] mientres el Gran Xuegu. Dalgunos d'estos títulos son “Flashman y el gran xuegu”o “Flashman y el monte de la lluz”. 

La pintura tamién foi un mediu artísticu que tuvo nel Gran Xuegu la so inspiración.

-[[Vasili Vereshchaguin]] na so doble faceta de pintor y militar tuvo presente n'Asia Central y participó en dalgunos de los sos acontecimientos. Les sos obres recrearon aiciones militares pero tamién paisaxes d'Asia Central, xentes y costumes.

- [[Elizabeth Thomson]] pintó “Los remanentes del exércitu” onde amuesa la llegada del doctor Brydon a Jalalabad.

- [[William Barnes Wollen]] pintó “La última defensa del 44 d'infantería en Gandamak” onde reflexa la resistencia de los postreros sobrevivientes de la Batalla de Gandamak.

- [[Nikolay Karazin]] pintó dellos cuadru que la so temática taba centrada nel Gran Xuegu. Ente ellos destaquen “L'encruz de les tropes ruses de los sables muertos de Adam-Krylgan”, “Entrada de les tropes ruses en Samarcanda”, ”Les tropes ruses crucien en Amu Darya” o “L'alarma nel apartaz”.

- John Watson, compañeru d'aventures de Sherlock Holmes, personaxe creáu pol célebre autor británicu [[Arthur Conan Doyle]], desempeñóse como ciruxanu de campaña del exércitu británicu mientres la [[Segunda Guerra Afgana]]

== Ver tamién ==
* [[Colonialismu]]
* [[Imperialismu]]
* [[Guerra de Crimea]]
* [[Rebelión de los Cipayos]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Bibliografía==

- SERGEEV, Y.: “El Gran Xuegu y l'establecimientu del Turquestán rusu” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014a) páxs. 28-33

- SERGEEV, Y.: “La conquista rusa de Turkmennistán” en'' Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014b) páxs. 46-53

- SIEGEL, J.: “Guerra fría n'Asia Central” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 6-11

- STACPOOLE-RYDING, R.J.: “La batalla de Maywand” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 38-45

- STEWARD, J.: “La primer Guerra Anglu-Afgana (1839-1842)” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 12-17

- VV.AA.: ''Téuniques béliques de la dómina colonial (1776-1914) ''. Alcobendas. Editorial Libsa, 2010.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Great Game|preposición= sobre la}}


{{Tradubot|El Gran Juego}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del Imperiu rusu]]
[[Categoría:Rellación Reinu Xuníu-Rusia]]
[[Categoría:Historia política del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Historia política de la India]]
[[Categoría:Historia política de Paquistán]]
[[Categoría:Historia política d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia política de Rusia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7qr8p7z8gc7b44ui9tataf5tt1gkz04</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703129</id>
      <parentid>3703122</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32362" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar 
|imaxe = Central Asia- Afghanistan and Her Relation to British and Russian Territories WDL11751.png
|descripción_imaxe = Mapa d'Asia Central en 1885.
|fecha = [[1837]] - [[1907]] 
|llugar = [[Afganistán]], [[Persia]], [[Turquistán]], [[Turkmenistán]] y [[Tíbet]]
|resultáu = Afganistán, Persia y Tíbet son consideraos [[estado tapón]].
|casus = 
|territoriu = Los [[Janato de Jiva|Janatos de Jiva]], [[Janato de Joqand|Joqand]] y [[Janato de Bujara|Bujara]] formen la Gobernación Xeneral de Turquistán baxu dominiu rusu.
|combatientes1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] [[Imperiu Rusu]]
|combatientes2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] [[Imperiu Británicu]]
|comandante1 = [[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mihail Grigorievich Chernaiev]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Konstantin von Kaufman]]

[[Ficheru: Imperial flag.jpg|20px]] 
[[Mijaíl Skobelev]]

|comandante2 = [[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[William Keith Elphinstone]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[George Pollock]]

[[Ficheru: Flag of the United Kingdom (1801).png|20px]] 
[[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]]
&lt;br /&gt;}}

[[Ficheru:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|Ilustración de la revista [[Punch (revista)|Punch]], relativa al Gran Xuegu, na que se representa l'emir afganistanu [[Sher Ali Khan]] arrodiáu pol osu rusu y el lleón británicu y el testu &quot;Sálvenme de los mios amigos&quot;.]]

'''El Gran Xuegu''' ye'l términu utilizáu pa describir la rivalidá ente l'[[Imperiu rusu]] y el [[Reinu Xuníu]], na so llucha pol control d'[[Asia Central]] y el [[Cáucasu]], mientres el [[sieglu XIX]].&lt;ref&gt;Revista CIDOB d'AfersInternacionals 70-71 &quot;Asia Central. Área emerxente nes rellaciones internacionales&quot; &lt;/ref&gt;

El términu foi acuñáu por [[Arthur Conolly]], axente del [[Serviciu d'intelixencia]] británicu&lt;ref&gt; {{cita llibru| apellíu = Hopkirk| nome = Peter | títulu =The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia | editorial = Kodansha International |páxina=564| añu = 1992 | isbn = 9781568360225| url = http://www.amazon.com/The-Great-Game-Struggle-Kodansha/dp/1568360223|ref=refPeterHopkirk1992|fechaaccesu=27 d'agostu de 2012}}
name=GG1-B-01-P1/&gt;&lt;/ref&gt; y popularizáu pol escritor [[Rudyard Kipling]], na so novela [[Kim (novela)|Kim]], publicada en 1901. 
Esta rivalidá ente Rusia y Reinu Xuníu foi denomada polos rusos como &quot;El Tornéu de les Solombres&quot;. Anguaño esta acepción xuntu cola de furacu negru” (popularizada por Brzezinski pa esplicar l'orde postsoviético) son utilizaes polos especialistes internacionales p'analizar l'actuación de les grandes potencies nes rexones mentaes.
La rivalidá ente l'Imperiu Británicu y l'Imperiu Rusu caltúvose siempres nun estáu de Guerra Fría polo que tuvieron un gran protagonismu esploradores (como [[Nikolái Przewalski]]), axentes d'intelixencia (como [[Alexander Burnes]] o [[William Moorcroft]]), axentes comerciales y diplomáticos anque la zona nun se vio exenta de guerres na qu'algamaron fama xenerales como [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]], [[Konstantin von Kaufman]] o [[Mijaíl Skobelev]].

{{cita|Namái cuando tol mundu muerra va acabar el Gran Xuegu.|[[Rudyard Kipling]]}}
==El Gran Xuegu==

=== Orixe ===

La conquista de la [[India]] apurriera al [[Imperiu Británicu]] una enorme riqueza y prestíu. Tres les [[guerres napoleóniques]], la India convertir na xoya de la corona”, la pieza clave que sofitaba l'Imperiu. Pa controlar la inmensa área qu'ocupa la India, la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] recibió una gran autonomía sobre'l territoriu pero en 1857, la [[rebelión de los Cipayos]] llegó a poner en peligru'l control del subcontinente. La revuelta pudo encalorase pero produció un impautu importante na visión que dend'[[Inglaterra]] tener de la India, que yera considerada como una exa central de la economía imperial británica al ser el mercáu más importante pa les manufactures del Imperiu.
[[Ficheru: Vereshchagin-Blowing_from_Guns_in_British_India.jpg|thumb|right|300px| Execución de los rebeldes indios tres la [[Rebelión de los Cipayos]]. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
La xeografía de la India paecía protexela contra enemigos esteriores. El [[Himalaya]] resultaba una barrera insuperable pel norte y nordeste y les xungles de [[Birmania]] faíen seguro l'esti pero na frontera noroccidental, la India partía con [[Afganistán]] y yera motivu d'esmolición pa los británicos porque esti país tamién atestaba col [[Imperiu Rusu]] {{Harvnp| VV.AA.|2010|p=30}}.
Según la perspeutiva británica, los rusos podíen amenaciar el control sobre la India yá fora por aciu incursiones ruses nel [[Mediterraneu]] qu'amenaciaren les rutes escontra l'oeste y pola meyora del imperiu zarista n'Asia Central.
La perspeutiva de Rusia yera distinta. Pal Imperiu Zarista, Asia Central suponía un oxetivu ideal p'atopar un suministru de materies primes y un mercáu zarráu faía onde dirixir les sos manufactures. Amás debíase pacificar les aturbolinaes fronteres yá que los habitantes de los distintos estaos realizaben frecuentemente razias en territoriu rusu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}.
De terceres, Rusia yera consciente de que primiendo n'Asia Central podía obligar al Imperiu Británicu a realizar dalguna concesión con al respective de los estrechos del [[Bósforu]] y de los [[Dardanelos]] qu'abriera a los barcos rusos les rutes del Mediterraneu{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=7}}. 
Ente dambes potencies imperiales, siempres dispuestes a enanchar les sos fronteres, atopábense una serie d'estaos colos que surdieron continues fregadures. Estos países fueron [[Persia]], que consideráu como [[tao tapón]], tuvo que sufrir una llucha ente les dos potencies por influyir na so política interna; Afganistán, que sufrió presiones por dambos bandos y dos guerres contra l'Imperiu Británicu; y el [[Tíbet]] que, a pesar, de nun atopase ente dambos imperios tamién foi un focu d'enfrentamientu.

===Primer guerra anglu-afganistana (1838-1842)===

En 1837 llegó a [[Kabul]] un embaxador rusu, depués de lo cual, y sol mandu d'un oficial cosacu llamáu [[Yan Vitkevich]], fundaríase una misión diplomática rusa n'Asia central; cola misión d'algamar un tratáu favorable a Rusia.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} Esta embaxada collechó un inmensu fracasu y a la so vuelta a San Petersburgu, Yan Vitkevich suicidóse.{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=13}} 
Sicasí la noticia de la embaxada llegara a [[George Eden|Lord Auckland]], quien empezó a preparar una invasión militar pa derrocar al emir d'Afganistán [[Dost Mohammed Khan]].
[[Ficheru: Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|thumb|left|200px| [[Dost Mohammed Khan]] y el so fíu menor . Obra de [[James Rattray]]. ]]
El [[Raj]] preparó un exércitu con 21.000 soldaos británicos y 38.000 auxiliares indios que se llanzó a la conquista d'Afganistán{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=14}}. 
El principiu de la campaña nun supunxo munches dificultaes pa les armes britániques. Tomóse fácilmente [[Kandahar]], [[Ghazni]] y Kabul. Se entronizó a [[Shuja Shah Durrani]] y los soldaos británicos tomaron cuarteles. Poco dempués fíxose colar a parte de los soldaos británicos y solo quedaron n'Afganistán seis regimientos pa defender al nuevu emir sol mandu de [[William Keith Elphinstone]] y una delegación política sol mandu d'[[Alexander Burnes]] y [[William Macnaghten]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=124}}.
En 1841, el fíu de Dost Mohamed, [[Akbar Jan]] empecipió una insurrección contra los británicos. Gran parte de los líderes tribales terminaron xuniéndose a la insurrección cuando l'Imperiu Británicu decidió dexar de paga-yos los subsidios de los que yeren participes por defender los caminos y pasos de monte{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=15}}. 
El 1 de payares de 1841 un ensame da afganistanos atacó la residencia de Alexander Burnes asesinando a tol qu'atoparon nel so interior{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=128}}. L'asesinatu nun desencadenó nenguna reaición per parte británica.
[[Ficheru: Sir Alexander Burnes.jpg|thumb|right|200px| [[Alexander Burnes]]]]
Tres selmanes dempués los altores alredor de Kabul empezaron a ser ocupaes polos afganistanos y Elphinstone unvió una columna d'infantería y caballería pa desallugar a les fuercies afganistanes d'ellí. En desallugando los altores, los británicos fueron atacaos y puestos en fuga pola caballería afganistana, a la vista de la guarnición que nun fixo nada pa evitalo{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=130}}.
La guarnición de Kabul ver nuna situación insostenible y unvióse a William Macnaghten a axustar con Akbar Jan los términos pa una retirada pacífica pero l'oficial británicu foi asesináu por el mesmu Akbar. Darréu foi degolláu y la so cabeza espuesta nuna estaca nuna plaza pública{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=16}}.
Esti asesinatu nun convenció a Elphinstone de lo inútil de les negociaciones y siguió intentando un acercamientu diplomáticu hasta finales del años 1841 cuando aportó a lliberar a Dost Mohammed{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=132}}.
[[Ficheru: The Last Stand, by William Barnes Wollen (1898).jpg|thumb|left|300px| La Resistencia de los postreros soldaos británicos na [[batalla de Gandamak]] . Obra de [[William Barnes Wollen]]. ]]
El 6 de xineru de 1842, les tropes britániques ya indies, acompañaes por esposes, fíos y sirvientes salieron de Kabul. Mientres una selmana, la columna británica foi acosada polos afganistanos que los disparaben dende los visos de los escobios. Akbar Mohammed declaró que nun tenía que ver nada colos ataques y ufiertóse a protexer a los civiles y a los mancaos y llevalos a un llugar seguru. Sicasí esta aición nun supunxo'l final del acoso sobre l'exércitu británicu y el 13 de xineru la columna llegó a Gandamak solo p'atopar el pasu bloquiáu{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}. Elphinstone decidió volver axustar con Akbar Mohammed y apurrióse a él pa salvar la vida. Los soldaos teníen d'actuar so la so cuenta y decidieron aguantar ya intentar llegar a Jalalabad tuvo llugar la [[batalla de Gandamak]] na que los británicos fueron masacrados. Solo'l capitán [[James Souter]] y ocho soldaos más sobrevivieron como prisioneros. De les persones que fuxeron a caballu solo'l doctor [[William Brydon]] algamó [[Jalalabad]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=133}}.
[[Ficheru: Remnants of an army2.jpg|thumb|right|upright=1.3| Llegada de William Brydon a [[Jalalabad]] . Obra d'[[Elizabeth Thompson (pintora)|Elizabeth Thompson]]. ]]
[[Edward Law|Lord Ellenborough]], nuevu gobernador xeneral británicu nun taba dispuestu que la guerra terminara con esta derrota asina qu'unvió una fuercia punitivo escontra Afganistán. Sol mandu del xeneral [[George Pollock]], la fuercia espedicionario de 14.000 soldaos forzó'l [[pasu Jáiber]] y ganó en dos batalles a Akbar Jan{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}. En ganando al líder afganistanu coló a Kabul y amenorgó a cenices el Gran Bazar. P'avientu de 1842 tol exércitu británicu atopar de nuevu na India{{Harvnp| STEAWARD, J.|2014|p=17}}.

===La conquista del Turquestán pol Imperiu Rusu===

Mientres la segunda metá del sieglu XIX, l'Imperiu Rusu algamó una enorme espansión n'Asia Central. Antes de 1850, Rusia yá yera dueñu de la totalidá de [[Kazakstán]] pero la espansión per Asia Central detener mientres la [[Guerra de Crimea]] poles que l'Imperiu Rusu intentaba ganar una salida al mar Mediterraneu, a mariña del [[Imperiu Otomanu]]. La guerra terminó en derrota pa les armes ruses, ente otres coses pola intervención de potencies occidentales como'l [[Segundu Imperiu Francés]], el [[Reinu de Cerdeña]] y sobremanera l'Imperiu Británicu que nun podía tolerar la inxerencia rusa nes rutes vitales escontra Oriente. La guerra terminó cola [[Tratáu de París (1856)|Paz de París]] en 1856 y l'Imperiu zarista nun tuvo otru remediu, pa espandise que mirar faía los territorios allegantes a les sos posesiones asiátiques.
[[Ficheru: 1872 Vereshchagin Praesentation der Trophaeen anagoria.JPG |thumb|left| Presentación al emir del [[Janato de Bujara]] de les cabeces d'unos soldaos rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
A mediaos del sieglu XIX la zona d'Asia Central conocida como [[Turquestán]] taba estremada en trés janatos: El [[Janato de Bujara]], el [[Janato de Jiva]] y el [[Janato de Joqand]]. 
L'Imperiu Rusu decidió anexonase estos territorios que xunto a [[Kirguistán]] y [[Turkmenistán]] atestaben cola so frontera suroriental.
La primer acometida rusa tuvo como oxetivu'l Janato de Bujara y asina la ciudá de [[Chimkent]] cayó en poder rusu'l 2 d'ochobre de 1864{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Tres tomar de la ciudá dar# en el so saquéu y a la masacre de tolos sos habitantes.
Esti ataque empezó a llevantar les suspicacias del Imperiu Británicu polo que s'ordenar al xeneral [[Mihail Grigorievich Chernaiev]] nun siguir con remanar pero esti desoi les órdenes y ataca [[Tarkent]] en 1865 provocando l'airada protesta británica. Tres estes protestes el xeneral rusu ye destituyíu con honores{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
[[Dmitry Romanovski]] ye nomáu socesor de Chemaiev y prosigue na primavera de 1866 la meyora rusa. Con un exércitu de 3.600 homes gana a les fuercies del janato de Bujara (cerca de 40.000 soldaos) na [[batalla de Irdzchar]] tres los qu'invade'l [[valle de Ferganá]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
Esi mesmu branu la ofensiva rusa sigue cola conquista de delles ciudaes que s'atopaben nel camín a [[Samarcanda]].
[[Ficheru:У крепостной стены.jpg|thumb|right|350px| Defensa de [[Samarcanda]] per parte de los rusos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]].]]
Col fin d'entamar l'estensu territoriu conquistáu créase la Gobernación Xeneral de Turquestán en 1867 a que'l so frente poner a [[Konstantin von Kaufman]] quien va gociar de plenos poderes tantu civiles como militares{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=31}}.
La primer aición de Kaufman ye la ocupación del valle de [[Kirguistán]], al este de Samarcanda.
L'añu 1868 va ver la ofensiva final contra'l Janato de Bujara. La ciudá de Samarcanda ye tomada polos rusos quien son bien recibíos polos habitantes de la ciudá que s'atopaben descontentos col gobernador unviáu dende Bujara pa preparar la defensa de la ciudá. Kaufman, viendo la facilidá de la conquista, decide siguir la ofensiva dexando na ciudá solo 500 soldaos{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Poco dempués de colar l'exércitu rusu, la población de Samarcanda, va xunir a les tropes d'[[Abd al-Malik Tura]], fíu del emir de Bujara contra les tropes zaristes{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}. Estes, superaes en númberu, atrincherar na ciudadela y aguanten les turniaes de los asediadores mientres una selmana cuando Konstantin von Kaufman vuelve a la ciudá col restu del exércitu, obligando a los asediadores a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014a|p=29}}.
En consolidando la conquista de Samarcanda, les tropes ruses consiguen la victoria na [[batalla de Zerabulak]] tres los que l'emir de Bujara rindir a los rusos. L'antiguu janato foi dexáu sol control d'emir pero quedaba sometida al control rusu na esfera de les rellaciones esteriores.
[[Ficheru: KarazinNN VstRusVoyskGRM.jpg|thumb|left|350px| Les tropes ruses en [[Samarcanda]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
Respectu al Janato de Joqand, en 1868 Konstantin von Kaufman roblara un alcuerdu col emir [[Judoyar Jan]] pol cual estableciéronse rellaciones pacífiques. En 1873 empecipióse un llevantamientu contra l'emir pero que n'agostu de 1875 pasó a convertise nun movimientu de lliberación nacional contra Judoyar Jan y contra los rusos. Kaufman ordenó a les tropes ruses encalorar les revueltes por aciu la ocupación del Janato de Joqand y el 19 de febreru de 1876 el Janato foi abolíu y establecióse que fuera incorporáu a la Gobernación Xeneral de Turquestán. Al igual que'l Janato de Bujara, l'emir de Joqand siguió controlando'l gobiernu internu pero les rellaciones esteriores quedaron subordinaes al control zarista.
La cayida del Janato de Jiva baxu control rusu esmolecía sobremanera a los británicos qu'intentaron influyir nel so emir cola unviada de mensaxeros.
Pa evitar que la tensión ente dambes potencies siguiera aumentando, el zar [[Alexandru II de Rusia]] unvió a un diplomáticu a [[Londres]] qu'aseguró que'l Janato de Jiva nun s'incluyía ente les sos pretensiones. Sicasí, n'agostu de 1873, l'emir de Jiva robló un alcuerdu pol que pasaba a ser un protectoráu rusu, refugando establecer rellaciones direutes con cualesquier otru país nin roblar alcuerdos ensin el consentimientu de [[San Petersburgu]]. Tolos aspeutos rellacionaos cola supervisión y decisión de cuestiones del Janato fueron puesta sol control de la Gobernación Xeneral del Turquestán.

===La segunda guerra anglu-afganistana (1878-1880)===

En payares de 1878 l'emir d'Afganistán [[Sher Alí]] entabló negociaciones con Rusia qu'estableció una delegación na corte del emir. L'Imperiu Británicu intentó entablar negociaciones col emir pero esti torno falar con representantes de Gran Bretaña y robló un tratáu d'amistá col Imperiu zarista. Gran Bretaña, esmolecíu pol carís de los acontecimientos esixó tener una delegación en Kabul pero de nuevu foi refugada polo que'l virréi de la India, [[Lord Lytton]] ordenó la invasión d'Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
[[Ficheru: Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|thumb|right|200px| [[Sher Alí]], emír d'[[Afganistán]]. ]]
Les fuercies britániques fueron puestes sol mandu de [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] avanzó escontra Kabul, al traviés del pasu Jaíber y ganó a los afganistanos en [[Peiwar Kotal]] (2 d'avientu de 1878). Sher Alí fuxó y morrió nel exiliu en 1879{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
El so fíu [[Mohammed Yakub Jan]] asocedió-y como emir y tres negociaciones llegó a un alcuerdu (el Tratáu de Gandamak) con Gran Bretaña pol qu'Afganistán se convertía nun protectoráu británicu. Tres l'alcuerdu les tropes britániques volvieron a la India y [[Pierre Louis Napoleon Cavagnari]] quedaba como representante británicu en Kabul{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=32}}.
En setiembre de 1879 soldaos rebalbos de la tribu Herat, cafiantes pol tratáu y descontentos col gobiernu de Mohammed Yakub Jan empecipien la insurrección y Cavagnari y los sos ayudantes son asesinaos{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
[[Ficheru: Battle of Peiwar Kotal.JPG |thumb|left|200px| Unidaes [[Gurkhas]] na batalla de [[Peiwar Kotal]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
Roberts tornó a Afganistán y en pasando'l pasu Jaíber avanzaron escontra Kabul teniendo que soportar l'acoso afganistanu. Finalmente nes cercaníes de Kabul tien que faer frente a un exércitu afganistanu al que gana na [[batalla de Charasia]] (6 d'ochobre de 1879) {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}.
N'entrando en Kabul, Roberts fixo aforcar a 87 afganistanos sospechosos de participar nel asesinatu de la delegación británica y prindó a Mohammed Yakub Jan{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. Sicasí, los afganistanos alzar n'armes y Roberts viose asediado en Kabul onde tuvo que ser rescatáu poles fuercies de [[Donald Stewart]].
Mohammed Yakub Jan fuxó d'Afganistán n'abdicando nel so primu [[Abdur Rahman]] quien reconoció'l Tratáu de Gandamak pero l'hermanu de Mohammed Yakub Jan, [[Mohammed Ayub Jan]] nun aceptó la socesión {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}.
N'avientu de 1879 Roberts venció nuevamente a los afganistanos na [[batalla de Sherpur]] pero la guerra de guerrilles folió enforma a les sos fuercies y tomó represalies contra la población civil{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=33}}. 
Les execuciones provocaron la protesta de la oposición lliberal nel parllamentu británicu y na campaña política de 1879 [[William Gladstone]] utilizó l'agresiva política británica contra'l Primer Ministru [[Benjamín Disraeli]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}. Gladstone ganó les eleiciones y decidió axustar la paz con Afganistán{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=34}}.
[[Ficheru: Frederick Sleigh Roberts, 1st Earl Roberts by John Singer Sargent.jpg|thumb|right|200px| [[Frederick Roberts|Frederick Sleigh Roberts]] . Obra de [[John Singer Sargent]]. ]]
En xunetu de 1880 Mohammed Ayub Jan axuntó un exércitu en [[Herat]] y coló faía Kandahar{{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=38}}. Ordenar a [[George Scott Reynolds Burrows]] colar pa detener al exércitu. Sicasí errores per parte de Burrows conducieron a la derrota na [[batalla de Maywand]] (27 de xunetu de 1880) {{Harvnp| STACPOOLE-RYDING, R.J. |2014|p=45}}.
Los sobrevivientes de la batalla dirixir a Kandahar onde fueron asediados poles fuercies afganistanes. Frederick Sleigh Roberts coló dende Kabul pa socorrelos el 8 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=36}}. La columna nun atopó resistencia a la so meyora y llegó a Kandahar el 31 d'agostu de 1880{{Harvnp| VV.AA. |2010|p=39}}.
Mohammed Ayub Jan, ante la noticia de la meyora de Roberts llevantara'l sitiu y retiráu les sos fuercies a posiciones defensives al oeste de la ciudá. El 1 de setiembre de 1880 tuvo llugar la [[batalla de Kandahar]] {{Harvnp| VV.AA. |2010|p=41}}. Roberts unvió a un destacamentu d'hindús a atacar el centru afganistanu mientres llanzaba tres brigaes d'infantería al so lladral derechu col enfotu de realizar una maniobra de flanqueo llogrando tomar les posiciones afganistanes que la so resistencia se desmoronó.
Les condiciones de paz fites pal fin de la Segunda Guerra Anglu-Afganistana establecíen qu'Afganistán quedaría como un protectoráu británicu y que toles rellaciones esteriores del país quedaríen supeditaes al control del Raj. Sicasí l'alcuerdu foi pocu efectivu. Los rusos afalaron al gobiernu afganistanu a qu'ignorara esta clausa y l'estáu foi cada vez más independiente.
[[Ficheru: Battle in Afghanistan.jpg|thumb|left|320px|Los [[ Highlanders]] y los [[Gurkhas]] del exércitu británicu na [[Batalla de Kandahar]] Obra de [[Richard Caton Woodville]]. ]]

===La conquista rusa de Turkmenistán (1879-1884)===

Los [[turcomanos]] atopábense estazaos en cuatro grandes tribus: los [[yomuds]], los [[teke]], los [[ersaris]] y los [[alimis]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
El primer conflictu ente rusos y turcomanos tuvo llugar en 1873 cuando Konstantin von Kaufman esixó a los yomuds una indemnización por sofitar al Janato de Jiva contra l'Imperiu zarista pero esti pidimientu solo foi una sida pa esterminar a la tribu de los yomuds{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=46}}.
Sicasí, la conquista de Turkmenistán tuvo qu'esperar pola oposición del Imperiu Británicu y hubo qu'esperar a la Segunda Guerra Anglu-Afganistana por que Rusia tuviera les manes llibres d'intervenir. 
En setiembre de 1879 los rusos ataquen [[Gökdepe]], fortaleza que s'atopaba nel camín de [[Merv]] pero les fuercies zaristes son ganaes y l'exércitu rusu tien de retirase faía [[Turkmenbashi]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=47}}. 
En 1881 vuelve intentase tomar Gökdepe. L'exércitu rusu, de 11.000 soldaos, atopar sol mandu de [[Mijaíl Skobelev]] y toma la ciudá ente los díes 23 y 24 de xineru{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. A la captura de la fortaleza sigue tres díes de saquéu y la masacre de toos el defensores.
[[Ficheru: Wassilij Wassiljewitsch Wereschtschagin 002.jpg|thumb|right|350px| Enfrentamientu ente soldaos rusos y turcomanos. Obra de [[Vasili Vereshchaguin]]. ]]
Tres tomar de Gökdepe cayeron [[Akhal Teke]] y [[Axgabat]] y el 24 de marzu de 1881, [[Alexandru III de Rusia]], ordena l'anexón de les tierres de la tribu de los Teke{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}.
Pa nun atopar oposición per parte de Persia mandó una embaxada que delimito les fronteres rusu-perses el 21 d'avientu de 1881 a lo llargo del cursu del [[ríu Atrek]] y el cursu cimeru del [[ríu Amu Daria]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=48}}. 
Pa solliviar tensiones col Imperiu Británicu, el zar rusu aceptó llevar a cabu les negociaciones de Londres de 1882 pero coles mesmes oficiales rusos llegaben a Merv p'alcordar la rindición pacífica de la ciudá.
[[Ficheru: General Skobelev (Dimitriev-Orenburgsky).jpg|thumb|left|200px|[[Mijaíl Skobelev]]. Obra de [[Nikolaí Dmitriev-Orenburgsky]]. ]]
El 13 de febreru de 1884, [[Alexander Komarov]], gobernador de la provincia de [[Transcaspio]], informó al zar de l'aceptación de los gobernantes de Merv d'una alianza incondicional con Rusia{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=50-51}}. Esti episodiu contribuyó a aumentar la tensión ente los dos imperios y en xunetu de 1884 rusos y británicos alcordaben establecer una comisión encargada en delimitar les fronteres ente l'Imperiu Rusu y Afganistán.
En Gran Bretaña considerábase que l'oasis de [[Penjdeh]], a 110 km de Herat tenía de pertenecer a Afganistán pero Rusia siguía creando proyeutos pa tomar un dominiu más firme d'Asia Central cola construcción d'una llinia de ferrocarril hasta'l sur de Herat polo que la tensión nun paró de crecer.
En marzu de 1885 una columna rusa disparó contra tropes afganistanes, quien se vieron obligaos a retirase{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=51}}. Gran Bretaña protestó por esti incidente qu'interfería nes negociaciones sobre una frontera segura y la tensión aumento más si cabo, con dambos imperios preparar pa una guerra que paecía inminente.
Sicasí la inestabilidá europea cola amenaza del [[Imperiu Alemán]] y el realineamiento de les grandes potencies afaló a dambos imperios a llegar a un alcuerdu lo antes posible. 
[[Ficheru: KarazinNN PereprTurkOtrARTM.jpg|thumb|right|350px| Les tropes ruses crucien el [[ríu Amu Darya]]. Obra de [[Nikolay Karazin]]. ]]
L'alcuerdu final sobre les fronteres tuvo llugar el 22 de setiembre de 1885. El distritu de Penjdeh pasó a poder rusu pero Afganistán retuvo'l [[pasu Zulficar]] {{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}. 
Cola firma d'un tratáu anglu-persa en 1885 que sirvió de contrapesu al tratáu rusu-persa de 1881 l'equilibriu de la zona recompúnxose{{Harvnp| SERGEEV, Y.|2014b|p=52}}.

===Tensiones n'otros escenarios===

En Persia dambos imperios llucharon por ser la potencia más influyente, anque nun se llegó al enfrentamientu armáu. L'Imperiu Rusu construyó una llinia de ferrocarril Transcaspio que llegaba hasta la frontera persa y estableciéronse planes pa siguir el trazáu hasta'l [[Golfu Pérsicu]] afalando la rellación comercial ente los dos países{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
Otra ferramienta d'influencia per parte rusa foi la creación d'un Bancu Rusu-Persa que facilitaba creitos al gobiernu del [[sah]] {{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. Tamién, dacuando, hubo tropes ruses en suelu persa{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
[[Ficheru: As Between Friends (Punch magazine, 13 December 1911, detail).jpg|thumb|left|200px| Dibuxu de la [[revista Punch]] na que se presenta a Persia personificada nun gatu acosada pol osu rusu y el lleón británicu.]]
Los británicos pela so parte intentaron estender la so influencia per mediu de consulaos y cola construcción del so propiu ferrocarril pero fueron incapaces de compensar la influencia rusa nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.
El Tíbet tamién foi una zona de tensión, a pesar de nun atopase ente dambos imperios. Cuando un súbditu del zar convertir nel tutor de [[Thubten Gyatso]], XIII [[Dalái Lama]] y darréu foi unviáu a la corte rusa, los británicos optaron por unviar una embaxada direutamente a [[Lhasa]] con oxetivu d'evitar la espansión de la influencia rusa nel Tíbet. Cuando la delegación británica llegó a Lhasa, el Dalái Lama fuxera y obligóse a los monxos a aceptar la formalización de les rellaciones comerciales col Imperiu Británicu y l'esclusión de tolos estranxeros de los asuntos internos del país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

=== Final del Gran Xuegu ===

Nos primeros años del sieglu XX la tensión ente los dos imperios taben nel so puntu álgido. Sicasí otres dificultaes n'otres fronteres ayudaríen a solliviar la tensión. Los británicos tuvieron que faer frente a la [[Segunda Guerra de los Boers]] (1899-1902) ente que los rusos tuvieron que faer frente a la [[Guerra Rusu-Xaponesa]] (1904-1905) y a los conflictos internos que tuvieron que ver cola [[Revolución rusa de 1905]] nel país{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}. 
El 31 d'agostu de 1907 roblóse'l Tratáu Anglu-Rusu de Mutua Cordialidá que formalizó les rellaciones ente los dos imperios n'Asia Central, asegurando la independencia d'Afganistán, Persia y Tíbet como estado-tapón{{Harvnp| SIEGEL, J.|2014|p=11}}.

==El Gran Xuegu na cultura popular==

El Gran Xuegu foi una tema popular que tuvo presente nel arte de diverses maneres.
La lliteratura ye quiciabes el mediu pol que'l Gran Xuegu algamó mayor divulgación xenerando una imaxe del mesmu como misión civilizadora, esploración de lo desconocío y aventura.

- [[Rudyard Kipling]] ye unu de los autores que más escribió sobre'l Gran Xuegu. Les sos obres suelen escurrir nel mundu colonial inglés de la India. Ente les obres más importantes de Kipling que traten el Gran Xuegu atópense: [[Gunga Din]], [[Kim (novela)|Kim]] y [[L'home que pudo ser rei]])

-[[Percival Christopher Wren]] tamién ambientó delles de les sos obres na frontera noroeste de la India.

- [[Jules Verne]] ambientó parte de la so célebre obra [[Miguel Strogoff]] n'Asia Central.

- [[George MacDonald Fraser]] ambientó dalgunos de los títulos de la serie de [[Harry Flashman]] mientres el Gran Xuegu. Dalgunos d'estos títulos son “Flashman y el gran xuegu”o “Flashman y el monte de la lluz”. 

La pintura tamién foi un mediu artísticu que tuvo nel Gran Xuegu la so inspiración.

-[[Vasili Vereshchaguin]] na so doble faceta de pintor y militar tuvo presente n'Asia Central y participó en dalgunos de los sos acontecimientos. Les sos obres recrearon aiciones militares pero tamién paisaxes d'Asia Central, xentes y costumes.

- [[Elizabeth Thomson]] pintó “Los remanentes del exércitu” onde amuesa la llegada del doctor Brydon a Jalalabad.

- [[William Barnes Wollen]] pintó “La última defensa del 44 d'infantería en Gandamak” onde reflexa la resistencia de los postreros sobrevivientes de la Batalla de Gandamak.

- [[Nikolay Karazin]] pintó dellos cuadru que la so temática taba centrada nel Gran Xuegu. Ente ellos destaquen “L'encruz de les tropes ruses de los sables muertos de Adam-Krylgan”, “Entrada de les tropes ruses en Samarcanda”, ”Les tropes ruses crucien en Amu Darya” o “L'alarma nel apartaz”.

- John Watson, compañeru d'aventures de Sherlock Holmes, personaxe creáu pol célebre autor británicu [[Arthur Conan Doyle]], desempeñóse como ciruxanu de campaña del exércitu británicu mientres la [[Segunda Guerra Afganistana]]

== Ver tamién ==
* [[Colonialismu]]
* [[Imperialismu]]
* [[Guerra de Crimea]]
* [[Rebelión de los Cipayos]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Bibliografía==

- SERGEEV, Y.: “El Gran Xuegu y l'establecimientu del Turquestán rusu” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014a) páxs. 28-33

- SERGEEV, Y.: “La conquista rusa de Turkmennistán” en'' Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014b) páxs. 46-53

- SIEGEL, J.: “Guerra fría n'Asia Central” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 6-11

- STACPOOLE-RYDING, R.J.: “La batalla de Maywand” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 38-45

- STEWARD, J.: “La primer Guerra Anglu-Afganistana (1839-1842)” en ''Desperta Ferro Moderna'' Nᵘ11 (2014) páxs. 12-17

- VV.AA.: ''Téuniques béliques de la dómina colonial (1776-1914) ''. Alcobendas. Editorial Libsa, 2010.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Great Game|preposición= sobre la}}


{{Tradubot|El Gran Juego}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del Imperiu rusu]]
[[Categoría:Rellación Reinu Xuníu-Rusia]]
[[Categoría:Historia política del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Historia política de la India]]
[[Categoría:Historia política de Paquistán]]
[[Categoría:Historia política d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia política de Rusia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ower888cnfvidlid34p1afmbpy8ccif</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra contra'l terrorismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114356</id>
    <revision>
      <id>3703142</id>
      <parentid>3695130</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55976" xml:space="preserve">{{Estremar|la [[dómina del terrorismu nel Perú]]}}
{{Ficha de conflictu militar
|nome = Guerra contra'l terrorismu |imaxe =
 War on Terror montage1.png
|descripción_imaxe = D'esquierda a derecha: [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]]; infantería estauxunidense n'[[Afganistán]]; esplosión d'un coche bomba n'[[Iraq]]; intérprete y soldáu estauxunidense en [[Zabul]].
|leyenda = 
|conflicto = 
|fecha = 11 de setiembre de 2001 - presente |llugar
 = Mundial (especialmente n'[[Asia]], [[América del Norte]], [[África]] y [[Europa]])
|casus = [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]]
|coordenaes =
|resultáu = Conflictu en cursu Cayida del [[Emiratu Islámicu d'Afganistán]]
* Destrucción de los campos d'entrenamientu d'[[Al Qaeda]]
* Captura y [[muerte d'Osama bin Laden]]
* Eleiciones democrátiques n'Afganistán
* Victoria aliada na [[invasión d'Iraq|invasión d'Iraq de 2003]]
* Ocupación d'[[Iraq]]
* Formación d'un gobiernu provisional
* Derrocamientu del gobiernu dictatorial del [[Partíu Baath Árabe Socialista|Partíu Baath]] y l'execución de [[Sadam Husein]]
* Eleiciones democrátiques n'Iraq
* Empecipio de la [[primavera árabe]]
* Guerres civiles en [[Guerra de Libia de 2011|Libia]] y [[Guerra Civil Siria|Siria]]
* Ataques con drones en [[Yeme]], [[Afganistán]], [[Somalia]] y [[Paquistán]]
* [[Guerra nel noroeste de Paquistán]]
* [[Guerra contra l'Estáu Islámicu]]
* Clima de guerra a inestabilidá en tou Oriente Mediu
* Atentaos y ataques contra'l mundu occidental perpetaos por terroristes fundamentalistes&lt;ref&gt;[http://actualidad.rt.com/actualidad/162727-desconocíos-rehen-seine-marne-francia «Tirotio nuna llocalidá al nordeste de París.»] RT - 9 de xineru de 2015.&lt;/ref&gt;
* Éxodu masivu de refuxaos de los países en conflictu al restu del mundu.
* [[Intervención militar rusa na Guerra Civil Siria]]
* Amplia destrucción n'Iraq y Siria, y parte de destrucción en Somalia, Yeme, Nixeria, Libia y Afganistán.
* Insurxencia d'Estáu Islámicu en Libia, Yeme, Afganistán y Exiptu.&lt;ref&gt;[http://www.dw.com/es/tao-isl%C3%A1micu-compite-contra-al-qaeda-en-libia/a-40456866 Estáu Islámicu compite contra Al Qaeda en Libia] DW - 11.09.2017&lt;/ref&gt;
* Derrota del Estáu Islámicu n'Iraq y Siria.&lt;ref&gt;[https://mundo.sputniknews.com/orientemedio/201712061074543158-moscu-oriente-proximo-washington-bagdad/ Rusia, dispuesta a xunise a la coalición liderada por EEXX n'Iraq] Sputnik - 06.12.2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://spanish.xinhuanet.com/2017-11/23/c_136774589.htm Ofensiva iraquina pa espulsar al EI de desiertu cerca de Siria] Xinhua - 2017-11-23&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hispantv.com/noticias/siria/360402/irak-fiesta-gana-estáu-islamico-llucha Sirios ya iraquines salen a cais pa festexar derrota de Daesh] HispanTV - 23 de payares de 2017 &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.infobae.com/america/mundo/2017/11/11/isis-en-caida-tres-la derrota-en-siria-y-irak-colapsen-la so-revista-y-la so-radio-de-propaganda/ ISIS, en cayida: tres la derrota en Siria ya Iraq, colapsen la so revista y la so radio de propaganda] Infobae - 11 de payares de 2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.telesurtv.net/news/Rohani-anuncia-derrota-de-Daesh-en-Iraq-y-Siria-20171121-0008.html Rohaní anuncia derrota de Daesh n'Iraq y Siria] RT - 21 payares 2017&lt;/ref&gt;
|consecuencies = 
|descripción =
|territoriu = 
|combatientes1 = 
{{bandera2|Estaos Xuníos}}&lt;br/&gt;
{{Bandera2|Reinu Xuníu}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|OTAN}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Unión Europea}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Australia}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Nueva Zelanda}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Israel}}&lt;br/&gt;
{{bandera|Curdistán}} [[Curdistán|Rebeldes curdos]]&lt;br/&gt; 
{{bandera2|Afganistán}}&lt;br /&gt;
{{bandera2|Lliga Árabe}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Iraq}} (dende 2003)&lt;br/&gt;
{{bandera2|Ucraína}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Paquistán}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Indonesia}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Filipines}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Irán}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Siria}} (dende [[2011]])&lt;br/&gt;
{{bandera2|China}} (dende [[2014]])&lt;br/&gt;
{{bandera2|Exiptu}} &lt;br/&gt;
{{bandera2|Somalia}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Yeme}}&lt;br/&gt;
{{bandera2|Rusia}} (en guerra colos separatistes chechenos dende [[Segunda Guerra Chechena|1999]])&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Flag of the Chechen Republic.svg|20px|border]] [[Chechenia|República de Chechenia]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Flag of the Collective Security Treaty Organization.svg|20px|border]] [[Organización del Tratáu de la Seguridá Coleutiva|OTSC]] (sofita a Rusia)
|combatientes2 = [[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Al Qaeda]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:ShababFlag.svg|20px|border]] [[Estáu Islámicu d'Iraq y el Llevante]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Al Qaeda del Magreb Islámicu]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of the Al-Nusra Front.svg|20px|border]] [[Frente Al-Nusra]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Yihad Islámica]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Taliban.svg|20px|border]] [[Emiratu Islámicu d'Afganistán]] (hasta 2001)&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Taliban.svg|20px|border]] [[Talibán|Movimientu talibán]] (dende 2001)&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Rede Khorasan]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|20px|border]] [[Movimientu Islámicu d'Uzbequistán]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px|border]] [[República Chechena de Ichkeria]] (hasta [[Segunda Guerra Chechena|2000]])&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of the Caucasian Emirate.svg|20px|border]] [[Emiratu del Cáucasu|Rebalbos y terroristes chechenos]] (dende 2000; sofitaos pol Estáu Islámicu d'Iraq y el Llevante dende 2014)
|comandante1 = 
{{bandera|EEXX}} [[George W. Bush]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Barack Obama]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Donald Trump]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Tommy Franks]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[William J. Fallon]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Martin Dempsey]]&lt;br /&gt;
{{bandera|EEXX}} [[John R. Allen]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[James Mattis]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[John P. Abizaid]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Lloyd Austin]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Joseph Votel]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[David Petraeus]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[David D. McKiernan]]&lt;br/&gt;
{{bandera|EEXX}} [[Stanley A. McChrystal]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Reinu Xuníu}} [[Tony Blair]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Reinu Xuníu}} [[Gordon Brown]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Reinu Xuníu}} [[David Cameron]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Reinu Xuníu}} [[Theresa May]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Reinu Xuníu}} [[David Richards]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Francia}} [[Jacques Chirac]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Francia}} [[Nicolas Sarkozy]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Francia}} [[François Hollande]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Francia}} [[Emmanuel Macron]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Francia}} [[Edouard Guillaud]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Francia}} [[Pierre de Villiers]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Silvio Berlusconi]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Romano Prodi]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Mario Monti]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Enrico Letta]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Matteo Renzi]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Paolo Gentiloni]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Claudio Graziano]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Italia}} [[Rosario Castellanu]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Alemaña}} [[Gerhard Schröder]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Alemaña}} [[Angela Merkel]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Canadá}} [[Jean Chrétien]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Canadá}} [[Paul Martin]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Canadá}} [[Stephen Harper]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Canadá}} [[Justin Trudeau]]&lt;br/&gt;
{{bandera|España}} [[José María Aznar]]&lt;br/&gt;
{{bandera|España}} [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;br/&gt;
{{bandera|España}} [[Mariano Rajoy]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[John Howard]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Kevin Rudd]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Julia Gillard]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Tony Abbott]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Malcolm Turnbull]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[John Cantwell]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Angus Campbell]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Mark Kelly (xeneral)|Mark Kelly]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Stuart Smith]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Australia}} [[Craig Orme]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Paquistán}} [[Pervez Musharraf]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Paquistán}} [[Muhammad Mian Soomro]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Paquistán}} [[Asif Ali Zardari]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Paquistán}} [[Mamnoon Hussain]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Iraq}} [[Nuri al-Maliki]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Iraq}} [[Iyad Allawi]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Iraq}} [[Ghazi Mashal Ajil al-Yawer]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Iraq}} [[Haidar al Abadi]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/el-mundo/2014/celebra-obama-designacion-de-primer-ministru-en-irak-1029661.html |títulu=Obama celebra designación de primer ministru n'Iraq |axencia=EFE |fecha=11 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;
{{bandera|Iraq}} [[Fuad Masum]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infobae.com/2014/07/24/1582869-un-curdu-moderáu-foi-escoyíu-como-nuevu-presidente-irak |títulu=Un curdu moderáu foi escoyíu como nuevu presidente d'Iraq |editorial=Infobae |fecha=24 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;
{{bandera|Irán}} [[Hasán Rouhaní]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Irán}} [[Ali Jamenei]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Irán}} [[Qasem Soleimani]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Siria}} [[Bashar al-Assad]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Siria}} [[Ali Abdullah Ayub]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Afganistán}} [[Hamid Karzai]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Afganistán}} [[Ashraf Ghani Ahmadzai |Ashraf Ghani]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Yeme}} [[Ali Abdullah Saleh]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Yeme}} [[Abd Rabbuh Mansur al-Hadi]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Turquía}} [[Recep Tayyip Erdoğan]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Turquía}} [[Ahmet Davutoğlu]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Turquía}} [[Necdet Özel]]&lt;br/&gt;
{{bandera|El Líbanu}} [[Tamam Salam]]&lt;br/&gt;
{{bandera|El Líbanu}} [[Jean Kahwaji]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Exiptu}} [[Abdelfatah Al-Sisi]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Israel}} [[Benjamín Netanyahu]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Rusia}} [[Vladímir Putin]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Rusia}} [[Dmitri Medvédev]]&lt;br/&gt;
{{bandera|Rusia}} [[Valeri Guerásimov]]
|comandante2 = [[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Aymán al-Zawahirí]]&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Osama bin Laden]] {{MEC}}&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Abu Musab al Zarqaui]] {{MEC}}&lt;br/&gt;
[[Ficheru:ShababFlag.svg|20px|border]] [[Abu Bakr al-Baghdadi]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.lanacion.com.ar/1701004-quien-ye-abu-bakr-al-baghdadi-el-líder-jihadista-que-opaca-a-al-qaeda |títulu=Quién ye Abu Bakr Al-Baghdadi, el líder jihadista qu'opaca a Al-Qaeda |periódicu=La Nación |fecha=13 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Abu Musab Abdel Wadoud]]&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of the Al-Nusra Front.svg|20px|border]] [[Abu Mohamad Al-Golani]]&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Mokhtar Belmokhtar]]&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Al-Sharif]]&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of al-Qaeda.svg|20px|border]] [[Qassim al Rimi]]&lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of Taliban.svg|20px|border]] [[Mohammad Omar]] †&lt;br/&gt;
{{bandera|Afganistán|Talibán}} [[Akhtar Mohamed Mansur]] {{MEC}}&lt;br /&gt;
{{bandera|Afganistán|Talibán}} [[Haibatulá Ajundzada]]
----
[[Ficheru:Flag of the Caucasian Emirate.svg|20px|border]] [[Dokú Umárov]] {{MEC}} &lt;br/&gt;
[[Ficheru:Flag of the Caucasian Emirate.svg|20px|border]] [[Dzhojar Dudáyev]] {{MEC}}
|baxes1 = [[Guerra d'Afganistán]]: 3546 soldaos muertos de les fuercies estranxeres (2408 estauxunidenses muertos) — Fuera d'Afganistán pero rellacionaos cola guerra: 150 soldaos estranxeros muertos&lt;br /&gt;
[[Guerra d'Iraq]]: 4803 soldaos de la coalición muertos (4485 estauxunidenses)&lt;br /&gt;
[[Guerra contra Estáu Islámicu]]: 53 soldaos de EE.UU muertos (13 en combate), 2.100 combatientes iraninos muertos (soldaos y voluntarios), 1 soldáu español muertu, 1 soldáu británicu muertu, 63 soldaos rusos muertos (55 en Siria), 4 franceses, 7 soldaos xordanos, 1 canadiense y 1 alemán muertos &lt;br /&gt; &lt;br /&gt;'''[[Operación Serval|Intervención francesa en Malí]], [[Guerra civil de la República Centroafricana (2012-presente)|República Centroafricana]] y el [[Operación Barkhane|Sahel]]''': 25 soldaos franceses muertos (22 en Malí y el Sahel - 3 en República Centroafricana) — 5 soldaos estauxunidenses muertos (nel Sahel)&lt;ref&gt;[https://noticies.terra.com/mundo/reporten-muerte-de-soldáu-frances-en-operativu-antiterrorista-en-mali,4ef0cda93536940fdc2655caf7363ae4yh63xvel.html Reporten muerte de soldáu francés n'operativu antiterrorista en Mali] 6 d'abril de 2017 - Terra&lt;/ref&gt;
|baxes4 = Siquier 1.300.000 civiles.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=de Miramon|nome1=Marc|títulu=La « guerre mondiale contre le terrorisme » a tué au moins 1,3 million de civils|url=http://www.humanite.fr/la-guerre-mondiale-contre-le-terrorisme-tue-au-moins-13-million-de-civils-572310|fechaaccesu=9 de xunu de 2015|obra=L'Humanité|axencia=AFP|fecha=24 d'abril de 2015|idioma=francés}}&lt;/ref&gt;
----
Les baxes del conflictu nun pueden ser exactes, pero pa faer un cálculu averáu hai que contabilizar dende los ataques terroristes perpetaos en tol mundu (11-S, 11-M, 7-J, 13-N... ente munchos otros, como'l terrorismu en Turquía, o diversos ataques en tou los países árabes y africanos), y los finaos por causa de la guerra d'Afganistán, del Yeme, d'Iraq de 2003, de Somalia, Nixeria, según la insurxencia islamista a gran escala mientres l'añu 2014 en Libia, Afganistán, el Sinaí, Iraq y Siria, y les intervenciones mundiales estranxeres nos países árabes contra los grupos terroristes.
}}

[[Image:Battlefields in The Global War on Terror - edit04.png|thumb|350px|

{{legend|#89e885|[[OTAN]]}}
{{legend|#85c3e8|[[Iniciativa Transahariana de Llucha contra'l Terrorismu]]}}
{{legend|#hala7070|Mayores operaciones militares ('''[[Guerra d'Afganistán (2001–presente)|Afganistán]] • [[Guerra nel noroeste de Paquistán|Paquistán]] • [[Guerra d'Iraq|Iraq]] • [[Guerra Civil Somalí|Somalia]] • [[Guerra civil de Yeme (2015-presente)|Yeme]]''')}}
{{legend|#bee885|Otres operaciones militares aliaes}}
[[Ficheru:Circle Burgundy Solid.svg|13px]] Mayores ataques terroristes d'[[Al Qaeda]] y grupos allegaos:
&lt;small&gt;''1. [[Atentaos terroristes a les embaxaes estauxunidenses en 1998|Embaxaes estauxunidenses de 1998]] • 2. [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|11 de setiembre de 2001]] • 3. [[Atentaos de Bali de 2002|Bali de 2002]]• 4. [[Atentaos del 11 de marzu de 2004|Madrid de 2004]] • 5. [[Atentaos del 7 de xunetu de 2005 en Londres|Londres de 2005]] • 6. [[Atentaos de Bombay de 2008|Bombay de 2008]] • 7. [[Atentaos de París de payares de 2015|París de payares de 2015]]''&lt;/small&gt;]]

La '''guerra contra'l terrorismu''' o '''guerra al terror''' (''War on Terror'' nel inglés orixinal)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dscc.dla.mil/offices/land/gwot.html|títulu=Global War on Terrorism (GWOT) Logistics Support|fecha=23 de setiembre de 2004|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070614072148/http://www.dscc.dla.mil/offices/land/gwot.html|fechaarchivu=14 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; ye una campaña d'[[Estaos Xuníos]], sofitada por dellos miembros de la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte|OTAN]] y otros aliaos, col fin declaráu d'acabar col [[terrorismu]] internacional, esaniciando sistemáticamente a los denominaos grupos terroristes, consideraos asina pola [[Organización de les Naciones Xuníes]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/terrorism/ |títulu=Naciones Xuníes - Aición contra'l Terrorismu}}&lt;/ref&gt; y a toos aquellos sospechosos de pertenecer a estos grupos, y poniéndo-y fin al supuestu patrociniu del terrorismu per parte d'Estaos. Esta ofensiva internacional foi llanzada pola [[George W. Bush|Alministración de Bush]] tres los [[Ataques del 11 de setiembre de 2001|ataques terroristes del 11 del setiembre del 2001]] en [[Nueva York]] y [[Washington D. C.|Washington]], realizaos por [[Al Qaeda]], convirtiéndose en parte central de la política esterior ya interna d'esa alministración en redol a los países integraos nel llamáu [[exa del mal]]. Según les informaciones apaecíes en diversos medios (''[[The New York Times]]'', ''[[The Guardian]]'', ''[[Rolling Stone]]''), el socesor de Bush, [[Barack Obama]], empecipió una &quot;guerra secreta&quot; contra'l terrorismu autorizando ataques con [[drones]] contra supuestos dirixentes y militantes d'[[Al Qaeda]] y grupos [[yihadista|yihadistes]] acomuñaos, en [[Yeme]], [[Somalia]] y [[Paquistán]].&lt;ref name=val&gt;{{cita publicación |autor=Javier Valenzuela |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/01/actualidad/1338579313_738829.html |títulu=La guerra de los 'drones' d'Obama |editorial=El País |fecha=3 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; L'Estáu Islámicu ye l'únicu Estáu non reconocíu que participa na guerra. 

La guerra non solo llíbrase n'[[Oriente Mediu]] col correr del tiempu dende'l [[atentáu del World Trade Center de 1993]], les [[Atentaos terroristes a les embaxaes estauxunidenses en 1998|Embaxaes estauxunidenses de 1998]], los [[11 S|atentaos del 11 de setiembre de 2001 contra'l World Trade Center]] y la [[Masacre de la discoteca Pulsie d'Orlando]] n'[[Estaos Xuníos]], pasando polos [[atentaos del 11 de marzu de 2004 en Madrid]] ([[España]]), siguíu polos atentaos nel [[Reinu Xuníu]] como los [[atentaos en xunetu de 2005 en Londres]] y los [[Atentaos del 7 de xunetu de 2005 en Londres|7 de xunetu]] y [[Atentaos del 21 de xunetu de 2005 en Londres|21 de xunetu]] ademas del [[Atentáu de Mánchester de 2017]], en [[Francia]] los [[Atentáu contra Charlie Hebdo|Atentaos contra Charlie Hebdo]] y [[Atentaos de París de payares de 2015]] en 2015, ente otros como'l [[Atentáu contra l'Hotel Marriott de Islamabad]] en [[Paquistán]], los [[atentaos de Bombay de 2008]] ente otros graves camudaron el conceutu de que supuestamente se vivía seguro nel mundu occidental.&lt;ref&gt;[http://actualidad.rt.com/actualidad/162560-tirotéu-paris-victimas-francia-sede-revista-satirica Ataque armáu contra sede d'una revista satírica dexa siquier 11 muertos en París] 7 ene 2015 - RT&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/internacional/20150107/abci-tirotéu-francia-mahoma-201501071214.html?ns_campaign=GS_MS&amp;ns_mchannel=abc_mundu&amp;ns_source=FB&amp;ns_fee=0&amp;ns_linkname=CM Once muertos nun tirotéu na sede del selmanariu que publicó les viñetes de Mahoma] ABC.es - 7 de xineru de 2015&lt;/ref&gt;
Fuentes especularon que la guerra contra'l terrorismu tratar dende'l 11S de la [[Tercer Guerra Mundial]]

== Guerra d'Afganistán ==
{{ap|Guerra d'Afganistán (2001-2021}}
[[Ficheru:Fuerzas de la (ISAF).jpg|thumb|right|250px|Fuercies aliaes como parte de la [[ISAF]] n'[[Afganistán]].]]
El talibanes, grupu fundamentalista islamista, nacieron y llegaron al poder tres la guerra civil ente faiciones [[muyahidines]] d'Afganistán, asocedida ente 1992 y 1996, llegando a controlar la práutica totalidá del territoriu afganistanu nel momentu de la so máxima espansión, poco tiempu antes del so derrocamientu.
La guerra de 2001 n'Afganistán —denomada pol mandu estauxunidense como «'''Operación Llibertá Duradera'''»—, empecipióse'l [[7 d'ochobre]] de [[2001]], ante la negativa del réxime [[talibán]] d'apurrir a [[Osama bin Laden]], supuestu responsable direutu de los atentaos del 11 de setiembre. Estaos Xuníos y la [[OTAN]] como aliaos dieron en derrocar al réxime talibán y destruyir los campamentos d'[[Al Qaeda]], ocupando'l país pa garantizar asina'l so tránsitu escontra la democracia y empecipiando darréu les operaciones pa estabilizar y reconstruyir el país que'l teocráticu réxime talibán gobernara.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.abc.es/20080824/opinion-editorial/guerra-afganistan-complica-20080824.html |axencia=ABC |títulu=La guerra d'Afganistán complícase fecha=24 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt;
En 2009, el gobiernu de Barack Obama unvió otros 30&amp;nbsp;000 soldaos más a Afganistán.

== Guerra d'Iraq ==
{{AP|Guerra d'Iraq}}

Dempués de la invasión a Afganistán, y dientro de la estratexa marcada per Estaos Xuníos, Iraq empezó a asitiase como un oxetivu [[Geoestrategia|geoestratégico]], pola so orientación política desfavorable pa occidente y el so allugamientu xeográficu en plenu corazón d'Oriente Mediu y con grandes fronteres cola [[República Islámica d'Irán]] y [[Arabia Saudita]]. La inmensa mayoría de sociedaes occidentales y árabes, como tamién munchos gobiernos, dellos d'ellos de países pertenecientes a la [[OTAN]], amosáronse contrarios ante una posible invasión y ocupación d'Iraq.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2005/06/24/internacional/1119578206.html |títulu=La guerra d'Iraq y la reeleición de Bush asitien la imaxe internacional de EE. XX. per debaxo de la de China periódicu=El Mundo |fecha=24 de xunu de 2005}}&lt;/ref&gt; A pesar del costu políticu que representaba, una ventena de países de tol mundu asitiáronse favorablemente ante una intervención, liderada políticamente polos gobernantes d'[[EE. XX.]], [[Reinu Xuníu]] y [[España]].&lt;ref&gt;Otros: [[Australia]], [[República Checa]], [[Italia]], [[Polonia]], [[Turquía]], [[Hungría]], [[Xapón]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Rumanía]], [[Bulgaria]], [[Xipre]], [[Malta]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Letonia]], [[Hondures]], [[Nicaragua]], [[República Dominicana]] y [[Filipines]] {{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/especiales/2003/02/internacional/irak/mundoguerra.html |títulu=Oxetivu: Sadam |periódicu=El Mundo}}&lt;/ref&gt; Esistió gran discutiniu internacional, afigurada nel [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]], onde la delegación estauxunidense liderada por [[Colin Powell]] defendió la posesión d'armes químiques y biolóxiques por [[Sadam Husein]], xuntu cola esistencia de llaboratorios móviles allugaos en camiones difícilmente detectables. Dicha información foi apurrida pola [[CIA]], basándose nes afirmaciones de disidentes y desertores iraquinos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/2003/06/16/mundo/1418123.html |títulu=Los llaboratorios móviles iraquinos nun fabricaben armes químiques |periódicu=El Mundo |fecha=16 de xunu de 2003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Tim Weiner |títulu=Mandáu de Cenices: La hestoria de la CIA |páxines=513}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, los países con contratos pa les sos petroleres n'Iraq, como la [[República Popular de China]] ([[PetroChina|China National Oil Company]]), [[Francia]] ([[TotalfinaElf]]) o la [[Federación Rusa]] ([[Gazprom|Loukoil]]) oponer a la intervención.&lt;ref name=&quot;luchapetróleo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cnnplus.com/codigo/noticias/especiales/fichanoticia.asp?id=218166&amp;noti=217817 |títulu=La llucha pol petroleu}} A partir d'esti puntu ye posible entender la posición del restu de los actores: la oposición de Francia, Rusia y China a la guerra.&lt;/ref&gt; Nos países favorables a la intervención xestáronse grandes movimientos entamaos contrarios a la guerra, quien sosteníen que los motivos yeren puramente económicos y motivaos pola necesidá del control del petroleu.&lt;ref&gt;
{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200302/14/espana/20030214elpepunac_1_P_DOC.doc |títulu=Manifiestu contra la guerra d'Iraq robláu por PSOE, UXT ya IX |periódicu=El País |fecha=14 de febreru de 2003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;luchapetróleo&quot; /&gt;

[[Ficheru:Lake Thar Thar in Al Anbar Province of Iraq.jpg|220px|thumb|Les fuercies de seguridá iraquines son entrenaes pola [[OTAN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601102&amp;sid=aZiloVkUJNrw&amp;refer=uk |títulu=UK. Spending on War in Iraq, Afghanistan Rises to $16 Bln (December 2006) |editorial=Bloomberg |fecha=6 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=22 de xineru de 2007 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.reuters.com/article/topNews/idUSN2921527420080302?feedType=RSS&amp;feedName=topNews&amp;sp=true |títulu=Iraq war hits U.S. economy: Nobel winner |axencia=Reuters |fecha=2 de marzu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/noticia.asp?pkid=142020
|títulu=Aprobáu'l plan aliáu p'adomar al nuevu Exércitu iraquín - Internacional - www.elperiodicoextremadura.com &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;|fechaaccesu=2009|autor=|enllaceautor=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Según el ministru d'Interior d'Iraq, Jawad Bolani, demostraron la so capacidá pa contener &quot;l'amenaza del terrorismu nel país&quot;.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_7536000/7536097.stm BBC Ejército iraquín frente a encruciada]&lt;/ref&gt;]]
La guerra llevó a la rápida derrota de los militares iraquinos, el derrocamientu del dictador [[Sadam Husein]], la so captura n'avientu de 2003 y la so execución trés años más tarde. La coalición empobinada polos Estaos Xuníos nel nuevu Iraq trató d'establecer un nuevu gobiernu democráticu. Teniendo que faer frente pocu dempués del fin de la guerra a violencia entamada contra les fuercies de la coalición y ente los diversos grupos étnicos iraquinos, que dio llugar a una guerra asimétrica, cola apaición sobre'l terrén de miles de yihadistes estranxeros principalmente magrebinos, que fomentaron los enfrentamientos civiles ente [[Sunismu|sunitas]] y [[chiítas]], nun esfuerciu por desestabilizar el país.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Magreb/tarrez/torno/yihadistes/elpepuint/20070510elpepiint_1/Tes El País El Magreb tarrez el regresu de los 'yihadistes':] Los datos sobre los voluntarios que ponen camín d'Iraq son fragmentarios. Na publicación electrónica sobre terrorismu que dirixe dende Washington Olivier Guitta, asegúrase que'l 25% de los combatientes estranxeros n'Iraq son magrebinos, la mayoría d'ellos arxelinos. &quot;Dempués de los saudinos -ente 3.000 y 5.000- y de los xordanos, los arxelinos constitúin el grupu más numberosu&quot;, precisa Mohamed Darif&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [http://www.defenselink.mil/Transcripts/Transcript.aspx?TranscriptID=3879 U.S. Defense Secretary Robert Gates, 2 Feb 2007], see &quot;four wars&quot; remark&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=CBS on civil war|editorial=CBS News|url= http://www.cbsnews.com/stories/2005/09/26/eveningnews/main886305.shtml |fecha=26 de setiembre de 2006}}&lt;/ref&gt; La mayoría de los yihadistes son instruyíos y armaos por [[Al Qaeda]], colen a [[Iraq]] col enfotu de ganar a les fuercies de la coalición, dalgunos d'ellos son reclutados n'[[España]].&lt;ref&gt; [https://web.archive.org/web/20090129134322/http://www.noticiasdegipuzkoa.com/ediciones/2007/05/29/politica/espana-mundu/d29esp29.599614.php [[Noticies de Gipuzkoa]]: ''Quince deteníos por formar una rede qu'unviaba 'yihadistes' a Iraq y África'']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [https://web.archive.org/web/20081008103123/http://www.lavozdeasturias.es/noticias/noticia.asp?pkid=293716 ''La Voz de Asturias: Yihadistes n'España pal conflictu d'Iraq'']&lt;/ref&gt; Los sos oxetivos son matar el mayor númberu de soldaos de la coalición y provocar grandes conflictos civiles que balten el fráxil gobiernu iraquín, enfrentando a [[suníes]] y [[xiinos]].&lt;ref&gt; Como exemplu d'ofensiva recién contra los xiinos, a quien los yihadistes salafistas consideren musulmanes esviaos y califiquen d'idólatres y apostatas, vease l'atentáu suicida contra una mezquita xiina nel barriu de Kohati de la ciudá pakistaní de Peshawar. “Paquistán. 10 muertos nun atentáu contra una mezquita” El País 18 xineru 2008, p. 10.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [http://www.gees.org/articulo/5081/#_edn3 GEES;Radiografía de los yihadistes salafistas estranxeros n'Iraq.] Perfiles, rutes y oxetivos de los terroristes: alimentando ente otros aciagos oxetivos l'enfrentamientu ente suníes y xiinos, sigue siendo entá bien importante como la realidá demuéstranos a diariu&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_4741000/4741512.stm BBC Mundo.com ; Iraq: riesgu de guerra civil]&lt;/ref&gt; Col fin de recrear un escenariu vidable pa instaurar un califatu islamista.&lt;ref name=repitida_1&gt;[http://www.athenaintelligence.org/insurgenciairak.pdf la insurxencia yihadista n'Iraq del suañu del califatu a la marginalidad takfirí]&lt;/ref&gt; [[Abu Musab al Zarqaui]] antiguu dirixente d'Al Qaeda n'Iraq, anunciu nuna entrevista la declaración de guerra total” a los [[chiítas]] n'Iraq.&lt;ref name=&quot;aljazeera&quot;&gt;{{cita publicación |url= http://english.aljazeera.net/NR/exeres/407AAE91-AF72-45D7-83Y9-486063C0Y5HALA.htm|publicación= [[Al Jazeera]]|títulu= Al-Zarqawi declares war on Iraqi Shia|fecha= [[September 14]] [[2005]]|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20051024004108/http://english.aljazeera.net/NR/exeres/407AAE91-AF72-45D7-83Y9-486063C0Y5HALA.htm|fechaarchivu= 24 d'ochobre de 2005}}&lt;/ref&gt; tamién espreso los sos planes per carta a [[Aymán al-Zawahirí]] en xunetu de 2005, describiendo'l so plan de crear un estáu islámicu, enfrentase dempués a los países vecinos y finalmente destruyir [[Israel]].&lt;ref name=repitida_1 /&gt;
La opinión pública contraria a la guerra, [[11M|ente otres]] causes, motivó un cambéu de gobiernu n'España. Tres les eleiciones del 14 de marzu'l partíu socialista ([[PSOE]]) llogró la mayoría de votos. Establecíu'l nuevu gobiernu n'España, la primer midida adoptada foi ordenar la retirada de les tropes d'Iraq. Darréu como dependientes de la misión española [[Hondures]], [[Nicaragua]] y la [[República Dominicana]] adoptaron la mesma midida. Darréu la [[Filipines|República de Filipines]] tamién retiro les tropes d'Iraq, sol chantaxe terrorista qu'amenaciaba con quitar la vida a un camioneru filipín secuestráu n'Iraq.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_3892000/3892095.stm BBC: Filipines retirar d'Iraq.]&lt;/ref&gt; Mientres 2006 la violencia n'Iraq sufrió una notable medría, llegando con cifres récores en cuanto al númberu de soldaos muertos, según la proliferación de múltiples atentaos ente les distintes confesiones, llegando al puntu de que munchos agoraron l'entamu de la guerra civil.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Annan/afirma/Iraq/guerra/civil/peor/Sadam/Husein/elpepuint/20061204elpepuint_3/Tes El País: Annan afirma qu'Iraq ta en guerra civil y peor que con Sadam Husein.]&lt;/ref&gt; Como contramedida p'amenorgar la violencia, l'alministración estauxunidense ordenó la unviada de más de 20.000 soldaos de refuerzu a Iraq, xuntu con otres midíes de tipu económicu.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_6250000/6250643.stm BBC: mas soldaos pa Iraq]&lt;/ref&gt; Mientres l'añu siguiente la violencia menguó notablemente n'Iraq.&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com/mundo/los atentaos masivos-en-irak-baxen-a-la metá-1276311261/ Libertad Digital: Los atentaos masivos n'Iraq baxen a la metá.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bagdag, 27 ago (EFE).- La violencia en Bagdag rexistró un descensu d'un 89 per cientu no que va d'agostu, en comparanza col mesmu mes de los años 2006 y 2007, informó'l voceru de les operaciones de seguridá de la capital, Qasem Arreya.&lt;/ref&gt; Como resultancia, delles naciones miembros de la coalición empezaron a retirar les sos fuercies de resultes d'una opinión pública a favor de la retirada de les tropes y l'aumentu de les fuercies iraquines, qu'empezaron a asumir la responsabilidá de la seguridá.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080918002255/http://www.iht.com/articles/ap/2007/10/02/africa/ME-GEN-Iraq-Britain.php Britain's Brown visits officials, troops in Iraq.] ''International Herald Tribune'', 2 d'ochobre de 2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4352259.stm Italy plans Iraq troop pull-out] [[British Broadcasting Corporation|BBC]] March 15, 2005&lt;/ref&gt;

El [[18 d'avientu]] de [[2011]] retiráronse les fuercies estauxunidenses y de la coalición terminando la guerra. Nun s'atoparon pruebes de la esistencia d'armes de destrucción masiva.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_3137000/3137042.stm BBC Mundo: Iraq: &quot;Nun se toparon les armes&quot;]&lt;/ref&gt; Mientres la guerra morrieron 4485 estauxunidenses y en total, sumando los soldaos estauxunidenses muertos, morrieron 4803 soldaos de la coalición de los países ocupantes y, la economía estauxunidense, llueñe de beneficiase pol petroleu como dellos intencionadamente profetizaben, tuvo que faer frente a los enormes gastos bélicos, agravando la crisis económica que carez.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090504021702/https://www.publico.es/internacional/062239/cheney/4000/soldaos/muertos/irak/una coses/pasen/mundu Públicu: 4.000 soldaos muertos n'Iraq.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.terra.com.pr/noticias/articulo/html/act1207239.htm Clinton y Obama culpen a la guerra n'Iraq d'engrandar la crisis económica.]&lt;/ref&gt;
En xunetu de 2009 informóse que los saudinos van pagar 3500 millones de dólares a EE. XX. pa crear un muriu de seguridá na so frontera, a raigañu del conflictu n'Iraq.&lt;ref&gt;[http://infoprod.co.il/main/siteNew/index.php?langId=1&amp;mod=article&amp;action=article&amp;Admin=qwas&amp;stId=276 Los saudinos pagaren $&amp;nbsp;3&amp;nbsp;500 millones pa crear un muriu de seguridá.]&lt;/ref&gt;

== Guerra contra Estáu Islámicu ==
{{AP|Guerra contra Estáu Islámicu}}
Iraq sufría una guerra contra un surdíu y autodenominado [[Estáu Islámicu]] líderáu pol [[califa]] [[Abu Bakr al-Baghdadi]], quien ocupó bastos territorios d'Iraq y llegó hasta ocupar parte de Siria quien amás depués d'ocupar tales territorios declaro un Estáu Islámicu con capital en [[Raqqa]] dientro de Siria.

Depués del pidimientu d'Iraq por que EE. XX. ente en guerra contra l'Estáu Islámicu y yá en guerra l'Estáu Islámicu con Siria, el [[8 d'agostu]] de [[2014]] el [[presidente de los Estaos Xuníos]] [[Barack Obama]] anunció al mundu la entrada de los Estaos Xuníos nel conflictu qu'Iraq vivía col [[Estáu Islámicu]] al traviés de sofitu aereu y non terrestre por cuenta de que según los sos argumentos nun deseyo repitir los acontecimientos de la [[guerra d'Iraq]], según Obama la nación norteamericana nun tenía de quedar se indiferente ante'l pidimientu d'ayuda d'Iraq y col fin de protexer a les minoríes [[cristianes]] y [[Yazidismu|yazidis]] y amás de protexer los establecimientos y bases militares estauxunidenses asitiaes n'Iraq. Por ello'l [[10 de setiembre]] de 2014, Obama declaró-y la guerra al Estáu Islámicu y anunció la creación d'una coalición internacional col fin d'actuar contra d'aquellos terroristes na cual tamién incluyo aiciones béliques dientro de Siria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mexico.cnn.com/mundo/2014/08/13/fame-sei-y-cansanciu-los-yazidis-de-iraq-viven-un calvariu-en-el so-fuxida |títulu=Fame, sei y cansanciu: los yazidis d'Iraq viven un calvariu na so fuxida editorial=CNN Méxicu |fechaaccesu=13 d'agostu de 2014 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140924041506/http://aldiatx.com/news/2014/sep/10/eu-bombardeara-terroristes-en-siria-y-irak/ EU bombardeará a terroristes en Siria ya Iraq] AP - 10 de setiembre de 2014&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elnuevoherald.com/2014/09/11/1840695/estáu-islamico-cuenta-ente-20000.html «Estáu Islámicu cuenta ente 20,000 y 31,500 combatientes n'Iraq y Siria.»] ''El Nuevu Herald'' - 10 de setiembre de 2014.&lt;/ref&gt;

En [[avientu]] de [[2015]] [[Rusia]] entró oficialmente na [[Guerra Civil Siria]] y contra [[Estáu Islámicu]].&lt;ref name=&quot;http_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elconfidencial.com/mundo/2016-03-14/putin-retirar de-siria_1168507/ |títulu=http://www.elconfidencial.com/mundo/2016-03-14/putin-retirar de-siria_1168507/ |fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mundo.sputniknews.com/orientemedio/20160511/1059553040/siria-militar-rusu-homs.html Un militar rusu muerre tres bombardéu terrorista na ciudá siria de Homs] Sputnik - 11.05.2016&lt;/ref&gt;Magar Rusia solamente espresó caltenese dientro de les sos bases militares en Siria pero siguió l'aición bélica direuta en xunto con aiciones ofensives de les [[Fuercies Armaes Árabes Siries|Fuercies Armaes Siries]] pa recuperar les sos posesiones perdíes que taben en manes d'Estáu Islámicu.

[[Irán]] decidió intervenir nel conflictu pa defender a Siria ya Iraq del grupu terrorista y darréu, la guerra contra Estáu Islámicu espandir d'[[Iraq]] y [[Siria]] a [[Exiptu]], [[Libia]], [[Nixeria]], [[Rusia]], [[Israel]], [[Turquía]], [[Yeme]], [[Afganistán]] y [[El Líbanu]] ente otros países. [[EE.XX.]] decidió intervenir militarmente cola so coalición de países contra'l grupu terrorista y los aliaos terroristes del ISIS, al igual que Rusia y la coalición de países qu'integraron la llucha contra'l ISIS lideraos per Rusia. Dambos bandos combatieron al Estáu Islámicu, EE.XX. facer ya Iraq y Siria y n'otres naciones, ente que Rusia facer en Siria, Libia y Exiptu.

El [[6 d'avientu]] de [[2017]] [[Rusia]] declaro la derrota del [[Estáu Islámicu]] en [[Siria]], ente que el [[9 d'avientu]] del mesmu añu [[Iraq]] declaro la derrota del ISIS nel so país. [[Irán]] tamién espreso que l'Estáu islámicu sufrió la derrota n'Iraq y Siria.&lt;ref&gt;[https://mundo.sputniknews.com/orientemedio/201712061074543158-moscu-oriente-proximo-washington-bagdad/ Rusia, dispuesta a xunise a la coalición liderada por EEXX n'Iraq] Sputnik - 06.12.2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://spanish.xinhuanet.com/2017-11/23/c_136774589.htm Ofensiva iraquina pa espulsar al EI de desiertu cerca de Siria] Xinhua - 2017-11-23&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hispantv.com/noticias/siria/360402/irak-fiesta-gana-estáu-islamico-llucha Sirios ya iraquines salen a cais pa festexar derrota de Daesh] HispanTV - 23 de payares de 2017 &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.infobae.com/america/mundo/2017/11/11/isis-en-caida-tres-la derrota-en-siria-y-irak-colapsen-la so-revista-y-la so-radio-de-propaganda/ ISIS, en cayida: tres la derrota en Siria ya Iraq, colapsen la so revista y la so radio de propaganda] Infobae - 11 de payares de 2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.telesurtv.net/news/Rohani-anuncia-derrota-de-Daesh-en-Iraq-y-Siria-20171121-0008.html Rohaní anuncia derrota de Daesh n'Iraq y Siria] RT - 21 payares 2017&lt;/ref&gt;

== Guerra en Somalia ==
{{ap|Unión de Cortes Islámiques|Guerra Civil Somalina}}
[[Ficheru:2006 ICU-es.svg|thumb|right|150px|Estensión a lo llargo de 2006 del territoriu baxu control de les Cortes Islámiques.]]
Tres los alcuerdos pa formar un parllamentu somalín impulsaos pola comunidá internacional, el [[Gobiernu provisional Somalín]] que nun principiu s'estableció en [[Kenia]], empezó'l so treslláu a [[Somalia]] nos primeros meses de [[2005]] col sofitu de fuercies etíopes. A pesar d'estos esfuercios non pudo establecese la normalidá nin seguridá y empecipiáronse graves enfrentamientos armaos. Esta situación foi aprovechada poles cortes islámiques pertrechadas y sofitaos por [[Eritrea]], país de mayoría musulmana que caltién una disputa fronteriza con [[Etiopía]] y encontáu na rensía xenerada escontra les tropes etíopes de relixón [[cristianismu|cristiana]].&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/190159/0/somalia/eeuu/qaeda/ 20minutos: «Guerra de Somalia.»]&lt;/ref&gt; Les milicies yihadistes apoderar en xunu del 2005 de [[Mogadixu]] y d'otres grandes ciudaes del sur de Somalia, onde impunxeron un réxime integrista basáu na [[xaria]] (llei islámica). En respuesta Etiopía realizó una ofensiva xeneral contra les fuercies de les Cortes Islámiques, consiguiendo espulsales de la mayor parte de los territorios nel so poder. El [[21 d'avientu]] de [[2006]] el líder [[islámicu]] de la [[Unión de Cortes Islámiques]] [[Sheik Hassan Dahir Aweys]] declaró de [[yihad]] o guerra santa contra [[Etiopía]], motivando la llegada de “muyahidines” d'otros países musulmanes.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/documentos/2003/04/guerres_escaecíes/somalia.html «La yihad en Somalia.»]&lt;/ref&gt; En xineru del 2007 la Fuercia Aérea estauxunidense atacó posiciones de los milicianos islámicos somalinos.&lt;ref&gt; [http://www.20minutos.es/noticia/190159/0/somalia/eeuu/qaeda/ 20Minutos]&lt;/ref&gt; Pela so parte el Gobiernu de transición somalina aprobó la ofensiva etíope y estauxunidenses y calificar de solución correuta. La presencia d'[[Al-Qaeda]] quedó patente cola apaición sobre'l terrén de [[Fazul Abdullah]], quien ye responsable de la muerte de 224 persones nos atentaos contra les embaxaes estauxunidenses de [[Kenia]] y [[Tanzania]] en [[1998]]. Equivocadamente delles fontes diéron-y por muertu nun ataque.«&lt;ref&gt; [http://www.libertaddigital.com/mundo/l'embaxador-de-eeuu-en-kenia-niega-que-fazul-abdullah-morriera--por un bombardéu-en-somalia-1276296464/ Libertad Digital:» L'embaxador d'EEXX en Kenia niega que Fazul Abdullah morriera por un bombardéu en Somalia]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [http://www.fbi.gov/wanted/terrorists/termohammed.htm «Fazul Abdullah sigue tando na llistes del FBI de los terroristes más buscaos.»]&lt;/ref&gt;

== Operaciones militares en Yeme ==
Les operaciones militares estauxunidenses en Yeme empezaron nel añu 2002, dos años dempués del [[Atentáu contra'l USS Cole|atentáu contra'l destructor estauxunidense USS Cole]] el [[12 d'ochobre]] de [[2000]], que permanencia fondiáu nes mariñes de Yeme nuna parada rutinaria de repostaxe, cuando una pequeña llancha averóse a la parte de babor del destructor y españo nun ataque suicida los sos esplosivos asesinando a 17 marineros y mancando a 30. 

Utilizáronse drones ya intensifícose el so usu mientres el mandatu del presidente [[George W. Bush]] y siguieron mientres les alministraciones de los presidentes [[Barack Obama]] y [[Donald Trump]] col motivu de combatir el terrorismu sobremanera d'[[Al Qaeda]]. Céntrense especialmente na área sureña de Yeme. Dellos soldaos estauxunidenses morrieron y fueron mancaos en Yeme na so llucha contra Al Qaeda sobremanera soldaos de les fuercies especiales.&lt;ref&gt;[https://actualidad.rt.com/actualidad/view/104410-intervenciones-militares-eeuu-ultimos-ano Intervenciones militares d'EE.XX. nos postreros 30 años] RT - 31 ago 2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hispantv.com/noticias/yemen/342364/eeuu-ataca-mancaos-alqaeda-marib Soldaos d'EEXX mancaos en Yemen] HispanTV - 23 de mayu de 2017&lt;/ref&gt;

=== Detalles de les operaciones ===
En [[2014]] fuercies especiales estadoundienses fueron a rescatar a un fotoperiodista d'EE.XX. El secuestradores matáron-y a él y a un colega sudafricano.&lt;ref&gt;[http://www.nacion.com/mundo/medio-oriente/Muerren-Yemen-rehenes-rescate_0_1455854479.html Muerren en Yeme dos rehenes mientres rescate] La Nacion - 07 d'avientu de 2014 &lt;/ref&gt;

El [[28 de xineru]] de [[2017]] una operación secreta llevada a cabu por Fuercies especiales de los EE.XX. en Yeme xunto a les fuercies de los [[Emiratos Árabes Xuníos]] una ventena d'helicópteros [[Boeing AH-64 Apache|Apache]] y [[UAV|aviones ensin tripular]] sobrevolaron la zona nun pobláu llamáu [[Yakla]] en Yeme onde estos llevaron a cabu una misión coles mires d'atacar a la organización terrorista Al Qaeda, estos [[SEAL|Navy Seals]] dieron muerte a siquier catorce terroristes, trés d'ellos altos mandos de la rede terrorista. Amás la operación cobró la vida de siquier trenta civiles, ente ellos muyeres y neños, ente estos, la fía d'ocho años del clérigu Anuar al Aukaki, el líder islamista nacíu n'Estaos Xuníos que cayó nel 2011 nuna intervención con aparatos teledirigidos; per otra parte tamién se llamentó'l saldu d'un Navy Seal estauxunidense muertu, trés Navy Seals mancaos y la destrucción d'una aeronave [[V-22 Osprey]] la cual allegó al rescate de los marinos de elite quien taben baxu fueu terrorista, pero l'aparatu tuvo de ser destruyíu pol so mal aterrizaxe y accidente. Los militares estauxunidenses que participaron na incursión apoderar de «información sobre la planificación de futures trames terroristes».&lt;ref&gt;[http://www.larazon.es/internacional/trump-recibe-los restos-de soldáu fináu-en-yemen-EC14432776 Trump recibe los restos de soldáu fináu en Yeme] 3 de febreru de 2017 - La Razon&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.larazon.es/internacional/trump-recibe-los restos-de soldáu fináu-en-yemen-EC14432776 Trump recibe los restos de soldáu fináu en Yeme] La Razon - 01 de febreru de 2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.larazon.es/internacional/un-presuntu-asaltu-de-soldaos-de-eeuu-en-el sur-de-yemen-mata-a-30-persones-BB14405721 Primer baxa d'un soldáu de EE UU na era Trump Lleer más: Primer baxa d'un soldáu de EE UU na era Trump] La Razon - 30 de xineru de 2017&lt;/ref&gt;La fonte de noticies [[NBC News]] afirma que los mandos militares estauxunidenses buscaben al tercer terrorista más peligrosu y buscáu del mundu [[Qassim al Rimi]] quien (esti terrorista) burllar del [[Presidente de los Estaos Xuníos]] [[Donald Trump]] y espresu que Trump recibió una bofetada bien grande en dicha operación militar.&lt;ref&gt;[https://mundo.sputniknews.com/orientemedio/201702071066755887-yemen-eeuu-alqaeda/ Recién incursión estauxunidense en Yeme apuntaba a un xefe d'Al Qaeda] Sputnik - 07.02.2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.telemundo.com/noticias/2017/02/06/incursion-militar-en-yemen-tenia-un oxetivu secretu-el-líder-de-al-qaeda-a la Incursión militar en Yeme tenía un oxetivu secretu: El líder d'Al Qaeda, Al-Rimi] Noticies Telemundo - FEBRERU 6, 2017&lt;/ref&gt;Desconozse si Al Rimi atópase na base d'Al Qaeda o, avisáu del raid, treslladaríase a un llugar seguru.

== Intervenciones franceses n'África (Operaciones Serval, Barkhane y Sangaris) ==
{{ap|Intervención militar en Malí|Operación Barkhane|Segunda Guerra Civil Centroafricana}}

En [[2012]] el gobiernu maliense viose amenaciáu pol [[Movimientu Nacional pa la Lliberación del Azawad]] (MNLA), una organización independentista mayoritariamente [[tuareg]], alzar en rebelión contra'l gobiernu central col sofitu de grupos islamistes como [[Ansar Dine]], y l'[[Mali|Estáu de Malí]] foi perdiendo pasu ente pasu el control de la zona. Por cuenta de ello'l gobiernu maliense solicito ayuda al gobiernu francés pa recuperar los sos territorios y poder gubernamental perdíu y en manes de los tuaregs y grupos yighadistas. Por ello en [[2013]] empezó la [[Operación Serval]] la cual tuvo un supuestu ésitu de les fuercies franceses y la so coalición aliada compuesta per países africanos y con sofitu de países europeos, esta operación remato en [[2014]] y dio pasu cola continuación, dende 2014, de la [[Operación Barkhane]] la cual ye la continuación de la Operación Serval pero coles mires d'esaniciar por completu l'amenaza terrorista y tuareg que continua non solo en Mali sinón tamién na zona del [[Sahel]].&lt;ref&gt;[https://www.bruxelles2.eu/2018/02/21/deux-militaires-de-barkhane-tues-au-combat-au-mali/ Deux militaires de Barkhane tués au combat au Mali (V2)] Bruxelles2 - 21 de febreru de 2018&lt;/ref&gt;

La [[Segunda Guerra Civil Centroafricana|Operación Sangaris]] foi una operación francesa que se llevo a cabu na [[República Centroafricana]] coles mires de restablecer el control al gobiernu legitimo centru africanu de faiciones armaes rebalbes denominaes [[Seleka]]. Esta llévose a cabu dende [[2013]] hasta [[2016]].

== Guerra de los drones d'Obama ==
Según les informaciones apaecíes en diversos medios (''[[The New York Times]]'', ''[[The Guardian]]'', ''[[Rolling Stone]]'') el socesor de Bush, [[Barack Obama]], empecipió una &quot;guerra secreta&quot; contra'l terrorismu autorizando ataques con [[drones]] contra supuestos dirixentes y militantes d'[[Al Qaeda]] y grupos [[yihadista|yihadistes]] acomuñaos, en [[Insurxencia d'Al-Qaeda en Yeme|Yeme]], [[Somalia]] y [[Paquistán]].&lt;ref name=val/&gt;

El vienres [[30 de setiembre]] de [[2011]] producióse un [[asesinatu selectivu|ataque selectivu]] de la [[CIA]] con drones en Yeme que causó la muerte d'[[Anwar al-Awlaki]], xefe d'Al Qaeda na [[península arábiga]], según les autoridaes norteamericanes. El presidente [[Barack Obama]] valoró la muerte d'a'l Aulaki como «otru finxu nel camín escontra la derrota d'Al Qaeda y los sos afiliaos». Según informó'l corresponsal del diariu español ''El País'', «Obama alvirtió qu'esi golpe demuestra, amás, la decisión de la so Alministración d'escorrer ensin tregua a los cabezaleros terroristes ellí onde s'atopen. Al Qaeda nun va atopar un santuariu niundes del mundu», aseguró. El Gobiernu d'Obama multiplicó nos últimos meses esti tipu d'[[asesinatu selectivu|ataques selectivos]], especialmente con aviones ensin tripulación ([[dron]]es) n'[[Afganistán]], pero tamién en [[Paquistán]], [[Somalia]] y Yeme&quot;. Per otru llau, el fechu reinstaló l'alderique sobre la llegalidá d'estos ataques, especialmente nesti casu yá que se trataba d'un ciudadanu norteamericanu que nun taba formalmente acusáu de nengún delitu nin fuera sometíu a nengún procesu en EE. XX., y nunca reconociera públicamente la so vinculación con nengún actu terrorista.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Antonio Cañu |url=https://elpais.com/diario/2011/10/01/internacional/1317420003_850215.html |títulu=Obama: 'Ye un finxu pa la derrota d'Al Qaeda' |editorial=El País |fecha=1 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

El martes [[5 de xunu]] de 2012 el [[Pentágonu]] informaba que'l día anterior un ataque con [[drones]] sobre un llugar na rexón noroeste de [[Paquistán]] causara la muerte d'[[Abu Yaliya al Libi]], supuestu &quot;número dos&quot; d'[[Al Qaeda]]. De confirmase la noticia tratar del mayor ésitu llográu pol Exércitu norteamericanu dende la muerte d'[[Osama Bin Laden]], yá que Libi taba consideráu como'l xefe d'operaciones de la organización terrorista. Yera l'octavu ataque con drones de los dos últimes selmanes realizáu sobre Paquistán, lo que llevantó les protestes del so gobiernu, que nunca ye informáu primeramente de los ataques, dalgunos de los cualos causaron víctimes civiles (&quot;colaterales&quot; na xíriga militar). Tamién surdieron crítiques n'Estaos Xuníos que comparen esta &quot;guerra secreta&quot; d'Obama cola política de [[George W. Bush]] de cárceles secretes, tortures y detenciones illegales en [[Guantánamo]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor= |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/05/actualidad/1338885217_157265.html |títulu=Estaos Xuníos confirma la muerte del &quot;número dos&quot; d'Al Qaeda |fechaaccesu=7 de xunu de 2012 |editorial=El País}}&lt;/ref&gt;

== Muertes n'operaciones fora d'Iraq, Siria y Afganistán ==
El [[Serviciu d'Intelixencia d'Estaos Xuníos]] envaloró que los sos ataques selectivos con aviones ensin tripular (drones) mataron a 2.581 terroristes y 116 civiles nun total de 473 ofensives en [[Paquistán]], [[Yeme]], [[Somalia]] y [[Libia]] desque'l presidente Barack Obama llegó al poder en 2009.&lt;ref&gt;[http://www.infobae.com/america/eeuu/2016/07/01/estaos-xuníos-abatio-a-dos-xerarques-militares-del estáu-islamico-en-irak/ Estaos Xuníos ablayó a dos xerarques militares del Estáu Islámicu n'Iraq] Infobae - 1 de xunetu de 2016&lt;/ref&gt;

== Crítiques al usu del términu ==
[[Ficheru:World Can't Wait J4 Demo.jpg|thumb|Participantes nuna manifestación en Washington D.C., vistíos como deteníos de Guantánamo encapuchaos y col característicu traxe naranxa.]]

Les crítiques al términu &quot;Guerra contra'l terror&quot; referir a los asuntos, la llexitimidá, la eficiencia o'l costu económicu asociaos a les operaciones militares llevaes a cabu en nome de dichu términu. Dellos analistes consideren que'l nome ye confusu y tuvo n'ocasiones un fin eminentemente propagandísticu. La mesma noción de &quot;guerra&quot; contra'l &quot;terrorismu&quot; ye complicada, y diversos críticos señalaron que ye desaparente y que les aiciones militares nel so nome nun puede ser afechiscamente etiquetaes como guerra, amás de qu'escorrieron oxetivos políticos qu'entepasen lo puramente militar.&lt;ref name=&quot;Monbiot2003&quot;&gt;[[George Monbiot]], [http://www.monbiot.com/archives/2003/03/11/a-wilful-blindness &quot;A Wilful Blindness&quot;] (&quot;Those who support the coming war with Iraq refuse to see that it has anything to do with US global domination&quot;), ''monbiot.com'' (páxina web del autor agospiada na web de ''[[The Guardian]]'', 11 March 2003. (acceddido 28 de mayu de 2007).&lt;/ref&gt; Argumentóse que dalgunes de les midíes adoptaes en rellación con felicidá &quot;guerra&quot; amenorgaron dellos derechos civiles,&lt;ref name=&quot;Wired-FBI&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.wired.com/threatlevel/2008/03/fbi-tried-to-co/ |títulu=FBI Tried to Cover Patriot Act Abuses With Flawed, Retroactive Subpoenas, Audit Finds |autor=Ryan Singel |fecha=13 de marzu de 2008 |editorial=Wired |fechaaccesu=13 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; y atenten contra los [[derechos humanos]]. La inadecuación de términu &quot;guerra&quot; deberíase por casu a que nun esiste un enemigu claramente identificable, o al fechu de que paez pocu probable que'l terrorismu internacional pueda ser afechiscamente esaniciáu per medios específicamente militares.&lt;ref name=&quot;Richissin&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://seattletimes.nwsource.com/html/nationworld/2002023596_russanal02.html|títulu=&quot;War on terror&quot; difficult to define |autor=Todd Richissin |fecha=2 de setiembre de 2004 |periódicu=The Baltimore Sun |fechaaccesu=28 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Otres crítiques, como la de [[Francis Fukuyama]], apunten a que'l [[terrorismu]] nun ye un enemigu concretu, sinón solo una táctica usada por grupos de persones opuestes a otros grupos más amplios; la espresión «guerra contra'l terrorismu», escurez les diferencies ente conflictos como la insurxencia emancipatoria yihadista internacional. Mientres Estaos Xuníos y los sos aliaos caltuvieron presencia militar n'[[Iraq]] y [[Afganistán]], causáronse daños colaterales, [[Shirley Williams]] afirma qu'esto aumenta la rensía y les amenaces terroristes contra intereses occidentales.&lt;ref&gt;Williams, Shirley. &quot;[http://www.guardian.co.uk/comment/story/0,3604,1072390,00.html The seeds of Iraq's future terror]&quot;. [[The Guardian]], 28 October 2003.&lt;/ref&gt; Tamién s'atalantar# que dicha presencia constitúi una hipocresía per parte d'Estaos Xuníos,&lt;ref name=&quot;odom_terrorismtactic&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.middlebury.edu/media/view/214721/orixinal/OdomPaper.pdf |títulu=American Hegemony: How to Use It, How to Lose It by Xen. William Odom |formatu=PDF |fecha= |fechaaccesu=27 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt; va acompañada d'histeria mediática,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Lustick|nome=Ian S. |títulu=Trapped in the War on Terror|editorial=University of Pennsylvania Press|isbn=0-8122-3983-0|añu=2006|origyear=1 September 2006}}&lt;/ref&gt; y que l'amiestu ente política d'esteriores y política de seguridá estropiaron la imaxe d'Estaos Xuníes percibida na mayor parte de países.&lt;ref name=&quot;PEW-2007&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.pewglobal.org/2007/03/14/americas-image-in-the-world-findings-from-the-pew-global-attitudes-project/ |títulu=America's Image in the World: Findings from the Pew Global Attitudes Project |fecha=14 de marzu de 2007 |editorial=Pew Research Center fechaaccesu=13 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Centros clandestinos de detención de la CIA]]
* [[Contraterrorismo]]
* [[Guerra nel noroeste de Paquistán]]
* [[Guerra contra l'Estáu Islámicu]]
* [[Operación Gladio]]
* [[Operación Llibertá Duradera - Cuernu d'África]]
* [[Operación Llibertá Duradera - Filipines]]
* [[Terrorismu d'Estáu]]
* [[Crisis migratoria n'Europa]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2005/12/20051214-1.es.html Declaraciones del Presidente de EE. XX., George W. Bush, sobre la Guerra Contra'l Terrorismu]
* [http://www.rebelion.org/noticia.php?id=59190 La llocura belicista de EE. XX.]
* [http://www.libreria-mundoarabe.com/Boletines/n%BA93%20May.11/GuerraContraTerror.htm La &quot;guerra contra'l terror&quot;: una decisión aciar] Revista Alif Nûn nᵘ 93, mayu de 2011.
* [https://elpais.com/diario/2011/09/11/internacional/1315692001_850215.html Antonio Cañu, &quot;11-S, diez años dempués. La década qu'allumó'l ocaso&quot;], ''El País'', 11 de setiembre de 2011.
* Link (pa baxes de les guerres d'Afganistán ya Iraq): [http://icasualties.org/ ICasualties]
* Link (pa baxes de la guerra contra Estáu Islámicu) : [http://www.defense.gov/casualty.pdf]

{{Tradubot|Guerra contra el terrorismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra contra'l terrorismu|Guerra contra'l terrorismu]]
[[Categoría:Guerres d'Asia]]
[[Categoría:Guerra contra Estáu Islámicu]]
[[Categoría:Conflictos globales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>g0smo65erpnyw8n8xkhxtgcwrikhuhk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Raj británicu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114414</id>
    <revision>
      <id>3703224</id>
      <parentid>3690794</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="180165" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = &lt;small&gt;''Indian Empire, Crown rule in India''&lt;/small&gt;
|nome_completu = Imperiu de la India, Raj británicu |nome_común
 = India británica |continente =
 Asia |status
 = [[colonies y protectoraos británicos|Colonia]] del [[Imperiu británicu]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía]]
|yera = [[Nuevu imperialismu]]
|eventu_empecipio = [[Acta de Gobiernu de la India (1858)|Establecimientu]]
|fecha_entamu = 2 d'agostu |añu_entamu =
 1858
|eventu_fin = [[El movimientu d'Independencia indiu#Independencia - 1947 a 1950|Independencia]]
|fecha_fin = 15 d'agostu |añu_fin
= 1947
|p1 = Imperiu mogol
|bandera_p1 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|p2 = Compañía Británica de les Indies Orientales
|bandera_p2 = Flag of the British East India Company (1801).svg
|p3 = Imperiu maratha
|bandera_p3 = Flag of the Maratha Empire.svg
|p4 = Dinastía Konbaung
|bandera_p4 = Flag of the Alaungpaya Dynasty of Myanmar.svg
|bandera_s1 = Flag of India.svg
|s1 = Unión de la India |s2
 = Dominiu de Paquistán
|s3 = Birmania británica |bandera_s3
 = British Burma 1937 flag.svg
|bandera_s2 = Flag of Pakistan.svg
|imaxe_bandera = British Raj Red Ensign.svg
|bandera = Bandera de la India |imaxe_escudo =
 Star-of-India-gold-centre.svg
|símbolu = Orde de la Estrella de la India |mapa =
 British Indian empire in 1936.png
|aclaración_mapa = Imperiu británicu de la India en 1936.
|capital = [[Calcuta]] &lt;small&gt;(1858 - 1912)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Nueva Delhi]] &lt;small&gt;(1912 - 1947)&lt;/small&gt;
|lema_nacional = ''Heavens' Light Our Guide''&lt;br/&gt;(El cielu alluma'l nuesu camín)
|himnu_nacional = [[God Save The Queen]] 
|idioma_principal = [[Indostánicu]], [[Idioma inglés|inglés]] y otres moneda = [[Rupia]]
|títulu_líder = Emperador de la India líder1 = [[Victoria I d'Inglaterra|Victoria I]]&amp;sup1;
|líder2 = [[Eduardu VII del Reinu Xuníu|Eduardu VII]]
|líder3 = [[Jorge V del Reinu Xuníu|Jorge V]]
|líder4 = [[Eduardu VIII del Reinu Xuníu|Eduardu VIII]]
|líder5 = [[Jorge VI del Reinu Xuníu|Jorge VI]] 
|añu_líder1 = 1858-1901
|añu_líder2 = 1901-1910
|añu_líder3 = 1910-1936
|añu_líder4 = 1936
|añu_líder5 = 1936-1947
|títulu_gobernante = Gobernador Xeneral de la India gobernante1 = [[Charles John Canning|Vizconde Canning]]
|añu_gobernante1 = 1858-1862
|gobernante2 = [[Luis Mountbatten|Vizconde Mountbatten de Myanmar]]
|añu_gobernante2 = 1947
|&lt;!--- Area and population of a given year ---&gt;
|stat_year1 = &lt;!--- year of the statistic, specify either area, population or both ---&gt;
|stat_area1 = &lt;!--- area in square kílometres (w/o commas or spaces), area in square miles is calculated ---&gt;
|stat_pop1 = &lt;!--- population (w/o commas or spaces), population density is calculated if area is also given ---&gt;
|footnotes= &amp;sup1; Reigned as [[Emperor of India|Empress of India]] from May 1, 1876, before that as Queen of the United Kingdom.&lt;br /&gt;² Governor-Xeneral and Viceroy of India }}

[[Ficheru:Flag of Imperial India.svg|thumb|300px|Bandera de la India Británica na Marina Real India.]]
El '''Raj británicu''' (de ''rāj'', lliteralmente ''llei'' en [[hindi]])&lt;ref&gt;Oxford English Dictionary, 2nd edition, 1989: from [[Sanskrit|Skr.]] ''rāj'': to reign, rule; cognate with [[Latin|L.]] ''rēx'', ''rēg-is'', [[Old Irish|OIr.]] ''rī'', ''rīg'' king (see RICH).&lt;/ref&gt; yera la llei de la [[Corona británica]] nel [[subcontinente indiu]] ente 1858 y 1947.&lt;ref name=&quot;oed2008-british-raj&quot;&gt;Oxford English Dictionary, 3rd edition (June 2008), on-line edition (September 2011): &quot;spec. In full '''''British Raj'''''. Direct rule in India by the British (1858–1947); this period of dominion.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation |apellíu=Stein |nome=Burton|títulu=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=QY4zdTDwMAQC&amp;pg=GBS.PA107|añu=2010 |publicación=John Wiley &amp; Sons|isbn=978-1-4443-2351-1 |páxina=107}} Quote: &quot;Cuando la regla formal de la Compañía foi reemplazada pol gobiernu direutu de la corona británica en 1858, ....&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation |apellíu=Lowe |nome=Lisa|títulu=The Intimacies of Four Continents|url=https://books.google.com/books?id=UMMECgAAQBAJ&amp;pg=PT71 |fecha=2015 |publicación=[[Duke University Press]]|isbn=978-0-8223-7564-7 |páxina=71}} Quote: &quot;...L'alministración de la compañía na India duró efeutivamente de la batalla de Plassey en 1757 hasta 1858, cuando arriendes de la rebelión india 1857, la corona británica asumió'l dominiu colonial direutu de la India nel nuevu dominiu británicu.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation |apellíu=Wright |nome=Edmund|títulu=A Dictionary of World History|url=https://books.google.com/books?id=POAwBwAAQBAJ&amp;pg=PA537|añu=2015 |publicación=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-968569-1 |páxina=537}} Quote:&quot;Más de 500 reinos y principaos de la India [[...]] esistieron mientres el periodu de &quot;British Raj&quot; (1858–1947)&quot;&lt;/ref&gt; Esta llei tamién ye conocida como Llei de la Corona na India,&lt;ref&gt;{{citation |apellíu=Fair |nome=C. Christine|títulu=Fighting to the End: The Pakistan Army's Way of War|url=https://books.google.com/books?id=jjaTAwAAQBAJ&amp;pg=PA61|añu=2014 |publicación=Oxford University Press|isbn=978-0-19-989270-9 |páxina=61}} Quote: &quot;[[...]] en 1909 el Gobiernu de la India, reflexando en 50 años de gobiernu de la corona dempués de la rebelión, podría presumir eso [[...]]&quot;&lt;/ref&gt; o Llei Direuta na India.&lt;ref&gt;{{citation |apellíu=Glanville |nome=Luke|títulu=Sovereignty and the Responsibility to Protect: A New History|url=https://books.google.com/books?id=nX3GAQAAQBAJ&amp;|añu=2013 |publicación=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-07708-6 |páxina=120}} Quote:&quot;Mill, quien yera emplegada pola Compañía de les Indies Orientales británica de la edá de diecisiete años hasta que'l gobiernu británicu asumió'l control direutu sobre la India en 1858.&quot;&lt;/ref&gt; La rexón que s'atopaba sol control británicu na actualidá esta partíu ente los estaos soberanos d'[[India]], [[Paquistán]], [[Bangladesh]] y [[Birmania]], qu'en xunto yeren llamaes «India Británica», y aquellos estaos que yeren gobernaos por reis hindús, anque baxu tutelar británica, los llamaos ''Estaos Principescos''. La unión política resultante foi tamién conocida como Imperiu indiu y dempués de 1876 expediéronse los pasaportes so esi nome.&lt;ref&gt;{{citation |apellíu=Morefield |nome=Jeanne|títulu=Empires Without Imperialism: Anglo-American Torne and the Politics of Deflection|url=https://books.google.com/books?id=QdDQAgAAQBAJ&amp;pg=PA189|añu=2014 |publicación=Oxford University Press|isbn=978-0-19-938725-0 |páxina=189}} Quote: &quot;L''Imperiu de la India' yera un nome dau a eses árees nel subcontinente indiu, gobernaes tantu direuta como indireutamente por Gran Bretaña dempués de la rebelión; el gobiernu británicu emitió pasaportes dempués de 1876 so esi nome&quot;.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation|last1=Bowen|first1=H. V.|last2=Mancke|first2=Elizabeth|last3=Reid|first3=John G.|títulu=Britain's Oceanic Empire: Atlantic and Indian Ocean Worlds, C.1550-1850|url=https://books.google.com/books?id=Oi9neJg39wcC&amp;pg=PA106|añu=2012 |publicación=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-107-02014-6 |páxina=106}} Quote: &quot;La India británica, pela so parte, yera en sí la poderosa 'metrópolis' del so propiu imperiu colonial, &quot;l'imperiu de la India'.&quot;&lt;/ref&gt;
La India foi un miembru fundador de la [[Sociedá de les Naciones|Lliga de les Naciones]], participó nes [[Xuegos olímpicos de verano|olimpiaes de branu]] de 1900, 1920, 1928, 1932 y 1936, amás en 1945 foi miembru fundador de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] en [[San Francisco (California)|San Francisco]].&lt;ref name=&quot;mansergh-UN-SanFrancisco&quot;&gt;{{citation |apellíu=Mansergh |nome=Nicholas|authorlink=Nicholas Mansergh|títulu=Constitutional relations between Britain and India|url=https://books.google.com/books?id=DJkOAQAAMAAJ|fechaaccesu=19 de setiembre de 2013 |publicación=His Majesty's Stationery Office |ubicación=London |páxina=xxx}} Quote: [[Viceroy's Executive Council|India Executive Council]]: Sir [[Arcot Ramasamy Mudaliar]], Sir [[Firoz Khan Noon]] and Sir [[V. T. Krishnamachari]] served as India's delegates to the London Commonwealth Meeting, April 1945, and the O.N. San Francisco Conference on International Organisation, April–June 1945.&quot;&lt;/ref&gt;

Esti sistema de gobiernu foi instituyíu'l 28 de xunu de 1858, cuando dempués de la [[Rebelión na India de 1857|rebelión india de 1857]], les posesiones territoriales de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales|British East India Company]] fueron tresferíes a la Corona, que nesi entós ostentaba la [[Victoria del Reinu Xuníu|reina Victoria]]&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Kaul |nome=Chandrika|títulu=From Empire to Independence: The British Raj in India 1858–1947|url=https://www.bbc.co.uk/history/british/modern/independence1947_01.shtml|fechaaccesu=3 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; (quien en 1876 foi proclamada emperatriz de la India). Hasta 1947, cuando l'Imperiu de la India británica foi estremáu en dos estaos: la Unión de la India (más tarde la [[India|República de la India]]) y el dominiu de Paquistán (más tarde la [[Paquistán|República Islámica de Paquistán]], que la so parte oriental más tarde convirtióse na [[Bangladex|República Popular de Bangladesh]]). Al entamu del Raj en 1858, Birmania Baxa yá formaba parte de la India británica; Birmania Alta axuntar en 1886 y la xunión resultante, [[Birmania]], foi alministrada como una provincia autónoma hasta 1937, cuando se convirtió nuna colonia británica separada, algamando la so propia independencia en 1948.

== Estensión xeográfica ==
[[Ficheru:British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg|thumb|left|Mapa del Raj británicu en 1909.]]
El Raj británicu estender por casi tola actual India, Paquistán y Bangladesh, sacante les pequeñes posesiones d'otros países europeos, como [[Goa]] y [[Puducherry|Pondicherry]].&lt;ref name=&quot;British India geography&quot;&gt;{{cita web |títulu=The Geography of British India, Political &amp; Physical (1882)|url=https://archive.org/details/geographybritis00smitgoog|website=Archive.org |publicación=UK Archives|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Amás en delles ocasiones, incluyir a [[Adén]] (de 1858 a 1937),&lt;ref&gt;Marshall (2001), p. 384.&lt;/ref&gt; Baxa Birmania (de 1858 a 1937), Alta Birmania (de 1886 a 1937), [[Somalilandia Británica]] (de volao de 1884 a 1898), y [[Singapur]] (de volao de 1858 a 1867). Birmania foi dixebrada de la India y direutamente alministrada pola corona británica dende 1937 hasta la so independencia en 1948. Los [[Estaos de la Tregua]] (actuales [[Emiratos Árabes Xuníos]]) del [[golfu Pérsicu]] y los estaos so la [[Residente (títulu)|residencia]] del golfu Pérsicu yeren teóricamente [[Estaos Nativos de la India|estaos principescos]], según les residencies y provincies de la India británica hasta 1947 y utilizóse la [[rupia]] como la so unidá de moneda.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Subodh Kapoor |títulu=The Indian encyclopaedia: biographical, historical, religious ..., Volume 6 |publicación=Cosmo Publications |fecha=January 2002 |páxina=1599 |url=https://books.google.com/books?id=q5ZM0nZXZEkC&amp;pg=PA1599 |isbn=81-7755-257-0 }}.&lt;/ref&gt;

Ente otros países de la rexón: Ceilán (actual [[Sri Lanka]]) foi vencida a Gran Bretaña en 1802 en virtú del [[Tratáu de Amiens (1802)|tratáu de Amiens]]. Ceilán yera parte de la residencia de [[Chennai|Madrás]] ente 1793 y 1798.&lt;ref name=&quot;codringtonch10&quot;&gt;[[#Codrington|Codrington]], 1926, Chapter X: Transition to British administration.&lt;/ref&gt; Los reinos de [[Nepal]] y [[Bután]], entablaron delles guerres colos británicos, darréu roblaron trataos con ellos y fueron reconocíos polos británicu como estaos independientes.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/place/Nepal/Cultural-life#toc23631] Encyclopædia Britannica. 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/place/Bhutan/Government-and-society#toc25008 &quot;Bhutan.&quot;] Encyclopædia Britannica. 2008.&lt;/ref&gt; El reinu de [[Sikkim]] establecióse como un estáu principescu dempués del [[tratáu de Tumlong]] de 1861 ente Sikkim y el [[Reinu Xuníu]]; sicasí, la cuestión de la soberanía quedó ensin definir.&lt;ref&gt;&quot;Sikkim.&quot; Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 5 August 2007 &lt;http://www.britannica.com/eb/article-46212&gt;.&lt;/ref&gt; Les [[Maldives|Islles Maldives]] yeren un [[protectoráu]] británicu dende 1887 hasta 1965, pero nun formaben parte de la India británica. El [[reinu d'Afganistán]] yera un estáu protexíu sol dominiu británicu dende 1890 hasta 1919, ente que el [[reinu de Nepal]] foi un protectoráu dende 1858 hasta 1923.

== India británica y los Estaos principescos ==
India mientres el Raj británicu taba compuesta de dos tipos de territorios: India británica y los [[Estaos Nativos de la India|estaos nativos]] (o estaos principescos).&lt;ref name=WDL&gt;{{cita web |títulu=India|url=http://www.wdl.org/en/item/388/ |publicación=World Digital Library|fechaaccesu=24 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Na so Acta (Llei) d'Interpretación de 1889, el [[Parllamentu británicu]] aprobó les siguientes definiciones na Seición 18:
&lt;blockquote&gt;
(4.) La espresión &quot;India británica&quot; referir a tolos territorios y llugares dientro del dominiu de La so Maxestá, que fueron gobernaos por La so Maxestá al traviés del gobernador xeneral de la India o al traviés de cualquier gobernador o otru oficial subordináu al gobernador xeneral de la India.&lt;br /&gt;
(5.) La espresión &quot;India&quot; tien de significar la India británica xuntu con tolos territorios pertenecientes a cualquier príncipe nativu, o líder so la soberanía de La so Maxestá exercida al traviés del gobernador xeneral de la India, o al traviés de cualquier gobernador o oficial subordináu al gobernador xeneral de la India.&lt;ref name=&quot;Interpretation Act 1889&quot;/&gt;
&lt;/blockquote&gt;

Polo xeneral, utilizóse'l términu &quot;India británica&quot; (ya inda s'utiliza) pa referise tamién a les rexones sol gobiernu de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] na India dende 1600 hasta 1858.&lt;ref&gt;'''1.''' ''Imperial Gazetteer of India, volume IV, published under the authority of the [[India Office|Secretary of State for India-in-Council]]'', 1909, Oxford University Press. page 5. Quote: &quot;La historia de la India británica toma tres periodos: como se repara por sir C. P. Ilbert nel so ''Gobiernu de la India'', del principiu del sieglu XVII a mediaos del sieglu XVIII la East India Company ye una corporación comercial, esistente na tolerancia de les potencies natives y en rivalidá coles empreses mercantiles d'Holanda y Francia. Mientres el sieglu siguiente, la Sociedá adquier y consolida el so dominiu, comparte la so soberanía en proporciones cada vez mayores cola Corona, y adulces pierde los sos privilexos y funciones mercantiles. Tres el motín de 1857 les potencies restantes de la Sociedá tresferir a la Corona, y depués sigue una era de paz na que la India despierta a una nueva vida y el progresu.&quot; '''2.''' ''The Statutes: From the Twentieth Year of King Henry the Third to the ...'' by Robert Harry Drayton, Statutes of the Realm – Law – 1770 Page 211 (3) &quot;Save as otherwise expressly provided in this Act, the law of British India and of the several parts thereof existing immediately before the appointed ...&quot; '''3.''' Edney, M.Y. (1997) {{enllaz rotu|1=[http://www.press.uchicago.edu/presssite/metadata.epl?mode=synopsis&amp;bookkey=40921 ''Mapping an Empire: The Geographical Construction of British India, 1765–1843''] |2=http://www.press.uchicago.edu/presssite/metadata.epl?mode=synopsis&amp;bookkey=40921 |bot=InternetArchiveBot }}, University of Chicago Press. 480 pages. ISBN 978-0-226-18488-3 '''4.''' Hawes, C.J. (1996) [https://books.google.com/books?id=d22WUEmG49IC&amp;dq=+%22British+India%22 Poor Relations: The Making of a Eurasian Community in British India, 1773–1833]. Routledge, 217 pages. ISBN 978-0-7007-0425-5.&lt;/ref&gt; El términu tamién s'utilizó pa referise a la &quot;India Británica&quot;.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Imperial Gazetteer of India vol. II|1908|p=463,470}} '''Quote1''': &quot;Antes de pasar a la historia política de la India británica, qu'empieza correutamente coles guerres anglu-franceses nel [[Carnatic region|Carnatic]], [[...]] (p.463)&quot; '''Quote2''': &quot;La historia política de los británicos na India empieza nel sieglu XVIII coles guerres franceses de la Carnática. (p.471)&quot;&lt;/ref&gt;

Los términos &quot;Imperiu Indiu&quot; y &quot;Imperiu de la India&quot; (como'l términu &quot;Imperiu Británicu&quot;) nun s'utilizaron na llexislación. El monarca yera conocíu como l'emperador o la emperatriz de la India y el términu utilizóse frecuentemente nos discursos de la reina Victoria y los discursos de prórroga. Los pasaportes emitíos pol gobiernu de la India británica teníen les pallabres &quot;Imperiu Indiu&quot; na tapa y &quot;Imperiu de la India&quot; nel interior.&lt;ref&gt;[http://www.passport-collector.com/2011/04/25/founder-of-pakistan/ British Indian Passport of Muhammad Ali Jinnah] {{Wayback|url=http://www.passport-collector.com/2011/04/25/founder-of-pakistan/ |fecha=20130210064211 }}&lt;/ref&gt; Amás, una orde de caballería, la eminente Orde del Imperiu de la India, crear en 1878.

La soberanía de más de 175 estaos principescos, que son de los más grandes y más importantes, foi exercida (en nome de la Corona británica) pol gobiernu central de la India británica sol virréi; los estaos restantes, aprosimao 500, yeren dependientes de los gobiernos provinciales de la India británica en virtú d'un gobernador, vicegobernador, o comisariu xefe (según fuera'l casu).&lt;ref name=&quot;igi-60&quot;&gt;{{Harvnb|Imperial Gazetteer of India vol. IV|1907|p=60}}&lt;/ref&gt; Una clara distinción ente &quot;dominiu&quot; y &quot;soberanía&quot; foi suministráu pola xurisdicción de los tribunales de xusticia: la llei de la India británica moraba sobre les lleis aprobaes pol Parllamentu británicu y los poderes llexislativos; eses lleis quedaron consolidaes nos distintos gobiernos de la India británica, tantu central como llocal. Otra manera, los tribunales de los estaos principescos esistíen so l'autoridá de los respeutivos gobernantes d'esos estaos.&lt;ref name=&quot;igi-60&quot; /&gt;

=== Provincies Mayores ===
Al entamu del sieglu XX, la India británica constaba d'ocho provincies que yeren alministraes por un gobernador o un teniente gobernador.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
|+ Árees y poblaciones (escluyendo los estaos nativos dependientes) escontra 1907&lt;ref name=igi-46&gt;{{Harvnb|Imperial Gazetteer of India vol. IV|1907|p=[http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/pager.html?objectid=DS405.1.I34_V04_075.gif 46]}}&lt;/ref&gt;

|- style=&quot;vertical-align:top;&quot;
! Provincia de la India británica&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(y territorios actuales)&lt;/small&gt;
! Área total en km²
! Población en 1901 
! Xefe alministrativu oficial
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Assam]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Assam]], [[Arunachal Pradesh]], [[Meghalaya]], [[Mizoram]], [[Nagaland]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 130&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 6&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Xefe Comisionado
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Bengala]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Bangladesh]], [[West Bengal]], [[Bihar]], [[Jharkhand]] y [[Orissa]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 390&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 75&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Teniente Gobernador
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Bombay]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Sindh]] y partes de [[Maharastra]], [[Gujarat]] y [[Karnataka]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 320&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 19&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Gobernador en Conseyu
|- 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Birmania]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Myanmar]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 440&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 9&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Teniente Gobernador
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| Provincies Centrales &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Madhya Pradesh]] y [[Chhattisgarh]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 270&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 13&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Xefe Comisionado
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Chennai|Madrás]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Tamil Nadu]] y partes d'[[Andhra Pradesh]], [[Kerala]], [[Karnataka]] y [[Odisha]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 370&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;|38&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot;|Gobernador en Conseyu
|- 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Punyab (India)|Punyab]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Provincia de Punyab (Paquistán)|Provincia del Punyab]], [[Islamabad]], [[Punyab]], [[Haryana]], [[Himachal Pradesh]], [[Chandigarh]] y [[Delhi]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 250&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 20&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Teniente Gobernador
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[United Provinces of Agra and Oudh|Provincies Xuníes]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Uttar Pradesh]] y [[Uttarakhand]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 280&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 48&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Teniente Gobernador
|}

Mientres la [[Primer partición de Bengala|partición de Bengala]] (1905-1913), les nueves provincies d'Assam y Bengala Oriental fueron creaes sol mandu d'un teniente gobernador. En 1911, [[Bengala Oriental]] se reunificó con Bengala, y les nueves provincies nel este convertir en Assam, Bengala, Bihar y Orissa.&lt;ref name=&quot;igi-46&quot; /&gt;

=== Provincies Menores ===
Amás, hubo delles provincies de menor importancia que fueron alministrador por un comisionado xefe:&lt;ref name=&quot;igi-56&quot;&gt;{{Harvnb|Imperial Gazetteer of India vol. IV|1907|p=56}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- style=&quot;vertical-align:bottom;&quot;
! Provincia Menor de la India británica&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(y territorios actuales)&lt;/small&gt;
! Área total en km² 
! Población en 1901 
! Xefe alministrativu oficial
|-
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Ajmer-Merwara &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(parte de [[Rajasthan]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 7000 
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 47&amp;nbsp;700
| style=&quot;text-align:center;&quot; | ''ex officio'' Xefe Comisionado
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Andamán ya Islles Nicobar &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Andamán ya Islles Nicobar)&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 78&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 2500
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Xefe Comisionado
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; | [[Baluchistán|Baluchistan Británicu]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Balochistan]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 120&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 30&amp;nbsp;800
| style=&quot;text-align:center;&quot; | ''ex officio'' Xefe Comisionado
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Coorg &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Distritu de Kodagu)&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 4100 
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 18&amp;nbsp;100
| style=&quot;text-align:center;&quot; | ''ex officio'' Xefe Comisionado
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Provincies de la Frontera Noroeste &lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Jaiber Pajtunjuá]])&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 41&amp;nbsp;000 
| style=&quot;text-align:center;&quot; | 212&amp;nbsp;500
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Xefe Comisionado
|}

=== Estaos principescos ===
[[Ficheru:British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg|thumb|300px|Mapa del Imperiu de la India en 1909, ilustrando a la India británica n'avisiegu rosa y los estaos principescos en mariellu. ]]

Un Estáu principescu, tamién llamáu Estáu nativu o un Estáu de la India, yera una entidá nominalmente soberana con un gobernante indiu indíxena, suxeta a una alianza subsidiaria.&lt;ref name=&quot;Markovits2004&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Markovits, Claude |títulu=A history of modern India, 1480–1950|url=https://books.google.com/books?id=uzOmy2y0Zh4C|añu=2004 |publicación=Anthem Press |páxines=386–409|isbn=9781843310044}}&lt;/ref&gt; Había 565 estaos principescos cuando la India y Paquistán independizar de Gran Bretaña n'agostu de 1947. Los Estaos principescos nun formaben parte de la India británica (esto ye, les presidencies y provincies), yá que nun taben direutamente sol dominiu británicu. 

Los Estaos más grandes teníen trataos con Gran Bretaña qu'especificaben qué derechos teníen los príncipes; nos Estaos más pequeños los príncipes teníen pocos derechos. Dientro de los Estaos principescos les rellaciones esteriores, la defensa y la mayoría de les comunicaciones taben baxu control británicu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Provinces of British India|url=http://www.worldstatesmen.org/India_BrProvinces.htm|website=Worldstatesmen.org |publicación=Worldstatesmen|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Los británicos tamién exercíen una influencia xeneral sobre la política interna de los Estaos, en parte al traviés de la concesión o la denegación de la reconocencia de los gobernantes individuales. Anque hubo casi 600 Estaos principescos, la gran mayoría yeren bien pequeños y quedaron fora de les negociaciones del gobiernu colos británicos. Aprosimao doscientos de los Estaos teníen una área de menos de 25 quilómetros cuadraos (10 milles cuadraes).&lt;ref name=&quot;Markovits2004&quot; /&gt;

=== Organización ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:1stViscountHalifax.jpg |[[Charles Wood]], primer vizconde de Halifax (1800–1885), foi Presidente de la Xunta de Control de la East India Company dende 1852 hasta 1855; él moldió les polítiques educatives na India, y foi Secretariu d'Estáu de la India ente 1859 y 1866.
|File:Lord Viscount Canning.jpg |[[Charles John Canning]], l'últimu Gobernador Xeneral de la India so l'alministración de la Compañía de les Indies Orientales y el primer Virréi de la India so l'alministración de la Corona británica.
|File:Robert-Gascoyne-Cecil-3rd-Marquess-of-Salisbury.jpg |[[Robert Gascoyne-Cecil]], tercer marqués de Salisbury, lord Salisbury foi Secretariu d'Estáu de la India de 1874 a1878.
}}

Tres la [[Rebelión de 1857|rebelión India de 1857]] (usualmente conocida polos británicu como'l Motín Indiu), l'[[Government of India Act de 1858|Acta de Gobiernu de la India de 1858]] realizó cambeos na forma na que se gobernaba la India en trés niveles:
# Nel gobiernu imperial de Londres.
# Nel gobiernu central en [[Calcuta]].
# Nes presidencies de los gobiernos provinciales (y darréu nes provincies).&lt;ref&gt;Robin J. Moore, &quot;Imperial India, 1858–1914&quot;, pp 422–46&lt;/ref&gt;

En Londres, asignóse un Secretariu d'Estáu de la India a nivel de gabinete y un Conseyu de la India de quince miembros, que los sos miembros teníen que cumplir como condición previa pal so nomamientu, los requisitos de vivir siquier diez años na India y que nun trescurrieren más de diez años d'esto.&lt;ref&gt;Moore, &quot;Imperial India, 1858–1914&quot;, p. 424&lt;/ref&gt; Amás la Secretaría d'Estáu formuló les instrucciones de política pa ser comunicaes a la India, y riquíase na mayoría de los casos consultar al Conseyu, pero especialmente en cuestiones rellacionaes col gastu de los ingresos de la India. La Llei prevía un sistema de &quot;doble gobierno&quot; nel que'l Conseyu idealmente sirviría como un frenu a los escesos na política imperial y como un cuerpu de conocencies actualizaes de la India. Sicasí, la Secretaría d'Estáu tamién tenía cualidaes especiales pa remanecer, que dexáron-y tomar decisiones unillaterales, y en realidá la esperiencia del Conseyu yera dacuando obsoleta.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Brown|1994|p=96}}&lt;/ref&gt; 

Dende 1858 hasta 1947, ventisiete individuos sirvieron como Secretarios d'Estáu de la India, y dirixeron la Oficina de la India; esta llista inclúi a sir Charles Wood (1859–1866), [[Robert Gascoyne-Cecil]] (1874-1878), tercer marqués de Salisbury, darréu Primer Ministru de Gran Bretaña), John Morley (1905–1910), iniciador de les Reformes Minto-Morley, [[Edwin Samuel Montagu|Y. S. Montagu]] (1917–1922), un arquiteutu de les reformes Montague-Chelmsford y Frederick Pethick-Lawrence (1945–1947), xefe de la misión de 1946 del Gabinete a la India). El tamañu del Conseyu Asesor amenorgar mientres el siguiente mediu sieglu, pero los sos poderes caltener ensin cambeos. En 1907, per primer vegada, dos indios fueron nomaos miembros del Conseyu.&lt;ref name=&quot;imperialindia&quot;&gt;Moore, &quot;Imperial India, 1858–1914&quot;, p. 426&lt;/ref&gt; Ellos fueron K.G. Gupta y Syed Hussain Bilgrami.

En Calcuta, el gobernador xeneral caltúvose a la cabeza del Gobiernu de la India y darréu conocióse-y como'l Virréi por causa del so papel secundariu como representante de Coronar ante los estaos principescos nominalmente soberanos; sicasí, convertir en responsable de la Secretaría d'Estáu en Londres y al traviés d'él aportábase al Parllamentu. El sistema de &quot;doble gobierno&quot; yá tuviera en funcionamientu mientres l'alministración de la East India Company, dende la dómina de l'Acta Pitt de la India de 1784. 

El gobernador xeneral en Calcuta, la capital, y el gobernador na presidencia subordinada en [[Chennai|Madras]] o [[Bombay]], fueron riquíos pa consultar al so respeutivu conseyu asesor; por casu les órdenes executives en Calcuta, emitir en nome del &quot;Gobernador Xeneral en Conseyu&quot; (esto ye, el Gobernador Xeneral col asesoramientu del Conseyu). El sistema de &quot;doble gobierno&quot; de la Compañía tuvo les sos crítiques, yá que, dende'l momentu de la concepción del sistema, hubo disputes intermitentes ente'l Gobernador Xeneral y el so Conseyu. Magar ello, l'Acta de 1858 nun introdució cambeos importantes nel gobiernu.&lt;ref name=&quot;moore-426&quot;&gt;{{Harvnb|Moore|2001a|p=426}}&lt;/ref&gt; 

Sicasí nos años darréu posteriores, que tamién fueron los años de la reconstrucción dempués de la rebelión, el virréi [[Charles John Canning|lord Canning]] atopó que la toma de decisiones coleutiva del Conseyu yera un métodu que consumía demasiao tiempu, sobremanera al respeutive de les xeres urxentes del futuru, polo que pidió al &quot;sistema de portafolio&quot; la creación d'un Conseyu Executivu nel que se-y asignaren al conseyu los asuntos de cada departamentu gubernamental (el &quot;portafolio&quot;) y que se convirtieren na responsabilidá d'un solu miembru del conseyu.&lt;ref name=&quot;imperialindia&quot; /&gt; Asina les decisiones departamentales de rutina tomaríense puramente pol miembru encargáu, pero les decisiones importantes riquiríen el consentimientu del Gobernador Xeneral y, n'ausencia de tal consentimientu, riquiríase'l discutiniu de tol Conseyu Executivu. Esta innovación nel gobiernu de la India foi promulgada na Acta de Conseyos de la India de 1861.

Si'l Gobiernu de la India precisaba promulgar nueves lleis, l'Acta de Conseyos dexaba un Conseyu Llexislativu, como una ampliación del Conseyu Executivu hasta un máximu de doce miembros adicionales, cada unu nomáu pa un mandatu de dos años, onde la metá de los miembros consistía en funcionarios británicos del gobiernu (términu oficial) con permisu pa votar, y l'otra metá, componer d'indios y británicos domiciliados na India (denominación non-oficial), que solo sirvíen en calidá d'asesores.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Metcalf|Metcalf|2006|p=104}}&lt;/ref&gt; Toles lleis aprobaes polos Conseyos Llexislativos na India, yá fora pol Conseyu Llexislativu Imperial en Calcuta o polos provinciales en Madrás y Bombay, riquíen l'aprobación definitiva de la Secretaría d'Estáu en Londres. Por ello sir Charles Wood, el segundu secretariu d'Estáu, describió'l Gobiernu de la India como &quot;un despotismu controláu dende casa&quot;.&lt;ref name=&quot;imperialindia&quot;/&gt; 

Per otra parte, anque'l nomamientu de los indios pal Conseyu Llexislativu foi una respuesta a los pidimientos dempués de la rebelión de 1857, sobremanera pola esixencia de [[Syed Ahmed Khan|Sayyid Ahmad Khan]] de más consultes colos indios, los indios nomaos yeren de l'aristocracia de la tierra, de cutiu escoyíos pola so llealtá, y llueñe de ser representantes.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Bayly|1990|p=195}}&lt;/ref&gt; Los asuntos indios tamién aportaron a esaminaos más de cerca nel Parllamentu británicu y más llargamente aldericaos na prensa británica.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Peers|2006|p=72}}, {{Harvnb|Bayly|1990|p=72}}&lt;/ref&gt;

Cola promulgación de l'Acta (Llei) de Gobiernu de la India de 1935, el Conseyu de la India foi suprimíu a partir del 1 d'abril de 1937 y promulgóse un sistema de gobiernu modificáu. El Secretariu d'Estáu pa la India representó al Gobiernu de la India nel Reinu Xuníu. Foi asistíu por un cuerpu d'asesores de 8 a 12 miembros, siquier la metá de los cualos riquíen ocupar un cargu na India mientres un mínimu de 10 años, y nun cesar nel cargu más de dos años antes del so nomamientu como conseyeros d'esa Secretaría d'Estáu.&lt;ref name=&quot;Constitution 1947&quot;&gt;pg 103-105, &quot;India – Government and Constitution,&quot; ''The Statesman's Year-Book 1947, Steinberg, S.H., Macmillan, New York&lt;/ref&gt;

El virréi y gobernador xeneral de la India nomáu pola Corona polo xeneral llevaba a cabu les sos funciones mientres cinco años, anque nun esistía un plazu fixu, y recibía un sueldu añal de Rs. 250&amp;nbsp;800 P. A. (18&amp;nbsp;810 £ P. A.).&lt;ref name=&quot;Constitution 1947&quot;/&gt;&lt;ref&gt;pg 133-134, &quot;India – Currency, Weights and Measures,&quot; ''The Statesman's Year-Book 1947, Steinberg, S.H., Macmillan, New York&lt;/ref&gt; El virréi encabezaba'l Conseyu Executivu del Virréi, nel que cada miembru tenía la responsabilidá d'un departamentu de l'alministración central. Dende'l 1 d'abril de 1937, el cargu de Gobernador Xeneral en Conseyu, nel que'l virréi y gobernador xeneral coles mesmes caltenía la capacidá de representar a la Corona nes rellaciones colos estaos principescos de la India, fueron sustituyíos pola denominación de &quot;Representante de La so Maxestá pal exerciciu de les funciones de la Corona nes sos rellaciones colos Estaos de la India, &quot;o &quot; Representante de la Corona &quot;. El Conseyu Executivu amplióse considerablemente mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], y en 1947 cuntaba con 14 miembros (secretarios), cada unu de los cualos ganaba un sueldu de Rs. 66&amp;nbsp;000 P. A. (4950 £ p.a.). Los departamentos en 1946-1947 yeren:

* Asuntos Esteriores y Rellaciones de la Riqueza Nacional
* Entamu ya Información y Espardimientu
* Alimentación y Agricultura
* Tresporte y Ferrocarriles
* Labor
* Industries y Suministros, Obres, Mines y Enerxía
* Educación
* Defensa 
* Finances
* Comerciu 
* Comunicaciones
* Salú 
* Llei

Hasta 1946, el virréi ostentó'l Departamentu d'Asuntos Esteriores y Rellaciones de la Riqueza Nacional, según la direición del Departamentu de Política na so calidá de Representante de la Corona. Cada departamentu foi dirixíu por un Secretariu con esceición del Departamentu de Ferrocarriles, que foi encabezáu por un Comisionado Xefe de Ferrocarriles so l'asesoría d'un Secretariu.&lt;ref&gt;pg 106-107, &quot;India – Government and Constitution,&quot; ''The Statesman's Year-Book 1947, Steinberg, S.H., Macmillan, New York&lt;/ref&gt;

El virréi y gobernador xeneral yera tamién la cabeza de la llexislatura bicameral de la India, formada por una cámara alta (Conseyu d'Estáu) y una cámara baxa (l'Asamblea Llexislativa). El virréi yera'l xefe del Conseyu d'Estáu, ente que l'Asamblea Llexislativa, que s'abrir per primer vegada en 1921, foi encabezada por un presidente escoyíu (nomáu pol virréi a partir 1921-1925). El Conseyu d'Estáu taba formáu por 58 miembros (32 escoyíos, y 26 nomaos), ente que l'Asamblea Llexislativa taba compuesta por 141 miembros (26 funcionarios nomaos, otros 13 nomaos y 102 escoyíos). El Conseyu d'Estáu esistía en periodos de cinco años y l'Asamblea Llexislativa por periodos de trés años, anque podíen ser disueltos antes o dempués pol Virréi. El poder lexislativo de la India tenía la facultá de faer lleis pa toles persones residentes na India británica incluyendo tolos suxetos británicos residentes na India y pa tolos suxetos indios británicos que moraben fora de la India. Col asentimientu del rei-emperador y dempués de copies del proyeutu d'enmienda presentáu a los dos cámares del Parllamentu británicu, el virréi podía invalidar al llexislador y promulgar direutamente cualquier midida nos intereses percibíos de la India británica o los de los sos residentes, si la necesidá surdiera.&lt;ref&gt;pg. 106-107, &quot;India – Government and Constitution,&quot; ''The Statesman's Year-Book 1947, Steinberg, S.H., Macmillan, New York&lt;/ref&gt;

A partir del 1 d'abril de 1936 la Llei del Gobiernu de la India creó les nueves provincies de Sind (dixebrada de la Presidencia de Bombay) y Orissa (dixebrada de la provincia de Bihar y Orissa). [[Birmania]] y [[Adén]] convertir en colonies de la Corona separaes so la Llei del 1 d'abril de 1937, dexando de formar parte del Imperiu de la India. De 1937 d'equí p'arriba, la India británica estremar en 17 alministraciones: los trés presidencies de Madrás, Bombay y Bengala, y les 14 provincies de les Provincies Xuníes, Punjab, Bihar, les provincies centrales y de Berar, Assam, la provincia de la Frontera del Noroeste (PFNM), Orissa, Sind, Baluchistán británicu, Delhi, Ajmer-Merwara, Coorg, les islles de Andamán y Nicobar y Panth Piploda. Les presidencies y les primeres ocho provincies taben caúna so l'alministración d'un gobernador, ente que les últimes seis provincies taben caúna so l'alministración d'un comisariu xefe. El virréi regulaba direutamente les provincies del comisariu xefe al traviés del so respeutivu comisionado mayor, ente que a les presidencies y les provincies so gobernadores dexóse-yos una mayor autonomía en virtú de la Llei de Gobiernu de la India.&lt;ref&gt;pg. 104-105, &quot;India – Government and Constitution,&quot; ''The Statesman's Year-Book 1947, Steinberg, S.H., Macmillan, New York''&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;pg 108, &quot;India – Government and Constitution,&quot; ''The Statesman's Year-Book 1947, Steinberg, S.H., Macmillan, New York''&lt;/ref&gt; 

Cada presidencia o provincia yera encabezada por un gobernador, yá fora nuna llexislatura bicameral provincial (nes presidencies, les Provincies Xuníes, Bihar y Assam) o una llexislatura unicameral (nel Punjab, les Provincies Centrales y Berar, PFNM, Orissa y Sind). El gobernador de cada provincia representaba a la presidencia o a la Corona na so calidá, y yera asistíu por ministros designaos polos miembros de cada llexislatura provincial. Cada llexislatura provincial tenía una duración de cinco años, salvu en circunstancies especiales, tales como condiciones de guerra. Tolos proyeutos de llei aprobaos pola llexislatura provincial yeren roblaos o refugaos pol gobernador, que tamién podría emitir proclamaciones o promulgar ordenances ente que'l llexislador taba en receso, en casu de que fuera necesariu.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;

Cada provincia o presidencia taba conformada por delles divisiones, caúna empobinada por un comisionado y subdividíase en distritos, que yeren les unidaes básiques d'alministración y cada unu yera dirixíu por un coleicionista y un maxistráu o xuez axuntu; en 1947, la India británica taba compuesta por 230 distritos.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;

== 1858–1914 ==

=== Remortines de la rebelión de 1857: les crítiques de la India, la respuesta británica. ===
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
File:Rani of jhansi.jpg |Rani Lakshmibai|Rani Lakshmibai, Rani de Jhansi, una de les principales líderes de la rebelión de la India de 1857, quien enantes perdiera'l so reinu como resultancia del Periodu de Doctrina de James Broun-Ramsay, primer marqués de Dalhousie, lord Dalhousie.
File:SAKhan.jpg |Sir [[Syed Ahmed Khan]] fundador del Colexu Anglu-Oriental Muhammedan, darréu Universidá Musulmana de Aligarh, escribió una de les crítiques tempranes, ''Les Causes del Motín Indiu''.
File:Victoria empress india1.jpg |Una semeya d'alcordanza de la [[Victoria del Reinu Xuníu|reina Victoria]] en 1887 como emperatriz de la India, 30 años dempués del gran llevantamientu.
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

A pesar de que la [[Rebelión na India de 1857|gran sulevación de 1857]] solmenó la empresa británica na India, esta nun s'había descarrilado. Dempués de la rebelión, los británicos fixéronse más alvertíos. El pensadores dedicar a les causes de la rebelión, y della plantegáronse trés lleiciones principales. A un nivel más práuticu, consideróse que tenía qu'haber más comunicación, según fomentar el compañerismu ente los británicos y los indios, non yá ente los oficiales del exércitu británicu y el so personal indio, sinón ente los civiles tamién. 

L'exércitu indiu foi dafechu reorganizáu: les unidaes compuestes polos musulmanes y los brahmanes de les [[Provincies Xuníes d'Agra y Oudh|provincies xuníes d'Agra y Oudh]], que formaren el nucleu de la rebelión, eslleiéronse.&lt;ref name=&quot;spear147&quot;&gt;{{Harvnb|Spear|1990|p=147}}&lt;/ref&gt; Formáronse nuevos reximientos, que al igual que los sijs y los baluchis, taben compuestos por indios que na estimación británica, demostraren firmeza. A partir d'entós, l'exércitu indiu permaneció ensin cambeos na so organización hasta 1947.&lt;ref name=&quot;spear147-148&quot;&gt;{{Harvnb|Spear|1990|pp=147–148}}&lt;/ref&gt; 

El censu de 1861 reveló que la población inglesa na India yera de 125&amp;nbsp;945 persones. D'estes, solo 41&amp;nbsp;862 yeren civiles, en comparanza con cerca de 84&amp;nbsp;083 oficiales y soldaos del Exércitu d'Europa.&lt;ref&gt;[http://shm.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/9/3/357 European Madness and Gender in Nineteenth-century British India]. Social History of Medicine 1996 9(3):357–382.&lt;/ref&gt; En 1880, l'exércitu indiu taba formáu por 66&amp;nbsp;000 soldaos británicos, 130&amp;nbsp;000 nativos, y 350&amp;nbsp;000 soldaos nos exércitos principescos.&lt;ref&gt;Robinson, Ronald Edward, &amp; John Gallagher. 1968. ''Africa and the Victorians: The Climax of Imperialism.'' Garden City, N.Y.: Doubleday {{cita web |url=http://home.uchicago.edu/~caverley/Web_Documents/Send%20the%20Mild%20Hindoo.pdf |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=15 de febreru de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090225030732/http://home.uchicago.edu/~caverley/Web_Documents/Send%20the%20Mild%20Hindoo.pdf |fechaarchivu=25 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt;

[[Image:Return visit of the Viceroy to the Maharaja of Cashmere.jpg|right|thumb|230px|El virréi [[Charles John Canning|Canning]] axuntar col maharajá [[Ranbir Singh]] de [[Jammu y Caxmir]], 9 de marzu de 1860.]]
Tamién se consideró que los príncipes y los grandes propietarios de tierres que nun se xunieron a la rebelión, en pallabres del virréi [[Charles John Canning|lord Canning]], demostraren ser &quot;ruempefoles nuna nube&quot;.&lt;ref name=spear147/&gt; Ellos tamién fueron premiaos nel nuevu dominiu británicu al ser reconocíos oficialmente nos trataos que cada Estáu robló cola Corona.&lt;ref name=spear147-148/&gt; Coles mesmes, consideróse que los llabradores, en que'l so beneficiu llevar a cabu les grandes reformes de la tierra de les Provincies Xuníes, amosaren desllealtá, yá que, en munchos casos lluchaben polos sos antiguos propietarios contra los británicos. Arriendes d'ello, nun hubo más reformes con al respeutive de les tierres mientres los siguientes 90 años: Bengala y Bihar teníen de permanecer como los reinos de grandes estensiones de tierra (a diferencia del Punjab y [[Uttar Pradesh]]).&lt;ref name=spear147-148/&gt;

A lo último, los británicos sintiéronse desencantaos cola reaición de la India con respectu al cambéu social. Hasta la rebelión, intentar con entusiasmu al traviés de la reforma social, como la prohibición del [[Sati (ritual)|satí]] por lord [[William Bentinck]].&lt;ref name=spear147/&gt; Foi nesi momentu cuando sintieron que les tradiciones y costumes de la India yeren demasiáu fuertes y demasiáu enraigonaes pa ser camudaes fácilmente; arriendes d'ello, nun se realizaron intervenciones sociales britániques, especialmente n'asuntos rellacionaos cola relixón.&lt;ref name=spear147-148/&gt;

=== Historia demográfica ===
La población del territoriu que se convirtió nel Raj británicu yera de 100 millones en 1600 y caltúvose casi estacionaria hasta'l sieglu XIX. La población del Raj llegó a 255 millones acordies con el primer censu de la India realizáu en 1881.&lt;ref&gt;Anatole Romaniuk, &quot;Glimpses of Indian Historical Demography.&quot; ''Canadian Studies in Population'' 40.3-4 (2014): 248-251. [https://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/csp/article/download/21301/16105 Online]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Parameswara Krishnan, ''Glimpses of Indian Historical Demography'' (Delhi: B.R. Publishing Corporation 2010) ISBN 978-8176466387&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kingsley Davis, ''The Population of India and Pakistan'' ([[Princeton University Press]], 1951).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kingsley Davis, &quot;The population of India.&quot; ''Far Eastern Survey'' (1943): 76-79. [http://www.jstor.org/stable/3022159 in JSTOR]&lt;/ref&gt;

Los estudios de población de la India dende 1881 centráronse en temes tales como la población total, les tases de natalidá y mortalidá, les tases de crecedera, la distribución xeográfica, l'alfabetización, la fienda rural y urbano, les ciudaes d'alredor d'un millón d'habitantes, y los trés ciudaes con poblaciones de más d'ocho millones: [[Delhi]], [[Bombay]], y [[Calcuta]].&lt;ref&gt;J.H. Khan, &quot;Population growth and demographic change in India,&quot; ''Asian Profile'' (2004) 32#5 pp 441-460&lt;/ref&gt;

Les tases de mortalidá menguaron ente 1920 y 1945, sobremanera por cuenta de la inmunización biolóxica. Otros factores inclúin l'aumentu de los ingresos y les meyores condiciones de vida, la meyora na nutrición, unes polítiques oficiales de salú más segures y menos contaminantes ambientales, y meyores na atención médica.&lt;ref&gt;Ira Klein, &quot;Population growth and mortality in British India: Part II: The demographic revolution,&quot; ''Indian Economic Social History Review'' (1990) 27#1 pp 33-63 doi: 10.1177/001946469002700102 [http://ier.sagepub.com/content/27/1/33 Online]&lt;/ref&gt;

El grave hacinamiento nes ciudaes causó grandes problemes de salú pública, como se señaló nun informe oficial de 1938::&lt;ref&gt;Klein, &quot;Population growth and mortality in British India: Part II: The demographic revolution,&quot; p 42&lt;/ref&gt; Nes zones urbanes ya industriales [...] los llugares amenorgaos y los altos valores de la tierra y la necesidá de que'l trabayador viva na redoma del so trabayu [...] tou tiende a intensificar la conxestión y hacinamiento. Les cases más impresionantes del centru constrúyense xuntes, tocando bistechu con bistechu, y con frecuencia llombu con llombu [...] De fechu l'espaciu ye tan pervalible que, en llugar de cais y carreteres, los caminos tropezosos apurren l'únicu aproximamientu a les cases. El descuidu del saneamientu de cutiu s'evidencia por montones de basura en descomposición y llagunes d'agües residuales, ente que l'ausencia de letrinas ameyora la contaminación xeneral del aire y del suelu.

=== Modernización llegal ===
[[Image:Delhi Durbar 1903.jpg|thumb|Elefante tresportando al [[Maharaja|majarajá]] de Rewa, Delhi [[Delhi Durbar|Durbar]] de 1903.]]
Singha argumenta que dempués de 1857 fortalecióse'l gobiernu colonial y amplió la so infraestructura al traviés del sistema xudicial, los procedimientos llegales y los estatutos. La nueva llexislación fundió la Corona y los antiguos tribunales de la Compañía de les Indies Orientales ya introducióse un nuevu códigu penal, según los nuevos códigos de procedimientu civil y penal, basaos en gran midida na llei inglesa. De 1860 a 1880 el Raj estableció'l rexistru obligatoriu de les nacencies, fallecimientos y matrimonios, según les adopciones, títulos de propiedá, y de testamentos. L'oxetivu yera crear un rexistru públicu estable y aplicable pa la verificación d'identidaes. 

Sicasí, hubo oposición de los musulmanes y los hindús que se quexaron de que los nuevos procedimientos pa la ellaboración de censos y rexistros amenaciaben dexar al descubiertu la intimidá femenina. Les normes de [[Purdah]] prohibíen a les muyeres de pronunciar el nome del so home o tener la so fotografía. Un censu de tola India llevar a cabu ente 1868 y 1871, utilizando'l númberu total de muyeres al cargu de un llar en llugar de nomes individuales y escoyendo grupos que los reformadores del Raj queríen controlar estadísticamente incluyíos aquellos con fama de prauticar l'infanticidiu femenín, prostitutes, malatos, y los eunucos.&lt;ref&gt;Radhika Singha, &quot;Colonial Law and Infrastructural Power: Reconstructing Community, Locating the Female Subject&quot;, ''Studies in History'', (Feb 2003), 19#1 pp.&amp;nbsp;87–126 [http://sih.sagepub.com/content/19/1/87.extract online]&lt;/ref&gt;

Cada vez yera más evidente pa los funcionarios que les tradiciones y costumes de la India yeren demasiáu fuertes y demasiáu enraigonaes pa ser camudaes fácilmente. Hubo poques intervenciones sociales nueves y sobremanera n'asuntos rellacionaos cola relixón, inclusive cuando los británicos sintieron que la tema crecía fuertemente (como nel casu del nuevu matrimoniu de les neñes viudes hindús).&lt;ref name=spear147-148/&gt; 

Ello ye que Murshid argumentaba que les muyeres taben en ciertu mou más acutaes pola modernización de les lleis. Elles permanecieron arreyaes a les restricciones de la so relixón, casta y costumes, pero agora con una superposición de les actitúes victorianes britániques. Amenorgar los sos derechos d'heriedu a tener y alministrar bienes; les nueves lleis ingleses fueron considerablemente más dures. Los fallos xudiciales acutaron los derechos de les segundes esposes y los sos fíos con al respeutive de l'heriedu. Una muyer tenía que pertenecer yá fora a un padre o a un home pa tener derechos.&lt;ref&gt;Tazeen M. Murshid, &quot;Law and Female Autonomy in Colonial India&quot;, ''Journal of the Asiatic Society of Bangladesh: Humanities'', (June 2002), 47#1 pp.&amp;nbsp;25–42&lt;/ref&gt;

== Misión educacional ==
[[Ficheru:Lucknowuniversity.jpg|left|thumb|Universidá de [[Lucknow]] fundada polos británicu en 1867 na India.]]
[[Thomas Macaulay]] (1800-1859) presentó la so interpretación escéptica de la historia inglesa como una progresión ascendente que siempres conduciría a más llibertá y más progresu. Macaulay yera al empar un reformador que taba implicáu nel tresformamientu del sistema educativu de la India. Basar nel idioma inglés polo que la India podría xunise a la metrópolis nun progresu constante. Macaulay tomó la énfasis de Burke na norma moral y implementar nes reformes escolares reales, dando al [[Imperiu británicu]] una fonda misión moral pa civilizar a los nativos.

El profesor de [[Universidá Yale|Yale]] Karuna Mantena argumentó que la misión civilizadora nun duraría enforma, porque que los reformadores benévolos perdieron nos alderiques clave, tales como los que siguieron a la rebelión na India de 1857, y l'escándalu del [[Edward John Eyre|gobernador Edward Eyre]], pola brutal represión la rebelión de Morant Bay en [[Xamaica]] en 1865. La retórica siguió pero convertir nuna escusa pal mal gobiernu británicu y el racismu. Yá nun yera creíble que los nativos podríen progresar realmente, sinón que tenía que ser gobernada con mano dura, y con oportunidaes democrátiques retardaes indefinidamente. Como resultáu:

Los principios centrales del imperialismu lliberal fueron desafiaos como diverses formes de rebelión, resistencia y l'inestabilidá nes colonies, polo que bastiaron una nueva evaluación d'ampliu algame [...] la ecuación de &quot;bon gobiernu&quot; cola reforma de la sociedá nativa, que taba nel centru del discursu del imperiu lliberal, sería oxetu de creciente escepticismu&quot;.&lt;ref&gt;Karuna Mantena, &quot;The Crisis of Lliberal Imperialism,&quot; ''Histoire@politique. Politique, culture, société'' (2010) #11 [http://www.histoire-politique.fr/documents/11/dossier/pdf/HP11_Mantena_pdf_200510.pdf online] p 3&lt;/ref&gt;

L'historiador Inglés Peter Cain, desafió a Mantena, col argumentu de que los imperialistes creíen de verdá que la dominación británica supondría beneficios pa los suxetos de la &quot;llibertá ordenada&quot;, colo que Gran Bretaña podría cumplir col so deber moral y llograr el so propiu grandor. Gran parte del alderique llevar a cabu na mesma Gran Bretaña, y los imperialistes trabayaron duru pa convencer a la población polo xeneral de que la misión civilizadora yá taba en víes. Esta campaña sirvió pa reforzar el sofitu imperial en casa, y poro, diz Caín, pa reforzar l'autoridá moral de los caballeros d'élite que dirixíen l'Imperiu.&lt;ref&gt;Peter J. Cain, &quot;Character, ‘Ordered Liberty', and the Mission to Civilise: British Moral Justification of Empire, 1870–1914,&quot; ''Journal of Imperial &amp; Commonwealth History'' (2012) 40$4 pp 557-578&lt;/ref&gt;

=== Educación ===
Los británicos fixeron que l'esparcimientu de la educación n'inglés fuera una alta prioridá.&lt;ref&gt;Catriona Ellis, &quot;Education for All: Reassessing the Historiography of Education in Colonial India&quot;. ''History Compass'' (2009) 7#2 pp 363-375&lt;/ref&gt; Mientres la dómina de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales|East India Company]], Thomas Babington Macaulay fixera que la enseñanza de la escuela n'inglés fuera una prioridá pal Raj nel so famosu minutu de febreru de 1835 y llogró implementar les idees enantes espuestes por [[William Bentinck]], gobernador xeneral ente 1828 y 1835. Bentinck favoreció la sustitución del persa pol inglés como idioma oficial, l'usu d'inglés como mediu d'instrucción, y la formación de los indios de fala inglesa como maestros. Inspirar nes idees utilitaries y pidió &quot;aprendizaxe útil&quot;. Sicasí, les propuestes de Bentinck fueron refugaes polos funcionarios de [[Londres]].&lt;ref&gt;Suresh Chandra Ghosh, &quot;Bentinck, Macaulay and the introduction of English education in India&quot;, ''History of Education'', (March 1995) 24#1 pp.&amp;nbsp;17–24&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | last1 = Spear | first1 = Percival | añu= 1938 | títulu= Bentinck and Education | jstor = 3020849 |publicación=Cambridge Historical Journal | volume = 6 | issue = 1 |páxines=78–101 }}&lt;/ref&gt; So Macaulay, abriéronse miles d'escueles primaries y secundaries, que polo xeneral teníen un cuerpu d'estudiantes del tou masculín.[[Ficheru:Calcuttamedicalcollege1.jpg|thumb|250px|La [[University of Calcutta|Universidá de Calcuta]], establecida en 1857, ye una de los trés universidaes estatales modernes más antigües de la India.]]

Los misioneros abrieron les sos propies escueles qu'enseñaben el cristianismu y los trés regles. Bellenoit sostuvo qu'a midida que los funcionarios públicos aislláronse más, recurrieron al racismu científico, les escueles de misioneros adoptaron a más indios, y crecieron simpatizando favorables a la cultura india, y firmemente opuestu racismu científico.&lt;ref&gt;Hayden Bellenoit, &quot;Missionary Education, Religion and Knowledge in India, c.1880–1915&quot;, ''Modern Asian Studies'' 41#2 (2007): 369–94&lt;/ref&gt;

Les universidaes de Calcuta, Bombay y Madrás establecer en 1857, xustu antes de la Rebelión. En 1890 unos 60&amp;nbsp;000 indios matriculárense, principalmente nes artes lliberales o lleis. Alredor d'un terciu entró na alministración pública, y otra tercer parte convertir n'abogaos. La resultancia foi una burocracia estatal profesional perbién educada. En 1887 los cargos de l'alministración pública de nivel mediu yeren 21&amp;nbsp;000, un 45% llevar a cabu polos hindús, el 7% polos musulmanes, el 19% de polos euroasiáticos (padre y madre india Europea), y el 29% polos europeos. De los 1000 emplegos de nivel cimeru, casi toos taben en manes de los británicos, polo xeneral con un grau en Oxford y Cambridge.&lt;ref&gt;Moore, &quot;Imperial India, 1858–1914&quot;, p. 431&lt;/ref&gt; 

El gobiernu de cutiu trabayaba con filántropos locales, abriendo 186 universidaes y escueles cimeres pa 1911; matriculáronse 36&amp;nbsp;000 estudiantes (más del 90% homes). En 1939 el númberu d'instituciones doblárase y l'inscripción llegáu a 145&amp;nbsp;000. El plan d'estudios siguía los estándares británicos clásicos del tipu fitu por [[Universidá d'Oxford|Oxford]] y [[Universidá de Cambridge|Cambridge]] y fixo fincapié na lliteratura inglesa y la historia europea. Sicasí, na década de 1920 los estudiantes habíense vueltu adeptos del nacionalismu indio.&lt;ref&gt;Zareer Masani, ''Indian Tales of the Raj'' (1988) p. 89&lt;/ref&gt;

== Historia económica ==
[[Ficheru:India 1862 One Mohur.jpg|thumb|Un Mohur cola representación de la [[Victoria del Reinu Xuníu|Reina Victoria]] (1862).]]

=== Enclinos económicos ===
La economía india creció a alredor de 1% per añu dende 1880 hasta 1920, y la población tamién creció nel 1%&lt;ref&gt;B. R. Tomlinson, ''The Economy of Modern India, 1860–1970'' (1996) p. 5&lt;/ref&gt; En promediu la resultancia foi, nengún cambéu al llargu plazu nos niveles d'ingresu per cápita, anque'l costo de vida habíase vueltu más altu. L'agricultura inda yera dominante, cola mayoría de los llabradores a nivel de subsistencia. Sistemes de riego estensos fueron construyíos, apurriendo un impulsu pal cambéu a cultivos comerciales pa la esportación y pa les materies primes pa la industria de la India, especialmente de yute, algodón, caña d'azucre, café y té.&lt;ref&gt;B. H. Tomlinson, &quot;India and the British Empire, 1880–1935&quot;, ''Indian Economic and Social History Review'', (Oct 1975), 12#4 pp.&amp;nbsp;337–380&lt;/ref&gt; La cuota global de la India del PIB amenorgóse drásticamente de más de 20% a menos del 5% nel periodu colonial.&lt;ref&gt;Madison, Angus (2006). The world economy, Volumes 1–2. OECD Publishing. p. 638. doi:10.1787/456125276116. ISBN 92-64-02261-9. Retrieved 1 November 2011.&lt;/ref&gt; Los historiadores estremáronse amargamente les temes d'historia económica, cola escuela Nacionalista (dempués de Nehru) argumentando que la India yera más probe nel fin del dominiu británicu que de primeres y que'l empobrecimiento se profujo por causa de los británicos.&lt;ref&gt;Peter Robb, &quot;British Rule and Indian &quot;Improvement&quot;, ''Economic History Review'' (Nov 1981), 34#4 pp.&amp;nbsp;507–523 [http://www.jstor.org/stable/2595587 in JSTOR]&lt;/ref&gt;

==== Industria ====
L'empresariu [[Jamsetji Tata]] (1839-1904) empezó la so carrera industrial en 1877 col Filáu y texíu d'India Central y de la compañía de fabricación en Bombay. Ente que otres fábriques de la India producíen filo gruesu baratu (y el pañu posterior) col algodón de fibra curtia local y la maquinaria barata importada de Gran Bretaña, Tata facer muncho meyor por aciu la importación de costosos y llargues fibres d'algodón d'Exiptu y la compra de maquinaria más complexa d'aníu husillo en de los Estaos Xuníos pa tener un filar más finu que pudiera competir coles importaciones procedentes de Gran Bretaña.&lt;ref&gt;F. H. Brown and B. R. Tomlinson, &quot;Tata, Jamshed Nasarwanji (1839–1904)&quot;, in ''Oxford Dictionary of National Biography'' (2004) [http://www.oxforddnb.com/view/article/36421, Retrieved 28 Jan 2012] {{doi|10.1093/ref:odnb/36421}}&lt;/ref&gt;

Na década de 1890, poner en marcha planes pa entrar na industria pesao utilizando los fondos de la India. El Raj nun apurrió'l capital, pero, consciente de la posición del amenorgamientu de Gran Bretaña contra los EE.XX. y Alemaña na industria del aceru, que queríen fábriques d'aceru na India. Comprometer a mercar cualquier escedente d'aceru, otra manera Tata nun podría vender.&lt;ref&gt;Vinay Bahl, &quot;The Emergence of Large-Scale Steel Industry in India Under British Colonial Rule, 1880–1907&quot;, ''Indian Economic and Social History Review'', (Oct 1994) 31#4 pp.&amp;nbsp;413–460&lt;/ref&gt; La Compañía Tata Iron and Steel (TISCO), agora encabezada pol so fíu Dorabji Tata (1859–1932), abrió la so planta en Jamshedpur en Bihar en 1908. Esta utilizaba teunoloxía estauxunidense, non británica&lt;ref&gt;Daniel R. Headrick, ''The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940'', (1988) pp.&amp;nbsp;291–2&lt;/ref&gt; y convirtióse nel principal productor de fierro y aceru na India, con 120.000 emplegaos en 1945. TISCO convertir en símbolu d'arguyu de la India d'habilidá téunica, capacidá de xestión, talentu empresarial, y altos salarios pa los trabayadores industriales.&lt;ref&gt;Vinay Bahl, ''Making of the Indian Working Class: A Case of the Tata Iron &amp; Steel Company, 1880–1946'' (1995) ch 8&lt;/ref&gt; La familia Tata, al igual que la mayoría de los grandes empresarios de la India, yeren nacionalistes indios, pero nun confiaben nel Congresu porque paecía demasiáu contrariu al Raj, socialista, y tamién brindaba demasiao sofitu a los sindicatos.&lt;ref&gt;Claude Markovits, ''Indian Business and Nationalist Politics 1931–39: The Indigenous Capitalist Class and the Rise of the Congress Party'' (Cambridge University Press, 2002) pp.&amp;nbsp;160–66&lt;/ref&gt;

==== Sistema ferroviariu ====
[[Ficheru:IndianRailways1871b.jpg|thumb|Al algame de la gran rede peninsular de tren indiu en 1871. El GIPR foi una de les grandes empreses ferroviaries nesi momentu.]]
[[Ficheru:India railways1909a.jpg|thumb|La rede ferroviaria en 1909, cuando yera la cuarta rede ferroviaria más grande nel mundu.]]
[[Ficheru:Victoriaterminus1903.JPG|thumb|&quot;La más formosa estación de tren nel mundu&quot;, diz el subtítulu de la imaxe turística estereográfica de la terminal de Victoria, [[Bombay]], que se completó en 1888.]]

India británica construyó un sistema ferroviariu modernu a la fin del sieglu XIX que foi'l cuartu más grande nel mundu. Los ferrocarriles nun primer momentu fueron propiedá y yeren d'operación privada. Yera alministráu polos británicu, inxenieros y artesanos. De primeres, namái los trabayadores ensin cualificar yeren indios.&lt;ref&gt;I. D. Derbyshire, &quot;Economic Change and the Railways in North India, 1860–1914&quot;, ''Modern Asian Studies'', (1987), 21#3 pp.&amp;nbsp;521–545 [http://www.jstor.org/stable/312641 in JSTOR]&lt;/ref&gt;

La Compañía de les Indies del Este (y más tarde el gobiernu colonial) animaba a les nueves compañíes ferroviaries sofitaes por inversores privaos so un esquema qu'apurriría la tierra y garantizaría un rendimientu añal d'hasta'l 5% mientres los primeros años de funcionamientu. Les empreses diben construyir y operar les llinies so un contratu d'arrendamientu de 99 años, cola opción de que'l gobiernu pudiera mercalos antes.&lt;ref name = Bhandari_Chap1-2&gt;{{cita llibru |títulu= Indian Railways: Glorious 150 years| autor= R.R. Bhandari |publicación=Ministry of Information and Broadcasting, Government of India |páxines=1–19| isbn = 81-230-1254-3|añu= 2005}}&lt;/ref&gt;

Dos nueves compañíes ferroviaries, Great Indian Peninsular Railway (GIPR) y East Indian Railway (EIR) empezaron en 1853 a 1854 pa construyir y operar les llinies cerca de Bombay y Calcuta. La primer llinia de tren de pasaxeros nel norte de la India ente Allahabad y Kanpur abrió en 1859.

En 1854, el gobernador xeneral Lord Dalhousie formuló un plan pa construyir una rede de llinies troncales que conectaren les principales rexones de la India. Afalaos poles garantíes del gobiernu, la inversión fluyó y estableciéronse una serie de nueves empreses ferroviaries, lo que llevó a la rápida espansión del sistema ferroviariu na India.&lt;ref name=Thorner&gt;{{cita llibru |apellíu=Thorner |nome=Daniel |authorlink=Daniel Thorner |editor=Kerr, Ian J. |títulu=Railways in Modern India |añu=2005 |publicación=Oxford University Press |ubicación=New Delhi |isbn=0-19-567292-5 |páxines=80–96 |chapter=The pattern of railway development in India}}&lt;/ref&gt; Llueu dellos grandes estaos principescos construyeron los sos propios sistemes de trenes y la rede estender a les rexones que se convirtieron nos estaos modernos d'[[Assam]], [[Rayastán]] y [[Andhra Pradesh]]. El quilometraxe percorríu d'esta rede amontar de 1349 quilómetros (838,2 milles) en 1860 a 25 495 quilómetros (15 841,8 milles) en 1880, sobremanera irradiaben dende l'interior de los trés principales ciudaes portuaries de Bombay, [[Chennai|Madrás]] y [[Calcuta]].&lt;ref name=Hurd&gt;{{cita llibru |apellíu=Hurd |nome=John |editor=Kerr, Ian J. |títulu=Railways in Modern India |añu=2005 |publicación=Oxford University Press |ubicación=New Delhi |isbn=0-19-567292-5 |páxines=147–172–96 |chapter=Railways}}&lt;/ref&gt;

La mayor parte de la construcción del ferrocarril foi realizada poles empreses indies supervisaes por inxenieros británicos.&lt;ref name=&quot;Indian railways&quot;&gt;{{cita web |títulu=History of Indian Railways|url=http://www.irfca.org/~mrinal/history_dir.html|website=Irfca.org |publicación=IRFCA|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; El sistema foi construyíu en gran midida, usando un mididor anchu, pistes resistentes y sólidos pontes. En 1900 la India tenía una gama completa de servicios ferroviarios con diversa titularidá y xestión, qu'operaben n'amplies redes de vía estrecha. En 1900, el gobiernu fixo cargu de la rede GIPR, ente que la empresa siguió pa la so xestión.&lt;ref name=&quot;Indian railways&quot;/&gt; Mientres la Primer Guerra Mundial, los ferrocarriles fueron utilizaos pal tresporte de tropes y granos a los puertos de Bombay y Karachi de camín a Gran Bretaña, Mesopotamia y l'este d'África. Coles unviaes d'equipos y partes cortaes provenientes de Gran Bretaña, el caltenimientu fíxose muncho más difícil; trabayadores críticos entraron nel exércitu; talleres convertir a la manufactura d'artillería; dellos llocomotores y coches fueron unviaos a Mediu Oriente. Los ferrocarriles apenes podía caltenese al día col aumentu de la demanda.&lt;ref&gt;Daniel R. Headrick, ''The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940'', (1988) pp.&amp;nbsp;78–79&lt;/ref&gt; Escontra'l final de la guerra, los ferrocarriles deteriorar pola falta de caltenimientu y nun yeren rentables. En 1923, tantu la GIPRy del EIR se nacionalizaron.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Appletons' annual cyclopaedia and register of important events of the year: 1862|añu=1863 |publicación=D. Appleton &amp; Company |ubicación=New York |páxina=690|url=https://archive.org/stream/1862appletonsan02newyuoft#page/n697/mode/1up}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;h1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/mp/2002/04/18/stories/2002041800430100.htm|títulu=The great Indian Railway bazaar|autor=Khan, Shaheed |publicación=[[The Hindu]] |fecha=18 d'abril de 2002}}&lt;/ref&gt;

Headrick amosó qu'hasta la década de 1930, tantu nes llinies de Raj y les empreses privaes contrataben namái europeos, el supervisores, inxenieros civiles ya inclusive el personal d'operación, tales como inxenieros de llocomotores. Les polítiques de Tiendes del gobiernu rique que les ufiertes de contratos ferroviarios teníen de faese na Oficina de la India en Londres, cerrando'l pasu a la mayoría de les empreses de la India.&lt;ref name=&quot;h1&quot;/&gt; Les compañíes ferroviaries mercaren la mayor parte de la so hardware y partes de Gran Bretaña. Hubo talleres de caltenimientu de ferrocarril na India, pero escasamente dexóse a la fabricación o arreglu de llocomotores. Aceru TISCO nun pudo llograr los pidíos de los carriles hasta que la emerxencia de la guerra.&lt;ref&gt;Headrick, ''The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940'', (1988) pp.&amp;nbsp;81–82, 291.&lt;/ref&gt;

La Segunda Guerra Mundial paralizó severamente a los ferrocarriles, asína que'l material deteníu esviar escontra'l Mediu Oriente y los talleres del ferrocarril convertir en talleres de municiones.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Wainwright |nome=A. Marin |títulu=Inheritance of Empire |publicación=Greenwood Publishing Group |añu=1994 |ubicación=Westport, Connecticut |páxina=48 |url=https://books.google.com/?id=1wERzXx94c8C&amp;pg=PA48 |isbn=978-0-275-94733-0}}&lt;/ref&gt; Dempués de la independencia en 1947, cuarenta y dos sistemes ferroviarios separaos, incluyendo trenta y dos llinies de propiedá de los antiguos estaos principescos de la India, fundir pa formar una sola unidá nacionalizada llamáu ''Ferrocarriles de la India.''

India ufierta l'exemplu del Imperiu Británicu virtiendo'l so dineru y conocencies nun sistema perbién construyíu diseñáu por razones militares (dempués del motín de 1857), cola esperanza de qu'aguiyaría la industria. El sistema taba sobredimensionado y yera demasiáu caru pa la pequeña cantidá de tráficu de carga que llevaba. Sicasí, facer prindar la imaxinación de los indios, que vieron los sos ferrocarriles como'l símbolu d'una modernidá industrial, pero unu que nun se realizó hasta dempués de la Independencia. Christensen (1996), quien vía por un propósitu colonial, les necesidaes locales, el capital, el serviciu y l'interés priváu versus el públicu, llegó a la conclusión de que lo que los ferrocarriles yeren una criatura del estáu qu'atrabancaba l'ésitu, porque los gastos de ferrocarril tuvieron que pasar pol mesmu tiempu y procesu d'ellaboración de presupuestos políticos como lo fixo'l restu de los gastos estatales. Los costos de ferrocarril, polo tanto nun podríen ser afechos a les necesidaes puntuales de los ferrocarriles o de los sos pasaxeros.&lt;ref&gt;R. O. Christensen, &quot;The State and Indian Railway Performance, 1870–1920: Part I, Financial Efficiency and Standards of Service&quot;, ''Journal of Transport History'' (September 1981) 2#2, pp.&amp;nbsp;1–15.&lt;/ref&gt;

==== Regación ====
Raj británicu invirtió enforma n'infraestructura, canales y sistemes de riego, amás, ferrocarriles, telegrafía, carreteres y puertos.&lt;ref&gt;Neil Charlesworth, ''British Rule and the Indian Economy, 1800-1914'' (1981) pp 23-37&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ian Stone, ''Canal Irrigation in British India: Perspectives on Technological Change in a Peasant Economy'' (2002) pp 278-80&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;for the historiography, see Rohan D'Souza, &quot;Water in British India: the making of a ‘colonial hydrology'.&quot; ''History Compass'' (2006) 4#4 pp: 621-628. [http://www.sussex.ac.uk/cweh/documents/hcomroh.pdf online]&lt;/ref&gt; La Canal Ganges algamó 350 milles de Hardwar a Cawnpore, y suministra miles de milles de canales de distribución. En 1900 el Raj tenía'l sistema de riego más grande nel mundu. Una historia esitosa foi Assam, una selva en 1840. Qu'en 1900 allugó 4.000.000 acres de cultivu, especialmente nos plantíos de té. En total, la cantidá de tierra irrigada multiplicada por un factor d'ocho. 

L'historiador David Gilmour dixo: 

Pola década de 1870 los llabradores nos distritos irrigados pola Canal Ganges taben visiblemente meyor alimentaos, y vistíos qu'antes; a finales de sieglu, la nueva rede de canales nel Punjab siguió siendo la producción más próspera qu'hai de campesinado.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=David Gilmour|títulu=The Ruling Caste: Imperial Lives in the Victorian Raj|url=https://books.google.com/books?id=xEzx2zVHXSwC&amp;pg=PA9|añu=2007 |publicación=Farrar, Straus and Giroux |páxina=9}}&lt;/ref&gt;

==== Polítiques ====
Na segunda metá del sieglu XIX, tantu na alministración direuta de la India pola Corona Británica, como'l cambéu teunolóxicu, marcaron l'empiezu de la revolución industrial, lo que tuvo l'efeutu d'enxareyar estrechamente les economíes d'India y Gran Bretaña.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Stein|2001|p=259}}&lt;/ref&gt;

Ello ye que munchos de los principales cambeos nel tresporte y les comunicaciones (que de normal s'acomuñar cola alministración de la Corona de la India) yá empezara antes del motín. Dende Dalhousie aceptaren la revolución teunolóxica en cursu en Gran Bretaña, la India tamién vio'l rápidu desenvolvimientu de toes eses teunoloxíes. Ferrocarriles, caminos, canales y pontes fueron construyíos rápido na India y los enllaces telegráficos igualmente estableciéronse con rapidez con cuenta de que les materies primes como l'algodón, del interior de la India pudieren ser tresportaos de la manera más eficiente a los puertos, como'l de [[Bombay]], pa la so posterior esportación a Inglaterra.&lt;ref&gt;Laura Bear, ''Lines of the nation: Indian Railway workers, bureaucracy, and the intimate historical self'' (2007) – pp.&amp;nbsp;25–28&lt;/ref&gt;

De la mesma, les materies producíes d'Inglaterra, fueron tresportaos de nuevu cola mesma eficiencia,y puestos a la venta nos mercaos florencientes de la India. Empecipiáronse proyeutos ferroviarios masivos, trabayos ferroviarios serios y gubernamentales, de los cualos les pensiones atraxeron a un gran númberu d'hindús de casta alta nel serviciu públicu per primer vegada. La función pública india yera prestixosa y bien pagu, pero permaneció políticamente neutral.&lt;ref&gt;Arudra Burra, &quot;The Indian Civil Service and the nationalist movement: neutrality, politics and continuity&quot;, ''Commonwealth and Comparative Politics'', (Nov 2010), 48#4 pp.&amp;nbsp;404–432&lt;/ref&gt;

Les importaciones d'algodón británico cubrieron el 55 % del mercáu de la India en 1875.&lt;ref&gt;B. R. Tomlinson, ''The economy of modern India, 1860–1970'' (1996) p 109&lt;/ref&gt;La producción industrial tal como se desenvolvió nes fábriques europees yera desconocida hasta la década de 1850, les primeres fábriques d'algodón abrir en Bombay, lo que plantego un desafíu pa la producción basada nel sistema de trabayu en casa o trabayu familiar.&lt;ref&gt;Judith Brown, ''Modern India: The Origins of an Asian Democracy'' (1994) p. 12&lt;/ref&gt;[[Ficheru:The Queen's Own Madras Sappers and Miners, Review Order .jpg|thumb|230px|Madras propios de la Reina, Zapadores y Mineros en 1896.]]

Los impuestos na India menguaron mientres el periodu colonial pa la mayor parte de la población de la India; Colos ingresos fiscales de la tierra a un 15 % de la renta nacional mientres la dómina de Mogul, comparáu col 1% a la fin del periodu colonial. El porcentaxe del ingresu nacional pa la economía del pueblu amontar de 44 % a 54 % mientres los tiempos de Mogul pal final del periodu colonial. El PIB per cápita de la India escayó de $ 550 en 1700 a $ 520 en 1857, anque más tarde aumentó a $ 618 en 1947.&lt;ref&gt;Angus Maddison, The World Economy, pages&amp;nbsp;109–112, (2001)&lt;/ref&gt;

=== Impautu económicu ===
[[Ficheru:British Raj coins during Edward VII and George V, Indian Museum, Kolkata.jpg|thumb|Monedes del Raj británicu mientres [[Eduardu VII del Reinu Xuníu|Eduardu VII]] y [[Jorge V del Reinu Xuníu|Jorge V]], Muséu de la India.]]
Los historiadores siguen aldericando si l'impautu al llargu plazu de la dominación británica foi p'acelerar el desenvolvimientu económicu de la India, o p'aburuyar y retrasalo. En 1780, el políticu conservador británicu [[Edmund Burke]] plantegó la cuestión de la posición de la India: atacó con vehemencia la [[Compañía de les Indies Orientales]], alegando que [[Warren Hastings]] y otros altos funcionarios arruinaren la economía de la India y de la sociedá. L'historiador indiu Rajat Kanta Ray (1998) siguó esta llinia d'ataque, diciendo que la nueva economía traida polos ingleses nel SIEGLU|XVIII||s}} yera una forma de «saquéu» y una catástrofe pa la economía tradicional del [[Imperiu mongol]].&lt;ref name=&quot;British expansion in India&quot; /&gt;

Ray acusó a los británicos d'escosar les reserves d'alimentos y dineru y d'imponer altos impuestos que causaron la tarrecible fame de Bengala en 1770, que mató a un terciu de la población de Bengala.&lt;ref&gt;Rajat Kanta Ray, &quot;Indian Society and the Establishment of British Supremacy, 1765–1818&quot;, in ''The Oxford History of the British Empire'': vol. 2, &quot;The Eighteenth Century&quot; ed. by P. J. Marshall, (1998), pp.&amp;nbsp;508–29&lt;/ref&gt;P. J. Marshall amuesa qu'estudios recién han reinterpretado la idea de que la prosperidá de l'alministración Mongol enantes benigna dio pasu a la probeza y l'anarquía.&lt;ref name=&quot;Impact of British Rule&quot;&gt;{{cita web |títulu=IMPACT OF BRITISH RULE ON INDIA: ECONOMIC, SOCIAL AND CULTURAL (1757–1857)|url=http://www.nios.ac.in/media/documents/SecSocSciCour/English/Lesson-05.pdf|website= Nios.ac.uk |publicación=NIOS|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Sostién que la toma de posesión británica nun fixo nenguna rotura col pasáu, que delega en gran midida'l control de los gobernantes rexonales Mongoles y sostuvo una próspera economía polo xeneral pal restu del sieglu XVIII. Marshall aprofia que los británicos acomuñar colos banqueros de la India y creáronse ingresos al traviés de los alministradores tributarios locales, amás caltuvo les antigües tarifes Mongol d'impuestos.

Munchu historiadores coinciden en que la Compañía de les Indies Orientales heredó un sistema d'impuestos onerosos que se llevó a un terciu de la producción de los cultivadores de la India.&lt;ref name=&quot;British expansion in India&quot; /&gt;

En llugar de la cuenta nacionalista india de los británicos como agresores estranxeros, tomar del poder pola fuercia bruta y el empobrecimiento de tola India, Marshall presenta la interpretación (sofitáu por munchos estudiosos de la India y Occidente) que los británicos nun taben en control total, sinón que yeren xugadores no que yera principalmente un xuegu de la India y nel que'l so ascensu al poder dependía de la escelente cooperación coles élites indies.&lt;ref name=&quot;Impact of British Rule&quot; /&gt;

Marshall almitió que gran parte de la so interpretación sigue siendo bien revesosa ente munchu historiadores.&lt;ref&gt;P.J. Marshall, &quot;The British in Asia: Trade to Dominion, 1700–1765&quot;, in ''The Oxford History of the British Empire: vol. 2, The Eighteenth Century&quot; ed. by P. J. Marshall, (1998), pp.&amp;nbsp;487–507''&lt;/ref&gt;

== 1860 a 1890: Nueva clase media, Congresu Nacional Indiu ==
En 1880, una nueva clase media surdiera na India y espardióse en tol país.&lt;ref name=spear-ilbert&gt;{{Harvard citation|Spear|1990|p=169}}&lt;/ref&gt; Per otra parte, hubo una creciente solidaridá ente los sos miembros, creada polos &quot;estímulos conxuntos d'aliendu ya irritación.&quot;&lt;ref name=spear-ilbert/&gt; L'estímulu que tresmitía esta clase de vinu del so ésitu na educación y la so capacidá p'acoyese a les ventayes de la educación, según nel emplegu na función pública india.&lt;ref name=&quot;spear170&quot;&gt;{{Harvard citation|Spear|1990|p=170}}&lt;/ref&gt; Llegó tamién a partir de la proclamación de la reina Victoria en 1858 na que se declarara: &quot;Xunimos a los nativos de los nuesos territorios indios pola mesma obligación del deber que nos xune a toles otres materies.&quot;&lt;ref name=&quot;majumdar888&quot;&gt;{{Harvard citation|Majumdar|Raychaudhuri|Datta|1950|p=888}}&lt;/ref&gt; Los indios fueron especialmente afalaos cuando Canadá concediólos estatus de dominiu en 1867 y estableció una constitución democrática autónoma.&lt;ref name=&quot;majumdar888&quot; /&gt; A lo último, l'estímulu provieno del trabayu de los estudiosos orientales contemporánees como [[Monier Monier-Williams]] y [[Max Müller]], que n'el so obres presentóse l'antigua India como una gran civilización.&lt;ref name=&quot;spear-ilbert&quot; /&gt; La irritación, otra manera, nun vieno namái de los incidentes de discriminación racial a manes de los británicos na India, sinón tamién de les aiciones gubernamentales, como l'usu de tropes indies nes campañes imperiales (por casu, na segunda guerra anglu-afganistana) y de los intentos de controlar la prensa vernácula (por casu, na Llei de prensa vernácula de 1878).&lt;ref name=&quot;spear-ilbert&quot; /&gt; Sicasí, foi la reversión parcial del virréi [[George Robinson|Lord Ripon]] del proyeutu de Ilbert Bill (1883), una midida llexislativa que propunxera poner a los xueces indios na Presidencia de Bengala n'igualdá de condiciones colos británicos, lo que tresformó'l descontentu n'aición política.&lt;ref name=&quot;spear170&quot; /&gt; El 28 d'avientu de 1885, profesionales ya intelectuales d'esta clase media educada, munchos de les nueves universidaes-britániques fundaes en Bombay, Calcuta y Madrás, y familiarizaos coles idees de los filósofos políticos británicos, especialmente los utilitarios montaos en Bombay. Los setenta homes fundaron el Congresu Nacional de la India; Womesh Chandra Bonerjee foi escoyíu como'l primer presidente. La Comisión taba integrada por una élite occidentalizada, y nun se fixo nengún esfuerciu nesi momentu p'ampliar la base.

Mientres los sos primeros venti años, el Congresu aldericó principalmente la política británica escontra la India; Sicasí, los sos alderiques crearon una nueva perspeutiva de la India que llevó a cabu Gran Bretaña responsable del drenaxe de la riqueza de la India. Gran Bretaña fixo esto, afirmaben los nacionalistes, debíu al comerciu deslleal, pola restricción de la industria indio, y pol usu de los impuestos de la India pa pagar los altos salarios de los funcionarios públicos británicos na India.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Bose|Jalal|2003|p=100}}&lt;/ref&gt;

=== 1870 -1907: Reformadores sociales, los moderaos contra los estremistes ===
Los principales llogros de Baring fueron como un reformador enérxicu, que se dedicó a la meyora de la calidá del gobiernu nel Raj británicu. Empezó l'aliviu de la fame a gran escala, l'amenorgamientu d'impuestos, y sobrepúnxose a les torgues burocrátiques nun esfuerciu por amenorgar tantu la fame y el malestar social xeneralizáu. Anque designáu por un gobiernu lliberal, les sos polítiques yeren bien similares a les de virréis nomaos por gobiernos conservadores.&lt;ref&gt;James S. Olson and Robert S. Shadle, ''Historical Dictionary of the British Empire'' (1996) p 116&lt;/ref&gt;
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Gopal krishan gokhale.jpg |Gopal Krishna Gokhale, un reformador social constitucional y nacionalista moderáu, fuer escoyíu como presidente del Congresu Nacional de la India en 1905. |File:Sri Aurobindo presiding over a meeting of the Nationalists after the Surat Congress, with Tilak speaking, 1907.jpg |&quot;Estremista&quot; del congresu Bal Gangadhar Tilak, falando en 1907 cuando'l partíu estremar en Moderaos y Estremistes. Sentáu na mesa ta Aurobindo Ghosh y a la so derecha na siella ta Lala Lajpat Rai, dambos aliaos de Tilak.
}}

La reforma social taba nel aire pola década de 1880. Por casu, Pandita Ramabai, poeta, espertu en sánscritu, y un defensor de la emancipación de les muyeres indies, tomó la causa de les vilba que busquen casase de nuevu, especialmente de les vilbes Brahamin, más tarde convirtióse al cristianismu.&lt;ref&gt;Helen S. Dyer, ''Pandita Ramabai: the story of her life'' (1900) [https://books.google.com/books?id=wHo4AAAAMAAJ&amp;pg=PA116 online]&lt;/ref&gt; En 1900 los movimientos de reforma echaren raigaños nel Congresu Nacional Indiu. Gopal Krishna miembru de Congresu Gokhale fundó los Siervos de la sociedá de la India, que primieron pa la reforma llexislativa (por casu, pa una llei para dexara'l nuevu matrimoniu de les neñes viudes hindús), y que los sos miembros tomaron los votos de probeza, amás trabayó na [[Intocable|comunidá intocable]].&lt;ref&gt;David Ludden, ''India and South Asia: a short history'' (2002) p.197&lt;/ref&gt;

En 1905, abrióse un fondu abismu ente los moderaos, dirixíos por Gokhale, qu'embrivió'l baturiciu públicu, y los nuevos &quot;estremistes&quot; que non yá defendíen el baturiciu, pero tamién escorríen la busca de la reforma social como una distraición de nacionalismu. Destacaba, ente los estremistes Bal Gangadhar Tilak, que trató de movilizar a los indios, apelando a una identidá política esplícita hindú, que s'amuesa, por casu, nos festivales añales públicos de Ganapati que s'inauguren nel oeste de la India.&lt;ref&gt;Stanley A. Wolpert, ''Tilak and Gokhale: revolution and reform in the making of modern India'' (1962) p 67&lt;/ref&gt;

=== Partición de Bengala (1905–1911) ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Bal G. Tilak.jpg |Bal Gangadhar Tilak, foi'l primer líder del movimientu Indiu d'Independencia, y conocíu como'l padre de los disturbios Indios y constructor de la India moderna. 
|File:George Curzon2.jpg |Virret George Nathaniel Curzon (1899–1905). Él promovió munches reformes pero la so partición de Bengala en provincies musulmanes ya hindús indignó al pueblu. 
|File:Salimullah.jpg|Sir Khawaja Salimullah, un bengalí d'influencia aristócrata y aliáu de los británicos, que fuertemente favoreció la creación de Bengala del Este y Assam.
|||File:1909magacín vijaya.jpg |Portada d'una emisión d'una revista Tamil de 1909 &quot;Vijaya&quot; amosando &quot;Madre India&quot; cola so diversa proxenie y el berru de guerra&quot; Vande Mataram.
}}

L'entós Virréi, [[George Curzon|Lord Curzon]] (1899-1905) foi inusualmente enérgicó na busca de la eficiencia y la reforma.&lt;ref&gt;Michael Edwardes, ''High Noon of Empire: India under Curzon'' (1965) p 77&lt;/ref&gt; La so axenda incluyó la creación de la Provincia de la Frontera del Noroeste.; pequeños cambeos na función pública; l'aceleración de les operaciones de la secretaría; la creación d'un estándar d'oru p'asegurar una moneda estable; creación d'una Xunta de tren; la reforma de riego; l'amenorgamientu de les deldes llabradores; l'amenorgamientu del costo de les telegrames; la investigación arqueolóxica y la preservación de les antigüedaes; meyores nes universidaes; reformes de la policía; la meyora de les funciones de los estaos nativos; un nuevu Departamentu de Comerciu ya Industria; promoción de la industria; polítiques d'ingresos de la tierra revisaes; baxar los impuestos; la creación de bancos agrícoles; la creación d'un Departamentu d'Agricultura; patrociniu de la investigación agrícola; l'establecimientu d'una Biblioteca Imperial; la creación d'un Cuerpu de Cadetes Imperial; nuevos códigos de fame; y ello ye que amenorgar la molestia del fumu en Calcuta.&lt;ref&gt;Moore, &quot;Imperial India, 1858–1914&quot;, p. 435&lt;/ref&gt;

El problema surdió por Curzon cuando partió la mayor subdivisión alministrativa na India británica, la provincia de Bengala, na provincia de mayoría musulmana de Bengala Oriental y Assam y la provincia de mayoría hindú de Bengala Occidental (actuales estaos indios de [[Bengala Occidental]], [[Bihar]] y [[Orissa|Odisha]]). L'actu de Curzon, la partición de Bengala -que dalgunos consideraben alministrativamente positiva, comunalmente cargada, semó les granes de la división ente los indios de Bengala, que fueren contemplaos poles distintes alministraciones coloniales dende los tiempos de William Bentinck, pero nunca actuó acorde, pa tresformar la política nacionalista en daqué como nenguna otra cuesa antes d'ella. La élite hindú de Bengala, ente ellos munchos de los que teníen tierres nel este de Bengala que fueron arrendaos a llabradores musulmanes, protestó fervientemente.&lt;ref&gt;John R. McLane, &quot;The Decision to Partition Bengal in 1905&quot;, ''[[Indian Economic and Social History Review]]'', July 1965, 2#3, pp.&amp;nbsp;221–237&lt;/ref&gt;

Arriendes de la partición de Bengala, que yera una estratexa establecida por [[Lord Curzon]] pa debilitar el movimientu nacionalista, Tilak afaló'l movimientu Swadeshi y el movimientu de Boicó.&lt;ref&gt;Ranbir Vohra, The Making of India: A Historical Survey (Armonk: M.E. Sharpe, Inc, 1997), 120&lt;/ref&gt;
El movimientu del boicó consistía nun boicó a los productos estranxeros y tamién el boicó social de cualquier indiu qu'usa los productos estranxeros. El movimientu Swadeshi consistía nel usu de los bienes producíos de forma nativa. Una vegada que fueron boicotiaes productos estranxeros, había un buecu que tenía que ser enllenáu pola producción d'aquellos bienes na mesma India. [[Bal Gangadhar Tilak]] diz que los movimientos Swadeshi y el boicó son les dos cares de la mesma moneda. La gran clase media hindú de Bengala (el bhadralok), fadióse ante la perspeutiva de ser superaos en númberu bengalíes na nueva provincia de Bengala por biharis y Oriyas, sintieron que l'actu de Curzon yera un castigu pol so asertividad política. Les protestes xeneralizaes contra la decisión de Curzon tomaron la forma predominante de la ''[[Swadeshi]]'' (&quot;mercar india&quot;) campaña empobinada por dos vegaes presidente del Congresu, Surendranath Banerjee, y el boicó a los productos británicos arreyaos.&lt;ref&gt;V. Sankaran Nair, ''Swadeshi movement: The beginnings of student unrest in South India'' (1985) [https://books.google.com/books?id=YQVqo0lzq5EC excerpt and text search]&lt;/ref&gt;

El berru de guerra pa dambos tipos de protesta foi'l lema Bande Mataram (&quot;Saludu a la madre&quot;), qu'invoca una diosa madre, que permanez de diverses maneres pa Bengala, India, y la diosa hindú [[Kali]]. [[Sri Aurobindo]] nunca foi más allá de la llei cuando editó la revista Vande Mataram; que predicaba la independencia, pero dientro de les llendes de la paz na midida de lo posible. El so oxetivu yera la resistencia pasiva.&lt;ref&gt;[[Peter Heehs]], ''The lives of Sri Aurobindo'' (2008) p. 184&lt;/ref&gt; El malestar estender dende Calcuta a les rexones circundantes de Bengala cuando los estudiantes tornaron a los sos pueblos y ciudaes. Dalgunos arreyáronse nel robu pa financiar actividaes terroristes como'l bombardéu d'edificios públicos, pero les combalechadures polo xeneral, fracasaron na cara del intensu trabayu policial.&lt;ref name=&quot;bandyo260&quot;&gt;{{Harvard citation|Bandyopadhyay|2005|p=260}}&lt;/ref&gt; El movimientu de boicó Swadeshi cortó les importaciones de testiles británicos nun 25%. La tela swadeshi, anque más caru y un pocu menos cómoda que'l so competidor Lancashire, foi usada como una marca d'arguyu nacional pola xente de tola India.&lt;ref&gt;Wolpert, ''A New History of India'', pp.&amp;nbsp;275–276&lt;/ref&gt;

=== 1906–1909: Lliga Musulmana, reformes Minto-Morley ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Brit IndianEmpireReligions3.jpg |''Relixones prevalecientes en 1909'', Mapa de la India Británica, 1909, amosando les relixones con mayoría basáu nel censu de 1901. |File:1921ajmalkhan.jpg |Hakim Ajmal Khan, un fundador de la Lliga Musulmana, convertir en presidente del Congresu Nacional de la India, en 1921.
|File:LordMelgund1885.jpg |Lord Minto, el virréi conservador conoz l'a la delegación musulmana en xunu del 1906. Les reformes de Minto-Morley de 1909 llamaron por separáu eleición musulmanes.
}}

Les protestes hindús contra la partición de Bengala llevaron a la élite musulmana na India a entamar la India Muslim League en 1906. La Lliga a favoreció la partición de Bengala, yá que había una mayoría musulmana na metá oriental. En 1905, cuando Tilak y Lajpat Rai intentaron xubir a posiciones de lideralgu nel Congresu, y el mesmu Congresu xunióse en redol al simbolismu de Kali, polo que les medranes musulmanes aumentaron. La élite musulmana, incluyendo Dhaka Nawab Khwaja y Salimullah, esperaba qu'una nueva provincia con una mayoría musulmana beneficiaría direutamente a los musulmanes qu'aspiraben al poder políticu.&lt;ref&gt;Ludden (2002), pp.&amp;nbsp;200–201&lt;/ref&gt;

Diéronse los primeros pasos escontra l'autu-gobierno na India británica a finales del sieglu XIX col nomamientu de los conseyeros de la India p'asesorar al virréi británicu y l'establecimientu de los conseyos provinciales colos miembros de la India; los británicos, darréu, ampliaron la participación nos conseyos llexislativos cola Llei de Conseyos de la India de 1892. Les corporaciones y Xuntes Municipales de Distritu fueron creaes pa l'alministración llocal; Ente ellos fueron escoyíos miembros de la India.

La Llei de Conseyos de la India de 1909, conocida como les reformes Morley-Minto (John Morley foi'l secretariu d'Estáu pa la India, y Minto foi virréi) - concedió roles llindaos pa los indios nes llexislatures central y provincial. Indios de clase alta, ricos terratenientes y homes de negocios fueron favorecíos. La comunidá musulmana fixo un eleutoráu independiente y concedió la doble representación. Los oxetivos yeren bastante conservadores, pero fixeron avanzar el principiu electivu.&lt;ref name=&quot;Das1964&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Manmath Nath Das|títulu=India under Morley and Minto: politics behind revolution, repression and reforms|url=https://books.google.com/books?id=V3geAAAAMAAJ|fechaaccesu=21 de febreru de 2012|añu=1964 |publicación=G. Allen and Unwin}}&lt;/ref&gt;

La partición de Bengala foi anulada en 1911 y anunciáu en Delhi Durbar na que'l rei [[Jorge V del Reinu Xuníu|Jorge V]] vieno en persona y foi coronáu emperador de la India. Anunció la capital, treslladar dende Calcuta a Delhi, a una fortaleza musulmana. Morley foi especialmente vixilante nel achaplamientu de los grupos revolucionarios.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Robb|2004|p=174}}&lt;/ref&gt;

== 1914–1947 ==

=== 1914–1918: Primer Guerra Mundial, Pactu de Lucknow ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Indiantroops medical ww1.jpg |Enfermeros indíxenes qu'asisten a los soldaos mancaos col
 ''La fuercia espedicionario de Mesopotamia'' en [[Mesopotamia]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]].
|File:Khudadad khan vc1915.jpg |Sepoy Khudadad Khan, el primer Indiu en ser premiáu col premiu Victoria Cross, el más altu gallardón del imperiu británicu mientres la guerra. Khan, del distritu Chakwal, Punyab (anguaño Paquistán) taba engarrando nel frente oeste en 1914.
|File:Gandhi back in india1915.gif |Mohandas Karamchand Gandhi (sentáu nel carruaxe, a la derecha, los güeyos baxos, col sombreru flat-top negru) recibió una gran bienvenida en Karachi en 1916 dempués del so regresu a la India de Sudáfrica. ||}}

La [[Primer Guerra Mundial]] demostraría ser un puntu d'inflexón na rellación imperial ente Gran Bretaña y l'India. Poco antes del españíu de la guerra, el Gobiernu de la India había indicáu que podríen apurrir dos divisiones más una brigada de caballería, con una división adicional en casu d'emerxencia.&lt;ref name=&quot;India's contribution&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=India's contribution to the Great War |añu=1923 |publicación=Govt of India |ubicación=Calcutta |páxines=74}}&lt;/ref&gt; Cerca de 1,4 millones de soldaos indios y británicos del [[Exércitu Indiu Británicu|exércitu indiu británicu]] formaron parte de la guerra, principalmente en [[Iraq]] y [[Oriente Mediu|Mediu Oriente]]. La so participación tuvo una amplia precipitación nel espardimientu cultural, espublizáronse noticies de cómo los soldaos valientemente llucharon y morrieron xunto a los soldaos británicos, según soldaos de dominios como Canadá y Australia.&lt;ref name=brown-p197-198&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=197–198}}&lt;/ref&gt; El perfil internacional de la India aumentó mientres la década de 1920, yá que se convirtió nun miembru fundador de la Sociedá de Naciones en 1920 y participó, sol nome de &quot;Les Indes Anglaises&quot; (British India), nos Xuegos Olímpicos de 1920 n'Amberes.&lt;ref&gt;[http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1920/1920.pdf Olympic Games Antwerp. 1920: Official Report].&lt;/ref&gt; De vuelta na India, especialmente ente los líderes del Congresu Nacional de la India, la guerra llevó a la esixencia d'una mayor autonomía pa los indios.&lt;ref name=brown-p197-198/&gt;

Dempués de la separación 1906 ente los moderaos y los estremistes, l'actividá política entamada pol Congresu permaneciera estazada hasta 1914, cuando [[Bal Gangadhar Tilak]] foi puestu en llibertá y empezó a sondiar a otros líderes del Congresu pa una posible reunificación. Eso, sicasí, tuvo qu'esperar hasta la desapaición de los principales oponentes moderaos de Tilak, Gopal Krishna Gokhale y Pherozeshah Mehta, en 1915, colo cual llegóse a un alcuerdu por que grupu espulsáu de Tilak pa volver entrar nel Congresu.&lt;ref name=&quot;brown-p197-198&quot; /&gt;

Na sesión de Lucknow 1916 del Congresu, los partidarios de Tilak fueron capaces d'impulsar un resolución más radical que pidía a los británicos declarar que yera'l so &quot;oxetivu y l'intención de conferir ... autogobiernu na India nuna fecha temprana&quot;.&lt;ref name=&quot;brown-p197-198&quot; /&gt; Llueu, otros rumores empezaron a apaecer nos pronunciamientos públicos: en 1917, nel Conseyu Llexislativu Imperial, Madan Mohan Malaviya falaron de les mires que la guerra xenerara na India, &quot;Atrévome a dicir que la guerra punxo'l reló cincuenta años escontra alantre ... (les) reformes dempués de la guerra van tener que ser tal, ... como va satisfaer les aspiraciones de la so xente (de la India) pa tomar la so parte lexítima na alministración del so propiu país&quot;.&lt;ref name=&quot;brown-p197-198&quot; /&gt;

La sesión de 1916 Lucknow nel Congresu foi tamién el llugar d'un esfuerciu mutuu non antemanáu pol Congresu y la Lliga Musulmana, la ocasión pa la cual foi apurrida pola asociación mientres la guerra ente [[Alemaña]] y [[Turquía]]. Cuidao que el sultán turcu, o Khalifah, tamién reclamaren esporádicamente tutelar de los sitios sagraos islámicos de [[La Meca]], Medina y [[Xerusalén]], cuidao que los británicos y los sos aliaos taben agora en conflictu con Turquía, les duldes empezaron a aumentar ente dellos musulmanes de la India sobre la &quot;neutralidá relixosa&quot; de los británicos, les duldes que yá surdieren como resultáu de la reunificación de Bengala en 1911, una decisión que foi vista como mal dispuestu pa los musulmanes.&lt;ref name=&quot;brown-p200-201&quot;&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=200–201}}&lt;/ref&gt; Nel Pactu de Lucknow, la Lliga xunir al Congresu na propuesta d'un mayor autogobiernu que foi una campaña a favor de Tilak y los sos siguidores. A cambéu, el Congresu aceptó electoraos separaos pa los musulmanes nes llexislatures provinciales, según el Conseyu Llexislativu Imperial. En 1916, la Lliga Musulmana tuvo un cupu d'ente 500 y 800 miembros, sicasí nun tener el so siguiente más ampliu ente los musulmanes de la India de los últimos años; na mesma Lliga, el pactu nun tenía respaldu unánime, en gran parte dempués de ser axustáu por un grupu de &quot;mozos del partíu&quot; musulmanes de les provincies Xuníes (UP), lo más prominente, dos hermanos y Mohammad Shaukat Ali, qu'abrazara'l Pan causa islámica;

Nel Pactu de Lucknow, la Lliga xunir al Congresu na propuesta d'un mayor autogobiernu que foi una campaña a favor de Tilak y los sos siguidores; A cambéu, el Congresu aceptó electoraos separaos pa los musulmanes nes llexislatures provinciales, según el Conseyu Llexislativu Imperial. En 1916, la Lliga Musulmana teníu en cualquier llugar ente 500 y 800 miembros y sicasí nun tener el so siguiente más ampliu ente los musulmanes de la India de los últimos años; na mesma Lliga, el pactu nun tenía respaldu unánime, en gran parte dempués de ser axustáu por un grupu de &quot;mozos del partíu&quot; musulmanes de les [[Provincies Xuníes d'Agra y Oudh|provincies Xuníes]] (UP), lo más prominente, dos hermanos y [[Muhammad Ali Jinnah|Mohammad]] Shaukat Ali, qu'abrazara'l Pan causa islámica;&lt;ref name=&quot;brown-p200-201&quot; /&gt; Sicasí, sí tien el sofitu d'un mozu abogáu de Bombay, [[Muhammad Ali Jinnah]], que más tarde foi al altor de los roles de lideralgu tantu na Lliga y el movimientu d'independencia de la India. N'años posteriores, como toles ramificaciones del pactu desenvolviéronse, foi vistu como beneficiar a les élites de la minoría musulmana de provincies como UP y Bihar más de les mayoríes musulmanes de Punjab y Bengala, sicasí, nesi momentu, el &quot;Pactu de Lucknow&quot;, foi un finxu importante nel baturiciu nacionalista y foi vistu polos británicu.&lt;ref name=&quot;brown-p200-201&quot; /&gt;

Mientres 1916, dos Amiestes d'Autonomía fueron fundaes nel Congresu Nacional de la India por Tilak y [[Annie Besant]], respeutivamente, pa promover l'[[autonomía]] ente los indios, y tamién p'alzar la estatura de los fundadores dientro del propiu Congresu.&lt;ref name=brown-p199&gt;{{Harvnb|Brown|1994|p=199}}&lt;/ref&gt; La señora Besant, pela so parte, tamién quixo demostrar la superioridá d'esta nueva forma de baturiciu entamáu, que llograra ciertu ésitu nel movimientu de l'autonomía d'Irlanda, a la violencia política que tuvo intermitentemente llaráu'l subcontinente mientres los años 1907- 1914.&lt;ref name=brown-p199/&gt; Los dos Amiestes centraron la so atención nes rexones xeográfiques complementaries: Tilak d'en l'oeste de la India, na presidencia'l sur de Bombay, y la señora Besant nel restu del país, pero especialmente na Presidencia de Madrás y en rexones como [[Sind]] y [[Idioma guyaratí|Gujarat]] qu'hasta entós fueren consideráu políticamente inactivu pol Congresu.&lt;ref name=brown-p199/&gt; Dambes lligues adquirieron rápido nuevos miembros - aprosimao trenta mil cada unu nun pocu más d'un añu - y empezaron a publicar periódicos de baxu costo. La so propaganda tamién se dirixó a los cartelos, panfletos y cantares políticu-relixosos, y más tarde a les xuntes de mases, que non yá atraxeron mayor númberu qu'en sesiones anteriores del Congresu, sinón tamién dafechu nuevos grupos sociales, como los non [[Brahman (divinidá impersonal hinduista)|brahmanes]], comerciantes, llabradores, estudiantes y los trabayadores del gobiernu de nivel inferior.&lt;ref name=brown-p199/&gt; A pesar de que nun algamar la magnitú o'l calter d'un movimientu de mases en tol país, les lligues del Gobiernu Autónomu dambos afonden y amplíen el baturiciu políticu entamada pol autogobiernu na India. Les autoridaes britániques reaccionaron imponiendo restricciones a les Lligues, incluyendo cerrar el pasu a los estudiantes de les xuntes y la prohibición de los dos líderes de viaxar a ciertes provincies.&lt;ref name=brown-p199/&gt;

L'añu 1915 tamién vio'l regresu de [[Mahatma Gandhi|Mohandas Karamchand Gandhi]] na India. Yá conocíu na India como resultáu de les sos llibertaes civiles protestes en favor de los indios en Sudáfrica, Gandhi siguió'l conseyu del so mentor Gopal Krishna Gokhale y optó por nun faer nengún pronunciamientu públicu mientres el primer añu del so regresu, pero nel so llugar pasó l'añu viaxando, reparando'l país de primera mano, y l'escritura.&lt;ref name=brown-p214-215&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=214–215}}&lt;/ref&gt; Enantes, mientres la so estancia Sudáfrica, Gandhi, abogáu d'oficiu, representara a una comunidá indíxena, que, anque pequeña, yera lo suficientemente diversu como pa ser un microcosmos de la mesma India. Al encetar el retu de caltener a esta comunidá y faer frente coles mesmes l'autoridá colonial, que creara una téunica de la resistencia non violenta, qu'él llamó [[Satyagraha]] (o, La llucha pola Verdá).&lt;ref name=brown-p210-213&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=210–213}}&lt;/ref&gt; Pa Gandhi, Satyagraha yera distintu de &quot;r[[resistencia pasiva]]&quot;, aquel día una téunica familiar de la protesta social, que consideraba como una estratexa práutica adoptada polos débil frente a encomalo cimeru; Satyagraha, otra manera, yera para él el &quot;últimu recursu d'aquellos lo suficientemente fuertes nel so compromisu cola verdá que sometese a sufrir na so causa.&quot;&lt;ref name=brown-p210-213/&gt; [[Ahimsa]] o &quot;non violencia&quot;, que se formó l'apuntaladura de Satyagraha, llegó a representar la pilastra ximielga, cola Verdá, de la perspeutiva relixosa ortodoxa de Gandhi na vida.&lt;ref name=brown-p210-213/&gt; Mientres los años 1907-1914, Gandhi a prueba la téunica de Satyagraha nuna serie de protestes en favor de la comunidá india en Sudáfrica contra les lleis raciales inxustes.&lt;ref name=brown-p210-213/&gt;

Amás, mientres la so estancia en Sudáfrica, nel so ensayu, Hind Swaraj, (1909), Gandhi formuló la so visión de ''[[Swaraj]]'', o &quot;autogobiernu&quot; de la India sobre la base de tres ingredientes vitales: solidaridá ente los indios de distintes relixones, pero la mayoría de toos ente hindús y musulmanes; la eliminación de los intocables de la sociedá india; y l'exerciciu de ''[[swadeshi]]'' - el boicó a los productos manufacturados estranxeros y la reactivación de la industria artesanal de la India.&lt;ref name=brown-p214-215/&gt; Los dos primeros, que sentía, yeren esenciales por que la India sía una sociedá igualitario y tolerante, unu acorde colos principios de la Verdá y la [[Resistencia nun esforcia|non violencia]], ente que'l postreru, polo que los indios más autosuficientes, sería romper el ciclu de dependencia que non yá perpetar la direición y el tenor de la dominación británica na India, sinón tamién el compromisu británicu a ella.&lt;ref name=brown-p214-215/&gt; A lo menos hasta 1920, la mesma presencia británica, nun yera una torga na concepción de ''[[swaraj]]''; de Gandhi; más bien, foi la incapacidá de los indios pa crear una sociedá moderna.&lt;ref name=brown-p214-215/&gt;

=== 1917-1919: Satyagraha, reformes Montagu-Chelmsford, Jallianwala Bagh ===
[[Ficheru:Gandhi Kheda 1918.jpg|thumb|Gandhi na dómina del Kheda Satyagraha, 1918.]]
[[Ficheru:Montagu left.jpg|thumb |[[Edwin Montagu]], a la izquierda, el Secretariu d'Estáu de la India, que'l so reporte condució a l'Acta de Gobiernu de la India de 1919, tamién conocida como les reformes de Montford o les reformes de Montagu-Chelmsford.]]
[[Ficheru:Rowlatt bills1919.gif|thumb|Titulares sobre los Bills Rowlatt (1919) a partir d'un periódicu nacionalista na India. A pesar de tolos indios non oficiales sobre'l Conseyu Llexislativu votó en contra de los Bills Rowlatt, el gobiernu foi capaz de forzar el so pasu pol usu de la so mayoría.&lt;ref name=spear190/&gt;]]
[[Ficheru:Jallianwallah.jpg|thumb|El Jallianwalla Bagh en 1919, unos meses antes de la masacre qu'asocedió'l 13 d'abril.]]

Gandhi fixo'l so debú políticu na India en 1917 nel distritu de Champaran de [[Bihar]], cerca de la frontera de Nepal, onde foi convidáu por un grupu de llabradores arrendatarios descontentos que, mientres munchos años, obligárase a [[índigo]] llantadera (pa colorantes) nuna porción de les sos tierres y depués vendelo a precios per debaxo del mercáu a los plantadores británicos que-yos arrendara la tierra.&lt;ref name=brown-p216-217&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=216–217}}&lt;/ref&gt; A la so llegada nel distritu, Gandhi xunir a otros agitadores, incluyendo un líder nuevu Congresu, [[Rajendra Prasad]], de Bihar, que se convertiría nun partidariu lleal de Gandhi y pasar a xugar un papel destacáu nel movimientu d'independencia de la India. Cuando Gandhi ordenóse-y salir poles autoridaes britániques locales, negar por razones morales, la creación de la so negativa como una forma d'individuu [[Satyagraha]]. Llueu, so la presión del virréi en Delhi que taba ansiosu por caltener la paz interior mientres tiempos de guerra, el gobiernu provincial rescindió orde d'espulsión de Gandhi, y más tarde tuvo d'alcuerdu nuna investigación oficial sobre'l casu. Anque, los plantadores británicos finalmente rindiéronse, nun fueron ganaos pa la causa de los llabradores, y polo tanto nun producieron la resultancia óptimo d'un Satyagraha de Gandhi qu'esperara; De la mesma, los mesmos llabradores, anque contentos col resolución, respondieron con entusiasmu siquier de los proyeutos concurrentes de potenciación rural y l'educación que Gandhi inaugurara d'acordies col so ideal de [[swaraj]]. Al añu siguiente, Gandhi llanzó dos satyagrahas más - tantu nel so [[Idioma guyaratí|Gujarat]] nativa - unu nel distritu de [[Kaira]] rural onde los llabradores propietarios de tierres protestaben aumentaron tierra-ingreso y l'otru na ciudá d'[[Ahmedabad]], onde'l trabayadores nuna fábrica testil de propiedá india taben esmolecíos polos sos baxos salariu. La satyagraha en Ahmedabad tomó la forma de Gandhi n'ayunes y el sofitu a los trabayadores nuna fuelga, que finalmente llevó a un alcuerdu. En Kaira, otra manera, anque los llabradores porque recibió publicidá de la presencia de Gandhi, la satyagraha en sí, que consistía n'los llabradores decisión coleutiva de retener el pagu, nun foi un ésitu inmediatu, una y bones les autoridaes britániques negar a dar marcha tras. El baturiciu en Kaira ganó por Gandhi otru teniente de tola vida en [[Sardar Vallabhbhai Patel]], qu'entamara'l llabradores, y que tamién pasaría a desempeñar un papel de lideralgu nel movimientu d'independencia de la India.&lt;ref&gt;Balraj Krishna, ''India's Bismarck, Sardar Vallabhbhai Patel'' (2007) ch. 2&lt;/ref&gt; Champaran, Kaira, y Ahmedabad fueron afitaos importantes na historia de los nuevos métodos de protesta social na India de Gandhi.

En 1916, frente a la nueva fuercia demostrada polos nacionalistes cola firma del Pactu de Lucknow y la fundación de les lligues del Gobiernu autónomu, y la realización, dempués de la catástrofe na campaña mesopotámica, que la guerra duraría probablemente más llargu, el nuevu virréi, lord Chelmsford, alvirtió que'l Gobiernu de la India tenía que ser más sensible a la opinión de la India.&lt;ref name=brown-p203-204/&gt; Escontra'l final del añu, dempués de les conversaciones col gobiernu de Londres, suxurió que los británicos demuestren la so bona fe - a la lluz del papel guerra indiu - al traviés d'una serie d'aiciones públiques, incluyendo premios de títulos y honores a los príncipes, la concesión de les comisiones nel exércitu a los indios, y l'eliminación de los impuestos especiales d'algodón enforma vilipendiado-, pero, lo más importante, un anunciu de futuros planes de gran Bretaña de la India y una indicación de delles midíes concretes. Dempués de más discutiniu, n'agostu de 1917, el nuevu Secretariu lliberal d'Estáu de la India, [[Edwin Samuel Montagu|Edwin Montagu]], anunció l'oxetivu británica de &quot;aumentar l'asociación d'indios en toles cañes de l'alministración, y el desenvolvimientu gradual de les instituciones autónomes, con mires a la realización progresiva d'un gobiernu responsable na India como parte integrante del Imperiu británicu &quot;.&lt;ref name=brown-p203-204/&gt; Anque'l plan preve un autogobiernu llindáu nun principiu namái nes provincies cola India - con énfasis nel Imperiu Británicu - que representaba la primer propuesta británica pa cualquier forma de gobiernu representativu nuna colonia non blanca.

Enantes, nel entamu de la Primer Guerra Mundial, el cambéu de destín de la mayor parte del exércitu británicu na India a Europa y [[Mesopotamia]], dirixiera'l virréi anterior, Señor Harding, qu'esmolecese polos &quot;riesgos arreyaos na India denudando de les tropes.&quot;&lt;ref name=brown-p197-198/&gt; La violencia revolucionaria yá fuera motivu d'esmolición na India británica; arriendes d'ello, en 1915, pa fortalecer los sos poderes mientres lo que se vio foi un momentu de mayor vulnerabilidá, el Gobiernu de la India aprobó la Llei de Defensa de la India, lo que-y dexó internar disidentes políticamente peligroses ensin el debíu procesu, y añedir a la potencia yá teníu - en virtú de la Llei de prensa 1910 - tantu pa encarcelar a periodistes ensin xuiciu y censurar a la prensa.&lt;ref name=brown-p201-202&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=201–202}}&lt;/ref&gt; Foi so la Llei de Defensa de la India que los hermanos Ali fueron encarcelaos en 1916, y Annie Besant, una muyer europea, y de normal más problemáticu pa encarcelar, en 1917.&lt;ref name=brown-p201-202/&gt; Agora, como la reforma constitucional empezar a aldericar en serio, los británicos empezaron a considerar cómo los nuevos indios moderaos podríen presentase na corrada de la política constitucional y, coles mesmes, cómo la mano de constitucionalistas establecíos podría reforzase. Sicasí, cuidao que el Gobiernu de la India quería asegurase contra cualquier sabotaxe del procesu de reforma de los estremistes, y cuidao que'l so plan de reforma foi escurríu mientres un tiempu cuando la violencia estremista menguara como resultáu d'un mayor control gubernamental, sinón que tamién empezó a considerar cómo dalgunos los sos rápidos tiempos de guerra potencies podríen estendese nel tiempu de la paz.&lt;ref name=brown-p201-202/&gt;

Arriendes d'ello, en 1917, según Edwin Montagu, anunció les nueves reformes constitucionales, una comisión presidida por un xuez británicu, el Sr. SAT Rowlatt, foi encargada d'investigar &quot;combalechadures revolucionaries&quot;, col oxetivu declaráu d'ampliación de les competencies del tiempu de guerra del gobiernu.&lt;ref name=brown-p203-204&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=203–204}}&lt;/ref&gt; El comité Rowlatt presentó'l so informe en xunetu de 1918 ya identificáronse tres rexones d'insurxencia conspirativa: [[Bengala]], la [[Presidencia de Bombay]], y el [[Punyab]].&lt;ref name=&quot;brown-p203-204&quot;/&gt; Pa combatir los actos subversivos nestes rexones, el comité encamentó que'l gobiernu poderes uso d'emerxencia similares a la so autoridá en tiempos de guerra, qu'incluyía la posibilidá de probar los casos de sedición por un panel de trés xueces, y ensin xuraos, imposición de los valores de los sospechosos, gubernamental que supervisa les residencies de los sospechosos,&lt;ref name=brown-p203-204/&gt; y el poder de los gobiernos provinciales p'arrestar y detener a sospechosos en centros de detención al curtiu plazu y ensin xuiciu.&lt;ref name=spear190/&gt;

Col fin de la [[Primer Guerra Mundial]], tamién hubo un cambéu nel clima económicu. A finales de 1919, 1,5 millones d'indios sirvieren nes fuercies armaes nos roles tantu de combate como non combatientes, y l'India había emprestáu £ 146 millones de dólares n'ingresos pa la guerra.&lt;ref name=brown195-196&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=195–196}}&lt;/ref&gt; L'aumentu de los impuestos, xuntu con perturbaciones nel comerciu nacional ya internacional tuvieron l'efeutu de doblar l'índiz averáu de los precios polo xeneral na India ente 1914 y 1920.&lt;ref name=brown195-196/&gt; Volviendo veteranos de guerra, especialmente nel Punjab, creáu una creciente crisis de desemplegu,&lt;ref name=stein304&gt;{{Harvnb|Stein|2001|p=304}}&lt;/ref&gt; y dempués de la guerra la inflación conduz a disturbios por alimentos en Bombay, Madras, y les provincies de Bengala,&lt;ref name=stein304/&gt; una situación que foi fechu namái que peor pol fechu de que'l monzón de 1918 a 1919 y pola especulación y l'especulación.&lt;ref name=brown195-196/&gt; La epidemia mundial de gripe y la [[Revolución Bolxevique de 1917|Revolución bolxevique de 1917]] añedió a les moliciones xenerales; l'antiguu ente la población que yá tán esperimentando problemes económicos,&lt;ref name=stein304/&gt; y el segundu ente los funcionarios públicos, por medrana a una revolución similar na India.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ludden|2002|p=208}}&lt;/ref&gt;

Pa combatir lo que consideraba como una crisis que s'avera, agora'l gobiernu redactó los encamientos del comité Rowlatt en dos proyeutos de Llei Rowlatt.&lt;ref name=spear190&gt;{{Harvnb|Spear|1990|p=190}}&lt;/ref&gt; A pesar de que les factures fueron autorizaos pa la so considerancia llexislativa por Edwin Montagu, que se fixeron de mala gana, cola declaración d'acompañamientu, &quot;Tarrezo la suxerencia a la primer vista de la preservación de la Llei de Defensa de la India en tiempos de paz hasta'l puntu de que Rowlatt y los sos amigos creo necesariu &quot;.&lt;ref name=brown-p203-204/&gt; Nel discutiniu subsiguiente y votu nel Conseyu Llexislativu Imperial, tolos miembros de la India espresaron la so oposición a les cuentes. El Gobiernu de la India foi, sicasí, capaz d'utilizar la so &quot;mayoría oficial&quot; pa garantizar el pasu de los billetes a principios de 1919.&lt;ref name=brown-p203-204/&gt; Sicasí, lo que pasó, en deferencia a la oposición de la India, yera una versión menor del primer proyeutu de llei, qu'agora se dexa poderes estraxudiciales, pero por un periodu d'esactamente trés años y pal procesamientu namái de &quot;movimientos anárquicos y revolucionarios&quot;, dexando cayer por completu'l segundu cambéu qu'implica la factura del Códigu Penal de la India.&lt;ref name=brown-p203-204/&gt; Aun así, cuando s'aprobó la nueva Llei de Rowlatt espertó la indignación xeneralizada en tola India, Gandhi y traxo a la vanguardia del movimientu nacionalista.&lt;ref name=spear190/&gt;

Mentanto, Montagu y Chelmsford mesmos finalmente presentaron el so informe en xunetu de 1918 dempués d'un llargu viaxe d'investigación al traviés de la India l'iviernu anterior.&lt;ref name=brown-p205-207&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=205–207}}&lt;/ref&gt; Dempués de más discutiniu pol Gobiernu y el Parllamentu en Gran Bretaña, y l'otra xira pola franquicia y Funciones Comisión col propósitu d'identificar quién ente la población india podíen votar en futures eleiciones, el Gobiernu d'India Act 1919 (tamién conocíu como'l Montagu-Chelmsford reformes) foi aprobada n'avientu de 1919.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; La nueva llei amplía tantu los conseyos llexislativos provinciales ya imperiales y derogó el Gobiernu de recursu de la India a la &quot;mayoría oficial&quot; nos votos favorables.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; A pesar de departamentos como'l de defensa, les rellaciones esteriores, el derechu penal, les comunicaciones, y los ingresos d'impuestos fueron reteníos pol Virréi y el gobiernu central en Nueva Delhi, otros departamentos como la salú pública, la educación, la renta de la tierra, l'autonomía llocal fueron treslladaos a les provincies.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; Les provincies en sí yeren agora a ser alministraos so un nuevu sistema dyarchical, por aciu el cual delles árees como la educación, l'agricultura, el desenvolvimientu d'infraestructura, y l'autu-gobierno local convertir nel dominiu esclusivu de los ministros y llexisladores de la India, y n'última instancia'l eleutores de la India, ente qu'otros, como'l riego, tierra-ingreso, la policía, les prisiones, y el control de los medios de comunicación permanecieron dientro del ámbitu de competencia del gobernador británicu y el so conseyu executivu.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; La nueva llei tamién fai que sía más fácil pa los indios de ser almitíos nel serviciu civil y el cuerpu d'oficiales del exércitu.

Un mayor númberu d'indios agora desafiábense, anque, por votación a nivel nacional, constituyíen namái'l 10% de la población total d'adultos de sexu masculino, munchos de los cualos inda yeren analfabetos.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; Nes llexislatures provinciales, los británicos siguieron exercer ciertu control por aciu la asignación d'asientos pa los intereses especiales que consideraben cooperativa o útil. En particular, los candidatos rurales, xeneralmente allegaos al dominiu británico y menos confrontación, asignáronse más escaños que los sos contrapartes urbanes.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; Los asientos tamién taben acutaos pa los non brahmanes, terratenientes, empresarios y graduaos de la universidá. El direutor de &quot;representación comunal&quot;, una parte integral de les reformes Minto-Morley, y más apocayá del Pactu de Lucknow Congresu de la Lliga musulmana, reafitóse, colos asientos tán acutaos pa los [[Musulmanes (nacionalidá)|musulmanes]], [[sij]]s, cristianos indios, los [[anglu-indiu]]s, y domiciliado europeos, tantu nos conseyos llexislativos provinciales ya Imperial.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; Les reformes Montagu-Chelmsford ufierten indios la oportunidá más importante hasta agora pal exerciciu del poder llexislativu, especialmente a nivel provincial; Sicasí, esa oportunidá tamién foi acutáu pol númberu entá llindáu de los votantes, polos pequeños presupuestos disponibles pa les llexislatures provinciales, y pola presencia d'asientos d'interés rurales y especiales que fueron vistos como preseos de control británicu.&lt;ref name=brown-p205-207/&gt; El so ámbitu d'aplicación ye satisfactoriu pa los líderes políticos de la India, espresáu famosu por Annie Besant como daqué &quot;indignu d'Inglaterra pa ufiertar y l'India a aceptar&quot;.&lt;ref name=Chhabra2&gt;{{Harvnb|Chhabra|2005|p=2}}&lt;/ref&gt;

La Masacre de Amritsar o &quot;[[Masacre de Amritsar|matanza de Amritsar]]&quot;, llevar a cabu nel xardín públicu Jallianwala Bagh na norteña ciudá predominantemente sij d'[[Amritsar]]. Dempués de dellos díes de disturbios Xeneral de Brigada [[Reginald Dyer|Reginald Y.H. Dyer]] prohibió les xuntes públiques y domingu 13 abril de 1919 cincuenta soldaos del Exércitu indiu británicu al mandu de Dyer empezó a disparar nuna xunta ensin armes de miles d'homes, muyeres y neños ensin previu avisu. estimaciones de la muerte varien llargamente, col Gobiernu de la India d'informes 379 muertos, 1.100 mancaos.&lt;ref&gt;Nick Lloyd, ''The Amritsar Massacre: The Untold Story of One Fateful Day'' (2011) p. 180&lt;/ref&gt; El Congresu Nacional de la India calcula tres veces el númberu de muertos. Dyer foi retiráu de serviciu, pero convertir nun célebre héroe en Gran Bretaña ente la xente con conexones col Raj.&lt;ref&gt;Derek Sayer, &quot;British Reaction to the Amritsar Massacre 1919–1920&quot;, ''Past &amp; Present'', May 1991, Issue 131, pp.&amp;nbsp;130–164&lt;/ref&gt; Los historiadores consideren que l'episodiu foi un pasu decisivu escontra'l final de la dominación británica na India.&lt;ref&gt;Brain Bond, &quot;Amritsar 1919&quot;, ''History Today'', Sept 1963, Vol. 13 Issue 10, pp.&amp;nbsp;666–676&lt;/ref&gt;

=== 1920: Falta de cooperación, Khilafat, Comisión Simon, catorce puntos de Jinnah ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Gandhi besant madras1921.jpg |[[Mahatma Gandhi]] col Dr. [[Annie Besant]] ''en ruta'' a una xunta en[[Madras]] en setiembre de 1921. Enantes en [[Madurai]], el 21 Setiembre de 1921, Gandhi adoptó'l [[taparrabo]] per primer vegada como símbolu de la so identificación cola probeza de la India. 
||||
|File:Bhagat singh noncooperation.jpg |Fotografía del personal y de los estudiantes del Colexu Nacional, [[Lahore]], fundáu en 1921 por [[Lala Lajpat Rai]] por estudiantes preparar pal movimientu de non cooperación. De pies, el cuartu dende la derecha, ye futuru revolucionariu [[Bhagat Singh]].
}}
En 1920, dempués de que'l gobiernu británicu negar a dar marcha tras, Gandhi empezó la so campaña de non cooperación, lo que llevó a munchos indios pa volver premios y honores británicos, a arrenunciar a la función pública, y de nuevu a boicotiar los productos británicos. Amás, Gandhi reorganizó'l Congresu, tresformándolo nun movimientu de mases y l'apertura de los sos miembros inclusive a los indios más probes. Anque Gandhi detuvo'l movimientu de non cooperación en 1922 dempués de que l'incidente violentu en Chauri chaura, el movimientu alicó de nuevu, a mediaos de la década de 1920.

La visita, en 1928, de la Comisión británica Simon, encargáu de la institución de la reforma constitucional na India, dio llugar a protestes xeneralizaes en tol país.&lt;ref name=&quot;markovits-simon-bhagat&quot;&gt;{{Harvard citation|Markovits|2004|pp=373–374}}&lt;/ref&gt; Enantes, en 1925, les protestes non violentes del Congresu volvieren a entamar tamién, esta vegada en Gujarat, y empobináu por Patel, qu'entamó a los llabradores a refugar el pagu de mayores impuestos sobre la tierra; l'ésitu d'esta protesta, el Bardoli Satyagraha, traxo Gandhi de vuelta a la corrada de la política activa.&lt;ref name=&quot;markovits-simon-bhagat&quot; /&gt;

=== 1929-1937: del CID, Llei de Gobiernu de la India ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
||[[Allama Muhammad Iqbal]], quintu a la izquierda, llegando a la sesión del 1930 &quot;All India Muslim League&quot;, onde pronunció'l so discursu presidencial delineando el so plan pa una patria pa los musulmanes de la India británica.|File:Gandhi in London meeting, 1931.jpg |El británicu PM Ramsay MacDonald a la derecha de Gandhi na 2ª Conferencia de la Mesa Redonda. Primer planu, cuartu d'esquierda, ye B. R. Ambedkar representando'l &quot;Dalit.&quot;
|File:Separation of Burma from British India 1937.jpg |Una cubierta del primer día emitió'l 1 d'abril de 1937 que conmemora la separación de Birmania dende l'Imperiu de la India británica.}}
Na so xunta añal en [[Lahore]], el Congresu Nacional de la India, so la presidencia de [[Sri Pandit Jawaharlal Nehru|Jawaharlal Nehru]], emitió una demanda de Purna Swaraj ([[Hindi]]: &quot;total independencia&quot;), o Purna Swarajya. La declaración foi ellaborada pola Comisión de Trabayu del Congresu, qu'incluyía Gandhi, Nehru, Patel y [[Chakravarti Rajagopalachari|Chakravarthi Rajagopalachari]]. Gandhi llevó darréu un movimientu ampliáu de la desobediencia civil, que remató en 1930 cola [[Marcha del sal|Sal Satyagraha]], nel que miles d'indios desafiaron l'impuestu sobre'l sal, con una marcha escontra'l mar y faer el so propiu sal por evaporación d'agua de mar. A pesar de que munchos, incluyendo a Gandhi, fueron deteníos, el gobiernu británicu finalmente venció, y en 1931 Gandhi viaxó a Londres p'axustar una nueva reforma nes meses redondes.

En términos locales, el control británicu basar na función pública india, pero enfrentar a dificultaes cada vez mayores. Cada vez hai menos nuevos en Gran Bretaña taben interesaos en xunise, y la rocea de continuación d'indios resultaron nuna base decreciente en términos calidable y cantidá. En 1945 los indios yeren numbéricamente dominante nel ICS y d'emisión foi lleal estremada ente l'Imperiu y l'independencia.&lt;ref&gt;David C. Potter, &quot;Manpower Shortage and the End of Colonialism: The Case of Indian Civil Service&quot;, ''Modern Asian Studies'', (Jan 1973) 7#1 pp.&amp;nbsp;47–73&lt;/ref&gt; Les finances de la Raj dependíen d'impuestos sobre la tierra, y éstos convirtiéronse nun problema na década de 1930. Epstein argumenta que dempués de 1919 fíxose más y más malo de percibir los ingresos de la tierra. la supresión de la desobediencia civil del Raj dempués de 1934 aumentó temporalmente'l poder de los axentes de rentes, pero dempués de 1937 viéronse obligaos polos nuevu gobiernos provinciales controlaes pol Congresu pa devolver les tierres confiscadas. De nuevu, l'españíu de la guerra fortalecer, na cara del movimientu Quit India'l recaldadores d'impuestos teníen que depender de la fuercia militar y pol control británicu 1946-1947 direuta foi sumiendo rápido en gran parte del campu.&lt;ref&gt;Simon Epstein, &quot;District Officers in Torne: The Erosion of British Authority in the Bombay Countryside, 1919 to 1947&quot;, ''Modern Asian Studies'', (May 1982) 16#3 pp.&amp;nbsp;493–518&lt;/ref&gt;

En 1935, dempués de que les meses redondes, el Parllamentu aprobó'l Gobiernu de la India Llei de 1935, qu'autorizó l'establecimientu d'asamblees llexislatives independientes en toles provincies de la India británica, la creación d'un gobiernu central qu'incorpora tantu les provincies britániques y los estaos principescos, y la proteición de les minoríes musulmanes. La futura Constitución de la India independiente basar nesti actu.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Low|1993|pp=40, 156}}&lt;/ref&gt; Sicasí, estrémase l'eleutoráu en 19 categoríes relixoses y sociales, por casu, musulmanes, sijs, cristianos de la India, les clases ablayaes, propietarios de tierres, comerciu ya industria, los europeos, los anglu- indios, etc., caúna d'elles dióse-y la representación por separáu nel Provincial asamblees llexislatives. Un votante puede emitir un votu namái pa los candidatos na so propia categoría.&lt;ref&gt;Piers Brendon, ''The Torne and Fall of the British Empire: 1781–1997'' (2008) p. 394&lt;/ref&gt;

Nes eleiciones de 1937 del Congresu llogró victories en siete de los once provincies de la India británica.&lt;ref name=&quot;low-1935-elections&quot;&gt;{{Harvard citation|Low|1993|p=154}}&lt;/ref&gt; Los gobiernos de congresos, con amplios poderes, formar nestes provincies. El sofitu de los votantes xeneralizada pal Congresu Nacional de la India sosprendió a los funcionarios Raj, que primeramente vieren el Congresu como un cuerpu pequeñu elitista.&lt;ref&gt;Andrew Muldoon, &quot;Politics, Intelligence and Elections in Late Colonial India: Congress and the Raj in 1937&quot;, ''Journal of the Canadian Historical Association'' (2009), 20#2 pp.&amp;nbsp;160–188; Muldoon, ''Empire, politics and the creation of the 1935 India Act: last act of the Raj'' (2009)&lt;/ref&gt;
{{clear}}

=== 1938-1941: Segunda Guerra Mundial, el Resolvimientu de Lahore de la Lliga Musulmana ===
{{gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:A k fazlul hoque.jpg|[[A. K. Fazlul Huq]], comocido como ''Sher-y-Bangla'' o ''Tigre de Bengala'', foi'l primera [[primer ministru de Bengala]] electu, líder del partíu ''Krishak Praj'' (K. P. P.) y un importante aliáu de la Lliga Musulmana.
|File:Chaudhry Khaliquzzaman.jpg |Chaudhari Khaliquzzaman (esquierda) la adscripción del Resolvimientu 1940 de Lahore de la Lliga Musulmana con [[Jinnah]] (derecha) preside, y [[Liaquat Ali Khan]] (centru)
|File:Newly-arrived Indian troops.jpg |Acabante llegar les tropes indies nel muelle en Singapur, payares de 1941|File:Operation Crusader.jpg |Tropes del exércitu indiu sij n'aición mientres la operación Crusader na Campaña del Desiertu del Este n'África del Norte en payares y avientu de 1941.
}}

Ente que la Lliga Musulmana yera un pequeñu grupu d'élite en 1927 con namái 1.300 miembros, creció rápido una vegada que se convirtió nuna organización que s'averó a les mases, llegando a 500.000 miembros en Bengala en 1944, 200.000 nel [[Punyab]], y cientos de miles n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;India and Pakistan independence&quot; /&gt; Jinnah agora taba en condiciones d'axustar colos británicos dende una posición de poder.&lt;ref&gt;Ramachandra Guha, ''India After Gandhi: The History of the World's Largest Democracy'' (2007) p. 43&lt;/ref&gt; Col españíu de la Segunda Guerra Mundial en 1939, el virréi, Lord Linlithgow, declaró la guerra en nome de la India ensin consultar a los líderes de la India, lo que lleva a los ministerios provinciales Congresu a arrenunciar en protesta. La Lliga Musulmana, otra manera, col sofitu de Gran Bretaña na guerra y caltuvo el so control del gobiernu en tres provincies principales, Bengala, Sind y el Punjab.&lt;ref name=&quot;British Raj Independence movement&quot; /&gt;

Jinnah alvertíu en repitíes ocasiones que los musulmanes seríen trataos inxustamente nuna India independiente apoderada pol Congresu. El 24 de marzu de 1940 en Lahore, la Lliga aprobó la &quot;Resolvimientu de Lahore&quot;, esixendo que &quot;Les árees nes que los musulmanes son numbéricamente en mayoría como nes zones orientales de la India del Norte occidental y tienen d'arrexuntase pa constituyir estaos independientes nos que les unidaes constituyentes tendrán de ser autónoma y soberana&quot;. Anque hubo otros políticos musulmanes nacionales importantes, como líder del Congresu Ab'ul Kalam Azad, y políticos musulmanes rexonales influyentes, como AK Fazlul Huq, del izquierdista Partíu Praja Krishak en Bengala, Sikander Hyat Khan del Partíu Unionista Punjab arrendador apoderada, y [[Abdul Ghaffar Khan|Abd al-Ghaffar Khan]] del pro- Congresu Khudai Khidmatgar (popularmente, &quot;camises coloraes&quot;) na provincia de la Frontera Noroeste, los británicos, mientres los próximos seis años, yeren cada vez más pa ver la Lliga como'l principal representante de la India musulmana.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Robb|2002|p=190}}&lt;/ref&gt;

El Congresu yera secular y una fuerte oposición que tien cualquier estáu relixosu.&lt;ref name=&quot;India and Pakistan independence&quot;&gt;{{cita web |títulu=India and Pakistan win independence|url=http://www.history.com/this-day-in-history/india-and-pakistan-win-independence|website=History.com |publicación=History|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Aportunar en qu'había una unidá natural de la India, y en repitíes ocasiones acusó a los británicos poles táctiques de &quot;estrema y vas vencer&quot;, basada en que llevó a los musulmanes consideren a sigo mesmos como estranxeru de los hindús. Jinnah refugó la idea d'una India xunida, y fixo fincapié en que les comunidaes relixoses yeren más básicu qu'un nacionalismu artificial. Proclamó la teoría de dos Nación,&lt;ref&gt;Stephen P. Cohen, ''The idea of Pakistan'' (2004) p. 28&lt;/ref&gt; indicando en Lahore el 22 de marzu de 1940:
: &quot;L'[[Islam]] y el [[hinduismu]] ... nun son les relixones nel sentíu estrictu de la pallabra, sinón que son, ello ye que distintes y distintes órdenes sociales, y ye un suañu que los hindús y los musulmanes nunca puede evolucionar una nacionalidá común, y esti conceutu erróneu d'una nación india tien problemes y va conducir la India a la destrucción si nun somos capaces de revisar les nueses nociones nel tiempu. Los hindús y los musulmanes pertenecen a dos filosofíes relixoses distintes, costumes sociales, lliteratos, ellos nin se casen nin interdine xuntos y, ello ye que pertenecen a dos civilizaciones distintos que se basen principalmente nes idees y concepciones en conflictu. El so aspeutu de la vida y de la vida son distintes ... pa xugu xuntos dos d'estes naciones nun solu estáu, unu como minoría numbérica y l'otra como una mayoría, tien de dar llugar a un creciente descontentu y la destrucción final de cualquier tipu de texíu que puede ser construyíu de cuenta que'l gobiernu d'esi estáu&quot;.&lt;ref&gt;D. N. Panigrahi, ''India's partition: the story of imperialism in retreat'' (2004) pp.&amp;nbsp;151–2&lt;/ref&gt;

Ente que l'exércitu indiu ordinariu en 1939 inclúi unos 220.000 soldaos nativos, espandir por diez mientres la guerra&lt;ref&gt;Recruitment was especially active in the Punjab province of British India, under the leadership of the then Premier [[Sir Sikandar Hayat Khan]], who believed in cooperating with the British to achieve eventual independence for the Indian nation. For details of various recruitment drives by Sir Sikandar between 1939 and 1942, see [[Omer Tarin]] and Neal Dando, 'Memoirs of the Second World War: Major [[Shaukat Hayat Khan]]' (Critique) in ''Durbar:Journal of the Indian Military Historical Society'', UK, Vol 27, Non 3, Autumn 2010, pp.&amp;nbsp;136–137; and Speech of November 1941, at {{enllaz rotu|1=http://www.harappa.com/mom/may99.htm/ |2=http://www.harappa.com/mom/may99.htm/ |bot=InternetArchiveBot }} Retrieved 28 April 2012&lt;/ref&gt; y creáronse pequeñes unidaes navales y de la fuercia aérea. Más de dos millones d'indios ufiertáronse como voluntarios pal serviciu militar nel exércitu británicu. Xugaron un papel importante en numberoses campañes, especialmente nel Oriente Mediu y el Norte d'África. Les baxes fueron moderaes (en términos de la guerra mundial), con 24.000 muertos; 64.000 mancaos; 12.000 sumíos (probablemente muertu), y 60.000 prindaos en Singapur en 1942.&lt;ref&gt;{{cita publicación |last1=Roy |first1=Kaushik |añu=2009 |títulu=Military Loyalty in the Colonial Context: A Case Study of the Indian Army during World War II |url= |publicación=Journal of Military History |volume=73 |issue=2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Alan Jeffreys, and Patrick Rose, eds. ''The Indian Army 1939–47: Experience and Development'' (Farnham: Ashgate, 2012), 244pp [http://secondworldwaroperationsresearchgroup.wordpress.com/2013/06/09/book-review-the-indian-army-1939-47-experience-and-development/ online review]&lt;/ref&gt;

Londres pagó la mayor parte del costo del exércitu de la India, que tuvo l'efeutu de borrar la delda nacional de la India. Púnxose fin a la guerra con un superávit de 1.300 millones de £. Amás, pesáu gastu británica sobre les municiones producíes na India (tales como uniformes, fusiles, ametralladores, artillería de campaña, y municiones) condució a una rápida espansión de la producción industrial, como'l testil (un 16 %), aceru (hasta 18 %), productos químicos (hasta 30 %). Pequeños barcos de guerra fueron construyíos, y una fábrica d'aviones abrieron en Bangalore. El sistema ferroviariu, con 700.000 emplegaos, foi gravada cola llende de que la demanda de tresporte disparóse.&lt;ref&gt;John F. Riddick, ''The history of British India: a chronology'' (2006) p. 142&lt;/ref&gt;

=== 1942-1945: La misión Cripps, INA ===
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 101III-Alber-064-03A, Subhas Chandra Bose bei Heinrich Himmler.jpg|thumb| Subhas Chandra Bose (el segundu dende la esquierda) con [[Heinrich Himmler]] (derechu), de 1942.]]

El gobiernu británicu unvió la misión ''Cripps'' en 1942 p'asegurar colos nacionalistes indios la cooperación nel esfuerciu de guerra en cuenta de una promesa d'independencia asina la guerra terminó. Altos funcionarios de Gran Bretaña, sobremanera el primer ministru [[Winston Churchill]], nun sofitaron la Misión Cripps y les negociaciones col Congresu llueu se rompieron.&lt;ref&gt;Shyam Ratna Gupta, &quot;New Light on the Cripps Mission&quot;, ''India Quarterly'', (Jan 1972), Vol. 28 Issue 1, p.&amp;nbsp;69–74&lt;/ref&gt;

Congresu llanzó'l movimientu &quot;Quit India&quot; en xunetu de 1942 pa esixir la retirada inmediata de los británicos de la India o de la cara desobediencia civil en tol país. El 8 d'agostu del Raj detuvo a tolos líderes nacionales, provinciales y locales del Congresu, la celebración de decenes de miles d'ellos hasta 1945. El país españó en violentes manifestaciones lideraes por estudiantes y más tarde polos grupos políticos llabradores, especialmente nel este de Provincies Xuníes, Bihar, y l'oeste Bengala. La gran presencia de tiempos de guerra del exércitu británicu entartalló'l movimientu nun pocu más de seis selmanes;&lt;ref name=&quot;metcalf-quit-india&quot;&gt;{{Harvard citation|Metcalf|Metcalf|2006|pp=206–207}}&lt;/ref&gt; nonetheless, a portion of the movement formed for a time an underground provisional government on the border with Nepal.&lt;ref name=&quot;metcalf-quit-india&quot; /&gt; N'otres partes de la India, el movimientu foi menos bonal y la protesta de menor intensidá, sicasí, enllargar de forma esporádica nel branu de 1943. Nun ralentizar l'esfuerciu de guerra británicu o de reclutamiento pal exércitu.&lt;ref name=&quot;Bandypadhya420&quot;&gt;{{Harvnb|Bandyopadhyay|2004|pp=418–420}}&lt;/ref&gt;

Enantes, [[Subhas Chandra Bose]], que fuera líder de la más nueva y radical nala del Congresu Nacional de la India a finales de los años 1920 y 1930, aportara a presidente del Congresu, 1938-1939.{{sfn|Stein|2010|pp=305,325|ps=&quot;: Jawaharlal Nehru and Subhas Bose were among those who, impatient with Gandhi's programmes and methods, looked upon socialism as an alternative for nationalistic policies capable of meeting the country's economic and social needs, as well as a link to potential international support. (p. 325) (p. 345)&quot;}} Sicasí, foi espulsáu del Congresu en 1939 tres diferencies col altu mandu, {{Sfn|Low|2002|p=297}} y darréu puestu m baxu arrestu domiciliariu polos Británicu de los antes Escapar de la India, un Principios de 1941.{{Sfn|Low|2002|p=313}} Volver a l'Alemaña nazi y el Xapón imperial en busca d'Ayuda nel llogru de la Independencia de la India pola fuercia.{{Sfn|Low|1993|pp=31–31}} 

Col sofitu de Xapón, entamó l'Exércitu Nacional Indiu, compuestu en gran parte de los soldaos indios del exércitu indiu británicu que fuera prindáu polos xaponeses na batalla de Singapur. A midida que la guerra volver contra ellos, los xaponeses llegaron pa sofitar una serie de gobiernos títeres y provisionales nes rexones prindaes, incluyendo aquellos en [[Birmania]], [[Filipines]] y [[Vietnam]], y, amás, el Gobiernu Provisional d'[[Azad Hind]], presidíu por Bose.{{Sfn|Low|1993|pp=31–31}}

L'esfuerciu de Bose, sicasí, foi de curtia duración. En 1945 l'exércitu británicu primer deteníu y depués invirtió la xaponesa T -Go ofensiva, empezando la parte con ésitu de la campaña de Birmania. Exércitu Nacional Indiu de Bose foi impulsáu pola península de Malasia, y apurrióse cola recaptura de Singapur. Bose morrió pocu dempués de quemadures de tercer grau recibió dempués d'intentar escapar nun avión xaponés sobrecargado que s'estrelló en Taiwán,{{Sfn|Wolpert|2006|p=69}} el que munchos indios creen que nun asocedió.{{sfn|Bandyopadhyay|2004|p=427}}{{sfn|Bayly|Harper|2007|p=2}}&lt;ref name=&quot;sugata-bose-p320&quot;&gt;{{citation |apellíu=Bose |nome=Sugata |títulu=His Majesty's Opponent: Subhas Chandra Bose and India's Struggle against Empire |url=https://books.google.com/books?id=g-pfHRAD03AC&amp;pg=PA320 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2013 |añu=2011 |publicación=[[Harvard University Press]] |isbn=978-0-674-04754-9 |páxina=320}}&lt;/ref&gt; Anque nun tuvo ésitu Bose, qu'espertó sentimientos patrióticos na India.{{sfn|Stein|2001|pp=345}}

=== 1946: Eleiciones, misión del Gabinete, Día d'Aición Direuta ===
[[Ficheru:Cabinet mission to india1946.jpg|thumb|Miembros del Gabinete de 1946 con misión a la India, atopándose con [[Muhammad Ali Jinnah]]. Llueñe a la izquierda ta Lord Pethick Lawrence; llueñe a la derecha ta [[Stafford Cripps|Sir Stafford Cripps]].]]
En xineru de 1946, una serie de motinos españó nes fuercies armaes, empezando pola de los militares de la RAF atayaos cola so lenta repatriación a Gran Bretaña.&lt;ref name=judd-mutiny&gt;{{Harvard citation|Judd|2004|pp=172–173}}&lt;/ref&gt; 

Los motinos llegaron a un puntu col motín de la Real Armada de la India en Bombay en febreru de 1946, siguíu d'otros en Calcuta, Madras, y Karachi. A pesar de que los motinos fueron suprimíos rápido, teníen l'efeutu d'aguiyar el nuevu gobiernu llaborista en Gran Bretaña a l'aición, y que conduz a la misión del gabinete a la India dirixíu pola Secretaría d'Estáu pa la India, Señor Pethick Lawrence, ya incluyendo [[Stafford Cripps|Sir Stafford Cripps]], quien visitara cuatro años antes.&lt;ref name=&quot;judd-mutiny&quot; /&gt;

Tamién a principios de 1946, convocáronse nueves eleiciones na India. Más tempranu, a la fin de la guerra en 1945, el gobiernu colonial anunciara'l xuiciu públicu de los trés oficiales superiores de derrotáu Exércitu Nacional Indiu de Bose, que foi acusáu de traición. Agora bien, como empezaron los ensayos, la direición del Congresu, anque ambivalente escontra'l INA, optó por defender los axentes acusaos.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Judd|2004|pp=170–171}}&lt;/ref&gt; Les condenes subsiguientes de los oficiales, la protesta pública en contra de los convencimientos, y l'eventual remisión de les penes, crean la propaganda positiva pal Congresu, que namái ayudó en victories eleutorales posteriores del partíu n'ocho de los once provincies.&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Judd|2004|p=172}}&lt;/ref&gt; Les negociaciones ente'l Congresu y la Lliga Musulmana, sicasí, zarapicaron col problema de la partición. Jinnah proclamó'l 16 d'agostu de 1946, Día d'Aición Direuta, col oxetivu declaráu de poner de relieve, con toa tranquilidá, la demanda d'una patria musulmana na India británica. A otru día los disturbios ente hindús y musulmanes españaron en Calcuta y estendióse rápido a lo llargo de la India británica. A pesar de que'l Gobiernu de la India y el Congresu fueron tantu solmenada pol cursu de los acontecimientos, en setiembre, un gobiernu interín encabezadura pol Congresu instalóse, con Jawaharlal Nehru como primer ministru de la India xunida.&lt;ref name=&quot;Gopal1976&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Sarvepalli Gopal|títulu=Jawaharlal Nehru: A Biography|url=https://books.google.com/books?id=Jj-4zmBLXq0C|fechaaccesu=21 de febreru de 2012|añu=1976 |publicación=Harvard University Press|isbn=978-0-674-47310-2 |páxina=362}}&lt;/ref&gt;

=== 1947: Entamando la partición ===
[[Ficheru:Hindu percent 1909.jpg|thumb|Porcentaxe d'Hindús per distritu, Mapa del imperiu Británicu, 1909.]]
[[Ficheru:Muslim percent 1909.jpg|thumb|Porcentaxe de Musulmanes per distritu. Mapa del Imperiu Indo Británicu, 1909.]]

Más tarde esi añu, el gobiernu en Gran Bretaña, pola acabante llegar conclusión de la Segunda Guerra Mundial, y consciente de que nun tenía nin el mandatu en casa, nin el sofitu internacional, nin la fiabilidá de les fuercies natives pa siguir col controle una India Británica.&lt;ref name=Hyam106&gt;{{Harvnb|Hyam|2007|p=106}}&lt;/ref&gt;
:A finales de 1945, y el Comandante en Xefe de la India, el xeneral Auckinleck aconséyase qu'había una amenaza real en 1946 del trestornu anti- británica a gran escala por valor d'inclusive una bien entamada ascendente coles mires d'espulsar a los británicos paralizando l'alministración.&lt;ref name=&quot;British Raj Independence movement&quot;&gt;{{cita web |títulu=From Empire to Independence: The British Raj in India 1858–1947|url=https://www.bbc.co.uk/history/british/modern/independence1947_01.shtml|website=BBC – History |publicación=BBC|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014 |apellíu=Dr Chandrika Kaul |fecha=3 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Indian Independence movement&quot;&gt;{{cita web |títulu=Indian Independence|url=http://www.bl.uk/reshelp/findhelpregion/asia/india/indianindependence/|website=British Library: Help for Researchers |publicación=British Library|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014 |quote=portal to educational sources available in the India Office Records}}&lt;/ref&gt;
...Taba claru pa Attlee que tou dependía del espíritu y la fiabilidá del Exércitu de la India:
: &quot;A condición de que cumplan cola so deber, la insurrección armada na India nun sería un problema insoluble.&lt;ref name=&quot;British Raj Independence movement&quot;/&gt; Si, sicasí, l'exércitu indiu yera dir a la inversa, la imaxe sería bien distinta... Poro, concluyó Wavell, si l'exércitu y la policía &quot;fracasaron&quot; Gran Bretaña veríase obligáu a dir. En teoría, podría ser posible alicar y revitalizar los servicios, y gobernar mientres otros quince a venti años, pero:

Ye un error suponer que la solución anicia en tratar de caltener el statu quo. Tenemos yá nun son los recursos, nin el prestíu o l'enfotu necesariu en nós mesmu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Brown|1994|p=330}} Quote: &quot;La India siempres foi una participación minoritaria na vida pública británica; ensin gran parte de la opinión pública surdió agora p'argumentar que cansaos de la guerra y aprobetáu Gran Bretaña tendría d'unviar tropes y dineru pa sostenelo contra la so voluntá nun imperiu de dudosu valor. A finales de 1946, tantu'l primer ministru y el secretariu d'Estáu de la India británica reconocen que nin la opinión internacional ensin los sos propios votantes podría asitiase pa cualesquier reafirmación de la ''Raj'', anque nun fuera l'home, el dineru, y la maquinaria alministrativa pa la cual pa faelo.&quot; {{Harvnb|Sarkar|1983|p=418}} Quote: &quot;Con una guerra del exércitu y la xente cansao y una economía afarada, Gran Bretaña tendría que retirase; la victoria del Trabayu namái s'aceleró'l procesu daqué.&quot; {{Harvnb|Metcalf|Metcalf|2006|p=212}} Quote: &quot;Más importante, sicasí victoriosu na guerra, Gran Bretaña sufriera enforma na llucha. A cencielles nun tener los recursos humanu y económicu necesarios pa obligar a una India intranquila.&quot;&lt;/ref&gt; decidió poner fin a la dominación británica de la India, a principios de 1947 y Gran Bretaña anunció la so intención de tresferir el poder antes de xunu de 1948.&lt;ref name=&quot;British Raj Independence movement&quot; /&gt;

A midida que averábase la independencia, la violencia ente hindús y musulmanes nes provincies de Punjab y Bengala siguíu darréu. Col exércitu británicu ensin preparación pal potencial d'aumentu de la violencia, el nuevu virréi, [[Louis Mountbatten]], adelantró la fecha pa la tresferencia del poder, lo que dexa menos de seis meses pa un plan de común alcuerdu pola independencia.&lt;ref name=&quot;Indian Independence movement&quot;/&gt; En xunu de 1947, los líderes nacionalistes, ente ellos Sardar Patel, Nehru y [[Abul Kalam Azad]] en nome del Congresu, Jinnah en representación de la Lliga Musulmana, BR Ambedkar representación de la comunidá [[Paria (casta)|intocable]], y Master Tara Singh en representación de los sijs, alcordaron una partición del país a lo llargo de llinies relixoses en marcáu contraste coles idees de Gandhi.&lt;ref name=&quot;British Raj Independence movement&quot;/&gt; Les árees predominantemente hindús y sij fueron asignaos a la nueva nación de la India y árees predominantemente musulmanes a la nueva nación de Paquistán; el plan inclúi una partición de les provincies de mayoría musulmana de Punjab y Bengala.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The Road to Partition 1939–1947|url=http://www.nationalarchives.gov.uk/education/resources/the-road-to-partition/|website=Nationalarchives.gov.uk Classroom Resources |publicación=National Archives|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== 1947: Violencia, partición, ya independencia ===
El 14 d'agostu de 1947, el nuevu Dominiu de Paquistán (más tarde República Islámica de Paquistán) entró a valir, con Muhammad Ali Jinnah xuramentu como'l so primer gobernador xeneral en [[Karachi]]. A otru día, 15 d'agostu de 1947, la India, la Unión de la India, (más tarde [[República de la India]]) nació con ceremonies oficiales en Nueva Delhi y Jawaharlal Nehru asumiendo la oficina del primer ministru, y el virréi, [[Louis Mountbatten]], permanecer como'l so primer gobernador xeneral.&lt;ref&gt;Ian Talbot and Gurharpal Singh, The Partition of India (2009), passim&lt;/ref&gt;

La gran mayoría de los indios caltener nel so llugar con independencia, pero nes zones fronterices millones de persones (musulmanes, sijs, hindús y reasitiaes) al traviés de les fronteres recién ellaboraos. Nel Punjab, onde les nueves llinies fronterices estremen les rexones sij pola metá, hubo enforma derramamiento de sangre; en Bengala y Bihar, onde la presencia de Gandhi aseláu los ánimos comunales, la violencia foi más llindáu. En total, en dalgún llugar ente 250.000 y 500.000 persones en dambos llaos de les nueves fronteres, ente los dos poblaciones de refuxaos y residentes de los trés relixones, morrieron na violencia.&lt;ref&gt;Maria Misra, ''Vishnu's crowded temple: India since the Great Rebellion'' (2008) p 237&lt;/ref&gt;
Otres estimaciones del númberu de muertes son tan altos como 1.500.000.[http://www.globalsecurity.org/military/world/war/indo-pak-partition2.htm]

== Impautu ideolóxicu ==
Desque la India caltuvo tales instituciones britániques centrales como los gobiernos parllamentarios, d'una sola persona, un votu, y l'estáu de derechu al traviés de los tribunales non partidistes.&lt;ref name=&quot;British expansion in India&quot;&gt;{{cita web |títulu=Britain in India, Ideology and Economics to 1900|url=http://www.fsmitha.com/h3/h50imp2.htm|website=Fsmitha |publicación=F. Smith|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Caltúvose dalgunos de los arreglos institucionales del Raj, tales como l'alministración del distritu, les universidaes y les bolses de valores. Un cambéu importante foi'l refugu de los estaos principescos separaos. Metcalf amuesa qu'a lo llargo de dos sieglos, los intelectuales británicos y especialistes indios fixeron la más alta prioridá llograr la paz, la unidá y el bon gobiernu de la India.&lt;ref name=&quot;Ideology in British Raj&quot;&gt;{{cita web |títulu=Ideology and Empire in Eighteenth-Century India: the British in Bengal|url=http://www.history.ac.uk/reviews/review/697|website=History.ac.uk |publicación=History|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; 

Ufiertáronse munchos métodos que compiten pa llegar a la meta. Por casu, Cornwallis encamienta xirar el bengalí [[Zamindar]] na clase de terratenientes ingleses que controlaba los asuntos locales n'Inglaterra.&lt;ref name=&quot;Ideology in British Raj&quot; /&gt; Munro propunxo tratar direutamente colos llabradores. Sir William Jones y los orientalistes promovíos sánscritu, ente que Macaulay promovió l'idioma inglés.&lt;ref&gt;Thomas R. Metcalf, ''[[The New Cambridge History of India]]: Ideologies of the Raj'' (1995), pp 10–12, 34–35&lt;/ref&gt; Zinkin sostién que nel llargu plazu, lo que más importa sobre'l legáu del Raj ye les ideoloxíes polítiques britániques que los indios fixo cargu dempués de 1947, especialmente la creencia na unidá, la democracia, l'estáu de derechu y una cierta igualdá más allá de la casta y credo.&lt;ref name=&quot;Ideology in British Raj&quot; /&gt; Zinkin ve esto non yá nel partíu del Congresu, sinón tamién ente nacionalistes hindús nel [[Bharatiya Janata Party]], que fai fincapié específicamente tradiciones hindús.&lt;ref&gt;Maurice Zinkin, &quot;Legacies of the Raj&quot;, ''Asian Affairs'', (Oct 1995, 26#3) [http://web.ebscohost.com/ehost/detail?sid=y48d46f9-aebe-4c60-ad4b-9eca3ade3c5c%40sessionmgr14&amp;vide=1&amp;hid=18&amp;bdata=JnNpdGU9ZWhvc3QtbGl2ZQ%3d%3d#db=hia&amp;AN=9512310192 online]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Y. K. Malik and V. B. Singh, ''Hindu Nationalists in India: the rise of the Bharatiya Janata Party'' (Westview Press, 1994), p 14&lt;/ref&gt;

== Fames, les epidemies, la salú pública ==
Según Angus Maddison, &quot;Los británicos contribuyó a la salú pública por aciu la introducción de la vacunación contra la viruela, l'establecimientu de la medicina occidental y la formación de los médicos modernos, al matar los aguarones, y l'establecimientu de procedimientos de cuarentena. Como resultancia, la tasa de mortalidá amenorgóse y la población de la India creció en 1947 dacuando más de dos años y a- metá del so tamañu en 1757&quot;.&lt;ref&gt;Angus Maddison (2006). &quot;''[https://books.google.com/books?id=7UOKB3RwDQIC&amp;pg= Class structure and economic growth: India and Pakistan since the Moghuls]''&quot;. Taylor &amp; Francis. p.53. ISBN 0-415-38259-9&lt;/ref&gt;

{{cquote|crecedera de la población agravóse la mala situación del campesinado. Como resultáu de la paz y la meyora del saneamientu y la salu, la población india alzar de seique 100 millones en 1700 a 300 millones en 1920. Ente que el fomentu de la productividá agrícola, los británicos tamién apurrió incentivos económicos a tener más fíos p'ayudar nos campos. A pesar d'un aumentu de población similar asocedió n'Europa, coles mesmes, el creciente númberu podríen ser absorbíos pola industrialización o la emigración a les Américas y Australia. India esfrutó d'una revolución industrial nin tampoco un aumentu nel cultivu d'alimentos. Per otra parte, los propietarios de la India teníen una participación nel sistema de cultivos comerciales y desalienta la innovación. Como resultancia, les cifres de población superaron en demasía la cantidá d'alimentos y tierres disponibles, la creación de la probeza estrema y la fame xeneralizada.|20x|20x|-Craig A. Lockard, ''Societies, Networks, and Transitions''&lt;ref&gt;Craig A. Lockard (2010). &quot;''[https://books.google.com/books?id=IVvnrsaIgA8C&amp;pg= Societies, Networks, and Transitions, Volume 3]''&quot;. Cengage Learning. p.610. ISBN 1-4390-8534-X&lt;/ref&gt;
}}
Mientres el Raj Británicu, la India esperimentó dalgunes de les peores fames enxamás rexistraos, incluyendo la gran fame de 1876-1878, na que 6,1 millones a 10,3 millones de persones morrieron&lt;ref name=&quot;mikedavis&quot;&gt;Davis, Mike. Late Victorian Holocausts. 1. Versu, 2000. ISBN 978-1-85984-739-8 pg 7&lt;/ref&gt; y la fame indiu de 1899-1900, na que 1,25 a 10 millones de persones morrieron.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Davis, Mike. Late Victorian Holocausts. 1. Versu, 2000. ISBN 978-1-85984-739-8 pg 173&lt;/ref&gt; Investigaciones recién, incluyendo'l trabayu de Mike Davis y [[Amartya Sen]],&lt;ref name=&quot;amartyasen&quot;&gt;Sen, Amartya. Development as Freedom. ISBN 978-0-385-72027-4 ch 7&lt;/ref&gt; argumenten que les fames na India fixeron política británica más grave na India. L'eventu [[El Neñu]] causáu la fame de 1876-1878 india.&lt;ref&gt;Ó Gráda, C.: &quot;[http://press.princeton.edu/chapters/s8857.html Famine: A Short History] {{Wayback|url=http://press.princeton.edu/chapters/s8857.html |fecha=20160112061115 }}&quot;. Princeton University Press.&lt;/ref&gt;

Dempués de ser criticáu pol aliviu d'esfuerciu fallíu mal mientres la fame de Orissa de 1866,&lt;ref&gt;{{Harvnb|Hall-Matthews|2008|p=1}}&lt;/ref&gt; Les autoridaes britániques empezaron a aldericar la política de fame al poco tiempu, yá principios de 1868 Sir William Muir, teniente - gobernador de les provincies noroccidentales, emitió una orde declarando que famosa:&lt;ref name=&quot;igi-III-478&quot;&gt;{{Harvnb|Imperial Gazetteer of India vol. III|1907|p=478}}
&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;
&quot;...&amp;nbsp;Distritu cada oficial va llevar a cabu personalmente responsable de que les muertes nun se producieron de fame que podría ser evitáu por cualesquier esfuerciu o la disposición del so parte o la de los sos subordinaos&quot;.
&lt;/blockquote&gt;La primer pandemia de cólera empezó en [[Bengala]], depués estendióse por tola India 1820. Diez mil soldaos británicos y una tremera d'indios morrieron mientres la [[pandemia]]&lt;ref&gt;
{{cita web |autor=John Pike |url=http://www.globalsecurity.org/wmd/intro/bio_cholera.htm |títulu=Cholera- Biological Weapons |publicación=Globalsecurity.org |fecha=24 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=29 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; Muertes envaloraes na India ente 1817 y 1860 superaron los 15 millones. Otru 23 millones de persones morrieron ente 1865 y 1917.&lt;ref&gt;[http://www.earlyamerica.com/review/2000_fall/1832_cholera_part1.html The 1832 Cholera Epidemic in New York State], By G. William Beardslee&lt;/ref&gt; La tercer pandemia de la peste empezó en China a mediaos del sieglu XIX, l'espardimientu d'enfermedaes a tolos continentes habitaos y mató a 10 millones de persones namái na India.&lt;ref&gt;
[http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/321/5890/773 Infectious Diseases: Plague Through History], sciencemag.org&lt;/ref&gt;Waldemar Haffkine, que trabayó principalmente na India, convertir nel primer microbiólogu pa desenvolver y esplegar les vacunes contra'l cólera y la peste bubónica. En 1925 el Llaboratoriu de Peste en Bombay pasó a denominase Institutu Haffkine.

Fiebres catalogada como una de les principales causes de muerte na India nel sieglu XIX.&lt;ref&gt;
[http://www.nls.uk/indiapapers/malaria.html Malaria] {{Wayback|url=http://www.nls.uk/indiapapers/malaria.html |fecha=20070910150510 }} – Medical History of British India, National Library of Scotland 2007&lt;/ref&gt; El británicu [[Ronald Ross|Sir Ronald Ross]], que trabaya nel Hospital Xeneral de Presidencia en [[Calcuta]], finalmente, en 1898 demostraron que los mosquitos tresmiten la [[malaria]], mientres trabayaba nel Deccan en Secunderabad, onde'l Centru d'Enfermedaes Tropicales y Transmisibles agora nómase nel so honor.&lt;ref&gt;
{{cita web | títulu= Biography of Ronald Ross |publicación=The Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1902/ross-bio.html | fechaaccesu =15 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;

En 1881, alredor de 120.000 pacientes de [[llepra]] esistíen na India. El gobiernu central aprobó la Llei de malatos de 1898, qu'apurrió disposición llegal pal confinamientu forzosu de los enfermos de llepra na India.&lt;ref&gt;
[http://www.nls.uk/indiapapers/leprosy.html Leprosy – Medical History of British India] {{Wayback|url=http://www.nls.uk/indiapapers/leprosy.html |fecha=20070910150758 }}, National Library of Scotland 2007&lt;/ref&gt; So la direición de Mountstuart Elphinstone poner en marcha un programa p'arrobinar vacunación contra la viruela.&lt;ref&gt;
{{cita web |url=http://www.smallpoxhistory.ucl.ac.uk/Other%20Asia/ongoingwork.htm |títulu=Other histories of smallpox in South Asia |publicación=Smallpoxhistory.ucl.ac.uk |fecha=18 de xunetu de 2006 |fechaaccesu=29 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120416015559/http://www.smallpoxhistory.ucl.ac.uk/Other%20Asia/ongoingwork.htm |fechaarchivu=9 de xineru de 2015}}
&lt;/ref&gt; La vacunación masiva na India dio llugar a un importante amenorgamientu de la mortalidá de la viruela a finales del sieglu XIX.&lt;ref&gt;
[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2181657/pdf/procrsmed00562-0047.pdf Smallpox and Vaccination in British India During the Last Seventy Years], ''Proceedings of the Royal Society of Medicine'', 1945 January; 38(3): 135–140.&lt;/ref&gt; En 1849, casi'l 13 % de toles muertes deber a Calcuta la viruela.&lt;ref&gt;[http://www.ijme.in/index.php/ijme/article/download/1533/3329 Smallpox – some unknown heroes in smallpox eradication]&lt;/ref&gt;

Sir Robert Grant dirixó la so atención al establecimientu d'una institución sistemática en [[Bombay]] pa impartir les conocencies médiques a los nativos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.grantmedicalcollege-jjhospital.org/history.htm |títulu=Sir JJ Group of Hospitals |publicación=Grantmedicalcollege-jjhospital.org |fechaaccesu=29 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120420181057/http://www.grantmedicalcollege-jjhospital.org/history.htm |fechaarchivu=20 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt; En 1860, Grant Medical College convertir nuna de los cuatro universidaes reconocíes pa los cursos d'enseñances conducentes a graos (xuntu Elphinstone College, Deccan College y l'universidá de lleis, Mumbai).&lt;ref name=&quot;Impact of British Rule&quot; /&gt;

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

=== Xeneral ===
* Allan, J., T. Wolseley Haig, H. H. Dodwell. ''The Cambridge Shorter History of India'' (1934) 996pp [https://www.questia.com/library/88816335/the-cambridge-shorter-history-of-india online]; [https://books.google.com/books?id=iAQ9AAAAIAAJ at Google]
* Bandhu, Deep Chand. ''History of Indian National Congress'' (2003) 405pp
* {{Citation | last1=Bandyopadhyay| first1=Sekhar| añu=2004| títulu=From Plassey to Partition: A History of Modern India| place= |publicación=New Delhi and London: Orient Longmans. Pp. xx, 548.| isbn=978-81-250-2596-2}}.
* {{Citation| last1=Bayly| first1=C. A.| authorlink1=Christopher Alan Bayly| añu=1990| títulu=Indian Society and the Making of the British Empire (The New Cambridge History of India) |publicación=Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 248| isbn=978-0-521-38650-0}}.
* {{Citation| last1=Brown| first1=Judith M.| authorlink=Judith M. Brown| añu=1994| títulu=Modern India: The Origins of an Asian Democracy| place= |publicación=Oxford University Press. Pp. xiii, 474| isbn=978-0-19-873113-9}}.
* {{Citation| last1=Bose |first1=Sugata |authorlink1=Sugata Bose |last2=Jalal |first2=Ayesha |authorlink2=Ayesha Jalal |añu=2003 |títulu=Modern South Asia: History, Culture, Political Economy |publicación=Routledge |isbn=978-0-415-30787-1}}
* {{Citation| last1=Copland| first1=Ian| añu=2001| títulu=India 1885–1947: The Unmaking of an Empire (Seminar Studies in History Series)| place= |publicación=Harlow and London: Pearson Longmans. Pp. 160| isbn=978-0-582-38173-5}}
* Coupland, Reginald. ''India: A Re-Statement'' (Oxford University Press, 1945), evaluation of the Raj, emphasising government. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=74007102 online edition]
* Dodwell H. H., ed. ''The Cambridge History of India. Volume 6: The Indian Empire 1858–1918. With Chapters on the Development of Administration 1818–1858'' (1932) 660pp [https://archive.org/details/cambridgehistory06rapsuoft online edition]; also published as vol 5 of the ''Cambridge History of the British Empire''
* James, Lawrence. ''Raj: The Making and Unmaking of British India'' (2000)
* {{Citation| last1=Judd| first1=Dennis| añu=2004| títulu=The Lion and the Tiger: The Rise and Fall of the British Raj, 1600–1947| place= |publicación=Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. xiii, 280| isbn=978-0-19-280358-0}}.
* Kumar, Dharma, and Meghnad Desai, eds. ''The Cambridge Economic History of India, Volume 2: c. 1757–2003'' (2010), 1114pp; articles by scholars ISBN 978-81-250-2731-7
* Louis, William Roger, and Judith M. Brown, eds. ''The Oxford History of the British Empire'' (5 vol 1999–2001), with numerous articles on the Raj
* Ludden, David. ''India And South Asia: A Short History'' (2002)
* {{Citation |last1=Majumdar |first1=Ramesh Chandra |last2=Raychaudhuri |first2=Hemchandra |last3=Datta |first3=Kalikinkar |fecha=1950 |títulu=An advanced history of India |publicación=}}
* {{Citation| last1=Metcalf| first1=Barbara| añu=2006| títulu=A Concise History of Modern India (Cambridge Concise Histories) | place= |publicación=Cambridge and New York: Cambridge University Press. Pp. xxxiii, 372 | isbn=978-0-521-68225-1}}
* Mansingh, Surjit ''The A to Z of India'' (2010), a concise historical encyclopaedia
* {{Citation| last1=Marshall| first1=P. J.| authorlink1=P. J. Marshall| añu=2001| títulu=The Cambridge Illustrated History of the British Empire, 400 pp. |publicación=Cambridge and London: Cambridge University Press.| isbn=978-0-521-00254-7}}.
* {{Citation| last1=Markovits| first1=Claude (ed)| añu=2005| títulu=A History of Modern India 1480–1950 (Anthem South Asian Studies)| place= |publicación=Anthem Press. Pp. 607| isbn=978-1-84331-152-2}}.
* Moon, Penderel. ''The British Conquest and Dominion of India'' (2 vol. 1989) 1235pp; the fullest scholarly history of political and military events from a British top-down perspective;
* {{Citation| last1=Peers| first1=Douglas M.| añu=2006| títulu=India under Colonial Rule 1700–1885| place= |publicación=Harlow and London: Pearson Longmans. Pp. xvi, 163| isbn=0-582-31738-X| url=}}.
* Riddick, John F. ''The history of British India: a chronology'' (2006) [https://books.google.com/books?id=Ye6x4o_g19UC excerpt and text search], covers 1599–1947
* Riddick, John F. ''Who Was Who in British India'' (1998), covers 1599–1947
* Sarkar, Sumit. ''Modern India, 1885–1947'' (2002)
* Smith, Vincent A. (1958) ''The Oxford History of India'' (3rd ed.) the Raj section was written by Percival Spear
* {{Citation| last1=Spear| first1=Percival| añu=1990| títulu=A History of India, Volume 2| place= |publicación=New Delhi and London: Penguin Books. Pp. 298| isbn=978-0-14-013836-8| url=}}. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=5797476 online edition]
* {{Citation| last1=Stein| first1=Burton| authorlink=Burton Stein| añu=2001| títulu=A History of India| place= |publicación=New Delhi and Oxford: Oxford University Press. Pp. xiv, 432| isbn=978-0-19-565446-2| url=}}.
* Thompson, Edward, and G.T. Garratt. ''Rise and Fulfilment of British Rule in India'' (1934) 690 pages; scholarly survey, 1599–1933 [https://books.google.com/books?id=93fnssiWvjoC excerpt and text search]
* {{Citation| last1=Wolpert| first1=Stanley| authorlink=Stanley Wolpert| añu=2003| títulu=A New History of India| place= |publicación=Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. 544| isbn=978-0-19-516678-1| url=}}.
* Wolpert, Stanley, ed. ''Encyclopedia of India'' (4 vol. 2005) comprehensive coverage by scholars

=== Temes Especializaes ===
* {{Citation |apellíu=Baker |nome=David | títulu= Colonialism in an Indian Hinterland: The Central Provinces, 1820–1920 |publicación=Delhi and Oxford: Oxford University Press. Pp. xiii, 374 | isbn =978-0-19-563049-7 | jstor = 2059781}}
* {{Citation| last1=Bayly| first1=C. A. | authorlink1=Christopher Alan Bayly| añu=2000| títulu=Empire and Information: Intelligence Gathering and Social Communication in India, 1780–1870 (Cambridge Studies in Indian History and Society)| place= |publicación=Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 426| isbn=978-0-521-66360-1| url=}}
* {{citation|last1=Bayly|first1=Christopher|authorlink1=Christopher Alan Bayly|last2=Harper|first2=Timothy|títulu=Forgotten Wars: Freedom and Revolution in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=0M4Pl_VCExgC|fechaaccesu=21 de setiembre de 2013|añu=2007 |publicación=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02153-2}}
* {{citation|last1=Bayly|first1=Christopher |authorlink1=Christopher Alan Bayly|last2=Harper|first2=Timothy |títulu=Forgotten Armies: The Fall of British Asia, 1941–1945|url=https://books.google.com/books?id=qXH9xGCWjYUC|fechaaccesu=22 de setiembre de 2013|añu=2005 |publicación=Harvard University Press|isbn=978-0-674-01748-1}}
* Brown, Judith M. ''Gandhi: Prisoner of Hope'' (1991), scholarly biography
* {{Citation | editor1-last = Brown, Judith M. | editor2-last = Louis| editor2-first = Wm. Roger | añu= 2001 | títulu= Oxford History of the British Empire: The Twentieth Century |publicación=Oxford University Press. Pp. 800 | isbn = 978-0-19-924679-3 }}
* Carrington, Michael. Officers, Gentlemen, and Murderers: Lord Curzon's campaign against &quot;collisions&quot; between Indians and Europeans, 1899 –1905, Modern Asian Studies / Volume 47 / Issue 03 / May 2013, pp.&amp;nbsp;780 – 819.
* {{Citation| last1=Chandavarkar| first1=Rajnarayan | authorlink=Rajnarayan Chandavarkar| añu=1998| títulu=Imperial Power and Popular Politics: Class, Resistance and the State in India, 1850–1950 |publicación=(Cambridge Studies in Indian History &amp; Society). Cambridge University Press. Pp. 400 | isbn=978-0-521-59692-3}}.
* {{Citation| last1=Chatterji| first1=Xoya| añu=1993| títulu=Bengal Divided: Hindu Communalism and Partition, 1932–1947 |publicación=Cambridge University Press. Pp. 323| isbn=978-0-521-52328-8}}.
* {{Citation | last1=Copland | first1=Ian | añu=2002 | títulu=Princes of India in the Endgame of Empire, 1917–1947 |publicación=(Cambridge Studies in Indian History &amp; Society). Cambridge University Press. Pp. 316| isbn=978-0-521-89436-4}}.
* {{cita llibru |autor=Manmath Nath Das|títulu=India under Morley and Minto: politics behind revolution, repression and reforms|url=https://books.google.com/books?id=V3geAAAAMAAJ|añu=1964 |publicación=G. Allen and Unwin}}
* Dewey, Clive. ''Anglu-Indian Attitudes: The Mind of the Indian Civil Service'' (2003)
* Ewing, Ann. &quot;Administering India: The Indian Civil Service&quot;, ''History Today'', June 1982, 32#6 pp.&amp;nbsp;43–48, covers 1858–1947
* Gilmartin, David. 1988. ''Empire and Islam: Punjab and the Making of Pakistan''. [[University of California Press]]. 258 pages. ISBN 978-0-520-06249-8.
* Gilmour, David. ''The Ruling Caste: Imperial Lives in the Victorian Raj'' (2007) [https://books.google.com/books?id=xEzx2zVHXSwC&amp;pg=PA9 Excerpt and text search]
* Gilmour, David. ''Curzon: Imperial Statesman'' (2006) [https://books.google.com/books?id=kOEsSmOQL7EC excerpt and text search]
* {{cita llibru |autor=Gopal, Sarvepalli|títulu=Jawaharlal Nehru: A Biography|url=https://books.google.com/books?id=Jj-4zmBLXq0C|fechaaccesu=21 de febreru de 2012 |fecha=1 de xineru de 1976 |publicación=Harvard O. Press|isbn=978-0-674-47310-2}}
* {{cita llibru |autor=Sarvepalli Gopal|títulu=The viceroyalty of Lord Ripon, 1880–1884|url=https://books.google.com/books?id=eKE9AAAAIAAJ|fechaaccesu=21 de febreru de 2012|añu=1953 |publicación=Oxford O. Press}}
* {{Citation| last1=Gould| first1=William| añu=2004 | títulu=Hindu Nationalism and the Language of Politics in Late Colonial India |publicación=Cambridge O. Press. Pp. 320}}.
* Gopal, Sarvepalli. ''British Policy in India 1858–1905'' (2008)
* Gopal, Sarvepalli. ''Viceroyalty of Lord Irwin 1926–1931'' (1957)
* {{Citation |apellíu=Jalal |nome=Ayesha|authorlink=Ayesha Jalal| añu=1993| títulu=The Sole Spokesman: Jinnah, the Muslim League and the Demand for Pakistan |publicación=Cambridge O. Press, 334 pages}}.
* Kaminsky, Arnold P. ''The India Office, 1880–1910'' (1986), focus on officials in
London * {{Citation |apellíu=Khan |nome=Yasmin| añu=2007| títulu=The Great Partition: The Making of India and Pakistan |publicación=Yale O. Press, 250 pages| isbn=978-0-300-12078-3}}
* {{Citation |apellíu=Klein |nome=Ira | añu= 2000 | títulu= Materialism, Mutiny and Modernization in British India |publicación=Modern Asian Studies | volume = 34 | issue = 3 |páxines=545–580 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0026-749X%28200007%2934%3A3%3C545%3AMMAMIB%3Y2.0.CO%3B2-I }}
* Kumar, Deepak. ''Science and the Raj: A Study of British India'' (2006)
* {{Citation| last1=Low| first1=D. A.| authorlink=Anthony Low| añu=2002| títulu=Britain and Indian Nationalism: The Imprint of Ambiguity 1929–1942 |publicación=Cambridge University Press. Pp. 374| isbn=978-0-521-89261-2}}.
* Lipsett, Chaldwell. ''Lord Curzon in India 1898–1903'' (1903)
* MacMillan, Margaret. ''Women of the Raj: The Mothers, Wives, and Daughters of the British Empire in India'' (2007)
* {{Citation |apellíu=Metcalf |nome=Thomas R.| authorlink=Thomas R. Metcalf| añu=1991| títulu=The Aftermath of Revolt: India, 1857–1870 |publicación=Riverdale Co. Pub. Pp. 352| isbn=978-81-85054-99-5}}
* {{Citation |apellíu=Metcalf |nome=Thomas R. | authorlink=Thomas R. Metcalf|añu= 1997 | títulu= Ideologies of the Raj |publicación=Cambridge University Press, Pp. 256 | isbn = 978-0-521-58937-6|url=https://books.google.com/books?id=TRcMoGSkRtIC&amp;pg=PR8}}
* Moore, Robin J. &quot;Imperial India, 1858–1914&quot;, in Porter, ed. ''Oxford History of the British Empire: The Nineteenth Century'', (2001a), pp.&amp;nbsp;422–446 
* Moore, Robin J. &quot;India in the 1940s&quot;, in Robin Winks, ed. ''Oxford History of the British Empire: Historiography'', (2001b), pp.&amp;nbsp;231–242
* {{Citation | editor-last = Porter | editor-first = Andrew | añu= 2001 | títulu= Oxford History of the British Empire: Nineteenth Century |publicación=Oxford University Press. Pp. 800 | isbn = 978-0-19-924678-6}}
* [[Masood Ashraf Raxa]]. ''Constructing Pakistan: Foundational Texts and the Rise of Muslim National Identity'', 1857–1947, Oxford 2010, ISBN 978-0-19-547811-2
* {{Citation |apellíu=Ramusack |nome=Barbara | añu= 2004 | títulu= The Indian Princes and their States (The New Cambridge History of India) |publicación=Cambridge University Press. Pp. 324 | isbn = 978-0-521-03989-5}}
* Read, Anthony, and David Fisher; ''The Proudest Day: India's Long Road to Independence'' (W. W. Norton, 1999) [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=101073461 online edition]; detailed scholarly history of 1940–47
* Venkataramani, M. S.; Shrivastava, B. K. ''Quit India: The American Response to the
* {{Citation |apellíu=Shaikh |nome=Farzana|añu=1989|títulu=Community and Consensus in Islam: Muslim Representation in Colonial India, 1860—1947 |publicación=Cambridge University Press. Pp. 272.|isbn=978-0-521-36328-0}}.
* {{Citation|editor1-last=Talbot|editor1-first=Ian|editor2-last=Singh|editor2-first=Gurharpal |añu=1999|títulu=Region and Partition: Bengal, Punjab and the Partition of the Subcontinent |publicación=Oxford University Press. Pp. 420|isbn=978-0-19-579051-1}}.
* Thatcher, Mary. ''Respected Memsahibs: an Anthology'' (Hardinge Simpole, 2008)
* {{Citation | surname1 = Tinker | given1 = Hugh | añu= 1968 | títulu= &quot;India in the First World War and after&quot; ''Journal of Contemporary History,'' Vol. 3, Non. 4, 1918–19: From War to Peace. (Oct. 1968), pp.&amp;nbsp;89–107 | issn=0022-0094 }}.
* Voigt, Johannes. ''India in The Second World War'' (1988)
* {{Citation |apellíu=Wainwright |nome=A. Martin| añu=1993 | títulu=Inheritance of Empire: Britain, India, and the Balance of Power in Asia, 1938–55 |publicación=Praeger Publishers. Pp. xvi, 256 | isbn=978-0-275-94733-0}}.
* Wolpert, Stanley A. ''Jinnah of Pakistan'' (2005)
* {{Citation | last1=Wolpert | first1=Stanley | chapter=India: British Imperial Power 1858–1947 (Indian nationalism and the British response, 1885–1920; Prelude to Independence, 1920–1947) | chapter-url=http://www.britannica.com/eb/article-47042/India | añu=2007 | títulu=Encyclopædia Britannica | url= | isbn= }}.
* Wolpert, Stanley A. ''Tilak and Gokhale: revolution and reform in the making of modern India'' (1962) [https://books.google.com/books?id=cmV6KLzEZNAC full text online]

=== Historia Económica ===
* Anstey, Vera. ''The economic development of India'' (4th ed. 1952), 677pp; thorough scholarly coverage; focus on 20th century down to 1939
* Chaudhary, Latika, et al. eds. ''A New Economic History of Colonial India'' (2015)
* {{Citation |apellíu=Derbyshire |nome=I. D. | añu= 1987 | títulu= Economic Change and the Railways in North India, 1860–1914 |publicación=Population Studies | volume = 21 | issue = 3 |páxines=521–545 | jstor = 312641 | doi=10.1017/s0026749x00009197}}
* Dutt, Romesh C. ''The Economic History of India under early British Rule'', first published 1902, 2001 edition by [[Routledge]], ISBN 978-0-415-24493-0
* Kumar, Dharma, ed. ''Cambridge Economic History of India: Vol. 2, 1757-2003'' (2nd ed. 2005); 1150pp; comprehensive coverage by international scholars
* Lockwood, David. ''The Indian Bourgeoisie: A Political History of the Indian Capitalist Class in the Early Twentieth Century'' (I.B. Tauris, 2012) 315 pages; focus on Indian entrepreneurs who benefited from the Raj, but ultimately sided with the Indian National Congress.
* {{Citation |apellíu=Roy |nome=Tirthankar | añu= 2002 | títulu= Economic History and Modern India: Redefining the Link |publicación=The Journal of Economic Perspectives | volume = 16 | issue = 3 |páxines=109–130 | jstor = 3216953 | doi=10.1257/089533002760278749}}
* {{Citation |apellíu=Simmons |nome=Colin | añu= 1985 | títulu= 'De-Industrialization', Industrialization and the Indian Economy, c. 1850–1947 |publicación=Modern Asian Studies | volume = 19 | issue = 3 |páxines=593–622 | jstor= 312453 | doi=10.1017/s0026749x00007745}}
* Tirthankar, Roy. &quot;Financing the Raj: the City of London and colonial India 1858–1940.&quot; ''Business History'' 56#6 (2014): 1024-1026.
* Tomlinson, B. R. ''The Economy of Modern India, 1860–1970'' (The New Cambridge History of India) (1996)
* Tomlinson, B. H. &quot;India and the British Empire, 1880–1935&quot;, ''Indian Economic and Social History Review'', (Oct 1975), 12#4 pp.&amp;nbsp;337–380

=== Historiografía y memoria ===
* Ellis, Catriona. &quot;Education for All: Reassessing the Historiography of Education in Colonial India.&quot; ''History Compass'' (2009) 7#2 pp 363-375
* Gilmartin, David. &quot;The Historiography of India's Partition: Between Civilization and Modernity.&quot; The Journal of Asian Studies 74.01 (2015): 23-41.
* Major, Andrea. &quot;Tall tales and true: India, historiography and British imperial imaginings.&quot; ''Contemporary South Asia'' 19#3 (2011): 331-332.
* Mantena, Caña Sundari. ''The Origins of Modern Historiography in India: Antiquarianism and Philology'' (2012)
* Moor-Gilbert, Bart. ''Writing India, 1757–1990: The Literature of British India'' (1996) on fiction written in
English * Mukherjee, Soumyen. &quot;Origins of Indian Nationalism: Some Questions on the Historiography of Modern India.&quot; ''Sydney Studies in Society and Culture'' 13 (2014). [http://openjournals.library.usyd.edu.au/index.php/SSSC/article/download/7500/7868 online]
* Parkash, Jai. &quot;Major trends of historiography of revolutionary movement in India-Phase II.&quot; (PhD dissertation, Maharshi Dayanand University, 2013). [http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/7844/7/07_summary.pdf online]
* Philips, Cyril H. ed. ''Historians of India, Pakistan and Ceylon'' (1961), reviews the older scholarship
* Singh, Amarjit. &quot;Muslim Communal Politics and Partition of India: Imperialist and Cambridge Historiography.&quot; ''European Scientific Journal'' 9#19 (2013). [http://eujournal.org/index.php/esj/article/viewFile/1389/1398 online]
* {{cita publicación | last1 = Stern | first1 = Philip J | añu= 2009 | títulu= History and Historiography of the English East India Company: Past, Present, and Future | url = |publicación=History Compass | volume = 7 | issue = 4 |páxines=1146–1180 | doi=10.1111/j.1478-0542.2009.00617.x}}
* Whitehead, Clive. &quot;The historiography of British imperial education policy, Part I: India.&quot; ''History of Education'' 34#3 (2005): 315-329.
* Winks, Robin, ed. ''Historiography'' (1999) vol. 5 in William Roger Louis, eds. ''The Oxford History of the British Empire'', chapters 11-15, [https://www.questia.com/library/117192922/the-oxford-history-of-the-british-empire-historiography online]
* Winks, Robin W. ''The Historiography of the British Empire-Commonwealth: Trends, Interpretations and Resources'' (1966); this book is by a different set of authors from the previous 1999 entry [https://www.questia.com/library/95979771/the-historiography-of-the-british-empire-commonwealth online]
* Young, Richard Fox, ed., ''Indian Christian Historiography from Below, from Above, and in Between India and the Indianness of Christianity: Essays on Understanding—Historical, Theological, and Bibliographical—in Honor of Robert Eric Frykenberg'' (2009)

=== Diccionarios xeográficos, estadístiques y fontes primaries ===
* {{cita llibru |autor=Keith, Arthur Berriedale |títulu=Responsible government in the dominions|url=https://books.google.com/books?id=mGdDAAAAIAAJ|añu=1912 |publicación=The Clarendon press}}, major primary source
* ''Indian Year-book for 1862: A review of social, intellectual, and religious progress in India and Ceylon'' (1863), ed. by John Murdoch [https://books.google.com/books?id=ODMQAAAAYAAJ online edition] [https://books.google.com/books?id=uqAEAAAAQAAJ 1861 edition]
* ''The Year-book of the Imperial Institute of the United Kingdom, the colonies and India: a statistical record of the resources and trade of the colonial and Indian possessions of the British Empire'' (2nd. ed. 1893) India, pp.&amp;nbsp;375–462 [https://books.google.com/books?id=i25MAAAAYAAJ online edition]
* ''The Imperial Gazetteer of India'' (26 vol, 1908–31), highly detailed description of all of India in 1901. [http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/ online edition]
* ''Statistical abstract relating to British India, from 1895–96 to 1904–05'' (London, 1906) [https://books.google.com/books?id=xC5RAAAAYAAJ full text online], 
* ''The Cyclopedia of India: biographical, historical, administrative, commercial'' (1908) [https://books.google.com/books?id=O9bkAAAAMAAJ complete text online], business history, biographies, illustrations
* ''The Indian year book: 1914'' (1914) [https://books.google.com/books?id=QFlFAAAAYAAJ snippets]

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|British India|Raj británicu|preposición=sobre'l}}
{{Wikivoyage}}

{{Tradubot|Raj británico}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:India británica|India británica]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de ficheru]]</text>
      <sha1>k7fkp164cirju0n221suhk7yjc7zkxp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Partición de la India</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114417</id>
    <revision>
      <id>3703214</id>
      <parentid>3669681</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="121346" xml:space="preserve">[[Ficheru:Partition of India 1947 en.svg|300px|right|thumb|Esquema sobre '''La Partición de la India'''.]]
La '''partición de la India''' foi la partición del [[Raj británicu|Imperiu Indiu Británicu]]&lt;ref&gt;The Great Partition: The Making of India and Pakistan by Yasmin Khan&lt;/ref&gt; lo que dio llugar a la creación de los Estaos soberanos del Dominiu de [[Paquistán]] (que más tarde s'estremó en [[Paquistán]] y [[Bangladex|Bangladesh]]) y la Xunión de la India (más tarde [[India|República de la India]]) el 15 d'agostu de 1947. Nesti contestu cuando se fala de &quot;partición&quot; refierse non solo a la división de [[Bengala]] provincia de la India británica en [[Paquistán Oriental]]l y [[Bengala Occidental]] (India), tamién a la partición de la provincia de [[Punyab|Punjab]] en Punjab Occidental ([[Paquistán Occidental]]) y Punjab del este (agora [[Punyab|Punjab]]), según a les respeutives divisiones d'otros bienes, incluyendo l'exércitu británicu de la India, el Serviciu Civil de la India y otros servicios alministrativos, como los ferrocarriles, y l'ayalga central.
[[Ficheru:British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg|thumb|L'Imperiu Indiu Británicu, na edición de 1909 de ''[[The Imperial Gazetteer of India]]''. Les árees direutamente gobernaes pol imperiu británicu tán avisiegues con rosa, los estaos nativos de la India so la [[suzeranía]] de los británicos, atópase en mariellu]]

Nos disturbios que precedieron a la partición na provincia de [[Punyab]], hubo ente 200&amp;nbsp;000 y 2&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 muertos rexistraos nel xenocidiu ente relixones.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The partition of India and retributive genocide in the Punjab, 1946–47: means, methods, and purposes |autor=Paul R. Brass |authorlink=Paul Brass |work=[[Journal of Genocide Research]] |url=http://faculty.washington.edu/brass/Partition.pdf |date=2003 |page=75 (5(1), 71–101) |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;
{{cita web |títulu=20th-century international relations (politics) :: South Asia |work=Encyclopedia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/291225/20th-century-international-relations/32936/South-Asia#ref304573 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; [[UNHCR]] estima que 14 millones de [[Hindú]]s, [[Sij]]s y [[Musulmán|musulmanes]] fueron movíos mientres la partición: foi la mayor migración en masa na historia de la humanidá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Rupture in South Asia |url=http://www.unhcr.org/3ebf9bab0.pdf |publisher=UNHCR |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The Hidden Story of Partition and its Legacies |autor=Dr Crispin Bates |url=https://www.bbc.co.uk/history/british/modern/partition1947_01.shtml |work=BBC |date=3 de marzu de 2011 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The Fading Memory of South Asia's Partition |work=The Atlantic |url=http://www.theatlantic.com/international/archive/2014/08/the-fading-memory-of-partition-india-pakistan-bangladesh/376120/
|autor=Tanya Basu |date=15 d'agostu de 2014 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

El términu ''partición d'India'' nun toma la posterior separación de [[Bangladex|Bangladesh]] de [[Paquistán]] en 1971, nin l'anterior separación de [[Birmania]] (agora conocida como Myanmar), de l'alministración de la india Británica, tampoco la separación de [[Ceylon]] (agora [[Sri Lanka]]).

La zona costera de Ceylon foi parte de la presidencia de Madras de la India británica dende 1795 hasta 1798, cuando se convirtió nuna colonia de la corona separada del Imperiu. [[Birmania]] foi amestada gradualmente polos británicu de 1826 a 1886 y rixóse como una parte de l'alministración de la India británica hasta 1937, darréu foi alministrada direutamente.&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,788006,00.html Sword For Pen], ''[[Time]]'', 12 April 1937&lt;/ref&gt; Birmania llogró la so independencia'l 4 de xineru de 1948 y Ceylon el 4 de febreru de 1948. (Vease [[Hestoria de Sri Lanka]] y [[Hestoria de Myanmar]])

[[Bután]], [[Nepal]] y les [[Maldives]], y los otros países qu'anguaño conformen Asia del Sur, nun se vieron afeutaos pola partición. Los primeros dos, [[Bután]] y [[Nepal]], antes yeren consideraos como estaos del [[principáu]], darréu roblaron trataos colos británicos, los que los designaron como estaos independientes antes de la partición, y polo tanto les sos fronteres nun fueron afeutaes pola partición de la India.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-23632 &quot;Nepal.&quot;] Encyclopædia Britannica. 2008. [http://www.britannica.com/eb/article-25008 Encyclopædia Britannica. 2008. &quot;Bhutan.&quot;]&lt;/ref&gt; Les [[Maldives]], convertir nun [[proteutoráu]] de la [[corona británica]] en 1887, pero llograron la so independencia en 1965, y tampoco foi afeutáu pola partición.

==Partición de Bengala (1905)==
{{Gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Hindu percent 1909.jpg |Pocrcentaje d'Hindús en 1909
|File:Muslim percent 1909.jpg|Pocrcentaje de Musulmanes en 1909
|File:Sikhs buddhists jains percent1909.jpg|Pocrcentaje de Sijs, Budistes y Jainistas en 1909
}}

En 1905, el virréi, [[George Curzon|Lord Curzon]], foi consideráu por dalgunos como brillosu ya incansable coles mesmes, y nel so primer mandatu construyó un impresionante historial de preservación arqueolóxica y eficiencia alministrativa, darréu nel so segundu periodu, estremáu la más grande subdivisión alministrativa na India Británica, la Presidencia de Bengala, nuna provincia de mayoría musulmana de [[Bengala Oriental]], [[Assam]] y la provincia de mayoría Hindú de Bengala (actuales estaos indios de [[Bengala Occidental]], [[Bihar|Bihār]], [[Jharkhand]] y [[Orissa|Odisha]]).&lt;ref name=&quot;spear176&quot;&gt;{{harvnb|Spear|1990|p=176}}&lt;/ref&gt; El que Curzon favoreciera la partición de Bengala foi consideráu por dellos alministrativamente bonu, y fuera contempláu por diversu alministraciones coloniales dende los tiempos de Lord William Bentinck, pero nunca s'actuó arriendes d'ello, la intención foi tresformar la política nacionalista como nunca antes fixérase.&lt;ref name=&quot;spear176&quot; /&gt; La élite hindú de Bengala, ente ellos munchos de los que teníen tierres nel este de Bengala que fueren arrendaes a llabradores musulmanes, protestaron fervientemente. La gran clase media hindú de Bengala (el bhadralok), cafiantes ante la perspeutiva de ser superaos en númberu de [[Bimaristán de Nur ad-Din|biharis]] y [[Oriyas]] bengalíes na nueva provincia de Bengala, sintieron que l'actu de Curzon yera un castigu pol so asertividad política.&lt;ref name=&quot;spear176&quot; /&gt; Les protestes xeneralizaes contra la decisión de Curzon tomaron la forma predominante de la ''[[Swadeshi|Swadesh]]'' (&quot;mercar india&quot;) campaña liderada pol dos vegaes presidente del Congresu, Surendranath Banerjee, y arreyó el boicó a los productos británicos. Esporádica, pero flagrantemente - los manifestantes tamién optaron pola violencia política qu'arreyó ataques contra civiles.&lt;ref&gt;{{harvnb|Spear|1990|p=176}}, {{harvnb|Stein|Arnold|2010|p=291}}, {{harvnb|Ludden|2002|p=193}}, {{harvnb|Metcalf|Metcalf|2006|p=156}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la violencia nun foi efectiva, una y bones la mayoría de los ataques entamaos yeren antemanaos polos Británicu o fallaben.&lt;ref name=&quot;bandyo260&quot; /&gt; El berru de guerra pa dambos tipos de protesta foi'l lema Bande Mataram (en bengalí: &quot;Saludu a la madre&quot;), el títulu d'un cantar de [[Bankim Chandra Chattopadhyay|Bankim Chandra Chatterjee]], qu'invoca a una diosa madre, que se permaneció de diverses maneres pa Bengala, India, y la diosa hindú [[Kali]].&lt;ref name=&quot;ludden193&quot;&gt;{{harvnb|Ludden|2002|p=193}}&lt;/ref&gt; El malestar estender dende Calcuta a les rexones circundantes de Bengala cuando los estudiantes ingleses de Calcuta tornaron a los sos pueblos y ciudaes.&lt;ref name=&quot;ludden199&quot;&gt;{{harvnb|Ludden|2002|p=199}}&lt;/ref&gt; Los baturicios relixosos de la conseña y l'ultraxe políticu sobre la partición combináronse, por casu los homes nuevos en grupos como Jugantar, que bombardearon edificios públicos, robos a mano armada, &lt;ref name=&quot;bandyo260&quot;&gt;{{harvnb|Bandyopadhyay|2005|p=260}}&lt;/ref&gt; y asesinando oficiales británicos.&lt;ref name=&quot;ludden193&quot; /&gt; Desque Calcuta foi la capital imperial, tantu l'ultraxe y el lema llueu se fixeron conocíos a nivel nacional.&lt;ref name=&quot;ludden193&quot; /&gt;

L'apolmonante mayoría hindú, protestaron contra la partición de Bengala lo que al so pasu causó mieu, de les reformes que favorecíen a la mayoría hindú, polo que la élite musulmana na India axuntar col nuevu virréi, Lord Minto en 1906, pa pidir electoraos separaos pa los musulmanes. En xunto, esixeron representación llexislativa proporcional, que reflexara tantu la so condición d'ex gobernantes como'l so historial de cooperación colos británicos. N'avientu de 1906 esto condució a la fundación de la All-India Muslim League (Lliga Musulmana de tola India) en [[Daca|Dhaka]]. Anque enagora Curzon arrenunciara a la so posición por cuenta de una disputa col so xefe militar Lord Kitchener, que lo fixo tornar a Inglaterra, la Lliga taba a favor del so plan de partición. La posición de la élite musulmana que se reflexó na posición de la Lliga, cristalizárase gradualmente a lo llargo de los trés décades anteriores, empezando col censu de 1871 de la India británica, qu'envalorara en primer llugar les poblaciones nes rexones de mayoría musulmana.&lt;ref name=&quot;ludden200&quot;&gt;{{harvnb|Ludden|2002|p=200}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, el deséu de Curzon de xulgar a los musulmanes de Bengala Oriental espertara l'ansiedá de los británicos dende'l censu de 1871- yá que a la lluz de la hestoria de los musulmanes teníen antecedentes de lluchar contra ellos en 1857 Motín y na segunda guerra anglu-afganistana, na que musulmanes de la India remontar contra la Corona.&lt;ref name=&quot;ludden200&quot; /&gt; Nos trés décades dende'l censu, los líderes musulmanes al traviés d'India del norte, demostraron una animosidad intermitente con al respeutive de los nuevos grupos sociales y políticos hindús.&lt;ref name=&quot;ludden200&quot; /&gt; Por casu el [[Arya Samaj]], non solo brindó-y sofitu a les sociedaes proteutores de les vaques mientres los disturbios, &lt;ref&gt;{{harvnb|Stein|Arnold|2010|p=286}}&lt;/ref&gt; sinón tamién - angustiado pola cantidá de musulmanes arreyaos nel censu de 1871 entamó eventos &quot;reconversión&quot; col fin d'acoyer a los musulmanes de vuelta a la corrada hindú.&lt;ref name=&quot;ludden200&quot; /&gt; N'[[Provincies Xuníes d'Agra y Oudh|UP]], los musulmanes punxéronse ansiosos cuando a finales del sieglu XIX la representación política aumentó, dando más poder a los hindús y los hindús fueron movilizaos políticamente nel discutiniu hindi-urdu y los disturbios anti-matanza de vaques de 1893. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=20}} En 1905 cuando Tilak y el [[Lala Lajpat Rai|Lajpat Rai]] intentaron xubir a puestos importantes de poder nel congresu, y el mesmu Congresu xunióse en redol al simbolismu de Kali, les medranes musulmanes aumentaron.&lt;ref name=&quot;ludden200&quot; /&gt; Anque nun yera asina pa munchu musulmanes, por casu, el berru de guerra, &quot;Bande Mataram&quot;, apaeció per primer vegada na novela ''Anand Math'' na que los hindús llucharen contra los sos opresores musulmanes.&lt;ref name=&quot;ludden201&quot;&gt;{{harvnb|Ludden|2002|p=201}}&lt;/ref&gt; A lo último, la élite musulmana, ente ellos Dhaka Nawab, y Khwaja Salimullah, anfitriones de la primer xunta de la Lliga na so casona en Shahba, yeren conscientes de qu'una nueva provincia con una mayoría musulmana beneficiaría direutamente a los musulmanes qu'aspiraben al poder políticu.&lt;ref name=&quot;ludden201&quot; /&gt;

==Primer Guerra Mundial, Pactu de Lucknow: 1914–1918==
{{Gallery
|align=center
|width=180 |lines=5
|File:Indiantroops medical ww1.jpg|Enfermeros indios qu'asisten a los soldaos mancaos cola &quot;Fuercia Espedicionario mesopotámica&quot; en [[Mesopotamia]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]].
|File:Gandhi back in india1915.gif|[[Mohandas Karamchand Gandhi]] (sentáu nun carruaxe, a la derecha, los güeyos baxos, col sombreru planu negru) recibiendo una gran bienvenida en Karachi en 1916 dempués del so regresu a la India dende Sudáfrica.}}

La [[Primer Guerra Mundial]] demostraría ser un puntu d'inflexón na rellación imperial ente Gran Bretaña y l'India. 1,4 millones de soldaos indios y británicos del exércitu indiu británicu formaríen parte na guerra y la so participación tendría amplies remortines culturales: noticies de prensa y radio de soldaos indios que lluchando y morriendo xuntu con soldaos británicu, según soldaos de dominios como [[Canadá]] y [[Australia]], viaxando a los rincones más distantes del mundu.&lt;ref name=&quot;brown-p197-198&quot;&gt;{{harvnb|Brown|1994|pp=197–198}}&lt;/ref&gt; Foise xenerando un perfil internacional de la india y siguiría aumentando mientres la década de 1920.&lt;ref name=&quot;brown-p197-198&quot; /&gt; Foi pa conducir a la India sol so propiu nome, ente otres coses, convirtiéndose nun miembru fundador de la [[Lliga de Naciones]] en 1920 y participando, sol nome de &quot;Les Indes Anglaises&quot; (India Británica), nos [[Xuegos Olímpicos d'Amberes 1920|Xuegos Olímpicos de 1920 n'Amberes]].&lt;ref&gt;[http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1920/1920.pdf Olympic Games Antwerp 1920: Official Report], Nome de bations representees, p. 168. Quote: &quot;31 Nations avaient accepté l'invitation du Comité Olympique Belge: ... la Grèce – la Hollande les Indes Anglaises – l'Italie – -y Japon ...&quot;&lt;/ref&gt; De vuelta na India, especialmente ente los líderes del Congresu Nacional de la India, daríase llugar a los pidimientos por mayor capacidá d'autu gobierno pa los indios.&lt;ref name=&quot;brown-p197-198&quot; /&gt;

El 1916 la Sesión del Congresu Lucknow foi tamién el momentu d'un esfuerciu mutuu non antemanáu pol Congresu y la Lliga Musulmana, apurríu pola asociación mientres la guerra ente Alemaña y Turquía. Desque'l sultán turcu, Khalifa, esporádicamente tamién reclamara tutela de los sitios sagraos islámicos de [[La Meca]], [[Medina]] y [[Xerusalén]], una y bones los británicos y los sos aliaos taben agora en conflictu con Turquía, les duldes empezaron a aumentar ente dellos musulmanes de la india, sobre la &quot;neutralidá relixosa&quot; de los británicos, les duldes que yá surdieren como resultáu de la reunificación de Bengala en 1911, una decisión que foi vista como mal dispuesta pa los musulmanes.&lt;ref name=&quot;brown-p200-201&quot;&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=200–201}}&lt;/ref&gt; Nel Pactu de Lucknow, la Lliga xunir al Congresu so la propuesta de mayor autosuficiencia al gobernar, lo que se convirtió nuna campaña a favor de Tilak y los sos siguidores; a cambéu, el Congresu aceptó electoraos separaos pa los musulmanes nes llexislatures provinciales, según nel Conseyu Llexislativu Imperial. En 1916, la [[Lliga Musulmana|Lliga Musulman]]a tenía ente 500 y 800 miembros, sicasí, nun algamaren la so máxima capacidá ente los musulmanes de la India de los últimos años; na mesma Lliga, el pactu nun tenía respaldu unánime, en gran parte dempués de ser axustáu por un grupu de &quot; mozos del partíu &quot; musulmanes de les [[Provincies Xuníes d'Agra y Oudh|provincies Xuníes]] (UP), sobremanera, por dos hermanos, [[Maulana Mohammad Ali|Mohammad]] y Shaukat Ali, qu'adoptaren la causa [[Panislamismu|Panislámica]];&lt;ref name=&quot;brown-p200-201&quot; /&gt; Sicasí, teníen sofitu d'un mozu abogáu de Bombay, [[Muhammad Ali Jinnah]], que más tarde xubió a roles de poder tantu na Lliga como nel movimientu d'independencia de la India. N'años posteriores, toles ramificaciones del pactu desenvolviéronse, lo foi vistu como beneficiu pa les élites de minoría musulmana de provincies como UP y Bihar, más que pa les mayoríes musulmanes de Punjab y Bengal, sicasí, nesi momentu, el &quot;Pactu de Lucknow&quot; foi un finxu importante nel baturiciu nacionalista y foi vistu d'esa forma polos británicu.&lt;ref name=&quot;brown-p200-201&quot; /&gt;

== Les reformes Montague - Chelmsford: 1919 ==
Montague y Chelmsford presentaron el so reporte en xunetu de 1918 dempués d'un llargu viaxe d'investigación al traviés de la India l'iviernu anterior.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot;&gt;{{Harvnb|Brown|1994|pp=205–207}}&lt;/ref&gt; Dempués de múltiples discutinios pol Gobiernu y el Parllamentu en [[Gran Bretaña]], y l'otra xira pol Comité de Franquicies y funciones col propósitu d'identificar quién ente la población india podíen votar en futures eleiciones, l'Acta de Gobiernu de la India de 1919 (tamién conocíu como'l Les reformes Montague - Chelmsford) foi aprobada n'avientu de 1919.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; La nueva acta ampliaba tantu los conseyos llexislativos provinciales como los imperiales y derogó el Gobiernu de recursu de la India a la &quot;mayoría oficial&quot; en votos desfavorables.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; A pesar de que los departamentos de defensa, el de rellaciones esteriores, el de derechu penal, les comunicaciones, y los ingresos xeneraos polos impuestos fueron reteníos pol Virréi y el gobiernu central de Nueva Delhi. Otros departamentos como la salú pública, la educación, la renta de la tierra, y l'autonomía local fueron treslladaos a les provincies.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; A partir de l'acta les provincies agora seríen alministraes so un nuevu sistema dyarchical, por aciu el cual delles árees como la educación, l'agricultura, el desenvolvimientu d'infraestructura, y l'autu-gobierno local convertir nel dominiu esclusivu de los ministros y llexisladores de la India, y n'última instancia'l eleutores de la India, ente qu'otros, como'l riego, ingresu pela tierra, la policía, les prisiones, y el control de los medios de comunicación permanecieron dientro del ámbitu de competencia del gobernador británicu y el so conseyu executivu.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; La nueva acta tamién facilitó pa los indios la posibilidá de ser almitíos nel serviciu civil y el cuerpu d'oficiales del exércitu.

Un gran númberu d'indios agora desafiáronse, anque, pa la votación a nivel nacional solo constituyíen el 10% de la población total d'adultos de sexu masculino, munchos de los cualos inda yeren analfabetos.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; Nes llexislatures provinciales, los [[británicos]] siguieron exerciendo ciertu control por aciu la asignación d'asientos pa los intereses especiales que consideraben cooperativos o útiles. En particular los candidatos rurales, xeneralmente allegaos al dominiu británicu y menos a la so confrontación, asignaron más butaques que les sos contra partes urbanes.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; Los asientos tamién taben acutaos pa los non brahmanes, como terratenientes, empresarios y graduaos de la universidá. El direutor de &quot;representación comunal&quot;, que yera una parte integral de les reformes Minto-Morley, y más apocayá del Pactu de Lucknow del Congresu de la Lliga musulmana, reafitar colos asientos reservaos pa los [[Islam|musulmanes]], [[sij]]s, indios [[Cristianismu|cristianos]], los [[anglu-indiu]]s y los europeos domiciliados, tantu nos conseyos llexislativos provinciales ya Imperiales.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt; Les reformes Montague-Chelmsford ufiertaben a los indios la oportunidá más importante hasta agora, l'exerciciu del poder llexislativu, especialmente a nivel provincial; sicasí, esa oportunidá tamién foi acutada pol númberu entá llindáu de votantes, polos pequeños presupuestos disponibles pa les llexislatures provinciales, y pola presencia d'asientos d'interés rurales y especiales que fueron vistos como preseos de control británicu.&lt;ref name=&quot;brown-p205-207&quot; /&gt;

==La teoría de dos naciones==
En 1937, na sesión abierta de la Mahasabha hindú celebrada en Ahmedabad, Savarkar nel so discursu presidencial afirmó: &quot;La India nun puede asumise güei como nación unitaria y homoxénea, sinón pela cueta hai dos naciones principales - la hindú y la musulmana&quot;. El pronunció la teoría de les dos naciones, per primer vegada, en 1923 nel so ensayu Hindutva y el siguiente en 1937 nel so discursu presidencial a la Mahasabha. En 1923 escribió: &quot;Nós, los hindús tamos xuníos non solo pol amor que tenemos por una patria de mancomún y pola sangre que cuerre poles nueses venes ... sinón tamién pol llazu de mancomún del homenaxe qu'emprestamos a la nuesa gran civilización - la nuesa cultura hindú ... somos unu porque somos una nación, una raza y propietarios d'una Sanskriti común (la civilización)&quot;.

Una de les más grandes ironíes de la hestoria del sur d'Asia, ye que los dos figures cruciales de la ideoloxía del nacionalismu relixoso nel subcontinente, [[Muhammad Ali Jinnah|Mohammed Ali Jinnah]] y [[Vinaiak Dámodar Savarkar|Vinayak Damodar Savarkar]], yeren militares non creyentes. Savarkar podría dicise qu'espublizaba la teoría de dos naciones dellos años primero que la idea de Paquistán plantegárase y depués foi puesta n'aición por Jinnah y la Lliga Musulmana. Nel so testu seminal 'Hindutva', publicáu en 1923, Savarkar dio un xiru territorial y racial de la pallabra hindú.

&quot;El Dharma d'un hindú ta dafechu venceyáu cola tierra de los hindús, esta tierra d'él nun ye solo una Pitribhu, sinón un Punyabhu, quier dicir nun ye solo una patria sinón una tierra sagrada&quot;, frase famosa. Lo esencial de la Hindutva, na mente de Savarkar, nun tenía nada que ver cola relixón, pero basar nuna nación común (rashtra), una raza común (jati) y una civilización común (sanskriti). Este foi un capítulu na vida personal de Savarkar, na que foi fiero atéu. El declaró públicamente que nun había nada de sagráu nes vaques y aconseyó a los hindús a abandonar el vegetarianismo. La opinión de Jinnah alrodiu de la relixón tenía semeyances cola de Savarkar. En 1940, Jinnah mentó animando a 100&amp;nbsp;000 de siguidores de la Lliga Musulmana en Lahore: &quot;Los Musulmanes nun son una minoría si non una nación. El problema na India nun ye ente comunidaes, si non de calter internacional, y tien de ser tratáu como tal&quot;. Savarkar nun taba en desalcuerdu, y unos años más tarde proclamó. &quot;Nun tengo nada en contra de la teoría de dos naciones del señor Jinnah. Nós los hindús somos una nación por nós mesmos y ye un fechu históricu que los hindús y los musulmanes son dos naciones&quot;.

Sicasí, nuna fase anterior, Jinnah - yera un fumador en cadena, elegantemente vistíu, abogáu educáu en Londres, con credenciales lliberales impecables. Gopal Krishna Gokhale aclamara a Jinnah como'l &quot;meyor embaxador de la unidá ente hindús y musulmanes&quot;. Historiador Ayesha Jalal escribió que nel cercu del movimientu Khilafat en 1920, Jinnah &quot;fixo risión y etiquetó como falsu y peligrosu el frenesí relixosu, que se confundiera a los políticos de la India, y los fanáticos, tanto hindús como musulmanes, y esto taba perxudicando a la causa nacional. Pero eso nun-y torgó usar la relixón pa defender el separatismu musulmán. Jinnah caltuvo a los [[ulema|ulemes]] a distancia a lo llargo de la so vida, pero taba perfectamente dispuestu a usalos pa promover la causa d'una patria independiente pa los musulmanes del sur d'Asia. Esautamente como Savarkar, qu'a pesar de tola so retórica contra los musulmanes y la so pasión pola India xunida, non solo estableció les coaliciones en [[Sind]]h y Bengala cola Lliga Musulmana, tamién engarro per Paquistán, y aun así taba arguyosu d'estes aliances .

La contradicción ente les creencies personales de Jinnah y l'usu políticu de la relixón fixéronse evidentes nos sos últimos años. D'esta miente, en 1946, Jinnah nun tuvo reparos en pidir a los musulmanes a llanzase a la &quot;aición direuta&quot;, lo que dio llugar a los disturbios xeneralizaos y el derramamiento de sangre en nome de la relixón. Anque un añu dempués, nel so famosu discursu na Asamblea Constituyente'l 11 d'agostu de 1947 nel que faló d'un Paquistán secular ya inclusivu, Jinnah trató de meter al xeniu relixosu na botella. Sicasí, el dañu yá taba fechu.

Savarkar nun tenía tales duldes. A pesar de que yera receptivu a la idea de que los musulmanes tendríen de tener la so propia nación, la so hostilidá escontra ellos caltúvose incólume. Inclusive a la edá de 82 años, escribió mientres la guerra indo-pakistaní de 1965, &quot;Los actos barbáricos de Paquistán como'l secuestru y la violación de muyeres indies nun se detendríen nun siendo que Paquistán recibiera lo que diera&quot;.

==Patria musulmana, eleiciones provinciales, Segunda Guerra Mundial y Resolvimientu de Lahore: 1930–1945==
{{Gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
||[[Allama Muhammad Iqbal]], fifth from left, arriving at the 1930 session of the [[All India Muslim League]], where he delivered his presidential address outlining his plan for a homeland for the Muslims of British India.
|5=File:Chaudhry Khaliquzzaman.jpg|6=[[Chaudhari Khaliquzzaman]] (left) seconding the 1940 Lahore Resolution of the [[All-India Muslim League]] with [[Jinnah]] (right) presiding, and [[Liaquat Ali Khan]] centre.}}

Anque Choudhry Rahmat Ali tenía producíu un panfletu en 1933, ''Agora o nunca'', na que'l términu &quot;[[Paquistán]]&quot;, &quot;la tierra de los puros&quot;, entiende'l [[Punyab]], la provincia Frontera Noroeste ([[Afganistán|Afghanistán]]), [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Sind]]h y [[Baluchistán]], foi acuñáu per primer vegada, esti folletu nun atraxo l'atención política {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=31}} Un pocu más tarde, una delegación musulmana na Comisión Parllamentaria sobre les reformes constitucionales de la India, dio poca importancia a la idea de Paquistán, que calificó de &quot;quimérica y impracticable&quot;. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=31}}

Dos años más tarde, en 1935 l'acta de Gobiernu de la India introdució l'autonomía provincial, aumentando'l númberu de votantes na India hasta los 35 millones. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Más significativamente, los problemes d'orde fueron tresferíos per primer vegada de l'autoridá británica a los gobiernos provinciales encabezaes polos indios. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Esto fixo qu'aumentara l'ansiedá de los musulmanes alrodiu de una eventual dominación hindú. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Nes eleiciones eleutorales provinciales de 1937, La lliga musulmana llogró'l so meyor desempeñu nes provincies de minoría musulmana, según les provincies xuníes, onde ganó 29 de los 64 asientos reservaos pa los musulmanes. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Sicasí, nes rexones del Punyab y Bengala con mayoría musulmana del However, los partíos rexonales superaron a la lliga. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Nel Punyab, el partíu de la unión de Sikandar Hayat Khan, ganó les eleiciones y formó un gobiernu col sofitu del Congresu Nacional y el [[Shiromani Akali Dal]], que duró cinco años. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} En Bengala, la Lliga compartiera'l poder nuna coalición con A. K. Fazlul Huq, el líder del partíu Krishak Praja. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}}

Per otra parte el congresu, ganó con 716 en total, los 1585 asientos de l'asamblea provincial, fueron capaces de formar gobiernos en 7 de les 11 provincies de la India Británica. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Nel so manifiestu'l congresu sostuvo que los asuntos relixosos yeren de menor importancia pa les mases que los asuntos económicu y social, sicasí, la eleición remontó que'l Congresu punxera a disposición solo 58 d'un total de 482 d'asientos musulmanes, y de estos solu ganaron 26. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Nos UP, onde'l congresu ganó, este ufiertó compartir el poder cola Lliga, condición de que la Lliga dexara de representar namái a persones musulmanes, a lo que la Lliga negóse. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} Esto foi un error, según alienó al congresu llueñe de les mases musulmanes. Amás la nueva alministración de les provincies xuníes promulgó la proteición a les vaques y la práutica del Hindi. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=32}} La elite musulmana en UP taba alloriada cuando vieron les escenes caótiques del nuevu Congresu del Raj, nel que grandes cantidaes de persones de la población rural presentábense delles vegaes nos edificios de gobiernu, onde nos podía estremáse-yos de los alministradores y del personal de seguridá. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|pp=32–33}}

La Lliga musulmana condució la so propia investigación sobre les condiciones de los musulmanes, nes provincies gobernaes pol congresu.{{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} Lo qu'atoparon neses investigaciones amontó'l mieu ente les mases musulmanes d'una futura dominación hindú. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} La visión de que los musulmanes diben ser trataos inxustamente nuna India independiente apoderada pol Congresu, yera nesi momentu parte del discursu públicu de los musulmanes. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} Col españíu de la [[Segunda Guerra Mundial]] en 1939, el virréi, Lord Linlithgow, declaró la guerra a favor de la India ensin consultar colos líderes indios, conduciendo a los ministros del congresu provincial a rindise en protesta. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} La lliga musulmana que funcionaba so un estáu patronal, {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=34}} en contraste, entamó celebraciones pol &quot;Día de deliberación&quot; (de la dominación per parte del congresu) y foi sofitáu por Gran Bretaña anque taba en guerra. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} Cuando Linlithgow, axuntar colos líderes nacionalistes, él dio-y el mesmu estatus a Jinnah que-y diera a Gandhi, y un mes dempués describió al Congresu como una organización hindú&quot;. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=34}}

En marzu de 1940, na sesión añal de tres díes de la Lliga en [[Lahore]], Jinnah dio un discursu n'inglés de dos hores, nel cual presentó argumentos de la teoría de dos naciones, poniendo n'escena les pallabres de los historiadores Singh y Talbot, de que “Musulmanes ya Hindús… yeren comunidaes relixoses irreconciliablemente opuestes, y polo tanto nengún arreglu que pueda satisfaer les aspiraciones de dambes partes, podría ser impuestu&quot;. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} Nel últimu día de sesión, la Lliga aprobó lo que se-y dio a conocer cómo'l resolución de Lahore, tamién conocida como'l Resolvimientu de Paquistán“ {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=33}} demandando que les árees nes que los musulmanes yeren mayoría en númberu, según nes zones del Nordés y l'este de la India, teníen de ser arrexuntaos pa constituyir estaos independientes que les sos unidaes constituyentes fueren autónomes y soberanes&quot;. A pesar de ser fundada más de tres décades antes, La Lliga buscaría axuntar el sofitu de los musulmanes del sur de Garraba, namái mientres la Segunda Guerra Mundial. {{Sfn|Khan|2007|p=18}}

En marzu de 1942, cola rápida movilización xaponesa na Península de Malayan, dempués de la cayida de Singapur {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=34}} y col sofitu de los americanos pa llograr la independencia de la India, {{Sfn|Talbot|Singh|2009|pp=34–35}} [[Winston Churchill]], el Primer Ministru de Gran Bretaña en tiempos de guerra, mandó a Sir [[Stafford Cripps]], el líder de la [[Cámara de los Comunes del Reinu Xuníu]], con una ufierta de condición de dominiu d'India n'intercambiu del sofitu del Congresu a favor de la guerra.{{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=35}} Nun deseyando perder el sofitu de los aliaos yá aseguraren a la Lliga Musulmana, a los Unionistes del Punjab, y los Príncipes, los Cripps ufiertaron incluyir una clausa qu'establecer que nenguna parte del Imperiu indiu británicu veríase forzáu a xunise al dominiu post- guerra. Como resultáu de la condición, les propuestes fueron refugaes pol Congresu, que dende la so fundación como un grupu d'abogaos educaos en 1885, {{Sfn|Khan|2007|p=18}} ver a sigo mesmu como representante de toles creencies de la India.{{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=35}} Dempués de la llegada de Gandhi en 1920, la estratexa preeminente del nacionalismu indio,{{Sfn|Stein|Arnold|2010|p=289|ps=: Quote: &quot;Gandhi was the leading genius of the later, and ultimately successful, campaign for India's independence&quot;}} que'l congresu tresformárase nun movimientu en masa nacionalista de millones de adeptos. {{Sfn|Khan|2007|p=18}} N'agostu de 1942, el Congresu de la India punxo en marcha'l resolución Quit que solicitó cambeos drásticos constitucionales, que los británicos vieron como la más seria amenaza al so gobiernu dende la rebelión india de 1857. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=35}} Colos sos recursos y l'atención yá s'espardiendo se adulces por una guerra mundial, los británicos nerviosos encarcelaron darréu a los líderes del Congresu y caltener na cárcel hasta agostu de 1945, {{Sfn|Metcalf|Metcalf|2006|p=209}} ente que la Lliga Musulmana yera agora llibre polos próximos trés años pa espublizar el so mensaxe. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=34}} Arriendes d'ello, el récor de la Lliga Musulmana disparar mientres la guerra con Jinnah almitiendo, &quot;La guerra a la que naide dio la bienvenida resultó ser una bendición amarutada&quot;. {{Sfn|Khan|2007|p=43}} Anque hubo otros políticos musulmanes nacionales importantes, como'l líder del Congresu Ab'ul Kalam Azad, políticos musulmanes rexonales influyentes, como AK Fazlul Huq, del Partíu Izquierdista Praja Krishak en Bengala, Sikander Hyat Khan arrendador del Partíu de la Unión del Punyab, y [[Khan Abdul Ghaffar Khan]] del pro-Congresu Khudai Khidmatgar (popularmente, &quot;camises coloraes&quot;) na frontera oeste de la provincia, los británicos empezaron a ver a la Lliga como'l principal representante de la India musulmana.&lt;ref&gt;{{harvnb|Robb|2002|p=190}}&lt;/ref&gt;

== Misión del gabinete, Día d'Aición Direuta, el Plan de Partición, Independencia 1946-1947 ==
{{Gallery
|align=center
|width=180 |lines=4
|File:Cabinet mission to india1946.jpg|Miembros del [[Gabinete Misión a la india en 1946]] nun alcuentru con [[Muhammad Ali Jinnah]]. Nel estremu esquierdu ta [[Frederick Pethick-Lawrence, el Primer Barón Pethick-Lawrence|Lord Pethick Lawrence]]; nel estremu de la derecha ta [[Stafford Cripps|Sir Stafford Cripps]].
|7=File:Gandhi Badshah Khan in Bela Bihar 1947.jpg|8=Gandhi en Bela, Bihar, antes de los ataques a los musulmanes, el 28 de marzu de 1947.}}

En xineru de 1946, una serie de motinos españó nes fuercies armaes, empezando pola de los militares de la RAF atayaos cola so lenta repatriación a Gran Bretaña.&lt;ref name=&quot;judd-mutiny&quot;&gt;{{harvnb|Judd|2004|pp=172–173}}&lt;/ref&gt; Los motinos llegaron a un puntu col motín de l'Armada Real de la India en Bombay en febreru de 1946, siguíu d'otros en Calcuta, Madras, y Karachi. A pesar de que los motinos fueron suprimíos rápido, teníen l'efeutu d'aguiyar a l'aición al nuevu gobiernu llaborista en Gran Bretaña, y conduciendo a la misión del gabinete a la India dirixíu pol secretariu d'Estáu pa la India, Lord Pethick Lawrence, y [[Stafford Cripps|Sir Stafford Cripps]], quien fixera una visita cuatro años antes.&lt;ref name=&quot;judd-mutiny&quot; /&gt; Tamién a principios de 1946, convocáronse nueves eleiciones na India. Enantes, a la fin de la guerra en 1945, el gobiernu colonial anunciara'l xuiciu públicu de los trés oficiales superiores del derrotáu Exércitu Nacional Indiu de [[Subhas Chandra Bose]], que foi acusáu de traición. Como empezaron los xuicios, los líderes del Congresu, anque ambivalentes escontra'l INA, optaron por defender a los oficiales acusaos.&lt;ref&gt;{{harvnb|Judd|2004|pp=170–171}}&lt;/ref&gt; Les condenes subsiguientes de los oficiales, la protesta pública en contra de los convencimientos, y l'eventual remisión de les sentencies, creo una propaganda positiva pal Congresu, que solo ayudó nes victories eleutorales posteriores del partíu n'ocho de los once provincies.&lt;ref&gt;{{harvnb|Judd|2004|p=172}}&lt;/ref&gt; Sicasí, les negociaciones ente'l Congresu y la Lliga Musulmana, entorpecieron col problema de la partición.

Jinnah proclamó'l 16 d'agostu de 1946, el Día d'Aición Direuta, con una meta de destacar pacíficamente, la demanda la demanda d'una patria musulmana na India Británica. Sicasí, na mañana 16 bandes de musulmanes armaos axuntar nel monumentu Ochterlony en Calcuta a escuchar a Huseyn Shaheed Suhrawardy, Xefe de Gobiernu de la Lliga de Bengala, qu'en pallabres del Historiador Yasmin Khan, &quot;si él nun afalo explícitamente a la violencia, verdaderamente dio-y al ensame la impresión de qu'ellos podíen actuar con impunidá, que nin la policía o la milicia diba ser llamada, que'l ministeriu diba permanecer ciegu a cualquier aición que fuera desencadenada na Ciudá&quot;. {{Sfn|Khan|2007|pp=64–65}} Esa mesma tarde, en Calcuta, hindús fueron atacaos por musulmanes que tornaben en celebración, que llevaben panfletos distribuyíos enantes amosando una clara conexón ente la violencia y la demanda per Paquistán, y qu'implicaben a la celebración del Día d'Aición Direuta direutamente col españíu de la espiral de violencia que sería más palantre llamáu &quot;La gran matanza de Calcuta d'agostu de 1946&quot;. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=69|ps=: Quote:
&quot;A pesar de les negatives de la Lliga Musulmana, el biltu foi claramente venceyáu cola celebración del Día d'Aición de direuta. Procesionarios musulmanes que fueren a la base d'operaciones del 150 d'altor [[monumentu Ochterlony]] nel Maidan pa escuchar la primer ministru musulmán Lliga Suhrawardy, Atacáu hindús nel so camín de regresu. Ellos escucháronse berru como eslóganes &quot;Larke Lenge Paquistán&quot; ( Vamos ganar Paquistán pola fuercia). la violencia estender al norte de Calcuta Cuando ensames musulmanes trataron d'obligar a comerciantes hindús pa reparar el llamáu día de la fuelga (&quot;hartal&quot;). La circulación de panfletos con antelación al Día d'Aición direuta realiza una conexón clara col usu de la violencia y la demanda de Paquistán.&quot;}} A otru día día, los hindús contra atacaron y la violencia siguió mientres tres díes nos qu'aprosimao 4000 persones morrieron (según les cifres oficiales), los hindús y los musulmanes n'igual númberu. Anque la India tuviera anteriores biltos de violencia relixosa ente hindús y musulmanes, los homicidios de [[Calcuta]] fueron los primeres n'amosar carauterístiques de lo que se conoz modernamente como &quot;llimpieza étnica&quot;.&lt;ref&gt;{{harvnb|Talbot|Singh|2009|p=67}} Quote: &quot;The signs of 'ethnic cleansing' are first evident in the Great Calcutta Killing of 16–19 August 1946.&quot;&lt;/ref&gt; La violencia nun se llindó a la esfera pública, introducir nos llares, destruyendolos, y les muyeres y los neños fueron atacaos.{{Sfn|Talbot|Singh|2009|p=68}} A pesar de que tanto'l Gobiernu de la India como'l Congresu fueron solmenaos pol cursu de los acontecimientos, en setiembre, un gobiernu interín encabezadura pol Congresu instalóse, con Jawaharlal Nehru como primer ministru de la India xunida.

La violencia comunal esparder a Bihar (onde'l musulmanes fueron atacaos polos hindús), a [[Noakhali (zila)|Noakhali]] en Bengala (onde los hindús fueron atacaos polos musulmanes), a Garhmukteshwar nes Provincies Xuníes (onde'l musulmanes fueron atacaos polos hindús), y depués a [[Rawalpindi]] en marzu de 1947, onde los hindús fueron atacaos o espulsaos polos musulmanes.&lt;ref&gt;{{harvnb|Talbot|Singh|2009|p=67}} Quote:
&quot;(Les señales de &quot;llimpieza étnica&quot;) tamién tuvieron presentes na fola de violencia que se formo fora de Calcuta a Bihar, onde había un gran númberu de figures musulmanes importantes y pa Noakhali fondamente nel Ganges - Brahmaputra delta de Bengala. No que fai a el disturbios Noakhali, un oficial británicu falaron d'un esfuerciu musulmán &quot; decidíu y entamáu&quot; pa espulsar a tolos hindús, que representaben alredor d'una quinta parte de la población total. de la mesma, la contraparte Punyab pa esta transición de la violencia fueron les masacres de Rawalpindi de marzu 1947. El nivel de muerte y destrucción en tales pueblos del oeste de Punyab como Thoa Khalsa yera tal que yera imposible pa les comunidaes a vivir xuntos nel so cercu&quot;. &lt;/ref&gt;

Vallabhbhai Patel foi unu de los primeros líderes del Congresu n'aceptar la partición de la India como una solución pal llevantamientu del movimientu separatista musulmán empobináu por Muhammad Ali Jinnah. Fuera ultraxáu pola campaña d'aición direuta de Jinnah, que provocara la violencia comuñal en tola India y polos vetos del virréi de los planes del so departamentu pa detener la violencia por motivos constitucionales. Patel foi severamente criticáu na inducción del virréi a los ministros de la Lliga dientro del gobiernu, y revalidóse l'esquema d'agrupación del réxime polos británicu ensin l'aprobación del Congresu. Anque indignáu, pol boicó de la Lliga na asamblea y pola falta d'aceptación del plan del 16 de mayu, a pesar haber llegáu al gobiernu, él tamién yera consciente de que Jinnah gociaba sofitu popular ente los musulmanes, y que un conflictu abiertu ente él y los nacionalistes podría dexenerar nuna guerra civil ente hindús y musulmanes de consecuencies desastroses. Patel tenía en cuenta que la continuación d'un gobiernu central estazáu y débil, daría llugar una fragmentación más amplia de la India yá que afalaría a más de 600 estaos principescos escontra la independencia.

Ente los meses d'avientu de 1946 y xineru de 1947, Patel trabayó con funcionariu V. P. Menon na suxerencia d'esti postreru pa llograr un dominiu separáu de Paquistán creáu a partir de les provincies de mayoría musulmana. En xineru y marzu de 1947, la violencia comunal en Bengala y Punjab convenció entá más Patel, de la solidez de la partición. Patel, un feroz críticu de la demanda de Jinnah de que les zones de mayoría hindú de Punjab y Bengala tendríen de ser incluyíes nel estáu musulmán, llogró la partición d'eses provincies, bloquiando asina cualquier posibilidá de la so inclusión en Paquistán. L'esfotu de Patel na partición del Punjab y Bengala fixéra-y ganar munchu siguidores y almiradores ente'l públicu de la India, que se cansara de les táctiques de la Lliga, pero foi criticada por Gandhi, Nehru, los musulmanes secular y socialista pol so percibíu enfotu. Cuando Lord Louis Mountbatten propunxo formalmente'l plan el 3 de xunu de 1947, Patel dio la so aprobación y primió Nehru y otros líderes del Congresu p'aceptar la propuesta. Conociendo la fonda congoxa de Gandhi sobre les propuestes de partición, Patel comprometer nun discutiniu francu na xuntes privaes sobre la inviabilidad práutica percibida de cualquier coalición Congresu-Amiesta, l'aumentu de la violencia y l'amenaza de guerra civil. Na xunta del Comité del Congresu de Tola India llamar a votar sobre la propuesta, Patel dixo:

{{Quote|Entiendo dafechu les medranes de los nuesos hermanos de de les zones de mayoría musulmana. A naide gústa-y la división de la India y el mio corazón ta inxeme. Pero la eleición ye ente una división y munches divisiones. Tenemos De enfrentar los fechos. Nun podemos dar pasu a la emotividá y sentimentalismu. El Comité de Trabayu dexó d'actuar por mieu. Pero yo tarrézo-y a una cosa, que tou nuesu esfuerciu y trabayu duru d'estos años podríen dise a la basura o resultar infructuosos. Los mios nueve meses nel cargu desilusionáronme por completu con al respeutive de los supuestos méritos de la misión del gabinete. Sacante delles honroses esceiciones, los funcionarios musulmanes de riba escontra baxo a los chaprasis (peones o sirvientes) tán trabayando pa la Lliga. El vetu coleutivu que se-y dio a la Lliga nel plan de la misión bloquiaría'l progresu de la India en toles etapes. Gústenos o non, ello ye que Paquistán yá esiste nel Punjab y Bengala. So les circunstancies preferiría un Paquistán llegal, que pueda faer que la Lliga sía más responsable. La llibertá ta por venir. Tenemos del 75 al 80 per cientu de la India, lo que podemos fortalecer col nuesu propiu xeniu. La Lliga puede desenvolvese nel restu del país.}}

Tres la negación de Gandhi, siguíu pola aprobación del plan del Congresu, Patel representó a la India nel Conseyu de repartu, onde supervisó la división de los bienes públicos, y escoyó el Conseyu Indiu de ministros con Nehru. Sicasí, nin él nin nengún otru líder indiu previera la intensa violencia y la tresferencia de la población que se llevaría a cabu cola partición.

A finales de 1946, el gobiernu llaborista de Gran Bretaña, colos sos fondos públicos escosos pola recién alcanzada conclusión de la Segunda Guerra Mundial, decidió poner fin a la dominación británica de la India, a principios de 1947 y anunció la so intención de tresferir el poder a más tardar en xunu de 1948. Sicasí, col exércitu británicu ensin preparación pal potencial d'aumentu de la violencia, el nuevu virréi, [[Luis Mountbatten|Louis Mountbatten]], adelantró la fecha pa la tresferencia del poder, lo que dexó menos de seis meses pa la creación d'un plan de común alcuerdu pola independencia. En xunu de 1947, los líderes nacionalistes, ente ellos Nehru y Patel a favor del Congresu, Liyaqat Ali y Suhrawardhy en representación de la Lliga Musulmana, y el Maestru Tara Singh como representante de los Sijs. Tara Singh xunióse como quintu miembru representando a Akalis, más palantre alcordóse una partición del país a lo llargo de llinies relixoses, nuna contrastante oposición coles idees de Gandhi. Les árees predominantemente hindús y sij fueron asignaos a la nuevu India y les árees predominantemente musulmanes a la nueva nación de Paquistán; el plan incluyía una partición de les provincies de mayoría musulmana de Punjab y Bengala. La violencia comunal qu'acompañó l'anunciu de la Llinia Radcliffe o llinia de partición, foi inda más horrible.

Los historiadores Ian Talbot y Gurharpal Singh escriben sobre la violencia qu'acompañó a la partición de la India: &lt;blockquote&gt;&quot;Hai numberosos testimonios del esmembramientu y la mutilación de les víctimes. El catálogu d'horrores inclúi l'estripamientu de les muyeres embarazaes, les portaes de les cabeces de los ñácaros contra les parés de lladriyu, la amputación d'estremidaes, los xenitales de les víctimes y l'exhibición de cabeces y cadabres. Anque los disturbios comunales anteriores fueren mortales, la escala y el nivel de brutalidá nun tenía precedentes. Dellos estudiosos cuestionen l'usu del términu &quot;xenocidiu&quot; con al respeutive de les matances de la partición, sicasí enforma de la violencia que se manifestó foi d'enclinos xenocides. Yá que foi causada col propósitu de llimpiar una xeneración esistente, según evitar la so reproducción futura&quot;. {{Sfn|Talbot|Singh|2009|pp=67–68}}&lt;/blockquote&gt;

El 14 d'agostu de 1947, el nuevu Dominiu de Paquistán entró a valir, con Muhammad Ali Jinnah xurando como primer gobernador xeneral en [[Karachi]]. A otru día, 15 d'agostu de 1947, la India, agora como una unión más pequeñu de la ''India'', convertir nun país independiente con ceremonies oficiales en Nueva Delhi, y con Jawaharlal Nehru asumiendo la oficina del primer ministru, y el virréi, Louis Mountbatten, permaneciendo en como primer gobernador xeneral; Gandhi, sicasí, permaneció en Bengala prefiriendo trabayar ente los nuevos refuxaos del subcontinente con particiones.

==Partición xeográfica, 1947==

=== Plan de Mountbatten ===
La división actual de la India británica ente los dos nuevos dominios llevar a cabu d'alcuerdu a lo que se-y conoz como'l plan del 3 de xunu o Plan de Mountbatten. Anunciar nuna conferencia de prensa por Mountbatten el 3 de xunu de 1947, cuando tamién s'anunció la fecha de la independencia, el 15 d'agostu de 1947. Los puntos principales del plan yeren:
* Les asamblees llexislatives, sijs, hindús y musulmanes de Punyab y Bengala axuntaríense y votaríen pola partición. Si una simple mayoría de cualesquier de los grupos quixera una partición, entós estes provincies fueren estremaes.
* Les provincies xuníes tomaríen la so propia decisión.
* El destín de les provincies de la frontera norte y el [[Sylhet (zila)|distritu de Sylhet d'Assam]] estabaopor ser decidíu por un referendu.
* India algamó la so independencia'l 15 d'agostu de 1947.
* La independencia separada de Bengala foi refugada.
* Una comisión de fronteres foi designada p'atender el casu de partición.
Los líderes políticos de la India aceptaron el plan del 2 de xunu. Nun s'ocupa de la cuestión de los estaos principescos, pero'l 3 de xunu Mountbatten aconseyólos que caltuviérense independientes y encamentar a xunise a unu de los dos nuevos dominios.&lt;ref&gt;Sankar Ghose, ''Jawaharlal Nehru, a biography'' (1993), p. 181&lt;/ref&gt;

La Lliga Musulmana qu'un estáu separáu fuera concedíu. La posición del Congresu sobre la unidá tamién se tuvo en cuenta al faer de Paquistán lo más pequeño posible. La fórmula de Mountbatten yera estremar India y coles mesmes retener la máxima unidá posible.

El 3 de xunu de 1947, la Comisión de Trabayu del Congresu aprobó un resolución aceptando la partición de la India. Había tensión comunal, pero nun había disturbios comunales de que falar nel Punjab. Gandhi proclamar como 'vrat maun' (día de silenciu). Al paecer, foi aislláu por Nehru y Patel y yera infeliz. Mountbatten visitar y dixo qu'esperaba que Gandhi nun s'opunxera a la partición acordies col Plan de Mountbatten. Mountbatten tamién señaló que taba sosprendíu de que Gandhi guardara un día de silenciu nuna ocasión tan crucial. [[Mahatma Gandhi|Gandhi]] escribió'l so retruque nun cachu de papel: &quot;¿Dalguna vegada opúnxime a ti?&quot; Mountbatten caltién esi documentu como evidencia histórica ya inda s'atopa ente los sos documentos.
[[Image:Partition of India.PNG|thumb|El dominiu británicu nel subcontinente indiu, concedió-y la independencia en 1947 y 1948, convirtiéndose en cuatro nuevos estaos independientes: la [[India]], [[Birmania]], [[Sri Lanka]], y [[Paquistán]] ( incluyendo [[Bengala Oriental]], ente 1971 y [[Bangladex|Bangladesh]]).]]
Dientro de la India británica, la frontera ente la India y Paquistán (la Llinia Radcliffe) foi determinada por aciu un informe por encargu del gobiernu británicu preparáu so la direición d'un abogáu de Londres, Sir Cyril Radcliffe. Paquistán nació con dos enclaves non allegantes, Paquistán Oriental (l'actual Bangladesh) y Paquistán Occidental, dixebraos xeográficamente pola India. La India formar a partir de les rexones de mayoría hindú de la India británica, y Paquistán de les zones de mayoría musulmana.

El 18 de xunetu de 1947, el Parllamentu británicu aprobó l'Acta d'Independencia de la India que remató'l réxime de partición y abandonó la soberanía británica sobre los estaos principescos, de los cualos había dellos cientos, dexándolos llibres pa escoyer si deseyaben pertenecer a unu de los nuevos dominios. L'Acta de Gobiernu de la India de 1935 foi afechu p'apurrir un marcu xurídicu pa los nuevos dominios.

Dempués de la so creación como un nuevu país n'agostu de 1947, [[Paquistán]] solicitó la so adhesión a les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] y foi aceptáu pola Asamblea Xeneral el 30 de setiembre de 1947. El Dominiu de la India siguió teniendo'l so asientu esistente como la India que fuera miembru fundador de la Naciones Xuníes dende 1945.&lt;ref&gt;Thomas R. G. C., 'Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia', in ''Mediterranean Quarterly'', Volume 5 Number 4 (Duke University Press, Fall 1994), pp. 40–65&lt;/ref&gt;

===Llinia Radcliffe===
{{ap|Llinia Radcliffe}}
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:Punjabdoabs1.jpg|Un mapa de la rexón del Punyab {{circa|1947}}.
&lt;/gallery&gt;

Punyab- la rexón de los cinco ríos al este del [[Ríu Indo|ríu Indiu]]: [[Jhelum]], [[Ríu Chenab|Chenab]], [[Ríu Ravi|Ravi]], [[Ríu Beas|Beas]] y [[Ríu Sutlej|Sutlej]] - consiste en [[doab]]s interfluviales, o estensiones de tierra que s'alluguen ente dos ríos confluentes. Estos son los doab ''Sind-Sagar'' (ente'l Indo y el Jhelum), el doab ''Jech'' (Jhelum / Chenab), el doab ''Rechna'' (Chenab / Ravi), el doab ''Bari'' (Ravi / Beas), y el doab ''Bist'' (Beas / Sutlej) (vease'l mapa). A principios de 1947, nos meses previos a les deliberaciones de la Comisión de Llendes de Punyab, les principales zones en disputa paecíen tar nes doabs Bari y Bist, anque delles árees nel Rechna doab fueron reclamaos pol Congresu y los sijs. Nel doab Bari, los distritos de [[Gurdaspur]], [[Amritsar]], [[Lahore]], y Montgomery ([[Sahiwal]]) tamién fueron apostaes.&lt;ref name=&quot;spate&quot;&gt;{{harvnb|Spate|1947|pp=126–137}}&lt;/ref&gt;

Toos estos distritos en disputa (distintos de Amritsar, que foi de 46,5% musulmanes) tenía mayoría musulmana; sicasí, en Gurdaspur, la mayoría musulmana, nel 51,1&amp;nbsp;%, nun yera abondu. Nuna zona d'área de menor escala, solu trés [[tehsil]]s (sub -unidaes d'un distritu) na seición apostada de los Bari doab teníen mayoríes non musulmanes. Estos fueron: [[Pathankot]] (nel estremu norte de Gurdaspur, que nun taba en disputa), [[Amritsar]] y [[Tarn Taran]] nel distritu de Amritsar. Amás, había cuatro tehsils de mayoría musulmana al este de Beas-Sutlej (con dos onde'l musulmanes superaben en númberu a hindús y sijs xuntos).&lt;ref name=&quot;spate&quot; /&gt;

Ante la Comisión de Llendes empezaron les audiencies formales, creáronse gobiernos pa les rexones de Punyab Occidental y Oriental. Los sos territorios fueron estremaos provisionalmente pola &quot;división nocional&quot; basáu nes mayoríes simples de cada distritu. Tantu nel Punyab y Bengala, la Comisión de Llendes consistió en dos xueces musulmanes y dos non musulmanes con Sir Cyril Radcliffe como presidente común.&lt;ref name=&quot;spate&quot; /&gt;

La misión de la comisión de Punyab taba redactada en de la siguiente manera: &quot;Pa delimitar les fronteres de les dos partes del Punyab, va faese sobre la base de la determinación de les zones allegantes de mayoría musulmana y non musulmanes. Sicasí, al faelo, va tener en cuenta otros factores&quot;.&lt;ref name=&quot;spate&quot; /&gt;

Cada llau (los musulmanes y los Congresos/sijs) presentaron el so reclamu al traviés d'un abogáu, ensin llibertá p'axustar. Los xueces tampoco teníen nengún mandatu pa comprometer y toles cuestiones importantes fueron &quot;estremaes metá y metá, dexando Sir Cyril Radcliffe la xera ingrata de tomar les decisiones importantes&quot;.&lt;ref name=&quot;spate&quot; /&gt;

== Independencia, treslláu de poblaciones, y la violencia ==
Los intercambios masivos de población producir ente los dos estaos recién formaos nos meses darréu dempués de la partición. &quot;La población de la India antes de la división en 1947 yera d'aprosimao 390 millones de persones. Dempués de la partición, había 330 millones de persones na India, 30 millones nel oeste de [[Paquistán]], y 30 millones de persones en [[Paquistán Oriental]] (actual [[Bangladex]])&quot;. Una vegada establecíes les llinies, alredor de 14,5 millones de persones cruciaron les fronteres a lo qu'esperaben diba ser relativamente más seguru pola mayoría relixosa. El censu de 1951 en Paquistán identificó'l númberu de movíos en Paquistán a 7&amp;nbsp;226&amp;nbsp;600, presumiblemente toos yeren musulmanes qu'entraren en Paquistán dende la India. De la mesma, el censu de la India 1951 numberó 7&amp;nbsp;295&amp;nbsp;870 persones movíes, al paecer, toos hindús y sijs que se treslladaren a la India de Paquistán darréu dempués de la partición. Les cifres suman los 14,5 millones. Cuidao que los dos censos llevar a cabu alredor de 3,6 años dempués de la partición, la enumeración inclúi aumentu netu de la población dempués de la migración masiva.

Aprosimao 11,2 millones (77,4&amp;nbsp;% de les persones movíes) taben nel oeste, como parte de les cifres del Punyab: 6,5 millones de musulmanes treslladar dende la India a Paquistán Occidental, y 4,7 millones d'hindús y Sijs treslladar dende Paquistán occidental a la India; asina la migración neta nel oeste de la India a Paquistán Occidental (actual Paquistán) foi de 1,8 millones.
Los 3,3 millones restantes (22,6&amp;nbsp;% de les persones movíes) atopar nel este: 2,6 millones mover dende l'este de Paquistán a la India y 0,7 millones mover dende la India a Paquistán Oriental (actual Bangladesh); poro, la migración neta nel este foi de 1,9 millones de dólares na India. Los gobiernos apocayá formaos taben dafechu faltos d'equipu pa faer frente a les migraciones de tan estelante magnitú, pro lo tanto la violencia masiva y masacre producir en dambos llaos de la frontera. Les estimaciones del númberu de muertos varien, hai estimaciones baxes en 200&amp;nbsp;000 y estimaciones altes en 1&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000.&lt;ref&gt;[http://necrometrics.com/20c300k.htm#India#India Death toll in the partition]. Users.erols.com.&lt;/ref&gt; Lawrence James reparó que, &quot;Sir Francis Mudie, el gobernador de Punyab Occidental, estima que 500&amp;nbsp;000 musulmanes morrieron tratando d'entrar na so provincia, ente que l'altu comisionado británicu en Karachi punxo'l llenu total en 800&amp;nbsp;000... Esto nun fai sentíu en comparanza del reporte que presentaron Mountbatten y los sos partidarios que solo 200&amp;nbsp;000 fueron asesinaos&quot; [James 1998: 636].&lt;ref&gt;Bharadwaj, Prasant; Khwaja, Asim; Mian, Atif (August 30, 2008). &quot;The Big March: Migratory Flows after the Partition of India&quot; (PDF). ''Economic &amp; Political Weekly'': 43. Retrieved 16/01/2016.&lt;/ref&gt;

===Punyab===
L'estáu indiu de [[Panyab Oriental|Punyab Oriental]] foi creáu en 1947, cuando la partición de la India estremó l'antigua provincia británica de Punyab ente la India y Paquistán. La parte occidental de mayoría musulmana de la provincia convertir na provincia de Punyab de Paquistán; la parte oriental mayoría sij ya hindú convertir nel estáu oriental de Punyab de la India. Munchos hindús y sijs vivieron nel oeste, y munchu musulmanes vivieron nel este, y les medranes de toes eses minoríes yeren tan grande que la partición causó munches persones movíes y muncha violencia ente comunidaes.

[[Lahore]] y [[Amritsar]] taben nel centru del problema; la Comisión de Fronteres nun taba segura d'ónde asitialos por que formaren parte de la India o de Paquistán. La Comisión decidió dar Lahore a Paquistán, mientres Amritsar convertir en parte de la India. Delles árees en Punyab, incluyendo Lahore, [[Rawalpindi]], [[Multen]], y [[Guyarat|Gujrat]], teníen una gran población sij ya hindú, y munchos de los residentes fueron atacaos o asesinaos. Per otru llau, nel este de Punyab, ciudaes como Amritsar, [[Ludhiāna|Ludhiana]], [[Gurdaspur]], y [[Jalandhar]] teníen una mayoría de población musulmana, de los cualos miles morrieron o emigraron.

===Bengala===
La provincia de [[Bengala]] estremar en dos entidaes separaes, [[Bengala Occidental]] que pertenez a la India y [[Bengala Oriental]] perteneciente a Paquistán. Bengala Oriental pasó a denominase Paquistán Oriental en 1955, y más tarde convirtióse na nación independiente de Bangladesh dempués de la Guerra de Lliberación de Bangladesh, de 1971.

Ente que se-yos axudicaron cientos de miles d'hindús a los distritos de mayoría musulmana de Murshidabad y Malda de Bengala Oriental que fuxeron a la India. Na India, el distritu Khulna de mayoría d'hindú y mayoría budista, coles sos escasamente poblaes [[Chittagong Hill Tracts|llombes de Chittagong]], foi-y dau a Paquistán como premiu. Miles d'hindús, allugaos nos distritos de Bengala axudicaos a Paquistán, fueron atacaos y esta persecución relixosa obligó a cientos de miles d'hindús de Bengala Oriental a buscar abellugu na India.

===Sindh===
La mayor parte de la clase media próspera de Sindh nel momentu de la partición yera hindú. Nel momentu de la partición había 1&amp;nbsp;400&amp;nbsp;000 sindhis hindús, anque la mayoría concentrar en ciudaes como [[Hyderabad (Paquistán)|Hyderabad]], [[Karachi]], [[Shikarpur]] y [[Sukkur]]. Cientos de miles d'hindús que moraben en Sindh viéronse obligaos, al traviés de disturbios comunales, a abandonar los sos llares y chimenees, p'analayar peles tierres grebes en busca de la rehabilitación. La mayoría de la violencia anti- hindú en Sindh bastiar pola llegada de refuxaos musulmanes de la India col sofitu mínimu de los musim locales como sofitu a los alborotadores. Los hindús sindhis enfrentar a disturbios de baxa escala a diferencia de los hindús y sijs del Punyab que s'enfrentaron a un xenocidiu retributivo nel oeste de Punyab.&lt;ref&gt;{{citation |first=Ahmad |last=Salim |títulu=Partition of India: The Case of Sindh - Migration, Violence and Peaceful Sindh |publisher=Sustainable Development Policy Institute |añu=2004 |url=https://sdpi.org/publications/files/A-97.pdf |format=PDF}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Partition of India 1947 en.svg|thumb|Movimientu de los refuxaos a partir de la Partición de la India. ]]

El 6 d'avientu de 1947, la violencia comunal españó en Ajmer, la India, bastiada por un discutiniu ente los refuxaos sindhi hindús y musulmanes locales nel Dargah Bazar. La violencia en Ajmer españó de nuevu metanes avientu con puñalaes, un botín y la quema que causó víctimes na so mayoría musulmanes.&lt;ref name=&quot;Bhavnani&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=The Making of Exile: Sindhi Hindus and the Partition of India |last=Bhavnani |first=Nandita |publisher=Westland |añu=2014 |isbn=978-93-84030-33-9}}&lt;/ref&gt; Munchu musulmanes fuxeron al traviés del [[desiertu de Thar]] hasta [[Sindh|Sind]] en Paquistán.&lt;ref name=&quot;Bhavnani&quot; /&gt; Esto provocó más disturbios anti-hindús n'[[Hyderabad (Paquistán)|Hyderabad]], Sindh. El 6 de xineru un disturbiu anti-hindús españó en Karachi, con un envaloráu de 1100 baxes.&lt;ref name=&quot;Bhavnani&quot; /&gt; 776&amp;nbsp;000 Sindis hindús fuxeron a la India.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The Global World of Indian Merchants, 1750–1947 |last=Markovits |first=Claude |añu=2000 |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=0-521-62285-9 |page=278 |url= }}&lt;/ref&gt;

Mientres al Punyab y a Bengala diéronse-yos la metá de los sos estaos, la comunidá sindhi tuvo que faer frente al repulgu permanente pola separación de la totalidá de la so tierra natal. Esti sufrimientu, les privaciones, la alienación, la congoxa, la situación doliosa de los sindhis que fueron quitaos de la so identidá cultural histórica, xeográfica y sociolóxica, convertir na tema principal de la poesía sindhi.

A pesar de la migración, una población significativa sindhi hindú inda mora na provincia paquistanina de Sindh, onde xuben a alredor de 2,28 millones según el censu de 1998 de Paquistán; los hindús sindhis na India taben en 2,57 millones según el censu de 2001 de la India. Dellos distritos estremeros en Sindh yeren mayoritariamente hindús como'l distritu Tharparkar, Umerkot, Mirpurkhas, Sanghar y [[Badin]], pero la so población ta menguando y considérense una minoría en cayente. Ello ye que solo Umerkot inda tien una mayoría de los hindús nel distritu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pakistanhinducouncil.org/hindupopulation.asp |títulu=Population of Hindus in the World |website=Pakistan Hindu Council |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130518031747/http://www.pakistanhinducouncil.org/hindupopulation.asp |archivedate=18 de mayu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

=== Delhi ===
Mientres sieglos Delhi fuera la capital del Imperiu Mongol y d'anteriores gobernantes musulmanes turcos del norte de la India. La serie de gobernantes islámicos caltuvieron a Delhi como la fortaleza de los sos imperiu, lo que dexó un vastu conxuntu d'arquiteutura islámica en Delhi y una fuerte cultura islámica trescalada na ciudá. El censu de 1941 amuesa que la población de Delhi consta de 33.22&amp;nbsp;% de musulmanes.

Sicasí, miles de refuxaos hindús y sij del Punyab esparder na ciudá. Esto creó una atmósfera de trestornos como los [[pogromos]] contra los musulmanes, solmenaron la fortaleza histórica de la cultura y la política Indo-islámica. El primer ministru indiu Jawaharlal Nehru envaloró 1000 víctimes na ciudá. Sicasí, otres fontes afirmaron que les cifres fueren 20 vegaes mayores. La cuenta más recién de Gyanendra Pandey de la violencia en Delhi asitia les cifres de víctimes musulmanes en Delhi ente 20&amp;nbsp;000-25&amp;nbsp;000.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The Long Partition and the Making of Modern South Asia: Refugees, Boundaries, Histories |last=Zamindar |first=Vazira Fazila-Yacoobali |publisher=[[Columbia University Press]] |añu=2010 |isbn=978-0-231-13847-5 |page=247}}&lt;/ref&gt;

Decenes de miles de musulmanes fueron espulsaos de los campos de refuxaos, independientemente de les sos afiliaciones políticu y numberosu llugares d'interés en Delhi como'l Purana Qila, Idgah y Nizamuddin tresformar en campos de refuxaos. Na culminación de les tensiones en Delhi 330&amp;nbsp;000 musulmanes viéronse obligaos a fuxir de la ciudá a Paquistán. El censu 1951 rexistró una cayida de la población musulmana na ciudá de 33.22&amp;nbsp;% en 1941 pal 5,33&amp;nbsp;% en 1951.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Muslims In Indian Cities |last=Sharma |first=Bulbul |publisher=HarperCollins Publishers India |añu=2013 |isbn=978-93-5029-555-7}}&lt;/ref&gt;

=== Alwar y Bharatpur ===
Alwar y Bharatpur yeren dos estaos principescos de Rajputana (l'actual Rajasthan), que fueron un escenariu d'un sangrientu enfrentamientu ente la comunidá dominante, la tierra de retención de Jats hindús y la comunidá llabradora musulmana de Mexaos, a partir de mayu de 1947 d'equí p'arriba.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Remembering Partition: Violence, Nationalism and History in India |last=Pandey |first=Gyanendra |publisher=Cambridge University Press |añu=2001 |isbn=978-0-521-00250-9 |pages=39}}&lt;/ref&gt; Nos meses anteriores a la partición de la India n'agostu de 1947, disturbios comunales españaron ente los musulmanes mexaos y los hindús.

De resultes de los ataques violentos ensin precedentes que se desamarraron contra ellos en 1947, 100&amp;nbsp;000 musulmanes Mexaos de Alwar y Bharatpur viéronse obligaos a abandonar los sos llares y envalórase que 30&amp;nbsp;000 Mexaos fueron masacrados.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The Great Partition: The Making of India and Pakistan |last=Khan |first=Yasmin |publisher=[[Yale University Press]] |añu=2007 |isbn=978-0-300-12078-3 |location= |pages=135}}&lt;/ref&gt; De resultes d'esti biltu de violencia nestos dos estaos principescos de Rajputana, decenes de miles de musulmanes Mexaos fuxeron al traviés de la nueva frontera internacional en Paquistán.

== Reasentamiento de los refuxaos na India: 1947-1957 ==
Acordies col censu de la India de 1951 el 2&amp;nbsp;% de la población de la India yeren abellugaos (1,3&amp;nbsp;% del Paquistán Occidental y el 0,7&amp;nbsp;% del Paquistán Oriental).&lt;ref&gt;http://www.dawn.com/news/1105830&lt;/ref&gt; Delhi recibió'l mayor númberu de refuxaos pa una sola ciudá, la población de Delhi creció rápido en 1947 de tar per debaxo de 1 millón (917&amp;nbsp;939) llegó a un pocu menos de 2 millones (1&amp;nbsp;744&amp;nbsp;072) mientres el periodu 1941-1951.&lt;ref&gt;Census of India, 1941 and 1951.&lt;/ref&gt;

Los refuxaos fueron agospiaos en diversos llugares históricos y militares, como'l [[Fuerte de Rohtas|Purana Qila]], el [[Fuerte colloráu de Delhi|Fuerte Colloráu]], y los cuarteles militares de Kingsway Camp (alredor del actual Universidá de Delhi). Esti postreru convertir nel sitiu d'unu de los mayores campos de refuxaos nel norte de la India, nun momentu dau allugó a más de 35&amp;nbsp;000 refuxaos, amás del campamentu de Kurukshetra cerca de Panipat. Los campos convirtiéronse más tarde en viviendes permanentes al traviés d'estensos proyeutos de construcción llevaos a cabu pol Gobiernu de la India a partir de 1948. Un númberu considerable de colonies de viviendes en Delhi apaecieron alredor d'esti periodu como Lajpat Nagar, Rajinder Nagar, Nizamuddin Oriente, Punyabi Bagh, Rehgar Pura, Jangpura y Kingsway Camp. Buscábase aprovir un númberu d'esquemes tales como la provisión d'educación, oportunidaes d'emplegu, y préstamos fáciles pa empecipiar negocios, coles mires d'ayudar a los refuxaos tou la India.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Since 1947: Partition Narratives among Punjabi Migrants of Delhi |last=Kaur |first=Ravinder |añu=2007 |publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-568377-6}}&lt;/ref&gt;

Munchos sijs ya hindús fuxeron del Punyab del oeste y estableciéronse en Punyab del este (esto tamién incluyó Haryana y Himachal Pradesh) y Delhi. Hindús que fuxíen de Paquistán Oriental (actual Bangladesh) establecer en tola India y el nordeste de la India, munchos tamién acabaron nos estaos indios vecinos, como Bengala Occidental, Assam y Tripura. Dellos migrantes fueron unviaos a les islles Andamán onde anguaño los bengalíes formen el mayor grupu llingüísticu.

Sindis hindús estableciéronse principalmente en Gujarat, Maharastra y Rajasthan. Sicasí, dalgunos estableciéronse más llueñe en Madhya Pradesh. Un nuevu conceyu establecer pa los refuxaos hindús sindhi en Maharastra. El gobernador xeneral de la India, Sir Rajagopalachari sentó les bases d'esti conceyu y llamar Ulhasnagar (llamada, ciudá de l'allegría). Munchos refuxaos sindhis superaron la probeza, a pesar de que la perda d'una patria tuvo un efeutu fondo y duradero na so cultura sindhi.

A finales del 2004, la diáspora sindhi fervientemente oponer a un pleitu d'interés públicu nel Tribunal Supremu de la India, onde-y pidió al gobiernu de la India suprimir la pallabra &quot;Sindh&quot; del Himnu Nacional Indiu (escritu por Rabindranath Tagore antes de la partición) en términos de que violaba la soberanía de Paquistán.

==Reasentamiento de refuxaos en Paquistán: 1947-1957==

El censu de 1951 rexistró Paquistán que'l mayor númberu de refuxaos musulmanes que llegaron dende Punyab del Este y los estaos cercanos Rajputana (Alwar y Bharatpur). Yeren aprosimao 5&amp;nbsp;783&amp;nbsp;100 y constituyeron el 80,1&amp;nbsp;% de la población total de refuxaos de Paquistán.&lt;ref name=&quot;Chitkara&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Converts Do Not Make A Nation |last=Chitkara |first=G.M. |publisher=APH Publishing |añu=1998 |isbn=978-81-7024-982-5 |page=216}}&lt;/ref&gt; Este foi l'efeutu del xenocidiu retributivo en dambos llaos del Punyab, onde la población musulmana de Punyab Oriental foi espulsada pola fuercia al igual que la población hindú / sij nel Punyab Occidental. La migración dende otres rexones de la India foi la siguiente: Bihar, Bengala Occidental y Orissa, 700&amp;nbsp;300 o'l 9,8&amp;nbsp;% ; UP y Delhi 464&amp;nbsp;200 o'l 2,4&amp;nbsp;%; Gujarat y Bombay, 160.&amp;nbsp;400 o'l 2,2&amp;nbsp;%; Bhopal y Hyderabad 95&amp;nbsp;200 o'l 1,2&amp;nbsp;%; y Madras y Mysore 18&amp;nbsp;000 o 0,2&amp;nbsp;%.&lt;ref name=&quot;Chitkara&quot; /&gt;

Polo que se refier al asentamientu en Paquistán, el 97,4&amp;nbsp;% de los refuxaos del este de Punyab y les sos árees allegantes fueron a Punyab Occidental; 95,9&amp;nbsp;% de Bihar, Bengala Occidental y Orissa pal antiguu Paquistán Oriental; 95,5&amp;nbsp;% de UP y Delhi a Paquistán occidental, principalmente Karachi y Sind; 97,2&amp;nbsp;% de Bhopal y Hyderabad a Paquistán occidental, principalmente Karachi; y el 98,9&amp;nbsp;% de Bombay y Gujarat al oeste de Paquistán, en gran parte a Karachi; y el 98,9&amp;nbsp;% de Madras y Mysore foi a Paquistán occidental, principalmente Karachi.&lt;ref name=&quot;Chitkara&quot; /&gt;

Punyab Occidental recibió'l mayor númberu de refuxaos (73,1&amp;nbsp;%), principalmente del este de Punyab y les sos árees allegantes. El Gobiernu llevó a cabu un censu de refuxaos en Punyab Occidental en 1948, lo qu'amosó que'l so llugar d'orixe yera la India.

'''Los datos sobre'l númberu de refuxaos musulmanes nel oeste de Punyab de los distritos del este de Punyab y Rexones Vecines'''{{sfn|Chattha|2009|p=111}}
{| {{tablaguapa}}
!Llugares
!Cifres
|-
|Amritsar (Punyab del este)
|741&amp;nbsp;444
|-
|Jullender (Punyab del este)
|520&amp;nbsp;189
|-
|Gurdaspur (Punyab del este |499&amp;nbsp;793

|-
|Hoshiarpur (Punyab del este)
|384&amp;nbsp;448
|-
|Karnal (Punyab del este)
|306&amp;nbsp;509
|-
|Hissar (Punyab del este)
|287&amp;nbsp;479
|-
|Ludhiana (Punyab del este)
| resource=&quot;File:Refugees on train roof during Partition.ogv&quot; height=&quot;&quot; width=&quot;&quot; |255&amp;nbsp;864
|-
|Ambala (Punyab del este)
|222&amp;nbsp;939
|-
|Gurgaon (Punyab del este)
|80&amp;nbsp;537
|-
|Rontak (Punyab del este)
|172&amp;nbsp;640
|-
|Delhi
|91&amp;nbsp;185
|-
|Kangra (Punyab del este)
|33&amp;nbsp;826
|-
|Provincies Xuníes
|28&amp;nbsp;363
|-
|Simla (Punyab del este)
|11&amp;nbsp;300
|}

'''Los datos sobre'l númberu de refuxaos musulmanes de Punyab del oeste de los estaos principescos en Punyab del este y Rajputana'''{{sfn|Chattha|2009|p=111}}
{| {{tablaguapa}}
!Llugar
!Cifres
|-
|Patiala (Punyab del este)
|308&amp;nbsp;948
|-
|Alwar (Punyab del este)
|191&amp;nbsp;567
|-
|Kapurthala (Punyab del este)
|172&amp;nbsp;079
|-
|Faridkot (Punyab del este)
|66&amp;nbsp;596
|-
|Bharatpur (Rajputana)
|43&amp;nbsp;614
|-
|Naba (Punyab del este)
|43&amp;nbsp;538
|-
|Jina (Punyab del este)
|41&amp;nbsp;696
|-
|Tolos estaos pequeños faltantes
|39&amp;nbsp;322
|}

Bengala Oriental recibió'l segundu mayor númberu de refuxaos, 699&amp;nbsp;100, que constituyíen el 9,7&amp;nbsp;% de la población de refuxaos musulmanes total en Paquistán. 66.69&amp;nbsp;% de los refuxaos en Bengala Oriental aniciar en Bengala Occidental, 14,50&amp;nbsp;% de Bihar y 11,84&amp;nbsp;% d'Assam.&lt;ref&gt;{{Cite journal |jstor=23005560 |títulu=The Changing Discourse Of The Muhajirs |last=Ghosh |first=Papiya |date=2001 |journal=India International Centre Quarterly |volume=28 |issue=3 |page = 58}}&lt;/ref&gt;

Karachi recibió'l 8,5&amp;nbsp;% de la población migrante total, ente que Sind recibió 7,6&amp;nbsp;%. PFNM y Baluchistán recibieron el númberu más baxu de los migrantes. PFNM recibió 51&amp;nbsp;100 inmigrantes (0,7&amp;nbsp;% de la población migrante), ente que Baluchistán recibió 28&amp;nbsp;000 (0,4&amp;nbsp;% de la población migrante).

== Persones sumíes ==

Un estudiu de les entraes y salíes de la población total de los distritos de Punyab, utilizando los datos proporcionaos pol Censu de 1931 y 1951 dio llugar a una estimación de 1,26 millones de musulmanes sumíos que dexaron l'oeste d'India, pero nun llegaron a Paquistán.&lt;ref&gt;{{Cite journal|url = http://www.hks.harvard.edu/fs/akhwaja/papers/Big%20March%20EPW%20Publish08.pdf|títulu= The Big March: Migratory Flows after the Partition of India|last = Bharadwaj|first = Prasant|date = 30 d'agostu de 2008|journal = Economic &amp; Political Weekly|doi = |pmid = |fechaaccesu = 16 de xineru de 2016|first2 = Asim|last2 = Khwaja|first3 = Atif|last3 = Mian|page = 43}}&lt;/ref&gt; El númberu correspondiente de desapaiciones hindús y sijs a lo llargo de la frontera occidental envalorar n'aprosimao 0,84 millones.&lt;ref name=&quot;Bharadwaj, Prasant 2008&quot;&gt;Bharadwaj, Prasant; Khwaja, Asim; Mian, Atif (August 30, 2008). &quot;The Big March: Migratory Flows after the Partition of India&quot; (PDF). ''Economic &amp; Political Weekly'': 43. Retrieved 16/01/2016&lt;/ref&gt; Esto pon al total de persones sumíes por cuenta de la migración rellacionada coles particiones a lo llargo de la frontera de Punyab cerca de los 2,2 millones.&lt;ref name=&quot;Bharadwaj, Prasant 2008&quot; /&gt;

== Rehabilitación de les muyeres Ambes partes prometieron mutuamente que diben tratar de tornar a les muyeres secuestraes mientres los disturbios. El gobiernu de la India afirmó que 33&amp;nbsp;000 muyeres hindús y sij fueron secuestrada, y el gobiernu de Paquistán afirmó que 50&amp;nbsp;000 muyeres musulmanes fueron secuestraos mientres los disturbios. En 1949, hubo demandes gubernamentales de que 12&amp;nbsp;000 muyeres fueren recuperaos na India y en Paquistán 6000.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=m-EYXNnvMugC&amp;pg=PA125&amp;dq=muslim,+hindu+sikh+women+recovered&amp;hl=en#v=onepage&amp;q=12000&amp;f=false Perspectives on Modern South Asia: A Reader in Culture, History, and ... – Kamala Visweswara]. nGoogle Books.in (16 May 2011).&lt;/ref&gt; En 1954 había 20,728 muyeres musulmanes recuperaes y 9032 muyeres hindús y sij recuperaes de Paquistán.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=yNN4SE7cL60C&amp;pg=PA99&amp;dq=muslim+hindu+women+recovered+1947+riots&amp;hl=en Borders &amp; boundaries: women in India's partition – Ritu Menon, Kamla Bhasi]. nGoogle Books.in (24 April 1993).&lt;/ref&gt; La mayoría de les muyeres hindús y sij negar a volver a la India por medrana a qu'elles nunca seríen aceptaes pola so familia, un mieu tamién reflexáu poles muyeres musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita llibru |url=https://books.google.com/?id=i2AObmt7Z8wC&amp;pg=Ptheir=muslim+hindu+women+recovered+1947+riots |títulu=Embodied violence: Communalising women's sexuality in South Asia |last1=Jayawardena |first1=Kumari |last2=de Alwi |first2=Malathi |publisher=Zed Books |añu=1996 |isbn=978-1-85649-448-9}}&lt;/ref&gt;

== Migración dempués de la partición ==

=== Paquistán ===
Inclusive dempués del censu de 1951 munches families musulmanes de la India siguieron migrando a Paquistán a lo llargo de la década de 1950 y hasta principios de 1960.

La investigación atopó qu'hai tres fases predominantes de la migración musulmana de la India a Paquistán Occidental. La primer etapa duró d'agostu a payares de 1947. Nesta etapa de la migración de los inmigrantes Musim aniciar a partir del este de Punyab, Delhi, los cuatro distritos axacentes d'O.P. y los estaos principescos de Alwar y Bharatpur qu'agora formen parte del actual estáu de Rayastán.&lt;ref name=Khalidi&gt;{{citation |last=Khalidi |first=Omar |añu=1998 |títulu=From Torrent to Trickle: Indian Muslim Migration to Pakistan, 1947—97 |journal=Islamic Studies |volume=37 |number=3 |publisher=Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad |pp=339–52 |url=http://www.jstor.org/stable/20837002}}&lt;/ref&gt; La violencia qu'afectó a estes árees mientres la partición bastiaron un éxodu de musulmanes d'estes árees a Paquistán.

La segunda etapa de la migración foi de (avientu 1947- avientu de 1971) no que ye O.P., Delhi, Gujarat, Rayastán, Maharastra, Madhya Pradesh, Karnataka, Andhra Pradesh, Tamil Nadu y Kerala.&lt;ref name=Khalidi/&gt;

La tercer etapa, que duró de 1973 y 1990 foi cuando los niveles de migración de los musulmanes de la India a Paquistán amenorgar al so nivel más baxu dende 1947.

En 1959, la Organización Internacional del Trabayu (OIT) publicó un informe qu'indica qu'ente'l periodu de 1951 a 1956, una cantidá de 650&amp;nbsp;000 musulmanes de la India treslladar a Paquistán Occidental.&lt;ref name=Khalidi/&gt; Sicasí, Visaria (1969) plantegó duldes sobre l'autenticidá de les afirmaciones alrodiu de la migración de los musulmanes de la India a Paquistán, dende'l censu de 1961, Paquistán nun acotó estes cifres. Sicasí, nel censu de 1961 Paquistán sí incorporó una declaración que suxure que se produxera una migración de 800&amp;nbsp;000 persones de la India a Paquistán a lo llargo de la década anterior.&lt;ref name=&quot;lse.ac.uk&quot;&gt;http://www.lse.ac.uk/asiaResearchCentre/_files/ARCWP04-Karim.pdf&lt;/ref&gt; De les persones que fueren a Paquistán, la mayoría nunca tornó. El primer ministru indiu Jawaharlal Nehru tresmitió la so congoxa pola continua migración de los musulmanes de la India a Paquistán Occidental: &lt;ref name=Khalidi/&gt;&lt;blockquote&gt;''&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt; Hubo... dende 1950, movimientu de dellos musulmanes de la India a Paquistán Occidental al traviés de Jodhpur-Sind vía Khokhropar. De normal, el tráficu ente la India y Paquistán Occidental foi controláu pol sistema de permisu. Pero esti musulmanes que van al traviés de Khokhropar salieron ensin permisos a Paquistán Occidental. A partir de xineru de 1952 hasta finales de setiembre, 53&amp;nbsp;209 emigrantes musulmanes fueron al traviés de Khokhropa... La mayoría d'estos probablemente proveníen de les provincies xuníes. Dende l'entamu d'ochobre de 1952, hasta'l día 14, 6808 fuxeron per esta vía. Dempués de que Paquistán se volviera muncho más estrictu en dexar la entrada cola introducción del sistema de pasaportes. A partir del día 15 d'ochobre hasta finales d'ochobre, 1247 persones dir por esta vía. Y a partir del 1 de payares, 1,203 pasaron al traviés de Khokhropar&quot;''.&lt;ref name=Khalidi/&gt;&lt;/blockquote&gt;La migración musulmana de la India a Paquistán Occidental siguió, a pesar del cese del sistema de permisos ente los dos países y l'introducción del sistema de pasaportes ente dambos. El primer ministru indiu Jawaharlal Nehru espresó una vegada más la so esmolición pola continua migración de los musulmanes de la India a Paquistán Occidental nun comunicáu a unu de los sos principales ministros (el día 1 d'avientu de 1953): &lt;blockquote&gt;''&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; Un bon númberu de musulmanes han diariamente cruciáu a Paquistán dende la India, al traviés de Rajasthan y Sindh. ¿Por qué esti musulmanes crucien a Paquistán a un ritmu de trés o cuatro mil persones al mes? Esto ye dignu de ser investigáu, porque nun ye méritu nuesu qu'esto permaneza asina. La mayoría d'ellos provienen de Uttar Pradesh, Rayastán o Delhi. Rescampla que nun diríen ellí nun siendo qu'haya dalguna medrana o presión sobre ellos. Dalgunos pueden dir cola esperanza d'atopar emplegu ellí. Pero la mayoría d'ellos paecen sentir que nun hai futuru pa ellos na India. Yá llamé l'atención con al respeutive de les dificultaes nel serviciu del Gobiernu. Otra razón, creo, ye'l mieu a les lleis d'evacuación de propiedá [EPL]. Siempres consideré qu'estes lleis tantu na India y Paquistán,son inxustes na so mayoría. Al tratar de castigar a unes poques persones culpables, castigamos o vamos mancar a un gran númberu de persones perfectamente inocentes ... la presión de les Lleis d'Evacuación de Propiedá aplica a casi tolos musulmanes en ciertes zones de la India. Nun pueden disponer fácilmente de la so propiedá o exercer el comerciu por medrana a que'l brazu llargu d'esta llei pueda suxetar coles sos garres. Ye esti continuu mieu que vien en forma d'un normal funcionamientu y de negocios normales, pero exerz una fuerte presión sobre un gran númberu de musulmanes na India, especialmente nel norte y l'oeste&quot;''.&lt;ref name=&quot;Khalidi&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;

En 1952, el sistema de pasaportes introducir pa fines de viaxe ente los dos países. Esto fixo posible que los musulmanes de la India pudieren movese llegalmente a Paquistán. Paquistán inda rique trabayadores educaos y con habilidá pa incorporase a la so economía con nel tiempu, por cuenta de los niveles relativamente baxos d'educación nes rexones que se convirtieron en parte de Paquistán. Inda n'avientu de 1971, l'Alta Comisión de Paquistán en Nueva Delhi foi autorizada a emitir documentos d'entrada a los indios calificaos educativamente pa emigrar a Paquistán.&lt;ref name=&quot;Khalidi&quot; /&gt;

La vía llegal foi tomada polos desemplegáu pero educaos musulmanes indios en busca d'una meyor fortuna, sicasí, los musulmanes más probes de la India siguieron diendo illegalmente al traviés de la frontera de Rayastán - Sind hasta que la guerra de 1965 ente India y Paquistán, cerrara esa ruta. Dempués de la conclusión de la guerra en 1965, la mayoría de los musulmanes que queríen dir a Paquistán tuvieron que dir ellí al traviés de la frontera ente India y Paquistán Oriental. Una vegada llegando a Dhaka, la mayoría dirixir al so destín final en Karachi. Sicasí, non toos consiguieron llegar a Paquistán occidental de Paquistán Oriental.

El censu de 1951 en Paquistán rexistró a 671&amp;nbsp;000 refuxaos en Paquistán del Oriental, la mayoría provenientes del Bengala Occidental. El restu proveníen de [[Bihar]].&lt;ref name=&quot;Hill et al, page 13&quot;&gt;[http://iussp2005.princeton.edu/download.aspx?submissionId=52236 Hill et al, page 13]&lt;/ref&gt; En 1961 les cifres llegaron a 850&amp;nbsp;000. arriendes de los disturbios en Ranchi y Jamshedpur, los biharis siguieron emigrando a Paquistán Oriental hasta bien entraos los años sesenta y les cifres xubieron hasta un millón.&lt;ref&gt;Ben Whitaker, ''The Biharis in Bangladesh'', Minority Rights Group, London, 1971, p.7.&lt;/ref&gt; Les más crudes estimaciones suxurieron qu'alredor de 1,5 millones de musulmanes emigraron de Bengala Occidental y Bihar, al este de Bengala nos dos décades dempués de la partición.&lt;ref&gt;Chatterji – Spoils of partition. Page 166&lt;/ref&gt;

Sobre la frontera ente India y Paquistán Occidental, nes remortines de la guerra indo - paquistanina de 1965, 3500 families musulmanes migraron dende la parte india del desiertu de Thar a la seición paquistanina del desiertu de Thar.&lt;ref&gt;Hasan, Arif; Mansoor, Raza (2009). ''Migration and Small Towns in Pakistan; Volume 15 of Rural-urban interactions and livelihood strategies working paper''. IIED. p. 16. ISBN 978-1-84369-734-3.&lt;/ref&gt; 400 families establecer en Nagar dempués de la guerra de 1965 y un adicional de 3000 establecer na Chachro taluka en Sind, una provincia de Paquistán Occidental.&lt;ref name=&quot;Hasan, Arif 1987 p. 25&quot;&gt;Hasan, Arif (December 30, 1987). &quot;Comprehensive assessment of drought and famine in Sind arid ones leading to a realistic short and long-term emergency intervention plan&quot; (PDF). p. 25. Retrieved 2016-01-12.&lt;/ref&gt; El gobiernu de Paquistán apurrió a cada familia 12 acres de tierra. Acordies con los rexistros del gobiernu esta repartición de tierra xubió a los 42&amp;nbsp;000 acres.&lt;ref name=&quot;Hasan, Arif 1987 p. 25&quot; /&gt;

La migración musulmana de la India a Paquistán amenorgóse drásticamente na década de 1970, enclín reparáu poles autoridaes paquistanines. En xunu de 1995, el ministru del Interior de Paquistán, Naseerullah Babar, informó a l'Asamblea Nacional qu'ente'l periodu de 1973 a 1994, hasta 800&amp;nbsp;000 visitantes veníen de la India con documentación de viaxe válida. D'estos, solo 3393 quedáronse.&lt;ref name=&quot;Khalidi&quot; /&gt;

Nun enclín rellacionáu, los matrimonios ente musulmanes d'India y Paquistán menguaron drásticamente. Acordies con un comunicáu de payares de 1995, Riaz Khokha, l'Altu Comisionado de Paquistán en Nueva Delhi, el númberu de matrimonios tresfronterizos amenorgóse de 40&amp;nbsp;000 al añu nos años 1950 y 1960 a apenes 300 al añu.&lt;ref name=&quot;Khalidi&quot; /&gt;

=== India ===
La migración de los hindús de Paquistán a la India siguió darréu. El censu de 1951 na India rexistró que 2,523 millones de refuxaos llegaron de Paquistán Oriental, de los cualos 2,061 millones emigraron a Bengala Occidental, ente que'l restu emigraron a Assam, Tripura y otros estaos.&lt;ref name=&quot;Hill et al, page 13&quot;/&gt; Estos refuxaos llegaron en folaes y nun vinieron namái por cuenta de la partición. En 1973 les cifres algamaron más de 6 millones de persones. Los siguientes datos amuesa les grandes foles de refuxaos de Paquistán Oriental y los incidentes que bastiaron les migraciones.&lt;ref&gt;P. N. Luthra – Rehabilitation, page 18-19&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;During Bangladesh liberation war 11 million people from both communities took shelter in India. After the war 1.5 million decided to stay. [https://web.archive.org/web/20070305174949/http://www.hinduonnet.com/thehindu/2000/07/30/stories/13300611.htm Source.]&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;

! Añu
!Razón
! Cifra
|- 
| 1947
| Partición
| 344&amp;nbsp;000
|-
| 1948
| Anexón la India a Hyderabad
| 786&amp;nbsp;000
|-
| 1950
| Disturbios en Barisal
| 1&amp;nbsp;575&amp;nbsp;000
|-
| 1956
| [[Paquistan]] convertir en [[República Islámica de Paquistán|República Islámica]]
| 320&amp;nbsp;000
|-
| 1964
| Disturbios pol incidente de Hazratbal
| 693&amp;nbsp;000
|-
| 1971
| [[Guerra de Lliberación de Bangladex|Guerra de lliberación de Bangladex]]
| 1&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000
|}
La población del distritu de Tharparkar na provincia de Sind en Paquistán Occidental foi del 80&amp;nbsp;% hindús y 20&amp;nbsp;% musulmanes nel momentu de la independencia en 1947. Mientres les guerres ente India y Paquistán de 1965 y 1971, les castes cimeres hindús y los sos criaos fuxeron a la India. Esto condució a un cambéu demográficu masivu nel distritu. Acordies col censu de 1998 Paquistán, los musulmanes componíen el 64,42&amp;nbsp;% y los hindús 35,58&amp;nbsp;% de la población de Tharparkar.

Por cuenta de la persecución relixosa en Paquistán, hindús siguieron fuxendo a la India. La mayoría d'ellos tendieron a establecese nel estáu de Rayastán na India.&lt;ref&gt;{{Cite news|url = http://www.dawn.com/news/1206092|títulu= Hindu refugees from Pakistan encounter suspicion and indifference in India|last = Rizvi|first = Uzair Hasan|date = 10 de setiembre de 2015|work =Dawn }}&lt;/ref&gt; Acordies con datos de la Comisión de Derechos Humanos de Paquistán, alredor de 1000 families hindús fuxeron a la India en 2013.&lt;ref&gt;{{Cite news|url = http://www.dawn.com/news/1206092|títulu= Hindu refugees from Pakistan encounter suspicion and indifference in India|last = Rizvi|first = Uzair Hasan|date = 10 de setiembre de 2015|work = Dawn}}&lt;/ref&gt; En mayu del 2014, un miembru de la gobernante Lliga Musulmana de Paquistán-Nawaz (PML-N), el Dr. Ramesh Kumar Vankwani, reveló na Asamblea Nacional de Paquistán qu'alredor de 5000 hindús taben migrando dende Paquistán a la India cada añu.&lt;ref&gt;{{Cite news|url = http://www.dawn.com/news/1105830|títulu= 5,000 Hindus migrating to India every year, NA told|last=Haider|first=Irfan|fecha=13 de mayu de 2014|fechaaccesu=15 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

==Perspectives==
[[Ficheru:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|Abellugaos nel techu del tren mientres la partición.]]
La partición yera un alcuerdu bien revesosu, y na actualidá sigue siendo causa de muncha tensión nel subcontinente indiu. El virréi británicu, [[Luis Mountbatten|Lord Mountbatten]] de Birmania non solo foi acusáu de bastiar el procesu, sinón que tamién s'aliega qu'influyó la Llinia Radcliffe en favor de la India.&lt;ref&gt;[http://www.weeklyholiday.net/150202/inret.html K. Z. Islam, 2002, The Punjab Boundary Award, ''Inretrospect''] {{wayback|url=http://www.weeklyholiday.net/150202/inret.html |date=20060117062957 |df=y }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6926464.stm Partitioning India over lunch, Memoirs of a British civil servant Christopher Beaumont]. BBC News (10 August 2007).&lt;/ref&gt; A la comisión tomólu más tiempu decidir sobre una frontera definitiva que'l tiempu que tomó la partición mesma. Asina, a les dos naciones concedióse-yos la so independencia, inclusive primero qu'hubiera una frontera definida ente ellos.

Dellos críticos alieguen que la priesa per parte de los británicos condució al un aumentu de la crueldá y la violencia mientres la Partición.&lt;ref&gt;Stanley Wolpert, 2006, Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India, Oxford University Press, ISBN 0-19-515198-4&lt;/ref&gt; Por cuenta de que declaróse la independencia antes de la partición actual, dependía de los nuevos gobiernos de la India y Paquistán el caltener l'orde públicu. Nun se contemplaron grandes movimientos de población; el plan riquía garantíes pa les minoríes en dambos llaos de la nueva frontera. Yera una xera na que dambos estaos fracasaron. Hubo una rotura completa de la llei y l'orde; munchos morrieron nos disturbios, matances, o a cencielles nes dificultaes del so viaxe a una zona segura. Lo que siguió foi unu de los mayores movimientos de población na hestoria rexistrada. Acordies con Richard Symonds: Nel cálculu más baxu, mediu millón de persones morrieron y doce millones quedar ensin llar.&lt;ref&gt;Richard Symonds, 1950, The Making of Pakistan, London, OCLC 245793264, p 74&lt;/ref&gt;

Sicasí, munchos sostienen que los británicos viéronse obligaos a acelerar la partición polos acontecimientos sobre'l terrén.&lt;ref name=&quot;Lawrence p 72&quot;&gt;Lawrence J. Butler, 2002, ''Britain and Empire: Adjusting to a Post-Imperial World'', p. 72&lt;/ref&gt; Una vegada nel cargu, Mountbatten rápido diose cunta qu'una guerra civil paecía cada vez más probable y si Gran Bretaña quería evitala, nun había otra alternativa que la participó y una salida precipitada de la India.&lt;ref name=&quot;Lawrence p 72&quot; /&gt; L'orde públicu rompiérense munches vegaes antes de la repartida, con muncho derramamiento de sangre en dambos llaos. Una guerra civil masiva averábase nel momentu que Mountbatten convertir en virréi. Dempués de la Segunda Guerra Mundial, Gran Bretaña tenía recursos llindaos, &lt;ref&gt;Lawrence J. Butler, 2002, ''Britain and Empire: Adjusting to a Post-Imperial World'', p 72&lt;/ref&gt; quiciabes insuficiente pa dase a la xera de caltener l'orde. Otru puntu de vista ye que magar Mountbatten pudo habese azotáu demasiáu, que nun tenía más opción que fuxir y esperar lo meyor posible so les difíciles circunstancies.&lt;ref&gt;Ronald Hyam, ''Britain's Declining Empire: The Road to Decolonisation, 1918–1968'', page 113; Cambridge University Press, ISBN 0-521-86649-9, 2007&lt;/ref&gt; L'historiador Lawrence James coincidió en qu'en 1947 a Mountbatten nun-y quedó más remediu que cortar y correr. L'alternativa paecía ser la participación nuna guerra civil potencialmente sangrienta, de la que sería difícil escapar.&lt;ref&gt;Lawrence James, ''Rise and Fall of the British Empire''&lt;/ref&gt;

Los elementos conservadores n'Inglaterra, faen considerar la partición de la India como'l momentu en que l'Imperiu Británicu dexó de ser una potencia mundial, siguiendo la máxima de Curzon: &quot;la perda de la India significaría que Gran Bretaña va cayer de momentu a una tercer potencia&quot;.&lt;ref&gt;Judd, Dennis, The Lion and the Tiger: The rise and Fall of the British Raj,1600–1947. Oxford University Press: New York. (2010) p. 138.&lt;/ref&gt;

Una iniciativa tresfronteriza de los estudiantes, ''El Proyeutu d'Hestoria'', foi llanzáu nel 2014 pa esplorar les diferencies na perceición de los acontecimientos mientres la dómina británica que llevó a la partición. El proyeutu dio llugar a un llibru qu'esplica los dos interpretaciones de la hestoria compartida en Paquistán y l'India.&lt;ref&gt;[http://www.thenews.com.pk/Todays-News-9-235344-One-history-two-narratives One history, two narratives, Beena Sarwar, The News]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://thehistory-project.org/&lt;/ref&gt;

==Representaciones artístiques de la partición==

La partición de la India y los sangrientos disturbios asociaos inspiraron a munchos na India y Paquistán pa crear representaciones lliteraries y cinemátiques d'esti eventu.&lt;ref name=&quot;Cleary2002&quot;&gt;{{cita llibru |last=Cleary |first=Joseph N. |títulu=Literature, Partition and the Nation-State: Culture and Conflict in Ireland, Israel and Palestine |url=https://books.google.com/books?id=omFqtDGADfYC |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |date=3 de xineru de 2002 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-65732-7 |page=104 |quote=The partition of India figures in a good deal of imaginative writing...}}&lt;/ref&gt; Ente que delles creaciones representaben les matances mientres la migración de refuxaos, otres concentrábense nel raigañu de la partición tocantes a les dificultaes qu'enfrentaron los refuxaos en dambos llaos de la frontera. Inclusive agora, más de 60 años dempués de la partición, obres de ficción y películes facer en rellación colos acontecimientos de la partición. Los primeros miembros del Grupu d'Artistes Progresivos de Bombay falen de &quot;La partición&quot; de la India y Paquistán como una razón clave pa la so fundación n'avientu de 1947. Ente ellos inclúyese a FN Souza, MF Husain, SH Raza, SK Bakre, HAI Gade y KH Llabra los cualos convirtiéronse en dalgunos de los artistes indios más importantes ya influyentes del sieglu 20.&lt;ref&gt;http://www.artnewsnviews.com/view-article.php?article=progressive-artists-group-of-bombay-an-overview&amp;iid=29&amp;articleid=800&lt;/ref&gt;

Producióse lliteratura que describió'l costo humanu de la independencia y la partición, por casu ''Otomíes escaecíes'' de Bal K. Gupta (2012), ''Tren a Paquistán'' de [[Khushwant Singh]](1956 ), dellos cuentos como ''Toba Tek Singh'' (1955) de Saadat Hasan Mantu, poemes [[Urdu]] como ''Subh-y-Azadi'' (Amanecer de la Llibertá, 1947) por Faiz Ahmad Faiz, ''Tamas'' de Bhisham Sahni (1974), de Manohar Malgonkar, ''Una curva nel Ganges'' (1965), y el ''home conxeláu de carambelu'' de Bapsi Sidhwa (1988), ente otros.&lt;ref name=&quot;Natarajan1996&quot;&gt;{{cita llibru |last=Bhatia |first=Nandi |editor-last=Natarajan |editor-first=Nalini |títulu=Handbook of Twentieth-Century Literatures of India |url=https://books.google.com/books?id=1lTnv6o-d_oC |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |añu=1996 |publisher=[[Greenwood Publishing Group]] |isbn=978-0-313-28778-7 |chapter=Twentieth Century Hindi Literature |pages=146–147}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Roy2011&quot;&gt;{{cita llibru |last=Roy |first=Rituparna |títulu=South Asian Partition Fiction in English: From Khushwant Singh to Amitav Ghosh |url=https://books.google.com/books?id=HCQfRFr6iMgC |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |date=15 de xunetu de 2011 |publisher=[[Amsterdam University Press]] |isbn=978-90-8964-245-5 |pages=24–29}}&lt;/ref&gt;

La novela de [[Salman Rushdie]] ''[[Fíos de la medianueche]]'' (1980), ganó'l [[Premiu Booker]] y el Booker de los Bookers, texó la so narrativa basada en neños que nacen con habilidaes máxiques na medianueche del 14 d'agostu de 1947.&lt;ref name=&quot;Roy2011&quot; /&gt;

''Llibertá a la medianueche'' (1975) ye una obra realista por Larry Collins y [[Dominique Lapierre]] que describe los acontecimientos en redol a les primeres celebraciones del Día de la Independencia en 1947.

Hai una escasez de películes rellacionaes cola independencia y la partición.&lt;ref name=&quot;Bhatia2008&quot;&gt;{{cita llibru |last=Mandal |first=Somdatta |editor1-last=Bhatia |editor1-first=Nandi |editor2-last=Roy |editor2-first=Anjali Gera |títulu=Partitioned Lives: Narratives of Home, Displacement, and Resettlement |url=https://books.google.com/books?id=YWB0GmmoOSMC |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |añu=2008 |publisher=Pearson Education India |isbn=978-81-317-1416-4 |pages=66–69 |chapter=Constructing Post-partition Bengali Cultural Identity through Films}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hindi guide&quot;&gt;{{cita publicación |last1=Dwyer |first1=R. |títulu=Bollywood's India: Hindi Cinema as a Guide to Modern India |doi=10.1080/03068374.2010.508231 |journal=Asian Affairs |volume=41 |issue=3 |pages=381–398 |añu=2010 |pmid= |pmc=| suscripción = sí }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sarkar2009&quot;&gt;{{cita llibru |last=Sarkar |first=Bhaskar |títulu=Mourning the Nation: Indian Cinema in the Wake of Partition |url=https://books.google.com/books?id=wghFNlpM3PIC |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |date=29 d'abril de 2009 |publisher=[[Duke University Press]] |isbn=978-0-8223-4411-7 |page=121}}&lt;/ref&gt; Les primeres películes rellacionaes coles circunstancies de la independencia, la partición y les remortines inclúin ''Chinnamul de Nemai Ghosh'' (Bengalí) (1950),&lt; ref name=&quot;Bhatia2008&quot; /&gt; ''Dharmputra'' (1961) &lt;ref name=&quot;vishwanath 2009&quot; /&gt; Lahore (1948), Chhalia (1956), Nastik (1953). ''Meghe Dhaka Tara'' de Ritwik Ghatak (Bengalí) (1960), ''Bhowani Junction'' de [[George Cukor]] (1956), ''Komal Gandhar'' (Bengalí) (1961), ''Subarnarekha'' (Bengalí) (1962); &lt;ref name=&quot;Bhatia2008&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ritwik journal&quot;&gt;{{cita publicación |last1=Raychaudhuri |first1=Anindya |añu= 2009|títulu=Resisting the Resistible: Re-writing Myths of Partition in the Works of Ritwik Ghatak |journal=Social Semiotics |volume=19 |issue= 4|pages= 469–481 |doi=10.1080/10350330903361158 |ref=harv| suscripción = sí }}&lt;/ref&gt; películes posteriores inclúin ''Garm Hava'' (1973) y ''Tamas'' (1987).&lt;ref name=&quot;vishwanath 2009&quot;&gt;{{cita publicación |last1=Vishwanath |first1=Gita |last2=Malik |first2=Salma |añu=2009 |títulu=Revisiting 1947 through Popular Cinema: a Comparative Study of India and Pakistan |format=PDF |journal=[[Economic and Political Weekly]] |volume=XLIV |issue=36 |pages=61–69 |url=http://www.careerlauncher.com/lstcontent/plansuppliments/attachments/40/62/REVISITING%201947%20THROUGH%20popular%20cinema.pdf |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |ref=harv |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921053940/http://www.careerlauncher.com/lstcontent/plansuppliments/attachments/40/62/REVISITING%201947%20THROUGH%20popular%20cinema.pdf |archivedate=21 de setiembre de 2013 }}&lt;/ref&gt; Dende finales de la década de 1990, fixéronse más películes sobre esta tema, incluyendo delles más convencionales, como ''Tierra'' (1998), ''Tren a Paquistán'' (1998) (basada nel llibru gallardoniáu), ''Hey Ram'' (2000), ''Gadar: Ek Prem Katha'' (2001), ''Khamosh Pani'' (2003), ''Pinjar'' (2003), ''Partición'' (2007) y ''Madrasapattinam'' (2010).&lt;ref name=&quot;vishwanath 2009&quot; /&gt; Los filmes biográficos de ''Gandhi'' (1982), ''Jinnah'' (1998) y ''Sardar'' (1993) tamién se trata la tema de la independencia y la partición como eventos significativos nel so guión. El drama paquistanín ''Daastan'', basáu na novela ''Bano'', resaltó la difícil situación de les neñes musulmanes que fueron secuestraes y violaes mientres la partición.

La novela ''Xeneraciones Perdíes'' (2013) de Manjit Sachdeva describe la masacre de marzu de 1947 nes zones rurales de Rawalpindi pola Lliga Musulmana, siguíu de les matances en dambos llaos de la nueva frontera n'agostu de 1947 vistu dende los güeyos d'una familia sij que trata d'escapar, y llogra el so asentamientu y parcial rehabilitación en Delhi, terminando na ruina (incluyida la muerte), per segunda vegada en 1984, a manes d'alteries dempués de qu'un sij asesinara al primer ministru.

Nel 2013 Google India anuncio'l tráiler de ''Xunta'' (alrodiu de la partición de la India), que tuvo un fuerte impautu na India y Paquistán, lo qu'amontó la esperanza pa la eliminación de les restricciones de viaxe ente los dos países.&lt;ref name=&quot;expresstrib&quot;&gt;{{cita web|url=http://blogs.tribune.com.pk/story/19647/google-can-envision-pakistan-india-harmony-in-less-than-4-minutes-can-we/
|títulu=Google can envision Pakistan-India harmony in less than 4 minutes…can we?
|last=Naqvi|first=Sibtain|date=19 de payares de 2013
|work= [[The Express Tribune]]
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pti&quot;&gt;{{cita web
|url=http://www.deccanchronicle.com/131115/news-current-affairs/article/google-ad-reignites-hope-easier-indo-pak-vises
|títulu=Google reunion ad reignites hope for easier Indo-Pak vises
|last=[[Press Trust of India|PTI]]
|date=15 de payares de 2013
|work= [[Deccan Chronicle]]
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;tears&quot;&gt;{{cita web
|url= http://www.pri.org/stories/2013-11-20/ad-google-india-may-bring-you-tears
|títulu=This ad from Google India brought me to tears
|last=Chatterjee
|first=Rhitu
|date=20 de payares de 2013
|publisher= ''[[Public Radio International]]'', }}&lt;/ref&gt;
Volvióse viral &lt;ref name=&quot;ibt&quot;&gt;{{cita web
|url=http://au.ibtimes.com/articles/522379/20131115/google-india-reunion-pakistan-partition-1947-suman.htm#.UoZy-WR4ZAt
|títulu=Google Search: Reunion Video Touches Emotions in India, Pakistan; Goes Viral [Watch VIDEO]
|last=Peter
|first=Sunny
|date=15 de payares de 2013
|work= [[International Business Times]]
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;tia&quot;&gt;{{cita web|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-11-14/internet/44072930_1_yusuf-sweet-shop-ad
|títulu=Google's India-Pak reunion ad strikes emotional chord|date=14 de payares de 2013|work= [[The Times of India]]}}&lt;/ref&gt; y foi vistu más de 1,6 millones de veces antes de debutar oficialmente na televisión el 15 de payares del 2013.&lt;ref name=&quot;apjohnson&quot;&gt;{{cita web|url=http://abcnews.go.com/Technology/wireStory/india-pakistan-agree-emotional-google-ad-hit-20898645
|títulu=Google ad an unlikely hit in both India, Pakistan by referring to traumatic 1947 partition|last= Johnson|first=Kay|date=15 de payares de 2013|publisher= [[ABC News]]/[[Associated Press]]}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía adicional ==

* Dhulipala, Venkat. 2015. ''Creating a New Medina: State Power, Islam, and the Quest for Pakistan in Late Colonial North India''. : Cambridge University Press. ISBN 1-10-705212-2
* {{citation
 |last=Bandyopādhyāẏa |first=Śekhara |títulu=From Plassey to partition: a history of modern India |url=https://books.google.com/books?id=0oVra0ulQ3QC |añu=2004 |publisher=Orient Blackswan |location=Delhi |isbn=978-81-250-2596-2
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Bose |first=Sugata |last2=Jalal |first2=Ayesha |títulu=Modern South Asia: History, Culture, Political economy: second edition |añu=2004 |url=https://books.google.com/books?id=WJ7BNOmQvwcC |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-39715-0
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Brown |first=Judith Margaret |títulu=Modern India: the origins of an Asian democracy |url=https://books.google.com/books?id=Eq7tAAAAMAAJ |añu=1994 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-873112-2
 |ref=harv
}}
*Ayub, Muhammad (2005). An army, Its Role and Rule: A History of the Pakistan Army from Independence to Kargil, 1947–1999. RoseDog Books. ISBN 978-0-8059-9594-7.
* {{citation |first=Ilyas Ahmad |last=Chattha |añu=2009 |títulu=Partition and Its Aftermath: Violence, Migration and the Role of Refugees in the Sociu-Economic Development of Gujranwala and Sialkot Cities, 1947-1961 |publisher=University of Southampton,School of Humanities, Centre for Imperial and Post-Colonial Studies}}
* {{citation
|last=Judd |first=Denis |títulu=The lion and the tiger: the rise and fall of the British Raj, 1600–1947 |url=https://books.google.com/books?id=hlf9o1asHTAC |añu=2004 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-280579-9
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Kulke |first=Hermann |last2=Rothermund |first2=Dietmar |títulu=A history of India |url=https://books.google.com/books?id=V73N8js5ZgAC |añu=2004 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-32920-0
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Ludden |first=David |títulu=India and South Asia: a short history |url=https://books.google.com/books?id=wQJuAAAAMAAJ |añu=2002 |publisher=Oneworld |isbn=978-1-85168-237-9
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Markovits |first=Claude |títulu=A history of modern India, 1480–1950 |url=https://books.google.com/books?id=uzOmy2y0Zh4C |añu=2004 |publisher=Anthem Press |isbn=978-1-84331-152-2
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Metcalf |first=Barbara Daly |authorlink1=Barbara D. Metcalf |last2=Metcalf |first2=Thomas R. |authorlink2=Thomas R. Metcalf |títulu=A concise history of modern India |url=https://books.google.com/books?id=iuESgYNYPl0C |añu=2006 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-86362-9
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Peers |first=Douglas M. |títulu=India under colonial rule: 1700–1885 |url=https://books.google.com/books?id=6iNuAAAAMAAJ |añu=2006 |publisher=Pearson Education |isbn=978-0-582-31738-3
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Robb |first=Peter |títulu=A History of India |url=https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC |añu=2002 |publication-date=2011 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-0-230-34549-2
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Spear |first=Percival |títulu=A history of India, Volume 2 |url=https://books.google.com/books?id=CDwwAQAAIAAJ |añu=1990 |publisher=Penguin Books |isbn=978-0-14-013836-8
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Stein |first=Burton |last2=Arnold |first2=David |títulu=A History of India |url=https://books.google.com/books?id=0K3GZfqCabsC |añu=2010 |publisher=John Wiley and Sons |isbn=978-1-4051-9509-6
 |ref=harv
}}
* {{citation
|last=Wolpert |first=Stanley |títulu=A new history of India |url=https://books.google.com/books?id=JT0wAQAAIAAJ |añu=2008 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-533756-3
 |ref=harv
}}

;Monografíes:
* Dhulipala, Venkat. 2015. ''Creating a New Medina: State Power, Islam, and the Quest for Pakistan in Late Colonial North India''. : Cambridge University Press. ISBN 1-10-705212-2
* [[Ishtiaq Ahmed (political scientist)|Ishtiaq Ahmed]], Ahmed, Ishtiaq. 2011. ''The Punjab Bloodied, Partitioned and Cleansed: Unravelling the 1947 Tragedy through Secret British Reports and First Person Account''. New Delhi: RUPA Publications. 808 pages. ISBN 978-81-291-1862-2
* Ansari, Sarah. 2005. ''Life after Partition: Migration, Community and Strife in Sindh: 1947—1962''. Oxford, UK: Oxford University Press. 256 pages. ISBN 0-19-597834-X.
* [[Urvashi Butalia|Butalia, Urvashi]]. 1998. ''The Other Side of Silence: Voices from the Partition of India''. Durham, NC: Duke University Press. 308 pages. ISBN 0-8223-2494-6
* Butler, Lawrence J. 2002. ''Britain and Empire: Adjusting to a Post-Imperial World''. London: I.B.Tauris. 256 pages. ISBN 1-86064-449-X
* Chakrabarty; Bidyut. 2004. ''The Partition of Bengal and Assam: Contour of Freedom'' (RoutledgeCurzon, 2004) [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=108233199 online edition]
* Chatterji, Xoya. 2002. ''Bengal Divided: Hindu Communalism and Partition, 1932—1947''. Cambridge and New York: Cambridge University Press. 323 pages. ISBN 0-521-52328-1.
* Chester, Lucy P. 2009. [https://web.archive.org/web/20110728100016/http://www.manchesteruniversitypress.co.uk/catalogue/book.asp?id=1204410 Borders and Conflict in South Asia: The Radcliffe Boundary Commission and the Partition of Punjab.] Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7899-6.
* Daiya, Kavita. 2008. ''Violent Belongings: Partition, Gender, and National Culture in Postcolonial India''. Philadelphia: Temple University Press. 274 pages. ISBN 978-1-59213-744-2.
*Gilmartin, David. 1988. ''Empire and Islam: Punjab and the Making of Pakistan''. Berkeley: [[University of California Press]]. 258 pages. ISBN 0-520-06249-3.
* Gossman, Partricia. 1999. ''Riots and Victims: Violence and the Construction of Communal Identity Among Bengalí Muslims, 1905–1947''. Westview Press. 224 pages. ISBN 0-8133-3625-2
* Gupta, Bal K. 2012 &quot;Forgotten Atrocities: Memoirs of a Survivor of 1947 Partition of India&quot;. lulu.com
* Hansen, Anders Bjørn. 2004. &quot;Partition and Genocide: Manifestation of Violence in Punjab 1937–1947&quot;, India Research Press. ISBN 978-81-87943-25-9.
* Harris, Kenneth. ''Attlee'' (1982) pp 355–87
* {{citation |last=Hasan |first=Mushirul
 |títulu=India's Partition: Process, Strategy and Mobilization
 |publisher=New Delhi: Oxford University Press, 444 pages
 |añu=2001 |isbn=0-19-563504-3 |ref=harv}}.
* Herman, Arthur. ''Gandhi &amp; Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age'' (2009)
* Ikram, S. M. 1995. ''Indian Muslims and Partition of India''. Delhi: Atlantic. ISBN 81-7156-374-0
* {{citation
|last= Jain |first=Jasbir |añu=2007 |títulu=Reading Partition, Living Partition |publisher=Rawat Publications, 338 pages |isbn=81-316-0045-9
 |ref= harv
}}
* {{citation
|last=Jalal |first=Ayesha |añu=1993 |títulu=The Sole Spokesman: Jinnah, the Muslim League and the Demand for Pakistan
 |publisher=Cambridge, UK: Cambridge University Press, 334 pages |isbn=0-521-45850-1
 |ref=harv
}}
* Kaur, Ravinder. 2007. &quot;Since 1947: Partition Narratives among Punjabi Migrants of Delhi&quot;. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-568377-6.
* {{citation|last=Khan |first=Yasmin |títulu=The Great Partition: The Making of India and Pakistan |url=https://books.google.com/books?id=i9WdQp2pwOYC |añu=2007 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-12078-3 |ref=harv}}
* Khosla, G. D. ''Stern reckoning : a survey of the events leading up to and following the partition of India'' New Delhi: Oxford University Press:358 pages Published: February 1990 ISBN 0-19-562417-3
* {{citation
|last=Lamb |first=Alastair |añu=1991 |títulu=Kashmir: A Disputed Legacy, 1846–1990 |publisher=Roxford Books |isbn=0-907129-06-4
 |ref=harv
}}
* {{citation |last1=Metcalf |first1=Barbara |authorlink1=Barbara Metcalf |last2=Metcalf |first2=Thomas R. |authorlink2=Thomas R. Metcalf |añu=2006 |títulu=A Concise History of Modern India (Cambridge Concise Histories) |publisher=Cambridge and New York: Cambridge University Press. Pp. xxxiii, 372 |isbn=0-521-68225-8 |ref=harv}}
* Moon, Penderel. (1999). ''The British Conquest and Dominion of India'' (2 vol. 1256pp)
* Moore, R.J. (1983). ''Escape from Empire: The Attlee Government and the Indian Problem'', the standard history of the British position
* Nair, Neeti. (2010) ''Changing Homelands: Hindu Politics and the Partition of India''
* Page, David, Anita Inder Singh, Penderel Moon, G. D. Khosla, and Mushirul Hasan. 2001. ''The Partition Omnibus: Prelude to Partition/the Origins of the Partition of India 1936-1947/Divide and Quit/Stern Reckoning''. Oxford University Press. ISBN 0-19-565850-7
* Pal, Anadish Kumar. 2010. ''World Guide to the Partition of INDIA''. Kindle Edition: Amazon Dixital Services. 282 KB. ASIN B0036OSCAC
* Pandey, Gyanendra. 2002. ''Remembering Partition:: Violence, Nationalism and History in India''. Cambridge University Press. 232 pages. ISBN 0-521-00250-8 [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=105038993 online edition]
* Panigrahi; D.N. 2004. ''India's Partition: The Story of Imperialism in Retreat'' London: Routledge. [http://www.questia.com/SM.qst?act=adv&amp;contributors=D.%20N.%20Panigrahi&amp;dcontributors=D.%20N.%20Panigrahi online edition]
* [[Masood Ashraf Raxa|Raxa, Masood Ashraf]]. Constructing Pakistan: Foundational Texts and the Rise of Muslim National Identity, 1857–1947, Oxford 2010, ISBN 978-0-19-547811-2
* Raza, Hashim S. 1989. ''Mountbatten and the partition of India''. New Delhi: Atlantic. ISBN 81-7156-059-8
* Shaikh, Farzana. 1989. ''Community and Consensus in Islam: Muslim Representation in Colonial India, 1860—1947''. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 272 pages. ISBN 0-521-36328-4.
* Singh, Jaswant. (2011) ''Jinnah: India, Partition, Independence''
* Talbot, Ian and Gurharpal Singh (eds). 1999. ''Region and Partition: Bengal, Punjab and the Partition of the Subcontinent''. Oxford and New York: Oxford University Press. 420 pages. ISBN 0-19-579051-0.
* Talbot, Ian. 2002. ''Khizr Tiwana: The Punjab Unionist Party and the Partition of India''. Oxford and New York: Oxford University Press. 216 pages. ISBN 0-19-579551-2.
* Talbot, Ian. 2006. ''Divided Cities: Partition and Its Aftermath in Lahore and Amritsar''. Oxford and Karachi: Oxford University Press. 350 pages. ISBN 0-19-547226-8.
* Wolpert, Stanley. 2006. ''Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India''. Oxford and New York: Oxford University Press. 272 pages. ISBN 0-19-515198-4.
* {{citation |last1=Talbot |first1=Ian |last2=Singh |first2=Gurharpal |títulu=The Partition of India |url=https://books.google.com/books?id=utKmPQAACAAJ |añu=2009 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-85661-4 |ref=harv}}
* Wolpert, Stanley. 1984. ''Jinnah of Pakistan''
;Artículos
* Brass, Paul. 2003. [http://faculty.washington.edu/brass/Partition.pdf The partition of India and retributive genocide in the Punjab,1946–47: means, methods, and purposes] [[Washington University]]
* Gilmartin, David. 1998. &quot;Partition, Pakistan, and South Asian History: In Search of a Narrative.&quot; ''The Journal of Asian Studies'', 57(4):1068–1095.
* Gupta, Bal K. &quot;Death of Mahatma Gandhi and Alibeg Prisoners&quot; www.dailyexcelsior.com
* Gupta, Bal K. &quot;Train from Pakistan&quot; www.nripulse.com
* Gupta, Bal K. &quot;November 25, 1947, Pakisatni Invasion of Mirpur&quot;. www.dailyexcelsior.com
* Jeffrey, Robin. 1974. [http://links.jstor.org/sici?sici=0026-749X(1974)8%3A4%3C491%3ATPBFAT%3Y2.0.CO%3B2-Z &quot;The Punjab Boundary Force and the Problem of Order, August 1947&quot;] – ''Modern Asian Studies'' 8(4):491–520.
*{{cita web |url=https://www.academia.edu/5044993/Bodies_of_Partition_Of_Widows_Residue_and_Other_Historical_Waste |títulu=Bodies of Partition: Of Widows, Residue and Other Historical Waste |autor=Ravinder Kaur |añu=2014}}
* Kaur, Ravinder. 2009. [http://www.academia.edu/3195375/Distinctive_Citizenship_Refugees_Subjects_and_Post-colonial_State_in_Indies_Partition 'Distinctive Citizenship: Refugees, Subjects and Postcolonial State in India's Partition'], Cultural and Social History.
* Kaur, Ravinder. 2008. [http://www.academia.edu/3195344/Narrative_absence_An_Untouchableaccount_of_Partition_migration 'Narrative Absence: An 'untouchable' account of India's Partition Migration], Contributions to Indian Sociology.
* Kaur Ravinder. 2007. [http://www.opendemocracy.net/article/conflicts/india_pakistan/partition &quot;India and Pakistan: Partition Lessons&quot;]. Open Democracy.
* Kaur, Ravinder. 2006. [http://www.academia.edu/3195382/The_Last_Journey_Exploring_Social_Class_in_the_1947_Partition_Migration &quot;The Last Journey: Social Class in the Partition of India&quot;]. Economic and Political Weekly, June 2006. epw.org.in
* {{citation |last1=Khan |first1=Lal |títulu=Partition – Can it be undone? |publisher=Wellred Publications |añu=2003 |page=228 |isbn=1-900007-15-0}}
* Mookerjea-Leonard, Debali. 2005. &quot;Divided Homelands, Hostile Homes: Partition, Women and Homelessness&quot;. ''Journal of Commonwealth Literature'', 40(2):141–154.
* Mookerjea-Leonard, Debali. 2004. &quot;Quarantined: Women and the Partition&quot;. ''Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East'', 24(1): 35–50.
* Morris-Jones. 1983. &quot;Thirty-Six Years Later: The Mixed Legacies of Mountbatten's Transfer of Power&quot;. ''International Affairs (Royal Institute of International Affairs)'', 59(4):621–628.
* {{cita publicación |títulu=The Partition of India |journal=[[Frontline (magacín)|Frontline]] |date=22 Dec 2001 – 4 Jan 2002 |first=A. G. |last=Noorani |volume=18 |issue=26 |url=http://hindu.com/fline/fl1826/18260810.htm |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |ref=harv}}
* {{Cite journal
|last=Spate
|first=O. H. K.
|authorlink = Oskar Spate
|títulu=The Partition of the Punjab and of Bengal
|journal=The Geographical Journal
|volume=110
|issue=4/6
|añu=1947
|pages=201–218
|doi=10.2307/1789950
|ref=harv
}}
* Spear, Percival. 1958. &quot;Britain's Transfer of Power in India.&quot; ''Pacific Affairs'', 31(2):173–180.
* Talbot, Ian. 1994. &quot;Planning for Pakistan: The Planning Committee of the All-India Muslim League, 1943–46&quot;. ''Modern Asian Studies'', 28(4):875–889.
Visaria, Pravin M. 1969. &quot;Migration Between India and Pakistan, 1951–61&quot; ''Demography'', 6(3):323–334.
* Chopra, R. M., &quot;The Punjab And Bengal&quot;, Calcutta, 1999.
;Fontes primaries
* Mansergh, Nicholas, and Penderel Moon, eds. ''The Transfer of Power 1942–47'' (12 vol., London: HMSO . 1970–83) comprehensive collection of British official and private documents
* Moon, Penderel. (1998) ''Divide &amp; Quit''
* Narendra Singh Sarila, &quot;The Shadow of the Great Game: The Untold Story of India's Partition&quot;, Publisher: Carroll &amp; Graf
;Popularizaciones:
* Collins, Larry and Dominique Lapierre: ''Freedom at Midnight''. London: Collins, 1975. ISBN 0-00-638851-5
* Zubrzycki, John. (2006) ''The Last Nizam: An Indian Prince in the Australian Outback''. Pan Macmillan, Australia. ISBN 978-0-330-42321-2.
;Memories y hestories orales.
* Bonney, Richard; Hyde, Colin; Martin, John. &quot;Legacy of Partition, 1947–2009: Creating New Archives from the Memories of Leicestershire People,&quot; ''Midland History,'' (Sept 2011), Vol. 36 Issue 2, pp 215–224
* [[Maulana Abul Kalam Azad|Azad, Maulana Abul Kalam]]: ''India Wins Freedom'', Orient Longman, 1988. ISBN 81-250-0514-5
* Mountbatten, Pamela. (2009) ''India Remembered: A Personal Account of the Mountbattens During the Transfer of Power''
;Ficción histórica *
[[Javed Mohammed|Mohammed, Javed]]: ''Walk to Freedom'', Rumi Bookstore, 2006. ISBN 978-0-9701261-2-2
{{Refend}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Partition of British India}}
{{Commons category}}
* [http://www.ispad1947.org The Indian Subcontinent Partition Documentation (ISPaD) Project]
* [https://www.youtube.com/user/ispad1947/ The Indian Subcontinent Partition Documentation (ISPaD) Project - YouTube]
* [http://www.1947partitionarchive.org 1947 Partition Archive]
* [https://www.youtube.com/user/1947PartitionArchive 1947 Partition Archive - YouTube]
* [http://www.indianmemoryproject.com/category/battle-and-conflict/1947-partition/ India Memory Project - 1947 India Pakistan Partition]
* [http://www.nationalarchives.gov.uk/education/resources/the-road-to-partition/ The Road to Partition 1939-1947 - The National Archives]
* [http://hansard.millbanksystems.com/lords/1947/jul/16/indian-independence-bill INDIAN INDEPENDENCE BILL, 1947]

;Bibliografía *
[http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html Select Research Bibliography on the Partition of India], Compiled by Vinay Lal, Department of History, UCLA; [[University of California at Los Angeles]]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal)]; [[University of Virginia]]
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — [[University of California, Berkeley]] Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] — [[Fordham University]] archive of relevant public-domain documents

;Otros enllaces
* [http://www.harappa.com/wall/india.html Clip from 1947 newsreel showing Indian independence ceremony]
* [http://www.throughmyeyes.org.uk/server/show/nav.22207 Through My Eyes Website] Imperial War Museum – Online Exhibition (including images, video and interviews with refugees from the Partition of India)
* [http://www.andrewwhitehead.net/india-a-people-partitioned.html A People Partitioned] Five radio programmes broadcast on the BBC World Service in 1997 containing the voices of people across South Asia who lived through Partition.


{{Tradubot|Partición de la India}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de la India]]
[[Categoría:Rellaciones India-Paquistán]]
[[Categoría:India británica]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de ficheru]]</text>
      <sha1>t33hnc7c1v2gq9pjr8bt3sx6hf27was</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra d'Iraq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114430</id>
    <revision>
      <id>3703144</id>
      <parentid>3683962</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117497" xml:space="preserve">{{otros usos|Invasión d'Iraq de 2003|pa=la prima fase de la guerra|esti=el desenvolvimientu de la guerra mientres la invasión per parte de la Coalición}}
{{Ficha de conflictu militar
|nome_batalla = Guerra d'Iraq
|conflictu = Parte de la [[Guerra contra'l Terrorismu]]|imagen = Iraq header 2.jpg
|descripción_imaxe = Empezando na parte cimera esquierda: una patrulla conxunta en [[Samarra]]; el derrocamientu de la estatua de Sadam Husein na plaza Firdos, un soldáu del exércitu iraquín prepara'l so fusil mientres un asaltu nel sur de Bagdag.
|fecha = [[20 de marzu]] de [[2003]]-[[18 d'avientu]] de [[2011]]&lt;ref&gt;http://internacional.elpais.com/internacional/2014/08/08/actualidad/1407515121_695824.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.latercera.com/noticia/mundo/2013/03/678-514449-9-cronologia-de-la guerra-de-irak-a-diez-ano-de-el so-entamu.shtml&lt;/ref&gt;
|llugar = [[Iraq]]
|resultáu = Nun hai resultancia clara de victoria en dambos bandos. Estaos Xuníos ganó la invasión de 2003 pero retirar en 2011 con un Iraq inestable *
Victoria d'Estaos Xuníos na [[invasión d'Iraq|invasión d'Iraq de 2003]]
* Ocupación d'[[Iraq]]
* Formación d'un gobiernu provisional
* Derrocamientu del gobiernu del [[Partíu Baath Árabe Socialista|Partíu Baaz]] y l'execución de [[Sadam Husein]]
* Xuicios de los funcionarios baazistas por [[Crime contra la humanidá|crímenes de lesa humanidá]]
* [[Crisis humanitaria]] con abusos de [[derechos humanos]], víctimes civiles y [[refuxáu|refuxaos]]
* Destrucción y robu de delles pieces arqueolóxiques
* [[Insurxencia iraquina]], terrorismu y clima de [[guerra civil]]
* Daños a la [[infraestructura]]
* Ratificación d'una nueva constitución democrática *
Eleición d'un [[gobiernu]] [[Democracia|democráticu]]
* Operaciones d'[[Al Qaeda]] n'Iraq
* Operaciones de combate militar concluyíes
*Retirada de les tropes d'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;BBC_2010&quot;&gt;[http://www.perfil.com/contenidos/2011/12/18/noticia_0022.html «Estaos Xuníos dir d'Iraq.» 22 d'avientu de 2011.] Perfil.com. &lt;/ref&gt;
*[[Insurxencia iraquina (Etapa post Estaos Xuníos)]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130402154828/http://exwebserv.telesurtv.net/secciones/afondo/especiales/10_Anos_Invasion_Iraq/ «10 años de la invasión Iraq.»] Telesur&lt;/ref&gt;
*Torna de les fuercies d'Estaos Xuníos en 2014 con una amplia coalición pa faer frente al Estáu Islámicu qu'amenacia y ocupa parte del territoriu d'Iraq y de Siria&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1729560-estaos-xuníos-entamu-el bombardéu-sobre-tao-islamico-en-siria «EE. XX. empezó colos ataques contra l'Estáu Islámicu en Siria.» 23 de setiembre de 2014.] La Nación.com. &lt;/ref&gt;
*[[Guerra contra l'Estáu Islámicu]]
|descripción = 
|casus = [[Estaos Xuníos]] acusa a Iraq de tener [[Armes de destrucción masiva n'Iraq|armes de destrucción masiva]], de collaborar col terrorismu y, en menor grau, de tar tres o ser cómpliz de los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]].
|territoriu = 
|combatientes1 = [[Ficheru:MultinationalForce-IraqDUI.svg|30px]] '''[[Coalición multinacional n'Iraq]]'''&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Estaos Xuníos]]&lt;br /&gt; {{bandera|Curdistán}} [[Curdistán|Peshmergas curdos]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Iraq]] (Dende 2006)&lt;br /&gt;{{bandera|Reinu Xuníu}} [[Reinu Xuníu]]&lt;br /&gt;{{bandera|Australia}} [[Australia]]&lt;br /&gt;{{bandera|Polonia}} [[Polonia]]&lt;br /&gt;{{bandera|Dinamarca}} [[Dinamarca]]&lt;br /&gt;{{bandera|Italia}} [[Italia]]&lt;br /&gt;
{{bandera|España}} [[España]]&lt;br /&gt;{{bandera|Portugal}} [[Portugal]]&lt;br /&gt;{{bandera|El Salvador}} [[El Salvador]] 

{{bandera|Nicaragua}} [[Nicaragua]]
{{bandera|Hondures}} [[Hondures]]&lt;br /&gt;{{bandera|Rumanía}} [[Rumanía]]&lt;br /&gt;{{bandera|República Dominicana}} [[República Dominicana]] &lt;br /&gt;{{bandera|Ucraína}} [[Ucraína]]&lt;br /&gt;{{bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos]]&lt;br /&gt;{{bandera|Bulgaria}} [[Bulgaria]]&lt;br /&gt;{{bandera|Xapón}} [[Xapón]]&lt;br /&gt;{{bandera|Xeorxa}} [[Xeorxa]]
|combatientes2 ={{bandera|Iraq|1991}} [[Iraq baazista|República d'Iraq]] (so Sadam Husein)&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of the Ba'ath Party.svg|22px|border]] [[Partíu Baath Árabe Socialista|Baathistas iraquinos]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Guerrilla iraquina|Resistencia iraquina]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|22px|border]] [[Exércitu d'a el-Mahdi]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|22px|border]] [[Muyahidín]]es&lt;br /&gt; {{bandera|Iraq}} [[Partíu Comunista Iraquín]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|22px|border]] [[Fedayín]]es&lt;br /&gt; {{bandera imaxe|Flag of the Islamic State of Iraq and the Levant2.svg}} '''[[Estáu Islámicu d'Iraq y el Llevante|Estáu Islámicu]]'''&lt;ref group=&quot;nota&quot; name=&quot;IS&quot;&gt;Enantes llamáu «Estáu Islámicu d'Iraq y el Llevante». El día 29 de xunetu, la organización anunció'l cambéu de nome y proclamó un califatu «dende Alepo a Diyala y espandiéndose acaldía». Pa más información: {{cita web |url=https://www.elmundo.es/internacional/2014/06/29/53b063cfe2704y2a3a8b4587.html |títulu=El ISIS anuncia'l so califatu de terror editorial=El Mundo |fecha=29 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|comandante1 = {{bandera|Estaos Xuníos}} [[George W. Bush]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Barack Obama]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[Donald Rumsfeld]]&lt;br /&gt;
{{bandera|USA}} [[Robert Gates]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[Leon Panetta]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Paul Bremer]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Jay Garner]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Tommy Franks]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[James Mattis]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[William J. Fallon]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[Martin Dempsey]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[John R. Allen]]&lt;br /&gt;{{bandera|USA}} [[John P. Abizaid]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Ricardo S. Sánchez]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[George W. Casey, Jr.|George Casey]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[David Petraeus]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Raymond T. Odierno]]&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Lloyd Austin]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Tony Blair]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Gordon Brown]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[David Cameron]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Brian Burridge]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Graham Binns]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Jim Dutton]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Andy Salmon]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[John Cooper (Militar Británicu)|John Cooper]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Richard Shirreff]]&lt;br /&gt;{{bandera|Australia}} [[John Howard]]&lt;br /&gt;{{bandera|Australia}} [[Kevin Rudd]]&lt;br /&gt;{{bandera|Australia}} [[Steve Gilmore]]&lt;br /&gt;{{bandera|Italia}} [[Silvio Berlusconi]]&lt;br /&gt;{{bandera|Italia}} [[Romano Prodi]]&lt;br /&gt;{{bandera|Polonia}} [[Andrzej Tyszkiewicz]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Nuri al-Maliki]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Iyad Allawi]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Jalal Talabani]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Ibrahim al-Jaafari]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}} [[Ghazi Mashal Ajil al-Yawer]]&lt;br /&gt;{{bandera|España}} [[José Maria Aznar]]&lt;br/&gt;{{bandera|España}} [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;br/&gt;{{bandera|España}} [[Alfredo C. Torres]]&lt;br/&gt;{{bandera|España}} [[Fulgencio Coll]] &lt;br/&gt;{{bandera|España}} [[José Manuel Muñoz]]&lt;br/&gt;{{bandera|España}} [[Alberto Asarta]]
|comandante2 = {{bandera|Iraq|1991}} [[Sadam Husein]] {{Executáu}}&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq|1991}} [[Qusay Hussein]] †&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq|1991}} [[Uday Hussein]] †&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq|1991}} [[Ali Hassan al-Mayid]]†&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq|1991}} [[Barzan Ibrahim al-Tikriti]] †&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq|1991}} [[Izzat Ibrahim al-Douri]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq}}[[Jasili Ibrhama]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|22px|border]][[Muqtada al-Sadr]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of al-Qaeda in Iraq.svg|22px|border]] [[Abu Musab al-Zarqawi]] †&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of al-Qaeda in Iraq.svg|22px|border]] [[Abu Ayyub al-Masri]]†&lt;br/&gt;{{bandera|Irán}} [[Qasem Soleimani]]
|soldaos1 = '''Coalición'''&lt;br /&gt;~300&amp;nbsp;000 invasión&lt;br /&gt;176&amp;nbsp;000 (2004-2009){{ensin referencies}}&lt;br /&gt;'''Contratistes'''&lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;&lt;br /&gt;~182&amp;nbsp;000 (118&amp;nbsp;000 iraquinos, 43&amp;nbsp;000 otros, 21&amp;nbsp;000 d'Estaos Xuníos)&lt;ref name=&quot;LATcontractors&quot;&gt;Miller, T. Christian. [http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-na-private4jul04,0,5419234,full.story «Private contractors outnumber U.S. troops in Iraq.» 4 de xunetu de 2007.] ''[[Los Angeles Times]]''. &lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;contractorsguardian&quot;&gt;Roberts, Michelle. [http://www.deseretnews.com/dn/view/0,1249,660198347,00.html «Contractor deaths add up in Iraq.» 24 de febreru de 2007.] ''Deseret Morning News''. &lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''[[Curdistán|Peshmerga]]'''&lt;br /&gt;50&amp;nbsp;000 invasión&lt;br /&gt;'''Nuevu exércitu iraquín'''&lt;br /&gt;125&amp;nbsp;000&lt;br /&gt;'''Policía iraquín'''&lt;br /&gt;227&amp;nbsp;000&lt;ref&gt;Collins, C. (August 19, 2007) [https://web.archive.org/web/20080307024753/http://www.mcclatchydc.com/iraq/story/19049.html &quot;U.S. says Iranians train Iraqi insurgents,&quot;] ''McClatchy Newspapers''&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;Milicies&lt;br /&gt;15&amp;nbsp;000-30&amp;nbsp;000 voluntarios civiles&lt;ref&gt;[http://www.military.com/NewsContent/0,13319,159357,00.html «A Dark Side to Iraq 'Awakening' Groups.»&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
----

{{bandera|Turquía}} [[Turquía]]~8000&lt;ref name=&quot;Bendern&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Paul de |apellíu=Bendern |títulu=Turkey launches major land offensive into N.Iraq |url=http://uk.reuters.com/article/homepageCrisis/idUKL22614485._CH_.242020080222 |editorial=Reuters |fecha=22 de febreru de 2008 |fechaaccesu=22 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt;
|soldaos2 = '''Iraquinos''' (so Sadam Husein):&lt;br /&gt;375&amp;nbsp;000 fuercies regulares.

----
Gobiernu post-Baaz, conflictu multillateral:&lt;br /&gt;'''[[Resistencia iraquina]]'''&lt;br /&gt;~72&amp;nbsp;000&lt;ref name=&quot;brookings&quot;&gt;The Brookings Institution [https://web.archive.org/web/20140712115016/http://www.brookings.edu/fp/saban/iraq/index.pdf Iraq Index: Tracking Variables of Reconstruction &amp; Security in Post-Saddam Iraq] 1 October 2007&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''Exércitu Mahdi'''&lt;br /&gt;~64&amp;nbsp;000&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Nasrawi |nome=Salah |coautores=Katherine Shrader |títulu=Saudis reportedly funding insurgents |editorial=Seattle Times |fecha=8 d'avientu de 2006 |url= http://seattletimes.nwsource.com/html/iraq/2003467318_iraqsaudi08.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Ricks |nome=Thomas Y. |coautores=Ann Scott Tyson |títulu=Intensified Combat on Streets Likely |editorial=Washington Post |fecha=11 de xineru de 2007 |url= http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/01/10/AR2007011002581_pf.html }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''al Qaeda/Mercenarios'''&lt;br /&gt;3300&lt;ref&gt;Pincus, Walter. [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/11/16/AR2006111601509.html &quot;Violence in Iraq Called Increasingly Complex&quot;]. ''[[Washington Post]]''. 17 de payares de 2007&lt;/ref&gt;
----
[[Ficheru:Flag_of_Kurdistan_Workers_Party_(PKK).svg|28px|]] [[Partíu de los Trabayadores de Curdistán|PKK]]: ~6000&lt;ref&gt;[[Al Jazeera]] [https://web.archive.org/web/20080430193400/http://english.aljazeera.net/NR/exeres/3Y14DD15-F2D1-4C65-8148-5200DFB3Y975.htm http://english.aljazeera.net/NR/exeres/3Y14DD15-F2D1-4C65-8148-5200DFB3Y975.htm] 25 de febreru de 2008.&lt;/ref&gt;
|baxes1 = 
'''Ocupación (2003-2011):'''&lt;br /&gt;
'''Coalición''' &lt;br /&gt;'''TOTAL:''' 4803 soldaos de la coalición muertos&lt;br /&gt;{{bandera2|Estaos Xuníos}}: 4485 &lt;br /&gt;{{bandera2|Reinu Xuníu}}: 179&lt;br /&gt; Otros: 139&lt;br /&gt;
'''Mancaos militares:'''&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}} 32&amp;nbsp;200 {{bandera|Reinu Xuníu}} 315&lt;ref name=&quot;mod.uk&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mod.uk/DefenceInternet/AboutDefence/CorporatePublications/DoctrineOperationsandDiplomacyPublications/OperationsInIraq/OpTelicCasualtyAndFatalityTables.htm |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=12 de xunu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121004051608/http://www.mod.uk/DefenceInternet/AboutDefence/CorporatePublications/DoctrineOperationsandDiplomacyPublications/OperationsInIraq/OpTelicCasualtyAndFatalityTables.htm |fechaarchivu=4 d'ochobre de 2012 }}, http://www.mod.uk/NR/rdonlyres/7Y86BD05-D4FF-4677-97AA-CCFBDCFE4Y34/0/optelic_31jul09.pdf&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''Perdíos y prindaos''' (Estaos Xuníos): 17 (8 rescataos, 9 muertos en cautiverio)&lt;ref&gt;{{Cita noticies |url=https//www.cnn.com/2013/10/30/world/pow-and-mia-in-iraq-and-afghanistan-fast-facts |editorial=CNN |fechaaccesu=5 de xunu de 2014 |títulu=POW and MIA in Iraq and Afghanistan Fast Facts}}; As of July 2012, seven American private contractors remain unaccounted for. Their names are: Jeffrey Ake, Aban Elias, Abbas Kareem Naama, Neenus Khoshaba, Bob Hamze, Dean Sadek and Hussain al-Zurufi. Healy, Jack, [http://www.nytimes.com/2011/05/22/world/middleeast/22missing.html?pagewanted=all «With Withdrawal Looming, Trails Grow Cold For Americans Missing In Iraq.» 22 de mayu de 2011, p. 6.]''[[New York Times]]''. &lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
'''Muertos contratistes:'''&lt;br /&gt;{{bandera|Estaos Xuníos}}: 1471&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dol.gov/owcp/dlhwc/dbaallnation.htm |títulu=DBA CUMULATIVE REPORT BY NATION (09/01/2001 - 3/31/2010) |editorial=US Department of Labor}}&lt;/ref&gt;{{bandera|Reinu Xuníu}}: 743&lt;ref name=&quot;mod.uk&quot;/&gt;&lt;br /&gt;
'''Posguerra (2011 - presente):'''&lt;br /&gt;
'''Coalición'''&lt;br /&gt;{{bandera2|Estaos Xuníos}}: 46 soldaos muertos&lt;br /&gt;'''Otros:''' 4 soldaos estranxeros muertos
|baxes2 = '''Muertos militares:'''&lt;br /&gt;7600-10&amp;nbsp;800 ('''''invasión de 2003''''')&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20061017165045/http://www.commondreams.org/news2003/1028-01.htm]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.comw.org/pda/0310rm8.html]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''Muertos milicianos''': 21&amp;nbsp;221-26&amp;nbsp;405&lt;ref&gt;[597 killed in 2003,[http://www.usatoday.com/news/world/iraq/2007-09-26-insurgents_N.htm], 23,984 killed from 2004 through 2009 (with the exceptions of May 2004 and March 2009),[http://www.guardian.co.uk/world/2010/oct/22/true-civilian-body-count-iraq] 652 killed in May 2004,[http://www.iraqbodycount.org/analysis/numbers/warlogs/] 45 killed in March 2009,[http://www.reliefweb.int/rw/rwb.nsf/db900sid/CJAL-7QPQB7?OpenDocument] 676 killed in 2010,[http://www.bloomberg.com/news/2010-12-30/iraq-civilian-deaths-drop-for-third-year-as-toll-eases-after-o-s-drawdown.html] 451 killed in 2011 (with the exception of February),[http://news.theage.com.au/breaking-news-world/jan-iraq-death-toll-highest-in-four-months-20110201-1ac9m.html][http://www.upi.com/Top_News/World-News/2011/04/03/Two-US-troops-killed-in-Iraq/UPI-84151301845983/][http://www.spacewar.com/reports/Iraq_monthly_death_toll_falls_in_April_999.html][http://www.middle-east-online.com/english/?id=46442][https://web.archive.org/web/20120111145441/http://www.thedailynewsegypt.com/death-toll-spikes-for-iraqis-us-troops.html]{{cita web |url=http://www.arabia.msn.com/News/MiddleEast/AFP/2011/August/7991554.aspx |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2014 |urlarchivu=http://web.archive.bibalex.org/web/20111208174352/http://arabia.msn.com/news/middleeast/afp/2011/august/7991554.aspx |fechaarchivu=8 d'avientu de 2011 }}[http://www.nenosplace.com/showthread.php?45792-239-people-killed-in-Iraq-in-August-and-killed-by-the-U.S.-military][https://web.archive.org/web/20111002182259/http://www.gulf-times.com/site/topics/article.asp?cu_non=2&amp;item_non=461485&amp;version=1&amp;template_id=37&amp;parent_id=17]{{cita web |url=http://www.montrealgazette.com/news/Iraq+death+toll+sharply+October/5638077/story.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=3 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111111064434/http://www.montrealgazette.com/news/Iraq+death+toll+sharply+October/5638077/story.html |fechaarchivu=11 de payares de 2011 }} thus giving a total of 26,405 dead]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''Total de muertos''': 28&amp;nbsp;736-37&amp;nbsp;120&lt;br /&gt;'''Muertos civiles:''' 100&amp;nbsp;000&lt;ref&gt;[http://www.iraqbodycount.org/ www.iraqbodycount]&lt;/ref&gt;
|campaña = Guerres del Golfu Pérsicu }}.


La '''Guerra d'Iraq''', tamién conocida como '''Segunda Guerra del Golfu''' o '''Operación Llibertái Iraquina''' n'[[Estaos Xuníos]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mnf-iraq.com/ |títulu=Operation Iraqi Freedom |fechaaccesu=2 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt; '''Operación Telic''' nel [[Reinu Xuníu]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mod.uk/DefenceInternet/FactSheets/OperationsFactsheets/OperationsInIraqHistoryofthemilitarycampaigninIraq.htm |autor=Ministry of Defence |títulu=Fact Sheets |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091207195025/http://www.mod.uk/DefenceInternet/FactSheets/OperationsFactsheets/OperationsInIraqHistoryofthemilitarycampaigninIraq.htm |fechaarchivu=7 d'avientu de 2009 }}&lt;/ref&gt; y, n'otros ámbitos, '''ocupación d'Iraq''',&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Saudi King Condemns U.S. Occupation of Iraq |editorial=New York Times |fecha=marzu de 2007 |url=http://www.nytimes.com/2007/03/28/world/middleeast/29saudicnd.html?ex=1332820800&amp;en=da8a156f30f093hala&amp;ei=5124&amp;partner=digg&amp;exprod=digg}}&lt;/ref&gt; foi un conflictu qu'empezó'l xueves [[20 de marzu]] de [[2003]] y remató el domingu [[18 d'avientu]] de [[2011]].&lt;ref name=&quot;BBC_2010&quot;/&gt; En rematando la guerra, diose pasu a una operación d'entrenamientu de les tropes iraquines pa combatir la insurxencia y el terrorismu. Esta operación dar a conocer como '''Operación Nuevu Amanecer''',&lt;ref&gt;[elnuevodiario.com.nin/internacionales/82470 Estaos Xuníos empecipia n'Iraq operación Pito &quot;Nuevu Amanecer&quot;]&lt;/ref&gt; que s'empecipia al entamar los [[Estaos Xuníos]] una coalición multinacional, tando compuesta por unidaes de les fuercies armaes de los mesmos Estaos Xuníos, el [[Reinu Xuníu]] y contingentes menores d'[[Australia]], [[Dinamarca]], [[Polonia]], [[El Salvador]], [[España]], [[Italia]], [[República Dominicana]], [[Nicaragua]], [[Hondures]] y otros países más.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/2862343.stm |títulu=US Names Coalition of the Willing |fechaaccesu=3 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;

La principal xustificación pa esta operación qu'ufiertó'l [[presidente de los Estaos Xuníos]], George W. Bush y los sos aliaos na coalición, foi l'afirmación de que [[Iraq]] tenía y taba desenvolviendo [[armes de destrucción masiva]] (ADM), violando un conveniu de [[1991]].&lt;ref&gt;[http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/10/20021007-8.html «President Bush Outlines Iraqi Threat.»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.usatoday.com/news/world/iraq/2005-09-02-WMD-indepth_x.htm «Piecing together the story of the weapons that weren't.»]&lt;/ref&gt; Funcionarios de los Estaos Xuníos sostuvieron, d'una manera comenenciudo y tendencioso, qu'Iraq representaba una inminente, urxente ya inmediata amenaza a los Estaos Xuníos, al so pueblu y a los sos aliaos, según a los sos intereses.&lt;ref&gt;Center for American Progress (January 29, 2004) [https://web.archive.org/web/20120625071155/http://www.americanprogress.org/issues/kfiles/b24970.html «In Their Own Words: Iraq's 'Imminent' Threat.»] ''americanprogress.org''.&lt;/ref&gt; Criticóse llargamente a los servicios d'información,&lt;ref&gt;Close, R. (March 10, 2003) [https://web.archive.org/web/20080515203013/http://www.counterpunch.org/close03102003.html &quot;A CIA Analyst on Forging Intelligence -- Whose Deliberate Disinformation?&quot;] ''CounterPunch''&lt;/ref&gt; y los inspeutores designaos al efeuto [[Armes de destrucción masiva n'Iraq|nun atoparon pruebes]] de qu'esistieren les pretendíes armes de destrucción masiva. Dempués de la invasión, el Grupu d'Investigación n'Iraq llegó a la conclusión de qu'Iraq terminara los sos programes pa desenvolver diches armes en 1991 y nun había nenguna nel momentu de la invasión, pero que teníen la intención de volver a entamar la producción siempres y cuando se llevantaren les sanciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.globalsecurity.org/wmd/library/report/2004/isg-final-report/isg-final-report_vol1_rsi-06.htm |títulu=Iraq Survey Group Final Report: Weapons of Mass Destruction (WMD)}}&lt;/ref&gt; Dellos funcionarios de los Estaos Xuníos alegaron que [[Sadam Husein]] y [[Al Qaeda]] tuvieren cooperando,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/003/033jgqyi.asp |títulu=The Weekly Standard, Saddam's al Qaeda Connection}}&lt;/ref&gt; pero nun hai pruebes de qu'esista una rellación de collaboración.&lt;ref&gt;Woods, K.M. and Lacey, J. (2008) [http://abcnews.go.com/images/Politics/Saddam%20and%20Terrorism%20Redaction%20EXSUM%20Extract.pdf &quot;Saddam and Terrorism: Emerging Insights from Captured Iraqi Documents,&quot; vol. 1] ''Institute for Defense Analyses'' IDA Paper P-4287, pp. YE-1&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kerr, R. J., ''et al.'' (29 July 2004) [http://irrationallyinformed.com/pdfcollection/20040729_Kerr_Report.pdf &quot;Intelligence and Analysis on Iraq: Issues for the Intelligence Community,&quot;] MORI Doc. ID 1245667 (Langley, VA: Central Intelligence Agency)&lt;/ref&gt; Otres razones pa la invasión per parte de los funcionarios incluyíen les esmoliciones sobre'l sofitu financieru d'Iraq pa les families de terroristes suicides palestinos,&lt;ref&gt;CNN (September 12, 2002) [http://archives.cnn.com/2002/US/09/12/iraq.report/ &quot;White House spells out case against Iraq&quot;], &quot;the White House released a report early Thursday, listing some of the principal accusations against Iraq and its leader.... Iraq is also accused of sheltering two Palestinian terrorist organizations, and it lists Saddam's decision in 2002 to increase from $10,000 to $25,000 the bounty paid to the families of Palestinian suicide bombers.&quot;&lt;/ref&gt; violaciones de los [[derechos humanos]] per parte del gobiernu iraquín,&lt;ref&gt;Wolfowitz, P. (May 30, 2003) [http://www.defenselink.mil/transcripts/transcript.aspx?transcriptid=2687 «Deputy Secretary Wolfowitz Press Availability in Singapore.»] U.S. Department of Defense, Office of the Assistant Secretary of Defense (Public Affairs) news transcript.&lt;/ref&gt;l'espardimientu de la democracia,&lt;ref&gt;[http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/02/20030226-11.html &quot;President Discusses the Future of Iraq&quot;] The White House, February 26, 2003. &lt;/ref&gt;o les reserves de petroleu d'Iraq,&lt;ref&gt;Wright, G. (June 4, 2003) [https://web.archive.org/web/20080511155127/http://whatreallyhappened.com/aboutoil.htm &quot;Wolfowitz: Iraq war was about oil,&quot;] ''Guardian Unlimited'' (London: Guardian Newspapers Limited); this article [http://www.guardian.co.uk/world/2003/jun/07/iraq.comment was retracted]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Morgan, D. y Ottaway, D. B. (September 15, 2002) [https://web.archive.org/web/20080512001927/http://www.commondreams.org/headlines02/0915-03.htm &quot;In Iraqi War Scenario, Oil Is Key Issue&quot;] ''Washington Post''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Shih, G. y Montes, S. (October 15, 2007) [https://web.archive.org/web/20080624051552/http://daily.stanford.edu/article/2007/10/15/roundtableDebatesEnergyIssues «Roundtable alderiques energy issues.»] ''Stanford Daily''.&lt;/ref&gt; anque esto postreru foi negáu por dellos funcionarios.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20071221004721/http://mwcnews.net/content/view/16794/51/ Gates denies Iraq war about oil]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629211511/www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,22021182-661,00.html PM denies Iraq oil link]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/politics/2003/jan/15/foreignpolicy.uk Blair: Iraq oil claim is 'conspiracy theory']&lt;/ref&gt;Sicasí, [[Iraq]], nun llegó a desenvolver [[armes nucleares]], por cuenta de la [[Operación Ópera]] d'[[Israel]], socedida unos años antes.
[[Ficheru:Guerra de irak.jpg|thumb|Soldaos Nicaragüenses n'Iraq desempeñando llabores humanitarios.]]
La invasión llevó a la rápida derrota de les fuercies iraquines, el derrocamientu del Presidente Sadam Husein, la so captura n'avientu de 2003 y la so execución n'avientu de 2006. La coalición empobinada polos Estaos Xuníos nel Iraq ocupáu trató d'establecer un nuevu gobiernu democráticu. Sicasí, pocu dempués de la invasión inicial, la violencia contra les fuercies de la coalición y ente los diversos grupos étnicos dio llugar a una guerra asimétrica cola insurxencia iraquina, la guerra civil ente [[Sunismu|sunitas]] y [[chiitas]] iraquines, y les operaciones d'Al-Qaeda n'Iraq.&lt;ref&gt;[http://www.defenselink.mil/Transcripts/Transcript.aspx?TranscriptID=3879 U.S. Defense Secretary Robert Gates, 2 Feb 2007], see &quot;four wars&quot; remark&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=CBS on civil war |editorial=CBS News |url= http://www.cbsnews.com/stories/2005/09/26/eveningnews/main886305.shtml |fecha=26 de setiembre de 2006}}&lt;/ref&gt; Les estimaciones del númberu de persones muertes fluctúan ente más de 150&amp;nbsp;000 a más d'un millón de persones, según fontes. El costo financieru de la guerra foi envaloráu en más de 4&amp;nbsp;500 millones de llibres (9&amp;nbsp;000 millones de dólares) pal Reinu Xuníu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601102&amp;sid=aZiloVkUJNrw&amp;refer=uk |títulu=UK. Spending on War in Iraq, Afghanistan Rises to $16 Bln (December 2006) |editorial=Bloomberg |fecha=6 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=22 de xineru de 2007}}&lt;/ref&gt; y más de 845&amp;nbsp;000 millones de dólares a los Estaos Xuníos,&lt;ref&gt;[http://www.reuters.com/article/topNews/idUSN2921527420080302?feedType=RSS&amp;feedName=topNews&amp;sp=true Iraq war hits U.S. economy: Nobel winner]&lt;/ref&gt; col costu total pa la economía d'esti postreru envalorada en trés a cinco billones de dólares. Dalgunes de les naciones qu'integraron la coalición empezaron a retirar les sos fuercies de resultes d'una opinión pública desfavorable y al progresivu aumentu d'efectivos iraquinos p'asumir la responsabilidá de la seguridá.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080918002255/http://www.iht.com/articles/ap/2007/10/02/africa/ME-GEN-Iraq-Britain.php Britain's Brown visits officials, troops in Iraq.] ''International Herald Tribune'', 2 October 2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4352259.stm «Italy plans Iraq troop pull-out.» 15 de marzu de 2005.] [[BBC]]. &lt;/ref&gt;

Finalmente, na guerra llograron delles coses: ganar la invasión, ocupar el país, derrocar a un gobiernu dictatorial y enllantar la democracia con eleiciones supuestamente democrátiques. Lo que nun se llogró foi atopar [[armes de destrucción masiva]] almitíes pol mesmu ex [[presidente de los Estaos Xuníos]], [[George Walker Bush]] y el so gabinete. Amás tampoco se llogró estabilizar el país y somorguióse nuna crisis sociu-política y de [[guerra civil]] interna con presencia de grupos terroristes como [[Al Qaeda]] que complicaron la victoria d'Estaos Xuníos y los sos aliaos sobre'l terrén iraquín. Nun puede dicise que se llograra una victoria nin una derrota, pero lo cierto ye que les tropes d'Estaos Xuníos tuvieron que tornar en 2014 por cuenta de la amenaza del [[Estáu Islámicu]] que ganó'l terrén d'un Iraq consumíu pola insurxencia rebalba al gobierno pro-Estaos Xuníos y les guerres civiles. Sumándose a l'amenaza del Estáu Islámicu por pidimientu del gobiernu iraquín, EE. XX. decidió intervenir una vegada más na denomada [[guerra contra l'Estáu Islámicu]] por que dicha organización terrorista nun se tragara y ocupara del tol país asiáticu. Amás d'Iraq, l'Estáu Islámicu tamién ocupó parte del país vecín [[Siria]].&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1436014-irak-otra derrota-politico-militar-de-eeuu «Iraq, otra derrota políticu-militar de EE. XX.» 28 d'avientu de 2011.] La Nacion.com.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.bitacora.com.uy/noticia_1141_1.html «Trés hipótesis sobre la derrota d'Estaos Xuníos n'Iraq.»] Bitacora.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.voltairenet.org/article144889.html «La derrota de los Estaos Xuníos n'Iraq agrava la crisis estructural del capitalismu.» 31 de xineru de 2007.] Voltairenet.org.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.espanol.rfi.fr/americas/20121116-petraeus-el-heroe-comenenciosu-de-dos-ganes-militares-socesives Petraeus, l'héroe comenenciosu de dos ganes militares socesives] RFI - 16 de payares de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://actualidad.rt.com/actualidad/view/110880-eeuu-irak-guerra-victimas «EE. XX. y los sos aliaos destruyeron Iraq.» 10 de payares de 2013.] RT. &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://internacional.elpais.com/internacional/2015/01/01/actualidad/1420094678_293384.html «Estaos Xuníos acostumar a les guerres ensin victoria y ensin final.» 2 de xineru de 2015.] ''El País''.&lt;/ref&gt;

Según el sitiu [[iCasualties]] la guerra sigue por cuenta de qu'en la so llista de baxes sumóse-y dende la invasión de 2003 un total de 4853&lt;ref&gt;[http://icasualties.org/ Operation Iraqi Freedom]&lt;/ref&gt; soldaos de la coalición muertos y un total de 4531 soldaos d'Estaos Xuníos cayíos en combate. Pal final de la guerra en 2011, un total 4485 norteamericanos morrieron y un total de 4803 soldaos de la coalición cayeron. Al ver lo qu'afirmen les cifres del sitiu, paeciera que la guerra entá sigue dende 2003, pero lo cierto ye que la guerra terminó en 2011 cola retirada de les tropes de la coalición.

== Antecedentes ==
=== 1991-2003: Inspeiciones de la ONX y zones de tráficu aereu acutáu ===

Tres la primer [[Guerra del Golfu]] de 1991, el Resolvimientu 687 del [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]] ordenó poner fin a los programes de desenvolvimientu iraquín d'[[armes químiques]], [[Arma biolóxica|biolóxiques]], [[Arma nuclear|nucleares]] y de [[Misil balísticu intercontinental|misiles de llargu algame]] según que fuera destruyíu l'arsenal esistente en virtú de la Comisión Especial de Control de les Naciones Xuníes. Los inspeutores d'armes de Naciones Xuníes n'Iraq pudieron verificar la destrucción d'una gran cantidá de material d'armes de destrucción masiva, sicasí, cuestiones de fondu siguen ensin resolvese. Dempués de que la Comisión Especial salió d'Iraq en 1998 por cuenta de la inminente aición militar per parte los Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu. Poco dempués de que los inspeutores retirárense, los Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu punxeron en marcha la Operación Foín del Desiertu del miércoles 16 al sábadu 19 d'avientu de 1998 con tal d'estropiar la capacidá militar iraquina. Fueron cuatro díes de bombardeos sobre [[Bagdag]] y otros puntos estratéxicos del país árabe, nos que se destruyeron arsenales, instalaciones y sistemes de defensa.

Amás de la inspeición del réxime, los Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu (xuntu con Francia hasta 1998) participaron nun baxu nivel de conflictu con Iraq y en faer cumplir les zones de prohibición de vuelos ente'l norte y el sur iraquín. Estes zones fueron creaes tres la guerra del Golfu Pérsicu pa protexer el [[Curdistán Iraquín]] nel norte y les zones del sur chiita, y fueron vistes pol gobiernu iraquín como una violación de la so soberanía. La defensa aérea iraquina y patrullar aérees d'Estaos Xuníos y britániques intercambiaron disparos con regularidá mientres 6 años.

N'abril de 2001, el gabinete de Bush dio'l so alcuerdu pa utilizar la intervención militar n'Iraq, porque se consideró una influencia desestabilizadora pal fluxu de petroleu a los mercaos internacionales d'[[Oriente Mediu]].&lt;ref&gt;Mackay, N. (Oct 6, 2002) [http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4156/is_20021006/ai_n12580286 «Official: US oil at the heart of Iraq crisis.»] ''The Sunday Herald'' (Scotland).&lt;/ref&gt; Neoconservadores nos Estaos Xuníos pidieron que se promoviera un [[golpe d'estáu]] muncho primero de los [[ataques del 11 de setiembre]], cola esperanza de qu'un nuevu gobiernu usara, &quot;el petroleu d'Iraq pa destruyir el cartelu de la [[OPEP]] al traviés d'un aumentu masivu de la producción percima de les cuotes OPEP.&quot; Esos planes fueron abandonaos pocu dempués de la invasión porque l'ex-direutor de la [[Royal Dutch Shell|Shell Oil Company]], que fuera acusáu de la so aplicación, negar a participar n'industria petrolero iraquina, una y bones la privatización podría dar llugar a la esclusión de les empreses de los Estaos Xuníos,&lt;ref&gt;Beaumont, P. ya Islam, F. (November 3, 2002) [http://observer.guardian.co.uk/international/story/0,6903,825103,00.html «Carve-up of oil riches begins.»] ''The Observer'' (London: Guardian Newspapers).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Palast, G. (October 24, 2005) [http://www.gregpalast.com/opec-and-the-economic-conquest-of-iraqrnwhy-iraq-still-sells-its-oil-a-la-cartelrntwilight-of-the-neocon-gods/ «OPEC and The Economic Conquest of Iraq.»] ''Harper's Magazine''.&lt;/ref&gt; a diferencia del ministeriu estatal de petroleu.

Aprosimao un añu antes de la Operación Llibertái para Iraq, los Estaos Xuníos empecipiaron nel sur de la Operación Focus como un cambéu na so estratexa de respuesta, aumentando'l númberu global de les misiones y la seleición d'oxetivos en tola zones de prohibición de vuelos col fin d'alteriar la estructura de mandu militar n'Iraq. El pesu de les bombes refundiaes sobre Iraq aumentó llegando a un picu pre-guerra de 54,6 tonelaes en setiembre de 2002.

=== 2001-2003: Crisis del desarme d'Iraq ya intelixencia de la preguerra ===

El xueves 22 de mayu de 2003 el Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes votó 14 a 0 a favor de l'aprobación del resolución presentáu pa dar el poder de gobernar Iraq y d'utilizar los sos recursos petroleros pa la reconstrucción del país a los Estaos Xuníos y Reinu Xuníu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,948714,00.html |títulu= Mandatu de Naciones Xuníes pa Iraq |añu= 2003 |obra= [[Deutsche Welle]] 15.08.2003 |fechaaccesu=6 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt; El resolución 1483 terminó con casi 13 años de sanciones económiques orixinalmente impuestes dempués de la invasión iraquina a [[Kuwait]] en 1990. El resolución aprueba que'l secretariu xeneral de la ONX, [[Kofi Annan]], unvie a un representante especial a trabayar con el alministradores de los Estaos Xuníos y Gran Bretaña na reconstrucción, l'ayuda humanitaria y la creación d'un nuevu gobiernu.

[[Ficheru:Powell-anthrax-vial.jpg|thumbnail|230px|left|[[Colin Powell]] presenta un modelu de ántrax ante'l Conseyu de Seguridá de la ONX.]]
El resolución creó un nuevu programa de fondos pal desenvolvimientu d'Iraq al traviés del cual van remanase los recursos llograos de la esplotación del petroleu. Los fondos van ser usaos polos Estaos Xuníos y Gran Bretaña pa reconstruyir el país, actividá que va ser supervisada por una nuevu xunta consultiva compuesta por EE. XX. ya instituciones financieres internacionales. Va Empezar la so esistencia con un depósitu de mil millones de dólares, fondos tresferíos de la cuenta &quot;petroleu por alimentos&quot; de los Estaos Xuníos. El programa «petroleu por alimentos» va ser esaniciáu progresivamente mientres un periodu de seis meses. El resolución rique una revisión cada añu, pasu riquíu per Alemaña y Francia. Siria, l'únicu país árabe representáu nel conseyu, tuvo ausente de la xunta.

== Desenvolvimientu ==
=== 2003: Invasión ===
[[Ficheru:Iraq_War_2003.gif|thumb|Mapa del desenvolvimientu de la invasión.]]
[[Ficheru:Saddamcapture.jpg|thumb|El 13 d'avientu de 2003, Husein foi prindáu por fuercies d'Estaos Xuníos y curdo-iraquinos.]]
{{AP|Invasión d'Iraq en 2003}}

La invasión d'Iraq empecipió'l xueves 20 de marzu de 2003 cuando les fuercies d'Estaos Xuníos empecipiaron los primeros bombardeos aéreos sobre los oxetivos iraquinos con misiles tomahawks llanzaos dende barcos y submarinos.
Mientres les fuercies d'Estaos Xuníos y británicu avanzaron dende [[Kuwait]], el so aliaos curdos facer pel norte. El miércoles 9 d'abril los primeros tanques d'Estaos Xuníos entraron en [[Bagdag]] ensin atopar muncha resistencia. El xueves 1 de mayu de 2003 el presidente George W. Bush declaró'l fin de los principales combates.

George W. Bush, presidente de los Estaos Xuníos, aprofió que la invasión d'Iraq nun foi d'ocupación sinón de &quot;lliberación&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,856429,00.html |títulu= &quot;Victoria contra'l terrorismu&quot; |añu= 2003 |obra= [[Deutsche Welle]] 02.05.2003 |fechaaccesu=6 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt; A mediaos d'esi mes, Bush dixo que'l gobiernu democráticu iraquín sería establecíu &quot;tan llueu se pueda&quot;. Antes de la invasión Bush prometió un trespasu rápidu del poder a un gobiernu democráticu, empezando pola redaición d'una constitución iraquina.

Pa dirixir la reconstrucción, creóse la Oficina pa la Reconstrucción y l'Asistencia Humanitaria. D'abril a mayu de 2003, la ORHA foi empuesta pol xeneral Jay Garner, quien foi reemplazáu más tarde pol alministrador civil d'Estaos Xuníos [[Paul Bremer]]. Empezar a compartir dellos poderes con un [[Autoridá Provisional de la Coalición|conseyu de gobiernu provisional iraquín]].

El vienres 16 de mayu les autoridaes d'Estaos Xuníos abandonaron el plan de dar autoridá a un gobiernu civil iraquín electu y presentaron ante la ONX un resolución pa dar a los Estaos Xuníos y Gran Bretaña los poder d'aplicar sanciones económiques a Iraq, dexando a los países aliaos esplotar los recursos del petroleu como pagu por reconstruyir Iraq (que sufriera graves daños mientres la guerra, principalmente poles tropes de la coalición). El resolución dexaría-yos nomar por sigo mesmos a un gobiernu provisional.

L'Autoridá Provisional de la Coalición estremó Iraq, por asuntos alministrativos, en tres zones de seguridá: una zona norte na rexón de [[Mosul]]-Kirkuk, una zona central na rexón [[Bagdag]]-[[Tikrit]] y una zona sur na rexón [[Basora]]-[[Nasiriya]]. Les zones norte y central tán guarníes por tropes d'Estaos Xuníos, ente que la zona sur ta guarnida por tropes polaques (alredor de Nasiriya) y britániques (alredor de Basora). Estaos Xuníos espunxo planes pa caltener l'autoridá militar, anque se ta creando un nuevu Exércitu Iraquín.

El paradoriu de Sadam Husein foi desconocíu mientres dellos meses, hasta que'l sábadu 13 d'avientu de 2003, Hussein foi arrestáu nuna operación conxunta, efectuada por efectivos curdos iraquinos y soldaos d'Estaos Xuníos, mientres s'atopaba escondíu nun suétanu pela redolada de la so llocalidá natal, [[Tikrit]]. Ente les primeres imáxenes tresmitíes, amosar a Hussein siendo esamináu, según l'estáu en que s'atopaba nel momentu de ser prindáu.

Estaos Xuníos aventuróse y xustificó la invasión a Iraq, al señalar que los iraquinos fabricaben o teníen armes de destrucción masiva, cuando en realidá, l'ataque deber a que los norteamericanos buscaben culpables del agraviu que sufrieron per parte de grupos terrorista que destruyeron les torres ximielgues. El presidente norteamericanu George W. Bush, acusó a Sadam Husein de protexer a grupos terroristes comandados por Osama Bin Laden, supuestu autor intelectual de dicha agresión. Sicasí, la fonderada política yera rescatar de la crisis a la economía de guerra yanqui, financiando a los grupos rebalbos n'Iraq.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Los costos de la guerra - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url= http://www.eltiempo.com/archivo/documento/CMS-10280484 |sitiuweb= eltiempo.com |fechaaccesu=21 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Formación d'un gobiernu provisional ===
{{AP|Organización pa la Reconstrucción y Ayuda Humanitaria d'Iraq}}

En 2003 y por cuenta de reconstruyir Iraq y entamalo so una alministración gubernamental en principiu creóse la [[Organización pa la Reconstrucción y Ayuda Humanitaria d'Iraq]] o Oficina pa la Reconstrucción y Asistencia Humanitaria (ORHA) de les sos sigles n'inglés. Esta foi una organización instalada de manera provisional n'Iraq pa cubrir les necesidaes y restablecer el país de los desastres provocaos depués de la invasión provocada pola coalición multinacional liderada polos Estaos Xuníos en marzu de 2003 que punxo fin al réxime de Sadam Husein, foi instalada n'Iraq depués de la invasión, pero entamada antes de la invasión. Esta organización foi namái dirixida pol ex militar, el [[Xeneral]] [[Jay Garner]] y depués d'unos meses foi reemplazada pola [[Autoridá Provisional de la Coalición]] (CPA) dirixida pol alministrador civil [[Paul Bremer]], la ORHA foi'l primer órganu gubernamental que gobernó Iraq depués de la cayida del gobiernu de Hussein.

==== La Zona Verde ====
{{AP|Zona Verde}}
Dempués d'ocupar el país, los d'Estaos Xuníos decidieron utilizar unu de los palacios de Bagdag como enclave pa establecer una zona d'operaciones segura. L'edificiu escoyíu foi'l Palaciu de la República, que foi construyíu polos británicu en 1920 como sede pal gobiernu colonial, y más tarde sirvió como palaciu real, una vegada que'l país algamó la so independencia. Mientres el gobiernu de Husein, el palaciu sirvió de llar del presidente y la so familia. Tamién yera conocíu por cuntar con numberosos xardinos y plantes, pero los d'Estaos Xuníos asignáron-y el nome de Zona Verde, non por esta razón, sinón porque la so intención yera convertilo nun sitiu seguru pa les autoridaes militares y civiles qu'alministraríen el país hasta que la resistencia fuera vencida de manera definitiva.

La Zona Verde consiste nun área de cinco quilómetros, dende la vera del ríu Tigris hasta los antiguos monumentos que Saddam mandó construyir pa conmemorar la guerra con Irán. Allugó nel so interior numberoses oficines alministratives, les principales residencies de los funcionarios del nuevu gobiernu, hoteles d'agospiamientu pa los periodistes que llegaben del estranxeru, etc. Asina, el Palaciu de la República pasó a convertise na más grande embaxada de los Estaos Xuníos en tol mundu. La Zona tamién cuntó cola so propia estación de radio, canches deportives, piscines, chigres y restoranes, un suministru permanente d'enerxía llétrica y agua potable, a pesar de que los habitantes de Bagdag teníen de sufrir constantes cortes d'estos servicios esenciales.

A pesar de tar protexíes por grueses parés de formigón, armamentu pesáu y miles de soldaos, los milicianos iraquinos nun dexaron de llanzar cohetes o proyeutiles de morteru contra la Zona Verde, nun intentu por hostigar a los invasores. El domingu 26 d'ochobre de 2003, la resistencia disparó ente seis y ocho misiles contra l'hotel Rachid, nel momentu que Paul Wolfowitz atopábase ende de visita pola nación ocupada. Wolfowitz llogró salir ilesu del ataque, pero un coronel del exércitu d'Estaos Xuníos morrió y otres 17 persones resultaron mancaes.

{{VT|Altu Tribunal Penal iraquín}}

=== 2004: La insurrección amplíase ===
''Ver tamién'': [[Ocupación d'Estaos Xuníos de Faluya]], [[Primer batalla de Faluya]], [[Segunda batalla de Faluya]], [[Batalla de Nayaf]] y [[Batalla de Mosul]].

L'empiezu de 2004 carauterizar por un relativu aselu na violencia. Sicasí, la violencia aumentó mientres la primavera con combatientes contra una filial d'al-Qaeda, dirixida por [[Abu Musab al-Zarqawi]] p'ayudar a conducir la [[insurxencia]].

A midida que la insurxencia creció hubo un cambéu na orientación de les fuercies de la coalición escontra les nueves fuercies de seguridá iraquines, cuando cientos de civiles iraquinos y la policía fueron asesinaos nos siguientes meses nuna serie d'atentaos masivos. Una entamada insurxencia sunní, con raigaños fondos nacionalistes y motivaciones islamistes, yera cada vez más poderosa en tou Iraq. Los chiitas del Exércitu Mahdi tamién empezaron a llanzar ataques contra oxetivos de la coalición nun intentu de tomar el control de les fuercies de seguridá iraquines. Nes zones urbanes del sur y el centru d'Iraq españaron lluches de guerrilles.

La más grave llucha hasta la fecha empecipió'l miércoles [[31 de marzu]] de [[2004]], cuando insurxentes iraquinos en [[Faluya]] tendieron una emboscada a un convói de los [[Estaos Xuníos]] na que cuatro contratistes militares privaos fueron asesinaos con granaes y disparos d'armes pequeñes. Darréu, los sos cuerpos fueron abasnaos fora de los sos vehículos, cutíos, quemaos y colgaos nuna ponte que traviesa'l Éufrates.&lt;ref&gt;[https//www.cnn.com/2004/WORLD/meast/03/31/iraq.main/ «Residents hang slain Americans' bodies from bridge.»] CNN.com.&lt;/ref&gt;

Esti fechu, l'asesinatu de los contratistes, desencadenaría una serie d'eventos qu'acabaríen col delicáu equilibriu en [[Najaf]], [[Faluya]] y la so redolada, llevando a una socesión de caos y violencia. Asina'l xueves [[1 d'abril]] el xeneral de Brigada Mark Kimmitt promete prindar a los agresores y pacificar la ciudá. El sábadu [[3 d'abril]] convertir nel día clave. Per un sitiu, la primer fuercia espedicionario de los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|Marines]] de los Estaos Xuníos recibe la orde de llanzar una ofensiva sobre Faluya. Y por otru, una unidá d'operaciones especiales captura en Najaf al llugarteniente de [[Muqtada al-Sadr]], Mustafa al Yacoubi, buscáu pol asesinatu d'un líder chiita que tornó a [[Iraq]] tres la invasión liderada por [[EE. XX.]] El domingu [[4 d'abril]] los Marines empiecen el so asaltu sobre Faluya, arreyando a más de 2000 soldaos (conocida como la [[primer batalla de Faluya]]). Mientres, [[Muqtada al-Sadr]] empezaría una revuelta en Najaf, que viénose llamando en munchos sectores de fala hispana como la [[batalla del 4 d'abril]] o conocida d'otra manera como [[batalla de Nayaf]]. El llevantamientu empezó con protestes debíu al zarru d'a el-Hawza, un periódicu de Sadr, la selmana anterior, y pol arrestu de Mustafa al Yacoubi el sábadu, acabando con un ataque a gran escala sobre les tropes de la coalición.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091207081102/http://najafproject.iespana.es/ Proyeutu Najaf.]&lt;/ref&gt; Dambes batalles resultaríen un fracasu.

La Primer Batalla de Faluya allargar hasta'l primeru de mayu, al retirase les tropes d'Estaos Xuníos de la ciudá tres una dura contraofensiva insurxente'l día martes 27. Mientres en Najaf, qu'amanecería los día domingu 4 con un ataque sobre les posiciones de la coalición na ciudá, la llucha allargar hasta a otru día ensin llegar a pacificar la ciudá. A la llarga, el grave deterioru de la situación forzaría a la retirada de les tropes españoles al finales del mesmu mes, siendo sustituyíes por elementos del 2° Batallón de la &quot;1st Armored Division's Task Force&quot; (2-37 AR). Los enfrentamientos esporádicos mientres el mes de mayu ente les distintes faiciones iraquines na ciudá, llevaríen finalmente a un duru enfrentamientu ente'l 2-37 AR y l'[[Exércitu d'a el-Mahdi|exércitu del al-Mahdi]] nel campusantu de Najaf.

agostu sería testigu, de nuevu en Najaf, de nuevos enfrentamientos ente tropes d'Estaos Xuníos y l'[[Exércitu d'a el-Mahdi|exércitu del al-Mahdi]] redolada al campusantu Wādī' as-Salām. La batalla terminaría 3 selmanes dempués cuando'l gran Ayatolá A elī Al-Sīstānī llogró con negociaciones el cese de les hostilidaes.

En payares de 2004 produzse la [[batalla de Mosul]] na cual les fuercies d'Estaos Xuníos fixeron una paz civil col sunnita local. Darréu l'[[Axencia Central d'Intelixencia]] (CIA) alióse casi puramente colos curdos, y los Estaos Xuníos viérense como aliáu tribal de los curdos, faciendo'l conflictu inevitable.

Darréu produzse la ofensiva sobre [[Faluya]]. Volver# a entamar en payares de 2004 na batalla más sangrienta de la guerra hasta la fecha: la [[segunda batalla de Faluya]], descrita por militares de los Estaos Xuníos como «el más pesáu combate urbanu dende la batalla de Hue City en Vietnam».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20050111214731/http://www.defenselink.mil/news/Jan2005/n01112005_2005011103.html «ScanEagle Proves Worth in Fallujah Fight.»] ''DefenseLINK News''.&lt;/ref&gt; Mientres l'asaltu, les fuercies de los Estaos Xuníos utilicen fósforu blancu como arma incendiaria contra los insurxentes, xenerando discutiniu.{{Añedir referencies}} Los 46 díes de batalla dieron llugar a una victoria de la coalición, con 95 norteamericanos muertos contra 1350 baxes ente los insurxentes. Faluya foi afarada mientres los combates.&lt;ref&gt; Ricks, Thomas (2006) ''Fiascu'': 398-405.&lt;/ref&gt;

El casu [[Jessica Lynch]] respigó a les families de los Estaos Xuníos y a la opinión pública mundial. Una mozu soldáu, dotada d'un coraxe escepcional, cayera prisionera de los secuaces de Sadam Husein, torturada y violada, antes de ser lliberada por comandos de les Fuercies Especiales. Donald Rumsfeld y George W. Bush emocionar col so exemplu, pero dalgún tiempu dempués súpose qu'esta hestoria fuera inventada pol gabinete de rellaciones públiques pa movilizar l'ardor patriótico.

[[Ficheru:AG-10.jpg|thumb|La soldáu [[Lynndie England]] xunto a dellos prisioneros desnudos.]]
Otru acontecimientu importante d'anguaño foi la revelación del [[Tortura en Abu Ghraib|abusu de prisioneros en Abu Ghraib]] que recibió l'atención de los medios n'abril de 2004. En primer llugar los informes d'abusu, según imáxenes gráfiques qu'amuesen el personal militar d'Estaos Xuníos abusando de prisioneros iraquinos.&lt;ref&gt;Hersh, S. (May 10, 2004) [https://web.archive.org/web/20040516231125/http://www.newyorker.com/fact/content/?040510fa_fact «Torture at Abu Ghraib.»] ''The New Yorker''.&lt;/ref&gt; El [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos]] espulsó a 17 soldaos y oficiales del serviciu, ente que siete soldaos fueron condergaos a penes de prisión, rebaxaos de rangu y daos de baxa en forma deshonrosa. La Brigadier Xeneral [[Janis Karpinski]], comandante de la prisión, foi rebaxada del so rangu a coronel el xueves [[5 de mayu]] de [[2005]].

El domingu 19 d'avientu, un suicida infiltrado inmolar nel comedor de la base d'Estaos Xuníos en [[Mosul]], causando 22 muertos, incluyendo 14 militares d'Estaos Xuníos, y 51 mancaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.esmas.com/noticierostelevisa/internacionales/414508.html |títulu= Autor d'atentáu en Mosul llevaba uniforme iraquín :: Internacionales :: esmas |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091212105118/http://www.esmas.com/noticierostelevisa/internacionales/414508.html |fechaarchivu=12 d'avientu de 2009 }}&lt;/ref&gt;
{{VT|Fueses comunes n'Iraq}}

=== 2005: Eleiciones y gobiernu de transición ===

[[Ficheru:PurpleFingers - Iraqi legislative election, 051215-M-4314O-002.jpg|thumb|Ciudadanos iraquinos amuesen los sos deos con tinta lila, faciendo saber que votaron nes eleiciones d'avientu de 2005.]]

El llunes 28 de xunu del añu anterior, Bremer, en representación del gobiernu de los Estaos Xuníos, apurrió formalmente la soberanía al gobiernu iraquín.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1250002,00.html |títulu= El fracasu de la ocupación d'Iraq |añu= 2004 |obra= [[Deutsche Welle]] 29.06.2004 |fechaaccesu=6 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt; Na práutica, esti gobiernu vese severamente llindáu pola ausencia nél d'importantes líderes chiitas, la falta de control sobre les actividaes de les tropes estranxeres, y los ataques de la resistencia iraquina.

El miércoles 26 de xineru, 31 marines d'Estaos Xuníos morrieron al estrellase l'helicópteru nel que viaxaben cerca de la frontera con [[Xordania]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/31/soldados/mueren/estrellarse/helicoptero/estadounidense/Iraq/elpporint/20050126elpepuint_4/Tes «Siquier 31 soldaos muerren al estrellase un helicópteru d'Estaos Xuníos n'Iraq.»] ''El País''.&lt;/ref&gt;

El xueves 7 de xunetu, [[Al Qaeda]] asesinó al embaxador exipciu n'Iraq, Ihab al Sharif, al que secuestrara díes antes.

Mientres dellos meses, los Estaos Xuníos sostuvieron que teníen la intención de convocar una asamblea constituyente, compuesta por iraquinos influyentes, tales como líderes relixosos los cualos son persones a los que se-yos tien mayor respetu dientro de la relixón, y consideraos como autoridaes, polo cual son los más &quot;indicaos&quot; pa la ocupación de los cargos. Fechar tope pa esta convención foi retardada delles vegaes hasta que se suspendió definitivamente. Los puestos local y rexonal son escoyíos por un selectu grupu nun intentu por evitar la eleición de persones que s'opongan a la presencia de los Estaos Xuníos y Gran Bretaña, incluyendo persones relixoses y otros funcionarios consideraos radicales y peligrosos.

El miércoles 31 d'agostu, provócase una estampida sobre la ponte Al-Ayma de [[Bagdag]] mientres el pelegrinaxe a la mezquita del Imam Musa Al-Kadem, santuariu sagráu pa los xiinos. Les autoridaes culparon a la rede d'[[Al-Qaeda]] de provocar l'ábanu, que dexó como saldo un averáu de 900 persones finaes, y otros varios mancaos.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2005/08/31/internacional/1125508635.html/ «El presidente iraquín culpa a Al Qaeda de la muerte de más de mil xiinos nun ábanu en Bagdag.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;

=== 2006: Guerra civil y gobiernu iraquín permanente ===

Pa tratar de reprimir la resistencia entamada y el creciente descontentu popular, los Estaos Xuníos empezó l'entrenamientu de les fuercies policiales, esplegó por tol país de fuercies paramilitares d'Estaos Xuníos y empecipió la creación del nucleu d'un nuevu exércitu alredor de fuercies [[curdu|curdes]] y antiguos mandos medios del exércitu de Husein.

L'establecimientu d'un nuevu gobiernu civil n'Iraq ye complicáu poles diferencies relixoses ente la mayoría chiita y la clase sunita gobernante. Amás, nel norte iraquín, los curdos tuvieron una autonomía [[de facto]] mientres 12 años so la proteición de la zona d'esclusión de vuelu y reclamen la so autonomía xurídica nel territoriu onde tán asitiaos.

Mientres la invasión, los Estaos Xuníos declaró eslleíos l'exércitu y les fuercies de seguridá iraquines, acusándoles de tar corruptes y sol control de los fieles a Husein. Poco dempués, ante la incapacidá de controlar la situación, especialmente nes ciudaes suníes, viéronse obligaos a volver a reclutar a un gran númberu d'efectivos de tolos rangos. Esto, xuntu cola situación desastrosa tres años de bloquéu y la invasión, que destruyeren gran parte de les infraestructures del país, motivaron series dificultaes a los d'Estaos Xuníos pa caltener el control de ciudaes, carreteres ya infraestructura petrolífera.

==== Execución de Sadam Husein ====

El domingu 5 de payares de 2006, tres dos años de xuiciu, Husein foi condergáu, xuntu con otros dos acusaos, «a morrer na [[forca]]» pol [[Altu Tribunal Penal iraquín]], que lo atopó culpable de cometer un crime contra la Humanidá, pola execución de 148 chiitas de l'aldega de Duyail en 1982. Tamién se-y atribúi la responsabilidá pol [[ataque químicu a Halabja]] (1988), l'achaplamientu de la rebelión chiita (1991), la [[Guerra Irán-Iraq|guerra contra Irán]] (1980-88), y la [[Guerra del Golfu|invasión de Kuwait]] (1990).

Nos dos años del xuiciu, Hussein amosóse griespu ante'l Tribunal Iraquín que'l xueves 28 d'avientu de 2006, el confirmó la orde d'execución pal martes 2 de xineru de 2007. Sadam Husein foi [[pena de muerte|executáu]] el sábadu 30 d'avientu de 2006. Foi aforcáu pol cargu de [[crímenes contra la humanidá]].

Dempués de la so execución circularon per internet videos (captaos con teléfonos móviles) qu'amosaben el momentu en que Sadam Husein yera colgáu.{{ensin referencies}}

=== 2007: Folada de tropes d'Estaos Xuníos ===
[[Ficheru:Houseraidiraqaug2007.jpg|thumb|Una muyer iraquina ve cómo soldaos d'Estaos Xuníos rexistren la so casa.]]

L'añu 2007 foi'l más violentu de tola ocupación. El númberu de muertos y mancaos disparar a máximos por cuenta de la ofensiva insurxente, tantu en víctimes civiles y fuercies de seguridá iraquines como en baxes de les tropes estranxeres. Namái en 2007 morrieron aprosimao n'Iraq un total de 904 militares d'Estaos Xuníos y más de 6.000 de la mesma nación fueron mancaos, lo cual constitúi les cifres más altes en tola ocupación. Les baxes iraquines resulten más malo de contabilizar, pero envalórase que mientres esi añu morrieron de manera violenta 1800 miembros de les fuercies de seguridá iraquines y más de 17&amp;nbsp;000 civiles.

Tal aumentu de la violencia deber a una ofensiva de la insurxencia xiina nes principales ciudaes del país según a los ataques de célules yihadistes qu'entá operaben n'Iraq. Ciudaes como Bagdag, Mosul, Kirkuk, Nayaf, Tikrit o Baquba, ente otres, fueron escenariu d'atentaos y enfrentamientos constantes mientres tol añu nun intentu per parte de los insurrectos d'atayar el normal desenvolvimientu de la nueva autoridá iraquina sofitada pola fuercia multinacional.

Nel so discursu a la nación del miércoles 10 de xineru de 2007 George Bush declaró que la prioridá más urxente pal ésitu n'Iraq yera la seguridá y anunció como la piedra angular de la so estratexa la unviada de 21&amp;nbsp;500 soldaos y 1.2 millones de dólares pa esti programa.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2007/01/20070110-7.html |títulu=President's Address to the Nation |fecha=1 d'ochobre de 2007 |editorial=The White House}}&lt;/ref&gt;

Les presiones sobre tropes d'Estaos Xuníos viéronse agravaes pola continua retirada de les fuercies britániques de la gobernación de Basora. A principios de 2007, el Primer Ministru británicu Tony Blair anunció que, arriendes de la Operación Simbad les tropes britániques podríen empezar a retirase de Basora y apurrir el manexu de la seguridá a los iraquinos.&lt;ref&gt;BBC NEWS 21 February 2007, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/6380933.stm «Blair announces Iraq troops cut.»] [[BBC]].&lt;/ref&gt; Esti anunciu foi confirmáu na seronda per primer ministru [[Gordon Brown]], el socesor de Blair, que de nuevu esbozó un plan de retirada de les restantes fuercies del Reinu Xuníu con una retirada completa la fecha en dalgún momentu a fines de 2008.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Mark Deen |coautor=Robert Hutton |títulu= Major Says Brown Playing Politics With Iraq, UK. Election |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601087&amp;sid=a47f0v06F47s&amp;refer=home |editorial=Bloomberg.com |fecha=2 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt; En xunetu'l primer ministru danés [[Anders Fogh Rasmussen]] anunció tamién la retirada de 441 soldaos daneses d'Iraq, dexando namái una unidá de nueve soldaos de la dotación cuatro helicópteros d'observación.&lt;ref&gt;[[Al-Jazeera]] ENGLISH, February 21, 2007, [https://web.archive.org/web/20080618235942/http://english.aljazeera.net/NR/exeres/70F3CDDC-B326-45FC-9A2F-85F9Y74FBF8C.htm «Blair announces Iraq troop pullout.»]&lt;/ref&gt;

La seguridá de la Zona Verde, sostenida pol Altu Mandu d'Estaos Xuníos, quedó n'entredichu cuando'l vienres 13 d'abril, un atacante suicida llogró llegar hasta la cafetería del Parllamentu, pa españar una carga esplosiva que provocó la muerte de trés llexisladores iraquinos y causó mancaes a 23 persones más.

En 2007 tamién se rexistró un fuerte aumentu d'atentaos insurxentes con cloru.

==== Tensiones con Turquía ====
{{AP|Incursión turca nel norte d'Iraq}}

[[Turquía]] empecipia una ofensiva militar nel norte d'Iraq contra la guerrilla curda del [[PKK]] magar la oposición iraquina y d'Estaos Xuníos. Los combates desenvolver na provincia de Dohuk, nel Curdistán iraquín. Hasta güei les autoridaes turques confirmaron la muerte de 230 rebeldes curdos y 27 militares turcos.
&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Turquia/alvierti/seguira/Iraq/elpepiint/20080228elpepiint_11/Te «Turquía alvierte que va siguir n'Iraq.»] ELPAÍS.com.&lt;/ref&gt;

=== 2008: Enfrentamientu de les milicies xiines ===
[[Ficheru:US Military in Iraq march 2008.jpeg|thumb|190px| Soldaos d'Estaos Xuníos ya iraquinos collaborando nun rexistru. Iraq, marzu de 2008.]]

Sectores xiinos, de quien el invasores esperaben sofitu y acoyida, llevantáronse lideraos del clérigu [[Muqtada al-Sadr]] y fixéronse fuertes na ciudá de Nayaf, de gran importancia relixosa. Al Sadr, n'habiendo vistu cómo'l so periódicu yera prohibíu poles tropes invasores{{Añedir referencies}} y él mesmu yera oxetu de persecución, llamó a la unidá ente sunníes y xiines pa defender la soberanía del país.

Coles mesmes, la ciudá de Faluya llevantar contra los ocupantes y realiza una defensa ante'l sitiu al que foi sometida, lo cual al exércitu de los Estaos Xuníos a buscar la mediación d'autoridaes relixoses pa la so retirada y a la designación d'antiguos militares del réxime de Sadam Husein como encargaos de la seguridá de la ciudá, nun irónicu xiru al respective de la so estratexa inicial escontra miembros del antiguu exércitu iraquín y militantes del Partíu Baath.

A finales d'añu'l presidente d'Estaos Xuníos [[George W. Bush]] robló un alcuerdu de seguridá col gobiernu iraquín qu'axustaba'l calendariu pa la retirada gradual de les fuercies d'Estaos Xuníos del país; d'alcuerdu al mesmu pal martes [[30 de xunu]] del [[2009]] les fuercies d'Estaos Xuníos retiraríense de les ciudaes iraquines, pal martes [[31 d'agostu]] del [[2010]] les unidaes de combate saldríen del país marcando'l fin de les misiones de combate y entós namái quedaríen 50.000 efectivos pa llabores d'entrenamientu de les fuercies iraquines hasta la definitiva retirada'l sábadu [[31 d'avientu]] del [[2011]]. L'alcuerdu foi ratificáu pol Parllamentu iraquín el xueves [[27 de payares]] del [[2008]].&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/internacional/detalle/detallenoticias.asp?idnoticia=332709 «Parllamentu iraquín aprueba pactu de seguridá con Estaos Xuníos.»] El Mercurio de Chile.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.24hores.com.pe/internacionales/1227776512.php «El Parllamentu iraquín aprobó'l retiru de tropes d'EE.XX. en 2011.»] Panamericana Televisión de Perú.&lt;/ref&gt;

=== 2009: Amenorgamientu de la violencia ===
[[Ficheru:Flickr - DVIDSHUB - Iraqi army battalion trains for urban operations (Image 2 of 3).jpg|miniaturadeimagen|190x190px|seguridá iraquines en Basora.]]
L'añu 2009 empecipiar con un amenorgamientu considerable de la violencia en tol país coincidiendo col fin de l'alministración Bush, que yera'l símbolu de la ocupación d'Estaos Xuníos. Esti fechu y les meyores yá llograes en materia de seguridá, según el mesmu gastadura de la insurxencia amenorgaron a niveles mínimos les baxes nes tropes estranxeres. Sicasí siguieron produciéndose atentaos constantes nun gran númberu de ciudaes, castigando tantu a les fuercies iraquines como a la población civil.

[[Ficheru:Barack Obama 2008 Iraq 19.jpg|thumb|left|140px|Barack Obama visitando a les tropes en Bagdag.]]

L'acabante escoyer presidente [[Barack Obama]] anunció un plan pa retirar les fuercies d'Estaos Xuníos progresivamente nos próximos años, según la so intención de revisar integralmente la estratexa n'Iraq.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/retirada/anunciada/Obama/dexara/50000/soldado/Iraq/elpepuint/20090227elpepuint_9/Tes «EE. XX. va sacar a dos tercios del contingente antes d'agostu de 2010.»] ELPAÍS.com.&lt;/ref&gt; Destaca tamién la evolucionada cesión de les xeres de seguridá a les fuercies de seguridá iraquines y el retrocesu de les tropes britániques en marzu, venciendo al exércitu y a la policía iraquina'l control de la provincia de [[Basora]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2009/04/30/internacional/1241096003.html/Tes «Les tropes britániques ponen fin a les sos operaciones de combate n'Iraq.»] Elmundo.es.&lt;/ref&gt;

En xunu produció una ofensiva insurxente nes principales ciudaes del país coincidiendo col trespasu de la seguridá en nucleos urbanos a les fuercies iraquines y el repliegue de les fuercies estranxeres nes sos bases. Atribuyir a cles xiines los atentaos indiscriminaos que causaron más de 150 muertos en [[Bagdag]] y [[Kirkuk]] mientres la última selmana de xunu con tal de desestabilizar el procesu de trespasu de competencies de seguridá urbana.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Muerren/72/persones/atentáu/centro/Bagdag/elpepiint/20090625elpepiint_5/Tes «Muerren 72 persones nun atentáu nel centru de Bagdag.»] ELPAÍS.com.&lt;/ref&gt;

Tamién en xunu celebraron eleición al Parllamentu del [[Curdistán]] iraquín, rexón que dispón d'autonomía parllamentaria respectu al restu del país. Les resultaos dieron la victoria al reelixíu presidente Masud Barzani, del [[Partíu Democráticu del Curdistán]]. Sicasí, la oposición acusó de fraude la resultancia de les eleiciones.&lt;ref&gt;[http://ecodiario.eleconomista.es/internacional/noticias/1436576/07/09/Kurdistan-oposicion-clama-fraude-tres-eleiciones-ataquen-les sos-oficines.html./Tes «Kurdistan: oposición clama fraude n'eleiciones, ataquen les sos oficines.»] Ecodiario.es.&lt;/ref&gt;

El domingu 25 d'ochobre produció un doble atentáu simultáneu frente al edificiu de la Gobernación de Bagdag y nes proximidaes del Ministeriu de Xusticia, que causaron 132 muertos y unos 520 mancaos. Naide esclarió l'autoría de l'aición pero abarruntar de grupos venceyaos con [[Al-Qaeda]].&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/internacional/noticias/20091025/53810937966/al-menos-130-muertos-en-un atentáu-en-la sede-del gobiernu-de-bagdad-iraq-al-mansur-sadam-husein-al.html./Tes «Siquier 130 muertos nun atentáu na sede del gobiernu en Bagdag (incluyi videu).»] Lavanguardia.es.&lt;/ref&gt; El 8 d'avientu volvieron producise atentaos en cadena nel centru de [[Bagdag]] los cualos causaron más de 127 muertos y centenares de mancaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.20minutos.es/noticia/583304/0/muertos/bomba/bagdad/ |títulu= Siquier 127 muertos y casi 450 mancaos nuna cadena d'atentaos en Bagdag - 20minutos.es}}&lt;/ref&gt; Los oxetivos fueron delles sedes ministerial y xudicial en distintos puntos de la capital iraquina. Diches aiciones fueron reivindicaes pola caña iraquina d'[[Al-Qaeda]].

=== 2010 ===

El llunes 25 de xineru produció una cadena d'atentaos contra hoteles de [[Bagdag]] que causaron siquier 36 muertos y más de 70 mancaos.&lt;ref&gt;[http://www.elperiodico.com/default.aspidpublicacio_PK=46&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=681360&amp;idseccio_PK=1007&amp;h=/Tes «Siquier 36 muertos nuna cadena d'atentaos contra tres hoteles de Bagdag.»]&lt;/ref&gt; Tamién en xineru, el Tribunal Penal Supremu Iraquín condergó a pena de muerte a [[Ali Hasan al Mayid]], conocíu como Alí El Químicu, por entamar l'ataque con gas letal que se cobró la vida de más de 5000 curdos na ciudá de Halabja en 1988, cuando yera ministru de defensa del réxime de Sadam Husein.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sentencia/muerte/Ali/Quimico/elpepuint/20100117elpepuint_4/Tes «Sentencia de muerte pa Alí el Químicu.»] ''El País''.&lt;/ref&gt; Mientres les selmanes previes a les eleiciones del llunes 8 de marzu, grupos insurxentes empecipiaron una ofensiva con numberosos atentaos en distintes ciudaes col propósitu de boicotiar el procesu democráticu. Asina, el xueves 4 de marzu, una cadena d'atentaos causaron 33 muertos na ciudá de [[Baquba]].&lt;ref&gt;[http://www.lavozdegalicia.es/mundo/2010/03/04/0003_8332296.htm/ «Un triple atentáu dexa 33 muertos n'Iraq a cuatro díes de los comicios.»]&lt;/ref&gt; En marzu, el presidente [[Barack Obama]] anunció la salida de la mayoría de les tropes d'Estaos Xuníos p'agostu d'este mesmu añu.&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/internacional/noticias/20090227/53649102296/obama-anuncia-la salida-de-la-mayoria-de-les tropes-de-iraq-en-agostu-de-2010.html/Te «Obama anuncia la salida de la mayoría de les tropes d'Iraq n'agostu de 2010.»]&lt;/ref&gt; N'abril, una operación realizada por fuercies d'Estaos Xuníos ya iraquines acabó cola vida de los dos principales líderes de la filial d'[[Al Qaeda]] n'Iraq.&lt;ref&gt;Xordán, Javier. [http://wdb.ugr.es/~gesyp/al-qaida-irak «Sobre la decapitación' d'A los Qaida n'Iraq.»]&lt;/ref&gt; El 25 d'agostu producieron dellos atentaos que causaron 64 muertos.

=== 2011: Retiru total y fin de la ocupación ===
[[Ficheru:Gate closing Iraq-Kuwait border.jpg|250px|thumb|Fuercies d'Estaos Xuníos y kuwaitíes cerrando la puerta fronteriza ente Iraq y Kuwait (18 d'avientu de 2011)]]
Finalmente'l vienres [[21 d'ochobre]] de [[2011]] el presidente Barack Obama anunció'l retiru definitivu de la totalidá de les tropes d'Estaos Xuníos asitiaes n'Iraq (39&amp;nbsp;000 soldaos) depués d'una xunta col primer ministru iraquín Nuri Al Maliki. Nel so discursu Obama aprofió que nun quedaría nengún soldáu n'Iraq pa realizar llabores d'ayuda a tropes iraquines.

«Estaos Xuníos ta avanzando escontra una posición de fortalecimientu. La llarga guerra n'Iraq va llegar al so fin a finales d'anguaño,» aseguró Obama. Y amestó que «tres una década de guerra, el país que tenemos de construyir y vamos construyir ye'l nuesu».

Obama dixo qu'Estaos Xuníos va caltener con Iraq «una alianza firme y duradero». Tamién antemanó que'l primer ministru iraquín, Nuri al Maliki, va viaxar a Washington pa una visita oficial n'avientu de 2011.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/mundo/Estaos_Xuníos-tropa-Iraq_0_576542551.html «Obama anunció'l retiru definitivu de les tropes d'Estaos Xuníos n'Iraq.» 21 d'ochobre de 2011.] ''Clarín''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor=Antonio Cañu |url=https://elpais.com/diario/2011/10/22/internacional/1319234401_850215.html |títulu=Obama anuncia la salida total d'Iraq |editorial=El País |fecha=22 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

El llunes [[12 d'avientu]] de [[2011]] Obama y el primer ministru iraquín Nuri al-Maliki sellaron el fin de la intervención d'Estaos Xuníos, ratificando qu'a la fin del mes retirárense casi tolos 6000 soldaos d'Estaos Xuníos que queden nel país distribuyíos en cuatro bases; d'ellos solamente va quedase un pequeñu contingente pa protexer la Embaxada d'Estaos Xuníos en Bagdag.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/12/internacional/1323716936.html?a=a4cb5be5cdb20a9b2f10y6b8c7a1d217&amp;t=1323731012&amp;numbero= «Obama y Maliki sellen el fin de la intervención d'EEXX n'Iraq.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;

El domingu [[18 d'avientu]] de [[2011]] Estaos Xuníos remató'l so retiru d'Iraq; a les 7:38 de la mañana (hora llocal iraquina) cruciaron la frontera con [[Kuwait]] los postreros 500 militares d'Estaos Xuníos qu'abandonaben el país a bordu de 110 vehículos blindaos. Trátase d'efectivos destacaos hasta esi momentu na base de [[Camp Adder]], 300 quilómetros al sur de Bagdag. En total los postreros 4000 soldaos d'Estaos Xuníos abandonaren el país en solu 72 hores. Con ello adelantrábase la retirada en 13 díes con rellación a axustar nel tratáu de seguridá ente Estaos Xuníos ya Iraq que prevía la retirada pal sábadu 31 d'avientu.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/18/internacional/1324184045.html «Estaos Xuníos remata la so salida d'Iraq cola retirada de los postreros soldaos.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20111219/ciencia/abcp-completa-retirada-irak-20111219.html «EE.XX. completa la so retirada d'Iraq.»] ''ABC''.&lt;/ref&gt;

== Naciones participantes ==
[[Ficheru:MultinationalForce-IraqDUI.svg|thumb|Insinia de la Coalición]]
{{AP|Fuercia Multinacional Iraq}}

La Fuercia Multinacional-Iraq sustituyó a l'anterior fuercia en mayu de 2004. Los medios de comunicación nos Estaos Xuníos han promovíu l'usu de la espresión &quot;Coalición empobinada polos Estaos Xuníos&quot; pa describir esta fuercia, yá que alredor del 93 % de les tropes esplegaes pertenecen a esi país.&lt;ref name=&quot;repitida_1&quot;&gt;[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/12/07/AR2007120702585.html «List of 'Willing' U.S. Allies Shrinks Steadily in Iraq.»] washingtonpost.com.&lt;/ref&gt; La mayoría de les otres naciones han confináu a los sos homes na so bases por cuenta de la violencia xeneralizada.&lt;ref name=&quot;repitida_1&quot; /&gt;

{{VT|Reconstrucción xaponesa d'Iraq y grupu de sofitu}}

== Grupos armaos iraquinos ==
{{VT|Resistencia iraquina}}

A la ocupación aguantaron fuercies dientro d'Iraq. Nos primeros meses de la ocupación, docenes d'iraquines fueron tirotiaos en manifestaciones anti-Estaos Xuníos principalmente nes partes xiítes del país.{{Añedir referencies}} El ayatolá Sayed Mohammed Baqir al-Hakim, quien volvió a Iraq depués de decenios nel exiliu pocu dempués del empiezu de la ocupación, comentó: &quot;A nós nun nos asusten les tropes británicu y norteamericanes. Esti país quier caltener la so soberanía, y les fuercies de la coalición tienen de dise.&quot;

Nos meses que siguieron a la ocupación, empezó a rexistrase un promediu d'una muerte diaria de miembros de les fuercies d'Estaos Xuníos y británicu, n'ataques con [[francotirador]]es, [[Bomba (esplosivu)|bombes]] suicides y emboscaes. Dellos ataques contra les fuercies de la ocupación resultaron como represalia a los abusos de les fuercies ocupantes, como cuando seis soldaos británicos morrieron en disparando contra cuatro manifestantes nuna protesta.

Tales ataques son celebraos rabiosamente polos habitantes del país{{Añedir referencies}}, desafogando la impotencia na que s'atopen frente a la ocupación. Particular impautu tuvo'l casu de Faluya, onde dellos axentes d'intelixencia d'Estaos Xuníos fueron encenraos y los sos restos colgaos d'una ponte de la ciudá, lo que desencadenaría una fuerte contraofensiva militar d'Estaos Xuníos sobre esta ciudá sunní. Dellos grupos de diversos enclinos políticos y relixoses siguen llevando a cabu una dura resistencia contra la ocupación. Dicha resistencia ye particularmente firme nel centru sunní d'Iraq, que foi la base del poder de Husein, magar grupos xiinos adeptos al clérigu Muqtada al-Sadr tamién realizaron una fiera defensa de los llugares santos d'esi cultu musulmán.

Los ataques de la resistencia asocédense a diariu, superándose la cifra de 2600 militares d'Estaos Xuníos y más de cien d'otres nacionalidaes cayíos dende l'empiezu de la intervención mientres el mes d'abril de 2004. Esi mes presentó'l balance más negativu pa los invasores, faciéndose patente un claru enclín a la medría de les actividaes de la resistencia tantu en Bagdag como nes demás ciudaes importantes del país. La ofensiva de los rebeldes iraquinos cutió a les tropes d'Estaos Xuníos y los sos aliaos, tantu nos centros urbanos como nes carreteres. Tamién se vieron entorpecidas los llabores de construcción d'infraestructura qu'adelantren los contratistes estranxeros n'oleoductos, terminales petroleres del golfu Pérsicu y les rutes de suministros pa les tropes invasores que son tresportaos per ferrocarril.

Parte de la estratexa de la resistencia consiste en sabotear la loxística de les tropes ocupantes. Los Estaos Xuníos tuvieron la intención de reconstruyir rápido la infraestructura petrolera iraquina por que la producción, agora en manes de contratistes d'Estaos Xuníos, volviera a los niveles previos a la guerra, pero la destrucción de los oleoductos solmenó un duru golpe a esta iniciativa. Ente dalgunos de los grupos que reivindiquen los ataques contra la ocupación de la coalición y el sabotaxe figuren el Frente Nacional Iraquín de los Fedayines de Sadam, el Partíu Culiebra y el Regresu.

{{VT|Alianza Xunida Iraquina}}

== Perdes humanes ==
{{AP|Perdes humanes de la Guerra d'Iraq}}

[[Ficheru:USCasualtiesC130DoverAFB.jpg|thumb|Cadabres d'Estaos Xuníos siendo repatriaos.]]

Na tabla Infobox na parte cimera derecha apaez la cifra de muertos de la coalición, qu'inclúi'l númberu de víctimes por naciones, los contratistes, non los civiles iraquinos, los periodistes, los medios de comunicación asistentes, trabayadores d'ayuda humanitaria, mancaos, etc. L'artículu principal tamién da esplicaciones pa l'amplia variación nes estimaciones y amuesa les munches formes en que se produz el conteo. Les cifres d'accidentes, especialmente les d'iraquines, son bien revesoses. Nesta seición ufiértase una curtia reseña.

El Xeneral d'Estaos Xuníos Tommy Franks envaloró pocu dempués de la invasión que se produxera 30.000 baxes iraquines a partir del miércoles 9 d'abril de 2003.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.defenselink.mil/transcripts/2004/tr20040419-secdef1362.html |títulu= Secretary of Defense Interview with Bob Woodward - 23 Oct, 2003 |publicación= United States Department of Defense: News Transcript |fecha= 19 d'abril de 2004 |fechaaccesu=9 d'agostu de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060730192251/http://www.defenselink.mil/transcripts/2004/tr20040419-secdef1362.html |fechaarchivu=30 de xunetu de 2006 }}&lt;/ref&gt; Dempués d'esta primer estimación nun se fixo pública nenguna otra estimación.

N'avientu de 2005 el Presidente Bush diz qu'hai 30&amp;nbsp;000 iraquinos muertos. El voceru de la Casa Blanca Scott McClellan dixo más tarde que «nun yera una estimación oficial del Gobiernu», y basóse nos informes de prensa.&lt;ref&gt;[https//www.cnn.com/2005/POLITICS/12/12/bush.iraq/index.html «Bush: Iraqi democracy making progress.»] ''CNN'' December 12, 2005.&lt;/ref&gt;

Realizáronse dellos intentos de los medios de comunicación, los gobiernos de coalición y otros pa envalorar les baxes iraquines:

* Ministeriu de Salú iraquín. En xineru de 2008, el ministru informó de les resultaos de la investigación realizada en 9345 llares al traviés d'Iraq, llevada a cabu en 2006 y 2007. L'informe envalora que 151&amp;nbsp;000 muertes tán rellacionaes cola violencia (95 % marxe d'incertidume, 104&amp;nbsp;000 a 223&amp;nbsp;000) ente de marzu de 2003 y xunu de 2006. Los emplegaos del Ministeriu iraquín de Salú realizaron la encuesta pa la Organización Mundial de la Salú.&lt;ref name=&quot;WHOifhs&quot;&gt;[http://www.emro.who.int/iraq/ifhs.htm WHO country office in Iraq. Iraq Family Health Survey] {{Wayback|url=http://www.emro.who.int/iraq/ifhs.htm |fecha=20080611004207 }}. World Health Organization (WHO).&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:leftt; float:right&quot;
|+ Baxes militares estranxeres&lt;ref name=&quot;muertos_coalicion_per país&quot;&gt;{{cita web |url=http://icasualties.org/Iraq/index.aspx
 |títulu=Coalition Deaths by Nationality |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2014
 |autor=iCasualties.org
 |fecha=22 d'ochobre de 2011
 |idioma=inglés
 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.icasualties.org/Iraq/index.aspx iCasualties: Operation Iraqi Freedom]&lt;/ref&gt;
|-
! País
! muertos
! mancaos
|-
| {{bandera2|USA}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 4485
| style=&quot;text-align:center&quot; | 32&amp;nbsp;223
|-
| {{bandera2|UK}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 179
| style=&quot;text-align:center&quot; | 315
|-
| {{bandera2|Italia}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 33
| style=&quot;text-align:center&quot; |
|-
| {{bandera2|Polonia}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 23
| style=&quot;text-align:center&quot; |
|-
| {{bandera2|Ucraína}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 18
| style=&quot;text-align:center&quot; |
|-
| {{bandera2|Bulgaria}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 13
| style=&quot;text-align:center&quot; |
|-
| {{bandera2|España}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | 11
| style=&quot;text-align:center&quot; | 18&lt;ref&gt;[http://www.webislam.com/noticias/45995-la guerra_de_iraq_costo_a_espana_260_millones_de_euros_y_nueve_soldaos_muertos.html La guerra d'Iraq costó a España 260 millones en misión humanitaria y nueve soldaos muertos]&lt;/ref&gt;
|-
| otros países
| style=&quot;text-align:center&quot; | 43
| style=&quot;text-align:center&quot; |
|}
* Les Naciones Xuníes atopó que 34&amp;nbsp;452 muertes violentes de civiles fueron reportaes por morgues, hospitales y les autoridaes municipales al traviés d'Iraq en 2006.&lt;ref&gt;Tavernise, Sabrina. [http://www.nytimes.com/2007/01/17/world/middleeast/17iraq.html «Iraqi Death Toll Exceeded 34,000 in '06, O.N. Says.» 17 de xineru de 2007.] ''[[New York Times]].'' &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070914071846/http://www.iht.com/articles/ap/2007/01/16/america/NA-XEN-US-Iraq-Casualty-Counts.php «Many organisations keep track of Iraqi casualties — but no one knows the correct number for sure.» 16 de xineru de 2007.] [[Associated Press]]. ''[[International Herald Tribune]]''. &lt;/ref&gt;
* Los ministerios iraquinos de Salú, de Defensa y del Interior diz que 14&amp;nbsp;298 civiles, 1348 policías y 627 soldaos fueron asesinaos en 2006.&lt;ref&gt;[http://www.indianexpress.com/story/19960.html «Bruised and battered: Iraqi toll crosses 16000 in '06.»] {{Wayback|url=http://www.indianexpress.com/story/19960.html |fecha=20070104031423 }} Associated Press January 2, 2007. ''The Indian Express'' Jan. 3, 2007.&lt;/ref&gt; El gobiernu iraquín nun cunte les víctimes crímenes, nin a les de secuestros, nin mancaos que muerren dempués de resultes de los ataques. Sicasí, &quot;una cifra de 3700 muertes de civiles n'ochobre de 2006, l'últimu recuentu dau pola ONX sobre la base de datos del Ministeriu de Salú y la morgue de Bagdag, foi llomada esaxerada pol Gobiernu iraquín.&quot;
* El ''Iraq Body Count proyeutu'' (IBC) hai documentáu ente 73&amp;nbsp;264-79&amp;nbsp;869 muertes violentes de civiles non combatientes dende l'empiezu de la guerra hasta'l 20 de setiembre de 2007.&lt;ref&gt;[http://www.iraqbodycount.org/ Iraq Body Count project].&lt;/ref&gt; Sicasí, el IBC foi criticáu por cuntar namái un pequeñu porcentaxe del númberu real de muertes por cuenta de que namái inclúin les muertes comunicaes polos organismos específicos de los medios de comunicación.&lt;ref name=&quot;medialens&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20121130212139/http://medialens.org/alerts/07/070918_the_media_ignore.php &quot;The Media Ignore Credible Poll Revealing 1.2 Million Violent Deaths In Iraq&quot;]. Sept. 18, 2007. ''MediaLens.''&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;medialens2&quot;&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/4951508.stm &quot;Iraq Body Count - Media Lens responds&quot;]. [[BBC]]. April 28, 2006.&lt;/ref&gt;
* La encuesta Lancet 2006 de víctimes de la guerra d'Iraq calcula qu'en 654&amp;nbsp;965 los iraquinos muertos (rangu de 392&amp;nbsp;979-942&amp;nbsp;636) dende marzu de 2003 hasta finales de xunu de 2006. Esi númberu total de fallecimientos (tolos iraquinos) inclúi tol escesu muertes debíu al aumentu de l'anarquía, la degradación de les infraestructures, etc., ya inclúi civiles, militares ya insurxentes muertos.
* Una Investigación de la Opinión d'encuesta empresarial (ORB) realizada n'agostu de 2007 envaloró en 1&amp;nbsp;220&amp;nbsp;580 les muertes violentes por cuenta de la guerra d'Iraq (rangu de 733158 a 1446063).&lt;ref name=&quot;ORB&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20071002205022/http://www.opinion.co.uk/Newsroom_details.aspx?NewsId=78 &quot;More than 1,000,000 Iraqis murdered&quot;]. September 2007. Opinion Research Business. PDF report: [https://web.archive.org/web/20070925235801/http://www.opinion.co.uk/Documents/TABLES.pdf]&lt;/ref&gt; El 28 de xineru de 2008, ORB publicó una actualización basada nun trabayu adicional lleváu a cabu nes zones rurales d'Iraq. Unos 600 entrevistes adicionales llevar a cabu y la cifra revisar a 1.033.000 con un determináu rangu de 946&amp;nbsp;000 a 1&amp;nbsp;120&amp;nbsp;000.&lt;ref name=&quot;orbupdate&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20080201144355/http://www.opinion.co.uk/Newsroom_details.aspx?NewsId=88 Update on Iraqi Casualty Data] by Opinion Research Business, January 2008&lt;/ref&gt;

== Crítiques y costos ==
La coalición comandada por Bush nun atopó nenguna de les [[Armes de destrucción masiva n'Iraq|supuestes armes de destrucción masiva]] que s'utilizaron como sida pa la invasión d'Iraq.

Esto provocó una encarnizada llucha de credibilidá de [[Tony Blair]] contra la empresa de comunicaciones [[BBC]] a la cual el Poder Xudicial Británicu quitara la razón frente al premier británicu, pero les encuestes revelaron qu'en 2003 la so credibilidá cayó notablemente en favor de la BBC. Dellos grupos d'Australia reclamaron la so dimisión.

Tocantes a George W. Bush, argumentó qu'actuara por información de la [[CIA]]. El direutor de l'Axencia negó que s'afirmara la esistencia d'armes de destrucción masiva n'Iraq. El presidente d'Estaos Xuníos creó, arriendes d'ello, una comisión destinada a investigar si los informes d'intelixencia xustificaben la invasión a Iraq.

Esta guerra aceleró'l deterioru de la imaxe de los Estaos Xuníos nel mundu. A esto hai qu'añedir el fechu de que dellos militares d'Estaos Xuníos fueron acusaos formalmente por crímenes de guerra, siendo los casos más sonaos los homicidios del camarógrafu español [[José Couso]] y del axente italianu Nicola Calipari. En dambos incidentes l'exércitu d'Estaos Xuníos refugó que los sos efectivos cometieren crímenes de guerra y determinó que tales acusaciones yeren irrelevantes, pero tantu les autoridaes españoles como les italianes llegaron a conclusiones distintes, y por esto n'España dictó una orde de aprehensión contra'l sarxentu Thomas Gibson y otros dos soldaos pol presuntu asesinatu del camarógrafu Couso, ente que un tribunal de Roma decidió enxuiciar al soldáu Mario Lozano pol cargu d'asesinatu contra l'axente Nicola Calipari, y dos cargos más por intentu d'asesinatu contra la periodista Giuliana Sgrena.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_6562000/6562319.stm 10]&lt;/ref&gt;

== Crisis humanitaria ==
[[Ficheru:Palestinian Iraqi IDP family near Jordanian border.jpg|thumb|Tres la invasión la desnutrición disparóse al 28 % de la población. Na semeya, iraquines abellugaos en Xordania.]]

Los índices de malnutrición disparáronse del 19 % previu a la invasión a una media del 28 % cuatro años dempués.&lt;ref&gt;[http://www.alertnet.org/thenews/fromthefield/carintern/9y9y54eac735cfcd9b98b3a8y031cfa4.htm «Third of Iraqi children now malnourished four years after US invasion.» 16 March, 2007.] [[Reuters]]. &lt;/ref&gt;

Nun informe tituláu ''Los civiles ensin proteición: el continuu empeoramientu de la crisis humanitaria nel Iraq'', producíu dempués de la intensificación de les operaciones militares d'Estaos Xuníos llevaes a cabu en Bagdag a partir de febreru de 2007, la [[Media Lluna Colorada]] dixo que millones d'iraquinos atopar nuna situación desastrosa que ta empiorando. La [[Cruz Roxa]] dixo que los hospitales y otros servicios importantes tán dramáticamente curtios de personal, yá que más de la metá de los médicos abandonaron el país.&lt;ref&gt;Higgins, A. G. (April 11, 2007) [https://web.archive.org/web/20080216055432/http://www.chicagotribune.com/news/nationworld/sns-ap-red-cross-iraq,1,6355149.story «Red Cross: Iraqi Situation Getting Worse.»] Associated Press.&lt;/ref&gt;

Acordies con un funcionariu del gobiernu iraquín, 1944 civiles y siquier 174 soldaos y policías fueron asesinaos en mayu de 2007, un aumentu del 29 % con al respective de les muertes de civiles mientres abril. Les estimación del gobiernu iraquín sobre'l númberu de muertes de civiles foi siempres más baxos que los informes d'investigadores independientes. Los ataques con morteros na capital tán convirtiéndose en letales.&lt;ref&gt;Reuters (June 2, 2007) [http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/COL241131.htm «Civilian death toll in Iraq spikes in May.»] Consultáu'l 3 de xunu de 2007.&lt;/ref&gt;

La mayoría de los aprosimao 20 cadabre per día atopaos pola policía ente xunu y xunetu de 2007 llevaben los güeyos vendados y disparos al estilu execución. La policía atribúin estes muertes a los escuadrones de la muerte sunníes y xiines. Acordies con fontes médiques en Bagdag, munchos tamién amosaron señales de tortura y mutilación.&lt;ref&gt;Kasem, Z. (July 24, 2007) [http://www.iraqslogger.com/index.php/post/3703/Patterns_of_Sectarian_Violence_in_Bagdag «Patterns of Sectarian Violence in Bagdag.»] ''IraqSlogger'' (Praedict). Consultáu'l 24 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

{{VT|Misión d'Asistencia de les Naciones Xuníes pa Iraq}}

== Abusos de derechos humanos ==
{{VT|Tortura en Abu Ghraib|Masacre de Haditha}}

=== Insurxentes y grupos terroristes ===
[[Ficheru:Car bomb in Iraq.jpg|thumb|Los coches-bomba son una táctica frecuente de los insurrectos n'Iraq.]]

Como midida de presión por que los Estaos Xuníos y los sos aliaos militares abandonen el territoriu iraquín, el 8 d'abril de 2004 empezó una campaña desordenao y bonal de secuestros de ciudadanos de les naciones invasores, cola retención de trés xaponeses, ocho sur coreanos y dos israelinos árabes. A lo llargo del mes, la cifra de reteníos superó los 40 y, ante la inseguridá, los países de la coalición encamienten a los sos ciudadanos civiles a abandonar Iraq. De fechu les tropes filipines retiráronse totalmente del territoriu iraquín n'axustando con un grupu de la resistencia la lliberación d'unu de los sos ciudadanos.

Dende l'añu 2006 los grupos insurxentes inspiraos nel yihadismu y lideraos por Al Qaeda n'Iraq esperimentaron un progresivu cayente, hasta convertise finalmente nun actor menor del conflictu&lt;ref&gt;[http://www.ugr.es/~jjordan/publicaciones/insurgenciairak.pdf &quot;La insurxencia yihadista n'Iraq: del suañu del califatu a la marginalidad takfirí&quot;] por [http://www.ugr.es/~jjordan/publicaciones.html Javier Xordán]&lt;/ref&gt;

== Opinión pública sobre la guerra ==
{{VT|Manifestaciones contra la invasión d'Iraq de 2003}}

Una parte importante de la sociedá española manifestar en contra del sofitu amosáu pol entós presidente del gobiernu [[José María Aznar]] a la intervención n'Iraq. Esti fechu y los atentaos del 11-M, ente otros, motivaron un cambéu de gobiernu nel que'l [[Partíu Socialista Obreru Español]] llogró mayoría tres les [[Eleiciones xenerales españoles de 2004|eleiciones xenerales]] del domingu 14 de marzu del mesmu añu. Establecíu'l nuevu gobiernu, una de les primeres midíes qu'adoptó, nel mesmu mes de marzu, foi la d'ordenar la retirada d'[[España]] d'Iraq. Darréu, [[Hondures]], [[Nicaragua]], [[República Dominicana]] y [[Filipines]] adoptaron la mesma midida, restando sofitu internacional a la ocupación.

Distintos analistes quixeron ver na invasión d'Iraq de 2003 el puntu de partida ente'l fin de la era unipolar d'Estaos Xuníos, que s'empecipió tres el derrumbe de la URSS, y l'empiezu d'un nuevu orde internacional multipolar nel que'l poder global va tar partíu en distintos bloques.

== Rellación de la Guerra contra'l terrorismu ==
{{AP|Guerra contra'l terrorismu}}

Tiempu dempués de la invasión [[Paul Wolfowitz]] declaraba en Singapur en mayu de 2003: «Veámoslo de forma senciella. La diferencia más importante ente Corea del Norte ya Iraq ye que, económicamente, n'Iraq nun teníamos alternativa. El país nada nun mar de petroleu».&lt;ref&gt;[http://www.defenselink.mil/transcripts/transcript.aspx?transcriptid=2704 DefenseLink News Transcript: Deputy Secretary Wolfowitz Q&amp;A following IISS Asia Security Conference&lt;!-- Títulu xeneráu por un bot --&gt;]&lt;/ref&gt;

Más tarde, Alan Greenspan, ex presidente del bancu central d'Estaos Xuníos (la Reserva Federal), aseguró nel so llibru de memories que'l verdaderu motivu pa invadir Iraq sería prindar el petroleu y non les razones espresaes públicamente d'armes de destrucción masiva y lliberar al pueblu iraquín de la dictadura de Saddam o establecer una democracia.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/09/16/internacional/1189938284.html «Greenspan, ex presidente de la Reserva Federal: 'La guerra d'Iraq foi pol petroleu'.»] elmundo.es.&lt;/ref&gt;

== Retiru de les tropes, Operación Nuevu Amanecer y fin de la guerra ==
El [[vienres]] [[27 de febreru]] de [[2009]] l'entós daquella presidente de los Estaos Xuníos, [[Barack Obama]], anunció'l retiru de les sos tropes pal día [[martes]] [[31 d'agostu]] de [[2010]], anque quedaríen 50&amp;nbsp;000 soldaos hasta'l [[sábadu]] [[31 d'avientu]] de [[2011]].

[[Ficheru: Usfi ceremony.jpg|thumb |border|175px | Ceremonia d'activación del [[Nuevu Exércitu d'Iraq|Ejército Estaos Xuníos - Iraq]] el 1 de xineru de 2010]]

El xueves [[19 d'agostu]] del [[2010]] Estaos Xuníos retiró casi toles sos tropes de combate d'[[Iraq]], dexando nel país namái 56&amp;nbsp;000 efectivos de combate; la retirada adelantróse dos selmanes al plazu previstu pol tratáu robláu pol anterior presidente d'Estaos Xuníos [[George W. Bush]] y el gobiernu iraquín.&lt;ref&gt;[http://www.elnuevodiario.com.ni/internacionales/33580 «Parllamentu d'Iraq aprobó alcuerdu con EEXX sobre retirada de tropes.»] El Nuevu Diariu.com.nin.&lt;/ref&gt; Con esta decisión del actual presidente [[Barack Obama]] empezó a poner fin a la intervención d'Estaos Xuníos na Guerra d'Iraq; el restu de les tropes de combate retirar nel plazu previstu llegalmente pol tratáu y entós namái quedaríen 50&amp;nbsp;000 efectivos d'Estaos Xuníos nel país que les sos llabores nun seríen de combate sinón d'entrenamientu de les fuercies iraquines que van siguir lluchando soles contra la insurxencia.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/america/2010/08/19/estados_unidos/1282176589.html «Estaos Xuníos retira les tropes d'Iraq dos selmanes antes de lo previsto.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://edition.cnn.com/2010/WORLD/meast/08/18/iraq.combat.convói/index.html?hpt=T1#fbid=g4o1t9rMh8X&amp;wom=false «Últimu Convói de Combate d'Estaos Xuníos sale d'Iraq.»] CNN (n'inglés).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=https://elpais.com/diario/2010/08/20/internacional/1282255201_850215.html |títulu=EE UU retira la última brigada de combate editorial=El País |fecha=20 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El martes [[31 d'agostu]] del [[2010]] Estaos Xuníos retiró los sos postreros efectivos de combate d'[[Iraq]] y punxo fin oficialmente a la so misión de combate na guerra; sicasí permanecieron, como taba previstu, cincuenta mil efectivos militares d'Estaos Xuníos en misiones d'intelixencia y sofitu loxísticu y d'entrenamientu a les fuercies de seguridá iraquines.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/america/2010/08/31/estados_unidos/1283232699.html «EEXX pon fin a les misiones de combate n'Iraq magar la inestabilidá nel país.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://edition.cnn.com/2010/POLITICS/08/31/iraq.us/index.html?hpt=T1#fbid=zwseet-SzZP&amp;wom=false «Termina Misión de Combate d'Estaos Xuníos n'Iraq.»] CNN (n'inglés).&lt;/ref&gt;

Esta decisión d'Obama de dar fin a la guerra pa pasar a una nueva fase n'Iraq d'ayuda pa llograr la paz y la torna de la soberanía n'Iraq ye conocida como Operación Nuevu Amanecer y ta comandada pol [[xeneral]] [[Lloyd Austin]] en llugar del xeneral [[Raymond T. Odierno]] (el so predecesor na comandancia mientres la guerra), pal entrenamientu de les tropes iraquines contra'l [[terrorismu islámicu|terrorismu]] y la [[insurxencia iraquina]]. La operación dio empiezu'l miércoles [[1 de setiembre]] del añu 2010 y estenderíase hasta'l sábadu 31 d'avientu del añu 2011.

=== Situación posterior a la retirada de les tropes de la coalición d'Iraq ===
{{AP|Guerra contra l'Estáu Islámicu}}

Anguaño la violencia sigue y los atentaos contra iraquinos tamién, Al Qaeda escoyó a los [[cristianos]] y a la [[Ilesia copta]] como blancu p'atentar dende l'entamu de les operaciones de los Estaos Xuníos; unu de los fechos más sangrientos llevaos a cabu por una caña venceyada a Al Qaeda denomada [[Estáu Islámicu d'Iraq]], la mesma última llevar a cabu por un atentáu asesinando na ilesia La nuesa Señora del Socorru delles persones que taben dientro del templu.
Pero la violencia contra les tropes d'Estaos Xuníos nun dexa de cesar por cuenta de que dos soldaos d'Estaos Xuníos morrieron y nueve resultaron mancaos (en setiembre, a pocos díes de ser declaráu'l fin de la guerra) cuando españó un tirotéu dientro d'una base del Exércitu iraquín al norte de Bagdag. Yeren les primeres baxes d'Estaos Xuníos desque'l presidente Obama declaró'l fin oficial a la guerra n'Iraq. El fechu sigue n'investigación. Dos díes antes, los soldaos d'Estaos Xuníos en [[Bagdag]] sumar a repeler un ataque altamente coordináu polos insurxentes n'unu de los principales comandos militares en Bagdag, un eventu que punxo de relieve les ambigüedaes la nueva fase de la función militar d'Estaos Xuníos n'Iraq.
En total nel añu 2011 sumaron 54 efectivos militares d'Estaos Xuníos muertos.

N'otra xornada de violencia la organización terrorista Al Qaeda n'Iraq atribuyóse'l sangrientu secuestru na ciudá iraquina de Tikrit.
Ente que n'otru ataque posterior perpetáu nun puntu de control de les fuercies de seguridá na ciudá iraquina de Kubaisa ocho persones morrieron.

Según informaron testigos presenciales, ente les víctimes atopen trés soldaos y un policía, ente qu'otros dos axentes de seguridá sufrieron mancaes. Nel ataque al puestu de control morrió tamién unos de los atacantes, que pertenecía a la milicia suní Sahwa, el puestu de control allugábase cerca de la ciudá de [[Kirkuk]].

N'otru ataque Al Qaeda llevó a cabu un asaltu armáu al parllamentu de la ciudá iraquina de [[Tikrit]] morrieron 65 persones y resultaron mancaes 95, tomar de rehenes foi'l motivu pol cual fuercies de seguridá y soldaos iraquinos allegaren.
L'ataque a la sede del [[Parllamentu]] provincial en Tikrit, foi una respuesta a los crímenes que les fuercies de seguridá de la provincia de [[Salaheddin]] cometieron contra presos suníes», esplicó la organización estremista nun mensaxe publicáu en foros d'Internet. Mientres l'aición morrieron trés diputaos, dellos funcionarios, emplegaos de gobiernu, policías y dos periodistes.&lt;ref&gt;[http://internacional.eluniversal.com/2011/04/02/al-qaida-atribúyese-matanza-de-rehenes-en-la ciudá-iraqui-de-tikrit.shtml «Al Qaida atribúyese matanza de rehenes na ciudá iraquina de Tikrit.» ]&lt;/ref&gt;

No que supón la primer reconocencia del usu de la fuercia aérea nesi país nos últimos tiempos en dichu mes de xunu les Fuercies Armaes d'Estaos Xuníos llevaron a cabo dos ataques aéreos n'Iraq contra milicianos que taben atacando a les sos tropes, unu d'ellos contra un grupu sofitáu por [[Irán]], afirmó en Washington un voceru de la misión militar de los Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;[http://feeds.univision.com/feeds/article/2011-08-16/eeuu-realizo-dos-ataques-aereos?refPath=/noticias/ultimas-noticias/ «EEXX realizó dos ataques aéreos n'Iraq en xunu, revela'l Pentágonu.» 8/16/2011.] ''AFP''.&lt;/ref&gt;
De manera posterior cuatro españes acaecíes na provincia de [[Karbala]] dexaron 17 muertos y 83 mancaos, informó'l comandante d'operaciones militares de la provincia, [[Othman Al-Ghanimy]].
La violencia produzse dempués de que xunu foi'l mes más mortíferu no que va del añu pa civiles y militares iraquinos muertos, y el más sangrientu en trés años pa les fuercies d'Estaos Xuníos, que perdió a 15 soldaos en diversos ataques.
En xunu de 2011, un saldu 271 iraquinos, 155 civiles, 77 policías y 39 soldaos morrieron nos ataques, acordies con un recuentu del gobiernu d'Iraq.&lt;ref&gt;[http://www.elmercuriodigital.net/2011/07/irak-muerren-17-persones-y-83-resulten.html «Iraq: Muerren 17 persones y 83 resulten mancaes nuna cadena d'esplosiones en Karbala.» 17-6-2011.] ''El Mercurio''.&lt;/ref&gt;

El llunes [[15 d'agostu]] de 2011 nel consideráu mes sagráu de [[Ramadán]] rexistráronse 70 muertos y más de 200 mancaos nuna cadena d'atentaos perpetaos en siquier 15 ciudaes iraquines, considerar el día más violentu de lo que va en 2011. En Bagdag culpar a Al Qaeda de realizar dichos xenocidios. Pol motivu de la incapacidá de que les tropes iraquines nun pudieren apoderar la gran esguilada de violencia ye bien probable que'l plazu de retiru de les tropes norteamericanes retardar por muncho más tiempu.

L'atentáu más grave perpetar nun mercáu popular de la ciudá de [[Kut]], al sudeste de Bagdag, onde un artefautu esplosivu y un coche bomba españaron de forma consecutiva y causaron la muerte de 34 persones, dixeron fontes del Ministeriu del Interior iraquín.
Amás, 65 iraquinos, ente ellos muyeres y neños, resultaron mancaos de resultes de les esplosiones, que tamién estropiaron tiendes del mercáu.
Iraq nun vivía una xornada de tanta violencia dende'l martes [[29 de marzu]], cuando siquier 65 persones perdieron la vida mientres l'asaltu d'un grupu armáu contra la sede del gobiernu provincial de Salahedin, na ciudá iraquina de [[Tikrit]], al noroeste de Bagdag.
A diferencia d'esos sucesos de marzu, nos que les víctimes finaron nun únicu ataque, el martes 16 d'agostu Iraq viose solmenáu per cerca de 15 atentaos en dellos puntos del país.
Asina, na provincia de Diyala, al nordeste de Bagdag, 13 persones morrieron y 33 resultaron mancaes nuna cadena d'ataques que tuvieron llugar en distintes poblaciones.
Al sur de Bagdag, en tantu, un total de nueve policías morrieron y otres 99 persones resultaron mancaes en trés atentaos nes ciudaes de [[Najaf]] y [[Kerbala]], consideraes santuarios pa los chiítas, qu'obligaron a autoridaes de la rexón a decretar el toque de queda.
Na zona d'[[Al Hindiya]], nel este de la ciudá de Kerbala, la esplosión d'un vehículu xunto a un edificiu de la policía causó trés muertos y 41 mancaos.
N'otra serie d'atentaos, esta vegada en Kirkuk (norte), trés persones perdieron la vida y otres 37 resultaron mancaes pola esplosión d'una moto bomba y de un coche bomba.
Tamién hubo ataques en [[Taji]], [[Ramadi]], [[Iskandariya]], [[Mosul]], [[Balad]] ya inclusive Bagdag. Pero nenyures foi más patente l'algame de la violencia qu'en [[Diyala]].
Mientres les autoridaes iraquines lluchen pa contener los ataques de los terroristes, los 47 mil soldaos d'Estaos Xuníos que queden n'Iraq preparar p'abandonar el país con cuenta d'añu, en cumplimientu del pactu de seguridá robláu n'avientu de 2008 ente Washington y Bagdag.
A pesar de qu'esti pactu establez el repliegue de les tropes d'Estaos Xuníos, qu'ocuparon Iraq dende 2003, un grupu de soldaos podría permanecer nel país pa entrenar a les fuercies iraquines más allá de finales d'anguaño.&lt;ref&gt;[http://www.lavoz.com.ar/noticias/mundo/dia-mas-violentu-irak-tou-2011 «El día más violentu d'Iraq en tou 2011.»]'' Diariu El País y Percancies EFE y AP'' - 16 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;

El martes [[13 de setiembre]] 22 [[pelegrinos]] chiitas fueron atopaos muertos a tiros nuna zona remota de la provincia occidental iraquina d'[[Anbar]], confirmaron güei funcionarios dende Bagdag, la capital d'Iraq. L'incidente rexistrar na carretera que coneuta [[Xordania]] con Bagdag, la provincia de Anbar.

Los restos mortales de los pelegrinos fueron afayaos hores dempués de qu'una banda d'homes armaos detuvieron l'autobús nun puestu de control falsu, onde obligaron a baxar a toles muyeres, y lleváronse a los varones, según rellataron sobrevivientes.

Los chiitas fueron vistos cuando viaxaben nun autobús y nun minibús camín d'un [[santuariu]] en [[Siria]] cuando fueron deteníos nel falsu puestu de control nun área desértica.

Una patrulla del exércitu iraquín atopó a les muyeres abandonaes y llorando, a un llau de la carretera y llevar a la capital provincial de [[Ramadi]] en busca d'ayuda. Una de les muyeres dixo a los oficiales qu'había cuatro homes armaos que vistíen uniformes militares y qu'ordenaron detener los vehículos nun territoriu que ye apoderáu polos sunitas.&lt;ref&gt;[http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/75d9bcfb7cba54dfc1973y6f47803ad7 «Atopen 22 cuerpos de pelegrinos abatíos nel oeste d'Iraq.» 13 de setiembre de 2011.] Mileniu.&lt;/ref&gt;

El xueves [[22 de setiembre]] trés persones morrieron y 17 quedaron mancaes el xueves na nueche al españar un coche bomba nuna llocalidá a 60 quilómetros al sur de Bagdag, indicó una fonte de la policía de Hilla, capital de la provincia de Babilonia (centru).

Dende 2006 y 2007, la violencia menguaron n'Iraq, pero los atentaos siguieron amenándose de forma frecuente mientres la guerra y ocupación. Dellos ataques d'importancia tuvieron llugar n'agostu, dexando 239 muertos mientres esi mes nel país, según estadístiques oficiales.&lt;ref&gt;[http://noticias.terra.com.pe/internacional/mediu-oriente/irak-trés-muertos-en-explosion-de-coche-bomba-en-ciudá-al sur-de-bagdad,y56d7f0444292310VgnVCM20000099f154d0RCRD.html «Iraq: trés muertos n'esplosión de coche bomba en ciudá al sur de Bagdag.» 22 de setiembre de 2011.] Terra.&lt;/ref&gt;

Entá depués de la guerra, ocupación y retirada de les tropes d'Estaos Xuníos, sigue habiendo ataques suicides con bombes sobre territoriu iraquín.&lt;ref&gt;[http://www.eluniversal.com.mx/notas/844022.html «Atentaos n'Iraq dexen 10 muertos y 18 mancaos.» 26 d'abril de 2012.] ''L'Universal''.&lt;/ref&gt;

=== Ámbitu sociu-políticu ===
Nel ámbitu sociu-políticu, depués de que'l presidente iraquín, [[Jalal Talabani]], encargara oficialmente al primer ministru, [[Nuri al-Maliki]], la formación d'un nuevu Gobiernu n'Iraq, más ocho meses dempués de les eleiciones, celebraes el llunes 7 de marzu y nes que'l partíu de Maliki quedó de segundes, con 89 escaños, dos menos que'l partíu d'otru ex primer ministru, [[Iyad Allawi]] y Allawi arrenunciara a la so victoria nos comicios, el país permaneció ensin gobiernu de magar, provocóse una inestabilidá que los grupos insurxentes aprovecharon p'aumentar los sos ataques.

Anguaño Maliki negar a postulase a un tercer gobiernu nun Iraq que traviesa protestes con inmolaciones, violentes manifestaciones de reclamu de meyores nos servicios públicos y enfrentamientos ente [[sunitas]] y [[chiítas]] que van n'aumentu a pesar de la retirada d'Estaos Xuníos d'Iraq.&lt;ref&gt;[http://www.infobae.com/notas/622970-Crez-la violencia-en-Iraq-tres-la salida-de-les tropes-de-los-Estaos-Xuníos.html «Crez la violencia n'Iraq tres la salida de les tropes de los Estaos Xuníos.» 20 d'avientu de 2011.] Infobae.com.&lt;/ref&gt;

=== Cuestión sobre la permanencia de tropes d'Estaos Xuníos n'Iraq ===
No que respeta a la cuestión de permanencia de tropes norteamericanes en dichu país ocupáu, Iraq y Estaos Xuníos van empecipiar nos próximos díes les negociaciones pa determinar el númberu de tropes d'Estaos Xuníos que van permanecer nel país árabe a partir de xineru de 2012, según publicó güei el diariu estatal ''[[Al Sabah]]''. Con anterioridá'l gobiernu d'Iraq pidiera a los principales bloques políticos del so país si les tropes d'Estaos Xuníos podíen quedase un tiempu más o non del retiru'l sábadu 31 d'avientu de 2011. N'abril el [[Secretariu de Defensa de los Estaos Xuníos]] [[Robert Gates]] anunció que la presencia de les tropes norteamericanes podría estendese.&lt;ref&gt;[http://lta.reuters.com/article/worldNews/idLTASIE74A0X320110511 «Iraq va aldericar esti mes estensión d'estadía fuercies d'EEXX.» (11/05/2011)] Reuters América Llatina.&lt;/ref&gt;
Na actualidá'l númberu total de fuercies d'Estaos Xuníos estender a 47&amp;nbsp;000 soldaos.
El periódicu, que cita a una fonte d'Estaos Xuníos d'altu rangu, precisa que «nos próximos díes van empezar les conversaciones sobre l'asuntu de la continuación de tropes norteamericanes n'Iraq pa desempeñar llabores d'entrenamientu y rearmamientu».&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629211527/www.google.com/hostednews/epa/article/ALeqM5hyMgJrBPChhbM6bWWKUfpM0uXa2A?docId=1583137 «EEXX ya Iraq van encetar llueu la permanencia de les tropes d'EEXX.» 6 d'agostu de 2011.] EFE.&lt;/ref&gt;

El xueves 22 de setiembre'l Gobiernu iraquín decidió nun roblar un nuevu alcuerdu colos Estaos Xuníos pa la permanencia de les sos tropes n'Iraq, sinón “memorandos d'entendimientu” pa caltener a un grupu de formadores. [[Kacem al Aarayi]], parllamentariu de l'Alianza Nacional —la segunda mayor coalición xiina d'Iraq—, afirmó en declaraciones a esi rotativu que la so formación nun va aceptar un nuevu alcuerdu d'esi tipu, amás espresó que l'alcuerdu actual de seguridá, suscritu ente Washington y Bagdag n'avientu del 2008, axusta la retirada de los soldaos d'Estaos Xuníos del país árabe antes de finales d'anguaño, y cualquier cambéu del mesmu tien de cuntar cola aprobación del Gobiernu y Parllamentu iraquinos.

Al Aarayi, miembru de la comisión parllamentaria de Defensa y de Seguridá, reveló'l llunes pasáu al diariu [[Al Shurok]] que EE. XX. solicitara al Gabinete iraquín lluz verde por que 3000 de los sos militares permanecieren nel país dempués de replegar del restu. Dellos observadores iraquinos nun refuguen que l'Executivu de Bagdag recurra a la firma de memorandos d'entendimientu, en cuenta de alcuerdos, pa prologar la presencia d'Estaos Xuníos, una y bones los pactos riquen de l'aprobación del Parllamentu, onde dellos partíos piden la marcha completa del exércitu de EE. XX.&lt;ref&gt;[http://www.abc.com.py/nota/irak-nun roblara-alcuerdu-con-ee-uu-pa-permanencia-de-tropa/ «Iraq nun va roblar alcuerdu con EE. XX. pa permanencia de tropes.» 22 de setiembre de 2011.] abc dixital.&lt;/ref&gt;

== Datos y cifres que dexó la guerra d'Iraq ==

Nel ámbitu social la esguilada de violencia provocó un desemplegu del 50 %, un trauma psicolóxicu qu'afecta a dos de cada cinco iraquinos, una suma de más de 2 millones de moces viudes y que'l 75 % de los neños desertaren de l'actividá escolar y veanse espuestos a la prostitución y el trabayu esclavu.
Nos nueve años de guerra y ocupación 1&amp;nbsp;600&amp;nbsp;000 iraquinos fueron movíos de los sos llares, 151&amp;nbsp;000 civiles fueron asesinaos, per otra parte na guerra'l gobiernu d'Estaos Xuníos gastó 3 billones de dólares.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=4X-tM4iNfl0 360 TV - Internacionales: Obama anunció'l fin de la guerra d'Iraq] 360 TV - 14 d'avientu de 2011&lt;/ref&gt;
Na área de los servicios públicos y les necesidaes de la población ya infraestructura los ciudadanos iraquinos tienen que vivir na escasez de la lletricidá, malos servicios d'agua potable y cloaques y los posibles despidos d'emplegaos públicos. Munchos neños sufren enfermedaes por problemes de cloaques y la basura acumulada nes zones.&lt;ref&gt;[http://genteactiva.net/?p=2272 Protestes en tou Iraq por servicios públicos deficientes]&lt;/ref&gt;

== Publicación de los Rexistros de la Guerra d'Iraq por WikiLeaks ==
{{AP|Rexistros de la Guerra d'Iraq}}
El vienres [[22 d'ochobre]] de [[2010]] la páxina [[WikiLeaks]] publica ''[[Iraq War Logs]]''[http://warlogs.wikileaks.org/] ([[Rexistros de la Guerra d'Iraq]]), 391&amp;nbsp;832 documentos del Departamentu de Defensa d'[[EE. XX.]] sobre la guerra d'Iraq y la so ocupación ente los xueves 1 de xineru de 2004 y el xueves 31 d'avientu de 2009 nos que se revelen, ente otros asuntos, l'usu sistemáticu de [[tortures]], la cifra de 109&amp;nbsp;032 muertos confirmaos n'[[Iraq]] —de los que 66&amp;nbsp;081 fueron civiles, el 63 %; 23&amp;nbsp;984 'enemigos etiquetaos como insurxentes'; 15&amp;nbsp;196 del &quot;país anfitrión&quot; (les fuercies del gobiernu iraquín) y 3771 fueron muertos &quot;amigos&quot; (fuercies de la coalición)—. Acaldía, de media, morrieron 31 civiles, mientres un periodu de seis años. Nos ''Diarios de la Guerra Afganistana'', publicáu enantes por WikiLeaks, que toma'l mesmu periodu, morrieron unes 20&amp;nbsp;000 persones. Amás del númberu de muertos, la filtración confirma l'ayuda d'[[Irán]] a les milicies iraquines. Como na filtración de los ''Diarios de la guerra d'Afganistán'' el siguimientu de la filtración faise al traviés de la [https://web.archive.org/web/20101025222107/http://warlogs.wikileaks.org// páxina de WikiLeaks] y de les ediciones dixitales de ''[[The Guardian]]''&lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/world/2010/oct/22/iraq-war-logs-military-leaks «Iraq war logs: secret files show how US ignored torture.» 22/10/2010] ''The Guardian''.&lt;/ref&gt; y ''[[The New York Times]]'',&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/interactive/world/war-logs.html «The War Logs.»] ''[[The New York Times]]''.&lt;/ref&gt; ''[[Monde]]'',&lt;ref&gt;[http://www.lemonde.fr/proche-orient/article/2010/10/22/irak-l-horreur-ordinaire-revelee-par-wikileaks_1429990_3218.html#ens_id=1429641 «Iraq : l'horreur ordinaire révélée par WikiLeaks.» 23/10/2010.] ''Monde 039;'.&lt;/ref&gt; ''[[Der Spiegel]]'',&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/international/topic/iraq_war_logs/ Iraq War Logs]. ''[[Der Spiegel]]''&lt;/ref&gt; [[Al Jazeera]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101023051014/http://english.aljazeera.net/secretiraqfiles/ Secret Iraq Files]. [[Al Jazeera English]].&lt;/ref&gt; y el [[Bureau of Investigative Journalism]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101024221513/http://www.iraqwarlogs.com/ iraqwarlogs.com]. ''[[Bureau of Investigative Journalism]]'' [http://thebureauinvestigates.com/ thebureauunviestigates.com]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Wikileaks/revela/EE/UU/permitio/tortures/sistematicas/Iraq/elpepuint/20101022elpepuint_7/Tes «WikiLeaks revela que EE. XX. dexó tortures sistemátiques n'Iraq.» 22/10/2010.] ''El País''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.wikileaks.org/ páxina de WikiLeaks, consultada'l 23 d'ochobre de 2010.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/internacional/343008/estaos-xuníos-tolero-tortures-sistematicas-en-irak «Estaos Xuníos toleró tortures sistemátiques n'Iraq.» 23/10/2010.] ''Públicu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://warlogs.wikileaks.org/ «The War Logs.»] [[WikiLeaks]].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101024221513/http://www.iraqwarlogs.com/ iraqwarlogs.com]. ''[[Bureau of Investigative Journalism]]'' [http://thebureauinvestigates.com/ thebureauunviestigates.com.]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Rexistros de la Guerra d'Iraq]]
* [[Invasión d'Iraq]]
* [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|Guerra d'Afganistán]]
* [[Baraxa de cartes de Los más buscaos d'Iraq]]
* [[Fuercia Multinacional Iraq]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|group=&quot;nota&quot;}}
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Iraq War}}

* [http://www.lanacion.com.ar/549217-atacaron-la embaxada-de-italia-en-bagdad Atacaron la embaxada d'Italia en Bagdag] '''Referencia a Guido Bellini como unu de los comandantes militares italianos na guerra'''
* [http://www.20minutos.es/noticia/179073/0/italia/tropes/irak/ La retirada de les tropes italianes d'Iraq conclúi con discreción] '''Referencia a Romano Prodi como unu de los comandantes (nesti casu italianu) na guerra'''
* [https://elpais.com/diario/2005/03/14/espana/1110754801_850215.html Falen los militares d'Iraq] El País - '''Referenciaos los comandantes españoles Fulgencio Coll, Luis Feliu y José Manuel Muñoz'''.
* [[Fahrenheit 9/11]] (Documental n'inglés dobláu al español, basáu nos atentaos terroristes del 11-S que llevaron a l'Alministración Bush a la guerra contra'l terrorismu, invasión d'Afganistán y collo a la guerra d'Iraq - ta empobináu, escritu y producíu por [[Michael Moore]]) ('''referenciaos Rumanía, Xapón y Países Baxos como participantes en dicha guerra''')
* '''The Iraq War One Year Later''' (''la guerra d'Iraq capítulu segundu'') documental de la canal de televisión [[History Channel]] (dobláu al español). ('''referenciaos comandantes Richard F. Natonski, Graham Binns, Jim Dutton, James T. Conway y Fedayines de Saddam''') Link: [http://www.youtube.com/watch?v=WJOw4ZUYA7Y La Guerra n'Iraq Iraq Capítulu 2 By TheValle323@hotmail.com] History Channel
* [http://www.aguaron.net/iraq/mision.htm Militares españoles n'Iraq] ('''Referenciaos los comandantes españoles Gonzalo Pérez García, Alfredo Cardona Torres y el comandante polacu Andrzej Tyszkiewicz''').
* [http://www.un.org/spanish/iraq/index.html Iraq - Información y Documentos de la ONX]
* [http://www.iraqbodycount.net/background_ye.htm Proyeutu Iraq Body Count] Recuentu de baxes civiles de les que dan fe siquier dos fuentes.
* [https://web.archive.org/web/20070922155006/http://icasualties.org/oif/ Iraq Coalition Casualties] Recuentu de baxes de la coalición ocupante.
* [http://www.justforeignpolicy.org/iraq/iraqdeaths.html Just Foreign Policy - Iraqi Death Estimate]
* [http://entitycube.research.microsoft.com/result.aspx?q=David+D.+McKiernan EntityCube - David McKiernan]
* [https://web.archive.org/web/20080516225736/http://www.windsorleadershiptrust.org.uk/en/1/rdannatt.html Xeneral Sir Richard Dannatt GCB CBE MC]
* [http://www.timesonline.co.uk Xeneral Sir Richard Dannatt says MoD took eye off Iraq as Afghan instability grew Times Online]
* [http://www.washingtontimes.com/news/2004/apr/30/20040430-112639-6326r/ Non Moore troops needed in Iraq, says Xen. Abizaid - Washington Times]
* [http://www.lukor.com/not-por/0503/05035150.htm Italia líderes oposición italiana critiquen sofitu Gobierno Guerra a Iraq] '''Referencia a Berlusconi como unu de los comandante de les fuercies na guerra'''
* [http://elnuevodiario.com.ni/internacionales/82470 Estaos Xuníos empecipia n'Iraq operación &quot;Nuevu Amanecer&quot;]
* [http://www.lostiempos.com/diario/actualidad/internacional/20100902/eeuu-empecipia-en-irak-operacion-%E2%80%9Cnuevo-amanecer%E2%80%9D_87777_168185.html EEXX empecipia n'Iraq operación “Nuevu Amanecer”]
* [http://www.elconfidencial.com/mundo/obama-cumple-promesa-electoral-retira-peracabes-20100819-68713.html Obama cumple la so promesa eleutoral y retira les últimes tropes d'Iraq]
* [http://elcomercio.pe/noticia/632292/estaos-xuníos-entamu-operacionnuevo-amanecer-iraq-declarar-fin-guerra Estaos Xuníos empecipió la operación Nuevu Amanecer” n'Iraq en declarando'l fin de la guerra]
* [http://www.discrepando.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=550:operacion-nuevu-amanecer&amp;catid=1:2010-07-27-21-35-24&amp;Itemid=544 Operación &quot;Nuevu Amanecer&quot;]
* [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Qaeda/Iraq/amenacia/matar/cristianos/alla/esten/elpepiint/20101103elpepuint_22/Tes Al Qaeda n'Iraq amenacia con matar a los cristianos &quot;allá onde tean&quot;]
* [http://es.noticias.yahoo.com/especiales/irak.html Iraq Cobertoria Especial - Yahoo! Noticies]
* [https://www.bbc.co.uk/mundo/ultimas_noticias/2011/02/110205_ultnot_irak_maliki_med.shtml El primer ministru d'Iraq nun va buscar un tercer periodu de gobiernu]
* [http://www.nytimes.com/2010/09/08/world/middleeast/08baghdad.html?_r=2&amp;ref=world G.I. Deaths Are First for U.S. After Combat Mission's End]
* [https://elpais.com/diario/2010/08/20/internacional/1282255204_850215.html &quot;Una catástrofe de siete años&quot;], ''El País'', 20 d'agostu de 2010.

{{Tradubot|Guerra de Irak}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerres d'Iraq]]
[[Categoría:Guerra contra'l terrorismu]]
[[Categoría:Estáu Islámicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ddx001iezdds74u52ad91pu8z1xadfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Conseyu Internacional de Museos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114694</id>
    <revision>
      <id>3703014</id>
      <parentid>3027537</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11594" xml:space="preserve">{{Organización}}

El '''Conseyu Internacional de Museos''' (n'[[idioma inglés|inglés]]: '''International Council Of Museums''', '''ICOM'''), creáu en 1946, ye la única organización de museos y profesionales de museos con algame mundial dedicada a la promoción y proteición del [[patrimoniu cultural]] y natural, presente y futuru, material ya inmaterial.
Con aproximao 35&amp;nbsp;000 miembros en 136 países,&lt;ref&gt;[http://icom.museum/the-organisation/icom-in-brief/ «ICOM in brief.»] Sitio web oficial del Conseyu Internacional de Museos. Consultáu'l 5 de xunetu de 2015.&lt;/ref&gt; el ICOM ye una rede de profesionales de museos qu'actúen nuna amplia variedá de disciplines rellacionaes col patrimoniu y los museos.

== Información xeneral ==
El ICOM ye una [[organización non gubernamental]] que caltién rellaciones formales cola [[UNESCO]] y tien un estatutu consultivu ante'l Conseyu Económico y Social de les Naciones Xuníes.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.unesco.org/new/es/culture/themes/movable-heritage-and-museums/illicit-traffic-of-cultural-property/partnerships/|idioma=inglés|títulu=Collaboración ente ICOM y UNESCO|editorial=unesco.org|fechaaccesu=31 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; El ICOM tamién s'acomuñar con entidaes como la [[Organización Mundial de la Propiedá Intelectual]],&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.wipo.int/amc/es/center/specific-sectors/art/icom/rules/|idioma=inglés|títulu=Collaboración ente ICOM y OMPI|editorial=wipo.int|fechaaccesu=31 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; la [[INTERPOL]] y la [[Organización Mundial d'Aduanes]], col fin de llevar a cabu les sos misiones internacionales de servicios públicos, qu'inclúin la llucha contra'l tráficu ilícitu de bienes culturales y la promoción de la xestión de riesgos y preparación en casu d'urxencies pa protexer el patrimoniu cultural mundial en casu de desastres naturales o provocaos pol home.

== El Códigu de Deontoloxía del ICOM pa los museos ==
Una fuercia líder en materia de [[deontoloxía]], el ICOM aprobó'l so [[Códigu deontolóxicu]] del ICOM pa los Museos&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://icom.museum/normes-profesionales/codigo-de-deontologia//L/1/|idioma=inglés|títulu=Códigu de deontoloxía del ICOM|editorial=icom.museum|fechaaccesu=31 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; en 1986, una ferramienta de referencia qu'establez estándares d'excelencia a la que tolos miembros de la organización tienen de xuntar. El Códigu de Deontoloxía del ICOM pa los Museos, traducíu a 36 idiomes, revisáu nel 2006, establez los valores y principios compartíos pol ICOM y la comunidá museística internacional. Estes normes d'autorregulación per parte de los museos inclúin principios básicos pa la [[gobernanza]] del muséu, l'adquisición y xestión de les coleiciones, y les regles pa la conducta profesional.

== La llucha contra'l tráficu ilícitu ==
El tráficu ilícitu de bienes culturales causa daños significativos al patrimoniusobremanera nes rexones del mundu onde los oxetos culturales son más susceptibles de robos y saqueos. Una de les grandes prioridaes del ICOM ye'l sofitu a la llucha contra'l tráficu ilícitu de bienes culturales. Nesti contestu, el ICOM publica una serie de Llistes Rojas pa concenciar sobre'l contrabandu y el tráficu ilícitu de bienes culturales. Les Llistes Rojas del ICOM son ferramientes diseñaes p'ayudar a los funcionarios policiales y aduaneros, profesionales del patrimoniu y arte, y a los [[Anticuariu (ocupación)]] pa identificar los tipos d'oxetos más propensos al tráficu ilícitu.

ICOM yá publicó Llistes Rojas de distintos países y rexones:

* Oxetos arqueolóxicos n'[[África]]
* [[América Llatina]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://elpais.com/diario/2004/01/24/cultura/1074898807_850215.html|títulu=Artículu sobre'l llanzamientu de la Llista Colorada p'América Llatina|editorial=elpais.com|fechaaccesu=31 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* [[Iraq]]
* Antigüedaes afganistanes
* Antigüedaes en [[Perú]]
* Antigüedaes en [[Camboya]]
* [[América Central]] y [[Méxicu]]
* [[Haití]]
* [[China]]
* [[Colombia]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.eluniversal.com.co/cartagena/educacion/llancen-llista-colorada-de bienes culturales-colombianos-en-peligru-13280|títulu=Artículu sobre'l llanzamientu de la Llista Colorada pa Colombia|editorial=eluniversal.com|fechaaccesu=31 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* [[Exiptu]]

== Programa d'urxencia pa los museos ==
ICOM comprometióse n'apurrir a les instituciones culturales les ferramientes necesaries de sofitu y prevención de riesgos cuando se tean confrontados a situaciones de conflictu o [[desastres naturales]]. Al traviés del so Grupu d'Intervención pa los museos en casu de desastres (DRTF), el so Programa d'Emerxencia de los Museos (MEP) y el so papel activu nel Comité Internacional del Escudu Azul (ICBS), el ICOM sofita a los museos en tol mundu por aciu la movilización de los sos recursos de forma rápida y eficiente pa brindar sofitu tantu na prevención como nes remortines tres situaciones de desastre.

L'Institutu de Caltenimientu Getty y el ICCROM (Centru Internacional pal Estudiu y la Preservación y Restauración de la Propiedá Cultural) participaron nesti programa y ayudaron a desenvolver ferramientes de formación pal MEP. El programa d'aición del ICOM ufierta una respuesta global al llargu plazu que fortalez el dinamismu del Comité Internacional del Escudu Azul (ICBS).

== Día Internacional de los Museos ==
Cada añu dende 1977, el ICOM entama'l [[Día Internacional de los Museos]], un eventu mundial celebráu en redol al 18 de mayu. D'[[América]] y [[Oceanía]] a [[Europa]], [[Asia]] y África, el Día Internacional de los Museos tien como oxetivu aumentar la conciencia pública sobre'l papel de los museos nel desenvolvimientu de la sociedá. L'eventu amontóse de manera constante en visibilidá y popularidá nos últimos años. La participación nel Día Internacional de los Museos promueve una mayor diversidá y diálogu intercultural na nuesa comunidá museística internacional.

Cada añu, el ICOM define una tema pal Día Internacional de los Museos:

La tema pa 2016 foi ''Muséu y paisaxes culturales''. La tema presupon una forma de responsabilidá de los museos con respectu al paisaxe del que faen parte, al cual pueden apurrir la so contribución de conocencies y competencies propies, siendo protagonistes activos de la so xestión y bon caltenimientu. La misión principal de los museos ye velar sobre'l patrimoniu, que tea dientro o fora de los sos murios. La so vocación natural ye d'ampliar la so misión y esplegar les sos propies actividaes nel campu abierto del patrimoniu cultural y del paisaxe que los entorna y del cual pueden asumir la responsabilidá, en graos diversos. El ICOM patrocinó la Nueche Europea de los Museos, un eventu qu'anuncia'l Día Internacional de los Museos y dexa entever una selmana de museos con eventos de día y de nueche.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.abc.es/20120518/cultura-arte/abci-museos-201205171255.html|títulu=Artículu sobre'l Día Internacional de los Museos 2012 n'España|editorial=abc.es|fechaaccesu=31 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

La tema pa 2017 ye ''Museos y hestories revesoses: dicir lo indicible en museos''. Esta tema resalta'l papel de los museos que, poniéndose al serviciu de la sociedá, pueden convertise en centros de pacificación de les rellaciones ente los pueblos. Igualmente, pon de relieve como l'aceptación d'un pasáu doliosu constitúi un primer pasu pa imaxinar un futuru común sol signu de la reconciliación.

== Los Comités del ICOM ==
El compromisu del ICOM na cultura y promoción de la conocencia vese reforzada poles sos 31 Comités Internacionales dedicaos a una amplia variedá d'especialidaes del muséu, estos lleven a cabu una investigación avanzada nos sos respeutivos campos pal beneficiu de la comunidá museística. Los Comités Internacionales son los siguientes:
{{columnes}}
* AVICOM - Nueves Teunoloxíes de la Imaxe y del Soníu 
* CAMOC - Museos de Ciudaes
* CECA - Educación y Aición Cultural
* CIDOC - [[Documentación]]
* CIMAM - [[Arte moderno]]
* CIMCIM - Preseos Musicales
* CIMUSET - Ciencia y Téuniques
* CIPEG - [[Exiptoloxía]]
* COMCOL - Incentivar les Coleiciones
* COSTUME - Traxes
* DEMHIST - Residencies históriques-museos
* GLASS - Vidrios
* ICAMT - [[Arquiteutura]] y Téuniques Museográfiques
* ICDAD - [[Artes decoratives]] y [[Diseñu]]
* ICEE - Intercambiu d'Esposiciones
* ICFA - [[Belles Artes]]
{{nueva columna}}
* ICLM - Museos lliterarios
* ICMAH - [[Arqueoloxía]] y Historia
* ICME - [[Etnografía]]
* ICMEMO - Museos en memoria de víctimes de crímenes públicos
* ICMS - Seguridá nos museos
* [[Comité Internacional pa la Museoloxía|ICOFOM - Museoloxía]]
* ICOM-CC - [[Caltenimientu]]
* ICOMAM - Armes y Historia Militar
* ICOMON - Museos monetarios y bancarios
* ICR - Museos Rexonales
* ICTOP - Formación del personal
* INTERCOM - Xestión
* NATHIST - [[Historia Natural]]
* MPR - Marketing y [[Rellaciones Públiques]]
* UMAC - Museos y coleiciones universitaries
{{final columnes}}
ICOM inclúi tamién 117 comités nacionales qu'aseguren que los intereses de la organización xestionar nos sos respeutivos países. Los Comités Nacionales representar a los sos miembros nel ICOM, y contribúin a l'aplicación de los programes de la organización.

== Conferencia Xeneral del ICOM ==
La Conferencia Xeneral del ICOM celébrase cada trés años y axunta a profesionales de museos de tol mundu. La primer xunta celebrar en París en 1948. Nos últimos años, les Conferencies Xenerales celebrar en [[Seúl]] en 2004 (la primer xunta n'Asia), en [[Viena]] en 2007, y en [[Shanghai]], del 7 al 12 de payares de 2010. Esta Conferencia Xeneral siguió a la [[Esposición Universal de Shanghai de 2010]]. Y más apocayá, en [[Rio de Janeiro]] en 2013 y en [[Milán]] en 2016. La próxima Conferencia Xeneral va celebrar en [[Kioto]] en 2019.

== La gobernanza ==
L'actual Presidente del ICOM ye Suay Aksoy, escoyíu en 2016. Hanna Pennock ye la Direutora xeneral interina dende'l 13 de mayu de 2013.

=== Presidentes ===
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} width=&quot;95%&quot;
|- align=center bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
!Non.
!Periodu !Nome !País

|-
| 1 || 1946-1953 || [[Chauncey Hamlin]] || {{USA}}
|- bgcolor=&quot;efefef&quot;
| 2 || 1953-1959 || [[Georges Salles]] || {{FRA}}
|-
| 3 || 1959-1965 || [[Philip Hendy]] || {{GBR}}
|- bgcolor=&quot;efefef&quot;
| 4 || 1965-1971 || [[Arthur van Schendel]] || {{NED}}
|-
| 5 || 1971-1977 || [[Jan Jelínek]] || {{TCH}}
|- bgcolor=&quot;efefef&quot;
| 6 || 1977-1983 || [[Hubert Landais]] || {{FRA}}
|-
| 7 || 1983-1989 || [[Geoffrey Lewis]] || {{GBR}}
|- bgcolor=&quot;efefef&quot;
| 8 || 1989-1992 || [[Alpha Oumar Konaré]] || {{MLI}}
|-
| 9 || 1992-1998 || [[Saroj Ghose]] || {{IND}}
|- bgcolor=&quot;efefef&quot;
| 10 || 1998-2004 || [[Jacques Perot]] || {{FRA}}
|-
| 11 || 2004-2010 || [[Alissandra Cummins]] || {{BRB}}
|- bgcolor=&quot;efefef&quot;
| 12 || 2010-2016 || [[Hans-Martin Hinz]] || {{GER}}
|-
| 11 || 2016- || [[Suay Aksoy]] || {{TUR}}
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{cita web|url=http://icom.museum/L/1/|títulu= Sitio official del ICOM }}
* {{cita web|url=http://network.icom.museum/imd2012/L/1/|títulu=Sitio internet del Día Internacional de los Museos 2012}}

{{Tradubot|Consejo Internacional de Museos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:UNESCO]]
[[Categoría:Museos]]
[[Categoría:Organizaciones non gubernamentales]]
[[Categoría:Asociaciones culturales]]
[[Categoría:Organizaciones fundaes en 1946]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nhnzlkv5wt4for50l764p56jtkpslvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Organización de Cooperación Económica</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114747</id>
    <revision>
      <id>3703215</id>
      <parentid>3666452</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11927" xml:space="preserve">{{Organización}}
La '''Organización de Cooperación Económica''' (OCE poles sos sigles n'español o ECU n'inglés), ye una organización intergubernamental qu'arrexunta a 10 países d'[[Asia]]. Ye una plataforma que promueve la interlocución sobre desenvuelvo, promoción del comerciu y oportunidaes d'investigación. Les naciones que formen la OCE son: [[Afganistán]], [[Azerbaixán]], [[Irán]], [[Kazakstán]], [[Kirguistán]], [[Paquistán]], [[Taxiquistán]], [[Turquía]], [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]]. L'oxetivu común ye la d'establecer un mercáu únicu p'alimentos y servicios bien paecíu a la [[Xunión Europea]]. La sede del Secretariáu y el Departamentu de la OCE atópase en [[Teḥrán]], Irán; la oficina económica, en Turquía; y la científica, en Paquistán.

== Historia ==

La Organización de Cooperación Económica ye una organización intergubernamental rexonal establecida en [[1985]] por [[Irán]], [[Paquistán]] y [[Turquía]] y el so propósitu ye la promoción de la cooperación económica, téunica y cultural ente tolos sos estaos miembros.
Ye la socesora de l'anterior '''Cooperación Rexonal pal Desenvolvimientu''', CRD, o RCD nes sos sigles n'inglés (''Rexonal Cooperation for Development''), que foi fundada en [[1962]] y tuvo vixente hasta [[1979]]. Na seronda de [[1992]] la OCE esperimentó una gran espansión al incluyir siete nuevos estaos miembros: [[Afganistán]], [[Azerbaixán]], [[Kazakstán]], [[Kirguistán]], [[Taxiquistán]], [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]].

El estatus ya influencia de la OCE aumentaron nos últimos años y afitóse nuevos retos. Sicasí los estaos miembros escarecen entá d'infraestructures ya instituciones que garanticen el so desenvolvimientu y l'usu plenu de los recursos de la rexón p'algamar el desenvolvimientu sostenible de los países que lu conformen.

El [[17 de xunetu]] de [[2003]] roblar en [[Islamabad]] el Tratáu de Cooperación Económica.&lt;ref&gt;[http://www.worldtradelaw.net/fta/agreements/ecota.pdf ECOTA&lt;!-- Títulu xeneráu por un bot --&gt;]&lt;/ref&gt;

=== Estaos miembros ===

* [[1985]]: [[Irán]], [[Paquistán]] y [[Turquía]].
* [[1992]]: [[Afganistán]], [[Azerbaixán]], [[Kazakstán]], [[Kirguistán]], [[Taxiquistán]], [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]]. Ja a * 
[[2012]]: [[República Turca del Norte de Xipre]] (observador).&lt;ref&gt;http://www.kktcenf.org/en/index.asp?sayfa=haberdetay&amp;newsid=2104&lt;/ref&gt; 

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;font-size:95%; white-space:nowrap; width:100%;&quot;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Nome oficial&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Capital&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Área &lt;small&gt;(km²)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Población &lt;br /&gt;(2010)&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Densidá &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(per km²)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | PIB (2010)&lt;small&gt;(nominal)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=50&amp;pr.y=14&amp;sy=2008&amp;ey=2015&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=512,912,564,923,429,186,925,916,927,917&amp;s=NGDPD,NGDPDPC,LP&amp;grp=0&amp;a= |títulu=Report for Selected Countries and Subjects |editorial=Imf.org |fecha=14 de setiembre de 2006 |fechaaccesu=9 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | PIB (2010)&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(per cápita)&lt;/small&gt;'''&lt;ref&gt;Datu referíu al añu 2010. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=50&amp;pr.y=14&amp;sy=2008&amp;ey=2015&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=512,912,564,923,429,186,925,916,927,917&amp;s=NGDPD,NGDPDPC,LP&amp;grp=0&amp;a=]&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Moneda&lt;br /&gt;
! style=&quot;line-height:95%&quot; | Idiomes oficiales
|-
| {{Bandera|Afganistán}} [[Afganistán]]
| [[Kabul]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|647500}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|29662000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|46}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|18181}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|956}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Afgani afganistanu|Afghani]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma persa|Persa]], [[Idioma pastún|pastún]]
|-
| {{Bandera| Azerbaixán}} [[Azerbaixán]]
| [[Bakú]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|86600}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|9040000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|104}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|62321}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|10782}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Manat azerbaixanu|Manat]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma azerbaixanu|azerbaixanu]]
|-
| {{bandera|Irán}} [[Irán]]
| [[Teḥrán]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|1648195}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|75350000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|46}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|359970}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|4777}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Rial]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma persa|Persa]]
|-
| {{Bandera|Kazakstán}} [[Kazakstán]]
| [[Nur-Sultan]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|2724900}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|15584000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|6}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|126346}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|8107}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Tenge cazacu|Tenge]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma kazaquistanín|Cazacu]] 
|-
| {{Bandera|Kirguistán}} [[Kirguistán]]
| [[Biskek]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|199900}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|5444000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|27}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|5122}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|940}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Som kirguís|Som]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma kirguís|Kirguís]], [[Idioma rusu|rusu]]
|-
| {{Bandera|Paquistán}} [[Paquistán]]
| [[Islamabad]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|803940}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|166578000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|207}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|177901}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|1068}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Rupia paquistaní|Rupia]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Urdu]], [[Idioma inglés|inglés]] 
|-
| {{Bandera|Taxiquistán}} [[Taxiquistán]]
| [[Duxambé]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|143100}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|6536000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|46}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|5499}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|841}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Somoni tayiko|Somoni]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma persa|persa]]
|-
| {{Bandera|Turquía}} [[Turquía]]
| [[Ankara]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|783562}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|71428000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|91}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|710737}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|9950}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Llira turca]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma turcu|Turcu]]
|-
| {{Bandera|Turkmenistán}} [[Turkmenistán]]
| [[Axgabat]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|488100}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|5439000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|11}} 
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|20232}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|3720}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Manat turkmeno|Manat]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma turcomanu|Turcomanu]]
|-
| {{Bandera|Uzbequistán}} [[Uzbequistán]]
| [[Taxkent]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|447400}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|28246000}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|63}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|37290}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|1320}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Som uzbeko|Som]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma uzbeku|Uzbeku]]
|-
| [[República Turca del Norte de Xipre]] (Observador)
| [[Nicosia|Lefkoşa]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|3355}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|294906}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | {{Nts|86}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|3900}} millones
| style=&quot;text-align:right&quot; | ${{Nts|16158}}
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Llira turca]]
| style=&quot;text-align:right&quot; | [[Idioma turcu|Turcu]]
|}

== Organización ==

La OCE entamar de la siguiente manera:

* '''El conseyu de ministros''' el cual ye'l cuerpu políticu superior de la Organización, constituyíu polos ministros de rellaciones esteriores de los países miembros y otru oficiales d'altu rangu. Axuntar de manera añal.
* '''El Conseyu de representantes permanentes''' que se compón polos embaxadores de los otros nueve estaos miembros n'[[Irán]] y el direutor xeneral de OCE.
* El Conceyu de planificación Rexonal
* La Secretaria Xeneral que consiste en seis direutorios so supervisión de la Secretaria Xeneral
** Direutoriu d'[[industria]] y [[agricultura]].
** Direutoriu de [[comerciu]] y [[investigaciones]].
** Direutoriu d'[[enerxía]], [[minerales]] y [[mediu ambiente]].
** Direutoriu de [[tresporte]] y [[comunicaciones]].
** Direutoriu d'[[investigación económica]] y [[estadística|estadístiques]]. 
** Direutoriu de proyeutos de [[desenvolvimientu]].

Esisten dos percancies especializaes y dos institutos rexonales que funcionen so la supervisión de la Secretaría Xeneral.

== Bancu de Comerciu y Desenvolvimientu de la Organización de Cooperación Económica ==

El Bancu de Comerciu y Desenvolvimientu de la Organización de Cooperación Económica (conocíu como ETDB poles sos sigles n'inglés) foi fundáu en 2005 polos trés estaos fundadores de la OCE, ([[Irán]], [[Paquistán]] y [[Turquía]]. Empezó les sos operaciones en 2008. [[Azerbaixán]], [[Afganistán]] y [[Kirguistán]] xunir en 2013, 2014 y 2015 respeutivamente.
A 31 d'avientu de 2015 el so capital pagaderu, al que los estaos miembros tienen de contribuyir de manera igualitaria, xube a 310,87 millones de [[Derechos Especiales de Giro|DEG]], una y bones los 3 últimos estaos incorporaos atópase en procesu de pagar les sos contribuciones. 

El primer presidente del bancu, de 2006 a 2011, foi'l turcu Murat Ulus. Cada 4 años el puestu de presidente pasa a otru Estáu miembru. La sede del bancu atópase n'[[Istambul]] y tien sucursales en [[Karachi]] (Paquistán) y [[Teḥrán]] (Irán).

La misión del ETDB ye empecipiar, promover y facilitar financieramente la espansión del comerciu intrarregional y el desenvolvimientu de los estaos miembros. El bancu ufierta una gama de productos a mediu y llargu plazu: financiamientu de proyeutos, financiamientu de grandes compañíes, financiamientu del comerciu y creitos a [[pymes]], direutos o al traviés d'intermediarios financieros públicos o privaos.

== Institutu cultural del ECU ==

L'Institutu Cultural del ECU ye una de les sos afiliaciones col fin d'ayudar a la promoción y preservación de la riqueza cultural ancestral de los sos países miembros al traviés de proyeutos nel campu de los medios de comunicación, la lliteratura, l'arte, la filosofía, el deporte y l'educación. L'institutu nació'l [[15 de marzu]] de [[1995]] en Islamabad.

== Rellaciones con otres organizaciones ==

ECU ye de la mesma miembru de la [[Organización de la Conferencia Islámica]] dende [[1995]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.eco.int/ Sitiu oficial del ECU]
* [http://www.ecieco.org/ Sitiu oficial del Institutu Cultural del ECU]
* [http://www.etdb.org/ Bancu de Comerciu y Desenvolvimientu de la Organización de Cooperación Económica]

{{Tradubot|Organización de Cooperación Económica}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Organizaciones internacionales]]
[[Categoría:Economía d'Azerbaixán]]
[[Categoría:Economía de Kazakstán]]
[[Categoría:Economía de Taxiquistán]]
[[Categoría:Economía de Kirguistán]]
[[Categoría:Economía d'Afganistán]]
[[Categoría:Economía d'Irán]]
[[Categoría:Economía de Paquistán]]
[[Categoría:Economía de Turquía]]
[[Categoría:Economía de Turkmenistán]]
[[Categoría:Economía d'Uzbequistán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3ex7770ags8qp5n8uytnwwwg8bk9phs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114820</id>
    <revision>
      <id>3703194</id>
      <parentid>3665096</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11644" xml:space="preserve">{{referencies|t=20070818|hestoria}}
{{ficha de cargu políticu}}
'''Xa'''&lt;ref&gt;{{DALLA|xa|50056}}&lt;/ref&gt; (pronun., /[[Alfabetu Fonéticu Internacional|ʃɒː]]/; del [[Idioma pahlavi|persa mediu]], شاه ''šāh'', «rei») ye'l títulu que reciben dende l'[[Edá Antigua|antigüedá]] los monarques d'[[Irán]]. El títulu pasó a otres llingües.

En tiempos antiguos, l'emperador persa llevaba'l títulu de ''shāhān shāh'' (rei de reis). El femenín ye '''sahbanu''' (en [[idioma persa|persa]], شهبانو, «reina») y solo foi utilizáu por trés emperatrices: Purandojt y Azarmidojt, sobre'l 630&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. y [[Farah Pahlavi|Farah Diba]], esposa de [[Mohammad Reza Pahleví]], últimu sah d'Irán, destronáu na [[Revolución iranina]] de [[1979]]. El plural ye '''xes'''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://ast.oslin.org/index.php?action=lemma&amp;lemma=66394&amp;highlight=^xes$ |títulu=&quot;xes&quot; n'OSLIN-AST, Lexicón abiertu de la llingua asturiana}}&lt;/ref&gt;

Los fíos del xa o de la sahbanu son '''sahzada''' (deriváu de ''shahzada'', «fíu de sah» o «príncipe»). ''Shahpur'' los varones y ''Shahdojt'' les muyeres.

== Llista de xes de Persia y d'Irán ==

=== Reis del [[Imperiu aqueménida]] (700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.-330 d.&amp;nbsp;C) ===
*Hajamanesh / [[Aquemenes]] (700&amp;nbsp;e.C.-675&amp;nbsp;a..)
*Chishpish/Teispes (675&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.-640&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*Cosroés I/Cosroes 1ᵘ/Khosrau I/Khurush I/Ciro I (640&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.-580&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*Kambhuyia I/Cambises I (580&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.-559&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*Cosroés II/Cosroes II/Khosrau II/Khurush II (moteyáu &quot;Parviz&quot; (&quot;el victoriosu&quot;, &quot;el grande&quot;, en persa antiguu) ) / [[Ciro II el Grande]], fíu de Cambises I (559-529)
*Khambhuyia II/[[Cambises II]], fíu de Ciro I (529-522)
*Shmérdhish Bardiya/[[Esmerdis]], fíu de Ciro I (522-522) (reináu dudosu)
*Gaumatha Vahyazdathah/[[Gaumata]] (usurpador) (522-522) (reináu dudosu)
*Dharayavahush I/[[Darío I el Grande]], nietu de Arsames (522-485)
*Shir I/[[Xerxes I]], fíu de Darío I (485-465)
*Ardashir I/[[Artaxerxes I Longímano]], fíu de Xerxes I (465-424)
*Shir II/[[Xerxes II]], fíu de Artejerjes I (424-424)
*Shojdhyam/[[Sogdiano]], fíu de Artaxerxes I (424-423)
*Dharayavahush II/[[Darío II Oco]] (o ''Noto''), fíu de Artaxerxes I (423-404).
*Ardashir II/[[Artaxerxes II Mnemón]], fíu de Darío II (404-358)
atayáu por
*Cosroés III/Cosroes III/Khosrau III/Khurush III/Ciro III El Mozu, quien foi ganáu na batalla de Cunaxa
*Ardashir III/[[Artaxerxes III Oco]], fíu de Artaxerxes II (358-338)
*Ardashir IV Nahrshesh/[[Artaxerxes IV Arsés]], fíu de Artaxerxes III (338-336)
*Dharayavahush III/[[Darío III Codomano]], biznietu de Darío II (336-330)
*Ardashir V/[[Artaxerxes V Besu]] (usurpador) (330-329), quien sicasí nun foi nominalmente rei (porque nominalmente l'imperiu yá fuera eslleíu cola muerte de Dharajavahush III/Darío III en 330&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

=== Reis macedonios ===
*[[Alexandru Magnu]] (330-323)
*[[Filipo III de Macedonia|Filipo Arrideo]] (323-317)
*[[Alejandro IV de Macedonia|Alejandro]] (317-309)

=== [[Imperiu Seléucida|Periodu Seléucida]] (305-¿?) ===
Los siguientes soberanos, a pesar de reinar n'Irán, nun usaron el títulu de Sah:
*[[Seleuco I Nicátor]], [[sátrapa]] (311-305), rei (305-281)
*[[Antíoco I Sóter]] (281-261)
*[[Antíoco II Teos]] (261-246)
*[[Seleuco II Calinico]] (246-225)
*[[Seleuco III Sóter Cerauno]] (225-223)
*[[Antíoco III Megas]] (223-187)
*[[Seleuco IV Filopátor]] (187-175)
*[[Antíoco IV Epífanes]] (175-164)
*[[Antíoco V Eupátor]] (164-162)
*[[Demetrio I Sóter]] (162-150)
*[[Alejandro Bales]] (154-145)
*[[Demetrio II Nicátor]] (145-138) y (129-126)
*[[Antíoco VI Dioniso]] (145-140?)
*[[Antíoco VII Evergetes]] (138-129)
*[[Seleuco V Filométor]] (126-125)
*[[Antíoco VIII Grifu]] (125-96)
*[[Antíoco IX Eusebio]] (114-96)
*[[Seleuco VI Epífanes]] (96-95)
*[[Antíoco X Eusebio]] (95-83)
*[[Demetrio III Eucarios]] (95-88)
*[[Antíoco XI Epífanes]] (95-92)
*[[Filipo I Filadelfo]] (95-83)
*[[Antíoco XII Dioniso]] (87-84)
*[[Antíoco XIII Asiáticu]] (69-64)
*[[Filipo II Filorromano]] (65-63)

=== Reis [[Partos]] de la [[Dinastía arsácida de Partia|Dinastía Arsácida]] ===
*[[Arsaces I]] ([[255 e.C.|255&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 247&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Tirídates I de Partia|Tirídates I]] ([[247 e.C.|247&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 211&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Arsaces II]] ([[211 e.C.|211&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 191&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Priapatios]] ([[191 e.C.|191&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 176&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Fraates I de Partia|Fraates I]] ([[176 e.C.|176&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 171&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Mitrídates I de Partia|Mitrídates I]] ([[171 e.C.|171&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – [[139 e.C.|139&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), tomó'l títulu de ''shāhān shāh'' que lo usaríen los sos socesores
*[[Fraates II de Partia|Fraates II]] ([[139 e.C.|139&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – [[129 e.C.|129&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]])
Interregno ([[128 e.C.|128&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]])
*[[Artabano I de Partia|Artabano I]] (128&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. – 124&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Mitrídates II de Partia|Mitrídates II]] ([[124 e.C.|124&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – [[88 e.C.|88&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), [[Gotarzes I]] ([[95 e.C.|95&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 90&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) en rebelión
*[[Orodes I]] ([[90 e.C.|90&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 80&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Sinatruces]] ([[80 e.C.|80&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 70&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Fraates III]] ([[70 e.C.|70&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 57&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Mitrídates III de Partia|Mitrídates III]] ([[57 e.C.|57&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 54&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)
*[[Orodes II]] ([[54 e.C.|54&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 38&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), [[Pacoro I]] ([[41 e.C.|41&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 38&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) en co-gobiernu *[[Fraates
IV]] ([[38 e.C.|38&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 2&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), [[Tirídates II]] ([[29 e.C.|29&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – [[27 e.C.|27&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) en rebelión
*[[Fraataces]] ([[2 e.C.|2&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] – 4), [[Thea Urania Musa]] en co-gobiernu *[[Orodes
III]] ([[4]] – 7)
*[[Vonones I de Partia|Vonones I]] ([[7]] – [[12]])
*[[Artabano II de Partia|Artabano II]] ([[10]] – [[38]]), [[Tirídates III]] ([[35]] – [[36]]) en rebelión
*[[Vardanes I]] ([[40]] – [[47]]), [[Gotarzes II]] (40 – 51), [[Sanabares]] ([[50]] – [[56]]) en rebelión
*[[Vonones II de Partia|Vonones II]] ([[51]] – 51)
*[[Vologases I de Partia|Vologases I]] (51 – 78), [[Vardanes II]] ([[55]] – [[58]]) en rebelión
*[[Vologases II de Partia|Vologases II]] ([[78]] – 80)
*[[Pacoro II]] ([[80]] – 105), [[Artabano III de Partia|Artabano III]] (80 – [[90]]) en rebelión
*[[Vologases III de Partia|Vologases III]] ([[105]] – 147), [[Osroes I]] ([[109]] – 129) en co-gobiernu, [[Partamaspates]] ([[116]] – 116) en rebelión, [[Mitrídates IV de Partia|Mitrídates IV]] ([[129]] – 147) en rebelión
*[[Vologases IV de Partia|Vologases IV]] ([[147]] – 191), [[Osroes II]] ([[190]] – 190) en rebelión
*[[Vologases V]] ([[191]] – 208)
*[[Vologases VI]] ([[208]] – [[228]]), [[Artabano IV de Partia|Artabano IV]] ([[216]] – [[224]]) en rebelión

=== Reis [[Sasánidas]] (224-636) ===
*Sasan-Papakh/Sasán-Papaco (224-224), soberanu 1
*Babakh-Papakh/Babaco-Papaco (224-224), soberanu 2
*[[Ardacher I]]/Artaxerxes I Sasánida (escontra [[224]]-241), soberanu 3
*[[Sapor I]]/Saporo I ([[241]]-272), soberanu 4
*[[Ormuz I]]/Ormuz I ([[272]]-273), soberanu 5
*[[Bahram I]]/Baramis I ([[273]]-276), soberanu 6
*[[Bahram II]]/Baramis II ([[276]]-293), soberanu 7
*[[Bahram III]]/Baramis III ([[293]]-293), soberanu 8
*Nahrshesh/[[Narsés d'Armenia|Narsés]]/Arsés Sasánida (293-303), soberanu 9
*[[Ormuz II]]/Ormuz II ([[303]]-309), soberanu 10
*[[Sapor II]]/Saporo II ([[309]]-379), soberanu 11
*[[Ardashir II]]/Artaxerxes II Sasánida ([[379]]-383), soberanu 12
*[[Sapor III]]/Saporo III ([[383]]-388), soberanu 13
*[[Bahram IV]]/Baramis IV ([[388]]-399), soberanu 14
*[[Yezdegard I]]/Istijerdes I ([[399]]-420), soberanu 15
*[[Bahram V]]/Baramis V ([[420]]-438), soberanu 16
*[[Yezdegard II]]/Istijerdes II ([[438]]-457), soberanu 17
*[[Ormuz III]]/Ormuz III ([[457]]-459), soberanu 18
*[[Peroz I]]/Firuz I/Perós I ([[459]]-484), soberanu 19
*[[Balash]]/Balás ([[484]]-488), soberanu 20
*[[Kavad I]]/Cavaos I ([[488]]-[[530]]), soberanu 21
atayáu por
*[[Jamasp]]/Enxamás ([[496]]-[[498]]), soberanu 22
*Ciro I Sasánida/Khurush I/Khosrau I/[[Cosroes I]]/Cosroés I ([[531]]-579), soberanu 23
*[[Ormuz IV]]/Ormuz IV ([[579]]-590), soberanu 24
*Ciro II Sasánida/Khurush II/Khosrau II/[[Cosroes II]]/Cosroés II ([[590]]-628), soberanu 25
atayáu por
*[[Bahram VI]]/Baramis VI (590-591), soberanu 26
*[[Bistam]]/Bistamis ([[591]]-[[592]]), soberanu 27
*[[Ormuz V]]/Ormuz V ([[593]]-593), soberanu 28
*[[Kavad II]]/Cavaos II ([[628]]-628), soberanu 29
*[[Ardacher III]]/Artaxerxes III Sasánida ([[628]]-630), soberanu 30
atayáu por
*[[Peroz II]]/Firuz II/Perós II ([[629]]-629), soberanu 31
*[[Sharvaraz]]/Sarbarás ([[630]]-630), soberanu 32
*Ciro III Sasánida/Khurush III/Khosrau III/[[Cosroes III]]/Cosroés III (630-630), soberanu 33
*Djuvanshir/Jubanjerjes (630-630), soberanu 34
*[[Boran]] I/Borán I (630-630), soberanu 35
*Gushnashbandeh/Cusnasbandas (630-630), soberanu 36
*[[Azarmedukht]]/Atarmeductos (630-631), soberanu 37
*Peroz III/Firuz III/Perós III (631-631), soberanu 38
*[[Ormuz VI]]/Ormuz VI (631-631), soberanu 39
*Ciro IV Sasánida/Khurush IV/Khosrau IV/[[Cosroes IV]]/Cosroés IV ([[631]]-631), soberanu 40
*Ciro V Sasánida/Khurush V/Khosrau V/Cosroes V/Cosroés V (631-631), soberanu 41
*Boran II/Borán II (631-632), soberanu 42
*[[Yezdegard III]]/Istijerdes III, soberanu 43 y postreru soberanu ([[632]]-636 (muertu en 651))

=== Interregno (636-1501) ===

=== Reis del [[Imperiu safávida]] (1501-1736) ===
*[[Ismail I]] ([[1501]]–[[1524]])
*[[Tahmasp I]] ([[1524]]–[[1576]])
*[[Ismail II]] ([[1576]]–[[1578]])
*[[Mohammed Khodabanda]] ([[1578]]–[[1587]])
*[[Abás el Grande|Abbas I]] ([[1587]]–[[1629]])
*[[Safi of Persia|Safi]] ([[1629]]–[[1642]])
*[[Abbas II de Persia|Abbas II]] ([[1642]]–[[1666]])
*[[Suleiman I of Persia|Solimán I]] ([[1666]]–[[1694]])
*[[Hussein de Persia|Hussein I]] ([[1694]]–[[1722]])
*[[Tahmasp II]] ([[1722]]–[[1732]]), en disputa colos afganistanos dende 1722 hasta 1729
*[[Abbas III]] ([[1732]]–[[1736]])
*[[Solimán II de Persia|Solimán II]] ([[1749]]–[[1750]]), pretendiente *[[Ismail
III]] ([[1750]]–[[1760]]), pretendiente

=== Reis afganistanos de la [[Dinastía Hotaki]] (1722-1729) ===
*[[Mir Mahmud Hotaki|Mir Mahmud]] (1722-1725)
*[[Ashraf Hotaki|Ashraf]] (1725-1729)

=== Reis de la [[Dinastía Afshárida]] (1736-1795) ===
*[[Nadir Sah]] (1736-1747)
*[[Adil Sah]] (1749-1779)
*[[Shahroj Mirza Afshar]] (?-1795)

=== Reis de la [[Dinastía Qajar]] (1795-1925) ===
*[[Aga Muhammad Kan |Aga Muhammad Kan Qajar]] ([[1795]]-[[1797]])
*[[Fath Alí Sah]] ([[1797]]-[[1834]])
*[[Muhammad Sah Kayar]] ([[1834]]-[[1848]])
*[[Naser al-Din]] ([[1848]]-[[1896]])
*[[Mozaffar al-Din Sah Kayar]] ([[1896]]-[[1906]])
*[[Muhammad Alí Sah Kayar|Muhammad Ali]] ([[1906]]-[[1909]])
*[[Ajmad Sah Kayar|Ahmad Mirza]] ([[1909]]-[[1925]])

=== Reis de la [[Dinastía Pahlaví]] ===
*[[Reza Shah|Reza Pahlaví]] (1925-1941)
*[[Mohammad Reza Pahleví]] (1941-1979)

== Ver tamién ==
*[[Títulos reales]]
*[[Abás el Grande]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Sah}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Títulos]]
[[Categoría:Historia d'Irán]]
[[Categoría:Gobernantes d'Irán]]
[[Categoría:Pallabres y frases en persa]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8tiul4nbzbdah5vu1euni5y3pwi5m5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Superpoblación</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114847</id>
    <revision>
      <id>3703244</id>
      <parentid>3652372</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70299" xml:space="preserve">[[Ficheru:Countries by population density.svg|right|thumb|350px|Mapa de la densidá de población mundial per países.]]
[[Ficheru:Population density.png|thumb|derecha|350px|Árees con altes tases de densidá de población, calculáu en 1994.]]
La '''superpoblación '''o''' sobrepoblación ''' ye un fenómenu que se produz cuando una elevada [[densidá de población]] provoca un empeoramientu de la redolada, un amenorgamientu na calidá de vida o situaciones de fame y conflictos. Xeneralmente esti términu referir a la rellación ente la población humana y el [[mediu ambiente]].&lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/environment/2007/aug/31/climatechange.food ''Global food crisis looms as climate change and population growth strip fertile land''.]&lt;/ref&gt;Tamién puede aplicase a cualesquier otra especie qu'algame niveles críticos nel so númberu d'individuos.

== Conceutu ==
La superpoblación provién de la superación por una especie animal de les llendes de sostenibilidá del [[biotopu]] qu'habita. Esto ye, una especie demanda más alimentu, produz más residuos y esixe más espaciu del que'l biotopu puede da-y o aceptar ensin sacrificar el futuru d'otres especies qu'habiten nél. La superpoblación nun ye tantu una cuestión d'espaciu, como de llimitación de recursos, y sobremanera, de resultes direuta, d'estinción de les especies que cohabitan la rexón superpoblada cola especie humana. Envalórase que cerca d'un 99,9% de toles especies que surdieron nel planeta escastáronse por una o otra causa, amás de qu'ensin estes estinciones la especie humana nunca llegara a ocupar tolos ecosistemes terrestres del planeta.&lt;ref name=&quot;lectures&quot;&gt;{{cita web |url=http://nitro.biosci.arizona.edu/courses/EEB105/lectures/extinction/extinction.html |títulu=Extinction: Lecture Notes by Bruce Walsh |fechaaccesu=24 de febreru de 2009 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;raup&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Raup, David M. |títulu=Bad Xenes or Bad Luck? |añu=1991 |editorial=W.W. Norton and Company |allugamientu=Nueva York |idioma=inglés |isbn=978-0393309270 |páxines=3-6 }}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Population_curve.svg|miniaturadeimagen|351x351px|Curvade crecedera de la población mundial]]
La superpoblación puede resultar d'una medría de nacencies, un amenorgamientu de la mortalidá por cuenta de les meyores médiques, un aumentu de la inmigración o por un bioma insostenible y escosamientu de recursos. Ye posible que n'árees d'escasa densidá de población dea superpoblación porque la área en cuestión nun pueda sostener tanta población.

El conceutu de superpoblación basar nel principiu de que tou territoriu tien una determinada capacidá de carga, la que vien determinada pola cantidá de recursos disponibles, y pola tasa de renovación d'estos. 
La población de cualquier especie va algamar el so nivel óptimo cuando ésta sía igual a la capacidá de carga. Si la población aumenta por sobre la capacidá de carga, va haber sobrepoblación, y por consiguiente los recursos (especialmente los alimentos) nun van algamar pa tolos habitantes de la población, produciéndose la muerte por inanición d'estos.

== Evolución de les poblaciones ==
[[Ficheru:Fertility rate world map 2.png|thumb|350px|Mapa de países según la so tasa de [[fertilidá]].]]
L'estáu natural de les poblaciones ye l'equilibriu, esto ye, tantos individuos lleguen a reproducise nuna xeneración como individuos facer na xeneración anterior y siendo estos los necesarios pal caltenimientu estable de la población. Sicasí, l'equilibriu alteriar por cambeos nel mediu (por cambeos ambientales o pola desapaición/amenorgamientu d'individuos d'otres especies y la posterior invasión de los sos antiguos nichos ecolóxicos por otres especies qu'hasta entós lo ocupaben), aniciando medríes (o descensos) de los individuos que xeneren descendencia. Toa crecedera cesa necesariamente, llegando a un nuevu estáu d'equilibriu. Toles especies reprodúcense muncho más de lo que ye necesariu pal caltenimientu de la so población, dende peces que ponen millones de güevos hasta l'elefante, que viviendo unos 80 años tien una media de 6 individuos per pareya reproductora, sicasí les enfermedaes o'l depredadores encargar de que'l númberu d'individuos reproductores qu'en dambos casos dexen descendencia ye d'aprosimao dos (cada especie usa una [[estratexa reproductiva]] produciendo munchos descendientes que dexa a la so suerte o pocos pero emplegando'l so tiempu y recursos nel so cuidu).&lt;ref name=&quot;oesn-darwin&quot;&gt;{{Obra citada |apellíu =
Darwin
|nome = Charles
|enllaceautor = 
|añu = 1876
|títulu = The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
|edición = 6ª
|publication-place = Londres
|editorial = John Murray
|url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&amp;viewtype=text&amp;pageseq=1
|otres Direición url referenciada a la primer edición
|fechaaccesu = 22 d'abril de 2011
}}&lt;/ref&gt;Na especie humana la crecedera escontra la superpoblación deber a la meyora de les condiciones de vida con un amenorgamientu importante de la mortalidá infantil qu'anició la reproducción d'individuos, que so otres condiciones nun se daríen. Na mayoría de países del mundu, viénose viendo un amenorgamientu drásticu de la tasa de natalidá tres los años del ''baby boom'' o [[esplosión de natalidá]] y de la segunda Guerra Mundial; colo que la natalidá que se niveló cola mortalidá —lo que se conoz como ''tasa de reemplazu''— pa llegar de nuevu en munches rexones al equilibriu. Sicasí, otres rexones, fundamentalmente del África subsaḥariana, nes que'l descensu de la mortalidá ye recién, entá tán en fase de crecedera acusada de la población (vease'l mapa axuntu de fertilidá, zones con enclín en candia y el moráu), y espérase que progrese la so dinámica poblacional escontra la d'otros países más desenvueltos con una natalidá similar a la tasa de reemplazu.

== Visión de conxuntu ==
La población humana tuvo aumentando de cutio dende'l final de la [[Peste negro|Peste Negro]], alredor del añu 1350,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.abc.net.au/science/articles/2008/01/29/2149185.htm|títulu=Black death 'discriminated' between victims|fechaaccesu=21 de payares de 2017|fecha=29 de xineru de 2008|sitiuweb=www.abc.net.au|idioma=en-AU}}&lt;/ref&gt; anque l'aumentu más significativu foi dende la década de 1950, principalmente por cuenta de les meyores médiques y l'aumentu de la productividá agrícola. La tasa de crecedera de la población menguó dende la década de 1980, ente que'l númberu total absolutu siguió aumentando. Los recién aumentos de tases en dellos países qu'enantes esfrutaben de descensos constantes tamién aparentemente contribúin a una crecedera continua nel númberu total. Les Naciones Xuníes espresaron la so esmolición pol continuu crecedera de la población nel África subsaḥariana.&lt;ref name=&quot;bbc_1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=UN sets out population challenges|url=http://www.bbc.com/news/world-15459643|fecha=26 d'ochobre de 2011|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=BBC News|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; La investigación recién demostró qu'eses esmoliciones tán bien encontaes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=360&amp;Itemid=1|títulu=- EXPLOSIVE POPULATION GROWTH IN TROPICAL AFRICA|fechaaccesu=21 de payares de 2017|apellíu=Administrator|sitiuweb=cliodynamics.ru|idioma=ru-ru}}&lt;/ref&gt; A partir del 21 de payares de 2017, la población humana mundial envalorar en 7.583 billones pola [[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.census.gov/popclock/|títulu=Population Clock|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.census.gov|idioma=en}}&lt;/ref&gt; y más de 7 billones poles Naciones Xuníes.&lt;ref name=&quot;bbc_1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=7 billion people is a 'serious challenge'|url=https://www.upi.com/Top_News/US/2011/10/31/7-billion-people-is-a-serious-challenge/UPI-73301320046200|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=UPI|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La mayoría de les estimaciones contemporánees pa la capacidá de carga de la Tierra nes condiciones esistentes atopar ente 4 mil millones y 16 mil millones. Dependiendo de qué estimación s'use, la superpoblación humana puede o nun asoceder yá. Sicasí, el rápidu aumentu recién de la población humana ta causando cierta esmolición. Espérase que la población algame ente 8 y 10.500 millones ente los años 2040&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.worldometers.info/population/|títulu=Population - Worldometers|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.worldometers.info|idioma=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Census&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.census.gov/population/international/|títulu=International Programs|fechaaccesu=21 de payares de 2017|apellíu=Staff|nome=U.S. Census Bureau, Demographic Internet|sitiuweb=www.census.gov|idioma=EN-US}}&lt;/ref&gt; y 2050. En 2017, les Naciones Xuníes aumentaron les proyeiciones de variante media a 9.8 mil millones pa 2050 y 11.2 mil millones pa 2100.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.un.org/development/desa/en/news/population/world-population-prospects-2017.html|títulu=World population projected to reach 9.8 billion in 2050, and 11.2 billion in 2100 {{!}} UN DESA {{!}} United Nations Department of Economic and Social Affairs|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.un.org|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El rápidu aumentu recién de la población humana nos últimos trés sieglos espertó la esmolición de que'l planeta nun sía capaz de caltener el númberu presente o futuru d'habitantes. La Declaración del panel de Intercadémias sobre la crecedera de la población, alredor de 1994, declaró que munchos problemes ambientales, como l'aumentu de los niveles de dióxidu de carbonu na atmósfera, el calentamientu global y la contaminación, vense agravaos pola espansión de la población.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.interacademies.net/?id=3547|títulu=Joint statement by fifty-eight of the world's scientific academies - The InterAcademy Panel on International Issues|fechaaccesu=21 de payares de 2017|fecha=10 de febreru de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100210203604/http://www.interacademies.net/?id=3547|fechaarchivu=10 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt; Otros problemes acomuñaos cola superpoblación inclúin la mayor demanda de recursos como agua duce y alimentos, inanición y desnutrición, el consumu de recursos naturales (como los combustibles fósiles) más rápidu que la tasa de rexeneración y un deterioru de les condiciones de vida. Los territorios ricos pero bien poblaos como Gran Bretaña dependen de les importaciones d'alimentos del estranxeru.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Britain's food self-sufficiency at risk from reliance on overseas|url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/britains-food-self-sufficiency-at-risk-from-reliance-on-overseas-imports-of-fruit-and-vegetables-9574238.html|fecha=1 de xunetu de 2014|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=The Independent|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; Esto sintióse severamente mientres les guerres mundiales cuando, a pesar de les iniciatives d'eficiencia alimentaria como &quot;cavar pa la victoria&quot; y el racionamientu d'alimentos, Gran Bretaña precisaba lluchar p'asegurar les rutes d'importación. Sicasí, munchos creen que'l bagazu y el consumu escesivu, especialmente de les naciones riques, tán exerciendo más presión sobre'l mediu ambiente que la superpoblación.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://y360.yale.edu/features/consumption_dwarfs_population_as_main_environmental_threat|títulu=Consumption Dwarfs Population as Main Environmental Threat - Yale Y360|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=y360.yale.edu|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La mayoría de los países nun tienen una política direuta de llindar les sos tases de natalidá, pero les tases entá asina menguaron por cuenta de la educación sobre planificación familiar y l'aumentu del accesu al control de la natalidá y l'anticoncepción. Solo China impunxo restricciones llegales pa tener más d'un fíu. La solución estraterrestre y otres soluciones téuniques propunxéronse como formes d'apangar la superpoblación nel futuru.

== Hestoria d'una esmolición ==
La esmolición pola superpoblación ye una tema antigua. [[Tertulianu]] yera un residente de la ciudá de [[Cartago]] nel sieglu II dC, cuando la población del mundu yera d'aprosimao 190 millones d'habitantes (solo'l 3-4% de lo que ye güei). En particular, dixo: &quot;Lo que con más frecuencia atopar cola nuesa vista ye la nuesa población abondosa. Los nuesos númberos son pesaos pal mundu, que difícilmente pueden sofitanos ... Ello ye que pestilencia, fame y guerres, y los terremotos tienen de ser consideraos como un remediu pa les naciones, como'l mediu pa podar la esuberancia de la raza humana &quot;. Antes d'eso, [[Platón]], [[Aristóteles]] y otros tamién encetaron la tema.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.tertullian.org/articles/roberts_theology/roberts_05.htm|títulu=R.Y. Roberts, The Theology of Tertullian (1924), Chapter 5 (páxs.79-119)|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.tertullian.org}}&lt;/ref&gt;

A lo llargo de la historia rexistrada, la crecedera de la población foi lentu a pesar de les altes tases de natalidá, por cuenta de la guerra, les plagues y otres enfermedaes, y l'alta mortalidá infantil. Mientres los 750 años anteriores a la Revolución Industrial, la población mundial aumentó bien amodo, permaneciendo per debaxo de los 250 millones.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=George Moffet, Critical Masses: The Global Population Challenge (1994): &quot;[the world's population remained] capped by birth rates and death rates locked in a seemingly permanent equilibrium.&quot;|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

A empiezos del sieglu XIX, la población mundial creciera a mil millones de persones, ya intelectuales como [[Thomas Malthus]] predixeron que la humanidá superaría los sos recursos disponibles, porque una cantidá finita de tierra sería incapaz de caltener a una población con un potencial ilimitáu. p'aumentar.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=&quot;VII, paragraph 10, lines 8–10&quot;. An Essay on the Principle of Population. London: J. Johnson,. 1798. &quot;The power of population is so superior to the power in the earth to produce subsistence for man, that premature death must in some shape or other visit the human race&quot;|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Los [[Mercantilismu|mercantillistas]] argumentaben qu'una gran población yera una forma de riqueza que dexaba crear mercaos y exércitos más grandes.

Mientres el sieglu XIX, el trabayu de Malthus de cutiu interpretóse d'una manera que culpaba a los probes solu pola so condición y dicíase qu'ayudar empioraba les condiciones al llargu plazu. Esto resultó, por casu, nes lleis de probes ingleses de 1834&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Gregory Claeys: The &quot;Survival of the Fittest&quot; and the Origins of Social Darwinism, in: Journal of the History of Ideas, Vol. 61, Non. 2, 2002, p. 223–240|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; y nuna respuesta duldosa a la gran fame irlandesa de 1845-52.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Cormac Ó Gráda: Famine. A Short History, Princeton University Press 2009.|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

L'Informe d'Evaluación de la Población de les Naciones Xuníes de 2004 proyeuta que la población mundial va estabilizar pal añu 2050 y va caltenese estable hasta'l 2300.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=UN Department of Economic and Social Affairs: Population Division. World Population to 2300.|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Un estudiu de 2014 publicáu en ''[[Science]]'' desafía esta proyeición, afirmando que la crecedera de la población va siguir nel próximu sieglu.&lt;ref name=&quot;Carrington_1&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Carrington|nome=Damian|títulu=World population to hit 11bn in 2100 – with 70% chance of continuous rise|url=http://www.theguardian.com/environment/2014/sep/18/world-population-new-study-11bn-2100|fecha=18 de setiembre de 2014|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Carrington_1&quot; /&gt; Adrian Raftery, profesor d'estadística y socioloxía de la [[Universidá de Washington]] y unu de los collaboradores del estudiu, diz: &quot;El consensu nos postreros 20 años foi que la población mundial, qu'anguaño ye d'alredor de 7 mil millones, xubiría a 9 mil millones y estabilizaríase o probablemente menguaría. Atopamos qu'hai un 70 per cientu de probabilidá de que la población mundial nun s'estabilice nesti sieglu. La población, que quedara fora de l'axenda mundial, sigue siendo una tema bien importante &quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.washington.edu/news/2014/09/18/world-population-to-keep-growing-this-century-hit-11-billion-by-2100/|títulu=World population to keep growing this century, hit 11 billion by 2100 {{!}} UW News|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.washington.edu|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La proyeición suxure que la población podría crecer hasta 15 mil millones pal añu 2100.&lt;ref name=&quot;Harris_1&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Harris|nome=Paul|títulu=Population of world 'could grow to 15bn by 2100'|url=http://www.theguardian.com/world/2011/oct/22/population-world-15bn-2100|fecha=22 d'ochobre de 2011|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

En 2017, más d'un terciu de los 50 científicos ganadores de premiu Nobel encuestaos por [[The Times]] Higher Education nos Lindau Nobel Laureate Meetings dixeron que la superpoblación humana y la degradación ambiental son los dos mayores amenaces qu'enfrenta la humanidá.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Science Correspondent|nome=Oliver Moody|títulu=Overpopulation is the biggest threat to mankind, Nobel laureates say|url=https://www.thetimes.co.uk/article/overpopulation-is-the-biggest-threat-to-mankind-nobel-laureates-say-zxdnv2bcv|fecha=31 d'agostu de 2017|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=The Times|issn=0140-0460}}&lt;/ref&gt; En payares d'esi mesmu añu, una declaración de 15.364 científicos de 184 países indicó que la rápida crecedera de la población humana ye'l &quot;principal motor detrás de munches amenaces ecolóxiques ya inclusive sociales&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://academic.oup.com/bioscience/advance-article/doi/10.1093/biosci/bix125/4605229|títulu=World Scientists' Warning to Humanity: A Second Notice|apellíos=Ripple|nome=William J.|apellíos2=Wolf|nome2=Christopher|publicación=BioScience|fechaaccesu=21 de payares de 2017|doi=10.1093/biosci/bix125|apellíos3=Newsome|nome3=Thomas M.|apellíos4=Galetti|nome4=Mauro|apellíos5=Alamgir|nome5=Mohammed|apellíos6=Crist|nome6=Eileen|apellíos7=Mahmoud|nome7=Mahmoud I.|apellíos8=Laurance|nome8=William F.}}&lt;/ref&gt;

== Proyeiciones de la crecedera de la población ==
Proyeiciones de la crecedera de la población por continentes en 2050:&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=https://web.archive.org/web/20160108014007/http://www.un.org/esa/population/publications/sixbillion/sixbilpart1.pdf|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
* África 1.8 mil millones
* Asia 5.3 mil millones
* Europa 628 millón
* América Llatina y el Caribe 809 millón
* América del Norte 392 millones
[[Ficheru:Net_Population_Growth_in_2016.svg|miniaturadeimagen|447x447px|Aumentu añal netu de la población humana per país - 2016.]]
Según les proyeiciones, la población mundial va siguir creciendo siquier hasta 2050, con una población que va algamar los 9 mil millones en 2040,&lt;ref name=&quot;Census&quot; /&gt; y delles predicciones asitien a la población en 11.000 millones en 2050.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://esa.un.org/unpp/|títulu=World Population Prospects: The 2008 Revision Population Database|fechaaccesu=21 de payares de 2017|fecha=29 d'abril de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110429173209/http://esa.un.org/unpp/|fechaarchivu=29 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Pal 2100, la población podría algamar los 15 mil millones.&lt;ref name=&quot;Harris_1&quot; /&gt; Walter Greiling proyeutó na década de 1950 que la población mundial algamaría un máximu d'unos nueve mil millones, nel sieglu XXI, y depués dexaría de crecer, dempués d'un reaxuste del Tercer Mundu y un saneamientu de los trópicos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Walter Greiling: Wie werden wir leben? (&quot;How are we going to live?&quot;) Econ publishers, Munich 1954|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

En 2000, les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] envaloraron que la población mundial crecía a razón de 1,14% (o alredor de 75 millones de persones) per añu y, según los datos del World Factbook de la [[Axencia Central d'Intelixencia|CIA]], la población humana mundial anguaño aumenta en 145 persones cada minutu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|títulu=The World Factbook — Central Intelligence Agency|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.cia.gov|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Según l'informe de les Naciones Xuníes sobre les Perspectives de la Población Mundial:&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.un.org/popin/|títulu=United Nations Population Information Network (POPIN)|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.un.org}}&lt;/ref&gt;
*     La población mundial anguaño ta creciendo n'aprosimao 74 millones de persones per añu. Les predicciones actuales de les Naciones Xuníes envaloren que la población mundial va algamar los 9 mil millones alredor de 2050, suponiendo una amenorgamientu en tasar promediu de fertilidá de 2.5 a 2.0.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.un.org/es/index.html|títulu=Portada {{!}} Naciones Xuníes|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.un.org|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=WORLD POPULATION TO 2300 (PDF). United Nations. 2004. Retrieved 2011-11-30.|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
*     Casi tou la crecedera va tener llugar nes rexones menos desenvueltes, onde s'espera que los 5.300 millones d'habitantes actuales de los países subdesendolcaos aumenten a 7.800 millones en 2050. Otra manera, la población de les rexones más desenvueltes va permanecer práuticamente ensin cambeos, en 1.200 millones. Una esceición ye la población de los Estaos Xuníos, que s'espera qu'aumente nun 44% ente 2008 y 2050.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.census.gov/|títulu=Census.gov|fechaaccesu=21 de payares de 2017|apellíu=Bureau|nome=US Census|sitiuweb=www.census.gov|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;
*     En 2000-2005, la fecundidá mundial promediu foi de 2,65 neños per muyer, aprosimao la metá del nivel en 1950-1955 (5 neños per muyer). Na variante media, prevese que la fertilidá mundial mengüe entá más a 2,05 neños per muyer.
*     Mientres 2005-2050, espérase que nueve países representen la metá del aumentu de la población mundial previstu: India, Paquistán, Nixeria, República Democrática del Congo, Bangladesh, Uganda, Estaos Xuníos, Etiopía y China, incluyíos acordies con el tamañu de la so contribución a la crecedera de la población. 
*     Espérase que la esperanza de vida mundial al nacer siga aumentando de 65 años en 2000-2005 a 75 años en 2045-2050. Nes rexones más desenvueltes, la proyeición ye de 82 años pal añu 2050. Ente los países menos desenvueltos, onde la esperanza de vida actual ye de pocu menos de 50 años, espérase qu'aumente a 66 años pa 2045-2050.
*     Espérase que la población de 51 países o árees sía más baxa en 2050 qu'en 2005.
*     Mientres 2005-2050, prevese que'l númberu netu de migrantes internacionales a rexones más desenvueltes sía de 98 millones. Cuidao que se proyeuta que les muertes van superar les nacencies nes rexones más desenvueltes en 73 millones mientres 2005-2050, la crecedera de la población neses rexones va deber en gran parte a la migración internacional.
*     En 2000-2005, la migración neta en 28 países torgó l'amenorgamientu de la población o dobló siquier la contribución del aumentu natural (nacencies menos muertes) a la crecedera de la población.
*     Les tases de natalidá tán cayendo nun pequeñu porcentaxe de países en desenvolvimientu, ente que la población real en munchos países desenvueltos va cayer ensin inmigración. 

== Crecedera urbana ==
[[Ficheru:2006megacities.svg|miniaturadeimagen|451x451px|Árees urbanes con siquier un millón d'habitantes en 2006. El 3% de la población mundial vivía en ciudaes en 1800, llegando al 47% a fines del sieglu XX.]]
En 1800, solo'l 3% de la población mundial vivía en ciudaes. Pal sieglu XX, el 47% facer. En 1950 había 83 ciudaes con poblaciones que superaben el millón d'habitantes; pero en 2007, esto aumentara a 468 aglomeraciones de más d'un millón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html|títulu=Major Agglomerations of the World - Population Statistics and Maps|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.citypopulation.de|idioma=en-us}}&lt;/ref&gt; Si l'enclín sigue, la población urbana del mundu doblaráse cada 38 años, según los investigadores. La ONX agora que la población urbana actual de 3,2 mil millones va alzar a casi 5 mil millones pa 2030, cuando trés de cada cinco persones van vivir en ciudaes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.forbes.com/forbes/welcome/?toURL=https://www.forbes.com/2007/06/11/megacities-population-urbanization-biz-cx_21cities_ml_0611megacities.html&amp;refURL=https://en.wikipedia.org/&amp;referrer=https://en.wikipedia.org/|títulu=Forbes Welcome|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.forbes.com}}&lt;/ref&gt;

L'aumentu va ser más dramáticu nos continentes más probes y menos urbanizaos, Asia y África. Les proyeiciones indiquen que la mayor parte de la crecedera urbana nos próximos 25 años va tener llugar nos países en desenvolvimientu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.energypublisher.com/article.asp?id=5307|títulu=Nixeria: Lagos, the mega-city of slums {{!}} EnerPub - Energy Publisher|fechaaccesu=21 de payares de 2017|fecha=18 de febreru de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110218170316/http://www.energypublisher.com/article.asp?id=5307|fechaarchivu=18 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; Mil millones de persones, una séptima parte de la población mundial, o un terciu de la población urbana, agora viven en barrios marxinales,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Half of humanity set to go urban|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4561183.stm|fecha=19 de mayu de 2005|fechaaccesu=21 de payares de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; que se consideren &quot;caldu de cultivu&quot; de problemes sociales como'l desemplegu, la probeza, el crime, la drogadicción, l'alcoholismu y otres enfermedaes sociales. En munchos países probes, los barrios marxinales presenten altes tases d'enfermedaes por cuenta de condiciones insalubres, malnutrición y falta d'atención básica de salú.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.blackcommentator.com/88/88_reprint_planet_slums.html|títulu=The Black Commentator - Planet of Slums - The Third World's Megacities
- Issue 88|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.blackcommentator.com}}&lt;/ref&gt;

En 2000, había 18 megaciudades (conurbaciones como Tokiu, Beijing, Guangzhou, Seúl, Karachi, Ciudá de Méxicu, Mumbai, São Paulo, Londres y Nueva York) que teníen una población cimera a los 10 millones d'habitantes. El Gran Tokiu yá tien 35 millones, más que tola población de Canadá (con 34,1 millones).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The world goes to town|url=http://www.economist.com/node/9070726|fecha=3 de mayu de 2007|fechaaccesu=21 de payares de 2017|periódicu=The Economist|issn=0013-0613}}&lt;/ref&gt;

Según la Revisión Económica del Alloñáu Oriente, solo Asia va tener siquier 10 'hiperciudades' pa 2025, esto ye, ciudaes habitaes por más de 19 millones de persones, incluyendo Yakarta (24,9 millones de persones), Dhaka (25 millones), Karachi (26,5 millones), Shanghai (27 millones) y Mumbai (33 millones).&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.atimes.com/atimes/Front_Page/HE20Aa01.html|títulu=Asia Times Online :: Asian News, Business and Economy.|fechaaccesu=21 de payares de 2017|apellíu=Online|nome=Asia Time|sitiuweb=www.atimes.com}}&lt;/ref&gt; Lagos creció de 300.000 habitantes en 1950 a una estimación de 15 millones na actualidá, y el gobiernu nixerianu envalora que la ciudá espandiríase a 25 millones de residentes pa 2015.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/destinations/africa/niger/|títulu=Niger Travel Guide {{!}} National Geographic|fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.nationalgeographic.com}}&lt;/ref&gt; Los espertos chinos agoren que les ciudaes chines van contener 800 millones de persones pa 2020.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://en.people.cn/200409/16/eng20040916_157275.html|títulu=People's Daily Online -- China's urban population to reach 800 to 900 million by 2020: expert|fechaaccesu=21 de payares de 2017|apellíu=english@peopledaily.com.cn|sitiuweb=en.people.cn}}&lt;/ref&gt;

== Efeutos de la superpoblación humana ==
Artículu principal: [[Impautu humanu sobre'l medioambiente|Impautu humanu sobre'l mediu ambiente]]

L'impautu global de la humanidá nel planeta vese afeutáu por munchos factores amás de la población. L'estilu de vida (incluyida l'usu de los recursos) y la [[contaminación]] (incluyida la [[buelga de carbonu]]) son igualmente importantes. En 2008, [[The New York Times]] declaró que los habitantes de les naciones desenvueltes del mundu peracaben recursos como'l petroleu y los metales a un ritmu casi 32 vegaes mayor que los del mundu en desenvolvimientu, que constitúin la mayoría de la población humana.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Diamond|nome=Jared|títulu=Opinion {{!}} What's Your Consumption Factor?|url=https://www.nytimes.com/2008/01/02/opinion/02diamond.html|fecha=2008|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

Dellos problemes asociaos o exacerbados pola superpoblación y el consumu escesivu de los seres humanos son:
*     Agua duce desaparente pa beber, según tratamientu deficiente d'agües residuales y descarga de efluentes. Dellos países, como Arabia Saudita, usen una desalinización costosa n'enerxía pa resolver el problema de la escasez d'agua.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ejpress.org/article/4873|títulu=EJP {{!}} News {{!}} France {{!}} French-run water plant launched in Israel|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=13 d'avientu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091213050101/http://www.ejpress.org/article/4873|fechaarchivu=13 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;
*     Escosamientu de los recursos naturales, especialmente los combustibles fósiles.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Hubbert, M.K. Techniques of Prediction as Applied to Production of Oil and Gas, US Department of Commerce, NBS Special Publication 631, May 1982|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
*     Medría del consumu d'enerxía mundial y les sos predicciones.
*     Aumentu de los niveles de [[Contaminación atmosférica|contaminación del aire]], [[Contaminación hídrica|contaminación de l'agua]], [[contaminación del suelu]] y [[contaminación acústica]]. Una vegada qu'un país industrializóse y arriquecióse, una combinación de regulación gubernamental ya innovación teunolóxica fai que la contaminación mengüe sustancialmente, inclusive a midida que la población sigue creciendo.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.wsj.com/news/opinion|títulu=Opinion &amp; Reviews - Wall Street Journal|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=www.wsj.com}}&lt;/ref&gt;
*     La [[deforestación]] y la perda d'ecosistemes&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Wilson, Y.O. (2002). The Future of Life, Vintage|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; que contribúin valiosamente al equilibriu global del osíxenu atmosférico y el dióxidu de carbonu; cerca d'ocho millones d'hectárees de monte pierden cada añu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Global rates of forest loss by country|url=https://data.mongabay.com/deforestation.htm|fecha=8 d'agostu de 2014|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=Mongabay}}&lt;/ref&gt;
*     Cambeos na composición atmosférica y el consiguiente [[calentamientu global]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://stacks.iop.org/1748-9326/12/i=7/a=074024|títulu=The climate mitigation gap: education and government recommendations miss the most effective individual actions|apellíos=Wynes|nome=Seth|apellíos2=Nicholas|nome2=Kimberly A.|fecha=2017|publicación=Environmental Research Letters|volume=12|númberu=7|páxines=074024|fechaaccesu=22 de payares de 2017|idioma=en|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/aa7541}}&lt;/ref&gt;
*     Perda de tierra cultivable y aumentu de la [[desertificación]]. La deforestación y la desertificación pueden revertise adoptando derechos de propiedá, y esta política ye esitosa inclusive cuando la población humana sigui creciendo.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.nytimes.com/|títulu=Breaking News, World News &amp; Multimedia|fechaaccesu=22 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt;
*     [[Estinción|Estinción masiva d'especies]] y contraición de la [[biodiversidá]] &lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Humans Are Causing the Sixth Mass Extinction in the Earth's History, Says Study {{!}} VICE News|url=https://news.vice.com/article/humans-are-causing-the-sixth-mass-extinction-in-the-earths-history-says-study|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=VICE News|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.biologicaldiversity.org/programs/population_and_sustainability/extinction/index.html|títulu=Human Population Growth and Extinction|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=www.biologicaldiversity.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.pnas.org/content/114/30/Y6089|títulu=Biological annihilation via the ongoing sixth mass extinction signaled by vertebrate population losses and tornes|apellíos=Ceballos|nome=Gerardo|apellíos2=Ehrlich|nome2=Paul R.|fecha=25 de xunetu de 2017|publicación=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=114|númberu=30|páxines=Y6089–Y6096|fechaaccesu=22 de payares de 2017|idioma=en|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.1704949114|pmid=28696295|apellíos3=Dirzo|nome3=Rodolfo}}&lt;/ref&gt; d'un hábitat amenorgáu nos montes tropicales por cuenta de les téuniques de balta y quema que dacuando practiquen los llabradores migratorios, especialmente en países con una rápida espansión rural de les poblaciones; les tases actuales d'estinción pueden ser tan altes como 140.000 especies perdíes per añu. A partir de febreru de 2011, la Llista Colorada de la [[Xunión Internacional pal Caltenimientu de la Natura|UICN]] numbera un total de 801 especies d'animales que s'escastaron mientres la hestoria humana rexistrada, anque la gran mayoría de les estinciones considérense indocumentadas.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://science.sciencemag.org/content/269/5222/347|títulu=The Future of Biodiversity|apellíos=Pimm|nome=Stuart L.|apellíos2=Russell|nome2=Gareth J.|fecha=21 de xunetu de 1995|publicación=Science|volume=269|númberu=5222|páxines=347–350|fechaaccesu=22 de payares de 2017|idioma=en|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.269.5222.347|pmid=17841251|apellíos3=Gittleman|nome3=John L.|apellíos4=Brooks|nome4=Thomas M.}}&lt;/ref&gt; La biodiversidá siguiría creciendo a un ritmu esponencial si non fora pola influencia humana.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2936204/|títulu=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land|apellíos=Sahney|nome=Sarda|apellíos2=Benton|nome2=Michael J.|fecha=23 d'agostu de 2010|publicación=Biology Letters|volume=6|númberu=4|páxines=544–547|fechaaccesu=22 de payares de 2017|issn=1744-9561|doi=10.1098/rsbl.2009.1024|pmc=PMC2936204|pmid=20106856|apellíos3=Ferry|nome3=Paul A.}}&lt;/ref&gt; Sir David King, ex asesor científicu principal del gobiernu del Reinu Xuníu, dixo nuna investigación parllamentaria: &quot;Rescampla que la crecedera masiva de la población humana mientres el sieglu XX tuvo más impautu na biodiversidá que cualesquier otru factor únicu&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.theguardian.com/society/2007/jul/11/comment.climatechange|títulu=David Nicholson-Lord: Citizens arrest {{!}} Society {{!}} The Guardian|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=27 de setiembre de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160927193654/https://www.theguardian.com/society/2007/jul/11/comment.climatechange|fechaarchivu=27 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Biello|nome=David|títulu=Population Bomb Author's Fix For Next Extinction: Educate Women|url=https://www.scientificamerican.com/article/sixth-extinction/|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=Scientific American|idioma=en}}&lt;/ref&gt; [[Paul Ehrlich|Paul y Anne Ehrlich]] dixeron que la crecedera de la población ye unu de los principales impulsores de la crisis d'estinción de la Tierra.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=CNN|nome=John D. Sutter,|títulu=How to stop the sixth mass extinction|url=http://edition.cnn.com/2016/12/12/world/sutter-vanishing-help/|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=CNN}}&lt;/ref&gt; [[Chris Hedges]]informó nel 2009 que: &quot;El delfín del ríu Yangtze, la ballena gris del Atlánticu, el rinoceronte negru d'África occidental, l'alce de Merriam, l'osu grizzly de California, la trucha plateada, el lucio azul y el gorrión marín escuru son toes víctimes de la superpoblación humana&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=We Are Breeding Ourselves to Extinction|url=https://www.truthdig.com/articles/we-are-breeding-ourselves-to-extinction/|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=Truthdig: Expert Reporting, Current News, Provocative Columnists|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

*     Alta mortalidá de lactantes y neños.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=U.S. National Research Council, Commission on the Science of Climate Change, Washington, D.C. (2001)|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Les altes tases de mortalidá infantil tán acomuñaes a la probeza. Los países ricos con altes densidaes de población tienen baxes tases de mortalidá infantil.
*     Cultivu intensivu industrial pa sofitar a grandes poblaciones. Da llugar a amenaces humanes, incluyida la evolución y espardimientu d'enfermedaes bacterianes resistentes a los antibióticos, la contaminación escesiva del aire y l'agua y nuevos virus qu'infesten a los humanos.

* Mayor probabilidá de que surdan nueves epidemies y pandemies.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://wwwnc.cdc.gov/eid/|títulu=Emerging Infectious Diseases journal - CDC|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=wwwnc.cdc.gov|idioma=en-us}}&lt;/ref&gt; Por munches razones ambientales y sociales, qu'inclúin condiciones de hacinamiento, malnutrición y atención de salú desaparente, inaccesible o inesistente, los probes tienen más probabilidaes de tar espuestos a enfermedaes infeicioses.
*     Inanición, [[desnutrición]]&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.fao.org/docrep/003/y1500y/y1500y00.htm|títulu=The state of food insecurity in the world 2001|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=www.fao.org}}&lt;/ref&gt; o mala alimentación con problemes de salú y defectu de dieta (por casu, [[raquitismu]]). Sicasí, los países ricos con altes densidaes de población nun tienen fames.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.jewishworldreview.com/cols/williams022499.asp|títulu=Walter Williams|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=www.jewishworldreview.com}}&lt;/ref&gt;
*     La probeza xuntu cola inflación en delles rexones y un baxu nivel resultante de formación de capital. La probeza y l'inflación vense agravaes pol mal gobiernu y les males polítiques económiques. Munchos países con altes densidaes de población esaniciaron la probeza absoluta y caltienen les sos tases d'inflación bien baxes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.heritage.org/research/features/index/countries.cfm|títulu=Index of Economic Freedom|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=13 de febreru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080213211732/http://www.heritage.org/research/features/index/countries.cfm|fechaarchivu=13 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt;
*     Baxa esperanza de vida nos países con poblaciones de más rápidu crecedera.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://link.springer.com/article/10.1023/A:1011567429284|títulu=News and notes: Environmental change and human health in countries of Africa, the Caribbean and the Pacific|apellíos=McGranahan|nome=Gordon|apellíos2=Lewin|nome2=Simon|fecha=1 de xunetu de 2000|publicación=Global Change and Human Health|volume=1|númberu=1|páxines=9–9|fechaaccesu=22 de payares de 2017|idioma=en|issn=1389-5702|doi=10.1023/A:1011567429284|apellíos3=Fransen|nome3=Taryn|apellíos4=Hunt|nome4=Caroline|apellíos5=Kjellén|nome5=Marianne|apellíos6=Pretty|nome6=Jules|apellíos7=Stephens|nome7=Carolyn|apellíos8=Virgin|nome8=Ivar}}&lt;/ref&gt;
*     Condiciones de vida antihigiénicas pa munches persones basaes nel escosamientu de los recursos hídricos, la descarga d'agües residuales ensin procesar y l'eliminación de refugayes sólides. Sicasí, esti problema puede amenorgase cola adopción d'alcantarielles. Por casu, dempués de que Karachi, en Paquistán instaló alcantarielles, la so tasa de mortalidá infantil amenorgóse sustancialmente.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://the-spark.net/np787404.html|títulu=Clean water could save millions of lives — The Spark #787|fechaaccesu=22 de payares de 2017|apellíu=Spark|nome=The|sitiuweb=the-spark.net|idioma=en}}&lt;/ref&gt;
*     Elevada tasa de delincuencia por cuenta de los cárteles de la droga y mayor robu per parte de persones que roben recursos pa sobrevivir.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=American Council for the United Nations University (2002)|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
*     Conflictu sobre recursos escasos y hacinamiento, lo que lleva a niveles de guerra amontaos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Heidelberger Institut fur International Konfliktforschung, Konfliktbarometer 2003: 12. Jarlickhe Konfliktanalyse University of Heidelberg, Germany (2004)|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
*     Menor llibertá personal y lleis más restrictives. Les lleis regulen y dan forma a la política, la economía, la hestoria y la sociedá y sirven como mediadores de les rellaciones ya interacciones ente les persones. Cuanto mayor ye la densidá de población, más frecuentes vuélvense eses interacciones, y asina surde la necesidá de más lleis y / o lleis más restrictives pa regular estes interacciones y rellaciones. Inclusive [[Aldous Huxley]] especuló en 1958 que la democracia ta amenazada por cuenta de la superpoblación y podría dar llugar a gobiernos d'estilu totalitariu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.huxley.net/bnw-revisited/index.html#overpop|títulu=Brave New World Revisited (1958) by Aldous Huxley|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=www.huxley.net|idioma=en}}&lt;/ref&gt;
[[David Attenborough]] describió'l nivel de población humana nel planeta como un multiplicador de tolos demás problemes ambientales.&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=People and Planet: Speech only.|apellíos=The RSA|url=https://www.youtube.com/watch?t=536&amp;v=fK0rXRmC4DQ|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=16 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; En 2013, describió a la humanidá como &quot;una plaga na Tierra&quot; que tien de controlase llindando la crecedera de la población.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Gray|nome=Louise|títulu=David Attenborough - Humans are plague on Earth|url=http://www.telegraph.co.uk/news/earth/earthnews/9815862/Humans-are-plague-on-Earth-Attenborough.html|fecha=2013|fechaaccesu=22 de payares de 2017|issn=0307-1235|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

== Soluciones propuestes y midíes de mitigación ==
&quot;Sicasí, daos los niveles actuales de violencia d'esta cultura contra los humanos y el mundu natural, nun ye posible falar d'amenorgamientos na población y el consumu que nun arreyen violencia y privación, non porque los amenorgamientos en sí mesmes impliquen necesariamente violencia, sinón porque la violencia y la privación convirtiéronse nel defectu de la nuesa cultura&quot;. Derrick Jensen. Final del xuegu, 2006.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Jensen|nome=Derrick|títulu=Endgame|url=https://books.google.es/books?id=CSsfg3325iEC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA129&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=2006|editorial=Seven Stories Press|isbn=9781583227305|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Delles soluciones y midíes de mitigación tienen el potencial d'amenorgar la superpoblación. Delles soluciones tienen d'aplicase a nivel planetariu global (por casu, al traviés de resolvimientos de la ONX), ente qu'otres aplíquense a nivel de país o de gobiernu estatal, y dalgunes a nivel familiar o individual. Dalgunes de les mitigaciones propuestes apunten a ayudar a implementar nueves normes sociales, culturales, conductuales y polítiques pa reemplazar o modificar significativamente les normes actuales.

Por casu, en sociedaes como China, el gobiernu estableció polítiques que regulen la cantidá de neños dexaos a una pareya. Otres sociedaes implementaron estratexes de mercadéu social pa educar al públicu sobre los efeutos de superpoblación. &quot;La intervención puede ser xeneralizada y realizase a baxu costo. Ye necesariu producir y distribuyir una variedá de materiales impresos (volantes, folletos, fueyes informatives, adesivos) en toles comunidaes, como en llugares de cultu locales, eventos deportivos, comida llocal. mercaos, escueles y aparcamientos (taxis / paraes d'autobuses) &quot;.

Diches indicaciones funcionen pa introducir el problema de cuenta que les normes sociales nueves o modificaes sían más fáciles d'implementar. Ciertes polítiques del gobiernu tán faciendo que sía más fácil y más socialmente aceptable usar métodos anticonceutivos y d'albuertu. Un exemplu d'un país que les sos lleis y normes tán atrabancando l'esfuerciu mundial pa frenar la crecedera de la población ye Afganistán. &quot;L'aprobación per parte del presidente afganistanu Hamid Karzai de la Llei de Estatus Personal chiita en marzu de 2009 destruyó efeutivamente los derechos y llibertaes de les muyeres chiítas n'Afganistán. Según esta llei, les muyeres nun tienen derechu a nega-yos el sexu a los sos homes nun siendo que tean enfermes. si facer &quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.overpopulation.org/|títulu=News digest of population, resource depletion, reproductive choice, women and girl's education, male responsibility, educational soaps, disparity of wealth, demographics, conservation of resources and ways you can help.{{!}}WOA!! World Population Awareness|fechaaccesu=22 de payares de 2017|apellíu=spinner|nome=Karen Gaia Pitts, web|sitiuweb=www.overpopulation.org}}&lt;/ref&gt;

Los científicos y tecnólogos, como los Huesemann o los Ehrlich alverten que la ciencia y la teunoloxía, tal como se practiquen anguaño, nun pueden resolver los graves problemes qu'enfrenta la sociedá humana global y que se precisa un cambéu cultural, social y políticu pa reorientar la ciencia y la teunoloxía d'una manera más responsable social y ambientalmente en direición sostenible.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.newtechnologyandsociety.org/|títulu=NEW TECHNOLOGY AND SOCIETY WEBSITE|fechaaccesu=22 de payares de 2017|apellíu=Huesemann|nome=Michael &amp; Joyce|sitiuweb=www.newtechnologyandsociety.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Ehrlich, Paul R; Ehrlich, Anne H (2004), One with Nineveh: Politics, Consumption, and the Human Future, Island Press/Shearwater Books, páxs. 138–180 (chapter 5)|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

=== Amenorgar la superpoblación ===
Artículu principal: [[Control de la población|Control de la población humana]]

=== Educación y empoderamiento ===
Una opción ye centrase na educación sobre la superpoblación, la planificación familiar y los métodos anticonceutivos, y faer que los dispositivos anticonceutivos como los condones masculinos y femeninos, les píldores anticonceutives y los dispositivos intrauterinos tean fácilmente disponibles. En tol mundu, casi'l 40% de los embaranzos son involuntarios (unos 80 millones d'embaranzos ensin deseyar per añu).&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5gevGOq7Vctd1FmJkzO3gapTqX4ZA|títulu=AFP: Population growth driving climate change, poverty: experts|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=23 de mayu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120523114015/https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5gevGOq7Vctd1FmJkzO3gapTqX4ZA|fechaarchivu=23 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt; Envalórase que 350 millones de muyeres nos países más probes del mundu nun queríen al so últimu fíu, nun queríen otru fíu o deseyaben espaciar los sos embaranzos, pero escarecíen d'accesu a información, medios y servicios algamadizos pa determinar el tamañu y l'espaciamientu de los embaranzos. les sos families. Nos Estaos Xuníos, en 2001, casi la metá de los embaranzos nun fueron intencionales.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Finer, Lawrence B.; Henshaw, Stanley K. (2006). &quot;Disparities in Rates of Unintended Pregnancy In the United States, 1994 and 2001&quot;. Perspectives on Sexual and Reproductive Health. 38 (2): 90–96.|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Nel mundu en desenvolvimientu, unes 514.000 muyeres muerren añalmente por entueyos derivaos del embaranzu y l'albuertu,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.unfpa.org/news/news.cfm?ID=85&amp;Language=1|títulu=UNFPA: News|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=wayback.archive-it.org|urlarchivu=https://wayback.archive-it.org/all/20070816231834/http://www.unfpa.org/news/news.cfm?ID=85&amp;Language=1|fechaarchivu=16 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt; y el 86% d'estes muertes asoceden na rexón del África subsaḥariana y nel sur d'Asia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.who.int/mediacentre/news/releases/2007/pr56/en/index.html|títulu=WHO {{!}} Maternal mortality ratio falling too slowly to meet goal|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=31 d'ochobre de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131031223858/http://www.who.int/mediacentre/news/releases/2007/pr56/en/index.html|fechaarchivu=31 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; Amás, 8 millones de neños muerren, munchos por cuenta de la desnutrición o enfermedaes prevenibles, especialmente pola falta d'accesu a l'agua potable.

Los derechos de la muyer y los sos derechos reproductivos en particular son cuestiones que se consideren de vital importancia nel alderique.

    &quot;L'únicu rayu d'esperanza que puedo ver, y nun ye enforma, ye que sía onde sía que les muyeres controlen les sos vides, tantu política como socialmente, onde los servicios médicos déxen-yos trepar col control de la natalidá y onde los sos homes déxen-yos tomar eses decisiones, entós ellí la tasa de natalidá va menguar. Les muyeres nun quieren tener 12 fíos, de los cualos nueve van morrer &quot;. - David Attenborough&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sir David Attenborough: 'This awful summer? We've only ourselves to|url=https://www.independent.co.uk/news/people/profiles/sir-david-attenborough-this-awful-summer-weve-only-ourselves-to-blame-7942405.html|fecha=14 de xunetu de 2012|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=The Independent|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

Exiptu anunció un programa p'amenorgar la so superpoblación por aciu la educación en planificación familiar y ensertar a les muyeres na fuercia de trabayu. Foi anunciáu en xunu de 2008 pol Ministru de Salú y Población, y el gobiernu destinó 480 millones de llibres exipcies (alredor de 90 millones de dólares) pal programa.

Dellos científicos (incluyendo, por casu, Paul y Anne Ehrlich y [[Gretchen Daily]]) propunxeron que la humanidá tendría de trabayar pa estabilizar los sos númberos absolutos, como puntu de partida pa empezar el procesu d'amenorgamientu de los númberos totales. Suxurieron les siguientes soluciones y polítiques: siguir una norma sociocultural y conductual de tamañu pequeñu en tol mundu (especialmente la llende d'un neñu por familia) y apurrir anticoncepción a toos, xuntu con una educación fayadiza sobre'l so usu y beneficios (mientres s'apurre accesu a un albuertu seguro y llegal como respaldu a l'anticoncepción), combináu con una distribución de recursos significativamente más equitativa a nivel mundial.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Ehrlich, Paul R; Ehrlich, Anne H (2004), One with Nineveh: Politics, Consumption, and the Human Future, Island Press/Shearwater Books, páxs. 181–205 (chapter 6)|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Ehrlich, Paul R.; Ehrlich, Anne H.; Daily, Gretchen C. (1995), The Stork and the Plow: The Equity Answer to the Human Dilemma, Grosset/Putnam Books|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

El magnate de los negocios [[Ted Turner]] propunxo una norma cultural de &quot;un neñu por familia voluntaria, non impuesta&quot;. Una campaña de &quot;prometer dos o menos&quot; realizar por [[Population Matters]] (una organización del Reinu Xuníu), na que s'afala a les persones a llindase al tamañu d'una familia pequeña.

La planificación de la población que tien la intención d'amenorgar el tamañu de la población o la tasa de crecedera puede promover o faer cumplir una o más de les siguientes práutiques, anque tamién esisten otros métodos:
*     Mayor y meyor accesu a l'anticoncepción
*     Amenorgar la mortalidá infantil por que los padres nun precisen tener munchos fíos pa garantizar que siquier dalgunos sobrevivan hasta la edá adulta. 
*     Ameyorar l'estáu de les muyeres pa facilitar una esviación de la división sexual tradicional del trabayu.
*     Polítiques d'un neñu y dos neños y otres polítiques qu'acuten o desalientan les nacencies direutamente.
*     Planificación familiar 
*     Crear pequeños &quot;modelos de roles&quot; familiares&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Ryerson, William N. (2010). The Post Carbon Reader: Managing the 21st Century's Sustainability Crises, &quot;Ch.12: Population: The Multiplier of Everything Else&quot;. Healdsburg, Calif.: Watershed Media. páxs. 153–174.|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
*     Restricciones d'inmigración más estrictes
Los métodos escoyíos pueden tar fuertemente influyíos poles creencia culturales y relixoses de los miembros de la comunidá.

=== Regulaciones de les nacencies ===
La superpoblación puede apangase por aciu el control de la natalidá; delles naciones, como la República Popular de China, usen midíes estrictes p'amenorgar les tases de natalidá. La oposición relixosa ya ideolóxica al control de la natalidá foi citada como un factor que contribúi a la superpoblación y la probeza.

[[Sanjay Gandhi]], fíu del fináu Primer Ministru d'India [[Indira Gandhi]], implementó un programa d'esterilización forzada ente 1975 y 1977. Oficialmente, los homes con dos fíos o más teníen que sometese a la esterilización, pero había un mayor enfoque en esterilizar a les muyeres qu'en esterilizar a los homes. Esti programa inda se recuerda y critícase n'India, y cúlpase de crear un iñerizu públicu a la planificación familiar, lo qu'atrabancó programes del gobiernu por décades.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/Indira.html|títulu=Esquites: History and Politics, Indira Gandhi|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=29 de xunetu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160729163515/http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/Indira.html|fechaarchivu=29 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

El diseñador urbanu [[Michael Y. Arth]] propunxo un &quot;plan de llicencia de nacencia comercializable y basáu n'opciones&quot; qu'él llapada &quot;creitos de nacencia&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.corrupt.org/act/interviews/michael_y_arth|títulu=Interview: City Architect And Reconstructor Michael Y. Arth|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=5 de xineru de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090105083809/http://www.corrupt.org/act/interviews/michael_y_arth|fechaarchivu=5 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Los creitos de nacencia dexaríen-y a cualquier muyer tener tantos fíos como quiera, siempres y cuando ella merque una llicencia pa cualquier neñu más allá d'una asignación promediu que resultaría nuna crecedera cero de la población. Si determinárase qu'esa asignación yera un neñu, por casu, entós el primer neñu sería llibre, y el mercáu determinaría cuántu costaría la llicencia pa cada neñu adicional. Los creitos adicionales expirarían dempués d'un tiempu determináu, polo qu'estos creitos nun podríen ser atropaos polos especuladores. El costo real de los creitos sería solo una fracción del costo real de tener y criar a un fíu, polo que los creitos sirviríen más como una llamada d'atención a les muyeres qu'otra manera pueden procrear fíos ensin considerar seriamente les consecuencies al llargu plazu pa ellos mesmos o la sociedá.&lt;ref name=&quot;Arth_1&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Arth, Michael Y., Democracy and the Common Wealth: Breaking the Stranglehold of the Special Interests, Golden Apples Media, 2010, Chapter 35: &quot;Overpopulation&quot; páxs. 352–362|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Growthbydevelopedvslessdeveloped.jpg|miniaturadeimagen|433x433px|Crecedera de la población mundial según el desenvolvimientu]]

Otru enfoque basáu na eleición, similar a los creitos de nacencia de Arth, ye la compensación financiera o otros beneficios (bienes y / o servicios gratuitos) del Estáu (o empreses estatales) que s'ufierten a les persones que voluntariamente se esterilizan. Dicha compensación foi ufiertada nel pasáu pol gobiernu de la India.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/news/world-south-asia-13982031|títulu=India: Rajasthan in 'cars for sterilisation' drive - BBC News|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=4 de marzu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304083235/http://www.bbc.com/news/world-south-asia-13982031|fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 2014, les Naciones Xuníes envaloraron qu'hai una probabilidá del 80% de que la población mundial tea ente 9.600 millones y 12.300 millones pal añu 2100. La mayor parte del aumentu de la población mundial previstu va producir n'África y el sur d'Asia. Espérase que la población d'África aumente de los actuales mil millones a cuatro mil millones pal añu 2100, y Asia podría amestar otros mil millones nel mesmu periodu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2014/09/140918-population-global-united-nations-2100-boom-africa/|títulu=A World With 11 Billion People? New Population Projections Shatter Earlier Estimates|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=19 d'avientu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161219061416/http://news.nationalgeographic.com/news/2014/09/140918-population-global-united-nations-2100-boom-africa/|fechaarchivu=19 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt; 

Por cuenta de que la edá mediana de los africanos ye relativamente baxa (por casu, en Uganda ye de 15 años), los creitos por nacencia tendríen que llindar la fecundidá a un neñu per cada dos muyeres p'algamar los niveles de los países desenvueltos darréu. Pa los países con una amplia base na so pirámide de población, les persones que tán n'edá de procrear van precisar una xeneración pa formar les sos families. Un exemplu del impulsu demográficu ye China, qu'amestó quiciabes 400.000 persones más dempués de que se promulgó la so política d'un solu fíu. Arth suxurió que l'atención centrar nos países desenvueltos y que una combinación de creitu por nacencia y compensación adicional suministrada pelos países desenvueltos pueda llevar rápido a una crecedera demográfica cero y coles mesmes alzar rápido'l nivel de vida nos países en desenvolvimientu.&lt;ref name=&quot;Arth_1&quot; /&gt;

=== Asentamientu estraterrestre ===
Artículu principal: [[Colonización del espaciu]]

Dellos científicos y autores de [[ciencia ficción]] contemplaron que la superpoblación na Tierra podría remediase nel futuru por aciu l'usu d'asentamientos estraterrestres. Na década de 1970, [[Gerard K. O'Neill]] suxurió construyir hábitats espaciales que podríen soportar 30.000 vegaes la capacidá de carga de la Tierra utilizando solo la petrina d'asteroides, y que'l Sistema Solar nel so conxuntu podría caltener les tases actuales de crecedera de la población mientres mil años.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=The High Frontier (1976, 2000) Gerard O'Neill, Apogee Books|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Marshall Savage (1992, 1994) proyeutó una población humana de cinco trillones en tol Sistema Solar nel añu 3000, cola mayoría de la población na petrina d'asteroides.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Marshall Savage, (1992, 1994) The Millennial Project: Colonizing the Galaxy in Eight Easy Steps. Little, Brown.|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; [[Freeman Dyson]] (1999) favorez el [[petrina de Kuiper]] como'l futuru llar de la humanidá, lo que suxure qu'esto podría asoceder dientro d'unos pocos sieglos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Freeman Dyson, The Sun, The Genome, and The Internet (1999) Oxford University Press|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; En ''Mining the Sky'', John S. Lewis suxure que los recursos del sistema solar podríen soportar 10 cuatrillones de persones. Nuna entrevista, [[Stephen Hawking]] afirmó que la superpoblación ye una amenaza pa la esistencia humana y que &quot;la nuesa única posibilidá de sobrevivencia al llargu plazu ye nun permanecer mirando escontra l'interior del planeta Tierra, sinón estendenos al espaciu&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/science/space/7935505/Stephen-Hawking-mankind-must-move-to-outer-space-within-a-century.html|títulu=Stephen Hawking: mankind must move to outer space within a century - Telegraph|fechaaccesu=22 de payares de 2017|fecha=25 d'ochobre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141025174153/http://www.telegraph.co.uk/science/space/7935505/Stephen-Hawking-mankind-must-move-to-outer-space-within-a-century.html|fechaarchivu=25 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;

[[K. Eric Drexler]], famosu inventor del conceutu futurista de [[nanoteunoloxía molecular]], suxurió en ''Engines of Creation'' que colonizar l'espaciu va significar romper les llendes de Malthus pa la crecedera de la especie humana.

Ye posible qu'otres partes del Sistema Solar tean habitaes pola humanidá en dalgún momentu nel futuru. Geoffrey Landis del Centru d'Investigación Glenn de la [[NASA]] en particular señaló que &quot;a nivel de les nubes, [[Venus (planeta)|Venus]] ye un planeta paradisiacu&quot;, yá que unu podría construyir fácilmente hábitats d'aeróstatos y ciudaes flotantes, basándose nel conceutu de que l'aire respirable ye extraible de la trupa atmósfera de Venus. Venus, como [[Saturnu (planeta)|Saturnu]], [[Uranu (planeta)|Uranu]] y [[Neptunu (planeta)|Neptunu]], nes capes cimeres de les sos atmósferes, inclusive dexaríen una gravedá casi tan fuerte como la de la Tierra (vease: [[Colonización de Venus]]).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Colonizing Venus With Floating Cities - Universe Today|url=https://www.universetoday.com/15570/colonizing-venus-with-floating-cities/|fecha=16 de xunetu de 2008|fechaaccesu=22 de payares de 2017|periódicu=Universe Today|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

Munchu autores de ciencia ficción, incluyíos [[Carl Sagan]], [[Arthur C. Clarke]], y [[Isaac Asimov]],&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=The Good Earth Is Dying (1971) Isaac Asimov (published in Der Spiegel)|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; argumentaron qu'unviar cualquier escesu de población al espaciu nun ye una solución vidable pa la superpoblación humana. Según Clarke, &quot;la batalla de la población tien de combatise o ganase equí na Tierra&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Greetings, Carbon-Based Bipeds! (1999) Arthur C. Clarke, Voyager|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; El problema pa esti autores nun ye la falta de recursos nel espaciu (como s'amuesa en llibros como ''Mining the Sky''), sinón la impracticabilidad física d'unviar grandes cantidaes de persones al espaciu pa &quot;resolver&quot; la superpoblación na Tierra. Sicasí, los cálculos de Gerard K. O'Neill amuesen que la Tierra podría descargar tou la nueva crecedera de la población con una industria de servicios de llanzamientu d'aprosimao'l mesmu tamañu que la industria actual de les llinies aérees.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=O'Neill, Gerard K. (1981). 2081: A Hopeful View of the Human Future. Simon and Schuster|url=|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

El conceutu de [[StarTram]], de James R. Powell (el coinventor del tresporte de maglev) y otros, preve una capacidá pa unviar hasta 4 millones de persones al espaciu por instalación por década.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.startram.com/resources|títulu=Resources - Startram|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=www.startram.com}}&lt;/ref&gt; Una colonia estraterrestre hipotética podría crecer solo por reproducción (esto ye, ensin inmigración), con tolos habitantes siendo descendientes direutos de los colonos orixinales.

=== Urbanización ===
A pesar del aumentu na densidá de población dientro de les ciudaes (y l'apaición de megaciudades), ONX Hábitat afirma nos sos informes que la urbanización puede ser el meyor compromisu frente a la crecedera de la población mundial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=One in two 'will live in cities'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/6244496.stm|fecha=27 de xunu de 2007|fechaaccesu=22 de payares de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; Les ciudaes concentren l'actividá humana dientro d'árees llindaes, lo que llinda l'amplitú del dañu ambiental.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://michellenijhuis.com/|títulu=Welcome to the Website of Michelle Nijhuis|fechaaccesu=22 de payares de 2017|sitiuweb=Michelle Nijhuis|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; Pero esta influencia mitigante solo puede llograse si la planificación urbana meyora significativamente y los servicios de la ciudá caltiénense afechiscamente.

== Ver tamién ==
{{Llista de columnes|2|
* [[Alimentación humana]]
* [[Antinatalismo]]
* [[Dinámica de sistemes]]
* [[Buelga ecolóxica]]
* [[Buelga hídrica]]
* [[Julian Lincoln Simon]]
* [[Movimientu pola Estinción Humana Voluntaria]]
* [[Natalismo]]
* [[Population Matters]]
* [[Sistema complexu]]
* [[Sistema dinámicu]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* [[Andreu Domingo]], ''Descensu lliterariu a los infiernos demográficos'', Anagrama. Barcelona (2008). ISBN 978-84-339-6275-1.
* [[Paul R. Ehrlich, Anne H. Ehrlich]], ''The Dominant Animal: Human Evolution and the Environment'' (2008).
* [[Paul R. Ehrlich]], ''The Population Bomb'' (''La esplosión demográfica''; 1968).
* Paul R. Ehrlich, ''The Population Explosion'' (con Anne Ehrlich; 1990)
* Garret Hardin, ''La Traxedia de los Comunes (1968).
* {{cita llibru |
autor = Steven Mosher
| títulu = Population Control: Real Costs, Illusory Benefits
| editorial = Transaction Publishers
| añu = 2011
| isbn = 9781412812436
| url = https://books.google.com/books?id=99n9LOp1h5AC&amp;pg=PP1
}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.pop.org/ Population Research Institute.]
* [http://antisobpob.webs.com/ Protesta y aición contra la sobrepoblación humana a nivel mundial o rexonal.]
* [http://www.crisisenergetica.org/staticpages/index.php?page=20070126131019945 Aritmética, Población y Enerxía.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=xiEKf5vutNk/ Curtiumetraxe documental alrodiu de la superpoblación.]
* [http://es.groups.yahoo.com/group/AntiSobPob/ Foru de discutiniu pa temes de sobrepoblación humana, en Yahoo Groups.]
* [[:en:List of population concern organizations|''List of population concern organizations'']] {{n'idioma|en|la Wikipedia n'inglés}}.


{{Tradubot|Superpoblación}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Demografía]]
[[Categoría:Xeografía rural]]
[[Categoría:Escenarios del fin del mundu]]
[[Categoría:Ecoloxía de poblaciones]]
[[Categoría:Calentamientu global]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>e4qg7574mpz56b654mkuy6w3yb6u2ia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Islamismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114865</id>
    <revision>
      <id>3703133</id>
      <parentid>3690379</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163988" xml:space="preserve">{{Estremar|Islam}}
[[Image:Muslim Constitution Religion.svg|thumb|350px|El papel que l'ordenamientu llexislativu da a la relixón ye de grau distintu en cada unu de los [[países musulmanes]]; anque les declaraciones constitucionales pueden quedar desfasaes pola realidá (por casu, Turquía sigue siendo oficialmente llaica a pesar de que'l so gobiernu seya &quot;islamista moderáu&quot;, ente que Sudán sigue ensin tener una declaración constitucional islámica, magar que'l so gobiernu seya &quot;islamista radical&quot;). Tampoco puede identificase cola so amistá o enemistá coles potencies occidentales: les monarquíes del Golfu ([[monarquíes islámiques]]) tán ente los principales aliaos d'Estaos Xuníos, ente qu'Irán ([[república islámica]]) figura ente los sos principales enemigos.
{{lleenda|rede|[[Estáu islámicu]]}}
{{lleenda|#ff3300|[[Estáu confesional]]}}
{{lleenda|#d4aa00|Ensin declaración}}
{{lleenda|#006666|[[Estáu llaicu]]}}]]
[[Ficheru:Islam by country.svg|thumb|350px|Países con más del 5% de población musulmana.&lt;ref&gt;Fonte: CIA World Factbook. La distribución ente chiítas y sunnitas ta sacada d'otres fontes, que pueden infrarrepresentar a los chiítas en dellos países, que nun reflexen esa distinción nes sos estadístiques oficiales.&lt;/ref&gt; Principales [[escueles y cañes del islam]]:
{{nobreak|[[Sunníes]] {{color box|#036704}}{{color box|#4b934a}}{{color box|#80b281}}
[[Xiinos]] {{color box|#741a19}}{{color box|#924c4c}}{{color box|#b17f7e}}
[[Ibadíes]] {{color box|#32347e}}}}
]]
[[Ficheru:Madhhab Map3.png|thumb|right|350px|Zones onde predomina una determinada ''[[madhab]]'' (escuela d'interpretación del islam, aplicaes particularmente n'aspeutos llegales -''[[xaria]]'', ''[[fiqh]]''-), anque ye habitual la presencia de delles. Ente los [[sunníes]] considérense ortodoxes cuatro principales ''mahdab'' mutuamente reconocíes, de les que la ''[[hanbalí]]'' ye la más ríxida y la ''[[shafi'í]]'' la menos ríxida. Ente los [[xiinos]] predomina la ''mahdab'' ''[[jafarí]]''.&lt;ref name= &quot;jaf&quot;&gt;McLean, fonte citada en [[:en:Ja'fari jurisprudence]]&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:Allah-green.svg|thumb|La pallabra ''[[Alá]]'' (&quot;Dios&quot;), en caligrafía árabe y color verde ([[color políticu]] identificáu col islam). Los emblemes utilizaos más frecuentemente polos [[países islámicos]] contienen l'[[creciente y estrella|el creciente (media lluna) y l'estrella]].]]
[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|thumb|La ''[[shahada]]'' ([[oficiu de fe]] musulmana: ''Lā 'ilāhai 'illā-llāhu Muhammadun rasūlu-llāh'' -&quot;nun hai más dios que Alá y Mahoma ye'l so profeta&quot;-), en caligrafía árabe y color blancu sobre fondu negru (el color del [[estandarte de Mahoma]] -''rāyat al-sawdā''-),&lt;ref&gt;Cook, fonte citada en [[:en:Black Standard]]&lt;/ref&gt; emblema utilizáu por munchos movimientos islamistes. Embrivida y con dalgunes amiestes, ye usada como bandera pol [[Estáu Islámicu]].&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/internacional/20141008/abci-historia-bandera-negra-isis-201410071545.html ''¿Qué historia hai detrás de la bandera negra del Estáu Islámicu? - Enseñar inclúi la primer parte de la «shadada», un testu n'árabe que puede traducise por non hai más dios que Alá» y que ta estampáu con lletres blanques escrites a mano''], ABC 08/10/2014.&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:Al-Banna and al-Masri.jpg|thumb|Xunta de líderes políticos y relixosos de distintos países árabes en 1947 n'El Cairo. Nel centru, con fez escuru, barba y bigote, [[Hassan al-Banna]], fundador de los [[Hermanos Musulmanes]].]]
[[Ficheru:خمینی و مردم.JPG|thumb|Recibimientu popular al ayatola [[Khomeini]] mientres la [[revolución islámica iranina]] (1979).]]
[[Ficheru:Hamid Mir interviewing Osama bin Laden.jpg|thumb|Un periodista pakistaní entrevistando a [[Osama bin Laden]] (ca. 1997).]]
[[Ficheru:&quot;Freedom go to hell&quot;.jpg|thumb|Protesta en Londres (2006) contra les [[caricatures de Mahoma]]. El cartelu, que lleva un manifestante embozado con un [[pañuelu palestín]], diz n'inglés: &quot;Llibertá, vete al infiernu&quot;.]]
[[Ficheru:Ak parti miting4.JPG|thumb|Mitin del [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Turquía)]], del primer ministru [[Erdogan]] (2007).]]

El '''islamismu''' (n'[[Idioma árabe|árabe]]: الإسلامية&amp;nbsp; ''{{transl|ar|DIN|al-ʾislāmiyyah}}''; o tamién إسلام سياسي ''{{transl|ar|DIN|ʾIslām siyāsī}}''; lit., &quot;'''islam políticu'''&quot;) ye un conxuntu heteroxéneu de [[movimientos políticos]] que la so [[ideoloxía]] y [[programa políticu]] consiste esencialmente na adautación de la [[vida política]] a los mandatos relixosos del [[islam]].&lt;ref&gt;[[Aspeutos políticos del islam]]. Mortimer, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Political aspects of islam]]&lt;/ref&gt; Sicasí, según el ''[[Diccionario de la lengua española]]'' «islamismu» ye'l conxuntu de dogmes y preceptos morales que constitúin la relixón de [[Mahoma]]»; ente que «'''islamista'''» ye lo «relativo al integrismu musulmán», conceutu que califica de «movimientu». Sía que non, nun tendría de confundir se lo &quot;[[islámicu]]&quot; o &quot;[[musulmán]]&quot; (términos que designen a tou lo relativo al islam) colo &quot;islamista&quot; (lo relativo al islamismu); nin cualesquier d'estos términos col [[tradicionalismu]] o'l [[conservadorismu]] dientro de lo islámico (un &quot;[[musulmán tradicionalista]]&quot;&lt;ref&gt;Khalid Zaheer, [http://www.monthly-renaissance.com/issue/content.aspx?id=31 ''The Originalist Approach to Understanding Islam'']: ''... ways ... to interpret the Qur'anic text ... can be broadly divided into three categories: the Traditionalist approach, the Modernist approach, and the Originalist approach. The Traditionalist approach to interpreting the Qur'an is, strictly speaking, not just one narrow way of understanding the Qur'anic text. However, the Muslim Traditionalists of the contemporary times have adopted a stance that views the enormous body of diverse literature on interpretation made available in the first twelve centuries of the Muslim history, or at least the more popular part of it, as one category of approach to interpretation. The contemporary Traditionalists have come to believe that a valid interpretation of Qur'anic text can only be the one that has already been done by at least some of the earlier scholars. Non new interpretation of the Qur'an can be acceptable if it doesn't enjoy the support of another interpretation that has already been done in the past. ... This obsession with the need to confirm the validity of an opinion from what the earlier Muslim scholars said leads traditionalists to invoke ijma' to support their view. Ijma' is claimed to be the consensus of Muslim scholars on a certain religious opinion.''&lt;/ref&gt; o &quot;[[musulmán conservador]]&quot;&lt;ref&gt;Tamién s'utiliza la espresión pa los musulmanes pertenecientes a un [[partíu conservador]]: Official Website, fonte citada en [[:en:Conservative Muslim Forum]]&lt;/ref&gt; ye'l que refuga les [[interpretaciones lliberales o progresistes del islam]]&lt;ref name= &quot;lliberal&quot;&gt;Safi (2014), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Lliberal movements within Islam]]. [[Nasr Hamid Abu Zayd]], [[Farag Foda]], [[Abdullah al-Qasemi]], [[Sayyid Al-Qemany]] -[[:en:Sayyid Al-Qemany]]-, [[Muhammad Sa'id al-'Ashmawi]] -[[:en:Muhammad Sa'id al-'Ashmawi]]-&lt;/ref&gt; o la [[Islam y modernidá|modernidá]]&lt;ref&gt;Hourani (1983), fonte citada en [[:en:Islam and modernity]]&lt;/ref&gt; -ye posible ser musulmán &quot;tradicional&quot; o &quot;conservador&quot; ensin ser islamista, y viceversa,&lt;ref&gt;Esiste dalgún usu de les espresiones &quot;islamismu conservador&quot; -Kepel (2004), ''op. cit.'', pg. 32- y &quot;islamismu tradicional&quot; -Elorza, ''op. cit.''-&lt;/ref&gt;&lt;ref name= &quot;modernismu&quot;&gt;Moaddel (2005), fonte citada en [[:en:Islamic Modernism]]&lt;/ref&gt; cuidao que l'usu nesi contestu de los términos &quot;tradicional&quot; y &quot;conservador&quot; referir en principiu a les [[cultura musulmana|costumes y cultura islámica tradicionales]], amás de que l'islamismu presentar a sigo mesmu como un factor de [[rexeneración]], y non d'atrasu-). Señalóse la [[estigmatización]] que supón identificar como un tol islam políticu col [[terrorismu islámicu]] o yihadismu (según identificar ensin más el conceutu relixosu de la ''[[yihad]]'' cola [[violencia política]] o [[violencia relixosa|relixosa]] -[[islam y violencia]]-,&lt;ref&gt;Said, fonte citada en [[:en:Islam and violence]]. [[Islam y guerra]]; Peters, fonte citada en [[:Islam and war]]&lt;/ref&gt; a lo árabe colo islámico y a [[civilización árabe|la so civilización]] como particularmente relixosa o más [[fanatismu|fanatizadora]] qu'otres).&lt;ref name= &quot;MON&quot;&gt;[https://www.publico.es/internacional/estremamos-yihadismu-islam-vamos ganar-guerra.html Entrevista a Jofre Montoto], Públicu, 30 de mayu de 2015: {{cita|P- ¿Cómo definiría'l yihadismu? R- Ye una ideoloxía política totalitaria que la so intención ye'l dominiu global p'aplicar la visión ultraortodoxa y politizada del Islam, tal que ellos entender, que nun ye'l tradicional nin l'ortodoxu. En cuanto al ortodoxu, pue ser un Islam pocu evolucionáu, supónse que ye'l que más s'avera a la norma islámica, a la norma coránica, pero nun hai unu, nun ye'l mesmu en Arabia Saudita que nel Paquistán, anque nel últimu sieglu averárense. Tolos ortodoxos nun tán esautamente acordies con lo mesmo, tamos falando d'una relixón de mil millones de persones con más de mil años de tradición. El yihadismu politiza eso y da-y un sentíu del sieglu XX, de gobiernu totalitariu, ensin almitir nengún tipu de disensión interna nin de convivencia con nenguna otra fe. Refugar tou. La gran innovación que fai, lo que-y estrema del islamismu políticu, inclusive del más radical, ye la doctrina del Takfir, establecida pol exipciu Said Qutb a principios de los 60, cuando taba nes prisiones de Nasser. Según esta doctrina, tou aquel que nun siga una vida musulmana estricta nun ye musulmán.&lt;p&gt;
P- ¿Y qué entendemos por estricta? R- L'adhesión total a la norma: rezar cinco veces al día, nun beber alcohol, tener una conducta personal bien ética dientro del Islam… Nel Islam tradicional, inclusive nel políticu, un musulmán que nun rece cinco veces al día puede ser un mal musulmán pero nun dexa de selo. Según el Takfir, como ye un mal musulmán, ye un non musulmán, ye escomulgáu y cuando escomulgues a daquién, puedes mata-y.&lt;p&gt;
P- ¿Tienen una gran fobia europeísta? R- Sí, en gran midida'l yihadismu ye un movimientu antimodernista y totalitariu na llinia de lo que fueron nel so día los totalitarismos europeos. Por casu, el fascismu italianu per un sitiu daba sofitu a les innovaciones téuniques pero pol otru reivindicaba un pasáu épicu inventáu, yera espansivu, imperialista.&lt;p&gt;
P- ¿Paecer al nazismu y al franquismu? R- Sí. Conocemos tres totalitarismos: el fascismu, el nazismu y el comunismu, cola so versión soviética de la dómina, sobremanera na era estalinista, pero son movimientos occidentales, de raigañu xudeocristianu. Y en el mundu musulmán surdió unu propiu, casi un sieglu más tarde porque la so realidá histórica, social y política ye otra, pero va na mesma llinia: un control absolutu de la sociedá, hasta'l puntu que se carga tou aquel que s'amás de la norma y piense distinta. Y la espansión siempres ye violenta. Ye una espansión global imperialista, llegar y caltener el poder per medios violentos.&lt;p&gt;
P- ¿Ye más violentu que los totalitarismos europeos? R- Non, lo que pasa ye que nos sospriende más. Quiciabes porque nun llegaron a gobernar nun Estáu modernu y nun algamaron los niveles del nazismu o l'estalinismu, pero'l tipu de propaganda y d'atentaos contra civiles sí que son nuevos. Los totalitarismos occidentales pretendíen convencer, el yihadismu sí quier convencer a los musulmanes pero non a cristianos o xudíos por que se conviertan, el so lema ye: 'o te conviertes o te mato', nun hai más.}}

[http://www.politicaexterior.com/actualidad/el mio-vecín-yihadista-islam-radical-en-occidente/ El mio vecín yihadista], n'Estudios de Política Esterior, 30 d'ochobre de 2014. [http://www.eutopiainstitute.org/2010/10/amin-maalouf-the-dissolution-of-world-orders/ Amin Maalouf: “The Dissolution of World Orders”] {{cita|''Maalouf recapitulates at length the history that led to the fact that the region is culturally, socially and politically held in low esteem. With the torne of the Arab-Islamic Empire began the rise of the Ottoman Empire; then the European colonial powers arrived in the region; then the state of Israel was founded and, in the years that followed, all of the wars waged against the Jewish state were lost, culminating in the defeat against Israel in the Six-Day War in 1967. These humiliations, sums up Maalouf, were also the downfall of secular guiding principles: nationalism, pan-Arabism, communism and socialism all ended up taking a back seat to a rapidly spreading ideology, Islamism. But do the Arabs belong to a particularly religious civilisation? Non, says Maalouf, the motivation is an entirely different one, namely to hold on to the final symbol of what is their own, what cannot be shaken. It is not a religious feeling, but the search for a genuine identity and self-awareness that binds people to Islam.'' (Traducción: Maalouf recapitula en detalle la historia que condució al fechu de que la rexón ye cultural, social y políticamente tenida en baxa estima. Col cayente del Imperiu árabe-islámicu empezó la puxanza del Imperiu Otomanu; depués les potencies coloniales europees llegaron a la rexón; depués fundóse l'Estáu d'Israel y, nos años que siguieron, toles guerres llibraes contra l'Estáu xudíu perdiéronse, rematando na derrota contra Israel na Guerra de los Seis Díes en 1967. Estes humildaciones, resume Maalouf, fueron tamién l'esbarrumbamientu de principios rectores seculares: el nacionalismu, el panarabismu, el comunismu y el socialismu, tou terminó apostráu en favor d'una ideoloxía de rápidu espardimientu, l'islamismu. Pero, ¿los árabes pertenecen a una civilización particularmente relixosa? Non, diz Maalouf, la motivación ye otra dafechu distinta, concretamente enferronase al símbolu final de lo que ye propiu, lo que nun puede ser sacudíu [?]. Nun ye un sentimientu relixosu, sinón la busca d'una identidá xenuina y autoconsciente que venceya a la xente [al pueblu] al islam).)}}&lt;/ref&gt; Nun sentíu opuestu, señalóse qu'ignorar la fondura de lo relixoso nel mundu islámicu ye una manifestación de [[correición política]].&lt;ref&gt;[[Graeme Wood]] -[[:en:Graeme Wood (journalist)]]-, [https://elpais.com/elpais/2015/05/05/eps/1430834532_513617.html ''Estáu Islámicu, crónica del horror''], El País, 6 de mayu de 2015: {{cita|Hasta hai non muncho, los occidentales qu'acusaben a los musulmanes de siguir ciegamente preceptos antiguos ganábense les crítiques de dellos intelectuales –en particular, del difuntu [[Edward Said]]– que señalaben que llamar “antiguos” a los musulmanes yera, a cencielles, otra forma de suburdialos. En llugar d'eso, dicíennos estos académicos, teníamos d'afitanos nel contestu nel que surdíen eses idees: países mal gobernaos, costumes sociales cambiantes, la humildación de vivir nunes tierres que solo se valoraben pol petroleu…&lt;p&gt;
Ensin estos factores ye imposible tener una visión completa del ascensu del [[Estáu Islámicu]]. Pero centrase solo nellos y escluyir la ideoloxía ye un reflexu d'otru tipu de sesgu propiu d'Occidente: considerar que si la relixón nun tien importancia en Washington o Berlín, debe de ser igualmente irrelevante en Raqqa o Mosul. Con éses, cuando un home amazcaráu glaya “Allahu Akbar” [Alá ye'l más grande] mientres degüella con un cuchiellu a un apóstata, dacuando facer por motivos relixosos.&lt;p&gt;
Munches organizaciones musulmanes afirmen que les práutiques del Estáu Islámicu son antiislámicas. Ye tranquilizador saber que la mayoría de los musulmanes nun tien el más mínimu interés en sustituyir les películes de Hollywood por videu d'execuciones públiques pa pasar un ratu entreteníu dempués de la cena. Agora bien, los musulmanes que llamen antiislámico al Estáu Islámicu, esplica'l profesor de Princeton [[Bernard Haykel]], el mayor espertu na teoloxía d'esa organización, “tán avergoñaos y son políticamente correutos, y tienen una visión edulcorada de la so propia relixón” qu'escaez “les esixencies históricu y llegal de la so fe”.}}
[[Pankaj Mishra]] -[[:en:Pankaj Mishra]]-, [http://www.theguardian.com/books/2015/jul/24/how-to-think-about-islamic-state ''How to think about Islamic State''], The Guardian, 24 de xunetu de 2015:
{{cita|The rash of pseudo-explanations – Islamism, Islamic extremism, Islamic fundamentalism, Islamic theology, Islamic irrationalism – makes Islam seem more than ever a concept in search of some content while normalising hatred and prejudice against more than 1.5 billion people. (Traducción: La erupción de pseudo-explicación - islamismu, estremismu islámicu, fundamentalismu islámicu, teoloxía islámica, irracionalismu islámicu - fai del islam más que nunca un conceutu en busca de dalgún conteníu mientres se normaliza l'odiu y el prexuiciu contra más de 1500 millones de persones).}}

&lt;/ref&gt;

{{cita|L'islamismu tien una seña d'identidá clara que ye l'adopción de la ''[[sharía]]'', del conxuntu de normes basaes nel [[Corán]] y nes [[Hadiz|sentencies del profeta]], al envís de caltener o forxar un [[orde social]] rexíu na so totalidá pol principiu de &quot;[[ordenar el bien y prohibir el mal]]&quot; que'l so conteníu marquen los testos sagraos. Foi'l programa tradicional de los [[Hermanos Musulmanes]] d'Exiptu, (...) y ser güei de los principales movimientos islamistes nel mundu. (...) [[Partíu islámicu]] o a cencielles [[musulmán]] sería una calificación más afecha (...) [pa los que proponen una] Constitución democrática y (...) el pluralismu políticu.|[[Antonio Elorza]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/opinion/Islam/democracia/elpepuopi/20111101elpepiopi_4/Tes|títulu=''Islam y democracia'' }}&lt;/ref&gt;}}
{{cita|L'islam ye relixón y ye Estáu.|[[Heinz Halm]]&lt;ref name= &quot;Din&quot;&gt;Islamisches Rechts- und Staatsverständnis. Islam und Staatsgewalt. Fonte citada en [[:de:Heinz Halm]]. N'árabe ''[[dīn]]'' (&quot;[[relixón]]&quot;) y ''[[daula]]'' (&quot;[[Estáu]]&quot;); vease la cita de [[Hassan al-Banna]] en [[:de:Islam]]. &quot;Islam is Dīn, a complete way of life&quot; (&quot;Inside the Gender Jihad&quot;, p. 92, Amina Wadud, Oneworld Publications, 2006, fonte citada en [[:en:Dīn]]). Tamién se traduz por &quot;[[fe]]&quot;, ente que ''daula'' o ''[[al-Dawla]]'' tamién se traduz por &quot;[[dinastía]]&quot;, y apaez en títulos dende'l sieglu X, frecuentemente combinándose con otros elementos como ''dīn'' (Ayubi, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:al-Dawla]]).&lt;/ref&gt;}}
{{cita|El verdaderu musulmán afirma que Alá protéxelu; l'islamista considera que ye él quien tien de protexer a Alá.|[[Sanaa el Aji]]&lt;ref&gt;Periodista marroquín, citada en Cembrero, ''op. cit.'' Ver tamién selmanariu ''[[Nichane]]'' -[[:en:Nichane]]-&lt;/ref&gt;}}

El [[espectru políticu]] de los [[movimientu políticu|movimientos]] y [[partíos políticos]] calificaos de &quot;'''islamistes'''&quot; ye bien ampliu; anque ye difícilmente comparable con nengún movimientu relixosu o políticu [[occidental]], que les sos denominación aplíquense-y ([[democracia islámica]], [[socialismu islámico]],&lt;ref&gt;Esposito (2001), fonte citada en [[:en:islamic socialism]]&lt;/ref&gt; [[islamofascismu]] -esti postreru, de forma bien peyorativa-), abarca dende los que caltienen principios [[democracia|demócrata]]s y [[moderación|moderáu]]s, hasta postulaos [[estremistes]] y [[radicalismu|radicales]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Turquia/refrenda/llexislatives/islamismu/moderáu/Erdogan/elpepuint/20070723elpepuint_5/Te «Turquía refrenda nes llexislatives l'islamismu moderáu de Erdogan»], El País, 23 de xunetu de 2007&lt;/ref&gt; Dientro del islam políticu, amás de les diferencies [[ideolóxica|ideolóxiques]] ente la moderación ('''islamismu moderáu''')&lt;ref&gt;''Pour [[Romain Bertrand]], historien spécialiste de l'Indonésie, «la distinction ente radicaux et modérés n'est pas opérante. Pour un islamiste indonésien, pas forcément violent, lui dire qu'il est “modéré”, c'est comme lui dire qu'il n'est croyant qu'à demi. La différence se fait ente les mouvements islamiques légalistes et insurrectionnels. “Radical” et “modéré” sont des catégories idiotes, qui nous font considérer qu'on est dans le même continuum, alors qu'on est dans des pulgues différents. Certains mouvements acceptent la loi et l'Etat, d'autres les refusent.'' (citáu en Confavreux, ''op. cit.'').&lt;/ref&gt; y la radicalidad ('''islamismu radical''': [[integrismu islámicu]],&lt;ref&gt;Anque pueda paecer un [[oxímoron]], úsense (anque escasamente) espresiones como &quot;integrismu moderáu&quot; (Roque, ''op. cit.'', pg. 170).&lt;/ref&gt; [[fundamentalismu islámicu]], [[panislamismu]], [[yihadismu]]), pueden estremase les diferencies ente los movimientos políticos islamistes desenvueltos dientro de caúna de les [[escueles y cañes del islam]] (simplificadamente, los dos principales: el [[sunnismu]] y el [[chiísmu]]): Na caña sunní, el [[salafismu]] o [[wahabismu]] dio llugar a numberosos grupos, como los [[Hermanos Musulmanes]], ''[[Tabligh]]'' o'l [[talibán|movimientu talibán]]. Delles organizaciones violentes allegaes a esta caña son el [[Estáu Islámicu]] (''Daesh''), ''[[Al Qaeda]]'', ''[[Boko Haram]]'', ''[[Hamás]]'', [[Yihad Islámica Exipcia|''Yihad'' Islámica]], ''[[Jemaa Islamiya]]'' o'l [[Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate]]. Na caña xiina, destaquen los grupos &quot;[[Ayatollah Khomeini|jomeinistas]]&quot;, lideraos pol [[República Islámica d'Irán|réxime iranín]], como ''[[Hezbolá]]''.

== Historia del términu ==
''Islamism'' apaez per primer vegada n'inglés en 1712;&lt;ref name=&quot;OED&quot;&gt;{{cita web |títulu=Islamism, n. |url=http://www.oed.com/view/Entry/99982 |obra=Oxford English Dictionary |editorial=[[Oxford University Press]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; y en francés ''islamisme'' apaez tamién nel sieglu XVIII, usándolo [[Voltaire]] en llugar de ''mahometisme'' pa denominar la &quot;relixón de los musulmanes&quot;.&lt;ref name=&quot;Bruno Étienne&quot;&gt;Étienne, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; N'español, &quot;Islamismu&quot; apaez nel [[DRAE]] de 1787: &quot;fr. ''Islamisme'', Lat. ''Mahometána superstítio'', lo mesmo que mahometismu&quot;.&lt;ref&gt;[http://ntlle.rae.es/ntlle/SrvltGUIMenuNtlle?cmd=Lema&amp;sec=1.0.0.0.0. Consulta &quot;islamismu&quot; na Nueva Ayalga Lexicográfica de la Llingua Española], R. A. Y.&lt;/ref&gt;

Esi foi l'usu más habitual del términu n'autores del sieglu XIX, como [[Alexis de Tocqueville]] (1838) o [[Ernest Renan]] (1883), y namái a partir del sieglu XX, especialmente dende la dómina de la [[Primer Guerra Mundial]],&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;&gt;Kramer, ''op. cit.'', pgs. 65-78.&lt;/ref&gt; empieza a ser habitual emplegar la pallabra árabe ''islam'', a midida que los estudiosos occidentales ([[estudios islámicos|islamólogos]], [[arabista|arabistes]] y [[orientalismu|orientalistes]]) promocionen el términu que los musulmanes utilicen pa designar la so propia relixón. El términu &quot;islamismu&quot; yá nun apaez na ''[[Encyclopædia of Islam]]'' (1913-1938), y nesos años dexa d'usase virtualmente na llingua inglesa.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt;

Remanez en Francia a finales de los años 1970 pa responder a la necesidá de definir les nueves corrientes, que dan una interpretación política ya ideolóxica del islam, y estremales del islam en cuantes que relixón.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt; Pal islamólogo [[Bruno Étienne]],&lt;ref&gt;''Op. cit.'' L'autor diz compartir esta definición con otros especialistes, como [[Gilles Kepel]] y [[François Burgat]].&lt;/ref&gt; l'acepción actual del términu &quot;islamismu&quot; puede resumise como &quot;l'usu políticu de temes musulmanes movilizaos en reaición a la occidentalización, considerada como agresiva escontra la identidá árabe-musulmana&quot; y &quot;percibida como una protesta antimoderna&quot; polos que nun siguen esta ideoloxía, siendo posible tamién utilizalo en conxunción con calificativos como &quot;islamismu radical&quot;.&lt;ref name=&quot;Bruno Étienne&quot; /&gt;

Nos años 1980 el términu migra del francés al inglés, y escontra finales del sieglu XX nel ámbitu académicu reemplazara a espresiones como &quot;[[fundamentalismu islámicu]]&quot;, antes bien usaes.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt; Al empiezu paecía trate como un términu más fayadizu pa los autores que simpatizaban colos nuevos movimientos islamistes, o siquier que nun queríen utilizar términos de traces peyoratives (como &quot;fundamentalismu&quot;); pero a midida que ganaba popularidá, pasó a acomuñóse con grupos violentos como'l movimientu [[talibán]] o'l [[Grupu Islámicu Armáu|GIA]], hasta'l puntu que nel usu actual n'Estaos Xuníos, ''islamism'' y ''islamic fundamentalism'' considérense sinónimos.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt; El ''[[Council on American–Islamic Relations]]''&lt;ref&gt;Web oficial, fonte citada en [[:en:Council on American–Islamic Relations]]&lt;/ref&gt; (&quot;Conseyu sobre les rellaciones islámicu-estauxunidenses&quot; -CAIR-) quexar de que'l ''[[AP Stylebook]]''&lt;ref&gt;Web oficial, fonte citada en [[:en:AP Stylebook]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[llibru d'estilu]]&quot; de ''[[Associated Press]]''), que primeramente definía &quot;islamista&quot; como &quot;el que sofita'l gobiernu según les lleis del islam [y] que ve'l Corán como modelu políticu&quot; diera pasu a la so identificación con &quot;estremista islámicu&quot; o, peyorativamente, con &quot;los musulmanes que nun nos gusten&quot;. Na actualidá definir como &quot;el qu'aboga o sofita un movimientu políticu que favorez la reordenación de gobiernu y sociedá acordies coles lleis prescrites pol islam. Nun tien d'usar se como sinónimu de combatiente, militante, estremista o radical islámicu, que pueden o nun ser islamistes. Cuando seya posible, especifíquese y úsese el nome de la entidá: al-Qaida (o vinculación con al-Qaida), Hezbollah, Taliban, etc. Los que ven el Corán como un modelu políticu engloban un ampliu rangu de musulmanes, dende políticos de partíos mayoritarios hasta los militantes conocíos como yihadistes&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.politico.comblogsmedia/2013/04/ap-stylebook-revises-islamist-use-160943.html |títulu=AP Stylebook revises 'Islamist' use |editorial=Politico.Com |fecha= |fechaaccesu=18 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

L'usu del términu nun ye bien acoyíu polos mesmos &quot;islamistes&quot;, que prefieren considerase a sigo mesmos a cencielles como &quot;musulmanes&quot;, como defenden el ayatola [[Mohammad Hussein Fadlallah]], líder espiritual de [[Hezbolá]], o [[Abbassi Madani]],&lt;ref&gt;Lamchichi, fonte citada en [[:en:Abbassi Madani]]&lt;/ref&gt; líder del [[Frente Islámicu de Salvación]].&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt;

== Nacencia, estensión y afitamientu del movimientu islamista ==
La condición orixinal del movimientu islamista difier según el puntu de vista de cada estudiosu que lo analiza: pa dalgunos, como [[Daniel Pipes]], ye una [[ideoloxía]] moderna, que debe más a los &quot;ismos&quot; ya ideoloxíes [[utópica|utópiques]] europees qu'a la relixón islámica tradicional;&lt;ref&gt;Pipes, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; pa otros, como [[Bernard Lewis]], coneuta estrechamente coles tradiciones polítiques islámiques, que siempres bazcuyaríen ente'l &quot;[[quietismu]]&quot; y el &quot;[[activismu]]&quot;.
{{cita|Los argumentos en favor de dambes [tradiciones -activista y quietista-] tán basaes, como los más tempranos argumentos islámicos, nel Llibru Sagráu y nes aiciones y dichos del Profeta. La tradición quietista obviamente fuelga nel Profeta como soberanu, como xuez y como estadista. Pero primero que'l Profeta aportara a un xefe d'Estáu, foi un rebelde. Antes de salir de la Meca a Medina, dond convertir en soberanu, yera un oponente al orde establecíu. Lideró una oposición contra la oligarquía pagana de La Meca y, en ciertu momentu se exilió y formó lo que nel llinguaxe modernu podría llamase un &quot;gobiernu nel exiliu&quot;, col que finalmente foi capaz de volver triunfante al so llugar natal y establecer l'Estáu islámicu en La Meca. ... El profeta como rebelde apurrió una suerte de paradigma de revolución-oposición y refugu, retirada y partida, exiliu y regresu. Una y otra vez los movimientos opositores na historia islámica intentaron repitir esti patrón, unos pocos d'ellos con ésitu.|Lewis&lt;ref&gt;Lewis (1988), ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}

El precursor más importante del islamismu contemporaneu ye la organización [[Hermanos Musulmanes]], fundada n'[[Exiptu]] en [[1928]]. Movimientos de tipu similar estender nos años trenta a [[El Líbanu]] y [[Siria]], y más tarde a [[Xordania]], [[Sudán]], [[Iraq]] ya [[Irán]]. Fueron esperimentando una puxanza creciente dende los [[años 1980|años ochenta]] del sieglu XX, frutu, per una parte, del fracasu del modelu denomináu [[socialismu árabe]] o [[nacionalismu árabe]], encarnáu pol partíu [[Baaz]] (en Siria ya Iraq) o pol [[Gamal Abdel Nasser|naserismu]] (n'Exiptu); y por otra del trunfu de la [[Revolución iranina|revolución islámica n'Irán]]. Anguaño l'islamismu ta representáu en tolos países con amplios sectores de población musulmana.

Determinante pal desenvolvimientu del islamismu en cada país foi la so distinta posición histórica nel complexu contestu de la [[guerra fría]] (1945-1989), simultánea a los procesos de [[descolonización]] y al entamu del [[conflictu árabe-israelín]], según la presencia o ausencia de múltiples factores [[geopolíticos]], como [[xeopolítica petrolera|la posesión o non de petroleu]], la mayor o menor inxerencia occidental ([[colonialismu]], [[imperialismu]], [[neocolonialismu]], [[neoimperialismu]]), etc.

Al contrariu de lo que pudiera paecer nuna visión simplificada, l'islamismu políticu nun enllanta filiales en cada país a partir d'una casa matriz;&lt;ref&gt;Burgat (2007, 2008, etc.), ''op. cit.''&lt;/ref&gt; anque nun principiu hubiera una influencia ideolóxica y d'identidá fuerte, más o menos rápido desenvolvíense en cada organización distintes versiones del islamismu que s'afaíen a la realidá de cada país, llegando a tener grandes diferencies o rivalidaes, ya inclusive llegando a la enemistá y militancia en bandos opuestos en conflictos armaos; sicasí, un puntu de mancomún de tolos movimientos islamistes ye'l so oxetivu últimu de construyir un Estáu nel que la llexitimidá seya relixosa, y la so vocación de llucha contra la inxerencia occidental.

Frente a la identificación ente islamismu y fundamentalismu, dellos autores, como [[Raymond W. Baker]],&lt;ref&gt;Baker, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; [[Olivier Roy]]&lt;ref&gt;Roy, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; o [[Gilles Kepel]]&lt;ref&gt;Kepel, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; denominen &quot;[[post-islamismu]]&quot; o &quot;[[nuevu islamismu]]&quot; a la reconstrucción o reinvención del islam políticu o del islamismu, nel sentíu d'un movimientu social qu'arrenuncia al estremismu en favor d'una reforma cultural de llargu algame, que busca la esencia democrática del Islam y cierta separación ente relixón y sociedá civil.&lt;ref&gt;Korany, ''op. cit.'' Amás d'a Baker, a Roy y a Kepel, cita a Hefner, ''op. cit.'', y a Bayat, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; Otros, aportunando en tal identificación, nieguen la posibilidá d'un &quot;[[islamismu moderáu]]&quot;.&lt;ref&gt;Confavreux, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;
{{cita|L'islamista moderáu nun esiste; seria como falar de nazis moderaos.|[[Robert Redeker]]&lt;ref&gt;Citáu en [https://www.abc.es/hemeroteca/historico-24-04-2008/abc/Internacional/el-filosofo-robert-redeker-el-islamista-moderáu-nun esiste;-seria-como-falar-de nazis moderaos_1641818823290.html https://www.abc.es/hemeroteca/historico-24-04-2008/abc/Internacional/el-filosofo-robert-redeker-el-islamista-moderáu-nun esiste;-seria-como-falar-de nazis moderaos_1641818823290.html ''El filósofu francés Robert Redeker ta condergáu a muerte por estremistes musulmanes por cuenta de les sos crítiques al Islam, pero non por ello piensa callar o moderar el so discursu''], entrevista en ABC, 24 d'abril de 2008. Vease en ''Bibliografía'' l'artículu en ''Le Figaro '' pol que recibió la condena.&lt;/ref&gt;}}
Per otru llau, señalóse la creciente interdependencia ente l'islamismu, que la so cultura política puede nun ser democrática, y les eleiciones, que los islamistes precisen pa caltener la so llexitimidá, y que nun pueden considerase democrátiques si esclúin a los principales grupos islamistes.
{{cita|Dende ... finales de 2010, l'islam políticu y la democracia fixéronse crecientemente interdependientes. L'alderique sobre si son compatibles ye agora virtualmente obsoleto. Nun pueden sobrevivir unu ensin l'otru.|[[Olivier Roy]]&lt;ref&gt;Roy (2012), ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}

== Oríxenes del islamismu políticu ==
[[Ficheru:030Arab.jpg|300px|thumb|Insurxentes de la [[Rebelión árabe]] contra'l [[Imperiu Otomanu]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]].]]
[[Ficheru:Palestinian rebels 1937.jpg|300px|thumb|Rebalbos árabes palestinos mientres la [[Revuelta árabe de Palestina de 1936-1939|revuelta]] contra la [[Aliyá|inmigración xudía]] nel [[Mandatu británicu de Palestina]].]]
[[Ficheru:هفده شهریور.JPG|300px|thumb|[[Revolución iranina]].]]
El [[sieglu XIX]] foi un periodu de ebullición intelectual n'[[Oriente Mediu]]: renovación intelectual del islam, reforma relixosa al traviés de la educación, la xurisprudencia, etc. Los [[ulemas]] tuvieron nel nucleu d'estes reformes. Si hasta'l [[sieglu XVIII]], tolos aspeutos de la sociedá nel [[Imperiu otomanu]] taben apoderaos pola relixón, esto camudó sópito. Col cayente de dichu Imperiu intentáronse reformar les estructures, buscando asonsañar el modelu de los países europeos (''[[tanzimat]]'' &quot;reorganización&quot;). A partir sobremanera de 1830 empezaron les reformes y la modernización d'estructures (exércitu, alministración, enseñanza, tributos, etc.); munchos estudiantes allegaron a distintos países d'Europa, tomándolos como modelu de modernización (''[[Mozos Otomanos|Yeni Osmanlilar]]'' -&quot;mozos otomanos&quot;-, ''[[Mozos Turcos|Jön Türkler]]'' -&quot;mozos turcos&quot;-).

El deséu de renovación, la busca de respuestes a la debacle otomana, llevó a preguntar si yera l'islam la causa de la so debilidá y atrasu. Esta reflexón emburrió al cleru a preguntar poles causes de la situación y a tratar d'integrar los elementos de la modernidá na relixón. D'esti reformismu surden trés corrientes:

* Corriente lliberal: ([[Ali Abdel Raziq]], ''L´islam et les fondements de pouvoir'', 1925)&lt;ref&gt;Filali-Ansary, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; la relixón abrir a los [[lliberalismu|valores lliberales]]. Niégase que'l [[califatu]] tenga fundamentu relixosu; si [[Mahoma]] nun yera un políticu, por tantu la relixón nun tendría d'encontar un Estáu musulmán. Sicasí, nun s'acusa a la relixón l'orixe de la debacle: sería l'ausencia d'adopción de los valores lliberales lo que pondría n'inferioridá a los pueblos musulmanes frente a Occidente. Surde una separación ente lo político y lo relixoso, un &quot;[[lliberalismu musulmán]]&quot;.&lt;ref name= &quot;lliberal&quot; /&gt;
* Corriente islamista: Europa nun ye un modelu a siguir, sinón l'enemigu. Fórmense los primeres grandes movimientos islamistes; el más importante, los [[Hermanos Musulmanes]], creáu en 1928 por [[Hassan al-Banna]]. Nun pon l'acentu sobre la práutica relixosa en sí o sobre la ''[[xaria]]'', sinón nuna aición político y social; aportuna sobre la noción de xusticia social que tien de siguise al traviés del Estáu.
* La tercera corriente ye la que defende les [[rebeliones]] nacionalistes ([[Gran Revolución Iraquina de 1920|revuelta iraquina de 1920]], [[revuelta árabe de Palestina de 1936-1939]]), que combinen elementos de les anteriores.

L'islamismu, como respuesta a la situación histórica, desea un Estáu basáu nel islam que rediseñe una nueva sociedá. Según esta corriente, tien de tratase de vivir nel senu de la hermandá ente musulmanes según un modelu políticu islámicu qu'escluya modelos llaicos como'l [[comunista]] o'l [[lliberal]].

Dende los años previos a la [[Segunda Guerra Mundial]] l'islamismu enfrentar a la influencia de les potencies estranxeres, tantu a la de los aliaos ([[Reinu Xuníu]] y [[Francia]] -[[potencies coloniales]] na mayor parte de los países árabes-), como a la de la [[Xunión Soviética]] (con una importante población musulmana nes repúbliques meridionales), y a la de les potencies de la Exa ([[Alemaña nazi]] -rellación con [[Amin al-Husayni]], muftí de Xerusalén-). Tres la guerra, la división del mundu en bloques, lideraos pola [[Xunión Soviética]] y los [[Estaos Xuníos]], los movimientos de [[descolonización]] y [[lliberación nacional]] ([[tercermundismu]]) y particularmente el [[conflictu árabe-israelín]], intensificaron entá más tantu la inxerencia esterna nos distintos países polos que s'estiende l'islamismu, como la so radicalización, llegando a actos violentos, incluyendo asesinatos políticos (atentaos de [[Navvab Safaví]] n'Irán -[[Fedayines del Islam]]-,&lt;ref&gt;Encyclopædia Iranica, fonte citada en [[:en:Fada'iyan-ya Islam]]&lt;/ref&gt; tentativa d'asesinatu del presidente exipciu [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] polos [[Hermanos Musulmanes]] en 1954).&lt;ref&gt;Marín, ''op. cit.'', pg. 123 y ss.&lt;/ref&gt; A lo llargo de los años siguientes, l'islamismu adquirió los calteres que tien anguaño, diversificándose y estendiéndose a otros países como [[El Líbanu]], [[Siria]], [[Iraq]] o [[Irán]], onde tien la so culmen na [[revolución iranina]] dende 1979.

== L'islamismu ente los musulmanes de los países occidentales ==
La esistencia de musulmanes nos países occidentales supunxo l'apaición d'islamismu políticu nes sos distintes formes, según la d'actitúes de refuga.&lt;ref&gt;Heffelinger, ''op. cit.'', Amghar, ''op. cit.'', Redeker, ''op. cit.'' [[Daniele Grasso]], [http://www.elconfidencial.com/mundo/2015-01-08/el mieu-al islam radical-collecha-voto-mapa-de-los-partíos-xenofobos-en-europa_617595/ ''El mieu al islam radical collecha votos: mapa de los partíos xenófobos n'Europa''], 8 de xineru de 2015&lt;/ref&gt;
{{VT|Islam n'Estaos Xuníos|Islamismu n'Estaos Xuníos}}
N'Estaos Xuníos, la organización denomada [[Nación del Islam|''Nation of Islam'']] (&quot;nación del islam&quot;) cobró protagonismu na comunidá negra como unu de los movimientos en contra de la segregación racial (inclusive como movimientu terrorista en dalguna de les sos faiciones) dende mediaos del sieglu XX, ([[Elijah Muhammad]], [[Malcolm X]], [[Louis Farrakhan]],&lt;ref&gt;Splcenter.org, fonte citada en [[:en:Louis Farrakhan]]&lt;/ref&gt; [[marcha d'un millón d'homes]],&lt;ref&gt;Million Man March National Organizing Committee, fonte citada en [[:en:Million Man March]]&lt;/ref&gt; 16 d'ochobre de 1995).

{{VT|Islam n'Europa|Islamismu n'Europa|Eurabia}}
{{VT|Islam en Reinu Xuníu|Islam en Francia|Islam n'España|Islam n'Alemaña}}&lt;ref&gt;Hourani (2013), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islamism in Europe]]; BBC, fonte citada en [[:en:Islam in United Kingdom]]; Ceylan, fonte citada en [[:en:Islam in Germany]]&lt;/ref&gt;
Nos países europeos, nel so mayor parte ye consecuencia de la [[emigración]] (del subcontinente indiu [[inmigración nel Reinu Xuníu|en Gran Bretaña]],&lt;ref&gt;[[:en:Modern immigration to the United Kingdom]]&lt;/ref&gt; del norte d'África [[Inmigración en Francia|en Francia]] y [[Inmigración marroquina n'España|n'España]], [[Inmigración turca n'Alemaña|de Turquía n'Alemaña]]), y parcialmente por conversiones. La radicalización islamista, señalóse como parte de los problemes que se dan xunto a otros problemes d'integración nos países d'acoyida, y que se fadría más visible nes segundes y terceres xeneraciones, especialmente cuando se formen ''[[ghettos]]'' d'[[esclusión social]] (dificultaes educatives y llaborales, delincuencia xuvenil, drogadicción) nes periferies urbanes (la ''banlieu'' de les ciudaes franceses). Ye significativu que tantu o más que les mezquites sían les cárceles los llugares onde se producen les captaciones de los nuevos miembros d'organizaciones yihadistes.&lt;ref&gt;[http://www.institucionpenitenciaria.es/web/export/sites/default/datos/descargables/instruccionesCirculares/Circular_I-8-2014.pdf Nuevu Programa pa la prevención de la radicalización nos establecimientos penitenciarios - Midíes pa la detección y prevención de procesos de radicalización d'internos musulmanes]. Secretaría Xeneral d'Instituciones Penitenciaries - Ministeriu del Interior (España), 1 d'agostu de 2014&lt;/ref&gt; Na retórica reivindicativa del yihadismu, son frecuentes les alusiones al pasáu musulmán d'España ([[Al-Andalus]]) como un estímulu pa la so recuperación pol islam.&lt;ref&gt;
* [[Ignacio Cembrero]], [https://elpais.com/diario/2007/05/14/espana/1179093623_850215.html ''¿Hasta ónde llega l'amenaza islamista sobre Al Andalus? - Los espertos tomen bien en serio les reivindicaciones sobre Ceuta y Melilla''], 14 de mayu de 2007
* [[José Andrés Coloráu]], [https://elpais.com/diario/2007/08/10/revistaverano/1186696801_850215.html ''La deseyada rellumanza d'Al Ándalus - Un legáu conflictivu''], 10 d'agostu de 2007
* [[Juanjo Ayesta]], [http://www.minutodigital.com/2011/12/26/grupos-islamistes-radicales-piden-una-%E2%80%9Cprimavera-andalusi%E2%80%9D-a-traves-de-internet/ ''Grupos islamistes radicales piden una primavera andalusí” al traviés d'Internet - Foros y webs yihadistes esixen la imposición de la llei islámica n'España. Acusen a Occidente de querer borrar la buelga musulmana de la Península''], 26 d'avientu de 2011
* [[Roberto Ruiz Ballesteros]], [http://noticias.lainformacion.com/asuntos-sociales/inmigrantes-illegales/preocupacion-pola medría-del usu-del-espanol-ente-los-radicales-islamistes_wyM0IpfTPhNtQG4cKPjCo6/ ''Esmolición pola medría del usu del español ente los radicales islamistes''], 22 de xineru de 2014
* [[Ignacio Cembrero]], [https://www.elmundo.es/internacional/2014/09/03/540768y0ca4741406y8b456b.html ''L'Estáu Islámicu suaña con conquistar Al Andalus''], 4 de setiembre de 2014
* [[J. M. Zuloaga]], [http://www.larazon.es/detalle_normal/noticias/6117148/reconquistar-al-andalus-principal-reivindicacion-de-al-qaeda-central#.Ttt12F99UEs4CAZ ''Reconquistar Al Ándalus, principal reivindicación d'Al Qaeda Central - El terrorismu yihadista incluyó estos territorios nel «Califatu Mundial»''], 14 d'abril de 2014
&lt;/ref&gt;

{{cita|...dos son los rellatos que s'enfrenten na cuestión sobre la compatibilidá ente la cultura musulmana y la sociedá francesa. Según el dominante, el problema principal ye l'islam, porque asitia la llealtá a la comunidá de creyentes percima de la llealtá a la nación. Nun acepta crítiques, nun vence en materia de normes y valores, y xustifica ciertos tipos de violencia como la yihad. Pa los partidarios d'esti rellatu, la única solución ye una reforma teolóxica que xenere un “bon” islam, conducente a una relixón lliberal, feminista y abierta a los homosexuales. Periodistes y políticos nun dexen de dir detrás de los “bonos musulmanes” y de emplazarlos a amosar los sos credenciales de “moderaos”.

Per otra parte, munchu musulmanes, llaicos o creyentes, col sofitu d'una izquierda [[multiculturalista]], aducen que la radicalización nun procede del islam, sinón de mozos alienados que son víctimes del [[racismu]] y l'esclusión, y que'l verdaderu problema ye la [[islamofobia]]. Conderguen el terrorismu de la que denuncien una bederre reaición que podría radicalizar a más nuevos musulmanes.

El problema ye que los dos rellatos presuponen la esistencia d'una comunidá musulmana” francesa de la que los terroristes seríen una especie de “vanguardia”. La yuxtaposición de dambos condució a un puntu muertu. Pa superalo, primero ye necesariu tener en cuenta dellos fechos innegables, que nun queremos reconocer porque nos demuestren que los mozos radicalizaos nun son de nenguna manera la vanguardia o los voceros de la población musulmana y que, en realidá, en Francia nun esiste una comunidá musulmana”.

Los mozos radicalizaos, unviándose mayormente a una imaxinaria redolada política musulmán (la ''[[Umma (islam)|umma]]'' d'antaño), tán tan deliberadamente engarraos col islam de los sos padres como col conxuntu de la cultura musulmana. Invéntense un islam que s'opón a Occidente. Vienen de la periferia del mundu musulmán. Lo que los induz a actuar son los rumbos de violencia qu'amuesen los medios de comunicación occidentales. Encarnen una rotura xeneracional (los sos padres agora llamen a la policía cuando los sos fíos [[guerra civil siria|dir a Siria]]) y nun tienen rellación nin cola comunidá relixosa local nin coles mezquites del barriu.

Esos mozos se autorradicalizan n'Internet, buscando una yihad global. Nun-yos interesen problemes concretos del mundu musulmán como Palestina. En poques pallabres, nun aspiren a la islamización de la sociedá na que viven, sinón a la materialización de la so enfermiza fantasía heroica (“Venguemos al profeta Mahoma”, proclamaben dalgunos de los [[atentáu contra Charlie Hebdo|asesinos de Charlie Hebdo]] [7 de xineru de 2015]).
...

Si nel nivel llocal, nos barrios, hai ciertos tipos de comunidá, nun esiste tal cosa nel nivel nacional. Los musulmanes de Francia nunca quixeron entamar instituciones representatives y nin siquier el más amenorgáu grupu de presión musulmán. Nun hai nicios de que se vaya a crear un partíu políticu islámicu. Na esfera política francesa los candidatos d'orixe musulmán atópense tremaos por tol espectru (inclusive na estrema derecha). Nun hai un votu musulmán”.

Tampoco hai una rede d'escueles confesionales musulmanes (en Francia esisten menos de 10), nin movilización nes cais (nenguna manifestación en redol a una causa musulmana atraxo a más d'unos pocos miles de persones) y casi nun hai grandes mezquites (casi siempres financiaes con dineru del esterior), solo un puñáu de pequeñes mezquites locales.
...

Sicasí, lo mesmo la izquierda que la derecha nun dexen de falar de la famosa comunidá musulmana, tantu pa denunciar la so negativa a integrase como pa calificala de víctima de la islamofobia. Esos dos rellatos engarraos basar na mesma fantasía: una comunidá musulmana imaxinaria.

En Francia nun hai una comunidá musulmana, sinón una población musulmana.|[[Olivier Roy]]&lt;ref&gt;Roy (2015), ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}

== Cronoloxía ==
{{VT|Historia del islamismu}}&lt;ref&gt;[[Ali Abderraziq]], fonte citada en [[:fr:Histoire de l'islamisme]]&lt;/ref&gt;

* Sieglu IX: Dende'l fracasu de los [[califatu abasí|califes abasíes]] na so pretensión d'afitar una única [[ortodoxa]] (''[[mihna]]'' -&quot;procesu&quot; o &quot;prueba&quot;-, lo más paecío a una [[inquisición]] qu'hubo nel mundu islámicu y que funcionó ente 833 y 848), quedó claro que nel islam el poder nun decide en materies d'ortodoxa relixosa, y que la llexislación nun ye un [[poder del Estáu]]; la interpretación d'una y otra ye función d'individuos particulares qu'algamen una posición de prestíu pola so erudición y reconocencia ente los sos pares, y que, anque pueden considerase como parte d'una &quot;esfera relixosa&quot; estremada de la &quot;esfera política&quot;, nun ye equivalente al [[cleru]] estamental propiu de la Europa cristiana feudal y del Antiguu Réxime, sinón que funciona de &quot;amortiguador&quot; ente'l poder y el pueblu.&lt;ref&gt;Jackson, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:mihna]]&lt;/ref&gt; Pola mesma dómina [[Ahmad bin Hanbal|Ahmad Ibn Hanbal]] realiza la primer interpretación ''[[athari]]''&lt;ref name= &quot;athari&quot;&gt;Halverson, Jeffry R. (2010). Theology and Creéi in Sunni Islam: The Muslim Brotherhood, Ash'arism, and Political Sunnism. Palgrave Macmillan. Fonte citada en [[:en:Athari]]&lt;/ref&gt; (&quot;textualista&quot;, literalista) del islam, sofitada na reivindicación de los ''[[salaf]]''&lt;ref name= &quot;salaf&quot;&gt;Al bidaya wan Nahaya, fonte citada en [[:en:Salaf]]&lt;/ref&gt; (&quot;ancestros&quot;) y la condena de cualquier innovación teolóxica (''[[bid'ah]]'').&lt;ref name= &quot;bid&quot;&gt;Wehr, fonte citada en [[:en:Bid'ah]]&lt;/ref&gt;
* Sieglu X: [[Al-Asari]] funda la escuela ''[[asari]]'' de teoloxía, que subordina la filosofía a los dogmes del islam, nuna reaición contra'l racionalismu de la escuela ''[[mu'tazili]]''. Nel sieglu XI la escuela ''asari'' foi popularizada por [[Al-Ghazali]] (qu'apostó contra [[Avicena]] -''Tahafut al-Falasifa'', &quot;Destrucción de los filósofos&quot;-, y foi de la mesma respondíu por [[Averroes]] -''´[[La destrucción de la destrucción|Tahafut al-Tahafut]]'', &quot;Destrucción de la Destrucción&quot;-).&lt;ref name= &quot;Soage&quot;&gt;Soage, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;
* Sieglos XIII y XIV: [[Ibn Taimiya]]&lt;ref&gt;[[Ibn Taymiyya]] o [[Ibn Taymiyyah]]. Muslimphilosophy.com. Fonte citada en [[:en:Ibn Taymiyyah]]&lt;/ref&gt; (1263-1328), especialista en lleis de Damascu, fala del regresu a los raigaños del Islam. Los sos discípulos [[Ibn Qayyim Al-Jawziyya|Ibn Al-Qayyim]] y [[Ibn Kathîr]]&lt;ref&gt;Sourdel, ''op. cit.'', fonte citada en [[:fr:Ibn Kathîr]]&lt;/ref&gt; tamién son bien citaos polos islamistes de la Edá Contemporánea.
{{cita|Los oríxenes remotos han de buscase nel bagdadí Ibn Hanbal, qu'allá pol sieglu IX propunxo una llectura del Corán apegada a la so lliteralidá p'amenorgar les querelles abiertes ente los musulmanes, al calor de la disparidad d'interpretaciones que se desenvolviera tres la muerte del Profeta.&lt;p&gt;
Ibn Hanbal, que tenía un enfotu pacificador [... el doctor de Bagdag yera por demás esixente nes obligaciones del cultu y lliberal no que se refier a'l costume], sería, por eses paradoxes de la Historia, el presupuestu doctrinal de quien dellos sieglos más tarde, a empiezos del sieglu XIV, sentaría les bases del Islam más violentu, sofitáu sobre la yihad como pilastra fundamental, ya interpretando esti conceutu, venceyáu al martiriu y l'esfuerciu de los primeros musulmanes nos años en que la nueva relixón yera escorrida, nun sentíu bien particular: non tantu defensivu como agresivu. Trátase del teólogu siriu Ibn Taymiyya, quien, como reaición al [[Batalla de Bagdag (1258)|saquéu de Bagdag polos mongoles]], y tratando de rebatir la visión universalista que defendíen los [[sufíes]], construyó la doctrina d'un Islam zarráu, militante y combativu. Partiendo de la unicidá absoluta de Dios y la negación de cualesquier otru cultu (como por casu, el de los santos), condergó toa forma de intercesión y propunxo una llectura rigorista de la llei islámica, nuna obra non por azar titulada ''La política en nome de la llei divina'' pa restablecer l'orde nos asuntos del pastor y el fatáu; un llibru d'apenes 100 páxines que como señala [[Abdelwahab Meddeb]] foi generosamente editáu n'ediciones populares que contribuyeron al so espardimientu.&lt;p&gt;
Sobre Ibn Taymiyya tenemos un testimoniu contemporaneu, el del viaxeru tangerino [[Ibn Battuta]], que percorrió'l mundu islámicu a empiezos del sieglu XIV y que al pasar por Damascu repara lo siguiente: &quot;Ente los grandes alfaquíes hanbalíes [siguidores de Ibn Hanbal] de Damascu cuntábase Taqi ed-Din b. Taymiyya, home bien apreciáu, capaz de falar sobre les ciencies toes, pero daqué había na so mente tresmanáu y yera que los damascenos honrábenlu en demasía y él les sermoneaba dende lo alto del púlpitu&quot;. De siguío refier Ibn Battuta una serie de discutinios protagonizaos pol alfaquí, y cómo en toes elles foi desautorizáu pol restu de los alfaquíes bagdadíes y acabó sufriendo prisión, polo esviao de les sos enseñances. Él ye la piedra angular del actual integrismu.&lt;ref&gt;[[Lorenzo Silva]], [https://www.elmundo.es/cronica/2015/01/11/54b117c5268y3y2a128b456f.html ''La enfermedá del islam''], n'El Mundu, 11 de xineru de 2015. Glosa'l llibru homónimu de Meddeb.&lt;/ref&gt;}}
{{cita|Puede dicise por tantu qu'hasta la [[Batalla de Bagdag (1258)|cayida del califatu abasida en 1258]] inclusive los interpretes más batallosos de la ''yihad'' menor entendíen que se trataba d'un derechu, non d'una obligación, de combatir a los “cafres” [''[[kafir]]'' -infieles-], nunca a los mesmos musulmanes, que los sos conflictos taben seya que non sancionaos pol refugu coránicu a la guerra civil o inestabilidá (''[[fitna]]''). Nun va ser hasta la ''[[fetua]]'' qu'escribió [[Ahmad Ibn Taymiyya]] contra los mongoles en 1303 qu'un [[escoliasta]] de sonadía llamaba a una guerra santa obligatoria contra otru musulmanes, creando'l precedente de la guerra total” declarada por [[Abu Musab al Zarqawi]] en 2005 contra los chíitas iraquies. [[Ibn Taymiyya]] ta consideráu'l padre intelectual del sunismu radical modernu, especialmente pola so intransixencia nel procesu xudicial contra [[Assef al-Nasrani]], un cristianu que foi acusáu de blasfemia y perdonáu en 1293 pol emir siriu so la promesa de la conversión, y que según Ibn Taymiyya tenía de ser executáu con independencia de cual fora la so credo.&lt;ref&gt;[[Ernesto Castro]], [http://www.elconfidencial.com/cultura/2015-11-23/de-algazel-a-al-baghdadi-fontes-y-non-fontes-filosoficas-de-la-yihad_1102916/ ''De Averroes al Estáu Islámicu. Fontes filosófiques de la yihad''], n'El Confidencial, 23 de payares de 2015.&lt;/ref&gt;}}

* Sieglu XVIII: Defínese'l [[salafismu]] o [[wahhabismu]] por [[Muhammad ibn Abd-al-Wahhab]] (los sos siguidores prefieren denominase ''Ahl at-[[Tawhid]]'' -&quot;los monoteístes&quot;, o &quot;los de la unidá&quot; o &quot;unicidá&quot;-), doctrina que defende la vuelta a formar vida &quot;piadosa&quot; de les primeres trés xeneraciones de musulmanes (los ''[[salaf]]'').&lt;ref name= &quot;salaf&quot; /&gt; La so rellación con [[Mohammed bin Saud]],&lt;ref&gt;O [[Mohammed ibn Saud]]. McHale, fonte citada en [[:en:Muhammad bin Saud]]&lt;/ref&gt; el fundador de la [[Casa de Saud]], convirtió'l so movimientu nel dominante en Arabia.
* La segunda metá del sieglu XIX y l'empiezu del sieglu XX ye la dómina del [[reformismu islámicu]]&lt;ref&gt;Esposito (1996), ''op. cit.'', fonte citada en [[:it:Riformismu islamico]]&lt;/ref&gt; o [[modernismu islámicu]]&lt;ref name= &quot;modernismu&quot; /&gt; (''[[Al-Nahda]]'' -&quot;renacencia&quot; o &quot;espertar&quot;, que tamién ye un movimientu lliterariu-). [[Jamal al-Din al-Afghani]] (1837-1897), [[Muhammad Abduh]] (1849-1905) y [[Rashid Rida]] (1865-1935) proponen una sociedá islámica rexida pola ''[[xaria]]'', y refuguen cualesquier &quot;innovación censurable&quot; (''bid'ah'') nel islam: la denominación de la so postura (''[[islah]]''&lt;ref name= &quot;Islah&quot;&gt;Campu, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islah]] y [[:en:Islah (disambiguation)]]&lt;/ref&gt; -&quot;reforma&quot;, &quot;arreglu&quot;, &quot;meyora&quot;-) implica la denuncia de la &quot;degradación&quot; o &quot;corrupción&quot; (''[[fasad]]'')&lt;ref name= &quot;fasad&quot;&gt;Leaman, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:fasad]]&lt;/ref&gt; que ven nel so tiempu.&lt;ref&gt;[http://www.musulmanesandaluces.org/hemeroteca/2/islah.htm ''El islah, la reforma nel islam''] en musulmanesandaluces.org&lt;/ref&gt; Abduh y Rida son calificaos de &quot;[[modernistes islámicos]]&quot;, &quot;la primer respuesta ideolóxica musulmana al desafíu de la cultura occidental. Empezada na India y Exiptu na segunda parte del sieglu XIX... reflexa'l trabayu d'un grupu d'eruditos musulmanes d'opiniones coincidentes que realicen una reexaminación crítica de los conceutos y métodos clásicos de la [[xurisprudencia islámica|xurisprudencia]] y formulen un nuevu aproximamientu a la [[teoloxía islámica]]&lt;ref&gt;Ibn Qayyim al-Jawziyah, fonte citada en [[:en:Islamic theology]]&lt;/ref&gt; y la [[exéxesis]] del [[Corán]]. Esti nuevu aproximamientu, que nun ye nin más nin menos qu'una rebelión abierta contra la [[ortodoxa islámica]], desenvolvió una sorprendente compatibilidá coles idees de la [[Ilustración]]&quot;).&lt;ref name= &quot;modernismu&quot; /&gt; Na India sol dominiu británicu surde'l movimientu [[Ahle Hadith|Ahl-i Hadith]] ([[Syed Nazeer Husain]] y [[Siddiq Hasan Khan]])&lt;ref&gt;Oscar Carrera, [https://laicismo.org/2017/wahabismu-y-salafismu/166569 ''Wahabismu y salafismu''], 20 d'agostu de 2017&lt;/ref&gt; y darréu el movimientu [[Deobandi]] (1867), que se caracteriza por una estricta adhesión a la ''[[sunna]]''&lt;ref name= &quot;Sunna&quot;&gt;O ''[[sunnah]]'': La forma de vida prescrita como normativa pa los musulmanes sobre la base de les enseñances y práutiques de Mahoma y l'interpretación del Corán. La pallabra ''sunna'' (سنة, plural سنن sunan) derivar del raigañu (سن [sa-n-na]), y el so significáu ye &quot;camín fácil y llisu&quot; o &quot;direutu&quot;, o &quot;vezu&quot; o &quot;práutica avezada&quot;. Nun tien de confundir se con ''[[hadith]]'' (dichos y aiciones de Mahoma, arrexuntaos polos sos compañeru). Islahi, Amin Ahsan (1989 (tr:2009)). &quot;Difference between Hadith and Sunnah&quot;. Mabadi Tadabbur i Hadith (translated as: Fundamentals of Hadith Intrepretation). Fonte citada en [[:en:Sunnah]]&lt;/ref&gt; y una énfasis na ''sharia'' y la ''[[tasawwuf]]'' (la espiritualidá [[sufí]]). [[Revuelta del tabacu]] (Irán, 1891).&lt;ref&gt;Moaddel (1992), fonte citada en [[:en:Tobacco Protest]]&lt;/ref&gt;
*1926: Tres el so segundu pelegrinaxe a La Meca, [[Muhammad Ilyas Kandhlawi]], del movimientu ''Deobandi'', funda'l [[Tabligh|''Yamaat Tabligh'']] (&quot;grupu de predicadores&quot;) pa responder a lo que percibe como una perda d'influencia del islam na rexón de [[Mewat]] (norte de la India). El so lema ye &quot;¡musulmanes, faéivos musulmanes!&quot;, y pon como modelu de vida'l de la dómina de Mahoma, ejemplificado nel mandatu coránicu: &quot;imponer el bien y prohibir el mal&quot;.&lt;ref&gt;Agwani, Mohammed (1986). &quot;Islamic Fundamentalism in India&quot;. Twenty-First Century India Society. ASIN B0006EPNH0. Fonte citada en [[:en:Tablighi Jamaat]]&lt;/ref&gt;
{{cita|[A la entruga] ¿Por qué nun se concede a los musulmanes la gobernación y el lideralgu nel mundu? [ Ilyas contestó:] Cuando nun cumplimos los mandamientos de Alá y nun abstenemos de lo prohibío nes nueses vides personales sobre los que tenemos el control total, ensin nenguna torga o compulsión, entós ¿cómo ye posible que se nos confíe'l gobiernu d'esti mundu?. Ye namái al traviés de la decisión de Alá que puede concedese a los creyentes el gobiernu na tierra, asina que tienen de buscar la so prestar [el de Alá] y establecer les sos lleis [les de Alá] nesti mundu. Agora bien, cuando nun lo tamos faciendo nel ámbitu suxetu a nuesa mesma eleición (nes nueses vides individuales), ¿cómo puede esperase que si mañana se nos dan les riendes del gobiernu, vamos facer?&lt;ref&gt;[http://www.banglakitab.com/EnglishLiterature/Malfoozaat-DiscoursesOfMaulanaIlyasRA.pdf ''Malfoozat - Discursos de Moulana Ilyas''], fonte citada en [[:en:Muhammad Ilyas Kandhlawi]]&lt;/ref&gt;}}
*1928: [[Hassan al-Banna]] funda'l movimientu de los [[Hermanos Musulmanes]] n'Exiptu, la primer organización políticu/relixosa islámica moderna.
{{cita|Amás de Rida, otra inflúi sobre al-Banna foi'l [[fascismu]]. Ellí onde los fascistes aportunaben na supremacía del venceyu racial, l'imán defendía'l &quot;nacionalismu islámico&quot;. Sofitaba, amás, l'usu de la violencia pa enfrentase a los que s'interpunxeren nel so camín, entamaba concentraciones multitudinaries... demandaba llealtá total ya incuestionable a la so persona... Con al-Banna l'islam convertir nun movimientu [[totalitariu]] destináu a regular tolos aspeutos de la vida, tantu individual como social y política.&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;}}
*1941: [[Sayyid Abul Nala Maududi]],&lt;ref&gt;Zebiri, fonte citada en [[:en:Abul A'la Maududi]]&lt;/ref&gt; alumnu del movimientu Deobandi, funda la [[Jamaat-e-Islami]], una organización política con muncha influencia en Paquistán, la India, Bangladesh y Sri Lanka.
{{cita|L'islam desea destruyir tolos Estaos y gobiernos de cualesquier parte de la cara de la tierra que s'opongan a la ideoloxía y programa del islam, ensin importar el país o nación que gobiernen. ... L'islam rique la tierra, non a cencielles una porción d'ella, sinón el planeta enteru... porque la entera humanidá tendría de beneficiase... l'oxetivu de la ''yihad'' islámica ye esaniciar el dominiu d'un sistema a-islámicu y establecer nel so llugar el dominiu d'un sistema d'Estáu islámicu.
... Un Estáu islámicu ye un Estáu musulmán, pero un Estáu musulmán nun ye un Estáu islámicu nun siendo que la Constitución del Estáu tea basada nel Sagráu Corán y na ''Sunna''.
... La Sharia ye un completu esquema de vida y un orde social que lu toma tou, onde nada sobra y nada falta.
... Si una sociedá islámica conscientemente resuelve nun aceptar la ''Sharia'', y decide llexislar la so propia constitución y lleis o tomales de cualesquier otra fonte en cuenta de la ''Sharia'', tal sociedá ruempe'l so contratu con Dios y pierde el so derechu a ser llamada &quot;islámica&quot;.
.... [El nacionalismu ye] un conceutu occidental qu'estrema al mundu musulmán y asina enllarga la supremacía de les potencies imperialistes occidentales.&lt;ref&gt;Obres de Maududi, como ''Islamic Law and Its Introduction'', 1955, ''The Islamic law and constitution'', 1955, ''Islamic Way of Life'', 1967, ''Political Theory of Islam'', 1976, fontes citaes en [[:en:Abul A'la Maududi]]&lt;/ref&gt;}}
*1954 y 1965: El presidente exipciu [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] ilegaliza a los Hermanos Musulmanes. Los sos líderes son encarcelaos ([[Hassan al-Hudaybi]],&lt;ref&gt;Johnston, fonte citada en [[:en:Hassan al-Hudaybi]]&lt;/ref&gt; hasta la so muerte en 1973) o executaos ([[Sayyid Qutb]], en 1966), y van ser les principales influencies intelectuales del integrismu islámicu contemporaneu:
{{cita|Nel Islam la soberanía correspuende a Dios y la so autoridá tien de prevalecer nel corazón y na conciencia, n'asuntos rellacionaos cola observancia relixosa y nes cuestiones de la vida cotidiana. La tierra pertenez a Dios y debería purificarse pa Dios, y nun puede ser purificada mientres l'estandarte de 'Nun hai más dios que Dios' nun s'arrobinara pol planeta|''[[Ma'alim fi al-Tariq]]''&lt;ref&gt;Moussalli (1993), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Ma'alim fi al-Tariq]]&lt;/ref&gt; (&quot;Jalones nel camín&quot;, 1964), de Qutb&lt;ref&gt;Alcoverro, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;&lt;p&gt;(la obra de Hudaby, ''Du'at la Qudat'' -&quot;predicadores, non xueces&quot;-, considérase una respuesta a les sos tesis, en parte a favor y en parte en contra).}}
*1967: La derrota de les tropes árabes a manes d'Israel na [[Guerra de los Seis Díes]] fai aumentar el refugu escontra les polítiques nacionalista y secular, y favorez una rápida espansión del islamismu políticu.
*1973: Cola [[Crisis del petroleu de 1973|crisis del petroleu]], Arabia Saudita y el wahhabismu ganen influencia nel mundu islámicu faciendo usu de los ingresos llograos a partir de les sos reserves de petroleu.
*1978: El xeneral [[Muhammad Zia-ul-Haq]], presidente de Paquistán, impon la &quot;[[sharización]]&quot; o &quot;islamización&quot; (en 1979 apruébense les &quot;[[lleis hudud|lleis ''hudud'']]&quot;,&lt;ref name= &quot;Lau&quot;&gt;Lau, fonte citada en [[:en:Hudood Ordinances]]&lt;/ref&gt; imposición de castigos ''[[hadd]]'' y ''[[tazir]]'', propios de la ''[[xaria]]'', pal adulteriu, la fornicación extramarital -''[[zina (Hudud)|zina]]''-, l'acusación falsa d'esos delitos -''[[qazf]]''-, el robu o'l consumu d'alcohol).
*1979: El ayatolá [[Khomeini]] dirixe la [[revolución iranina]], que sustitúi la monarquía del Shah Pahlavi por un [[Estáu islámicu]] con una verdadera [[teocracia]] de clérigos (''[[velayet-y-faqih]]'' -&quot;tutela&quot; o &quot;soberanía del doctu&quot;-).&lt;ref&gt;Clairvaux, fonte citada en [[:fr:Velayet-y-faqih]]&lt;/ref&gt; Empieza la [[ocupación soviética d'Afganistán]] y la resistencia islámica contra ella; países musulmanes y Estaos Xuníos unvien ayuda a los rebeldes afganistanos, a los que se suman miles de ''[[muyahidin]]'' (voluntarios musulmanes qu'alleguen a lluchar na ''yihad''). En Sudán, el [[Frente Nacional Islámicu]]&lt;ref name=&quot;National Islamic_1&quot;&gt;SudanUpdate.org Fonte citada en [[:en:National Islamic Front]]&lt;/ref&gt; (FNI) de [[Hasan al-Turabi]] entra al gobiernu del país (anque la imposición de la ''sharia'' nun se fixo sinón nel periodu 1983-1985, y nuevamente dende 1989). N'Iraq, [[Sadam Husein]] depura'l partíu ''[[Baaz]]'' (hasta entós llaicu, socialista y nacionalista panárabe), alloñándose de Siria y islamizándose.&lt;ref&gt;[[Manuel Martorell]], [http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/defensa+y+seguridá/ari+17-2003 ''El xiru islamista de Sadam Husein''], ARI, nº 17, Real Institutu Elcano, 29 de xineru de 2003&lt;/ref&gt; Al añu siguiente empieza la [[Guerra Irán-Iraq]] o primer guerra del Golfu (1908-1989).
{{cita|Dende'l principiu de la revolución la xente glayaba: &quot;''Nala akbar''&quot; (&quot;Alá ye grande&quot;), y &quot;Queremos una república islámica&quot;. Esto yera lo que quería'l pueblu. Dende l'empiezu de la revolución, dellos grupos empezaron a crear problemes. Unos dicíen que queríen namái una república; otros, que queríen una república democrática, y otros, una república islámica democrática. El 98,2% del nuesu pueblu votó a favor de la República Islámica. Los grupos que se partíen el 2% restante empezaron a crear problemes. ¿Qué quieren los que conspiren contra la República Islámica cuando dicen que nun se-yos dio espaciu pa les sos actividaes? Si nun violen la Constitución, van tener llibertá.|Khomeini&lt;ref&gt;[[Félix Bayón]], [https://elpais.com/diario/1979/12/01/internacional/312850801_850215.html Entrevista] n'''El País'', 1 d'avientu de 1979&lt;/ref&gt;}}
{{cita|La democracia ye una nueva relixón. La llexislación nel Islam ye un derechu de Dios, pero la llexislación na democracia ye un derechu del pueblu. Trátase, pos, d'una nueva relixón basada en glorificar al pueblu y da-y los derechos y les carauterístiques divines. La democracia ye asociacionismu con Dios ya infidelidá manifiesta. Dios dixo &quot;la decisión pertenez namái a Dios. Él ordenó que nun sirváis a naide sinón a Él&quot;.|[[Al-Zawahiri]]&lt;ref&gt;Testu de 1989. Citáu en Soage, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}
*1982: La [[guerra d'El Líbanu de 1982|ocupación israelina del sur d'El Líbanu]] intensifica la radicalización del partíu islamista ''[[Movimientu Amal|Amal]]'' (chiíta pro-siriu) y l'organización d'un nuevu grupu islamista radical: ''[[Hezbollah]]'' (chiíta pro-iranín), fundáu oficialmente en 1985 coles mires d'espulsar a toes “les entidaes colonialistes” del país, y de destruyir Israel.
*1987: Mientres la primera ''[[intifada]]'' (revuelta palestina contra la ocupación israelina) [[Ahmed Yasín]] y [[Abdel Aziz al-Rantissi]] fundan ''[[Hamás]]''.
*1989: Fundir n'Arxelia'l [[Frente Islámicu de Salvación]] (FIS) que, dos años más tarde, va ganar les eleiciones llexislatives del país y va ser quitáu de faese col gobiernu d'Arxelia con un golpe d'estáu protagonizáu pol exércitu. El ayatola Khomeini, pocos meses antes de morrer, llanza una ''fetua'' contra [[Salman Rushdie]] por ''[[Los versos satánicos]]''. De magar, l'escritor vive escondíu y los rellacionaos col llibru sufrieron dellos ataques, incluyendo l'asesinatu d'unu de los traductores. La retirada soviética d'Afganistán manifiesta l'ésitu de los ''muyahidin'', parte de los cualos permanecen nel país integraos nes estructures del movimientu [[talibán]] agora nel poder, otros muévense a combatir n'otros conflictos con presencia de musulmanes, radicalizándolos (como la [[guerra civil somalina|guerra de Somalia]], dende 1991, la [[guerra de Bosnia]], 1992-1996, o la [[Primer Guerra Chechena|guerra de Chechenia]], dende 1994), y el restu vuelven a los sos países d'orixe per tol mundu, onde actúen d'axentes movilizadores del islamismu radical nes comunidaes musulmanes.&lt;ref name= &quot;CESEDEN&quot;&gt;CESEDEN (&quot;grupu de trabayu 3&quot;), [http://www.defensa.gob.es/ceseden/Galerias/ealede/cursos/curMonografico/ficheros/GT_3_TERRORISMU_ISLAMISTA.pdf El terrorismu islamista - Visión xeopolítica de los EE. UU y l'O. Y. sobre'l mundu árabe islámicu]&lt;/ref&gt;
*1990: Tres la so derrota ante Irán, l'Iraq de Sadam Husein [[invasión de Kuwait de 1990|invadi Kuwait]], empecipiando la segunda [[Guerra del Golfu]], na que les monarquíes árabes se alían con Estaos Xuníos y un grupu de países occidentales, coalición que consigue retomar el control de Kuwait (una zona clave na producción y distribución del petroleu) al añu siguiente. La monarquía saudina queda desprestixada ante l'islamismu por dexar la presencia en Arabia de tropes &quot;infieles&quot; (el títulu protocolariu y función relixosa de la monarquía saudina ye la [[Guardián de los Santos Llugares|curia de los santos llugares]]). Pa recuperar la so influencia, Arabia Saudita utiliza parte de les sos inmmensas rentes del petroleu nel financiamientu de grupos islamistes y [[madrasa|madrases]] per tol mundu, procurando la so orientación escontra'l wahabismu.
*1997: ''Fetua'' conxunta d'[[al-Zawahiri]] ([[Yihad Islámica Exipcia|''Yihad'' Islámica]]) y [[Osama Bin Laden]] (''[[Al Qaeda]]'') qu'ordena un &quot;frente islámicu mundial pa la yihad contra los xudíos y los cruzaos&quot;, legitimando los ataques a los estauxunidenses y los sos aliaos, civiles y militares, onde quiera que s'atoparen.&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; Bin Laden, n'agostu de 1996, dende Afganistán, declarara la guerra &quot;contra los americanos qu'ocupen la tierra de los dos llugares sagraos&quot;, con una [[guerra asimétrica|estratexa asimétrica]] y a escala mundial (yihad global).&lt;ref name= &quot;CESEDEN&quot; /&gt;
*Sieglu XXI: Colos [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]] y la respuesta de los Estaos Xuníos ([[guerra d'Afganistán]], [[guerra d'Iraq]] -tercer guerra del Golfu-, [[guerra contra'l terror]]), se evidenció el protagonismu d'organizaciones terroristes como ''[[Al Qaeda]]'', y darréu del llamáu [[Estáu Islámicu]] (''Daesh'', creáu en 2014 ente Siria ya Iraq). Ente los movimientos islamistes pacíficos destacó la llegada al poder d'[[Erdogan]] en [[Turquía]] (2003) y la llamada [[primavera árabe]] (2010); qu'en dalgún casu denomináronse &quot;[[islamismu llaicu]]&quot;.&lt;ref&gt;Martín, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;

== Movimientos islamistes ==
Nun hai zona del mundu ensin presencia de movimientos islamistes.&lt;ref&gt;American Foreign Policy Council, op. cit.&lt;/ref&gt; Pola so propia naturaleza, la mayor parte de los movimientos islamistes, anque surdan nun país concretu, tienen vocación d'estendese a la totalidá de la comunidá de creyentes musulmanes (''[[umma (islam)|umma]]'') o a la totalidá de los países musulmanes (''[[dar al Islam]]''); en dellos casos, inclusive restaurar el [[califatu]] ([[califatu mundial]]).&lt;ref&gt;Phares, fonte citada en [[:en:Worldwide caliphate]]&lt;/ref&gt; La so calificación de &quot;moderaos&quot; o &quot;radicales&quot; ye más o menos problemática según los casos; tocantes a la so llegalidá depende de la situación política de cada unu de los Estaos en que s'enllanten. El so grau de rellación con actividaes violentes ye bien distintu; dellos d'ellos tán consideraos como organizaciones terroristes.

{| {{tablaguapa}}
! País o Ámbitu !! Movimientu/os
|-
| Internacional || ''[[Estáu Islámicu|Al-Dawla al-Islāmīyá]]'' (&quot;Estáu islámicu&quot; -tamién citáu pol so acrónimu n'inglés: ''Isis'', o n'árabe: ''Dais'' o ''Daes''-, enllantáu como autoridá de fechu nun ampliu territoriu ente Siria ya Iraq, reclamó la reconocencia de tolos musulmanes como califatu)&amp;nbsp;· ''[[Al-Qaeda|Al Qaeda al Yihad]]'' (''al-Quaeda'' o ''al-Quaida'', &quot;la base pa la yihad&quot;, surdida en Paquistán y Afganistán, identificáronse-y grupos per tol mundu)&amp;nbsp;· [[Yihad Islámica Exipcia|''Harakat al-dschihād al-islāmī'']] (&quot;movimientu pa la ''yihad'' islámica&quot; o a cencielles &quot;''yihad'' islámica&quot; -''jihād'' o ''ǧihād''-, surdida n'Exiptu y estendida per distintos países islámicos)&amp;nbsp;· ''[[Hizb ut-Tahrir]]'' (&quot;Partíu de la Lliberación&quot;, surdíu en Palestina, estender per tol mundu)&amp;nbsp;· ''[[Hermanos Musulmanes|Yami'at al-Ijwan al-Muslimin]]'' (&quot;sociedá de los hermanos musulmanes&quot;, surdida n'Exiptu, estender per tol mundu)&amp;nbsp;· ''[[Tablighi Jamaat]]'' (&quot;sociedá pa la espansión de la fe&quot; o &quot;grupu de predicadores&quot;, surdida na India, estender per tol mundu)&lt;/tr&gt;

| [[Turquía]] || [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Turquía)|''Adalet ve Kalkınma Partisi'']] (AKP, &quot;Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu&quot;, dende 2003 ye'l partíu de gobiernu, calificáu de &quot;islamista moderáu&quot;). ''[[Hizmet]]''&lt;ref&gt;White, fonte citada en [[:en:Gülen movment]]. Andrés Mourenza, [http://internacional.elpais.com/internacional/2015/11/03/actualidad/1446566359_330385.html ''¿Quién ye Fetulá Gülen, el nuevu archienemigo de Erdogan? - La rede del predicador musulmán, que los espertos comparen al Opus Dei, ye acusada de crear &quot;una estructura paralela&quot; nel senu del Estáu''], El País, 3 de payares de 2015.&lt;/ref&gt; (&quot;serviciu&quot;) o movimientu [[Fethullah Gülen|Gülen]]. Partíos islámicos [[curdos]] (el pueblu curdu tien tamién guarda en Siria, Iraq ya Irán): ''[[Partiya İslamiya Kurdistan]]'' (&quot;[[Partíu Islámicu del Curdistán]]&quot;),&lt;ref&gt;[[:en:Islamic Party of Kurdistan]]&lt;/ref&gt; [[Hezbolá (Turquía)|''Hizbullahî Kurdî'']] o ''Türk Hızbullahı'' (&quot;''Hizbolá'' curdu o turcu&quot;, sunnita), ''[[Hereketa Îslamî yá Kurdistanê]]'' (&quot;[[Movimientu Islámicu del Curdistán]]&quot;).&lt;ref&gt;http://www.egm.gov.tr Fonte citada en [[:en:Kurdistan Islamic Movement (Turkey)]] y [[:ku:Hereketa Îslamiya Kurdistanê]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Siria]] || [[Exércitu Llibre Siriu]], [[Frente Islámicu (Siria)]], [[Frente Islámicu Siriu]], [[Frente Siriu de Lliberación Islámica]], ''[[Jabhat al-Nusra]]'' (&quot;frente pa la victoria&quot;)&amp;nbsp;· vease [[:Categoría:Organizaciones de la Guerra Civil Siria]].&lt;/tr&gt;
| [[El Líbanu]] || ''[[Hezbolá|Izbu-'llāh]]'' (&quot;partíu de Dios&quot; -trescritu davezu como ''Hezbolá'' o ''Hizbulá''-, chiíta, venceyáu a Irán y Siria)&amp;nbsp;· [[Movimientu Amal|''Ḥarakat Amal'']] (&quot;movimiento esperanza&quot;, chiíta, consideráu &quot;islamista moderáu&quot;) (vease [[Faiciones de la Guerra Civil Libanesa]])&lt;/tr&gt;
| [[Territorios palestinos|Palestina]] || [[Hamás|''Harakat al-Muqáwama al-Islamiya'']] (&quot;Movimientu de Resistencia Islámicu&quot; -conocíu pol acrónimu ''Hamás'', que de la mesma significa &quot;entusiasmu&quot;-, sunnita, gobernante na franxa de Gaza)&amp;nbsp;· [[Yihad Islámica Palestina|Harakat al-Jihād al-Islāel mio fi Filastīn]] (&quot;yihad islámica palestina&quot;)&lt;/tr&gt;
| [[Iraq]] || [[Alianza Xunida Iraquina]] (coalición de partíos chiítas), [[Partíu Islámicu Iraquín]] (sunnita).&amp;nbsp;· [[Movimientu Islámicu del Curdistán]]&lt;ref&gt;http://www.rudaw.net Fonte citada en [[:en:Kurdistan Islamic Movement]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· [[Unión Islámica Curda]]&amp;nbsp;· [[Grupu Islámicu del Curdistán]] (''[[Komala]]'')&lt;ref&gt;[[:en:Kurdistan Islamic Group]]&lt;/ref&gt; (curdos)&amp;nbsp;· [[Agrupación de los faylis islámicos n'Iraq]]&lt;ref&gt;Faili Kurd, fonte citada en [[:en:Islamic Fayli Grouping in Iraq]]&lt;/ref&gt; (curdos [[faylis]]&lt;ref&gt;Un grupu de curdos rellacionaos colos [[luros]]. http://www.iranicaonline.org Fonte citada en [[:en:Feyli Kurds]]&lt;/ref&gt; chiítas)&amp;nbsp;· [[Hamás curdu]]&lt;ref&gt;The Islamist Threat in Iraqi Kurdistan, fonte citada en [[:en:Kurd Hamas]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Irán]] || [[Organizaciones de la revolución iranina]]&lt;ref&gt;Bakhash, Reign of the Ayatollahs, (1984), fonte citada en [[:en:Organizations of the Iranian Revolution]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Khabat]]''&lt;ref&gt;sazmanixebat.org, fonte citada en [[:en:Khabat]]&lt;/ref&gt; (curdos)&lt;/tr&gt;
| [[Península arábiga]] || [[Al Qaeda na península arábiga|''Tanẓīm al-Qā'idah fī Jazīrat al-'Arab'']]&lt;ref&gt;Johnsen, fonte citada en [[:en:Al-Qaeda in the Arabian Peninsula]]&lt;/ref&gt; (&quot;''Al Qaeda'' na península arábiga&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Al-Islah]]'' (&quot;la reforma&quot;, Yemen -vease tamién [[insurxencia d'Al-Qaeda en Yemen]]-)&amp;nbsp;· La vida política de les [[monarquíes del Golfu]], y particularmente del [[reinu d'Arabia Saudita]], nun s'entama en partíos políticos, sacante en [[Kuwait]] (ente los sos partíos hai consideraos islamistes: ''[[Al-Haraka Al-Dosturiya Al-Islamiyah]]''&lt;ref&gt;Williamson, fonte citada en [[:en:Faes]]&lt;/ref&gt; -''Faes'', sunnita-, [[Alianza Nacional Islámica]]&lt;ref&gt;Kuwait Times, fonte citada en [[:en:National Islamic Alliance]]&lt;/ref&gt; -chiíta-, [[Alianza de Xusticia y Paz]]&lt;ref&gt;Ahram Online, fonte citada en [[:en:Justice and Peace Alliance]]&lt;/ref&gt; -chiíta, escuela shirazi-) y en [[Baḥréin]] (''[[Al Wefaq]]'' -chiíta-, ''[[Al Asalah]]''&lt;ref&gt;ww.alasalah-bh.org Fonte citada en [[:en:Al Asalah]]&lt;/ref&gt; -brazu políticu de la [[Sociedá d'Educación Islámica]], sunnita, salafista-&lt;ref&gt;Web oficial, fonte citada en [[:en:Islamic Education Society]]&lt;/ref&gt;).&lt;/tr&gt;
| [[Asia central]] y [[península indostánica]] || [[Talibán]] (&quot;estudiantes&quot;, Afganistán y Paquistán),&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-e-Islami]]'' (&quot;sociedá islámica&quot;, Afganistán),&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-e-Islami Pakistan]]'',&lt;ref&gt;Adel G. H. et al (eds.) &quot;Muslim Organisations in the Twentieth Century: Selected Entries from Encyclopaedia of the World of Islam.&quot; Fonte citada en [[:en:Jamaat-e-Islami Paquistán]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-e-Islami Hind]]''&lt;ref&gt;Ahmad, Irfan (2009-09-21). Islamism and Democracy in India: The Transformation of Jamaat-e-Islami. [[Princeton University Press]]. Fonte citada en [[:en:Jamaat-e-Islami Hind]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-ul-Mujahideen]]''&lt;ref&gt;Julfikar Ali Manik, fonte citada en [[:en:Jamaat-ul-Mujahideen Bangladesh]]&lt;/ref&gt; (Bangladesh)&amp;nbsp;· ''[[Lashkar-e-Taiba]]'' (Caxmir, India)&amp;nbsp;· ''[[Tabligh]]'' (India), &amp;nbsp;· ''[[Pakistan Awami Tehrik]]''&lt;ref&gt;[[:en:Pakistan Awami Tehrik]]&lt;/ref&gt; (&quot;movimientu del pueblu de Paquistán&quot;, calificáu de &quot;moderáu&quot;)&amp;nbsp;· (vease [[Faiciones de la Guerra Civil Afgana]])&lt;/tr&gt;
| [[Indonesia]] || ''[[Majelis Ulama Indonesia]]''&lt;ref&gt;MUI official website, fonte citada en [[:en:Indonesian Ulema Council]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[Conseyu de ulemas d'Indonesia]]&quot;)&lt;/tr&gt;
| [[Filipines]] || ''[[Abu Sayyaf]]'' (&quot;padre de la espada&quot;)&amp;nbsp;· [[Frente Moru de Lliberación Islámica]]&lt;/tr&gt;
| [[Marruecos]] || [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Marruecos)|''Ḥizb Al-ʿAdālah Wal-Tanmiyah'']] (&quot;Partíu de la Xusticia y del Desenvolvimientu&quot;, llegalizáu y calificáu de &quot;moderáu&quot;)&amp;nbsp;· [[Xusticia y Caridá|''Al Adl Wal Ihsane'']] (&quot;Xusticia y Caridá&quot;, non llegalizáu pero toleráu, calificáu de radical pero non violentu)&lt;/tr&gt;
| [[Arxelia]] || ''[[Ḥarakat An-Nahḑa Al-Islāmiyya]]'' (&quot;[[Movimientu de la Renacencia Islámica]]&quot;, calificáu de &quot;moderáu&quot;)&lt;ref&gt;Ministeriu del Interior, fonte citada en [[:en:Islamic Renaissance Movement]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Harakat Al-Islah Al-Wataniy]]'' (&quot;[[Movimientu pola Reforma Nacional]]&quot;, calificáu de &quot;moderáu&quot;)&lt;ref&gt;apn-dz.org Fonte citada en [[:fr:Mouvement pour la réforme nationale]]&lt;/ref&gt; [[Grupu Islámicu Armáu|al-Jama'ah al-Islamiyah al-Musallaha]] (&quot;grupu islámicu armáu&quot; -GIA-)&amp;nbsp;· [[Frente Islámicu de Salvación|''Al-Jabhah al-Islāmiyah lil-Inqādh'']] (&quot;frente islámicu de salvación&quot; -FIS-)&amp;nbsp;· [[Al Qaeda del Magreb Islámicu|''Tanẓīm al-Qā'idah fī Bilād al-Maghrib al-Islāmī'']] (&quot;al-Qaeda del Magreb Islámicu&quot;, enantes denomináu Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate; estendióse por tol Magreb)&lt;/tr&gt;
| [[Tunicia]] || ''[[Ennahda]]'' (&quot;Partíu del Renacimientu&quot;)&lt;/tr&gt;
| [[Libia]] || ''[[Hizb Al-Adala Wal-Bina]]''&lt;ref&gt;Dominique Soguel, fonte citada en [[:en:Justice and Construction Party]]&lt;/ref&gt; (&quot;Partíu de la Xusticia y la Construcción&quot;)&amp;nbsp;· (vease [[Guerra de Libia de 2014-2015#Fuercies islamistes]])&lt;/tr&gt;
| [[Exiptu]] || [[Yihad Islámica Exipcia]] (terrorista)&amp;nbsp;· ''[[A la Gama'a al-Islamiyya]]'' (&quot;el grupu islámicu&quot;, terrorista)&amp;nbsp;· [[Partíu Llibertá y Xusticia|''Ḥizb Al-ḥurriyya Wal-ʿAdāla'']] (&quot;Partíu Llibertá y Xusticia&quot;, consideráu'l brazu políticu de los Hermanos Musulmanes)&amp;nbsp;· ''[[Takfir Wal Hijra]]'' (&quot;anatema y exiliu&quot;, terrorista)&lt;/tr&gt;
| [[Sudán]] || ''[[Al-Jabhah al-Islamiyah al-Qawmiyah]]'' (&quot;[[Frente Nacional Islámicu]]&quot;)&lt;ref name=&quot;National Islamic_1&quot;/&gt;&amp;nbsp;· [[Ansar (Sudán)|''Ansar'']]&lt;ref&gt;Fadlalla, Mohamed H. (2004). Short History of Suden. iUniverse. ISBN 0-595-31425-2, fonte citada en [[:en:Ansar]]&lt;/ref&gt; ([[Hizb al-Umma]])&lt;ref&gt;Warburg, Gabriel (2003). Islam, sectarianism, and politics in Suden since the Mahdiyya. Univ of Wisconsin Press. páxs. 125–127. ISBN 0-299-18294-0. Fonte citada en [[:en:National Umma Party Suden]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Khatmiyya]]''&lt;ref&gt;Library of Congress Country Studies, fonte citada en [[:en:Islam in Suden]] -[[:en:Khatmiyya]]-&lt;/ref&gt; (''[[Al Hizb Al-Ittihadi Al-Dimuqrati]]'')&lt;ref&gt;Library of Congress Country Studies, fonte citada en [[:en:Islam in Suden]] -[[:en:Democratic Unionist Party (Suden)]]-&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Somalia]] || [[Unión de Tribunales Islámicos]]&amp;nbsp;· ''[[Al-Shabbaab]]'' (&quot;los mozos&quot;)&amp;nbsp;· [[Frente Islámicu Somalín]]&amp;nbsp;· (vease [[Faiciones de la Guerra Civil Somalina]])&lt;/tr&gt;
| [[Kenia]] ||[[Islamic Party of Kenia]] (IPK), [[United Muslims of Africa]] (UMA), [[Islamic Liberation Army of the Islamic People of Kenia]] (ILAPK)&lt;ref&gt;[[Charles Kagwanja]] -[[Africa Police Institute]]-, [http://www.academia.edu/3555114/Religious_pockets_of_conflict_dealing_with_resurgence_of_radical_Islamism_and_terrorism_in_Keña ''Religious pockets of conflict - Dealing with resurgence of radical Islamism and terrorism in Kenia''], Horn of Africa Bulletin, Julio-Agostu 2012. [http://www.crisisgroup.org/en/regions/africa/horn-of-africa/kenya/b085-kenyan-somali-islamist-radicalisation.aspx ''Kenyan Somali Islamist Radicalisation''], Africa Briefing, Xineru de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Tanzania]] ||''[[Jumuiya na Taasisi za Kiislamu]]'' (&quot;[[Asociación d'Organizaciones Islámiques]]&quot;), ''[[Simba wa Mungu]]'' (&quot;[[Lleón de Dios]]&quot;, activista violentu), ''[[Baraza la Uendelezaji wa Koran Tanzania]]'' ([[BALUKTA]], &quot;[[Conseyu pa la Promoción del Corán en Tanzania]]&quot;, radical, na oposición), ''[[Baraza kuu la Waislamu Tanzania]]'' ([[BAKWATA]],&lt;ref&gt;arcworld.org, fonte citada en [:en:National Muslim Council of Tanzania]&lt;/ref&gt; &quot;[[Conseyu Supremu de los Musulmanes en Tanzania]]&quot;, moderáu, pro-gubernamental. ''[[Uamsho]]''&lt;ref&gt;uamshozanzibar.wordpress.com. Fonte citada en [[:en:Uamsho]]&lt;/ref&gt; (&quot;Espertar&quot;, sececionismu en Zanzíbar, zona de mayoría musulmana).&lt;ref&gt;
* [[Thomas Ndaluka]], [[Frans Wijsen]], [https://books.google.es/books?id=mdZ8BAAAQBAJ&amp;dq= ''Religion and State in Tanzania Revisited: Reflections from 50 Years of Independence''], LIT Verlag Münster, 2014
* [[Hanno Brankamp]], [http://thinkafricapress.com/tanzania/tanzanias-militant-islamists-domestic-threat-domestic-context ''Tanzania's Islamist Militants: A Domestic Threat from a Domestic Context''], en Think Africa Press, 20 de xunu de 2013
* [[Harvey Glickman]] -[http://www.haverford.edu/faculty/hglickma Harverford]-, [http://www.unc.edu/depts/diplomat/item/2011/0104/iar/iar_tanzania.html ''The Threat of Islamism in Sub-Saharan Africa: The Case of Tanzania''], 2011 (reseña).
* BBC News, fonte citada en [[:en:Zanzibar acid attack]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Mauritania]] || ''[[Tawassoul]]'' o ''[[Tewassoul]]'' (&quot;[[Rally Nacional pola Reforma y el Desenvolvimientu]]&quot; -RNRD-, venceyáu a los Hermanos Musulmanes)&lt;ref&gt;Webs oficiales, fonte citada en [[:en:National Rally for Reform and Development]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Senegal]] || ''[[Ibadu Rahman|Jama' al-Ibadu Rahman]]'' (JIR o ''[[Harakat al-Fatah]]'' HF). ''[[Wasatiyyah]]''.&lt;ref&gt;Kamary Cam, [https://sites.google.com/site/religionandpoliticsinsenegal/file-cabinet/the-team ''II. Islamism and the Secular State: the origin of Senegalese Muslim estremes''], en ''Religion and Politics in Senegal: the impact of &quot;ndigël&quot; in Senegalese Democratization'', 2012.&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Gambia]] || ''[[Tabligh|Tablighi Jama'at]]''&lt;ref&gt;[[Marloes Janson]] -[[Escuela d'Estudios Orientales y Africanos|SOAS]] y [[Zentrum Modernen Orient]]-, [https://books.google.es/books?id=cUAIAQAAQBAJ&amp;pg=PA66&amp;lpg=PA66&amp;dq= ''Islam, Youth and Modernity in the Gambia: The Tablighi Jama'at''], [[Cambridge University Press]], 2013. [[Michal Ran]], [http://muse.jhu.edu/login?auth=0&amp;type=summary&amp;url=/journals/african_studies_review/v051/51.2.ran.html ''Political Islam in West Africa: State-Society Relations Transformed (review)''], African Studies Review, setiembre de 2008: &quot;the Gambian state, as analyzed by [[Momodou Darboe]], has mobilized Islamist rhetoric to shore up its political power.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Mali]] || ''[[Ansar Dine|Ansar ad-Din]]'' (&quot;defensores de la fe&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Movimientu pa la Unicidá y la Yihad n'África Occidental|Jamāʿat at-tawḥīd wal-jihād fī gharb ʾafrīqqīyā]]'' (&quot;movimientu pa la unicidá y la yihad n'África Occidental&quot;, venceyáu a Al-Qaeda nel Magreb Islámicu)&lt;/tr&gt;
| [[Níxer]] || &quot;Tenemos a al Qaeda al norte y a Boko Haram al sur&quot;.&lt;ref&gt;Kolo Ligari Katiella, citáu en [[Sudarsan Raghavan]], [http://www.washingtonpost.com/world/niger-struggles-against-militant-islam/2012/08/16/9b712956-d7f4-11y1-98c0-31f6f55bdc4a_story.html ''Niger struggles against militant Islam''], The Washington Post, 16 d'agostu de 2012.&lt;/ref&gt; &quot;''... groupes touareg puis islamistes''&quot;.&lt;ref&gt;Charlotte Bozzonet, [ ''Le Niger, aux avant-postes de la menace islamiste au Sahel''], Monde, 4 de febreru de 2013. [[Francisco Vidal Castro]] -Universidá de Xaén-, [http://www4.ujaen.es/~fvidal/pdf-s/Vidal-El%20Islam%20en%20Niger.pdf ''L'Islam en Níxer''], en Mauricio Pastor (ed.) ''La muyer subsaḥariana'', Universidá de Granada, 2007.&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Nixeria]] || ''[[Boko Haram]]'' (&quot;la presunción ye anatema&quot; o &quot;la educación occidental ye pecáu&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Jamāʿatu Anṣāril Muslimīna fī Bilādis Sūdān]]'' (&quot;vanguardia pa la proteición de los musulmanes nes Tierres Negres»&quot; -''[[Ansaru]]''-)&lt;ref&gt;Le Figaro , fonte citada en [[:en:Ansaru]]&lt;/ref&gt; ''[[Jama't Izalat al Bid'a Wa Iqamat as Sunna]]'' (''Izala'', &quot;sociedá pa la remoción de les innovaciones y el reestablecimmiento de la ''sunna''&quot;&lt;ref&gt;Ben Amara, fonte citada en [[:en:Izala Society]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Chad]] || ''[[Ansar al Sunna]]'' (&quot;defensores de la tradición&quot;).&lt;ref&gt;Géraud Magrin, [https://books.google.es/books?id=k-KnzH85w2oC&amp;pg=PA345&amp;lpg=PA345&amp;dq= ''Le sud du Tchad en mutation: des champs de coton aux sirènes de l'or noir''], pg. 345.&lt;/ref&gt; Seición chadiana de la ''[[Association Mondiale de l'Appel Islamique]]''&lt;ref&gt;[[Henri Coudray]] -S. J.-, [http://www.jesuites.com/actualites/archives/2000/islamtchad.htm ''Musulmans et Chrétiens au Tchad, ente convivialité et affrontement'']&lt;/ref&gt; o ''[[Association mondiale pour l'appel islamique]]'' (''[[World Islamic Call Society]]'', WICS, una ONG fundada en 1972, que se consideraba próxima a la Libia de Gadafi hasta la cayida d'esi réxime).&lt;ref&gt;[http://ngo-db.unesco.org/r/or/fr/1100054027 Ficha na UNESCO]. Reuters, fonte citada en [[:en:World Islamic Call Society]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Estaos Xuníos]] || ''[[Nation of Islam]]'' (&quot;nación del islam&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Hizb ut-Tahrir America]]'' (HTA)&lt;ref&gt;shariahthethreat.org, fonte citada en [[:en:Hizb ut-tahrir America]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
|-
| [[Antigua Yugoslavia]] || ''[[Organización Musulmana Yugoslava|Jugoslavenska Muslimanska Organizacija]]'' (&quot;Organización Musulmana Yugoslava&quot;). Anguaño sobrevive, en Bosnia-Herzegovina, como [[Partíu d'Aición Democrática (Bosnia y Herzegovina)|Stranka demokratske akcije]] (&quot;Partíu d'Aición Democrática&quot;, afiliáu internacionalmente al [[Partíu Popular Européu]], al que tamién pertenecen los partíos [[demócrata-cristianos]])
|}
{{VT|Categoría:Grupos islamistes|Categoría:Organizaciones yihadistes|Categoría:Partíos políticos islámicos|Partíos islámicos}}&lt;ref&gt;BBC, fonte citada en [[:en:Islamic party]]. [[:en:Category:Islamist groups]]&lt;/ref&gt;

== Islamismu y medios de comunicación ==
[[Edward Said]] analiza la forma en que s'aburuya la imaxe del islam ([[islamofobia]], [[crítiques al islam]]) nos [[medios de comunicación]] occidentales, que na [[yera de la información]] determinen bien selectivamente qué se presenta y cómo: la opresión, particularmente escontra la muyer, les prohibiciones, la crueldá y el [[anti-intelectualismu]], rellacionándolo col [[fanatismu]] y los conflictos mundiales; y despintando o refugando les traces potencialmente positives de la relixón y el mundu islámicu.&lt;ref&gt;Said, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Covering Islam]]&lt;/ref&gt;

Tocantes a la rellación ente [[islamismu y medios de comunicación]],&lt;ref&gt;Fradkin, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Heffelfinger, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; ye bidireccional: l'islamismu ye unu más de los grandes productores de materia primo d'información pa los medios (conteníos de too tipo -suceso, opiniones, declaraciones, imáxenes-), que se presenten con un fuerte componente d'[[estereotipu|estereotipos]] y [[estigmatización]]; ente que pa los movimientos islamistes los medios son una ferramienta fundamental nes sos [[estratexes de comunicación]], que nel casu de los movimientos violentos úsase como una verdadera arma ([[propaganda]], [[desinformación]], [[mieu]], [[mimesis|imitación]]).

* [[Medios de comunicación islámicos]]&lt;ref&gt;[[:en:Category:Islamic media]]&lt;/ref&gt;
* [[Medios de comunicación islámicos nel Reinu Xuníu]]&lt;ref&gt;[[:en:List of Islamic television and radio stations in the United Kingdom]]&lt;/ref&gt;
* [[Axencia Internacional Islámica de Noticies]] (venceyada a la [[Organización pa la Cooperación Islámica]])
* [[Frente Global de Medios Islámicos]] -[[Global Islamic Media Front (GIMF)]], venceyáu a Al-Qaeda-&lt;ref&gt;[[:en:Global Islamic Media Front (GIMF)]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Sada al-Malahim]]'' (&quot;ecu de la batalla&quot;, mediu escritu, n'árabe, venceyáu a Al-Qaeda)
* ''[[Inspire]]'' (mediu escritu, n'inglés, venceyáu a Al-Qaeda)&lt;ref&gt;[[:en:Inspire (magacín)]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Dabiq]]'' (mediu escritu, en distintes llingües, venceyáu al Estáu islámicu)&lt;ref&gt;[[:en:Dabiq (magacín)]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Asharq al-Awsat]]'' (mediu escritu, venceyáu a la familia real saudina)
* [[Al Jazeera]] (televisión d'espardimientu internacional, venceyada al gobiernu de Qatar)
* [[Press TV]] (televisión d'espardimientu internacional, en llingua inglesa venceyada al gobiernu d'Irán)
* [[Hispan TV]] (televisión d'espardimientu internacional, en llingua española, venceyada al gobiernu d'Irán)
* [[Peace TV]]&lt;ref&gt;Harper, fonte citada en [[:en:Peace TV]]&lt;/ref&gt; (televisión d'espardimientu internacional, en llingua inglesa, fundada y presidida por [[Zakir Naik]])
* ''[[El poder de les velees]]'' (Adam Curtis, BBC, 2004)
* [[Theo van Gogh (direutor de cine)]] (asesináu en 2004)
* [[Caricatures de Mahoma nel periódicu Jyllands-Posten]] (2005) y [[atentáu contra Charlie Hebdo]] (2015)
* [[Disturbios islamistes de setiembre de 2012]] (pola película ''[[La inocencia de los musulmanes]]'')

Tocantes a los productos de ficción en cine y televisión, [[estereotipos árabes y musulmanes n'Estaos Xuníos|particularmente los d'Estaos Xuníos]],&lt;ref&gt;American Educational History Journal, fonte citada en [[:en:Stereotypes of Arabs and Muslims in the United States]]&lt;/ref&gt; fueron oxetu de particular analís, que detecta tantu'l tratamientu estereotipáu de la visión negativa del islamismu radical como'l so opuestu (l'enfoque autocríticu).&lt;ref&gt;
* Daniel Mandel, [http://www.meforum.org/26/muslims-on-the-silver-screen ''Muslims on the Silver Screen''], en ''Middle East Quarterly'', Spring 2001, páxs. 19-30
* Rubina Ramji, [http://www.unomaha.edu/jrf/Vol9Non2/RamjiIslam.htm ''From Navy Seals to The Siege: Getting to Know the Muslim Terrorist, Hollywood Style''], en ''The Journal of Religion and Film'', Vol. 9, Non.2, October 2005, University of Ottawa
* Sergio Aguilera, [http://www.academia.edu/5479576/M%C3%A1s_all%C3%A1_de_la_demonizaci%C3%B3n_del Islam_en_Hollywood ''Más allá de la demonización del Islam en Hollywood''], en Cine y Relixones, Université Paris-Sud, 2013
* Hollie MacKay, [http://www.foxnews.com/entertainment/2014/11/13/islam-handled-with-kid-gloves-in-hollywood/ ''Hollywood's challenges in portraying the Middle East and Islam''], en Fox News, 13 de payares de 2014
* [http://muttaqiismail.com/6-really-good-movies-that-make-muslims-look-bad/ ''6 Really Good Movies That Make Muslims Look Bad''] en Muttaqi Ismail
* [http://www.1971-reviewae.com/2014/07/10-positive-hollywood-movies-about.html ''10 Positive 'Hollywood' Movies about Muslims and Islam''] en reviawae.com
* [http://markhumphrys.com/cinema.bad.guys.html ''The bad guys are never Islamists: List of movie &quot;bad guys&quot; since 9/11'']
&lt;/ref&gt;
* ''[[The Sheik]]'' (1921, cola so secuela ''[[The Son of the Sheik]]'',&lt;ref&gt;IMD, fonte citada en [[:en:The Son of the Sheik]]&lt;/ref&gt; 1926; protagonizaes por [[Rodolfo Valentino]], esploten l'estereotipu románticu del [[orientalismu]])
* ''[[Los cuatro plumes]]'' (delles películes, dende 1921, ambientadas na [[guerra del Mahdi]]&lt;ref&gt;Cromer, fonte citada en [[:en:Mahdist War]]&lt;/ref&gt; -finales del sieglu XIX-, esploten l'estereotipu de la violencia de les mases fanatizadas y el lideralgu mesiánicu)
* ''[[Beau Geste]]'' (delles películes, dende 1926, ambientadas nel Sahara)
* ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence d'Arabia]]'' (1962, ambientada nel frente d'Oriente Mediu mientres la Primer Guerra Mundial)
* ''[[Kartum]]'' (1966, ambientada na guerra del Mahdi)
* ''[[El mensaxe]]'' (1976, ambientada na dómina de Mahoma)
* ''[[The Delta Force (película)|The Delta Force]]'' (1986)
* ''[[Rambo III]]'' (1988, ambientada n'Afganistán)
* ''[[Not Without My Daughter|Non ensin la mio fía]]'' (1990, ambientada n'Irán)
* ''[[The Siege]]'' (1998, ambientada n'Estaos Xuníos)
* ''[[Black Hawk Down]]'' (2001, ambientada en Somalia)
* ''[[Syriana]]'' (2005)
* ''[[Babel (película)|Babel]]'' (2006)
* ''[[Charlie Wilson's War]]'' (2007, ambientada n'Afganistán)
* ''[[The Hurt Locker]]'' (2008, ambientada n'Iraq)
* ''[[Homeland (serie de televisión)|Homeland]]'' (serie de televisión, dende 2011)
* ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' (2012)

Muncho menos espardimientu adquieren los productos audiovisuales similares producíos nos países musulmanes, siendo una esceición la película turca ''[[Kurtlar Vadisi]]'' (2006).

Delles coproducciones europees con países musulmanes, como ''[[Persépolis (película)|Persépolis]]'' (2007) o ''[[La Source des femmes]]'' (2011) reflexen aspeutos pocu convencionales de la tema.

Tamién se desenvolvieron [[videoxuegu|videoxuegos]] con conteníos más o menos violentos ambientados en redolaes rellacionaes col islamismu; y analizóse la so capacidá pa desenvolver respuestes negatives nos sos usuarios.&lt;ref&gt;
* Mazim Qumsiyeh, [http://www.ibiblio.org/prism/jan98/anti_arab.html ''100 Years of anti-Arab and anti-Muslim stereotyping'']
* Vit Sisler, [http://www.digitalislam.eu/article.do?articleId=1704 ''Dixital Arabs: Representation in Video Games'']
* Muniba Saleem, [https://spsptalks.wordpress.com/2012/12/07/arabs-as-terrorists-the-power-of-media-images/ ''Arabs as Terrorists: The Power of Media Images'']
* Rachel Saloom, [https://www.wcl.american.edu/modernamerican/documents/6-RachelSaloom.pdf ''ARAB STEREOTYPING: A MULTI-DISCIPLINARY PERSPECTIVE'']&lt;/ref&gt;

== Islamismu y derechos humanos ==
{{VT|Derechos humanos|Derechos humanos nel mundu islámicu}}&lt;ref&gt;Human Rights Watch, fonte citada en [[:en:Human rights in Islamic countries]]&lt;/ref&gt;
Cola ''sharia'' como fonte principal, la [[Organización de la Conferencia Islámica]] emitió una ''[[Declaración de los Derechos Humanos nel Islam]] o &quot;Declaración d'El Cairu&quot; (1990), estremada de la [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]] de les Naciones Xuníes (1948).

== Islamismu y sexualidá ==
[[Ficheru:Map3.10RequiredDressCodesforWomen_compressed.jpg|thumb|400px|Distintos tonos de verde, de menor a mayor intensidá: 1- Ensin presión pa llevar o non velu. 2- El costume dicta modestia xeneral; el velu facial ye bien raru. 3- Puede riquir una vistimienta específica; el velu facial esiste, pero ye llindáu. 4- Ríquese una vistimienta específica, el velu facial pue ser común. 5- Rique afacer a un códigu de vistimienta. Hai violencia, o inclusive persecución llegal a los que lo incumplan. Trama de puntos: Llixera o moderada presión contra l'usu del velu, anque'l velu facial puede aun así ser común. Trama de llinies: Fuerte presión contra l'usu del velu, el velu ta acutáu en públicu.]]
{{VT|Islam y sexualidá|Matrimonio nel Islam|Xurisprudencia islámica sobre sexualidá}}&lt;ref&gt;Suad, fonte citada en [[:en:Islamic sexual jurisprudence]]&lt;/ref&gt;

Los Estaos islámicos o los sistemes xudiciales &quot;[[sharificación|sharificados]]&quot;, qu'apliquen la ''[[xaria]]'', imponen castigos ''[[hadd]]'' y ''[[tazir]]'' pal adulteriu, la fornicación extramarital -''[[zina (Hudud)|zina]]''- y l'acusación falsa d'esos delitos -''[[qazf]]''-; por casu, nes &quot;[[lleis hudud]]&quot;&lt;ref name= &quot;Lau&quot; /&gt; de Paquistán.

''[[Mut'ah]]''&lt;ref&gt;Wehr, fonte citada en [[:en:Mut'ah]]&lt;/ref&gt; y ''[[Nikah Misyar]]''&lt;ref&gt;Al-Qaradawi, fonte citada en [[:en:Nikah Misyar]]&lt;/ref&gt; son denominaciones sunnita y chiíta respeutivamente pa un tipu de matrimoniu temporal, que s'usa como xustificación de la [[esplotación sexual]] nel contestu del yihadismu.

La publicación en 2009 d'un llibru de [[sexoloxía]] pola emiratina [[Widad Lutah]] causó un bultable discutiniu.

La imposición d'un [[códigu de moralidá]] en [[vistimienta]] y [[conductes públiques]] llegar a controlar con una [[policía de costumes]] o [[policía relixosa]]&lt;ref&gt;Theodorou, fonte citada en [[:en:Religious police]].&lt;/ref&gt; (''[[mutaween]]'' o ''[[mutawwi'in]]''),&lt;ref name=&quot;MUT&quot;&gt;Dictionary of Modern Written Arabic, fonte citada en [[:en:mutaween]]&lt;/ref&gt; que n'Arabia Saudita recibe'l nome de ''[[haia]]'' (&quot;[[Comité pa la Promoción de la Virtú y la Prevención del Viciu]]&quot;). El ''[[ikhtilat]]'' (la interaición social non autorizada ente homes y muyeres) ye considerada una grave ofiensa a la moral.&lt;ref&gt;[[Ben Hubbard]], [http://www.nytimes.com/2016/07/11/world/middleeast/saudi-arabia-islam-wahhabism-religious-police.html?_r=0 ''A Saudi Morals Enforcer Called for a More Lliberal Islam. Then the Death Threats Began''], New York Times, 10 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt;

== Islamismu y condición femenina ==
{{VT|La muyer nel islam|Feminismu islámicu|Polémica en redol al velu islámicu}}&lt;ref&gt;[[Michael A. Barry]] -[[:en:Michael A. Barry]]-, ''Le Royaume de l'insolence'', fonte citada en [[:fr:Affaires du voile islamique]]&lt;/ref&gt; (''[[hiyab]]'', ''[[niqab]]'', ''[[burka]]'')
{{cita|Nun puedes igualar a una muyer que tien que da-y el pechu al so fíu con un home. Nun puedes faer que les muyeres facer tou como los homes igual que fixeron los réximes comunistes. Esto va contra la so naturaleza delicada ... [Citando una frase atribuyida al profeta Mahoma] «el Paraísu topar a los pies de les madres» ... La nuesa relixón definió una posición pa les muyeres: la maternidá. Delles persones pueden entender esto, ente qu'otres nun pueden. Nun puede esplicase a les feministes porque nun acepten el conceutu de maternidá.|Erdogan&lt;ref&gt;Citáu en [[Daniel Iriarte]], [https://www.abc.es/internacional/20141125/abci-erdogan-asegura-igualdá-xenero-201411241947.html ''Erdogan diz qu'homes y muyeres sonnos iguales, sinón «equivalentes»''], en ABC, 25 de payares de 2014&lt;/ref&gt;}}

== Islamismu y mocedá ==
{{cita|La mayoría son nueves que tán nuna etapa de transición nes sos vides estudiantes o inmigrantes nuna dómina de cambéu ente trabayos o pareya -que dexaron a la so familia y busquen otra que dea sentíu a la so vida ... trés de cada cuatro persones que se xunen a la yihad facer al traviés d'amigos. El 15% al traviés de familiares ... Bien pocos son captaos nes mezquites ... Les persones marxinaes son especialmente susceptibles a los cantares de serena de la yihad, pero tamién lu son los mozos de clase media que quieren dexar la so buelga nel mundu.|[[Scott Atran]]&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/ciencia/2015/01/24/54c278y0268y3y305f8b4570.html Entrevista n'El Mundu], 24 de xineru de 2015 -[[:en:Scott Atran]]-&lt;/ref&gt;}}
{{cita|Hasta 2012 el 80 per cientu de los casos [de captación] tenía llugar en prisiones y llugares de cultu; a partir de 2012 el 80 per cientu tien llugar al traviés d'Internet y les redes sociales.|[[Jorge Fernández Díaz]], ministru del interior d'España.&lt;ref&gt;&quot;5ª Xunta del Grupu de Trabayu sobre Llucha Antiterrorista contra combatientes terroristes estranxeros, entamada por Interpol en Barcelona a principios de xunu&quot;, citáu en [https://news.vice.com/es/article/community-manager-yihad-reclutamiento-tao-islamico-redes ''Los community manager de la yihad: el reclutamiento d'Estáu Islámicu nes redes''], Vice News, 5 d'agostu de 2015.&lt;/ref&gt;}}

== Terminoloxía ==
La [[terminoloxía]] utilizada nel discursu islamista y nos estudios sobre l'islamismu abonda en términos [[idioma árabe|árabes]] (en dellos casos [[idioma persa|perses]] o d'otres llingües usaes en distintes partes del mundu islámicu) pa conceutos relixosos y políticos difícilmente traducibles o usaos direutamente n'árabe independientemente del idioma nel que se realicen, lo que los codifica y constitúyese en parte non despreciable de la so propia naturaleza como [[llinguaxe políticu]]; y, cuando s'utilicen pa definir [[alteridad|al &quot;otru&quot;]], como una estratexa de [[deshumanización]].&lt;ref&gt;[[Aaron Y. Zelin]], [http://foreignpolicy.com/2014/01/29/the-vocabulary-of-sectarianism/ ''The Vocabulary of Sectarianism''], en Foreign Policy, de xineru de 2014: ''The utilization of these words in militant and clerical lingo reflects a broader and far more portentous shift: A developing sectarian war and strategy of dehumanization. This is not simply a representation of petty tribal hatreds or a simple reflection on Syria's war, but a grander rexonal and religious issue. If language serves as a guide to how a conflict will develop and how participants view it, a number of key terms must be understood. Sunni Islamists, particularly Salafis, have used six main terms to describe those that support, are on the side of, or are fighting with the Assad regime: [[Nusayri]], [[rafidha]] [''sic, ''[[rafida]]'', &quot;los que refuguen&quot; -[[:en:rafida]]-''], [[majus]] [''&quot;magu&quot;, &quot;[[zoroastriano]]&quot; -[[:en:majus]]-''], [[Safawi]], [[Hizb al-Lat]] [''&quot;el partíu d'[[Al-lat]]&quot;, una diosa preislámica''], and [[Hizb al-Shaytan]] [''&quot;el partíu de [[Shaytan]]&quot;, el demoniu'', dambes son una paráfrasis denigratoria del nome de [[Hezbolá]] -&quot;partíu de Dios&quot;-]. Their Shiite Islamist foes have also adopted their own titles for their Sunni opponents, some of the main terms include: [[Nasabi]] [''sic, ''[[nasibi]]'' o ''[[an-Nāsibiyyah]]'', los qu'odien a la ''[[Ahl Al-Bayt]]'' (&quot;xente de la casa&quot; de Mahoma) y al so ''shia'' (&quot;siguidores&quot;) -[[:en:nasibi]], [[:en:Ahl Al-Bayt]]-''], [[Takfiri]], [[Ummayad]], and [[Wahhabi]]. For both sides, these terms serve to paint their enemies as nothing more than infidels bent on destroying Islam. Consequently, there can only be one punishment: Death.''
&lt;/ref&gt;

* ''[[Alá|Al-lāh]]'' (&quot;[[Dios]]&quot;, el [[monoteísmu|dios únicu]] -el términu pa referise a los [[dioses]] de les relixones [[politeísta|politeístes]], o al conceutu de [[divinidá]], ye ''[[ilá|'ilāh]]''-; la hispanización de la pallabra árabe ''Al-lāh'' ye &quot;Alá&quot;, úsase tantu esti términu como'l de &quot;Dios&quot; nes traducciones y polos musulmanes hispanofalantes. El [[DRAE]] defini &quot;Alá&quot; como &quot;nome que dan a Dios los musulmanes y, polo xeneral, quien falen árabe&quot;. Tien De escribise con mayúscula: &quot;Escribir con inicial mayúscula les pallabres siguientes:... Los nomes de divinidaes: Dios, Jehová, Alá, Afrodita, Xúpiter, Amón&quot;.) Ye habitual empezar los documentos cola ''[[basmala]]'' (fórmula ritual de invocación: ''bismi-llāhi r-raḥmānin r-raḥīm'' -&quot;nel nome de Dios, el Clemente, el Misericordiosu&quot;-). El númberu de [[nomes de Dios]] nel islam [[99 nomes de Dios|ye de noventa y nueve]] ([[atributos divinos|atributos]]&lt;ref&gt;''Catholic Encyclopaedia'', fonte citada en [[:en:Divine attributes]]&lt;/ref&gt; como ''al-Haqq'' -la [[verdá]]-, ''al-'Aleem'' -el [[omnisciente]]-, ''al-Hakeem'' -el más sabiu-, ''al-Awwaal'' y ''al-Aakhir'' -el primeru y el postreru, como na advocación cristiana &quot;[[alfa y omega]]&quot;-, ''al-'Aliy'' -el más altu o [[peraltu]]-, ''al-'Azeem'' -el [[omnipotencia|toupoderosu]]-, ''al-Kabeer'' -el más grande-).&lt;ref name= &quot;nomes&quot;&gt;''Corán'', sura 7 (''al-'A'raaf'' -&quot;los altores&quot;-), aleya 180: &quot;Y [toos] los más bellos nomes pertenecen a Dios&quot;. Hadiz d'a el-Bukhaari (2736) y Muslim (2677): &quot;Dios tien noventa y nueve nomes. El que los memorice va entrar nel paraísu. Ibn Taymiyya, ''Bayaan Talbees al-Jahamiyyah'' (2/10-11). Ibn 'Uthaymeen, '' Sharh al-Waasitiyyah'' (1/86): &quot;Dios nun se llama a sí mesmu ''al-Mutakallim'' (&quot;el que fala&quot; [''the Speaker'']), anque Él fala, porque'l discursu [''speech''] pue ser bonu o malu, y puede nun ser nin bonu nin malu. El mal nun puede ser atribuyíu a Dios, y tampoco un discursu ociosu, porque tal cosa sería necedad; namái'l bien pue atribuyíse-y. Por tantu nun se llama a sí mesmu ''al-Mutakallim'', porque los nomes son como Dios haber adscritu a sigo mesmu.&quot; Fuentes citaes en [http://islamqa.info/en/99624 ''Why does Allaah not call Himself al-Mutakallim (the Speaker), as He speaks?''], en islamqa.info&lt;/ref&gt;
* ''[[Muslim]]''&lt;ref&gt;Esposito, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:muslim]]&lt;/ref&gt; (&quot;el que se somete a Dios&quot; -la pallabra castellana ye &quot;[[musulmán]]&quot;-) y ''[[islam]]'' (&quot;[[sumisión]]&lt;ref&gt;El términu traducible como &quot;sumisión&quot; o &quot;sometimientu&quot; ye ''[[ibadah]]'', rellacionáu con ''ubudiyyah'' (&quot;[[esclavitú]]&quot;), ya incorpora amás connotaciones d'[[obediencia]] y [[humildá]] -al-Qamoos al-Muhit, Corán 51:56 y Majmu' al-Fatawa (10/149), fontes citaes en [[:en:Ibadah]]-.&lt;/ref&gt; a Dios&quot;, la relixón de los musulmanes; les espresiones castellanes clásiques pa denominala yeren &quot;llei de Mahoma&quot;, &quot;secta de Mahoma&quot; o &quot;relixón de Mahoma&quot;, menos frecuentemente con una sola pallabra: &quot;mahometismu&quot; -&quot;mahometanu&quot; pa lo relativo a esa relixón, incluyendo al que la profesa-; anguaño'l DRAE define &quot;islam&quot; con dos acepciones: sinónimu de &quot;islamismu&quot; [''sic''] y &quot;conxuntu de los homes y pueblos que siguen esta relixón&quot; -cuidao que define &quot;islamismu&quot; como'l &quot;conxuntu de dogmes y preceptos morales que constitúin la relixón de Mahoma&quot;, anque define &quot;islamista&quot; como &quot;relativu al integrismu musulmán&quot; y &quot;partidariu de dichu movimientu&quot;-, tien d'escribise con minúscula -&quot;nomes de les relixones, con inicial minúscula&quot;-).&lt;ref name= &quot;DRAE&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fundeu.es/consulta/nomes-de-les relixones-con-inicial-minuscula-2716/ ''Nomes de les relixones, con inicial minúscula''], en Fundéu, 4 de xineru de 2011.&lt;/ref&gt;
* ''[[Mu'min]]''&lt;ref&gt;J. I. Laliwala. Islamic Philosophy of Religion: Synthesis of Science Religion and Philosophy. p. 143-4. ISBN 8176254762. Fonte citada en [[:en:Mu'min]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[creyente]]&quot;, el musulmán que tien completa sumisión a la [[voluntá de Dios]] y una fe firme). El musulmán tien de ser, primero de too, un ''[[abd]]'' (&quot;esclavu&quot;, &quot;sirviente&quot;, &quot;adorador&quot;) que &quot;respeta los derechos de Dios&quot;: &quot;a Dios hai que tratalo como Dios&quot;.&lt;ref&gt;[[Robert Caspar]], [https://books.google.es/books?id=jBtGRk3-ftgC&amp;pg=PA32&amp;lpg= ''Pa una visión cristiana del islam''], Sal Terrae, 1995, pg. 32. La prelación de la fe nel islam lleva a formulaciones tales como que &quot;solo Dios esiste auténticamente y ye «l'únicu dignu de ser amáu» ([[Al-Ghazali|Ghazali]], sieglu XI)&quot;. La identificación del islam como la relixón de la fe, ente que'l xudaísmu ser de la esperanza y el cristianismu de la caridá (caúna de les [[virtúes teologales]]) atribuyir a [[Louis Massignon]].&lt;/ref&gt;
* ''[[Din (islam)|Din]]'' (&quot;[[relixón]]&quot;, &quot;[[fe]]&quot;, &quot;una completa [[estilu de vida|forma de vida]]&quot;) y ''[[dawla]]'' (&quot;Estáu&quot; o &quot;dinastía&quot;)&lt;ref name= &quot;Din&quot; /&gt;
* ''[[Rasul]]'' (&quot;[[unviáu]]&quot;, &quot;[[mensaxeru]]&quot; o &quot;[[apóstol]]&quot;, especialmente usáu pa designar a [[Mahoma]], ''rasūl Allāh'' -&quot;mensaxeru de Dios&quot;-; cada vez que s'usa'l so nome suelse acompañar de la espresión ''sala Allahu aleihim wa salam'' -&quot;que la paz y les bendiciones de Dios sían con él&quot;-) y ''[[nabi]]'' (&quot;[[profeta]]&quot;, que s'utiliza pa los demás profetes del islam, ente los que tán distintos personaxes de la [[Biblia hebrea]] -[[Adán]], [[Noé]], [[Abraham]], [[Ismael]], [[Moisés]], etc.-, [[Xuan el Bautista]] y [[Xesucristu]]).
* ''[[pilastres del islam|Arkān al-Islām]]'' o ''arkān al-dīn'' (los &quot;cinco pilares del islam&quot; o &quot;de la relixón-fe-forma de vida&quot;, qu'identifiquen al musulmán y estremar del que nun lo ye): ''[[shahadah]]'' (oficiu de fe: ''lā ʾilāhai ʾillā-llāh, muhammadun rasūlu-llāh'' -&quot;nun hai más dios que Alá y Mahoma ye'l so profeta&quot;-, l'oficiu de fe simplificada ye'l ''[[takbir]]'': ''A el·lahu-àkbar'' -&quot;Dios ye'l más grande&quot;-, el conxuntu de lo qu'un musulmán tien de creer ye'l ''[[aqidah]]''&lt;ref&gt;Glasse, fonte citada en [[:en:ʿAqīdah]]&lt;/ref&gt; -&quot;nuedu&quot;, equivalente al conceutu de &quot;credo&quot;-), ''[[salat]]'' (صلاة, los cinco oraciones diaries), ''[[zakat]]'' (obligación de dar llimosna), ''[[sawm]]'' (ayunu y autocontrol nel mes de Ramadán) y ''[[hajj]]'' (حَجّ, pelegrinaxe a la Meca, al que solo tán obligaos los ''[[mustati]]'', los que tienen ''[[istita'ah]]''&lt;ref&gt;[[:en:istita'ah]]&lt;/ref&gt; -&quot;capacidá&quot; física y riqueza abonda pa realizalo-).
* ''[[Umma (islam)|Umma]]'' (امة, la comunidá de creyentes, entendida al empar como comunidá relixosa y como comunidá política -&quot;nación del islam&quot;-).
* ''[[Watan]]''&lt;ref&gt;[[Antún Saade]], fonte citada en [[:de:Watan]]&lt;/ref&gt; (أوطان, &quot;patria&quot; o &quot;nación&quot;) tien un usu más llaicu (''al-Watan al-Arabi'' -&quot;la nación árabe&quot;- yera utilizáu pol ''[[Baaz]]'', y ''Türk Vatani'' -&quot;la nación turca&quot;- nel ámbitu nacionalista turcu).
* ''[[Sunní]]'' / ''[[xiín]]'' (&quot;los de la ''[[sunna (islam)|sunna]]''&quot;&lt;ref name= &quot;Sunna&quot; /&gt; -&quot;camín derechu&quot; o &quot;tradición&quot;-, sunnitas / &quot;el siguidores [d'[[Ali Ibn Abi Talib|Alí]] -primu y xenru de Mahoma-]&quot;, chiítas) son los dos principales [[cañes del islam]], enemigues dende la [[batalla de Kerbala]] (680), y subdividíes caúna d'elles (los sunnitas en [[hanafí]]es, [[hanbalí]]es, [[malikí]]es, [[Shafi'i|shafíes]], etc.; los chiítas en [[imamíes]], [[alauismu|alauíes]], [[ismailíes]], [[alevíes]], etc.)&lt;ref&gt;Fernández Martín, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; Una tercer caña ye la ''[[jariyí]]'' (&quot;los que se salen&quot;, ''[[ibadí]]es'', ''[[sufrí]]es'', ''[[nekkaritas]]'', etc.)
* [[Apostasía nel islam|''Murtadd'']] (&quot;apóstata&quot;, &quot;renegáu&quot;, &quot;traidor&quot;), ''ridda'' o ''irtidād'' (&quot;volver el llombu&quot;, apostasía -delito que la so pena ye la muerte-; dase cuando s'abandona l'islam, tanto si ye por otra relixón -''[[mushrik]]'', &quot;paganu&quot;, si adorar a otru que nun seya Dios- o pa ser [[atéu]] -''[[mulhad]]'', ''[[mulhid]]'',&lt;ref&gt;Corán, Al-Jāthiyah 45:24, fonte citada en [[:en:mulhid]]&lt;/ref&gt; ''[[zindiq]]'' (&quot;llibrepensador&quot;), ''[[ilhad]]'' (&quot;esviación&quot;),&lt;ref&gt;[https://books.google.es/books?id=ds8ZAgAAQBAJ&amp;pg=PA641&amp;lpg=PA641&amp;dq= The Oxford Handbook of Atheism], pg. 639 y ss.&lt;/ref&gt; ''[[dahriyya]]'', ''[[dahri]]'' (escuela de pensamientu atea del sieglu VIII)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thebigdebates.com/blog/atheism-in-the-early-period-of-islamic-history|títulu=''Atheism in the Early Period of Islamic History'' }}&lt;/ref&gt;-);&lt;ref&gt;[http://nsalie.co.za/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=79&amp;Itemid=176 ''Who is a Murtad. (An Apostate)''], en ''The Islamic Forum (Imam Noor Salie)''&lt;/ref&gt; les cañes principales nun consideren musulmanes, sinón &quot;apóstates&quot;, a los [[ahmadíes]] y a los [[bahai]]s.
* ''[[Xentes del llibru|Ahl al- Kitâb]]'' (&quot;xentes del llibru&quot;, xudíos y cristianos); históricamente yeren estremaos en dos categoríes: los que vivíen en ''[[Dar al Islam]]'' (&quot;la tierra del islam&quot;, los países musulmanes) yeren ''[[dhimmi]]'' (&quot;protexíos&quot; y sometíos al pagu d'impuestos especiales -''[[yizia]]''-), si vivíen en ''[[Dar al-Harb]]'' (&quot;la tierra de la guerra&quot;, el restu del mundu) yeren ''[[harbiyun]]'' (sueli ser traducíu como &quot;infieles&quot;). Darréu creáronse categoríes entemedies: ''[[Dar al-Kufr]]'' (el territoriu apoderáu por &quot;heréticos&quot;) y ''[[Dar al-Suhl]]'' (el territoriu apoderáu por infieles colos que s'hai de caltener rellaciones pacífiques). El términu ''[[salibi]]'' (&quot;[[Cruzaos|cruzáu]]&quot;, ''al-gharb al salibi'' -&quot;cruciaos d'Occidente&quot;-) utilizar de forma denigratoria pa referise a los cristianos, o genéricamente a Occidente, como opresores de los musulmanes&lt;ref&gt;[[Yusuf al-Qaradawi]], citáu en Tibi (''Islam and Islamism''), [https://books.google.es/books?id=HyEyLXcIXgUC&amp;pg=PT40&amp;lpg=PT40&amp;dq= pg. 40].&lt;/ref&gt; (esti usu ye recién, de la Edá Contemporánea, na Edá Media los cruzaos yeren denominaos ''al-franj'' -&quot;francos&quot;-).&lt;ref&gt;[http://listserv.linguistlist.org/pipermail/arabic-l/2007-March/003912.html ''Arabic-L:LING:Etymology and 'timeline' of Salibi for 'crusader''']. La tema de &quot;[[les cruzaes vistes polos árabes]]&quot; desenvolver nel llibru homónimu d'[[Amin Maalouf]] (1983).&lt;/ref&gt; Otru términu pa referise a los cristianos ye'l de ''nasara'' (&quot;[[nazarenu|nazarenos]]&quot; -en singular ''nasrani''-), como na espresión coránica ''kwn hudan aw nasara'' (&quot;ser xudíos o cristianos&quot;),&lt;ref&gt;Uri Rubin, [https://books.google.es/books?id=qPYn9tHGzj4C&amp;pg=PA21&amp;lpg=PA21&amp;dq= ''Dhimmis and Others: Jews and Christians and the World of Classical Islam''], pg. 21&lt;/ref&gt; anque la forma más habitual de referise a los xudíos ye ''yahud'' (términu que tamién se refier a los descendientes de [[Hud]]).&lt;ref&gt;[[:en:Yahud]]&lt;/ref&gt; La denominación que los cristianos árabes dar a sigo mesmos ye la de ''masihiyyun'' (&quot;siguidores de Cristu&quot;).&lt;ref&gt;Pilar González, [http://www.religionconfidencial.com/tribunas/Empobine-cristianu-escribe-ene_0_2455554429.html ''N'Oriente, &quot;cristianu&quot; escribir con ene''], en Relixón Confidencial, 17/03/2015.&lt;/ref&gt;
* ''[[Kafir]]'' (en plural ''kuffar'' -&quot;infiel&quot;, &quot;infieles&quot;-, de ''kufr'' -&quot;incredulidá&quot;-, el que nun cree nes verdaes del islam), ''[[takfir]]''&lt;ref&gt;The Amman Message, fonte citada en [[:en:Takfir]]&lt;/ref&gt; (la declaración de daquién como ''kafir'') y ''[[takfiri]]''&lt;ref&gt;Kepel (2001), fonte citada en [[:en:Takfiri]]&lt;/ref&gt; (el que realiza un ''takfir'').&lt;ref name=&quot;MON&quot; /&gt;
* ''[[Munafiq]]''&lt;ref&gt;Sahih al-Bukhari, fonte citada en [[:en:Munafiq]]&lt;/ref&gt; (&quot;hipócrita&quot;, el qu'aparentemente ye musulmán pero en realidá ye un ''kafir'' -&quot;infiel&quot;-, anque él mesmu nun lo sepa).
* ''[[Bid'ah]]''&lt;ref name= &quot;bid&quot; /&gt; (&quot;innovación&quot;, &quot;[[herexía]]&quot;).
* ''[[Al-fasiqun]]'' (&quot;rebelde&quot;, &quot;desobediente&quot;, &quot;malváu&quot;, el ''mumin'' -&quot;creyente&quot;- que cometió un [[pecáu]] tan grave -hai pecaos graves y leves- que dexa de selo, pero non pa ser un ''takfir'' -&quot;infiel&quot;-, sinón una categoría entemedia, reversible antes de la muerte si produz l'arrepentimientu, según la interpretación sunní de la escuela ''[[mu'tazili]]''; ente que les interpretaciones de distintes cañes chiítas y jariyitas o jawaritas -''[[wa'iditas]]'', ''[[Zaydismu|zaiditas]]'', ''[[ibadita|ibadites]]''- discrepen tocantes a la forma en que los pecadores graves dexen de ser creyentes. &quot;El Corán menta non solamente “pecaos ya indecencies mayores” [Sura 42:37], sinón tamién ofienses más llixeres [Sura 53:32]. Los pecaos pequeños, asume l'islam popular, pueden ser expiados por bones obres tales como dar llimosnes y ayunos y oraciones adicionales. Dios nunca-y negaría'l Paraísu [''[[yanna]]'' -l'infiernu ye ''[[yahannam]]''-] a un musulmán que cometiera solamente ofienses menores&quot;).&lt;ref&gt;Christine Schirrmacher, [http://www.contra-mundum.org/castellano/schirrmacher/PecadoCoran.pdf ''El Significáu del Pecáu nel Corán y na Biblia''], 1997). En delles otres fontes compárense los términos ''[[al-zalimun]] (transgressors) and al-fasiqun (trespassers)'' ([[Barbara Zollner]], [https://books.google.es/books?id=SnsAhlXb9M0C&amp;pg=PA170&amp;dq= ''The Muslim Brotherhood: Hasan Al-Hudaybi and Ideology''], 2009. ''the righteous - the happy ones - the enduring ones (as-sâlihûn - al-muflihûn - as-sâbirûn, those who do good works, the very patient) / the wrong-doers (az-zâlimûn, who injure, who are unjust, who oppress, who wrong themselves) / the disbelievers (al-kâfirûn, the ungrateful, disbelievers, deniers of truth)'' ([http://www.livingislam.org/qd_y.html Quranic definitions - Living Islam])&lt;/ref&gt;
* ''[[Haram]]'' / ''[[halal]]'' (&quot;prohibíu&quot; / &quot;dexáu&quot;).
* ''[[Taqiyya]]'' o ''kitman'' (azorronar, mentir o inclusive renegar de la fe so coaición o en circunstancies que la faen almitible)
* ''[[Tafsir]]'' (&quot;interpretación&quot;, [[exéxesis]] del ''[[Corán|al-qurʕān]]'' -el &quot;Corán&quot; o &quot;Alcorán&quot;, el llibru sagráu del islam, siendo base de la so fe creer que recueye de forma inmutable la &quot;recitación&quot; de la pallabra de Dios revelada a Mahoma pol arcánxel Gabriel-).
* ''[[Taqlid]]''&lt;ref&gt;Najm al-Din al-Tufi, fonte citada en [[:en:Taqlid]]&lt;/ref&gt; / ''[[ijtihad]]'' (&quot;imitación&quot; / &quot;reflexón&quot;, téuniques sunnita y chiíta respeutivamente, pa interpretar jurídicamente los testos fundacionales del islam: el Corán y los ''[[Hadiz|aḥādīth]]'' -&quot;hadices&quot;, dichos y aiciones de Mahoma, arrexuntaes polos sos compañeru, de distinta credibilidá-, y trescribilos en términos de derechu islámicu).
* ''[[Qurʾāniyyūn]]'' (&quot;[[coranistas]]&quot;,&lt;ref&gt;[[Coranismu]] o [[alcoranismu]]. Yuksel, fonte citada en [[:en:Quranism]]&lt;/ref&gt; partidarios de nun tener en cuenta más que'l Corán, y non los hadices).
* ''[[Qiyas]]''&lt;ref&gt;Walîd b. Ibrâhîm al-`Ujajî, Qiyas in Islamic Law – A Brief Introduction, Alfalah Consulting, fonte citada en [[:en:Qiyas]]&lt;/ref&gt; (procesu de deducción analóxica nel que, pa resolver una cuestión amenada por una nuevu circunstancia por aciu un ''[[nass]]''&lt;ref&gt;Saudi Arabia Company Laws and Regulations Handbook, fonte citada en [[:en:Nass (Islam)]]&lt;/ref&gt; -midida cautelar-, oldéense les enseñances de los hadices coles del Corán).
* ''[[Sharía]]'' (llei islámica), [[fontes de la sharía]].&lt;ref&gt;Mutahhari, Morteza. &quot;Jurisprudence and its Principles&quot;. Tahrike Tarsile Qur'an. Fonte citada en [[:en:sources of sharia]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Fiqh]]'' (&quot;fondu entendimientu&quot; o &quot;plena comprensión&quot;, la [[xurisprudencia]] islámica) y [[Usul al-fiqh]]&lt;ref&gt;Hallaq, fonte citada en [[:en:Usul al-fiqh]]&lt;/ref&gt; (teoría llegal o principios de la xurisprudencia islámica). Para [[Ibn Jaldún]] ''fiqh'' ye la conocencia de les regles de Dios que concernen a les aiciones de les persones que, dueñes de sigo mesmes, han d'obedecer la llei al respective de los cinco graos de ''[[ahkam]]''&lt;ref&gt;Islamic Llegal Interpretation, [[Harvard University Press]], 1996. Fonte citada en [[:en:ahkam]] . Ente que nel cristianismu y el xudaísmu'l númberu de mandamientos ta determináu (los [[Diez Mandamientos]] o Decálogu, que nel cómputu tradicional de los ''[[mitzva]]'' xudíos xuben a [[613 mandamientos]] -Eisenberg, fonte citada en [[:en:613 commandments]]- y nel catolicismu reciben la adición de los [[Mandamientos de la Santa Madre Ilesia]] o [[Cinco Mandamiento de la Ilesia]] -[http://www.vatican.va/archive/catechism_sp/p3s1c3a3_sp.html#II ''Los mandamientos de la Ilesia - Catecismu de la Ilesia Católica'']-); nel islam non: ''How many trates in Quran is related to trates of Ahkaam? - It depends upon how you estrema the llegal trates. Ulema also have given some estimates. Ibn Qayim says 150, siddique hasan khan says 500, it is also been said but non.of other scholars who said 500. Ibn Al-Arabi said that Aurah Baqarah it self has 1000's of such trates'' ([[Jamaal Zarabozo]] -[[:en:Jamaal al-Din M. Zarabozo]]-, [http://www.smahate.com/islamic-classes/2012-winter/tafseer-ayat-al-ahkaam ''The Tafseer of Llegal Trates of the Quran (Tafseer Ayaat al-Ahkaam)'']).&lt;/ref&gt; (&quot;mandamientos&quot;): lo que ye ''[[wajib]]'' (&quot;riquíu&quot;, &quot;obligatoriu&quot; -tamién s'utiliza la pallabra ''[[fard]]''-), ''[[haram|haraam]]'' (&quot;pecaminosu&quot;), ''[[mandūb]]'' (&quot;encamentáu&quot; -tamién s'usa la pallabra ''[[mustahabb]]''-), ''[[makrūh]]'' (&quot;detestable&quot;, &quot;abominable&quot;) o ''[[mubah]]'' (&quot;neutral&quot;, &quot;indiferente&quot; -parcialmente identificáu cola categoría ''[[halal]]''-).&lt;ref&gt;Levy, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:fiqh]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Madhab]]'' (&quot;doctrina&quot;; ente los sunníes considérense ortodoxes, y mutuamente aceptaes a pesar de les sos diferencies, cuatro ''madahib'' o escueles d'interpretación de la xurisprudencia islámica, establecíes dende los sieglos VIII ya IX: ''[[hanafí|hanafiyya]]'', ''[[malikí|malikiyya]]'', ''[[Shafi'i|shafiiyya]]'' y ''[[hanbalismu|hanbaliyya]]'' -esta postrera la considerada más literalista, estricta ya intransixente-; ente los xiinos predomina la escuela ''[[jafarí]]'',&lt;ref name= &quot;jaf&quot; /&gt; esistiendo otres, como la ''[[zaidí]]'').
* ''[[Fetua]]'' o ''fatwā'' (&quot;veredictu&quot; o &quot;decisión&quot;, pronunciamientu d'un ''[[muftí]]'' pa resolver una cuestión de xurisprudencia islámica).
* ''[[Yihad]]'' (lliteralmente &quot;esfuerciu&quot; -del creyente contra'l mal-, entiéndese como &quot;[[guerra santa]]&quot; en determinaos contestos) y [[muyahidin]] (combatiente islámicu, el que fai la yihad).
* ''[[Ansar (islam)|Ansar]]'' (&quot;defensor&quot;, &quot;ayudante&quot;, denominación que recibió un grupu de los primeres conversos al islam en dómina de Mahoma, y que s'utilizó dende la guerra del Mahdi pa grupos islamistes del norte d'África).
* ''[[Istishhad]]''&lt;ref&gt;Wehr, fonte citada en [[:en:Istishhad]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[martiriu]]&quot; o &quot;muerte heroica&quot;, venceyar a los [[ataques suicides]]), ''[[shahid]]''&lt;ref&gt;Cook, fonte citada en [[:en:shahid]]&lt;/ref&gt; (&quot;mártir&quot;) y ''[[shaheeda]]''&lt;ref&gt;Al-Munsad, fonte citada en [[:en:shaheeda]]&lt;/ref&gt; (&quot;muyer suicida&quot; -''[[shajidka]]'' ye l'adautación en rusu de la pallabra árabe-), deriven de ''[[shahada]]'' (la &quot;oficiu de fe&quot;).
* ''[[Fitna]]'' (&quot;división&quot; interna ente musulmanes, guerra civil, anarquía; consideráu'l mayor de los males, pa evitala puede aceptase un gobiernu inxustu como mal menor).
* ''[[Asabiya]]'' (&quot;solidaridá&quot;, unidá grupal; cuando s'usa en sentíu peyorativu: celu escesivu, chovinismu)&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Fitra]]''&lt;ref&gt;Esposito, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:fitra]]&lt;/ref&gt; (&quot;naturaleza humana&quot; o &quot;instintu&quot;; denominar al islam &quot;la relixón de la ''fitra''&quot;, por considerala la más fayadiza a la condición humana, o la que más s'afai a ella).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Maslaha]]''&lt;ref&gt;Oxford Dictionary, fonte citada en [[:en:Maslaha]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[interés xeneral]]&quot;);&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; delles escueles xurídiques (la ''hanafí'', por oposición a la ''shafií'') consideren que n'ausencia d'una clara guía nos testos sagraos pue ser usada como guía: ''[[istislah]]''&lt;ref&gt;Mawil Izzi Dien, fonte citada en [[:en:Istislah]]&lt;/ref&gt; (&quot;creer conveniente&quot;, resolver una cuestión ensin respuesta clara nos testos sagraos buscando la ''maslaha''), ''[[istihsan]]''&lt;ref&gt;Nyazee, fonte citada en [[:istihsan]]&lt;/ref&gt; (&quot;considerar daqué bonu&quot;, la preferencia por xuicios particulares o interpretaciones personales -''ijtihad''-).
* ''[[Aadah]], [[Adah (islam)|adah]], [[ādah]], [[Adat (islam)|adat]], [[urf]]'' (&quot;costume&quot;),&lt;ref&gt;[http://global.britannica.com/EBchecked/topic/4916/adah Britannica]. [[:en:adat]], [[:en:urf]]&lt;/ref&gt; [[adab (comportamientu)|''adab'']] (&quot;comportamientu&quot;), ''[[Sunna (islam)|sunna]]''&lt;ref name= &quot;Sunna&quot; /&gt; (&quot;camín derechu&quot; -tamién denomina al conxuntu de tradiciones del profeta o hadices-).
* ''[[Ma'ruf]]''&lt;ref&gt;[[:en:Ma'ruf]]&lt;/ref&gt; / ''[[Munkar]]'' (&quot;el bien&quot;, lo que ye comúnmente reconocíu y aceptáu / &quot;el mal&quot;, &quot;lo refugao&quot; o &quot;lo negao&quot; -tamién ye'l nome d'unu de los ánxeles que cuestionen a les almes de los muertos-). Ye bien usada la espresión coránica ''Amr bil Ma'ruf wa Nahy an al Munkar'' (&quot;[[ordenar el bien y prohibir el mal|ordenar]]&quot; o &quot;[[imponer el bien y prohibir el mal]]&quot;),&lt;ref&gt;[[Michael Cook]] -[[:en:Michael Cook (historien)]]-, ''Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought'', Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-521-13093-6, fonte citada en [[:en:Enjoining good and forbidding wrong]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Muslims on line, fonte citada en [[:en:Forbidding what is evil]]&lt;/ref&gt; que ye &quot;el deber que tien tou musulmán con al respective de los demás. El criteriu esencial del ''imam'' ye la xusticia que se manifiesta en [esi] fechu..., si nun lu fai esiste'l derechu ya inclusive el deber de remontase contra él. ... Los ''mu'tazilíes'', anque racionalistes, nun yeren tolerantes: queriendo poner d'alcuerdu razón y relixón por aciu fórmules ríxides que creíen válides, volviéronse impopulares, máxime cuando la so intransixencia llevólos a instaurar la ''[[mihna]]'' o prueba inquisitorial. Finalmente, esi aparatu represivu volver contra ellos en... 848, cuando perdieron, dempués de venti años de poder y d'influencia, el favor del califa Mutawakkil, quie, juntmente col resurdimientu del sunnismu, condergar violentamente...&quot;&lt;ref&gt;[[Felipe Maíllo Salgado]], [https://books.google.es/books?id=GeEFiIVx454C&amp;pg=PA170&amp;dq= ''Vocabulariu d'historia árabe ya islámica''], AKAL, 1996, ISBN 8446005875&lt;/ref&gt;
* ''[[Hisba]]'' o ''[[hisbah]]'' (&quot;cálculu&quot;, &quot;verificación&quot;,&lt;ref&gt;''Vérification'' ye la traducción propuesta en francés, ''accountability'' ye la traducción propuesta n'inglés (&quot;rindición de cuentes&quot;, &quot;responsabilidá&quot;).&lt;/ref&gt; la conformidá integral coles lleis divines, que lleva a &quot;imponer el bien y prohibir el mal&quot;; col [[califa Omar]] esti principiu moral qu'obliga tantu a cada musulmán como a la comunidá de creyentes nel so conxuntu y al poder políticu, pasó a denominar a una institución de control en forma de policía de costumes, que na so aguada mercantil concretar na función d'un inspeutor denomináu ''[[muhtasib]]''; anguaño esiste en dellos países islámicos una institución de policía relixosa o moral denomada ''hisbah'', ''[[mutaween]]'' o ''[[mutawwi'in]]''&lt;ref name=&quot;MUT&quot; /&gt; y concretamente n'Arabia Saudita una denomada ''[[haia]]'' o [[Comité pa la Promoción de la Virtú y la Prevención del Viciu]]).&lt;ref&gt;[[Malek Chebel]] -[[:fr:Malek Chebel]]-, ''Manifeste pour un Islam des Lumières'', fonte citada en [[:fr:Hisba]]. Ver tamién [[Antonio Elorza]], [https://elpais.com/elpais/2015/06/08/opinion/1433780384_967380.html ''La fuercia del islam''], El País, 10 de xunu de 2015.&lt;/ref&gt;
* ''[[Ijma]]'' (&quot;consensu&quot;).
* ''[[Islah]]''&lt;ref name= &quot;Islah&quot; /&gt; (&quot;reforma&quot;) o ''[[nahḍa]]'' (&quot;renacencia&quot; o &quot;espertar&quot;) -[[reformismu islámicu]] o [[modernismu islámicu]]-;&lt;ref name= &quot;modernismu&quot; /&gt; ''[[mujaddid]]''&lt;ref&gt;Josef W. Meri, ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia'', 2005, p 678. ISBN 0415966906. Fonte citada en [[:en:Mujaddid]]&lt;/ref&gt; (&quot;renovador&quot;). L'opuestu ye ''[[fasad]]'' (&quot;corrupción&quot;, &quot;degradación&quot;).&lt;ref name= &quot;fasad&quot; /&gt; Tamién hai dalgún usu de ''[[aṣ-Ṣaḥwah l-ʾIslāmiyyah]]'' o ''[[aẗ-ẗajdid l-ʾIslāmiyyah]]''&lt;ref&gt;Esposito, ''op. cit.'', Lapidus. ''op. cit.'', Kepel, ''op. cit.'', ''Roy''. op. cit.''&lt;/ref&gt; (&quot;espertar islámicu&quot; o &quot;revival islámicu&quot;).
* ''[[Wasatiyya]]''&lt;ref&gt;Mansoor, fonte citada en [[:en:Wasat (Islamic term)]]&lt;/ref&gt; (&quot;vía media&quot;, &quot;equilibriu&quot;, &quot;moderación&quot;).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[I'jaz]]''&lt;ref&gt;Leaman, fonte citada en [[:en:I'jaz]]&lt;/ref&gt; (&quot;incapacidá&quot; d'asonsañar al Corán, o d'aportar a dalguna de les sos más ocultes revelaciones, lo que xustifica cualesquier aparente contradicción cola ciencia como una incapacidá del creyente-científicu y nunca del llibru sagráu).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Muharraf]]'' (&quot;distorsión&quot;, particularmente la que faen de la verdá los llibros sagraos distintos del Corán).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Tawhid]]'' / ''[[Shirk]]'' (&quot;unicidá&quot; de Dios -monoteísmu, la principal verdá revelada del islam- / &quot;asociación&quot; d'otres entidaes con Dios identificáu col politeísmu, la idolatría y la representación d'imáxenes-, de lo que s'acusa al cristianismu -la Trinidá sería una asociación nel Dios únicu-; considérase unu de los principales pecaos del home -pretender oldease cola condición divina, daqué similar al conceutu griegu de ''[[hybris]]'', que n'árabe se traduciría como ''[[taghut]]''-&lt;ref&gt;[[John Renard]], [https://books.google.es/books?id=uX1f5qPhlwQC&amp;pg=PA66&amp;dq= ''Understanding the Islamic Experience''], pg. 66. Mustansir Mir, fonte citada en [[:en:taghut]]&lt;/ref&gt; y, nel pensamientu de Qutb, identificar cola aceptación de les instituciones occidentales, non musulmanes), ''[[mushirk]]'' o ''[[musirk]]'' (&quot;asociador&quot;, el que comete ''shirk'').&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Yahiliyya]]'' (&quot;inorancia&quot;, tantu la de la [[Arabia preislámica|dómina preislámica]] como aquella na que s'atopen los qu'ignoren l'islam, aplicáu a les sociedaes modernes).&lt;ref name= &quot;Soage&quot;&gt;Soage, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;
* ''[[Dawwa]]'' (&quot;invitación&quot;, [[proselitismu]] pal espardimientu del islam), ''[[dai (islam)|dai]]'' (&quot;apóstol&quot;, &quot;propagandista&quot;, &quot;misioneru&quot;), ''[[da'i al-Mutlaq]]'', ''[[dai syednas]]''.&lt;ref&gt;Legislation.gov.uk, fonte citada en [[:en:da'i al-Mutlaq]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Salaf]]''&lt;ref name= &quot;salaf&quot; /&gt; (&quot;ancestros&quot;, &quot;predecesores&quot;- o ''Salaf as-Salih'' -&quot;píos predecesores&quot;-, los trés primeres xeneraciones del islam: la xeneración de los ''[[sahaba]]'' -&quot;compañeros&quot; de Mahoma- que fueron rexíos polos ''[[rashidun]]''&lt;ref&gt;Ibn Majah et Abou Dawoud, fonte citada en [[:fr:Rachidun]]&lt;/ref&gt; -los cuatro primeros califes, llamaos &quot;bien empuestos&quot;- y los dos siguientes: ''[[tabi'un]]'' -&quot;siguidores&quot;- y ''[[tabi' at-tabi'in]]''&lt;ref&gt;Abu Sa`id al-Khudri. Fonte citada en [[:fr:Tabi' at-tabi'in]]&lt;/ref&gt; -&quot;siguidores de los siguidores&quot;-); ''[[salafi]]'' (&quot;salafista&quot;, el que pretende siguir la vía de los ''salaf'', seya na interpretación de los testos sagraos o nes sos costumes).
* ''[[Masjid]]'' (&quot;llugar de cultu&quot; o &quot;postración pal rezu&quot; -la pallabra castellana ye &quot;mezquita&quot;) y ''[[madrasa]]'' (&quot;llugar d'estudiu&quot; -la pallabra castellana ye &quot;madraza&quot;-); ''[[daara]]'',&lt;ref&gt;[[Birame Demba Diao]], ''L'éducation islamique du Sénégal : Daara Madrasa'', Dakar, Université de Dakar, 1985, fonte citada en [[:fr:Daara]]. [[José Naranjo]], [https://elpais.com/elpais/2014/12/18/planeta_futuro/1418910789_991425.html ''Esos neños que piden - Los intentos d'acabar cola mendicidad infantil nes escueles corániques de Senegal topeten cola probeza y el pesu de la tradición''], El País, 25 d'abril de 2015. El xefe de la ''daara'' ye'l ''[[marabú]]'', y los neños estudiantes, los ''talibés''.&lt;/ref&gt; ''[[zawiya (edificiu)|zawiya]]'', ''[[khanqah]]''; ''[[kuttab]]'' o ''[[maktab]]'';&lt;ref&gt;Encyclopædia Britannica, fonte citada en [[:en:Maktab]]&lt;/ref&gt; (escuela coránica, onde s'apriende a lleer y escribir y se memoriza el Corán, el qu'hai memorizado el Corán ye un ''[[sayj]]'' -tratamientu de respetu que tamién recibe una persona d'edá o un líder relixosu,&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; similar al de ''shaikh'' -&quot;[[xeque]]&quot;- que se da al xefe d'una tribu; otros títulos de respetu son ''[[hajji]]'' o ''[[alhaji]]'',&lt;ref&gt;Ruthven, fonte citada en [[:en:hajji]]&lt;/ref&gt; que se da a quien fixo'l ''[[hajj]]'' o pelegrinación a La Meca, ''[[sidi]]'', ''[[sayyid]]'' -&quot;señor&quot;, aplicáu a los descendientes del profeta-, ''[[jerife]]'' -&quot;noble&quot;-, ''[[sahib]]'' -&quot;posesor&quot;-, ''[[janab]]'' -&quot;excelencia&quot;-,&lt;ref&gt;Royal Ark, fonte citada en [[:en:Janab]]&lt;/ref&gt; etc.)
* ''[[Sufi]]'' o ''[[tasawwuf]]'' (&quot;pureza&quot;, o tamién &quot;llana&quot;, el [[misticismu]] islámicu); ''[[tariqa]]'' (&quot;camín&quot;, escuela, confrería o orde sufí), ''[[murshid]]''&lt;ref&gt;Farhad, fonte citada en [[:en:murshid]]&lt;/ref&gt; (&quot;guía&quot;, líder d'una tariqa, que recibe un xuramentu de llealtá -''[[bay'a]]''-&lt;ref&gt;O ''[[baya'ah]]''. Lesch, fonte citada en [[:en:Baya'ah]]&lt;/ref&gt; similar al que recibía'l califa tamién lu recibe'l líder de los Hermanos Musulmanes, al qu'amás se llama ''al-murshid al-amm'', &quot;el guía xeneral&quot;, d'una manera similar a como Mussolini yera llamáu ''duce'', Hitler ''führer'', Franco ''caudiellu'', Ceaușescu ''conducatore'', o Mao ''gran timonel''-),&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; ''[[murid]]''&lt;ref&gt;Esposito (2004), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:murid]]&lt;/ref&gt; (&quot;el que s'encamienta&quot;, siguidor d'un ''murshid''), ''[[salik]]'' (&quot;viaxeru&quot;, el que sigue un camín espiritual, pero tamién físicu, el pelegrín sufí, que s'en el so viaxe visita les distintes ''[[khanqah]]'' o ''[[ribat]]'' -sirvíen tantu d'albergue pa los ''salik'' y los ''[[talib]]'' o estudiantes (en plural ''[[talibán]]''), como de llugar de xunta d'una ''tariqa''-), ''[[derviche]]'', ''[[fakir]]'', ''[[morabito]]'', ''[[santón]]''. Ente les principales ''tariqat'' (plural de ''tariqa'') tán la ''[[qadiriyya]]'', la ''[[tijaniyya]]'' (estendida sobremanera per África occidental, fundada en 1782 por [[Ahmed Tijani]],&lt;ref&gt;Diakhaté, fonte citada en [[:fr:tijaniyya]], [[:fr:tidjane]] y [[:fr:Ahmed Tijani]] (1737-1815)&lt;/ref&gt; teólogu ''asharí'' y xurista ''malikí''), la ''[[mevleviyya]]'', la ''[[rifaiyya]]'', la ''[[naqshbandiyya]]'', la ''[[bektashi]]'', la ''[[khalwatiyya]]'', la ''[[chishtiyya]]'',&lt;ref&gt;Chishtiya d'Ajmer, fonte citada en [[:fr:chishtiyya]]&lt;/ref&gt; la ''[[suhrawardiyya]]'',&lt;ref&gt;Suvurova, fonte citada en [[:en:suhrawardiyya]]&lt;/ref&gt; etc. El sufismu puede acomuñóse con bien distintes opciones polítiques; ente que nunos casos identifícase-y con un islamismu moderao y tolerante, contrariu al salafismu (Marruecos, Siria),&lt;ref&gt;[http://noticias.lainformacion.com/religion-y-credos/islamistes/mohamed-vi-aboga-por un islam-moderáu-pa-cerrar-el pasu-al radicalismu_sSv9aCgvkN6Y4eVM5jfwi2/ ''El rei Mohamed VI de Marruecos abogó güei por &quot;el Islám del xustu mediu pa cerrar el pasu a los apóstoles del radicalismu, l'estremismu y la disensión&quot;, nun mensaxe nel que reivindicó amás la corriente sufí, opuesta al salafismu''], EFE, 14/05/14. [http://ongmusulmanesporlapaz.es/2013/05/07/siria-la guerra-del-wahabismu-contra-el-sufismu/ ''Siria: la guerra del wahabismu contra'l sufismu''], en Musulmanes pola Paz, 07/05/2013&lt;/ref&gt; en Sudán, dende finales del sieglu XIX (''[[mahdiyya]]'' o Estáu del [[Mahdi]]) la escuela ''[[jatmiya]]'' o ''[[mirghaniya]]'' vien inspirando movimientos integristes (''[[Ansar (Sudán)|Ansar]]'').&lt;ref&gt;[http://www.globalsecurity.org/military/world/suden/political-parties-umma.htm National Umma Party] en globalsecurity.org&lt;/ref&gt;
* ''[[Ilm al-Kalam]]'' o a cencielles ''[[kalam]]'' (&quot;la ciencia del discursu&quot;, la [[teoloxía]] islámica), ''mutakallim'' (&quot;el que fala&quot;, &quot;el falantes&quot;, &quot;el que realiza un discursu&quot;,&lt;ref name= &quot;nomes&quot; /&gt; el teólogu estremáu del xurista, del filósofu o del científicu); ente les escueles teolóxiques destacaron la ''[[mu'tazili]]'' (escuela teolóxica racionalista -Basora, sieglu VIII-, qu'inclúi la escuela ''[[bahshamiyya]]''&lt;ref&gt;Kramer, fonte citada en [[:en:bahshamiyya]]&lt;/ref&gt;), la ''[[ashariyyah]]'' (que, reaccionando frente al racionalismu, subordina la filosofía a los dogmes), la ''[[maturidi]]'',&lt;ref&gt;Encyclopedia of Islam, fonte citada en [[:en:maturidi]]&lt;/ref&gt; la ''[[murji'ah]]'',&lt;ref&gt;Isutzu, fonte citada en [[:en:murji'ah]]&lt;/ref&gt; la ''[[imami]]'',&lt;ref&gt;Britannica, fonte citada en [[:en:imami]]&lt;/ref&gt; etc. D'ente toes elles, la ''[[athari]]''&lt;ref name= &quot;athari&quot; /&gt; (&quot;textualista&quot;, el que refuga cualquier interpretación teolóxica -''kalam''- y esixe una llectura &quot;textualista&quot; o literalista de los testos sagraos -''[[al-Athariyya]]'', &quot;el testu&quot;-) identificar cola escuela xurídica ''[[hanbalí]]''. Atharis, maturidis y asharis son los trés escueles teolóxiques principales reconocíes nel islam sunnita.
* ''[[Azhari]]'' (lo relativo a [[al-Azhar]] -[[Mezquita d'al-Azhar|mezquita]] y [[Madrasa d'al-Azhar|madrasa]] principal d'El Cairu-, el principal centru intelectual islámicu; ye habitual referise a él como &quot;universidá d'al-Azhar&quot; o &quot;universidá d'El Cairu&quot;); [[Gran Imán d'al-Azhar]] (tamién llamáu gran xeque o gran muftí).
* [[Califa]] / [[sultán]] / [[emir]] / [[malik]] / [[rais]] (títulos relixosu-políticos islámicos).
* [[Imán (islam)|Imán]] / [[muftí]] / [[cadí]] / [[ulema]] / [[alfaquí]] / [[mujtahid]] / [[ayatola]] / [[mulá]] (títulos relixosu-xurídicos islámicos).
* ''[[Qisas]]'' / ''[[diyya]]'' / ''[[hudud]]'' / ''[[tazir]]'' (penes y castigos propios de distintes contravenciones).
* Términos d'[[economía islámica]]&lt;ref&gt;Badr, fonte citada en [[:en:History of Islamic economy]] -[[historia de la economía islámica]]-&lt;/ref&gt; y [[xurisprudencia económica islámica]])&lt;ref&gt;Mirakhor, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islamic economic jurisprudence]]&lt;/ref&gt; [[banca islámica]], ''[[riba (usura)|riba]]''&lt;ref&gt;Siddiqi, fonte citada en [[:en:riba]].&lt;/ref&gt; (&quot;usura&quot;), ''[[zakat]]'' (&quot;llimosna&quot;, obligatoria como impuestu -en castellán &quot;azaque&quot;-), ''[[hawala]]'' (tresferencia informal de fondos).
* ''[[Shura (islam)|Shura]]''&lt;ref&gt;Esposito (2004), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Shura]]&lt;/ref&gt; (&quot;concertación&quot;, &quot;conseyu&quot;, &quot;asamblea&quot;, mecanismu de participación política na que, según el Corán, tienen de participar tolos afeutaos pola decisión que s'hai de tomar nella; ye un términu d'usu bien ambiguu, na organización de les [[mezquita|mezquites]] y de múltiples instituciones islámiques de toa naturaleza, incluyíes instituciones polítiques).
* ''[[Mahdi]]'' / ''[[Masih ad-Dajjal]]'' (&quot;l'empuestu&quot; / el &quot;falsu [[mesíes]]&quot;, na [[escatoloxía musulmana]]&lt;ref&gt;Esposito (2003), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islamic eschatology]]&lt;/ref&gt; protagonicen un enfrentamientu apocalíptico, que va asoceder nel ''[[yawm al-qiyamah]]'' -&quot;día de la resurrección&quot;, equivalente al [[día del xuiciu]] cristianu-).&lt;ref&gt;Glasse, fonte citada en [[:en:Masih ad-Dajjal]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Silsila]]''&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], fonte citada en [[:en:Silsila]]&lt;/ref&gt; (&quot;cadena&quot;, &quot;llinaxe&quot;, traducible, según el contestu, como &quot;xenealoxía&quot; o inclusive como &quot;orde relixosa&quot; -especialmente la &quot;cadena iniciática&quot; nes escueles sufíes-; la &quot;cadena d'autenticidá&quot; ye de radical importancia na determinación de la validez de los hadices).

{{VT|Glosariu del islam}}

== Ver tamién ==
* [[Estudios islámicos]]
* [[Politoloxía de la relixón]]
* [[Rellaciones Ilesia-Estáu]] (cristianismu)
* [[Democracia relixosa]]
* [[Choque de civilizaciones]] (Samuel Huntington, 1993)
* [[Alianza de Civilizaciones]]
* [[Centru de detención de Guantánamo]]
* [[Islam y llaicismu]]
* [[Dirixentes relixosos islámicos]]&lt;ref&gt;[[:fr:Liste des principaux dirigeants religieux#Islam]]&lt;/ref&gt;
* [[Relixón política]]&lt;ref&gt;Gentile, fonte citada en [[:en:political religion]]&lt;/ref&gt;
*[[Esclavitú nel islamismu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* [[Tomás Alcoverro]], [http://blogs.lavanguardia.com/beirut/ser-atéu-en-tierres-del islam-75465 ''Ser atéu en tierres del Islam''], en ''La Vanguardia'', 21 d'ochobre de 2013
* [[Al-Ahram Center for Political and Strategic Studies]],&lt;ref&gt;[[:en:Al-Ahram Center for Political and Strategic Studies]]&lt;/ref&gt; [[Mohamed Fayez Farahat]] (coord.),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mei.edu/profile/mohamed-fayez-farahat|títulu=MEI }}&lt;/ref&gt; [[Diaa Rashwan]] (ed.), [[Abd al-Monein Said]] (dir.), [https://books.google.es/books?id=kbmlfNvxPMQC&amp;dq= ''The Spectrum of Islamist Movements''], 2007
* [[American Foreign Policy Council]],&lt;ref&gt;[[:en:American Foreign Policy Council]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=9fQ3AwAAQBAJ&amp;dq= ''The World Almanac of Islamism: 2014'']
* [[Samir Amghar]],&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.iris-france.org/actualite/2013-11-14/bios/samir.php IRIS]. [http://archives.cerium.ca/Amghar-Samir CERIUM]&lt;/ref&gt; [http://www.lignes-de-reperes.com/catalogue/islamismes2.htm ''Islamismes d'occident. État des lieux et perspectives''], 2006 ISBN 2-915752-15-X
* Samir Amghar, [https://books.google.es/books?id=uaZVAwAAQBAJ&amp;dq= ''Les islamistes au défi du pouvoir: Évolutions d'une idéologie''], 2012
* [[Nazih N. Ayubi]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://israelipalestinian.procon.org/view.source.php?sourceID=002142|títulu=PROCON }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=YkYBAwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Over-Stating the Arab State: Politics and Society in the Middle East''], 1995
* [[Raymond William Baker]],&lt;ref&gt;[[:en:Raymond W. Baker]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=OA3XqoR4AE8C&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam Without Fear: Egypt and the New Islamists''], 2003
* [[Assef Bayat]],&lt;ref&gt;[[:en:Assef Bayat]]&lt;/ref&gt; [http://www.merip.org/mer/mer226/street-politics-dissent-arab-world ''The street and the politics of dissent in the Arab World''], 2003
* [[Hamit Bozrslan]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ehess.fr/fr/ecole/fonctionnement/conseil-dadministration/ca/hamit-bozarslan/|títulu=EHESS }}&lt;/ref&gt; [http://www.canalu.tv/index.php/canalu/producteurs/universite_de_tous_les_savoirs/dossier_programmes/les_conferences_de_l_annee_2007/islams_d_aujourd_hui/l_islamisme_aujourd_hui_hamit_bozarslan « L'islamisme aujourd'hui »], ''Université de tous les savoirs'', ochobre de 2007 (conferencia).
* [[L. Carl Brown]],&lt;ref&gt;[[:en:L. Carl Brown]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=PPJ7-VpWHjoC&amp;dq= ''Religion and State: The Muslim Approach to Politics''], 2013
* [[François Burgat]],&lt;ref&gt;[[:fr:François Burgat]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=Ev1CtwAACAAJ&amp;dq= ''Political Islam''], 1992
* François Burgat, [https://books.google.es/books?id=RrKyLQAACAAJ&amp;dq= ''L'islamisme en face''], 2007 ([https://books.google.es/books?id=jg7SPQAACAAJ&amp;dq= ''L'islamismu de frente''], 1996)
* François Burgat, [http://www.libanvision.com/islamisme.htm ''L'Islamisme à l'heure d'Al Qaida''], 2005 ([https://books.google.es/books?id=kegYxMzFT2wC&amp;dq= ''Islamism in the Shadow of Al-Qaeda''], 2008)
* François Burgat, [https://books.google.es/books?id=f-OVPwAACAAJ&amp;dq= ''L'islamisme au Magheb, la voie du sud''], 2008
* François Burgat y otros, [https://books.google.es/books?id=30RdywAACAAJ&amp;dq= ''From Structural Violence to Violent Activism Around the Persian Gulf''], 2011
* [[Juan Eduardo Campo]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.religion.ucsb.edu/people/faculty/juan-y-campu/|títulu=UCSB }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=OZbyz_Hr-eIC&amp;dq= ''Encyclopedia of Islam''], 2009
* [[Ignacio Cembrero]],&lt;ref&gt;[https://elpais.com/autor/ignacio_cembrero/a El País] [http://www.elplural.com/2014/05/11/el corresponsal-de-el-pais-ignacio-cembrero-destituyíu-pol enfadu-de-marruecos/ ''El corresponsal de 'El País' Ignacio Cembrero destituyíu pol enfadu de Marruecos''], El Plural, 11 de mayu de 2014&lt;/ref&gt; [http://internacional.elpais.com/internacional/2013/05/09/actualidad/1368125737_884609.html ''Islamistes y llaicos topeten en Marruecos - L'apueste por modernizar l'islam llanzada por un intelectual bereber desamarra la roxura de los islamistes''], n'El País, 9 de mayu de 2013
* [[Mohamed Charfi]],&lt;ref&gt;[[:fr:Mohamed Charfi (personnalité tunisienne)]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=lxxjHjiZo68C&amp;dq= ''Islam and Liberty: The Historical Misunderstanding''], 2005
* [[Joseph Confavreux]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mediapart.fr/biographie/29259|títulu=Mediapart }}&lt;/ref&gt; [http://www.cjb.ma/images/stories/mediapart_1_4.pdf ''Qu'est-ce qu'un islam « modéré » ?], en ''Mediapart'', 28 de payares de 2011
* [[Guillaume Davranche]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://editionslibertalia.com/trop-jeunes-pour-mourir|títulu=CNRS - Paris-I - Alternative Libertaire }}&lt;/ref&gt; [http://www.alternativelibertaire.org/spip.php?article194 ''Extrême gauche : « Unité d'action » avec les islamistes ?''], en ''Alternative libertaire'', mayu de 2004.
* [[Antonio Elorza]], [https://books.google.es/books?id=9IvYUKXrbpMC&amp;dq= ''Umma: l'integrismu nel Islam ''], 2002
* Antonio Elorza, [https://books.google.es/books?id=9fTwAwAAQBAJ&amp;dq ''Los dos mensaxes del Islam: Razón y violencia na tradición islámica''], 2014
* [[Marc Erikson]], [http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/DK05Ak01.html ''Islamism, fascism and terrorism (Part 1)''], en ''Asia Times'', 5 de payares de 2002
* [[John Esposito]], [https://books.google.es/books?id=exApAR1lcNYC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam and democracy''], 1996
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=SlhxoTHLxeMC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam and politics''], 1998
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=9HUDXkJIE3EC&amp;dq= ''The Oxford History of Islam''], 1999
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=5iGCQgAACAAJ&amp;dq= ''The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World''], 2001
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=6VeCWQfVNjkC&amp;dq= ''The Oxford Dictionary of Islam''], 2004
* [[Bruno Étienne]],&lt;ref&gt;[[:fr:Bruno Étienne]]&lt;/ref&gt; [http://www.cairn.info/article.php?ID_REVUE=CITE&amp;ID_NUMPUBLIE=CITE_014&amp;ID_ARTICLE=CITE_014_0045 ''L'islamisme comme idéologie et comme force politique''], en ''Cités'', n° 14, P.O.F., 2003
* [[Roxanne Euben]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wellesley.edu/politicalscience/facstaff/euben|títulu=Wellesley }}&lt;/ref&gt; y [[Muhammad Qasim Zaman]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.princeton.edu/nes/people/display_person.xml?netid=mzaman|títulu=Princeton }}&lt;/ref&gt; (eds.), [http://www.reasonpapers.com/pdf/33/rp_33_14.pdf ''Princeton Readings in Islamist Thought: Texts and Contexts for al Banna to Bin Laden''], en ''Reason Papers'' nº 33, seronda de 2011 ([[Elizabeth Barre]], rew.)
* [[Mahmud A. Faksh]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://usm.maine.edu/pos/mahmud-faksh-0|títulu=Southern Maine }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=qZqBFyMNnNkC&amp;dq= ''The Future of Islam in the Middle East: Fundamentalism in Egypt, Algeria, and Saudi Arabia''], 1997
* [[Antonio Fernández Martín]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://defensa.buscador.gob.es/search?q=%22Antonio+Fern%C3%A1ndez+Mart%C3%ADn%22+&amp;oe=UTF-8&amp;ie=UTF-8&amp;proxystylesheet=ieee&amp;hl=es&amp;unviar=BUSCAR&amp;site=IEE_YE&amp;unviar=BUSCAR|títulu=IEEE }}&lt;/ref&gt; [http://www.ieee.es/Galerias/ficheru/docs_opinion/2014/DIEEEO38-2014_EnfrentamientoSunnita-Chiita_AFdezMartin.pdf ''L'enfrentamientu sunnita-chiíta, el so reflexu na tradicional rivalidá árabe-persa y la so repercusión n'Oriente Mediu''], n'Institutu Español d'Estudios Estratéxicos, 14 d'abril de 2014
* [[Abdou Filali-Ansary]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.humanities.ox.ac.uk/humanitas/?q=professor-abdou-filali-ansary|títulu=Oxford }}&lt;/ref&gt; [http://ema.revues.org/542 ''Ali Abderraziq et le projet de remise en ordre de la conscience islamique''], en ''Egypte - Pulgue Arabe'' nº 20, 1994
* [[Hillel Fradkin]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hudson.org/experts/134-hillel-fradkin|títulu=Hudson Institute }}&lt;/ref&gt; [http://blogs.law.harvard.edu/mesh/2008/03/islamism_and_the_media/ ''Islamism and the media''], 26 de marzu de 2008
* [[Ariel Francais]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.amazon.com/Ariel-Fran%C3%A7ais/y/B004MWPOTY|títulu=PNUD }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=6pH_BZRa1noC&amp;dq= ''Islam radical et nouvel ordre impérial: La menace totalitaire''], 2007
* [[Juan Goytisolo]], [https://elpais.com/elpais/2016/02/04/opinion/1454578106_367227.html ''Granes del actual yihadismu''], El País, 14 de febreru de 2016
* [[Heinz Halm]], [https://books.google.es/books?id=yfevT2_Xbd0C&amp;dq ''Der Islam: Geschichte und Gegenwart''], 2011
* Heinz Halm, [[Suraiya Faroqhi]], [[Monike Gronke]], [https://books.google.es/books?id=HO2KMAEACAAJ&amp;dq ''History of the Middle East: A Compilation''], 2013
* [[Chris Harman]],&lt;ref&gt;[[:en:Chris Harman]]&lt;/ref&gt; [http://perso.orange.fr/revuesocialisme/prophete.html ''« Le prophète et le prolétariat »''], 1994
* [[Chris Heffelfinger]],&lt;ref&gt;[[:en:Chris Heffelfinger]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=7O-Rm_8P2_MC&amp;dq= ''Radical Islam in America: Salafism's Journey from Arabia to the West''], 2011
* [[Robert Hefner]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bu.edu/anthrop/people/faculty/r-hefner/|títulu=Boston }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=MmmVMCBej8oC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Remaking Muslim Politics: Pluralism, Contestation, Democratization''], 2005
* [[Albert Hourani]], [https://books.google.es/books?id=A8GMAgAAQBAJ&amp;dq= ''Arabic Thought in the Lliberal Age 1798–1939''], 1983
* Albert Hourani, [https://books.google.es/books?id=irtb55WDsjMC&amp;dq= ''A History of the Arab Peoples: Updated Edition''], 2013
* [[Philippe d'Iribarne]],&lt;ref&gt;[[:fr:Philippe d'Iribarne]]&lt;/ref&gt; [[Samir Amghar]], [[Ahmad Salamatian]],&lt;ref&gt;[[:en:Ahmad Salamatian ]]&lt;/ref&gt; [[Cengiz Aktar]],&lt;ref&gt;[[:en:Cengiz Aktar]]&lt;/ref&gt; [[Olivier Roy]] y [[Thomas Pierret]], [http://www.lemonde.fr/idees/visuel/2013/07/11/l-islam-politique-est-il-dans-l-impasse_3446323_3232.html ''L'islam politique est-il dans l'impasse ?''], en ''Monde 039;', 17 de xunetu de 2013
* [[Sherman Jackson]],&lt;ref&gt;[[:en:Sherman Jackson]]&lt;/ref&gt; [http://www.lamppostproductions.com/wp-content/uploads/2011/01/JIHAD_MOD_WLD.pdf ''Jihad and the Modern World''], en ''Journal of Islamic Law and Culture'', nº 7, 2002
* [[Ira Marvin Lapidus]],&lt;ref&gt;[[:en:Ira Marvin Lapidus]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.com/books?id=I3mVUEzm8xMC&amp;pg=PA814&amp;lpg=PA814&amp;dq= ''A History of Islamic Societies''], 2002
* [[David Lloyd Johnston]], [http://www.equinoxpub.com/journals/index.php/CIS/article/view/4726 ''Hassan al-Hudaybi and the Muslim Brotherhood: Can Islamic Fundamentalism Eschew the Islamic State?''], en ''Comparative Islamic Studies'' nº 3, 2007
* [[Gilles Kepel]], [https://books.google.es/books?id=yHCSGzlKU8wC&amp;dq= ''Al oeste de Alá: la penetración del Islam n'Occidente''], 1995
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=niJMAAAACAAJ&amp;dq= ''La Yihad: espansión y cayente del islamismu''], 2001
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=O1l9acGQJQkC&amp;dq= ''The War for Muslim Minds: Islam and the West''], 2004
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=X4JfoDWCZtEC&amp;dq= ''Fitna: guerra nel corazón del Islam''], 2004
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=1BsQAQAAIAAJ&amp;q= ''The Roots of Radical Islam''], 2005
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=5hl7nAIP6DgC&amp;dq= ''Les polítiques de Dios''], 2006
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=FQmIZqdHRQ8C&amp;dq= ''Beyond Terror and Martyrdom: The Future of the Middle East''], 2009
* Gilles Kepel, ''Passions arabes'', 2014.&lt;ref&gt;[https://elpais.com/elpais/2015/12/11/eps/1449832632_689627.html Citáu na entrevista con Álex Vicente, El País, 14 d'avientu de 2015]:{{cita|L'oxetivu de Daesh ye esterminar a los apóstates, qu'inclúi a quien faen de ponte ente dambos mundos, a los policías franceses de cultura musulmana, a los soldaos d'orixe árabe, y agora a esos mozos de los barrios atacaos.
Esisten múltiples teoríes pa esplicar la radicalización. Falar d'una falta d'integración de tipu cultural, de contestu socioeconómico y discriminación llaboral, de desequilibriu psicolóxicu… ¿En cuál cree usté? Hai que conxugales toes porque son complementaries. Lo qu'hai que tener claro ye que la ideoloxía islamista ye lo qu'estructura esa radicalización. Quien dicen que l'islam nun tien nada que ver, que ye un movimientu xuvenil como hubo otros, equivóquense. Esos mozos proyeutar nun mundu ideal allugáu en Siria, nun mundu islámicu alimentáu de profecíes. El problema nun ye l'islam, pero sí quién controla la so interpretación. Los que nun llogren velo ye solo porque son inorantes o porque tienen mieu de faese entrugues que pueden fadiar. ... Olivier Roy ye de los que creen que l'islam ye lo de menos, que se trata d'un movimientu xuvenil qu'ocupa'l llugar que n'otru momentu tuvo la estrema esquierda. Lo que Roy nun entiende ye qu'esi combate inscribir na lóxica del yihadismu, que lo qu'estructura esi combate ye la ideoloxía islamista.}}&lt;/ref&gt;
* [[Bahgat Korany]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aucegypt.edu/fac/Profiles/Pages/bahgatkorany.aspx|títulu=AUC }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=xyMjPQDzIp8C&amp;pg=PA111&amp;dq= ''The Changing Middle East: A New Look at Rexonal Dynamics''], 2010 pg. 111.
* [[Martin Kramer]],&lt;ref&gt;[[:en:Martin Kramer]]&lt;/ref&gt; [http://www.meforum.org/541/coming-to-terms-fundamentalists-or-islamists ''Coming to Terms: Fundamentalists or Islamists?''], en ''Middle East Quarterly'', vol. 10, nº 2, branu de 2003
* [[Wendy Kristianasen]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mondediplo.com/_wendy-kristianasen_|títulu=Monde Diplomatique }}&lt;/ref&gt; [http://www.monde-diplomatique.fr/1996/12/KRISTIANASEN_LEVITT/7458 ''Coran, politique et société''], en ''Monde Diplomatique'', avientu de 1996
* [[Abderrahim Lamchichi]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.u-picardie.fr/labo/curapp/CV/CVLamchichi.pdf|títulu=Picardie|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150112102330/https://www.u-picardie.fr/labo/curapp/CV/CVLamchichi.pdf|fechaarchivu=12 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=PRvf2Y4PNI8C&amp;dq= ''L'islamisme en Algérie''], 1992
* [[Oliver Leaman]],&lt;ref&gt;[[:en:Oliver Leaman]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=DbNEAQAAQBAJ&amp;dq= ''Controversies in Contemporary Islam''], 2013
* [[Reuben Levy]],&lt;ref&gt;[[:en:Reuben Levy]]&lt;/ref&gt; [[Herbert Spencer]], [https://books.google.es/books?id=uIYLAAAAIAAJ&amp;q= ''An introduction to the sociology of Islam''], 1930
* Reuben Levy, [https://books.google.es/books?id=JCJgmiv7uZcC&amp;dq= ''The Social Structure of Islam''], 1957
* [[Bernard Lewis]], [http://www.nybooks.com/articles/archives/1988/jan/21/islamic-revolution/ ''Islamic revolution''], 21 de xineru de 1988
* Bernard Lewis, [https://books.google.es/books?id=NXCTjv2oFtUC&amp;dq ''The Political Language of Islam''], 1991
* [[Roberto Marín Guzmán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.odi.ucr.ac.cr/boletin/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=727|títulu=UCR }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=uE04xfbza90C&amp;pg=PA124&amp;lpg=PA124&amp;dq= ''El Fundamentalismu Islámicu nel Mediu Oriente Contemporaneu: Anàlisis de Casos''], 2005
* [[Gema Martín Muñoz]], [https://elpais.com/diario/2007/06/19/opinion/1182204013_850215.html ''Turquía: ¿islamismu llaicu?''], El País, 19 de xunu de 2007
* [[Abbas Mirakhor]],&lt;ref&gt;[[:en:Abbas Mirakhor]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=OlawAAAAIAAJ&amp;q= ''Theoretical Studies in Islamic Banking and Finance''] , 2005
* [[Amin Maalouf]], [https://books.google.es/books?id=kxCUBQAAQBAJ&amp;dq= ''Les cruzaes vistes polos árabes''], 1983
* Amin Maalouf, [https://books.google.es/books?id=eowTFRX-_yUC&amp;dq= ''Identidaes asesines''], 2004
* Amin Maalouf, [https://books.google.es/books?id=RGJsewAACAAJ&amp;dq= ''El desaxuste del mundu: Cuando les nueses civilizaciones escósense''], 2011
* [[Mansoor Moaddel]],&lt;ref&gt;[[:en:Mansoor Moaddel]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=guXOAAAAMAAJ&amp;q= ''A Sociological Analysis of the Iranian Revolution''], 1986
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=w8-wtgAACAAJ&amp;dq= ''The Egyptian and Iranian Ulama at the Threshold of Modern Social Change''], 1991
* Mansoor Moaddel, [http://www.jstor.org/discover/10.2307/684660?sid=21105017565801&amp;uid=2&amp;uid=4&amp;uid=3737952 ''Shi'i Political Discourse and Class Mobilization in the Tobacco Movement of 1890-1892''], en ''Sociological Forum'', Vol. 7, Non. 3, setiembre de 1992
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=cgt2XSOuVgoC&amp;dq= ''Class, Politics, and Ideology in the Iranian Revolution''], 1994
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=Rp4kkKZgzWsC&amp;dq= ''Jordanian Exceptionalism: A Comparative Analysis of State-Religion Relationships in Egypt, Iran, Jordan, and Syria''], 2002
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=Dk6BLopmn3gC&amp;dq= ''Islamic Modernism, Nationalism, and Fundamentalism: Episode and Discourse''], 2005
* Mansoor Moaddel y [[Stuart Karabenick]], [https://books.google.es/books?id=BeMTAAAAQBAJ&amp;dq= ''Religious Fundamentalism in the Middle East: A Cross-National, Inter-Faith, and Inter-Ethnic Analysis''], 2013
* [[Edward Mortimer]],&lt;ref&gt;[[:en:Edward Mortimer]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=MmKhQgAACAAJ&amp;dq=Mortimer,+Edward,+Faith+and+Power:+The+Politics+of+Islam,&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=un6pVJfSOsb1UJ-PgqAL&amp;ved=0CDAQ6AEwAg ''Faith and Power: The Politics of Islam''], 1982
* [[Ahmad Moussalli]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aub.edu.lb/fas/pspa/people/Pages/Moussalli.aspx|títulu=AUB }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=tTW4oQEACAAJ&amp;dq= ''Radical Islamic Fundamentalism: The Ideological and Political Discourse of Sayyid Qutb''], 1993
* Ahmad Moussalli, [https://books.google.es/books?id=TganmQEACAAJ&amp;dq= ''Images of Islam in the Western World and Images of the West in the Islamic World''], 2003
* Ahmad Moussalli, [https://books.google.es/books?id=CCy-NAEACAAJ&amp;dq= ''Moderate and Radical Islamic Fundamentalism: The Quest for Modernity, Legitimacy, and the Islamic State''], 2014
* [[Maajid Nawaz]],&lt;ref&gt;[[:en:Maajid Nawaz ]]&lt;/ref&gt; [http://www.amazon.com/dp/0762791365 ''Radical: My Journey out of Islamist Extremism''], 2013
* [[Greg Noakes]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wrmea.org/index.php?searchword=noakes&amp;searchphrase=all&amp;Itemid=28&amp;option=com_search|títulu=WRMEA }}&lt;/ref&gt; [http://www.washington-report.org/backissues/0994/9409021.htm ''Heritage Foundation Conference Assesses Islamist Threat''], en ''Washington Report on Middle East Affairs'', September/October 1994
* [[Observatori Solidaritat]], [https://web.archive.org/web/20150924054433/http://www.observatori.org/documents/islamismu_politico.pdf ''Islamismu políticu''] (Observatori de conflictes y drets humans, Universitat de Barcelona)
* [[Daniel Pipes]], [http://nationalinterest.org/article/islam-and-islamism-faith-and-ideology-748 ''Islam and Islamism: Faith and Ideology''], en ''The National Interest'', 1 de marzu de 2000
* [[Tariq Ramadan]], [https://books.google.es/books?id=PDkJVOocat8C&amp;dq ''La mio visión del islam occidental''], 2012
* Tariq Ramadan, [https://books.google.es/books?id=GDJh3LKp5qgC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam and the Arab awakening''], 2012
* Tariq Ramadan, [https://books.google.es/books?id=loW6AAAACAAJ&amp;dq= ''El reformismu musulmán: dende los sos oríxenes hasta los Hermanos Musulmanes''], 2000
* [[Rafael Ramón Guerrero]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.ucm.es/data/cont/docs/512-2014-01-30-CV%20-%20Departamentu%20-%20Rafael%20Ram%C3%B3n%20Guerrero.pdf|títulu=UCM }}&lt;/ref&gt; [http://www.libreria-mundoarabe.com/Boletines/n%BA51%20Jul.07/IslamPolitica.html ''Islam y política''], en ''Kauzar'' nº 37, 2ᵘ trimestre de 2003
* [[Abdelrahman Rashdan]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/profile/abdelrahman-rashdan.html|títulu=Al Jazeera }}&lt;/ref&gt; [https://web.archive.org/web/20150104191406/http://www.onislam.net/english/politics/transnational/459522-terminological-chaos-political-islam-and-islamism.html ''Terminological Chaos: Political Islam and Islamism''] en ''On Islam'' 16 d'ochobre de 2012
* [[Robert Redeker]],&lt;ref&gt;[[:fr:Robert Redeker]]&lt;/ref&gt; [http://www.lefigaro.fr/debats/2006/09/19/01005-20060919ARTFIG90134-face_aux_intimidations_islamistes_que_doit_faire_púlguelu llibre_.php ''Face aux intimidations islamistes, que doit faire le monde llibre ?''], Le Figaro , 15 d'ochobre de 2007
* [[Maria-Àngels Roque]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iemed.org/presentacio-ye/liemed/maria-angels-roque|títulu=IEMED }}&lt;/ref&gt; (ed.), [https://books.google.es/books?id=F2vOitlGawoC&amp;pg=PA170&amp;dq= ''L'islam plural''], 2003
* [[Olivier Roy]], [https://books.google.es/books?id=mjijSP5DeAoC&amp;vq ''The Failure of Political Islam''], 1994
* Olivier Roy, [http://www.politique-autrement.org/spip.php?article77 ''Islamisme, fondamentalisme et néo-fondamentalisme : de quoi parle-t-on ?''], en ''Politique autrement'', xunu de 2002
* Olivier Roy, [https://books.google.es/books?id=b9eFGcsWnwEC&amp;dq= ''Globalized Islam: The Search for a New Ummah''], 2004
* Olivier Roy, [[Antoine Sfeir]],&lt;ref&gt;[[:fr:Antoine Sfeir ]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=rNrMilgHKKEC&amp;dq=hassan+a el+banna&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s ''The Columbia World Dictionary of Islamism''], 2007
* Olivier Roy, [https://books.google.es/books?id=wAAqBgAAQBAJ&amp;pg=PR4&amp;dq= ''Holy Ignorance: When Religion and Culture Part Ways''], 2010
* Olivier Roy, [http://foreignpolicy.com/2012/04/16/the-new-islamists/ ''The New Islamists - How the most estreme adherents of radical Islam are getting with the times''], en Foreign Policy, 16 d'abril de 2012
* Olivier Roy, [https://elpais.com/elpais/2015/01/12/opinion/1421087876_925466.html ''Una comunidá imaxinaria - Los estremistes nun representen a la población musulmana francesa, que ta muncho más integrada de lo que se cree. La radicalización solamente afecta a una parte marxinal de la mocedá''], El País, 13 de xineru de 2015
* [[Omid Safi]],&lt;ref&gt;[[:en:Omid Safi]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=SkkIx4awehwC&amp;q= ''Progressive Muslims: on justice, gender and pluralism''], 2003
* Omid Safi, ''Progressive Islam'', en [https://books.google.es/books?id=2AtvBAAAQBAJ&amp;dq= ''Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God''], 2014, Vol. II, páxs. 486–490. ISBN 1610691776.
* [[Edward Said]], [https://books.google.es/books/about/Covering_Islam.html?id=zO0deebv7S8C&amp;redir_esc=y ''Covering Islam''], 1997
* [[Ana Belén Soage]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://granada.academia.edu/Anabel%C3%A9nSoage|títulu=Granada }}&lt;/ref&gt; [http://digibug.ugr.es/bitstream/10481/20217/1/20156959.pdf ''Apaición y desenvolvimientu del pensamientu islamista nel mundu árabe al traviés de los testos de los sos principales esponentes''], tesis doctoral, Universidá de Granada *
Janine y [[Dominique Sourdel]],&lt;ref&gt;[[:fr:Dominique Sourdel]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=ZDhWAAAACAAJ&amp;dq= ''Dictionnaire historique de l'islam''], 2004
* [[Bassam Tibi]],&lt;ref&gt;[[:en:Bassam Tibi]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=cmCiGkLBrkgC&amp;dq= ''Political Islam, World Politics and Europe: Democratic Peace and Euru-Islam Versus Global Jihad''], 2008
* Bassam Tibi, [https://books.google.es/books?id=HyEyLXcIXgUC&amp; ''Islamism and Islam''], 2012
* [[Arno Tausch]] y [[Almes Hesmati]],&lt;ref&gt;[[:en:Almes Hesmati]]&lt;/ref&gt; [http://ideas.repec.org/p/iza/izadps/dp4459.html Asabiyya: ''Re-Interpreting Value Change in Globalized Societies''], 2009
* [[Arno Tausch]] y otros, [http://ideas.repec.org/b/erv/ebooks/b001.html ''Why Europe has to offer a better deal towards its Muslim communities. A quantitative analysis of open international data''], 2006
* [[Chian Tugal]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sociology.berkeley.edu/faculty/cihan-ziya-tugal|títulu=Berkeley }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=AzDgC9jAkiMC&amp;dq= ''Passive Revolution: Absorbing the Islamic Challenge to Capitalism''], 2009
* [[Alexander De Waal]],&lt;ref&gt;[[:en:Alex de Waal]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id= ''Islamism and Its Enemies in the Horn of Africa''], 2004
* [[Hakan Yavuz]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://faculty.utah.edu/o0084559-M_HAKAN_YAVUZ/biography/index.hml|títulu=Utah }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=UoZRR0gUbJIC&amp;dq= ''Secularism and Muslim Democracy in Turkey''], 2009

Notes d'allugamientu de los autores (cuando esisten, artículos d'otres wikipedias, n'otru casu, webs d'universidaes o medios onde s'alluguen):
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
*[http://www.lescahiersdelislam.fr/links/Instituts-et-Universites-islamiques_ai48300.html Instituts et Universités islamiques] (''Les cahiers de l'islam'')
*[http://www.oxfordislamicstudies.com/Public/about.html Oxford Islamic Studies]
*[https://web.archive.org/web/20150106183922/http://www.ieiop.csic.es/ Institutu d'Estudios Islámicos y del Oriente Próximu] (CSIC, España)
*[http://www.cemoan.org/ CEMOAN] (Universidá Nacional, Costa Rica)
*[http://www.cemofpsc.org/ Centro d'Estudios d'Oriente Mediu] (FPSC)
*[http://en.qantara.de/ Qantara.de]
*[http://www.webislam.com/ Webislam.com]
*[https://web.archive.org/web/20150108044819/http://www.onislam.net/english/index.php Onislam.net]
*[http://www.islamist.com/ Islamist.com]
*[http://www.islamophile.org/spip/ Isamophile.org]

{{Tradubot|Islamismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Islam políticu|Islam políticu]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>ptjtn3s6n94kmxy5pbk1ghi0w1f9v8x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703173</id>
      <parentid>3703133</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163993" xml:space="preserve">{{Estremar|Islam}}
[[Image:Muslim Constitution Religion.svg|thumb|350px|El papel que l'ordenamientu llexislativu da a la relixón ye de grau distintu en cada unu de los [[países musulmanes]]; anque les declaraciones constitucionales pueden quedar desfasaes pola realidá (por casu, Turquía sigue siendo oficialmente llaica a pesar de que'l so gobiernu seya &quot;islamista moderáu&quot;, ente que Sudán sigue ensin tener una declaración constitucional islámica, magar que'l so gobiernu seya &quot;islamista radical&quot;). Tampoco puede identificase cola so amistá o enemistá coles potencies occidentales: les monarquíes del Golfu ([[monarquíes islámiques]]) tán ente los principales aliaos d'Estaos Xuníos, ente qu'Irán ([[república islámica]]) figura ente los sos principales enemigos.
{{lleenda|rede|[[Estáu islámicu]]}}
{{lleenda|#ff3300|[[Estáu confesional]]}}
{{lleenda|#d4aa00|Ensin declaración}}
{{lleenda|#006666|[[Estáu llaicu]]}}]]
[[Ficheru:Islam by country.svg|thumb|350px|Países con más del 5% de población musulmana.&lt;ref&gt;Fonte: CIA World Factbook. La distribución ente chiítas y sunnitas ta sacada d'otres fontes, que pueden infrarrepresentar a los chiítas en dellos países, que nun reflexen esa distinción nes sos estadístiques oficiales.&lt;/ref&gt; Principales [[escueles y cañes del islam]]:
{{nobreak|[[Sunníes]] {{color box|#036704}}{{color box|#4b934a}}{{color box|#80b281}}
[[Xiinos]] {{color box|#741a19}}{{color box|#924c4c}}{{color box|#b17f7e}}
[[Ibadíes]] {{color box|#32347e}}}}
]]
[[Ficheru:Madhhab Map3.png|thumb|right|350px|Zones onde predomina una determinada ''[[madhab]]'' (escuela d'interpretación del islam, aplicaes particularmente n'aspeutos llegales -''[[xaria]]'', ''[[fiqh]]''-), anque ye habitual la presencia de delles. Ente los [[sunníes]] considérense ortodoxes cuatro principales ''mahdab'' mutuamente reconocíes, de les que la ''[[hanbalí]]'' ye la más ríxida y la ''[[shafi'í]]'' la menos ríxida. Ente los [[xiinos]] predomina la ''mahdab'' ''[[jafarí]]''.&lt;ref name= &quot;jaf&quot;&gt;McLean, fonte citada en [[:en:Ja'fari jurisprudence]]&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:Allah-green.svg|thumb|La pallabra ''[[Alá]]'' (&quot;Dios&quot;), en caligrafía árabe y color verde ([[color políticu]] identificáu col islam). Los emblemes utilizaos más frecuentemente polos [[países islámicos]] contienen l'[[creciente y estrella|el creciente (media lluna) y l'estrella]].]]
[[Ficheru:Flag of Jihad.svg|thumb|La ''[[shahada]]'' ([[oficiu de fe]] musulmana: ''Lā 'ilāhai 'illā-llāhu Muhammadun rasūlu-llāh'' -&quot;nun hai más dios que Alá y Mahoma ye'l so profeta&quot;-), en caligrafía árabe y color blancu sobre fondu negru (el color del [[estandarte de Mahoma]] -''rāyat al-sawdā''-),&lt;ref&gt;Cook, fonte citada en [[:en:Black Standard]]&lt;/ref&gt; emblema utilizáu por munchos movimientos islamistes. Embrivida y con dalgunes amiestes, ye usada como bandera pol [[Estáu Islámicu]].&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/internacional/20141008/abci-historia-bandera-negra-isis-201410071545.html ''¿Qué historia hai detrás de la bandera negra del Estáu Islámicu? - Enseñar inclúi la primer parte de la «shadada», un testu n'árabe que puede traducise por non hai más dios que Alá» y que ta estampáu con lletres blanques escrites a mano''], ABC 08/10/2014.&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:Al-Banna and al-Masri.jpg|thumb|Xunta de líderes políticos y relixosos de distintos países árabes en 1947 n'El Cairo. Nel centru, con fez escuru, barba y bigote, [[Hassan al-Banna]], fundador de los [[Hermanos Musulmanes]].]]
[[Ficheru:خمینی و مردم.JPG|thumb|Recibimientu popular al ayatola [[Khomeini]] mientres la [[revolución islámica iranina]] (1979).]]
[[Ficheru:Hamid Mir interviewing Osama bin Laden.jpg|thumb|Un periodista pakistaní entrevistando a [[Osama bin Laden]] (ca. 1997).]]
[[Ficheru:&quot;Freedom go to hell&quot;.jpg|thumb|Protesta en Londres (2006) contra les [[caricatures de Mahoma]]. El cartelu, que lleva un manifestante embozado con un [[pañuelu palestín]], diz n'inglés: &quot;Llibertá, vete al infiernu&quot;.]]
[[Ficheru:Ak parti miting4.JPG|thumb|Mitin del [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Turquía)]], del primer ministru [[Erdogan]] (2007).]]

El '''islamismu''' (n'[[Idioma árabe|árabe]]: الإسلامية&amp;nbsp; ''{{transl|ar|DIN|al-ʾislāmiyyah}}''; o tamién إسلام سياسي ''{{transl|ar|DIN|ʾIslām siyāsī}}''; lit., &quot;'''islam políticu'''&quot;) ye un conxuntu heteroxéneu de [[movimientos políticos]] que la so [[ideoloxía]] y [[programa políticu]] consiste esencialmente na adautación de la [[vida política]] a los mandatos relixosos del [[islam]].&lt;ref&gt;[[Aspeutos políticos del islam]]. Mortimer, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Political aspects of islam]]&lt;/ref&gt; Sicasí, según el ''[[Diccionario de la lengua española]]'' «islamismu» ye'l conxuntu de dogmes y preceptos morales que constitúin la relixón de [[Mahoma]]»; ente que «'''islamista'''» ye lo «relativo al integrismu musulmán», conceutu que califica de «movimientu». Sía que non, nun tendría de confundir se lo &quot;[[islámicu]]&quot; o &quot;[[musulmán]]&quot; (términos que designen a tou lo relativo al islam) colo &quot;islamista&quot; (lo relativo al islamismu); nin cualesquier d'estos términos col [[tradicionalismu]] o'l [[conservadorismu]] dientro de lo islámico (un &quot;[[musulmán tradicionalista]]&quot;&lt;ref&gt;Khalid Zaheer, [http://www.monthly-renaissance.com/issue/content.aspx?id=31 ''The Originalist Approach to Understanding Islam'']: ''... ways ... to interpret the Qur'anic text ... can be broadly divided into three categories: the Traditionalist approach, the Modernist approach, and the Originalist approach. The Traditionalist approach to interpreting the Qur'an is, strictly speaking, not just one narrow way of understanding the Qur'anic text. However, the Muslim Traditionalists of the contemporary times have adopted a stance that views the enormous body of diverse literature on interpretation made available in the first twelve centuries of the Muslim history, or at least the more popular part of it, as one category of approach to interpretation. The contemporary Traditionalists have come to believe that a valid interpretation of Qur'anic text can only be the one that has already been done by at least some of the earlier scholars. Non new interpretation of the Qur'an can be acceptable if it doesn't enjoy the support of another interpretation that has already been done in the past. ... This obsession with the need to confirm the validity of an opinion from what the earlier Muslim scholars said leads traditionalists to invoke ijma' to support their view. Ijma' is claimed to be the consensus of Muslim scholars on a certain religious opinion.''&lt;/ref&gt; o &quot;[[musulmán conservador]]&quot;&lt;ref&gt;Tamién s'utiliza la espresión pa los musulmanes pertenecientes a un [[partíu conservador]]: Official Website, fonte citada en [[:en:Conservative Muslim Forum]]&lt;/ref&gt; ye'l que refuga les [[interpretaciones lliberales o progresistes del islam]]&lt;ref name= &quot;lliberal&quot;&gt;Safi (2014), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Lliberal movements within Islam]]. [[Nasr Hamid Abu Zayd]], [[Farag Foda]], [[Abdullah al-Qasemi]], [[Sayyid Al-Qemany]] -[[:en:Sayyid Al-Qemany]]-, [[Muhammad Sa'id al-'Ashmawi]] -[[:en:Muhammad Sa'id al-'Ashmawi]]-&lt;/ref&gt; o la [[Islam y modernidá|modernidá]]&lt;ref&gt;Hourani (1983), fonte citada en [[:en:Islam and modernity]]&lt;/ref&gt; -ye posible ser musulmán &quot;tradicional&quot; o &quot;conservador&quot; ensin ser islamista, y viceversa,&lt;ref&gt;Esiste dalgún usu de les espresiones &quot;islamismu conservador&quot; -Kepel (2004), ''op. cit.'', pg. 32- y &quot;islamismu tradicional&quot; -Elorza, ''op. cit.''-&lt;/ref&gt;&lt;ref name= &quot;modernismu&quot;&gt;Moaddel (2005), fonte citada en [[:en:Islamic Modernism]]&lt;/ref&gt; cuidao que l'usu nesi contestu de los términos &quot;tradicional&quot; y &quot;conservador&quot; referir en principiu a les [[cultura musulmana|costumes y cultura islámica tradicionales]], amás de que l'islamismu presentar a sigo mesmu como un factor de [[rexeneración]], y non d'atrasu-). Señalóse la [[estigmatización]] que supón identificar como un tol islam políticu col [[terrorismu islámicu]] o yihadismu (según identificar ensin más el conceutu relixosu de la ''[[yihad]]'' cola [[violencia política]] o [[violencia relixosa|relixosa]] -[[islam y violencia]]-,&lt;ref&gt;Said, fonte citada en [[:en:Islam and violence]]. [[Islam y guerra]]; Peters, fonte citada en [[:Islam and war]]&lt;/ref&gt; a lo árabe colo islámico y a [[civilización árabe|la so civilización]] como particularmente relixosa o más [[fanatismu|fanatizadora]] qu'otres).&lt;ref name= &quot;MON&quot;&gt;[https://www.publico.es/internacional/estremamos-yihadismu-islam-vamos ganar-guerra.html Entrevista a Jofre Montoto], Públicu, 30 de mayu de 2015: {{cita|P- ¿Cómo definiría'l yihadismu? R- Ye una ideoloxía política totalitaria que la so intención ye'l dominiu global p'aplicar la visión ultraortodoxa y politizada del Islam, tal que ellos entender, que nun ye'l tradicional nin l'ortodoxu. En cuanto al ortodoxu, pue ser un Islam pocu evolucionáu, supónse que ye'l que más s'avera a la norma islámica, a la norma coránica, pero nun hai unu, nun ye'l mesmu en Arabia Saudita que nel Paquistán, anque nel últimu sieglu averárense. Tolos ortodoxos nun tán esautamente acordies con lo mesmo, tamos falando d'una relixón de mil millones de persones con más de mil años de tradición. El yihadismu politiza eso y da-y un sentíu del sieglu XX, de gobiernu totalitariu, ensin almitir nengún tipu de disensión interna nin de convivencia con nenguna otra fe. Refugar tou. La gran innovación que fai, lo que-y estrema del islamismu políticu, inclusive del más radical, ye la doctrina del Takfir, establecida pol exipciu Said Qutb a principios de los 60, cuando taba nes prisiones de Nasser. Según esta doctrina, tou aquel que nun siga una vida musulmana estricta nun ye musulmán.&lt;p&gt;
P- ¿Y qué entendemos por estricta? R- L'adhesión total a la norma: rezar cinco veces al día, nun beber alcohol, tener una conducta personal bien ética dientro del Islam… Nel Islam tradicional, inclusive nel políticu, un musulmán que nun rece cinco veces al día puede ser un mal musulmán pero nun dexa de selo. Según el Takfir, como ye un mal musulmán, ye un non musulmán, ye escomulgáu y cuando escomulgues a daquién, puedes mata-y.&lt;p&gt;
P- ¿Tienen una gran fobia europeísta? R- Sí, en gran midida'l yihadismu ye un movimientu antimodernista y totalitariu na llinia de lo que fueron nel so día los totalitarismos europeos. Por casu, el fascismu italianu per un sitiu daba sofitu a les innovaciones téuniques pero pol otru reivindicaba un pasáu épicu inventáu, yera espansivu, imperialista.&lt;p&gt;
P- ¿Paecer al nazismu y al franquismu? R- Sí. Conocemos tres totalitarismos: el fascismu, el nazismu y el comunismu, cola so versión soviética de la dómina, sobremanera na era estalinista, pero son movimientos occidentales, de raigañu xudeocristianu. Y en el mundu musulmán surdió unu propiu, casi un sieglu más tarde porque la so realidá histórica, social y política ye otra, pero va na mesma llinia: un control absolutu de la sociedá, hasta'l puntu que se carga tou aquel que s'amás de la norma y piense distinta. Y la espansión siempres ye violenta. Ye una espansión global imperialista, llegar y caltener el poder per medios violentos.&lt;p&gt;
P- ¿Ye más violentu que los totalitarismos europeos? R- Non, lo que pasa ye que nos sospriende más. Quiciabes porque nun llegaron a gobernar nun Estáu modernu y nun algamaron los niveles del nazismu o l'estalinismu, pero'l tipu de propaganda y d'atentaos contra civiles sí que son nuevos. Los totalitarismos occidentales pretendíen convencer, el yihadismu sí quier convencer a los musulmanes pero non a cristianos o xudíos por que se conviertan, el so lema ye: 'o te conviertes o te mato', nun hai más.}}

[http://www.politicaexterior.com/actualidad/el mio-vecín-yihadista-islam-radical-en-occidente/ El mio vecín yihadista], n'Estudios de Política Esterior, 30 d'ochobre de 2014. [http://www.eutopiainstitute.org/2010/10/amin-maalouf-the-dissolution-of-world-orders/ Amin Maalouf: “The Dissolution of World Orders”] {{cita|''Maalouf recapitulates at length the history that led to the fact that the region is culturally, socially and politically held in low esteem. With the torne of the Arab-Islamic Empire began the rise of the Ottoman Empire; then the European colonial powers arrived in the region; then the state of Israel was founded and, in the years that followed, all of the wars waged against the Jewish state were lost, culminating in the defeat against Israel in the Six-Day War in 1967. These humiliations, sums up Maalouf, were also the downfall of secular guiding principles: nationalism, pan-Arabism, communism and socialism all ended up taking a back seat to a rapidly spreading ideology, Islamism. But do the Arabs belong to a particularly religious civilisation? Non, says Maalouf, the motivation is an entirely different one, namely to hold on to the final symbol of what is their own, what cannot be shaken. It is not a religious feeling, but the search for a genuine identity and self-awareness that binds people to Islam.'' (Traducción: Maalouf recapitula en detalle la historia que condució al fechu de que la rexón ye cultural, social y políticamente tenida en baxa estima. Col cayente del Imperiu árabe-islámicu empezó la puxanza del Imperiu Otomanu; depués les potencies coloniales europees llegaron a la rexón; depués fundóse l'Estáu d'Israel y, nos años que siguieron, toles guerres llibraes contra l'Estáu xudíu perdiéronse, rematando na derrota contra Israel na Guerra de los Seis Díes en 1967. Estes humildaciones, resume Maalouf, fueron tamién l'esbarrumbamientu de principios rectores seculares: el nacionalismu, el panarabismu, el comunismu y el socialismu, tou terminó apostráu en favor d'una ideoloxía de rápidu espardimientu, l'islamismu. Pero, ¿los árabes pertenecen a una civilización particularmente relixosa? Non, diz Maalouf, la motivación ye otra dafechu distinta, concretamente enferronase al símbolu final de lo que ye propiu, lo que nun puede ser sacudíu [?]. Nun ye un sentimientu relixosu, sinón la busca d'una identidá xenuina y autoconsciente que venceya a la xente [al pueblu] al islam).)}}&lt;/ref&gt; Nun sentíu opuestu, señalóse qu'ignorar la fondura de lo relixoso nel mundu islámicu ye una manifestación de [[correición política]].&lt;ref&gt;[[Graeme Wood]] -[[:en:Graeme Wood (journalist)]]-, [https://elpais.com/elpais/2015/05/05/eps/1430834532_513617.html ''Estáu Islámicu, crónica del horror''], El País, 6 de mayu de 2015: {{cita|Hasta hai non muncho, los occidentales qu'acusaben a los musulmanes de siguir ciegamente preceptos antiguos ganábense les crítiques de dellos intelectuales –en particular, del difuntu [[Edward Said]]– que señalaben que llamar “antiguos” a los musulmanes yera, a cencielles, otra forma de suburdialos. En llugar d'eso, dicíennos estos académicos, teníamos d'afitanos nel contestu nel que surdíen eses idees: países mal gobernaos, costumes sociales cambiantes, la humildación de vivir nunes tierres que solo se valoraben pol petroleu…&lt;p&gt;
Ensin estos factores ye imposible tener una visión completa del ascensu del [[Estáu Islámicu]]. Pero centrase solo nellos y escluyir la ideoloxía ye un reflexu d'otru tipu de sesgu propiu d'Occidente: considerar que si la relixón nun tien importancia en Washington o Berlín, debe de ser igualmente irrelevante en Raqqa o Mosul. Con éses, cuando un home amazcaráu glaya “Allahu Akbar” [Alá ye'l más grande] mientres degüella con un cuchiellu a un apóstata, dacuando facer por motivos relixosos.&lt;p&gt;
Munches organizaciones musulmanes afirmen que les práutiques del Estáu Islámicu son antiislámicas. Ye tranquilizador saber que la mayoría de los musulmanes nun tien el más mínimu interés en sustituyir les películes de Hollywood por videu d'execuciones públiques pa pasar un ratu entreteníu dempués de la cena. Agora bien, los musulmanes que llamen antiislámico al Estáu Islámicu, esplica'l profesor de Princeton [[Bernard Haykel]], el mayor espertu na teoloxía d'esa organización, “tán avergoñaos y son políticamente correutos, y tienen una visión edulcorada de la so propia relixón” qu'escaez “les esixencies históricu y llegal de la so fe”.}}
[[Pankaj Mishra]] -[[:en:Pankaj Mishra]]-, [http://www.theguardian.com/books/2015/jul/24/how-to-think-about-islamic-state ''How to think about Islamic State''], The Guardian, 24 de xunetu de 2015:
{{cita|The rash of pseudo-explanations – Islamism, Islamic extremism, Islamic fundamentalism, Islamic theology, Islamic irrationalism – makes Islam seem more than ever a concept in search of some content while normalising hatred and prejudice against more than 1.5 billion people. (Traducción: La erupción de pseudo-explicación - islamismu, estremismu islámicu, fundamentalismu islámicu, teoloxía islámica, irracionalismu islámicu - fai del islam más que nunca un conceutu en busca de dalgún conteníu mientres se normaliza l'odiu y el prexuiciu contra más de 1500 millones de persones).}}

&lt;/ref&gt;

{{cita|L'islamismu tien una seña d'identidá clara que ye l'adopción de la ''[[sharía]]'', del conxuntu de normes basaes nel [[Corán]] y nes [[Hadiz|sentencies del profeta]], al envís de caltener o forxar un [[orde social]] rexíu na so totalidá pol principiu de &quot;[[ordenar el bien y prohibir el mal]]&quot; que'l so conteníu marquen los testos sagraos. Foi'l programa tradicional de los [[Hermanos Musulmanes]] d'Exiptu, (...) y ser güei de los principales movimientos islamistes nel mundu. (...) [[Partíu islámicu]] o a cencielles [[musulmán]] sería una calificación más afecha (...) [pa los que proponen una] Constitución democrática y (...) el pluralismu políticu.|[[Antonio Elorza]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/opinion/Islam/democracia/elpepuopi/20111101elpepiopi_4/Tes|títulu=''Islam y democracia'' }}&lt;/ref&gt;}}
{{cita|L'islam ye relixón y ye Estáu.|[[Heinz Halm]]&lt;ref name= &quot;Din&quot;&gt;Islamisches Rechts- und Staatsverständnis. Islam und Staatsgewalt. Fonte citada en [[:de:Heinz Halm]]. N'árabe ''[[dīn]]'' (&quot;[[relixón]]&quot;) y ''[[daula]]'' (&quot;[[Estáu]]&quot;); vease la cita de [[Hassan al-Banna]] en [[:de:Islam]]. &quot;Islam is Dīn, a complete way of life&quot; (&quot;Inside the Gender Jihad&quot;, p. 92, Amina Wadud, Oneworld Publications, 2006, fonte citada en [[:en:Dīn]]). Tamién se traduz por &quot;[[fe]]&quot;, ente que ''daula'' o ''[[al-Dawla]]'' tamién se traduz por &quot;[[dinastía]]&quot;, y apaez en títulos dende'l sieglu X, frecuentemente combinándose con otros elementos como ''dīn'' (Ayubi, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:al-Dawla]]).&lt;/ref&gt;}}
{{cita|El verdaderu musulmán afirma que Alá protéxelu; l'islamista considera que ye él quien tien de protexer a Alá.|[[Sanaa el Aji]]&lt;ref&gt;Periodista marroquín, citada en Cembrero, ''op. cit.'' Ver tamién selmanariu ''[[Nichane]]'' -[[:en:Nichane]]-&lt;/ref&gt;}}

El [[espectru políticu]] de los [[movimientu políticu|movimientos]] y [[partíos políticos]] calificaos de &quot;'''islamistes'''&quot; ye bien ampliu; anque ye difícilmente comparable con nengún movimientu relixosu o políticu [[occidental]], que les sos denominación aplíquense-y ([[democracia islámica]], [[socialismu islámico]],&lt;ref&gt;Esposito (2001), fonte citada en [[:en:islamic socialism]]&lt;/ref&gt; [[islamofascismu]] -esti postreru, de forma bien peyorativa-), abarca dende los que caltienen principios [[democracia|demócrata]]s y [[moderación|moderáu]]s, hasta postulaos [[estremistes]] y [[radicalismu|radicales]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Turquia/refrenda/llexislatives/islamismu/moderáu/Erdogan/elpepuint/20070723elpepuint_5/Te «Turquía refrenda nes llexislatives l'islamismu moderáu de Erdogan»], El País, 23 de xunetu de 2007&lt;/ref&gt; Dientro del islam políticu, amás de les diferencies [[ideolóxica|ideolóxiques]] ente la moderación ('''islamismu moderáu''')&lt;ref&gt;''Pour [[Romain Bertrand]], historien spécialiste de l'Indonésie, «la distinction ente radicaux et modérés n'est pas opérante. Pour un islamiste indonésien, pas forcément violent, lui dire qu'il est “modéré”, c'est comme lui dire qu'il n'est croyant qu'à demi. La différence se fait ente les mouvements islamiques légalistes et insurrectionnels. “Radical” et “modéré” sont des catégories idiotes, qui nous font considérer qu'on est dans le même continuum, alors qu'on est dans des pulgues différents. Certains mouvements acceptent la loi et l'Etat, d'autres les refusent.'' (citáu en Confavreux, ''op. cit.'').&lt;/ref&gt; y la radicalidad ('''islamismu radical''': [[integrismu islámicu]],&lt;ref&gt;Anque pueda paecer un [[oxímoron]], úsense (anque escasamente) espresiones como &quot;integrismu moderáu&quot; (Roque, ''op. cit.'', pg. 170).&lt;/ref&gt; [[fundamentalismu islámicu]], [[panislamismu]], [[yihadismu]]), pueden estremase les diferencies ente los movimientos políticos islamistes desenvueltos dientro de caúna de les [[escueles y cañes del islam]] (simplificadamente, los dos principales: el [[sunnismu]] y el [[chiísmu]]): Na caña sunní, el [[salafismu]] o [[wahabismu]] dio llugar a numberosos grupos, como los [[Hermanos Musulmanes]], ''[[Tabligh]]'' o'l [[talibán|movimientu talibán]]. Delles organizaciones violentes allegaes a esta caña son el [[Estáu Islámicu]] (''Daesh''), ''[[Al Qaeda]]'', ''[[Boko Haram]]'', ''[[Hamás]]'', [[Yihad Islámica Exipcia|''Yihad'' Islámica]], ''[[Jemaa Islamiya]]'' o'l [[Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate]]. Na caña xiina, destaquen los grupos &quot;[[Ayatollah Khomeini|jomeinistas]]&quot;, lideraos pol [[República Islámica d'Irán|réxime iranín]], como ''[[Hezbolá]]''.

== Historia del términu ==
''Islamism'' apaez per primer vegada n'inglés en 1712;&lt;ref name=&quot;OED&quot;&gt;{{cita web |títulu=Islamism, n. |url=http://www.oed.com/view/Entry/99982 |obra=Oxford English Dictionary |editorial=[[Oxford University Press]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; y en francés ''islamisme'' apaez tamién nel sieglu XVIII, usándolo [[Voltaire]] en llugar de ''mahometisme'' pa denominar la &quot;relixón de los musulmanes&quot;.&lt;ref name=&quot;Bruno Étienne&quot;&gt;Étienne, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; N'español, &quot;Islamismu&quot; apaez nel [[DRAE]] de 1787: &quot;fr. ''Islamisme'', Lat. ''Mahometána superstítio'', lo mesmo que mahometismu&quot;.&lt;ref&gt;[http://ntlle.rae.es/ntlle/SrvltGUIMenuNtlle?cmd=Lema&amp;sec=1.0.0.0.0. Consulta &quot;islamismu&quot; na Nueva Ayalga Lexicográfica de la Llingua Española], R. A. Y.&lt;/ref&gt;

Esi foi l'usu más habitual del términu n'autores del sieglu XIX, como [[Alexis de Tocqueville]] (1838) o [[Ernest Renan]] (1883), y namái a partir del sieglu XX, especialmente dende la dómina de la [[Primer Guerra Mundial]],&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;&gt;Kramer, ''op. cit.'', pgs. 65-78.&lt;/ref&gt; empieza a ser habitual emplegar la pallabra árabe ''islam'', a midida que los estudiosos occidentales ([[estudios islámicos|islamólogos]], [[arabista|arabistes]] y [[orientalismu|orientalistes]]) promocionen el términu que los musulmanes utilicen pa designar la so propia relixón. El términu &quot;islamismu&quot; yá nun apaez na ''[[Encyclopædia of Islam]]'' (1913-1938), y nesos años dexa d'usase virtualmente na llingua inglesa.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt;

Remanez en Francia a finales de los años 1970 pa responder a la necesidá de definir les nueves corrientes, que dan una interpretación política ya ideolóxica del islam, y estremales del islam en cuantes que relixón.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt; Pal islamólogo [[Bruno Étienne]],&lt;ref&gt;''Op. cit.'' L'autor diz compartir esta definición con otros especialistes, como [[Gilles Kepel]] y [[François Burgat]].&lt;/ref&gt; l'acepción actual del términu &quot;islamismu&quot; puede resumise como &quot;l'usu políticu de temes musulmanes movilizaos en reaición a la occidentalización, considerada como agresiva escontra la identidá árabe-musulmana&quot; y &quot;percibida como una protesta antimoderna&quot; polos que nun siguen esta ideoloxía, siendo posible tamién utilizalo en conxunción con calificativos como &quot;islamismu radical&quot;.&lt;ref name=&quot;Bruno Étienne&quot; /&gt;

Nos años 1980 el términu migra del francés al inglés, y escontra finales del sieglu XX nel ámbitu académicu reemplazara a espresiones como &quot;[[fundamentalismu islámicu]]&quot;, antes bien usaes.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt; Al empiezu paecía trate como un términu más fayadizu pa los autores que simpatizaban colos nuevos movimientos islamistes, o siquier que nun queríen utilizar términos de traces peyoratives (como &quot;fundamentalismu&quot;); pero a midida que ganaba popularidá, pasó a acomuñóse con grupos violentos como'l movimientu [[talibán]] o'l [[Grupu Islámicu Armáu|GIA]], hasta'l puntu que nel usu actual n'Estaos Xuníos, ''islamism'' y ''islamic fundamentalism'' considérense sinónimos.&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt; El ''[[Council on American–Islamic Relations]]''&lt;ref&gt;Web oficial, fonte citada en [[:en:Council on American–Islamic Relations]]&lt;/ref&gt; (&quot;Conseyu sobre les rellaciones islámicu-estauxunidenses&quot; -CAIR-) quexar de que'l ''[[AP Stylebook]]''&lt;ref&gt;Web oficial, fonte citada en [[:en:AP Stylebook]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[llibru d'estilu]]&quot; de ''[[Associated Press]]''), que primeramente definía &quot;islamista&quot; como &quot;el que sofita'l gobiernu según les lleis del islam [y] que ve'l Corán como modelu políticu&quot; diera pasu a la so identificación con &quot;estremista islámicu&quot; o, peyorativamente, con &quot;los musulmanes que nun nos gusten&quot;. Na actualidá definir como &quot;el qu'aboga o sofita un movimientu políticu que favorez la reordenación de gobiernu y sociedá acordies coles lleis prescrites pol islam. Nun tien d'usar se como sinónimu de combatiente, militante, estremista o radical islámicu, que pueden o nun ser islamistes. Cuando seya posible, especifíquese y úsese el nome de la entidá: al-Qaida (o vinculación con al-Qaida), Hezbollah, Taliban, etc. Los que ven el Corán como un modelu políticu engloban un ampliu rangu de musulmanes, dende políticos de partíos mayoritarios hasta los militantes conocíos como yihadistes&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.politico.comblogsmedia/2013/04/ap-stylebook-revises-islamist-use-160943.html |títulu=AP Stylebook revises 'Islamist' use |editorial=Politico.Com |fecha= |fechaaccesu=18 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

L'usu del términu nun ye bien acoyíu polos mesmos &quot;islamistes&quot;, que prefieren considerase a sigo mesmos a cencielles como &quot;musulmanes&quot;, como defenden el ayatola [[Mohammad Hussein Fadlallah]], líder espiritual de [[Hezbolá]], o [[Abbassi Madani]],&lt;ref&gt;Lamchichi, fonte citada en [[:en:Abbassi Madani]]&lt;/ref&gt; líder del [[Frente Islámicu de Salvación]].&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;/&gt;

== Nacencia, estensión y afitamientu del movimientu islamista ==
La condición orixinal del movimientu islamista difier según el puntu de vista de cada estudiosu que lo analiza: pa dalgunos, como [[Daniel Pipes]], ye una [[ideoloxía]] moderna, que debe más a los &quot;ismos&quot; ya ideoloxíes [[utópica|utópiques]] europees qu'a la relixón islámica tradicional;&lt;ref&gt;Pipes, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; pa otros, como [[Bernard Lewis]], coneuta estrechamente coles tradiciones polítiques islámiques, que siempres bazcuyaríen ente'l &quot;[[quietismu]]&quot; y el &quot;[[activismu]]&quot;.
{{cita|Los argumentos en favor de dambes [tradiciones -activista y quietista-] tán basaes, como los más tempranos argumentos islámicos, nel Llibru Sagráu y nes aiciones y dichos del Profeta. La tradición quietista obviamente fuelga nel Profeta como soberanu, como xuez y como estadista. Pero primero que'l Profeta aportara a un xefe d'Estáu, foi un rebelde. Antes de salir de la Meca a Medina, dond convertir en soberanu, yera un oponente al orde establecíu. Lideró una oposición contra la oligarquía pagana de La Meca y, en ciertu momentu se exilió y formó lo que nel llinguaxe modernu podría llamase un &quot;gobiernu nel exiliu&quot;, col que finalmente foi capaz de volver triunfante al so llugar natal y establecer l'Estáu islámicu en La Meca. ... El profeta como rebelde apurrió una suerte de paradigma de revolución-oposición y refugu, retirada y partida, exiliu y regresu. Una y otra vez los movimientos opositores na historia islámica intentaron repitir esti patrón, unos pocos d'ellos con ésitu.|Lewis&lt;ref&gt;Lewis (1988), ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}

El precursor más importante del islamismu contemporaneu ye la organización [[Hermanos Musulmanes]], fundada n'[[Exiptu]] en [[1928]]. Movimientos de tipu similar estender nos años trenta a [[El Líbanu]] y [[Siria]], y más tarde a [[Xordania]], [[Sudán]], [[Iraq]] ya [[Irán]]. Fueron esperimentando una puxanza creciente dende los [[años 1980|años ochenta]] del sieglu XX, frutu, per una parte, del fracasu del modelu denomináu [[socialismu árabe]] o [[nacionalismu árabe]], encarnáu pol partíu [[Baaz]] (en Siria ya Iraq) o pol [[Gamal Abdel Nasser|naserismu]] (n'Exiptu); y por otra del trunfu de la [[Revolución iranina|revolución islámica n'Irán]]. Anguaño l'islamismu ta representáu en tolos países con amplios sectores de población musulmana.

Determinante pal desenvolvimientu del islamismu en cada país foi la so distinta posición histórica nel complexu contestu de la [[guerra fría]] (1945-1989), simultánea a los procesos de [[descolonización]] y al entamu del [[conflictu árabe-israelín]], según la presencia o ausencia de múltiples factores [[geopolíticos]], como [[xeopolítica petrolera|la posesión o non de petroleu]], la mayor o menor inxerencia occidental ([[colonialismu]], [[imperialismu]], [[neocolonialismu]], [[neoimperialismu]]), etc.

Al contrariu de lo que pudiera paecer nuna visión simplificada, l'islamismu políticu nun enllanta filiales en cada país a partir d'una casa matriz;&lt;ref&gt;Burgat (2007, 2008, etc.), ''op. cit.''&lt;/ref&gt; anque nun principiu hubiera una influencia ideolóxica y d'identidá fuerte, más o menos rápido desenvolvíense en cada organización distintes versiones del islamismu que s'afaíen a la realidá de cada país, llegando a tener grandes diferencies o rivalidaes, ya inclusive llegando a la enemistá y militancia en bandos opuestos en conflictos armaos; sicasí, un puntu de mancomún de tolos movimientos islamistes ye'l so oxetivu últimu de construyir un Estáu nel que la llexitimidá seya relixosa, y la so vocación de llucha contra la inxerencia occidental.

Frente a la identificación ente islamismu y fundamentalismu, dellos autores, como [[Raymond W. Baker]],&lt;ref&gt;Baker, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; [[Olivier Roy]]&lt;ref&gt;Roy, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; o [[Gilles Kepel]]&lt;ref&gt;Kepel, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; denominen &quot;[[post-islamismu]]&quot; o &quot;[[nuevu islamismu]]&quot; a la reconstrucción o reinvención del islam políticu o del islamismu, nel sentíu d'un movimientu social qu'arrenuncia al estremismu en favor d'una reforma cultural de llargu algame, que busca la esencia democrática del Islam y cierta separación ente relixón y sociedá civil.&lt;ref&gt;Korany, ''op. cit.'' Amás d'a Baker, a Roy y a Kepel, cita a Hefner, ''op. cit.'', y a Bayat, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; Otros, aportunando en tal identificación, nieguen la posibilidá d'un &quot;[[islamismu moderáu]]&quot;.&lt;ref&gt;Confavreux, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;
{{cita|L'islamista moderáu nun esiste; seria como falar de nazis moderaos.|[[Robert Redeker]]&lt;ref&gt;Citáu en [https://www.abc.es/hemeroteca/historico-24-04-2008/abc/Internacional/el-filosofo-robert-redeker-el-islamista-moderáu-nun esiste;-seria-como-falar-de nazis moderaos_1641818823290.html https://www.abc.es/hemeroteca/historico-24-04-2008/abc/Internacional/el-filosofo-robert-redeker-el-islamista-moderáu-nun esiste;-seria-como-falar-de nazis moderaos_1641818823290.html ''El filósofu francés Robert Redeker ta condergáu a muerte por estremistes musulmanes por cuenta de les sos crítiques al Islam, pero non por ello piensa callar o moderar el so discursu''], entrevista en ABC, 24 d'abril de 2008. Vease en ''Bibliografía'' l'artículu en ''Le Figaro '' pol que recibió la condena.&lt;/ref&gt;}}
Per otru llau, señalóse la creciente interdependencia ente l'islamismu, que la so cultura política puede nun ser democrática, y les eleiciones, que los islamistes precisen pa caltener la so llexitimidá, y que nun pueden considerase democrátiques si esclúin a los principales grupos islamistes.
{{cita|Dende ... finales de 2010, l'islam políticu y la democracia fixéronse crecientemente interdependientes. L'alderique sobre si son compatibles ye agora virtualmente obsoleto. Nun pueden sobrevivir unu ensin l'otru.|[[Olivier Roy]]&lt;ref&gt;Roy (2012), ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}

== Oríxenes del islamismu políticu ==
[[Ficheru:030Arab.jpg|300px|thumb|Insurxentes de la [[Rebelión árabe]] contra'l [[Imperiu Otomanu]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]].]]
[[Ficheru:Palestinian rebels 1937.jpg|300px|thumb|Rebalbos árabes palestinos mientres la [[Revuelta árabe de Palestina de 1936-1939|revuelta]] contra la [[Aliyá|inmigración xudía]] nel [[Mandatu británicu de Palestina]].]]
[[Ficheru:هفده شهریور.JPG|300px|thumb|[[Revolución iranina]].]]
El [[sieglu XIX]] foi un periodu de ebullición intelectual n'[[Oriente Mediu]]: renovación intelectual del islam, reforma relixosa al traviés de la educación, la xurisprudencia, etc. Los [[ulemas]] tuvieron nel nucleu d'estes reformes. Si hasta'l [[sieglu XVIII]], tolos aspeutos de la sociedá nel [[Imperiu otomanu]] taben apoderaos pola relixón, esto camudó sópito. Col cayente de dichu Imperiu intentáronse reformar les estructures, buscando asonsañar el modelu de los países europeos (''[[tanzimat]]'' &quot;reorganización&quot;). A partir sobremanera de 1830 empezaron les reformes y la modernización d'estructures (exércitu, alministración, enseñanza, tributos, etc.); munchos estudiantes allegaron a distintos países d'Europa, tomándolos como modelu de modernización (''[[Mozos Otomanos|Yeni Osmanlilar]]'' -&quot;mozos otomanos&quot;-, ''[[Mozos Turcos|Jön Türkler]]'' -&quot;mozos turcos&quot;-).

El deséu de renovación, la busca de respuestes a la debacle otomana, llevó a preguntar si yera l'islam la causa de la so debilidá y atrasu. Esta reflexón emburrió al cleru a preguntar poles causes de la situación y a tratar d'integrar los elementos de la modernidá na relixón. D'esti reformismu surden trés corrientes:

* Corriente lliberal: ([[Ali Abdel Raziq]], ''L´islam et les fondements de pouvoir'', 1925)&lt;ref&gt;Filali-Ansary, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; la relixón abrir a los [[lliberalismu|valores lliberales]]. Niégase que'l [[califatu]] tenga fundamentu relixosu; si [[Mahoma]] nun yera un políticu, por tantu la relixón nun tendría d'encontar un Estáu musulmán. Sicasí, nun s'acusa a la relixón l'orixe de la debacle: sería l'ausencia d'adopción de los valores lliberales lo que pondría n'inferioridá a los pueblos musulmanes frente a Occidente. Surde una separación ente lo político y lo relixoso, un &quot;[[lliberalismu musulmán]]&quot;.&lt;ref name= &quot;lliberal&quot; /&gt;
* Corriente islamista: Europa nun ye un modelu a siguir, sinón l'enemigu. Fórmense los primeres grandes movimientos islamistes; el más importante, los [[Hermanos Musulmanes]], creáu en 1928 por [[Hassan al-Banna]]. Nun pon l'acentu sobre la práutica relixosa en sí o sobre la ''[[xaria]]'', sinón nuna aición político y social; aportuna sobre la noción de xusticia social que tien de siguise al traviés del Estáu.
* La tercera corriente ye la que defende les [[rebeliones]] nacionalistes ([[Gran Revolución Iraquina de 1920|revuelta iraquina de 1920]], [[revuelta árabe de Palestina de 1936-1939]]), que combinen elementos de les anteriores.

L'islamismu, como respuesta a la situación histórica, desea un Estáu basáu nel islam que rediseñe una nueva sociedá. Según esta corriente, tien de tratase de vivir nel senu de la hermandá ente musulmanes según un modelu políticu islámicu qu'escluya modelos llaicos como'l [[comunista]] o'l [[lliberal]].

Dende los años previos a la [[Segunda Guerra Mundial]] l'islamismu enfrentar a la influencia de les potencies estranxeres, tantu a la de los aliaos ([[Reinu Xuníu]] y [[Francia]] -[[potencies coloniales]] na mayor parte de los países árabes-), como a la de la [[Xunión Soviética]] (con una importante población musulmana nes repúbliques meridionales), y a la de les potencies de la Exa ([[Alemaña nazi]] -rellación con [[Amin al-Husayni]], muftí de Xerusalén-). Tres la guerra, la división del mundu en bloques, lideraos pola [[Xunión Soviética]] y los [[Estaos Xuníos]], los movimientos de [[descolonización]] y [[lliberación nacional]] ([[tercermundismu]]) y particularmente el [[conflictu árabe-israelín]], intensificaron entá más tantu la inxerencia esterna nos distintos países polos que s'estiende l'islamismu, como la so radicalización, llegando a actos violentos, incluyendo asesinatos políticos (atentaos de [[Navvab Safaví]] n'Irán -[[Fedayines del Islam]]-,&lt;ref&gt;Encyclopædia Iranica, fonte citada en [[:en:Fada'iyan-ya Islam]]&lt;/ref&gt; tentativa d'asesinatu del presidente exipciu [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] polos [[Hermanos Musulmanes]] en 1954).&lt;ref&gt;Marín, ''op. cit.'', pg. 123 y ss.&lt;/ref&gt; A lo llargo de los años siguientes, l'islamismu adquirió los calteres que tien anguaño, diversificándose y estendiéndose a otros países como [[El Líbanu]], [[Siria]], [[Iraq]] o [[Irán]], onde tien la so culmen na [[revolución iranina]] dende 1979.

== L'islamismu ente los musulmanes de los países occidentales ==
La esistencia de musulmanes nos países occidentales supunxo l'apaición d'islamismu políticu nes sos distintes formes, según la d'actitúes de refuga.&lt;ref&gt;Heffelinger, ''op. cit.'', Amghar, ''op. cit.'', Redeker, ''op. cit.'' [[Daniele Grasso]], [http://www.elconfidencial.com/mundo/2015-01-08/el mieu-al islam radical-collecha-voto-mapa-de-los-partíos-xenofobos-en-europa_617595/ ''El mieu al islam radical collecha votos: mapa de los partíos xenófobos n'Europa''], 8 de xineru de 2015&lt;/ref&gt;
{{VT|Islam n'Estaos Xuníos|Islamismu n'Estaos Xuníos}}
N'Estaos Xuníos, la organización denomada [[Nación del Islam|''Nation of Islam'']] (&quot;nación del islam&quot;) cobró protagonismu na comunidá negra como unu de los movimientos en contra de la segregación racial (inclusive como movimientu terrorista en dalguna de les sos faiciones) dende mediaos del sieglu XX, ([[Elijah Muhammad]], [[Malcolm X]], [[Louis Farrakhan]],&lt;ref&gt;Splcenter.org, fonte citada en [[:en:Louis Farrakhan]]&lt;/ref&gt; [[marcha d'un millón d'homes]],&lt;ref&gt;Million Man March National Organizing Committee, fonte citada en [[:en:Million Man March]]&lt;/ref&gt; 16 d'ochobre de 1995).

{{VT|Islam n'Europa|Islamismu n'Europa|Eurabia}}
{{VT|Islam en Reinu Xuníu|Islam en Francia|Islam n'España|Islam n'Alemaña}}&lt;ref&gt;Hourani (2013), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islamism in Europe]]; BBC, fonte citada en [[:en:Islam in United Kingdom]]; Ceylan, fonte citada en [[:en:Islam in Germany]]&lt;/ref&gt;
Nos países europeos, nel so mayor parte ye consecuencia de la [[emigración]] (del subcontinente indiu [[inmigración nel Reinu Xuníu|en Gran Bretaña]],&lt;ref&gt;[[:en:Modern immigration to the United Kingdom]]&lt;/ref&gt; del norte d'África [[Inmigración en Francia|en Francia]] y [[Inmigración marroquina n'España|n'España]], [[Inmigración turca n'Alemaña|de Turquía n'Alemaña]]), y parcialmente por conversiones. La radicalización islamista, señalóse como parte de los problemes que se dan xunto a otros problemes d'integración nos países d'acoyida, y que se fadría más visible nes segundes y terceres xeneraciones, especialmente cuando se formen ''[[ghettos]]'' d'[[esclusión social]] (dificultaes educatives y llaborales, delincuencia xuvenil, drogadicción) nes periferies urbanes (la ''banlieu'' de les ciudaes franceses). Ye significativu que tantu o más que les mezquites sían les cárceles los llugares onde se producen les captaciones de los nuevos miembros d'organizaciones yihadistes.&lt;ref&gt;[http://www.institucionpenitenciaria.es/web/export/sites/default/datos/descargables/instruccionesCirculares/Circular_I-8-2014.pdf Nuevu Programa pa la prevención de la radicalización nos establecimientos penitenciarios - Midíes pa la detección y prevención de procesos de radicalización d'internos musulmanes]. Secretaría Xeneral d'Instituciones Penitenciaries - Ministeriu del Interior (España), 1 d'agostu de 2014&lt;/ref&gt; Na retórica reivindicativa del yihadismu, son frecuentes les alusiones al pasáu musulmán d'España ([[Al-Andalus]]) como un estímulu pa la so recuperación pol islam.&lt;ref&gt;
* [[Ignacio Cembrero]], [https://elpais.com/diario/2007/05/14/espana/1179093623_850215.html ''¿Hasta ónde llega l'amenaza islamista sobre Al Andalus? - Los espertos tomen bien en serio les reivindicaciones sobre Ceuta y Melilla''], 14 de mayu de 2007
* [[José Andrés Coloráu]], [https://elpais.com/diario/2007/08/10/revistaverano/1186696801_850215.html ''La deseyada rellumanza d'Al Ándalus - Un legáu conflictivu''], 10 d'agostu de 2007
* [[Juanjo Ayesta]], [http://www.minutodigital.com/2011/12/26/grupos-islamistes-radicales-piden-una-%E2%80%9Cprimavera-andalusi%E2%80%9D-a-traves-de-internet/ ''Grupos islamistes radicales piden una primavera andalusí” al traviés d'Internet - Foros y webs yihadistes esixen la imposición de la llei islámica n'España. Acusen a Occidente de querer borrar la buelga musulmana de la Península''], 26 d'avientu de 2011
* [[Roberto Ruiz Ballesteros]], [http://noticias.lainformacion.com/asuntos-sociales/inmigrantes-illegales/preocupacion-pola medría-del usu-del-espanol-ente-los-radicales-islamistes_wyM0IpfTPhNtQG4cKPjCo6/ ''Esmolición pola medría del usu del español ente los radicales islamistes''], 22 de xineru de 2014
* [[Ignacio Cembrero]], [https://www.elmundo.es/internacional/2014/09/03/540768y0ca4741406y8b456b.html ''L'Estáu Islámicu suaña con conquistar Al Andalus''], 4 de setiembre de 2014
* [[J. M. Zuloaga]], [http://www.larazon.es/detalle_normal/noticias/6117148/reconquistar-al-andalus-principal-reivindicacion-de-al-qaeda-central#.Ttt12F99UEs4CAZ ''Reconquistar Al Ándalus, principal reivindicación d'Al Qaeda Central - El terrorismu yihadista incluyó estos territorios nel «Califatu Mundial»''], 14 d'abril de 2014
&lt;/ref&gt;

{{cita|...dos son los rellatos que s'enfrenten na cuestión sobre la compatibilidá ente la cultura musulmana y la sociedá francesa. Según el dominante, el problema principal ye l'islam, porque asitia la llealtá a la comunidá de creyentes percima de la llealtá a la nación. Nun acepta crítiques, nun vence en materia de normes y valores, y xustifica ciertos tipos de violencia como la yihad. Pa los partidarios d'esti rellatu, la única solución ye una reforma teolóxica que xenere un “bon” islam, conducente a una relixón lliberal, feminista y abierta a los homosexuales. Periodistes y políticos nun dexen de dir detrás de los “bonos musulmanes” y de emplazarlos a amosar los sos credenciales de “moderaos”.

Per otra parte, munchu musulmanes, llaicos o creyentes, col sofitu d'una izquierda [[multiculturalista]], aducen que la radicalización nun procede del islam, sinón de mozos alienados que son víctimes del [[racismu]] y l'esclusión, y que'l verdaderu problema ye la [[islamofobia]]. Conderguen el terrorismu de la que denuncien una bederre reaición que podría radicalizar a más nuevos musulmanes.

El problema ye que los dos rellatos presuponen la esistencia d'una comunidá musulmana” francesa de la que los terroristes seríen una especie de “vanguardia”. La yuxtaposición de dambos condució a un puntu muertu. Pa superalo, primero ye necesariu tener en cuenta dellos fechos innegables, que nun queremos reconocer porque nos demuestren que los mozos radicalizaos nun son de nenguna manera la vanguardia o los voceros de la población musulmana y que, en realidá, en Francia nun esiste una comunidá musulmana”.

Los mozos radicalizaos, unviándose mayormente a una imaxinaria redolada política musulmán (la ''[[Umma (islam)|umma]]'' d'antaño), tán tan deliberadamente engarraos col islam de los sos padres como col conxuntu de la cultura musulmana. Invéntense un islam que s'opón a Occidente. Vienen de la periferia del mundu musulmán. Lo que los induz a actuar son los rumbos de violencia qu'amuesen los medios de comunicación occidentales. Encarnen una rotura xeneracional (los sos padres agora llamen a la policía cuando los sos fíos [[guerra civil siria|dir a Siria]]) y nun tienen rellación nin cola comunidá relixosa local nin coles mezquites del barriu.

Esos mozos se autorradicalizan n'Internet, buscando una yihad global. Nun-yos interesen problemes concretos del mundu musulmán como Palestina. En poques pallabres, nun aspiren a la islamización de la sociedá na que viven, sinón a la materialización de la so enfermiza fantasía heroica (“Venguemos al profeta Mahoma”, proclamaben dalgunos de los [[atentáu contra Charlie Hebdo|asesinos de Charlie Hebdo]] [7 de xineru de 2015]).
...

Si nel nivel llocal, nos barrios, hai ciertos tipos de comunidá, nun esiste tal cosa nel nivel nacional. Los musulmanes de Francia nunca quixeron entamar instituciones representatives y nin siquier el más amenorgáu grupu de presión musulmán. Nun hai nicios de que se vaya a crear un partíu políticu islámicu. Na esfera política francesa los candidatos d'orixe musulmán atópense tremaos por tol espectru (inclusive na estrema derecha). Nun hai un votu musulmán”.

Tampoco hai una rede d'escueles confesionales musulmanes (en Francia esisten menos de 10), nin movilización nes cais (nenguna manifestación en redol a una causa musulmana atraxo a más d'unos pocos miles de persones) y casi nun hai grandes mezquites (casi siempres financiaes con dineru del esterior), solo un puñáu de pequeñes mezquites locales.
...

Sicasí, lo mesmo la izquierda que la derecha nun dexen de falar de la famosa comunidá musulmana, tantu pa denunciar la so negativa a integrase como pa calificala de víctima de la islamofobia. Esos dos rellatos engarraos basar na mesma fantasía: una comunidá musulmana imaxinaria.

En Francia nun hai una comunidá musulmana, sinón una población musulmana.|[[Olivier Roy]]&lt;ref&gt;Roy (2015), ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}

== Cronoloxía ==
{{VT|Historia del islamismu}}&lt;ref&gt;[[Ali Abderraziq]], fonte citada en [[:fr:Histoire de l'islamisme]]&lt;/ref&gt;

* Sieglu IX: Dende'l fracasu de los [[califatu abasí|califes abasíes]] na so pretensión d'afitar una única [[ortodoxa]] (''[[mihna]]'' -&quot;procesu&quot; o &quot;prueba&quot;-, lo más paecío a una [[inquisición]] qu'hubo nel mundu islámicu y que funcionó ente 833 y 848), quedó claro que nel islam el poder nun decide en materies d'ortodoxa relixosa, y que la llexislación nun ye un [[poder del Estáu]]; la interpretación d'una y otra ye función d'individuos particulares qu'algamen una posición de prestíu pola so erudición y reconocencia ente los sos pares, y que, anque pueden considerase como parte d'una &quot;esfera relixosa&quot; estremada de la &quot;esfera política&quot;, nun ye equivalente al [[cleru]] estamental propiu de la Europa cristiana feudal y del Antiguu Réxime, sinón que funciona de &quot;amortiguador&quot; ente'l poder y el pueblu.&lt;ref&gt;Jackson, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:mihna]]&lt;/ref&gt; Pola mesma dómina [[Ahmad bin Hanbal|Ahmad Ibn Hanbal]] realiza la primer interpretación ''[[athari]]''&lt;ref name= &quot;athari&quot;&gt;Halverson, Jeffry R. (2010). Theology and Creéi in Sunni Islam: The Muslim Brotherhood, Ash'arism, and Political Sunnism. Palgrave Macmillan. Fonte citada en [[:en:Athari]]&lt;/ref&gt; (&quot;textualista&quot;, literalista) del islam, sofitada na reivindicación de los ''[[salaf]]''&lt;ref name= &quot;salaf&quot;&gt;Al bidaya wan Nahaya, fonte citada en [[:en:Salaf]]&lt;/ref&gt; (&quot;ancestros&quot;) y la condena de cualquier innovación teolóxica (''[[bid'ah]]'').&lt;ref name= &quot;bid&quot;&gt;Wehr, fonte citada en [[:en:Bid'ah]]&lt;/ref&gt;
* Sieglu X: [[Al-Asari]] funda la escuela ''[[asari]]'' de teoloxía, que subordina la filosofía a los dogmes del islam, nuna reaición contra'l racionalismu de la escuela ''[[mu'tazili]]''. Nel sieglu XI la escuela ''asari'' foi popularizada por [[Al-Ghazali]] (qu'apostó contra [[Avicena]] -''Tahafut al-Falasifa'', &quot;Destrucción de los filósofos&quot;-, y foi de la mesma respondíu por [[Averroes]] -''´[[La destrucción de la destrucción|Tahafut al-Tahafut]]'', &quot;Destrucción de la Destrucción&quot;-).&lt;ref name= &quot;Soage&quot;&gt;Soage, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;
* Sieglos XIII y XIV: [[Ibn Taimiya]]&lt;ref&gt;[[Ibn Taymiyya]] o [[Ibn Taymiyyah]]. Muslimphilosophy.com. Fonte citada en [[:en:Ibn Taymiyyah]]&lt;/ref&gt; (1263-1328), especialista en lleis de Damascu, fala del regresu a los raigaños del Islam. Los sos discípulos [[Ibn Qayyim Al-Jawziyya|Ibn Al-Qayyim]] y [[Ibn Kathîr]]&lt;ref&gt;Sourdel, ''op. cit.'', fonte citada en [[:fr:Ibn Kathîr]]&lt;/ref&gt; tamién son bien citaos polos islamistes de la Edá Contemporánea.
{{cita|Los oríxenes remotos han de buscase nel bagdadí Ibn Hanbal, qu'allá pol sieglu IX propunxo una llectura del Corán apegada a la so lliteralidá p'amenorgar les querelles abiertes ente los musulmanes, al calor de la disparidad d'interpretaciones que se desenvolviera tres la muerte del Profeta.&lt;p&gt;
Ibn Hanbal, que tenía un enfotu pacificador [... el doctor de Bagdag yera por demás esixente nes obligaciones del cultu y lliberal no que se refier a'l costume], sería, por eses paradoxes de la Historia, el presupuestu doctrinal de quien dellos sieglos más tarde, a empiezos del sieglu XIV, sentaría les bases del Islam más violentu, sofitáu sobre la yihad como pilastra fundamental, ya interpretando esti conceutu, venceyáu al martiriu y l'esfuerciu de los primeros musulmanes nos años en que la nueva relixón yera escorrida, nun sentíu bien particular: non tantu defensivu como agresivu. Trátase del teólogu siriu Ibn Taymiyya, quien, como reaición al [[Batalla de Bagdag (1258)|saquéu de Bagdag polos mongoles]], y tratando de rebatir la visión universalista que defendíen los [[sufíes]], construyó la doctrina d'un Islam zarráu, militante y combativu. Partiendo de la unicidá absoluta de Dios y la negación de cualesquier otru cultu (como por casu, el de los santos), condergó toa forma de intercesión y propunxo una llectura rigorista de la llei islámica, nuna obra non por azar titulada ''La política en nome de la llei divina'' pa restablecer l'orde nos asuntos del pastor y el fatáu; un llibru d'apenes 100 páxines que como señala [[Abdelwahab Meddeb]] foi generosamente editáu n'ediciones populares que contribuyeron al so espardimientu.&lt;p&gt;
Sobre Ibn Taymiyya tenemos un testimoniu contemporaneu, el del viaxeru tangerino [[Ibn Battuta]], que percorrió'l mundu islámicu a empiezos del sieglu XIV y que al pasar por Damascu repara lo siguiente: &quot;Ente los grandes alfaquíes hanbalíes [siguidores de Ibn Hanbal] de Damascu cuntábase Taqi ed-Din b. Taymiyya, home bien apreciáu, capaz de falar sobre les ciencies toes, pero daqué había na so mente tresmanáu y yera que los damascenos honrábenlu en demasía y él les sermoneaba dende lo alto del púlpitu&quot;. De siguío refier Ibn Battuta una serie de discutinios protagonizaos pol alfaquí, y cómo en toes elles foi desautorizáu pol restu de los alfaquíes bagdadíes y acabó sufriendo prisión, polo esviao de les sos enseñances. Él ye la piedra angular del actual integrismu.&lt;ref&gt;[[Lorenzo Silva]], [https://www.elmundo.es/cronica/2015/01/11/54b117c5268y3y2a128b456f.html ''La enfermedá del islam''], n'El Mundu, 11 de xineru de 2015. Glosa'l llibru homónimu de Meddeb.&lt;/ref&gt;}}
{{cita|Puede dicise por tantu qu'hasta la [[Batalla de Bagdag (1258)|cayida del califatu abasida en 1258]] inclusive los interpretes más batallosos de la ''yihad'' menor entendíen que se trataba d'un derechu, non d'una obligación, de combatir a los “cafres” [''[[kafir]]'' -infieles-], nunca a los mesmos musulmanes, que los sos conflictos taben seya que non sancionaos pol refugu coránicu a la guerra civil o inestabilidá (''[[fitna]]''). Nun va ser hasta la ''[[fetua]]'' qu'escribió [[Ahmad Ibn Taymiyya]] contra los mongoles en 1303 qu'un [[escoliasta]] de sonadía llamaba a una guerra santa obligatoria contra otru musulmanes, creando'l precedente de la guerra total” declarada por [[Abu Musab al Zarqawi]] en 2005 contra los chíitas iraquies. [[Ibn Taymiyya]] ta consideráu'l padre intelectual del sunismu radical modernu, especialmente pola so intransixencia nel procesu xudicial contra [[Assef al-Nasrani]], un cristianu que foi acusáu de blasfemia y perdonáu en 1293 pol emir siriu so la promesa de la conversión, y que según Ibn Taymiyya tenía de ser executáu con independencia de cual fora la so credo.&lt;ref&gt;[[Ernesto Castro]], [http://www.elconfidencial.com/cultura/2015-11-23/de-algazel-a-al-baghdadi-fontes-y-non-fontes-filosoficas-de-la-yihad_1102916/ ''De Averroes al Estáu Islámicu. Fontes filosófiques de la yihad''], n'El Confidencial, 23 de payares de 2015.&lt;/ref&gt;}}

* Sieglu XVIII: Defínese'l [[salafismu]] o [[wahhabismu]] por [[Muhammad ibn Abd-al-Wahhab]] (los sos siguidores prefieren denominase ''Ahl at-[[Tawhid]]'' -&quot;los monoteístes&quot;, o &quot;los de la unidá&quot; o &quot;unicidá&quot;-), doctrina que defende la vuelta a formar vida &quot;piadosa&quot; de les primeres trés xeneraciones de musulmanes (los ''[[salaf]]'').&lt;ref name= &quot;salaf&quot; /&gt; La so rellación con [[Mohammed bin Saud]],&lt;ref&gt;O [[Mohammed ibn Saud]]. McHale, fonte citada en [[:en:Muhammad bin Saud]]&lt;/ref&gt; el fundador de la [[Casa de Saud]], convirtió'l so movimientu nel dominante en Arabia.
* La segunda metá del sieglu XIX y l'empiezu del sieglu XX ye la dómina del [[reformismu islámicu]]&lt;ref&gt;Esposito (1996), ''op. cit.'', fonte citada en [[:it:Riformismu islamico]]&lt;/ref&gt; o [[modernismu islámicu]]&lt;ref name= &quot;modernismu&quot; /&gt; (''[[Al-Nahda]]'' -&quot;renacencia&quot; o &quot;espertar&quot;, que tamién ye un movimientu lliterariu-). [[Jamal al-Din al-Afghani]] (1837-1897), [[Muhammad Abduh]] (1849-1905) y [[Rashid Rida]] (1865-1935) proponen una sociedá islámica rexida pola ''[[xaria]]'', y refuguen cualesquier &quot;innovación censurable&quot; (''bid'ah'') nel islam: la denominación de la so postura (''[[islah]]''&lt;ref name= &quot;Islah&quot;&gt;Campu, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islah]] y [[:en:Islah (disambiguation)]]&lt;/ref&gt; -&quot;reforma&quot;, &quot;arreglu&quot;, &quot;meyora&quot;-) implica la denuncia de la &quot;degradación&quot; o &quot;corrupción&quot; (''[[fasad]]'')&lt;ref name= &quot;fasad&quot;&gt;Leaman, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:fasad]]&lt;/ref&gt; que ven nel so tiempu.&lt;ref&gt;[http://www.musulmanesandaluces.org/hemeroteca/2/islah.htm ''El islah, la reforma nel islam''] en musulmanesandaluces.org&lt;/ref&gt; Abduh y Rida son calificaos de &quot;[[modernistes islámicos]]&quot;, &quot;la primer respuesta ideolóxica musulmana al desafíu de la cultura occidental. Empezada na India y Exiptu na segunda parte del sieglu XIX... reflexa'l trabayu d'un grupu d'eruditos musulmanes d'opiniones coincidentes que realicen una reexaminación crítica de los conceutos y métodos clásicos de la [[xurisprudencia islámica|xurisprudencia]] y formulen un nuevu aproximamientu a la [[teoloxía islámica]]&lt;ref&gt;Ibn Qayyim al-Jawziyah, fonte citada en [[:en:Islamic theology]]&lt;/ref&gt; y la [[exéxesis]] del [[Corán]]. Esti nuevu aproximamientu, que nun ye nin más nin menos qu'una rebelión abierta contra la [[ortodoxa islámica]], desenvolvió una sorprendente compatibilidá coles idees de la [[Ilustración]]&quot;).&lt;ref name= &quot;modernismu&quot; /&gt; Na India sol dominiu británicu surde'l movimientu [[Ahle Hadith|Ahl-i Hadith]] ([[Syed Nazeer Husain]] y [[Siddiq Hasan Khan]])&lt;ref&gt;Oscar Carrera, [https://laicismo.org/2017/wahabismu-y-salafismu/166569 ''Wahabismu y salafismu''], 20 d'agostu de 2017&lt;/ref&gt; y darréu el movimientu [[Deobandi]] (1867), que se caracteriza por una estricta adhesión a la ''[[sunna]]''&lt;ref name= &quot;Sunna&quot;&gt;O ''[[sunnah]]'': La forma de vida prescrita como normativa pa los musulmanes sobre la base de les enseñances y práutiques de Mahoma y l'interpretación del Corán. La pallabra ''sunna'' (سنة, plural سنن sunan) derivar del raigañu (سن [sa-n-na]), y el so significáu ye &quot;camín fácil y llisu&quot; o &quot;direutu&quot;, o &quot;vezu&quot; o &quot;práutica avezada&quot;. Nun tien de confundir se con ''[[hadith]]'' (dichos y aiciones de Mahoma, arrexuntaos polos sos compañeru). Islahi, Amin Ahsan (1989 (tr:2009)). &quot;Difference between Hadith and Sunnah&quot;. Mabadi Tadabbur i Hadith (translated as: Fundamentals of Hadith Intrepretation). Fonte citada en [[:en:Sunnah]]&lt;/ref&gt; y una énfasis na ''sharia'' y la ''[[tasawwuf]]'' (la espiritualidá [[sufí]]). [[Revuelta del tabacu]] (Irán, 1891).&lt;ref&gt;Moaddel (1992), fonte citada en [[:en:Tobacco Protest]]&lt;/ref&gt;
*1926: Tres el so segundu pelegrinaxe a La Meca, [[Muhammad Ilyas Kandhlawi]], del movimientu ''Deobandi'', funda'l [[Tabligh|''Yamaat Tabligh'']] (&quot;grupu de predicadores&quot;) pa responder a lo que percibe como una perda d'influencia del islam na rexón de [[Mewat]] (norte de la India). El so lema ye &quot;¡musulmanes, faéivos musulmanes!&quot;, y pon como modelu de vida'l de la dómina de Mahoma, ejemplificado nel mandatu coránicu: &quot;imponer el bien y prohibir el mal&quot;.&lt;ref&gt;Agwani, Mohammed (1986). &quot;Islamic Fundamentalism in India&quot;. Twenty-First Century India Society. ASIN B0006EPNH0. Fonte citada en [[:en:Tablighi Jamaat]]&lt;/ref&gt;
{{cita|[A la entruga] ¿Por qué nun se concede a los musulmanes la gobernación y el lideralgu nel mundu? [ Ilyas contestó:] Cuando nun cumplimos los mandamientos de Alá y nun abstenemos de lo prohibío nes nueses vides personales sobre los que tenemos el control total, ensin nenguna torga o compulsión, entós ¿cómo ye posible que se nos confíe'l gobiernu d'esti mundu?. Ye namái al traviés de la decisión de Alá que puede concedese a los creyentes el gobiernu na tierra, asina que tienen de buscar la so prestar [el de Alá] y establecer les sos lleis [les de Alá] nesti mundu. Agora bien, cuando nun lo tamos faciendo nel ámbitu suxetu a nuesa mesma eleición (nes nueses vides individuales), ¿cómo puede esperase que si mañana se nos dan les riendes del gobiernu, vamos facer?&lt;ref&gt;[http://www.banglakitab.com/EnglishLiterature/Malfoozaat-DiscoursesOfMaulanaIlyasRA.pdf ''Malfoozat - Discursos de Moulana Ilyas''], fonte citada en [[:en:Muhammad Ilyas Kandhlawi]]&lt;/ref&gt;}}
*1928: [[Hassan al-Banna]] funda'l movimientu de los [[Hermanos Musulmanes]] n'Exiptu, la primer organización políticu/relixosa islámica moderna.
{{cita|Amás de Rida, otra inflúi sobre al-Banna foi'l [[fascismu]]. Ellí onde los fascistes aportunaben na supremacía del venceyu racial, l'imán defendía'l &quot;nacionalismu islámico&quot;. Sofitaba, amás, l'usu de la violencia pa enfrentase a los que s'interpunxeren nel so camín, entamaba concentraciones multitudinaries... demandaba llealtá total ya incuestionable a la so persona... Con al-Banna l'islam convertir nun movimientu [[totalitariu]] destináu a regular tolos aspeutos de la vida, tantu individual como social y política.&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;}}
*1941: [[Sayyid Abul Nala Maududi]],&lt;ref&gt;Zebiri, fonte citada en [[:en:Abul A'la Maududi]]&lt;/ref&gt; alumnu del movimientu Deobandi, funda la [[Jamaat-e-Islami]], una organización política con muncha influencia en Paquistán, la India, Bangladesh y Sri Lanka.
{{cita|L'islam desea destruyir tolos Estaos y gobiernos de cualesquier parte de la cara de la tierra que s'opongan a la ideoloxía y programa del islam, ensin importar el país o nación que gobiernen. ... L'islam rique la tierra, non a cencielles una porción d'ella, sinón el planeta enteru... porque la entera humanidá tendría de beneficiase... l'oxetivu de la ''yihad'' islámica ye esaniciar el dominiu d'un sistema a-islámicu y establecer nel so llugar el dominiu d'un sistema d'Estáu islámicu.
... Un Estáu islámicu ye un Estáu musulmán, pero un Estáu musulmán nun ye un Estáu islámicu nun siendo que la Constitución del Estáu tea basada nel Sagráu Corán y na ''Sunna''.
... La Sharia ye un completu esquema de vida y un orde social que lu toma tou, onde nada sobra y nada falta.
... Si una sociedá islámica conscientemente resuelve nun aceptar la ''Sharia'', y decide llexislar la so propia constitución y lleis o tomales de cualesquier otra fonte en cuenta de la ''Sharia'', tal sociedá ruempe'l so contratu con Dios y pierde el so derechu a ser llamada &quot;islámica&quot;.
.... [El nacionalismu ye] un conceutu occidental qu'estrema al mundu musulmán y asina enllarga la supremacía de les potencies imperialistes occidentales.&lt;ref&gt;Obres de Maududi, como ''Islamic Law and Its Introduction'', 1955, ''The Islamic law and constitution'', 1955, ''Islamic Way of Life'', 1967, ''Political Theory of Islam'', 1976, fontes citaes en [[:en:Abul A'la Maududi]]&lt;/ref&gt;}}
*1954 y 1965: El presidente exipciu [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] ilegaliza a los Hermanos Musulmanes. Los sos líderes son encarcelaos ([[Hassan al-Hudaybi]],&lt;ref&gt;Johnston, fonte citada en [[:en:Hassan al-Hudaybi]]&lt;/ref&gt; hasta la so muerte en 1973) o executaos ([[Sayyid Qutb]], en 1966), y van ser les principales influencies intelectuales del integrismu islámicu contemporaneu:
{{cita|Nel Islam la soberanía correspuende a Dios y la so autoridá tien de prevalecer nel corazón y na conciencia, n'asuntos rellacionaos cola observancia relixosa y nes cuestiones de la vida cotidiana. La tierra pertenez a Dios y debería purificarse pa Dios, y nun puede ser purificada mientres l'estandarte de 'Nun hai más dios que Dios' nun s'arrobinara pol planeta|''[[Ma'alim fi al-Tariq]]''&lt;ref&gt;Moussalli (1993), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Ma'alim fi al-Tariq]]&lt;/ref&gt; (&quot;Jalones nel camín&quot;, 1964), de Qutb&lt;ref&gt;Alcoverro, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;&lt;p&gt;(la obra de Hudaby, ''Du'at la Qudat'' -&quot;predicadores, non xueces&quot;-, considérase una respuesta a les sos tesis, en parte a favor y en parte en contra).}}
*1967: La derrota de les tropes árabes a manes d'Israel na [[Guerra de los Seis Díes]] fai aumentar el refugu escontra les polítiques nacionalista y secular, y favorez una rápida espansión del islamismu políticu.
*1973: Cola [[Crisis del petroleu de 1973|crisis del petroleu]], Arabia Saudita y el wahhabismu ganen influencia nel mundu islámicu faciendo usu de los ingresos llograos a partir de les sos reserves de petroleu.
*1978: El xeneral [[Muhammad Zia-ul-Haq]], presidente de Paquistán, impon la &quot;[[sharización]]&quot; o &quot;islamización&quot; (en 1979 apruébense les &quot;[[lleis hudud|lleis ''hudud'']]&quot;,&lt;ref name= &quot;Lau&quot;&gt;Lau, fonte citada en [[:en:Hudood Ordinances]]&lt;/ref&gt; imposición de castigos ''[[hadd]]'' y ''[[tazir]]'', propios de la ''[[xaria]]'', pal adulteriu, la fornicación extramarital -''[[zina (Hudud)|zina]]''-, l'acusación falsa d'esos delitos -''[[qazf]]''-, el robu o'l consumu d'alcohol).
*1979: El ayatolá [[Khomeini]] dirixe la [[revolución iranina]], que sustitúi la monarquía del Shah Pahlavi por un [[Estáu islámicu]] con una verdadera [[teocracia]] de clérigos (''[[velayet-y-faqih]]'' -&quot;tutela&quot; o &quot;soberanía del doctu&quot;-).&lt;ref&gt;Clairvaux, fonte citada en [[:fr:Velayet-y-faqih]]&lt;/ref&gt; Empieza la [[ocupación soviética d'Afganistán]] y la resistencia islámica contra ella; países musulmanes y Estaos Xuníos unvien ayuda a los rebeldes afganistanos, a los que se suman miles de ''[[muyahidin]]'' (voluntarios musulmanes qu'alleguen a lluchar na ''yihad''). En Sudán, el [[Frente Nacional Islámicu]]&lt;ref name=&quot;National Islamic_1&quot;&gt;SudanUpdate.org Fonte citada en [[:en:National Islamic Front]]&lt;/ref&gt; (FNI) de [[Hasan al-Turabi]] entra al gobiernu del país (anque la imposición de la ''sharia'' nun se fixo sinón nel periodu 1983-1985, y nuevamente dende 1989). N'Iraq, [[Sadam Husein]] depura'l partíu ''[[Baaz]]'' (hasta entós llaicu, socialista y nacionalista panárabe), alloñándose de Siria y islamizándose.&lt;ref&gt;[[Manuel Martorell]], [http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/defensa+y+seguridá/ari+17-2003 ''El xiru islamista de Sadam Husein''], ARI, nº 17, Real Institutu Elcano, 29 de xineru de 2003&lt;/ref&gt; Al añu siguiente empieza la [[Guerra Irán-Iraq]] o primer guerra del Golfu (1908-1989).
{{cita|Dende'l principiu de la revolución la xente glayaba: &quot;''Nala akbar''&quot; (&quot;Alá ye grande&quot;), y &quot;Queremos una república islámica&quot;. Esto yera lo que quería'l pueblu. Dende l'empiezu de la revolución, dellos grupos empezaron a crear problemes. Unos dicíen que queríen namái una república; otros, que queríen una república democrática, y otros, una república islámica democrática. El 98,2% del nuesu pueblu votó a favor de la República Islámica. Los grupos que se partíen el 2% restante empezaron a crear problemes. ¿Qué quieren los que conspiren contra la República Islámica cuando dicen que nun se-yos dio espaciu pa les sos actividaes? Si nun violen la Constitución, van tener llibertá.|Khomeini&lt;ref&gt;[[Félix Bayón]], [https://elpais.com/diario/1979/12/01/internacional/312850801_850215.html Entrevista] n'''El País'', 1 d'avientu de 1979&lt;/ref&gt;}}
{{cita|La democracia ye una nueva relixón. La llexislación nel Islam ye un derechu de Dios, pero la llexislación na democracia ye un derechu del pueblu. Trátase, pos, d'una nueva relixón basada en glorificar al pueblu y da-y los derechos y les carauterístiques divines. La democracia ye asociacionismu con Dios ya infidelidá manifiesta. Dios dixo &quot;la decisión pertenez namái a Dios. Él ordenó que nun sirváis a naide sinón a Él&quot;.|[[Al-Zawahiri]]&lt;ref&gt;Testu de 1989. Citáu en Soage, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;}}
*1982: La [[guerra d'El Líbanu de 1982|ocupación israelina del sur d'El Líbanu]] intensifica la radicalización del partíu islamista ''[[Movimientu Amal|Amal]]'' (chiíta pro-siriu) y l'organización d'un nuevu grupu islamista radical: ''[[Hezbollah]]'' (chiíta pro-iranín), fundáu oficialmente en 1985 coles mires d'espulsar a toes “les entidaes colonialistes” del país, y de destruyir Israel.
*1987: Mientres la primera ''[[intifada]]'' (revuelta palestina contra la ocupación israelina) [[Ahmed Yasín]] y [[Abdel Aziz al-Rantissi]] fundan ''[[Hamás]]''.
*1989: Fundir n'Arxelia'l [[Frente Islámicu de Salvación]] (FIS) que, dos años más tarde, va ganar les eleiciones llexislatives del país y va ser quitáu de faese col gobiernu d'Arxelia con un golpe d'estáu protagonizáu pol exércitu. El ayatola Khomeini, pocos meses antes de morrer, llanza una ''fetua'' contra [[Salman Rushdie]] por ''[[Los versos satánicos]]''. De magar, l'escritor vive escondíu y los rellacionaos col llibru sufrieron dellos ataques, incluyendo l'asesinatu d'unu de los traductores. La retirada soviética d'Afganistán manifiesta l'ésitu de los ''muyahidin'', parte de los cualos permanecen nel país integraos nes estructures del movimientu [[talibán]] agora nel poder, otros muévense a combatir n'otros conflictos con presencia de musulmanes, radicalizándolos (como la [[guerra civil somalina|guerra de Somalia]], dende 1991, la [[guerra de Bosnia]], 1992-1996, o la [[Primer Guerra Chechena|guerra de Chechenia]], dende 1994), y el restu vuelven a los sos países d'orixe per tol mundu, onde actúen d'axentes movilizadores del islamismu radical nes comunidaes musulmanes.&lt;ref name= &quot;CESEDEN&quot;&gt;CESEDEN (&quot;grupu de trabayu 3&quot;), [http://www.defensa.gob.es/ceseden/Galerias/ealede/cursos/curMonografico/ficheros/GT_3_TERRORISMU_ISLAMISTA.pdf El terrorismu islamista - Visión xeopolítica de los EE. UU y l'O. Y. sobre'l mundu árabe islámicu]&lt;/ref&gt;
*1990: Tres la so derrota ante Irán, l'Iraq de Sadam Husein [[invasión de Kuwait de 1990|invadi Kuwait]], empecipiando la segunda [[Guerra del Golfu]], na que les monarquíes árabes se alían con Estaos Xuníos y un grupu de países occidentales, coalición que consigue retomar el control de Kuwait (una zona clave na producción y distribución del petroleu) al añu siguiente. La monarquía saudina queda desprestixada ante l'islamismu por dexar la presencia en Arabia de tropes &quot;infieles&quot; (el títulu protocolariu y función relixosa de la monarquía saudina ye la [[Guardián de los Santos Llugares|curia de los santos llugares]]). Pa recuperar la so influencia, Arabia Saudita utiliza parte de les sos inmmensas rentes del petroleu nel financiamientu de grupos islamistes y [[madrasa|madrases]] per tol mundu, procurando la so orientación escontra'l wahabismu.
*1997: ''Fetua'' conxunta d'[[al-Zawahiri]] ([[Yihad Islámica Exipcia|''Yihad'' Islámica]]) y [[Osama Bin Laden]] (''[[Al Qaeda]]'') qu'ordena un &quot;frente islámicu mundial pa la yihad contra los xudíos y los cruzaos&quot;, legitimando los ataques a los estauxunidenses y los sos aliaos, civiles y militares, onde quiera que s'atoparen.&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; Bin Laden, n'agostu de 1996, dende Afganistán, declarara la guerra &quot;contra los americanos qu'ocupen la tierra de los dos llugares sagraos&quot;, con una [[guerra asimétrica|estratexa asimétrica]] y a escala mundial (yihad global).&lt;ref name= &quot;CESEDEN&quot; /&gt;
*Sieglu XXI: Colos [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]] y la respuesta de los Estaos Xuníos ([[guerra d'Afganistán]], [[guerra d'Iraq]] -tercer guerra del Golfu-, [[guerra contra'l terror]]), se evidenció el protagonismu d'organizaciones terroristes como ''[[Al Qaeda]]'', y darréu del llamáu [[Estáu Islámicu]] (''Daesh'', creáu en 2014 ente Siria ya Iraq). Ente los movimientos islamistes pacíficos destacó la llegada al poder d'[[Erdogan]] en [[Turquía]] (2003) y la llamada [[primavera árabe]] (2010); qu'en dalgún casu denomináronse &quot;[[islamismu llaicu]]&quot;.&lt;ref&gt;Martín, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;

== Movimientos islamistes ==
Nun hai zona del mundu ensin presencia de movimientos islamistes.&lt;ref&gt;American Foreign Policy Council, op. cit.&lt;/ref&gt; Pola so propia naturaleza, la mayor parte de los movimientos islamistes, anque surdan nun país concretu, tienen vocación d'estendese a la totalidá de la comunidá de creyentes musulmanes (''[[umma (islam)|umma]]'') o a la totalidá de los países musulmanes (''[[dar al Islam]]''); en dellos casos, inclusive restaurar el [[califatu]] ([[califatu mundial]]).&lt;ref&gt;Phares, fonte citada en [[:en:Worldwide caliphate]]&lt;/ref&gt; La so calificación de &quot;moderaos&quot; o &quot;radicales&quot; ye más o menos problemática según los casos; tocantes a la so llegalidá depende de la situación política de cada unu de los Estaos en que s'enllanten. El so grau de rellación con actividaes violentes ye bien distintu; dellos d'ellos tán consideraos como organizaciones terroristes.

{| {{tablaguapa}}
! País o Ámbitu !! Movimientu/os
|-
| Internacional || ''[[Estáu Islámicu|Al-Dawla al-Islāmīyá]]'' (&quot;Estáu islámicu&quot; -tamién citáu pol so acrónimu n'inglés: ''Isis'', o n'árabe: ''Dais'' o ''Daes''-, enllantáu como autoridá de fechu nun ampliu territoriu ente Siria ya Iraq, reclamó la reconocencia de tolos musulmanes como califatu)&amp;nbsp;· ''[[Al-Qaeda|Al Qaeda al Yihad]]'' (''al-Quaeda'' o ''al-Quaida'', &quot;la base pa la yihad&quot;, surdida en Paquistán y Afganistán, identificáronse-y grupos per tol mundu)&amp;nbsp;· [[Yihad Islámica Exipcia|''Harakat al-dschihād al-islāmī'']] (&quot;movimientu pa la ''yihad'' islámica&quot; o a cencielles &quot;''yihad'' islámica&quot; -''jihād'' o ''ǧihād''-, surdida n'Exiptu y estendida per distintos países islámicos)&amp;nbsp;· ''[[Hizb ut-Tahrir]]'' (&quot;Partíu de la Lliberación&quot;, surdíu en Palestina, estender per tol mundu)&amp;nbsp;· ''[[Hermanos Musulmanes|Yami'at al-Ijwan al-Muslimin]]'' (&quot;sociedá de los hermanos musulmanes&quot;, surdida n'Exiptu, estender per tol mundu)&amp;nbsp;· ''[[Tablighi Jamaat]]'' (&quot;sociedá pa la espansión de la fe&quot; o &quot;grupu de predicadores&quot;, surdida na India, estender per tol mundu)&lt;/tr&gt;

| [[Turquía]] || [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Turquía)|''Adalet ve Kalkınma Partisi'']] (AKP, &quot;Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu&quot;, dende 2003 ye'l partíu de gobiernu, calificáu de &quot;islamista moderáu&quot;). ''[[Hizmet]]''&lt;ref&gt;White, fonte citada en [[:en:Gülen movment]]. Andrés Mourenza, [http://internacional.elpais.com/internacional/2015/11/03/actualidad/1446566359_330385.html ''¿Quién ye Fetulá Gülen, el nuevu archienemigo de Erdogan? - La rede del predicador musulmán, que los espertos comparen al Opus Dei, ye acusada de crear &quot;una estructura paralela&quot; nel senu del Estáu''], El País, 3 de payares de 2015.&lt;/ref&gt; (&quot;serviciu&quot;) o movimientu [[Fethullah Gülen|Gülen]]. Partíos islámicos [[curdos]] (el pueblu curdu tien tamién guarda en Siria, Iraq ya Irán): ''[[Partiya İslamiya Kurdistan]]'' (&quot;[[Partíu Islámicu del Curdistán]]&quot;),&lt;ref&gt;[[:en:Islamic Party of Kurdistan]]&lt;/ref&gt; [[Hezbolá (Turquía)|''Hizbullahî Kurdî'']] o ''Türk Hızbullahı'' (&quot;''Hizbolá'' curdu o turcu&quot;, sunnita), ''[[Hereketa Îslamî yá Kurdistanê]]'' (&quot;[[Movimientu Islámicu del Curdistán]]&quot;).&lt;ref&gt;http://www.egm.gov.tr Fonte citada en [[:en:Kurdistan Islamic Movement (Turkey)]] y [[:ku:Hereketa Îslamiya Kurdistanê]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Siria]] || [[Exércitu Llibre Siriu]], [[Frente Islámicu (Siria)]], [[Frente Islámicu Siriu]], [[Frente Siriu de Lliberación Islámica]], ''[[Jabhat al-Nusra]]'' (&quot;frente pa la victoria&quot;)&amp;nbsp;· vease [[:Categoría:Organizaciones de la Guerra Civil Siria]].&lt;/tr&gt;
| [[El Líbanu]] || ''[[Hezbolá|Izbu-'llāh]]'' (&quot;partíu de Dios&quot; -trescritu davezu como ''Hezbolá'' o ''Hizbulá''-, chiíta, venceyáu a Irán y Siria)&amp;nbsp;· [[Movimientu Amal|''Ḥarakat Amal'']] (&quot;movimiento esperanza&quot;, chiíta, consideráu &quot;islamista moderáu&quot;) (vease [[Faiciones de la Guerra Civil Libanesa]])&lt;/tr&gt;
| [[Territorios palestinos|Palestina]] || [[Hamás|''Harakat al-Muqáwama al-Islamiya'']] (&quot;Movimientu de Resistencia Islámicu&quot; -conocíu pol acrónimu ''Hamás'', que de la mesma significa &quot;entusiasmu&quot;-, sunnita, gobernante na franxa de Gaza)&amp;nbsp;· [[Yihad Islámica Palestina|Harakat al-Jihād al-Islāel mio fi Filastīn]] (&quot;yihad islámica palestina&quot;)&lt;/tr&gt;
| [[Iraq]] || [[Alianza Xunida Iraquina]] (coalición de partíos chiítas), [[Partíu Islámicu Iraquín]] (sunnita).&amp;nbsp;· [[Movimientu Islámicu del Curdistán]]&lt;ref&gt;http://www.rudaw.net Fonte citada en [[:en:Kurdistan Islamic Movement]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· [[Unión Islámica Curda]]&amp;nbsp;· [[Grupu Islámicu del Curdistán]] (''[[Komala]]'')&lt;ref&gt;[[:en:Kurdistan Islamic Group]]&lt;/ref&gt; (curdos)&amp;nbsp;· [[Agrupación de los faylis islámicos n'Iraq]]&lt;ref&gt;Faili Kurd, fonte citada en [[:en:Islamic Fayli Grouping in Iraq]]&lt;/ref&gt; (curdos [[faylis]]&lt;ref&gt;Un grupu de curdos rellacionaos colos [[luros]]. http://www.iranicaonline.org Fonte citada en [[:en:Feyli Kurds]]&lt;/ref&gt; chiítas)&amp;nbsp;· [[Hamás curdu]]&lt;ref&gt;The Islamist Threat in Iraqi Kurdistan, fonte citada en [[:en:Kurd Hamas]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Irán]] || [[Organizaciones de la revolución iranina]]&lt;ref&gt;Bakhash, Reign of the Ayatollahs, (1984), fonte citada en [[:en:Organizations of the Iranian Revolution]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Khabat]]''&lt;ref&gt;sazmanixebat.org, fonte citada en [[:en:Khabat]]&lt;/ref&gt; (curdos)&lt;/tr&gt;
| [[Península arábiga]] || [[Al Qaeda na península arábiga|''Tanẓīm al-Qā'idah fī Jazīrat al-'Arab'']]&lt;ref&gt;Johnsen, fonte citada en [[:en:Al-Qaeda in the Arabian Peninsula]]&lt;/ref&gt; (&quot;''Al Qaeda'' na península arábiga&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Al-Islah]]'' (&quot;la reforma&quot;, Yemen -vease tamién [[insurxencia d'Al-Qaeda en Yemen]]-)&amp;nbsp;· La vida política de les [[monarquíes del Golfu]], y particularmente del [[reinu d'Arabia Saudita]], nun s'entama en partíos políticos, sacante en [[Kuwait]] (ente los sos partíos hai consideraos islamistes: ''[[Al-Haraka Al-Dosturiya Al-Islamiyah]]''&lt;ref&gt;Williamson, fonte citada en [[:en:Faes]]&lt;/ref&gt; -''Faes'', sunnita-, [[Alianza Nacional Islámica]]&lt;ref&gt;Kuwait Times, fonte citada en [[:en:National Islamic Alliance]]&lt;/ref&gt; -chiíta-, [[Alianza de Xusticia y Paz]]&lt;ref&gt;Ahram Online, fonte citada en [[:en:Justice and Peace Alliance]]&lt;/ref&gt; -chiíta, escuela shirazi-) y en [[Baḥréin]] (''[[Al Wefaq]]'' -chiíta-, ''[[Al Asalah]]''&lt;ref&gt;ww.alasalah-bh.org Fonte citada en [[:en:Al Asalah]]&lt;/ref&gt; -brazu políticu de la [[Sociedá d'Educación Islámica]], sunnita, salafista-&lt;ref&gt;Web oficial, fonte citada en [[:en:Islamic Education Society]]&lt;/ref&gt;).&lt;/tr&gt;
| [[Asia central]] y [[península indostánica]] || [[Talibán]] (&quot;estudiantes&quot;, Afganistán y Paquistán),&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-e-Islami]]'' (&quot;sociedá islámica&quot;, Afganistán),&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-e-Islami Pakistan]]'',&lt;ref&gt;Adel G. H. et al (eds.) &quot;Muslim Organisations in the Twentieth Century: Selected Entries from Encyclopaedia of the World of Islam.&quot; Fonte citada en [[:en:Jamaat-e-Islami Paquistán]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-e-Islami Hind]]''&lt;ref&gt;Ahmad, Irfan (2009-09-21). Islamism and Democracy in India: The Transformation of Jamaat-e-Islami. [[Princeton University Press]]. Fonte citada en [[:en:Jamaat-e-Islami Hind]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Jamaat-ul-Mujahideen]]''&lt;ref&gt;Julfikar Ali Manik, fonte citada en [[:en:Jamaat-ul-Mujahideen Bangladesh]]&lt;/ref&gt; (Bangladesh)&amp;nbsp;· ''[[Lashkar-e-Taiba]]'' (Caxmir, India)&amp;nbsp;· ''[[Tabligh]]'' (India), &amp;nbsp;· ''[[Pakistan Awami Tehrik]]''&lt;ref&gt;[[:en:Pakistan Awami Tehrik]]&lt;/ref&gt; (&quot;movimientu del pueblu de Paquistán&quot;, calificáu de &quot;moderáu&quot;)&amp;nbsp;· (vease [[Faiciones de la Guerra Civil Afganistana]])&lt;/tr&gt;
| [[Indonesia]] || ''[[Majelis Ulama Indonesia]]''&lt;ref&gt;MUI official website, fonte citada en [[:en:Indonesian Ulema Council]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[Conseyu de ulemas d'Indonesia]]&quot;)&lt;/tr&gt;
| [[Filipines]] || ''[[Abu Sayyaf]]'' (&quot;padre de la espada&quot;)&amp;nbsp;· [[Frente Moru de Lliberación Islámica]]&lt;/tr&gt;
| [[Marruecos]] || [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Marruecos)|''Ḥizb Al-ʿAdālah Wal-Tanmiyah'']] (&quot;Partíu de la Xusticia y del Desenvolvimientu&quot;, llegalizáu y calificáu de &quot;moderáu&quot;)&amp;nbsp;· [[Xusticia y Caridá|''Al Adl Wal Ihsane'']] (&quot;Xusticia y Caridá&quot;, non llegalizáu pero toleráu, calificáu de radical pero non violentu)&lt;/tr&gt;
| [[Arxelia]] || ''[[Ḥarakat An-Nahḑa Al-Islāmiyya]]'' (&quot;[[Movimientu de la Renacencia Islámica]]&quot;, calificáu de &quot;moderáu&quot;)&lt;ref&gt;Ministeriu del Interior, fonte citada en [[:en:Islamic Renaissance Movement]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Harakat Al-Islah Al-Wataniy]]'' (&quot;[[Movimientu pola Reforma Nacional]]&quot;, calificáu de &quot;moderáu&quot;)&lt;ref&gt;apn-dz.org Fonte citada en [[:fr:Mouvement pour la réforme nationale]]&lt;/ref&gt; [[Grupu Islámicu Armáu|al-Jama'ah al-Islamiyah al-Musallaha]] (&quot;grupu islámicu armáu&quot; -GIA-)&amp;nbsp;· [[Frente Islámicu de Salvación|''Al-Jabhah al-Islāmiyah lil-Inqādh'']] (&quot;frente islámicu de salvación&quot; -FIS-)&amp;nbsp;· [[Al Qaeda del Magreb Islámicu|''Tanẓīm al-Qā'idah fī Bilād al-Maghrib al-Islāmī'']] (&quot;al-Qaeda del Magreb Islámicu&quot;, enantes denomináu Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate; estendióse por tol Magreb)&lt;/tr&gt;
| [[Tunicia]] || ''[[Ennahda]]'' (&quot;Partíu del Renacimientu&quot;)&lt;/tr&gt;
| [[Libia]] || ''[[Hizb Al-Adala Wal-Bina]]''&lt;ref&gt;Dominique Soguel, fonte citada en [[:en:Justice and Construction Party]]&lt;/ref&gt; (&quot;Partíu de la Xusticia y la Construcción&quot;)&amp;nbsp;· (vease [[Guerra de Libia de 2014-2015#Fuercies islamistes]])&lt;/tr&gt;
| [[Exiptu]] || [[Yihad Islámica Exipcia]] (terrorista)&amp;nbsp;· ''[[A la Gama'a al-Islamiyya]]'' (&quot;el grupu islámicu&quot;, terrorista)&amp;nbsp;· [[Partíu Llibertá y Xusticia|''Ḥizb Al-ḥurriyya Wal-ʿAdāla'']] (&quot;Partíu Llibertá y Xusticia&quot;, consideráu'l brazu políticu de los Hermanos Musulmanes)&amp;nbsp;· ''[[Takfir Wal Hijra]]'' (&quot;anatema y exiliu&quot;, terrorista)&lt;/tr&gt;
| [[Sudán]] || ''[[Al-Jabhah al-Islamiyah al-Qawmiyah]]'' (&quot;[[Frente Nacional Islámicu]]&quot;)&lt;ref name=&quot;National Islamic_1&quot;/&gt;&amp;nbsp;· [[Ansar (Sudán)|''Ansar'']]&lt;ref&gt;Fadlalla, Mohamed H. (2004). Short History of Suden. iUniverse. ISBN 0-595-31425-2, fonte citada en [[:en:Ansar]]&lt;/ref&gt; ([[Hizb al-Umma]])&lt;ref&gt;Warburg, Gabriel (2003). Islam, sectarianism, and politics in Suden since the Mahdiyya. Univ of Wisconsin Press. páxs. 125–127. ISBN 0-299-18294-0. Fonte citada en [[:en:National Umma Party Suden]]&lt;/ref&gt;&amp;nbsp;· ''[[Khatmiyya]]''&lt;ref&gt;Library of Congress Country Studies, fonte citada en [[:en:Islam in Suden]] -[[:en:Khatmiyya]]-&lt;/ref&gt; (''[[Al Hizb Al-Ittihadi Al-Dimuqrati]]'')&lt;ref&gt;Library of Congress Country Studies, fonte citada en [[:en:Islam in Suden]] -[[:en:Democratic Unionist Party (Suden)]]-&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Somalia]] || [[Unión de Tribunales Islámicos]]&amp;nbsp;· ''[[Al-Shabbaab]]'' (&quot;los mozos&quot;)&amp;nbsp;· [[Frente Islámicu Somalín]]&amp;nbsp;· (vease [[Faiciones de la Guerra Civil Somalina]])&lt;/tr&gt;
| [[Kenia]] ||[[Islamic Party of Kenia]] (IPK), [[United Muslims of Africa]] (UMA), [[Islamic Liberation Army of the Islamic People of Kenia]] (ILAPK)&lt;ref&gt;[[Charles Kagwanja]] -[[Africa Police Institute]]-, [http://www.academia.edu/3555114/Religious_pockets_of_conflict_dealing_with_resurgence_of_radical_Islamism_and_terrorism_in_Keña ''Religious pockets of conflict - Dealing with resurgence of radical Islamism and terrorism in Kenia''], Horn of Africa Bulletin, Julio-Agostu 2012. [http://www.crisisgroup.org/en/regions/africa/horn-of-africa/kenya/b085-kenyan-somali-islamist-radicalisation.aspx ''Kenyan Somali Islamist Radicalisation''], Africa Briefing, Xineru de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Tanzania]] ||''[[Jumuiya na Taasisi za Kiislamu]]'' (&quot;[[Asociación d'Organizaciones Islámiques]]&quot;), ''[[Simba wa Mungu]]'' (&quot;[[Lleón de Dios]]&quot;, activista violentu), ''[[Baraza la Uendelezaji wa Koran Tanzania]]'' ([[BALUKTA]], &quot;[[Conseyu pa la Promoción del Corán en Tanzania]]&quot;, radical, na oposición), ''[[Baraza kuu la Waislamu Tanzania]]'' ([[BAKWATA]],&lt;ref&gt;arcworld.org, fonte citada en [:en:National Muslim Council of Tanzania]&lt;/ref&gt; &quot;[[Conseyu Supremu de los Musulmanes en Tanzania]]&quot;, moderáu, pro-gubernamental. ''[[Uamsho]]''&lt;ref&gt;uamshozanzibar.wordpress.com. Fonte citada en [[:en:Uamsho]]&lt;/ref&gt; (&quot;Espertar&quot;, sececionismu en Zanzíbar, zona de mayoría musulmana).&lt;ref&gt;
* [[Thomas Ndaluka]], [[Frans Wijsen]], [https://books.google.es/books?id=mdZ8BAAAQBAJ&amp;dq= ''Religion and State in Tanzania Revisited: Reflections from 50 Years of Independence''], LIT Verlag Münster, 2014
* [[Hanno Brankamp]], [http://thinkafricapress.com/tanzania/tanzanias-militant-islamists-domestic-threat-domestic-context ''Tanzania's Islamist Militants: A Domestic Threat from a Domestic Context''], en Think Africa Press, 20 de xunu de 2013
* [[Harvey Glickman]] -[http://www.haverford.edu/faculty/hglickma Harverford]-, [http://www.unc.edu/depts/diplomat/item/2011/0104/iar/iar_tanzania.html ''The Threat of Islamism in Sub-Saharan Africa: The Case of Tanzania''], 2011 (reseña).
* BBC News, fonte citada en [[:en:Zanzibar acid attack]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Mauritania]] || ''[[Tawassoul]]'' o ''[[Tewassoul]]'' (&quot;[[Rally Nacional pola Reforma y el Desenvolvimientu]]&quot; -RNRD-, venceyáu a los Hermanos Musulmanes)&lt;ref&gt;Webs oficiales, fonte citada en [[:en:National Rally for Reform and Development]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Senegal]] || ''[[Ibadu Rahman|Jama' al-Ibadu Rahman]]'' (JIR o ''[[Harakat al-Fatah]]'' HF). ''[[Wasatiyyah]]''.&lt;ref&gt;Kamary Cam, [https://sites.google.com/site/religionandpoliticsinsenegal/file-cabinet/the-team ''II. Islamism and the Secular State: the origin of Senegalese Muslim estremes''], en ''Religion and Politics in Senegal: the impact of &quot;ndigël&quot; in Senegalese Democratization'', 2012.&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Gambia]] || ''[[Tabligh|Tablighi Jama'at]]''&lt;ref&gt;[[Marloes Janson]] -[[Escuela d'Estudios Orientales y Africanos|SOAS]] y [[Zentrum Modernen Orient]]-, [https://books.google.es/books?id=cUAIAQAAQBAJ&amp;pg=PA66&amp;lpg=PA66&amp;dq= ''Islam, Youth and Modernity in the Gambia: The Tablighi Jama'at''], [[Cambridge University Press]], 2013. [[Michal Ran]], [http://muse.jhu.edu/login?auth=0&amp;type=summary&amp;url=/journals/african_studies_review/v051/51.2.ran.html ''Political Islam in West Africa: State-Society Relations Transformed (review)''], African Studies Review, setiembre de 2008: &quot;the Gambian state, as analyzed by [[Momodou Darboe]], has mobilized Islamist rhetoric to shore up its political power.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Mali]] || ''[[Ansar Dine|Ansar ad-Din]]'' (&quot;defensores de la fe&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Movimientu pa la Unicidá y la Yihad n'África Occidental|Jamāʿat at-tawḥīd wal-jihād fī gharb ʾafrīqqīyā]]'' (&quot;movimientu pa la unicidá y la yihad n'África Occidental&quot;, venceyáu a Al-Qaeda nel Magreb Islámicu)&lt;/tr&gt;
| [[Níxer]] || &quot;Tenemos a al Qaeda al norte y a Boko Haram al sur&quot;.&lt;ref&gt;Kolo Ligari Katiella, citáu en [[Sudarsan Raghavan]], [http://www.washingtonpost.com/world/niger-struggles-against-militant-islam/2012/08/16/9b712956-d7f4-11y1-98c0-31f6f55bdc4a_story.html ''Niger struggles against militant Islam''], The Washington Post, 16 d'agostu de 2012.&lt;/ref&gt; &quot;''... groupes touareg puis islamistes''&quot;.&lt;ref&gt;Charlotte Bozzonet, [ ''Le Niger, aux avant-postes de la menace islamiste au Sahel''], Monde, 4 de febreru de 2013. [[Francisco Vidal Castro]] -Universidá de Xaén-, [http://www4.ujaen.es/~fvidal/pdf-s/Vidal-El%20Islam%20en%20Niger.pdf ''L'Islam en Níxer''], en Mauricio Pastor (ed.) ''La muyer subsaḥariana'', Universidá de Granada, 2007.&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Nixeria]] || ''[[Boko Haram]]'' (&quot;la presunción ye anatema&quot; o &quot;la educación occidental ye pecáu&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Jamāʿatu Anṣāril Muslimīna fī Bilādis Sūdān]]'' (&quot;vanguardia pa la proteición de los musulmanes nes Tierres Negres»&quot; -''[[Ansaru]]''-)&lt;ref&gt;Le Figaro , fonte citada en [[:en:Ansaru]]&lt;/ref&gt; ''[[Jama't Izalat al Bid'a Wa Iqamat as Sunna]]'' (''Izala'', &quot;sociedá pa la remoción de les innovaciones y el reestablecimmiento de la ''sunna''&quot;&lt;ref&gt;Ben Amara, fonte citada en [[:en:Izala Society]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Chad]] || ''[[Ansar al Sunna]]'' (&quot;defensores de la tradición&quot;).&lt;ref&gt;Géraud Magrin, [https://books.google.es/books?id=k-KnzH85w2oC&amp;pg=PA345&amp;lpg=PA345&amp;dq= ''Le sud du Tchad en mutation: des champs de coton aux sirènes de l'or noir''], pg. 345.&lt;/ref&gt; Seición chadiana de la ''[[Association Mondiale de l'Appel Islamique]]''&lt;ref&gt;[[Henri Coudray]] -S. J.-, [http://www.jesuites.com/actualites/archives/2000/islamtchad.htm ''Musulmans et Chrétiens au Tchad, ente convivialité et affrontement'']&lt;/ref&gt; o ''[[Association mondiale pour l'appel islamique]]'' (''[[World Islamic Call Society]]'', WICS, una ONG fundada en 1972, que se consideraba próxima a la Libia de Gadafi hasta la cayida d'esi réxime).&lt;ref&gt;[http://ngo-db.unesco.org/r/or/fr/1100054027 Ficha na UNESCO]. Reuters, fonte citada en [[:en:World Islamic Call Society]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
| [[Estaos Xuníos]] || ''[[Nation of Islam]]'' (&quot;nación del islam&quot;)&amp;nbsp;· ''[[Hizb ut-Tahrir America]]'' (HTA)&lt;ref&gt;shariahthethreat.org, fonte citada en [[:en:Hizb ut-tahrir America]]&lt;/ref&gt;&lt;/tr&gt;
|-
| [[Antigua Yugoslavia]] || ''[[Organización Musulmana Yugoslava|Jugoslavenska Muslimanska Organizacija]]'' (&quot;Organización Musulmana Yugoslava&quot;). Anguaño sobrevive, en Bosnia-Herzegovina, como [[Partíu d'Aición Democrática (Bosnia y Herzegovina)|Stranka demokratske akcije]] (&quot;Partíu d'Aición Democrática&quot;, afiliáu internacionalmente al [[Partíu Popular Européu]], al que tamién pertenecen los partíos [[demócrata-cristianos]])
|}
{{VT|Categoría:Grupos islamistes|Categoría:Organizaciones yihadistes|Categoría:Partíos políticos islámicos|Partíos islámicos}}&lt;ref&gt;BBC, fonte citada en [[:en:Islamic party]]. [[:en:Category:Islamist groups]]&lt;/ref&gt;

== Islamismu y medios de comunicación ==
[[Edward Said]] analiza la forma en que s'aburuya la imaxe del islam ([[islamofobia]], [[crítiques al islam]]) nos [[medios de comunicación]] occidentales, que na [[yera de la información]] determinen bien selectivamente qué se presenta y cómo: la opresión, particularmente escontra la muyer, les prohibiciones, la crueldá y el [[anti-intelectualismu]], rellacionándolo col [[fanatismu]] y los conflictos mundiales; y despintando o refugando les traces potencialmente positives de la relixón y el mundu islámicu.&lt;ref&gt;Said, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Covering Islam]]&lt;/ref&gt;

Tocantes a la rellación ente [[islamismu y medios de comunicación]],&lt;ref&gt;Fradkin, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Heffelfinger, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; ye bidireccional: l'islamismu ye unu más de los grandes productores de materia primo d'información pa los medios (conteníos de too tipo -suceso, opiniones, declaraciones, imáxenes-), que se presenten con un fuerte componente d'[[estereotipu|estereotipos]] y [[estigmatización]]; ente que pa los movimientos islamistes los medios son una ferramienta fundamental nes sos [[estratexes de comunicación]], que nel casu de los movimientos violentos úsase como una verdadera arma ([[propaganda]], [[desinformación]], [[mieu]], [[mimesis|imitación]]).

* [[Medios de comunicación islámicos]]&lt;ref&gt;[[:en:Category:Islamic media]]&lt;/ref&gt;
* [[Medios de comunicación islámicos nel Reinu Xuníu]]&lt;ref&gt;[[:en:List of Islamic television and radio stations in the United Kingdom]]&lt;/ref&gt;
* [[Axencia Internacional Islámica de Noticies]] (venceyada a la [[Organización pa la Cooperación Islámica]])
* [[Frente Global de Medios Islámicos]] -[[Global Islamic Media Front (GIMF)]], venceyáu a Al-Qaeda-&lt;ref&gt;[[:en:Global Islamic Media Front (GIMF)]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Sada al-Malahim]]'' (&quot;ecu de la batalla&quot;, mediu escritu, n'árabe, venceyáu a Al-Qaeda)
* ''[[Inspire]]'' (mediu escritu, n'inglés, venceyáu a Al-Qaeda)&lt;ref&gt;[[:en:Inspire (magacín)]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Dabiq]]'' (mediu escritu, en distintes llingües, venceyáu al Estáu islámicu)&lt;ref&gt;[[:en:Dabiq (magacín)]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Asharq al-Awsat]]'' (mediu escritu, venceyáu a la familia real saudina)
* [[Al Jazeera]] (televisión d'espardimientu internacional, venceyada al gobiernu de Qatar)
* [[Press TV]] (televisión d'espardimientu internacional, en llingua inglesa venceyada al gobiernu d'Irán)
* [[Hispan TV]] (televisión d'espardimientu internacional, en llingua española, venceyada al gobiernu d'Irán)
* [[Peace TV]]&lt;ref&gt;Harper, fonte citada en [[:en:Peace TV]]&lt;/ref&gt; (televisión d'espardimientu internacional, en llingua inglesa, fundada y presidida por [[Zakir Naik]])
* ''[[El poder de les velees]]'' (Adam Curtis, BBC, 2004)
* [[Theo van Gogh (direutor de cine)]] (asesináu en 2004)
* [[Caricatures de Mahoma nel periódicu Jyllands-Posten]] (2005) y [[atentáu contra Charlie Hebdo]] (2015)
* [[Disturbios islamistes de setiembre de 2012]] (pola película ''[[La inocencia de los musulmanes]]'')

Tocantes a los productos de ficción en cine y televisión, [[estereotipos árabes y musulmanes n'Estaos Xuníos|particularmente los d'Estaos Xuníos]],&lt;ref&gt;American Educational History Journal, fonte citada en [[:en:Stereotypes of Arabs and Muslims in the United States]]&lt;/ref&gt; fueron oxetu de particular analís, que detecta tantu'l tratamientu estereotipáu de la visión negativa del islamismu radical como'l so opuestu (l'enfoque autocríticu).&lt;ref&gt;
* Daniel Mandel, [http://www.meforum.org/26/muslims-on-the-silver-screen ''Muslims on the Silver Screen''], en ''Middle East Quarterly'', Spring 2001, páxs. 19-30
* Rubina Ramji, [http://www.unomaha.edu/jrf/Vol9Non2/RamjiIslam.htm ''From Navy Seals to The Siege: Getting to Know the Muslim Terrorist, Hollywood Style''], en ''The Journal of Religion and Film'', Vol. 9, Non.2, October 2005, University of Ottawa
* Sergio Aguilera, [http://www.academia.edu/5479576/M%C3%A1s_all%C3%A1_de_la_demonizaci%C3%B3n_del Islam_en_Hollywood ''Más allá de la demonización del Islam en Hollywood''], en Cine y Relixones, Université Paris-Sud, 2013
* Hollie MacKay, [http://www.foxnews.com/entertainment/2014/11/13/islam-handled-with-kid-gloves-in-hollywood/ ''Hollywood's challenges in portraying the Middle East and Islam''], en Fox News, 13 de payares de 2014
* [http://muttaqiismail.com/6-really-good-movies-that-make-muslims-look-bad/ ''6 Really Good Movies That Make Muslims Look Bad''] en Muttaqi Ismail
* [http://www.1971-reviewae.com/2014/07/10-positive-hollywood-movies-about.html ''10 Positive 'Hollywood' Movies about Muslims and Islam''] en reviawae.com
* [http://markhumphrys.com/cinema.bad.guys.html ''The bad guys are never Islamists: List of movie &quot;bad guys&quot; since 9/11'']
&lt;/ref&gt;
* ''[[The Sheik]]'' (1921, cola so secuela ''[[The Son of the Sheik]]'',&lt;ref&gt;IMD, fonte citada en [[:en:The Son of the Sheik]]&lt;/ref&gt; 1926; protagonizaes por [[Rodolfo Valentino]], esploten l'estereotipu románticu del [[orientalismu]])
* ''[[Los cuatro plumes]]'' (delles películes, dende 1921, ambientadas na [[guerra del Mahdi]]&lt;ref&gt;Cromer, fonte citada en [[:en:Mahdist War]]&lt;/ref&gt; -finales del sieglu XIX-, esploten l'estereotipu de la violencia de les mases fanatizadas y el lideralgu mesiánicu)
* ''[[Beau Geste]]'' (delles películes, dende 1926, ambientadas nel Sahara)
* ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence d'Arabia]]'' (1962, ambientada nel frente d'Oriente Mediu mientres la Primer Guerra Mundial)
* ''[[Kartum]]'' (1966, ambientada na guerra del Mahdi)
* ''[[El mensaxe]]'' (1976, ambientada na dómina de Mahoma)
* ''[[The Delta Force (película)|The Delta Force]]'' (1986)
* ''[[Rambo III]]'' (1988, ambientada n'Afganistán)
* ''[[Not Without My Daughter|Non ensin la mio fía]]'' (1990, ambientada n'Irán)
* ''[[The Siege]]'' (1998, ambientada n'Estaos Xuníos)
* ''[[Black Hawk Down]]'' (2001, ambientada en Somalia)
* ''[[Syriana]]'' (2005)
* ''[[Babel (película)|Babel]]'' (2006)
* ''[[Charlie Wilson's War]]'' (2007, ambientada n'Afganistán)
* ''[[The Hurt Locker]]'' (2008, ambientada n'Iraq)
* ''[[Homeland (serie de televisión)|Homeland]]'' (serie de televisión, dende 2011)
* ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' (2012)

Muncho menos espardimientu adquieren los productos audiovisuales similares producíos nos países musulmanes, siendo una esceición la película turca ''[[Kurtlar Vadisi]]'' (2006).

Delles coproducciones europees con países musulmanes, como ''[[Persépolis (película)|Persépolis]]'' (2007) o ''[[La Source des femmes]]'' (2011) reflexen aspeutos pocu convencionales de la tema.

Tamién se desenvolvieron [[videoxuegu|videoxuegos]] con conteníos más o menos violentos ambientados en redolaes rellacionaes col islamismu; y analizóse la so capacidá pa desenvolver respuestes negatives nos sos usuarios.&lt;ref&gt;
* Mazim Qumsiyeh, [http://www.ibiblio.org/prism/jan98/anti_arab.html ''100 Years of anti-Arab and anti-Muslim stereotyping'']
* Vit Sisler, [http://www.digitalislam.eu/article.do?articleId=1704 ''Dixital Arabs: Representation in Video Games'']
* Muniba Saleem, [https://spsptalks.wordpress.com/2012/12/07/arabs-as-terrorists-the-power-of-media-images/ ''Arabs as Terrorists: The Power of Media Images'']
* Rachel Saloom, [https://www.wcl.american.edu/modernamerican/documents/6-RachelSaloom.pdf ''ARAB STEREOTYPING: A MULTI-DISCIPLINARY PERSPECTIVE'']&lt;/ref&gt;

== Islamismu y derechos humanos ==
{{VT|Derechos humanos|Derechos humanos nel mundu islámicu}}&lt;ref&gt;Human Rights Watch, fonte citada en [[:en:Human rights in Islamic countries]]&lt;/ref&gt;
Cola ''sharia'' como fonte principal, la [[Organización de la Conferencia Islámica]] emitió una ''[[Declaración de los Derechos Humanos nel Islam]] o &quot;Declaración d'El Cairu&quot; (1990), estremada de la [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]] de les Naciones Xuníes (1948).

== Islamismu y sexualidá ==
[[Ficheru:Map3.10RequiredDressCodesforWomen_compressed.jpg|thumb|400px|Distintos tonos de verde, de menor a mayor intensidá: 1- Ensin presión pa llevar o non velu. 2- El costume dicta modestia xeneral; el velu facial ye bien raru. 3- Puede riquir una vistimienta específica; el velu facial esiste, pero ye llindáu. 4- Ríquese una vistimienta específica, el velu facial pue ser común. 5- Rique afacer a un códigu de vistimienta. Hai violencia, o inclusive persecución llegal a los que lo incumplan. Trama de puntos: Llixera o moderada presión contra l'usu del velu, anque'l velu facial puede aun así ser común. Trama de llinies: Fuerte presión contra l'usu del velu, el velu ta acutáu en públicu.]]
{{VT|Islam y sexualidá|Matrimonio nel Islam|Xurisprudencia islámica sobre sexualidá}}&lt;ref&gt;Suad, fonte citada en [[:en:Islamic sexual jurisprudence]]&lt;/ref&gt;

Los Estaos islámicos o los sistemes xudiciales &quot;[[sharificación|sharificados]]&quot;, qu'apliquen la ''[[xaria]]'', imponen castigos ''[[hadd]]'' y ''[[tazir]]'' pal adulteriu, la fornicación extramarital -''[[zina (Hudud)|zina]]''- y l'acusación falsa d'esos delitos -''[[qazf]]''-; por casu, nes &quot;[[lleis hudud]]&quot;&lt;ref name= &quot;Lau&quot; /&gt; de Paquistán.

''[[Mut'ah]]''&lt;ref&gt;Wehr, fonte citada en [[:en:Mut'ah]]&lt;/ref&gt; y ''[[Nikah Misyar]]''&lt;ref&gt;Al-Qaradawi, fonte citada en [[:en:Nikah Misyar]]&lt;/ref&gt; son denominaciones sunnita y chiíta respeutivamente pa un tipu de matrimoniu temporal, que s'usa como xustificación de la [[esplotación sexual]] nel contestu del yihadismu.

La publicación en 2009 d'un llibru de [[sexoloxía]] pola emiratina [[Widad Lutah]] causó un bultable discutiniu.

La imposición d'un [[códigu de moralidá]] en [[vistimienta]] y [[conductes públiques]] llegar a controlar con una [[policía de costumes]] o [[policía relixosa]]&lt;ref&gt;Theodorou, fonte citada en [[:en:Religious police]].&lt;/ref&gt; (''[[mutaween]]'' o ''[[mutawwi'in]]''),&lt;ref name=&quot;MUT&quot;&gt;Dictionary of Modern Written Arabic, fonte citada en [[:en:mutaween]]&lt;/ref&gt; que n'Arabia Saudita recibe'l nome de ''[[haia]]'' (&quot;[[Comité pa la Promoción de la Virtú y la Prevención del Viciu]]&quot;). El ''[[ikhtilat]]'' (la interaición social non autorizada ente homes y muyeres) ye considerada una grave ofiensa a la moral.&lt;ref&gt;[[Ben Hubbard]], [http://www.nytimes.com/2016/07/11/world/middleeast/saudi-arabia-islam-wahhabism-religious-police.html?_r=0 ''A Saudi Morals Enforcer Called for a More Lliberal Islam. Then the Death Threats Began''], New York Times, 10 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt;

== Islamismu y condición femenina ==
{{VT|La muyer nel islam|Feminismu islámicu|Polémica en redol al velu islámicu}}&lt;ref&gt;[[Michael A. Barry]] -[[:en:Michael A. Barry]]-, ''Le Royaume de l'insolence'', fonte citada en [[:fr:Affaires du voile islamique]]&lt;/ref&gt; (''[[hiyab]]'', ''[[niqab]]'', ''[[burka]]'')
{{cita|Nun puedes igualar a una muyer que tien que da-y el pechu al so fíu con un home. Nun puedes faer que les muyeres facer tou como los homes igual que fixeron los réximes comunistes. Esto va contra la so naturaleza delicada ... [Citando una frase atribuyida al profeta Mahoma] «el Paraísu topar a los pies de les madres» ... La nuesa relixón definió una posición pa les muyeres: la maternidá. Delles persones pueden entender esto, ente qu'otres nun pueden. Nun puede esplicase a les feministes porque nun acepten el conceutu de maternidá.|Erdogan&lt;ref&gt;Citáu en [[Daniel Iriarte]], [https://www.abc.es/internacional/20141125/abci-erdogan-asegura-igualdá-xenero-201411241947.html ''Erdogan diz qu'homes y muyeres sonnos iguales, sinón «equivalentes»''], en ABC, 25 de payares de 2014&lt;/ref&gt;}}

== Islamismu y mocedá ==
{{cita|La mayoría son nueves que tán nuna etapa de transición nes sos vides estudiantes o inmigrantes nuna dómina de cambéu ente trabayos o pareya -que dexaron a la so familia y busquen otra que dea sentíu a la so vida ... trés de cada cuatro persones que se xunen a la yihad facer al traviés d'amigos. El 15% al traviés de familiares ... Bien pocos son captaos nes mezquites ... Les persones marxinaes son especialmente susceptibles a los cantares de serena de la yihad, pero tamién lu son los mozos de clase media que quieren dexar la so buelga nel mundu.|[[Scott Atran]]&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/ciencia/2015/01/24/54c278y0268y3y305f8b4570.html Entrevista n'El Mundu], 24 de xineru de 2015 -[[:en:Scott Atran]]-&lt;/ref&gt;}}
{{cita|Hasta 2012 el 80 per cientu de los casos [de captación] tenía llugar en prisiones y llugares de cultu; a partir de 2012 el 80 per cientu tien llugar al traviés d'Internet y les redes sociales.|[[Jorge Fernández Díaz]], ministru del interior d'España.&lt;ref&gt;&quot;5ª Xunta del Grupu de Trabayu sobre Llucha Antiterrorista contra combatientes terroristes estranxeros, entamada por Interpol en Barcelona a principios de xunu&quot;, citáu en [https://news.vice.com/es/article/community-manager-yihad-reclutamiento-tao-islamico-redes ''Los community manager de la yihad: el reclutamiento d'Estáu Islámicu nes redes''], Vice News, 5 d'agostu de 2015.&lt;/ref&gt;}}

== Terminoloxía ==
La [[terminoloxía]] utilizada nel discursu islamista y nos estudios sobre l'islamismu abonda en términos [[idioma árabe|árabes]] (en dellos casos [[idioma persa|perses]] o d'otres llingües usaes en distintes partes del mundu islámicu) pa conceutos relixosos y políticos difícilmente traducibles o usaos direutamente n'árabe independientemente del idioma nel que se realicen, lo que los codifica y constitúyese en parte non despreciable de la so propia naturaleza como [[llinguaxe políticu]]; y, cuando s'utilicen pa definir [[alteridad|al &quot;otru&quot;]], como una estratexa de [[deshumanización]].&lt;ref&gt;[[Aaron Y. Zelin]], [http://foreignpolicy.com/2014/01/29/the-vocabulary-of-sectarianism/ ''The Vocabulary of Sectarianism''], en Foreign Policy, de xineru de 2014: ''The utilization of these words in militant and clerical lingo reflects a broader and far more portentous shift: A developing sectarian war and strategy of dehumanization. This is not simply a representation of petty tribal hatreds or a simple reflection on Syria's war, but a grander rexonal and religious issue. If language serves as a guide to how a conflict will develop and how participants view it, a number of key terms must be understood. Sunni Islamists, particularly Salafis, have used six main terms to describe those that support, are on the side of, or are fighting with the Assad regime: [[Nusayri]], [[rafidha]] [''sic, ''[[rafida]]'', &quot;los que refuguen&quot; -[[:en:rafida]]-''], [[majus]] [''&quot;magu&quot;, &quot;[[zoroastriano]]&quot; -[[:en:majus]]-''], [[Safawi]], [[Hizb al-Lat]] [''&quot;el partíu d'[[Al-lat]]&quot;, una diosa preislámica''], and [[Hizb al-Shaytan]] [''&quot;el partíu de [[Shaytan]]&quot;, el demoniu'', dambes son una paráfrasis denigratoria del nome de [[Hezbolá]] -&quot;partíu de Dios&quot;-]. Their Shiite Islamist foes have also adopted their own titles for their Sunni opponents, some of the main terms include: [[Nasabi]] [''sic, ''[[nasibi]]'' o ''[[an-Nāsibiyyah]]'', los qu'odien a la ''[[Ahl Al-Bayt]]'' (&quot;xente de la casa&quot; de Mahoma) y al so ''shia'' (&quot;siguidores&quot;) -[[:en:nasibi]], [[:en:Ahl Al-Bayt]]-''], [[Takfiri]], [[Ummayad]], and [[Wahhabi]]. For both sides, these terms serve to paint their enemies as nothing more than infidels bent on destroying Islam. Consequently, there can only be one punishment: Death.''
&lt;/ref&gt;

* ''[[Alá|Al-lāh]]'' (&quot;[[Dios]]&quot;, el [[monoteísmu|dios únicu]] -el términu pa referise a los [[dioses]] de les relixones [[politeísta|politeístes]], o al conceutu de [[divinidá]], ye ''[[ilá|'ilāh]]''-; la hispanización de la pallabra árabe ''Al-lāh'' ye &quot;Alá&quot;, úsase tantu esti términu como'l de &quot;Dios&quot; nes traducciones y polos musulmanes hispanofalantes. El [[DRAE]] defini &quot;Alá&quot; como &quot;nome que dan a Dios los musulmanes y, polo xeneral, quien falen árabe&quot;. Tien De escribise con mayúscula: &quot;Escribir con inicial mayúscula les pallabres siguientes:... Los nomes de divinidaes: Dios, Jehová, Alá, Afrodita, Xúpiter, Amón&quot;.) Ye habitual empezar los documentos cola ''[[basmala]]'' (fórmula ritual de invocación: ''bismi-llāhi r-raḥmānin r-raḥīm'' -&quot;nel nome de Dios, el Clemente, el Misericordiosu&quot;-). El númberu de [[nomes de Dios]] nel islam [[99 nomes de Dios|ye de noventa y nueve]] ([[atributos divinos|atributos]]&lt;ref&gt;''Catholic Encyclopaedia'', fonte citada en [[:en:Divine attributes]]&lt;/ref&gt; como ''al-Haqq'' -la [[verdá]]-, ''al-'Aleem'' -el [[omnisciente]]-, ''al-Hakeem'' -el más sabiu-, ''al-Awwaal'' y ''al-Aakhir'' -el primeru y el postreru, como na advocación cristiana &quot;[[alfa y omega]]&quot;-, ''al-'Aliy'' -el más altu o [[peraltu]]-, ''al-'Azeem'' -el [[omnipotencia|toupoderosu]]-, ''al-Kabeer'' -el más grande-).&lt;ref name= &quot;nomes&quot;&gt;''Corán'', sura 7 (''al-'A'raaf'' -&quot;los altores&quot;-), aleya 180: &quot;Y [toos] los más bellos nomes pertenecen a Dios&quot;. Hadiz d'a el-Bukhaari (2736) y Muslim (2677): &quot;Dios tien noventa y nueve nomes. El que los memorice va entrar nel paraísu. Ibn Taymiyya, ''Bayaan Talbees al-Jahamiyyah'' (2/10-11). Ibn 'Uthaymeen, '' Sharh al-Waasitiyyah'' (1/86): &quot;Dios nun se llama a sí mesmu ''al-Mutakallim'' (&quot;el que fala&quot; [''the Speaker'']), anque Él fala, porque'l discursu [''speech''] pue ser bonu o malu, y puede nun ser nin bonu nin malu. El mal nun puede ser atribuyíu a Dios, y tampoco un discursu ociosu, porque tal cosa sería necedad; namái'l bien pue atribuyíse-y. Por tantu nun se llama a sí mesmu ''al-Mutakallim'', porque los nomes son como Dios haber adscritu a sigo mesmu.&quot; Fuentes citaes en [http://islamqa.info/en/99624 ''Why does Allaah not call Himself al-Mutakallim (the Speaker), as He speaks?''], en islamqa.info&lt;/ref&gt;
* ''[[Muslim]]''&lt;ref&gt;Esposito, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:muslim]]&lt;/ref&gt; (&quot;el que se somete a Dios&quot; -la pallabra castellana ye &quot;[[musulmán]]&quot;-) y ''[[islam]]'' (&quot;[[sumisión]]&lt;ref&gt;El términu traducible como &quot;sumisión&quot; o &quot;sometimientu&quot; ye ''[[ibadah]]'', rellacionáu con ''ubudiyyah'' (&quot;[[esclavitú]]&quot;), ya incorpora amás connotaciones d'[[obediencia]] y [[humildá]] -al-Qamoos al-Muhit, Corán 51:56 y Majmu' al-Fatawa (10/149), fontes citaes en [[:en:Ibadah]]-.&lt;/ref&gt; a Dios&quot;, la relixón de los musulmanes; les espresiones castellanes clásiques pa denominala yeren &quot;llei de Mahoma&quot;, &quot;secta de Mahoma&quot; o &quot;relixón de Mahoma&quot;, menos frecuentemente con una sola pallabra: &quot;mahometismu&quot; -&quot;mahometanu&quot; pa lo relativo a esa relixón, incluyendo al que la profesa-; anguaño'l DRAE define &quot;islam&quot; con dos acepciones: sinónimu de &quot;islamismu&quot; [''sic''] y &quot;conxuntu de los homes y pueblos que siguen esta relixón&quot; -cuidao que define &quot;islamismu&quot; como'l &quot;conxuntu de dogmes y preceptos morales que constitúin la relixón de Mahoma&quot;, anque define &quot;islamista&quot; como &quot;relativu al integrismu musulmán&quot; y &quot;partidariu de dichu movimientu&quot;-, tien d'escribise con minúscula -&quot;nomes de les relixones, con inicial minúscula&quot;-).&lt;ref name= &quot;DRAE&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fundeu.es/consulta/nomes-de-les relixones-con-inicial-minuscula-2716/ ''Nomes de les relixones, con inicial minúscula''], en Fundéu, 4 de xineru de 2011.&lt;/ref&gt;
* ''[[Mu'min]]''&lt;ref&gt;J. I. Laliwala. Islamic Philosophy of Religion: Synthesis of Science Religion and Philosophy. p. 143-4. ISBN 8176254762. Fonte citada en [[:en:Mu'min]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[creyente]]&quot;, el musulmán que tien completa sumisión a la [[voluntá de Dios]] y una fe firme). El musulmán tien de ser, primero de too, un ''[[abd]]'' (&quot;esclavu&quot;, &quot;sirviente&quot;, &quot;adorador&quot;) que &quot;respeta los derechos de Dios&quot;: &quot;a Dios hai que tratalo como Dios&quot;.&lt;ref&gt;[[Robert Caspar]], [https://books.google.es/books?id=jBtGRk3-ftgC&amp;pg=PA32&amp;lpg= ''Pa una visión cristiana del islam''], Sal Terrae, 1995, pg. 32. La prelación de la fe nel islam lleva a formulaciones tales como que &quot;solo Dios esiste auténticamente y ye «l'únicu dignu de ser amáu» ([[Al-Ghazali|Ghazali]], sieglu XI)&quot;. La identificación del islam como la relixón de la fe, ente que'l xudaísmu ser de la esperanza y el cristianismu de la caridá (caúna de les [[virtúes teologales]]) atribuyir a [[Louis Massignon]].&lt;/ref&gt;
* ''[[Din (islam)|Din]]'' (&quot;[[relixón]]&quot;, &quot;[[fe]]&quot;, &quot;una completa [[estilu de vida|forma de vida]]&quot;) y ''[[dawla]]'' (&quot;Estáu&quot; o &quot;dinastía&quot;)&lt;ref name= &quot;Din&quot; /&gt;
* ''[[Rasul]]'' (&quot;[[unviáu]]&quot;, &quot;[[mensaxeru]]&quot; o &quot;[[apóstol]]&quot;, especialmente usáu pa designar a [[Mahoma]], ''rasūl Allāh'' -&quot;mensaxeru de Dios&quot;-; cada vez que s'usa'l so nome suelse acompañar de la espresión ''sala Allahu aleihim wa salam'' -&quot;que la paz y les bendiciones de Dios sían con él&quot;-) y ''[[nabi]]'' (&quot;[[profeta]]&quot;, que s'utiliza pa los demás profetes del islam, ente los que tán distintos personaxes de la [[Biblia hebrea]] -[[Adán]], [[Noé]], [[Abraham]], [[Ismael]], [[Moisés]], etc.-, [[Xuan el Bautista]] y [[Xesucristu]]).
* ''[[pilastres del islam|Arkān al-Islām]]'' o ''arkān al-dīn'' (los &quot;cinco pilares del islam&quot; o &quot;de la relixón-fe-forma de vida&quot;, qu'identifiquen al musulmán y estremar del que nun lo ye): ''[[shahadah]]'' (oficiu de fe: ''lā ʾilāhai ʾillā-llāh, muhammadun rasūlu-llāh'' -&quot;nun hai más dios que Alá y Mahoma ye'l so profeta&quot;-, l'oficiu de fe simplificada ye'l ''[[takbir]]'': ''A el·lahu-àkbar'' -&quot;Dios ye'l más grande&quot;-, el conxuntu de lo qu'un musulmán tien de creer ye'l ''[[aqidah]]''&lt;ref&gt;Glasse, fonte citada en [[:en:ʿAqīdah]]&lt;/ref&gt; -&quot;nuedu&quot;, equivalente al conceutu de &quot;credo&quot;-), ''[[salat]]'' (صلاة, los cinco oraciones diaries), ''[[zakat]]'' (obligación de dar llimosna), ''[[sawm]]'' (ayunu y autocontrol nel mes de Ramadán) y ''[[hajj]]'' (حَجّ, pelegrinaxe a la Meca, al que solo tán obligaos los ''[[mustati]]'', los que tienen ''[[istita'ah]]''&lt;ref&gt;[[:en:istita'ah]]&lt;/ref&gt; -&quot;capacidá&quot; física y riqueza abonda pa realizalo-).
* ''[[Umma (islam)|Umma]]'' (امة, la comunidá de creyentes, entendida al empar como comunidá relixosa y como comunidá política -&quot;nación del islam&quot;-).
* ''[[Watan]]''&lt;ref&gt;[[Antún Saade]], fonte citada en [[:de:Watan]]&lt;/ref&gt; (أوطان, &quot;patria&quot; o &quot;nación&quot;) tien un usu más llaicu (''al-Watan al-Arabi'' -&quot;la nación árabe&quot;- yera utilizáu pol ''[[Baaz]]'', y ''Türk Vatani'' -&quot;la nación turca&quot;- nel ámbitu nacionalista turcu).
* ''[[Sunní]]'' / ''[[xiín]]'' (&quot;los de la ''[[sunna (islam)|sunna]]''&quot;&lt;ref name= &quot;Sunna&quot; /&gt; -&quot;camín derechu&quot; o &quot;tradición&quot;-, sunnitas / &quot;el siguidores [d'[[Ali Ibn Abi Talib|Alí]] -primu y xenru de Mahoma-]&quot;, chiítas) son los dos principales [[cañes del islam]], enemigues dende la [[batalla de Kerbala]] (680), y subdividíes caúna d'elles (los sunnitas en [[hanafí]]es, [[hanbalí]]es, [[malikí]]es, [[Shafi'i|shafíes]], etc.; los chiítas en [[imamíes]], [[alauismu|alauíes]], [[ismailíes]], [[alevíes]], etc.)&lt;ref&gt;Fernández Martín, ''op. cit.''&lt;/ref&gt; Una tercer caña ye la ''[[jariyí]]'' (&quot;los que se salen&quot;, ''[[ibadí]]es'', ''[[sufrí]]es'', ''[[nekkaritas]]'', etc.)
* [[Apostasía nel islam|''Murtadd'']] (&quot;apóstata&quot;, &quot;renegáu&quot;, &quot;traidor&quot;), ''ridda'' o ''irtidād'' (&quot;volver el llombu&quot;, apostasía -delito que la so pena ye la muerte-; dase cuando s'abandona l'islam, tanto si ye por otra relixón -''[[mushrik]]'', &quot;paganu&quot;, si adorar a otru que nun seya Dios- o pa ser [[atéu]] -''[[mulhad]]'', ''[[mulhid]]'',&lt;ref&gt;Corán, Al-Jāthiyah 45:24, fonte citada en [[:en:mulhid]]&lt;/ref&gt; ''[[zindiq]]'' (&quot;llibrepensador&quot;), ''[[ilhad]]'' (&quot;esviación&quot;),&lt;ref&gt;[https://books.google.es/books?id=ds8ZAgAAQBAJ&amp;pg=PA641&amp;lpg=PA641&amp;dq= The Oxford Handbook of Atheism], pg. 639 y ss.&lt;/ref&gt; ''[[dahriyya]]'', ''[[dahri]]'' (escuela de pensamientu atea del sieglu VIII)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thebigdebates.com/blog/atheism-in-the-early-period-of-islamic-history|títulu=''Atheism in the Early Period of Islamic History'' }}&lt;/ref&gt;-);&lt;ref&gt;[http://nsalie.co.za/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=79&amp;Itemid=176 ''Who is a Murtad. (An Apostate)''], en ''The Islamic Forum (Imam Noor Salie)''&lt;/ref&gt; les cañes principales nun consideren musulmanes, sinón &quot;apóstates&quot;, a los [[ahmadíes]] y a los [[bahai]]s.
* ''[[Xentes del llibru|Ahl al- Kitâb]]'' (&quot;xentes del llibru&quot;, xudíos y cristianos); históricamente yeren estremaos en dos categoríes: los que vivíen en ''[[Dar al Islam]]'' (&quot;la tierra del islam&quot;, los países musulmanes) yeren ''[[dhimmi]]'' (&quot;protexíos&quot; y sometíos al pagu d'impuestos especiales -''[[yizia]]''-), si vivíen en ''[[Dar al-Harb]]'' (&quot;la tierra de la guerra&quot;, el restu del mundu) yeren ''[[harbiyun]]'' (sueli ser traducíu como &quot;infieles&quot;). Darréu creáronse categoríes entemedies: ''[[Dar al-Kufr]]'' (el territoriu apoderáu por &quot;heréticos&quot;) y ''[[Dar al-Suhl]]'' (el territoriu apoderáu por infieles colos que s'hai de caltener rellaciones pacífiques). El términu ''[[salibi]]'' (&quot;[[Cruzaos|cruzáu]]&quot;, ''al-gharb al salibi'' -&quot;cruciaos d'Occidente&quot;-) utilizar de forma denigratoria pa referise a los cristianos, o genéricamente a Occidente, como opresores de los musulmanes&lt;ref&gt;[[Yusuf al-Qaradawi]], citáu en Tibi (''Islam and Islamism''), [https://books.google.es/books?id=HyEyLXcIXgUC&amp;pg=PT40&amp;lpg=PT40&amp;dq= pg. 40].&lt;/ref&gt; (esti usu ye recién, de la Edá Contemporánea, na Edá Media los cruzaos yeren denominaos ''al-franj'' -&quot;francos&quot;-).&lt;ref&gt;[http://listserv.linguistlist.org/pipermail/arabic-l/2007-March/003912.html ''Arabic-L:LING:Etymology and 'timeline' of Salibi for 'crusader''']. La tema de &quot;[[les cruzaes vistes polos árabes]]&quot; desenvolver nel llibru homónimu d'[[Amin Maalouf]] (1983).&lt;/ref&gt; Otru términu pa referise a los cristianos ye'l de ''nasara'' (&quot;[[nazarenu|nazarenos]]&quot; -en singular ''nasrani''-), como na espresión coránica ''kwn hudan aw nasara'' (&quot;ser xudíos o cristianos&quot;),&lt;ref&gt;Uri Rubin, [https://books.google.es/books?id=qPYn9tHGzj4C&amp;pg=PA21&amp;lpg=PA21&amp;dq= ''Dhimmis and Others: Jews and Christians and the World of Classical Islam''], pg. 21&lt;/ref&gt; anque la forma más habitual de referise a los xudíos ye ''yahud'' (términu que tamién se refier a los descendientes de [[Hud]]).&lt;ref&gt;[[:en:Yahud]]&lt;/ref&gt; La denominación que los cristianos árabes dar a sigo mesmos ye la de ''masihiyyun'' (&quot;siguidores de Cristu&quot;).&lt;ref&gt;Pilar González, [http://www.religionconfidencial.com/tribunas/Empobine-cristianu-escribe-ene_0_2455554429.html ''N'Oriente, &quot;cristianu&quot; escribir con ene''], en Relixón Confidencial, 17/03/2015.&lt;/ref&gt;
* ''[[Kafir]]'' (en plural ''kuffar'' -&quot;infiel&quot;, &quot;infieles&quot;-, de ''kufr'' -&quot;incredulidá&quot;-, el que nun cree nes verdaes del islam), ''[[takfir]]''&lt;ref&gt;The Amman Message, fonte citada en [[:en:Takfir]]&lt;/ref&gt; (la declaración de daquién como ''kafir'') y ''[[takfiri]]''&lt;ref&gt;Kepel (2001), fonte citada en [[:en:Takfiri]]&lt;/ref&gt; (el que realiza un ''takfir'').&lt;ref name=&quot;MON&quot; /&gt;
* ''[[Munafiq]]''&lt;ref&gt;Sahih al-Bukhari, fonte citada en [[:en:Munafiq]]&lt;/ref&gt; (&quot;hipócrita&quot;, el qu'aparentemente ye musulmán pero en realidá ye un ''kafir'' -&quot;infiel&quot;-, anque él mesmu nun lo sepa).
* ''[[Bid'ah]]''&lt;ref name= &quot;bid&quot; /&gt; (&quot;innovación&quot;, &quot;[[herexía]]&quot;).
* ''[[Al-fasiqun]]'' (&quot;rebelde&quot;, &quot;desobediente&quot;, &quot;malváu&quot;, el ''mumin'' -&quot;creyente&quot;- que cometió un [[pecáu]] tan grave -hai pecaos graves y leves- que dexa de selo, pero non pa ser un ''takfir'' -&quot;infiel&quot;-, sinón una categoría entemedia, reversible antes de la muerte si produz l'arrepentimientu, según la interpretación sunní de la escuela ''[[mu'tazili]]''; ente que les interpretaciones de distintes cañes chiítas y jariyitas o jawaritas -''[[wa'iditas]]'', ''[[Zaydismu|zaiditas]]'', ''[[ibadita|ibadites]]''- discrepen tocantes a la forma en que los pecadores graves dexen de ser creyentes. &quot;El Corán menta non solamente “pecaos ya indecencies mayores” [Sura 42:37], sinón tamién ofienses más llixeres [Sura 53:32]. Los pecaos pequeños, asume l'islam popular, pueden ser expiados por bones obres tales como dar llimosnes y ayunos y oraciones adicionales. Dios nunca-y negaría'l Paraísu [''[[yanna]]'' -l'infiernu ye ''[[yahannam]]''-] a un musulmán que cometiera solamente ofienses menores&quot;).&lt;ref&gt;Christine Schirrmacher, [http://www.contra-mundum.org/castellano/schirrmacher/PecadoCoran.pdf ''El Significáu del Pecáu nel Corán y na Biblia''], 1997). En delles otres fontes compárense los términos ''[[al-zalimun]] (transgressors) and al-fasiqun (trespassers)'' ([[Barbara Zollner]], [https://books.google.es/books?id=SnsAhlXb9M0C&amp;pg=PA170&amp;dq= ''The Muslim Brotherhood: Hasan Al-Hudaybi and Ideology''], 2009. ''the righteous - the happy ones - the enduring ones (as-sâlihûn - al-muflihûn - as-sâbirûn, those who do good works, the very patient) / the wrong-doers (az-zâlimûn, who injure, who are unjust, who oppress, who wrong themselves) / the disbelievers (al-kâfirûn, the ungrateful, disbelievers, deniers of truth)'' ([http://www.livingislam.org/qd_y.html Quranic definitions - Living Islam])&lt;/ref&gt;
* ''[[Haram]]'' / ''[[halal]]'' (&quot;prohibíu&quot; / &quot;dexáu&quot;).
* ''[[Taqiyya]]'' o ''kitman'' (azorronar, mentir o inclusive renegar de la fe so coaición o en circunstancies que la faen almitible)
* ''[[Tafsir]]'' (&quot;interpretación&quot;, [[exéxesis]] del ''[[Corán|al-qurʕān]]'' -el &quot;Corán&quot; o &quot;Alcorán&quot;, el llibru sagráu del islam, siendo base de la so fe creer que recueye de forma inmutable la &quot;recitación&quot; de la pallabra de Dios revelada a Mahoma pol arcánxel Gabriel-).
* ''[[Taqlid]]''&lt;ref&gt;Najm al-Din al-Tufi, fonte citada en [[:en:Taqlid]]&lt;/ref&gt; / ''[[ijtihad]]'' (&quot;imitación&quot; / &quot;reflexón&quot;, téuniques sunnita y chiíta respeutivamente, pa interpretar jurídicamente los testos fundacionales del islam: el Corán y los ''[[Hadiz|aḥādīth]]'' -&quot;hadices&quot;, dichos y aiciones de Mahoma, arrexuntaes polos sos compañeru, de distinta credibilidá-, y trescribilos en términos de derechu islámicu).
* ''[[Qurʾāniyyūn]]'' (&quot;[[coranistas]]&quot;,&lt;ref&gt;[[Coranismu]] o [[alcoranismu]]. Yuksel, fonte citada en [[:en:Quranism]]&lt;/ref&gt; partidarios de nun tener en cuenta más que'l Corán, y non los hadices).
* ''[[Qiyas]]''&lt;ref&gt;Walîd b. Ibrâhîm al-`Ujajî, Qiyas in Islamic Law – A Brief Introduction, Alfalah Consulting, fonte citada en [[:en:Qiyas]]&lt;/ref&gt; (procesu de deducción analóxica nel que, pa resolver una cuestión amenada por una nuevu circunstancia por aciu un ''[[nass]]''&lt;ref&gt;Saudi Arabia Company Laws and Regulations Handbook, fonte citada en [[:en:Nass (Islam)]]&lt;/ref&gt; -midida cautelar-, oldéense les enseñances de los hadices coles del Corán).
* ''[[Sharía]]'' (llei islámica), [[fontes de la sharía]].&lt;ref&gt;Mutahhari, Morteza. &quot;Jurisprudence and its Principles&quot;. Tahrike Tarsile Qur'an. Fonte citada en [[:en:sources of sharia]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Fiqh]]'' (&quot;fondu entendimientu&quot; o &quot;plena comprensión&quot;, la [[xurisprudencia]] islámica) y [[Usul al-fiqh]]&lt;ref&gt;Hallaq, fonte citada en [[:en:Usul al-fiqh]]&lt;/ref&gt; (teoría llegal o principios de la xurisprudencia islámica). Para [[Ibn Jaldún]] ''fiqh'' ye la conocencia de les regles de Dios que concernen a les aiciones de les persones que, dueñes de sigo mesmes, han d'obedecer la llei al respective de los cinco graos de ''[[ahkam]]''&lt;ref&gt;Islamic Llegal Interpretation, [[Harvard University Press]], 1996. Fonte citada en [[:en:ahkam]] . Ente que nel cristianismu y el xudaísmu'l númberu de mandamientos ta determináu (los [[Diez Mandamientos]] o Decálogu, que nel cómputu tradicional de los ''[[mitzva]]'' xudíos xuben a [[613 mandamientos]] -Eisenberg, fonte citada en [[:en:613 commandments]]- y nel catolicismu reciben la adición de los [[Mandamientos de la Santa Madre Ilesia]] o [[Cinco Mandamiento de la Ilesia]] -[http://www.vatican.va/archive/catechism_sp/p3s1c3a3_sp.html#II ''Los mandamientos de la Ilesia - Catecismu de la Ilesia Católica'']-); nel islam non: ''How many trates in Quran is related to trates of Ahkaam? - It depends upon how you estrema the llegal trates. Ulema also have given some estimates. Ibn Qayim says 150, siddique hasan khan says 500, it is also been said but non.of other scholars who said 500. Ibn Al-Arabi said that Aurah Baqarah it self has 1000's of such trates'' ([[Jamaal Zarabozo]] -[[:en:Jamaal al-Din M. Zarabozo]]-, [http://www.smahate.com/islamic-classes/2012-winter/tafseer-ayat-al-ahkaam ''The Tafseer of Llegal Trates of the Quran (Tafseer Ayaat al-Ahkaam)'']).&lt;/ref&gt; (&quot;mandamientos&quot;): lo que ye ''[[wajib]]'' (&quot;riquíu&quot;, &quot;obligatoriu&quot; -tamién s'utiliza la pallabra ''[[fard]]''-), ''[[haram|haraam]]'' (&quot;pecaminosu&quot;), ''[[mandūb]]'' (&quot;encamentáu&quot; -tamién s'usa la pallabra ''[[mustahabb]]''-), ''[[makrūh]]'' (&quot;detestable&quot;, &quot;abominable&quot;) o ''[[mubah]]'' (&quot;neutral&quot;, &quot;indiferente&quot; -parcialmente identificáu cola categoría ''[[halal]]''-).&lt;ref&gt;Levy, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:fiqh]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Madhab]]'' (&quot;doctrina&quot;; ente los sunníes considérense ortodoxes, y mutuamente aceptaes a pesar de les sos diferencies, cuatro ''madahib'' o escueles d'interpretación de la xurisprudencia islámica, establecíes dende los sieglos VIII ya IX: ''[[hanafí|hanafiyya]]'', ''[[malikí|malikiyya]]'', ''[[Shafi'i|shafiiyya]]'' y ''[[hanbalismu|hanbaliyya]]'' -esta postrera la considerada más literalista, estricta ya intransixente-; ente los xiinos predomina la escuela ''[[jafarí]]'',&lt;ref name= &quot;jaf&quot; /&gt; esistiendo otres, como la ''[[zaidí]]'').
* ''[[Fetua]]'' o ''fatwā'' (&quot;veredictu&quot; o &quot;decisión&quot;, pronunciamientu d'un ''[[muftí]]'' pa resolver una cuestión de xurisprudencia islámica).
* ''[[Yihad]]'' (lliteralmente &quot;esfuerciu&quot; -del creyente contra'l mal-, entiéndese como &quot;[[guerra santa]]&quot; en determinaos contestos) y [[muyahidin]] (combatiente islámicu, el que fai la yihad).
* ''[[Ansar (islam)|Ansar]]'' (&quot;defensor&quot;, &quot;ayudante&quot;, denominación que recibió un grupu de los primeres conversos al islam en dómina de Mahoma, y que s'utilizó dende la guerra del Mahdi pa grupos islamistes del norte d'África).
* ''[[Istishhad]]''&lt;ref&gt;Wehr, fonte citada en [[:en:Istishhad]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[martiriu]]&quot; o &quot;muerte heroica&quot;, venceyar a los [[ataques suicides]]), ''[[shahid]]''&lt;ref&gt;Cook, fonte citada en [[:en:shahid]]&lt;/ref&gt; (&quot;mártir&quot;) y ''[[shaheeda]]''&lt;ref&gt;Al-Munsad, fonte citada en [[:en:shaheeda]]&lt;/ref&gt; (&quot;muyer suicida&quot; -''[[shajidka]]'' ye l'adautación en rusu de la pallabra árabe-), deriven de ''[[shahada]]'' (la &quot;oficiu de fe&quot;).
* ''[[Fitna]]'' (&quot;división&quot; interna ente musulmanes, guerra civil, anarquía; consideráu'l mayor de los males, pa evitala puede aceptase un gobiernu inxustu como mal menor).
* ''[[Asabiya]]'' (&quot;solidaridá&quot;, unidá grupal; cuando s'usa en sentíu peyorativu: celu escesivu, chovinismu)&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Fitra]]''&lt;ref&gt;Esposito, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:fitra]]&lt;/ref&gt; (&quot;naturaleza humana&quot; o &quot;instintu&quot;; denominar al islam &quot;la relixón de la ''fitra''&quot;, por considerala la más fayadiza a la condición humana, o la que más s'afai a ella).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Maslaha]]''&lt;ref&gt;Oxford Dictionary, fonte citada en [[:en:Maslaha]]&lt;/ref&gt; (&quot;[[interés xeneral]]&quot;);&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; delles escueles xurídiques (la ''hanafí'', por oposición a la ''shafií'') consideren que n'ausencia d'una clara guía nos testos sagraos pue ser usada como guía: ''[[istislah]]''&lt;ref&gt;Mawil Izzi Dien, fonte citada en [[:en:Istislah]]&lt;/ref&gt; (&quot;creer conveniente&quot;, resolver una cuestión ensin respuesta clara nos testos sagraos buscando la ''maslaha''), ''[[istihsan]]''&lt;ref&gt;Nyazee, fonte citada en [[:istihsan]]&lt;/ref&gt; (&quot;considerar daqué bonu&quot;, la preferencia por xuicios particulares o interpretaciones personales -''ijtihad''-).
* ''[[Aadah]], [[Adah (islam)|adah]], [[ādah]], [[Adat (islam)|adat]], [[urf]]'' (&quot;costume&quot;),&lt;ref&gt;[http://global.britannica.com/EBchecked/topic/4916/adah Britannica]. [[:en:adat]], [[:en:urf]]&lt;/ref&gt; [[adab (comportamientu)|''adab'']] (&quot;comportamientu&quot;), ''[[Sunna (islam)|sunna]]''&lt;ref name= &quot;Sunna&quot; /&gt; (&quot;camín derechu&quot; -tamién denomina al conxuntu de tradiciones del profeta o hadices-).
* ''[[Ma'ruf]]''&lt;ref&gt;[[:en:Ma'ruf]]&lt;/ref&gt; / ''[[Munkar]]'' (&quot;el bien&quot;, lo que ye comúnmente reconocíu y aceptáu / &quot;el mal&quot;, &quot;lo refugao&quot; o &quot;lo negao&quot; -tamién ye'l nome d'unu de los ánxeles que cuestionen a les almes de los muertos-). Ye bien usada la espresión coránica ''Amr bil Ma'ruf wa Nahy an al Munkar'' (&quot;[[ordenar el bien y prohibir el mal|ordenar]]&quot; o &quot;[[imponer el bien y prohibir el mal]]&quot;),&lt;ref&gt;[[Michael Cook]] -[[:en:Michael Cook (historien)]]-, ''Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought'', Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-521-13093-6, fonte citada en [[:en:Enjoining good and forbidding wrong]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Muslims on line, fonte citada en [[:en:Forbidding what is evil]]&lt;/ref&gt; que ye &quot;el deber que tien tou musulmán con al respective de los demás. El criteriu esencial del ''imam'' ye la xusticia que se manifiesta en [esi] fechu..., si nun lu fai esiste'l derechu ya inclusive el deber de remontase contra él. ... Los ''mu'tazilíes'', anque racionalistes, nun yeren tolerantes: queriendo poner d'alcuerdu razón y relixón por aciu fórmules ríxides que creíen válides, volviéronse impopulares, máxime cuando la so intransixencia llevólos a instaurar la ''[[mihna]]'' o prueba inquisitorial. Finalmente, esi aparatu represivu volver contra ellos en... 848, cuando perdieron, dempués de venti años de poder y d'influencia, el favor del califa Mutawakkil, quie, juntmente col resurdimientu del sunnismu, condergar violentamente...&quot;&lt;ref&gt;[[Felipe Maíllo Salgado]], [https://books.google.es/books?id=GeEFiIVx454C&amp;pg=PA170&amp;dq= ''Vocabulariu d'historia árabe ya islámica''], AKAL, 1996, ISBN 8446005875&lt;/ref&gt;
* ''[[Hisba]]'' o ''[[hisbah]]'' (&quot;cálculu&quot;, &quot;verificación&quot;,&lt;ref&gt;''Vérification'' ye la traducción propuesta en francés, ''accountability'' ye la traducción propuesta n'inglés (&quot;rindición de cuentes&quot;, &quot;responsabilidá&quot;).&lt;/ref&gt; la conformidá integral coles lleis divines, que lleva a &quot;imponer el bien y prohibir el mal&quot;; col [[califa Omar]] esti principiu moral qu'obliga tantu a cada musulmán como a la comunidá de creyentes nel so conxuntu y al poder políticu, pasó a denominar a una institución de control en forma de policía de costumes, que na so aguada mercantil concretar na función d'un inspeutor denomináu ''[[muhtasib]]''; anguaño esiste en dellos países islámicos una institución de policía relixosa o moral denomada ''hisbah'', ''[[mutaween]]'' o ''[[mutawwi'in]]''&lt;ref name=&quot;MUT&quot; /&gt; y concretamente n'Arabia Saudita una denomada ''[[haia]]'' o [[Comité pa la Promoción de la Virtú y la Prevención del Viciu]]).&lt;ref&gt;[[Malek Chebel]] -[[:fr:Malek Chebel]]-, ''Manifeste pour un Islam des Lumières'', fonte citada en [[:fr:Hisba]]. Ver tamién [[Antonio Elorza]], [https://elpais.com/elpais/2015/06/08/opinion/1433780384_967380.html ''La fuercia del islam''], El País, 10 de xunu de 2015.&lt;/ref&gt;
* ''[[Ijma]]'' (&quot;consensu&quot;).
* ''[[Islah]]''&lt;ref name= &quot;Islah&quot; /&gt; (&quot;reforma&quot;) o ''[[nahḍa]]'' (&quot;renacencia&quot; o &quot;espertar&quot;) -[[reformismu islámicu]] o [[modernismu islámicu]]-;&lt;ref name= &quot;modernismu&quot; /&gt; ''[[mujaddid]]''&lt;ref&gt;Josef W. Meri, ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia'', 2005, p 678. ISBN 0415966906. Fonte citada en [[:en:Mujaddid]]&lt;/ref&gt; (&quot;renovador&quot;). L'opuestu ye ''[[fasad]]'' (&quot;corrupción&quot;, &quot;degradación&quot;).&lt;ref name= &quot;fasad&quot; /&gt; Tamién hai dalgún usu de ''[[aṣ-Ṣaḥwah l-ʾIslāmiyyah]]'' o ''[[aẗ-ẗajdid l-ʾIslāmiyyah]]''&lt;ref&gt;Esposito, ''op. cit.'', Lapidus. ''op. cit.'', Kepel, ''op. cit.'', ''Roy''. op. cit.''&lt;/ref&gt; (&quot;espertar islámicu&quot; o &quot;revival islámicu&quot;).
* ''[[Wasatiyya]]''&lt;ref&gt;Mansoor, fonte citada en [[:en:Wasat (Islamic term)]]&lt;/ref&gt; (&quot;vía media&quot;, &quot;equilibriu&quot;, &quot;moderación&quot;).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[I'jaz]]''&lt;ref&gt;Leaman, fonte citada en [[:en:I'jaz]]&lt;/ref&gt; (&quot;incapacidá&quot; d'asonsañar al Corán, o d'aportar a dalguna de les sos más ocultes revelaciones, lo que xustifica cualesquier aparente contradicción cola ciencia como una incapacidá del creyente-científicu y nunca del llibru sagráu).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Muharraf]]'' (&quot;distorsión&quot;, particularmente la que faen de la verdá los llibros sagraos distintos del Corán).&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Tawhid]]'' / ''[[Shirk]]'' (&quot;unicidá&quot; de Dios -monoteísmu, la principal verdá revelada del islam- / &quot;asociación&quot; d'otres entidaes con Dios identificáu col politeísmu, la idolatría y la representación d'imáxenes-, de lo que s'acusa al cristianismu -la Trinidá sería una asociación nel Dios únicu-; considérase unu de los principales pecaos del home -pretender oldease cola condición divina, daqué similar al conceutu griegu de ''[[hybris]]'', que n'árabe se traduciría como ''[[taghut]]''-&lt;ref&gt;[[John Renard]], [https://books.google.es/books?id=uX1f5qPhlwQC&amp;pg=PA66&amp;dq= ''Understanding the Islamic Experience''], pg. 66. Mustansir Mir, fonte citada en [[:en:taghut]]&lt;/ref&gt; y, nel pensamientu de Qutb, identificar cola aceptación de les instituciones occidentales, non musulmanes), ''[[mushirk]]'' o ''[[musirk]]'' (&quot;asociador&quot;, el que comete ''shirk'').&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt;
* ''[[Yahiliyya]]'' (&quot;inorancia&quot;, tantu la de la [[Arabia preislámica|dómina preislámica]] como aquella na que s'atopen los qu'ignoren l'islam, aplicáu a les sociedaes modernes).&lt;ref name= &quot;Soage&quot;&gt;Soage, ''op. cit.''&lt;/ref&gt;
* ''[[Dawwa]]'' (&quot;invitación&quot;, [[proselitismu]] pal espardimientu del islam), ''[[dai (islam)|dai]]'' (&quot;apóstol&quot;, &quot;propagandista&quot;, &quot;misioneru&quot;), ''[[da'i al-Mutlaq]]'', ''[[dai syednas]]''.&lt;ref&gt;Legislation.gov.uk, fonte citada en [[:en:da'i al-Mutlaq]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Salaf]]''&lt;ref name= &quot;salaf&quot; /&gt; (&quot;ancestros&quot;, &quot;predecesores&quot;- o ''Salaf as-Salih'' -&quot;píos predecesores&quot;-, los trés primeres xeneraciones del islam: la xeneración de los ''[[sahaba]]'' -&quot;compañeros&quot; de Mahoma- que fueron rexíos polos ''[[rashidun]]''&lt;ref&gt;Ibn Majah et Abou Dawoud, fonte citada en [[:fr:Rachidun]]&lt;/ref&gt; -los cuatro primeros califes, llamaos &quot;bien empuestos&quot;- y los dos siguientes: ''[[tabi'un]]'' -&quot;siguidores&quot;- y ''[[tabi' at-tabi'in]]''&lt;ref&gt;Abu Sa`id al-Khudri. Fonte citada en [[:fr:Tabi' at-tabi'in]]&lt;/ref&gt; -&quot;siguidores de los siguidores&quot;-); ''[[salafi]]'' (&quot;salafista&quot;, el que pretende siguir la vía de los ''salaf'', seya na interpretación de los testos sagraos o nes sos costumes).
* ''[[Masjid]]'' (&quot;llugar de cultu&quot; o &quot;postración pal rezu&quot; -la pallabra castellana ye &quot;mezquita&quot;) y ''[[madrasa]]'' (&quot;llugar d'estudiu&quot; -la pallabra castellana ye &quot;madraza&quot;-); ''[[daara]]'',&lt;ref&gt;[[Birame Demba Diao]], ''L'éducation islamique du Sénégal : Daara Madrasa'', Dakar, Université de Dakar, 1985, fonte citada en [[:fr:Daara]]. [[José Naranjo]], [https://elpais.com/elpais/2014/12/18/planeta_futuro/1418910789_991425.html ''Esos neños que piden - Los intentos d'acabar cola mendicidad infantil nes escueles corániques de Senegal topeten cola probeza y el pesu de la tradición''], El País, 25 d'abril de 2015. El xefe de la ''daara'' ye'l ''[[marabú]]'', y los neños estudiantes, los ''talibés''.&lt;/ref&gt; ''[[zawiya (edificiu)|zawiya]]'', ''[[khanqah]]''; ''[[kuttab]]'' o ''[[maktab]]'';&lt;ref&gt;Encyclopædia Britannica, fonte citada en [[:en:Maktab]]&lt;/ref&gt; (escuela coránica, onde s'apriende a lleer y escribir y se memoriza el Corán, el qu'hai memorizado el Corán ye un ''[[sayj]]'' -tratamientu de respetu que tamién recibe una persona d'edá o un líder relixosu,&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; similar al de ''shaikh'' -&quot;[[xeque]]&quot;- que se da al xefe d'una tribu; otros títulos de respetu son ''[[hajji]]'' o ''[[alhaji]]'',&lt;ref&gt;Ruthven, fonte citada en [[:en:hajji]]&lt;/ref&gt; que se da a quien fixo'l ''[[hajj]]'' o pelegrinación a La Meca, ''[[sidi]]'', ''[[sayyid]]'' -&quot;señor&quot;, aplicáu a los descendientes del profeta-, ''[[jerife]]'' -&quot;noble&quot;-, ''[[sahib]]'' -&quot;posesor&quot;-, ''[[janab]]'' -&quot;excelencia&quot;-,&lt;ref&gt;Royal Ark, fonte citada en [[:en:Janab]]&lt;/ref&gt; etc.)
* ''[[Sufi]]'' o ''[[tasawwuf]]'' (&quot;pureza&quot;, o tamién &quot;llana&quot;, el [[misticismu]] islámicu); ''[[tariqa]]'' (&quot;camín&quot;, escuela, confrería o orde sufí), ''[[murshid]]''&lt;ref&gt;Farhad, fonte citada en [[:en:murshid]]&lt;/ref&gt; (&quot;guía&quot;, líder d'una tariqa, que recibe un xuramentu de llealtá -''[[bay'a]]''-&lt;ref&gt;O ''[[baya'ah]]''. Lesch, fonte citada en [[:en:Baya'ah]]&lt;/ref&gt; similar al que recibía'l califa tamién lu recibe'l líder de los Hermanos Musulmanes, al qu'amás se llama ''al-murshid al-amm'', &quot;el guía xeneral&quot;, d'una manera similar a como Mussolini yera llamáu ''duce'', Hitler ''führer'', Franco ''caudiellu'', Ceaușescu ''conducatore'', o Mao ''gran timonel''-),&lt;ref name= &quot;Soage&quot; /&gt; ''[[murid]]''&lt;ref&gt;Esposito (2004), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:murid]]&lt;/ref&gt; (&quot;el que s'encamienta&quot;, siguidor d'un ''murshid''), ''[[salik]]'' (&quot;viaxeru&quot;, el que sigue un camín espiritual, pero tamién físicu, el pelegrín sufí, que s'en el so viaxe visita les distintes ''[[khanqah]]'' o ''[[ribat]]'' -sirvíen tantu d'albergue pa los ''salik'' y los ''[[talib]]'' o estudiantes (en plural ''[[talibán]]''), como de llugar de xunta d'una ''tariqa''-), ''[[derviche]]'', ''[[fakir]]'', ''[[morabito]]'', ''[[santón]]''. Ente les principales ''tariqat'' (plural de ''tariqa'') tán la ''[[qadiriyya]]'', la ''[[tijaniyya]]'' (estendida sobremanera per África occidental, fundada en 1782 por [[Ahmed Tijani]],&lt;ref&gt;Diakhaté, fonte citada en [[:fr:tijaniyya]], [[:fr:tidjane]] y [[:fr:Ahmed Tijani]] (1737-1815)&lt;/ref&gt; teólogu ''asharí'' y xurista ''malikí''), la ''[[mevleviyya]]'', la ''[[rifaiyya]]'', la ''[[naqshbandiyya]]'', la ''[[bektashi]]'', la ''[[khalwatiyya]]'', la ''[[chishtiyya]]'',&lt;ref&gt;Chishtiya d'Ajmer, fonte citada en [[:fr:chishtiyya]]&lt;/ref&gt; la ''[[suhrawardiyya]]'',&lt;ref&gt;Suvurova, fonte citada en [[:en:suhrawardiyya]]&lt;/ref&gt; etc. El sufismu puede acomuñóse con bien distintes opciones polítiques; ente que nunos casos identifícase-y con un islamismu moderao y tolerante, contrariu al salafismu (Marruecos, Siria),&lt;ref&gt;[http://noticias.lainformacion.com/religion-y-credos/islamistes/mohamed-vi-aboga-por un islam-moderáu-pa-cerrar-el pasu-al radicalismu_sSv9aCgvkN6Y4eVM5jfwi2/ ''El rei Mohamed VI de Marruecos abogó güei por &quot;el Islám del xustu mediu pa cerrar el pasu a los apóstoles del radicalismu, l'estremismu y la disensión&quot;, nun mensaxe nel que reivindicó amás la corriente sufí, opuesta al salafismu''], EFE, 14/05/14. [http://ongmusulmanesporlapaz.es/2013/05/07/siria-la guerra-del-wahabismu-contra-el-sufismu/ ''Siria: la guerra del wahabismu contra'l sufismu''], en Musulmanes pola Paz, 07/05/2013&lt;/ref&gt; en Sudán, dende finales del sieglu XIX (''[[mahdiyya]]'' o Estáu del [[Mahdi]]) la escuela ''[[jatmiya]]'' o ''[[mirghaniya]]'' vien inspirando movimientos integristes (''[[Ansar (Sudán)|Ansar]]'').&lt;ref&gt;[http://www.globalsecurity.org/military/world/suden/political-parties-umma.htm National Umma Party] en globalsecurity.org&lt;/ref&gt;
* ''[[Ilm al-Kalam]]'' o a cencielles ''[[kalam]]'' (&quot;la ciencia del discursu&quot;, la [[teoloxía]] islámica), ''mutakallim'' (&quot;el que fala&quot;, &quot;el falantes&quot;, &quot;el que realiza un discursu&quot;,&lt;ref name= &quot;nomes&quot; /&gt; el teólogu estremáu del xurista, del filósofu o del científicu); ente les escueles teolóxiques destacaron la ''[[mu'tazili]]'' (escuela teolóxica racionalista -Basora, sieglu VIII-, qu'inclúi la escuela ''[[bahshamiyya]]''&lt;ref&gt;Kramer, fonte citada en [[:en:bahshamiyya]]&lt;/ref&gt;), la ''[[ashariyyah]]'' (que, reaccionando frente al racionalismu, subordina la filosofía a los dogmes), la ''[[maturidi]]'',&lt;ref&gt;Encyclopedia of Islam, fonte citada en [[:en:maturidi]]&lt;/ref&gt; la ''[[murji'ah]]'',&lt;ref&gt;Isutzu, fonte citada en [[:en:murji'ah]]&lt;/ref&gt; la ''[[imami]]'',&lt;ref&gt;Britannica, fonte citada en [[:en:imami]]&lt;/ref&gt; etc. D'ente toes elles, la ''[[athari]]''&lt;ref name= &quot;athari&quot; /&gt; (&quot;textualista&quot;, el que refuga cualquier interpretación teolóxica -''kalam''- y esixe una llectura &quot;textualista&quot; o literalista de los testos sagraos -''[[al-Athariyya]]'', &quot;el testu&quot;-) identificar cola escuela xurídica ''[[hanbalí]]''. Atharis, maturidis y asharis son los trés escueles teolóxiques principales reconocíes nel islam sunnita.
* ''[[Azhari]]'' (lo relativo a [[al-Azhar]] -[[Mezquita d'al-Azhar|mezquita]] y [[Madrasa d'al-Azhar|madrasa]] principal d'El Cairu-, el principal centru intelectual islámicu; ye habitual referise a él como &quot;universidá d'al-Azhar&quot; o &quot;universidá d'El Cairu&quot;); [[Gran Imán d'al-Azhar]] (tamién llamáu gran xeque o gran muftí).
* [[Califa]] / [[sultán]] / [[emir]] / [[malik]] / [[rais]] (títulos relixosu-políticos islámicos).
* [[Imán (islam)|Imán]] / [[muftí]] / [[cadí]] / [[ulema]] / [[alfaquí]] / [[mujtahid]] / [[ayatola]] / [[mulá]] (títulos relixosu-xurídicos islámicos).
* ''[[Qisas]]'' / ''[[diyya]]'' / ''[[hudud]]'' / ''[[tazir]]'' (penes y castigos propios de distintes contravenciones).
* Términos d'[[economía islámica]]&lt;ref&gt;Badr, fonte citada en [[:en:History of Islamic economy]] -[[historia de la economía islámica]]-&lt;/ref&gt; y [[xurisprudencia económica islámica]])&lt;ref&gt;Mirakhor, ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islamic economic jurisprudence]]&lt;/ref&gt; [[banca islámica]], ''[[riba (usura)|riba]]''&lt;ref&gt;Siddiqi, fonte citada en [[:en:riba]].&lt;/ref&gt; (&quot;usura&quot;), ''[[zakat]]'' (&quot;llimosna&quot;, obligatoria como impuestu -en castellán &quot;azaque&quot;-), ''[[hawala]]'' (tresferencia informal de fondos).
* ''[[Shura (islam)|Shura]]''&lt;ref&gt;Esposito (2004), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Shura]]&lt;/ref&gt; (&quot;concertación&quot;, &quot;conseyu&quot;, &quot;asamblea&quot;, mecanismu de participación política na que, según el Corán, tienen de participar tolos afeutaos pola decisión que s'hai de tomar nella; ye un términu d'usu bien ambiguu, na organización de les [[mezquita|mezquites]] y de múltiples instituciones islámiques de toa naturaleza, incluyíes instituciones polítiques).
* ''[[Mahdi]]'' / ''[[Masih ad-Dajjal]]'' (&quot;l'empuestu&quot; / el &quot;falsu [[mesíes]]&quot;, na [[escatoloxía musulmana]]&lt;ref&gt;Esposito (2003), ''op. cit.'', fonte citada en [[:en:Islamic eschatology]]&lt;/ref&gt; protagonicen un enfrentamientu apocalíptico, que va asoceder nel ''[[yawm al-qiyamah]]'' -&quot;día de la resurrección&quot;, equivalente al [[día del xuiciu]] cristianu-).&lt;ref&gt;Glasse, fonte citada en [[:en:Masih ad-Dajjal]]&lt;/ref&gt;
* ''[[Silsila]]''&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], fonte citada en [[:en:Silsila]]&lt;/ref&gt; (&quot;cadena&quot;, &quot;llinaxe&quot;, traducible, según el contestu, como &quot;xenealoxía&quot; o inclusive como &quot;orde relixosa&quot; -especialmente la &quot;cadena iniciática&quot; nes escueles sufíes-; la &quot;cadena d'autenticidá&quot; ye de radical importancia na determinación de la validez de los hadices).

{{VT|Glosariu del islam}}

== Ver tamién ==
* [[Estudios islámicos]]
* [[Politoloxía de la relixón]]
* [[Rellaciones Ilesia-Estáu]] (cristianismu)
* [[Democracia relixosa]]
* [[Choque de civilizaciones]] (Samuel Huntington, 1993)
* [[Alianza de Civilizaciones]]
* [[Centru de detención de Guantánamo]]
* [[Islam y llaicismu]]
* [[Dirixentes relixosos islámicos]]&lt;ref&gt;[[:fr:Liste des principaux dirigeants religieux#Islam]]&lt;/ref&gt;
* [[Relixón política]]&lt;ref&gt;Gentile, fonte citada en [[:en:political religion]]&lt;/ref&gt;
*[[Esclavitú nel islamismu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* [[Tomás Alcoverro]], [http://blogs.lavanguardia.com/beirut/ser-atéu-en-tierres-del islam-75465 ''Ser atéu en tierres del Islam''], en ''La Vanguardia'', 21 d'ochobre de 2013
* [[Al-Ahram Center for Political and Strategic Studies]],&lt;ref&gt;[[:en:Al-Ahram Center for Political and Strategic Studies]]&lt;/ref&gt; [[Mohamed Fayez Farahat]] (coord.),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mei.edu/profile/mohamed-fayez-farahat|títulu=MEI }}&lt;/ref&gt; [[Diaa Rashwan]] (ed.), [[Abd al-Monein Said]] (dir.), [https://books.google.es/books?id=kbmlfNvxPMQC&amp;dq= ''The Spectrum of Islamist Movements''], 2007
* [[American Foreign Policy Council]],&lt;ref&gt;[[:en:American Foreign Policy Council]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=9fQ3AwAAQBAJ&amp;dq= ''The World Almanac of Islamism: 2014'']
* [[Samir Amghar]],&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.iris-france.org/actualite/2013-11-14/bios/samir.php IRIS]. [http://archives.cerium.ca/Amghar-Samir CERIUM]&lt;/ref&gt; [http://www.lignes-de-reperes.com/catalogue/islamismes2.htm ''Islamismes d'occident. État des lieux et perspectives''], 2006 ISBN 2-915752-15-X
* Samir Amghar, [https://books.google.es/books?id=uaZVAwAAQBAJ&amp;dq= ''Les islamistes au défi du pouvoir: Évolutions d'une idéologie''], 2012
* [[Nazih N. Ayubi]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://israelipalestinian.procon.org/view.source.php?sourceID=002142|títulu=PROCON }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=YkYBAwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Over-Stating the Arab State: Politics and Society in the Middle East''], 1995
* [[Raymond William Baker]],&lt;ref&gt;[[:en:Raymond W. Baker]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=OA3XqoR4AE8C&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam Without Fear: Egypt and the New Islamists''], 2003
* [[Assef Bayat]],&lt;ref&gt;[[:en:Assef Bayat]]&lt;/ref&gt; [http://www.merip.org/mer/mer226/street-politics-dissent-arab-world ''The street and the politics of dissent in the Arab World''], 2003
* [[Hamit Bozrslan]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ehess.fr/fr/ecole/fonctionnement/conseil-dadministration/ca/hamit-bozarslan/|títulu=EHESS }}&lt;/ref&gt; [http://www.canalu.tv/index.php/canalu/producteurs/universite_de_tous_les_savoirs/dossier_programmes/les_conferences_de_l_annee_2007/islams_d_aujourd_hui/l_islamisme_aujourd_hui_hamit_bozarslan « L'islamisme aujourd'hui »], ''Université de tous les savoirs'', ochobre de 2007 (conferencia).
* [[L. Carl Brown]],&lt;ref&gt;[[:en:L. Carl Brown]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=PPJ7-VpWHjoC&amp;dq= ''Religion and State: The Muslim Approach to Politics''], 2013
* [[François Burgat]],&lt;ref&gt;[[:fr:François Burgat]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=Ev1CtwAACAAJ&amp;dq= ''Political Islam''], 1992
* François Burgat, [https://books.google.es/books?id=RrKyLQAACAAJ&amp;dq= ''L'islamisme en face''], 2007 ([https://books.google.es/books?id=jg7SPQAACAAJ&amp;dq= ''L'islamismu de frente''], 1996)
* François Burgat, [http://www.libanvision.com/islamisme.htm ''L'Islamisme à l'heure d'Al Qaida''], 2005 ([https://books.google.es/books?id=kegYxMzFT2wC&amp;dq= ''Islamism in the Shadow of Al-Qaeda''], 2008)
* François Burgat, [https://books.google.es/books?id=f-OVPwAACAAJ&amp;dq= ''L'islamisme au Magheb, la voie du sud''], 2008
* François Burgat y otros, [https://books.google.es/books?id=30RdywAACAAJ&amp;dq= ''From Structural Violence to Violent Activism Around the Persian Gulf''], 2011
* [[Juan Eduardo Campo]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.religion.ucsb.edu/people/faculty/juan-y-campu/|títulu=UCSB }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=OZbyz_Hr-eIC&amp;dq= ''Encyclopedia of Islam''], 2009
* [[Ignacio Cembrero]],&lt;ref&gt;[https://elpais.com/autor/ignacio_cembrero/a El País] [http://www.elplural.com/2014/05/11/el corresponsal-de-el-pais-ignacio-cembrero-destituyíu-pol enfadu-de-marruecos/ ''El corresponsal de 'El País' Ignacio Cembrero destituyíu pol enfadu de Marruecos''], El Plural, 11 de mayu de 2014&lt;/ref&gt; [http://internacional.elpais.com/internacional/2013/05/09/actualidad/1368125737_884609.html ''Islamistes y llaicos topeten en Marruecos - L'apueste por modernizar l'islam llanzada por un intelectual bereber desamarra la roxura de los islamistes''], n'El País, 9 de mayu de 2013
* [[Mohamed Charfi]],&lt;ref&gt;[[:fr:Mohamed Charfi (personnalité tunisienne)]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=lxxjHjiZo68C&amp;dq= ''Islam and Liberty: The Historical Misunderstanding''], 2005
* [[Joseph Confavreux]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mediapart.fr/biographie/29259|títulu=Mediapart }}&lt;/ref&gt; [http://www.cjb.ma/images/stories/mediapart_1_4.pdf ''Qu'est-ce qu'un islam « modéré » ?], en ''Mediapart'', 28 de payares de 2011
* [[Guillaume Davranche]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://editionslibertalia.com/trop-jeunes-pour-mourir|títulu=CNRS - Paris-I - Alternative Libertaire }}&lt;/ref&gt; [http://www.alternativelibertaire.org/spip.php?article194 ''Extrême gauche : « Unité d'action » avec les islamistes ?''], en ''Alternative libertaire'', mayu de 2004.
* [[Antonio Elorza]], [https://books.google.es/books?id=9IvYUKXrbpMC&amp;dq= ''Umma: l'integrismu nel Islam ''], 2002
* Antonio Elorza, [https://books.google.es/books?id=9fTwAwAAQBAJ&amp;dq ''Los dos mensaxes del Islam: Razón y violencia na tradición islámica''], 2014
* [[Marc Erikson]], [http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/DK05Ak01.html ''Islamism, fascism and terrorism (Part 1)''], en ''Asia Times'', 5 de payares de 2002
* [[John Esposito]], [https://books.google.es/books?id=exApAR1lcNYC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam and democracy''], 1996
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=SlhxoTHLxeMC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam and politics''], 1998
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=9HUDXkJIE3EC&amp;dq= ''The Oxford History of Islam''], 1999
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=5iGCQgAACAAJ&amp;dq= ''The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World''], 2001
* John Esposito, [https://books.google.es/books?id=6VeCWQfVNjkC&amp;dq= ''The Oxford Dictionary of Islam''], 2004
* [[Bruno Étienne]],&lt;ref&gt;[[:fr:Bruno Étienne]]&lt;/ref&gt; [http://www.cairn.info/article.php?ID_REVUE=CITE&amp;ID_NUMPUBLIE=CITE_014&amp;ID_ARTICLE=CITE_014_0045 ''L'islamisme comme idéologie et comme force politique''], en ''Cités'', n° 14, P.O.F., 2003
* [[Roxanne Euben]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wellesley.edu/politicalscience/facstaff/euben|títulu=Wellesley }}&lt;/ref&gt; y [[Muhammad Qasim Zaman]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.princeton.edu/nes/people/display_person.xml?netid=mzaman|títulu=Princeton }}&lt;/ref&gt; (eds.), [http://www.reasonpapers.com/pdf/33/rp_33_14.pdf ''Princeton Readings in Islamist Thought: Texts and Contexts for al Banna to Bin Laden''], en ''Reason Papers'' nº 33, seronda de 2011 ([[Elizabeth Barre]], rew.)
* [[Mahmud A. Faksh]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://usm.maine.edu/pos/mahmud-faksh-0|títulu=Southern Maine }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=qZqBFyMNnNkC&amp;dq= ''The Future of Islam in the Middle East: Fundamentalism in Egypt, Algeria, and Saudi Arabia''], 1997
* [[Antonio Fernández Martín]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://defensa.buscador.gob.es/search?q=%22Antonio+Fern%C3%A1ndez+Mart%C3%ADn%22+&amp;oe=UTF-8&amp;ie=UTF-8&amp;proxystylesheet=ieee&amp;hl=es&amp;unviar=BUSCAR&amp;site=IEE_YE&amp;unviar=BUSCAR|títulu=IEEE }}&lt;/ref&gt; [http://www.ieee.es/Galerias/ficheru/docs_opinion/2014/DIEEEO38-2014_EnfrentamientoSunnita-Chiita_AFdezMartin.pdf ''L'enfrentamientu sunnita-chiíta, el so reflexu na tradicional rivalidá árabe-persa y la so repercusión n'Oriente Mediu''], n'Institutu Español d'Estudios Estratéxicos, 14 d'abril de 2014
* [[Abdou Filali-Ansary]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.humanities.ox.ac.uk/humanitas/?q=professor-abdou-filali-ansary|títulu=Oxford }}&lt;/ref&gt; [http://ema.revues.org/542 ''Ali Abderraziq et le projet de remise en ordre de la conscience islamique''], en ''Egypte - Pulgue Arabe'' nº 20, 1994
* [[Hillel Fradkin]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hudson.org/experts/134-hillel-fradkin|títulu=Hudson Institute }}&lt;/ref&gt; [http://blogs.law.harvard.edu/mesh/2008/03/islamism_and_the_media/ ''Islamism and the media''], 26 de marzu de 2008
* [[Ariel Francais]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.amazon.com/Ariel-Fran%C3%A7ais/y/B004MWPOTY|títulu=PNUD }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=6pH_BZRa1noC&amp;dq= ''Islam radical et nouvel ordre impérial: La menace totalitaire''], 2007
* [[Juan Goytisolo]], [https://elpais.com/elpais/2016/02/04/opinion/1454578106_367227.html ''Granes del actual yihadismu''], El País, 14 de febreru de 2016
* [[Heinz Halm]], [https://books.google.es/books?id=yfevT2_Xbd0C&amp;dq ''Der Islam: Geschichte und Gegenwart''], 2011
* Heinz Halm, [[Suraiya Faroqhi]], [[Monike Gronke]], [https://books.google.es/books?id=HO2KMAEACAAJ&amp;dq ''History of the Middle East: A Compilation''], 2013
* [[Chris Harman]],&lt;ref&gt;[[:en:Chris Harman]]&lt;/ref&gt; [http://perso.orange.fr/revuesocialisme/prophete.html ''« Le prophète et le prolétariat »''], 1994
* [[Chris Heffelfinger]],&lt;ref&gt;[[:en:Chris Heffelfinger]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=7O-Rm_8P2_MC&amp;dq= ''Radical Islam in America: Salafism's Journey from Arabia to the West''], 2011
* [[Robert Hefner]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bu.edu/anthrop/people/faculty/r-hefner/|títulu=Boston }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=MmmVMCBej8oC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Remaking Muslim Politics: Pluralism, Contestation, Democratization''], 2005
* [[Albert Hourani]], [https://books.google.es/books?id=A8GMAgAAQBAJ&amp;dq= ''Arabic Thought in the Lliberal Age 1798–1939''], 1983
* Albert Hourani, [https://books.google.es/books?id=irtb55WDsjMC&amp;dq= ''A History of the Arab Peoples: Updated Edition''], 2013
* [[Philippe d'Iribarne]],&lt;ref&gt;[[:fr:Philippe d'Iribarne]]&lt;/ref&gt; [[Samir Amghar]], [[Ahmad Salamatian]],&lt;ref&gt;[[:en:Ahmad Salamatian ]]&lt;/ref&gt; [[Cengiz Aktar]],&lt;ref&gt;[[:en:Cengiz Aktar]]&lt;/ref&gt; [[Olivier Roy]] y [[Thomas Pierret]], [http://www.lemonde.fr/idees/visuel/2013/07/11/l-islam-politique-est-il-dans-l-impasse_3446323_3232.html ''L'islam politique est-il dans l'impasse ?''], en ''Monde 039;', 17 de xunetu de 2013
* [[Sherman Jackson]],&lt;ref&gt;[[:en:Sherman Jackson]]&lt;/ref&gt; [http://www.lamppostproductions.com/wp-content/uploads/2011/01/JIHAD_MOD_WLD.pdf ''Jihad and the Modern World''], en ''Journal of Islamic Law and Culture'', nº 7, 2002
* [[Ira Marvin Lapidus]],&lt;ref&gt;[[:en:Ira Marvin Lapidus]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.com/books?id=I3mVUEzm8xMC&amp;pg=PA814&amp;lpg=PA814&amp;dq= ''A History of Islamic Societies''], 2002
* [[David Lloyd Johnston]], [http://www.equinoxpub.com/journals/index.php/CIS/article/view/4726 ''Hassan al-Hudaybi and the Muslim Brotherhood: Can Islamic Fundamentalism Eschew the Islamic State?''], en ''Comparative Islamic Studies'' nº 3, 2007
* [[Gilles Kepel]], [https://books.google.es/books?id=yHCSGzlKU8wC&amp;dq= ''Al oeste de Alá: la penetración del Islam n'Occidente''], 1995
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=niJMAAAACAAJ&amp;dq= ''La Yihad: espansión y cayente del islamismu''], 2001
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=O1l9acGQJQkC&amp;dq= ''The War for Muslim Minds: Islam and the West''], 2004
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=X4JfoDWCZtEC&amp;dq= ''Fitna: guerra nel corazón del Islam''], 2004
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=1BsQAQAAIAAJ&amp;q= ''The Roots of Radical Islam''], 2005
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=5hl7nAIP6DgC&amp;dq= ''Les polítiques de Dios''], 2006
* Gilles Kepel, [https://books.google.es/books?id=FQmIZqdHRQ8C&amp;dq= ''Beyond Terror and Martyrdom: The Future of the Middle East''], 2009
* Gilles Kepel, ''Passions arabes'', 2014.&lt;ref&gt;[https://elpais.com/elpais/2015/12/11/eps/1449832632_689627.html Citáu na entrevista con Álex Vicente, El País, 14 d'avientu de 2015]:{{cita|L'oxetivu de Daesh ye esterminar a los apóstates, qu'inclúi a quien faen de ponte ente dambos mundos, a los policías franceses de cultura musulmana, a los soldaos d'orixe árabe, y agora a esos mozos de los barrios atacaos.
Esisten múltiples teoríes pa esplicar la radicalización. Falar d'una falta d'integración de tipu cultural, de contestu socioeconómico y discriminación llaboral, de desequilibriu psicolóxicu… ¿En cuál cree usté? Hai que conxugales toes porque son complementaries. Lo qu'hai que tener claro ye que la ideoloxía islamista ye lo qu'estructura esa radicalización. Quien dicen que l'islam nun tien nada que ver, que ye un movimientu xuvenil como hubo otros, equivóquense. Esos mozos proyeutar nun mundu ideal allugáu en Siria, nun mundu islámicu alimentáu de profecíes. El problema nun ye l'islam, pero sí quién controla la so interpretación. Los que nun llogren velo ye solo porque son inorantes o porque tienen mieu de faese entrugues que pueden fadiar. ... Olivier Roy ye de los que creen que l'islam ye lo de menos, que se trata d'un movimientu xuvenil qu'ocupa'l llugar que n'otru momentu tuvo la estrema esquierda. Lo que Roy nun entiende ye qu'esi combate inscribir na lóxica del yihadismu, que lo qu'estructura esi combate ye la ideoloxía islamista.}}&lt;/ref&gt;
* [[Bahgat Korany]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aucegypt.edu/fac/Profiles/Pages/bahgatkorany.aspx|títulu=AUC }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=xyMjPQDzIp8C&amp;pg=PA111&amp;dq= ''The Changing Middle East: A New Look at Rexonal Dynamics''], 2010 pg. 111.
* [[Martin Kramer]],&lt;ref&gt;[[:en:Martin Kramer]]&lt;/ref&gt; [http://www.meforum.org/541/coming-to-terms-fundamentalists-or-islamists ''Coming to Terms: Fundamentalists or Islamists?''], en ''Middle East Quarterly'', vol. 10, nº 2, branu de 2003
* [[Wendy Kristianasen]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mondediplo.com/_wendy-kristianasen_|títulu=Monde Diplomatique }}&lt;/ref&gt; [http://www.monde-diplomatique.fr/1996/12/KRISTIANASEN_LEVITT/7458 ''Coran, politique et société''], en ''Monde Diplomatique'', avientu de 1996
* [[Abderrahim Lamchichi]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.u-picardie.fr/labo/curapp/CV/CVLamchichi.pdf|títulu=Picardie|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150112102330/https://www.u-picardie.fr/labo/curapp/CV/CVLamchichi.pdf|fechaarchivu=12 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=PRvf2Y4PNI8C&amp;dq= ''L'islamisme en Algérie''], 1992
* [[Oliver Leaman]],&lt;ref&gt;[[:en:Oliver Leaman]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=DbNEAQAAQBAJ&amp;dq= ''Controversies in Contemporary Islam''], 2013
* [[Reuben Levy]],&lt;ref&gt;[[:en:Reuben Levy]]&lt;/ref&gt; [[Herbert Spencer]], [https://books.google.es/books?id=uIYLAAAAIAAJ&amp;q= ''An introduction to the sociology of Islam''], 1930
* Reuben Levy, [https://books.google.es/books?id=JCJgmiv7uZcC&amp;dq= ''The Social Structure of Islam''], 1957
* [[Bernard Lewis]], [http://www.nybooks.com/articles/archives/1988/jan/21/islamic-revolution/ ''Islamic revolution''], 21 de xineru de 1988
* Bernard Lewis, [https://books.google.es/books?id=NXCTjv2oFtUC&amp;dq ''The Political Language of Islam''], 1991
* [[Roberto Marín Guzmán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.odi.ucr.ac.cr/boletin/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=727|títulu=UCR }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=uE04xfbza90C&amp;pg=PA124&amp;lpg=PA124&amp;dq= ''El Fundamentalismu Islámicu nel Mediu Oriente Contemporaneu: Anàlisis de Casos''], 2005
* [[Gema Martín Muñoz]], [https://elpais.com/diario/2007/06/19/opinion/1182204013_850215.html ''Turquía: ¿islamismu llaicu?''], El País, 19 de xunu de 2007
* [[Abbas Mirakhor]],&lt;ref&gt;[[:en:Abbas Mirakhor]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=OlawAAAAIAAJ&amp;q= ''Theoretical Studies in Islamic Banking and Finance''] , 2005
* [[Amin Maalouf]], [https://books.google.es/books?id=kxCUBQAAQBAJ&amp;dq= ''Les cruzaes vistes polos árabes''], 1983
* Amin Maalouf, [https://books.google.es/books?id=eowTFRX-_yUC&amp;dq= ''Identidaes asesines''], 2004
* Amin Maalouf, [https://books.google.es/books?id=RGJsewAACAAJ&amp;dq= ''El desaxuste del mundu: Cuando les nueses civilizaciones escósense''], 2011
* [[Mansoor Moaddel]],&lt;ref&gt;[[:en:Mansoor Moaddel]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=guXOAAAAMAAJ&amp;q= ''A Sociological Analysis of the Iranian Revolution''], 1986
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=w8-wtgAACAAJ&amp;dq= ''The Egyptian and Iranian Ulama at the Threshold of Modern Social Change''], 1991
* Mansoor Moaddel, [http://www.jstor.org/discover/10.2307/684660?sid=21105017565801&amp;uid=2&amp;uid=4&amp;uid=3737952 ''Shi'i Political Discourse and Class Mobilization in the Tobacco Movement of 1890-1892''], en ''Sociological Forum'', Vol. 7, Non. 3, setiembre de 1992
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=cgt2XSOuVgoC&amp;dq= ''Class, Politics, and Ideology in the Iranian Revolution''], 1994
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=Rp4kkKZgzWsC&amp;dq= ''Jordanian Exceptionalism: A Comparative Analysis of State-Religion Relationships in Egypt, Iran, Jordan, and Syria''], 2002
* Mansoor Moaddel, [https://books.google.es/books?id=Dk6BLopmn3gC&amp;dq= ''Islamic Modernism, Nationalism, and Fundamentalism: Episode and Discourse''], 2005
* Mansoor Moaddel y [[Stuart Karabenick]], [https://books.google.es/books?id=BeMTAAAAQBAJ&amp;dq= ''Religious Fundamentalism in the Middle East: A Cross-National, Inter-Faith, and Inter-Ethnic Analysis''], 2013
* [[Edward Mortimer]],&lt;ref&gt;[[:en:Edward Mortimer]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=MmKhQgAACAAJ&amp;dq=Mortimer,+Edward,+Faith+and+Power:+The+Politics+of+Islam,&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=un6pVJfSOsb1UJ-PgqAL&amp;ved=0CDAQ6AEwAg ''Faith and Power: The Politics of Islam''], 1982
* [[Ahmad Moussalli]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aub.edu.lb/fas/pspa/people/Pages/Moussalli.aspx|títulu=AUB }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=tTW4oQEACAAJ&amp;dq= ''Radical Islamic Fundamentalism: The Ideological and Political Discourse of Sayyid Qutb''], 1993
* Ahmad Moussalli, [https://books.google.es/books?id=TganmQEACAAJ&amp;dq= ''Images of Islam in the Western World and Images of the West in the Islamic World''], 2003
* Ahmad Moussalli, [https://books.google.es/books?id=CCy-NAEACAAJ&amp;dq= ''Moderate and Radical Islamic Fundamentalism: The Quest for Modernity, Legitimacy, and the Islamic State''], 2014
* [[Maajid Nawaz]],&lt;ref&gt;[[:en:Maajid Nawaz ]]&lt;/ref&gt; [http://www.amazon.com/dp/0762791365 ''Radical: My Journey out of Islamist Extremism''], 2013
* [[Greg Noakes]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wrmea.org/index.php?searchword=noakes&amp;searchphrase=all&amp;Itemid=28&amp;option=com_search|títulu=WRMEA }}&lt;/ref&gt; [http://www.washington-report.org/backissues/0994/9409021.htm ''Heritage Foundation Conference Assesses Islamist Threat''], en ''Washington Report on Middle East Affairs'', September/October 1994
* [[Observatori Solidaritat]], [https://web.archive.org/web/20150924054433/http://www.observatori.org/documents/islamismu_politico.pdf ''Islamismu políticu''] (Observatori de conflictes y drets humans, Universitat de Barcelona)
* [[Daniel Pipes]], [http://nationalinterest.org/article/islam-and-islamism-faith-and-ideology-748 ''Islam and Islamism: Faith and Ideology''], en ''The National Interest'', 1 de marzu de 2000
* [[Tariq Ramadan]], [https://books.google.es/books?id=PDkJVOocat8C&amp;dq ''La mio visión del islam occidental''], 2012
* Tariq Ramadan, [https://books.google.es/books?id=GDJh3LKp5qgC&amp;printsec=frontcover&amp;dq= ''Islam and the Arab awakening''], 2012
* Tariq Ramadan, [https://books.google.es/books?id=loW6AAAACAAJ&amp;dq= ''El reformismu musulmán: dende los sos oríxenes hasta los Hermanos Musulmanes''], 2000
* [[Rafael Ramón Guerrero]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.ucm.es/data/cont/docs/512-2014-01-30-CV%20-%20Departamentu%20-%20Rafael%20Ram%C3%B3n%20Guerrero.pdf|títulu=UCM }}&lt;/ref&gt; [http://www.libreria-mundoarabe.com/Boletines/n%BA51%20Jul.07/IslamPolitica.html ''Islam y política''], en ''Kauzar'' nº 37, 2ᵘ trimestre de 2003
* [[Abdelrahman Rashdan]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/profile/abdelrahman-rashdan.html|títulu=Al Jazeera }}&lt;/ref&gt; [https://web.archive.org/web/20150104191406/http://www.onislam.net/english/politics/transnational/459522-terminological-chaos-political-islam-and-islamism.html ''Terminological Chaos: Political Islam and Islamism''] en ''On Islam'' 16 d'ochobre de 2012
* [[Robert Redeker]],&lt;ref&gt;[[:fr:Robert Redeker]]&lt;/ref&gt; [http://www.lefigaro.fr/debats/2006/09/19/01005-20060919ARTFIG90134-face_aux_intimidations_islamistes_que_doit_faire_púlguelu llibre_.php ''Face aux intimidations islamistes, que doit faire le monde llibre ?''], Le Figaro , 15 d'ochobre de 2007
* [[Maria-Àngels Roque]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iemed.org/presentacio-ye/liemed/maria-angels-roque|títulu=IEMED }}&lt;/ref&gt; (ed.), [https://books.google.es/books?id=F2vOitlGawoC&amp;pg=PA170&amp;dq= ''L'islam plural''], 2003
* [[Olivier Roy]], [https://books.google.es/books?id=mjijSP5DeAoC&amp;vq ''The Failure of Political Islam''], 1994
* Olivier Roy, [http://www.politique-autrement.org/spip.php?article77 ''Islamisme, fondamentalisme et néo-fondamentalisme : de quoi parle-t-on ?''], en ''Politique autrement'', xunu de 2002
* Olivier Roy, [https://books.google.es/books?id=b9eFGcsWnwEC&amp;dq= ''Globalized Islam: The Search for a New Ummah''], 2004
* Olivier Roy, [[Antoine Sfeir]],&lt;ref&gt;[[:fr:Antoine Sfeir ]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=rNrMilgHKKEC&amp;dq=hassan+a el+banna&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s ''The Columbia World Dictionary of Islamism''], 2007
* Olivier Roy, [https://books.google.es/books?id=wAAqBgAAQBAJ&amp;pg=PR4&amp;dq= ''Holy Ignorance: When Religion and Culture Part Ways''], 2010
* Olivier Roy, [http://foreignpolicy.com/2012/04/16/the-new-islamists/ ''The New Islamists - How the most estreme adherents of radical Islam are getting with the times''], en Foreign Policy, 16 d'abril de 2012
* Olivier Roy, [https://elpais.com/elpais/2015/01/12/opinion/1421087876_925466.html ''Una comunidá imaxinaria - Los estremistes nun representen a la población musulmana francesa, que ta muncho más integrada de lo que se cree. La radicalización solamente afecta a una parte marxinal de la mocedá''], El País, 13 de xineru de 2015
* [[Omid Safi]],&lt;ref&gt;[[:en:Omid Safi]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=SkkIx4awehwC&amp;q= ''Progressive Muslims: on justice, gender and pluralism''], 2003
* Omid Safi, ''Progressive Islam'', en [https://books.google.es/books?id=2AtvBAAAQBAJ&amp;dq= ''Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God''], 2014, Vol. II, páxs. 486–490. ISBN 1610691776.
* [[Edward Said]], [https://books.google.es/books/about/Covering_Islam.html?id=zO0deebv7S8C&amp;redir_esc=y ''Covering Islam''], 1997
* [[Ana Belén Soage]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://granada.academia.edu/Anabel%C3%A9nSoage|títulu=Granada }}&lt;/ref&gt; [http://digibug.ugr.es/bitstream/10481/20217/1/20156959.pdf ''Apaición y desenvolvimientu del pensamientu islamista nel mundu árabe al traviés de los testos de los sos principales esponentes''], tesis doctoral, Universidá de Granada *
Janine y [[Dominique Sourdel]],&lt;ref&gt;[[:fr:Dominique Sourdel]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=ZDhWAAAACAAJ&amp;dq= ''Dictionnaire historique de l'islam''], 2004
* [[Bassam Tibi]],&lt;ref&gt;[[:en:Bassam Tibi]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=cmCiGkLBrkgC&amp;dq= ''Political Islam, World Politics and Europe: Democratic Peace and Euru-Islam Versus Global Jihad''], 2008
* Bassam Tibi, [https://books.google.es/books?id=HyEyLXcIXgUC&amp; ''Islamism and Islam''], 2012
* [[Arno Tausch]] y [[Almes Hesmati]],&lt;ref&gt;[[:en:Almes Hesmati]]&lt;/ref&gt; [http://ideas.repec.org/p/iza/izadps/dp4459.html Asabiyya: ''Re-Interpreting Value Change in Globalized Societies''], 2009
* [[Arno Tausch]] y otros, [http://ideas.repec.org/b/erv/ebooks/b001.html ''Why Europe has to offer a better deal towards its Muslim communities. A quantitative analysis of open international data''], 2006
* [[Chian Tugal]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sociology.berkeley.edu/faculty/cihan-ziya-tugal|títulu=Berkeley }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=AzDgC9jAkiMC&amp;dq= ''Passive Revolution: Absorbing the Islamic Challenge to Capitalism''], 2009
* [[Alexander De Waal]],&lt;ref&gt;[[:en:Alex de Waal]]&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id= ''Islamism and Its Enemies in the Horn of Africa''], 2004
* [[Hakan Yavuz]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://faculty.utah.edu/o0084559-M_HAKAN_YAVUZ/biography/index.hml|títulu=Utah }}&lt;/ref&gt; [https://books.google.es/books?id=UoZRR0gUbJIC&amp;dq= ''Secularism and Muslim Democracy in Turkey''], 2009

Notes d'allugamientu de los autores (cuando esisten, artículos d'otres wikipedias, n'otru casu, webs d'universidaes o medios onde s'alluguen):
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
*[http://www.lescahiersdelislam.fr/links/Instituts-et-Universites-islamiques_ai48300.html Instituts et Universités islamiques] (''Les cahiers de l'islam'')
*[http://www.oxfordislamicstudies.com/Public/about.html Oxford Islamic Studies]
*[https://web.archive.org/web/20150106183922/http://www.ieiop.csic.es/ Institutu d'Estudios Islámicos y del Oriente Próximu] (CSIC, España)
*[http://www.cemoan.org/ CEMOAN] (Universidá Nacional, Costa Rica)
*[http://www.cemofpsc.org/ Centro d'Estudios d'Oriente Mediu] (FPSC)
*[http://en.qantara.de/ Qantara.de]
*[http://www.webislam.com/ Webislam.com]
*[https://web.archive.org/web/20150108044819/http://www.onislam.net/english/index.php Onislam.net]
*[http://www.islamist.com/ Islamist.com]
*[http://www.islamophile.org/spip/ Isamophile.org]

{{Tradubot|Islamismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Islam políticu|Islam políticu]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>r5kma65bwl23apz3pvbrd36zj6fpxmq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Refuxáu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114903</id>
    <revision>
      <id>3703177</id>
      <parentid>3684799</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35058" xml:space="preserve">{{Referencies|t=20170320163533|sociedá}}
[[Ficheru:Vietnamkrieg_Bootsflüchtling_1980.jpg|derecha|miniaturadeimagen|269x269px|Un refuxáu vietnamita]]
[[Ficheru:Refugee_camp,_Beirut_from_Bain_Collection,_no_date_(LOC).jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Campu de refuxaos, [[Beirut]]]]
[[Ficheru:Um_Piam05.JPG|miniaturadeimagen|200x200px|Campu de refuxaos de Um Piam en [[Tailandia]] (2009))]]
[[Ficheru:Refugeeconvention.PNG|derecha|miniaturadeimagen|400x400px|Participantes na Convención sobre l'Estatutu de los Refuxaos: &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Participants na Conferència de 1951
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Participants en els Protocols de 1967
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Participants en ambdós tractats
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;Non hi han participat]]
Un '''abellugáu''' (según defini al artículu 1A de la Convención de 28 de xunetu de 1951 relativa al estatutu de los '''abellugaos''' de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]]) ye una persona que s'atopa fora del país d'onde ye orixinariu, o bien onde mora davezu, por cuenta de una medrana encontada de persecución por razones d'etnia, relixón, nacionalidá, pertenencia a un grupu social o opiniones polítiques, y que nun puede o nun quier reclamar la proteición del so país pa poder volver.

== Conceutu ==
El conceutu de refuxáu espandióse gracies al Protocolu de la Convención de 1967 y les convenciones rexonales d'[[África]] y América Llatina pa incluyir que fuxeren de la guerra y otres persecuciones violentes al so país. Les muyeres y neños refuxaos representen una subsecció adicional de los refuxaos que faen falta d'una atención especial.

El 1951 la [[Organización de les Naciones Xuníes]] define al '''abellugáu''' como la persona que:{{Cita|''&quot;Teniendo una medrana bien fundáu de ser escorríu por razones de raza, relixón, nacionalidá, pertenencia a un grupu social particular, o opinión política, ta fora del so país, de la so nacionalidá y ta inhabilitáu o, por causa de esti mieu, nun quier optar pola proteición d'esti país&quot; ''}}El términu abellugáu ye de cutiu usáu pa incluyir [[Persona movida|persones movíes]] que podíen quedar al marxe de definición llegal na Convención, o bien porque dexaren los sos países por cuenta de una guerra y non pol mieu a persecución, o porque fueren forzaos a emigrar nel interior de los sos países. La Convención que regula los aspeutos propios de los problemes de los refuxaos na África, adoptada pola [[Xunión Africana|Organización pola Unidá Africana]] el [[1969]], utiliza una definición más amplia de la Convención, incluyendo les persones que dexaron los sos países d'orixe non yá por cuenta de la persecución, sinón tamién por cuenta d'actes d'agresión esteriores, ocupación, dominación por potencies estranxeres o graves alteraciones del orde públicu.

Los refuxaos fueron definíos como grupu llegal en respuesta a la gran cantidá de persones que fuxíen d'[[Europa Oriental|Europa del Este]] dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]]. L'axencia internacional encargada de coordinar la proteición de los refuxaos ye la Oficina del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR), que cuntó 8,4 millones los refuxaos en tol mundu a principios de 2006. Esta foi la cifra más baxa dende 1980. La principal esceición son los 4.600.000 refuxaos palestinos so l'autoridá de l'[[Axencia de Naciones Xuníes pa los Refuxaos de Palestina n'Oriente Próximu|Axencia de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos de Palestina nel Próximu Oriente]] (UNRWA), que son l'únicu grupu que tien reconocíu l'estatutu de refuxáu tamién a los sos descendentes acordies cola definición anterior.

El Comité de los EE.XX. pa los Refuxaos ya Inmigrantes cifra un total de 62 millones los refuxaos en tol mundu y apreciu qu'hai más de 34 millones movíos pola guerra, incluyíos los movíos internos, que permanecen dientro de les fronteres nacionales. La mayoría de los refuxaos qu'abandonen el so país piden asilu a los países vecinos. Les &quot;soluciones duraderes&quot; pa les poblaciones de refuxaos, definíes pol ACNUR y polos gobiernos, son les siguientes: la repatriación voluntaria nel país d'orixe, la integración al país d'asilu y el reassentament nun tercer país.

El 31 d'avientu de 2005 los países con mayor númberu de refuxaos son el [[Afganistán]], [[Iraq]], [[Birmania|Myanmar]], [[Sudán]] y los territorios palestinos. El país col mayor númberu de movíos internos ye [[Sudán]], con más de 5 millones. A partir de 2006, con 800.000 refuxaos y movíos internos, [[Azerbaixán]] yera'l país con población de movíos internos más alta del mundu.

== Historia ==
[[Ficheru:Refugearmenian.PNG|miniaturadeimagen|295x295px|Una refuxada armenia y el so fíu]]
[[Ficheru:Armenian_woman_and_her_children_from_Geghi,_1899.jpg|miniaturadeimagen|208x208px|Un millón d'[[Pueblu armeniu|armenios]] abandonaron Turquía ente 1915 y 1923 pa fuxir del xenocidiu.]]
La idea o conceutu qu'una persona que buscaba abellugu nun llugar sagráu nun podía ser prindáu ensin sanción divina yera yá familiar ente los antiguos [[Antigua Grecia|griegos]] y [[Exiptu|exipcios.]] Aun así, el derechu a buscar asilu nuna ilesia o cualesquier otru llugar sagráu foi codificado per primer vegada na llei de Ethelbert de Kent versu en 600. Mientres la [[Edá Media]] dictáronse lleis similares en tou [[Europa]]. El conceutu de exiliáu políticu, abondo rellacionáu, tamién tien una llarga historia: [[Ovidio|Ovidi]] foi unviáu a [[Constanța (Rumanía)|Tomis]], [[Voltaire]] se exilió n'[[Inglaterra]]. La Paz de Westfalia de [[1648]] significó la reconocencia de la soberanía ente les distintes naciones firmantes. Sicasí, nun foi hasta la llegada del [[nacionalismu romántico]] del [[sieglu XVIII]] cuando ganó fuercia y significáu el conceutu &quot;país de nacionalidá&quot; y riquíase la presentación d'identificación pa cruciar la frontera.

El términu ''abellugáu'' de cutiu ye aplicáu con efeutos retroactivos a grupos que s'atopen en situaciones delimitadas pola convención de 1951. Por casu, dempués del [[Edictu de Fontainebleau]] de [[1685]] pol que se prohibió'l [[protestantismu]] en Francia, centenares de miles d'[[Hugonotes|hugonots]] colaron a Inglaterra, Países Baxos, Suiza, Sudáfrica, Alemaña y Prusia. Les folaes de [[Pogromo|progroms]] que solmenaron l'[[Imperiu rusu]] a finales del sieglu XIX y empiezos del sieglu XX provocaron la emigración de 2 millones de xudíos ente 1881 y 1920. Simultáneamente, mientres el sieglu XIX una bona parte de los pueblos musulmanes (''Muhacir'') qu'habitaben los Balcanes, el Cáucasu, Crimea y [[Creta]] guarecer al actual Turquía, conformando l'actual país. Mientres les [[Guerres de los Balcanes|Guerres balcániques]] de 1912-1913 unes 800.000 persones tuvieren qu'abandonar el so llar. Dalgunos d'estos grupos fueron consideraos oficialmente como abellugaos dempués de la [[Primer Guerra Mundial]].

=== Sociedá de Naciones (SDN) ===
La primer coordinación internacional sobre los refuxaos llegó col nomamientu per parte de la [[Sociedá de les Naciones|Sociedá de Naciones]] del primeru Altu Comisionado pa los Refuxaos, [[Fridtjof Nansen]]. Esta Comisión foi creada'l 1921 p'ayudar al casi un millón y mediu de refuxaos provocaos pola [[Revolución rusa|Revolución Rusa]] y la siguiente [[Guerra Civil Rusa|guerra civil]] (1917–1921), munchos d'ellos aristócrates fuxendo del gobiernu comunista. El 1923 el mandatu de la comisión foi aixamplat pa incluyir el más d'un millón d'armenios que fuxeren del [[Anatolia|Asia Menor]] [[Turquía|turca]] ente 1915 y 1923 (xenocidiu [[Pueblu armeniu|armeniu.]] Unos años más tarde el mandatu foi aixamplat pa incluyir los refuxaos [[Pueblu asiriu|asirios]] y turcos.

L'intercambiu de poblaciones ente Grecia y Turquía (1923) implicó alredor de dos millones de persones, la mayoría convertíos en refuxaos forzaos y privaos ''de iure'' de la so nacionalidá de sieglos, nun tratáu #promover y supervisáu pola comunidá internacional como parte del [[Tratáu de Lausana]].

El [[Congresu de los Estaos Xuníos]] aprobó'l 1921 la Llei de Cuotes d'Emerxencia y el 1924 la Llei d'Inmigración Johnson-Reed, que tenía como finalidá acutar inda más la entrada d'emigrantes d'Europa meridional y oriental, especialmente xudíos, italiansi eslavos, qu'empezaren a entrar en gran númberu a partir de la década de 1890. La mayoría de refuxaos europeos (principalmente xudíos y eslavos) que fuxíen de [[Josif Stalin|Stalin]], de los nazis y de la [[Segunda Guerra Mundial]] ser prohibida la entrada nos Estaos Xuníos.

El 1930 establecióse la [[Pasaporte Nansen|Oficina Internacional Nansen polos Refuxaos]] como socesora del Altu Comisionado pa Refuxaos, y que ente los sos principales finxos foi l'establecimientu del [[pasaporte Nansen]] pa los refuxaos, cosa que-y fixo merecer el [[premiu Nobel de la Paz]] de [[1938]]. La Oficina Nansen enfrentar a problemes como la falta de financiamientu, l'aumentu del númberu de refuxaos, y la falta de cooperación per parte de dellos Estaos miembros, cosa que-y restó ésitu. Sicasí, consiguió que catorce naciones ratificaren la Convención de Refuxaos de 1933, una solución rápida y relativamente modesta, antecedente de carta de los [[derechos humanos]], y llogró asistencia pal abarganando d'un millón de refuxaos en tol mundu.
[[Ficheru:Spanish_War_Children001.jpg|miniaturadeimagen|Neños preparaos pa ser sacupaos d'España mientres la [[Guerra Civil Española]] de 1936 a 1939.]]
La llegada al poder del [[nazismu]] provocó una fuerte medría nel númberu de refuxaos d'Alemaña, de tal manera que'l 1933 la Sociedá creó l'alta Comisión pa Refuxaos d'[[Alemaña]]. El [[4 de xunetu]] de 1936 roblóse un alcuerdu so los auspicios de la SDN que definía refuxáu proveniente d'Alemaña como &quot;cualquier persona que taba establart nesti país, que nun tener nenguna otra nacionalidá que l'alemana y respectu de les cualos establezse que de fechu o de derechu nun esfruta de la proteición del Gobiernu del Reich&quot;(artículu 1) El mandatu d'esta Alta Comisión foi espandíu pa incluyir a los refuxaos d'[[Austria]] y de Sudetenland. Dende'l 1 d'ochobre de 1938 unos 150.000 [[checos]] fueron movíos cuando l'[[Wehrmacht|exércitu alemán]] invadí [[Checoslovaquia]] según l'establecíu nel [[Alcuerdos de Múnich|alcuerdu de Múnich]].

El 31 de setiembre de [[1938]] tantu la Oficina Nansen como l'alta Comisión fueron eslleíes y sustituyíos pola Oficina del Altu Comisionado pa los Refuxaos so la proteición de la SDN. Esto coincidió cola llegada en [[Francia]] de numberosos refuxaos [[Segunda República Española|republicanos]] dempués de ser ganaos polos [[Franquismu|franquistes]] na [[Guerra Civil Española]].

=== Segunda Guerra Mundial y la UNRRA ===
El conflictu y l'inestabilidá política mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] provocaron grandes cantidaes d'emigraos forzaos (veáis la evacuación y espulsión mientres la Segunda Guerra Mundial). Al acabar la guerra había a Europa más de 400 millones de refuxaos. 
El 1943, los [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Aliaos]] crearon l'Alministración de Socorru y Rehabilitación de les Naciones Xuníes (UNRRA) p'apurrir ayuda a les zones lliberaes de les [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|potencies de la Exa]], incluyendo partes d'Europa y China. Esto incluyía'l regresu de más de siete millones de refuxaos, comúnmente conocíos como persones movíes, al so país d'orixe y l'establecimientu de campamentos de [[Persona movida|persones movíes]] pa un millón de refuxaos que se negaben a ser repatriaos.

Nos últimos meses de la [[Segunda Guerra Mundial]] unos cinco millones de civiles alemanes de les rexones alemanes de [[Prusia Oriental]], [[Pomerania|Pomerània]] y [[Silesia|Silèsia]] fuxeron de la ofensiva del [[Exércitu Coloráu]] y convirtiéronse en refuxaos a [[Mecklemburgu (desambiguación)|Mecklemburg]], [[Brandeburgu]] y [[Saxonia|Saxònia.]] Dempués de la capitulación de la [[Wehrmacht]] el mayu de 1945 los aliaos ocuparon Alemaña nes fronteres reconocíes el [[31 d'avientu]] de [[1937]], según l'alcordáu na Declaración de Berlín de 5 de xunu de 1945. Dende la primavera de 1945 los polacos forzaren enérxicamente la espulsión de los alemanes d'estes provincies nun programa de [[llimpieza étnica]]. Cuando los aliaos axuntar a Potsdam el [[17 de xunetu]] de [[1945]] na Conferencia de [[Potsdam]] tuviéronse qu'enfrentar a una situación caótica colos refuxaos. El [[2 d'agostu]] de 1945, establecióse'l protocolu de Potsdam. L'artículu IX ponía una cuarta parte del territoriu d'Alemaña so l'alministración provisional de Polonia y l'artículu XIII ordenó que los [[alemanes étnicos]] de Polonia, Checoslovaquia y Hungría fueren tresferíos n'[[Alemaña Occidental]] d'una manera &quot;ordenada y humana&quot;.

Anque nun fuera aprobáu polos aliaos a Potsdam, centenares de miles d'[[alemanes étnicos]] de [[Reinu de los Serbios, Croates y Eslovenos|Yugoslavia]] y [[Rumanía]] fueron deportaos a trabayos forzaos a la [[Xunión Soviética]], nes zones d'ocupación aliada d'Alemaña y darréu a la [[República Democrática Alemana|República Democrática Alemaña]], [[Austria]] y la [[Alemaña|República Federal d'Alemaña]], na que ye considerada como la mayor tresferencia de población de la hestoria. En total viéronse afeutaos 15 millones d'alemanes, y más de dos millones de persones morrieron mientres la espulsión de la población alemana. (veáis [[Espulsión d'alemanes tres la Segunda Guerra Mundial|espulsión de los alemanes d'Europa del Este]].) Ente'l final de la [[Segunda Guerra Mundial]] y la construcción del [[muriu de Berlín]] el 1961 más de 563.700 refuxaos d'Alemaña Oriental colaron a Alemaña Occidental fuxendo de la [[Zona d'ocupación soviética|ocupación soviética]].
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_175-S00-00326,_Flüchtlinge_aus_Ostpreußen_auf_Pferdewagen.jpg|miniaturadeimagen|Refuxaos alemanes de [[Prusia Oriental]], 1945]]
Mientres el mesmu periodu, millones d'antiguos ciudadanos rusos fueron repatriaos contra la so voluntá a la [[Xunión Soviética|URSS.]] 
El [[11 de febreru]] de 1945, como conclusión de la [[Conferencia de Yalta|Conferencia de Ialta]], los Estaos Xuníos y Reinu Xuníu roblaron un alcuerdu de repatriación cola URSS. La interpretación d'esti Alcuerdu dio llugar a la repatriación forzosa de tolos soviéticos, independientemente de los sos deseos. Cuando la guerra acabó'l mayu de 1945, les autoridaes civiles britániques y estatunidenques ordenaron a les sos fuercies militares n'Europa deportar a la Xunión Soviética millones de los antiguos residentes incluyendo munches persones que salieren de Rusia diba décades y que teníen otres nacionalidaes. Les operaciones de repatriación forzosa llevar a cabu dende 1945 hasta 1947.

A la fin de la Segunda Guerra Mundial, había más de 5 millones de &quot;movíos&quot; de la Xunión Soviética n'Europa Occidental. Alredor de 3 millones fueren sometíos a trabayos forzaos (Ostarbeiters) al [[Alemaña nazi|Terceru Reich]] y los territorios ocupaos. Los [[Prisioneru de guerra|prisioneros de guerra]] soviéticos y los homes de [[Andréi Vlásov|Vlàssov]] fueron puestos so la xurisdicción de la SMERSH (Muerte a los espíes). De los 5,7 millones de prisioneros de guerra soviéticos prindaos polos alemanes, a la fin de la guerra 3,5 millones morrieren mientres el so captiveri alemán. Los sobrevivientes al so regresu a la URSS fueron trataos como traidores (veáis la Orde núm. 270). Más de 1,5 millones soldaos del Exércitu Coloráu encarcelaos polos nazis y que sobrevivieren fueron unviaos al [[Gulag]].

Polonia y l'Ucrania Soviética llevó a cabo intercambio de población: los polacos que vivíen al este de la nueva frontera ente Polonia y l'Xunión Soviética fueron deportaos en [[Polonia]] (alredor de 2.100.000 persones) (veáis la repatriación de los polacos 1944-1946) y [[Pueblu ucranianu|ucraínos]] que moraben al oeste de la nueva frontera fueron deportaos na [[República Socialista Soviética d'Ucraína|Ucrania soviética.]] El treslláu de población de la Ucrania soviética producir a partir de setiembre de 1944 hasta mayu de 1946 (alredor de 450.000 persones) (veáis la repatriación de los ucraínos de Polonia a la Xunión Soviética). Dellos ucraínos (alredor de 200.000 persones) abandonaron el sudeste de Polonia, más o menos voluntariamente (ente 1944 y 1945).

La UNRRA foi clausurada'l 1947, momentu nel cual fíxose cargu l'apocayá creada Organización Internacional polos Refuxaos. Ente que la entrega taba prevista orixinalmente llevalo a cabu a principios de 1947, nun se produció hasta xunetu de 1947. La Organización Internacional polos Refuxaos yera una organización temporal de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] (ONX), col mandatu d'acabar la xera de la UNRRA de repatriación o reassentament de los refuxaos europeos. Foi eslleida'l 1952 dempués de reassentament de cerca d'un millón de refuxaos. La definición de refuxáu entós yera la d'una persona con pasaporte Nansen o un &quot;Certificáu de Elegibilitat&quot;, emitíu pola Organización Internacional polos Refuxaos.

=== Establecimientu del ACNUR ===
[[Ficheru:Pintada_de_benvinguda_als_refugiats._St_Cugat_del_Vallès.jpg|miniaturadeimagen|Pintada de bienvenida a los refuxaos. Sant Cugat del Vallès.]]
El [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR o UNHCR) foi establecíu'l [[14 d'avientu]] de 1950 y tien la so sede a [[Xinebra]], cola misión de protexer y sofitar a los refuxaos, a pidimientu d'un gobiernu o de les Naciones Xuníes y ayudar al so regresu o reassentament. Tolos refuxaos del mundu tán sol mandatu del ACNUR, sacante los árabes palestinos que fuxeron del nuevu [[Israel|Estáu xudíu]] ente 1947 y 1948 (veáis más palantre). Sicasí, los palestinos que fuxeron de los territorios palestinos dempués de 1948 (por casu, mientres la [[Guerra de los Seis Díes]] de 1967) tán so la xurisdicción del ACNUR.

El ACNUR apurre proteición y asistencia non yá a los refuxaos, sinón tamién a otres categoríes de persones movíes o precisaes. Estos inclúin los solicitantes d'asilu, los refuxaos que volvieron a casa pero qu'inda precisa ayuda na reconstrucción de les sos vides, les comunidaes civiles locales direutamente afeutaes polos movimientos de los refuxaos, los apátrides y los llamaos ''movíos internos'' (IDP). Los movíos internos son los civiles que se vieron obligaos a fuxir de casa so, pero que nun llegaron a un país vecín y, poro, a diferencia de los refuxaos, nun tán protexíos pol derechu internacional y puede resultar malo de recibir cualquier forma d'asistencia. A midida que la naturaleza de la guerra camudó nes últimes décades, con más y más conflictos internos en cuenta de guerres ente Estaos, el númberu de movíos aumentó de manera significativa a una estimación de 5 millones de persones en tol mundu.

El ACNUR recibió'l [[premiu Nobel de la Paz]] de 1954 y 1981. L'axencia tien el mandatu de dirixir y coordinar l'acción internacional, la cooperación pa protexer los refuxaos y resolver los problemes de los refuxaos en tol mundu. El so oxetivu principal ye salvaguardar los derechos y el bienestar de los refuxaos. Esforciar pa garantizar que tol mundu pueda exercer el derechu de pidir asilu y atopar abellugu seguru n'otru Estáu cola opción de volver a casa de manera voluntaria, integración local o reassentament nun tercer país.

Munches celebridaes tán acomuñaos cola axencia como Embaxadores de Bona Voluntá del ACNUR, incluyendo [[Angelina Jolie]], [[Giorgio Armani]] y otros. L'individuu que recaldó más dineru n'actuaciones benéfiques y trabayu voluntariu en nome del ACNUR foi [[Luciano Pavarotti]].

El mandatu del ACNUR foise ampliando pa incluyir la proteición y la prestación d'asistencia humanitaria a los descritos como otres persones &quot;d'interés&quot;, incluyendo los movíos internos (IDP) que s'afaen a la definición llegal de refuxáu so la Convención de Refuxaos de 1951 y al Protocolu de 1967, la Convención de la Organización pola Unidá Africana de 1969, o dalgún otru tratáu si salieron del so país, pero qu'anguaño permanecen nel so país d'orixe. ACNUR tien tamién misiones en [[Colombia]], [[República Democrática d'El Congu]], [[Serbia]] y [[Montenegru]] y [[Costa de Marfil]] p'ayudar y emprestar servicios a los movíos internos.

== Exemplos de conflictos armaos actuales con refugiado ==
Europa:
* '''Guerra del este d'Ucraína''': tamién denomada guerra de Donbáss, fai referencia a una serie d'enfrentamientos armaos #asoceder nes rexones del este a partir del 12 d'abril del 2014. Calcúlense 260 000 movíos internos y 814 000 ucraínos abellugaos en Rusia Asia:

* '''Guerra ente Gaza ya Israel''': Conflictu que surde en xineru de 2009, el gobiernu israelín de Ehud Ólmert desencadenó la denomada «Operación plomu Fora» contra Hamás. El númberu de movíos internos na franxa enchió les previsiones de la ONX, que calcula alredor de 460.000 persones.
* '''Guerra Civil a Siria''': La guerra civil siria ye un conflictu armáu procedente d'un ampliu movimientu contestatario contra'l réxime baasista qu'empezó por manifestaciones antirègim y pro-réxime pacífiques el 15 de marzu del 2011. El 15 de marzu del 2011, El 9 d'ochobre de 2012, l'Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los refuxaos (ACNUR) informó que'l nome de refuxaos sirios asitiar ente 355.000-500.000 persones. El marzu de 2013, el ACNUR declaró que'l nome d'[[Abellugaos de la Guerra Civil Siria|abellugaos sirios]] superara yá'l millón de persones. Anguaño, esiste un conflictu de refuxaos en rellación con Europa. Nel conxuntu d'España, Cataluña ye la comunidá autónoma más activa que dio respuesta a la crisis de persones abellugaes y migrantes. La so población entamóse en delles exes pa denunciar l'incumplimientu de la prometida que fixo'l Gobiernu d'España d'acoyer 17.680 persones abellugaes; tan solo acoyóse un 4%. El 18 de febreru del 2017, nel marcu de la campaña Casa Nuesa, Casa Vuesa, tuvo llugar en Barcelona la Manifestación “Queremos Acoyer”, la manifestación más multitudinaria d'Europa a favor de l'acoyida de persones migrantes y movíes.
* Iraq: Invasión de '''Iraq''' de 2003, una coalición multinacionalprincipalmente norteamericana y británica, ocupó Iraq. El conflictu subseqüentment tuvo gran trescendencia: l'aumentu de la violencia civil, política desglose, la eliminación y execución del ex-presidente Sadam Husein, y los problemes nel desenvolvimientu del equilibriu políticu, económicu y l'usu d'acutar de petroleu del país. Esta situación de conflictu que se desencadenó nos últimos años asitió n'Iraq como'l segundu país más inestable del mundu'l 2007; dempués del Sudán. L'altu comisariu de Naciones Xuníes pa los Refuxaos, Antonio Guterres, informó que 600.000 iraquinos fueron movíos por cuenta de la ofensiva de los militantes suníes. Sumir a otru mediu millón de movíos anguaño, cuando'l grupu yihadista tomó'l control de delles ciudaes nel oeste del país.
* Paquistán: Amás de la disputa que caltién pol estáu de Caxmir, qu'anguaño pertenez nel India pero que los pakistaníes reclamen como propiu, '''Paquistán''' sufre dende hai cerca d'una década un conflictu nel noroeste del país, qu'enfrenta al exércitu gubernamental con grupos armaos relixosos, movimientos locales y elementos de la delincuencia entamada, sofitaos por grupos terroristes y contingentes de muyahidins. El conflictu nel noroeste de Paquistán causó más de dos millones de movíos internos, la mayoría de los cualos sufríen yá situaciones d'estrema probeza. Siquier 500.000 persones tuvieron qu'abandonar los sos llares na rexón de Waziristán norteña, desque l'exércitu empecipió una ofensiva actual contra de grupos rebalbos.
África *
República democrática del congo: La permanencia nes provincies fronterices congoleñes de les milicies hutus de Ruanda, fugues del so país dempués de perpetar el xenocidiu de los tutsis en 1994, constituyó'l principal factor de desestabilización na hestoria más recién de la '''República Democrática del Congo''' (RDC). Anque'l Gobiernu robló en xineru de 2008 un alcuerdu de cese de les hostilidaes, los enfrentamientos ente l'Exércitu y les milicies de Nkunda retomar n'ochobre de 2008. Nkunda, acusáu de crímenes de guerra y contra la humanidá, foi finalmente arrestáu a Ruanda en xineru de 2009. Más de 2,7 millones de persones viéronse obligaes a fuxir de los sos llares al país, munches d'elles de dellos llugares en pocos meses, y más de 398.000 viven en 31 campos de movíos y dependen puramente de l'ayuda humanitaria.

* '''Guerra Civil a Somalia''': La permanencia nes provincies fronterices congoleñes de les milicies hutus de Ruanda, fugues del so país dempués de perpetar el xenocidiu de los tutsis en 1994, constituyó'l principal factor de desestabilización na hestoria más recién de la República Democrática del Congo (RDC). Anque'l Gobiernu robló en xineru de 2008 un alcuerdu de cese de les hostilidaes, los enfrentamientos ente l'Exércitu y les milicies de Nkunda retomar n'ochobre d'anguaño. Nkunda, acusáu de crímenes de guerra y contra la humanidá, foi finalmente arrestáu a Ruanda en xineru de Somalia vive ensin un Gobiernu estable central desque en 1991 foi derrocáu'l dictador Mohamed Barre (l'Executivu actual tien calter transitoriu), y metanes lluches ente los clanes, lideraos polos &quot;señores de la guerra&quot; que s'apostaron el control de les rexones dende entós. Anque a empiezos de los noventa'l país foi escenariu d'una guerra civil, col tiempu los distintos dominios consolidáronse, magar los enfrentamientos ente cles por disputa territoriales siguieron. Dende 1991, el conflictu somalín causó más de 400.000 muertos (3.150 en 2013). En 2012, l'Axencia pa los Refuxaos de la ONX informó que más d'un millón de somalinos fuxeren yá escontra los países vecinos. Amás, más de 1,3 millones de somalinos atopábense movíos internamente nel país.

* Sudán del Sur: En xunetu de 2011, al poco de proclamase la independencia de '''Sudán del Sur''', el líder del Movimientu Popular de Lliberación de Sudán, nala política del Exércitu Popular de Lliberación de Sudán, Salva Kiir, xuró como primer presidente de la nueva república. El primer añu d'independencia tuvo protagonizáu de nuevu polos conflictos fronterizos col gobiernu de Sudán, y tamién poles lluches tribales nel interior del país. Amás, en xineru de 2012 el conflictu petrolíferu ente los dos países provocó que Sudán del Sur parara la producción de petroleu al nun consiguir un alcuerdu sobre la tarifa de tránsitu del crudu al traviés del so vecín norteño, pel momento la única vía d'esportación cola cual cunte Calcúlase qu'en 2011 alredor de 1.000 persones morrieron nos enfrentamientos ente les comunidaes Murle y Lou Nuer. En cuanto al conflictu fronterizu con Ḥartum, el númberu de movíos xube yá a 150.000, según cifres de ACNUR de xunu de 2012. Los campos de refuxaos, qu'escarecen de recursos p'alimentar y treslladar a los movíos llueñe de les zones fronterices de conflictu, tán enchíos
* America :
* Colombia: Nel casu de Colombia, esti país vio una medría de persones movíes, por cuenta del allongamientu del so conflictu internu. Los historiadores como señalen que ye una guerra que se caltuvo por más de 50 años, los grupos armaos irregulares, l'exércitu nacional y el mesmu gobiernu, paecen defender la so posición en mires a protexer negocios rellacionaos col tráficu de drogues y armes afectando a les poblaciones más vulnerables. 

== Númberu de refuxaos ==
A finales de 2007 el númberu de refuxaos al mundu yera de 14.047.300, el númberu más eleváu dende 2001.&lt;ref name=&quot;refugees&quot;&gt;USCRI. 2008. &lt;/ref&gt; Asina, ente'l 2005 y el 2006 la segunda [[guerra d'Iraq]] provocara l'aumentu de la población mundial de refuxaos. El 2007 unos 500.000 vivíen en Siria, ente qu'otros estableciéronse nel Líbanu, Yemen, Turquía y Europa. Más de 8,5 millones de refuxaos viven movíos dempués de 10 años, quitaos de los sos derechos de trabayar y circular llibremente. El 2004 los refuxaos afganistanos formaben el segundu grupu nacional de refuxaos más importante en 2004, dempués de los [[Palestina (rexón)|palestinos]].

El ACNUR envalora qu'a finales de 2006 había un total de 21.018.589 persones so la so xurisdicción en tol mundu. Esta cifra entiende unos 2.381.886 [[Apátrida|apatrias.]] La so repartida en tol mundu ye:
{| style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot; {{tablaguapa}}
! Área xeográfica
!Númberu de refuxaos&lt;ref&gt;estruyíos apàtrides&lt;/ref&gt;
|-
| [[Oriente Mediu]] 
| 2.580.638
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Sudeste asiáticu | 
2.974.316
|-
| [[Asia Central|Asia central]] 
| 218.584
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Asia meridional 
| 1.304.189
|-
| Asia del Este y Pacíficu 
| 901.525
|- bgcolor=&quot;gray&quot;
| '''Total Asia''' 
| '''7.979.251'''
|-
| Europa oriental 
| 1.617.214
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Europa del Sudeste 
| 708.132
|-
| Europa central y Estaos bálticos 
| 616.132
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Europa occidental 
| 1.798.914
|- bgcolor=&quot;gray&quot;
| '''Total''' '''[[Europa]]''' 
| '''4.740.392'''
|-
| África central y Grandes Llagos 
| 1.359.175
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| África oriental y Cuernu d'África | 
2.105.314
|-
| África occidental 
| 1.031.030
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| África Austral 
| 434.427
|-
| África del Norte&lt;br /&gt;
| 139.177
|- bgcolor=&quot;gray&quot;
| '''Total''' '''[[África]]''' 
| '''5.069.123'''
|-
| [[América del Norte]] y [[Antilles]] 
| 717.545
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| [[América del Sur]] 
| 2.512.277
|- bgcolor=&quot;gray&quot;
| '''Total''' '''[[América]]''' 
| '''3.229.822'''
|}
El númberu foi aumentando a lo llargo de los años. Asina'l 2015 el númberu de refuxaos yera de más de 16 millones, la metá de los [[movíos internos]].

== Naturalización de refuxaos ==

=== Tanzania ===
El [[17 d'ochobre]] de [[2014]] el gobiernu de Tanzania dio la ciudadanía a 162.156 refuxaos políticos de [[Burundi]] nel que socedió'l casu de naturalització más importante de la hestoria. Amás el gobiernu empecipió'l procesu de naturalització de 40.000 persones más. Estos refuxaos vivieron sobremanera nel oeste del país, a les rexones de Tabora y de Katavi dende [[1972]] y trabayaron sobremanera na recueya de [[tabacu]] y [[café]]. La ciudadanía dar derechu a vivir onde quieran nel país. Antes Tanzania yá naturalizara a 32.000 refuxaos de [[Ruanda]] y 3000 [[bantú]]s de [[Somalia]] (Wazigües). Amás, nel país hai unos 60.000 refuxaos de la [[República Democrática d'El Congu]].

== Protestes ==
Nel conxuntu d'[[España]], [[Cataluña]] ye la [[comunidá autónoma]] más activa que dio respuesta a la crisis de persones abellugaes y migrantes. La so población entamóse en delles exes pa denunciar l'incumplimientu de la prometida que fixo'l [[Gobiernu d'España]] d'acoyer 17.680 persones abellugaes; tan solo acoyóse un 4%.

El 18 de febreru del 2017, nel marcu de la campaña Casa Nuesa, Casa Vuesa, tuvo llugar en [[Barcelona]] la Manifestación “Queremos Acoyer”, la manifestación más multitudinaria d'[[Europa]] a favor de l'acoyida de persones migrantes y movíes.

== Bibliografía ==
* Luc Cambrézy, ''Réfugiés te exilés'' : crise des sociétés, crise des territoires, Éd. des Archives contemporaines, Paris, 2001, 216 p. {{ISBN|2-914610-11-4}}
* Olivier Forcade te Philippe Nivet (dicir.), ''Les réfugiés en Europe lleva XVIe ave XXe siècle'' (actes lleva colloque tenu à Amiens les 23 te 24 mares 2007, organisé par céntro-y de histoire des sociétés, des sciences te des conflits del Université de Picardie Jules Verne), Nouveau Monde, Paris, 2008, 351 p. {{ISBN|978-2-84736-306-7}}
* André Guichaoua, Exilés, réfugiés, déplacés en Afrique centrale te orientale, Karthala, Paris, 2004, 1066 p. {{ISBN|9782845865235}}
* Michel Rapoport, ''Les réfugiés'' : paries güevu citoyens, Monde Poche, Paris, 1998, 221 p. {{ISBN|2-501-02354-4}}
* Virginie Tallio, ''Fabricar lleva réfugié'' : lleva campu ave rapatriement, lieux te processus de la construction lleva « réfugié » : l'exemplu des campos d'abelugara de Dadaab (Kenia) te de Nkondo (R.D.C.), École des hautes études en sciences sociales, Paris, 2007, 340 p. (tesis doctoral d'Antropoloxía social y etnoloxía)
* Alexander Betts Protection by Persuasion: International Cooperation in the Refugee Regime, Ithaca: Cornell University Press, 2009
* Guy S. Goodwin-Gill and Jane McAdam ''The refugee in international law'', Oxford: [[Oxford University Press]], 2007
* Matthew J. Gibney, &quot;The Ethics and Politics of Asylum: Lliberal Democracy and the Response tonu Refugees,&quot; [[Cambridge University Press]] 2004
* Alexander Betts ''Forced Migration and Global Politics'', London: Wiley-Blackwell, 2009
* James Milner ''The Politics of Asylum in Africa'', London: Palgrave MacMillan, 2009
* James C. Hathaway ''The rights of refugees under international law'', Cambridge: Cambridge University Press, 2005
* Christina Boswell ''The ethics of refugee policy'', Aldershot: Ashgate, 2005
* Jane McAdam ''Complementary Protection'', Oxford: Oxford University Press, 2007
* Sarah Kenyon Lischer, ''Dangerous Sanctuaries'', Ithaca: Cornell University Press, 2008
* Susan F. Martin ''The uprooted - improving humanitarian responses tonu forced migration'', Lanham, MD: Lexington Books, 2005
* Stephen John Stedman &amp; Fríu Tanner (ed.) Refugee manipulation - war, politics, and the abuso of human suffering, Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2003
* Arthur C. Helton ''The price of indifference - refugees and humanitarian action in the new century.'' Oxford: Oxford University Press, 2002

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Vea tamién ==
* [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]]

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* (inglés) [http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home Web oficial del Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]
* (francés) Web oficial de la Oficina francesa de proteición des abellugaos y apatrias
* (inglés) [http://www.uscri.org/ Web oficial del Unu.S. Committee for Refugees and Inmigrantes]
* (inglés) [http://www.nationmaster.com/graph-T/imm_ref Númberu de refuxaos per país]
* (inglés) [http://uk.oneworld.net/guides/refugees OneWorld Guía de Refuxaos] 
* (inglés) [https://web.archive.org/web/20071005040657/http://www.refugees.org/article.aspx?id=1941 World Refugee Survey]
* «Abellugaos y movíos» (Tema). ''Comité Internacional de Cruz Roja'', 06-11-2014. [Consulta: 13 de xineru de 2017].

{{Tradubot|Refugiado}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Refuxaos| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>34p3fqp59b31arg12yeduaeioqrmabk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Francotirador</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114963</id>
    <revision>
      <id>3703085</id>
      <parentid>3690273</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45052" xml:space="preserve">{{problemes artículu|t=20150205|referencies adicionales}}
[[Ficheru:USAF sniper (040719-F-7449W-001).jpg|thumb|260px|Un equipu formáu por un francotirador y un observador de la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]].]]
[[Ficheru:Spotting the Enemy Sniper.jpg|thumb|210px|Gráficu del Mayor H. Hesketh-Pritchard, en ''&quot;Francotiradores en Francia&quot;'', 1920: clásica forma d'engañu al enemigu tirador pa dar col so allugamientu]]

La definición tradicional d'un '''francotirador''' (del francés ''franc-tireur'')&lt;ref name=&quot;etimoloxía francotirador&quot;&gt;{{Cita web |títulu=etimoloxía francotirador |url=http://etimologias.dechile.net/?francotirador}}&lt;/ref&gt; ye la d'un [[soldáu]] d'[[infantería]] espertu en xeres de camuflaje y tirador d'élite, que dispara con arma (de normal un [[rifle de francotirador]]), a grandes distancies y dende un llugar ocultu, a oxetivos escoyíos.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Los francotiradores del Exércitu español desvélennos los sos secretos |url=http://hoycinema.abc.es/noticias/20150224/abci-francotirador-espanol-secretos-desvelen-201502230921.html |editorial=abc}}&lt;/ref&gt; Típica ya idealmente, un francotirador arteru averar al enemigu (que desconoz la so presencia), utiliza una bala per cada blancu y retírase ensin ser vistu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://science.howstuffworks.com/sniper1.htm |editorial=[[Howstuffworks]] |títulu= How Military Snipers Work — What Does a Sniper Really Do? |apellíu=Valdes |nome=Robert |fechaaccesu=24 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt;

== Etimoloxía ==
L'orixe del términu en castellán asítiase na [[Guerra Franco-prusiana]] de 1870-1871, pero'l términu ye más antiguu, p.ej. ye usáu na guerra ente Dinamarca y Suecia de 1563-70;&lt;ref&gt;Nel ''Edinburgh Advertiser'', 23 de xunu 1801, tópense cites nuna pieza alrodiu de la Milicia Norte Británica; ''&quot;This Regiment has several Field Pieces, and two companies of Sharp Shooters, which are very necessary in the modern Stile of War&quot;''.&lt;/ref&gt; les pallabres nos idiomes danés y suecu son ''friskytte''/''friskytt'' o ''snaphane''/''snaphan''. Les meyores téuniques dexaren al exércitu francés dotase de fusiles de llargu algame, ideales p'ablayar enemigos dende posiciones alloñaes. Los soldaos prusianos llamar ''[[franc-tireurs]]'', esto ye, &quot;tiradores francos&quot; {{ensin referencies}}. Dizse qu'esta situación foi la que llevó a los soldaos alemanes a cometer crímenes contra la población civil, especialmente en [[Bélxica]], mientres la [[primer guerra mundial]], pos entá teníen l'alcordanza de les baxes producíes por estos tiradores mientres el conflictu anterior.

Per otru llau, el términu '''sniper''' provién de l'antigua [[Escocia]] ya [[Inglaterra]], onde'l cazadores intentaben dar caza a l'[[Gallinago gallinago|agachadiza]] (snipe, n'inglés), una ave rápida, axilosa y que se movía peculiarmente volando en zig-zag.&lt;ref name=&quot;etymology&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=snipe |obra= Online Etymology Dictionary |títulu= Snipe |fechaaccesu=1 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; D'ende que los cazadores más arteros y que teníen un meyor manexu del fusil fueren llamaos ''sniper'', reconociéndo-yos asina'l difícil llabor de cazar a esta esmucidiza ave.&lt;ref&gt;{{Cita web |autor=Prismaticosvisionnocturna.com |títulu=Etimoloxía del términu sniper |url= http://prismaticosvisionnocturna.com/sniper-francotirador-caza/ |fechaaccesu=9 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt;

Nes últimes décades, el términu ''francotirador'' foi utilizáu llibremente, especialmente polos [[Mediu de comunicación medios de comunicación]] en rellación a los tiradores de precisión de la [[policía]], los responsables d'[[asesinatu|asesinatos]], a aquellos que disparen a distancies llargues y pa cualesquier [[crime|criminal]] que tea forníu con un fusil nun contestu civil.

Estos nuevos significaos dieron a la pallabra ''francotirador'' connotaciones [[peyorativu|peyoratives]]. Tamién esplica la medría del usu de términos alternativos, especialmente pa francotiradores de la policía, como ''tirador de precisión'', ''tirador d'élite'', ''tirador tácticu'', etc.

== Historia ==
=== [[Guerres Napoleóniques]] ===
En [[Francia]] los francotiradores (franc-tireurs) yeren yá conocíos en 1792, cuando al ser invadíu'l país, l'Asamblea Nacional fixo una convocatoria xeneral pidiendo voluntarios a los Departamentos. Pudieron entamase nos Vosgos 15 batallones de tropes llixeres cola misión d'atacar a los grupos d'esploración y convóis, y hostigar a los campamentos enemigos; teníen una completa llibertá d'aición y operaben en terrén quebráu y montascosu.

Tamién los ingleses recurrieron a esti tipu de fuercies mientres el sieglu XVIII, armaos con [[Fusil Baker|fusiles Baker]]. Y actuaron contra los franceses n'España y depués na [[Batalla de Waterloo]].

=== [[Guerra de Secesión|Guerra de secesión de EE. XX.]] ===
Foi na Guerra de Secesión estauxunidense, na segunda metá del sieglu XIX, onde'l francotirador esperimentó un gran desenvolvimientu gracies a los fusiles “Kentucky”.

=== Segunda guerra bóer (1899-1902)===
Los soldaos más destacaos de [[Frederick Russell Burnham]] mientres la [[Segunda Guerra Bóer]] fueron los Scouts Lovat, un reximientu de les Highlands escoceses, a quien describió como “la metá llobu y metá coneyu.&quot; Esti esploradores fueron entrenaos nes artes de tiru, sabotaxes con embarcacionesy táctiques de campu, convertir na primer unidá británica n'utilizalo pa camuflar a les sos [[francotiradores]] ya introducieron el [[ghillie]]. Dempués de la guerra, esti reximientu convertir na 1ª unidá de Francotiradores del exércitu británicu.

=== [[Guerra del Rif|Campañes en Marruecos]] ===
La pallabra «[[paco (francotirador)|paco]]» empezó a emplegase nos primeros meses del añu 1909 pa designar a los tiradores rifeños que, asitiaos n'escelentes puestos d'observación, disparaben con gran puntería sobre les tropes españoles. La so actuación estender a toles campañes del Norte d'África y xeneralmente consistía en hostigar a los convóis y destacamentos.

=== [[Primer guerra mundial]] ===
La guerra de trincheres, coles llinies de defensa asitiaes dientro del algame eficaz del fusil, ye bien afecha pal paqueo. Asina lo entendieron dambos bandos, destacando a los sos meyores tiradores en posiciones curioso escoyíes, pa faer fueu principalmente de hostigamiento y mentanto xixilaben el terrén con prismáticos. Al fueu de los francotiradores contestar col de los contra-francotiradores, que taben tan bien escoyíos y asitiaos que disparaben sobre'l fogonazu de los francotiradores enemigos.

Mientres esta guerra, l'exércitu del [[Kaiser]] fixo yá un abondosu usu de fusiles dotaos de mira telescópica. Sicasí, a los reglamentarios [[Mauser 98|Gewehr-98]] habríen de sumase ensame de fusiles de caza con mira telescópica que fueron requisados pol baramentu del so emplegu y la necesidá de la guerra. Munches d'estes armes nun fueron emplegaes por francotiradores puramente dichos, sinón por espertos que dende la so trinchera hostigaban a la d'enfrente pa “torgar l'aburrición” ente la tropa enemiga y ablayando a cualquier enemigu qu'asomara la cabeza.&lt;ref name=&quot;Plaster p. &quot;&gt;{{harvnb|Plaster|2007|p=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Plaster 1993 p. &quot;&gt;{{harvnb|Plaster|1993|p=}}&lt;/ref&gt; Diseñáronse midíes y contramedidas frente a aquellos mortales y desmoralizadores disparos: escudos d'aceru suxetu al cascu del francotirador cola misión de protexer la so cara, maniquíes col fin d'engañar al enemigu y qu'afayaren la so posición, etc.

Los fusiles con mira telescópica emplegar por tolos bandos, siendo'l alemanes quien destacaron en variedá, calidá y cantidá de material, pos yá la so industria óptico yera de los meyores del mundu.&lt;ref&gt;http://www.discovery.com/tv-shows/surviving-the-cut/videos/surviving-the-cut-army-sniper-school/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://usmilitary.about.com/od/armytrng/a/sniperschool.htm&lt;/ref&gt;

=== [[Segunda guerra mundial]] ===
A lo llargo d'esta confrontación, los francotiradores tuvieron un gran desenvolvimientu, tantu pol mapa del so emplegu como pola especialización de los sos fusiles, equipos y téuniques.
* Los británicos utilizaron pa esti cometíu fusiles d'alta precisión [[Lee-Enfield]] y [[Pattern 1914|P14]] con mires telescópiques Aldis.
* Los alemanes y los soviéticos emplegaron francotiradores, especialmente nel combate en ciudaes.&lt;ref name=&quot;Plaster 1993 p. &quot;/&gt; L'exércitu alemán creó una insinia pa los mesmos (la insinia de la águila) con distintivos d'honor al qu'ablayara a 20, 40 o 60 enemigos. [[Vasili Zaitsev]], cazador siberianu, recibió la [[Orde de Lenin]] y foi declaráu “Héroe de la Xunión Soviética”. Atribúyese-y causar él solo más de 280 baxes. Anguaño llevóse la so vida al cine na película “[[Enemy at the Gates]]”.
* [[Simo Häyhä]], d'orixe [[Finlandia|finés]], foi'l francotirador más letal de la segunda guerra mundial, consiguiendo ablayar a unos 505 enemigos (542 según fontes estraoficiales).

En derogando'l [[Tratáu de Versalles]], dempués de la llegada al poder del [[Partíu Nazi]], Alemaña empecipió a partir de 1935 un espectacular rearmamientu que traxo consigo'l reestablecimientu del serviciu militar. Xusto nesi añu fíxose reglamentaria una nueva arma básica qu'ellos denominaben carabina y que equí llamaríamos mosquetón, el [[Mauser Kar 98k|Kar 98k]] (K de ''kurz'', curtiu n'alemán). Esti espertar de la nueva Alemaña tamién incluyía a la mocedá, pos yera empecipiada nel tiru, bien con armes d'aire comprimío o de [[.22 Long Rifle|cubique .22]], consiguiendo un númberu bien alzáu de tiradores selectos. Al par de la industria armamentística, la industria óptico desenvolvía fenomenales mires: principalmente [[Carl Zeiss]] n'Alemaña y Kahles n'Austria, que yá producíen mires pa fines deportivos con anterioridá, xunir al esfuerciu de guerra del [[Reich]].

La respuesta soviética nun se fixo esperar. Alemaña empecipió la guerra con ensame de bonos tiradores, pero que nun yeren más que simples coleicionistes de dieces nes dianes. Nun yeren auténticos francotiradores. Ante la invasión rescamplu, la [[Xunión Soviética]] tuvo qu'improvisar progresivamente la respuesta: empezando por combates y replegándose sobre'l terrén propiu, pa pasar a constituyir un perabondosu contingente bien instruyíu y siendo bien eficaz nes sos operaciones, estableciendo los equipos de “binomios” que se complementaben en tou momentu. Los soviéticos emplegaron el fusil reglamentariu de la so infantería, el [[Mosin-Nagant]] pa dotalo de mires óptiques (PU de 3,5 aumentos, que magar cumplíen col so cometíu, resultaben d'una calidá bien inferior a les Zeiss y Kahles del [[Exércitu Alemán]]).&lt;ref name=&quot;Plaster 1993 p. &quot;/&gt; De calibre 7,62 mm, esti [[fusil de cerrojo]], daqué incómodu y llargu, yera perfectamente comparable en potencia y precisión al Kar 98k. Tamién s'utilizó'l [[SVT-40|Samorzaryadnaya Vintonvka Tokarev 40]] (fusil semiautomático Tokarev-SVT), anque la so precisión nun yera como la d'un fusil de cerrojo, tenía mayor cadencia de tiru y doble capacidá de munición.

Los francotiradores xaponeses consiguieron detener l'ataque d'una compañía estauxunidense, hasta que l'artillería afaró la zona y cuntó col sofitu de carros de combate utilizaos como escudos (atolón de Kwajalein, en xineru-febreru de 1944).

=== [[Revolución Cubana]] ===
La guerrilla de Fidel Castro, nos sos enfrentamientos coles columnes regulares, tuvo mientres enforma tiempu un solu oxetivu: matar al primer home en punta de vanguardia. Al cabu del tiempu, la desmoralización paralizó al Exércitu, abondando los conseyos de guerra y les execuciones contra quien se negaben a colar primeros.

=== [[Guerra de Vietnam]] ===
Esti recursu foi emplegáu poles fuercies regulares norvietnamitas. Nun casu, un solu francotirador vietnamita llogró infiltrarse dientro de la zona d'aterrizaxe d'un grupu de Caballería estauxunidense helitransportado y con un certeru disparu, ablayó al xefe d'un escuadrón, introduciendo la inseguridá inclusive dientro del perímetru defensivu. El francotirador nun foi afayáu (combate del Valle Drang, payares de 1965).

Los estauxunidenses tamién utilizaron francotiradores pa hostigamiento. Carlos Hathcock foi ensin dulda el de mayor prestíu, con 93 muertes confirmaes pol U.S.M.C., dalguna d'elles a más de 800 m de distancia y una a más de 2000 metros.
Considerar a Carlos Hathcock el precursor nel usu de fusiles cubique .50 BMG como arma francotirador, modificando una ametralladora Browning M2, a la qu'adosó una mira telescópica, lo que-y dexó, faer blancos a más de 2000 metros, que nun yeren posibles col usu de municiones .308 utilizaes. &lt;ref&gt;{{Cita web |autor=Sniperselite.com.ar |títulu=Carlos Norman &quot;Gunny&quot; Hathcock II |url=http://www.sniperselite.com.ar/chathcock.html |fechaaccesu=28 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== [[Invasión de Granada|La invasión de Granada]] ===
L'actuación de los francotiradores del reximientu de Rangers foi direutamente responsable d'amenorgar la voluntá de llucha de los defensores.

=== [[Guerra de les Malvines]] ===
Hubo casos de soldaos que, al igual que lo qu'asocediera nes files alemanes mientres la Primer Guerra Mundial, llevaron al frente los sos fusiles de caza. Francotiradores arxentinos fixeron fueu preciso de día y de nueche colos sos aparatos de visión nocherniega. L'actuación d'un solu francotirador arxentín detuvo, mientres hores, l'ataque d'una compañía paracaidista británica.
Amás los ingleses utilizaron misiles antitanque [[MILAN]] como contrapaqueo, cola ventaya de destruyilos anque tuvieren en posiciones fortificaes.

=== [[Guerra d'Afganistán]] ===
Guerrilleros afganistanos, armaos con fusiles d'alta precisión británicos Lee-Enfield, hostigaron a los soviéticos a distancies cimeres a 800 m, siendo contestaos polos tiradores selectos de les compañíes de fusileros con fusiles [[Fusil de francotirador Dragunov|Dragunov SVD]] y SVP.

=== [[Primer guerra del Golfu|Guerra del Golfu Pérsicu]] ===
Los [[Marines]] de los EE.XX. emplegaron na [[Operación Nube del Desiertu]] francotiradores con fusiles [[Barrett M82|Barrett]] de calibre .50 (12,7 mm), consiguiendo destruyir vehículos blindaos de mandu y de reconocencia iraquines, a una distancia de 1600 m. Igualmente esplegaron unos 600 fusiles [[M24 SWS|Remington M24]], de 7,62 mm, con bones resultaos confirmaes a una distancia de 1200 m.

=== [[Guerra de Chechenia|Conflictu en Chechenia]] ===
Batalla de [[Grozni]]. L'Exércitu checheno emplegó francotiradores en xeres de interdicción sobre los accesos al aeropuertu y la capital y pal combate caleyeru. Unu de los procedimientos d'infiltración consistía en dexase degolar en replegar de les unidaes ruses p'atacales de siguío. Los chechenos fixeron oxetivu preferente de los sos francotiradores a los oficiales rusos.

== Francotiradores militares ==
Los países tienen distintes doctrines militares con al respective de los francotiradores n'unidaes militares, escenarios y [[táctica|táctiques]]. Xeneralmente, la meta d'un francotirador en guerra ye amenorgar la capacidá de llucha del enemigu ablayando un númberu pequeñu de blancos importantes, como son los [[Oficial (fuercies armaes)|oficiales]].

Les doctrines militares soviétiques y derivaes inclúin pelotones de francotiradores que suelen ser denominaos &quot;tiradores d'élite&quot; o &quot;infantería asignada&quot;. Esto ye porque la so habilidá perder ente les tropes ordinaries cuando empezaron a utilizase los [[fusil]]es d'asaltu.

Los francotiradores del [[Reinu Xuníu]], [[Estaos Xuníos]] y doctrines derivaes tienen esplegaos a equipos de dos homes, que consisten nun francotirador y un observador. Dambos tienen distintes funciones y, poro, la so asignación correspuende a les sos habilidaes, pero ye una práutica común que s'intercambien los papeles pa evitar l'[[Cansanciu|aballa]] ocular.

Les misiones típiques inclúin reconocencia, vixilancia, xeres contra francotiradores enemigos, esaniciar comandantes enemigos, escoyer oxetivos d'oportunidá ya inclusive esaniciar equipu militar, lo que rique l'usu de fusiles de grandes calibres, como aquellos qu'utilicen los cartuchos [[.50 BMG]] y [[.338 Lapua Magnum]]. Apocayá demostróse que los francotiradores son útiles nes fuercies estauxunidenses y britániques na [[Invasión d'Iraq de 2003|guerra d'Iraq]] como fueu de sofitu pa cubrir el movimientu de tropes, especialmente en zones urbanes.

Nes [[Guerres Yugoslaves]] y nel [[sitiu de Beirut]], el términu &quot;francotirador&quot; faía referencia a soldaos qu'apavoraben a civiles. Mientres el sitiu de [[Sarayevu]], la cai principal de la ciudá conocióse como la ''Avenida de los Francotiradores'', onde éstos mancaron a 1030 persones y mataron a 225 persones.[http://news.minnesota.publicradio.org/features/199609/08_smiths_bosnia/docs/bosnia3ax.htm]

== Francotiradores policiales ==

Les fuercies policiales suelen esplegar francotiradores n'escenarios con [[rehén|rehenes]]. Estos francotiradores tán entrenaos p'actuar como últimu recursu, cuando hai una amenaza direuta a la vida. Los francotiradores de la policía actúen xeneralmente en distancies más curties que los francotiradores militares, de normal menos de 100 m, y n'ocasiones menos de 50 m. Los francotiradores policiales nun suelen intentar disparar pa incapacitar, sinón que disparen a matar, anque hubo delles esceiciones notables con ésitu variable.

Otros usos pa los francotiradores de la policía son menos comunes y más polémiques. Nun incidente, un francotirador [[SWAT]] previeno un suicidiu potencial disparando al [[revólver]] de la mano del blancu. A pesar del ésitu, les grabaciones en videu revelaron que'l blancu apenes podía evitar el dañu grave por cuenta de la metralla.

Les pruebes subsecuentes de disparos contra pistoles, fusiles y cuchiellos dieron llugar a esplosiones potencialmente peligroses o cuasi nunca inhabilitaron delles armes del tou. Dellos intentos posteriores, efeutuaos por otres fuercies policiales, de desarmar con francotiradores dieron llugar de cutiu a la muerte o mancadures permanentes severes del blancu. Amás, disparar una bala na direición del blancu ye consideráu fuercia mortal en munches xurisdicciones, y l'usu de fuercia mortal pa evitar una víctima de suicidiu ye consideráu illegal en munchos llugares.

== La consistencia del francotirador ==

[[Ficheru:Sniperscope.jpg|thumb|250px|Visión al traviés de mirar telescópica d'un [[Rifle de francotirador|fusil de francotirador]].]]
La clave del francotirador ye la ''consistencia'', que s'aplica tantu a l'arma como a la persona. Ente que la consistencia nun asegura necesariamente la [[exactitú]] (que rique entrenamientu), el disparu del francotirador nun puede ser [[precisión|precisu]] ensin la consistencia.

Anque siempres hai un grau d'[[error aleatoriu|aleatoriedad]] por cuenta de la física de les bales y les esplosiones, un rifle de precisión tien de llindar esti efeutu. Cuando se dispara dende una posición fixa, tolos disparos tienen de tar desaxeradamente cercanos, inclusive a distancies llargues. Igualmente, un francotirador tien de tener la capacidá d'envalorar l'algame, el vientu, la elevación y cualesquier otru factor importante que pueda alteriar el disparu. Los errores na estimación pueden amenorgar la letalidad del disparu o inclusive fallar dafechu.

Los francotiradores xeneralmente prefieren cubicar les sos armes a la distancia del blancu, anque esto tamién puede faese nel llugar. Esto ye onde'l francotirador cubica'l so fusil col so mira telescópica a una distancia en particular por que pueda disparar con fiabilidá d'algamar al so blancu. Un fusil tien de caltener el so calibraje nel campu, o ser recalibrado antes del siguiente oxetivu. Una vegada cubicáu, el rifle puede ser afechu a otres distancies pa otres estimaciones dependiendo del vientu, los cálculos y les carauterístiques de mirar telescópica.

La necesidá militar de la consistencia ye la más alta cuando'l francotirador ta disparando contra un enemigu que nun se decató de la presencia d'ésti. Nesti puntu, los blancos prioritarios, tales como francotiradores enemigos, oficiales y equipu críticu, son los más prominentes y pueden ser apuntaos más esautamente. Un francotirador tien de conocer la temperatura del cañón, les distintes temperatures circundantes y cómo la distinta altitú puede afectar a la trayeutoria de la bala.

Una vegada que se realiza'l primer disparu, cualquier enemigu sobreviviente va intentar buscar proteición o alcontrar al francotirador, polo qu'atacar blancos estratéxicos apuerta a más difícil o imposible.

La necesidá pal francotirador policial de consistencia ye alta en situaciones con rehén. Realizar un disparu fallíu que non incapacite darréu a l'amenaza, puede dar como resultáu la muerte de rehenes y provocar que l'agresor dexe les negociaciones y busque proteición.

== Entrenamientu del francotirador ==

[[Ficheru:Armymil-2007-08-27-145943.jpg|250px|thumb|right|Exerciciu d'entrenamientu.]]

El bon entrenamientu ye esencial pa conferir al francotirador les habilidaes necesaries pa realizar les sos xeres con ésitu. L'entrenamientu del francotirador militar enseña a ameyorar el [[Camuflaje militar|camuflaje]] y el tapecimientu, l'acesmo y la [[observación]], según el disparu de precisión so un ampliu rangu de condiciones operacionales.

Los francotiradores son voluntarios aceptaos pal entrenamientu d'alcuerdu a la so aptitú percibida polos sos comandantes. Los francotiradores militares pueden ser entrenaos como controladores aéreos nel frente pa dirixir ataques aéreos militares, como oficiales d'observación nel frente pa indicar los oxetivos a l'[[artillería]] y como controladores de fueu de [[morteru (arma)|morteru]].

Los francotiradores son entrenaos p'apertar el gatíu cola superficie del deu escontra tras, con cuenta d'evitar que l'arma muévase. La posición con más precisión ye baltáu ([[decúbito]]), con una bolsa de sable sofitando la [[Culata (arma de fueu)|culata]] y la mexella pegada a ésta. En terrén puede utilizase un [[bípode]] nel so llugar.

Delles vegaes, una [[cabestrilla]] envolubra al brazu débil (o a dambos) p'amenorgar el movimientu. Delles doctrines entrenen a los francotiradores a alendar fondamente antes de disparar, caltener los sos pulmones vacíos mientres apunten y depués efectúen el so disparu. Otros van más llueñe, enseñando a los sos francotiradores a disparar ente los llatíos del corazón p'amenorgar al mínimu'l movimientu del cañón.

== Puntería ==

La distancia del [[blancu de tiru blancu]] va midise o va envalorar tan precisamente como les condiciones dexar. Los [[Telémetru láser|telémetro láser]] pueden ser utilizaos, pero nun ye una preferencia nel [[campu de batalla]], porque un láser puede ser vistu tantu pol emisor como pol receptor.

Un métodu útil ye comparar l'altor del blancu (o d'oxetos cercanos) col so tamañu nuna mira telescópica cubicada por puntos, o tomando la distancia conocida y emplegar una cierta clase de midida pa determinar la distancia adicional.

Pa determinar la distancia al blancu ensin un telémetru láser, el francotirador tien d'usar una recta de puntos en [[Radián|milirradianes]] (''mil'') p'atopar con exactitú l'algame. Los puntos ''mil'' úsense como una regla de cálculu pa midir l'altor del oxetivu, y conociendo esti altor, calcúlase l'algame.

A grandes distancies, la cayida de la bala pola gravedá tien un papel importante. L'efeutu puede ser envaloráu dende una carta que puede ser memorizada o pegada nel fusil, anque dalgunes mires telescópiques vienen con un sistema de compensación que namái rique que l'algame seya reaxustáu. Estos sistemes afáense tantu a una clase específica de fusil como a la clase de munición utilizada.

Disparar nuna posición alta o baxa puede riquir más axustes por cuenta de los efeutos de la gravedá. El vientu tamién inflúi y suelse emplegar l'enclín d'oxetos al vientu pa determinar la velocidá y direición y apuntar correutamente.

Pa oxetivos en movimientu, el puntu del blancu asítiase na parte llateral. Esto conozse como &quot;conducir al blancu&quot; o &quot;tiru por adelantao&quot;, onde la cantidá d'esviación depende de la velocidá y l'ángulu del blancu. Conocer con anticipación la conducta del oxetivu ye necesariu pa realizar un disparu con precisión.

=== Fusil de francotirador ===
{{AP|Fusil de francotirador}}
[[Ficheru:A member of the Japan Ground Self-Defense Force fires an M24 sniper rifle while conducting unknown distance drills Feb. 6, 2014, at Marine Corps Base Camp Pendleton, Calif., during exercise Iron Fist 2014 140206-M-ZH987-070.jpg|thumb|Entrenamientu col fusil de cerrojo m24.]]
Los fusiles de francotirador históricos solíen ser fusilar estándar de cada país. Ente ellos incluyíense al [[Mauser Kar 98k|K98k]] [[Alemaña|alemán]], el [[Springfield 1903]] y el [[M1 Garand]] [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]], el [[Mosin-Nagant]] [[Xunión Soviética|soviéticu]], el [[Fusil Krag-Jørgensen|Krag-Jørgensen]] [[Noruega|noruegu]], l'[[Fusil de francotirador Tipu 97|Arisaka Tipu 97]] [[Xapón|xaponés]] y el [[Lee-Enfield]] Non 4 [[Reinu Xuníu|británicu]].&lt;ref name=&quot;Parker_p211-212&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Parker |nome=Eric |títulu=Hesketh Prichard |páxina=212}}&lt;/ref&gt; Yeren escoyíos porque yeren, y en dellos casos son, los modelos más precisos.

Los fusiles de francotirador modernos son especialmente construyíos pa esti propósitu. L'oxetivu principal ye que'l fusil pueda realizar el primer disparu dientro d'un [[ángulu]] d'un [[minutu d'arcu]]. La mayoría inclúin carauterístiques especiales pa esti propósitu, incluyendo construcciones con alta tolerancia y componentes precisos.

Los trés fusiles de francotirador más conocíos nel [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] son el [[M24 SWS]], el [[Fusil M40|M40]] del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos]] y el británicu [[Accuracy International Arctic Warfare|L96/AWM]]. El [[M24 SWS|M24]] y el M40 son fusiles de precisión construyíos a partir del fusil de cerrojo civil [[Remington 700]]. El británicu L96/AwM foi diseñáu por Malcolm Cooper, un tirador [[Xuegos Olímpicos|olímpicu]].

Mirar de los fusiles de francotirador son cuasi siempres aumentaes. La retícula de la [[mira telescópica]] de cutiu contién otres marques amás de la cruz de puntería. Delles marques sirven pa envalorar la distancia, o p'afaer la distancia dependiendo de l'altitú y l'ángulu.

Les [[Mira telescópica|mires telescópiques]] nun suelen superar los once aumentos; en dellos casos namái lleguen a tener tres aumentos. Los fusiles pa la policía suelen tener un [[zoom]] ajustable, una y bones l'aumentu amenorga l'ángulu de visión. Otres mires incorporen adaptadores de intensificación de la imaxe pa operaciones nocherniegues.

Los fusiles semiautomáticos son menos comunes que los aicionaos por cerrojo, como ye'l casu del [[Fusil de francotirador Dragunov|Dragunov]], [[Heckler &amp; Koch PSG-1|HK PSG-1]], [[Fusil M21|M21]], [[SR25]], ente otros, y suelen ser más emplegaos nel llabor de [[tirador designáu]], pa distancies de 800 metros, sofitando al pelotón. Pa distancies mayores suelen ser más efeutivos los fusiles de cerrojo fabricaos pa tiru de precisión, salvo dalguna esceición.

=== Munición ===
La mayoría de los francotiradores utilicen [[munición]] militar d'alta precisión. Idealmente, un francotirador adquier la munición del mesmu llote, cubica'l fusil con esa munición, y depués namái utiliza esa clase hasta que se-y escosa.

Con esto consíguese asegurar que cada bala ye tan similar como seya posible a l'anterior, lo qu'ayuda a caltener la consistencia. Sicasí, esto ye raramente practicable. Un francotirador tendrá d'anotar nun cuadiernu de datos la información como'l númberu de llote, la temperatura, la fuercia y direición del vientu, el mugor y l'altitú. Si vuelve atopar condiciones iguales, estos datos van sirvir pa realizar un disparu precisu.

==== Velocidá y distancia de la bala ====
Los fusiles de francotirador atopar ente les [[arma|armes]] de fueu personal con más potencia. Nun ángulu correutu, un fusil de francotirador puede disparar a más de 1600 metros en vertical y 3200 n'horizontal, pero la velocidá real de la bala y la desaceleración pueden ser importantes.

Dependiendo del fusil, puede disparase una bala a una velocidá de 884 m/s, esto ye, 3180 km/h, o sobre dos veces y media la [[velocidá del soníu]] (340 m/s). A esta velocidá, la bala puede cruciar siete campos de fútbol nun segundu. Sicasí, la bala mengua la so velocidá considerablemente por cuenta del resfregón del aire. L'algame d'ésta depende de qué llueñe pueda llegar primero que la gravedá facer cayer al suelu.

La meyor combinación ente'l tirador y el fusil puede consiguir faer blancos a más de 1000 metros. En distancies llargues, aumenten los efeutos de factores como la densidá d'aire, el vientu, la cayida de la bala y la variedá ente cada bala. Los sistemes de puntería suelen tar asitiaos ente 600 y 800 metros.

== Camuflaje ==
Un bon [[Camuflaje militar|camuflaje]], combináu con una disciplina de movimientos, ye lo que fai qu'un francotirador seya malo de detectar.

El rellumu de les óptiques de mirar ye la única parte que nun puede ser camuflada, pero'l rellumu puede ser amenorgáu utilizando una pieza de tela o un acoplamientu de metal sobre mirar. Los francotiradores eviten cualquier cosa que rellume o suene, incluyendo gafes y cares blanques.

Los francotiradores que s'enfrenten a fuercies bien forníes tienen de camuflase a sigo mesmos contra [[infrarroxu|infrarroxos]] tanto como contra [[lluz visible]]. Pa ello utilicen materiales con una fina capa d'[[aluminiu]] evaporado que reflexa la radiación infrarroxo. Antes d'esto emplegaben cobertores termales cubiertes de [[xamasca]] o material local.

=== Traxe de camuflaje ===
[[Ficheru:Argentina sniper. 1920s.jpg|thumb|260px|Francotirador conscripto [[AOR]] del [[Exércitu Arxentín]] con traxe de camuflaje, porta un [[Mauser 1909]], c. 1925.]]
Cuando esisten requisitos estremos pa la infiltración y camuflaje, usen un traxe de camuflaje, tamién denomináu ''[[traxi ghillie]]''.

Los traxes de camuflaje pueden ser construyíos de distintes maneres. En dalgunos utilicen ponchos al que se-yos arreyar cachos de tela; n'ocasiones sirve'l traxe d'un [[Pilotu de guerra|piloto]], l'uniforme de combate, o dalguna otra ropa d'una pieza. Emplégase seda dental o similares pa coser les partes y aplícase pegamento nes uniones por que sían más resistentes.

El traxe ghillie prepárase xeneralmente montándolo, dempués cutiéndolo y abasnar detrás d'un coche, y depués rodándolo ente abonu de vaca o soterrándolo en fango pa dexalo lleldar. Esto crea un traxe de [[humus]], y utilizando otros cachos el traxe asemeyar al terrén natural de la zona d'operación.

Un problema del traxe de camuflaje ye la temperatura interno. Inclusive en llatitúes templaes, la temperatura col traxe puede algamar los 50&amp;nbsp;°C.

== Táctiques de francotirador ==
=== Allugamientu del tiru ===
A distancies mayores que 300 m, los francotiradores de normal intenten disparos al cuerpu, apuntando al pechu. Causen la muerte al traviés del dañu a los texíos, el trauma y la perda de sangre. A distancies menores, los francotiradores pueden intentar realizar disparos a la cabeza p'asegurar el blancu.

En situaciones de rehenes, los francotiradores de la policía disparen al [[cerebelu]], una parte del celebru que controla los movimientos voluntarios.

=== Allugamientu ===
En casos civiles o pa esaniciar francotiradores enemigos, un francotirador o una pareya van asitiar nun llugar altu cubiertu. Van Utilizar [[prismáticos]] o un telescopiu pa identificar los blancos.

Los francotiradores usen engaños, en forma de camuflaje, ángulos d'aproximamientu inusuales, y con frecuencia movimiento lentos pa prevenir contraataques precisos. Dellos francotiradores algamaron a observadores a menos de 90 m, ente que'l blancu buscar, ensin ser vistos.

=== Oxetivos ===
Un francotirador identifica los oxetivos pola so apariencia y conducta. Estes carauterístiques pueden incluyir el llevar uniformes d'altu rangu, falar con radio-operador, sentase como pasaxeru nun coche, tener sirvientes militares, o falar y movese frecuentemente. Si ye posible, un francotirador dispara n'orde descendiente de rangu, o si nun hai rangu, dispara pa cortar les comunicaciones.

Al realizar fueu de supresión pa cubrir una retirada, un francotirador asítiase ocultu, pa tener una amplia visión. Cuando un par de pelotones enemigos intenten una travesía, el francotirador dispara a una persona, preferiblemente al líder. De cutiu realízase un disparu nel cadril, siguíu d'otru nel quexal pa prevenir que dea órdenes.

Cuando'l pelotón intenta un rescate, el francotirador dispara rápido, apuntando al torso de los soldaos enemigos, pa realizar tantes baxes como seya posible. Un francotirador prudente dexa la posición nesi momentu, antemanándose a un ataque polos lladrales que de normal sigue. Un francotirador puede entós emboscar unu de los lladrales, y si ye posible, salir fora del lladral, anque esta táctica ye considerada desesperada o pocu intelixente.

Puesto que la mayoría de les baxes na guerra moderna son por armes utilizaes por grupos, la reconocencia ye unu de los usos más efeutivos del francotirador. Utilicen la so preparación física, les sos habilidaes d'infiltración y equipu d'observación a llargues distancies y táctiques p'averase y reparar al enemigu. Nesti papel, les regles del combate dexen al francotirador llograr los blancos de mayor valor.

Con calibres pesaos, los francotiradores pueden estropiar [[Caza (avión)|caces]] en tierra, destruyir dispositivos de guía de misiles, aparatos ópticos diversos o equipos auxiliares para [[radar]]es. Pa estos oxetivos, los francotiradores empleguen fusiles antimaterial, llegando a baltar helicópteros de reconocencia.

=== Guerra psicolóxica ===
Pa desmoralizar a les tropes enemigues, los francotiradores pueden siguir patrones fiables. Mientres la [[revolución cubana]], l'[[Exércitu Rebalbu]] siempres mataba al primer home d'un grupu de soldaos de [[Fulgencio Batista|Batista]]. D'esta manera, nengún caminaría los primeru, pos sería un suicidiu. Esto menguó con eficacia la bona voluntá del exércitu de buscar bases rebalbes nos montes. Tamién pueden realizase múltiples disparos a zones non vitales d'un grupu d'homes pa mancalo y obligar al grupu a retirase en casu d'emerxencia.

== Táctiques contra francotiradores ==
L'ésitu del francotirador llevó a desenvolver munches táctiques contra francotiradores nes estratexes militares modernes. Estes tienen como oxetivu amenorgar el dañu causáu por un francotirador a un exércitu, que de cutiu realiza dañu nes capacidaes de combate y la moral.

El riesgu de dañu a la cadena de mandu puede ser amenorgáu despintando les carauterístiques que señalen el rangu d'oficial. Si un francotirador ta atacando, ten de ser alcontráu pa efeutuar un contraataque. Otru francotirador suel destinase a cazar al francotirador enemigu, anque esisten munches téuniques pa les fuercies defensores pa comprobar la llocalización del francotirador. Dalgunes d'estes táctiques son el cálculu de la trayeutoria de la bala, la triangulación y l'emplegu de trampes pa engañar al francotirador.

Amás del alcuentru direutu con otru francotirador, hai una variedá de táctiques a les que puede recurrise, como l'usu d'artillería, pantalles de fumu y el movimientu de pinza.

== Francotiradores fora de la guerra ==
Les téuniques de los francotiradores aplicáronse en dellos casos famosos d'[[Estaos Xuníos]], incluyendo al francotirador d'[[Austin]], [[Charles Whitman]], [[Brenda Ann Spencer]], [[asesinatu de John F. Kennedy]] quien se cree que foi [[Lee Harvey Oswald]], [[John Allen Muhammad]] y [[Lee Boyd Malvo]] los francotiradores de [[Washington D. C.|Washington]] a finales de [[2002]].

Sicasí, estos sucesos nun impliquen xeneralmente la distancia o habilidá de francotiradores militares. Nes noticies suelse utilizar el términu &quot;francotirador&quot; pa referise a daquién que dispara con un fusil a otra persona dende una gran distancia.

== Francotirador (''sniper''), tirador designáu (''designated marksman'') y tirador distinguíu (''sharpshooter'') ==
[[Ficheru:US Navy 100717-N-0683T-292 A U.S. Navy SEAL sniper waves to the crowd during a capabilities demonstration at Joint Expeditionary Base Little Creek, Va.jpg|thumb|Un tirador designáu (Designated Marksman) de los EEXX col so fusil semiautomático sr25.]]

Anguaño delles doctrines estremen ente un francotirador (''sniper''), un [[tirador designáu|tirador designáu (''designated marksman'')]] y un tirador distinguíu (''sharpshooter''). Ente que los francotiradores son entrenaos intensivamente en camuflaje y téuniques sobre'l terrén, estes habilidaes son llindaes n'el tiradores designaos (''designated marksman'') y nun son riquíes pa los tiradores distinguíos (''sharpshooter''). Los francotiradores realicen reconocencies y tienen de cutiu un impautu psicolóxicu nel enemigu, esaniciando blancos a distancies bien llargues (xeneralmente más d'un quilómetru de distancia). El papel del tirador designáu ye principalmente amontar l'algame del pelotón con fusiles semiautomáticos especiales y l'eliminación del enemigu (a distancies d'hasta 800 metros). Pela so parte, el tiradores distinguíos suelen ser dellos soldaos de la infantería con una mayor habilidá nel tiru y a que los sos fusiles d'asaltu suélen-y asitiar una mira con aumentos (por casu un acog) para asina esaniciar blancos con mayor precisión dientro del rangu ordinariu del restu de los sos compañeros d'infantería (de 400 a 500 m).&lt;ref name=&quot;Plaster 1993 p. &quot;/&gt;

[[Ficheru:MARSOC Photo - M4s.jpg|thumb|Tiradores distinguíos (''sharpshooter'') del cuerpu de marines de los Estaos Xuníos, provistos del fusil d'asaltu m4 con mira acog. Munchos civiles suelen confundilos con el tiradores designaos (TD).]]

Los francotiradores (''sniper'') cuasi siempres utilicen fusiles de cerrojo, ente que los tiradores designaos (''designated marksman'') empleguen fusiles semiautomáticos precisos pero con algame efeutivu menor. El tirador distinguíu (''sharpshooter'') emplega'l so fusil d'asaltu reglamentariu. En delles doctrines militares, un equipu de francotiradores consiste en dos persones, un francotirador qu'usa un fusil de cerrojo,y un sofitu, xeneralmente un observador, qu'emplega un telémetru pa faer los cálculos de distancies y condiciones atmosfériques pa realizar un tiru certeru. Tanto'l tirador designáu (''designated marksman'') como'l tirador distinguíu (''sharpshooter'') siempres acompañen a la so unidá o pelotón.

Un tirador designáu (''designated marksman'') tamién hai de sometese a un entrenamientu p'apoderar l'arte d'acesmar, tapecimientu y l'infiltración y xeres de vixilancia, teniendo un papel menos estratéxicu que'l francotirador.

[[Ficheru:Pav-Stamp.jpg|thumb|220px|Estampilla soviética de [[1943]], cola figura d'un francotirador camufláu.]]

== Francotiradores n'historiar ==
Antes de l'apaición de les armes de fueu, los soldaos como los arqueros yeren entrenaos como tiradores d'élite.

Los primeres francotiradores pudieron ser entrenaos en [[Xapón]], nel [[sieglu XVI]], como un tipu de [[ninja]]. Taben entrenaos al paecer pa cubrir la retirada de les tropes. El francotirador permanecería ocultu hasta qu'un oficial tuviera a distancia de fueu. Hai dellos informes d'esos intentos, la mayoría fallíos debíu al gran calibre y la probe exactitú de les armes. A pesar d'esto, unu de los señores de la guerra más famosos del Xapón, [[Takeda Shingen]], resultó mancáu de muerte pola bala d'un francotirador según los informes de la dómina.
[[Ficheru:Simo Hayha.jpg|200px|thumb|left|Simo Häyhä xunto al so fusil mientres la [[Guerra d'Iviernu]].]]

[[Timothy Murphy]] yera un soldáu del grupu de Virgina de [[Daniel Morgan]] en [[1777]]. El [[7 d'ochobre]] mató al xeneral Simon Fraser, del exércitu británicu. Murphy dixera que lu disparara a una distancia de 450 m, que yera sorprendente naquel momentu.

Nes [[Guerres Napoleóniques]], los británicos copiaron les armes y táctiques coloniales nun llindáu númberu de compañíes de fusileros. Diben vistíos de verde pa evitar ser vistos y teníen órdenes de disparar a los oficiales enemigos. Mientres la [[batalla de Trafalgar]], un francotirador del ''[[Redoutable (1791)|Redoutable]]'' algamó al almirante [[Horacio Nelson|Nelson]], causándo-y la muerte.

Na [[Guerra de la Independencia Española]], el británicu [[Thomas Plunkett]] algamó al [[Auguste François-Marie de Colbert-Chabanais|xeneral francés Colbert]] col so [[fusil Baker]] a una distancia ente 200 y 600 metros.

El finlandés [[Simo Häyhä]] ta consideráu por munchos como'l francotirador más efeutivu de la hestoria de la guerra. Utilizando un fusil M28 (versión finlandesa del [[Mosin-Nagant]]), Häyhä esanició a 542 soldaos de la [[Xunión Soviética]] ente'l [[30 de payares]] de [[1939]] y el [[6 de marzu]] de [[1940]], antes de ser mancáu. Los soviéticos llamaben a los francotiradores finlandeses ''cucos'' porque los francotiradores finlandeses munches vegaes taben alcontraos nos árboles.

[[Vasily Zaitsev]] foi un francotirador soviéticu que se fixo famosu mientres la [[batalla de Stalingráu]] al esaniciar a 245 soldaos. Aportó a un héroe popular&lt;ref name=bioru&gt;[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=481 Biografía] website d'Héroes de la Xunión Soviética y Rusia&lt;/ref&gt; y foi representáu nel cine na película ''[[Enemy at the Gates]]'', basada na obra de [[William Craig]], y coles mesmes ye popular por tar representáu nel [[videoxuegu]] [[Call of Duty]].

[[Tanya Chernova]], el so amante, que tamién yera francotiradora y alumna de Vasily.

[[Iván Sidorenko]] foi otru francotirador soviéticu de la segunda guerra mundial.&lt;ref name=ussr_snip&gt;{{Cita web |url= http://wio.ru/galgrnd/sniper/sniper.htm |títulu=top WWII snipers |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt;

[[Lyudmila Pavlichenko]] foi una francotiradora soviética mientres la [[segunda guerra mundial]].&lt;ref name=&quot;Sakaida-Hook páxs. 31-32&quot;&gt;{{harvnb|Sakaida|Hook|2003| pp=31–32}}&lt;/ref&gt;

Los francotiradores de [[Fuercia Delta|Delta Force]] [[Gary Gordon]] y [[Randy Shughart]] fueron ablayaos n'aición mientres la [[batalla de Mogadiscio]]. Envalórase que xuntos esaniciaron a unos 100 enemigos. Dambos recibieron póstumamente la [[Medaya d'Honor]] poles sos aiciones p'ayudar a la tripulación d'un [[helicópteru]] baltáu.

Mientres el combate n'[[Afganistán]] en [[2009]], [[Craig Harrison (francotirador)|Craig Harrison]], del exércitu británicu, llogró la baxa confirmada a mayor distancia, algamando a dos talibanes a 2.475 metros con un [[Accuracy International Arctic Warfare|L115A3]].

[[Chris Kyle|Christopher Scott Kyle]] foi un francotirador y [[militar]] estauxunidense perteneciente a los [[SEAL]] de l'Armada de los [[Estaos Xuníos]], famosu por ser el francotirador más letal de la historia militar estauxunidense. Foi moteyáu como'l demoniu de Ramadi (Al-Shaitan Ramad) polos iraquinos mientres la invasión d'[[Iraq]] de [[2003]] y la posterior guerra. Contabilizáronse 150 baxes.

== Ver tamién ==
* [[Fusil de francotirador]]
* [[Ghillie]]
* [[Tirador designáu]]
* [[Fusil antitanque]]
* [[Operación Foxley]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Snipers}}
=== N'inglés ===
* [http://www.snipercountry.com SniperCountry.com] - Sniper portal
* [http://science.howstuffworks.com/sniper.htm HowStuffWorks:] How Military Snipers Work
* [http://www.snipercentral.com/ Snipercentral.com]
* [http://wio.ru/galgrnd/sniper/sniper.htm Top snipers of the Second World War]
* [http://www.nypost.com/p/news/international/sniper_kills_qaeda_from_el mio_away_sTm0xFUmJNal3HgWlmEgRL Récor de distancia de francotirador: 2.475 [[metru|m]]]

=== En castellán ===
* [http://francotiradores.es Francotiradores: hestoria d'estos combatientes mientres la Segunda Guerra Mundial]
* [https://web.archive.org/web/20050421043739/http://sgm.zonadictos.net/prensa/sniper.htm Francotirador: hestoria mientres los dos guerres mundiales]
* [https://web.archive.org/web/20071028175058/http://casoabierto.com/Reportajes/Cronica-Negra/John-Allen-Muhammad-el-francotirador-de-washington.html El Francotirador de Washington]


{{Tradubot|Francotirador}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Francotiradores]]
[[Categoría:Ocupaciones militares]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>gwpdd8q3ys875gonelo265b659drqyj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jaipur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115262</id>
    <revision>
      <id>3703182</id>
      <parentid>3670435</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8618" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Yaipur''' (n'inglés '''Jaipur''', y n'[[idioma hindi|hindi]] जयपुर, que se pronuncia /yáipur/), conocida tamién como ''la ciudá rosa'', ye la capital del estáu de [[Rayastán]] na [[India]]. La so población nel añu 2003 yera de 2,7 millones d'habitantes.

La ciudá foi construyida en [[estuco]] rosado p'asonsañar l'[[arenisca]]. En [[1905]] el [[príncipe de Gales]] visitó Jaipur. Pa da-y una bienvenida correuta decidió volvese a pintar los edificios de la ciudá de color rosa. De magar, esti color considérase un símbolu de la hospitalidá de Jaipur. 

Ye un modelu como ciudá pre-moderna tocantes a la regulación de les sos cais. La ciudá ta estremada en seis barrios, dixebraos per aveníes d'unos 34 metros d'anchu. Estos barrios tán subdividíos por cais enrexaes. Cinco barrio estender pol este, el sur y l'oeste del barriu correspondiente al Palaciu. Esti últimu barriu incluyía'l complexu del palaciu (el [[Hawa Mahal]] o Palaciu de los vientos), xardinos y una llaguna. Jaipur ye una de les ciudaes de la India con más hestoria.

== Estáu principescu == 

[[Ficheru:Jaipur 03-2016 23 City Palace complex.jpg|thumb|left|150px|Accesu principal al palaciu real, dientro de la cortil del ''Palaciu de la Ciudá'' de Jaipur, India.]]
La ciudá de Jaipur foi fundada en [[1728]] pol [[maharash|maharajá]] Sawai Jai Singh, gobernante d'[[Amber (India)|Amber]] y gran aficionáu a l'[[astronomía]]. Jai Singh II foi un gobernante diplomáticu y les sos múltiples aliances dexáron-y abandonar la fortificada Amber y treslladar la capital a la nueva ciudá de Jaipur.

Mientres el periodu del [[Raj Británicu]], la ciudá foi la capital del estáu principescu del mesmu nome. Los [[maharash|maharajás]] de Jaipur pertenecíen al clan de los kachwaha, que reclamaba ser descendiente del dios [[Rāma|Caña]], rei de Ayodhya. Créese que l'estáu foi fundáu en [[1128]] por Dhula Rai y que la so primer capital foi Amber. Los gobernantes de Jaipur apurrieron al [[imperiu mogol]] dalgunos de los sos xenerales más destacaos. Ente ellos taba Man Singh que lluchó en [[Orissa]] y [[Assam]]; Jai Singh que lluchó con [[Aurangzeb]]; y Jai Singh II, fundador de la ciudá. El belicismu natural de los Kachwaha obligó-yos a fortificar la mayoría de les sos ciudaes y palacios.

A finales del [[sieglu XVIII]], los Jats de Bharatpur y el xefe de Alwar anexonáronse una parte de Jaipur. Nesa dómina, l'Estáu taba desapaecíu nel tracamundiu y nos conflictos internos. Les engarradielles ente los xefes de Jaipur y de [[Jodhpur]] llevaron a dambos Estaos en cantu de la ruina y Amir Khan, un aventureru [[Afganistán|afganistanu]], dedicar a escalar el país. Por aciu un tratáu robláu en [[1818]], la proteición [[Imperiu Británicu|británica]] estender hasta Jaipur y afitóse un tributu añal. En [[1835]] produciéronse una serie de revueltes na ciudá nes que tuvo qu'intervenir el gobernador británicu. Mientres la [[revuelta de los cipayos revuelta de 1857]] el [[maharaja|maharajá]] ayudó a los británicos. Tres l'abolición del principáu por [[Indira Gandhi]], el maharajá caltuvo namái funciones honorífiques. L'actual maharajá de Jaipur, [[Bhawani Singh]], exerz un papel fundamentalmente cultural y caltién la so residencia nun pabellón priváu del [[Palaciu de la Ciudá|palaciu real]] de Jaipur, anque mora davezu en [[Londres]].

== La ciudá rosa ==
[[Ficheru:Jaipur 03-2016 27 Hawa Mahal - Palace of the Winds.jpg|thumb|left|150px|Palaciu de los vientos en Jaipur.]]
Llamen asina al cascu antiguu mandáu construyir por Jai Singh II. Tolos edificios históricos tán pintaos d'un color rosa salmón qu'en Rayastán equival al color de la suerte. Na narración del so viaxe a esta ciudá (1929) Mircea Eliade espresa: &quot;Lo primero que me sosprendió de Jaipur foi la so viva guapura, yera una ciudá construyida totalmente de piedra colorada&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=Eliade|nome1=Mircea|títulu=La india|fecha=1997|editorial=Herder|ubicación=Barcelona|páxina=93}}&lt;/ref&gt;El so fundador, gran aficionáu a les ciencies y sobremanera a l'astronomía, mandó construyir un gran observatoriu na ciudá. 

La ciudá ye simétrica, con trazáu xeométricu bien racional. Ta arrodiada d'una [[muralla]] [[Almena|almenada]] que tien diez puertes. Ta diseñada según el Shilpa Xastra (un tratáu antiguu d'arquiteutura), estremada en nueve cuadrantes con cais anches de más de 30 m; d'esos nueve cuadrantes dos tán dedicaos al complexu palaciegu col Chandra Mahal o Palaciu de la ciudá, el Hava Mahal o Palaciu de los Vientos y el Jantar Mantar o observatoriu de Jai Singh; los otros siete tán ocupaos pol pueblu.

Nel sieglu XXI la so economía básase nel comerciu, seición de servicios y turismu.

== Llugares d'interés ==
* [[Hawa Mahal]] o ''Palaciu de los vientos''.
* [[Jantar Mantar]]
* [[Palaciu de la ciudá de Jaipur|Palaciu de la Ciudá]], residencia histórica de los [[maharajá|majarashas]].
* [[Jal Mahal]], un palaciu asitiáu nel centru d'un llagu.
* [[Observatoriu de Jai Singh]]
* [[Museo Albert Hall]], alcontráu nel centru de la ciudá, contién diverses coleiciones d'escultures y pintures. Construyir en [[1876]] ya inauguróse como muséu en [[1887]]
* [[Fuerte Amber]]
* [[Abhaneri]], una llocalidá asitiada a 95 km de Jaipur, conocida pol [[Chand Baori]], unu de los primeres [[baori]]s de [[Rayastán]] realizáu pol llexendariu rei [[Chandragupta Maurya|Chandra]], que dexaba recoyer l'agua na estación de les agües.

== Clima ==

{{clima
|location = Jaipur 
|metric first = Yes
|single line = Yes
|temperature colour = 
|Xin record high C = 31.7
|Feb record high C = 36.7
|Mar record high C = 42.8
|Abr record high C = 44.9
|May record high C = 48.5
|Xun record high C = 47.2
|Xnt record high C = 46.7
|Ago record high C = 41.7
|Set record high C = 41.7
|Och record high C = 40.0
|Pay record high C = 36.1
|Avi record high C = 31.3
|year record high C = 48.5
|Xin high C = 22.4
|Feb high C = 25.0
|Mar high C = 31.0
|Abr high C = 37.1
|May high C = 40.3
|Xun high C = 39.3
|Xnt high C = 34.1
|Ago high C = 32.4
|Set high C = 33.8
|Och high C = 33.6
|Pay high C = 29.2
|Avi high C = 24.4
|year high C = 31.9
|Xin low C = 8.4
|Feb low C = 10.8
|Mar low C = 16.0
|Abr low C = 21.8
|May low C = 25.9
|Xun low C = 27.4
|Xnt low C = 25.8
|Ago low C = 24.7
|Set low C = 23.2
|Och low C = 19.4
|Pay low C = 13.8
|Avi low C = 9.2
|year low C = 18.8
|Xin record low C = -2.2
|Feb record low C = -2.2
|Mar record low C = 3.3
|Abr record low C = 9.4
|May record low C = 15.6
|Xun record low C = 19.1
|Xnt record low C = 20.6
|Ago record low C = 18.9
|Set record low C = 15.0
|Och record low C = 11.1
|Pay record low C = 3.3
|Avi record low C = 0.0
|year record low C = -2.2
|Xin precipitation mm = 7.0
|Feb precipitation mm = 10.6
|Mar precipitation mm = 3.1
|Abr precipitation mm = 4.9
|May precipitation mm = 17.9
|Xun precipitation mm = 63.4
|Xnt precipitation mm = 223.3
|Ago precipitation mm = 205.9
|Set precipitation mm = 66.3
|Och precipitation mm = 25.0
|Pay precipitation mm = 3.9
|Avi precipitation mm = 4.2
|year precipitation mm = 635.4
|Xin rain days = 0.6
|Feb rain days = 1.0
|Mar rain days = 0.4
|Abr rain days = 0.7
|May rain days = 1.4
|Xun rain days = 3.9
|Xnt rain days = 11.2
|Ago rain days = 10.0
|Set rain days = 3.8
|Och rain days = 1.3
|Pay rain days = 0.4
|Avi rain days = 0.4
|year rain days = 35.2
|source 1 = India Meteorological Department (record high and low up to 2010)&lt;ref name= IMD &gt;
{{cita web
| url = http://www.imd.gov.in/section/climate/estreme/jaipur2.htm
| títulu = Jaipur Climatological Table Period: 1971–2000
| editorial = [[India Meteorological Department]]
| fechaaccesu = 25 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=IMD2&gt;{{cita web
 |url=http://www.imdpune.gov.in/Temp_Estremes/histext2010.pdf 
 |formatu=PDF 
 |títulu=Ever recorded Maximum and minimum temperatures up to 2010 
 |editorial=India Meteorological Department 
 |fechaaccesu=25 de marzu de 2014 
 |deadurl=unfit 
 |urlarchivu=http://www.webcitation.org/6GmnoaB0m 
 |fechaarchivu=21 de mayu de 2013 
}}&lt;/ref&gt;
|date=October 2011}}

== Ciudaes hermanaes ==

* {{bandera|Canadá}} [[Calgary]], ([[Canadá]]) dende [[1973]]. 

== Referencies ==
* Bose, Biraj, ''Delhi, Agra and Jaipur'', Lustre press Pvt. Ltda. 1995. ISBN 81-7437-008-0
* [[Gayatri Devi]], rajmata de Jaipur.
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Jaipur|Jaipur}}


{{Tradubot|Jaipur}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Jaipur| ]]
[[Categoría:Llocalidaes de Rayastán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5q6t2j7bq4z0c3ta1z1oxynuq7755ix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Corasmia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116345</id>
    <revision>
      <id>3703120</id>
      <parentid>3690061</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23721" xml:space="preserve">{{rexón}}

'''Corasmia''' o tamién '''Jorasmia''' ({{lang-fa| خوارزم}}, ''Xwarezm'' o ''Khwarezm'') alude tantu a una rexón histórica-xeográfica como a una serie d'Estaos centraos nel cursu baxu del [[Amu Daria]] y el so antiguu [[delta (ríu)|delta]] nel [[mar d'Aral]], tomando la parte septentrional del [[Gran Irán]] (l'actual [[Uzbequistán]]), y que s'estendíen pol pandu d'[[Ustyurt]] escontra les veres orientales del [[mar Caspiu]] septentrional. Nel sur partía con [[Jorasán]], al norte cola [[estepa cazaca]], al sureste con [[Sogdiana]] y al nordeste con [[Transoxiana]]. Les sos capitales fueron [[Kunya-Urgench]] y [[Jiva]] dende'l sieglu XVII, en redol a la cual constituyóse l'homónimu [[kanato de Jiva]].

== Nomes y etimoloxía ==
N'[[idioma español|español]] utilízase la forma tradicional '''Corasmia''' pa definir esta rexón, que procede del términu [[llatín]] ''Chorasmia'', adautación del [[idioma griegu|griegu]] ''Χορασμια'', que tien una pronunciación con soníu velar fricativu sordu (&quot;jorasmia&quot;); sicasí, el vocablu español tien una pronunciación con soníu velar oclusivu (&quot;korasmia&quot;), heredera del términu llatín. El términu '''Jorasmia''' respuende más afechiscamente a la pronunciación xeneral y dexa la converxencia de les diverses trescripciones, ente les que destaquen les formes [[idioma inglés|ingleses]] ''Khwarezm'', ''Khwarizm'' o ''Khorezm'', nes cualos el [[dígrafu]] ''kh'' sirve pa representar el soníu velar fricativu sordu correspondiente a la ''j'' española; d'ende que tamién esistan otres trescripciones como Jwarezm, Jwarizm o Jorezm. 
[[Ficheru:Vs 1, Stora Rytterne.JPG|200px|right|thumb|La [[Piedres rúniques varegas#Vs 1|piedra rúnica Vs 1]] menta a un [[viquingu]] que morrió en ''karusm''.]]

La situación xeográfica de la rexón, arrodiada d'importantes y diverses cultures, determina la esistencia d'otres treslliteraciones del nome, dependiendo del idioma en que se realicen. En [[avéstico]] ye Xvairizem, en [[persa antiguu]] Huwarazmish, en [[idioma persa|persa modernu]] خوارزم ''Khwārazm'', n'[[idioma árabe|árabe]] خوارزم ''Khwārizm'', en [[idioma chinu|chinu]], 花剌子模 ''Huālázǐmó'', n'[[idioma uzbecu|uzbecu]] ''Xorazm'' y en [[idioma rusu|rusu]] Хорезм ''Khorezm''. Les distintes trescripciones pueden tomar términos tan desemeyaos como ''Khwarezm'', ''Khwarezmia'', ''Khwarizm'', ''Khwarazm'', ''Khorezm'', ''Khoresm'', ''Khorasam'', ''Harezm'', ''Horezm'', ''Chorezm'', etc.&lt;ref name=&quot;Rapoport&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f5/v5f5a015.html |títulu= Chorasmia: Archeology and pre-Islamic history |fechaaccesu= 19 d'avientu de 2009 |autor= Y.A. Rapoport |fecha= 1996 |editorial= Encyclopedia Iranica |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090714064908/http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f5/v5f5a015.html |fechaarchivu= 14 de xunetu de 2009 }}&lt;/ref&gt; 

El xeógrafu árabe [[Yaqut al-Hamawi]], na so obra ''[[Kitab Mu'jam al-Buldan]]'' (معجم البلدان, ''Llibru de los Países''), escribe que'l nome &quot;Khwarezm&quot; ye un nome persa compuestu por &quot;khwar&quot; (خور) y &quot;-razm&quot; (زم), en referencia a la bayura de &quot;carne de pexe cocinada&quot; como la dieta principal de los pueblos de la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor= Yaqut al-Hamawi|enllaceautor= Yaqut al-Hamawi |títulu= [[Mu'jem al-Baladan]] |url= |idioma= árabe |añu= 1228 |volume = 2 |páxina= 395 }}&lt;/ref&gt; Sicasí, [[Clifford Edmund Bosworth|C.Y. Bosworth]] sostién que'l nome persa surde de la unión de (خور), que significa &quot;el sol&quot;, y (زم), que significa &quot;tierra&quot;, espresando asina &quot;la tierra onde naz el sol&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Bosworth |nome= C.Y. |enllaceautor= Clifford Edmund Bosworth |títulu= Encyclopaedia of Islam |idioma= inglés |edición= 2ª |añu= 1978 |editorial= Brill Publishers |isbn= ISBN 90-04-05745-5 |volume= IV |páxina= 1061 }}&lt;/ref&gt; Sicasí, y más correutamente, nes [[llingües iranies]] el términu pa designar una zona d'escasu nivel topográficu ye'l compuestu por khwar/khar, &quot;so&quot;, y zam/zem, &quot;tierra&quot;.&lt;ref name=&quot;Rapoport&quot;/&gt; Corasmia ye de fechu la rexón más baxa d'[[Asia Central]], quitando les mariñes del [[mar Caspiu]]. Delles versiones de khwar/khar/khor/hor suelen usase nel [[Golfu Pérsicu]] pa referise a [[llanura de marea]], [[marisma|marismes]] o badees de marea (por casu, [[Khor Musa]], [[Khor Abdallah]], [[Hor al-Azim]], [[Hor al-Himar]], etc.).

El nome tamién apaez n'inscripciones [[aqueménida|aqueménides]] como &quot;Huvarazmish&quot; y ye mentáu como parte del [[Imperiu persa]]. Sacante les etapes [[Partos|parta]] y [[Imperiu seléucida|seléucida]], mientres les cualos la rexón foi gobernada por xefes llocales, Corasmia permaneció en mayor o menor grau venceyada políticamente a Persia como una satrapía, un [[kanato]] aliáu, una parte integrante del [[Gran Jorasán]] o como una simple provincia hasta 1878, cuando tola rexón foi invadida y anexonada pol [[Imperiu rusu]]. Sicasí, Corasmia siempres formó parte del [[Gran Van Dir|área cultural irania]], inclusive na actualidá.

Munchos eruditos sostienen que Corasmia correspondería a la rexón que nos antiguos testos [[Avesta|avésticos]] denominar &quot;[[Airyanem Vaeja|Airianem Vaeyah]]&quot; o &quot;[[Iran vij]]&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Farahvoshi |nome= Bahram |títulu= Iranovich |añu= 1991 |editorial= [[Universidá de Teḥrán]] |páxina= 8 }}&lt;/ref&gt; Estes fontes proponen que [[Kunya-Urgench]], que foi la capital de Corasmia mientres llargu tiempu, sería en realidá &quot;Ourva&quot;, la octava tierra d'[[Ahura Mazda]] mentada nel testu [[pelvi]] en [[persa mediu]] del [[Vendidad]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Javan |nome= Musa |títulu= Tarikh-i Ijtima'i Iran-i Basten (La hestoria social del antiguu Irán) |idioma= persa |añu= 1961 |editorial= [[Universidá de Teḥrán]] |isbn= ISBN 964-405-741-4 |páxina= 24 }}&lt;/ref&gt; Sicasí, [[Michael Witzel]], un investigador de la hestoria indoeuropea temprana, afirma que [[Airyanem Vaejah]] taría asitiada no qu'anguaño ye [[Afganistán]], que les sos árees septentrionales fueron parte de l'antigua Corasmia y del Gran Jorasán.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.people.fas.harvard.edu/~witzel/AryanHome.pdf |títulu= The Home of the Aryans |fechaaccesu=19 d'avientu de 2009 |autor= Michael Witzel |fecha= 2000 |editorial= Harvard University |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Sicasí, l'historiador [[Elton L. Daniel]], de la [[Universidá de Ḥawai]], señala que Corasmia sería'l principal escenariu que correspondería al llar orixinal de los pueblos avésticos,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Daniel |nome= Elton L. |títulu= The History of Iran |idioma= inglés |añu= 2001 |editorial= Greenwood Press |allugamientu= |isbn= ISBN 0-313-30731-8 |páxines= 28 }}&lt;/ref&gt; ente que [[Dehjodá]] llapada a Corasmia &quot;مهد قوم آریا&quot; (&quot;el trubiecu del pueblu [[ariu]]&quot;).

== Orixe ==
=== Mitoloxía ===
L'eruditu [[Al-Biruni]], falante nativu del [[idioma corasmio]] (una [[llingua irania]]),&lt;ref name=&quot;AfrigidaEI&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f7/v1f7a080.html |títulu= Āl-y Afrīḡ (Afrighid dynasty) |fechaaccesu= 9 de xineru de 2010 |fecha= 1996 |autor= [[C.Y. Bosworth]] |editorial= Encyclopedia Iranica |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071015210737/http://iranica.com/newsite/articles/v1f7/v1f7a080.html |fechaarchivu= 15 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Massignon |nome= L. |enllaceautor= Louis Massignon |títulu= Al-Biruni Commemoration Volume |capítulu= Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe |idioma= francés |añu= 1951 | editorial= Calcutta Iran Society | oclc= 163002804 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;EoI&quot;/&gt; narra que la rexón foi colonizada per vegada primera 980 años antes d'[[Alexandru Magnu]] y l'[[Imperiu seléucida]], esto ye, nel añu [[1292 e.C.]], cuando l'héroe épicu indiu [[Siyavash]] llegó a Corasmia, y el so fíu [[Kay Khusraw]] foi alzáu al tronu 92 años dempués. Biruni da namái los nomes de los gobernantes de la [[dinastía afríguida]], asitiando la fundación de la mesma nel añu 616 de la era seléucida, esto ye, nel añu [[305]].

=== Poblamientu ===
Dalgunos xeógrafos como [[Al-Istakhri]], na so obra ''Al-masalik wa al-mamalik'', menten Corasmia como parte del [[Jorasán]] y de [[Transoxiana]]. Al igual que [[Sogdiana]], allugó la espansión de la [[Complexu arqueolóxicu Bactria-Margiana|cultura BMAC]] mientres la [[Edá del Bronce]], fundida colos pueblos indo-iranios mientres les sos migraciones, en redol al [[I mileniu e.C.]]; esti intercambiu cultural anició asina los primeres Estaos de la [[Edá del Fierro]] temprana. Definiéronse delles fases culturales en Corasmia, a saber:&lt;ref name=&quot;MacKenzie&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f5/v5f5a015.html |títulu= Chorasmia: The Chorasmian Language |fechaaccesu= 17 d'avientu de 2009 |autor= D.N. MacKenzie |fecha= 1996 |editorial= Encyclopedia Iranica |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090714064908/http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f5/v5f5a015.html |fechaarchivu= 14 de xunetu de 2009 }}&lt;/ref&gt; [[Keltiminar]] (c. 3000 e.C.), Suyargan (c. 2000 e.C.), Tazabag'yab (c. 1500 e.C.), Amirabad (c. 1000 e.C.) y la cultura de los [[saces]] (c. 500 e.C.). Mientres esta última etapa, esistíen alredor de 400 nucleos en Corasmia,&lt;ref name=&quot;MacKenzie&quot;/&gt; gobernaos pola [[dinastía afríguida]] local. Ye nesti momentu cuando Corasmia entra nos rexistros históricos por cuenta de la espansión [[dinastía aqueménida|aqueménida]].

=== Cultura ya idioma corasmios ===
El [[idioma corasmio|corasmio]], un [[idioma iraniu oriental]] próximu al [[idioma sogdiano|sogdiano]], falar na rexón del baxu [[Amu Daria]] hasta poco primero de la llegada de los [[mongol (etnia)|mongoles]], cuando foi reemplazáu por [[llingües túrquiques]].&lt;ref name=&quot;MacKenzie&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Dalby |nome= Andrew |enllaceautor= Andrew Dalby |títulu= Dictionary of languages: the definitive reference to more than 400 languages |idioma= inglés |añu= 1998 |editorial= [[Universidá de Columbia]] |allugamientu= Nueva York |isbn= 0231115687 |páxina= 278 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= MacKenzie |nome= D.N. |enllaceautor= David Neil MacKenzie |títulu= [[The Cambridge History of Iran]] |idioma= inglés |añu= 2006 |editor= [[Ehsan Yarshater]] |editorial= [[Universidá de Cambridge]] |isbn= 052120092X |volume= III, Parte 2|capítulu= Khwarazmian Language and Literature |páxines= 1244-1249 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293577/Iranian-languages |títulu= Iranian languages |fechaaccesu=9 de xineru de 2010 |añu= 2010 |editorial= Encyclopedia Britannica |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Amás de los términos astronómicos utilizaos por Al-Biruni,&lt;ref name=&quot;EoI&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Bosworth |nome= C.Y. |enllaceautor= Clifford Edmund Bosworth |títulu= Encyclopaedia of Islam |url=http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-4205 |idioma= inglés |edición= 2ª |añu= 1986 |editorial= Brill Publishers |isbn= ISBN 90-04-07819-3 |volume= V }}&lt;/ref&gt; otres fontes pa la conocencia del idioma son el diccionariu [[Idioma árabe|árabe]]-[[idioma persa|persa]]-corasmio d'[[Al-Zamakhshari]] y dellos testos llegales qu'utilicen términos corasmios pa esplicar dellos conceutos llegales.

Tocantes a la etnia, nes primeres etapes de la so historia los pobladores de la rexón yeren d'orixe [[Pueblos iranios|iraniu]],&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f7/v1f7a080.html |títulu= Central Asia: The Islamic period up to the Mongols |fechaaccesu= 17 d'avientu de 2009 |autor= C.Y. Bosworth |fecha= 1996 |editorial= Encyclopedia Iranica |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071015210737/http://iranica.com/newsite/articles/v1f7/v1f7a080.html |fechaarchivu= 15 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HoCoCA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Bosworth |nome= C.Y. |enllaceautor= Clifford Edmund Bosworth |títulu= History of Civilizations of Central Asia |idioma= inglés |añu= 1998 |volume= IV, 1ª Parte |editor = M.S. Asimov y C.Y. Bosworth |editorial= [[Unesco|Publicación de la Unesco]] |allugamientu= París |isbn= 9231034677}}&lt;/ref&gt; un datu confirmáu por el mesmu al-Biruni na so obra ''Athar ul-Baqiyah'' (الآثار الباقية عن القرون الخالية), cuando afirma que &quot;(...) el pueblu de Corasmia formaba una caña del árbol [[pueblo persa|persa]]&quot;.

L'área de Corasmia tuvo baxu control afríguida (y darréu [[samánida]]) hasta finales del [[sieglu X]], cuando foi sometida polos [[gaznávidas]]. L'idioma corasmio y la so cultura sobrevivieron mientres dellos sieglos a la llegada del [[islam]], destacando la figura d'[[Al-Biruni]] como una de les escases fontes que rescaten la conocencia del sustratu corasmio. Finalmente, la cultura corasmia tornó so la presión de la infiltración túrquica dende'l norte y escontra el sur, sumiendo asina'l calter orixinal iraniu de la rexón hasta la completa turquización que perdura na actualidá, anque la fala corasmia posiblemente perviviera nes rexones altes, en redol a [[Faiārasp]], ente finales del [[sieglu VIII]] y el [[sieglu XIV]].&lt;ref name=&quot;EoI&quot;/&gt;

== Era aqueménida, parta y sasánida ==
[[Ficheru:Provinces of the Achaemenid empire.png|thumb|250px|Corasmia, una de les provincies aqueménidas]]
Mientres el periodu aqueménida, Corasmia foi gobernada por [[Esmerdis]] xuntu con [[Bactriana]], [[Carmania]] y les provincies orientales del imperiu. Sobre esta etapa'l [[Lliteratura persa|poeta persa]] [[Ferdousí]] menta les florecientes ciudaes d'[[Afrasiab]] y [[Taxkent]] na so epopeya [[Shahnameh]].

Cuando'l rei de Corasmia ufiertó la so amistá a [[Alexandru Magnu]] nel [[328 e.C.]], tantu los biógrafos griegos d'Alexandru como darréu los romanos describir como un rei de nómades que gobernaba un desiertu vacíu. Sicasí, los arqueólogos rusos del sieglu XX revelaron que la rexón conformaba un reinu estable y centralizao sobre un territoriu agrícola al este del [[mar d'Aral]], arrodiáu polos nómades del Asia central y protexíu pol so exércitu de caballeros acorazaos, siendo'l más poderosu reinu al noroeste del Amu Daria. L'emisariu del rei ufiertó dirixir l'exércitu d'Alexandru, pel norte del [[mar Caspiu]] escontra'l [[mar Negru]], contra los sos propios enemigos, [[Iberia caucásica|Iberia]] y [[Cólquida]], magar Alexandru refugó diplomáticamente. 

En siendo relativamente independiente mientres les dinastíes [[seléucida]] y [[Dinastía arsácida de Partia|arsácida]], Corasmia y la vecina Bactriana formaron parte del [[imperiu sasánida]] mientres el reináu de [[Bahram II]], un datu que confirma [[Yaqut al-Hamawi]]. Al referise al preislámico &quot;Cosroes de Corasmia&quot; &quot; (خسرو خوارزم), al yá islámicu &quot;Amir de Corasmia&quot; (امیر خوارزم), o inclusive al [[Imperiu corasmio]], les fontes como [[al-Biruni]], [[Ibn Khordadbeh]] y otres claramente refiérense a Corasmia como parte del imperiu ''iraniu'' (persa).&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Humayun |nome= Nasir Takmil |títulu= Kharazm: Az Iran chih el mio'danam? |idioma= persa |añu= 2004 |editorial= Daftar-i Pizhuhishha-yi Farhangi |ubicación= Teḥrán |isbn= 9643790231 |páxina= 35 }}&lt;/ref&gt; La [[escritura pahlevi]] (emplegada pola burocracia persa pa escribir el [[persa antiguu]]) empezó a utilizase en Corasmia como alfabetu llocal en redol al [[sieglu II]], lo cual, xuníu al fechu de que los sahs corasmios como [[Nala ad-Din Tekish]] (1172-1200) emitieren toes los sos órdenes (alministratives y públiques) en persa, confirma les afirmaciones d'a el-Biruni.

== Dinastía afríguida ==
La [[dinastía afríguida]] foi un llinaxe iraniu nativu de Corasmia que gobernó la rexón dende tiempos preislámicos hasta l'añu [[995]];&lt;ref name=&quot;AfrigidaEI&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;HoCoCA&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;TNID&quot;&gt; {{cita llibru |apellíu= Bosworth |nome= C.Y. |enllaceautor= Clifford Edmund Bosworth |títulu= The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual |idioma= inglés |añu= 1996 |editorial= [[Universidá de Columbia]] |allugamientu= Nueva York |isbn= 9780231107143}}&lt;/ref&gt; acordies con [[al-Biruni]], gobernó Corasmia dende'l [[sieglu IV]] hasta'l [[sieglu X|X]]. El reinu foi establecíu en redol a [[Jiva]] nel añu 410 por tribus [[ávaros|ávaras]] posiblemente so influencia [[heftalita]]. Los sos pobladores fueron llamaos ''Khwalis'' o ''Kaliz'' polos [[maxares]] debíu al nucleu occidental de los ávaros n'[[Hungría]] (''Kabars''), que vivieron na [[Galitzia]] [[Cárpatos|carpática]]. Tamién fueron llamaos ''Khalisioi'' en [[idioma griegu|griegu]], ''Khvalis'' (Хвалис) en [[Idioma rusu|rusu]] (de cutiu acomuñáu colos [[jázaros]]), y por diversu nomes en [[idioma chinu|chinu]], como ''Qián'' (潛), ''Guòlì'' (過利), ''Hūsìmì'' (呼似密), ''Huǒxún'' (火尋), ''Huòlìxímíqié'' (貨利習彌伽) o ''Huālázǐmó'' (花剌子模).&lt;ref&gt;&lt;!--[http://163.30.83.22/cpedia/Content.asp?ID=54312&amp;Query=4 &quot;Hualazimo&quot; at C-pedia] (en chinu mandarín).--&gt;Corasmia ye mentada nel &quot;Comentariu de Dawan&quot; de les ''[[Memories históriques]]'' (史記‧大宛列傳) como ''Qián'' (潛), nel ''[[Llibru de Wei]]'' (魏書) como ''Hūsìmì'' (呼似密) y ''Guòlì'' (過利), nel ''[[Nuevu Llibru de Tang]]'' (新唐書) como ''Huǒxún'' (火尋), na ''Memoria de les rexones occidentales de la gran dinastía Tang'' (大唐西域記) como ''Huòlìxímíqié'' (貨利習彌伽), y na ''[[Historia de Yuan]]'' (元史) como ''Huālázǐmó'' (花剌子模).&lt;/ref&gt; Esti postreru correspuende al actual términu chinu pa designar Corasmia; la so etimoloxía ye incierta, pero podría referise tantu al propiu reinu corasmio como a los [[Uar]] (en chinu 滑 ''Huá'').

Por cuenta de que Corasmia topar na [[Ruta de la Seda]], foi conocida internacionalmente, y tuvo por tanto distintos nomes en dellos idiomes, incluyíu'l griegu [[Imperiu bizantín|bizantín]], nel cual denominábense ''khalisios'' a los productos de Corasmia, un xenitivu masculín que significa &quot;de la ciudá de los khalis&quot;.

A finales del sieglu VII Corasmia foi [[Espansión musulmana|conquistada]] polos [[Pueblu árabe|árabes]] [[omeyes]]. Tres la conquista, l'islam foi enllantándose pasu ente pasu, hasta qu'a finales del sieglu VIII el gobernante afríguida convertir al islam, asumiendo'l popular nome conversu de 'Abdallah (&quot;siervu de Dios&quot;). A lo llargo del sieglu X la tribu llocal de los [[mamúnidas]], establecíos en [[Kunya-Urgench]], amontó'l so poder económicu y políticu debíu al comerciu coles caravanes. Asina, nel añu 995 derrocó a la dinastía afríguida y asumió'l títulu tradicional de &quot;Sah de Corasmia&quot;. La rexón tuvo de volao so soberanía [[samánida]] antes de ser sometida por [[Mahmud de Gazni]] al dominiu [[gaznávida]]. De magar, les invasiones turcu-mongoles y el dilatáu dominiu de les dinastíes altaiques sustituyeron el calter iraniu de la rexón, a pesar de que'l títulu &quot;Sah de Corasmia&quot; caltener hasta'l [[sieglu XV]].&lt;ref name=&quot;TNID&quot;/&gt;

== L'Imperiu corasmio y la conquista mongola ==
{{AP|Imperiu corasmio}}
[[Ficheru:Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD)-es.svg|250px|thumb|L'[[Imperiu corasmio]] en [[1220]].]]

L'Imperiu corasmio surdió nel sieglu XI, algamando'l so apoxéu a principios del sieglu XIII sol [[sah]] [[Mohamed II de Corasmia|Allah al-Din Muhámmad II]], controlando tola área cultural persa. En 1141 [[Yelü Dashi]] conquistó l'este de Corasmia, sometiéndola al [[Kanato de Kara-Kitai]]. La [[Invasión mongola d'Asia Central|invasión mongola]] de [[Gengis Kan]] ([[1218]]-[[1220|20]]) supunxo'l fin tantu del Kanato de Kara-Kitai como del Imperiu corasmio, y la total destrucción de la capital corasmia, [[Kunya-Urgench]]. Mientres esta conquista, la futura posesión de Corasmia foi motivu de disputa ente [[Jochi]] y [[Chagatai]], y el motivu principal del alloñamientu ente Jochi y Gengis. 

D'esta forma, la rexón acabó siendo estremada finalmente ente la [[Horda d'Oru]] y el [[kanato de Chagatai]], y Urgench recontruida de nuevu, aportando a unu de los principales centros comerciales d'Asia central. A mediaos del sieglu XIV Corasmia algamó la so independencia de la dominación mongola so la [[dinastía súfida]], anque acabó siendo conquistada por [[Tamerlán]], quien, tres cincos campañes, destruyó finalmente Urgench al considerala una amenaza pa [[Samarcanda]]. Esto, xuníu a un cambéu del cursu del Amu Daria, supunxo'l desplazamientu del centru de Corasmia escontra [[Jiva]], de manera que a partir del sieglu XVI la área foi conocida como'l [[Kanato de Jiva]], gobernáu por una dinastía gengísida local.

== Edá Moderna ==
{{AP|Kanato de Jiva}}

[[Ficheru:Bandera de Khiva abans 1917.svg|thumb|Bandera del Kanato de Jiva hasta 1917.]]
Mientres el reináu de [[Pedru I de Rusia]], el descubrimientu d'[[oru]] a veres del [[Amu Daria]], xuntu col deséu del [[Imperiu rusu]] d'abrir una ruta comercial escontra'l [[Indo]] al traviés del actual [[Paquistán]], supunxo la unviada d'una espedición comercial y militar a la rexón, dirixida pol príncipe [[Aleksandr Bekóvich-Cherkaski]], que foi repelida pol Kanato de Jiva. Los verdaderos esfuercios pa conquistar la rexón empecipiar mientres el reináu de los zares [[Alexandru II de Rusia|Alexandru II]] y [[Alexandru III de Rusia|Alexandru III]]. Unu de les principales sides de les espediciones militares ruses foi la lliberación de los esclavos rusos y la prevención de futures captures y trata de los mesmos.

L'interés rusu na rexón llueu topetó col del [[Imperiu británicu]], empecipiándose asina'l denomináu ''[[Gran Xuegu]]'' arriendes de la [[Primer Guerra Anglu-afganistana]] de 1839. Pasu ente pasu, el Kanato de Jiva vería amenorgada la so estensión debíu a la meyora rusa al traviés del [[Turquestán]] hasta que, en 1873, roblóse un tratáu de paz que dio a Jiva una precaria independencia so la forma de [[protectoráu]] rusu.

Tres l'ascensu al poder de los [[bolxevique]]s arriendes de la [[Revolución d'Ochobre]], surdió una efímera [[República Soviética Socialista de Corasmia]] nel territoriu del antiguu kanato hasta que, en 1924, foi finalmente incorporada a la [[Xunión Soviética]] y el so territoriu partíu ente les repúbliques soviétiques d'[[República Socialista Soviética d'Uzbequistán|Uzbequistán]] (el norte del kanatu), [[República Socialista Soviética de Turkmenistán|Turkmenistán]] (l'oeste) y [[República Socialista Soviética de Taxiquistán|Taxiquistán]] (l'este). Dempués de la [[disolución de la Xunión Soviética]], diches repúbliques convertir nos Estaos independientes de [[Turkmenistán]], [[Uzbequistán]] y [[Taxiquistán]], respeutivamente. Munches de les antigües ciudaes corasmias alcontrar na actual [[provincia de Corasmia|provincia uzbeca de Corasmia]].

Güei día l'antigua rexón de Corasmia tópase poblada de forma heteroxénea por [[Uzbecu (etnia)|uzbecos]], [[karakalpakos]], [[turcomanos]], [[Pueblu persa|perses]], [[taxiquistaninos]] y [[Cazacu (etnia)|cazacos]].

== Ver tamién ==
* [[Civilización del Oxus]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|Corasmia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Rexones históriques d'Asia]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia Central]]
[[Categoría:Historia d'Irán]]
[[Categoría:Historia de Turkmenistán]]
[[Categoría:Historia d'Uzbequistán]]
[[Categoría:Historia de Taxiquistán]]
[[Categoría:Historia de Kazakstán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rhre4ndh97lvhbsc7oyt6s96w9cv67z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Golestán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116350</id>
    <revision>
      <id>3703088</id>
      <parentid>3451912</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2753" xml:space="preserve">{{rexón}}
'''Golestán''' (en [[Idioma persa|persa]]: گلستان) ye una [[Provincies d'Irán|provincia]] (''ostan'') d'[[Irán]] asitiada nel noroeste del país. La so capital ye [[Gorgán]]. Dixebrar de la provincia de [[Mazandarán]] en [[1997]]. Tien una superficie de 20.195 km², qu'en términos d'estensión ye similar a la d'[[El Salvador]].

Tien una población de 1,7 millones ([[2005]]). Los principales conceyos de la provincia son los siguientes: [[Bandar Torkaman]], Bandar Gaz, Ali Abad, Kord Kooy, Gorgán, Gonbad Kavoos, Fenderesk y Minoo Dasht.

== Clima y xeografía ==
Golestán gocia de [[clima templáu]] y temperatura templada la mayor parte del añu. Xeográficamente, estremar en dos seiciones, les llanures y los montes de Alborz. Na seición oriental de Alborz, la direición de los montes enfrentar al nordeste y mengua gradualmente d'altor. El puntu más altu de la provincia ye ''Shavar'', con 3.945 m d'altor.

== Divisiones alministratives ==
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;5&quot; style=&quot;border-collapse:collapse; background:#ffffff;&quot;
|- bgcolor=&quot;#f0f0f0&quot;
! Mapa !! Abreviatura nel mapa !! [[Conceyu]] ([[Shahrestan]])
|-
|rowspan=&quot;7&quot;| &lt;!-- Image with unknown copyright status removed: [[Image:Golestan-abb1.PNG|300px]] --&gt;
|-
|'''A''' || [[Ali Abad]]
|-
|'''BT''' || [[Bandar Torkaman]]
|-
|'''F''' || [[Fenderesk]]
|-
|'''G''' || [[Gorgán]]
|-
|'''GK''' || [[Gonbad Kavoos]]
|-
|'''K''' || [[Kordkuy]]
|-
|'''M''' || [[Minoodasht]]
|-

|}

== Cultura ==
Les dinastíes Bouyides y Ziyarides veníen de esta rexón. Son conocíos por haber alicáu la cultura persa pre-islámica. Por casu, los dirixentes bouyides fueron llamaos Shâhanshâh (شاهنشاه), que significa lliteralmente Rei de Reyes, un términu usáu polos gobernantes [[Imperiu sasánida|sasánidas]].

La minoría turcomana atopar nel norte de la provincia, especialmente nes ciudaes de Gonbad y Turkaman Bandar. Otres minoríes, como los [[baluchi]]s, [[Pueblos túrquicos|turcos]], [[afganistanos]] y tamién los [[armenios]] viven na rexón y llograron caltener les sos tradiciones y rituales.

La torre de lladriyu más alta nel mundu ta nesta rexón. Ye la famosa [[Gonbad-y Qābus]], construyida por un emir de la rexón en 1007.

== Colexos y universidaes ==
# Universidá Gorgán de Ciencies Agrícoles y Recursos Naturales
# Universidá de Ciencies Médiques de Golestán
# Universidá Islámica Azad de Gorgán
# Universidá Islámica de Azad Ali Abad Katool
# Universidá Islámica Azad de Azadshahr

{{Tradubot|Provincia de Golestán}}

{{Provincies d'Irán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Provincies d'Irán]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>km9zzlpn1pgur0bkdyn9psjxrtxfkoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu gaznávida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116367</id>
    <revision>
      <id>3703036</id>
      <parentid>3685778</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23254" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
=غزنویان ''ġaznaviyān''
|nome_completu =Imperiu gaznávida
|nome_común =Gaznávida
|status =[[Emiratu]] dependiente del [[Samánida|Imperiu Samánida]]&lt;br /&gt;(''de facto'', un estáu independiente)&lt;br /&gt;[[Sultanatu]] independiente&lt;br /&gt;dende [[1000]] aprox.
|status_testu = 
|imperiu = 
|p1 =Samánida
|bandera_p1 =DinastíaSamaní819-999.svg
|p2 =Dinastía safárida
|bandera_p2 =DinastíaSafarí861-1003.svg
|s1 =Dinastía selyúcida
|bandera_s1 =Seljuk Empire locator map.svg
|s2 =Imperiu gúrida
|bandera_s2 =DinastíaGúrida1149-1212.svg
|imaxe_bandera = 
|bandera =
|imaxe_escudo =
|símbolu = 
|mapa =ImperioGaznaví975-1187.svg
|aclaración_mapa =L'Imperiu gaznávida nel so apoxéu |lema_nacional
= 
|himnu_nacional = 
|capital =[[Gazni (ciudá)|Gazni]] (hasta 1151)&lt;br /&gt;[[Lahore]] (dende 1151)
|capital-en-exiliu =
|idioma =[[persa mediu]] 
|idioma_non_oficial = [[llingües túrquicas|turcu]] (&lt;small&gt;[[dinastía]] y [[exércitu]]&lt;/small&gt;)&lt;br /&gt;[[idioma árabe|árabe]] (&lt;small&gt;[[relixosu]]&lt;/small&gt;)
|relixón =[[islamismu]], [[sunismu]]
|moneda = 
|area =
|añu_area =
|forma_de_gobiernu =Imperiu: Emiratu, depués Sultanatu (monarquía)
|títulu_líder =Emir, depués Sultán
|líder1 =[[Alptegin|Alp Tigîn]]
|añu_líder1 =962-963
|líder2 =[[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]]
|añu_líder2 =1160-1186
|yera = Edá Media |eventu1 
= 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu =962
|añu_eventu1 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin =1186
}}

Los '''gaznávidas''' o '''gaznavíes''' ([[llingües túrquicas|turcu]]: ''Gazneli İmparatorluğo'', [[idioma persa|persa]]: غزنویان ''ġaznaviyān'') fueron una dinastía musulmana, d'orixe [[Pueblos túrquicos|turcu]], fundada pol xefe [[Samánidas|samaní]] '''[[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegin]]''' (un [[mamelucu]] d'orixe turcu), que reinó dende finales del [[sieglu X]] hasta finales del [[sieglu XII]], nun imperiu constituyíu poles rexones de [[Jorasán]], d'[[Afganistán]] y [[Punyab]], con capital en [[Gazni (ciudá)|Gazni]] y depués, casi a la fin del réxime, en [[Lahore]].

== Historia ==
=== Ascensu al poder ===
La [[Guerra Santa]] samaní contra les tribus paganes [[Pueblos túrquicos|turques]] qu'habitaben les estepes al norte del [[Syr Darya]] dieron un abondosu suministru d'esclavos. Dalgunos d'ellos vendíense en [[Bagdag]] y de éstos se reclutaban pa la guardia personal del [[Califatu Abasí|califa ‘abāsí]], denominaos ''[[ghilman]]''. Los samaníes tamién utilizaron a estos esclavos turcos como soldaos, llamaos ''mamelucos'' (del árabe ''mamluk'', esclavu o teníu). Estos mamelucos aportaron a un elementu perimportante nes fuercies armaes del [[Emiratu|emir]] samaní y ocuparon posiciones d'enorme responsabilidá en dichu réxime. 

Dos families surdieron d'estos esclavos militares turcos del emiratu samaní, los [[Simjúridas]] y Gaznávidas, que resultaron finalmente perxudicial pa los emires samaníes. Los Simjúridas recibieron un ''[[Infantazgo|appanage]]'' na rexón de [[Distritu de Kohistan (Afganistán)|Kohistán]], nel [[Jorasán]] oriental. Los xenerales samaníes [[Alptegin|Alp Tigîn]] y [[Abu al-Hasan Simjuri]] compitieron pola gobernación de Jorasán y pol control del emiratu samaní asitiando nel tronu a emires que podríen apoderar dempués de la muerte de [[Abdul Malik ibn Nuh (Samaní)|‘Abd al-Mālik I ibn Nūh]] ([[954]]-[[961]]) en 961. 

Alp Tigîn, que aportó a comandante de les fuercies samaníes de Jorasán mientres el reináu del emir ‘Abd al-Mālik I ibn Nūh, se vió n'apuros a la muerte d'este. La muerte del emir creó una crisis de la socesión ente los sos hermanos. Un partíu de corte socatráu por homes de la clase de los escribanos —ministros civiles en llugar de xenerales turcos— refugó la candidatura de Alp Tigîn pal control del poder samaní. Al asumir l'emiratu l'hermanu d'este, [[Mansur ibn Nuh (Samaní)|Mansūr I ibn Nūh]], Alp Tigîn, qu'antes había intrigado contra'l so nuevu xefe y tarreciendo represalies, resolvió retirase escontra la frontera sudeste del emiratu, onde podría establecese como un xefe semiindependiente nos montes orientales de l'actual [[Afganistán]], zona cercana a la frontera cola [[India]], llugar onde amontaría'l so poder si realizaba una ''guerra santa'' contra los [[hindús]]. Los Simjúridas gociaron entós del control del Jorasán al sur del Amu Darya pero fueron primíos duramente por una tercera gran dinastía iranina, la [[Dinastía búyida]], y fueron incapaces de sobrevivir el colapsu de los samaníes y al subsecuente aumentu de poder de los Gaznávidas.

Les lluches de los xenerales esclavos turcos pol dominiu del tronu cola ayuda de la llealtá cambiante de los líderes ministeriales de la corte demostraron y aceleraron la decadencia del emiratu samaní. La debilidá samaní atraxo en [[Transoxiana]] a los [[Qarluq|Qarluqs]], un pueblu turcu que, lideráu pola cla [[Qarajanida]], convirtiérase apocayá al Islam. Lideraos pol Ilak-Khan qarajanida [[Harun I]], los Qarluqs ocuparon Bukhara en 992, estableciendo en Transoxania el Kanato Qarajanida.

Cuando Alp Tigîn llegó al pobláu de Gazni, el gobernador del llugar, [[Abū Bark Lawik]], negó-y la entrada, pero en [[962]] conquistó dichu puntu. Al añu siguiente morrió Alp Tigîn y asoceder el so fíu [[Ishaq de Gazni|Abū Ishāq]] el cual foi reconocíu gobernador de Gazni pol emir samaní. Cuando foi espulsáu de Gazni por Abū Bark Lawik, foi sofitáu polos samaníes pa recuperar la so ciudá. Ishāq muerre ensin descendencia en [[966]] y asoceder el xefe mamelucu [[Balka Tigin de Gazni|Balkā Tigīn]] que morrió en [[972]] por una flechada mientres sitiaba al emir [[Jariyismo|jariyita]] de [[Gardiz]]. Otru mamelucu, [[Piri de Gazni|Pīrī]], foi depuestu depués de cinco años de gobiernu. Nesta situación xubió al poder en [[977]] el xefe mamelucu Sebük Tegīn ibn Qara Bajkam, el verdaderu fundador d'Imperiu gaznaví.

=== Hexemonía ===
==== [[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegīn]] ====
Esi mesmu añu, Sebük Tegīn atacó al reinu hindú [[Reinu Shahi Hindú|Shahi de Ohind]] del [[Panyab]], tomando prisioneru al so ''raxa'' (rei), [[Jayapala]], que foi puestu en llibertá a cambéu del pagu de tributu.

Sebük Tegīn, foi un lleal al emir samaní. En [[993]], l'emir [[Nuh II ibn Mansur (Samaní)|Nūh II ibn Mansūr]] enfrentar a la rebelión de los sos xefes [[Fa'iq]] y [['Abu 'A elī Simjuri]] y pidió ayuda a Sebük Tegīn qu'intervieno en Jorasán pa permediar fuercies. Victoriosu en [[994]], Sebük Tegīn foi compensáu col cargu de gobernador de [[Balkh]], [[Tojaristán]], [[Provincia de Bāmiyān|Bamiyán]], [[Ġawr|Gūr]] y [[Gharchistán]] (lo que-y equivalía'l mandu de les embravecíes tribus montañeses proto-taxiquistanines y proto-afganistanes). El so primoxénitu [[Mahmud de Gazni|Mahmūd]] foi nomáu xefe de les fuercies samaníes de Jorasán. Al morrer Sebük Tegīn en [[997]], el so tercer fíu [[Ismail de Gazni|Ismāʽīl]] reclamó'l tronu por un periodu temporal, pero foi derrotáu y prindáu pol so hermanu Mahmūd en 998 na [[Batalla de Gazni (998)|Batalla de Gazni]]. Mahmūd tuvo'l poder abondo pa convertise nel únicu gobernante de los territorios del so padre y pa consolidar la so posición nes tierres al sur del [[Amu Darya]].

==== [[Mahmud de Gazni|Mahmūd ibn Sebük Tegīn]] ====
Cola llegada al poder de Mahmūd, Gazni y la dinastía gaznaví acomuñáronse perpetuamente con él y llegó a la so cenit de poder. Escontra l'añu [[1000]], recibió del [[califa]] [[Califatu abasí|abasí]] [[Al-Qádir (califa)|Al-Qádir]] el títulu de ''[[Sultán]]'', el primeru na hestoria en portalo. Al-Qádir aprovechó les diverxencies de los sos tutores, los búyidas [[Chiismu|xiinos]] [[imamíes]], pa recuperar la so autonomía en Bagdag, cuntando col sofitu de los gaznávidas [[Sunismu|suníes]]. Mahmūd estendió les sos conquistes sobre los territorios samaníes y shahiyas; tamién conquistó'l reinu [[Ismailismo|ismailí]] de [[Multán]] (asitiáu nel sur del [[Punyab]] y al norte del [[Sind]]), según dellos territorios búyidas. Según tolos rellatos contemporáneos, el reináu de Mahmud foi la edá d'oru y el cenit del Imperiu gaznávida. Mahmud realizó diecisiete expedición al traviés del norte de la India pa establecer el so control y establecer estaos tributarios, y les sos redaes tamién resultaron nel saquéu d'una gran cantidá de botín. El líder gaznávida estableció la so autoridá dende les fronteres de [[Rayy]] a [[Samarcanda]] y dende el [[Mar Caspiu]] hasta'l [[Ríu Yamuna|Yamuna]].

El sultán Mahmūd, amás d'espandir el territoriu gaznávida, consolidó políticamente y relixosamente l'interior de los sos dominios. D'esta manera en [[1011]], atacó al entós pequeñu reinu semi-independiente [[Imperiu gúrida|gūrī]] o shansabānī asitiáu nel inaccesible valle de Gūr, valle asitiáu nel tramu cimeru del [[Hari Rud]], nes estribaciones occidentales del [[Hindu Kush]]. El primer monarca conocíu d'esti reinu foi'l ''malik'' [[Amir Sûrî]] y la población entá nun se convirtiera al Islam. Por tantu esti reinu yera tamién l'últimu bastión del [[Budismu]] [[Mahayana]] d'esta rexón cuando tolos sos vecinos convirtiérense en musulmanes. Anque Amir Sûrî llevaba un títulu árabe y el so fíu y socesor [[Muhammad ibn Sûrî]] tenía un nome islámicu, dambos yeren budistes y yeren consideraos paganos pol pueblu musulmán circundante. D'esta manera'l pequeñu reinu gúrida atopóse atacáu pola ''yihad'' gaznávida. El ''malik'' Muhammad ibn Sûrî foi derrotáu y prindáu por Mahmūd, fechu prisioneru xuntu col so fíu [[Abu ‘Alî ibn Muhammad|Abu ‘Alî]], y lleváu a Gazni, onde Muhámmad morrió por envelenar se a sigo mesmu. Abu ‘Alî foi adoctrináu nos preceptos islámicos. Darréu, Abu ‘Alî, convertíu yá en musulman, foi lliberáu de prisión, tornando al valle de Gūr, onde pasó a ser un vasallu gaznávida. Ellí con tol sofitu de los clérigos, unviaos por Mahmūd, convirtió a tola población montañesa de Gūr del budismu mahayana al Islam sunnita. Abu ‘Alî empezó a construyir mezquites y madrasas. En 1035, Abu ‘Alî foi derrocáu pol so sobrín [[Abbâs ibn Shîth]].

Mientres el reináu de Mahmūd, los gaznávidas asitiaron a 4000 families [[Oğuz|turcomanes]] de la tribu [[Kınık (tribu)|Kınık]], convertíes apocayá al Islam y lideraes por [[Arslan Isra'il|Arslan Isra'il ibn Selyuq]], cerca de Farana en Jorasán. Escontra [[1027]], por cuenta de que los turcomanos atacaron los asentamientos vecinos, el gobernador de [[Tus (Irán)|Tus]], [[Abu al-Arith Jadhib]], dirixó represiones militares contra ellos. Los turcomanos fueron derrotaos y esvalixaos a les tierres vecines. Los sos lideres Arslan Isra'il y el so fíu [[Kutalmish]] fueron prindaos por Mahmūd y unviaos prisioneros a la India. Arslan Isra'il morrió ellí, en 1032; sicasí'l so fíu Kutalmish escapó de prisión y xunióse a los sos primos [[Çağrı Beg Dawud]] y [[Tugrïl Beg]], los fundadores del [[Dinastía selyúcida|Imperiu selyúcida]], nes sos guerres contras los gaznávidas, búyidas y [[Imperiu bizantín|bizantinos]]. El fíu de Kutalmish, [[Suleiman ibn Kutalmish]], sería'l fundador del [[Sultanatu de Rum]]. Anque hasta tan tarde como 1033, el gobernador gaznávida [[Tash Farrash]] executó cincuenta xefes turcomanos en represalia poles sos incursiones destructives en Jorasán.

La riqueza traida de les espediciones indies de Mahmūd a Gazni foi enorme, y los historiadores contemporáneos (por casu [[Abu al-Fazl Beyhaghi]], [[Ferdusi]]) dan descripciones brilloses de la magnificencia de la capital y de la beneficencia del conquistador para colos intelectuales. Mahmūd morrió en 1030.

=== Decadencia ===
==== Los fíos ximielgos de Mahmūd ====
Mahmūd dexó l'imperiu al so fíu [[Muhammad de Gazni|Muhammad]], que yera de temperamentu pacifico. El so hermanu, [[Mas'ud I de Gazni|Mas'ud]], solicitó los trés provincies qu'él ganara cola so espada, pero'l so hermanu nun consentir. Mas'ud tuvo que lluchar contra'l so hermanu, y convirtióse en sultán, cegando y encarcelando a Muhammad como castigu. Mas'ud I foi incapaz de caltener l'imperiu y dempués d'una desastrosa gana ante los turcomanos de los caudiellos tribales selyúcidas Çağrı Beg y Tugrïl Beg na [[Batalla de Dandanaqan]] en [[1040]], perdió toles tierres gaznávidas n'Irán y n'Asia Central, sumiendo al imperiu nun &quot;tiempu de problemes&quot;. El so últimu actu foi recoyer toles sos ayalgues de los sos fuertes cola esperanza d'axuntar un exércitu y gobernar dende la India, pero les sos propies fuercies escalaron la riqueza y proclamaron nuevamente al so hermanu ciegu como rei. Los dos hermanos intercambiaron posiciones: Muhammad foi alzáu de la prisión al tronu, ente que Mas'ud foi unviáu a un cuartón dempués d'un reináu de diez años y depués asesináu en [[1041]]. El fíu de Mas'ud, [[Mawduder de Gazni|Mawdûder]], que yera gobernador de [[Balj]], y en 1041, dempués d'oyer la muerte del so padre, llegó a Gazni pa reclamar el so reinu. Él lluchó con 'Abd al-Rahman y Ahmad, los fíos del ciegu Muhammad, y foi victoriosu. Sicasí, l'imperiu llueu se desintegró y la mayoría de los emires nun se sometieron a Mawdûder. Nun ralu de nueve años, cuatro emires más reclamaron el tronu de Gazni.

==== [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]] ====
En [[1058]], el cuartu fíu de Mas'ud I, [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]], un gran calígrafu qu'escribió'l [[Corán]] cola so propia pluma, convertir en rei. Ibrahîm restableció un imperiu truncáu sobre una base más firme al llegar a un alcuerdu de paz colos selyúcidas y una restauración de los venceyos culturales y políticos. So Ibrahîm y los sos socesores l'imperiu esfrutó d'un periodu de tranquilidá sostenida. Desaposiáu de les sos tierres occidentales, l'imperiu foi sosteníu cada vez más poles riqueza acumulaes d'incursiones al traviés del norte de la India, onde enfrentó la resistencia dura de [[Rajá|reinos indios]] tales como'l de [[Paramara]] de [[Malwa]] y el de [[Gahadvala]] de [[Kanauj]]. Mientres el so reináu, los nobles de Gūr pidiéron-y ayuda contra'l ''malik'' Abbâs ibn Shîth. Ibrahim, coló escontra Gūr y depunxo a Abbâs. Abbâs foi asocedíu pol so fíu [[Muhammad ibn Abbâs]], quien aportó a rindir homenaxe a los gaznávidas. El sultán Ibrahîm gobernó hasta 1099.

==== [[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]] ====
[[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]], fíu y socesor de Ibrahîm convertir en sultán y reinó mientres dieciséis años, ensin nengún acontecimientu importante na so vida. Los signos de debilidá nel estáu fixéronse evidentes cuando morrió en [[1115]], con conflictos internos ente los sos fíos terminando cola ascensión del sultán [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]]. Bahrâm Shâh, con sofitu del [[Imperiu selyúcida|gran sultán selyúcida]] [[Ahmad Sanjar]], ganó al so hermanu [[Arslan de Gazni|Arslân]] pol tronu na [[Batalla de Gazna (1117)|Batalla de Gazna]] en [[1117]]. Bahrâm Shâh acabó como un vasallu selyúcida.

==== [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]] ====
El sultán Bahrâm Shâh foi l'últimu monarca gaznávida, que gobernó Gazni, la primera y principal capital, mientres trenta y cinco años. El príncipe gúrida [[Qutb al-Din Muhammad]] (fundador de la famosa ciudá de Firuzkuh y fíu del ''malik'' [[`Izz al-Dîn Husayn]], nietu de la mesma de Muhammad ibn Abbas) que s'atopaba coles mesmes abellugáu en Gazni, por diferencies col so hermanu'l ''malik'' reinante [[Sayf al-Dîn Sûrî]] de Gūr, foi envelenáu pol so suegru, el sultán Bahram-Shah. Pa vengar al so hermanu, Sayf al-Din Suri coló escontra Gazna en [[1148]]. El sultán gaznávida foi ganáu na [[Batalla de Gazna (1148)|Batalla de Gazna]] por Sayf al-Dîn Sûrî, sicasí Bahrâm Shâh, tres abelugase en Kurram, recapturó la capital al añu siguiente. Sayf al-Dîn Sûrî fuxó, pero l'exércitu gaznavída algamar y ganar nuna batalla en Sang-i Surakh. Sayf al-Dîn Sûrî y Majd ad-Din Musawi fueron prindaos y darréu crucificaos en Pul-i Yac Taq. Dempués de la so muerte, asocedió-y el so hermanu [[Bahâ' al-Dîn Sâm I]], quien se preparar pa vengar al so hermanu fináu. Bahâ' al-Dîn Sâm I finó de muerte natural esi mesmu añu de [[1149]] y finalmente asoceder el so hermanu menor [[‘Nala' al-Dîn Husayn]], que conquistó Gazna en [[1151]], en ganando y espulsar a Bahrâm Shâh a la India. El yá sultán gúrida ‘Nala' al-Dîn Husayn entós afaró la ciudá y quemar mientres 7 díes, dempués de lo cual fíxose conocíu como ''Jahānsuz'' (&quot;quemador del mundu&quot;). Bahrâm Shâh quedar nel norte de la India mientres más d'un añu, reconstruyendo'l so exércitu. Dempués de la derrota y captura d'A‘Nala' al-Dîn Husayn en [[Herat]] poles fuercies selyúcidas, Bahrâm Shâh tornó a Gazna y espulsó al gobernador gúrida. El vieyu súltan pasó los sos últimos díes en Gazna, onde morrió en [[1157]] siendo foi asocedíu pol so fíu, [[Khusru Shah de Gazni|Khusrû Shâh]]. Les lluches ente gaznávidas y gúridas siguieron nos años siguientes arrampuñando estos últimos porciones del territoriu gaznávida, y Ghazni y Zabulistan fueron perdíos a un grupu de Turcos de Oghuz antes prindáu polos Ghuríes.

==== Los últimos sultanes ====
Dempués d'un curtiu reináu, el sultán Khusrû Shâh finó en [[1160]] y foi asocedíu pol so fíu [[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]].
Ente 1061 y 1062, un grupu de turcomanos apoderar de Gazna, obligando a Khusrû Mâlik Shâh a retirase a [[Lahore]], que se convirtió na so nueva capital. Dende ellí realizó incursiones nel norte de la India, ampliando'l so gobiernu hasta'l sur de [[Caxmir]]. Tamién formó una alianza cola tribu india Khokar. En [[1170]], Khusrû Mâlik Shâh (o unu de los sos comandantes) invadió partir sur del [[Ganges]].

En [[1178]] el príncipe gúrida [[Mu`izz al-Dîn Muhammad]] (hermanu del sultán [[Ghiyâth al-Dîn Muhammad]] y encargáu del sector oriental del Imperiu gúrida) invadió partir sur del Punyab gaznávida llegando hasta [[Gujarat]]. Ente [[1179]] y [[1180]] apoderar de [[Peshawar]], y ente [[1181]] y [[1182]] afaró la contorna de Lahore, pero Khusrau Malik llograr caltener fora de la ciudá pagándo-y tributu. Sicasí, Lahore finalmente foi prindada polos gúridas en [[1186]], mientres Khusrû Mâlik Shâh y el so fíu [[Bahrâm Shâh (príncipe gaznávida)|Bahrâm Shâh]] fueron encarcelaos y llevaos a Gūr, marcando d'esta manera'l final del Imperiu gaznávida.

== Fuercies militares y les sos táctiques ==
El nucleu del exércitu gaznávida taba compuestu sobremanera de mamelucos turcos, lo mesmo que de millares de nativos afganos que fueron entrenaos y enrolados na área al sur del Hindu Kush no qu'agora ye Afganistán. Mientres el gobiernu del sultán Mahmūd, un nuevu y más grande centru d'entrenamientu militar foi establecíu en [[Bost]] (agora [[Lashkar Gah]]). Esta zona yera conocida polos sos ferreros, que fabricaben armes de guerra. Dempués de prindar y conquistar la rexón de Punyab, los gaznávidas empezaron a emplegar hindús nel so exércitu.

Como les otres dinastíes que surdieron de los restos del califatu abasí, les tradiciones alministratives gaznávidas y la práutica militar veníen de los abasíes. Los caballos árabes, siquier na primer campaña, siguíen siendo sustanciales nes incursiones militares gaznávidas, especialmente en fondes incursiones galopantes en territoriu contrariu. Como s'evidencia hai un rexistru sobre '6000 caballos árabes' fueron unviaos contra'l rei [[Anandapala]] en [[1008]] y l'esistencia d'esta caballería árabe persiste hasta [[1118]] sol gobiernu gaznávida en Lahore.

Sicasí, adoptáronse cambeos únicos que satisfaíen les demandes de la situación xeográfica de la dinastía gaznávida. Por cuenta de el so accesu a les llanures indogangéticas, los gaznávidas, mientres los sieglos XI y XII, desenvolvieron el primer exércitu musulmán n'utilizar elefantes de guerra en batalla. Los elefantes taben protexíos por armadures nos sos frentes. L'usu d'estos elefantes n'otres rexones nes que combatieron los gaznávidas, particularmente n'Asia Central, foi sorprendente porque l'elefante yera una arma exótica.

== Legáu ==
Nel so apoxéu, l'imperiu gaznávida creció hasta cubrir grandes partes del actual Irán, Turkmenistán y Uzbequistán, tou Afganistán, Paquistán y grandes partes del noroeste de la India. A los gobernantes gaznávidas xeneralmente atribúyense-y l'espardimientu del Islam nel [[Subcontinente indiu]]. Amás de la riqueza acumulada al traviés d'incursiones nes ciudaes indies y el tributu exactu de les rajás indios, los gaznávidas tamién se beneficiaron de la so posición como intermediarios a lo llargo de les rutes comerciales ente China y el Mediterraneu. Sicasí, fueron incapaces de caltener el poder por enforma tiempu y en [[1040]] los selyúcidas se apoderadon de los sos dominios perses y un sieglu dempués los gúridas fixéronse cargu de les sos tierres subcontinentales indies restantes. Los [[Nasher]], se autoproclaman ser los descendientes de la dinastía gaznávida.

== Llista de soberanos gaznávidas ==
=== Emires (gobernadores) samaníes de Gaznî (non hereditarios) ===

''[[Alptegin]]'' ([[962]]-[[963]]), ''[[Abu Ishaq]]'' ([[963]]-*[[966]]), ''[[Balka Tigin de Gazni|Balkā Tigīn]]'' ([[966]]-[[972]]), ''[[Piri de Gazni|Pīrī]]'' ([[972]]-[[977]])

=== Emires y Sultanes gaznávidas (hereditarios) ===

* 977-997 : [[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegīn]] (gobernador samaní)
* 997-998 : [[Ismail de Gazni|Ismāʽīl]] (gobernador samaní)
* 998-1030 : [[Mahmud de Gazni|Mahmūd]] ''Yamîn ul-Daulâ'' ([[sultán]], dende [[1000]] aprox.)
* 1030-1031 : [[Muhammad de Gazni|Muhammad]] (primer reináu)
* 1030-1040 : [[Mas'ud I de Gazni|Mas'ud I]] ''Shihâb ul-Daulâ''
* 1040-1041 : Muhammad (segundu reináu)
* 1041-1048 : [[Mawduder de Gazni|Mawdûder]] ''Abû al-Fath''
* 1048-1050 : [[Mas'ud II de Gazni|Mas'ud II]]
* 1050 : [[Alí Abu'l-Hasan de Gazni|'Alí Abû'l-Hasan]] ''Bahâ ul-Daulâ''
* 1050-1052 : [[Abd ur-Rashid de Gazni|'Abd ur-Rashîd]] ''Izz ul-Daulâ''
* 1052-1053 : [[Tughril de Gazni|Tughrîl]] ''Qiwwam ul-Daulâ''
* 1053-1059 : [[Farruqzad de Gazni|Farruqzâd]] ''Jamâl ul-Daulâ''
* 1059-1099 : [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]] ''Zahîr ul-Daulâ''
* 1099-1114 : [[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]] ''Alâ ul-Daulâ''
* 1114-1115 : [[Sherzad de Gazni|Sherzâd]] ''Kemal ul-Dawlâ''
* 1115-1118 : [[Arslan de Gazni|Arslân]] ''Sultân ul-Daulâ''
* 1118-1152 : [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]] ''Yamin ul-Dawlâ''
* 1152-1160 : [[Khusru Shah de Gazni|Khusrû Shâh]] ''Muizz ul-Dawlâ''
* 1160-1186 : [[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]] ''Tâj ul-Daulâ''

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Ghaznavid Empire}}


{{Tradubot|Imperio gaznávida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu gaznávida| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cp5txws62y11hlk6g658aoqtoxzqt8o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703115</id>
      <parentid>3703036</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23259" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
=غزنویان ''ġaznaviyān''
|nome_completu =Imperiu gaznávida
|nome_común =Gaznávida
|status =[[Emiratu]] dependiente del [[Samánida|Imperiu Samánida]]&lt;br /&gt;(''de facto'', un estáu independiente)&lt;br /&gt;[[Sultanatu]] independiente&lt;br /&gt;dende [[1000]] aprox.
|status_testu = 
|imperiu = 
|p1 =Samánida
|bandera_p1 =DinastíaSamaní819-999.svg
|p2 =Dinastía safárida
|bandera_p2 =DinastíaSafarí861-1003.svg
|s1 =Dinastía selyúcida
|bandera_s1 =Seljuk Empire locator map.svg
|s2 =Imperiu gúrida
|bandera_s2 =DinastíaGúrida1149-1212.svg
|imaxe_bandera = 
|bandera =
|imaxe_escudo =
|símbolu = 
|mapa =ImperioGaznaví975-1187.svg
|aclaración_mapa =L'Imperiu gaznávida nel so apoxéu |lema_nacional
= 
|himnu_nacional = 
|capital =[[Gazni (ciudá)|Gazni]] (hasta 1151)&lt;br /&gt;[[Lahore]] (dende 1151)
|capital-en-exiliu =
|idioma =[[persa mediu]] 
|idioma_non_oficial = [[llingües túrquicas|turcu]] (&lt;small&gt;[[dinastía]] y [[exércitu]]&lt;/small&gt;)&lt;br /&gt;[[idioma árabe|árabe]] (&lt;small&gt;[[relixosu]]&lt;/small&gt;)
|relixón =[[islamismu]], [[sunismu]]
|moneda = 
|area =
|añu_area =
|forma_de_gobiernu =Imperiu: Emiratu, depués Sultanatu (monarquía)
|títulu_líder =Emir, depués Sultán
|líder1 =[[Alptegin|Alp Tigîn]]
|añu_líder1 =962-963
|líder2 =[[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]]
|añu_líder2 =1160-1186
|yera = Edá Media |eventu1 
= 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu =962
|añu_eventu1 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin =1186
}}

Los '''gaznávidas''' o '''gaznavíes''' ([[llingües túrquicas|turcu]]: ''Gazneli İmparatorluğo'', [[idioma persa|persa]]: غزنویان ''ġaznaviyān'') fueron una dinastía musulmana, d'orixe [[Pueblos túrquicos|turcu]], fundada pol xefe [[Samánidas|samaní]] '''[[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegin]]''' (un [[mamelucu]] d'orixe turcu), que reinó dende finales del [[sieglu X]] hasta finales del [[sieglu XII]], nun imperiu constituyíu poles rexones de [[Jorasán]], d'[[Afganistán]] y [[Punyab]], con capital en [[Gazni (ciudá)|Gazni]] y depués, casi a la fin del réxime, en [[Lahore]].

== Historia ==
=== Ascensu al poder ===
La [[Guerra Santa]] samaní contra les tribus paganes [[Pueblos túrquicos|turques]] qu'habitaben les estepes al norte del [[Syr Darya]] dieron un abondosu suministru d'esclavos. Dalgunos d'ellos vendíense en [[Bagdag]] y de éstos se reclutaban pa la guardia personal del [[Califatu Abasí|califa ‘abāsí]], denominaos ''[[ghilman]]''. Los samaníes tamién utilizaron a estos esclavos turcos como soldaos, llamaos ''mamelucos'' (del árabe ''mamluk'', esclavu o teníu). Estos mamelucos aportaron a un elementu perimportante nes fuercies armaes del [[Emiratu|emir]] samaní y ocuparon posiciones d'enorme responsabilidá en dichu réxime. 

Dos families surdieron d'estos esclavos militares turcos del emiratu samaní, los [[Simjúridas]] y Gaznávidas, que resultaron finalmente perxudicial pa los emires samaníes. Los Simjúridas recibieron un ''[[Infantazgo|appanage]]'' na rexón de [[Distritu de Kohistan (Afganistán)|Kohistán]], nel [[Jorasán]] oriental. Los xenerales samaníes [[Alptegin|Alp Tigîn]] y [[Abu al-Hasan Simjuri]] compitieron pola gobernación de Jorasán y pol control del emiratu samaní asitiando nel tronu a emires que podríen apoderar dempués de la muerte de [[Abdul Malik ibn Nuh (Samaní)|‘Abd al-Mālik I ibn Nūh]] ([[954]]-[[961]]) en 961. 

Alp Tigîn, que aportó a comandante de les fuercies samaníes de Jorasán mientres el reináu del emir ‘Abd al-Mālik I ibn Nūh, se vió n'apuros a la muerte d'este. La muerte del emir creó una crisis de la socesión ente los sos hermanos. Un partíu de corte socatráu por homes de la clase de los escribanos —ministros civiles en llugar de xenerales turcos— refugó la candidatura de Alp Tigîn pal control del poder samaní. Al asumir l'emiratu l'hermanu d'este, [[Mansur ibn Nuh (Samaní)|Mansūr I ibn Nūh]], Alp Tigîn, qu'antes había intrigado contra'l so nuevu xefe y tarreciendo represalies, resolvió retirase escontra la frontera sudeste del emiratu, onde podría establecese como un xefe semiindependiente nos montes orientales de l'actual [[Afganistán]], zona cercana a la frontera cola [[India]], llugar onde amontaría'l so poder si realizaba una ''guerra santa'' contra los [[hindús]]. Los Simjúridas gociaron entós del control del Jorasán al sur del Amu Darya pero fueron primíos duramente por una tercera gran dinastía iranina, la [[Dinastía búyida]], y fueron incapaces de sobrevivir el colapsu de los samaníes y al subsecuente aumentu de poder de los Gaznávidas.

Les lluches de los xenerales esclavos turcos pol dominiu del tronu cola ayuda de la llealtá cambiante de los líderes ministeriales de la corte demostraron y aceleraron la decadencia del emiratu samaní. La debilidá samaní atraxo en [[Transoxiana]] a los [[Qarluq|Qarluqs]], un pueblu turcu que, lideráu pola cla [[Qarajanida]], convirtiérase apocayá al Islam. Lideraos pol Ilak-Khan qarajanida [[Harun I]], los Qarluqs ocuparon Bukhara en 992, estableciendo en Transoxania el Kanato Qarajanida.

Cuando Alp Tigîn llegó al pobláu de Gazni, el gobernador del llugar, [[Abū Bark Lawik]], negó-y la entrada, pero en [[962]] conquistó dichu puntu. Al añu siguiente morrió Alp Tigîn y asoceder el so fíu [[Ishaq de Gazni|Abū Ishāq]] el cual foi reconocíu gobernador de Gazni pol emir samaní. Cuando foi espulsáu de Gazni por Abū Bark Lawik, foi sofitáu polos samaníes pa recuperar la so ciudá. Ishāq muerre ensin descendencia en [[966]] y asoceder el xefe mamelucu [[Balka Tigin de Gazni|Balkā Tigīn]] que morrió en [[972]] por una flechada mientres sitiaba al emir [[Jariyismo|jariyita]] de [[Gardiz]]. Otru mamelucu, [[Piri de Gazni|Pīrī]], foi depuestu depués de cinco años de gobiernu. Nesta situación xubió al poder en [[977]] el xefe mamelucu Sebük Tegīn ibn Qara Bajkam, el verdaderu fundador d'Imperiu gaznaví.

=== Hexemonía ===
==== [[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegīn]] ====
Esi mesmu añu, Sebük Tegīn atacó al reinu hindú [[Reinu Shahi Hindú|Shahi de Ohind]] del [[Panyab]], tomando prisioneru al so ''raxa'' (rei), [[Jayapala]], que foi puestu en llibertá a cambéu del pagu de tributu.

Sebük Tegīn, foi un lleal al emir samaní. En [[993]], l'emir [[Nuh II ibn Mansur (Samaní)|Nūh II ibn Mansūr]] enfrentar a la rebelión de los sos xefes [[Fa'iq]] y [['Abu 'A elī Simjuri]] y pidió ayuda a Sebük Tegīn qu'intervieno en Jorasán pa permediar fuercies. Victoriosu en [[994]], Sebük Tegīn foi compensáu col cargu de gobernador de [[Balkh]], [[Tojaristán]], [[Provincia de Bāmiyān|Bamiyán]], [[Ġawr|Gūr]] y [[Gharchistán]] (lo que-y equivalía'l mandu de les embravecíes tribus montañeses proto-taxiquistanines y proto-afganistanes). El so primoxénitu [[Mahmud de Gazni|Mahmūd]] foi nomáu xefe de les fuercies samaníes de Jorasán. Al morrer Sebük Tegīn en [[997]], el so tercer fíu [[Ismail de Gazni|Ismāʽīl]] reclamó'l tronu por un periodu temporal, pero foi derrotáu y prindáu pol so hermanu Mahmūd en 998 na [[Batalla de Gazni (998)|Batalla de Gazni]]. Mahmūd tuvo'l poder abondo pa convertise nel únicu gobernante de los territorios del so padre y pa consolidar la so posición nes tierres al sur del [[Amu Darya]].

==== [[Mahmud de Gazni|Mahmūd ibn Sebük Tegīn]] ====
Cola llegada al poder de Mahmūd, Gazni y la dinastía gaznaví acomuñáronse perpetuamente con él y llegó a la so cenit de poder. Escontra l'añu [[1000]], recibió del [[califa]] [[Califatu abasí|abasí]] [[Al-Qádir (califa)|Al-Qádir]] el títulu de ''[[Sultán]]'', el primeru na hestoria en portalo. Al-Qádir aprovechó les diverxencies de los sos tutores, los búyidas [[Chiismu|xiinos]] [[imamíes]], pa recuperar la so autonomía en Bagdag, cuntando col sofitu de los gaznávidas [[Sunismu|suníes]]. Mahmūd estendió les sos conquistes sobre los territorios samaníes y shahiyas; tamién conquistó'l reinu [[Ismailismo|ismailí]] de [[Multán]] (asitiáu nel sur del [[Punyab]] y al norte del [[Sind]]), según dellos territorios búyidas. Según tolos rellatos contemporáneos, el reináu de Mahmud foi la edá d'oru y el cenit del Imperiu gaznávida. Mahmud realizó diecisiete expedición al traviés del norte de la India pa establecer el so control y establecer estaos tributarios, y les sos redaes tamién resultaron nel saquéu d'una gran cantidá de botín. El líder gaznávida estableció la so autoridá dende les fronteres de [[Rayy]] a [[Samarcanda]] y dende el [[Mar Caspiu]] hasta'l [[Ríu Yamuna|Yamuna]].

El sultán Mahmūd, amás d'espandir el territoriu gaznávida, consolidó políticamente y relixosamente l'interior de los sos dominios. D'esta manera en [[1011]], atacó al entós pequeñu reinu semi-independiente [[Imperiu gúrida|gūrī]] o shansabānī asitiáu nel inaccesible valle de Gūr, valle asitiáu nel tramu cimeru del [[Hari Rud]], nes estribaciones occidentales del [[Hindu Kush]]. El primer monarca conocíu d'esti reinu foi'l ''malik'' [[Amir Sûrî]] y la población entá nun se convirtiera al Islam. Por tantu esti reinu yera tamién l'últimu bastión del [[Budismu]] [[Mahayana]] d'esta rexón cuando tolos sos vecinos convirtiérense en musulmanes. Anque Amir Sûrî llevaba un títulu árabe y el so fíu y socesor [[Muhammad ibn Sûrî]] tenía un nome islámicu, dambos yeren budistes y yeren consideraos paganos pol pueblu musulmán circundante. D'esta manera'l pequeñu reinu gúrida atopóse atacáu pola ''yihad'' gaznávida. El ''malik'' Muhammad ibn Sûrî foi derrotáu y prindáu por Mahmūd, fechu prisioneru xuntu col so fíu [[Abu ‘Alî ibn Muhammad|Abu ‘Alî]], y lleváu a Gazni, onde Muhámmad morrió por envelenar se a sigo mesmu. Abu ‘Alî foi adoctrináu nos preceptos islámicos. Darréu, Abu ‘Alî, convertíu yá en musulman, foi lliberáu de prisión, tornando al valle de Gūr, onde pasó a ser un vasallu gaznávida. Ellí con tol sofitu de los clérigos, unviaos por Mahmūd, convirtió a tola población montañesa de Gūr del budismu mahayana al Islam sunnita. Abu ‘Alî empezó a construyir mezquites y madrasas. En 1035, Abu ‘Alî foi derrocáu pol so sobrín [[Abbâs ibn Shîth]].

Mientres el reináu de Mahmūd, los gaznávidas asitiaron a 4000 families [[Oğuz|turcomanes]] de la tribu [[Kınık (tribu)|Kınık]], convertíes apocayá al Islam y lideraes por [[Arslan Isra'il|Arslan Isra'il ibn Selyuq]], cerca de Farana en Jorasán. Escontra [[1027]], por cuenta de que los turcomanos atacaron los asentamientos vecinos, el gobernador de [[Tus (Irán)|Tus]], [[Abu al-Arith Jadhib]], dirixó represiones militares contra ellos. Los turcomanos fueron derrotaos y esvalixaos a les tierres vecines. Los sos lideres Arslan Isra'il y el so fíu [[Kutalmish]] fueron prindaos por Mahmūd y unviaos prisioneros a la India. Arslan Isra'il morrió ellí, en 1032; sicasí'l so fíu Kutalmish escapó de prisión y xunióse a los sos primos [[Çağrı Beg Dawud]] y [[Tugrïl Beg]], los fundadores del [[Dinastía selyúcida|Imperiu selyúcida]], nes sos guerres contras los gaznávidas, búyidas y [[Imperiu bizantín|bizantinos]]. El fíu de Kutalmish, [[Suleiman ibn Kutalmish]], sería'l fundador del [[Sultanatu de Rum]]. Anque hasta tan tarde como 1033, el gobernador gaznávida [[Tash Farrash]] executó cincuenta xefes turcomanos en represalia poles sos incursiones destructives en Jorasán.

La riqueza traida de les espediciones indies de Mahmūd a Gazni foi enorme, y los historiadores contemporáneos (por casu [[Abu al-Fazl Beyhaghi]], [[Ferdusi]]) dan descripciones brilloses de la magnificencia de la capital y de la beneficencia del conquistador para colos intelectuales. Mahmūd morrió en 1030.

=== Decadencia ===
==== Los fíos ximielgos de Mahmūd ====
Mahmūd dexó l'imperiu al so fíu [[Muhammad de Gazni|Muhammad]], que yera de temperamentu pacifico. El so hermanu, [[Mas'ud I de Gazni|Mas'ud]], solicitó los trés provincies qu'él ganara cola so espada, pero'l so hermanu nun consentir. Mas'ud tuvo que lluchar contra'l so hermanu, y convirtióse en sultán, cegando y encarcelando a Muhammad como castigu. Mas'ud I foi incapaz de caltener l'imperiu y dempués d'una desastrosa gana ante los turcomanos de los caudiellos tribales selyúcidas Çağrı Beg y Tugrïl Beg na [[Batalla de Dandanaqan]] en [[1040]], perdió toles tierres gaznávidas n'Irán y n'Asia Central, sumiendo al imperiu nun &quot;tiempu de problemes&quot;. El so últimu actu foi recoyer toles sos ayalgues de los sos fuertes cola esperanza d'axuntar un exércitu y gobernar dende la India, pero les sos propies fuercies escalaron la riqueza y proclamaron nuevamente al so hermanu ciegu como rei. Los dos hermanos intercambiaron posiciones: Muhammad foi alzáu de la prisión al tronu, ente que Mas'ud foi unviáu a un cuartón dempués d'un reináu de diez años y depués asesináu en [[1041]]. El fíu de Mas'ud, [[Mawduder de Gazni|Mawdûder]], que yera gobernador de [[Balj]], y en 1041, dempués d'oyer la muerte del so padre, llegó a Gazni pa reclamar el so reinu. Él lluchó con 'Abd al-Rahman y Ahmad, los fíos del ciegu Muhammad, y foi victoriosu. Sicasí, l'imperiu llueu se desintegró y la mayoría de los emires nun se sometieron a Mawdûder. Nun ralu de nueve años, cuatro emires más reclamaron el tronu de Gazni.

==== [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]] ====
En [[1058]], el cuartu fíu de Mas'ud I, [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]], un gran calígrafu qu'escribió'l [[Corán]] cola so propia pluma, convertir en rei. Ibrahîm restableció un imperiu truncáu sobre una base más firme al llegar a un alcuerdu de paz colos selyúcidas y una restauración de los venceyos culturales y políticos. So Ibrahîm y los sos socesores l'imperiu esfrutó d'un periodu de tranquilidá sostenida. Desaposiáu de les sos tierres occidentales, l'imperiu foi sosteníu cada vez más poles riqueza acumulaes d'incursiones al traviés del norte de la India, onde enfrentó la resistencia dura de [[Rajá|reinos indios]] tales como'l de [[Paramara]] de [[Malwa]] y el de [[Gahadvala]] de [[Kanauj]]. Mientres el so reináu, los nobles de Gūr pidiéron-y ayuda contra'l ''malik'' Abbâs ibn Shîth. Ibrahim, coló escontra Gūr y depunxo a Abbâs. Abbâs foi asocedíu pol so fíu [[Muhammad ibn Abbâs]], quien aportó a rindir homenaxe a los gaznávidas. El sultán Ibrahîm gobernó hasta 1099.

==== [[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]] ====
[[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]], fíu y socesor de Ibrahîm convertir en sultán y reinó mientres dieciséis años, ensin nengún acontecimientu importante na so vida. Los signos de debilidá nel estáu fixéronse evidentes cuando morrió en [[1115]], con conflictos internos ente los sos fíos terminando cola ascensión del sultán [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]]. Bahrâm Shâh, con sofitu del [[Imperiu selyúcida|gran sultán selyúcida]] [[Ahmad Sanjar]], ganó al so hermanu [[Arslan de Gazni|Arslân]] pol tronu na [[Batalla de Gazna (1117)|Batalla de Gazna]] en [[1117]]. Bahrâm Shâh acabó como un vasallu selyúcida.

==== [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]] ====
El sultán Bahrâm Shâh foi l'últimu monarca gaznávida, que gobernó Gazni, la primera y principal capital, mientres trenta y cinco años. El príncipe gúrida [[Qutb al-Din Muhammad]] (fundador de la famosa ciudá de Firuzkuh y fíu del ''malik'' [[`Izz al-Dîn Husayn]], nietu de la mesma de Muhammad ibn Abbas) que s'atopaba coles mesmes abellugáu en Gazni, por diferencies col so hermanu'l ''malik'' reinante [[Sayf al-Dîn Sûrî]] de Gūr, foi envelenáu pol so suegru, el sultán Bahram-Shah. Pa vengar al so hermanu, Sayf al-Din Suri coló escontra Gazna en [[1148]]. El sultán gaznávida foi ganáu na [[Batalla de Gazna (1148)|Batalla de Gazna]] por Sayf al-Dîn Sûrî, sicasí Bahrâm Shâh, tres abelugase en Kurram, recapturó la capital al añu siguiente. Sayf al-Dîn Sûrî fuxó, pero l'exércitu gaznavída algamar y ganar nuna batalla en Sang-i Surakh. Sayf al-Dîn Sûrî y Majd ad-Din Musawi fueron prindaos y darréu crucificaos en Pul-i Yac Taq. Dempués de la so muerte, asocedió-y el so hermanu [[Bahâ' al-Dîn Sâm I]], quien se preparar pa vengar al so hermanu fináu. Bahâ' al-Dîn Sâm I finó de muerte natural esi mesmu añu de [[1149]] y finalmente asoceder el so hermanu menor [[‘Nala' al-Dîn Husayn]], que conquistó Gazna en [[1151]], en ganando y espulsar a Bahrâm Shâh a la India. El yá sultán gúrida ‘Nala' al-Dîn Husayn entós afaró la ciudá y quemar mientres 7 díes, dempués de lo cual fíxose conocíu como ''Jahānsuz'' (&quot;quemador del mundu&quot;). Bahrâm Shâh quedar nel norte de la India mientres más d'un añu, reconstruyendo'l so exércitu. Dempués de la derrota y captura d'A‘Nala' al-Dîn Husayn en [[Herat]] poles fuercies selyúcidas, Bahrâm Shâh tornó a Gazna y espulsó al gobernador gúrida. El vieyu súltan pasó los sos últimos díes en Gazna, onde morrió en [[1157]] siendo foi asocedíu pol so fíu, [[Khusru Shah de Gazni|Khusrû Shâh]]. Les lluches ente gaznávidas y gúridas siguieron nos años siguientes arrampuñando estos últimos porciones del territoriu gaznávida, y Ghazni y Zabulistan fueron perdíos a un grupu de Turcos de Oghuz antes prindáu polos Ghuríes.

==== Los últimos sultanes ====
Dempués d'un curtiu reináu, el sultán Khusrû Shâh finó en [[1160]] y foi asocedíu pol so fíu [[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]].
Ente 1061 y 1062, un grupu de turcomanos apoderar de Gazna, obligando a Khusrû Mâlik Shâh a retirase a [[Lahore]], que se convirtió na so nueva capital. Dende ellí realizó incursiones nel norte de la India, ampliando'l so gobiernu hasta'l sur de [[Caxmir]]. Tamién formó una alianza cola tribu india Khokar. En [[1170]], Khusrû Mâlik Shâh (o unu de los sos comandantes) invadió partir sur del [[Ganges]].

En [[1178]] el príncipe gúrida [[Mu`izz al-Dîn Muhammad]] (hermanu del sultán [[Ghiyâth al-Dîn Muhammad]] y encargáu del sector oriental del Imperiu gúrida) invadió partir sur del Punyab gaznávida llegando hasta [[Gujarat]]. Ente [[1179]] y [[1180]] apoderar de [[Peshawar]], y ente [[1181]] y [[1182]] afaró la contorna de Lahore, pero Khusrau Malik llograr caltener fora de la ciudá pagándo-y tributu. Sicasí, Lahore finalmente foi prindada polos gúridas en [[1186]], mientres Khusrû Mâlik Shâh y el so fíu [[Bahrâm Shâh (príncipe gaznávida)|Bahrâm Shâh]] fueron encarcelaos y llevaos a Gūr, marcando d'esta manera'l final del Imperiu gaznávida.

== Fuercies militares y les sos táctiques ==
El nucleu del exércitu gaznávida taba compuestu sobremanera de mamelucos turcos, lo mesmo que de millares de nativos afganistanos que fueron entrenaos y enrolados na área al sur del Hindu Kush no qu'agora ye Afganistán. Mientres el gobiernu del sultán Mahmūd, un nuevu y más grande centru d'entrenamientu militar foi establecíu en [[Bost]] (agora [[Lashkar Gah]]). Esta zona yera conocida polos sos ferreros, que fabricaben armes de guerra. Dempués de prindar y conquistar la rexón de Punyab, los gaznávidas empezaron a emplegar hindús nel so exércitu.

Como les otres dinastíes que surdieron de los restos del califatu abasí, les tradiciones alministratives gaznávidas y la práutica militar veníen de los abasíes. Los caballos árabes, siquier na primer campaña, siguíen siendo sustanciales nes incursiones militares gaznávidas, especialmente en fondes incursiones galopantes en territoriu contrariu. Como s'evidencia hai un rexistru sobre '6000 caballos árabes' fueron unviaos contra'l rei [[Anandapala]] en [[1008]] y l'esistencia d'esta caballería árabe persiste hasta [[1118]] sol gobiernu gaznávida en Lahore.

Sicasí, adoptáronse cambeos únicos que satisfaíen les demandes de la situación xeográfica de la dinastía gaznávida. Por cuenta de el so accesu a les llanures indogangéticas, los gaznávidas, mientres los sieglos XI y XII, desenvolvieron el primer exércitu musulmán n'utilizar elefantes de guerra en batalla. Los elefantes taben protexíos por armadures nos sos frentes. L'usu d'estos elefantes n'otres rexones nes que combatieron los gaznávidas, particularmente n'Asia Central, foi sorprendente porque l'elefante yera una arma exótica.

== Legáu ==
Nel so apoxéu, l'imperiu gaznávida creció hasta cubrir grandes partes del actual Irán, Turkmenistán y Uzbequistán, tou Afganistán, Paquistán y grandes partes del noroeste de la India. A los gobernantes gaznávidas xeneralmente atribúyense-y l'espardimientu del Islam nel [[Subcontinente indiu]]. Amás de la riqueza acumulada al traviés d'incursiones nes ciudaes indies y el tributu exactu de les rajás indios, los gaznávidas tamién se beneficiaron de la so posición como intermediarios a lo llargo de les rutes comerciales ente China y el Mediterraneu. Sicasí, fueron incapaces de caltener el poder por enforma tiempu y en [[1040]] los selyúcidas se apoderadon de los sos dominios perses y un sieglu dempués los gúridas fixéronse cargu de les sos tierres subcontinentales indies restantes. Los [[Nasher]], se autoproclaman ser los descendientes de la dinastía gaznávida.

== Llista de soberanos gaznávidas ==
=== Emires (gobernadores) samaníes de Gaznî (non hereditarios) ===

''[[Alptegin]]'' ([[962]]-[[963]]), ''[[Abu Ishaq]]'' ([[963]]-*[[966]]), ''[[Balka Tigin de Gazni|Balkā Tigīn]]'' ([[966]]-[[972]]), ''[[Piri de Gazni|Pīrī]]'' ([[972]]-[[977]])

=== Emires y Sultanes gaznávidas (hereditarios) ===

* 977-997 : [[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegīn]] (gobernador samaní)
* 997-998 : [[Ismail de Gazni|Ismāʽīl]] (gobernador samaní)
* 998-1030 : [[Mahmud de Gazni|Mahmūd]] ''Yamîn ul-Daulâ'' ([[sultán]], dende [[1000]] aprox.)
* 1030-1031 : [[Muhammad de Gazni|Muhammad]] (primer reináu)
* 1030-1040 : [[Mas'ud I de Gazni|Mas'ud I]] ''Shihâb ul-Daulâ''
* 1040-1041 : Muhammad (segundu reináu)
* 1041-1048 : [[Mawduder de Gazni|Mawdûder]] ''Abû al-Fath''
* 1048-1050 : [[Mas'ud II de Gazni|Mas'ud II]]
* 1050 : [[Alí Abu'l-Hasan de Gazni|'Alí Abû'l-Hasan]] ''Bahâ ul-Daulâ''
* 1050-1052 : [[Abd ur-Rashid de Gazni|'Abd ur-Rashîd]] ''Izz ul-Daulâ''
* 1052-1053 : [[Tughril de Gazni|Tughrîl]] ''Qiwwam ul-Daulâ''
* 1053-1059 : [[Farruqzad de Gazni|Farruqzâd]] ''Jamâl ul-Daulâ''
* 1059-1099 : [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]] ''Zahîr ul-Daulâ''
* 1099-1114 : [[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]] ''Alâ ul-Daulâ''
* 1114-1115 : [[Sherzad de Gazni|Sherzâd]] ''Kemal ul-Dawlâ''
* 1115-1118 : [[Arslan de Gazni|Arslân]] ''Sultân ul-Daulâ''
* 1118-1152 : [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]] ''Yamin ul-Dawlâ''
* 1152-1160 : [[Khusru Shah de Gazni|Khusrû Shâh]] ''Muizz ul-Dawlâ''
* 1160-1186 : [[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]] ''Tâj ul-Daulâ''

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Ghaznavid Empire}}


{{Tradubot|Imperio gaznávida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu gaznávida| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rs35bi4e9w2h4mc4et1j16xlg7x2dan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jorasán Razaví</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116401</id>
    <revision>
      <id>3703143</id>
      <parentid>3629482</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11260" xml:space="preserve">{{rexón}}
El '''Jorasán Razaví''' (en [[idioma persa|persa]]: '''خراسان رضوی''') ye una [[Provincies d'Irán|provincia]] d'[[Irán]] asitiada nel nordeste del país, fronteriza con [[Afganistán]]. La so capital ye [[Mashhad]]. La so población ye na so mayoría [[Persia|persa]], con numberoses minoríes [[etnia curda|curda]], y turcomana.

Otres ciudaes y llocalidaes son [[Quchán]], [[Dargaz]], [[Chenarán]], [[Sarajs]], [[Farimán]], [[Torbat-y Heydarié]], [[Torbat-y Yam]], [[Taybad]], [[Jaf (Irán)|Jaf]], [[Roshtjar]], [[Kashmar]], [[Bardaskan]], [[Nishapur]], [[Sabzevar]], [[Gonabad]], [[Kalat (Jorasán)|Kalat]], [[Jalilabad (Irán)|Jalilabad]] y [[Mahvalat]].

Jorasán Razaví ye una de los trés provincies que fueron creaes dempués de la división de [[Jorasán]] nel [[2004]].

== Historia ==

El [[Gran Jorasán]] atestiguó la xubida y cayida de munches dinastíes y gobiernos nel so territoriu al traviés de la hestoria. Les varies tribus d'árabes, de turcos, de Mongoles, del Turquemanos y de los afganistanos traxeron cambeos a la rexón repetidamente.

Los xeógrafos antiguos d'Irán estremaron Irán (&quot; Irán-Shahr&quot;) n'ocho segmentos de los cualos el más floreciente y grande yera'l territoriu del [[Gran Jorasán]]. 


&lt;gallery&gt;
Image:Ali_Abad_Keshmar_Tower_Bardaskan_Iran.jpg|[[Torre de Aliabad]] en [[Bardaskan]].

image:Akhangan.jpg|Balta de Ajangán, onde s'atopa soterrada la hermana de [[Goharshad]]. L'arquiteutura ye un exemplu significativu de la [[Dinastía Timúrida]] de Persia.
image:WoodenMosque0.jpg|Mezquita de madera na llocalidá de madera de [[Nishapur]], una llocalidá d'Irán única nel so xéneru.
image:Attaar0.jpg|Balta de [[Farid al Din Attar|Farid ad-Din Attar]] en [[Nishapur]].
&lt;/gallery&gt;

La evidencia más temprana de la ocupación d'Irán nel [[Paleolíticu Inferior]] vien de [[Kashafrud]] na cuenca al este de [[Mashhad]]. El famosu imperiu de los [[Partos]] atopábase allugáu mientres munchos años, cerca de [[Merv]] en Jorasán. 

Jorasán foi estremáu en cuatro partes mientres la [[conquista musulmana de Persia]] na que cada seición yera nomada por caúna de les sos mayores ciudaes tal como [[Nishapur]], Merv, [[Herāt (ciudá)|Herat]], y [[Balh (ciudá)|Balj]]. 

Nel añu [[651]] de nuesa yera ('''Y'''ra '''C'''ristiana), l'exércitu d'árabes islámicos invadió Jorasán. El territoriu permaneció sol [[califatu Abasí]] hasta l'añu [[820]] EC, siguíu pol dominiu de la dinastía irania de los [[Dinastía tahirí|Taheríes]] nel añu [[896]] EC y de la [[dinastía Samaní]] nel [[900]] EC. 

El [[Mahmud of Gazni|Sultán Mahmud de Gazní]] conquistó Jorasán nel [[994]] EC y nel [[1037]] EC [[Toghrül|Toqrol]], el primer representante de la [[dinastía Selyúcida]] conquistó [[Nishapur]]. 

El sultán Mahmud de Gazní tomó represalies contra los invasores en delles ocasiones, y finalmente los turcos de Qaznavi ganaron al [[Ahmad Sanyar|Sultán Sanyar]]. Pero habríen d'asoceder más acontecimientos, como nel [[1157]] EC nel que Jorasán foi conquistáu pol [[Imperiu Corasmio]] y por cuenta de los ataques simultáneos de los mongoles, Jorasán foi incorporáu a los territorios del [[Iljanato|Iljanato mongol]].

Nel [[sieglu XIV]], una fola d'independencia foi avivada pol ''movimientu Sarbedarán'' en [[Sabzevar]], y nel 1468 EC, Jorasán cayó en manes de [[Tamerlán]] y la ciudá d'[[Herāt (ciudá)|Herat]], foi declarada la capital. 

Nel [[1507]] EC, Jorasán foi ocupada por tribus [[Uzbecu (etnia)|uzbeques]]. Dempués de la muerte de [[Nader Sah]] de la dinastía [[Afsharí]], nel [[1747]] EC, Jorasán foi ocupada poles tribus [[etnia paxta|paxtes]]. 

Mientres el periodu de la [[Dinastía Qajar|dinastía Qayar]], los [[UK|Británicos]] sofitaron a los afganistanos pa protexer al so [[Compañía Británica de les Indies Orientales]]. [[Herat]] foi entós segregada de Persia, y [[Nasereddín Sah Kayar|Nasereddín Shah Qayar]] nun pudo ganar a los británicos pa recuperar Herat. Finalmente, el Tratáu de París foi concluyíu en [[1903]] y obligóse a Irán a nun desafiar a los Británicos en Herat y otres partes de lo qu'anguaño ye [[Afganistán]]. 

Finalmente Jorasán foi estremáu en dos partes: la parte este, que yera la rexón más densamente poblada permaneció so ocupación británica, y la seición más occidental permaneció como parte d'Irán. 

Jorasán yera la mayor provincia d'Irán hasta que foi estremada en tres provincies el [[29 de setiembre]] del [[2004]]. Les provincies aprovedas pol [[Asamblea Consultiva Islámica|parllamentu d'Irán]] (el [[18 de mayu]] del [[2004]]) y el [[Conseyu de los Guardianes]] (el [[29 de mayu]] del [[2004]]) yeren Jorasán Razaví, [[Jorasán del Norte|Jorasán Septentrional]], y [[Jorasán Meridional]].

== Llugares arqueolóxicos ==
Ente los enclaves arqueolóxicos que s'afayaron nesta provincia, ente los más importantes inclúyense :

=== Llombes de Kohandezh ===
Escavaciones realizaes por estauxunidenses de [[1935]] a [[1940]] en [[Nishapur]], que conducieron al descubrimientu de numberoses pieces de muséu que compartieron col gobiernu del [[Xa]], les publicaciones del [[Metropolitan Museum|Metropolitan]] llindar a la so propia cerámica de Nishapur. El sitiu de Nishapur haise expoliado mientres mediu sieglu, dende la [[Segunda Guerra Mundial]], p'alimentar la demanda de mercáu internacional d'obres d'arte islámicu tempranes. Anguaño, permanecen les llombes de [[Kohandezh]] como la resultancia d'eses escavaciones. 

[[Ficheru:Kohandezh Panorama.jpg|480px|center|thumb|Una vista panorámica de [[Kohandezh]] ([[2007]]) en [[Nishapur]], dempués de les escavaciones en [[1940]].]]

=== Shadiyaj ===
[[Shadiyaj]] foi un importante palaciu del antiguu [[Nishapur]], hasta'l 
segundu sieglu dempués de la creación del Islam y cada vez más importante arrexuntó a una gran población. Foi'l llar de persones notables tales como'l poeta [[Farid al Din Attar|Faridoddín Attar]] que vivió ellí. La tumba de Attar, atópase anguaño nesa rexón. Esti palaciu foi arruináu totalmente nel [[sieglu XIII]]. 

&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Image:Shadiyakh excavation skeleton0.jpg|Unu de les cadarmes que s'atoparon en Shadiyaj, [[Nishapur]]. Caltener nel so allugamientu orixinal protexíu por una caxa de cristal.
Image:Shadiyakh excavation0.jpg|Una estructura protexe les escavaciones de Shadiyaj 
Image:Shadiyakh excavation siaahchaal dar kaakh.jpg|La celda que pertenecía a un siah chaal (una especie de prisión) en [[Shadiyaj]] ([[Nishapur]]).
Image:Shadiyakh excavation kaargaahe shishegari.jpg|
Image:Shadiyakh excavation hamaam va.jpg|Bañu y sala pública &lt;/gallery&gt;

&lt;/center&gt;

Les escavaciones empezaron nel [[2000]] y siguieron mientres unos dos años.

== Jorasán anguaño ==
Los grupos étnicos más numberosos son [[Persia|perses]], jorasanis [[pueblos túrquicos|turcos]], [[turcomanos]], [[etnia curda|curdos]] y los [[baluchi]]s. Tamién hai un grupu considerable d'[[Afganistán|afganistanos]] na provincia por cuenta de los refuxaos procedentes d'[[Afganistán]] nos últimos años.

=== Atraiciones ===


Esta provincia alluga numberoses atraiciones históriques y naturales, tales como [[manantial]]es d'agua mineral, pequeños llagos, árees recreacionales, [[cueva|cueves]] y rexones protexíes, y delles árees a les que se va d'escursión

Amás d'éstos, Jorasán alluga numberosos edificios y llugares relixosos de pelegrinaxe, incluyendo la capiya del [[Imán Reza]], [[mezquita de Goharshad]] y munchos otros mausoleos y « Imamzadeh » qu'atraen a visitantes a esta provincia. 

El Patrimoniu Cultural d'Irán llista a 1179 llugares de significáu históricu y cultural nos trés provincies de Jorasán.

Dalgunes de les más populares atraiciones de Jorasán Razaví son:
* [[Tus (Irán)|Tus]], onde s'atopa soterráu [[Ferdousí]] (el gran recopilador y cronista de la [[mitoloxía persa]]);
* [[Nishapur]], onde tán soterraos [[Farid al-Din Attar]], [[Omar Jayyam]], y [[Kamal-ol-molk]];
* [[Mezquita Goharshad]] y l'estensu complexu de santuarios del [[Imam Reza]] que forma'l corazón de Mashhad;
* Jane-ye Jorshid;
* Shandiz y Torqabé (famosos los sos restoranes a lo llargo de la vera del ríu);
* Tumba de [[Nader Shah]] Afshar na parte central de Mashhad;
* Torre de Ajangán (Akhanyan), nel norte de Tus;
* Bóvedad de Haruniyeh en Tus, onde ta soterráu'l famosu místicu [[Ghazali|Imam Mohammad Ghazalí]];
* [[Ciudadela de Les tos]];
* Llagu de Bazangán, na rexón de [[Sarajs]];
* [[Kuh-y Sangí]], una notable llomba en Mashhad;
* [[Ajlamad]];
* Band-y-Golestán (presa de Golestán);
* Yagharq;
* Zoshk, una llocalidá de la contorna de Mashhad;
* Kang, una pintoresca llocalidá de la estepa;
* Noghondar;
* Presa de Kardé;
* Parques de Vakilabad y Mellat, en [[Mashhad]];
* Cueves de Zarí, Hendelabad, Mozdurán, Moghán y Kardé;
* Robat-y Sharaf (ruines d'un [[caravasar]] relativamente grande na rexón de Sarajs);
* Tumba de Jayé Abasalt, Jayé Morái, Raví (famosos [[sufismu|místicos]] iraninos) y mausoléu del [[Mahmud de Gazni|Sultán Mahmud de Gazní]];
* Mausoleos de Yahya y Jayé Rabí, en partir norte de la ciudá de [[Mashhad]];
* Cúpula Verde (''Gonbad-y Sabz''), pela redolada de Mashhad.

=== Universidaes ya Instituciones d'estudios cimeros ===
* [http://www.gmu.ac.ir/ Gonabad University of Medical Sciences]
* [http://iau-gonabad.ac.ir/ Islamic Azad University of Gonabad]
* [[Mashhad University|Mashhad University of Ferdowsi]] ([http://www.um.ac.ir/ website])
* [[Islamic Azad University of Mashhad]] 
* [[Mashhad University of Medical Sciences]] 
* [http://www.medsab.ac.ir/ Sabzevar University of Medical Sciences]
* [http://web.archive.org/web/http://www.sttu.ac.ir/ Sabzevar University of Tarbiat Moallem]
* Islamic Azad University of Torbat y Jam 
* [http://www.iaus.ac.ir/ Islamic Azad University of Sabzevar] 
* Islamic Azad University of Neishabur
* Islamic Azad University of Ghoochan 
* Islamic Azad University of Torbat Heidariyeh
* [https://web.archive.org/web/20050405214440/http://www.isatc.ac.ir/ Comprehensive University of Applied and Practical Sciences, Khorasan]
* [http://www.imamreza.ac.ir/ Imam Reza University]
* [http://www.sadjad.ac.ir Sadjad Institute of Higher Education]
* Payame Noor University of Mashhad

== Ver tamién ==
* [[Jorasán]]
* [[Historia d'Irán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Razavi Khorasan province}}
* [https://web.archive.org/web/20050407214848/http://www.moi.gov.ir/news.aspx?id=4999 The text of the law for division of Khorasan into three provinces (en persa)]
* [https://web.archive.org/web/20050403172431/http://www.khorasanmiras.ir/ Cultural Heritage Foundation of Khorasan]
* [https://web.archive.org/web/20050205173810/http://www.sabzevar.khedu.ir/ Razavi Khorasan Province Department of Education] (en persa)
* [http://www.aqrazavi.org/ Imam Reza Shrine Official website]
* [http://www.mashhad.ir/ Mashad Mayor's Office]
* [http://www.aqlibrary.org Central Library of Astan Quds Razavi Official website]

{{Tradubot|Provincia de Jorasán Razaví}}
{{Provincies d'Irán}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Provincies d'Irán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>d410r4rt3xz3ejql57kq62kp9c1vzzw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Provincia de Qom</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116412</id>
    <revision>
      <id>3703219</id>
      <parentid>3638174</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8841" xml:space="preserve">{{rexón}}
'''Qom''' (en [[Idioma persa|persa]]: قم) ye una de les 30 [[provincies d'Irán|provincies]] d'[[Irán]]. Allugar al norte del país, y la so capital ye la ciudá de [[Qom (Irán)|Qom]]. Formar en [[1995]], dixebrándose de la provincia de [[Provincia de Teḥrán|Teḥrán]]. En 2005, esta provincia tenía una población d'aprosimao dos millones de persones, de les cualos el 91,2% moraben en zones urbanes y el 8,8% en vecinderos rurales. La provincia inclúi una ciudá, cuatro municipios, nueve distritos rurales, y 256 pueblos.

== Xeografía ==
Toma una superficie de 11.237 km², lo que supón el 0,89% de la superficie total d'[[Irán]]. El clima de la provincia de Qom varia ente'l desértico y el semidesértico, y entiende árees con montes, llombes y planicies. Por cuenta de que s'alcuentra llueñe del mar y cerca d'una rexón greba, presenta un clima secu, con escasa precipitación y baxu mugor. Poro, l'agricultura nun ye posible na mayor parte del territoriu, especialmente cerca de les rexones llacustres salines. La provincia tien dos grandes llagos salaos, el [[llagu Howz y Soltan]], que queda 36 quilómetros al norte de la ciudá de Qom, y el [[llagu Namak]], que queda 80 quilómetros al este de Qom. Casi un quintu del llagu Namak atópase dientro de la provincia de Qom.

== Divisiones alministratives ==
De manera única n'Irán, la provincia de Qom ye [[wiktionary:coextensive|coextensiva]] col Shahrestan de [[Qom (Irán)|Qom]].

{| {{tablaguapa}}
|-
! Mapa !! [[Shahrestan]] !! Clave mapa !! [[Bakhsh]] !! Centru
|- 
|rowspan=&quot;6&quot;| [[Ficheru:Qom-admin-map.PNG|400px]]
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| [[Distritu de Qom|Qom]] || '''Q''' || Central
|rowspan=&quot;5&quot;| [[Qom (Irán)|Qom]]
|-
|align=&quot;center&quot;| '''j''' || Jafar Abá
|- 
|align=&quot;center&quot;| '''kh''' || Khalajestan
|-
|align=&quot;center&quot;| '''n''' || Nofel Loshato
|-
|align=&quot;center&quot;| '''s''' || Salafchegan
|-
|colspan=&quot;5&quot;| Provincies vecines: '''Y:''' [[Provincia d'Isfahán|Isfahán]], '''M:''' [[Provincia de Markazí|Markazí]], '''S:''' [[Provincia de Semnán|Semnán]], '''T:''' [[Provincia de Teḥrán|Teḥrán]]
|}

== Historia ==
[[Ficheru:Iran_bastan_-_5.jpg|thumb|right|Vasía de Kahak, Qom, datáu a mediaos del I mileniu e.C.]]
Créese que [[Qom (Irán)|Qom]] esistió en dómina [[Islam|preislámica]]. Descubrimientos arqueolóxicos indiquen que Qom yera una zona residencial dende'l [[V mileniu e.C.]] Según los restos que queden preislámicos y los testos históricos, Qom yera una gran ciudá. &quot;Kom&quot; yera'l nome de l'antigua muralla de la ciudá de Qom, d'ende que los árabes llamar Qom mientres la [[Conquista musulmana de Persia|conquista árabe d'Irán]]. 

Foi mientres el reináu del segundu califa, [[Umar ibn al-Jattab|Omar]] que los musulmanes tomaron el centru de Qom. En 644-645, [[Abu Musa Ashari]] unvió fuercies al so mandu a Qom. Los conflictos surdieron ente los árabes invasores y los residentes de la zona.

Mientres la persecución de los [[alávidas]] los [[Califato Abasí|abasíes]] y los [[omeyes]], munchos alávidas fuxeron a Qom, faciendo d'ella la so residencia permanente. El califa [[Al-Ma'mun]] unvió fuercies a Qom nel añu 825, y dio como resultáu una matanza pública y la destrucción de la ciudá.

Al oyer el fallecimientu d'A el-Ma'mun, los habitantes de Qom remontáronse y tuvieron ésitu ganando a los representantes del calife en 831. Sicasí, el socesor d'A el-Ma'mun, [[al-Mu'tasim]], unvió fuercies a Qom p'acuartar los disturbios y de nuevu la ciudá quedó sometida. La molición siguió hasta la [[dinastía búyida]] (''Al y Buyeh'' en persa) por ser de la comunidá alávida. Foi mientres esti reináu que la ciudá de Qom espandióse y espolletó.

Na dómina [[Turcos selyúcidas|selyúcida]] la ciudá volvió floriar. Mientres la primer fola de la invasión [[Imperiu mongol|mongola]], la ciudá foi testigu de destrucción, pero dempués los gobernantes mongoles, particularmente dempués de que'l sultán [[Öljeitü]] Xingue bandeh de la dinastía [[Iljanato|Iljánida]] convertir al [[islam]], la ciudá recibió especial atención, viendo asina una nueva renacencia. 

A finales del sieglu XIV, la ciudá foi escalada por [[Tamerlán]] cuando los habitantes fueron de nuevu masacrados. Mientres los periodos de gobiernu de los [[Kara Koyunlu]], [[Ak Koyunlu]] y especialmente mientres el reináu de los [[safávidas]], Qom mereció especial atención y gradualmente foi desenvolviéndose.

Pa 1503, Qom yera unu de los importantes centros de teoloxía en rellación col islam [[chiismu|chiita]] y convirtióse nun centru de pelegrinación vital y pivós relixosu.

Mientres la invasión afganistana, la ciudá de Qom sufrió grandes daños, y los sos habitantes sufrieron contrariedaes económiques dures. Qom careció nuevamente daños mientres los reinaos de [[Nader Sah]] y los conflictos ente los dos dinastíes de [[Dinastía Zand|Zand]] y [[Kayar|Qayar]] pol poder n'Irán.

En 1798, Qom foi controlada por [[Aga Muhammad Kan]]. Al vencer a los sos enemigos, [[Fath Alí Sah]] fixo arreglos al sepulcru y Sagráu Santuariu de Hazrat Ma'sumeh, cumpliendo'l so votu.

La ciudá de Qom espolletó na dómina Qayar. Dempués fuercies ruses entraron en [[Karaj]] en 1915, munchos habitantes de Teḥerán treslladar a Qom. La tresferencia de la capitalidad de Teḥerán a Qom foi aldericada, pero los británicos y los rusos acabaron col plan sometiendo a presión al monarca de la dómina, [[Ahmad Shah Qayar]]. Coincidiendo con esti periodu, establecióse un Comité de defensa Nacional, y Qom foi un centru militar y políticu contra les potencies coloniales británica y rusa. Qom foi tamién el centru dende'l cual l'[[Ruhollah Khomeini|ayatolá Khomeini]] fundó la so oposición a la [[dinastía Pahlavi]], mientres tuvo n'Irán.

== Qom güei ==
Güei, Qom ta consideráu como unu de los centros focales de la escuela islámica chiita tantu n'Irán como nel restu del mundu. El so centru teolóxicu y el Santuariu Sagráu de Hazrat Ma'sumeh son traces destacaes de la capital provincial de la provincia de Qom. 

Otru llugar relixosu de pelegrinación ta fuera de la [[Qom (Irán)|ciudá de Qom]], y llámase [[Jamkaran]]. La proximidá de Qom a [[Teḥrán]] supúnxo-y igualmente una ventaya.

Qom dacuando foi considerada como un posible candidatu pal treslláu de la capital política d'Irán, pos Teḥerán enfrentar a una creciente probabilidá d'un gran terremotu largamente esperáu, amás del so tristemente famosa polución y conxestión de tráficu. Les facciones conservadores son favorables a esta idea, ente que la base económica y de negocios de Teḥerán oponer a asemeyáu cambéu.

=== Cultura ===
La Organización del Patrimoniu Cultural d'Irán inclúi 195 llugares d'interés históricu y cultural en Qom. Los llugares más visitaos son:
* Cueva de Kahak 
* Cueva de Vashnuh 
* Llagu saláu de Howz y Soltan 
* Gran llagu saláu de Namak 
* Biblioteca Mar'ashi Najafi, con más de mediu millón de testos manuscritos y copies
* Muséu Astaneh Moqaddaseh 
* Bazar de Qom 
* Seminariu Feyzieh 
* Mezquita Jamkaran 
* Mezquita Qom Jame' 
* Mezquita Qom Atiq 
* Mezquita A'zam 
* Santuariu de Hazrat Masumeh

=== Colexos y Universidaes ===
* [[Universidá de Qom]]
* [http://www.qom-iau.ac.ir/ Universidá Islámica Azad de Qom] 
* [https://web.archive.org/web/20050207015142/http://hawzeh.com/index2.asp L'Institutu d'Investigación de Hawzeh va Daneshgah]
* [http://www.noorsoft.org/ Centro d'investigación computacional de Ciencies Islámiques, Qom]
* [http://www.qabas.net/ Institutu d'Investigación y Educación Imán Khomeini]
* [http://www.muq.ac.ir/ Universidá de Ciencies Médiques de Qom]
* [http://hawzah.net Seminariu Feyzieh de Qom] (llamáu ''El Hawzah'')
* [http://www.pnu.ac.ir/ Universidá Payam Nur de Qom]
* [[Universidá Mofid]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://revistaorientalia.blogspot.com/2007/08/sitiu-prehistorico-de-fai-6000-aos.html Escavaciones arqueolóxiques atayaes en Qom]
* [http://www.noornet.net/ Biblioteca Nur Fiqh, Qom]
* [http://www.hadith.net/ Institutu Dar-ul Hadith]
* [http://web.archive.org/web/http://rahnama.noornet.net/ Páxines marielles Hawzah]
* [http://www.qomheritage.org/ Organización del Patrimoniu Cultural de Qom]
* [https://web.archive.org/web/20050212094612/http://www.qomict.ir/ Website del gobernador de Qom]
* [http://www.tto-qom.org/ Organización de terminales y tresporte de la provincia de Qom]
* [https://web.archive.org/web/20051103153947/http://www.qom-telecom.ir/ Compañía de Telecomunicaciones de Qom]
* [http://web.archive.org/web/http://www.qomnews.com/ Qom News Website]

{{Provincies d'Irán}}

{{Tradubot|Provincia de Qom}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Provincies d'Irán|Qom]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9c2wepij5tmhqs5ge59vnnyrw37ok2b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Exércitu de Tierra d'Australia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117071</id>
    <revision>
      <id>3703023</id>
      <parentid>3613700</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14348" xml:space="preserve">{{Ficha d'unidá militar
|nome= Exércitu de Tierra d'Australia |imaxe=
Flag of Australia.svg|center|250px
|titulo= Bandera del Exércitu d'Australia |feches=
 
|pais= {{bandera|Australia}} [[Australia]]
|fidelidá= [[Australia]]
|caña= [[Exércitu]]
|tipo= 
|función= 
|especialización= 
|tamañu= 30,235 (Regular)&lt;br /&gt;16,900 (Reserva Activa)&lt;br /&gt;12,496 (Reserva Inactiva){{cita riquida}}
|estructura= [[Fuercia de Defensa Australiana]]
|acuartelamiento=
|equipu=
|comandante_actual= [[Teniente Xeneral]] [[David Morrison]]
|xefe_ceremonial=
|coronel_del reximientu comandantes_notables= 
|símbolu= [[Ficheru:Australian Army Emblem.JPG|100px]]
|símbolu2=[[Ficheru:Roundel of Australia - Army Aviation.svg|100px|Exércitu d'aviación]]
|llamátigu=
|patron= 
|lema= 
|colores=
|cola=
|mascota=
|batalles= [[Primer Guerra Mundial]]&lt;br /&gt;[[Segunda Guerra Mundial]]&lt;br /&gt;[[Guerra de Corea]]&lt;br /&gt;[[Guerra de Vietnam]]&lt;br /&gt;[[Guerra del Golfu]]&lt;br /&gt;[[Operación Apurrir Confort]]&lt;br /&gt;[[INTERFET]]&lt;br /&gt;[[Guerra d'Iraq]]&lt;br /&gt;[[Guerra d'Afganistán de 2001|Guerra d'Afganistán]]
|aniversario= marzo de 1901 - presente |medayes=

|honores=
}}

L''''Exércitu de Tierra d'Australia''' o '''Exércitu Real australianu''' ye l'exércitu perteneciente al [[Australia|Estáu llibre Acomuñáu d'Australia]] (a la [[Mancomunidá de Naciones]]) foi fundáu en 1901 como una de les ''Fuercies Militares de la Mancomunidá'' ('''''Commonwealth Military Forces''''', n'[[idioma inglés|inglés]]). El sistema yera obligatoriu dende 1911 hasta 1972 añu nel que'l gobiernu [[Partíu Llaborista d'Australia|llaborista]] australianu abolió'l serviciu obligatoriu pasando anguaño a ser voluntariu.

== La organización militar y l'estructura ==

=== Formación del exércitu australianu ===

Antes de la [[Federación australiana|Federación]] caúna de les [[colonia alministrativa|colonies]] australianes teníen los sos propios exércitos compuestos por un amiestu de soldaos regulares (soldaos pagos a tiempu completu), la [[milicia]] (paga a soldaos a tiempu parcial), y les unidaes voluntaries (non remunerado a tiempu parcial).
En marzu de 1901 el [[Gobiernu Federal Australianu|Gobiernu Federal]] asumió la responsabilidá de los asuntos de [[Defensa (fútbol)|defensa]] y los exércitos coloniales fundir pa formar les [[Fuercies Militares de la Commonwealth|Fuercies Militares de la Mancomunidá]] (CMF). A lo llargo de los próximos 47 años les Fuercies Militares d'Australia, yá que llueu foi conocíu, sigue siendo una fuercia a tiempu parcial de soldaos ciudadanos con namái un componente normal pequeñu. Estes fuercies taben acutaes enantes a servicios nel territoriu australianu, y dos fuercies voluntaries especiales, conocíos como la '''fuercia imperial australiana''', formar pal serviciu nel estranxeru mientres les '''dos guerres mundiales'''. Les fuercies d'unidaes ciudadanes sicasí, emprestaron servicios en territoriu australianu y nel [[Océanu Pacíficu]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].

Los miembros del 3ᵉʳ Batallón (paracaíes) y el 5th/7th Batallón Mecanizado, el Reximientu Real Australianu (3RAR y 5/7RAR), formaron el compuestu '''Cuartel Robertson''' antes de la so salida pa xunise a encomalo Internacional para [[Timor Oriental]] ('''[[INTERFET]]'''), [[Palmerston]], NT, en 1999.
Dempués de la Segunda Guerra Mundial les fuercies militares d'Australia reorganizáronse. L''''Exércitu Regular d'Australia''' formóse en setiembre de 1947, lo que foi col sofitu de les '''Fuercies Militares Ciudadanes Reorganizaes'''. Esta ye la estructura que se caltién na actualidá, anque'l componente de tiempu completu del exércitu ye enforma mayor de lo que yera en 1947, el componente de tiempu parcial amenorgóse considerablemente. Ye namái dende 1980 que l'&quot;exércitu australianu&quot; foi-y oficialmente dau esti nome.

=== Serviciu militar obligatoriu y voluntariu ===

[[Ficheru:Australian soldiers from the 2nd Battalion, Royal Australian Regiment conducts a foot patrol during exercise Talisman Sabre 2007.jpg|thumb|300px|Infantería llixera del 2º Batallón del Reximientu Real Australianu.]]

Los homes australianos y los neños fueron reclutados pol exércitu en cuatro esquemes distintos na so hestoria. El '''Plan de Serviciu Universal''' de 1911 a 1929 obligó a tolos mozos d'edaes entendíes ente 12 y 26 años pa llevar a cabu diversos periodos d'entrenamientu militar nuna unidá de [[cadete]] o CMF. Esti esquema foi abolíu pol gobiernu [[llaborismu | llaborista]] darréu dempués de la so eleición n'ochobre de 1929.

El serviciu militar obligatoriu introducir cola llegada de la [[segunda guerra mundial|guerra en 1939]]. Primeramente riquióse namái los homes de 21 años d'edá pa completar tres meses d'entrenamientu militar, pero a mediaos de 1942 tolos homes ente 18 y 35 años y tolos homes solteros ente 35 y 45 años taben obligaos a emprestar serviciu militar. El plan foi suspendíu en 1945.

Un tercer sistema de [[serviciu militar obligatoriu]] foi implementáu en 1951 y siguió hasta 1957, con 18 años d'edá, los homes fueron necesarios pa formar primeramente col exércitu regular y depués tresferíense a una unidá de CMF. El réxime obligatoriu de serviciu más recién y más revesosu foi introducíu en 1965. Una llotería utilizar pa escoyer a los mozos de 19 años d'edá, inclusive los residentes d'otres nacionalidaes, d'alcuerdu a la so fecha de nacencia (nun siendo que primeramente xuniérense a la CMF) estos fueron obligaos a sirvir nel exércitu mientres dos años, que xeneralmente implicó un periodu de serviciu na [[Guerra de Vietnam]]. Esti sistema foi abolíu pol gobiernu llaborista electu n'avientu de 1972. El derechu del gobiernu a los homes conscriptos nes fuercies armaes caltener na llei y namái se suspende.

== Historia ==

Australia intervieno en distintos frentes bélicos dende la so creación en 1901, diches guerres ya intervenciones fueron:

=== Primer Guerra Mundial, (1914-1918) ===

Foi la &quot;Gran Guerra&quot;, la &quot;guerra pa terminar toles guerres&quot;. Nesi conflictu, el campu de batalla más importante foi'l &quot;frente occidental en [[Francia]] y [[Bélxica]], onde se llibraron grandes batalles como les de [[Fromelles]], [[Somme]], [[Bullecourt]], [[Messines]], [[Passcshendaele]], [[Dernancourt]] y [[Villers Bretonneux]]. De los más de 290.000 australianos que sirvieron nel teatru de la guerra na FIA, la fuercia imperial australiana», 46.000 fueron asesinaos o morrieron na aición de les sos feríes. Chisquen el paisaxe de Francia y Bélxica los cientos de campusantos de guerra y los monumentos d'estos soldaos cayíos que s'atopen soterraos o los sos nomes figuren ente los miles de persones que nun tienen «tumba conocida, el soldáu desconocíu».

=== Segunda Guerra Mundial ===
[[Ficheru:Australian 39th Battalion after the Kokoda Track campaign 1942 (AWM 013289).jpg|thumb|200px|Soldaos australianos del 39 batallón en 1942.]]
En mayu y xunu de 1942 la guerra llevar a casa, los australianos tuvieron de combatir na mariña este cuando'l xaponeses atacaron el puertu de Sydney dende'l mar. Los australianos combatieron xunto a los estauxunidenses y a los británicos y asina ganaron a los submarinos xaponeses [[I-22]], [[I-24]] y [[I-27]].

Los australianos cuntaben cola [[corbeta]] [[HMAS Geelong]], ente que los Estaos Xuníos cuntaben col [[USS Chicago (CA-29)|USS Chicago]], depués de dellos díes d'enfrentamientu los aliaos llograron amenorgar a los xaponeses.

=== Guerra de Corea ===

L'Exércitu Australianu sirvió xunto a la Marina Real Australiana, y la Royal Australian Air Force en Corea, o nes agües axacentes a Corea. Mientres el conflictu y dempués del conflictu, ente'l [[27 de xunu]] [[1950]] y [[19 d'abril]] de [[1956]].
En total 18.000 soldaos emprestaron serviciu mientres la guerra.

=== Guerra de Vietnam ===

Aprosimao 61.000 homes y muyeres sirvieron na [[Marina Real Australiana]] ('''RAN'''), del Exércitu australianu y la [[Real Fuercia Aérea Australiana]] ('''RAAF''') en [[Vietnam]], o nes agües axacentes a [[Vietnam]], mientres el conflictu ente'l [[23 de mayu]] de [[1962]] y [[29 d'abril]] de [[1975]].
El Departamentu d'Asuntos de Veteranos tien la intención d'incluyir na páxina web los nomes de les tripulaciones de los buques [[HMA Mecha rápida]] y [[HMA Vampiru]]. Estos dos barcos visitaron [[Saigón]] mientres el periodu de 25 a 29 de xineru de 1962, y a los del personal asignáu pal serviciu mientres esti periodu otorgar servicios operativos correspondientes a dereches de los [[Veteranos]] de 1986. Sicasí, les llistes de los buques por esti periodu perdiéronse y les llistes de la tripulación tán incompletos anguaño.

=== Guerra del Golfu ===

Australia contribuyó con un Grupu de Xeres Especiales Navales que formaba parte de la flota multinacional nel [[Golfu Pérsicu]] y el [[Golfu d'Omán]] na ''operación de Damascu''. Amás, esplegar equipos médicos a bordu d'un buque hospital estauxunidense, y un equipu de buzos navales participaron nel desminado de les instalaciones portuaries de [[Kuwait]] depués de les operaciones de combate.
Australia foi un miembru de la coalición internacional que contribuyó a les fuercies militares de 1991 mientres la [[Primer guerra del Golfu|Guerra del Golfu Pérsicu]]. Les fuercies australianes nun entraron combate, pero xugaron un papel importante na aplicación de les sanciones puestes en marcha contra Iraq tres la invasión de Kuwait, según otres contribuciones sofitaron a los pequeños a la Operación Nube del Desiertu. Tres el final de la Guerra del Golfu Pérsicu, Australia esplegó una unidá médica de la ''Operación d'Hábitat'' pal norte d'Iraq como parte de la [[Operación Apurrir Confort]].

=== Guerra d'Iraq ===

El Gobiernu del [[Primer Ministru d'Australia|primer ministru australianu]], [[John Howard]] foi unu de los políticos que fizo intervenir al so país na guerra d'Iraq, pero en 2008 el llaborista [[Kevin Rudd]], espunxo en xineru a [[Estaos Xuníos]] el plan de retirar les tropes de combate d'Iraq a mediaos d'añu con «el menor trestornu posible». Australia tuvo hasta 14.000 militares n'Iraq, en misiones de 1.500 soldaos, mientres los últimos cinco años dedicar a entrenar a unos 33.000 soldaos iraquinos.

=== Guerra d'Afganistán (2001 - presente) ===

Unos 1.500 militares australianos fueron destinaos n'[[Afganistán]], onde participaron dende 2001 hasta'l 2015 n'operaciones de combate y formación de les [[fuercies de seguridá afganistanes]] baxu mandu de la [[OTAN]], el mayor contingente fuera de l'Alianza Atlántica (anque nun formando parte d'ella sinón aliada d'ella), pero baxu mandu oficial de la [[ISAF]]. 41 militares australianos morrieron na guerra.

== Equipamientu ==
[[Ficheru:Australian_Army_Cpl._Andrew_Guyer,_left,_and_an_Afghan_National_Army_soldier_provide_security_during_Operation_Southern_Fist_III_in_the_Spin_Boldak_district,_Kandahar_province,_Afghanistan,_March_5,_2013_130305-A-MX357-226.jpg|thumb|200px|Soldáu australianu n'Afganistán, esta forníu con un fusil F88 y col uniforme camufláu Australian Multicam Pattern (AMP).]]
[[Ficheru:Australian_Army_(A38-017)_Eurocopter_Tiger_ARH_display_at_the_2015_Australian_International_Airshow.jpg|thumb|200px|Eurocopter Tiger australianu]]
[[Ficheru:Australian_Army_Abrams_tanks_during_Exercise_Koolendong_at_Bradshaw_Training_Area,_Aug_21,_2014.jpg|thumb|200px|Tanques M1A1 Abrams australianos mientres maniobres.]]
===Armes d'infantería===
*{{bandera|BEL}} [[FN Browning GP-35]] - Pistola cubique 9 mm.
*{{bandera|GER}} [[Heckler &amp; Koch USP]] - Pistola cubique 9 mm.
*{{bandera|AUS}} [[Steyr AUG|F88 Austeyr]] - Fusil d'asaltu estándar cubique 5,56 mm.
*{{bandera|USA}} [[Colt M4]] - Fusil d'asaltu cubique 5,56 mm.
*{{bandera|GER}} [[Heckler &amp; Koch MP5]] - Subfusil calibre 9 mm.
*{{bandera|BEL}} [[FN Minimi]] - Ametralladora llixera calibre 5,56 mm.
*{{bandera|BEL}} [[FN MAG]] - Ametralladora llixera calibre 7,62 mm.
*{{bandera|UK}} [[Accuracy International Arctic Warfare|SR-98]] - Fusil francotirador calibre 7,62 mm.
*{{bandera|USA}} [[M110 SASS]] - Fusil francotirador calibre 7,62 mm.
*{{bandera|USA}} [[Barrett M82]] - Fusil francotirador calibre 12,7 mm.
*{{bandera|USA}} [[Browning M2]] - Ametralladora pesada calibre 12,7 mm.
*{{bandera|USA}} [[M203]] - Lanzagranadas calibre 40 mm.
*{{bandera|USA}} [[Mk 19]] - Lanzagranadas calibre 40 mm.
*{{bandera|USA}} [[Carl Gustav M2]] - Cañón ensin retrocesu 84 mm.
*{{bandera|USA}} [[FGM-148 Javelin]] - Lanzamisiles antitanque
*{{bandera|SWE}} [[RBS 70]] - MANPADS

===Vehículos blindaos===
*{{bandera|USA}} [[M1 Abrams]] - Carru de combate principal (59 unidaes)
*{{bandera|AUS}} [[ASLAV]] - Tresporte blindáu de personal (257 unidaes)
*{{bandera|USA}} [[M113]] - Tresporte blindáu de personal (431 unidaes)
*{{bandera|AUS}} [[Bushmaster PMV]] - Tresporte blindáu de personal (838 unidaes)

===Aeronaves===
*{{bandera|USA}} [[Bell 206]] - Helicópteru utilitariu (27 unidaes)
*{{bandera|USA}} [[Boeing CH-47 Chinook]] - Helicópteru de tresporte (12 unidaes)
*{{bandera|Unión Europea}} [[Eurocopter EC135]] - Helicópteru llixeru (1+15 unidaes)
*{{bandera|Unión Europea}} [[Eurocopter Tiger]] - Helicópteru d'ataque (22 unidaes)
*{{bandera|USA}} [[Sikorsky S-70]] - Helicópteru utilitariu (34 unidaes)
*{{bandera|Unión Europea}} [[NHIndustries NH90]] - Helicópteru utilitariu (33 unidaes)

== Referencies ==
* [http://www.awm.gov.au/atwar/structure/army.asp Military organisation and structure]

* [http://australia.gov.au/topics/defence-and-international/military-history Military history]

* [https://web.archive.org/web/20140425062740/https://www.publico.es/internacional/121676/australia-dir de-irak Australia dir d'Iraq]

* [http://www.army.gov.au/ ARMY Army Internet Home]

* [https://web.archive.org/web/20110525140343/http://www.el-nacional.com/www/site/p_conteníu.php?q=nodo%2F209309%2FMundo%2FAustralia-reafita-el so-compromisu-en-Afganist%C3%A1n Australia reafita'l so compromisu n'Afganistán]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}


{{Tradubot|Ejército de Tierra de Australia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Fuercies armaes d'Australia]]
[[Categoría:Fuercies armaes por estáu|Australia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>r2mosj0x5polfqu0jcfpqipzizfh9ub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alekséi Kosyguin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117283</id>
    <revision>
      <id>3703030</id>
      <parentid>3676754</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52127" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Alekséi Nikoláyevich Kosyguin''' {{nym}} foi un estadista [[Xunión Soviética|soviéticu]] mientres el periodu de la [[Guerra Fría]]. Kosyguin nació na ciudá de [[San Petersburgu]] en 1904 nuna familia de [[clase obrera]] rusa. Foi reclutado nel exércitu de trabayadores mientres la [[Guerra Civil Rusa]], y tres la desmovilización del Exércitu Colorado en 1921, trabayó en [[Siberia]] como xerente industrial. Na década de 1930 volvió a [[Leningráu]] y trabayó en dellos niveles dientro de la xerarquía soviética y, mientres la [[Gran Guerra Patriótica]] ([[Segunda Guerra Mundial]]), foi miembru del [[Comité de Defensa Estatal]] y encamentóse-y mover la industria soviético fuera de territorios que llueu diben ser invadíos pol exércitu alemán. Desempeñóse como [[Ministru de Finances (Xunión Soviética)|Ministru de Finances]] mientres un añu antes de convertise en Ministru de la Industria Llixero y más tarde, como Ministru d'Industria Llixero y Alimenticia. Stalin remover del [[Buró Políticu del Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Politburó]] un añu antes de la so muerte en 1953, debilitando intencionalmente la so posición dientro de la xerarquía soviética.

Dempués de la llucha pol poder desencadenada tres la muerte de Stalin en 1953, [[Nikita Khrushchov]] convertir nel nuevu líder. El 20 de marzu de 1959, Kosyguin foi nomáu pal cargu de Presidente del [[Gosplán|Comité Estatal de Planificación]] (Gosplán), yá que caltendría mientres pocu más d'un añu, dempués convirtióse en Primer vicepresidente del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]] y, cuando Khrushchov foi cesáu en 1964, Kosyguin y [[Leonid Brézhnev]] convertir en Presidente del Cosejo de Ministros y [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Primer Secretariu]] respeutivamente. Kosyguin, xuntu con Brézhnev y [[Nikolái Podgorni]], quien exercía los cargu de [[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Soviet Supremu]], fueron miembros del acabante crear [[lideralgu coleutivu]]. Kosyguin convertir n'unu de los dos actores poderosos dientro de la xerarquía soviética, l'otru siendo Brézhnev y foi capaz d'empecipiar la fallida [[Reforma económica soviética de 1965|reforma económica de 1965]], polo xeneral referida a cencielles como la reforma Kosyguin». Esta reforma, xuntu cola so postura más abierta na solución de la [[Primavera de Praga]] (1968), convertir n'unu de los miembros más lliberales de la direición cimera.

Dalgunes de les polítiques de Kosyguin fueron vistes como demasiao radicales, especialmente polos miembros más conservadores de la direición cimera. Nunca fueron capaces de destituyir a Kosyguin del cargu de Presidente del Conseyu de Ministros, inclusive si él y Brézhnev disgustábense mutuamente. Na década de 1970, Brézhnev consolidara abonda poder como pa detener cualquier intentu reformista «radical» de Kosyguin. En 1980, Kosyguin retirar del so cargu por cuenta del so mala traza de salú, morriendo dos meses más tarde, el 18 d'avientu de 1980.

== Primeros años y carrera (1904–1964) ==

Kosyguin nació nuna familia de [[clase obrera]] rusa{{sfn|Law|1975|p=221}} de [[San Petersburgu]] compuesta pol so padre, Nikolái Ilich, la so madre, Matrona Aleksándrovna y los sos hermanos. Bautizar el 7 de marzu, un mes dempués de la so nacencia.&lt;ref&gt;{{Cita web|autor=Андриянов, Виктор|títulu=Неизвестный Косыгин|trans_title=El Kosyguin Desconocíu|idioma=rusu|obra=[[Rossiyskaya Gazeta]]|url=http://www.rg.ru/2003/08/24/NeizvestnyjKosygin.html|fecha=23 d'agostu de 2003|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Foi reclutado nun exércitu de de trabayadores pal llau [[bolxevique]] mientres la [[Guerra Civil Rusa]]. Dempués de la desmovilización del [[Exércitu Colorado]] en 1921, asistió al [[Colexu Téunicu Cooperativu de Leningráu]]&lt;ref name=&quot;contemporary&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Society for Contemporary Studies|añu=1979|títulu=The Contemporary|volume=23|páxina=15|llugar=Nueva Delhi|editorial=R.N. Guha Thakurta for Contemporary Journals Ltd|oclc=1606812}}&lt;/ref&gt; y atopó trabayu nel sistema de [[cooperativa|cooperatives]] de consumidores{{sfn|Law|1975|p=222}} en [[Novosibirsk]], [[Siberia]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Safire, William|títulu=Before the Fall: An Inside View of the Pre-Watergate White House|allugamientu=Nueva York|editorial=[[Da Capo Press]]|añu=1988|páxina=610|isbn=978-0306803345}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar por qué trabayó nel sector cooperativu de la economía, Kosyguin respondió, citando un eslogan de [[Vladímir Lenin]]: ''«¡Cooperación – el camín al [[socialismu]]!»''&lt;ref name=&quot;cooperatives&quot;/&gt; Permaneció ellí mientres seis años. Solicitó una membresía nel [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] en 1927{{sfn|Law|1975|p=222}} y tornó a Leningráu en 1930 pa estudiar nel Institutu Testil d'esa ciudá, graduándose en 1935.&lt;ref name=&quot;cooperatives&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Алексей Николаевич Косыгин|trans_title=Alekséi Nikoláyevich Kosyguin|idioma=rusu|editorial=Universidá Estatal Testil de Moscú|url=http://www.msta.ac.ru/web2/Kosygin.aspx|fechaaccesu=5 de setiembre de 2010|fecha=27 de payares de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100810164109/http://www.msta.ac.ru/web2/Kosygin.aspx|fechaarchivu=10 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; Dempués de terminar los sos estudios, foi contratáu como direutor d'un molín testil y, trés años más tarde, foi escoyíu como Presidente del Comité Executivu de los Soviets de Diputaos Obreros de la Ciudá de Leningráu pol Partíu Comunista de Leningráu y al añu siguiente foi nomáu a Comisariu del Pueblu pa la Industria Testil, llogrando un asientu nel [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]] (CC). En 1940 convertir en Vicepresidente del Conseyu de Comisarios del Pueblu, siendo nomáu en 1943, como Presidente del [[Conseyu de Comisarios del Pueblu]] de la [[RSFS de Rusia]] y trabayó pal [[Comité de Defensa Estatal]] mientres la [[Gran Guerra Patriótica]] ([[Segunda Guerra Mundial]]),{{sfn|Law|1975|p=222}} como Vicepresidente del Conseyu d'Evacuación,&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;/&gt; la so xera yera sacupar a la industria de los territorios que llueu diben ser invadíos polos alemanes. Rompió'l [[Sitiu de Leningráu]] al entamar la construcción d'una ruta de suministru y d'agua nes fondures del [[llagu Ládoga]].{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} Foi candidatu a miembru del [[Buró Políticu del Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Politburó]] dende 1946 a 1949 y convirtióse en miembru de plenu derechu escontra'l fin del gobiernu d'[[Josif Stalin]]; perdió'l so escañu en 1952.{{sfn|Moss|2005|p=247}} Sirvió de volao como Ministru de Finances en 1948,{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} y como Ministru de la Industria Llixero de 1949 a 1953.&lt;ref name=&quot;SuddenlyNikita&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Suddenly Nikita's day was done|fecha=23 d'ochobre de 1964|page=35|fechaaccesu=3 de setiembre de 2010|obra=[[Life (revista)|Life]]}}&lt;/ref&gt;

=== Yera de Stalin ===
[[Ficheru:DNN Iofan.jpg|left|thumb|La [[:en:House on the Embankment|Casa del Muelle]] foi un edificiu diseñáu por [[Borís Iofán]] y termináu en 1931 p'allugar a la elite del Gobiernu; Kosyguin vivió ellí.]]
Les sos habilidaes alministratives&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;&gt;{{cita llibru|autor=A. Medvedev, Zhores; Medvedvev, Roy A.; Dahrendorf, Ellen|títulu=The Unknown Stalin|editorial=[[I.B. Tauris]]|añu=2006|ubicación=Londres|páxina=48|isbn=978-185043980X}}&lt;/ref&gt; fixeron que Stalin tomar so la so nala y compartió información con Kosyguin, tales como cuánto dineru, les families de [[Viacheslav Mólotov]], [[Anastás Mikoyán]] y [[Lázar Kaganóvich]] teníen, gastaben y pagábenlu al so personal. Naquella dómina, anque los miembros del Politburó ganaben un salariu comparativamente modestu, teníen accesu ilimitáu a [[bienes de consumu]], por esto Stalin pidiólu que punxera la casa n'orde. Evidentemente les asignaciones como ésta facer impopular ente ciertos miembros del lideralgu soviéticu. Kosyguin cuntó-y a los so xenru Mikhaíl Gvishiani, quien yera oficial de la [[NKVD]], qu'una de les acusaciones que pesaben sobre'l so colega de trabayu [[Nikolái Voznesenski]], entós Presidente del [[Comité Estatal de Planificación]] y Primer Vicepresidente del Conseyu de Ministros, yera que tenía una o más armes. Kosyguin y Gvishiani rexistraron darréu los sos propios llares y llanzaron a un llagu toles armes. Tamién buscaron dispositivos d'escucha y topar na casa de Kosyguin, anque ye posible que instalar pa espiar al mariscal [[Gueorgui Zhúkov]], que viviera ende primero qu'él. Acordies coles sos memories, Kosyguin nunca dexó'l so llar ensin recorda-y a la so esposa qué faer si nun tornaba del trabayu. Dempués de vivir dos años so un mieu constante, la familia llegó a la conclusión de que Stalin nun los estropiaría.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=69}}

Kosyguin, xuntu con [[Alekséi Kuznetsov]] y Voznesenski, formaron una [[Troika (triunviratu)|Troika]] nes remortines de la guerra, colos trés siendo promovíos na xerarquía soviética por funcionarios d'altu rangu como Stalin. Hai dalgunos que creen que [[Lavrenti Beria]] y [[Georgi Malenkov]] conspiraron contra ellos en 1950 y qu'empecipiaron lo que se conoz como'l [[Casu de Leningráu]], que consistió en dellos cargos penales falsos contra Kuznetsov y Voznesenski, faciendo que dambos fueren executaos. La vida de Kosyguin, que taba coneutada a la Kuznetsov pol so matrimoniu, escolgaba d'un filo. Cómo o por qué Kosyguin sobrevivió los xuicios ye desconocíu, pero él, como dicen dellos chistes, ''«tien de sacar un billete de llotería afortunáu»''.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Life Hung by a Thread|añu=1970|fecha=11 d'avientu|page=59|fechaaccesu=3 de setiembre de 2010|obra=[[Life (revista)|Life]]}}&lt;/ref&gt; [[Nikita Khrushchov]] culpó a Beria y Malenkov poles muertes inocentes de Kuznetsov y Voznesenski y acusó a Malenkov en 1957, d'entamar la intriga por qu'él o Beria asocedieren a Stalin tres la so muerte.&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;/&gt;

=== Yera de Khrushchov ===

Tres la muerte de Stalin en marzu de 1953, Kosyguin foi degradáu, pero al ser un aliáu incondicional de Khrushchov, la so carrera llueu dio un xiru. Ente que nunca foi unu de los protexíos de Khrushchov, rápido esguiló posiciones nel partíu.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} Convertir nun funcionariu del Comité Estatal de Planificación en 1957 y foi nomáu candidatu a miembru del Politburó. Foi promovíu a la Presidencia del Comité Estatal de Planificación y convirtióse en Primer Vicepresidente del Conseyu de Ministros de Khrushchov en 1960. Nesti últimu cargu viaxó al estranxeru, principalmente por misiones comerciales, a países como por casu [[Corea del Norte]], [[India]], [[Arxentina]] ya [[Italia]]. Más tarde, arriendes de la [[crisis de los misiles en Cuba]], foi'l voceru soviéticu p'ameyorar les rellaciones ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos&lt;ref name=&quot;SuddenlyNikita&quot;/&gt; y recuperó el so antiguu asientu nel Politburó nel XXII Congresu del Partíu en 1961.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}}

== Xefatura de Gobiernu ==

=== Lideralgu Brézhnev–Kosyguin ===

Cuando Khrushchov foi destituyíu como líder n'ochobre de 1964,{{sfn|Service|2009|p=377}} Kosyguin asumió'l cargu de Presidente del Conseyu de Ministros qu'ocupaba Khrushchov no que primeramente foi un [[lideralgu coleutivu]], con [[Leonid Brézhnev]] como [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] y [[Anastás Mikoyán]] como [[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]], siendo sustituyíu darréu por [[Nikolái Podgorni]].{{sfn|Brown|2009|p=402}} El nuevu Politburó tenía una visión más conservadora que la que se vio so Khrushchov; Kosyguin, Podgorni y [[Andréi Kirilenko (políticu)|Andréi Kirilenko]] fueron los miembros más lliberales, Brézhnev y [[Arvīds Pelšy]] pertenecíen a la facción moderada ente que [[Mikhaíl Súslov]] caltuvo'l so lideralgu sobre la nala [[estalinista]] del partíu.{{sfn|Law|1975|p=211}}

{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = horizontal
 | anchu = 
 | títulu = Miembros del lideralgu coleutivu ente 1965 y 1977 | posición_títulu= | fondu_de_títulu = 
 | testu = | posición = | fondo_de_texto = 
 | foto1 = Leonid Brežněv (Bundesarchiv).jpg | anchu1 =100 | testu1 = Leonid Brézhnev:&lt;br /&gt;[[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética]]| alineación_texto1 = center
 | semeya2 = Kossygin Glassboro.jpg | anchu2 = 98 | testu2 = Alekséi Kosyguin:&lt;br /&gt;[[Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética]]| alineación_texto2 = center
 | semeya3 = Nicolai Podgorny.jpg | anchu3 = 100 | testu3 = Nikolái Podgorni:&lt;br /&gt;[[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Soviet Supremu de la Xunión Soviética]]| alineación_texto3 = center
}}

N'ochobre de 1964, mientres una ceremonia n'honor a los [[Programa espacial de la Xunión Soviética|cosmonautes soviéticos]], Brézhnev pidió'l refuerzu del aparatu del partíu. Esti discursu foi solo l'empiezu d'una gran campaña empobinada contra Kosyguin, na que dellos periódicos, como ''[[Pravda]]'' y ''Kommunist'', criticaron el llabor del Conseyu de Ministros ya indireutamente a Kosyguin, el so Presidente, por planiar la economía d'una manera poca realista y usaron contra él la retórica altamente agresiva qu'enantes condergó a Khrushchov. Brézhnev foi capaz de criticar a Kosyguin oldeándo-y con [[Vladímir Lenin]], quien según Brézhnev tuvo más comenenciudu n'ameyorar les condiciones de l'agricultura soviética que n'ameyorar la calidá de los productos industriales llixeros. El sofitu de Kosyguin a una mayor producción de bienes de consumu tamién foi criticada por Brézhnev y los sos partidarios, principalmente [[Konstantín Chernenko]], por ser cuasi una torna a la polítiques d'Occidente. Nel [[XXIII Congresu del PCUS]] la posición de Kosyguin foi debilitada cuando los partidarios de Brézhnev fueron capaces d'aumentar el gastu en defensa y agricultura.{{sfn|Zemtsov|1989|p=86}} Sicasí, Brézhnev nun tenía una mayoría nel Politburó y podía cuntar con solu cuatro votos.{{sfn|Zemtsov|1989|p=102}} Kosyguin podía cuntar col votu de [[Kiril Mázurov]], y cuando él y Podgorni nun taben engarrándose ente sigo, en realidá teníen una mayoría nel Politburó sobre Brézhnev. Lamentablemente pa Kosyguin esto nun yera de cutiu el casu yá que discrepaba costantemente con Podgorni na política.{{sfn|Zemtsov|1989|p=103}}

Al empiezu de la tenencia de Kosyguin, l'intentu de crear estabilidá de Brézhnev y él taba fallando en dellos frentes. Dende 1969–1970 el descontentu dientro del lideralgu soviéticu creciera a tal puntu que dalgunos empezaron a duldar tantu de les polítiques soviétiques antigües como de les actuales. Los exemplos inclúin el manexu de la [[Primavera de Praga|invasión soviética de Checoslovaquia]]{{sfn|Law|1975|p=211}} (a la que Kosyguin primeramente opúnxose),{{sfn|Law|1975|p=222}} l'amenorgamientu na producción agrícola, el [[Conflictu de la frontera chinu-soviética|conflictu fronterizu sinón–soviéticu]]{{sfn|Law|1975|p=211}} (nel qu'abogó pola moderación),{{sfn|Law|1975|p=222}} la [[Guerra de Vietnam]] y les conversaciones ente [[Alcuerdos SALT|soviéticos y norteamericanos]] sobre la llimitación de misiles estratéxicos. Celebráronse dos conferencies cumes ente los Estaos Xuníos y la URSS, el Cume del Pactu de Varsovia y el Cume de Moscú; en dambes non pudo llograse sofitu pa les polítiques soviétiques. En 1970 estes diferencies nun s'habíen resueltu y Brézhnev aplazó'l XXIV Congresu del Partíu y el Novenu Plan Quinquenal (1971–1975). La demoranza en resolver estos problemes llevó a que circularen rumores na sociedá soviética de que Kosyguin, o inclusive Brézhnev, perderíen los sos cargos pa Podgorni. En marzu de 1971 fíxose evidente que Brézhnev yera'l líder del país, con Kosyguin como'l voceru del plan quinquenal y cola posición de Podgorni dientro del lideralgu coleutivu reforzada.{{sfn|Law|1975|p=211}}

=== Política esterior ===
[[Ficheru:Glassboro-meeting1967.jpg|thumb|250px|Kosyguin col presidente d'Estaos Xuníos [[Lyndon B. Johnson]] na Conferencia nel Cume de Glassboro de 1967.]]
Al empiezu del so mandatu, Kosyguin desafió'l derechu de Brézhnev como [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] de representar al país nel estranxeru, una función que para Kosyguin tenía de cayer en manes del [[xefe de Gobiernu]], como asocedía comúnmente nos países non comunistes. Esto realmente implementóse mientres un curtiu periodu,{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} llevando a que [[Henry A. Kissinger]] a creyera que Kosyguin yera'l [[Gobernantes de la Xunión Soviética|líder de la Xunión Soviética]].{{sfn|Brown|2009|p=403}} Kosyguin, quien fuera'l principal negociador con Occidente mientres la década de 1960, apenes pudo trate fuera del [[segundu mundu]]{{sfn|Wesson|1978|p=248}} depués de que Brézhnev consolidó la so posición dientro del Politburó,{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} pero tamién por cuenta del iñerizu d'[[Andréi Gromyko]] con él pola intromisión nos sos propios asuntos ministeriales.&lt;ref name=&quot;coldwarenc&quot;/&gt;

La [[Guerra de los Seis Díes]] nel [[Oriente Mediu]] tuvo l'efeutu d'aumentar la cooperación ente soviéticos y norteamericanos y p'ameyorar les rellaciones entá ye más, el [[Gobiernu federal de los Estaos Xuníos|Gobierno de los Estaos Xuníos]] convidó a Kosyguin a un Cume con [[Lyndon B. Johnson]], l'entós [[Presidente de los Estaos Xuníos]], tres el so discursu ante les [[Naciones Xuníes]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Gibbons, William|títulu=The U.S. Government and the Vietnam War: Executive and Legislative Roles and Relationships, Part IV: July 1965-January 1968|páxines=718–719|editorial=[[Princeton University Press]]|añu=1995|isbn=978-0691006350|enllaceautor=William Conrad Gibbons}}&lt;/ref&gt; Nel Cume, que foi conocida como'l Cume de Glassboro, Johnson y Kosyguin llograron llegar a un alcuerdu sobre la llimitación de los sistemes de misiles antibalísticos, pero l'atmósfera amistosa ya inclusive abierta del Cume foi conocida como l'espíritu de Glassboro».&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Robbins, James|títulu=This Time We Win: Revisiting the Tet Offensive|páxina=73|editorial=[[Encounter Books]]|añu=2010|isbn=978-1594032297}}&lt;/ref&gt; Les rellaciones ente los dos países ameyoraron entá más cuando'l 12 d'agostu de 1970, foi robláu'l Tratáu de Moscú por Gromyko y Kosyguin, y los representantes d'[[Alemaña Occidental]], [[Walter Scheel]] y [[Willy Brandt]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Dannenberg, Julia von|títulu=The Foundations of Ostpolitik: The Making of the Moscow Treaty between West Germany and the USSR|páxina=33|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=2008|isbn=978- 0199228191}}&lt;/ref&gt;

Kosyguin protexera les reformes económiques de [[János Kádár]] y la so posición como líder de la [[República Popular d'Hungría]] de les intervenciones del lideralgu soviéticu.{{sfn|Service|2009|p=385}} El líder polacu [[Władysław Gomułka]], que fuera removíu de tolos sos cargos en 1970, foi asocedíu por [[Edward Gierek]], quien intentó revitalizar la economía de la [[República Popular de Polonia]] por aciu préstamos de dineru d'Occidente. El lideralgu soviéticu aprobó respeutivos esperimentos económicos de dambos países, yá que con esto tratábase d'amenorgar el so gran programa de subsidiu al Bloque del Este na forma d'esportaciones barates de petroleu y gas.{{sfn|Service|2009|p=386}} Mientres los alderiques del lideralgu soviéticu sobre una posible [[Primavera de Praga|invasión soviética de Checoslovaquia]], Kosyguin recordó-y a los líderes de les consecuencies de la represión de la [[Revolución húngara de 1956]]. Más tarde, la so postura fíxose más agresiva cuando entendió que les reformes en Checoslovaquia podíen volvese en contra de la so [[reforma económica soviética de 1965]].{{sfn|Service|2009|p=388}}

{{Caxa de cita |alliniación=izquierda | ''Tenemos De dici-y a Taraki y Amín que camuden les sos táctiques. Inda siguen executando a aquelles persones que discrepen con ellos. Tán matando a cuasi tolos líderes del [[Parcham]], non solo del rangu más altu, sinón tamién del rangu mediu.'' | Kosyguin falando nuna xunta del Politburó.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Harrison, Selig S.; Cordovez, Diego|títulu=Out of Afghanistan: the Inside Story of the Soviet Withdrawal|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=1995|allugamientu=New York|páxines=36–37|isbn=978-0195062949}}&lt;/ref&gt; }}

Kosyguin actuó como mediador ente la [[India]] y [[Paquistán]] en 1966 y consiguió que dambes naciones roblaren la [[Declaración de Tashkent]]. Convertir nel principal voceru sobre la cuestión del control d'armamentos. En retrospectiva, munchos de los sos compañeros sentíen que faía los so trabayu «estoicamente», pero qu'escarecía de «entusiasmu» y poro, nunca desenvolvió un verdaderu gustu pola [[Rellaciones Internacionales|política internacional]].&lt;ref name=&quot;taste&quot;/&gt;

La [[rotura sinón-soviética]] disgustó enforma a Kosyguin, y mientres un tiempu negar a aceptar el so irrevocabilidad; visitó de volao Beixín en 1969 por cuenta de la creciente tensión ente la URSS y la [[República Popular de China]]. Dixo, nel so círculu íntimu, ''«somos comunistes y son comunistes. Ye difícil creer que nun vamos ser capaces de llegar a un alcuerdu si atopamos de frente»''.&lt;ref name=&quot;taste&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Zubok, Vladislav Martinovich|títulu=A Failed Empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev|editorial=[[UNC Press]]|añu=2007|páxines=194–195|isbn=978-0807830984}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el so puntu de vista de China camudó y según [[Harold Wilson]], un ex [[Primer Ministru del Reinu Xuníu]], Kosyguin vía a China como una ''«dictadura militar entamada»'' que tenía como oxetivu yera esclavizar a ''«[[Vietnam]] y toa [[Asia]]»''.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Apinen, Jonathan|títulu=A 'special relationship'?: Harold Wilson, Lyndon B. Johnson and Anglo-American relations 'at the summit', 1964–68|editorial=[[Manchester University Press]]|añu=2004|páxines=125|isbn=978- 0719070104}}&lt;/ref&gt;

Mientres una visita oficial d'una delegación [[Afganistán|afgana]], Kosyguin y [[Andréi Kirilenko (políticu)|Andréi Kirilenko]] criticaron a los dirixentes afganistanos [[Nur Muhammad Taraki]] y [[Jafizulá Amín]] pol so comportamientu represor d'estilu [[estalinista]]. Prometió unviar más ayuda económica y militar, pero refugó cualquier propuesta relativa a una posible intervención soviética, yá que según Kosyguin, una intervención n'Afganistán podría xenerar tensión nes rellaciones esteriores de la URSS con Occidente, principalmente con Alemaña Occidental.{{sfn|Brown|2009|pp=352–353}} Sicasí, nuna xunta privada, ensin Kosyguin, quien s'oponía firmemente a cualquier tipu d'intervención militar, el Politburó sofitó unánimemente una intervención soviética.{{sfn|Brown|2009|p=354}}

=== Política económica ===

==== Planes quinquenales ====
{{VT|Plan Quinquenal (URSS)}}
L'Octavu Plan Quinquenal (1966-1970) ye consideráu unu de los periodos más esitosos de la economía soviética y el más esitosu no que fai a la producción pal consumu (vease [[#La reforma «Kosygin»|la reforma «Kosyguin»]]).&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Алексей Гвишиани: &quot;Не надо жалеть Косыгина!&quot;|idioma=rusu|editorial=[[Pravda|Pravda Online]]|url=http://www.pravda.ru/society/fashion/models/19-04-2004/47012-kosygin-0/|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010|fecha=9 d'abril de 2004}}&lt;/ref&gt; El XXIII Congresu del Partíu y el Novenu Plan quinquenal (1971–1975) fueren aplazaos por Brézhnev por cuenta de una llucha de poder dientro de la dirigencia soviética.{{sfn|Law|1975|p=211}} Nel XXIII Congresu del Partíu, Kosyguin prometió que'l Novenu Plan Quinquenal aumentaría los suministru d'alimentos, ropa y otros electrodomésticos hasta nun 50 per cientu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Daniels, Robert|títulu=The End of the Communist Revolution|editorial=[[Routledge]]|añu=1993|isbn=978-0415061504|páxina=65|enllaceautor=Robert Vincent Daniels}}&lt;/ref&gt; El plan prevía una medría masiva nel [[nivel de vida]] soviéticu, con Kosyguin proclamando una crecedera del 40 per cientu de los ingresos de la población nel so discursu ante'l Congresu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Daniels, Robert|títulu=A Documentary history of Communism in Russia: from Lenin to Gorbachev|editorial=[[UPNE]]|añu=1993|isbn=978-0874516161|páxina=302|enllaceautor=Robert Vincent Daniels}}&lt;/ref&gt;

El Décimu Plan Quinquenal (1976-1981) foi referíu por Kosyguin como'l plan calidable».&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Rutland, Peter|títulu=The Myth of the Plan: Lessons of Soviet Planning Experience|editorial=[[Taylor &amp; Francis]]|añu=1985|isbn=978-0091535700|páxina=137}}&lt;/ref&gt; Brézhnev refugó la so ufierta pa producir más [[bienes de consumu]] mientres Décimu Plan Quinquenal. Por causa de ello'l volume total de bienes de consumu na producción industrial solo asitióse nel 26 per cientu. El xenru de Kosyguin señaló qu'él se punxo furiosu cola decisión, y que declaró que mayores gastos en defensa llevaríen a la Xunión Soviética escontra una ''«ruina total»''.{{sfn|Ploss|2010|p=171}} El plan foi menos ambiciosu que los sos predecesores, con metes de crecedera industrial nacional non cimeres a lo que yá consiguiera'l restu del mundu. L'agricultura soviética recibiría una cuota d'inversión d'un 34 per cientu, una proporción enforma mayor que la so contribución proporcional a la economía soviética, que representaba solo'l 3 per cientu del [[PIB]] soviéticu.{{sfn|Wesson|1978|p=253}}

==== La reforma «Kosyguin» ====

Según Khrushchov, Kosyguin intentó reformar la [[economía planiada]] dientro d'un marcu [[socialista]]. En 1965 empecipió una reforma económica llargamente conocida como la reforma Kosyguin», na qu'intentó faer más eficiente la industria soviético por aciu la inclusión de delles midíes de mercáu comúnes n'Occidente como por casu el [[beneficiu económicu]], tamién intentó aumentar la cantidá de la producción, los incentivos pa los alministradores y trabayadores, y lliberar a los primeres de la [[burocracia]] estatal centralizada.{{sfn|Moss|2005|p=431}} La reforma fuera propuesta a Khrushchov en 1964, a quien evidentemente-y gustó y tomó delles midíes preliminares p'aplicala. Brézhnev dexó que la reforma siguiera porque la economía soviética taba entrando nun periodu de baxa crecedera.&lt;ref name=&quot;CIA&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Chauhan, Sharad|títulu=Inside CIA: Lessons in Intelligence|editorial=APH Publishing|añu=2004|páxina=207|isbn=978-8176486604}}&lt;/ref&gt; Na so fase de pruebes, la reforma aplicar a 336 empreses d'[[industria llixero]].{{sfn|Wesson|1978|p=240}}

La reforma foi influyida poles obres del economista soviéticu [[Evséi Liberman]]. Kosyguin sobreestimó la capacidá de la máquina alministrativa soviética pa desenvolver la economía y fixo «correiciones» a delles de les creencies más revesoses de Liberman sobre la descentralización. Según los críticos, los cambeos de Kosyguin a la visión orixinal de Liberman causaron el fracasu de la reforma.&lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt;

Kosyguin, quien mientres enforma tiempu fuera consciente de la superioridá d'Occidente, creía que la descentralización, con empreses semipúbliques y cooperatives yeren claves pa ponese al día. La so reforma buscaba un cambéu gradual d'una ''«economía alministrada pol Estáu»'' a un sistema en que ''«l'Estáu llindar a emponer a les empreses»''.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} La reforma foi implementada, pero amosó dellos fallos ya incoherencies dende'l principiu.{{sfn|Moss|2005|p=431}}

==== Resultaos ====

El sueldu de los ciudadanos soviéticos aumentó abruptamente por cuasi 2,5 vegaes mientres el plan. Los salarios reales en 1980 xubieron a 232.7 rublos, en comparanza colos 166.3 rublos anteriores a la [[reforma económica soviética de 1965]] y al Octavu Plan Quinquenal. El primer periodu, 1960–1964, carauterizar por una crecedera baxa, ente que'l segundu periodu, 1965–1981, tuvo una mayor tasa de crecedera. El segundu periodu demostró vívidamente l'ésitu de la reforma Kosyguin, col promediu de crecedera añal del volume de negocios minoristes siendo de 11.2 millones de rublos, 1,8 vegaes cimera al primer periodu y 1,2 vegaes mayor que'l tercer periodu (1981–1985). Tamién aumentó'l consumu de bienes y la demanda diaria. El consumu d'electrodomésticos creció descomanadamente, el refrixeradores aumentaron d'un mínimu de 109.000 unidaes en 1964 a 440.000 en 1973; el consumu menguó mientres la reversión de la reforma. La producción d'automóviles aumentó y seguió faciéndolo hasta la década de 1980. El lideralgu soviéticu, so presión, trató d'apurrir productos más curiosos pa los consumidores soviéticos.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Анализ динамики показателей уровня жизни населения|trans_title=Analís de la dinámica de los niveles de vida|idioma=rusu|editorial=[[Universidá Estatal de Moscú]]|url=http://www.hist.msu.ru/Labs/Ecohist/OB8/slavkina.htm|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

La remoción de Khrushchov en 1964 marcó'l final del so «[[Khrushchovka|revolución de la vivienda]]». La construcción de viviendes menguó ente 1960–64 a un promediu de 1,63 millones de metros cuadraos. Tres esti descensu sópitu, aumentó de secute ente 1965-66, pero cayó nuevamente y depués creció costantemente (la tasa media de crecedera añal foi de 4.26 millones de metros cuadraos). Esto foi en gran parte por cuenta de les empreses. Magar la escasez de viviendes nunca foi resuelta dafechu y sigue siendo un problema na actual Rusia, la reforma superó al enclín negativu y anovó la crecedera de la construcción de viviendes.&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;/&gt;

==== Cancelación y repercusiones ====
La crecedera de la hostilidá escontra la reforma, los probes resultaos y la postura reformista de Kosyguin, conducieron a una reacción popular contra él. Perdió la mayor parte de los privilexos que gociaba antes de la reforma, pero Brézhnev nunca foi capaz de remover del cargu de Presidente del Conseyu de Ministros, a pesar de la so debilitada posición.{{sfn|Brown|2009|p=403}} Arriendes de la so fallida reforma, Kosyguin pasó'l restu de la so vida ameyorando l'alministración económica al traviés del cambéu de los oxetivos; implementó diversos programes p'ameyorar la seguridá alimentaria y garantizar la futura [[Desarrollu económicu|intensificación de la producción]].&lt;ref name=&quot;peoplesrussia&quot;&gt;{{Cita web|autor=Травин, Дмитрий|títulu=Алексей Николаевич Косыгин|trans_title=Alekséi Nikoláyevich Kosyguin|idioma=rusu|editorial=peoples.ru|url=http://www.peoples.ru/state/statesmen/kosugin/|fechaaccesu=20 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Nun esiste nenguna prueba pa sofitar l'afirmación de que la reforma contribuyera a l'alta crecedera na década de 1960, y que la so cancelación tuviera daqué que ver col estancamientu de la crecedera de la economía qu'empezó na década de 1970.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Sandle, Mark; Bacon, Edwin|títulu=Brezhnev Reconsidered|editorial=[[Palgrave Macmillan]]|añu=2002|isbn=978-033379463X|páxina=58}}&lt;/ref&gt;

=== Reformes de 1973 y 1979 ===
Kosyguin empecipió otra [[Reforma económica soviética de 1973|reforma económica en 1973]] col enfotu de debilitar los [[Ministerios de la Xunión Soviética|ministerios centrales]] y da-y más poderes a les autoridaes rexonales nos niveles republicanos y locales, pero'l fracasu de la mesma pa cumplir meta de Kosyguin condució a la so cancelación. Sicasí, la reforma tuvo ésitu na creación de ''asociaciones'', una organización que representa a delles empreses.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Dellenbrant, Jan Åke|títulu=The Soviet Rexonal Dilemma: Planning, People, and Natural Resources|editorial=[[M.E. Sharpe]]|añu=1986|páxines=74–75|isbn=978-087332384X}}&lt;/ref&gt; La última reforma importante entamada pol lideralgu anterior a la ''[[perestroika]]'' foi empecipiada pol [[Quintu Gobiernu de Kosyguin]] sobre una decisión conxunta del Comité Central y el Conseyu de Ministros. El so nome oficial foi la ''«meyora de la planificación y el refuerzu de los efeutos del mecanismu económicu nel aumentu de la eficacia na producción y la meyora de la calidá del trabayu»'', pero ye más conocida como la [[Reforma económica soviética de 1979|reforma de 1979]]. En contraste cola reforma de 1965, pretendía aumentar la participación económica del Gobiernu central por aciu la meyora de les funciones y responsabilidaes de los ministerios. Por cuenta de la dimisión de Kosyguin en 1980 y al enfoque conservador de [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]] sobre la economía, bien pocu de la reforma en realidá foi implementáu.&lt;ref&gt;{{Cita web|autor=ютуба, любитель|títulu=30 лет назад умер Алексей Косыгин|trans_title=¿Un reformista antes de Yegor Gaidar? Kosyguin morrió hai 30 años|idioma=rusu|obra=Newsland|url=http://newsland.ru/news/detail/id/602062/cat/94/|fechaaccesu=29 d'avientu de 2010|fecha=17 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Vida posterior, arrenunciu y muerte ===
[[Ficheru:Kosygin and Ceaușescu.jpg|thumb|Kosyguin (derecha) estrechando la mano col líder comunista [[Rumanía|rumanu]] [[Nicolae Ceaușescu]] en 1974.]]
A mediaos de la década de 1970 Brézhnev estableciera una base de poder lo suficientemente fuerte como pa convertise efeutivamente en líder. Acordies con l'historiador Ilyá Zemtsov, autor de ''Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika'', Kosyguin ''«empezó a perder poder»'' col XXIV Congresu del Partíu en 1971 onde per primer vegada s anunció la fórmula del 'Politburó lideráu por Brézhnev' y xuntu col debilitamientu de la so posición, Brézhnev mover pa reforzar la tenencia del aparatu del partíu sobre l'aparatu de Gobiernu, debilitando entá más la posición de Kosyguin.{{sfn|Zemtsov|1989|p=119}} L'historiador Robert Wesson, autor de ''Lenin's Legacy: The Story of the CPSU'', reparó que l'informe económicu de Kosyguin mientres el XXV Congresu del Partíu ''«indicó más claramente'l final de la llucha»'' ente Brézhnev y Kosyguin.{{sfn|Wesson|1978|p=253}} Foi inda más estremáu cuando Brézhnev publicó les sos memories, nes qu'afirmó qu'él y non Kosyguin, tuvo al cargu de toles principales decisiones económiques.{{sfn|Wesson|1978|p=254}} Pero pa empiorar les coses pa Kosyguin, Brézhnev bloquió cualesquier futura conversación sobre la reforma económica dientro del aparatu del partíu y del Gobiernu, y l'información relativa a la reforma de 1965 foi suprimida.{{sfn|Wesson|1978|p=253}}

Brézhnev consolidó la so posición sobre l'aparatu de Gobiernu por aciu el fortalecimientu de la posición de Podgorni como [[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Soviet Supremu]], lliteralmente'l xefe d'Estáu, dándo-y al cargu dalgunes de les funciones del Presidente del Conseyu de Ministros. La [[Constitución de la Xunión Soviética de 1977|Constitución soviética de 1977]] reforzó'l control de Podgorni sobre'l Conseyu de Ministros, col puestu de xefe d'Estáu recibiendo dellos poderes executivos. Ello ye que por cuenta de esa Constitución, el Conseyu de Ministros quedó subordináu del Presidium del Soviet Supremu.{{sfn|Zemtsov|1989|p=118}} Cuando Podgorni foi sustituyíu como xefe d'Estáu por Brézhnev en 1977, el papel de Kosygin na alministración diaria de les actividaes del Gobiernu menguó drásticamente, debíu al nuevu puestu ocupáu por Brézhnev.&lt;ref name=&quot;TimeT&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Soviet Union: And Then There Was One|obra=[[Time]]|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,924497,00.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2011|fecha=3 de payares de 1980}}&lt;/ref&gt; Empezaron a circular rumores dientro de los círculos cimeros y nes cais, de que Kosygin retiraríase por cuenta de mala
salú.{{sfn|Zemtsov|1989|p=119}}

L'afitamientu de Brézhnev nel poder debilitara la influyencia y el prestíu de Kosyguin dientro del Politburó. Na década de 1970, cuando la so posición recibía un golpe tres otru, foi hospitalizáu con frecuencia y en delles ocasiones [[Kiril Mázurov]], el Primer Vicepresidente del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]], actuó nel so llugar mientres la so ausencia.{{sfn|Zemtsov|1989|p=105}} Kosyguin sufrió'l so primer ataque cardiacu en 1976. Dempués d'esti incidente, dizse que la so personalidá pasó de ser vibrante a tar cansáu y fartu; d'alcuerdu a persones cercanes a él, paecía perder la voluntá de siguir el so trabayu. Presentó dos veces una carta d'arrenunciu ente 1976 y 1980, pero foi refugáu en dambes ocasiones.&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;/&gt; Mientres la so llicencia por enfermedá, Brézhnev designó a [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]] pal puestu de Primer Vicepresidente del Conseyu de Ministros. Tíjonov, según con Brézhnev, yera un conservador y por aciu el so puestu foi capaz d'amenorgar a Kosyguin a un papel de reserva. Nun plenariu del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]] en xunu de 1980, el plan de desarrollu económicu soviéticu foi esbozáu por Tíjonov y non por Kosyguin. Los poderes del Presidente del Conseyu de Ministros menguaron hasta'l puntu en que Kosyguin viose obligáu a aldericar toles decisiones tomaes pol Conseyu de Ministros con Brézhnev.{{sfn|Zemtsov|1989|p=119}}

Kosyguin foi hospitalizáu n'ochobre de 1980; mientres la so permanencia escribió una curtia carta d'arrenunciu; a otru día foi quitáu de tola proteición del Gobiernu, comunicación y artículos de luxu que ganara mientres la so vida política. Morrió solo'l 18 d'avientu de 1980; nengún de los sos colegues del Politburó, ex ayudantes o guardias de seguridá visitar. A la fin de la so vida, Kosyguin tarrecía pol fracasu completu del Oncenu Plan Quinquenal (1981–1985), afirmando que'l lideralgu d'esi momentu taba pocu dispuestu a reformar la enllancada economía soviética. La so muerte foi retardada mientres tres díes, yá que finara na viéspora del cumpleaños de Brézhnev. Foi soterráu na [[Plaza Roja]] de [[Moscú]]&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;&gt;{{Cita web|autor=Вергасов, Фатех|títulu=Организация здорового накала|idioma=rusu|editorial=pseudology.org|url=http://www.pseudology.org/byvaly/ZdorovyjNakal.htm|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; y foi emponderáu por Brézhnev como una persona que ''«trabayó desinteresadamente pol bien del Estáu soviéticu»''.&lt;ref name=&quot;Time&quot;&gt;{{Cita web|títulu=World: Lonely Death of a Survivor|page=1|obra=[[Time]]|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,922275,00.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2011|fecha=29 d'avientu de 1980}}&lt;/ref&gt; Llevar a cabu un [[funeral d'Estáu]] y Kosyguin foi honráu polos sos pares; Brézhnev, [[Yuri Andrópov]] y Tíjonov y asitiaron una urna coles sos cenices na [[Necrópolis de la Muralla del Kremlin]] de [[Moscú]].&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;/&gt;

== Personalidá ==

En comparanza con otros funcionarios soviéticos, Kosyguin destacóse como un líder pragmáticu y relativamente independiente. Nuna descripción dada por un funcionariu cimeru anónimu del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], foi descritu como ''«una figura solitaria y daqué tráxica»'' que ''«entendió les nueses falles y los defeutos de la nuesa situación polo xeneral y en particular aquelles de la nuesa política n'[[Oriente Mediu]], pero, siendo un home bien moderáu, prefirió ser cautelosu»''. Un antiguu compañeru anónimu de Kosyguin dixo que ''«siempres tuvo una opinión propia y defender. Yera un home bien sollerta y desempeñábase brillantemente mientres les negociaciones. Yera capaz de ingeniárselas rápido col material que yera totalmente nuevu pa él. Nunca vi xente d'esi calibre dempués»''.&lt;ref name=&quot;Kosyginafghanistan&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Saikal, Amin|títulu=Modern Afghanistan: a History of Struggle and Survival|editorial=[[I.B. Tauris]]|añu=2006|allugamientu=Nueva York|páxina=293|isbn=978-1845113160}}&lt;/ref&gt;

El [[Primer ministru de Canadá|Primer Ministru canadiense]] [[Pierre Elliott Trudeau|Pierre Trudeau]] dixo que Kosyguin yera como ''«Khrushchov ensin tosquedá, un home paternal que foi'l precursor de Mikhaíl Gorbachov»''. Señaló que Kosyguin taba dispuestu a aldericar temes que por enforma tiempu la postura soviética nun los encetara frontalmente.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Bothwell, Robert; Granatstein J.L.|títulu=Pirouette: Pierre Trudeau and Canadian Foreign Policy|editorial=[[University of Toronto Press]]|añu=1991|allugamientu=Toronto|páxina=193|isbn=978-0802068731}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor = Rosenberger, Chandler | títulu = Perspective | editorial = [[Universidá de Boston]] (Institute for the Study of Conflict, Ideology &amp; Policy) | volume = 8 | number = 2 | page = | url = http://www.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html | fechaaccesu = 3 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt; L'ex [[Secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos]] [[Henry A. Kissinger]] dixo que Kosyguin yera devotu, cuasi fanáticamente, al so trabayu. Yera vistu polos diplomáticos occidentales como un pragmatista ''«con un esterior glacial que yera ortodoxu si non ríxidu»''.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=World: Lonely Death of a Survivor (page 2)|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,922275-2,00.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2011|fecha=29 d'avientu de 1980}}&lt;/ref&gt; [[Andréi Sájarov]], un [[Disidentes soviéticos|disidente soviéticu]], creía que Kosyguin yera ''«l'home más intelixente y más difícil del Politburó»''.&lt;ref name=&quot;TimeT&quot;/&gt;

== Legáu ==

=== Evaluaciones históriques ===

Kosyguin resultaría ser un alministrador bien competente, col [[nivel de vida]] soviéticu aumentando considerablemente por cuenta de la so cautelosa política reformista.&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;/&gt; La so moderada reforma de 1965, al igual que'l [[Destemple de Khrushchov|destemple]] de [[Nikita Khrushchov]], radicalizara'l movimientu reformista soviéticu. Ente que [[Leonid Brézhnev]] taba satisfechu con caltener la estructura centralizada de la [[economía planiada]] soviética, Kosyguin intentó revitalizar el sistema económicu enfermu descentralizando la direición. Tres la muerte de Brézhnev en 1982, el movimientu reformista foi estremáu ente'l camín de [[Yuri Andrópov]] de la disciplina y el control y la [[lliberalización]] de Gorbachov de tolos aspeutos de la vida pública.&lt;ref name=&quot;coldwarenc&quot;&gt;{{cita llibru|autor=van Dijk, Ruud|títulu=Encyclopedia of the Cold War|volume=1|editorial=Routledge|añu=2008|allugamientu=Nueva York|páxina=525|isbn=978-0415975158}}&lt;/ref&gt;

L'autor Ilyá Zemtsov describió a Kosyguin como daquién ''«decidíu ya intelixente, un alministrador escepcional»'' y afirmó que s'estremó de los demás miembros del lideralgu soviéticu pol so ''«estraordinaria capacidá de trabayu»''.{{sfn|Zemtsov|1989|pp=86–87}} Los historiadores Moshe Lewin y Gregory Elliott, los autores de ''El sieglu soviéticu: ¿qué asocedió realmente na Xunión Soviética?'', describir como un ''«fabulosu alministrador».''{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} David Law escribió que ''«la so fortaleza»'' yera ''«la so escepcional capacidá como alministrador»'' y acordies con Law, Kosyguin demostró tamién ser un ''«políticu competente».''{{sfn|Law|1975|221}} Los historiadores [[Evan Mawdsley]] y [[Stephen K. White|Stephen White]] afirmen que Brézhnev nun foi capaz de remover a Kosyguin porque'l so remoción significaría la perda del so postreru ''«alministrador capaz»''.&lt;ref name=&quot;brezhnevk&quot;&gt;{{cita llibru|autor=[[Evan Mawdsley|Mawdsley, Evan]]; [[Stephen K. White|White, Stephen]]|títulu=The Soviet Elite from Lenin to Gorbachev: The Central Committee and Its Members, 1917–1991|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=2000|isbn=978-0198297386|páxina=272}}&lt;/ref&gt; Nel so llibru, ''The Unknown Stalin'', los autores Roy Medvédev y Zhores Medvédev dixeron que Kosyguin yera un ''«organizador escepcional»'' y el ''«nuevu [[Nikolái Voznesenski|Voznesenski]]»''.&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;/&gt; L'historiador Archie Brown, autor de ''The Rise &amp; Fall of Communism'', considera que la [[reforma económica soviética 1965]] foi demasiáu ''«modesta»'' y reclamó que Kosyguin ''«yera en gran midida un productu del sistema ministerial soviéticu, qu'evolucionó so Stalin, pa convertise nun reformista económicu radical»''. Sicasí, Brown cree que Kosyguin foi ''«un bon alministrador»''.{{sfn|Brown|2009|p=403}} Gvishiani, un historiador rusu, concluyó que ''«Kosyguin sobrevivió tantu a Stalin como Khrushchov, pero nun llogró sobrevivir a Brézhnev»''.&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;/&gt;

Kosyguin foi vistu con simpatía pol pueblu soviéticu y entá anguaño ye vistu como una figura importante na hestoria rusa y soviética.&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Алексей Гвишиани: &quot;Не надо жалеть Косыгина!&quot; (páxina 1)|idioma=rusu|editorial=[[Pravda|Pravda Online]]|url=http://www.pravda.ru/society/fashion/models/19-04-2004/47012-kosygin-0/|fechaaccesu=3 de setiembre de 2010|fecha=9 d'abril de 2004}}&lt;/ref&gt; Según Nikolái Egórychev, la popularidá de Kosyguin ente'l pueblu soviéticu, fizo que Brézhnev desenvolviera «fuertes celos» d'él. Mikhaíl Smirtyukov, un ex [[Oficial Executivu de la Xunión Soviética|Oficial Executivu]] del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]], recordó que Kosyguin negar a dir beber con Brázhnev, daqué que lu fadió enforma a Brézhnev.&lt;ref name=&quot;brezhnevk&quot;/&gt; Nun discursu ante'l [[Soviet Supremu de la Xunión Soviética]] en 1987, [[Nikolái Ryzhkov]], el postreru [[Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Presidente]] del Conseyu de Ministros, referir a les ''«murnies esperiencies de la reforma de 1965»'' y afirmó que tou foi de mal en peor dempués de la cancelación de la mesma.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Ellman, Michael|títulu=Socialist Planning|editorial=[[Cambridge University Press|Cambridge University Press Archive]]|añu=1989|páxina=73|isbn=978-0521358663|enllaceautor=Michael Ellman}}&lt;/ref&gt;

=== Honores ===

Mientres la so vida, Kosyguin recibió siete Órdenes y dos premios del Estáu soviéticu.&lt;ref name=&quot;peoplesrussia&quot;/&gt; Foi gallardoniáu dos veces col [[Héroe del Trabayu Socialista]]; unu d'ellos en 1964 mientres el so cumpleaños númberu 60 pol [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium del Soviet Supremu]], nesta ocasión tamién recibió una [[Orde de Lenin]] y una medaya d'oru d'[[Focete y martiellu|el focete y el martiellu]]. El 20 de febreru de 1974 el Presidium del Soviet Supremu concediólu, esta vegada pa conmemorar el so cumpleaños númberu 70, otra Orde de Lenin y una segunda medaya d'oru del focete y el martiellu. En total, Kosyguin recibió seis Órdenes de Lenin del Estáu soviéticu y una [[Orde de la Revolución d'Ochobre]] y una [[Orde de la Bandera Colorada del Trabayu]].&lt;ref name=&quot;warheroes&quot;&gt;{{Cita web|autor=Redactor|títulu=Косы́гин, Алексе́й Никола́евич|trans_title=Kosyguin, Alekséi Nikoláyevich|idioma=rusu|editorial=warheroes.ru|url=http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=9113|fechaaccesu=18 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Mientres una [[visita oficial]] a [[Perú]] na década de 1970 xuntu con Leonid Brézhnev y Andréi Gromyko, los trés fueron gallardoniaos cola [[Orde El Sol de Perú]] pol Presidente [[Francisco Morales Bermúdez]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Central Asian Research Centre|volume=8|títulu=USSR and Third World|editorial=Central Asian Research Centre|fecha=1979 (digitalizado el 8 de febreru de 2010)|allugamientu=[[Universidá d'Indiana]]|páxina=64}}&lt;/ref&gt; Nel so honor, la Universidá Testil Estatal de Moscú foi nomada col so nome en 1981 y en 1982 foi asitiáu un bustu en [[Leningráu]], güei San Petersburgu. En 2006 el [[Gobiernu de la Federación de Rusia|Gobierno rusu]] renombró una cai nel so honor.&lt;ref name=&quot;warheroes&quot;/&gt;

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|apellíu=Brown|nome=Archie|títulu=The Rise &amp; Fall of Communism|idioma=inglés|añu=2009|editorial=The Bodley Head|ubicación=Londres|isbn=978-0224078795}}
* {{cita llibru|apellíu=Moss|nome=Walter|títulu=A History of Russia: Since 1855|idioma=inglés|añu=2005|editorial=Anthem Press|ubicación=Londres|isbn=978-1843310341}}
* {{cita llibru|apellíu1=Elliott|nome1=Gregory|apellíu2=Lewin|nome2=Moshe|enllaceautor2=Moshe Lewin|títulu=El sieglu soviéticu: ¿qué asocedió realmente na Xunión Soviética?|url=https://books.google.com.uy/books/about/El sieglu_sovi%C3%A9tico.html?id=SxPCAAAACAAJ&amp;redir_esc=y|idioma=español|edición=1|añu=2006|editorial=[[Editorial Crítica|Crítica]]|ubicación=Barcelona|isbn=978-84-8432-738-7}}
* {{cita llibru|apellíu=Law|nome=David A.|títulu=Russian Civilization|idioma=inglés|añu=1975|editorial=Ardent Mediu|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0842205292}}
* {{cita llibru|apellíu=Service|nome=Robert|enllaceautor=Robert Service|títulu=History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century|idioma=inglés|añu=2003|editorial=[[Penguin Books]]|isbn=978-0141037970}}
* {{cita llibru|apellíu=Wesson|nome=Robert G.|títulu=Lenin's Legacy: The Story of the CPSU|idioma=inglés|añu=1978|editorial=Hoover Press|allugamientu=Stanford, California|isbn=978-0817969225}}
* {{cita llibru|apellíu=Zemtsov|nome=Ilya|títulu=Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika|idioma=inglés|añu=1989|editorial=Transaction Publishers|isbn=978-0887382606}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Alexei Kosygin}}

{{socesión
| predecesor = [[Nikita Khrushchov]]
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of the Soviet Union 1.svg|45px]]&lt;br /&gt;[[Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética]]
| periodu = 1964-1980
| socesor = [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]]
| predecesor2 =[[Frol Kozlov]]
| títulu2 = [[Ficheru:Coat of arms of the Soviet Union 1.svg|45px]]&lt;br /&gt;Primer Vicepresidente del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética]]
| periodu2 =1960–1964
| socesor2 =[[Dmitri Ustínov]]
| predecesor3 = [[Iósif Kuzmín]]
| títulu3 =[[Ficheru:Coat of arms of the Soviet Union 1.svg|45px]]&lt;br /&gt;Presidente del [[Comité Estatal de Planificación]]
| periodu3 = 1959–1960
| socesor3 =[[Vladímir Nóvikov]]
}}

{{Tradubot|Alekséi Kosyguin}}

{{NF|1904|1980|Kosygin, Aleksei}}

[[Categoría:Gobernantes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Héroe del Trabayu Socialista]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de la Segunda Guerra Mundial]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Persones de San Petersburgu]]</text>
      <sha1>5kuv56l0b69ob72et4136ieyerkeg4g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703089</id>
      <parentid>3703030</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52132" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Alekséi Nikoláyevich Kosyguin''' {{nym}} foi un estadista [[Xunión Soviética|soviéticu]] mientres el periodu de la [[Guerra Fría]]. Kosyguin nació na ciudá de [[San Petersburgu]] en 1904 nuna familia de [[clase obrera]] rusa. Foi reclutado nel exércitu de trabayadores mientres la [[Guerra Civil Rusa]], y tres la desmovilización del Exércitu Colorado en 1921, trabayó en [[Siberia]] como xerente industrial. Na década de 1930 volvió a [[Leningráu]] y trabayó en dellos niveles dientro de la xerarquía soviética y, mientres la [[Gran Guerra Patriótica]] ([[Segunda Guerra Mundial]]), foi miembru del [[Comité de Defensa Estatal]] y encamentóse-y mover la industria soviético fuera de territorios que llueu diben ser invadíos pol exércitu alemán. Desempeñóse como [[Ministru de Finances (Xunión Soviética)|Ministru de Finances]] mientres un añu antes de convertise en Ministru de la Industria Llixero y más tarde, como Ministru d'Industria Llixero y Alimenticia. Stalin remover del [[Buró Políticu del Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Politburó]] un añu antes de la so muerte en 1953, debilitando intencionalmente la so posición dientro de la xerarquía soviética.

Dempués de la llucha pol poder desencadenada tres la muerte de Stalin en 1953, [[Nikita Khrushchov]] convertir nel nuevu líder. El 20 de marzu de 1959, Kosyguin foi nomáu pal cargu de Presidente del [[Gosplán|Comité Estatal de Planificación]] (Gosplán), yá que caltendría mientres pocu más d'un añu, dempués convirtióse en Primer vicepresidente del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]] y, cuando Khrushchov foi cesáu en 1964, Kosyguin y [[Leonid Brézhnev]] convertir en Presidente del Cosejo de Ministros y [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Primer Secretariu]] respeutivamente. Kosyguin, xuntu con Brézhnev y [[Nikolái Podgorni]], quien exercía los cargu de [[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Soviet Supremu]], fueron miembros del acabante crear [[lideralgu coleutivu]]. Kosyguin convertir n'unu de los dos actores poderosos dientro de la xerarquía soviética, l'otru siendo Brézhnev y foi capaz d'empecipiar la fallida [[Reforma económica soviética de 1965|reforma económica de 1965]], polo xeneral referida a cencielles como la reforma Kosyguin». Esta reforma, xuntu cola so postura más abierta na solución de la [[Primavera de Praga]] (1968), convertir n'unu de los miembros más lliberales de la direición cimera.

Dalgunes de les polítiques de Kosyguin fueron vistes como demasiao radicales, especialmente polos miembros más conservadores de la direición cimera. Nunca fueron capaces de destituyir a Kosyguin del cargu de Presidente del Conseyu de Ministros, inclusive si él y Brézhnev disgustábense mutuamente. Na década de 1970, Brézhnev consolidara abonda poder como pa detener cualquier intentu reformista «radical» de Kosyguin. En 1980, Kosyguin retirar del so cargu por cuenta del so mala traza de salú, morriendo dos meses más tarde, el 18 d'avientu de 1980.

== Primeros años y carrera (1904–1964) ==

Kosyguin nació nuna familia de [[clase obrera]] rusa{{sfn|Law|1975|p=221}} de [[San Petersburgu]] compuesta pol so padre, Nikolái Ilich, la so madre, Matrona Aleksándrovna y los sos hermanos. Bautizar el 7 de marzu, un mes dempués de la so nacencia.&lt;ref&gt;{{Cita web|autor=Андриянов, Виктор|títulu=Неизвестный Косыгин|trans_title=El Kosyguin Desconocíu|idioma=rusu|obra=[[Rossiyskaya Gazeta]]|url=http://www.rg.ru/2003/08/24/NeizvestnyjKosygin.html|fecha=23 d'agostu de 2003|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Foi reclutado nun exércitu de de trabayadores pal llau [[bolxevique]] mientres la [[Guerra Civil Rusa]]. Dempués de la desmovilización del [[Exércitu Colorado]] en 1921, asistió al [[Colexu Téunicu Cooperativu de Leningráu]]&lt;ref name=&quot;contemporary&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Society for Contemporary Studies|añu=1979|títulu=The Contemporary|volume=23|páxina=15|llugar=Nueva Delhi|editorial=R.N. Guha Thakurta for Contemporary Journals Ltd|oclc=1606812}}&lt;/ref&gt; y atopó trabayu nel sistema de [[cooperativa|cooperatives]] de consumidores{{sfn|Law|1975|p=222}} en [[Novosibirsk]], [[Siberia]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Safire, William|títulu=Before the Fall: An Inside View of the Pre-Watergate White House|allugamientu=Nueva York|editorial=[[Da Capo Press]]|añu=1988|páxina=610|isbn=978-0306803345}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar por qué trabayó nel sector cooperativu de la economía, Kosyguin respondió, citando un eslogan de [[Vladímir Lenin]]: ''«¡Cooperación – el camín al [[socialismu]]!»''&lt;ref name=&quot;cooperatives&quot;/&gt; Permaneció ellí mientres seis años. Solicitó una membresía nel [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] en 1927{{sfn|Law|1975|p=222}} y tornó a Leningráu en 1930 pa estudiar nel Institutu Testil d'esa ciudá, graduándose en 1935.&lt;ref name=&quot;cooperatives&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Алексей Николаевич Косыгин|trans_title=Alekséi Nikoláyevich Kosyguin|idioma=rusu|editorial=Universidá Estatal Testil de Moscú|url=http://www.msta.ac.ru/web2/Kosygin.aspx|fechaaccesu=5 de setiembre de 2010|fecha=27 de payares de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100810164109/http://www.msta.ac.ru/web2/Kosygin.aspx|fechaarchivu=10 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; Dempués de terminar los sos estudios, foi contratáu como direutor d'un molín testil y, trés años más tarde, foi escoyíu como Presidente del Comité Executivu de los Soviets de Diputaos Obreros de la Ciudá de Leningráu pol Partíu Comunista de Leningráu y al añu siguiente foi nomáu a Comisariu del Pueblu pa la Industria Testil, llogrando un asientu nel [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]] (CC). En 1940 convertir en Vicepresidente del Conseyu de Comisarios del Pueblu, siendo nomáu en 1943, como Presidente del [[Conseyu de Comisarios del Pueblu]] de la [[RSFS de Rusia]] y trabayó pal [[Comité de Defensa Estatal]] mientres la [[Gran Guerra Patriótica]] ([[Segunda Guerra Mundial]]),{{sfn|Law|1975|p=222}} como Vicepresidente del Conseyu d'Evacuación,&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;/&gt; la so xera yera sacupar a la industria de los territorios que llueu diben ser invadíos polos alemanes. Rompió'l [[Sitiu de Leningráu]] al entamar la construcción d'una ruta de suministru y d'agua nes fondures del [[llagu Ládoga]].{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} Foi candidatu a miembru del [[Buró Políticu del Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Politburó]] dende 1946 a 1949 y convirtióse en miembru de plenu derechu escontra'l fin del gobiernu d'[[Josif Stalin]]; perdió'l so escañu en 1952.{{sfn|Moss|2005|p=247}} Sirvió de volao como Ministru de Finances en 1948,{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} y como Ministru de la Industria Llixero de 1949 a 1953.&lt;ref name=&quot;SuddenlyNikita&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Suddenly Nikita's day was done|fecha=23 d'ochobre de 1964|page=35|fechaaccesu=3 de setiembre de 2010|obra=[[Life (revista)|Life]]}}&lt;/ref&gt;

=== Yera de Stalin ===
[[Ficheru:DNN Iofan.jpg|left|thumb|La [[:en:House on the Embankment|Casa del Muelle]] foi un edificiu diseñáu por [[Borís Iofán]] y termináu en 1931 p'allugar a la elite del Gobiernu; Kosyguin vivió ellí.]]
Les sos habilidaes alministratives&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;&gt;{{cita llibru|autor=A. Medvedev, Zhores; Medvedvev, Roy A.; Dahrendorf, Ellen|títulu=The Unknown Stalin|editorial=[[I.B. Tauris]]|añu=2006|ubicación=Londres|páxina=48|isbn=978-185043980X}}&lt;/ref&gt; fixeron que Stalin tomar so la so nala y compartió información con Kosyguin, tales como cuánto dineru, les families de [[Viacheslav Mólotov]], [[Anastás Mikoyán]] y [[Lázar Kaganóvich]] teníen, gastaben y pagábenlu al so personal. Naquella dómina, anque los miembros del Politburó ganaben un salariu comparativamente modestu, teníen accesu ilimitáu a [[bienes de consumu]], por esto Stalin pidiólu que punxera la casa n'orde. Evidentemente les asignaciones como ésta facer impopular ente ciertos miembros del lideralgu soviéticu. Kosyguin cuntó-y a los so xenru Mikhaíl Gvishiani, quien yera oficial de la [[NKVD]], qu'una de les acusaciones que pesaben sobre'l so colega de trabayu [[Nikolái Voznesenski]], entós Presidente del [[Comité Estatal de Planificación]] y Primer Vicepresidente del Conseyu de Ministros, yera que tenía una o más armes. Kosyguin y Gvishiani rexistraron darréu los sos propios llares y llanzaron a un llagu toles armes. Tamién buscaron dispositivos d'escucha y topar na casa de Kosyguin, anque ye posible que instalar pa espiar al mariscal [[Gueorgui Zhúkov]], que viviera ende primero qu'él. Acordies coles sos memories, Kosyguin nunca dexó'l so llar ensin recorda-y a la so esposa qué faer si nun tornaba del trabayu. Dempués de vivir dos años so un mieu constante, la familia llegó a la conclusión de que Stalin nun los estropiaría.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=69}}

Kosyguin, xuntu con [[Alekséi Kuznetsov]] y Voznesenski, formaron una [[Troika (triunviratu)|Troika]] nes remortines de la guerra, colos trés siendo promovíos na xerarquía soviética por funcionarios d'altu rangu como Stalin. Hai dalgunos que creen que [[Lavrenti Beria]] y [[Georgi Malenkov]] conspiraron contra ellos en 1950 y qu'empecipiaron lo que se conoz como'l [[Casu de Leningráu]], que consistió en dellos cargos penales falsos contra Kuznetsov y Voznesenski, faciendo que dambos fueren executaos. La vida de Kosyguin, que taba coneutada a la Kuznetsov pol so matrimoniu, escolgaba d'un filo. Cómo o por qué Kosyguin sobrevivió los xuicios ye desconocíu, pero él, como dicen dellos chistes, ''«tien de sacar un billete de llotería afortunáu»''.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Life Hung by a Thread|añu=1970|fecha=11 d'avientu|page=59|fechaaccesu=3 de setiembre de 2010|obra=[[Life (revista)|Life]]}}&lt;/ref&gt; [[Nikita Khrushchov]] culpó a Beria y Malenkov poles muertes inocentes de Kuznetsov y Voznesenski y acusó a Malenkov en 1957, d'entamar la intriga por qu'él o Beria asocedieren a Stalin tres la so muerte.&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;/&gt;

=== Yera de Khrushchov ===

Tres la muerte de Stalin en marzu de 1953, Kosyguin foi degradáu, pero al ser un aliáu incondicional de Khrushchov, la so carrera llueu dio un xiru. Ente que nunca foi unu de los protexíos de Khrushchov, rápido esguiló posiciones nel partíu.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} Convertir nun funcionariu del Comité Estatal de Planificación en 1957 y foi nomáu candidatu a miembru del Politburó. Foi promovíu a la Presidencia del Comité Estatal de Planificación y convirtióse en Primer Vicepresidente del Conseyu de Ministros de Khrushchov en 1960. Nesti últimu cargu viaxó al estranxeru, principalmente por misiones comerciales, a países como por casu [[Corea del Norte]], [[India]], [[Arxentina]] ya [[Italia]]. Más tarde, arriendes de la [[crisis de los misiles en Cuba]], foi'l voceru soviéticu p'ameyorar les rellaciones ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos&lt;ref name=&quot;SuddenlyNikita&quot;/&gt; y recuperó el so antiguu asientu nel Politburó nel XXII Congresu del Partíu en 1961.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}}

== Xefatura de Gobiernu ==

=== Lideralgu Brézhnev–Kosyguin ===

Cuando Khrushchov foi destituyíu como líder n'ochobre de 1964,{{sfn|Service|2009|p=377}} Kosyguin asumió'l cargu de Presidente del Conseyu de Ministros qu'ocupaba Khrushchov no que primeramente foi un [[lideralgu coleutivu]], con [[Leonid Brézhnev]] como [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] y [[Anastás Mikoyán]] como [[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]], siendo sustituyíu darréu por [[Nikolái Podgorni]].{{sfn|Brown|2009|p=402}} El nuevu Politburó tenía una visión más conservadora que la que se vio so Khrushchov; Kosyguin, Podgorni y [[Andréi Kirilenko (políticu)|Andréi Kirilenko]] fueron los miembros más lliberales, Brézhnev y [[Arvīds Pelšy]] pertenecíen a la facción moderada ente que [[Mikhaíl Súslov]] caltuvo'l so lideralgu sobre la nala [[estalinista]] del partíu.{{sfn|Law|1975|p=211}}

{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = horizontal
 | anchu = 
 | títulu = Miembros del lideralgu coleutivu ente 1965 y 1977 | posición_títulu= | fondu_de_títulu = 
 | testu = | posición = | fondo_de_texto = 
 | foto1 = Leonid Brežněv (Bundesarchiv).jpg | anchu1 =100 | testu1 = Leonid Brézhnev:&lt;br /&gt;[[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética]]| alineación_texto1 = center
 | semeya2 = Kossygin Glassboro.jpg | anchu2 = 98 | testu2 = Alekséi Kosyguin:&lt;br /&gt;[[Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética]]| alineación_texto2 = center
 | semeya3 = Nicolai Podgorny.jpg | anchu3 = 100 | testu3 = Nikolái Podgorni:&lt;br /&gt;[[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Soviet Supremu de la Xunión Soviética]]| alineación_texto3 = center
}}

N'ochobre de 1964, mientres una ceremonia n'honor a los [[Programa espacial de la Xunión Soviética|cosmonautes soviéticos]], Brézhnev pidió'l refuerzu del aparatu del partíu. Esti discursu foi solo l'empiezu d'una gran campaña empobinada contra Kosyguin, na que dellos periódicos, como ''[[Pravda]]'' y ''Kommunist'', criticaron el llabor del Conseyu de Ministros ya indireutamente a Kosyguin, el so Presidente, por planiar la economía d'una manera poca realista y usaron contra él la retórica altamente agresiva qu'enantes condergó a Khrushchov. Brézhnev foi capaz de criticar a Kosyguin oldeándo-y con [[Vladímir Lenin]], quien según Brézhnev tuvo más comenenciudu n'ameyorar les condiciones de l'agricultura soviética que n'ameyorar la calidá de los productos industriales llixeros. El sofitu de Kosyguin a una mayor producción de bienes de consumu tamién foi criticada por Brézhnev y los sos partidarios, principalmente [[Konstantín Chernenko]], por ser cuasi una torna a la polítiques d'Occidente. Nel [[XXIII Congresu del PCUS]] la posición de Kosyguin foi debilitada cuando los partidarios de Brézhnev fueron capaces d'aumentar el gastu en defensa y agricultura.{{sfn|Zemtsov|1989|p=86}} Sicasí, Brézhnev nun tenía una mayoría nel Politburó y podía cuntar con solu cuatro votos.{{sfn|Zemtsov|1989|p=102}} Kosyguin podía cuntar col votu de [[Kiril Mázurov]], y cuando él y Podgorni nun taben engarrándose ente sigo, en realidá teníen una mayoría nel Politburó sobre Brézhnev. Lamentablemente pa Kosyguin esto nun yera de cutiu el casu yá que discrepaba costantemente con Podgorni na política.{{sfn|Zemtsov|1989|p=103}}

Al empiezu de la tenencia de Kosyguin, l'intentu de crear estabilidá de Brézhnev y él taba fallando en dellos frentes. Dende 1969–1970 el descontentu dientro del lideralgu soviéticu creciera a tal puntu que dalgunos empezaron a duldar tantu de les polítiques soviétiques antigües como de les actuales. Los exemplos inclúin el manexu de la [[Primavera de Praga|invasión soviética de Checoslovaquia]]{{sfn|Law|1975|p=211}} (a la que Kosyguin primeramente opúnxose),{{sfn|Law|1975|p=222}} l'amenorgamientu na producción agrícola, el [[Conflictu de la frontera chinu-soviética|conflictu fronterizu sinón–soviéticu]]{{sfn|Law|1975|p=211}} (nel qu'abogó pola moderación),{{sfn|Law|1975|p=222}} la [[Guerra de Vietnam]] y les conversaciones ente [[Alcuerdos SALT|soviéticos y norteamericanos]] sobre la llimitación de misiles estratéxicos. Celebráronse dos conferencies cumes ente los Estaos Xuníos y la URSS, el Cume del Pactu de Varsovia y el Cume de Moscú; en dambes non pudo llograse sofitu pa les polítiques soviétiques. En 1970 estes diferencies nun s'habíen resueltu y Brézhnev aplazó'l XXIV Congresu del Partíu y el Novenu Plan Quinquenal (1971–1975). La demoranza en resolver estos problemes llevó a que circularen rumores na sociedá soviética de que Kosyguin, o inclusive Brézhnev, perderíen los sos cargos pa Podgorni. En marzu de 1971 fíxose evidente que Brézhnev yera'l líder del país, con Kosyguin como'l voceru del plan quinquenal y cola posición de Podgorni dientro del lideralgu coleutivu reforzada.{{sfn|Law|1975|p=211}}

=== Política esterior ===
[[Ficheru:Glassboro-meeting1967.jpg|thumb|250px|Kosyguin col presidente d'Estaos Xuníos [[Lyndon B. Johnson]] na Conferencia nel Cume de Glassboro de 1967.]]
Al empiezu del so mandatu, Kosyguin desafió'l derechu de Brézhnev como [[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] de representar al país nel estranxeru, una función que para Kosyguin tenía de cayer en manes del [[xefe de Gobiernu]], como asocedía comúnmente nos países non comunistes. Esto realmente implementóse mientres un curtiu periodu,{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} llevando a que [[Henry A. Kissinger]] a creyera que Kosyguin yera'l [[Gobernantes de la Xunión Soviética|líder de la Xunión Soviética]].{{sfn|Brown|2009|p=403}} Kosyguin, quien fuera'l principal negociador con Occidente mientres la década de 1960, apenes pudo trate fuera del [[segundu mundu]]{{sfn|Wesson|1978|p=248}} depués de que Brézhnev consolidó la so posición dientro del Politburó,{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} pero tamién por cuenta del iñerizu d'[[Andréi Gromyko]] con él pola intromisión nos sos propios asuntos ministeriales.&lt;ref name=&quot;coldwarenc&quot;/&gt;

La [[Guerra de los Seis Díes]] nel [[Oriente Mediu]] tuvo l'efeutu d'aumentar la cooperación ente soviéticos y norteamericanos y p'ameyorar les rellaciones entá ye más, el [[Gobiernu federal de los Estaos Xuníos|Gobierno de los Estaos Xuníos]] convidó a Kosyguin a un Cume con [[Lyndon B. Johnson]], l'entós [[Presidente de los Estaos Xuníos]], tres el so discursu ante les [[Naciones Xuníes]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Gibbons, William|títulu=The U.S. Government and the Vietnam War: Executive and Legislative Roles and Relationships, Part IV: July 1965-January 1968|páxines=718–719|editorial=[[Princeton University Press]]|añu=1995|isbn=978-0691006350|enllaceautor=William Conrad Gibbons}}&lt;/ref&gt; Nel Cume, que foi conocida como'l Cume de Glassboro, Johnson y Kosyguin llograron llegar a un alcuerdu sobre la llimitación de los sistemes de misiles antibalísticos, pero l'atmósfera amistosa ya inclusive abierta del Cume foi conocida como l'espíritu de Glassboro».&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Robbins, James|títulu=This Time We Win: Revisiting the Tet Offensive|páxina=73|editorial=[[Encounter Books]]|añu=2010|isbn=978-1594032297}}&lt;/ref&gt; Les rellaciones ente los dos países ameyoraron entá más cuando'l 12 d'agostu de 1970, foi robláu'l Tratáu de Moscú por Gromyko y Kosyguin, y los representantes d'[[Alemaña Occidental]], [[Walter Scheel]] y [[Willy Brandt]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Dannenberg, Julia von|títulu=The Foundations of Ostpolitik: The Making of the Moscow Treaty between West Germany and the USSR|páxina=33|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=2008|isbn=978- 0199228191}}&lt;/ref&gt;

Kosyguin protexera les reformes económiques de [[János Kádár]] y la so posición como líder de la [[República Popular d'Hungría]] de les intervenciones del lideralgu soviéticu.{{sfn|Service|2009|p=385}} El líder polacu [[Władysław Gomułka]], que fuera removíu de tolos sos cargos en 1970, foi asocedíu por [[Edward Gierek]], quien intentó revitalizar la economía de la [[República Popular de Polonia]] por aciu préstamos de dineru d'Occidente. El lideralgu soviéticu aprobó respeutivos esperimentos económicos de dambos países, yá que con esto tratábase d'amenorgar el so gran programa de subsidiu al Bloque del Este na forma d'esportaciones barates de petroleu y gas.{{sfn|Service|2009|p=386}} Mientres los alderiques del lideralgu soviéticu sobre una posible [[Primavera de Praga|invasión soviética de Checoslovaquia]], Kosyguin recordó-y a los líderes de les consecuencies de la represión de la [[Revolución húngara de 1956]]. Más tarde, la so postura fíxose más agresiva cuando entendió que les reformes en Checoslovaquia podíen volvese en contra de la so [[reforma económica soviética de 1965]].{{sfn|Service|2009|p=388}}

{{Caxa de cita |alliniación=izquierda | ''Tenemos De dici-y a Taraki y Amín que camuden les sos táctiques. Inda siguen executando a aquelles persones que discrepen con ellos. Tán matando a cuasi tolos líderes del [[Parcham]], non solo del rangu más altu, sinón tamién del rangu mediu.'' | Kosyguin falando nuna xunta del Politburó.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Harrison, Selig S.; Cordovez, Diego|títulu=Out of Afghanistan: the Inside Story of the Soviet Withdrawal|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=1995|allugamientu=New York|páxines=36–37|isbn=978-0195062949}}&lt;/ref&gt; }}

Kosyguin actuó como mediador ente la [[India]] y [[Paquistán]] en 1966 y consiguió que dambes naciones roblaren la [[Declaración de Tashkent]]. Convertir nel principal voceru sobre la cuestión del control d'armamentos. En retrospectiva, munchos de los sos compañeros sentíen que faía los so trabayu «estoicamente», pero qu'escarecía de «entusiasmu» y poro, nunca desenvolvió un verdaderu gustu pola [[Rellaciones Internacionales|política internacional]].&lt;ref name=&quot;taste&quot;/&gt;

La [[rotura sinón-soviética]] disgustó enforma a Kosyguin, y mientres un tiempu negar a aceptar el so irrevocabilidad; visitó de volao Beixín en 1969 por cuenta de la creciente tensión ente la URSS y la [[República Popular de China]]. Dixo, nel so círculu íntimu, ''«somos comunistes y son comunistes. Ye difícil creer que nun vamos ser capaces de llegar a un alcuerdu si atopamos de frente»''.&lt;ref name=&quot;taste&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Zubok, Vladislav Martinovich|títulu=A Failed Empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev|editorial=[[UNC Press]]|añu=2007|páxines=194–195|isbn=978-0807830984}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el so puntu de vista de China camudó y según [[Harold Wilson]], un ex [[Primer Ministru del Reinu Xuníu]], Kosyguin vía a China como una ''«dictadura militar entamada»'' que tenía como oxetivu yera esclavizar a ''«[[Vietnam]] y toa [[Asia]]»''.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Apinen, Jonathan|títulu=A 'special relationship'?: Harold Wilson, Lyndon B. Johnson and Anglo-American relations 'at the summit', 1964–68|editorial=[[Manchester University Press]]|añu=2004|páxines=125|isbn=978- 0719070104}}&lt;/ref&gt;

Mientres una visita oficial d'una delegación [[Afganistán|afganistana]], Kosyguin y [[Andréi Kirilenko (políticu)|Andréi Kirilenko]] criticaron a los dirixentes afganistanos [[Nur Muhammad Taraki]] y [[Jafizulá Amín]] pol so comportamientu represor d'estilu [[estalinista]]. Prometió unviar más ayuda económica y militar, pero refugó cualquier propuesta relativa a una posible intervención soviética, yá que según Kosyguin, una intervención n'Afganistán podría xenerar tensión nes rellaciones esteriores de la URSS con Occidente, principalmente con Alemaña Occidental.{{sfn|Brown|2009|pp=352–353}} Sicasí, nuna xunta privada, ensin Kosyguin, quien s'oponía firmemente a cualquier tipu d'intervención militar, el Politburó sofitó unánimemente una intervención soviética.{{sfn|Brown|2009|p=354}}

=== Política económica ===

==== Planes quinquenales ====
{{VT|Plan Quinquenal (URSS)}}
L'Octavu Plan Quinquenal (1966-1970) ye consideráu unu de los periodos más esitosos de la economía soviética y el más esitosu no que fai a la producción pal consumu (vease [[#La reforma «Kosygin»|la reforma «Kosyguin»]]).&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Алексей Гвишиани: &quot;Не надо жалеть Косыгина!&quot;|idioma=rusu|editorial=[[Pravda|Pravda Online]]|url=http://www.pravda.ru/society/fashion/models/19-04-2004/47012-kosygin-0/|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010|fecha=9 d'abril de 2004}}&lt;/ref&gt; El XXIII Congresu del Partíu y el Novenu Plan quinquenal (1971–1975) fueren aplazaos por Brézhnev por cuenta de una llucha de poder dientro de la dirigencia soviética.{{sfn|Law|1975|p=211}} Nel XXIII Congresu del Partíu, Kosyguin prometió que'l Novenu Plan Quinquenal aumentaría los suministru d'alimentos, ropa y otros electrodomésticos hasta nun 50 per cientu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Daniels, Robert|títulu=The End of the Communist Revolution|editorial=[[Routledge]]|añu=1993|isbn=978-0415061504|páxina=65|enllaceautor=Robert Vincent Daniels}}&lt;/ref&gt; El plan prevía una medría masiva nel [[nivel de vida]] soviéticu, con Kosyguin proclamando una crecedera del 40 per cientu de los ingresos de la población nel so discursu ante'l Congresu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Daniels, Robert|títulu=A Documentary history of Communism in Russia: from Lenin to Gorbachev|editorial=[[UPNE]]|añu=1993|isbn=978-0874516161|páxina=302|enllaceautor=Robert Vincent Daniels}}&lt;/ref&gt;

El Décimu Plan Quinquenal (1976-1981) foi referíu por Kosyguin como'l plan calidable».&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Rutland, Peter|títulu=The Myth of the Plan: Lessons of Soviet Planning Experience|editorial=[[Taylor &amp; Francis]]|añu=1985|isbn=978-0091535700|páxina=137}}&lt;/ref&gt; Brézhnev refugó la so ufierta pa producir más [[bienes de consumu]] mientres Décimu Plan Quinquenal. Por causa de ello'l volume total de bienes de consumu na producción industrial solo asitióse nel 26 per cientu. El xenru de Kosyguin señaló qu'él se punxo furiosu cola decisión, y que declaró que mayores gastos en defensa llevaríen a la Xunión Soviética escontra una ''«ruina total»''.{{sfn|Ploss|2010|p=171}} El plan foi menos ambiciosu que los sos predecesores, con metes de crecedera industrial nacional non cimeres a lo que yá consiguiera'l restu del mundu. L'agricultura soviética recibiría una cuota d'inversión d'un 34 per cientu, una proporción enforma mayor que la so contribución proporcional a la economía soviética, que representaba solo'l 3 per cientu del [[PIB]] soviéticu.{{sfn|Wesson|1978|p=253}}

==== La reforma «Kosyguin» ====

Según Khrushchov, Kosyguin intentó reformar la [[economía planiada]] dientro d'un marcu [[socialista]]. En 1965 empecipió una reforma económica llargamente conocida como la reforma Kosyguin», na qu'intentó faer más eficiente la industria soviético por aciu la inclusión de delles midíes de mercáu comúnes n'Occidente como por casu el [[beneficiu económicu]], tamién intentó aumentar la cantidá de la producción, los incentivos pa los alministradores y trabayadores, y lliberar a los primeres de la [[burocracia]] estatal centralizada.{{sfn|Moss|2005|p=431}} La reforma fuera propuesta a Khrushchov en 1964, a quien evidentemente-y gustó y tomó delles midíes preliminares p'aplicala. Brézhnev dexó que la reforma siguiera porque la economía soviética taba entrando nun periodu de baxa crecedera.&lt;ref name=&quot;CIA&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Chauhan, Sharad|títulu=Inside CIA: Lessons in Intelligence|editorial=APH Publishing|añu=2004|páxina=207|isbn=978-8176486604}}&lt;/ref&gt; Na so fase de pruebes, la reforma aplicar a 336 empreses d'[[industria llixero]].{{sfn|Wesson|1978|p=240}}

La reforma foi influyida poles obres del economista soviéticu [[Evséi Liberman]]. Kosyguin sobreestimó la capacidá de la máquina alministrativa soviética pa desenvolver la economía y fixo «correiciones» a delles de les creencies más revesoses de Liberman sobre la descentralización. Según los críticos, los cambeos de Kosyguin a la visión orixinal de Liberman causaron el fracasu de la reforma.&lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt;

Kosyguin, quien mientres enforma tiempu fuera consciente de la superioridá d'Occidente, creía que la descentralización, con empreses semipúbliques y cooperatives yeren claves pa ponese al día. La so reforma buscaba un cambéu gradual d'una ''«economía alministrada pol Estáu»'' a un sistema en que ''«l'Estáu llindar a emponer a les empreses»''.{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} La reforma foi implementada, pero amosó dellos fallos ya incoherencies dende'l principiu.{{sfn|Moss|2005|p=431}}

==== Resultaos ====

El sueldu de los ciudadanos soviéticos aumentó abruptamente por cuasi 2,5 vegaes mientres el plan. Los salarios reales en 1980 xubieron a 232.7 rublos, en comparanza colos 166.3 rublos anteriores a la [[reforma económica soviética de 1965]] y al Octavu Plan Quinquenal. El primer periodu, 1960–1964, carauterizar por una crecedera baxa, ente que'l segundu periodu, 1965–1981, tuvo una mayor tasa de crecedera. El segundu periodu demostró vívidamente l'ésitu de la reforma Kosyguin, col promediu de crecedera añal del volume de negocios minoristes siendo de 11.2 millones de rublos, 1,8 vegaes cimera al primer periodu y 1,2 vegaes mayor que'l tercer periodu (1981–1985). Tamién aumentó'l consumu de bienes y la demanda diaria. El consumu d'electrodomésticos creció descomanadamente, el refrixeradores aumentaron d'un mínimu de 109.000 unidaes en 1964 a 440.000 en 1973; el consumu menguó mientres la reversión de la reforma. La producción d'automóviles aumentó y seguió faciéndolo hasta la década de 1980. El lideralgu soviéticu, so presión, trató d'apurrir productos más curiosos pa los consumidores soviéticos.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Анализ динамики показателей уровня жизни населения|trans_title=Analís de la dinámica de los niveles de vida|idioma=rusu|editorial=[[Universidá Estatal de Moscú]]|url=http://www.hist.msu.ru/Labs/Ecohist/OB8/slavkina.htm|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

La remoción de Khrushchov en 1964 marcó'l final del so «[[Khrushchovka|revolución de la vivienda]]». La construcción de viviendes menguó ente 1960–64 a un promediu de 1,63 millones de metros cuadraos. Tres esti descensu sópitu, aumentó de secute ente 1965-66, pero cayó nuevamente y depués creció costantemente (la tasa media de crecedera añal foi de 4.26 millones de metros cuadraos). Esto foi en gran parte por cuenta de les empreses. Magar la escasez de viviendes nunca foi resuelta dafechu y sigue siendo un problema na actual Rusia, la reforma superó al enclín negativu y anovó la crecedera de la construcción de viviendes.&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;/&gt;

==== Cancelación y repercusiones ====
La crecedera de la hostilidá escontra la reforma, los probes resultaos y la postura reformista de Kosyguin, conducieron a una reacción popular contra él. Perdió la mayor parte de los privilexos que gociaba antes de la reforma, pero Brézhnev nunca foi capaz de remover del cargu de Presidente del Conseyu de Ministros, a pesar de la so debilitada posición.{{sfn|Brown|2009|p=403}} Arriendes de la so fallida reforma, Kosyguin pasó'l restu de la so vida ameyorando l'alministración económica al traviés del cambéu de los oxetivos; implementó diversos programes p'ameyorar la seguridá alimentaria y garantizar la futura [[Desarrollu económicu|intensificación de la producción]].&lt;ref name=&quot;peoplesrussia&quot;&gt;{{Cita web|autor=Травин, Дмитрий|títulu=Алексей Николаевич Косыгин|trans_title=Alekséi Nikoláyevich Kosyguin|idioma=rusu|editorial=peoples.ru|url=http://www.peoples.ru/state/statesmen/kosugin/|fechaaccesu=20 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Nun esiste nenguna prueba pa sofitar l'afirmación de que la reforma contribuyera a l'alta crecedera na década de 1960, y que la so cancelación tuviera daqué que ver col estancamientu de la crecedera de la economía qu'empezó na década de 1970.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Sandle, Mark; Bacon, Edwin|títulu=Brezhnev Reconsidered|editorial=[[Palgrave Macmillan]]|añu=2002|isbn=978-033379463X|páxina=58}}&lt;/ref&gt;

=== Reformes de 1973 y 1979 ===
Kosyguin empecipió otra [[Reforma económica soviética de 1973|reforma económica en 1973]] col enfotu de debilitar los [[Ministerios de la Xunión Soviética|ministerios centrales]] y da-y más poderes a les autoridaes rexonales nos niveles republicanos y locales, pero'l fracasu de la mesma pa cumplir meta de Kosyguin condució a la so cancelación. Sicasí, la reforma tuvo ésitu na creación de ''asociaciones'', una organización que representa a delles empreses.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Dellenbrant, Jan Åke|títulu=The Soviet Rexonal Dilemma: Planning, People, and Natural Resources|editorial=[[M.E. Sharpe]]|añu=1986|páxines=74–75|isbn=978-087332384X}}&lt;/ref&gt; La última reforma importante entamada pol lideralgu anterior a la ''[[perestroika]]'' foi empecipiada pol [[Quintu Gobiernu de Kosyguin]] sobre una decisión conxunta del Comité Central y el Conseyu de Ministros. El so nome oficial foi la ''«meyora de la planificación y el refuerzu de los efeutos del mecanismu económicu nel aumentu de la eficacia na producción y la meyora de la calidá del trabayu»'', pero ye más conocida como la [[Reforma económica soviética de 1979|reforma de 1979]]. En contraste cola reforma de 1965, pretendía aumentar la participación económica del Gobiernu central por aciu la meyora de les funciones y responsabilidaes de los ministerios. Por cuenta de la dimisión de Kosyguin en 1980 y al enfoque conservador de [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]] sobre la economía, bien pocu de la reforma en realidá foi implementáu.&lt;ref&gt;{{Cita web|autor=ютуба, любитель|títulu=30 лет назад умер Алексей Косыгин|trans_title=¿Un reformista antes de Yegor Gaidar? Kosyguin morrió hai 30 años|idioma=rusu|obra=Newsland|url=http://newsland.ru/news/detail/id/602062/cat/94/|fechaaccesu=29 d'avientu de 2010|fecha=17 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Vida posterior, arrenunciu y muerte ===
[[Ficheru:Kosygin and Ceaușescu.jpg|thumb|Kosyguin (derecha) estrechando la mano col líder comunista [[Rumanía|rumanu]] [[Nicolae Ceaușescu]] en 1974.]]
A mediaos de la década de 1970 Brézhnev estableciera una base de poder lo suficientemente fuerte como pa convertise efeutivamente en líder. Acordies con l'historiador Ilyá Zemtsov, autor de ''Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika'', Kosyguin ''«empezó a perder poder»'' col XXIV Congresu del Partíu en 1971 onde per primer vegada s anunció la fórmula del 'Politburó lideráu por Brézhnev' y xuntu col debilitamientu de la so posición, Brézhnev mover pa reforzar la tenencia del aparatu del partíu sobre l'aparatu de Gobiernu, debilitando entá más la posición de Kosyguin.{{sfn|Zemtsov|1989|p=119}} L'historiador Robert Wesson, autor de ''Lenin's Legacy: The Story of the CPSU'', reparó que l'informe económicu de Kosyguin mientres el XXV Congresu del Partíu ''«indicó más claramente'l final de la llucha»'' ente Brézhnev y Kosyguin.{{sfn|Wesson|1978|p=253}} Foi inda más estremáu cuando Brézhnev publicó les sos memories, nes qu'afirmó qu'él y non Kosyguin, tuvo al cargu de toles principales decisiones económiques.{{sfn|Wesson|1978|p=254}} Pero pa empiorar les coses pa Kosyguin, Brézhnev bloquió cualesquier futura conversación sobre la reforma económica dientro del aparatu del partíu y del Gobiernu, y l'información relativa a la reforma de 1965 foi suprimida.{{sfn|Wesson|1978|p=253}}

Brézhnev consolidó la so posición sobre l'aparatu de Gobiernu por aciu el fortalecimientu de la posición de Podgorni como [[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Soviet Supremu]], lliteralmente'l xefe d'Estáu, dándo-y al cargu dalgunes de les funciones del Presidente del Conseyu de Ministros. La [[Constitución de la Xunión Soviética de 1977|Constitución soviética de 1977]] reforzó'l control de Podgorni sobre'l Conseyu de Ministros, col puestu de xefe d'Estáu recibiendo dellos poderes executivos. Ello ye que por cuenta de esa Constitución, el Conseyu de Ministros quedó subordináu del Presidium del Soviet Supremu.{{sfn|Zemtsov|1989|p=118}} Cuando Podgorni foi sustituyíu como xefe d'Estáu por Brézhnev en 1977, el papel de Kosygin na alministración diaria de les actividaes del Gobiernu menguó drásticamente, debíu al nuevu puestu ocupáu por Brézhnev.&lt;ref name=&quot;TimeT&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Soviet Union: And Then There Was One|obra=[[Time]]|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,924497,00.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2011|fecha=3 de payares de 1980}}&lt;/ref&gt; Empezaron a circular rumores dientro de los círculos cimeros y nes cais, de que Kosygin retiraríase por cuenta de mala
salú.{{sfn|Zemtsov|1989|p=119}}

L'afitamientu de Brézhnev nel poder debilitara la influyencia y el prestíu de Kosyguin dientro del Politburó. Na década de 1970, cuando la so posición recibía un golpe tres otru, foi hospitalizáu con frecuencia y en delles ocasiones [[Kiril Mázurov]], el Primer Vicepresidente del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]], actuó nel so llugar mientres la so ausencia.{{sfn|Zemtsov|1989|p=105}} Kosyguin sufrió'l so primer ataque cardiacu en 1976. Dempués d'esti incidente, dizse que la so personalidá pasó de ser vibrante a tar cansáu y fartu; d'alcuerdu a persones cercanes a él, paecía perder la voluntá de siguir el so trabayu. Presentó dos veces una carta d'arrenunciu ente 1976 y 1980, pero foi refugáu en dambes ocasiones.&lt;ref name=&quot;Pravdafour&quot;/&gt; Mientres la so llicencia por enfermedá, Brézhnev designó a [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]] pal puestu de Primer Vicepresidente del Conseyu de Ministros. Tíjonov, según con Brézhnev, yera un conservador y por aciu el so puestu foi capaz d'amenorgar a Kosyguin a un papel de reserva. Nun plenariu del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]] en xunu de 1980, el plan de desarrollu económicu soviéticu foi esbozáu por Tíjonov y non por Kosyguin. Los poderes del Presidente del Conseyu de Ministros menguaron hasta'l puntu en que Kosyguin viose obligáu a aldericar toles decisiones tomaes pol Conseyu de Ministros con Brézhnev.{{sfn|Zemtsov|1989|p=119}}

Kosyguin foi hospitalizáu n'ochobre de 1980; mientres la so permanencia escribió una curtia carta d'arrenunciu; a otru día foi quitáu de tola proteición del Gobiernu, comunicación y artículos de luxu que ganara mientres la so vida política. Morrió solo'l 18 d'avientu de 1980; nengún de los sos colegues del Politburó, ex ayudantes o guardias de seguridá visitar. A la fin de la so vida, Kosyguin tarrecía pol fracasu completu del Oncenu Plan Quinquenal (1981–1985), afirmando que'l lideralgu d'esi momentu taba pocu dispuestu a reformar la enllancada economía soviética. La so muerte foi retardada mientres tres díes, yá que finara na viéspora del cumpleaños de Brézhnev. Foi soterráu na [[Plaza Roja]] de [[Moscú]]&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;&gt;{{Cita web|autor=Вергасов, Фатех|títulu=Организация здорового накала|idioma=rusu|editorial=pseudology.org|url=http://www.pseudology.org/byvaly/ZdorovyjNakal.htm|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; y foi emponderáu por Brézhnev como una persona que ''«trabayó desinteresadamente pol bien del Estáu soviéticu»''.&lt;ref name=&quot;Time&quot;&gt;{{Cita web|títulu=World: Lonely Death of a Survivor|page=1|obra=[[Time]]|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,922275,00.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2011|fecha=29 d'avientu de 1980}}&lt;/ref&gt; Llevar a cabu un [[funeral d'Estáu]] y Kosyguin foi honráu polos sos pares; Brézhnev, [[Yuri Andrópov]] y Tíjonov y asitiaron una urna coles sos cenices na [[Necrópolis de la Muralla del Kremlin]] de [[Moscú]].&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;/&gt;

== Personalidá ==

En comparanza con otros funcionarios soviéticos, Kosyguin destacóse como un líder pragmáticu y relativamente independiente. Nuna descripción dada por un funcionariu cimeru anónimu del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], foi descritu como ''«una figura solitaria y daqué tráxica»'' que ''«entendió les nueses falles y los defeutos de la nuesa situación polo xeneral y en particular aquelles de la nuesa política n'[[Oriente Mediu]], pero, siendo un home bien moderáu, prefirió ser cautelosu»''. Un antiguu compañeru anónimu de Kosyguin dixo que ''«siempres tuvo una opinión propia y defender. Yera un home bien sollerta y desempeñábase brillantemente mientres les negociaciones. Yera capaz de ingeniárselas rápido col material que yera totalmente nuevu pa él. Nunca vi xente d'esi calibre dempués»''.&lt;ref name=&quot;Kosyginafghanistan&quot;&gt;{{cita llibru|autor=Saikal, Amin|títulu=Modern Afghanistan: a History of Struggle and Survival|editorial=[[I.B. Tauris]]|añu=2006|allugamientu=Nueva York|páxina=293|isbn=978-1845113160}}&lt;/ref&gt;

El [[Primer ministru de Canadá|Primer Ministru canadiense]] [[Pierre Elliott Trudeau|Pierre Trudeau]] dixo que Kosyguin yera como ''«Khrushchov ensin tosquedá, un home paternal que foi'l precursor de Mikhaíl Gorbachov»''. Señaló que Kosyguin taba dispuestu a aldericar temes que por enforma tiempu la postura soviética nun los encetara frontalmente.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Bothwell, Robert; Granatstein J.L.|títulu=Pirouette: Pierre Trudeau and Canadian Foreign Policy|editorial=[[University of Toronto Press]]|añu=1991|allugamientu=Toronto|páxina=193|isbn=978-0802068731}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor = Rosenberger, Chandler | títulu = Perspective | editorial = [[Universidá de Boston]] (Institute for the Study of Conflict, Ideology &amp; Policy) | volume = 8 | number = 2 | page = | url = http://www.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html | fechaaccesu = 3 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt; L'ex [[Secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos]] [[Henry A. Kissinger]] dixo que Kosyguin yera devotu, cuasi fanáticamente, al so trabayu. Yera vistu polos diplomáticos occidentales como un pragmatista ''«con un esterior glacial que yera ortodoxu si non ríxidu»''.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=World: Lonely Death of a Survivor (page 2)|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,922275-2,00.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2011|fecha=29 d'avientu de 1980}}&lt;/ref&gt; [[Andréi Sájarov]], un [[Disidentes soviéticos|disidente soviéticu]], creía que Kosyguin yera ''«l'home más intelixente y más difícil del Politburó»''.&lt;ref name=&quot;TimeT&quot;/&gt;

== Legáu ==

=== Evaluaciones históriques ===

Kosyguin resultaría ser un alministrador bien competente, col [[nivel de vida]] soviéticu aumentando considerablemente por cuenta de la so cautelosa política reformista.&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;/&gt; La so moderada reforma de 1965, al igual que'l [[Destemple de Khrushchov|destemple]] de [[Nikita Khrushchov]], radicalizara'l movimientu reformista soviéticu. Ente que [[Leonid Brézhnev]] taba satisfechu con caltener la estructura centralizada de la [[economía planiada]] soviética, Kosyguin intentó revitalizar el sistema económicu enfermu descentralizando la direición. Tres la muerte de Brézhnev en 1982, el movimientu reformista foi estremáu ente'l camín de [[Yuri Andrópov]] de la disciplina y el control y la [[lliberalización]] de Gorbachov de tolos aspeutos de la vida pública.&lt;ref name=&quot;coldwarenc&quot;&gt;{{cita llibru|autor=van Dijk, Ruud|títulu=Encyclopedia of the Cold War|volume=1|editorial=Routledge|añu=2008|allugamientu=Nueva York|páxina=525|isbn=978-0415975158}}&lt;/ref&gt;

L'autor Ilyá Zemtsov describió a Kosyguin como daquién ''«decidíu ya intelixente, un alministrador escepcional»'' y afirmó que s'estremó de los demás miembros del lideralgu soviéticu pol so ''«estraordinaria capacidá de trabayu»''.{{sfn|Zemtsov|1989|pp=86–87}} Los historiadores Moshe Lewin y Gregory Elliott, los autores de ''El sieglu soviéticu: ¿qué asocedió realmente na Xunión Soviética?'', describir como un ''«fabulosu alministrador».''{{sfn|Elliott|Lewin|2006|p=167}} David Law escribió que ''«la so fortaleza»'' yera ''«la so escepcional capacidá como alministrador»'' y acordies con Law, Kosyguin demostró tamién ser un ''«políticu competente».''{{sfn|Law|1975|221}} Los historiadores [[Evan Mawdsley]] y [[Stephen K. White|Stephen White]] afirmen que Brézhnev nun foi capaz de remover a Kosyguin porque'l so remoción significaría la perda del so postreru ''«alministrador capaz»''.&lt;ref name=&quot;brezhnevk&quot;&gt;{{cita llibru|autor=[[Evan Mawdsley|Mawdsley, Evan]]; [[Stephen K. White|White, Stephen]]|títulu=The Soviet Elite from Lenin to Gorbachev: The Central Committee and Its Members, 1917–1991|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=2000|isbn=978-0198297386|páxina=272}}&lt;/ref&gt; Nel so llibru, ''The Unknown Stalin'', los autores Roy Medvédev y Zhores Medvédev dixeron que Kosyguin yera un ''«organizador escepcional»'' y el ''«nuevu [[Nikolái Voznesenski|Voznesenski]]»''.&lt;ref name=&quot;unknownStalin&quot;/&gt; L'historiador Archie Brown, autor de ''The Rise &amp; Fall of Communism'', considera que la [[reforma económica soviética 1965]] foi demasiáu ''«modesta»'' y reclamó que Kosyguin ''«yera en gran midida un productu del sistema ministerial soviéticu, qu'evolucionó so Stalin, pa convertise nun reformista económicu radical»''. Sicasí, Brown cree que Kosyguin foi ''«un bon alministrador»''.{{sfn|Brown|2009|p=403}} Gvishiani, un historiador rusu, concluyó que ''«Kosyguin sobrevivió tantu a Stalin como Khrushchov, pero nun llogró sobrevivir a Brézhnev»''.&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;/&gt;

Kosyguin foi vistu con simpatía pol pueblu soviéticu y entá anguaño ye vistu como una figura importante na hestoria rusa y soviética.&lt;ref name=&quot;saddeath&quot;&gt;{{Cita web|títulu=Алексей Гвишиани: &quot;Не надо жалеть Косыгина!&quot; (páxina 1)|idioma=rusu|editorial=[[Pravda|Pravda Online]]|url=http://www.pravda.ru/society/fashion/models/19-04-2004/47012-kosygin-0/|fechaaccesu=3 de setiembre de 2010|fecha=9 d'abril de 2004}}&lt;/ref&gt; Según Nikolái Egórychev, la popularidá de Kosyguin ente'l pueblu soviéticu, fizo que Brézhnev desenvolviera «fuertes celos» d'él. Mikhaíl Smirtyukov, un ex [[Oficial Executivu de la Xunión Soviética|Oficial Executivu]] del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]], recordó que Kosyguin negar a dir beber con Brázhnev, daqué que lu fadió enforma a Brézhnev.&lt;ref name=&quot;brezhnevk&quot;/&gt; Nun discursu ante'l [[Soviet Supremu de la Xunión Soviética]] en 1987, [[Nikolái Ryzhkov]], el postreru [[Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética|Presidente]] del Conseyu de Ministros, referir a les ''«murnies esperiencies de la reforma de 1965»'' y afirmó que tou foi de mal en peor dempués de la cancelación de la mesma.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Ellman, Michael|títulu=Socialist Planning|editorial=[[Cambridge University Press|Cambridge University Press Archive]]|añu=1989|páxina=73|isbn=978-0521358663|enllaceautor=Michael Ellman}}&lt;/ref&gt;

=== Honores ===

Mientres la so vida, Kosyguin recibió siete Órdenes y dos premios del Estáu soviéticu.&lt;ref name=&quot;peoplesrussia&quot;/&gt; Foi gallardoniáu dos veces col [[Héroe del Trabayu Socialista]]; unu d'ellos en 1964 mientres el so cumpleaños númberu 60 pol [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium del Soviet Supremu]], nesta ocasión tamién recibió una [[Orde de Lenin]] y una medaya d'oru d'[[Focete y martiellu|el focete y el martiellu]]. El 20 de febreru de 1974 el Presidium del Soviet Supremu concediólu, esta vegada pa conmemorar el so cumpleaños númberu 70, otra Orde de Lenin y una segunda medaya d'oru del focete y el martiellu. En total, Kosyguin recibió seis Órdenes de Lenin del Estáu soviéticu y una [[Orde de la Revolución d'Ochobre]] y una [[Orde de la Bandera Colorada del Trabayu]].&lt;ref name=&quot;warheroes&quot;&gt;{{Cita web|autor=Redactor|títulu=Косы́гин, Алексе́й Никола́евич|trans_title=Kosyguin, Alekséi Nikoláyevich|idioma=rusu|editorial=warheroes.ru|url=http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=9113|fechaaccesu=18 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Mientres una [[visita oficial]] a [[Perú]] na década de 1970 xuntu con Leonid Brézhnev y Andréi Gromyko, los trés fueron gallardoniaos cola [[Orde El Sol de Perú]] pol Presidente [[Francisco Morales Bermúdez]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Central Asian Research Centre|volume=8|títulu=USSR and Third World|editorial=Central Asian Research Centre|fecha=1979 (digitalizado el 8 de febreru de 2010)|allugamientu=[[Universidá d'Indiana]]|páxina=64}}&lt;/ref&gt; Nel so honor, la Universidá Testil Estatal de Moscú foi nomada col so nome en 1981 y en 1982 foi asitiáu un bustu en [[Leningráu]], güei San Petersburgu. En 2006 el [[Gobiernu de la Federación de Rusia|Gobierno rusu]] renombró una cai nel so honor.&lt;ref name=&quot;warheroes&quot;/&gt;

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|apellíu=Brown|nome=Archie|títulu=The Rise &amp; Fall of Communism|idioma=inglés|añu=2009|editorial=The Bodley Head|ubicación=Londres|isbn=978-0224078795}}
* {{cita llibru|apellíu=Moss|nome=Walter|títulu=A History of Russia: Since 1855|idioma=inglés|añu=2005|editorial=Anthem Press|ubicación=Londres|isbn=978-1843310341}}
* {{cita llibru|apellíu1=Elliott|nome1=Gregory|apellíu2=Lewin|nome2=Moshe|enllaceautor2=Moshe Lewin|títulu=El sieglu soviéticu: ¿qué asocedió realmente na Xunión Soviética?|url=https://books.google.com.uy/books/about/El sieglu_sovi%C3%A9tico.html?id=SxPCAAAACAAJ&amp;redir_esc=y|idioma=español|edición=1|añu=2006|editorial=[[Editorial Crítica|Crítica]]|ubicación=Barcelona|isbn=978-84-8432-738-7}}
* {{cita llibru|apellíu=Law|nome=David A.|títulu=Russian Civilization|idioma=inglés|añu=1975|editorial=Ardent Mediu|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0842205292}}
* {{cita llibru|apellíu=Service|nome=Robert|enllaceautor=Robert Service|títulu=History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century|idioma=inglés|añu=2003|editorial=[[Penguin Books]]|isbn=978-0141037970}}
* {{cita llibru|apellíu=Wesson|nome=Robert G.|títulu=Lenin's Legacy: The Story of the CPSU|idioma=inglés|añu=1978|editorial=Hoover Press|allugamientu=Stanford, California|isbn=978-0817969225}}
* {{cita llibru|apellíu=Zemtsov|nome=Ilya|títulu=Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika|idioma=inglés|añu=1989|editorial=Transaction Publishers|isbn=978-0887382606}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Alexei Kosygin}}

{{socesión
| predecesor = [[Nikita Khrushchov]]
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of the Soviet Union 1.svg|45px]]&lt;br /&gt;[[Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética]]
| periodu = 1964-1980
| socesor = [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]]
| predecesor2 =[[Frol Kozlov]]
| títulu2 = [[Ficheru:Coat of arms of the Soviet Union 1.svg|45px]]&lt;br /&gt;Primer Vicepresidente del [[Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética]]
| periodu2 =1960–1964
| socesor2 =[[Dmitri Ustínov]]
| predecesor3 = [[Iósif Kuzmín]]
| títulu3 =[[Ficheru:Coat of arms of the Soviet Union 1.svg|45px]]&lt;br /&gt;Presidente del [[Comité Estatal de Planificación]]
| periodu3 = 1959–1960
| socesor3 =[[Vladímir Nóvikov]]
}}

{{Tradubot|Alekséi Kosyguin}}

{{NF|1904|1980|Kosygin, Aleksei}}

[[Categoría:Gobernantes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Héroe del Trabayu Socialista]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de la Segunda Guerra Mundial]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Persones de San Petersburgu]]</text>
      <sha1>243sdnih3y4sc68gv5014np2e0cp1un</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Leonid Brézhnev</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117284</id>
    <revision>
      <id>3703184</id>
      <parentid>3677286</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86744" xml:space="preserve">{{persona}}
{{cirílicu|'''Leonid Ilich Brézhnev'''|id=rus|cir='''Леони́д Ильи́ч Бре́жнев'''}} ({{audiu|Ru-Leonid Ilich Brezhnev.ogg|pronunciación}}); {{nym}} foi'l [[Secretariu xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]] (CC) del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] (PCUS), presidiendo al país dende 1964 hasta la so muerte en 1982. El so mandatu de dieciocho años como Secretariu Xeneral foi unu de los más llargos, solo superáu pol d'[[Josif Stalin]]. Mientres el Gobiernu de Brézhnev, la influencia global de la [[Xunión Soviética]] creció considerablemente, en parte por cuenta de la espansión militar que tuvo'l país mientres esti periodu, pero'l so desempeñu como líder de cutiu foi criticáu por marcar l'empiezu d'un periodu d'estancamientu económicu, con vistes a graves problemes económicos que finalmente llevaron a la [[disolución de la Xunión Soviética]] en 1991.

Brézhnev nació en [[Dniprodzerzhynsk|Kámenskoye]] nuna familia d'obreros [[Pueblu rusu|rusos]]. Dempués de graduase nel Institutu Metalúrxicu de Dnieprodzerzhinsk, convertir n'[[Metalurxa|inxenieru metalúrxicu]] na [[Hestoria de la siderurxa|industria del fierro y aceru]], n'Ucraína. En 1923 ingresó nel [[Komsomol]] y en 1929, convirtióse'n miembru del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]], xugando un papel activu nos asuntos del mesmu. Foi reclutáu pa facer el serviciu militar de momentu mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]; dexó l'exércitu en 1946 col rangu de Mayor Xeneral. En 1952 Brézhnev pasó a ser miembru del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]], y en 1964, socedió a [[Nikita Khrushchov]] como Primer Secretariu; [[Alekséi Kosygin]] socedió a Khrushchov nel so puestu de [[Presidente del Conseyu de Ministros de la URSS|Presidente del Conseyu de Ministros]].

Como líder, Brézhnev trabayó n'equipu y buscó consultar a los sos colegues antes d'actuar, pero'l so intentu de gobernar ensin reformes económiques bultables llevaron a un cayente nacional a mediaos de la década de 1970, un periodu conocíu como la [[Estancamientu brezhneviano|era d'estancamientu]]. L'aumentu significativu nos gastos militares que nel momentu de la so muerte asitiáronse, según el [[bloque capitalista]], n'aproximao un 15% del PIB del país (un 8% según la mesma [[XRSS]]) y un lideralgu cada vez más vieyu ya ineficaz sentaron les bases pa un PIB menguante en comparanza coles naciones occidentales. Al mandu de la URSS, Brézhnev impulsó la distensión ente los paises d'Oriente y Occidente. La so última decisión importante nel poder foi [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|unviar al Exércitu Soviéticu a Afganistán]] nun intentu de salvar al [[República Democrática d'Afganistán|feble Gobiernu]] que lluchaba contra los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]].

Brézhnev finó'l 10 de payares de 1982 y [[Yuri Andrópov]] socediólu nel so puestu de Secretariu Xeneral. Brézhnev afaló'l [[cultu a la personalidá]], anque non al mesmu nivel vistu baxo'l gobiernu de Stalin. [[Mikhaíl Gorbachov]], que dirixó la URSS dende 1985 a 1991, denunció'l so llegáu y condució el procesu de [[lliberalización]] de la Xunión Soviética.

== Primeros años y carrera ==

=== Primeros años ===
Brézhnev nació'l [[19 d'avientu]] de [[1906]] en Kámenskoye (agora [[Dniprodzerzhynsk]] n'Ucraína), fíu del [[ferreru|obreru metalúrxicu]] Ilya Yákovlevich Brézhnev y la so esposa, Natalia Denisovna. En distintos momentos de la so vida, Brézhnev especificó'l so orixe étnicu de forma alternativa, tanto ucranianu como rusu, optando por esti postreru mientres xubía dientro del Partíu Comunista.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=6}} Como munchos mozos nos años posteriores a la [[Revolución Rusa de 1917]], recibió una [[Formación profesional|educación téunica]], nun principiu centrada na [[Manexu del recursu tierra|xestión de tierres]] onde s'empecipió como [[Agrimensura|agrimensor]] y depués en [[metalurxa]]. Graduar nel Institutu Metalúrxicu de Dnieprodzerzhinsk en 1935{{sfn|McCauley|1997|p=47}} y convirtióse n'inxenieru metalúrxicu nes industries del fierro y l'aceru del este d'Ucraína. Xunir a la organización xuvenil del [[PCUS|Partíu Comunista]], el [[Komsomol]], en 1923 y al propiu partíu en 1929.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=6}}

Nos años 1935 y 1936, Brézhnev foi reclutado pal serviciu militar obligatoriu, y dempués de tomar cursos nuna escuela de tanques, desempeñóse como [[comisariu políticu]] nuna fábrica de tanques. Más tarde, en 1936, convertir en direutor del Institutu Metalúrxicu de Dnieprodzerzhinsk (escuela téunica). En 1936, foi treslladáu al centru rexonal de [[Dnipropetrovsk]] y, en 1939, convertir en secretariu del partíu en Dnipropetrovsk,{{sfn|McCauley|1997|p=47}} al cargu de les industries de defensa más importantes de la ciudá. Como daquién que sobrevivió a la [[Gran Purga]] de Stalin de 1937 a 1939, podría llograr rápidos ascensos una y bones les purgues abrieron munchos cargos nos rangos cimeros y entemedios del Partíu y l'Estáu.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=6}}

=== Serviciu militar y entamos de la so carrera ===
[[Ficheru:Brezhnev 1942.jpg|thumb|Brézhnev como comisariu políticu en 1942.]]
L'[[Alemaña nazi]] [[Frente Oriental (Segunda Guerra Mundial)|invadió la Xunión Soviética]] en xunu de 1941. Brézhnev foi, como la mayoría de los funcionarios del partíu de rangu mediu, reclutado darréu. Trabayó pa sacupar a les industries de Dnipropetrovsk escontra l'este de la Xunión Soviética primero que la ciudá cayera en manes de los alemanes el 26 d'agostu y depués foi asignáu como [[comisariu políticu]]. N'ochobre, Brézhnev foi nomáu subdireutor de l'alministración política del Frente Sur, col rangu de Comisariu de la Brigada.{{sfn|Green|Reeves|1993|p=192}} Cuando Ucraína foi ocupada polos alemanes en 1942, Brézhnev foi unviáu a [[El Cáucasu]] como subjefe de l'alministración política del Frente de Transcaucasia. N'abril de 1943, convertir en xefe del Departamentu Políticu del Exércitu 18. Más tarde mientres esi mesmu añu, l'Exércitu 18 formó parte del [[1º Frente Ucranianu|Primer Frente Ucranianu]], cuando l'[[Exércitu Coloráu]] recuperó la iniciativa y avanzó escontra l'oeste al traviés d'Ucraína.{{sfn|Murphy|1981|p=80}} El comisario políticu principal del Frente yera [[Nikita Khrushchov]], quien se convirtió nun importante mecenes de la carrera de Brézhnev. Brézhnev axuntar con Khrushchov en 1931, pocu dempués de xunise al partíu, y en poco tiempu, siguió'l so ascensu nes files y convirtióse en protexíu de Khrushchov.{{sfn|Childs|2000|p=84}} A la fin de la guerra n'Europa, Brézhnev foi comisariu políticu xefe del [[Cuartu Frente Ucranianu]], qu'entró en [[Praga]] dempués de la rindición alemana.{{sfn|Green|Reeves|1993|p=192}}

Brézhnev dexó l'Exércitu Soviéticu col rangu de Mayor xeneral n'agostu de 1946. Pasó tola guerra como un comisariu en llugar d'un comandante militar. Dempués de trabayar nos proyeutos de reconstrucción n'Ucraína, convirtióse nuevamente en Primer Secretariu en Dnipropetrovsk. En 1950, convertir en diputáu del [[Soviet Supremu de la Xunión Soviética]], el máximu órganu llexislativu de la Xunión Soviética. Esi mesmu añu foi nomáu como Primer Secretariu del Partíu en [[República Socialista Soviética de Moldavia|Moldavia]].{{sfn|McCauley|1997|p=48}} En 1952, convertir en miembru del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central del Partíu Comunista]] y presentóse como candidatu a miembru nel Presidium (antiguu [[Buró Políticu del Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Politburó]]).{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=7}}

Stalin morrió en marzu de 1953 y na reorganización que siguió, el Presidium foi abolíu y reconstituyóse un pequeñu Politburó. Anque Brézhnev nun se fixo miembru del Politburó, foi nomáu xefe de la Direición Política del Exércitu y la Marina col rangu de [[Teniente xeneral]], una posición bien alta. Esto foi debíu probablemente al nuevu poder del so patrocinador Khrushchov, qu'asocediera a Stalin como Secretariu Xeneral del Partíu. El 07 De mayu de 1955, Brézhnev foi nomáu Primer Secretariu del [[Partíu Comunista de Kazakstán|Partíu Comunista]] de la [[RSS de Kazakstán]]. La so función yera simple: faer les nueves tierres agrícolamente granibles; con esta directiva, empezó la primeramente esitosa [[campaña de tierres vírxenes]]. Brézhnev foi afortunáu por ser llamáu nuevamente en 1956; la collecha nos años siguientes demostró ser decepcionante y perxudicaría la so carrera política si quedárase.{{sfn|McCauley|1997|p=48}}

En febreru de 1956, Brézhnev tornó a Moscú, xubíu a candidatu a miembru del Politburó y col control asignáu de la industria de defensa, el [[Programa espacial de la URSS|programa espacial]], la industria pesao y la construcción de capital.&lt;ref name=&quot;soyouthinkyoucandance&quot;&gt;{{cita noticia | autor = Hough, Jerry F. | url = https://books.google.com/books?id=dQoAAAAAMBAJ&amp;pg=PA49&amp;dq=Leonid+Brezhnev+1956+%22space+program%22&amp;lr=&amp;hl=non&amp;cd=4#v=onepage&amp;q=Leonid%20Brezhnev%201956%20%22space%20program%22&amp;f=false | páxina = 49 | títulu = Soviet succession and policy choices | obra = [[Bulletin of Atomic Scientists]] | fecha = Payares de 1982 | fechaaccesu = 11 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; Agora yera un miembru d'altu rangu de la comitiva de Khrushchov, y en xunu de 1957, sofitó a Khrushchov na so llucha contra la vieya guardia estalinista na direición del partíu, el llamáu «[[Grupu Anti-Partíu]]». Tres la derrota de la vieya guardia, Brézhnev fíxose miembru de plenu derechu del Politburó. Convertir nel segundu Secretariu del Comité Central en 1959,{{sfn|McCauley|1997|p=48}} y en mayu de 1960, foi promovíu al cargu de [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidente del Presidium del Soviet Supremu]],{{sfn|Hough|Fainsod|1979|p=371}} faciéndo-y xefe nominal del Estáu, anque'l poder real moraba con Khrushchov como Secretariu del Partíu. En 1962, Brézhnev convertir en ciudadanu honorariu de [[Belgráu]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://blic.rs/beograd.php?id=66015 Đilas podržao predlog|títulu=Đilas podržao predlog|apellíu=Korlat|nome=N|fecha=18 de payares de 2008|obra=[[Blic (periódicu)|Blic]]|idioma=serbiu|fechaaccesu=7 de setiembre de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081221215109/http://www.blic.rs/beograd.php?id=66015|fechaarchivu=21 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Remoción de Khrushchov ===
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-B0628-0015-035, Nikita S. Chruchstschow.jpg|160px|alt=A portrait shot of an older, bald man with bifocal glasses. He is wearing a blazer over a collared shirt and tie. In his hands, he is holding a set of papers.|thumb|right|Khrushchov nel añu 1963, un añu antes del so remoción.]]
Hasta aprosimao 1962, la posición de Khrushchov como líder del partíu yera segura; pero'l vieyu líder, volvióse más erráticu y el so rendimientu socava l'enfotu de los sos compañeros dirixentes. Los crecientes problemes económicos de la Xunión Soviética tamién aumentaron la presión sobre'l lideralgu de Khrushchov. N'apariencia, Brézhnev permaneció lleal a Khrushchov, pero en 1963 arreyar nuna intriga pa remover al líder del poder, posiblemente desempeñando un papel destacáu n'este. En 1963, Brézhnev asocedió a [[Frol Kozlov]], otru protexíu de Khrushchov, como Secretariu del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]], estableciéndose como'l posible socesor de Khrushchov.{{sfn|Taubman|2003|p=615}} En 1964 Khrushchov facer [[Secretariu xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Segundu Secretariu]], lliteralmente líder del partíu axuntu.{{sfn|Taubman|2003|p=616}}

Dempués de tornar d'[[Escandinavia]] y [[Checoslovaquia]] y ensin sentir nada raru, Khrushchov dir de vacaciones a [[Pitsunda]], cerca del [[Mar Negru]] n'ochobre de 1964. Al so regresu, los sos funcionarios del Presidium felicitar pol so trabayu nel cargu. [[Anastás Mikoyán]] visitar, dándo-y a entender que nun tendría de tar demasiáu satisfechu cola so situación actual. [[Vladímir Semichastny]], xefe de la [[KGB]],{{sfn|Service|2009|p=376}} foi una parte crucial de la combalechadura, yá que la so deber yera informar a Khrushchov si había daquién conspirando contra'l so lideralgu. [[Nikolái Ignátov]], quien fuera despidíu por Khrushchov, pidió discretamente la opinión de dellos miembros del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]]. Dempués de dellos intentos fallíos, el so colega conspirador [[Mikhaíl Súslov]] llamó per teléfonu a Khrushchov el 12 d'ochobre y solicitó-y que tornara a [[Moscú]] p'aldericar la situación de l'[[agricultura soviética]]. Col tiempu Khrushchov entendió lo que taba pasando, y díxo-y a Mikoyán, ''«si yo soi la cuestión, nun voi oponer resistencia»''.{{sfn|Service|2009|p=377}} Ente que una minoría encabezada por Mikoyán quería quitar a Khrushchov del cargu de Primer Secretariu pero caltenelo como [[Presidente del Conseyu de Ministros de la URSS|Presidente del Conseyu de Ministros]], la mayoría encabezada por Brézhnev quería sacalo de l'actividá política.{{sfn|Service|2009|p=377}}

Brézhnev y [[Nikolái Podgorni]] apelaron al Comité Central, culpando a Khrushchov polos fracasos económicos y acusándolo de [[voluntarismu]] y comportamientu impúdico. Influyíos polos aliaos de Brézhnev, los miembros del Politburó votaron a favor de remover a Khrushchov del so cargu.{{sfn|Taubman|2003|p=5}} Amás, dellos miembros del Comité Central queríen sometelo a dalgún tipu castigo. Pero Brézhnev, quien yá fuera aseguráu nel cargu de Secretariu Xeneral, vio poques razones pa castigar entá más al so antiguu mentor.{{sfn|Service|2009|p=378}} Brézhnev foi nomáu Primer Secretariu, pero nesi momentu creíase que sería dalgún tipu de líder de transición, que solo taría hasta qu'otru líder entrara.&lt;ref name=McNeal&gt;{{cita llibru|apellíos=McNeal|nome=Robert|títulu=The Bolshevik Tradition|añu=1975|páxines=164}}&lt;/ref&gt; [[Alekséi Kosygin]] foi nomáu [[xefe de Gobiernu]] y Mikoyán convertir nel [[xefe d'Estáu]].{{sfn|Taubman|2003|p=16}} Brézhnev y los sos compañeros sofitaron a la llinia xeneral del partíu tres la muerte d'[[Josif Stalin]], pero consideraben que les reformes de Khrushchov quitáren-y gran parte de la estabilidá a la Xunión Soviética. Unu de los principales motivos de la espulsión de Khrushchov foi qu'él inoraba de cutio a otros miembros del partíu. ''[[Pravda]]'', unu de los periódicos de la Xunión Soviética, escribió sobre les nueves temes perdurables como'l [[lideralgu coleutivu]], la planificación científica, la consulta con espertos, la regularidá organizativa y el final de les combalechadures. Cuando Khrushchov dexó'l focu de lluz público, nun hubo nenguna conmoción popular una y bones la mayoría de los ciudadanos soviéticos, incluyendo la [[intelligentsia]], prevíen un periodu de estabilización, el constante desenvolvimientu de la sociedá soviética y la continua crecedera económica nos próximos años.{{sfn|Service|2009|p=378}}

== Líder (1964–1982) ==
=== Afitamientu del poder ===
[[Ficheru:RIAN archive 36535 Secretary general of the CPSU Central Committee Leonid Brezhnev after speaking at the VLKSM Central Committee plenary session.jpg|thumb|left|Brézhnev depués de falar na sesión plenaria del Comité Central del [[Komsomol]] (fotografía tomada en 1968).]]
Les primeres reformes polítiques fueron consideraes como predecibles. En 1964, un plenariu del Comité Central prohibió a cualquier individuu de caltener los dos cargos más poderosos del país (el de [[Secretariu xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] y el de [[Presidente del Conseyu de Ministros de la URSS|primer ministru]]).{{sfn|Service|2009|p=378}} Al ex Presidente del [[KGB|Comité pa la Seguridá del Estáu]] (KGB) [[Alexander Shelepin]] nun-y prestó'l nuevu lideralgu coleutivu y les sos reformes. Fixo una propuesta pol mandu supremu en 1965 solicitando la restauración de la obediencia y l'orde». Shelepin nun llogró axuntar sofitu nel Presidium y la posición de Brézhnev yera bastante segura; sicasí, nun foi capaz de remover a Shelepin del so cargu hasta 1967.{{sfn|Service|2009|p=379}}

Khrushchov foi removíu principalmente pola so indiferencia a munches organizaciones d'altu rangu dientro del PCUS y del Gobiernu soviéticu. A lo llargo del periodu de Brézhnev, la Xunión Soviética tuvo controlada por un lideralgu coleutivu (oficialmente llamáu «coleutividá de lideralgu»), a lo menos al traviés de los años 1960 y 1970. El consensu dientro del partíu yera que'l lideralgu coleutivu prevalecía sobre'l lideralgu supremu d'un individuu. T.H. Rigby argumentó qu'a finales de la década de 1960, remaneciera un [[Oligarquía|sistema oligárquicu]] estable na Xunión Soviética, con más poder dau en redol a Brézhnev, Kosygin y Podgorny. Ente que el balance yera verdaderu nesi momentu, coincidió col fortalecimientu del poder de Brézhnev per mediu d'un aparente choque col Secretariáu del Comité Central, [[Mikhaíl Súslov]].{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=13}} Mientres la década de 1960, l'estauxunidense [[Henry Kissinger|Henry A. Kissinger]], creyó equivocadamente que Kosygin yera'l líder dominante de la [[política esterior]] soviética nel Politburó. Mientres esti periodu, Brézhnev taba axuntando'l sofitu abondu pa fortalecer la so posición dientro de la política soviética. Mentanto, Kosygin tuvo al cargu de la alministración económica nel so rol de Presidente del Conseyu de Ministros. Sicasí la posición de Kosygin debilitóse cuando propunxo una reforma económica en 1965, que foi llargamente conocida como la «[[Reforma económica soviética de 1965|reforma Kosygin]]» dientro del Partíu Comunista. La reforma dio llugar a una reaición negativa, y el conservadores del partíu siguieron oponiéndose a Kosygin en guardando los resultaos de les reformes que conducieron a la [[Primavera de Praga]]. Los sos opositores rexuntáronse en redol de Brézhnev, y felizmente ayudar na so xera de fortalecer la so posición dientro del sistema soviéticu.{{sfn|Brown|2009|p=403}}

Brézhnev yera adepto a la política dientro de la estructura del poder soviéticu. Trabayaba n'equipu y nunca actuaba bastiada o apresuradamente; a diferencia de Khrushchov, nun tomaba decisiones ensin una consulta sustancial colos sos colegues y siempres taba dispuestu a escuchar les sos opiniones.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=10}} Mientres la década de 1970, Brézhnev consolidó la so posición interna. En 1977, forzó'l retiru de Podgorny y una vegada más se convirtió en Presidente del Presidium del [[Soviet Supremu de la Xunión Soviética]], faciendo qu'esta posición fuera equivalente a la d'un presidente executivu. Anque Kosygin siguió siendo primer ministru hasta poco primero de la so muerte en 1980 (siendo reemplazáu por [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]]), Brézhnev foi la fuercia impulsora dominante de la Xunión Soviética dende mediaos de la década de 1970{{sfn|Brown|2009|p=402}} hasta la so muerte en 1982.{{sfn|Brown|2009|p=403}}

=== Polítiques nacionales ===
==== Represión ====
La política de estabilización de Brézhnev incluyó pone-y fin a les reformes [[Lliberalización|liberalizadoras]] de Khrushchov y tomar fuertes midíes sobre la llibertá cultural.{{sfn|Service|2009|p=380}} Mientres los años de Khrushchov, Brézhnev sofitara les denuncies del líder al gobiernu arbitrariu de Stalin, la rehabilitación de munches de les víctimes de les purgues de Stalin y la lliberalización cautelosa de la política intelectual y cultural soviética. Pero asina convirtióse en líder, Brézhnev empezó a revertir esti procesu y desenvolvió una actitú cada vez más conservadora y regresiva.{{sfn|Service|2009|p=381}}{{sfn|Sakwa|1999|p=339}}

El xuiciu contra'l escritores [[Yuli Daniel]] y [[Andréi Siniavsky]] en 1966 marcó la reversión a una política cultural represiva.{{sfn|Service|2009|p=381}} Baxu [[Yuri Andrópov]], el serviciu de seguridá del Estáu ([[KGB]]) recuperó gran parte del poder qu'esfrutara so Stalin, anque nun hubo nenguna torna a les purgues de los años 1930 y 1940,{{sfn|Service|2009|p=382}} y el legáu de Stalin siguió siendo llargamente desacreditado ente la intelectualidá soviética. El 22 de xineru de 1969, un desertor del Exércitu Soviéticu, Víktor Ilyín, [[intentu d'asesinatu de Brézhnev|intentó asesinar a Brézhnev]] y foi diagnosticáu con una enfermedá mental y asitiao en réxime d'aislamientu nun hospital psiquiátricu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pereplet.ru/space/jan69.html | títulu = А. Железняков. Энциклопедия &quot;Космонавтика&quot;. Выстрелы у Боровицких | editorial=Pereplet.ru | idioma = rusu | fecha= | fechaaccesu = 11 d'abril de 2010 | cita = }}&lt;/ref&gt; A mediaos de la década de 1970, envalorábase qu'habíen 10.000 presos políticos y relixosos en tola Xunión Soviética, viviendo en condiciones penoses y sufriendo de desnutrición; munchos d'estos prisioneros fueron consideraes pol Estáu soviéticu como mentalmente incapacitados y fueron hospitalizaos n'asilos mentales de tola Xunión Soviética (vease [[Psiquiatría represiva na Xunión Soviética]]). La KGB habíase infiltrado na mayoría de les organizaciones antigubernamentales mientres el gobiernu de Brézhnev, qu'aseguró qu'hubo poca o nenguna oposición contra él o la so base de poder. Sicasí, Brézhnev abstener de la violencia xeneralizada vista sol gobiernu de Stalin.{{sfn|Service|2009|p=382}}

==== Economía ====
===== Crecimiento económicu hasta 1973 =====
{| {{tablaguapa}} style=&quot;float:right; margin:0 15px;&quot;
! Periodu
! style=&quot;line-height:100%&quot; | PIB&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(según datos&lt;br /&gt;de la [[CIA]])&lt;/small&gt;
! style=&quot;line-height:100%&quot; | [[Productu Material Netu|PMN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(según Grigorii &lt;br /&gt;Khanin)&lt;/small&gt;
! style=&quot;line-height:100%&quot; | PIB&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(según la Unión&lt;br /&gt;Soviética)&lt;/small&gt;
|-
| 1960–1965
| 4.8{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 4.4{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 6.5{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
|-
| 1965–1970
| 4.9{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 4.1{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 7.7{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
|-
| 1970–1975
| 3.0{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 3.2{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 5.7{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
|-
| 1975–1980
| 1.9{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 1.0{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 4.2{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
|-
| 1980–1985
| 1.8{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 0.6{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
| 3.5{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=40}}
|-
|align=left colspan=4|&lt;center&gt;{{#tag:ref|Los especialistes occidentales creen que'l [[productu material netu]] (PMN; la versión soviética del [[productu internu brutu]] (PIB)) contenía aburuyes y nun podía determinar con precisión la crecedera económica d'un país; acordies con dalgunos, este esaxeraba descomanadamente la crecedera. Por cuenta de esto, dellos especialistes crearon cifres del PIB pa envalorar les tases de crecedera soviética y comparales coles tases de crecedera de los países capitalistes.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Kotz, David Michael; Weir, Fred | títulu = Russia's Path from Gorbachev to Putin: The Demise of the Soviet System and the New Russia | editorial = [[Taylor &amp; Francis]] | añu = 2007 | isbn = 978-0415701464 | páxina =35}}&lt;/ref&gt; Grigorii Khanin publicó les sos tases de crecedera na década de 1980 como una traducción» del PMN al PIB. Les sos tases de crecedera fueron (como se ve enriba) enforma menores que les cifres oficial y menor que delles estimaciones occidentales, lo que llevó a que fueren llargamente espublizaes por ''[[think tank]]s'' conservadores como, por casu, la [[Heritage Foundation|Fundación Heritage]] de [[Washington, D.C.]]. Dempués de la [[disolución de la Xunión Soviética]] en 1991, les estimaciones de Khanin fixeron que dellos organismos criticaren les estimaciones feches pola [[Axencia Central d'Intelixencia]] (CIA) y, de magar, la CIA foi acusada de cutiu de sobrestimar la crecedera soviética. En respuesta a la crítica del trabayu de la CIA, un grupu empobináu pol economista [[James R. Millar]] foi establecíu pa comprobar si esto en realidá yera ciertu. El grupu concluyó que la CIA basar en fechos y que metodológicamente, l'enfoque de Khanin yera inocente, y qu'otros nun llograron reproducir les sos resultancies.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Kotz, David Michael; Weir, Fred | títulu = Russia's Path from Gorbachev to Putin: The Demise of the Soviet System and the New Russia | editorial = [[Taylor &amp; Francis]] | añu = 2007 | isbn = 978-0415701464 | páxina = [https://books.googleno/books?id=-KG1ALgx8rUC&amp;pg=PA39 39]}}&lt;/ref&gt; Michael Boretsky, un economista del [[Departamentu de Comerciu d'Estaos Xuníos|Departamentu de Comerciu]], criticó les estimaciones de la CIA por ser tan baxes. Utilizó la mesma metodoloxía de CIA pa envalorar les tases de crecedera d'Alemaña y Estaos Xuníos. Les resultancies fueron un 32 per cientu per debaxo de la crecedera del PIB oficial d'Alemaña Occidental y un 13 per debaxo de la crecedera del PBI oficial pa los Estaos Xuníos. A la fin, la conclusión ye la mesma, la Xunión Soviética creció rápido económicamente hasta mediaos de la década de 1970, cuando empezó una crisis sistemática.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Kotz, David Michael; Weir, Fred | títulu = Russia's Path from Gorbachev to Putin: The Demise of the Soviet System and the New Russia | editorial = [[Taylor &amp; Francis]] | añu = 2007 | isbn = 978-0415701464 | páxina = [https://books.googleno/books?id=-KG1ALgx8rUC&amp;pg=PA40 40]}}&lt;/ref&gt;
:Les cifres de crecedera pa la economía soviética varien estensamente (como puede vese de siguío):
;Octavu plan quinquenal (1966-1970)
* Productu Internu Brutu (PIB): 5.2%&lt;ref name=&quot;kort&quot;&gt;{{cita llibru | autor = [[Michael Kort|Kort, Michael]] | títulu = The Soviet Colossus: History and Aftermath | editorial = [[M.E. Sharpe]] | añu = 2010 | isbn = 978-0765623874 | páxina = [https://books.googleno/books?id=BHaWGEZA5zMC&amp;pg=PA322 322]}}&lt;/ref&gt;
* PIB: 5.3%&lt;ref name=&quot;bergson&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Bergson, Abram | títulu = The Soviet economy: Toward the year 2000 | editorial = [[Taylor &amp; Francis]] | añu = 1985 | isbn = 978-0043350539 | páxina = [https://books.googleno/books?id=9l4VAAAAIAAJ&amp;pg=PA192 192]}}&lt;/ref&gt;
* [[Productu Nacional Brutu]] (PNB): 7.1%&lt;ref name=&quot;pallot&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Pallot, Judith; Shaw, Denis | títulu = Planning in the Soviet Union | editorial = [[Taylor &amp; Francis]] | añu = 1981 | isbn = 978-0856645716 | páxina = [https://books.googleno/books?id=y_sNAAAAQAAJ&amp;pg=PA51 51]}}&lt;/ref&gt;
* [[Inversión|Inversiones de capital]] na agricultura: 24%&lt;ref name=&quot;Wegren&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Wegren, Stephen | títulu = Agriculture and the State in Soviet and Post-Soviet Russia | editorial = [[University of Pittsburgh Press]] | añu = 1998 | isbn = 978-0822985853 | páxina = [https://books.googleno/books?id=LRK78K_6yWUC&amp;pg=PA252 252]}}&lt;/ref&gt;
;Novenu plan quinquenal (1971–1975)
* PIB: 3.7%&lt;ref name=&quot;kort&quot;/&gt;
* PNB: 5.1%&lt;ref name=&quot;pallot&quot;/&gt;
* Productividá del trabayu: 6%&lt;ref name=&quot;arnot&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Arnot, Bob | títulu = Controlling Soviet Labour: Esperimental Change from Brezhnev to Gorbachev | editorial = [[M.E. Sharpe]] | añu = 1988 | isbn = 978-0873324706 | páxina = [https://books.googleno/books?id=gtPqnvz7XAQC&amp;pg=PA67 67]}}&lt;/ref&gt;
* Inversiones de capital na agricultura: 27%&lt;ref name=&quot;arnot&quot;/&gt;
;Décimu plan quinquenal (1976-1980)
* PIB: 2,7%&lt;ref name=&quot;kort&quot;/&gt;
* PIB: 3%&lt;ref name=&quot;bergson&quot;/&gt;
* Productividá del trabayu: 3,2%&lt;ref name=&quot;arnot&quot;/&gt; 
|group=nota}}&lt;/center&gt;
|}

Ente 1960 y 1970, la producción agrícola soviética aumentó nun 3% añal. La industria tamién ameyoró; mientres l'[[Plan Quinquenal (Xunión Soviética)|Octavu Plan quinquenal]] (1966-1970), la producción de les fábriques y mines aumentaron nun 138%, en comparanza cola de 1960. Ente que el Politburó fíxose agresivamente antireformista, Kosygin foi capaz de convencer a Brézhnev y al Politburó de dexar solo al líder comunista reformista [[János Kádár]] de la [[República Popular d'Hungría]] por cuenta de una reforma económica titulada [[Nuevu Mecanismu Económicu]] (NME), que concedía'l permisu llindáu pal establecimientu de mercaos minoristes.{{sfn|Service|2009|p=385}} Na [[República Popular de Polonia]], foi adoptáu otru enfoque en 1970 sol lideralgu d'[[Edward Gierek]]; creía que'l Gobiernu precisaba préstamos occidentales pa facilitar la rápida crecedera de la industria pesao. El lideralgu soviéticu dio la so aprobación pa ello, una y bones la Xunión Soviética nun podía dase'l luxu de caltener el so subsidiu masivu escontra'l bloque del Este en forma de petroleu barato y esportaciones de gas. Sicasí, la Xunión Soviética nun aceptó tou tipu de reformes, siendo un exemplu la [[Primavera de Praga|invasión]] del [[Pactu de Varsovia]] a Checoslovaquia en 1968, en respuesta a les reformes d'[[Alexander Dubček]].{{sfn|Service|2009|p=386}} So Brézhnev, el Politburó abandonó los esperimentos de descentralización de Khrushchov. En 1966, dos años dempués de tomar el poder, Brézhnev abolió los [[Sovnarjoz|Conseyos Económicos Rexonales]] que fueren entamaos p'alministrar les economíes rexonales de la Xunión Soviética.{{sfn|Service|2009|p=389}}

El Novenu Plan Quinquenal apurrió un cambéu: per primer vegada los productos industriales de consumu superaríen en producción a los bienes industriales de capital. Los bienes de consumu, como relós, muebles y radios fueron producíos a esgaya. Sicasí, el Plan entá dexaba la mayor parte de la inversión estatal na producción industrial de bienes de capital. Esta resultancia nun foi vistu como un signu positivu pal futuru del Estáu soviéticu pola mayoría de los principales funcionarios del partíu nel Gobiernu; en 1975 los bienes de consumu espandir nun 9% más lentu que los bienes industriales de capital. La política siguió a pesar del compromisu de Brézhnev a faer un rápidu cambéu de la inversión que llograra satisfaer a los consumidores soviéticos y conduxera a un mayor nivel de vida. Pero esto nun asocedió.{{sfn|Service|2009|p=407}}

Dende 1928 a 1973, la Xunión Soviética foi creciendo económicamente a un ritmu que finalmente llograría la converxencia colos Estaos Xuníos y Europa occidental. Esto foi ciertu a pesar de la ventaya que teníen los Estaos Xuníos—la URSS viose enzancada pola política de [[Coleutivización na Xunión Soviética|coleutivización]] d'[[Josif Stalin]] y los efeutos de la [[Segunda Guerra Mundial]] que dexara la mayor parte de la URSS occidental en ruines. En 1973, el procesu de ponese al día col restu d'Occidente llegó a un abrupto final, y anguaño ye consideráu por dellos estudiosos como l'entamu de la [[Estancamientu brezhneviano|yera d'estancamientu]]. L'empiezu del estancamientu coincidió con una crisis financiera n'Europa occidental y los Estaos Xuníos.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=45}} A principios de 1970, la Xunión Soviética tenía la capacidá industrial más grande del mundu y producía más aceru, petroleu, fierro, cementu y tractores que cualesquier otru país.{{sfn|Service|2009|p=397}} Antes de 1973, la economía soviética taba espandiéndose a un ritmu más rápidu, per un pequeñu marxe, que la de los Estaos Xuníos. La URSS tamién caltuvo un ritmu constante coles economíes d'Europa occidental. Ente 1964 y 1973, la economía soviética asitiar n'aprosimao la metá del PIB per cápita d'Europa occidental y un pocu más d'un terciu del de los Estaos Xuníos.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=47}}

===== Política agrícola =====
[[Ficheru:25th anniversary of conquering virgin land. USSR block. 1979.jpg|thumb|right|Un sellu publicáu en 1979, nel 25 aniversariu de la Campaña de Tierres Vírxenes.]]
La política agrícola de Brézhnev reforzó los métodos convencionales pa la organización de les granxes coleutives. Caltúvose la imposición de cuotes centrales a la producción.{{sfn|Service|2009|p=400}} La política de Khrushchov de amalgamar les granxes foi siguida por Brézhnev, porque compartía la mesma creencia que Khrushchov en que mayores ''[[kolkhoz]]'' aumentaríen la productividá. Brézhnev impulsó un aumentu de les inversiones estatales na agricultura, que llegaron a un máximu históricu d'un 27% de toles inversiones del Estáu na década de 1970, esta cifra nun incluyó les inversiones en maquinaria agrícola. Solo en 1981, 33.000 millones de [[Dólar de los Estaos Xuníos|dólares d'Estaos Xuníos]] (na tasa de cambéu actual) fueron invertíos na agricultura.{{sfn|Service|2009|p=401}}

La producción agrícola en 1980 foi enforma mayor que la tasa de producción promedio ente 1966 y 1970; un 21% superior al promediu. La producción de cultivos de [[Cereal|cereal]] aumentó nun 18%. Sicasí, estos meyores resultaos nun fueron alentadores. El criteriu pa evaluar la producción agrícola na Xunión Soviética yera la collecha de granos. La importación de ceberes, qu'empezara so Khrushchov, en realidá convirtiérase nun fenómenu normal pa los estándares soviéticos. Cuando Brézhnev tuvo dificultaes pa sellar alcuerdos d'intercambiu comercial colos Estaos Xuníos, recurrió a otros llugares, como l'[[Arxentina]]. El comerciu yera necesariu porque la producción nacional de cultivos forrajeros de la Xunión Soviética yera severamente deficiente. Otru sector que se que s'atopaba contra la paré yera la collecha de [[remolacha azucrera]] que menguara nun 2% mientres la década de 1970. Pa Brézhnev, la forma de resolver estes cuestiones yera aumentar la inversión estatal. El miembru del Politburó [[Gennadi Vóronov]] abogó pola división de la fuercia de trabayu de cada esplotación no qu'él llamó «venceyos».{{sfn|Service|2009|p=401}} Estos venceyos» encargar de les funciones específiques, como por casu llevar alantre la unidá d'una granxa de productos lácteos. El so argumentu yera que cuanto mayor fora la fuercia de trabayu, menos responsables sentiríense.{{sfn|Service|2009|p=401}} Esti programa fuera propuestu a [[Josif Stalin]] por [[Andréi Andréiev]] na década de 1940 y Khrushchov oponer a él antes y dempués de la muerte de Stalin. Vóronov tampoco tuvo ésitu; Brézhnev refugar, y en 1973 foi removíu del Politburó.{{sfn|Service|2009|p=402}}

La esperimentación colos venceyos» nun foi tornada nel ámbitu llocal, con [[Mikhaíl Gorbachov]], entós Primer Secretariu del Comité Rexonal de Stavropol, los venceyos fueron esperimentaos na so rexón. Mentanto, la participación del Gobiernu soviéticu na agricultura foi, según Robert Service, d'otra manera pocu imaxinativa» y «incompetente».{{sfn|Service|2009|p=402}} Frente a los crecientes problemes de l'agricultura, el Politburó aprobó un resolución tituláu; ''«Sobre'l futuru desenvolvimientu de la especialización y concentración de la producción agrícola sobre la base de la cooperación interagrícola y l'integración agroindustrial»''.{{sfn|Service|2009|p=402}} El resolución averó a los ''[[kolkhoz]]'' ente sigo pa collaborar nos sos esfuercios por aumentar la producción. Mentanto, les subvenciones del Estáu pal sector alimenticiu y agrícola nun torgar la quiebra de les granxes qu'operaben: los aumentos nos precios de los productos fueron compensaos pol aumentu nel costo del petroleu y otros recursos. En 1977, el petroleu costaba un 84% más de lo que lo fixo na década de 1960. El costo d'otros recursos tamién xubiera a finales de los 70.{{sfn|Service|2009|p=402}}

La respuesta de Brézhnev a estos problemes foi emitir dos decretos, unu en 1977 y l'otru en 1981, qu'abogaben pola espansión de toles parceles de propiedá de la Xunión Soviética a media hectárea. Estes midíes esaniciaron les torgues importantes pa la espansión de la producción agrícola, pero nun resolvieron el problema. So Brézhnev, les parceles privaes producieron el 30% de la producción agrícola nacional ente que cultivaben solo un cuatro per cientu de l'agricultura soviética.{{sfn|Service|2009|p=402}} Los problemes subxacentes fueron la creciente escasez de trabayadores cualificaos, una cultura rural arruinada, el pagu de los trabayadores en proporción a la cantidá y non a la calidá del so rendimientu nel trabayu, la maquinaria agrícola demasiáu grande pa les pequeñes granxes coleutives y el campu ensin carreteres. Frente a esto, Brézhnev solo podría proponer planes como una amplia recuperación y proyeutos de riego, o de xacíu, una reforma radical.{{sfn|Service|2009|p=403}}

===== Estancamientu económicu =====
[[Ficheru:RIAN archive 417888 Leonid Brezhnev speaks at 18th Komsomol Congress opening.jpg|left|thumb|Brézhnev falando mientres la ceremonia d'inauguración del XVIII Congresu de la [[Komsomol|Lliga Comunista Xuvenil Soviética]] nel Palaciu del Kremlin, el 25 d'abril de 1978.]]
La [[Estancamientu brezhneviano|yera d'estancamientu]], un términu acuñáu por [[Mikhaíl Gorbachov]], foi vista como la resultancia d'un conxuntu de factores, incluyendo la carrera armamentística» en cursu ente los dos superpotencies, la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos; la decisión de la Xunión Soviética a participar nel [[comerciu internacional]] (abandonando asina la idea del aislamientu económicu) inorando los cambeos que taben asocediendo nes sociedaes occidentales; la creciente severidá amosada por casu colos tanques soviéticos movilizaos a entartallar la [[Primavera de Praga]] en 1968; la intervención n'[[Afganistán]]; l'afogadiza burocracia supervisada por un grupu d'homes cada vez más vieyos dirixiendo al país; la corrupción política, los atascos nel suministru y otros problemes estructurales na economía ensin resolvese sol gobiernu de Brézhnev.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|pp=1–2}} L'estancamientu social nel país viose aguiyáu pola creciente demanda de trabayadores ensin calificar, la escasez de mano d'obra y l'amenorgamientu na productividá y na disciplina llaboral. Magar Brézhnev, anque «esporádicamente»{{sfn|Sakwa|1999|p=339}} intentó reformar la [[Economía de la Xunión Soviética|economía]] mientres les décades de 1960 y 1970, n'última instancia, nun produció nenguna resultancia positiva. Una d'estes reformes foi la reorganización del [[Ministerios de la Xunión Soviética|Conseyu de Ministros]]; esto condució a una tasa de desemplegu baxa al preciu d'una baxa productividá{{sfn|Sakwa|1999|p=339}} y l'estancamientu teunolóxicu.{{sfn|Sakwa|1999|p=340}} La reforma económica de 1965 foi empecipiada por [[Alekséi Kosygin]], pero'l so orixe remontar a [[Nikita Khrushchov]]. El [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Comité Central]] nun taba dispuestu a llevar a cabu la reforma, ente que coles mesmes reconoció los problemes económicos.{{sfn|Sakwa|1999|p=341}}

En 1973, la economía soviética se desaceleró y empezó a quedase tras de la d'Occidente por cuenta de los enormes gastos nes fuercies armaes y al pequeñu gastu na [[industria llixero]] y de [[bienes de consumu]]. L'agricultura soviética nun podía alimentar a la población urbana, y muncho menos prever el creciente nivel de vida que prometió'l Gobiernu como resultáu de los frutos del socialismu maduro», qué dependía de la productividá industrial. Unu de los más prominentes críticos de les polítiques económiques de Brézhnev foi [[Mikhaíl Gorbachov]] quien, mientres foi líder, llamó a la economía mientres el gobiernu de Brézhnev como «la etapa más baxa del socialismu».{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=28}}

Col PIB de la economía soviética menguando drásticamente escontra'l nivel que tenía nes décades de 1950 y 1960, el país empezó a quedase tras d'Europa occidental y los Estaos Xuníos. La crecedera del PIB foi desacelerándose de 1 a 2% cada añu, y cola teunoloxía alloñar cada vez más por detrás de la d'Occidente, la Xunión Soviética enfrentar a un estancamientu económicu a principios de la década de 1980.{{sfn|Ulam|2002|p=249}} Mientres los últimos años del gobiernu de Brézhnev, la [[CIA]] monitoreó la crecedera económica de la Xunión Soviética y reportó que la economía soviética llegara al so tope mientres la década de 1970, calculando qu'algamara'l 57% del PIB estauxunidense. Sicasí, la fienda de desenvolvimientu ente les dos naciones amplióse, colos Estaos Xuníos creciendo a un promediu d'unu per cientu percima de la Xunión Soviética.{{sfn|Oliver|Aldcroft|2007|p=275}}

La última reforma importante entamada pol gobiernu de Kosygin y que dalgunos la consideraron como la era pre-''[[perestroika]]'', foi una decisión conxunta del Comité Central y el Conseyu de Ministros denomada ''«Meyoramientu de la planificación y refuerzu de los efeutos del mecanismu económicu nel aumentu de la eficacia na producción y la meyora de la calidá del trabayu»'', o más conocida como la [[Reforma económica soviética de 1979|reforma de 1979]]. Esta reforma, en contraste cola reforma de 1965, quería aumentar la participación económica del Gobiernu central por aciu la meyora de les funciones y responsabilidaes de los ministerios. Por cuenta de la muerte de Kosygin en 1980 y al enfoque conservador del so socesor [[Nikolái Aleksándrovich Tíjonov|Nikolái Tíjonov]] sobre la economía, bien pocu de la reforma foi lleváu a cabu.&lt;ref&gt;{{cita web | autor = ютуба, любитель | títulu = 30 лет назад умер Алексей Косыгин | trans_title = A reformer before Yegor Gaidar? Kosygin died for 30 years ago | idioma = rusu| obra = Newsland | url = http://newsland.ru/news/detail/id/602062/cat/94/ | fechaaccesu = 29 d'avientu de 2010 | fecha = 17 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

L'[[Plan Quinquenal (Xunión Soviética)|Undécimu Plan Quinquenal]] de la Xunión Soviética apurrió un resultáu decepcionante: un cambéu na crecedera de 4 a 5%. Mientres el Décimu Plan Quinquenal anterior, buscóse algamar la meta del 6,1% de crecedera, pero nun se llogró. Brézhnev foi capaz d'aplazar el colapsu económicu por comerciar con Europa occidental y el [[mundu árabe]].{{sfn|Oliver|Aldcroft|2007|p=275}} Sicasí, la Xunión Soviética tuvo una mayor producción que los Estaos Xuníos na industria pesao mientres el so periodu de gobiernu. Unu de los resultaos más irritantes del gobiernu de Brézhnev foi que dalgunes de les economíes del [[bloque del Este]] taben más avanzaes que la de la Xunión Soviética.{{sfn|Oliver|Aldcroft|2007|p=276}}

==== Sociedá soviética ====
[[Ficheru:Leonid Brezhnev and Richard Nixon talks in 1973.png|right|thumb|El presidente d'Estaos Xuníos [[Richard Nixon]] entablando una conversación con Brézhnev mientres la so visita a los Estaos Xuníos en xunu de 1973.]]
===== Primeros cambeos =====

Antes de 1973, el PIB per cápita en [[dólares d'Estaos Xuníos]] aumentó.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=46}} Nos dieciocho años que Brézhnev gobernó la Xunión Soviética, l'ingresu promediu per cápita aumentó la metá; sicasí, los trés cuartes partes d'esta crecedera producir nes décades de 1960 y 1970. Hubo una crecedera d'un cuartu de los ingresos promediu per cápita per cabeza mientres la segunda metá del gobiernu de Brézhnev.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=45}} Na primer metá del periodu de Brézhnev, l'ingresu per cápita aumentó nun 3,5% añal; una crecedera llixeramente inferior a lo que fuera nos años anteriores. Esto puede esplicase pola reversión de la mayoría de les polítiques de Khrushchov cuando Brézhnev llegó al poder.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=47}} El consumu per cápita aumentó nun envaloráu del 70% so Brézhnev, pero colos trés cuartes partes d'esta crecedera asocediendo antes de 1973 y solo la cuarta parte na segunda metá del so gobiernu.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=48}} La mayor parte del aumentu na producción de consumu mientres el periodu de Brézhnev puede atribuyise a la [[Reforma económica soviética de 1965|reforma Kosygin]].&lt;ref&gt;{{cita web | autor = | títulu = Анализ динамики показателей уровня жизни населения | idioma = rusu | editorial = [[Universidá Estatal de Moscú]] | url = http://www.hist.msu.ru/Labs/Ecohist/OB8/slavkina.htm | fechaaccesu = 5 d'ochobre de 2010 }}&lt;/ref&gt;

===== El periodu de «estancamientu» =====
[[Ficheru:Pahlavi meets Brezhnev in 1970.jpg|left|thumb|L'emperador iranín [[Mohammad Reza Pahlevi]] y la emperatriz [[Farah Pahlavi]] axuntándose con Brézhnev en [[Moscú]] en 1970.]]
Cuando la crecedera económica de la URSS enllancar na década de 1970, el [[nivel de vida]] y la calidá de la vivienda ameyoraron considerablemente.{{sfn|Sakwa|1998|p=28}} En llugar d'emprestar más atención a la economía, el lideralgu soviéticu so Brézhnev trató d'ameyorar el nivel de vida na Xunión Soviética por aciu l'ampliación de los beneficios sociales, que llevaron a un aumentu en sofitu del públicu.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=28}} So Brézhnev, El nivel de vida na [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia]] (RSFSR) quedárase tras del de la [[República Socialista Soviética de Xeorxa]] (RSSG) y el de la [[República Socialista Soviética d'Estonia]] (RSSE); esto llevó a creer a munchos rusos que les polítiques del gobiernu soviéticu taben perxudicando a la [[Demografía de Rusia|población rusa]].{{sfn|Service|2009|p=423}} Colos crecientes problemes económicos, los trabayadores cualificaos recibieron mayores pagos de lo que se pretendía en primer instancia, ente que los trabayadores ensin cualificar taben apurríos a la puntualidá, la derechura y la sobriedá. L'Estáu xeneralmente treslladó a los trabayadores d'un emplegu a otru, daqué que finalmente se convirtió nuna carauterística inerradicable de la industria soviético;{{sfn|Service|2009|p=416}} el Gobiernu soviéticu nun tuvo nenguna contramedida efeutiva pola falta de [[desemplegu]] nel país. Les industries del Gobiernu, como les fábriques, mines y oficines cuntaben con un personal indisciplinao que faía un gran esfuerciu en nun faer el so trabayu; según Robert Service, esto condució a una fuercia de trabayu perezosa» ente los alministradores y trabayadores soviéticos.{{sfn|Service|2009|p=417}}

Ente que delles árees ameyoraron mientres la dómina de Brézhnev, la mayoría de los servicios públicos deteriorar cola redolada física cayendo rápido pal ciudadanu común soviéticu. Les enfermedaes taben aumentando{{sfn|Service|2009|p=417}} debíu al sistema sanitariu en decadencia. La superficie habitable siguía siendo bastante pequeña en rellación a los estándares del [[primer mundu]], colos ciudadanos comunes soviéticos viviendo en 13,4 metros cuadraos. Coles mesmes miles d'habitantes de [[Moscú]] quedaron ensin llar, la mayoría d'ellos viviendo en cabanos, nes puertes y en tranvíes aparcaos. La nutrición dexó d'ameyorar a finales de 1970, ente que'l racionamientu de los alimentos básicos volvió a ciudaes como [[Ekaterimburgu|Sverdlovsk]], por casu.{{sfn|Service|2009|p=418}} L'Estáu apurría la recreación diaria y vacaciones añales pa los trabayadores. Los sindicatos soviéticos compensaben a los sos miembros más trabayadores y a les sos families con vacaciones de sablera en [[Crimea]] y [[Xeorxa]].{{sfn|Service|2009|p=421}}

La «rigidización» social convertir nuna carauterística común na sociedá soviética. Mientres la dómina de [[Stalin]] nes décades de 1930 y 1940, un trabayador común podría esperar l'ascensu a un puestu de trabayu alministrativu si estudiaba y obedecía a les autoridaes soviétiques. Na Xunión Soviética de Brézhnev nun yera'l casu. El posesores de los puestos curiosos enferronar a ellos el mayor tiempu posible; la mera incompetencia nun foi considerada como una bona razón pa despidir a naide.{{sfn|Service|2009|p=422}} D'esta manera, tamién la sociedá soviética de Brézhnev pasó a convertise en «estática».{{sfn|Service|2009|p=427}}

=== Polítiques esteriores y de defensa ===
==== Rellaciones ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos ====

Mientres los sos 18 años como [[Gobernantes de la Xunión Soviética|líder de la URSS]], la única gran innovación de la política esterior de Brézhnev foi la inclusión de la [[Détente|distensión]]. Sicasí, nun s'estremó enforma del [[destemple de Khrushchov]], que foi una política interno y esterno, empecipiada por Nikita Khrushchov. L'historiador [[Robert Service]] vio la distensión como a cencielles una continuación de la política esterior de Khrushchov. A pesar de la creciente tensión nes rellaciones ente Oriente y Occidente baxo Khrushchov, les rellaciones ameyoraron polo xeneral, como lo demostraron el [[Tratáu de prohibición parcial d'ensayos nucleares]], los [[Conferencia sobre la Seguridá y la Cooperación n'Europa|Alcuerdos de Helsinki]] y l'instalación de la llinia de teléfonu ente la Casa Blanca y el Kremlin. La política de distensión de Brézhnev difería de la de Khrushchov en dos partes. La primera foi que yera más completa y amplia nos sos oxetivos ya incluyó la firma d'alcuerdos sobre'l control d'armamentos, la prevención de crisis, el comerciu ente Oriente y Occidente, la seguridá europea y los derechos humanos. La segunda parte de la política basar na importancia d'igualar la fuercia militar de los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética. Ente 1965 y 1970, el gastu en defensa baxu Brézhnev aumentó nun 40% y los aumentos añales siguieron a partir d'entós. Mientres el momentu de la muerte de Brézhnev en 1982, el quince per cientu del PIB destinar a les fuercies armaes.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=90}}
[[Ficheru:Ford signing accord with Brehznev, November 24, 1974.jpg|left|thumbnail|200px|Brézhnev y Ford roblando un comunicáu conxuntu sobre los [[alcuerdos SALT]] en [[Vladivostok]].]]
A mediaos de la década de 1970, quedara claro que la política de distensión escontra la Xunión Soviética de Kissinger fracasara. La distensión basárase na premisa de que podría atopase dalgún tipu de «vinculación» ente los dos países, colos Estaos Xuníos esperando que cola firma del [[Alcuerdos SALT|SALT I]] y l'aumentu del comerciu ente los dos países detendríase l'agresiva crecedera del comunismu nel tercer mundu. Esto nun asocedió y la Xunión Soviética empezó a financiar a les [[Frente Nacional de Lliberación de Vietnam|guerrilles comunistes]] que lluchaben viviegamente contra los Estaos Xuníos mientres la [[Guerra de Vietnam]]. Los Estaos Xuníos perdieron la Guerra de Vietnam y coles mesmes perdieron a munchos países pal comunismu n'[[Asia]].{{sfn|McCauley|2008|p=75}} Dempués de que [[Gerald Ford]] perdió la eleición presidencial con [[Jimmy Carter]],{{sfn|McCauley|2008|p=76}} la política esterior estauxunidense pasó a ser más contraria escontra la Xunión Soviética y el [[Segundu mundu|mundu comunista]], ente que coles mesmes apuntó a detener el financiamientu de dellos gobiernos represivos anticomunistes que los Estaos Xuníos sofitaba.{{sfn|McCauley|2008|p=77}} Anque nun principiu abogó por un amenorgamientu en toles iniciatives de defensa, los últimos años de presidencia de Carter carauterizáronse pol aumentu del gastu nes fuercies armaes estauxunidenses.{{sfn|McCauley|2008|p=76}}

Na década de 1970, la Xunión Soviética algamó'l visu del so poder políticu y estratéxicu en rellación a los Estaos Xuníos. El Tratáu SALT I estableciera conducentemente la paridá nes armes nucleares ente los dos superpotencies,&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.nixonlibrary.gov/thelife/apolitician/thepresident/index.php | títulu = The President | fechaaccesu = 11 de mayu de 2010 | editorial = Richard Nixon Presidential Library }}&lt;/ref&gt; el Tratáu de Helsinki había legitimado la hexemonía soviética n'Europa oriental,&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos = Hiden | nome = John | enllaceautor = | coautores = Vahur Made, David J. Smith | títulu = The Baltic Question during the Cold War | editorial = Routledge | añu = 2008 | allugamientu = | páxina = 209 | isbn = 978–0415371007 }}&lt;/ref&gt; y la derrota de los Estaos Xuníos en Vietnam y l'[[escándalu de Watergate]] debilitó'l prestíu de los Estaos Xuníos. La Xunión Soviética estendió la so influencia diplomática y política nel Oriente Mediu y África.{{sfn|Gaddis|2005|p=178}}

===== La guerra de Vietnam =====
Nikita Khrushchov sofitó primeramente a [[Vietnam del Norte]] por solidaridá fraternal», pero como la guerra intensificóse encamentó a los dirixentes de Vietnam del Norte a arrenunciar a la busca de la lliberación de [[Vietnam del Sur]]. Siguió refugando una ufierta d'ayuda formulada pol Gobiernu de Vietnam del Norte y nel so llugar díxo-yos qu'establecieren negociaciones nel [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]].{{sfn|Loth|2002|pp=85–86}} Dempués de la remoción de Khrushchov, Brézhnev empezó a ayudar nuevamente a la resistencia comunista en Vietnam. En febreru de 1965, Kosygin viaxó a [[Hanói]] con una docena xenerales de la Fuercia Aérea Soviética y espertos económicos. Mientres la visita del Presidente [[Lyndon B. Johnson]] a la Xunión Soviética, esti permitió'l bombardéu sobre'l suelu norvietnamita en represalia d'un recién ataque del [[Viet Cong]]. {{sfn|Loth|2002|p=86}}
[[Ficheru:Glassboro-meeting1967.jpg|thumb|right|250px|El primer ministru [[Alekséi Kosygin]] (esquierda) y el presidente d'Estaos Xuníos [[Lyndon B. Johnson]] mientres la [[Conferencia Cume de Glassboro]] de 1967.]]
Johnson propúnxo-y en priváu a Brézhnev que-y garantizaría'l fin de la hostilidá de [[Vietnam del Sur]] si Brézhnev garantizába-y el fin de la de Vietnam del Norte. Brézhnev interesóse por esta ufierta primeramente; sicasí, dempués de ser informáu por [[Andréi Gromyko]] que'l Gobiernu de Vietnam del Norte nun taba interesáu nuna solución diplomática a la guerra, refugó la ufierta. L'alministración Johnson respondió a esti refugu espandiendo la presencia estauxunidense en Vietnam, pero más tarde convidó a la Xunión Soviética a axustar un tratáu sobre'l control d'armes. La URSS a cencielles nun respondió, nun principiu porque Brézhnev y Kosygin taben apostando por cuál d'ellos tenía'l derechu de representar a la Xunión Soviética nel estranxeru, pero depués por cuenta de la esguilada de la «guerra puerca» en Vietnam.{{sfn|Loth|2002|p=86}} A principios de 1967, Johnson ufiertó-y faer un tratu a [[Hồ Chí Minh]] y díxo-y que taba preparáu pa rematar los bombardeos en Vietnam del Norte si terminaba la so infiltración en Vietnam del Sur. Los bombardeos estauxunidenses detuviéronse por unos díes. Mentanto, Kosygin anunció públicamente'l so sofitu a esta ufierta. Sicasí, el Gobiernu de Vietnam del Norte nun respondió y por cuenta de esto, los Estaos Xuníos siguieron les sos incursiones en Vietnam del Norte. Por esti sucesu, el lideralgu de Brézhnev concluyó que les soluciones diplomátiques a la guerra de Vietnam yeren un casu perdíu. En 1968, Johnson convidó a Kosygin a los Estaos Xuníos p'aldericar alrodiu de los problemes en cursu en Vietnam y la carrera armamentística. La cume tuvo marcada por un ambiente bien prestosu, pero nun hubo meyores concretes per dambes partes.{{sfn|Loth|2002|pp=86–87}}

Por cuenta del conflictu fronterizu chinu–soviéticu, China siguió ayudando al Gobiernu norvietnamita, pero cola muerte de Minh en 1969, morrió tamién el venceyu más fuerte ente China y Vietnam. Mentanto, [[Richard Nixon]] fuera escoyíu [[Presidente de los Estaos Xuníos]], y anque siendo conocíu pola so retórica anticomunista, Nixon dixo en 1971 qu'Estaos Xuníos ''«tenía de tener rellaciones cola China comunista»''.{{sfn|Anderson|Ernst|2007|pp=50–51}} El so plan yera retirar amodo les tropes de [[Vietnam]] y caltener la dictadura capitalista de Vietnam del Sur. Creía qu'esti yera l'únicu camín posible p'ameyorar les rellaciones cola China comunista y l'Xunión Soviética. Más tarde fixo una visita a Moscú p'axustar un tratáu sobre'l control d'armes y la [[guerra de Vietnam]], pero sobre Vietnam nada llegaría a un alcuerdu.{{sfn|Anderson|Ernst|2007|pp=50–51}} Na so visita a Moscú, Nixon y Brézhnev roblaron el [[SALT I]] que marcó l'empiezu de la era de la distensión».&lt;ref&gt;{{cita web | autor = | títulu = SALT 1 | url = http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/salt1.html | editorial = [[Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]]| fechaaccesu = 11 d'abril de 2010 | fecha = }}&lt;/ref&gt;

==== Rellaciones chino–soviétiques ====
Les [[Diplomacia|rellaciones esteriores]] soviétiques cola [[República Popular de China]] deterioráronse rápido dempués de los intentos de [[Nikita Khrushchov]] de llegar a un acercamientu colos Estaos más lliberales d'Europa oriental como [[República Federal Socialista de Yugoslavia|Yugoslavia]] y Occidente.&lt;ref name = &quot;obit&quot;&gt;{{Obra citada |apellíu= Whitman
|nome= Alden |títulu = Khrushchev's human dimensions brought him to power and to his downfall
|pub-periódica= The New York Times |fecha= 12 de setiembre de 1971 |url = http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F30B1FF7355B137A93C0A81782D85F458785F9 |fechaaccesu= 5 d'ochobre de 2010}} (tarifa per artículu, pero ta disponible gratis [http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0417.html equí])&lt;/ref&gt; Cuando Brézhnev consolidó'l so poder na década de 1960, China taba somorguiándose nuna crisis por causa de la [[Revolución Cultural]] de [[Mao Zedong]] que condució a la destrucción del [[Partíu Comunista de China]] y otros cargos de gobiernu. Esti aparente estáu d'[[anarquía]] que tomara al país, exacerbó la reaición soviética. El lideralgu de Brézhnev, qu'había promovíu la idea de la «[[Estabilidá económica|estabilización]]», nun podía entender por qué Mao empezaría una unidá «autodestructiva» hasta terminar cola revolución socialista, según el so puntu de vista.{{sfn|Kornberg|Faust|2005|p=103}} Coles mesmes, Brézhnev tenía los sos propios problemes, una y bones el lideralgu [[checoslovacu]] tamién se taba esviando del modelu soviéticu y arriendes de la invasión soviética de Checoslovaquia, el lideralgu soviéticu proclamó la [[Doctrina Brézhnev]], que plantegaba que la URSS tenía derechu a intervenir en cualquier Estáu comunista fraternal que nun siguiera'l modelu soviéticu.{{sfn|Kornberg|Faust|2005|p=103}} Esta doctrina aumentó la tensión non solo col [[Bloque del Este]], sinón tamién colos Estaos comunistes asiáticos. En 1969 les rellaciones con otros países comunistes deteriorárense hasta'l puntu en que Brézhnev nun foi nin siquier capaz d'axuntar cinco de los catorce partíos comunistes gobernantes p'asistir a una conferencia internacional en [[Moscú]]. A raigañu del fracasu de la conferencia, los soviéticos concluyeron que «nun esistía nengún centru de referencia del movimientu comunista internacional».{{sfn|Kornberg|Faust|2005|p=104}}

Más tarde, en 1969, les fuercies chines empezaron el [[Conflictu de la frontera chino-soviética|conflictu fronterizu chinu–soviéticu]].{{sfn|Kornberg|Faust|2005|p=104}} La división chinu–soviética disgustara enforma al primer ministru [[Alekséi Kosygin]] y por un tiempu negar a aceptar el so irrevocabilidad; el primer ministru visitó de volao Beijing en 1969 debíu al aumentu de la tensión ente la URSS y China.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Martinovich Zubok, Vladislav | títulu = A Failed Empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev | editorial = [[UNC Press]] | añu = 2007 | ubicación = | páxina = 194–195 | isbn = 978–0807830984 }}&lt;/ref&gt; A principios de los 80, los chinos y los soviéticos tuvieron emitiendo declaraciones solicitando una normalización de les rellaciones ente los dos Estaos. Les condiciones daes a los soviéticos polos chinos yeren l'amenorgamientu de la presencia militar soviética na frontera sinón–soviética y la retirada de los soldaos soviéticos d'Afganistán y [[Mongolia]], tamién solicitaben el sofitu soviéticu a la [[Guerra Camboya-Vietnam|invasión vietnamita de Camboya]]. Brézhnev respondió nel so discursu de marzu de 1982 en [[Taxkent]], onde abogó pola normalización de les rellaciones. La normalización total de les rellaciones chinu–soviétiques llevaría años, hasta que'l postreru gobernante soviéticu, [[Mikhaíl Gorbachov]] llegó al poder.{{sfn|Kornberg|Faust|2005|p=105}}

==== Intervención n'Afganistán ====
{{AP|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}
[[Ficheru:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|thumb|200px|right|Carter y Brézhnev roblando'l tratáu [[SALT II]], el 18 de xunu de 1979 en Viena.]]
Tres la [[Revolución de Saur|revolución comunista]] d'[[Afganistán]] en 1978, empezó la [[Guerra Civil Afganistana]] pola mor del [[Operación Ciclón|sofitu]] del gobiernu estauxunidense a los [[muyahidines]].{{sfn|Kakar|1997|p=15}} Con un informe de la KGB qu'afirmaba qu'Afganistán podría ser tomada en cuestión de selmanes, Brézhnev y dellos altos funcionarios del partíu alcordaron una intervención completa n'Afganistán pola esmolición de que la Xunión Soviética taba perdiendo la so influencia n'Asia Central. Partes de la cúpula militar soviética opusiéronse a cualquier tipu de presencia militar soviética activa nel país, creyendo que la Xunión Soviética tenía de dexar sola la política afganistana. El Presidente Carter, siguiendo los conseyos del so [[Conseyeru de Seguridá Nacional]] [[Zbigniew Brzezinski]], denunció la intervención describiéndola como ''«el mayor peligru pa la paz dende 1945»''.{{sfn|McCauley|2008|p=77}} Los Estaos Xuníos detuvieron toles esportaciones de granos a la Xunión Soviética y boicotiaron los [[Xuegos Olímpicos de Moscú 1980|Xuegos Olímpicos de 1980]] en [[Moscú]]. La Xunión Soviética respondió boicotiando los [[Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984|Xuegos Olímpicos de 1984]] en [[Los Angeles]].{{sfn|McCauley|2008|p=77}}

==== Europa del Este ====

La primer crisis del Gobiernu de Brézhnev llegó en 1968, col intentu de la direición comunista en [[Checoslovaquia]], baxu [[Alexander Dubček]], de liberalizar el sistema ([[Primavera de Praga]]).{{sfn|Herd|Moroney|2003|p=5}} En xunetu, Brézhnev criticó públicamente a los dirixentes checoslovacos como «[[Revisionismu (marxismu)|revisionistes]]» y «antisoviéticos», y n'agostu entamó la invasión del [[Pactu de Varsovia]] a Checoslovaquia, y la remoción de Dubček. La invasión dio llugar a protestes públiques de [[Disidencia|disidentes]] en dellos países del [[Bloque del Este]]. L'afirmación de Brézhnev de que la Xunión Soviética tenía'l derechu a interferir nos asuntos internos de los sos satélites pa «salvaguardar el socialismu» foi conocida como la [[Doctrina Brézhnev]],{{sfn|McCauley|2008|p=XXIV}} anque en realidá foi una reafirmación de la política soviética vixente, como lo demostrara Khrushchov con [[Revolución húngara de 1956|Hungría en 1956]]. Arriendes de la invasión, Brézhnev repitir nun discursu pronunciáu nel V Congresu del [[Partíu Obreru Unificáu Polacu]] el 13 de payares de 1968:{{sfn|Herd|Moroney|2003|p=5}}

{{cita|''«Cuando les fuercies que son contraries al socialismu traten de convertir el desenvolvimientu de dalgún país socialista escontra'l capitalismu, non solo conviértese un problema del país en cuestión, sinón nun problema común y una esmolición de tolos países socialistes.»''| Brézhnev, &lt;small&gt;Discursu pronunciáu nel V Congresu del Partíu Obreru Unificáu Polacu en payares de 1968&lt;/small&gt;}}
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-K0617-0001-163, Berlin, VIII. SED-Parteitag, Breshnew, Honecker.jpg|thumb|right|Brézhnev y [[Erich Honecker]] estrechando les manes en 1971.]]

Brézhnev nun foi él únicu qu'abogó pol usu de la fuercia militar cuando aldericaba la situación de Checoslovaquia col Politburó.{{sfn|Brown|2009|p=398}} Él yera consciente de la grave situación na que s'atopaba, y si él hubiérase absteníu o votáu en contra de la intervención soviética en Checoslovaquia podría habese engarráu col creciente tracamundiu — tantu a nivel nacional como nel Bloque del Este.{{sfn|Brown|2009|p=399}} Los archivos d'evidencia suxuren que Brézhnev{{sfn|Brown|2009|p=398}} yera unu de los pocos que taba buscando un compromisu temporal col Gobiernu checoslovacu inclináu a la reforma cuando la rellación taba nel so puntu de quebre. Les voces importantes del lideralgu soviéticu esixeron la reinstalación d'un denomináu «gobiernu revolucionariu». Dempués de la intervención militar en 1968, Brézhnev axuntar col reformista checoslovacu [[Bohumil Simon]], que nesi entós yera miembru del Politburó del [[Partíu Comunista de Checoslovaquia|Partíu Comunista Checoslovacu]] y dixo; ''«Si yo nun votara a favor de l'ayuda armada soviética a Checoslovaquia usté nun taría sentáu equí güei, pero bien posiblemente yo tampoco»''.{{sfn|Brown|2009|p=398}}

A empiezos de la década de 1980 florió una crisis política en [[República Popular de Polonia|Polonia]] col surdimientu del movimientu masivu [[Solidarność|Solidaridá]]. A finales d'octubre Solidaridad tenía 3 millones de miembros y n'avientu 9 millones. Nuna encuesta d'opinión pública realizada pol Gobiernu polacu, el 89% de los encuestaos sofitó a Solidaridá.{{sfn|Paczkowski|Byrne|2008|p=11}} Cola dirigencia polaca estremada sobre qué faer, la mayoría nun quixo imponer la [[llei marcial]], como lo suxuriera [[Wojciech Jaruzelski]]. La Xunión Soviética y el Bloque del Este nun taben seguros de cómo remanar la situación, pero [[Erich Honecker]] d'[[Alemaña Oriental]] primió pola aición militar. Nuna carta formal dirixida a Brézhnev, Honecker propúnxo-y una midida militar conxunta pa controlar los crecientes problemes en Polonia. Un informe de la [[CIA]] suxurió que l'[[Exércitu Soviéticu]] taba movilizándose pa una invasión.{{sfn|Paczkowski|Byrne|2008|p=14}}

En 1980 axuntáronse los representantes de les naciones del [[Bloque del Este]] nel [[Kremlin]] p'aldericar la situación polaca. Finalmente, Brézhnev llegó a la conclusión de que sería meyor dexar los asuntos internos de Polonia solos por dalgún tiempu, asegurándo-y a los delegaos polacos que la URSS solo intervendría si solicitar.{{sfn|Paczkowski|Byrne|2008|p=21}} Colos asuntos domésticos quedando fora de control en Polonia, [[Wojciech Jaruzelski]] impunxo l'estáu de guerra, la versión polaca de la [[llei marcial]], el 12 d'avientu de 1981.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/special_report/1999/09/99/iron_curtain/timelines/poland_81.stm | títulu = Martial Law| editorial = [[BBC Online]] | idioma =inglés | fecha= | fechaaccesu = 17 d'abril de 2010 | cita = }}&lt;/ref&gt;

=== Cultu a la personalidá ===

Los últimos años del gobiernu de Brézhnev tuvieron marcaos por un creciente [[cultu a la personalidá]]. Yera bien conocíu pol so amor a les medayes (recibió más de 100), polo que n'avientu de 1966, pal so cumpleaños númberu 60, foi gallardoniáu col [[Héroe de la Xunión Soviética]]. Brézhnev recibió'l gallardón, que llegó cola [[Orde de Lenin]] y la [[Estrella d'Oru]], otros trés vegaes na celebración de los sos cumpleaños.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=8}} Nel so cumpleaños númberu 70 foi gallardoniáu col [[Mariscal de la Xunión Soviética]] – l'honor militar más altu de la Xunión Soviética. Dempués de ser gallardoniáu cola medaya, asistió al XVIII Veteranos del Exércitu vistíu con un abrigu llargu y diciendo: ''«Atención, el Mariscal ta llegando!»''. La so debilidá poles medayes inmerecíes demostrar col probe conteníu presente nes sos memories sobre'l so serviciu militar mientres la Segunda Guerra Mundial. A pesar de l'aparente debilidá de les sos memories, estes fueron gallardoniaes col [[Premiu Lenin|Premiu Lenin de Lliteratura]] y atopáronse con aponderamientos de la crítica na prensa soviética.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=9}} Sicasí'l llibru foi siguíu por [[Triloxía de Brézhnev|otros dos llibros]], unu d'ellos sobre la Campaña de Tierres Vírxenes.&lt;ref&gt;{{cita web | autor = Abdullaev, Nabi | títulu = Brezhnev Remembered Fondly 100 Years Since Birth | url = http://www.sptimes.ru/index.php?action_id=2&amp;story_id=19803 | obra = [[The St. Petersburg Times]]| fechaaccesu = 11 d'abril de 2010 | fecha = 19 d'avientu de 2006 }}&lt;/ref&gt; La vanidá de Brézhnev facer ser víctima de munchos chistes políticos.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=9}} [[Nikolái Podgorni]] alvirtió-y d'esti fechu, pero Brézhnev respondiólu: ''«Si tán burllándose de mi, eso significa que los presto»''.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=29}} Anguaño'l historiadores y analistes políticos occidentales creen que los llibros fueron escritos por dalgunos de los sos ''«[[escritor pantasma|escritores pantasmes]]»''. Les memories trataron a la pocu conocida y de menor importancia Batalla de [[Novorossíisk]] como una decisiva mientres la Segunda Guerra Mundial.{{sfn|Service|2009|p=403}}

El cultu a la personalidá de Brézhnev foi creciendo escandalosamente rápido mientres el momentu en que'l so salú taba en cayente. La so condición física taba deteriorándose; convirtiérase n'adictu a les [[Hipnóticu|pastilles pa dormir]] y empezó a [[Alcoholismu|beber una cantidá escesiva d'alcohol]], [[Tabaquismu|fumaba]] enforma y colos años quedara con [[Obesidad|sobrepeso]]. Dende 1973 hasta la so muerte'l [[sistema nerviosu central]] de Brézhnev sufrió un deterioru crónicu y tuvo dellos [[Accidente cerebrovascular|ataques]] menores. Al recibir la [[Orde de Lenin]], Brézhnev caminó tremeciendo y tatexó mientres falaba. [[Yevgeni Chazov]], el Xefe de la IV Direición del [[Ministeriu de Salú (Xunión Soviética)|Ministeriu de Salú]], tuvo que caltener médicos del llau de Brézhnev en tou momentu y en delles ocasiones hubo que traelo dende l'estáu d'olvidu. Nesti momentu, los funcionarios más altos del PCUS deseyaben caltenelo con vida, anque aquellos homes como [[Mikhaíl Súslov]], [[Dmitri Ustínov]], [[Andréi Gromyko]], ente otros, tuvieren cada vez más atayaos coles polítiques de Brézhnev. Sicasí nun queríen arriesgar un nuevu periodu de conflictos internos causaos pola so muerte.{{sfn|Service|2009|p=404}} Foi mientres esta dómina que les comentaristes d'Occidente empezaron a aldovinar quien seríen los aparentes herederos de Brézhnev. Los candidatos más notables fueron Súslov y [[Andréi Kirilenko]], que yeren mayores que Brézhnev, y [[Fyodor Kulakov]] y [[Konstantín Chernenko]], que yeren más nuevos; Kulakov morrió por causes naturales en 1978.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Wesson, Robert G | títulu = Lenin's legacy: the story of the CPSU | allugamientu = | editorial = [[Hoover Press]] | añu = 1978 | páxina = 252 | isbn = 978–0817969225 }}&lt;/ref&gt;

=== Últimos años y muerte ===

La salú de Brézhnev empioró mientres l'iviernu de 1981-82. Mentanto, el país foi gobernáu por Gromyko, Ustínov, Súslov y [[Yuri Andrópov]] y les decisiones cruciales del [[Politburó]] fueron realizaes na so ausencia. Ente que el Politburó taba considerando la cuestión de quién sería'l socesor, toles señales indicaben que'l líder enfermu taba morriéndose. La eleición del socesor fuera influyida por Súslov, pero morrió a la edá de 79 años en xineru de 1982. Andrópov tomó'l llugar de Súslov na [[Secretariáu del Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretaría del Comité Central]]; en mayu fíxose obviu que Andrópov ufiertar pal cargu de [[Secretariu xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]]. Él, cola ayuda de compañeros collaboradores de la [[KGB]], empezaron a faer circular rumores de que la corrupción política empiorara mientres el mandatu de Brézhnev como líder nun intentu de crear una redolada contraria escontra Brézhnev nel Politburó. Les aiciones de Andrópov amosaron que nun-y tarrecía a la roxura de Brézhnev.{{sfn|Service|2009|p=426}}

Brézhnev raramente apaeció en públicu mientres la primavera, branu y seronda de 1982. La esplicación oficial del Gobiernu soviéticu foi que Brézhnev nun taba gravemente enfermu, ente que coles mesmes los médicu arrodiar. Sufrió un grave infartu en mayu de 1982, pero negar a abandonar el cargu. Brézhnev finó'l 10 de payares de 1982 dempués de sufrir un [[Infartu agudu de miocardiu|ataque al corazón]].{{sfn|Service|2009|p=426}} Foi honráu con un funeral d'Estáu al que-y siguió un periodu de cinco díes de llutu nacional. Foi soterráu na [[Necrópolis de la Muralla del Kremlin]] na [[Plaza Roja]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/10/newsid_2516000/2516417.stm | títulu = 1982: Brezhnev rumours sweep Moscow | editorial = [[BBC Online]] | idioma =inglés | fecha= 10 de payares de 1982| fechaaccesu = 15 d'abril de 2010 | cita = }}&lt;/ref&gt; Estadistes nacionales ya internacionales de tol mundu asistieron al so funeral. Tamién asistió la so esposa y la so familia; la so fía Galina Brézhneva indignó a los espectadores por non apaecer con vistimienta escura. Per otru llau, Brézhnev foi vistíu pal entierru col so uniforme de Mariscal xunto con toles sos medayes.{{sfn|Service|2009|p=426}}

== Legáu ==

Brézhnev presidió a la Xunión Soviética mientres más tiempu que cualesquier otra persona (sacante [[Josif Stalin]]). De cutiu ye criticáu pola enllargada dómina d'estancamientu económicu, na que los problemes económicos fundamentales fueron inoraos y el sistema políticu soviéticu empezó a tornar. Mientres el mandatu de [[Mikhaíl Gorbachov]] como líder, producióse un aumentu na crítica de los años de Brézhnev, como les afirmaciones de que Brézhnev siguiera ''«una feroz llinia neo-estalinista»''. El discursu de Gorbachov culpó a Brézhnev por nun modernizar al país y por camudar colos tiempos,{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=2}} anque nuna declaración posterior Gorbachov garantizó que Brézhnev nun yera tan malu como se-y fixo ser, diciendo: ''«Brézhnev nun tenía nada que ver a la figura de caricatura que se fai d'él agora»''.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=27}} La intervención n'Afganistán, que foi una de les decisiones más importantes de la so carrera, tamién debilitó considerablemente tantu la posición internacional como la fuercia interno de la Xunión Soviética.{{sfn|McCauley|2008|p=77}} En defensa de Brézhnev, puede dicise que la Xunión Soviética algamó niveles ensin precedentes y nunca repitíos de poder, prestíu y tranquilidá interna sol so gobiernu.{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=1}}

A Brézhnev foi-y bien nes encuestes d'opinión en comparanza colos sos socesores y antecesores en Rusia. Sicasí n'Occidente ye recordáu más comúnmente por empecipiar l'estancamientu económicu que provocó la [[disolución de la Xunión Soviética]].{{sfn|Bacon|Sandle|2002|p=6}} Nuna encuesta d'opinión fecha por VTsIOM en 2007 la mayoría de los rusos encuestaos deseyaben vivir mientres la dómina de Brézhnev, más qu'en cualesquier otru periodu de la historia de la Rusu-Soviética mientres el sieglu XX.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.rosbalt.ru/2007/04/25/294470.html | títulu = ВЦИОМ: Лучшие лидеры&amp;nbsp;— Брежнев и Путин | editorial = Rosbalt.ru | idioma = rusu| fecha= 25 d'abril de 2007 | fechaaccesu = 15 d'abril de 2010 | cita = }}&lt;/ref&gt;

== Familia y traces de la so personalidá ==
[[Ficheru:Leonid Brezhnev by Edmund S. Valtan ppmsc.07952.jpg|thumb|upright|Caricatura de Brézhnev fecha por [[Edmund S. Valtman]].]]
La vanidá de Brézhnev convertir nun problema mientres el so gobiernu. Por casu, cuando N. G. Yegórychev, el Secretariu del Partíu pela ciudá de Moscú, negar a emponderalo, foi refugáu, forzáu a salir de la política llocal y llogró solo un cargu escuru como [[embaxador]]. Brézhnev nun tenía nengún problema cola corrupción política alegando que ''«naide vive solo del so salariu»''. La so principal pasión yera conducir automóviles estranxeros regalaos por líderes d'Estáu de tol mundu. Polo xeneral conducir ente'l so [[dacha]] y el Kremlin con flagrante despreciu pola seguridá pública.{{sfn|Service|2009|p=384}} 

Brézhnev yera bien conocíu pola so pasión polos premios y condecoraciones. Foi [[Héroe del Trabayu Socialista]], [[Héroe de la Xunión Soviética]] cuatro veces, Héroe de Checoslovaquia tres veces, Héroe de la [[República Popular de Bulgaria]] tres veces, etc. Sicasí, dempués de pasar la [[Gran Guerra Patriótica]] como comisariu políticu y ensin nunca convertise nun comandante militar, foi xubíu al rangu militar más altu de [[Mariscal de la Xunión Soviética]]. La so vanidá socavó l'autoridá del poder soviéticu y contribuyó a la corrupción xeneralizada nel sistema. Esto foi oxetu de burlla en numberoses anécdotes.&lt;ref&gt;[http://zhurnal.lib.ru/editors/j/jacko_w_a/anecdotes.shtml Yatsko V. Russian folk funny stories]&lt;/ref&gt; 

Brézhnev vivió na [[:ru:Кутузовский проспект|Avenida Kutuzovski]] en Moscú. Mientres les vacaciones, vivió na so [[Dacha|gosdacha]] (casa de campu estatal) en [[Zavídovo]]. Casóse con Viktoria Petrovna (1912–1995). Mientres los sos últimos cuatro años vivió práuticamente sola, abandonada per tol mundu. Sufrió mientres enforma tiempu de diabetes y tuvo casi ciega nos sos últimos años. Tuvo una fía, [[Galina Brézhneva|Galina]],{{sfn|Service|2009|p=384}} y un fíu, [[Yuri Brézhnev|Yuri]].&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Chiesa, Giuliettlo | títulu = Time of change: An Insider's View of Russia's Transformation | editorial = I.B.Tauris | añu = 1991 | allugamientu = | páxina = 23 | isbn = 978–1850433054 }}&lt;/ref&gt; Galina darréu convirtióse nuna alcohólica que xunto con un direutor d'un circu empezó una banda que realizaba fraudes con [[Metal precioso|lingotes d'oru]] mientres los últimos años de la Xunión Soviética.{{sfn|Service|2009|p=384}}

== Obres ==

* 50 años de grandes victories del socialismu. Editorial Anteo, Moscú 1967.
* Pol reforzamientu de la cohesión de los comunista, por un nuevu puxanza de la llucha antimperialista (Discursu nel plenu del PCUS). Editorial de l'Axencia De Prensa Novosti, Moscú 1969.
* El XXIV Congresu del PCUS. Editorial Polémica, Moscú 1971
* El nuesu cursu: La paz y el socialismu. Editorial De L'Axencia De Prensa Novosti, Moscú 1971.
* Pel camín de Lenin. Editorial Progresu, Moscú 1972.
* N'ares de la paz, la seguridá y la collaboración. Editorial De l'Axencia de Prensa Novosti. Helsinki, 1975
* La Gran Revolución D'Ochobre Y El Procesu De La Humanidá. Editorial De L'Axencia De Prensa Novosti, Moscú 1977
* Tierres vírxenes. Editorial Mendoza, Moscú 1978 
* Memories. La pequeña tierra, Resurdimientu. Editorial Progresu, Moscú 1978.
* Páxines d'una vida. Ediciones Giner, Moscú 1981.

(Editoriales n'español)

== Notes ==
{{llistaref|group=nota}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru | apellíu = Bacon |apellíu2=Sandle |nome=Edwin |nome2=Mark | títulu = Brezhnev Reconsidered | allugamientu = | editorial = [[Palgrave Macmillan]] | añu = 2002 | isbn = 978–033379463X | cita= }}
* {{Cita llibru | apellíu =Anderson |apellíu2=Ernst |nome=David L. |nome2 = John | títulu = The War That Never Ends: New Perspectives on the Vietnam War | allugamientu = | editorial = [[University Press of Kentucky]] | añu = 2007 | isbn = 978–0813124735 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Brown |nome= Archie | títulu = The Rise &amp; Fall of Communism | allugamientu = | editorial = [[Bodley Head]] | añu = 2009 | isbn = 978–1–845–95076–5 | enllaceautor = Archie Brown }}
* {{Cita llibru | apellíu =Paczkowski |apellíu2 =Byrne |nome= Andrzej |nome2= Malcolm | títulu = From Solidarity to Martial Law: The Polish Crisis of 1980–1981 | allugamientu = | editorial = [[Central European University Press]] | añu = 2008 | páxina = 548 | isbn = 978-9637326960 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Childs |nome= David | títulu = The Two Rede Flags: European Social Democracy and Soviet communism since 1945 | allugamientu = | editorial = [[Routledge]] | añu = 2000 | isbn = 978–0415171814 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Hough |apellíu2 = Fainsod |nome= Jerry |nome2= Merle | títulu = How the Soviet Union is Governed | allugamientu = | editorial = [[Harvard University Press]] | añu = 1979 | isbn = 978–0674410300 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Kornberg |nome= Judith |apellíu2 = Faust |nome2= John | títulu = China in World politics: Policies, Processes, Prospects | allugamientu = | editorial = [[UBC Press]] | añu = 2005 | isbn = 978–1588262480 }}
* {{Cita llibru | títulu = The Cold War: A New History | apellíu = Gaddis | nome = John Lewis | añu = 2005 | editorial = [[Penguin Press]] | isbn = 978–1594200629 }}
* {{Cita llibru |apellíu1=Herd|nome1= Graeme P.|apellíu2=Moroney|nome2=Jennifer D.| títulu = Security Dynamics in the former Soviet Bloc | ubicación = | editorial = [[Routledge]] | añu = 2003 | isbn = 978–041529732X }}
* {{Cita llibru | apellíu = Kakar | nome = M. Hassan | títulu = Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979–1982 | allugamientu = | editorial = [[University of California Press]] | añu = 1997 | isbn = 978–0520208935 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Loth | nome = [[Wilfried Loth|Wilfried]] | títulu = Overcoming the Cold War: a history of détente, 1950-1991 | allugamientu = | editorial = [[Palgrave Macmillan]] | añu = 2002 | isbn = 978–0333971116 }}
* {{Cita llibru | apellíu = McCauley | nome = [[Martin McCauley|Martin]] | títulu = Who's who in Russia since 1900 | allugamientu = | editorial = [[Routledge]] | añu = 1997 | isbn = 0415138981 }}
* {{Cita llibru | apellíu = McCauley | nome =Martin | títulu = Russia, America and the Cold War, 1949–1991 | allugamientu = | editorial = [[Pearson Education]] | añu = 2008 | isbn = 978–1405874309 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Murphy | nome = Paul J. | títulu = Brezhnev, Soviet Politician | allugamientu = | editorial = [[Universidá de Michigan]] | añu = 1981 | isbn = 978–0899500021 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Oliver | nome = Michael J. | apellíu2 = Aldcroft | nome2 = Derek Howard | títulu = Economic Disasters of the Twentieth Century | allugamientu = | editorial = [[Edward Elgar Publishing]] | añu = 2007 | isbn = 978–1848441584 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Green | nome = [[William Green|William]] | apellíu2 = Reeves | nome2 = W. Robert | títulu = The Soviet Military Encyclopedia: A–F | allugamientu = | editorial = [[Westview Press]] | añu = 1993 | isbn = 978–0813314291 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Sakwa | nome = Richard | títulu = Soviet Politics in Perspective | allugamientu = | editorial = [[Routledge]] | añu = 1998 | isbn = 978–0415071534 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Sakwa | nome = Richard | títulu = The Rise and Fall of the Soviet Union | allugamientu = | editorial = [[Routledge]] | añu = 1999 | isbn = 978–0415122902 }}
* {{Cita llibru | apellíu = Service | nome = Robert | títulu = History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century | allugamientu = | editorial = [[Penguin Books|Penguin Books Ltd]] | añu = 2009 | isbn = 978–0141037970 | enllaceautor = Robert Service}}
* {{Cita llibru |apellíu=Taubman|nome=William|añu=2003|títulu=Khrushchev: The Man and His Yera|editorial=W. W. Norton &amp; Co.|isbn=978–039332484 }}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Леонид Ильич Брежнев|Leonid Brézhnev}}
* [http://cccp.tv/person/leonid_brezhnev/ CCCP TV] Videos con L. Brezhnev nel portal de la TV soviética (en rusu)

{{Socesión
| predecesor =[[Pável Naidenov]]
| títulu =Primer Secretariu del Comité Rexonal del Partíu de [[Dnipropetrovsk]]
| periodu =1947–1950 
| socesor =[[Andréi Kirilenko]]
| predecesor2 =[[Nicolae Coval]]
| títulu2 =[[Ficheru:Emblem of the Moldavian SSR (1957-1981).svg|45px]]&lt;br /&gt;Primer Secretariu del [[Partíu Comunista de Moldavia]]
| periodu2 =1950–1952
| socesor2 =[[Dimitri Gladki]]
| predecesor3 =[[Panteleimon Ponomarenko]]
| títulu3 =[[Ficheru:Emblem of the Kazakh SSR.svg|45px]]&lt;br /&gt;Primer Secretariu del [[Partíu Comunista de Kazakstán]]
| periodu3 =1955–1956
| socesor3 =[[Ivan Yakovlev]]
| predecesor4 =[[Nikita Khrushchov]]
| títulu4 =[[Ficheru:Pin of the Flag of CPSU.png|45px]]&lt;br /&gt;[[Secretariu Xeneral del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Secretariu Xeneral]] del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]]
| periodu4 =1964–1982
| socesor4 =[[Yuri Andrópov]]
| predecesor5 =[[Kliment Voroshílov]]
| títulu5 =[[Ficheru:State Emblem of the Soviet Union.svg|45px]]&lt;br /&gt;[[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Soviet Supremu]]
| periodu5 =1960–1964
| socesor5 =[[Anastás Mikoyán]]
| predecesor6 =[[Nikolái Podgorni]]
| títulu6 =[[Ficheru:State Emblem of the Soviet Union.svg|45px]]&lt;br /&gt;[[Xefe d'Estáu de la Xunión Soviética|Presidente]] del [[Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Presidium]] del [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética|Soviet Supremu]]
| periodu6 =1977–1982
| socesor6 =[[Vasili Kuznetsov]]
}}

{{Tradubot|Leonid Brézhnev}}

{{NF|1906|1982|Brezhnev, Leonid}}

[[Categoría:Gobernantes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Kazakstán]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Moldavia]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Héroes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Héroe del Trabayu Socialista]]
[[Categoría:Premiu Lenin]]
[[Categoría:Héroe de la República de Cuba]]
[[Categoría:Ucranianos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>sbtooyjiwy4qct1ikfucqae05gbkwyg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asamblea Nacional d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117418</id>
    <revision>
      <id>3703065</id>
      <parentid>3575736</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10343" xml:space="preserve">{{Ficha de parllamentu|coa_pic=[[Ficheru:New Afghan Parliament Building.png|250px]]|name=Asamblea Nacional d'Afganistán|session_room=|house_type=Bicameral|houses=[[Cámara de los Vieyos]]&lt;br /&gt;[[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Cámara del Pueblu]]|leader1_type=Voceru de la&lt;br /&gt;Cámara de los Vieyos|leader1=[[Fazel Hadi Muslimyar]]|party1=|election1=|leader2_type=Voceru de la&lt;br /&gt;Cámara del Pueblu|leader2=[[Abdul Rauf Ibrahimi]]|party2=|election2=|members=352&lt;br /&gt;(C. de los Vieyos: 102&lt;br /&gt;C. del Pueblu: 250)|p_groups=|election3=[[2010]]|meeting_place=[[Kabul]]|website=[http://mj.parliament.af/ Cámara de los Vieyos]&lt;br /&gt;[http://wj.parliament.af/ Cámara del Pueblu]}}
L''''Asamblea Nacional d'Afganistán''' conocida tamién como'l '''Parllamentu d'Afganistán''' (en [[paxtu]]: ملی شورا ''Mlay Shura'') ye l'órganu llexislativu de la [[República Islámica d'Afganistán]].

Trátase d'un [[parllamentu bicameral]], la cámara alta ye la '''[[Cámara de los Vieyos]]''' (en paxtu: مشرانوجرګه‎ ''Meshrano Jirga'') con 102 escaños y la cámara baxa ye la '''[[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Cámara del Pueblu]]''' (en paxtu: ولسي جرګه‎ ''Wolesi Jirga'') con 250 escaños.

Acordies con el Capítulu V de la [[Constitución d'Afganistán]] «l'Asamblea Nacional de la República Islámica d'Afganistán ye, como l'órganu llexislativu supremu, la manifestación de la voluntá del pueblu del país y representa a tola nación. Tolos miembros del Parllamentu van encargar del bienestar xeneral y los intereses supremos de tolos pueblos d'Afganistán».&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de la [[India]] construyóse un nuevu edificiu más grande pa l'Asamblea. La nueva sede foi inaugurada en [[2015]] pol [[primer ministru de la India]] [[Narendra Modi]] y el [[Presidente d'Afganistán|presidente afganistanu]] [[Ashraf Ghani Ahmadzai|Ashraf Ghani]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{Cita noticia|títulu=PM Narendra Modi, Ashraf Ghani inaugurate new parliament building in Kabul - The Economic Times|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2015-12-25/news/69300266_1_parliament-building-kabul-india-and-afghanistan|fechaaccesu=6 de payares de 2016|periódicu=The Economic Times}} |2=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2015-12-25/news/69300266_1_parliament-building-kabul-india-and-afghanistan |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Tópase cerca del yá destruyíu [[Palaciu Darul Amen]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.tripadvisor.com.sg/LocationPhotoDirectLink-g660089-d2539891-i129297786-Darul_Amen_Palace-Kabul_Kabul_Province.html|títulu=Parliament in the distance - Picture of Darul Amen Palace, Kabul - TripAdvisor|fechaaccesu=6 de payares de 2016|sitiuweb=www.tripadvisor.com.sg}}&lt;/ref&gt;

== Funciones ==
* Ratificación, cambéu o anulación de lleis o decretos llexislativos;
* Aprobación de programes de desarrollu social, cultural, económicu y teunolóxicu;
* Aprobación del presupuestu estatal, según autorización pa llograr o conceder préstamos;
* Creación, cambéu y/o anulación d'unidaes alministratives;
* Ratificación o anulación de trataos y alcuerdos internacionales;
* Otros poderes previstos na Constitución.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|títulu=The Afghanistan Embassy - The Parliament|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghanistanembassy.no|editorial=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161106185500/http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|fechaarchivu=6 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Cámares constituyentes ==

=== Cámara de los Vieyos ===
{{AP|Cámara de los Vieyos}}
* 102 miembros (68 escoyíos por 34 cónsules provinciales y 34 nomaos pol presidente del país);
* mayores de 35 años;
* ciudadanos d'Afganistán.
Los miembros de la Cámara de los Vieyos nun pueden ser acusaos nin xulgaos polos [[Crime de lesa humanidad|crimen contra la humanidá]].&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|títulu=The Afghanistan Embassy - The Parliament|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghanistanembassy.no|editorial=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161106185500/http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|fechaarchivu=6 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Cámara del Pueblu ===
{{AP|Cámara del Pueblu (Afganistán)}}
* 249 miembros (escoyíos direutamente pol pueblu);
* cada provincia cunta con una representación proporcional a la so población;
* cadencia de 5 años;
* mayores de 25 años;
* ciudadanos d'Afganistán;
* pueden representar solo una provincia al empar;
* rexistraos como votante;
* tienen de pagar una tasa de rexistru de 15 mil afganis;
* tienen de consiguir 500 firmes de sofitu con fotocopies de los DNI.
Los miembros de la Cámara de los Vieyos nun pueden ser acusaos nin xulgaos polos [[Crime de lesa humanidad|crimen contra la humanidá]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Historia ==
El parllamentu resultante de la Constitución de 2004 inaugúrase'l [[19 d'avientu]] de [[2005]] (el primer parllamentu dende va trenta años). Los únicos funcionarios estranxeros presentes na inauguración fueron una delegación del [[Parllamentu Européu]] encabezada por [[Jürgen Schröder]] y [[Anne McLauchlan]] y el vicepresidente d'[[Estaos Xuníos]] [[Dick Cheney]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/cr/597/597683/597683fr.pdf|títulu=Compte rendu de la présence de la délégation à la séance d'inauguration de l'Assemblée nationale afghane du 18 au 21 décembre 2005|apellíos=[[Parllamentu Européu]]|nome=|fecha=12 de xineru de 2006|publicación=Parlamento Européu|fechaaccesu=6 de payares de 2016|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;

=== Nueva sede ===
[[Ficheru:Afghan parliament in 2006.jpg|miniaturadeimagen|Dientro de la [[Cámara de los Vieyos]] en 2006.]]

La primer piedra del nuevu edificiu del parllamentu afganistanu foi puesta n'agostu de 2005 pol postreru [[Monarques d'Afganistán|rei d'Afganistán]], [[Mohammed Zahir Shah|Zahir Shah]], en presencia de [[Hamid Karzai]] y [[Manmohan Singh]]. El Departamentu Central d'Obres Públiques de la India (CPWD) foi'l consultor del proyeutu y el contratu foi axudicáu a una empresa d'infraestructura india en [[2008]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://mea.gov.in/photo-features.htm?897/Afghan|títulu=MEXA {{!}} Photo Features : Photos|fechaaccesu=6 de payares de 2016|sitiuweb=mexa.gov.in}}&lt;/ref&gt; El nuevu edificiu del Parllamentu ta asitiáu nuna parcela de 84 [[Acre (unidá de superficie)|acres]] nes contornes de [[Kabul]], en poca distancia al Palaciu de Amanullah Khan y el Palaciu de la Reina. Los trabayos de construcción del edificiu teníen de ser terminaos pal [[2012]], en 36 meses. El plazu, sicasí, foi refugáu por cuenta de condiciones llaborales griespes, escasez de mano d'obra calificada y poca seguridá de los obreros. Más de 500 trabayadores tuvieron trabayando nel edificiu, la mayoría d'ellos ciudadanos indios. La principal atraición del edificiu ye una cúpula de bronce de 32 metros de diámetru y 17,15 metros d'altor, ye considerada ye la cúpula más grande d'Asia. La cúpula grande va cubrir el pasiellu de l'asamblea y la pequeña bóveda con tar sobre'l pasiellu de la entrada. Frente al edificiu, hai un cuerpu d'agua con nueve fuentes en forma de cascada. Dientro del edificiu, instalóse una fonte de 20 pies, fecha de mármol verde importáu de la ciudá india de Udaipur.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Ataques terroristes ===
En xunu de 2015 el parllamentu sufrió un atentáu terrorista [[talibán]] mientres el plenu en que se votaba'l nomamientu del nuevu ministru de defensa, [[Masoum Stanekzai]]. Trátase d'una esplosión d'un coche bomba en frente de la entrada de la sede de l'Asamblea siguida por otres esplosión de los terroristes suicides. Siquier 19 civiles resultaron mancaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/06/150622_afganistan_taliban_kabul_parlamentu_ataque_wbm|títulu=El Talibán ataca'l parllamentu afganistanu en plena sesión|fechaaccesu=6 de payares de 2016|apellíu=Mundu|nome=B. B. C.|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Siete talibanes muertos tres el so ataque a la sede del Parllamentu afganistanu|url=https://www.publico.es/internacional/talibanes-ataquen-sede-del parllamentu.html|fechaaccesu=6 de payares de 2016|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=KABUL|nome=PERCANCIES /|títulu=El talibanes llancen un ataque contra'l Parllamentu afganistanu|url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/internacional/el talibanes-llancen-ataque-contra parllamentu afganistanu-4294176|fecha=22 de xunu de 2015|fechaaccesu=6 de payares de 2016|periódicu=El Periódicu}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Política d'Afganistán]]
* [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2010]]

== Enllaces esternos ==
* [http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive Constitución d'Afganistán. Capítulu V (sobre l'Asamblea Nacional)]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}


{{Tradubot|Asamblea Nacional de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Afganistán]]
[[Categoría:Congresos y parllamentos bicamerales]]
[[Categoría:Congresos y parllamentos por estáu]]
[[Categoría:Wikipedia:Tradubot]]</text>
      <sha1>6gu6onhum72nq5iw478gou49rn6tmys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cámara de los Vieyos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117615</id>
    <revision>
      <id>3703015</id>
      <parentid>3213509</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5645" xml:space="preserve">{{Ficha de congresu|nome=Cámara de los Vieyos&lt;br /&gt;مشرانوجرګه|país={{AFG}}|llexislatura=|imaxe=Afghan parliament in 2006.jpg|tamañu_imaxe=|pie_imagen=|creación=|término=|tipu_cámara=[[Cámara alta]]|empecipio_sesiones=|sesiones=|lider1=[[Fazel Hadi Muslimyar]]&lt;br /&gt;(Voceru)|partíu1=|eleccion1=|mayoría1=|mayoria2=|miembros=102 miembros|camara1=|camara2=|estructura1=|estructura1_res=|grupos_politicos1=|salariu1=|estructura2=|estructura2_res=|grupos_politicos2=|salariu2=|autoridá=|lema=|salon_sesiones_alta=|salon_res=|sede_alta=|sitio_web=[http://mj.parliament.af/ mj.parliament.af]}}
La '''Cámara de los Vieyos''' (en [[paxtu]]: مشرانوجرګه ''Meshrano Jirga'') ye la [[Cámara Alta|cámara alta]] de l'[[Asamblea Nacional d'Afganistán]]; la cámara baxa ye la [[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Cámara del Pueblu]]. La Cámara de los Vieyos cunta con 102 miembros.

== Estructura ==
La Cámara de los Vieyos cunta con 102 miembros. Una tercer parte (34 miembros) ye escoyida polos conseyos de los distritos (un miembru per cada provincia) pa una cadencia de trés años, otros 34 miembros son escoyíos polos conseyos de les provincies (un miembru per cada provincia) pa una cadencia de cuatro años, los 34 miembros que queden son nomaos pol [[Presidente d'Afganistán|presidente del país]] pa una cadencia de cinco años.

Sicasí, mientres les [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2005|eleiciones parllamentaries de 2005]] nun s'escoyó los conseyos de los distritos. Por eso, cada conseyu provincial escoyó un miembru por qu'ocupe temporalmente l'escañu na Cámara de los Vieyos hasta que se lleven a cabu les eleiciones previstes para dicha cámara na Constitución.

La metá de los candidatos nomaos pol presidente deben de ser muyeres, dos deben de ser d'ente les persones con dalguna discapacidá y dos deben de ser de los [[kuchis]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;

== Requisitos ==
Estos son los requisitos necesarios pa resultar escoyíu como miembru de la Cámara de los Vieyos d'Afganistán:
* ser mayor de 35 años;
* ser ciudadanu d'Afganistán.
Los miembros de la Cámara de los Vieyos nun pueden ser acusaos nin xulgaos polos [[Crime de lesa humanidad|crimen contra la humanidá]].&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|títulu=The Afghanistan Embassy - The Parliament|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghanistanembassy.no|editorial=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161106185500/http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|fechaarchivu=6 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Escaños reservaos pa les muyeres ==
Les muyeres nel parllamentarismu afganu nun fueron presentes hasta l'añu [[2001]], dempués de la cayida de los [[Talibán|talibán]]. En [[2002]] el Parllamentu d'Emerxencia ''Loya Jirga'' acutó'l 10% de los 1600 escaños de l'asamblea pa les muyeres.

La nueva [[Constitución d'Afganistán|Constitución de 2004]] aseguró asientos reservaos pa les muyeres y les minoríes en dambes cámares del parllamentu. Nes [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2005|eleiciones parllamentaries de 2005]], les muyeres afganistanes llograron 89 escaños. Según la Xunión Interparllamentaria, en [[2009]] llograron 67 escaños (27,7%) na [[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Casa del Pueblu]] y 22 (21,6%) na Cámara de los Vieyos. Esta representación ye cimera a la media mundial del 18,5% y percima de la media de los [[Estaos Xuníos]] nel 16,8% pal [[Congresu de los Estaos Xuníos|Congresu]] y el 15,4% pal [[Senáu de los Estaos Xuníos|Senáu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Afghanistan Has More Women in National Parliament Seats Than the U.S.|url=https://priceonomics.com/afghanistan-has more-women-in-national-parliament/|fechaaccesu=6 de payares de 2016|periódicu=Priceonomics}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Miembros de la Cámara ==
{{AP|Miembros de la Cámara de los Vieyos}}La Cámara de los Vieyos cunta con 102 miembros escoyíos en [[2005]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.parliament.af/pme/showdoc.aspx?Id=12|títulu=Parliament Of Afghanistan|fechaaccesu=6 de payares de 2016|fecha=8 de febreru de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090208232025/http://www.parliament.af/pme/showdoc.aspx?Id=12|fechaarchivu=8 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Política d'Afganistán]]
* [[Asamblea Nacional d'Afganistán]]
* [[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Cámara del Pueblu]]
* [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2005]]
* [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2010]]

== Enllaces esternos ==
* [http://mj.parliament.af/ Páxina oficial de la Cámara]

* [http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive Constitución d'Afganistán. Capítulu V (sobre l'Asamblea Nacional)]

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Cámara de los Ancianos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Afganistán]]
[[Categoría:Cámares altes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0ncbey9gvvpvry4mkdlpa2m8ca7mxpi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703104</id>
      <parentid>3703015</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5650" xml:space="preserve">{{Ficha de congresu|nome=Cámara de los Vieyos&lt;br /&gt;مشرانوجرګه|país={{AFG}}|llexislatura=|imaxe=Afghan parliament in 2006.jpg|tamañu_imaxe=|pie_imagen=|creación=|término=|tipu_cámara=[[Cámara alta]]|empecipio_sesiones=|sesiones=|lider1=[[Fazel Hadi Muslimyar]]&lt;br /&gt;(Voceru)|partíu1=|eleccion1=|mayoría1=|mayoria2=|miembros=102 miembros|camara1=|camara2=|estructura1=|estructura1_res=|grupos_politicos1=|salariu1=|estructura2=|estructura2_res=|grupos_politicos2=|salariu2=|autoridá=|lema=|salon_sesiones_alta=|salon_res=|sede_alta=|sitio_web=[http://mj.parliament.af/ mj.parliament.af]}}
La '''Cámara de los Vieyos''' (en [[paxtu]]: مشرانوجرګه ''Meshrano Jirga'') ye la [[Cámara Alta|cámara alta]] de l'[[Asamblea Nacional d'Afganistán]]; la cámara baxa ye la [[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Cámara del Pueblu]]. La Cámara de los Vieyos cunta con 102 miembros.

== Estructura ==
La Cámara de los Vieyos cunta con 102 miembros. Una tercer parte (34 miembros) ye escoyida polos conseyos de los distritos (un miembru per cada provincia) pa una cadencia de trés años, otros 34 miembros son escoyíos polos conseyos de les provincies (un miembru per cada provincia) pa una cadencia de cuatro años, los 34 miembros que queden son nomaos pol [[Presidente d'Afganistán|presidente del país]] pa una cadencia de cinco años.

Sicasí, mientres les [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2005|eleiciones parllamentaries de 2005]] nun s'escoyó los conseyos de los distritos. Por eso, cada conseyu provincial escoyó un miembru por qu'ocupe temporalmente l'escañu na Cámara de los Vieyos hasta que se lleven a cabu les eleiciones previstes para dicha cámara na Constitución.

La metá de los candidatos nomaos pol presidente deben de ser muyeres, dos deben de ser d'ente les persones con dalguna discapacidá y dos deben de ser de los [[kuchis]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;

== Requisitos ==
Estos son los requisitos necesarios pa resultar escoyíu como miembru de la Cámara de los Vieyos d'Afganistán:
* ser mayor de 35 años;
* ser ciudadanu d'Afganistán.
Los miembros de la Cámara de los Vieyos nun pueden ser acusaos nin xulgaos polos [[Crime de lesa humanidad|crimen contra la humanidá]].&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive|títulu=Afghanistan Online: The Constitution of Afghanistan. Chapter V|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghan-web.com|editorial=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|títulu=The Afghanistan Embassy - The Parliament|fechaaccesu=6 de payares de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=inglés|sitiuweb=www.afghanistanembassy.no|editorial=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161106185500/http://www.afghanistanembassy.no/afghanistan/government/the-parliament|fechaarchivu=6 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Escaños reservaos pa les muyeres ==
Les muyeres nel parllamentarismu afganistanu nun fueron presentes hasta l'añu [[2001]], dempués de la cayida de los [[Talibán|talibán]]. En [[2002]] el Parllamentu d'Emerxencia ''Loya Jirga'' acutó'l 10% de los 1600 escaños de l'asamblea pa les muyeres.

La nueva [[Constitución d'Afganistán|Constitución de 2004]] aseguró asientos reservaos pa les muyeres y les minoríes en dambes cámares del parllamentu. Nes [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2005|eleiciones parllamentaries de 2005]], les muyeres afganistanes llograron 89 escaños. Según la Xunión Interparllamentaria, en [[2009]] llograron 67 escaños (27,7%) na [[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Casa del Pueblu]] y 22 (21,6%) na Cámara de los Vieyos. Esta representación ye cimera a la media mundial del 18,5% y percima de la media de los [[Estaos Xuníos]] nel 16,8% pal [[Congresu de los Estaos Xuníos|Congresu]] y el 15,4% pal [[Senáu de los Estaos Xuníos|Senáu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Afghanistan Has More Women in National Parliament Seats Than the U.S.|url=https://priceonomics.com/afghanistan-has more-women-in-national-parliament/|fechaaccesu=6 de payares de 2016|periódicu=Priceonomics}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Miembros de la Cámara ==
{{AP|Miembros de la Cámara de los Vieyos}}La Cámara de los Vieyos cunta con 102 miembros escoyíos en [[2005]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.parliament.af/pme/showdoc.aspx?Id=12|títulu=Parliament Of Afghanistan|fechaaccesu=6 de payares de 2016|fecha=8 de febreru de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090208232025/http://www.parliament.af/pme/showdoc.aspx?Id=12|fechaarchivu=8 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Política d'Afganistán]]
* [[Asamblea Nacional d'Afganistán]]
* [[Cámara del Pueblu (Afganistán)|Cámara del Pueblu]]
* [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2005]]
* [[Eleiciones parllamentaries d'Afganistán de 2010]]

== Enllaces esternos ==
* [http://mj.parliament.af/ Páxina oficial de la Cámara]

* [http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#chapterfive Constitución d'Afganistán. Capítulu V (sobre l'Asamblea Nacional)]

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Cámara de los Ancianos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Afganistán]]
[[Categoría:Cámares altes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3nxngpof34ck7nygmkajwi36dzsz542</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>José Manuel Soria</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117840</id>
    <revision>
      <id>3703469</id>
      <parentid>3694519</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53555" xml:space="preserve">{{persona}}
'''José Manuel Soria López''' {{nym}}) ye un políticu [[España|español]] que milita nes files del [[Partíu Popular d'España|Partíu Popular de Canaries]], del que foi presidente rexonal dende'l 16 de xunetu de [[1999]] hasta'l 15 d'abril de [[2016]]. Dende'l 22 d'avientu de 2011 al 15 d'abril de 2016 ocupó'l cargu de [[Ministeriu d'Industria, Enerxía y Turismu d'España|ministru d'Industria, Enerxía y Turismu]] del [[Gobiernu d'España]]. Foi'l impulsor del revesosu Real Decreto sobre [[autoconsumo fotovoltaico]]. Esta norma inclúi una serie de peaxes, ente ellos, el llamáu polos sos críticos &quot;impuestu al sol&quot;, que grava l'accesu a la rede electrica a los posesores d'una rede de autoconsumo (polo xeneral por aciu [[Panel solar|paneles solares]]), una y bones el autoabastecimiento encarecería'l recibu de la lluz a los usuarios que nun tener nengún sistema de autoabastecimiento. La xustificación d'estos peaxes básase esencialmente nel fechu de qu'una parte importante del recibu de la lluz va destináu a pagar subvenciones a les enerxíes anovables (especialmente la solar).

Enantes, foi [[Alcalde de Les Palmes de Gran Canaria|alcalde del Conceyu de Les Palmes de Gran Canaria]] dende [[1995]] hasta [[2003]] y [[Presidente del Cabildru de Gran Canaria|presidente del Cabildru insular de Gran Canaria]] ente 2003 y [[2007]]. Foi tamién diputáu autonómicu nel [[Parllamentu de Canaries]] ente [[2003]] y [[2011]] y vicepresidente y conseyeru d'Economía y Facienda del [[Gobiernu de Canaries]] ente [[2007]] y [[2010]].

Foi forzáu a dimitir n'abril de 2016 dempués de que tuviera rellacionáu con empreses nos [[Panama Papers|papeles de Panamá]].

== Biografía ==

Los sos oríxenes familiares anicien nel conceyu grancanario de [[Telde]]. El so padre, Manuel Soria Segovia, granadín, con anterioridá emplegáu d'Iberia treslladáu a Les Palmes, foi un empresariu dedicáu a la esportación hortofrutícola, tres el so matrimoniu con Pilar López Pérez, madre de José Manuel. Tien un hermanu, Luis. Ta casáu y tien dos fíos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.laprovincia.es/canaries/2010/03/29/fina-pilastra-lopez-madre-jose-manuel-soria/293162.html|títulu=Fina Pilar López, madre de José Manuel Soria - La Provincia Diariu de Les Palmes|fechaaccesu=21 de febreru de 2017|apellíu=Palmes|nome=La Provincia Diariu de Les|sitiuweb=www.laprovincia.es}}&lt;/ref&gt;

== Entamos políticos ==

Ye diplomáu en [[Ciencies Económiques y Empresariales]]. Foi analista de mercáu pa Venezuela y el Caribe na Embaxada d'España en [[Caraques]] ente 1980 y 1981. Dende 1984 ye [[Téunicos Comerciales y Economistes del Estáu Téunicu Comercial del Estáu]]. Foi profesor de Macroeconomía y Economía Internacional nel Centru d'Estudios Comerciales de Madrid dende 1984 a 1989.

Ente 1986 y 1987 foi asesor del Gabinete del Ministru d'Economía y Facienda, coincidiendo cola etapa de [[Carlos Solchaga]] como titular del departamentu.

Ente 1988 y 1989 foi xefe del Gabinete de la Secretaría d'Estáu de Comerciu, mientres unu de los dos mandatos d'[[Apolonio Ruiz Llixeru]].

Formó parte de los conseyos d'alministración de les empreses públiques ''Aldeasa'' (1987), ''Initec'' (1988-1989) y el ''[[Bancu de Creitu Industrial]]'' (1988-1989).

== Alcaldía del Conceyu de Les Palmes de Gran Canaria ==

Tres la celebración de les [[Eleiciones municipales d'España de 1995|eleiciones municipales del 28 de mayu de 1995]], nos que llogró la mayoría absoluta na corporación municipal, el 17 de xunu foi escoyíu [[alcalde de Les Palmes de Gran Canaria]], siendo reelixíu cuatro años dempués nes [[Eleiciones municipales d'España de 1999|eleiciones municipales del 13 de xunu de 1999]]. El so segundu mandatu va coincidir cola so eleición en 1999 como Presidente rexonal del so partíu en Canaries, asocediendo a [[José Miguel Bravo de Llaguna Bermúdez]]. Bravo de Llaguna dimitió la mesma nueche de les eleiciones municipal y autonómicu d'esi mesmu añu, ente otros factores, poles afeches resultancies eleutorales habíos principalmente poles remortines derivaes del denomináu «[[casu Bango]]»,&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1999/10/05/espana/756774.html El casu Bango» pasa factura al PP canariu] La xuez ignora les pruebes aplastantes contra dellos dirixentes tinerfeños poles agresiones a una abogada del partíu. ''www.elmundo.es'', 5/10/1999&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/impresa/articulo.cfm?Id=1125691 Políticos contra políticos nos Tribunales] ''www.canaries7.es'', consultáu'l 15/02/2009&lt;/ref&gt; empecipiáu a principios de 1999, nel que se veríen imputaos dellos dirixentes del PP de Tenerife.

El casu Bango», que lleva'l nome de la ex abogada del PP de [[Santa Cruz de Tenerife]], Julia C. Bango Arrocha, onde ésta denunciaba supuesta corrupción política que favorecía a ciertu constructores y polo que foi afrellada físicamente, nunca foi esclariáu del tou a la opinión pública y costó quebrar del PP na islla de Tenerife cuando pasaba precisamente por una de les sos dómines de más rellumanza. Nesta trama políticu-financiera veríense envueltos políticos, empresarios, periodistes y medios de comunicación locales y nacionales (el diariu ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'', el so direutor, [[Pedro J. Ramírez]], y el redactor, José Luis Llobu, seríen condergaos judicialmente al causar perxuicios pola ausencia de contraste y la falta de veracidá de les sos publicaciones).&lt;ref&gt;[http://elguanche.net/casobango.htm «Persones bien retorcigañaes utilizaron esti asuntu pa echar a otres del PP»] ''El Día'', 10/06/2001&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://elguanche.net/ccncasobango.htm El presindete de CCN de Tenerife ye denunciáu pola so implicación nel &quot;casu Bango&quot;] ''AKN'', 17/07/2001&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://elguanche.net/Ficheros/nuevaagresionafelixrojas.htm Nueva y brutal agresión al periodista Felix Rojas]&lt;/ref&gt;

El segundu mandatu municipal de José Manuel Soria coincide colos años nos qu'empieza a postulase como'l sofitu dende Canaries a les polítiques de [[José María Aznar]] nel [[Gobiernu d'España]], una fortaleza estrayida de la so mayoría absoluta nel Conceyu capitalín y del vacíu de poder habíu tres la marcha de Bravo de Llaguna. Coles mesmes, la salida del partíu d'[[Ignacio González Santiago]], líder del PP de Tenerife según del sector críticu mientres los [[años 1990]] y que depués constituyiría'l [[Centru Canariu Nacionalista|CCN]] na isla, favorecería l'ascensu políticu de Soria. El casu Bango acabó temporalmente cola carrera política de González Santiago, que aportó a secretariu rexonal del partíu con José Miguel Bravo de Llaguna y conseyeru de Presidencia n'unu de los gobiernos de [[Manuel Formosu Rojas]].&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2000-12-03/tenerife/tenerife8.htm Ignacio González apruz na direición insular del CCN y diz «perdonar» al PP] www.eldia.es, 3/12/2000&lt;/ref&gt; Toes estes circunstancies favoreceríen que José Manuel Soria fuera proclamáu dende Madrid como &quot;candidatu oficial&quot;, pa rápido ocupar la Presidencia rexonal del so partíu nel Congresu del PP de Canaries celebráu n'ochobre d'esi mesmu añu [[1999]].

La Presidencia rexonal del PP en Canaries dexó a Soria integrase na Xunta Directiva Nacional del so partíu.

== Presidencia del Cabildru insular de Gran Canaria ==
{{AP|Presidentes del Cabildru de Gran Canaria}}
Tres les [[Eleiciones municipales d'España de 2003|eleiciones municipales del 25 de mayu de 2003]] y hasta 2007 presidió'l [[Cabildru de Gran Canaria|Cabildru insular de Gran Canaria]] siendo la so llista eleutoral la más votada.

El so mandatu nel Cabildru grancanario foi percibíu con &quot;niveles de baxa xestión&quot; polos grupos de la oposición, non asina tocantes a belicosidá partidista dientro y fora de la corporación insular.&lt;ref&gt;[http://www.canariasahora.es/noticia/9216/ Soria dexa'l Cabildru nel primer Plenu presidíu por José Miguel Pérez] &quot;Va Tener qu'esplicase ante los sos eleutores&quot;, diz Román Rodríguez. ''www.canariasahora.es'', 10/07/2007&lt;/ref&gt; Sicasí, seique pueda destacar d'esta etapa'l valtamientu del tramu de l'autopista del Sur de Gran Canaria [[GC-1]] conocíu como «el escalextric», na desaguada del [[ribayu de Guiniguada]], pos la xestión de la referida carretera foi delegada pol so titular, conforme a la [[Llei de Carreteres de Canaries]], la comunidá autónoma canaria.&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629094244/actualidad.terra.es/articulo/html/av2895871.htm Luzardo y Soria nun van dexar un 'boicó' a la baltadera del escalextric]&lt;/ref&gt; Ello llogróse en collaboración col Conceyu de Les Palmes de Gran Canaria, de la mano de la so alcaldesa [[Pepa Luzardo]] (PP),&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?Id=32236 El escalextric va empezar a ser baltáu antes del martes] ACN Press en www.Canaries7.es, el 09/08/2006&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-10-08-2006/abc/Canarias/la-demolicion-del-escalextric-de-la capital-grancanaria-empieza-esti-sabado-segun-anunciu-l'alcaldesa_1422813641462.html La baltadera del «escalextric» de la capital grancanaria empieza esti sábadu, según anunció l'alcaldesa] www.abc.es, el 10-8-2006&lt;/ref&gt; como pasu previu pa la remodelación de la principal vía d'accesu a la capital grancanaria, otrora una zona neurálxica pal tráficu, facilitando la modernización de los históricos barrios capitalinos de Triana y [[Vegueta]], proyeutu agora casi enllancáu por falta de financiamientu d'otres alministraciones.&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.laprovincia.es/les palmes/1605/palmes-gc-gobiernu-canariu-dara-dineru-plan-guiniguada-afecta-interes-xeneral/114208.html
|títulu = El Gobiernu canariu nun va dar dineru al plan del Guiniguada porque nun afecta a una vía ´d'interés xeneral´ - Les Palmes G.C. - La Provincia Diariu de Les Palmes &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|fechaaccesu = 2009
|autor = 
|enllaceautor = 
|idioma = 
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008040400_4_141541__Les Palmes-GC-Urbanismu-estrema-rellenos-Guiniguada-fases-pa-poder-empecipiar-obres-antes-verano |títulu =
 Urbanismu estrema los rellenos del Guiniguada en dos fases pa poder empecipiar obrar antes de branu - Les Palmes G.C. - La Provincia Diariu de Les Palmes &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|fechaaccesu = 2009
|autor = 
|enllaceautor = 
|idioma = 
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=87898
|títulu = Canaries 7. Gran Canaria. Seis millones pal Guiniguada &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|fechaaccesu = 2009
|autor = 
|enllaceautor = 
|idioma = 
}}&lt;/ref&gt; Esta reordenación diseñóse tamién p'ayudar a la catalogación d'estos barrios como [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[UNESCO]].&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/impresa/articulo.cfm?Id=1373763 Vegueta-Triana, Patrimoniu de la Humanidá] El conceyu presenta l'espediente que va alzar a la UNESCO&lt;/ref&gt; Sicasí ello entá nun se llogró pola mundial [[crisis financiera de 2008]], apostrando la so tramitación.

Tres les [[eleiciones a los Cabildros Insulares canarios de 2007|eleiciones a los Cabildros insulares canarios de mayu de 2007]] foi investido nuevamente Presidente de la corporación insular (una y bones la cabeza de llista más votada ocupa automáticamente la Presidencia), pero esta vegada con una mayoría relativa, lo cual favoreció qu'espolletara una [[moción de censura]] presentada pol [[PSOE|Partíu Socialista Canariu]] (PSC-PSOE) y [[Nueva Canaries]] (NC) nel mesmu Plenu del so nomamientu, moción que lu remover del cargu automáticamente,&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/mocion/socialista/desbanca/Cabildru/lider/PP/canariu/elpepiesp/20070628elpepinac_12/Tes Una moción socialista desbanca del Cabildru al líder del PP canariu. El PSC-PSOE y Nueva Canaries van gobernar la institución de Gran Canaria]&lt;/ref&gt; dempués de lo que presentaría la so dimisión como conseyeru de la corporación insular pa entrar a formar parte como miembru del Gobiernu autonómicu de [[Paulino Rivero]], con [[Coalición Canaria]] (CC).&lt;ref&gt;[http://www.lavozdelanzarote.com/spip.php?page=imprimir&amp;id_article=12938 José Manuel Soria pierde la presidencia del Cabildru de Gran Canaria n'espolletando la moción de censura de PSOE y NC] El socialista José Miguel Pérez yá ye'l nuevu presidente del Cabildru gracies a los dieciséis votos de los sos conseyeros y los cuatro de Nueva Canaries. El PP votó en contra de la moción de censura y CC abstener nun plenu más llargu de lo previsto y que trescurrió ensin incidentes, anque unes 300 persones nun pudieron aportar al interior. ''ACN Press'', 09/07/2007&lt;/ref&gt;

== Gobiernu autonómicu ==

Dende 2003 ye diputáu pol Partíu Popular nel Parllamentu de Canaries, escañu que compatibiliza col de la Presidencia del Cabildru insular grancanario hasta la so salida, el 9 de xunu de 2007, por aciu la referida moción de censura.

Aportó al [[Gobiernu de Canaries]] de la mano de [[Coalición Canaria]] (CC), entá tratándose pública y notoriamente como acérrimos rivales dende la salida del PP del Gobiernu canariu na anterior llexislatura, entós presidíu por [[Adán Martín Menis]] (CC), depués del tercer pactu de Gobiernu ente PP y CC na hestoria parllamentaria canaria (los dos primeros alcuerdos pa formar Gobiernu seríen axustaos por José Miguel Bravo de Llaguna nes llexislatures darréu anteriores). Aquella salida nun traumatizó al Gobiernu canariu pos llograría la estabilidá gracies al sofitu del [[PSOE|PSC-PSOE]], siendo daquella'l so Secretariu xeneral rexonal [[Juan Carlos Alemán]].

== La crisis interna del PP de Canaries ==

Coles [[Eleiciones autonómiques d'España de 2007|eleiciones autonómiques del 27 de mayu de 2007]] apaecería una crisis interna nel senu del PP canariu en perdiéndoles per segunda vegada consecutiva, nesta ocasión con mayor númberu d'escaños perdíos. Tamién se perderíen los importantes gobiernos del Cabildru insular de Gran Canaria y de los conceyos de Les Palmes de Gran Canaria y [[San Bartolomé de Tirajana]] ([[Gran Canaria]]), el segundu por una dixebra interna. El Conceyu de [[La Oliva]] ([[Fuerteventura]]) tamién sería escenariu d'un pulsu ente Soria y el que fuera mientres más de 25 años alcalde de La Oliva y presidente del PP de Fuerteventura, Domingo González Regueru, tres la imposición d'una candidatura alternativa pa la presidencia insular per parte de la direición rexonal del so partíu,&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2007-03-15/canaries/canaries5.htm Allegaos a Regueru caltienen abiertu en Madrid el pulsu pola candidatura] La llista al Parllamentu por Fuerteventura que'l Comité Eleutoral Rexonal del PP propunxo a Madrid cunta col votu particular d'unu de los sos miembros. Esi votu defende que nunca se revocaron les decisiones de les direiciones insulares y sorraya los resultaos llograes por González Regueru. ''ElDía.es'', 15/03/2007&lt;/ref&gt; circunstancia asemeyada a l'asocedida en [[Cataluña]] al traviés de [[Mariano Rajoy]] n'abril de [[2008]].&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com//opinion/editorial/el-nuevu-pp-nun ye-el-de-rajoy-44357/ El nuevu PP nun ye'l de Rajoy] ''LibertadDigital.es'', 6/07/2008&lt;/ref&gt;

La crisis veríase apinada pola destitución del responsable de la estratexa eleutoral del PP en Canaries, Luis Larry Álvarez Cardero.&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com/index.php?action=desanoti&amp;cpn=1276320261 La crisis del PP canariu espón seis escaños a Rajoy, a dos meses de les eleiciones]&lt;/ref&gt;

El PP aportó al Gobiernu autonómicu, presidíu pol [[nacionalismu canariu|nacionalista]] [[Paulino Rivero]] (CC), depués del cuartu pactu ente dambes formaciones polítiques, lo que favoreció'l nomamientu de Soria como Vicepresidente del Gobiernu y como Conseyeru d'Economía y Facienda, cargos qu'exerz coles mesmes. Esti alcuerdu ''in extremis'' pa formar Gobiernu tendría como oxetivu principal desbancar al PSC-PSOE, encabezáu pol ex [[Ministeriu de Xusticia d'España|Ministru de Xusticia]] grancanario [[Juan Fernando López Aguilar]], a pesar de llograr una mayoría d'escaño pero ensin algamar la mayoría absoluta.

En xunetu de 2008 Domingo González Regueru foi suspendíu de militancia, xuntu con otru centenar de miembros, tres la proposición d'una moción de censura na corporación municipal esistiendo un pactu de gobiernu rexonal con [[Coalición Canaria|CC]]. Dempués de lo que impúnxose una xunta xestora insular del partíu que nun torgar al propiu González Regueru caltener la so crítica y oposición hasta la celebración del XII Congresu rexonal del PP celebráu en setiembre de 2008.&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008071100_3_163310__CANARIES-Soria-impon-xestora-Regueru-nacional-suspende-militancia Soria impon una xestora a Regueru y el PP nacional suspénde-y de militancia] ''LaProvincia.es'', 11/07/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.europapress.es/nacional/noticia-soria-pp-nun tarrez-perder-apoyo-congreso-pp-almite-nunca-fai-casu-amenacies-vengan-quien-vengan-20080907135847.html Soria (PP) nun tarrez perder sofitos nel Congresu del PP y almite que nunca fai casu a amenaces &quot;vengan de quien vengan&quot;]&lt;/ref&gt; Nel branu de 2009 González fixo públicu'l so propósitu de constuir un nuevu partíu na isla, el Partíu Popular Majorero.&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.laprovincia.es/fuerteventura/2009/07/31/fuerteventura-gonzalez-regueru-constitúi-nuevu-partíu-politico/248125.html
|títulu = González Regueru constitúi un nuevu partíu políticu - Fuerteventura - La Provincia Diariu de Les Palmes &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|fechaaccesu = 2009
|autor = 
|enllaceautor = 
|idioma = 
}}&lt;/ref&gt;

A pesar de les afirmaciones de González Regueru sobre la presentación de la referida moción de censura na que dicía que foi autorizáu por Soria,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140728220045/http://www.eldigitaldecanarias.net/noticia9187.php L'ex presidente del PP en Fuerteventura, González Regueru, afirma que Soria autorizólu a poner la moción de censura” y que cunta con “más de 80 testigos”] Nun entiende qu'a él se -y espulse del partíu por interponer una moción de censura a CC. ''www.eldigitaldecanarias.net'', 12/01/2009&lt;/ref&gt; de forma paralela sigue col exerciciu de les funciones de presidente insular, convocando a los órganos locales, a la espera d'un resolución xudicial qu'esclarie la llegalidá de la suspensión cautelar adoptada pol Comité de Derechos y Garantíes del partíu en Canaries&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=113612 González Regueru considera a Soria un cáncer pal partíu &quot;que nun voi dexar de combatir&quot;] ''Canaries7.es'', 05/11/2008&lt;/ref&gt; Mentanto, «el principal oxetivu va siguir siendo destituyir a José Manuel Soria de toles instituciones».&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=121520 González Regueru pregunta a Soria si cree que los espedientes al PP ye una campaña mediática] ''www.canaries7.es'', 13/02/2009&lt;/ref&gt; Finalmente foi espulsáu del PP por decisión de la so direición nacional pa terminar fundando en 2009 el ''Partíu Popular Majorero''.&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/fuerteventura/2009/08/02/identifico-lopez-aguilar/248519.html Identifico con López Aguilar] Acaba de fundar el Partíu Popular Majorero tres la so espulsión del Partíu Popular y acomete con durez contra'l presidente rexonal d'esta formación, José Manuel Soria, a quien desea ver fora de la vida política. ''www.laprovincia.es'', 2/08/2009&lt;/ref&gt;

== Discutiniu pola ponencia política del XVI Congresu nacional del PP ==

En [[mayu]] de [[2008]] ye designáu miembru de la comisión redactora d'una de los trés ponencies polítiques que s'aldericaron nel XVI Congresu nacional del PP, celebráu en [[xunu]] d'esi mesmu añu, igualmente integrada por [[María San Gil]] y [[Alicia Sánchez-Camacho Pérez]].&lt;ref&gt;[http://canaries24hores.com/index.php/2008033147314/canaries/politica/soria-espresa-satisfaccion-por-la so-eleccion-como-ponente-en-el congresu-del-pp.html Soria espresa prestu pola so eleición como ponente nel Congresu del PP] EFE, 31/03/2008&lt;/ref&gt;

Les discrepancies cola redolada de [[Mariano Rajoy]] nel conteníu del referíu documentu ideolóxicu provocaron l'arrenunciu de San Gil al cargu de presidenta del [[Partíu Popular del País Vascu]] y solicitó la baxa de la so afiliación.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.expansion.com/edicion/exp/economia_y_politica/politica/es/desarrollo/1122243.html|títulu=San Gil abandona la redaición de la ponencia política del PP por &quot;diferencies de criteriu&quot;|editorial=Espansión.com|fecha=12 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt; El papel que xugó José Manuel Soria nesti discutiniu tuvo de resultes el so enfrentamientu al traviés de la unviada d'un [[Serviciu de mensaxes curtios|mensaxe]] a María San Gil que dicía lo siguiente: «María, recibí la to ponencia. ¡Enriba España!», que foi peneráu y espublizáu pelos medios de comunicación. Tres l'allugamientu de Sánchez Camacho a favor de San Gil, Rajoy decidió qu'interviniera Lassalle.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=https://www.rtve.es/noticias/20080602/jose-manuel-soria-maria-san-gil-sms-maria-recibí--la to-ponencia-enriba-espana/72570.shtml|títulu=José Manuel Soria a María San Gil por SMS: &quot;María, recibí la to ponencia. ¡Enriba España!&quot;|fecha=2 de xunu de 2008|editorial=RTVE}}&lt;/ref&gt;

== XII Congresu rexonal del PP en Canaries ==

Soria foi confirmáu nel XII Congresu rexonal del PP en Canaries, celebráu mientres los díes [[27 de setiembre|27]] y [[28 de setiembre]] de [[2008]], como presidente rexonal en Canaries presentándose una única candidatura.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20080927/canaries-canaries/soria-sío-reelixíu-como-200809272226.html Soria foi reelixíu como presidente del PP de Canaries con un 94,6 per cientu de los votos] ''ABC.es'', 27/09/2008&lt;/ref&gt; Les lluches de poder internes y l'ausencia d'un lideralgu opositor visible, xuntu col sofitu dende Madrid, favoreceríen una continuidá nel cargu ensin candidatos opositores dende [[1999]].&lt;ref&gt;[http://www.diariocritico.com/2008/Setiembre/nacional/100895/jose-manuel-soria-pp-canaries.html José Manuel Soria va ser reelixíu presidente del PP canariu] ''www.diariocritico.com'', 27/09/2008&lt;/ref&gt;

== Temes xudiciales ==

=== La corrupción urbanística venceyada al PP de Canaries ===
{{AP|Corrupción urbanística n'España}}
Soria travesó series dificultaes polítiques fundamentalmente polos casos de corrupción urbanística qu'aprucieron mientres [[2006]] y [[2007]] en Canaries, n'aportando l'acabante crear &quot;Brigada Anticorrupción&quot;. Los conceyos grancanarios de [[Mogán]] ([[caso Góndola]]),&lt;ref&gt;[http://www.informativos.telecinco.es/detencion/alcalde/mogan/canaries/dn_40180.htm Deteníu l'alcalde del conceyu grancanario de Mogán] L'alcalde de conceyu turísticu de Mogán, Francisco González, del Partíu Popular, foi deteníu güei [23/01/2007] por axentes del Cuerpu Nacional de Policía. Na operación foi detenida tamién la primer teniente d'alcalde de la llocalidá, Onalia Bonu García, dos emplegaos y un ex funcionariu xubiláu&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canariasahora.es/noticia/2930/ La corrupción provoca otru 'martes negru' pal PP en Gran Canaria] Deteníos l'alcalde de Mogán y otros cuatro persones pol conveniu de ''Anfi Tauro''&lt;/ref&gt; [[Telde]] ([[casu Faycán]], nel que se vieron envueltos penalmente, ente otros, Jorge Alberto Rodríguez Pérez,&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2008-01-13/canaries/canaries4.htm Tres la so imputación nel &quot;casu Faycan&quot;, el ex voceru parllamentariu del PP Jorge Rodríguez enfrentar a la so segunda oportunidá] La primera foi cuando Soria recuperó-y tres trate implicáu nun supuestu tratu de favor como conceyal. ''www.eldia.es'', 13/01/2009&lt;/ref&gt; ex voceru del grupu parllamentariu del PP rexonal, Toñi Torres, ex conceyal y ex conseyera del Gobiernu de Canaries, que acabaría suicidándose tres la so imputación por cuenta de una depresión,&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/gran-canaria/2010/03/25/fina-torres-llanzase-ventana-domicilio/292748.html Fina Toñi Torres al llanzase dende una ventana de la so casa] www.laprovincia.es, 25/03/2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=162461 Muerre Toñi Torres, pieza clave nel casu Faycán] www.canaries7.es, 25/03/2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://comunidad.laprovincia.es/galeria-multimedia/SUCESO/Fina-Torres/12495/1.html María Antonia Torres González, principal acusada na trama de corrupción conocida como'l casu Faycán, finó al cayer al vaciu dende la so vivienda, un sestu pisu nel númberu 25 de la cai Galicia esquina con Mesa y López de Les Palmes de Gran Canaria] Galeria fotográfica del diariu ''[[La Provincia (Canaries)]]''.&lt;/ref&gt; y Paco Valíu, ex alcalde del conceyu)&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2006/03/01/espana/1141210983.html Deteníos seis funcionarios en Gran Canaria por un delitu de corrupción, ente ellos una conceyal del PP]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.cadenaser.com/articulo/espana/Deteníu/alcalde/Telde/PP/conceyal/acusaos/presunta/corrupcion/urbanistica/csrcsrpor/20061107csrcsrnac_2/Tes/ Deteníu l'alcalde de Telde, del PP, y cinco conceyales acusaos de presunta corrupción urbanística] Presunta trama de cobru de comisiones illegales pa l'axudicación d'obres públiques municipales a determinaes empreses&lt;/ref&gt; y [[Santa Brígida (llocalidá)|Santa Brígida]] ([[casu Brisán]]),&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629094302/actualidad.terra.es/nacional/articulo/pp_gran_canaria_1952008.htm Trés ex alcaldes del PP deteníos nun nuevu casu de corrupción en Gran Canaria]&lt;/ref&gt; convertir nel epicentru mediáticu de la corrupción institucional en Canaries col delitu urbanísticu como telón de fondu.

Soria criticó entós al so principal rival políticu, el daquella candidatu a la presidencia del Gobiernu de Canaries, [[Juan Fernando López Aguilar]],&lt;ref&gt;[http://www.informativos.telecinco.es/detencion/alcalde/mogan/canaries/dn_40216.htm José Manuel Soria considera demasiada casualidá que toles detenciones por corrupción sían en Conceyos del PP] El presidente del PP de Canaries, José Manuel Soria, consideró que &quot;van siendo demasiaes casualidaes&quot; que &quot;toles detenciones&quot; sobre corrupción urbanística producir en conceyos del PP y en Gran Canaria, &quot;que ye, qué casualidá, onde se presenta como candidatu'l ministru de Xusticia&quot;&lt;/ref&gt; acusándo-y de promover la instrumentalización de la [[Poder Xudicial d'España|Xusticia]] al traviés de la [[Ministeriu Fiscal d'España|Fiscalía xeneral del Estáu]].&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2006-12-07/santacruz/santacruz1prn.htm López Aguilar refuga les acusaciones de tar utilizando la Fiscalía nel so favor]&lt;/ref&gt; Esta foi la mesma estratexa usada pol PP nacional pa defendese de les crítiques recibíes pola trama de corrupción y espionaxe desatapada mientres el mes de febreru de 2009, en Madrid, y na que se vio envolubrada la formación política madrilana.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Destacaos/politicos/empresarios/llista/imputaos/Garzon/trama/corrupcion/elpepuesp/20090210elpepunac_6/Tes Destacaos políticos y empresarios, na llista d'imputaos por Garzón na trama de corrupción.] ''www.elpais.com'', 11/02/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/madrid/barruntu/fai/dellos anos/elpepiespmad/20090210elpmad_2/Tes Los trés altos cargos del PP espulsaos pola presidenta atropaben denuncies de corrupción de los grupos de la oposición dende 2003] ''www.elpais.com'', 10/02/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/doble/raseru/PP/oveja/negres/elpepuesp/20090307elpepinac_3/Tes El doble raseru del PP colos sos 'oveyes negres'] La direición popular aplica de forma arbitraria'l so códigu éticu. www.elpais.com, 07/03/2009&lt;/ref&gt;

A principios de [[2008]] salen a la lluz irregularidaes referentes a grandes proyeutos urbanísticos pa la capital grancanaria realizaes mientres los sos mandatos nel Conceyu de Les Palmes de Gran Canaria (periodos entendíos ente 1995 a 1999 y 1999 a 2003)&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20090306/canaries-canaries/tsjc-condena-corporacion-saavedra-20090306.html El TSJC conderga a la corporación de Jerónimo Saavedra a pagar más de 106.000 euros a Aeromédica] www.abc.es, 6/03/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2009030600_4_213962__LES PALMES-GC-Conderguen-Ayuntamiento-Palmes-Gran-Canaria-contratacion-irregular-alcalde-Soria Conderguen al Conceyu por una contratación irregular del alcalde Soria] Aeromédica Canaria demandó al Consistoriu por axudicar un contratu a una empresa que nun cuntaba con tola documentación. www.laprovincia.es, 5/03/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canariasahora.es/noticia/64641/ El Conceyu de la capital grancanaria, condergáu a pagar más de 106.000 euros a Aeromédica] ''Europa Press'' en www.canariasahora.es, 05/03/2009&lt;/ref&gt; y nel Cabildru insular de Gran Canaria (de 2003 a 2007).&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008042000_3_145210__Canaries-Corruptelas-detenciones-reveses-xudiciales Corruptelas, detenciones y reveses xudiciales del PP grancanario]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?Id=100649 El Conceyu, condergáu a dexar el cortil de la mezquita]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008042000_3_145189__Canaries-SORIA-COLOSU-ABARGANÁU Soria, el colosu abarganáu] La figura del presidente del PP resiéntese chiscada polos casos de corrupción y un pasáu de chambonaes urbanístiques. www.laprovincia.es, 20/04/2008&lt;/ref&gt;

=== El casu Eolo ===

Foi'l denomináu [[casu Eolo]] l'acontecimientu más llamativu polos alderiques qu'amenó tantu nel senu del Parllamentu canariu como nel del Cabildru insular de Gran Canaria, lo que coadyuvó a la salida del PP del Gobiernu de Canaries. Inda cuando l'escándalu algamó a diverses persones próximes a Soria (el so hermanu Luis como Conseyeru d'Industria, Comerciu y Nueves teunoloxíes, y Celso Perdomo, ex direutor xeneral d'Industria y Enerxía y principal responsable, ente otros) nun sería [[Imputación (derechu)|imputáu]] por delitu dalgunu, costar a Luis Soria la so carrera política.&lt;ref&gt;[http://www.interviu.es/default.asp?idpublicacio_PK=39&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=31127&amp;idseccio_PK=547&amp;h= Conseyeru, xuez y parte] Ernesto Pérez Reyes, conseyeru d'Empléu y Desenvolvimientu llocal del Cabildru Insular de Gran Canaria, participó na carrera por controlar el negociu eólicu en Canaries. A pesar de que'l Cabildru ye una de les entidaes que tien de ser consultada na convocatoria, presentó a dos empreses que tien colos sos hermanos y los sos padres. www.interviu.es, 27/02/06&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/deteníos/supuesta/corrupcion/concursu/canariu/parques/eolicos/elpepiesp/20060210elpepinac_3/Tes Siete deteníos por supuesta corrupción nel concursu canariu de parques eólicos] La policía detuvo ayeri [9 de febreru de 2006] en Les Palmes de Gran Canaria y Madrid a siete persones en rellación cola supuesta trama venceyada cola Conseyería d'Industria del Gobiernu canariu en 2004, entós dirixida pol conseyeru Luis Soria (PP), p'amañar un concursu de parques eólicos. ''ElPaís.com'', 10/02/2006&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2009030100_3_212749__CANARIES-total-cargos-publicos-estan-imputaos-delitos-corrupcion Un total de 16 cargos públicos del PP tán imputaos por delitos de corrupción] Les trames de Eolo, Faycán, Góndola, Brisán y el 'casu del salmón' atropen les imputaciones a representantes del partíu conservador nes instituciones. Les investigaciones relatives a la corrupción municipal han 'tocáu' bien especialmente a la formación popular, que vio implicaos a conceyales y alcaldes. www.laprovincia.es, 28/02/2009&lt;/ref&gt;

En setiembre de 2008, a namái una selmana de la celebración del XII Congresu rexonal del PP en Canaries, y como deriváu de los acontecimientos del casu Eolo, Soria resultó condergáu en mariñes xudiciales por imputar con mala fe —según consta na [[sentencia xudicial]]— los delitos de [[llevantu|llevantos]] y [[inxuries]] al inxenieru y emplegáu del Cabildru, Francisco Cabrera.&lt;ref&gt;[http://www.noincineraciontenerife.com/noticias/2109.htm José Manuel Soria defende'l so honor nos xulgaos] El vicepresidente del Gobiernu allegaba a defender la so querella por llevantos contra'l ciudadanu Francisco Cabrera, que lu acusó na comisión parllamentaria d'investigación de la trama eólica de ser les aspes de los molinos de vientu, esto ye, el señor X. En ''Foru contra la Incineración''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008091900_33_177342 Soria ye condergáu a pagar les mariñes por imputar con &quot;mala fe&quot; a Cabrera] Una xuez de Tenerife absuelve a un denunciante del &quot;casu Eólicu&quot; de los delitos de llevantos ya inxuries. La sentencia recueye que &quot;nun ye xustu&quot; que los gastos xudiciales abonar el demandáu. ''La Provincia Diariu de Les Palmes'', 18/09/2008&lt;/ref&gt; Cabrera foi téunicu de l'[[Autoridá Portuaria]] de Les Palmes y denunció públicamente a Soria por tratar, supuestamente, de favorecer a una empresa privada —que'l so propietariu yera l'empresariu Javier Esquível, cercanu a Soria, y que llegaría inclusive a costear l'arriendu de la familia Soria mientres 21 meses hasta que foi acabada la so nueva residencia de Tafira, lo que depués se denominaría nos medios como «[[casu del Xalé]]»—&lt;ref&gt;[http://www.interviu.es/default.asp?idpublicacio_PK=39&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=31345&amp;idseccio_PK=552&amp;h= El casu Eolo sigui creciendo] Alberto Santana amplió la so denuncia ante'l xuez Miguel Ángel Parramón, pa informa-y sobre los dos empreses del conseyeru del PP nel Cabildru de Gran Canaria Ernesto Pérez Reyes qu'optaben a la contrata pública na que'l mesmu Cabildru tenía d'informar. www.interviu.es, 2006&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2006-06-10/canaries/canaries10.htm Santana amplía la so denuncia del casu eólicu a José Manuel Soria y la so esposa] Alberto Santana presentó'l xueves pasáu una ampliación de la so denuncia del casu eólicu na que vien dicir que'l presidente del Cabildru de Gran Canaria, José Manuel Soria, y la so esposa esfrutaron d'una vivienda ensin pagar arriendu como una &quot;compensación antemanada&quot; del empresariu Javier Esquível. www.eldia.es, 10/06/2006&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.noincineraciontenerife.com/noticias/2109.htm Hai constancia oficial nel Rexistru Mercantil de l'apurrida llograda pol güei vicepresidente del Gobiernu: nel llibru mayor de la empresa Atlantic Buildings, titular del xalé qu'esfrutó'l políticu, apaez una anotación bien interesada de más de 30.000 euros] www.noincineraciontenerife.com, 13/06/2008&lt;/ref&gt; en desterciu de la empresa de titularidá cabildicia ''Megaturbinas de Arinaga'', pa la esplotación d'enerxía eólica nel muelle d'[[Arinaga]] ([[Gran Canaria]]) nun concursu, siendo'l so hermanu Luis Soria Conseyeru d'Industria.&lt;ref&gt;[http://www.indicesiete.com/modules.php?op=modload&amp;name=News&amp;file=article&amp;sid=6878 Soria ye denunciáu por mentir ante la Comisión d'Investigación del Casu Eólicu] ''Índiz Siete'', 10 d'abril de 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Abiertu/xuiciu/oral/trama/eolica/canaria/PP/elpepiesp/20090321elpepinac_10/Tes Abiertu'l xuiciu oral contra la 'trama eólica' canaria del PP] www.elpais.com, 21/03/2009&lt;/ref&gt;

=== El casu del Xalé ===

A principios d'abril de 2009, a escasos díes tres l'apertura del xuiciu oral, los medios de comunicación anuncien la presentación d'una nueva denuncia per parte del periodista Carlos Sosa Báez (''[[Canaries Agora]]'') polos fechos del casu Eolo na que s'inclúin los delitos de [[confechu]], [[tráficu d'influencies]], [[prevaricación]], [[negociaciones prohibíes a funcionariu públicu]], [[infidelidá na custodia de documentos]], [[falsedá en documentu públicu]], [[falsu testimoniu]] y [[receptación]] presuntamente cometíos por José Manuel Soria (daquella diputáu rexonal y presidente del Cabildru insular de Gran Canaria), el so hermanu Luis (ex Conseyeru d'Industria del Gobiernu canariu), la so esposa María del Carmen Benítez (procuradora) y l'ex presidente de l'[[Autoridá Portuaria]] José Manuel Arnáiz.&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2009040400_3_221271__CANARIES-denunciante-casu-salmon-querella-nuevu-contra-Soria-confechu-concursu-eolico El denunciante del casu del salmón´ se querella de nuevu contra Soria por confechu nel concursu eólicu] Arnáiz, la esposa y l'hermanu del líder del PP tamién tán denunciaos. www.laprovincia.es, 03/04/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=125325 La Fiscalía recibe una nueva denuncia contra Soria] La Fiscalía Anticorrupción de Les Palmes, de la que ye titular Luis del Ríu, recibió una segunda denuncia de Carlos Sosa, direutor de ''Canariasahora.es'', contra José Manuel Soria. www.canaries7.es, 03/04/2009&lt;/ref&gt; En respuesta, Soria denunciaría a Carlos Sosa y a Francisco Chavanel por inxuries y llevantos,&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2009070100_3_241379__Canaries-Soria-declara-guerra-prensa-critica Soria declara la guerra a la prensa crítica] El líder del PP canariu pide hasta dos años de cárcel pa dos periodistes por llevantos ya inxuries. www.laprovincia.es, 1/07/2009&lt;/ref&gt; siendo condergáu'l mesmu Soria a pagar les mariñes xudiciales del xuiciu nel denomináu «casu del Xalé». A lo llargo de la so sentencia, «el xuez referir de forma repitida al [[Tribunal Européu de Derechos Humanos]] al resaltar la importancia de la llibertá d'espresión y d'información nuna sociedá d'orde democráticu».&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/canaries/2009/09/24/soria-condergáu-pagar-xuiciu-periodistes/259587.html Soria, condergáu a pagar el xuiciu contra dos periodistes] El vicepresidente del Gobiernu autonómicu pidía dos años de cárcel a Carlos Sosa y a Francisco Chavanel por inxuries y llevantos pol Casu Xalé. Agora va faese cargu de les mariñes. www.laprovincia.es, 24/09/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=141985 El xuez absuelve a Sosa y Chavanel y condena a Soria a pagar les mariñes] Nel llamáu caso xalé, el xuez reprocha a Soria la &quot;temeridá&quot; de caltener el pidimientu de condena por inxuries y llevantos y destaca les 'singularidaes' del contratu d'arriendu con Esquível. www.canaries7.es, 24/09/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?Id=142063 Del direutor: El &quot;temerariu&quot; foi'l querellante] www.canaries7.es, 25/09/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?id=142053 Soria, condergáu en mariñes per temeridá] www.canaries7.es, 25/09/2009&lt;/ref&gt;

=== El casu Salmón ===

El 6 d'ochobre de 2008 el [[Fiscal Anticorrupción]] de Les Palmes, Luis del Ríu, sofitó y pidió personase na causa que se siguía contra Soria pola supuesta comisión d'un delitu de [[confechu]] cuando presidía'l Cabildru grancanario, nel denomináu [[caso Salmón]]. El casu atribúi tratu de favor al empresariu noruegu Bjorn Lyng (yá fináu), propietariu de la empresa Anfi del Mar, per parte del Cabildru insular de Gran Canaria en convidando a Soria y a la so familia a un viaxe a Suecia, Austria y Noruega pa pescar salmón mientres el branu de 2005.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/panorama/Pesca/caza/elpepusocdgm/20081214elpdmgpan_10/Tes Pesca y caza] Juan Cruz en www.elpais.com, 14/12/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Fiscalia/considera/vicepresidente/Canaries/tien de ser/investigáu/confechu/elpepuesp/20081006elpepunac_12/Tes La Fiscalía Anticorrupción sofita la denuncia contra José Manuel Soria por confechu], El País, 6 d'ochobre de 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20081009045214/https://www.publico.es/espana/161834/soria Anticorrupción pide investigar al líder del PP de Canaries] ''Publico.es'', 6/10/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.cadenaser.com/espana/articulo/anticorrupcion-llapada-jose-manuel-soria/csrcsrpor/20081006csrcsrnac_9/Tes Anticorrupción llapada a José Manuel Soria a declarar ante'l xuez por confechu] El fiscal quier que'l vicepresidente del Gobiernu de Canaries esplique la supuesta concesión irregular de llicencies en zones turístiques a un empresariu hoteleru. ''EFE'', 6/10/2008&lt;/ref&gt; La denuncia foi interpuesta pol periodista [[Carlos Sosa Báez]], direutor del mediu de comunicación [http://www.canariasahora.es/portada/ ''Canaries Agora''] y foi almitida a trámite pol [[Tribunal de justicia|Tribunal Cimeru de Xusticia de Canaries]] (TSJC), con sede en Les Palmes de Gran Canaria, como órganu instructor competente por tratase d'una persona [[Fueru parllamentariu|aforada]] judicialmente.&lt;ref&gt;[http://es.noticias.yahoo.com/9/20081015/tes-el periodista-carlos-sosa-ratifica-a-61bd63d_1.html El periodista Carlos Sosa ratifica ante'l TSJC la so demanda contra Soria pol &quot;caso salmón&quot;] ''EFE'', 15/10/2008&lt;/ref&gt;

Nueve meses dempués del so entamu, en mayu de 2009, la maxistrada del TSJC Margarita Varona archivó'l casu al nun apreciar la consumación del delitu de [[confechu]] por aceptación d'apurrida. De la mesma, anque por razones distintes a les del TSJC, el fiscal solicitaría l'archivu por envalorar que la supuesta comisión del delitu —nel supuestu de qu'asina s'apreció pol TSJC— habría [[Prescripción (Derechu)|prescritu]], una y bones el viaxe llevar a cabu en 2005 y el plazu de prescripción pa esti [[tipu penal]] ye de trés años según el [[Códigu Penal d'España|Códigu Penal español]]. Depués del archivu de la causa, l'asociación canaria de xuristes ''Xusticia y Sociedá'' interpondría un recursu al propiu TSJC que sería tornáu.&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?Id=132447 El fiscal anticorrupción pide que se confirme l'archivu del 'caso salmón'] www.canaries7.es, 16/06/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2009052200_3_232027__Canaries-Carpetazo-TSJC-caso-salmon Carpetazo del TSJC al casu del salmón´] La maxistrada Varona archiva la denuncia de Carlos Sosa contra'l líder del PP y sorraya que la invitación pa viaxar con Lyng nun puede considerase un sobornu. www.laprovincia.es, 22/05/2009&lt;/ref&gt;

== Intervenciones nos medios ==

El día en que yera noticia'l fechu de que según un estudiu Canaries taba a la cabeza de les zones onde más trabayadores cobren menos de mil euros al mes, el periodista Rubens Ascanio Gómez, pa ''Canaries selmanal'', sigui comentando qu'asocedió que la Intersindical Canaria fixo un pidimientu a los representantes encargaos por que nun conxelaren los salarios en Canaries (pos ye conocíu'l que por casu hai muncha diferencia con al respective de la península española). Na radio «preguntaron a José Manuel Soria, Vicepresidente de Canaries y Conseyeru d'Economía, quien xustificó esa diferencia salarial textualmente pola baxa productividá de los trabayadores en Canaries”».&lt;ref&gt;[http://www.canarias-semanal.com/secciones/opinion/articulosnuevos/Osoriallama.html Rubens Ascanio Gómez, ''José Manuel Soria llama bimbos a los canarios o la baxa productividá de los políticos canarios''. Canaries-selmanal.com. Vistu n'internet el 9 de payares del 2009]&lt;/ref&gt; Al paecer, según el periodista, el mesmu representante de los canarios taría faltándolos porque en definíes cuentes trabayaríen «menos y peor».
== Ministru d'Industria, Enerxía y Turismu ==
[[Ficheru:José Manuel Soria.JPG|thumb|260px|José Manuel Soria mientres la rueda de prensa posterior a la xunta del Conseyu de Ministros. Xineru de 2012]]
En ganando'l Partíu Popular les eleiciones del 20 de payares de 2011, forma parte del gobiernu de [[Mariano Rajoy]] como ministru d'Industria, Enerxía y Turismu.&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=https://boe.es/boe/dias/2011/12/22/pdfs/BOE-A-2011-19942.pdf|publicación=BOE|títulu=Real Decretu 1826/2011, de 21 d'avientu, pol que se nomen Ministros del Gobiernu|fecha=22 d'avientu de 2011|fechaaccesu=22 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt;
Una de les sos primeres decisiones foi prorrogar hasta 2019 la vida de la [[central nuclear]] de [[Garoña]], qu'en 2011 cumplió los 40 años pa los que primeramente foi diseñada (y de la que'l gobiernu [[PSOE|socialista]] de [[Rodríguez Zapatero]] yá afitara la so fecha de zarru pa 2013). Una decisión qu'oldea cola política enerxética nuclear del anterior gobiernu del [[Partíu Socialista Obreru Español|Partíu Socialista]] presidíu por [[José Luis Rodríguez Zapatero]], qu'en 2006 cerró la [[central nuclear José Cabrera]] (más conocida como Zorita) cuando se cumplieron los 38 años de funcionamientu.&lt;ref name=&quot;soria&quot;&gt;{{cita noticia |nome= |apellíos= |coautores= |títulu=Rajoy xuega a la Contrarreforma |url=https://elpais.com/diario/2012/02/05/espana/1328396412_850215.html |obra= |editorial=El País |fecha=5 de febreru de 2012 |fechaaccesu= }}&lt;/ref&gt;
Otra decisión pola que ye recordáu, ye la intervención na puya de les empreses enerxétiques, ante la xubida d'un 11% en 2013.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome= |apellíos= |coautores= |títulu=El gobiernu intervién puya lluz |url= http://www.elconfidencial.com/economia/2013-12-20/el gobiernu-interviene-el preciu-de-la lluz-en rompiendo-con-el-oligopolio-electrico_68519/ |obra= |editorial=El Confidencial |fecha=20 d'avientu de 2013 |fechaaccesu= }}&lt;/ref&gt; Esta decisión foi bien impopular pa les empreses llétriques que vieron amenorgaes les sos ganancies.&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome= |apellíos= |coautores= |títulu=Los almuerzos de la unu |url= https://www.rtve.es/alacarta/videos/los almuerzos-de-tve/ / |obra= Capitulo 242 |editorial=RTVE |fecha=9:38 26 de xineru 2017 |fechaaccesu= }}&lt;/ref&gt;
Coles mesmes Soria dictó una moratoria pa les nueves primes a les [[enerxíes anovables]], un sistema d'incentivos escurríu pol Gobiernu d'Aznar en 1997.&lt;ref name=&quot;soria&quot;/&gt;

El 17 de mayu de 2012 Soria foi'l voceru del gobiernu na defensa de la convalidación pol [[Congresu de los Diputaos]] del decretu del gobiernu de Rajoy pol que se camuda la manera d'escoyer al presidente de [[RTVE]], qu'a partir d'esi momentu solo va riquir la mayoría absoluta y non la mayoría de 3/5 establecida pola llei aprobada sol gobiernu socialista de [[Rodríguez Zapatero]], qu'obligaba a que la persona escoyida fuera consensuada ente los dos grandes partíos, [[PP]] y [[PSOE]], y que a partir de la convalidación del decretu'l [[PP]] va poder nomar a quien quiera.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2012/05/17/actualidad/1337239467_140055.html |títulu=CiU sofita'l nuevu sistema pa escoyer al presidente de RTVE |editorial=El País |fecha=|fechaaccesu=23 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Como Ministru, Soria visitó frecuentemente les oficines de Zed Worldwide, una de les empreses pertenecientes a la familia Pérez Dolset,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.economiadigital.es/directivos-y-empreses/prision-fundador-zed-dolset_410877_102.html|títulu=El xuez decreta prisión pa Javier Pérez Dolset, fundador del Grupu Zed|fechaaccesu=3 de xunetu de 2017|sitiuweb=Economiadigital (ed. xeneral)}}&lt;/ref&gt; arreyada nuna investigación xudicial denomada «operación Hanta»&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Fernández|nome=Ángel Luis Sucasas|títulu=El ‘Pixar español' investigáu na Operación Hanta|url=http://politica.elpais.com/politica/2017/06/30/actualidad/1498823171_768229.html|fecha=1 de xunetu de 2017|fechaaccesu=3 de xunetu de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; por [[Fraude|fraudes]] na concesión de [[Crédito|crédito]] y [[Subvenciones n'España|subvenciones]] del Ministeriu d'Industria en llogrando decenes de millones d'euros pa proyeutos rellacionaos con internet y telefonía móvil.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Ortín|nome=Alberto|títulu=Zed Worldwide - “El ministru Soria diba siquier una vegada al mes a Zed”|url=http://www.vozpopuli.com/economia-y-finanzas/empresas/ministru-Soria-diba-vegada-Zed_0_1040596551.html|fechaaccesu=3 de xunetu de 2017|periódicu=Vozpópuli|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

== Escándalu de los &quot;Papeles de Panamá&quot; y dimisión ==

N'abril de 2016, arriendes de la publicación de los [[Panama Papers|papeles de Panamá]], conocióse que caltién, xuntu con otros miembros de la so familia, una rede de sociedaes en [[paraísu fiscal|paraísos fiscales]].&lt;ref&gt;{{Cite news| títulu = Soria caltuvo otra sociedá más en paraísos fiscales con ayuda d'una antigua filial de BBVA| work = El Boletín| fechaaccesu = 7 de mayu de 2016| date = 14 d'abril de 2016| url = http://www.elboletin.com/nacional/132855/soria-papeles-panama-bbva-paraiso.html}}&lt;/ref&gt; Primeramente aseguró que la so familia nun tenía nenguna rellación con UK Lines Limited, empresa que-y venceyaba col usu de paraísos fiscales y que, acabó almitiendo, foi fundada pol so padre.&lt;ref&gt;{{Cite news| títulu = Soria contradizse y almite agora que'l so padre fundó UK Lines| work = eldiario.es| fechaaccesu = 7 de mayu de 2016| date = 4 d'avientu de 2016| url = https//www.eldiario.es/politica/Jose-Manuel-Soria-empresa-UK-Lines_0_504650474.html}}&lt;/ref&gt;

El 15 d'abril de 2016, tres delles contradicciones y al nun poder esclariar la so rellación con esti asuntu, arrenunció a tolos sos cargos ([[Ministeriu d'Industria, Enerxía y Turismu|ministru d'Industria, Enerxía y Turismu]], [[diputáu]] en [[Congresu de los Diputaos|Les Cortes Xenerales]] por [[Circunscripción eleutoral de Les Palmes|Les Palmes]] y [[presidente]] del [[Partíu Popular de Canaries|PP de Canaries]]).&lt;ref&gt;{{Cite news| last = Casqueiro| first = Javier| títulu = José Manuel Soria dimite como ministru d'Industria en funciones| work = El País| fechaaccesu = 7 de mayu de 2016| date = 15 d'abril de 2016| url = http://politica.elpais.com/politica/2016/04/15/actualidad/1460704328_613294.html}}&lt;/ref&gt;

== Candidatura pal cargu de direutor executivu del Bancu Mundial ==
A principios de setiembre de 2016, el Gobiernu en funciones escoyer como candidatu pa direutor executivu del [[Bancu Mundial]]. Hubo munches quexes per parte de los políticos por cuenta de la so eleición pal puestu. Finalmente, arrenunció a la so candidatura'l 6 de setiembre por cuenta de les crítiques recibíes por dellos políticos y los ciudadanos.&lt;ref&gt;
[http://www.finanzas.com/noticias/economia/20160903/vicepresidenta-castilla-leon-verguenza-3473428.html Vicepresidente Castiella y Lleón ve de &quot;vergüenza ayena&quot; la propuesta de Soria]&lt;/ref&gt;

== Usu de recursos públicos dempués d'abandonar cargos ==
Caltién una escolta d'ocho policías y dos coches quince meses dempués de dimitir.&lt;ref&gt;[https//www.eldiario.es/canariasahora/politica/proteccion-policial-Soria-derechu-cuesta_0_661433862.html El exministro Soria caltién una escolta d'ocho policías y dos coches quince meses dempués de dimitir]&lt;/ref&gt; Utiliza los vehículos camuflaos de la Policía p'atender los sos negocios privaos.&lt;ref&gt;[https//www.eldiario.es/canariasahora/politica/ministro-Jose_Manuel_Soria-vehiculos-Policia-negocios-escolta_0_661784168.html El exministro Soria utiliza vehículos camuflaos de la Policía p'atender los sos negocios privaos]&lt;/ref&gt;

{{Socesión
|predecesor = [[Emilio Mayoral]]
|títulu = [[Ficheru:Coat of Arms of Las Palmas de Gran Canaria.svg|25px]]&lt;br /&gt;[[Alcalde de Les Palmes de Gran Canaria|Alcalde]] de [[Les Palmes de Gran Canaria]]
|periodu = [[1995]]–[[2003]]
|socesor = [[Josefa Luzardo Romanu]]
|predecesor2 = [[José Miguel Bravo de Llaguna Bermúdez]]
|títulu2 = [[Ficheru:People's Party (Spain) Logo.svg|25px]]&lt;br /&gt;[[Presidente]] del [[Partíu Popular de Canaries|PP de Canaries]]
|periodu2 = [[1999]]–[[2016]]
|socesor2 = [[Asier Antona]]
|predecesor3 = [[María Eugenia Márquez Rodríguez]]
|títulu3 = [[Ficheru:Coat of Arms of Gran Canaria.svg|25px]]&lt;br /&gt;[[Presidente del Cabildru de Gran Canaria|Presidente]] del [[Cabildru de Gran Canaria]]
|periodu3 = [[2003]]–[[2007]]
|socesor3 = [[José Miguel Pérez García]]
|predecesor4 = [[María del Mar Julio|María del Mar Julio Reyes]]
|títulu4 = [[Ficheru:Escudo de Canarias.svg|25px]]&lt;br /&gt;[[Gobiernu de Canaries|Vicepresidente del Gobiernu de Canaries]]
|periodu4 = [[2007]]-[[2010]]
|socesor4 = [[María del Mar Julio|María del Mar Julio Reyes]]
|predecesor5 = [[José Carlos Mauricio|José Carlos Mauricio Rodríguez]]
|títulu5 = [[Ficheru:Escudo de Canarias.svg|25px]]&lt;br /&gt;[[Gobiernu de Canaries|Conseyeru d'Economía y Facienda del&lt;br/&gt; Gobiernu de Canaries]]
|periodu5 = [[2007]]-[[2010]]
|socesor5 = [[Jorge Marín Rodríguez Díaz]]
|predecesor6 = [[Miguel Sebastián]]
|títulu6 = [[Ficheru:Escudo_de_España_(mazonado).svg|center|25px]][[Ministeriu d'Industria, Enerxía y Turismu d'España|Ministru d'Industria, Enerxía y Turismu d'España]]
|periodu6 = [[2011]]-[[2016]]
|socesor6 = [[Álvaro Nadal]] &lt;br/&gt;&lt;small&gt;([[Luis de Guindales]], en funciones)&lt;/small&gt;
}}

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|José Manuel Soria}}
{{wikiquote|José Manuel Soria}}
* [http://www.josemanuelsoria.es Sitiu oficial de José Manuel Soria]
{{NF|1958||Soria Lopez, Jose Manuel}}

{{Tradubot|José Manuel Soria}}

[[Categoría:Alcaldes de Les Palmes de Gran Canaria]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'España]]
[[Categoría:Presidentes del Cabildru de Gran Canaria]]
[[Categoría:Panama Papers]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t7nfdow7cot6yn60ad96grc8tjyvapg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agrupaciones Independientes de Canaries</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117841</id>
    <revision>
      <id>3703458</id>
      <parentid>3011708</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:45:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5167" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Agrupaciones Independientes de Canaries
| color = #000088
| logo =
| presidente = 
| secretariu = 
| líder =
| voceru = 
| fundación = [[1985]] {{infobox ref|1}}
| disolución = [[1993]] {{infobox ref|2}}&lt;br /&gt;[[28 de mayu]] de [[2005]] {{infobox ref|3}}
| ideoloxía = [[Insularismo]]&lt;br /&gt;[[Nacionalismu canariu]]
| posición = [[Centroderecha]]
| partíos = [[Agrupación Tinerfeña d'Independientes]] (ATI) &lt;br /&gt; [[Agrupación Palmera d'Independientes]] (API) &lt;br /&gt; [[Agrupación Gomera d'Independientes]] (AGI) {{infobox ref|4}} &lt;br /&gt; [[Independientes de Fuerteventura]] (IF) {{infobox ref|5}} &lt;br /&gt; [[Partíu d'Independientes de Lanzarote|Agrupación Independientes de Lanzarote]] (AIL) {{infobox ref|4}}
| see = C/ Galceran, 7-9.- Ed.El Drago, [[Santa Cruz de Tenerife]]&lt;ref name=rexistro&gt;{{cita web |url=https://serviciu.mir.es/nfrontal/webpartido_politico/partíu_politicoDatos.html?nmformacion=778 |títulu=Agrupaciones Independientes de Canaries |autor=Ministeriu del Interior d'España |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;
| internacional= 
| web = 
| nota1 = A partir de sectores d'[[Unión de Centru Democráticu (España)|Unión de Centru Democráticu]] (UCD) col nome de ''Federación d'Agrupaciones Independientes de Canaries''.
| nota2 = Integración en [[Coalición Canaria]] xuntu con otros partíos.
| nota3 = Disolución oficial.
| nota4 = Dende 1987.
| nota5 = Hasta 1994.
}}
Les '''Agrupaciones Independientes de Canaries''' constituyeron una federación de partíos políticos [[España|españoles]] d'ámbitu [[Canaries|canariu]] esistente dende 1985 hasta la so integración en [[Coalición Canaria]].&lt;ref name=viaxe&gt;{{cita web |url=http://www.aecpa.es/uploads/files/congreso/congreso_09/grupos-trabayo/area03/GT03/08.pdf |títulu=¿Un viaxe d'ida y vuelta? la difícil articulación ente islla y nación de Coalición Canaria (1993-2009) |autor=José Adrián García Rojas |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
El partíu foi fundáu en [[1985]] col nome de '''Federación Rexonal d'Agrupaciones Independientes de Canaries''', consistiendo na unión de distintos partíos y agrupaciones d'ámbitu insular, procedentes na so mayoría de l'antigua [[Unión de Centru Democráticu (España)|Unión de Centru Democráticu]] (UCD).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.recp.es/uploads/files/congreso/congreso_09/grupos-trabayo/area03/GT03/08.pdf |títulu=¿Un viaxe d'ida y vuelta? La difícil articulación ente islla y nación de Coalición Canaria (1993-2009) |fechaaccesu=21 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; El 23 d'abril de 1986 camudaron el so nome al de ''Agrupaciones Independientes de Canaries''.&lt;ref name=rexistro/&gt; En 1987 xunióse-y la [[Converxencia Canaria|Unión Canaria de Centru]]. Trátase d'agrupaciones de centru-[[derecha política|derecha]] y [[insularismo|insularistas]].&lt;ref name=sumamos&gt;{{cita web |url=http://www.eldiario.es/canariasahora/premium_en_abiertu/Sumamos-depués-esistimos-AIC-bis_0_378312428.html |títulu=Sumamos, depués esistimos (¿AIC bis?) |obra=Canaries Agora |fecha=19 d'abril de 2015 |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

En [[1993]], xunto a [[Iniciativa Canaria Nacionalista]] (ICAN), [[Asamblea Majorera]] (AM), [[Partíu Nacionalista Canariu]] (PNC) y [[Centru Canariu Independiente]] ([[CCI]]) formaron [[Coalición Canaria]] (CC). Sicasí, en 1994, [[Independientes de Fuerteventura]] (IF) y l'Agrupación Independientes de Lanzarote (tresformada nel [[Partíu d'Independientes de Lanzarote]] (PIL)) abandonen tantu Agrupaciones Independientes de Canaries como Coalición Canaria.

Llogró representación parllamentaria nes [[Eleiciones xenerales españoles de 1986|eleiciones xenerales de 1986]] y nes de [[Eleiciones xenerales españoles de 1989|1989]]. Foi eslleíu definitivamente mientres el Congresu de Coalición Canaria celebráu'l 18 y 19 de mayu de 2005, nel cual tolos partíos integrantes sumieron y CC convertir en partíu únicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2005/05/30/espana/1117404018_850215.html |títulu=Coalición Canaria reelixe a Rivero col 99% de los votos |obra=El País |fecha=30 de mayu de 2005 |fechaaccesu=16 de mayu de 2005}}&lt;/ref&gt;

== Integrantes ==
Dientro d'esta agrupación integráronse:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.march.es/ceacs/biblioteca/proyecto/linz/Ferramientes/detalle_tesauro.asp?idTesauro_Termino=92138 |títulu=Agrupaciones Independientes de Canaries |obra=Fundación Juan March |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;
* [[Agrupación Tinerfeña d'Independientes]] (ATI)
* [[Agrupación Palmera d'Independientes]] (API)
* [[Agrupación Gomera d'Independientes]] (AGI)
* [[Independientes de Fuerteventura]] (IF)
* [[Partíu d'Independientes de Lanzarote|Agrupación Independientes de Lanzarote]] (AIL), magar esti postreru acabó abandonando la organización.

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{Guanches}}


{{Tradubot|Agrupaciones Independientes de Canarias}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Coalición Canaria]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>c751azhnrf5wdzop0byrw370dt4k9pn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Partíu d'Independientes de Lanzarote</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117842</id>
    <revision>
      <id>3703473</id>
      <parentid>3425055</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8191" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Partíu d'Independientes de Lanzarote |
color = #31B404 
| logo = 
| presidente = 
| secretariu = 
| líder =
| voceru = 
| fundación = [[1985]] {{infobox ref|1}} &lt;br /&gt; [[1989]] {{infobox ref|2}}
| disolución = 
| ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]], insularismo
| partíos = 
| see = C/ García Escámez, 158, [[Petón (Lanzarote)|Petón]]&lt;ref&gt;[https://serviciu.mir.es/nfrontal/webpartido_politico/partíu_politicoDatos.html?nmformacion=982 Rexistru de Partíos Políticos]&lt;/ref&gt;
| internacional= 
|escaños1_títulu= [[Eleiciones municipales d'España de 2015|Conceyales canarios]] 
|escaños1 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|16|1382|hex=#31B404 }}
| escaños2_títulu= [[Cabildru de Lanzarote]]
| escaños2 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|1|23|hex=#31B404 }}
| web = http://www.elpil.es/
| nota1 = Dientro de les [[Agrupaciones Independientes de Canaries]]. y depués en [[Coalición Canaria]] hasta [[2003]].
| nota2 = Como ''Partíu d'Independientes de Lanzarote''.
| notes = Integráu en [[Coalición Canaria]] hasta [[1994]].
}}
El '''Partíu d'Independientes de Lanzarote''' ('''PIL''') ye un partíu políticu [[España|español]] que'l so ámbitu ye la islla [[Canaries|canaria]] de [[Lanzarote]]. Trátase d'un partíu de tipu [[insularismo|insularista]] y [[nacionalismu canariu|nacionalista canariu]] que defende'l derechu a l'autodeterminación de les islles.

Creáu a partir de la ''Agrupación Independientes de Lanzarote'' (AIL), dientro de les [[Agrupaciones Independientes de Canaries]], en 1989 constitúyese como ''Partíu d'Independientes de Lanzarote'', darréu participó na formación de [[Coalición Canaria]]. Tres una serie de descontentos cola llinia política de Coalición Canaria, el PIL se desliga d'ésta. Nes eleiciones al [[Parllamentu de Canaries]] de 2003 presentar en coalición con otros partíos como'l [[Partíu Nacionalista Canariu]] dientro de la [[Federación Nacionalista Canaria]]. 

Nos últimos años fueron denunciaos dellos casos de [[corrupción política|corrupción]] nos que tán implicaos miembros del PIL. L'ex presidente de la formación nacionalista, [[Dimas Martín]], ex senador y ex presidente del [[Cabildru de Lanzarote]] foi condergáu seis veces&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Dimas/Martin/condenado/anos/delitos/financieros/elpepiesp/20041229elpepinac_17/Tes Dimas Martín, condergáu a ocho años por trés delitos financieros]. ''El País'', 29/12/2004&lt;/ref&gt; ya ingresáu cuatro en prisión por diversu delitos de corrupción ente [[1998]] y [[2004]], incluyíos los de [[Delito#Delito contra la propiedá|falsedá]], [[confechu]]&lt;ref&gt;[http://www.lavozdelanzarote.com/article19257.html L'Audiencia Provincial ordena l'embargu de 17 finques de Dimas Martín]. La voz de Lanzarote, 3 de xunetu de 2008&lt;/ref&gt; y [[malversación]].&lt;ref&gt;[http://www.cronicasdlanzarote.com/article.php3?id_article=12712 Dimas Martín, pendiente de qu'Instituciones Penitenciaries comuníque-y la concesión del tercer grau]. Cróniques de Lanzarote, 19 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt;

El PIL aportó, ente otros, a l'alcaldía nos [[conceyu|conceyos]] de [[Teguise]] (Dimas Martín, y José Dimas, fíu del anterior) y [[Petón (Lanzarote)|Petón]] (Cándido Armes, tres la compra del votu d'un conceyal por 26 millones de pesetes),&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Dimas/Martin/arrenuncia/puestu/diputáu/Parllamentu/canariu/elpepuesp/20040114elpepunac_5/Tes Dimas Martín arrenuncia al so puestu de diputáu nel Parllamentu canariu] ''El País'', 14/01/2004&lt;/ref&gt;o la vicepresidencia del Cabildru de Lanzarote (Fabián Martín, fíu del presidente del PIL).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20081201105611/http://diariodelanzarote.com/elsiroco/2008/05/240508-dimas_cumple_25_anos.htm Dimas Martín 'cumple' 25 años como políticu acorrexáu pola Xusticia]. Diariu de Lanzarote, 24 de mayu de 2008&lt;/ref&gt;

Nes eleiciones municipal y autonómicu de xunu de 2007 presentar col [[Centru Canariu|CCN]], quedando ensin representación nel parllamentu canariu, anque llogrando una bona representación nel Cabildru de Lanzarote, onde resultó segunda fuercia político tres el [[PSOE]]. Precisamente con esti partíu caltuvo pactos de gobiernu en dichu [[conceyu|Cabildru]], según en dalgunos de los principales conceyos de Lanzarote, ente ellos el de Petón. Nes [[eleiciones xenerales d'España de 2008|eleiciones xenerales de 2008]] se presentaró xunto a [[Coalición Canaria]], ensin consiguir esti pactu eleutoral representación nin nel Senáu español pola islla de Lanzarote nin nel Congresu de los Diputaos, por circunscripción de la [[provincia de Les Palmes]].

En mayu de [[2009]], nel marcu de la «[[Operación Unión]]», na que la [[Guardia Civil]] detuvo a una serie de cargos públicos en Lanzarote implicaos nuna trama pal cobru de comisiones illegales, el xuez decretó prisión ensin fianza pal líder del PIL, Dimas Martín, por supuestos delitos de [[confechu]] y tráficu d'influencies. Igualmente, decretó prisión pal ex edil d'Urbanismu, Economía y Facienda de [[Petón]] José Miguel Rodríguez, l'ex primer teniente d'alcalde de la llocalidá, Ubaldo Magüeta Robayna, y l'asesor del [[Patronatu de Turismu de Lanzarote]] Matías Curbelo Luzardo, toos ellos de la formación nacionalista.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2009/05/30/espana/1243700161.html Prisión para Dimas Martín, acusáu de confechu y tráficu d'influencies]. ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'', 30/05/2009&lt;/ref&gt;

Na mesma operación fueron deteníos y darréu puestos en llibertá con cargo Elena Martín, fía del presidente del PIL y militante del partíu nacionalista, y Dayrán Muñoz, presidente de los mozos del PIL, tres los rexistros practicaos pol Grupu de Delincuencia Urbanística de la Unidá Central Operativa (UCO) de la Guardia Civil.&lt;ref&gt;[http://www.laopinion.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2009052800_4_222188__Canaries-fía-Dimas-Martin-puesta-llibertái-cargos La fía de Dimas Martín ye puesta en llibertá con cargos]. La opinión de Tenerife, 28 de mayu de 2009&lt;/ref&gt;

En setiembre del mesmu añu, [[Gladys Acuña]], alcaldesa de [[Yaiza]] pol PIL, foi tamién imputada por un delitu de [[prevaricación]], y investígase-y igualmente pola unviada de cuadrielles de trabayadores a les viviendes de Dimas Martín con cargu al erariu municipal. 
&lt;ref&gt;[http://www.laprovincia.es/lanzarote/2009/09/16/xuez-imputa-prevaricacion-alcaldes-yaiza-tinajo-petón/257755.html El xuez imputa a los alcaldes de Yaiza, Tinajo y Petón]. ''La Provincia'', 16 de setiembre de 2009&lt;/ref&gt;Acuña aportó a l'alcaldía de Yaiza en febreru de [[2008]], en qu'un pactu ente'l PIL y [[Coalición Canaria]] (CC) presentó una moción de censura contra l'entós alcalde [[José Francisco Reyes]], del [[Partíu Nacionalista de Lanzarote]] (PNL), tamién imputáu pol cobru de [[soborno|comisiones illegales]] y yá enantes xulgáu y condergáu a diez años de inhabilitación por un delitu de prevaricación.&lt;ref&gt;[http://www.lavozdelanzarote.com/IMG/article_PDF/article_25917.pdf Sentencia dictada pol Xulgáu de lo Penal contra José Francisco Reyes], Vienres 20 de marzu de 2009&lt;/ref&gt; 

En 2010, afayóse que'l líder del PIL, Dimás Martín, que taba na cárcel de Tenerife II, tenía más de 8 millones d'euros en propiedaes a nome de terceres persones, envalorándose que podía tener propiedaes a nome de cerca de mediu centenar de persones. Tamién s'afayó que'l so proyeutu de fundar una empresa de batates frites pa crear emplegu na islla foi un engañu, por aciu el cual ganó una suma desconocida, que se suponía que sería destinada a la empresa, quedando asina un vacíu nel mercáu canariu de batates frites.

Nesti marcu, el so propiu fíu Fabián Martín tomó la presidencia del partíu.

https//www.eldiario.es/canariasahora/tribunales/Audiencia-conderga-Dimas-Martin-Batllori_0_353114879.html

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Partido de Independientes de Lanzarote}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>il3q5sxpy4q4w0bni1oznl657wzyvrf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Federación Nacionalista Canaria</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117843</id>
    <revision>
      <id>3703467</id>
      <parentid>3613797</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1775" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Federación Nacionalista Canaria |
color = #DDDDDD 
| logo = 
| presidente = 
| secretariu = 
| líder =
| voceru = 
| fundación = [[1999]] 
| disolución = [[2007]]
| ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]]
| coalición = [[Partíu Nacionalista Canariu]] (PNC) &lt;br /&gt; [[Independientes de Fuerteventura]] (IF) &lt;br /&gt; [[Partíu d'Independientes de Lanzarote]] (PIL)
| see = 
| internacional= 
| web = 
| nota1 = 
}}
'''Federación Nacionalista Canaria''' (FNC) foi una coalición eleutoral [[nacionalista canaria]] formada pol [[Partíu Nacionalista Canariu]] (PNC), el [[Partíu d'Independientes de Lanzarote]] (PIL) y [[Independientes de Fuerteventura]] (IF), dirixíos por [[Juan Manuel García Ramos]]. Nes [[eleiciones al Parllamentu de Canaries de 1999]] llogró 39.947 votos (4,81%). Llogró'l 28,10% de los votos en [[Lanzarote]], pero nun se-y asigna nengún escañu yá que nun llega al 6% nel conxuntu de Canaries nin el 30% na isla; ensin esta llexislación corresponder 3 escaños. Nes [[eleiciones al Parllamentu de Canaries de 2003]] sumar a la coalición [[Unión Canaria]] de [[Lorenzo Olarte]], colo cual llogró 44.703 votos (4,83%) y 3 escaños per Lanzarote. Nes [[eleiciones al Parllamentu de Canaries de 2007]] la coalición rompióse, yá que el PNC presentar con [[Coalición Canaria]].

== Ver tamién ==
[[Partíu Nacionalista Canariu]]


== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* http://www.parcan.es/juntaelectoral/eleiciones03/


{{Tradubot|Federación Nacionalista Canaria}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Coaliciones eleutorales d'España]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rhno4gnu4fwkzu7599srw4mjc7mfy0v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nacionalismu canariu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117844</id>
    <revision>
      <id>3703471</id>
      <parentid>3686002</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21424" xml:space="preserve">[[Ficheru:FREPIC-AWAÑAK.PNG|thumb|250px|[[Bandera tricolor canaria]] o &quot;bandera nacional canaria&quot;, creada pol [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu|MPAIAC]] na [[década de 1960]].]]
[[Ficheru:Blank Map-Canary Islands.svg|thumb|Mapa de [[Canaries]], cola mariña d'África na esquina inferior derecha.]]
El '''nacionalismu''' canariu ye una corriente ideolóxica que pretende la considerancia del archipiélagu de [[Canaries]] como [[nación]]. Sicasí, a lo llargo de la so hestoria'l términu foi usáu por diversidá de movimientos políticos d'un ampliu espectru: dende movimientos abiertamente [[independentismu|independentistes]] hasta otros movimientos más moderaos partidarios del federalismu dientro d'[[España]], pasando por rexonalistes o a cencielles [[Comunidá Autónoma|autonomistes]].

Inclúi, coles mesmes, a munchos enclinos políticu y social, siendo tradicionalmente les organizaciones d'esquierda les más reivindicatives.

[[Ficheru:Mani LPGC 06.03.10.JPG|thumb|Manifestación realizada en [[Les Palmes de Gran Canaria]] el [[6 de marzu]] de [[2010]], pola independencia de [[Canaries]].]]

== Periodos d'autogobiernu en Canaries ==

Nos últimos años de la [[Conquista de Canaries]], que remató'l [[30 de mayu]] de [[1481]], [[Tenesor Semidán]], líder [[Gran Canaria|gran]]canariu (darréu conversu al [[cristianismu]] y bautizáu como ''Fernando de Guanarteme'') robló la [[Carta de Calatayud]] xunto a [[Fernandu II d'Aragón]]. Dicha carta establecía la creación d'un &quot;Reinu de Canaries&quot; que s'integraría nel conxuntu de reinos que depués van dar forma a l'actual [[España]].

[[Ficheru:VivaCanariasLibre.JPG|2oopx|thumb|Graffiti nacionalista na ciudá de [[San Cristóbal de La Laguna]], na islla de [[Tenerife]].]]
La Carta establecía tamién los derechos y deberes de los canarios, dalgunos de los sos puntos destacables yeren:

* La repartida de tierres y otros medios de producción ente los canarios.&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot;&gt;Juan Bethencuort Alfonso, Hestoria del Pueblu Guanche, tomu III.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Abreu Galindo.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;massieu&quot;&gt;Antonio de Bethencourt Massieu, Pedro Agustín del Castillo la so vida o obra.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Julio Pérez Ortega, la conquista de Canaries tomo II.&lt;/ref&gt;
* Caltenimientu de los &quot;títulos nobiliarios&quot; ente los canarios.&lt;ref name=ref_duplicada_1&gt;Revista de l'Asociación Canaria d'Estudio Rey &quot;Fernando Guanarteme&quot; tomu II.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* Esistencia d'una fiscalidá estremada.&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* Esistencia de milicies canaries.&lt;ref name=&quot;arandagalvanalamo&quot;&gt;M Aranda, Y. Galván y D. Alamo, Fuentes pa una historia del derechu y de les alministraciones públiques en Canaries&lt;/ref&gt;
* El derechu de placet con al respective de les lleis de la Corona.&lt;ref name=&quot;arandagalvanalamo&quot; /&gt;
* L'acuñamientu de moneda propia hasta 1776.&lt;ref name=&quot;arandagalvanalamo&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;massieu&quot; /&gt;
* La posibilidá de comerciar independientes del monopoliu comercial español.&lt;ref name=&quot;massieu&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Hestoria Popular de Canaries, L'Antiguu Réxime.&lt;/ref&gt;
* Caltenimientu de roles socialmente relevantes per parte de les muyeres canaries (como foi'l casu d'Inés Chemida) o en temes llegales (como foi'l casu de María de Güímar) o en temes de socesión.&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* Caltenimientu de normes civiles mages como'l derechu de separación de les muyeres.&lt;ref name=ref_duplicada_1 /&gt;&lt;ref&gt;Luis Benitez Inglot, Instituciones Primitives del Derechu en Canaries.&lt;/ref&gt;
* Reclamación de los derechos per parte de los canarios ante los tribunales.&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* Cobru de deldes de los canarios a los colonos como puede vese nel heriedu de [[Fernando Tacoronte]].&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;

En principiu namái formaba parte del pactu la islla de [[Gran Canaria]], pero les otres islles lo fueron aceptando según crecía'l descontentu col réxime señorial establecíu darréu tres la conquista castellana.

La Carta y los posteriores trataos d'integración creaben unos organismos, a distintos niveles, tales como los cabildros insulares, l'Audiencia de Canaries o l'Obispáu.

La Carta foi pasada por altu poles autoridaes centrales en non poques ocasiones{{demostrar}}, lo que traxo dellos llevantamientos y actos de rebeldía:

* Llevantamientu de Ichasagua en [[1502]].&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* Caltenimientu de poblaos y asentamientos tradicionales canarios en contra de les pretensiones de los colonos.&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* L'asaltu del Cabildru de Tenerife y la quema del censu fiscal de Fernández de Lugo.&lt;ref name=&quot;puebloguancheIII&quot; /&gt;
* Llevantamientu de Agüimes pa evitar el robu de les tierres n'esplotación por y pa los canarios per parte de colonos españoles.&lt;ref name=&quot;massieu&quot; /&gt;
* El ajusticiamiento del Intendente Ceballos en 1720, en [[Santa Cruz de Tenerife]].&lt;ref name=&quot;arandagalvanalamo&quot; /&gt;
* Llevantamientu na L'Aldea en 1770 polos derrompimientos de tierres.&lt;ref name=&quot;arandagalvanalamo&quot; /&gt;
* Llevantamientos en 1778 pola esplotación de les tierra en [[Arico]], Chasna y La L'Aldea.&lt;ref name=&quot;arandagalvanalamo&quot; /&gt;

El vacíu alministrativu dexó, sicasí, la esclavitú hasta bien entráu'l [[sieglu XVI]] (sicasí les prohibiciones que'l Papa expedió en [[1434]] y [[1462]] y les que publicaron los [[Reis Católicos]] en [[1470]], [[1490]] y [[1499]]). Otru de los puntos negativos del pactu yera'l &quot;[[impuestu de sangre]]&quot;, qu'obligaba a dellos canarios a repoblar les tierres conquistaes n'[[América]], lo cual a la llarga crearía un venceyu con [[Suramérica]] y que llevaría a la participación de canarios y descendientes de canarios nes guerres d'independencia d'esos territorios, sobremanera en [[Cuba]]. Dichu impuestu de sangre esistió como contrapartida a la esceición canaria al monopoliu de la [[Casa de la Contratación]]. Nel marcu de la política mercantilista de la Corona castellana, tol comerciu d'[[Europa]] coles colonies americanes taba monopolizado pola Casa de la Contratación y suxetu a un estrictu control, sacante Canaries que podía comerciar llibremente con América; ello convirtió al archipiélagu nun enclave fundamental del comerciu internacional y supunxo amás que la vinculación económica de Canaries con [[Inglaterra]] fora más fuerte que col restu de los territorios de la Corona. La escepcionalidá canaria, obviamente, cuntó cola oposición de la Casa de la Contratación, pero la burguesía y los sectores económicamente acomodaos surdíos al calor del comerciu supieron xugar cola apetencia d'otres potencies por un territoriu con una posición geoestratégica como Canaries, y la medrana de la monarquía hispánica a perder l'archipiélagu a manes d'una potencia estranxera.

Les garantíes d'autogobiernu fuéronse difuminando a lo llargo del [[sieglu XVIII]] y yá nel [[sieglu XIX]] la burguesía de les islles de [[Gran Canaria]] y [[Tenerife]] decántense mayoritariamente por participar de la política española.
[[Ficheru:Bandera Ateneo.svg|thumb|250px|La llamada '''&quot;Bandera del Atenéu&quot;''', primer bandera nacionalista canaria, creada en [[1907]].]]

== Entamos del nacionalismu canariu entamáu ==

Anque hubiera manifestaciones soberanistas tales como llevantamientos y motinos práuticamente dende la conquista castellana, difícilmente podríamos clasificar diches manifestaciones como [[nacionalismu|nacionalista]]. Ye a finales del [[sieglu XIX]] cuando los nacionalistes canarios empiecen a arrexuntase n'organizaciones polítiques más o menos importantes. En parte, compartiendo escenariu políticu col [[movimientu obreru]], y venceyáu cola diáspora canaria en países como [[Cuba]] o [[Venezuela]]. Nesi escenariu nacería en [[Tenerife]], a principios del [[sieglu XX]], el [[Partíu Popular Autonomista]] (PPA), venceyáu a l'[[Asociación Obrera Canaria]].

[[Nicolás Estévanez]], [[José Cabrera Díaz]] y, sobremanera, [[Secundino Delgado]], sufren y denuncien la que consideren como &quot;nueva realidá colonial&quot;, derivada del incumplimientu de los pactos y el fin de la coesistencia de canarios y naturales del restu de territorios d'[[España]].

[[Secundino Delgado]] da voz al movimientu coles sos publicaciones (''El Guanche'' o ''Vacaguaré'', ente otres), en bona parte, ilegalizadas y/o publicaes n'otros países. Por ello dalgunos considéren-y el padre del nacionalismu canariu. Secundino Delgado tuvo nun primer momentu venceyáu al independentismu [[cuba|cubanu]] de corte [[anarquismu|anarquista]], fundando darréu un periódicu independentista canariu en [[Caraques]] denomináu ''[[El Guanche]]''. La escasa conciencia nacional esistente nesos momentos en [[Canaries]], xunida al fechu de que'l movimientu obreru canariu topábase entá en periodu de formación (y con poca conciencia de clase), según la medrana a una invasión per parte del [[Reinu Xuníu]] o [[Estaos Xuníos]] llevó a que Secundino optara por opciones más pragmátiques, intentando apigurar a independentistes, autonomistes y federalistes.

En 1924 tien llugar en [[Cuba]] la fundación del [[Partíu Nacionalista Canariu]] (PNC). Unu de los sos fundadores foi [[José Cabrera Díaz]], antiguu líder de l'Asociación Obrera Canaria. El primer PNC adoptó la bandera que se izó en [[1907]] nel Atenéu d'[[San Cristóbal de La Laguna|Aguere]] mientres les protestes contra los escesos estatales. Duró pocos años, anque en [[1982]] foi refundado y anguaño forma parte de [[Coalición Canaria]], el partíu gobernante nel Gobiernu autonómicu canariu.

Mientres la [[Segunda República Española]], el movimientu nacionalista pasó inalvertíu (anque se llegó a proponer un Estatutu d'Autonomía que nun cuayó por causa de la [[Guerra Civil Española]]). Sicasí, dende dellos sectores del [[Partíu Comunista d'España]] (PCE) llegó a defendese l'autodeterminación ya inclusive la independencia de [[Canaries]], en parte pola asunción del principiu [[Leninismu|leninista]] del derechu a l'autodeterminación de los pueblos, anque ensin escluyir tampoco un analís de la realidá económica del archipiélagu que va llevar a autores como [[Guillermo Ascanio]] a calificar la situación de Canaries como &quot;semicolonial&quot;. El Frente Únicu Revolucionariu (FUR), formáu en [[1934]] pol [[PCE]] y el [[PSOE]], tamién incluyó nel so programa ''&quot;la lliberación de Canaries de la opresión del imperialismu español y el derechu a l'autodeterminación hasta la so constitución n'Estáu independiente si tal fora la so voluntá&quot;''.

[[Ficheru:Bandera Canarias Libre.svg|thumb|250px|Bandera adoptada pol Movimientu Canaries Llibre tres la so creación en [[1959]].]]

== El nacionalismu canariu mientres el franquismu ==

Mientres la dictadura [[Franquismu|franquista]] toa oposición al réxime foi duramente reprimida, incluyendo al nacionalismu canariu.

Nesti marcu de represión, sicasí, llograron entamase grupos como [[Canaries Llibre]] en [[1959]], fundáu por conocíos activistes d'esquierda como [[Fernando Sagaseta]], qu'años más tarde sería diputáu del [[Unión del Pueblu Canariu]] (UPC) nel [[Congresu de los Diputaos]] y unu de los fundadores del [[Partíu Comunista de los Pueblos d'España]] (PCPE). Munchos de los miembros de Canaries Llibre son deteníos y encarcelaos, y l'organización ye desarticulada. La mayoría de los militantes de Canaries Llibre acabaríen integrándose nel PCE.

En [[1964]] fundir n'[[Arxelia]] el [[MPAIAC|Movimientu Pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]] (MPAIAC). A esti grupu atribúyense-y responsabilidaes na llucha armada de los [[Destacamentos Armaos Canarios]] (DAC) y les [[Fuercies Armaes Guanches]] (FAG), como contrapartida pola muerte a manes de la Policía española de dos terroristes del movimientu.

Unu de los líderes históricos del MPAIAC, l'abogáu [[Antonio Cubillo]], que llegó a formar parte de Canaries Llibre, convertir nuna de les principales figures del nacionalismu canariu, anque sería espulsáu finalmente del MPAIAC pa fundar el [[Congresu Nacional de Canaries]] (CNC). Supónse-y creador de la [[bandera tricolor canaria]] con siete estrelles verdes que, lo que ye güei, ye usada por militantes de too l'espectru nacionalista canariu, ya inclusive non nacionalistes, como la seición canaria del [[PCE]] y d'[[Izquierda Xunida]].

En [[1968]], los países miembros de la [[Organización pa la Unidá Africana]] (OUA) votaron a favor del derechu d'autodeterminación pa [[Canaries]], por considerar que ye una parte integrante d'[[África]] y por tantu una colonia d'[[España]].

== El nacionalismu canariu na Transición ==

El viraje [[eurocomunismu|eurocomunista]] qu'esperimentó'l PCE ( arriendes d'otros partíos comunistes europeos) a entamos de la [[década de 1970]] supunxo'l descontentu de dellos sectores marxistes-leninistes que van terminar entamándose na [[Oposición d'Izquierdes del PCE]]. La Oposición d'Izquierdes, na que participaron antiguos militantes de Canaries Llibre, dio orixe a dellos partíos como'l [[Partíu d'Unificación Comunista de Canaries]] (PUCC, soberanista), [[Célules Comunistes]] (soberanista), o'l [[Partíu Comunista Canariu (provisional)]] (independentista).

Les Célules Comunistes y el PCC(p) unificar en [[1977]] nuna coalición denomada [[Pueblu Canariu Xuníu]], liderada por [[Fernando Sagaseta]] y [[Carlos Suárez Cabrera|Carlos Suárez]]. Nesos momentos tamién empiecen a entamase'l [[Sindicatu Obreru Canariu]] (SOC) y la [[Confederación Canaria de Trabayadores]] (CCT).

El MPAIAC empieza a vivir una serie de conflictos internos derivaos del descontentu de les posiciones d'[[Antonio Cubillo]]. El [[intentu d'asesinatu a Antonio Cubillo]] per parte de los servicios secretos españoles en [[1979]],&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2003-10-22/canaries/canaries5.htm Interior tien de pagar 150.000 euros pol intentu d'asesinatu d'Antonio Cubillo] Noticia nel diariu [[El Día (Canaries)|El Día]]&lt;/ref&gt; y el que partíos políticos y medios de comunicación responsabilizaren al MPAIAC del [[accidente de Los Rodios de 1977]] restaron muncha fuercia a la organización. Les divisiones internes llevaron a que n'ocasiones llegaren a esistir inclusive dos organizaciones denominaes MPAIAC. L'hasta entós brazu políticu del MPAIAC, el [[Partíu de los Trabayadores Canarios]] (PTC), terminará per desvenceyar se del anterior.

En [[1979]], PCU, Célules Comunistes, el PCC(p), el [[Partíu Socialista de Canaries]] (PSC) y el PUCC formen [[Unión del Pueblu Canariu]] (UPC). Nesi añu, UPC foi la tercer fuercia más votada nes islles y tuvo representación nel [[Congresu de los Diputaos]], siendo escoyíu diputáu [[Fernando Sagaseta]]. La intención d'UPC d'intentar atraer a otres formaciones polítiques más moderaes como la [[Confederación Autónoma Nacionalista Canaria]] (CANC) o [[Asamblea Canaria]], los primeros cristianos de base y los segundos socialistes autoxestionarios, supunxeron el descontentu de sectores como los &quot;radicales de base de PCU&quot;. Estos conflictos supunxeron la desintegración d'UPC.

== El nacionalismu canariu na democracia ==

Canaries cunta con un Estatutu d'autonomía dende [[1982]].

UPC se desintegró y estremó en numberosos grupos. El que mayor ésitu eleutoral llogró foi [[Izquierda Nacionalista Canaria]], procedente de la CANC y que se presentaría en coalición con [[Asamblea Canaria]]. Sicasí, el sofitu eleutoral consiguíu polos otros grupos resultantes de la disolución d'UPC, como [[Unión de Nacionalistes d'Izquierda]] (procedente del PUCC), o'l [[Partíu Comunista del Pueblu Canariu]] (seición canaria del [[Partíu Comunista de los Pueblos d'España|PCPE]]) foi bien escasu.

El PTC, los &quot;radicales de base&quot; del PCU y otros grupos minoritarios aniciaríen el Frente Popular pola Independencia de Canaries ([[FREPIC-AWAÑAK]]). [[Antonio Cubillo]], pela so parte, fundaría al so regresu del exiliu n'[[Arxelia]] en [[1986]] el [[Congresu Nacional de Canaries]] (CNC).

En [[1991]], [[Asamblea Canaria Nacionalista]], [[Izquierda Xunida Canaria]] (seición canaria d'[[Izquierda Xunida|IX]]) y [[Unión de Nacionalistes d'Izquierda]] formen [[ICAN]].

En [[1992]] fúndase la organización xuvenil [[Azarug]], que funciona de forma asamblearia y ye abiertamente independentista. Abogen por una [[Canaries]] llibre y [[socialismu|socialista]].

Dende [[1993]] el Gobiernu autonómicu canariu recayó nel partíu [[Coalición Canaria]] (CC), coalición qu'apigura diverses organizaciones como [[ICAN]] o [[Asamblea Majorera]]) y otres más próximes al centru derecha, como l'Agrupación Tinerfeña Independiente (ATI), y xune a nacionalistes, rexonalistes y insularistas. CC define a [[Canaries]] como nación nel so ideariu y aceptó l'usu de la [[Bandera tricolor canaria|bandera de los siete estrelles verdes]], amás d'amosar el so deséu d'oficializala, anque nun defende abiertamente la independencia de [[Canaries]].

== El nacionalismu canariu güei ==
[[Ficheru:LapidaSecundinoDelgado-01.jpg|thumb|[[Fernando Clavijo]], [[presidente de Canaries]], milita en [[Coalición Canaria]], formación que se declara como &quot;nacionalista canaria&quot;.]]
Según el barómetru del [[Centru d'Investigaciones Sociolóxiques]] del añu [[2012]], el 24% de la población de les islles siéntese más canaria qu'española, o namái canaria '''12,1%''', frente al 7% que se siente namái española. La opción más amplia ye la de quien se sienten tan españoles como canarios, con un '''53,9%'''.&lt;ref&gt;http://www.laprovincia.es/canaries/2012/09/23/canarios-espanoles-50/485314.html&lt;/ref&gt; Con estos datos [[Canaries]] rexistra unu de los niveles d'identificación cola autonomía más altos d'[[España]], siendo la cuarta comunidá nesti sentíu, por detrás de [[Cataluña]], el [[País Vascu]] y [[Galicia]].

Anguaño esisten gran cantidá d'organizaciones y partíos políticos que se autodenominan nacionalistes y la mayoría acepta la bandera de los siete estrelles, anque les sos reivindicaciones soberanistas son bien distintes ente ellos.

Una llista de toos sería bien llarga, pero, a manera d'exemplu, partíos que se consideren nacionalistes (nun confundir con [[independentismu canariu]]),&lt;ref&gt;https//www.eldiario.es/canariasahora/politica/Paulino-Rivero-Espana-ciclogenesis-politica_0_320218159.html&lt;/ref&gt; son l'anguaño gobernante [[Coalición Canaria]] (CC), el [[Partíu Nacionalista Canariu]] (PNC), [[Nueva Canaries]] (NC), [[Centru Canariu]] (CCN) y otros más minoritarios y d'enclín tantu izquierdista como abiertamente independentista: [[Alternativa Popular Canaria]] (APC), [[Alternativa Nacionalista Canaria]] (ANC) o [[Unidá del Pueblu]] (UP). Tamién destacaría la organización xuvenil [[Inekaren]], d'enclín comunista ya independentista.

Electoralmente, los partíos que se autodefinen como nacionalistes canarios (non necesariamente independentistes) sumaron nes eleiciones al [[Parllamentu de Canaries]] de [[2011]] el 24,70% de votos contabilizaos ([[Coalición Canaria]]).

Tamién esisten corrientes sindicales nacionalistes como'l [[Frente Sindical Obreru Canariu]] (FSOC), la [[Intersindical Canaria]] (IC), el [[Sindicatu de Trabayadores de la Enseñanza de Canaries]] (STEC) y el [[Sindicatu d'Estudiantes Canariu]] (SEC).

En [[2007]] el diariu [[El Día (Canaries)|El Día]], unu de los periódicos más lleíos de [[Canaries]],&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2007-07-04/comunicacion/comunicacion3.htm Noticia sobre llectores del diariu El Día] según el [[Estudiu xeneral de medios]]&lt;/ref&gt; empezó a tomar nel so conteníu los principios soberanistas y nes sos páxines hai cabida pa opiniones y proyeutos de nacionalistes canarios históricos. El fináu [[Antonio Cubillo]], históricu dirixente del nacionalismu canariu, publicó nesti rotativu un &quot;Anteproyeutu de Constitución de la República Federal Canaria&quot;, que xeneró alderique en dellos medios de les islles. Tolos partíos mayoritarios del archipiélagu amosaron el so refugu a esti proyeutu.&lt;ref&gt;[http://www.canarias7.es/articulo.cfm?Id=66388 Toos contra la independencia] Noticia en [[Canaries 7]]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Rexonalismu y nacionalismu n'España]]
* [[MPAIAC]]
* [[Antonio Cubillo]]
* [[Secundino Delgado]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía y referencies ==

* Abreu Galindo, ( &quot;Que toles franqueces y llibertaes que teníen, guardaríense-y&quot; ).
* Historia de la conquista de las siete islas de Gran Canaria.
* Uvieín ( &quot;y asina se-y fixo'l so bautismu con gran solemnidá, como a persona real&quot; ).
* El pactu pa Tenerife, Juan Bethencuort Alfonso, Hestoria del Pueblu Guanche, tomu III.
* Abreu Galindo
* Juan Bethencuort Alfonso, Hestoria del Pueblu Guanche, tomu III.
* Luis Pérez Aguado, Revista Aguayro nᵘ228.
* Pedro Cullen del Castillo, Torre de Gando.
* Juan Bethencuort Alfonso, Hestoria del Pueblu Guanche, tomu II 
* Africo Amasik, L'Árbol de La Nación Canaria.
* Hupalupa, Magos, Maúros, Majoreros o Amasik.
* 3.000 años de canariedad, AMAGA, Alternativa Maga Nacionalista.
* [https://web.archive.org/web/20110516081919/http://club.telepolis.com/amagacan/politica/soberaniaycolonialismoencanarias.htm El Pactu de Calatayud; Soberanía y Colonialismu en Canaria]


{{ORDENAR:Canaries}}


{{Tradubot|Nacionalismo canario}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Canaries]]
[[Categoría:Nacionalismu canariu| ]]</text>
      <sha1>kiz99eo83le22xjdrv31i5dakkfi7jk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bandera tricolor canaria</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117845</id>
    <revision>
      <id>3703464</id>
      <parentid>3633655</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6298" xml:space="preserve">{{Ficha de bandera |
Nome = 
| de = Tricolor
| Imaxe = FREPIC-AWAÑAK.PNG
| Coleutivu = [[Nacionalismu canariu]]
| Símbolu = defacto
| Proporción = 2:3
| Adopción = [[22 d'ochobre]] de [[1964]]
| Colories = {{lleenda|#ffffff|[[Blanco (color)|Blanco]]}} {{lleenda|#87CEFA|[[celeste (color)|Celeste]]}} {{lleenda|#ffcc00|[[Mariellu]]}} {{lleenda|#228B22|[[Verde]]|cantu=black}}
| Tipo = Canaries
| Diseño = Consta de tres bandes verticales del mesmu tamañu, la primera en blancu, la segunda, azul claro, y la tercera en mariellu. Sobre la banda central y en círculu van siete estrelles verdes, que representen la igualdá de les siete islles sobre'l mar azul.
| Diseñador = [[Antonio Cubillo]] 
}}
En [[Canaries]] conozse popularmente como la '''bandera tricolor''' a la [[bandera]] propuesta en [[1964]] pol [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]] (MPAIAC) como &quot;bandera nacional de Canaries&quot; y que, anguaño, ye utilizada por grupos que defenden el calter nacional de [[Canaries]]. Al igual que la [[bandera de Canaries|bandera oficial de Canaries]], tratar d'una bandera derivada de la bandera creada en [[1961]] pol movimientu [[nacionalismu|nacionalista]] y d'[[izquierda política|izquierda]] ''[[Canaries Llibre]]''. Nel so diseñu, inclúyense siete estrelles verdes formando un círculu dispuestes na franxa central azul, que, de la mesma, ye d'un azul más claro que l'axustáu en 1961, por que les estrelles puedan estremase.

{{cita|La bandera de la mio patria tien
un reciu pedestal
en toa alma canaria ensin
el llurdiu colonial.

Ye la bandera que marca les
señes d'identidá:
el mariellu, Canaries;
l'azul, la llibertá;
el verde, bella esperanza;
el blancu, fecunda paz
y siete estrelles que llamen
a fértil fraternidá.

Blanca, azul y mariella
ye la mio bandera con
siete estrelles verdes
que llasten.

Esa bandera que me bese la cara cuando me muerra.


¡Mira que suerte:
sentime bon canariu hasta la muerte!.
 

* &lt;br /&gt;Francisco Tarajano Perez}}

A diferencia de la bandera oficial de Canaries, esta bandera nun ye [[tricolor]], yá que ta formada por cuatro colories si cunta'l color verde de les sos estrelles. Sicasí, esta forma estendida y &quot;errónea&quot; de nomala surde d'un cantar popular que suel cantase en fiestes y celebraciones, que diz lo siguiente:

{{cita|Gústame la bandera&lt;br /&gt; gústame la bandera&lt;br /&gt;¡ai!, ma, bandera tricolor&lt;br /&gt;con siete estrelles verdes&lt;br /&gt; con siete estrelles verdes&lt;br /&gt;¡ai!, ma, qué ricu vacilón.&lt;br /&gt;¡Ai!, ¡ai!, ¡ai!, ¡ai!, ¡qué risonderu!&lt;br /&gt;¡Ai!, ¡ai!, ¡ai!, ¡ai!, ¡qué vacilón ón ón ón! (bis)}}

== Historia ==

En [[1961]] el [[Movimiento Canaries Llibre]] creó una bandera canaria xuniendo'l colores de la banderes de les [[Provincia marítima|provincies marítimes]] de [[Tenerife]] y [[Gran Canaria]] dispuestos en franxes verticales. El so diseñu atribuyir a [[María del Carmen Sarmiento]], [[Jesús Canteru]] y [[Arturo Canteru]]. Dicha bandera sería izada per primer vegada en [[Teror]], llocalidá de la islla de [[Gran Canaria]], na viéspora de la festividá de la [[Virxe del Pinu]], y sería utilizada nes reivindicaciones del [[Movimiento Canaries Llibre]].

Esta bandera llograría un rápidu espardimientu y aceptación ente la población, anque yá desligada de toa reivindicación política. Ello esplica qu'esta bandera fuera aceptada inclusive por grupos de [[derecha política|derecha]] o partidarios d'una [[España]] [[Centralización|centralizada]]. 

En [[1964]] el [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]] (MPAIAC) creó una bandera canaria colos colores blancu, azul celeste y mariellu, y con siete estrelles verdes. Los siete estrelles representen les siete islles que formen l'archipiélagu. Dicha bandera simbolizaría nun principiu &quot;''la llucha pola independencia y el socialismu''&quot;. El diseñu de la nueva bandera atribúyese-y a [[Antonio Cubillo]], líder del [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu|MPAIAC]]. Esa bandera adoptar pol movimientu [[Independentismu canariu|independentista canariu]] a partir de la segunda metá de la década de [[1960]], y ye la qu'anguaño asumen la práutica totalidá de les organizaciones independentistes.

Los siete estrelles verdes asitiaes en posición circular, simbolicen la igualdá ente les islles (como refugu al [[pleitu insular]]). El color verde simboliza'l continente [[África|africanu]]. Les estrelles verdes consten de cinco puntes, lo cual foi interpretáu como una simbolización del [[socialismu]].&lt;ref&gt;nos años 70 llegó a circular, con bien escasu espardimientu, una bandera colos siete [[estrella colorada|estrelles de color coloráu]]&lt;/ref&gt; L'azul, magar que teóricamente simboliza'l mar, ye de tonu celeste yá que nun tonu más escuru apenes s'estremaríen les estrelles. 

Darréu esta bandera foi adoptada por otres organizaciones polítiques que nun se definen como independentistes, como [[Unión del Pueblu Canariu]] (UPC), el [[Partíu Comunista del Pueblu Canariu]] (PCPC) o [[Izquierda Xunida (España)|Izquierda Xunida Canaria]], según la [[Intersindical Canaria]].

Nel III Congresu Nacional de [[Coalición Canaria]], celebráu en [[2005]], esta formación adoptó la bandera de los siete estrelles verdes.&lt;ref&gt;http://www.libertaddigital.com/nacional/coalicion-canaria-adopta-la bandera independentista-como-simbolo-d'identidá nacional-1276252632/&lt;/ref&gt; L'ex presidente canariu [[Paulino Rivero]] llegó a asegurar que sería la oficial de Canaries si llegara a gobernar con mayoría absoluta.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090203015701/http://www.diariodeavisos.com/diariodeavisos/content/2451/template/22/&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Ver tamién ==

* [[Bandera de Canaries]]
* [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]]
* [[Nacionalismu canariu]]

== Enllaces esternos ==

*[http://simbolosdecanarias.proel.net/index.php/esp/bandera-de-canaries/el-mpaiac Símbolos de canaries. Historia de la bandera canaria (VII)]


{{Tradubot|Bandera tricolor canaria}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Banderes de Canaries]]
[[Categoría:Nacionalismu canariu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qgrljmyp085w8cbxzyej8cibwakkx5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Canaries Libre</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117846</id>
    <revision>
      <id>3703466</id>
      <parentid>3670889</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4838" xml:space="preserve">[[Ficheru:Bandera Canarias Libre.svg|thumb|150px|Bandera adoptada pol Movimientu Canaries Llibre.]]

'''Canaries Llibre''' foi un movimientu [[nacionalismu canariu|nacionalista canariu]] d'[[izquierda]] creáu en [[Canaries]] ([[España]]) escontra l'añu [[1959]] y nél integraráse'l grupu anticlerical denomináu '''Ilesia Cubana''' y conocíos comunistes como [[Fernando Sagaseta]], [[Carlos Suárez Cabrera|Carlos Suárez]], Armando Lleón o [[Andrés Alvarado Janina|Andrés Alvarado]], toos ellos darréu miembros del PCE; tamién van intervenir na so formación sectores yá venceyaos al '''[[Partíu Comunista d'España]]''', ente ellos [[Agustín Millares Sall]].

Esiste una serie de fechos qu'influyeron nel surdimientu d'esti grupu:
* La crisis del modelu agrícola col surdimientu d'un modelu económicu que va xirar en redol al turismu y l'éxodu del campu escontra'l trabayu na construcción o na hostelería y servicios. Apaición de barrios marxinales y chabolismo.
* La persistencia del fenómenu del &quot;caciquismu&quot;.
* La falta de llibertaes mientres la dictadura [[franquismu|franquista]].
* La execución de Juán García Suárez &quot;[[La Corredera]]&quot; en [[1959]].
* La [[Revolución cubana]].
* El surdimientu d'[[ETA]] nel [[País Vascu]].
* L'entamu de los procesos de descolonización nel continente [[África|africanu]].

Magar la orientación política de Canaries Llibre nun ta totalmente definida, y dientro del mesmu topábense diversos enclinos, yera un movimientu independentista de calter [[socialismu|socialista]]. Dientro de Canaries Llibre tamién se repara una clara diferenciación ente los estibadores de la Isleta, y el sector que s'integraría darréu nel [[PCE]]. En determináu momentu va llegar a plantegase la fusión de Canaries Llibre col Partíu Comunista en Canaries si ésti rompía col Comité Central del PCE, formando un partíu [[Comunismu|comunista]] canariu independiente del español, pero ello ye refugáu polos principales dirixentes del partíu. 

Canaries Llibre ye un grupu que va tener escasa incidencia, y apenes se va entamar fora de la islla de [[Gran Canaria]] (si salvamos dalgún pequeñu grupu que se coordina en [[Tenerife]] nel que destaca l'abogáu llaboralista [[Antonio Cubillo]]); sicasí la so importancia anicia en que ye l'orixe de grupos posteriores que sí van tener una incidencia mayor nel Archipiélagu Canariu. 

L'acción de Canaries Llibre va consistir principalmente nel espardimientu de pasquinos y panfletos, y la realización de pintaes. Tamién van crear y van espublizar el [[7 de setiembre]] de [[1961]], la bandera canaria, blanca, azul y mariella, surdida pola superposición de los colores de les banderes de les dos provincies. Con posterioridá, el [[MPAIAC]] va añedir a esta bandera siete estrelles verdes (que magar darréu va ser adoptada por otres fuercies polítiques de distintos enclinos, nun primer momentu la bandera de los siete estrelles verdes va representar les reivindicaciones del independentismu). La bandera actual de la Comunidá Autónoma de Canaries ye la creada pol Movimientu Canaries Llibre, ensin les estrelles verdes, con un tonu d'azul más escuro, y col agregu del escudu autonómicu.

La falta de sofitu popular, la falta d'una esperiencia organizativa y una serie d'errores van conducir a la cayida del Movimientu Canaries Llibre. En [[1962]], na viéspora d'un partíu de fútbol, van realizase una serie de pintaes nel Estadiu Insular de [[Les Palmes de Gran Canaria]], tres les cualos tol grupu, sacante los nucleos obreros de la Isleta, ye deteníu. Tres el so encarcelamientu, la mayoría de los integrantes de Canaries Llibre va integrar nel [[PCE]]. En [[Tenerife]], El grupu formáu en redol a [[Antonio Cubillo]] va ser el que dempués d'orixe al [[MPAIAC]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20050514082316/http://elguanche.net/augeydeclivedelmpaiac.htm El Guanche.net] - Puxanza y cayente del MPAIAC
* [http://revistas.ucm.es/index.php/CHCO/article/viewFile/42656/40535 Oríxenes de Canaries Llibre] - Canaries Llibre: los oríxenes del nacionalismu canariu nel interior de les islles (1960-1965)

== Bibliografía ==
* García-Lázaro, N.; López Trujillo, Z. (2013). “Canaries Llibre: los oríxenes del nacionalismu canariu nel interior de les islles (1960-1965)”. Cuadiernos d'Historia Contemporá- nea, 35, 219–242.
* MILLARES CANTERU, SERGIO: &quot;Fernando Sagaseta. La vida d'un lluchador irremediable&quot;. Centru de la Cultura Popular Canaria - Editorial Prensa Canaria. Les Palmes de Gran Canaria. 1994.
* VV.AA.: &quot;Archipiélagu Rebalbu&quot;. Brega - [[Partíu Comunista de los Pueblos d'España|Partíu Comunista del Pueblu Canariu]]. Canaries. 2000.


{{Tradubot|Canarias Libre}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Nacionalismu canariu]]</text>
      <sha1>1hh5ixauwtxd3a5b3cyttntvmlndxu6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Antonio Cubillo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117847</id>
    <revision>
      <id>3703463</id>
      <parentid>3686558</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13313" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Antonio de Lleón Cubillo Ferreira''' {{nym}}&lt;ref name=&quot;Públicu&quot;&gt;{{cita web|editorial=Públicu|url=https://www.publico.es/447146/muere-antonio-cubillo-lider-independentista-de-canaries|títulu=Muerre Antonio Cubillo, líder independentista de Canaries|fecha=10 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; foi un abogáu, políticu y terrorista&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/local-canarias/20151021/abci-bandera-separatista-canaries-201510211040.html El Cabildru de Lanzarote iza la bandera separatista canaria d'Antonio Cubillo]&lt;/ref&gt; [[España|español]]. En 1978 sufrió un intentu d'asesinatu en [[Arxel]] que l'[[Audiencia Nacional]] consideró fuera encargáu por persones non identificaes «pero sí pertenecientes a los servicios policiales».&lt;ref name=&quot;ABC&quot;&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-22-10-2003/abc/Canarias/interior-indemnizara-con-150253-euros-a-antonio-cubillo-por asesinatu atayáu_215758.html Interior va indemnizar con 150.253 euros a Antonio Cubillo por asesinatu atayáu], ABC, 22 d'ochobre de 2003&lt;/ref&gt; 

== Biografía ==
=== Inicio ===
Nacíu en [[San Cristóbal de la Laguna]] ([[Tenerife]]) y fíu d'una maestra d'escuela, vive mientres la so infancia nel barriu de Bon Pasu, sito na llocalidá d'[[Icod de los Vinos]], al norte de la isla. En calidá d'abogáu penalista, colexar en [[1956]]. 

En conformando'l Movimientu Autonomista Canariu, ye cofundador del movimientu [[Canaries Llibre]], organización [[Nacionalismu canariu|nacionalista]] venceyada con dellos sectores del [[Partíu Comunista d'España|PCE]] en [[Canaries]]. La mayoría de los miembros de Canaries Llibre son deteníos, pero Cubillo llogra fuxir y allega a axuntase col entós secretariu xeneral del PCE, [[Santiago Carrillo]], p'aldericar la creación d'un [[Partíu Comunista de Canaries]] independiente del PCE. Tres l'enfrentamientu con Carrillo, Cubillo desvencéyase totalmente de los comunistes españoles.

=== Exiliu n'Arxelia, sofitu internacional y creación del MPAIAC ===
[[Imaxe:Bandera del Movimiento por la Autodeterminación e Independencia del Archipiélago Canario.svg|thumb|La &quot;[[bandera tricolor canaria]]&quot;, que la so creación atribúyese-y a Cubillo. El so diseñu ta basáu na bandera creada por [[Canaries Llibre]].]]
En [[1960]] Cubillo parte al exiliu, treslladándose primeru a [[París]] y depués a [[Arxel]] en [[1963]], onde llogra una plaza de profesor de Llingua Castellana.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_156_045.pdf &quot;Les Islles Canaries y los alcuerdos de la OUA&quot;] |2=http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_156_045.pdf |bot=InternetArchiveBot }}, Julio Cola Alberich. Revista de Política Internacional, n.5&lt;/ref&gt; Na capital francesa'l ex espía de los servicios de informacíon del franquismu, [[Luis Manuel González-Mata]] afirma que -y reclutó pa introducilo nel [[Segunda República Española nel exiliu|gobierno republicanu nel exiliu]] como representante del movimientu autonomista canariu.&lt;ref&gt;Luis M. González-Mata, ''Cisne'', Llibrería Editorial Argos, 1977, p 185-6&lt;/ref&gt; Na edición francesa del llibru González-Mata afirma &quot;En realidá esti Cubillo actuaba pa mi ensin conoceme, manipoliáu por un &quot;officier traitant&quot; de los servicios secretos españoles que-y tresmitíen el mio órdenes y dábenme les sos informaciones&quot;.&lt;ref&gt;''Cigne'', Bernard Grasset, 1976, p 185&lt;/ref&gt; En [[1964]] funda'l [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]] (MPAIAC), organización de la que se convierte nel so máximu dirixente. Crea tamién la [[tricolor canaria|bandera tricolor con siete estrelles verdes]] como bandera de la &quot;llucha pola independencia y el socialismu pa Canaries&quot;. El MPAIAC opta estratéxicamente per una llinia africanista, recurriendo a la esaltación de los [[Aboríxenes canarios|antiguos aboríxenes de Canaries]]. Con ello llegó a consiguir el sofitu d'un ''Comité de Lliberación'' [[ad hoc]] de la estinguida [[Organización de la Unidá Africana]] empobináu por [[Arxelia]],&lt;ref name=CL&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_160_151.pdf &quot;Dellos aspeutos del ''Comité de Lliberación'' de la OUA&quot;] |2=http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_160_151.pdf |bot=InternetArchiveBot }}. Torre, Servando de la. (1980) Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales&lt;/ref&gt; que nuna xunta secreta declaró a les islles como xeográficamente «africanes» en [[1968]].

En [[1975]], el MPAIAC empecipia les emisiones de radiu dende [[Arxel]] del programa &quot;[[La Voz de Canaries Llibre]]&quot;, pa emitise en territoriu canariu. Pa ello cuntaba cola ayuda d'[[Arxelia]], que podía asina favorecer los sos intereses geopolíticos na zona aprovechando la crisis d'[[El Sáḥara Occidental]].&lt;ref name=alguero&gt;Algueró Cuervu, José Ignacio. &quot;El Conflictu d'El Sáḥara Occidental, dende una perspeutiva canaria&quot;. Coleición La Diáspora (n.13), Viceconsejería d'Aición Esterior y Rellaciones Institucionales, Gobiernu de Canaries, 2003, páxs. 301 y ss.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Vidal&gt;&quot;[[Ifni]], la prensa y la guerra que nunca esistió&quot;. Vidal Guardiola, Lorenzo M., Almena, Madrid, 2006&lt;/ref&gt; La emisora cerró en [[1978]], tres la visita d'una delegación de la [[Xunta Democrática d'España]] a [[Arxel]] y por presiones de la diplomacia española.

=== Terrorismu ===
En [[1976]], el MPAIAC crea un grupu terrorista al que llama [[Fuercies Armaes Guanches]] (FAG) y entama una serie d'actos de terrorismu. Unu d'estos actos consistió na esplosión d'una bomba nel aeropuertu de Gando, provocando mancaes a una dependienta y amenaciando con más esplosiones.&lt;ref name = Terrorismu&gt;{{cita llibru |autor = Martín Alarcón, J. |títulu= El camín de la llibertá (1978-2008). La democracia añu a añu otros = Tomu I. 1978. Los españoles consiguen poner de pies la Democracia |idioma= español |añu=2008 |editorial= Unidá Editorial |ubicación= Madrid, España |isbn= 978-84-92540-01-3 |capítulu=Terrorismu. Los años de plomu. Tou un país desapaecíu na violencia. |páxines= 208 }}&lt;/ref&gt; Por cuenta de ello, el Gobiernu español decide esviar a tolos vuelos que diben a[[Les Palmes de Gran Canaria| Gran Canaria]] escontra l'Aeropuertu de [[Los Rodios]]. Esi día produciría'l [[Accidente de Los Rodios|accidente aereu de 1977]], onde morrieron 583 persones. Este sigue siendo l'accidente aereu más grave de la historia de l'[[aviación]]. Les causes d'esti sucesu fueron achacaes a les males condiciones meteorolóxiques y a un fallu humanu; sicasí, ensin l'atentáu del MPAIAC, el tráficu aereu en Los Rodios nun fuera tan intensu.&lt;ref name = Terrorismu/&gt;

El [[23 de febreru]] de [[1978]], les FAG asitien na [[Universidá de La Llaguna]] un artefautu esplosivu. Mientres l'intentu de desactivación fina un axente de los [[TEDAX]]. L'artefautu taba compuestu por una caxa de zapatos, envolubrada en plásticu y depositada sobre una ventana, conteniendo nel so interior 2 quilos de material esplosivo y un sistema d'activación per temporizador mecánicu.

En [[abril]] de [[1978]] Cubillo va ser víctima d'un [[Intentu d'asesinatu a Antonio Cubillo|intento d'asesinatu]] que se-y va imputar a les fuercies policiales españoles y al so entós ministru de la Gobernación, [[Rodolfo Martín Villa]], demostráu darréu en [[1990]]. Cubillo sobrevivió, y quedó con una discapacidá motora permanente, polo que precisó de muletes p'andar.

Aquel día, los gobiernos de [[Marruecos]] y [[Mauritania]] retirárenlu yá'l so sofitu y namái caltenía los d'[[Arxelia]], [[Libia]], [[Benín]], [[Guinea Ecuatorial]], [[Tanzania]] y [[Zambia]].&lt;ref&gt;Cola Alberich, Op. cit., páxs.45 y ss. En febreru de 1978, tres una xunta secreta en Trípoli del Comité de Lliberación de la OUA, una Comisión formada per esos países dicía sofitar les pretensiones de Cubillo. Esi mesmu mes de febreru, Mauritania y Marruecos desmentir, afirmando éstos últimos sobre'l gobiernu arxelín que &quot;ye interesáu qu'esperaren la llegada de Cubillo a Arxel p'afayar un pueblu guanche y un colonialismu nuevu&quot;. El ministru d'esteriores de Mauritania afirmó que &quot;Cubillo ye un aventureru que sirve a la so ambición personal y a los intereses de naciones estrañes&quot;.&lt;/ref&gt; Con tou, pretendía'l sofitu arxelín pa presentase na [[ONX]] y esplicar lo qu'él consideraba &quot;el problema colonial canariu&quot;.

=== Espulsión del MPAIAC y regresu a Canaries ===
En [[1979]] el MPAIAC abandona la llucha armada. Un sector del MPAIAC espulsa a Cubillo aludiendo a supuestes actitúes &quot;caudillistas&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|editorial=El País|títulu=Antonio Cubillo, espulsáu del MPAIAC|url=https://elpais.com/diario/1979/08/30/portada/304812001_850215.html|fecha=30 d'agostu de 1979|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

En [[18 d'agostu]] de [[1985]]&lt;ref name=voz&gt;[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1985/08/19/015.html &quot;Cubillos tornó a Canaries tres ventitrés años n'Arxelia&quot;], ABC 19 d'agostu de 1985&lt;/ref&gt; Antonio Cubillo, yá ensin sofitos internacionales, torna a [[Canaries]] dende'l so exiliu en [[Arxel]], dempués d'apautar col gobiernu de [[Felipe González]] el so regresu, xurando la Constitución española,&lt;ref name=asesor&gt;[http://www.laprovincia.es/secciones/noticia.jsp?pRef=1694_2_130007__Articulos-ASESOR-VINU-ARXEL &quot;L'asesor que vieno d'Arxel&quot;]. La provincia, 11 de febreru de 2008&lt;/ref&gt; y funda el Congresu Nacional de Canaries (CNC), partíu políticu del que va ser principal dirixente y cabeza visible. El CNC va ser un partíu minoritariu, teniendo tan solo cierta presencia destacable na islla de [[Lanzarote]].

Dientro del CNC van producise tamién disensiones pola repartu de 500 dólares y posteriores ayudes económiques que supuestamente fueron a cuentes particulares en [[Francia]] y terminaríen con intentos d'agresión ente los sos miembros.&lt;ref name=voz&gt;&lt;/ref&gt;

Tres el fracasu de la coalición Canaries pola Independencia (formada pol CNC y el Frepic-Awañak) nes eleiciones municipales de [[1991]], el CNC va cayer en picáu, teniendo anguaño una presencia puramente testimonial.

=== Indemnización del Gobiernu español y últimu años ===
En [[2003]] l'[[Audiencia Nacional]] condergó al Ministeriu del Interior a pagar una indemnización de 150.000 euros a Antonio Cubillo pol atentáu qu'ésti sufrió en [[1978]].&lt;ref name=&quot;ABC&quot;&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-22-10-2003/abc/Canarias/interior-indemnizara-con-150253-euros-a-antonio-cubillo-por asesinatu atayáu_215758.html Interior va indemnizar con 150.253 euros a Antonio Cubillo por asesinatu atayáu], ABC, 22 d'ochobre de 2003&lt;/ref&gt;

Antonio Cubillo siguió exerciendo como abogáu. Ye autor de dellos llibros sobre [[idioma guanche|llingüística guanche]], ente ellos ''Nuevu analís de delles pallabres guanches''; tamién tien editaos dos volúmenes de les sos memories titulaos ''Trópicu gris. Semimemorias''.

En [[2007]], Antonio Cubillo volvió a l'actualidá, al publicar un anteproyectu de ''Constitución de la República Federal Canaria'' nel diariu tinerfeñu [[El Día (Canaries)|El Día]] na que, ente otres coses, defende que'l [[Llingües bereberes|bereber]] o [[Tamazight del Marruecos Central|tamazight]] sería idioma oficial xuntu al [[idioma español|castellán]], l'[[Idioma árabe|árabe]] y el [[idioma francés|francés]], que enseñaríase nes universidaes por decretu, el serviciu militar obligatoriu a partir de los 17 años, tantu pa homes como pa muyeres y la creación de fuercies regulares de defensa, les ''Fuercies Armaes Guanches''. La moneda d'esta república federal llamaríase &quot;áfrico&quot;. Les sos collaboraciones n'[[El Día (Canaries)|El Día]] caltener hasta la so muerte, en [[avientu]] de [[2012]]. 

En [[2012]], poco primero de la so muerte, anunció la so intención de sabotear la [[Vuelta a España]] como fixo en [[1988]].&lt;ref&gt;[https://www.levante-emv.com/deportes/2012/01/31/lider-nacionalista-canariu-afirma-saboteara-pasu-vuelta/877199.html Un líder nacionalista canariu afirma que saboteará el pasu de la Vuelta], diariu ''Levante-EMV'', 31/01/2012.&lt;/ref&gt;

Finó na madrugada del 10 d'avientu de 2012, a los 82 años, na so casa de [[Santa Cruz de Tenerife]].&lt;ref name=&quot;Públicu&quot;/&gt; Foi soterráu nel [[Campusantu de Santa Lastenia]] de la mesma ciudá.&lt;ref&gt;[http://www.laopinion.es/canaries/2012/12/11/cubillo-fina-casa-82-anos/449970.html Cubillo fina na so casa a los 82 años]&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [https://www.elpais.com/articulo/reportajes/segunda/vida/Cubillo/elpepusocdmg/20080518elpdmgrep_4/Tes/ ''La segunda vida de Cubillo. A los sos 77 años sigue na fienda'l líder independentista canariu, que sobrevivió de milagru a un atentáu n'Arxel en 1978''], El País, 18/05/2008.
* [http://www.laprovincia.es/cultura/2012/05/12/cubillo-heroe-verdugu/456930.html ´Cubillo nun ye un héroe, ye un verdugu´] La Provincia.es Diariu de Les Palmes

{{Tradubot|Antonio Cubillo}}

{{NF|1930|2012|Cubillo, Antonio}}

[[Categoría:Abogaos y abogaes d'España]]
[[Categoría:Terroristes]]
[[Categoría:Nacionalismu canariu]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Canaries]]
[[Categoría:Historia de Canaries]]
[[Categoría:Persones de Tenerife]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hzjq9e32l3uyggjlg8f4vs4h7w97hmw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nueva Canaries</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117849</id>
    <revision>
      <id>3703472</id>
      <parentid>3033628</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12362" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Nueva Canaries
| color = #85BD42
| logo = Nueva Canarias.png
| presidente = [[Román Rodríguez Rodríguez]]
| secretariu = 
| líder =
| voceru = 
| fundación = [[26 de febreru]] de [[2005]]{{infobox ref|1}}
| disolución = 
| ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]]&lt;br /&gt;[[Socialdemocracia]]&lt;br /&gt;[[Socialismu Democratico]]
| posición = [[Centroizquierda]] a [[esquierda]]
| partíos = 
| see = [[Les Palmes de Gran Canaria]]
| país = {{ESP}}
| internacional= [[Alianza Llibre Europea]] &lt;small&gt;(observador)&lt;br /&gt;
|escaños1_títulu= [[Eleiciones municipales d'España de 2015|Conceyales canarios]] 
|escaños1 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|90|1382|hex=#85BD42}}
|escaños2_títulu= [[Parllamentu de Canaries]]
|escaños2 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|5|60|hex=#85BD42}}
|escaños3_títulu= [[Congresu de los Diputaos]]
|escaños3 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|1|350|hex=#85BD42}} 
|escaños4_títulu= [[Senáu (España)|Senáu]]
|escaños4 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|1|266|hex=#85BD42}} 
| web = [http://www.nuevacanarias.org/ www.nuevacanarias.org]
| nota1 = Dixebra de [[Coalición Canaria]].
}}

'''Nueva Canaries (NC)''' ye un [[partíu políticu]] nacionalista de [[centroizquierda]], en [[Canaries]] ([[España]]).

== Historia ==
Foi fundáu na islla de [[Gran Canaria]] por [[Román Rodríguez]], ex presidente del [[Gobiernu de Canaries]], tres la dixebra de miembros de l'antigua [[Iniciativa Canaria Nacionalista]] (ICAN) de [[Coalición Canaria]]. Tres la creación de Nueva Canaries (que cuntaba con un diputáu, [[Román Rodríguez Rodríguez|Román Rodríguez]], y con un senador, José Mendoza, de designación autonómica), ésta amenació con romper los grupos nel Congresu y el Senáu con Coalición Canaria si nun se llegaba a un alcuerdu sobre la división de funciones nos llabores parllamentarios. Como resultancia creóse'l nuevu grupu políticu Coalición Canaria-Nueva Canaries, compartiendo la portavocía, les veces de pallabra y los trabayos en comisión. Finalmente, en xunu de 2007 Román Rodríguez pasó al Grupu Mistu provocando la desapaición d'esti grupu parllamentariu propiu.&lt;ref&gt;[http://www.canariasahora.es/noticia/8580/ CC pierde'l so grupu parllamentariu nel Congresu] Noticia de [[Canaries Agora]]&lt;/ref&gt; Los senadores de designación autonómica propuestos en 2007 nun incluyíen a nengún senador de Nueva Canaries.

De cara a los [[Eleiciones autonómiques españoles de 2007|comicios de mayu de 2007]] na islla de [[La Palma]], Nueva Canaries llegó a un alcuerdu col partíu [[Iniciativa por La Palma]] (INPA), pa presentase conxuntamente en dicha islla y col [[Partíu Nacionalista de Lanzarote]] (PNL) en [[Lanzarote]].

Nes [[Eleiciones municipales españoles de 2007|eleiciones del 27 de mayu de 2007]] Nueva Canaries convertir na cuarta fuercia más votada de Canaries. Nes eleiciones a los [[Cabildru insular|cabildros insulares]] llograron 6 conseyeros (cuatro nel de [[Cabildru de Gran Canaria|Gran Canaria]] y dos nel de [[Cabildru de Lanzarote|Lanzarote]], en coalición col PNL). Sicasí, nes [[Eleiciones al Parllamentu de Canaries de 2007|eleiciones autonómiques]], xuntu al PNL y INPA, entá siendo tamién la cuarta fuercia y llogrando 51.130 votos (5,58%), nun consiguieron representación parllamentaria al nun superar el 6% esixíu pa llograr representación.

En Gran Canaria, Nueva Canaries formó parte del gobiernu del [[Cabildru Insular de Gran Canaria]], n'apautando esta formación y el PSOE-PSC dempués de les eleiciones, apurriendo los nacionalistes 5 conseyeros, unu non electu, d'un total de 17.

Nes [[Eleiciones xenerales españoles de 2008|eleiciones xenerales de 2008]], presentó candidatures namái na [[provincia de Les Palmes]] xunto a [[Centru Canariu Nacionalista]] (CCN) como ''Nueva Canaries-Centru Canariu'', calteniendo'l so cuartu puestu nel total de Canaries. NC-CCN llogró 37.968 votos (3,89% nel total de les islles), que nun se traducieron en nengún escañu. Na provincia de Les Palmes llograron el tercer puestu, superando a Coalición Canaria (7,57% frente a 5,94%), magar l'escañu que llograra CC nes anteriores eleiciones pasó al PSOE.

N'abril de 2009 la formación nacionalista celebra'l so II Congresu Nacional, sol lema 'Respuestes: Nueves idees, Nuevos tiempos', coles mires d'articular propuestes pa encarar los actuales problemes de Canaries, revalorizando'l papel de la política al serviciu de los ciudadanos.

Nes [[Eleiciones al Parllamentu Européu de 2009 (España)|Eleiciones europees 2009]] estudiaron la posibilidá de presentase cola coalición [[Europa de los Pueblos Verdes]] (Edp-V), pero finalmente nun allegaron.

Diez meses antes de les [[Eleiciones autonómiques d'España de 2011|eleiciones autonómiques y municipales de 2011]], constitúyese [[Nueva Gomera]],&lt;ref&gt;[http://www.gomeranoticias.com/articulos/la-gomera/una trentena-de-afiliaos-de-coalicion-canaria-afíliense-'nueva-gomera' Una trentena d'afiliaos de Coalición Canaria afiliar a ‘Nueva Gomera'], [[Gomera Noticies]].&lt;/ref&gt; na so mayoría conformaos por antiguos militantes y simpatizantes de CC de la islla de [[La Gomera]].

En febreru de 2011 la formación política [[Opción per Lanzarote]], conformada por biforcaos del PSOE, integrar en PNL-NC. Ente los sos miembros más destacaos ta [[Damián Peña]], qu'optó a la presidencia insular del PSOE nel últimu Congresu del partíu. N'este mesmu mes [[Partíu Nacionalista de Lanzarote]] (PNL-NC) y el [[Partíu d'Independientes de Lanzarote]] (PIL), sellen una alianza eleutoral pal Parllamentu.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20110219/comunidá-canaries/abcp-nueva-canaries-presenten-alianza-20110219.html Nueva Canaries y PIL presenten la so alianza al Parllamentu rexonal], ''ABC'', 19 de febreru de 2011.&lt;/ref&gt; y en La Palma [[Unión Progresista de Fuencaliente]] (UPF) xuntu con INPA y NC presenten una candidatura conxunta al Cabildru y Parllamentu.&lt;ref&gt;[http://www.elapuron.com/noticies/politica/4453/nueva-canaries-upf-y-inpa-presenten-una candidatura conxunta-al cabildru-y-al parllamentu Nueva Canaries, UPF y INPA presenten una candidatura conxunta al Cabildru y al Parllamentu]&lt;/ref&gt; En marzu, NC y [[Socialistes x Tenerife]] lleguen a un alcuerdu eleutoral pal Parllamentu.&lt;ref&gt; [https://www.europapress.es/nacional/noticia-22-nueva-canaries-socialistes-tenerife-confirmen-concurriran-xuntos-eleiciones-20110317145619.html Nueva Canaries y Socialistes X Tenerife confirmen van allegar xuntos a les eleiciones]&lt;/ref&gt;

Coles mesmes, diversos partíos y asociaciones llocales tán acomuñaes a Nueva Canaries, como [[Roque Aguayro (partíu políticu)|Roque Aguayro]] en [[Agüimes]], [[Compromisu por Firgas]] en [[Firgas]], el [[Bloque Nacionalista Rural]] en [[Gáldar]], [[Asociación de Barrios]] en [[Valsequillo de Gran Canaria|Valsequillo]], [[Alternativa per San Mateo]] en [[Vega de San Mateo]] y [[Alternativa Ciudadana por Agaete]] en [[Agaete]].

De cara a les [[eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales de 2011]] anuncióse qu'allegaría en coalición con [[Coalición Canaria]], encabezando CC la llista pola [[provincia de Santa Cruz de Tenerife|Santa Cruz]] y NC por [[provincia de Les Palmes de Gran Canaria|Les Palmes]],&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/09/03/espana/1315055900.html Los nacionalistes canarios xunen fuercies pal 20-N], ''El Mundo'', 3 de setiembre de 2011.&lt;/ref&gt; llogrando finalmente un diputáu por Les Palmes de Gran Canaria na persona de [[Pedro Quevedo Iturbe|Pedro Quevedo]].

En [[2014]] NC y [[XTF]] (Per Tenerife) roblen un alcuerdu pa ocupar l'espaciu de la izquierda social.&lt;ref&gt; [http://www.eldiario.es/tenerifeahora/isla/Nueva-Canaries-XTF-espaciu-esquierda_0_260374524.html Alcuerdo NC y XTF]&lt;/ref&gt;
Na actualidá, Nueva Canaries cuenta con organización insular en Gran Canaria.En Lanzarote lo ye Alejandro Díaz y na islla de La Palma Maeve Sanjuan. En La Gomera Nueva Canaries tamién cunta con organización.

Nes [[Eleiciones municipales españoles de 2015|eleiciones llocales del 24 de mayu de 2015]], el candidatu de NC al [[Cabildru de Gran Canaria]], [[Antonio Morales Méndez]], llogra la presidencia de la institución insular, al ser el partíu más votáu, sicasí nun llogra la mayoría absoluta y confórmase un tripartitu xuntu al [[PSOE]] y [[Podemos (partíu políticu)|Podemos]].

Nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2016|eleiciones xenerales de 2016]], Nueva Canaries, presentar en coalición col PSOE.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.elconfidencial.com/eleiciones-xenerales/2016-06-27/quevedo-coalicion-canaria-nueva-rajoy_1224240/|títulu=Nueva Canaries y Coalición Canaria pueden dar el Gobiernu al PP ensin necesidá del PSOE . Noticies d'Eleiciones Xenerales|fechaaccesu=29 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt;

Pel branu de 2017 llogren l'alcaldía d'[[Icod de los vinos]], pero dientro d'una coalición llamada [[Somos Icodenses]], llogrando asina la primer alcaldía de too [[Tenerife.]]

== Resultaos eleutorales ==

=== Eleiciones al Parllamentu de Canaries ===

{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Comicios
! Cabeza de llista
!# de votos
! % de&lt;br /&gt;votos
! Escaños&lt;br /&gt;llograos
! +/–
! Notes
|-
| '''[[Eleiciones al Parllamentu de Canaries de 2007|2007]]'''
| [[Román Rodríguez Rodríguez|Román Rodríguez]]
| 51.130
| 5,58 %
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|0|60|hex=#85BD42}}
| 
| &lt;small&gt;Inclúi a [[Iniciativa por La Palma]], [[Partíu Nacionalista de Lanzarote]], [[Nueva Gran Canaria]] y [[Nueva Fuerteventura]]. &lt;/small&gt;
|-
| '''[[Eleiciones al Parllamentu de Canaries de 2011|2011]]'''
| [[Román Rodríguez Rodríguez|Román Rodríguez]]
| 82.318
| 9,08%
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|3|60|hex=#85BD42}}
| {{creciente}} 3
| &lt;small&gt;Inclúi a [[Iniciativa por La Palma]], [[Partíu Nacionalista de Lanzarote]], [[Nueva Gran Canaria]], [[Nueva Gomera]], [[Nueva Fuerteventura]], [[Unión Progresista de Fuencaliente]], [[Partíu d'Independientes de Lanzarote]], [[Opción per Lanzarote]], [[Socialistes x Tenerife]], [[Los Verdes de Canaries]] (namái en Tenerife), [[Socialistes x La Gomera]], [[Roque Aguayro (partíu políticu)|Roque Aguayro]], [[Compromisu por Firgas]], [[Bloque Nacionalista Rural]], [[Asociación de Barrios]] y [[Alternativa per San Mateo]].&lt;/small&gt;
|-
| '''[[Eleiciones al Parllamentu de Canaries de 2015|2015]]'''
| [[Román Rodríguez Rodríguez|Román Rodríguez]]
| 93.152
| 10,24%
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|5|60|hex=#85BD42}}
| {{creciente}} 2
|
|}

=== Eleiciones Xenerales ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Comicios
! Candidatura
!Cabeza de llista
!# de votos
! % de&lt;br /&gt;votos
! Escaños&lt;br /&gt;llograos
! +/–
! Notes
|-
| '''[[Eleiciones xenerales d'España de 2008|2008]]'''
| Nueva Canaries-Centro Canariu Nacionalista |
[[Marín Alduán Guerra|Marín Alduán]]
| 37.968
| 3,89%
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|0|350|hex=#85BD42}}
| 
| &lt;small&gt; Inclúi a [[Centru Canariu Nacionalista]], [[Nueva Fuerteventura]] y [[Partíu Nacionalista de Lanzarote]].&lt;/small&gt;
|-
| '''[[Eleiciones xenerales d'España de 2011|2011]]'''
| Coalición Canaria-Nueva Canaries
| [[Pedro Quevedo Iturbe|Pedro Quevedo]]
| 143.550
| 15,46%
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|2|350|hex=#00447B}}
| {{creciente}} 1
| &lt;small&gt; Resultaos totales de la coalición, incluyendo a [[Coalición Canaria]], de los cualos 1 diputáu ye de NC. &lt;/small&gt;
|-
| '''[[Eleiciones xenerales d'España de 2015|2015]]'''
| PSOE-Nueva Canaries
| [[Pedro Quevedo Iturbe|Pedro Quevedo]]
| 218.413
| 21,97%
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|1|350|hex=#00447B}}
| 
| &lt;small&gt; Resultaos totales de la coalición, incluyendo a [[PSOE]]. &lt;/small&gt;
|-
| '''[[Eleiciones xenerales d'España de 2016|2016]]'''
| PSOE-Nueva Canaries
| [[Pedro Quevedo Iturbe|Pedro Quevedo]]
| 220.152
| 22,54%
| {{Ficha de partíu políticu/escaños|1|350|hex=#00447B}}
|
| &lt;small&gt;Resultaos totales de la coalición, incluyendo a [[PSOE]].&lt;/small&gt;
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.nuevacanarias.org/ Páxina oficial de Nueva Canaries]


{{Tradubot|Nueva Canarias}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>s082zuummbf0dkj3lwcjbtyalcz4gpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bloque Nacionalista Rural</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118058</id>
    <revision>
      <id>3703465</id>
      <parentid>3610252</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2932" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
imaxe = LogoBNR.png
| nome = Bloque Nacionalista Rural - Nueva Canaries (BNR-NC)
| sigles = BNR-NC
| color = #DDDDDD 
| logo = Bnr-logotipo.jpg
| presidente = [[Teodoro Sosa Monzón]]
| secretariu = Ana Teresa Mendoza
| líder = 
| voceru = Julio Mateo Castillo |
fundación = [[1998]]
| disolución = 
| ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]], [[izquierdes|izquierda]]
| partíos = 
| see = C/ Drago, 11A, edificio San Miguel - [[Gáldar]] 
| internacional= 
| web = [http://www.bnr-nc.org web oficial]
| notes = Acomuñáu con [[Nueva Canaries]] dende 2007.
}}
El '''Bloque Nacionalista Rural''' (BNR) ye un partíu políticu [[España|español]] llocal del conceyu [[Islles Canaries|canariu]] de [[Gáldar]], fundáu en [[1998]]. 

Nes [[eleiciones municipales d'España de 2003|eleiciones municipales de 2003]] llogró cinco conceyales. Formó grupu de gobiernu xunto a la coalición eleutoral formada pol [[Partíu Popular]] y [[Unión Progresista de Gáldar]] (PP-UnPG). Sicasí, n'ochobre de 2004 rompióse'l citáu pactu de gobiernu por diversu motivos que remataron cola marcha de José Juan Rodríguez (hasta entós del BNR) a la coalición eleutoral PP-UPG. A partir d'esti momentu, el BNR quedó na oposición con cuatro conceyales hasta les siguientes eleiciones municipales.

Nes [[Eleiciones municipales d'España de 2007|eleiciones municipales de 2007]] presentar en coalición con [[Nueva Canaries|Nueva Canaries - Nueva Gran Canaria]] llogrando siete conceyales. Tres ello gobernó'l Conceyu de Gáldar xuntu col [[PSOE]] local, sociu coles mesmes de gobiernu de [[Nueva Canaries|Nueva Canaries - Nueva Gran Canaria]] nel [[Cabildru de Gran Canaria]]. El grupu de gobiernu tuvo formáu por 11 conceyales. 

Nes [[eleiciones municipales d'España de 2011|eleiciones muncipales de 2011]] el Bloque Nacionalista Rural - Nueva Canaries convirtióse, per primer vegada, na fuercia más votada del conceyu col 38,06% de los votos, lo que-y dexó llograr 9 actes de conceyales. Na actualidá, el BNR-NC ostenta l'alcaldía del conceyu y forma grupu de gobiernu col PSC-PSOE

Nes [[eleiciones municipales d'España de 2015|eleiciones municipales de 2015]] celebraes el 24 de mayu, [[Teodoro Sosa Monzón]] volvió encabezar la llista del BNR-NC y llogró l'enfotu mayoritariu de los ciudadanos de Gáldar, quien-y sofitaron con 7.136 votos que-y dieron la primer mayoría absoluta con 12 conceyales nel Conceyu de Gáldar.


== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://www.facebook.com/bnrnc Páxina de facebook oficial del Bloque Nacionalista Rural - Nueva Canaries]
* [http://www.nuevacanarias.org/ Nueva Canaries - Nueva Gran Canaria]


{{Tradubot|Bloque Nacionalista Rural}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Gáldar]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5hafmytfswdwynkytevtnyjasq5ph45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alternativa Ciudadana por Agaete</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118059</id>
    <revision>
      <id>3703462</id>
      <parentid>3609100</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1332" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Alternativa Ciudadana por Agaete (ALPA)
| sigles = ALPA
| color = #DDDDDD 
| logo = Logo_ALPA.jpg
| presidente = [[Agustín Hernández Rosario]]
| secretaria = [[Hortensia Jiménez Díaz]]
| vocera = [[Carlos Álamo Suárez]]
| fundación = [[2010]]
| ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]], [[izquierdes|izquierda]]
| see = [[Agaete]] Calle Fray Juan de Medina Nᵘ 6 
| web = [http://www.alpagaete.com/ www.alpagaete.com]
| twitter = [https://www.twitter.com/ALPAAgaete @ALPAAgaete]
}}
'''Alternativa Ciudadana por Agaete''' (ALPA) ye un partíu políticu [[España|español]] llocal del conceyu [[Islles Canaries|canariu]] d'[[Agaete]], fundáu en [[2010]]. 

Nes [[eleiciones municipales d'España de 2011|eleiciones municipales de 2011]], nes qu'allegó col sofitu de [[Nueva Canaries]], llogró dos conceyales, quedando na oposición municipal.

N'avientu de 2013 la formación local algamó un alcuerdu estable con [[Nueva Canaries]]. 

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.alpagaete.com Páxina oficial d'Alternativa Ciudadana por Agaete]


{{Tradubot|Alternativa Ciudadana por Agaete}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>28opahmttpdfcikcgmcmkp9c1296vuc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118064</id>
    <revision>
      <id>3703470</id>
      <parentid>3640920</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10976" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu|nome = Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu|color = lightblue|logo = Bandera del Movimiento por la Autodeterminación e Independencia del Archipiélago Canario.svg|presidente =|secretariu =|líder = [[Antonio Cubillo]]|voceru =|fundación = [[1964]]|disolución = [[1979]]{{infobox ref|1}}|ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]]&lt;br /&gt; [[Independentismu]]&lt;br /&gt;[[Panafricanismu |Africanismu]]|posición = [[Izquierda política|Izquierda]]|partíos =|see =|internacional=|web =|nota1 = Reconstituyíu en [[2003]].|notes = Brazu políticu de les [[Fuercies Armaes Guanches]] (FAG) y los [[Destacamentos Armaos Canarios]] (DAC).|rexistráu =}}
El '''Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu''' (MPAIAC) foi una organización fundada por [[Antonio Cubillo]], que'l so fin yera la secesión del [[Canaries|Archipiélagu Canariu]] d'[[España]]. Mientres la [[década de 1970]] operó al traviés de dos grupos armaos: les [[Fuercies Armaes Guanches]] (FAG) y los [[Destacamentos Armaos Canarios]] (DAC).

== Historia ==

El MPAIAC foi fundáu'l [[22 d'ochobre]] de [[1964]] n'[[Arxelia]] pol abogáu [[Antonio Cubillo]],&lt;ref name=&quot;MAG&quot;&gt;Manuel Avilés Gómez: &quot;Criminalidad entamada: los movimientos terroristes&quot;, Editorial Club Universitariu, 2004, ISBN 84-8454-339-0, páx.429&lt;/ref&gt; primeramente venceyáu a [[Canaries Llibre]] y expatriado voluntariamente en [[1962]] por motivos pocu escamplaes.&lt;ref name=JCA&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_156_045.pdf &quot;Les Islles Canaries y los alcuerdos de la OUA&quot;] |2=http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_156_045.pdf |bot=InternetArchiveBot }}, Julio Cola Alberich. Revista de Política Internacional, n.5&lt;/ref&gt; Ente otros xúnense-y Ángel Cuenca, José I. Díaz «el Mexicanu» y Ángel Cabrera «el Rubio», delincuente común con un dilatáu historial.&lt;ref name=Socorro&gt;&quot;«El Rubio». Casu zarráu&quot;. Gonzalo Socorro, Cabildru Insular de Gran Canaria, 2002&lt;/ref&gt;

El MPAIAC, sofitáu pol Gobiernu arxelín,&lt;ref name=JCA /&gt; opta estratéxicamente per una llinia africanista, recurriendo a la esaltación de los [[Aboríxenes canarios|antiguos aboríxenes de Canaries]] conocíos como &quot;guanches&quot;. Con ello llegó a consiguir en [[1968]] el sofitu d'un ''Comité de Lliberación'' ad hoc de la estinguida [[Organización pa la Unidá Africana]] (OUA), dirixíu por [[Arxelia]],&lt;ref name=CL&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_160_151.pdf &quot;Dellos aspeutos del ''Comité de Lliberación'' de la OUA&quot;] |2=http://www.cepc.es/rap/Publicaciones/Revistas/13/RPI_160_151.pdf |bot=InternetArchiveBot }}. Torre, Servando de la (1980) Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales&lt;/ref&gt; que nuna xunta secreta declaró a [[Canaries]] como un archipiélagu xeográficamente africanu, alegando la yuxtaposición xeográfica de les islles al respective d'[[África]].

En [[1975]] los servicios d'intelixencia arxelinos&lt;ref name=AM&gt;Independentismu canariu ente Arxel y Rabat. Alberto Míguez, ''La Telegrama'', Melilla, 2005&lt;/ref&gt; ponen Radio Arxel a disposición del MPAIAC, qu'empecipia les emisiones de radiu de [[La Voz de Canaries Llibre]] pal archipiélagu canariu. Asina, [[Arxelia]] podía favorecer los sos intereses geopolíticos na zona aprovechando la crisis d'[[El Sáḥara Occidental]],&lt;ref name=alguero&gt;Algueró Cuervu, José Ignacio. &quot;El Conflictu d'El Sáḥara Occidental, dende una perspeutiva canaria&quot;. Coleición La Diáspora (n.13), Viceconsejería d'Aición Esterior y Rellaciones Institucionales, Gobiernu de Canaries, 2003, páxs. 301 y ss.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Vidal&gt;&quot;[[Ifni]], la prensa y la guerra que nunca esistió&quot;. Vidal Guardiola, Lorenzo M., Almena, Madrid, 2006&lt;/ref&gt; y favorecer la creación d'una [[Canaries]] independiente favorable a los sos intereses.&lt;ref&gt;Canaries y la OUA. El País, 21/02/1978&lt;/ref&gt; A primeros de [[febreru]] de [[1976]], una delegación de la [[Xunta Democrática d'España]] formada por [[Rafael Calvo Serer]], [[Santiago Carrillo]] y [[José Vidal-Beneyto]] visita [[Arxel]] y solicita el zarru de la emisora, ante la nueva situación creada n'[[España]] tres la muerte de [[Francisco Franco|Franco]]. El Gobiernu arxelín aseguró que reconsideraría la situación, pero nun retiró la concesión a Cubillo hasta [[1978]].&lt;ref name=Leal&gt;&quot;Antonio Cubillo, un astru con estrelles&quot;. Leal Cruz, Miguel. El Mundo-La Gaceta de Canaries, 4 de xunetu de 2005&lt;/ref&gt;

El [[1 de payares]] de [[1976]] el MPAIAC empecipia l'actividá [[terrorismu|terrorista]] al traviés de les [[Fuercies Armaes Guanches]] (FAG), faciendo españar un esplosivu nes [[Galerías Preciados]] de [[Les Palmes de Gran Canaria]].{{ensin referencies}}

El [[27 de marzu]] de [[1977]] faen esplotar una bomba na floristería de la terminal de pasaxeros del [[Aeropuertu de Gran Canaria]] mancando a 7 persones{{ensin referencies}} [https://elpais.com/diario/1977/03/29/espana/228438015_850215.html][https://www.google.es/search?q=mpaiac&amp;rlz=1C1GIWA_enes623YE623&amp;oq=mpaiac+&amp;aqs=chrome..69i59j0j69i59j69i57j0l2.15823j0j4&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8] y anuncien una segunda bomba,{{ensin referencies}} obligando a esviar los vuelos al [[Aeropuertu de Tenerife Norte|Aeropuertu de Los Rodios]], en [[Tenerife]]. Esi día producir nel aeródromu tinerfeñu'l [[Accidente de Los Rodios mayor accidente aereu de la Hestoria]], con 583 víctimes mortales. Cubillo negó l'allugamientu de la bomba&lt;ref name=eldia2005&gt;[http://www.eldia.es/2005-03-06/canaries/CANARIES8.HTM &quot;Nós punximos bombes en cantidá; claro que sí&quot;]. Entrevista a Antonio Cubillo Ferreria. ''El Día'', 6 de marzu de 2005&lt;/ref&gt; y achacó les muertes a los controladores aéreos, a los pilotos y a la neblina reinante.&lt;ref name=Leal&gt;&lt;/ref&gt; Esi mesmu mes muerre un militante del MPAIAC, Santiago Marrero, nun tirotéu con vixilantes de l'[[Armada Española]] nel cuartel de La Isleta, en [[Les Palmes de Gran Canaria]], onde entrara a robar armes [http://www.laprovincia.es/canaries/2014/01/24/supremu-respuende por-catastrofe-rodeo-bomba/585614.html]. El [[13 de mayu]] produzse'l primer atentáu terrorista de les FAG en [[Península Ibérica|territoriu peninsular]], españando un artefautu esplosivu nes [[Galerías Preciados]] de [[Madrid]].{{ensin referencies}}

La única muerte causada direutamente pol MPAIAC foi la del artificieru de la Policía Rafael Valdenebro al intentar desactivar una bomba asitiada pol grupu en [[San Cristóbal de La Laguna]] ([[Tenerife]]) el [[24 de febreru]] de [[1978]], que diba destinada a asesinar a un abogáu local.&lt;ref name=Leal&gt;&lt;/ref&gt;L'artificieru, de 27 años, foi algamáu na cabeza, brazos y piernes y finaría el [[8 de marzu]].&lt;ref name=elpais78&gt; [https://www.elpais.com/articulo/espana/SANTA_CRUZ_DE_TENERIFE/SANTA_CRUZ_DE_TENERIFE_/CONCEYU/POLICiA_ARMADA/MPAIAC/Fina/artificieru/Tenerife/elpepiesp/19780309elpepinac_18/Tes/ Fina un artificieru en Tenerife] El País, 9 de marzu de 1978&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.eldia.es/2004-03-12/CRITERIOS/CRITERIOS13.HTM &quot;Dolor&quot;]. ''El Día'', 12 de marzu de 2004&lt;/ref&gt;

El [[5 d'abril]] de [[1978]] Cubillo ye apuñaláu en [[Arxel]], quedando inválidu pal restu de la so vida. L'[[Intentu d'asesinatu a Antonio Cubillo|intento d'asesinatu]] contra Cubillo foi calláu mientres 72 hores poles autoridaes arxelines, mientres ordenaben detener a tou español que viviera en [[Arxel]]: el gobiernu de [[Houari Boumédiène]],&lt;ref&gt;[http://www.domingodelpino.com/index.php?id=575 La eventual sustitución del xefe del Estáu abre una crisis de poder n'Arxelia]. Domingo del Pino, El País, 21 de payares de 1978&lt;/ref&gt; debilitáu por problemes económicos y políticos, pretendía esviar l'atención d'éstos rellanzando'l so lideralgu nel ''Comité de Lliberación'' y faer comparecer a Cubillo nel cume de la OUA.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/CANARIES/ESPAnA/MPAIAC/ORGANIZACIoN_PA_LA UNIDÁ AFRICANA_/OUA/UNIoN_AFRICANA/NACIONALISMU/cume/OUA/Ḥartum/sera/prudente/realista/tema/canaria/elpepiesp/19780428elpepinac_12/Tes/ El País], 28/04/1978&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Arxelia aportuna nun alcuentru a nivel de xefes de Gobiernu con España, El País, 16/04/1978&lt;/ref&gt; L'Audiencia Nacional sentenció en [[1990]] que persones «non determinaes», pero sí «pertenecientes a los servicios policiales», encargaron l'asesinatu a [[José Luis Espinosa Pardo]], que foi condergáu a 20 años de cárcel y al pagu d'una indemnización de 150.000 euros. En [[2003]] Cubillo consiguiría del Ministeriu del Interior español 150.253 euros al amparu de la Llei de solidaridá de víctimes del terrorismu.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-22-10-2003/abc/Canarias/interior-indemnizara-con-150253-euros-a-antonio-cubillo-por asesinatu atayáu_215758.html ABC], 22 d'ochobre de 2003&lt;/ref&gt;

El MPAIAC finalmente arrenuncia a la llucha armada y en [[1979]] espulsa al so fundador y secretariu xeneral, [[Antonio Cubillo]], por non coincidir en dellos planteamientos cola direición. Sicasí, Cubillo siguiría presentándose a sigo mesmu como voceru y dirixente del MPAIAC, deslegitimando l'usu del nome pol otru grupu. Darréu, Cubillo funda'l Congresu Nacional de Canaries (CNC). Dientro del CNC van producise tamién disputes pola repartida de 25.000 dólares y posteriores ayudes económiques que supuestamente fueron a la so cuenta particular en [[Francia]] y terminaríen con intentos d'agresión ente los sos miembros.&lt;ref name=voz&gt;[http://www.lavozdelanzarote.com/spip.php?article5029 &quot;Don Antonio Cubillo, un líder de papel periódicu&quot;]. La Voz, 26 de xineru de 2006&lt;/ref&gt;

Escontra [[2003]], dalgunos de los antiguos integrantes del MPAIAC que fueron espulsaos nel so día reconstitúin esta organización, magar esta reconstitución nun va ser reconocida pola mayoría de los militantes históricos. Per otru llau, l'actividá política del MPAIAC reconstituyíu ye práuticamente nula y apenes va más allá d'[[Internet]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

** Revisar Artículu Wikipedia: Accidente de Los Rodios [//es.wikipedia.org/wiki/Accidente_de_Los Rodios], la bomba asitiada nel aeropuertu y l'accidente en Los Rodios foi nel mesmu 27 de marzu de 1977.

== Ver tamién ==
* [[Antonio Cubillo]]
* [[Nacionalismu canariu]]

== Enllaces esternos ==
* [http://elguanche.net/Ficheros/mpaiacabril06.htm Comunicáu d'Antonio Cubillo contra'l MPAIAC reconstituyíu]


{{Tradubot|Movimiento por la Autodeterminación e Independencia del Archipiélago Canario}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Nacionalismu canariu]]
[[Categoría:Movimientos de lliberación nacional]]
[[Categoría:Organizaciones polítiques de Canaries]]
[[Categoría:Historia de Canaries]]
[[Categoría:Organizaciones terroristes de Canaries]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>3qbgs4bv9d7mmn9498nm3cy38sygllj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fuercies Armaes Guanches</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118065</id>
    <revision>
      <id>3703468</id>
      <parentid>3640919</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2822" xml:space="preserve">{{Ficha d'organización militante |nome =
 Fuercies Armaes Guanches
|logo = 
|epígrafe = 
|feches = 1976 - 1978
|líder = 
|oxetivos = Creación d'un estáu independiente nes [[islles Canaries]]
|área = [[islles Canaries]] ([[España]])
|ideoloxía = [[Nacionalismu canariu]], [[independentismu]]
|brazu políticu = [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]] 
|crímenes = 
|remanes = 
|estatus = 
|notes =
}}

Les '''Fuercies Armaes Guanches''' (''FAG'', poles sos sigles) fueron el brazu armáu terrorista del [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]] (MPAIAC), actives ente'l [[1 de payares]] de [[1976]] hasta finales de [[1978]], cuando decretaron una ''tregua indefinida unillateral'' na so actividá contra lo que consideraben la ocupación [[Colonialismu|colonial]] del [[Islles Canaries|archipiélagu]] per parte d'[[España]]. Nel sopelexáu contestu del final del [[franquismu]], les FAG acometieron l'allugamientu de bombes —principalmente feches de dinamita llograda de les galeríes y de desmontar a base de barrenos en Canaries— como mediu pa primir pola independencia canaria.

== Cronoloxía ==
* [[1 de payares]] de [[1976]]: empecipióse la propaganda a favor del terrorismu dende ''Radio Arxel''; considerar el día de la nacencia de les FAG. El primer artefautu esplotó nes Galeríes Apreciaos de [[Les Palmes de Gran Canaria]] esi mesmu día.
* [[27 de marzu]] de [[1977]]: una bomba de les FAG esplota na floristería de la terminal de pasaxeros del [[aeropuertu de Gran Canaria]], causando dellos mancaos y diversos daños materiales. Los vuelos son esviaos al [[aeropuertu de Los Rodios]] en [[Tenerife]], y fallos humanos causen el [[Accidente de Los Rodios mayor accidente aereu de la hestoria]], con cuasi 600 víctimes mortales.
* [[Marzu]] de 1977: muerre [[Santiago Marrero Hernández]], ablayáu por vixilantes de la [[Marina Española]] nel cuartel de la Isleta, [[Gran Canaria]], onde entrara a robar armes.
* [[13 de mayu]] de 1977: Produzse'l primer atentáu terrorista de les FAG en [[Península Ibérica|territoriu peninsular]], españando un artefautu esplosivu asitiáu nes [[Galerías Preciados]] de Madrid.
* [[1978]]: produzse la primer muerte causada direutamente pol MPAIAC, l'axente de la policía [[Rafael Valdenebros]], al intentar desactivar una bomba en La Llaguna, [[Tenerife]].

== Ver tamién ==
*[[Destacamentos Armaos Canarios]]


{{Tradubot|Fuerzas Armadas Guanches}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Organizaciones terroristes de Canaries]]
[[Categoría:Movimientos de lliberación nacional]]
[[Categoría:Nacionalismu canariu]]
[[Categoría:Historia de Canaries]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>9q0d19pjozcvjmwr4u6nqrvkpynjkng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agrupación Tinerfeña d'Independientes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118066</id>
    <revision>
      <id>3703461</id>
      <parentid>2849009</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:45:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3217" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Agrupación Tinerfeña d'Independientes
| color = blue
| logo = Agrupación Tinerfeña de Independientes.png
| presidente = 
| secretariu = 
| líder = [[Manuel Formosu Rojas]]
| voceru = 
| fundación = [[1983]] {{infobox ref|1}}
| disolución = [[1985]] {{infobox ref|2}}
| ideoloxía = [[Insularismo]]&lt;br /&gt;[[Nacionalismu canariu]]
| posición = [[Centroderecha]]
| partíos = 
| see = C/ Galceran, 7-9, Edificiu Drago, [[Santa Cruz de Tenerife]]&lt;ref&gt;[https://serviciu.mir.es/nfrontal/webpartido_politico/partíu_politicoDatos.html?nmformacion=624 Rexistru de Partíos Políticos]&lt;/ref&gt;
| internacional= 
| web = 
| nota1 = A partir de sectores d'[[Unión de Centru Democráticu (España)|Unión de Centru Democráticu]] (UCD).
| nota2 = Integración nes [[Agrupaciones Independientes de Canaries]] (AIC). 
}}
'''Agrupación Tinerfeña Independientes''' (ATI) foi un [[partíu políticu]] [[España|español]] creáu en [[1983]] por antiguos miembros de la [[Unión de Centru Democráticu (España)|UCD]] de [[Tenerife]] y liderada por [[Manuel Formosu Rojas]]. Trátase d'un grupu de calter [[insularismo|insularista]] tinerfeñu de [[centru políticu|centru]]-[[derecha política|derecha]], magar dellos de los sos miembros procedíen del [[franquismu]]. 

Nes [[Eleiciones a los Cabildros Insulares de 1983]] convertir na tercer fuercia político más votada, con 48.910 votos y 6 conseyeros. Nes [[Eleiciones municipales de 1983 en Canaries|eleiciones municipales de 1983]] llograron coles sigles de ATI 66.140 votos y 85 conceyales.

En 1985 entra a formar parte de la [[Federación d'Agrupaciones Independientes de Canaries]] (FAIC), qu'en 1986 va camudar de nome por [[Agrupaciones Independientes de Canaries]] (AIC). 

En 1987 convertir na principal fuercia político de la islla de Tenerife, llogrando al [[Cabildru Insular de Tenerife]] 115.364 votos y 13 conseyeros, y nes municipales d'esi mesmu añu 119.955 votos y 173 conceyales. Nes [[Eleiciones al Parllamentu de Canaries de 1987]] presentóse dientro de les [[AIC]]. En 1991 volvió revalidar esa mayoría con 122.029 votos al Cabildru Insular (13 conseyeros) y 110.274 votos nes municipales (178 conceyales).

En marzu de [[1993]] fórmase oficialmente [[Coalición Canaria]] (CC), integrada poles Agrupaciones Independentes de Canaries (AIC), [[Centru Canariu Nacionalista]] (CCN), [[Iniciativa Canaria Nacionalista]] (ICAN) y [[Asamblea Majorera]]. La moción de censura contra [[Jerónimo Saavedra]] (del PSOE) va llevar a la presidencia del [[Gobiernu de Canaries]] a Manuel Formosu Rojas, líder de ATI. Nes [[Eleiciones al Parllamentu de Canaries de 1995|eleiciones de 1995]] van presentar nes islles de Tenerife coles sigles CC-ATI.

Magar qu'anguaño Coalición Canaria ye yá considerada un partíu políticu en sí y non una coalición de partíos, inda güei delles sedes municipales de dichu grupu ostenten el logotipu de ATI.

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{Guanches}}


{{Tradubot|Agrupación Tinerfeña de Independientes}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8szzfdr8wnom8g2zg6tnsdhaxvyqx5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agrupación Palmera d'Independientes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118067</id>
    <revision>
      <id>3703460</id>
      <parentid>3047319</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:45:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2708" xml:space="preserve">{{Ficha de partíu políticu |
nome = Agrupación Palmera d'Independientes
| color = #DDDDDD 
| logo = 
| presidente = 
| secretariu = 
| líder = 
| voceru = 
| fundación = [[1983]] {{infobox ref|1}}
| disolución = [[1985]] {{infobox ref|2}} &lt;br /&gt; [[1995]] {{infobox ref|3}}
| ideoloxía = [[Insularismo]]&lt;br /&gt;[[Nacionalismu canariu]]
| posición = [[Centroderecha política|Centroderecha]]
| partíos = 
| see = C/ Alvarez de Abreu, 71, 1o., [[Santa Cruz de La Palma]]&lt;ref&gt;[https://serviciu.mir.es/nfrontal/webpartido_politico/partíu_politicoDatos.html?nmformacion=713 Rexistru de Partíos Políticos]&lt;/ref&gt;
| internacional= 
| web = 
| nota1 = A partir de sectores d'[[Unión de Centru Democráticu]] (UCD).
| nota2 = Integración nes [[Agrupaciones Independientes de Canaries]]. 
| nota3 = Integración nes [[Coalición Canaria]]. 
}}
'''Agrupación Palmera d'Independientes''' (''API'') foi un [[partíu políticu]] [[España|español]] de [[centroderecha política|centroderecha]] [[insularismo|insularista]] de la islla de [[La Palma]] fundáu por antiguos alcaldes y conceyales de la [[Unión de Centru Democráticu]] (UCD). 

Formó parte de les [[Agrupaciones Independientes de Canaries]] (AIC) dende la creación d'éstes en 1985. Nes [[Eleiciones municipales d'España de 1983|eleiciones municipales de 1983]] allegó formando candidatures independientes d'ámbitu municipal como [[Progresistes Independientes de Los Llanos de Aridane]], [[Progresistes Independientes d'Argañal Baxu]], [[Grupu Eleutoral Llibre d'El Paso]] o [[Agrupación Democrática Eleutoral de San Andrés y Sauces]]. Nes [[eleiciones xenerales d'España de 1986|eleiciones al Senáu español de 1986]] allegó na circunscripción insular so les sigles de les AIC. Nes [[eleiciones al Parllamentu de Canaries de 1987]] llogra dos diputaos, y nes [[eleiciones a los Cabildros Insulares de 1987]] y les [[Eleiciones municipales d'España de 1987|eleiciones llocales d'esi mesmu añu]] llogren 5 conseyeros nel [[Cabildru Insular de La Palma]] y les alcaldíes d'[[Argañal Altu]], [[Argañal Baxu]], [[El Paso (La Palma)|El Paso]], [[Los Llanos de Aridane]] y [[Puntallana]]. En 1991 consolídase como principal fuercia político de la islla de La Palma, llogrando la presidencia del Cabildru Insular y llogrando 3 diputaos nel [[Parllamentu de Canaries]], anque menguando'l númberu de conceyales (de 46 a 44). En 1995 integrar en [[Coalición Canaria]].

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{Guanches}}


{{Tradubot|Agrupación Palmera de Independientes}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2m4vbronz20ep5fjhzzy9wdufjff4em</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agrupación Gomera d'Independientes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118068</id>
    <revision>
      <id>3703459</id>
      <parentid>2849007</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:45:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Nacionalismu canario =&gt; Nacionalismu canariu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2234" xml:space="preserve">{{referencies|t=20140709|partíu políticu}}
{{Ficha de partíu políticu |
nome = Agrupación Gomera d'Independientes
| color = #DDDDDD 
| logo =
| presidente = 
| secretariu = 
| líder = 
| voceru = 
| fundación = [[1983]] {{infobox ref|1}}
| disolución = [[1985]] {{infobox ref|2}}
| ideoloxía = [[Insularismo]]&lt;br /&gt;[[Nacionalismu canariu]]
| posición = [[Centroderecha]]
| partíos = 
| see = C/ Tanquito, 13.2o.- c/ Ruízde Padrón nᵘ 21, [[San Sebastián de La Gomera]]&lt;ref&gt;[https://serviciu.mir.es/nfrontal/webpartido_politico/partíu_politicoDatos.html?nmformacion=729 Rexistru de Partíos Políticos]&lt;/ref&gt;
| internacional= 
| web = 
| nota1 = A partir de sectores d'[[Unión de Centru Democráticu (España)|Unión de Centru Democráticu]] (UCD).
| nota2 = Integración nes [[Agrupaciones Independientes de Canaries]] (AIC). 
}}
'''Agrupación Gomera d'Independientes''' o '''Agrupación Eleutoral Gomera Independiente''' foi una organización política de corte [[insularismo|insularista]] de la islla de [[La Gomera]] ([[Canaries]], [[España]]) surdida en [[1983]] a partir d'antiguos afiliaos de la estinguida [[Unión de Centru Democráticu (España)|Unión de Centru Democráticu]] (UCD). Presentar a les eleiciones pretendiendo convertise nuna alternativa política a la hexemonía del [[PSOE]]. Nesos primeros comicios va llograr dos parllamentarios, la presidencia del [[Cabildru de La Gomera]] y les alcaldíes d'[[Agulo]], [[Hermigua]] y [[Valle Gran Rey]], pero en [[1986]] sufre un vuelvo eleutoral a favor del PSOE. En [[1987]] forma coalición con [[Centru Democráticu y Social]] (CDS), pero ello nun va evitar la perda de la presidencia del cabildru y les alcaldíes d'[[Agulo]] y [[Hermigua]] a favor del [[PSOE]].

Al igual que'l restu de partíos que formaben l'[[Agrupaciones Independientes de Canaries]] ([[AIC]]), en [[1993]] integróse dientro de [[Coalición Canaria]], presentándose dende entós a toles eleiciones so esta denominación.

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Agrupación Gomera de Independientes}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Partíos políticos de Canaries]]
[[Categoría:Partíos nacionalistes canarios]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>tslnx53b7v7eappho8q7cqei166xv6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bargota</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119081</id>
    <revision>
      <id>3703380</id>
      <parentid>3688920</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19570" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Bargota''' ye un [[conceyu]] de la [[Comunidá Foral de Navarra]], asitiáu na [[merindad de Estella]], na contorna d'[[Estella Occidental]] y a 74 km de la capital de la comunidá, [[Pamplona]]. La so población n'[[{{Población|ES|añu}}]] foi de {{Población|ES|31047}} habitantes ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]).

== Toponimia ==

Según [[Mikel Belasko]]&lt;ref&gt;Belasko, Mikel; &quot;Diccionariu etimolóxicu de los nomes de los pueblos, villes y ciudaes de Navarra&quot;, editorial Pamiela Argitaletxea; 2ª Ed. 1999; EAN 9788476813010&lt;/ref&gt;
'''Bargota''' ye un topónimu d'orixe romance que podría derivar de la espresión '''varga alta'''. ''Varga'' o ''barga'' ye una pallabra utilizada en castellán y eusquera que tien un significáu rellacionáu con cuesta o pendiente. Según el [[DRAE]] una de les acepciones de la pallabra ''varga'' ye ''parte más pendiente d'una cuesta''. Precisamente'l pueblu de Bargota asítiase na fastera d'un ribayu. Según Belasko la evolución del nome sería ''Barga alta''-&gt;''Bargalta''-&gt;''Bargauta''-&gt;''Bargota''. Anque nun esisten documentos antiguos que respuendan por esa evolución, como sofitu d'esta hipótesis ta'l fechu de qu'esiste un despoblado nel conceyu de [[Mañeru]] denomináu tamién Bargota, que sí apaez en documentos antiguos sol nome de Bargauta.

Primeramente adscrita a la zona non vascófona pola Llei Foral 18/1986, en xunu de 2017 el Parllamentu navarru aprobó'l pasu de Bargota a la Zona mista de Navarra por aciu la Llei foral 9/2017.&lt;ref&gt;Naiz.info (22 de xunu de 2017): [http://www.naiz.eus/es/actualidad/noticia/20170622/44-llocalidaes-navarres-ganen-derechos-pa-el-euskara-al-pasar-a-la zona mista 44 llocalidaes navarres ganen derechos pal euskara al pasar a la zona mista']&lt;/ref&gt;

== Xeografía ==
* La llocalidá ta asitiada na fastera oeste del ribayu de los Paules, que va de norte a sur escontra la ribera izquierda del [[Ebro]]. Otros ribayos que componen el términu municipal son: Valdecuenca, Ares, Mataburros, Cornava y Valdegón. [[Ficheru:Plaza. Bargota. Navarra. Spanien.jpg|thumb|Plaza de la ilesia. Bargota (Navarra)]]

=== Llocalidaes estremeres ===
* Norte: [[Torres del Ríu]] y [[Espronceda]]
* Este: [[Armañanzas]]
* Sur: [[Mendavia]]
* Oeste: [[Azuelo]], [[Ares]] y [[Viana (Navarra)|Viana]]

== Historia ==
* Les primeres buelgues de presencia humana en Bargota atopar nel xacimientu protohistóricu d'El Castejón, un antiguu pobláu d'orixe celta nel que se recoyeron restos de cerámica.
* Mientres la Edá Media, les guerres de [[Navarra]] con [[Castiella]] fixeron que Bargota perdiera la so condición de conceyu independiente. En [[1219]], coles mires de fortalecer la frontera col Reinu de Navarra, [[Sancho VII de Navarra|Sancho VII &quot;el Fuerte&quot;]] amestó a Viana tolos pueblos cercanos a ella, ente ellos atopábase Bargota. Los únicos que nun cumplieron la Real Orde fueron los conceyos de Bargota y [[Ares]]. A lo llargo de los años, la llocalidá solicitó en delles ocasiones la so emancipación alministrativo y eclesiástico de Viana, pero ésta negábase sofitándose nel derechu históricu deriváu de la disposición de Sancho VII el Fuerte. Bargota nun consiguió desligarse de Viana hasta [[1818]], añu en que se convirtió de nuevu en conceyu independiente.
* L'amplia pradería xunto a la Ermita de la Virxe del Poyu foi llugar nel que se realizaba l'intercambiu de prisioneros mientres la [[Primer Guerra Carlista]] según quedó establecíu nel [[Conveniu lord Elliot]]. Los prisioneros veníen de la cárcel lliberal de [[Logroño]] y de la carlista en [[Estella]].

== Economía ==
=== Agricultura ===
* El principal motor económicu de Bargota son les viñes. D'éstes estrayen los meyores vinos, que al entrar dientro del DO Rioja, facer famosos nel mundu enteru. D'un tiempu acá, la [[viticultura]] modernizóse enforma, siendo cada vez menos necesaria una vendimia manual, y cada más frecuente una vendimia mecanizada. La uva recoyida ye llevada a les bodegues, onde s'empecipia'l llargu procesu de maceración. Bargota cunta con una bodega, la ''Biurko Gorri'', creada polos hermanos Llorens na primer parte de la década de los 90. Los sos vinos fueron reconocíos dientro y fuera de les nueses fronteres, sobremanera pol so procesu de maceración carbónica y polos caldos que llogren de manera totalmente ecolóxica, esto ye, en vides que nun fueron trataes mientres l'añu. Esto fai que nun falten nunca nos mercaos más importantes del mundu y na meses de la xente con bon cielu la boca. La so producción supón unos 2,5 millones de kg, lo que la asitia nel puestu 50º de la [[Rioja (vinu)|DOca Rioja]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=http://www.riojawine.com/es/pdfs/ESTADISTICAS_RIOJA_2009_VITICULTURA.pdf
|títulu=Estadisticas DOC Rioja
|editor=DOCa Rioja
|fechaaccesu=16 de xunetu de 2010
}}&lt;/ref&gt; al respective de los 144 conceyos que componen la denominación.
* Y a entamos de branu, tien llugar la collecha de la cebera, trigu y cebada principalmente, qu'apurre pocu dineru y enforma sudu, pero que la xente nun dexa de cultivar.
* Na dómina pre-navidiega tien llugar la recoyida de la oliva, que ye llevada a los trujales d'[[Arróniz]] y [[Viana]], y qu'apurren a los bargotanos provisiones d'aceite pa tol añu.
* Menos importantes tocantes a cantidá son los plantíos d'espárragu, pimientu y maíz.

[[Ficheru:Campos. Bargota. Navarra. Spanien.jpg|thumb|Campos de Bargota escontra'l Sur.]]

=== Ganadería ===
* Anguaño son dos les granxes de gochos qu'hai pela rodiada de Bargota, propiedá de los hermanos Hernández, apurriendo trabayu pa les families y beneficios pal pueblu. Tanto la so estructura, como la calidá del so métodos de trabayu y del so ganáu porcino, fixeron que pasen los más estrictos controles, siéndo-yos daos premios d'ámbitu nacional.
* Y la otra exa de la ganadería bargotana son les más de 2000 oveyes, propiedá de Patxi Larrea, que faen de la carne ovina de Bargota una de los meyores de la zona. Les [[Chuletillas al sarmiento|chuletillas de corderu]] de lleche asáu al sarmiento, son, a cencielles, un manxar.

=== Industria ===
* Nel términu municipal de Bargota nun hai nenguna fábrica, pero son munchos los bargotanos que van trabayar a les de Viana, que falta 9 km. Tamién son munchos los que van trabayar a Logroño o Estella, yá seya nel sector industrial o nel sector servicios.

== Alministración ==
*
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot; rules=&quot;all&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em&quot;| Llista d'alcaldes
!Mandatu!!Nome del [[alcalde]]!![[Partíu políticu]]
|-
| [[1999]] - [[2003]] || Marta García Llorens || Comisión Xestora
|- 
| [[2003]] - [[2006]] || Saturnino Fernández || Comisión Xestora
|- 
| [[2006]] -[[2007]] || Gregorio García Mendaza || Comisión Xestora
|- 
| [[2007]] - [[2011]] ||Gregorio García Mendaza || Comisión Xestora
|- 
| [[2011]] - ||Pablo Llorens|| Comisión Xestora
|}


== Demografía ==

{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999&quot;
|+ Evolución demográfica
|- 
! [[1897]] !! [[1900]] !! [[1910]] !! [[1920]] !! [[1930]] !! [[1940]] !! [[1950]] !! [[1960]] !! [[1970]] !! [[1981]] !! [[1991]] !! [[2001]] !! [[{{Población|ES|añu}}]]
|-
| align=center| 615 || align=center| 622 || align=center| 633 || align=center| 668 || align=center| 703 || align=center| 745 || align=center| 792 || align=center| 731 || align=center| 586 || align=center| 455 || align=center| 423 || align=center| 368 || align=center | {{Población|ES|31047}}
|}

== Monumentos ==

=== Monumentos relixosos ===
[[Ficheru:Bargota eliza.jpg|thumb|250px|right|Ilesia de Santa María en [[1956]]. Fotografía d'[[Indalecio Ojanguren]].]]
* Ilesia de Santa María: La ilesia de Santa María de Bargota foi construyida hacia 1550 con estilu [[arquiteutura gótica|góticu]] – [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentista]] y conserva na so totalidá la fábrica primitiva. El templu tien nave única de tres tramos, con cuatro capilla llaterales y cabecera poligonal. A los pies, sobre un arcu rebaxáu decoráu con relieves y con un [[frisu]] de [[querubinos]], llevántase'l coru. Tol conxuntu ta cubiertu por bóvedes estrellaes, salvo una capiya que presenta crucería simple. L'esterior de la Ilesia ye de sillar, y caltiénense dos contrafuertes rectangulares na zona de la cabecera. Aportar a ella por una portada adintelada enmarcada por pilastres y rematada por un frontón curvu y un frisu. Un gran [[arcu de mediu puntu]] fai les funciones de pórticu, y sobre él llevanta la pequeña torre. El retablu mayor del templu, d'estilu [[Manierismu|manierista]], ta dedicáu a l'Asunción de la Virxe. Nel llau del Evanxeliu, un pequeñu retablu alluga una interesante talla gótica de la Virxe de la Esclavitú que s'afai al tipu iconográfico de Andra Mari. La talla, del sieglu XIV, presenta cara fina y una policromía que paez moderna. La ilesia cunta tamién con pequeños retablos del sieglu XVIII: los dedicaos a la Inmaculada y al Corazón de Jesús son d'estilu neoclásicu, ente que'l retablu del Cristu ye d'estilu rococó incipiente. Amás, na sacristía atopa una gran cruz procesional de plata, obra plateresca del sieglu XVI.

* Ermita de la Virxe del Poyu: Nel términu de Bargota, ente [[Torres del Ríu]] y Viana, llevántase la ermita de la Virxe del Poyu. Con esterior de sillar y sillarejo, la so planta primitiva ye del sieglu XVI, anque foi reformada en dómina barroca y nel sieglu XIX. Del sieglu XVI conserva los tramos de la nave y la cabecera, que nel XIX cubrir con cúpula de media naranxa. Tamién nel XIX remocicóse l'interior del templu, y cubriéronse los sos panales con pintures decoratives. Nel so interior, la ermita alluga un pequeñu retablu [[rococó]] de la segunda metá del sieglu XVIII con una imaxe moderna de la Virxe del Poyu, copia de la virxe primitiva, que se carbonizó parcialmente nuna quema y foi dempués robada.

=== Monumentos civiles ===
* En cuanto al arte civil, destaca la Casa de la Llinterna, na cai Mayor. Trátase d'un gran edificiu barrocu del sieglu XVI, construyíu en [[sillarejo]], que nel so interior caltién una monumental escalera coronada por una gran cúpula de llinterna sobre [[pechinas]] perteneciente a la familia Ganuza. Tamién na cai Mayor atópase una casona barroca del sieglu XVII con una gran piedra d'armar caballeros na so entrada, y otra más tardida perteneciente a la familia Díaz de Cerio que les sos armes orlan la fachada principal. Numberoses cases con escudos d'armes, na so mayoría del sieglu XVIII, jalonan les cais de Bargota, ente les que tamién se llevanta l'edificiu del Conceyu, construyíu en lladriyu nel sieglu XVIII, qu'a lo llargo de la so historia sirvió como cárcel, escueles públiques y yá dende'l postreru terciu del sieglu XX como Conceyu.

== Cultura ==
* Pol términu de Bargota trescurre d'este a oeste'l [[Camín de Santiago]], siendo llugar de camín la ermita de la Virxe del Poyu, onde los pelegrinos pueden parase escasos minutos pa reponer fuercies na esplanada onde se celebra la misa de romería'l tercer domingu de mayu.
[[Ficheru:Cornava. Bargota. Navarra. Spanien.jpg|thumb|Ribayu Cornava pol que trescurre'l Camín de Santiago en Bargota.]]

== Servicios y Asociaciones ==
Magar ser un pueblu pequeñu, Bargota cuenta con una gran cantidá de servicios y asociaciones que faen d'él un pueblu con muncha vida y dinamismu. Na llocalidá cuntamos con un Ambulatoriu Médicu, con pase de consulta tantu del médicu como de la enfermera tolos díes de la selmana; con una Farmacia; una carnicería; una tienda d'ultramarinos; dos chigres ''Llanes'' y ''Pichi''; una casa de turismu rural &quot;[[Casa Rural Bargota]]&quot; ; unes Piscines Municipales con amplies zones verdes, antoxana y parque infantil; un frontón - polideportivu y sucursales de la [[Caxa d'Aforros de Navarra]] y de la [[Caxa Rural de Navarra]].

Per otru llau hai una serie d'asociaciones que collaboren col Conceyu na organización de fiestes y eventos.
* Pa los más pequeños y dende va años, ta en funcionamientu la ''Ludoteca Bargotense''.
* Pa la edá adolescente y adulta esiste dende 1975 el ''Club Cultural, Deportivu y Recreativu El Bruxu'', qu'añalmente entama escursiones y cenes pa socios, y que collabora con tolos actos que'l Conceyu realiza (fiestes, selmana de la bruxería, etc).
* Esiste tamién la ''Asociación Bargotana de Muyeres'' qu'entama y prepara cursos y talleres pa les muyeres del pueblu, pa faer pasar asina más amenes les llargues tardes d'iviernu.
* Y pa los más mayores el ''Club de Xubilaos La nuesa Señora d'El Poyu'', onde pasen les tardes ente cartes, trampes, rises y hestories.

== Deportes ==
* Los aficionaos a la caza pueden esfrutar en Bargota d'un cotu que s'estiende a lo llargo del términu municipal. Nél atopen exemplares de coneyu, llebre, perdiz y palombu de camín. El cotu ye propiedá del Conceyu, y la concesión de permisos cuerre al cargu de la Sociedá de Cazador Montenegro.

== Fiestes ==
* Mientres la fin de selmana más cercana al 8 de ''setiembre'', Bargota celebra les sos fiestes patronales n'honor a la Virxe de la Nieva. Esa fin de selmana tienen llugar na llocalidá numberoses actividaes: partíos de pelota, bailles, toru de fueu, traques... El día 8, día grande de les fiestes, los vecinos percuerren les cais en procesión cola Virxe de la Nieva.

* En ''mayu'' llega'l momentu de les fiestes de primavera, dedicaes a la Virxe del Poyu. El domingu siguiente a San Isidro los bargotenses van en romería a la ermita de la Virxe del Poyu y axúntense dempués nel frontón cubiertu pa esfrutar d'un calderete popular.
[[Ficheru:Brujeria Bargota.JPG|thumb|Selmana de la bruxería en Bargota]]

* Na tercer selmana de xunetu celebra la '''selmana de la bruxería''',&lt;ref&gt;Reyno de Navarra: [http://www.turismo.navarra.es/esp/entame-viaxe/recurso/Ocio-y-cultura/4442/Selmana-de-la-Brujeria.htm Selmana de la bruxería].&lt;/ref&gt; con representaciones teatrales y cena popular. El domingu un mercáu d'artesanía cierra los actos.&lt;ref&gt;{{cita web
|url=http://www.diariodenavarra.es/20100719/navarra/la-brujeria-abruxa-bargota-anu-mas.html?not=2010071900195928&amp;idnot=2010071900195928&amp;dia=20100719&amp;seccion=navarra&amp;seccion2=sociedá&amp;chnl=10 |títulu=Artículu en Diario de Navarra }}&lt;/ref&gt;.


* ''Agostu'' ye tamién un mes de celebraciones en Bargota. El segundu domingu del mes tien llugar la fiesta n'honor al Beatu Teodoro Ruiz de Larrinaga, nacíu nel pueblu, muertu en [[Barbastro]] mientres la Guerra Civil Española, y beatificado por Juan Pablo II n'ochobre de 1992. Ente que el día 16 [[Roque (santu)|San Roque]], Patrón de Bargota, percuerre les cais en procesión cubiertu de roscos, uves y peres, que depués son partíos ente los sos vecinos de la llocalidá cola bendición del Santu. Esi mesmu día grupos d'amigos van comer ''&quot;calderete&quot;'' a los campos cercanos, a les piscines municipales, a los ''&quot;txamizos&quot;'', o merederos y campings de los pueblos más cercanos.

* En ''xineru'', el día 20, llega la vez de [[Sebastián (santu)|San Sebastián]]: Patrón tamién de los bargotanos, los vecinos faen esi día una misa y, los cofrades una xinta nos salones del Conceyu o de la casa parroquial.

* Les procesiones del [[Corpus Christi]], Xueves y Vienres Santu, el Corazón de Jesús, [[Isidro Llabrador|San Isidro]] y La Cruz completen el calendariu de celebraciones de la llocalidá.

== Ociu ==
* Dende l'añu 2005 celébrase la selmana de la bruxería. Na web oficial atópense los datos de la próxima celebración.

== Personaxes célebres nacíos nesta llocalidá ==
* Johanes, nacíu na segunda metá del sieglu XVI, con estudios eclesiásticos en [[Salamanca]] onde s'empecipió nel arte de la bruxería, esfrutaba d'una capellanía na ilesia parroquial de Bargota. Denunciáu en 1599 a la [[Inquisición]], confesó allegar a un akelarre en Viana, y foi condergáu nun autu de fe en Logroño en 1610. Represu, morrió unos años más tarde. [[Pedro Olea]] rodó la película ''La lleenda del bruxu de Bargota'' en 1990.
:Angel Irigaray, nel so curiosu ya interesante llibro noticies y vieyos testos de la Lingua Navarrorum, cita:
:''«El cura Ioanes de Bargota dicen que yera bruxu: como los vecinos del pueblu notar, nun quixeron recibi-y en nenguna casa; por eso tuvo que face-y la él. Felicidad casa facer con teyáu de cayuela (de la nueche pa la mañana), pola que s'estremaba de les demás; tenía unes viñes enriba de los truébanos. Un día de fiesta que taba anunciada la misa pa los ocho, taben axuntaos los homes nel atriu; y como pasara la hora señalada, se impacientaron y preguntaron a l'ama. Esta díxo-yos que si taba anunciada pa los ocho, yá vendría'l cura, pos a ella solía-y avisar en casu contrariu; como-y preguntar ónde taba, contestó-yos que faltaba de casa dende la nueche anterior.Nesto llegó un bultu negru pel aire con gran estrueldu y vinu al suelu nel mesmu atriu; yera'l cura Yoanes que solmenándose la nieve que tenía enriba, dixo: Cómo nieva en Montes d'Oca».''&lt;ref&gt;[http://www.vallenajerilla.com/berceo/gildelrio/brujobargota.htm Angel Irigaray, nel so curiosu ya interesante llibro Noticies y vieyos testos de la Lingua Navarrorum].&lt;/ref&gt;
* Martín Echaide, l'arrieru de Bargota que mientres la Primer Guerra Carlista, aprovechando los sos viaxes d'unu a otru campu, llevó notes ente los xenerales [[Baldomero Espartero]] y [[Rafael Maroto]] pa empecipiar conversaciones pa rematar la guerra, que cristalizaron col [[Conveniu de Oñate]], tamién conocíu como [[Abrazu de Vergara]].

== Lleendes ==
* Esta llocalidá dio a la bruxería Navarra unu de los sos personaxes más interesantes, Johanes, el Bruxu de Bargota. Home ilustráu, Johanes estudió en Salamanca y aprendió ellí téuniques de prestidigitación que depués exhibía ante los sos vecinos. Gracies a elles atribuyéronse-y poderes máxicos: dicíase que'l Bruxu yera capaz de quitar la cabeza o distintos miembros del cuerpu cuando-y convenía, o que yera capaz de treslladase al traviés de les nubes. La lleenda tamién-y atribúi l'ayudar al bandíu Juan Llobu a convertise en gatu pa fuxir de la xusticia.
* Na ermita de Santa Lucía establecióse, va faer d'ello unos mil años, un campu de moros. Los bargotanos tarrecíen allegar a la ermita, quedando arruinada la construcción qu'entá puede vese a mano derecha cuando se xube pol ribayu de los Paules.

== Bibliografía ==
* Gil del Ríu, Alfredo. '''La Bruxería nel banquín.''' Logroño 1986. (Datos sobre ''El Bruxu Johanes'')
* '''Panorama Español. Crónica Contemporánea.''' ''Tomu IV''. Madrid 1842-1845. (Datos sobre ''Martín Echaide'')
* '''Memories de [[Benito Hortelano]]'''. ''Espasa-Calpe'', S.A. Madrid 1936. (Datos sobre ''Martín Echaide'')

== Referencies ==

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Bargota}}
* [http://www.bargota.org - Web oficial]
* [http://www.cfnavarra.es/estadistica - Institutu d'estadística de Navarra]
* [https://web.archive.org/web/20070930083139/http://www.euskomedia.org/aunamendi/11285 http://www.euskomedia.org] - Bargota en ''Bernardo Estornés Lasa - Auñamendi Encyclopedia (Euskomedia Fundazioa)''


{{Tradubot|Bargota}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Navarra]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>09p8rqf5v63mmw01gcc8v70e7unx8g9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mozárbez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121235</id>
    <revision>
      <id>3703399</id>
      <parentid>3702842</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21408" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
[[Ficheru:Mozárbez, Iglesia de Santo Tomás Apóstol.jpg|miniaturadeimagen|Ilesia de Santu Tomás Apóstol]]
'''Mozárbez''' ye un [[conceyu]] y llocalidá [[España|española]] de la [[provincia de Salamanca]], na comunidá autónoma de [[Castiella y Llión]]. Intégrase dientro de la contorna del [[Campu Charro|Campu de Salamanca (Campu Charro)]]. Pertenez al [[partíu xudicial de Salamanca]].&lt;ref name=ref_duplicada_1&gt;{{cita llibru |apellíu= Llorente Maldonado |nome= Antonio |enllaceautor= Antonio Llorente |títulu= Les contornes históricu y actual de la provincia de Salamanca |url=https://books.google.es/books/about/Les contornes históricu y actual_de_l.html?id=wZQtAQAAIAAJ |idioma= español |añu= 1976 |editor= Centro d'Estudios Salmantinos |páxines= 157 |cita= Formen parte del Campu Charro casi tola antigua Tierra d'Alba, tola Tierra de Ledesma (menos La Ribera), tola Tierra de Ciudad Rodrigo (menos El Rebollar y La Sierra de Gata, o Campu de Agadones), la contorna de Salvatierra y, naturalmente, tou El Campu de Salamanca (páxina 108) El Campu Charro ye'l tou, El Campu de Salamanca una de los sos partes (páxina 108) como vemos, el tracamundiu llegó hasta los nuesos pueblos, que tienen una idea confusa de lo qu'antes teníen bien claru. De toes formes, la contestación de Robliza de Coxos, bien sintomática del actual estáu de coses, nun ye equivocada; porque, efeutivamente, Robliza ta n'El Campu Charro, anque tamién tea n'El Campu de Salamanca, como n'El Campu Charro ta Villavieja, ensin que por eso forme parte del Campu de Salamanca (páxina 108) el xentiliciu charru, y debió de nacer más bien na metá occidental de la provincia, quiciabes n'El Campu de Yeltes y en El Abadengo, ye dicir na antigua Tierra de Ciudad Rodrigo; d'ellí diríase estendiendo, pasando a la Tierra de Salamanca y a la Tierra de Ledesma, ya inclusive a la d'Alba, más allá del ríu, pero ensin afectar a la zona serrana nin a la riberana, de carauterístiques bien distintes (páxina 108) Col tiempu, y una vegada creada la provincia de Salamanca, charru, confundir con salmantino, llegándose casi a una identificación total (páxina 108) La identificación de Campu de Salamanca y de Campu Charro, y el predominiu de la segunda denominación son, a la mio paecer, fenómenos recién. A ello contribuyeron les circunstancies alministratives, y tamién los cronistes taurinos, los téunicos n'agronomía y montes, los xeólogos, edafólogos y xeógrafos, los periodistes, les axencies de viaxes, los escritores y funcionarios de turismu (páxina 108) Voi agora a intentar establecer con mayor precisión les llendes del Campu de Salamanca. Pel este la llende va dende Machacatu hasta Monterrubio de la Sierra, quedando los términos d'estos conceyos, como los de Villagonzalo y Morille, dientro del Campu. Dende Monterrubio la llende traviesa Salvatierra (…) Pel sur la llende ye bastante imprecisu, como yá sabemos, pero aprosimao sigue una llinia que va dende Endrinal hasta Aldeanueva de la Sierra y Altejos, pasando por Monleón, Sandomingo, Escurial, Navarredonda y La Requexada. La llende occidental ye tamién imprecisu, pos sabemos qu'El Campu de Salamanca enanchóse escontra l'oeste, a cuenta de l'antigua Tierra de Ciudad Rodrigo, ente'l Huebra y el Yeltes. Aprosimao escurre dende Altejos hasta Buenamadre y el Huebra, frente a Pelarrodríguez (...) El llende noroeste ye tamién imprecisu, pero más o menos sigue una llinia que va dende la vera derecha del Huebra, agües enriba de Pelarrodríguez hasta'l Tormes, frente a Almenara, pasando por Ardonsillero, La Cabeza de Diego Gómez, Porqueriza, Pozos de Pulgar, La Valmuza, San Pedro del Valle y Zarapicos, dexando fuera del Campu de Salamanca y dientro de la Tierra de Ledesma, a Garcirrey, Sando, El Matu de Ledesma y Golpejas. El llende norte y nordeste ye'l más precisu: constituyir el cursu del Tormes, dende Carpio Bernardo hasta l'altor de Zarapicos y Almenara (páxina 133)}}&lt;/ref&gt;

El so términu municipal ta formáu poles llocalidá de Alizaces, Cilleros el Fondu, La Dehesilla, Montellano, Mozárbez, San Cristóbal de Monte Agudu, Santu Tomé de Raspiaos, Turria y Ventorro del Palombu, amás de polos despoblados de Allende del camín, Ariseos, Mines de Prado Viejo y Torrecilla, ocupa una superficie total de 44,85&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]] y según l'[[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]], nel añu {{Población|ES|añu}} cuntaba con {{Población|ES|37209|formatu=non}} habitantes.

== Demografía ==

{{Gráfica d'evolución
|tipo=demográficu |anchor=500

|posición_1=2
|1900|498|1910|526|1920|498|1930|472|1940|502|1950|523|1960|545|1970|379|1981|341|1991|324|2001|417|2011|480|2017|26=493
|notes=Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia. }}

=== Nucleos de población ===
El conceyu estremar en dellos nucleos de población, que teníen la siguiente población en 2015 según l'[[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]].&lt;ref&gt;{{Cita web|fechaaccesu = 27 de febreru de 2016|url=http://www.ine.es/nomen2/index.do|títulu=Nomenclátor: Población del Padrón Continuo por Unidad Poblacional|autor=Institutu Nacional d'Estadística}}&lt;/ref&gt;
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot;
! Nucleu de Población
! Población
|-
|Mozárbez
|align=&quot;right&quot; |431
|- 
|[[Turria (Mozárbez)|Turria]]
|align=&quot;right&quot; |26
|- 
|[[Alizaces]]
|align=&quot;right&quot; |25
|- 
|[[Ventorro del Palombu]]
|align=&quot;right&quot; |10
|- 
|[[Santu Tomé de Raspiaos]]
|align=&quot;right&quot; |6
|- 
|[[Montellano (Mozárbez)|Montellano]]
|align=&quot;right&quot; |5
|- 
|[[Cilleros el Fondu]]
|align=&quot;right&quot; |4
|- 
|[[La Dehesilla]]
|align=&quot;right&quot; |3
|- 
|[[San Cristóbal de Monte Agudu]]
|align=&quot;right&quot; |2
|- 
|[[Allende del Camín]]
|align=&quot;right&quot; |0
|- 
|[[Ariseos]]
|align=&quot;right&quot; |0
|- 
|[[Mines de Prado Viejo]]
|align=&quot;right&quot; |0
|- 
|[[Torrecilla (Mozárbez)|Torrecilla]]
|align=&quot;right&quot; |0
|- 
|}

== Historia ==

=== Evolución Histórica de Mozárbez ===

La fundación de Mozárbez encuádrase dientro del procesu de repoblación entamáu na Edá Media polos [[Reinu de Llión|reis de Llión]], quedando integráu nel cuartu de Peña del Rei de la xurisdicción de [[Salamanca]], dientro del [[Reinu de Llión]], denominándose entós '''Moçaraves'''.&lt;ref&gt;Mínguez, José María (Coord.) (1997). Historia de Salamanca. II Edá Media. Salamanca: Centru d'Estudios Salmantinos. Páx. 322&lt;/ref&gt; Tocantes a les pedaníes del conceyu nel sieglu XIII yá esistía Alizazes (Alizaces) y Sancto Thome de Roçados (Santu Tomé de Raspiaos).&lt;ref&gt;Mínguez, José María (Coord.) (1997). Historia de Salamanca. II Edá Media. Salamanca: Centru d'Estudios Salmantinos. Páx. 267&lt;/ref&gt; En cuanto al nome de Mozárbez derivar de ser repobláu con [[Mozárabe|mozárabes]]. Cola creación de les actuales provincies en 1833, Mozárbez quedó encuadráu na [[provincia de Salamanca]], dientro de la [[Rexón Lleonesa]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= Real Decretu de 30 de payares de 1833 sobre la división civil de territoriu español na Península ya islles axacentes en 49 provincies |idioma= español |añu= 1833 |publicación= Gaceta de Madrid |url= http://es.wikisource.org/wiki/Real_Decreto_de_30_de_noviembre_de_1833 }}&lt;/ref&gt;

=== Mozárbez nos años 1930-1950 ===
{{wikificar|xeografía|t=20110721}}
[[Ficheru:Mozárbez, Antiguas escuelas.jpg|miniaturadeimagen|Antigües escueles]]
La información qu'apurre'l “Madoz”, en parte histórica –pos, como ye sabíu, data del añu 1843-, ye actual y aceptable no que fai a los aspeutos descriptivos del términu municipal. Solamente cabo oxetar a la descripción de Madoz l'atribución del llende oeste de Mozárbez a Oreyudos, que pertenez a Arapiles, y ta evidentemente al norte; ente que, nel momentu de componese'l “Madoz”, habría qu'atribuyir dichu llende a Cilleros el Fondu, qu'anguaño s'atopa integráu nel Conceyu de Mozárbez. Amás, a la descripción de Madoz cabría añedir la esistencia nel términu municipal, de cuatro elevaciones significatives del terrén, conocíes como'l Modorro, el Jejo, el Zrigunal y la Cuesta Utrera.
[[Ficheru:Mozárbez, Conceyu.jpg|miniaturadeimagen|Conceyu de Mozárbez]]
Tenía especial significación popular la Cuesta Utrera, onde, según l'arqueólogu Cesar Morán, esistió con toa probabilidá un antiguu castru ibéricu y darréu una ermita, de la que procedía una virxe”, d'estilu románicu, que se guardaba, nos años cuarenta y cincuenta del sieglu pasáu, nuna especie de trasteru, esistente na Ilesia Parroquial, según entrábase, a la derecha. Cabo afirmar tamién, al respective de les denominaciones antes apuntaes, que la pallabra “modorro”, nel dialeutu llocal, utilizábase tamién pa calificar les personalidaes y les conductes de los vecinos que s'encerriscaben irreductiblemente nes sos decisiones, comportamientos o caprichos.

Tamién merez comentariu afechu la aseveración de Madoz –esautamente afecha a la realidá-, de que'l clima de Mozárbez “ye sanu, siendo los catarros y demás afecciones pectorales les enfermedaes más comunes”. Por ello resulta acertada y oportunísima la designación de San Blas, proteutor de los gargüelos humanos, como santu tutelar del conceyu; la designación del día de San Blas –el 3 de febreru-, como fecha de les fiestes mayores del pueblu; y complementariamente la consagración de les gargantiyes” –unes cintes de dellos colores y dimensiones-, una vegada bendiches, como amuletos proteutores de los gargüelos, a que'l so alredor anoyar ostensiblemente. Tol mundu adquirir, asitiar, presumía......y considerábase –un pocu humorísticamente- a salvo de peligroses afecciones catarrales.

Del Diccionariu Xeográficu d'España, Tomu 12, editáu en 1960, quiciabes el datu más interesáu sía'l relativu a la rede fluvial” del términu municipal de Mozárbez, constituyíu por “un nidiu vallecillo, na so parte central, al que conflúin perpendicularmente” los que con xusticia nun merecen otru apellativu que'l de “regatos”. Asina, añede'l Diccionariu Xeográficu d'España, “bañen” el términu municipal “cuatro arroyos temporales, que conflúin próximos al pueblu”. “El principal ye'l del Monte”, que, a xulgar por otres descripciones y polos mapes de la zona, constitúi l'orixe –o unu de los oríxenes- del Zurguén, que tien la considerancia de subafluente del Tormes, frente a la Ciudá de Salamanca.

El pueblu yera principalmente llabrador y ganaderu, anque tamién tenía bastante significación económica y relieve esterior el gremiu de llecheros; que tradicionalmente recoyíen la lleche de les cabriadas estantes nes deveses perifériques; que depués crearon importantes vaquerías de suices estabuladas; y que diben vender la lleche, casa per casa, a Salamanca. Ente los productos agrícoles, destacaben el trigu y la cebada, anque tamién teníen la so importancia les algarrobes destinaes a l'alimentación del ganáu bovino- y el centenu. Complementariamente, cada llabrador semaba y recoyía pataques y garbanzos –la base principal de l'alimentación humano-, pal consumu propiu; esistiendo, amás, na redoma del pueblu, dellos güertos familiares, nos que se llograben productos alimenticios, tamién de calter complementariu, pa consumu familiar. Como se ve, el calter de autarquía y autosuficiencia de les producciones agrícoles –tamién de les ganaderes- yera una nota carauterística preponderante de la economía llocal.

Nun podemos escaecer, nel mesmu orde de coses, la esistencia d'un cultivu de primavera-verano tan interesante como les melonares, nos que se collechaben, non yá melones como paez suxurir el so nome, sinón tamién sandíes y calabaces, éstes importantes como ingrediente fundamental de los “farinatos” que se faíen nes matances familiares. Nos meses de calor, yera bien estimáu l'esfrute de les refrescantes sandíes, -a media mañana- y de los sabrosos melones, anque la collecha d'éstos, convenientemente calteníos, podía abastecer de fruta hasta bien entráu l'iviernu. Por ello, la llantadera de la melonar esixera la implantación, como mecanismu de recordación, d'una especie de refrán, por mediu'l cual alvertíase que “per San Gregorio –que la so onomástica paez que coincidía col 8 o'l 9 de mayu-, la pipa nel fuexu”.

La melonar tenía amás trescendencia cultural, porque d'él surdíen derivaciones llingüístiques qu'arriquecíen el dialeutu llocal:
-Cuando les muyeres –les moces- refugaben les aspiraciones amoroses de los sos pretendientes, dicíase que-yos daben calabaces”;
-A les persones bobaliconas llamar “sandios” o “sandias”;
-Y a les xentes testarudas, que nun daben el so brazu a torcer, nos sos discutinios o pretensiones, o que, como tamién se dicía, “nun se posaben del pollín”, llamábase-yos “melones” o “melones”, 

Pero, nel repartu d'insultos, tamién se cuntaba col axetivu despreciatible de “cazurros”. Y se zahería col vocablu “Babieca”, lóxicamente a los que “taben en Babia” o se zucaben el deu”; anque nun ye bien seguro que los usuarios de tal requilencia tuvieren nin remota idea de la esistencia real de Babia en Llión, nin tampoco de que la pallabra “Babieca” tuviera l'honor de dar nome al caballu del Cid. 
 
Nel ámbitu de la ganadería, una institución popular yera “la Corrolada (o les corrolades) de Conceyu”, asitiaos pela rodiada, na parte más alta del pueblu; y onde cada mañana llevaben los vecinos les sos cabres y los sos gochos, que, dende ellí, percorríen los barbechos o rastroxos, apacentados, respeutivamente, pol cabreru y el gocheru comunales.

Tamién esistía nel pueblu una piara, más importante y numberosa, d'oveyes, pertenecientes a los llabradores en númberu proporcional a la estensión total de les parceles que cada unu cultivaba, y que pacían, mientres tol añu, pol términu municipal, curiaes por un pastor, igualmente comunal. L'ovín yera un ganáu perbién afechu a la topografía y a la climatoloxía del Conceyu, y yera bien granible, porque les oveyes daben bonos corderos y abondosu y -naquellos tiempos pervalible llana. Lóxicamente, l'enraigono del ganáu ovín na cultura popular, apaecía, ente otres, en forma de refrán, aplicable a quien resultaben atayaos nes sos pretensiones –sobremanera si nun yeren bien correutes o fayadices-, al respective de los cualos dicíase que “fueren por llana y salíu trasquilados”.

Por cierto que, na cultura y nel llinguaxe popular, sobremanera en materies rellacionaes col sexu, dábase una tayante ya insalvable separación ente lo relativo a la especie humana y lo referente a les especies animales. Nun teníen nada de mancomún. Asina, por casu, les muyeres nunca paríen y les oveyes o les vaques nunca daben a lluz; y nun esistía denominación dalguna pal actu sexual humanu, que yera culturalmente inesistente, ente qu'había delles denominaciones pa les cópules de los demás mamíferos. Tal separación d'estratos incomunicaos paez ser la causa de que nun se xeneralizó nel castellán l'aplicación a los humanos d'un verbu reflexivu tan certeru y espresivu como'l de “amorecerse”, qu'incorpora la pallabra “amor” y que, sicasí, utilizábase, p'aludir a les oveyes na dómina en que, generalizadamente, entraben en celu: “Se amorecían”.

Al marxe de la ganadería, el términu municipal criaba alacranes –sinónimo d'escorpiones-, que nel dialeutu llocal llamábamos “arranclanes”, que la so esistencia daba llugar a una pequeña peculiaridá cultural, que consistía na téunica relativa a la necesidá de llevantar curioso les pequeñes piedres del suelu, debaxo de les cualos podría acovecese dalgunu de dichos artrópodos. La téunica consistía en llevantar les piedres ensin introducir los deos de la mano per debaxo de les mesmes, que yera la manera d'evitar la desagradable sorpresa de poner los deos a mercé del aguiyón, al traviés del cual l'alacrán, nuna especie d'automatismu, descargaba'l so esféricu recipiente de tarrecible venenu, con desagradables y posiblemente tráxiques consecuencies.
Tenía De esistir muncha esperiencia coleutiva tradicional sobre tales eventos, porque la téunica preventiva enseñábase y alvertíase reiterativa y insistentemente a los neños de Mozárbez.

En tiempos históricos, tuvieron de tener cierta importancia les canteres de cayuela gris verdosa de Mozárbez, de les que quedaben, en numberosos fuexos allegantes, abondosos restos de cayueles menudes en dos árees bastante estenses pela rodiada del pueblu, una ente los caminos de Calvarrasa de riba y de Arapiles; y l'otra a la derecha del camín de Miranda de Azán. Creía sabese -y presumíase- de que dellos espacios de la Plaza Mayor y de la Catedral nueva de Salamanca taben pavimentados con cayueles de les canteres de Mozárbez. Y que'l laboreo de la piedra tenía tradición nel conceyu demostrar el fechu de qu'inda nos años trenta-cincuenta del sieglu XX vivía nel pueblu un vieyu moteyáu “el canteru”. Ye interesáu que, tiempos dempués de la esplotación de les Canteres sitas a la vera del camín de Miranda de Azán, pero inda en tiempos históricos, felicidaes canteres fueron convertíes nuna viña, na que, naquellos años, solamente delles vides reverdecíen en primavera y branu; y bonalmente producíen, anque esquifos, dellos racimillos d'uves.

Y non menos interesáu ye'l fechu de qu'en felicidaes canteres, per aquellos años, quedaben de pies solamente trés o cuatro encines, de xuru como testigos de la ancestral y primitiva ocupación d'aquel terrén; y, de magar, al cabu de sesenta o setenta años. la naturaleza, volviendo polos sos fueros, realizó'l milagru de convertir l'espaciu nun arrogante y bien pobláu encinar. En realidá, tol pueblu asitia sobre un pizarral; y, alredor del cincuenta per cientu del términu municipal exhibe, o apenes oculta, la cayuela a flor de tierra. Y una especie de plaza esistente nel centru del pueblu, que yera llamada “El Toral”, exhibía peñes de cayuela, ensin tapuxu dalgunu. Obviamente, tantu les cases del pueblu y les muries de les corrolades, según los barganales de los praos, tán construyíes a base de cayuela; tou lo cual xustifica por sigo mesmu'l fechu de la esistencia y esplotación de les canteres de cayuela, ensin que pueda tener base la hipótesis de que Mozárbez, históricamente, pudo ser a cencielles un pueblu de picapedreros.

El términu municipal, de xuru de resultes de la so altitú y de la so basamento pizarreru, ye bastante escasu d'agua. Y el suministru tradicional d'agua potable llográbase, precariamente, d'un pozu, llamáu popularmente “la fonte”, asitiáu a la salida del pueblu pel camín que dirixe a Torrecilla, Aldeanueva y el Vallegrande.
La zona en que s'atopaba la fonte yera escasamente llimpia –pos yera pasu de ganaos- y supónse que tradicionalmente tuvieron de producise contaminaciones de l'agua de “la fonte”, que daríen llugar a epidemies de fiebres tifoidees o similares d'efeutos mórbiles ya inclusive letales. Por ello, la xente de Mozárbez yera ablucantemente ronciega a beber agua; ya inclusive en plenu branu había persones que nin siquier la probaben; sustituyéndola pola ingesta abondosa de vinu, anque nun se tratara de persones realmente alcoholizadas. Ye este un fenómenu que dacuando nos sentimos inclinaos a calificar como “hidrofobia cultural”.

De resultes de la exigüidad de les agües –que daba llugar a la escasez d'árboles yá apuntada y a la probeza de les producciones hortícolas-, en primavera, cuando andábamos pel campu, dacuando comíamos fueyes d'agrietes, que –como expresivamente indica'l nome de la planta- yeren jugosamente acedes; pos, anque vivíamos nel campu, yeren años de posguerra y racionamientu, y tábamos escasos y ansiosos de frutes y verdures. Sicasí, la ingesta d'agrietes tenía de tener los sos peligros, polo qu'había que tomales con muncha prudencia, pos tendríen de producise, a lo llargo del tiempu, incidentes gástricos desagradables, como demuestra'l fechu de qu'habíen dexáu, como alcordanza y alvertencia, dos refranes avisadores, refundíos n'unu:”Agrietes n'abril, calentures “pa” morrer”; y “Agrietes en mayu, calentures “pa” ”to” l'añu”.

Amás de refranes o vocablos castizos, d'usu cotidianu, dellos usos y costumes, con mueyu y sabor especial, calteníen cierta vixencia, anque, na midida na que yeren espresivos del bon humor local, taben amortiguados pol pesu –o pesadumbre- de la Guerra y la posguerra civil. Yá yeren pocu frecuentes les cencerraes, malos tratos y “bromes” estilo Gila, con que se festexaba” a los vilbos que teníen l'atrevencia de volver cometer matrimoniu. Pero taba vixente l'enclín a “sacar cantares” a les persones que cometíen equivocaciones o actos esviaos de los usos o normes habituales nel contestu local, anque nun constituyeren infracciones graves.

== Ver tamién ==
*[[Provincia de Salamanca]]
*[[Campu Charro]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mozárbez}}
* [http://www.mozarbez.com/ Conceyu de Mozárbez]


{{Tradubot|Mozárbez}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Salamanca]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Salamanca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>29z75se1yzxvmaxigswxv1lzai2snr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iruña d\'Oca</title>
    <ns>0</ns>
    <id>124126</id>
    <redirect title="Iruña Oka/Iruña de Oca" />
    <revision>
      <id>3703442</id>
      <parentid>3336916</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:43:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MABot</username>
        <id>5179</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Iguando la redireición doble a [[Iruña Oka/Iruña de Oca]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Iruña Oka/Iruña de Oca]]</text>
      <sha1>maj654usbo0xe7bi9nzc55kl5hnk4mg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Titanomaquia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127361</id>
    <revision>
      <id>3703362</id>
      <parentid>3537470</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:28:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10785" xml:space="preserve">[[Ficheru:Cornelis Cornelisz. van Haarlem 002.jpg|thumb|''[[La cayida de los titanes]]'', por [[Cornelis van Haarlem]].]]

Na [[mitoloxía griega]], la '''Titanomaquia''' (en [[griegu antiguu]] Τιτανομαχία ''Titanomakhía'', ‘Guerra de los Titanes’) foi la serie de batalles llibraes mientres diez años ente los dos races de deidaes bien anteriores a la esistencia de la humanidá: los [[Titán (mitoloxía)|Titanes]], lluchando dende'l monte [[Otris]], y los [[Dioses olímpicos|Olímpicos]], que llegaríen a reinar nel monte [[Olimpu]].&lt;ref&gt;[[Hesíodo]], ''[[Teogonía]]'' 624–6.&lt;/ref&gt; Conocer tamién como la '''Batalla de los Titanes''' o la '''Guerra Titánica'''. Ye confundida por dellos autores (como [[Ovidio]]) cola [[Gigantomaquia]] a pesar de les múltiples diferencies ente dambes.

Los griegos de la edá clásica conocíen dellos [[poema|poemes]] sobre la Titanomaquia. El principal d'ellos, y l'únicu que se caltuvo, yera la ''[[Teogonía]]'' atribuyida a [[Hesíodo]]. Un poema épicu perdíu tituláu ''Titanomaquia'' y atribuyíu al [[Aedo (poeta)|aedo]] ciegu [[tracios|traciu]] [[Tamiris]], de la mesma un personaxe llexendariu, yera mentáu de pasada nel ensayu ''Sobre la música'' una vegada atribuyíu a [[Plutarcu]]. Los Titanes tamién xugaben un papel prominente nos poemes atribuyíos a [[Orfeo]]. Anque namái se caltienen fragmentos de los rellatos [[Orfismo|órficos]], revelen interesantes diferencies cola tradición hesíodica.

Estos mitos griegos de la Titanomaquia cayen dientro d'una clase de mitos similares presentes n'Europa y Oriente Próximu, onde una xeneración o grupu de dioses enfrentar a los dominantes. Dacuando éstos son suplantaos. Otres los rebeldes pierden y son totalmente apartaos del poder o bien incorporaos al [[Panteón (mitoloxía)|panteón]]. Otros exemplos seríen les guerres de los [[Aesir]] colos [[Vanir]] y los [[Jotunos]] na [[mitoloxía escandinava]], l'épicu [[Enuma Elish]] [[Babilonia|babilónicu]], la narración [[hitita]] del Reinu del Cielu» y l'escuru conflictu xeneracional de los fragmentos [[ugarita|ugarites]].

== Antecedentes ==

El marcu pa esta importante batalla foi creáu dempués de que'l titán más nuevu, [[Crono]], derrocara al so propiu padre, [[Uranu (mitoloxía)|Uranu]] (dios del Cielu y gobernante del universu), cola ayuda de la so madre, [[Gea]] (la Tierra). Crono [[capadura|capó]] entós al so padre, apoderar del so tronu y lliberó a los sos hermanos titanes, que fueren zarraos nel [[Tártaru (mitoloxía)|Tártaru]] sol reináu tiránico y egoísta de Uranu.

Sicasí, al ser usurpáu'l so puestu, Uranu profetizó que los mesmos fíos de Crono remontar contra'l so gobiernu igual que fixeren él y los sos hermanos. Por mieu de que los sos futuros fíos remontar contra él, Crono convertir nel tarrecible rei que'l so padre Uranu fuera, y tragábase enteros a los sos fíos a midida que nacíen de la so esposa y hermana [[Rea]]. Sicasí, según una lleenda [[arcadia]] recoyida pol xeógrafu griegu [[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]] nel so ''[[Descripción de Grecia]]'', Rea llogró esconder a los sos fíos quintu y sestu, [[Poseidón]] y [[Zeus]], diciendo a Crono que diera a lluz un [[Equus ferus caballus|caballu]], y dio-y un potru por que lo comiera en llugar de Poseidón, y en llugar de Zeus apurrió-y una piedra envuelta en pañales.&lt;ref&gt;[[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]], ''[[Descripción de Grecia]]'' viii.8.2.&lt;/ref&gt;

Rea llevó a Zeus a una cueva na islla de [[Creta]], onde ésti foi criáu polos [[Curetes]] y les ninfes [[Adrastea (mitoloxía)|Adrastea]] y [[Ida]]. Cuando Zeus fíxose mayor, [[Metis]] dio a Crono un mestranzu especial, que provocó qu'ésti devolviera a los fíos que se tragara. Zeus llevar entós a la rebelión contra los Titanes.

== La guerra ==

Entós los Olímpicos, empuestos por Zeus, declararon la guerra a l'anterior xeneración de deidaes, los Titanes. Estos incluyíen a [[Hestia]], [[Hera]], [[Deméter]], [[Hades]] y [[Poseidón]]; ya inclusive a la titánide [[Hecate]].Probablemente [[Estigia]] y los sos fíos tamién llucharon nel bandu de los Olímpicos. Amás, los [[Hecatónquiros]] y los [[Cíclopes]], que fueren encarcelaos por Crono, ayudaron a los Olímpicos. Dicíase que los Hecatónquiros ayudaron a los Olímpicos refundiando enormes piedres a los Titanes, de cien en cien. Los Cíclopes ayudaron fabricando les famoses armes de Zeus, los rayos, el tridente de Poseidón y el cascu d'invisibilidá de Hades. Los Titanes, encabezaos por Crono, incluyíen a [[Ceu]], [[Críu]], [[Hiperión]], [[Xapetu]], [[Atles (mitoloxía)|Atles]] y [[Menecio]]. 

Llogrando por fin la victoria tres toa una década de guerra, los Olímpicos estremaron el botín ente ellos, otorgando'l dominiu del cielu a Zeus, el del mar a Poseidón, y el del [[inframundu]] a Hades. Procedieron entós a zarrar a los derrotaos Titanes nel [[Tártaru (mitoloxía)|Tártaru]], les más fondes fondures del inframundu. Sicasí, cuidao que mientres la guerra [[Océanu (mitoloxía)|Océanu]] y les [[Titánides]] Tea, Rea, Temis, Mnemósine, Febe y Tetis, permanecieren neutrales, nun fueron castigaes por Zeus. Dellos otros titanes que nun fueron zarraos nel Tártaru fueron Atles, Crono, Epimeteo, Menecio y Prometeo. Zeus dio a Atles un castigu distintu: Uranu, el cielu, casi s'había esmarranáu sobre la tierra tres la guerra por cuenta de la enorme llucha qu'asocediera so él, polo que Zeus dispunxo qu'Atles suxetara los cielos por tola eternidá. Epimeteo, Menecio y Prometeo camudaron de bandu y ayudaron a Zeus na guerra, polo que nun fueron castigaos. Sobre'l destín de Crono esisten siquier dos variantes mítiques: la tradición más antigua, reflexada en ciertes fórmules homériques y hesiódicas (''[[Ilíada]]'', xiv, 274; xv, 225; ''[[Teogonía]]'' 850ss) supón que Crono habita nel Tártaru arrodiáu pol restu de los titanes. Una tradición posterior señala que Crono foi depués lliberáu por voluntá de Zeus, y que quedó reinando nes [[islles de los Bonaventuraos]].&lt;ref&gt;Esta variante ye posterior a Hesíodo. Cf. {{cita llibru | autor=Mazón | títulu=Hésiode Théogonie; les travaux et les jours; -y bouclier | páxina=92 n.&amp;nbsp;1}}&lt;/ref&gt; Esta versión queda atestiguada nuna interpolación a ''[[Trabayos y díes]]'' (169b-y ó 173a-y según les ediciones),&lt;ref&gt;Dende'l puntu de vista de la tresmisión, el versu y los que lu siguen solo tán atestiguaos en papiros, y yá [[Proclo]] considerar espurios. Cf. {{cita llibru | autor=Paola Vianello de Córdova | títulu=Trabajo y díes | páxina=CLXVI nota a 173a-y}} Verdenius considerar tamién como interpolación ({{cita llibru | autor=Verdenius, J. J. | títulu=A commentary to Hesiod, Works and Days, vv 1-382 | páxina=103 com. a 169}})&lt;/ref&gt; y en dellos versos de [[Píndaro]] (''Olímpica'' II, 70ss). Los Hecatónquiros quedaron montando guardia sobre los prisioneros.&lt;ref&gt;[[Apolodoro d'Atenes]], ''[[Biblioteca mitolóxica]]'' i.1.2.&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==

* [[Gigantomaquia]]
* [[Altar de Zeus]]

== Notes ==

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Titanomachy}}

* {{ref-GML|Titanomachy.html|Titanomachy}}

* [[Higino]]: ''Fábules'' (''Fabulae''). 
** 150: ''Titanomaquia'' (''Titanomachia''). 
*** [http://www.theoi.com/Text/HyginusFabulae4.html#150 Testu inglés] nel [http://www.theoi.com/ sitio] Theoi.
**** [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost02/Hyginus/hyg_fabu.html#c150 Testu llatín] nel [http://www.hs-augsburg.de/ sitio] de la Bibliotheca Augustana ([[Augsburgu]]).
**** Ed. de 1872 n'[[Internet Archive]]: [http://archive.org/stream/hyginifabulae00hygigoog#page/n84/mode/2up testu llatín] en [[facsímil]] electrónicu.

* [[Eratóstenes]]: ''Catasterismos'' (''Καταστερισμοί''). 
** 27: [[Capricornus #Mitoloxía|Capricorniu]]: (Αἰγόκερως, Πάν; ''Capricornus'', ''Caper'', ''Pan''): un fíu de Egipán que se crió con [[Zeus]] y dempués ayudar na Titanomaquia dándo-y una [[Caracola #Preséu musical|caracola]] que'l so soníu punxo en fuga a los Titanes, o'l mesmu [[Pan (mitoloxía)|Pan]], o la cabra [[Amaltea (mitoloxía)|Amaltea]].
*** [https://books.google.es/books?id=HXs-AAAAcAAJ&amp;pg=PA54&amp;hl=es&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false Testu llatín] en [[Google Books]]; facsímil electrónicu. 
**** [http://archive.org/stream/gri_aratousoleos00arat#page/n189/mode/2up Testu griegu] n'Internet Archive; facsímil electrónicu.
** 30: [[Aquila (constelación) #Mitoloxía|Águila]] (Ἀετός; ''Aquĭla''): l'[[Aquila chrysaetos|águila]] que raptó a [[Ganimedes (mitoloxía)|Ganimedes]], o la que s'amosó a Zeus cuando celebraba ésti un sacrificiu antes de la Titanomaquia, o la águila polo xeneral por habe-y tocáu a Zeus na repartida de les aves ente los dioses.
*** [https://books.google.es/books?id=HXs-AAAAcAAJ&amp;pg=PA57&amp;hl=es&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false Testu llatín] en Google Books; facsímil electrónicu. 
**** [http://archive.org/stream/gri_aratousoleos00arat#page/n189/mode/2up Testu griegu] n'Internet Archive; facsímil electrónicu.
** 39: [[Ara (constelación) #Mitología|Altar]] (Θυτήριον, Νίχταρ; ''Ara'', ''Arula'', ''Nectar''): l'[[altar]] que construyeron los [[Cíclope #Primer generación|Cíclopes]] y en redol al cual diose la conxura de los fíos de [[Crono]] pa derrocalo, xunta que daría empiezu a la Titanomaquia.
*** [https://books.google.es/books?id=HXs-AAAAcAAJ&amp;pg=PA35&amp;hl=es&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false Testu llatín] en Google Books; facsímil electrónicu. 
**** [http://archive.org/stream/gri_aratousoleos00arat#page/n179/mode/2up Testu griegu] n'Internet Archive; facsímil electrónicu.

* [[Higino]]: ''Astronomía poética'' (''Astronomica'').
** 16: ''Águila''. 
*** [http://www.iconos.it/index.php?id=969 Testu italianu].
*** [http://www.theoi.com/Text/HyginusAstronomica.html Testu inglés] nel [http://www.theoi.com/ sitio] Theoi; trad. de 1960 de Mary Grant.
** 28: ''Capricorniu''. 
*** [http://www.theoi.com/Text/HyginusAstronomica2.html Testu inglés] en Theoi; trad. de 1960 de Mary Grant.
** 39: ''Altar''. 
*** [http://www.theoi.com/Text/HyginusAstronomica2.html Testu inglés] en Theoi; trad. de 1960 de Mary Grant.

* Fragmentos y [[escolios]] que traten sobre la Titanomaquia.
** [http://archive.org/stream/hesiodhomerichym00hesiuoft#page/480/mode/2up Testu billingüe griegu - inglés] n'Internet Archive; facsímil electrónicu de la ed. de 1914 de Hugh Gerard Evelyn-White d'obres de [[Hesíodo]] y de [[Homero]] na [[Loeb Classical Library]].


{{Tradubot|Titanomaquia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Eventos de la mitoloxía griega]]
[[Categoría:Titanes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7fvkn9qut5ne9tipnduk5egjnupps6q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Afgani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127923</id>
    <revision>
      <id>3703005</id>
      <parentid>3499596</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:52:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25644" xml:space="preserve">{{Ficha de divisa |
tipo =1
| nome local = افغانی
| idioma nome = dari
| ISO = AFN
| img1= Afghānestān paper money.JPG
| img2=
| desc1= 
| desc2= 
| países = {{AFG}}
| símbolu = Af
| fracción = 100 Pul 
| monedes = 1, 2, 5 afganis
| billetes = 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 afganis
| datos camudo = 26-08-2017
| cambéu = 1 [[Euru|EUR]] = 81,15 AFN 
1 USD = 68,48 AFN&lt;ref&gt; https://www.mataf.net/es/cambéu/acolumbres-USD-AFN&lt;/ref&gt;
| entidá = [[Da Afghanistan Bank]]
| inflación = 6% (2017)&lt;ref&gt;[https://knoema.com/atles/Afghanistan/Inflation-rate Inflación añal n'Afganistán]&lt;/ref&gt;
}}

El '''afgani''' (en [[Idioma pashto|pashtú]] y [[dari]]: افغانۍ) ye la moneda oficial d'[[Afganistán]]. Históricamente estremóse en 100 pul (پول). El so códigu [[ISO 4217]] ye '''AFN'''. Afgani tamién puede referise al términu de [[xentiliciu]] del país [[Afganistán]].

== Historia ==

=== Primer afgani (1925-2003) ===

El primer afgani (códigu [[ISO 4217]]: '''AFA''') introducir por primer vegada en 1925 sustituyendo a la [[rupia afgana]]. Tamién s'estremaba en 100 pul, y en adición, 20 afganis equivalíen a un ''amani''. La tasa de conversión de la rupia establecióse alredor de 1 AFA = 1,10 rupies, basándose nel conteníu de plata de les últimes rupies acuñaes, y nes nueves monedes afganistanes. De primeres el afgani contenía 9 gramos de plata. En 1936, el afgani afitó la so tasa de cambéu a la [[rupia india]] en 4 AFA = 1 INR. Dende 1940 afitar al [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] con delles tases de cambéu, la postrera, de 1982, en 50,60 AFA = 1 USD. Ente 1979 y 1982, y nuevamente en 1992, el valor del afgani fluctuó.

N'avientu de 1996, cuando'l talibanes, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes islámicos]], [[Estáu Islámicu d'Afganistán|tomaron el control de la xestión del país]], designaron a un nuevu titular del Bancu Central, el mulá [[Ehsanullah Ehsan]]. Simultáneamente señores de la guerra, partíos políticos y potencies estranxeres empezaron a imprimir los sos propios billetes denominaos en afganis ensin nengún tipu de normalización nin númberos de serie. Les nueves autoridaes anunciaron que los billetes en circulación yeren obsoletos por cuenta del so escasu poder adquisitivu, de cuenta que se suspendió la emisión de la moneda afgana y atayóse el contratu cola empresa rusa qu'imprimía'l papel moneda. El presidente del Bancu Central, [[Ehsanullah Ehsan]], acusó a los rusos d'unviar nuevos cargamentos d'afganis en billetes al derrocáu presidente [[Burhanuddin Rabbani]], alcontráu na norteña [[Provincia de Tahār]].&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot; /&gt;

Depués de l'asunción de Ehsan al frente del Bancu Central d'Afganistán, anunció per mediu d'un decretu que 21.000 AFA equivalíen a 1 [[Dólar d'Estaos Xuníos]]. Entós, l'[[Alianza del Norte]] empezó a vender los billetes impresos en [[Rusia]] a la metá del so valor oficial nos mercaos de [[Kabul]]. Nesi momentu'l afgani viose envolubráu nuna espiral inflacionaria que terminó dexando a esta unidá monetaria ensin pesu dalgunu nel mercáu internacional. Namái nel añu 2000 la unidá monetaria afgana llogró cierta estabilidá, cuando foi revaluada y cotizó de la siguiente manera: 6.400 afganis = 1 dólar. Depués de la cayida de los talibanes en 2002, el dólar n'Afganistán engató a los 43.000 afganis.&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot;&gt;[http://www.currencyconverter.co.uk/currencies/afghanistan-afghani090326144127 Currencyconverter]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Llc Books Editors
 | títulu=Currencies Of Afghanistan: Afghan Afghani, Afghan Rupee, Afghan Abasi
 | editorial=Ediciones Books Llc
 | allugamientu=[[Memphis]], [[Tennesse]], [[Estaos Xuníos]]
 | edición=1ª
 | añu=20009
 | idioma = inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Monedes ====

En 1925 acuñáronse monedes de 2, 5 y 10 pul de bronce y latón, 20 pul de vellón, ½ y 1 afgani de plata, y ½ y 1 amani d'oru, siguíes de monedes de 2½ afganis de plata y 2½ amani d'oru en 1926. En 1930, añediéronse monedes de 1 y 25 pul de bronce y latón, xunto a monedes de 3, 10 y 20 pul de cuproníquel en 1937.

En 1952, introduciéronse monedes de 25 pul d'aluminiu y 50 pul de cuproníquel, siguíes de les denominaciones de 2 y 5 afganis d'aluminiu en 1958, y 1, 2 y 5 afganis d'aceru con nucleu de níquel en 1963. En 1973, la República d'Afganistán emitió monedes de 25 pul d'aceru recubiertu de latón, 50 pul d'aceru recubiertu de cobre, y 5 afganis d'aceru recubiertu de níquel. A éstes siguiéronlos en 1978 y 1980 los acuñamientos de la [[República Democrática d'Afganistán]], que se componíen de les denominaciones de 25 y 50 pul de bronce-aluminiu y 1, 2 y 5 afganis de cuproníquel.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''25 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ٢۵ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''50 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|21,00
| align=&quot;left&quot;|3,00
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵۰ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|23,00
| align=&quot;left&quot;|4,80
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - يو افغانۍ - ١&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|25,00
| align=&quot;left&quot;|6,10
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - دوه افغانۍ - ٢&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1978
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

Ente 1925 y 1928 l'Ayalga emitió billetes en denominaciones de 5, 10 y 50 afganis. En 1936 añediéronse denominaciones de 2, 20 y 100 afganis. El Bancu d'Afganistán asumió les competencies pa emitir dineru en 1939 ya introdució denominaciones de 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1000 afganis. En 1958 sustituyéronse los billetes de 2 y 5 afganis por monedes. En 1993 añediéronse billetes de 5000 y 10&amp;nbsp;000 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1961-1967'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Mezquita de [[Khwaja Abu Nasr Parsa]] en [[Balh (ciudá)|Balkh]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Columna - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Palaciu Real - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Aeropuertu Internacional de Kandahar]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1973-1977'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Kabul]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde azuláu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Caballeros - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colloráu/Granate |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul/Colorao |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1979-1991'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa/Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Paisaxe de monte afganu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Edificiu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Granxeru - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa hidroeléctrica]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde oliva |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Mariellu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''5000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - [[Mezquita de Pul-y Khishti]] en [[Kabul]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - Mezquita - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''10000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - [[Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Segundu afgani (2002-actualidá) ===

Ente'l 7 d'ochobre de 2002 y el 2 de xineru de 2003, introducióse un nuevu afgani con códigu [[ISO 4217]] '''AFN'''. Nun s'emitieron subdivisiones. Sustituyó al antiguu afgani en dos tases de cambéu distintes. Les emisiones del gobiernu del presidente [[Burhanuddin Rabbani]] camudar a 1000 AFA = 1 AFN, ente que les emisiones d'[[Abdul Rashid Dostum]], de l'[[Alianza del Norte]], camudar a 2000 AFA. El nuevu afgani tenía de primeres una tasa de cambéu de 43 AFN por dólar. Antes del cambéu, había más de 15 trillones d'antiguos afganis en circulación tres la cancelación del contratu colos rusos pa imprimir billetes.

Mientres l'últimu trimestre de 2003 y principios de 2004 el afgani nun xeneró munchos enfotos, sicasí ente marzu de 2004 y finales de xunetu llogró ganar un 8% del so valor frente al dólar. Esta apreciación, en dómina d'una creciente inflación, paez reflexar una cierta esperanza de la población afgana al utilizar el nuevu afgani como mediu de cambéu. La causa podría ser la relativa estabilidá del camudo frente al dólar dende la introducción de la nueva moneda y otres midíes alministratives qu'ayudaron a promocionar el so usu, tales como que los dueños de los establecimientos teníen de poner preciu a los bienes en cuenta de prauticar el trueque. Munches organizaciones realicen les sos donaciones en afganis en cuenta de dólares, lo cual paez tar llargamente aceptáu. El 1 d'ochobre, el gobernador del Bancu Central Afganu, [[Anwar Ul-Haq Ahadi]], anunció que los afganos tendríen d'utilizar la so propia moneda, el nuevu afgani, nes transaiciones diaries, más qu'en dólares o en rupies pakistaníes.

==== Monedes ====

En 2005 introduciéronse les nueves monedes en denominaciones de 1, 2 y 5 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#A0522D&quot; | [[Aceru recubierto de cobre|Acero+Cu]]
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ١ - يو افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Aceru |
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ٢ - دوه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

En 2002 introduciéronse los nuevos billetes en denominaciones de 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1.000 afganis. En 2005 los billetes de 1, 2 y 5 afganis fueron sustituyíos por monedes.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Dimensiones
! Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| [[Ficheru:1 Afghani of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa 
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 - افغانۍ ١ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 Afghani - افغانۍ ١ - Mezquita de [[Mazār-y Šarīf]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 - افغانۍ ٢ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 Afghanis - افغانۍ ٢ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghanis of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 - افغانۍ ۵ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 Afghanis - افغانۍ ۵ - Fortaleza de [[Bala Hissar]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde 
| align=&quot;left&quot; |136 x 56 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 - افغانۍ ۱۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 Afghanis - افغانۍ ۱۰ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |140 x 58 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 - افغانۍ ۲۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 Afghanis - افغانۍ ۲۰ - Palaciu del rei Arg - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |144 x 60 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 - افغانۍ ۵۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 Afghanis - افغانۍ ۵۰ - Carretera de [[Peshawar]] a [[Kabul]] travesando'l [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta 
| align=&quot;left&quot; |148 x 62 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 - افغانۍ ۱۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |152 x 64 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 - افغانۍ ۵۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 Afghanis - افغانۍ ۵۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |156 x 66 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 - افغانۍ ۱۰۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰۰ - Balta d'[[Ahmed Sah Abdali]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{traducíu ref|en|Afghan afghani}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070307102844/http://aes.iupui.edu/rwise/countries/afghanistan.html Billetes]
* [http://worldcoingallery.com/countries/Afghan_all.html Monedes en Don's World Coin Gallery]
* [http://www.inversionesforex.org/2013/04/afghani-afganu-afa-o-afn.html Historia del Afghani]

{{Enllaces a tases de cambéu|AFN}}


{{Tradubot|Afgani afgano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monedes d'Afganistán]]
[[Categoría:Monedes circulantes d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>a90h60yy1j9v0nzw89prc4weoihn7vq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703024</id>
      <parentid>3703005</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25649" xml:space="preserve">{{Ficha de divisa |
tipo =1
| nome local = افغانی
| idioma nome = dari
| ISO = AFN
| img1= Afghānestān paper money.JPG
| img2=
| desc1= 
| desc2= 
| países = {{AFG}}
| símbolu = Af
| fracción = 100 Pul 
| monedes = 1, 2, 5 afganis
| billetes = 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 afganis
| datos camudo = 26-08-2017
| cambéu = 1 [[Euru|EUR]] = 81,15 AFN 
1 USD = 68,48 AFN&lt;ref&gt; https://www.mataf.net/es/cambéu/acolumbres-USD-AFN&lt;/ref&gt;
| entidá = [[Da Afghanistan Bank]]
| inflación = 6% (2017)&lt;ref&gt;[https://knoema.com/atles/Afghanistan/Inflation-rate Inflación añal n'Afganistán]&lt;/ref&gt;
}}

El '''afgani''' (en [[Idioma pashto|pashtú]] y [[dari]]: افغانۍ) ye la moneda oficial d'[[Afganistán]]. Históricamente estremóse en 100 pul (پول). El so códigu [[ISO 4217]] ye '''AFN'''. Afgani tamién puede referise al términu de [[xentiliciu]] del país [[Afganistán]].

== Historia ==

=== Primer afgani (1925-2003) ===

El primer afgani (códigu [[ISO 4217]]: '''AFA''') introducir por primer vegada en 1925 sustituyendo a la [[rupia afgana]]. Tamién s'estremaba en 100 pul, y en adición, 20 afganis equivalíen a un ''amani''. La tasa de conversión de la rupia establecióse alredor de 1 AFA = 1,10 rupies, basándose nel conteníu de plata de les últimes rupies acuñaes, y nes nueves monedes afganistanes. De primeres el afgani contenía 9 gramos de plata. En 1936, el afgani afitó la so tasa de cambéu a la [[rupia india]] en 4 AFA = 1 INR. Dende 1940 afitar al [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] con delles tases de cambéu, la postrera, de 1982, en 50,60 AFA = 1 USD. Ente 1979 y 1982, y nuevamente en 1992, el valor del afgani fluctuó.

N'avientu de 1996, cuando'l talibanes, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes islámicos]], [[Estáu Islámicu d'Afganistán|tomaron el control de la xestión del país]], designaron a un nuevu titular del Bancu Central, el mulá [[Ehsanullah Ehsan]]. Simultáneamente señores de la guerra, partíos políticos y potencies estranxeres empezaron a imprimir los sos propios billetes denominaos en afganis ensin nengún tipu de normalización nin númberos de serie. Les nueves autoridaes anunciaron que los billetes en circulación yeren obsoletos por cuenta del so escasu poder adquisitivu, de cuenta que se suspendió la emisión de la moneda afgana y atayóse el contratu cola empresa rusa qu'imprimía'l papel moneda. El presidente del Bancu Central, [[Ehsanullah Ehsan]], acusó a los rusos d'unviar nuevos cargamentos d'afganis en billetes al derrocáu presidente [[Burhanuddin Rabbani]], alcontráu na norteña [[Provincia de Tahār]].&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot; /&gt;

Depués de l'asunción de Ehsan al frente del Bancu Central d'Afganistán, anunció per mediu d'un decretu que 21.000 AFA equivalíen a 1 [[Dólar d'Estaos Xuníos]]. Entós, l'[[Alianza del Norte]] empezó a vender los billetes impresos en [[Rusia]] a la metá del so valor oficial nos mercaos de [[Kabul]]. Nesi momentu'l afgani viose envolubráu nuna espiral inflacionaria que terminó dexando a esta unidá monetaria ensin pesu dalgunu nel mercáu internacional. Namái nel añu 2000 la unidá monetaria afgana llogró cierta estabilidá, cuando foi revaluada y cotizó de la siguiente manera: 6.400 afganis = 1 dólar. Depués de la cayida de los talibanes en 2002, el dólar n'Afganistán engató a los 43.000 afganis.&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot;&gt;[http://www.currencyconverter.co.uk/currencies/afghanistan-afghani090326144127 Currencyconverter]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Llc Books Editors
 | títulu=Currencies Of Afghanistan: Afghan Afghani, Afghan Rupee, Afghan Abasi
 | editorial=Ediciones Books Llc
 | allugamientu=[[Memphis]], [[Tennesse]], [[Estaos Xuníos]]
 | edición=1ª
 | añu=20009
 | idioma = inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Monedes ====

En 1925 acuñáronse monedes de 2, 5 y 10 pul de bronce y latón, 20 pul de vellón, ½ y 1 afgani de plata, y ½ y 1 amani d'oru, siguíes de monedes de 2½ afganis de plata y 2½ amani d'oru en 1926. En 1930, añediéronse monedes de 1 y 25 pul de bronce y latón, xunto a monedes de 3, 10 y 20 pul de cuproníquel en 1937.

En 1952, introduciéronse monedes de 25 pul d'aluminiu y 50 pul de cuproníquel, siguíes de les denominaciones de 2 y 5 afganis d'aluminiu en 1958, y 1, 2 y 5 afganis d'aceru con nucleu de níquel en 1963. En 1973, la República d'Afganistán emitió monedes de 25 pul d'aceru recubiertu de latón, 50 pul d'aceru recubiertu de cobre, y 5 afganis d'aceru recubiertu de níquel. A éstes siguiéronlos en 1978 y 1980 los acuñamientos de la [[República Democrática d'Afganistán]], que se componíen de les denominaciones de 25 y 50 pul de bronce-aluminiu y 1, 2 y 5 afganis de cuproníquel.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''25 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ٢۵ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''50 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|21,00
| align=&quot;left&quot;|3,00
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵۰ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|23,00
| align=&quot;left&quot;|4,80
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - يو افغانۍ - ١&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|25,00
| align=&quot;left&quot;|6,10
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - دوه افغانۍ - ٢&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1978
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

Ente 1925 y 1928 l'Ayalga emitió billetes en denominaciones de 5, 10 y 50 afganis. En 1936 añediéronse denominaciones de 2, 20 y 100 afganis. El Bancu d'Afganistán asumió les competencies pa emitir dineru en 1939 ya introdució denominaciones de 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1000 afganis. En 1958 sustituyéronse los billetes de 2 y 5 afganis por monedes. En 1993 añediéronse billetes de 5000 y 10&amp;nbsp;000 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1961-1967'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Mezquita de [[Khwaja Abu Nasr Parsa]] en [[Balh (ciudá)|Balkh]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Columna - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Palaciu Real - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Aeropuertu Internacional de Kandahar]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1973-1977'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Kabul]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde azuláu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Caballeros - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colloráu/Granate |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul/Colorao |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1979-1991'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa/Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Paisaxe de monte afganu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Edificiu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Granxeru - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa hidroeléctrica]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde oliva |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Mariellu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''5000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - [[Mezquita de Pul-y Khishti]] en [[Kabul]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - Mezquita - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''10000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - [[Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Segundu afgani (2002-actualidá) ===

Ente'l 7 d'ochobre de 2002 y el 2 de xineru de 2003, introducióse un nuevu afgani con códigu [[ISO 4217]] '''AFN'''. Nun s'emitieron subdivisiones. Sustituyó al antiguu afgani en dos tases de cambéu distintes. Les emisiones del gobiernu del presidente [[Burhanuddin Rabbani]] camudar a 1000 AFA = 1 AFN, ente que les emisiones d'[[Abdul Rashid Dostum]], de l'[[Alianza del Norte]], camudar a 2000 AFA. El nuevu afgani tenía de primeres una tasa de cambéu de 43 AFN por dólar. Antes del cambéu, había más de 15 trillones d'antiguos afganis en circulación tres la cancelación del contratu colos rusos pa imprimir billetes.

Mientres l'últimu trimestre de 2003 y principios de 2004 el afgani nun xeneró munchos enfotos, sicasí ente marzu de 2004 y finales de xunetu llogró ganar un 8% del so valor frente al dólar. Esta apreciación, en dómina d'una creciente inflación, paez reflexar una cierta esperanza de la población afgana al utilizar el nuevu afgani como mediu de cambéu. La causa podría ser la relativa estabilidá del camudo frente al dólar dende la introducción de la nueva moneda y otres midíes alministratives qu'ayudaron a promocionar el so usu, tales como que los dueños de los establecimientos teníen de poner preciu a los bienes en cuenta de prauticar el trueque. Munches organizaciones realicen les sos donaciones en afganis en cuenta de dólares, lo cual paez tar llargamente aceptáu. El 1 d'ochobre, el gobernador del Bancu Central Afganu, [[Anwar Ul-Haq Ahadi]], anunció que los afganistanos tendríen d'utilizar la so propia moneda, el nuevu afgani, nes transaiciones diaries, más qu'en dólares o en rupies pakistaníes.

==== Monedes ====

En 2005 introduciéronse les nueves monedes en denominaciones de 1, 2 y 5 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#A0522D&quot; | [[Aceru recubierto de cobre|Acero+Cu]]
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ١ - يو افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Aceru |
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ٢ - دوه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

En 2002 introduciéronse los nuevos billetes en denominaciones de 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1.000 afganis. En 2005 los billetes de 1, 2 y 5 afganis fueron sustituyíos por monedes.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Dimensiones
! Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| [[Ficheru:1 Afghani of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa 
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 - افغانۍ ١ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 Afghani - افغانۍ ١ - Mezquita de [[Mazār-y Šarīf]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 - افغانۍ ٢ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 Afghanis - افغانۍ ٢ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghanis of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 - افغانۍ ۵ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 Afghanis - افغانۍ ۵ - Fortaleza de [[Bala Hissar]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde 
| align=&quot;left&quot; |136 x 56 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 - افغانۍ ۱۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 Afghanis - افغانۍ ۱۰ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |140 x 58 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 - افغانۍ ۲۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 Afghanis - افغانۍ ۲۰ - Palaciu del rei Arg - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |144 x 60 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 - افغانۍ ۵۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 Afghanis - افغانۍ ۵۰ - Carretera de [[Peshawar]] a [[Kabul]] travesando'l [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta 
| align=&quot;left&quot; |148 x 62 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 - افغانۍ ۱۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |152 x 64 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 - افغانۍ ۵۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 Afghanis - افغانۍ ۵۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |156 x 66 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 - افغانۍ ۱۰۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰۰ - Balta d'[[Ahmed Sah Abdali]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{traducíu ref|en|Afghan afghani}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070307102844/http://aes.iupui.edu/rwise/countries/afghanistan.html Billetes]
* [http://worldcoingallery.com/countries/Afghan_all.html Monedes en Don's World Coin Gallery]
* [http://www.inversionesforex.org/2013/04/afghani-afganu-afa-o-afn.html Historia del Afghani]

{{Enllaces a tases de cambéu|AFN}}


{{Tradubot|Afgani afgano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monedes d'Afganistán]]
[[Categoría:Monedes circulantes d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>onueu2ib7krso7d22dgp7uw56hn3vek</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703054</id>
      <parentid>3703024</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25664" xml:space="preserve">{{Ficha de divisa |
tipo =1
| nome local = افغانی
| idioma nome = dari
| ISO = AFN
| img1= Afghānestān paper money.JPG
| img2=
| desc1= 
| desc2= 
| países = {{AFG}}
| símbolu = Af
| fracción = 100 Pul 
| monedes = 1, 2, 5 afganis
| billetes = 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 afganis
| datos camudo = 26-08-2017
| cambéu = 1 [[Euru|EUR]] = 81,15 AFN 
1 USD = 68,48 AFN&lt;ref&gt; https://www.mataf.net/es/cambéu/acolumbres-USD-AFN&lt;/ref&gt;
| entidá = [[Da Afghanistan Bank]]
| inflación = 6% (2017)&lt;ref&gt;[https://knoema.com/atles/Afghanistan/Inflation-rate Inflación añal n'Afganistán]&lt;/ref&gt;
}}

El '''afgani''' (en [[Idioma pashto|pashtú]] y [[dari]]: افغانۍ) ye la moneda oficial d'[[Afganistán]]. Históricamente estremóse en 100 pul (پول). El so códigu [[ISO 4217]] ye '''AFN'''. Afgani tamién puede referise al términu de [[xentiliciu]] del país [[Afganistán]].

== Historia ==

=== Primer afgani (1925-2003) ===

El primer afgani (códigu [[ISO 4217]]: '''AFA''') introducir por primer vegada en 1925 sustituyendo a la [[rupia afgana]]. Tamién s'estremaba en 100 pul, y en adición, 20 afganis equivalíen a un ''amani''. La tasa de conversión de la rupia establecióse alredor de 1 AFA = 1,10 rupies, basándose nel conteníu de plata de les últimes rupies acuñaes, y nes nueves monedes afganistanes. De primeres el afgani contenía 9 gramos de plata. En 1936, el afgani afitó la so tasa de cambéu a la [[rupia india]] en 4 AFA = 1 INR. Dende 1940 afitar al [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] con delles tases de cambéu, la postrera, de 1982, en 50,60 AFA = 1 USD. Ente 1979 y 1982, y nuevamente en 1992, el valor del afgani fluctuó.

N'avientu de 1996, cuando'l talibanes, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes islámicos]], [[Estáu Islámicu d'Afganistán|tomaron el control de la xestión del país]], designaron a un nuevu titular del Bancu Central, el mulá [[Ehsanullah Ehsan]]. Simultáneamente señores de la guerra, partíos políticos y potencies estranxeres empezaron a imprimir los sos propios billetes denominaos en afganis ensin nengún tipu de normalización nin númberos de serie. Les nueves autoridaes anunciaron que los billetes en circulación yeren obsoletos por cuenta del so escasu poder adquisitivu, de cuenta que se suspendió la emisión de la moneda afgana y atayóse el contratu cola empresa rusa qu'imprimía'l papel moneda. El presidente del Bancu Central, [[Ehsanullah Ehsan]], acusó a los rusos d'unviar nuevos cargamentos d'afganis en billetes al derrocáu presidente [[Burhanuddin Rabbani]], alcontráu na norteña [[Provincia de Tahār]].&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot; /&gt;

Depués de l'asunción de Ehsan al frente del Bancu Central d'Afganistán, anunció per mediu d'un decretu que 21.000 AFA equivalíen a 1 [[Dólar d'Estaos Xuníos]]. Entós, l'[[Alianza del Norte]] empezó a vender los billetes impresos en [[Rusia]] a la metá del so valor oficial nos mercaos de [[Kabul]]. Nesi momentu'l afgani viose envolubráu nuna espiral inflacionaria que terminó dexando a esta unidá monetaria ensin pesu dalgunu nel mercáu internacional. Namái nel añu 2000 la unidá monetaria afgana llogró cierta estabilidá, cuando foi revaluada y cotizó de la siguiente manera: 6.400 afganis = 1 dólar. Depués de la cayida de los talibanes en 2002, el dólar n'Afganistán engató a los 43.000 afganis.&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot;&gt;[http://www.currencyconverter.co.uk/currencies/afghanistan-afghani090326144127 Currencyconverter]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Llc Books Editors
 | títulu=Currencies Of Afghanistan: Afghan Afghani, Afghan Rupee, Afghan Abasi
 | editorial=Ediciones Books Llc
 | allugamientu=[[Memphis]], [[Tennesse]], [[Estaos Xuníos]]
 | edición=1ª
 | añu=20009
 | idioma = inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Monedes ====

En 1925 acuñáronse monedes de 2, 5 y 10 pul de bronce y latón, 20 pul de vellón, ½ y 1 afgani de plata, y ½ y 1 amani d'oru, siguíes de monedes de 2½ afganis de plata y 2½ amani d'oru en 1926. En 1930, añediéronse monedes de 1 y 25 pul de bronce y latón, xunto a monedes de 3, 10 y 20 pul de cuproníquel en 1937.

En 1952, introduciéronse monedes de 25 pul d'aluminiu y 50 pul de cuproníquel, siguíes de les denominaciones de 2 y 5 afganis d'aluminiu en 1958, y 1, 2 y 5 afganis d'aceru con nucleu de níquel en 1963. En 1973, la República d'Afganistán emitió monedes de 25 pul d'aceru recubiertu de latón, 50 pul d'aceru recubiertu de cobre, y 5 afganis d'aceru recubiertu de níquel. A éstes siguiéronlos en 1978 y 1980 los acuñamientos de la [[República Democrática d'Afganistán]], que se componíen de les denominaciones de 25 y 50 pul de bronce-aluminiu y 1, 2 y 5 afganis de cuproníquel.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''25 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ٢۵ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''50 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|21,00
| align=&quot;left&quot;|3,00
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵۰ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|23,00
| align=&quot;left&quot;|4,80
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - يو افغانۍ - ١&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|25,00
| align=&quot;left&quot;|6,10
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - دوه افغانۍ - ٢&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1978
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

Ente 1925 y 1928 l'Ayalga emitió billetes en denominaciones de 5, 10 y 50 afganis. En 1936 añediéronse denominaciones de 2, 20 y 100 afganis. El Bancu d'Afganistán asumió les competencies pa emitir dineru en 1939 ya introdució denominaciones de 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1000 afganis. En 1958 sustituyéronse los billetes de 2 y 5 afganis por monedes. En 1993 añediéronse billetes de 5000 y 10&amp;nbsp;000 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1961-1967'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Mezquita de [[Khwaja Abu Nasr Parsa]] en [[Balh (ciudá)|Balkh]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Columna - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Palaciu Real - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Aeropuertu Internacional de Kandahar]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1973-1977'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Kabul]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde azuláu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Caballeros - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colloráu/Granate |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul/Colorao |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1979-1991'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa/Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Paisaxe de monte afganistanu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Edificiu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Granxeru - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa hidroeléctrica]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde oliva |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Mariellu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''5000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - [[Mezquita de Pul-y Khishti]] en [[Kabul]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - Mezquita - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''10000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - [[Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Segundu afgani (2002-actualidá) ===

Ente'l 7 d'ochobre de 2002 y el 2 de xineru de 2003, introducióse un nuevu afgani con códigu [[ISO 4217]] '''AFN'''. Nun s'emitieron subdivisiones. Sustituyó al antiguu afgani en dos tases de cambéu distintes. Les emisiones del gobiernu del presidente [[Burhanuddin Rabbani]] camudar a 1000 AFA = 1 AFN, ente que les emisiones d'[[Abdul Rashid Dostum]], de l'[[Alianza del Norte]], camudar a 2000 AFA. El nuevu afgani tenía de primeres una tasa de cambéu de 43 AFN por dólar. Antes del cambéu, había más de 15 trillones d'antiguos afganis en circulación tres la cancelación del contratu colos rusos pa imprimir billetes.

Mientres l'últimu trimestre de 2003 y principios de 2004 el afgani nun xeneró munchos enfotos, sicasí ente marzu de 2004 y finales de xunetu llogró ganar un 8% del so valor frente al dólar. Esta apreciación, en dómina d'una creciente inflación, paez reflexar una cierta esperanza de la población afgana al utilizar el nuevu afgani como mediu de cambéu. La causa podría ser la relativa estabilidá del camudo frente al dólar dende la introducción de la nueva moneda y otres midíes alministratives qu'ayudaron a promocionar el so usu, tales como que los dueños de los establecimientos teníen de poner preciu a los bienes en cuenta de prauticar el trueque. Munches organizaciones realicen les sos donaciones en afganis en cuenta de dólares, lo cual paez tar llargamente aceptáu. El 1 d'ochobre, el gobernador del Bancu Central Afganistanu, [[Anwar Ul-Haq Ahadi]], anunció que los afganistanos tendríen d'utilizar la so propia moneda, el nuevu afgani, nes transaiciones diaries, más qu'en dólares o en rupies pakistaníes.

==== Monedes ====

En 2005 introduciéronse les nueves monedes en denominaciones de 1, 2 y 5 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#A0522D&quot; | [[Aceru recubierto de cobre|Acero+Cu]]
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ١ - يو افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Aceru |
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ٢ - دوه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

En 2002 introduciéronse los nuevos billetes en denominaciones de 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1.000 afganis. En 2005 los billetes de 1, 2 y 5 afganis fueron sustituyíos por monedes.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Dimensiones
! Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| [[Ficheru:1 Afghani of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa 
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 - افغانۍ ١ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 Afghani - افغانۍ ١ - Mezquita de [[Mazār-y Šarīf]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 - افغانۍ ٢ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 Afghanis - افغانۍ ٢ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghanis of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 - افغانۍ ۵ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 Afghanis - افغانۍ ۵ - Fortaleza de [[Bala Hissar]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde 
| align=&quot;left&quot; |136 x 56 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 - افغانۍ ۱۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 Afghanis - افغانۍ ۱۰ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |140 x 58 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 - افغانۍ ۲۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 Afghanis - افغانۍ ۲۰ - Palaciu del rei Arg - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |144 x 60 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 - افغانۍ ۵۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 Afghanis - افغانۍ ۵۰ - Carretera de [[Peshawar]] a [[Kabul]] travesando'l [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta 
| align=&quot;left&quot; |148 x 62 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 - افغانۍ ۱۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |152 x 64 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 - افغانۍ ۵۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 Afghanis - افغانۍ ۵۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |156 x 66 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 - افغانۍ ۱۰۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰۰ - Balta d'[[Ahmed Sah Abdali]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{traducíu ref|en|Afghan afghani}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070307102844/http://aes.iupui.edu/rwise/countries/afghanistan.html Billetes]
* [http://worldcoingallery.com/countries/Afghan_all.html Monedes en Don's World Coin Gallery]
* [http://www.inversionesforex.org/2013/04/afghani-afganistanu-afa-o-afn.html Historia del Afghani]

{{Enllaces a tases de cambéu|AFN}}


{{Tradubot|Afgani afgano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monedes d'Afganistán]]
[[Categoría:Monedes circulantes d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6px7pvfp6mzchhi6lbnoof9utcv9ijl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703079</id>
      <parentid>3703054</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25684" xml:space="preserve">{{Ficha de divisa |
tipo =1
| nome local = افغانی
| idioma nome = dari
| ISO = AFN
| img1= Afghānestān paper money.JPG
| img2=
| desc1= 
| desc2= 
| países = {{AFG}}
| símbolu = Af
| fracción = 100 Pul 
| monedes = 1, 2, 5 afganis
| billetes = 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 afganis
| datos camudo = 26-08-2017
| cambéu = 1 [[Euru|EUR]] = 81,15 AFN 
1 USD = 68,48 AFN&lt;ref&gt; https://www.mataf.net/es/cambéu/acolumbres-USD-AFN&lt;/ref&gt;
| entidá = [[Da Afghanistan Bank]]
| inflación = 6% (2017)&lt;ref&gt;[https://knoema.com/atles/Afghanistan/Inflation-rate Inflación añal n'Afganistán]&lt;/ref&gt;
}}

El '''afgani''' (en [[Idioma pashto|pashtú]] y [[dari]]: افغانۍ) ye la moneda oficial d'[[Afganistán]]. Históricamente estremóse en 100 pul (پول). El so códigu [[ISO 4217]] ye '''AFN'''. Afgani tamién puede referise al términu de [[xentiliciu]] del país [[Afganistán]].

== Historia ==

=== Primer afgani (1925-2003) ===

El primer afgani (códigu [[ISO 4217]]: '''AFA''') introducir por primer vegada en 1925 sustituyendo a la [[rupia afganistana]]. Tamién s'estremaba en 100 pul, y en adición, 20 afganis equivalíen a un ''amani''. La tasa de conversión de la rupia establecióse alredor de 1 AFA = 1,10 rupies, basándose nel conteníu de plata de les últimes rupies acuñaes, y nes nueves monedes afganistanes. De primeres el afgani contenía 9 gramos de plata. En 1936, el afgani afitó la so tasa de cambéu a la [[rupia india]] en 4 AFA = 1 INR. Dende 1940 afitar al [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] con delles tases de cambéu, la postrera, de 1982, en 50,60 AFA = 1 USD. Ente 1979 y 1982, y nuevamente en 1992, el valor del afgani fluctuó.

N'avientu de 1996, cuando'l talibanes, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes islámicos]], [[Estáu Islámicu d'Afganistán|tomaron el control de la xestión del país]], designaron a un nuevu titular del Bancu Central, el mulá [[Ehsanullah Ehsan]]. Simultáneamente señores de la guerra, partíos políticos y potencies estranxeres empezaron a imprimir los sos propios billetes denominaos en afganis ensin nengún tipu de normalización nin númberos de serie. Les nueves autoridaes anunciaron que los billetes en circulación yeren obsoletos por cuenta del so escasu poder adquisitivu, de cuenta que se suspendió la emisión de la moneda afganistana y atayóse el contratu cola empresa rusa qu'imprimía'l papel moneda. El presidente del Bancu Central, [[Ehsanullah Ehsan]], acusó a los rusos d'unviar nuevos cargamentos d'afganis en billetes al derrocáu presidente [[Burhanuddin Rabbani]], alcontráu na norteña [[Provincia de Tahār]].&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot; /&gt;

Depués de l'asunción de Ehsan al frente del Bancu Central d'Afganistán, anunció per mediu d'un decretu que 21.000 AFA equivalíen a 1 [[Dólar d'Estaos Xuníos]]. Entós, l'[[Alianza del Norte]] empezó a vender los billetes impresos en [[Rusia]] a la metá del so valor oficial nos mercaos de [[Kabul]]. Nesi momentu'l afgani viose envolubráu nuna espiral inflacionaria que terminó dexando a esta unidá monetaria ensin pesu dalgunu nel mercáu internacional. Namái nel añu 2000 la unidá monetaria afganistana llogró cierta estabilidá, cuando foi revaluada y cotizó de la siguiente manera: 6.400 afganis = 1 dólar. Depués de la cayida de los talibanes en 2002, el dólar n'Afganistán engató a los 43.000 afganis.&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot;&gt;[http://www.currencyconverter.co.uk/currencies/afghanistan-afghani090326144127 Currencyconverter]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Llc Books Editors
 | títulu=Currencies Of Afghanistan: Afghan Afghani, Afghan Rupee, Afghan Abasi
 | editorial=Ediciones Books Llc
 | allugamientu=[[Memphis]], [[Tennesse]], [[Estaos Xuníos]]
 | edición=1ª
 | añu=20009
 | idioma = inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Monedes ====

En 1925 acuñáronse monedes de 2, 5 y 10 pul de bronce y latón, 20 pul de vellón, ½ y 1 afgani de plata, y ½ y 1 amani d'oru, siguíes de monedes de 2½ afganis de plata y 2½ amani d'oru en 1926. En 1930, añediéronse monedes de 1 y 25 pul de bronce y latón, xunto a monedes de 3, 10 y 20 pul de cuproníquel en 1937.

En 1952, introduciéronse monedes de 25 pul d'aluminiu y 50 pul de cuproníquel, siguíes de les denominaciones de 2 y 5 afganis d'aluminiu en 1958, y 1, 2 y 5 afganis d'aceru con nucleu de níquel en 1963. En 1973, la República d'Afganistán emitió monedes de 25 pul d'aceru recubiertu de latón, 50 pul d'aceru recubiertu de cobre, y 5 afganis d'aceru recubiertu de níquel. A éstes siguiéronlos en 1978 y 1980 los acuñamientos de la [[República Democrática d'Afganistán]], que se componíen de les denominaciones de 25 y 50 pul de bronce-aluminiu y 1, 2 y 5 afganis de cuproníquel.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''25 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ٢۵ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''50 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|21,00
| align=&quot;left&quot;|3,00
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵۰ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|23,00
| align=&quot;left&quot;|4,80
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - يو افغانۍ - ١&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|25,00
| align=&quot;left&quot;|6,10
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - دوه افغانۍ - ٢&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1978
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

Ente 1925 y 1928 l'Ayalga emitió billetes en denominaciones de 5, 10 y 50 afganis. En 1936 añediéronse denominaciones de 2, 20 y 100 afganis. El Bancu d'Afganistán asumió les competencies pa emitir dineru en 1939 ya introdució denominaciones de 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1000 afganis. En 1958 sustituyéronse los billetes de 2 y 5 afganis por monedes. En 1993 añediéronse billetes de 5000 y 10&amp;nbsp;000 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1961-1967'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Mezquita de [[Khwaja Abu Nasr Parsa]] en [[Balh (ciudá)|Balkh]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Columna - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Palaciu Real - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Aeropuertu Internacional de Kandahar]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1973-1977'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Kabul]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde azuláu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Caballeros - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colloráu/Granate |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul/Colorao |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1979-1991'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa/Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Paisaxe de monte afganistanu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Edificiu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Granxeru - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa hidroeléctrica]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde oliva |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Mariellu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''5000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - [[Mezquita de Pul-y Khishti]] en [[Kabul]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - Mezquita - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''10000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - [[Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Segundu afgani (2002-actualidá) ===

Ente'l 7 d'ochobre de 2002 y el 2 de xineru de 2003, introducióse un nuevu afgani con códigu [[ISO 4217]] '''AFN'''. Nun s'emitieron subdivisiones. Sustituyó al antiguu afgani en dos tases de cambéu distintes. Les emisiones del gobiernu del presidente [[Burhanuddin Rabbani]] camudar a 1000 AFA = 1 AFN, ente que les emisiones d'[[Abdul Rashid Dostum]], de l'[[Alianza del Norte]], camudar a 2000 AFA. El nuevu afgani tenía de primeres una tasa de cambéu de 43 AFN por dólar. Antes del cambéu, había más de 15 trillones d'antiguos afganis en circulación tres la cancelación del contratu colos rusos pa imprimir billetes.

Mientres l'últimu trimestre de 2003 y principios de 2004 el afgani nun xeneró munchos enfotos, sicasí ente marzu de 2004 y finales de xunetu llogró ganar un 8% del so valor frente al dólar. Esta apreciación, en dómina d'una creciente inflación, paez reflexar una cierta esperanza de la población afganistana al utilizar el nuevu afgani como mediu de cambéu. La causa podría ser la relativa estabilidá del camudo frente al dólar dende la introducción de la nueva moneda y otres midíes alministratives qu'ayudaron a promocionar el so usu, tales como que los dueños de los establecimientos teníen de poner preciu a los bienes en cuenta de prauticar el trueque. Munches organizaciones realicen les sos donaciones en afganis en cuenta de dólares, lo cual paez tar llargamente aceptáu. El 1 d'ochobre, el gobernador del Bancu Central Afganistanu, [[Anwar Ul-Haq Ahadi]], anunció que los afganistanos tendríen d'utilizar la so propia moneda, el nuevu afgani, nes transaiciones diaries, más qu'en dólares o en rupies pakistaníes.

==== Monedes ====

En 2005 introduciéronse les nueves monedes en denominaciones de 1, 2 y 5 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#A0522D&quot; | [[Aceru recubierto de cobre|Acero+Cu]]
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ١ - يو افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Aceru |
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ٢ - دوه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

En 2002 introduciéronse los nuevos billetes en denominaciones de 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1.000 afganis. En 2005 los billetes de 1, 2 y 5 afganis fueron sustituyíos por monedes.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Dimensiones
! Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| [[Ficheru:1 Afghani of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa 
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 - افغانۍ ١ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 Afghani - افغانۍ ١ - Mezquita de [[Mazār-y Šarīf]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 - افغانۍ ٢ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 Afghanis - افغانۍ ٢ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghanis of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 - افغانۍ ۵ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 Afghanis - افغانۍ ۵ - Fortaleza de [[Bala Hissar]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde 
| align=&quot;left&quot; |136 x 56 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 - افغانۍ ۱۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 Afghanis - افغانۍ ۱۰ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |140 x 58 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 - افغانۍ ۲۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 Afghanis - افغانۍ ۲۰ - Palaciu del rei Arg - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |144 x 60 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 - افغانۍ ۵۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 Afghanis - افغانۍ ۵۰ - Carretera de [[Peshawar]] a [[Kabul]] travesando'l [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta 
| align=&quot;left&quot; |148 x 62 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 - افغانۍ ۱۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |152 x 64 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 - افغانۍ ۵۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 Afghanis - افغانۍ ۵۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |156 x 66 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 - افغانۍ ۱۰۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰۰ - Balta d'[[Ahmed Sah Abdali]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{traducíu ref|en|Afghan afghani}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070307102844/http://aes.iupui.edu/rwise/countries/afghanistan.html Billetes]
* [http://worldcoingallery.com/countries/Afghan_all.html Monedes en Don's World Coin Gallery]
* [http://www.inversionesforex.org/2013/04/afghani-afganistanu-afa-o-afn.html Historia del Afghani]

{{Enllaces a tases de cambéu|AFN}}


{{Tradubot|Afgani afgano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monedes d'Afganistán]]
[[Categoría:Monedes circulantes d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lazs0imb0mzktpv3q0jd33uz0p651uw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703246</id>
      <parentid>3703079</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>YoaR treslladó la páxina &quot;[[Afgani afganu]]&quot; a &quot;[[Afgani]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25684" xml:space="preserve">{{Ficha de divisa |
tipo =1
| nome local = افغانی
| idioma nome = dari
| ISO = AFN
| img1= Afghānestān paper money.JPG
| img2=
| desc1= 
| desc2= 
| países = {{AFG}}
| símbolu = Af
| fracción = 100 Pul 
| monedes = 1, 2, 5 afganis
| billetes = 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 afganis
| datos camudo = 26-08-2017
| cambéu = 1 [[Euru|EUR]] = 81,15 AFN 
1 USD = 68,48 AFN&lt;ref&gt; https://www.mataf.net/es/cambéu/acolumbres-USD-AFN&lt;/ref&gt;
| entidá = [[Da Afghanistan Bank]]
| inflación = 6% (2017)&lt;ref&gt;[https://knoema.com/atles/Afghanistan/Inflation-rate Inflación añal n'Afganistán]&lt;/ref&gt;
}}

El '''afgani''' (en [[Idioma pashto|pashtú]] y [[dari]]: افغانۍ) ye la moneda oficial d'[[Afganistán]]. Históricamente estremóse en 100 pul (پول). El so códigu [[ISO 4217]] ye '''AFN'''. Afgani tamién puede referise al términu de [[xentiliciu]] del país [[Afganistán]].

== Historia ==

=== Primer afgani (1925-2003) ===

El primer afgani (códigu [[ISO 4217]]: '''AFA''') introducir por primer vegada en 1925 sustituyendo a la [[rupia afganistana]]. Tamién s'estremaba en 100 pul, y en adición, 20 afganis equivalíen a un ''amani''. La tasa de conversión de la rupia establecióse alredor de 1 AFA = 1,10 rupies, basándose nel conteníu de plata de les últimes rupies acuñaes, y nes nueves monedes afganistanes. De primeres el afgani contenía 9 gramos de plata. En 1936, el afgani afitó la so tasa de cambéu a la [[rupia india]] en 4 AFA = 1 INR. Dende 1940 afitar al [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] con delles tases de cambéu, la postrera, de 1982, en 50,60 AFA = 1 USD. Ente 1979 y 1982, y nuevamente en 1992, el valor del afgani fluctuó.

N'avientu de 1996, cuando'l talibanes, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes islámicos]], [[Estáu Islámicu d'Afganistán|tomaron el control de la xestión del país]], designaron a un nuevu titular del Bancu Central, el mulá [[Ehsanullah Ehsan]]. Simultáneamente señores de la guerra, partíos políticos y potencies estranxeres empezaron a imprimir los sos propios billetes denominaos en afganis ensin nengún tipu de normalización nin númberos de serie. Les nueves autoridaes anunciaron que los billetes en circulación yeren obsoletos por cuenta del so escasu poder adquisitivu, de cuenta que se suspendió la emisión de la moneda afganistana y atayóse el contratu cola empresa rusa qu'imprimía'l papel moneda. El presidente del Bancu Central, [[Ehsanullah Ehsan]], acusó a los rusos d'unviar nuevos cargamentos d'afganis en billetes al derrocáu presidente [[Burhanuddin Rabbani]], alcontráu na norteña [[Provincia de Tahār]].&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot; /&gt;

Depués de l'asunción de Ehsan al frente del Bancu Central d'Afganistán, anunció per mediu d'un decretu que 21.000 AFA equivalíen a 1 [[Dólar d'Estaos Xuníos]]. Entós, l'[[Alianza del Norte]] empezó a vender los billetes impresos en [[Rusia]] a la metá del so valor oficial nos mercaos de [[Kabul]]. Nesi momentu'l afgani viose envolubráu nuna espiral inflacionaria que terminó dexando a esta unidá monetaria ensin pesu dalgunu nel mercáu internacional. Namái nel añu 2000 la unidá monetaria afganistana llogró cierta estabilidá, cuando foi revaluada y cotizó de la siguiente manera: 6.400 afganis = 1 dólar. Depués de la cayida de los talibanes en 2002, el dólar n'Afganistán engató a los 43.000 afganis.&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot;&gt;[http://www.currencyconverter.co.uk/currencies/afghanistan-afghani090326144127 Currencyconverter]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Llc Books Editors
 | títulu=Currencies Of Afghanistan: Afghan Afghani, Afghan Rupee, Afghan Abasi
 | editorial=Ediciones Books Llc
 | allugamientu=[[Memphis]], [[Tennesse]], [[Estaos Xuníos]]
 | edición=1ª
 | añu=20009
 | idioma = inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Monedes ====

En 1925 acuñáronse monedes de 2, 5 y 10 pul de bronce y latón, 20 pul de vellón, ½ y 1 afgani de plata, y ½ y 1 amani d'oru, siguíes de monedes de 2½ afganis de plata y 2½ amani d'oru en 1926. En 1930, añediéronse monedes de 1 y 25 pul de bronce y latón, xunto a monedes de 3, 10 y 20 pul de cuproníquel en 1937.

En 1952, introduciéronse monedes de 25 pul d'aluminiu y 50 pul de cuproníquel, siguíes de les denominaciones de 2 y 5 afganis d'aluminiu en 1958, y 1, 2 y 5 afganis d'aceru con nucleu de níquel en 1963. En 1973, la República d'Afganistán emitió monedes de 25 pul d'aceru recubiertu de latón, 50 pul d'aceru recubiertu de cobre, y 5 afganis d'aceru recubiertu de níquel. A éstes siguiéronlos en 1978 y 1980 los acuñamientos de la [[República Democrática d'Afganistán]], que se componíen de les denominaciones de 25 y 50 pul de bronce-aluminiu y 1, 2 y 5 afganis de cuproníquel.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''25 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ٢۵ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''50 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|21,00
| align=&quot;left&quot;|3,00
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵۰ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|23,00
| align=&quot;left&quot;|4,80
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - يو افغانۍ - ١&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|25,00
| align=&quot;left&quot;|6,10
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - دوه افغانۍ - ٢&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1978
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

Ente 1925 y 1928 l'Ayalga emitió billetes en denominaciones de 5, 10 y 50 afganis. En 1936 añediéronse denominaciones de 2, 20 y 100 afganis. El Bancu d'Afganistán asumió les competencies pa emitir dineru en 1939 ya introdució denominaciones de 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1000 afganis. En 1958 sustituyéronse los billetes de 2 y 5 afganis por monedes. En 1993 añediéronse billetes de 5000 y 10&amp;nbsp;000 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1961-1967'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Mezquita de [[Khwaja Abu Nasr Parsa]] en [[Balh (ciudá)|Balkh]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Columna - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Palaciu Real - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Aeropuertu Internacional de Kandahar]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1973-1977'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Kabul]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde azuláu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Caballeros - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colloráu/Granate |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul/Colorao |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1979-1991'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa/Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Paisaxe de monte afganistanu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Edificiu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Granxeru - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa hidroeléctrica]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde oliva |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Mariellu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''5000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - [[Mezquita de Pul-y Khishti]] en [[Kabul]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - Mezquita - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''10000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - [[Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Segundu afgani (2002-actualidá) ===

Ente'l 7 d'ochobre de 2002 y el 2 de xineru de 2003, introducióse un nuevu afgani con códigu [[ISO 4217]] '''AFN'''. Nun s'emitieron subdivisiones. Sustituyó al antiguu afgani en dos tases de cambéu distintes. Les emisiones del gobiernu del presidente [[Burhanuddin Rabbani]] camudar a 1000 AFA = 1 AFN, ente que les emisiones d'[[Abdul Rashid Dostum]], de l'[[Alianza del Norte]], camudar a 2000 AFA. El nuevu afgani tenía de primeres una tasa de cambéu de 43 AFN por dólar. Antes del cambéu, había más de 15 trillones d'antiguos afganis en circulación tres la cancelación del contratu colos rusos pa imprimir billetes.

Mientres l'últimu trimestre de 2003 y principios de 2004 el afgani nun xeneró munchos enfotos, sicasí ente marzu de 2004 y finales de xunetu llogró ganar un 8% del so valor frente al dólar. Esta apreciación, en dómina d'una creciente inflación, paez reflexar una cierta esperanza de la población afganistana al utilizar el nuevu afgani como mediu de cambéu. La causa podría ser la relativa estabilidá del camudo frente al dólar dende la introducción de la nueva moneda y otres midíes alministratives qu'ayudaron a promocionar el so usu, tales como que los dueños de los establecimientos teníen de poner preciu a los bienes en cuenta de prauticar el trueque. Munches organizaciones realicen les sos donaciones en afganis en cuenta de dólares, lo cual paez tar llargamente aceptáu. El 1 d'ochobre, el gobernador del Bancu Central Afganistanu, [[Anwar Ul-Haq Ahadi]], anunció que los afganistanos tendríen d'utilizar la so propia moneda, el nuevu afgani, nes transaiciones diaries, más qu'en dólares o en rupies pakistaníes.

==== Monedes ====

En 2005 introduciéronse les nueves monedes en denominaciones de 1, 2 y 5 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#A0522D&quot; | [[Aceru recubierto de cobre|Acero+Cu]]
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ١ - يو افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Aceru |
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ٢ - دوه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

En 2002 introduciéronse los nuevos billetes en denominaciones de 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1.000 afganis. En 2005 los billetes de 1, 2 y 5 afganis fueron sustituyíos por monedes.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Dimensiones
! Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| [[Ficheru:1 Afghani of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa 
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 - افغانۍ ١ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 Afghani - افغانۍ ١ - Mezquita de [[Mazār-y Šarīf]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 - افغانۍ ٢ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 Afghanis - افغانۍ ٢ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghanis of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 - افغانۍ ۵ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 Afghanis - افغانۍ ۵ - Fortaleza de [[Bala Hissar]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde 
| align=&quot;left&quot; |136 x 56 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 - افغانۍ ۱۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 Afghanis - افغانۍ ۱۰ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |140 x 58 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 - افغانۍ ۲۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 Afghanis - افغانۍ ۲۰ - Palaciu del rei Arg - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |144 x 60 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 - افغانۍ ۵۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 Afghanis - افغانۍ ۵۰ - Carretera de [[Peshawar]] a [[Kabul]] travesando'l [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta 
| align=&quot;left&quot; |148 x 62 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 - افغانۍ ۱۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |152 x 64 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 - افغانۍ ۵۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 Afghanis - افغانۍ ۵۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |156 x 66 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 - افغانۍ ۱۰۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰۰ - Balta d'[[Ahmed Sah Abdali]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{traducíu ref|en|Afghan afghani}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070307102844/http://aes.iupui.edu/rwise/countries/afghanistan.html Billetes]
* [http://worldcoingallery.com/countries/Afghan_all.html Monedes en Don's World Coin Gallery]
* [http://www.inversionesforex.org/2013/04/afghani-afganistanu-afa-o-afn.html Historia del Afghani]

{{Enllaces a tases de cambéu|AFN}}


{{Tradubot|Afgani afgano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monedes d'Afganistán]]
[[Categoría:Monedes circulantes d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lazs0imb0mzktpv3q0jd33uz0p651uw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703248</id>
      <parentid>3703246</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:08:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25683" xml:space="preserve">{{Ficha de divisa |
tipo =1
| nome local = افغانی
| idioma nome = dari
| ISO = AFN
| img1= Afghānestān paper money.JPG
| img2=
| desc1= 
| desc2= 
| países = {{AFG}}
| símbolu = Af
| fracción = 100 Pul 
| monedes = 1, 2, 5 afganis
| billetes = 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 afganis
| datos camudo = 26-08-2017
| cambéu = 1 [[Euru|EUR]] = 81,15 AFN 
1 USD = 68,48 AFN&lt;ref&gt; https://www.mataf.net/es/cambéu/acolumbres-USD-AFN&lt;/ref&gt;
| entidá = [[Da Afghanistan Bank]]
| inflación = 6% (2017)&lt;ref&gt;[https://knoema.com/atles/Afghanistan/Inflation-rate Inflación añal n'Afganistán]&lt;/ref&gt;
}}

L''''afgani''' (en [[Idioma pashto|pashtú]] y [[dari]]: افغانۍ) ye la moneda oficial d'[[Afganistán]]. Históricamente estremóse en 100 pul (پول). El so códigu [[ISO 4217]] ye '''AFN'''. Afgani tamién puede referise al términu de [[xentiliciu]] del país [[Afganistán]].

== Historia ==

=== Primer afgani (1925-2003) ===

El primer afgani (códigu [[ISO 4217]]: '''AFA''') introducir por primer vegada en 1925 sustituyendo a la [[rupia afganistana]]. Tamién s'estremaba en 100 pul, y en adición, 20 afganis equivalíen a un ''amani''. La tasa de conversión de la rupia establecióse alredor de 1 AFA = 1,10 rupies, basándose nel conteníu de plata de les últimes rupies acuñaes, y nes nueves monedes afganistanes. De primeres el afgani contenía 9 gramos de plata. En 1936, el afgani afitó la so tasa de cambéu a la [[rupia india]] en 4 AFA = 1 INR. Dende 1940 afitar al [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] con delles tases de cambéu, la postrera, de 1982, en 50,60 AFA = 1 USD. Ente 1979 y 1982, y nuevamente en 1992, el valor del afgani fluctuó.

N'avientu de 1996, cuando'l talibanes, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes islámicos]], [[Estáu Islámicu d'Afganistán|tomaron el control de la xestión del país]], designaron a un nuevu titular del Bancu Central, el mulá [[Ehsanullah Ehsan]]. Simultáneamente señores de la guerra, partíos políticos y potencies estranxeres empezaron a imprimir los sos propios billetes denominaos en afganis ensin nengún tipu de normalización nin númberos de serie. Les nueves autoridaes anunciaron que los billetes en circulación yeren obsoletos por cuenta del so escasu poder adquisitivu, de cuenta que se suspendió la emisión de la moneda afganistana y atayóse el contratu cola empresa rusa qu'imprimía'l papel moneda. El presidente del Bancu Central, [[Ehsanullah Ehsan]], acusó a los rusos d'unviar nuevos cargamentos d'afganis en billetes al derrocáu presidente [[Burhanuddin Rabbani]], alcontráu na norteña [[Provincia de Tahār]].&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot; /&gt;

Depués de l'asunción de Ehsan al frente del Bancu Central d'Afganistán, anunció per mediu d'un decretu que 21.000 AFA equivalíen a 1 [[Dólar d'Estaos Xuníos]]. Entós, l'[[Alianza del Norte]] empezó a vender los billetes impresos en [[Rusia]] a la metá del so valor oficial nos mercaos de [[Kabul]]. Nesi momentu'l afgani viose envolubráu nuna espiral inflacionaria que terminó dexando a esta unidá monetaria ensin pesu dalgunu nel mercáu internacional. Namái nel añu 2000 la unidá monetaria afganistana llogró cierta estabilidá, cuando foi revaluada y cotizó de la siguiente manera: 6.400 afganis = 1 dólar. Depués de la cayida de los talibanes en 2002, el dólar n'Afganistán engató a los 43.000 afganis.&lt;ref name=&quot;CurrencyConverter&quot;&gt;[http://www.currencyconverter.co.uk/currencies/afghanistan-afghani090326144127 Currencyconverter]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Monedes Afganistanes&quot;&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Llc Books Editors
 | títulu=Currencies Of Afghanistan: Afghan Afghani, Afghan Rupee, Afghan Abasi
 | editorial=Ediciones Books Llc
 | allugamientu=[[Memphis]], [[Tennesse]], [[Estaos Xuníos]]
 | edición=1ª
 | añu=20009
 | idioma = inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Monedes ====

En 1925 acuñáronse monedes de 2, 5 y 10 pul de bronce y latón, 20 pul de vellón, ½ y 1 afgani de plata, y ½ y 1 amani d'oru, siguíes de monedes de 2½ afganis de plata y 2½ amani d'oru en 1926. En 1930, añediéronse monedes de 1 y 25 pul de bronce y latón, xunto a monedes de 3, 10 y 20 pul de cuproníquel en 1937.

En 1952, introduciéronse monedes de 25 pul d'aluminiu y 50 pul de cuproníquel, siguíes de les denominaciones de 2 y 5 afganis d'aluminiu en 1958, y 1, 2 y 5 afganis d'aceru con nucleu de níquel en 1963. En 1973, la República d'Afganistán emitió monedes de 25 pul d'aceru recubiertu de latón, 50 pul d'aceru recubiertu de cobre, y 5 afganis d'aceru recubiertu de níquel. A éstes siguiéronlos en 1978 y 1980 los acuñamientos de la [[República Democrática d'Afganistán]], que se componíen de les denominaciones de 25 y 50 pul de bronce-aluminiu y 1, 2 y 5 afganis de cuproníquel.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''25 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ٢۵ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''50 Pul'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|21,00
| align=&quot;left&quot;|3,00
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵۰ پول&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|23,00
| align=&quot;left&quot;|4,80
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - يو افغانۍ - ١&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1980
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|25,00
| align=&quot;left&quot;|6,10
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - دوه افغانۍ - ٢&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|1978
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Cu+Nin
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - añu d'acuñamientu - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;Estrelles - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

Ente 1925 y 1928 l'Ayalga emitió billetes en denominaciones de 5, 10 y 50 afganis. En 1936 añediéronse denominaciones de 2, 20 y 100 afganis. El Bancu d'Afganistán asumió les competencies pa emitir dineru en 1939 ya introdució denominaciones de 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1000 afganis. En 1958 sustituyéronse los billetes de 2 y 5 afganis por monedes. En 1993 añediéronse billetes de 5000 y 10&amp;nbsp;000 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1961-1967'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Mezquita de [[Khwaja Abu Nasr Parsa]] en [[Balh (ciudá)|Balkh]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:20 Afghanis (1963, Back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Columna - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Palaciu Real - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - top).jpg|150px]]
| [[Ficheru:100 Afghanis (1963 - back).jpg|150px]]
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Mezquita - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Aeropuertu Internacional de Kandahar]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta/Gris
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|
|
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Zahir Shah]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1973-1977'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Kabul]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde azuláu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Caballeros - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colloráu/Granate |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Mezquita del Vienres de Herat|Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul/Colorao |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mohammed Daud Khan]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+'''Series de 1979-1991'''
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Denominación 
! Color predominante
!Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰ - Carretera del [[Pasu Khyber|Pasu del Khyber]], nel [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa/Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 AFGHANIS - افغانۍ ۲۰ - Paisaxe de monte afganistanu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde/Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰ - Edificiu - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Colorado |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - Granxeru - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰ - [[Presa (hidráulica)|Presa hidroeléctrica]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde oliva |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Caballeros - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰ - Fortaleza de [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Mariellu |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Mezquita de Hazrat Ali]] en [[Mazari Sharif]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰ - [[Xardinos de Paghman]] en [[Kabul]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''5000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta |
align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - [[Mezquita de Pul-y Khishti]] en [[Kabul]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5000 AFGHANIS - افغانۍ ۵۰۰۰ - Mezquita - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;left&quot; |'''10000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - [[Mezquita del Vienres]] en [[Herat]] - [[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]] - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10000 AFGHANIS - افغانۍ ۱۰۰۰۰ - Arcu de Qila'-y Bost, cerca de [[Lashkar Gah]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Segundu afgani (2002-actualidá) ===

Ente'l 7 d'ochobre de 2002 y el 2 de xineru de 2003, introducióse un nuevu afgani con códigu [[ISO 4217]] '''AFN'''. Nun s'emitieron subdivisiones. Sustituyó al antiguu afgani en dos tases de cambéu distintes. Les emisiones del gobiernu del presidente [[Burhanuddin Rabbani]] camudar a 1000 AFA = 1 AFN, ente que les emisiones d'[[Abdul Rashid Dostum]], de l'[[Alianza del Norte]], camudar a 2000 AFA. El nuevu afgani tenía de primeres una tasa de cambéu de 43 AFN por dólar. Antes del cambéu, había más de 15 trillones d'antiguos afganis en circulación tres la cancelación del contratu colos rusos pa imprimir billetes.

Mientres l'últimu trimestre de 2003 y principios de 2004 el afgani nun xeneró munchos enfotos, sicasí ente marzu de 2004 y finales de xunetu llogró ganar un 8% del so valor frente al dólar. Esta apreciación, en dómina d'una creciente inflación, paez reflexar una cierta esperanza de la población afganistana al utilizar el nuevu afgani como mediu de cambéu. La causa podría ser la relativa estabilidá del camudo frente al dólar dende la introducción de la nueva moneda y otres midíes alministratives qu'ayudaron a promocionar el so usu, tales como que los dueños de los establecimientos teníen de poner preciu a los bienes en cuenta de prauticar el trueque. Munches organizaciones realicen les sos donaciones en afganis en cuenta de dólares, lo cual paez tar llargamente aceptáu. El 1 d'ochobre, el gobernador del Bancu Central Afganistanu, [[Anwar Ul-Haq Ahadi]], anunció que los afganistanos tendríen d'utilizar la so propia moneda, el nuevu afgani, nes transaiciones diaries, más qu'en dólares o en rupies pakistaníes.

==== Monedes ====

En 2005 introduciéronse les nueves monedes en denominaciones de 1, 2 y 5 afganis.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación
! Emisión
! Metal
! Diámetru&lt;br /&gt;(mm)
! Pesu&lt;br /&gt;(g)
! Anverso 
! Aviesu
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
|-
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:1 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#A0522D&quot; | [[Aceru recubierto de cobre|Acero+Cu]]
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ١ - يو افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:2 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; | Aceru |
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ٢ - دوه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Obverse.jpg|100px]]
| [[Ficheru:5 Afghan Afghanis Reverse.jpg|100px]]
| align=&quot;left&quot;|'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot;|2005-
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFCC00&quot; | Cu+Nin+Zn
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;[[Escudu d'Afganistán|Escudo d'armes]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot;|&lt;small&gt;د افغانستان بانک - ۵ - پنځه افغانۍ&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

==== Billetes ====

En 2002 introduciéronse los nuevos billetes en denominaciones de 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 y 1.000 afganis. En 2005 los billetes de 1, 2 y 5 afganis fueron sustituyíos por monedes.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|+
|- style=&quot;text-align:center; border-bottom:2px solid gray;&quot; bgcolor=&quot;lightsteelblue&quot;
! Anverso
! Aviesu
! Denominación 
! Color predominante
!Dimensiones
! Descripción del anverso
! Descripción del aviesu
|- 
| [[Ficheru:1 Afghani of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1 Afgani'''
| align=&quot;left&quot; |Rosa 
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 - افغانۍ ١ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1 Afghani - افغانۍ ١ - Mezquita de [[Mazār-y Šarīf]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''2 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 - افغانۍ ٢ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;2 Afghanis - افغانۍ ٢ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| [[Ficheru:5 Afghanis of Afghanistan in 2002 Obverse.png|131px]]
| 
| align=&quot;left&quot; |'''5 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |131 x 55 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 - افغانۍ ۵ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;5 Afghanis - افغانۍ ۵ - Fortaleza de [[Bala Hissar]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''10 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde 
| align=&quot;left&quot; |136 x 56 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 - افغانۍ ۱۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;10 Afghanis - افغانۍ ۱۰ - [[Xardinos de Paghman]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''20 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Marrón
| align=&quot;left&quot; |140 x 58 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 - افغانۍ ۲۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;20 Afghanis - افغانۍ ۲۰ - Palaciu del rei Arg - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''50 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Verde
| align=&quot;left&quot; |144 x 60 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 - افغانۍ ۵۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;50 Afghanis - افغانۍ ۵۰ - Carretera de [[Peshawar]] a [[Kabul]] travesando'l [[Hindu Kush]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''100 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Violeta 
| align=&quot;left&quot; |148 x 62 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 - افغانۍ ۱۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;100 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''500 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Azul
| align=&quot;left&quot; |152 x 64 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 - افغانۍ ۵۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;500 Afghanis - افغانۍ ۵۰۰ - Arcu de Bost - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
| 
| 
| align=&quot;left&quot; |'''1000 Afganis'''
| align=&quot;left&quot; |Naranxa 
| align=&quot;left&quot; |156 x 66 mm
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 - افغانۍ ۱۰۰۰ - Emblema del Bancu d'Afganistán - د افغانستان بانک&lt;/small&gt;
| align=&quot;left&quot; |&lt;small&gt;1000 Afghanis - افغانۍ ۱۰۰۰ - Balta d'[[Ahmed Sah Abdali]] - Da Afghanistan Bank&lt;/small&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{traducíu ref|en|Afghan afghani}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070307102844/http://aes.iupui.edu/rwise/countries/afghanistan.html Billetes]
* [http://worldcoingallery.com/countries/Afghan_all.html Monedes en Don's World Coin Gallery]
* [http://www.inversionesforex.org/2013/04/afghani-afganistanu-afa-o-afn.html Historia del Afghani]

{{Enllaces a tases de cambéu|AFN}}


{{Tradubot|Afgani afgano}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monedes d'Afganistán]]
[[Categoría:Monedes circulantes d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>tntu3vlfltvsvmfh6zrik3houtjyif5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Da Afghanistan Bank</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127940</id>
    <revision>
      <id>3703107</id>
      <parentid>2886395</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3124" xml:space="preserve">{{Organización}}
'''Da Afghanistan Bank''' ({{Lang-ps|''دافغانستان بانک''}}; [[Persa darí|Persa]]: ''بانک مرکزی افغانستان'' ) ye'l [[bancu central]] d'[[Afganistán]]. Regula toles operaciones bancariu y monetariu d'Afganistán. El bancu anguaño tien 47 sucursales en tol país, cinco d'elles en [[Kabul]], onde s'atopa la sede central.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.dab.gov.af/|títulu=The Afghanistan Bank|editorial=Da Afghanistan Bank|autor=Da Afghanistan Bank}}&lt;/ref&gt; Khalil Sediq ye'l so actual gobernador, dende'l 13 de xunetu de 2015.&lt;ref&gt;http://www.reuters.com/article/us-afghanistan-centralbank-idUSKBN0TD1BJ20151124&lt;/ref&gt;

Da Afghanistan Bank (DAB) ye un bancu de propiedá estatal d'Afganistán, que se creó en 1939.

El sellu del bancu cunta con una moneda de la dómina d'[[Eucrátides I|Eucratides I]].

DAB ye activu nel desenvolvimientu de polítiques pa promover la [[inclusión financiera]] y un miembru de l'Alianza pa la Inclusión Financiera.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.afi-global.org/about-afi/members|títulu=AFI members|editorial=AFI Global|fecha=10 d'ochobre de 2011|fechaaccesu=23 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120220141606/http://www.afi-global.org/about-afi/members|fechaarchivu=20 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Misión ==
Tarea básiques de DAB son: 
* Formular, aprobar y executar la política monetaria d'Afganistán.
* Tener y xestionar les reserves oficiales de divises d'Afganistán.
* Impresión y emisión de billetes y monedes.
* Actuar como bancu y asesor, y como axente fiscal del Estáu.
* Autorizar, regular y supervisar a los bancos, axentes de cambéu de divises, provisores de servicios de pagu, operadores de sistemes de pagu, servicios d'inversión, tresferencia de valores a los operadores del sistema.
* Establecer, caltener y promover la solidez y eficiencia de los sistemes de pagos, pa les tresferencies de títulos valores emitíos pol Estáu o DAB, y compensación y lliquidación de les transaiciones de pagu y transaiciones en dichos valores.
* Aceptar solicitúes de [http://www.aisa.org.af/licensing_procedur/ForeignBankAgencyLicense.pdf bancos estranxeros] que deseyen operar n'Afganistán.

== Comité executivu ==
El conseyu d'alministración en DAB consta de:&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Members of Supreme Council|autor=http://www.dab.gov.af/|editorial=PUBLISHER|url=http://www.dab.gov.af/board-of-directors.php}}&lt;/ref&gt;
* Khalil Sediq – Gobernador y Presidente del Comité executivu, Conseyu de Supervisión y Conseyu d'Alministración
* Afzal Khan Hadawal – Subgobernador y Vice Presidente del Comité executivu, Conseyu de Supervisión y Conseyu d'Alministración
* Dr. Abdul Ghani Ghawasi
* Narges Nehan
* Dr. Shah Mohammad Mehrabi

== Ver tamién ==
* [[Afgani afganistanu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.dab.gov.af/ Da Afganistán Bancu]


{{Tradubot|Da Afghanistan Bank}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bancos centrales d'Asia|Afganistán]]
[[Categoría:Autoridaes de regulación financiera]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>d8w727sq3z2z3ylkt6bumchaaeifv9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu durrani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128091</id>
    <revision>
      <id>3703033</id>
      <parentid>3666839</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19282" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د درانیانو واکمني - ''D-durāniyānu''
|nome_completu = Imperiu durrani
|p1 = Dinastía Afshárida
|bandera_p1 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|p3 = Imperiu maratha
|bandera_p3 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s1 = Reinu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1880–1901).svg
|s2 = Imperiu maratha
|bandera_s2 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s3 = Reinu Sij
|bandera_s3 = Punjab flag.svg
|s4 = Compañía Británica de les Indies Orientales
|bandera_s4 = Flag of the British East India Company (1801).svg
|imaxe_bandera =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghan-DurrArms.jpg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa =Durrani Empire 1747 1862 AD.png
|aclaración_mapa = 
|capital = [[Kandahar]] (primer)&lt;br /&gt;[[Kabul]] (segunda, capital de branu)&lt;br /&gt;[[Peshawar]] (segunda, capital d'iviernu)
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]]&lt;br /&gt;[[Dari]]&lt;br /&gt;[[idioma indostánicu|Indostánicu (urdu)]]
|relixón = [[Islam]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]]
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Sah]]
|líder1 = [[Ahmad Shah Durrani]]
|añu_líder1 = [[1747]]-[[1772]]
|líder2 = [[Timur Shah Durrani]]
|añu_líder2 = 1772-[[1793]]
|líder3 = [[Zaman Shah Durrani]]
|añu_líder3 = 1793-[[1801]]
|líder4 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder4 = 1801-[[1803]]
|líder5 = [[Shuja Shah Durrani]]
|añu_líder5 = 1803-[[1809]]
|líder6 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder6 = 1809-[[1818]]
|líder7 = [[Ali Shah Durrani]]
|añu_líder7 = 1818-[[1819]]
|líder8 = [[Ayub Shah Durrani]]
|añu_líder8 = 1819-[[1823]]
|yera = [[Califatos]]
|eventu1 = 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_anterior1 = 
|fecha_eventu_anterior1 = 
|añu_eventu_anterior1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu = 1747
|añu_eventu1 = 
|eventu2 = 
|fecha_eventu2 = 
|añu_eventu2 = 
|eventu3 = 
|añu_eventu3 = 
|fecha_eventu3 = 
|eventu4 = 
|añu_eventu4 = 
|fecha_eventu4 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin = 1826
|eventu_posterior1 = 
|fecha_eventu_posterior1 = 
|añu_posterior1 = 
|moneda = [[Rupia afgana|Rupia]]
}}
Conozse como '''Imperiu durrani''' o '''Imperiu afganu'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire |títulu=Last Afghan empire |fechaaccesu=25 d'agostu de 2010 |obra=[[Louis Dupree (professor)|Louis Dupree]], [[Nancy Hatch Dupree]] and others |editorial=[[Encyclopædia Britannica]] |añu=2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |títulu=Afghanistan (Archived) |fechaaccesu=21 de marzu de 2010 |obra=John Ford Shroder |editorial=[[University of Nebraska]] |añu=2010 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/5kwDUj6WJ?url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt; (oficialmente '''Reinu d'Afganistán''')&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; a un [[estáu]] [[monarquía|monárquicu]] rexíu pola [[dinastía]] d'[[Ahmed Sah Abdali]] y los sos descendientes dende [[1747]] hasta [[1823]].&lt;ref&gt;Ente 1823 y 1826 el país atópase na anarquía hasta [[Reinu d'Afganistán|la so reorganización]].&lt;/ref&gt; Esta familia pertenecía a los ''Sadozai'' de la tribu de los ''Abdali'' o ''Durrani'', siendo los segundos gobernantes [[etnia paxta|paxtos]] del [[Kandahar]], Afganistán. Esti imperiu incluyía los modernos [[Afganistán]], [[Paquistán]] y parte del este d'[[Irán]] y del oeste de la [[India]]. 

Foi sol lideralgu de Ahmad Sah que la nación afgana empezó a tomar forma tres sieglos de fragmentación y esplotación. Inclusive antes de la muerte de [[Nadir Sah]] de [[Persia]], les tribus afganistanes tuvieren creciendo y volviéndose más fuertes, empezando a aprovechase del poder menguante de los sos distantes gobernantes.

== Ahmed Sah Durrani ([[1747]]-[[1772]]) ==

{{AP|Ahmed Sah Abdali}}
[[Ficheru:Portrait miniature of Ahmad Shah Durrani.jpg|200px|thumb|Ahmad Sah Durrani.]]
El gobiernu de Nadir Sah terminó en xunu de [[1747]], añu en que foi asesináu. El magnicidiu pudo ser entamáu pol so sobrín Ali Qoli, anque nun hai abonda evidencia que sofite esta teoría, pero tantu si esto ye ciertu como non, lo que se sabe ye que los xefes afganos axuntáronse daqué más tarde esi mesmu añu cerca de Kandahar, onde llevaron a cabu una [[Loya yirga]] pa escoyer un nuevu xefe pa les tribus abdalíes. Ahmad Durrani foi escoyíu [[Xa]] pa liderar, a pesar de ser más nuevu qu'otros aspirantes. Ahmad tenía dellos factores primordiales al so favor:

* Yera un descendiente direutu de Sado, fundador del clan de los sadozai, la tribu más prominente ente los pueblos paxtos d'aquel tiempu.
* Yera indiscutiblemente un líder carismáticu y un esperimentáu guerreru que tenía a la so disposición una fuercia entrenada y móvil de dellos miles d'homes a caballu.
* Tenía una parte substancial de l'ayalga de Nadir Sah.

Unu de los primeros actos de Ahmad Sah como xefe foi adoptar el títulu ''Durr-i-Durrani'' (“perlla de perlles” o “perlla de la edá”). El nome pudo surdir, como dalgunos alieguen, d'un suañu que tuvo Ahmad Sah, o como afirmen otros, de los pendientes de perlla usaos pola guardia real de Nadir Sah. Los ''paxtos abdalíes'' fueron conocíos dempués de la eleición col nome de Durrani.

=== Primeres victories ===

Ahmad Sah empezó'l so gobiernu conquistando [[Ġaznī (ciudá)|Ġaznī]] de manes de los [[ghilzai]]s, y arrampuñando [[Kabul]] al gobiernu llocal. En [[1749]], l'[[Imperiu mogol|emperador mogol]] foi inducíu a vence-y les rexones de [[Sind]], [[Panyab]] y la ribera occidental del [[ríu Indo]] pa salvar la so capital, [[Delhi]], d'un ataque afganu. Ganando una gran territoriu al este ensin llucha, Ahmad Sah dirixir al oeste pa tomar la rexón d'[[Herāt (provincia)|Herāt]], gobernada pol nietu de Nadir Sah, el sah Rukh. Herāt cayó en manes de Ahmad tres un añu de sitiu y un sangrientu conflictu, al igual de [[Mashhad]] (nel actual [[Irán]]). Dempués unvió al exércitu pa someter les árees del norte de los montes del [[Hindu Kush]]. El poderosu exércitu de Ahmad apoderó les tribus de [[Turkmenistán|turcomanos]], [[Uzbecu (etnia)|ubekos]], [[Taxiquistán|taxiquistaninos]] y [[hazaras]] qu'habitaben el norte d'Afganistán. Invadió hasta cuatro veces l'Imperiu mogol, consolidando'l so control sobre'l Panyab y la rexón de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]]. A principios de [[1757]] escaló Delhi, pero dexó que la dinastía mogol caltuviera un control nominal mientres reconociera la soberanía de Ahmad Sah sobre Panyab, Sind, y Caxmir. Ahmad dexó al so segundu fíu, Timur, pa salvaguardar los sos intereses y tornó a Afganistán.

=== Batalla de Pânipat ===
El poder del Imperiu mogol sobre'l norte de la India empezó a tornar dende'l reináu d'[[Aurangzeb]], que morrió en [[1707]]; los [[Confederación Maratha|marathas]], quien yá controlaben gran parte de la India occidental y central dende la so capital en [[Puni]], primíen p'ampliar la área sol so control. Dempués de que Ahmad Sah escalara la capital mogola y retirárase col [[botín de guerra|botín]], los marathas enllenaron el vacíu de poder, ente que nel Panyab, los [[Sikhismo|sijs]] remanecíen como una potente fuercia. De regresu en Kandahar en [[1757]], Ahmad viose forzáu a volver a la India pa faer frente a los terribles ataques de la Confederación Maratha, que espulsara a Timur de la India.

Ahmad Sah declaró una [[Yihad]] ([[guerra santa]] [[Islam|islámica]]) contra los marathas. Los guerreros de delles tribus paxtes, lo mesmo que de otres tribus tales como los [[Beluchistán|beluchis]], los taxiquistaninos, y los musulmanes de la India, contestaron a la so llamada.

Les primeres escaramuzas terminaron cola victoria de los afganos, y en [[1759]] Ahamd y el so exércitu habíen alcanzáu [[Lahore]] y taben preparaos pa enfrentase a los marathas. En [[1760]] los marathas yá axuntaren un gran exércitu, que probablemente entepasaba en númberu a les fuercies de Ahmad Sah. Una vegada más Pânipat convertir nel escenariu d'una confrontación ente dos competidores qu'engardíen pol control del norte de la India; la [[tercer batalla de Pânipat]] (xineru de [[1761]]), llibrada ente los exércitos musulmán ya hindú, qu'algamaben la cifra de más de 100.000 [[soldáu|soldaos]] cada unu, foi llibrada a lo llargo d'un frente de dolce [[quilómetru|quilómetros]]. A pesar de la decisiva derrota de los marathas, lo que pudo ser un control pacíficu de Ahmad Sah sobre los sos dominios foi atayáu por otros desafíos.

=== Cayente ===
[[Ficheru:Goldentemple (83).JPG|thumb|200px|El [[Templu d'Oru]], en Amritsar.]]
La victoria consiguida en Pânipat foi'l puntu de poder más altu de Ahamd Sah y de los afganos: el so Imperiu durrani yera unu de los imperios islámicos más grandes del mundu d'aquel tiempu. Sicasí, antes de la so muerte l'imperiu empezó a esbaratase. A finales de [[1761]], los sijs recuperaren poder y tomáu el control de gran parte del Panyab, en [[1762]], Ahmad Sah crució Afganistán per sesta vegada p'apoderalos. Asaltó Lahore y dempués de tomar la ciudá santa d'[[Amritsar]], masacró a mamplén d'habitantes sijs, destruyendo los sos templos y profanando los sos llugares santos con sangre de [[vaca]]. Dos años dempués los sijs remontáronse otra vegada. Ahmad Sah intentó delles vegaes más apoderalos permanentemente, pero falló. A la so muerte perdiera tou control sobre'l Panyab, que pasó a manes de los sijs, que caltuvieron el dominiu de la zona hasta la so derrota frente a los [[Imperiu británicu|británicos]] mientres la primer guerra anglu-Sij, en [[1846]].

Ahmad Sah tamién fixo frente a otres rebeliones nel norte, y apautó col emir uzbecu de [[Emiratu de Bujará|Bujará]] que'l ríu [[Amu Daria]] convertir na frontera ente les sos tierres. 

En [[1772]] Ahmad Sah retirar al so llar nos montes del este de Kandahar, onde morrió. Trunfara nel so intentu de permediar les aliances y les hostilidaes tribales, y en torgar rebeliones. Ganó la reconocencia como ''Ahmad Sah Baba'', Padre d'Afganistán.

=== Forxa d'una nación ===

Na dómina de Ahmad Sah, los paxtos incluyíen munchos grupos que los sos oríxenes yeren escuros; créese que dalgunos baxaben d'antigües tribus [[Raza aria|aries]], pero otros, tales como los ghilzais, pudieron entemecese con [[pueblos túrquicos|turcos]], ente que grupos como los durrani asimilárense abondo a los perses por cuenta de los sos contactos colos taxiquistaninos. Toos teníen de mancomún la so llingua paxta y la creencia n'ancestros comunes, que los xunía n'ocasiones. Al este, los waziris y los sos parientes cercanos, los mahsudes, vivieren nes faldes de les [[montes de Sulaiman]] dende'l [[sieglu XIV]]. A finales del [[sieglu XVI]], cuando asocedieron les últimes invasiones turcu-[[Mongol (etnia)|mongoles]], tribus tales como los shinwaris, yusufzais y mohmandas treslladárense dende'l valle del [[ríu Kabul]] a les planicies del oeste, norte y nordeste de [[Peshawar]] y los afridis estableciérense nes llombes y montes al sur del [[Pasu Khyber]], que güei día coneuta [[Paquistán]] con Afganistán. A finales del [[sieglu XVIII]], los durranis ocuparen la rexón al oeste y al norte de Kandahar y llegaren hasta [[Quetta]], en [[Baluchistán]].

== Llinaxe sadozai ==

El socesores de Ahmad Sah gobernaron tan ineptamente y crearon tal malestar que nel plazu de cincuenta años l'Imperiu durrani llegó a la so final y Afganistán cayó nuna [[guerra civil]]. Mientres esi mediu sieglu, Afganistán perdió gran parte del territoriu conquistáu por Ahmad Sah. En [[1818]] los gobernantes sadozai qu'asocedieron a Ahmad controlaben pocu más que Kabul y el territoriu circundante nun [[Radio (xeometría)|radio]] de 160 quilómetros, y non yá perdieron los territorios periféricos, sinón que tamién ayenaron otres tribus y llinaxes contra los paxtos durrani.

=== Timur Sah ([[1772]]-[[1793]]) ===

A Ahmad asocedió-y el so fíu Timur, quien fuera encargáu d'alministrar les conquistes del so padre nel norte d'India y foi espulsáu polos marathas. Dempués de la muerte de Ahmad Sah, el xefes durrani aceptaron el so accesu al poder, pero la mayor parte del so reináu escurrió metanes una guerra civil y una rebelión constante. Timur Sah demostró ser un gobernante ineficaz, mientres que'l so reináu l'Imperiu durrani empezó a desmoronarse, ya inclusive se vio forzáu a treslladar la capital dende Kandahar a Kabul por cuenta de la insurrección. Tuvo venticuatro fíos, dellos de los cualos convirtiéronse en gobernantes de los territorios durrani, y morrió en 1793, siendo asocedíu pol so quintu fíu, Zaman.

=== Zaman Sah ([[1793]]-[[1801]]) ===
[[Ficheru:Bahlol Bajig visits a village shura in Panjshir.jpg|200px|thumb|Asamblea de notables afganos.]]
Dempués de la muerte de Timur Sah, trés de los sos fíos, los gobernadores de Kandahar, Herāt y Kabul, enfrentar pola socesión. Zaman, gobernador de Kabul, venció na disputa gracies a controlar la capital, y convirtióse en sah a la edá de ventitrés años. Munchos de los sos hermanascos fueron encarcelaos a la so llegada a la capital, irónicamente col propósitu d'asistir a una asamblea pa escoyer un nuevu sah. Los enfrentamientos ente los descendientes de Timur que ximelgaron Afganistán, tamién apurrieron la sida pa la intervención de fuercies estranxeres.

Los esfuercios de los herederos sadozai de Timur pa imponer una verdadera monarquía a les airaes tribus paxtes, y los sos esfuercios de gobernar absolutamente y ensin el conseyu d'otros líderes tribales fueron un fracasu. Los sijs fueron particularmente problemáticos y dempués de dellos intentos fracasaos pa sometelos, Zaman Sah cometió la equivocación de designar a un poderosu y mozu xefe sij, Ranjit Singh, como'l so gobernador nel [[Panyab]]. Esti guerreru convirtióse más tarde nun implacable enemigu de los reis paxtos d'Afganistán.

La cayida de Zaman foi desencadenada poles sos tentatives de consolidar el poder. Anque consiguió'l [[tronu]] gracies al sofitu del xefe de los barakzais, llueu empezó a destituyir a líderes barakzai de puestos de poder y a reemplazalos con homes del so propiu llinaxe, los sadozai. Esti trastornó el delicáu equilibriu de la política tribal durrani que Ahmad Sah estableciera, y afaló a Painda Jan y otru xefes durrani a entamar la cayida del sah. Afayada la conxura, Painda Jan y el xefes de los clanes durrani, nurzai y alizai fueron executaos, al igual que'l xefe del clan de los qizilbash. El fíu del [[Jan (títulu)|Jan]] fuxó a [[Irán]] y prometió l'ayuda substancial de los sos siguidores baraksai a un rival de Zaman, el so hermanu mayor Mahmud. Los clanes de los xefes que Zaman executara tomaron Kandahar ensin derramamiento de sangre.

=== Primer reináu de Mahmud Sah ([[1801]]-[[1803]]) ===

El derrocamientu de Zaman Sah en 1801 nun foi'l final de la guerra civil n'Afganistán, sinón el principiu d'otra de mayor violencia. El primer reináu de Mahmud Sah duró solamente dos años primero que Shuja lo substituyera.

=== Shuja Sah ([[1803]]-[[1809]]) ===
[[Ficheru:Shuja Shah Durrani.jpg|180px|thumb|Shuja Sah.]]
Shuja yera otru de los fíos de Timur Sah, que gobernó solamente seis años. El [[7 de xunu]] de 1809, Shuja robló un [[tratáu]] colos británicos, qu'incluyía una [[clausa]] indicando qu'Afganistán s'opondría al pasu de tropes estranxeres al traviés de los sos territorios. Esti alcuerdu, el primer pactu afganu con una [[Europa|potencia europea]], axustaba una aición conxunta en casu d'una agresión [[Francia|francu]]-[[Persia|persa]] contra dominios afganos o británicos. Namái delles selmanes dempués de roblar l'alcuerdu, Shuja Sah foi depuestu pol so predecesor, Mahmud. Muncho más alantre, los británicos lo reinstalaron, gobernando mientres [[1839]] y [[1842]]. Dos de los sos fíos tamién gobernaron por un curtiu periodu en [[1842]].

=== Segundu reináu de Mahmud Sah ([[1809]]-[[1818]]) ===

El segundu reináu de Mahmud Sah duró nueve años. Mahmud provocó'l distanciamientu de los barakzai, especialmente de Fateh Jan, el fíu de Painda Jan, quien foi deteníu y cegáu. L'hermanu menor de Fateh Jan, Dost Mohammad Jan, tomó vengación: Mahmud foi quitáu de toles sos posesiones sacante [[Herāt (provincia)|Herāt]], el restu de los sos dominios fueron estremaos ente los hermanos de Fateh Jan, quedándose Dost Mohammad con Ghazni, al cual amestó en [[1826]] Kabul, la más rica de les provincies afganistanes.

=== Ali Sah ([[1818]]-[[1819]]) ===
Image:Sher Ali Khan with Cd Charles Chamberlain and Sir Richard F. Pollock.jpg
Ali yera otru fíu de Timur Sah. Llogró'l poder por un curtiu periodu, ayudáu polos británicu.

=== Ayub Sah ([[1819]]-[[1823]]) ===

Ayub yera otru de los fíos de Timur Sah, y depunxo al so hermanascu Ali Sah. Ayub Sah foi depuestu y probablemente asesináu en 1823. Foi l'últimu Sah de la familia sadozai.

== Fin de la hexemonía durrani ==

A partir de 1818 y hasta la conquista de Kabul por Dost Mohammad en 1826, el caos reinó nos territorios del que fuera l'imperiu de Ahmad Sah Durrani, mientres dellos de los fíos de Painda Jan lluchaben ente sigo pa consiguir el poder. Afganistán dexó d'esistir como nación, desintegrándose mientres un curtiu periodu nun mosaicu de pequeños reinos.

== Fuentes ==

=== Referencies ===

{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

* {{cita llibru|autor= Saikal, Amin|títulu=Modern Afghanistan: A History Of Struggle And Survival |añu=2004 |id=ISBN 1-85043-437-9| editorial = I.B. Tauris}}
* {{cita llibru|autor= Littlefield, David|títulu= The Islamic Near East and North Africa|añu= 1977|id=ISBN 0-87287-159-2| editorial = Libraries Unlimited Incorporated}}
* {{cita llibru|autor= Passman Tate, George|títulu= The Kingdom of Afghanistan|añu= 2001|id=ISBN 81-206-1586-7| editorial = Asian Educational Services}}
*{{cita llibru|autor= Gomà, Daniel|títulu= Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganu a la cayida del réxime talibán|añu= 2011|id=ISBN 978-84-475-3484-5| editorial = Publicaciones de la Universidá de Barcelona}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Durrani Empire|Imperiu durrani}}
* {{cita web|autor = |añu =2007 |url =http://www.britannica.com/eb/article-21396/Afghanistan |títulu =Afghanistan, The Durrani dynasty |obra = Encyclopædia Britannica Online|fechaaccesu = 08, 10| añoacceso = 2007| idioma = inglés}}


{{Tradubot|Imperio durrani}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1747]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1826]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia|Durrani]]
[[Categoría:Estaos sumíos del Sudeste Asiáticu]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Historia contemporánea d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia de Paquistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>g4ud57m0m1w3hzx1gk0ehxxkgtjjqfn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703112</id>
      <parentid>3703033</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19307" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د درانیانو واکمني - ''D-durāniyānu''
|nome_completu = Imperiu durrani
|p1 = Dinastía Afshárida
|bandera_p1 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|p3 = Imperiu maratha
|bandera_p3 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s1 = Reinu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1880–1901).svg
|s2 = Imperiu maratha
|bandera_s2 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s3 = Reinu Sij
|bandera_s3 = Punjab flag.svg
|s4 = Compañía Británica de les Indies Orientales
|bandera_s4 = Flag of the British East India Company (1801).svg
|imaxe_bandera =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghan-DurrArms.jpg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa =Durrani Empire 1747 1862 AD.png
|aclaración_mapa = 
|capital = [[Kandahar]] (primer)&lt;br /&gt;[[Kabul]] (segunda, capital de branu)&lt;br /&gt;[[Peshawar]] (segunda, capital d'iviernu)
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]]&lt;br /&gt;[[Dari]]&lt;br /&gt;[[idioma indostánicu|Indostánicu (urdu)]]
|relixón = [[Islam]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]]
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Sah]]
|líder1 = [[Ahmad Shah Durrani]]
|añu_líder1 = [[1747]]-[[1772]]
|líder2 = [[Timur Shah Durrani]]
|añu_líder2 = 1772-[[1793]]
|líder3 = [[Zaman Shah Durrani]]
|añu_líder3 = 1793-[[1801]]
|líder4 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder4 = 1801-[[1803]]
|líder5 = [[Shuja Shah Durrani]]
|añu_líder5 = 1803-[[1809]]
|líder6 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder6 = 1809-[[1818]]
|líder7 = [[Ali Shah Durrani]]
|añu_líder7 = 1818-[[1819]]
|líder8 = [[Ayub Shah Durrani]]
|añu_líder8 = 1819-[[1823]]
|yera = [[Califatos]]
|eventu1 = 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_anterior1 = 
|fecha_eventu_anterior1 = 
|añu_eventu_anterior1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu = 1747
|añu_eventu1 = 
|eventu2 = 
|fecha_eventu2 = 
|añu_eventu2 = 
|eventu3 = 
|añu_eventu3 = 
|fecha_eventu3 = 
|eventu4 = 
|añu_eventu4 = 
|fecha_eventu4 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin = 1826
|eventu_posterior1 = 
|fecha_eventu_posterior1 = 
|añu_posterior1 = 
|moneda = [[Rupia afgana|Rupia]]
}}
Conozse como '''Imperiu durrani''' o '''Imperiu afganu'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire |títulu=Last Afghan empire |fechaaccesu=25 d'agostu de 2010 |obra=[[Louis Dupree (professor)|Louis Dupree]], [[Nancy Hatch Dupree]] and others |editorial=[[Encyclopædia Britannica]] |añu=2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |títulu=Afghanistan (Archived) |fechaaccesu=21 de marzu de 2010 |obra=John Ford Shroder |editorial=[[University of Nebraska]] |añu=2010 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/5kwDUj6WJ?url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt; (oficialmente '''Reinu d'Afganistán''')&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; a un [[estáu]] [[monarquía|monárquicu]] rexíu pola [[dinastía]] d'[[Ahmed Sah Abdali]] y los sos descendientes dende [[1747]] hasta [[1823]].&lt;ref&gt;Ente 1823 y 1826 el país atópase na anarquía hasta [[Reinu d'Afganistán|la so reorganización]].&lt;/ref&gt; Esta familia pertenecía a los ''Sadozai'' de la tribu de los ''Abdali'' o ''Durrani'', siendo los segundos gobernantes [[etnia paxta|paxtos]] del [[Kandahar]], Afganistán. Esti imperiu incluyía los modernos [[Afganistán]], [[Paquistán]] y parte del este d'[[Irán]] y del oeste de la [[India]]. 

Foi sol lideralgu de Ahmad Sah que la nación afgana empezó a tomar forma tres sieglos de fragmentación y esplotación. Inclusive antes de la muerte de [[Nadir Sah]] de [[Persia]], les tribus afganistanes tuvieren creciendo y volviéndose más fuertes, empezando a aprovechase del poder menguante de los sos distantes gobernantes.

== Ahmed Sah Durrani ([[1747]]-[[1772]]) ==

{{AP|Ahmed Sah Abdali}}
[[Ficheru:Portrait miniature of Ahmad Shah Durrani.jpg|200px|thumb|Ahmad Sah Durrani.]]
El gobiernu de Nadir Sah terminó en xunu de [[1747]], añu en que foi asesináu. El magnicidiu pudo ser entamáu pol so sobrín Ali Qoli, anque nun hai abonda evidencia que sofite esta teoría, pero tantu si esto ye ciertu como non, lo que se sabe ye que los xefes afganistanos axuntáronse daqué más tarde esi mesmu añu cerca de Kandahar, onde llevaron a cabu una [[Loya yirga]] pa escoyer un nuevu xefe pa les tribus abdalíes. Ahmad Durrani foi escoyíu [[Xa]] pa liderar, a pesar de ser más nuevu qu'otros aspirantes. Ahmad tenía dellos factores primordiales al so favor:

* Yera un descendiente direutu de Sado, fundador del clan de los sadozai, la tribu más prominente ente los pueblos paxtos d'aquel tiempu.
* Yera indiscutiblemente un líder carismáticu y un esperimentáu guerreru que tenía a la so disposición una fuercia entrenada y móvil de dellos miles d'homes a caballu.
* Tenía una parte substancial de l'ayalga de Nadir Sah.

Unu de los primeros actos de Ahmad Sah como xefe foi adoptar el títulu ''Durr-i-Durrani'' (“perlla de perlles” o “perlla de la edá”). El nome pudo surdir, como dalgunos alieguen, d'un suañu que tuvo Ahmad Sah, o como afirmen otros, de los pendientes de perlla usaos pola guardia real de Nadir Sah. Los ''paxtos abdalíes'' fueron conocíos dempués de la eleición col nome de Durrani.

=== Primeres victories ===

Ahmad Sah empezó'l so gobiernu conquistando [[Ġaznī (ciudá)|Ġaznī]] de manes de los [[ghilzai]]s, y arrampuñando [[Kabul]] al gobiernu llocal. En [[1749]], l'[[Imperiu mogol|emperador mogol]] foi inducíu a vence-y les rexones de [[Sind]], [[Panyab]] y la ribera occidental del [[ríu Indo]] pa salvar la so capital, [[Delhi]], d'un ataque afganu. Ganando una gran territoriu al este ensin llucha, Ahmad Sah dirixir al oeste pa tomar la rexón d'[[Herāt (provincia)|Herāt]], gobernada pol nietu de Nadir Sah, el sah Rukh. Herāt cayó en manes de Ahmad tres un añu de sitiu y un sangrientu conflictu, al igual de [[Mashhad]] (nel actual [[Irán]]). Dempués unvió al exércitu pa someter les árees del norte de los montes del [[Hindu Kush]]. El poderosu exércitu de Ahmad apoderó les tribus de [[Turkmenistán|turcomanos]], [[Uzbecu (etnia)|ubekos]], [[Taxiquistán|taxiquistaninos]] y [[hazaras]] qu'habitaben el norte d'Afganistán. Invadió hasta cuatro veces l'Imperiu mogol, consolidando'l so control sobre'l Panyab y la rexón de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]]. A principios de [[1757]] escaló Delhi, pero dexó que la dinastía mogol caltuviera un control nominal mientres reconociera la soberanía de Ahmad Sah sobre Panyab, Sind, y Caxmir. Ahmad dexó al so segundu fíu, Timur, pa salvaguardar los sos intereses y tornó a Afganistán.

=== Batalla de Pânipat ===
El poder del Imperiu mogol sobre'l norte de la India empezó a tornar dende'l reináu d'[[Aurangzeb]], que morrió en [[1707]]; los [[Confederación Maratha|marathas]], quien yá controlaben gran parte de la India occidental y central dende la so capital en [[Puni]], primíen p'ampliar la área sol so control. Dempués de que Ahmad Sah escalara la capital mogola y retirárase col [[botín de guerra|botín]], los marathas enllenaron el vacíu de poder, ente que nel Panyab, los [[Sikhismo|sijs]] remanecíen como una potente fuercia. De regresu en Kandahar en [[1757]], Ahmad viose forzáu a volver a la India pa faer frente a los terribles ataques de la Confederación Maratha, que espulsara a Timur de la India.

Ahmad Sah declaró una [[Yihad]] ([[guerra santa]] [[Islam|islámica]]) contra los marathas. Los guerreros de delles tribus paxtes, lo mesmo que de otres tribus tales como los [[Beluchistán|beluchis]], los taxiquistaninos, y los musulmanes de la India, contestaron a la so llamada.

Les primeres escaramuzas terminaron cola victoria de los afganistanos, y en [[1759]] Ahamd y el so exércitu habíen alcanzáu [[Lahore]] y taben preparaos pa enfrentase a los marathas. En [[1760]] los marathas yá axuntaren un gran exércitu, que probablemente entepasaba en númberu a les fuercies de Ahmad Sah. Una vegada más Pânipat convertir nel escenariu d'una confrontación ente dos competidores qu'engardíen pol control del norte de la India; la [[tercer batalla de Pânipat]] (xineru de [[1761]]), llibrada ente los exércitos musulmán ya hindú, qu'algamaben la cifra de más de 100.000 [[soldáu|soldaos]] cada unu, foi llibrada a lo llargo d'un frente de dolce [[quilómetru|quilómetros]]. A pesar de la decisiva derrota de los marathas, lo que pudo ser un control pacíficu de Ahmad Sah sobre los sos dominios foi atayáu por otros desafíos.

=== Cayente ===
[[Ficheru:Goldentemple (83).JPG|thumb|200px|El [[Templu d'Oru]], en Amritsar.]]
La victoria consiguida en Pânipat foi'l puntu de poder más altu de Ahamd Sah y de los afganistanos: el so Imperiu durrani yera unu de los imperios islámicos más grandes del mundu d'aquel tiempu. Sicasí, antes de la so muerte l'imperiu empezó a esbaratase. A finales de [[1761]], los sijs recuperaren poder y tomáu el control de gran parte del Panyab, en [[1762]], Ahmad Sah crució Afganistán per sesta vegada p'apoderalos. Asaltó Lahore y dempués de tomar la ciudá santa d'[[Amritsar]], masacró a mamplén d'habitantes sijs, destruyendo los sos templos y profanando los sos llugares santos con sangre de [[vaca]]. Dos años dempués los sijs remontáronse otra vegada. Ahmad Sah intentó delles vegaes más apoderalos permanentemente, pero falló. A la so muerte perdiera tou control sobre'l Panyab, que pasó a manes de los sijs, que caltuvieron el dominiu de la zona hasta la so derrota frente a los [[Imperiu británicu|británicos]] mientres la primer guerra anglu-Sij, en [[1846]].

Ahmad Sah tamién fixo frente a otres rebeliones nel norte, y apautó col emir uzbecu de [[Emiratu de Bujará|Bujará]] que'l ríu [[Amu Daria]] convertir na frontera ente les sos tierres. 

En [[1772]] Ahmad Sah retirar al so llar nos montes del este de Kandahar, onde morrió. Trunfara nel so intentu de permediar les aliances y les hostilidaes tribales, y en torgar rebeliones. Ganó la reconocencia como ''Ahmad Sah Baba'', Padre d'Afganistán.

=== Forxa d'una nación ===

Na dómina de Ahmad Sah, los paxtos incluyíen munchos grupos que los sos oríxenes yeren escuros; créese que dalgunos baxaben d'antigües tribus [[Raza aria|aries]], pero otros, tales como los ghilzais, pudieron entemecese con [[pueblos túrquicos|turcos]], ente que grupos como los durrani asimilárense abondo a los perses por cuenta de los sos contactos colos taxiquistaninos. Toos teníen de mancomún la so llingua paxta y la creencia n'ancestros comunes, que los xunía n'ocasiones. Al este, los waziris y los sos parientes cercanos, los mahsudes, vivieren nes faldes de les [[montes de Sulaiman]] dende'l [[sieglu XIV]]. A finales del [[sieglu XVI]], cuando asocedieron les últimes invasiones turcu-[[Mongol (etnia)|mongoles]], tribus tales como los shinwaris, yusufzais y mohmandas treslladárense dende'l valle del [[ríu Kabul]] a les planicies del oeste, norte y nordeste de [[Peshawar]] y los afridis estableciérense nes llombes y montes al sur del [[Pasu Khyber]], que güei día coneuta [[Paquistán]] con Afganistán. A finales del [[sieglu XVIII]], los durranis ocuparen la rexón al oeste y al norte de Kandahar y llegaren hasta [[Quetta]], en [[Baluchistán]].

== Llinaxe sadozai ==

El socesores de Ahmad Sah gobernaron tan ineptamente y crearon tal malestar que nel plazu de cincuenta años l'Imperiu durrani llegó a la so final y Afganistán cayó nuna [[guerra civil]]. Mientres esi mediu sieglu, Afganistán perdió gran parte del territoriu conquistáu por Ahmad Sah. En [[1818]] los gobernantes sadozai qu'asocedieron a Ahmad controlaben pocu más que Kabul y el territoriu circundante nun [[Radio (xeometría)|radio]] de 160 quilómetros, y non yá perdieron los territorios periféricos, sinón que tamién ayenaron otres tribus y llinaxes contra los paxtos durrani.

=== Timur Sah ([[1772]]-[[1793]]) ===

A Ahmad asocedió-y el so fíu Timur, quien fuera encargáu d'alministrar les conquistes del so padre nel norte d'India y foi espulsáu polos marathas. Dempués de la muerte de Ahmad Sah, el xefes durrani aceptaron el so accesu al poder, pero la mayor parte del so reináu escurrió metanes una guerra civil y una rebelión constante. Timur Sah demostró ser un gobernante ineficaz, mientres que'l so reináu l'Imperiu durrani empezó a desmoronarse, ya inclusive se vio forzáu a treslladar la capital dende Kandahar a Kabul por cuenta de la insurrección. Tuvo venticuatro fíos, dellos de los cualos convirtiéronse en gobernantes de los territorios durrani, y morrió en 1793, siendo asocedíu pol so quintu fíu, Zaman.

=== Zaman Sah ([[1793]]-[[1801]]) ===
[[Ficheru:Bahlol Bajig visits a village shura in Panjshir.jpg|200px|thumb|Asamblea de notables afganistanos.]]
Dempués de la muerte de Timur Sah, trés de los sos fíos, los gobernadores de Kandahar, Herāt y Kabul, enfrentar pola socesión. Zaman, gobernador de Kabul, venció na disputa gracies a controlar la capital, y convirtióse en sah a la edá de ventitrés años. Munchos de los sos hermanascos fueron encarcelaos a la so llegada a la capital, irónicamente col propósitu d'asistir a una asamblea pa escoyer un nuevu sah. Los enfrentamientos ente los descendientes de Timur que ximelgaron Afganistán, tamién apurrieron la sida pa la intervención de fuercies estranxeres.

Los esfuercios de los herederos sadozai de Timur pa imponer una verdadera monarquía a les airaes tribus paxtes, y los sos esfuercios de gobernar absolutamente y ensin el conseyu d'otros líderes tribales fueron un fracasu. Los sijs fueron particularmente problemáticos y dempués de dellos intentos fracasaos pa sometelos, Zaman Sah cometió la equivocación de designar a un poderosu y mozu xefe sij, Ranjit Singh, como'l so gobernador nel [[Panyab]]. Esti guerreru convirtióse más tarde nun implacable enemigu de los reis paxtos d'Afganistán.

La cayida de Zaman foi desencadenada poles sos tentatives de consolidar el poder. Anque consiguió'l [[tronu]] gracies al sofitu del xefe de los barakzais, llueu empezó a destituyir a líderes barakzai de puestos de poder y a reemplazalos con homes del so propiu llinaxe, los sadozai. Esti trastornó el delicáu equilibriu de la política tribal durrani que Ahmad Sah estableciera, y afaló a Painda Jan y otru xefes durrani a entamar la cayida del sah. Afayada la conxura, Painda Jan y el xefes de los clanes durrani, nurzai y alizai fueron executaos, al igual que'l xefe del clan de los qizilbash. El fíu del [[Jan (títulu)|Jan]] fuxó a [[Irán]] y prometió l'ayuda substancial de los sos siguidores baraksai a un rival de Zaman, el so hermanu mayor Mahmud. Los clanes de los xefes que Zaman executara tomaron Kandahar ensin derramamiento de sangre.

=== Primer reináu de Mahmud Sah ([[1801]]-[[1803]]) ===

El derrocamientu de Zaman Sah en 1801 nun foi'l final de la guerra civil n'Afganistán, sinón el principiu d'otra de mayor violencia. El primer reináu de Mahmud Sah duró solamente dos años primero que Shuja lo substituyera.

=== Shuja Sah ([[1803]]-[[1809]]) ===
[[Ficheru:Shuja Shah Durrani.jpg|180px|thumb|Shuja Sah.]]
Shuja yera otru de los fíos de Timur Sah, que gobernó solamente seis años. El [[7 de xunu]] de 1809, Shuja robló un [[tratáu]] colos británicos, qu'incluyía una [[clausa]] indicando qu'Afganistán s'opondría al pasu de tropes estranxeres al traviés de los sos territorios. Esti alcuerdu, el primer pactu afganu con una [[Europa|potencia europea]], axustaba una aición conxunta en casu d'una agresión [[Francia|francu]]-[[Persia|persa]] contra dominios afganistanos o británicos. Namái delles selmanes dempués de roblar l'alcuerdu, Shuja Sah foi depuestu pol so predecesor, Mahmud. Muncho más alantre, los británicos lo reinstalaron, gobernando mientres [[1839]] y [[1842]]. Dos de los sos fíos tamién gobernaron por un curtiu periodu en [[1842]].

=== Segundu reináu de Mahmud Sah ([[1809]]-[[1818]]) ===

El segundu reináu de Mahmud Sah duró nueve años. Mahmud provocó'l distanciamientu de los barakzai, especialmente de Fateh Jan, el fíu de Painda Jan, quien foi deteníu y cegáu. L'hermanu menor de Fateh Jan, Dost Mohammad Jan, tomó vengación: Mahmud foi quitáu de toles sos posesiones sacante [[Herāt (provincia)|Herāt]], el restu de los sos dominios fueron estremaos ente los hermanos de Fateh Jan, quedándose Dost Mohammad con Ghazni, al cual amestó en [[1826]] Kabul, la más rica de les provincies afganistanes.

=== Ali Sah ([[1818]]-[[1819]]) ===
Image:Sher Ali Khan with Cd Charles Chamberlain and Sir Richard F. Pollock.jpg
Ali yera otru fíu de Timur Sah. Llogró'l poder por un curtiu periodu, ayudáu polos británicu.

=== Ayub Sah ([[1819]]-[[1823]]) ===

Ayub yera otru de los fíos de Timur Sah, y depunxo al so hermanascu Ali Sah. Ayub Sah foi depuestu y probablemente asesináu en 1823. Foi l'últimu Sah de la familia sadozai.

== Fin de la hexemonía durrani ==

A partir de 1818 y hasta la conquista de Kabul por Dost Mohammad en 1826, el caos reinó nos territorios del que fuera l'imperiu de Ahmad Sah Durrani, mientres dellos de los fíos de Painda Jan lluchaben ente sigo pa consiguir el poder. Afganistán dexó d'esistir como nación, desintegrándose mientres un curtiu periodu nun mosaicu de pequeños reinos.

== Fuentes ==

=== Referencies ===

{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

* {{cita llibru|autor= Saikal, Amin|títulu=Modern Afghanistan: A History Of Struggle And Survival |añu=2004 |id=ISBN 1-85043-437-9| editorial = I.B. Tauris}}
* {{cita llibru|autor= Littlefield, David|títulu= The Islamic Near East and North Africa|añu= 1977|id=ISBN 0-87287-159-2| editorial = Libraries Unlimited Incorporated}}
* {{cita llibru|autor= Passman Tate, George|títulu= The Kingdom of Afghanistan|añu= 2001|id=ISBN 81-206-1586-7| editorial = Asian Educational Services}}
*{{cita llibru|autor= Gomà, Daniel|títulu= Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganu a la cayida del réxime talibán|añu= 2011|id=ISBN 978-84-475-3484-5| editorial = Publicaciones de la Universidá de Barcelona}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Durrani Empire|Imperiu durrani}}
* {{cita web|autor = |añu =2007 |url =http://www.britannica.com/eb/article-21396/Afghanistan |títulu =Afghanistan, The Durrani dynasty |obra = Encyclopædia Britannica Online|fechaaccesu = 08, 10| añoacceso = 2007| idioma = inglés}}


{{Tradubot|Imperio durrani}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1747]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1826]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia|Durrani]]
[[Categoría:Estaos sumíos del Sudeste Asiáticu]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Historia contemporánea d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia de Paquistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>idhoz10jjsk5qsxhw1mzp9fstbrrob2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703165</id>
      <parentid>3703112</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19327" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د درانیانو واکمني - ''D-durāniyānu''
|nome_completu = Imperiu durrani
|p1 = Dinastía Afshárida
|bandera_p1 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|p3 = Imperiu maratha
|bandera_p3 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s1 = Reinu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1880–1901).svg
|s2 = Imperiu maratha
|bandera_s2 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s3 = Reinu Sij
|bandera_s3 = Punjab flag.svg
|s4 = Compañía Británica de les Indies Orientales
|bandera_s4 = Flag of the British East India Company (1801).svg
|imaxe_bandera =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghan-DurrArms.jpg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa =Durrani Empire 1747 1862 AD.png
|aclaración_mapa = 
|capital = [[Kandahar]] (primer)&lt;br /&gt;[[Kabul]] (segunda, capital de branu)&lt;br /&gt;[[Peshawar]] (segunda, capital d'iviernu)
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]]&lt;br /&gt;[[Dari]]&lt;br /&gt;[[idioma indostánicu|Indostánicu (urdu)]]
|relixón = [[Islam]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]]
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Sah]]
|líder1 = [[Ahmad Shah Durrani]]
|añu_líder1 = [[1747]]-[[1772]]
|líder2 = [[Timur Shah Durrani]]
|añu_líder2 = 1772-[[1793]]
|líder3 = [[Zaman Shah Durrani]]
|añu_líder3 = 1793-[[1801]]
|líder4 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder4 = 1801-[[1803]]
|líder5 = [[Shuja Shah Durrani]]
|añu_líder5 = 1803-[[1809]]
|líder6 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder6 = 1809-[[1818]]
|líder7 = [[Ali Shah Durrani]]
|añu_líder7 = 1818-[[1819]]
|líder8 = [[Ayub Shah Durrani]]
|añu_líder8 = 1819-[[1823]]
|yera = [[Califatos]]
|eventu1 = 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_anterior1 = 
|fecha_eventu_anterior1 = 
|añu_eventu_anterior1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu = 1747
|añu_eventu1 = 
|eventu2 = 
|fecha_eventu2 = 
|añu_eventu2 = 
|eventu3 = 
|añu_eventu3 = 
|fecha_eventu3 = 
|eventu4 = 
|añu_eventu4 = 
|fecha_eventu4 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin = 1826
|eventu_posterior1 = 
|fecha_eventu_posterior1 = 
|añu_posterior1 = 
|moneda = [[Rupia afgana|Rupia]]
}}
Conozse como '''Imperiu durrani''' o '''Imperiu afganistanu'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire |títulu=Last Afghan empire |fechaaccesu=25 d'agostu de 2010 |obra=[[Louis Dupree (professor)|Louis Dupree]], [[Nancy Hatch Dupree]] and others |editorial=[[Encyclopædia Britannica]] |añu=2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |títulu=Afghanistan (Archived) |fechaaccesu=21 de marzu de 2010 |obra=John Ford Shroder |editorial=[[University of Nebraska]] |añu=2010 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/5kwDUj6WJ?url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt; (oficialmente '''Reinu d'Afganistán''')&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; a un [[estáu]] [[monarquía|monárquicu]] rexíu pola [[dinastía]] d'[[Ahmed Sah Abdali]] y los sos descendientes dende [[1747]] hasta [[1823]].&lt;ref&gt;Ente 1823 y 1826 el país atópase na anarquía hasta [[Reinu d'Afganistán|la so reorganización]].&lt;/ref&gt; Esta familia pertenecía a los ''Sadozai'' de la tribu de los ''Abdali'' o ''Durrani'', siendo los segundos gobernantes [[etnia paxta|paxtos]] del [[Kandahar]], Afganistán. Esti imperiu incluyía los modernos [[Afganistán]], [[Paquistán]] y parte del este d'[[Irán]] y del oeste de la [[India]]. 

Foi sol lideralgu de Ahmad Sah que la nación afgana empezó a tomar forma tres sieglos de fragmentación y esplotación. Inclusive antes de la muerte de [[Nadir Sah]] de [[Persia]], les tribus afganistanes tuvieren creciendo y volviéndose más fuertes, empezando a aprovechase del poder menguante de los sos distantes gobernantes.

== Ahmed Sah Durrani ([[1747]]-[[1772]]) ==

{{AP|Ahmed Sah Abdali}}
[[Ficheru:Portrait miniature of Ahmad Shah Durrani.jpg|200px|thumb|Ahmad Sah Durrani.]]
El gobiernu de Nadir Sah terminó en xunu de [[1747]], añu en que foi asesináu. El magnicidiu pudo ser entamáu pol so sobrín Ali Qoli, anque nun hai abonda evidencia que sofite esta teoría, pero tantu si esto ye ciertu como non, lo que se sabe ye que los xefes afganistanos axuntáronse daqué más tarde esi mesmu añu cerca de Kandahar, onde llevaron a cabu una [[Loya yirga]] pa escoyer un nuevu xefe pa les tribus abdalíes. Ahmad Durrani foi escoyíu [[Xa]] pa liderar, a pesar de ser más nuevu qu'otros aspirantes. Ahmad tenía dellos factores primordiales al so favor:

* Yera un descendiente direutu de Sado, fundador del clan de los sadozai, la tribu más prominente ente los pueblos paxtos d'aquel tiempu.
* Yera indiscutiblemente un líder carismáticu y un esperimentáu guerreru que tenía a la so disposición una fuercia entrenada y móvil de dellos miles d'homes a caballu.
* Tenía una parte substancial de l'ayalga de Nadir Sah.

Unu de los primeros actos de Ahmad Sah como xefe foi adoptar el títulu ''Durr-i-Durrani'' (“perlla de perlles” o “perlla de la edá”). El nome pudo surdir, como dalgunos alieguen, d'un suañu que tuvo Ahmad Sah, o como afirmen otros, de los pendientes de perlla usaos pola guardia real de Nadir Sah. Los ''paxtos abdalíes'' fueron conocíos dempués de la eleición col nome de Durrani.

=== Primeres victories ===

Ahmad Sah empezó'l so gobiernu conquistando [[Ġaznī (ciudá)|Ġaznī]] de manes de los [[ghilzai]]s, y arrampuñando [[Kabul]] al gobiernu llocal. En [[1749]], l'[[Imperiu mogol|emperador mogol]] foi inducíu a vence-y les rexones de [[Sind]], [[Panyab]] y la ribera occidental del [[ríu Indo]] pa salvar la so capital, [[Delhi]], d'un ataque afganistanu. Ganando una gran territoriu al este ensin llucha, Ahmad Sah dirixir al oeste pa tomar la rexón d'[[Herāt (provincia)|Herāt]], gobernada pol nietu de Nadir Sah, el sah Rukh. Herāt cayó en manes de Ahmad tres un añu de sitiu y un sangrientu conflictu, al igual de [[Mashhad]] (nel actual [[Irán]]). Dempués unvió al exércitu pa someter les árees del norte de los montes del [[Hindu Kush]]. El poderosu exércitu de Ahmad apoderó les tribus de [[Turkmenistán|turcomanos]], [[Uzbecu (etnia)|ubekos]], [[Taxiquistán|taxiquistaninos]] y [[hazaras]] qu'habitaben el norte d'Afganistán. Invadió hasta cuatro veces l'Imperiu mogol, consolidando'l so control sobre'l Panyab y la rexón de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]]. A principios de [[1757]] escaló Delhi, pero dexó que la dinastía mogol caltuviera un control nominal mientres reconociera la soberanía de Ahmad Sah sobre Panyab, Sind, y Caxmir. Ahmad dexó al so segundu fíu, Timur, pa salvaguardar los sos intereses y tornó a Afganistán.

=== Batalla de Pânipat ===
El poder del Imperiu mogol sobre'l norte de la India empezó a tornar dende'l reináu d'[[Aurangzeb]], que morrió en [[1707]]; los [[Confederación Maratha|marathas]], quien yá controlaben gran parte de la India occidental y central dende la so capital en [[Puni]], primíen p'ampliar la área sol so control. Dempués de que Ahmad Sah escalara la capital mogola y retirárase col [[botín de guerra|botín]], los marathas enllenaron el vacíu de poder, ente que nel Panyab, los [[Sikhismo|sijs]] remanecíen como una potente fuercia. De regresu en Kandahar en [[1757]], Ahmad viose forzáu a volver a la India pa faer frente a los terribles ataques de la Confederación Maratha, que espulsara a Timur de la India.

Ahmad Sah declaró una [[Yihad]] ([[guerra santa]] [[Islam|islámica]]) contra los marathas. Los guerreros de delles tribus paxtes, lo mesmo que de otres tribus tales como los [[Beluchistán|beluchis]], los taxiquistaninos, y los musulmanes de la India, contestaron a la so llamada.

Les primeres escaramuzas terminaron cola victoria de los afganistanos, y en [[1759]] Ahamd y el so exércitu habíen alcanzáu [[Lahore]] y taben preparaos pa enfrentase a los marathas. En [[1760]] los marathas yá axuntaren un gran exércitu, que probablemente entepasaba en númberu a les fuercies de Ahmad Sah. Una vegada más Pânipat convertir nel escenariu d'una confrontación ente dos competidores qu'engardíen pol control del norte de la India; la [[tercer batalla de Pânipat]] (xineru de [[1761]]), llibrada ente los exércitos musulmán ya hindú, qu'algamaben la cifra de más de 100.000 [[soldáu|soldaos]] cada unu, foi llibrada a lo llargo d'un frente de dolce [[quilómetru|quilómetros]]. A pesar de la decisiva derrota de los marathas, lo que pudo ser un control pacíficu de Ahmad Sah sobre los sos dominios foi atayáu por otros desafíos.

=== Cayente ===
[[Ficheru:Goldentemple (83).JPG|thumb|200px|El [[Templu d'Oru]], en Amritsar.]]
La victoria consiguida en Pânipat foi'l puntu de poder más altu de Ahamd Sah y de los afganistanos: el so Imperiu durrani yera unu de los imperios islámicos más grandes del mundu d'aquel tiempu. Sicasí, antes de la so muerte l'imperiu empezó a esbaratase. A finales de [[1761]], los sijs recuperaren poder y tomáu el control de gran parte del Panyab, en [[1762]], Ahmad Sah crució Afganistán per sesta vegada p'apoderalos. Asaltó Lahore y dempués de tomar la ciudá santa d'[[Amritsar]], masacró a mamplén d'habitantes sijs, destruyendo los sos templos y profanando los sos llugares santos con sangre de [[vaca]]. Dos años dempués los sijs remontáronse otra vegada. Ahmad Sah intentó delles vegaes más apoderalos permanentemente, pero falló. A la so muerte perdiera tou control sobre'l Panyab, que pasó a manes de los sijs, que caltuvieron el dominiu de la zona hasta la so derrota frente a los [[Imperiu británicu|británicos]] mientres la primer guerra anglu-Sij, en [[1846]].

Ahmad Sah tamién fixo frente a otres rebeliones nel norte, y apautó col emir uzbecu de [[Emiratu de Bujará|Bujará]] que'l ríu [[Amu Daria]] convertir na frontera ente les sos tierres. 

En [[1772]] Ahmad Sah retirar al so llar nos montes del este de Kandahar, onde morrió. Trunfara nel so intentu de permediar les aliances y les hostilidaes tribales, y en torgar rebeliones. Ganó la reconocencia como ''Ahmad Sah Baba'', Padre d'Afganistán.

=== Forxa d'una nación ===

Na dómina de Ahmad Sah, los paxtos incluyíen munchos grupos que los sos oríxenes yeren escuros; créese que dalgunos baxaben d'antigües tribus [[Raza aria|aries]], pero otros, tales como los ghilzais, pudieron entemecese con [[pueblos túrquicos|turcos]], ente que grupos como los durrani asimilárense abondo a los perses por cuenta de los sos contactos colos taxiquistaninos. Toos teníen de mancomún la so llingua paxta y la creencia n'ancestros comunes, que los xunía n'ocasiones. Al este, los waziris y los sos parientes cercanos, los mahsudes, vivieren nes faldes de les [[montes de Sulaiman]] dende'l [[sieglu XIV]]. A finales del [[sieglu XVI]], cuando asocedieron les últimes invasiones turcu-[[Mongol (etnia)|mongoles]], tribus tales como los shinwaris, yusufzais y mohmandas treslladárense dende'l valle del [[ríu Kabul]] a les planicies del oeste, norte y nordeste de [[Peshawar]] y los afridis estableciérense nes llombes y montes al sur del [[Pasu Khyber]], que güei día coneuta [[Paquistán]] con Afganistán. A finales del [[sieglu XVIII]], los durranis ocuparen la rexón al oeste y al norte de Kandahar y llegaren hasta [[Quetta]], en [[Baluchistán]].

== Llinaxe sadozai ==

El socesores de Ahmad Sah gobernaron tan ineptamente y crearon tal malestar que nel plazu de cincuenta años l'Imperiu durrani llegó a la so final y Afganistán cayó nuna [[guerra civil]]. Mientres esi mediu sieglu, Afganistán perdió gran parte del territoriu conquistáu por Ahmad Sah. En [[1818]] los gobernantes sadozai qu'asocedieron a Ahmad controlaben pocu más que Kabul y el territoriu circundante nun [[Radio (xeometría)|radio]] de 160 quilómetros, y non yá perdieron los territorios periféricos, sinón que tamién ayenaron otres tribus y llinaxes contra los paxtos durrani.

=== Timur Sah ([[1772]]-[[1793]]) ===

A Ahmad asocedió-y el so fíu Timur, quien fuera encargáu d'alministrar les conquistes del so padre nel norte d'India y foi espulsáu polos marathas. Dempués de la muerte de Ahmad Sah, el xefes durrani aceptaron el so accesu al poder, pero la mayor parte del so reináu escurrió metanes una guerra civil y una rebelión constante. Timur Sah demostró ser un gobernante ineficaz, mientres que'l so reináu l'Imperiu durrani empezó a desmoronarse, ya inclusive se vio forzáu a treslladar la capital dende Kandahar a Kabul por cuenta de la insurrección. Tuvo venticuatro fíos, dellos de los cualos convirtiéronse en gobernantes de los territorios durrani, y morrió en 1793, siendo asocedíu pol so quintu fíu, Zaman.

=== Zaman Sah ([[1793]]-[[1801]]) ===
[[Ficheru:Bahlol Bajig visits a village shura in Panjshir.jpg|200px|thumb|Asamblea de notables afganistanos.]]
Dempués de la muerte de Timur Sah, trés de los sos fíos, los gobernadores de Kandahar, Herāt y Kabul, enfrentar pola socesión. Zaman, gobernador de Kabul, venció na disputa gracies a controlar la capital, y convirtióse en sah a la edá de ventitrés años. Munchos de los sos hermanascos fueron encarcelaos a la so llegada a la capital, irónicamente col propósitu d'asistir a una asamblea pa escoyer un nuevu sah. Los enfrentamientos ente los descendientes de Timur que ximelgaron Afganistán, tamién apurrieron la sida pa la intervención de fuercies estranxeres.

Los esfuercios de los herederos sadozai de Timur pa imponer una verdadera monarquía a les airaes tribus paxtes, y los sos esfuercios de gobernar absolutamente y ensin el conseyu d'otros líderes tribales fueron un fracasu. Los sijs fueron particularmente problemáticos y dempués de dellos intentos fracasaos pa sometelos, Zaman Sah cometió la equivocación de designar a un poderosu y mozu xefe sij, Ranjit Singh, como'l so gobernador nel [[Panyab]]. Esti guerreru convirtióse más tarde nun implacable enemigu de los reis paxtos d'Afganistán.

La cayida de Zaman foi desencadenada poles sos tentatives de consolidar el poder. Anque consiguió'l [[tronu]] gracies al sofitu del xefe de los barakzais, llueu empezó a destituyir a líderes barakzai de puestos de poder y a reemplazalos con homes del so propiu llinaxe, los sadozai. Esti trastornó el delicáu equilibriu de la política tribal durrani que Ahmad Sah estableciera, y afaló a Painda Jan y otru xefes durrani a entamar la cayida del sah. Afayada la conxura, Painda Jan y el xefes de los clanes durrani, nurzai y alizai fueron executaos, al igual que'l xefe del clan de los qizilbash. El fíu del [[Jan (títulu)|Jan]] fuxó a [[Irán]] y prometió l'ayuda substancial de los sos siguidores baraksai a un rival de Zaman, el so hermanu mayor Mahmud. Los clanes de los xefes que Zaman executara tomaron Kandahar ensin derramamiento de sangre.

=== Primer reináu de Mahmud Sah ([[1801]]-[[1803]]) ===

El derrocamientu de Zaman Sah en 1801 nun foi'l final de la guerra civil n'Afganistán, sinón el principiu d'otra de mayor violencia. El primer reináu de Mahmud Sah duró solamente dos años primero que Shuja lo substituyera.

=== Shuja Sah ([[1803]]-[[1809]]) ===
[[Ficheru:Shuja Shah Durrani.jpg|180px|thumb|Shuja Sah.]]
Shuja yera otru de los fíos de Timur Sah, que gobernó solamente seis años. El [[7 de xunu]] de 1809, Shuja robló un [[tratáu]] colos británicos, qu'incluyía una [[clausa]] indicando qu'Afganistán s'opondría al pasu de tropes estranxeres al traviés de los sos territorios. Esti alcuerdu, el primer pactu afganistanu con una [[Europa|potencia europea]], axustaba una aición conxunta en casu d'una agresión [[Francia|francu]]-[[Persia|persa]] contra dominios afganistanos o británicos. Namái delles selmanes dempués de roblar l'alcuerdu, Shuja Sah foi depuestu pol so predecesor, Mahmud. Muncho más alantre, los británicos lo reinstalaron, gobernando mientres [[1839]] y [[1842]]. Dos de los sos fíos tamién gobernaron por un curtiu periodu en [[1842]].

=== Segundu reináu de Mahmud Sah ([[1809]]-[[1818]]) ===

El segundu reináu de Mahmud Sah duró nueve años. Mahmud provocó'l distanciamientu de los barakzai, especialmente de Fateh Jan, el fíu de Painda Jan, quien foi deteníu y cegáu. L'hermanu menor de Fateh Jan, Dost Mohammad Jan, tomó vengación: Mahmud foi quitáu de toles sos posesiones sacante [[Herāt (provincia)|Herāt]], el restu de los sos dominios fueron estremaos ente los hermanos de Fateh Jan, quedándose Dost Mohammad con Ghazni, al cual amestó en [[1826]] Kabul, la más rica de les provincies afganistanes.

=== Ali Sah ([[1818]]-[[1819]]) ===
Image:Sher Ali Khan with Cd Charles Chamberlain and Sir Richard F. Pollock.jpg
Ali yera otru fíu de Timur Sah. Llogró'l poder por un curtiu periodu, ayudáu polos británicu.

=== Ayub Sah ([[1819]]-[[1823]]) ===

Ayub yera otru de los fíos de Timur Sah, y depunxo al so hermanascu Ali Sah. Ayub Sah foi depuestu y probablemente asesináu en 1823. Foi l'últimu Sah de la familia sadozai.

== Fin de la hexemonía durrani ==

A partir de 1818 y hasta la conquista de Kabul por Dost Mohammad en 1826, el caos reinó nos territorios del que fuera l'imperiu de Ahmad Sah Durrani, mientres dellos de los fíos de Painda Jan lluchaben ente sigo pa consiguir el poder. Afganistán dexó d'esistir como nación, desintegrándose mientres un curtiu periodu nun mosaicu de pequeños reinos.

== Fuentes ==

=== Referencies ===

{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

* {{cita llibru|autor= Saikal, Amin|títulu=Modern Afghanistan: A History Of Struggle And Survival |añu=2004 |id=ISBN 1-85043-437-9| editorial = I.B. Tauris}}
* {{cita llibru|autor= Littlefield, David|títulu= The Islamic Near East and North Africa|añu= 1977|id=ISBN 0-87287-159-2| editorial = Libraries Unlimited Incorporated}}
* {{cita llibru|autor= Passman Tate, George|títulu= The Kingdom of Afghanistan|añu= 2001|id=ISBN 81-206-1586-7| editorial = Asian Educational Services}}
*{{cita llibru|autor= Gomà, Daniel|títulu= Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán|añu= 2011|id=ISBN 978-84-475-3484-5| editorial = Publicaciones de la Universidá de Barcelona}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Durrani Empire|Imperiu durrani}}
* {{cita web|autor = |añu =2007 |url =http://www.britannica.com/eb/article-21396/Afghanistan |títulu =Afghanistan, The Durrani dynasty |obra = Encyclopædia Britannica Online|fechaaccesu = 08, 10| añoacceso = 2007| idioma = inglés}}


{{Tradubot|Imperio durrani}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1747]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1826]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia|Durrani]]
[[Categoría:Estaos sumíos del Sudeste Asiáticu]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Historia contemporánea d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia de Paquistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>eamn06xfm77d9md5019esyye1jcboe7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703167</id>
      <parentid>3703165</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19337" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د درانیانو واکمني - ''D-durāniyānu''
|nome_completu = Imperiu durrani
|p1 = Dinastía Afshárida
|bandera_p1 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|p3 = Imperiu maratha
|bandera_p3 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s1 = Reinu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1880–1901).svg
|s2 = Imperiu maratha
|bandera_s2 = Flag of the Maratha Empire.svg
|s3 = Reinu Sij
|bandera_s3 = Punjab flag.svg
|s4 = Compañía Británica de les Indies Orientales
|bandera_s4 = Flag of the British East India Company (1801).svg
|imaxe_bandera =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghan-DurrArms.jpg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa =Durrani Empire 1747 1862 AD.png
|aclaración_mapa = 
|capital = [[Kandahar]] (primer)&lt;br /&gt;[[Kabul]] (segunda, capital de branu)&lt;br /&gt;[[Peshawar]] (segunda, capital d'iviernu)
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]]&lt;br /&gt;[[Dari]]&lt;br /&gt;[[idioma indostánicu|Indostánicu (urdu)]]
|relixón = [[Islam]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]]
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Sah]]
|líder1 = [[Ahmad Shah Durrani]]
|añu_líder1 = [[1747]]-[[1772]]
|líder2 = [[Timur Shah Durrani]]
|añu_líder2 = 1772-[[1793]]
|líder3 = [[Zaman Shah Durrani]]
|añu_líder3 = 1793-[[1801]]
|líder4 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder4 = 1801-[[1803]]
|líder5 = [[Shuja Shah Durrani]]
|añu_líder5 = 1803-[[1809]]
|líder6 = [[Mahmud Shah Durrani]]
|añu_líder6 = 1809-[[1818]]
|líder7 = [[Ali Shah Durrani]]
|añu_líder7 = 1818-[[1819]]
|líder8 = [[Ayub Shah Durrani]]
|añu_líder8 = 1819-[[1823]]
|yera = [[Califatos]]
|eventu1 = 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_anterior1 = 
|fecha_eventu_anterior1 = 
|añu_eventu_anterior1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu = 1747
|añu_eventu1 = 
|eventu2 = 
|fecha_eventu2 = 
|añu_eventu2 = 
|eventu3 = 
|añu_eventu3 = 
|fecha_eventu3 = 
|eventu4 = 
|añu_eventu4 = 
|fecha_eventu4 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin = 1826
|eventu_posterior1 = 
|fecha_eventu_posterior1 = 
|añu_posterior1 = 
|moneda = [[Rupia afganistana|Rupia]]
}}
Conozse como '''Imperiu durrani''' o '''Imperiu afganistanu'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire |títulu=Last Afghan empire |fechaaccesu=25 d'agostu de 2010 |obra=[[Louis Dupree (professor)|Louis Dupree]], [[Nancy Hatch Dupree]] and others |editorial=[[Encyclopædia Britannica]] |añu=2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |títulu=Afghanistan (Archived) |fechaaccesu=21 de marzu de 2010 |obra=John Ford Shroder |editorial=[[University of Nebraska]] |añu=2010 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/5kwDUj6WJ?url=http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt; (oficialmente '''Reinu d'Afganistán''')&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; a un [[estáu]] [[monarquía|monárquicu]] rexíu pola [[dinastía]] d'[[Ahmed Sah Abdali]] y los sos descendientes dende [[1747]] hasta [[1823]].&lt;ref&gt;Ente 1823 y 1826 el país atópase na anarquía hasta [[Reinu d'Afganistán|la so reorganización]].&lt;/ref&gt; Esta familia pertenecía a los ''Sadozai'' de la tribu de los ''Abdali'' o ''Durrani'', siendo los segundos gobernantes [[etnia paxta|paxtos]] del [[Kandahar]], Afganistán. Esti imperiu incluyía los modernos [[Afganistán]], [[Paquistán]] y parte del este d'[[Irán]] y del oeste de la [[India]]. 

Foi sol lideralgu de Ahmad Sah que la nación afganistana empezó a tomar forma tres sieglos de fragmentación y esplotación. Inclusive antes de la muerte de [[Nadir Sah]] de [[Persia]], les tribus afganistanes tuvieren creciendo y volviéndose más fuertes, empezando a aprovechase del poder menguante de los sos distantes gobernantes.

== Ahmed Sah Durrani ([[1747]]-[[1772]]) ==

{{AP|Ahmed Sah Abdali}}
[[Ficheru:Portrait miniature of Ahmad Shah Durrani.jpg|200px|thumb|Ahmad Sah Durrani.]]
El gobiernu de Nadir Sah terminó en xunu de [[1747]], añu en que foi asesináu. El magnicidiu pudo ser entamáu pol so sobrín Ali Qoli, anque nun hai abonda evidencia que sofite esta teoría, pero tantu si esto ye ciertu como non, lo que se sabe ye que los xefes afganistanos axuntáronse daqué más tarde esi mesmu añu cerca de Kandahar, onde llevaron a cabu una [[Loya yirga]] pa escoyer un nuevu xefe pa les tribus abdalíes. Ahmad Durrani foi escoyíu [[Xa]] pa liderar, a pesar de ser más nuevu qu'otros aspirantes. Ahmad tenía dellos factores primordiales al so favor:

* Yera un descendiente direutu de Sado, fundador del clan de los sadozai, la tribu más prominente ente los pueblos paxtos d'aquel tiempu.
* Yera indiscutiblemente un líder carismáticu y un esperimentáu guerreru que tenía a la so disposición una fuercia entrenada y móvil de dellos miles d'homes a caballu.
* Tenía una parte substancial de l'ayalga de Nadir Sah.

Unu de los primeros actos de Ahmad Sah como xefe foi adoptar el títulu ''Durr-i-Durrani'' (“perlla de perlles” o “perlla de la edá”). El nome pudo surdir, como dalgunos alieguen, d'un suañu que tuvo Ahmad Sah, o como afirmen otros, de los pendientes de perlla usaos pola guardia real de Nadir Sah. Los ''paxtos abdalíes'' fueron conocíos dempués de la eleición col nome de Durrani.

=== Primeres victories ===

Ahmad Sah empezó'l so gobiernu conquistando [[Ġaznī (ciudá)|Ġaznī]] de manes de los [[ghilzai]]s, y arrampuñando [[Kabul]] al gobiernu llocal. En [[1749]], l'[[Imperiu mogol|emperador mogol]] foi inducíu a vence-y les rexones de [[Sind]], [[Panyab]] y la ribera occidental del [[ríu Indo]] pa salvar la so capital, [[Delhi]], d'un ataque afganistanu. Ganando una gran territoriu al este ensin llucha, Ahmad Sah dirixir al oeste pa tomar la rexón d'[[Herāt (provincia)|Herāt]], gobernada pol nietu de Nadir Sah, el sah Rukh. Herāt cayó en manes de Ahmad tres un añu de sitiu y un sangrientu conflictu, al igual de [[Mashhad]] (nel actual [[Irán]]). Dempués unvió al exércitu pa someter les árees del norte de los montes del [[Hindu Kush]]. El poderosu exércitu de Ahmad apoderó les tribus de [[Turkmenistán|turcomanos]], [[Uzbecu (etnia)|ubekos]], [[Taxiquistán|taxiquistaninos]] y [[hazaras]] qu'habitaben el norte d'Afganistán. Invadió hasta cuatro veces l'Imperiu mogol, consolidando'l so control sobre'l Panyab y la rexón de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]]. A principios de [[1757]] escaló Delhi, pero dexó que la dinastía mogol caltuviera un control nominal mientres reconociera la soberanía de Ahmad Sah sobre Panyab, Sind, y Caxmir. Ahmad dexó al so segundu fíu, Timur, pa salvaguardar los sos intereses y tornó a Afganistán.

=== Batalla de Pânipat ===
El poder del Imperiu mogol sobre'l norte de la India empezó a tornar dende'l reináu d'[[Aurangzeb]], que morrió en [[1707]]; los [[Confederación Maratha|marathas]], quien yá controlaben gran parte de la India occidental y central dende la so capital en [[Puni]], primíen p'ampliar la área sol so control. Dempués de que Ahmad Sah escalara la capital mogola y retirárase col [[botín de guerra|botín]], los marathas enllenaron el vacíu de poder, ente que nel Panyab, los [[Sikhismo|sijs]] remanecíen como una potente fuercia. De regresu en Kandahar en [[1757]], Ahmad viose forzáu a volver a la India pa faer frente a los terribles ataques de la Confederación Maratha, que espulsara a Timur de la India.

Ahmad Sah declaró una [[Yihad]] ([[guerra santa]] [[Islam|islámica]]) contra los marathas. Los guerreros de delles tribus paxtes, lo mesmo que de otres tribus tales como los [[Beluchistán|beluchis]], los taxiquistaninos, y los musulmanes de la India, contestaron a la so llamada.

Les primeres escaramuzas terminaron cola victoria de los afganistanos, y en [[1759]] Ahamd y el so exércitu habíen alcanzáu [[Lahore]] y taben preparaos pa enfrentase a los marathas. En [[1760]] los marathas yá axuntaren un gran exércitu, que probablemente entepasaba en númberu a les fuercies de Ahmad Sah. Una vegada más Pânipat convertir nel escenariu d'una confrontación ente dos competidores qu'engardíen pol control del norte de la India; la [[tercer batalla de Pânipat]] (xineru de [[1761]]), llibrada ente los exércitos musulmán ya hindú, qu'algamaben la cifra de más de 100.000 [[soldáu|soldaos]] cada unu, foi llibrada a lo llargo d'un frente de dolce [[quilómetru|quilómetros]]. A pesar de la decisiva derrota de los marathas, lo que pudo ser un control pacíficu de Ahmad Sah sobre los sos dominios foi atayáu por otros desafíos.

=== Cayente ===
[[Ficheru:Goldentemple (83).JPG|thumb|200px|El [[Templu d'Oru]], en Amritsar.]]
La victoria consiguida en Pânipat foi'l puntu de poder más altu de Ahamd Sah y de los afganistanos: el so Imperiu durrani yera unu de los imperios islámicos más grandes del mundu d'aquel tiempu. Sicasí, antes de la so muerte l'imperiu empezó a esbaratase. A finales de [[1761]], los sijs recuperaren poder y tomáu el control de gran parte del Panyab, en [[1762]], Ahmad Sah crució Afganistán per sesta vegada p'apoderalos. Asaltó Lahore y dempués de tomar la ciudá santa d'[[Amritsar]], masacró a mamplén d'habitantes sijs, destruyendo los sos templos y profanando los sos llugares santos con sangre de [[vaca]]. Dos años dempués los sijs remontáronse otra vegada. Ahmad Sah intentó delles vegaes más apoderalos permanentemente, pero falló. A la so muerte perdiera tou control sobre'l Panyab, que pasó a manes de los sijs, que caltuvieron el dominiu de la zona hasta la so derrota frente a los [[Imperiu británicu|británicos]] mientres la primer guerra anglu-Sij, en [[1846]].

Ahmad Sah tamién fixo frente a otres rebeliones nel norte, y apautó col emir uzbecu de [[Emiratu de Bujará|Bujará]] que'l ríu [[Amu Daria]] convertir na frontera ente les sos tierres. 

En [[1772]] Ahmad Sah retirar al so llar nos montes del este de Kandahar, onde morrió. Trunfara nel so intentu de permediar les aliances y les hostilidaes tribales, y en torgar rebeliones. Ganó la reconocencia como ''Ahmad Sah Baba'', Padre d'Afganistán.

=== Forxa d'una nación ===

Na dómina de Ahmad Sah, los paxtos incluyíen munchos grupos que los sos oríxenes yeren escuros; créese que dalgunos baxaben d'antigües tribus [[Raza aria|aries]], pero otros, tales como los ghilzais, pudieron entemecese con [[pueblos túrquicos|turcos]], ente que grupos como los durrani asimilárense abondo a los perses por cuenta de los sos contactos colos taxiquistaninos. Toos teníen de mancomún la so llingua paxta y la creencia n'ancestros comunes, que los xunía n'ocasiones. Al este, los waziris y los sos parientes cercanos, los mahsudes, vivieren nes faldes de les [[montes de Sulaiman]] dende'l [[sieglu XIV]]. A finales del [[sieglu XVI]], cuando asocedieron les últimes invasiones turcu-[[Mongol (etnia)|mongoles]], tribus tales como los shinwaris, yusufzais y mohmandas treslladárense dende'l valle del [[ríu Kabul]] a les planicies del oeste, norte y nordeste de [[Peshawar]] y los afridis estableciérense nes llombes y montes al sur del [[Pasu Khyber]], que güei día coneuta [[Paquistán]] con Afganistán. A finales del [[sieglu XVIII]], los durranis ocuparen la rexón al oeste y al norte de Kandahar y llegaren hasta [[Quetta]], en [[Baluchistán]].

== Llinaxe sadozai ==

El socesores de Ahmad Sah gobernaron tan ineptamente y crearon tal malestar que nel plazu de cincuenta años l'Imperiu durrani llegó a la so final y Afganistán cayó nuna [[guerra civil]]. Mientres esi mediu sieglu, Afganistán perdió gran parte del territoriu conquistáu por Ahmad Sah. En [[1818]] los gobernantes sadozai qu'asocedieron a Ahmad controlaben pocu más que Kabul y el territoriu circundante nun [[Radio (xeometría)|radio]] de 160 quilómetros, y non yá perdieron los territorios periféricos, sinón que tamién ayenaron otres tribus y llinaxes contra los paxtos durrani.

=== Timur Sah ([[1772]]-[[1793]]) ===

A Ahmad asocedió-y el so fíu Timur, quien fuera encargáu d'alministrar les conquistes del so padre nel norte d'India y foi espulsáu polos marathas. Dempués de la muerte de Ahmad Sah, el xefes durrani aceptaron el so accesu al poder, pero la mayor parte del so reináu escurrió metanes una guerra civil y una rebelión constante. Timur Sah demostró ser un gobernante ineficaz, mientres que'l so reináu l'Imperiu durrani empezó a desmoronarse, ya inclusive se vio forzáu a treslladar la capital dende Kandahar a Kabul por cuenta de la insurrección. Tuvo venticuatro fíos, dellos de los cualos convirtiéronse en gobernantes de los territorios durrani, y morrió en 1793, siendo asocedíu pol so quintu fíu, Zaman.

=== Zaman Sah ([[1793]]-[[1801]]) ===
[[Ficheru:Bahlol Bajig visits a village shura in Panjshir.jpg|200px|thumb|Asamblea de notables afganistanos.]]
Dempués de la muerte de Timur Sah, trés de los sos fíos, los gobernadores de Kandahar, Herāt y Kabul, enfrentar pola socesión. Zaman, gobernador de Kabul, venció na disputa gracies a controlar la capital, y convirtióse en sah a la edá de ventitrés años. Munchos de los sos hermanascos fueron encarcelaos a la so llegada a la capital, irónicamente col propósitu d'asistir a una asamblea pa escoyer un nuevu sah. Los enfrentamientos ente los descendientes de Timur que ximelgaron Afganistán, tamién apurrieron la sida pa la intervención de fuercies estranxeres.

Los esfuercios de los herederos sadozai de Timur pa imponer una verdadera monarquía a les airaes tribus paxtes, y los sos esfuercios de gobernar absolutamente y ensin el conseyu d'otros líderes tribales fueron un fracasu. Los sijs fueron particularmente problemáticos y dempués de dellos intentos fracasaos pa sometelos, Zaman Sah cometió la equivocación de designar a un poderosu y mozu xefe sij, Ranjit Singh, como'l so gobernador nel [[Panyab]]. Esti guerreru convirtióse más tarde nun implacable enemigu de los reis paxtos d'Afganistán.

La cayida de Zaman foi desencadenada poles sos tentatives de consolidar el poder. Anque consiguió'l [[tronu]] gracies al sofitu del xefe de los barakzais, llueu empezó a destituyir a líderes barakzai de puestos de poder y a reemplazalos con homes del so propiu llinaxe, los sadozai. Esti trastornó el delicáu equilibriu de la política tribal durrani que Ahmad Sah estableciera, y afaló a Painda Jan y otru xefes durrani a entamar la cayida del sah. Afayada la conxura, Painda Jan y el xefes de los clanes durrani, nurzai y alizai fueron executaos, al igual que'l xefe del clan de los qizilbash. El fíu del [[Jan (títulu)|Jan]] fuxó a [[Irán]] y prometió l'ayuda substancial de los sos siguidores baraksai a un rival de Zaman, el so hermanu mayor Mahmud. Los clanes de los xefes que Zaman executara tomaron Kandahar ensin derramamiento de sangre.

=== Primer reináu de Mahmud Sah ([[1801]]-[[1803]]) ===

El derrocamientu de Zaman Sah en 1801 nun foi'l final de la guerra civil n'Afganistán, sinón el principiu d'otra de mayor violencia. El primer reináu de Mahmud Sah duró solamente dos años primero que Shuja lo substituyera.

=== Shuja Sah ([[1803]]-[[1809]]) ===
[[Ficheru:Shuja Shah Durrani.jpg|180px|thumb|Shuja Sah.]]
Shuja yera otru de los fíos de Timur Sah, que gobernó solamente seis años. El [[7 de xunu]] de 1809, Shuja robló un [[tratáu]] colos británicos, qu'incluyía una [[clausa]] indicando qu'Afganistán s'opondría al pasu de tropes estranxeres al traviés de los sos territorios. Esti alcuerdu, el primer pactu afganistanu con una [[Europa|potencia europea]], axustaba una aición conxunta en casu d'una agresión [[Francia|francu]]-[[Persia|persa]] contra dominios afganistanos o británicos. Namái delles selmanes dempués de roblar l'alcuerdu, Shuja Sah foi depuestu pol so predecesor, Mahmud. Muncho más alantre, los británicos lo reinstalaron, gobernando mientres [[1839]] y [[1842]]. Dos de los sos fíos tamién gobernaron por un curtiu periodu en [[1842]].

=== Segundu reináu de Mahmud Sah ([[1809]]-[[1818]]) ===

El segundu reináu de Mahmud Sah duró nueve años. Mahmud provocó'l distanciamientu de los barakzai, especialmente de Fateh Jan, el fíu de Painda Jan, quien foi deteníu y cegáu. L'hermanu menor de Fateh Jan, Dost Mohammad Jan, tomó vengación: Mahmud foi quitáu de toles sos posesiones sacante [[Herāt (provincia)|Herāt]], el restu de los sos dominios fueron estremaos ente los hermanos de Fateh Jan, quedándose Dost Mohammad con Ghazni, al cual amestó en [[1826]] Kabul, la más rica de les provincies afganistanes.

=== Ali Sah ([[1818]]-[[1819]]) ===
Image:Sher Ali Khan with Cd Charles Chamberlain and Sir Richard F. Pollock.jpg
Ali yera otru fíu de Timur Sah. Llogró'l poder por un curtiu periodu, ayudáu polos británicu.

=== Ayub Sah ([[1819]]-[[1823]]) ===

Ayub yera otru de los fíos de Timur Sah, y depunxo al so hermanascu Ali Sah. Ayub Sah foi depuestu y probablemente asesináu en 1823. Foi l'últimu Sah de la familia sadozai.

== Fin de la hexemonía durrani ==

A partir de 1818 y hasta la conquista de Kabul por Dost Mohammad en 1826, el caos reinó nos territorios del que fuera l'imperiu de Ahmad Sah Durrani, mientres dellos de los fíos de Painda Jan lluchaben ente sigo pa consiguir el poder. Afganistán dexó d'esistir como nación, desintegrándose mientres un curtiu periodu nun mosaicu de pequeños reinos.

== Fuentes ==

=== Referencies ===

{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

* {{cita llibru|autor= Saikal, Amin|títulu=Modern Afghanistan: A History Of Struggle And Survival |añu=2004 |id=ISBN 1-85043-437-9| editorial = I.B. Tauris}}
* {{cita llibru|autor= Littlefield, David|títulu= The Islamic Near East and North Africa|añu= 1977|id=ISBN 0-87287-159-2| editorial = Libraries Unlimited Incorporated}}
* {{cita llibru|autor= Passman Tate, George|títulu= The Kingdom of Afghanistan|añu= 2001|id=ISBN 81-206-1586-7| editorial = Asian Educational Services}}
*{{cita llibru|autor= Gomà, Daniel|títulu= Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán|añu= 2011|id=ISBN 978-84-475-3484-5| editorial = Publicaciones de la Universidá de Barcelona}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Durrani Empire|Imperiu durrani}}
* {{cita web|autor = |añu =2007 |url =http://www.britannica.com/eb/article-21396/Afghanistan |títulu =Afghanistan, The Durrani dynasty |obra = Encyclopædia Britannica Online|fechaaccesu = 08, 10| añoacceso = 2007| idioma = inglés}}


{{Tradubot|Imperio durrani}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1747]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1826]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia|Durrani]]
[[Categoría:Estaos sumíos del Sudeste Asiáticu]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Historia contemporánea d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia de Paquistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>frx4odecm7nsvw76wa5yltziwdokdkx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dinastía afsárida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128092</id>
    <revision>
      <id>3703070</id>
      <parentid>3666269</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5243" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_completu =
Persia Afshárida
|nome_oficial = سلسله افشاریان &lt;br/&gt; ''Sāsāh afšariān''
|status = Dinastía |status_texto =
Dinastía gobernante del Imperiu persa |imperiu =
Persa

&lt;!-- p1, p2, etc. son países predecesores --&gt;
|p1 = Imperiu safávida
|bandera_p1 =Safavid Flag.svg
|p2 = Dinastía Hotaki
|bandera_p2 =Black flag.svg
&lt;!-- s1, s2, etc. son países socesores --&gt;
|s1 = Dinastía Zand
|bandera_s1 =Zand Dynasty flag.svg
|s2 = Imperiu durrani
|bandera_s2 =Flag of Herat until 1842.svg
|s3 =Dinastía Azad
|bandera_s3 = 
|bandera = Bandera d'Irán
|imaxe_bandera = Nader Shah Flag.svg
|imaxe_escudo = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|símbolu = Emblema de Persia#Irán modernu (1500-1932)
|mapa =Afsharid (1736-1802)-es.svg
|aclaración_mapa =Mapa de la dinastía Afshárida (1736-1802) 
|capital = [[Mashhad]]
|idioma_principal = [[Idioma persa|Persa]]
|idioma_non_oficial = [[idioma árabe|Árabe iraquín y normesopotámico]]&lt;br /&gt; [[idioma azerbaixanu|Azerí]]&lt;br /&gt; [[idioma turcomanu|Turcomanu]]&lt;br /&gt; [[idioma armeniu|Armeniu]]&lt;br /&gt;[[Llingües iranies occidentales]]&lt;br /&gt; [[Llingües caucásiques]]
|religión = Islam
|forma_de_gobierno = Monarquía hereditaria |títulu_líder
= Rei |añu_entamu =
1736
|añu_fin = 1796
|moneda = 
}}

La '''dinastía Afshárida''' ({{lang-fa|سلسله افشاریان}}) foi una dinastía [[Irán|iranina]] de [[Jorasán]], de la tribu de los turcomanu afshar, que gobernó [[Persia]] nel [[sieglu XVIII]], dómina na que l'imperiu algamó'l so grau más grande dende'l [[Imperiu sasánida]], que cayera nel S. VII.

== Nader Sah (1736-1747) ==

La dinastía empezó con [[Nader Shah]], que se proclamó [[xa]] en [[1736]] derrocando a [[Tahmasp II]]. Darréu entamó la guerra contra los [[pashtunes]] d'[[Afganistán]], conquistando [[Kandahar]]. En 1738 invadió la [[India]], masacrando a la mayoría de la población de [[Delhi]] y consiguiendo un gran botín, qu'incluyía'l llexendariu [[tronu del Pavu real]] y el diamante [[Koh-i-Noor]]. Les riqueces escalaes fueron tantes que Nader suspendió'l cobru d'impuestos mientres trés años. Tamién conquistó [[Transoxiana]], y la ribera sur del [[Oxus]].

Treslladó la capital a [[Mashhad]] y favoreció a los [[Sunismu|sunitas]] por cuenta de los [[Chiismu|chiitas]] pa reconciliase colos afganistanos. 

Foi un rei despóticu al qu'asesinaron en [[1747]], y tres la so muerte los [[abdalíes]] de [[Herat]] y los [[guilzais]] de [[Kandahar]] proclamáronse independientes sol sah [[Ahmad Shah Durrani|Ahmad Durrani]].

== Adel Sah (1747-1779) ==

Mientres los siguientes 50 años hubo una llucha continua ente los descendientes de Nader, los [[Dinastía Zand|Zand]] y los [[Dinastía Kayar|Qayar]].

En [[1747]] proclamóse sah el so nietu [[Adel Shah|Adil]], qu'arrampuñó [[Basora]] al [[Imperiu otomanu]] en [[1775]], apoderando Irán, la cuenca del [[Shatt al-Arab]], [[Baḥréin]] y les islles del sur del [[golfu Pérsicu]].

A la so muerte en 1779 reiniciáronse les disputes dinástiques.

== Shahroj Mirza Afshar (?-1795) ==
 
[[Shahroj Mirza Afshar]] yera nietu de Nader Sah y de [[Hossein Sah]], y tres l'asesinatu del so tíu [[Ibrahim Jan]] algamó'l tronu. Mientres enforma del tiempu Shahroj permaneció de forma nominal nel tronu de [[Mashhad]], pero, cegáu y encarceláu intermitentemente, nun exercitó nengún poder eficaz.

En [[1795]] el so gobiernu llindar a [[Mashhad]] y la zona norte del [[Jorasán]], y [[Aga Muhammad Khan|Aqa Mohammad Jan Qajar]] arrampuñó-y el tronu y deportó-y a [[Teḥrán]] cola so familia, morriendo mientres el camín y dando pasu a la [[dinastía Qayar]].

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|autor=Varios|títulu= Diccionario [[Salvat]] Historia de los Países del Mundu|añu=1999 |id=ISBN 84-345-6650-8, 1999| editorial = at Editores }}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Afsharid Empire}}
* {{cita web|autor =IRNA|añu =|url =http://www2.irna.dir/occasion/es/index1.htm#28-AFSHARÍES%201735-1748|títulu =AFSHARÍES 1735-1748|obra =|fechaaccesu =15, 12, 2007|idioma =español|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20081205085239/http://www2.irna.dir/occasion/es/index1.htm#28-AFSHARÍES%201735-1748|fechaarchivu =5 d'avientu de 2008}}
{{ORDENAR:}}


{{Tradubot|Dinastía afsárida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1736]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1796]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos del Cáucasu]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia Central]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Oriente Mediu]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Iraq]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos de Paquistán]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de Siria]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de Turquía]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Historia d'Armenia]]
[[Categoría:Historia d'Azerbaixán]]
[[Categoría:Dinastíes de Persia|Afsharida]]
[[Categoría:Dinastíes d'Azerbaixán|Afsharida]]
[[Categoría:Dinastíes islámiques|Afsharida]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>l7bhdld5g6xn04rta7as334evgbxs9n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dinastía Hotaki</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128093</id>
    <revision>
      <id>3703018</id>
      <parentid>3685338</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6385" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= 
|nome_completu = Imperiu Hotaki
|nome_común = 
|status = Imperiu |status_testu =
 
|imperiu = 
|p1 = Imperiu safávida
|bandera_p1 = Safavid Flag.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg 
|s1 = Dinastía afsárida
|bandera_s1 = Afsharid Imperial Standard (3 Stripes).svg
|imaxe_bandera =Black flag.svg
|bandera = 
|imaxe_escudo = 
|símbolu = 
|mapa = DinastíaHotkí1722-1729.svg
|aclaración_mapa = L'imperiu Hotaki na so mayor estensión
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|capital = [[Kandahar]]&lt;br /&gt;[[Isfahan]]
|capital-en-exiliu =
|idioma = [[Idioma persa|Persa]] y [[Pashto]]
|idioma_principal =
|relixón = Sunníes
|moneda=
 |area =
|forma_de_gobierno = Monarquía absoluta |títulu_líder
= Emir
|líder1 =[[Mirwais Kan Hotak]] (primero)
|añu_líder1 = 1709–1715
|líder2 =[[Alam Khan Hotaki]] (primero)
|añu_líder2 = 1715–1717
|líder3 =[[Mir Mahmud Hotaki]]
|añu_líder3 = 1717–1725
|líder4 = [[Ashraf Kan]] 
|añu_líder4 = 1725–1729
|líder5 = [[Hussain Hotaki]] (postreru)
|añu_líder5 = 1729–1738 
|yera = Edá moderna

|eventu_empecipio = Revuelta de Mir Wais Hotak
|fecha_empecipio = abril
|añu_entamu = 1709
|eventu1 =Victoría contra los safávidas: control de Persia |fecha_eventu1
= 
|añu_eventu1 =1722
|eventu2 =Batalla de Damghan: los afsaridas retomen Persia |fecha_eventu2
= 
|añu_eventu2 =1729
|eventu_fin = Sitio de Kandahar
|fecha_fin = 24 de marzu |añu_fin
= 1738
}}

La '''dinastía Hotaki''', tamién conocida como '''Afganos Hotaki''', foi una dinastía d'orixe afganu que gobernó Oriente Mediu en siendo establecida n'abril de 1709 por [[Mirwais Kan Hotak]], dempués de dirixir en 1708 una rebelión triunfante contra los perses [[Safávidas]] en [[Kandahar]].&lt;ref name=&quot;Malleson&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=History of Afghanistan, from the Earliest Period to the Outbreak of the War of 1878|apellíos=Malleson|nome=George Bruce|enllaceautor=|coautor=|volumen=|añu=1878|editorial=Elibron.com|allugamientu=London|isbn=1-4021-7278-8, 9781402172786|páxina=227|páxines=|url=https://books.google.com/books?id=pqNGBEmHUd4C&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA227#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=27 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Nel so apoxéu, la dinastía Hotaki gobernó sobre una área amplia de lo qu'agora son [[Irán]], [[Afganistán]] y el noroeste de [[Paquistán]].

En 1715, Mir Wais morrió d'una causa natural y asocedió-y el so hermanu [[Abdul Aziz Hotak|Abdul Aziz]]. Los ghilzai persuadieron a [[Mir Mahmud Hotaki]], fíu de Mir Wais, por que tomara el poder, y en 1717 derrocó y mató al so tíu. Mir Mahmud invadió [[Persia]] y en venciendo na [[batalla de Guinabad]] frente a los safávidas, depusó al sah y proclamóse a sí mesmu sah en [[1722]]. Esi mesmu añu, [[Rusia]] y [[Turquía]] invadieron [[Persia]], dexando gran parte del país en manes afganistanes, y Mir Mahmud gobernó hasta la so muerte en 1725. [[Ashraf Kan]] asocedió-y nel cargu, y cuando les poques tropes lleales al antiguu príncipe safávida [[Tahmasp]] paecíen empuestes al fracasu xunióse-yos coles sos tropes [[Nadir Qoli Beig]] más conocíu como [[Nadir Sah]], y cola so ayuda en [[1726]] recuperon la capital d'[[Isfahán]]. Los afganos Hotaki fueron espulsaos definitivamente tres la derrota na [[batalla de Damghan (1729)|batalla de Damghan]] en 1729 polos [[Dinastía afsárida|afsaridas]], y xubiendo [[Tahmasp]] al tronu de los sos antepasaos como [[Tahmasp II]].

Hussain Hotaki convertir nel últimu rei de la dinastía hasta que foi ganáu tamién en 1738, cuando [[Nader Shah]] de Jorasán ganó-y mientres el llargu [[asediu de Kandahar]].&lt;ref name=&quot;Browne33&quot;&gt;{{cita web|url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=90001014&amp;ct=33|títulu=AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722-1922)|page=33|obra=[[Edward Granville Browne]]|editorial=[[Packard Humanities Institute]]|location=London|fechaaccesu=24 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
 
== Dinastía de los Hotaki ==
{| {{tablaguapa}} align=center
! Nome
!Imaxe
!Entamu de gobiernu
!Fin de gobiernu
|- 
| [[Mirwais Kan Hotak]]&lt;br /&gt;(Emir) |||| 1709 || 1715
|-
| [[Alam Khan Hotaki]]&lt;br /&gt;(Emir) || || 1715 || 1717
|-
| [[Mir Mahmud Hotaki]]&lt;br /&gt;(Emir y sah dende 1722) || [[Ficheru:SHAH-MAHMUD-HOTAK.jpg|100px]] || 1715 || 1725
|-
| [[Ashraf Kan]]&lt;br /&gt;(Emir) || [[Ficheru:Ashraf Shah Hotaki 1725-1729.jpg|100px]] || 1725 || 1729
|-
| [[Shah Hussain Hotak]]i&lt;br /&gt;(Emir) || || 1729 || 1738
|}

== Árbol xenealóxicu de los Hotaki ==
{{Árbol xenealóxicu/empecipio}}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | 001 | | | | | | 001=Ali Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | |!| | | |
|-}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | 002 | | | | | | 002=Alam Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | |,|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|.| }}
{{Árbol xenealóxicu | | 003 | | | | | | | | | | | | | |004 | | | 003=[[Mirwais Kan Hotak]] |004=Abdul Aziz Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | |!| | | |
|-}
{{Árbol xenealóxicu | | | 005 | | | | | | 006 | | | | | 007 | 005=[[Mir Mahmud Hotaki]]|006=Husain Sultan Khan Hotaki|007=[[Ashraf Kan]]}}
{{Árbol xenealóxicu/fin}}

== Notes ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* [[Salvat Editores]] S.A., ''Diccionariu Salvat Historia de los Países del Mundu'', Salvat Editores S.A. , Pg 10 y 568 , ISBN 84-345-6650-8, [[1999]].
* [[Plaza y Janés Editores]] S.A., ''Atles Históricu Universal'', Plaza y Janés Editores S.A., Artículu 4.17, ISBN 84-01-62076-7, [[1999]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Hotaki Empire}}
* [https://web.archive.org/web/20071013174615/http://www.mexicodiplomatico.org/embaxaes/iran1.pdf Historia d'Irán]
* [http://www.britannica.com/eb/article-21394/Afghanistan Los Hotaki n'Afganistán]


{{Tradubot|Dinastía Hotaki}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1709]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1738]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Oriente Mediu]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos de Paquistán]]
[[Categoría:Historia de Turkmenistán]]
[[Categoría:Dinastíes islámiques]]
[[Categoría:Dinastíes de Persia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ivhugwfqev45cimnvdo8tbhj2yhwn4e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703066</id>
      <parentid>3703018</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6395" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= 
|nome_completu = Imperiu Hotaki
|nome_común = 
|status = Imperiu |status_testu =
 
|imperiu = 
|p1 = Imperiu safávida
|bandera_p1 = Safavid Flag.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg 
|s1 = Dinastía afsárida
|bandera_s1 = Afsharid Imperial Standard (3 Stripes).svg
|imaxe_bandera =Black flag.svg
|bandera = 
|imaxe_escudo = 
|símbolu = 
|mapa = DinastíaHotkí1722-1729.svg
|aclaración_mapa = L'imperiu Hotaki na so mayor estensión
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|capital = [[Kandahar]]&lt;br /&gt;[[Isfahan]]
|capital-en-exiliu =
|idioma = [[Idioma persa|Persa]] y [[Pashto]]
|idioma_principal =
|relixón = Sunníes
|moneda=
 |area =
|forma_de_gobierno = Monarquía absoluta |títulu_líder
= Emir
|líder1 =[[Mirwais Kan Hotak]] (primero)
|añu_líder1 = 1709–1715
|líder2 =[[Alam Khan Hotaki]] (primero)
|añu_líder2 = 1715–1717
|líder3 =[[Mir Mahmud Hotaki]]
|añu_líder3 = 1717–1725
|líder4 = [[Ashraf Kan]] 
|añu_líder4 = 1725–1729
|líder5 = [[Hussain Hotaki]] (postreru)
|añu_líder5 = 1729–1738 
|yera = Edá moderna

|eventu_empecipio = Revuelta de Mir Wais Hotak
|fecha_empecipio = abril
|añu_entamu = 1709
|eventu1 =Victoría contra los safávidas: control de Persia |fecha_eventu1
= 
|añu_eventu1 =1722
|eventu2 =Batalla de Damghan: los afsaridas retomen Persia |fecha_eventu2
= 
|añu_eventu2 =1729
|eventu_fin = Sitio de Kandahar
|fecha_fin = 24 de marzu |añu_fin
= 1738
}}

La '''dinastía Hotaki''', tamién conocida como '''Afganistanos Hotaki''', foi una dinastía d'orixe afganu que gobernó Oriente Mediu en siendo establecida n'abril de 1709 por [[Mirwais Kan Hotak]], dempués de dirixir en 1708 una rebelión triunfante contra los perses [[Safávidas]] en [[Kandahar]].&lt;ref name=&quot;Malleson&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=History of Afghanistan, from the Earliest Period to the Outbreak of the War of 1878|apellíos=Malleson|nome=George Bruce|enllaceautor=|coautor=|volumen=|añu=1878|editorial=Elibron.com|allugamientu=London|isbn=1-4021-7278-8, 9781402172786|páxina=227|páxines=|url=https://books.google.com/books?id=pqNGBEmHUd4C&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA227#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=27 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Nel so apoxéu, la dinastía Hotaki gobernó sobre una área amplia de lo qu'agora son [[Irán]], [[Afganistán]] y el noroeste de [[Paquistán]].

En 1715, Mir Wais morrió d'una causa natural y asocedió-y el so hermanu [[Abdul Aziz Hotak|Abdul Aziz]]. Los ghilzai persuadieron a [[Mir Mahmud Hotaki]], fíu de Mir Wais, por que tomara el poder, y en 1717 derrocó y mató al so tíu. Mir Mahmud invadió [[Persia]] y en venciendo na [[batalla de Guinabad]] frente a los safávidas, depusó al sah y proclamóse a sí mesmu sah en [[1722]]. Esi mesmu añu, [[Rusia]] y [[Turquía]] invadieron [[Persia]], dexando gran parte del país en manes afganistanes, y Mir Mahmud gobernó hasta la so muerte en 1725. [[Ashraf Kan]] asocedió-y nel cargu, y cuando les poques tropes lleales al antiguu príncipe safávida [[Tahmasp]] paecíen empuestes al fracasu xunióse-yos coles sos tropes [[Nadir Qoli Beig]] más conocíu como [[Nadir Sah]], y cola so ayuda en [[1726]] recuperon la capital d'[[Isfahán]]. Los afganistanos Hotaki fueron espulsaos definitivamente tres la derrota na [[batalla de Damghan (1729)|batalla de Damghan]] en 1729 polos [[Dinastía afsárida|afsaridas]], y xubiendo [[Tahmasp]] al tronu de los sos antepasaos como [[Tahmasp II]].

Hussain Hotaki convertir nel últimu rei de la dinastía hasta que foi ganáu tamién en 1738, cuando [[Nader Shah]] de Jorasán ganó-y mientres el llargu [[asediu de Kandahar]].&lt;ref name=&quot;Browne33&quot;&gt;{{cita web|url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=90001014&amp;ct=33|títulu=AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722-1922)|page=33|obra=[[Edward Granville Browne]]|editorial=[[Packard Humanities Institute]]|location=London|fechaaccesu=24 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
 
== Dinastía de los Hotaki ==
{| {{tablaguapa}} align=center
! Nome
!Imaxe
!Entamu de gobiernu
!Fin de gobiernu
|- 
| [[Mirwais Kan Hotak]]&lt;br /&gt;(Emir) |||| 1709 || 1715
|-
| [[Alam Khan Hotaki]]&lt;br /&gt;(Emir) || || 1715 || 1717
|-
| [[Mir Mahmud Hotaki]]&lt;br /&gt;(Emir y sah dende 1722) || [[Ficheru:SHAH-MAHMUD-HOTAK.jpg|100px]] || 1715 || 1725
|-
| [[Ashraf Kan]]&lt;br /&gt;(Emir) || [[Ficheru:Ashraf Shah Hotaki 1725-1729.jpg|100px]] || 1725 || 1729
|-
| [[Shah Hussain Hotak]]i&lt;br /&gt;(Emir) || || 1729 || 1738
|}

== Árbol xenealóxicu de los Hotaki ==
{{Árbol xenealóxicu/empecipio}}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | 001 | | | | | | 001=Ali Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | |!| | | |
|-}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | 002 | | | | | | 002=Alam Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | |,|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|.| }}
{{Árbol xenealóxicu | | 003 | | | | | | | | | | | | | |004 | | | 003=[[Mirwais Kan Hotak]] |004=Abdul Aziz Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | |!| | | |
|-}
{{Árbol xenealóxicu | | | 005 | | | | | | 006 | | | | | 007 | 005=[[Mir Mahmud Hotaki]]|006=Husain Sultan Khan Hotaki|007=[[Ashraf Kan]]}}
{{Árbol xenealóxicu/fin}}

== Notes ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* [[Salvat Editores]] S.A., ''Diccionariu Salvat Historia de los Países del Mundu'', Salvat Editores S.A. , Pg 10 y 568 , ISBN 84-345-6650-8, [[1999]].
* [[Plaza y Janés Editores]] S.A., ''Atles Históricu Universal'', Plaza y Janés Editores S.A., Artículu 4.17, ISBN 84-01-62076-7, [[1999]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Hotaki Empire}}
* [https://web.archive.org/web/20071013174615/http://www.mexicodiplomatico.org/embaxaes/iran1.pdf Historia d'Irán]
* [http://www.britannica.com/eb/article-21394/Afghanistan Los Hotaki n'Afganistán]


{{Tradubot|Dinastía Hotaki}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1709]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1738]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Oriente Mediu]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos de Paquistán]]
[[Categoría:Historia de Turkmenistán]]
[[Categoría:Dinastíes islámiques]]
[[Categoría:Dinastíes de Persia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>kf19s32nuu43zzhq98whvf0tu9d849z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703116</id>
      <parentid>3703066</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6400" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= 
|nome_completu = Imperiu Hotaki
|nome_común = 
|status = Imperiu |status_testu =
 
|imperiu = 
|p1 = Imperiu safávida
|bandera_p1 = Safavid Flag.svg
|p2 = Imperiu mogol
|bandera_p2 = Fictional flag of the Mughal Empire.svg 
|s1 = Dinastía afsárida
|bandera_s1 = Afsharid Imperial Standard (3 Stripes).svg
|imaxe_bandera =Black flag.svg
|bandera = 
|imaxe_escudo = 
|símbolu = 
|mapa = DinastíaHotkí1722-1729.svg
|aclaración_mapa = L'imperiu Hotaki na so mayor estensión
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|capital = [[Kandahar]]&lt;br /&gt;[[Isfahan]]
|capital-en-exiliu =
|idioma = [[Idioma persa|Persa]] y [[Pashto]]
|idioma_principal =
|relixón = Sunníes
|moneda=
 |area =
|forma_de_gobierno = Monarquía absoluta |títulu_líder
= Emir
|líder1 =[[Mirwais Kan Hotak]] (primero)
|añu_líder1 = 1709–1715
|líder2 =[[Alam Khan Hotaki]] (primero)
|añu_líder2 = 1715–1717
|líder3 =[[Mir Mahmud Hotaki]]
|añu_líder3 = 1717–1725
|líder4 = [[Ashraf Kan]] 
|añu_líder4 = 1725–1729
|líder5 = [[Hussain Hotaki]] (postreru)
|añu_líder5 = 1729–1738 
|yera = Edá moderna

|eventu_empecipio = Revuelta de Mir Wais Hotak
|fecha_empecipio = abril
|añu_entamu = 1709
|eventu1 =Victoría contra los safávidas: control de Persia |fecha_eventu1
= 
|añu_eventu1 =1722
|eventu2 =Batalla de Damghan: los afsaridas retomen Persia |fecha_eventu2
= 
|añu_eventu2 =1729
|eventu_fin = Sitio de Kandahar
|fecha_fin = 24 de marzu |añu_fin
= 1738
}}

La '''dinastía Hotaki''', tamién conocida como '''Afganistanos Hotaki''', foi una dinastía d'orixe afganistanu que gobernó Oriente Mediu en siendo establecida n'abril de 1709 por [[Mirwais Kan Hotak]], dempués de dirixir en 1708 una rebelión triunfante contra los perses [[Safávidas]] en [[Kandahar]].&lt;ref name=&quot;Malleson&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=History of Afghanistan, from the Earliest Period to the Outbreak of the War of 1878|apellíos=Malleson|nome=George Bruce|enllaceautor=|coautor=|volumen=|añu=1878|editorial=Elibron.com|allugamientu=London|isbn=1-4021-7278-8, 9781402172786|páxina=227|páxines=|url=https://books.google.com/books?id=pqNGBEmHUd4C&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA227#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=27 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Nel so apoxéu, la dinastía Hotaki gobernó sobre una área amplia de lo qu'agora son [[Irán]], [[Afganistán]] y el noroeste de [[Paquistán]].

En 1715, Mir Wais morrió d'una causa natural y asocedió-y el so hermanu [[Abdul Aziz Hotak|Abdul Aziz]]. Los ghilzai persuadieron a [[Mir Mahmud Hotaki]], fíu de Mir Wais, por que tomara el poder, y en 1717 derrocó y mató al so tíu. Mir Mahmud invadió [[Persia]] y en venciendo na [[batalla de Guinabad]] frente a los safávidas, depusó al sah y proclamóse a sí mesmu sah en [[1722]]. Esi mesmu añu, [[Rusia]] y [[Turquía]] invadieron [[Persia]], dexando gran parte del país en manes afganistanes, y Mir Mahmud gobernó hasta la so muerte en 1725. [[Ashraf Kan]] asocedió-y nel cargu, y cuando les poques tropes lleales al antiguu príncipe safávida [[Tahmasp]] paecíen empuestes al fracasu xunióse-yos coles sos tropes [[Nadir Qoli Beig]] más conocíu como [[Nadir Sah]], y cola so ayuda en [[1726]] recuperon la capital d'[[Isfahán]]. Los afganistanos Hotaki fueron espulsaos definitivamente tres la derrota na [[batalla de Damghan (1729)|batalla de Damghan]] en 1729 polos [[Dinastía afsárida|afsaridas]], y xubiendo [[Tahmasp]] al tronu de los sos antepasaos como [[Tahmasp II]].

Hussain Hotaki convertir nel últimu rei de la dinastía hasta que foi ganáu tamién en 1738, cuando [[Nader Shah]] de Jorasán ganó-y mientres el llargu [[asediu de Kandahar]].&lt;ref name=&quot;Browne33&quot;&gt;{{cita web|url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=90001014&amp;ct=33|títulu=AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722-1922)|page=33|obra=[[Edward Granville Browne]]|editorial=[[Packard Humanities Institute]]|location=London|fechaaccesu=24 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
 
== Dinastía de los Hotaki ==
{| {{tablaguapa}} align=center
! Nome
!Imaxe
!Entamu de gobiernu
!Fin de gobiernu
|- 
| [[Mirwais Kan Hotak]]&lt;br /&gt;(Emir) |||| 1709 || 1715
|-
| [[Alam Khan Hotaki]]&lt;br /&gt;(Emir) || || 1715 || 1717
|-
| [[Mir Mahmud Hotaki]]&lt;br /&gt;(Emir y sah dende 1722) || [[Ficheru:SHAH-MAHMUD-HOTAK.jpg|100px]] || 1715 || 1725
|-
| [[Ashraf Kan]]&lt;br /&gt;(Emir) || [[Ficheru:Ashraf Shah Hotaki 1725-1729.jpg|100px]] || 1725 || 1729
|-
| [[Shah Hussain Hotak]]i&lt;br /&gt;(Emir) || || 1729 || 1738
|}

== Árbol xenealóxicu de los Hotaki ==
{{Árbol xenealóxicu/empecipio}}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | 001 | | | | | | 001=Ali Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | |!| | | |
|-}
{{Árbol xenealóxicu | | | | | | | | 002 | | | | | | 002=Alam Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | |,|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|.| }}
{{Árbol xenealóxicu | | 003 | | | | | | | | | | | | | |004 | | | 003=[[Mirwais Kan Hotak]] |004=Abdul Aziz Khan Hotaki}}
{{Árbol xenealóxicu | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | |!| | | |
|-}
{{Árbol xenealóxicu | | | 005 | | | | | | 006 | | | | | 007 | 005=[[Mir Mahmud Hotaki]]|006=Husain Sultan Khan Hotaki|007=[[Ashraf Kan]]}}
{{Árbol xenealóxicu/fin}}

== Notes ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* [[Salvat Editores]] S.A., ''Diccionariu Salvat Historia de los Países del Mundu'', Salvat Editores S.A. , Pg 10 y 568 , ISBN 84-345-6650-8, [[1999]].
* [[Plaza y Janés Editores]] S.A., ''Atles Históricu Universal'', Plaza y Janés Editores S.A., Artículu 4.17, ISBN 84-01-62076-7, [[1999]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Hotaki Empire}}
* [https://web.archive.org/web/20071013174615/http://www.mexicodiplomatico.org/embaxaes/iran1.pdf Historia d'Irán]
* [http://www.britannica.com/eb/article-21394/Afghanistan Los Hotaki n'Afganistán]


{{Tradubot|Dinastía Hotaki}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1709]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1738]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Oriente Mediu]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos d'Irán]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos de Paquistán]]
[[Categoría:Historia de Turkmenistán]]
[[Categoría:Dinastíes islámiques]]
[[Categoría:Dinastíes de Persia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>f3gzidr7vrutnr1bk5xv3qid82exhnh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dinastía Kayar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128095</id>
    <revision>
      <id>3703119</id>
      <parentid>3683684</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34183" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_completu =
Estáu Sublime de Persia |nome_oficial
= {{rtl-lang|fa|ولت علیه ایران}}&lt;br /&gt;Dowlat-y Elliye-ye Dirān
|status_testu = Imperiu |imperiu =
 
&lt;!-- p1, p2, etc. son países predecesores --&gt;
|p1 = Dinastía Zand
|bandera_p1 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|p2 = Dinastía afsárida
|bandera_p2 = Afsharid Imperial Standard (3 Stripes).svg
|p3 = República Socialista Soviética de Persia |bandera_p3
= Flag_of_Persian_Socialist_Soviet_Republic.svg
&lt;!-- s1, s2, etc. son países socesores --&gt;
|s1 = Imperiu rusu |bandera_s1
= Flag of Russia.svg
|imaxe_s1 = 
|s2 = República Socialista Soviética de Persia |bandera_s2
= Flag_of_Persian_Socialist_Soviet_Republic.svg
|s3 = Dinastía Pahlavi
|bandera_s3 = State Flag of Iran (1924).svg
|imaxe_s2 =

|imaxe_bandera = Flag of Persia (1910).svg
|bandera = Bandera d'Irán
|imaxe_escudo = Imperial Emblem of the Qajar Dynasty (Lion and Sun).svg
|símbolo = Emblemes de Persia#Irán modernu (1500-1932)

|mapa = Map Iran 1900-en.png
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|capital = [[Teḥrán]]
|idioma_principal = [[Idioma persa|Persa]]
|idioma_non_oficial =
|religión = Islam
 
|area = 
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] (1785-1906) [[Monarquía constitucional]] &lt;br /&gt;(1906-1925)
|títulu_líder = [[Xa]], [[Mirza]]
|líder1 = [[Muhammad Khan Kayar]] &lt;small&gt;(primero)&lt;/small&gt;
|añu_líder1 =1794-1797
|líder2 = [[Ahmad Shah Kayar]] &lt;small&gt;(postreru)&lt;/small&gt;
|añu_líder2 = 1909-1925
|títulu_gobernante = 
|gobernante1 = 
|añu_gobernante1 = 
|gobernante2 = 
|añu_gobernante2 = 
|llexislatura = 
|llexislatura1 = 
|llexislatura2 = 
|yera = Dómina moderna

|eventu_anterior1 = 
|fecha_eventu_anterior1 = 
|añu_eventu_anterior1 = 
|eventu_empecipio = Empiezo dinastía |fecha_empecipio =
 
|añu_entamu = 1785

|eventu1 = Tratáu de Gulistan
|fecha_eventu1 = 
|añu_eventu1 = 1813
|eventu2 = Tratáu de Turkmenchay
|añu_eventu2 =1828
|fecha_eventu2 = 
|eventu3 = Revolución Constitucional 
|añu_eventu3 =1906
|fecha_eventu3 = 
|eventu_fin = Empecipio dinastía Pahlavi 
|fecha_fin = 
|añu_fin = 1925
|duración = 1785 - 1920&lt;br /&gt;1921-1925
|eventu_posterior1 = 
|fecha_posterior1 = 
|añu_posterior1 = 
|dato_año1 = 1932
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|moneda = 

|miembru_de = 
|notes = 
}}
[[Ficheru:Persian Qajar Empire1808.jpg|thumb|L'Imperiu persa kayar en [[1808]].]]

La '''dinastía kayar''' (tamién escritu '''Qajar''', '''Qadjar''' o '''Qājār'''; {{lang-fa|سلسله قاجاریه o دودمان قاجار}}) ye una familia real d'[[Irán]], d'orixe turcu, que gobernó Persia (Irán) dende 1785 hasta 1925. La familia Qajar tomó'l control total d'Irán en 1794, al deponer a [[Lutf Ali Khan Zand]], el postreru [[sah]] (emperador o rei) de la [[dinastía Zand]]. Restauraron la soberanía persa sobre los antiguos territorios iraninos de [[Xeorxa]] y el [[Cáucasu]]. En 1796 [[Aga Muhammad Kan]] foi coronáu formalmente sah.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-9062092/Qajar-Dynasty &quot;Qajar Dynasty&quot;, ''Encyclopædia Britannica'']&lt;/ref&gt; Sustituyó-y la [[dinastía Pahlaví]] en 1925.

''' Kayar''' (tamién escritu '''Qajar''', '''Qadjar''' o '''Qājār'''; {{lang-fa|سلسله قاجاریه o دودمان قاجار}}) ye'l términu comúnmente usáu pa nomar a [[Irán]] (daquella conocíu como [[Persia]]) mientres el reináu de la familia real kayar,&lt;ref name=&quot;Abbas&quot;&gt;Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831-1896, I.B.Tauris, pp 2-3&lt;/ref&gt; que rixó'l país dende [[1794]] hasta [[1925]].

== Desarrollu históricu ==
=== Oríxenes ===
Los gobernantes Kayar yeren miembros del [[cla Quvanlu]] de los Kayar, orixinalmente miembros de la [[Turcos oghuz|caña oghuz]] de los más amplios [[pueblos turcos]].&lt;ref&gt;[http://www.kadjarfamily.org/articles_11.cfm Genealogy and History of Qajar (Kadjar) Rulers and Heads of the Imperial Kadjar House]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ghani1&quot;&gt;Cyrus Ghani. ''Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power'', I.B. Tauris, 2000, ISBN 1-86064-629-8, p. 1&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;William Bayne Fisher. ''[[Cambridge History of Iran]]'', [[Cambridge University Press]], 1993, p. 344, ISBN 0-521-20094-6&lt;/ref&gt; Los Kayar asitiar mientres el periodu mongol pela redolada d'[[Armenia]] y taben ente los siete tribus [[qizilbash]] que sofitaron a los [[Imperiu Safávida|safávidas]].&lt;ref name=&quot;iranicaqajar&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20081005035130/http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3001y.html Encyclopedia Iranica. The Qajar Dynasty. Online Edition]&lt;/ref&gt; Los [[Imperiu safávida|safávidas]] abandonaron [[Arran (Azerbaixán)|Arran]] (na moderna [[Azerbaixán|República d'Azerbaixán]]) a los kanes locales [[turcos oghuz|turcohablantes]];&lt;ref name=&quot;rohborn&quot;&gt;K. M. Röhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert, Berlin, 1966, p. 4&lt;/ref&gt; en 1554, [[Ganyá]] gobernar Shahverdi Soltan Ziyadoglu Kayar, que la so familia pasó a apoderar [[Karabaj]], nel Arran meridional.&lt;ref name=&quot;iranicaganja&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20070311021034/http://www.iranica.com/articles/v10f3/v10f372.html Encyclopedia Iranica. Ganja. Online Edition]&lt;/ref&gt;

Los Kayar llevaron a cabu una serie de misiones diplomátiques y gubernamentales ente los sieglos {{SIEGLU|XVI}} y {{SIEGLU|XVII}} pa los safávidas. El sah [[Abbás I de Persia|Abbás I]] asítiase en toa Persia. Munchos d'ellos tamién s'instalaron en Astarabad (el modernu [[Gorgán]], n'[[Irán]]) cerca de la esquina sureste del [[mar Caspiu]];&lt;ref name=&quot;ghani1&quot; /&gt; foi esta caña de los Kayar la que s'alzó col poder nel país. L'antecesor inmediatu de los Kayar, el sah [[Qoli Kan]] Kayar Qovanlu de los [[Qovanlus de Ganyá]], casóse con una muyer de los Kayar Qovanlu d'[[Astarabad]]. El so fíu, [[Fath Alí Kan]] Kayar, nacíu alredor de 1685-1693, foi un renombráu xefe militar mientres el reináu de los sahs safávidas [[Husayn (safávida)|Husáyn]] y [[Tahmasp II]]. Foi asesináu por orde de Tahmasp Qoli Kan Afshar ([[Nadir Sah]]) en 1726. El fíu de Fath Alí Kan, [[Muhammad Hasán Kan Kayar]] (1722-1758), foi asesináu de la mesma por orde de [[Karim Kan Zand]], y foi'l padre d'[[Aga Muhammad Kan]] y Huséin Qoli Kan (Jahansouz Sah) Kayar (padre de «Baba Kan», el futuru [[Fath Alí Sah Kayar]]).

Nos cientu ventiséis años trescurríos ente'l principiu de la decadencia del Estáu safávida y la puxanza de [[Nasereddín Sah Kayar|Nasereddín Shah]], los Kayar pasaron de ser una tribu de pastores guerreros con places fuertes nel norte de Persia a fundar una dinastía qu'ostentaba tolos símbolos de les monarquíes perses islámiques.&lt;ref name=&quot;Abbas&quot; /&gt;

=== Ascensu al poder (Aga Muhammad Kan, 1794-1797) ===

[[Ficheru:Mohammad Khan Qajar.jpg|thumb|right|180px|Aga Muhammad Kan, fundador de la dinastía Kayar.]]
{{AP|Aga Muhammad Kan}}
Como cuasi toles dinastíes que rixeron Persia dende'l sieglu {{SIEGLU|XI}}, los Kayar tomaron el poder col sofitu de [[pueblos turcos|fuercies tribales turques]], pero na Alministración emplegaben a perses educaos.{{harvnp|Keddie|1971|p=4}} En 1779, dempués de la muerte de [[Karim Kan|Muhammed Karim Kan Zand]], de la [[dinastía Zand]] que gobernaba [[Persia]] meridional, [[Aga Muhammad Kan]], caudiellu de la tribu de Kayar, decidió reunificar [[Irán]]. Aga Muhammad Kan foi capáu na so niñez polos enemigos del so padre y foi unu de los reis más crueles, inclusive pa los usos del sieglu {{SIEGLU|XVIII}} iranín.&lt;ref name=&quot;ghani1&quot; /&gt; Na llucha pol poder, afaró ciudaes, aniquiló poblaciones enteres y, nun actu de crueldá singular, cegó a unos venti mil homes na ciudá de [[Kermán]] solamente porque'l populacho local prefirió defender la ciudá del so cercu a apurri-y la.&lt;ref name=&quot;ghani1&quot; /&gt;
 
Los exércitos kayar taben compuestos d'una pequeña escolta de turcomanos y esclavos xeorxanos.&lt;ref&gt;Ira Marvin Lapidus. &quot;A History of Islamic Societies&quot;, Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-77933-2, p. 469.&lt;/ref&gt; Pal añu 1794, Aga Muhammad Kan esaniciara a tolos sos rivales, incluyíu [[Lotf Alí Kan]], el postreru de la dinastía Zand, y restableciera el control iranín sobre los territorios n'[[El Cáucasu]]. En 1796 estableció la so capital en [[Teḥrán]], una villa cerca de les ruines de l'antigua ciudá de [[Ray (Irán)|Ray]]; esi añu foi formalmente coronáu [[sah]]. Aga Muhammad foi asesináu en 1797 en [[Susa]], la capital del [[kanato de Karabaj]], y asocedió-y el so sobrín, [[Fath Alí Sah Kayar]], quien reorganizó l'Estáu Kayar.

=== Fath Alí Sah (1797-1834), la guerra con Rusia ===
{{AP|Fath Alí Sah}}
Dende empiezos del [[sieglu XIX]], Persia empezó a sufrir presiones per parte de [[Imperiu rusu|Rusia]] y [[Gran Bretaña]], nel marcu de lo que se llamó «[[El Gran Xuegu]]». L'interés de los británicos per Persia deber a la necesidá de protexer les rutes comerciales escontra'l Indo, ente que el de los rusos taba na espansión escontra'l [[golfu Pérsicu]].

En [[1807]] roblóse'l [[Tratáu de Finckenstein]] con [[Francia]], que los sos efeutos anuló'l [[Tratáu de Tilsit|de Tilsit]] con Rusia. Tamién se robló un tratáu con Gran Bretaña que prohibía'l pasu de tropes estranxeres per Persia en direición a la India. En [[1803]], so Fath Alí Sah, los Kayar entamaron la llucha contra'l [[Imperiu rusu]], no que se conoz como la [[Guerra rusu-persa (1804-1813)|guerra rusu-persa de 1804-1813]], esmolecíos pola espansión de Rusia escontra'l [[Cáucasu]], que yera un dominiu iranín, anque dalgunos de los [[kanatos del Cáucasu]] yeren consideraos aquel día independientes o semiindependientes;{{#tag:ref|Inclusive cuando'l señores del pandu quixeren asegurar el dominiu más allá de l'Ares, los kanatos vecinos entá yeren consideraos como dependencies iranines. Naturalmente, yeren los kanatos más cercanos a la provincia d'Azerbaixán los que más frecuentemente esperimentaben los intentos iraninos de recuperar el control de la rexón: los de Yereván, Najicheván y Karabaj allende l'Ares, y el cisarasiano de Talish, col so centru alministrativu allugáu en Lankaran y, poro, bien sensible a la presión iranina proveniente de Tabriz o de Rasht. Más allá del kanato de Karabaj, el kan de Ganyá y el valí de Gurjistán (señor del reinu Kartli-Kajeti de Xeorxa suroriental), anque menos vulnerables a los intentos de sometimientu iraninos, tamién yeren consideraos vasallos del sah, como lo yeren coles mesmes los kanes de Shakki y Shirvan, al norte del [[ríu Kurá]].

Los contactos ente Irán y los kanatos de Bakú y Qubba, sicasí, yeren más tenues y consistieron principalmente en llazos comerciales marítimos con Anzali y Rasht. La efeutividá d'estes afirmaciones de soberanía de dalguna manera azarosas dependía de la capacidá d'un sah particular pa imponese y de la determinación de los kanes locales de refugar les obligaciones de vasallaxe que consideraben onerosas.{{harvnp|Bayne Fisher|1991|pp=145-146}}
|group=nota}} nesti periodu socedieron les mayores intromisiones militares y económiques nos intereses iraninos de la toa dómina [[Colonialismu|colonial]]. L'exércitu kayar sufrió una gran derrota militar na guerra, y polo dispuesto nel [[Tratáu de Gulistán]] en 1813, Irán reconoció l'anexón rusa de Xeorxa y de la mayor parte de la rexón del Cáucasu y dio derechos esclusivos de navegación pol [[mar Caspiu]]. La intervención afgana en [[Jorasán]] provocó una guerra que terminó cola ocupación temporal persa de [[Herat]] en [[1813]]. Una posterior guerra con [[Imperiu otomanu|Turquía]] tuvo poques consecuencies pa dambos bandos. 

La [[Guerra Rusu-Persa (1826-1828)|segunda guerra rusu-persa]] ([[1826]]-[[1828]]) acabó inclusive más desastrosamente pal Irán kayar: cola ocupación temporal de [[Tabriz]] polos rusos. Por aciu el [[Tratáu de Turkmenchay]] (1828), Irán reconoció la soberanía [[Imperiu rusu|rusa]] sobre tou la [[Transcaucasia]], la rexón al norte del [[río Ares]], entendiendo [[Armenia]] y [[Azerbaixán]], y dio privilexos de extraterritorialidad a los súbditos rusos. Poro, dempués de les guerres rusu-perses, el Tratáu de Gulistán (1812) y el de Turkmanchay (1828) dieron por resultancia que Persia perdiera tolos sos territorios del Cáucasu al norte del ríu Ares. A lo llargo del sieglu, Rusia obligó a los Kayares a abandonar tamién tolos sos territorios nel [[Asia central]].

=== Muhammad Sah Kayar, 1834-1848 ===
{{AP|Muhammad Sah Kayar}}
El reináu de Fath Alí Sah vio amontaos los contactos diplomáticos con Occidente y l'empiezu d'intenses rivalidaes diplomátiques europees sobre Irán. En 1834 asocedió-y el so nietu [[Muhammad Sah Kayar|Muhammad Sah]] (nacíu Muhammad Mirza), quien cayó so la influencia rusa y fixo dos intentos infructuosos pa recuperar Herat. El sah Muhammad ocupó la islla d'[[Ashuradeh]] en [[1840]] y, en [[1847]], robló'l [[Tratáu de Erzurum]] con Turquía p'afitar les fronteres. Cuando Muhammad Sah morrió en 1848, la socesión pasó al so fíu Nasereddín, que resultó ser el soberanu más capaz y esitosu de la dinastía.

=== Nasereddín Shah Kayar (1848-1896), desenvolvimientu y cayente ===
{{AP|Nasereddín Sah Kayar}}
Mientres el reináu de [[Nasereddín Sah Kayar|Nasereddín Shah]] introducir en Persia la ciencia occidental, la so teunoloxía y los sos métodos educacionales y empezó la modernización del país. Asina, en [[1851]] el país enllazóse [[Telégrafu|telegráficamente]] con [[Europa]] y la [[India]]. 

[[Ficheru:Molla2.jpg|thumb|300px|[[Mulá]]s en presencia real. L'estilu pictóricu ye marcadamente kayarí.]]

[[Amir Kabir|Mirza Taghi Jan Amir Kabir]] foi'l conseyeru y axente de policía del nuevu príncipe Nasereddín. Al morrer Muhammad Sah en 1848, Mirza Taqi foi llargamente responsable d'asegurar la socesión a la corona del nuevu príncipe. Cuando Nasereddín asocedió-y nel tronu, Amir Nezam foi premiáu cola posición de primer ministru y el títulu de Amir Kabir, el Gran Gobernante.

Naquella dómina, Persia taba cuasi en bancarrota, el gobiernu central yera débil y les provincies yeren práuticamente autónomes. Mientres los siguientes dos años y mediu Amir Kabir empecipió importantes reformes en cuasi tolos sectores de la sociedá. Reformó'l sistema fiscal, reforzó'l control central sobre l'alministración, potenció'l comerciu y la industria y amenorgó la influencia de los clérigos [[chiismu|chiitas]] y de les potencies estranxeres. El gastu gubernamental foi cortáu y estremóse ente fondos públicos y privaos. Los preseos de l'alministración central fueron revisaos y Amir Kabir asumió la responsabilidá pa toles rexones de la burocracia. La interferencia estranxera nos asuntos interiores de Persia foi acutada y animóse el comerciu estranxeru. Entamáronse obres públiques como'l bazar en Teḥrán. Amir Kabir promulgó un edictu prohibiendo la escritura afatao y escesivo formalmente en documentos gubernamentales; l'empiezu del estilu en prosa modernu data d'esta dómina.

Unu de los grandes llogros de Amir Kabir foi la construcción del [[Dar ol Fonún]] ([[Politéunicu de Teḥrán]], en 1851), la primer institución d'enseñanza cimera en Persia. Dar-ol-Fonún foi creada pa formar a un nuevu cuadru d'alministradores y familiarizalos coles téuniques occidentales. Amir Kabir ordenó que se construyera la escuela na llende de la ciudá, de manera que pudiera estendese no que fixera falta. Contrató a instructores franceses y rusos, según perses pa enseñar temes tan distintes como Llingua, Medicina, Derechu, Xeografía, Hestoria, Economía ya Inxeniería. Desafortunadamente, Amir Kabir nun vivió lo suficiente pa ver acabáu'l so gran monumentu, pero entá permanez en Teḥrán como un signu de les idees del gran home pal futuru del so país.

A estes reformes opunxéronse dellos notables que quedaron escluyíos del gobiernu. Consideraben a Amir Kabir como un advenedizu social y una amenaza a los sos intereses, y formaron una coalición contra él, na que tuvo activa reinar madre, quien convenció al nuevu sah de que Amir Kabir quería usurpar el tronu. N'ochobre de 1851 el sah deponer y lo exilió a [[Kashan]], onde foi asesináu por orde del sah. Al traviés del so matrimoniu con Ezzat od-Doleh, Amir Kabir fuera cuñáu del sah. 

Nasereddín Shah intentó esplotar la mutua rocea ente la Gran Bretaña y Rusia pa caltener la independencia de Persia, pero la interferencia estranxera y la invasión amontar sol so gobiernu. Contraxo préstamos estranxeros pa financiar viaxes caros a Europa, que fueron les primeres visites d'un soberanu iranín a Occidente. Estos viaxes yeren parte d'una estratexa p'asitiar a Persia nel mapa como un Estáu independiente, antiguu pero civilizáu.{{ensin referencies}} Anque los viaxes nesti campu fueron bastante esitosos, nun foi capaz de torgar que'l [[Reinu Xuníu]] y Rusia invadieren rexones en que la inflúi persa yera tradicional. En 1854 producióse la [[guerra de Aqdarband]] en [[Sarajs]]. En 1856, mientres la [[Guerra anglu-persa]], el Reinu Xuníu torgó que Persia volviera afirmar el so control sobre [[Herat]]. La ciudá fuera parte de Persia na dómina safávida, pero Herat tuviera so gobiernu non persa dende mediaos del sieglu XVIII. Los británicos sofitaben la incorporación de la ciudá a [[Afganistán]], país qu'en gran parte foi creáu pol Reinu Xuníu pa estender escontra l'este'l Estáu tapón ente los sos territorios indios y l'Imperiu Rusu n'espansión. Gran Bretaña tamién estendió'l so control sobre otres rexones del [[Golfu Pérsicu]] mientres el sieglu XIX. Esta curtia guerra con Gran Bretaña pol territoriu afganistanu terminó cola evacuación persa de Herat.

En [[1871]], so la influencia de [[Mirza Husein Kan Moshir od-Dowleh]], nuevu primer ministru del sah, constituyóse un gobiernu d'estilu européu. Moshir od-Dowleh foi rápido destituyíu pol sah por cuenta de que los conservadores tarrecíen la influencia estranxera; pero'l movimientu pola reforma siguía en marcha. 

Al añu siguiente, Nasereddín Shah concedió en cuenta de doscientos mil dólares el derechu esclusivu de construcción de mines, ferrocarriles, tranvíes, preses, carreteres y fábriques mientres sesenta años al barón británicu [[Paul Reuter|Paul Julius de Reuter]]; foi una midida que'l [[Gobernador Xeneral de la India|virréi de la India]] y secretariu d'Estáu d'Asuntos Esteriores británicu [[lord Curzon]] calificó como «la rindición más completa de tolos recursos d'un reinu a manes estranxeres que s'haya enxamás suañáu, entá menos realizáu na hestoria». Les reacciones amenaes pola concesión n'Irán y en Rusia obligaron al sah a atayala.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Abrahamian

|nome=Ervand
|títulu=A Modern History of Iran
|añu=2008
|editorial=Cambridge University Press
|isbn=13 978-0-511-41399-5
|url=http://stoa.usp.br/rdeangelo/files/-1/10953/A+HISTORY+OF+MODERN+IRAN.pdf
|idioma=inglés
|cita=Curzon described this sale as “most complete surrender of the entire resources of a kingdom into foreign hands that has ever been dreamed of, much less accomplished in history.”}}&lt;/ref&gt; 

Pal añu [[1881]], Rusia completara la so conquista de lo que güei son les repúbliques de [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]], llevando la frontera de Rusia a la frontera nordeste de Persia y cortando los llazos históricos de Persia conlas ciudaes de [[Bukhará]] y [[Samarcanda]]. Los británicos, escontra quien se volvieron los perses pa compensar la influencia rusa, aconseyaron al sah abrir el país más al comerciu estranxeru, lo que fizo [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]] en [[1888]], cuando abrió'l ríu [[Karún]] ([[Juzestán]]) al comerciu estranxeru y dio a Paul Reuter una concesión p'abrir el primer bancu n'Irán. Depués dio'l monopoliu del tabacu en [[1890]] a otra compañía británica. La presión popular y la relixosa obligaron al sah a anular tales concesiones, yá que portaben apurrir en gran midida los asuntos económicos a los británicos. A finales del [[sieglu XIX]], munchos perses creíen que los sos gobernantes taben en delda colos intereses estranxeros. En [[1882]] fundó la [[Brigada Cosaca]] qu'axuntaba a rusos baxu mando persa.

El llargu reináu de [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]], de más de cincuenta años, y los sos viaxes a Europa, abrieron el país a nueves corrientes de pensamientu a les que yera contraria gran parte del cleru xiín. [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]] foi asesináu [[1896]] por un clérigu, acontecimientu únicu nos añales de la [[Persia]] moderna, que precedió a la revolución constitucional, la primera nun país musulmán.

=== Mozaffar-y-din (1896-1907) ===
{{AP|Mozzafar-al-Din Sah}}
Cuando [[Naser al-Din|Nasereddín Shah Kayar]] foi asesináu por [[Mirza Reza Kermani]] en 1896, la corona pasó al so fíu [[Mozzafar-al-Din Sah|Mozaffar-y-din]], quien foi un gobernante moderáu y atentu, pero tamién pocu efeutivu. La estravagancia real y l'ausencia d'ingresos exacerbaron los problemes financieros. El sah gastó rápido dos grandes préstamos de Rusia, en parte en viaxes a Europa. L'enoxu públicu cebar na propensión del sah a faer concesiones a los europeos en cuenta de arrogantes pagos a él y los sos oficiales. La xente empezó a esixir poner frenu a l'autoridá real y l'establecimientu del gobiernu basáu nel Derechu, de la que crecía la so esmolición pola influencia estranxera, especialmente la rusa.

=== Revolución constitucional (Mohammad Alí Shah (1907-1909)) ===
{{AP|Revolución constitucional iranina|Mohammad Alí Shah Qayar}}
[[Ficheru:Mohammad Ali Shah.jpg|200px|thumb|right|[[Muhammad Alí Sah Kayar]] trató, mientres el so periodu de reináu, de frenar la revolución constitucional iranina.]]
[[Ficheru:Map Iran 1900-en.png|left|250px|thumb|Persia nos ss. XIX y XX.]]

La [[Revolución constitucional iranina|revolución constitucional]], debíu al descontentu popular nacíu de la inxerencia estranxera, les concesiones a los europeos, el cayente económicu y les nueves idees de llibertá, democracia y de &quot;modernidá&quot;, españó en [[1906]]. El fracasu del sah a la de responder a les protestes de la clase dirixente relixosa, los comerciantes y otres clases lleven en xineru de 1906 a los líderes comerciantes y relixosos, colos [[ayatolá]]s [[Seyyed Abdollah Behbahaní]] y [[Seyyed Mohammad Tabatabaí]] a la cabeza, a abelugase nes mezquites en Teḥrán y fora de la capital. Cuando'l sah negó una promesa pa dexar l'establecimientu d'una &quot;casa de xusticia&quot;, o asamblea consultiva, 10.000 persones, empuestes polos comerciantes, tomaron el santuariu en xunu nel complexu habitacional de la llegación británica en Teḥrán. N'agostu'l sah emitió un decretu que promulgaba una constitución. N'ochobre una asamblea escoyida convieno y redactó una constitución qu'afitaba llimitaciones estrictes del poder real y una [[Asamblea Consultiva Islámica|Asamblea Consultiva Nacional]] con amplios poderes pa representar al pueblu, según un gobiernu con un gabinete suxetu a la confirmación pola Asamblea. El sah robló la constitución el [[30 d'avientu]] de [[1906]], pero, refugando dar tol so poder a l'Asamblea, axuntó una alvertencia que faía precisa la so firma en toles lleis por que fueren promulgaes. Morrió cinco díes dempués. 

Les Lleis Fundamentales Suplementaries aprobaes en 1907 apurríen, dientro d'unes llendes, llibertá de prensa, opinión y asociación y la seguridá de vida y propiedá. La Revolución constitucional marcó'l final del periodu medieval en Persia. Sicasí, nun se realizaron les esperances d'un gobiernu constitucional.

En mayu de 1908 afayóse un xacimientu de [[petroleu]] en [[Mashid Suleyman]], nel sudoeste d'Irán. Una firma comercial británica, [[Concessions Syndicate]], qu'operaba en nome de [[William Knox D'Arcy]] y la [[Burmah Oil Company]] de [[Glasgow]], llogró concesiones sobre'l petroleu y construyóse un [[oleoductu]] ente Mashid Suleyman y la vera izquierda del [[Ríu Shatt al-Arab|ríu Arvand]], onde se llevantó una [[refinería]]. Fundóse l'[[Anglu-Persian Oil Company]] pa esportar el petroleu iranino.

El fíu de Mozaffar-y-din Sah, [[Muhammad Alí Sah Kayar|Muhammad Alí Sah]] (reinó 1907-09), quien per parte de madre yera tamién nietu del Primer Ministru Amir Kabir, intentó cola ayuda de Rusia rescindir la constitución y abolir el gobiernu parllamentariu. Dempués de delles disputes colos miembros de l'Asamblea, en xunu de 1908 recurrió a la [[Brigada cosaca persa|brigada de cosacos perses]] con oficiales rusos pa bombardear l'edificiu de l'Asamblea, arrestar a la mayoría de los diputaos y cerrar l'asamblea. La resistencia al sah, sicasí, concentrar en [[Tabriz]], [[Ispahán]], [[Rasht]] y otros llugares. En xunetu de 1909 les fuercies constitucionales colaron dende Rasht y Ispahán hasta Teḥrán, depunxeron al sah y restablecieron la Constitución. L'ex sah se exilió en Rusia, siendo proclamáu como sah el so fíu de 11 años d'edá, [[Ahmad Shah Qayar|Ahmad]].

Anque trunfaren, les fuercies constitucionales enfrentar a series dificultaes. Los baturicios de la Revolución Constitucional y la guerra civil minaren la estabilidá y el comerciu. Amás, el depuestu sah intentó recuperar el tronu con sofitu rusu, desembarcando tropes en xunetu de 1910. La esperanza de que la Revolución Constitucional inaugurara una nueva yera d'independencia de les grandes potencies acabó cuando, sol [[Entente Anglu-Rusu|Alcuerdu anglu-rusu de 1907]], Gran Bretaña y Rusia alcordaron estremase Persia n'esferes d'influencia, los británicos nel sur y este; dambes potencies seríen llibres de competir por ventayes polítiques y económiques nuna esfera neutral nel centru. Los asuntos complicáronse cuando [[Morgan Shuster]] (tamién escritu Schuster), un alministrador estauxunidense contratáu como xeneral tesoreru pol gobiernu persa pa reformar les sos finances, intentó recaldar impuestos de poderosos oficiales que yeren protexíos rusos y unviar a miembros de la xendarmería de l'ayalga, un departamentu de la policía tributaria, a la zona rusa. Cuando n'avientu de 1911 l'Asamblea refugó unánimemente l'ultimátum de Rusia qu'esixía'l despidu de Shuster, tropes ruses, yá nel país, ocuparon la capital. Pa evitar esto, el [[20 d'avientu]] el xefes bajtiaríes y les sos tropes arrodiaron l'edificiu de l'Asamblea, forzaron l'aceptación del ultimátum rusu y cerraron l'asamblea, suspendiendo una vegada más la Constitución.

=== Ahmad Sah Kayar, la cayida de la dinastía ===
{{AP|Ahmad Sah Qajar}}
L'últimu monarca kayar, [[Ajmad Sah Kayar]], nació'l [[21 de xineru]] de [[1898]] en [[Tabriz]] y xubió al tronu a la edá de 11 años. Irán declaróse neutral mientres la [[Primer Guerra Mundial]] ([[1914]]-[[1918]]). Pero la entrada nel so territoriu de tropes [[Imperiu otomanu|turques]] y [[Imperiu rusu|ruses]] en direiciones opuestes amenaciaba les actividaes de l'[[Anglu-Persian Oil Company]] y ante el colapsu de la [[Rusia zarista]], [[Gran Bretaña]] mandó la [[misión Dunsterville]], mientres la [[Provincia de Guilán]] remontábase. Esta ocupación de Persia mientres la PGM por tropes estranxeres foi un golpe del que Ajmad Sah nunca se recuperaría efeutivamente. El nuevu rei, idealista, demócrata pero débil, foi incapaz de garantizar la integridá del país y de faer que reinara l'orde.

En febreru de [[1921]] [[Reza Jan|Reza Shah]] da un [[golpe d'Estáu]] cola ayuda del periodista [[Seyyed Ziaoddín Tabatabaí]] y conviértese na personalidá política prominente de Persia. Seyyed Ziaoddín foi nomáu primer ministru y robló un tratáu cola [[XRSS]] qu'atayó deldes y alcuerdos anteriores. Irán llogró'l [[ferrocarril]] de [[Jolfa]] (na frontera soviética) a [[Tabriz]] ya igualdá de derechos de navegación nel [[mar Caspiu]] en cuenta de nun dexar ataques dende Persia a la Xunión Soviética. En [[1923]] Ajmad Sah abandonó Persia pa dir a Europa y nun volvió enxamás. En atopándose con una gran oposición, Seyyed Zia'eddin acabó dimitiendo y sustituyólu Riza Pahlavi, el poderosu ministru de Guerra. En [[ochobre]] de [[1925]] Ajmad Sah foi depuestu oficialmente pol [[Majlis]] (Asamblea consultiva nacional) so la presión de Riza Pahlavi; d'esta miente, l'asamblea declaró'l fin del gobiernu kayar. [[Mohammad Mosaddeq|Muhammad Mossadegh]] foi unu de los pocos diputaos que s'atrevieron a protestar por esti actu. Ye nomáu sah Riza Pahlavi (Rezā Sāh Pahlavi), colo que s'empecipia la dinastía [[Pahlavi]] nel [[tronu del Pavu Real]]. En [[1930]], Ajmad Sah morrió en [[Neuilly-sur-Seine]] ([[Francia]]).

== Llistáu de sahs de Persia ente 1794-1925 ==
[[Ficheru:Ahamad in Paris.jpg|thumb|[[Ajmad Sah Kayar]], postreru de la dinastía, en [[París]], escontra [[1925]].]]

* [[Aga Muhammad Kan|Aga Muhammad Kan Kayar]] (Muhammad Khān Qājār, 1794-1797)
* [[Fath Alí Sah]] (1797-1834)
** [[Adel Alí Sah]] ([[6 de payares]] de [[1834]]-[[16 d'avientu]] de [[1834]]); gobernó en [[Teḥrán]]&lt;ref&gt;[http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar13.htm qajar13]&lt;/ref&gt;
** [[Hosséin Alí Sah]] ([[5 d'avientu]] de [[1834]]-abril de 1835); gobernó en [[Shiraz]], [[Fars]]&lt;ref&gt;[http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar11.htm qajar11]&lt;/ref&gt;
* [[Muhammad Sah Kayar]] (nacíu Muhammad Mirza, [[8 de payares]] de [[1834]]-1848); gobernó en [[Tabriz]] dende'l [[8 de payares]] al [[31 de xineru]] de [[1835]]. Coronáu [[sah de Persia]] en [[Teḥrán]] el [[31 de xineru]] de [[1835]].
* [[Naser al-Din|Nasereddín Shah Kayar]] (1848-1896)
* [[Mozaffar al-Din Sah Kayar]] (1896-1907)
* [[Muhammad Alí Sah Kayar]] (1907-1909)
* [[Ajmad Sah Kayar]] (1909-1925)

== La familia Kayar nel exiliu ==
La familia Kayar nel exiliu ta anguaño encabezada pol descendiente más vieyu de Muhammad Alí Sah, [[Alí Mirza Kayar|Sultán Alí Mirza Kayar]], ente que l'Herederu Presuntu al tronu kayar ye [[Muhammad Hasán Mirza II]], nietu de [[Muhammad Hasán Mirza]], hermanu del Sultán Ajmad Sah y herederu. Muhammad Hasán Mirza finó n'Inglaterra en 1943, proclamándose él mesmu sah nel exiliu en 1930 dempués de la muerte del so hermanu en Francia.

Güei, los descendientes de los Kayar de cutiu identifíquense a sigo mesmos como tales y celebren xuntes pa conocese socialmente al traviés de la ''Kadjar Family Association''.&lt;ref&gt;{{cita web
 | url = http://www.kadjarfamily.org/
 | títulu = KFA
}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt;

=== Cabeces y herederos presuntos de la dinastía Kayar dende 1925 ===
; Cabeces de la Familia Imperial Kayar
El lideralgu de la Familia Imperial ye heredada pol descendiente masculín mayor de Muhammad Alí Sah.

* [[Ajmad Sah Kayar|Sultán Ajmad Sah Kayar]] (1925-1930)
* [[Fereydún Mirza]] (1930-1975)
* [[Hamid Mirza|Sultán Hamid Mirza]] (1975-1988)
* [[Mahmud Mirza|Sultán Mahmud Mirza]] (1988)
* [[Alí Mirza Kayar|Sultán Alí Mirza Kayar]] (1988-actualidá)

; Herederos presuntos de la Dinastía Kayar
L'herederu presuntu ye l'herederu Kayar al trueno persa.

* Sultán Ajmad Sah Kayar (1925-1930)
* [[Muhammad Hasán Mirza]] (1930-1943)
* Fereydún Mirza (1930-1975)
* Sultán Hamid Mirza (1975-1988)
* [[Muhammad Hasán Mirza II]] (1988-actualidá)

== Miembros destacaos de la familia Kayar ==

; Políticos 
* [[Abdol Hossein Mirza Farmanfarma]], primer ministru persa.
* [[Mass'oud Mirza Zell-y Soltan]], gobernador de la provincia d'[[Provincia de Ispahán|Ispahán]].
* [[Abbas Mirza]], príncipe coronáu de Fath Alí Sah y xefe militar.
* [[Firouz Mirza Nosrat-ed-Dowleh Farman Farmaian III]], destacáu políticu y diplomáticu.

; Lliteratura'''
* [[Irach Mirzá]], poeta iranín.

; Cultura popular
* [[Sarah Shahi]], actriz y animadora estauxunidense; el so padre ye un Kayar iranín.

== Ver tamién ==
* [[Persia]]
* [[Historia d'Irán]]
* [[Monarquía d'Irán]]

== Notes==
{{llistaref|group=nota}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

==Bibliografía==
* Salvat Editores S.A., Diccionarios Salvat ''Historia de los Países del Mundu'', Salvat Editores S.A., Pg 568-570, ISBN 84-345-6650-8, [[1999]].
* Art Blume S.L., ''Sieglu 20'', Art Blume S.L., Pg 61 y 185, ISBN 84-89396-443-4, [[2000]].
* M. Emiliani, M. Ranuzzi de' Bianchi, Y. Atzori, ''Nel nome di Omar. Rivoluzione, cleru y potere in Iran'', Bologna, Odoya, 2008 ISBN 978-88-6288-000-8.
*{{cita publicación
|nome=Nikki R.
|apellíos=Keddie
|títulu=The Iranian Power Structure and Social Change 1800-1969: An Overview
|revista=International Journal of Middle East Studies
|volume=2
|númberu=1
|añu=1971
|páxines=3-20
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Qajar dynasty}}
* [https://web.archive.org/web/20081205085239/http://www2.irna.dir/occasion/es/index1.htm#29-QAJAR%201795-1925 Iranología.- Historia d'Irán]
* [http://www.iransara.es/cronologia.htm Cronoloxía de la historia d'Irán].
* [http://www.qajarpages.org/ The Qajar (Kadjar) Pages]
* [http://www.islamicarchitecture.org/dynasties/qajars.html Qajars Dynasty] Dinastía turcomana de los sahs de Persia 
* [http://www.kadjarfamily.org/ Qajar Family Website]
* [http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar13.htm/ Royal Ark-Qajar Website] por Christopher Buyers
* [http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar11.htm Royal Ark-Qajar Website] por Christopher Buyers
* [https://web.archive.org/web/20080426091748/http://www.worldisround.com/articles/255115/index.html Delles semeyes de miembros de la familia Kayar]
* Esposición de diapositives de la dómina Kayar, 1781-1925: [http://www.youtube.com/v/3bXC5SHB1CI&amp;hl=en&amp;rel=0&amp;border=1 YouTube]
* Mohammad-Reza Tahmasbpoor, ''History of Iranian Photography: Early Photography in Iran'', Iranian Artists' site, [https://web.archive.org/web/20071016104449/http://kargah.com/history_of_iranian_photography/early/index.php?other=1 ''Kargah'']


{{Tradubot|Dinastía Kayar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Dinastía kayar| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mp22xxuzkszijr6hm7r1fytsj7ahypc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703127</id>
      <parentid>3703119</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34188" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_completu =
Estáu Sublime de Persia |nome_oficial
= {{rtl-lang|fa|ولت علیه ایران}}&lt;br /&gt;Dowlat-y Elliye-ye Dirān
|status_testu = Imperiu |imperiu =
 
&lt;!-- p1, p2, etc. son países predecesores --&gt;
|p1 = Dinastía Zand
|bandera_p1 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
|p2 = Dinastía afsárida
|bandera_p2 = Afsharid Imperial Standard (3 Stripes).svg
|p3 = República Socialista Soviética de Persia |bandera_p3
= Flag_of_Persian_Socialist_Soviet_Republic.svg
&lt;!-- s1, s2, etc. son países socesores --&gt;
|s1 = Imperiu rusu |bandera_s1
= Flag of Russia.svg
|imaxe_s1 = 
|s2 = República Socialista Soviética de Persia |bandera_s2
= Flag_of_Persian_Socialist_Soviet_Republic.svg
|s3 = Dinastía Pahlavi
|bandera_s3 = State Flag of Iran (1924).svg
|imaxe_s2 =

|imaxe_bandera = Flag of Persia (1910).svg
|bandera = Bandera d'Irán
|imaxe_escudo = Imperial Emblem of the Qajar Dynasty (Lion and Sun).svg
|símbolo = Emblemes de Persia#Irán modernu (1500-1932)

|mapa = Map Iran 1900-en.png
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|capital = [[Teḥrán]]
|idioma_principal = [[Idioma persa|Persa]]
|idioma_non_oficial =
|religión = Islam
 
|area = 
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] (1785-1906) [[Monarquía constitucional]] &lt;br /&gt;(1906-1925)
|títulu_líder = [[Xa]], [[Mirza]]
|líder1 = [[Muhammad Khan Kayar]] &lt;small&gt;(primero)&lt;/small&gt;
|añu_líder1 =1794-1797
|líder2 = [[Ahmad Shah Kayar]] &lt;small&gt;(postreru)&lt;/small&gt;
|añu_líder2 = 1909-1925
|títulu_gobernante = 
|gobernante1 = 
|añu_gobernante1 = 
|gobernante2 = 
|añu_gobernante2 = 
|llexislatura = 
|llexislatura1 = 
|llexislatura2 = 
|yera = Dómina moderna

|eventu_anterior1 = 
|fecha_eventu_anterior1 = 
|añu_eventu_anterior1 = 
|eventu_empecipio = Empiezo dinastía |fecha_empecipio =
 
|añu_entamu = 1785

|eventu1 = Tratáu de Gulistan
|fecha_eventu1 = 
|añu_eventu1 = 1813
|eventu2 = Tratáu de Turkmenchay
|añu_eventu2 =1828
|fecha_eventu2 = 
|eventu3 = Revolución Constitucional 
|añu_eventu3 =1906
|fecha_eventu3 = 
|eventu_fin = Empecipio dinastía Pahlavi 
|fecha_fin = 
|añu_fin = 1925
|duración = 1785 - 1920&lt;br /&gt;1921-1925
|eventu_posterior1 = 
|fecha_posterior1 = 
|añu_posterior1 = 
|dato_año1 = 1932
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|moneda = 

|miembru_de = 
|notes = 
}}
[[Ficheru:Persian Qajar Empire1808.jpg|thumb|L'Imperiu persa kayar en [[1808]].]]

La '''dinastía kayar''' (tamién escritu '''Qajar''', '''Qadjar''' o '''Qājār'''; {{lang-fa|سلسله قاجاریه o دودمان قاجار}}) ye una familia real d'[[Irán]], d'orixe turcu, que gobernó Persia (Irán) dende 1785 hasta 1925. La familia Qajar tomó'l control total d'Irán en 1794, al deponer a [[Lutf Ali Khan Zand]], el postreru [[sah]] (emperador o rei) de la [[dinastía Zand]]. Restauraron la soberanía persa sobre los antiguos territorios iraninos de [[Xeorxa]] y el [[Cáucasu]]. En 1796 [[Aga Muhammad Kan]] foi coronáu formalmente sah.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-9062092/Qajar-Dynasty &quot;Qajar Dynasty&quot;, ''Encyclopædia Britannica'']&lt;/ref&gt; Sustituyó-y la [[dinastía Pahlaví]] en 1925.

''' Kayar''' (tamién escritu '''Qajar''', '''Qadjar''' o '''Qājār'''; {{lang-fa|سلسله قاجاریه o دودمان قاجار}}) ye'l términu comúnmente usáu pa nomar a [[Irán]] (daquella conocíu como [[Persia]]) mientres el reináu de la familia real kayar,&lt;ref name=&quot;Abbas&quot;&gt;Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831-1896, I.B.Tauris, pp 2-3&lt;/ref&gt; que rixó'l país dende [[1794]] hasta [[1925]].

== Desarrollu históricu ==
=== Oríxenes ===
Los gobernantes Kayar yeren miembros del [[cla Quvanlu]] de los Kayar, orixinalmente miembros de la [[Turcos oghuz|caña oghuz]] de los más amplios [[pueblos turcos]].&lt;ref&gt;[http://www.kadjarfamily.org/articles_11.cfm Genealogy and History of Qajar (Kadjar) Rulers and Heads of the Imperial Kadjar House]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ghani1&quot;&gt;Cyrus Ghani. ''Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power'', I.B. Tauris, 2000, ISBN 1-86064-629-8, p. 1&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;William Bayne Fisher. ''[[Cambridge History of Iran]]'', [[Cambridge University Press]], 1993, p. 344, ISBN 0-521-20094-6&lt;/ref&gt; Los Kayar asitiar mientres el periodu mongol pela redolada d'[[Armenia]] y taben ente los siete tribus [[qizilbash]] que sofitaron a los [[Imperiu Safávida|safávidas]].&lt;ref name=&quot;iranicaqajar&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20081005035130/http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3001y.html Encyclopedia Iranica. The Qajar Dynasty. Online Edition]&lt;/ref&gt; Los [[Imperiu safávida|safávidas]] abandonaron [[Arran (Azerbaixán)|Arran]] (na moderna [[Azerbaixán|República d'Azerbaixán]]) a los kanes locales [[turcos oghuz|turcohablantes]];&lt;ref name=&quot;rohborn&quot;&gt;K. M. Röhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert, Berlin, 1966, p. 4&lt;/ref&gt; en 1554, [[Ganyá]] gobernar Shahverdi Soltan Ziyadoglu Kayar, que la so familia pasó a apoderar [[Karabaj]], nel Arran meridional.&lt;ref name=&quot;iranicaganja&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20070311021034/http://www.iranica.com/articles/v10f3/v10f372.html Encyclopedia Iranica. Ganja. Online Edition]&lt;/ref&gt;

Los Kayar llevaron a cabu una serie de misiones diplomátiques y gubernamentales ente los sieglos {{SIEGLU|XVI}} y {{SIEGLU|XVII}} pa los safávidas. El sah [[Abbás I de Persia|Abbás I]] asítiase en toa Persia. Munchos d'ellos tamién s'instalaron en Astarabad (el modernu [[Gorgán]], n'[[Irán]]) cerca de la esquina sureste del [[mar Caspiu]];&lt;ref name=&quot;ghani1&quot; /&gt; foi esta caña de los Kayar la que s'alzó col poder nel país. L'antecesor inmediatu de los Kayar, el sah [[Qoli Kan]] Kayar Qovanlu de los [[Qovanlus de Ganyá]], casóse con una muyer de los Kayar Qovanlu d'[[Astarabad]]. El so fíu, [[Fath Alí Kan]] Kayar, nacíu alredor de 1685-1693, foi un renombráu xefe militar mientres el reináu de los sahs safávidas [[Husayn (safávida)|Husáyn]] y [[Tahmasp II]]. Foi asesináu por orde de Tahmasp Qoli Kan Afshar ([[Nadir Sah]]) en 1726. El fíu de Fath Alí Kan, [[Muhammad Hasán Kan Kayar]] (1722-1758), foi asesináu de la mesma por orde de [[Karim Kan Zand]], y foi'l padre d'[[Aga Muhammad Kan]] y Huséin Qoli Kan (Jahansouz Sah) Kayar (padre de «Baba Kan», el futuru [[Fath Alí Sah Kayar]]).

Nos cientu ventiséis años trescurríos ente'l principiu de la decadencia del Estáu safávida y la puxanza de [[Nasereddín Sah Kayar|Nasereddín Shah]], los Kayar pasaron de ser una tribu de pastores guerreros con places fuertes nel norte de Persia a fundar una dinastía qu'ostentaba tolos símbolos de les monarquíes perses islámiques.&lt;ref name=&quot;Abbas&quot; /&gt;

=== Ascensu al poder (Aga Muhammad Kan, 1794-1797) ===

[[Ficheru:Mohammad Khan Qajar.jpg|thumb|right|180px|Aga Muhammad Kan, fundador de la dinastía Kayar.]]
{{AP|Aga Muhammad Kan}}
Como cuasi toles dinastíes que rixeron Persia dende'l sieglu {{SIEGLU|XI}}, los Kayar tomaron el poder col sofitu de [[pueblos turcos|fuercies tribales turques]], pero na Alministración emplegaben a perses educaos.{{harvnp|Keddie|1971|p=4}} En 1779, dempués de la muerte de [[Karim Kan|Muhammed Karim Kan Zand]], de la [[dinastía Zand]] que gobernaba [[Persia]] meridional, [[Aga Muhammad Kan]], caudiellu de la tribu de Kayar, decidió reunificar [[Irán]]. Aga Muhammad Kan foi capáu na so niñez polos enemigos del so padre y foi unu de los reis más crueles, inclusive pa los usos del sieglu {{SIEGLU|XVIII}} iranín.&lt;ref name=&quot;ghani1&quot; /&gt; Na llucha pol poder, afaró ciudaes, aniquiló poblaciones enteres y, nun actu de crueldá singular, cegó a unos venti mil homes na ciudá de [[Kermán]] solamente porque'l populacho local prefirió defender la ciudá del so cercu a apurri-y la.&lt;ref name=&quot;ghani1&quot; /&gt;
 
Los exércitos kayar taben compuestos d'una pequeña escolta de turcomanos y esclavos xeorxanos.&lt;ref&gt;Ira Marvin Lapidus. &quot;A History of Islamic Societies&quot;, Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-77933-2, p. 469.&lt;/ref&gt; Pal añu 1794, Aga Muhammad Kan esaniciara a tolos sos rivales, incluyíu [[Lotf Alí Kan]], el postreru de la dinastía Zand, y restableciera el control iranín sobre los territorios n'[[El Cáucasu]]. En 1796 estableció la so capital en [[Teḥrán]], una villa cerca de les ruines de l'antigua ciudá de [[Ray (Irán)|Ray]]; esi añu foi formalmente coronáu [[sah]]. Aga Muhammad foi asesináu en 1797 en [[Susa]], la capital del [[kanato de Karabaj]], y asocedió-y el so sobrín, [[Fath Alí Sah Kayar]], quien reorganizó l'Estáu Kayar.

=== Fath Alí Sah (1797-1834), la guerra con Rusia ===
{{AP|Fath Alí Sah}}
Dende empiezos del [[sieglu XIX]], Persia empezó a sufrir presiones per parte de [[Imperiu rusu|Rusia]] y [[Gran Bretaña]], nel marcu de lo que se llamó «[[El Gran Xuegu]]». L'interés de los británicos per Persia deber a la necesidá de protexer les rutes comerciales escontra'l Indo, ente que el de los rusos taba na espansión escontra'l [[golfu Pérsicu]].

En [[1807]] roblóse'l [[Tratáu de Finckenstein]] con [[Francia]], que los sos efeutos anuló'l [[Tratáu de Tilsit|de Tilsit]] con Rusia. Tamién se robló un tratáu con Gran Bretaña que prohibía'l pasu de tropes estranxeres per Persia en direición a la India. En [[1803]], so Fath Alí Sah, los Kayar entamaron la llucha contra'l [[Imperiu rusu]], no que se conoz como la [[Guerra rusu-persa (1804-1813)|guerra rusu-persa de 1804-1813]], esmolecíos pola espansión de Rusia escontra'l [[Cáucasu]], que yera un dominiu iranín, anque dalgunos de los [[kanatos del Cáucasu]] yeren consideraos aquel día independientes o semiindependientes;{{#tag:ref|Inclusive cuando'l señores del pandu quixeren asegurar el dominiu más allá de l'Ares, los kanatos vecinos entá yeren consideraos como dependencies iranines. Naturalmente, yeren los kanatos más cercanos a la provincia d'Azerbaixán los que más frecuentemente esperimentaben los intentos iraninos de recuperar el control de la rexón: los de Yereván, Najicheván y Karabaj allende l'Ares, y el cisarasiano de Talish, col so centru alministrativu allugáu en Lankaran y, poro, bien sensible a la presión iranina proveniente de Tabriz o de Rasht. Más allá del kanato de Karabaj, el kan de Ganyá y el valí de Gurjistán (señor del reinu Kartli-Kajeti de Xeorxa suroriental), anque menos vulnerables a los intentos de sometimientu iraninos, tamién yeren consideraos vasallos del sah, como lo yeren coles mesmes los kanes de Shakki y Shirvan, al norte del [[ríu Kurá]].

Los contactos ente Irán y los kanatos de Bakú y Qubba, sicasí, yeren más tenues y consistieron principalmente en llazos comerciales marítimos con Anzali y Rasht. La efeutividá d'estes afirmaciones de soberanía de dalguna manera azarosas dependía de la capacidá d'un sah particular pa imponese y de la determinación de los kanes locales de refugar les obligaciones de vasallaxe que consideraben onerosas.{{harvnp|Bayne Fisher|1991|pp=145-146}}
|group=nota}} nesti periodu socedieron les mayores intromisiones militares y económiques nos intereses iraninos de la toa dómina [[Colonialismu|colonial]]. L'exércitu kayar sufrió una gran derrota militar na guerra, y polo dispuesto nel [[Tratáu de Gulistán]] en 1813, Irán reconoció l'anexón rusa de Xeorxa y de la mayor parte de la rexón del Cáucasu y dio derechos esclusivos de navegación pol [[mar Caspiu]]. La intervención afganistana en [[Jorasán]] provocó una guerra que terminó cola ocupación temporal persa de [[Herat]] en [[1813]]. Una posterior guerra con [[Imperiu otomanu|Turquía]] tuvo poques consecuencies pa dambos bandos. 

La [[Guerra Rusu-Persa (1826-1828)|segunda guerra rusu-persa]] ([[1826]]-[[1828]]) acabó inclusive más desastrosamente pal Irán kayar: cola ocupación temporal de [[Tabriz]] polos rusos. Por aciu el [[Tratáu de Turkmenchay]] (1828), Irán reconoció la soberanía [[Imperiu rusu|rusa]] sobre tou la [[Transcaucasia]], la rexón al norte del [[río Ares]], entendiendo [[Armenia]] y [[Azerbaixán]], y dio privilexos de extraterritorialidad a los súbditos rusos. Poro, dempués de les guerres rusu-perses, el Tratáu de Gulistán (1812) y el de Turkmanchay (1828) dieron por resultancia que Persia perdiera tolos sos territorios del Cáucasu al norte del ríu Ares. A lo llargo del sieglu, Rusia obligó a los Kayares a abandonar tamién tolos sos territorios nel [[Asia central]].

=== Muhammad Sah Kayar, 1834-1848 ===
{{AP|Muhammad Sah Kayar}}
El reináu de Fath Alí Sah vio amontaos los contactos diplomáticos con Occidente y l'empiezu d'intenses rivalidaes diplomátiques europees sobre Irán. En 1834 asocedió-y el so nietu [[Muhammad Sah Kayar|Muhammad Sah]] (nacíu Muhammad Mirza), quien cayó so la influencia rusa y fixo dos intentos infructuosos pa recuperar Herat. El sah Muhammad ocupó la islla d'[[Ashuradeh]] en [[1840]] y, en [[1847]], robló'l [[Tratáu de Erzurum]] con Turquía p'afitar les fronteres. Cuando Muhammad Sah morrió en 1848, la socesión pasó al so fíu Nasereddín, que resultó ser el soberanu más capaz y esitosu de la dinastía.

=== Nasereddín Shah Kayar (1848-1896), desenvolvimientu y cayente ===
{{AP|Nasereddín Sah Kayar}}
Mientres el reináu de [[Nasereddín Sah Kayar|Nasereddín Shah]] introducir en Persia la ciencia occidental, la so teunoloxía y los sos métodos educacionales y empezó la modernización del país. Asina, en [[1851]] el país enllazóse [[Telégrafu|telegráficamente]] con [[Europa]] y la [[India]]. 

[[Ficheru:Molla2.jpg|thumb|300px|[[Mulá]]s en presencia real. L'estilu pictóricu ye marcadamente kayarí.]]

[[Amir Kabir|Mirza Taghi Jan Amir Kabir]] foi'l conseyeru y axente de policía del nuevu príncipe Nasereddín. Al morrer Muhammad Sah en 1848, Mirza Taqi foi llargamente responsable d'asegurar la socesión a la corona del nuevu príncipe. Cuando Nasereddín asocedió-y nel tronu, Amir Nezam foi premiáu cola posición de primer ministru y el títulu de Amir Kabir, el Gran Gobernante.

Naquella dómina, Persia taba cuasi en bancarrota, el gobiernu central yera débil y les provincies yeren práuticamente autónomes. Mientres los siguientes dos años y mediu Amir Kabir empecipió importantes reformes en cuasi tolos sectores de la sociedá. Reformó'l sistema fiscal, reforzó'l control central sobre l'alministración, potenció'l comerciu y la industria y amenorgó la influencia de los clérigos [[chiismu|chiitas]] y de les potencies estranxeres. El gastu gubernamental foi cortáu y estremóse ente fondos públicos y privaos. Los preseos de l'alministración central fueron revisaos y Amir Kabir asumió la responsabilidá pa toles rexones de la burocracia. La interferencia estranxera nos asuntos interiores de Persia foi acutada y animóse el comerciu estranxeru. Entamáronse obres públiques como'l bazar en Teḥrán. Amir Kabir promulgó un edictu prohibiendo la escritura afatao y escesivo formalmente en documentos gubernamentales; l'empiezu del estilu en prosa modernu data d'esta dómina.

Unu de los grandes llogros de Amir Kabir foi la construcción del [[Dar ol Fonún]] ([[Politéunicu de Teḥrán]], en 1851), la primer institución d'enseñanza cimera en Persia. Dar-ol-Fonún foi creada pa formar a un nuevu cuadru d'alministradores y familiarizalos coles téuniques occidentales. Amir Kabir ordenó que se construyera la escuela na llende de la ciudá, de manera que pudiera estendese no que fixera falta. Contrató a instructores franceses y rusos, según perses pa enseñar temes tan distintes como Llingua, Medicina, Derechu, Xeografía, Hestoria, Economía ya Inxeniería. Desafortunadamente, Amir Kabir nun vivió lo suficiente pa ver acabáu'l so gran monumentu, pero entá permanez en Teḥrán como un signu de les idees del gran home pal futuru del so país.

A estes reformes opunxéronse dellos notables que quedaron escluyíos del gobiernu. Consideraben a Amir Kabir como un advenedizu social y una amenaza a los sos intereses, y formaron una coalición contra él, na que tuvo activa reinar madre, quien convenció al nuevu sah de que Amir Kabir quería usurpar el tronu. N'ochobre de 1851 el sah deponer y lo exilió a [[Kashan]], onde foi asesináu por orde del sah. Al traviés del so matrimoniu con Ezzat od-Doleh, Amir Kabir fuera cuñáu del sah. 

Nasereddín Shah intentó esplotar la mutua rocea ente la Gran Bretaña y Rusia pa caltener la independencia de Persia, pero la interferencia estranxera y la invasión amontar sol so gobiernu. Contraxo préstamos estranxeros pa financiar viaxes caros a Europa, que fueron les primeres visites d'un soberanu iranín a Occidente. Estos viaxes yeren parte d'una estratexa p'asitiar a Persia nel mapa como un Estáu independiente, antiguu pero civilizáu.{{ensin referencies}} Anque los viaxes nesti campu fueron bastante esitosos, nun foi capaz de torgar que'l [[Reinu Xuníu]] y Rusia invadieren rexones en que la inflúi persa yera tradicional. En 1854 producióse la [[guerra de Aqdarband]] en [[Sarajs]]. En 1856, mientres la [[Guerra anglu-persa]], el Reinu Xuníu torgó que Persia volviera afirmar el so control sobre [[Herat]]. La ciudá fuera parte de Persia na dómina safávida, pero Herat tuviera so gobiernu non persa dende mediaos del sieglu XVIII. Los británicos sofitaben la incorporación de la ciudá a [[Afganistán]], país qu'en gran parte foi creáu pol Reinu Xuníu pa estender escontra l'este'l Estáu tapón ente los sos territorios indios y l'Imperiu Rusu n'espansión. Gran Bretaña tamién estendió'l so control sobre otres rexones del [[Golfu Pérsicu]] mientres el sieglu XIX. Esta curtia guerra con Gran Bretaña pol territoriu afganistanu terminó cola evacuación persa de Herat.

En [[1871]], so la influencia de [[Mirza Husein Kan Moshir od-Dowleh]], nuevu primer ministru del sah, constituyóse un gobiernu d'estilu européu. Moshir od-Dowleh foi rápido destituyíu pol sah por cuenta de que los conservadores tarrecíen la influencia estranxera; pero'l movimientu pola reforma siguía en marcha. 

Al añu siguiente, Nasereddín Shah concedió en cuenta de doscientos mil dólares el derechu esclusivu de construcción de mines, ferrocarriles, tranvíes, preses, carreteres y fábriques mientres sesenta años al barón británicu [[Paul Reuter|Paul Julius de Reuter]]; foi una midida que'l [[Gobernador Xeneral de la India|virréi de la India]] y secretariu d'Estáu d'Asuntos Esteriores británicu [[lord Curzon]] calificó como «la rindición más completa de tolos recursos d'un reinu a manes estranxeres que s'haya enxamás suañáu, entá menos realizáu na hestoria». Les reacciones amenaes pola concesión n'Irán y en Rusia obligaron al sah a atayala.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Abrahamian

|nome=Ervand
|títulu=A Modern History of Iran
|añu=2008
|editorial=Cambridge University Press
|isbn=13 978-0-511-41399-5
|url=http://stoa.usp.br/rdeangelo/files/-1/10953/A+HISTORY+OF+MODERN+IRAN.pdf
|idioma=inglés
|cita=Curzon described this sale as “most complete surrender of the entire resources of a kingdom into foreign hands that has ever been dreamed of, much less accomplished in history.”}}&lt;/ref&gt; 

Pal añu [[1881]], Rusia completara la so conquista de lo que güei son les repúbliques de [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]], llevando la frontera de Rusia a la frontera nordeste de Persia y cortando los llazos históricos de Persia conlas ciudaes de [[Bukhará]] y [[Samarcanda]]. Los británicos, escontra quien se volvieron los perses pa compensar la influencia rusa, aconseyaron al sah abrir el país más al comerciu estranxeru, lo que fizo [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]] en [[1888]], cuando abrió'l ríu [[Karún]] ([[Juzestán]]) al comerciu estranxeru y dio a Paul Reuter una concesión p'abrir el primer bancu n'Irán. Depués dio'l monopoliu del tabacu en [[1890]] a otra compañía británica. La presión popular y la relixosa obligaron al sah a anular tales concesiones, yá que portaben apurrir en gran midida los asuntos económicos a los británicos. A finales del [[sieglu XIX]], munchos perses creíen que los sos gobernantes taben en delda colos intereses estranxeros. En [[1882]] fundó la [[Brigada Cosaca]] qu'axuntaba a rusos baxu mando persa.

El llargu reináu de [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]], de más de cincuenta años, y los sos viaxes a Europa, abrieron el país a nueves corrientes de pensamientu a les que yera contraria gran parte del cleru xiín. [[Naser al-Din|Nasereddín Shah]] foi asesináu [[1896]] por un clérigu, acontecimientu únicu nos añales de la [[Persia]] moderna, que precedió a la revolución constitucional, la primera nun país musulmán.

=== Mozaffar-y-din (1896-1907) ===
{{AP|Mozzafar-al-Din Sah}}
Cuando [[Naser al-Din|Nasereddín Shah Kayar]] foi asesináu por [[Mirza Reza Kermani]] en 1896, la corona pasó al so fíu [[Mozzafar-al-Din Sah|Mozaffar-y-din]], quien foi un gobernante moderáu y atentu, pero tamién pocu efeutivu. La estravagancia real y l'ausencia d'ingresos exacerbaron los problemes financieros. El sah gastó rápido dos grandes préstamos de Rusia, en parte en viaxes a Europa. L'enoxu públicu cebar na propensión del sah a faer concesiones a los europeos en cuenta de arrogantes pagos a él y los sos oficiales. La xente empezó a esixir poner frenu a l'autoridá real y l'establecimientu del gobiernu basáu nel Derechu, de la que crecía la so esmolición pola influencia estranxera, especialmente la rusa.

=== Revolución constitucional (Mohammad Alí Shah (1907-1909)) ===
{{AP|Revolución constitucional iranina|Mohammad Alí Shah Qayar}}
[[Ficheru:Mohammad Ali Shah.jpg|200px|thumb|right|[[Muhammad Alí Sah Kayar]] trató, mientres el so periodu de reináu, de frenar la revolución constitucional iranina.]]
[[Ficheru:Map Iran 1900-en.png|left|250px|thumb|Persia nos ss. XIX y XX.]]

La [[Revolución constitucional iranina|revolución constitucional]], debíu al descontentu popular nacíu de la inxerencia estranxera, les concesiones a los europeos, el cayente económicu y les nueves idees de llibertá, democracia y de &quot;modernidá&quot;, españó en [[1906]]. El fracasu del sah a la de responder a les protestes de la clase dirixente relixosa, los comerciantes y otres clases lleven en xineru de 1906 a los líderes comerciantes y relixosos, colos [[ayatolá]]s [[Seyyed Abdollah Behbahaní]] y [[Seyyed Mohammad Tabatabaí]] a la cabeza, a abelugase nes mezquites en Teḥrán y fora de la capital. Cuando'l sah negó una promesa pa dexar l'establecimientu d'una &quot;casa de xusticia&quot;, o asamblea consultiva, 10.000 persones, empuestes polos comerciantes, tomaron el santuariu en xunu nel complexu habitacional de la llegación británica en Teḥrán. N'agostu'l sah emitió un decretu que promulgaba una constitución. N'ochobre una asamblea escoyida convieno y redactó una constitución qu'afitaba llimitaciones estrictes del poder real y una [[Asamblea Consultiva Islámica|Asamblea Consultiva Nacional]] con amplios poderes pa representar al pueblu, según un gobiernu con un gabinete suxetu a la confirmación pola Asamblea. El sah robló la constitución el [[30 d'avientu]] de [[1906]], pero, refugando dar tol so poder a l'Asamblea, axuntó una alvertencia que faía precisa la so firma en toles lleis por que fueren promulgaes. Morrió cinco díes dempués. 

Les Lleis Fundamentales Suplementaries aprobaes en 1907 apurríen, dientro d'unes llendes, llibertá de prensa, opinión y asociación y la seguridá de vida y propiedá. La Revolución constitucional marcó'l final del periodu medieval en Persia. Sicasí, nun se realizaron les esperances d'un gobiernu constitucional.

En mayu de 1908 afayóse un xacimientu de [[petroleu]] en [[Mashid Suleyman]], nel sudoeste d'Irán. Una firma comercial británica, [[Concessions Syndicate]], qu'operaba en nome de [[William Knox D'Arcy]] y la [[Burmah Oil Company]] de [[Glasgow]], llogró concesiones sobre'l petroleu y construyóse un [[oleoductu]] ente Mashid Suleyman y la vera izquierda del [[Ríu Shatt al-Arab|ríu Arvand]], onde se llevantó una [[refinería]]. Fundóse l'[[Anglu-Persian Oil Company]] pa esportar el petroleu iranino.

El fíu de Mozaffar-y-din Sah, [[Muhammad Alí Sah Kayar|Muhammad Alí Sah]] (reinó 1907-09), quien per parte de madre yera tamién nietu del Primer Ministru Amir Kabir, intentó cola ayuda de Rusia rescindir la constitución y abolir el gobiernu parllamentariu. Dempués de delles disputes colos miembros de l'Asamblea, en xunu de 1908 recurrió a la [[Brigada cosaca persa|brigada de cosacos perses]] con oficiales rusos pa bombardear l'edificiu de l'Asamblea, arrestar a la mayoría de los diputaos y cerrar l'asamblea. La resistencia al sah, sicasí, concentrar en [[Tabriz]], [[Ispahán]], [[Rasht]] y otros llugares. En xunetu de 1909 les fuercies constitucionales colaron dende Rasht y Ispahán hasta Teḥrán, depunxeron al sah y restablecieron la Constitución. L'ex sah se exilió en Rusia, siendo proclamáu como sah el so fíu de 11 años d'edá, [[Ahmad Shah Qayar|Ahmad]].

Anque trunfaren, les fuercies constitucionales enfrentar a series dificultaes. Los baturicios de la Revolución Constitucional y la guerra civil minaren la estabilidá y el comerciu. Amás, el depuestu sah intentó recuperar el tronu con sofitu rusu, desembarcando tropes en xunetu de 1910. La esperanza de que la Revolución Constitucional inaugurara una nueva yera d'independencia de les grandes potencies acabó cuando, sol [[Entente Anglu-Rusu|Alcuerdu anglu-rusu de 1907]], Gran Bretaña y Rusia alcordaron estremase Persia n'esferes d'influencia, los británicos nel sur y este; dambes potencies seríen llibres de competir por ventayes polítiques y económiques nuna esfera neutral nel centru. Los asuntos complicáronse cuando [[Morgan Shuster]] (tamién escritu Schuster), un alministrador estauxunidense contratáu como xeneral tesoreru pol gobiernu persa pa reformar les sos finances, intentó recaldar impuestos de poderosos oficiales que yeren protexíos rusos y unviar a miembros de la xendarmería de l'ayalga, un departamentu de la policía tributaria, a la zona rusa. Cuando n'avientu de 1911 l'Asamblea refugó unánimemente l'ultimátum de Rusia qu'esixía'l despidu de Shuster, tropes ruses, yá nel país, ocuparon la capital. Pa evitar esto, el [[20 d'avientu]] el xefes bajtiaríes y les sos tropes arrodiaron l'edificiu de l'Asamblea, forzaron l'aceptación del ultimátum rusu y cerraron l'asamblea, suspendiendo una vegada más la Constitución.

=== Ahmad Sah Kayar, la cayida de la dinastía ===
{{AP|Ahmad Sah Qajar}}
L'últimu monarca kayar, [[Ajmad Sah Kayar]], nació'l [[21 de xineru]] de [[1898]] en [[Tabriz]] y xubió al tronu a la edá de 11 años. Irán declaróse neutral mientres la [[Primer Guerra Mundial]] ([[1914]]-[[1918]]). Pero la entrada nel so territoriu de tropes [[Imperiu otomanu|turques]] y [[Imperiu rusu|ruses]] en direiciones opuestes amenaciaba les actividaes de l'[[Anglu-Persian Oil Company]] y ante el colapsu de la [[Rusia zarista]], [[Gran Bretaña]] mandó la [[misión Dunsterville]], mientres la [[Provincia de Guilán]] remontábase. Esta ocupación de Persia mientres la PGM por tropes estranxeres foi un golpe del que Ajmad Sah nunca se recuperaría efeutivamente. El nuevu rei, idealista, demócrata pero débil, foi incapaz de garantizar la integridá del país y de faer que reinara l'orde.

En febreru de [[1921]] [[Reza Jan|Reza Shah]] da un [[golpe d'Estáu]] cola ayuda del periodista [[Seyyed Ziaoddín Tabatabaí]] y conviértese na personalidá política prominente de Persia. Seyyed Ziaoddín foi nomáu primer ministru y robló un tratáu cola [[XRSS]] qu'atayó deldes y alcuerdos anteriores. Irán llogró'l [[ferrocarril]] de [[Jolfa]] (na frontera soviética) a [[Tabriz]] ya igualdá de derechos de navegación nel [[mar Caspiu]] en cuenta de nun dexar ataques dende Persia a la Xunión Soviética. En [[1923]] Ajmad Sah abandonó Persia pa dir a Europa y nun volvió enxamás. En atopándose con una gran oposición, Seyyed Zia'eddin acabó dimitiendo y sustituyólu Riza Pahlavi, el poderosu ministru de Guerra. En [[ochobre]] de [[1925]] Ajmad Sah foi depuestu oficialmente pol [[Majlis]] (Asamblea consultiva nacional) so la presión de Riza Pahlavi; d'esta miente, l'asamblea declaró'l fin del gobiernu kayar. [[Mohammad Mosaddeq|Muhammad Mossadegh]] foi unu de los pocos diputaos que s'atrevieron a protestar por esti actu. Ye nomáu sah Riza Pahlavi (Rezā Sāh Pahlavi), colo que s'empecipia la dinastía [[Pahlavi]] nel [[tronu del Pavu Real]]. En [[1930]], Ajmad Sah morrió en [[Neuilly-sur-Seine]] ([[Francia]]).

== Llistáu de sahs de Persia ente 1794-1925 ==
[[Ficheru:Ahamad in Paris.jpg|thumb|[[Ajmad Sah Kayar]], postreru de la dinastía, en [[París]], escontra [[1925]].]]

* [[Aga Muhammad Kan|Aga Muhammad Kan Kayar]] (Muhammad Khān Qājār, 1794-1797)
* [[Fath Alí Sah]] (1797-1834)
** [[Adel Alí Sah]] ([[6 de payares]] de [[1834]]-[[16 d'avientu]] de [[1834]]); gobernó en [[Teḥrán]]&lt;ref&gt;[http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar13.htm qajar13]&lt;/ref&gt;
** [[Hosséin Alí Sah]] ([[5 d'avientu]] de [[1834]]-abril de 1835); gobernó en [[Shiraz]], [[Fars]]&lt;ref&gt;[http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar11.htm qajar11]&lt;/ref&gt;
* [[Muhammad Sah Kayar]] (nacíu Muhammad Mirza, [[8 de payares]] de [[1834]]-1848); gobernó en [[Tabriz]] dende'l [[8 de payares]] al [[31 de xineru]] de [[1835]]. Coronáu [[sah de Persia]] en [[Teḥrán]] el [[31 de xineru]] de [[1835]].
* [[Naser al-Din|Nasereddín Shah Kayar]] (1848-1896)
* [[Mozaffar al-Din Sah Kayar]] (1896-1907)
* [[Muhammad Alí Sah Kayar]] (1907-1909)
* [[Ajmad Sah Kayar]] (1909-1925)

== La familia Kayar nel exiliu ==
La familia Kayar nel exiliu ta anguaño encabezada pol descendiente más vieyu de Muhammad Alí Sah, [[Alí Mirza Kayar|Sultán Alí Mirza Kayar]], ente que l'Herederu Presuntu al tronu kayar ye [[Muhammad Hasán Mirza II]], nietu de [[Muhammad Hasán Mirza]], hermanu del Sultán Ajmad Sah y herederu. Muhammad Hasán Mirza finó n'Inglaterra en 1943, proclamándose él mesmu sah nel exiliu en 1930 dempués de la muerte del so hermanu en Francia.

Güei, los descendientes de los Kayar de cutiu identifíquense a sigo mesmos como tales y celebren xuntes pa conocese socialmente al traviés de la ''Kadjar Family Association''.&lt;ref&gt;{{cita web
 | url = http://www.kadjarfamily.org/
 | títulu = KFA
}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt;

=== Cabeces y herederos presuntos de la dinastía Kayar dende 1925 ===
; Cabeces de la Familia Imperial Kayar
El lideralgu de la Familia Imperial ye heredada pol descendiente masculín mayor de Muhammad Alí Sah.

* [[Ajmad Sah Kayar|Sultán Ajmad Sah Kayar]] (1925-1930)
* [[Fereydún Mirza]] (1930-1975)
* [[Hamid Mirza|Sultán Hamid Mirza]] (1975-1988)
* [[Mahmud Mirza|Sultán Mahmud Mirza]] (1988)
* [[Alí Mirza Kayar|Sultán Alí Mirza Kayar]] (1988-actualidá)

; Herederos presuntos de la Dinastía Kayar
L'herederu presuntu ye l'herederu Kayar al trueno persa.

* Sultán Ajmad Sah Kayar (1925-1930)
* [[Muhammad Hasán Mirza]] (1930-1943)
* Fereydún Mirza (1930-1975)
* Sultán Hamid Mirza (1975-1988)
* [[Muhammad Hasán Mirza II]] (1988-actualidá)

== Miembros destacaos de la familia Kayar ==

; Políticos 
* [[Abdol Hossein Mirza Farmanfarma]], primer ministru persa.
* [[Mass'oud Mirza Zell-y Soltan]], gobernador de la provincia d'[[Provincia de Ispahán|Ispahán]].
* [[Abbas Mirza]], príncipe coronáu de Fath Alí Sah y xefe militar.
* [[Firouz Mirza Nosrat-ed-Dowleh Farman Farmaian III]], destacáu políticu y diplomáticu.

; Lliteratura'''
* [[Irach Mirzá]], poeta iranín.

; Cultura popular
* [[Sarah Shahi]], actriz y animadora estauxunidense; el so padre ye un Kayar iranín.

== Ver tamién ==
* [[Persia]]
* [[Historia d'Irán]]
* [[Monarquía d'Irán]]

== Notes==
{{llistaref|group=nota}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

==Bibliografía==
* Salvat Editores S.A., Diccionarios Salvat ''Historia de los Países del Mundu'', Salvat Editores S.A., Pg 568-570, ISBN 84-345-6650-8, [[1999]].
* Art Blume S.L., ''Sieglu 20'', Art Blume S.L., Pg 61 y 185, ISBN 84-89396-443-4, [[2000]].
* M. Emiliani, M. Ranuzzi de' Bianchi, Y. Atzori, ''Nel nome di Omar. Rivoluzione, cleru y potere in Iran'', Bologna, Odoya, 2008 ISBN 978-88-6288-000-8.
*{{cita publicación
|nome=Nikki R.
|apellíos=Keddie
|títulu=The Iranian Power Structure and Social Change 1800-1969: An Overview
|revista=International Journal of Middle East Studies
|volume=2
|númberu=1
|añu=1971
|páxines=3-20
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Qajar dynasty}}
* [https://web.archive.org/web/20081205085239/http://www2.irna.dir/occasion/es/index1.htm#29-QAJAR%201795-1925 Iranología.- Historia d'Irán]
* [http://www.iransara.es/cronologia.htm Cronoloxía de la historia d'Irán].
* [http://www.qajarpages.org/ The Qajar (Kadjar) Pages]
* [http://www.islamicarchitecture.org/dynasties/qajars.html Qajars Dynasty] Dinastía turcomana de los sahs de Persia 
* [http://www.kadjarfamily.org/ Qajar Family Website]
* [http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar13.htm/ Royal Ark-Qajar Website] por Christopher Buyers
* [http://www.4dw.net/royalark/Persia/qajar11.htm Royal Ark-Qajar Website] por Christopher Buyers
* [https://web.archive.org/web/20080426091748/http://www.worldisround.com/articles/255115/index.html Delles semeyes de miembros de la familia Kayar]
* Esposición de diapositives de la dómina Kayar, 1781-1925: [http://www.youtube.com/v/3bXC5SHB1CI&amp;hl=en&amp;rel=0&amp;border=1 YouTube]
* Mohammad-Reza Tahmasbpoor, ''History of Iranian Photography: Early Photography in Iran'', Iranian Artists' site, [https://web.archive.org/web/20071016104449/http://kargah.com/history_of_iranian_photography/early/index.php?other=1 ''Kargah'']


{{Tradubot|Dinastía Kayar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Dinastía kayar| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>dhe7onl2xd3flz81jtnfa3hwki1nn7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reinu d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128100</id>
    <revision>
      <id>3703226</id>
      <parentid>3684684</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9068" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان واکمنان
|nome_completu = Reinu d'Afganistán
|p1 = Imperiu Durrani
|bandera_p1 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1931–1973).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghanistan arms 1931-1973.svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Persia, Afghanistan and Baluchistan.png
|aclaración_mapa = Mapa de 1904 del Asia Central. El Reinu d'Afganistán (lila) llindaba al norte col [[Imperiu Rusu]], al oeste con [[Persia]], al este col [[Imperiu Chinu]] y la [[India Británica]] y al sur col [[Beluchistán Británicu]] y [[Beluchistán]].
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Himnu Nacional d'Afganistán#Periodu 1926-1943|Himnu Real]]'' (1926-1943)&lt;br /&gt;''[[Himnu Nacional d'Afganistán#Periodu 1943-1973|Loyal Salami]]'' (1943-1973)
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma baluchi|Baluchi]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]] y [[Idioma árabe|árabe]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] &lt;small&gt;(1826-1926)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Monarquía constitucional]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1926-1973)&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Rei]]&lt;ref&gt;Emir hasta 1901&lt;/ref&gt;
|líder1 = [[Dost Mohammad Khan]]
|añu_líder1 = [[1826]]-[[1863]]
|líder2 = [[Sher Ali Khan]]
|añu_líder2 = [[1863]]-[[1879]]&lt;ref&gt;Depuestu de volao ente 1866 y 1868&lt;/ref&gt;
|líder3 = [[Mohammad Yaqub Khan|Mohammad&amp;nbsp;Yaqub&amp;nbsp;Khan]]
|añu_líder3 = [[1879]]-[[1880]]
|líder4 = [[Abdur Rahman Khan|Abdur&amp;nbsp;Rahman&amp;nbsp;Khan]]
|añu_líder4 = [[1880]]-[[1901]]
|líder5 = [[Habibullah Khan]]
|añu_líder5 = [[1901]]-[[1919]]
|líder6 = [[Nasrullah Khan]]
|añu_líder6 = [[1919]]-[[1929]]
|líder7 = [[Mohammed Nadir Shah|Mohammed&amp;nbsp;Nadir&amp;nbsp;Shah]]
|añu_líder7 = [[1929]]-[[1933]]
|líder8 = [[Mohammed Zahir Shah|Mohammed&amp;nbsp;Zahir&amp;nbsp;Shah]]
|añu_líder8 = [[1933]]-[[1973]]
|títulu_gobernante = [[Primer ministru d'Afganistán|Primer Ministru]]
|gobernante1 = [[Shir Ahmad]]
|añu_gobernante1 = [[1927]]-[[1929]]
|gobernante2 = [[Shir Giyan]]
|añu_gobernante2 = [[1929]]
|gobernante3 = [[Mohammad Khan]]
|añu_gobernante3 = [[1929]]-[[1946]]
|gobernante4 = [[Shah Mahmud Khan|Shah&amp;nbsp;Mahmud&amp;nbsp;Khan]]
|añu_gobernante4 = [[1946]]-[[1953]]
|gobernante5 = [[Mohammed Daud Khan|Mohammed&amp;nbsp;Daud&amp;nbsp;Khan]]
|añu_gobernante5 = [[1953]]-[[1963]]
|gobernante6 = [[Mohammad Yusuf]]
|añu_gobernante6 = [[1963]]-[[1965]]
|gobernante7 = [[Mohammad Hashim Maiwandwal|Mohammad Hashim]]
|añu_gobernante7 = [[1965]]-[[1967]]
|gobernante8 = [[Mohammad Nur Ahmad Etemadi|Mohammad Etemadi]]
|añu_gobernante8 = [[1967]]-[[1971]]
|gobernante9 = [[Abdul Zahir]]
|añu_gobernante9 = [[1971]]-[[1972]]
|gobernante10 = [[Mohammad Shafiq]]
|añu_gobernante10 = [[1972]]-[[1973]]
|llexislatura = Asamblea Nacional¹
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Imperialismu]]
|añu_entamu = 1826
|eventu2 = [[Primer Guerra Anglu-afganistana]]
|fecha_eventu2 = 1839–1842
|eventu3 = [[Segunda Guerra Anglu-afganistana]]
|fecha_eventu3 = 1878–1880
|eventu4 = Manexu británicu total de les rellaciones esteriores
|fecha_eventu4 = Tratáu de 1905
|eventu5 = [[Tercer Guerra Anglu-afganistana|Independencia afganistana]]
|fecha_eventu5 = 6 de mayu - 8 d'agostu de 1919
|eventu6 = Rebelión conservadora |fecha_eventu6
= 1928-1929
|eventu_fin = Golpe de Daud
|fecha_fin = 17 de xunetu de 1973
|añu_fin = 1973
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|moneda = [[Rupia afganistana|Rupia]], [[Afgani]]
|miembru_de = [[Lliga de Naciones]], [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1965. Amás, esistía la ''[[Loya Jirga]]''.
}}
El '''Reinu d'Afganistán''' (en [[Idioma paxtu|paxtu]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان واکمنان}}; en [[dari]]: {{rtl-lang|fa|پادشاهي افغانستان}}) foi'l periodu monárquicu nel modernu [[Afganistán]] establecíu por [[Dost Mohammad Khan]] en 1826 tres la cayida d'[[Ayub Shah Durrani]] en 1823, gobernante del [[Imperiu Durrani]] (anque'l nome oficial d'esti imperiu tamién yera ''Reinu d'Afganistán'',&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; el so territoriu yera muncho más estensu). La monarquía afganistana dexó d'esistir en 1973, cuando l'últimu rei foi derrocáu y quedóse a vivir nel exiliu.

== Historia ==

=== El Gran Xuegu ===

La primer dómina del Reinu, dacuando conocida como '''Emiratu''' (pol títulu de ''Emir'' qu'ostentó'l monarca afganu hasta 1926) tuvo signada pol Gran Xuegu»: la disputa ente los intereses del [[Imperiu rusu]] y l'[[Imperiu británicu]]. Ente 1839 y 1842 tuvo llugar la [[Primer guerra anglu-afganistana]], mientres la cual los británicos ocuparon Afganistán y trataron de torgar el expansionismo rival de los rusos; sicasí, nun llograron derrocar a Dost Mohammad Khan.

Tres la muerte d'esti monarca en 1863, foi asocedíu pol so fíu [[Shir Alí Khan|Shir Alí]], quien trés años más tarde foi derrocáu pol so hermanu mayor [[Mohammad Afzal Khan]]. En 1868 Shir Alí tornó al poder, pero foi atacáu polos rusos; los británicos tamién invadieron y obligaron a retirase a los [[zarista|zaristes]]. El nuevu emir, [[Mohammad Yaqub Khan]], trató de contentar a los rusos empobinando un pocu a esi imperiu la so política esterior, pero foi derrocáu polos británicu, quien impunxeron a [[Abdur Rahman Khan]] y fixeron qu'ésti acepte en 1893 la «[[Llinia Durand]]», frontera sur d'Afganistán que provocó la división política del pueblu [[etnia paxta|paxtu]] y l'anexón d'un terciu del país a la colonia de la [[India Británica]]. Abdur Rahman tuvo que faer frente a munches rebeliones.

Abdur Rahman foi asocedíu pol so fíu Habibullah Khan, quien robló un tratáu en 1905, depués de la [[Segunda Guerra Anglu-Afganistana]], confirmando que les rellaciones esteriores d'Afganistán yeren controlaes pol Reinu Xuníu. En 1919 foi asesináu mientres una intriga del so hermanu [[Nasrulá]], quien foi deteníu por [[Amanulá]], nuevu emir.

=== Independencia definitiva ===

Amanulá proclamó la independencia y obligó a que'l Reinu Xuníu reconocer col [[Tratáu de Rawalpindi]] depués de la [[Tercer Guerra Anglu-Afganistana]]. Amanulá alióse internacionalmente cola apocayá fundada [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques]] y llevó a cabu numberoses reformes sociales, polítiques y económiques.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=X0CLyC39MEgC&amp;pg=PA44&amp;lpg=PA44&amp;dq=constitution+afghanistan+1922&amp;source=bl&amp;ots=4JNTVaMu2g&amp;sig=Rz_ouB3PsYRpGHwE5WE3_GpNngQ&amp;hl=es&amp;ei=XmaeTduqGMi-0QGq0-CIBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEIQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=constitution%20afghanistan%201922&amp;f=false ''Afghanistan: a country study'', por Library of Congress. Federal Research Division.]&lt;/ref&gt; En 1926 camudó'l títulu del monarca de ''Amir'' a ''Padshah''. Tuvo que faer frente a delles rebeliones fomentaes polos británicu.&lt;ref&gt;[http://afghana.com/SocietyAndCulture/amanula.htm ''How did Nadir apuerta the throne?'']&lt;/ref&gt;

En 1929 el caudiellu rebalbu [[Habibulá Kalakani]] derrocar y foi proclamáu ''Amir'', pero foi tamién derrocáu por [[Mohammad Nadir Shah]], quien reinó hasta 1933, cuando foi asesináu y asocedíu pol so fíu [[Mohammed Zahir Shah]].

Zahir Shah estableció'l primer parllamentu afganu en 1965, dómina de lliberación social y fermentadura política. Foi derrocáu pol príncipe [[Mohammed Daud Khan]], quien [[República de Daud|proclamó la república en 1973]].

== Ver tamién ==
* [[Monarques d'Afganistán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Jan-Heeren Grevemeyer: ''Afghanistan: Sozialer Wandel und Staat im 20. Jahrhundert''. VWB-Verlag, Berlín, 1989, ISBN 978-3-927408-24-1.
* Karl Y. Meyer y Shareen Blair Brysac: ''Tournament of shadows, The great game and the race for empire in central asia''. 1999, ISBN 1-58243-028-4.
* Philip J. Haythornthwaite: ''The Colonial Wars Source Book''. ISBN 978-1-85409-436-0.
* Daniel Gomà: ''Hestoria d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganu a la cayida del réxime talibán''. Publicaciones de la Universidá de Barcelona, 2011, ISBN 978-84-475-3484-5.


{{Tradubot|Reino de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1826]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1973]]
[[Categoría:Antiguos reinos d'Asia|Afganistan]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mgqbp5e0fpy14bxqxeguyhuiixnob66</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703231</id>
      <parentid>3703226</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9083" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان واکمنان
|nome_completu = Reinu d'Afganistán
|p1 = Imperiu Durrani
|bandera_p1 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1931–1973).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghanistan arms 1931-1973.svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Persia, Afghanistan and Baluchistan.png
|aclaración_mapa = Mapa de 1904 del Asia Central. El Reinu d'Afganistán (lila) llindaba al norte col [[Imperiu Rusu]], al oeste con [[Persia]], al este col [[Imperiu Chinu]] y la [[India Británica]] y al sur col [[Beluchistán Británicu]] y [[Beluchistán]].
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Himnu Nacional d'Afganistán#Periodu 1926-1943|Himnu Real]]'' (1926-1943)&lt;br /&gt;''[[Himnu Nacional d'Afganistán#Periodu 1943-1973|Loyal Salami]]'' (1943-1973)
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma baluchi|Baluchi]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]] y [[Idioma árabe|árabe]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] &lt;small&gt;(1826-1926)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Monarquía constitucional]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1926-1973)&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Rei]]&lt;ref&gt;Emir hasta 1901&lt;/ref&gt;
|líder1 = [[Dost Mohammad Khan]]
|añu_líder1 = [[1826]]-[[1863]]
|líder2 = [[Sher Ali Khan]]
|añu_líder2 = [[1863]]-[[1879]]&lt;ref&gt;Depuestu de volao ente 1866 y 1868&lt;/ref&gt;
|líder3 = [[Mohammad Yaqub Khan|Mohammad&amp;nbsp;Yaqub&amp;nbsp;Khan]]
|añu_líder3 = [[1879]]-[[1880]]
|líder4 = [[Abdur Rahman Khan|Abdur&amp;nbsp;Rahman&amp;nbsp;Khan]]
|añu_líder4 = [[1880]]-[[1901]]
|líder5 = [[Habibullah Khan]]
|añu_líder5 = [[1901]]-[[1919]]
|líder6 = [[Nasrullah Khan]]
|añu_líder6 = [[1919]]-[[1929]]
|líder7 = [[Mohammed Nadir Shah|Mohammed&amp;nbsp;Nadir&amp;nbsp;Shah]]
|añu_líder7 = [[1929]]-[[1933]]
|líder8 = [[Mohammed Zahir Shah|Mohammed&amp;nbsp;Zahir&amp;nbsp;Shah]]
|añu_líder8 = [[1933]]-[[1973]]
|títulu_gobernante = [[Primer ministru d'Afganistán|Primer Ministru]]
|gobernante1 = [[Shir Ahmad]]
|añu_gobernante1 = [[1927]]-[[1929]]
|gobernante2 = [[Shir Giyan]]
|añu_gobernante2 = [[1929]]
|gobernante3 = [[Mohammad Khan]]
|añu_gobernante3 = [[1929]]-[[1946]]
|gobernante4 = [[Shah Mahmud Khan|Shah&amp;nbsp;Mahmud&amp;nbsp;Khan]]
|añu_gobernante4 = [[1946]]-[[1953]]
|gobernante5 = [[Mohammed Daud Khan|Mohammed&amp;nbsp;Daud&amp;nbsp;Khan]]
|añu_gobernante5 = [[1953]]-[[1963]]
|gobernante6 = [[Mohammad Yusuf]]
|añu_gobernante6 = [[1963]]-[[1965]]
|gobernante7 = [[Mohammad Hashim Maiwandwal|Mohammad Hashim]]
|añu_gobernante7 = [[1965]]-[[1967]]
|gobernante8 = [[Mohammad Nur Ahmad Etemadi|Mohammad Etemadi]]
|añu_gobernante8 = [[1967]]-[[1971]]
|gobernante9 = [[Abdul Zahir]]
|añu_gobernante9 = [[1971]]-[[1972]]
|gobernante10 = [[Mohammad Shafiq]]
|añu_gobernante10 = [[1972]]-[[1973]]
|llexislatura = Asamblea Nacional¹
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Imperialismu]]
|añu_entamu = 1826
|eventu2 = [[Primer Guerra Anglu-afganistana]]
|fecha_eventu2 = 1839–1842
|eventu3 = [[Segunda Guerra Anglu-afganistana]]
|fecha_eventu3 = 1878–1880
|eventu4 = Manexu británicu total de les rellaciones esteriores
|fecha_eventu4 = Tratáu de 1905
|eventu5 = [[Tercer Guerra Anglu-afganistana|Independencia afganistana]]
|fecha_eventu5 = 6 de mayu - 8 d'agostu de 1919
|eventu6 = Rebelión conservadora |fecha_eventu6
= 1928-1929
|eventu_fin = Golpe de Daud
|fecha_fin = 17 de xunetu de 1973
|añu_fin = 1973
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|moneda = [[Rupia afganistana|Rupia]], [[Afgani]]
|miembru_de = [[Lliga de Naciones]], [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1965. Amás, esistía la ''[[Loya Jirga]]''.
}}
El '''Reinu d'Afganistán''' (en [[Idioma paxtu|paxtu]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان واکمنان}}; en [[dari]]: {{rtl-lang|fa|پادشاهي افغانستان}}) foi'l periodu monárquicu nel modernu [[Afganistán]] establecíu por [[Dost Mohammad Khan]] en 1826 tres la cayida d'[[Ayub Shah Durrani]] en 1823, gobernante del [[Imperiu Durrani]] (anque'l nome oficial d'esti imperiu tamién yera ''Reinu d'Afganistán'',&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; el so territoriu yera muncho más estensu). La monarquía afganistana dexó d'esistir en 1973, cuando l'últimu rei foi derrocáu y quedóse a vivir nel exiliu.

== Historia ==

=== El Gran Xuegu ===

La primer dómina del Reinu, dacuando conocida como '''Emiratu''' (pol títulu de ''Emir'' qu'ostentó'l monarca afganistanu hasta 1926) tuvo signada pol Gran Xuegu»: la disputa ente los intereses del [[Imperiu rusu]] y l'[[Imperiu británicu]]. Ente 1839 y 1842 tuvo llugar la [[Primer guerra anglu-afganistana]], mientres la cual los británicos ocuparon Afganistán y trataron de torgar el expansionismo rival de los rusos; sicasí, nun llograron derrocar a Dost Mohammad Khan.

Tres la muerte d'esti monarca en 1863, foi asocedíu pol so fíu [[Shir Alí Khan|Shir Alí]], quien trés años más tarde foi derrocáu pol so hermanu mayor [[Mohammad Afzal Khan]]. En 1868 Shir Alí tornó al poder, pero foi atacáu polos rusos; los británicos tamién invadieron y obligaron a retirase a los [[zarista|zaristes]]. El nuevu emir, [[Mohammad Yaqub Khan]], trató de contentar a los rusos empobinando un pocu a esi imperiu la so política esterior, pero foi derrocáu polos británicu, quien impunxeron a [[Abdur Rahman Khan]] y fixeron qu'ésti acepte en 1893 la «[[Llinia Durand]]», frontera sur d'Afganistán que provocó la división política del pueblu [[etnia paxta|paxtu]] y l'anexón d'un terciu del país a la colonia de la [[India Británica]]. Abdur Rahman tuvo que faer frente a munches rebeliones.

Abdur Rahman foi asocedíu pol so fíu Habibullah Khan, quien robló un tratáu en 1905, depués de la [[Segunda Guerra Anglu-Afganistana]], confirmando que les rellaciones esteriores d'Afganistán yeren controlaes pol Reinu Xuníu. En 1919 foi asesináu mientres una intriga del so hermanu [[Nasrulá]], quien foi deteníu por [[Amanulá]], nuevu emir.

=== Independencia definitiva ===

Amanulá proclamó la independencia y obligó a que'l Reinu Xuníu reconocer col [[Tratáu de Rawalpindi]] depués de la [[Tercer Guerra Anglu-Afganistana]]. Amanulá alióse internacionalmente cola apocayá fundada [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques]] y llevó a cabu numberoses reformes sociales, polítiques y económiques.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=X0CLyC39MEgC&amp;pg=PA44&amp;lpg=PA44&amp;dq=constitution+afghanistan+1922&amp;source=bl&amp;ots=4JNTVaMu2g&amp;sig=Rz_ouB3PsYRpGHwE5WE3_GpNngQ&amp;hl=es&amp;ei=XmaeTduqGMi-0QGq0-CIBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEIQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=constitution%20afghanistan%201922&amp;f=false ''Afghanistan: a country study'', por Library of Congress. Federal Research Division.]&lt;/ref&gt; En 1926 camudó'l títulu del monarca de ''Amir'' a ''Padshah''. Tuvo que faer frente a delles rebeliones fomentaes polos británicu.&lt;ref&gt;[http://afghana.com/SocietyAndCulture/amanula.htm ''How did Nadir apuerta the throne?'']&lt;/ref&gt;

En 1929 el caudiellu rebalbu [[Habibulá Kalakani]] derrocar y foi proclamáu ''Amir'', pero foi tamién derrocáu por [[Mohammad Nadir Shah]], quien reinó hasta 1933, cuando foi asesináu y asocedíu pol so fíu [[Mohammed Zahir Shah]].

Zahir Shah estableció'l primer parllamentu afganistanu en 1965, dómina de lliberación social y fermentadura política. Foi derrocáu pol príncipe [[Mohammed Daud Khan]], quien [[República de Daud|proclamó la república en 1973]].

== Ver tamién ==
* [[Monarques d'Afganistán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Jan-Heeren Grevemeyer: ''Afghanistan: Sozialer Wandel und Staat im 20. Jahrhundert''. VWB-Verlag, Berlín, 1989, ISBN 978-3-927408-24-1.
* Karl Y. Meyer y Shareen Blair Brysac: ''Tournament of shadows, The great game and the race for empire in central asia''. 1999, ISBN 1-58243-028-4.
* Philip J. Haythornthwaite: ''The Colonial Wars Source Book''. ISBN 978-1-85409-436-0.
* Daniel Gomà: ''Hestoria d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán''. Publicaciones de la Universidá de Barcelona, 2011, ISBN 978-84-475-3484-5.


{{Tradubot|Reino de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1826]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1973]]
[[Categoría:Antiguos reinos d'Asia|Afganistan]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4agko7b4ttwg25j3y2rfdd9phxtib7d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703264</id>
      <parentid>3703231</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:15:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9117" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان واکمنان
|nome_completu = Reinu d'Afganistán
|p1 = Imperiu Durrani
|bandera_p1 =Flag_of_the_Durrani_Empire.svg
|s1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1931–1973).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Afghanistan arms 1931-1973.svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Persia, Afghanistan and Baluchistan.png
|aclaración_mapa = Mapa de 1904 del Asia Central. El Reinu d'Afganistán (lila) llindaba al norte col [[Imperiu Rusu]], al oeste con [[Persia]], al este col [[Imperiu Chinu]] y la [[India Británica]] y al sur col [[Beluchistán Británicu]] y [[Beluchistán]].
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Himnu Nacional d'Afganistán#Periodu 1926-1943|Himnu Real]]'' (1926-1943)&lt;br /&gt;''[[Himnu Nacional d'Afganistán#Periodu 1943-1973|Loyal Salami]]'' (1943-1973)
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[Idioma paxtu|Paxtu]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma baluchi|Baluchi]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]] y [[Idioma árabe|árabe]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía absoluta]] &lt;small&gt;(1826-1926)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Monarquía constitucional]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1926-1973)&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Monarques d'Afganistán|Rei]]&lt;ref&gt;Emir hasta 1901&lt;/ref&gt;
|líder1 = [[Dost Mohammad Khan]]
|añu_líder1 = [[1826]]-[[1863]]
|líder2 = [[Sher Ali Khan]]
|añu_líder2 = [[1863]]-[[1879]]&lt;ref&gt;Depuestu de volao ente 1866 y 1868&lt;/ref&gt;
|líder3 = [[Mohammad Yaqub Khan|Mohammad&amp;nbsp;Yaqub&amp;nbsp;Khan]]
|añu_líder3 = [[1879]]-[[1880]]
|líder4 = [[Abdur Rahman Khan|Abdur&amp;nbsp;Rahman&amp;nbsp;Khan]]
|añu_líder4 = [[1880]]-[[1901]]
|líder5 = [[Habibullah Khan]]
|añu_líder5 = [[1901]]-[[1919]]
|líder6 = [[Nasrullah Khan]]
|añu_líder6 = [[1919]]-[[1929]]
|líder7 = [[Mohammed Nadir Shah|Mohammed&amp;nbsp;Nadir&amp;nbsp;Shah]]
|añu_líder7 = [[1929]]-[[1933]]
|líder8 = [[Mohammed Zahir Shah|Mohammed&amp;nbsp;Zahir&amp;nbsp;Shah]]
|añu_líder8 = [[1933]]-[[1973]]
|títulu_gobernante = [[Primer ministru d'Afganistán|Primer Ministru]]
|gobernante1 = [[Shir Ahmad]]
|añu_gobernante1 = [[1927]]-[[1929]]
|gobernante2 = [[Shir Giyan]]
|añu_gobernante2 = [[1929]]
|gobernante3 = [[Mohammad Khan]]
|añu_gobernante3 = [[1929]]-[[1946]]
|gobernante4 = [[Shah Mahmud Khan|Shah&amp;nbsp;Mahmud&amp;nbsp;Khan]]
|añu_gobernante4 = [[1946]]-[[1953]]
|gobernante5 = [[Mohammed Daud Khan|Mohammed&amp;nbsp;Daud&amp;nbsp;Khan]]
|añu_gobernante5 = [[1953]]-[[1963]]
|gobernante6 = [[Mohammad Yusuf]]
|añu_gobernante6 = [[1963]]-[[1965]]
|gobernante7 = [[Mohammad Hashim Maiwandwal|Mohammad Hashim]]
|añu_gobernante7 = [[1965]]-[[1967]]
|gobernante8 = [[Mohammad Nur Ahmad Etemadi|Mohammad Etemadi]]
|añu_gobernante8 = [[1967]]-[[1971]]
|gobernante9 = [[Abdul Zahir]]
|añu_gobernante9 = [[1971]]-[[1972]]
|gobernante10 = [[Mohammad Shafiq]]
|añu_gobernante10 = [[1972]]-[[1973]]
|llexislatura = Asamblea Nacional¹
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Imperialismu]]
|añu_entamu = 1826
|eventu2 = [[Primer Guerra Anglu-afganistana]]
|fecha_eventu2 = 1839–1842
|eventu3 = [[Segunda Guerra Anglu-afganistana]]
|fecha_eventu3 = 1878–1880
|eventu4 = Manexu británicu total de les rellaciones esteriores
|fecha_eventu4 = Tratáu de 1905
|eventu5 = [[Tercer Guerra Anglu-afganistana|Independencia afganistana]]
|fecha_eventu5 = 6 de mayu - 8 d'agostu de 1919
|eventu6 = Rebelión conservadora |fecha_eventu6
= 1928-1929
|eventu_fin = Golpe de Daud
|fecha_fin = 17 de xunetu de 1973
|añu_fin = 1973
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|moneda = [[Rupia afganistana|Rupia]], [[Afgani]]
|miembru_de = [[Lliga de Naciones]], [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1965. Amás, esistía la ''[[Loya Jirga]]''.
}}
El '''Reinu d'Afganistán''' (en [[Idioma paxtu|paxtu]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان واکمنان}}; en [[dari]]: {{rtl-lang|fa|پادشاهي افغانستان}}) foi'l periodu monárquicu nel modernu [[Afganistán]] establecíu por [[Dost Mohammad Khan]] en 1826 tres la cayida d'[[Ayub Shah Durrani]] en 1823, gobernante del [[Imperiu Durrani]] (anque'l nome oficial d'esti imperiu tamién yera ''Reinu d'Afganistán'',&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=XfDYtxfOvTYC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA45#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''History of Afghanistan'', por Abdul Sabahuddin.]&lt;/ref&gt; el so territoriu yera muncho más estensu). La monarquía afganistana dexó d'esistir en 1973, cuando l'últimu rei foi derrocáu y quedóse a vivir nel exiliu.

== Historia ==

=== El Gran Xuegu ===
La primer dómina del Reinu, dacuando conocida como '''Emiratu''' (pol títulu de ''Emir'' qu'ostentó'l monarca afganistanu hasta 1926) tuvo signada pol Gran Xuegu»: la disputa ente los intereses del [[Imperiu rusu]] y l'[[Imperiu británicu]]. Ente 1839 y 1842 tuvo llugar la [[Primer guerra anglu-afganistana]], mientres la cual los británicos ocuparon Afganistán y trataron de torgar el expansionismo rival de los rusos; sicasí, nun llograron derrocar a Dost Mohammad Khan.

Tres la muerte d'esti monarca en 1863, foi asocedíu pol so fíu [[Shir Alí Khan|Shir Alí]], quien trés años más tarde foi derrocáu pol so hermanu mayor [[Mohammad Afzal Khan]]. En 1868 Shir Alí tornó al poder, pero foi atacáu polos rusos; los británicos tamién invadieron y obligaron a retirase a los [[zarista|zaristes]]. El nuevu emir, [[Mohammad Yaqub Khan]], trató de contentar a los rusos empobinando un pocu a esi imperiu la so política esterior, pero foi derrocáu polos británicu, quien impunxeron a [[Abdur Rahman Khan]] y fixeron qu'ésti acepte en 1893 la «[[Llinia Durand]]», frontera sur d'Afganistán que provocó la división política del pueblu [[etnia paxta|paxtu]] y l'anexón d'un terciu del país a la colonia de la [[India Británica]]. Abdur Rahman tuvo que faer frente a munches rebeliones.

Abdur Rahman foi asocedíu pol so fíu Habibullah Khan, quien robló un tratáu en 1905, depués de la [[Segunda Guerra Anglu-Afganistana]], confirmando que les rellaciones esteriores d'Afganistán yeren controlaes pol Reinu Xuníu. En 1919 foi asesináu mientres una intriga del so hermanu [[Nasrulá]], quien foi deteníu por [[Amanulá]], nuevu emir.

=== Independencia definitiva ===
Amanulá proclamó la independencia y obligó a que'l Reinu Xuníu reconocer col [[Tratáu de Rawalpindi]] depués de la [[Tercer Guerra Anglu-Afganistana]]. Amanulá alióse internacionalmente cola apocayá fundada [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques]] y llevó a cabu numberoses reformes sociales, polítiques y económiques.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=X0CLyC39MEgC&amp;pg=PA44&amp;lpg=PA44&amp;dq=constitution+afghanistan+1922&amp;source=bl&amp;ots=4JNTVaMu2g&amp;sig=Rz_ouB3PsYRpGHwE5WE3_GpNngQ&amp;hl=es&amp;ei=XmaeTduqGMi-0QGq0-CIBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEIQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=constitution%20afghanistan%201922&amp;f=false ''Afghanistan: a country study'', por Library of Congress. Federal Research Division.]&lt;/ref&gt; En 1926 camudó'l títulu del monarca de ''Amir'' a ''Padshah''. Tuvo que faer frente a delles rebeliones fomentaes polos británicu.&lt;ref&gt;[http://afghana.com/SocietyAndCulture/amanula.htm ''How did Nadir apuerta the throne?'']&lt;/ref&gt;

En 1929 el caudiellu rebalbu [[Habibulá Kalakani]] derrocar y foi proclamáu ''Amir'', pero foi tamién derrocáu por [[Mohammad Nadir Shah]], quien reinó hasta 1933, cuando foi asesináu y asocedíu pol so fíu [[Mohammed Zahir Shah]].

Zahir Shah estableció'l primer parllamentu afganistanu en 1965, dómina de lliberación social y fermentadura política. Foi derrocáu pol príncipe [[Mohammed Daud Khan]], quien [[República de Daud|proclamó la república en 1973]].

== Ver tamién ==
* [[Monarques d'Afganistán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Jan-Heeren Grevemeyer: ''Afghanistan: Sozialer Wandel und Staat im 20. Jahrhundert''. VWB-Verlag, Berlín, 1989, ISBN 978-3-927408-24-1.
* Karl Y. Meyer y Shareen Blair Brysac: ''Tournament of shadows, The great game and the race for empire in central asia''. 1999, ISBN 1-58243-028-4.
* Philip J. Haythornthwaite: ''The Colonial Wars Source Book''. ISBN 978-1-85409-436-0.
* Daniel Gomà: ''Hestoria d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán''. Publicaciones de la Universidá de Barcelona, 2011, ISBN 978-84-475-3484-5.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Reino de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1826]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1973]]
[[Categoría:Antiguos reinos d'Asia|Afganistan]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>abfp9c34sqhowy9577w3xygz81qb5ek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>República Democrática d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128101</id>
    <revision>
      <id>3703075</id>
      <parentid>3689423</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22238" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= دافغانستان دمکراتی جمهوریت&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Dǝ Afġānistān Dimūkratī Jumhūriyat''&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;جمهوری دمکراتی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Jumhūrī-ye Dimukrātī-ye Afġānistān''&lt;/small&gt;
|nome_completu = República Democrática d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|s1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1980-1987).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =Emblem of Afghanistan (1980-1987).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = LocationAfghanistan (with Soviet borders).svg
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Garam shah lā garam shah]]''
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Estáu llaicu]] (1978-1987) &lt;br /&gt;[[Islam]] (1987-1992)
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu socialista]] &lt;small&gt;([[1978]]-[[1987]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[República presidencialista]] &lt;small&gt;([[1987]]-[[1992]])&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|líder1 = [[Abdul Qadir]]
|añu_líder1 = [[1978]]
|líder2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
|añu_líder2 = [[1978]]-[[1979]]
|líder3 = [[Jafizulá Amín]]
|añu_líder3 = [[1979]]
|líder4 = [[Babrak Karmal]]
|añu_líder4 = [[1979]]-[[1986]]
|líder5 = [[Haji Mohammad Chamkani]]
|añu_líder5 = [[1986]]-[[1987]]
|líder6 = [[Mohammad Najibullah]]
|añu_líder6 = [[1987]]-[[1992]]
|líder7 = [[Abdul Rahim Hatef]]
|añu_líder7 = [[1992]]
|llexislatura = Asamblea Nacional³
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Guerra Fría]]
|eventu_empecipio = [[Revolución de Saur]]
|fecha_entamu = 27 d'abril
|añu_entamu = 1978
|eventu1 = [[Operación Ciclón]]
|fecha_eventu1 = Fines
|añu_eventu1 = 1978
|eventu2 = Llevantamientu de Herat
|fecha_eventu2 = Marzu |añu_eventu2
= 1979
|eventu3 = Golpe de J. Amín
|fecha_eventu3 = Setiembre |añu_eventu3
= 1979
|eventu4 = [[Operación Nube-333]]
|fecha_eventu4 = Avientu |añu_eventu4
= 1979
|fecha_eventu5 = Principio |año_eventu5
= 1992
|eventu_fin = Toma de [[Kabul]] per parte de los [[muyahidines]]
|fecha_fin = 28 d'abril
|añu_fin = 1992
|dato_año1 = 1979&lt;ref&gt;[http://geo.historic.ru/enc/item/f00/s00/m000037/index.shtml ''Afganistán, República Democrática d'Afganistán'' (en rusu). Atles Xeográficu.]&lt;/ref&gt;
|dato_población1 = 15540000
|dato_superficie1 = 652225
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|dato_año5 = 
|dato_población5 = 
|dato_superficie5 = 
|moneda = [[Afgani]]
|miembru_de = [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1987, ''República d'Afganistán''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Qadir tituláu ''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''. Dende 1987, ''Presidente de la República''.&lt;br /&gt;³ Dende 1987, un parllamentu bicameral. Amás esistía la Gran Asamblea o ''[[Loya Jirga]]''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; De la OCI suspendíu ente 1980 y 1989.
}}
La '''República Democrática d'Afganistán''' ([[idioma pastún|pastún]]: {{lang|ps|دافغانستان دمکراتی جمهوریت}}; [[dari]]: {{lang|fa|جمهوری دمکراتی افغانستان}}) foi un [[Estáu socialista]] establecíu n'[[Afganistán]] pol [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) en [[1978]], mientres la [[Revolución de Saur]], y que tuvo vixencia hasta 1992.

== Política ==
El día de la deposición de [[Mohammed Daud Khan]] formóse un ''Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes'', que'l [[30 d'abril]] de [[1978]] trespasó'l mandu a Taraki, nomáu Presidente del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]].

El xefes d'Estáu de la República fueron:

* [[Abdul Qadir]], del [[27 d'abril|27]] al [[30 d'abril]] de [[1978]];
* [[Nur Muhammad Taraki]], del 30 d'abril de 1978 al [[16 de setiembre]] de [[1979]];
* [[Jafizulá Amín]], del 16 de setiembre al [[27 d'avientu]] de 1979;
* [[Babrak Karmal]], del [[28 d'avientu]] de 1979 al [[24 de payares]] [[1986]];
* [[Haji Muhammad Chamkani]], del 24 de payares de 1986 al [[30 de setiembre]] de [[1987]];
* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de setiembre al [[30 de payares]] de 1987.

El [[Conseyu Revolucionariu]] yera la máxima autoridá del Estáu. Ésti escoyía al Presidium y al Presidente del mesmu, que yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]]. El Conseyu Revolucionariu dexó d'esistir cola Constitución de 1987, que restauró la [[Loya Jirga]]. La Loya Jirga restauró'l nome anterior del país, ''República d'Afganistán'' y l'oficina del Presidente de la República, qu'ocuparon dos persones:

* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de payares de 1987 al [[16 d'abril]] de [[1992]];
* [[Abdul Rahim Hatef]], del 16 al [[28 d'abril]] de 1992.

El partíu dominante yera'l PDPA, d'ideoloxía comunista, que taba estremáu en dos ales: la ''Jalq'' («Pueblu», marxistes-leninistes) y la ''Parcham'' («Bandera», daqué más moderaos). La primer facción tuvo predominiu mientres l'alministración de Taraki. Cuando tuvo llugar la intervención soviética, éstos, que nun confiaben na ortodoxa comunista de ''Jalq'', promovieron a los moderaos, que predominaron hasta'l fin de la República (nel casu de Amín, anque orixinalmente miembru de ''Jalq'', dirixó mientres el so curtiu gobiernu una dura represión contra'l so ex-collaciu, inclusive acabando cola vida del ex-presidente Nur Muhammad Taraki). Dende 1987, fueron llegalizaos otros partíos políticos.&lt;ref name=&quot;subs&quot;&gt;{{cita web |url=http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 |títulu=La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu=Amín |nome=Shah |idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

== Lleis ==
Dos selmanes dempués de la Revolución, la constitución de 1977 foi abolida y reemplazada por '''Los Trenta y dos Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios''', hasta la redaición d'una nueva constitución, pa la cual creóse una comisión especializada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |títulu=Afghanistan Country Study |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |obra=Foreign Area Studies |editor=Richard F. Nyrop y Donald M. Seekins |editorial=Library of Congress |ubicación=Washington, D. C. |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716213659/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Tamién se creó una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país (Afganistán sufría d'un crónicu defectu nel cumplimientu de les lleis de l'autoridá central con al respective de tol territoriu).&lt;ref name=&quot;nadra&quot; /&gt; Sicasí, a midida que la sulevación islamista avanzaba, produciéronse violaciones a los derechos humanos per parte de les fuercies de seguridá de la República (especialmente'l [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|serviciu d'intelixencia]]),&lt;ref&gt;''cf''. BRADSHER, H.S. ''Afghanistan and the Soviet Union''; SEN GUPA, B. ''Afghanistan, politics, economics, and society, revolution, resistance, intervention'' y NOJUMI, N. ''The rise of the Taliban in Afghanistan''&lt;/ref&gt; lo mesmo que de los islamistes.&lt;ref name=prof&gt;{{cita web |títulu=Afganistán: cuando los comunistes defendíen los derechos de les muyeres. |url=http://www.profesionalespcm.org/prensa/comunistasAfganistanmujeres.html |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=José Antonio Egido}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Prójanov |nome=Alexander |títulu=L'Árbol nel Centru de Kabul |fechaaccesu=29 de mayu de 2011 |edición=1ª en cast. |añu=1984 |editorial=Cartago |allugamientu=Buenos Aires, Arxentina |isbn=950-650-011-8}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Flag of Afghanistan (1978-1980).svg|200px|thumb|right|Primer bandera de la República Democrática d'Afganistán (nel bieniu 1978-1980).]]
Tres la intervención soviética, promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[llei fundamental]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y camudaba la bandera a una más tradicional.&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

En 1987 foi promulgada una nueva '''Constitución''', que foi enmendada en 1990. Esta carta magna abolía'l Conseyu Revolucionariu y restauraba la tradicional ''[[Loya jirga]]'' y l'Asamblea Nacional, según al islam como la [[Estáu confesional|relixón oficial del Estáu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html The Constitution Of Afghanistan 1987]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html The Constitution Of Afghanistan 1990]&lt;/ref&gt;

== Economía ==
{{VT|Economía d'Afganistán}}

Dempués de la Revolución, el gobiernu de Taraki dio en la nacionalización de los sectores estratéxicos de la economía y a la realización d'una radical [[reforma agraria]], qu'incluyó la formación de cooperatives agrícoles y l'espropiación de tierres a los terratenientes y la so distribución ente los llabradores (la llende de la propiedá privada de tierres yera 6 hectárees).&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu (7 años) les inversiones na industria nacional superaron los 55 mil millones de afganis, equivalentes apenes al 80% de les inversiones feches nos 20 años previos. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses. Ente les mayores empreses construyíes figuren el xacimientu de gas de [[Jarkuduk]], la fábrica de pilastres de formigón armáu en [[Puli-Humri]], la empresa testil de [[Kandahar]], la fábrica de cementu en [[Herat]], la empresa d'entretenimientu téunicu de camiones en Kabul y la ponte pa ferrocarril y camiones sobre'l [[Ríu Amu Daria|río Amu-Daria]]. En 1984 la collecha superó los índices previos a la Revolución.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov |nome=Vladímir |títulu=La Verdá Sobre Afganistán |añu=1986 |editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti |ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián |nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov |nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez |nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira |nome5=Víctor |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |páxina=14}}&lt;/ref&gt;

El sector priváu siguió esistiendo. El gobiernu de Karmal fundó la ''Cámara de Comerciu ya Industria'' p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, en que'l so marcu funcionaben más de venti asociaciones de comerciantes.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Cola ayuda de la Xunión Soviética nel sector estatal de la economía construyéronse cerca de doscientes empreses, les qu'apurríen la mayor parte de la producción total nacional. Ente elles, atopábense les centrales hidroeléctriques en [[Naghlu]] y Puli-Humri, la fábrica de fertilizantes nitrogenados en [[Mazar-i-Sharif]], la empresa panificadora y la de cases prefabricaes en Kabul.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Con creitos de [[Checoslovaquia]] creóse una llinia de trolebuses en Kabul, forniéronse les mines de [[hulla]] y construyóse una fábrica de cementu en Herat. Colos de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]], construyéronse una granxa avícola, criadorios d'oveyes y de seda, y construyéronse en xunto una empresa avícola, una granxa llechera, fábriques de lladriyos y de curtido de pieles y dos empreses pal pexe. L'[[Alemaña Democrática]] participó na creación d'una central telefónica automática en Kabul, nel tendíu de llinies de comunicación y na ampliación del sistema de suministru llétricu en delles ciudaes. [[República Popular d'Hungría|Hungría]] participó na construcción d'una empresa de fármacos.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 15.&lt;/ref&gt;

A empiezos de los '80, el xiru comercial ente Afganistán y [[Xapón]] aumentó un 33% y dambos países crearon la firma comercial mista ''Nichi-Afghan Limited''. Na mesma dómina, l'intercambiu comercial cola [[India]] aumentó un 50%.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot; /&gt;

La guerra civil causó graves daños a la economía afgana. Solamente hasta 1985 la cifra de perdes xubía a 35 mil millones d'[[afgani]]s.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 22.&lt;/ref&gt;

== Sociedá ==
{{VT|Salú n'Afganistán|Educación n'Afganistán}}

El nuevu gobiernu empecipió un programa de reformes qu'esanició la [[usura]], empecipió una campaña d'[[alfabetización]],&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt; esanició'l cultivu del [[opiu]], llegalizó los [[sindicatu|sindicatos]], estableció una llei de [[salariu mínimu]] y rebaxó ente un 20 y un 30 per cientu los precios d'artículos de primera necesidá.&lt;ref name=&quot;nadra&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Nadra |nome=Rodolfo |títulu=Afganistán desde Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |edición=1ª |añu=1980 |editorial=Fundamentos |allugamientu=Buenos Aires |capítulo=Revolución y contrarrevolución |páxines=22, 23}}&lt;/ref&gt;

Al traviés de los sos sindicatos, los obreros podíen alcordar contratos coleutivos cola alministración de les empreses, lo cual dexa ameyorar les condiciones de vida y trabayu. En 1984, el Conseyu de Ministros esaminó y aprobó el proyeutu de llei llaboral y el decretu sobre l'orde d'ingresu d'obreros del sector estatal nes escueles cimeres y medies especializaes; per esti mediu, capacitar a los trabayadores, colos gastos cubiertos pol Estáu. Escontra 1985, el salariu d'obreros y emplegaos foi alzáu nun promediu del 26%, y a les persones de remuneración baxa, nun 40-50%. L'Estáu subsidiaba pa caltener baxos los precios de mercancíes de primera necesidá como la [[gasolina]], el [[gas oil]], el [[querosenu]] o'l [[azucre]]; ente qu'otros, como'l [[trigu]], la [[farina]] y la [[lleña]] vender a precios fixos.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 16.&lt;/ref&gt;

Tocantes a los [[derechos de la muyer]], el réxime socialista dio permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], abolió la [[dote]], promovió la integración de muyeres al trabayu (245.000 obreres y el 40% de los médicos fueron muyeres) y a la educación (l'analfabetismu femenín foi amenorgáu del 98% al 75%, el 60% del profesoráu de la Universidá de Kabul yeren muyeres, 440.000 muyeres más trabayaben n'educación y 80.000 participaben na campaña d'alfabetización),&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=G8LWAPDG7aE Rede Army in Afghanistan.]&lt;/ref&gt; según a la vida política. El Decretu Nᵘ7 del 17 d'ochobre de 1978 dio a les muyeres iguales derechos que los varones.&lt;ref&gt;[http://home.comcast.net/~platypus1919/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf ''War and Revolution in Afghanistan'', por Fred Halliday.]&lt;/ref&gt; El periodu de la República Democrática foi nel que más muyeres profesionales hubo n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://www.insumisos.com/diplo/NODE/3073.HTM ''¿Una guerra poles afganistanes?'', por Christine Delphy.]&lt;/ref&gt;

La tasa de mortalidá infantil de menores de 5 años pasó de 380 en 1960 a 300 en 1988; el 80% de la población urbana pudo aportar a servicios de salú; el 63% de los neños y neñes realicen íntegramente el cursu escolar en 1985-87; la [[esperanza de vida]] pasó de 33 años en 1960 a 42 en 1988. Centenares de miles de persones fueron alfabetizadas. Aumentó nun 50% el númberu de médicos, doblóse'l total de cames nos hospitales; crear por primer vegada xardinos d'infancia y cases de reposu pa los trabayadores.&lt;ref name=prof /&gt;

Realizóse una ampliación de la rede d'establecimientos curatibles, inclusive nes rexones rurales más remotes. L'accesu a la salú yera gratis y les medicines vender a precios algamadizos, y pa los más probes, les medicines apurríense gratuitamente.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt;

Foi fundada l'[[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] (1980),&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt; l'Institutu Pedagóxicu (1987) y delles [[universidá|universidaes]]: [[Universidá de Balj|de Balj]] (1988), [[Universidá de Herat|de Herat]] (1988) y [[Universidá de Kandahar|de Kandahar]] (1990). Afganistán unvio al primera y únicu [[cosmonauta]] de la so historia, [[Abdul Ahad Mohmand]], en 1988. Tamién se desenvolvió la cinematografía nacional.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=ULRKJwb1j_k ''Afghanistan in the 80's'' (video subtituláu n'inglés).]&lt;/ref&gt;

Primeramente se [[Separación Ilesia-Estáu|dixebró la relixón del Estáu]], calteniendo la [[llibertá de cultu]]. Darréu, creóse un fondu estatal pal arreglu y construcción de mezquites y anulóse la espropiación del escedente de tierres a los clérigos.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 17.&lt;/ref&gt; La constitución provisional de 1980 definía a la República Democrática d'Afganistán como «de tol pueblu musulmán trabayador». En 1987, l'islam foi restauráu como relixón oficial del Estáu.

== Rellaciones internacionales ==
L'únicu gobiernu con reconocencia diplomática completu (la ONX y tolos países del mundu) foi'l de Taraki. Amín tuvo una reconocencia ''[[de facto]]'' d'[[Estaos Xuníos]]. Dempués de la intervención soviética, los países capitalistes negáronse primeramente a reconocer al gobiernu afganu. Primeramente foi reconocíu por namái ocho países,&lt;ref&gt;''Afghanistan: Politics, Economics, and Society: Revolution, Resistance, Intervention''; p. 128.&lt;/ref&gt; pero estos aumentaron a ochenta escontra 1985.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 4.&lt;/ref&gt;

Los muyahidines establecieron diversos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]], con reconocencia de dalgunos [[Estáu islámicu|Estaos islámicos]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

El gobiernu del Afganistán socialista siguió cola [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|histórica dependencia d'ayuda del país na figura de la Xunión Soviética]]. Amás d'esti sofitu, tamién cuntaba col d'otros países del [[Bloque de naciones comunistes|bloque socialista]]. Amás d'Estaos Xuníos, los peores enemigos del réxime afganu yeren [[Paquistán]], [[Arabia Saudita]] ya [[Irán]], pos promovían les actividaes subversives. L'aliáu rexonal más firme yera la India.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Barbara|apellíos=Crossette |títulu=India to Provide Aid to Government in Afghanistan |url=http://www.nytimes.com/1989/03/07/world/india-to-provide-aid-to-government-in-afghanistan.html |editorial=[[New York Times]] |fecha=7 de marzu de 1989 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuercies armaes ==
{{AP|Fuercies Armaes d'Afganistán}}
[[Ficheru:RIAN archive 660302 Guard of Honor at Monument to Soviet soldiers-internationalists.jpg|200px|thumb|right|Guardia d'honor del Monumentu a los Soldaos Internacionalistes Soviéticos en Kabul, 1986.]]
A finales de la década de 1980 les Fuercies Armaes consistíen ente 30.000 y 40.000 soldaos y oficiales, que s'alzaben a 300 mil coles milicies revolucionaries (como la del propiu PDPA o les de calter tribal). Taben forníos con tanques, vehículos de combate d'infantería, vehículos blindaos, aeronaves de combate y de tresporte (incluyendo helicópteros), etc., de fabricación soviética.&lt;ref&gt;[http://artofwar.ru/scripnik/tale_scripnik_9.html]&lt;/ref&gt; La República Democrática cuntaba tamién colos ''zarandoi'' (policía del Ministeriu del Interior, 115.000 integrantes), los ''Destacamentos Populares de Defensa de la Revolución'' (que desempeñaben xeres de vixilancia coleutiva frente a la inxerencia esterna y los actos de desestabilización del sistema políticu afganu) y la central d'intelixencia [[JAD]] (20.000 integrantes).

== Guerra civil ==
{{AP|Guerra d'Afganistán (1978-1992)|l1=Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra civil afgana|l2=Guerra civil afgana}}
Dende'l principiu, la [[república]] tuvo conflictos colos [[integrista|integristes]] locales, conocíos como [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], quien empezaron la llamada [[Guerra Civil Afgana]]. Los fundamentalistes llevaron a cabu una [[guerra de guerrilles]] y [[atentaos terroristes]], mientres recibíen armamentu y recursos d'[[EE. XX.]] al traviés de [[Paquistán]] (qu'inclusive en delles ocasiones unvió direutamente al so Exércitu a participar de les batalles).

Nos últimos díes de 1979 la [[Xunión Soviética]] entró nel país p'ayudar al gobiernu (que nesi momentu vivía amás una grave llucha interna), pero retirar en 1989 dempués de nueve años de guerra,&lt;ref name=&quot;independent&quot;&gt;{{cita web |autor=Willem Vogelsang |url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&amp;pg=RA1-PA319&amp;dq=PDPA+Kabul+Safe&amp;hl=non#PRA1-PA319,M1 |títulu=The Afghans |editorial=''Google Books'' |fechaaccesu=22 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt; sicasí siguió collaborando con armamentu y otros recursos; anguaño sigue la [[Guerra civil afgana|guerra civil]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|República Democrática de Afganistán}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antigües repúbliques d'Asia]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos socialistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cjx6nrivq30p20uwvqelkl4c9yq2c7o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703228</id>
      <parentid>3703075</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22268" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= دافغانستان دمکراتی جمهوریت&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Dǝ Afġānistān Dimūkratī Jumhūriyat''&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;جمهوری دمکراتی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Jumhūrī-ye Dimukrātī-ye Afġānistān''&lt;/small&gt;
|nome_completu = República Democrática d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|s1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1980-1987).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =Emblem of Afghanistan (1980-1987).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = LocationAfghanistan (with Soviet borders).svg
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Garam shah lā garam shah]]''
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Estáu llaicu]] (1978-1987) &lt;br /&gt;[[Islam]] (1987-1992)
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu socialista]] &lt;small&gt;([[1978]]-[[1987]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[República presidencialista]] &lt;small&gt;([[1987]]-[[1992]])&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|líder1 = [[Abdul Qadir]]
|añu_líder1 = [[1978]]
|líder2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
|añu_líder2 = [[1978]]-[[1979]]
|líder3 = [[Jafizulá Amín]]
|añu_líder3 = [[1979]]
|líder4 = [[Babrak Karmal]]
|añu_líder4 = [[1979]]-[[1986]]
|líder5 = [[Haji Mohammad Chamkani]]
|añu_líder5 = [[1986]]-[[1987]]
|líder6 = [[Mohammad Najibullah]]
|añu_líder6 = [[1987]]-[[1992]]
|líder7 = [[Abdul Rahim Hatef]]
|añu_líder7 = [[1992]]
|llexislatura = Asamblea Nacional³
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Guerra Fría]]
|eventu_empecipio = [[Revolución de Saur]]
|fecha_entamu = 27 d'abril
|añu_entamu = 1978
|eventu1 = [[Operación Ciclón]]
|fecha_eventu1 = Fines
|añu_eventu1 = 1978
|eventu2 = Llevantamientu de Herat
|fecha_eventu2 = Marzu |añu_eventu2
= 1979
|eventu3 = Golpe de J. Amín
|fecha_eventu3 = Setiembre |añu_eventu3
= 1979
|eventu4 = [[Operación Nube-333]]
|fecha_eventu4 = Avientu |añu_eventu4
= 1979
|fecha_eventu5 = Principio |año_eventu5
= 1992
|eventu_fin = Toma de [[Kabul]] per parte de los [[muyahidines]]
|fecha_fin = 28 d'abril
|añu_fin = 1992
|dato_año1 = 1979&lt;ref&gt;[http://geo.historic.ru/enc/item/f00/s00/m000037/index.shtml ''Afganistán, República Democrática d'Afganistán'' (en rusu). Atles Xeográficu.]&lt;/ref&gt;
|dato_población1 = 15540000
|dato_superficie1 = 652225
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|dato_año5 = 
|dato_población5 = 
|dato_superficie5 = 
|moneda = [[Afgani]]
|miembru_de = [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1987, ''República d'Afganistán''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Qadir tituláu ''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''. Dende 1987, ''Presidente de la República''.&lt;br /&gt;³ Dende 1987, un parllamentu bicameral. Amás esistía la Gran Asamblea o ''[[Loya Jirga]]''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; De la OCI suspendíu ente 1980 y 1989.
}}
La '''República Democrática d'Afganistán''' ([[idioma pastún|pastún]]: {{lang|ps|دافغانستان دمکراتی جمهوریت}}; [[dari]]: {{lang|fa|جمهوری دمکراتی افغانستان}}) foi un [[Estáu socialista]] establecíu n'[[Afganistán]] pol [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) en [[1978]], mientres la [[Revolución de Saur]], y que tuvo vixencia hasta 1992.

== Política ==
El día de la deposición de [[Mohammed Daud Khan]] formóse un ''Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes'', que'l [[30 d'abril]] de [[1978]] trespasó'l mandu a Taraki, nomáu Presidente del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]].

El xefes d'Estáu de la República fueron:

* [[Abdul Qadir]], del [[27 d'abril|27]] al [[30 d'abril]] de [[1978]];
* [[Nur Muhammad Taraki]], del 30 d'abril de 1978 al [[16 de setiembre]] de [[1979]];
* [[Jafizulá Amín]], del 16 de setiembre al [[27 d'avientu]] de 1979;
* [[Babrak Karmal]], del [[28 d'avientu]] de 1979 al [[24 de payares]] [[1986]];
* [[Haji Muhammad Chamkani]], del 24 de payares de 1986 al [[30 de setiembre]] de [[1987]];
* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de setiembre al [[30 de payares]] de 1987.

El [[Conseyu Revolucionariu]] yera la máxima autoridá del Estáu. Ésti escoyía al Presidium y al Presidente del mesmu, que yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]]. El Conseyu Revolucionariu dexó d'esistir cola Constitución de 1987, que restauró la [[Loya Jirga]]. La Loya Jirga restauró'l nome anterior del país, ''República d'Afganistán'' y l'oficina del Presidente de la República, qu'ocuparon dos persones:

* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de payares de 1987 al [[16 d'abril]] de [[1992]];
* [[Abdul Rahim Hatef]], del 16 al [[28 d'abril]] de 1992.

El partíu dominante yera'l PDPA, d'ideoloxía comunista, que taba estremáu en dos ales: la ''Jalq'' («Pueblu», marxistes-leninistes) y la ''Parcham'' («Bandera», daqué más moderaos). La primer facción tuvo predominiu mientres l'alministración de Taraki. Cuando tuvo llugar la intervención soviética, éstos, que nun confiaben na ortodoxa comunista de ''Jalq'', promovieron a los moderaos, que predominaron hasta'l fin de la República (nel casu de Amín, anque orixinalmente miembru de ''Jalq'', dirixó mientres el so curtiu gobiernu una dura represión contra'l so ex-collaciu, inclusive acabando cola vida del ex-presidente Nur Muhammad Taraki). Dende 1987, fueron llegalizaos otros partíos políticos.&lt;ref name=&quot;subs&quot;&gt;{{cita web |url=http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 |títulu=La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu=Amín |nome=Shah |idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

== Lleis ==
Dos selmanes dempués de la Revolución, la constitución de 1977 foi abolida y reemplazada por '''Los Trenta y dos Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios''', hasta la redaición d'una nueva constitución, pa la cual creóse una comisión especializada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |títulu=Afghanistan Country Study |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |obra=Foreign Area Studies |editor=Richard F. Nyrop y Donald M. Seekins |editorial=Library of Congress |ubicación=Washington, D. C. |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716213659/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Tamién se creó una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país (Afganistán sufría d'un crónicu defectu nel cumplimientu de les lleis de l'autoridá central con al respective de tol territoriu).&lt;ref name=&quot;nadra&quot; /&gt; Sicasí, a midida que la sulevación islamista avanzaba, produciéronse violaciones a los derechos humanos per parte de les fuercies de seguridá de la República (especialmente'l [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|serviciu d'intelixencia]]),&lt;ref&gt;''cf''. BRADSHER, H.S. ''Afghanistan and the Soviet Union''; SEN GUPA, B. ''Afghanistan, politics, economics, and society, revolution, resistance, intervention'' y NOJUMI, N. ''The rise of the Taliban in Afghanistan''&lt;/ref&gt; lo mesmo que de los islamistes.&lt;ref name=prof&gt;{{cita web |títulu=Afganistán: cuando los comunistes defendíen los derechos de les muyeres. |url=http://www.profesionalespcm.org/prensa/comunistasAfganistanmujeres.html |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=José Antonio Egido}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Prójanov |nome=Alexander |títulu=L'Árbol nel Centru de Kabul |fechaaccesu=29 de mayu de 2011 |edición=1ª en cast. |añu=1984 |editorial=Cartago |allugamientu=Buenos Aires, Arxentina |isbn=950-650-011-8}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Flag of Afghanistan (1978-1980).svg|200px|thumb|right|Primer bandera de la República Democrática d'Afganistán (nel bieniu 1978-1980).]]
Tres la intervención soviética, promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[llei fundamental]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y camudaba la bandera a una más tradicional.&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

En 1987 foi promulgada una nueva '''Constitución''', que foi enmendada en 1990. Esta carta magna abolía'l Conseyu Revolucionariu y restauraba la tradicional ''[[Loya jirga]]'' y l'Asamblea Nacional, según al islam como la [[Estáu confesional|relixón oficial del Estáu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html The Constitution Of Afghanistan 1987]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html The Constitution Of Afghanistan 1990]&lt;/ref&gt;

== Economía ==
{{VT|Economía d'Afganistán}}

Dempués de la Revolución, el gobiernu de Taraki dio en la nacionalización de los sectores estratéxicos de la economía y a la realización d'una radical [[reforma agraria]], qu'incluyó la formación de cooperatives agrícoles y l'espropiación de tierres a los terratenientes y la so distribución ente los llabradores (la llende de la propiedá privada de tierres yera 6 hectárees).&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu (7 años) les inversiones na industria nacional superaron los 55 mil millones de afganis, equivalentes apenes al 80% de les inversiones feches nos 20 años previos. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses. Ente les mayores empreses construyíes figuren el xacimientu de gas de [[Jarkuduk]], la fábrica de pilastres de formigón armáu en [[Puli-Humri]], la empresa testil de [[Kandahar]], la fábrica de cementu en [[Herat]], la empresa d'entretenimientu téunicu de camiones en Kabul y la ponte pa ferrocarril y camiones sobre'l [[Ríu Amu Daria|río Amu-Daria]]. En 1984 la collecha superó los índices previos a la Revolución.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov |nome=Vladímir |títulu=La Verdá Sobre Afganistán |añu=1986 |editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti |ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián |nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov |nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez |nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira |nome5=Víctor |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |páxina=14}}&lt;/ref&gt;

El sector priváu siguió esistiendo. El gobiernu de Karmal fundó la ''Cámara de Comerciu ya Industria'' p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, en que'l so marcu funcionaben más de venti asociaciones de comerciantes.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Cola ayuda de la Xunión Soviética nel sector estatal de la economía construyéronse cerca de doscientes empreses, les qu'apurríen la mayor parte de la producción total nacional. Ente elles, atopábense les centrales hidroeléctriques en [[Naghlu]] y Puli-Humri, la fábrica de fertilizantes nitrogenados en [[Mazar-i-Sharif]], la empresa panificadora y la de cases prefabricaes en Kabul.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Con creitos de [[Checoslovaquia]] creóse una llinia de trolebuses en Kabul, forniéronse les mines de [[hulla]] y construyóse una fábrica de cementu en Herat. Colos de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]], construyéronse una granxa avícola, criadorios d'oveyes y de seda, y construyéronse en xunto una empresa avícola, una granxa llechera, fábriques de lladriyos y de curtido de pieles y dos empreses pal pexe. L'[[Alemaña Democrática]] participó na creación d'una central telefónica automática en Kabul, nel tendíu de llinies de comunicación y na ampliación del sistema de suministru llétricu en delles ciudaes. [[República Popular d'Hungría|Hungría]] participó na construcción d'una empresa de fármacos.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 15.&lt;/ref&gt;

A empiezos de los '80, el xiru comercial ente Afganistán y [[Xapón]] aumentó un 33% y dambos países crearon la firma comercial mista ''Nichi-Afghan Limited''. Na mesma dómina, l'intercambiu comercial cola [[India]] aumentó un 50%.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot; /&gt;

La guerra civil causó graves daños a la economía afganistana. Solamente hasta 1985 la cifra de perdes xubía a 35 mil millones d'[[afgani]]s.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 22.&lt;/ref&gt;

== Sociedá ==
{{VT|Salú n'Afganistán|Educación n'Afganistán}}

El nuevu gobiernu empecipió un programa de reformes qu'esanició la [[usura]], empecipió una campaña d'[[alfabetización]],&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt; esanició'l cultivu del [[opiu]], llegalizó los [[sindicatu|sindicatos]], estableció una llei de [[salariu mínimu]] y rebaxó ente un 20 y un 30 per cientu los precios d'artículos de primera necesidá.&lt;ref name=&quot;nadra&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Nadra |nome=Rodolfo |títulu=Afganistán desde Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |edición=1ª |añu=1980 |editorial=Fundamentos |allugamientu=Buenos Aires |capítulo=Revolución y contrarrevolución |páxines=22, 23}}&lt;/ref&gt;

Al traviés de los sos sindicatos, los obreros podíen alcordar contratos coleutivos cola alministración de les empreses, lo cual dexa ameyorar les condiciones de vida y trabayu. En 1984, el Conseyu de Ministros esaminó y aprobó el proyeutu de llei llaboral y el decretu sobre l'orde d'ingresu d'obreros del sector estatal nes escueles cimeres y medies especializaes; per esti mediu, capacitar a los trabayadores, colos gastos cubiertos pol Estáu. Escontra 1985, el salariu d'obreros y emplegaos foi alzáu nun promediu del 26%, y a les persones de remuneración baxa, nun 40-50%. L'Estáu subsidiaba pa caltener baxos los precios de mercancíes de primera necesidá como la [[gasolina]], el [[gas oil]], el [[querosenu]] o'l [[azucre]]; ente qu'otros, como'l [[trigu]], la [[farina]] y la [[lleña]] vender a precios fixos.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 16.&lt;/ref&gt;

Tocantes a los [[derechos de la muyer]], el réxime socialista dio permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], abolió la [[dote]], promovió la integración de muyeres al trabayu (245.000 obreres y el 40% de los médicos fueron muyeres) y a la educación (l'analfabetismu femenín foi amenorgáu del 98% al 75%, el 60% del profesoráu de la Universidá de Kabul yeren muyeres, 440.000 muyeres más trabayaben n'educación y 80.000 participaben na campaña d'alfabetización),&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=G8LWAPDG7aE Rede Army in Afghanistan.]&lt;/ref&gt; según a la vida política. El Decretu Nᵘ7 del 17 d'ochobre de 1978 dio a les muyeres iguales derechos que los varones.&lt;ref&gt;[http://home.comcast.net/~platypus1919/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf ''War and Revolution in Afghanistan'', por Fred Halliday.]&lt;/ref&gt; El periodu de la República Democrática foi nel que más muyeres profesionales hubo n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://www.insumisos.com/diplo/NODE/3073.HTM ''¿Una guerra poles afganistanes?'', por Christine Delphy.]&lt;/ref&gt;

La tasa de mortalidá infantil de menores de 5 años pasó de 380 en 1960 a 300 en 1988; el 80% de la población urbana pudo aportar a servicios de salú; el 63% de los neños y neñes realicen íntegramente el cursu escolar en 1985-87; la [[esperanza de vida]] pasó de 33 años en 1960 a 42 en 1988. Centenares de miles de persones fueron alfabetizadas. Aumentó nun 50% el númberu de médicos, doblóse'l total de cames nos hospitales; crear por primer vegada xardinos d'infancia y cases de reposu pa los trabayadores.&lt;ref name=prof /&gt;

Realizóse una ampliación de la rede d'establecimientos curatibles, inclusive nes rexones rurales más remotes. L'accesu a la salú yera gratis y les medicines vender a precios algamadizos, y pa los más probes, les medicines apurríense gratuitamente.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt;

Foi fundada l'[[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] (1980),&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt; l'Institutu Pedagóxicu (1987) y delles [[universidá|universidaes]]: [[Universidá de Balj|de Balj]] (1988), [[Universidá de Herat|de Herat]] (1988) y [[Universidá de Kandahar|de Kandahar]] (1990). Afganistán unvio al primera y únicu [[cosmonauta]] de la so historia, [[Abdul Ahad Mohmand]], en 1988. Tamién se desenvolvió la cinematografía nacional.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=ULRKJwb1j_k ''Afghanistan in the 80's'' (video subtituláu n'inglés).]&lt;/ref&gt;

Primeramente se [[Separación Ilesia-Estáu|dixebró la relixón del Estáu]], calteniendo la [[llibertá de cultu]]. Darréu, creóse un fondu estatal pal arreglu y construcción de mezquites y anulóse la espropiación del escedente de tierres a los clérigos.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 17.&lt;/ref&gt; La constitución provisional de 1980 definía a la República Democrática d'Afganistán como «de tol pueblu musulmán trabayador». En 1987, l'islam foi restauráu como relixón oficial del Estáu.

== Rellaciones internacionales ==
L'únicu gobiernu con reconocencia diplomática completu (la ONX y tolos países del mundu) foi'l de Taraki. Amín tuvo una reconocencia ''[[de facto]]'' d'[[Estaos Xuníos]]. Dempués de la intervención soviética, los países capitalistes negáronse primeramente a reconocer al gobiernu afganu. Primeramente foi reconocíu por namái ocho países,&lt;ref&gt;''Afghanistan: Politics, Economics, and Society: Revolution, Resistance, Intervention''; p. 128.&lt;/ref&gt; pero estos aumentaron a ochenta escontra 1985.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 4.&lt;/ref&gt;

Los muyahidines establecieron diversos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]], con reconocencia de dalgunos [[Estáu islámicu|Estaos islámicos]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

El gobiernu del Afganistán socialista siguió cola [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|histórica dependencia d'ayuda del país na figura de la Xunión Soviética]]. Amás d'esti sofitu, tamién cuntaba col d'otros países del [[Bloque de naciones comunistes|bloque socialista]]. Amás d'Estaos Xuníos, los peores enemigos del réxime afganu yeren [[Paquistán]], [[Arabia Saudita]] ya [[Irán]], pos promovían les actividaes subversives. L'aliáu rexonal más firme yera la India.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Barbara|apellíos=Crossette |títulu=India to Provide Aid to Government in Afghanistan |url=http://www.nytimes.com/1989/03/07/world/india-to-provide-aid-to-government-in-afghanistan.html |editorial=[[New York Times]] |fecha=7 de marzu de 1989 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuercies armaes ==
{{AP|Fuercies Armaes d'Afganistán}}
[[Ficheru:RIAN archive 660302 Guard of Honor at Monument to Soviet soldiers-internationalists.jpg|200px|thumb|right|Guardia d'honor del Monumentu a los Soldaos Internacionalistes Soviéticos en Kabul, 1986.]]
A finales de la década de 1980 les Fuercies Armaes consistíen ente 30.000 y 40.000 soldaos y oficiales, que s'alzaben a 300 mil coles milicies revolucionaries (como la del propiu PDPA o les de calter tribal). Taben forníos con tanques, vehículos de combate d'infantería, vehículos blindaos, aeronaves de combate y de tresporte (incluyendo helicópteros), etc., de fabricación soviética.&lt;ref&gt;[http://artofwar.ru/scripnik/tale_scripnik_9.html]&lt;/ref&gt; La República Democrática cuntaba tamién colos ''zarandoi'' (policía del Ministeriu del Interior, 115.000 integrantes), los ''Destacamentos Populares de Defensa de la Revolución'' (que desempeñaben xeres de vixilancia coleutiva frente a la inxerencia esterna y los actos de desestabilización del sistema políticu afganu) y la central d'intelixencia [[JAD]] (20.000 integrantes).

== Guerra civil ==
{{AP|Guerra d'Afganistán (1978-1992)|l1=Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra civil afganistana|l2=Guerra civil afganistana}}
Dende'l principiu, la [[república]] tuvo conflictos colos [[integrista|integristes]] locales, conocíos como [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], quien empezaron la llamada [[Guerra Civil Afganistana]]. Los fundamentalistes llevaron a cabu una [[guerra de guerrilles]] y [[atentaos terroristes]], mientres recibíen armamentu y recursos d'[[EE. XX.]] al traviés de [[Paquistán]] (qu'inclusive en delles ocasiones unvió direutamente al so Exércitu a participar de les batalles).

Nos últimos díes de 1979 la [[Xunión Soviética]] entró nel país p'ayudar al gobiernu (que nesi momentu vivía amás una grave llucha interna), pero retirar en 1989 dempués de nueve años de guerra,&lt;ref name=&quot;independent&quot;&gt;{{cita web |autor=Willem Vogelsang |url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&amp;pg=RA1-PA319&amp;dq=PDPA+Kabul+Safe&amp;hl=non#PRA1-PA319,M1 |títulu=The Afghans |editorial=''Google Books'' |fechaaccesu=22 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt; sicasí siguió collaborando con armamentu y otros recursos; anguaño sigue la [[Guerra civil afganistana|guerra civil]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|República Democrática de Afganistán}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antigües repúbliques d'Asia]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos socialistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ii35i6xj614lp7qh5x1g85nf1awhx27</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703233</id>
      <parentid>3703228</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22283" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= دافغانستان دمکراتی جمهوریت&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Dǝ Afġānistān Dimūkratī Jumhūriyat''&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;جمهوری دمکراتی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Jumhūrī-ye Dimukrātī-ye Afġānistān''&lt;/small&gt;
|nome_completu = República Democrática d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|s1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1980-1987).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =Emblem of Afghanistan (1980-1987).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = LocationAfghanistan (with Soviet borders).svg
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Garam shah lā garam shah]]''
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Estáu llaicu]] (1978-1987) &lt;br /&gt;[[Islam]] (1987-1992)
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu socialista]] &lt;small&gt;([[1978]]-[[1987]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[República presidencialista]] &lt;small&gt;([[1987]]-[[1992]])&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|líder1 = [[Abdul Qadir]]
|añu_líder1 = [[1978]]
|líder2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
|añu_líder2 = [[1978]]-[[1979]]
|líder3 = [[Jafizulá Amín]]
|añu_líder3 = [[1979]]
|líder4 = [[Babrak Karmal]]
|añu_líder4 = [[1979]]-[[1986]]
|líder5 = [[Haji Mohammad Chamkani]]
|añu_líder5 = [[1986]]-[[1987]]
|líder6 = [[Mohammad Najibullah]]
|añu_líder6 = [[1987]]-[[1992]]
|líder7 = [[Abdul Rahim Hatef]]
|añu_líder7 = [[1992]]
|llexislatura = Asamblea Nacional³
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Guerra Fría]]
|eventu_empecipio = [[Revolución de Saur]]
|fecha_entamu = 27 d'abril
|añu_entamu = 1978
|eventu1 = [[Operación Ciclón]]
|fecha_eventu1 = Fines
|añu_eventu1 = 1978
|eventu2 = Llevantamientu de Herat
|fecha_eventu2 = Marzu |añu_eventu2
= 1979
|eventu3 = Golpe de J. Amín
|fecha_eventu3 = Setiembre |añu_eventu3
= 1979
|eventu4 = [[Operación Nube-333]]
|fecha_eventu4 = Avientu |añu_eventu4
= 1979
|fecha_eventu5 = Principio |año_eventu5
= 1992
|eventu_fin = Toma de [[Kabul]] per parte de los [[muyahidines]]
|fecha_fin = 28 d'abril
|añu_fin = 1992
|dato_año1 = 1979&lt;ref&gt;[http://geo.historic.ru/enc/item/f00/s00/m000037/index.shtml ''Afganistán, República Democrática d'Afganistán'' (en rusu). Atles Xeográficu.]&lt;/ref&gt;
|dato_población1 = 15540000
|dato_superficie1 = 652225
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|dato_año5 = 
|dato_población5 = 
|dato_superficie5 = 
|moneda = [[Afgani]]
|miembru_de = [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1987, ''República d'Afganistán''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Qadir tituláu ''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''. Dende 1987, ''Presidente de la República''.&lt;br /&gt;³ Dende 1987, un parllamentu bicameral. Amás esistía la Gran Asamblea o ''[[Loya Jirga]]''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; De la OCI suspendíu ente 1980 y 1989.
}}
La '''República Democrática d'Afganistán''' ([[idioma pastún|pastún]]: {{lang|ps|دافغانستان دمکراتی جمهوریت}}; [[dari]]: {{lang|fa|جمهوری دمکراتی افغانستان}}) foi un [[Estáu socialista]] establecíu n'[[Afganistán]] pol [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) en [[1978]], mientres la [[Revolución de Saur]], y que tuvo vixencia hasta 1992.

== Política ==
El día de la deposición de [[Mohammed Daud Khan]] formóse un ''Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes'', que'l [[30 d'abril]] de [[1978]] trespasó'l mandu a Taraki, nomáu Presidente del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]].

El xefes d'Estáu de la República fueron:

* [[Abdul Qadir]], del [[27 d'abril|27]] al [[30 d'abril]] de [[1978]];
* [[Nur Muhammad Taraki]], del 30 d'abril de 1978 al [[16 de setiembre]] de [[1979]];
* [[Jafizulá Amín]], del 16 de setiembre al [[27 d'avientu]] de 1979;
* [[Babrak Karmal]], del [[28 d'avientu]] de 1979 al [[24 de payares]] [[1986]];
* [[Haji Muhammad Chamkani]], del 24 de payares de 1986 al [[30 de setiembre]] de [[1987]];
* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de setiembre al [[30 de payares]] de 1987.

El [[Conseyu Revolucionariu]] yera la máxima autoridá del Estáu. Ésti escoyía al Presidium y al Presidente del mesmu, que yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]]. El Conseyu Revolucionariu dexó d'esistir cola Constitución de 1987, que restauró la [[Loya Jirga]]. La Loya Jirga restauró'l nome anterior del país, ''República d'Afganistán'' y l'oficina del Presidente de la República, qu'ocuparon dos persones:

* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de payares de 1987 al [[16 d'abril]] de [[1992]];
* [[Abdul Rahim Hatef]], del 16 al [[28 d'abril]] de 1992.

El partíu dominante yera'l PDPA, d'ideoloxía comunista, que taba estremáu en dos ales: la ''Jalq'' («Pueblu», marxistes-leninistes) y la ''Parcham'' («Bandera», daqué más moderaos). La primer facción tuvo predominiu mientres l'alministración de Taraki. Cuando tuvo llugar la intervención soviética, éstos, que nun confiaben na ortodoxa comunista de ''Jalq'', promovieron a los moderaos, que predominaron hasta'l fin de la República (nel casu de Amín, anque orixinalmente miembru de ''Jalq'', dirixó mientres el so curtiu gobiernu una dura represión contra'l so ex-collaciu, inclusive acabando cola vida del ex-presidente Nur Muhammad Taraki). Dende 1987, fueron llegalizaos otros partíos políticos.&lt;ref name=&quot;subs&quot;&gt;{{cita web |url=http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 |títulu=La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu=Amín |nome=Shah |idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

== Lleis ==
Dos selmanes dempués de la Revolución, la constitución de 1977 foi abolida y reemplazada por '''Los Trenta y dos Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios''', hasta la redaición d'una nueva constitución, pa la cual creóse una comisión especializada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |títulu=Afghanistan Country Study |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |obra=Foreign Area Studies |editor=Richard F. Nyrop y Donald M. Seekins |editorial=Library of Congress |ubicación=Washington, D. C. |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716213659/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Tamién se creó una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país (Afganistán sufría d'un crónicu defectu nel cumplimientu de les lleis de l'autoridá central con al respective de tol territoriu).&lt;ref name=&quot;nadra&quot; /&gt; Sicasí, a midida que la sulevación islamista avanzaba, produciéronse violaciones a los derechos humanos per parte de les fuercies de seguridá de la República (especialmente'l [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|serviciu d'intelixencia]]),&lt;ref&gt;''cf''. BRADSHER, H.S. ''Afghanistan and the Soviet Union''; SEN GUPA, B. ''Afghanistan, politics, economics, and society, revolution, resistance, intervention'' y NOJUMI, N. ''The rise of the Taliban in Afghanistan''&lt;/ref&gt; lo mesmo que de los islamistes.&lt;ref name=prof&gt;{{cita web |títulu=Afganistán: cuando los comunistes defendíen los derechos de les muyeres. |url=http://www.profesionalespcm.org/prensa/comunistasAfganistanmujeres.html |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=José Antonio Egido}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Prójanov |nome=Alexander |títulu=L'Árbol nel Centru de Kabul |fechaaccesu=29 de mayu de 2011 |edición=1ª en cast. |añu=1984 |editorial=Cartago |allugamientu=Buenos Aires, Arxentina |isbn=950-650-011-8}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Flag of Afghanistan (1978-1980).svg|200px|thumb|right|Primer bandera de la República Democrática d'Afganistán (nel bieniu 1978-1980).]]
Tres la intervención soviética, promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[llei fundamental]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y camudaba la bandera a una más tradicional.&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

En 1987 foi promulgada una nueva '''Constitución''', que foi enmendada en 1990. Esta carta magna abolía'l Conseyu Revolucionariu y restauraba la tradicional ''[[Loya jirga]]'' y l'Asamblea Nacional, según al islam como la [[Estáu confesional|relixón oficial del Estáu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html The Constitution Of Afghanistan 1987]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html The Constitution Of Afghanistan 1990]&lt;/ref&gt;

== Economía ==
{{VT|Economía d'Afganistán}}

Dempués de la Revolución, el gobiernu de Taraki dio en la nacionalización de los sectores estratéxicos de la economía y a la realización d'una radical [[reforma agraria]], qu'incluyó la formación de cooperatives agrícoles y l'espropiación de tierres a los terratenientes y la so distribución ente los llabradores (la llende de la propiedá privada de tierres yera 6 hectárees).&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu (7 años) les inversiones na industria nacional superaron los 55 mil millones de afganis, equivalentes apenes al 80% de les inversiones feches nos 20 años previos. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses. Ente les mayores empreses construyíes figuren el xacimientu de gas de [[Jarkuduk]], la fábrica de pilastres de formigón armáu en [[Puli-Humri]], la empresa testil de [[Kandahar]], la fábrica de cementu en [[Herat]], la empresa d'entretenimientu téunicu de camiones en Kabul y la ponte pa ferrocarril y camiones sobre'l [[Ríu Amu Daria|río Amu-Daria]]. En 1984 la collecha superó los índices previos a la Revolución.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov |nome=Vladímir |títulu=La Verdá Sobre Afganistán |añu=1986 |editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti |ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián |nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov |nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez |nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira |nome5=Víctor |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |páxina=14}}&lt;/ref&gt;

El sector priváu siguió esistiendo. El gobiernu de Karmal fundó la ''Cámara de Comerciu ya Industria'' p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, en que'l so marcu funcionaben más de venti asociaciones de comerciantes.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Cola ayuda de la Xunión Soviética nel sector estatal de la economía construyéronse cerca de doscientes empreses, les qu'apurríen la mayor parte de la producción total nacional. Ente elles, atopábense les centrales hidroeléctriques en [[Naghlu]] y Puli-Humri, la fábrica de fertilizantes nitrogenados en [[Mazar-i-Sharif]], la empresa panificadora y la de cases prefabricaes en Kabul.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Con creitos de [[Checoslovaquia]] creóse una llinia de trolebuses en Kabul, forniéronse les mines de [[hulla]] y construyóse una fábrica de cementu en Herat. Colos de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]], construyéronse una granxa avícola, criadorios d'oveyes y de seda, y construyéronse en xunto una empresa avícola, una granxa llechera, fábriques de lladriyos y de curtido de pieles y dos empreses pal pexe. L'[[Alemaña Democrática]] participó na creación d'una central telefónica automática en Kabul, nel tendíu de llinies de comunicación y na ampliación del sistema de suministru llétricu en delles ciudaes. [[República Popular d'Hungría|Hungría]] participó na construcción d'una empresa de fármacos.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 15.&lt;/ref&gt;

A empiezos de los '80, el xiru comercial ente Afganistán y [[Xapón]] aumentó un 33% y dambos países crearon la firma comercial mista ''Nichi-Afghan Limited''. Na mesma dómina, l'intercambiu comercial cola [[India]] aumentó un 50%.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot; /&gt;

La guerra civil causó graves daños a la economía afganistana. Solamente hasta 1985 la cifra de perdes xubía a 35 mil millones d'[[afgani]]s.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 22.&lt;/ref&gt;

== Sociedá ==
{{VT|Salú n'Afganistán|Educación n'Afganistán}}

El nuevu gobiernu empecipió un programa de reformes qu'esanició la [[usura]], empecipió una campaña d'[[alfabetización]],&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt; esanició'l cultivu del [[opiu]], llegalizó los [[sindicatu|sindicatos]], estableció una llei de [[salariu mínimu]] y rebaxó ente un 20 y un 30 per cientu los precios d'artículos de primera necesidá.&lt;ref name=&quot;nadra&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Nadra |nome=Rodolfo |títulu=Afganistán desde Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |edición=1ª |añu=1980 |editorial=Fundamentos |allugamientu=Buenos Aires |capítulo=Revolución y contrarrevolución |páxines=22, 23}}&lt;/ref&gt;

Al traviés de los sos sindicatos, los obreros podíen alcordar contratos coleutivos cola alministración de les empreses, lo cual dexa ameyorar les condiciones de vida y trabayu. En 1984, el Conseyu de Ministros esaminó y aprobó el proyeutu de llei llaboral y el decretu sobre l'orde d'ingresu d'obreros del sector estatal nes escueles cimeres y medies especializaes; per esti mediu, capacitar a los trabayadores, colos gastos cubiertos pol Estáu. Escontra 1985, el salariu d'obreros y emplegaos foi alzáu nun promediu del 26%, y a les persones de remuneración baxa, nun 40-50%. L'Estáu subsidiaba pa caltener baxos los precios de mercancíes de primera necesidá como la [[gasolina]], el [[gas oil]], el [[querosenu]] o'l [[azucre]]; ente qu'otros, como'l [[trigu]], la [[farina]] y la [[lleña]] vender a precios fixos.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 16.&lt;/ref&gt;

Tocantes a los [[derechos de la muyer]], el réxime socialista dio permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], abolió la [[dote]], promovió la integración de muyeres al trabayu (245.000 obreres y el 40% de los médicos fueron muyeres) y a la educación (l'analfabetismu femenín foi amenorgáu del 98% al 75%, el 60% del profesoráu de la Universidá de Kabul yeren muyeres, 440.000 muyeres más trabayaben n'educación y 80.000 participaben na campaña d'alfabetización),&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=G8LWAPDG7aE Rede Army in Afghanistan.]&lt;/ref&gt; según a la vida política. El Decretu Nᵘ7 del 17 d'ochobre de 1978 dio a les muyeres iguales derechos que los varones.&lt;ref&gt;[http://home.comcast.net/~platypus1919/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf ''War and Revolution in Afghanistan'', por Fred Halliday.]&lt;/ref&gt; El periodu de la República Democrática foi nel que más muyeres profesionales hubo n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://www.insumisos.com/diplo/NODE/3073.HTM ''¿Una guerra poles afganistanes?'', por Christine Delphy.]&lt;/ref&gt;

La tasa de mortalidá infantil de menores de 5 años pasó de 380 en 1960 a 300 en 1988; el 80% de la población urbana pudo aportar a servicios de salú; el 63% de los neños y neñes realicen íntegramente el cursu escolar en 1985-87; la [[esperanza de vida]] pasó de 33 años en 1960 a 42 en 1988. Centenares de miles de persones fueron alfabetizadas. Aumentó nun 50% el númberu de médicos, doblóse'l total de cames nos hospitales; crear por primer vegada xardinos d'infancia y cases de reposu pa los trabayadores.&lt;ref name=prof /&gt;

Realizóse una ampliación de la rede d'establecimientos curatibles, inclusive nes rexones rurales más remotes. L'accesu a la salú yera gratis y les medicines vender a precios algamadizos, y pa los más probes, les medicines apurríense gratuitamente.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt;

Foi fundada l'[[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] (1980),&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt; l'Institutu Pedagóxicu (1987) y delles [[universidá|universidaes]]: [[Universidá de Balj|de Balj]] (1988), [[Universidá de Herat|de Herat]] (1988) y [[Universidá de Kandahar|de Kandahar]] (1990). Afganistán unvio al primera y únicu [[cosmonauta]] de la so historia, [[Abdul Ahad Mohmand]], en 1988. Tamién se desenvolvió la cinematografía nacional.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=ULRKJwb1j_k ''Afghanistan in the 80's'' (video subtituláu n'inglés).]&lt;/ref&gt;

Primeramente se [[Separación Ilesia-Estáu|dixebró la relixón del Estáu]], calteniendo la [[llibertá de cultu]]. Darréu, creóse un fondu estatal pal arreglu y construcción de mezquites y anulóse la espropiación del escedente de tierres a los clérigos.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 17.&lt;/ref&gt; La constitución provisional de 1980 definía a la República Democrática d'Afganistán como «de tol pueblu musulmán trabayador». En 1987, l'islam foi restauráu como relixón oficial del Estáu.

== Rellaciones internacionales ==
L'únicu gobiernu con reconocencia diplomática completu (la ONX y tolos países del mundu) foi'l de Taraki. Amín tuvo una reconocencia ''[[de facto]]'' d'[[Estaos Xuníos]]. Dempués de la intervención soviética, los países capitalistes negáronse primeramente a reconocer al gobiernu afganistanu. Primeramente foi reconocíu por namái ocho países,&lt;ref&gt;''Afghanistan: Politics, Economics, and Society: Revolution, Resistance, Intervention''; p. 128.&lt;/ref&gt; pero estos aumentaron a ochenta escontra 1985.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 4.&lt;/ref&gt;

Los muyahidines establecieron diversos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]], con reconocencia de dalgunos [[Estáu islámicu|Estaos islámicos]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

El gobiernu del Afganistán socialista siguió cola [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|histórica dependencia d'ayuda del país na figura de la Xunión Soviética]]. Amás d'esti sofitu, tamién cuntaba col d'otros países del [[Bloque de naciones comunistes|bloque socialista]]. Amás d'Estaos Xuníos, los peores enemigos del réxime afganistanu yeren [[Paquistán]], [[Arabia Saudita]] ya [[Irán]], pos promovían les actividaes subversives. L'aliáu rexonal más firme yera la India.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Barbara|apellíos=Crossette |títulu=India to Provide Aid to Government in Afghanistan |url=http://www.nytimes.com/1989/03/07/world/india-to-provide-aid-to-government-in-afghanistan.html |editorial=[[New York Times]] |fecha=7 de marzu de 1989 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuercies armaes ==
{{AP|Fuercies Armaes d'Afganistán}}
[[Ficheru:RIAN archive 660302 Guard of Honor at Monument to Soviet soldiers-internationalists.jpg|200px|thumb|right|Guardia d'honor del Monumentu a los Soldaos Internacionalistes Soviéticos en Kabul, 1986.]]
A finales de la década de 1980 les Fuercies Armaes consistíen ente 30.000 y 40.000 soldaos y oficiales, que s'alzaben a 300 mil coles milicies revolucionaries (como la del propiu PDPA o les de calter tribal). Taben forníos con tanques, vehículos de combate d'infantería, vehículos blindaos, aeronaves de combate y de tresporte (incluyendo helicópteros), etc., de fabricación soviética.&lt;ref&gt;[http://artofwar.ru/scripnik/tale_scripnik_9.html]&lt;/ref&gt; La República Democrática cuntaba tamién colos ''zarandoi'' (policía del Ministeriu del Interior, 115.000 integrantes), los ''Destacamentos Populares de Defensa de la Revolución'' (que desempeñaben xeres de vixilancia coleutiva frente a la inxerencia esterna y los actos de desestabilización del sistema políticu afganistanu) y la central d'intelixencia [[JAD]] (20.000 integrantes).

== Guerra civil ==
{{AP|Guerra d'Afganistán (1978-1992)|l1=Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra civil afganistana|l2=Guerra civil afganistana}}
Dende'l principiu, la [[república]] tuvo conflictos colos [[integrista|integristes]] locales, conocíos como [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], quien empezaron la llamada [[Guerra Civil Afganistana]]. Los fundamentalistes llevaron a cabu una [[guerra de guerrilles]] y [[atentaos terroristes]], mientres recibíen armamentu y recursos d'[[EE. XX.]] al traviés de [[Paquistán]] (qu'inclusive en delles ocasiones unvió direutamente al so Exércitu a participar de les batalles).

Nos últimos díes de 1979 la [[Xunión Soviética]] entró nel país p'ayudar al gobiernu (que nesi momentu vivía amás una grave llucha interna), pero retirar en 1989 dempués de nueve años de guerra,&lt;ref name=&quot;independent&quot;&gt;{{cita web |autor=Willem Vogelsang |url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&amp;pg=RA1-PA319&amp;dq=PDPA+Kabul+Safe&amp;hl=non#PRA1-PA319,M1 |títulu=The Afghans |editorial=''Google Books'' |fechaaccesu=22 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt; sicasí siguió collaborando con armamentu y otros recursos; anguaño sigue la [[Guerra civil afganistana|guerra civil]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|República Democrática de Afganistán}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antigües repúbliques d'Asia]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos socialistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1r9rs71erlrql6jyhkhg3nxk15f6r5o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703262</id>
      <parentid>3703233</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:15:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22323" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= دافغانستان دمکراتی جمهوریت&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Dǝ Afġānistān Dimūkratī Jumhūriyat''&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;جمهوری دمکراتی افغانستان&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Jumhūrī-ye Dimukrātī-ye Afġānistān''&lt;/small&gt;
|nome_completu = República Democrática d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = República d'Afganistán (1973 - 1978)
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1974–1978).svg
|s1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1980-1987).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =Emblem of Afghanistan (1980-1987).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = LocationAfghanistan (with Soviet borders).svg
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = ''[[Garam shah lā garam shah]]''
|capital = [[Kabul]]
|idioma = [[idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Estáu llaicu]] (1978-1987) &lt;br /&gt;[[Islam]] (1987-1992)
|area = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu socialista]] &lt;small&gt;([[1978]]-[[1987]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[República presidencialista]] &lt;small&gt;([[1987]]-[[1992]])&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|líder1 = [[Abdul Qadir]]
|añu_líder1 = [[1978]]
|líder2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
|añu_líder2 = [[1978]]-[[1979]]
|líder3 = [[Jafizulá Amín]]
|añu_líder3 = [[1979]]
|líder4 = [[Babrak Karmal]]
|añu_líder4 = [[1979]]-[[1986]]
|líder5 = [[Haji Mohammad Chamkani]]
|añu_líder5 = [[1986]]-[[1987]]
|líder6 = [[Mohammad Najibullah]]
|añu_líder6 = [[1987]]-[[1992]]
|líder7 = [[Abdul Rahim Hatef]]
|añu_líder7 = [[1992]]
|llexislatura = Asamblea Nacional³
|llexislatura1 = ''[[Mesherano Jirga]]''
|llexislatura2 = ''[[Wolesi Jirga]]''
|yera = [[Guerra Fría]]
|eventu_empecipio = [[Revolución de Saur]]
|fecha_entamu = 27 d'abril
|añu_entamu = 1978
|eventu1 = [[Operación Ciclón]]
|fecha_eventu1 = Fines
|añu_eventu1 = 1978
|eventu2 = Llevantamientu de Herat
|fecha_eventu2 = Marzu |añu_eventu2
= 1979
|eventu3 = Golpe de J. Amín
|fecha_eventu3 = Setiembre |añu_eventu3
= 1979
|eventu4 = [[Operación Nube-333]]
|fecha_eventu4 = Avientu |añu_eventu4
= 1979
|fecha_eventu5 = Principio |año_eventu5
= 1992
|eventu_fin = Toma de [[Kabul]] per parte de los [[muyahidines]]
|fecha_fin = 28 d'abril
|añu_fin = 1992
|dato_año1 = 1979&lt;ref&gt;[http://geo.historic.ru/enc/item/f00/s00/m000037/index.shtml ''Afganistán, República Democrática d'Afganistán'' (en rusu). Atles Xeográficu.]&lt;/ref&gt;
|dato_población1 = 15540000
|dato_superficie1 = 652225
|dato_año2 = 
|dato_población2 = 
|dato_superficie2 = 
|dato_año3 = 
|dato_población3 = 
|dato_superficie3 = 
|dato_año4 = 
|dato_población4 = 
|dato_superficie4 = 
|dato_año5 = 
|dato_población5 = 
|dato_superficie5 = 
|moneda = [[Afgani]]
|miembru_de = [[ONX]], [[NOAL]], [[Organización pa la Cooperación Islámica|OCI]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; Dende 1987, ''República d'Afganistán''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Qadir tituláu ''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''. Dende 1987, ''Presidente de la República''.&lt;br /&gt;³ Dende 1987, un parllamentu bicameral. Amás esistía la Gran Asamblea o ''[[Loya Jirga]]''.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; De la OCI suspendíu ente 1980 y 1989.
}}
La '''República Democrática d'Afganistán''' ([[idioma pastún|pastún]]: {{lang|ps|دافغانستان دمکراتی جمهوریت}}; [[dari]]: {{lang|fa|جمهوری دمکراتی افغانستان}}) foi un [[Estáu socialista]] establecíu n'[[Afganistán]] pol [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) en [[1978]], mientres la [[Revolución de Saur]], y que tuvo vixencia hasta 1992.

== Política ==
El día de la deposición de [[Mohammed Daud Khan]] formóse un ''Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes'', que'l [[30 d'abril]] de [[1978]] trespasó'l mandu a Taraki, nomáu Presidente del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]].

El xefes d'Estáu de la República fueron:

* [[Abdul Qadir]], del [[27 d'abril|27]] al [[30 d'abril]] de [[1978]];
* [[Nur Muhammad Taraki]], del 30 d'abril de 1978 al [[16 de setiembre]] de [[1979]];
* [[Jafizulá Amín]], del 16 de setiembre al [[27 d'avientu]] de 1979;
* [[Babrak Karmal]], del [[28 d'avientu]] de 1979 al [[24 de payares]] [[1986]];
* [[Haji Muhammad Chamkani]], del 24 de payares de 1986 al [[30 de setiembre]] de [[1987]];
* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de setiembre al [[30 de payares]] de 1987.

El [[Conseyu Revolucionariu]] yera la máxima autoridá del Estáu. Ésti escoyía al Presidium y al Presidente del mesmu, que yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]]. El Conseyu Revolucionariu dexó d'esistir cola Constitución de 1987, que restauró la [[Loya Jirga]]. La Loya Jirga restauró'l nome anterior del país, ''República d'Afganistán'' y l'oficina del Presidente de la República, qu'ocuparon dos persones:

* [[Mohammad Najibullah]], del 30 de payares de 1987 al [[16 d'abril]] de [[1992]];
* [[Abdul Rahim Hatef]], del 16 al [[28 d'abril]] de 1992.

El partíu dominante yera'l PDPA, d'ideoloxía comunista, que taba estremáu en dos ales: la ''Jalq'' («Pueblu», marxistes-leninistes) y la ''Parcham'' («Bandera», daqué más moderaos). La primer facción tuvo predominiu mientres l'alministración de Taraki. Cuando tuvo llugar la intervención soviética, éstos, que nun confiaben na ortodoxa comunista de ''Jalq'', promovieron a los moderaos, que predominaron hasta'l fin de la República (nel casu de Amín, anque orixinalmente miembru de ''Jalq'', dirixó mientres el so curtiu gobiernu una dura represión contra'l so ex-collaciu, inclusive acabando cola vida del ex-presidente Nur Muhammad Taraki). Dende 1987, fueron llegalizaos otros partíos políticos.&lt;ref name=&quot;subs&quot;&gt;{{cita web |url=http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 |títulu=La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu=Amín |nome=Shah |idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

== Lleis ==
Dos selmanes dempués de la Revolución, la constitución de 1977 foi abolida y reemplazada por '''Los Trenta y dos Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios''', hasta la redaición d'una nueva constitución, pa la cual creóse una comisión especializada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |títulu=Afghanistan Country Study |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |obra=Foreign Area Studies |editor=Richard F. Nyrop y Donald M. Seekins |editorial=Library of Congress |ubicación=Washington, D. C. |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716213659/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/ARevolutionBackfires.html |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Tamién se creó una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país (Afganistán sufría d'un crónicu defectu nel cumplimientu de les lleis de l'autoridá central con al respective de tol territoriu).&lt;ref name=&quot;nadra&quot; /&gt; Sicasí, a midida que la sulevación islamista avanzaba, produciéronse violaciones a los derechos humanos per parte de les fuercies de seguridá de la República (especialmente'l [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|serviciu d'intelixencia]]),&lt;ref&gt;''cf''. BRADSHER, H.S. ''Afghanistan and the Soviet Union''; SEN GUPA, B. ''Afghanistan, politics, economics, and society, revolution, resistance, intervention'' y NOJUMI, N. ''The rise of the Taliban in Afghanistan''&lt;/ref&gt; lo mesmo que de los islamistes.&lt;ref name=prof&gt;{{cita web |títulu=Afganistán: cuando los comunistes defendíen los derechos de les muyeres. |url=http://www.profesionalespcm.org/prensa/comunistasAfganistanmujeres.html |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=José Antonio Egido}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Prójanov |nome=Alexander |títulu=L'Árbol nel Centru de Kabul |fechaaccesu=29 de mayu de 2011 |edición=1ª en cast. |añu=1984 |editorial=Cartago |allugamientu=Buenos Aires, Arxentina |isbn=950-650-011-8}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Flag of Afghanistan (1978-1980).svg|200px|thumb|right|Primer bandera de la República Democrática d'Afganistán (nel bieniu 1978-1980).]]
Tres la intervención soviética, promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[llei fundamental]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y camudaba la bandera a una más tradicional.&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

En 1987 foi promulgada una nueva '''Constitución''', que foi enmendada en 1990. Esta carta magna abolía'l Conseyu Revolucionariu y restauraba la tradicional ''[[Loya jirga]]'' y l'Asamblea Nacional, según al islam como la [[Estáu confesional|relixón oficial del Estáu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html The Constitution Of Afghanistan 1987]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html The Constitution Of Afghanistan 1990]&lt;/ref&gt;

== Economía ==
{{VT|Economía d'Afganistán}}

Dempués de la Revolución, el gobiernu de Taraki dio en la nacionalización de los sectores estratéxicos de la economía y a la realización d'una radical [[reforma agraria]], qu'incluyó la formación de cooperatives agrícoles y l'espropiación de tierres a los terratenientes y la so distribución ente los llabradores (la llende de la propiedá privada de tierres yera 6 hectárees).&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt;

La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu (7 años) les inversiones na industria nacional superaron los 55 mil millones de afganis, equivalentes apenes al 80% de les inversiones feches nos 20 años previos. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses. Ente les mayores empreses construyíes figuren el xacimientu de gas de [[Jarkuduk]], la fábrica de pilastres de formigón armáu en [[Puli-Humri]], la empresa testil de [[Kandahar]], la fábrica de cementu en [[Herat]], la empresa d'entretenimientu téunicu de camiones en Kabul y la ponte pa ferrocarril y camiones sobre'l [[Ríu Amu Daria|río Amu-Daria]]. En 1984 la collecha superó los índices previos a la Revolución.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov |nome=Vladímir |títulu=La Verdá Sobre Afganistán |añu=1986 |editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti |ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián |nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov |nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez |nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira |nome5=Víctor |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |páxina=14}}&lt;/ref&gt;

El sector priváu siguió esistiendo. El gobiernu de Karmal fundó la ''Cámara de Comerciu ya Industria'' p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, en que'l so marcu funcionaben más de venti asociaciones de comerciantes.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Cola ayuda de la Xunión Soviética nel sector estatal de la economía construyéronse cerca de doscientes empreses, les qu'apurríen la mayor parte de la producción total nacional. Ente elles, atopábense les centrales hidroeléctriques en [[Naghlu]] y Puli-Humri, la fábrica de fertilizantes nitrogenados en [[Mazar-i-Sharif]], la empresa panificadora y la de cases prefabricaes en Kabul.&lt;ref name=&quot;ashitkov&quot; /&gt;

Con creitos de [[Checoslovaquia]] creóse una llinia de trolebuses en Kabul, forniéronse les mines de [[hulla]] y construyóse una fábrica de cementu en Herat. Colos de [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]], construyéronse una granxa avícola, criadorios d'oveyes y de seda, y construyéronse en xunto una empresa avícola, una granxa llechera, fábriques de lladriyos y de curtido de pieles y dos empreses pal pexe. L'[[Alemaña Democrática]] participó na creación d'una central telefónica automática en Kabul, nel tendíu de llinies de comunicación y na ampliación del sistema de suministru llétricu en delles ciudaes. [[República Popular d'Hungría|Hungría]] participó na construcción d'una empresa de fármacos.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 15.&lt;/ref&gt;

A empiezos de los '80, el xiru comercial ente Afganistán y [[Xapón]] aumentó un 33% y dambos países crearon la firma comercial mista ''Nichi-Afghan Limited''. Na mesma dómina, l'intercambiu comercial cola [[India]] aumentó un 50%.&lt;ref name=&quot;ashikov2&quot; /&gt;

La guerra civil causó graves daños a la economía afganistana. Solamente hasta 1985 la cifra de perdes xubía a 35 mil millones d'[[afgani]]s.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 22.&lt;/ref&gt;

== Sociedá ==
{{VT|Salú n'Afganistán|Educación n'Afganistán}}

El nuevu gobiernu empecipió un programa de reformes qu'esanició la [[usura]], empecipió una campaña d'[[alfabetización]],&lt;ref name=&quot;subs&quot; /&gt; esanició'l cultivu del [[opiu]], llegalizó los [[sindicatu|sindicatos]], estableció una llei de [[salariu mínimu]] y rebaxó ente un 20 y un 30 per cientu los precios d'artículos de primera necesidá.&lt;ref name=&quot;nadra&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Nadra |nome=Rodolfo |títulu=Afganistán desde Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |edición=1ª |añu=1980 |editorial=Fundamentos |allugamientu=Buenos Aires |capítulo=Revolución y contrarrevolución |páxines=22, 23}}&lt;/ref&gt;

Al traviés de los sos sindicatos, los obreros podíen alcordar contratos coleutivos cola alministración de les empreses, lo cual dexa ameyorar les condiciones de vida y trabayu. En 1984, el Conseyu de Ministros esaminó y aprobó el proyeutu de llei llaboral y el decretu sobre l'orde d'ingresu d'obreros del sector estatal nes escueles cimeres y medies especializaes; per esti mediu, capacitar a los trabayadores, colos gastos cubiertos pol Estáu. Escontra 1985, el salariu d'obreros y emplegaos foi alzáu nun promediu del 26%, y a les persones de remuneración baxa, nun 40-50%. L'Estáu subsidiaba pa caltener baxos los precios de mercancíes de primera necesidá como la [[gasolina]], el [[gas oil]], el [[querosenu]] o'l [[azucre]]; ente qu'otros, como'l [[trigu]], la [[farina]] y la [[lleña]] vender a precios fixos.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot;&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 16.&lt;/ref&gt;

Tocantes a los [[derechos de la muyer]], el réxime socialista dio permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], abolió la [[dote]], promovió la integración de muyeres al trabayu (245.000 obreres y el 40% de los médicos fueron muyeres) y a la educación (l'analfabetismu femenín foi amenorgáu del 98% al 75%, el 60% del profesoráu de la Universidá de Kabul yeren muyeres, 440.000 muyeres más trabayaben n'educación y 80.000 participaben na campaña d'alfabetización),&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=G8LWAPDG7aE Rede Army in Afghanistan.]&lt;/ref&gt; según a la vida política. El Decretu Nᵘ7 del 17 d'ochobre de 1978 dio a les muyeres iguales derechos que los varones.&lt;ref&gt;[http://home.comcast.net/~platypus1919/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf ''War and Revolution in Afghanistan'', por Fred Halliday.]&lt;/ref&gt; El periodu de la República Democrática foi nel que más muyeres profesionales hubo n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://www.insumisos.com/diplo/NODE/3073.HTM ''¿Una guerra poles afganistanes?'', por Christine Delphy.]&lt;/ref&gt;

La tasa de mortalidá infantil de menores de 5 años pasó de 380 en 1960 a 300 en 1988; el 80% de la población urbana pudo aportar a servicios de salú; el 63% de los neños y neñes realicen íntegramente el cursu escolar en 1985-87; la [[esperanza de vida]] pasó de 33 años en 1960 a 42 en 1988. Centenares de miles de persones fueron alfabetizadas. Aumentó nun 50% el númberu de médicos, doblóse'l total de cames nos hospitales; crear por primer vegada xardinos d'infancia y cases de reposu pa los trabayadores.&lt;ref name=prof /&gt;

Realizóse una ampliación de la rede d'establecimientos curatibles, inclusive nes rexones rurales más remotes. L'accesu a la salú yera gratis y les medicines vender a precios algamadizos, y pa los más probes, les medicines apurríense gratuitamente.&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt;

Foi fundada l'[[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] (1980),&lt;ref name=&quot;ashitkov3&quot; /&gt; l'Institutu Pedagóxicu (1987) y delles [[universidá|universidaes]]: [[Universidá de Balj|de Balj]] (1988), [[Universidá de Herat|de Herat]] (1988) y [[Universidá de Kandahar|de Kandahar]] (1990). Afganistán unvio al primera y únicu [[cosmonauta]] de la so historia, [[Abdul Ahad Mohmand]], en 1988. Tamién se desenvolvió la cinematografía nacional.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=ULRKJwb1j_k ''Afghanistan in the 80's'' (video subtituláu n'inglés).]&lt;/ref&gt;

Primeramente se [[Separación Ilesia-Estáu|dixebró la relixón del Estáu]], calteniendo la [[llibertá de cultu]]. Darréu, creóse un fondu estatal pal arreglu y construcción de mezquites y anulóse la espropiación del escedente de tierres a los clérigos.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 17.&lt;/ref&gt; La constitución provisional de 1980 definía a la República Democrática d'Afganistán como «de tol pueblu musulmán trabayador». En 1987, l'islam foi restauráu como relixón oficial del Estáu.

== Rellaciones internacionales ==
L'únicu gobiernu con reconocencia diplomática completu (la ONX y tolos países del mundu) foi'l de Taraki. Amín tuvo una reconocencia ''[[de facto]]'' d'[[Estaos Xuníos]]. Dempués de la intervención soviética, los países capitalistes negáronse primeramente a reconocer al gobiernu afganistanu. Primeramente foi reconocíu por namái ocho países,&lt;ref&gt;''Afghanistan: Politics, Economics, and Society: Revolution, Resistance, Intervention''; p. 128.&lt;/ref&gt; pero estos aumentaron a ochenta escontra 1985.&lt;ref&gt;Ashitkov y otros, ob. cit., p. 4.&lt;/ref&gt;

Los muyahidines establecieron diversos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]], con reconocencia de dalgunos [[Estáu islámicu|Estaos islámicos]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

El gobiernu del Afganistán socialista siguió cola [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|histórica dependencia d'ayuda del país na figura de la Xunión Soviética]]. Amás d'esti sofitu, tamién cuntaba col d'otros países del [[Bloque de naciones comunistes|bloque socialista]]. Amás d'Estaos Xuníos, los peores enemigos del réxime afganistanu yeren [[Paquistán]], [[Arabia Saudita]] ya [[Irán]], pos promovían les actividaes subversives. L'aliáu rexonal más firme yera la India.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Barbara|apellíos=Crossette |títulu=India to Provide Aid to Government in Afghanistan |url=http://www.nytimes.com/1989/03/07/world/india-to-provide-aid-to-government-in-afghanistan.html |editorial=[[New York Times]] |fecha=7 de marzu de 1989 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuercies armaes ==
{{AP|Fuercies Armaes d'Afganistán}}
[[Ficheru:RIAN archive 660302 Guard of Honor at Monument to Soviet soldiers-internationalists.jpg|200px|thumb|right|Guardia d'honor del Monumentu a los Soldaos Internacionalistes Soviéticos en Kabul, 1986.]]
A finales de la década de 1980 les Fuercies Armaes consistíen ente 30.000 y 40.000 soldaos y oficiales, que s'alzaben a 300 mil coles milicies revolucionaries (como la del propiu PDPA o les de calter tribal). Taben forníos con tanques, vehículos de combate d'infantería, vehículos blindaos, aeronaves de combate y de tresporte (incluyendo helicópteros), etc., de fabricación soviética.&lt;ref&gt;[http://artofwar.ru/scripnik/tale_scripnik_9.html]&lt;/ref&gt; La República Democrática cuntaba tamién colos ''zarandoi'' (policía del Ministeriu del Interior, 115.000 integrantes), los ''Destacamentos Populares de Defensa de la Revolución'' (que desempeñaben xeres de vixilancia coleutiva frente a la inxerencia esterna y los actos de desestabilización del sistema políticu afganistanu) y la central d'intelixencia [[JAD]] (20.000 integrantes).

== Guerra civil ==
{{AP|Guerra d'Afganistán (1978-1992)|l1=Guerra d'Afganistán (1978-1992)|Guerra civil afganistana|l2=Guerra civil afganistana}}
Dende'l principiu, la [[república]] tuvo conflictos colos [[integrista|integristes]] locales, conocíos como [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], quien empezaron la llamada [[Guerra Civil Afganistana]]. Los fundamentalistes llevaron a cabu una [[guerra de guerrilles]] y [[atentaos terroristes]], mientres recibíen armamentu y recursos d'[[EE. XX.]] al traviés de [[Paquistán]] (qu'inclusive en delles ocasiones unvió direutamente al so Exércitu a participar de les batalles).

Nos últimos díes de 1979 la [[Xunión Soviética]] entró nel país p'ayudar al gobiernu (que nesi momentu vivía amás una grave llucha interna), pero retirar en 1989 dempués de nueve años de guerra,&lt;ref name=&quot;independent&quot;&gt;{{cita web |autor=Willem Vogelsang |url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&amp;pg=RA1-PA319&amp;dq=PDPA+Kabul+Safe&amp;hl=non#PRA1-PA319,M1 |títulu=The Afghans |editorial=''Google Books'' |fechaaccesu=22 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt; sicasí siguió collaborando con armamentu y otros recursos; anguaño sigue la [[Guerra civil afganistana|guerra civil]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|República Democrática de Afganistán}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antigües repúbliques d'Asia]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos socialistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>o7aov8szdepab89ivpr821ktn623e8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Estáu Islámicu d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128102</id>
    <revision>
      <id>3703128</id>
      <parentid>3683807</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4884" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = دولت اسلامی افغانستان
|nome_completu = Estáu Islámicu d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|continente = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu islámicu]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente del Estáu Islámicu]]
|líder1 = [[Sibghatullah Mojaddedi]]
|añu_líder1 = [[1989]]-[[1992]]³
|líder2 = [[Burhanuddin Rabbani]]
|añu_líder2 = [[1992]]-[[2001]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|líder3 = [[Hamid Karzai]]
|añu_líder3 = [[2001]]-[[2004]]
|yera = [[Guerra Civil Afgana]]
|eventu_empecipio = Alcuerdu de Peshawar
|fecha_entamu = 24 d'abril
|añu_entamu = 1992
|eventu1 = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_eventu1 = [[27 de setiembre]] de [[1996]]
|eventu2 = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_eventu2 = [[12 de payares]] de [[2001]]
|eventu3 = Loya Jirga de 2002
|fecha_eventu3 = [[19 de xunu]] de [[2002]]
|eventu_fin = Declaración de la [[Afganistán|República Islámica]]
|fecha_fin = 7 d'avientu |añu_fin
= 2004
|p1 = República Democrática d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1987).svg
|s1 = Emiratu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Taliban.svg
|s2 = Estáu Islámicu de Transición d'Afganistán
|bandera_s2 = Flag of Afghanistan (2002-2004).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Emblem of Afghanistan (1992-1996).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan in its region.svg
|himnu_nacional =[[Himnu nacional d'Afganistán#Periodos 1992-1999 y 2001-2006|Qal'a-ye Islam, Qalb-y Asiya]]
|imagen_mapa_tamañu = 290px
|capital = [[Kabul]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|lema =
|idioma_principal = [[Idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]] y [[Idioma árabe|árabe]] 
|relixón = [[Islam]]
|moneda = [[Afgani afganistanu|Afgani]]|dato_año1 |dato_superficie1 = 
|dato_población1 = 
|miembru_de = [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;[[Gobiernu nel exiliu]] ente 1989-1992; gobiernu rival del [[Emiratu Islámicu d'Afganistán|Emiratu Islámicu]] ente 1997-2001.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Ensin control sobre la ciudá ente 1989-1992 y 1996-2001.&lt;br /&gt;³ Presidente nel exiliu, andando a la tema col gobiernu comunista, hasta mayu de 1992.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; Espulsáu de la capital dende 1996; actuando como presidente d'un réxime rival dende 1997; volvió a la capital ente'l 13-11 y 22-12 de 2001, cuando foi reemplazáu por Hamid Karzai como Presidente de l'Alministración Transitoria.
}}
L''''Estáu Islámicu d'Afganistán''' foi'l réxime [[Islamismu|islamita]] (taba rexíu pola llei musulmana, la ''[[xaria]]'') establecíu polos ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]'' n'[[Afganistán]].

Esti Estáu Islámicu tuvo como antecesores a distintos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]] establecíos nos '80 andando a la tema cola [[República Democrática d'Afganistán]] (réxime socialista). L'Estáu Islámicu tamién foi fundáu nel exiliu, en [[Peshawar]], febreru de 1989 y reconocíu por [[Sudán]], [[Malasia]], [[Baḥréin]] y [[Arabia Saudita]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

Esti réxime pudo establecese en [[Kabul]] tres el colapsu de la República nel añu [[1992]]. Dempués de desarmar a los civiles (armaos poles organizaciones de mases del anterior réxime) y concentrar les armes nes milicies de los [[señores de la guerra]], l'Estáu Islámicu carauterizar poles [[Guerra Civil Afgana (1992-1996)|continues lluches internes y la fragmentación del país]]; según pola proliferación del cultivu y tráficu d'[[opiu]] y de la [[prostitución]],&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/rospi.htm Prostitution Under the rule of Taliban]&lt;/ref&gt; la destrucción cultural y hasta el [[tráficu d'órganos]] de probes locales (que yeren vendíos al estranxeru).&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/mundu_sp.htm Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles]&lt;/ref&gt;

Cuando los [[talibán|talibanes]], una facción muyahidín, facer col control de la mayor parte del país, establecieron un gobiernu rival llamáu [[Emiratu Islámicu d'Afganistán|Emiratu Islámicu]]. L'Estáu Islámicu foi espulsáu de Kabul y siguió teniendo la reconocencia diplomática de la [[ONX]] y dellos Estaos (ver: [[Alianza del Norte]]).

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Estado Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1992]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>42v4bwsdwv0jvr1gq5yphvyvs7q7q24</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703134</id>
      <parentid>3703128</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4894" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = دولت اسلامی افغانستان
|nome_completu = Estáu Islámicu d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|continente = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu islámicu]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente del Estáu Islámicu]]
|líder1 = [[Sibghatullah Mojaddedi]]
|añu_líder1 = [[1989]]-[[1992]]³
|líder2 = [[Burhanuddin Rabbani]]
|añu_líder2 = [[1992]]-[[2001]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|líder3 = [[Hamid Karzai]]
|añu_líder3 = [[2001]]-[[2004]]
|yera = [[Guerra Civil Afganistana]]
|eventu_empecipio = Alcuerdu de Peshawar
|fecha_entamu = 24 d'abril
|añu_entamu = 1992
|eventu1 = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_eventu1 = [[27 de setiembre]] de [[1996]]
|eventu2 = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_eventu2 = [[12 de payares]] de [[2001]]
|eventu3 = Loya Jirga de 2002
|fecha_eventu3 = [[19 de xunu]] de [[2002]]
|eventu_fin = Declaración de la [[Afganistán|República Islámica]]
|fecha_fin = 7 d'avientu |añu_fin
= 2004
|p1 = República Democrática d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1987).svg
|s1 = Emiratu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Taliban.svg
|s2 = Estáu Islámicu de Transición d'Afganistán
|bandera_s2 = Flag of Afghanistan (2002-2004).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Emblem of Afghanistan (1992-1996).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan in its region.svg
|himnu_nacional =[[Himnu nacional d'Afganistán#Periodos 1992-1999 y 2001-2006|Qal'a-ye Islam, Qalb-y Asiya]]
|imagen_mapa_tamañu = 290px
|capital = [[Kabul]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|lema =
|idioma_principal = [[Idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]] y [[Idioma árabe|árabe]] 
|relixón = [[Islam]]
|moneda = [[Afgani afganistanu|Afgani]]|dato_año1 |dato_superficie1 = 
|dato_población1 = 
|miembru_de = [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;[[Gobiernu nel exiliu]] ente 1989-1992; gobiernu rival del [[Emiratu Islámicu d'Afganistán|Emiratu Islámicu]] ente 1997-2001.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Ensin control sobre la ciudá ente 1989-1992 y 1996-2001.&lt;br /&gt;³ Presidente nel exiliu, andando a la tema col gobiernu comunista, hasta mayu de 1992.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; Espulsáu de la capital dende 1996; actuando como presidente d'un réxime rival dende 1997; volvió a la capital ente'l 13-11 y 22-12 de 2001, cuando foi reemplazáu por Hamid Karzai como Presidente de l'Alministración Transitoria.
}}
L''''Estáu Islámicu d'Afganistán''' foi'l réxime [[Islamismu|islamita]] (taba rexíu pola llei musulmana, la ''[[xaria]]'') establecíu polos ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]'' n'[[Afganistán]].

Esti Estáu Islámicu tuvo como antecesores a distintos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]] establecíos nos '80 andando a la tema cola [[República Democrática d'Afganistán]] (réxime socialista). L'Estáu Islámicu tamién foi fundáu nel exiliu, en [[Peshawar]], febreru de 1989 y reconocíu por [[Sudán]], [[Malasia]], [[Baḥréin]] y [[Arabia Saudita]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

Esti réxime pudo establecese en [[Kabul]] tres el colapsu de la República nel añu [[1992]]. Dempués de desarmar a los civiles (armaos poles organizaciones de mases del anterior réxime) y concentrar les armes nes milicies de los [[señores de la guerra]], l'Estáu Islámicu carauterizar poles [[Guerra Civil Afganistana (1992-1996)|continues lluches internes y la fragmentación del país]]; según pola proliferación del cultivu y tráficu d'[[opiu]] y de la [[prostitución]],&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/rospi.htm Prostitution Under the rule of Taliban]&lt;/ref&gt; la destrucción cultural y hasta el [[tráficu d'órganos]] de probes locales (que yeren vendíos al estranxeru).&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/mundu_sp.htm Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles]&lt;/ref&gt;

Cuando los [[talibán|talibanes]], una facción muyahidín, facer col control de la mayor parte del país, establecieron un gobiernu rival llamáu [[Emiratu Islámicu d'Afganistán|Emiratu Islámicu]]. L'Estáu Islámicu foi espulsáu de Kabul y siguió teniendo la reconocencia diplomática de la [[ONX]] y dellos Estaos (ver: [[Alianza del Norte]]).

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Estado Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1992]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6x71mlvyp3977rkarrufs0wteuqoa26</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703263</id>
      <parentid>3703134</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:15:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4928" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = دولت اسلامی افغانستان
|nome_completu = Estáu Islámicu d'Afganistán¹
|nome_común = [[Afganistán]]
|continente = [[Asia Central]]
|forma_de_gobiernu = [[Estáu islámicu]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Presidente del Estáu Islámicu]]
|líder1 = [[Sibghatullah Mojaddedi]]
|añu_líder1 = [[1989]]-[[1992]]³
|líder2 = [[Burhanuddin Rabbani]]
|añu_líder2 = [[1992]]-[[2001]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|líder3 = [[Hamid Karzai]]
|añu_líder3 = [[2001]]-[[2004]]
|yera = [[Guerra Civil Afganistana]]
|eventu_empecipio = Alcuerdu de Peshawar
|fecha_entamu = 24 d'abril
|añu_entamu = 1992
|eventu1 = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_eventu1 = [[27 de setiembre]] de [[1996]]
|eventu2 = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_eventu2 = [[12 de payares]] de [[2001]]
|eventu3 = Loya Jirga de 2002
|fecha_eventu3 = [[19 de xunu]] de [[2002]]
|eventu_fin = Declaración de la [[Afganistán|República Islámica]]
|fecha_fin = 7 d'avientu |añu_fin
= 2004
|p1 = República Democrática d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1987).svg
|s1 = Emiratu Islámicu d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag of Taliban.svg
|s2 = Estáu Islámicu de Transición d'Afganistán
|bandera_s2 = Flag of Afghanistan (2002-2004).svg
|imaxe_bandera = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo = Emblem of Afghanistan (1992-1996).svg
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan in its region.svg
|himnu_nacional =[[Himnu nacional d'Afganistán#Periodos 1992-1999 y 2001-2006|Qal'a-ye Islam, Qalb-y Asiya]]
|imagen_mapa_tamañu = 290px
|capital = [[Kabul]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|lema =
|idioma_principal = [[Idioma pastún|Pastún]] y [[dari]]|idioma_non_oficial = [[Idioma tayiko|Tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]] y [[Idioma árabe|árabe]] 
|relixón = [[Islam]]
|moneda = [[Afgani afganistanu|Afgani]]|dato_año1 |dato_superficie1 = 
|dato_población1 = 
|miembru_de = [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]
|notes = &lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;[[Gobiernu nel exiliu]] ente 1989-1992; gobiernu rival del [[Emiratu Islámicu d'Afganistán|Emiratu Islámicu]] ente 1997-2001.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Ensin control sobre la ciudá ente 1989-1992 y 1996-2001.&lt;br /&gt;³ Presidente nel exiliu, andando a la tema col gobiernu comunista, hasta mayu de 1992.&lt;br /&gt;&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; Espulsáu de la capital dende 1996; actuando como presidente d'un réxime rival dende 1997; volvió a la capital ente'l 13-11 y 22-12 de 2001, cuando foi reemplazáu por Hamid Karzai como Presidente de l'Alministración Transitoria.
}}
L''''Estáu Islámicu d'Afganistán''' foi'l réxime [[Islamismu|islamita]] (taba rexíu pola llei musulmana, la ''[[xaria]]'') establecíu polos ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]'' n'[[Afganistán]].

Esti Estáu Islámicu tuvo como antecesores a distintos [[gobiernu nel exiliu|gobiernos nel exiliu]] establecíos nos '80 andando a la tema cola [[República Democrática d'Afganistán]] (réxime socialista). L'Estáu Islámicu tamién foi fundáu nel exiliu, en [[Peshawar]], febreru de 1989 y reconocíu por [[Sudán]], [[Malasia]], [[Baḥréin]] y [[Arabia Saudita]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm Historia vexilológica d'Afganistán VI, por Jaume Ollé.]&lt;/ref&gt;

Esti réxime pudo establecese en [[Kabul]] tres el colapsu de la República nel añu [[1992]]. Dempués de desarmar a los civiles (armaos poles organizaciones de mases del anterior réxime) y concentrar les armes nes milicies de los [[señores de la guerra]], l'Estáu Islámicu carauterizar poles [[Guerra Civil Afganistana (1992-1996)|continues lluches internes y la fragmentación del país]]; según pola proliferación del cultivu y tráficu d'[[opiu]] y de la [[prostitución]],&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/rospi.htm Prostitution Under the rule of Taliban]&lt;/ref&gt; la destrucción cultural y hasta el [[tráficu d'órganos]] de probes locales (que yeren vendíos al estranxeru).&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/mundu_sp.htm Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles]&lt;/ref&gt;

Cuando los [[talibán|talibanes]], una facción muyahidín, facer col control de la mayor parte del país, establecieron un gobiernu rival llamáu [[Emiratu Islámicu d'Afganistán|Emiratu Islámicu]]. L'Estáu Islámicu foi espulsáu de Kabul y siguió teniendo la reconocencia diplomática de la [[ONX]] y dellos Estaos (ver: [[Alianza del Norte]]).

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Estado Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1992]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>npd3r9jl60mmuflbwsoajc53zz8clfd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Emiratu Islámicu d'Afganistán (1996–2001)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128103</id>
    <revision>
      <id>3703021</id>
      <parentid>3657711</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13747" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان اسلامي امارت
|status = [[Estáu con reconocencia llindada]]
|nome_completu = Emiratu Islámicu d'Afganistán&amp;sup1;
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|s1 = República Islámica d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag_of_Afghanistan.svg
|imaxe_bandera = Flag of the Taliban.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan politisch 2000.png
|imagen_mapa_tamañu = 275px
|aclaración_mapa = Mapa de la situación previa a la invasión de 2001. En verde, l'Emiratu Islámicu d'Afganistán. N'azul, [[Alianza del Norte]]. Lineado, actividaes guerrilleres contraries a los talibanes.
|lema_nacional = [[shahada|لا إله إلا الله محمد رسول الله]]
|himnu_nacional = Nengunu²
|capital = [[Kabul]]³
|idioma = [[Idioma pastún|Pastún]]
|idioma_non_oficial = [[Dari]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|forma_de_gobiernu = [[Dictadura]] [[Estáu islámicu|islámica]] [[totalitaria]] [[teocrática]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Xefe del Comandu Supremu]]
|líder1 = Mohammad Omar
|añu_líder1 = [[1996]]-[[2001]]
|yera = [[Guerra Civil Afgana]]
|eventu_empecipio = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_entamu = 27 de setiembre |añu_entamu =
1996
|eventu_fin = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_fin = 12 de payares
|añu_fin = 2001
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|moneda = [[Afgani afganu|Afgani]]
|notes = &amp;sup1; Dende'l 25-10-97; ''Emiratu'' nun provién del títulu estatal del gobernante, yá que nun yera una monarquía, sinón del títulu relixosu de Omar: ''[[Comendador de los creyentes|Emir de los Creyentes]]''.&lt;br /&gt;² El talibanes prohibieron tou tipu de música, polo qu'Afganistán se convirtió nel únicu país del mundu ensin himnu.&lt;br /&gt;³ Sicasí, el Comandu Supremu y l'Exércitu teníen los sos cuarteles xenerales en [[Kandahar]].
}}

'''Emiratu Islámicu d'Afganistán''' (en [[Idioma pastún|pastún]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان اسلامي امارت}}) foi'l nome oficial mientres la mayor parte del réxime [[islamista]] establecíu polos [[fundamentalista|fundamentalistes]] [[talibán|talibanes]] cuando tomaron la ciudá de Kabul y obligaron a fuxir a les autoridaes anteriores, tamién fundamentalistes. Nel so apoxéu controló'l 90% del territoriu afganu, gobernando'l restu l'[[Alianza del Norte]]. Esti gobiernu foi derrocáu cola [[Invasion d'Afganistán de 2001|invasión estauxunidense de 2001]].

==Estructura del Emiratu Islámicu ==

El gobiernu d'[[Afganistán]] taba formáu por: el '''Comité Militar''' (defensa), el '''Comité d'Orientación y Predicación''' (relixón), el '''Ministeriu de Cultura ya Información''' (comunicaciones), el '''Comité Políticu''' (rellaciones esteriores), el '''Comité d'Educación''' (cursos islámicos), el '''Comité Financieru''', el '''Comité de Presos y Güérfanos''', el '''Comité de Salú''', el '''Comité pa Establecimientos Estranxeros''' (supervisión de los estranxeros nel país), el '''Alto Conseyu de la Shura''' (conseyu de [[mulá]]s) y el '''Comandu Supremu''' (executivu, a cargu del mulá Omar).&lt;ref name=&quot;emira&quot;&gt;[http://www.shahamat.info/english/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4705:the-islamic-emirate-of-afghanistan-and-its-successful-administrative-policy&amp;catid=2:comments&amp;Itemid=3 ''The Islamic Emirate Of Afghanistan And Its Successful Administrative Policy'', in the official website of the Emirate.]&lt;/ref&gt;

El Xefe del Comandu Supremu yera aidáu por dos axuntos, quien convocaben al Altu Conseyu de la [[Shura]]. El Xefe del Comandu Supremu yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]] y Comandante Supremu de les fuercies armaes y nomaba los sos adxuntos, a tolos funcionarios al cargu de les entidaes del gobiernu primeramente nomaes, a los miembros del Altu Conseyu de la Shura, a los gobernadores provinciales y a los ''Líderes de los Fieles'' ([[alcalde]]s) de los pueblos. Los ''Líderes de los Fieles'' taben aidaos por, de 10 a 50, [[yihadista|yihadistes]], d'alcuerdu a les circunstancies.&lt;ref name=&quot;emira&quot; /&gt;

El presidente del Altu Conseyu de la Shura fungía como un primer ministru. Los dos [[shura|shures]] más importantes, la de Kabul y la de Kandahar yeren rivales.&lt;ref&gt;[http://www.webislam.com/?idt=1748 ''La organización político y militar de los talibán'']&lt;/ref&gt; El país nun tenía lleis civiles, taba rexíu por una interpretación perrigorosa de la ''[[xaria]]'', llei islámica.

Les fuercies armaes consistíen nes milicies talibanes con dellos tanques,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.theguardian.com/world/2001/nov/07/afghanistan.terrorism1|títulu=Taliban lose grip on Mazar-i-Sharif|fechaaccesu=2018-03-18|apellíu=Staff and percancies|fecha=2001-11-07|sitiuweb=the Guardian|idioma=en}}&lt;/ref&gt; dellos aviones&lt;ref&gt;York, Geoffrey. Globe and Mail, &quot;Military Targets Are Elusive. Afghanistan Army Called a Haphazard Operation&quot;, September 19, 2001&lt;/ref&gt; y numberosos helicópteros&lt;ref&gt;Jane's Sentinel Security Assessment, 2001&lt;/ref&gt; d'orixe [[URSS|soviéticu]] llograos polos fundamentalistes de les fuercies de la [[Revolución Saur]], o d'orixe estauxunidense, llograos de los otros ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]''.

== Vida cotidiana ==
Tolos [[comunista|comunistes]] y partidarios de l'antigua [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] qu'entá moraben nel país fueron escorríos y asesinaos.
[[Ficheru:Taliban execute Zarmeena in Kabul in1999 RAWA.jpg|200px|thumb|right|Execución pública de Zarmeena nel Estadiu Deportivu Ghazi» de [[Kabul]] el [[16 de payares]] de [[1999]].]]
La televisión, los videos y la música fueron prohibíos dafechu.&lt;ref name=&quot;prohi&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/rules_sp.htm|títulu=Dalgunes de les restricciones impuestes polos talibán a les muyeres n'Afganistán|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Toles películes calteníes na empresa estatal afgana «Afghan Films» fueron quemaes por orde del réxime, namái se salvaron les de producción nacional pos fueron despintaes polos trabayadores, quien tuvieron d'escapar darréu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=AFP|títulu=Afghanistan's 7,000 lost films, hidden from the Taliban, go dixital|url=https://images.dawn.com/news/1178383|fecha=2017-09-09|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Images|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Sharf|nome=Zack|títulu=7,000 Afghan Films Hidden From the Taliban Are Now Being Saved and Digitized|url=http://www.indiewire.com/2017/09/afghanistan-films-hidden-from-taliban-restored-digitized-1201876383/|fecha=2017-09-14|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=IndieWire|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

[[Trato talibán a la muyer|Les muyeres nun teníen derechu dalgunu]], obligaes a llevar [[burka]] y, en delles rexones, un burka blancu (color de la bandera); esta prenda yera bien costosa y munches muyeres debíen, poro, quedase zarraes na so casa. El trabayu femenín fuera del llar taba prohibíu (sacante unes poques médiques en Kabul p'atender muyeres), según salir de la casa ensin un familiar responsable masculín (padre, hermanu o home). Taben prohibíos los sos estudios (salvo los relixosos), usu de cosméticos y tacones, montar en bicicleta o motocicletes, prauticar deportes, llevar colores vistosos, rir en voz alta, participar en festexos, llavar ropa en ríos o places públiques, asomarse a balcones, ser fotografiaes o filmadas.&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; El talibanes siguieron coles práutiques de la lapidación y l'azote públicu instauraos dende 1992. Les ventanes de les cases teníen de ser opaques pa bloquiar la vista del esterior. Si una muyer pintaba les uñes, los sos deos yera cortaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/press14sp.htm|títulu=Les afganistanes nun tamos consideraes seres humanos|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Por causa de estes represiones, el suicidiu, xeneralmente quemar vives, yera bien frecuente nes muyeres y reportóse que'l 90% d'elles sufríen problemes psicolóxicos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/behjat3.htm|títulu=Behjat: &quot;El réxime talibán ye un nuevu Holocaustu&quot;, El Periodico, 14 D'AVIENTU DEL 2000|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt;

Los varones teníen de llevar indumentaria islámica con sombreru y barba abondo llarga «como pa caber nun puñu sol cazu»&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (quien nun siguía esta norma sufría la amputación de la so ñariz). Tampoco podíen, los médicos, atender muyeres.

El festexu del [[Día de los Trabayadores]] taba prohibíu y yera unu de los pocos Estaos del mundu que nun lo reconocía. Naide tenía de llevar nome non-islámicu (tenía de camudá-ylo si tenía unu) nin adomar aves nin tener semeyes de muyeres impreses o colgaes de la paré nin celebrar l'añu nuevu tradicional&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (el talibanes camudaren el tradicional [[calendariu persa]] al [[calendariu musulmán]]).

Los [[xiín]]es yeren consideraos como «sub-humanos» porque yeren «non creyentes» y según el talibanes nun teníen nengún derechu; estes poblaciones tuvieron de fuxir.&lt;ref name=&quot;National Geographic&quot;&gt;{{cita web |añu=2007|url =http://www.youtube.com/watch?v=xpQI6HKV-ZY |títulu = Inside the Taliban| editorial = [[National Geographic]]}}&lt;/ref&gt;

El talibanes tuvieron venceyaos al tráficu d'órganos&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/mundu_sp.htm|títulu=Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; y a beneficios por tráficu d'[[opiu]] (tamién se beneficiaron d'estes práutiques los demás ''muyahidín''). En 1999, el gobiernu talibán prohibió y escorrió el cultivu del opiu, llevándolo a la so desapaición.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://opioids.com/afghanistan/index.html|títulu=Afghanistan, Opium and the Taliban|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=opioids.com}}&lt;/ref&gt;

== Rellaciones internacionales ==

[[Ficheru:Taliban-Torkham-2001.jpg|thumb|right|150px|Guardia fronterizu talibán en [[Torjam]], 2001.]]
Cuando'l talibanes entraron na capital en 1996, aprucieron na sede de la ONX, secuestrando, torturando, tulliendo y asesinando a [[Mohammad Najibullah]], presidente ente 1987 y 1992, quien s'atopaba abellugáu ellí. Amás, el talibanes forzaron el [[consuláu]] d'[[Irán]] en [[Mazar-i-Sharif]] en [[1998]] y executaron a los diplomáticos.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/1998/19980915.sc6573.html UN SECURITY COUNCIL STRONGLY CONDEMNS MURDER OF IRANIAN DIPLOMATS IN AFGHANISTAN]&lt;/ref&gt;

Esti desconocimientu de la llei internacional foi'l motivu pol que'l réxime talibán namái foi reconocíu por trés países: [[Paquistán]] (quien entamaren orixinalmente al movimientu, en coordinación con [[Estaos Xuníos]]), [[Arabia Saudita]] (país natal d'[[Osama bin Laden]], líder terrorista d'[[Al Qaeda]] y estrechu aliáu de los talibanes) y [[Emiratos Árabes Xuníos]]; nengún otru Estáu y nenguna organización internacional reconocer.

Dempués de ser venceyaos a Bin Laden los [[Atentaos terroristes a les embaxaes estauxunidenses en 1998|atentaos nes embaxaes estauxunidenses n'agostu de 1998]], el presidente [[Bill Clinton]] ordenó los ataques con misiles sobre los campos d'entrenamientu de militantes n'Afganistán.

En 1999, el Conseyu de Seguridá de la ONX, por Resolución 1267, estableció un réxime de sanciones pa persones y entidaes acomuñaes con Al-Qaeda, Osama bin Laden o'l talibanes. Les sanciones incluyíen prohibición de viaxes internacionales, conxelación d'activos y embargu d'armes.&lt;ref&gt;Pa más información, lleer artículu n'inglés del resolución: [[w:en:United Nations Security Council Resolution 1267]].&lt;/ref&gt; Dende la invasión de 2001, estes sanciones pa estos individuos rixen en tol mundu, pero dalgunos d'ellos fueron perdonaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://afpakwar.com/blog/archives/3884|títulu=HugeDomains.com - AfpakWar.com is for sale (Afpak War)|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=afpakwar.com}}&lt;/ref&gt;

== Cayida ==

Tres los [[9/11|atentaos terroristes de setiembre de 2001]] n'Estaos Xuníos, el gobiernu d'esi país esixó la entrega de Bin Laden y l'esmantelamientu de los campamentos d'entrenamientu de los sos siguidores. El talibanes dixeron que lo apurriríen si presentábense-yos pruebes de la so vinculación colos ataques y que nun desmantelaríen a Al Qaeda.

El 7 d'ochobre de 2001 el gobiernu d'Estaos Xuníos empecipió les sos operaciones militares pa derrocar al réxime. El 17 d'avientu de 2001 cayeron les últimes posiciones del Exércitu Talibán, pero dende entós la insurxencia llevada a cabu pol movimientu creció y fortalecióse y pon en riesgu al gobiernu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Taliban in Afghanistan|url=http://www.cfr.org/afghanistan/taliban-afghanistan/p10551|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Council on Foreign Relations|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El talibanes consideren al Emiratu Islámicu como'l réxime lexítimu y siguen llamando al so país d'esa forma. El nome del réxime ye la base pal d'otru Estáu [[integrista]] autoproclamado ''[[Emiratu Islámicu de Waziristán]]''.

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Emirato Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos|Afganistan]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Talibán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ckfizd135get9z51erzht2hnetlxo7t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703126</id>
      <parentid>3703021</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13757" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان اسلامي امارت
|status = [[Estáu con reconocencia llindada]]
|nome_completu = Emiratu Islámicu d'Afganistán&amp;sup1;
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|s1 = República Islámica d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag_of_Afghanistan.svg
|imaxe_bandera = Flag of the Taliban.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan politisch 2000.png
|imagen_mapa_tamañu = 275px
|aclaración_mapa = Mapa de la situación previa a la invasión de 2001. En verde, l'Emiratu Islámicu d'Afganistán. N'azul, [[Alianza del Norte]]. Lineado, actividaes guerrilleres contraries a los talibanes.
|lema_nacional = [[shahada|لا إله إلا الله محمد رسول الله]]
|himnu_nacional = Nengunu²
|capital = [[Kabul]]³
|idioma = [[Idioma pastún|Pastún]]
|idioma_non_oficial = [[Dari]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|forma_de_gobiernu = [[Dictadura]] [[Estáu islámicu|islámica]] [[totalitaria]] [[teocrática]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Xefe del Comandu Supremu]]
|líder1 = Mohammad Omar
|añu_líder1 = [[1996]]-[[2001]]
|yera = [[Guerra Civil Afgana]]
|eventu_empecipio = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_entamu = 27 de setiembre |añu_entamu =
1996
|eventu_fin = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_fin = 12 de payares
|añu_fin = 2001
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|moneda = [[Afgani afganistanu|Afgani]]
|notes = &amp;sup1; Dende'l 25-10-97; ''Emiratu'' nun provién del títulu estatal del gobernante, yá que nun yera una monarquía, sinón del títulu relixosu de Omar: ''[[Comendador de los creyentes|Emir de los Creyentes]]''.&lt;br /&gt;² El talibanes prohibieron tou tipu de música, polo qu'Afganistán se convirtió nel únicu país del mundu ensin himnu.&lt;br /&gt;³ Sicasí, el Comandu Supremu y l'Exércitu teníen los sos cuarteles xenerales en [[Kandahar]].
}}

'''Emiratu Islámicu d'Afganistán''' (en [[Idioma pastún|pastún]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان اسلامي امارت}}) foi'l nome oficial mientres la mayor parte del réxime [[islamista]] establecíu polos [[fundamentalista|fundamentalistes]] [[talibán|talibanes]] cuando tomaron la ciudá de Kabul y obligaron a fuxir a les autoridaes anteriores, tamién fundamentalistes. Nel so apoxéu controló'l 90% del territoriu afganistanu, gobernando'l restu l'[[Alianza del Norte]]. Esti gobiernu foi derrocáu cola [[Invasion d'Afganistán de 2001|invasión estauxunidense de 2001]].

==Estructura del Emiratu Islámicu ==

El gobiernu d'[[Afganistán]] taba formáu por: el '''Comité Militar''' (defensa), el '''Comité d'Orientación y Predicación''' (relixón), el '''Ministeriu de Cultura ya Información''' (comunicaciones), el '''Comité Políticu''' (rellaciones esteriores), el '''Comité d'Educación''' (cursos islámicos), el '''Comité Financieru''', el '''Comité de Presos y Güérfanos''', el '''Comité de Salú''', el '''Comité pa Establecimientos Estranxeros''' (supervisión de los estranxeros nel país), el '''Alto Conseyu de la Shura''' (conseyu de [[mulá]]s) y el '''Comandu Supremu''' (executivu, a cargu del mulá Omar).&lt;ref name=&quot;emira&quot;&gt;[http://www.shahamat.info/english/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4705:the-islamic-emirate-of-afghanistan-and-its-successful-administrative-policy&amp;catid=2:comments&amp;Itemid=3 ''The Islamic Emirate Of Afghanistan And Its Successful Administrative Policy'', in the official website of the Emirate.]&lt;/ref&gt;

El Xefe del Comandu Supremu yera aidáu por dos axuntos, quien convocaben al Altu Conseyu de la [[Shura]]. El Xefe del Comandu Supremu yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]] y Comandante Supremu de les fuercies armaes y nomaba los sos adxuntos, a tolos funcionarios al cargu de les entidaes del gobiernu primeramente nomaes, a los miembros del Altu Conseyu de la Shura, a los gobernadores provinciales y a los ''Líderes de los Fieles'' ([[alcalde]]s) de los pueblos. Los ''Líderes de los Fieles'' taben aidaos por, de 10 a 50, [[yihadista|yihadistes]], d'alcuerdu a les circunstancies.&lt;ref name=&quot;emira&quot; /&gt;

El presidente del Altu Conseyu de la Shura fungía como un primer ministru. Los dos [[shura|shures]] más importantes, la de Kabul y la de Kandahar yeren rivales.&lt;ref&gt;[http://www.webislam.com/?idt=1748 ''La organización político y militar de los talibán'']&lt;/ref&gt; El país nun tenía lleis civiles, taba rexíu por una interpretación perrigorosa de la ''[[xaria]]'', llei islámica.

Les fuercies armaes consistíen nes milicies talibanes con dellos tanques,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.theguardian.com/world/2001/nov/07/afghanistan.terrorism1|títulu=Taliban lose grip on Mazar-i-Sharif|fechaaccesu=2018-03-18|apellíu=Staff and percancies|fecha=2001-11-07|sitiuweb=the Guardian|idioma=en}}&lt;/ref&gt; dellos aviones&lt;ref&gt;York, Geoffrey. Globe and Mail, &quot;Military Targets Are Elusive. Afghanistan Army Called a Haphazard Operation&quot;, September 19, 2001&lt;/ref&gt; y numberosos helicópteros&lt;ref&gt;Jane's Sentinel Security Assessment, 2001&lt;/ref&gt; d'orixe [[URSS|soviéticu]] llograos polos fundamentalistes de les fuercies de la [[Revolución Saur]], o d'orixe estauxunidense, llograos de los otros ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]''.

== Vida cotidiana ==
Tolos [[comunista|comunistes]] y partidarios de l'antigua [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] qu'entá moraben nel país fueron escorríos y asesinaos.
[[Ficheru:Taliban execute Zarmeena in Kabul in1999 RAWA.jpg|200px|thumb|right|Execución pública de Zarmeena nel Estadiu Deportivu Ghazi» de [[Kabul]] el [[16 de payares]] de [[1999]].]]
La televisión, los videos y la música fueron prohibíos dafechu.&lt;ref name=&quot;prohi&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/rules_sp.htm|títulu=Dalgunes de les restricciones impuestes polos talibán a les muyeres n'Afganistán|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Toles películes calteníes na empresa estatal afgana «Afghan Films» fueron quemaes por orde del réxime, namái se salvaron les de producción nacional pos fueron despintaes polos trabayadores, quien tuvieron d'escapar darréu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=AFP|títulu=Afghanistan's 7,000 lost films, hidden from the Taliban, go dixital|url=https://images.dawn.com/news/1178383|fecha=2017-09-09|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Images|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Sharf|nome=Zack|títulu=7,000 Afghan Films Hidden From the Taliban Are Now Being Saved and Digitized|url=http://www.indiewire.com/2017/09/afghanistan-films-hidden-from-taliban-restored-digitized-1201876383/|fecha=2017-09-14|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=IndieWire|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

[[Trato talibán a la muyer|Les muyeres nun teníen derechu dalgunu]], obligaes a llevar [[burka]] y, en delles rexones, un burka blancu (color de la bandera); esta prenda yera bien costosa y munches muyeres debíen, poro, quedase zarraes na so casa. El trabayu femenín fuera del llar taba prohibíu (sacante unes poques médiques en Kabul p'atender muyeres), según salir de la casa ensin un familiar responsable masculín (padre, hermanu o home). Taben prohibíos los sos estudios (salvo los relixosos), usu de cosméticos y tacones, montar en bicicleta o motocicletes, prauticar deportes, llevar colores vistosos, rir en voz alta, participar en festexos, llavar ropa en ríos o places públiques, asomarse a balcones, ser fotografiaes o filmadas.&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; El talibanes siguieron coles práutiques de la lapidación y l'azote públicu instauraos dende 1992. Les ventanes de les cases teníen de ser opaques pa bloquiar la vista del esterior. Si una muyer pintaba les uñes, los sos deos yera cortaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/press14sp.htm|títulu=Les afganistanes nun tamos consideraes seres humanos|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Por causa de estes represiones, el suicidiu, xeneralmente quemar vives, yera bien frecuente nes muyeres y reportóse que'l 90% d'elles sufríen problemes psicolóxicos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/behjat3.htm|títulu=Behjat: &quot;El réxime talibán ye un nuevu Holocaustu&quot;, El Periodico, 14 D'AVIENTU DEL 2000|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt;

Los varones teníen de llevar indumentaria islámica con sombreru y barba abondo llarga «como pa caber nun puñu sol cazu»&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (quien nun siguía esta norma sufría la amputación de la so ñariz). Tampoco podíen, los médicos, atender muyeres.

El festexu del [[Día de los Trabayadores]] taba prohibíu y yera unu de los pocos Estaos del mundu que nun lo reconocía. Naide tenía de llevar nome non-islámicu (tenía de camudá-ylo si tenía unu) nin adomar aves nin tener semeyes de muyeres impreses o colgaes de la paré nin celebrar l'añu nuevu tradicional&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (el talibanes camudaren el tradicional [[calendariu persa]] al [[calendariu musulmán]]).

Los [[xiín]]es yeren consideraos como «sub-humanos» porque yeren «non creyentes» y según el talibanes nun teníen nengún derechu; estes poblaciones tuvieron de fuxir.&lt;ref name=&quot;National Geographic&quot;&gt;{{cita web |añu=2007|url =http://www.youtube.com/watch?v=xpQI6HKV-ZY |títulu = Inside the Taliban| editorial = [[National Geographic]]}}&lt;/ref&gt;

El talibanes tuvieron venceyaos al tráficu d'órganos&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/mundu_sp.htm|títulu=Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; y a beneficios por tráficu d'[[opiu]] (tamién se beneficiaron d'estes práutiques los demás ''muyahidín''). En 1999, el gobiernu talibán prohibió y escorrió el cultivu del opiu, llevándolo a la so desapaición.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://opioids.com/afghanistan/index.html|títulu=Afghanistan, Opium and the Taliban|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=opioids.com}}&lt;/ref&gt;

== Rellaciones internacionales ==

[[Ficheru:Taliban-Torkham-2001.jpg|thumb|right|150px|Guardia fronterizu talibán en [[Torjam]], 2001.]]
Cuando'l talibanes entraron na capital en 1996, aprucieron na sede de la ONX, secuestrando, torturando, tulliendo y asesinando a [[Mohammad Najibullah]], presidente ente 1987 y 1992, quien s'atopaba abellugáu ellí. Amás, el talibanes forzaron el [[consuláu]] d'[[Irán]] en [[Mazar-i-Sharif]] en [[1998]] y executaron a los diplomáticos.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/1998/19980915.sc6573.html UN SECURITY COUNCIL STRONGLY CONDEMNS MURDER OF IRANIAN DIPLOMATS IN AFGHANISTAN]&lt;/ref&gt;

Esti desconocimientu de la llei internacional foi'l motivu pol que'l réxime talibán namái foi reconocíu por trés países: [[Paquistán]] (quien entamaren orixinalmente al movimientu, en coordinación con [[Estaos Xuníos]]), [[Arabia Saudita]] (país natal d'[[Osama bin Laden]], líder terrorista d'[[Al Qaeda]] y estrechu aliáu de los talibanes) y [[Emiratos Árabes Xuníos]]; nengún otru Estáu y nenguna organización internacional reconocer.

Dempués de ser venceyaos a Bin Laden los [[Atentaos terroristes a les embaxaes estauxunidenses en 1998|atentaos nes embaxaes estauxunidenses n'agostu de 1998]], el presidente [[Bill Clinton]] ordenó los ataques con misiles sobre los campos d'entrenamientu de militantes n'Afganistán.

En 1999, el Conseyu de Seguridá de la ONX, por Resolución 1267, estableció un réxime de sanciones pa persones y entidaes acomuñaes con Al-Qaeda, Osama bin Laden o'l talibanes. Les sanciones incluyíen prohibición de viaxes internacionales, conxelación d'activos y embargu d'armes.&lt;ref&gt;Pa más información, lleer artículu n'inglés del resolución: [[w:en:United Nations Security Council Resolution 1267]].&lt;/ref&gt; Dende la invasión de 2001, estes sanciones pa estos individuos rixen en tol mundu, pero dalgunos d'ellos fueron perdonaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://afpakwar.com/blog/archives/3884|títulu=HugeDomains.com - AfpakWar.com is for sale (Afpak War)|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=afpakwar.com}}&lt;/ref&gt;

== Cayida ==

Tres los [[9/11|atentaos terroristes de setiembre de 2001]] n'Estaos Xuníos, el gobiernu d'esi país esixó la entrega de Bin Laden y l'esmantelamientu de los campamentos d'entrenamientu de los sos siguidores. El talibanes dixeron que lo apurriríen si presentábense-yos pruebes de la so vinculación colos ataques y que nun desmantelaríen a Al Qaeda.

El 7 d'ochobre de 2001 el gobiernu d'Estaos Xuníos empecipió les sos operaciones militares pa derrocar al réxime. El 17 d'avientu de 2001 cayeron les últimes posiciones del Exércitu Talibán, pero dende entós la insurxencia llevada a cabu pol movimientu creció y fortalecióse y pon en riesgu al gobiernu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Taliban in Afghanistan|url=http://www.cfr.org/afghanistan/taliban-afghanistan/p10551|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Council on Foreign Relations|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El talibanes consideren al Emiratu Islámicu como'l réxime lexítimu y siguen llamando al so país d'esa forma. El nome del réxime ye la base pal d'otru Estáu [[integrista]] autoproclamado ''[[Emiratu Islámicu de Waziristán]]''.

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Emirato Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos|Afganistan]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Talibán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3whckp6ym9n492i53zqbm2nt5u329vd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703132</id>
      <parentid>3703126</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13767" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان اسلامي امارت
|status = [[Estáu con reconocencia llindada]]
|nome_completu = Emiratu Islámicu d'Afganistán&amp;sup1;
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|s1 = República Islámica d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag_of_Afghanistan.svg
|imaxe_bandera = Flag of the Taliban.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan politisch 2000.png
|imagen_mapa_tamañu = 275px
|aclaración_mapa = Mapa de la situación previa a la invasión de 2001. En verde, l'Emiratu Islámicu d'Afganistán. N'azul, [[Alianza del Norte]]. Lineado, actividaes guerrilleres contraries a los talibanes.
|lema_nacional = [[shahada|لا إله إلا الله محمد رسول الله]]
|himnu_nacional = Nengunu²
|capital = [[Kabul]]³
|idioma = [[Idioma pastún|Pastún]]
|idioma_non_oficial = [[Dari]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|forma_de_gobiernu = [[Dictadura]] [[Estáu islámicu|islámica]] [[totalitaria]] [[teocrática]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Xefe del Comandu Supremu]]
|líder1 = Mohammad Omar
|añu_líder1 = [[1996]]-[[2001]]
|yera = [[Guerra Civil Afganistana]]
|eventu_empecipio = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_entamu = 27 de setiembre |añu_entamu =
1996
|eventu_fin = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_fin = 12 de payares
|añu_fin = 2001
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|moneda = [[Afgani afganistanu|Afgani]]
|notes = &amp;sup1; Dende'l 25-10-97; ''Emiratu'' nun provién del títulu estatal del gobernante, yá que nun yera una monarquía, sinón del títulu relixosu de Omar: ''[[Comendador de los creyentes|Emir de los Creyentes]]''.&lt;br /&gt;² El talibanes prohibieron tou tipu de música, polo qu'Afganistán se convirtió nel únicu país del mundu ensin himnu.&lt;br /&gt;³ Sicasí, el Comandu Supremu y l'Exércitu teníen los sos cuarteles xenerales en [[Kandahar]].
}}

'''Emiratu Islámicu d'Afganistán''' (en [[Idioma pastún|pastún]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان اسلامي امارت}}) foi'l nome oficial mientres la mayor parte del réxime [[islamista]] establecíu polos [[fundamentalista|fundamentalistes]] [[talibán|talibanes]] cuando tomaron la ciudá de Kabul y obligaron a fuxir a les autoridaes anteriores, tamién fundamentalistes. Nel so apoxéu controló'l 90% del territoriu afganistanu, gobernando'l restu l'[[Alianza del Norte]]. Esti gobiernu foi derrocáu cola [[Invasion d'Afganistán de 2001|invasión estauxunidense de 2001]].

==Estructura del Emiratu Islámicu ==

El gobiernu d'[[Afganistán]] taba formáu por: el '''Comité Militar''' (defensa), el '''Comité d'Orientación y Predicación''' (relixón), el '''Ministeriu de Cultura ya Información''' (comunicaciones), el '''Comité Políticu''' (rellaciones esteriores), el '''Comité d'Educación''' (cursos islámicos), el '''Comité Financieru''', el '''Comité de Presos y Güérfanos''', el '''Comité de Salú''', el '''Comité pa Establecimientos Estranxeros''' (supervisión de los estranxeros nel país), el '''Alto Conseyu de la Shura''' (conseyu de [[mulá]]s) y el '''Comandu Supremu''' (executivu, a cargu del mulá Omar).&lt;ref name=&quot;emira&quot;&gt;[http://www.shahamat.info/english/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4705:the-islamic-emirate-of-afghanistan-and-its-successful-administrative-policy&amp;catid=2:comments&amp;Itemid=3 ''The Islamic Emirate Of Afghanistan And Its Successful Administrative Policy'', in the official website of the Emirate.]&lt;/ref&gt;

El Xefe del Comandu Supremu yera aidáu por dos axuntos, quien convocaben al Altu Conseyu de la [[Shura]]. El Xefe del Comandu Supremu yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]] y Comandante Supremu de les fuercies armaes y nomaba los sos adxuntos, a tolos funcionarios al cargu de les entidaes del gobiernu primeramente nomaes, a los miembros del Altu Conseyu de la Shura, a los gobernadores provinciales y a los ''Líderes de los Fieles'' ([[alcalde]]s) de los pueblos. Los ''Líderes de los Fieles'' taben aidaos por, de 10 a 50, [[yihadista|yihadistes]], d'alcuerdu a les circunstancies.&lt;ref name=&quot;emira&quot; /&gt;

El presidente del Altu Conseyu de la Shura fungía como un primer ministru. Los dos [[shura|shures]] más importantes, la de Kabul y la de Kandahar yeren rivales.&lt;ref&gt;[http://www.webislam.com/?idt=1748 ''La organización político y militar de los talibán'']&lt;/ref&gt; El país nun tenía lleis civiles, taba rexíu por una interpretación perrigorosa de la ''[[xaria]]'', llei islámica.

Les fuercies armaes consistíen nes milicies talibanes con dellos tanques,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.theguardian.com/world/2001/nov/07/afghanistan.terrorism1|títulu=Taliban lose grip on Mazar-i-Sharif|fechaaccesu=2018-03-18|apellíu=Staff and percancies|fecha=2001-11-07|sitiuweb=the Guardian|idioma=en}}&lt;/ref&gt; dellos aviones&lt;ref&gt;York, Geoffrey. Globe and Mail, &quot;Military Targets Are Elusive. Afghanistan Army Called a Haphazard Operation&quot;, September 19, 2001&lt;/ref&gt; y numberosos helicópteros&lt;ref&gt;Jane's Sentinel Security Assessment, 2001&lt;/ref&gt; d'orixe [[URSS|soviéticu]] llograos polos fundamentalistes de les fuercies de la [[Revolución Saur]], o d'orixe estauxunidense, llograos de los otros ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]''.

== Vida cotidiana ==
Tolos [[comunista|comunistes]] y partidarios de l'antigua [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] qu'entá moraben nel país fueron escorríos y asesinaos.
[[Ficheru:Taliban execute Zarmeena in Kabul in1999 RAWA.jpg|200px|thumb|right|Execución pública de Zarmeena nel Estadiu Deportivu Ghazi» de [[Kabul]] el [[16 de payares]] de [[1999]].]]
La televisión, los videos y la música fueron prohibíos dafechu.&lt;ref name=&quot;prohi&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/rules_sp.htm|títulu=Dalgunes de les restricciones impuestes polos talibán a les muyeres n'Afganistán|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Toles películes calteníes na empresa estatal afganistana «Afghan Films» fueron quemaes por orde del réxime, namái se salvaron les de producción nacional pos fueron despintaes polos trabayadores, quien tuvieron d'escapar darréu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=AFP|títulu=Afghanistan's 7,000 lost films, hidden from the Taliban, go dixital|url=https://images.dawn.com/news/1178383|fecha=2017-09-09|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Images|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Sharf|nome=Zack|títulu=7,000 Afghan Films Hidden From the Taliban Are Now Being Saved and Digitized|url=http://www.indiewire.com/2017/09/afghanistan-films-hidden-from-taliban-restored-digitized-1201876383/|fecha=2017-09-14|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=IndieWire|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

[[Trato talibán a la muyer|Les muyeres nun teníen derechu dalgunu]], obligaes a llevar [[burka]] y, en delles rexones, un burka blancu (color de la bandera); esta prenda yera bien costosa y munches muyeres debíen, poro, quedase zarraes na so casa. El trabayu femenín fuera del llar taba prohibíu (sacante unes poques médiques en Kabul p'atender muyeres), según salir de la casa ensin un familiar responsable masculín (padre, hermanu o home). Taben prohibíos los sos estudios (salvo los relixosos), usu de cosméticos y tacones, montar en bicicleta o motocicletes, prauticar deportes, llevar colores vistosos, rir en voz alta, participar en festexos, llavar ropa en ríos o places públiques, asomarse a balcones, ser fotografiaes o filmadas.&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; El talibanes siguieron coles práutiques de la lapidación y l'azote públicu instauraos dende 1992. Les ventanes de les cases teníen de ser opaques pa bloquiar la vista del esterior. Si una muyer pintaba les uñes, los sos deos yera cortaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/press14sp.htm|títulu=Les afganistanes nun tamos consideraes seres humanos|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Por causa de estes represiones, el suicidiu, xeneralmente quemar vives, yera bien frecuente nes muyeres y reportóse que'l 90% d'elles sufríen problemes psicolóxicos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/behjat3.htm|títulu=Behjat: &quot;El réxime talibán ye un nuevu Holocaustu&quot;, El Periodico, 14 D'AVIENTU DEL 2000|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt;

Los varones teníen de llevar indumentaria islámica con sombreru y barba abondo llarga «como pa caber nun puñu sol cazu»&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (quien nun siguía esta norma sufría la amputación de la so ñariz). Tampoco podíen, los médicos, atender muyeres.

El festexu del [[Día de los Trabayadores]] taba prohibíu y yera unu de los pocos Estaos del mundu que nun lo reconocía. Naide tenía de llevar nome non-islámicu (tenía de camudá-ylo si tenía unu) nin adomar aves nin tener semeyes de muyeres impreses o colgaes de la paré nin celebrar l'añu nuevu tradicional&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (el talibanes camudaren el tradicional [[calendariu persa]] al [[calendariu musulmán]]).

Los [[xiín]]es yeren consideraos como «sub-humanos» porque yeren «non creyentes» y según el talibanes nun teníen nengún derechu; estes poblaciones tuvieron de fuxir.&lt;ref name=&quot;National Geographic&quot;&gt;{{cita web |añu=2007|url =http://www.youtube.com/watch?v=xpQI6HKV-ZY |títulu = Inside the Taliban| editorial = [[National Geographic]]}}&lt;/ref&gt;

El talibanes tuvieron venceyaos al tráficu d'órganos&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.rawa.org/mundu_sp.htm|títulu=Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; y a beneficios por tráficu d'[[opiu]] (tamién se beneficiaron d'estes práutiques los demás ''muyahidín''). En 1999, el gobiernu talibán prohibió y escorrió el cultivu del opiu, llevándolo a la so desapaición.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://opioids.com/afghanistan/index.html|títulu=Afghanistan, Opium and the Taliban|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=opioids.com}}&lt;/ref&gt;

== Rellaciones internacionales ==

[[Ficheru:Taliban-Torkham-2001.jpg|thumb|right|150px|Guardia fronterizu talibán en [[Torjam]], 2001.]]
Cuando'l talibanes entraron na capital en 1996, aprucieron na sede de la ONX, secuestrando, torturando, tulliendo y asesinando a [[Mohammad Najibullah]], presidente ente 1987 y 1992, quien s'atopaba abellugáu ellí. Amás, el talibanes forzaron el [[consuláu]] d'[[Irán]] en [[Mazar-i-Sharif]] en [[1998]] y executaron a los diplomáticos.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/1998/19980915.sc6573.html UN SECURITY COUNCIL STRONGLY CONDEMNS MURDER OF IRANIAN DIPLOMATS IN AFGHANISTAN]&lt;/ref&gt;

Esti desconocimientu de la llei internacional foi'l motivu pol que'l réxime talibán namái foi reconocíu por trés países: [[Paquistán]] (quien entamaren orixinalmente al movimientu, en coordinación con [[Estaos Xuníos]]), [[Arabia Saudita]] (país natal d'[[Osama bin Laden]], líder terrorista d'[[Al Qaeda]] y estrechu aliáu de los talibanes) y [[Emiratos Árabes Xuníos]]; nengún otru Estáu y nenguna organización internacional reconocer.

Dempués de ser venceyaos a Bin Laden los [[Atentaos terroristes a les embaxaes estauxunidenses en 1998|atentaos nes embaxaes estauxunidenses n'agostu de 1998]], el presidente [[Bill Clinton]] ordenó los ataques con misiles sobre los campos d'entrenamientu de militantes n'Afganistán.

En 1999, el Conseyu de Seguridá de la ONX, por Resolución 1267, estableció un réxime de sanciones pa persones y entidaes acomuñaes con Al-Qaeda, Osama bin Laden o'l talibanes. Les sanciones incluyíen prohibición de viaxes internacionales, conxelación d'activos y embargu d'armes.&lt;ref&gt;Pa más información, lleer artículu n'inglés del resolución: [[w:en:United Nations Security Council Resolution 1267]].&lt;/ref&gt; Dende la invasión de 2001, estes sanciones pa estos individuos rixen en tol mundu, pero dalgunos d'ellos fueron perdonaos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://afpakwar.com/blog/archives/3884|títulu=HugeDomains.com - AfpakWar.com is for sale (Afpak War)|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=afpakwar.com}}&lt;/ref&gt;

== Cayida ==

Tres los [[9/11|atentaos terroristes de setiembre de 2001]] n'Estaos Xuníos, el gobiernu d'esi país esixó la entrega de Bin Laden y l'esmantelamientu de los campamentos d'entrenamientu de los sos siguidores. El talibanes dixeron que lo apurriríen si presentábense-yos pruebes de la so vinculación colos ataques y que nun desmantelaríen a Al Qaeda.

El 7 d'ochobre de 2001 el gobiernu d'Estaos Xuníos empecipió les sos operaciones militares pa derrocar al réxime. El 17 d'avientu de 2001 cayeron les últimes posiciones del Exércitu Talibán, pero dende entós la insurxencia llevada a cabu pol movimientu creció y fortalecióse y pon en riesgu al gobiernu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Taliban in Afghanistan|url=http://www.cfr.org/afghanistan/taliban-afghanistan/p10551|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Council on Foreign Relations|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El talibanes consideren al Emiratu Islámicu como'l réxime lexítimu y siguen llamando al so país d'esa forma. El nome del réxime ye la base pal d'otru Estáu [[integrista]] autoproclamado ''[[Emiratu Islámicu de Waziristán]]''.

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Emirato Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos|Afganistan]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Talibán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nql3j8fpooqvu3vvj9phxcnwi58arg8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703265</id>
      <parentid>3703132</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13822" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= د افغانستان اسلامي امارت
|status = [[Estáu con reconocencia llindada]]
|nome_completu = Emiratu Islámicu d'Afganistán&amp;sup1;
|nome_común = [[Afganistán]]
|p1 = Estáu Islámicu d'Afganistán
|bandera_p1 = Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg
|s1 = República Islámica d'Afganistán
|bandera_s1 = Flag_of_Afghanistan.svg
|imaxe_bandera = Flag of the Taliban.svg
|bandera = Bandera d'Afganistán
|imaxe_escudo =
|símbolu = Escudo d'Afganistán
|mapa = Afghanistan politisch 2000.png
|imagen_mapa_tamañu = 275px
|aclaración_mapa = Mapa de la situación previa a la invasión de 2001. En verde, l'Emiratu Islámicu d'Afganistán. N'azul, [[Alianza del Norte]]. Lineado, actividaes guerrilleres contraries a los talibanes.
|lema_nacional = [[shahada|لا إله إلا الله محمد رسول الله]]
|himnu_nacional = Nengunu²
|capital = [[Kabul]]³
|idioma = [[Idioma pastún|Pastún]]
|idioma_non_oficial = [[Dari]], [[Idioma tayiko|tayiko]], [[Idioma uzbeko|uzbeko]], [[Idioma turcomanu|turcomanu]]
|relixón = [[Islam]] [[suní]]
|forma_de_gobiernu = [[Dictadura]] [[Estáu islámicu|islámica]] [[totalitaria]] [[teocrática]]
|títulu_líder = [[Presidente d'Afganistán|Xefe del Comandu Supremu]]
|líder1 = Mohammad Omar
|añu_líder1 = [[1996]]-[[2001]]
|yera = [[Guerra Civil Afganistana]]
|eventu_empecipio = Toma de [[Kabul]] polos [[talibanes]]
|fecha_entamu = 27 de setiembre |añu_entamu =
1996
|eventu_fin = Fuxida de los [[talibanes]] de [[Kabul]]
|fecha_fin = 12 de payares
|añu_fin = 2001
|dato_año1 = 
|dato_población1 = 
|dato_superficie1 = 
|moneda = [[Afgani afganistanu|Afgani]]
|notes = &amp;sup1; Dende'l 25-10-97; ''Emiratu'' nun provién del títulu estatal del gobernante, yá que nun yera una monarquía, sinón del títulu relixosu de Omar: ''[[Comendador de los creyentes|Emir de los Creyentes]]''.&lt;br /&gt;² El talibanes prohibieron tou tipu de música, polo qu'Afganistán se convirtió nel únicu país del mundu ensin himnu.&lt;br /&gt;³ Sicasí, el Comandu Supremu y l'Exércitu teníen los sos cuarteles xenerales en [[Kandahar]].
}}

'''Emiratu Islámicu d'Afganistán''' (en [[Idioma pastún|pastún]]: {{rtl-lang|ps|د افغانستان اسلامي امارت}}) foi'l nome oficial mientres la mayor parte del réxime [[islamista]] establecíu polos [[fundamentalista|fundamentalistes]] [[talibán|talibanes]] cuando tomaron la ciudá de Kabul y obligaron a fuxir a les autoridaes anteriores, tamién fundamentalistes. Nel so apoxéu controló'l 90% del territoriu afganistanu, gobernando'l restu l'[[Alianza del Norte]]. Esti gobiernu foi derrocáu cola [[Invasion d'Afganistán de 2001|invasión estauxunidense de 2001]].

== Estructura del Emiratu Islámicu ==
El gobiernu d'[[Afganistán]] taba formáu por: el '''Comité Militar''' (defensa), el '''Comité d'Orientación y Predicación''' (relixón), el '''Ministeriu de Cultura ya Información''' (comunicaciones), el '''Comité Políticu''' (rellaciones esteriores), el '''Comité d'Educación''' (cursos islámicos), el '''Comité Financieru''', el '''Comité de Presos y Güérfanos''', el '''Comité de Salú''', el '''Comité pa Establecimientos Estranxeros''' (supervisión de los estranxeros nel país), el '''Alto Conseyu de la Shura''' (conseyu de [[mulá]]s) y el '''Comandu Supremu''' (executivu, a cargu del mulá Omar).&lt;ref name=&quot;emira&quot;&gt;[http://www.shahamat.info/english/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4705:the-islamic-emirate-of-afghanistan-and-its-successful-administrative-policy&amp;catid=2:comments&amp;Itemid=3 ''The Islamic Emirate Of Afghanistan And Its Successful Administrative Policy'', in the official website of the Emirate.]&lt;/ref&gt;

El Xefe del Comandu Supremu yera aidáu por dos axuntos, quien convocaben al Altu Conseyu de la [[Shura]]. El Xefe del Comandu Supremu yera'l [[xefe d'Estáu]] y [[xefe de gobiernu|de gobiernu]] y Comandante Supremu de les fuercies armaes y nomaba los sos adxuntos, a tolos funcionarios al cargu de les entidaes del gobiernu primeramente nomaes, a los miembros del Altu Conseyu de la Shura, a los gobernadores provinciales y a los ''Líderes de los Fieles'' ([[alcalde]]s) de los pueblos. Los ''Líderes de los Fieles'' taben aidaos por, de 10 a 50, [[yihadista|yihadistes]], d'alcuerdu a les circunstancies.&lt;ref name=&quot;emira&quot; /&gt;

El presidente del Altu Conseyu de la Shura fungía como un primer ministru. Los dos [[shura|shures]] más importantes, la de Kabul y la de Kandahar yeren rivales.&lt;ref&gt;[http://www.webislam.com/?idt=1748 ''La organización político y militar de los talibán'']&lt;/ref&gt; El país nun tenía lleis civiles, taba rexíu por una interpretación perrigorosa de la ''[[xaria]]'', llei islámica.

Les fuercies armaes consistíen nes milicies talibanes con dellos tanques,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.theguardian.com/world/2001/nov/07/afghanistan.terrorism1|títulu=Taliban lose grip on Mazar-i-Sharif|fechaaccesu=2018-03-18|apellíu=Staff and percancies|fecha=2001-11-07|sitiuweb=the Guardian|idioma=en}}&lt;/ref&gt; dellos aviones&lt;ref&gt;York, Geoffrey. Globe and Mail, &quot;Military Targets Are Elusive. Afghanistan Army Called a Haphazard Operation&quot;, September 19, 2001&lt;/ref&gt; y numberosos helicópteros&lt;ref&gt;Jane's Sentinel Security Assessment, 2001&lt;/ref&gt; d'orixe [[URSS|soviéticu]] llograos polos fundamentalistes de les fuercies de la [[Revolución Saur]], o d'orixe estauxunidense, llograos de los otros ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]''.

== Vida cotidiana ==
Tolos [[comunista|comunistes]] y partidarios de l'antigua [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] qu'entá moraben nel país fueron escorríos y asesinaos.
[[Ficheru:Taliban execute Zarmeena in Kabul in1999 RAWA.jpg|200px|thumb|right|Execución pública de Zarmeena nel Estadiu Deportivu Ghazi» de [[Kabul]] el [[16 de payares]] de [[1999]].]]
La televisión, los videos y la música fueron prohibíos dafechu.&lt;ref name=&quot;prohi&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rawa.org/rules_sp.htm|títulu=Dalgunes de les restricciones impuestes polos talibán a les muyeres n'Afganistán|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Toles películes calteníes na empresa estatal afganistana «Afghan Films» fueron quemaes por orde del réxime, namái se salvaron les de producción nacional pos fueron despintaes polos trabayadores, quien tuvieron d'escapar darréu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=AFP|títulu=Afghanistan's 7,000 lost films, hidden from the Taliban, go dixital|url=https://images.dawn.com/news/1178383|fecha=2017-09-09|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Images|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Sharf|nome=Zack|títulu=7,000 Afghan Films Hidden From the Taliban Are Now Being Saved and Digitized|url=http://www.indiewire.com/2017/09/afghanistan-films-hidden-from-taliban-restored-digitized-1201876383/|fecha=2017-09-14|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=IndieWire|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

[[Trato talibán a la muyer|Les muyeres nun teníen derechu dalgunu]], obligaes a llevar [[burka]] y, en delles rexones, un burka blancu (color de la bandera); esta prenda yera bien costosa y munches muyeres debíen, poro, quedase zarraes na so casa. El trabayu femenín fuera del llar taba prohibíu (sacante unes poques médiques en Kabul p'atender muyeres), según salir de la casa ensin un familiar responsable masculín (padre, hermanu o home). Taben prohibíos los sos estudios (salvo los relixosos), usu de cosméticos y tacones, montar en bicicleta o motocicletes, prauticar deportes, llevar colores vistosos, rir en voz alta, participar en festexos, llavar ropa en ríos o places públiques, asomarse a balcones, ser fotografiaes o filmadas.&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; El talibanes siguieron coles práutiques de la lapidación y l'azote públicu instauraos dende 1992. Les ventanes de les cases teníen de ser opaques pa bloquiar la vista del esterior. Si una muyer pintaba les uñes, los sos deos yera cortaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rawa.org/press14sp.htm|títulu=Les afganistanes nun tamos consideraes seres humanos|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; Por causa de estes represiones, el suicidiu, xeneralmente quemar vives, yera bien frecuente nes muyeres y reportóse que'l 90% d'elles sufríen problemes psicolóxicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rawa.org/behjat3.htm|títulu=Behjat: &quot;El réxime talibán ye un nuevu Holocaustu&quot;, El Periodico, 14 D'AVIENTU DEL 2000|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt;

Los varones teníen de llevar indumentaria islámica con sombreru y barba abondo llarga «como pa caber nun puñu sol cazu»&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (quien nun siguía esta norma sufría la amputación de la so ñariz). Tampoco podíen, los médicos, atender muyeres.

El festexu del [[Día de los Trabayadores]] taba prohibíu y yera unu de los pocos Estaos del mundu que nun lo reconocía. Naide tenía de llevar nome non-islámicu (tenía de camudá-ylo si tenía unu) nin adomar aves nin tener semeyes de muyeres impreses o colgaes de la paré nin celebrar l'añu nuevu tradicional&lt;ref name=&quot;prohi&quot; /&gt; (el talibanes camudaren el tradicional [[calendariu persa]] al [[calendariu musulmán]]).

Los [[xiín]]es yeren consideraos como «sub-humanos» porque yeren «non creyentes» y según el talibanes nun teníen nengún derechu; estes poblaciones tuvieron de fuxir.&lt;ref name=&quot;National Geographic&quot;&gt;{{cita web |añu=2007|url =http://www.youtube.com/watch?v=xpQI6HKV-ZY |títulu = Inside the Taliban| editorial = [[National Geographic]]}}&lt;/ref&gt;

El talibanes tuvieron venceyaos al tráficu d'órganos&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rawa.org/mundu_sp.htm|títulu=Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=www.rawa.org}}&lt;/ref&gt; y a beneficios por tráficu d'[[opiu]] (tamién se beneficiaron d'estes práutiques los demás ''muyahidín''). En 1999, el gobiernu talibán prohibió y escorrió el cultivu del opiu, llevándolo a la so desapaición.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://opioids.com/afghanistan/index.html|títulu=Afghanistan, Opium and the Taliban|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=opioids.com}}&lt;/ref&gt;

== Rellaciones internacionales ==
[[Ficheru:Taliban-Torkham-2001.jpg|thumb|right|150px|Guardia fronterizu talibán en [[Torjam]], 2001.]]
Cuando'l talibanes entraron na capital en 1996, aprucieron na sede de la ONX, secuestrando, torturando, tulliendo y asesinando a [[Mohammad Najibullah]], presidente ente 1987 y 1992, quien s'atopaba abellugáu ellí. Amás, el talibanes forzaron el [[consuláu]] d'[[Irán]] en [[Mazar-i-Sharif]] en [[1998]] y executaron a los diplomáticos.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/1998/19980915.sc6573.html UN SECURITY COUNCIL STRONGLY CONDEMNS MURDER OF IRANIAN DIPLOMATS IN AFGHANISTAN]&lt;/ref&gt;

Esti desconocimientu de la llei internacional foi'l motivu pol que'l réxime talibán namái foi reconocíu por trés países: [[Paquistán]] (quien entamaren orixinalmente al movimientu, en coordinación con [[Estaos Xuníos]]), [[Arabia Saudita]] (país natal d'[[Osama bin Laden]], líder terrorista d'[[Al Qaeda]] y estrechu aliáu de los talibanes) y [[Emiratos Árabes Xuníos]]; nengún otru Estáu y nenguna organización internacional reconocer.

Dempués de ser venceyaos a Bin Laden los [[Atentaos terroristes a les embaxaes estauxunidenses en 1998|atentaos nes embaxaes estauxunidenses n'agostu de 1998]], el presidente [[Bill Clinton]] ordenó los ataques con misiles sobre los campos d'entrenamientu de militantes n'Afganistán.

En 1999, el Conseyu de Seguridá de la ONX, por Resolución 1267, estableció un réxime de sanciones pa persones y entidaes acomuñaes con Al-Qaeda, Osama bin Laden o'l talibanes. Les sanciones incluyíen prohibición de viaxes internacionales, conxelación d'activos y embargu d'armes.&lt;ref&gt;Pa más información, lleer artículu n'inglés del resolución: [[w:en:United Nations Security Council Resolution 1267]].&lt;/ref&gt; Dende la invasión de 2001, estes sanciones pa estos individuos rixen en tol mundu, pero dalgunos d'ellos fueron perdonaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://afpakwar.com/blog/archives/3884|títulu=HugeDomains.com - AfpakWar.com is for sale (Afpak War)|fechaaccesu=2018-03-18|sitiuweb=afpakwar.com}}&lt;/ref&gt;

== Cayida ==
Tres los [[9/11|atentaos terroristes de setiembre de 2001]] n'Estaos Xuníos, el gobiernu d'esi país esixó la entrega de Bin Laden y l'esmantelamientu de los campamentos d'entrenamientu de los sos siguidores. El talibanes dixeron que lo apurriríen si presentábense-yos pruebes de la so vinculación colos ataques y que nun desmantelaríen a Al Qaeda.

El 7 d'ochobre de 2001 el gobiernu d'Estaos Xuníos empecipió les sos operaciones militares pa derrocar al réxime. El 17 d'avientu de 2001 cayeron les últimes posiciones del Exércitu Talibán, pero dende entós la insurxencia llevada a cabu pol movimientu creció y fortalecióse y pon en riesgu al gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=The Taliban in Afghanistan|url=http://www.cfr.org/afghanistan/taliban-afghanistan/p10551|fechaaccesu=2018-03-18|periódicu=Council on Foreign Relations|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El talibanes consideren al Emiratu Islámicu como'l réxime lexítimu y siguen llamando al so país d'esa forma. El nome del réxime ye la base pal d'otru Estáu [[integrista]] autoproclamado ''[[Emiratu Islámicu de Waziristán]]''.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Emirato Islámico de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 2001]]
[[Categoría:Estaos sumíos d'Asia nel sieglu XXI]]
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos|Afganistan]]
[[Categoría:Teocracia]]
[[Categoría:Talibán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>158z84b76nveeugbn06rejit4nqrat9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sultanatu Bahmani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128116</id>
    <revision>
      <id>3703241</id>
      <parentid>3595499</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3916" xml:space="preserve">{{Rexón}}
{{AP|Historia de la India}}
El '''sultanatu Bahmaní''' (tamién denomináu Imperiu Bahmaní) foi un reinu islámicu del [[Decán]], nel sudeste de la [[India]], contemporaneu del [[Edá Media|medioevo]] européu,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070223071144/http://orbat.com/site/cimh/kings_master/kings/ibrahimII_adil_shahi/5_provinces.html Los cinco reinos del Sultanatu de Bahmani].&lt;/ref&gt; y el primeru de la rexón de confesión [[chiita]].&lt;ref&gt; Ansari, N.H., ''Bahmanid Dynasty'', Encylopaedia Iranica [https://web.archive.org/web/20061019004703/http://www.iranica.com/newsite/home/index.isc].&lt;/ref&gt;

== Historia ==
El [[sultanatu]] foi fundáu'l 3 d'agostu de [[1347]] cuando [[Nazir uddin Ismail Shah]], quien se remontara contra'l [[Sultanatu de Delhi|sultán de Delhi]] (el turcu [[Muhammad bin Tughluq]]) dexó'l poder al gobernador [[Hasan Gangu|Safar Khan]], quien adoptó'l nome de [[Nala-ud-Din Bahman Shah]].&lt;ref&gt;Posiblemente yera d'orixe [[Afganistán|afganistanu]] o [[turcu otomanu|turcu]]. Vease: Cavendish, Marshall, ''World and Its Peoples'', p.335., Marshall Cavendish, 2007, ISBN 0-7614-7635-0&lt;/ref&gt; 

La capital del nuevu estáu foi '''Ahsanabad''' ([[Gulbarga]]) ente'l 1347 y el [[1425]], añu en que se treslladó a '''Muhammadabad''' ([[Bidar]]). 

El sultanatu Bahmaní lluchó en delles oportunidaes col imperiu hindú de [[Vijayanagara]] pol control del Decán. Algamó'l so máximu poder nel periodu [[1466]]–[[1481]], sol reinu de [[Mahammad III]], en bona midida gracies al so primer ministru [[Mahmud Gawan]], quien prindó [[Goa]], el puertu más importante de [[Vijayanagara]]. Cuando Mahammad III dio creitu a quien denunciaben falsamente a Mahmud Gawan como traidor y executar, empezó un rápidu cayente del reinu que finalmente en [[1518]] estremar en cinco estados: [[Ahmednagar]], [[Berar]], [[Bidar]], [[Sultanatu de Bijapur|Bijapur]] y [[Golconda (India)]], conocíos como [[sultanatos del Decán]].

== Cultura ==
La dinastía Bahmaní considerábase descendiente de [[Bahman]] un llexendariu rei d'[[Irán]], lo que los movió a convertise en mecenes de la [[llingua persa|llingua]], lliteratura y cultura persa polo xeneral, hasta'l puntu en que munchos de los sultanes y príncipes aportaron a bien trataos en [[idioma persa|l'idioma]] y [[lliteratura persa|la lliteratura perses]].

Otramiente, promovieron l'arquiteutura monumental d'estilu persa, contratando a arquiteutos y artesanos d'esi orixe. El ''Golgumbaz'' en [[Bijapur]] ye una amuesa del estilu arquiteutónicu del periodu y cuenta con unu de los domos más grandes del mundu.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
:* Haroon Khan Sherwani, ''The Bahmanis of the Deccan'', Munshiram Manoharlal Publishers, 1985, ISBN 8121502896

== Enllaces esternos ==
:* [https://web.archive.org/web/20110206225420/http://www.textbooksonline.tn.nic.in/Books/09/Std09-SS-EM.pdf Historia de los reinos de Bahmani y Vijayanagara]
:* [http://www.indiancoins.8m.com/bahmani/BahmaniHist.html Historia de los ''Bahmani'']
:* [https://web.archive.org/web/20070629153707/http://www.hostkingdom.net/india.html#Deccan Reyes del Decán]
:* [http://www.indiancoins.8m.com/bahmani/BahmaniHist.html Hameed Akhtar Siddiqui, ''History of Bahmanis of Deccan, a Gulbarga Saltanate of India'']
:* [http://www.timelines.info/history/continents_and_countries/middle_east_and_asia/asia/india/medieval_india/ Llinia de tiempu]
:* [http://www.indiancoins.8m.com/bahmani/Bahmani_main.htm Monedes del periodu]
:* [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/intoc.html#in0015 India]


{{Tradubot|Sultanato Bahmani}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1347]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1518]]
[[Categoría:Antiguos sultanatos d'Asia]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de la India]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Sultanatos|Bahmani]]</text>
      <sha1>7tzwwvapm4vc2goqfgw5ph0u5i1uv6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu suri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128118</id>
    <revision>
      <id>3703125</id>
      <parentid>3492153</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5107" xml:space="preserve">[[Ficheru:Sher Shah's empire.png|200px|thumb|Territoriu del imperiu Suri en verde]]
La '''dinastía Suri''' (en [[idioma paxtu|paxtu]] '''د سوریانو ټولواکمني''') foi una dinastía [[musulmán|musulmana]] d'orixe [[Pashtu|afganu]] que reinó sobre un vastu territoriu del [[subcontinente indiu]]&lt;ref name=The-Last-Great-Muslim-Empires&gt;{{cita llibru|títulu=The Last Great Muslim Empires |nome=H. J. |apellíu=Kissling|wkautore=| autor2 = N. Barbour | autor3 = Bertold Spuler | autor4 = J. S. Trimingham | autor5 = F. R. C. Bagley | autor6 = H. Braun | autor7 = H. Hartel |volume=|añu=1997|editorial=BRILL |allugamientu=|id=ISBN 9004021043|páxina=262-263, 302|url=https://books.google.com/books?id=-AznJs58wtkC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA262#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=20 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; 
El so creador foi [[Sher Shah Suri]], un indiu d'orixe [[etnia paxta|paxtu]] ([[Pathan]]) de la casa de Sur,&lt;ref name=The-Last-Great-Muslim-Empires/&gt; que suplantó a la dinastía [[Imperiu Mogul|mogul]] como gobernantes del norte de la India mientres el reináu del segundu emperador mogol [[Humayun]]. Sher Shah ganó a Humayun na ''Batalla de Chausa'' (26 de xunu de 1539) y de nuevu na ''Batalla de Bilgram'' (17 de mayu de 1540).&lt;ref name=&quot;Columbia&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.infoplease.com/ce6/people/A0844870.html |títulu=Sher Khan |obra=The Columbia Electronic Encyclopedia, 6a edición editorial=[[Columbia Encyclopedia]] |añu=2007|fechaaccesu=25 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

La dinastía Suri controló casi tolos territorios ente lo que ye güei l'este d'[[Afganistán]] y [[Bangladex]]. Los ‘mogoles’ retirar al oeste, a Persia. Mientres los 17 años de la dinastía Suri el norte del subcontinente indiu foi testigu de desenvolvimientu ecnómico y reformes alministratives embriviendo la corrupción y la opresión de la xente. 

[[Ficheru:Sher shah's rupee.jpg|150px|thumb|Moneda de plata de 178 gramos, ''[[Rupia]]'' acuñada por [[Sher Shah Suri]], 1540-1545, foi la primera [[Rupia]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080516085855/http://www.rbi.org.in/currency/museum/c-mogul.html Mughal Coinage] Reserve Bank of India - RBI Monetary Museum,&lt;/ref&gt;]]

A la muerte de Sher Shah en Kalindjar xubió al tronu'l so fíu pequeñu [[Islam Shah Suri|Islam Shah]] (1545-1553) que pudo caltener l'imperiu cohesionado frente a l'ambición de los nobles ‘afganistanos’ a los qu'intentó amenorgar el so poder territorial. Muertu en 1553 asocedió-y el so fíu Firuz Shah que foi asesináu por Mubariz Khan que lluchó pol tronu col nome de Muhammad Shah Suri. L'anarquía apoderar del reinu y el sistema alministrativu y financieru establecíu pol fundador fundióse; diversos príncipes Suris como Ibrahim Khan, Ahmad Khan y Muhammad Khan, apostáronse'l tronu en [[Lahore]] y en [[Bengala]], y el gobernador de [[Gwalior]], Tadj Khan remontóse. Ibrahim imponer en Delhi de volao pero tuvo que dexar el poder a Sikander Shah. Esti tracamundiu dexó la torna de [[Humayun]] qu'ocupó Lahore. El xeneral hindú Hemu morrió en llucha contra los mogoles na segunda batalla de [[Panipat]]; Adil-Shah Suri foi'l postreru soberanu, pero'l 23 de xunetu de 1555 [[Humayun]] entró de nuevu en [[Delhi]] restaurando'l [[imperiu Mogol]].

'''Monarques de la dinastía Suri'''
{| {{tablaguapa}}
! Nome
!Imaxe
!Entamu reináu
!Fin reináu
|- 
| rowspan=1 align=center | [[Sher Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''[[Sultán]]''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Shershah.jpg|100px]]
| align=center | 17 de mayu de 1540
| align=center | 22 de mayu de 1545
|-
| rowspan=1 align=center | [[Islam Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 26 de mayu de 1545 
| align=center | 22 de payares de 1553 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Firuz Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1553
| align=center | 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Muhammad Adil Shah]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1553
| align=center | 1555
|-
| rowspan=1 align=center | [[Ibrahim Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1555
| align=center |
|-
| rowspan=1 align=center | [[Sikandar Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1555
| align=center | 22 de xunu de 1555
|-
| rowspan=1 align=center | [[Adil Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 22 de xunu de 1555
| align=center | 1556
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

*[https://web.archive.org/web/20051211153926/http://www.afghan-network.net/Culture/shershah.html Sher Shah &quot;Suri&quot; and the Afghan Revival]
*[http://www.storyofpakistan.com/person.asp?perid=P055 Sher Shah Suri]
*[http://www.indhistory.com/sher-shah-suri.html Sher Shah Suri]


{{Tradubot|Imperio suri}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de la India]]
[[Categoría:Dinastíes d'India|Suri]]
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1540]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rvuhoivw8h4mwz4smlgfohyf9h72n77</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703170</id>
      <parentid>3703125</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5112" xml:space="preserve">[[Ficheru:Sher Shah's empire.png|200px|thumb|Territoriu del imperiu Suri en verde]]
La '''dinastía Suri''' (en [[idioma paxtu|paxtu]] '''د سوریانو ټولواکمني''') foi una dinastía [[musulmán|musulmana]] d'orixe [[Pashtu|afganistanu]] que reinó sobre un vastu territoriu del [[subcontinente indiu]]&lt;ref name=The-Last-Great-Muslim-Empires&gt;{{cita llibru|títulu=The Last Great Muslim Empires |nome=H. J. |apellíu=Kissling|wkautore=| autor2 = N. Barbour | autor3 = Bertold Spuler | autor4 = J. S. Trimingham | autor5 = F. R. C. Bagley | autor6 = H. Braun | autor7 = H. Hartel |volume=|añu=1997|editorial=BRILL |allugamientu=|id=ISBN 9004021043|páxina=262-263, 302|url=https://books.google.com/books?id=-AznJs58wtkC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA262#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=20 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; 
El so creador foi [[Sher Shah Suri]], un indiu d'orixe [[etnia paxta|paxtu]] ([[Pathan]]) de la casa de Sur,&lt;ref name=The-Last-Great-Muslim-Empires/&gt; que suplantó a la dinastía [[Imperiu Mogul|mogul]] como gobernantes del norte de la India mientres el reináu del segundu emperador mogol [[Humayun]]. Sher Shah ganó a Humayun na ''Batalla de Chausa'' (26 de xunu de 1539) y de nuevu na ''Batalla de Bilgram'' (17 de mayu de 1540).&lt;ref name=&quot;Columbia&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.infoplease.com/ce6/people/A0844870.html |títulu=Sher Khan |obra=The Columbia Electronic Encyclopedia, 6a edición editorial=[[Columbia Encyclopedia]] |añu=2007|fechaaccesu=25 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

La dinastía Suri controló casi tolos territorios ente lo que ye güei l'este d'[[Afganistán]] y [[Bangladex]]. Los ‘mogoles’ retirar al oeste, a Persia. Mientres los 17 años de la dinastía Suri el norte del subcontinente indiu foi testigu de desenvolvimientu ecnómico y reformes alministratives embriviendo la corrupción y la opresión de la xente. 

[[Ficheru:Sher shah's rupee.jpg|150px|thumb|Moneda de plata de 178 gramos, ''[[Rupia]]'' acuñada por [[Sher Shah Suri]], 1540-1545, foi la primera [[Rupia]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080516085855/http://www.rbi.org.in/currency/museum/c-mogul.html Mughal Coinage] Reserve Bank of India - RBI Monetary Museum,&lt;/ref&gt;]]

A la muerte de Sher Shah en Kalindjar xubió al tronu'l so fíu pequeñu [[Islam Shah Suri|Islam Shah]] (1545-1553) que pudo caltener l'imperiu cohesionado frente a l'ambición de los nobles ‘afganistanos’ a los qu'intentó amenorgar el so poder territorial. Muertu en 1553 asocedió-y el so fíu Firuz Shah que foi asesináu por Mubariz Khan que lluchó pol tronu col nome de Muhammad Shah Suri. L'anarquía apoderar del reinu y el sistema alministrativu y financieru establecíu pol fundador fundióse; diversos príncipes Suris como Ibrahim Khan, Ahmad Khan y Muhammad Khan, apostáronse'l tronu en [[Lahore]] y en [[Bengala]], y el gobernador de [[Gwalior]], Tadj Khan remontóse. Ibrahim imponer en Delhi de volao pero tuvo que dexar el poder a Sikander Shah. Esti tracamundiu dexó la torna de [[Humayun]] qu'ocupó Lahore. El xeneral hindú Hemu morrió en llucha contra los mogoles na segunda batalla de [[Panipat]]; Adil-Shah Suri foi'l postreru soberanu, pero'l 23 de xunetu de 1555 [[Humayun]] entró de nuevu en [[Delhi]] restaurando'l [[imperiu Mogol]].

'''Monarques de la dinastía Suri'''
{| {{tablaguapa}}
! Nome
!Imaxe
!Entamu reináu
!Fin reináu
|- 
| rowspan=1 align=center | [[Sher Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''[[Sultán]]''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Shershah.jpg|100px]]
| align=center | 17 de mayu de 1540
| align=center | 22 de mayu de 1545
|-
| rowspan=1 align=center | [[Islam Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 26 de mayu de 1545 
| align=center | 22 de payares de 1553 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Firuz Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1553
| align=center | 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Muhammad Adil Shah]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1553
| align=center | 1555
|-
| rowspan=1 align=center | [[Ibrahim Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1555
| align=center |
|-
| rowspan=1 align=center | [[Sikandar Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 1555
| align=center | 22 de xunu de 1555
|-
| rowspan=1 align=center | [[Adil Shah Suri]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sultán''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | 22 de xunu de 1555
| align=center | 1556
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

*[https://web.archive.org/web/20051211153926/http://www.afghan-network.net/Culture/shershah.html Sher Shah &quot;Suri&quot; and the Afghan Revival]
*[http://www.storyofpakistan.com/person.asp?perid=P055 Sher Shah Suri]
*[http://www.indhistory.com/sher-shah-suri.html Sher Shah Suri]


{{Tradubot|Imperio suri}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de la India]]
[[Categoría:Dinastíes d'India|Suri]]
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1540]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hncl7uno8xvw18ybhx5uybrs9rls4p5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra anglo-persa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128226</id>
    <revision>
      <id>3703141</id>
      <parentid>3291759</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22231" xml:space="preserve">
{{Ficha de conflictu militar
| nome = Guerra anglu-persa |
partof = 
| imaxe = kooshab.jpg
| tamañu imaxe = 275px
| descripción_imaxe = Fuercies indo-britániques atacando na [[Batalla de Khushab]]
| fecha = [[1856]] - [[1857]]
| llugar = Sur de [[Persia]] ([[Irán]]), [[Afganistán]] Occidental
| resultáu = Victoria decisiva británica |
consecuencies = Persia retirar de [[Herat]]
| combatientes1 = {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Imperiu británicu]]&lt;br /&gt;
* [[Ficheru:Flag of the British East India Company (1801).svg|23px]] [[Compañía Británica de les Indies Orientales]]
[[Ficheru:Flag of Afghanistan pre-1901.svg|22px]] [[Afganistán]]
| combatientes2 = [[Ficheru:Flag of Agha Mohammad Khan.svg|23px]] [[Dinastía Qajar|Persia]]&lt;br /&gt;
| comandante1 = {{bandera|Reinu Xuníu}} Xeneral Mayor [[Sir James Outram, 1st Baronet|Sir James Outram]]
| comandante2 = [[Ficheru:Flag of Agha Mohammad Khan.svg|23px]] [[Naser al-Din|Nasereddin Shah]]| &lt;br /&gt; 
| strength1 = 
| strength2 = 
| casualties1 = 
| casualties2 = 
}}

La '''Guerra anglu-persa''' foi un conflictu militar qu'enfrentó al [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda]] y [[Persia]] (que yera nesi momentu gobernada pola [[Dinastía Qajar]]), duró dende'l 1 de payares de 1856 al 4 d'abril de 1857. Mientres la guerra, los británicos oponer a un intentu de Persia de rescatar la ciudá de [[Herat]]. A pesar de que Herat fuera parte de Persia so la [[Dinastía Qajar]], nel momentu que españó la guerra yera nominalmente parte del oeste d'[[Afganistán]] (Afganistán yera entós una entidá bien débil). La campaña llevar a cabu con ésitu pa los británicos, so la direición del Mayor Xeneral Sir [[Sir James Outram, 1st Baronet|James Outram]] en dos escenarios: la mariña sur de Persia, cerca de [[Bushehr]] y el sur de [[Mesopotamia]] (el nome antiguu pa la rexón y anterior a la formación de la nación d'[[Iraq]]). Como resultáu de la guerra, Persia hubo de retirase de Herat y roblar un nuevu tratáu nel que rindió les sos pretensiones sobre la ciudá.

== Oríxenes ==
Nel contestu del [[Gran Xuegu]] — el concursu anglu-rusu pola influencia d'[[Asia Central]] - nel que los británicos queríen qu'Afganistán siguiera siendo un país independiente amistosu a Gran Bretaña como un [[tao tapón|tapón]] contra la espansión de Rusia escontra la [[India]]. Los británicos oponer a la estensión de influyir persa n'Afganistán, pola perceición de que Persia taba influyida polos rusos. Los perses intentaren delles vegaes tomar la ciudá de Herat pola fuercia, les más recién en 1838 y 1852, en dambes ocasiones, la oposición británica convenciéralos de dar marcha tras a les sos aspiraciones, antes d'empezar la guerra. Intentar de nuevu en 1856, llogrando tomar la ciudá'l 25 d'ochobre, col sofitu de Rusia y violando el tratáu anglu-persa esistente. En respuesta, el [[Gobernador Xeneral]] británicu na India, actuando por órdenes del gobiernu británicu, declaró la guerra'l 1 de payares.

[[Ficheru:Persia1808.JPG|thumb|left|Persia en 1808 según el mapa británicu, anterior a les perdes ruses del norte pol [[Tratáu de Gulistan]] de 1813 y la perda de [[Herat]] en 1857 al traviés del [[Treaty of Paris (1857)|Tratáu de París]].]] 

Otru incidente separáu y de mayor importancia que la apuesta sobre Herat foi'l relativu a [[Meerza Hashem Khan]], a quien l'embaxador británicu esperaba nomar secretariu na misión diplomática en [[Teḥrán]]. Los perses opunxéronse, creándose un conflictu que s'intensificó cuando apaecieron rumores de que l'embaxador británicu caltenía una rellación con una muyer casada col hermanu de la principal esposa del [[sah]]. La disputa intensificóse entá más cuando los perses detuvieron a esa muyer y l'embaxador británicu rompió rellaciones diplomátiques cuando les autoridaes perses negar a lliberar. Ello ye que la movilización inicial de les fuercies britániques empecipiar en respuesta a esti incidente, anque ye pocu probable que los británicos fueren más allá de la ocupación d'una o dos islles del [[Golfu Pérsicu]], si nun surdiera'l problema de Herat.

== 1856 ==

Los británicos teníen disponibles dos llinies d'aición, montar una espedición per tierra al traviés d'Afganistán o un ataque al imperiu persa dende'l sur pol Golfu Pérsicu, con oxetivu punitivu y tamién pa forzar al sah a axustar. Arriendes de la desastrosa [[Primer guerra afganistana]], los británicos amosáronse renuentes a unviar una fuercia al traviés d'Afganistán pa solliviar direutamente Herat, optando, nel so llugar, por atacar a los perses na mariña del [[Golfu Pérsicu]], pela pequeñu ciudá de Bushehr, cercana a la mariña sur de Persia y ordenáu al Gobiernu de la India a poner en marcha una fuercia espedicionario marítima.&lt;ref name=&quot;Sandes1&quot;&gt;Sandes, Y.W.C.(1948) ''The Indian Sappers &amp; Miners'', pp 128.&lt;/ref&gt; 

Primeramente, entamóse una división al mandu del Xeneral [[Foster Stalker]], axuntando 2.300 soldaos británicos y 3.400 [[sepoy]]s del exércitu de la [[Presidencia de Bombay]], que desembarcaren en Persia n'avientu de 1856, tamién s'incluyíen dos compañíes de [[Cuerpu de Zapadores y Mineros de Bombay]] que yeren:&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;&gt;Sandes, Y.W.C.(1948) ''The Indian Sappers &amp; Miners'', pp 129.&lt;/ref&gt;
* La 2ª compañía, al mandu del capitán C.T. Haig, (Inxenieros de Bombay)&lt;ref&gt;un cuerpu d'inxenieros so les órdenes del [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] na Presidencia de Bombay. Nun teníen comisión del rei y nun se consideraben parte del exércitu británicu.&lt;/ref&gt;
* La 4ª compañía, al mandu del capitán J. -y Mesurier, (Inxenieros de Bombay)
Los dos compañíes tuvieron acompañaes pol Cuartel Xeneral del Cuerpu de Zapadores y Mineros de Bombay, comandados pol capitán WR Dickinson, (Inxenieros de Bombay). El Mayor J. Hill, antiguu comandante de los Zapadores y Mineros de Bombay, qu'apurriera'l mandu a Dickinson, foi nomáu l'Inxenieru Comandante d'esta espedición. Dempués de la espedición retomó'l cargu de Comandante de Zapadores de Bombay, una vegada más.&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt;

Poco dempués de la formación d'esta fuercia, consideróse pocu afecha pa la xera y formóse una segunda división col Xeneral de Brigada [[Henry Havelock]] y tola espedición sol mandu del Mayor Xeneral [[Sir James Outram, 1st Baronet|James Outram]]. Esti grupu introducir en xineru de 1857.&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt;

Mientres les hostilidaes, la compañía «B» del [[Cuerpu de Zapadores y Mineros de Bombay]] sol mandu de Brevet-Major A.M. Boileau, Inxenieros de Madras,&lt;ref&gt;Análogos a los Inxenieros de Bombay with regard to the [[Madras Presidency]].&lt;/ref&gt; embarcaos a [[Coconada]] el 19 de xineru y algamaron a encomalo xusto a tiempu pa participar n'operaciones nel sur de Mesopotamia.&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt;

La primer división de Stalker zarpó de Bombay en payares dempués de la declaración de guerra, nuna escuadra de siete barcos de vapor sol mandu del comodoro Young, arremolcando trenta buques de vela. Los británicos desembarcaron una fuercia y prindaron la islla de [[Kharg Island|Kharag]] el 4 d'avientu y llegaron a tierra'l 9 d'avientu na mariña a pocos quilómetros al sur de [[Bushehr]], el principal puertu de Persia,.&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt; Darréu dempués de la llegada, la primer división avanzó sobre Bushehr. Aprucieron nel vieyu fuerte de [[Reshire]] (tamién llamáu ''Rishahr'' o ''Rashir'') y dempués d'un bombardéu naval curtiu prindaron la ciudá'l 10 d'avientu, asistíos poles dos compañíes de Zapadores y Mineros de Bombay. Producióse entós un retrasu nel que los británicos esperaben refuerzos. La reconocencia del interior reveló una fuercia Persa de 4.000 unidaes les tropes de [[Shiraz]] y la primer división foi consideráu demasiáu débil como p'aventurase tierra adientro llueñe de la so base d'operaciones marítima. Esto llevó a la formación y l'inducción d'una segunda división a partir d'[[India]], que desembarcó en Persia a finales de xineru y llegó a Bushehr, precedíu por Outram nel 20 de xineru.&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt;

Los británicos volvieron colar de nuevu a Bushehr, pero en condiciones deplorables, les agües enchentes crearon folla tan fondo como pa sacar les botes d'un home de los sos pies. Les tropes pasaron por una prueba tarrecible, finalmente llegaron a Bushehr el 10 de febreru, sobre'l que ta escritu:&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt;

{{Quote|Les tropes habíen cubiertu 46 milles en 41 hores pa cumplir col enemigu, otros 20 quilómetros nel país más difícil mientres la nueche dempués de la batalla, y dempués d'un descansu de 6 hores, otros 24 km hasta Bushehr.|Y.W.C. Sandes en ''Indian Sappers and Miners'' (1948).}}

Los perses más tarde publicaron la so propia versión de la batalla de Khoosh-Ab alegando que los británicos fueren ganaos con perdes de 1.000 muertos y perdes propies de 500 mancaos. Afirmaron que rompieren les caxes britániques dos veces y que la batalla fuera oxetu d'arrenunciu namái cuando dambes partes viéronse obligaos a abandonar les sos armes na folla. D'esta miente, los perses intentaron amenorgar al mínimu los efeutos políticos de la so derrota nel [[campu de batalla]].&lt;ref name=&quot;Sandes3&quot;&gt;Sandes, Y.W.C.(1948) ''The Indian Sappers &amp; Miners'', pp 130.&lt;/ref&gt;

== 1857 ==
Una vegada llegaos los refuerzos británicu, una fuercia espedicionario de l'Armada de tres brigaes sol mandu del Xeneral [[Sir James Outram, 1st Baronet|James Outram]] avanzó a Brazjun/[[Borazjan]] (na ruta escontra Shiraz), ónde los perses retirar ensin lluchar. Los británicos destruyeron o s'apoderaron de los recursos del llugar y detuviéronse en 5 de Febreru cerca del pueblu Khoosh-Ab onde pudieron disponer d'agua potable.

Outram avanzó más el 6º y el 7º, pero viendo la retirada del enemigu a los montes fora del so algame y tando curtios de raciones, decidió nun arriesgase a una persecución nos montes y nel so llugar retirar a la contorna conocida de Khoosh-Ab o Khushab pa una parada loxística, antes de partir a Bushehr. Los perses, animaos pol movimientu retrogrado de les fuercies de Havelock, ocuparon con 8.000 homes la posición dominante del campamentu de Outram, atrapando a los británicos nuna situación potencialmente peligrosa. 
Outram atacó esta posición ente'l 7 y el 8 de febreru na [[Batalla de Khushab]], infligiendo finalmente la derrota y la retirada de los perses na que se convirtió na batalla más llarga de la guerra, con 700 perses muertos.&lt;ref name=&quot;Sandes2&quot;/&gt; La busca de l'armada persa derrotada consideróse invidable, polo que los británicos volvieron a Bushehr.

Tres esto, los británicos afitaron la so atención nel norte del Golfu Pérsicu, invadiendo'l sur de Mesopotamia avanzando pel ríu navegable [[Shatt Al Arab]] a [[Mohammerah]] (futura [[Khorramshahr]]) na so unión col [[Ríu Karun]], cerca de [[Basora]]. Les fuercies aconceyaes pa esta espedición fueron 1500 soldaos británicos y 2400 indios. Los inxenieros arrexuntaos nesti compendiu incluyeron a la 2ª Compañía, al Cuerpu de Zapadores y Mineros de Bombay (con 109 tropes sol mandu del Capitán Haig), y la Compañía «B», Cuerpu de Zapadores y Mineros de Madrás (con 124 tropes sol mandu del Brevet-Major Boileau).&lt;ref name=&quot;Sandes3&quot;/&gt; The transfer of forces was delayed by the separate deaths by suicide of two high-ranking British officers, which occasioned a shuffling of commands and forced Outram to leave Brigadier [[John Jacob (soldier)|John Jacob]] in command in Bushehr. 

El 19 de marzu la espedición entró nel Shatt Al Arab. El 24 taben yá a la vista de les fuertes defenses de Mohammerah. El oficiales de máquines, fueron parte de la reconocencia final d'armar perses nuna pequeña canoa. El primer llugar previstu p'alzar una batería foi una islla nel Shatt Al Arab, pero la islla resultó ser demasiáu pantanosa. De siguío, abasnáronse los morteros nuna balsa y fueron ensobiaos detrás de la isla, dende onde s'apurriría sofitu de fueu. Dos díes más tarde, los buques de guerra navegaron pel ríu Shatt al Arab y callando la batería persa. Les tropes desembarcaron y avanzaron, al traviés de los güertos. Estos taben marcaos con canales de riego que los zapadores taparon rápido con palmeres. Los Zapadores de Madras tamién a bordu del SS Hugh Lindsay, ayudaron al 64º Reximientu de disparar obuses de nave&lt;ref name=&quot;Sandes3&quot;/&gt;

Amás de los sos defenses, Muhammarah taba protexida pol alcuerdu políticu nel que los británicos nun podríen violar el territoriu del [[Imperiu Otomanu]], una y bones la ciudá alzábase xusto na frontera. Nel eventu, sicasí, los perses abandonaron la ciudá a les fuercies comandadas sol Brigadier [[Henry Havelock]], quien la prindó'l 27 de marzu. Los 13.000 perses y los árabes que taben sol mandu de [[Khanlar Mirza]] retirar a [[Ahvaz]],&lt;ref name=&quot;Sandes3&quot;/&gt; cientos de miles pol [[ríu Karun]]. 
Los zapadores tábense emplegáu de cutio na destrucción de les bateríes perses, faer caminos, cais y cabañes nel clima malsanu y por tantu nun podíen tar na salida de Ahvaz, onde la [[Marina Real Británica|Marina Real]] y les fuercies de la [[64th (2nd Staffordshire) Regiment of Foot|64th Foot]] y [[78th (Highlanders) Regiment of Foot|78th Highlanders]] atacaron a encomalo persa. La ciudá cayó a los británicos el 1 d'abril de 1857. Al tornar a [[Muhammara]] el 4 d'abril enterar de que la paz y el cese de les hostilidaes fueren roblaes en [[París]] el 04 de marzu. Nel momentu que la noticia de la paz llegó, Outram taba entamando una invasión persa nel interior que probablemente aumentaría considerablemente la guerra. La fuercia espedicionario tuvo tanto ésitu que llevó a cabu'l so oxetivu por aciu la captura de Bushehr, ganando a los perses en Khoosh-Ab y la captura d'un puntu de sofitu nel sur de Mesopotamia, lo qu'obliga a los perses a pidir términos y nos próximos meses, el grupu tornó a India.&lt;ref name=&quot;Sandes3&quot;/&gt; Los británicos más tarde dexaron vacante la islla Kharag y Bushehr. La mayor parte d'estes fuercies fueron incluyíes antes nes operaciones nel centru de la India pa encalorar la [[Indian Mutiny]], na que dambos Havelock y Outram más tarde seríen estremaos pol [[sitiu de Lucknow]].&lt;ref name=&quot;Sandes4&quot;&gt;Sandes, Y.W.C.(1948) ''The Indian Sappers &amp; Miners'', pp 132.&lt;/ref&gt;

== Diplomacia ==
[[Ficheru:Farouk Khan 1857 The Illustrated London News.jpg|thumb|[[Ferouk Khan]] nel periódicu ''[[The Illustrated London News]]'', 1857.]]
Los perses al paecer esperaben que los británicos nun s'opunxeren a la so adquisición de Herat - reconocieron que nun podíen esperar ganar una guerra contra l'exércitu británicu - y polo tanto una vegada que la oposición británica fíxose evidente intentaron dar marcha tras. Les negociaciones en [[Constantinopla]] ente l'embaxador persa [[Ferouk Khan|Ferukh Khan]] y l'embaxador británicu [[Lord Stratford de Redcliffe]] romper poles esixencies britániques de que los perses reemplazaren al so primer ministru (the sadr-i a'zam). La noticia del empiezu de la llucha resultó nuna rotura formal de les negociaciones, pero los discutinios llueu empezaron otra vegada en [[París]], y les dos partes roblaron un tratáu de paz el 4 de marzu, nel que'l Shah aportó a retirase de Herat y abstenese d'interferir nos asuntos d'Afganistán.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=8eUTLaaVOOQC&amp;pg=PA80 ''Immortal'' Steven R. Ward, p.80]&lt;/ref&gt; Nel tratáu, los perses alcordaron retirase de Herat, pidir esculpes al embaxador británicu al so regresu, roblar un tratáu comercial, y cooperar na represión de tratar d'esclavos nel Golfu Pérsicu. Los británicos aceptaron nun dar amparu na so embaxada a los opositores del sah, y abandonaron la demanda de reemplazar al primer ministru, tamién riquieron concesiones territoriales en favor del imán de [[Mascate]], un aliáu británicu.

Los perses finalmente retiráronse de Herat, lo que dexó a los británicos devolver les sos tropes a la India, onde se precisaben pal combate na [[Rebelión na India de 1857]]. Afganistán volvió controlar Herat más direutamente cuando foi retomada por [[Dost Mohammed Khan]] en 1863.

== Condecoraciones ==
Fueron daes trés [[Cruz Victoria|Crucies Victoria]] mientres la espedición al [[John Augustus Wood|Capitan J.A.Wood]] [[John Grant Malcolmson|Capitan J.G.Malcolmson]], y [[Arthur Thomas Moore|Teniente A.T.Moore]].

== Honor de Batalla otorgar cuatro honores de batalla, esto ye, 'Persia', 'Reshire' y 'Koosh-Ab' en 1858 y 'Bushire' (Bushehr) en 1861.

{{fondiar|Persia (Battle honour)}}
=== Persia ===
L'honor de batalla 'Persia' foi axudicada a toles unidaes que participaren na campaña, vease Gazette of the Governor Xeneral 1306 de 1858. Estes unidaes fueron:
* 3ª Caballería de Bombay - anguaño [[Poona Horse]]
* Poona Irregular Horse - anguaño [[Poona Horse]]
* 1st Scinde Irregular Horse - anguaño [[Scinde Horse]]
* Zapadores y Mineros de Madrás - anguaño [[Madras Engineer Group]]
* Zapadores y Mineros de Bombay - anguaño [[Bombay Engineer Group]]
* [[4ª Infantería de Bombay]] - Later 1st Battalion, the [[Rajputana Rifles]], presently, the 4th Battalion, [[Brigade of Guards]]
* [[20ª Infantería de Bombay]] - anguaño 2º Batallón, the [[Rajputana Rifles]]
* [[23ª Infantería de Bombay]] - anguaño 4º Batallón, the [[Rajputana Rifles]]
* [[26ª Infantería de Bombay]] - más tarde el 2º Batallón, the 10th Baluch Regiment (transferred to [[Paquistán]])

{{fondiar|Reshire (Battle honour)}}
=== Reshire ===
L'honor de batalla 'Reshire' foi axudicada a toles unidaes que participaren nel ataque del antiguu apartaz holandés de Reshire el 7 d'avientu de 1856. El gobernador rindió les fortificaciones el 8 d'avientu. La división esperó a la llegada del comandante en xefe col restu de l'armada.
Vease'l GOGG 1306 de 1858, nel que se galardona a:
* 3ª Caballería de Bombay
* Zapadores y Mineros de Bombay
* 4ª Infantería de Bombay
* 20ª Infantería de Bombay
* 26ª Infantería de Bombay

=== Bushehr ===
La primer división de la espedición desembarcó nes cercaníes de la ciudá de Bushehr el 5 d'avientu de 1856. Tres un bombardéu naval de les defenses, Bushehr foi ocupada ensin resistencia. L'honor foi axudicáu, vease Boinbay GO 191 de 1861, en pasando la India so control de la corona. Otros honores d'esta campaña fueron daos a la compañía en 1858.
* Poona Horse
* Zapadores y Mineros de Bombay
* 4ª Infantería de Bombay
* 20ª Infantería de Bombay
* 26ª Infantería de Bombay
* 3º Réxime Llocal Contingente (Desagrupado).

=== Koosh-Ab ===
Tres la llegada del comandante en xefe, la fuercia avanzó tierra adientro y venció al exércitu persa de campu en Koosh-Ab el 8 de febreru de 1857. Los Poona horse lleváronse estandartes coronaos con una mano plateada soportada por una inscripción persa prindaes en Koosh-Ab, en conmemoración de la brillosa carga de la 3ª Caballería llixera de Bombay que rompió les fuercies d'infantería enemigues, decidiendo la suerte de la batalla. The honour was awarded vide GOGG 1306 of 1858 and spelling changed from Kooshab vide Gazette of India Non 1079 of 1910.

After the arrival of the C-in-C, the force advanced inland and defeated the Persian field army at Koosh-Ab on 8 February 1857. The Poona Horse carries a Standard surmounted by a silver hand and bearing a Persian inscription captured at Koosh-Ab, in commemoration of the brilliant charge of the 3rd Bombay Light Cavalry which broke into enemy infantry and decided the fate of the day. The honour was awarded vide GOGG 1306 of 1858 and spelling changed from Kooshab vide Gazette of India Non 1079 of 1910.

* [[3rd Bombay Cavalry]] 
* Poona Irregular Horse 
* Bombay Sappers and Miners 
* [[4th Bombay Infantry]]
* [[20th Bombay Infantry]]
* [[26th Bombay Infantry]]
* [[2nd Baluch Battalion]] - later the 4th Battalion, the 10th Baluch Regiment (Paquistán)

== Ver tamién ==
{{Commons cat|Anglu-Persian War}}
* [[Invasión anglu-soviética d'Irán]] (1941)
* [[Zapadores de Bombay]]
* [[Zapadores de Madrás]]
* [[Exércitu Británicu de la India]]
* [[Compañía de les Indies Orientales]]
* [[Raj británicu]] na India

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* &lt;span style=&quot;font-variant:small-caps&quot;&gt;Sandes, Lt Col Y.W.C.&lt;/span&gt; '''The Indian Sappers and Miners''' (1948) The Institution of Royal Engineers, Chatham. Pages i to xxx, 1 to 726, frontispiece and 30 illustrations,31 xeneral maps and 51 plans.

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20060217001223/http://www.persiawar.com/homepage.htm Persian War]
* [http://web.archive.org/web/http://www.regiments.org/wars/19thcent/56persia.htm Regiment Site] 

== Books ==
* English, Barbara. 1971. John Company's Last War. London: Collins.
* Hunt, Capt. G. H. and George Townsend. 1858. Outram &amp; Havelock's Persian Campaign. London: G. Routledge &amp; Co.
* Outram, Lieut. Xeneral Sir James. 1860. Lieut.-Xeneral Sir James Outram's Persian Campaign in 1857. London: Smith, Elder and Co.
* Walpole, Sir Spencer. 1912. [https://books.google.com/books?vide=OCLC04612536&amp;id=-8IBAAAAMAAJ&amp;printsec=titlepage&amp;dq=%22correspondence+respecting+relations+with+persia%22 A History of England from the Conclusion of the Great War in 1815.] London: Longmans, Green, and Co. (vol. VI, pp.&amp;nbsp;266–273)

&lt;!--This article falls in the scope of WikiProject India and Military History--&gt;
&lt;!--KEYWORDS - Persia; Bushire; Reshire; Khoosh-Ab; Mesopotamia; 1856; 1857; Battle honour; Theatre honour; Overseas expeditions; 2nd Company, Bombay Sappers &amp; Miners; 4th Company, Bombay Sappers &amp; Miners; Bombay Sappers; Madras Sappers; Bombay Presidency; Major Xeneral F. Stalker; Major Xeneral Sir James Outram; Brigadier Xeneral Henry Havelock; Brevet-Major A.M. Boileau; Captain C.T. Haig; Captain J. -y Mesurier;--&gt;


{{Tradubot|Guerra anglo-persa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerres d'Afganistán|Anglopersa]]
[[Categoría:Guerres de Persia|Anglopersa]]
[[Categoría:Guerres del Reinu Xuníu|Anglopersa]]
[[Categoría:Imperiu británicu]]
[[Categoría:Dinastía kayar]]
[[Categoría:Guerres del sieglu XIX|Anglopersa]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0sunfmu5lknr5c3abz3dudwl12rehpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mohamed bin Rashid Al Maktum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128374</id>
    <revision>
      <id>3703056</id>
      <parentid>3688690</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39670" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Mohamed bin Rashid Al Maktum''' (en [[idioma árabe]] محمد بن راشد المكتوم), tamién '''Jeque Mohamed''', {{nym}}, ye l'actual [[Primer Ministru de los Emiratos Árabes Xuníos|primer ministru y vicepresidente]] de los [[Emiratos Árabes Xuníos]]. D'igual forma ye'l mandatariu del [[emiratu de Dubái]].

Foi l'artífiz d'una serie reformes dientro del gobiernu de los [[Emiratos Árabes Xuníos|EAX]], encabezaes pola Estratexa de Gobiernu de la Federación, que se llanzó en [[2007]]. En [[2010]], participó na puesta en marcha de la estratexa UAE Vision 2021, qu'aspira a convertir a los EAU en &quot;unu de los meyores países del mundu&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = UAE Cabinet: 'We want to be among the best countries in the world by 2021'|url = http://gulfnews.com/news/uae/government/uae-cabinet-we-want-to-be-among-the-best-countries-in-the-world-by-2021-1.579412|sitiuweb = gulfnews.com|fechaaccesu = 24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; en 2021.

El xeque Mohamed impulsó'l tresformamientu de [[Dubái]], que se convirtió nuna importante ciudá global,&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = El xeque Mohammed, artífiz del desenvolvimientu de Dubai|url = http://www.laprensagrafica.com/economia/internacional/83358-el xeque-mohammed-artifice-del desenvolvimientu-de-dubai|sitiuweb = www.laprensagrafica.com|fechaaccesu = 24 d'agostu de 2015|nome = |apellíu = }}&lt;/ref&gt; y gracies a los sos esfuercios consiguió asitiar a los EAU na escena mundial.

Ye propietariu del 99,67 % de Dubái Holding, un conglomeráu dedicáu a inversiones y al desenvolvimientu d'empreses diversificaes, ente elles, les grandes compañíes [[Emirates|Emirates Airline]], DP World y Grupu Jumeirah.

El xeque Mohamed xugó un papel decisivu nel desenvolvimientu económico y arquitectónico de Dubái, supervisando importantes proyeutos dientro de distintos
sectores. Asina, nel campu del comerciu, contribuyó a la creación de [[Zona Franca de Jebel Ali|JAFZA]], una de les zones franques más importantes de los EAU; nel campu de les teunoloxíes de la información y la comunicación, creó [[Dubai Internet City]], un centru de teunoloxía y zona franca pa empreses de teunoloxía y comunicación dixital; nel sector de les finances, impulsó la construcción del centru financieru Dubai International Finance Centre; y nel ámbitu del turismu, dirixó grandes proyeutos como la construcción de [[Islles Palm|Palm Islands]], l'emblemáticu hotel [[Burj Al Arab]] y el rascacielos [[Burj Khalifa]], l'edificiu más altu del mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubai: onde la pallabra imposible nun esiste|url = http://paginasarabes.com/2013/12/31/dubai-onde-la pallabra imposible-nun esiste/|fechaaccesu = 24 d'agostu de 2015|nome = |apellíu = }}&lt;/ref&gt;

Ye un gran aficionáu a los caballos y un reconocíu caballeru. Fundó la corte d'hípica de titularidá familiar, Godolphin, y ye el propietariu de Darley Stud, el mayor establecimientu de cría de caballos del]], lo que lu llevó a convertise nun reconocíu poeta nel so árabe natal.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Poetry|url = http://sheikhmohammed.co.ae/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=a6a9001ff133y210VgnVCM1000004d64a8c0RCRD|sitiuweb = sheikhmohammed.co.ae|fechaaccesu = 24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Ye'l terceru de los cuatro fíos del [[xeque]] [[Rashid bin Said Al Maktum]]. La so madre ye la [[xeque]]sa Latifa bint Hamdan Al Nahayan. Dende los cuatro años d'edá, el xeque Mohamed recibió estudios musulmanes ya islámicos de manera privada. En [[1955]], empezó los sos estudios formales na Escuela Al Ahmedia. A la edá de 10 años camudar a la Escuela Al Shaab y dos años dempués ingresó a la Escuela Secundaria de Dubái &quot;los cuatrisiclos&quot;. N'agostu de [[1966]], él y el so primu, el xeque [[Mohamed Wiz Kalifa Al Maktum|Mohamed Bin Kalifa Al Maktum]], ingresaron na escuela de llingües Bell English School de Cambridge,&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Bell {{!}} Abre una puerta al inglés {{!}} Cursos d'Inglés|url = https://ye.bellenglish.com/|sitiuweb = ye.bellenglish.com|fechaaccesu = 24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; nel [[Reinu Xuníu]].

=== Esposes y vida familiar ===
La so primer esposa foi Hind bint Maktoum bin Juma Al Maktoum, con quien se casó en [[1979]]. La so segunda esposa foi la princesa [[Haya Bint Al Husein]], fía del rei [[Husein I de Xordania]], y hermana del actual rei de [[Xordania]], [[Abdalá II de Xordania]], con quien se casó'l 10 d'abril de [[2004]]. El xeque Mohamed tien 21 fíos en total; 8 varones (Rashid (†), Hamdan, Maktoum, Ahmed, Majid, Saeed, Mansour, Marwan) y 13 muyeres (Manal, Latifa(1), Maryam(1), Hessa, Latifa(2), Maryam(2), Sheikha, Futtain, Salamah, Shamma, Al Jalila, Maitha, Mahra). El so fíu mayor, el xeque Rashid bin Mohamed bin Rashid Al Maktum, finó'l [[20 de setiembre]] de [[2015]] d'un ataque al corazón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hola.com/realeza/2015092181083/muere-fíu-mayor-gobernador-emiratu-dubai/|títulu=Fina'l fíu mayor del Emir de Dubái|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

En 2007, la so riqueza envalorar en 12&amp;nbsp;000 millones de dólares&lt;ref name=&quot;Forbes&quot;&gt;[http://www.forbes.com/2007/08/30/worlds-richest-royals-biz-royals07-cx_lk_0830royalintro_slide_5.html &quot;Forbes Royal's Rich List&quot;], Forbes.com&lt;/ref&gt; lo que-y asitió en cuartu llugar na llista de miembros de families reales más ricos del mundu.

Al Maktum y los sos fíos y fíes son apasionaos nel arte de los poemes árabes tradicionales, participando en proyeutos d'ayuda a países en desenvolvimientu, como Xordania, Exiptu, Palestina y Yemen. Tamién son entusiastes de los deportes, sobremanera el caballu y les carreres de camellos. Por casu, nos 15º [[Xuegos Asiáticos]] en 2006, el so fíu Rashid ganó l'oru n'individuales d'[[enduro ecuestre]], los sos fíos Rashid, Ahmed, Mayid, y Hamdan ganaron l'oru en resistencia; la so sobrina Latifa ganó'l bronce en [[saltu ecuestre]], y la so fía Maitha dirixó al equipu de EAU en [[karate]].

== Carrera política ==

=== Ministru de Defensa ===
Convertir en ministru de Defensa de los Emiratos Árabes Xuníos&lt;ref&gt;{{Cita web|url = http://www.exteriores.gob.es/Documents/FichasPais/Emiratosarabesunidos_FICHA%20PAIS.pdf|títulu = Fiches País Emirato Árabes Xuníos|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt; tres la creación de la federación en [[1971]]. De magar, xugó un papel clave en dellos episodios importantes de la historia contemporánea de los EAU. Como ministru de Defensa, dirixó l'Aviación Civil de Dubái y empecipió la esplotación de los recursos enerxéticos del emiratu. El xeque Mohamed ye'l principal responsable de la espectacular crecedera de Dubái.&lt;ref name=&quot;laprensagrafica_1&quot;&gt;{{Cita web|títulu = El xeque Mohammed, artífiz del desenvolvimientu de Dubai|url = http://www.laprensagrafica.com/economia/internacional/83358-el xeque-mohammed-artifice-del desenvolvimientu-de-dubai|sitiuweb = www.laprensagrafica.com|fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015|nome = |apellíu = }}&lt;/ref&gt;

=== Mandatariu de Dubái ===
En [[1995]] el so hermanu, el [[xeque]] [[Maktum bin Rashid Al Maktum]], robló dos decretos que nomaben al xeque Mohamed como príncipe de [[Dubái]].

Convertir nel mandatariu de Dubái el [[4 de xineru]] de [[2006]], dempués de la muerte del so hermanu,&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Muerre l'emir de Dubai y vicepresidente de los Emiratos Árabes Xuníos|url = http://internacional.elpais.com/internacional/2006/01/04/actualidad/1136329207_850215.html|fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015|nome = |apellíu = |editorial = Ediciones El País}}&lt;/ref&gt; el [[xeque]] Maktum bin Rashid. Foi nomáu pol presidente de los Emiratos Árabes Xuníos, el xeque [[Jalifa bin Zayed Al Nahayan]], pa ser el próximu primer ministru y vicepresidente de la nación el [[5 de xineru]] de [[2006]]. Poco dempués, los miembros del [[Conseyu Supremu de los Emiratos Árabes Xuníos]] aceptaron la nominación, y el xeque Mohamed foi designáu pa estos cargos.

== Trayeutoria empresarial ==
El xeque Mohamed impulsó'l desenvolvimientu de numberosos proyeutos en Dubái,&lt;ref name=&quot;laprensagrafica_1&quot;&gt;{{Cita web|títulu = El xeque Mohammed, artífiz del desenvolvimientu de Dubai|url = http://www.laprensagrafica.com/economia/internacional/83358-el xeque-mohammed-artifice-del desenvolvimientu-de-dubai|sitiuweb = www.laprensagrafica.com|fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015|nome = |apellíu = }}&lt;/ref&gt; ente ellos, la construcción de [[Islles Palm|Palm Islands]] y el luxosu hotel [[Burj Al Arab]].&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Burj Al Arab, l'hotel más luxosu del mundu - Planeta JOY|url = http://www.planetajoy.com/?Burj_A el_Arab%252C_l'hotel_mas_luxosu_del mundu&amp;page=ampliada&amp;id=3440|sitiuweb = www.planetajoy.com|fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Tamién ye promotor de la construcción de la torre Burj Dubai (rebautizada na so inauguración como [[Burj Khalifa]]), l'edificiu más altu del mundu.

Dellos d'estos proyeutos empresariales tán venceyaos a dos compañíes de la so propiedá, [[Dubai World]] y Dubai Holding.

Dubai World&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Quién son los homes poderosos que remanen los filos empresariales de Dubai|url = http://www.iprofesional.com/notes/90961-Quines-son-los homes poderosos-que-remanen-los filos empresariales-de-Dubai|fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; empecipió la so andadura'l 2 de xunetu de 2006 como un [[holding]] empresarial que engloba numberosos negocios, como la empresa de [[loxística]] DP World. Con más de 50 000 emplegaos y presencia en más de 100 ciudaes de tol mundu, el grupu tien inversiones en negocios inmobiliarios y loxísticos n'[[Estaos Xuníos]], [[Reinu Xuníu]] y [[Sudáfrica]], ente otros países.

Dubai Holding —del que'l xeque Mohamed tien el 99,67 % de los activos— desenvuelve y xestiona negocios inmobiliarios, de telecomunicaciones, restauración y parques empresariales al traviés de cuatro unidad operatives: Grupu Jumeirah, TECOM Investments, Dubai Properties Group y Emirates International Telecommunications. Dubai Group y Dubai International Capital pertenecen al grupu d'unidaes operatives d'inversión de la empresa.

Amás, tien una participación mayoritaria na empresa d'inversiones y xestión d'activos, bienes inmobiliarios y eventos, Meraas Holding, que anguaño desenvuelve dellos proyeutos en Dubái, como [[Legoland]] y un parque temáticu sobre'l cine de Bollywood.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Les obres de los parques temáticos de Legoland y Bollywood colen a bon ritmu en Dubai {{!}} El Corréu del Golfu|url = http://elcorreo.ae/les obres-de-los parques-tematicos-de-legoland-y-bollywood-colen-a-bon-ritmu-en-dubai/|fechaaccesu = 25 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Llevó a cabu'l llanzamientu de l'aereollinia Emirates, y empecipió la construcción del Aeropuertu Internacional de Dubái-Al Maktoum y de Dubai World Central, un complexu loxísticu creáu pa ufiertar tou tipu de servicios aeroportuarios.

El xeque Mohamed tamién ta arreyáu nel negociu de les carreres de caballos, patrocinando la carrera de caballos más rica del mundu, la [[Copa Mundial de Dubái]].

== Principales negocios ==

=== Emirates Airline ===
En 1985 encamentó al entós presidente de DNATA, Maurice Flanagan, el llanzamientu d'una nueva aereollinia que se llamaría Emirates. El presupuestu inicial de l'aereollinia foi de 10 millones de dólares, y el so vuelu inaugural realizóse'l 25 d'ochobre.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = The Emirates Story {{!}} About Emirates {{!}} Emirates United Arab Emirates|url = http://www.emirates.com/ae/english/about/the_emirates_story.aspx|sitiuweb = Emirates United Arab Emirates|fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; El xeque Mohamed designó al so tíu, el xeque Ahmed bin Saeed, presidente de la nueva compañía. Invirtiéronse 75 millones de dólares adicionales n'instalaciones y materiales, pero Emirates siempres caltuvo que nun recibió otres ayudes complementaries que contribuyeren a la meteórica crecedera de la empresa, una de les aereollinies líderes a escala mundial.

En 1989, el xeque Mohamed inauguró'l primera [[Salón Aeronáuticu de Dubái]]. En 2013 esti eventu acoyó a más de 1000 empreses espositores y nél Emirates realizó xigantescos pidíos (150 [[:en:Boeing_777X|Boeing 777X]] y 50 [[Airbus A380]]) qu'algamaron la histórica suma de 99 000 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Emirates protagoniza'l salón aeronáuticu de Dubai|url = http://www.informador.com.mx/economia/2013/497807/6/emirates-protagoniza-el-salon-aeronautico-de-dubai.htm|fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Estes aiciones respuenden a la intención del gobiernu de Dubái de faer del emiratu un centru mundial del tresporte de pasaxeros y fletes.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Mapa de Sitiu|url = http://www.siicex.gob.pe/siicex/resources/sectoresproductivos/GM%2520servicios%2520-%2520Emiratos%2520%25C3%2581rabes%2520Xuníos%2520%25202013.pdf|sitiuweb = www.siicex.gob.pe|fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Dubai Ports World ===
En [[1991]], el xeque Mohamed creó l'Autoridá Portuaria de Dubái, por aciu la unión del puertu y [[Zona Franca de Jebel Ali|zona franca Jebel Ali]] (JAFZA, pola so acrónimu n'inglés) col [[puertu Rashid]]. JAFZA ye una de les zones franques más importantes de los EAU, tantu pol so tamañu como pol númberu d'empreses ellí establecíes —alredor de 6400 empreses de 120 nacionalidaes—. Nella desenvuélvese un terciu de l'actividá comercial de Dubái y el 50 % de les sos esportaciones. Amás de JAFZA, esisten otres 30 zones franques que la so creación foi impulsada pola llei d'inversiones de [[2002]], que dexa a los estranxeros la posibilidá d'ostentar el 100 % del capital social d'una compañía.&lt;ref&gt;{{Cita web|url = http://www.spainbusiness.ru/icex/cma/contentTypes/common/records/mostrarDocumento/?doc=4080895|títulu = www.spainbusiness.ru|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt;

En [[1999]], fundó Dubai Ports International, empresa dedicada a esplorar alquisiciones nel estranxeru y contratos de xestión de puertos, qu'en 2005 fundir cola Autoridá Portuaria de Dubái pa formar [[Dubai Ports World|DP World]]. En 2006, DP World mercó P&amp;O&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubai Ports World va pidir préstamu p'adquirir P&amp;O|url = http://impresa.prensa.com/economia/Dubai-Ports-World-adquirir-PO_0_1681332032.html|fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; por 7000 millones de dólares. Esta operación amenó un discutiniu, pos dellos políticos y lobistas estauxunidenses fixeron pública la so esmolición pola seguridá de seis puertos adquiríos por DP World como parte de l'adquisición de [[P&amp;O Company|P&amp;O]]. Finalmente DP World retiró la so inversión de los puertos afeutaos.

Amás de ser una empresa internacional rentable, DP World ye unu de los operadores de terminales marítimes más grandes del mundu. La empresa xestiona más de 60 terminales en seis continentes, y el 80 % de los sos ingresos provién de la manipulación de contenedores.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = DP World va xestionar la nueva terminal de contenedores del Puertu de Tarragona - 20minutos.es|url = http://www.20minutos.es/noticia/390476/0/dpworld/terminal/puertu/|fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015|apellíu = |publicación = 20 Minutos}}&lt;/ref&gt;

=== L'hotel Burj Al Arab y Jumeirah ===
Inauguráu n'avientu de 1999, y diseñáu por WS Atkins siguiendo instrucciones del xeque Mohamed de construyir un edificiu realmente singular, el [[Burj Al Arab]]&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Asina ye'l Burj Al Arab, un hotel de máximu luxu que se convirtió nel iconu de Dubái - azureazure.com|url = http://azureazure.com/viajes/Burj-Al-Arab-hotel-maximo-luxu-Dubai|sitiuweb = azureazure.com|fechaaccesu = 26 d'agostu de 2015|nome = Verónica|apellíu = Boix}}&lt;/ref&gt; ta consideráu como l'hotel más luxosu del mundu. Álzase sobre una islla artificial a 280 metros de la mariña frente a la sablera de [[Jumeirah]], y pertenez al Grupu Jumeirah, la empresa de xestión hotelera fundada pol xeque Mohamed en 1997. La construcción de 22 hoteles en 10 países da prueba de la espansión internacional del Grupu Jumeirah.

=== Dubai Internet City y TECOM ===
TECOM&lt;ref name=&quot;www_1&quot;&gt;{{Cita web|url = http://www.extenda.es/web/opencms/fondu-documental/lectorFondo.jsp?uid=1372ae1d-11y2-11y2-96af-87ba319ddd41|títulu = www.extenda.es|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt; ye un holding empresarial que xestiona'l conxuntu de zones franques asitiaes ente [[Jebel Ali]] y Deira. Componer de dellos [[Clúster (industria)|clústeres]] dedicaos a servicios de distintu índole. El 29 d'ochobre de 1999, el xeque Mohamed anunció la creación del parque teunolóxicu y zona franca [[Dubai Internet City]] (DIC), qu'acueye a empreses de teunoloxía y comunicación dixital.&lt;ref name=&quot;www_1&quot;&gt;{{Cita web|url = http://www.extenda.es/web/opencms/fondu-documental/lectorFondo.jsp?uid=1372ae1d-11y2-11y2-96af-87ba319ddd41|títulu = www.extenda.es|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt; Anguaño DIC tien 15 000 trabayadores y ufierta a les empreses arrendamientos al llargu plazu, propiedá plena, y accesu rápidu a los servicios públicos. En payares de 2000, incorporar a DIC la [[Dubai Media City]] (DMC), una zona franca dedicada a grandes empreses de comunicación, ente otres, [[Reuters]], [[CNN]], [[BBC]] y los principales periódicos de Dubái. El llanzamientu de DMC vieno acompañáu de la promesa del xeque Mohamed de respetar la llibertá de prensa. En 2007, dempués d'un incidente nel que dellos periodistes locales fueron acusaos de bilordiu y condergaos a prisión, aprobó un decretu que prohibe l'encarcelamientu de periodistes por estos motivos.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Press freedom boost as Dubai's sheikh says journalists won't go to jail|url = http://www.theguardian.com/media/greenslade/2007/sep/26/pressreedomboostasdubaiss|sitiuweb = www.theguardian.com|fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015|nome = Roy|apellíu = Greenslade}}&lt;/ref&gt;

Otres empreses pertenecientes a TECOM y con presencia en Dubái son, International Media Production Zone, [[Dubai Silicon Oasis]], [[Dubai Studio City]], [[Dubai Healthcare City]], [[Ciudá industrial de Dubái|Dubai Industrial City]], [[Dubai Knowledge Village]] y Dubai Design District.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = TECOM Investments espande la so base de comunidaes creatives col anunciu del Dubai Design District {{!}} Business Wire|url = http://www.businesswire.com/news/home/20130609005046/es/#.VZnY_kadpds|sitiuweb = www.businesswire.com|fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Palm Islands ===
Na primer década d'esti sieglu, Dubái destacóse pol desenvolvimientu de faraónicos proyeutos inmobiliarios. Ente los más bultables ta [[Islles Palm|Palm Islands]],&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = La islla palmera en Dubai|url = http://www.arqhys.com/contenidos/isla-palmera.html|sitiuweb = www.arqhys.com|fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; que consiste na construcción de tres islles artificiales con forma de palmera —proyeutu de [[Nakheel Properties]], que pertenez a [[Dubai World]]— gracies a les cualos la mariña de Dubái aumentó en 570 km.&lt;ref name=&quot;esteriores_1&quot;&gt;{{Cita web|url = http://www.exteriores.gob.es/Portal/es/Ministeriu/EscuelaDiplomatica/Documents/l'islam_y_el musulmanes_güei.pdf|títulu = L'Islam y los musulmanes güei|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015|sitiuweb = www.exteriores.gob.es}}&lt;/ref&gt;

Estos proyeutos contribuyeron al desenvolvimientu del turismu de luxu y de negocios&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = ELMUNDO.es {{!}} SUPLEMENTOS {{!}} MAGACÍN 318 {{!}} Un Edén namái pa ricos|url = https://www.elmundo.es/suplemento/magazine/2005/318/1130523635.html|sitiuweb = www.elmundo.es|fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; en Dubái —onde esti sector representa anguaño'l 30 % del [[Productu internu brutu|PIB]]— y convirtieron al emiratu n'unu de los destinos turísticos más visitaos del mundu, amás d'un modelu exemplar de l'actividá comercial d'[[Oriente Mediu]].&lt;ref name=&quot;esteriores_1&quot;&gt;{{Cita web|url = http://www.exteriores.gob.es/Portal/es/Ministeriu/EscuelaDiplomatica/Documents/l'islam_y_el musulmanes_güei.pdf|títulu = L'Islam y los musulmanes güei|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015|sitiuweb = www.exteriores.gob.es}}&lt;/ref&gt;

=== Burj Khalifa ===
El 4 de xineru de 2010, el xeque Mohamed inauguró'l [[Burj Khalifa]],&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Burj Khalifa - Dubai - L'edificiu más altu del mundu|url = http://burjkhalifa.es/|sitiuweb = burjkhalifa.es|fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; l'edificiu más altu del mundu. Trátase de la edificación principal del complexu arquiteutónicu [[Centru Dubái]], que se compón de torres mistes, grandes edificios y centros comerciales. Esti complexu tamién acueye'l centru comercial más grande'l mundu, el [[Dubai Mall]].&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubai Mall - El centru comercial más grande de Dubái|url = http://www.disfrutadubai.com/dubai-mall|sitiuweb = www.disfrutadubai.com|fechaaccesu = 27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; El xeque Mohamed dixo sobre la torre que constitúi &quot;un llogru nacional, un finxu históricu y un puntu d'inflexón clave pa la economía. Ye un símbolu d'arguyu, non solo pa los emiratinos, sinón tamién pa tolos árabes&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos = Maktoum|nome = Mohammed|enllaceautor = |títulu = Flash of thought|url = |fechaaccesu = |añu = 2013|editorial = |isbn = |editor = |ubicación = |páxina = |idioma = |capítulu = }}&lt;/ref&gt;&quot;.

== Reformes polítiques ==
Dende'l so nomamientu como primer ministru de los [[Emiratos Árabes Xuníos|EAU]] en [[2006]], el xeque Mohamed llevó a cabu una serie de grandes reformes gubernamentales encabezaes pola Estratexa de Gobiernu de la Federación. Esti procesu, destináu a faer frente a una falta de coordinación y planeación dientro del gobiernu, según a cuestiones de formulación de polítiques y defectos llexislativos y normativos, xeneró meyores nos ámbitos de desenvolvimientu social, económicu, del sector públicu, xusticia y seguridá, infraestructura y desenvolvimientu rural.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Embaxada de los Emiratos Árabes Xuníos en Madrid » EAU-Gobiernu y sistema políticu|url = http://www.uae-embassy.ae/Embassies/es/Content/1593|sitiuweb = www.uae-embassy.ae|fechaaccesu = 28 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2010, participó nel llanzamientu de la estratexa &quot;UAE Vision 2021&quot;, empuesta a fortalecer la unidá interna de los EAU y crear una economía basada na conocencia, col fin de convertir a los EAU en &quot;unu de los meyores países del mundu&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Bancia ente Mohammed bin Rashid y periodistes {{!}} El Corréu del Golfu|url = http://elcorreo.ae/alderica-ente-mohammed-bin-rashid-y-periodistes/|fechaaccesu = 28 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&quot;. Otru de los sos oxetivos ye crear un gobiernu empobináu al serviciu al ciudadanu, responsable, flexible ya innovador.

=== Midíes contra la corrupción Una de les principales llinies de trabayu introducíes pol xeque Mohamed ye una estricta política de [[tolerancia cero]] cola corrupción. D'alcuerdu a esta, en [[2009]] Dubái aprobó una nueva llei pa lluchar contra la corrupción y castigar con penes de privación de la llibertá d'hasta 20 años a los implicaos nestos delitos.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubai emite una llei pa castigar a los corruptos con penes d'hasta 20 años cárcel. Noticies d'Economía|url = http://www.elconfidencial.com/economia/2009-12-29/dubai-emite-una llei-pa-castigar-a-los-corruptos-con-penes-de-hasta-20-anos-carcel_342070/|fechaaccesu = 28 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Esta llei busca protexer los fondos públicos ya intereses económicos de [[Dubái]] y tien como oxetivu poner fin a cualquier tipu de corrupción.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubai va castigar la corrupción con penes d'hasta 20 años de cárcel {{!}} elmundo.es|url = https://www.elmundo.es/mundodinero/2009/12/29/economia/1262111446.html|sitiuweb = www.elmundo.es|fechaaccesu = 28 d'agostu de 2015|nome = Unidá Editorial Internet,|apellíu = S.L.}}&lt;/ref&gt;

== Aficiones deportives ==
El xeque Mohamed ye un gran apasionáu de los caballos, sobre los que considera que xugaron un importante papel na hestoria del mundu árabe.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Euskalhorse|url = http://euskalhorse.net/newphp/readfile.php?filetype=newarch&amp;id=369|sitiuweb = euskalhorse.net|fechaaccesu = 31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Bien reconocíu nel ámbitu de les carreres, cría caballos que darréu compiten en torneos a nivel internacional. Cuenta con 68 sementales y ye propietariu de Darley Stud, el mayor establecimientu de cría de caballos del mundu, que tien granxes n'[[Estaos Xuníos]], [[Irlanda]], [[Inglaterra]] y [[Australia]].

La primer vegada que visitó un hipódromu foi en [[1967]] en Newmarket, onde asistió a la victoria del caballu Royal Palace na carrera 2000 Guineas.

En [[1994]] fundó la corte d'hípica de titularidá familiar Godolphin Stables.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Godolphin - Our Founder|url = http://www.godolphin.com/about-us/our-founder/|sitiuweb = www.godolphin.com|fechaaccesu = 31 d'agostu de 2015|apellíu = }}&lt;/ref&gt; Los [[Purasangre|purasangres]] de la so familia viven n'establos climatizaos y reciben tou tipu d'atenciones.&lt;ref&gt;{{Cita web|url = https://elpais.com/diario/1999/01/04/deportes/915404425_850215.html|títulu = Una carrera pol desiertu d'Abu Dhabi|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 31 d'agostu de 2015|sitiuweb = www.elpais.com}}&lt;/ref&gt; Esta gran esmolición pol cuidu de los sos caballos dio llugar a una serie de victories de gran repercusión.

En [[1996]], inauguróse la [[Copa Mundial de Dubái]], que se celebra anguaño nes instalaciones de Meydan Racecourse. Con más de 27 millones de dólares en premios, ye conocida como la competición onde participen los equinos más caros del mundu. El xeque Mohamed, patrocinador d'esta competición, aspira a que Dubái sobresalga nel mapa internacional de les carreres de caballos.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Un rascacielos, los xeques y les carreres de caballos: ¿amiestu imposible? - Al Galopie - Entretenimientu - CNNMexico.com|url = http://mexico.cnn.com/entretenimiento/2013/04/25/un rascacielos-los xeques-y-les carreres-de-caballos-entemez-imposible|fechaaccesu = 31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Humanista cultural ==
Amás del so amor polos caballos, el xeque Mohamed ye un gran apasionáu de la poesía. Escribe poemes n'árabe clásicu y tamién nel so dialeutu natal beduín.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = The Poet|url = http://www.sheikhmohammed.co.ae/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=6d1d5c1090cc4110VgnVCM1000007064a8c0RCRD|sitiuweb = www.sheikhmohammed.co.ae|fechaaccesu = 1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Na so mocedá utilizó dellos seudónimos, como'l de &quot;Seleet&quot;, por que la so poesía nun s'acomuñar col fíu del entós mandatariu de Dubái. Recibió'l respaldu de la poeta Fatat Al Arab, que compunxo un retruque a unu de los sos primeros poemes —daqué inusual pa un poeta desconocíu—. El popular escritor brasilanu [[Paulo Coelho]] escribió'l prólogu del so llibru ''Poemes dende'l desiertu''.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubai: onde la pallabra imposible nun esiste|url = http://paginasarabes.com/2013/12/31/dubai-onde-la pallabra imposible-nun esiste/|fechaaccesu = 1 de setiembre de 2015|nome = |apellíu = |sitiuweb = www.paginasarabes.com}}&lt;/ref&gt;

En [[1998]], el xeque Mohamed fundó'l Centru pal Entendimientu Cultural Sheikh Mohammed bin Rashid (SMCCU),&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = About us|url = http://www.cultures.ae/index.php/aboutus|fechaaccesu = 1 de setiembre de 2015|apellíu = SMCCU}}&lt;/ref&gt; una organización ensin ánimu d'arriquecimientu que tien por oxetu concenciar y desmitificar la cultura, relixón y costumes locales de los [[Emiratos Árabes Xuníos]]. Sol lema &quot;Abre puertes. Abre mentes&quot;, el SMCCU pretende contribuyir a un meyor entendimientu y comunicación culturales ente los ciudadanos de los EAU y los estranxeros que visiten o moren nos EAU.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Dubaiytu afaya n'español les tradiciones d'Emiratos|url = http://elcorreo.ae/dubaiytu-afaya-en-espanol-les tradiciones-de-emiratos/|fechaaccesu = 1 de setiembre de 2015|sitiuweb = www.elcorreo.ae}}&lt;/ref&gt;

=== Premiu Knowledge Award ===
El premiu a la conocencia Mohamed bin Rashid Al Maktum (de 1 millón de dólares), creáu pola Fundación Mohamed Bin Rashid Al Maktum, foi inauguráu'l 7 d'avientu de [[2014]]. El primer premiu foi dau conxuntamente al informáticu ya inventor d'Internet, [[Tim Berners-Lee|Sir Tim Berners-Lee]], y al empresariu y cofundador de Wikipedia, [[Jimmy Wales]], &quot;en reconocencia a los sos esfuercios y contribuciones al espardimientu de la conocencia nel mundu&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Mundu árabe premia a “padre” de la Internet|url = http://www.metro.pr/economia/mundu-arabe-premia-a-padre-de-l'internet/pGXnlh!hbqyFG89aVrkk/|fechaaccesu = 1 de setiembre de 2015|nome = Víktor|apellíu = Rodríguez}}&lt;/ref&gt;&quot;.

== Filantropía ==
Mohamed bin Rashid Al Maktum ye conocíu poles sos arrogantes donaciones caritatives. Nel [[19 de mayu]] de [[2007]], anunció planes pa donar 10 000 millones de dólares pa establecer una fundación destinada a ameyorar la educación n'[[Oriente Mediu]], una de les donaciones de beneficencia más altes de la hestoria.&lt;ref&gt;{{cita publicación | fecha= [[19 de mayu]] de [[2007]] | títulu= Millones pa educación en M. Oriente | url = http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6673000/6673535.stm | editorial= [[BBC News]] | fechaaccesu= 19 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt; El Xeque Mohamed declaró que la so iniciativa personal intenta crear lo que denominó &quot;una sociedá basada na conocencia&quot; en Mediu Oriente.

En setiembre de 2003, creó la Dubai Humanitarian City, que se convirtió nel centru loxísticu d'ayuda humanitaria más grande del mundu. Esti centru empresta servicios a nueve percancies de la ONX, unes 50 ONG y dellos operadores comerciales.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Who we are {{!}} About IHC {{!}} International Humanitarian City|url = http://www.ihc.ae/page/who-we-are|sitiuweb = www.ihc.ae|fechaaccesu = 2 de setiembre de 2015|nome = |apellíu = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20141105151650/http://www.ihc.ae/page/who-we-are|fechaarchivu = 5 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Dubai Cares ===
En setiembre de 2007, el xeque Mohamed llanzó una campaña denomada &quot;[[Dubai Cares]]&quot;, pa promover qu'un millón de neños y neñes nos países probes tengan accesu a la educación. L'oxetivu de la campaña ye contribuyir al llogru del Oxetivu de Desenvolvimientu del Mileniu 2, que consiste n'algamar la educación primaria universal en 2015.&lt;ref&gt;{{cita publicación | fecha= [[19 de febreru]] de [[2008]] | títulu= UNICEF y Dubai Cares xunen les sos fuercies en pro de la educación d'un millón de neños y neñes | url = http://www.unicef.org/spanish/media/media_42884.html | editorial= [[UNICEF]] }}&lt;/ref&gt; La cantidá de donaciones a esta campaña superó 3 400 millones de dírhams (910 millones de dólares aprosimao).

=== Programa d'Ayuda a Paquistán de los EAU ===
Unu de los principales puntos d'atención de la política esterior de los EAU ye l'ayuda a [[Paquistán]]. La federación executa de manera activa polítiques humanitaries en Paquistán y sofita el fortalecimientu del so sistema políticu.&lt;ref name=&quot;Ministeriu de_1&quot;&gt;{{Cita web|url = http://www.exteriores.gob.es/Documents/FichasPais/Emiratosarabesunidos_FICHA%20PAIS.pdf|títulu = Emirato Árabes Xuníos|autor = Ministeriu d'Asuntos Esteriores y de Cooperación d'España|enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 2 de setiembre de 2015|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt;

El 12 de xineru de 2011, conforme a les directrices establecíes pol presidente de los Emiratos Árabes Xuníos, [[Jalifa bin Zayed Al Nahayan|Khalifa Bin Zayed Al Nahyan]], y el xeque Mohamed bin Rashid Al Maktum, poner en marcha'l Programa d'Ayuda a Paquistán de los EAU destináu a emprestar asistencia a Paquistán y apangar l'impautu de los hinchentes cola reconstrucción de les infraestructures.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = UAE-PAP|url = http://www.uaepap.org/|sitiuweb = www.uaepap.org|fechaaccesu = 2 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Esti programa inclúi un plan integral de reconstrucción que tien en cuenta les dures condiciones xeográfiques y climatolóxiques de la rexón, y céntrase en cuatro árees principales de rehabilitación social: salú, educación, agua ya infraestructures.

=== Ayuda a Palestina ===
El xeque Mohamed realizó numberoses donaciones a [[Estáu de Palestina|Palestina]]. Frecuentemente pon de manifiestu la necesidá d'algamar un alcuerdu ente Palestina ya [[Israel]] y axustar una solución a la cuestión palestina previa a la normalización de les rellaciones con Israel. Estes manifestaciones reflexen la postura de los EAU respectu del [[Conflictu israelín-palestín|conflictu palestino-israelín]], que plantega que la paz nun puede ser algamada mientres perdure la ocupación israelina de Palestina y otros territorios árabes, y llapada a una solución definitiva a esta situación y a la creación d'un Estáu palestín.&lt;ref&gt;{{Cita web|url = http://www.exteriores.gob.es/Documents/FichasPais/Emiratosarabesunidos_FICHA%20PAIS.pdf|títulu = Emirato Árabes Xuníos|autor = Ministeriu d'Asuntos Esteriores y de Cooperación d'España|enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 2 de setiembre de 2014|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt;

=== Ayuda a Afganistán ===
Los [[Emiratos Árabes Xuníos|EAU]] tienen un papel activu nel marcu de les aiciones entamaes pola comunidá internacional pa estabilizar y restablecer la seguridá n'[[Afganistán]]. Asina, sofiten el trespasu de responsabilidaes gubernamentales a les autoridaes afganistanes y realicen importantes aportaciones económiques al país.&lt;ref name=&quot;Ministeriu de_1&quot;&gt;{{Cita web|url = http://www.exteriores.gob.es/Documents/FichasPais/Emiratosarabesunidos_FICHA%20PAIS.pdf|títulu = Emirato Árabes Xuníos|autor = Ministeriu d'Asuntos Esteriores y de Cooperación d'España|enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 2 de setiembre de 2015|sitiuweb = }}&lt;/ref&gt; Munches d'estes aportaciones provienen del xeque Mohamed, quien fixo dellos llamamientos a la retirada de les tropes d'[[Estaos Xuníos|EE. UU]]. n'Afganistán y donó 2 millones de dólares destinaos a agospiar de manera temporal a los movíos polos bombardeos de EE. XX. de 2001 y 2002.&lt;ref&gt;{{Cita web|url = http://domino.ips.org/ips%5Cesp.nsf/vwWebMainView/52811CEA07F721D080256A080059CE6F/?OpenDocument|títulu = Ayuda humanitaria dende Emirato|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 2 de setiembre de 2015|sitiuweb = www.ips.org}}&lt;/ref&gt;

== Acusaciones d'esplotación infantil ==

En 2005, [[Unicef|UNICEF]] y los EAU roblaron un plan destináu a ayudar a neños que fueren forzaos a trabayar como caballeros de camellos a tornar a los sos países d'orixe ([[Paquistán]], [[Sudán]], [[Mauritania]] y [[Bangladex|Bangladesh]]) y reinsertarse nes sos comunidaes.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Nueve neños esplotaos como caballeros nel Golfu Pérsicu realcontrar colos sos padres en Paquistán|url = http://www.casaasia.es/noticia/detalle/29733?|fechaaccesu = 4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, en [[setiembre de 2006]], Mohamed y el so hermanu [[Hamdan bin Rashid Al Maktum|Hamdan]] fueron acusaos ante un tribunal de los EE. XX. [http://www.miami.com/mld/miamiherald/15513429.htm] pola so presunta rellación col secuestru d'unos 30&amp;nbsp;000 neños a lo llargo de les últimes trés décades. Estos neños seríen obligaos a trabayar como cuidadores y caballeros nes carreres de camellos, un deporte bien popular nos emiratos. El [[pleitu]] foi impulsáu polos padres de seis d'estos neños, amparándose nes lleis internacionales contra'l [[trabayu infantil]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url = https://elpais.com/diario/2007/07/18/internacional/1184709609_850215.html|títulu = Los 'neños caballeru' demanden al xeque|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = |editorial = |fechaaccesu = 4 de setiembre de 2015|sitiuweb = www.elpais.com}}&lt;/ref&gt;

Finalmente'l tribunal estauxunidense refugó la demanda. La xueza Cecilia Altonaga inclinar pola posición de la defensa, qu'argumentó que nenguna de les partes implicaes moraba en EE. XX.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Nacion.com, San José, Costa Rica [Última Hora d'Axencia]|url = http://wvw.nacion.com/ln_ee/2007/xunetu/30/mundoya-070731034649.eiln8bp8.html|sitiuweb = wvw.nacion.com|fechaaccesu = 4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Distinciones honorífiques ==
* [[Ficheru:UK Order St-Michael St-George ribbon.svg|50px]] [[Orde de San Miguel y San Jorge|Caballero Gran Cruz de la Distinguidísima Orde de San Miguel y San Jorge]] (Reinu Xuníu, 2010).&lt;ref&gt;Alice Johnson [http://gulfnews.com/news/gulf/uae/government/khalifa-queen-elizabeth-ii-exchange-orders-1.718759 Khalifa, Queen Elizabeth II exchange orders]. ''Gulf News''. 26 November 2010 Retrieved 5 September 2013.&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Order_BritEmp_(civil)_rib.PNG|50px]] [[Orde del Imperiu Británicu|Caballero Gran Cruz de la Excelentísima Orde del Imperiu Británicu]] (Reinu Xuníu).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.royalark.net/Jordan/jordan3.htm|títulu=Royal Ark|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:ESP Charles III Order GC.svg|50px]] [[Orde de Carlos III|Caballeru Gran Cruz de la Real y Distinguida Orde de Carlos III]] (Reinu d'España, 23/05/2008).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boe.es/boe/dias/2008/05/27/pdfs/A24753-24753.pdf|títulu=Boletín Oficial del Estáu|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Ancestros ==
&lt;center&gt;{{ahnentafel-compact5
|style=font-size: 90%; line-height: 110%;
|border=1
|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;
|boxstyle_1=background-color: #fcc;
|boxstyle_2=background-color: #fb9;
|boxstyle_3=background-color: #ffc;
|boxstyle_4=background-color: #bfc;
|boxstyle_5=background-color: #9fe;
|1= 1. '''Jeque Mohamed bin Rashid Al Maktoum'''
|2= 2. [[Rashid bin Saeed Al Maktoum|Xeque Rashid bin Said Al Maktum]]
|3= 3. Jequesa Latifa bint Hamdan Al Nahayan
|4= 4. Xeque Said bin Maktum Al Maktum 
|5= 5. Jequesa Hassa bin Al Marr
|6= 6. Xeque Hamdan bin Zayed Al Nahayan
|7= 7. Jequesa Shamseh bint Obaid bin Mejren
|8= 8. Xeque Maktum bin Hashar Al Maktum 
|12= 12. Xeque Zayed bin Khalifa Al Nahayan
|14= 14. Xeque Obaid bin Mejren
|16= 16. Xeque Hashar bin Maktum Al Maktum 
|24= 24. Xeque Khalifa bin Shakbut Al Nahayan
|28= 28. Xeque Mejren
}}&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Sheikh Mohammed bin Rashid Al Maktoum}}
* [https://web.archive.org/web/20150216002634/http://uaepm.ae/English/Pages/default.aspx?Mobile=0 Sitio Web de La so Alteza'l Xeque Mohamed bin Rashid Al Maktum]
* [http://www.sheikhmohammed.ae/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=17f504ee11a11310VgnVCM1000004d64a8c0RCRD La so Alteza'l Xeque Mohamed bin Rashid Al Maktum]

{{NF|1949||Maktoum, Mohammed Bin Rashid Al-}}

{{Tradubot|Mohamed bin Rashid Al Maktum}}

[[Categoría:Empresarios y empresaries de los Emiratos Árabes Xuníos]]
[[Categoría:Primeros Ministros de los Emiratos Árabes Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>22ko63clhz2dikmleyemj011ybqk3f0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Thomas Lüthi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129340</id>
    <revision>
      <id>3703360</id>
      <parentid>3616349</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42062" xml:space="preserve">{{persona}}
[[Ficheru:Thomas Luthi.jpg|miniaturadeimagen|Luthi corriendo pal equipu Emmi – Caffe Latte]]
'''Thomas Lüthi''' {{nym}} ye un pilotu de [[motociclismu]] de [[MotoGP]], foi 1 vegada campeón del mundu de (125 cc), [[2005]], con [[Honda]].

En 2005, namái trés años dempués d'empezar la so carrera como motociclista profesional, consiguió ser campeón mundial na cilindrada de los 125 cc. D'esa forma, Lüthi foi'l primer campeón mundial suizu de motociclismu en venti años. L'últimu títulu mundial consiguir [[Stefan Dörflinger]] nos 80 cc. Nun hubiera un campeón suizu na cilindrada de 125 cc dende [[Luigi Taveri]] en 1966.

El públicu suizu votar deportista suizu del añu 2005 en reconocencia de los sos ésitos.{{ensin referencies}}

== Biografía ==
Lüthi nació en [[Oberdiessbach]], [[Cantón de Berna]], [[Suiza]], pero se crió en [[Emmental]]. Lüthi empezó a correr en minimotos a la edá de nueve años. Ganó campeonatos de minimotos en 1999 y 2000. En 2002, terminó segundu na xeneral nel Campeonatu d'Europa de 125cc, y terceru nel campeonatu alemán de 125 cc.

=== Campeonatu Mundial de 125cc ===
Lüthi fixo la so primer apaición nel Campeonatu Mundial de 125cc nel [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2002|Gran Premiu d'Alemaña de 2002]], onde terminó na vigesimasexta posición.

Na temporada 2003, Luthi foi convidáu por Daniel Epp a pilotar pal so equipu, conocíu como'l &quot;Elit Grand Prix Team&quot;; Epp convertir nel so mánager. Lüthi anotó'l so primer podiu nel [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2003|Gran Premiu de Cataluña de 2003]] onde terminó nel segundu llugar. En 2004, perdióse cuatro carreres en ringlera por cuenta d'una mancadura, y anotó 14 puntos.

Andy Ibbott de la Escuela de Superbike de California empezó a entrenar Thomas mientres la temporada 2005. Lüthi consiguió la so primer victoria nel Gran Premiu de Francia de 2005 en [[Le Mans]], siguíu de tres victories más que la temporada, incluyendo una na carrera de casa del so equipu en [[Brno]], [[República Checa]]. El 6 de payares de 2005 Lüthi aseguró'l so primer campeonatu mundial na categoría de 125cc, la sesta persona más nueva en faelo; esto tuvo llugar en Valencia.

=== Campeonatu Mundial de 250cc ===
Dempués de la temporada 2006, Lüthi pasó a 250cc. L'equipu camudó'l so nome a &quot;Emmi - Caffè Latte&quot;, y desertó a Aprilia, corriendo nel Aprilia RSA 250.

Pa 2008, Lüthi siguió col Aprilia RSA 250. Daniel Epp tamién dispunxo una Aprillia PÁRALU Lukáš Pešek, so la marca d'Autu Kelly - CP. Lüthi nun tuvo nengún podiu hasta'l GP d'Italia 2008, onde terminó nel podiu nel tercer llugar. En Assen, terminó en segundu llugar detrás d'Álvaro Bautista. En Brno, Lüthi topeto quedando fora de carrera por cuenta d'una aparente falla de los frenos.

En 2009 foi la so meyor temporada na categoría al terminar septimo na xeneral con 120 puntos anque en carrera los sos meyores resultaos fueron trés cuartos puestos n'Italia, Malasia y na Comunidá Valenciana.

=== Campeonatu Mundial de Moto2 ===
En 2010 executar na nueva categoría de Moto2 con un Moriwaki MD600 nel equipu Interwetten Moriwaki Moto2, consiguiendo trés segundos puestos (Gran Bretaña, Holanda y Cataluña) y dos terceros llugares (España y San Marín) y terminando la temporada en cuartu llugar con 156 puntos.

En 2011, caltener nel mesmu equipu, esta vegada montando una Suter MMXI. Consiguir una victoria en Malasia, un segundu llugar n'España, un tercer llugar en Qatar y una pole position en Malasia y termina la temporada en quintu llugar con 151 puntos.

En 2012 llogró una victoria en Francia, dos segundos puestos (Cataluña y la República Checa), dos llugares terceros (España y Portugal) y una pole en Qatar, y terminó la temporada en cuartu llugar con 191 puntos.

En 2013 llogró'l segundu llugar n'Australia y cinco terceros llugares (Cataluña, República Checa, Gran Bretaña, Malasia y Xapón) y termina la temporada en sestu llugar con 155 puntos. Esta temporada vese obligáu a perdese'l Gran Premiu de Qatar y les Américas pola mancadura nel brazu y la pierna derecha asocedida nuna prueba nel circuitu de Valencia.

En 2014, el pilotu suizu vuelve a la victoria nel GP de Xapón, nun ganara una carrera en casi dos años y mediu pasaron 42 carreres dende la so última victoria, llograda nel Gran Premiu de Francia en 2012 y más palantre repite al ganar el Gran Premiu de la Comunidá Valenciana, tamién consigue un segundu llugar n'Australia y un tercer llugar en Qatar, terminando la temporada en cuartu llugar con 194 puntos, ye'l primer pilotu na clasificación de los usuarios Suter.

Nel añu 2015 se mantiuvo nel mesmu equipu, esta vegada montando una Kalex. Conseguió una victoria en Francia, un segundu puestu en Malasia, un tercer puestu en Qatar y en Valencia, y una pole positión en Malasia. Terminó la temporada nel quintu llugar con 179 puntos.

Nel añu 2016 caltener nel mesmu equipu. Consiguió cuatro victories (Qatar, Reinu Xuníu, Xapón y Australia), un segundu llugar na Comunidá Valenciana y un tercer llugar en Francia y trés poles (Francia, Holanda y Australia). Terminó la temporada en segundu llugar con 234 puntos. Esta temporada viose obligáu a perdese'l Gran Premiu de la República Checa por cuenta d'una mancadura na cabeza asocedida na clasificación del gran premiu.

== Mancadures ==
* En febreru de 2013 mientres los entrenamientos de pretemporada en [[Cheste]] tuvo una cayida sufriendo quebres nel coldu y nel costazu. El pilotu español [[Sergio Gadea]] sería l'encargáu de sustituyi-y na primer carrera del mundial de Moto2.

== Estadística ==
=== Per temporada ===
{|{{tablaguapa}}
!{{abreviatura|Temp.|Temporada}}
!{{abreviatura|Cat.|Categoría}}
!Moto
!Equipu
!Carreres

!Victories
!Podios
!{{abreviatura|Poles|Pole Position}}
!{{abreviatura|V.Ráp.|Vuelta Rápida}}
!{{abreviatura|Pts|Puntos}}
!{{abreviatura|Pos|Posición}}
|- align=&quot;right&quot;
! [[2002]]
| '''125cc'''
| [[Honda]]
| Elit Grand Prix
| 7
| 0
| 0
| 0
| 0
| 7
| 27º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2003]]
| '''125cc'''
| [[Honda]]
| Elit Grand Prix
| 15
| 0
| 1
| 0
| 0
| 68
| 15º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2004]]
| '''125cc'''
| [[Honda]]
| Elit Grand Prix
| 13
| 0
| 0
| 0
| 0
| 14
| 25º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2005]]
| '''125cc'''
| [[Honda]]
| Elit Grand Prix
| 16
| 4
| 8
| 5
| 1
!style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| 242
!style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''1º'''
|- align=&quot;right&quot;
! [[2006]]
| '''125cc'''
| [[Honda]]
| Elit – Caffe Latte
| 16
| 1
| 1
| 0
| 0
| 113
| 8º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2007]]
| '''250cc'''
| [[Aprilia]]
| Emmi – Caffe Latte
| 17
| 0
| 0
| 0
| 0
| 133
| 8º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2008]]
| '''250cc'''
| [[Aprilia]]
| Emmi – Caffe Latte
| 14
| 0
| 2
| 0
| 0
| 108
| 11º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2009]]
| '''250cc'''
| [[Aprilia]]
| Emmi – Caffe Latte
| 16
| 0
| 0
| 0
| 0
| 120
| 7º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2010]]
| [[Moto2]]
| [[Moriwaki]]
| Interwetten Moriwaki Moto2
| 17
| 0
| 5
| 0
| 2
| 156
| 4º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2011]]
| [[Moto2]]
| [[Suter]]
| Interwetten Paddock Moto2
| 17
| 1
| 4
| 1
| 0
| 151
| 5º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2012]]
| [[Moto2]]
| [[Suter]]
| Interwetten-Paddock
| 17
| 1
| 6
| 1
| 3
| 191
| 4º
|- align=&quot;right&quot;
! [[2013]]
| [[Moto2]]
| [[Suter]]
| Interwetten Paddock Moto2
| 15
| 0
| 6
| 0
| 1
| 155
| 6º
|- align=&quot;right&quot;
! [[Temporada 2014 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2014]]
| [[Moto2]]
| [[Suter]]
| Interwetten Paddock Moto2
| 18
| 2
| 4
| 0
| 2
| 194
| 4º
|- align=&quot;right&quot;
! [[Temporada 2015 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2015]]
| [[Moto2]]
| [[Kalex]]
| Derendinger Racing Interwetten
| 18
| 1
| 4
| 1
| 3
| 179
| 5º
|- align=&quot;right&quot;
! [[Temporada 2016 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2016]]
| [[Moto2]]
| [[Kalex]]
| Garage Plus Interwetten
| 17
| 4
| 6
| 3
| 2
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 234
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 2º
|- align=&quot;right&quot;
! [[Temporada 2017 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2017]]
| [[Moto2]]
| [[Kalex]]
| CarXpert Interwetten
| 16
| 2
| 10
| 1
| 1
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 243
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 2º
|- align=&quot;right&quot;
! [[Temporada 2018 del Campeonatu del Mundu de Motociclismu|2018]]
| [[MotoGP]]
| [[Honda]]
| [[Marc VDS Racing Team|EG 0,0 Marc VDS]]
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| -*
| -º*
|- align=&quot;right&quot;
! Total
|
|
|
| '''249'''
| '''16'''
| '''57'''
| '''12'''
| '''15'''
| '''2308'''
|
|}
* * Temporada en progresu.

=== Por categoría ===
{|{{tablaguapa}}
!Categoría
!Temporaes
!1º Gran Premiu
!1º Podiu
!1º Victoria
!Carreres
!Victories
!Podios
!{{abreviatura|Poles|Poles position}}
!{{abreviatura|V.Ráp.|Vueltes rápides}}
!{{abreviatura|Pts|Puntos}}
!{{abreviatura|CM|Campeonatos Mundiales}}
|- align=&quot;right&quot;
! 125 cc
| 2002–2006
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2002|Alemaña 2002]]
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2005|Portugal 2005]]
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2005|Francia 2005]]
| 67
| 5
| 10
| 5
| 1
| 444
| 1
|- align=&quot;right&quot;
! 250 cc
| 2007-2009
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2007|Qatar 2007]]
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2008|Italia 2008]]
| align=&quot;left&quot; |
| 47
| 0
| 2
| 0
| 0
| 361
| 0
|- align=&quot;right&quot;
! Moto2
| 2010–2017
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2010|Qatar 2010]]
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2010|España 2010]]
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2011|Malasia 2011]]
| 135
| 11
| 45
| 7
| 14
| 1503
| 0
|- align=&quot;right&quot;
! MotoGP
| 2018
| align=&quot;left&quot; | [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2018|Qatar 2018]]
| align=&quot;left&quot; |
| align=&quot;left&quot; |
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
|- align=&quot;right&quot;
! Total
! 2002–Presente |

|
|
| '''249'''
| '''16'''
| '''57'''
| '''12'''
| '''15'''
| '''2308'''
| '''1'''
|}

=== Carreres per añu ===
(Carreres en '''Negru''' indiquen pole position, carreres en ''italics'' indiquen vuelta rápida)
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center&quot;
! Añu
!Categoría
!Moto
!1
! 2
! 3
! 4
! 5
! 6
! 7
! 8
! 9
! 10
! 11
! 12
! 13
! 14
! 15
! 16
! 17
! 18
! Pos
! Pts
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2002]]
!align=&quot;left&quot;| 125cc
!align=&quot;left&quot;| [[Honda]]
| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2002|JPN]]
| [[Gran Premiu de Suráfrica de Motociclismu de 2002|RSA]]
| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2002|SPA]]
| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2002|FRA]]
| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2002|ITA]]
| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2002|CAT]]
| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2002|NED]]
| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2002|GBR]]
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2002|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;26&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2002|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2002|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Rio de Janeiro de Motociclismu de 2002|BRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;24&lt;/small&gt;
| [[Gran Premiu del Pacíficu de Motociclismu de 2002|PAC]]
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2002|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;21&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2002|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2002|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;24&lt;/small&gt;
|
|
! 27º
! 7
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2003]]
!align=&quot;left&quot;| 125cc
!align=&quot;left&quot;| [[Honda]]
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2003|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Suráfrica de Motociclismu de 2003|RSA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;17&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2003|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2003|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2003|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;15&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2003|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2003|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2003|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;22&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2003|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2003|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2003|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Rio de Janeiro de Motociclismu de 2003|BRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;15&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu del Pacíficu de Motociclismu de 2003|PAC]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2003|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2003|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;16&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2003|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;DNS&lt;/small&gt;
|
|
! 15º
! 68
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2004]]
!align=&quot;left&quot;| 125cc
!align=&quot;left&quot;| [[Honda]]
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Suráfrica de Motociclismu de 2004|RSA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2004|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2004|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2004|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2004|CAT]]
| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2004|NED]]
| [[Gran Premiu de Rio de Janeiro de Motociclismu de 2004|BRA]]
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2004|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;18&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2004|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;18&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2004|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;18&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2004|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;16&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2004|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2004|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;13&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2004|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2004|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2004|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;14&lt;/small&gt;
|
|
! 25º
! 14
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2005]]
!align=&quot;left&quot;| 125cc
!align=&quot;left&quot;| [[Honda]]
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2005|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2005|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de China de Motociclismu de 2005|CHN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''[[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2005|FRA]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2005|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2005|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2005|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2005|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2005|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''[[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2005|CZE]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2005|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''[[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2005|MAL]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2005|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''[[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2005|AUS]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| '''''[[Gran Premiu de Turquía de Motociclismu de 2005|TUR]]'''''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2005|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|
|
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''1º'''
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''242'''
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2006]]
!align=&quot;left&quot;| 125cc
!align=&quot;left&quot;| [[Honda]]
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2006|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2006|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Turquía de Motociclismu de 2006|TUR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de China de Motociclismu de 2006|CHN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2006|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2006|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2006|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2006|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2006|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2006|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2006|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2006|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;13&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2006|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2006|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2006|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2006|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|
|
! 8º
! 113
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2007]]
!align=&quot;left&quot;| 250cc
!align=&quot;left&quot;| [[Aprilia]]
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2007|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2007|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Turquía de Motociclismu de 2007|TUR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de China de Motociclismu de 2007|CHN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2007|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2007|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2007|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2007|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2007|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2007|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2007|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2007|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2007|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2007|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2007|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2007|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2007|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|
! 8º
! 133
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2008]]
!align=&quot;left&quot;| 250cc
!align=&quot;left&quot;| [[Aprilia]]
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2008|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;15&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2008|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2008|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de China de Motociclismu de 2008|CHN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2008|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2008|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2008|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2008|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2008|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2008|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2008|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2008|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2008|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;C&lt;/small&gt;
| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2008|JPN]]
| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2008|AUS]]
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2008|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2008|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|
! 11º
! 108
|-
!align=&quot;left&quot;| [[2009]]
!align=&quot;left&quot;| 250cc
!align=&quot;left&quot;| [[Aprilia]]
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2009|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2009|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2009|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2009|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2009|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2009|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2009|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2009|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2009|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2009|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2009|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2009|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2009|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2009|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2009|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2009|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|
|
! 7º
! 120
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2010 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2010]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moriwaki]]
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| ''[[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2010|QAT]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2010|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2010|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2010|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| ''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2010|GBR]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2010|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2010|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2010|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2010|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2010|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2010|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2010|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2010|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2010|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2010|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#CFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2010|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;16&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2010|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|
! 4º
! 156
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2011 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2011]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| Suter
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2011|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2011|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2011|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2011|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2011|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2011|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;15&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2011|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2011|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2011|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2011|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#cfcfff;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2011|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;17&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2011|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2011|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2011|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2011|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| '''[[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2011|MAL]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#cfcfff;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2011|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;17&lt;/small&gt;
|
! 5º
! 151
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2012 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2012]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| Suter
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| '''[[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2012|QAT]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu d'España de Motociclismu de 2012|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Portugal de Motociclismu de 2012|POR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2012|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| ''[[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2012|CAT]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| ''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2012|GBR]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2012|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2012|ALE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| ''[[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2012|ITA]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2012|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2012|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2012|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2012|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2012|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2012|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#efcfff;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2012|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2012|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|
! 4º
! 191
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2013 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2013]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| Suter
| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2013|QAT]]
|style=&quot;background:#ffffff;&quot;| [[Gran Premiu de les Américas de Motociclismu de 2013|AME]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;DNS&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2013|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2013|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2013|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| ''[[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2013|CAT]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2013|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2013|ALE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2013|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;13&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2013|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2013|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2013|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2013|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2013|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFDFDF;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2013|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2013|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2013|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|
! 6º
! 155
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2014 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2014]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| Suter
|style=&quot;background:#ffdf9f;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2014|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#DFFFDF;&quot;| [[Gran Premiu de les Américas de Motociclismu de 2014|AME]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#cfcfff;&quot;| [[Gran Premiu d'Arxentina de Motociclismu de 2014|ARG]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2014|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2014|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2014|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2014|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2014|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2014|ALE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#EFCFFF;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2014|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2014|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2014|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2014|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| ''[[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2014|ARA]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2014|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2014|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2014|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| ''[[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2014|VAL]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
! 4º
! 194
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2015 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2015]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| [[Kalex]]
|style=&quot;background:#ffdf9f;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2015|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de les Américas de Motociclismu de 2015|AME]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Arxentina de Motociclismu de 2015|ARG]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2015|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| ''[[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2015|FRA]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#efcfff;&quot;| [[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2015|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2015|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2015|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2015|ALE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Indianápolis de Motociclismu de 2015|IND]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| ''[[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2015|CZE]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2015|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2015|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#ffdf9f;&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2015|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#efcfff;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2015|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2015|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| '''''[[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2015|MAL]]'''''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#ffdf9f;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2015|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
! 5º
! 179
|-
!align=&quot;left&quot;| [[Temporada 2016 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2016]]
!align=&quot;left&quot;| [[Moto2]]
!align=&quot;left&quot;| [[Kalex]]
|bgcolor=&quot;#FFFFBF&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2016|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu d'Arxentina de Motociclismu de 2016|ARG]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu de les Américas de Motociclismu de 2016|AME]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2016|ESP]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| '''[[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2016|FRA]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| ''[[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2016|ITA]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2016|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#efcfff&quot;| '''[[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2016|NED]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#efcfff&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2016|ALE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu d'Austria de Motociclismu de 2016|AUT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#ffffff;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2016|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;DNS&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#FFFFBF&quot;| ''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2016|GBR]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2016|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2016|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#FFFFBF&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2016|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#FFFFBF&quot;| '''[[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2016|AUS]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|bgcolor=&quot;#dfffdf&quot;| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2016|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2016|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 2º
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 234
|-
! [[Temporada 2017 del Campeonatu del Mundu de Moto2|2017]]
! [[Moto2]]
! [[Kalex]]
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| [[Gran Premiu de Qatar de Motociclismu de 2017|QAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| [[Gran Premiu d'Arxentina de Motociclismu de 2017|ARG]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| [[Gran Premiu de les Américas de Motociclismu de 2017|AME]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'España de motociclismu de 2017|SPA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFDF9F;&quot;| '''[[Gran Premiu de Francia de Motociclismu de 2017|FRA]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| ''[[Gran Premiu d'Italia de Motociclismu de 2017|ITA]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| [[Gran Premiu de Cataluña de Motociclismu de 2017|CAT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| [[Gran Premiu de los Países Baxos de Motociclismu de 2017|NED]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#efcfff;&quot;| [[Gran Premiu d'Alemaña de Motociclismu de 2017|GER]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ret&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| [[Gran Premiu de la República Checa de Motociclismu de 2017|CZE]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#ffdf9f;&quot;| [[Gran Premiu d'Austria de Motociclismu de 2017|AUT]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2017|GBR]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#FFFFBF;&quot;| [[Gran Premiu de San Marín de Motociclismu de 2017|RSM]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Aragón de Motociclismu de 2017|ARA]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu de Xapón de Motociclismu de 2017|JPN]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
|style=&quot;background:#dfffdf;&quot;| [[Gran Premiu d'Australia de Motociclismu de 2017|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
| [[Gran Premiu de Malasia de Motociclismu de 2017|MAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;DNS&lt;/small&gt;
| [[Gran Premiu de la Comunidá Valenciana de 2017|VAL]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;&lt;/small&gt;
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 2º*
!style=&quot;background:#dfdfdf;&quot;| 243*
|}
* * Temporada en progresu.

== Referencies ==
* [http://www.mundodeportivo.com/20130307/motociclismu/sergio-gadea-sustitutu-thomas-luthi-interwetten-moto-2_54368123506.html Sergio Gadea va sustituyir a Thomas Luthi]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://es.sports.yahoo.com/051103/9/8hdz.html Web]
* [https://web.archive.org/web/20060427102700/http://www.thomasluethi.ch/ Official Tom Lüthi Homepage]

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
|-
! Precedíu por
! Campeón Mundial de 125cc
! Asocedíu por
|-
| &lt;center&gt;{{Bandera|ITA}} [[Andrea Dovizioso]]&lt;br /&gt;[[Temporada 2004 del Campeonatu del Mundu de Motociclismu|2004]]
| &lt;center&gt;[[Temporada 2005 del Campeonatu del Mundu de Motociclismu|2005]]&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;{{Bandera|ESP}} [[Álvaro Bautista]]&lt;br /&gt;[[Temporada 2006 del Campeonatu del Mundu de Motociclismu|2006]]
|}
&lt;/center&gt;

{{Tradubot|Thomas Lüthi}}

{{NF|1986||Luthi, Thomas}}
[[Categoría:Pilotos de motociclismu de Suiza]]
[[Categoría:Campeones de motociclismu de 125cc]]
[[Categoría:Pilotos d'Honda]]
[[Categoría:Pilotos de Moriwaki]]
[[Categoría:Pilotos d'Aprilia]]
[[Categoría:Pilotos de Suter]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7uk53nl7qrkd8km48pqff705l72yg6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Miranda Kerr</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129588</id>
    <revision>
      <id>3703350</id>
      <parentid>3560481</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14983" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Miranda May Kerr''' ([[Sydney]], [[Australia]], el [[20 d'abril]] de [[1983]])&lt;ref name=yob&gt;[https://web.archive.org/web/20071112024315/http://www.news.com.au/dailytelegraph/story/0,22049,22730119-5006011,00.html Miranda's model life] ''Daily Telegraph'' dixo tener 14 depués de ganar el 1997 Dolly/Impulse, y mientres un video de 2008 de [http://au.todaytonight.yahoo.com/video TodayTonight] dixo que yá tenía 25. Vistu 1 de mayu de 2008.&lt;/ref&gt; ye una [[supermodelu]] [[australiana]], más conocida por ser unu de los Ánxeles de [[Victoria's Secret]] dende 2007 hasta'l 2013, y ser la primer australiana en faelo. 

Tamién trabayó con [[Natalie Portman]] y ye la Embaxadora de Moda na firma australiana David Jones. Kerr empecipió la so carrera de modelaje a los 13 años, cuando participó nel concursu de 1997 realizáu por ''Dolly Magacín'' ya Impulse Fragances, que ganó.

Tuvo casada col actor británicu [[Orlando Bloom]], dende xunetu de 2010 hasta ochobre de 2013, col que tien un fíu, Flynn, que nació'l 6 de xineru de 2011.

El 13 de mayu de 2010, ''[[Forbes]]'' publicó que Miranda tenía'l puestu nᵘ&amp;nbsp;9 ente ''Les 10 Top Models meyor pagaes del mundu'', con un ingresu añal de 3,5 millones de dólares.&lt;ref&gt;[http://www.forbes.com/2010/05/12/top-earning-models-business-entertainment-models_slide_18.html Slide Show: The World's 10 Top-Earning Models]&lt;/ref&gt;
El 14 de xunu de 2012, Miranda tenía'l puestu nᵘ&amp;nbsp;7 de &quot;Les 10 Top Models meyor pagaes del mundu&quot;, con un ingresu añal de 4 millones de dólares.

== Primeros años ==
Miranda Kerr nació en [[Sydney]], pero se crió en Gunnedah, [[Nueva Gales del Sur]]. Los sos padres son Therese y John Kerr, y tien un hermanu menor llamáu Matt. Nuna entrevista, Kerr diz ser d'ascendencia [[Inglaterra|inglesa]], [[Francia|francesa]] y [[escocesa]].&lt;ref&gt;[http://justjared.buzznet.com/2009/09/11/miranda-kerrs-biggest-runway-mishap-flying-shoe/ Justjared entrevista] (n'inglés)&lt;/ref&gt; Mientres la so infancia, Kerr compitió con motocicletes, y montaba a caballu na granxa de la so güela. Ella describe la so infancia nel campu d'Australia como &quot;con pies sobre la tierra... nun había nenguna pretensión y a naide realmente importábalu lo que llevabes puestu. Namái ser tu mesmu&quot;.&lt;ref name=&quot;MIRANDASMODELLIFE&quot;&gt;Elissa Blake (November 11, 2007). [https://web.archive.org/web/20071112024315/http://www.news.com.au/dailytelegraph/story/0,22049,22730119-5006011,00.html Miranda's Model Life] ''Daily Telegraph''. Retrieved 2008-04-26.&lt;/ref&gt; La so familia depués camudóse a [[Brisbane]] pa dexar a Miranda y el so hermanu esperimentar la vida de la ciudá, onde se graduó nel ''All Hallows' School'' nel añu 2000. Kerr previera primeramente estudiar nutrición nuna universidá antes de prosiguir col modelaje.&lt;ref name=&quot;MIRANDASMODELLIFE&quot;/&gt;

== Carrera ==
Miranda empezó la so carrera como modelu antes de salir de la escuela secundaria, cuando ganó'l concursu de la revista ''Dolly Magacín'' en 1997. Nesi momentu, la so curtia edá desamarró discutiniu, pero Miranda volvió a la so ciudá natal n'Australia y remató los sos estudios y depués foise a estudiar Nutrición y Psicoloxía de la Salú, na ''Academy of Natural Living'' (Academia de Vida Natural).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100903172502/http://www.koraorganics.com/the-kora-story/about-miranda the KORA Organics story: about miranda]&lt;/ref&gt;

Nos siguientes años trabayó pa les marques [[Billabong]], [[Roxy (marca)|Roxy]] y [[Tigerlily]]. En 2003 empezó cola axencia Madison Models en París. La carrera de Miranda dio entamu con una campaña publicitaria pa Ober Jeans Paris en 2004 col fotógrafu Erick Seban-Meyer.

[[Ficheru:Miranda-Kerr.jpg|thumb|left|Miranda Kerr, Ober Jeans Paris.]]
Dempués treslladóse a [[Nueva York]], dende entós Kerr trabayó pa marques tales como LAMB, [[Neiman Marcus]], Veet, Clinique, [[Maybelline|Maybelline New York]] o [[Roberto Cavalli]]. 

Tamién apaeció na portada de les revistes ''[[ELLE]]'', ''[[Cleo]]'', [[Cosmopolitan (revista)|Cosmopolitan]]'', ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'' y ''[[Harper's Bazaar]]''. 

En [[2008]], apaeció na revista ''[[Forbes]]'' como la décima modelu meyor paga del mundu, con ingresos de $3,5&amp;nbsp;millones de dólares namái en [[2007]].

En 2006, Kerr apaeció nel episodiu final de Proyect Runway, modelando ropa de la coleición final de Daniel Vosovic. Coles mesmes, robló un contratu cola marca de cosméticos estauxunidense Maybellyne New York, lo que causó qu'apaeciera en portaes de revistes como Cosmopolitan, CLEO y Elle. 

En 2007, convertir na cara de la firma californiana AMBUREN B. Tamién apaeció nun episodiu de How I Met Your Mother, xuntu con [[Alessandra Ambrosio]], [[Adriana Lima]], [[Heidi Klum]], Selita Ebanks y [[Marisa Miller]].

Tamién foi modelu, en 2010, pa Prada, cola que tamién desfiló xuntu con Alessandra Ambrosio y Doutzen Kroes. Tamién foi la cara, en 2010, de Jill Sander.

Apaeció nel Calendariu de Pirelli 2010, fotografiáu por Terry Richardson en Bahia, Brasil.

Apaeció per primer vegada na portada de [[Vogue (revista)|Vogue]] Italia, onde foi escoyida pa ser la Nueva Versión de la Feminidad, con fotografíes en 3-D, y na portada de [[Vogue (revista)|Vogue]] Spain, en setiembre. En xineru de 2011, convertir na primera embarazada n'apaecer na portada de la revista [[Vogue (revista)|Vogue]] d'Australia.

Tan solu dos meses dempués de dar a lluz al so primer fíu, Kerr yá taba de vuelta pa desfilar en La Selmana de la Moda de París, pa Balenciaga. Este mesmu añu, foi escoyida pa ser la Embaxadora de La Hora de la Tierra en 2011, y foi la cara pa la firma mexicana Liverpool en setiembre de 2011.

Na segunda Selmana de la Moda en París, desfiló para [[Christian Dior]], [[Lanvin]], [[Stella McCartney]], [[Chanel]], [[Viktor &amp; Rolf]], [[John Galliano]] y [[Loewe]]. 

En xineru de 2012, Kerr foi nomada nueva embaxadora de l'aereollinia australiana Qantas Airlines. Kerr realizó una sesión de semeyes pa la revista Grazia d'Australia, na qu'apaez como la [[Muyer Maravía]] d'Australia, en xineru de 2012. Miranda foi xuez convidada nel programa de televisión [[Project Runway]] All Stars, apaeciendo nel Episodiu 4, el 26 de xineru en 2012. Na llista del top 100 de les muyeres más sexys fecha por Ask.men, Miranda ocupó'l cuartu llugar. En marzu de 2012, Kerr trabayó pa la marca Lipton, na qu'actuó de camarera y cantando en xaponés. El mesmu mes desfiló per segunda vegada pa la marca [[Chanel]] y [[Miu Miu]], xuntu cola so compañera [[Doutzen Kroes]], na Selmana de La Moda en París. En marzu de 2012, foi escoyida per segunda vegada consecutiva como Embaxadora Global de la Hora del Planeta. N'abril de 2012, apaeció per segunda vegada na portada de Who Australia como la persona más bella del 2012, al pie del so fíu Flynn. 

Miranda Kerr, conocida como l'ánxel australianu, por ser imaxe de la conocida firma Victoria Secret's, convirtióse na protagonista del nuevu catálogu de la firma española [[Mangu (moda)|Mangu]] pa la temporada primavera-verano de 2013.
Mangu cuntó pa la so nueva campaña primavera-verano 2013 con Inez van Lamsweerde y VinoodhMatadin como fotógrafos responsables, con quien yá collaboraren n'anteriores campañes como la de Kate Moss. La campaña, realizada en Nueva York a mediaos de payares, non busca grandes novedaes nin sorpreses, sinón un acabáu prestosu y senciellu. Toa queda dientro del estudiu. [[Ficheru:MirandaKerrAug2011.jpg|thumb|right|Kerr na so firma de llibros de ''Treasure Yourself'' en 2011.]]
;KORA Organics (Llinia cosmética)
''KORA Organics by Miranda Kerr'' ye la llinia de tratamientos orgánicos de Miranda Kerr, un reflexu de la so pasión por vivir un estilu de vida saludable y ecolóxicu. Empezó a desenvolver KORA Orgánica Curiáu de la Piel con un equipu d'espertos. KORA Productos orgánicos cuidu de la piel son ricos n'antiosidantes Noni, ácidos grasos esenciales, estractos herbales, aceites esenciales y vitamina A, C y Y y munchos otros de gran remocicamientu y la reposición de los ingredientes. Diseñáu pa nutrir, reponer y volver a hidratar la piel. La so madre, Therese, ye la mánager dende febreru de 2010 y el so hermanu Matt, tamién trabaya pa la llinia.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20100905110200/http://www.koraorganics.com/the-kora-story/why-kora&lt;/ref&gt;
;Treasure Yourself (Llibru)
El primer llibru de Miranda, ''Treasure Yourself'', ye una coleición de pensamientos, alcordances y lleiciones pal autu-ameyora personal. Escritu pa una nueva audiencia d'adultos nuevos, el llibru tien lleiciones importantes sobre l'autu-enfotu, guapura interior y l'aceptación. ''Treasure Yourself'' utiliza parte de la sabiduría clásica qu'inspiró a Miranda, inclusive dellos pensamientos d'autores de sonadía mundial y líderes espirituales tales como [[Deepak Chopra]], [[Wayne Dyer]], [[Louise Hay]], ente otros. El llibru tamién inclúi ilustraciones personales de los sos amigos y la familia de Miranda demostrando un heriedu que se tresmite de xeneración en xeneración. {{ensin referencies}}

=== Victoria's Secret ===
Nel añu 2006 Kerr apaez per primer vegada nes pasareles de Victoria's Secret y en 2007 convertir n'ánxel oficial de la marca, esi mesmu añu ye escoyida como la segunda vocera oficial de la submarca [[Victoria's Secret#Pink|PINK]], en remplazo d'[[Alessandra Ambrosio]]. La so popularidá foi creciendo a midida que apaeció nos desfiles añales de la marca dende 2006 a 2009. Nel añu 2010 nun participa nel desfile por cuenta del so embaranzu. 

En 2011, foi escoyida pa portar el ''Fantasy Treasure Bra'' valoráu en $2.5 millones de dólares, esi mesmu añu llogró'l privilexu de cerrar dos segmentos y abrir unu, convirtiéndose nel únicu ánxel en llograr dicha distinción. Dexó de desfilar pa la marca nel añu 2012.

Pol so pasu por Victoria's Secret, Kerr participó en seis desfiles nos cualos dio apertura a dos segmentos, cerró otros cuatro, foi voceru oficial de la submarca PINK y llució el Fantasy Bra nuna ocasión.

== Imaxe pública ==
Anque ella ye una almiradora de [[Christy Turlington]], a Miranda Kerr comparar a nivel físicu coles guapures clásicu y actual, como, [[Gemma Ward]], [[Lily Cole]], y la lleenda del modeláu d'Australia, [[Elle Macpherson]]. Kerr foi considerada &quot;la nueva Elle Macpherson&quot; nel mundu de la [[moda]].{{ensin referencies}} En [[xunu de 2009]], Kerr posó desnuda y encadenada a un árbol na revista ''[[Rolling Stone]]'', col fin d'atraer l'atención pa la proteición del [[coala]].

A principios de febreru de 2010, Kerr ensin dase cuenta convertir en tema de noticia cuando David Kiely, un banqueru con sede en Sydney, foi pilláu viendo semeyes &quot;picantes&quot; de la modelu nel so ordenador mientres un colega taba siendo entrevistáu en vivu. A los pocos díes, el clip de la entrevista foi xubíu a [[YouTube]] y recibió más de 1,3 millones de visites.&lt;ref&gt;[http://www.cnn.com/2010/BUSINESS/02/04/australia.save.dave.banker Campaigners rally to save 'racy pics' banker Dave's job] (February 4, 2010). ''CNN''. Accessed 2010-10-16.&lt;/ref&gt; Cuando Kiely foi suspendíu, una campaña foi puesta en marcha per Internet nel so nome, Kerr sofitó-y: &quot;Dixéronme qu'hai un pidimientu pa salvar el so trabayu, y de xacíu que la roblaría.&quot; L'episodiu provocó un aumentu de 100% nel númberu de busques de [[Google]] pal nome de Kerr.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8500037.stm Australia banker caught viewing erotic photos keeps job] (February 5, 2010). ''BBC News''. Accessed 2010-02-05.&lt;/ref&gt; Pocos díes dempués del incidente, anuncióse que Kiely podría caltener el so puestu de trabayu en [[Macquarie Group|Macquarie]].&lt;ref&gt;[http://www.news.com.au/business/miranda-kerrs-banker-fan-david-kiely-to-keep-job/story-y6frfm1i-1225827251619 Miranda Kerr's banker fan David Kiely to keep job] (February 5, 2010). ''The Courier-Mail''. Accessed 2010-09-01.&lt;/ref&gt;

== Vida personal ==
En 2003, Kerr empezó a salir col corredor de bolsa Adrian Camilleri. Tres la investigación de la Comisión Australiana de Valores ya Inversiones, Camilleri foi declaráu culpable de cinco cargos de conducta fraudulenta de febreru de 2003-febreru de 2004. Kerr darréu terminó la rellación. Un informe de periódicu de 2007, afirmó que Kerr sufrió perdes financieres &quot;en solicitando asesoramientu financieru del so noviu&quot;, pero optó por nun entamar aiciones llegales.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20071230012023/http://www.news.com.au/dailytelegraph/story/0,22049,22459048-5006002,00.html Kerr's ex Guilty] (September 22, 2007) ''Daily Telegraph''. Accessed 2008-04-26.&lt;/ref&gt;

Enantes tuvo una rellación llarga con Jay Lyon (antes conocíu como Brent Tuhtan), el cantante de la banda ''Tamarama'', quien fixo apaiciones na primer temporada de la serie de [[MTV]], [[The City (programa de TV)|The City]]. Kerr apaez nel videu clip musical, &quot;Everything To Me&quot; por ''Tamarama''. Los dos fueron pareya aprosimao por cuatro años, pero terminar por mutuu consentimientu a mediaos del añu 2007.&lt;ref&gt;Jonathon Moren (November 11, 2007). [http://www.adelaidenow.com.au/entertainment/confidential/kerr-single-but-love-blooms/story-y6fredq3-1111114851843 Miranda Kerr single but love may Bloom]. ''The Daily Telegraph''. Accessed 2010-09-01.&lt;/ref&gt;

A principios de [[2007]], Kerr y el [[actor]] [[Gran Bretaña (isla)|británicu]] [[Orlando Bloom]] fueron amestaos sentimentalmente. Poco dempués la pareya confirmó la so rellación. En xunu de 2010, el representante de la modelu confirmó que la pareya comprometiérase.&lt;ref&gt;[http://www.hola.com/cine/2010062219168/orlandobloom/mirandakerr/compromisu/1/ Miranda y Orlando más cerca del altar]&lt;/ref&gt; El [[23 de xunetu]] de 2010, confírmase la noticia de que la pareya casóse en [[Los Angeles]].&lt;ref&gt;[http://www.hola.com/cine/2010072342103/orlandobloom/mirandakerr/boda/1/ Orlando y Miranda casáronse de callao]&lt;/ref&gt; Poco dempués anuncióse que la modelu taba embarazada.&lt;ref&gt;[https://www.revistacuore.com/actualidad/celebrities/miranda-kerr-esta-embarazada Miranda Kerr embarazada]&lt;/ref&gt; Finalmente en xineru de 2011, Miranda da a lluz al so primer fíu, Flynn Christopher Bloom. La pareya dixebrar n'ochobre de 2013, alegando 'diferencies irreconciliables'.

En 2015 empezó una rellación con Evan Spiegel (cofundador de Snapchat), comprometer en xunetu de 2016 y casáronse en mayu de 2017. A mediaos de payares Kerr confirmó'l so embaranzu, esperando la pareya un fíu pa 2018.

== Referencies ==
{{llistaref}} 

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Miranda Kerr}}
* {{fashionmodel|id=Miranda_Kerr|name=Miranda Kerr}} 

{{NF|1983||Kerr, Miranda}}


{{Tradubot|Miranda Kerr}}

[[Categoría:Modelos d'Australia]]
[[Categoría:Persones de Sydney]]
[[Categoría:Modelos de Victoria's Secret]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>p3nxu34ckse52fa72ksb1kcldsco0lp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Club Atlético River Plate</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129615</id>
    <revision>
      <id>3703398</id>
      <parentid>3702354</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="291620" xml:space="preserve">{{otros usos|River Plate (dixebra)|clubes d'otros paises col mesmu nome|el club de fútbol arxentín}}
{{equipu
| pattern_la1 = _left
| pattern_b1 = _river1819h
| pattern_ra1 = _right
| pattern_sh1 = _adidaswhite
| pattern_so1 = _3_stripes_red
| leftarm1 = ffffff
| body1 = ffffff
| rightarm1 = ffffff
| shorts1 = 000000
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _river1819a
| pattern_b2 = _river1819a
| pattern_ra2 = _river1819a
| pattern_sh2 = _adidaswhite
| pattern_so2 = _3_stripes_white
| leftarm2 = ffffff
| body2 = ffffff
| rightarm2 = ffffff
| shorts2 = 800080
| socks2 = 800080
}}
El '''Club Atlético River Plate''', conocíu simplemente como '''River Plate''' o '''River''' (n'[[Idioma asturianu|asturianu]] ''ríu de la plata'') ye una entidá polideportiva con sede asitiada en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Parise|nome1=Eduardo|títulu=Florencio Núñez nun suañó l'estadiu|url=https://www.clarin.com/ciudad/Florencio-Nunez-sono-estadio_0_r1rNTpPsPQl.html|fechaaccesu=1 de febreru de 2018|axencia=Clarín|fecha=27 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; La so disciplina principal ye'l fútbol masculino profesional, que milita anguaño na [[Primer División d'Arxentina]], de la que ye'l club que rexistra la mayor cantidá de temporaes xugaes en tola so historia. Coles mesmes, nel club prautíquense 65 disciplines distintes,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.infobae.com/2011/03/16/570067-passarella-soy-realista-y-pienso-que-no-tenemos-equipo-salir-campeon |títulu=Passarella: &quot;Soi realista y pienso que nun tenemos equipu pa salir campeón&quot; |autor=Infofae |fecha=16 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt; según tamién ufierta institutos educativos d'escelencia en tolos niveles académicos, y actividaes culturales y sociales de distintu calter.

El club fundóse nel barriu de [[La Boca]] en 1901, pola fusión de los clubes Santa Rosa y [[Club La Rosales|La Rosales]], y adoptó el so nome pola traducción lliteral del [[Idioma inglés|inglés]] de [[Ríu de la Plata]]. Depués de tener el so estadiu na llocalidá bonaerense de [[Sarandí]] mientres un curtiu periodu, volvió al barriu onde se fundó pa treslladase dempués a [[Recoleta (Buenos Aires)|Recoleta]], onde tenía los so propiu estadiu. Col pasu de los años el club creció en popularidá y tuvo que treslladase en 1938 al barriu de [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]], al norte de la ciudá de Buenos Aires, anque xeneralmente rellaciónase l'allugamientu del club col barriu de [[Núñez (Buenos Aires)|Núñez]].

El so estadiu ye'l [[Estadiu Antonio Vespucio Liberti|Antonio Vespucio Liberti]], tamién conocíu como «El Monumental», ye'l más grande d'Arxentina y el [[Estadios de fútbol n'América|sestu más grande d'América]]. Tien capacidá pa 61&amp;nbsp;688 espectadores y ye onde xuega de llocal la [[seleición de fútbol d'Arxentina]].

Forma parte de los «[[cinco grandes del fútbol arxentín]]», desque l'[[Asociación del Fútbol Arxentín|AFA]] dispunxo principiar el llamáu «votu proporcional» en 1937, que consistía en da-y mayor poder de decisión a los clubes con mayor númberu de socios, mayor antigüedá y mayor cantidá de títulos.&lt;ref&gt;[[Alejandro Fabbri|Fabbri, Alejandro]], ''[[Histories Negres del Fútbol Arxentín]]'', Buenos Aires, 2008, [[Especial:BookSources/9789876140584|ISBN 978-987-614-058-4]]&lt;/ref&gt; 
Protagoniza xunto col [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]] el denomináu [[Superclásicu del fútbol arxentín]], un acontecimientu que según el periódicu inglés ''[[The Observer]]'' ta nel primer puestu ente los 50 espectáculos deportivos qu'hai que ver antes de morrer,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://observer.guardian.co.uk/osm/story/0,6903,1182710,00.html |títulu=50 sporting things you must do before you die |editor=''[[The Observer|observer.guardian.co.uk]]'' |idioma=inglés |fecha=4 d'abril de 2004 |fechaaccesu=30 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; ente que'l tamién británicu ''[[The Sun]]'' descríbelu como la esperiencia deportiva más intensa del mundu».&lt;ref&gt;Citáu en ''Buenos Aires esencial/essential'', páxina 10.&lt;/ref&gt; Amás, xuega tamién clásicos históricos con [[Club Atlético Independiente|Independiente]], [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Llorienzu]] y [[Racing Club]]; con esti postreru, el más aneyu del fútbol arxentino.

Ye'l club más ganador del profesionalismu, con 60 títulos. Y tamién ye'l de más ésitu na historia del fútbol unificáu, sumando tolos años del profesionalismu y del amateurismu nos que se xugó so una única asociación ensin lligues paraleles.&lt;ref&gt;[http://www.turiver.com/foros/historia/83963-dante-panzeri-river-socesor-mas-cabal-de-alumni.html River ye'l socesor más cabal de Alumni]&lt;/ref&gt; En total tien 63 títulos oficiales. Nel planu nacional, tien el récor de ganar 36 [[Primer División d'Arxentina|campeonatos de primer División]] (1 mientres el amateurismu y 35 nel profesionalismu), lo que lo fai el máximu campeón del fútbol arxentín. Amás, tamién algamó'l títulu de campeón en 11 [[Copes nacionales del fútbol arxentín|copes nacionales oficiales]] (1 na era amateur y 10 na profesional) y 2 títulos de [[Segunda categoría del fútbol arxentín|Segunda División]] (1 na era amateur y 1 na era profesional). El club tamién tien 16 títulos internacionales oficiales de mayores,&lt;ref&gt;[http://www.conmebol.com/es/14082015-1718/river-plate-amplia-sus-vitrinas-para-seguir-sumando-copas River Plate, enancha les sos vitrines pa siguir sumando copes] Conmebol, 16 d'agostu de 2015&lt;/ref&gt; 10 d'ellos entamaos pola [[Confederación Suramericana de Fútbol|Conmebol]], ente los que se cunten una [[Copa Intercontinental]], trés [[Copa Libertadores d'América|Copes Libertadores]], una [[Copa Interamericana]], una [[Copa Suramericana]], una [[Supercopa Suramericana]], dos [[Recopa Suramericana|Recopes Suramericanes]] y una [[Copa Suruga Bank]]. Amás llogró cinco [[Copa Aldao|Copes Aldao]] y una [[Cup Tie Competition]], torneos internacionales que yeren entamaos en xunto pola [[Asociación del Fútbol Arxentín]] y l'[[Asociación Uruguaya de Fútbol]].

El so mayor llogru deportivu algamólu el 14 d'avientu de 1986 cuando se consagró ''[[Clubes de fútbol campeón del mundu|campeón del Mundu]]'' al ganar al [[Steaua de Bucuresti]] de [[Rumanía]] por 1-0 nel [[Estadiu Olímpicu de Tokiu|Estadiu Nacional de Tokiu]], na final de la [[Copa Intercontinental]]. Gracies a esa conquista integra'l grupu selectu de los únicos 29 equipos nel mundu que ganaron el máximu [[Clubes de fútbol campeón del mundu|campeonatu de clubes de fútbol a nivel mundial]], ente más de 300&amp;nbsp;000 clubes reconocíos por [[FIFA]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://es.fifa.com/worldfootball/bigcount/clubs.html |títulu=Big Count - FIFA.com |fechaaccesu=31 de xunetu de 2015 |autor=[[FIFA.com]]}}&lt;/ref&gt;

Ente otros llogros, River atópase primero na tabla histórica de la [[Primer División d'Arxentina]], yá que ye'l club con más partíos ganaos, más goles marcaos y meyor diferencia de gol mientres la etapa profesional del fútbol arxentino, según tamién ye'l club col coeficiente de menos partíos perdíos y menos goles recibíos. Coles mesmes, ye l'equipu que más vegaes consiguió un tricampeonatu, en cuatro oportunidad.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Noticias/Institucionales/17812-afa-reconoce-titulo-campeon-river-copa-de-oro-1936.html |títulu=Agora sí: AFA validó-y a River la Copa d'Oru de 1936 |autor=La Páxina Millonaria |fecha=6 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Ocupa'l segundu puestu na tabla histórica de la [[Copa Libertadores d'América]], xugándola en 33 oportunidaes, el quintu club americanu con más participaciones.

La [[IFFHS]], nel ''ranking'' mundial históricu ente los años 1991 y 2009, asitióse na novena posición, lo que lo fai'l club con [[Meyor club del mundu del sieglu XX según la IFFHS|meyor posición na tabla de tol continente]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ligafutbol.net/wp-content/2011/03/clasificacion-mundial-de-clubes.png |títulu=''ranking'' históricu de la IFFHS}}&lt;/ref&gt; Dende l'añu 2000, esta [[IFFHS|mesma institución]] escoyólu cuatro veces como'l [[Club del mes del mundu según la IFFHS|Meyor equipu del mundu del mes]]. Foi designáu pola [[FIFA]] como'l novenu ''[[Club del Sieglu de la FIFA|Meyor club del sieglu{{esd}}{{sieglu|XX}}]]'' depués de les resultaos d'una encuesta realizada a los llectores de la revista bimestral de dicha organización, ''FIFA World Magacín'', n'avientu del 2000, ocupando la mesma plaza que l'[[Associazione Calcio Milan|AC Milan]] d'[[Italia]] y el [[Clube de Regatas do Flamengo|Flamengo]] de [[Brasil]], y superando a equipos como'l [[Inter de Milán|Inter]], [[Liverpool Football Club|Liverpool]] y [[Sport Lisboa e Benfica|Benfica]], ente otros, quedando d'esta manera como'l meyor equipu arxentín nesti ''ranking'' y terceru a nivel continental, tras del [[Santos Futebol Clube|Santos FC]] de [[Brasil]] y [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] d'[[Uruguái]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/miscellaneous/fifa-awards.html#centclub |títulu=FIFA Club of the Century |autor=Rsssf.Com |fecha=12 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fifa.com/events/playergala00/documents/Club.pdf |títulu=The FIFA Club of the Century |autor=Fifa.Com |fecha=31 d'avientu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070423161359/http://www.fifa.com/events/playergala00/documents/Club.pdf |fechaarchivu=23 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt; Según esta distinción de la FIFA, River Plate ye'l meyor club arxentín del [[sieglu XX|sieglu{{esd}}{{sieglu|XX}}]], razón pola cual se autoproclama como'l Campeón del Sieglu».

== Historia ==
[[Ficheru:River Campeón 1908.jpeg|thumb|L'equipu que llogró l'ascensu a primer división en 1908.]]
[[Ficheru:Magnifying glass 2.png|left|30px]]{{AP|Historia del Club Atlético River Plate|l1='''Historia del Club Atlético River Plate'''}}

== Presidentes ==

{{AP|Presidentes de River Plate|l1=Presidentes de River Plate}}

Dende la so fundación en 1901, cuando un grupu de trabayadores y emplegaos de la carbonera &quot;Wilson&quot;, pensaron en crear un nuevu club en Buenos Aires, pa poder prauticar fútbol y hasta 2012, fueron 24 los [[presidente]]s encargaos d'exercer el máximu cargu dirigencial de la institución.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/lpm/ranking/los presidentes-de-la historia-de-river |títulu=El presidentes de la historia de River |autor=La Páxina Millonaria |fecha=4 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; El primeru nel mandu foi [[Leopoldo Bard]], quien fuera unu de los fundadores del club.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.efdeportes.com/efd169/leopoldo-bard-ente-hipolito-yrigoyen-y-river-plate.htm |títulu=Leopoldo Bard, ente Hipólito Yrigoyen y River Plate |autor=Efdeportes.com |fecha=1 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El presidente que más tiempu se caltuvo nel cargu foi [[Rafael Aragón Cabrera]] llegando a permanecer 10 años consecutivos, anque [[Antonio Vespucio Liberti]] llogró a tar al cargu de la presidencia por 19 años pero en distintos mandatos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.todo-argentina.net/biografias/Personaxes/antonio_vespucio_liberti.htm |títulu=Antonio Vespucio Liberti |autor=Biografíes Personaxes |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Anguaño'l presidente ye [[Rodolfo D'Onofrio]], quien ta acompañáu na vicepresidencia xuntu con Jorge Brito y Guillermo Cascio.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/41157/asuncion-nueves-autoridaes-de-river-estadiu-monumental-eleiciones-2017 |títulu=Asumió la nueva Comisión Direutiva |autor=La Páxina Millonaria |fecha=19 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Comisión direutiva 2017-2021 ===
La comisión direutiva actual ye la siguiente:&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/41145/eleiciones-2017-quien-ye-quien-en-la-nueva-comision-direutiva-de-river-2017-2021 |títulu=Quién ye quién na nueva Comisión Direutiva |autor=La Páxina Millonaria |fecha=18 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

&lt;div style=&quot;float:left; width:3i45px; font-size:90%; border:0px; padding:0px; margin-left:1em; margin-right:5px; margin-bottom:0px; text-align:left&quot;&gt;
{{cuadru|bermeyu|logo=|border=1px|col1=#ffffff|col2= red |col3=#FFFFff |títulu=Comisión direutiva|conteniu=
* '''Presidente:''' &lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} [[Rodolfo D'Onofrio]]
* '''Presidente d'Honor''':&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} [[Amadeo Carrizo]]
* '''Vicepresidente 1°:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Jorge Brito
* '''Vicepresidente 2°:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Guillermo Cascio
* '''Secretariu Xeneral:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Ignacio Villarroel
* '''Prosecretario Xeneral:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Darío Santilli
* '''Secretariu d'Actes:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Guillermo Imbrogno
* '''Tesoreru:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Luis Schvimer
* '''Pro-Tesoreru:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Ignacio Amui
* '''Departamentu de Fútbol Amateur:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Fernando Guarini
* '''Comisión de Marketing:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Matías Baretta
* '''Comisión Prensa y Espardimientu:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Stefano Cozza Di Carlo
* '''Comisión Rellaciones Públiques:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Adrián Varela
* '''Comisión de Rellaciones Institucionales:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Miguel Faravelli
* '''Departamento Educación:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Carlos Jara
* '''Departamentu Téunicu Llegal:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Ignacio Villarroel
* '''Subcomisión d'Hincha:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Juan Amábile
* '''Comisión de la Muyer:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Diana Paternu 
* '''Área Museo y Trofeos:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Rodrigo Daskal
* '''Departamentu Planiamientu:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Mariano Taratuty
* '''Departamentu Físicu:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Horacio Caffaro
* '''Departamentu Cultural:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Carlos Ferreyra
* '''Departamento Seguridad:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Eugenio Burzaco
* '''Comisión de Filiales:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Fabio Tucznio
* '''Comisión Coordinadora d'Actividaes Sociales:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Mario Argenta
* '''Comisión d'Actividaes Sociales:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Pablo Salgado 
* '''Departamentu Social:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Juan Pablo Barán
* '''Comisión de Vitalicios:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Ricardo Giaccio
* '''Departamento Hacienda:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Carlos Ferreyra
* '''Comisión Control d'Estadiu:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Gabriel Marcilli
* '''Comisión Licitación y Concesiones, Departamento Sistemes, Rexistru de Socios y Cobranzas:'''&lt;br/&gt; {{Bandera|ARG}} Gabriel Di Girolamo
}}
&lt;/div&gt;{{clear|left}}

== Símbolos del club ==

=== Escudu ===

Como en munches camisetes de [[fútbol]] y del [[deporte]] polo xeneral, la camiseta del equipu presenta un escudu nel so frente, como un símbolu más de la institución.

Cuando se creó la camiseta de la banda colorada” (como asina se-y denomina por tenela cruciando'l frente y el llombu) nun tenía l'escudu, y la so presencia varió a lo llargo de la historia, acordies colos diseños de cada dómina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.primeroriver.com/seiciones/escudo |títulu=Escudo de River Plate |autor=Primeru River |fecha=26 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt; Anguaño atópase bordáu na camiseta, con trés colories ([[colloráu]], [[blancu]] y [[negru (color)|negru]]). El so formatu tien una paecencia col de la camiseta, yá que cunta con una banda colorada que la crucia, xuntu col acrónimu del club (C.A.R.P) en negru, y el fondu ye blancu, nun diseñu estilizado.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://100x100millonariu.blogspot.com.ar/2009/07/escudo-club-atletico-river-plate.html |títulu=River Plate, escudo |autor=Andrés conteníos |fecha=10 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

L'escudu del club camudó en delles ocasiones por cuestiones d'estilu o pa modernizar la so imaxe. Por decisión del entós presidente de la institución [[Hugo Santilli]], l'escudu convivió col logo d'un lleón dientro del Monumental (llamáu &quot;Lleón de River&quot; o a cencielles &quot;Leoncito&quot;) diseñáu pol famosu dibuxante d'historietes arxentín [[Caloi|Carlos Loiseau]] (Caloi), ente los años 1985 y 1989.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://riverlujoypueblo.blogspot.com.ar/2008/06/el-leon-de-river.html |títulu=El lleón de River |autor=River luxu y pueblu |fecha=13 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery perrow=&quot;4&quot; caption=&quot;Escudos del Club Atlético River Plate&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Ficheru:River Plate 1930 (1).png|&lt;center&gt;1930&lt;/center&gt;
Ficheru:River Plate 1941 (1).png|&lt;center&gt;1941&lt;/center&gt;
Ficheru:River Plate 1947.png|&lt;center&gt;1947&lt;/center&gt;
Ficheru:River Plate 1969.png|&lt;center&gt;1969&lt;/center&gt;
|&lt;center&gt;1985&lt;/center&gt;
Ficheru:River Plate 1993.png|&lt;center&gt;1993&lt;/center&gt;
Ficheru:River Plate 1998.png|&lt;center&gt;1998&lt;/center&gt;
|&lt;center&gt;2006&lt;/center&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Uniforme ==

=== Historia ===
&lt;small&gt;{{AP|Uniforme del Club Atlético River Plate}}&lt;/small&gt;
[[Ficheru:Camiseta River de Américo Gallego 1985 (1).jpg|miniaturadeimagen|270px|Camiseta de 1985, exhibida nel muséu del club.]]
El primer diseñu de indumentaria foi una camisa blanca, con botones negros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/10037/origen-banda-colorada |títulu=La nacencia de la banda colorada |autor=La Páxina Millonaria |fecha=25 de mato de 2011}}&lt;/ref&gt; La primer vegada que s'utilizó la banda colorada foi en 1905, pero como alternativa a la titular, nun alcuentru de Tercer División.&lt;ref name=&quot;uniforme&quot;&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/12686/fai-ochenta-anos-river-debutaba-con-la banda colorada |títulu=Fai 80 años, River usaba per primer vegada la banda colorada |autor=La Páxina Millonaria |fecha=13 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Ente 1910 y 1932 utilizóse una camiseta tricolor (negra, colorada y blanca) como la principal.&lt;ref name=&quot;uniforme&quot;/&gt; En 1932, la franxa colorada convertir na camiseta principal del club.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://gamacero.blogspot.com.ar/2011/09/river-plate-toes-les camisetes-de-la so.html |títulu=River Plate, toles camisetes de la so historia 1904-2016 |autor=Gonzalo Parada |fecha=17 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

En 1949 por cuenta de la [[Traxedia de Superga]], utilizóse una camiseta de llana con el color granate, típicu del club italianu [[Torino Football Club|Torino]], como camiseta alternativa. Completaba l'uniforme'l pantalón blancu y les medies grises.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/3419/river-torino-1949 |títulu=1949: Solidaridá de River col Torino |autor=La Páxina Millonaria |fecha=25 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Mientres la xira europea de 1962 el [[Stade de Reims]] de [[Francia]], agasayó-y al plantel un xuegu de indumentaria que s'utilizó mientres delles temporaes como alternativa: una camiseta de cuerpu coloráu con mangues blanques, pantalón y medies blanques con círculos coloraos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clarin.com/deportes/nueva-camiseta-alternativa-River-historia_0_1012099230.html |títulu=La nueva camiseta alternativa de River apela a historiar |autor=Clarín |fecha=16 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;

En 2013, la camiseta titular de River Plate cola banda colorada foi escoyida nuna encuesta como la más llenda del mundu pol mediu [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] Bleacher Report.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2013/09/11/1508086-escoyeron-la camiseta-mas-atiesta-del mundu-gano-river |títulu=Escoyeron la camiseta más llenda del mundu: ganó River |autor=Infofae |fecha=11 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

En 2016 utilizó frente a [[Club Atlético Independiente|Independiente]] un conxuntu verde n'honor a los finaos del [[Vuelu 2933 de LaMia]], onde viaxaba'l plantel del [[Associação Chapecoense de Futebol|Chapecoense]] de [[Brasil]], que diba en camín a xugar la [[Final de la Copa Suramericana 2016|final de la Copa Suramericana]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1962261-asi-ye-la camiseta-que-river-utilizara-esta nueche-en-homenaxe-a-les-victimas-de-chapecoense |títulu=River utilizó camiseta n'homenaxe a les víctimes de Chapecoense |autor=La Nación |fecha=4 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| style=&quot;width:25%;text-align:center;&quot;
 |- align=left bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
 |{{Football kit
 |pattern_la = _whiteborder
 |pattern_b = _River 1901
 |pattern_ra = _whiteborder
 |pattern_sh = _negro
 |pattern_so = _negro
 |leftarm = FFFFFF
 |body = FFFFFF
 |rightarm = FFFFFF
 |shorts = FFFFFF
 |socks = FFFFFF
 |titulu = Primer uniforme
 }}
 |{{football kit
 |pattern_la = _whiteborder
 |pattern_b = _unknown
 |pattern_ra = _whiteborder
 |pattern_sh = _blanco
 |pattern_so = _socks
 |leftarm = FFFFFF
 |body = FFFFFF
 |rightarm = FFFFFF
 |shorts = FFFFFF
 |socks = FFFFFF
 |títulu = [[Uniforme del Club Atlético River Plate|(Ver evolución)]]
 }}
 |{{Football kit
 |pattern_la = 
 |pattern_b = _river1718h
 |pattern_ra = 
 |pattern_sh = _river1718h
 |pattern_so = _river1718h
 |leftarm = ffffff
 |body = ffffff
 |rightarm = ffffff
 |shorts = 000000
 |socks = FFFFFF
 |títulu = Uniforme actual
 }}
|}
&lt;/center&gt;

=== Uniforme actual ===
&lt;center&gt;
{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = 
|pattern_b = _river1718h
|pattern_ra = 
|pattern_sh = _river1718h
|pattern_so = _river1718h
|leftarm = ffffff
|body = ffffff
|rightarm = ffffff
|shorts = 000000
|socks = FFFFFF
|títulu = Titular
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _river1718a
|pattern_b = _river1718a
|pattern_ra = _river1718a
|pattern_sh = _river1718a
|pattern_so = _river1718a
|leftarm = ffffff
|body = 000000
|rightarm = ffffff
|shorts = ff0000
|socks = FFFFFF
|títulu = Suplente }}
|
{{Football kit
|pattern_la = _blackborder
|pattern_b = _river1718t
|pattern_ra = _blackborder
|pattern_sh = _adidasonwhite
|pattern_so = _river1718t
|leftarm = ffffff
|body = ffffff
|rightarm = ffffff
|shorts = 000000
|socks = 000000
|títulu = Terceru }}
|}
&lt;/center&gt;

=== Uniforme del porteru ===
&lt;center&gt;
{| style=&quot;width:30%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
 |pattern_la =_river1718gk
 |pattern_b =_river1718gk
 |pattern_ra =_river1718gk
 |pattern_sh =_river1718gk
 |pattern_so =_river1718gk
 |leftarm = 00A2E8
 |body = 3F48HH
 |rightarm = 00A2E9
 |shorts = CCFF22
 |socks = 007733
|títulu = Porteru }}
|
{{Football kit
|pattern_la = _suecia16g1
|pattern_b = _suecia16g1
|pattern_ra = _suecia16g1
|pattern_sh = _suecia16g1
|pattern_so = _suecia16g1
|leftarm = 
|body = 
|rightarm = 
|shorts = 
|socks = ffffff
|títulu = Porteru 2
}}
|}
&lt;/center&gt;

=== Indumentaria y patrocinador ===
{|width=100% align=&quot;left&quot;
|+'''Indumentaria'''
|valign=top width=60%|
{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=black style=“color:red;&quot;
!width=20%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Periodu&lt;/font&gt;
!width=50%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Logo&lt;/font&gt;
!width=70%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Provisor&lt;/font&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1979]]-[[1980]]||[[Ficheru:Sportlandialogo.png|70px]]|||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;Sportlandia&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1980]]-[[1981]]||[[Ficheru:Topper Old Logo.svg|70px]]|||{{bandera|Brasil}} &lt;small&gt;[[Topper]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1981]]-[[1982]]||[[Ficheru:Olimpialogo.png|70px]]|||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;Olimpia&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1982]]-[[1997]]||[[Ficheru:Original Adidas logo.svg|55px]]|| rowspan=&quot;2&quot;|{{bandera|Alemaña}} &lt;small&gt;[[Adidas]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lamaquinaradio.com.ar/2012/09/12/adidas-y-river-plate-anovaron-la so-venceyo-hasta-el-2018/ |títulu=River Renovo con Adidas hasta 2018 |autor=La Maquina Radio |fecha=20 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[1998]]-[[Presente (tiempu)|Presente]]
|[[Ficheru:Adidas Logo.svg|55px]]
|-
|}
|}

{|width=100% align=&quot;right&quot;
|+'''Patrocinador'''
|valign=top width=100%|
{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=black style=“color:red;&quot;
!width=20%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Periodu&lt;/font&gt;
!width=35%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Logo&lt;/font&gt;
!width=80%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Provisor&lt;/font&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1985]]-[[1989]]||[[Ficheru:Fate O logo.png|70px]]||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;[[Fate]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/institucion/Historia/6909-fate-sponsor-camisetes-river-1985.html |títulu=Fate, el primer sponsor |autor=Patricio Nogueira |fecha=30 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1989]]-[[1991]]||[[Ficheru:Peugeot Logo.svg|90px]]||{{bandera|Francia}} &lt;small&gt;[[Peugeot]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1991]]-[[1992]]||[[Ficheru:Cartalogo.png|70px]]||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;Carta Credencial&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1992]]-[[1995]]||[[Ficheru:Sanyo logo.svg|60px]]||{{bandera|Xapón}} &lt;small&gt;[[Sanyo]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1996]]-[[2001]]||[[Ficheru:Quilmes Logo.svg|60px]]||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;[[Cerveza Quilmes|Quilmes]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2002]]-[[2006]]||||{{bandera|Estaos Xuníos}} &lt;small&gt;[[Budweiser (Anheuser-Busch)|Budweiser]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2006]]-[[2012]]||[[Ficheru:Petrobrast.png|110px]]||{{bandera|Brasil}} &lt;small&gt;[[Petrobras]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2006/03/17/deportes/d-05601.htm |títulu=River estrenó camiseta y camuda de sponsor |autor=Clarín.Com |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2012]]-[[Presente]]||[[Ficheru:BBVA 2019.svg|38px]] / [[Ficheru:BBVA Francés logo.svg|95px]]||{{bandera|España}} &lt;small&gt; [[Bancu Bilbao Vizcaya Argentaria|BBVA]]&lt;/small&gt; / {{bandera|Arxentina}} {{bandera|España}} &lt;small&gt; [[BBVA Francés]]&lt;/small&gt;
|-
|}
|}
{|width=50% align=&quot;left&quot;
|+'''Patrocinador secundariu'''
|valign=top width=60%|
{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=black style=“color:red;&quot;
!width=20%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Periodu&lt;/font&gt;
!width=50%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Logo&lt;/font&gt;
!width=70%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Provisor&lt;/font&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[1989]]-[[1991]]||[[Ficheru:Sevel_Logo.png|80px]]||{{bandera|Francia}} &lt;small&gt;[[Sevel Nord|Sevel]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2009]]-[[2010]]||[[Ficheru:PokerStarsLogo.png|100px]]||{{bandera|Reinu Xuníu}} &lt;small&gt;[[PokerStars]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2011]]-[[2013]]||[[Ficheru:Tramontinalogo.png|80px]]||{{bandera|Brasil}} &lt;small&gt;Tramontina&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.google.com.ar/webhp?sourceid=chrome-instant&amp;ion=1&amp;espv=2&amp;ye_th=1&amp;ie=UTF-#q=river%20tramontina |títulu=Tramontina, nuevu sponsor de les mangues de River |autor=Google |fecha=6 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2014]]-[[2016]]||[[Ficheru:Netshoeslogo.png|80px]]||{{bandera|Brasil}} &lt;small&gt;[[Netshoes]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Noticias/Institucionales/20665-river-nuevu-sponsor-mangues-camiseta-netshoes-contratu.html |títulu=Netshoes, nuevu sponsor de les mangues de River |autor=La Páxina Millonaria |fecha=6 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2016]]-[[Presente]]||||{{bandera|China}} &lt;small&gt;[[Huawei]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ole.com.ar/river-plate/manga-colorada-blanca_0_1671432999.html |títulu=La manga colorao y blanco |autor=Diariu Olé |fecha=19 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
|}
|}
{|width=50% align=&quot;center&quot;
|+'''Patrocinador Terciariu'''
|valign=top width=60%|
{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=black style=“color:red;&quot;
!width=20%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Periodu&lt;/font&gt;
!width=50%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Logo&lt;/font&gt;
!width=70%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Provisor&lt;/font&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2016]]||[[Ficheru:Staples.svg|60px]]||{{bandera|Estaos Xuníos}} &lt;small&gt;[[Staples Inc.|Staples]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cariverplate.com.ar/staples-nuevu-sponsor-de-river-2 |títulu=Staples, nuevu sponsor de River |autor=cariverplate.com |fecha=9 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[2018]]-[[Presente]]||[[Ficheru:AXE Logo.svg|45px]]||{{bandera|Francia}} &lt;small&gt;[[Axe]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cariverplate.com.ar/axe-nuevu-sponsor-de-river-plate|títulu=Axe, nuevu sponsor de River Plate|autor=cariverplate.com |fecha=3 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
|}
|}
{|width=70% align=&quot;center&quot;
|+'''Otru Patrocinadores'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cariverplate.com.ar/patrocinadores |títulu=Patrocinadores |autor=cariverplate.com.ar |fecha=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;
|valign=top width=60%|
{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=black style=“color:red;&quot;
!width=40%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Logo&lt;/font&gt;
!width=90%|&lt;font style=&quot;color:red;&quot;&gt;Provisor&lt;/font&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Ficheru:Coca-Cola logo.svg|70px]]||{{bandera|Estaos Xuníos}} &lt;small&gt;[[Coca-Cola]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Ficheru:Mastercard-logo.svg|50px]]||{{bandera|Estaos Xuníos}} &lt;small&gt;[[MasterCard]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Ficheru:Quilmes Logo.svg|60px]]||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;[[Cerveza Quilmes|Quilmes]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; | ||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;[[Frávega]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; | ||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;Andesmar&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; | ||{{bandera|Arxentina}} &lt;small&gt;Swiss Medical Group&lt;/small&gt;
|-
|}
|}

== Estadiu ==

=== 1901 - 1938: Primeros estadios ===
{{AP|Estadiu Alvear y Tagle}}

[[Ficheru:Canchariver1920.jpg|thumb|right|280px|Antiguu estadiu de River allugáu en [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]. Fotografía de 1920.]]

Cuando se creó'l club, en 1901 el primer estadiu asitiar nuna zona cercana al llugar de fundación, na Dársena Sud del puertu de Buenos Aires.&lt;ref name=&quot;estadiu&quot;&gt;{{Cita web |url=http://blogs.lanacion.com.ar/archivoscopio/uncategorized/river-los sos-empiezos-y-los sos-estadios/ |títulu=River, los sos empiezos y los sos estadios |autor=La Nación |fecha=7 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;

En 1909, por problemes cola autoridá portuaria, tien de camudase a [[Sarandí]] pero en 1912 tienen de tornar, siendo desallugaos definitivamente pol Xefe de Movimientos del Puertu en 1913.&lt;ref name=&quot;estadiu&quot;/&gt;

Mientres lo que restó de 1913, en 1914 y a principios de 1915, el club viose obligáu a arrendar l'estadiu de [[Club Ferro Carril Oeste|Ferrocarril Oeste]] que yá nesa dómina taba nel sitiu onde s'atopa anguaño.&lt;ref name=&quot;estadiu&quot;/&gt;

De regresu en [[La Boca]], a principios de 1915 arrendóse un terrén na mazana delimitada por callar Pinzón, Caboto, Aristóbulo del Valle y Pedro de Mendoza.&lt;ref name=&quot;estadiu&quot;/&gt; Ellí construyóse un estadiu de considerable tamañu pa la dómina, con una gran gradería y una moderna tribuna techada.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://viejosestadios.blogspot.com.ar/p/darsena-sur.html |títulu=El ciclu de vida de los estadios |autor=Vieyos Estadios |fecha=30 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt;

En 1923, el terrén arrendáu ten de ser dexáu, beneficiando al club yá que foi obligáu a construyir un nuevu estadiu.&lt;ref name=&quot;estadiu 2&quot;&gt;{{Cita web |url=http://viejosestadios.blogspot.com.ar/p/darsena-sur.html |títulu=Alvear y Tagle |autor=Vieyos Estadios |fecha=9 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Este foi construyíu nel barriu de [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]], más esautamente na interseición de les aveníes ''Alvear'' (güei [[Avenida del Llibertador|Llibertador]]) y ''Tagle''.&lt;ref name=&quot;estadiu 2&quot;/&gt; Inauguráu'l 20 de mayu de 1923, la cancha constaba de dos grandes tribunes llaterales.&lt;ref name=&quot;estadiu 2&quot;/&gt;

=== 1938 - Actualidá: ''El Monumental'' ===
{{ap|Estadiu Antonio Vespucio Liberti}}

[[Ficheru:Estadio Monumental - Final CA2011.jpg|thumb|280px|El Monumental mientres la final de la Copa América 2011.]]

En 1933 [[Antonio Vespucio Liberti]] asumé la so primer presidencia dientro del club, y colla la idea de camudar la llocalía.&lt;ref name=&quot;monumental&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.cariverplate.com.ar/el-monumental |títulu=El Monumental |autor=cariverplate.com.ar |fecha=12 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 31 d'ochobre de 1934 robláronse los boletos de compra de los terrenes de 83.950 metros cuadraos allugaos nel [[Núñez (Buenos Aires)|barriu de Núñez]], con un preciu de [[Pesu arxentín (moneda)|$]] 569.403.&lt;ref name=&quot;monumental&quot;/&gt;

El 27 de setiembre de 1936 so la direición del estudiu Aslan y Ezcurra Arquiteutos, empezaron les obres del estadiu.&lt;ref name=&quot;monumental&quot;/&gt;

El 26 de mayu de 1938, foi la fecha d'inauguración, nun alcuentru amistosu frente a [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] d'[[Uruguái]]. Aquel día River venció a los uruguayos por 3-1. Los goles fueron obra de [[Carlos Peucelle]], [[Bernabé Ferreyra]] y [[José Manuel Moreno]] pa los locales, y Juan Pablo Young pa la visita.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://estadisticasderiverplate.blogspot.com.ar/1970/01/river-3-penarol-1.html |títulu=River 3 - Peñarol 1 |autor=Estadisticas de River Plate |fecha=26 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Mientres 1977 y 1978, construyóse la bandexa cimera de la tribuna norte y transfomó les bandexes inferiores en platees, pa la [[Copa Mundial de Fútbol de 1978]].&lt;ref name=&quot;monumental 2&quot;&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/47/historia-del estadiu monumental-river-plate-arxentina |títulu=Estadiu Monumental |autor=La Páxina Millonaria |fecha=16 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;

Dende 1986, l'estadiu lleva'l nome del presidente qu'empecipió la so construcción, Antonio Vespucio Liberti.&lt;ref name=&quot;monumental 2&quot;/&gt;

{{panorama|Panorama Estadio Monumental (Buenos Aires, Argentina) football River Plate.jpg|1300px|Vista panorámica del Estadiu Monumental nel 2013.}}

== Otres instalaciones ==

El club tamién se dedicó dende hai más de dos décades a la educación: dientro de les mesmes instalaciones del estadiu, funciona un xardín d'infantes, una escuela primaria, un colexu secundariu y un institutu terciariu.

=== Universidá ===

El 16 de setiembre de 2010 River aprobó'l proyeutu de faer la Universidá, surdida en 2006 de resultes lóxica y natural d'una estensa y esitosa trayeutoria institucional y íntimamente comprometida cola educación y el fortalecimientu comuñal, foi relevante na concreción de la Universidá, puede haber variedá d'Unidaes Académiques: Facultá d'Educación y Deporte coles Carreres de Profesoráu n'Educación Física y Llicenciatura n'Educación Física, y Facultá d'Economía y Alministración del Deporte coles Carreres de Llicenciatura n'Alministración, Llicenciatura n'Alministración del Deporte y Llicenciatura en Marketing Deportivo.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/21181/institutu-universitariu-river-plate-presento-carreres-iurp |títulu=River presentó les carreres del IURP |autor=La Páxina Millonaria |fecha=19 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Con esti proyeutu, River Plate va ser el segundu club del mundu, dempués del [[Club de Fútbol Pachuca|Pachuca]] de [[Méxicu]] cola [[Universidá del Fútbol y Ciencies del Deporte]], en tener un Institutu Universitariu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Noticias/Institucionales/7419-oficialízose-la universidá-river-plate.html |títulu oficializóse la Universidá de River Plate |autor=La Páxina Millonaria |fecha=16 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Muséu ===

El 9 de payares de 2009 dempués d'años d'anuncios y esperes, y entá ensin terminar inaugúrase'l '''Muséu River''', anque a partir del 25 de payares tuvo abiertu pal públicu. La fecha inicial d'apertura yera allá pel añu 2006 pero los atrasos de la construcción y problemes financieros facer posible pa cuasi trés años dempués. Foi inauguráu mientres el mandatu de [[José María Aguilar (dirixente)|José María Aguilar]] y asistieron a la inauguración importantes figures del club como [[Amadeo Carrizo]], [[Ubaldo Fillol]], [[Norberto Alonso]], [[Leonardo Astrada]], [[Hernán Díaz]] y tamién simpatizantes famosos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edant.ole.com.ar/notas/2009/11/09/futbollocal/02037402.html |títulu=La famosa Máquina |autor=Olé |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Cuenta con novedosos diseños, orixinales instalaciones, avanzaes téuniques escenográfiques, recursos escénicos sonoros y audiovisuales.
Concebíu y desenvueltu por un equipu interdisciplinariu, el muséu enseña la historia del club dende los sos empiezos, les distintes camisetes utilizaes a lo llargo de los años, les campañes de los títulos llograos (tantu locales como internacionales) y homenaxes a los xugadores más destacaos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/institucion/Muséu/4280-inaugúrase-el muséu-river.html |títulu inaugura'l Muséu River |autor=La Páxina Millonaria |fecha=9 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/institucion/Muséu/4450-percorríu-esclusivu-de-lpm-pol muséu-de-river.html |títulu=Arguyu &quot;millonariu&quot; pal mundu |autor=La Páxina Millonaria |fecha=29 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Rivalidaes ==
=== El Superclásico ===
{{AP|Superclásico del fútbol arxentino}}

[[Ficheru:Angelitolabruna.jpg|thumb|left|280px|[[Ángel Labruna]] marcólu 16 goles a Boca, siendo'l máximu goliador na historia de los superclásicos.]]
El '''Superclásico del fútbol arxentino''' ye'l partíu qu'enfrenta a los dos equipos de fútbol más popular de l'Arxentina: River Plate y [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]. Dende 1931, por torneos oficiales de [[Primer División d'Arxentina|Primer División]] entamaos pola [[Asociación del Fútbol Arxentino]], xugáronse 199 partíos en campeonatos locales: River ganó 64, con 257 goles; Boca impúnxose en 74, con 274 tantos; y empataron en 62 ocasiones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.universofutbol.com.ar/plantíes/informes/clasicos/bocariver.php |títulu=Los clásicos arxentinos |fechaaccesu=7 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Esti espectáculu deportivu concentra l'atención de les grandes mases non solo n'[[Arxentina]], sinón en munchos países del mundu. Ye reconocíu por munchos pola pasión espresada per parte de los aficionaos tantu mientres el partíu como na previa.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2004/04/16/t-742889.htm |títulu=Nota de Clarín sobre Boca vs River como eventu mundial |autor=Clarín |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Según el periódicu inglés ''[[The Observer]]'' el Superclásico na Bombonera atopar ente los 50 espectáculos deportivos qu'hai que ver antes de morrer,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://observer.guardian.co.uk/osm/story/0,6903,1182710,00.html |títulu=50 sporting things you must do before you die |editor=''[[The Observer|observer.guardian.co.uk]]'' |idioma=inglés |fecha=4 d'abril de 2004 |fechaaccesu=30 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; ente que pal tamién británicu ''[[The Sun]]'' ye la &quot;esperiencia deportiva más intensa del mundu&quot;.&lt;ref&gt;Citáu en ''Buenos Aires esencial/essential'', páxina 10.&lt;/ref&gt; Coles mesmes, n'[[España]] ye tal la importancia que se-y da que, aprovechando l'ausencia de fútbol llocal, el clásicu del 8 d'ochobre de 2006 (rematáu con un marcador de 3-1 a favor de River Plate) foi tresmitíu en direuto y en direutu al traviés de ''[[Radio Marca Barcelona|Radio Marca]]'', una de les radios deportives más importante d'esi país.

Esta rivalidá empezó a principios del [[sieglu XX]], cuando dichos clubes compartíen el [[La Boca|barriu de la Ribera]]. Sobrevivió a numberosos capítulos que quedaron na historia del deporte arxentino, tanto positivos como negativos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2004/04/16/t-742889.htm |títulu=Nota de Clarín sobre los clásicos |autor=Clarín.Com |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Los otros clásicos ===

Non yá los alcuentros frente a Boca Juniors son consideraos clásicos, sinón tamién, los xugaos frente a los demás [[Cinco grandes del fútbol arxentino|grandes del fútbol arxentino]] ([[Club Atlético Independiente|Independiente]], [[Racing Club]] y [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo de Almagro]]).

==== Partíos de primer División ====

{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;background: #EEEEEE;&quot;
!width=&quot;170&quot;|Rival
!width=&quot;35&quot;|PX
!width=&quot;35&quot;|PG
!width=&quot;35&quot;|PE
!width=&quot;35&quot;|PP
!width=&quot;35&quot;|GF
!width=&quot;35&quot;|GC
!width=&quot;35&quot;|DIF
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot; width=&quot;20 px&quot;
| align=left |'''[[Club Atlético Independiente|Independiente]]'''
|align=center |169
|align=center |72
|align=center |47
|align=center |50
|align=center |263
|align=center |208
|align=center |+22
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot; width=&quot;20 px&quot;
| align=left |'''[[Racing Club]]'''
|align=center |171
|align=center |88
|align=center |43
|align=center |40
|align=center |315
|align=center |232
|align=center |+48
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot; width=&quot;20 px&quot;
| align=left |'''[[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]'''
|align=center |182
|align=center |70
|align=center |62
|align=center |50
|align=center |308
|align=center |245
|align=center |+20
|- align=center
|'''Total'''
|'''522'''
|'''230'''
|'''152'''
|'''140'''
|'''886'''
|'''685'''
|'''+90'''
|}

==== Tolos partíos ====

{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;background: #EEEEEE;&quot;
!width=&quot;170&quot;|Rival
!width=&quot;35&quot;|PX
!width=&quot;35&quot;|PG
!width=&quot;35&quot;|PE
!width=&quot;35&quot;|PP
!width=&quot;35&quot;|GF
!width=&quot;35&quot;|GC
!width=&quot;35&quot;|DIF
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot; width=&quot;20 px&quot;
| align=left |'''[[Club Atlético Independiente|Independiente]]'''
|align=center |216
|align=center |92
|align=center |63
|align=center |61
|align=center |325
|align=center |254
|align=center |+31
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot; width=&quot;20 px&quot;
| align=left |'''[[Racing Club]]'''
|align=center |230
|align=center |104
|align=center |61
|align=center |65
|align=center |380
|align=center |313
|align=center |+39
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot; width=&quot;20 px&quot;
| align=left |'''[[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]'''
|align=center |220
|align=center |85
|align=center |75
|align=center |60
|align=center |353
|align=center |285
|align=center |+25
|- align=center
|'''Total'''
|'''666'''
|'''281'''
|'''199'''
|'''186'''
|'''1058'''
|'''852'''
|'''+95'''
|}

== Enchida ==

=== Llamatos ===

[[Ficheru:Bandera de River Plate.jpg|thumb|260px|Bandera esplegada nel [[Estadiu Antonio Vespucio Liberti|Monumental Antonio V. Liberti]].]]
Nel fútbol arxentino esiste una tradición de moteyar a los equipos poles sos traces carauterísticos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.culiblanco-futbol.com/2011/07/equipos-arxentinos-de-futbol-llamatos-y.html |títulu=Equipo arxentinos de fútbol apodo y les sos esplicaciones |autor=Culiblanco |fecha=23 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Unu de lo llamatos del club ye ''Millonarios'', yá que a principios del profesionalismo, pagó peraltos precios pa la dómina, na compres de [[Carlos Peucelle]] en 1931 y un añu más tarde na de [[Bernabé Ferreyra]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lapaginamillonaria.com/Noticias/Dellos/la-efemeride-de-la selmana/20737-aniversariu-nacencia-bernabe-ferreyra-river-millonariu-titulos.html |títulu=Bernabé, el que motivó'l llamatu de Millonarios |autor=La Páxina Millonaria |fecha=12 de febreru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141227213113/http://www.lapaginamillonaria.com/Noticias/Dellos/la-efemeride-de-la selmana/20737-aniversariu-nacencia-bernabe-ferreyra-river-millonariu-titulos.html |fechaarchivu=27 d'avientu de 2014 }}&lt;/ref&gt;

El 20 de mayu de 1966, xugábase la final de la [[Copa Libertadores 1966|Copa Libertadores]] frente a [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] d'[[Uruguái]] y depués de tar ganando por 2-0, terminaría perdiendo por 2-4. El partíu siguiente a esi, pol [[Campeonatu de primer División 1966 (Arxentina)|Campeonatu de primer División]] frente a [[Club Atlético Banfield|Banfield]], los hinches d'esti club soltaron una pita blanca, con una banda colorada pintada, achacando la derrota naquella final a una supuesta cobardía, y dándo-y orixe a un nuevu llamatu, el de ''Pites''. Na actualidá ye una manera d'identificar a los hinches del club, por propios y estraños.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clarin.com/deportes/futbol/river-plate/partíu-River-empezaron-dicir-pita_0_1580242056.html |títulu=A 50 años del partíu pol qu'a River empezáronlu a dicir &quot;pita&quot; |fechaaccesu=20 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.musicafusion.com/lletra-cancion-senores-yo-soi-del gallineru-river-plate.html |títulu=Señores yo soi del piteru |autor=Música Fusión}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.musixmatch.com/es/letra/Ignacio-Copani/Gracies# |títulu=Gracia - Ignacio Copani |autor=musixmatch}}&lt;/ref&gt;

=== Popularidá ===

Al nun haber datos precisos nin censos sobre la cantidá de simpatizantes de cada club n'Arxentina, lo más esacto que puede nomase son la cantidá de socios activos, que son un niciu de la popularidá de cada club.

Nun ''ranking'' realizáu per un mediu européu sobre los equipos de fútbol con más socios del mundu, el club figura na sesta posición, con 121&amp;nbsp;000 afiliaos, siendo'l club con mayor cantidá n'[[América]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cronista.com/deportes/River-el-sestu-club-con-mas-socios-del mundu-y-el-primeru-de-la-Arxentina-20121019-0056.html |títulu=River, el sestu club con más socios del mundu y el primeru n'Arxentina |autor=Cronista.Com |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clarin.com/deportes/consultora-River-sestu-socios-mundu_0_794920741.html |títulu=Según una consultora, River ye'l sestu club con más socios del mundu |autor=Clarín.Com |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; El ''ranking'' ye lideráu pol [[Futbol Club Barcelona|Barcelona d'España]] y el [[Sport Lisboa e Benfica|Benfica de Portugal]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://bolavip.com/deportes/ranking/los equipos-con-mas-socios-del mundu/1--barcelona-223-mil-socio |títulu=Los equipos con más socios del mundu |autor=Bolavip |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;

El 8 d'ochobre del 2012 presentóse &quot;La bandera más llarga del mundu&quot; nuna caravana na que participaron aproximao 100&amp;nbsp;000 simpatizantes, esta fecha absolutamente por hinches del club, nuna iniciativa qu'empezó'l Frente Ángel Labruna.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.espn.com.ar/news/story?id=1629048&amp;s=arg&amp;type=story |títulu=River presenta la bandera más llarga |autor=Espn |fecha=8 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt; La bandera llegó a los 7000 metros (7 km.) de llargor y entró nel récor guinnes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://playfutbol.infobae.com/notas/674750-River-de-fiesta-la bandera-mas-llarga-del mundu-llego-al-Monumental.html |títulu=River, de fiesta: la bandera más llarga del mundu llegó al Monumental |autor=Playfútbol |fecha=8 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;

La camiseta suplente de la temporada 2012-2013 foi la más vendida en tol mundu mientres el mes de setiembre del 2012, llogru al que nun llegara nengún equipu arxentín.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2012/10/18/676734-la casaca suplente-river-foi-la-mas-vendida-el mundu-setiembre |títulu=La casaca suplente de River foi la más vendida nel mundu mientres setiembre |autor=Playfútbol |fecha=18 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Filiales ===

River Plate tien filiales oficiales en provincies como [[Provincia de Santa Fe|Santa Fe]], [[Provincia de Tucumán|Tucumán]], [[Provincia de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], [[Provincia d'Entre Ríos|Entre Ríos]], [[provincia de Mendoza|Mendoza]], [[Provincia de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur|Tierra del Fueu]], [[Provincia de Catamarca|Catamarca]], [[Provincia de Santiago del Estero|Santiago del Estero]] y [[Provincia del Chaco|Chaco]], ente otres. Tamién esisten filiales en tolos países llatinoamericanos, y tamién n'[[España]], [[Italia]], [[Inglaterra]], [[Israel]], [[Australia]], [[Alemaña]], [[Estaos Xuníos]] y [[Nueva Zelanda]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplatefiliales.com.ar/ |títulu=Filiales de River Plate |autor=Filiales del Club Atlético River Plate |fecha=23 de xunetu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130726144329/http://www.riverplatefiliales.com.ar/ |fechaarchivu=26 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

== Datos del club ==
{{AP|Estadístiques del Club Atlético River Plate|l1=Estadístiques del Club Atlético River Plate}}

=== Torneos nacionales ===

==== &lt;o&gt;Profesionalismo&lt;/o&gt; ====

* '''Temporaes en [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]''': 87.
* '''Meyor allugamientu en Primer División''': 1ᵘ en trenta y cinco causes.
* '''Peor allugamientu en Primer División''': 20ᵘ de 20, una vegada (2008).
* '''Allugamientu na [[Clasificación histórica de la primer división de fútbol arxentino#Nel profesionalismo (1931-Presente)|tabla histórica de primer División]]''': 1ᵘ.&lt;ref name=&quot;tabla_historica&quot;&gt;[[Clasificación histórica de la primer división de fútbol arxentino#Nel profesionalismo (1931-Presente)|Tabla histórica del profesionalismo]].&lt;/ref&gt;
** '''Partíos xugaos''': 3161.
** '''Partíos ganaos''': 1661.
** '''Partíos empataos''': 817.
** '''Partíos perdíos''': 683.
** '''Puntos sumaos: 4503.
* '''Goles en Primer División''':
** '''Goles a favor''': 5922.
** '''Goles en contra''': 3573.
** '''Diferencia de gol''': 2349.
* '''Resultaos en Primer División:
** '''Mayor serie invicta''': 31 partíos, dende'l 13 d'abril de 2014 (13ª fecha del [[Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Tornéu Final]]) hasta'l 9 de payares d'esi añu (15ª fecha del [[Campeonatu de primer División 2014 (Arxentina)|Tornéu de Transición]]).
** '''Mayor serie invicta en torneos locales''': dos invictos de 24 partíos en 1941-1942 y 1943-1944.
** '''Máxima cantidá de victories consecutives''': 9 victories, dende la fecha 3 hasta la 10 del [[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]].
* '''Mayor goliada a favor''':
** En campeonatos nacionales: 10-1 a [[Club Huracán (San Rafael)|Huracán (SR)]] ([[Campeonatu Nacional 1974 (Arxentina)|1974]]).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://playfutbol.infobae.com/notas/609722-Escontra-35-anos-que-River-nun goliaba-7-a-1 |títulu=Faía 35 años que River nun goliaba 7 a 1 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |fecha=6 d'ochobre de 2011 |editor=[[Infobae.com]]}}&lt;/ref&gt;
* '''Mayor goliada en contra''':
** En campeonatos nacionales: 1-6 de [[Racing Club]] ([[Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|1942]]).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesa/arg42.html |títulu=Arxentina 1942 |fechaaccesu=8 de mayu de 2011 |apellíu=Gorgazzi |nome=Osvaldo José |fecha=29 de payares de 2007 |editor=[[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|Rsssf]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

* '''Temporaes en [[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División]]''': 1.
* '''Meyor allugamientu en Segunda División''': 1ᵘ.
* '''Peor allugamientu en Segunda División''': 1ᵘ.
** '''Partíos xugaos''': 38.
** '''Partíos ganaos''': 20.
** '''Partíos empataos''': 13.
** '''Partíos perdíos''': 5.
** '''Puntos sumaos: 73.
* '''Goles en Segunda División''':
** '''A favor:''' 66.
** '''En contra:''' 28.

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 13px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 200%;&quot; align=center | '''Campeonatos Nacionales'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!rowspan=&quot;2&quot;|Competencia
|- 
 !Posición
 !PX
 !PG
 !PE !PP
 
 !GF
 !GC
 !Dif
|-
|- align=center
|[[Campeonatu de primer División 1931 (Arxentina)|Campeonatu 1931]]
|4°||34||19||6||9||63||39||24
|- align=center
|[[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Campeonatu 1932]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||34||22||6||6||81||43||38
|- align=center
|[[Campeonatu de primer División 1933 (Arxentina)|Campeonatu 1933]]
|4°||34||20||6||8||71||36||35
|- align=center
|[[Campeonatu de primer División 1934 (Arxentina)|Campeonatu 1934]]
|4°||39||23||4||12||91||44||47
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1935 (Arxentina)|Campeonatu 1935]]
|6°||34||19||6||9||71||47||24
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa d'Honor|Copa d'Honor 1936]]
|6°||17||9||3||5||35||25||10
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Copa Campeonatu 1936]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||17||13||2||2||49||19||30
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa d'Oru|Copa d'Oru 1936]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||1||1||0||0||4||2||2
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|Campeonatu 1937]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||34||27||4||3||106||43||43
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1938 (Arxentina)|Campeonatu 1938]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||32||23||5||4||105||49||56
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1939 (Arxentina)|Campeonatu 1939]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||34||23||4||7||100||43||57
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1940 (Arxentina)|Campeonatu 1940]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||34||17||8||9||92||54||38
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1941 (Arxentina)|Campeonatu 1941]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||19||6||5||75||35||40
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|Campeonatu 1942]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||20||6||4||79||37||42
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1943 (Arxentina)|Campeonatu 1943]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||30||19||6||5||74||38||36
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1944 (Arxentina)|Campeonatu 1944]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||30||17||10||3||68||43||25
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1945 (Arxentina)|Campeonatu 1945]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||20||6||4||66||34||32
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1946 (Arxentina)|Campeonatu 1946]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||30||17||7||6||59||34||25
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1947 (Arxentina)|Campeonatu 1947]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||22||4||4||90||37||53
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1948 (Arxentina)|Campeonatu 1948]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||30||12||13||5||59||48||11
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1949 (Arxentina)|Campeonatu 1949]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||34||18||7||9||71||36||35
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1950 (Arxentina)|Campeonatu 1950]]
|4°||34||15||8||11||68||57||11
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1951 (Arxentina)|Campeonatu 1951]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||32||16||11||5||69||42||27
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1952 (Arxentina)|Campeonatu 1952]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||17||6||7||65||48||17
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1953 (Arxentina)|Campeonatu 1953]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||18||7||5||60||36||24
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1954 (Arxentina)|Campeonatu 1954]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||30||16||6||8||56||37||19
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1955 (Arxentina)|Campeonatu 1955]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||18||9||3||53||35||18
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1956 (Arxentina)|Campeonatu 1956]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||17||9||4||61||32||29
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Campeonatu 1957]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||30||19||8||3||75||34||41
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1958 (Arxentina)|Campeonatu 1958]]
|6°||30||14||9||7||62||45||17
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1959 (Arxentina)|Campeonatu 1959]]
|6°||30||14||4||12||49||45||4
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1960 (Arxentina)|Campeonatu 1960]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||30||16||7||7||46||29||17
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1961 (Arxentina)|Campeonatu 1961]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||30||15||8||7||53||30||23
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1962 (Arxentina)|Campeonatu 1962]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||28||18||5||5||61||28||33
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1963 (Arxentina)|Campeonatu 1963]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||26||13||9||4||48||23||25
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1964 (Arxentina)|Campeonatu 1964]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||30||13||11||6||42||30||12
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1965 (Arxentina)|Campeonatu 1965]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||34||22||5||7||55||24||31
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1966 (Arxentina)|Campeonatu 1966]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||38||22||12||4||66||26||40
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1967 (Arxentina)|Metropolitanu 1967]]
|Fase de grupos||22||9||5||8||31||23||8
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1967 (Arxentina)|Nacional 1967]]
|5°||15||9||1||5||33||15||18
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1968 (Arxentina)|Metropolitanu 1968]]
|Semifinales||23||12||7||4||32||19||13
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1968 (Arxentina)|Nacional 1968]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||17||10||5||2||38||16||22
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1969 (Arxentina)|Metropolitanu 1969]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||24||12||8||4||36||25||11
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1969 (Arxentina)|Nacional 1969]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||17||11||5||1||34||11||23
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1970 (Arxentina)|Metropolitanu 1970]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||20||10||7||3||42||24||18
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1970 (Arxentina)|Nacional 1970]]
|Fase de grupos||20||11||4||5||30||20||10
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1971 (Arxentina)|Metropolitanu 1971]]
|6°||36||14||11||11||60||52||8
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1971 (Arxentina)|Nacional 1971]]
|Fase de grupos||14||8||5||1||26||13||13
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1972 (Arxentina)|Metropolitanu 1972]]
|4°||34||15||10||9||64||52||12
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1972 (Arxentina)|Nacional 1972]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||15||11||2||2||53||26||27
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1973 (Arxentina)|Metropolitanu 1973]]
|5°||32||15||7||10||59||56||3
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1973 (Arxentina)|Nacional 1973]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||18||10||3||4||35||26||11
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1974 (Arxentina)|Metropolitanu 1974]]
|Fase de grupos||18||9||2||7||37||28||9
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1974 (Arxentina)|Nacional 1974]]
|Fase de grupos||18||7||5||6||33||20||13
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Metropolitanu 1975]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||38||23||9||6||72||37||35
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Nacional 1975]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||23||17||3||3||54||25||29
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1976 (Arxentina)|Metropolitanu 1976]]
|5°||33||15||10||8||56||37||19
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1976 (Arxentina)|Nacional 1976]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||12||4||3||34||16||18
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1977 (Arxentina)|Metropolitanu 1977]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||44||25||13||6||83||46||37
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1977 (Arxentina)|Nacional 1977]]
|Fase de grupos||14||7||1||6||32||15||17
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1978 (Arxentina)|Metropolitanu 1978]]
|6°||40||16||13||11||59||47||12
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1978 (Arxentina)|Nacional 1978]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||20||12||5||3||40||18||22
|-align=center
|[[Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Metropolitanu 1979]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||22||13||6||3||41||24||17
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Nacional 1979]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||20||9||8||3||36||18||18
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1980 (Arxentina)|Metropolitanu 1980]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||36||20||11||5||64||33||31
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1980 (Arxentina)|Nacional 1980]]
|Cuartos de final||16||9||1||6||35||24||11
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1981 (Arxentina)|Metropolitanu 1981]]
|4°||34||14||11||9||62||50||12
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1981 (Arxentina)|Nacional 1981]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||20||10||8||2||31||14||17
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1982 (Arxentina)|Nacional 1982]]
|Fase de grupos||16||4||6||6||20||27||-7
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1982 (Arxentina)|Metropolitanu 1982]]
|10°||36||12||10||14||43||46||-3
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1983 (Arxentina)|Nacional 1983]]
|Cuartos de final||16||6||6||4||12||8||4
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1983 (Arxentina)|Metropolitanu 1983]]
|18°||36||10||9||17||37||50||-13
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1984 (Arxentina)|Nacional 1984]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2.°||14||9||2||3||32||13||21
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]]
|4°||36||15||13||8||51||38||13
|-align=center
|[[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]]
|Séptima Fase||14||9||2||3||26||12||14
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1985/86 (Arxentina)|Campeonatu 1985/86]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||36||23||10||3||74||26||48
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1986/87 (Arxentina)|Campeonatu 1986/87]]
|10°||38||13||13||12||54||49||5
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1987/88 (Arxentina)|Campeonatu 1987/88]]
|4°||38||17||12||9||51||40||11
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1988/89 (Arxentina)|Campeonatu 1988/89]]
|4°||38||16||13||9||45||36||9
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1989/90 (Arxentina)|Campeonatu 1989/90]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||38||20||13||5||48||20||28
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 1990/91 (Arxentina)|Campeonatu 1990/91]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||38||15||15||8||48||32||16
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||14||3||2||33||11||22
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1992 (Arxentina)|Clausura 1992]]
|5°||19||8||8||3||31||22||9
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1992 (Arxentina)|Apertura 1992]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||10||5||4||28||13||15
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1993 (Arxentina)|Clausura 1993]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||19||10||3||6||33||21||12
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1993 (Arxentina)|Apertura 1993]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||9||6||4||29||17||12
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1994 (Arxentina)|Clausura 1994]]
|5°||19||7||7||5||24||14||10
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Apertura 1994]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||12||7||0||31||14||17
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1995 (Arxentina)|Clausura 1995]]
|10°||19||7||4||8||29||30||-1
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1995 (Arxentina)|Apertura 1995]]
|7°||19||7||8||4||21||20||1
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1996 (Arxentina)|Clausura 1996]]
|14°||19||6||3||10||32||33||-1
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1996 (Arxentina)|Apertura 1996]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||15||1||3||52||22||30
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1997 (Arxentina)|Clausura 1997]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||12||5||2||37||20||17
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Apertura 1997]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||14||3||2||43||17||26
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1998 (Arxentina)|Clausura 1998]]
|7°||19||7||8||4||32||24||8
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1998 (Arxentina)|Apertura 1998]]
|15°||19||5||7||7||27||27||0
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 1999 (Arxentina)|Clausura 1999]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||11||4||4||37||19||18
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Apertura 1999]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||13||5||1||45||21||24
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Clausura 2000]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||12||6||1||44||17||27
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2000 (Arxentina)|Apertura 2000]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||10||7||2||41||24||17
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2001 (Arxentina)|Clausura 2001]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||13||2||4||48||27||21
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2001 (Arxentina)|Apertura 2001]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||12||5||2||51||16||35
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Clausura 2002]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||13||4||2||39||13||26
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2002 (Arxentina)|Apertura 2002]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||19||11||3||5||35||23||12
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2003 (Arxentina)|Clausura 2003]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||13||4||2||43||18||25
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2003 (Arxentina)|Apertura 2003]]
|8°||19||7||5||7||23||24||-1
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2004 (Arxentina)|Clausura 2004]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||12||4||3||41||21||20
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2004 (Arxentina)|Apertura 2004]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||19||9||6||4||28||19||9
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2005 (Arxentina)|Clausura 2005]]
|10°||19||8||3||8||31||29||2
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2005 (Arxentina)|Apertura 2005]]
|6°||19||8||4||7||31||22||9
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2006 (Arxentina)|Clausura 2006]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||19||9||7||3||39||24||15
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2006 (Arxentina)|Apertura 2006]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3°||19||11||5||3||33||17||16
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2007 (Arxentina)|Clausura 2007]]
|4°||19||9||6||4||26||16||10
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2007 (Arxentina)|Apertura 2007]]
|14°||19||6||5||8||31||33||-2
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2008 (Arxentina)|Clausura 2008]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||13||4||2||29||13||16
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2008 (Arxentina)|Apertura 2008]]
|20°||19||2||8||9||20||29||-9
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2009 (Arxentina)|Clausura 2009]]
|8°||19||7||6||6||24||25||-1
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2009 (Arxentina)|Apertura 2009]]
|14°||19||5||6||8||23||26||-3
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]]
|13°||19||6||4||9||16||21||-5
|-align=center
|[[Tornéu Apertura 2010 (Arxentina)|Apertura 2010]]
|4°||19||8||7||4||21||18||3
|-align=center
|[[Tornéu Clausura 2011 (Arxentina)|Clausura 2011]]
|style=&quot;text-align:center; background:#FFC0A0;&quot;|9°||19||6||8||5||15||15||0
|-align=center
|[[Primer B Nacional 2011/12]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|'''Campeón'''||38||20||13||5||66||28||38
|-align=center
|[[Tornéu Inicial 2012 (Arxentina)|Inicial 2012]]
|8°||19||7||8||4||28||16||12
|-align=center
|[[Tornéu Final 2013 (Arxentina)|Final 2013]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||10||5||4||28||22||6
|-align=center
|[[Tornéu Inicial 2013 (Arxentina)|Inicial 2013]]
|17°||19||5||6||8||12||14||-2
|-align=center
|[[Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Final 2014]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||19||11||4||4||28||15||13
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 2014 (Arxentina)|Campeonatu 2014]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||19||11||6||2||34||13||21
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 2015 (Arxentina)|Campeonatu 2015]]
|9°||30||13||10||7||46||33||13
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 2016 (Arxentina)|Campeonatu 2016]]
|9° Zona 1||16||4||6||6||21||22||-1
|-align=center
|[[Campeonatu de primer División 2016-17 (Arxentina)|Campeonatu 2016/17]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2°||30||16||8||6||51||28||23

|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
! '''4577 Puntos'''
! '''3207'''
! '''1681'''
! '''831'''
! '''695'''
! '''5994'''
! '''3623'''
! '''2371'''

{{final columnes}}

{{Cuadru color|gold|}} &lt;small&gt;''Campeón.''&lt;/small&gt;
{{Cuadru color|silver}}&lt;small&gt;''Subcampeón.''&lt;/small&gt;
{{Cuadru color|#cc9966}}&lt;small&gt;''Tercer Llugar.''&lt;/small&gt;
{{Cuadru color|#CCFFCC}} &lt;small&gt;''Ascensu.''&lt;/small&gt;
{{Cuadru color|#FFC0A0}} &lt;small&gt;''Descensu.''&lt;/small&gt;

==== &lt;o&gt;Amateurismo&lt;/o&gt; ====

* '''Temporaes en [[Primer División d'Arxentina#Amateurismo|Primer División]]''': 22.
* '''Meyor allugamientu en Primer División''': 1ᵘ, nuna ocasión ([[Campeonatu de primer División 1920 de la AAmF (Arxentina)|1920]]).
* '''Peor allugamientu en Primer División''': 7ᵘ de 9, una vegada ([[Campeonatu de primer División 1910 (Arxentina)|1910]]).
* '''Allugamientu na [[Clasificación histórica de la primer división de fútbol arxentino#Nel amateurismo (1891-1934)|tabla histórica de primer División]]''': 2ᵘ.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesa/argalltime.html#amat |títulu=Tabla histórica del amateurismo |obra=RSSSF}}&lt;/ref&gt;
** '''Partíos xugaos''': 513.
** '''Partíos ganaos''': 287.
** '''Partíos empataos''': 112.
** '''Partíos perdíos''': 114.
** '''Puntos sumaos: 686.
* '''Goles en Primer División''':
** '''A favor''': 833.
** '''En contra''': 477.
** '''Diferencia de gol''': 356.
* '''Resultaos en Primer División'''
** '''Mayor serie invicta''': 31 partíos, en 1921-1922.
* '''Mayor goliada a favor''':
** En campeonatos nacionales: 7-0 a [[Racing Club]] &lt;small&gt;(Segunda División 1908).&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ole.com.ar/river-plate/futbol/primer-ascensu_0_616138664.html |títulu=River Plate llega a la máxima categoría |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014 |fecha=27 d'avientu de 2011 |editor=Ole.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141021203757/http://www.ole.com.ar/river-plate/futbol/primer-ascensu_0_616138664.html |fechaarchivu=21 d'ochobre de 2014 }}&lt;/ref&gt;
* '''Mayor goliada en contra''':
** En campeonatos nacionales:
*** 1-10 de [[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata|Gimnasia y Esgrima La Plata]] &lt;small&gt;(Tercer División 1905).&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gelp.org/loadsintesis.php?&amp;viewrequesteddateonly=&amp;settingupview=River%20Plate&amp;id=9 |títulu=Sintesis 10-1 |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014 |editor=gelp.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gelp.org/1905.php |títulu=Tercer División 1905 |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014 |editor=gelp.org}}&lt;/ref&gt;
*** 1-10 de [[Belgrano Athletic Club]] ([[Campeonatu de primer División 1912 (Arxentina)|1912]]).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rivermillonarios.com.ar/wiki/Era_amateur_1901_1930 |títulu=Era amateur 1901-1930 |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014 |editor=rivermillonarios.com.ar}}&lt;/ref&gt;

* '''Temporaes en [[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División]]''': 3.
* '''Meyor allugamientu en Segunda División''': 1ᵘ.
* '''Peor allugamientu en Segunda División''': 6ᵘ.
** '''Partíos xugaos''': 49.
** '''Partíos ganaos''': 33.
** '''Partíos empataos''': 4.
** '''Partíos perdíos''': 11.
* '''Goles en Segunda División''':
** '''A favor''': 102.
** '''En contra''': 59.
** '''Puntos sumaos: 70.

* '''Temporaes en [[Tercer categoría del fútbol arxentino|Tercer División]]''': 1.
* '''Meyor allugamientu en Tercer División''': 6ᵘ.
* '''Peor allugamientu en Tercer División''': 6ᵘ.
** '''Partíos xugaos''': 14.
** '''Partíos ganaos''': 4.
** '''Partíos empataos''': 1.
** '''Partíos perdíos''': 9.
* '''Goles en Tercer División''':
** '''A favor''': 16.
** '''En contra''': 41.
** '''Puntos sumaos: 9.

=== Copes nacionales ===

* '''[[Copes nacionales del fútbol arxentino|Participaciones en copes nacionales]] de la era profesional: 32.'''
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Arxentina de Fútbol|Copa Arxentina]]: 6''' ([[Copa Arxentina 2011/12|2011/12]], [[Copa Arxentina 2012/13|2012/13]], [[Copa Arxentina 2013/14|2013/14]], [[Copa Arxentina 2014/15|2014/15]], '''[[Copa Arxentina 2015/16|2015/16]]''', '''[[Copa Arxentina 2016/17|2016/17]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Supercopa Arxentina]]: 3''' ([[Supercopa Arxentina 2014|2014]], [[Supercopa Arxentina 2016|2016]], '''[[Supercopa Arxentina 2017|2017]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)#Partíu final del campeonatu|Copa Campeonatu]]: 1''' ('''[[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)#Partíu final del campeonatu|2014]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa de Competencia de primer División]]: 2''' (1932, 1933).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Beccar Varela]]: 2''' (1932, 1933).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa de la República (Arxentina)|Copa de la República]]: 1''' (1943).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa de Competencia Británica]]: 4''' (1944, 1945, 1946, 1948).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Dr. Carlos Ibarguren]]: 4''' (1937, 1941, 1942, 1952).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Adrián C. Escobar]]: 7''' (1939, 1941, 1942, 1943, 1944, 1946, 1949).
** '''Copes úniques xugaes: 2''' ([[Copa Suecia|Copa Suecia de 1958]], [[Copa Centenariu de la AFA|Copa Centenariu de la AFA de 1993]]).
** '''Meyor allugamientu en copa nacionales de la era profesional: 1ᵘ'''
** '''Peor allugamientu en copa nacionales de la era profesional: Fase de grupos.'''

* '''[[Copes nacionales del fútbol arxentino|Participaciones en copes nacionales]] de la era amateur: 24.'''
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa de Competencia de primer División]]: 4''' (1920 de l'[[Asociación Amateurs de Football|AAmF]], 1924 de l'[[Asociación Amateurs de Football|AAmF]], 1925 de l'[[Asociación Amateurs de Football|AAmF]], 1926 de l'[[Asociación Amateurs de Football|AAmF]]).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa de Competencia Jockey Club]]: 11''' (1909, 1910, 1911, 1912, 1913, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918 y 1919).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor]]: 9''' (1909, 1910, 1911, 1912, 1913, 1915, 1916, 1917 y 1918).
** '''Meyor allugamientu en copa nacionales de la era amateur: 1ᵘ'''
** '''Peor allugamientu en copa nacionales de la era amateur: Primer fase.'''

==== Participaciones en copes nacionales actuales ====

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Arxentina'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Edición
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center
! [[Copa Arxentina 2011/12]]
| Semifinal
| 5
| 4
| 1
| 0
| 7
| 1
| [[Rogelio Funes Mori]]: 2 [[Daniel Alberto Villalva|Villalva]]: 2
|- align=center
! [[Copa Arxentina 2012/13]]
| Dieciseisavos de final
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| 1
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Arxentina 2013/14]]
| Cuartos de final
| 3
| 0
| 3
| 0
| 0
| 0
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Arxentina 2014/15]]
| Dieciseisavos de final
| 2
| 1
| 0
| 1
| 2
| 2
| [[Ramiro Funes Mori]]: 1 [[Juan Cruz Kaprof|Kaprof]]: 1
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Arxentina 2015/16]]
| '''Campeón'''
| 6
| 6
| 0
| 0
| 15
| 4
| [[Lucas Alario]]: 7
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Arxentina 2016/17]]
| '''Campeón'''
| 6
| 6
| 0
| 0
| 19
| 3
| [[Ignacio Martín Fernández|Ignacio Fernández]]: 4
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''23'''
! '''17'''
! '''4'''
! '''2'''
! '''43'''
! '''11'''
! '''[[Lucas Alario]]:''' 8
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Campeonatu'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)#Partíu final del campeonatu|Copa Campeonatu 2013/14]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| [[German Pezzella]]: 1
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''1'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''0'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''[[German Pezzella]]:''' 1
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Supercopa Arxentina '''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE 
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=silver
! [[Supercopa Arxentina 2014]]
| Subcampeón
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| 1
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=silver
! [[Supercopa Arxentina 2016]]
| Subcampeón
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| 3
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=gold
! [[Supercopa Arxentina 2017]]
| Campeón
| 1
| 1
| 0
| 0
| 2
| 0
| [[Gonzalo Nicolás Martínez]]: 1 [[Ignacio Scocco|Scocco]]: 1
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''3'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''2'''
! '''2'''
! '''4'''
! '''[[Gonzalo Nicolás Martínez]]:''' 1 '''[[Ignacio Scocco|Scocco]]:''' 1
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Adrián C. Escobar'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Adrián C. Escobar 1941]]
| '''Campeón'''
| 2
| 2
| 0
| 0
| 3
| 1
| [[Ángel Labruna]]: 2
|- align=center bgcolor=
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Adrián C. Escobar 1942]]
| '''Subcampeón'''
| 2
| 0
| 1
| 1
| 0
| 2
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''2'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''1'''
! '''1'''
! '''2'''
! '''[[Ángel Labruna]]:''' 2
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Dr. Carlos Ibarguren'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Dr. Carlos Ibarguren 1937]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 5
| 0
| [[Bernabé Ferreyra]]: 3
|- align=center bgcolor=
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Dr. Carlos Ibarguren 1941]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 3
| 0
| [[Adolfo Pedernera]]: 1 [[Ángel Labruna]]: 1 [[Roberto D'Alessandro]]: 1
|- align=center bgcolor=
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Dr. Carlos Ibarguren 1942]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 7
| 0
| [[Aristóbulo Deambrossi]]: 1 [[Félix Loustau]]: 1
|- align=center bgcolor=
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Dr. Carlos Ibarguren 1952]]
| '''Campeón'''
| 1
| 0
| 1
| 0
| 1
| 1
| [[Walter Gómez]]: 1
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''4'''
! '''3'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''16'''
! '''1'''
! '''[[Bernabé Ferreyra]]:''' 3
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Centenariu de la AFA'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Centenariu de la AFA]]
| Subcampeón
| 9
| 6
| 1
| 2
| 15
| 10
| [[Walter Silvani]]: 4
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''9'''
! '''6'''
! '''1'''
! '''2'''
! '''15'''
! '''10'''
! '''[[Walter Silvani]]:''' 4
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Competencia'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa Competencia 1932]]
| Campeón
| 5
| 4
| 1
| 0
| 12
| 5
| [[Bernabé Ferreyra]]: 3
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''5'''
! '''4'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''12'''
! '''5'''
! '''[[Bernabé Ferreyra]]:''' 3
|}

==== Resume estadísticu ====

{| align=center border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #FFFFFF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot; width=65%
|- bgcolor=&quot;black&quot; style=color:red
!Competición
!{{abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!{{abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{abreviatura|CX|Campeonatos xugaos}}
!{{abreviatura|CG|Campeonatos ganaos}}
!Meyor resultancia
|- bgcolor=red
|colspan=10|
'''Dómina profesional'''
|-
| '''[[Copa Arxentina de Fútbol|Copa Arxentina]]
| 23|| 17|| 4|| 2|| 43|| 11|| 6||'''2'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| '''[[Supercopa Arxentina]]
| 3|| 1|| 0|| 2|| 2|| 4|| 3||'''1'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| [[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)#Partíu final del campeonatu|Copa Campeonatu]]
| 1|| 1|| 0|| 0|| 1|| 0|| 1||'''1'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| [[Copa de Competencia de primer División]]
| 7|| 4|| 1|| 2|| 13|| 9|| 1||'''1'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| [[Copa Beccar Varela]]
| 10|| 3|| 1|| 6|| 10|| 17||2 ||0
|Primera fase
|- 
| [[Copa de la República (Arxentina)|Copa de la República]]
| 1|| 0|| 0|| 1|| 2|| 4|| 1||0
|Primera fase
|- 
| [[Copa de Competencia Británica]]
| 6|| 2|| 0|| 4|| 20|| 16|| 4||0
| bgcolor=peru|'''Semifinales'''
|-
| [[Copa Dr. Carlos Ibarguren]]
| 4|| 3|| 1|| 0|| 16|| 1|| 4||'''4'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| [[Copa Adrián C. Escobar]]
| 11|| 3|| 4|| 4|| 6|| 9|| 2||'''1'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| [[Copa Suecia]]
| 14|| 4|| 3|| 7|| 23|| 30|| 1||0
|Fase de grupos
|-
| [[Copa Centenariu de la AFA]]
| 9|| 6|| 1|| 2|| 15|| 10|| 1||0
| bgcolor=silver|'''Subcampeón'''
|- align=&quot;center&quot; style=&quot;border: 3px solid black&quot;
! Subtotal dómina profesional
! 89!! 44 !! 15 !! 30 !! 151 !! 111 !! 26!! 10!! bgcolor=gold|10 títulos
|- bgcolor=red
|colspan=10|
'''Dómina amateur'''
|-
| [[Copa de Competencia de primer División]]
| 27|| 15|| 7|| 5|| 40|| 21|| 4||0
| bgcolor=peru|'''Semifinales'''
|-
| [[Copa de Competencia Jockey Club]]
| 35|| 19|| 6|| 10|| 59|| 40|| 11||'''1'''
| bgcolor=gold|'''Campeón'''
|-
| [[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor]]
| 18|| 9|| 2|| 7|| 33|| 23|| 9||0
| bgcolor=silver|'''Subcampeón'''
|-
|- style=&quot;border: 3px solid black&quot;
! Subtotal dómina Amateur
! 80!! 43 !! 15 !! 22 !! 132 !! 84 !! 24!! 1!!bgcolor=gold|1 títulu
|- style=&quot;border: 3px solid red&quot;
! Total
! 169!! 87 !! 30 !! 52 !! 283 !!195!! 50!! 11!!bgcolor=gold|11 títulos
|}

&lt;center&gt;&lt;small&gt;''Nota: En '''negrina''' les competiciones actuales.&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;
* &lt;small&gt;''Actualizáu al 14 de marzu de 2018''&lt;/small&gt;

=== Torneos internacionales ===
{{AP|Estadístiques del River Plate en competencies internacionales}}

* '''[[Participaciones internacionales oficiales del fútbol arxentino a nivel de clubes|Participaciones en copes internacionales]]''': '''74.'''
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA]]''': '''1''' ([[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2015|2015]]).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Intercontinental]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/tablest/toyota.html Copa Intercontinental en rsssf.com]&lt;/ref&gt; '''2''' ('''[[Copa Intercontinental 1986|1986]]''', [[Copa Intercontinental 1996|1996]]).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Libertadores d'América]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/sacups/copalib.html Tabla histórica de la Copa Libertadores]&lt;/ref&gt; '''32.'''
** '''Ediciones xugaes de la [[Supercopa Suramericana]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/sacups/sasup.html Supercopa Suramericana en rsssf.com]&lt;/ref&gt; '''10''' ([[Supercopa Suramericana 1988|1988]], [[Supercopa Suramericana 1989|1989]], [[Supercopa Suramericana 1990|1990]], [[Supercopa Suramericana 1991|1991]], [[Supercopa Suramericana 1992|1992]], [[Supercopa Suramericana 1993|1993]], [[Supercopa Suramericana 1994|1994]], [[Supercopa Suramericana 1995|1995]], [[Supercopa Suramericana 1996|1996]], '''[[Supercopa Suramericana 1997|1997]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Suramericana]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/sacups/sudamcup.html Copa Suramericana en rsssf.com]&lt;/ref&gt; '''11''' ([[Copa Suramericana 2002|2002]], [[Copa Suramericana 2003|2003]], [[Copa Suramericana 2004|2004]], [[Copa Suramericana 2005|2005]], [[Copa Suramericana 2006|2006]], [[Copa Suramericana 2007|2007]], [[Copa Suramericana 2008|2008]], [[Copa Suramericana 2009|2009]], [[Copa Suramericana 2013|2013]], '''[[Copa Suramericana 2014|2014]]''', [[Copa Suramericana 2015|2015]]).
** '''Ediciones xugaes de la [[Recopa Suramericana]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/sacups/recopa.html Recopa Suramericana en rsssf.com]&lt;/ref&gt; '''4''' ([[Recopa Suramericana 1997|1997]], [[Recopa Suramericana 1998|1998]], '''[[Recopa Suramericana 2015|2015]]''', '''[[Recopa Suramericana 2016|2016]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Interamericana]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/tablesi/intam.html Copa Interamericana en rsssf.com]&lt;/ref&gt; '''1''' ('''[[Copa Interamericana 1987|1987]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Mercosur]]''':&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/sacups/mercosur.html Copa Mercosur en rsssf.com]&lt;/ref&gt; '''4''' ([[Copa Mercosur 1998|1998]], [[Copa Mercosur 1999|1999]], [[Copa Mercosur 2000|2000]], [[Copa Mercosur 2001|2001]]).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Suruga Bank]]''':&lt;ref&gt;[http://www.infobae.com/2014/12/19/1616201-fecha-confirmada-river-viaxara-japon-agostio-llograr-otra estrella-la-suruga-bank River va viaxar a Xapón en busca de la Suruga Bank]&lt;/ref&gt; '''1''' ('''[[Copa Suruga Bank 2015|2015''']]).
** '''Ediciones xugaes del [[Campeonatu Sudamericanu de Campeones]]''': '''1''' ([[Campeonatu Sudamericanu de Campeones|1948]]).
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa del Atlánticu (Clubes)|Copa del Atlánticu]]''': '''2''' (1947, 1956)
** '''Ediciones xugaes de la [[Copa Aldao]]''': '''6''' ('''[[Copa Aldao 1936|1936]]''', '''[[Copa Aldao 1937|1937]]''', '''[[Copa Aldao 1941|1941]]''', [[Copa Aldao 1942|1942]], '''[[Copa Aldao 1945|1945]]''', '''[[Copa Aldao 1947|1947]]''').
** '''Ediciones xugaes de la [[Cup Tie Competition]]''': '''1''' ('''[[Cup Tie Competition|1914]]''').
** '''Meyor allugamientu en torneos internacionales''': 1ᵘ
** '''Peor allugamientu en torneos internacionales''': Esaniciáu en primer ronda.
** '''Mayor goliada a favor en torneos internacionales''': 9-0 a [[Universitariu de La Paz]] ([[Copa Libertadores 1970|1970]]).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/sacups/acopa70.html |títulu=Copa Libertadores d'América 1970 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |fecha=28 de mayu de 1999 |editor=[[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|Rsssf]]}}&lt;/ref&gt;
** '''Mayor goliada en contra en torneos internacionales''': 0-4 de [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo de Almagro]] ([[Copa Libertadores 1973|1973]]).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/sacups/acopa70.html |títulu=Copa Libertadores d'América 1974 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |apellíu=Beuker |nome=John |fecha=4 de mayu de 2003 |editor=[[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|Rsssf]]}}&lt;/ref&gt;

==== Resume estadísticu ====

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Mundial de Clubes'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2015|Mundial de Clubes 2015]]
| Subcampeón
| 2
| 1
| 0
| 1
| 1
| 3
| '''[[Lucas Alario]]: 1'''
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Intercontinental'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Intercontinental 1986]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| '''[[Antonio Alzamendi]]: 1'''
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Intercontinental 1996]]
| Subcampeón
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| 1
| Nun marcó
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''2'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''1'''
! '''1'''
! '''1'''
! '''[[Antonio Alzamendi]]: 1'''
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Libertadores'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=
! [[Copa de Campeones d'América 1960|Copa Libertadores 1960]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;6&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa de Campeones d'América 1961|Copa Libertadores 1961]]
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa de Campeones d'América 1962|Copa Libertadores 1962]]
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa de Campeones d'América 1963|Copa Libertadores 1963]]
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa de Campeones d'América 1964|Copa Libertadores 1964]]
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1965]]
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Libertadores 1966]]
| Subcampeón
| 19
| 12
| 3
| 4
| 41
| 24
| '''[[Daniel Onega]]: 17'''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1967]]
| Semifinal
| 16
| 6
| 6
| 4
| 33
| 17
| [[Daniel Onega]] y [[Oscar Más]]: 7
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1968]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;2&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1969]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1970]]
| Semifinal
| 13
| 6
| 2
| 5
| 25
| 14
| '''[[Oscar Más]]: 9'''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1971]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;2&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1972]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1973]]
| Primera fase
| 6
| 2
| 1
| 3
| 12
| 10
| Carlos Ángel López, [[Carlos Morete]] y [[Norberto Alonso]]: 2
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1974]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;2&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1975]]
|- align=center bgcolor=Silver
! [[Copa Libertadores 1976]]
| Subcampeón
| 14
| 9
| 1
| 4
| 19
| 12
| [[Oscar Más]] y [[Pedro Alexis González]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1977]]
| Primera fase
| 6
| 1
| 4
| 1
| 5
| 5
|
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1978]]
| Semifinal
| 10
| 3
| 5
| 2
| 8
| 4
| [[Juan José López (futbolista)|Juan José López]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1979]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;1&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1980]]
| Primera fase
| 6
| 4
| 2
| 0
| 10
| 3
| [[Ramón Ángel Díaz|Ramón Díaz]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1981]]
| Primera fase
| 6
| 3
| 1
| 2
| 9
| 6
| [[Ramón Ángel Díaz|Ramón Díaz]]: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1982]]
| Segunda fase
| 10
| 5
| 1
| 4
| 13
| 14
| Enzo Daniel Bulleri: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1983]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;3&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1984]]
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Libertadores 1985]]
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Libertadores 1986]]
| '''Campeón'''
| 12
| 9
| 2
| 1
| 23
| 8
| [[Ramón Centurión]]: 7
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1987]]
| Segunda fase
| 4
| 1
| 2
| 1
| 2
| 2
| [[Juan Gilberto Funes]] y [[Oscar Ruggeri]]: 1
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1988]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;2&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1989]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1990]]
| Semifinal
| 8
| 4
| 2
| 2
| 8
| 5
| [[Ernesto Corti]] y [[Sergio Berti]]: 2
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1991]]
| Primera fase
| 6
| 2
| 1
| 3
| 10
| 12
| [[Juan José Borrelli]]: 3
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1992]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;1&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1993]]
| Primera fase
| 6
| 1
| 3
| 2
| 4
| 5
| [[Ramón Medina Bello]]: 2
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1994]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;1&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1995]]
| Semifinal
| 12
| 5
| 5
| 2
| 17
| 8
| [[Enzo Francescoli]]: 4
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Libertadores 1996]]
| '''Campeón'''
| 14
| 8
| 4
| 2
| 28
| 12
| [[Hernán Crespo]]: 10
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1997]]
| Octavos de final
| 2
| 0
| 2
| 0
| 4
| 4
| [[Enzo Francescoli]]: 2
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1998]]
| Semifinal
| 12
| 8
| 3
| 1
| 23
| 11
| [[Juan Pablo Ángel]]: 7
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 1999]]
| Semifinal
| 12
| 5
| 2
| 5
| 12
| 13
| [[Leonardo Astrada|Astrada]], [[Cristian Castillo|Castillo]], [[Javier Saviola|Saviola]] y [[Juan Pablo Sorín|Sorín]]: 2
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2000]]
| Cuartos de final
| 10
| 5
| 3
| 2
| 18
| 13
| [[Juan Pablo Ángel]]: 9
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2001]]
| Cuartos de final
| 10
| 5
| 1
| 4
| 18
| 11
| [[Martín Cardetti]]: 5
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2002]]
| Octavos de final
| 8
| 2
| 3
| 3
| 9
| 10
| [[Alejandro Damián Domínguez|Alejandro Domínguez]]: 2
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2003]]
| Cuartos de final
| 10
| 7
| 0
| 3
| 17
| 14
| [[Andrés D'Alessandro]] y [[Esteban Fuertes]]: 4
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2004]]
| Semifinal
| 12
| 7
| 2
| 3
| 18
| 11
| [[Fernando Cavenaghi]]: 6
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2005]]
| Semifinal
| 12
| 7
| 2
| 3
| 23
| 17
| [[Ernesto Farías]]: 6
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2006]]
| Cuartos de final
| 12
| 7
| 1
| 4
| 27
| 18
| [[Ernesto Farías]] y [[Daniel Montenegro]]: 5
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2007]]
| Primera fase
| 6
| 2
| 2
| 2
| 5
| 6
| [[Ernesto Farías]]: 3
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2008]]
| Octavos de final
| 8
| 4
| 1
| 3
| 17
| 12
| [[Sebastián Abreu]]: 7
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2009]]
| Primera fase
| 6
| 2
| 1
| 3
| 7
| 9
| [[Radamel Falcao García]]: 2
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2010]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;5&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2011]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2012]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2013]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2014]]
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Libertadores 2015]]
| '''Campeón'''
| 14
| 5
| 7
| 2
| 18
| 9
| [[Rodrigo Mora]] y [[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]]: 4
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2016]]
| Octavos de final
| 8
| 4
| 2
| 2
| 18
| 9
| [[Lucas Alario]], [[Iván Alonso]] y [[Andrés D'Alessandro]]: 3
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Libertadores 2017]]
| Semifinales
| 12
| 7
| 2
| 3
| 28
| 17
| [[Ignacio Scocco]]: 8
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''[[Tabla histórica de la Copa Libertadores d'América|Total]]'''
!
! '''325'''
! '''160'''
! '''81'''
! '''84'''
! '''539'''
! '''349'''
! '''[[Daniel Onega]]''': 31
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Supercopa Suramericana'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1988]]
| Semifinal
| 6
| 2
| 1
| 3
| 9
| 7
| [[Antonio Alzamendi]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1989]]
| Octavos de final
| 2
| 1
| 0
| 1
| 3
| 3
| [[Ramón Centurión]]: 2
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1990]]
| Octavos de final
| 2
| 1
| 0
| 1
| 3
| 3
| [[Ramón Medina Bello]]: 2
|- align=center bgcolor=silver
! [[Supercopa Suramericana 1991]]
| Subcampeón
| 8
| 4
| 3
| 2
| 12
| 9
| [[Juan José Borrelli]]: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1992]]
| Cuartos de final
| 4
| 3
| 0
| 1
| 7
| 3
| [[Walter Silvani]]: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1993]]
| Cuartos de final
| 4
| 3
| 0
| 1
| 6
| 4
| [[Walter Silvani]] y [[Guillermo Rivarola]]: 2
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1994]]
| Cuartos de final
| 4
| 1
| 3
| 0
| 4
| 3
| [[Enzo Francescoli]] y [[Gabriel Amato]]: 2
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1995]]
| Semifinal
| 6
| 2
| 2
| 2
| 11
| 11
| [[Enzo Francescoli]]: 7
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Supercopa Suramericana 1996]]
| Primera fase
| 2
| 0
| 1
| 1
| 3
| 4
| [[Guillermo Rivarola|Rivarola]], [[Julio Ricardo Cruz|Cruz]] y [[Roberto Monserrat|Monserrat]]: 1
|- align=center bgcolor=gold
! [[Supercopa Suramericana 1997]]
| '''Campeón'''
| 10
| 7
| 1
| 2
| 22
| 12
| [[Marcelo Salas]]: 6
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''48'''
! '''24'''
! '''11'''
! '''13'''
! '''80'''
! '''59'''
! '''[[Enzo Francescoli]]: 9'''
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Suramericana'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Suramericana 2002]]
| Octavos de final
| 2
| 0
| 1
| 1
| 0
| 1
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Suramericana 2003]]
| Subcampeón
| 8
| 4
| 1
| 3
| 16
| 9
| [[Fernando Cavenaghi]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2004]]
| Primera fase
| 2
| 0
| 1
| 1
| 1
| 2
| [[Maxi López|Maximiliano López]]: 1
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2005]]
| Octavos de final
| 2
| 0
| 2
| 0
| 1
| 1
| [[Jonathan Santana]]: 1
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2006]]
| Octavos de final
| 2
| 0
| 1
| 1
| 2
| 3
| [[Marcelo Gallardo]] y [[Danilo Gerlo]]: 1
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2007]]
| Semifinal
| 6
| 1
| 4
| 1
| 5
| 4
| [[Radamel Falcao García]]: 4
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Suramericana 2008]]
| Cuartos de final
| 4
| 2
| 1
| 1
| 7
| 6
| [[Sebastián Abreu]]: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2009]]
| Primera fase
| 2
| 0
| 0
| 2
| 1
| 3
| [[Cristian Fabbiani]]: 1
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2010]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;3&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2011]]
|- align=center bgcolor=
! [[Copa Suramericana 2012]]
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2013]]
| Cuartos de final
| 6
| 2
| 2
| 2
| 5
| 5
| [[Teófilo Gutiérrez]]: 2
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Suramericana 2014]]
| '''Campeón'''
| 10
| 8
| 2
| 0
| 17
| 5
| [[Rodrigo Mora]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2015]]
| Semifinal
| 6
| 2
| 1
| 3
| 8
| 7
| [[Rodrigo Mora]] y [[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]]: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2016]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;2&quot;|''Nun se clasificó''
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Suramericana 2017]]
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''50'''
! '''19'''
! '''16'''
! '''15'''
! '''63'''
! '''46'''
! '''[[Rodrigo Mora]]''': 7
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Recopa Suramericana'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=silver
! [[Recopa Suramericana 1997]]
| Subcampeón
| 1
| 0
| 1
| 0
| 1
| 1
| [[Enzo Francescoli]]: 1
|- align=center bgcolor=silver
! [[Recopa Suramericana 1998]]
| Subcampeón
| 2
| 0
| 0
| 2
| 0
| 5
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=gold
! [[Recopa Suramericana 2015]]
| '''Campeón'''
| 2
| 2
| 0
| 0
| 2
| 0
| [[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]]: 2
|- align=center bgcolor=gold
! [[Recopa Suramericana 2016]]
| '''Campeón'''
| 2
| 1
| 1
| 0
| 2
| 1
| [[Sebastián Driussi]] y [[Lucas Alario]]: 1
|- align=center bgcolor=
!'''Total'''
!
! '''7'''
! '''3'''
! '''2'''
! '''2'''
! '''5'''
! '''7'''
! '''[[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]]''': 2
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Interamericana'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Interamericana 1987]]
| '''Campeón'''
| 2
| 1
| 1
| 0
| 3
| 0
| '''[[Jorge Villazán]], [[Juan Gilberto Funes|Juan Funes]] y [[Héctor Enrique]]: 1'''
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''2'''
! '''1'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''3'''
! '''0'''
! '''[[Jorge Villazán]], [[Juan Gilberto Funes|Juan Funes]] y [[Héctor Enrique]]: 1'''
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Mercosur'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Mercosur 1998]]
| Cuartos de Final
| 8
| 2
| 3
| 3
| 9
| 11
|[[Cristian Castillo]], [[Juan Antonio Pizzi|Juan Pizzi]] y [[Marcelo Gallardo]]: 3
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Mercosur 1999]]
| Primera Fase
| 6
| 2
| 1
| 3
| 8
| 11
| [[Martin Cardetti]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Mercosur 2000]]
| Semifinales
| 10
| 6
| 2
| 2
| 17
| 14
| [[Martin Cardetti]]: 4
|- align=center bgcolor=#f9f9f9
! [[Copa Mercosur 2001]]
| Primera Fase
| 6
| 2
| 2
| 2
| 13
| 10
| [[Martin Cardetti]] y [[Damián Álvarez]]: 3
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''30'''
! '''12'''
! '''8'''
! '''10'''
! '''47'''
! '''46'''
! '''[[Martin Cardetti]]: 11'''
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Suruga Bank '''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Suruga Bank 2015]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 3
| 0
| '''[[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]], [[Gabriel Mercado]] y [[Gonzalo Nicolás Martínez|Gonzalo Martínez]]: 1'''
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''3'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''0'''
! '''3'''
! '''0'''
! '''[[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]], [[Gabriel Mercado]] y [[Gonzalo Nicolás Martínez|Gonzalo Martínez]]: 1'''
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Campeonatu Sudamericanu de Campeones'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=silver
! [[Campeonatu Sudamericanu de Campeones|Campeonatu Sudamericanu 1948]]
| Subcampeón
| 6
| 4
| 1
| 1
| 12
| 4
| [[Félix Loustau]]: 4 [[Alfredo Di Stéfano]]: 4
|- align=center bgcolor=silver
!'''Total'''
!
! '''6'''
! '''4'''
! '''1'''
! '''1'''
! '''12'''
! '''4'''
!'''[[Félix Loustau]]''': 4 '''[[Alfredo Di Stéfano]]''': 4
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Copa Ricardo Aldao'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Aldao 1936]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 5
| 1
| [[Bernabé Ferreyra]]: 2 [[Adolfo Pedernera]]: 2
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Aldao 1937]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 5
| 2
| [[Bernabé Ferreyra]]: 2
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Aldao 1941]]
| '''Campeón'''
| 2
| 1
| 1
| 0
| 7
| 2
| [[Ángel Labruna]]: 4
|- align=center bgcolor=silver
! [[Copa Aldao 1942]]
| Subcampeón
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| 4
| Nun marcó
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Aldao 1945]]
| '''Campeón'''
| 2
| 2
| 0
| 0
| 5
| 3
| [[Ángel Labruna]]: 5
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Aldao 1947]]
| '''Campeón'''
| 2
| 2
| 0
| 0
| 7
| 4
| [[Ángel Labruna]]: 3 Hugo Reyes: 3
|- align=center bgcolor=gold
! [[Copa Aldao 1955]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 2
| 1
| [[Juan Eulogio Urriolabeitía|Juan Urriolabeitía]]: 1 [[Héctor de Bourgoing]]: 1
|- align=center bgcolor=gold
!'''Total'''
!
! '''10'''
! '''8'''
! '''1'''
! '''1'''
! '''31'''
! '''17'''
!'''[[Ángel Labruna]]''': 12
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center | '''Cup Tie Competition'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
!width=&quot;221&quot;| Añu
!width=&quot;116&quot;| Ronda
!width=&quot;34&quot;| PX
!width=&quot;34&quot;| PG
!width=&quot;34&quot;| PE
!width=&quot;34&quot;| PP
!width=&quot;34&quot;| GF
!width=&quot;34&quot;| GC
!width=&quot;170&quot;| Goliador
|- align=center bgcolor=gold
! [[Cup Tie Competition|Cup Tie Competition 1914]]
| '''Campeón'''
| 1
| 1
| 0
| 0
| 1
| 0
| '''[[Luis Gianetto]]: 1'''
|- class=&quot;sortbottom&quot; align=center bgcolor=#f9f9f9
!'''Total'''
!
! '''1'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''0'''
! '''1'''
! '''0'''
! '''[[Luis Gianetto]]: 1'''
|}

&lt;center&gt;
{|border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background:white; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot; width=65%
|- bgcolor=&quot;black&quot; style=color:red
!Competición
!{{abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!{{abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{abreviatura|GC|Goles en contra}}
!Meyor resultáu
|- 
| '''[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA| Mundial de Clubes]]
| 2|| 1|| 0|| 1|| 1|| 3|| bgcolor=silver|'''Subcampeón''
|-
| [[Copa Intercontinental]]
| 2|| 1|| 0|| 1|| 1|| 1|| bgcolor=gold|'''Campeón''
|- align=center
| '''[[Copa Libertadores d'América]]
| 313|| 153|| 79|| 81|| 511|| 332
| bgcolor=gold|'''Campeón
|- align=center
| '''[[Copa Suramericana]]
| 50|| 19|| 16|| 15|| 63|| 46|| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Supercopa Suramericana]]
| 48|| 24|| 11|| 13|| 80|| 59||bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| '''[[Recopa Suramericana]]
| 7*|| 3|| 2|| 2*|| 5|| 7*|| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Copa Interamericana]]
| 2|| 1|| 1|| 0|| 3|| 0||bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Copa Mercosur]]
| 30|| 12|| 8|| 10|| 47|| 46|| bgcolor=peru|'''Semifinales
|-
| [[Campeonatu Sudamericanu de Campeones]]
| 6|| 4|| 1|| 1|| 12|| 4|| bgcolor=silver|'''Subcampeón
|-
| '''[[Copa Suruga Bank]]
| 1|| 1|| 0|| 0|| 3|| 0||bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Copa del Atlánticu (Clubes)|Copa del Atlánticu]]
| 5|| 1|| 1|| 3|| 8|| 13|| Primer ronda
|- 
| [[Copa Ricardo Aldao]]
| 10|| 8|| 1|| 1|| 31|| 17||bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Cup Tie Competition]]
| 1|| 1|| 0|| 0|| 1|| 0||bgcolor=gold|'''Campeón
|- align=&quot;center&quot; bgcolor=#EFEFEF
| {{bandera|ARG}} [[Participaciones de clubes arxentinos de fútbol a nivel confederativo y interconfederativo|Puestu históricu arxentín]]
|colspan=&quot;6&quot;|—||1ᵘ
|- style=&quot;border: 3px solid red&quot;
! Total
! 477!! 229!! 120!! 128!! 766!! 528!! bgcolor=gold|16 títulos
|}

&lt;small&gt;''Nota: En '''negrina''' competiciones actives.&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;
* (*) Los partíos de la Recopa 98' pertenecen a la Mercosur 99'.

* &lt;small&gt;''Actualizáu al 16 d'avientu de 2016''&lt;/small&gt;

=== Total de partíos oficiales ===

El total de partíos oficiales xugaos por River Plate en torneos entamaos por [[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]], [[Confederación Suramericana de Fútbol|Conmebol]] y [[FIFA]], ente otres organizaciones, dende la so afiliación hasta l'actualidá.

{| align=center border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #FFFFFF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot; width=65%
|- bgcolor=&quot;black&quot; style=color:red
!Competición
!{{abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!{{abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{abreviatura|GC|Goles en contra}}
!Meyor resultancia
|- bgcolor=red
|colspan=8|
'''Dómina profesional'''
|-
| ''' [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]
| 3167 || 1661 || 819|| 687 ||5919 || 3577
| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| '''[[Copes nacionales del fútbol arxentino|Copes Nacionales]]
| 81|| 37|| 15 || 30|| 130|| 108
| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| '''[[Participaciones de clubes arxentinos de fútbol a nivel confederativo y interconfederativo|Copes Internacionales]]
| 476|| 228|| 120|| 128|| 765|| 528
| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| '''[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División]]
| 38 || 20 || 13 || 5 || 66 || 28
| bgcolor=#CCFFCC|'''Campeón
|- style=&quot;border: 3px solid black&quot;
! Subtotal dómina profesional
! 3762!! 1946 !! 967 !! 850 !! 6880 !! 4241!! bgcolor=gold|'''58 títulos
|- bgcolor=red
|colspan=8|
'''Dómina amateur'''
|-
| [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]
| 513 || 287 || 112 || 114 || 833 || 477
| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Copes nacionales del fútbol arxentino|Copes Nacionales]]
| 80|| 43|| 15|| 22|| 132|| 84
| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| [[Participaciones de clubes arxentinos de fútbol a nivel confederativo y interconfederativo|Copes Internacionales]]
| 1|| 1|| 0|| 0|| 1|| 0
| bgcolor=gold|'''Campeón
|-
| &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División]]
| 49 || 33 || 4 || 11 || 102 || 59
| bgcolor=#CCFFCC|'''Campeón
|-
| &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Tercer categoría del fútbol arxentino|Tercer División]]
| 14 || 4 || 1 || 9 || 16 || 41
| bgcolor=#CCFFCC|'''7ᵘ
|- style=&quot;border: 3px solid black&quot;
! Subtotal dómina Amateur
! 657!! 368 !! 132 !! 156 !! 1084 !! 661!!bgcolor=gold|'''3 títulos
|- style=&quot;border: 3px solid red&quot;
! Total
! 4419!! 2314 !! 1099 !! 1005 !! 7964 !! 4899!! bgcolor=gold|'''61 títulos
|}
&lt;center&gt;&lt;small&gt;''Nota: En '''negrina''' competiciones actives.&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;

* &lt;small&gt;''Actualizáu al 16 d'avientu de 2016''&lt;/small&gt;

=== Partíos históricos ===
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center |'''Partíos históricos'''
|- align=center bgcolor=red style=&quot;color:white&quot;
 | width=&quot;200&quot; | Nᵘ
 | width=&quot;100&quot; | Fecha |
 width=&quot;50&quot; | Rival
 | width=&quot;250&quot; | Resultáu |
 width=&quot;50&quot; | Ciudá |
 width=&quot;250&quot; | Nota |-align=center

|1
|align=&quot;left&quot;| 24 d'agostu de 1913
|align=&quot;left&quot;|{{bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{bandera|Arxentina}} [[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]]
|align=&quot;left&quot;|Primer superclásico oficial.
|-align=center
|2
|align=&quot;left&quot;| 15 de payares de 1914
|align=&quot;left&quot;|{{bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's]]
|4-0
|align=&quot;left&quot;|{{bandera|Arxentina}} [[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa de Competencia Jockey Club|Primer títulu de la historia del club.]]
|-align=center
|3
|align=&quot;left&quot;| 20 d'avientu de 1914
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Uruguái}} Bristol
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Caballín]]
|align=&quot;left&quot;|[[Cup Tie Competition|Primer copa internacional de la historia del club.]]
|-align=center
|4
|align=&quot;left&quot;|9 de xineru de 1921
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Quilmes Atlético Club|Quilmes]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1920 de la AAmF (Arxentina)|Primer campeonatu de Lliga de la historia, y l'únicu nel amateurismo]].
|-align=center
|5
|align=&quot;left&quot;|13 de marzu de 1932
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Chacarita Juniors|Chacarita]]
|3-1
|align=&quot;left&quot;|{{bandera|Arxentina}} [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]]
|align=&quot;left&quot;|Debú de [[Bernabé Ferreyra]], el primer ídolu de River.
|-align=center
|6
|align=&quot;left&quot;|20 de payares de 1932
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|3-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Almagro (Buenos Aires)|Almagro]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Primer campeonatu del profesionalismo]].
|-align=center
|7
|align=&quot;left&quot;|17 de marzu de 1935
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Platense|Platense]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Recoleta (Buenos Aires)|Recoleta]]
|align=&quot;left&quot;|Debú de [[José Manuel Moreno]].
|-align=center
|8
|align=&quot;left&quot;|20 de marzu de 1937
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Uruguái}} [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]]
|5-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Uruguái}} [[Montevidéu]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Aldao 1936|Primer copa internacional nel profesionalismo]].
|-align=center
|9
|align=&quot;left&quot;|12 d'avientu de 1937
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Asociación Atlética Argentinos Juniors|Argentinos Juniors]]
|6-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Caballín]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|Primer tricampeonatu nacional]].
|-align=center
|10
|align=&quot;left&quot;|15 de xineru de 1938
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Uruguái}} [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]]
|5-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Almagro (Buenos Aires)|Almagro]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Aldao 1937|Primer y únicu bicampeonatu internacional na historia del club]].
|-align=center
|11
|align=&quot;left&quot;|26 de mayu de 1938
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Uruguái}} [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]]
|3-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Inauguración del [[Estadiu Antonio Vespucio Liberti|actual estadiu]].
|-align=center
|12
|align=&quot;left&quot;|19 d'ochobre de 1941
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|5-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Máxima goliada de River a Boca nel [[Estadiu Antonio Vespucio Liberti|Monumental]].
|-align=center
|13
|align=&quot;left&quot;|6 de xunu de 1942
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Chacarita Juniors|Chacarita]]
|6-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Villa Crespo]]
|align=&quot;left&quot;|La nacencia de [[La Máquina]].
|-align=center
|14
|align=&quot;left&quot;|8 de payares de 1942
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|2-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|Primer bicampeonatu de la historia na Bombonera]].
|-align=center
|15
|align=&quot;left&quot;|6 de mayu de 1945
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]]
|align=&quot;left&quot;|Debú d'[[Amadeo Carrizo]], el meyor arqueru de la historia de River.
|-align=center
|16
|align=&quot;left&quot;|23 d'avientu de 1951
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|España}} [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]
|4-3
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|España}} [[Madrid]]
|align=&quot;left&quot;|Primer trunfu d'un equipu estranxeru como visitante contra'l Madrid.
|-align=center
|17
|align=&quot;left&quot;|2 de febreru de 1952
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Inglaterra}} [[Manchester City Football Club|Manchester City]]
|4-3
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Inglaterra}} [[Mánchester]]
|align=&quot;left&quot;|Primer victoria d'un equipu arxentín n'[[Inglaterra]].
|-align=center
|18
|align=&quot;left&quot;|22 d'avientu de 1953
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's Old Boys]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Rosario (Arxentina)|Rosario]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1953 (Arxentina)|Segundu bicampeonatu nacional]].
|-align=center
|19
|align=&quot;left&quot;|8 d'avientu de 1955
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1955 (Arxentina)|Campeones per segunda vegada na Bombonera]].
|-align=center
|20
|align=&quot;left&quot;|5 d'avientu de 1957
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Segundu tricampeonatu nacional]].
|-align=center
|21
|align=&quot;left&quot;|14 de xunu de 1961
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|España}} [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]
|3-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|España}} [[Madrid]]
|align=&quot;left&quot;|River córta-y un invictu de 5 años al pentacampeón d'Europa.
|-align=center
|22
|align=&quot;left&quot;|18 de xunu de 1961
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Italia}} [[Società Sportiva Calcio Napoli|Napoli]]
|3-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Italia}} [[Nápoles]]
|align=&quot;left&quot;|Victoria nel [[Estadiu San Paolo|San Paolo]] contra'l campeón de la [[Copa Italia]].
|-align=center
|23
|align=&quot;left&quot;|24 de xunu de 1961
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Italia}} [[Juventus de Turín|Juventus]]
|5-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Italia}} [[Turín]]
|align=&quot;left&quot;|Goliada contundente contra la Juventus de [[Enrique Omar Sívori|Sívori]].
|-align=center
|24
|align=&quot;left&quot;|6 de febreru de 1962
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[Santos Futebol Clube|Santos]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|River derrota al Santos de [[Pelé]].
|-align=center
|25
|align=&quot;left&quot;|2 de xunetu de 1964
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|España}} [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]]
|5-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Goliada histórica frente al [[Copa de Campeones d'Europa 1960-61|subcampeón d'Europa de 1961]].
|-align=center
|26
|align=&quot;left&quot;|22 de xineru de 1965
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[Santos Futebol Clube|Santos]]
|3-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Santiago de Chile|Santiago]]
|align=&quot;left&quot;|2ᵘ trunfo frente al Santos de [[Pelé]] bicampeón d'América y del Mundu.
|-align=center
|27
|align=&quot;left&quot;|26 de xineru de 1965
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Checoslovaquia}} [[Seleición de fútbol de Checoslovaquia|Checoslovaquia]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Santiago de Chile|Santiago]]
|align=&quot;left&quot;|Heroicu trunfu contra la Checoslovaquia [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|subcampeona del Mundu]].
|-align=center
|28
|align=&quot;left&quot;|10 de febreru de 1966
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Primer superclásico por torneos internacionales.
|-align=center
|29
|align=&quot;left&quot;|4 de setiembre de 1966
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Racing Club]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|River córta-y un invictu históricu de 39 partíos al [[L'Equipu de José|Racing de José]].
|-align=center
|30
|align=&quot;left&quot;|22 d'avientu de 1968
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez Sarsfield]]
|1-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Almagro (Buenos Aires)|Almagro]]
|align=&quot;left&quot;|Postreru partíu d'[[Amadeo Carrizo]].
|-align=center
|31
|align=&quot;left&quot;|11 de marzu de 1970
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Bolivia}} [[Universitariu de La Paz Universitariu]]
|9-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Máxima goliada de la historia del club por copes internacionales.
|-align=center
|32
|align=&quot;left&quot;|27 de payares de 1971
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|3-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]]
|align=&quot;left&quot;|River gána-y a Boca con una formación apinada de xuveniles.
|-align=center
|33
|align=&quot;left&quot;|15 d'ochobre de 1972
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|5-4
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Liniers (Buenos Aires)|Liniers]]
|align=&quot;left&quot;|La mayor remontada de la historia de los superclásicos.
|-align=center
|34
|align=&quot;left&quot;|11 d'agostu de 1974
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Huracán (San Rafael)|Huracán (SR)]]
|10-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Máxima goliada de la historia del club en campeonatos nacionales.
|-align=center
|35
|align=&quot;left&quot;|14 d'agostu de 1975
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Asociación Atlética Argentinos Juniors|Argentinos Juniors]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Liniers (Buenos Aires)|Liniers]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Campeones dempués de 18 años]].
|-align=center
|36
|align=&quot;left&quot;|28 d'avientu de 1975
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Rosario Central|Rosario Central]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Rosario (Arxentina)|Rosario]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Tercer bicampeonatu nacional]].
|-align=center
|37
|align=&quot;left&quot;|2 de marzu de 1980
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|5-2
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]
|align=&quot;left&quot;|Máxima goliada de River Plate na [[Estadiu Alberto J. Armando|Bombonera]].
|-align=center
|38
|align=&quot;left&quot;|7 d'agostu de 1980
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Tigre|Tigre]]
|3-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Campeonatu Metropolitanu 1980 (Arxentina)|Tercer tricampeonatu nacional]].
|-align=center
|39
|align=&quot;left&quot;|24 d'abril de 1983
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Huracán|Huracán]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|Debú d'[[Enzo Francescoli]] en River.
|-align=center
|40
|align=&quot;left&quot;|6 d'abril de 1986
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]
|align=&quot;left&quot;|Tercer vuelta olímpica de River na [[Estadiu Alberto J. Armando|Bombonera]].
|-align=center
|41
|align=&quot;left&quot;|29 d'ochobre de 1986
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Colombia}} [[América S. A.|América de Cali]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Libertadores 1986|Primer corona d'América]].
|-align=center
|42
|align=&quot;left&quot;|14 d'avientu de 1986
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Rumanía}} [[Steaua de Bucuresti]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Xapón}} [[Tokiu]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Intercontinental 1986|Primer corona Mundial]].
|-align=center
|43
|align=&quot;left&quot;|16 d'agostu de 1987
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Costa Rica}} [[Lliga Deportiva Alajuelense|Alajuelense]]
|3-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Interamericana 1987|Campeón interamericano]].
|-align=center
|44
|align=&quot;left&quot;|18 d'avientu de 1994
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez Sarsfield]]
|1-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Campeón invictu de l'Arxentina per primer vegada]].
|-align=center
|45
|align=&quot;left&quot;|26 de xunu de 1996
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Colombia}} [[América S. A.|América de Cali]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Libertadores 1996|Segunda corona d'América]].
|-align=center
|46
|align=&quot;left&quot;|30 d'ochobre de 1997
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[Club de Regatas Vasco da Gama|Vasco da Gama]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[Rio de Janeiro]]
|align=&quot;left&quot;|Primer victoria de River en tierres brasilanes.
|-align=center
|47
|align=&quot;left&quot;|17 d'avientu de 1997
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[São Paulo Futebol Clube|São Paulo]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Supercopa Suramericana 1997|Supercampeón d'América]].
|-align=center
|48
|align=&quot;left&quot;|21 d'avientu de 1997
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Asociación Atlética Argentinos Juniors|Argentinos Juniors]]
|1-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Liniers (Buenos Aires)|Liniers]]
|align=&quot;left&quot;|[[Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Cuartu tricampeonatu nacional y segunda vuelta olímpica en 4 díes]].
|-align=center
|49
|align=&quot;left&quot;|9 de xunetu de 2000
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Ferro Carril Oeste|Ferro]]
|3-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Liniers (Buenos Aires)|Liniers]]
|align=&quot;left&quot;|[[Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Cuartu bicampeonatu nacional]].
|-align=center
|50
|align=&quot;left&quot;|27 de payares de 2014
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Semifinales de la Copa Suramericana 2014|River esanicia a Boca per primer vegada nun mano a mano internacional]].
|-align=center
|51
|align=&quot;left&quot;|10 d'avientu de 2014
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Colombia}} [[Club Atlético Nacional S. A.|Atlético Nacional]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Suramericana 2014|Campeón invictu de Suramérica]].
|-align=center
|52
|align=&quot;left&quot;|11 de febreru de 2015
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Flores (Buenos Aires)|Flores]]
|align=&quot;left&quot;|[[Recopa Suramericana 2015|Primer Recopa Suramericana de la historia del club]].
|-align=center
|53
|align=&quot;left&quot;|26 de marzu de 2015
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|España}} [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|1-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Supercopa Euroamericana 2015|Victoria frente al Sevilla bicampeón de la UEFA Europa League]].
|-align=center
|54
|align=&quot;left&quot;|14 de mayu de 2015
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|0-0 ''(1-0)''
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[La Boca (Buenos Aires)|La Boca]]
|align=&quot;left&quot;|[[Octavos de final de la Copa Libertadores 2015|Segunda eliminación a Boca en seis meses]].
|-align=center
|55
|align=&quot;left&quot;|27 de mayu de 2015
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[Cruzeiro Esporte Clube|Cruzeiro]]
|3-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Brasil}} [[Belo Horizonte]]
|align=&quot;left&quot;|[[Cuartos de final de la Copa Libertadores 2015|Máxima goliada d'un club arxentín en Brasil]].
|-align=center
|56
|align=&quot;left&quot;|5 d'agostu de 2015
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Méxicu}} [[Club de Fútbol Tigres de la Universidá Autónoma de Nuevu Lleón|Tigres]]
|3-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Final de la Copa Libertadores 2015|Tercer corona d'América]].
|-align=center
|57
|align=&quot;left&quot;|11 d'agostu de 2015
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Xapón}} [[Gamba Osaka]]
|3-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Xapón}} [[Osaka]]
|align=&quot;left&quot;|[[Copa Suruga Bank 2015|Tetracampeonatu Internacional]].
|-align=center
|58
|align=&quot;left&quot;|25 d'agostu de 2016
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Colombia}} [[Independiente Santa Fe|Santa Fe]]
|2-1
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]]
|align=&quot;left&quot;|[[Recopa Suramericana 2016|River conságrase bicampeón de la Recopa Suramericana]].
|-align=center
|59
|align=&quot;left&quot;|14 de marzu de 2018
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]
|2-0
|align=&quot;left&quot;|{{Bandera|Arxentina}} [[Mendoza (Arxentina)|Mendoza]]
|align=&quot;left&quot;|[[Supercopa Arxentina 2017|Segundu Superclásico na historia nel que se define una copa. River consagrar por primer vegada campeón de la Supercopa Arxentina]].
|}

[[Ficheru:N river plate los jugadores-3277668.jpg||thumb|625px|center|'''River''' [[Copa Intercontinental 1986|campeón intercontinental]] en 1986 frente a [[Steaua de Bucuresti]] de [[Rumanía]], en [[Xapón]].]]

=== Mayor invictu ===

De siguío se listan los partíos pertenecientes al invictu más enllargáu consiguíu por River Plate, que llegaron a estendese por 31 alcuentros consiguíos en 2014 ente'l [[Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Tornéu Final]], la [[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)#Partíu final del campeonatu|Copa Campeonatu]], la [[Copa Arxentina 2013/14|Copa Arxentina]], el [[Campeonatu de primer División 2014 (Arxentina)|Tornéu Transición]] y la [[Copa Suramericana 2014|Copa Suramericana]]:

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 200%;&quot; align=center | '''Mayor Invictu'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:black&quot;
|-
!Nᵘ
!Competencia !Rival

!Condición
!Resultáu !Fecha !Direutor

Téunicu
|- 
|align=center|1||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Asociación Mutual Social y Deportiva Atlético de Rafaela|Atlético de Rafaela]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|2-0||13 d'abril de 2014||align=center rowspan=&quot;8&quot;|{{Bandera|ARG}} [[Ramón Ángel Díaz|Ramón Díaz]]
|-
|align=center|2||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes de La Plata]]||Visitante||bgcolor=#ffff88 align=center|0-0||16 d'abril de 2014
|-
|align=center|3||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez Sarsfield]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|1-0||20 d'abril de 2014
|-
|align=center|4||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Club Olimpo|Olimpo]]||Visitante||bgcolor=#ffff88 align=center|1-1||27 d'abril de 2014
|-
|align=center|5||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Racing Club]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|3-2||4 de mayu de 2014
|-
|align=center|6||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Asociación Atlética Argentinos Juniors|Argentinos Juniors]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|2-0||11 de mayu de 2014
|-
|align=center|7||Tornéu Final||{{bandera|ARG}} [[Quilmes Atlético Club|Quilmes]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|5-0||18 de mayu de 2014
|-
|align=center|8||Copa Campeonato||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]||Neutral||bgcolor=#90EE90 align=center|1-0||24 de mayu de 2014
|-
|align=center|9||Copa Arxentina||{{bandera|ARG}} [[Club Ferro Carril Oeste|Ferro Carril Oeste]]||Neutral||bgcolor=#ffff88 align=center|0-0 (6-5 Penales)||27 de xunetu de 2014||align=center rowspan=&quot;23&quot;|{{Bandera|ARG}} [[Marcelo Gallardo]]
|-
|align=center|10||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata|Gimnasia y Esgrima La Plata]]||Visitante||bgcolor=#ffff88 align=center|1-1||10 d'agostu de 2014
|-
|align=center|11||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Rosario Central|Rosario Central]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|2-0||17 d'agostu de 2014
|-
|align=center|12||Copa Arxentina||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Colón|Colón]]||Neutral||bgcolor=#ffff88 align=center|0-0 (4-2 Penales)||20 d'agostu de 2014
|-
|align=center|13||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|4-0||24 d'agostu de 2014
|-
|align=center|14||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Social y Deportivo Defensa y Justicia|Defensa y Justicia]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|3-0||27 d'agostu de 2014
|-
|align=center|15||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|3-1||31 d'agostu de 2014
|-
|align=center|16||Copa Suramericana||{{bandera|ARG}} [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|1-0||3 de setiembre de 2014
|-
|align=center|17||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Tigre|Tigre]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|2-0||7 de setiembre de 2014
|-
|align=center|18||Copa Suramericana||{{bandera|ARG}} [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|2-0||17 de setiembre de 2014
|-
|align=center|19||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|4-1||21 de setiembre de 2014
|-
|align=center|20||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Arsenal Fútbol Club|Arsenal]]||Visitante||bgcolor=#ffff88 align=center|1-1||25 de setiembre de 2014
|-
|align=center|21||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Lanús|Lanús]]||Visitante||bgcolor=#ffff88 align=center|1-1||28 de setiembre de 2014
|-
|align=center|22||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]||Llocal||bgcolor=#ffff88 align=center|1-1||5 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|23||Copa Arxentina||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Rosario Central|Rosario Central]]||Neutral||bgcolor=#ffff88 align=center|0-0 (4-5 Penales)||9 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|24||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|1-0||12 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|25||Copa Suramericana||{{bandera|PAR}} [[Club Libertad|Libertad]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|3-1||16 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|26||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Belgrano|Belgrano]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|3-0||19 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|27||Copa Suramericana||{{bandera|PAR}} [[Club Libertad|Libertad]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|2-0||22 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|28||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Asociación Mutual Social y Deportiva Atlético de Rafaela|Atlético de Rafaela]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|2-1||26 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|29||Copa Suramericana||{{bandera|ARG}} [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes de La Plata]]||Visitante||bgcolor=#90EE90 align=center|2-1||29 d'ochobre de 2014
|-
|align=center|30||Copa Suramericana||{{bandera|ARG}} [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes de La Plata]]||Llocal||bgcolor=#90EE90 align=center|3-2||6 de payares de 2014
|-
|align=center|31||Tornéu Transición||{{bandera|ARG}} [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez Sarsfield]]||Visitante||bgcolor=#ffff88 align=center|1-1||9 de payares de 2014
|-
|}

=== Clasificación dómina amateur ===
&lt;center&gt;
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1905-1930 [[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa de Competencia Jockey Club|Copa de Competencia Jockey Club 1914]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Cup Tie Competition|Cup Tie Competition 1914]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1920 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1920]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Nacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|1905 ||[[Tercer categoría del fútbol arxentino|Tercer División 1905]]
|style=&quot;text-align:center; background:#6BF5A0;&quot;|7ᵘ||-||-||-||-
|-
|1906 ||[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División 1906]]
|6ᵘ||-||-||-||-
|-
|1907 ||[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División 1907]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||- ||- ||- ||-
|-
|1908 ||[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División 1908]]
|style=&quot;text-align:center; background:#6BF5A0;&quot;|'''Campeón''' ||- ||- ||- ||-
|-
|rowspan=2|1909 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1909 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1909]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1909]]|| Cuartos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1909]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal'''
||- ||-
|-
|rowspan=2|1910 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1910 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1910]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:;&quot;|7ᵘ ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1910]]|| Octavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1910]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| ''Canceláu en Semifinales''
||- ||-
|-
|rowspan=2|1911 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1911 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1911]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:;&quot;|5ᵘ ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1911]]|| Octavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1911]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Octavos de Final
||- ||-
|-
|rowspan=2|1912 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1912 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1912]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:;&quot;|6ᵘ ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1912]]|| Octavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1912]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Octavos de Final
||- ||-
|-
|rowspan=2|1913 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1913 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1913]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1913]]|| Dieciseisavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1913]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Octavos de Final
||- ||-
|-
|1914 ||[[Campeonatu de primer División 1914 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1914]]
|5ᵘ
| [[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1914]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
| [[Cup Tie Competition|Cup Tie Competition 1914]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=2|1915 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1915 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1915]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1915]]|| Cuartos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1915]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Dieciseisavos de Final
||- ||-
|-
|rowspan=2|1916 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1916 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1916]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1916]]|| Treintaidosavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1916]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal'''
||- ||-
|-
|rowspan=2|1917 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1917 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1917]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1917]]|| Dieciseisavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1917]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||- ||-
|-
|rowspan=2|1918 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1918 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1918]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor 1918]]|| Octavos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1918]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||- ||-
|-
|1919 ||[[Campeonatu de primer División 1919 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Campeonatu 1919]]
|6ᵘ
||[[Copa de Competencia Jockey Club|Copa Jockey Club 1919]]||Dieciseisavos de Final ||- ||-
|-
|1920 ||[[Campeonatu de primer División 1920 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1920]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
| [[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1920]] ||Octavos de Final
||- ||-
|-
|1921 ||[[Campeonatu de primer División 1921 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1921]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
||- ||- ||- ||-
|-
|1922 ||[[Campeonatu de primer División 1922 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1922]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
||- ||- ||- ||-
|-
|1923 ||[[Campeonatu de primer División 1923 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1923]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ'''
||- ||- ||- ||-
|-
|1924 ||[[Campeonatu de primer División 1924 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1924]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|5ᵘ
| [[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1924]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||- ||-
|-
|1925 ||[[Campeonatu de primer División 1925 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1925]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|17ᵘ
| [[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1925]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||- ||-
|-
|1926 ||[[Campeonatu de primer División 1926 de la AAmF (Arxentina)|Campeonatu 1926]] ([[Asociación Amateurs de Football|AAmF]])
|11ᵘ
| [[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1926]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||- ||-
|-
|1927 ||[[Campeonatu de primer División 1927 (Arxentina)|Campeonatu 1927]]
|10ᵘ ||- ||- ||- ||-
|-
|1928 ||[[Campeonatu de primer División 1928 (Arxentina)|Campeonatu 1928]]
|7ᵘ ||- ||- ||- ||-
|-
|1929 ||[[Campeonatu de primer División 1929 (Arxentina)|Campeonatu 1929]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||- ||- ||- ||-
|-
|1930 ||[[Campeonatu de primer División 1930 (Arxentina)|Campeonatu 1930]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||- ||- ||- ||-
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Clasificación dómina profesional ===
&lt;small&gt;{{AP|Clasificación dómina Profesional de River Plate}}&lt;/small&gt;
&lt;center&gt;
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1931-1939 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1932]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1932]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)|Copa Campeonatu 1936]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)|Copa d'Oru 1936]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Aldao 1936]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1937]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1937]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Aldao 1937]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Nacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|1931 ||[[Campeonatu de primer División 1931 (Arxentina)|Campeonatu 1931]]
|4ᵘ||-||-||-||
|-
|rowspan=2|1932 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Campeonatu 1932]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||[[Copa Beccar Varela|Copa Beccar Varela 1932]]|| Fase de Grupos
||- ||-
|-
||[[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1932]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
|rowspan=2|1933 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1933 (Arxentina)|Campeonatu 1933]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:;&quot;|4ᵘ ||[[Copa Beccar Varela|Copa Beccar Varela 1933]]|| Fase de Grupos
||- ||-
|-
||[[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1933]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;|Fase de Grupos ||- ||-
|-
|1934 ||[[Campeonatu de primer División 1934 (Arxentina)|Campeonatu 1934]]
|4ᵘ||-||-||-||-
|-
|1935 ||[[Campeonatu de primer División 1935 (Arxentina)|Campeonatu 1935]]
|6ᵘ||-||-||-||-
|-
|rowspan=3|1936 ||[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa d'Honor|Copa d'Honor 1936]]||6ᵘ ||-||- ||- ||-
|-
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Copa Campeonatu 1936]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||-||- ||- ||-
|-
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa d'Oru|Copa d'Oru 1936]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||-||- ||[[Copa Aldao 1936]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=1|1937 ||[[Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|Campeonatu 1937]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||[[Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1937]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||[[Copa Aldao 1937]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=1|1938 ||[[Campeonatu de primer División 1938 (Arxentina)|Campeonatu 1938]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||-||- ||- ||-
|-
|rowspan=1|1939 ||[[Campeonatu de primer División 1939 (Arxentina)|Campeonatu 1939]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' || [[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1939]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||- ||-
|-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1940-1949 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1941 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1941]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1941]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1941]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Aldao 1941]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1942]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1942]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1945 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1945]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Aldao 1945]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1947 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1947]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Aldao 1947]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Nacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=1|1940 ||[[Campeonatu de primer División 1940 (Arxentina)|Campeonatu 1940]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''3ᵘ''' ||-||- ||- ||-
|-
|rowspan=2|1941 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1941 (Arxentina)|Campeonatu 1941]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||[[Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1941]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
||[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1941]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
||[[Copa Aldao 1941]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=2|1942 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|Campeonatu 1942]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||[[Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1942]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
||[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1942]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa Aldao 1942]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
|-
|rowspan=2|1943 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1943 (Arxentina)|Campeonatu 1943]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||[[Copa de la República (Arxentina)|Copa de la República 1943]]|| Primer Ronda ||-
||-
|-
||[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1943]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Cuartos de Final ||- ||-
|-
|rowspan=2|1944 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1944 (Arxentina)|Campeonatu 1944]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1944]]|| Cuartos de Final
||- ||-
|-
||[[Copa de Competencia Británica|Copa Británica 1944]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Octavos de Final ||- ||-
|-
|rowspan=1|1945 ||[[Campeonatu de primer División 1945 (Arxentina)|Campeonatu 1945]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
||[[Copa de Competencia Británica|Copa Británica 1945]] ||Cuartos de Final
||[[Copa Aldao 1945]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=2|1946 ||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1946 (Arxentina)|Campeonatu 1946]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1946]]|| ''Canceláu en Cuartos de Final''
||- ||-
|-
||[[Copa de Competencia Británica|Copa Británica 1946]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||- ||-
|-
|rowspan=1|1947 ||[[Campeonatu de primer División 1947 (Arxentina)|Campeonatu 1947]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||-||-
||[[Copa Aldao 1947]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=1|1948 ||[[Campeonatu de primer División 1948 (Arxentina)|Campeonatu 1948]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa de Competencia Británica|Copa Británica 1948]] ||Octavos de Final
||[[Campeonatu Sudamericanu de Campeones|Campeonatu Sudamericanu 1948]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
|-
|rowspan=1|1949 ||[[Campeonatu de primer División 1949 (Arxentina)|Campeonatu 1949]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1949]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||-||-
|-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1950-1959 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1952 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1952]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1952]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1953 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1953]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1955 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1955]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Aldao 1955]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1956 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1956]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1957]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Copa de Oro Eva Perón|Copa de Oro Eva Perón 1957]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Nacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=1|1950 ||[[Campeonatu de primer División 1950 (Arxentina)|Campeonatu 1950]]
|4ᵘ||-||-||-||-
|-
|rowspan=1|1951 ||[[Campeonatu de primer División 1951 (Arxentina)|Campeonatu 1951]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''3ᵘ''' ||-||- ||- ||-
|-
|rowspan=1|1952 ||[[Campeonatu de primer División 1952 (Arxentina)|Campeonatu 1952]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
| [[Copa Doctor Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1952]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||- ||-
|-
|rowspan=1|1953 ||[[Campeonatu de primer División 1953 (Arxentina)|Campeonatu 1953]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||- ||- ||- ||-
|-
|rowspan=1|1954 ||[[Campeonatu de primer División 1954 (Arxentina)|Campeonatu 1954]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''3ᵘ''' ||-||- ||- ||-
|-
|rowspan=1|1955 ||[[Campeonatu de primer División 1955 (Arxentina)|Campeonatu 1955]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||-||-
||[[Copa Aldao 1955]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=1|1956 ||[[Campeonatu de primer División 1956 (Arxentina)|Campeonatu 1956]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
||- ||-
||[[Copa del Atlánticu (Clubes)|Copa Atlánticu 1956]]||Primer Ronda
|- 
|rowspan=1|1957 ||[[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Campeonatu 1957]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
| [[Copa de Oro Eva Perón|Copa de Oro Eva Perón 1957]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||- ||-
|-
|rowspan=1|1958 ||[[Campeonatu de primer División 1958 (Arxentina)|Campeonatu 1958]]
|6ᵘ
|[[Copa Suecia|Copa Suecia 1958]] ||Primer Ronda ||- ||-
|-
|rowspan=1|1959 ||[[Campeonatu de primer División 1959 (Arxentina)|Campeonatu 1959]]
|6ᵘ||-||-||-||-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1960-1969
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=1|1960 ||[[Campeonatu de primer División 1960 (Arxentina)|Campeonatu 1960]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||-||-
|-
|rowspan=1|1961 ||[[Campeonatu de primer División 1961 (Arxentina)|Campeonatu 1961]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''3ᵘ''' ||-||-
|-
|rowspan=1|1962 ||[[Campeonatu de primer División 1962 (Arxentina)|Campeonatu 1962]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||-||-
|-
|rowspan=1|1963 ||[[Campeonatu de primer División 1963 (Arxentina)|Campeonatu 1963]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||-||-
|-
|rowspan=1|1964 ||[[Campeonatu de primer División 1964 (Arxentina)|Campeonatu 1964]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''3ᵘ''' ||-||-
|-
|rowspan=1|1965 ||[[Campeonatu de primer División 1965 (Arxentina)|Campeonatu 1965]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||-||-
|-
|rowspan=1|1966 ||[[Campeonatu de primer División 1966 (Arxentina)|Campeonatu 1966]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||[[Copa Libertadores 1966|Libertadores 1966]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
|-
|rowspan=2|1967 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1967 (Arxentina)|Metropolitanu 1967]]|| Fase de Grupos ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1967 (Arxentina)|Nacional 1967]]|| 5ᵘ
||[[Copa Libertadores 1967|Libertadores 1967]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal'''
|-
|rowspan=2|1968 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1968 (Arxentina)|Metropolitanu 1968]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1968 (Arxentina)|Nacional 1968]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||- ||-
|-
|rowspan=2|1969 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1969 (Arxentina)|Metropolitanu 1969]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1969 (Arxentina)|Nacional 1969]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||- ||-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1970-1979 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Campeonatu Metropolitanu 1975]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Campeonatu Nacional 1975]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Metropolitanu 1977 (Arxentina)|Campeonatu Metropolitanu 1977]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Campeonatu Metropolitanu 1979]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Campeonatu Nacional 1979]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=2|1970 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1970 (Arxentina)|Metropolitanu 1970]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1970 (Arxentina)|Nacional 1970]]|| Fase de Grupos
||[[Copa Libertadores 1970|Libertadores 1970]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal'''
|-
|rowspan=2|1971 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1971 (Arxentina)|Metropolitanu 1971]]
|6ᵘ||-||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1971 (Arxentina)|Nacional 1971]]|| Fase de Grupos ||-||-
|-
|rowspan=2|1972 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1972 (Arxentina)|Metropolitanu 1972]]
|4ᵘ||-||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1972 (Arxentina)|Nacional 1972]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||- ||-
|-
|rowspan=2|1973 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1973 (Arxentina)|Metropolitanu 1973]]
|5ᵘ||-||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1973 (Arxentina)|Nacional 1973]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa Libertadores 1973|Libertadores 1973]] || Primer Fase
|- 
|rowspan=2|1974 ||[[Campeonatu Metropolitanu 1974 (Arxentina)|Metropolitanu 1974]]
|Fase de Grupos||-||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1974 (Arxentina)|Nacional 1974]]
|Fase de Grupos||-||-
|-
|rowspan=2|1975||[[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Metropolitanu 1975]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Nacional 1975]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
|rowspan=2|1976||[[Campeonatu Metropolitanu 1976 (Arxentina)|Metropolitanu 1976]]
|5ᵘ||-||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1976 (Arxentina)|Nacional 1976]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa Libertadores 1976|Libertadores 1976]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
|-
|rowspan=2|1977||[[Campeonatu Metropolitanu 1977 (Arxentina)|Metropolitanu 1977]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1977 (Arxentina)|Nacional 1977]] || Fase de Grupos
||[[Copa Libertadores 1977|Libertadores 1977]] || Primer Fase
|- 
|rowspan=2|1978||[[Campeonatu Metropolitanu 1978 (Arxentina)|Metropolitanu 1978]]
|6ᵘ||-||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1978 (Arxentina)|Nacional 1978]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa Libertadores 1978|Libertadores 1978]]
|style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal'''
|-
|rowspan=2|1979||[[Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Metropolitanu 1979]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|-
|[[Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Nacional 1979]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||- ||-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1980-1989/90 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Metropolitanu 1980 (Arxentina)|Campeonatu Metropolitanu 1980]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu Nacional 1981 (Arxentina)|Campeonatu Nacional 1981]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1985/86 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1985/86]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Libertadores 1986]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Intercontinental 1986]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Interamericana 1987]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Campeonatu de primer División 1989/90 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1989/90]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Otra Copes Nacionales/Internacionales
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=2|1980||[[Campeonatu Metropolitanu 1980 (Arxentina)|Metropolitanu 1980]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' || - || - || - || -
|-
|[[Campeonatu Nacional 1980 (Arxentina)|Nacional 1980]] || Cuartos de Final
||[[Copa Libertadores 1980|Libertadores 1980]] || Primer Fase || - || -
|-
|rowspan=2|1981||[[Campeonatu Metropolitanu 1981 (Arxentina)|Metropolitanu 1981]]
|4ᵘ|| - || - || - || -
|-
|[[Campeonatu Nacional 1981 (Arxentina)|Nacional 1981]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
||[[Copa Libertadores 1981|Libertadores 1981]] || Primer Fase || - || -
|-
|rowspan=2|1982||[[Campeonatu Nacional 1982 (Arxentina)|Nacional 1982]] || Fase de Grupos
||[[Copa Libertadores 1982|Libertadores 1982]] || Segunda Fase || - || -
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1982 (Arxentina)|Metropolitanu 1982]]
|10ᵘ|| - || - || - || -
|-
|rowspan=2|1983||[[Campeonatu Nacional 1983 (Arxentina)|Nacional 1983]] || Cuartos de Final || - || - || - || -
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1983 (Arxentina)|Metropolitanu 1983]]
|18ᵘ|| - || - || - || -
|-
|rowspan=2|1984||[[Campeonatu Nacional 1984 (Arxentina)|Nacional 1984]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' || - || - || - || -
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]]
|4ᵘ|| - || - || - || -
|-
|rowspan=1|1985||[[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]] || Séptima Fase || - || - || - || -
|-
|rowspan=1|1985/86||[[Campeonatu de primer División 1985/86 (Arxentina)|Campeonatu 1985/86]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||[[Copa Libertadores 1986|Libertadores 1986]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' || - || -
|-
|rowspan=1|1986/87||[[Campeonatu de primer División 1986/87 (Arxentina)|Campeonatu 1986/87]]|| 10ᵘ ||[[Copa Libertadores 1987|Libertadores 1987]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal'''|| [[Copa Intercontinental 1986|Intercontinental 1986]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=1|1987/88||[[Campeonatu de primer División 1987/88 (Arxentina)|Campeonatu 1987/88]] || 4ᵘ || - || - || [[Copa Interamericana 1987|Interamericana 1987]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
|-
|rowspan=1|1988/89||[[Campeonatu de primer División 1988/89 (Arxentina)|Campeonatu 1988/89]] || 4ᵘ ||[[Supercopa Suramericana 1988|Supercopa 1988]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' || - || -
|-
|rowspan=2|1989/90||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1989/90 (Arxentina)|Campeonatu 1989/90]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''||[[Supercopa Suramericana 1989|Supercopa 1989]]|| Octavos de Final || - || -
|-
||[[Copa Libertadores 1990|Libertadores 1990]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal''' || - || -
|-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 1990/91-1999/00 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1991]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Apertura 1993 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1993]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1994]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Libertadores 1996]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Apertura 1996 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1996]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Clausura 1997 (Arxentina)|Tornéu Clausura 1997]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Supercopa Suramericana 1997]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1997]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1999]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Tornéu Clausura 2000]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Otra Copes Nacionales/Internacionales
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=2|1990/91||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1990/91 (Arxentina)|Campeonatu 1990/91]]
|rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ'''||[[Supercopa Suramericana 1990|Supercopa 1990]]||style=&quot;text-align:center; background:;&quot;| Octavos de Final || - || -
|-
||[[Copa Libertadores 1991|Libertadores 1991]]|| Fase de Grupos || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1991/92 (Arxentina)|1991/92]] ||[[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||[[Supercopa Suramericana 1991|Supercopa 1991]] ||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 1992 (Arxentina)|Clausura 1992]]|| 5ᵘ|| - || - || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1992/93 (Arxentina)|1992/93]] ||[[Tornéu Apertura 1992 (Arxentina)|Apertura 1992]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||[[Supercopa Suramericana 1992|Supercopa 1992]] || Cuartos de Final || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 1993 (Arxentina)|Clausura 1993]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa Libertadores 1993|Libertadores 1993]] || Fase de Grupos || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1993/94 (Arxentina)|1993/94]] ||[[Tornéu Apertura 1993 (Arxentina)|Apertura 1993]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||[[Supercopa Suramericana 1993|Supercopa 1993]] || Cuartos de Final || [[Copa Centenariu de la AFA|Copa Centenariu 1993]] || style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
|-
|[[Tornéu Clausura 1994 (Arxentina)|Clausura 1994]]|| 5ᵘ|| - || - || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1994/95 (Arxentina)|1994/95]] ||[[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Apertura 1994]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' ||[[Supercopa Suramericana 1994|Supercopa 1994]] || Cuartos de Final || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 1995 (Arxentina)|Clausura 1995]]|| 10ᵘ ||[[Copa Libertadores 1995|Libertadores 1995]] ||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal''' || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1995/96 (Arxentina)|1995/96]] ||[[Tornéu Apertura 1995 (Arxentina)|Apertura 1995]]|| 7ᵘ ||[[Supercopa Suramericana 1995|Supercopa 1995]] ||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal''' || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 1996 (Arxentina)|Clausura 1996]]|| 14ᵘ ||[[Copa Libertadores 1996|Libertadores 1996]] ||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1996/97 (Arxentina)|1996/97]] ||[[Tornéu Apertura 1996 (Arxentina)|Apertura 1996]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||[[Supercopa Suramericana 1996|Supercopa 1996]] || Primer Fase ||[[Copa Intercontinental 1996|Intercontinental 1996]] ||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|[[Tornéu Clausura 1997 (Arxentina)|Clausura 1997]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
||[[Copa Libertadores 1997|Libertadores 1997]] || Octavos de Final ||[[Recopa Suramericana 1997|Recopa 1997]] ||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1997/98 (Arxentina)|1997/98]] ||[[Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Apertura 1997]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||[[Supercopa Suramericana 1997|Supercopa 1997]] ||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 1998 (Arxentina)|Clausura 1998]]|| 7ᵘ ||[[Copa Libertadores 1998|Libertadores 1998]] ||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' ||[[Recopa Suramericana 1998|Recopa 1998]] ||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1998/99 (Arxentina)|1998/99]] ||[[Tornéu Apertura 1998 (Arxentina)|Apertura 1998]]|| 15ᵘ ||[[Copa Mercosur 1998|Mercosur 1998]] || Cuartos de Final || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 1999 (Arxentina)|Clausura 1999]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa Libertadores 1999|Libertadores 1999]] ||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;| '''Semifinal''' || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 1999/00 (Arxentina)|1999/00]] ||[[Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Apertura 1999]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón''' ||[[Copa Mercosur 1999|Mercosur 1999]] || Fase de Grupos || - || -
|-
|[[Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Clausura 2000]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
||[[Copa Libertadores 2000|Libertadores 2000]] || Cuartos de Final || - || -
|-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 2000/01-2009/10 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Tornéu Clausura 2002]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Clausura 2003 (Arxentina)|Tornéu Clausura 2003]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Clausura 2004 (Arxentina)|Tornéu Clausura 2004]][[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Clausura 2008 (Arxentina)|Tornéu Clausura 2008]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2000/01 (Arxentina)|2000/01]] ||[[Tornéu Apertura 2000 (Arxentina)|Apertura 2000]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||[[Copa Mercosur 2000|Mercosur 2000]] ||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal'''
|-
|[[Tornéu Clausura 2001 (Arxentina)|Clausura 2001]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón'''
||[[Copa Libertadores 2001|Libertadores 2001]] || Cuartos de Final
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2001/02 (Arxentina)|2001/02]] ||[[Tornéu Apertura 2001 (Arxentina)|Apertura 2001]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;| '''Subcampeón''' ||[[Copa Mercosur 2001|Mercosur 2001]] ||Fase de Grupos
|-
|[[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Clausura 2002]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón '''
||[[Copa Libertadores 2002|Libertadores 2002]] || Octavos de Final
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2002/03 (Arxentina)|2002/03]] ||[[Tornéu Apertura 2002 (Arxentina)|Apertura 2002]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa Suramericana 2002|Suramericana 2002]]|| Octavos de Final
|-
|[[Tornéu Clausura 2003 (Arxentina)|Clausura 2003]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|''' Campeón'''
||[[Copa Libertadores 2003|Libertadores 2003]] || Cuartos de Final
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2003/04 (Arxentina)|2003/04]] ||[[Tornéu Apertura 2003 (Arxentina)|Apertura 2003]]||8ᵘ ||[[Copa Suramericana 2003|Suramericana 2003]] ||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|[[Tornéu Clausura 2004 (Arxentina)|Clausura 2004]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
||[[Copa Libertadores 2004|Libertadores 2004]] ||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal'''
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2004/05 (Arxentina)|2004/05]] ||[[Tornéu Apertura 2004 (Arxentina)|Apertura 2004]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa Suramericana 2004|Suramericana 2004]]||Primer Fase
|- 
|[[Tornéu Clausura 2005 (Arxentina)|Clausura 2005]]||10ᵘ
||[[Copa Libertadores 2005|Libertadores 2005]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal'''
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2005/06 (Arxentina)|2005/06]] ||[[Tornéu Apertura 2005 (Arxentina)|Apertura 2005]]||6ᵘ ||[[Copa Suramericana 2005|Suramericana 2005]]||Octavos de Final
|-
|[[Tornéu Clausura 2006 (Arxentina)|Clausura 2006]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ'''
||[[Copa Libertadores 2006|Libertadores 2006]]||Cuartos de Final
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2006/07 (Arxentina)|2006/07]] ||[[Tornéu Apertura 2006 (Arxentina)|Apertura 2006]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''3ᵘ''' ||[[Copa Suramericana 2006|Suramericana 2006]]||Octavos de Final
|-
|[[Tornéu Clausura 2007 (Arxentina)|Clausura 2007]]||4ᵘ
||[[Copa Libertadores 2007|Libertadores 2007]]||Fase de Grupos
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2007/08 (Arxentina)|2007/08]] ||[[Tornéu Apertura 2007 (Arxentina)|Apertura 2007]]||14ᵘ ||[[Copa Suramericana 2007|Suramericana 2007]]||style=&quot;text-align:center; background:peru;&quot;|'''Semifinal'''
|-
|[[Tornéu Clausura 2008 (Arxentina)|Clausura 2008]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;| '''Campeón'''
||[[Copa Libertadores 2008|Libertadores 2008]]||Octavos de Final
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2008/09 (Arxentina)|2008/09]] ||[[Tornéu Apertura 2008 (Arxentina)|Apertura 2008]]||20ᵘ ||[[Copa Suramericana 2008|Suramericana 2008]]||Cuartos de Final
|-
|[[Tornéu Clausura 2009 (Arxentina)|Clausura 2009]]||8ᵘ
||[[Copa Libertadores 2009|Libertadores 2009]]||Fase de Grupos
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2009/10 (Arxentina)|2009/10]] ||[[Tornéu Apertura 2009 (Arxentina)|Apertura 2009]]||14ᵘ || [[Copa Suramericana 2009|Suramericana 2009]]||Primer Fase
|- 
|[[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]]||13ᵘ|| - || -
|-
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed &quot; style=&quot;text-align: center; width: 100%;&quot;
 ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot; |Periodu 2010/11-2019/20 [[Ficheru: Award-star-silver-3d.png|22px|link=Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Tornéu Final 2014]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Campeonatu_de_Primer_División_2013/14_(Arxentina)#Partíu_final_del campeonatu|Copa Campeonatu 2013/14]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Suramericana 2014]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Recopa Suramericana 2015]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Libertadores 2015]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Copa Suruga Bank 2015]][[Ficheru: Award-star-gold-3d.png|22px|link=Recopa Suramericana 2016]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=2015–16 Copa Arxentina]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=2016–17 Copa Arxentina]][[Ficheru: Award-star-bronze-3d.png|22px|link=Supercopa Arxentina 2017]]
|-
! rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;10%&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Temporada
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Campeonatu llocal!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Internacional!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Copa Arxentina!! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Otres Copes Nacionales/Internacionales
|-
!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu!! style=&quot;color: white; background:red;&quot;|Tornéu!!style=&quot;color: white; background:red;&quot;| Allugamientu
|- 
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2010/11 (Arxentina)|2010/11]] ||[[Tornéu Apertura 2010 (Arxentina)|Apertura 2010]]||4ᵘ || - || - || - || - || - || -
|-
||[[Tornéu Clausura 2011 (Arxentina)|Clausura 2011]]||style=&quot;text-align:center; background:#F56B6B;&quot;|9ᵘ || - || - || - || - || - || -
|-
|rowspan=1|2011/12|| [[Primer B Nacional 2011/12|B Nacional 2011/12]] ||style=&quot;text-align:center; background:#6BF5A0;&quot;|'''Campeón''' || -||-|| [[Copa Arxentina 2011/12]]||style=&quot;text-align:center; background:peru&quot;|'''Semifinal''' || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2012/13 (Arxentina)|2012/13]] ||[[Tornéu Inicial 2012 (Arxentina)|Inicial 2012]]||8ᵘ || -||-||rowspan=2| [[Copa Arxentina 2012/13]] ||rowspan=2|Dieciseisavos de Final || - || -
|-
||[[Tornéu Final 2013 (Arxentina)|Final 2013]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' || - || - || - || -
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)|2013/14]] ||[[Tornéu Inicial 2013 (Arxentina)|Inicial 2013]]||17ᵘ || [[Copa Suramericana 2013|Suramericana 2013]]||Cuartos de Final||rowspan=2| [[Copa Arxentina 2013/14]] ||rowspan=2|Cuartos de Final || - || -
|-
||[[Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Final 2014]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón''' || - || - || [[Campeonatu de primer División 2013/14 (Arxentina)#Partíu final del campeonatu|Copa Campeonatu 2013/14]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
|rowspan=1|2014 ||[[Campeonatu de primer División 2014 (Arxentina)|Campeonatu 2014]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón''' ||[[Copa Suramericana 2014|Suramericana 2014]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''|| - || - ||[[Supercopa Arxentina 2014]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|rowspan=3|[[Temporada 2015 del Club Atlético River Plate|2015]] ||rowspan=3|[[Campeonatu de primer División 2015 (Arxentina)|Campeonatu 2015]]||rowspan=3|9ᵘ|| [[Copa Libertadores 2015|Libertadores 2015]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||rowspan=3| [[Copa Arxentina 2014/15]]||rowspan=3|Dieciseisavos de Final || [[Recopa Suramericana 2015|Recopa 2015]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
|rowspan=2|[[Copa Suramericana 2015|Suramericana 2015]]||rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:peru&quot;|'''Semifinal'''|| [[Copa Suruga Bank 2015|Suruga Bank 2015]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
||[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2015|Mundial de Clubes 2015]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|rowspan=1|[[Temporada 2016 del Club Atlético River Plate|2016]] ||[[Campeonatu de primer División 2016 (Arxentina)|Campeonatu 2016]]||9ᵘ Zona 1 || [[Copa Libertadores 2016|Libertadores 2016]]||Octavos de Final|| - || - || - || -
|-
|rowspan=2|[[Temporada 2016-17 del Club Atlético River Plate|2016/17]]||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2016-17 (Arxentina)|Campeonatu 2016/17]]||rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''||rowspan=3|[[Copa Libertadores 2017|Libertadores 2017]]||rowspan=3 style=&quot;text-align:center; background:peru&quot;|'''Semifinal'''||rowspan=2|[[Copa Arxentina 2015/16]]||rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||[[Recopa Suramericana 2016|Recopa 2016]]||style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
||[[Supercopa Arxentina 2016]]||style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|'''Subcampeón'''
|-
|rowspan=2|[[Temporada 2017-18 del Club Atlético River Plate|2017/18]]||rowspan=2|[[Campeonatu de primer División 2017-18 (Arxentina)|Campeonatu 2017/18]]||rowspan=2|''Apostándose''||rowspan=2|[[Copa Arxentina 2016-17|Copa Arxentina 2016/17]]||rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''||rowspan=2|[[Supercopa Arxentina 2017]]||rowspan=2 style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
||[[Copa Libertadores 2018|Libertadores 2018]]||''Apostándose''
|}
&lt;/center&gt;

== Xugadores ==

=== Plantel y cuerpu téunicu actual ===
{{Fs_start
 | equipu = Club Atlético River Plate
 | temporada = 2017/18
 | procedencia = sí
 | contratu = sí
 | edá = sí
 | testu = white
 | fondu = #FF0000
 }}
|- 
| colspan=9 style=&quot;background: #FF0000&quot; align=center|'''[[Porteru (fútbol)|Porteros]]
 {{Fs player | nome=[[Franco Armani]] 
 | no=1 | pos=POR | nac=Arxentina |edá={{edá|16|10|1986}}
 | procedencia={{bandera|COL}} [[Atlético Nacional]]
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Germán Lux]]
 | no=14 | pos=POR | nac=Arxentina | edá={{edá|07|06|1982}}
 | procedencia={{bandera|ESP}} [[Real Club Deportivo de La Coruña|RCD La Coruña]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Enrique Bologna]]
 | no=25 | pos=POR | nac=Arxentina | edá={{edá|13|02|1982}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata|Ximnasia (LP)]]
 | contratu=30-06-2018
 {{Fs player | nome=[[Franco Petroli]]
 | no=41 | pos=POR | nac=Arxentina | edá={{edá|11|06|1998}}
 | procedencia=Inferiores
 | contratu=30-06-2020
 }}
 }}
|-
 | colspan=9 style=&quot;background: #FF0000&quot; align=center|'''[[Defensa (fútbol)|Defensores]]
 {{Fs player | nome=[[Jonatan Maidana]]
 | no=2 | pos=DEF | nac=Arxentina | edá={{edá|29|07|1985}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club Atlético Banfield|Banfield]]
 | contratu=31-12-2019
 }}
 {{Fs player | nome=[[Marcelo Saracchi]]
 | no=3 | pos=DEF | nac=Uruguái | edá={{edá|23|04|1998}}
 | procedencia={{bandera|URU}} [[Danubiu Fútbol Club|Danubiu]]
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Jorge Moreira]]
 | no=4 | pos=DEF | nac=Paraguái | edá={{edá|01|02|1990}}
 | procedencia={{bandera|PAR}} [[Club Libertad|Libertad]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Luciano Lollo]]
 | no=6 | pos=DEF | nac=Arxentina | edá={{edá|29|03|1987}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Racing Club]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Milton Cascu]]
 | no=20 | pos=DEF | nac=Arxentina | edá={{edá|11|04|1988}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's Old Boys]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Javier Pinola]]
 | no=22 | pos=DEF | nac=Arxentina | edá={{edá|24|02|1983}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club Atlético Rosario Central|Rosario Central]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Lucas Martínez Quarta]]
 | no=28 | pos=DEF | nac=Arxentina | edá={{edá|10|05|1996}}
 | procedencia=Inferiores
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Gonzalo Montiel]]
 | no=29 | pos=DEF | nac=Arxentina | edá={{edá|01|01|1997}}
 | procedencia=Inferiores
 | contratu=30-06-2021
 }}

|- 
| colspan=9 style=&quot;background: #FF0000&quot; align=center|'''[[Centrocampista|Mediocampistes]]
 {{Fs player | nome=[[Bruno Zuculini]] 
 | no=5 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|02|04|1993}}
 | procedencia={{bandera|ITA}} [[Hellas Verona]]
 | contratu=30-06-2022
 }}
 {{Fs player | nome=[[Juan Fernando Quintero]] 
 | no=8 | pos=MED | nac=Colombia | edá={{edá|18|01|1993}}
 | procedencia={{bandera|POR}} [[Fútbol Club Porto|FC Porto]]
 | contratu=31-12-2018
 }}
 {{Fs player | nome=[[Gonzalo Nicolás Martínez|Gonzalo Martínez]]
 | no=10 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|13|06|1993}}
 | procedencia={{bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Huracán|Huracán]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Nicolás De La Cruz]]
 | no=11 | pos=MED | nac=Uruguái | edá={{edá|01|06|1997}}
 | procedencia={{bandera|URU}} [[Liverpool Fútbol Club|Liverpool FC]]
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Santiago Sosa]]
 | no=13 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|03|05|1999}}
 | procedencia=Inferiores
 | contratu=[[?]]
 }}
 {{Fs player | nome=[[Exequiel Palacios]]
 | no=15 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|05|10|1998}}
 | procedencia=Inferiores
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Ariel Rojas]]
 | no=16 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|16|01|1986}}
 | procedencia={{bandera|MEX}} [[Cruz Azul Fútbol Club|Cruz Azul]]
 | contratu=30-06-2019
 }}
 {{Fs player | nome=[[Camilo Mayada]]
 | no=18 | pos=MED | nac=Uruguái | edá={{edá|08|01|1991}}
 | procedencia={{bandera|URU}} [[Danubiu Fútbol Club|Danubiu]]
 | contratu=30-06-2019
 }}
 {{Fs player | nome=[[Iván Rossi]]
 | no=21 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|01|11|1993}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club Atlético Banfield|Banfield]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Leonardo Ponzio]] {{Cap}}
 | no=23 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|29|01|1982}}
 | procedencia={{bandera|ESP}} [[Real Zaragoza]]
 | contratu=30-06-2019
 }}
 {{Fs player | nome=[[Enzo Pérez]]
 | no=24 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|22|02|1986}}
 | procedencia={{bandera|ESP}} [[Valencia Club de Fútbol|Valencia CF]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Ignacio Martín Fernández|Ignacio Fernández]] 
 | no=26 | pos=MED | nac=Arxentina | edá={{edá|12|01|1990}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata|Gimnasia (LP)]]
 | contratu=30-06-2021
 }}

|- 
| colspan=9 style=&quot;background: #FF0000&quot; align=center|'''[[Delanteros]]
 {{Fs player | nome=[[Rodrigo Mora]]
 | no=7 | pos=DEL | nac=Uruguái | edá={{edá|29|10|1987}}
 | procedencia={{bandera|CHI}} [[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]]
 | contratu=30-06-2019
 }} 
 {{Fs player | nome=[[Marcelo Larrondo]] {{mancáu}}
 | no=9 | pos=DEL | nac=Chile | edá={{edá|16|08|1988}}
 | procedencia={{Bandera|ARG}} [[Club Atlético Rosario Central|Rosario Central]]
 | contratu=30-06-2020
 }}
 {{Fs player | nome=[[Carlos Auzqui]]
 | no=17| pos=DEL | nac=Arxentina | edá={{edá|16|03|1991}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club Estudiantes de La Plata| Estudiantes (LP)]]
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Rafael Santos Borré|Rafael Borré]]
 | no=19| pos=DEL | nac=Colombia | edá={{edá|15|09|1995}}
 | procedencia={{bandera|ESP}} [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]
 | contratu=30-06-2021
 }}
 {{Fs player | nome=[[Lucas Pratto]]
 | no=27 | pos=DEL | nac=Arxentina | edá={{edá|04|06|1988}}
 | procedencia={{bandera|BRA}} [[São Paulo Futebol Clube|São Paulo]]
 | contratu=30-06-2022
 }}
 {{Fs player | nome=[[Benjamín Rollheiser]]
 | no=30 | pos=DEL | nac=Arxentina | edá={{edá|24|03|2000}}
 | procedencia=Inferiores
 | contratu=[[?]]
 }}
 {{Fs player | nome=[[Ignacio Scocco]]
 | no=32 | pos=DEL | nac=Arxentina | edá={{edá|29|05|1985}}
 | procedencia={{bandera|ARG}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's Old Boys]]
 | contratu=30-06-2020
 }}

|- 
| colspan=9 style=&quot;background: #FF0000&quot; align=center|'''[[Téunicos]]
 {{Fs player | nome=[[Marcelo Gallardo]]| no='''Entrenador''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Matías Biscay| no='''Ayudantes de campu''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Hernán Buján| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Pablo Dolce| no='''Preparadores físicos''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=César Zinelli| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Marcelo Tulbovitz| no= | nac=Uruguái
 }}
 {{Fs player | nome=Alberto Montes| no='''Entrenador de porteros''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Facundo Villalba| no='''Entrenador de la reserva''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Pedro Hansing| no='''Médicos''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Gustavo Allones| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Jorge Bombicino| no='''Kinesiólogos''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Enrique Confalonieri| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Gastón Pandini| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Franco Bombicino| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Sandra Rossi| no='''Doctora en neurociencia''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Marcelo Sapienza | no='''Masaxista''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Raúl Quiroga| no='''Utilleros''' | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Manuel Tula| no= | nac=Arxentina 
 }}
 {{Fs player | nome=Ariel Scarpeli| no= | nac=Arxentina 
 }}
|- 
| colspan=9 style=&quot;background: #FF0000&quot; |
|- 
| colspan=9 align=center|Actualización: 26 de xineru de 2018
|- 
| colspan=9 align=center|URL de plantilla: http://www.cariverplate.com.ar/plantel-de-primer-49
 {{Fs end}}
* &lt;small&gt;Los equipos arxentinos tán llindaos pola [[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]] a tener un cupu máximu de ''seis'' xugadores estranxeros, anque solo ''cinco'' van poder roblar la planilla del partíu.&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.afa.org.ar/8857/reforma-cupió-de xugadores estranxeros|títulu=Reforma cupu de xugadores estranxeros|fecha=28 d'avientu de 2017|autor=afa.org.ar|fechaaccesu=28 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;
* &lt;small&gt;Los xugadores estranxeros que llogren la nacionalidá arxentina, dexen d'ocupar cupu d'estranxeru. Esos xugadores son:
** [[Rodrigo Mora]]: Uruguayu, nacionalizáu arxentín.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/31494/rodrigo-mora-nacionalizáu-arxentín-llibero-cupu-ivan-alonso-river|títulu=Mora se nacionalizó y lliberó el cupu|fecha=2 de febreru de 2016|autor=lapaginamillonaria.com|fechaaccesu=5 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;
** [[Camilo Mayada]]: Uruguayu, nacionalizáu arxentín.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/40951/camilo-mayada-roblo-nacionalidá-arxentina-dexara-de-ocupar-cupu-estranxeru|títulu=Mayada yá tien la nacionalidá arxentina|fecha=3 d'avientu de 2017|autor=lapaginamillonaria.com|fechaaccesu=5 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;
* Nel casu de [[Marcelo Larrondo]], el xugador ye arxentín pero optó por nacionalizarse chilenu, polo cual nun ocupa cupu d'estranxeru.

=== Xugadores internacionales ===
&lt;small&gt;''Nota: en '''negrina''' xugadores parte de la última convocatoria na correspondiente categoría.''&lt;/small&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=&quot;800px&quot;
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!width=13% | '''Seleición'''
!width=13% | '''Categoría'''
!width=5% | '''#'''
!width=130% | '''Xugador(ye)'''
|- align=center
|rowspan=2|{{Arxentina}}
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Absoluta]]
|6
|[[Milton Cascu]], [[Jonatan Maidana]], [[Javier Pinola]], '''[[Enzo Pérez]]''', [[Ignacio Martín Fernández|Ignacio Fernández]], [[Lucas Pratto]]
|- align=center bgcolor=#EFEFEF
|[[Seleición de fútbol sub-20 d'Arxentina|Sub-20]]
|6
|'''[[Juan Pablo Tomicich]]''', '''[[Benjamín Rollheiser]]''', [[Jeremías Rodríguez Puch]], '''[[Julián Álvarez (futbolista)|Julián Álvarez]]''', '''[[Franco Camargo]]''', '''[[Lautaro Grosso]]'''
|- align=center
|rowspan=1|{{Paraguái}}
|[[Seleición de fútbol de Paraguái|Absoluta]]
|1
|'''[[Jorge Moreira]]'''
|- align=center bgcolor=#EFEFEF
|rowspan=2 |{{Uruguái}}
|[[Seleición de fútbol d'Uruguái|Absoluta]]
|1
|[[Camilo Mayada]]
|- align=center
|[[Seleición de fútbol sub-20 d'Uruguái|Sub-20]]
|2
|[[Nicolás De La Cruz]], [[Marcelo Saracchi]]
|- align=center bgcolor=#EFEFEF
|rowspan=2 |{{Colombia}}
|[[Seleición de fútbol de Colombia|Absoluta]]
|1
|[[Juan Fernando Quintero|Juan Quintero]]
|- align=center
|[[Seleición de fútbol sub-23 de Colombia|Sub-23]]
|1
|[[Rafael Borré]]
|}

=== Mercado de pases Altes ====
{{caxa de cita|[[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''Gastos en fichaxes: 34.595.000 €'''}}
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=&quot;760px&quot;
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=7|'''Altes'''
|- bgcolor=#FF0000 style=&quot;color:#FFFFFF;&quot;
!'''Dosal'''
!'''Xugador'''
!'''Nacionalidá'''
!'''Posición'''
!'''Procedencia'''
!'''Tipu'''
!'''Valor'''
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=7|'''Iviernu'''
|-
|- bgcolor=
|align=center|14
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Germán Lux|Germán '''Lux''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Porteru (fútbol)|Arqueru]]
|align=left|{{Bandera|España}} [[Real Club Deportivo de La Coruña|Deportivo La Coruña]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://tn.com.ar/deportes/esencial/german-lux-sera-el-nuevu-arqueru-y-river_801428|títulu=Germán Lux va ser el nuevu arqueru de River|autor=Toa Pasión|fecha=21 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|0 [[Euru|€]]
|-
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|3
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Marcelo Saracchi|Marcelo '''Saracchi''']]
|align=center|{{Bandera|Uruguái}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|Uruguái}} [[Danubiu Fútbol Club|Danubiu FC]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://twitter.com/DanubioFC/status/900395682091192320|títulu=Danubiu llegó a un alcuerdu con @CARPoficial pola tresferencia de Marcelo Saracchi. ¡Ésitos, Chelo!|autor=Danubiu Fútbol Club|fecha=23 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|2.200.000 [[Euru|€]]
|- 
|align=center|5
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Alexander Barboza|Alexander '''Barboza''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Social y Deportivo Defensa y Justicia|Defensa y Justicia]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38592/barboza-se-quedaria-en-river-mercáu-de-pases-2017|títulu=Barboza va formar parte del plantel|autor=La Páxina Millonaria|fecha=29 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Torno tres cesión.
|align=center|0 [[Euru|€]]
|-
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|22
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Javier Pinola|Javier '''Pinola''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Rosario Central|Rosario Central]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38478/javier-pinola-rosario-central-sera-refuerzu-de-river-mercáu-de-pases-2017-gayardu|títulu=Pinola va ser refuerzu de River|autor=La Páxina Millonaria|fecha=22 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|2.200.000 [[Euru|€]]
|-
|- bgcolor=
|align=center|11
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Nicolás De La Cruz|Nicolás '''De La Cruz''']]
|align=center|{{Bandera|Uruguái}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|Uruguái}} [[Liverpool Fútbol Club|Liverpool FC]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ovaciondigital.com.uy/futbol/cruz-yá-millonariu.html|títulu=De la Cruz yá ye &quot;Millonariu&quot;|autor=Ovación Digital|fecha=10 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (25% pase).
|align=center|3.000.000 [[Euru|€]]
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|24
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Enzo Pérez|Enzo '''Pérez''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|España}} [[Valencia Club de Fútbol|Valencia CF]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.minutouno.com/notas/1558746-enzo-perez-refuerzu-river-ye-un-sueno|títulu=Enzo Pérez, refuerzu de River: &quot;Ye un suañu&quot;|autor=Minutu Unu|fecha=28 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|3.500.000 [[Euru|€]]
|-
|align=center|19
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Rafael Santos Borré|Rafael '''Borré''']]
|align=center|{{Bandera|Colombia}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|España}} [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.marca.com/futbol/argentina/2017/08/04/5983a2af268y3y38188b456d.html|títulu=Santos Borré va xugar en River Plate|autor=Marca|fecha=3 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (50% pase).
|align=center|3.000.000 [[Euru|€]]
|-
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|32
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Ignacio Scocco|Ignacio '''Scocco''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's Old Boys]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38490/scocco-sera-jugador-de-river-mercáu-de-pases-2017|títulu=Scocco va ser xugador de River|autor=La Páxina Millonaria|fecha=27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|2.500.000 [[Euru|€]]
|-
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=7|'''Branu'''
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|1
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Franco Armani|Franco '''Armani''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Porteru (fútbol)|Arqueru]]
|align=left|{{Bandera|Colombia}} [[Atlético Nacional]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.ole.com.ar/river-plate/armani-alcuerdo-llegada-river-nacional_0_1936006455.html|títulu=Armani l'alcuerdu|autor=Diariu Olé|fecha=3 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|3.200.000 [[Euru|€]]
|-
|align=center|5
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Bruno Zuculini|Bruno '''Zuculini''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|Italia}} [[Hellas Verona]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.tycsports.com/futbol/brunu-zuculini-sera-jugador-de-river|títulu=Bruno Zuculini va ser xugador de River|autor=TyC Sports|fecha=25 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (50% pase).
|align=center|3.250.000 [[Euru|€]]
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|8
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Juan Fernando Quintero|Juan '''Quintero''']]
|align=center|{{Bandera|Colombia}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|Portugal}} [[Fútbol Club Porto|FC Porto]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.tycsports.com/futbol/quintero-nuevu-jugador-de-river|títulu=Quintero, nuevu xugador de River|autor=TyC Sports|fecha=19 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Cesión per un añu.
|align=center|245.000 [[Euru|€]]
|-
|align=center|27
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale up.png|20x20px]] [[Lucas Pratto|Lucas '''Pratto''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[São Paulo Futebol Clube|São Paulo]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.ole.com.ar/river-plate/pratto-euros-merca-record_0_1939606096.html|títulu=¡¿Cuántu costó Pratto?!|autor=Diariu Olé|fecha=9 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|11.500.000 [[Euru|€]]
|}

&lt;br /&gt;

==== Baxes ====
{{caxa de cita|[[Ficheru:Green Arrow Up.svg|15px]] '''Ingresos por ventes: 29.310.000 €'''}}
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=&quot;760px&quot;
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=7|'''Baxes'''
|- bgcolor=#FF0000 style=&quot;color:#FFFFFF;&quot;
!'''Dosal'''
!'''Xugador'''
!'''Nacionalidá'''
!'''Posición'''
!'''Destín'''
!'''Tipu'''
!'''Valor'''
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=7|'''Iviernu'''
|-
|align=center|3
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Arturo Mina|Arturo '''Mina''']]
|align=center|{{Bandera|Ecuador}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|Turquía}} [[Yeni Malatyaspor]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.eluniverso.com/deportes/2017/08/17/nota/6334618/arturo-mina-foi-recibíu-hinches-el so-nuevu-club-yeni-malatyaspor|títulu=Arturo Mina foi recibíu por hinches del so nuevu club, el Yeni Malatyaspor de Turquía|autor=L'Universu|fecha=17 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (20% pase).
|align=center|700.000 [[Euru|€]]
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|5
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Nicolás Domingo|Nicolás '''Domingo''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.minutouno.com/notas/1561889-nicolas-domingu-rescindio-contratu-river-y-sera-refuerzu-independiente |títulu=Domingo rescindió y va ser refuerzu d'Independiente|autor=Minutu Unu |fecha=20 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Rescisión de contratu.
|align=center|0 [[Euru|€]]
|-
|-
|align=center|-
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Emiliano Agüero|Emiliano '''Agüero''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético San Martín (San Juan)|San Martín (SJ)]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38820/mercáu-de-pases-2017-volante-central-emiliano-aguero-rescindio-el so-contratu-con-river |títulu=Agüero rescindió'l so contratu con River|autor=La Páxina Millonaria |fecha=14 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Rescisión de contratu.
|align=center|0 [[Euru|€]]
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|-
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Augusto Solari|Augusto '''Solari''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left| [[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Racing Club]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38823/mercáu-de-pases-2017-river-augusto-solari-xugara-en-racing |títulu=Solari foi tresferíu a Racing.|autor=La Páxina Millonaria |fecha=14 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|2.000.000 [[Euru|€]]
|-
|align=center|11
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Sebastián Driussi|Sebastián '''Driussi''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|Rusia}} [[Zenit de San Petersburgo|Zenit]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ole.com.ar/river-plate/dir a_driussia_0_1819618059.html|títulu=Dir a Driussia|autor=Diariu Olé|fecha=23 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (100% pase).
|align=center|15.000.000 [[Euru|€]]
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|13
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Lucas Alario|Lucas '''Alario''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|Alemaña}} [[Bayer 04 Leverkusen|Bayer Leverkusen]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.infobae.com/deportes-2/2017/08/29/lucas-alario-roblo-el so-contratu-por cinco-anos-con-el-bayer-leverkusen/|títulu=Dir a Lucas Alario robló'l so contratu por cinco años col Bayer Leverkusen|autor=Infobae Deportes|fecha=29 d'agostuo de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (60% pase).
|align=center|10.800.000 [[Euru|€]]
|-
|-
|align=center|19
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Iván Alonso|Iván '''Alonso''']]
|align=center|{{Bandera|Uruguái}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|}} Llibre&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38821/ivan-alonso-rescindio-el so-contratu-con-river-mercáu-de-pases-2017 |títulu=Alonso rescindió'l so contratu con River|autor=La Páxina Millonaria |fecha=14 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Rescisión de contratu.
|align=center|0 [[Euru|€]]
|-
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=7|'''Branu'''
|-
|align=center|-
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Facundo Medina|Facundo '''Medina''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Talleres (Córdoba)|Talleres]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/41672/mercáu-de-pases-2018-river-facundo-medina-foi-vendíu-a-talleres-de-cordoba|títulu=Medina foi vendíu a Talleres|autor=La Páxina Millonaria|fecha=29 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (60% pase).
|align=center|810.000 [[Euru|€]]
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|8
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Denis Rodríguez|Denis '''Rodríguez''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's Old Boys]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/87304-un-rodriguez-en-newells |títulu=Un Rodríguez en Newell's|autor=Páxina 12 |fecha=5 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Interrupción de cesión.
|align=center|0 [[Euru|€]]
|-
|align=center|-
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Federico Andrada|Federico '''Andrada''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|Italia}} [[Football Club Bari 1908|F.C. Bari 1908]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.tycsports.com/futbol/andrada-al-futbol-italianu|títulu=Andrada, al fútbol italiano|autor=Tyc Sports|fecha=24 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|Trespaso (75% pase).
|align=center|? [[Euru|€]]
|}

&lt;br /&gt;

==== Cesiones ====
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=&quot;760px&quot;
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=6|'''Xugadores vencíos'''
|- bgcolor=#FF0000 style=&quot;color:#FFFFFF;&quot;
!'''Dosal'''
!'''Xugador'''
!'''Nacionalidá'''
!'''Posición'''
!'''Destín'''
!'''Fin de Cesión'''
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=6|'''Iviernu'''
|- 
|align=center|31
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Maximiliano Velazco|Maximiliano '''Velazco''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Porteru (fútbol)|Arqueru]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Arsenal Fútbol Club|Arsenal]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38997/mercáu-de-pases-2017-river-maximiliano-velazco-a-puntu-de dise-a-prestamo-a-arsenal|títulu=Velazco, a un pasu d'Arsenal|autor=La Páxina Millonaria|fecha=27 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|30
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Luis Olivera (Futbolista)|Luis '''Olivera''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético San Martín (San Juan)|San Martín (SJ)]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/39110/lluis-olivera-vencíu-a-san-martin-de-san-juan-mercáu-de-pases-2017|títulu=Olivera colar a San Juan|autor=La Páxina Millonaria|fecha=5 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|- 
|align=center|33
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Leandro Vega|Leandro '''Vega''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético San Martín (San Juan)|San Martín (SJ)]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38817/leandro-vega-prestamo-san-martin-de-san-juan|títulu=Nuevu destín pa Vega|autor=La Páxina Millonaria|fecha=14 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|14
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Joaquín Arzura|Joaquín '''Arzura''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|ESP}} [[Club Atlético Osasuna|Osasuna]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38935/joaquin-arzura-tien-tou-alcordáu-con-osasuna-mercáu-de-pases-river-2017|títulu=Arzura tien alcordada la so llegada al Osasuna|autor=La Páxina Millonaria|fecha=23 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|-
|align=center|-
|align=&quot;left&quot; |[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Nicolás Bertolo|Nicolás '''Bertolo''']]
|align=center|{{Bandera|ARG}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Banfield|Banfield]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/39063/alcuerdu-de-pallabra-river-banfield-prestamo-nicolas-bertolo-mercáu-pases-2017|títulu=Alcuerdo de pallabra con Banfield por Bertolo|autor=La Páxina Millonaria|fecha=1 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|- 
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|align=center|-
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Juan Cruz Kaprof|Juan Cruz '''Kaprof''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Social y Deportivo Defensa y Justicia|Defensa y Justicia]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/38717/juan-cruz-kaprof-pase-river-renovo-prestamo-una temporada-defensa-y-justicia |títulu=Kaprof anovó'l prestamo con Defensa y Justicia |autor=La Páxina Millonaria |fecha=6 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|-
|align=center|-
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Nicolás Franco (Futbolista)|Nicolás '''Franco''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético Aldosivi|Aldosivi]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/39010/nicolas-francu-foi-vencíu-a-prestamo-a-aldosivi-river-mercáu-de-pases-2017|títulu=Franco foi vencíu a Aldosivi|autor=La Páxina Millonaria|fecha=28 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2018
|-
|- bgcolor=#000000 style=&quot;color:#FF0000;&quot;
!colspan=6|'''Branu'''
|- bgcolor=&quot;#efeff0&quot;
|align=center|1
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Augusto Batalla|Augusto '''Batalla''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Porteru (fútbol)|Arqueru]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético Tucumán|Atlético Tucumán]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.ole.com.ar/futbol-primer/futbol-primer-atletico-tucuman-river-batalla-prestamo_0_1937206326.html|títulu=Batalla en Tucumán|autor=Diariu Olé|fecha=5 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|31-12-2018
|-
|align=center|5
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Alexander Barboza|Alexander '''Barboza''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensor]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Social y Deportivo Defensa y Justicia|Defensa y Justicia]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/41625/mercáu-de-pases-2018-defensor-de-river-alexander-barboza-a-prestamo-a-defensa-y-justicia|títulu=Barboza volvió a Defensa y Justicia|autor=La Páxina Millonaria|fecha=25 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|31-12-2018
|- bgcolor=&quot;#efeff0&quot;
|align=center|34
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Zacarías Morán Correa|Zacarías '''Morán Correa''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|ARG}} [[Club Atlético San Martín (San Juan)|San Martín (SJ)]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/41614/moren-correa-nuevu-jugador-de-san-martin-de-san-juan-river-mercáu-de-pases-2018|títulu=Morán Correa, nuevu xugador de San Martín de San Juan|autor=La Páxina Millonaria|fecha=24 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|31-12-2018
|-
|align=center|35
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Tomás Andrade|Tomás '''Andrade''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Centrocampista|Mediocampista]]
|align=left|{{Bandera|BRA}} [[Clube Atlético Mineiro|Atlético Mineiro]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/41578/el-nuevu-desafío-que-encarara-tomes-andrade-river-en-brasil-xugara-a-prestamo-en-atletico-mineiro|títulu=El nuevu desafíu que va encarar Andrade en Brasil|autor=La Páxina Millonaria|fecha=22 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|31-12-2018
|- bgcolor=&quot;#efeff0&quot;
|align=center|-
|align=''left''|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20x20px]] [[Gianluca Simeone|Gianluca '''Simeone''']]
|align=center|{{Bandera|Arxentina}}
|align=left|[[Delanteru]]
|align=left|{{Bandera|ITA}} [[Frosinone Calcio|Frosinone]]&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.tycsports.com/futbol/gianluca-simeone-de-river-italia|títulu=Gianluca Simeone, de River a Italia|autor=Tyc Sports|fecha=30 de xineru de 2018}}&lt;/ref&gt;
|align=center|30-06-2019
|}

== Ídolos históricos ==
[[Ficheru:Labrunaangel.jpeg|thumb|200px|[[Ángel Labruna]].]]
[[Ficheru:Amadeocarrizo_1961.jpeg|thumb|200px|[[Amadeo Carrizo]].]]
[[Ficheru:River Plate campeón de América 1986.jpg|thumb|200px|[[Norberto Alonso]].]]

Según una encuesta realizada por La Páxina Millonaria&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/batalles/toos/idolos |títulu=''ranking'' d'ídolo |autor=La Páxina Millonaria |fecha=23 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; el ''top six'' d'ídolos &quot;riverplatenses&quot; ta conformáu por:

* {{Bandera|Uruguái}} '''[[Enzo Francescoli]]'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Verde-Cesped/Son-los Meyores/son-los meyores:-1986-2007/392-Enzo_Francescoli.html |títulu=Enzo Francescoli |autor=La Páxina Millonaria |fecha=20 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;
** La so trayeutoria en River foi en 1983-1986 y 1994-1997.
** Convirtió 137 goles en 217 partíos xugaos.
** Llogró 5 títulos nacionales nos cualos llogró unu de forma invicta.
** Llogró 2 títulos internacionales (una Copa Libertadores y una Supercopa Suramericana).
** Ye'l máximu goliador estranxeru de la historia de River.
** Foi en 3 ocasiones goliador nel Tornéu llocal.
** Foi consideráu'l ''Meyor futbolista del fútbol arxentino del añu'' en 1985 y 1995 xugando pa River.
** Foi consideráu en 2 ocasiones el ''Meyor futbolista de Suramérica del añu'' en 1984 y 1995 xugando pa River.
** Formó parte del ''Equipu ideal d'América'' en 4 ocasiones consecutives, toes xugando pal club.
&lt;br /&gt;
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Ariel Ortega]]'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Verde-Cesped/Son-los Meyores/son-los meyores:-1986-2007/81-ariel-ortega.html |títulu=Ariel Ortega |autor=La Páxina Millonaria |fecha=20 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;
** Foi formáu nes inferiores del Club.
** La so trayeutoria en River foi en 1991-1996; 2000-2002; 2006-2008 y 2009-2010.
** Convirtió 79 goles en 272 partíos.
** Llogró 6 títulos locales nos cualos llogró unu de forma invicta.
** Llogró una Copa Libertadores.
** Formó parte del ''Equipu ideal d'América'' nuna ocasión, xugando pal Club.
&lt;br /&gt;
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Ángel Labruna]]'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Verde-Cesped/Son-los Meyores/son-los meyores:-1901-1960/105-angel-amadeo-labruna.html |títulu=Ángel Amadeo Labruna |autor=La Páxina Millonaria |fecha=20 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;
** Foi formáu nes inferiores del Club.
** La so trayeutoria como xugador de River foi en 1939-1959.
** La so trayeutoria como DT de River foi en 1975-1983.
** Ye'l máximu goliador del Club con 317 Goles, convirtiéndolos en 515 partíos xugaos.
** Ye'l máximu goliador del fútbol arxentino xuntu con [[Arsenio Erico]].
** Como xugador, llogró 9 títulos locales, 4 copes nacionales y 3 Copes Aldao.
** Como DT, llogró 6 títulos locales.
** Foi en 2 ocasiones goliador del Tornéu llocal.
** La IFFHS asitiar como'l 26° meyor xugador de Suramérica del Sieglu XX.
&lt;br /&gt;
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Ramón Ángel Díaz]]'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Verde-Cesped/Son-los Meyores/son-los meyores:-1986-2007/77-ramon-angel-diaz.html |títulu=Ramón Ángel Díaz |autor=La Páxina Millonaria |fecha=20 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;
** Foi formáu nes inferiores del Club.
** La so trayeutoria como xugador de River foi en 1978-1981 y 1991-1993.
** La so trayeutoria como DT de River foi en 1995-1999, 2001-2002 y 2012-2014.
** Convirtió 95 goles en 175 partíos xugaos.
** Como xugador, llogró 5 títulos locales.
** Como DT, llogró 6 títulos locales, 1 copa nacional y 2 títulos internacionales (una Libertadores y una Supercopa Suramericana).
** Foi nuna ocasión goliador del Tornéu llocal.
** Formó parte del ''Equipu ideal d'América'' nuna ocasión, xugando pal Club.
&lt;br /&gt;
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Norberto Alonso]]'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Verde-Cesped/Son-los Meyores/son-los meyores:-1960-1986/96-norberto-beto-alonso.html |títulu=Norberto Alonso |autor=La Páxina Millonaria |fecha=20 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;
** Foi formáu nes divisiones del Club.
** La so trayeutoria en River foi en 1970-1976; 1977-1981 y 1983-1987.
** Convirtió 158 goles en 422 partíos xugaos.
** Llogró 7 títulos locales.
** Llogró 2 títulos internacionales (una Copa Libertadores y una Copa Intercontinental).
&lt;br /&gt;
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Amadeo Carrizo]]'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/Verde-Cesped/Son-los Meyores/son-los meyores:-1901-1960/109-amadeo-carrizu.html |títulu=Amadeo Raúl Carrizo |autor=La Páxina Millonaria |fecha=20 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;
** Foi formáu nes divisiones del Club.
** La so trayeutoria en River foi en 1945-1968.
** Ye'l xugador con más presencies nel club, con 522 partíos xugaos.
** Llegó a llograr un récor de 769 minutos ensin recibir goles.
** Llogró 7 títulos locales y 2 Copes Aldao.
** La IFFHS asitiar como unu de los 10 meyores porteros del Sieglu XX.
&lt;br /&gt;


Otros grandes próceres, ídolos y xugadores queríos de la historia del club son:
{|
|valign=&quot;top&quot;|
* {{Bandera|Arxentina}} [[Bernabé Ferreyra]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Carlos Peucelle]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Juan Carlos Muñoz]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[José Manuel Moreno]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Adolfo Pedernera]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Félix Loustau]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Norberto Yácono]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Ricardo Vaghi]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Néstor Raúl Rossi|Néstor Rossi]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Federico Vairo]]
* {{Bandera|Arxentina}} {{Bandera|España}} [[Alfredo Di Stéfano]]
* {{Bandera|Arxentina}} {{Bandera|Italia}} [[Omar Sívori|Enrique Omar Sívori]]
* {{Bandera|Uruguái}} [[Walter Gómez]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Luis Artime]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Ermindo Onega]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Daniel Onega]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Ubaldo Fillol]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Juan José López (futbolista)|Juan José López]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Daniel Passarella]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Roberto Perfumo]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Reinaldo Merlo]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Carlos Morete]]
* {{Bandera|Perú}} [[José Eusebio Soriano|José Soriano]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leopoldo Jacinto Luque|Leopoldo Luque]]
|width=&quot;20&quot;|&amp;nbsp;
|valign=&quot;top&quot;|
* {{Bandera|Arxentina}} [[Oscar Más]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Américo Gallego]]
* {{Bandera|Uruguái}} [[Antonio Alzamendi]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Ramón Medina Bello]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Germán Burgos]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Hernán Díaz]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leonardo Astrada]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Matías Almeyda]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Juan Pablo Sorín]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Hernán Crespo]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Marcelo Gallardo]]
* {{Bandera|Chile}} [[Marcelo Salas]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Pablo Aimar]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Javier Saviola]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Javier Mascherano]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Andrés D'Alessandro]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Fernando Cavenaghi]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Alejandro Damián Domínguez|Alejandro Domínguez]]
* {{bandera|Francia}} [[David Trezeguet]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leonardo Ponzio]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Jonatan Maidana]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Marcelo Barovero]]
* {{Bandera|Uruguái}} [[Carlos Andrés Sánchez|Carlos Sánchez]]
|}

=== Máximes presencies ===
{|width=50%; align=&quot;center&quot;
|valign=top width=55%|
{| align=center border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: white; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor= white style=&quot;color:red;&quot;
!Posición&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/''ranking''s/los xugadores-con-mas-partíos-n'historiar |títulu=Los xugadores con más partíos en River |autor=La Páxina Millonaria |fecha=18 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; || Futbolista || Partíos || Periodu
|-align=center
|1ᵘ
||{{bandera|Arxentina}} '''[[Amadeo Carrizo]]'''
|'''520'''
|'''1945-1968'''
|-align=center
|2ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Ángel Labruna]]
|515
|1939-1959
|-align=center
|3ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Reinaldo Merlo]]
|500
|1969-1982
|-align=center
|4ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Juan José López (futbolista)|Juan José López]]
|464
|1970-1981
|-align=center
|5ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Norberto Alonso]]
|422
|1971-1976; 1977-1981; 1984-1986
|-align=center
|6ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Leonardo Astrada]]
|405
|1989-1999; 2001-2003
|-align=center
|7ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Ubaldo Fillol]]
|404
|1973-1983
|-align=center
|8ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Norberto Yácono]]
|393
|1939-1953
|-align=center
|9ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Oscar Más]]
|382
|1964-1973; 1975-1976
|-align=center
|10ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Félix Loustau]]
|367
|1942-1957
|-
|}
|}

=== Máximos goliadores ===
{|width=50%; align=&quot;center&quot;
|valign=top width=55%|
{| align=center border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: white; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:red;&quot;
!Posición&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/''ranking''s/los-maximos-goliadores-de-river |títulu=Los máximos goliadores de River |autor=La Páxina Millonaria |fecha=18 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; || Futbolista || Periodu || Partíos || Goles || Promediu
|-align=center
|1ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} '''[[Ángel Labruna]]'''
|'''1939-1959'''
|'''515'''
|'''317'''
|'''0,61'''
|-align=center
|2ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Oscar Más]]
|1964-1973; 1975-1976
|382
|217
|0,56
|-align=center
|3ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Bernabé Ferreyra]]
|1932-1939
|185
|187
|1,01
|-align=center
|4ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[José Manuel Moreno]]
|1935-1944; 1946-1948
|320
|184
|0,57
|-align=center
|5ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Norberto Alonso]]
|1970-1976; 1977-1981; 1984-1986
|422
|158
|0,37
|-align=center
|6ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Adolfo Pedernera]]
|1935-1946
|278
|153
|0,55
|-align=center
|7ᵘ
|{{bandera|Uruguái}} [[Enzo Francescoli]]
|1984-1986; 1994-1998
|217
|137
|0,63
|-align=center
|8ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Carlos Peucelle]]
|1934-1941
|307
|118
|0,38
|-align=center
|9ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Daniel Onega]]
|1966-1971; 1973
|207
|117
|0,56
|-align=center
|10ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Fernando Cavenaghi]]
|2001-2004; 2011-2012; 2014-2015
|212
|112
|0,53
|-
|}
|}

=== Goliadores del campeonatos ===
{|width=50%; align=&quot;center&quot;
|valign=top width=55%|
{| align=center border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: white; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:red;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|'''Tornéu Nacional'''
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:red;&quot;
!Futbolista || Campeonatu || Goles
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Bernabé Ferreyra]]
|[[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Campeonatu 1932]]
|43
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Ángel Labruna]]
|[[Campeonatu de primer División 1943 (Arxentina)|Campeonatu 1943]]
|23
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Ángel Labruna]]
|[[Campeonatu de primer División 1945 (Arxentina)|Campeonatu 1945]]
|25
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Alfredo Di Stéfano]]
|[[Campeonatu de primer División 1947 (Arxentina)|Campeonatu 1947]]
|27
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Santiago Vernazza]]
|[[Campeonatu de primer División 1951 (Arxentina)|Campeonatu 1951]]
|22
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Roberto Zárate]]
|[[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Campeonatu 1957]]
|22
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Luis Artime]]
|[[Campeonatu de primer División 1962 (Arxentina)|Campeonatu 1962]]
|25
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Luis Artime]]
|[[Campeonatu de primer División 1963 (Arxentina)|Campeonatu 1963]]
|25
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Oscar Más]]
|[[Campeonatu Metropolitanu 1970 (Arxentina)|Metropolitanu 1970]]
|16
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Carlos Morete]]
|[[Campeonatu Nacional 1972 (Arxentina)|Nacional 1972]]
|14
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Oscar Más]]
|[[Campeonatu Metropolitanu 1973 (Arxentina)|Metropolitanu 1973]]
|17
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Carlos Morete]]
|[[Campeonatu Metropolitanu 1974 (Arxentina)|Metropolitanu 1974]]
|18
|-align=center
|{{bandera|Uruguái}} [[Enzo Francescoli]]
|[[Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]]
|24
|-align=center
|{{bandera|Uruguái}} [[Enzo Francescoli]]
|[[Campeonatu de primer División 1985/86 (Arxentina)|Campeonatu 1985/86]]
|25
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Ramón Ángel Díaz|Ramón Díaz]]
|[[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]]
|14
|-align=center
|{{bandera|Uruguái}} [[Rubén Da Silva]]
|[[Tornéu Clausura 1993 (Arxentina)|Clausura 1993]]
|13
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Hernán Crespo]]
|[[Tornéu Clausura 1994 (Arxentina)|Clausura 1994]]
|11
|-align=center
|{{bandera|Uruguái}} [[Enzo Francescoli]]
|[[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Apertura 1994]]
|12
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Javier Saviola]]
|[[Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Apertura 1999]]
|15
|-align=center
|{{bandera|Colombia}} [[Juan Pablo Ángel]]
|[[Tornéu Apertura 2000 (Arxentina)|Apertura 2000]]
|13
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Martín Cardetti]]
|[[Tornéu Apertura 2001 (Arxentina)|Apertura 2001]]
|17
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Fernando Cavenaghi]]
|[[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Clausura 2002]]
|15
|-
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color: red;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|'''Copa Nacional'''
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Lucas Alario]]
|[[Copa Arxentina 2015-16]]
|7
|-
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:red;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|'''Tornéu Internacional'''
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Daniel Onega]]
|[[Copa Libertadores 1966]]
|17
|-align=center
|{{bandera|Uruguái}} [[Antonio Alzamendi]]
|[[Supercopa Suramericana 1988]]
|4
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Juan José Borrelli]]
|[[Supercopa Suramericana 1991]]
|3
|-align=center
|{{bandera|Uruguái}} [[Enzo Francescoli]]
|[[Supercopa Suramericana 1995]]
|7
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Ernesto Farías]]
|rowspan=2 align=center|[[Copa Libertadores 2006]]
|rowspan=2 align=center|5
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Daniel Montenegro]]
|-
|}
|}

=== Xugadores con más títulos ===
{|width=30%; align=&quot;center&quot;
|valign=top width=55%|
{| align=center border=1 width=125% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: white; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=white style=&quot;color:red;&quot;
!Posición || Futbolista || Títulos
|-align=center
|rowspan=3|1ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Ángel Labruna]]
|rowspan=3|16
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Ricardo Vaghi]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Bruno Rodolfi]]
|-align=center
|rowspan=3|4ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[José Manuel Moreno]]
|rowspan=3|14
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Adolfo Pedernera]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Sebastián Sirni]]
|-align=center
|rowspan=2|7ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Norberto Yácono]]
|rowspan=2|13
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Aristóbulo Deambrossi]]
|-align=center
|rowspan=5|9ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Félix Loustau]]
|rowspan=5|12
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Carlos Peucelle]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Alberto Cuello]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[José Ramos (futbolista)|José Ramos]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Leonardo Astrada]]
|-align=center
|14ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Leonardo Ponzio]]
|11
|-align=center
|rowspan=5|15ᵘ
|{{bandera|Arxentina}} [[Juan Carlos Muñoz]]
|rowspan=5|10
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Alberto Gallu]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Amadeo Carrizo]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Hernán Díaz]]
|-align=center
|{{bandera|Arxentina}} [[Jonatan Maidana]]
|-
|}
|}

== Entrenadores ==
[[Ficheru:Marcelo Gallardo (26703166325) (cropped).jpg|thumb|left|200px|[[Marcelo Gallardo]], actual entrenador de la institución.]]
[[Ficheru:Ramón_Díaz.jpg|thumb|derecha|200px|[[Ramón Díaz (futbolista arxentín)|Ramón Díaz]], el direutor téunicu más ganador del club.]]
{{AP|Entrenadores del Club Atlético River Plate|l1=Entrenadores del Club Atlético River Plate}}

El primer entrenador del club nel profesionalismo foi [[Víctor Caamaño]], quien se fixo cargu téunicamente del club en 1931, quien amás foi'l primer téunicu en consiguir un títulu nel profesionalismo al añu siguiente.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://estadisticasderiverplate.blogspot.com.ar/1970/01/plantel-campeonatu-1932.html |títulu=Plantel Campeonatu 1932 |autor=Estadístiques de River Plate |fecha=5 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; L'entrenador actual ye [[Marcelo Gallardo]], quien s'atopa nel cargu dende xunu de 2014.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2014/05/30/1568869-gayardu-es-el-nuevo-tecnico-river |títulu=Gallardo ye'l nuevu téunicu de River |autor=Playfútbol |fecha=30 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Los más ganadores nesti rubro son [[Ramón Díaz (futbolista arxentín)|Ramón Díaz]] y [[José María Minella|José Minella]], qu'ostenten nueve y ocho éxitos respeutivamente.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.copaargentina.org/es/noticias/4030_Ramon-Diaz-el-tecnico-mas-ganador-de-River.html |títulu=Ramón Díaz, el téunicu más ganador de River |autor=Sitio Oficial Copa Arxentina |fecha=25 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.elgrafico.com.ar/2012/08/18/C-4434-jose-maria-minella-sabiu-y-ganador.php |títulu=José María Minella, sabiu y ganador |autor=El Gráficu |fecha=18 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Más tras queden los siete llogros consiguíos por Marcelo Gallardo.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.riverplate.com/lpm/ranking/los-tecnicos-de-la historia-de-river |títulu=Los téunicos de la historia de River |autor=La Páxina Millonaria |fecha=5 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Téunicos más ganadores ===

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; margin:0 left; font-size: 11px&quot;
|-
!colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=center |'''Téunicos campeones'''
|- align=center bgcolor=red style=&quot;color:white&quot;
 | width=&quot;200&quot; | Entrenador
 | width=&quot;100&quot; | Periodu |
 width=&quot;50&quot; | Títulos
 | width=&quot;250&quot; | Detalle
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Ramón Díaz (futbolista arxentín)|Ramón Díaz]]
 | 1995 - 1999&lt;br /&gt;2001 - 2002&lt;br /&gt;2012 - 2014
 | 9
 | [[Copa Libertadores 1996]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Apertura 1996 (Arxentina)|Apertura 1996]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Clausura 1997 (Arxentina)|Clausura 1997]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Apertura 1997]]&lt;br /&gt;[[Supercopa Suramericana 1997]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Apertura 1999]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Clausura 2002]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Tornéu Final 2014]]&lt;br /&gt;[[Copa Campeonatu|Copa Campeonatu 2014]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[José María Minella|José Minella]]
 | 1945 - 1959&lt;br /&gt; 1963
 | 8
 | [[Campeonatu de primer División 1947 (Arxentina)|Primer División 1947]]&lt;br /&gt;[[Copa Aldao 1947]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1952 (Arxentina)|Primer División 1952]]&lt;br /&gt;[[Copa Dr. Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1952]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1953 (Arxentina)|Primer División 1953]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1955 (Arxentina)|Primer División 1955]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1956 (Arxentina)|Primer División 1956]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Primer División 1957]]
 |- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Marcelo Gallardo]]
 | 2014 -
 | 8
 | [[Copa Suramericana 2014]]&lt;br /&gt;[[Recopa Suramericana 2015]]&lt;br /&gt;[[Copa Libertadores 2015]] &lt;br /&gt;[[Copa Suruga Bank 2015]]&lt;br /&gt;[[Recopa Suramericana 2016]]&lt;br /&gt;[[Copa Arxentina 2015-16]]&lt;br /&gt;[[Copa Arxentina 2016-17]]&lt;br /&gt;[[Supercopa Arxentina 2017]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Ángel Labruna]]
 | 1963&lt;br /&gt;1968 - 1970&lt;br /&gt;1975 - 1981
 | 6
 | [[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Metropolitanu 1975]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Nacional 1975]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu Metropolitanu 1977 (Arxentina)|Metropolitanu 1977]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Metropolitanu 1979]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Nacional 1979]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1980 (Arxentina)|Metropolitanu 1980]]
|- align=center
 | {{bandera|Italia}} [[Renato Cesarini]]
 | 1939 - 1944&lt;br /&gt; 1965 - 1966
 | 6
 | [[Campeonatu de primer División 1941 (Arxentina)|Primer División 1941]]&lt;br /&gt;[[Copa Dr. Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1941]]&lt;br /&gt;[[Copa Adrián C. Escobar|Copa Escobar 1941]]&lt;br /&gt;[[Copa Aldao 1941]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|Primer División 1942]]&lt;br /&gt;[[Copa Dr. Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1942]]
|- align=center
 | {{bandera|Hungría}} [[Emérico Hirschl]]
 | 1935 - 1938&lt;br /&gt; 1961
 | 6
 | [[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)|Copa Campeonatu 1936]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)|Copa d'Oru 1936]]&lt;br /&gt;[[Copa Aldao 1936]]&lt;br /&gt;[[Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|Primer División 1937]]&lt;br /&gt;[[Copa Dr. Carlos Ibarguren|Copa Ibarguren 1937]]&lt;br /&gt;[[Copa Aldao 1937]]
 |- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Héctor Veira]]
 | 1985 - 1987
 | 3
 | [[Campeonatu de primer División 1985-86 (Arxentina)|Primer División 1985/86]]&lt;br /&gt;[[Copa Libertadores 1986]]&lt;br /&gt;[[Copa Intercontinental 1986]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Daniel Passarella]]
 | 1989 - 1994&lt;br /&gt;2006 - 2007
 | 3
 | [[Campeonatu de primer División 1989-90 (Arxentina)|Primer División 1989/90]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Apertura 1993 (Arxentina)|Apertura 1993]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Américo Gallego]]
 | 1994&lt;br /&gt;2000 - 2001
 | 2
 | [[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Apertura 1994]]&lt;br /&gt;[[Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Clausura 2000]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Víctor Caamaño]]
 | 1931 - 1932
 | 2
 | [[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Primer División 1932]]&lt;br /&gt;[[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes|Copa de Competencia 1932]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Carlos Peucelle]]
 | 1945 - 1946
 | 2
 | [[Campeonatu de primer División 1945 (Arxentina)|Primer División 1945]]&lt;br /&gt;[[Copa Aldao 1945]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Carlos Timoteo Griguol|Carlos Griguol]]
 | 1987 - 1988
 | 1
 | [[Copa Interamericana 1987]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} {{bandera|España}} [[Alfredo Di Stéfano]]
 | 1981 - 1982
 | 1
 | [[Campeonatu Nacional 1981 (Arxentina)|Nacional 1981]]
|- align=center
 | {{bandera|Chile}} [[Manuel Pellegrini]]
 | 2002 - 2003
 | 1
 | [[Tornéu Clausura 2003 (Arxentina)|Clausura 2003]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Leonardo Astrada]]
 | 2004 - 2005
 | 1
 | [[Tornéu Clausura 2004 (Arxentina)|Clausura 2004]]
|- align=center
 | {{bandera|Arxentina}} [[Diego Simeone]]
 | 2008
 | 1
 | [[Tornéu Clausura 2008 (Arxentina)|Clausura 2008]]

|-
|-

== Palmarés ==
{{AP|Palmarés de River Plate}}
{{VT|Estadistícas de River Plate en competiciones nacionales}}

=== &lt;o&gt;Yera amateur&lt;/o&gt; ===

==== Títulos nacionales (3) ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 0px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color: black; font-size: 95%; text-align: center; width: 100%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot; style=&quot;font-size: 105%;&quot;|'''Torneos nacionales'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Primer División d'Arxentina|Primer División]] (1/5)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Campeonatu de primer División 1920 de la AAmF (Arxentina)|1920]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Campeonatu de primer División 1909 (Arxentina)|1909]], [[Campeonatu de primer División 1917 (Arxentina)|1917]], [[Campeonatu de primer División 1918 (Arxentina)|1918]], [[Campeonatu de primer División 1921 de la AAmF (Arxentina)|1921]], [[Campeonatu de primer División 1922 de la AAmF (Arxentina)|1922]]. '''(Récor)'''
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot; 
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División]] (1/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1908.
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| 1907.
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot; style=&quot;font-size: 105%;&quot;|'''Copes nacionales'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa de Competencia Jockey Club]] (1/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1914.
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| 1918.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa d'Honor &quot;Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires&quot;|Copa d'Honor Municipalidad de Buenos Aires]] (0/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| 1917.
|}

==== Títulos internacionales (1) ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 0px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color: black; font-size: 95%; text-align: center; width: 100%&quot;
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot; style=&quot;font-size: 105%;&quot;|'''Torneos internacionales'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=&quot;30%&quot; | Competición
! width=&quot;35%&quot; | Títulos
! width=&quot;35$&quot; | Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Cup Tie Competition]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1914.
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|
|}

=== &lt;o&gt;Yera profesional&lt;/o&gt; ===

==== Títulos nacionales (46) ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color: black; font-size: 95%; text-align: center; width: 100%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot; style=&quot;font-size: 105%;&quot;|'''Torneos nacionales'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=&quot;30%&quot; | Competición
! width=&quot;35%&quot; | Títulos
! width=&quot;35$&quot; | Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Primer División d'Arxentina|Primer División]] (35/28)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|1932]], [[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Copa Campeonatu 1936]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://msn.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2013/07/05/afa-otorgar a-river-plate-y-san-lorenzo-un-titulo-77-anos-despues|títulu=AFA otorgar a River Plate y San Lorenzo un títulu 77 años dempués|autor=Mediu Tiempu.Com|fecha=5 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; [[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa d'Oru|Copa d'Oru 1936]], [[Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|1937]], [[Campeonatu de primer División 1941 (Arxentina)|1941]], [[Campeonatu de primer División 1942 (Arxentina)|1942]], [[Campeonatu de primer División 1945 (Arxentina)|1945]], [[Campeonatu de primer División 1947 (Arxentina)|1947]], [[Campeonatu de primer División 1952 (Arxentina)|1952]], [[Campeonatu de primer División 1953 (Arxentina)|1953]], [[Campeonatu de primer División 1955 (Arxentina)|1955]], [[Campeonatu de primer División 1956 (Arxentina)|1956]], [[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|1957]], [[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Metropolitanu 1975]], [[Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Nacional 1975]], [[Campeonatu Metropolitanu 1977 (Arxentina)|Metropolitanu 1977]], [[Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Metropolitanu 1979]], [[Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Nacional 1979]], [[Campeonatu de primer División 1980 (Arxentina)|Metropolitanu 1980]], [[Campeonatu Nacional 1981 (Arxentina)|Nacional 1981]], [[Campeonatu de primer División 1985-86 (Arxentina)|1985/86]], [[Campeonatu de primer División 1989-90 (Arxentina)|1989/90]], [[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]], [[Tornéu Apertura 1993 (Arxentina)|Apertura 1993]], [[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Apertura 1994]], [[Tornéu Apertura 1996 (Arxentina)|Apertura 1996]], [[Tornéu Clausura 1997 (Arxentina)|Clausura 1997]], [[Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Apertura 1997]], [[Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Apertura 1999]], [[Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Clausura 2000]], [[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Clausura 2002]], [[Tornéu Clausura 2003 (Arxentina)|Clausura 2003]], [[Tornéu Clausura 2004 (Arxentina)|Clausura 2004]], [[Tornéu Clausura 2008 (Arxentina)|Clausura 2008]], [[ Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Final 2014]]. '''(Récor)'''
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Campeonatu de primer División 1938 (Arxentina)|1938]], [[Campeonatu de primer División 1939 (Arxentina)|1939]], [[Campeonatu de primer División 1943 (Arxentina)|1943]], [[Campeonatu de primer División 1944 (Arxentina)|1944]], [[Campeonatu de primer División 1948 (Arxentina)|1948]], [[Campeonatu de primer División 1949 (Arxentina)|1949]], [[Campeonatu de primer División 1960 (Arxentina)|1960]], [[Campeonatu de primer División 1962 (Arxentina)|1962]], [[Campeonatu de primer División 1963 (Arxentina)|1963]], [[Campeonatu de primer División 1965 (Arxentina)|1965]], [[Campeonatu de primer División 1966 (Arxentina)|1966]], [[Campeonatu Nacional 1968 (Arxentina)|Nacional 1968]], [[Campeonatu Metropolitanu 1969 (Arxentina)|Metropolitanu 1969]], [[Campeonatu Nacional 1969 (Arxentina)|Nacional 1969]], [[Campeonatu Metropolitanu 1970 (Arxentina)|Metropolitanu 1970]], [[Campeonatu Nacional 1972 (Arxentina)|Nacional 1972]], [[Campeonatu Nacional 1973 (Arxentina)|Nacional 1973]], [[Campeonatu Nacional 1976 (Arxentina)|Nacional 1976]], [[Campeonatu Nacional 1978 (Arxentina)|Nacional 1978]], [[Campeonatu Nacional 1984 (Arxentina)|Nacional 1984]], [[Tornéu Apertura 1992 (Arxentina)|Apertura 1992]], [[Tornéu Clausura 1999 (Arxentina)|Clausura 1999]], [[Tornéu Apertura 2000 (Arxentina)|Apertura 2000]], [[Tornéu Clausura 2001 (Arxentina)|Clausura 2001]], [[Tornéu Apertura 2001 (Arxentina)|Apertura 2001]], [[Tornéu Final 2013 (Arxentina)|Final 2013]], [[Campeonatu de primer División 2014 (Arxentina)|Transición 2014]], [[Campeonatu de primer División 2016-17 (Arxentina)|2016-2017]]. '''(Récor)'''
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Segunda categoría del fútbol arxentino|Segunda División]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Campeonatu de primera B Nacional 2011-12|2011/12]].
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot; style=&quot;font-size: 105%;&quot;|'''Copes nacionales'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=&quot;30%&quot; | Competición
! width=&quot;35%&quot; | Títulos
! width=&quot;35$&quot; | Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa de Competencia de primer División de les entidaes disidentes#Copa de Competencia de la Lliga Arxentina|Copa de Competencia LAF]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1932. '''(Récor compartíu)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Dr. Carlos Ibarguren]] (4/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1937, 1941, 1942, 1952.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Adrián C. Escobar]] (1/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1941.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1942.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Campeonatu]] (1/0)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Campeonatu|2014.]] '''(Récor)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Arxentina (fútbol)|Copa Arxentina]] (2/0)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Arxentina 2015-16|2015/16]], [[Copa Arxentina 2016-17|2016/17.]]
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Supercopa Arxentina]] (1/2)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Supercopa Arxentina 2017|2017.]]
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Supercopa Arxentina 2014|2014]], [[Supercopa Arxentina 2016|2016]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Centenariu de la AFA]] (0/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Centenariu de la AFA|1993]].
|}

==== Títulos internacionales (15) ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color: black; font-size: 95%; text-align: center; width: 100%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot; style=&quot;font-size: 105%;&quot;|'''Torneos internacionales'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|''' Entamaos por {{tc|Confederación Suramericana de Fútbol|Conmebol}}/{{tc|FIFA}}'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=&quot;30%&quot; | Competición
! width=&quot;35%&quot; | Títulos
! width=&quot;35$&quot; | Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Libertadores d'América]] (3/2)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Libertadores 1986|1986]], [[Copa Libertadores 1996|1996]], [[Copa Libertadores 2015|2015]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Copa Libertadores 1966|1966]], [[Copa Libertadores 1976|1976]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Intercontinental]] (1/1)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Intercontinental 1986|1986]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Copa Intercontinental 1996|1996]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Interamericana]] (1/0)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Interamericana 1987|1987]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Supercopa Suramericana]] (1/1)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Supercopa Suramericana 1997|1997]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Supercopa Suramericana 1991|1991]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Suramericana]] (1/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Suramericana 2014|2014]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Copa Suramericana 2003|2003]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Recopa Suramericana]] (2/2)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Recopa Suramericana 2015|2015]], [[Recopa Suramericana 2016|2016]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Recopa Suramericana 1997|1997]], [[Recopa Suramericana 1998|1998]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Suruga Bank]] (1/0)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Suruga Bank 2015|2015]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| 
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA|Copa Mundial de Clubes]] (0/1)
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2015|2015]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|'''Entamaos por {{tc|Asociación del Fútbol Arxentino|AFA}} y {{tc|Asociación Uruguaya de Fútbol|AUF}}'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=&quot;30%&quot; | Competición
! width=&quot;35%&quot; | Títulos
! width=&quot;35$&quot; | Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Copa Aldao|Copa Dr. Ricardo C. Aldao]] (5/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Aldao 1936|1936]], [[Copa Aldao 1937|1937]], [[Copa Aldao 1941|1941]], [[Copa Aldao 1945|1945]], [[Copa Aldao 1947|1947]]. '''(Récor)'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|'''Entamaos por {{tc|Federación de Fútbol de Chile|FFCh}}'''
|- bgcolor=&quot;#FF 00 00&quot; style=&quot;color: white;&quot;
! width=&quot;30%&quot; | Competición
! width=&quot;35%&quot; | Títulos
! width=&quot;35$&quot; | Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=&quot;#d8e2ee&quot; align=&quot;left&quot; |'''[[Campeonatu Sudamericanu de Campeones]] (0/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;| [[Campeonatu Sudamericanu de Campeones|1948]].
|}

== Otres seiciones deportives ==
=== [[Ficheru:Football pictogram.svg|25px]] Fútbol senior ===
Los ex-xugadores del Club Atlético River Plate participen del Tornéu Senior Oficial. Los llunes, na cancha auxiliar númberu unu del Estadiu Monumental, los ídolos vuelven ponese la banda colorada.

Ente los que se sumaron a esta actividá destáquense Enzo Francescoli, Ariel Ortega, Hernán Díaz, Gustavo Zapata, Guillermo Rivarola, Leonel Gancedo, Ornaldo Claut, Eduardo Coudet, Ramón Medina Bello, Guillermo Pereyra y Ariel Garcé, ente otros.

{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=100%
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Superliga de Fútbol Senior]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2016.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== [[Ficheru:Football pictogram.svg|25px]] Fútbol femenín ===

{{AP|Club Atlético River Plate (fútbol femenino)}}

L'equipu de fútbol femenín de River Plate apuesta'l [[Campeonatu de Fútbol Femenino (Arxentina)|Campeonatu de Fútbol Femenino]] d'[[Arxentina]]. L'equivalente a la [[Primer División d'Arxentina|primer división]].

El fútbol femenín n'Arxentina empezó a xugase de manera oficial en 1991, con ocho equipos participantes. El 15 d'avientu d'esi mesmu añu, dempués de siete feches xugaes, River Plate conságrase como'l primer campeón del fútbol femenín del país.
En total, River Plate llogró'l tornéu en 10 oportunidaes, de les cualos 5 d'elles fueron en forma consecutiva ente l'añu 1993 hasta 1997.

{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|16px]] Títulos
! width=300px|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|16px]] Subcampeonatos
!width=20%|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|link=|Tercer puestu]] 3er Puestu
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Primer División del Fútbol Femenino (Arxentina)|Primer División]] (11/20/4)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1991, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, Apertura 2002, Clausura 2003, Clausura 2009, Clausura 2010, [[Tornéu Femenín 2016-17 (Arxentina)|2016-17]].
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1992, 1998, 1999, 2000, Apertura 2001, Clausura 2002, Apertura 2003, Clausura 2004, Apertura 2004, Clausura 2005, Apertura 2005, Clausura 2006, Apertura 2006, Clausura 2007, Apertura 2007, Clausura 2008, Apertura 2009, Apertura 2010, [[Tornéu Femenín Clausura 2011 (Arxentina)|Clausura 2011]], [[Tornéu Femenín Apertura 2012 (Arxentina)|Apertura 2012]].
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| Apertura 2008, [[Tornéu Femenín Apertura 2011 (Arxentina)|Apertura 2011]], [[Tornéu Femenín Clausura 2013 (Arxentina)|Clausura 2013]], [[Tornéu Femenín 2016 (Arxentina)|2016]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Copa Libertadores Femenina]] (0/0/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Libertadores Femenina 2017|2017]]
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== [[Ficheru:Basketball pictogram.svg|25px]] Baloncestu ===
River foi campeón de lliga de la Federación de Buenos Aires per primer vegada en 1937, repitió esi títulu en 1938 (tantu l'oficial como l'apertura), 1951, 1954, 1955, 1964, 1965 y 1966.&lt;br /&gt;
Nel añu 1951 xugar en [[Buenos Aires]] el [[Campeonatu Mundial de Baloncestu de 1950|primer mundial de baloncestu]], [[Seleición de baloncestu d'Arxentina|Arxentina]] foi campeón con 3 xugadores de River: [[Alberto López (baloncestista)|Alberto López]], [[Leopoldo Contarbio]] y Vito Liva.&lt;br /&gt;
Nel añu 1983 consagróse campeón del [[Campeonatu Arxentín de Clubes]].&lt;br /&gt;
Nel [[Campeonatu Sudamericanu de Clubes Campeones]] de 1984 llogró'l subcampeonatu. Esi mesmu añu foi subcampeón de la Lliga Nacional de Transición.&lt;br /&gt;
En 1988 llogró la so meyor campaña dende la creación de la [[Lliga Nacional de Baloncestu|LNB]], siendo subcampeón d'[[Asociación Deportiva Atenes|Atenes de Córdoba]], perdiendo la serie 3 a 0.&lt;br /&gt;
Nes temporaes 1989 y 1990, [[Héctor Campana|Héctor &quot;El Pichi&quot; Campana]] conságrase a lo más goliador de la [[Lliga Nacional de Baloncestu|LNB]], vistiendo'l colores de River. A partir d'ende River alternó bones y males llegando a perder la categoría. Foi campeón del [[Tornéu Nacional d'Ascensu|TNA]] na temporada 2002/2003|03]] y subcampeón de la [[Copa Arxentina de Baloncestu]] en 2004 y 2005.&lt;br /&gt;
N'ochobre de 2014, l'equipu de primer División consagróse campeón del Tornéu Pre Federal de FEBAMBA y consiguió que, tres ochos años d'ausencia, el baloncestu de River Plate volviera a les competencies nacionales profesionales xugando'l [[Tornéu Federal de Baloncestu]] 2014/15.

===== Títulos =====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=100%
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''Lliga de la Federación de Buenos Aires (9/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1937, 1938 (Apertura), 1938 (Oficial), 1951, 1954, 1955, 1964, 1965, 1966.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Campeonatu Arxentín de Clubes]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1983.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Tornéu Nacional d'Ascensu]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Tornéu Nacional d'Ascensu 2003/04|2003/04]].
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Campeonatu Sudamericanu de Clubes Campeones]] (0/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1984.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Lliga Nacional de Baloncestu|LNB]] (0/2)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1984 (Lliga de Transición), [[Lliga Nacional de Baloncestu 1988|1988]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Copa Arxentina de Baloncestu]] (0/2)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| [[Copa Arxentina de Baloncestu 2004|2004]], 2005.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''Tornéu Pre-Federal FEBAMBA (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2014.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''Tornéu Sub23 FEBAMBA (2/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2009, 2010.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== [[Ficheru:Swimming pictogram.svg|25px]] Natación ===

L'actual equipu de natación tien los sos oríxenes en 2003, dempués de munchos años nos que'l Club Atlético River Plate nun tuvo representantes nos campeonatos nacionales d'esta disciplina.&lt;br /&gt;
El proyeutu de formar el meyor equipu del país foi impulsáu pol profesor Rodolfo Sacco y tuvo la particularidá de xestase al aviesu de como suel construyise un gran equipu, pero sicasí tuvo los meyores resultaos qu'enxamás se consiguieron na institución. L'equipu empezó a formase a partir d'un venceyu contractual del Club con [[José Meolans]].&lt;br /&gt;
El plantel de natación foi creciendo en calidá y cantidá en toles sos categoríes y, a midida que los mayores consiguíen los primeros campeonatos nacionales, nacía los pebidal formáu por nadadores que na actualidá constitúin la base de la estructura fundamental del equipu federáu.&lt;br /&gt;
Nos años 2004 y 2006 sumar al cuerpu téunicu'l profesores Gustavo Langone y Mariano Vardé respeutivamente, quien integraron el plantel como nadadores nos empiezos d'esti nuevu ciclu y qu'al pie de les nueves xeneraciones de deportistes caltienen intactos l'espíritu y l'ambición d'aquel primera gran equipu.

Dende l'añu 2003 hasta'l 2014 llográronse los siguientes títulos:
* 18 títulos de Campeón Arxentín Absolutu por equipos (Consecutivos 2004 al 2013)
* 8 títulos de Campeón de la República Cadete y Xuvenil por equipos (2008, 2011 a 2014)
* 19 títulos de Campeón Metropolitanu Absolutu por equipos (consecutivos 2003 al 2013)
* 14 Copes Internacionales

Dende l'añu 2003 nadadores de distintes xeneraciones rexistraron los siguientes récores:
* 7 récores suramericanos absolutos
* 79 récores arxentinos absolutos
* 120 récores nacionales de categoría

==== Nadadores destacaos ====
===== Representantes olímpicos =====
* {{Bandera|ARG}} [[José Meolans]]
* {{Bandera|ARG}} [[Georgina Bardach]]
* {{Bandera|ARG}} [[Eduardo Germán Otero|Eduardo Otero]]
* {{Bandera|ARG}} [[Walter Arciprete]]
* {{Bandera|ARG}} [[Agustin Fiorilli]]
* {{Bandera|ARG}} [[María del Pilar Pereyra]]
* {{Bandera|ARG}} Juan Martín Pereyra
* {{Bandera|ARG}} [[Damián Blaum]]
* {{Bandera|ARG}} Javiera Salcedo
* {{Bandera|ARG}} Pablo Abal
* {{Bandera|ARG}} [[Cecilia Biagioli]]

===== Representantes de seleición nacional absoluta =====
* {{Bandera|ARG}} [[Pilar Geijo]]
* {{Bandera|ARG}} Cecilia Bertoncello
* {{Bandera|ARG}} [[Nadia Colovini]]
* {{Bandera|ARG}} Marcos Barale
* {{Bandera|ARG}} Gonzalo Acuña 
* {{Bandera|ARG}} [[Manuela Morano]]
* {{Bandera|ARG}} Matías Aguilera 
* {{Bandera|ARG}} Luis Laera
* {{Bandera|ARG}} [[Virginia Bardach]]
* {{Bandera|ARG}} Julia Arino

=== [[Ficheru:Field_hockey_pictogram.svg|25px]] Ḥoquei sobre verde ===

El ḥoquei sobre verde foi creáu na Institución en 1990 gracies a la molición d'un bien pequeñu grupu de padres que collaboraben nel Departamentu de Cadetes y que cuntó col sofitu del entós Vicepresidente del Club.&lt;br /&gt;
La primer presentación ante'l públicu millonariu” foi nel Monumental, cuando en 1991, River festexó'l so primeres 90 años de vida. Y en 1993 yá había una cantidá razonable de xugadores como pa pensar que se taba en condiciones de federase, polo que se produció un acercamientu con miembros de l'Asociación y empezóse a operar con clubes afiliaos a esta, hasta que n'avientu na Asamblea Añal los clubes, nuna votación bien estremada, aprobaron la incorporación del Club Atlético River Plate pa intervenir nos campeonatos de la más importante lliga del país.

L'equipu femenín de Ḥoquei xubió per primer vegada a la máxima categoría d'esti deporte en 2006. Les Viquingues, como se faen llamar les moces, llograron caltenese en primer mientres dos años. Nel 2011, depués d'una campaña superlativa, Les Viquingues salieron campeones con 15 puntos de diferencia sobre'l segundu, lo que fai qu'a partir de 2012 retornar a xugar na Primer División.

Otra asignatura pendiente que se tenía yera la participación nes Lligues Nacionales qu'entama la [[Confederación Arxentina de Ḥoquei]].
Esa asignatura aprobar en 2010, cuando s'intervieno per primer vegada na Lliga Nacional, participando y ganando la Zona Metropolitana colo que se xubió a la Lliga Nacional “C”, que tamién se ganó.

En 2012 intervenir na Lliga Nacional “A” en representación de Buenos Aires (el campeón nun quixo participar).

En setiembre de 2014 la Primera xugó en Córdoba'l Tornéu de la Lliga Nacional “B”, ganando los cinco partíos que xugó en cuatro díes y consagróse campeón invictu ensin que-y convirtieren goles, polo que llogró l'ascensu a la Lliga Nacional “A” de manera categórica.

Un añu dempués ganaría per primer vegada la Lliga Nacional de Ḥoquei al ganar na final al club mendozino [[Marista Rugby Club|Marista]] por 8-0, con una actuación destacada de [[Lucina von der Heyde]], quien convirtió tres goles.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=River golió a Marista y ye campeón de la Lliga Nacional de Ḥoquei |url=http://dxtv.gob.ar/noticies/river-golio-a-marista-y-ye-campeon-de-la lliga nacional-de ḥoquei editorial=DeporTV |fechaaccesu=14 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;

En payares de 2016, conságrase bicampeón de la Lliga Nacional venciendo nuevamente na final al Marista, esta vegada por 2-0. [[Estefanía Cascallares]] foi l'autora de los dos goles na definición.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=River y Alemán consagrar na Lliga Nacional A |url=http://www.cahockey.org.ar/noticia/river-y-aleman-consagrar en-la lliga nacional-a/2023 |editorial=Confederación Arxentina de Ḥoquei |fechaaccesu=14 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
N'avientu de 2016, depués d'empatar 1-1 nel alcuentru d'ida, l'equipu femenín de ḥoquei sobre verde de River remontó un 0-2 na final ante [[Club Ciudad de Buenos Aires|Ciudá de Buenos Aires]], ganó 3-2 y consagróse campeón del tornéu Metropolitanu per primer vegada na so historia. Los goles de la final fueron marcaos por [[Bianca Donati]] na ida, y por [[Luciana Molina]], [[Victoria Sauze]] y [[Estefanía Cascallares]] na vuelta&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=River dio vuelta la final ante Ciudá y salió campeón del Metropolitanu femenín per primer vegada na so historia |url=http://www.clarin.com/deportes/ḥoquei/River-Ciudá-Metropolitanu-femenín-historia_0_1702029886.html |editorial=Clarín |fechaaccesu=9 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;

[[Sergio Vigil]], ex entrenador d'[[Seleición femenina de ḥoquei sobre verde d'Arxentina|el Lleones]], ye l'actual head coach del equipu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Les llárimes de Cachito |url=http://www.ole.com.ar/ḥoquei/viquingues-river-campeon_0_1702029939.html |editorial=Olé |fechaaccesu=9 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt; Nel escoyíu llogró'l [[Campeonatu Mundial de Ḥoquei sobre Yerba|campeonatu del mundu]] Perth 2002, ganó la medaya plateada en [[Ḥoquei nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|Sydney 2000]] y la de bronce n'[[Ḥoquei nos Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004|Atenes 2004]]. D'esta manera, el conxuntu millonariu sigui ganando n'esperiencia coles mires d'engarra-y d'igual a igual a los equipos grandes del Ḥoquei nacional.

==== Dames ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Lliga Arxentina de clubes (Mayores A)|Lliga Nacional de Ḥoquei]] (3/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2015, 2016, 2017.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Tornéu Metropolitanu de Ḥoquei]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2016.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Lliga Nacional B]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2014.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Tornéu Metropolitanu B]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2011.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== [[Ficheru:Volleyball (indoor) pictogram.svg|25px]] Vóley ===

River Plate incursiónó nel mundu del vóley cuasi 50 años tras y la so participación na Lliga Metropolitana dende l'empiezu foi protagonista. Depués de trés años de participación xugó la so primer final, y trés años más tarde algamó'l so primer títulu. En 1996, [[Marcelo Rodolfo Méndez|Marcelo Méndez]] foi nomáu como entrenador del equipu masculín y los ésitos repitiéronse unu tres otru. Dos Lligues Metropolitanes ganaes en forma consecutiva y un títulu nacional, en 1999, confirmar.&lt;br /&gt;
River ye unu de los campeones de la Lliga Arxentina yá que algamó'l títulu na temporada 98-99 colos brasilanos Jefferson, Marcos Dreyer, y los nacionales Marcelo Román, Diego Gutiérrez y Luis Gálvez. Dio la vuelta nel Monumental na previa d'un partíu de fútbol y l'equipu foi ovacionado pol so públicu.&lt;br /&gt;
Na edición 2002-2003 de la Lliga Arxentina foi campeón del Súper 4 xugáu na Luna Park, con una actuación brillosa de Luis Gálvez y Diego Bonini.&lt;br /&gt;
El 3 d'abril de 2016 el vóley masculín retorna a la máxima categoría al ganar a Libertad de San Jerónimo. L'equipu santafesino ganó'l primer partíu, en Núñez y por 3-1. Sicasí, River encadenó un 3-1 y un electrizante 3-2 de visitante pa concretar el so regresu a la élite nacional.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Deportivo Morón y River, finalistes y con plaza pa l'A1 |url=http://www.aclav.com/web/ampliarnoticia/1296 |editorial=ACLAV |fechaaccesu=21 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
Na caña femenina, River algamó'l títulu a nivel nacional en 4 oportunidaes, siendo unu de los máximos campeones de la lliga y el primeru en ser campeón 3 vegaes consecutives (2005 a 2007).&lt;br /&gt;
Anguaño xugando na [[Serie A1 de vóley arxentín|Serie A1]] de vóley masculín y na [[Lliga Femenina de Voleibol Arxentín|Lliga Femenina de Vóley Arxentín]].

==== Títulos ====
==== Caballeros ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Serie A1 de vóley arxentín|Lliga A1 de Vóley masculín]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1998-99.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''Lliga Metropolitana de Vóley masculín (8/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1956, 1957, 1971, 1997, 1999, 2000, 2005, Clausura 2011.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''Tornéu Súper 4 (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2002/03.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Serie A2 de vóley arxentín|Lliga A2 de Vóley masculín]]'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2014/15, 2015/16.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

==== Dames ====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Lliga Femenina de Vóley Arxentín]] (4/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1998/99, 2004/05, 2005/06 y 2006/07.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''Lliga Metropolitana de Vóley femenín (2/1)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2005 y 2007.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2016.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== [[Ficheru:Football_pictogram.svg|25px]] Fútbol sala ===
{{AP|River Plate Fútbol sala}}
Anguaño xugando na Primer División del [[Campeonatu de Futsal AFA (Arxentina)|Campeonatu de Futsal]]. Ye xunto a [[Club Atlético Boca Juniors (futsal)|Boca Juniors]], los únicos equipos que xugaron toles temporaes de primer División dende la so creación en 1986.&lt;br /&gt;
Nel 2013, el club algamó'l tercer puestu na [[Copa Libertadores de fútbol sala]] que se xugó n'[[Uruguái]] al vencer por 7-3 al Club Cnel. Pablo Rojas, ente que Lucas Francini foi escoyíu como'l meyor xugador de la copa.&lt;br /&gt;
El 23 d'avientu de 2016, River conságrase campeón de la [[Copa Arxentina de Futsal]] al vencer na final a [[Club Atlético Independiente|Independiente]] por 1-0, el gol foi marcáu por Nicolás Rolón.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=River, dueñu de la Copa Arxentina |url=http://www.afa.org.ar/6167/river-duea%EF%BF%BDo-de-la copa arxentina |editorial=AFA |fechaaccesu=23 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt;

{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Campeonatu de Futsal AFA (Arxentina)|Campeonatu de Futsal]] (3/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1991, Clausura 2002 y Apertura 2003.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Copa Arxentina de Futsal]] (2/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2016, 2017.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Campeonatu de Futsal AFA (Arxentina)#Copes de primer División|Copa Nacional Benito Pujol]] (2/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2002 y 2003.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}
* Tercer puestu na [[Copa Libertadores de fútbol sala]]: 2013

=== [[Ficheru:Handball_pictogram.svg|25px]] Handball ===

{{AP|River Plate Handball}}

River ye unu de los clubes fundadores de la [[Federación Metropolitana de Balonmano|Federación Metropolitana de Handball]] y na actualidá ye la institución que más campeonatos ganó na historia llocal, llogrando la mayor cantidá de campeonatos dende l'añu 2001 hasta l'actualidá.&lt;br /&gt;
Llográronse tolos títulos que se xugaron a nivel metropolitanu y nacional, yá seya torneos Metropolitanos, Apertures, Clausura, Súper 4, Nacionales y Lliga Federal.&lt;br /&gt;
Los xugadores que más se destacaron na historia del balonmano riverplatense fueron Guillermo Till, Claudio Straffe, Freddy Ambrosini, Gabriel Canzoniero y Juan Ojea.&lt;br /&gt;
Na actualidá dellos xugadores del club destacar na [[Seleición de balonmano d'Arxentina|Seleición de Handball d'Arxentina]] como [[Pablo Sebastián Portela]], [[Adrián Portela]], Juan Vázquez, Facundo Cangiani y [[Francisco Schiaffino]].

==== Títulos ====
===== Caballeros =====
'''Títulos nacionales (32)'''
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Confederación Arxentina de Handball#Tornéu Nacional Adultu A Masculín|Tornéu Nacional]] (12/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1983, 1984, 1999, 2003, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2014.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Federación Metropolitana de Balonmano#Torneo metropolitanos Lliga d'Honor Caballeru (LHC)|Tornéu Metropolitanu]] (15/3)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1976, 1978, 1983, 1988, 2003, 2004, Clausura 2005, Apertura 2006, Clausura 2006, Apertura 2007, Clausura 2007, Clausura 2008, Apertura 2009, Clausura 2009, Apertura 2012.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| Apertura 2005, Clausura 2013, Apertura 2014.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Federación Metropolitana de Balonmano#Súper 4 Masculín Adultu|Súper 4]] (5/2)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2005, 2007, 2008, 2011, 2014.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2006, 2012.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}
* Tercer puestu del [[Federación Metropolitana de Balonmano#Torneo metropolitanos Lliga d'Honor Caballeru (LHC)|Tornéu Metropolitanu]] (4): Apertura 2008, Apertura 2010, Clausura 2010, Clausura 2011.

'''Títulos internacionales'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://docs.google.com/viewer?url=http://panamhandball.org/pathf/documentos/PATHF-hist-club-m.pdf&amp;chrome=true |títulu=Competiciones Panamericanes de Clubes Adultu Masculín |fechaaccesu=24 de xunetu de 2015 |autor=PATHF}}&lt;/ref&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Campeonatu Sudamericanu de Clubes de Balonmano Masculín|Campeonatu Sudamericanu de Clubes]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1984.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}
* Tercer puestu del [[Campeonatu Sudamericanu de Clubes de Balonmano Masculín|Campeonatu Sudamericanu de Clubes]] (2): 1985, 2000
* Tercer puestu del [[Campeonatu Panamericanu de Clubes de Balonmano Masculín|Campeonatu Panamericanu de Clubes]] (4): 2007, 2011, 2012, 2015

===== Dames =====
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Confederación Arxentina de Handball#Tornéu Nacional Adultu A Femenín|Tornéu Nacional]] (3/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1985, 1986, 1991.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Federación Metropolitana de Balonmano#Torneo metropolitanos Lliga d'Honor Dames (LHD)|Tornéu Metropolitanu]] (6/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 1984, 1985, 1986, 1989, 1990, 1991.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== [[Ficheru:Tennis pictogram.svg|25px]] Tenis ===

Anguaño River cuenta con 200 xuveniles na Escuela de Tenis y unos 100 na Escuela de Competición y tien ente 50 y 70 representantes menores compitiendo en toles categoríes, dende Sub-10 hasta Sub-18, incluyendo a los que xueguen en Llibres. Toos ellos con participación asegurada en certámenes xuveniles nacionales. Amás, cada selmana realicen torneos pa los xugadores amateurs de nueve categoríes distintos, un tornéu ideal pa quien empiecen les sos primeres competencies tenísticas. &lt;br /&gt;

El máximu esponente del tenis ''millonariu'' ye [[Gabriela Sabatini]], quien ye considerada como la meyor tenista arxentina de la historia y un iconu nel deporte femenín nacional. Gabriela Sabatini empezó a prauticar en River a los 6 años, so les direutives del profesor Daniel Fidalgo, con quien entrenó mientres siete años. Al cumplir los 12 años participó nel Mundialín Infantil de Caracas, llogrando quedase col primer llugar de la competencia, y ratificando una vegada más el talentu que yá exhibiera mientres la so participación en certámenes infantiles metropolitanos y nacionales representando al club.

=== Crossfit ===
El CrossFit tratar d'una modalidá d'entrenamientu na cual combínense exercicios, movimientos funcionales ya intensidá, col fin de llegar a un acondicionamientu físicu ampliu, siendo'l complementu ideal p'ameyorar tantu'l rendimientu nel día ente día como nel deporte qu'unu realiza.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clarin.com/fitness/crossfit-ejericio-entrenar-gimnasio-clases-endelgazar-cuerpu_0_SkNvPRKDQg.html |títulu=¿Qué ye'l CrossFit y por qué se punxo de moda? |autor=Clarín |fecha=5 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Esta actividá empezó a funcionar nel Club a mediaos d'ochobre de 2014 y, al día de güei, prauticar cerca más de 150 persones, ente socios y emplegaos. Amás, empezáronse a establecer rellaciones con distintos deportes, como natación y ḥoquei, buscando complementar les sos rutines d'entrenamientu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://lapaginamillonaria.com/river-plate/34349/crossfit-de-river-una actividá-en-plena-crecedera-jero-ledoux-profesor |títulu=El crossfit de River, una actividá en plena crecedera |autor=La Páxina Millonaria |fecha=24 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

* Presidenteː Mario Juan Alsina
* Coachesː Alejandra Texidó y Jerónimo Ladoux

=== Bochas ===
En 2014, la disciplina empezó a practicase nuevamente en River dempués de más de diez años, a partir de la conformanza de la nueva Subcomisión de Bochas. Nomar a la doctora Ana María Giangrandi delegada xeneral y encargada d'entamar la disciplina por que River vuelva competir y seya reconocíu nuevamente polos clubes de Buenos Aires.
Empezamos fichando dos xugadores, Alberto Sosa y Ariel Sinopoli, pioneros que punxeron el pechu y salieron a competir por tolos clubes, llogrando llogros realmente pervalibles, como la Copa Vicente Osvaldo, que quedó nes vitrines de River.
Na actualidá, cuntamos con 18 xugadores federaos y más de 10 solicitúes pa fichar pal calendariu 2015.
*Llogros llograos
Copa Vicente Osvaldo
Primer puestu (Campeonatu pareya hasta 4 puntos)
Primer puestu (Campeonatu tercetu hasta 5 puntos)
Segundu puestu (Campeonatu pareya mista)

=== Cestoball ===
Téunicamente, el Cestoball ye un deporte completo, ye una socesión d'esfuercios intensos y curtios, fechos en distintos ritmos. Ye un conxuntu de carreres, saltos, llanzamientos. Ye un deporte de suma coordinación neuromuscular y coles mesmes de gran intensidá motriz en curtios espacios de tiempu. El control del equilibriu, apoderáu pola téunica, apaez tantu nos movimientos de precisión y fuercia como nes aiciones de gran velocidá.

El deporte instalar nel Club a principios de 2008, cola llegada de xugadores provenientes d'otros clubes y de la mano de la profesora Daniela Atensia. Esti grupu de xugadores conformó la categoría Primera A y River volvió instalase (dempués de llargos años) nos papeles de la Federación de Cestoball de Capital Federal. Col correr de los años, l'oxetivu tuvo puestu na formación de categoríes menores.

Al 2014, dempués de siete años de trabayu, cuntamos coles categoríes Premini, Mini, Infantiles, Primer B y Primer A. Cientos de neñes practiquen el nuesu deporte, y el siguiente pasu del cestoball arxentín ye siguir incorporando muyeres y homes que practiquen la disciplina (que primeramente, foi pura y puramente femenina).
Anguaño, nes categoríes menores, desenvuélvese la téunica y táctica básica del deporte, teniendo como oxetivu la formación plena de la xugadora, de la so motricidad y de la so personalidá.

Al traviés del Cestoball buscamos garantizar valores como'l respetu, compromisu, enfotu en sí mesmu y nel otru, allegría y prestu pola actividá física, disponibilidad pal diálogu y comportamientu fayadizu ente los sos pares.

Nes categoríes mayores, cuntamos con dellos xugadores del interior del país, lo que nos fai ser un grupu heteroxéneu tocantes a lo cultural y abierto a la diversidá, siendo un gran sostén emocional y afeutivu pa quien empiecen nueves etapes na ciudá porteña.

Colos años la nuesa historia deportiva foi escribiendo nueves páxines, siendo campeones de la Lliga B de mayores en San Luis nel 2010, llogrando nel pase a la Lliga A nel 2012 onde compiten los meyores equipos del país, campeones de la Copa Centenariu en Tancacha, Córdoba nel 2013. Y anguaño, llogrando'l tercer puestu nel Tornéu Apertura de Capital Federal, siendo'l tercer meyor equipu d'esta Federación, onde se desenvuelve'l cestoball de mayor nivel de l'Arxentina.

Tocantes a les nueses xugadores, anguaño dos de les nueses Infantiles fueron preseleccionaes pa representar a la Seleición de Capital Federal nel Tornéu Arxentín, siendo una d'elles escoyíes pa representar a la so Seleición. En Primer División cuntamos con xugadores de la Seleición de La Pampa y de la Provincia de Buenos Aires.

Y tantu l'entrenador de primera A, Luis Konig, como la capitana, Cristina Retegui, fueron escoyíos anguaño pa integrar la Seleición Arxentina de Cestoball.

=== Fútbol 5 pa ciegos ===
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Primer División de Fútbol 5 pa ciegos|Primer División]] (1/3)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2007.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2008, 2009, 2013.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Segunda División de Fútbol 5 pa ciegos|Segunda División]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2006.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== Baloncestu sobre siella de ruedes ===
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Primer División de Baloncestu sobre siella de ruedes Primer División]] (1/3)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2012.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2010, 2011, 2013.
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Segunda División de Baloncestu sobre siella de ruedes Segunda División]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2008.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Tercer División de Baloncestu sobre siella de ruedes Tercer División]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2007.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}

=== Ximnasia rítmica ===
Ye un deporte netamente femenín qu'empezó a practicase nel Club en 1979, al traviés d'una escuela nel Departamentu de Cadetes. Convertir en deporte federáu en 1980.

De magar, les ximnastes del Club haber representáu exitosamente en tolos niveles de competencies oficiales: Metropolitanos, Nacionales Federativos y de Clubes, Suramericanos, Panamericanos, Copes del Mundu y Mundiales, trayendo a River incontables títulos y medayes. Tamién participemos de prestixosos torneos amistosos internacionales.

Na actualidá cunta con aproximao 120 socies partíes en nivelar Escuela y Federaes, qu'en 2014 consagráronse campeones Metropolitanes, campeones Nacionales Interclubes y campeones Nacionales Federatives absolutes nes categoríes pre-infantil (en modalidá individual), ya infantil y xuvenil (na modalidá conxuntu).

El cuerpu téunicu ta conformáu poles profesores:

Alejandra Hurtado: Head Coach y entrenadora categoríes infantiles modalidá individual.
Olga Aidarkina: entrenadora niveles Elite y B modalidaes individual y conxuntu.
Ana Cavallini: entrenadora de conxuntos nivel B.
Saira Deluca: entrenadora de conxuntos niveles B y C.
Agostina Sturla: profesora de ballet y coreógrafa.
Toes elles, amás, son reconocíes xueces de la especialidá y capacítense permanentemente. Salvo la profesora Aidarkina, toes fueron ximnastes formaes nel club.

L'Alcuentru d'Escueles de Ximnasia Rítmica que celebramos per séptimu añu consecutivu, y que denominemos “Entrenando por un suañu”, ye yá un clásicu na axenda nacional, que crez añu tres d'añu, y nel que participen alredor de 700 ximnastes de distintes llocalidaes.

Ye un eventu que define'l nuesu perfil institucional, pola so amplia convocatoria y pola excelencia na so organización, llograda gracies a un aceitáu mecanismu nel qu'intervienen el cuerpu téunicu y la sub-comisión de padres.

=== Water-polo ===
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=700px
|- bgcolor=C2D2Y5
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=250px|Competición
! width=300px|Títulos
! width=300px|Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Campeonatu Arxentín de Water Polu]] (2/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2000, 2009.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE| '''[[Lliga d'Arxentina de water-polo masculín]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;| 2006.
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|}
*Primer Puestu na Copa Master + 40: Categoría Lliga A.
*Primer Puestu Campeonatu Arxentín 2013: Categoría “Sub-18”.
*Segundu Puestu nel Tornéu Metropolitanu 2013: Categoría “Sub-12”, “Sub-14” y “Sub-16”
*Primer Puestu nel Campeonatu Nacional 2013. Categoría “Sub-12”.
*Segundu Puestu nel Campeonatu Internacional &quot;Copa C.R.Bozzo&quot;. Catergoría Sub-16.

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru|otros=Lleón Manuel Goldstein |títulu=River, el más grande |edición=1ª |añu=1999|mes=payares |editorial=Manrique Zago y Lleón Goldstein Editor |ubicación=Buenos Aires |id=ISBN 987-9407-02-4 |páxina=240}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.cariverplate.com.ar/ Sitiu web oficial]

{{Tradubot|Club Atlético River Plate}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Equipos de fútbol d'Arxentina|River Plate]]
[[Categoría:Equipos de fútbol fundaos en 1901|River Plate]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>s2870p0mbxysszvar6k27d4mmdv8odh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>María Antonieta d'Austria</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131104</id>
    <revision>
      <id>3703474</id>
      <parentid>3685959</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Cayida y muerte del rei */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47686" xml:space="preserve">{{persona}}
'''María Antonia Josefa Juana d'Habsburgu-Lorena''' (n'alemán, ''Maria Antonia Josepha Johanna von Habsburg-Lothringen''; [[Viena]], [[2 de payares]] de 1755-París, [[16 d'ochobre]] de [[1793]]), más conocida sol nome de '''María Antonieta d'Austria''', foi una [[Archiducáu d'Austria|archiduquesa d'Austria]] y [[Reines y emperatrices de Francia|reina consorte de Francia]] y de Navarra. Decimoquinta y penúltima fía de Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu y de la emperatriz [[María Teresa I d'Austria]], #casar en 1770, a los catorce años col entós delfín y futuru [[Lluis XVI de Francia|Luis XVI de Francia]], nun intentu por estrechar los llazos ente dos enemigos históricos.

Repunada pola corte francesa, onde la llamaben «L'autre-chienne» (una paranomasia en francés de les pallabres «autrichienne», que significa «austriaca» y «autre chienne» que significa «otra perra»), María Antonieta tamién se ganó gradualmente l'antipatía del pueblu, que la acusaba de desbalidora y promiscua y d'influyir al so home en pro de los intereses austriacos.[1] Bastante ye que ganóse los apellativos de «Madame Déficit» y «lloba austriaca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.publico.es/culturas/418076/la-triste-mediocridad-de-madame-deficit|fecha=22 de xineru de 2012|editor=Público|títulu=La triste mediocridad de 'Madame Déficit'.|fechaaccesu=12 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Tres la fuga de Varennes, Luis XVI foi depuestu, la monarquía abolida'l 21 de setiembre de 1792 y la familia real encarcelada na torre del Temple. Nueve meses dempués de la execución del so home, María Antonieta foi xulgada, condergada por #traición y guillotinada el 16 d'ochobre de 1793.

Tres la so muerte, María Antonieta #convertir en parte de la cultura popular y nuna figura histórica importante. Dellos académicos y estudiosos piensen que'l so comportamientu consideráu como frívolu y superficial ayudó a aumentar el baturiciu mientres l'entamu de la [[Revolución Francesa|Revolución francesa]]; sicasí, #otru historiadores alieguen que foi inxustamente retratada y que les opiniones escontra ella tendríen de ser más benévoles.&lt;ref&gt;Konigsberg, Eric (22 d'ochobre de 2006). [http://www.nytimes.com/2006/10/22/weekinreview/22marie.html «Marie Antoinette, Citoyenne»]. ''[//es.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times The New York Times]'' (en inglés). Consultáu'l 12 d'avientu de 2012.{{cita publicación |apellíu=Konigsberg|nome=Eric|url=http://www.nytimes.com/2006/10/22/weekinreview/22marie.html|títulu=Marie Antoinette, Citoyenne|periódico=[[The New York Times]]|fecha=22 d'ochobre de 2006|fechaaccesu=12 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Primeros años ==
[[Ficheru:Liotard - Archduchess Maria Antonia - Schönbrunn, Study and Salon of Franz Karl.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|María Antonieta a los 7 años por Martin van der Meytens.]]
Fía del emperador del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] Francisco I, gran duque de [[Toscana]] y de la so esposa [[María Teresa I d'Austria|María Teresa I]], archiduquesa d'Austria, reina d'Hungría y reina de Bohemia, nació'l [[2 de payares]] de [[1755]]. Ye la decimoquinta y penúltima fía de la pareya imperial. D'ella encarguen les ayas, gobernantas de la familia real (Mme de Brandeiss y la severa Mme de Lerchenfeld), so la estricta supervisión de la Emperatriz, que tien idees bien básiques sobre la educación de los fíos: hixene severa, réxime estrictu y fortalecimientu del cuerpu. Pasa la so infancia ente los palacios de Hofburg y Schönbrunn, en [[Viena]].
[[Ficheru:Jean-Étienne_Liotard,_L'Archiduchesse_Marie-Antoinette_d'Autriche,_future_Reine_de_France,_à_l'âge_de_7_ans_(1762)_-_02.jpg|miniaturadeimagen|María Antonieta en 1762 por Jean-Étienne Liotard.]]
La emperatriz yá s'esforcia por casar a la so fía col mayor de los nietos del rei [[Lluis XV de Francia|Luis XV]], el delfín Luis Augusto y futuru [[Lluis XVI de Francia|Luis XVI]], que tien más o menos la mesma edá qu'ella. Coles mesmes María Teresa afalaga la idea de xunir a otra de les sos fíes, Isabel, col vieyu Luis XV. Trayó de sellar l'alianza francu-austriaca nacida de la famosa «cayida de les aliances concretada en [[1756]] pol tratáu de Versalles, col fin de neutralizar l'ascensión de [[Prusia]] y l'espansión d'Inglaterra.

Cuando María Antonieta tien 13 años, la emperatriz, vieya dama y viuda, interésase más pola so educación col fin de casala. L'archiduquesa toma lleiciones de [[Clavecín|clave]] con Gluck y de baille francés con Noverre. Cuando la so madre escueye, amás, a dos actores pa da-y clases de dicción y de cantar, l'embaxador francés protesta oficialmente (los actores pasen entós por ser personaxes pocu recomendables). [[María Teresa I d'Austria|María Teresa I]] pídelu entós que nome a un preceptor aceptáu pola corona de Francia. Va Ser l'abá de Vermond, almirador del [[Ilustración|Sieglu de les lluces]] y aficionáu a les belles artes quien, unviáu a la corte imperial, diba reparar les llagunes na educación de la nueva archiduquesa y empezar a prepararase pa les sos futures funciones.

El [[13 de xunu]] de [[1769]], el marqués de Durfort, embaxador de Francia en Viena, realiza la pidida pal delfín. [[María Teresa I d'Austria|María Teresa I]] acepta de momentu. En Francia'l partíu devotu, contrariu pola cayida de les aliances llevada a cabu pol duque de Choiseul en favor del enemigu sempiternu, llapada yá a la futura delfina «la Austriaca», nomatu que-y fuera dau poles fíes del rei Luis XV.

== Delfina de Francia ==
[[Ficheru:Marie_Antoinette_Young6.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|María Antonieta interpreta a la novia, el so hermanu, l'archiduque Fernando al noviu y el so hermanu, l'archiduque Maximiliano a Cúpido. La ocasión de la obra debiose al casoriu del so hermanu mayor [[Xosé II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|José]] cola princesa [[Josefa de Baviera]] el [[23 de xineru]] de [[1765]].]]
[[Ficheru:Marie_Antoinette_Young2.jpg|miniaturadeimagen|María Antonieta cerca de 1767-1768.]]
El [[17 d'abril]] de [[1770]], María Antonieta arrenuncia, oficialmente, a los sos derechos sobre'l tronu austriacu y el [[16 de mayu]] casose col Delfín en Versalles. &lt;ref&gt;Evelyn Lever &quot;María Antonieta&quot;, p. 28 &quot;El 17 d'abril la archiduquesa renunció a todos sus derechos a suceder a su madre en el tronu d'Austria&quot;.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Stefan Zweig &quot;María Antonieta&quot;, p. 33. &quot;La segunda y auténtica celebración del matrimonio tiene lugar el 16 de mayu, en Versalles, en la capilla de Luis XIV.&lt;/ref&gt; El mesmu día de la boda produz un escándalu de protocolu: les princeses de Lorena, alegando'l so parentescu cola nueva delfina, dexáronse baillar primero que les duqueses, grandes dames de la nobleza, que marmullen yá contra «la Austriaca». Esa mesma tarde 132 persones muerren de resultes d'una quema causada polos fueos artificiales esplegaos na ceremonia de casoriu.

Mozu, bella, intelixente, heredera d'Habsburgu y con un árbol xenealóxicu impresionante, la so llegada aviva tamién los celos del pequeñu mundu de la nobleza versallesca y de les múltiples y dudoses aliances; pero la moza delfina tien mieu de nun acostumase a la so nueva vida. El so espíritu pliégase mal a la complexidá y a l'astucia de la «vieya corte» y al llibertinaxe del rei [[Lluis XV de Francia|Luis XV]] y del so amante Madame du Barry. El so home, cobarde y reserváu, evitaba (el matrimoniu nun se peracaba hasta xunetu de [[1777]]), trata de amoldase al protocolu y a la ceremonia francesa pero tarrez tener la so corte.

Per otra parte, María Antonieta ye aconseyada al traviés de l'avolumada correspondencia que caltién cola so madre y col conde de Mercy-Argenteau, embaxador d'Austria en París, la única persona cola cual puede cuntar, yá que Choiseul foi echáu del so cargu meses dempués del matrimoniu. Esta famosa correspondencia secreta de Mercy-Argenteau ye una fonte d'información estraordinaria sobre tolos detalles de la vida de María Antonieta dempués del so matrimoniu en 1770 hasta'l fallecimientu de [[María Teresa I d'Austria]] en [[1780]]. Según l'autor d'un llibru nel que se recueye dicha correspondencia: {{Cita|Estos documentos originales no sólo nos revelan su intimidad, sino también cómo María Antonieta, desprovista de experiencia y falta de cultura política, fue manipulada por su familia austriaca a la que estuvo siempre unida.}}

== Reina de Francia ==
[[Ficheru:Marie_Antoinette_Adult.jpg|miniaturadeimagen|Retratada por Vigee Lebrun en [[1778]].]]
El [[10 de mayu]] de [[1774]], [[Lluis XVI de Francia|Luis XVI]] y María Antonieta convertiose nos reis de Francia y de [[Navarra]], pero'l so comportamientu nun camuda enforma. Dende'l branu de [[1777]] los primeros cantares contrarios, como «Pequeña reina de venti años», empiecen a circular. María Antonieta arrodiose d'una pequeña corte de favoritos (la princesa de Lamballe, el barón de Besenval, el duque de Coigny, la condesa de Polignac) amenando les envidies d'otros cortesanos, multiplica'l so vestuariu y les fiestes, entama partíes de cartes nes que se realicen grandes apuestes.

Realízase un nuevu protocolu más luxosu y más personal pa este. Son llevaes distintes dames de la corte de Francia y establézse-yos un salariu dignu de la Corte [[Francia|Francesa]].

=== La so vida na corte ===
María Antonieta intenta influyir na política del rei nomando y destituyendo ministros caprichosamente o siguiendo los conseyos comenenciudos de los sos amigos. Asina, por una cabezonería, entemetiose nel casu Guines (embaxador en [[Londres]], acusáu d'una combalechadura pa llevar a Francia a la guerra), que provoca la cayida en desgracia de Turgot. El barón Pichler, secretariu de María Teresa I, resume con muncho tactu la opinión xeneral y escribe:{{Cita|Ella no quiere ser gobernada, ni dirigida, ni siquiera guiada por las personas entendidas. Esta es la cuestión hacia la cual todos sus pensamientos parecen, hasta el presente, estar concentrados. Fuera de esto, no reflexiona demasiado, y el uso que ha hecho, hasta el momento, de su independencia es evidente, pues sólo se ha preocupado de la diversión y la frivolidad.}}Una verdadera campaña de desprestixu montose contra ella dende'l so accesu al tronu. Circulen los panfletos, acusaronla de tener amantes (el [[Carlos X de Francia|conde de Artois]], el so cuñáu o'l conde suecu Hans Axel de Fersen) ya inclusive de caltener rellaciones con muyeres (cola condesa de Polignac o princesa de Lamballe); de despilfarrar el dineru público en frivolidaes o nos sos favoritos; de sigui-y el xuegu a Austria, dirixida pol so hermanu [[Xosé II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|José]] II. Hai que reconocer, sicasí, qu'ella fixo tou lo posible pa favorecer al partíu anti-austriacu, deponiendo del so cargu a D'Aiguillon y sustituyéndolo por Choiseul, pero tou fuera en devanéu. [[Palaciu de Versalles|Versalles]] quédase vacíu, fuxen los cortesanos refalgaos pola reina y los que nun tienen los medios abondos pa sostener los gastos de la Corte.

El [[19 d'avientu]] de [[1778]], María Antonieta tien el so primer fíu, una neña, María Teresa, llamada «Madame Royale». El [[22 d'ochobre]] de [[1781]] naz el delfín Luis José (llamáu Luis José Javier Francisco). Pero los libelos fixeron correr rápido la noticia de que'l neñu nun ye fíu de Luis XVI. Tres les nacencies, María Antonieta camuda un pocu la so forma de vida, pero sigue de cerca la construcción del ''Hameau'' en Versalles, una aldega en miniatura na que la reina cree afayar la vida campestre,dedicándose a la caridá. El [[27 de marzu]] de [[1785]] naz el so tercer fíu, Luis-Carlos (Luis XVII), duque de Normandía. El [[9 de xunu]] de 1787 naz la so última fía, Sofía Beatriz (María Sofía Helena Beatriz) que morrió con un añu de vida de [[tuberculosis]] ([[19 de xunetu]] de [[1787|1788]]).

Gran parte de lo que conocemos d'esti periodu debese les ''Memories'' de Madame Riolen, la principal confidente de la reina.

==== L'asuntu del collar ====
[[Ficheru:Diamond_Necklace_Marie_Antoinette.jpeg|izquierda|miniaturadeimagen|Diseñu del collar de diamantes.]]
En xunetu de [[1785]] españa'l casu del collar»: el xoyeru Bohmer reclama a la reina 1,5 millones de llibres por un collar de diamantes encargáu en nome de la soberana pol cardenal de Rohan. Ella nun se fai responsable. Aportuna n'arrestar al cardenal, al qu'acusa de faltala al achacai la compra del collar, y l'escándalu ye inevitable. El rei confía l'asuntu al Parllamentu, que determina que la culpa correspuende a un par d'aventureros, Jeanne Valois de La Motte y el so home, y sida al cardenal de Rohan, engañáu pero inocente. La reina, anque inocente tamién, ye tratada con gran desconsideranza pol pueblu, al considerala culpable, a lo menos moralmente. Llueñe de resultar superfluu, el casu del collar supunxo un puntu d'inflexón nel reináu, que marcaría una nueva etapa d'impopularidá y odiu per parte del pueblu que se sintió faltáu polos baxos negocios de usura y falsificaciones.

El mesmu [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] aseguraría más tarde que'l casu del collar de diamantes foi detonante de la Revolución francesa.

María Antonieta toma conciencia, a lo último de la so impopularidá y trata d'amenorgar los sos gastos, especialmente los de la so casona, lo que provoca nueves crítiques y un gran escándalu na Corte cuando los sos favoritos vense privaos de los sos cargos. Tou ye inútil, una y bones les crítiques siguen y la reina gana'l llamatu de «Madame Déficit». Ye acusada de tar nel orixe de la política anti-parllamentaria de Luis XVI y de nomar y destituyir a los ministros. En [[1788]] ye ella la qu'induz al rei a despidir al impopular Loménie de Brienne y sustituyi-y por Necker. Yá ye demasiáu tarde, Luis XVI fuera demasiáu débil.

=== «Que coman pasteles» ===
[[Ficheru:Marie_Antoinette_and_her_Children_by_Élisabeth_Vigée-Lebrun.jpg|miniaturadeimagen|María Antonieta colos sos fíos.]]
Yá en procesu de desamarrase la Revolución francesa, espublizóse una frase que, supuestamente, pronunciara María Antonieta. Cuntóse que, cuando la xente del pueblu, a falta de farina y trigu pa preparar pan, foi a Versalles a encarase con ella, ésta respondería altaneramente cola frase: «Que coman pasteles» («Qu'ils mangent de la brioche»). Esti supuestu fechu causó un gran enoxu nel pueblu y contribuyó a qu'aumentara l'odiu qu'ésti sentía escontra la reina. Hai munches versiones que señalen por qué razón María Antonieta diría aquello. Sicasí, yá'l filósofu contemporaneu suizu [[Jean-Jacques Rousseau]] confirma que la frase nun foi proferida por ella, sinón por otra reina anterior, [[María Teresa d'Austria]] (esposa de Luis XIV); la frase orixinal yera «S'il ait aucun pain, donnez-leur la croûte au lieu du pâté» («Si nun tienen [[pan]], que-yos dean l'hoxaldre en llugar del paté»).

Según el biógrafu austriacu Stefan Zweig, nun hai dulda de qu'esta frase atribuyose de forma falsa a María Antonieta, y que quien realmente pronunció daqué paecíu na mesma dómina, foi una de les tíes de la reina y fíes de Luis XV, qu'ante les noticies recibíes de que'l pueblu pidía pan, repostió «si nun tienen pan, que coman tiez de pastel».

Entá anguaño son munches les persones que consideren a María Antonieta como autora de la citada frase, anque, según la historiadora británica Antonia Fraser, esto nunca foi dichu por María Antonieta.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/ensayo/Indulto/Maria/Antonieta/elpepuculbab/20070113elpbabens_6/Tes El País «Indulto para María Antonieta.» 13 de xineru de 2007.] ''El País''. &lt;/ref&gt;

== La Revolución de 1789 ==
En [[1789]] la situación de la reina ye insostenible. Cuerre'l rumor de que ''monsieur'' (futuru [[Luis XVIII de Francia|Luis XVIII]]) depositaría na asamblea de los notables de [[1787]] un dossier que probaba la ilegitimidad de los infantes reales. El rumor menta un retiru de la reina en Val-de-Grâce. L'abá Soulavie, nos sos ''Mémoires historiques y politiques del reináu de Luis XVI'', escribe que se pensaba que María Antonieta «llevose con ella toles maldiciones del pueblu y que l'autoridá real sería, por esti motivu, total y sópitamente refecha y restaurada».

El [[4 de mayu]] de [[1789]] ábrense los Estaos Xenerales. Dempués de la misa d'apertura xube al púlpitu monseñor de la Fare que, con dures pallabres, ataca a María Antonieta denunciando'l luxu desenfrenáu de la Corte y de los que, enfastiaos d'esti luxu, busquen el prestar en «una imitación pueril de la naturaleza» (contáu por Adrien Duquesnoy nel ''Journal sur l'Assemblée constituante''), alusión evidente al Pequeñu Trianón.

El [[4 de xunu]] muerre'l pequeñu Luis José. Pa evitar gastos sacrifica'l ceremonial na basílica de Saint-Denis. L'actualidá política nun dexa a la familia real un sepelio solemne. Conmocionada por esti acontecimientu y desnortiada pol carís que tomen los Estaos Xenerales, María Antonieta déxase convencer pola idea d'una contrarrevolución. En xunetu, Luis XVI destitúi a Necker. La reina quema los sos papeles y recueye los sos diamantes, trata de convencer al rei pa dexar Versalles y dir a una plaza fuerte segura, llueñe de París. Dende'l [[14 de xunetu]] un rexistru de proscripción circula por París. Los favoritos de la reina tán en primer llugar y la cabeza de la reina tien afitáu'l preciu. Acudaronla de querer faer saltar el Parllamentu con una bomba y de mandar a les tropes sobre París.

El [[1 d'ochobre]] produz un nuevu escándalu: tres una llacuada ufiertada a los guardias de corps de la Casa militar, un reximientu de Flandes qu'acaba de llegar a París, la reina ye aclamada, les escarapeles blanques son enarboliaes y les tricolores apatayaes. París ta indignáu por estes manifestaciones monárquiques y pola llacuada dau cuando hasta'l pan fálta-y al pueblu. El [[5 d'ochobre]] una manifestación de muyeres dirixóse a Versalles pidiendo pan y diciendo que van en busca del panaderu» (el rei), la panadera» (la reina) y el pequeñu aprendiz» (el delfín). A otru día, pela mañana, los remontaos, armaos con picos y cuchiellos, entren nel palaciu, maten a dos guardias de corps y amenacien a la familia real, que se ve obligada a tornar a París escoltada poles tropes del marqués de La Fayette y los remontaos. Mientres el trayeutu lláncense amenaces contra la reina ya inclusive-y enseñen una cuerda prometiéndo-y una farola na capital pa colgal.
[[Ficheru:Family_Tree_Madame_Royale.jpg|centro|miniaturadeimagen|400x400px|Árbol de la familia real dende la dómina de Luis XV hasta los fíos de Luis XVI y los de Carlos X.]]

=== La monarquía constitucional ===
[[Ficheru:MarieAntoinette1788.jpg|miniaturadeimagen|María Antonieta en 1788, poco primero de el so derrocamientu.]]
El [[10 d'ochobre|10]] d'ochobre Luis XVI ta de nuevu en París. Con María Antonieta deciden solicitar l'ayuda de los monarques estranxeros, el rei d'España [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] y [[Xosé II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|José II]], hermanu de la reina. Pero'l rei d'España respuende con evasives y el [[20 de febreru]] de [[1790]] José II fina. La Fayette suxúre-y a la reina, con toa frialdá, que se divorcie. Otros falen, casi con descaru, d'entamar un procesu d'adulteriu y pillar a la reina en flagrante delitu col conde de Fersen.

Breteuil propón-yos, a finales de 1790, un plan de fuximientu. La idea ye que dexen les Tullerías y abelúguense na plaza fuerte de Montmédy, próxima a la frontera. La reina ta cada vez más sola, sobremanera desque, n'ochobre de 1790, Marcy-Argenteau colóse de Francia pa ocupar el so nuevu cargu na embaxada de los [[Países Baxos]], y de que Leopoldu II, el nuevu emperador (otru de los sos hermanos) refuga los sos pidimientos d'ayuda. Como monarca filósofu, aconséya-y a la so hermana qu'acepte los dictaos de la nueva [[Constitución]]. El [[7 de marzu]], una carta de Mercy-Argenteau dirixida a la reina ye interceptada y apurrida a la Comuña. Otru contratiempu pa la reina, pos ye presentada como una prueba de la so intención de vender la patria a Austria.

==== La fuga de Varennes ====
[[Ficheru:Arrest_of_Louis_XVI_and_his_Family,_Varennes,_1791.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|220x220px|Arrestu de la familia real na casa del rexistrador de pasaportes en Varennes nueche de 21–22 Xunu 1791 (por Thomas Falcon Marshall, 1854)]]
El [[20 de xunu]] de [[1791]] produzse'l fuximientu y la desafortunada espedición a Varennes. Rápido París dase cuenta de la fuga, anque La Fayette intenta faer creer que'l rei foi raptáu por unos contrarrevolucionarios. La familia real, cerca de París, nun se siente bien segura. Desdichadamente, la so berlina lleva un retrasu de más de tres hores, y asina, cuando lleguen al primer llugar d'alcuentru, el relevu de Pont-de-Somme-Vesle, les tropes prometíes retiráronse pensando que'l rei camudó d'idea. Poco antes del mediudía la berlina ye detenida en Varennes-en-Argonne. El conductor del relevu precedente, en Sainte-Menehould, reconoció al rei. Prodúcense unos momentos de nerviosismu, naide sabe qué faer y, mientres esti lapsus, l'ensame llega a Varennes. A lo último, la familia real amenaciada y metanes una situación bien violenta, ye devuelta a París.

Entrugáu en París por una delegación de l'Asamblea Constituyente, Luis XVI contesta con evasives. Les sos respuestes, feches públiques, amenen la roxura del pueblu, que reclama'l derrocamientu del rei. María Antonieta entrevístase secretamente con Antoine Barnave, que quier convencer al rei por qu'acepte el so papel de monarca constitucional. El [[13 de setiembre]], Luis XVI acepta la Constitución. El día 30, l'Asamblea constitucional eslleiose y ye reemplazada pola Asamblea llexislativa, anque se faen patentes los rumores de guerra coles monarquíes próximes, en primer términu, Austria. El pueblu #revolver contra María Antonieta, a la que califiquen de bisarma femenina» ya inclusive de «Madame Vetu», acusándola de querer sumir a la capital nun bañu de sangre.

== La viuda Capeto ==

=== Cayida y muerte del rei ===
Un añu exactu depués de la fuga, el [[20 de xunu]] de [[1792]], ''una alteria d'aspeutu apavoriante'' aprució nes Tullerías, que obligó al rei a llevar el gorru frigio colloráu p'amosar la so llealtá a la Revolución; solo pa depués faltar a María Antonieta, acusándola de traicionar a Francia, amenaciándola cola muerte. Arriendes d'ello, la reina pidió a Fersen emburriar a les potencies estranxeres a invadir Francia, y emitir un manifiestu nel qu'estes amenaciaren con destruyir París si daqué asocedía-y a la familia real. El Manifiestu de Brunswick, publicáu'l 25 de xunetu, desencadenó los acontecimientos del 10 d'agostu, cuando una gran alteria armada apostóse fora de les Tullerías, obligando a la familia real a buscar abellugu na Convención.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|pp=368, 375-378}}&lt;/ref&gt; Una hora y media más tarde, el palaciu foi invadíu pol ensame, que masacró a los guardias suizos.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|pp=373-379}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Castelot, Marie Antoinette|1962|pp=428-435}}&lt;/ref&gt;

Frutu d'ello, vótase la suspensión provisional, y dambos monarques son internaos nel conventu de los Feuillants. A otru día, la familia real ye tresferida a la prisión del Temple en condiciones muncho más dures que los del so confinamientu previu nes Tullerías.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|pp=382-386}}&lt;/ref&gt; Ellí morrería, casi dos años más tarde, el so segundu fíu varón, a los 10 años d'edá, conocíu como Luis XVII, anque de xacíu nunca reinó.

Una selmanes dempués, dellos miembros de la corte y la familia real son entrugaos na Comuña de París y encarcelaos na prisión de La Force. Depués d'un rápidu xuiciu, mientres les llamaes ''matances de setiembre'', la princesa de Lamballe, víctima simbólica, ye xabazmente asesinada y la so cabeza exhibióse na punta d'una pica, pasiándola per delantre de les ventanes tres les que se topa María Antonieta, que a pesar d'evita-y ver la escena, esmorecese al tener conocencia d'ésta.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|p=389}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Castelot, Marie Antoinette|1962|pp=442-446}}&lt;/ref&gt; Poco dempués, cuando yá la guerra empezara, la familia real queda retenida pola Convención.

El 21 de setiembre, la cayida de la monarquía foi declarada oficialmente, y la Convención Nacional convertiose nel órganu de gobiernu de la República Francesa. La familia real foi renombrada como los &quot;Capetos&quot;.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|p=392}}&lt;/ref&gt; A principios d'avientu, afayose l'armariu de fierro» nel que Luis XVI guarda los sos papeles secretos. El procesu, a partir d'esi momentu, ye inevitable.

El [[26 d'avientu]] la Convención vota a favor de la muerte de Luis XVI, quien ye executáu'l [[21 de xineru]] de [[1793]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|pp=395–399}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Castelot, Marie Antoinette|1962|pp=447-453}}&lt;/ref&gt;

=== El procesu ===
[[Ficheru:Marie_Antoinette_à_la_Conciergerie.jpg|miniaturadeimagen|María Antonieta na Conciergerie. Simon Gervais, s. XIX.]]
La reina, agora conocida como la Vilba Capeto&quot;, queda sumida nun fondu duelu. Entá caltenía la esperanza que'l so fíu Luis, a quien el [[Luis XVIII de Francia|conde de Provenza]] reconoció como nuevu rei dende l'exiliu, dalgún día gobernara Francia. A lo llargo del so encarcelamientu y hasta la so execución, María Antonieta pudo cuntar cola simpatía de les faiciones conservadores y grupos social relixosos que se volvieren contra la Revolución, y tamién nos fanegueros individuos llistos pa malvar a los funcionarios republicanos col fin de facilitar el so escape.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Castelot, Marie Antoinette|1962|pp=453-457}}&lt;/ref&gt; Sicasí, toes los planes fracasaron. Presos nel Temple, María Antonieta, los sos fíos y la princesa Isabel fueron faltaos, y vejados, llegando inclusive a que dellos guardias fumaren na cara de l'antigua reina. Tomáronse estrictes midíes de seguridá p'asegurar que María Antonieta nun pudiera comunicase col mundu esterior; pero, a pesar d'estes midíes, dellos de los guardias mediaron ente ella y los sos aliaos nel esterior.

Dempués de la execución de Luis XVI, el destín de María Antonieta convertiose nuna cuestión central pa la Convención Nacional. El [[27 de marzu]], Robespierre entruga, per primer vegada, delantre de la Convención pola suerte de la reina. Ente que dalgunos abogaron pola so muerte, otros propunxeron intercambiar a ella por prisioneros de guerra franceses o por un rescate del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu. [[Thomas Paine]] abogó pol so exiliu a [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos.]] N'abril de 1793, mientres el reináu del terror, formóse un Comité de Salvación Pública apoderáu por Robespierre, y homes como Jacques Hébert primieron por enxuiciar a María Antonieta.

Cola idea de reformar el pensamientu del mozu Luis d'ocho años d'edá, el [[13 de xunetu]] ye dixebráu de la so madre y confiáu al zapateru Antoine Simon, depués de baldíos intentos de la reina por retener al so fíu. Hasta'l so treslláu dende la prisión, María Antonieta pasó llargues hores intentando ver, infructuosamente, al so fíu.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|pp=412-414}}&lt;/ref&gt;

==== Prisión na Conciergerie ====
La nueche del [[1 d'agostu]], a la 1 de la mañana, María Antonieta foi treslladada dende'l Temple escontra una celda aisllada na prisión de la Conciergerie, como &quot;prisioneru n° 280&quot;. Al salir de la torre, cutióse la cabeza contra'l dintel de la puerta, polo qu'unu de los guardias preguntó-y sobre si taba mancada, a lo qu'ella respondió:{{Cita|¡No! Ahora nada puede hacerme daño.&lt;ref&gt;Funck-Brentano, Frantz: ''Les derniers jours de Marie-Antoinette'', Flammarion, Paris, 1933&lt;/ref&gt;}}Esti #convertir nel periodu más duru del so confinamientu, onde tuvo so vixilancia constante, ensin privacidá. Mientres la so estancia cuntó cola presencia de Rosalie Lamorlière, una muyer que s'esmoleció d'atendela y face-y compañía na so celda. Asina tamién, siquier una vegada, recibió la visita d'un sacerdote católicu.&lt;ref&gt;Lenotre, G.: ''The Last Days of Marie Antoinette'', 1907.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Fraser|2001|pp=416-420}}&lt;/ref&gt;

La primer celda de María Antonieta en La Conciergerie foi instalada na antigua sala de xunta de los carceleros (una celda humilde con un catre, un sillón de caña, dos silles y una mesa). La celda tenía una estrecha y pequeña ventana que daba al xardín de les muyeres. A finales d'agostu realizó'l llamada &quot;Intriga del clavel&quot; (''-y intriga de l'œillet''), dirixíu por Alexandre Gonsse de Rougeville, pa ayudala a escapar; anque'l plan foi frustado prontamente por cuenta de que non tolos guardias de la prisión fueron convencíos de participar.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Furneaux|19711|pp=139-142}}&lt;/ref&gt; Frutu d'ello, María Antonieta foi llevada a una segunda celda, onde un simple biombu dixebraba de los guardias que la curiaben. Darréu, [[Luis XVIII de Francia|Luis XVIII]] fixo cerrar con una paré esta segunda celda y construyó una capiya. La metá oeste foi anexonada a la capiya real per mediu d'un llocal nel que s'asegura que Maximilien Robespierre pasó les sos últimes hores.

==== Xuiciu ====
[[Ficheru:Marie-Antoinette_au_Tribunal_révolutionnaire_by_Alphonse_François.jpg|miniaturadeimagen|María Antonieta frente al Tribunal Revolucionariu. Grabáu de Alphonse François a partir d'una pintura de Paul Delaroche. 1857.]]
El [[14 d'agostu]] de 1793, María Antonieta ye puesta a disposición xudicial ante'l Tribunal revolucionariu, presentándose como acusador públicu Fouquier-Tinville. Si nel xuiciu de Luis XVI intentárase guardar les apariencies d'una cierta equidad, nun se fixo asina col procesu a María Antonieta. El dossier prepárase a toa priesa; ye, a les clares, incompletu, Fouquier-Tinville nun llogra atopar tolos documentos de Luis XVI.[cita {{Ensin referencies}}

Pa esaxerar l'acusación, Tinville fai declarar contra la so madre al delfín, manipoliáu polos sos guardianes revolucionarios. Delantre del tribunal, el neñu acusa falsamente a la so madre y a la so tía, Madame Isabel, d'afala-y a la masturbación y d'habe-y obligáu a participar con elles en ciertos xuegos sexuales. Indignada, María Antonieta pide a les muyeres del públicu que lu defendan: «La naturaleza refuga asemeyada acusación fecha a una madre. Apelo a toles madres presentes na sala». El motín ye evitáu por pocu.

Acusar, coles mesmes, d'entendese coles potencies estranxeres. Como la reina #negar, Herman, presidente del Tribunal, #señalar como «la instigadora principal de la traición de Luis Capeto», lo cual presupon un procesu por alta #traición. El preámbulu de l'acta d'acusación declara coles mesmes:{{Cita|Examinados todos los documentos presentados por el acusador público resulta que, a semejanza de las [[Mesalina|Mesalines]], [[Brunegilda]], [[Fredegunda]] y [[Médicis]], que fueron calificadas como reines de Francia y cuyos nombres, para siempre odiosos, no figurarán en los anales de la Historia, María Antonieta, viuda de Luis Capeto, ha sido, después de su paso por Francia, la plaga y la sanguijuela de los franceses.}}Les declaraciones de los testigos de cargu resultaron pocu convincentes [cita {{Ensin referencies}} María Antonieta contesta:{{Cita|No fui más que la esposa de Luis XVI, fue él el que cometió los errores y ella aceptó su voluntad.}}Fouquier-Tinville pide la pena de muerte y declara a l'acusada: «enemiga declarada de la nación francesa». Los dos abogaos de María Antonieta, Tronçon-Ducoudray y Chauveau-Lagarde, nuevos ya inespertos, desconociendo'l dossier, namái pueden lleer, en voz alta, delles notes que pudieron redactar.

Cuatro preguntes #dirixir al xuráu:

1.- ¿Tiense constancia de qu'esistieren maniobres y contactos coles potencies estranxeres o otros enemigos esteriores de la República? Les mentaes maniobres y contactos ¿teníen como oxetivu aprovir ayudes monetaries, da-yos entrada al territoriu francés y facilita-yos la compra d'armes?

2.- ¿Tien #conciencia María Antonieta d'Austria (…) de cooperar nestes maniobres y contactos?

3.- ¿Tiense constancia de qu'esiste una intriga y una combalechadura pa conducir a una guerra civil nel interior de la República?

4.- ¿Ta convencida María Antonieta de participar nesta intriga y esta combalechadura?

A estos cuatro preguntes el xuráu respuende que sí. María Antonieta ye condergada a la pena capital el [[16 d'ochobre]], dos díes depués del entamu del xuiciu, acusada d'alta traición. De madrugada escribe una carta a Madame Isabel, la hermana de Luis XVI: {{Cita|Acabo de ser condergada, non a una muerte honrosa, sinón a la que se acuta namás a los criminales, pero voi axuntame col vuesu hermanu.}}

=== Execución ===
[[Ficheru:Exécution_de_Marie_Antoinette_le_16_octobre_1793.jpg|miniaturadeimagen|Execución de María Antonieta. Anónimu, 1793.]]
Al mediudía del día siguiente María Antonieta ye guillotinada, ensin querer confesase col sacerdote constitucional que-y habíen propuestu. El día de la so execución, mientres el pueblu enteru #ullar y faltaba, María Antonieta zarapicóse xubiendo al cadafalsu y trió al verdugu que taba a puntu de guillotinarla. Ella díxo-y: «Esculpe, señor, nun lo fixi arremente.»

Foi soterrada nel campusantu de la Madeleine, cai d'Anjou-Saint-Honoré, cola cabeza ente les piernes. El so cuerpu foi desaterráu darréu'l [[18 de xineru]] de [[1815]] y tresportáu el [[21 de xineru|21]] a Saint-Denis.

Nel so descargu y polo que se deduz d'una carta escrita al so hermanu, paez ser qu'ella nun tuvo nunca nenguna influencia alrodiu de les decisiones polítiques tomaes pol rei. {{Cita|Yo sé que, sobremanera nes cuestiones polítiques, nun tuvi nengún ascendiente sobre les idees o pensamientos del rei. ¿Sería prudente pa mi'l tener col so ministru delles entrevistes pa tratar de ciertos asuntos sobre los cualos él ta casi seguru de que'l rei nun m'atendería? Ensin facer barafuste nin mentir, yo dexo creer al pueblu que tengo más creitu del qu'en realidá tengo, porque si nun se me cree, voi tener inda menos creitu.}} Tres la execución de María Antonieta declaróse la guerra ente Francia y Austria, poniendo fin a l'alianza establecida por Bernis y Choiseul, alianza qu'aguantara hasta esi momentu.

De [[1779]] a [[1800]], la pintora Vigée-Lebrun pintó unos trenta semeyes de María Antonieta.

== El testamentu de María Antonieta ==
[[Ficheru:Grab_Louis_XVI_und_Marie_Antoinette.JPG|miniaturadeimagen|Tumba de María Antonieta y Luis XVI na Basílica de Saint Denis.]]
De vuelta nel cuartón, a la reina de Francia namái-y quedaben unes hores antes de ser executada, hores que María Antonieta emplegó en dexar un últimu mensaxe d'amor y de perdón a los sos seres queríos. Una carta sublime, grave y conmovedora, dirixida a la so cuñada Madame Isabel, que la princesa real nunca va recibir, pos foi interceptada y apurrida a Robespierre y tuvo sumida hasta l'añu 1816, nel que salió a lluz por cuenta de la restauración borbónica en Francia ([[Luis XVIII de Francia|Luis XVIII]]):{{Cita|Es a usted, hermana mía, que yo escribo por la última vez. Acabo de ser condenada, no exautamente a una muerte honrosa, si no a la de los criminales, pero tengo el consuelo de que voy a reunirme con vuestro hermano, inocente como él, yo espero mostrar la misma firmeza que él en sus últimos momentos. Estoy tranquila porque la conciencia no tiene nada que reprocharnos, tengo un profundo dolor por abandonar a mis pobres hijos, usted sabe que yo no vivo más que para ellos, y usted, mi buena y tierna hermana, usted que por su amistad ha sacrificado todo por estar con nosotros, en qué posición la dejó! Me enteré por los alegatos mismos del proceso que mi hija ha sido separada de usted, ¡Dios Mío! A la pobre niña no me atrevo a escribirle, ella no recibiría mi carta, ni siquiera sé si esta le llegará a usted, reciba por medio de ésta, para ellos dos mi bendición. Espero que un día, ya que ellos sean grandes, se podrán reunir con usted, y recibir por entero las atenciones de ellos, que ellos piensen en mí y que no deje yo de inspirarles, que los principios y el cumplimiento exacto de sus deberes sean la base fundamental de su vida, que su amistad y su confianza mutua, les sean venturosos, que mi hija sienta que por su edad que tiene, debe ayudar siempre a su hermano por medio de los consejos que la experiencia le habrá dado a ella más que a él y que la amistad entrambos lo puedan inspirar, que mi hijo a su vez, le brinde a su hermana todas las atenciones, los servicios que la amistad pueda inspirar, que ellos sientan que, en cualquier posición en la que se puedan encontrar, les será verdaderamente de buenaventura, que por su unión ellos tomen ejemplo de la nuestra y también de nuestras desgracias, nuestra amistad nos ha dado consuelo, y en la alegría nos ha traído doblemente felicidad cuando uno puede encontrar un amigo y ¿Dónde se pueden encontrar los mejores y lo más queridos que dentro de su propia familia? Que mi hijo no olvide jamás las últimas palabras de su padre, que yo le repito expresamente: “Que no busque jamás vengar nuestra muerte”. Tengo que mencionarle a usted algo muy doloroso para mi corazón, sé muy bien que este niño le ha causado a usted mucha pena, perdónelo, querida hermana, piense en la edad que él tiene y también lo fácil que es obligar a un niño a decir cosas que no conoce y que ni siquiera comprende, vendrá un día, espero, en que él no tendrá más que corresponderle a usted con todas las recompensas posibles por vuestras bondades y ternuras para ellos. Me queda confiarle a usted mis últimos pensamientos, yo quisiera haber escrito desde el principio del proceso, pero no se me permitía escribir, la marcha ha sido tan rápida que ya no me dio tiempo.

Muero dentro de la Relixón Católica, Apostólica y Romana, en la relixón de mis padres, en la cual fui educada y que siempre he practicado, no teniendo ningún consuelo espiritual, ni siquiera he buscado si hay aquí sacerdotes de esta relixón, a los otros sacerdotes (constitucionales) si hay, no les diré mucho. Pido sinceramente perdón a Dios por todas las faltas que yo haya cometido en mi vida. Espero qu'en su bondad Él tendrá a bien recibir mis últimos votos, ya que los hago después de mucho tiempo para qu'Él reciba mi alma en Su misericordia y Su bondad. Pido perdón a todos aquellos que conozco, a usted, hermana mía, en particular, por todas las penas que, sin querer, le haya podido causar, perdono a todos mis enemigos el mal que me han hecho. Aquí, digo adiós a mis tías y a todos mis hermanos y hermanas, a mis amigos, la idea de estar separada para siempre y sus penas son uno de los más grandes dolores que les doy al morir, que ellos sepan, al menos, que justo hasta mi último momento yo pensaré en ellos.

Adiós, dulce y tierna hermana, espero que esta carta llegue a sus manes! Piense siempre en mí, la abrazo con todo mi corazón al igual que a mis pobres y amados hijos, ¡Dios Mío! Que doloroso es dejarlos para siempre. ¡Adiós, Adiós! Me voy para ocuparme de mis deberes espirituales, pues como no soy dueña de mis aiciones, me acompañará un sacerdote (constitucional) pero yo protesto aquí que no le diré una sola pallabra y que lo trataré como a un absoluto extraño.}}

== Descendencia ==
&lt;center class=&quot;&quot;&gt;
{| style=&quot;border-collapse: collapse;&quot; border=&quot;1&quot;
!Nome
!Semeya
!Fecha de nacencia
!Fecha de fallecimientu
!Nota
|-
| María Teresa 
|[[Ficheru:Caminade_-_Duchesse_d'Angouleme.jpg|126x126px]]
|[[19 d'avientu]] de [[1778]]
|[[19 d'ochobre]] de [[1851]]
|''Madame Royale.'' #Casar col so primu, el [[Luis Antonio de Francia|duque de Angulema.]] Ensin descendencia.
|-
| Luis José 
|[[Ficheru:Louis_Joseph_of_France1.jpg|116x116px]]
|[[22 d'ochobre]] de [[1781]]
|[[4 de xunu]] de [[1789]]
|Delfín de Francia. Morrió na infancia.
|-
| Luis Carlos
|[[Ficheru:Louis_Charles_of_France5.jpg|123x123px]]
|[[27 de marzu]] de [[1785]]
|[[8 de xunu]] de [[1795]]
|Delfín de Francia. Consideráu polos monárquicos franceses y les monarquíes europees como Luis XVII. Morrió na cárcel.
|-
| Sofía 
|[[Ficheru:Sophie_Beatrice_of_France.jpg|100x100px]]
|[[9 de xunetu]] de [[1786]]
| [[19 de xunu]] de [[1787]]
|Morrió na infancia.
|}
&lt;/center&gt;{{Socesión|predecesor=[[María Leszczynska]]|títulu=[[Reines Consortes de Francia|Reina consorte de Francia]] y [[Reines consortes de Navarra|de Navarra]]|periodu=[[10 de mayu]] de [[1774]]-[[3 de setiembre]] de [[1791]]|predecesor2=Nuevo título (ella misma como reina consorte de Francia y de Navarra)|periodu2=[[3 de setiembre]] de [[1791]]-[[21 de payares]] de [[1792]]|predecesor3=Ella misma como reina efectiva|periodu3=[[3 de setiembre]] de [[1791]]-[[21 de xineru]] de [[1793]]}}

== Fuentes ==
* En [[1874]], Alfred von Arneth fixo publicar, per primer vegada, la correspondencia secreta ente la emperatriz María Teresa I y el conde de Mercy-Argenteau.
* En [[1877]], fueron publicaos, per primer vegada, los papeles del conde de Fersen. Fueron redescubiertos en [[1982]], yá que los sos llonxanos herederos #poner en venta en Londres.

* ''Correspondencia de María Antonieta'', (1770-1793), editada por Évelyne Lever, Tallandier, París, [[2005]] (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-84734-197-8&lt;/nowiki&gt;). La editora escoyó los testos a partir de los orixinales calteníos nos Archivos del Estáu de Viena.

* ''Memories del barón de Besenval'', editaes por Ghislain de Diesbach, Mercure de France, col. &quot;Le temps retrouvé&quot;, 1987 (ISBN 2-7152-1459-6)

== Filmografía ==
{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
!Añu
!Película
!Direutor
!Actriz
|-
|[[1938]]
| ''María Antonieta''
| W. S. Van Dyke
|[[Norma Shearer]]
|-
|[[1954]]
| ''Si Versailles m'était cunté''.''..''
| Sacha Guitry 
|Lana Marconi
|-
|[[1956]]
| ''Si Paris nous était cunté''
| Sacha Guitry 
|Lana Marconi
|-
|[[1956]]
| María Antonieta, reina de Francia
| Jean Delannoy
|[[Michèle Morgan]]
|-
|[[1979]]
| ''Lady Oscar''
| Jacques Demy
|Christine Böhm 
|-
|[[1989]]
| ''Hestoria d'una revolución''
| Roberto&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
EnricoRichard T. Heffron
| [[Jane Seymour (actriz)|Jane Seymour]]
|-
|[[2001]]
| ''The Affair of the Necklace''
| Charles Shyer 
|Joely Richardson
|-
|[[2006]]
| ''María Antonieta''
| Sofia Coppola
|[[Kirsten Dunst]]
|-
|[[2007]]
| ''Marie - Antoinette''
| Francis Leclerc
| Karine Vanasse
|-
|[[2012]]
| ''Adiós a la reina''
| Benoït Jacquot
| [[Diane Kruger]]
|}
Tamién la obra d'animación xaponesa ''La Rosa de Versalles'' tien ciertu conteníu dedicáu a María Antonieta.

== Ver tamién ==
* [[El Terror|Reináu del Terror]]
* Agathe de Rambaud

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* Bloy, Léon (1996). ''La Cavaliera della Morte'' (n'italianu). Milán: Adelphi. {{cita llibru |apellíu=Bloy|nome=Léon|títulu=La Cavaliera della Morte|lugar=Milán|editorial=Adelphi |añu=1996|isbn=88-459-1149-7|idioma=italiano}} {{cita llibru |apellíu=Bloy|nome=Léon|títulu=La Cavaliera della Morte|lugar=Milán|editorial=Adelphi |añu=1996|isbn=88-459-1149-7|idioma=italiano}} 
* Riolen, Madame (2006). La vita segreta di Maria Antonietta (Memorie) (n'italianu). Roma: Newton Compton. [[ISBN]] {{cita llibru |apellíu=Campan|nome=Madame|títulu=La vita segreta di Maria Antonietta (Memorie)|lugar=Roma|editorial=Newton Compton |añu=2006|isbn=88-541-0785-9|idioma=italiano}} 
* Castelot, André (2000). ''Maria Antonietta - La vera storia di una regina incompresa'' (n'italianu). Milán: Fabbri Editori. 
* Cortesi, Paolo (2008). ''Luigi XVII - Il bambino ucciso dal terrore'' (n'italianu). Forli: Foschi. {{cita llibru |apellíu=Cortesi|nome=Paolo|títulu=Luigi XVII - Il bambino ucciso dal terrore|lugar=Forli|editorial=Foschi |añu=2008|isbn=88-89325-45-3|idioma=italiano}} {{cita llibru |apellíu=Cortesi|nome=Paolo|títulu=Luigi XVII - Il bambino ucciso dal terrore|lugar=Forli|editorial=Foschi |añu=2008|isbn=88-89325-45-3|idioma=italiano}} 
* Craveri, Benedetta (2006). ''Maria Antonietta y lo scandalo della collana'' (n'italianu). Milán: Adelphi. {{cita llibru |apellíu=Craveri|nome=Benedetta|títulu=Maria Antonietta e lo scandalo della collana|lugar=Milán|editorial=Adelphi |añu=2006|isbn=88-459-2105-0|idioma=italiano}} {{cita llibru |apellíu=Craveri|nome=Benedetta|títulu=Maria Antonietta e lo scandalo della collana|lugar=Milán|editorial=Adelphi |añu=2006|isbn=88-459-2105-0|idioma=italiano}} 
* Craveri, Benedetta (2008). ''Amanti y Regine - Il potere delle donne'' (n'italianu). Milán: Adelphi. {{cita llibru |apellíu=Craveri|nome=Benedetta|títulu=Amanti e Regine - Il potere delle donne|lugar=Milán|editorial=Adelphi |añu=2008|isbn=978-88-459-2302-9|idioma=italiano}} {{cita llibru |apellíu=Craveri|nome=Benedetta|títulu=Amanti e Regine - Il potere delle donne|lugar=Milán|editorial=Adelphi |añu=2008|isbn=978-88-459-2302-9|idioma=italiano}} 
* De Angelis, Augusto (1934). ''Maria Antonietta'' (n'italianu). Milán: Edizioni Aurora. 
* Erickson, Carolly (2006). ''La zarina Alessandra - Il destino dell'ultima imperatrice di Russia'' (n'italianu). Milán: Mondadori. [[ISBN]] 88-04-55183-6. 
* Erickson, Carolly (1997). ''Maria Antonietta'' (n'italianu). Milán: Mondadori. [[ISBN]] 88-04-43662-X. 
* Fraser, Antonia (2003). ''Maria Antonietta - La solitudine di una regina'' (n'italianu). Milán: Mondadori. [[ISBN]] 88-04-50677-6. 
* Giardini, Cesara (1934). I processi di Luigi XVI y Maria Antonietta (1793) (n'italianu). Verona: Mondadori. 
* Haslip, Joan (1999). ''Maria Antonietta'' (n'italianu). Milán: Longanesi. [[ISBN]] 88-304-0876-X. 
* King, Greg (2006). ''Ludwig'' (n'italianu). Milán: Mondadori. [[ISBN]] 88-04-46430-5. 
* Lenotre, G. (1955). ''El Cautiverio y la Muerte de Maria Antonieta.'' Méxicu: Continental. 
* Lever, Evelyne (2007). ''Maria Antonietta - L'ultima regina'' (n'italianu). Milán: BUR Biografie. [[ISBN]] 978-88-17-00940-9. 
* Maria Teresa d'Austria, Maria Antonietta di Francia, Il mestiere di regina (Lettere 1770-1780) (n'italianu). Milán: Rossellina Archinto. 1989. [[ISBN]] 88-7768-011-3. 
* Massignon, Louis (1995). «Un votu y un destín: Maria Antonietta, regina di Francia». ''Parola data'' (n'italianu) (Milán: Adelphi): 193-230. * Prosperi, Adriano (2008). ''Giustizia bendata - Percorsi storici di un'immagine'' (n'italianu). Turín: Einaudi. [[ISBN]] 88-06-19403-8. 
* Spinosa, Antonio (2008). ''Luigi XVI - L'peracabo sole di Versailles'' (n'italianu). Milán: Mondadori. [[ISBN]] 978-88-04-58134-5. 
* Steinberg, Michael (1995). The Symphony: A Listeners Guide (n'inglés). [[Oxford University Press]]. [[ISBN]] 978-0195126655. 
* Vigée-Le Brun, Élisabeth (2004). ''Memorie di una ritrattista'' (n'italianu). Milán: Abscondita. [[ISBN]] 88-8416-135-5. 
* Walter, Gérard (1965). ''Maria Antonieta.'' Barcelona: Grijalbo. 
* Yonge, Charles Duke. The Life of Marie Antoinette, Queen of France (n'inglés). Large Print Edition. 
* Zweig, Stefan (1948). ''Maria Antonietta - Una vita involontariamente eroica'' (n'italianu). Verona: Mondadori.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{NF|1755|1793}}
[[Categoría:Persones de Viena]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>dldquck3isr52bn5xsajmvd1404v38n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Maren Morris</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131224</id>
    <revision>
      <id>3703341</id>
      <parentid>3663222</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5238" xml:space="preserve">{{Persona}}
'''Maren Larae Morris''' (nacida'l 10 d'abril de 1990) ye una cantante y compositora. Publicó cuatro discos; el so más recién, un extended play Maren Morris, asitió en dos llistes de ''[[Billboard]].'' #El so primera senciellu, «My Church», algamó'l númberu 1 en Country Digital Songs en 2016, y en 2017 llogró'l Premiu Grammy a la Meyor Interpretación Solista de Cantar Country.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.grammy.com/artist/maren-morris|autor=GRAMMY Awards|títulu=Grammy Award for Best Country Solo Performance|fechaaccesu=14 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Maren nació Maren Larae Morris el 10 d'abril de 1990, en [[Dallas]], Texas, pa Gregory y Kellie Morris (''nacida'', Pellam), onde se crió con una hermana más nueva, Karsen.&lt;ref name=&quot;BMI&quot;&gt;{{Cita web|url=http://repertoire.bmi.com/writer.asp?page=1&amp;blnWriter=True&amp;blnPublisher=True&amp;blnArtist=True&amp;fromrow=1&amp;torow=25&amp;affiliation=BMI&amp;cae=471523073&amp;keyID=963747&amp;keyname=MORRIS+MAREN+LARAE&amp;querytype=WriterID|títulu=Songwriter/Composer: MORRIS MAREN LARAE|autor=[[Broadcast Music, Inc.]]|author=[[Broadcast Music, Inc.]]|títulu=Songwriter/Composer: MORRIS MAREN LARAE|títulu=Songwriter/Composer: MORRIS MAREN LARAE|editorial=[[Broadcast Music, Inc.]]|publisher=[[Broadcast Music, Inc.]]|fechaaccesu=18 de payares de 2015|fechaaccesu=18 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tweet Day&quot;&gt;{{Cita web|url=https://twitter.com/MarenMorris/status/1477681121|títulu=Show tomorrow at Central Mkt (Ft. Worth), my birthday is FRIDAY (whatcha getting me? lol) show @ WOODY STOCK in Burkburnett Saturday!|autor=Maren Morris (MarenMorris)|author=Maren Morris (MarenMorris)|fecha=8 d'abril de 2009|date=8 d'abril de 2009|títulu=Show tomorrow at Central Mkt (Ft. Worth), my birthday is FRIDAY (whatcha getting me? lol) show @ WOODY STOCK in Burkburnett Saturday!|títulu=Show tomorrow at Central Mkt (Ft. Worth), my birthday is FRIDAY (whatcha getting me? lol) show @ WOODY STOCK in Burkburnett Saturday!|editorial=[[Twitter]]|publisher=[[Twitter]]|fechaaccesu=18 de payares de 2015|fechaaccesu=18 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tweet Age&quot;&gt;{{Cita web|url=https://twitter.com/MarenMorris/status/189121914684448768|títulu=I'd love a Jack Daniels endorsement for my 22nd birthday.|autor=Maren Morris (MarenMorris)|author=Maren Morris (MarenMorris)|fecha=8 d'abril de 2012|date=8 d'abril de 2012|títulu=I'd love a Jack Daniels endorsement for my 22nd birthday.|títulu=I'd love a Jack Daniels endorsement for my 22nd birthday.|editorial=[[Twitter]]|publisher=[[Twitter]]|fechaaccesu=18 de payares de 2015|fechaaccesu=18 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Public Records One&quot;&gt;{{Cita web|url=https://familysearch.org/ark:/61903/1:1:V8YW-CGJ|títulu=U.S. Public Records Index|autor=Texas Birth Index|author=Texas Birth Index|añu=2002|añu=2002|títulu=U.S. Public Records Index|títulu=U.S. Public Records Index|editorial=Family Search|publisher=Family Search|fechaaccesu=17 de payares de 2015|fechaaccesu=17 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Public Records Two&quot;&gt;{{Cita web|url=https://familysearch.org/ark:/61903/1:1:V6MW-SJ9|títulu=U.S. Public Records Index|autor=Texas Birth Index|author=Texas Birth Index|añu=2002|añu=2002|títulu=U.S. Public Records Index|títulu=U.S. Public Records Index|editorial=Family Search|publisher=Family Search|fechaaccesu=17 de payares de 2015|fechaaccesu=17 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Ella básase anguaño en Nashville, Tennessee, pol so cantar y la música [[country]] de la carrera de compositor.

== Xires ==
* 2016 RipCord World Tour (Entamu por Keith Urban)

== Discografía ==

=== Álbumes ===
* ''Walk On'' (2005)
* ''Maren'' (2007)
* ''Live Wire'' (2011)
* ''Hero'' (2016)

=== Extended plays ===
* ''Maren Morris'' EP (2015)

=== Senciellos ===
* «My Church» (2016)
* «80's Mercedes» (2016)

=== Collaboraciones ===
* «I'll Be the Moon» (con Dierks Bentley) (2016)
* Seeing Blind (con Niall Horan) (2017)

=== Videos Musicales ===
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! Añu
! style=&quot;width:10em;&quot; | Video
! Direutor(es)
|-
| 2016
! scope=&quot;row&quot; | «My Church»&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.cmt.com/videos/maren-morris/1269806/my-church.jhtml|títulu=CMT : Videos : Maren Morris : My Church|títulu=CMT : Videos : Maren Morris : My Church|títulu=CMT : Videos : Maren Morris : My Church|editorial=[[Country Music Television]]|publisher=[[Country Music Television]]|fechaaccesu=23 de xineru de 2016|fechaaccesu=23 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;
| Rachel McDonald
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.marenmorris.com/ Sitiu oficial]
* [https://www.facebook.com/marenmorris/ Maren Morris] en [[Facebook]]
* [https://twitter.com/MarenMorris Maren Morris] en [[Twitter]]
* [https://www.youtube.com/c/marenmorris Maren Morris] en [[YouTube]]
* [https://www.youtube.com/user/MarenMorrisVEVO Maren Morris] en YouTube/VEVO
* [https://www.instagram.com/MarenMorris/ Maren Morris] en [[Instagram]]
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cantantes de country]]
[[Categoría:Músicos y músiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>keic6mg1hnesddx3t79t5kxvvwcijvx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Beatriz de Castiella (1293–1359)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131264</id>
    <revision>
      <id>3703324</id>
      <parentid>3409970</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:25:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10214" xml:space="preserve">{{Persona}}
'''Beatriz de Castiella''', ([[Toro|Toru]], 1293[1] - [[Lisboa]], [[25 d'ochobre]] de 1359),[2] {{Harvnp|Rodrigues Oliveira|2010|p=217}} Infanta de [[Corona de Castiella|Castiella]], fía de los reis Sancho IV y de María de Molina, foi reina consorte de Portugal, ente [[1325]] y [[1359|1357]], pol so matrimoniu col rei Alfonso IV.

== Biografía ==

=== Oríxenes familiares y primeros años ===
Fía de Sancho IV el Bravo y de María de Molina, la infanta Beatriz tuvo seis hermanos, ente los cualos topábense Fernandu IV de Castiella, ya Isabel, esposa de [[Xaime II d'Aragón|Jaime II d'Aragón]], y duquesa de Bretaña pol so posterior matrimoniu con [[Xuan III de Bretaña|Juan III de Bretaña]]).

Cuando Beatriz tenía apenes unos cuatro años d'edá, en 1297 roblóse'l Tratáu de Alcañices ente [[Corona de Castiella|Castiella]] y Portugal que ponía fin a les hostilidaes ente dambos reinos y afitaba les fronteres. Suscribieron el tratáu la reina María de Molina en nome del so fíu Fernandu IV, qu'entá yera menor d'edá, y el rei Dionisio I de Portugal. Pa reforzar la paz y aproximamientu de dambos reinos, como parte del alcuerdu, tratáronse los matrimonios de Fernandu IV con una de les fíes del rei portugués, la infanta Constanza de Portugal, según el matrimoniu d'un hermanu de Constanza, l'infante Alfonso, que dempués reinó como Alfonso IV de Portugal, con Beatriz, hermana del rei Fernandu IV; esto ye, los enllaces de dos hermanos, infantes de Portugal, con otros dos hermanos, infantes de Castiella.[4][5]

Nesi mesmu añu, la infanta Beatriz abandonó la corte castellana y treslladóse al reinu vecín onde se crió na corte del rei Dionisio I col so prometíu,[6] l'infante Alfonso, que neses feches tenía alredor de seis años. Alendábase un ambiente de cultura na corte portuguesa yá que el so futuru suegru heredara « del so güelu [[Alfonsu X de Castiella|Alfonsu X de Castiella'l]] gustu poles lletres, la lliteratura, la poesía en llingua portuguesa y l'arte trovadoresco».[7] Na corte lusitana atopábense dos de los fíos ilexítimos del rei Dionsio que tamién fueron importantes figures nel panorama cultural del reinu lusitanu: Pedro Alfonso de Portugal, conde de Barcelos, poeta y trovador y autor de la ''Crónica Geral de Espanha de 1344'' y el Livro de Linhagens do Conde D. Pedro; y, Alfonso Sánchez, fíu predilectu del rei Dionisio y célebre trovador.[8]

=== Arres y patrimoniu ===
[[Ficheru:Obidos_05.JPG|miniaturadeimagen|Castiellu de Óbidos, llugar donáu a Beatriz de Castiella pol so fíu Pedro I de Portugal]]
Dempués de la firma del tratáu de Alcañices, al so regresu a Portugal el rei Dionisio apurrió a la so futura nuera la carta d'arres qu'incluyíen los señoríos de Évora, Vila Viçosa, Vila Real y [[Vila Nova de Gaia]] que xeneraben una renta añal d'unes 6000 llibres de moneda vieya portuguesa.[8][6] Yá dempués del so matrimoniu, estos señoríos fueron amontaos con más propiedaes. En 1321 recibió del so home, qu'entá nun llegara al tronu, Viana do Alentejo; en 1335 donó-y otres heredaes en Santarém; en 1337 en Atalaia; en 1341 una quinta nel términu de Alenquer; en 1350 el prior del monasteriu de San Vicente de Fora donó a la reina la quinta de Melide en Sintra; y más tarde, en 1357 recibió del so fíu, el rei Pedro I, de Portugal, otres propiedaes.[9] Estes fueron Óbidos, Atouguia, Torres Novas, Ourém, Porto de Mós y Chilheiros. N'a la carta de donación el so fíu diz que lo fai «consirando a mujta criaçom que m'a raynha dona briatiz mjinha madre fez y como me foy sempre bien verdadeira amiga em toos meus fectos». 

=== Matrimoniu ===
El matrimoniu celebró'l 12 de setiembre de 1309.[10] {{Harvnp|Rodrigues Oliveira|2010|p=217}} Foi necesariu llograr l'autorización [[Papa|papal]] pa los matrimonios de los infantes portugueses y castellanos yá que los primeres yeren bisnietos del rei Alfonsu X de Castiella al traviés del so amante, #Mayor Guillén de Guzmán, madre de la reina consorte de Portugal, [[Beatriz de Castiella]], y los infantes castellanos yeren nietos del rei ''Sabiu.'' El papa Bonifacio VIII emitió les buldes en 1301 qu'autorizaben dambos enllaces pero,[11] por cuenta de que los novios yeren menores d'edá, el matrimoniu nun se celebró nesi añu y aplazóse hasta 1309 cuando Alfonso tenía dieciocho años y Beatriz dieciséis.[12][13] El matrimoniu foi fértil y tamién paez que foi feliz. Alfonso rompió la tradición de los reis anteriores y nun tuvo nengún fíu fuera de matrimoniu.[lower-alpha 1][lower-alpha 2][lower-alpha 3] De los siete fíos que nacieron, cuatro morrieron na infancia.[13]

=== Una reina conciliadora ===
Mientres el so matrimoniu, Beatriz desempeñó un papel relevante —igual que la so suegra, Isabel d'Aragón que la criara dende los cuatro años— nos acontecimientos del reinu y «foi la primer soberana d'orixe estranxeru con un perfectu dominiu de la llingua y de los costumes lusitanes lo que-y facilitó'l desempeñu del so papel de mediadora de conflictos».[16] Sofitó discretamente al so home cuando esti #enfrentar al so padre por causa del so mediu hermanu Alfonso Sánchez. Dempués de ser aclamáu rei en 1325 a la muerte del rei Dionisio I, Alfonso IV que «nun escaecía los odios antiguos» esixó ser reconocíu poles cortes y foi'l responsable de mandar a matar al so mediu hermanu Juan Alfonso y del destierru en Castiella del so gran rival, el so otru hermanu'l bastardu Alfonso Sánchez.[17]

Cuando'l so maríu y el so xenru, el rei Alfonso XI se enfrentarón na guerra que tuvo llugar ente 1336-1339, Beatriz #mover a la frontera y foi a [[Badajoz|Badayoz]] onde s'atopaba'l rei castellanu pa intentar llegar a un alcuerdu que restableciera la paz ente dambos reinos, anque los sos esfuercios nun fueron granibles.[18]

Tamién en 1338 unvió a los sos embaxadores a la corte del rei Alfonso IV d'Aragón pa reforzar l'alianza ente dambos reinos que fuera debilitada cuando'l so fíu, el futuru Pedro I de Portugal, #negar a casase con Blanca, sobrina del rei aragonés, por cuenta de la so demostrada «debilidá mental (...) y la so incapacidá pal casoriu», matrimoniu que nun llegó a celebrase.[18]

La reina Beatriz y Guillermo de la Garde, arzobispu de Braga, mediaron nel conflictu ente'l so home y el so fíu Pedro dempués del asesinatu d'Inés de Castro.[12] Padre y fíu llegaron a un alcuerdu en 1355 poniendo fin a la discordia que duró cuasi un añu y amenació al reinu con otra guerra civil.[18]

Nel planu relixosu, fundó un hospital en 1329 en Lisboa y dempués col so home'l rei, l'Hospital da Sé p'acoyer venticuatro probes de dambos sexos y dotó a la institución con tou lo necesario pal so desendolque.[19] Nos sos testamentos y codicilios, dexó cuantiosas mandes pa instituciones relixoses, especialmente a los flaires domínicos y de los franciscanos y pidió que fuera soterrada col vezu senciellu d'estos postreros.[20]

=== Descendencia ===
Del so matrimoniu con Alfonso IV nacieron los siguientes fíos:
* María (1313-18 de xineru de 1357),[3][21][3] casóse con [[Alfonsu XI de Castiella|Alfonso XI de]] Castiella,[15] y fueron los padres del futuru [[Pedro I de Castiella|Pedro I]], llamáu'l Cruel. Por cuenta de los amoríos del so home con Leonor de Guzmán «foi una unión desgraciada dende l'empiezu, contribuyendo para ennegrecer la rellación ente los dos reinos».[22] 
* Alfonso (1315-1317), herederu, morrió na infancia.[3] {{Harvnp|Sotto Mayor Pizarro|1997|p=201}} Ta soterráu nel Monasteriu de Santu Domingu en Santarém;[23] 
* Dionísio (12 de febreru de 1317), herederu, morrió pocos meses dempués de nacer.[3][lower-alpha 4] Ta soterráu nel Monasteriu de Alcobaça;[23] 
* Pedro (8 d'abril de 1320-1367), foi'l primer fíu varón que sobrevivió y asocedió al so padre como Pedro I de Portugal.[3] {{Harvnp|Sotto Mayor Pizarro|1997|p=201}} Cuando finó la so esposa Constanza Manuel en 1345, la so madre, la reina Beatriz fixo cargu de la educación de los dos infantes güérfanos, María y Fernando, que dempués llegó a reinar como Fernandu I de Portugal.[25]
* Isabel (21 d'avientu de 1324[3]-11 de xunetu de 1326), soterrada nel monasteriu de Santa Clara de Coímbra;[15][23] 
* Juan (23 de setiembre de 1326-21 de xunu de 1327), soterráu nel Monasteriu de Odivelas;[15]
* Leonor (1328-1348), nació'l mesmu añu en que se casó la so hermana María.[3] Casóse con Pedro IV d'Aragón y finó un añu dempués del so matrimoniu, víctima de la peste negro.[26] {{Harvnp|Sotto Mayor Pizarro|1997|p=201}}

=== Muerte y sepultura ===
[[Ficheru:Cloisters_of_Sé_de_Lisboa_-_Jun_2009.jpg|miniaturadeimagen|Claustru de la Catedral de Lisboa onde fueron soterraos los reis Fernandu IV y Beatriz de Castiella]]
La reina Beatriz dio tres #testamento y un codicilio: el primeru en marzu de 1349; dempués un codicilio n'avientu de 1354; el segundu testamentu en 1357; y el definitivu'l 29 d'avientu de 1358.[27] Finó en Lisboa a los 66 años d'edá'l 25 d'ochobre de 1359, dos años dempués de la muerte del rei Alfonso IV de Portugal y según les sos disposiciones testamentaries, foi soterrada na Catedral de Lisboa al pie del so difuntu home.[2] Orixinalmente, mientres se construyía la sepultura definitiva, dambos tuvieron soterraos nel coru de la ilesia y nun foi hasta'l reináu de Juan I de Portugal que fueron treslladaos a les nueves sepulturas na capiya mayor de la catedral.[28] Los sos [[Túmulu|túmulos]] fueron destruyíos en 1755 cuando la ciudá sufrió un gran [[Terremotu de Lisboa de 1755|terremotu]] y fueron reemplazaos por otros nel sieglu XVIII. Los ''Livros do Cartóiro da Sé'', redactaos ente 1710 y 1716, contienen una descripción del enterramientu de ''Beatriz'', paecíu al del so home «con una estatua yacente y figures pequeñes na arca, onde podía lleese Beatriz Portugaliae Regina / Affonsi Quarti Uxor».[29]

== Notes ==
{{llistaref|group=lower-alpha}}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Persones finaes en 1359]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>9yntf9f96rlfex558id2syn2v1fy25j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Festival de Cannes 2006</title>
    <ns>0</ns>
    <id>133120</id>
    <revision>
      <id>3703453</id>
      <parentid>3571883</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14613" xml:space="preserve">{{ficha de premiu}}
La 59ª edición del '''Festival Internacional de Cine de Cannes''' tuvo llugar ente'l [[17 de mayu|17]] y el [[28 de mayu]] de [[2006]]. Venti películes d'once países distintos entraron en competición pola [[Palma d'Oru]]. Presidía'l xuráu [[Wong Kar-wai]], siendo la primer vegada qu'un direutor chinu ocupaba esti puestu.

== Palmarés ==

* [[Palma d'Oru]]: &quot;''[[The Wind That Shakes the Barley]]''&quot; (''&quot;El vientu que ximielga la cebada&quot; / &quot;El vientu qu'afalaga'l prau&quot;), de [[Ken Loach]] ([[Reinu Xuníu]])
* [[Gran Premiu del Xuráu (Festival de Cannes)|Gran Premiu del Xuráu]]: &quot;''[[Flandres (película)|Flandres]]''&quot;, de [[Bruno Dumont]] ([[Francia]])
* [[Premiu a la interpretación masculina (Festival de Cannes)|Premiu a la interpretación masculina]]: [[Jamel Debbouze]], [[Samy Nacéri]], [[Roschdy Zem]], [[Sami Bouajila]] y [[Bernard Blancan]], por &quot;''[[Indigènes|Indíxenes]] (Indigènes)''&quot;, de [[Rachid Bouchareb]] ([[Francia]]/[[Arxelia]])
* [[Premiu a la interpretación femenina (Festival de Cannes)|Premiu a la interpretación femenina]]: [[Penélope Cruz]], [[Carmen Maura]], [[Blanca Portillo]], [[Lola Dueñas]], [[Yohana Cobo]] y [[Chus Lampreave]], por &quot;''[[Volver (película de 2006)|Volver]]''&quot;, de [[Pedro Almodóvar]] ([[España]])
* [[Premiu a la meyor direición (Festival de Cannes)|Premiu a la meyor direición]]: [[Alejandro González Iñárritu]], por &quot;''[[Babel (película)|Babel]]''&quot; ([[Méxicu]]/[[Estaos Xuníos]])
* [[Premiu al meyor guión (Festival de Cannes)|Premiu al meyor guión]]: [[Pedro Almodóvar]], por &quot;''[[Volver (película de 2006)|Volver]]''&quot; ([[España]])
* [[Premiu del Xuráu (Festival de Cannes)|Premiu del Xuráu]]: &quot;''[[Rede Road]]''&quot;, d'[[Andrea Arnold]] ([[Reinu Xuníu]])
* [[Cámara d'oru (Festival de Cannes)|Cámara d'oru]]: &quot;''[[A fost sau n-a fost?]]''&quot;, de [[Corneliu Porumboiu]]
* [[Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe (Festival de Cannes)|Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe]]: &quot;''Sniffer''&quot;, de [[Bobbie Peers]] ([[Noruega]])
* [[Premiu del Xuráu al meyor curtiumetraxe (Festival de Cannes)|Premiu del Xuráu al meyor curtiumetraxe]]: &quot;''Primer nieve''&quot;, de [[Pablo Agüero]] ([[Francia]]/[[Arxentina]])
* Mención especial: &quot;''Conte de quartier''&quot;, de [[Florence Miailhe]] ([[Francia]])
* [[Premiu &quot;Una cierta mirada&quot;]]: &quot;''[[Luxury car]]''&quot;, de [[Wang Chao]] ([[China]]/[[Francia]])
* [[Premiu especial del Xuráu &quot;Una cierta mirada&quot;]]: &quot;''[[Ten canoes]]''&quot;, de [[Rolf De Heer]] ([[Australia]])

== Xuráu de los llargumetraxes ==

* [[Wong Kar-Wai]], direutor ([[China]]), presidente del xuráu *
[[Elia Suleiman]], direutor y guionista ([[Israel]])
* [[Helena Bonham Carter]], actriz ([[Gran Bretaña]])
* [[Lucrecia Martel]], direutora ([[Arxentina]])
* [[Monica Bellucci]], actriz ([[Italia]])
* [[Patrice Leconte]], direutor ([[Francia]])
* [[Samuel L. Jackson]], actor ([[Estaos Xuníos]])
* [[Tim Roth]], actor y direutor ([[Reinu Xuníu]])
* [[Zhang Ziyi]], actriz ([[China]])

== Xuráu de los cortometajes ==

* [[Andreï Konchalovsky]], direutor ([[Rusia]]), presidente del xuráu *
[[Daniel Brühl]], actor ([[Alemaña]])
* [[Sandrine Bonnaire]], actriz ([[Francia]])
* [[Souleymane Cisse]], direutor ([[Malí]])
* [[Tim Burton]], direutor ([[Estaos Xuníos]])
* [[Zbigniew Preisner]], compositor ([[Polonia]])

== Seición oficial ==

* ''[[Volver (película de 2006)|Volver]]'', de [[Pedro Almodóvar]] ([[España]])
* ''[[Rede Road]]'', d'[[Andrea Arnold]] ([[Reinu Xuníu]])
* ''[[La Raison Du Plus Faible]]'', de [[Lucas Belvaux]] ([[Bélxica]]/[[Francia]])
* ''[[Indigènes]]'', de [[Rachid Bouchareb]] ([[Francia]]/[[Arxelia]])
* ''[[Crónica d'una fuga]]'', d'[[Israel Adrian Caetano]] ([[Arxentina]])
* ''[[Iklimler]]'', de [[Nuri Bilge Ceylan]] ([[Turquía]]/[[Francia]])
* ''[[Marie Antoinette (película de 2006)|Marie-Antoinette]]'', de [[Sofia Coppola]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Juventude Em Marcha]]'', de [[Pedro Mariña]] ([[Portugal]])
* ''[[El laberinto del fauno]]'', de [[Guillermo del Toro]] ([[Méxicu]]/[[España]]/[[Estaos Xuníos]])
* ''[[Flandres (película)|Flandres]]'', de [[Bruno Dumont]] ([[Francia]])
* ''[[Selon Charlie]]'', de [[Nicole Garcia]] ([[Francia]])
* ''[[Quand J'étais Chanteur]]'', de [[Xavier Giannoli]] ([[Francia]])
* ''[[Babel (película)|Babel]], d'[[Alejandro González Iñárritu]] ([[Méxicu]]/[[Estaos Xuníos]])
* ''[[Laitakaupungin Valot]]'', d'[[Aki Kaurismäki]] ([[Finlandia]])
* ''[[Southland Tales]]'', de [[Richard Kelly]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Fast Food Nation]]'', de [[Richard Linklater]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[The Wind That Shakes the Barley]] (El vientu que ximielga la cebada / El vientu qu'afalaga'l prau )'', de [[Ken Loach]] ([[Francia]]/[[Irlanda]]/[[Reinu Xuníu]])
* ''[[Summer Palace]]'', de [[Lou Ye]] ([[China]])
* ''[[Il Caimano]]'', de [[Nanni Moretti]] ([[Italia]])
* ''[[L'amico Di Famiglia]]'', de [[Paolo Sorrentino]] ([[Italia]])

== Películes fuera de competición ==

* ''[[El códigu Da Vinci (película)|El códigu Da Vinci]]'', de [[Ron Howard]] ([[Estaos Xuníos]]) - Sesión inaugural
* ''[[Transylvania]]'', de [[Tony Gatlif]] ([[Francia]]) - Sesión de clausura *
''[[Shortbus]]'', de [[John Cameron Mitchell]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Over The Hedge]]'', de [[Karey Kirkpatrick]] y [[Tim Johnson]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[X-Men: The Last Stand]]'', de [[Brett Ratner]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Silk]]'', de [[Chao-Pin El so]] ([[Taiwán]])
* ''[[United 93]]'', de [[Paul Greengrass]] ([[Estaos Xuníos]]/[[Reinu Xuníu]])
* ''[[Election 2]]'', de [[Johnnie To]] ([[Ḥong Kong]])
* ''[[The House Is Burning]]'', de [[Holger Ernst]] ([[Alemaña]])
* ''[[Ici Najac, A Vous La Terre]]'', de [[Jean-Henri Meunier]] ([[Francia]])
* ''[[Boffo! Tinseltown's Bombs And Blockbusters]]'', de [[Bill Couturie]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Requiem For Billy The Kid]]'', d'[[Anne Feinsilber]] ([[Francia]])
* ''[[An Inconvenient Truth]]'', de [[Davis Guggenheim]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Avida (película)|Avida]]'', de [[Gustave Kervern]] ([[Francia]])
* ''[[These Girls]]'', de [[Tahani Rached]] ([[Exiptu]])
* ''[[Volevo Solo Vivere]]'', de [[Mimmo Calopresti]] ([[Italia]]/[[Estaos Xuníos]]/[[Suiza]])
* ''[[Zidane, Un Portrait Du 21Ème Siècle]]'', de [[Philippe Parreno]] ([[Francia]]/[[Islandia]])
* ''[[The Court]]'', d'[[Abderrahmane Sissako]] ([[Francia]]/[[Malí]]/[[Estaos Xuníos]])
* ''[[Nouvelle Chance]]'', d'[[Anne Fontaine]] ([[Francia]])
* ''[[Chambre 666]]'', de [[Wim Wenders]] ([[Alemaña]])
* ''[[Sketches Of Frank Gehry]]'', de [[Sydney Pollack]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[The Boy On A Galloping Horse]]'', d'[[Adam Guzinski]] ([[Polonia]])
* ''[[Clerks II]]'', de [[Kevin Smith]] ([[Estaos Xuníos]])

== Seleición oficial &quot;Una cierta mirada&quot; ==

* ''[[Paris, Je T'aime]]'', de Dellos Direutores ([[Francia]])
* ''[[Hamaca Paraguáia]]'', de [[Paz Encina]] ([[Francia]]/[[Arxentina]]/[[Países Baxos|Holanda]]/[[Paraguái]])
* ''[[Ten Canoes]]'', de [[Rolf De Heer]] ([[Australia]])
* ''[[Taxidermia (película)|Taxidermia]]'', de [[György Pálfi]] ([[Hungría]]/[[Austria]]/[[Francia]])
* ''[[La Tourneuse De Pages]]'', de [[Denis Dercourt]] ([[Francia]])
* ''[[The Unforgiven]]'', de [[Jong-bin Yoon]] ([[Corea del Sur]])
* ''[[Il Regista Di Matrimoni]]'', de [[Marco Bellocchio]] ([[Italia]]/[[Francia]])
* ''[[Bled Number One]]'', de [[Rabah Ameur-Zaïmeche]] ([[Arxelia]]/[[Francia]])
* ''[[Murderers]]'', de [[Grandperret Patrick]] ([[Francia]])
* ''[[Serambi]]'', de [[Garin Nugroho]], [[Tonny Trimarsanto]], [[Viva Westi]] Y [[Lianto Luseno]] ([[Indonesia]])
* ''[[Uro (película)|Uro]]'', de [[Stefan Faldbakken]] ([[Noruega]])
* ''[[Luxury Car]]'', de [[Chao Wang]] ([[China]]/[[Francia]])
* ''[[The Way I Spent The End Of The World]]'', de [[Catalin Mitulescu]] ([[Rumanía]]/[[Francia]])
* ''[[To Get To Heaven First You Have To Die]]'', de [[Djamshed Usmonov]] ([[Francia]]/[[Alemaña]]/[[Suiza]]/[[Rusia]])
* ''[[Salvador (Puig Antich)|Salvador]]'', de [[Manuel Huerga]] ([[España]]/[[Reinu Xuníu]])
* ''[[Suburban Mayhem]]'', de [[Paul Goldman]] ([[Australia]])
* ''[[The Violin]]'', de [[Francisco Vargas Quevedo]] ([[Méxicu]])
* ''[[Retrieval]]'', de [[Slawomir Fabicki]] ([[Polonia]])
* ''[[You Am I]]'', de [[Kristijonas Vildziunas]] ([[Lituania]]/[[Alemaña]])
* ''[[A Scanner Darkly]]'', de [[Richard Linklater]] ([[Estaos Xuníos]])
* ''[[Two Thirty 7]]'', de [[Murali K. Thalluri]] ([[Australia]])
* ''[[La Californie]]'', de [[Jacques Fieschi]] ([[Francia]])
* ''[[Re-Cycle]]'', d'[[Aferruñe Pang|Aferruñe]] y [[Danny Pang]] ([[Ḥong Kong]]/[[Tailandia]])
* ''[[977 (Nine Seven Seven)]]'', de [[Nikolay Khomeriki]] ([[Rusia]])

== Curtiumetraxes ==

* ''Banquise (Icefloe)'', de [[Cédric Louis]] y [[Claude Barres]] ([[Suiza]])
* ''Conte de quartier'', de [[Florence Miailhe]] ([[Francia]])
* ''Film noir'', d'[[Osbert Parker]] ([[Reinu Xuníu]])
* ''Nature's way'', de [[Jane Shearer]] ([[Nueva Zelanda]])
* ''O monstro (The Monster)'', d'[[Eduardo Valente]] ([[Brasil]])
* ''Ongeriewe'', de [[Robin Kleinsmidt]] ([[Sudáfrica]])
* ''Poyraz (Boreas)'', de [[Belma Bas]] ([[Turquía]])
* ''Primer nieve'', de [[Pablo Agüero]] ([[Francia]]/[[Arxentina]])
* ''Sexy thing'', de [[Denie Pentecost]] ([[Australia]])
* ''Sniffer'', de [[Bobbie Peers]] ([[Noruega]])

== Crónica del Festival ==

El [[17 de mayu]] abrióse'l Festival de Cannes 2006. La película &quot;''[[El códigu Da Vinci (película)|El códigu Da Vinci]]''&quot; foi escoyida p'abrir l'eventu. Esa seleición provocó cierta espectación na prensa, habida cunta que díes anteriores miembros de la ilesia pensaben denunciar nun pleitu al so direutor [[Ron Howard]]. Una monxa allegó al Festival en señal de protesta. A pesar de toa'l discutiniu, el realizador, el novelista [[Dan Brown]] y los intérpretes del filme ([[Tom Hanks]], [[Audrey Tautou]], [[Ian McKellen]] y [[Paul Bettany]]) allegaron a la cita ensin percances. Los críticos acusaron a la película &quot;d'aburrida&quot;.

El día [[18 de mayu]] inauguróse la seición oficial a concursu col filme coleutivu &quot;''[[París...te amo]]''&quot;, que foi bien recibíu. Esi día ver por La Croisette a estrelles de Hollywood como [[Nick Nolte]], [[Juliette Binoche]], [[Elijah Wood]], [[Ashley Johnson]] o Ethan Hawke. Hores más tarde [[Ken Loach]] presentó xuntu al actor [[Cillian Murphy]] la so nueva película, que trataba sobre'l conflictu irlandés, y que provocó reacciones desiguales: frente a crítiques entusiastes publicáronse artículos llomando al filme de &quot;''panfletario''&quot;.

El día [[19 de mayu|19]] empezó bien llueu pal xuráu, concretamente a los ocho de la mañana, hora na que [[Pedro Almodóvar]] (acabante galardonar col [[Premiu Príncipe d'Asturies]]) aterrizó en La Croisette xuntu coles actrices [[Penélope Cruz]], [[Carmen Maura]], [[Lola Dueñas]], [[Yohana Cobo]] y [[Blanca Portillo]] pa presentar la so última película, &quot;''[[Volver (película de 2006)|Volver]]''&quot;. La cinta foi recibida pol públicu presente con una gran ovación. Esi mesmu día ufiertóse, tamién na seición oficial, la película &quot;''[[Fast Food Nation]]''&quot;, cinta vendida como un alegatu contra la comida basura, dirixida por Richard Linkrater, que la so receición quedó clisada pola llegada de Almodóvar. 

El [[20 de mayu]], [[Marco Bellochio]] exhibió'l so nuevu trabayu fuera de competición.

El [[21 de mayu|21]], [[Oliver Stone]] presentó un ''trailer'' de 20 minutos de la so esperada película &quot;''[[World Trade Center (película)|World Trade Center]]''&quot; onde narra la hestoria de dos policías mientres los atentaos del [[atentaos del 11 de setiembre de 2001|11 de setiembre]] de 2001 en [[Nueva York]].

El día [[22 de mayu]], [[Nanni Moretti]] concursó con &quot;''[[El caimán]]''&quot;, sátira contra la figura de [[Silvio Berlusconi]], que recibió una tibia acoyida, llueñe de les mires xeneraes pol direutor de la película &quot;''[[L'habitación del fíu]]''&quot;, ganadora de la Palma d'Oru en [[2001]]. Esi mesmu día, [[Aki Kaurismäki]] exhibió'l so nuevu trabayu y, como nel casu anterior, foi relativamente bien recibíu, anque per debaxo de lo esperao. Poco dempués, los protagonistes de &quot;''[[X-Men 3: La decisión final]]''&quot; llegaron al festival, atropando l'atención de la prensa estranxera. Finalmente, na seición ''Una cierta mirada'', proyeutábase &quot;''[[Salvador (Puig Antich)|Salvador]]''&quot;, biografía de [[Salvador Puig Antich]], que tuvo una templada acoyida.

El martes [[23 de mayu]] vivió la presentación de &quot;''[[Babel (película)|Babel]]''&quot;, la última película d'[[Alejandro González Iñárritu]]. La cinta, na que'l direutor mexicanu fala sobre la incomunicación esistente ente les persones, ta protagonizada por [[Cate Blanchett]], [[Brad Pitt]], [[Rinko Kikuchi]] y [[Gael García Bernal]]. El públicu qu'asistió a la so proyeición dedicólu una enllargada ovación.

El miércoles [[24 de mayu|24]], vivió la presentación de la esperada última película de [[Sofia Coppola]], &quot;''[[Marie Antoinette (película de 2006)|Marie-Antoinette]]''&quot;. Dempués del ésitu alcanzáu con ''[[Lost in Translation]]'' en [[2003]], nesta nueva película, Coppola narra la vida de la moza María, dende la so nacencia na [[Austria]] Imperial hasta convertise na última Reina de [[Francia]]. La película, que ta basada na hestoria escrita por [[Antonia Fraser]], foi dirixida y escrita pola mesma Sofia Coppola. El públicu qu'asistió al pase, recibir con división d'opiniones, anque, polo xeneral, la película nun dexó un mal sabor de boca. Tamién esi día presentar a concursu la película &quot;''[[La raison du plus faible]]''&quot;, del actor y direutor belga [[Lucas Belvaux]], que foi recibida con cierta indiferencia.

El día [[25 de mayu|25]], presentar a concurso dos nueves películes: la italiana &quot;''[[L'amico de la famiglia]]''&quot; y la francesa &quot;''[[Indigènes]]''&quot;. La primer cinta, dirixida pol italianu [[Paolo Sorrentino]] sosprendió gratamente al públicu qu'asistió a la so presentación. D'esa manera, convertir nuna de les favorites p'alzase cola preciada Palma d'Oru. La segunda película del día, &quot;''Indigènes''&quot;, dirixida pol realizador [[Rachid Bouchareb]], ye un decidíu homenaxe a los soldaos de les colonies franceses que llucharon na [[Segunda Guerra Mundial]], y foi perbién recibida pol públicu qu'asistió a la so presentación.


{{Tradubot|Festival de Cannes 2006}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Festival de Cannes por añu|2006]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>j9uwsq3crt0xkh1f7scoa1dm1b17jtm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bandera d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134939</id>
    <revision>
      <id>3702978</id>
      <parentid>3493582</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:33:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Limotecariu</username>
        <id>735</id>
      </contributor>
      <comment>Actualización d'información sobre bandera actual afganistana dende l'artículu n'inglés</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19931" xml:space="preserve">{{banderaWD}}

La '''[[bandera]] del [[Afganistán|Emiratu Islámicu d'Afganistán]]''', tamién usada como bandera de los talibanes, consiste na ''[[shahada]]'' escrita en negru sobre fondu blancu. Foi adoptada'l 15 d'agostu de 2021 cola victoria de los talibanes na guerra de 2001-2021. Tien un ratio 1:2.

La bandera tricolor de la reconocida internacionalmente República Islámica d'Afganistán, que sigue siendo usada internacionalmente y polos movimientos internos afganistanos de resistencia a los talibanes, consta de tres franxes verticales en negru, colloráu y verde, incluyendo nel centru al [[escudu d'Afganistán|emblema del Estáu]] en blancu. Estos colores nacionales, usaos per primer vegada en [[1928]], representen el pasáu, la llucha independentista y el progresu, respeutivamente. Nel emblema apaez representada una [[mezquita]] (con dos banderes) col [[minbar]] y el [[mihrab]] sobre la que s'alluga'l ''[[takbir]]'' (الله أكبر, ''Allahu Akbar'', «Alá ye grande»), un pequeñu [[sol naciente]] y la ''[[shahada]]''; debaxo apaez l'añu ''1298'' del [[calendariu persa]] (equivalente a 1919 del [[calendariu gregorianu]], añu de la proclamación de la independencia) y la pallabra افغانستان («Afganistán») nuna cinta qu'enxareya la corona d'[[espigues]] de [[trigu]].

Esti país ye'l que más vegaes camudó de bandera.&lt;ref&gt;{{cita web|url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/flags/flagtemplate_af.html|títulu= Description of the flag of Afghanistan|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|enllaceautor= CIA|obra= The World Factbook|allugamientu= Langley|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110612013757/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/flags/flagtemplate_af.html|fechaarchivu= 12 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==

=== Primeres banderes ===

La primer bandera de la que se tien conocencia correspuende a la dómina de [[Nadir Shah]] (1688-1747). Décades más tarde, una tribanda horizontal verde-blanca-verde foi utilizada na dómina del [[Imperiu Durrani]] y del [[Emiratu de Herat]] (aprox. 1818-1842).&lt;ref name=&quot;I&quot;&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg1.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán I|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|idioma= castellanu|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120204084841/http://membres.multimania.fr/jolle/afg1.htm|fechaarchivu= 4 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

La primer bandera d'Afganistán establecida nes sos fronteres modernes, foi creada mientres el reináu del emir [[Abdur Rahman Khan]] en [[1880]], y constaba d'un pañu dafechu negru, al que l'emir [[Habibulá]] amestó, en [[1901]], l'escudu pa la bandera estatal y de guerra.&lt;ref name=&quot;I&quot; /&gt;

{{Galería d'imáxenes
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | llinies = 5
 | Afga nadi.svg | Bandera so Nadir Shah.
 | Flag of Herat until 1842.svg | Bandera so los Durrani.
 | Flag of Afghanistan (1880–1901).svg | Bandera establecida por Abdur Rahman Khan en 1880.
 | Flag of Afghanistan (1901–1919).svg | Bandera establecida por Habibulá en 1901 pa usu del Estáu y l'Exércitu. Ratio 3:5.
}}

=== Monarquía ===

En [[1919]] proclamóse la independencia y Afganistán dexó de ser un protectoráu del [[Imperiu Británicu]]. El diseñu de la mezquita foi complejizado (y sobre ella añedió'l [[chacó]] real) pero quitaron delles armes, dexándose namái dos espaes y arrodiándose de rayos que formen ocho puntos y que reciben l'emblema nun círculu; dacuando en vegada del círculu tenía forma d'óvalu y n'otra versión apaecía un llibru sobre les espaes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.iranica.com/articles/flags-ii|títulu= Flags of Afghanistan|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |apellíu= Borjian|nome= Habib|obra= Encyclopædia Iranica|editor= Columbia University|allugamientu= Nueva York|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1926, xuntu col cambéu de títulu del monarca [[Amanulá]] d'Emir a Rei, modificóse l'escudu: quitaos el chacó, les espaes y los rayos, estos postreros reemplazar por dos rama, una de [[lloréu]]es y otra de [[fueyes de carbayu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1928.html|títulu= Afghanistan 1926 or 1928 - June or September 1928|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Metanes numberoses reformes modernizantes, una bandera dafechu nueva foi establecida en 1928. Apaecieron per primer vegada'l colores negru-colloráu-verde (significando'l pasáu, el sangre esparnao pola independencia y l'esperanza nel futuru, respeutivamente)&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1928s.html|títulu= Afghanistan June or September 1928 - January 1929|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; y llevaba un escudu de [[heráldica socialista|tipu socialista]]. El color negru yera tomáu de les antigües banderes tradicionales, el colloráu de la [[bandera de la URSS]] y el verde pol [[Islam]].&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg2.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán II|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120203122709/http://membres.multimania.fr/jolle/afg2.htm|fechaarchivu= 3 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.worldflags101.com/a/afghanistan-flag.aspx|títulu= National Flag of Afghanistan|fechaaccesu=23 de xunu de 2013|obra= World Flags 101|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

La nueva bandera duró namái unos meses: Amanulá tuvo d'abdicar por causa de una revuelta conservadora contra les sos reformes. El caudiellu [[tayiko]] [[Habibulá Kalakani]] tomó [[Kabul]] en xineru de 1929 y foi proclamáu Emir por una asamblea de líderes relixosos. Usó una bandera tribanda vertical colloráu-negru-blancu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1929j.html|títulu= Afghanistan January 1929 - October 1929|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

N'ochobre de 1929 foi derrocáu y executáu. [[Mohammed Nadir Shah]] restauró'l colores de 1928 pero col escudu de 1919 —n'óvalu— (pos l'escudu de 1928 considerábase bien «progresista»).&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1929o.html|títulu= Afghanistan October 1929 - 1931|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1931]] diseñóse un nuevu escudu combinando los de 1919 y 1928. Foi consagráu pola Constitución del [[31 d'ochobre]] de 1931. Esta bandera ye bien similar a l'actual, pero l'emblema tien diferencies (toca los trés franxes, nun tien la ''shahada'', nin el ''takbir'', nin el sol naciente y l'añu que lleva ye distintu). Ésta ye la bandera de mayor duración na historia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1930.html|títulu= Afghanistan 1931-1973|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La Constitución de 1964 describir nel so artículu 4 oficialmente:

{{cita|«La bandera d'Afganistán ye tricolor (negru, colloráu y verde) y toles pieces van xuníes verticalmente d'izquierda a derecha na mesma proporción, siendo l'anchu de cada tira igual a la metá del so llargor, teniendo nel centru la insinia del mihrab (arcu nuna mezquita onde la congregación reza escontra la [[Kaaba]] en [[La Meca]]) y el minbar (un púlpitu gradiáu asitiáu a la derecha del ''mihrab'' na mezquita, dende'l cual los pidíos son unviaos) en blancu, flanqueada por dos banderes y cómodamente instaláu en dos gavilla de trigu.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1964.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1964)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

{{Galería d'imáxenes
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | Flag of Afghanistan (1919–1921).svg | 1919-1926
 | Flag of Afghanistan (1926–1928).svg | 1926-1928
 | Flag of Afghanistan (1928–1929).svg | 1928-1929
 | Flag of Afghanistan (1929).svg | 1929
 | Flag of Afghanistan (1929–1931).svg | 1929-1931
 | Flag of Afghanistan (1931–1973).svg | 1931-1973
}}

=== República ===

En 1973 foi derrocáu'l rei [[Zahir Shah]] pol so primu y cuñáu, el xeneral [[Mohammed Daud Khan]] y ésti proclamó la [[República de Daud|República]]. El 9 de mayu de [[1974]] foi establecida una nueva bandera: tres franxes colos colores tradicional pero horizontal (la franxa verde siendo'l doble que les otres dos) y con un nuevu escudu: un [[águila]] dorada coles ales abiertes nel cantón. La Constitución de 1976 describir nel so artículu 23:

{{cita|«La bandera d'Afganistán consiste nos colores negru, colloráu y verde, dispuestes de forma horizontal en proporciones fixes de riba abaxo col emblema nacional del Estáu asitiáu na parte cimera izquierda. La definición y les proporciones de riba escontra baxo col escudu nacional va ser regulada pola llei.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1976.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1976)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

El [[27 d'abril]] de [[1978]] los oficiales progresistes, sol mandu d'[[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]], encabezaron una [[Revolución d'Abril de 1978|Revolución]] y tomaron el poder, apurriéndolo trés díes depués al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]]. Nun hubo cambeos oficiales de bandera anque empezó a aldericase y foi corriente l'usu de la bandera anterior ensin l'escudu.&lt;ref name=&quot;V&quot;&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg5.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán V|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|idioma= castellanu|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120203221405/http://membres.multimania.fr/jolle/afg5.htm|fechaarchivu= 3 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

El cambéu llegal vieno'l [[19 d'ochobre]] de 1978. Reemplazóse la bandera por una [[bandera colorada]] col escudu nel cantón. Ellí, en color doráu allugábase la pallabra en ''Jalq'' (tantu en [[dari]] como en [[pashto]], «Pueblu»), arrodiada de la corona d'espigues y na parte cimera una [[estrella]] y na inferior una cinta colorada coles inscripciones doraes د ﺛور ﻧﻘﻼـب ١۵١٧ (''Dǝ S̠aur Enqelāb 1317'') («La Revolución d'abril de 1978») y دافغانستان دمکراتی جمهوریت (''Dǝ Afġānistān Dimūkratīk Jumhūriyat'') («La [[República Democrática d'Afganistán]]», nuevu nome oficial del país).&lt;ref name=&quot;V&quot; /&gt;

Nos últimos díes de [[1979]] les [[Exércitu Colorado|tropes soviétiques]] [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|entraron al país]] a pidimientu del gobiernu llegal p'ayudar a combatir a los fundamentalistes insurrectos («[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]») y asumió [[Babrak Karmal]] como presidente'l [[27 d'avientu]] de 1979. Col fin d'aselar la oposición relixoso y feudal, decidió faese un cambéu de pabellón y el [[21 d'abril]] de [[1980]] adoptóse la nueva bandera afgana, que consistía na antigua republicana pero colos trés franxes horizontales d'igual tamañu y con un nuevu emblema.&lt;ref name=&quot;V&quot; /&gt;

El [[30 de payares]] de [[1987]] simplificóse l'escudu de la bandera.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1987.html|títulu= Afghanistan November 1987 - August 1992|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La Constitución promulgada esi añu describir nel so artículu 10:

{{cita|«La bandera estatal de la República d'Afganistán ye tricolor estremáu en trés partes horizontales iguales en franxes negru, colloráu y verde, l'emblema va ser asitiáu a entrambos llaos de la cuarta parte cimera de la bandera cerca del mástil. El llargor de la bandera va ser el doble del so anchor.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1987)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

La reforma constitucional de 1990 nun introdució cambeos na bandera.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1990)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

{{Galería d'imáxenes 
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | Flag of Afghanistan (1974–1978).svg | 1974-1978
 | Flag of Afghanistan (1978).svg | 1978
 | Flag of Afghanistan (1978-1980).svg | 1978-1980
 | Flag of Afghanistan (1980-1987).svg | 1980-1987
 | Flag of Afghanistan (1987–1992).svg | 1987-1992
}}

=== Islamismu ===

Pal [[27 d'abril]] de [[1992]] los muyahidines derrocaren al gobiernu, establecíu un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]] y usaben distintes banderes. En mayu estableció una provisional, de tres franxes horizontales d'igual tamañu en colores verde-blancu-negru (de les banderes de les facciones fundamentalistes), na franxa verde apaecía'l ''takbir'' en blancu y na central, la ''shahadah'' en negru.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1992.html|títulu= Afghanistan April 1992 - December 1992|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Usáronse distintes variaciones: otra colos colores invertíos y les lletres en doráu,&lt;ref&gt;esta versión ye la usada en munchos diccionarios&lt;/ref&gt; otra colos colores invertíos y la ''shahadah'' n'azul y otra colos colores correutos pero les lletres toes en negru, según con distintes proporciones.&lt;ref name=&quot;VI&quot;&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán VI|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|idioma= castellanu|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm|fechaarchivu= 4 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

El 2 d'avientu d'esi añu, el presidente [[Burhanuddin Rabbani]] decretó la nueva bandera oficial, asemeyada a la bandera provisional pero qu'incluyía l'escudu de 1931 modificáu. El color verde representaba l'islam, el blancu a la pureza y el negru al pasáu escuru del país.&lt;ref name=&quot;Afghanistan December_1&quot;&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1992d.html|títulu= Afghanistan December 1992 - September 1996|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Esta bandera, anque usada internacionalmente y en teoría la bandera del país nun tenía usu xeneralizáu: cada facción muyahidín tenía les sos propies insinies.&lt;ref name=&quot;VI&quot; /&gt;

Pal [[27 de setiembre]] de [[1996]], una facción fundamentalista, los [[talibán]], fixérase col control de la mayor parte del territoriu. El [[25 d'ochobre]] de [[1997]] renombraron el país a [[Emiratu Islámicu d'Afganistán]] y establecieron como bandera una blanca, usada pol movimientu talibán, cola ''shahadah'' escrita en negru. Como'l gobiernu talibán nunca foi reconocíu internacionalmente mientres estos años, sacante tres estaos, pa les [[Naciones Xuníes]] la bandera válida yera la d'avientu de 1992, usada oficialmente pol gobiernu rival de l'[[Alianza del Norte]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af_talib.html|títulu= Afghanistan 1996-2001|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Afghanistan December_1&quot;&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1992d.html|títulu= Afghanistan December 1992 - September 1996|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Tres la cayida del réxime talibán na [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|invasión de 2001]], establecióse, el [[27 de xunu]] de [[2002]], una nueva bandera colos colores tradicionales en disposición vertical y col escudu ensin les cimitarras. Hai versiones col escudu en doráu y en blancu y con otres variaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af2002.html|títulu= Afghanistan 2002-2004|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

El [[4 de xunu]] de [[2004]] camudáronse-y les proporciones y l'escudu tuvo cambeos menores, esistiendo variaciones con al respective de los elementos del mesmu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af.html|títulu= Afghanistan|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La Constitución actual describir oficialmente nel Capítulu 2, Artículu 19:

{{cita|«La bandera d'Afganistán componer de trés partes iguales, colos colores negru, colloráu y verde yustapuestos d'izquierda a derecha perpendicularmente.

L'anchu de cada pieza de color ye igual a la metá del so llargor. La insinia nacional ta asitiáu nel centru de la bandera.

La insinia nacional del Estáu d'Afganistán componer del ''[[mihrab]]'' y el ''[[minbar]]'' en color blancu.

Dos banderes atopar nos sos dos llaos. Na parte media alta de la insinia sagrada de la frase &quot;Nun hai Dios sinón Alá y Mahoma ye'l so profeta&quot; y &quot;Alá ye grande&quot;, xuntu con un sol naciente. La pallabra &quot;Afganistán&quot; y l'añu 1298 (calendariu solar) atopar na parte inferior de la insinia. La insinia ta arrodiada con dos rama de trigu.

La llei va regular l'usu de la bandera nacional y l'emblema.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html|títulu= La Constitución d'Afganistán|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of Afghanistan|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

{{Galería d'imáxenes 
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | Flag of Afghanistan (1992).svg | 1992
 | Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg | 1992-2002
 | Flag of Taliban.svg | Territoriu talibán 1997-2001
 | Flag of Afghanistan (2002–2004, variant with golden arms).svg | 2002-2003
 | Flag of Afghanistan (2002-2004).svg| 2003-2004
 | Flag of Afghanistan (2004-2013).svg| 2004-2021 
}}

== Otres banderes ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Archivu:Royal standard of Afghan Kings(1931~1973).svg|Estandarte real del Rei d'Afganistán (1931-1973)
Archivu:Standard of the President of Afghanistan.svg|Estandarte del Presidente d'Afganistán (2004-2021)
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Simbolismu ==

L'actual bandera del Emiratu Islámicu d'Afganistán ye una simple bandera blanca cola ''shahada'' imprentada en negru nel centru. El blancu representa la pureza na fe y el gobiernu del movimientu islámicu de los talibanes. Depués de 1997, una ''shahada'' en negru foi añadida, que ye la declaración de fe islámica. L'actual bandera ye poco común comparada cola d'otros grupos jihadistes como Al-Qaeda o l'Estáu Islámicu, darréu que nestos el color principal ye'l negru y la shahada ta escrita en blancu.

Na bandera tricolor anterior, el negru simboliza la edá escura del pasáu, el colloráu simboliza'l sangre esparnao pola independencia y el verde simboliza l'islam, esperanza, riqueza y el futuru brillosu.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Flags of Afghanistan|Banderes d'Afganistán}}
* {{FOTW|af|Afganistán}}.
* [http://www.vexilla-mundi.com/afghanistan_flag.html Afganistán] en ''Vexilla Mundi'' (n'inglés).
* [http://www.flaggenlexikon.de/fafghan.htm Afganistán] en ''Flaggen Lexikon'' (n'alemán).
* [http://www.worldstatesmen.org/Afghanistan.htm Afganistán] en ''World Statesmen'' (n'inglés).

{{Tradubot|Bandera de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Banderes nacionales|Afganistán]]
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6pdlqrgr80j6gk9rm20zyrz57p9zo8v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703111</id>
      <parentid>3702978</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19936" xml:space="preserve">{{banderaWD}}

La '''[[bandera]] del [[Afganistán|Emiratu Islámicu d'Afganistán]]''', tamién usada como bandera de los talibanes, consiste na ''[[shahada]]'' escrita en negru sobre fondu blancu. Foi adoptada'l 15 d'agostu de 2021 cola victoria de los talibanes na guerra de 2001-2021. Tien un ratio 1:2.

La bandera tricolor de la reconocida internacionalmente República Islámica d'Afganistán, que sigue siendo usada internacionalmente y polos movimientos internos afganistanos de resistencia a los talibanes, consta de tres franxes verticales en negru, colloráu y verde, incluyendo nel centru al [[escudu d'Afganistán|emblema del Estáu]] en blancu. Estos colores nacionales, usaos per primer vegada en [[1928]], representen el pasáu, la llucha independentista y el progresu, respeutivamente. Nel emblema apaez representada una [[mezquita]] (con dos banderes) col [[minbar]] y el [[mihrab]] sobre la que s'alluga'l ''[[takbir]]'' (الله أكبر, ''Allahu Akbar'', «Alá ye grande»), un pequeñu [[sol naciente]] y la ''[[shahada]]''; debaxo apaez l'añu ''1298'' del [[calendariu persa]] (equivalente a 1919 del [[calendariu gregorianu]], añu de la proclamación de la independencia) y la pallabra افغانستان («Afganistán») nuna cinta qu'enxareya la corona d'[[espigues]] de [[trigu]].

Esti país ye'l que más vegaes camudó de bandera.&lt;ref&gt;{{cita web|url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/flags/flagtemplate_af.html|títulu= Description of the flag of Afghanistan|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|enllaceautor= CIA|obra= The World Factbook|allugamientu= Langley|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110612013757/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/flags/flagtemplate_af.html|fechaarchivu= 12 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==

=== Primeres banderes ===

La primer bandera de la que se tien conocencia correspuende a la dómina de [[Nadir Shah]] (1688-1747). Décades más tarde, una tribanda horizontal verde-blanca-verde foi utilizada na dómina del [[Imperiu Durrani]] y del [[Emiratu de Herat]] (aprox. 1818-1842).&lt;ref name=&quot;I&quot;&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg1.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán I|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|idioma= castellanu|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120204084841/http://membres.multimania.fr/jolle/afg1.htm|fechaarchivu= 4 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

La primer bandera d'Afganistán establecida nes sos fronteres modernes, foi creada mientres el reináu del emir [[Abdur Rahman Khan]] en [[1880]], y constaba d'un pañu dafechu negru, al que l'emir [[Habibulá]] amestó, en [[1901]], l'escudu pa la bandera estatal y de guerra.&lt;ref name=&quot;I&quot; /&gt;

{{Galería d'imáxenes
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | llinies = 5
 | Afga nadi.svg | Bandera so Nadir Shah.
 | Flag of Herat until 1842.svg | Bandera so los Durrani.
 | Flag of Afghanistan (1880–1901).svg | Bandera establecida por Abdur Rahman Khan en 1880.
 | Flag of Afghanistan (1901–1919).svg | Bandera establecida por Habibulá en 1901 pa usu del Estáu y l'Exércitu. Ratio 3:5.
}}

=== Monarquía ===

En [[1919]] proclamóse la independencia y Afganistán dexó de ser un protectoráu del [[Imperiu Británicu]]. El diseñu de la mezquita foi complejizado (y sobre ella añedió'l [[chacó]] real) pero quitaron delles armes, dexándose namái dos espaes y arrodiándose de rayos que formen ocho puntos y que reciben l'emblema nun círculu; dacuando en vegada del círculu tenía forma d'óvalu y n'otra versión apaecía un llibru sobre les espaes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.iranica.com/articles/flags-ii|títulu= Flags of Afghanistan|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |apellíu= Borjian|nome= Habib|obra= Encyclopædia Iranica|editor= Columbia University|allugamientu= Nueva York|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1926, xuntu col cambéu de títulu del monarca [[Amanulá]] d'Emir a Rei, modificóse l'escudu: quitaos el chacó, les espaes y los rayos, estos postreros reemplazar por dos rama, una de [[lloréu]]es y otra de [[fueyes de carbayu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1928.html|títulu= Afghanistan 1926 or 1928 - June or September 1928|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Metanes numberoses reformes modernizantes, una bandera dafechu nueva foi establecida en 1928. Apaecieron per primer vegada'l colores negru-colloráu-verde (significando'l pasáu, el sangre esparnao pola independencia y l'esperanza nel futuru, respeutivamente)&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1928s.html|títulu= Afghanistan June or September 1928 - January 1929|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; y llevaba un escudu de [[heráldica socialista|tipu socialista]]. El color negru yera tomáu de les antigües banderes tradicionales, el colloráu de la [[bandera de la URSS]] y el verde pol [[Islam]].&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg2.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán II|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120203122709/http://membres.multimania.fr/jolle/afg2.htm|fechaarchivu= 3 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.worldflags101.com/a/afghanistan-flag.aspx|títulu= National Flag of Afghanistan|fechaaccesu=23 de xunu de 2013|obra= World Flags 101|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

La nueva bandera duró namái unos meses: Amanulá tuvo d'abdicar por causa de una revuelta conservadora contra les sos reformes. El caudiellu [[tayiko]] [[Habibulá Kalakani]] tomó [[Kabul]] en xineru de 1929 y foi proclamáu Emir por una asamblea de líderes relixosos. Usó una bandera tribanda vertical colloráu-negru-blancu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1929j.html|títulu= Afghanistan January 1929 - October 1929|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

N'ochobre de 1929 foi derrocáu y executáu. [[Mohammed Nadir Shah]] restauró'l colores de 1928 pero col escudu de 1919 —n'óvalu— (pos l'escudu de 1928 considerábase bien «progresista»).&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1929o.html|títulu= Afghanistan October 1929 - 1931|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1931]] diseñóse un nuevu escudu combinando los de 1919 y 1928. Foi consagráu pola Constitución del [[31 d'ochobre]] de 1931. Esta bandera ye bien similar a l'actual, pero l'emblema tien diferencies (toca los trés franxes, nun tien la ''shahada'', nin el ''takbir'', nin el sol naciente y l'añu que lleva ye distintu). Ésta ye la bandera de mayor duración na historia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1930.html|títulu= Afghanistan 1931-1973|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La Constitución de 1964 describir nel so artículu 4 oficialmente:

{{cita|«La bandera d'Afganistán ye tricolor (negru, colloráu y verde) y toles pieces van xuníes verticalmente d'izquierda a derecha na mesma proporción, siendo l'anchu de cada tira igual a la metá del so llargor, teniendo nel centru la insinia del mihrab (arcu nuna mezquita onde la congregación reza escontra la [[Kaaba]] en [[La Meca]]) y el minbar (un púlpitu gradiáu asitiáu a la derecha del ''mihrab'' na mezquita, dende'l cual los pidíos son unviaos) en blancu, flanqueada por dos banderes y cómodamente instaláu en dos gavilla de trigu.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1964.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1964)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

{{Galería d'imáxenes
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | Flag of Afghanistan (1919–1921).svg | 1919-1926
 | Flag of Afghanistan (1926–1928).svg | 1926-1928
 | Flag of Afghanistan (1928–1929).svg | 1928-1929
 | Flag of Afghanistan (1929).svg | 1929
 | Flag of Afghanistan (1929–1931).svg | 1929-1931
 | Flag of Afghanistan (1931–1973).svg | 1931-1973
}}

=== República ===

En 1973 foi derrocáu'l rei [[Zahir Shah]] pol so primu y cuñáu, el xeneral [[Mohammed Daud Khan]] y ésti proclamó la [[República de Daud|República]]. El 9 de mayu de [[1974]] foi establecida una nueva bandera: tres franxes colos colores tradicional pero horizontal (la franxa verde siendo'l doble que les otres dos) y con un nuevu escudu: un [[águila]] dorada coles ales abiertes nel cantón. La Constitución de 1976 describir nel so artículu 23:

{{cita|«La bandera d'Afganistán consiste nos colores negru, colloráu y verde, dispuestes de forma horizontal en proporciones fixes de riba abaxo col emblema nacional del Estáu asitiáu na parte cimera izquierda. La definición y les proporciones de riba escontra baxo col escudu nacional va ser regulada pola llei.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1976.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1976)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

El [[27 d'abril]] de [[1978]] los oficiales progresistes, sol mandu d'[[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]], encabezaron una [[Revolución d'Abril de 1978|Revolución]] y tomaron el poder, apurriéndolo trés díes depués al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]]. Nun hubo cambeos oficiales de bandera anque empezó a aldericase y foi corriente l'usu de la bandera anterior ensin l'escudu.&lt;ref name=&quot;V&quot;&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg5.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán V|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|idioma= castellanu|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120203221405/http://membres.multimania.fr/jolle/afg5.htm|fechaarchivu= 3 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

El cambéu llegal vieno'l [[19 d'ochobre]] de 1978. Reemplazóse la bandera por una [[bandera colorada]] col escudu nel cantón. Ellí, en color doráu allugábase la pallabra en ''Jalq'' (tantu en [[dari]] como en [[pashto]], «Pueblu»), arrodiada de la corona d'espigues y na parte cimera una [[estrella]] y na inferior una cinta colorada coles inscripciones doraes د ﺛور ﻧﻘﻼـب ١۵١٧ (''Dǝ S̠aur Enqelāb 1317'') («La Revolución d'abril de 1978») y دافغانستان دمکراتی جمهوریت (''Dǝ Afġānistān Dimūkratīk Jumhūriyat'') («La [[República Democrática d'Afganistán]]», nuevu nome oficial del país).&lt;ref name=&quot;V&quot; /&gt;

Nos últimos díes de [[1979]] les [[Exércitu Colorado|tropes soviétiques]] [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|entraron al país]] a pidimientu del gobiernu llegal p'ayudar a combatir a los fundamentalistes insurrectos («[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]») y asumió [[Babrak Karmal]] como presidente'l [[27 d'avientu]] de 1979. Col fin d'aselar la oposición relixoso y feudal, decidió faese un cambéu de pabellón y el [[21 d'abril]] de [[1980]] adoptóse la nueva bandera afganistana, que consistía na antigua republicana pero colos trés franxes horizontales d'igual tamañu y con un nuevu emblema.&lt;ref name=&quot;V&quot; /&gt;

El [[30 de payares]] de [[1987]] simplificóse l'escudu de la bandera.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1987.html|títulu= Afghanistan November 1987 - August 1992|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La Constitución promulgada esi añu describir nel so artículu 10:

{{cita|«La bandera estatal de la República d'Afganistán ye tricolor estremáu en trés partes horizontales iguales en franxes negru, colloráu y verde, l'emblema va ser asitiáu a entrambos llaos de la cuarta parte cimera de la bandera cerca del mástil. El llargor de la bandera va ser el doble del so anchor.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1987)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

La reforma constitucional de 1990 nun introdució cambeos na bandera.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html|títulu= La Constitución d'Afganistán (1990)|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of the Past|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

{{Galería d'imáxenes 
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | Flag of Afghanistan (1974–1978).svg | 1974-1978
 | Flag of Afghanistan (1978).svg | 1978
 | Flag of Afghanistan (1978-1980).svg | 1978-1980
 | Flag of Afghanistan (1980-1987).svg | 1980-1987
 | Flag of Afghanistan (1987–1992).svg | 1987-1992
}}

=== Islamismu ===

Pal [[27 d'abril]] de [[1992]] los muyahidines derrocaren al gobiernu, establecíu un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]] y usaben distintes banderes. En mayu estableció una provisional, de tres franxes horizontales d'igual tamañu en colores verde-blancu-negru (de les banderes de les facciones fundamentalistes), na franxa verde apaecía'l ''takbir'' en blancu y na central, la ''shahadah'' en negru.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1992.html|títulu= Afghanistan April 1992 - December 1992|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Usáronse distintes variaciones: otra colos colores invertíos y les lletres en doráu,&lt;ref&gt;esta versión ye la usada en munchos diccionarios&lt;/ref&gt; otra colos colores invertíos y la ''shahadah'' n'azul y otra colos colores correutos pero les lletres toes en negru, según con distintes proporciones.&lt;ref name=&quot;VI&quot;&gt;{{cita web|url= http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm|títulu= Historia vexilológica d'Afganistán VI|fechaaccesu= 2 de xunetu de 2011|apellíu= Ollé Casals|nome= Jaume|obra= Historia vexilológica d'Afganistán|idioma= castellanu|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120204084845/http://membres.multimania.fr/jolle/afg6.htm|fechaarchivu= 4 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

El 2 d'avientu d'esi añu, el presidente [[Burhanuddin Rabbani]] decretó la nueva bandera oficial, asemeyada a la bandera provisional pero qu'incluyía l'escudu de 1931 modificáu. El color verde representaba l'islam, el blancu a la pureza y el negru al pasáu escuru del país.&lt;ref name=&quot;Afghanistan December_1&quot;&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1992d.html|títulu= Afghanistan December 1992 - September 1996|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Esta bandera, anque usada internacionalmente y en teoría la bandera del país nun tenía usu xeneralizáu: cada facción muyahidín tenía les sos propies insinies.&lt;ref name=&quot;VI&quot; /&gt;

Pal [[27 de setiembre]] de [[1996]], una facción fundamentalista, los [[talibán]], fixérase col control de la mayor parte del territoriu. El [[25 d'ochobre]] de [[1997]] renombraron el país a [[Emiratu Islámicu d'Afganistán]] y establecieron como bandera una blanca, usada pol movimientu talibán, cola ''shahadah'' escrita en negru. Como'l gobiernu talibán nunca foi reconocíu internacionalmente mientres estos años, sacante tres estaos, pa les [[Naciones Xuníes]] la bandera válida yera la d'avientu de 1992, usada oficialmente pol gobiernu rival de l'[[Alianza del Norte]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af_talib.html|títulu= Afghanistan 1996-2001|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Afghanistan December_1&quot;&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af1992d.html|títulu= Afghanistan December 1992 - September 1996|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

Tres la cayida del réxime talibán na [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|invasión de 2001]], establecióse, el [[27 de xunu]] de [[2002]], una nueva bandera colos colores tradicionales en disposición vertical y col escudu ensin les cimitarras. Hai versiones col escudu en doráu y en blancu y con otres variaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af2002.html|títulu= Afghanistan 2002-2004|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

El [[4 de xunu]] de [[2004]] camudáronse-y les proporciones y l'escudu tuvo cambeos menores, esistiendo variaciones con al respective de los elementos del mesmu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://flagspot.net/flags/af.html|títulu= Afghanistan|fechaaccesu=2 de xunetu de 2011 |editorial= [[Flags of the World]]|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La Constitución actual describir oficialmente nel Capítulu 2, Artículu 19:

{{cita|«La bandera d'Afganistán componer de trés partes iguales, colos colores negru, colloráu y verde yustapuestos d'izquierda a derecha perpendicularmente.

L'anchu de cada pieza de color ye igual a la metá del so llargor. La insinia nacional ta asitiáu nel centru de la bandera.

La insinia nacional del Estáu d'Afganistán componer del ''[[mihrab]]'' y el ''[[minbar]]'' en color blancu.

Dos banderes atopar nos sos dos llaos. Na parte media alta de la insinia sagrada de la frase &quot;Nun hai Dios sinón Alá y Mahoma ye'l so profeta&quot; y &quot;Alá ye grande&quot;, xuntu con un sol naciente. La pallabra &quot;Afganistán&quot; y l'añu 1298 (calendariu solar) atopar na parte inferior de la insinia. La insinia ta arrodiada con dos rama de trigu.

La llei va regular l'usu de la bandera nacional y l'emblema.»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html|títulu= La Constitución d'Afganistán|fechaaccesu=3 de xunetu de 2011 |obra= Constitutions of Afghanistan|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;}}

{{Galería d'imáxenes 
 | anchu = 150
 | alto = 150
 | Flag of Afghanistan (1992).svg | 1992
 | Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg | 1992-2002
 | Flag of Taliban.svg | Territoriu talibán 1997-2001
 | Flag of Afghanistan (2002–2004, variant with golden arms).svg | 2002-2003
 | Flag of Afghanistan (2002-2004).svg| 2003-2004
 | Flag of Afghanistan (2004-2013).svg| 2004-2021 
}}

== Otres banderes ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Archivu:Royal standard of Afghan Kings(1931~1973).svg|Estandarte real del Rei d'Afganistán (1931-1973)
Archivu:Standard of the President of Afghanistan.svg|Estandarte del Presidente d'Afganistán (2004-2021)
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Simbolismu ==

L'actual bandera del Emiratu Islámicu d'Afganistán ye una simple bandera blanca cola ''shahada'' imprentada en negru nel centru. El blancu representa la pureza na fe y el gobiernu del movimientu islámicu de los talibanes. Depués de 1997, una ''shahada'' en negru foi añadida, que ye la declaración de fe islámica. L'actual bandera ye poco común comparada cola d'otros grupos jihadistes como Al-Qaeda o l'Estáu Islámicu, darréu que nestos el color principal ye'l negru y la shahada ta escrita en blancu.

Na bandera tricolor anterior, el negru simboliza la edá escura del pasáu, el colloráu simboliza'l sangre esparnao pola independencia y el verde simboliza l'islam, esperanza, riqueza y el futuru brillosu.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Flags of Afghanistan|Banderes d'Afganistán}}
* {{FOTW|af|Afganistán}}.
* [http://www.vexilla-mundi.com/afghanistan_flag.html Afganistán] en ''Vexilla Mundi'' (n'inglés).
* [http://www.flaggenlexikon.de/fafghan.htm Afganistán] en ''Flaggen Lexikon'' (n'alemán).
* [http://www.worldstatesmen.org/Afghanistan.htm Afganistán] en ''World Statesmen'' (n'inglés).

{{Tradubot|Bandera de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Banderes nacionales|Afganistán]]
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4u7wfpe68vwwvuihjal8njnh46syfsd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Himnu nacional d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134947</id>
    <revision>
      <id>3703092</id>
      <parentid>3373708</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12574" xml:space="preserve">{{Ficha d'himnu |
 títulu = ملي سرود
 | trescripción = Milli Tharana
 | títulu_ast = Himnu nacional
 | títulu_alt = 
 | títulu_alt_ast = 
 | imaxe = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | llugar = {{AFG}}
 | autor = Abdul Bari Jahani
 | fecha_letra = 
 | compositor = Babrak Wassa
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[2006]]
 | hasta = 
 | multimedia = 
 | título_multimedia = Versión instrumental
}}
'''Milli Tharana''' ye'l [[himnu nacional]] d'[[Afganistán]] dende [[2006]]. La lletra componer [[Abdul Bari Jahani]], ente que la música facer [[Babrak Wasa]]. En 2004, la nueva constitución d'Afganistán estableció qu'un nuevu himnu nacional pal país, solicitáu pol gobiernu posterior a los [[talibán|talibanes]] pa señalar una nueva yera p'Afganistán, tenía de ser escrita en paxtu, contener la frase &quot;[[Allahu Akbar]]&quot; (Dios ye Grande), y mentar los nomes de los grupos étnicos d'Afganistán. 

La composición ganadora foi creada por dos afganistanos que viven fora del país por cuenta de la guerra. Hubo delles crítiques al himnu, por cuenta de les mentaes condiciones de la composición: que'l requisitu de ser escrita en paxtu otorgaba menos importancia a los demás idiomes que se falen nel país, que la frase &quot;Allahu Akbar&quot; nun tendría d'emplegar se nel himnu, yá que ye una frase sagrada nel Islam y nun tien de rellacionar se cola música, y que los grupos étnicos que se menten nel himnu inda nun representen la totalidá de nacionalidaes esistentes nel país.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af.htm Afganistan - nationalanthems.info&lt;/ref&gt;

== Letra ==
{| {{tablaguapa}}
! Lletra orixinal en [[idioma paxtu|paxtu]]
! Treslliteración
! Traducción al [[Idioma asturianu|asturianu]]
|-
|دا وطن افغانستان دى&lt;br&gt;دا عزت د هر افغان دى&lt;br&gt;كور د سولې، كور د تورې&lt;br&gt;هر بچى يې قهرمان دى&lt;br&gt;دا وطن د ټولو كور دى&lt;br&gt;د بلوچو، د ازبكو&lt;br&gt;د پــښــتون او هزارهوو&lt;br&gt;د تركمنو، د تاجكو&lt;br&gt;ور سره عرب، ګوجر دي&lt;br&gt;پاميريان، نورستانيان&lt;br&gt;براهوي دي، قزلباش دي&lt;br&gt;هم ايماق، هم پشايان&lt;br&gt;دا هيواد به تل ځلېږي&lt;br&gt;لكه لمر پر شنه آسمان&lt;br&gt;په سينې كې د آسيا به&lt;br&gt;لكه زړه وي جاويدان&lt;br&gt;نوم د حق مو دى رهبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر
|Dâ watan Afğânistân day,&lt;br&gt;dâ izat də har Afğân day.&lt;br&gt;Kor də sole, kor də ture,&lt;br&gt;har bačay ye qahramân day.&lt;br&gt;Dâ watan də ṭolo kor day,&lt;br&gt;də Baločo, də Uzbəko,&lt;br&gt;də Pax̌tun aw Hazârawo,&lt;br&gt;də Turkməno, də Tâjəko.&lt;br&gt;Wər sara Arəb, Gujər di,&lt;br&gt;Pâmiryân, Nuristânyân,&lt;br&gt;Brâhuwi di, Qizilbâš di,&lt;br&gt;ham Aymâq, ham Pašâyân.&lt;br&gt;Dâ hiwâd ba təl źaliǵi,&lt;br&gt;ləka lmar pər šnə âsmân.&lt;br&gt;Pə sine ke də Âsyâ ba,&lt;br&gt;ləka zrrə wi jâwidân.&lt;br&gt;Num də haq mo day rahbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar
|Esta tierra ye Afganistán,&lt;br&gt;l'arguyu de too afganu.&lt;br&gt;La tierra de la paz, la tierra de la espada,&lt;br&gt;Caún de los sos fíos ye valiente.&lt;br&gt;Este ye'l país de toles tribus,&lt;br&gt;la tierra de los baluchis y uzbequistaninos,&lt;br&gt;paxtos y hazares,&lt;br&gt;turcomanos y taxiquistaninos.&lt;br&gt;Con ellos, hai árabes y ''gurjaros'',&lt;br&gt;pamiris, nuristaníes,&lt;br&gt;brahuis y kizilbash,&lt;br&gt;aimaks y pashayis.&lt;br&gt;Esta tierra va rellumar per siempres,&lt;br&gt;como'l sol nel cielu azul.&lt;br&gt;Nel pechu d'Asia,&lt;br&gt;va permanecer como corazón pa siempres.&lt;br&gt;Vamos siguir al únicu Dios:&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;
|}

==Himnos anteriores==
Primeramente, Afganistán tuvo distintos himnos nacionales.

=== Periodu 1926-1943 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = 
 | transcripción = 
 | título_ast = 
 | imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1928}}
 | autor = 
 | fecha_lletra compositor ignora fecha_música = 
 | adoptáu = [[1926]]
 | hasta = [[1943]]
 | version MIDI = [https://web.archive.org/web/20070902/http://www.nationalanthems.info/af-43.mid]
}}
El primer himnu foi creáu mientres el [[Reinu d'Afganistán]] en [[1926]]. Hai escasa información disponible sobre esti himnu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-43.htm&lt;/ref&gt;

=== Periodu 1943-1973 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = سلام شاهی
 | trescripción = Loya Salami
 | títulu_ast = Gran Saludo |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1931}}
 | autor = Mohammed Makhtar
 | fecha_lletra = 1930
 | compositor = Mohammed Farukh
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[1943]]
 | hasta = [[1973]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Escritu en 1930, este foi'l segundu himnu n'usu, ente qu'Afganistán yera gobernáu inda pola familia real.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-73.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Persa (escritura árabe)''' 
!'''Persa (trescripción)'''
!'''Traducción'''
|-
|valign=&quot;top&quot; |
ای شاهِ غیور و مهربانِ ما&lt;br/&gt;
هستیم از جان مطیعِ شما&lt;br/&gt;
ما فرزندانِ توییم&lt;br/&gt;
ما فداکارِ توییم&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ملت‌خواهِ ما&lt;br/&gt;

|valign=&quot;top&quot; |
Schahe ghajur-o-mehrabane ma&lt;br/&gt;
Hastem as djan moti-y-schoma&lt;br/&gt;
Ma farsandane el to im!&lt;br/&gt;
Ma feda kare el to im.&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe mellat cha-y-ma!&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
El nuesu valiente y queríu rei,&lt;br/&gt;
Somos los tos fieles siguidores.&lt;br/&gt;
Somos los tos fíos!&lt;br/&gt;
Tamos dispuestos a sacrificanos a ti.&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei y amigu del pueblu!&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1973-1978 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Sououd-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | imaxe = 
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1974}}
 | autor = Abdul Rauf Benawa
 | fecha_lletra = 1973
 | compositor = Abdul Ghafur Brechna
 | fecha_música = 1973
 | adoptáu = [[1973]]
 | hasta = [[1978]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Dempués de l'abolición de la monarquía en 1973, la [[República de Daud|República d'Afganistán]] foi creada, y esti himnu foi adoptáu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-78.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)'''&lt;br/&gt; 
!'''Paxtu (trescripción)'''&lt;br/&gt; 
!'''Traducción'''&lt;br/&gt; 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
څو چي ده ځمکه او اسمان وي&lt;br/&gt;
څو چي دا جهان ودان وي&lt;br/&gt;
څو چي ژوندي په دي جهان وي&lt;br/&gt;
څو چي پاتي يو افغان وي&lt;br/&gt;
تل به دا افغانستان وي&lt;br/&gt;
تل دي وي افغانستان ملت&lt;br/&gt;
تل دي وي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي ملي وهدت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملت جمهوريت&lt;br/&gt;
ملي وهدت ملي وهدت&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Co Čy Da Źməka Asmān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Da Jahān Wadān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Žwandī Pə De Jahān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Pāti Yaw Afğān Wī&lt;br/&gt; 
Təl Ba Dā Afğānistān Wī&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān(istān) Millat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Millī Wahdat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat Millī Wahdat – Millī Wahdat&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Siempres y cuando nun ye la tierra y el cielu;&lt;br/&gt; 
Asina que mientres el mundu sufre;&lt;br/&gt; 
Mientres hai vida nel mundu;&lt;br/&gt; 
En cuantes que un solu aliendu afgano;&lt;br/&gt; 
Va Tar esta Afganistán.&lt;br/&gt; 
Viva la nación afgana.&lt;br/&gt; 
¡Viva la República.&lt;br/&gt; 
Siempres esista la nuesa unidá nacional;&lt;br/&gt; 
Pa siempres haya la nación afgana y la República. &lt;br/&gt;
Siempres la nación afgana, la República y l'Unidá Nacional - Unidá Nacional.&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1978-1992 ===

{{AP|Garam shah lā garam shah}}
En 1978 tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], foi proclamada la [[República Democrática d'Afganistán]] y los símbolos nacionales fueron modificaos, ente ellos, un nuevu himnu foi adoptáu.

=== Periodos 1992-1999 y 2001-2006 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Souroud-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | títulu_alt = قلعه اسلام قلب اسیا جاویدان&lt;br/&gt;Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya
 | títulu_alt_ast = Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1992}}
 | autor = N.N.
 | fecha_lletra = 1919
 | compositor = Ustad Qasim
 | fecha_música = ignórase |
 adoptáu = [[1992]]; [[2001]]
 | hasta = [[1999]]; [[2006]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}

En 1992, los [[fundamentalista|fundamentalistes]] tomaron el poder y establecieron un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]]; reemplazando l'himnu por un cantar de guerra [[muyahidín]], compuestu en 1919.

Mientres el [[réxime talibán]], dende 1999 hasta 2002, Afganistán foi un país ensin himnu, yá que se prohibiera la música.

Esti himnu foi restauráu cuando'l talibanes fueron derrocaos en 2001.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-06.htm&lt;/ref&gt;
====Llíriques==== 
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)''' 
!'''Paxtu (trescripción)''' 
!'''Traducción''' 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
قلعه اسلام قلب اسیا&lt;br/&gt;
جاویدان ازاد خاک اریا&lt;br/&gt; 
زادگاه قهرمانان دلیر&lt;br/&gt;
سنگررزمنده مردان خدا&lt;br/&gt;
الله اکبر الله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

بنداستبدادراازهم گسست&lt;br/&gt;
تیغ ایمانش به میدان جهاد&lt;br/&gt;
ملت ازاده افغانستان&lt;br/&gt;
در جهان زنجیرمحکومان شکست&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

پرچم ایمان به بام مابود&lt;br/&gt;
سرخط قران نظام ما بود&lt;br/&gt;
وحدت ملی مرام مابود&lt;br/&gt;
همصداوهمنواباهم روان&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

ای وطن درنورقانون خدا&lt;br/&gt;
شادزی ازادزی ابادزی&lt;br/&gt;
مردم سرگشته راشورهنما&lt;br/&gt;
مشعل ازادگی رابرفراز&lt;br/&gt; 
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya,&lt;br/&gt; 
Jawidan azad khak-y Ariya,&lt;br/&gt; 
Zadgah-y qahramanan-y bozorg,&lt;br/&gt; 
Sangar-y razmande-ye mardan-y khoda&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Tigh-y imanash be meydan-y jihad,&lt;br/&gt; 
Band-y estebdad-ra az ham gozast&lt;br/&gt; 
Mellat-y azade Afghanistan&lt;br/&gt; 
Dar jehan zanjir-y mahkuman shekest.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Sar-y khatt-y qur’an nizam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Parcham-y iman be bam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Ham seda o-ham nawa ba ham rawan,&lt;br/&gt; 
Wahdat-emelli muram-y ma bowad.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Shad zey, azad zey, abá zey,&lt;br/&gt; 
Ey watan dar nur-y qanun-y khoda.&lt;br/&gt; 
Mash’al-y azadegi-ra chigre firaz,&lt;br/&gt; 
Mardom-y sar-goshte-ra shou rahnama.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia,&lt;br/&gt; 
Siempres llibre, tierra de los arios,&lt;br/&gt; 
Trubiecu de grandes héroes&lt;br/&gt; 
Compañeru de viaxe de los guerreros de los homes de Dios&lt;br/&gt; 
[[Allahu akbar]], Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Flecha de la so fe al sable de la Jihad,&lt;br/&gt;
La eliminación de les cadenes de la represión,&lt;br/&gt;
La nación de la llibertá, Afganistán,&lt;br/&gt;
Ruémpese les cadenes de los primíos del mundu.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Dexen que les llinies del Corán sían el nuesu pidíu,&lt;br/&gt; 
Dexen que la bandera de la fe seya nel nuesu teyáu,&lt;br/&gt; 
Colos ecos y les voces que van xuntos,&lt;br/&gt; 
Dexen que la unidá nacional seya lo qu'esforciamos,&lt;br/&gt;
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Vive feliz, vivir llibre, vive y espolleta,&lt;br/&gt; 
Oh patria, a la lluz de la llei de Dios,&lt;br/&gt; 
Llevante l'antorcha de la llibertá d'altor,&lt;br/&gt; 
Conviértase nun líder pa les persones que tán primíes,&lt;br/&gt; 
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;
|}

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Himno Nacional de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Himnos nacionales|Afganistan]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ewsn0p68hq99ypl8qhr20fb3mpf45jy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703154</id>
      <parentid>3703092</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12589" xml:space="preserve">{{Ficha d'himnu |
 títulu = ملي سرود
 | trescripción = Milli Tharana
 | títulu_ast = Himnu nacional
 | títulu_alt = 
 | títulu_alt_ast = 
 | imaxe = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | llugar = {{AFG}}
 | autor = Abdul Bari Jahani
 | fecha_letra = 
 | compositor = Babrak Wassa
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[2006]]
 | hasta = 
 | multimedia = 
 | título_multimedia = Versión instrumental
}}
'''Milli Tharana''' ye'l [[himnu nacional]] d'[[Afganistán]] dende [[2006]]. La lletra componer [[Abdul Bari Jahani]], ente que la música facer [[Babrak Wasa]]. En 2004, la nueva constitución d'Afganistán estableció qu'un nuevu himnu nacional pal país, solicitáu pol gobiernu posterior a los [[talibán|talibanes]] pa señalar una nueva yera p'Afganistán, tenía de ser escrita en paxtu, contener la frase &quot;[[Allahu Akbar]]&quot; (Dios ye Grande), y mentar los nomes de los grupos étnicos d'Afganistán. 

La composición ganadora foi creada por dos afganistanos que viven fora del país por cuenta de la guerra. Hubo delles crítiques al himnu, por cuenta de les mentaes condiciones de la composición: que'l requisitu de ser escrita en paxtu otorgaba menos importancia a los demás idiomes que se falen nel país, que la frase &quot;Allahu Akbar&quot; nun tendría d'emplegar se nel himnu, yá que ye una frase sagrada nel Islam y nun tien de rellacionar se cola música, y que los grupos étnicos que se menten nel himnu inda nun representen la totalidá de nacionalidaes esistentes nel país.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af.htm Afganistan - nationalanthems.info&lt;/ref&gt;

== Letra ==
{| {{tablaguapa}}
! Lletra orixinal en [[idioma paxtu|paxtu]]
! Treslliteración
! Traducción al [[Idioma asturianu|asturianu]]
|-
|دا وطن افغانستان دى&lt;br&gt;دا عزت د هر افغان دى&lt;br&gt;كور د سولې، كور د تورې&lt;br&gt;هر بچى يې قهرمان دى&lt;br&gt;دا وطن د ټولو كور دى&lt;br&gt;د بلوچو، د ازبكو&lt;br&gt;د پــښــتون او هزارهوو&lt;br&gt;د تركمنو، د تاجكو&lt;br&gt;ور سره عرب، ګوجر دي&lt;br&gt;پاميريان، نورستانيان&lt;br&gt;براهوي دي، قزلباش دي&lt;br&gt;هم ايماق، هم پشايان&lt;br&gt;دا هيواد به تل ځلېږي&lt;br&gt;لكه لمر پر شنه آسمان&lt;br&gt;په سينې كې د آسيا به&lt;br&gt;لكه زړه وي جاويدان&lt;br&gt;نوم د حق مو دى رهبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر
|Dâ watan Afğânistân day,&lt;br&gt;dâ izat də har Afğân day.&lt;br&gt;Kor də sole, kor də ture,&lt;br&gt;har bačay ye qahramân day.&lt;br&gt;Dâ watan də ṭolo kor day,&lt;br&gt;də Baločo, də Uzbəko,&lt;br&gt;də Pax̌tun aw Hazârawo,&lt;br&gt;də Turkməno, də Tâjəko.&lt;br&gt;Wər sara Arəb, Gujər di,&lt;br&gt;Pâmiryân, Nuristânyân,&lt;br&gt;Brâhuwi di, Qizilbâš di,&lt;br&gt;ham Aymâq, ham Pašâyân.&lt;br&gt;Dâ hiwâd ba təl źaliǵi,&lt;br&gt;ləka lmar pər šnə âsmân.&lt;br&gt;Pə sine ke də Âsyâ ba,&lt;br&gt;ləka zrrə wi jâwidân.&lt;br&gt;Num də haq mo day rahbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar
|Esta tierra ye Afganistán,&lt;br&gt;l'arguyu de too afganu.&lt;br&gt;La tierra de la paz, la tierra de la espada,&lt;br&gt;Caún de los sos fíos ye valiente.&lt;br&gt;Este ye'l país de toles tribus,&lt;br&gt;la tierra de los baluchis y uzbequistaninos,&lt;br&gt;paxtos y hazares,&lt;br&gt;turcomanos y taxiquistaninos.&lt;br&gt;Con ellos, hai árabes y ''gurjaros'',&lt;br&gt;pamiris, nuristaníes,&lt;br&gt;brahuis y kizilbash,&lt;br&gt;aimaks y pashayis.&lt;br&gt;Esta tierra va rellumar per siempres,&lt;br&gt;como'l sol nel cielu azul.&lt;br&gt;Nel pechu d'Asia,&lt;br&gt;va permanecer como corazón pa siempres.&lt;br&gt;Vamos siguir al únicu Dios:&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;
|}

==Himnos anteriores==
Primeramente, Afganistán tuvo distintos himnos nacionales.

=== Periodu 1926-1943 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = 
 | transcripción = 
 | título_ast = 
 | imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1928}}
 | autor = 
 | fecha_lletra compositor ignora fecha_música = 
 | adoptáu = [[1926]]
 | hasta = [[1943]]
 | version MIDI = [https://web.archive.org/web/20070902/http://www.nationalanthems.info/af-43.mid]
}}
El primer himnu foi creáu mientres el [[Reinu d'Afganistán]] en [[1926]]. Hai escasa información disponible sobre esti himnu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-43.htm&lt;/ref&gt;

=== Periodu 1943-1973 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = سلام شاهی
 | trescripción = Loya Salami
 | títulu_ast = Gran Saludo |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1931}}
 | autor = Mohammed Makhtar
 | fecha_lletra = 1930
 | compositor = Mohammed Farukh
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[1943]]
 | hasta = [[1973]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Escritu en 1930, este foi'l segundu himnu n'usu, ente qu'Afganistán yera gobernáu inda pola familia real.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-73.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Persa (escritura árabe)''' 
!'''Persa (trescripción)'''
!'''Traducción'''
|-
|valign=&quot;top&quot; |
ای شاهِ غیور و مهربانِ ما&lt;br/&gt;
هستیم از جان مطیعِ شما&lt;br/&gt;
ما فرزندانِ توییم&lt;br/&gt;
ما فداکارِ توییم&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ملت‌خواهِ ما&lt;br/&gt;

|valign=&quot;top&quot; |
Schahe ghajur-o-mehrabane ma&lt;br/&gt;
Hastem as djan moti-y-schoma&lt;br/&gt;
Ma farsandane el to im!&lt;br/&gt;
Ma feda kare el to im.&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe mellat cha-y-ma!&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
El nuesu valiente y queríu rei,&lt;br/&gt;
Somos los tos fieles siguidores.&lt;br/&gt;
Somos los tos fíos!&lt;br/&gt;
Tamos dispuestos a sacrificanos a ti.&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei y amigu del pueblu!&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1973-1978 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Sououd-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | imaxe = 
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1974}}
 | autor = Abdul Rauf Benawa
 | fecha_lletra = 1973
 | compositor = Abdul Ghafur Brechna
 | fecha_música = 1973
 | adoptáu = [[1973]]
 | hasta = [[1978]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Dempués de l'abolición de la monarquía en 1973, la [[República de Daud|República d'Afganistán]] foi creada, y esti himnu foi adoptáu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-78.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)'''&lt;br/&gt; 
!'''Paxtu (trescripción)'''&lt;br/&gt; 
!'''Traducción'''&lt;br/&gt; 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
څو چي ده ځمکه او اسمان وي&lt;br/&gt;
څو چي دا جهان ودان وي&lt;br/&gt;
څو چي ژوندي په دي جهان وي&lt;br/&gt;
څو چي پاتي يو افغان وي&lt;br/&gt;
تل به دا افغانستان وي&lt;br/&gt;
تل دي وي افغانستان ملت&lt;br/&gt;
تل دي وي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي ملي وهدت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملت جمهوريت&lt;br/&gt;
ملي وهدت ملي وهدت&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Co Čy Da Źməka Asmān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Da Jahān Wadān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Žwandī Pə De Jahān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Pāti Yaw Afğān Wī&lt;br/&gt; 
Təl Ba Dā Afğānistān Wī&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān(istān) Millat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Millī Wahdat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat Millī Wahdat – Millī Wahdat&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Siempres y cuando nun ye la tierra y el cielu;&lt;br/&gt; 
Asina que mientres el mundu sufre;&lt;br/&gt; 
Mientres hai vida nel mundu;&lt;br/&gt; 
En cuantes que un solu aliendu afgano;&lt;br/&gt; 
Va Tar esta Afganistán.&lt;br/&gt; 
Viva la nación afganistana.&lt;br/&gt; 
¡Viva la República.&lt;br/&gt; 
Siempres esista la nuesa unidá nacional;&lt;br/&gt; 
Pa siempres haya la nación afganistana y la República. &lt;br/&gt;
Siempres la nación afganistana, la República y l'Unidá Nacional - Unidá Nacional.&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1978-1992 ===

{{AP|Garam shah lā garam shah}}
En 1978 tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], foi proclamada la [[República Democrática d'Afganistán]] y los símbolos nacionales fueron modificaos, ente ellos, un nuevu himnu foi adoptáu.

=== Periodos 1992-1999 y 2001-2006 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Souroud-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | títulu_alt = قلعه اسلام قلب اسیا جاویدان&lt;br/&gt;Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya
 | títulu_alt_ast = Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1992}}
 | autor = N.N.
 | fecha_lletra = 1919
 | compositor = Ustad Qasim
 | fecha_música = ignórase |
 adoptáu = [[1992]]; [[2001]]
 | hasta = [[1999]]; [[2006]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}

En 1992, los [[fundamentalista|fundamentalistes]] tomaron el poder y establecieron un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]]; reemplazando l'himnu por un cantar de guerra [[muyahidín]], compuestu en 1919.

Mientres el [[réxime talibán]], dende 1999 hasta 2002, Afganistán foi un país ensin himnu, yá que se prohibiera la música.

Esti himnu foi restauráu cuando'l talibanes fueron derrocaos en 2001.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-06.htm&lt;/ref&gt;
====Llíriques==== 
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)''' 
!'''Paxtu (trescripción)''' 
!'''Traducción''' 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
قلعه اسلام قلب اسیا&lt;br/&gt;
جاویدان ازاد خاک اریا&lt;br/&gt; 
زادگاه قهرمانان دلیر&lt;br/&gt;
سنگررزمنده مردان خدا&lt;br/&gt;
الله اکبر الله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

بنداستبدادراازهم گسست&lt;br/&gt;
تیغ ایمانش به میدان جهاد&lt;br/&gt;
ملت ازاده افغانستان&lt;br/&gt;
در جهان زنجیرمحکومان شکست&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

پرچم ایمان به بام مابود&lt;br/&gt;
سرخط قران نظام ما بود&lt;br/&gt;
وحدت ملی مرام مابود&lt;br/&gt;
همصداوهمنواباهم روان&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

ای وطن درنورقانون خدا&lt;br/&gt;
شادزی ازادزی ابادزی&lt;br/&gt;
مردم سرگشته راشورهنما&lt;br/&gt;
مشعل ازادگی رابرفراز&lt;br/&gt; 
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya,&lt;br/&gt; 
Jawidan azad khak-y Ariya,&lt;br/&gt; 
Zadgah-y qahramanan-y bozorg,&lt;br/&gt; 
Sangar-y razmande-ye mardan-y khoda&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Tigh-y imanash be meydan-y jihad,&lt;br/&gt; 
Band-y estebdad-ra az ham gozast&lt;br/&gt; 
Mellat-y azade Afghanistan&lt;br/&gt; 
Dar jehan zanjir-y mahkuman shekest.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Sar-y khatt-y qur’an nizam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Parcham-y iman be bam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Ham seda o-ham nawa ba ham rawan,&lt;br/&gt; 
Wahdat-emelli muram-y ma bowad.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Shad zey, azad zey, abá zey,&lt;br/&gt; 
Ey watan dar nur-y qanun-y khoda.&lt;br/&gt; 
Mash’al-y azadegi-ra chigre firaz,&lt;br/&gt; 
Mardom-y sar-goshte-ra shou rahnama.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia,&lt;br/&gt; 
Siempres llibre, tierra de los arios,&lt;br/&gt; 
Trubiecu de grandes héroes&lt;br/&gt; 
Compañeru de viaxe de los guerreros de los homes de Dios&lt;br/&gt; 
[[Allahu akbar]], Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Flecha de la so fe al sable de la Jihad,&lt;br/&gt;
La eliminación de les cadenes de la represión,&lt;br/&gt;
La nación de la llibertá, Afganistán,&lt;br/&gt;
Ruémpese les cadenes de los primíos del mundu.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Dexen que les llinies del Corán sían el nuesu pidíu,&lt;br/&gt; 
Dexen que la bandera de la fe seya nel nuesu teyáu,&lt;br/&gt; 
Colos ecos y les voces que van xuntos,&lt;br/&gt; 
Dexen que la unidá nacional seya lo qu'esforciamos,&lt;br/&gt;
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Vive feliz, vivir llibre, vive y espolleta,&lt;br/&gt; 
Oh patria, a la lluz de la llei de Dios,&lt;br/&gt; 
Llevante l'antorcha de la llibertá d'altor,&lt;br/&gt; 
Conviértase nun líder pa les persones que tán primíes,&lt;br/&gt; 
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;
|}

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Himno Nacional de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Himnos nacionales|Afganistan]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2n0q1amoz852oci5fc1ifbftbrfk5gw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703156</id>
      <parentid>3703154</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12579" xml:space="preserve">{{Ficha d'himnu |
 títulu = ملي سرود
 | trescripción = Milli Tharana
 | títulu_ast = Himnu nacional
 | títulu_alt = 
 | títulu_alt_ast = 
 | imaxe = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | llugar = {{AFG}}
 | autor = Abdul Bari Jahani
 | fecha_letra = 
 | compositor = Babrak Wassa
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[2006]]
 | hasta = 
 | multimedia = 
 | título_multimedia = Versión instrumental
}}
'''Milli Tharana''' ye'l [[himnu nacional]] d'[[Afganistán]] dende [[2006]]. La lletra componer [[Abdul Bari Jahani]], ente que la música facer [[Babrak Wasa]]. En 2004, la nueva constitución d'Afganistán estableció qu'un nuevu himnu nacional pal país, solicitáu pol gobiernu posterior a los [[talibán|talibanes]] pa señalar una nueva yera p'Afganistán, tenía de ser escrita en paxtu, contener la frase &quot;[[Allahu Akbar]]&quot; (Dios ye Grande), y mentar los nomes de los grupos étnicos d'Afganistán. 

La composición ganadora foi creada por dos afganistanos que viven fora del país por cuenta de la guerra. Hubo delles crítiques al himnu, por cuenta de les mentaes condiciones de la composición: que'l requisitu de ser escrita en paxtu otorgaba menos importancia a los demás idiomes que se falen nel país, que la frase &quot;Allahu Akbar&quot; nun tendría d'emplegar se nel himnu, yá que ye una frase sagrada nel Islam y nun tien de rellacionar se cola música, y que los grupos étnicos que se menten nel himnu inda nun representen la totalidá de nacionalidaes esistentes nel país.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af.htm Afganistan - nationalanthems.info&lt;/ref&gt;

== Letra ==
{| {{tablaguapa}}
! Lletra orixinal en [[idioma paxtu|paxtu]]
! Treslliteración
! Traducción al [[Idioma asturianu|asturianu]]
|-
|دا وطن افغانستان دى&lt;br&gt;دا عزت د هر افغان دى&lt;br&gt;كور د سولې، كور د تورې&lt;br&gt;هر بچى يې قهرمان دى&lt;br&gt;دا وطن د ټولو كور دى&lt;br&gt;د بلوچو، د ازبكو&lt;br&gt;د پــښــتون او هزارهوو&lt;br&gt;د تركمنو، د تاجكو&lt;br&gt;ور سره عرب، ګوجر دي&lt;br&gt;پاميريان، نورستانيان&lt;br&gt;براهوي دي، قزلباش دي&lt;br&gt;هم ايماق، هم پشايان&lt;br&gt;دا هيواد به تل ځلېږي&lt;br&gt;لكه لمر پر شنه آسمان&lt;br&gt;په سينې كې د آسيا به&lt;br&gt;لكه زړه وي جاويدان&lt;br&gt;نوم د حق مو دى رهبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر
|Dâ watan Afğânistân day,&lt;br&gt;dâ izat də har Afğân day.&lt;br&gt;Kor də sole, kor də ture,&lt;br&gt;har bačay ye qahramân day.&lt;br&gt;Dâ watan də ṭolo kor day,&lt;br&gt;də Baločo, də Uzbəko,&lt;br&gt;də Pax̌tun aw Hazârawo,&lt;br&gt;də Turkməno, də Tâjəko.&lt;br&gt;Wər sara Arəb, Gujər di,&lt;br&gt;Pâmiryân, Nuristânyân,&lt;br&gt;Brâhuwi di, Qizilbâš di,&lt;br&gt;ham Aymâq, ham Pašâyân.&lt;br&gt;Dâ hiwâd ba təl źaliǵi,&lt;br&gt;ləka lmar pər šnə âsmân.&lt;br&gt;Pə sine ke də Âsyâ ba,&lt;br&gt;ləka zrrə wi jâwidân.&lt;br&gt;Num də haq mo day rahbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar
|Esta tierra ye Afganistán,&lt;br&gt;l'arguyu de too afganistanu.&lt;br&gt;La tierra de la paz, la tierra de la espada,&lt;br&gt;Caún de los sos fíos ye valiente.&lt;br&gt;Este ye'l país de toles tribus,&lt;br&gt;la tierra de los baluchis y uzbequistaninos,&lt;br&gt;paxtos y hazares,&lt;br&gt;turcomanos y taxiquistaninos.&lt;br&gt;Con ellos, hai árabes y ''gurjaros'',&lt;br&gt;pamiris, nuristaníes,&lt;br&gt;brahuis y kizilbash,&lt;br&gt;aimaks y pashayis.&lt;br&gt;Esta tierra va rellumar per siempres,&lt;br&gt;como'l sol nel cielu azul.&lt;br&gt;Nel pechu d'Asia,&lt;br&gt;va permanecer como corazón pa siempres.&lt;br&gt;Vamos siguir al únicu Dios:&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;
|}

==Himnos anteriores==
Primeramente, Afganistán tuvo distintos himnos nacionales.

=== Periodu 1926-1943 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = 
 | transcripción = 
 | título_ast = 
 | imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1928}}
 | autor = 
 | fecha_lletra compositor ignora fecha_música = 
 | adoptáu = [[1926]]
 | hasta = [[1943]]
 | version MIDI = [https://web.archive.org/web/20070902/http://www.nationalanthems.info/af-43.mid]
}}
El primer himnu foi creáu mientres el [[Reinu d'Afganistán]] en [[1926]]. Hai escasa información disponible sobre esti himnu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-43.htm&lt;/ref&gt;

=== Periodu 1943-1973 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = سلام شاهی
 | trescripción = Loya Salami
 | títulu_ast = Gran Saludo |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1931}}
 | autor = Mohammed Makhtar
 | fecha_lletra = 1930
 | compositor = Mohammed Farukh
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[1943]]
 | hasta = [[1973]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Escritu en 1930, este foi'l segundu himnu n'usu, ente qu'Afganistán yera gobernáu inda pola familia real.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-73.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Persa (escritura árabe)''' 
!'''Persa (trescripción)'''
!'''Traducción'''
|-
|valign=&quot;top&quot; |
ای شاهِ غیور و مهربانِ ما&lt;br/&gt;
هستیم از جان مطیعِ شما&lt;br/&gt;
ما فرزندانِ توییم&lt;br/&gt;
ما فداکارِ توییم&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ملت‌خواهِ ما&lt;br/&gt;

|valign=&quot;top&quot; |
Schahe ghajur-o-mehrabane ma&lt;br/&gt;
Hastem as djan moti-y-schoma&lt;br/&gt;
Ma farsandane el to im!&lt;br/&gt;
Ma feda kare el to im.&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe mellat cha-y-ma!&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
El nuesu valiente y queríu rei,&lt;br/&gt;
Somos los tos fieles siguidores.&lt;br/&gt;
Somos los tos fíos!&lt;br/&gt;
Tamos dispuestos a sacrificanos a ti.&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei y amigu del pueblu!&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1973-1978 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Sououd-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | imaxe = 
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1974}}
 | autor = Abdul Rauf Benawa
 | fecha_lletra = 1973
 | compositor = Abdul Ghafur Brechna
 | fecha_música = 1973
 | adoptáu = [[1973]]
 | hasta = [[1978]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Dempués de l'abolición de la monarquía en 1973, la [[República de Daud|República d'Afganistán]] foi creada, y esti himnu foi adoptáu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-78.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)'''&lt;br/&gt; 
!'''Paxtu (trescripción)'''&lt;br/&gt; 
!'''Traducción'''&lt;br/&gt; 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
څو چي ده ځمکه او اسمان وي&lt;br/&gt;
څو چي دا جهان ودان وي&lt;br/&gt;
څو چي ژوندي په دي جهان وي&lt;br/&gt;
څو چي پاتي يو افغان وي&lt;br/&gt;
تل به دا افغانستان وي&lt;br/&gt;
تل دي وي افغانستان ملت&lt;br/&gt;
تل دي وي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي ملي وهدت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملت جمهوريت&lt;br/&gt;
ملي وهدت ملي وهدت&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Co Čy Da Źməka Asmān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Da Jahān Wadān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Žwandī Pə De Jahān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Pāti Yaw Afğān Wī&lt;br/&gt; 
Təl Ba Dā Afğānistān Wī&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān(istān) Millat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Millī Wahdat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat Millī Wahdat – Millī Wahdat&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Siempres y cuando nun ye la tierra y el cielu;&lt;br/&gt; 
Asina que mientres el mundu sufre;&lt;br/&gt; 
Mientres hai vida nel mundu;&lt;br/&gt; 
En cuantes que un solu aliendu afgano;&lt;br/&gt; 
Va Tar esta Afganistán.&lt;br/&gt; 
Viva la nación afgana.&lt;br/&gt; 
¡Viva la República.&lt;br/&gt; 
Siempres esista la nuesa unidá nacional;&lt;br/&gt; 
Pa siempres haya la nación afgana y la República. &lt;br/&gt;
Siempres la nación afgana, la República y l'Unidá Nacional - Unidá Nacional.&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1978-1992 ===

{{AP|Garam shah lā garam shah}}
En 1978 tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], foi proclamada la [[República Democrática d'Afganistán]] y los símbolos nacionales fueron modificaos, ente ellos, un nuevu himnu foi adoptáu.

=== Periodos 1992-1999 y 2001-2006 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Souroud-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | títulu_alt = قلعه اسلام قلب اسیا جاویدان&lt;br/&gt;Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya
 | títulu_alt_ast = Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1992}}
 | autor = N.N.
 | fecha_lletra = 1919
 | compositor = Ustad Qasim
 | fecha_música = ignórase |
 adoptáu = [[1992]]; [[2001]]
 | hasta = [[1999]]; [[2006]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}

En 1992, los [[fundamentalista|fundamentalistes]] tomaron el poder y establecieron un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]]; reemplazando l'himnu por un cantar de guerra [[muyahidín]], compuestu en 1919.

Mientres el [[réxime talibán]], dende 1999 hasta 2002, Afganistán foi un país ensin himnu, yá que se prohibiera la música.

Esti himnu foi restauráu cuando'l talibanes fueron derrocaos en 2001.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-06.htm&lt;/ref&gt;
====Llíriques==== 
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)''' 
!'''Paxtu (trescripción)''' 
!'''Traducción''' 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
قلعه اسلام قلب اسیا&lt;br/&gt;
جاویدان ازاد خاک اریا&lt;br/&gt; 
زادگاه قهرمانان دلیر&lt;br/&gt;
سنگررزمنده مردان خدا&lt;br/&gt;
الله اکبر الله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

بنداستبدادراازهم گسست&lt;br/&gt;
تیغ ایمانش به میدان جهاد&lt;br/&gt;
ملت ازاده افغانستان&lt;br/&gt;
در جهان زنجیرمحکومان شکست&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

پرچم ایمان به بام مابود&lt;br/&gt;
سرخط قران نظام ما بود&lt;br/&gt;
وحدت ملی مرام مابود&lt;br/&gt;
همصداوهمنواباهم روان&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

ای وطن درنورقانون خدا&lt;br/&gt;
شادزی ازادزی ابادزی&lt;br/&gt;
مردم سرگشته راشورهنما&lt;br/&gt;
مشعل ازادگی رابرفراز&lt;br/&gt; 
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya,&lt;br/&gt; 
Jawidan azad khak-y Ariya,&lt;br/&gt; 
Zadgah-y qahramanan-y bozorg,&lt;br/&gt; 
Sangar-y razmande-ye mardan-y khoda&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Tigh-y imanash be meydan-y jihad,&lt;br/&gt; 
Band-y estebdad-ra az ham gozast&lt;br/&gt; 
Mellat-y azade Afghanistan&lt;br/&gt; 
Dar jehan zanjir-y mahkuman shekest.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Sar-y khatt-y qur’an nizam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Parcham-y iman be bam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Ham seda o-ham nawa ba ham rawan,&lt;br/&gt; 
Wahdat-emelli muram-y ma bowad.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Shad zey, azad zey, abá zey,&lt;br/&gt; 
Ey watan dar nur-y qanun-y khoda.&lt;br/&gt; 
Mash’al-y azadegi-ra chigre firaz,&lt;br/&gt; 
Mardom-y sar-goshte-ra shou rahnama.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia,&lt;br/&gt; 
Siempres llibre, tierra de los arios,&lt;br/&gt; 
Trubiecu de grandes héroes&lt;br/&gt; 
Compañeru de viaxe de los guerreros de los homes de Dios&lt;br/&gt; 
[[Allahu akbar]], Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Flecha de la so fe al sable de la Jihad,&lt;br/&gt;
La eliminación de les cadenes de la represión,&lt;br/&gt;
La nación de la llibertá, Afganistán,&lt;br/&gt;
Ruémpese les cadenes de los primíos del mundu.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Dexen que les llinies del Corán sían el nuesu pidíu,&lt;br/&gt; 
Dexen que la bandera de la fe seya nel nuesu teyáu,&lt;br/&gt; 
Colos ecos y les voces que van xuntos,&lt;br/&gt; 
Dexen que la unidá nacional seya lo qu'esforciamos,&lt;br/&gt;
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Vive feliz, vivir llibre, vive y espolleta,&lt;br/&gt; 
Oh patria, a la lluz de la llei de Dios,&lt;br/&gt; 
Llevante l'antorcha de la llibertá d'altor,&lt;br/&gt; 
Conviértase nun líder pa les persones que tán primíes,&lt;br/&gt; 
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;
|}

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Himno Nacional de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Himnos nacionales|Afganistan]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>tfz9douct804wuvtu8amkixuopcfiaj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703157</id>
      <parentid>3703156</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12594" xml:space="preserve">{{Ficha d'himnu |
 títulu = ملي سرود
 | trescripción = Milli Tharana
 | títulu_ast = Himnu nacional
 | títulu_alt = 
 | títulu_alt_ast = 
 | imaxe = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | llugar = {{AFG}}
 | autor = Abdul Bari Jahani
 | fecha_letra = 
 | compositor = Babrak Wassa
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[2006]]
 | hasta = 
 | multimedia = 
 | título_multimedia = Versión instrumental
}}
'''Milli Tharana''' ye'l [[himnu nacional]] d'[[Afganistán]] dende [[2006]]. La lletra componer [[Abdul Bari Jahani]], ente que la música facer [[Babrak Wasa]]. En 2004, la nueva constitución d'Afganistán estableció qu'un nuevu himnu nacional pal país, solicitáu pol gobiernu posterior a los [[talibán|talibanes]] pa señalar una nueva yera p'Afganistán, tenía de ser escrita en paxtu, contener la frase &quot;[[Allahu Akbar]]&quot; (Dios ye Grande), y mentar los nomes de los grupos étnicos d'Afganistán. 

La composición ganadora foi creada por dos afganistanos que viven fora del país por cuenta de la guerra. Hubo delles crítiques al himnu, por cuenta de les mentaes condiciones de la composición: que'l requisitu de ser escrita en paxtu otorgaba menos importancia a los demás idiomes que se falen nel país, que la frase &quot;Allahu Akbar&quot; nun tendría d'emplegar se nel himnu, yá que ye una frase sagrada nel Islam y nun tien de rellacionar se cola música, y que los grupos étnicos que se menten nel himnu inda nun representen la totalidá de nacionalidaes esistentes nel país.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af.htm Afganistan - nationalanthems.info&lt;/ref&gt;

== Letra ==
{| {{tablaguapa}}
! Lletra orixinal en [[idioma paxtu|paxtu]]
! Treslliteración
! Traducción al [[Idioma asturianu|asturianu]]
|-
|دا وطن افغانستان دى&lt;br&gt;دا عزت د هر افغان دى&lt;br&gt;كور د سولې، كور د تورې&lt;br&gt;هر بچى يې قهرمان دى&lt;br&gt;دا وطن د ټولو كور دى&lt;br&gt;د بلوچو، د ازبكو&lt;br&gt;د پــښــتون او هزارهوو&lt;br&gt;د تركمنو، د تاجكو&lt;br&gt;ور سره عرب، ګوجر دي&lt;br&gt;پاميريان، نورستانيان&lt;br&gt;براهوي دي، قزلباش دي&lt;br&gt;هم ايماق، هم پشايان&lt;br&gt;دا هيواد به تل ځلېږي&lt;br&gt;لكه لمر پر شنه آسمان&lt;br&gt;په سينې كې د آسيا به&lt;br&gt;لكه زړه وي جاويدان&lt;br&gt;نوم د حق مو دى رهبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر
|Dâ watan Afğânistân day,&lt;br&gt;dâ izat də har Afğân day.&lt;br&gt;Kor də sole, kor də ture,&lt;br&gt;har bačay ye qahramân day.&lt;br&gt;Dâ watan də ṭolo kor day,&lt;br&gt;də Baločo, də Uzbəko,&lt;br&gt;də Pax̌tun aw Hazârawo,&lt;br&gt;də Turkməno, də Tâjəko.&lt;br&gt;Wər sara Arəb, Gujər di,&lt;br&gt;Pâmiryân, Nuristânyân,&lt;br&gt;Brâhuwi di, Qizilbâš di,&lt;br&gt;ham Aymâq, ham Pašâyân.&lt;br&gt;Dâ hiwâd ba təl źaliǵi,&lt;br&gt;ləka lmar pər šnə âsmân.&lt;br&gt;Pə sine ke də Âsyâ ba,&lt;br&gt;ləka zrrə wi jâwidân.&lt;br&gt;Num də haq mo day rahbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar
|Esta tierra ye Afganistán,&lt;br&gt;l'arguyu de too afganistanu.&lt;br&gt;La tierra de la paz, la tierra de la espada,&lt;br&gt;Caún de los sos fíos ye valiente.&lt;br&gt;Este ye'l país de toles tribus,&lt;br&gt;la tierra de los baluchis y uzbequistaninos,&lt;br&gt;paxtos y hazares,&lt;br&gt;turcomanos y taxiquistaninos.&lt;br&gt;Con ellos, hai árabes y ''gurjaros'',&lt;br&gt;pamiris, nuristaníes,&lt;br&gt;brahuis y kizilbash,&lt;br&gt;aimaks y pashayis.&lt;br&gt;Esta tierra va rellumar per siempres,&lt;br&gt;como'l sol nel cielu azul.&lt;br&gt;Nel pechu d'Asia,&lt;br&gt;va permanecer como corazón pa siempres.&lt;br&gt;Vamos siguir al únicu Dios:&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;
|}

==Himnos anteriores==
Primeramente, Afganistán tuvo distintos himnos nacionales.

=== Periodu 1926-1943 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = 
 | transcripción = 
 | título_ast = 
 | imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1928}}
 | autor = 
 | fecha_lletra compositor ignora fecha_música = 
 | adoptáu = [[1926]]
 | hasta = [[1943]]
 | version MIDI = [https://web.archive.org/web/20070902/http://www.nationalanthems.info/af-43.mid]
}}
El primer himnu foi creáu mientres el [[Reinu d'Afganistán]] en [[1926]]. Hai escasa información disponible sobre esti himnu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-43.htm&lt;/ref&gt;

=== Periodu 1943-1973 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = سلام شاهی
 | trescripción = Loya Salami
 | títulu_ast = Gran Saludo |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1931}}
 | autor = Mohammed Makhtar
 | fecha_lletra = 1930
 | compositor = Mohammed Farukh
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[1943]]
 | hasta = [[1973]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Escritu en 1930, este foi'l segundu himnu n'usu, ente qu'Afganistán yera gobernáu inda pola familia real.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-73.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Persa (escritura árabe)''' 
!'''Persa (trescripción)'''
!'''Traducción'''
|-
|valign=&quot;top&quot; |
ای شاهِ غیور و مهربانِ ما&lt;br/&gt;
هستیم از جان مطیعِ شما&lt;br/&gt;
ما فرزندانِ توییم&lt;br/&gt;
ما فداکارِ توییم&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ملت‌خواهِ ما&lt;br/&gt;

|valign=&quot;top&quot; |
Schahe ghajur-o-mehrabane ma&lt;br/&gt;
Hastem as djan moti-y-schoma&lt;br/&gt;
Ma farsandane el to im!&lt;br/&gt;
Ma feda kare el to im.&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe mellat cha-y-ma!&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
El nuesu valiente y queríu rei,&lt;br/&gt;
Somos los tos fieles siguidores.&lt;br/&gt;
Somos los tos fíos!&lt;br/&gt;
Tamos dispuestos a sacrificanos a ti.&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei y amigu del pueblu!&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1973-1978 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Sououd-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | imaxe = 
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1974}}
 | autor = Abdul Rauf Benawa
 | fecha_lletra = 1973
 | compositor = Abdul Ghafur Brechna
 | fecha_música = 1973
 | adoptáu = [[1973]]
 | hasta = [[1978]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Dempués de l'abolición de la monarquía en 1973, la [[República de Daud|República d'Afganistán]] foi creada, y esti himnu foi adoptáu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-78.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)'''&lt;br/&gt; 
!'''Paxtu (trescripción)'''&lt;br/&gt; 
!'''Traducción'''&lt;br/&gt; 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
څو چي ده ځمکه او اسمان وي&lt;br/&gt;
څو چي دا جهان ودان وي&lt;br/&gt;
څو چي ژوندي په دي جهان وي&lt;br/&gt;
څو چي پاتي يو افغان وي&lt;br/&gt;
تل به دا افغانستان وي&lt;br/&gt;
تل دي وي افغانستان ملت&lt;br/&gt;
تل دي وي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي ملي وهدت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملت جمهوريت&lt;br/&gt;
ملي وهدت ملي وهدت&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Co Čy Da Źməka Asmān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Da Jahān Wadān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Žwandī Pə De Jahān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Pāti Yaw Afğān Wī&lt;br/&gt; 
Təl Ba Dā Afğānistān Wī&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān(istān) Millat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Millī Wahdat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat Millī Wahdat – Millī Wahdat&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Siempres y cuando nun ye la tierra y el cielu;&lt;br/&gt; 
Asina que mientres el mundu sufre;&lt;br/&gt; 
Mientres hai vida nel mundu;&lt;br/&gt; 
En cuantes que un solu aliendu afgano;&lt;br/&gt; 
Va Tar esta Afganistán.&lt;br/&gt; 
Viva la nación afganistana.&lt;br/&gt; 
¡Viva la República.&lt;br/&gt; 
Siempres esista la nuesa unidá nacional;&lt;br/&gt; 
Pa siempres haya la nación afganistana y la República. &lt;br/&gt;
Siempres la nación afganistana, la República y l'Unidá Nacional - Unidá Nacional.&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1978-1992 ===

{{AP|Garam shah lā garam shah}}
En 1978 tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], foi proclamada la [[República Democrática d'Afganistán]] y los símbolos nacionales fueron modificaos, ente ellos, un nuevu himnu foi adoptáu.

=== Periodos 1992-1999 y 2001-2006 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Souroud-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | títulu_alt = قلعه اسلام قلب اسیا جاویدان&lt;br/&gt;Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya
 | títulu_alt_ast = Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1992}}
 | autor = N.N.
 | fecha_lletra = 1919
 | compositor = Ustad Qasim
 | fecha_música = ignórase |
 adoptáu = [[1992]]; [[2001]]
 | hasta = [[1999]]; [[2006]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}

En 1992, los [[fundamentalista|fundamentalistes]] tomaron el poder y establecieron un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]]; reemplazando l'himnu por un cantar de guerra [[muyahidín]], compuestu en 1919.

Mientres el [[réxime talibán]], dende 1999 hasta 2002, Afganistán foi un país ensin himnu, yá que se prohibiera la música.

Esti himnu foi restauráu cuando'l talibanes fueron derrocaos en 2001.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-06.htm&lt;/ref&gt;
====Llíriques==== 
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)''' 
!'''Paxtu (trescripción)''' 
!'''Traducción''' 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
قلعه اسلام قلب اسیا&lt;br/&gt;
جاویدان ازاد خاک اریا&lt;br/&gt; 
زادگاه قهرمانان دلیر&lt;br/&gt;
سنگررزمنده مردان خدا&lt;br/&gt;
الله اکبر الله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

بنداستبدادراازهم گسست&lt;br/&gt;
تیغ ایمانش به میدان جهاد&lt;br/&gt;
ملت ازاده افغانستان&lt;br/&gt;
در جهان زنجیرمحکومان شکست&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

پرچم ایمان به بام مابود&lt;br/&gt;
سرخط قران نظام ما بود&lt;br/&gt;
وحدت ملی مرام مابود&lt;br/&gt;
همصداوهمنواباهم روان&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

ای وطن درنورقانون خدا&lt;br/&gt;
شادزی ازادزی ابادزی&lt;br/&gt;
مردم سرگشته راشورهنما&lt;br/&gt;
مشعل ازادگی رابرفراز&lt;br/&gt; 
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya,&lt;br/&gt; 
Jawidan azad khak-y Ariya,&lt;br/&gt; 
Zadgah-y qahramanan-y bozorg,&lt;br/&gt; 
Sangar-y razmande-ye mardan-y khoda&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Tigh-y imanash be meydan-y jihad,&lt;br/&gt; 
Band-y estebdad-ra az ham gozast&lt;br/&gt; 
Mellat-y azade Afghanistan&lt;br/&gt; 
Dar jehan zanjir-y mahkuman shekest.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Sar-y khatt-y qur’an nizam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Parcham-y iman be bam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Ham seda o-ham nawa ba ham rawan,&lt;br/&gt; 
Wahdat-emelli muram-y ma bowad.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Shad zey, azad zey, abá zey,&lt;br/&gt; 
Ey watan dar nur-y qanun-y khoda.&lt;br/&gt; 
Mash’al-y azadegi-ra chigre firaz,&lt;br/&gt; 
Mardom-y sar-goshte-ra shou rahnama.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia,&lt;br/&gt; 
Siempres llibre, tierra de los arios,&lt;br/&gt; 
Trubiecu de grandes héroes&lt;br/&gt; 
Compañeru de viaxe de los guerreros de los homes de Dios&lt;br/&gt; 
[[Allahu akbar]], Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Flecha de la so fe al sable de la Jihad,&lt;br/&gt;
La eliminación de les cadenes de la represión,&lt;br/&gt;
La nación de la llibertá, Afganistán,&lt;br/&gt;
Ruémpese les cadenes de los primíos del mundu.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Dexen que les llinies del Corán sían el nuesu pidíu,&lt;br/&gt; 
Dexen que la bandera de la fe seya nel nuesu teyáu,&lt;br/&gt; 
Colos ecos y les voces que van xuntos,&lt;br/&gt; 
Dexen que la unidá nacional seya lo qu'esforciamos,&lt;br/&gt;
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Vive feliz, vivir llibre, vive y espolleta,&lt;br/&gt; 
Oh patria, a la lluz de la llei de Dios,&lt;br/&gt; 
Llevante l'antorcha de la llibertá d'altor,&lt;br/&gt; 
Conviértase nun líder pa les persones que tán primíes,&lt;br/&gt; 
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;
|}

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Himno Nacional de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Himnos nacionales|Afganistan]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>gzi32p479d5qhcs6s1035xwh6kltle1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703250</id>
      <parentid>3703157</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:08:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12599" xml:space="preserve">{{Ficha d'himnu |
 títulu = ملي سرود
 | trescripción = Milli Tharana
 | títulu_ast = Himnu nacional
 | títulu_alt = 
 | títulu_alt_ast = 
 | imaxe = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | llugar = {{AFG}}
 | autor = Abdul Bari Jahani
 | fecha_letra = 
 | compositor = Babrak Wassa
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[2006]]
 | hasta = 
 | multimedia = 
 | título_multimedia = Versión instrumental
}}
'''Milli Tharana''' ye'l [[himnu nacional]] d'[[Afganistán]] dende [[2006]]. La lletra componer [[Abdul Bari Jahani]], ente que la música facer [[Babrak Wasa]]. En 2004, la nueva constitución d'Afganistán estableció qu'un nuevu himnu nacional pal país, solicitáu pol gobiernu posterior a los [[talibán|talibanes]] pa señalar una nueva yera p'Afganistán, tenía de ser escrita en paxtu, contener la frase &quot;[[Allahu Akbar]]&quot; (Dios ye Grande), y mentar los nomes de los grupos étnicos d'Afganistán. 

La composición ganadora foi creada por dos afganistanos que viven fora del país por cuenta de la guerra. Hubo delles crítiques al himnu, por cuenta de les mentaes condiciones de la composición: que'l requisitu de ser escrita en paxtu otorgaba menos importancia a los demás idiomes que se falen nel país, que la frase &quot;Allahu Akbar&quot; nun tendría d'emplegar se nel himnu, yá que ye una frase sagrada nel Islam y nun tien de rellacionar se cola música, y que los grupos étnicos que se menten nel himnu inda nun representen la totalidá de nacionalidaes esistentes nel país.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af.htm Afganistan - nationalanthems.info&lt;/ref&gt;

== Letra ==
{| {{tablaguapa}}
! Lletra orixinal en [[idioma paxtu|paxtu]]
! Treslliteración
! Traducción al [[Idioma asturianu|asturianu]]
|-
|دا وطن افغانستان دى&lt;br&gt;دا عزت د هر افغان دى&lt;br&gt;كور د سولې، كور د تورې&lt;br&gt;هر بچى يې قهرمان دى&lt;br&gt;دا وطن د ټولو كور دى&lt;br&gt;د بلوچو، د ازبكو&lt;br&gt;د پــښــتون او هزارهوو&lt;br&gt;د تركمنو، د تاجكو&lt;br&gt;ور سره عرب، ګوجر دي&lt;br&gt;پاميريان، نورستانيان&lt;br&gt;براهوي دي، قزلباش دي&lt;br&gt;هم ايماق، هم پشايان&lt;br&gt;دا هيواد به تل ځلېږي&lt;br&gt;لكه لمر پر شنه آسمان&lt;br&gt;په سينې كې د آسيا به&lt;br&gt;لكه زړه وي جاويدان&lt;br&gt;نوم د حق مو دى رهبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر&lt;br&gt;وايو الله اكبر
|Dâ watan Afğânistân day,&lt;br&gt;dâ izat də har Afğân day.&lt;br&gt;Kor də sole, kor də ture,&lt;br&gt;har bačay ye qahramân day.&lt;br&gt;Dâ watan də ṭolo kor day,&lt;br&gt;də Baločo, də Uzbəko,&lt;br&gt;də Pax̌tun aw Hazârawo,&lt;br&gt;də Turkməno, də Tâjəko.&lt;br&gt;Wər sara Arəb, Gujər di,&lt;br&gt;Pâmiryân, Nuristânyân,&lt;br&gt;Brâhuwi di, Qizilbâš di,&lt;br&gt;ham Aymâq, ham Pašâyân.&lt;br&gt;Dâ hiwâd ba təl źaliǵi,&lt;br&gt;ləka lmar pər šnə âsmân.&lt;br&gt;Pə sine ke də Âsyâ ba,&lt;br&gt;ləka zrrə wi jâwidân.&lt;br&gt;Num də haq mo day rahbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar,&lt;br&gt;Wâyu Allâhu Akbar
|Esta tierra ye Afganistán,&lt;br&gt;l'arguyu de too afganistanu.&lt;br&gt;La tierra de la paz, la tierra de la espada,&lt;br&gt;Caún de los sos fíos ye valiente.&lt;br&gt;Este ye'l país de toles tribus,&lt;br&gt;la tierra de los baluchis y uzbequistaninos,&lt;br&gt;paxtos y hazares,&lt;br&gt;turcomanos y taxiquistaninos.&lt;br&gt;Con ellos, hai árabes y ''gurjaros'',&lt;br&gt;pamiris, nuristaníes,&lt;br&gt;brahuis y kizilbash,&lt;br&gt;aimaks y pashayis.&lt;br&gt;Esta tierra va rellumar per siempres,&lt;br&gt;como'l sol nel cielu azul.&lt;br&gt;Nel pechu d'Asia,&lt;br&gt;va permanecer como corazón pa siempres.&lt;br&gt;Vamos siguir al únicu Dios:&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;&lt;br&gt;Toos dicimos &quot;Alá ye más grande&quot;
|}

==Himnos anteriores==
Primeramente, Afganistán tuvo distintos himnos nacionales.

=== Periodu 1926-1943 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = 
 | transcripción = 
 | título_ast = 
 | imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1928}}
 | autor = 
 | fecha_lletra compositor ignora fecha_música = 
 | adoptáu = [[1926]]
 | hasta = [[1943]]
 | version MIDI = [https://web.archive.org/web/20070902/http://www.nationalanthems.info/af-43.mid]
}}
El primer himnu foi creáu mientres el [[Reinu d'Afganistán]] en [[1926]]. Hai escasa información disponible sobre esti himnu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-43.htm&lt;/ref&gt;

=== Periodu 1943-1973 ===
{{Ficha d'himnu |
 títulu = سلام شاهی
 | trescripción = Loya Salami
 | títulu_ast = Gran Saludo |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1931}}
 | autor = Mohammed Makhtar
 | fecha_lletra = 1930
 | compositor = Mohammed Farukh
 | fecha_música = 
 | adoptáu = [[1943]]
 | hasta = [[1973]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Escritu en 1930, este foi'l segundu himnu n'usu, ente qu'Afganistán yera gobernáu inda pola familia real.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-73.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Persa (escritura árabe)''' 
!'''Persa (trescripción)'''
!'''Traducción'''
|-
|valign=&quot;top&quot; |
ای شاهِ غیور و مهربانِ ما&lt;br/&gt;
هستیم از جان مطیعِ شما&lt;br/&gt;
ما فرزندانِ توییم&lt;br/&gt;
ما فداکارِ توییم&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ما&lt;br/&gt;
ای شاهِ ملت‌خواهِ ما&lt;br/&gt;

|valign=&quot;top&quot; |
Schahe ghajur-o-mehrabane ma&lt;br/&gt;
Hastem as djan moti-y-schoma&lt;br/&gt;
Ma farsandane el to im!&lt;br/&gt;
Ma feda kare el to im.&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe ma&lt;br/&gt;
Ei Schahe mellat cha-y-ma!&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
El nuesu valiente y queríu rei,&lt;br/&gt;
Somos los tos fieles siguidores.&lt;br/&gt;
Somos los tos fíos!&lt;br/&gt;
Tamos dispuestos a sacrificanos a ti.&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei!&lt;br/&gt;
Oh, el nuesu Rei y amigu del pueblu!&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1973-1978 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Sououd-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | imaxe = 
 | tam_imaxe = 
 | etiqueta = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1974}}
 | autor = Abdul Rauf Benawa
 | fecha_lletra = 1973
 | compositor = Abdul Ghafur Brechna
 | fecha_música = 1973
 | adoptáu = [[1973]]
 | hasta = [[1978]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}
Dempués de l'abolición de la monarquía en 1973, la [[República de Daud|República d'Afganistán]] foi creada, y esti himnu foi adoptáu.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-78.htm&lt;/ref&gt;
==== Llíriques ====
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)'''&lt;br/&gt; 
!'''Paxtu (trescripción)'''&lt;br/&gt; 
!'''Traducción'''&lt;br/&gt; 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
څو چي ده ځمکه او اسمان وي&lt;br/&gt;
څو چي دا جهان ودان وي&lt;br/&gt;
څو چي ژوندي په دي جهان وي&lt;br/&gt;
څو چي پاتي يو افغان وي&lt;br/&gt;
تل به دا افغانستان وي&lt;br/&gt;
تل دي وي افغانستان ملت&lt;br/&gt;
تل دي وي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي ملي وهدت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملي جمهوريت&lt;br/&gt;
تل دي وي افغان ملت جمهوريت&lt;br/&gt;
ملي وهدت ملي وهدت&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Co Čy Da Źməka Asmān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Da Jahān Wadān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Žwandī Pə De Jahān Wī&lt;br/&gt; 
Co Čy Pāti Yaw Afğān Wī&lt;br/&gt; 
Təl Ba Dā Afğānistān Wī&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān(istān) Millat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Millī Wahdat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat&lt;br/&gt; 
Təl De Wī Afğān Millat Jumhūriat Millī Wahdat – Millī Wahdat&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Siempres y cuando nun ye la tierra y el cielu;&lt;br/&gt; 
Asina que mientres el mundu sufre;&lt;br/&gt; 
Mientres hai vida nel mundu;&lt;br/&gt; 
En cuantes que un solu aliendu afganistanu;&lt;br/&gt; 
Va Tar esta Afganistán.&lt;br/&gt; 
Viva la nación afganistana.&lt;br/&gt; 
¡Viva la República.&lt;br/&gt; 
Siempres esista la nuesa unidá nacional;&lt;br/&gt; 
Pa siempres haya la nación afganistana y la República. &lt;br/&gt;
Siempres la nación afganistana, la República y l'Unidá Nacional - Unidá Nacional.&lt;br/&gt;
|}

=== Periodu 1978-1992 ===

{{AP|Garam shah lā garam shah}}
En 1978 tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], foi proclamada la [[República Democrática d'Afganistán]] y los símbolos nacionales fueron modificaos, ente ellos, un nuevu himnu foi adoptáu.

=== Periodos 1992-1999 y 2001-2006 ===

{{Ficha d'himnu |
 títulu = سرود ملی
 | trescripción = Souroud-y-Melli
 | títulu_ast = Himnu Nacional
 | títulu_alt = قلعه اسلام قلب اسیا جاویدان&lt;br/&gt;Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya
 | títulu_alt_ast = Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia |
 imaxe = 
 | tam_imagen = 
 | lugar = {{Bandera2|Afganistán|1992}}
 | autor = N.N.
 | fecha_lletra = 1919
 | compositor = Ustad Qasim
 | fecha_música = ignórase |
 adoptáu = [[1992]]; [[2001]]
 | hasta = [[1999]]; [[2006]]
 | multimedia = 
 | título_multimedia = 
}}

En 1992, los [[fundamentalista|fundamentalistes]] tomaron el poder y establecieron un [[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]]; reemplazando l'himnu por un cantar de guerra [[muyahidín]], compuestu en 1919.

Mientres el [[réxime talibán]], dende 1999 hasta 2002, Afganistán foi un país ensin himnu, yá que se prohibiera la música.

Esti himnu foi restauráu cuando'l talibanes fueron derrocaos en 2001.&lt;ref&gt;http://www.nationalanthems.info/af-06.htm&lt;/ref&gt;
====Llíriques==== 
{|
|-
!'''Paxtu (escritura árabe)''' 
!'''Paxtu (trescripción)''' 
!'''Traducción''' 
|-
|valign=&quot;top&quot; |
قلعه اسلام قلب اسیا&lt;br/&gt;
جاویدان ازاد خاک اریا&lt;br/&gt; 
زادگاه قهرمانان دلیر&lt;br/&gt;
سنگررزمنده مردان خدا&lt;br/&gt;
الله اکبر الله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

بنداستبدادراازهم گسست&lt;br/&gt;
تیغ ایمانش به میدان جهاد&lt;br/&gt;
ملت ازاده افغانستان&lt;br/&gt;
در جهان زنجیرمحکومان شکست&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

پرچم ایمان به بام مابود&lt;br/&gt;
سرخط قران نظام ما بود&lt;br/&gt;
وحدت ملی مرام مابود&lt;br/&gt;
همصداوهمنواباهم روان&lt;br/&gt;
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt;

ای وطن درنورقانون خدا&lt;br/&gt;
شادزی ازادزی ابادزی&lt;br/&gt;
مردم سرگشته راشورهنما&lt;br/&gt;
مشعل ازادگی رابرفراز&lt;br/&gt; 
الله اکبرالله اکبرالله اکبر الله اکبر&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Qal'a-ye Islam, qalb-y Asiya,&lt;br/&gt; 
Jawidan azad khak-y Ariya,&lt;br/&gt; 
Zadgah-y qahramanan-y bozorg,&lt;br/&gt; 
Sangar-y razmande-ye mardan-y khoda&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Tigh-y imanash be meydan-y jihad,&lt;br/&gt; 
Band-y estebdad-ra az ham gozast&lt;br/&gt; 
Mellat-y azade Afghanistan&lt;br/&gt; 
Dar jehan zanjir-y mahkuman shekest.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Sar-y khatt-y qur’an nizam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Parcham-y iman be bam-y ma bowad,&lt;br/&gt; 
Ham seda o-ham nawa ba ham rawan,&lt;br/&gt; 
Wahdat-emelli muram-y ma bowad.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Shad zey, azad zey, abá zey,&lt;br/&gt; 
Ey watan dar nur-y qanun-y khoda.&lt;br/&gt; 
Mash’al-y azadegi-ra chigre firaz,&lt;br/&gt; 
Mardom-y sar-goshte-ra shou rahnama.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

|valign=&quot;top&quot; |
Fortaleza del Islam, el corazón d'Asia,&lt;br/&gt; 
Siempres llibre, tierra de los arios,&lt;br/&gt; 
Trubiecu de grandes héroes&lt;br/&gt; 
Compañeru de viaxe de los guerreros de los homes de Dios&lt;br/&gt; 
[[Allahu akbar]], Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt; 

Flecha de la so fe al sable de la Jihad,&lt;br/&gt;
La eliminación de les cadenes de la represión,&lt;br/&gt;
La nación de la llibertá, Afganistán,&lt;br/&gt;
Ruémpese les cadenes de los primíos del mundu.&lt;br/&gt; 
Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Dexen que les llinies del Corán sían el nuesu pidíu,&lt;br/&gt; 
Dexen que la bandera de la fe seya nel nuesu teyáu,&lt;br/&gt; 
Colos ecos y les voces que van xuntos,&lt;br/&gt; 
Dexen que la unidá nacional seya lo qu'esforciamos,&lt;br/&gt;
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;

Vive feliz, vivir llibre, vive y espolleta,&lt;br/&gt; 
Oh patria, a la lluz de la llei de Dios,&lt;br/&gt; 
Llevante l'antorcha de la llibertá d'altor,&lt;br/&gt; 
Conviértase nun líder pa les persones que tán primíes,&lt;br/&gt; 
Allahu akbar , Allahu akbar, Allahu akbar.&lt;br/&gt;
|}

== Referencies ==

{{llistaref}}


{{Tradubot|Himno Nacional de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Símbolos d'Afganistán]]
[[Categoría:Himnos nacionales|Afganistan]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ldmaarru0e3cygc71eubfh0cwsbuhyb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abdullah Abdullah</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134949</id>
    <revision>
      <id>3703020</id>
      <parentid>3582629</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5367" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Abdullah Abdullah''' {{nym}} ye un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganu]], ye l'actual Direutor Executivu d'Afganistán dende'l 29 de setiembre de 2014. Foi [[ministru d'Asuntos Esteriores]] d'[[Afganistán]] ente'l [[22 d'avientu]] de [[2001]] y el [[21 de marzu]] de [[2006]], siendo sustituyíu nel cargu por [[Rangin Dadfar Spanta]].&lt;ref name=&quot;BBC&quot;&gt;{{cita web |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4833202.stm |títulu = Afghan foreign minister loses job |fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 |fecha = 22 de marzu de 2006 |editorial = BBC News |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Como munchos afganistanos, utiliza solamente un nome, anque se refieren a él en munches ocasiones como ''Abdullah Abdullah''.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.slate.com/?id=2060438 |títulu = Abdullah? Or Abdullah Abdullah? |fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 |apellíu = Suellentrop |nome = Chris |fecha = 4 de xineru de 2002 |editorial = Slate.com |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Estudió [[oftalmoloxía]] nel Departamentu de Medicina de la [[Universidá de Kabul]], llicenciándose en [[1983]] y trabayando darréu na ciudá hasta [[1985]]. Más tarde collaboró colos [[refuxaos]] afganistanos en [[Paquistán]], onde entró en contautu colos [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]].&lt;ref name=&quot;profile&quot;&gt;{{cita web |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1672882.stm |títulu = Profile: Abdullah Abdullah |fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 |fecha = 22 de marzu de 2006 |editorial = BBC News |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; El doctor Abdullah xunir al [[Frente de Resistencia de Panjshir]], y en [[1986]] convertir nel conseyeru d'[[Ahmed Shah Massoud]], un líder fundamentalista.&lt;ref name=&quot;profile&quot; /&gt;

Abdullah foi Ministru d'Esteriores del gobiernu del [[Alianza del Norte|Frente Xuníu Afganu]] dende [[1998]]. Tres l'asesinatu de Massoud en [[2001]] pasó a ser una de les trés figures más importantes de l'Alianza del Norte y darréu del [[Gobiernu Transicional Afganu]] xunto a los ministros anteriores [[Mohammed Fahim]] y [[Yunus Qanuni]], siendo los trés consideraos los líderes de la facción d'etnia [[tayik]], anque la madre de Abdullah madre ye d'etnia [[pashtun]].&lt;ref name=&quot;profile&quot; /&gt; Ocupó'l cargu de Ministru d'Asuntos Esteriores dende [[2001]] hasta'l [[21 de marzu]] de [[2006]]. Foi de los pocos ministros pertenecientes a l'Alianza del Norte que nun perdieron la so cartera tres les eleiciones presidenciales de [[2004]].&lt;ref name=&quot;profile&quot; /&gt; N'agostu de [[2009]] presentóse como independiente a les [[Eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2009|eleiciones presidenciales]] como principal rival de [[Hamid Karzai]] según delles encuestes y analistes políticos.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.elnuevoherald.com/noticias/mundo/story/519767.html |títulu = En plena puxanza campaña poles eleiciones n'Afganistán |fechaaccesu = 21 d'agostu de 2009 |autor = |apellíu = |nome = |fecha = 15 d'agostu de 2009 |editorial = El Nuevu Herald/AFP|idioma = }}&lt;/ref&gt; Na primer vuelta de les eleiciones celebraes el 20 d'agostu llogró un 30,59% de los votos, el segundu meyor resultáu detrás del Karzai. Sicasí, les eleiciones tuvieron chiscaes de múltiples escándalos de [[fraude eleutoral|fraude]] y manipulación eleutoral en favor de Karzai provocando crítiques contra él, la Comisión Eleutoral y les organizaciones internacionales responsables de xixilar la tresparencia. Abdullah, afirmando que les condiciones nes que diba celebrase la segunda vuelta fita pal siguiente 7 de payares seríen asemeyaos, anunció la so retirada de les eleiciones;&lt;ref&gt;{{cita web |url = https://www.publico.es/internacional/265960/abdullah/presentara/segunda/vuelta/afganistan |títulu = Abdullah nun se va presentar a la segunda vuelta n'Afganistán |fechaaccesu = 2 de payares de 2009 |autor = Mayte Carrasco |apellíu = |nome = |fecha = 2 de payares de 2009 |editorial = Públicu |idioma = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091103143921/https://www.publico.es/internacional/265960/abdullah/presentara/segunda/vuelta/afganistan |fechaarchivu = 3 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt; lo que se tradució a otru día na confirmación de Karzai como vencedor y [[presidente d'Afganistán]] pa los siguientes 5 años.

Volvió presentase como candidatu pa les [[eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2014|eleiciones presidenciales]] de [[2014]]. Los sondeos preelectorales asitiar como unos de los principales favoritos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2013/12/29/world/asia/polling-comes-to-afghanistan-suggesting-limit-to-sway-of-president-karzai.html?_r=0 |títulu=Polling Comes to Afghanistan, Suggesting Limit to Sway of President Karzai |autor=Matthew Rosenberg |editorial=The New York Times |fecha=28 d'avientu de 2013 |fechaaccesu=26 de marzu de 2014 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://youtube.com/watch?v=iHum9I-HbZU Al Jazeera English on YouTube - ''Dr Abdullah: Against All Odds'' Part 1], [http://youtube.com/watch?v=dJfrtP5Y8VE Part 2]
* [https://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/afganistan_despues_taliban/a_abdullah.shtml Perfil de Abdullah] (n'español)

{{Tradubot|Abdullah Abdullah}}

{{NF|1960||Abdullah, Abdullah}}

[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>r7ner4x3i75hv27jb4fg43fkrey7pss</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703038</id>
      <parentid>3703020</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5382" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Abdullah Abdullah''' {{nym}} ye un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganistanu]], ye l'actual Direutor Executivu d'Afganistán dende'l 29 de setiembre de 2014. Foi [[ministru d'Asuntos Esteriores]] d'[[Afganistán]] ente'l [[22 d'avientu]] de [[2001]] y el [[21 de marzu]] de [[2006]], siendo sustituyíu nel cargu por [[Rangin Dadfar Spanta]].&lt;ref name=&quot;BBC&quot;&gt;{{cita web |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4833202.stm |títulu = Afghan foreign minister loses job |fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 |fecha = 22 de marzu de 2006 |editorial = BBC News |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Como munchos afganistanos, utiliza solamente un nome, anque se refieren a él en munches ocasiones como ''Abdullah Abdullah''.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.slate.com/?id=2060438 |títulu = Abdullah? Or Abdullah Abdullah? |fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 |apellíu = Suellentrop |nome = Chris |fecha = 4 de xineru de 2002 |editorial = Slate.com |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

Estudió [[oftalmoloxía]] nel Departamentu de Medicina de la [[Universidá de Kabul]], llicenciándose en [[1983]] y trabayando darréu na ciudá hasta [[1985]]. Más tarde collaboró colos [[refuxaos]] afganistanos en [[Paquistán]], onde entró en contautu colos [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]].&lt;ref name=&quot;profile&quot;&gt;{{cita web |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1672882.stm |títulu = Profile: Abdullah Abdullah |fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 |fecha = 22 de marzu de 2006 |editorial = BBC News |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; El doctor Abdullah xunir al [[Frente de Resistencia de Panjshir]], y en [[1986]] convertir nel conseyeru d'[[Ahmed Shah Massoud]], un líder fundamentalista.&lt;ref name=&quot;profile&quot; /&gt;

Abdullah foi Ministru d'Esteriores del gobiernu del [[Alianza del Norte|Frente Xuníu Afganistanu]] dende [[1998]]. Tres l'asesinatu de Massoud en [[2001]] pasó a ser una de les trés figures más importantes de l'Alianza del Norte y darréu del [[Gobiernu Transicional Afganistanu]] xunto a los ministros anteriores [[Mohammed Fahim]] y [[Yunus Qanuni]], siendo los trés consideraos los líderes de la facción d'etnia [[tayik]], anque la madre de Abdullah madre ye d'etnia [[pashtun]].&lt;ref name=&quot;profile&quot; /&gt; Ocupó'l cargu de Ministru d'Asuntos Esteriores dende [[2001]] hasta'l [[21 de marzu]] de [[2006]]. Foi de los pocos ministros pertenecientes a l'Alianza del Norte que nun perdieron la so cartera tres les eleiciones presidenciales de [[2004]].&lt;ref name=&quot;profile&quot; /&gt; N'agostu de [[2009]] presentóse como independiente a les [[Eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2009|eleiciones presidenciales]] como principal rival de [[Hamid Karzai]] según delles encuestes y analistes políticos.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.elnuevoherald.com/noticias/mundo/story/519767.html |títulu = En plena puxanza campaña poles eleiciones n'Afganistán |fechaaccesu = 21 d'agostu de 2009 |autor = |apellíu = |nome = |fecha = 15 d'agostu de 2009 |editorial = El Nuevu Herald/AFP|idioma = }}&lt;/ref&gt; Na primer vuelta de les eleiciones celebraes el 20 d'agostu llogró un 30,59% de los votos, el segundu meyor resultáu detrás del Karzai. Sicasí, les eleiciones tuvieron chiscaes de múltiples escándalos de [[fraude eleutoral|fraude]] y manipulación eleutoral en favor de Karzai provocando crítiques contra él, la Comisión Eleutoral y les organizaciones internacionales responsables de xixilar la tresparencia. Abdullah, afirmando que les condiciones nes que diba celebrase la segunda vuelta fita pal siguiente 7 de payares seríen asemeyaos, anunció la so retirada de les eleiciones;&lt;ref&gt;{{cita web |url = https://www.publico.es/internacional/265960/abdullah/presentara/segunda/vuelta/afganistan |títulu = Abdullah nun se va presentar a la segunda vuelta n'Afganistán |fechaaccesu = 2 de payares de 2009 |autor = Mayte Carrasco |apellíu = |nome = |fecha = 2 de payares de 2009 |editorial = Públicu |idioma = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091103143921/https://www.publico.es/internacional/265960/abdullah/presentara/segunda/vuelta/afganistan |fechaarchivu = 3 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt; lo que se tradució a otru día na confirmación de Karzai como vencedor y [[presidente d'Afganistán]] pa los siguientes 5 años.

Volvió presentase como candidatu pa les [[eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2014|eleiciones presidenciales]] de [[2014]]. Los sondeos preelectorales asitiar como unos de los principales favoritos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2013/12/29/world/asia/polling-comes-to-afghanistan-suggesting-limit-to-sway-of-president-karzai.html?_r=0 |títulu=Polling Comes to Afghanistan, Suggesting Limit to Sway of President Karzai |autor=Matthew Rosenberg |editorial=The New York Times |fecha=28 d'avientu de 2013 |fechaaccesu=26 de marzu de 2014 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://youtube.com/watch?v=iHum9I-HbZU Al Jazeera English on YouTube - ''Dr Abdullah: Against All Odds'' Part 1], [http://youtube.com/watch?v=dJfrtP5Y8VE Part 2]
* [https://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/afganistan_despues_taliban/a_abdullah.shtml Perfil de Abdullah] (n'español)

{{Tradubot|Abdullah Abdullah}}

{{NF|1960||Abdullah, Abdullah}}

[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>olowp52vb2stv9jh6o9jb35eiz6ffou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Llista de monarques d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134951</id>
    <revision>
      <id>3703198</id>
      <parentid>3569850</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9557" xml:space="preserve">[[Ficheru:Royal standard of Afghan Kings(1931~1973).svg|thumb|Estandarte real de los Monarques d'Afganistán (1931-1973).]]
Antes del [[sieglu XVIII]], el modernu Estáu d'[[Afganistán]] estremóse y nel so mayor parte taba gobernáu pol [[Sultanatu de Delhi]] de la [[India]]. La rexón de [[Herat]] nel oeste foi gobernada polos [[Safávida|Safávida de Persia]] y la zona de [[Mazar-i-Sharif]] nel norte pol [[Kanatu de Bukhará]]. La rexón meridional de [[Kandahar]], n'ocasiones camudar de bandu ente l'[[Imperiu Mughal]] y los safávidas.&lt;ref&gt;Amy Romanu (2003). ''[https://books.google.com/books?id=TKUxyVCrYn0C&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA28#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''A Historical Atlas of Afghanistan]''. The Rosen Publishing Group, {{ISBN|0823938638}}, páx. 28&lt;/ref&gt; Los [[pastun]]es fueren primíos per dambes partes y taben primiendo pola [[independencia]], pero munchos intentos fueren estrapaos y los líderes executaos.&lt;ref name=&quot;infob&quot;&gt;Steven Otfinoski (2004). [https://books.google.com/books?id=fbXmk-EauHIC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA7#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Afghanistan'']. Infobase Publishing, {{ISBN|0816050562}}, páx. 7&lt;/ref&gt;

En 1709, Mirwais Hotak y el so xefes tribales de Kandahar entamáronse y lliberáu con ésitu a la so tierra del dominiu persa.&lt;ref&gt;Edward Granville Browne. [http://persian.packhum.org/persian/pf?file=90001014&amp;ct=29. &quot;An Outline Of The History Of Persia During The Last Two Centuries (A.D. 1722-1922)&quot;], London: Packard Humanities Institute, páx. 29&lt;/ref&gt; Mirwais construyeron una gran fortaleza pa sigo mesmu y convirtió la ciudá de Kandahar, pa sirvir como la capital del Imperiu Hotaki.&lt;ref name=&quot;infob&quot; /&gt; Dempués d'una llarga serie de guerres, esti imperiu foi sustituyíu finalmente pol Imperiu Durrani que foi fundada por Ahmad Shah Durrani en 1747.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire. &quot;Last Afghan empire&quot;. Louis Dupree, Nancy Hatch Dupree and others. Encyclopædia Britannica Online Version]&lt;/ref&gt;

== [[Dinastía Hotaki]] (1709-1738) ==

{| {{tablaguapa}}
! Nome
! Imaxe
! Empiezu
! Final
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mirwais Kan Hotak]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''[[Valí]]''
| rowspan=1 align=center |
| align=center | Abril de 1709
| align=center | Ochobre de 1715
|-
| rowspan=1 align=center | [[Abdul Aziz Hotak]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Valí''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | Ochobre de 1715
| align=center | 1717
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mir Mahmud Hotaki]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''[[Xa]]''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:SHAH-MAHMUD-HOTAK.jpg|100px]]
| align=center | 1717
| align=center | 1725
|-
| rowspan=1 align=center | [[Ashraf Kan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sah'' 
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | 1725
| align=center | 1730
|-
| rowspan=1 align=center | [[Hussain Hotaki]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Sah'' 
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | 1725
| align=center | 1738
|}

== [[Imperiu durrani|Dinastía Durrani]] (1747-1826; 1839-42) ==

{| {{tablaguapa}}
! Nome
! Imaxe
! Empiezu
! Final
|-
| rowspan=1 align=center | [[Ahmad Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''[[Xa]]''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Ahmad-Shah-Durani.jpeg|100px]]
| align=center | Julio de 1747
| align=center | 16 d'ochobre de 1772
|-
| rowspan=1 align=center | [[Timur Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Temur-Shah.jpg|100px]]
| align=center | 16 d'ochobre de 1772
| align=center | 18 de mayu de 1793
|-
| rowspan=1 align=center | [[Zaman Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Shah-Zaman-Khan.jpg|100px]]
| align=center | 18 de mayu de 1793
| align=center | 25 de xunetu de 1801
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mahmud Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | 25 de xunetu de 1801
| align=center | 13 de xunetu de 1803
|-
| rowspan=1 align=center | [[Shuja Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Shuja Shah Durrani of Afghanistan in 1839.jpg|100px]]
| align=center | 13 de xunetu de 1803
| align=center | 3 de mayu de 1809
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mahmud Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | 3 de mayu de 1809
| align=center | 1818 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Ali Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | 1818
| align=center | 1819
|-
| rowspan=1 align=center | [[Ayub Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Noimage.png|100px]]
| align=center | 1819
| align=center | 1823 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Shuja Shah Durrani]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Shah''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Shuja Shah Durrani of Afghanistan in 1839.jpg|100px]]
| align=center | 7 d'agostu de 1839
| align=center | 5 d'abril de 1842
|}

== Dinastía Barakzai (1826-39; 1842-1973) ==

{| {{tablaguapa}}
! Nome
! Imaxe
! Empiezu
! Final
|-
| rowspan=1 align=center | [[Dost Mohammed Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''[[Emir]]''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|100px]]
| align=center | 1826
| align=center | 2 d'agostu de 1839
|-
| rowspan=1 align=center | [[Dost Mohammed Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|100px]]
| align=center | Avientu de 1842
| align=center | 9 de xunu de 1863
|-
| rowspan=1 align=center | [[Sher Ali Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|100px]]
| align=center | 9 de xunu de 1863
| align=center | Mayu de 1866
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mohammad Afzal Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Amir-Muhammad-Afzal-Khan.jpg|100px]]
| align=center | Mayu de 1866
| align=center | 7 d'ochobre de 1867
|-
| rowspan=1 align=center | [[Muhammad Azam Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Amir-Muhamad-Azam-Khan.jpg|100px]]
| align=center | 7 d'ochobre de 1867
| align=center | 21 de febreru de 1868
|-
| rowspan=1 align=center | [[Sher Ali Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|100px]]
| align=center | 7 d'ochobre de 1868
| align=center | 21 de febreru de 1879
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mohammad Yaqub Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Yaqub Khan.jpg|100px]]
| align=center | 21 de febreru de 1879
| align=center | 12 d'ochobre de 1879
|-
| rowspan=1 align=center | [[Abdur Rahman Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Emir''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0020789.jpg|100px]]
| align=center | 31 de mayu de 1880
| align=center | 1 d'ochobre de 1901
|-
| rowspan=1 align=center | [[Habibullah Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Rei''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Habibullah.jpg|100px]]
| align=center | 1 d'ochobre de 1901
| align=center | 20 de febreru de 1919
|-
| rowspan=1 align=center | [[Nasrullah Khan (Afghanistan)|Nasrullah Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Rei''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Nasrullah Khan.png|100px]]
| align=center | 20 de febreru de 1919
| align=center | 28 de febreru de 1919
|-
| rowspan=1 align=center | [[Amanullah Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Rei''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:King Amanullah Khan.jpg|100px]]
| align=center | 28 de febreru de 1919
| align=center | 14 de xineru de 1929
|-
| rowspan=1 align=center | [[Inayatullah Khan]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Rei''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:King Inayatullah Khan of Afghanistan.jpg|100px]]
| align=center | 14 de xineru de 1929
| align=center | 17 de xineru de 1929
|-
|colspan=&quot;6&quot; bgcolor=&quot;lightblue&quot; align=center | ''Usurpador nel tronu''
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mohammed Nadir Shah]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Rei''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Mohammed Nadir Shah.jpg|100px]]
| align=center | 13 d'ochobre de 1929
| align=center | 8 de payares de 1933 
|-
| rowspan=1 align=center | [[Mohammed Zahir Shah]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;&lt;center&gt;''Rei''
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:King Zahir Shah of Afghanistan in 1963.jpg|100px]]
| align=center | 8 de payares de 1933
| align=center | 17 de xunetu de 1973
|}

== Usurpadores ==

En 1929, ante les reformes y modernizaciones del rei Amanullá, surdió un llevantamientu conservador que llevó al xefe bandíu [[tayiko]] Habibullāh Kalakānin como rei per unos meses, hasta'l so derrocamientu y execución pol exércitu de Nadir Shah. Kalakānin foi l'únicu rei afganistanu que nun yera d'etnia pastún.&lt;ref&gt;Tariq Rahman (xunetu de 1995). &quot;Pashto Language &amp; Identity Formation in Pakistan&quot;. ''Contemporary South Asia'', Vol 4, Issue 2, páxs. 151-2&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}}
! Nome
! Imaxe
! Empiezu
! Final
|-
| rowspan=1 align=center | [[Habibullāh Kalakānin]]
| rowspan=1 align=center | [[Ficheru:Habibullah Kalakani of Afghanistan.jpg|100px]]
| align=center | 17 de xineru de 1929
| align=center | 13 d'ochobre de 1929
|}

== Ver tamién ==
* [[Presidente d'Afganistán]]
* [[Primer Ministru d'Afganistán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{Tradubot|Anexo:Monarcas de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Llistes de política]]</text>
      <sha1>apfawnt9wuri0mvwa4sv307l03r9h4u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Primer Ministru d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134952</id>
    <revision>
      <id>3703218</id>
      <parentid>3211520</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4897" xml:space="preserve">El '''Primer ministru d'[[Afganistán]]''' yera un funcionariu del gobiernu d'esi país d'[[Asia Central]], que la so importancia y carauterístiques varió según el periodu históricu. Anguaño la oficina atópase estinguida.

== Historia del cargu ==
=== Reinu ===
El cargu de Primer Ministru foi creáu en 1927, [[Reinu d'Afganistán|mientres la monarquía]]. Esti cargu, como tolos demás ministros, yera nomáu pol [[Rei d'Afganistán|Rei]]. El Primer Ministru fungía como un auxiliar del monarca, quien s'acutar la Presidencia del [[Conseyu de Ministros]] (esto ye, la xefatura de gobiernu), que namái yera ocupada pol Primer Ministru en casu d'ausencia del Rei. 

En [[1963]], adoptóse una [[Constitución d'Afganistán|nueva constitución]] que prohibió'l nomamientu de miembros de la [[familia real]] en cargos públicos (lo cual yera habitual hasta entós), según que'l Primer Ministru exerciera otra función o trabayu mientres el so mandatu. Esta constitución tamién determinó que'l Primer Ministru yera'l [[xefe de gobiernu]] y el gobiernu afganu taba compuestu por él y los sos ministros.&lt;ref&gt;[http://www.constitution.org/cons/afghan/const1963.htm Afghanistan Constitution of 1963]&lt;/ref&gt;

=== República de Daud ===
En [[1973]], el xeneral [[Mohammed Daud Khan|Daud]] (quien fuera Primer Ministru del so primu y cuñáu el Rei [[Zahir Shah]] ente [[1953]] y 1963) dio un golpe d'Estáu y estableció una [[República de Daud|república principesca]], tomando de nuevu'l cargu de Primer Ministru.&lt;ref&gt;{{cita llibru |añu= 1978|títulu= [[Enciclopedia Salvat|Enciclopedia Salvat Diccionariu]]|volume= 1|páxina= 44|allugamientu= [[Estella]]|editorial= [[Editorial Salvat|Salvat Editores, S. A.]]|fecha-publicación= |idioma= castellanu|isbn= 84-345-3876-8|fechaaccesu=29 de setiembre de 2011 |cita= Daud proclamó la República, foi nomáu presidente d'ella y primer ministru, abolió la Constitución de 1964 y eslleió el Parllamentu.}}&lt;/ref&gt; 

=== República Democrática ===
N'abril de 1978, tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], qu'estableció [[República Democrática d'Afganistán|una república socialista]].

El Primer Ministru yera'l Presidente del Conseyu de Ministros (esto ye xefe de gobiernu), nomaba a los sos miembros (esto ye a los ministros), y les sos funciones incluyíen la de formular y aplicar polítiques nacionales y estranxeres, formular planes de desenvolvimientu económicu y de presupuestos estatales, y garantizar l'orde públicu.

El Primer Ministru yera nomáu pol Presidente del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]] (esti órganu provisional rexía Afganistán dende la Revolución). [[Nur Mohammad Taraki]], [[Jafizulá Amín]] y [[Babrak Karmal]] ocuparon dambos cargos mientres dellos meses cada unu.

Según la Constitución de [[1987]], el Presidente taba obligáu a nomar al Primer Ministru con cuenta de formar el Gobiernu. El Primer Ministru tenía'l poder d'eslleir el gobiernu.&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html Afghanistan Constitution of 1987]&lt;/ref&gt;

La Constitución de [[1990]] estableció que namái los ciudadanos nacíos n'Afganistán yeren elegibles pa ocupar el cargu, daqué que nun fuera especificáu enantes.&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html Afghanistan Constitution of 1990]&lt;/ref&gt;

=== Estáu Islámicu ===

En [[1992]], los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]] ([[fundamentalistes islámicos]]) [[Estáu Islámicu d'Afganistán|facer col control del país]]. El cargu de Primer Ministru yera utilizáu p'axustar y llegar a alcuerdos ente les distintes facciones que [[Guerra Civil Afganistana (1992-2001)|lluchaben pol poder]]. Como Afganistán estazóse gobernáu por distintos [[señores de la guerra]], el Primer Ministru namái tenía poder na rexón de [[Kabul]].

En [[1996]] la facción de los [[talibán|talibanes]] tomó'l control de la capital. El gobiernu foi espulsáu y túvose que treslladar a la [[Alianza del Norte|zona norte del país]], onde siguió esistiendo la oficina del Primer Ministru.

=== Final ===
El [[réxime talibán]] nun tenía Primer ministru, pero na práutica (y yera nomáu asina na prensa internacional) fungía como tal el Presidente del Altu Conseyu de la Shura (conseyu de clérigos).

Dempués del [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|derrocamientu de los talibanes a manes de la OTAN]], el cargu de Primer Ministru foi abolíu. A pesar d'ello, n'ocasiones el [[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República Islámica d'Afganistán]] ye citáu de forma errónea per medios internacionales como Primer Ministru.

== Ver tamién ==
* [[Monarques d'Afganistán]]
* [[Presidente d'Afganistán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{Tradubot|Primer ministro de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>e73ixn7mtel689w4nw8vbkfugou929z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703227</id>
      <parentid>3703218</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4902" xml:space="preserve">El '''Primer ministru d'[[Afganistán]]''' yera un funcionariu del gobiernu d'esi país d'[[Asia Central]], que la so importancia y carauterístiques varió según el periodu históricu. Anguaño la oficina atópase estinguida.

== Historia del cargu ==
=== Reinu ===
El cargu de Primer Ministru foi creáu en 1927, [[Reinu d'Afganistán|mientres la monarquía]]. Esti cargu, como tolos demás ministros, yera nomáu pol [[Rei d'Afganistán|Rei]]. El Primer Ministru fungía como un auxiliar del monarca, quien s'acutar la Presidencia del [[Conseyu de Ministros]] (esto ye, la xefatura de gobiernu), que namái yera ocupada pol Primer Ministru en casu d'ausencia del Rei. 

En [[1963]], adoptóse una [[Constitución d'Afganistán|nueva constitución]] que prohibió'l nomamientu de miembros de la [[familia real]] en cargos públicos (lo cual yera habitual hasta entós), según que'l Primer Ministru exerciera otra función o trabayu mientres el so mandatu. Esta constitución tamién determinó que'l Primer Ministru yera'l [[xefe de gobiernu]] y el gobiernu afganistanu taba compuestu por él y los sos ministros.&lt;ref&gt;[http://www.constitution.org/cons/afghan/const1963.htm Afghanistan Constitution of 1963]&lt;/ref&gt;

=== República de Daud ===
En [[1973]], el xeneral [[Mohammed Daud Khan|Daud]] (quien fuera Primer Ministru del so primu y cuñáu el Rei [[Zahir Shah]] ente [[1953]] y 1963) dio un golpe d'Estáu y estableció una [[República de Daud|república principesca]], tomando de nuevu'l cargu de Primer Ministru.&lt;ref&gt;{{cita llibru |añu= 1978|títulu= [[Enciclopedia Salvat|Enciclopedia Salvat Diccionariu]]|volume= 1|páxina= 44|allugamientu= [[Estella]]|editorial= [[Editorial Salvat|Salvat Editores, S. A.]]|fecha-publicación= |idioma= castellanu|isbn= 84-345-3876-8|fechaaccesu=29 de setiembre de 2011 |cita= Daud proclamó la República, foi nomáu presidente d'ella y primer ministru, abolió la Constitución de 1964 y eslleió el Parllamentu.}}&lt;/ref&gt; 

=== República Democrática ===
N'abril de 1978, tuvo llugar la [[Revolución de Saur]], qu'estableció [[República Democrática d'Afganistán|una república socialista]].

El Primer Ministru yera'l Presidente del Conseyu de Ministros (esto ye xefe de gobiernu), nomaba a los sos miembros (esto ye a los ministros), y les sos funciones incluyíen la de formular y aplicar polítiques nacionales y estranxeres, formular planes de desenvolvimientu económicu y de presupuestos estatales, y garantizar l'orde públicu.

El Primer Ministru yera nomáu pol Presidente del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]] (esti órganu provisional rexía Afganistán dende la Revolución). [[Nur Mohammad Taraki]], [[Jafizulá Amín]] y [[Babrak Karmal]] ocuparon dambos cargos mientres dellos meses cada unu.

Según la Constitución de [[1987]], el Presidente taba obligáu a nomar al Primer Ministru con cuenta de formar el Gobiernu. El Primer Ministru tenía'l poder d'eslleir el gobiernu.&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1987.html Afghanistan Constitution of 1987]&lt;/ref&gt;

La Constitución de [[1990]] estableció que namái los ciudadanos nacíos n'Afganistán yeren elegibles pa ocupar el cargu, daqué que nun fuera especificáu enantes.&lt;ref&gt;[http://www.afghan-web.com/history/const/const1990.html Afghanistan Constitution of 1990]&lt;/ref&gt;

=== Estáu Islámicu ===

En [[1992]], los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]] ([[fundamentalistes islámicos]]) [[Estáu Islámicu d'Afganistán|facer col control del país]]. El cargu de Primer Ministru yera utilizáu p'axustar y llegar a alcuerdos ente les distintes facciones que [[Guerra Civil Afganistana (1992-2001)|lluchaben pol poder]]. Como Afganistán estazóse gobernáu por distintos [[señores de la guerra]], el Primer Ministru namái tenía poder na rexón de [[Kabul]].

En [[1996]] la facción de los [[talibán|talibanes]] tomó'l control de la capital. El gobiernu foi espulsáu y túvose que treslladar a la [[Alianza del Norte|zona norte del país]], onde siguió esistiendo la oficina del Primer Ministru.

=== Final ===
El [[réxime talibán]] nun tenía Primer ministru, pero na práutica (y yera nomáu asina na prensa internacional) fungía como tal el Presidente del Altu Conseyu de la Shura (conseyu de clérigos).

Dempués del [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|derrocamientu de los talibanes a manes de la OTAN]], el cargu de Primer Ministru foi abolíu. A pesar d'ello, n'ocasiones el [[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República Islámica d'Afganistán]] ye citáu de forma errónea per medios internacionales como Primer Ministru.

== Ver tamién ==
* [[Monarques d'Afganistán]]
* [[Presidente d'Afganistán]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{Tradubot|Primer ministro de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jvs72iduizpzzs16yjbeeug1m7158dd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nowshak</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134953</id>
    <revision>
      <id>3703158</id>
      <parentid>3686329</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1226" xml:space="preserve">{{monte}}

'''Nowshak''' o '''Noshaq''' ye'l [[monte]] más altu d'[[Afganistán]] y el segundu visu más elveáu del [[Hindu Kush]] con 7492&amp;nbsp;m, dempués del [[Tirich Mir]] (7690 m). Nowshak ta asitiáu nel nordeste del país a lo llargo de la [[llinia Durand]], que delimita la frontera con [[Paquistán]].

El primer ascensu al monte foi en [[1960]], realizáu por Toshiaki Sakai y Goro Iwatsuboa, miembros d'una espedición [[Xapón|xaponesa]].

El primer ascensu pel hibiernu tuvo llugar nel añu de [[1973]], fechu por Tadeusz Piotrowski y [[Andrzej Zawada]], miembros d'una espedición [[Polonia|polaca]].

El primer ascensu afganu tuvo llugar en xunetu de 2009. Dos miembros d'un equipu de cuatro afganistanos del [[Wakhan Corridor]] fixeron cume'l 19 de xunetu.&lt;ref name=&quot;noshaq.com2&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.noshaq.com|títulu=Afghans to the top - Noshaq|fechaaccesu=2018-04-06|sitiuweb=www.noshaq.com}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Hindu Kush]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Nowshak}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Montes d'Afganistán]]
[[Categoría:Montes de Paquistán]]
[[Categoría:Sietemiles]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>j2qj1k1gz470ejcngeaj5zgb8rxwh3l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703209</id>
      <parentid>3703158</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1231" xml:space="preserve">{{monte}}

'''Nowshak''' o '''Noshaq''' ye'l [[monte]] más altu d'[[Afganistán]] y el segundu visu más elveáu del [[Hindu Kush]] con 7492&amp;nbsp;m, dempués del [[Tirich Mir]] (7690 m). Nowshak ta asitiáu nel nordeste del país a lo llargo de la [[llinia Durand]], que delimita la frontera con [[Paquistán]].

El primer ascensu al monte foi en [[1960]], realizáu por Toshiaki Sakai y Goro Iwatsuboa, miembros d'una espedición [[Xapón|xaponesa]].

El primer ascensu pel hibiernu tuvo llugar nel añu de [[1973]], fechu por Tadeusz Piotrowski y [[Andrzej Zawada]], miembros d'una espedición [[Polonia|polaca]].

El primer ascensu afganistanu tuvo llugar en xunetu de 2009. Dos miembros d'un equipu de cuatro afganistanos del [[Wakhan Corridor]] fixeron cume'l 19 de xunetu.&lt;ref name=&quot;noshaq.com2&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.noshaq.com|títulu=Afghans to the top - Noshaq|fechaaccesu=2018-04-06|sitiuweb=www.noshaq.com}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Hindu Kush]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Nowshak}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Montes d'Afganistán]]
[[Categoría:Montes de Paquistán]]
[[Categoría:Sietemiles]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4imy5pc2nlfx4deme3ky1a8xjm5cgp2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Carme Chacón</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136543</id>
    <revision>
      <id>3703012</id>
      <parentid>3679189</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45499" xml:space="preserve">{{persona}}
[[Ficheru:IBEI Carme Chacón.jpg|thumb|250px|Carme Chacón nel [[Instituto Barcelona d'Estudios Internacionales]], 2012.]]
'''Carme Maria Chacón Piqueras''' {{nym}}&lt;ref name=paisabril&gt;{{Cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2017/04/09/actualidad/1491756619_771657.html |títulu=Muerre la socialista Carme Chacón |fechaaccesu=9 d'abril de 2017 |fecha=9 d'abril de 2017 |sitiuweb=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=mundoabril&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/espana/2017/04/09/58hala7a06y2704y446a8b45c8.html |títulu=Muerre la ex ministra de Defensa Carme Chacón |fechaaccesu=9 d'abril de 2017 |fecha=9 d'abril de 2017 |sitiuweb=El Mundo}}&lt;/ref&gt; tamién conocida como '''Carmen Chacón''',&lt;ref&gt;[https://twitter.com/PSOE/status/851141612319145985 Tuit de condolencia de la cuenta oficial del PSOE]&lt;/ref&gt; foi una abogada, profesora universitaria y política [[España|española]].

Afiliada al [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|PSC]] dende 1994 y, por ello, estrechamente amestada al [[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]],&lt;ref name=PSC /&gt; foi escoyida diputada por [[circunscripción eleutoral de Barcelona|Barcelona]] na [[VII Llexislatura d'España|{{versalita|vii}}]], [[VIII Llexislatura d'España|{{versalita|viii}}]], [[IX Llexislatura d'España|{{versalita|ix}}]] y [[X Llexislatura d'España|{{versalita|x}} llexislatura]], siendo nos dos últimes cabeza de llista.&lt;ref&gt;[http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=/wc/fichaDiputado&amp;idDiputado=319&amp;idLegislatura=9 Ficha na web del Congresu de los Diputaos] Consultáu'l 18 d'agostu de 2010.&lt;/ref&gt; Foi vicepresidenta del [[Congresu de los Diputaos]] mientres más de la metá de la octava llexislatura, asumiendo en 2007 la [[Ministeriu de la Vivienda d'España|cartera de Vivienda]] del Gobiernu de [[José Luis Rodríguez Zapatero]] y en 2008, la de [[Ministeriu de Defensa (España)|Defensa]], siendo la primer muyer n'ostentar dichu cargu n'España. Nel [[XXXVIII Congresu del PSOE|38ᵘ congresu del PSOE]], celebráu'l 4 de febreru de 2012, presentóse como candidata a secretaria xeneral del PSOE; el so rival foi [[Alfredo Pérez Rubalcaba]], ante'l que perdió por 22 votos. Nel congresu estraordinariu del PSOE celebráu los díes 26 y 27 de xunetu de 2014 foi escoyida secretaria de Rellaciones Internacionales del [[PSOE]] hasta 2016, cuando presentó la so dimisión. El 9 d'abril de 2017 foi topada muerta na so casa de la cai Viriato de [[Madrid]] a los 46 años por causa d'una [[cardiopatía conxénita]].&lt;ref name=paisabril/&gt;&lt;ref name=mundoabril/&gt;

== Orixe y formación ==

Yera fía de Baltasar Chacón, arquiteutu téunicu qu'exerció de bomberu nos 80, orixinariu d'[[Olula del Río]] ([[provincia d'Almería|Almería]]), y de una abogada catalana llamada Esther Piqueras. Tien, amás, una hermana pequeña y ye nieta de Francisco Piqueras, un [[Anarquismu|anarquista]] [[Aragón|aragonés]]. Llicencióse en [[Derechu]] pola [[Universidá de Barcelona]], estudiando'l cuartu cursu na [[Universidá de Mánchester]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111126171932/http://www.lamoncloa.gob.es/Gobierno/MinistrosyMinistras/CarmeChacon.htm Biografía oficial]&lt;/ref&gt; Ente [[1994]] y [[1996]] cursó estudios de doctoráu na [[Universidá Autónoma de Barcelona]], pero nunca llegó a lleer la [[Tesis doctoral]].&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com/nacional/duren-desconocia-que-el so-numbero-dos-joana-ortega-non-habia-acabáu-psicologia-1276417366/ Chacón atribuyíase un doctoráu virtual en Derechu - Libertad Digital (17/03/2011)]&lt;/ref&gt; Dempués cursó estudios de [[posgráu]] na facultá de derechu (''Osgoode Hall Law School'') de la [[Universidá de York]], na Universidá de Kingston, na [[Universidá de Montreal]] y na [[Universidá Laval]]. Darréu foi profesora de [[Derechu Constitucional]] de la [[Universidá de Girona]] mientres más de 10 años, hasta que pidió la excedencia pa entrar en files polítiques. Casóse'l [[14 d'avientu]] de [[2007]] con [[Miguel Barroso (periodista)|Miguel Barroso]], periodista y asesor del ex-presidente del Gobiernu [[José Luis Rodríguez Zapatero]]. En xunetu de 2016 anúnciase'l divorciu de la pareya.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/loc/2016/07/23/57922bb6y2704y542b8b464b.html |títulu=Carme Chacón divorciar de Miguel Barroso tres nueve años casaos|periódicu=El Mundo |fecha=23 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Entamos ==

Con 16 años introducir nes [[Joventut Socialista de Catalunya|Mocedaes Socialistes de Cataluña]] y siete años más tarde, en [[1994]], dio'l saltu definitivu al partíu. En [[xunu]] de [[1999]] foi escoyida [[conceyal]] del Conceyu de Esplugues del Llobregat, la so ciudá natal, y foi primer [[teniente d'alcalde]] de Servicios económicos, recursos humanos y seguridá ciudadana ente [[1999]] y [[2003]].

La so esperiencia política amplióse como observadora de la [[OSCE]] en conflictos internacionales como'l de [[Bosnia Herzegovina]] en [[1996]] y [[Albania]] en [[1997]]. En xunetu de [[2000]] foi nomada secretaria de Xusticia na Executiva Nacional del [[Partíu de los Socialistes de Cataluña]] (PSC). Nel 35ᵘ Congresu Federal del PSOE foi escoyida secretaria d'Educación, Universidá, Cultura ya Investigación. Asitióse al llau del entós candidatu a secretariu xeneral del PSOE, [[José Luis Rodríguez Zapatero]] dientro de la corriente de pensamientu liderada por esti llamada «Nueva Vía». Dende esti intre, ganóse la reconocencia de Zapatero y considerar como una de les polítiques cola carrera más acandilante del [[PSOE]].

En setiembre de [[2003]], Chacón foi nomada voceru del PSOE y del comité eleutoral pa les [[eleiciones xenerales d'España de 2004]], nes qu'ocupó'l númberu dos na llista del PSC por [[Provincia de Barcelona|Barcelona]]. Dende xunetu de [[2004]], nel 36ᵘ Congresu Federal del PSOE, foi nomada secretaria de Cultura del partíu. Tamién s'anovó la so pertenencia a la comisión executiva del PSC, anque ensin secretaría concreta.

== Diputada ==

La so trayeutoria parllamentaria arrinca nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2000|eleiciones xenerales de 2000]], cuando consiguió l'acta de [[Congresu de los Diputaos d'España|Diputada en Cortes]] pola [[provincia de Barcelona]]. Mientres esa llexislatura trabayó como vocal de la Diputación Permanente y de la Comisión d'Educación, Cultura y Deporte, y taba adscrita a la Comisión d'Infraestructures. Foi reelixida diputada nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2004|eleiciones de marzu de 2004]], tres el trunfu eleutoral del so partíu, y pasó a ocupar la vicepresidencia primera de la Mesa del Congresu de los Diputaos el [[2 d'abril]] de [[2004]] so la presidencia de [[Manuel Marín]]. Permaneció nel Congresu hasta agostu de [[2013]], cuando abandonó'l so escañu pa ser profesora nel [[Miami Dade College]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/28/espana/1377719714.html |títulu=Carme Chacón dexa l'escañu pa dar clases en Miami mientres un añu |fechaaccesu=28 d'abril de 2016 |apellíu=Internet |nome=Unidá Editorial |sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt;

Nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2015|Eleiciones Xenerales d'España de 2015]] foi escoyida nuevamente diputada pola circunscripción de Barcelona. El 28 d'abril de [[2016]] fixo públicu que nun repitiría como candidata,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telecinco.es/informativos/nacional/Chacon-candidata-PSC-eleiciones-xenerales_0_2170875003.html |títulu=Chacón arrenunciu a ser la candidata «por motivos políticos» que nun desvela |fechaaccesu=28 d'abril de 2016 |sitiuweb=www.telecinco.es}}&lt;/ref&gt; un día dempués de que s'anunciara la celebración de nueves eleiciones pol desalcuerdu ente los grupos parllamentarios a la de investir a un presidente del Gobiernu.

== Ministra ==

=== Vivienda ===

Mientres la [[VIII Llexislatura d'España|VIII llexislatura]] del periodu constitucional, [[José Luis Rodríguez Zapatero]] confió-y el [[Ministeriu de Vivienda d'España|Ministeriu de Vivienda]] sustituyendo a [[María Antonia Trujillo]] nel contestu de la [[Burbuya inmobiliaria n'España|burbuya inmobiliaria española]].

Tuvo al frente del ministeriu un añu, mientres el cual anunció, el [[1 de xineru]] de [[2008]], el llanzamientu del sofitu públicu a les viviendes d'arriendu pa mozos de 22 a 30 años por un valor de 210 euros al mes, al que s'añedir un préstamu ensin intereses de 600 euros pal pagu de la fianza, reembolsable en cuatro años.

A finales del 2007, ante les dificultaes d'accesu a viviendes d'arriendu por cuenta de la morosidá y l'inseguridá xurídica, anunció que'l [[1 de xineru]] del [[2008]] abrir en [[Madrid]] los seis primeros xulgaos de primera instancia de lo civil destinaos a entainar desahucios per impagu d'arriendu.&lt;ref name=&quot;El Mundo&quot;&gt; [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/11/21/suvivienda/1195660268.html?a=48d3c383286b136b1f5056b858cdbd46&amp;t=1360839307 «Chacón diz que Madrid va tener, dende 2008, seis xulgaos pa entainar desahucios.»] ''El Mundo'' (España).&lt;/ref&gt;

El [[16 d'avientu]] de [[2007]] foi proclamada como númberu unu por [[Circunscripción eleutoral de Barcelona|Barcelona]] a les [[Eleiciones xenerales d'España de 2008|eleiciones xenerales de 2008]]. Ye reelixida al [[Congresu de los Diputaos]] col 46,7{{esd}}% de los votos y con 16 escaños de 31 que tien el so circuscripción,&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/resultaos-eleiciones/2008/congreso/provincies/barcelona/ Résultados nes eleiciones xenerales de 2008 na provincia de Barcelona], ''[[20minutos|www.20minutos.es]]''&lt;/ref&gt; que ye la meyor puntuación del so partíu na [[provincia de Barcelona]] dende [[1982]].&lt;ref name=&quot;Elmundo&quot;&gt; [https://www.elmundo.es/especiales/2009/04/espana/ministros_de_zapateru/ministros/chacon.html «Perfil de Carme Chacón.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;

=== Defensa ===

El [[14 d'abril]] de [[2008]], embarazada de siete meses, convertir na primera [[Ministeriu de Defensa d'España|ministra de Defensa d'España]] y la primer ministra española qu'aportaba a un ministeriu encinta, lo que foi llargamente espublizáu nel restu d'[[Europa]] pola so escepcionalidá.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080420024430/http://www.elplural.com/politica/detail.php?id=19982 La prensa internacional ríndese ante Zapatero y «una señora embarazada que pon firmes a los militares»].&lt;/ref&gt; Ente les sos primeres decisiones tuvo la so visita a les tropes españoles del destacamentu español en [[Herat]] ([[Afganistán]]).&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/visita/sorpresa/tropes/Afganistan/elpepinac/20080419elpepinac_12/Tes/ «Chacón visita per sorpresa a les tropes n'Afganistán.» 19 d'abril de 2008.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Chacon herat spanish army2.jpg|250px|thumb|right|Chacón xuntu al [[JEMAD]] [[José Julio Rodríguez Fernández]] en [[Herat]], [[Afganistán]].]]

El [[19 de mayu]], Carme Chacón dio a lluz al so primer fíu, un varón llamáu Miquel, nel [[Hospital San Juan de Dios (Esplugues de Llobregat)|Hospital San Juan de Dios]] d'[[Esplugues de Llobregat]], en [[Barcelona]]. Mientres el so periodu de baxa, el [[Ministru d'Interior d'España|ministru d'Interior]], [[Alfredo Pérez Rubalcaba]], [[Ministerios d'España#Suplencies|suplió a la ministra]] y encargóse del despachu de los asuntos ordinarios del Ministeriu de Defensa hasta'l so reincorporación.&lt;ref&gt;[http://www.boe.es/boe/dias/2008/05/20/pdfs/A23789-23789.pdf BOE del 20 de mayu de 2008]&lt;/ref&gt;

Tres la so vuelta'l [[30 de xunu]] de [[2008]], anunció la sustitución de los cuatro [[Xefe del Estáu Mayor de la Defensa|xefes d'Estáu Mayor]] de les [[Fuercies Armaes Españoles]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/retoma/mandu/anuncia/cese/toa/cupula/militar/elpepinac/20080701elpepinac_2/Tes/ «Chacón retoma'l mandu y anuncia el cese de tola cúpula militar.» 1 de xunetu de 2008.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; En payares, una encuesta realizada pol [[Centru d'Investigaciones Sociolóxiques]] (CIS) designar como'l miembru del gabinete más popular ente'l pueblu español, frente a la [[Ministeriu de la Presidencia d'España|ministra de la Presidencia]] y [[Vicepresidente primeru del Gobiernu d'España|vicepresidenta del Gobiernu]], [[María Teresa Fernández de la Vega]], quien ostentaba esi honor dende l'añu [[2004]].&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/politica/noticias/20081116/53579809833/la-acandilante-ascension-de-la ministra catalana-carme-chacon.html «L'acandilante ascensión de la ministra catalana, Carme Chacón.» 16 de payares de 2008.] ''[[La Vanguardia]]''.&lt;/ref&gt;

El [[19 de marzu]] de [[2009]], Carme Chacón anunció la retirada de les tropes españoles de [[Kosovu]], que la so [[Independencia de Kosovo|proclamación d'independencia]] nun ye reconocida por [[España]]. El secretariu xeneral de la [[OTAN]], [[Jaap de Hoop Scheffer]], según los gobiernos de dalgunos de los países miembros de l'alianza atlántica, como [[Estaos Xuníos]], criticaron que la retirada anunciar ensin un previu alcuerdu. [[España]], pela so parte, sostuvo que la so misión taba basada na [[resolución 1244 del Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]], qu'establez la necesidá de respetar la integridá territorial de [[Serbia]], de cuenta que la reconocencia del Estáu kosovar per dellos países de la OTAN socava dicha cobertoria de la [[ONX]] y motiva la retirada.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090326041300/https://www.publico.es/212056/chacon/reconocemos/independencia/kosovo/llabor/acabo Chacón: «Nun reconocemos la independencia de Kosovo y el nuesu llabor acabó.»] ''Público''.&lt;/ref&gt; Sicasí, el Gobiernu español alcordó cola OTAN efeutuar la retirada de les tropes españoles de forma gradiada y coordinada col restu d'aliaos.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/satisfecha/reunion/cordial/Jaap/Hoop/elpepuesp/20090326elpepunac_1/Tes «Chacón, “satisfecha” de la so xunta «bien cordial» con Jaap de Hoop.»]&lt;/ref&gt; El [[28 de marzu]] de [[2009]], el [[vicepresidente d'Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], en axuntándose col presidente del Gobiernu español [[José Luis Rodríguez Zapatero]] nel Cume de Líderes Progresistes en [[Viña del Mar]] ([[Chile]]), declaró que'l desalcuerdu [[EE.{{esd}}XX.]]-[[España]] sobre [[Kosovu]] «ye un capítulu zarráu» y calificó a España como unu de «los socios más fuertes de EE.{{esd}}UU.».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090330192548/https://www.publico.es/internacional/213870/zapateru/reune/biden/empezar/cume/lideres Biden: el discutiniu de Kosovo ye «un capítulu zarráu»]&lt;/ref&gt; En marzu de 2010 apaez na llista de mozos líderes mundiales del [[Foru Económicu Mundial]].&lt;ref&gt;http://economia.elpais.com/economia/2010/03/03/actualidad/1267605183_850215.html&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Robert M Gates - Carme Chacon.JPG|250px|thumb|right|Carme Chacón con [[Robert Gates]], [[Departamentu de Defensa d'Estaos Xuníos|secretariu de Defensa de EE.{{esd}}UU.]], mientres el cume de la [[OTAN]] en [[Bucuresti]] en [[2008]].]]

Ente que la [[piratería]] fuera moneda corriente n'agües de [[Somalia]], Carme Chacón llamó a los [[arrastreru|arrastreros]] españoles del [[océanu Índicu]] a ayudar a financiar la so proteición porque son «empreses privaes faciendo negocios privaos».&lt;ref&gt; [https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/enfea/atuneros/protexe-yos/cuesta/75/millones/elpepinac/20090917elpepinac_17/Tes/ «Chacón enfea a los atuneros que protexe-yos cuesta 75 millones.» 17 de setiembre de 2009.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; El [[2 d'ochobre]] de [[2009]] tuvo de xestionar la captura del arrastreru [[vascu]] [[Alakrana]] por pirates somalinos&lt;ref&gt; [https://www.elpais.com/articulo/espana/pirates/prinden/atuneru/espanol/elpepuesp/20091003elpepinac_2/Tes «Los pirates prinden un atuneru español.» 3 d'ochobre de 2009.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; enfrentándose a les crítiques de la oposición&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2009/10/02/espana/1254481696.html Chacón criticada pola so pasividá], edición de '''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' del {{fecha|2|ochobre|2009}}&lt;/ref&gt; mientres tres miembro de la tripulación secuestrada yeren desembarcaos el [[5 de payares]] en territoriu somalín.&lt;ref&gt;[http://www.cope.es/espana/05-11-09--secuestradores-alakrana-treslladen-trés-tripulantes-tierra-somali-102195-1 El secuestradores del Alakrana treslladen a trés tripulantes a tierra somalina] {{Wayback|url=http://www.cope.es/espana/05-11-09--secuestradores-alakrana-treslladen-trés-tripulantes-tierra-somali-102195-1 |date=20111130084208 }}, nel sitiu de la ''[[Cadena COPE]]'' la {{fecha|5|payares|2009}}&lt;/ref&gt; El buque foi lliberáu doce díes dempués.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Zapatero/Alakrana/salea/llibremente/agües/segures/elpepuesp/20091117elpepunac_2/Te Zapatero: «El 'Alakrana' salea llibremente escontra agües segures»], edición de '''[[El País]]'' del {{fecha|17|payares|2009}}&lt;/ref&gt; El [[Partíu Popular (España)|Partíu Popular]], denunciando la incompetencia y l'improvisación del Gobiernu, anunció la so intención de pidir al Congresu una reprobación de la xestión, ente otros, de la ministra de Defensa mientres esti casu.&lt;ref&gt;[http://www.antena3noticies.com/PortalA3N/noticia/espana/Rajoy-pide-reprobacion-Vega-Chacon-Caamano-por-Alakrana/9000933 Rajoy pide la reprobación de De la Vega, Chacón y Caamaño], nel sitiu de '''[[Antena 3]]'' la {{fecha|18|payares|2009}}&lt;/ref&gt;

El [[17 de febreru]] de [[2010]], cuando esplicaba a la Comisión de Defensa del [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu]] l'esplegue de nueves tropes a [[Afganistán]], dixo sobre la [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|guerra nesi país]] que ve «la lluz a la fin del túnel».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100220125708/https://www.publico.es/espana/295492/nuevu/contingente/espanol/afganistan/costara/millones/euros/anu Chacón almite que l'escenariu afganu ye «una guerra»], edición de ''Público'' del {{fecha|17|febreru|2010}}&lt;/ref&gt; A principios d'esi mesmu añu [[2010]], sigue siendo unu de los ministros más populares d'España detrás d'[[Alfredo Pérez Rubalcaba]] y [[María Teresa Fernández de la Vega]], pero más popular que [[José Luis Rodríguez Zapatero]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/2010/02/07/espana/22231762.html «La popularidá de Zapatero cai per debaxo de la de Rajoy.» 7 de febreru de 2010.] ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' &lt;/ref&gt; Tres l'accidente d'un [[helicópteru]] n'[[Haití]] nel que resultaron muertos cuatro soldaos el [[17 d'abril]] de [[2010]], ella viaxó a otru día a la islla pa rindi-yos honores y garantizar la so repatriación.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100424034701/http://www.mde.es/ca/gabinete/notasPrensa/2010/04/DGC_100418_homenaxe_militares_haiti.html?__locale=ca Carme Chacón rinde homenaxe a los cuatro militares finaos n'Haití], comunicáu del [[Ministeriu de Defensa d'España]] la {{fecha|18|abril|2010}}&lt;/ref&gt; Un mes dempués visitó a les tropes españoles esplegaes sobre'l terrén debíu al [[terremotu d'Haití de 2010]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/viaxa/Haiti/visitar/tropes/espanolas/elpepiesp/20100322elpepinac_17/Tes «Chacón viaxa a Haití pa visitar a les tropes españoles.» 22 de marzu de 2010.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt;

Preguntada pola espulsión n'abril de [[2010]] d'una estudiante del so institutu de [[Pozuelo de Alarcón]], un conceyu de [[Comunidá de Madrid|Madrid]], porque llevaba'l [[hiyab]], Chacón dixo que «España nun ye Francia», en referencia al alderique sobre la prohibición del usu del [[burka]] lleváu a cabu nesi país nesos momentos, y que se precisaba un consensu políticu nesti asuntu,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100425060249/https://www.publico.es/espana/307160/manjon/pide/abrir/alderique/politico/prohibicion/velu Chacón sobre la regulación del velu: «España nun ye Francia.» 22 d'abril de 2010.] ''Público''.&lt;/ref&gt; a diferencia de la [[Ministeriu d'Igualdá d'España|ministra d'Igualdá]], [[Bibiana Aído]], pero acordies cola posición del Gobiernu.&lt;ref&gt; [https://web.archive.org/web/20100425044840/https://www.publico.es/espana/307057/ministra/igualdá/gusta/ningun/velo/aido/hiyab «La ministra d'Igualdá: “Nun me gusta nengún velu”.» 22 d'abril de 2010.] ''Público''.&lt;/ref&gt; Ente que Zapatero y el [[PSOE]] taben cayendo nes encuestes, ella sofitó n'ochobre de [[2010]], les «dures» midíes d'austeridá presupuestaria impuestes pol Gobiernu, según dixo porque son útiles a mediu y llargu plazu «pa restaurar l'enfotu y l'estabilidá» na economía española, y críticó a [[Mariano Rajoy]], presidente del [[PP]], como un «seudolíder» que practica «pseudodemocracia».&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/341001/chacon-zapateru-ye-un-lider-valiente-y-rajoy-un-pseudolider «Chacón: “Zapatero ye un líder valiente y Rajoy, un pseudolíder”.» 11 d'ochobre de 2010.] ''Público''.&lt;/ref&gt; El ministeriu de Chacón aprobó'l nuevu reglamentu d'Honores Militares en mayu de [[2010]],&lt;ref&gt;[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Derogaes/r0-rd834-1984.html Real Decretu 834/1984, de 11 d'abril, pol que s'aprueba'l Reglamentu d'Honores Militares.]&lt;/ref&gt; polo qu'en xunu d'esi mesmu añu'l [[Procesión del Corpus Christi de Toledo|Corpus de Toledo]] nun tuvo honores militares.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/06/03/espana/1275583295.html «Toledo vive'l so primer Corpus ensin honores militares al Santísimu.]»&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Spanish MOD &quot;Carme Chacón&quot; visits ISAF.jpg|right|250px|thumb|Carme Chacón nel [[cuartel xeneral]] de la [[ISAF]], en [[Kabul]], en [[2009]].]]
Na ceremonia que marcó l'entamu de la retirada de les tropes españoles de [[Bosnia-Herzegovina]], el [[18 d'ochobre]] de [[2010]], recordó que «lo qu'asocedió nos [[Balcanes]] tien de recordanos que les operaciones internacionales son necesaries», afirmando que «Nel futuru, [[España]] va terminar les sos misiones, tales como'l [[El Líbanu]], [[Somalia]] o [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/342075/la ministra-de-defensa-formaliza-el-adios-de-espana-en-bosnia-i-herzegovina «Chacón aspira a «esportar» la paz de Bosnia.»] ''Público'' del {{fecha|18|ochobre|2010}}&lt;/ref&gt; Dos encuestes publicaes a principios de payares de [[2010]], confirmaron la so gran popularidá, superior a la de pesos pesaos como [[José Blanco López|José Blanco]] o [[Manuel Chaves]],&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/345155/el-pp-aventaya-en-7-9-puntos-al-psoe-en-intencion-de-votu-segun-el-cis «El PP aventaya al PSOE en 7,9 puntos na intención de votu, según el CIS.» 5 de payares de 2010.] ''[[Público (España)|Público]]''.&lt;/ref&gt; y demostraron que ye, dempués de Rubalcaba, el ministru más conocíu del gobiernu.&lt;ref&gt; [https://www.publico.es/espana/345687/el-nuevu-gobiernu-crea-mas-mires El nuevu gobiernu crea más mires], edición de ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|9|payares|2010}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de el cume de la [[OTAN]] celebrada en [[Lisboa]] a finales de payares de [[2010]], informó de que les [[Fuercies Armaes d'España]] empecipiaríen la tresferencia de dos provincies afganistanes sol so control en [[2011]], trés años antes de lo previsto pola Alianza pa la retirada de les tropes del país, de la qu'afirmó que nun quería dicir «un retiru automáticu» de les tropes españoles.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/347612/espana-apurriera-en-2012-el control-de-les sos zones afganistanes España va apurrir en 2012 el control de les sos zones afganistanes], edición de ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|19|payares|2010}}&lt;/ref&gt; Ella retratóse alredor d'un mes más tarde, indicando a los parllamentarios que'l fechu de que les tropes implicaes «arrenuncien a les sos responsabilidaes» nun implica una retirada automática» del país.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/352122/chacon-nun pon-fecha-a-la salida-de-afganistan Chacón nun pon fecha a la salida de Afganistan], edición de ''[[Público (periódicu)|Público]]'' del {{fecha|16|avientu|2010}}&lt;/ref&gt;

Siendo ministra de Defensa, decretóse l'únicu estáu d'alarma de la democracia mientres la denominada [[crisis de los controladores aéreos n'España en 2010]] el 4 d'avientu de 2010, la militarización de los controladores aéreos civiles, según la posterior prórroga del estáu d'alarma hasta'l día 15 de xineru de 2011.&lt;ref&gt;[https://www.rtve.es/noticias/20101204/gobiernu-declara-estáu-sollerta-ante-huelga-tapada-controladores/380781.shtml «El Gobiernu decreta l'estáu d'alarma per primer vegada na hestoria y tora a los controladores.»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-2010-19462 Real Decreto 1717/2010, de 17 d'avientu, pol que se prorroga l'estáu d'alarma declaráu pol Real Decreto 1673/2010, de 4 d'avientu.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elimparcial.es/noticia/75230/nacional/Alverten-de-que-la Llei-que-permitiria-la-militarizacion-de-controladores-esta-derogada.html «Alverten de que la Llei que dexaría la militarización de controladores ta derogada.»]&lt;/ref&gt;

En xunu de [[2011]], esplicó que les tropes españoles esplegaes n'[[Afganistán]] nun s'amenorgaríen primero que rematara l'añu, pero que'l Gobiernu sí tenía la intención d'empezar a retirar les tropes en [[2012]].&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/06/23/actualidad/1308855007_152166.html «España va empecipiar a partir del branu de 2012 la retirada d'Afganistán.» 23 de xunu de 2011.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; El [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]] adopta un mes más tarde la llei sobre los derechos y deberes de los militares, dacuando llamada llei Chacón, que dexa que los soldaos tengan una actividá asociativa y crea una Xunta de Personal» en vinculación de les tropes y el ministeriu.&lt;ref&gt; [http://politica.elpais.com/politica/2011/07/14/actualidad/1310642853_697002.html «El Congresu respuende por la llei de derechos y deberes de los militares.» 14 de xunetu de 2011.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; Esti testu fuera alcordáu en marzu col [[Partíu Popular d'España|Partíu Popular]].&lt;ref&gt;« [https://www.elpais.com/articulo/espana/PSOE/PP/apauten/llei/derechos/militares/elpepiesp/20110305elpepinac_14/Tes PSOE y PP apauten la llei de derechos de los militares]», ''[[El País]]'', la {{fecha|5|marzu|2011}}&lt;/ref&gt;

== Na socesión de Zapatero ==

En febreru de [[2011]], en respuesta a les [[Revoluciones y protestes nel mundu árabe de 2010-2011|protestes nos países árabes]], quexar de que la [[Xunión Europea]] «confundióse munches vegaes» nes sos rellaciones colos estaos del sur y dixo que «l'[[Alianza de civilizaciones]] nun ye la [[democracia]] n'Occidente y l'[[autocracia]] n'Oriente».&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/359797/chacon-almite-errores-de-europa-con-los sos-vecinos-del sur Chacón almite errores d'Europa colos sos vecinos del sur], edición de ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|4|febreru|2011}}&lt;/ref&gt; Repitió les sos crítiques el 22 de febreru sobre'l réxime del coronel [[Muammar Gaddafi]] y la [[Rebelión en Libia de 2011|revolución en Libia]].&lt;ref&gt;''[[El País]]'', la {{fecha|22|febreru|2011}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu día, mientres una xinta cola prensa, dixo qu'una muyer natural de [[Cataluña]] podría conducir [[España]] como [[presidente del Gobierno|presidenta del Gobiernu]] y amestó, que sofitaría al [[José Luis Rodríguez Zapatero|presidente Zapatero]] pa un tercer mandatu, pero si él refugara, la pallabra sería entós de los militantes del [[PSOE]] n'eleiciones primaries.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/362633/chacon-cree-que-espana-esta llista-pa-que-una muyer-presida-el-pais «Chacón cree que Espana ta llista por que una muyer presida'l país.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|22|febreru|2011}}&lt;/ref&gt;

A finales de marzu, cuando aumentaba la especulación sobre un posible arrenunciu del [[Presidente del Gobiernu d'España|xefe de gobiernu]] a competir por un tercer mandatu en [[2012]],&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/367024/zapateru-entama-anunciar-al-psoe-el-2-de-abril-que-non-sera-candidatu-en-2012 «Zapatero entama anunciar al PSOE'l 2 d'abril que non sera candidatu en 2012.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|20|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; ella apaeció, xuntu al vicepresidente primeru del Gobiernu y ministru del Interior [[Alfredo Pérez Rubalcaba]], como una de les persones favorites p'asocede-y,&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/368601/rubalcaba-y-chacon-consoliden-les sos-opciones «Rubalcaba y Chacón consoliden les sos opciones.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|20|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; recibiendo'l sofitu del secretariu xeneral del [[Partíu Socialista de Madrid]], [[Tomás Gómez Franco|Tomás Gómez]], que s'había opuestu internamente a Zapatero con anterioridá.&lt;ref&gt;[http://www.elconfidencial.com/en-esclusiva/2011/chacon-mitin-zapateru-foliáu-20110326-76658.html «Chacón y Gómez ponen n'escena la socesión de Zapatero.»] ''El Confidencial'', la {{fecha|26|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; Sicasí, ella pidió, col sofitu de los [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|socialistes catalanes]], poner fin a esi alderique.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/PSC/Chacon/pide/Zapateru/zarru/sucesion/escose/mandatu/elpepiesp/20110329elpepinac_3/Tes «El PSC de Chacón pide que Zapatero cierre la socesión y escose el so mandatu.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|29|marzu|2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/368598/el-psc-secunda-a-chacon-pa-pidir-a-zapateru-que-aplace-la-sucesion «El PSC secunda a Chacón pa pidir a Zapatero qu'aplace la socesión.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|29|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; Magar la perspeutiva d'un cese de Zapatero paecía finalmente allargar,&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20110327/espana/abcp-malestar-zapatero-rubalcaba-chacon-20110327.html «Malestar de Zapatero con Rubalcaba y Chacón por acelerar la socesión.»] ''[[ABC (periódicu)|ABC]]'', la {{fecha|27|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; este anunció'l [[2 d'abril]] que nun se presentaría a la próxima eleición xeneral, que diba terminar el so mandatu y que'l so socesor escoyer mientres un procesu de primaries internes.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/369329/zapateru-nun voi ser-candidatu-en-les-proximas-eleiciones-xenerales «Zapatero: “nun voi ser candidatu nes próximes eleiciones xenerales”.»] ''[[Público (periódicu)|Público]]'', la {{fecha|2|abril|2011}}&lt;/ref&gt;

Un sondéu publicáu a finales del mes d'abril amosó que la so popularidá y los sos efeutos sobre les intenciones de votu pal [[PSOE]] yeren cuasi idénticos a los de [[Alfredo Perez Rubalcaba|Rubalcaba]], ente que esti postreru alloñábase notoriamente un mes antes,&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/372959/rubalcaba-y-chacon-llogren-mas-sofito-que-rajoy «Rubalcaba y Chacón llogren más sofitu que Rajoy.»] ''[[Público (periódicu)|Público]]'', la {{fecha|26|abril|2011}}&lt;/ref&gt; nun contestu de xubida fuerte de les intenciones de votu socialista, que progresaben en más de siete puntos y mediu nel últimu mes.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/372822/el-psoe-amenorga-la ventaya-del-pp-a-2-3-puntos «El PSOE amenorga la ventaya del PP en 2,3 puntos.»] ''[[Público (periódicu)|Público]]'', la {{fecha|25|abril|2011}}&lt;/ref&gt; El [[26 de mayu]], dos díes antes de la celebración del comité federal del partíu, anunció que nun presentaba la so candidatura a les primaries, según ella, porque esta podría poner en peligru la unidá de los socialistes y l'estabilidá del gobiernu,&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/05/26/actualidad/1306409760_593619.html «Chacón: “Retiro porque se punxo en riesgu al PSOE y al Gobiernu”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|26|mayu|2011}}&lt;/ref&gt; a pesar de que yá decidiera presentase nel mes de febreru y cuando yá formara'l so equipu de campaña.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/05/26/actualidad/1306440788_089741.html «Les 45 hores que solmenaron al PSOE.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|26|mayu|2011}}&lt;/ref&gt;

Propuesta a finales d'agostu pol [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|PSC]] como la cabeza de llista na [[provincia de Barcelona]] nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales de 2011]],&lt;ref&gt;[https://www.rtve.es/noticias/20110829/psc-sofita-reforma-constitucion-nun cree-necesariu-referendu/457987.shtml «El PSC asume la reforma de la Constitución ente crítiques y nun clima d'impotencia.»] ''[[Radio Televisión Española|RTVE]]'', la {{fecha|29|agostu|2011}}&lt;/ref&gt; sofitó, por llealtá» a Rubalcaba, la enmienda constitucional anunciada por Zapatero pa establecer na [[Constitución española de 1978|Constitución]] un llende sobre'l [[Déficit presupuestariu|déficit]] y la [[delda pública]], de la que criticaba la decisión de nun utilizar un referendu.&lt;ref&gt;« [https://www.rtve.es/noticias/20110829/chacon-espresa-duldes-procedimientu-siguíu-pa-reformar-carta-magna/458026.shtml «Chacón espresa “duldes” pol procedimientu siguíu pa reformar la Constitución.»] ''[[Radio Televisión Española|RTVE]]'', la {{fecha|29|agostu|2011}}&lt;/ref&gt;

=== 38ᵘ Congresu Federal del PSOE ===

Tres la derrota socialista nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales de 2011]], Zapatero anunció, a pidimientu de [[Alfredo Pérez Rubalcaba|Rubalcaba]], la celebración d'un Congresu del [[PSOE]] en febreru de [[2012]].&lt;ref&gt;« [http://politica.elpais.com/politica/2011/11/21/actualidad/1321867878_673446.html Zapatero convoca un congresu ordinariu na primer selmana de febreru]», ''[[El País]]'', la {{fecha|21|payares|2011}}&lt;/ref&gt; Los rumores sobre una posible candidatura de Carme Chacón a la Secretaría Xeneral del PSOE apaecen entós,&lt;ref&gt; [https://www.lavanguardia.com/politica/20111122/54239197443/el futuru-de-chacon-en-l'aire.html «El futuru de Chacón, nel aire.»] ''[[La Vanguardia]]'', la {{fecha|22|payares|2011}}&lt;/ref&gt; confirmaos el [[23 de payares]] por [[Manuel Chaves]], presidente del partíu y vicepresidente del Gobiernu.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/11/23/actualidad/1322038860_303987.html «Chaves: “Gustaríame que Rubalcaba fuera candidatu”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|23|payares|2011}}&lt;/ref&gt; Recibe bien rápido, una vegada más, el sofitu de [[Tomás Gómez Franco|Tomás Gómez]]&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/11/24/actualidad/1322164746_801012.html «Gómez: “Si yo fuera Carme Chacón presentaría la mio candidatura”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|24|payares|2011}}&lt;/ref&gt; y, a la fin de payares de [[2011]], del [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores d'España|exministro d'Esteriores]], [[Miguel Ángel Moratinos]].&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/11/29/actualidad/1322597873_665657.html «“El PSOE tien de celebrar primaries ‘a la francesa”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|30|payares|2011}}&lt;/ref&gt; El [[20 d'avientu]], hores dempués de la invistidura del conservador [[Mariano Rajoy]] nel [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]] como [[Presidente del Gobiernu d'España|presidente del Gobiernu]], robló un documentu con, ente otros, [[Francisco Caamaño Domínguez|Francisco Caamaño]], [[Josep Borrell]], [[Cristina Narbona]], [[Juan Fernando López Aguilar]], [[Javier Colorado]] o [[Aina Calvo]], que se titulaba ''Enforma PSOE por faer'', qu'abogaba por una mayor apertura del [[PSOE]] a la sociedá, pola definición d'una política económico y fiscal d'[[Izquierda política|izquierda]] y defende una revisión de los últimos años nel poder de [[José Luis Rodríguez Zapatero|Rodríguez Zapatero]], incluyida la negativa del presidente en [[2008]] d'utilizar la pallabra «crisis» pa referise a la [[Crisis económica de 2008-2011|crisis económica nesi momentu]] y los retayos presupuestarios que decidió'l presidente en mayu de [[2010]], de la que repitió'l so compromisu colos grandes progresos realizaos nos últimos siete años de gobiernu socialista.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/12/20/actualidad/1324404701_397227.html «Chacón, exministros y cargos territoriales abren la carrera pa liderar el PSOE.» 20 d'avientu de 2011.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/413202/chacon-robla-un manifiestu-que-pide-un cambéu-de-aldu-del-psoe «Chacón robla un manifiestu que pide «un cambéu d'aldu» del PSOE.» 20 d'avientu de 2011.] ''[[Público (España)|Público]]''.&lt;/ref&gt;

El 4 de xineru de 2012 anunció mientres un actu en [[Valencia]] la so intención d'optar a la Secretaría Xeneral del [[PSOE]]. Según Chacón el so oxetivu yera «encabezar un proyeutu nuevu» y «llevantar yá» el partíu, «ensin transiciones nin interregnos».&lt;ref&gt;http://www.cadenaser.com/espana/articulo/chacon-confirma-presentara-candidatura-encabezar-proyeutu-nuevu-psoe/csrcsrpor/20120104csrcsrnac_16/Tes&lt;/ref&gt;La presentación oficial de la candidatura tuvo llugar trés díes depués, el 7 de xineru de 2012, na llocalidá almeriense d'[[Olula del Río]], pueblu natal del so padre.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2012/01/07/actualidad/1325936628_966634.html]&lt;/ref&gt; Mientres el mes que duró la campaña, la candidata percorrió numberoses ciudaes d'España, como [[Xixón]], [[Málaga]], [[Alicante]],&lt;ref&gt;https://www.lne.es/asturias/2012/01/17/carme-chacon-presenta-gijon-proyeutu-liderar-psoe/1185087.html&lt;/ref&gt; ente otres munches, pa presentar la so candidatura. El 28 de xineru celebró un actu nel [[Círculu de Belles Artes]] de [[Madrid]] nel que la candidata recibió'l sofitu de destacaes representantes del mundu de la política y la cultura, como la exvicepresidenta del Gobiernu [[María Teresa Fernández de la Vega]], la exministra [[Beatriz Corredor]] y l'escritora [[Clara Sánchez (escritora)|Clara Sánchez]]. L'actu foi promovíu y presentáu pola periodista [[Pilar del Río]], vilba del escritor [[José Saramago]]. Finalmente, el 4 de febreru nel [[38ᵘ Congresu del PSOE]], celebráu en [[Sevilla]], Chacón perdió frente a [[Alfredo Pérez Rubalcaba]] por 22 votos de diferencia.&lt;ref&gt;https://www.abc.es/20120204/espana/alminuto-abci-congresu-federal-psoe-rubalcaba-201202041134.html&lt;/ref&gt; Una vegada conocíos les resultaos, Chacón tornó ocupar cualquier cargu na direición del partíu, pero sí pidió al nuevu líder que conformara una executiva d'unidá ya integración.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2012/02/04/actualidad/1328392590_938417.html]&lt;/ref&gt;

El 28 d'agostu de 2013 comunica'l so arrenunciu a l'acta de diputáu pa treslladase a EE.{{esd}}UU. a impartir clases de sistemes políticos comparaos nel [[Miami Dade College]].&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/28/espana/1377719714.html «Carme Chacón dexa l'escañu pa dar clases en Miami mientres un añu.»] ''El Mundo''. Consultáu n'agostu de 2013.&lt;/ref&gt;

== Secretaria de Rellaciones Internacionales del PSOE ==

Dende'l Congresu Estraordinariu del PSOE celebráu los díes [[26 de xunetu|26]] y [[27 de xunetu]] de [[2014]] foi secretaria de Rellaciones Internacionales del [[PSOE]].

El 11 de xunu de 2015 anunció que se presentaría a les primaries pa escoyer a la cabeza de llista pola provincia de Barcelona del [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|PSC]] pa les [[Eleiciones xenerales d'España de 2015|eleiciones xenerales de 2015]] y el 30 de xunu foi escoyida porque foi la única que consiguió los avales.&lt;ref&gt;[http://www.cronicaglobal.com/es/notices/2015/06/iceta-y-chacon-candidatos-del-psc-el-27s-y-en-les xenerales-21595.php «Iceta y Chacón, candidatos del PSC el 27S y nes xenerales.»]&lt;/ref&gt;

== Vida personal ==

Casóse'l [[14 d'avientu]] de [[2007]] col periodista [[Miguel Barroso (periodista)|Miguel Barroso]], exsecretario d'Estáu de Comunicación con Zapatero. En xunetu de 2016 anunciaron el so divorciu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/loc/2016/07/23/57922bb6y2704y542b8b464b.html |títulu=Carme Chacón divorciar de Miguel Barroso tres nueve años casaos |fechaaccesu=24 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Fallecimientu ==

El 9 d'abril de 2017, a la edá de 46 años, Carme Chacón foi topada muerta na so casa del númberu 20 de la madrilana cai de Viriato, tres l'avisu d'un familiar que nun consiguía contautar con ella dende la nueche anterior. Carme Chacón carecía d'una [[dextrocardia]] y un [[bloquéu auriculoventricular]] completu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=https://www.abc.es/espana/abci-muerre-carme-chacon-201704092009_noticia.html |publicación=[[ABC (España)|ABC]] |títulu=Muerre Carme Chacón, la primer muyer al mandu de los exércitos |fecha=9 d'abril de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia |títulu=Carme Chacón: “Tengo 35 pulsaciones per minutu y el corazón al aviesu |url=https://www.lavanguardia.com/politica/elecciones/20151212/30747582145/carme-chacon-pulsaciones-corazon-psc.html |fecha=12 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Distinciones y condecoraciones ==

* Premiu Muyeres Progresistes de la FMP (2008).&lt;ref&gt;http://amecopress.net/spip.php?article1589&lt;/ref&gt;
* Premios Protagonistes del Añu: Protagonista Política (2008).&lt;ref&gt;https://www.publico.es/agencias/efe/169036/jesus-neira-ente-los-gallardoniaos-con-los premios protagonistes-2008&lt;/ref&gt;
* Premiu Ramón Rubial (2009).&lt;ref&gt;http://www.eitb.com/es/videos/detalle/75074/carme-chacon-recibe-premio-ramon-rubial/&lt;/ref&gt;
* Premiu 8 de marzu: Día de la Muyer Trabayadora d'[[UXT]] (2009).&lt;ref&gt;http://ecodiario.eleconomista.es/espana/noticias/1072651/03/09/Carme-Chacon-recibe-el premiu-8-de-marzu-de-UXT.html&lt;/ref&gt;
* Gran Oficial de la Orde de la Corona de Bélxica (2011).&lt;ref&gt;http://noticias.lainformacion.com/politica/jefes-de-estado/carme-chacon-recibe-la-condecoracion-de-gran-oficial-de-la orde-de-la corona-de-belgica_Cu6ZxpOUSM03SMllXcmfj1/&lt;/ref&gt;
* Gran Cruz de la [[Orde de Carlos III]] (30 d'avientu de 2011).&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.boe.es/aeboe/consultas/bases_datos/doc.php?id=BOE-A-2011-20851 |publicación=BOE |títulu=Real Decretu 2085/2011, de 30 d'avientu, pol que se concede la Gran Cruz de la Real y Distinguida Orde Española de Carlos III a doña Carme Chacón Piqueras. |fecha=31 d'avientu de 2011 |fechaaccesu=2 de xineru de 2012}} &lt;/ref&gt;
* Premiu Constantino Herranz Márquez a los Valores Democráticos y la Defensa de les Llibertaes (2012).&lt;ref&gt;https://www.psoe.es/guadalixdelasierra/news/656984/page/carme-chacon-gallardoniada-con-edicion-del premiu-constantino-herranz-marquez-los valores-democraticos-defensa-les llibertaes.html&lt;/ref&gt;
* II Premiu a la Igualdá de l'Agrupación Socialista de [[Pinto (Madrid)|Pinto]] (2012).&lt;ref&gt;http://www.sermadridsur.com/noticias/carme-chacon-recibe-el-ii-premio-a-la igualdá-de-los socialistes-de-pintu_23415/&lt;/ref&gt;
* [[Premiu Creu de Sant Jordi]] (2017) concedíu pola [[Generalitat de Catalunya]] a títulu póstumu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia |títulu=El Govern concedeix la Creu de Sant Jordi a Carme Chacón a títol pòstum |url=http://www.elpuntavui.cat/politica/article/17-politica/1117471-el-govern-concedeix-la-creu-de-sant-jordi-a-carme-chacon-a-titol-postum.html |fecha=11 d'abril de 2017 |fechaaccesu=11 d'abril de 2017|periódicu=El Punt Avui |idioma=catalán}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote|Carmen Chacón}}
{{commonscat|Carme Chacón}}
* [http://web.archive.org/web/https://twitter.com/_carmechacon Twitter de Carme Chacón]

{{Socesión
| títulu = [[Ficheru:Escut d'Esplugues de Llobregat.svg|center|25px]][[Teniente d'alcalde Primera teniente d'Alcalde]] d'[[Esplugues de Llobregat]]
| periodu = [[1999]]-[[2003]]
| predecesor = Lorenzo Palacín
| socesor = [[Pilar Díaz Romero]]
| títulu2 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|center|25px]][[PSOE|Secretaria d'Educación, Universidaes,&lt;br/&gt; Cultura ya Investigación del PSOE]]
| periodu2 = [[2000]]-[[2004]]
| predecesor2 = [[Joaquín Leguina Herrán]]
| socesor2 = [[Eva Almunia]]
| títulu3 = [[Ficheru:Escudo de España (mazonado).svg|center|25px]][[Congresu de los Diputaos|Vicepresidenta primer del Congresu de los Diputaos]]
| periodu3 = [[2004]]-[[2007]]
| predecesor3 = [[Margarita Mariscal de Gante]]
| socesor3 = [[Carmen Calvo]]
| títulu4 = [[Ficheru:Escudo_de_España_(mazonado).svg|center|25px]][[Ministeriu de Vivienda d'España|Ministra de Vivienda d'España]]
| periodu4 = [[2007]]-[[2008]]
| predecesor4 = [[María Antonia Trujillo]]
| socesor4 = [[Beatriz Corredor]]
| títulu5 = [[Ficheru:Escudo_de_España_(mazonado).svg|center|25px]][[Ministeriu de Defensa d'España|Ministra de Defensa d'España]]
| periodu5 = [[2008]]-[[2011]]
| predecesor5 = [[José Antonio Alonso]]
| socesor5 = [[Pedro Morenés]]
| títulu6 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|center|25px]][[PSOE|Secretaria de Rellaciones Internacionales del PSOE]]
| periodu6 = [[2014]]-[[2016]]
| predecesor6 = [[Elena Valenciano]]
| socesor6 = [[Héctor Gómez (políticu)|Héctor Gómez]]
}}

{{NF|1971|2017|Chacon Piqueras, Carme Maria}}

{{Tradubot|Carme Chacón}}

[[Categoría:Diputaos y diputaes d'España]]
[[Categoría:Xuristes d'España]]
[[Categoría:Ministros y ministres de Defensa d'España]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Cataluña]]
[[Categoría:Políticos y polítiques del Partit dels Socialistes de Catalunya]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones d'Esplugues de Llobregat]]</text>
      <sha1>c39onxp9xunv6h3u5xl3qkbjvz7twwv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703091</id>
      <parentid>3703012</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45504" xml:space="preserve">{{persona}}
[[Ficheru:IBEI Carme Chacón.jpg|thumb|250px|Carme Chacón nel [[Instituto Barcelona d'Estudios Internacionales]], 2012.]]
'''Carme Maria Chacón Piqueras''' {{nym}}&lt;ref name=paisabril&gt;{{Cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2017/04/09/actualidad/1491756619_771657.html |títulu=Muerre la socialista Carme Chacón |fechaaccesu=9 d'abril de 2017 |fecha=9 d'abril de 2017 |sitiuweb=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=mundoabril&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/espana/2017/04/09/58hala7a06y2704y446a8b45c8.html |títulu=Muerre la ex ministra de Defensa Carme Chacón |fechaaccesu=9 d'abril de 2017 |fecha=9 d'abril de 2017 |sitiuweb=El Mundo}}&lt;/ref&gt; tamién conocida como '''Carmen Chacón''',&lt;ref&gt;[https://twitter.com/PSOE/status/851141612319145985 Tuit de condolencia de la cuenta oficial del PSOE]&lt;/ref&gt; foi una abogada, profesora universitaria y política [[España|española]].

Afiliada al [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|PSC]] dende 1994 y, por ello, estrechamente amestada al [[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]],&lt;ref name=PSC /&gt; foi escoyida diputada por [[circunscripción eleutoral de Barcelona|Barcelona]] na [[VII Llexislatura d'España|{{versalita|vii}}]], [[VIII Llexislatura d'España|{{versalita|viii}}]], [[IX Llexislatura d'España|{{versalita|ix}}]] y [[X Llexislatura d'España|{{versalita|x}} llexislatura]], siendo nos dos últimes cabeza de llista.&lt;ref&gt;[http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=/wc/fichaDiputado&amp;idDiputado=319&amp;idLegislatura=9 Ficha na web del Congresu de los Diputaos] Consultáu'l 18 d'agostu de 2010.&lt;/ref&gt; Foi vicepresidenta del [[Congresu de los Diputaos]] mientres más de la metá de la octava llexislatura, asumiendo en 2007 la [[Ministeriu de la Vivienda d'España|cartera de Vivienda]] del Gobiernu de [[José Luis Rodríguez Zapatero]] y en 2008, la de [[Ministeriu de Defensa (España)|Defensa]], siendo la primer muyer n'ostentar dichu cargu n'España. Nel [[XXXVIII Congresu del PSOE|38ᵘ congresu del PSOE]], celebráu'l 4 de febreru de 2012, presentóse como candidata a secretaria xeneral del PSOE; el so rival foi [[Alfredo Pérez Rubalcaba]], ante'l que perdió por 22 votos. Nel congresu estraordinariu del PSOE celebráu los díes 26 y 27 de xunetu de 2014 foi escoyida secretaria de Rellaciones Internacionales del [[PSOE]] hasta 2016, cuando presentó la so dimisión. El 9 d'abril de 2017 foi topada muerta na so casa de la cai Viriato de [[Madrid]] a los 46 años por causa d'una [[cardiopatía conxénita]].&lt;ref name=paisabril/&gt;&lt;ref name=mundoabril/&gt;

== Orixe y formación ==

Yera fía de Baltasar Chacón, arquiteutu téunicu qu'exerció de bomberu nos 80, orixinariu d'[[Olula del Río]] ([[provincia d'Almería|Almería]]), y de una abogada catalana llamada Esther Piqueras. Tien, amás, una hermana pequeña y ye nieta de Francisco Piqueras, un [[Anarquismu|anarquista]] [[Aragón|aragonés]]. Llicencióse en [[Derechu]] pola [[Universidá de Barcelona]], estudiando'l cuartu cursu na [[Universidá de Mánchester]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111126171932/http://www.lamoncloa.gob.es/Gobierno/MinistrosyMinistras/CarmeChacon.htm Biografía oficial]&lt;/ref&gt; Ente [[1994]] y [[1996]] cursó estudios de doctoráu na [[Universidá Autónoma de Barcelona]], pero nunca llegó a lleer la [[Tesis doctoral]].&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com/nacional/duren-desconocia-que-el so-numbero-dos-joana-ortega-non-habia-acabáu-psicologia-1276417366/ Chacón atribuyíase un doctoráu virtual en Derechu - Libertad Digital (17/03/2011)]&lt;/ref&gt; Dempués cursó estudios de [[posgráu]] na facultá de derechu (''Osgoode Hall Law School'') de la [[Universidá de York]], na Universidá de Kingston, na [[Universidá de Montreal]] y na [[Universidá Laval]]. Darréu foi profesora de [[Derechu Constitucional]] de la [[Universidá de Girona]] mientres más de 10 años, hasta que pidió la excedencia pa entrar en files polítiques. Casóse'l [[14 d'avientu]] de [[2007]] con [[Miguel Barroso (periodista)|Miguel Barroso]], periodista y asesor del ex-presidente del Gobiernu [[José Luis Rodríguez Zapatero]]. En xunetu de 2016 anúnciase'l divorciu de la pareya.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/loc/2016/07/23/57922bb6y2704y542b8b464b.html |títulu=Carme Chacón divorciar de Miguel Barroso tres nueve años casaos|periódicu=El Mundo |fecha=23 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Entamos ==

Con 16 años introducir nes [[Joventut Socialista de Catalunya|Mocedaes Socialistes de Cataluña]] y siete años más tarde, en [[1994]], dio'l saltu definitivu al partíu. En [[xunu]] de [[1999]] foi escoyida [[conceyal]] del Conceyu de Esplugues del Llobregat, la so ciudá natal, y foi primer [[teniente d'alcalde]] de Servicios económicos, recursos humanos y seguridá ciudadana ente [[1999]] y [[2003]].

La so esperiencia política amplióse como observadora de la [[OSCE]] en conflictos internacionales como'l de [[Bosnia Herzegovina]] en [[1996]] y [[Albania]] en [[1997]]. En xunetu de [[2000]] foi nomada secretaria de Xusticia na Executiva Nacional del [[Partíu de los Socialistes de Cataluña]] (PSC). Nel 35ᵘ Congresu Federal del PSOE foi escoyida secretaria d'Educación, Universidá, Cultura ya Investigación. Asitióse al llau del entós candidatu a secretariu xeneral del PSOE, [[José Luis Rodríguez Zapatero]] dientro de la corriente de pensamientu liderada por esti llamada «Nueva Vía». Dende esti intre, ganóse la reconocencia de Zapatero y considerar como una de les polítiques cola carrera más acandilante del [[PSOE]].

En setiembre de [[2003]], Chacón foi nomada voceru del PSOE y del comité eleutoral pa les [[eleiciones xenerales d'España de 2004]], nes qu'ocupó'l númberu dos na llista del PSC por [[Provincia de Barcelona|Barcelona]]. Dende xunetu de [[2004]], nel 36ᵘ Congresu Federal del PSOE, foi nomada secretaria de Cultura del partíu. Tamién s'anovó la so pertenencia a la comisión executiva del PSC, anque ensin secretaría concreta.

== Diputada ==

La so trayeutoria parllamentaria arrinca nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2000|eleiciones xenerales de 2000]], cuando consiguió l'acta de [[Congresu de los Diputaos d'España|Diputada en Cortes]] pola [[provincia de Barcelona]]. Mientres esa llexislatura trabayó como vocal de la Diputación Permanente y de la Comisión d'Educación, Cultura y Deporte, y taba adscrita a la Comisión d'Infraestructures. Foi reelixida diputada nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2004|eleiciones de marzu de 2004]], tres el trunfu eleutoral del so partíu, y pasó a ocupar la vicepresidencia primera de la Mesa del Congresu de los Diputaos el [[2 d'abril]] de [[2004]] so la presidencia de [[Manuel Marín]]. Permaneció nel Congresu hasta agostu de [[2013]], cuando abandonó'l so escañu pa ser profesora nel [[Miami Dade College]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/28/espana/1377719714.html |títulu=Carme Chacón dexa l'escañu pa dar clases en Miami mientres un añu |fechaaccesu=28 d'abril de 2016 |apellíu=Internet |nome=Unidá Editorial |sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt;

Nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2015|Eleiciones Xenerales d'España de 2015]] foi escoyida nuevamente diputada pola circunscripción de Barcelona. El 28 d'abril de [[2016]] fixo públicu que nun repitiría como candidata,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telecinco.es/informativos/nacional/Chacon-candidata-PSC-eleiciones-xenerales_0_2170875003.html |títulu=Chacón arrenunciu a ser la candidata «por motivos políticos» que nun desvela |fechaaccesu=28 d'abril de 2016 |sitiuweb=www.telecinco.es}}&lt;/ref&gt; un día dempués de que s'anunciara la celebración de nueves eleiciones pol desalcuerdu ente los grupos parllamentarios a la de investir a un presidente del Gobiernu.

== Ministra ==

=== Vivienda ===

Mientres la [[VIII Llexislatura d'España|VIII llexislatura]] del periodu constitucional, [[José Luis Rodríguez Zapatero]] confió-y el [[Ministeriu de Vivienda d'España|Ministeriu de Vivienda]] sustituyendo a [[María Antonia Trujillo]] nel contestu de la [[Burbuya inmobiliaria n'España|burbuya inmobiliaria española]].

Tuvo al frente del ministeriu un añu, mientres el cual anunció, el [[1 de xineru]] de [[2008]], el llanzamientu del sofitu públicu a les viviendes d'arriendu pa mozos de 22 a 30 años por un valor de 210 euros al mes, al que s'añedir un préstamu ensin intereses de 600 euros pal pagu de la fianza, reembolsable en cuatro años.

A finales del 2007, ante les dificultaes d'accesu a viviendes d'arriendu por cuenta de la morosidá y l'inseguridá xurídica, anunció que'l [[1 de xineru]] del [[2008]] abrir en [[Madrid]] los seis primeros xulgaos de primera instancia de lo civil destinaos a entainar desahucios per impagu d'arriendu.&lt;ref name=&quot;El Mundo&quot;&gt; [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/11/21/suvivienda/1195660268.html?a=48d3c383286b136b1f5056b858cdbd46&amp;t=1360839307 «Chacón diz que Madrid va tener, dende 2008, seis xulgaos pa entainar desahucios.»] ''El Mundo'' (España).&lt;/ref&gt;

El [[16 d'avientu]] de [[2007]] foi proclamada como númberu unu por [[Circunscripción eleutoral de Barcelona|Barcelona]] a les [[Eleiciones xenerales d'España de 2008|eleiciones xenerales de 2008]]. Ye reelixida al [[Congresu de los Diputaos]] col 46,7{{esd}}% de los votos y con 16 escaños de 31 que tien el so circuscripción,&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/resultaos-eleiciones/2008/congreso/provincies/barcelona/ Résultados nes eleiciones xenerales de 2008 na provincia de Barcelona], ''[[20minutos|www.20minutos.es]]''&lt;/ref&gt; que ye la meyor puntuación del so partíu na [[provincia de Barcelona]] dende [[1982]].&lt;ref name=&quot;Elmundo&quot;&gt; [https://www.elmundo.es/especiales/2009/04/espana/ministros_de_zapateru/ministros/chacon.html «Perfil de Carme Chacón.»] ''El Mundo''.&lt;/ref&gt;

=== Defensa ===

El [[14 d'abril]] de [[2008]], embarazada de siete meses, convertir na primera [[Ministeriu de Defensa d'España|ministra de Defensa d'España]] y la primer ministra española qu'aportaba a un ministeriu encinta, lo que foi llargamente espublizáu nel restu d'[[Europa]] pola so escepcionalidá.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080420024430/http://www.elplural.com/politica/detail.php?id=19982 La prensa internacional ríndese ante Zapatero y «una señora embarazada que pon firmes a los militares»].&lt;/ref&gt; Ente les sos primeres decisiones tuvo la so visita a les tropes españoles del destacamentu español en [[Herat]] ([[Afganistán]]).&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/visita/sorpresa/tropes/Afganistan/elpepinac/20080419elpepinac_12/Tes/ «Chacón visita per sorpresa a les tropes n'Afganistán.» 19 d'abril de 2008.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Chacon herat spanish army2.jpg|250px|thumb|right|Chacón xuntu al [[JEMAD]] [[José Julio Rodríguez Fernández]] en [[Herat]], [[Afganistán]].]]

El [[19 de mayu]], Carme Chacón dio a lluz al so primer fíu, un varón llamáu Miquel, nel [[Hospital San Juan de Dios (Esplugues de Llobregat)|Hospital San Juan de Dios]] d'[[Esplugues de Llobregat]], en [[Barcelona]]. Mientres el so periodu de baxa, el [[Ministru d'Interior d'España|ministru d'Interior]], [[Alfredo Pérez Rubalcaba]], [[Ministerios d'España#Suplencies|suplió a la ministra]] y encargóse del despachu de los asuntos ordinarios del Ministeriu de Defensa hasta'l so reincorporación.&lt;ref&gt;[http://www.boe.es/boe/dias/2008/05/20/pdfs/A23789-23789.pdf BOE del 20 de mayu de 2008]&lt;/ref&gt;

Tres la so vuelta'l [[30 de xunu]] de [[2008]], anunció la sustitución de los cuatro [[Xefe del Estáu Mayor de la Defensa|xefes d'Estáu Mayor]] de les [[Fuercies Armaes Españoles]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/retoma/mandu/anuncia/cese/toa/cupula/militar/elpepinac/20080701elpepinac_2/Tes/ «Chacón retoma'l mandu y anuncia el cese de tola cúpula militar.» 1 de xunetu de 2008.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; En payares, una encuesta realizada pol [[Centru d'Investigaciones Sociolóxiques]] (CIS) designar como'l miembru del gabinete más popular ente'l pueblu español, frente a la [[Ministeriu de la Presidencia d'España|ministra de la Presidencia]] y [[Vicepresidente primeru del Gobiernu d'España|vicepresidenta del Gobiernu]], [[María Teresa Fernández de la Vega]], quien ostentaba esi honor dende l'añu [[2004]].&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/politica/noticias/20081116/53579809833/la-acandilante-ascension-de-la ministra catalana-carme-chacon.html «L'acandilante ascensión de la ministra catalana, Carme Chacón.» 16 de payares de 2008.] ''[[La Vanguardia]]''.&lt;/ref&gt;

El [[19 de marzu]] de [[2009]], Carme Chacón anunció la retirada de les tropes españoles de [[Kosovu]], que la so [[Independencia de Kosovo|proclamación d'independencia]] nun ye reconocida por [[España]]. El secretariu xeneral de la [[OTAN]], [[Jaap de Hoop Scheffer]], según los gobiernos de dalgunos de los países miembros de l'alianza atlántica, como [[Estaos Xuníos]], criticaron que la retirada anunciar ensin un previu alcuerdu. [[España]], pela so parte, sostuvo que la so misión taba basada na [[resolución 1244 del Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]], qu'establez la necesidá de respetar la integridá territorial de [[Serbia]], de cuenta que la reconocencia del Estáu kosovar per dellos países de la OTAN socava dicha cobertoria de la [[ONX]] y motiva la retirada.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090326041300/https://www.publico.es/212056/chacon/reconocemos/independencia/kosovo/llabor/acabo Chacón: «Nun reconocemos la independencia de Kosovo y el nuesu llabor acabó.»] ''Público''.&lt;/ref&gt; Sicasí, el Gobiernu español alcordó cola OTAN efeutuar la retirada de les tropes españoles de forma gradiada y coordinada col restu d'aliaos.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/satisfecha/reunion/cordial/Jaap/Hoop/elpepuesp/20090326elpepunac_1/Tes «Chacón, “satisfecha” de la so xunta «bien cordial» con Jaap de Hoop.»]&lt;/ref&gt; El [[28 de marzu]] de [[2009]], el [[vicepresidente d'Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], en axuntándose col presidente del Gobiernu español [[José Luis Rodríguez Zapatero]] nel Cume de Líderes Progresistes en [[Viña del Mar]] ([[Chile]]), declaró que'l desalcuerdu [[EE.{{esd}}XX.]]-[[España]] sobre [[Kosovu]] «ye un capítulu zarráu» y calificó a España como unu de «los socios más fuertes de EE.{{esd}}UU.».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090330192548/https://www.publico.es/internacional/213870/zapateru/reune/biden/empezar/cume/lideres Biden: el discutiniu de Kosovo ye «un capítulu zarráu»]&lt;/ref&gt; En marzu de 2010 apaez na llista de mozos líderes mundiales del [[Foru Económicu Mundial]].&lt;ref&gt;http://economia.elpais.com/economia/2010/03/03/actualidad/1267605183_850215.html&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Robert M Gates - Carme Chacon.JPG|250px|thumb|right|Carme Chacón con [[Robert Gates]], [[Departamentu de Defensa d'Estaos Xuníos|secretariu de Defensa de EE.{{esd}}UU.]], mientres el cume de la [[OTAN]] en [[Bucuresti]] en [[2008]].]]

Ente que la [[piratería]] fuera moneda corriente n'agües de [[Somalia]], Carme Chacón llamó a los [[arrastreru|arrastreros]] españoles del [[océanu Índicu]] a ayudar a financiar la so proteición porque son «empreses privaes faciendo negocios privaos».&lt;ref&gt; [https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/enfea/atuneros/protexe-yos/cuesta/75/millones/elpepinac/20090917elpepinac_17/Tes/ «Chacón enfea a los atuneros que protexe-yos cuesta 75 millones.» 17 de setiembre de 2009.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; El [[2 d'ochobre]] de [[2009]] tuvo de xestionar la captura del arrastreru [[vascu]] [[Alakrana]] por pirates somalinos&lt;ref&gt; [https://www.elpais.com/articulo/espana/pirates/prinden/atuneru/espanol/elpepuesp/20091003elpepinac_2/Tes «Los pirates prinden un atuneru español.» 3 d'ochobre de 2009.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; enfrentándose a les crítiques de la oposición&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2009/10/02/espana/1254481696.html Chacón criticada pola so pasividá], edición de '''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' del {{fecha|2|ochobre|2009}}&lt;/ref&gt; mientres tres miembro de la tripulación secuestrada yeren desembarcaos el [[5 de payares]] en territoriu somalín.&lt;ref&gt;[http://www.cope.es/espana/05-11-09--secuestradores-alakrana-treslladen-trés-tripulantes-tierra-somali-102195-1 El secuestradores del Alakrana treslladen a trés tripulantes a tierra somalina] {{Wayback|url=http://www.cope.es/espana/05-11-09--secuestradores-alakrana-treslladen-trés-tripulantes-tierra-somali-102195-1 |date=20111130084208 }}, nel sitiu de la ''[[Cadena COPE]]'' la {{fecha|5|payares|2009}}&lt;/ref&gt; El buque foi lliberáu doce díes dempués.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Zapatero/Alakrana/salea/llibremente/agües/segures/elpepuesp/20091117elpepunac_2/Te Zapatero: «El 'Alakrana' salea llibremente escontra agües segures»], edición de '''[[El País]]'' del {{fecha|17|payares|2009}}&lt;/ref&gt; El [[Partíu Popular (España)|Partíu Popular]], denunciando la incompetencia y l'improvisación del Gobiernu, anunció la so intención de pidir al Congresu una reprobación de la xestión, ente otros, de la ministra de Defensa mientres esti casu.&lt;ref&gt;[http://www.antena3noticies.com/PortalA3N/noticia/espana/Rajoy-pide-reprobacion-Vega-Chacon-Caamano-por-Alakrana/9000933 Rajoy pide la reprobación de De la Vega, Chacón y Caamaño], nel sitiu de '''[[Antena 3]]'' la {{fecha|18|payares|2009}}&lt;/ref&gt;

El [[17 de febreru]] de [[2010]], cuando esplicaba a la Comisión de Defensa del [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu]] l'esplegue de nueves tropes a [[Afganistán]], dixo sobre la [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|guerra nesi país]] que ve «la lluz a la fin del túnel».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100220125708/https://www.publico.es/espana/295492/nuevu/contingente/espanol/afganistan/costara/millones/euros/anu Chacón almite que l'escenariu afganistanu ye «una guerra»], edición de ''Público'' del {{fecha|17|febreru|2010}}&lt;/ref&gt; A principios d'esi mesmu añu [[2010]], sigue siendo unu de los ministros más populares d'España detrás d'[[Alfredo Pérez Rubalcaba]] y [[María Teresa Fernández de la Vega]], pero más popular que [[José Luis Rodríguez Zapatero]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/2010/02/07/espana/22231762.html «La popularidá de Zapatero cai per debaxo de la de Rajoy.» 7 de febreru de 2010.] ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' &lt;/ref&gt; Tres l'accidente d'un [[helicópteru]] n'[[Haití]] nel que resultaron muertos cuatro soldaos el [[17 d'abril]] de [[2010]], ella viaxó a otru día a la islla pa rindi-yos honores y garantizar la so repatriación.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100424034701/http://www.mde.es/ca/gabinete/notasPrensa/2010/04/DGC_100418_homenaxe_militares_haiti.html?__locale=ca Carme Chacón rinde homenaxe a los cuatro militares finaos n'Haití], comunicáu del [[Ministeriu de Defensa d'España]] la {{fecha|18|abril|2010}}&lt;/ref&gt; Un mes dempués visitó a les tropes españoles esplegaes sobre'l terrén debíu al [[terremotu d'Haití de 2010]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Chacon/viaxa/Haiti/visitar/tropes/espanolas/elpepiesp/20100322elpepinac_17/Tes «Chacón viaxa a Haití pa visitar a les tropes españoles.» 22 de marzu de 2010.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt;

Preguntada pola espulsión n'abril de [[2010]] d'una estudiante del so institutu de [[Pozuelo de Alarcón]], un conceyu de [[Comunidá de Madrid|Madrid]], porque llevaba'l [[hiyab]], Chacón dixo que «España nun ye Francia», en referencia al alderique sobre la prohibición del usu del [[burka]] lleváu a cabu nesi país nesos momentos, y que se precisaba un consensu políticu nesti asuntu,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100425060249/https://www.publico.es/espana/307160/manjon/pide/abrir/alderique/politico/prohibicion/velu Chacón sobre la regulación del velu: «España nun ye Francia.» 22 d'abril de 2010.] ''Público''.&lt;/ref&gt; a diferencia de la [[Ministeriu d'Igualdá d'España|ministra d'Igualdá]], [[Bibiana Aído]], pero acordies cola posición del Gobiernu.&lt;ref&gt; [https://web.archive.org/web/20100425044840/https://www.publico.es/espana/307057/ministra/igualdá/gusta/ningun/velo/aido/hiyab «La ministra d'Igualdá: “Nun me gusta nengún velu”.» 22 d'abril de 2010.] ''Público''.&lt;/ref&gt; Ente que Zapatero y el [[PSOE]] taben cayendo nes encuestes, ella sofitó n'ochobre de [[2010]], les «dures» midíes d'austeridá presupuestaria impuestes pol Gobiernu, según dixo porque son útiles a mediu y llargu plazu «pa restaurar l'enfotu y l'estabilidá» na economía española, y críticó a [[Mariano Rajoy]], presidente del [[PP]], como un «seudolíder» que practica «pseudodemocracia».&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/341001/chacon-zapateru-ye-un-lider-valiente-y-rajoy-un-pseudolider «Chacón: “Zapatero ye un líder valiente y Rajoy, un pseudolíder”.» 11 d'ochobre de 2010.] ''Público''.&lt;/ref&gt; El ministeriu de Chacón aprobó'l nuevu reglamentu d'Honores Militares en mayu de [[2010]],&lt;ref&gt;[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Derogaes/r0-rd834-1984.html Real Decretu 834/1984, de 11 d'abril, pol que s'aprueba'l Reglamentu d'Honores Militares.]&lt;/ref&gt; polo qu'en xunu d'esi mesmu añu'l [[Procesión del Corpus Christi de Toledo|Corpus de Toledo]] nun tuvo honores militares.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/06/03/espana/1275583295.html «Toledo vive'l so primer Corpus ensin honores militares al Santísimu.]»&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Spanish MOD &quot;Carme Chacón&quot; visits ISAF.jpg|right|250px|thumb|Carme Chacón nel [[cuartel xeneral]] de la [[ISAF]], en [[Kabul]], en [[2009]].]]
Na ceremonia que marcó l'entamu de la retirada de les tropes españoles de [[Bosnia-Herzegovina]], el [[18 d'ochobre]] de [[2010]], recordó que «lo qu'asocedió nos [[Balcanes]] tien de recordanos que les operaciones internacionales son necesaries», afirmando que «Nel futuru, [[España]] va terminar les sos misiones, tales como'l [[El Líbanu]], [[Somalia]] o [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/342075/la ministra-de-defensa-formaliza-el-adios-de-espana-en-bosnia-i-herzegovina «Chacón aspira a «esportar» la paz de Bosnia.»] ''Público'' del {{fecha|18|ochobre|2010}}&lt;/ref&gt; Dos encuestes publicaes a principios de payares de [[2010]], confirmaron la so gran popularidá, superior a la de pesos pesaos como [[José Blanco López|José Blanco]] o [[Manuel Chaves]],&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/345155/el-pp-aventaya-en-7-9-puntos-al-psoe-en-intencion-de-votu-segun-el-cis «El PP aventaya al PSOE en 7,9 puntos na intención de votu, según el CIS.» 5 de payares de 2010.] ''[[Público (España)|Público]]''.&lt;/ref&gt; y demostraron que ye, dempués de Rubalcaba, el ministru más conocíu del gobiernu.&lt;ref&gt; [https://www.publico.es/espana/345687/el-nuevu-gobiernu-crea-mas-mires El nuevu gobiernu crea más mires], edición de ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|9|payares|2010}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de el cume de la [[OTAN]] celebrada en [[Lisboa]] a finales de payares de [[2010]], informó de que les [[Fuercies Armaes d'España]] empecipiaríen la tresferencia de dos provincies afganistanes sol so control en [[2011]], trés años antes de lo previsto pola Alianza pa la retirada de les tropes del país, de la qu'afirmó que nun quería dicir «un retiru automáticu» de les tropes españoles.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/347612/espana-apurriera-en-2012-el control-de-les sos zones afganistanes España va apurrir en 2012 el control de les sos zones afganistanes], edición de ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|19|payares|2010}}&lt;/ref&gt; Ella retratóse alredor d'un mes más tarde, indicando a los parllamentarios que'l fechu de que les tropes implicaes «arrenuncien a les sos responsabilidaes» nun implica una retirada automática» del país.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/352122/chacon-nun pon-fecha-a-la salida-de-afganistan Chacón nun pon fecha a la salida de Afganistan], edición de ''[[Público (periódicu)|Público]]'' del {{fecha|16|avientu|2010}}&lt;/ref&gt;

Siendo ministra de Defensa, decretóse l'únicu estáu d'alarma de la democracia mientres la denominada [[crisis de los controladores aéreos n'España en 2010]] el 4 d'avientu de 2010, la militarización de los controladores aéreos civiles, según la posterior prórroga del estáu d'alarma hasta'l día 15 de xineru de 2011.&lt;ref&gt;[https://www.rtve.es/noticias/20101204/gobiernu-declara-estáu-sollerta-ante-huelga-tapada-controladores/380781.shtml «El Gobiernu decreta l'estáu d'alarma per primer vegada na hestoria y tora a los controladores.»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-2010-19462 Real Decreto 1717/2010, de 17 d'avientu, pol que se prorroga l'estáu d'alarma declaráu pol Real Decreto 1673/2010, de 4 d'avientu.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elimparcial.es/noticia/75230/nacional/Alverten-de-que-la Llei-que-permitiria-la-militarizacion-de-controladores-esta-derogada.html «Alverten de que la Llei que dexaría la militarización de controladores ta derogada.»]&lt;/ref&gt;

En xunu de [[2011]], esplicó que les tropes españoles esplegaes n'[[Afganistán]] nun s'amenorgaríen primero que rematara l'añu, pero que'l Gobiernu sí tenía la intención d'empezar a retirar les tropes en [[2012]].&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/06/23/actualidad/1308855007_152166.html «España va empecipiar a partir del branu de 2012 la retirada d'Afganistán.» 23 de xunu de 2011.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; El [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]] adopta un mes más tarde la llei sobre los derechos y deberes de los militares, dacuando llamada llei Chacón, que dexa que los soldaos tengan una actividá asociativa y crea una Xunta de Personal» en vinculación de les tropes y el ministeriu.&lt;ref&gt; [http://politica.elpais.com/politica/2011/07/14/actualidad/1310642853_697002.html «El Congresu respuende por la llei de derechos y deberes de los militares.» 14 de xunetu de 2011.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt; Esti testu fuera alcordáu en marzu col [[Partíu Popular d'España|Partíu Popular]].&lt;ref&gt;« [https://www.elpais.com/articulo/espana/PSOE/PP/apauten/llei/derechos/militares/elpepiesp/20110305elpepinac_14/Tes PSOE y PP apauten la llei de derechos de los militares]», ''[[El País]]'', la {{fecha|5|marzu|2011}}&lt;/ref&gt;

== Na socesión de Zapatero ==

En febreru de [[2011]], en respuesta a les [[Revoluciones y protestes nel mundu árabe de 2010-2011|protestes nos países árabes]], quexar de que la [[Xunión Europea]] «confundióse munches vegaes» nes sos rellaciones colos estaos del sur y dixo que «l'[[Alianza de civilizaciones]] nun ye la [[democracia]] n'Occidente y l'[[autocracia]] n'Oriente».&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/359797/chacon-almite-errores-de-europa-con-los sos-vecinos-del sur Chacón almite errores d'Europa colos sos vecinos del sur], edición de ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|4|febreru|2011}}&lt;/ref&gt; Repitió les sos crítiques el 22 de febreru sobre'l réxime del coronel [[Muammar Gaddafi]] y la [[Rebelión en Libia de 2011|revolución en Libia]].&lt;ref&gt;''[[El País]]'', la {{fecha|22|febreru|2011}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu día, mientres una xinta cola prensa, dixo qu'una muyer natural de [[Cataluña]] podría conducir [[España]] como [[presidente del Gobierno|presidenta del Gobiernu]] y amestó, que sofitaría al [[José Luis Rodríguez Zapatero|presidente Zapatero]] pa un tercer mandatu, pero si él refugara, la pallabra sería entós de los militantes del [[PSOE]] n'eleiciones primaries.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/362633/chacon-cree-que-espana-esta llista-pa-que-una muyer-presida-el-pais «Chacón cree que Espana ta llista por que una muyer presida'l país.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|22|febreru|2011}}&lt;/ref&gt;

A finales de marzu, cuando aumentaba la especulación sobre un posible arrenunciu del [[Presidente del Gobiernu d'España|xefe de gobiernu]] a competir por un tercer mandatu en [[2012]],&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/367024/zapateru-entama-anunciar-al-psoe-el-2-de-abril-que-non-sera-candidatu-en-2012 «Zapatero entama anunciar al PSOE'l 2 d'abril que non sera candidatu en 2012.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|20|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; ella apaeció, xuntu al vicepresidente primeru del Gobiernu y ministru del Interior [[Alfredo Pérez Rubalcaba]], como una de les persones favorites p'asocede-y,&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/368601/rubalcaba-y-chacon-consoliden-les sos-opciones «Rubalcaba y Chacón consoliden les sos opciones.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|20|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; recibiendo'l sofitu del secretariu xeneral del [[Partíu Socialista de Madrid]], [[Tomás Gómez Franco|Tomás Gómez]], que s'había opuestu internamente a Zapatero con anterioridá.&lt;ref&gt;[http://www.elconfidencial.com/en-esclusiva/2011/chacon-mitin-zapateru-foliáu-20110326-76658.html «Chacón y Gómez ponen n'escena la socesión de Zapatero.»] ''El Confidencial'', la {{fecha|26|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; Sicasí, ella pidió, col sofitu de los [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|socialistes catalanes]], poner fin a esi alderique.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/PSC/Chacon/pide/Zapateru/zarru/sucesion/escose/mandatu/elpepiesp/20110329elpepinac_3/Tes «El PSC de Chacón pide que Zapatero cierre la socesión y escose el so mandatu.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|29|marzu|2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/368598/el-psc-secunda-a-chacon-pa-pidir-a-zapateru-que-aplace-la-sucesion «El PSC secunda a Chacón pa pidir a Zapatero qu'aplace la socesión.»] ''[[Público (España)|Público]]'' del {{fecha|29|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; Magar la perspeutiva d'un cese de Zapatero paecía finalmente allargar,&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/20110327/espana/abcp-malestar-zapatero-rubalcaba-chacon-20110327.html «Malestar de Zapatero con Rubalcaba y Chacón por acelerar la socesión.»] ''[[ABC (periódicu)|ABC]]'', la {{fecha|27|marzu|2011}}&lt;/ref&gt; este anunció'l [[2 d'abril]] que nun se presentaría a la próxima eleición xeneral, que diba terminar el so mandatu y que'l so socesor escoyer mientres un procesu de primaries internes.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/369329/zapateru-nun voi ser-candidatu-en-les-proximas-eleiciones-xenerales «Zapatero: “nun voi ser candidatu nes próximes eleiciones xenerales”.»] ''[[Público (periódicu)|Público]]'', la {{fecha|2|abril|2011}}&lt;/ref&gt;

Un sondéu publicáu a finales del mes d'abril amosó que la so popularidá y los sos efeutos sobre les intenciones de votu pal [[PSOE]] yeren cuasi idénticos a los de [[Alfredo Perez Rubalcaba|Rubalcaba]], ente que esti postreru alloñábase notoriamente un mes antes,&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/372959/rubalcaba-y-chacon-llogren-mas-sofito-que-rajoy «Rubalcaba y Chacón llogren más sofitu que Rajoy.»] ''[[Público (periódicu)|Público]]'', la {{fecha|26|abril|2011}}&lt;/ref&gt; nun contestu de xubida fuerte de les intenciones de votu socialista, que progresaben en más de siete puntos y mediu nel últimu mes.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/372822/el-psoe-amenorga-la ventaya-del-pp-a-2-3-puntos «El PSOE amenorga la ventaya del PP en 2,3 puntos.»] ''[[Público (periódicu)|Público]]'', la {{fecha|25|abril|2011}}&lt;/ref&gt; El [[26 de mayu]], dos díes antes de la celebración del comité federal del partíu, anunció que nun presentaba la so candidatura a les primaries, según ella, porque esta podría poner en peligru la unidá de los socialistes y l'estabilidá del gobiernu,&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/05/26/actualidad/1306409760_593619.html «Chacón: “Retiro porque se punxo en riesgu al PSOE y al Gobiernu”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|26|mayu|2011}}&lt;/ref&gt; a pesar de que yá decidiera presentase nel mes de febreru y cuando yá formara'l so equipu de campaña.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/05/26/actualidad/1306440788_089741.html «Les 45 hores que solmenaron al PSOE.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|26|mayu|2011}}&lt;/ref&gt;

Propuesta a finales d'agostu pol [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|PSC]] como la cabeza de llista na [[provincia de Barcelona]] nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales de 2011]],&lt;ref&gt;[https://www.rtve.es/noticias/20110829/psc-sofita-reforma-constitucion-nun cree-necesariu-referendu/457987.shtml «El PSC asume la reforma de la Constitución ente crítiques y nun clima d'impotencia.»] ''[[Radio Televisión Española|RTVE]]'', la {{fecha|29|agostu|2011}}&lt;/ref&gt; sofitó, por llealtá» a Rubalcaba, la enmienda constitucional anunciada por Zapatero pa establecer na [[Constitución española de 1978|Constitución]] un llende sobre'l [[Déficit presupuestariu|déficit]] y la [[delda pública]], de la que criticaba la decisión de nun utilizar un referendu.&lt;ref&gt;« [https://www.rtve.es/noticias/20110829/chacon-espresa-duldes-procedimientu-siguíu-pa-reformar-carta-magna/458026.shtml «Chacón espresa “duldes” pol procedimientu siguíu pa reformar la Constitución.»] ''[[Radio Televisión Española|RTVE]]'', la {{fecha|29|agostu|2011}}&lt;/ref&gt;

=== 38ᵘ Congresu Federal del PSOE ===

Tres la derrota socialista nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales de 2011]], Zapatero anunció, a pidimientu de [[Alfredo Pérez Rubalcaba|Rubalcaba]], la celebración d'un Congresu del [[PSOE]] en febreru de [[2012]].&lt;ref&gt;« [http://politica.elpais.com/politica/2011/11/21/actualidad/1321867878_673446.html Zapatero convoca un congresu ordinariu na primer selmana de febreru]», ''[[El País]]'', la {{fecha|21|payares|2011}}&lt;/ref&gt; Los rumores sobre una posible candidatura de Carme Chacón a la Secretaría Xeneral del PSOE apaecen entós,&lt;ref&gt; [https://www.lavanguardia.com/politica/20111122/54239197443/el futuru-de-chacon-en-l'aire.html «El futuru de Chacón, nel aire.»] ''[[La Vanguardia]]'', la {{fecha|22|payares|2011}}&lt;/ref&gt; confirmaos el [[23 de payares]] por [[Manuel Chaves]], presidente del partíu y vicepresidente del Gobiernu.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/11/23/actualidad/1322038860_303987.html «Chaves: “Gustaríame que Rubalcaba fuera candidatu”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|23|payares|2011}}&lt;/ref&gt; Recibe bien rápido, una vegada más, el sofitu de [[Tomás Gómez Franco|Tomás Gómez]]&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/11/24/actualidad/1322164746_801012.html «Gómez: “Si yo fuera Carme Chacón presentaría la mio candidatura”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|24|payares|2011}}&lt;/ref&gt; y, a la fin de payares de [[2011]], del [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores d'España|exministro d'Esteriores]], [[Miguel Ángel Moratinos]].&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/11/29/actualidad/1322597873_665657.html «“El PSOE tien de celebrar primaries ‘a la francesa”.»] ''[[El País]]'', la {{fecha|30|payares|2011}}&lt;/ref&gt; El [[20 d'avientu]], hores dempués de la invistidura del conservador [[Mariano Rajoy]] nel [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]] como [[Presidente del Gobiernu d'España|presidente del Gobiernu]], robló un documentu con, ente otros, [[Francisco Caamaño Domínguez|Francisco Caamaño]], [[Josep Borrell]], [[Cristina Narbona]], [[Juan Fernando López Aguilar]], [[Javier Colorado]] o [[Aina Calvo]], que se titulaba ''Enforma PSOE por faer'', qu'abogaba por una mayor apertura del [[PSOE]] a la sociedá, pola definición d'una política económico y fiscal d'[[Izquierda política|izquierda]] y defende una revisión de los últimos años nel poder de [[José Luis Rodríguez Zapatero|Rodríguez Zapatero]], incluyida la negativa del presidente en [[2008]] d'utilizar la pallabra «crisis» pa referise a la [[Crisis económica de 2008-2011|crisis económica nesi momentu]] y los retayos presupuestarios que decidió'l presidente en mayu de [[2010]], de la que repitió'l so compromisu colos grandes progresos realizaos nos últimos siete años de gobiernu socialista.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2011/12/20/actualidad/1324404701_397227.html «Chacón, exministros y cargos territoriales abren la carrera pa liderar el PSOE.» 20 d'avientu de 2011.] ''[[El País]]''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/espana/413202/chacon-robla-un manifiestu-que-pide-un cambéu-de-aldu-del-psoe «Chacón robla un manifiestu que pide «un cambéu d'aldu» del PSOE.» 20 d'avientu de 2011.] ''[[Público (España)|Público]]''.&lt;/ref&gt;

El 4 de xineru de 2012 anunció mientres un actu en [[Valencia]] la so intención d'optar a la Secretaría Xeneral del [[PSOE]]. Según Chacón el so oxetivu yera «encabezar un proyeutu nuevu» y «llevantar yá» el partíu, «ensin transiciones nin interregnos».&lt;ref&gt;http://www.cadenaser.com/espana/articulo/chacon-confirma-presentara-candidatura-encabezar-proyeutu-nuevu-psoe/csrcsrpor/20120104csrcsrnac_16/Tes&lt;/ref&gt;La presentación oficial de la candidatura tuvo llugar trés díes depués, el 7 de xineru de 2012, na llocalidá almeriense d'[[Olula del Río]], pueblu natal del so padre.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2012/01/07/actualidad/1325936628_966634.html]&lt;/ref&gt; Mientres el mes que duró la campaña, la candidata percorrió numberoses ciudaes d'España, como [[Xixón]], [[Málaga]], [[Alicante]],&lt;ref&gt;https://www.lne.es/asturias/2012/01/17/carme-chacon-presenta-gijon-proyeutu-liderar-psoe/1185087.html&lt;/ref&gt; ente otres munches, pa presentar la so candidatura. El 28 de xineru celebró un actu nel [[Círculu de Belles Artes]] de [[Madrid]] nel que la candidata recibió'l sofitu de destacaes representantes del mundu de la política y la cultura, como la exvicepresidenta del Gobiernu [[María Teresa Fernández de la Vega]], la exministra [[Beatriz Corredor]] y l'escritora [[Clara Sánchez (escritora)|Clara Sánchez]]. L'actu foi promovíu y presentáu pola periodista [[Pilar del Río]], vilba del escritor [[José Saramago]]. Finalmente, el 4 de febreru nel [[38ᵘ Congresu del PSOE]], celebráu en [[Sevilla]], Chacón perdió frente a [[Alfredo Pérez Rubalcaba]] por 22 votos de diferencia.&lt;ref&gt;https://www.abc.es/20120204/espana/alminuto-abci-congresu-federal-psoe-rubalcaba-201202041134.html&lt;/ref&gt; Una vegada conocíos les resultaos, Chacón tornó ocupar cualquier cargu na direición del partíu, pero sí pidió al nuevu líder que conformara una executiva d'unidá ya integración.&lt;ref&gt;[http://politica.elpais.com/politica/2012/02/04/actualidad/1328392590_938417.html]&lt;/ref&gt;

El 28 d'agostu de 2013 comunica'l so arrenunciu a l'acta de diputáu pa treslladase a EE.{{esd}}UU. a impartir clases de sistemes políticos comparaos nel [[Miami Dade College]].&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/28/espana/1377719714.html «Carme Chacón dexa l'escañu pa dar clases en Miami mientres un añu.»] ''El Mundo''. Consultáu n'agostu de 2013.&lt;/ref&gt;

== Secretaria de Rellaciones Internacionales del PSOE ==

Dende'l Congresu Estraordinariu del PSOE celebráu los díes [[26 de xunetu|26]] y [[27 de xunetu]] de [[2014]] foi secretaria de Rellaciones Internacionales del [[PSOE]].

El 11 de xunu de 2015 anunció que se presentaría a les primaries pa escoyer a la cabeza de llista pola provincia de Barcelona del [[Partíu de los Socialistes de Cataluña|PSC]] pa les [[Eleiciones xenerales d'España de 2015|eleiciones xenerales de 2015]] y el 30 de xunu foi escoyida porque foi la única que consiguió los avales.&lt;ref&gt;[http://www.cronicaglobal.com/es/notices/2015/06/iceta-y-chacon-candidatos-del-psc-el-27s-y-en-les xenerales-21595.php «Iceta y Chacón, candidatos del PSC el 27S y nes xenerales.»]&lt;/ref&gt;

== Vida personal ==

Casóse'l [[14 d'avientu]] de [[2007]] col periodista [[Miguel Barroso (periodista)|Miguel Barroso]], exsecretario d'Estáu de Comunicación con Zapatero. En xunetu de 2016 anunciaron el so divorciu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/loc/2016/07/23/57922bb6y2704y542b8b464b.html |títulu=Carme Chacón divorciar de Miguel Barroso tres nueve años casaos |fechaaccesu=24 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Fallecimientu ==

El 9 d'abril de 2017, a la edá de 46 años, Carme Chacón foi topada muerta na so casa del númberu 20 de la madrilana cai de Viriato, tres l'avisu d'un familiar que nun consiguía contautar con ella dende la nueche anterior. Carme Chacón carecía d'una [[dextrocardia]] y un [[bloquéu auriculoventricular]] completu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=https://www.abc.es/espana/abci-muerre-carme-chacon-201704092009_noticia.html |publicación=[[ABC (España)|ABC]] |títulu=Muerre Carme Chacón, la primer muyer al mandu de los exércitos |fecha=9 d'abril de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia |títulu=Carme Chacón: “Tengo 35 pulsaciones per minutu y el corazón al aviesu |url=https://www.lavanguardia.com/politica/elecciones/20151212/30747582145/carme-chacon-pulsaciones-corazon-psc.html |fecha=12 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Distinciones y condecoraciones ==

* Premiu Muyeres Progresistes de la FMP (2008).&lt;ref&gt;http://amecopress.net/spip.php?article1589&lt;/ref&gt;
* Premios Protagonistes del Añu: Protagonista Política (2008).&lt;ref&gt;https://www.publico.es/agencias/efe/169036/jesus-neira-ente-los-gallardoniaos-con-los premios protagonistes-2008&lt;/ref&gt;
* Premiu Ramón Rubial (2009).&lt;ref&gt;http://www.eitb.com/es/videos/detalle/75074/carme-chacon-recibe-premio-ramon-rubial/&lt;/ref&gt;
* Premiu 8 de marzu: Día de la Muyer Trabayadora d'[[UXT]] (2009).&lt;ref&gt;http://ecodiario.eleconomista.es/espana/noticias/1072651/03/09/Carme-Chacon-recibe-el premiu-8-de-marzu-de-UXT.html&lt;/ref&gt;
* Gran Oficial de la Orde de la Corona de Bélxica (2011).&lt;ref&gt;http://noticias.lainformacion.com/politica/jefes-de-estado/carme-chacon-recibe-la-condecoracion-de-gran-oficial-de-la orde-de-la corona-de-belgica_Cu6ZxpOUSM03SMllXcmfj1/&lt;/ref&gt;
* Gran Cruz de la [[Orde de Carlos III]] (30 d'avientu de 2011).&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.boe.es/aeboe/consultas/bases_datos/doc.php?id=BOE-A-2011-20851 |publicación=BOE |títulu=Real Decretu 2085/2011, de 30 d'avientu, pol que se concede la Gran Cruz de la Real y Distinguida Orde Española de Carlos III a doña Carme Chacón Piqueras. |fecha=31 d'avientu de 2011 |fechaaccesu=2 de xineru de 2012}} &lt;/ref&gt;
* Premiu Constantino Herranz Márquez a los Valores Democráticos y la Defensa de les Llibertaes (2012).&lt;ref&gt;https://www.psoe.es/guadalixdelasierra/news/656984/page/carme-chacon-gallardoniada-con-edicion-del premiu-constantino-herranz-marquez-los valores-democraticos-defensa-les llibertaes.html&lt;/ref&gt;
* II Premiu a la Igualdá de l'Agrupación Socialista de [[Pinto (Madrid)|Pinto]] (2012).&lt;ref&gt;http://www.sermadridsur.com/noticias/carme-chacon-recibe-el-ii-premio-a-la igualdá-de-los socialistes-de-pintu_23415/&lt;/ref&gt;
* [[Premiu Creu de Sant Jordi]] (2017) concedíu pola [[Generalitat de Catalunya]] a títulu póstumu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia |títulu=El Govern concedeix la Creu de Sant Jordi a Carme Chacón a títol pòstum |url=http://www.elpuntavui.cat/politica/article/17-politica/1117471-el-govern-concedeix-la-creu-de-sant-jordi-a-carme-chacon-a-titol-postum.html |fecha=11 d'abril de 2017 |fechaaccesu=11 d'abril de 2017|periódicu=El Punt Avui |idioma=catalán}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote|Carmen Chacón}}
{{commonscat|Carme Chacón}}
* [http://web.archive.org/web/https://twitter.com/_carmechacon Twitter de Carme Chacón]

{{Socesión
| títulu = [[Ficheru:Escut d'Esplugues de Llobregat.svg|center|25px]][[Teniente d'alcalde Primera teniente d'Alcalde]] d'[[Esplugues de Llobregat]]
| periodu = [[1999]]-[[2003]]
| predecesor = Lorenzo Palacín
| socesor = [[Pilar Díaz Romero]]
| títulu2 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|center|25px]][[PSOE|Secretaria d'Educación, Universidaes,&lt;br/&gt; Cultura ya Investigación del PSOE]]
| periodu2 = [[2000]]-[[2004]]
| predecesor2 = [[Joaquín Leguina Herrán]]
| socesor2 = [[Eva Almunia]]
| títulu3 = [[Ficheru:Escudo de España (mazonado).svg|center|25px]][[Congresu de los Diputaos|Vicepresidenta primer del Congresu de los Diputaos]]
| periodu3 = [[2004]]-[[2007]]
| predecesor3 = [[Margarita Mariscal de Gante]]
| socesor3 = [[Carmen Calvo]]
| títulu4 = [[Ficheru:Escudo_de_España_(mazonado).svg|center|25px]][[Ministeriu de Vivienda d'España|Ministra de Vivienda d'España]]
| periodu4 = [[2007]]-[[2008]]
| predecesor4 = [[María Antonia Trujillo]]
| socesor4 = [[Beatriz Corredor]]
| títulu5 = [[Ficheru:Escudo_de_España_(mazonado).svg|center|25px]][[Ministeriu de Defensa d'España|Ministra de Defensa d'España]]
| periodu5 = [[2008]]-[[2011]]
| predecesor5 = [[José Antonio Alonso]]
| socesor5 = [[Pedro Morenés]]
| títulu6 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|center|25px]][[PSOE|Secretaria de Rellaciones Internacionales del PSOE]]
| periodu6 = [[2014]]-[[2016]]
| predecesor6 = [[Elena Valenciano]]
| socesor6 = [[Héctor Gómez (políticu)|Héctor Gómez]]
}}

{{NF|1971|2017|Chacon Piqueras, Carme Maria}}

{{Tradubot|Carme Chacón}}

[[Categoría:Diputaos y diputaes d'España]]
[[Categoría:Xuristes d'España]]
[[Categoría:Ministros y ministres de Defensa d'España]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Cataluña]]
[[Categoría:Políticos y polítiques del Partit dels Socialistes de Catalunya]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones d'Esplugues de Llobregat]]</text>
      <sha1>cjyhro0872a82uo3q326tohoeiq7xfu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sydney Leroux</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136892</id>
    <revision>
      <id>3702976</id>
      <parentid>3486489</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:02:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A01:C50F:9180:7300:D115:30BC:514:DA89</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8324" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Sydney Rai Leroux Dwyer''' {{nym}} ye una [[futbolista]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] nacida en Canadá. Xuega de [[delanteru (fútbol)|delantera]] nel [[WAngel City FC]] de la [[National Women's Soccer League]] de los Estaos Xuníos. 

En representando a Canadá en distintes categoríes xuveniles, Leroux, de padre estauxunidense, decidió defender a la [[seleición femenina de fútbol sub-20 de los Estaos Xuníos]] dende [[2008]], llegando a la [[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|seleición absoluta]] en 2012. Consagróse campeona de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008]], onde llogró'l Botín d'Oru y el Balón d'Oru del tornéu.

Leroux xugó fútbol universitario pa los [[UCLA Bruins]] y a nivel semiprofesional pa los [[Vancouver Whitecaps (femenín)|Vancouver Whitecaps]]. Debutó colos Vancouver Whitecaps a los 15 años, convirtiéndose na futbolista más nueva en xugar pol club. Leroux foi escoyida pol club [[Atlanta Beat]] mientres el draft de la [[Women's Professional Soccer]] el 13 de xineru de 2012. Depués de la suspensión de felicidá amiesta a entamos de 2012, fichó por [[Seattle Sounders Women]] mientres el mesmu añu. Fixo'l so debú profesional colos [[Boston Breakers]] na temporada inaugural de la [[National Women's Soccer League]] en 2013. Al añu siguiente fichó pol [[Seattle Reign FC]].

== Primeros años ==
Leroux nació na ciudá de [[Surrey (Columbia Británica)|Surrey]], fía de la canadiense Sandi Leroux y l'estauxunidense [[Ray Chadwick]]. La so madre desempeñábase como tercer base na [[Seleición femenina de fútbol de sóftbol de Canadá|seleición canadiense de sóftbol]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://sportsillustrated.cnn.com/2012/olympics/2012/writers/grant_wahl/08/05/united-states-canada-soccer-preview/index.html |títulu=With USA's Leroux, youth is served |obra=Sports Illustrated |fecha=5 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |autor=Grant Wahl |idioma=español |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120809013742/http://sportsillustrated.cnn.com/2012/olympics/2012/writers/grant_wahl/08/05/united-states-canada-soccer-preview/index.html |fechaarchivu=9 d'agostu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Team USA: Sydney Leroux |url=http://london2012.visionbox.com/team-usa/athlete-roster/soccer.aspx?id=34&amp;did=22&amp;aid=69&amp;show=True |editorial=United States Olympic Committee |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150207063233/http://london2012.visionbox.com/team-usa/athlete-roster/soccer.aspx?id=34&amp;did=22&amp;aid=69&amp;show=True |fechaarchivu=7 de febreru de 2015 }}&lt;/ref&gt; El so padre foi un xugador de béisbol profesional que se desempeñó como [[llanzador]] nos [[California Angels]] en 1986. Sydney xugó béisbol pa les Lligues Pequeñes de Whalley ente los años 1994 a 2004.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Leroux leaves baseball – and Canada – behind |url=http://www.socceramerica.com/article/27216/leroux-leaves-baseball-and-canada-behind.html |obra=Soccer America |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |fecha=8 de xunetu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;nytimes1&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://espn.go.com/olympics/summer/2012/soccer/story/_/id/8204150/2012-london-summer-games-sydney-leroux-took-long-road-london |títulu=Leroux took long road to London |obra=ESPN |fecha=26 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |autor=Alyssa Roenigk |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sydney se crio cola so madre, depués de la separación de los sos padres, cuando Sandi Leroux tenía tres meses d'embaranzu.&lt;ref name=azcentral_110911&gt;{{cita web |autor=José García |títulu=Former Serenu Soccer Club player Sydney Leroux eyes U.S. women's soccer roster |url=http://www.azcentral.com/sports/azetc/articles/2011/11/09/20111109us-women-soccer-team-sydney-leroux-sele.html |obra=Arizona Central |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=9 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=fs_exclusive_vide_10_31_12&gt;{{cita web |títulu=Fox Soccer Exclusive: Sydney Leroux |url=http://msn.foxsports.com/foxsoccer/video/?vide=de2edc93-d594-4f2a-be79-10da9521a0ee |obra=Fox Soccer Channel |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |fecha=31 d'ochobre de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Trayeutoria ==
=== Boston Breakers ===
En 2013, como parte del programa de asignación de futbolistes de la [[National Women's Soccer League]] (NWSL), Leroux foi una de los trés escoyíes nacionales (xuntu con [[Heather O'Reilly]] y [[Heather Mitts]]) que robló polos [[Boston Breakers]] pa la temporada inaugural de dichu tornéu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Graham Hays |títulu=NWSL Allocation Easier Said than Done |url=http://espn.go.com/espnw/news-commentary/article/8836654/espnw-nwsl-allocation-easier-said-done |obra=ESPN |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=11 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esa temporada llogró'l segundu llugar na tabla de goliadores (xuntu con [[Abby Wambach]] de los [[Western New York Flax]]), tres [[Lauren Holiday]] de [[FC Kansas City]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=2013 National Women's Soccer League Leaderboards |url=http://www.nwslsoccer.com/Stats/index_Y.html |obra=National Women's Soccer League |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150107064658/http://www.nwslsoccer.com/Stats/index_Y.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2015 }}&lt;/ref&gt; Leroux anotó la primera [[tripleta]] na hestoria del tornéu, na victoria por 4:1 ante los [[Chicago Red Stars]], el 4 de mayu de 2013, lo que-y valió ser nomada Xugadora de la selmana de la NWSL.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Meg Linehan |títulu=Breakers rout Red Stars 4-1 on Leroux hat trick |url=http://equalizersoccer.com/2013/05/04/boston-breakers-defeat-chicago-rede-stars-4-1-two-late-sydney-leroux-goals/ |obra=Equalizer Soccer |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=4 de mayu de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Palmarés ==
=== Trofeos internacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;200&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Equipu (*)

!width=&quot;160&quot;|Llugar
!width=&quot;70&quot;|Añu
|-align=center

|[[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008|Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|Seleición femenina de fútbol sub-20 de los Estaos Xuníos]]
|{{Chile}}
|2008
|-align=center
|Tornéu Cuatro Naciones
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{China}}
|2011
|-align=center
|[[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{Reinu Xuníu}}
|2012
|-align=center
|[[Copa Algarve]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{Portugal}}
|2013
|}

=== Distinciones individuales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;280&quot;|Distinción
!width=&quot;130&quot;|Añu
|-align=center

|Balón d'Oru de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008|Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20]]
|[[2008]]
|-align=center
|[[Futbolista del añu n'Estaos Xuníos|Futbolista xuvenil del añu n'Estaos Xuníos]]
|[[2011]]
|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
*{{commonscat|Sydney Leroux}}
*{{Xugador FIFA|224532}}
*[http://www.bostonbreakerssoccer.com/playerbios/sydneyleroux/index_Y.html Ficha nel sitiu de Boston Breakers]
*[https://web.archive.org/web/20081211092333/http://uclabruins.cstv.com/sports/w-soccer/mtt/leroux_sydney00.html Ficha nel sitiu de UCLA]
*[https://web.archive.org/web/20130716061232/http://www.ussoccer.com/teams/wnt/l/sydney-leroux.aspx Ficha nel sitiu de US Soccer]
*{{Facebook|pages/Sydney-Leroux/112826152102241}}
*{{Twitter|sydneyleroux}}

{{NF|1990||Leroux}}

{{Tradubot|Sydney Leroux}}

[[Categoría:Deportistes de Columbia Británica]]
[[Categoría:Futbolistes de Canadá]]
[[Categoría:Futbolistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Vancouver]]</text>
      <sha1>h489de3w3h7oqwfyru4kh15ckf5606a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3702977</id>
      <parentid>3702976</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:02:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A01:C50F:9180:7300:D115:30BC:514:DA89</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8323" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Sydney Rai Leroux Dwyer''' {{nym}} ye una [[futbolista]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] nacida en Canadá. Xuega de [[delanteru (fútbol)|delantera]] nel [[Angel City FC]] de la [[National Women's Soccer League]] de los Estaos Xuníos. 

En representando a Canadá en distintes categoríes xuveniles, Leroux, de padre estauxunidense, decidió defender a la [[seleición femenina de fútbol sub-20 de los Estaos Xuníos]] dende [[2008]], llegando a la [[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|seleición absoluta]] en 2012. Consagróse campeona de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008]], onde llogró'l Botín d'Oru y el Balón d'Oru del tornéu.

Leroux xugó fútbol universitario pa los [[UCLA Bruins]] y a nivel semiprofesional pa los [[Vancouver Whitecaps (femenín)|Vancouver Whitecaps]]. Debutó colos Vancouver Whitecaps a los 15 años, convirtiéndose na futbolista más nueva en xugar pol club. Leroux foi escoyida pol club [[Atlanta Beat]] mientres el draft de la [[Women's Professional Soccer]] el 13 de xineru de 2012. Depués de la suspensión de felicidá amiesta a entamos de 2012, fichó por [[Seattle Sounders Women]] mientres el mesmu añu. Fixo'l so debú profesional colos [[Boston Breakers]] na temporada inaugural de la [[National Women's Soccer League]] en 2013. Al añu siguiente fichó pol [[Seattle Reign FC]].

== Primeros años ==
Leroux nació na ciudá de [[Surrey (Columbia Británica)|Surrey]], fía de la canadiense Sandi Leroux y l'estauxunidense [[Ray Chadwick]]. La so madre desempeñábase como tercer base na [[Seleición femenina de fútbol de sóftbol de Canadá|seleición canadiense de sóftbol]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://sportsillustrated.cnn.com/2012/olympics/2012/writers/grant_wahl/08/05/united-states-canada-soccer-preview/index.html |títulu=With USA's Leroux, youth is served |obra=Sports Illustrated |fecha=5 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |autor=Grant Wahl |idioma=español |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120809013742/http://sportsillustrated.cnn.com/2012/olympics/2012/writers/grant_wahl/08/05/united-states-canada-soccer-preview/index.html |fechaarchivu=9 d'agostu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Team USA: Sydney Leroux |url=http://london2012.visionbox.com/team-usa/athlete-roster/soccer.aspx?id=34&amp;did=22&amp;aid=69&amp;show=True |editorial=United States Olympic Committee |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150207063233/http://london2012.visionbox.com/team-usa/athlete-roster/soccer.aspx?id=34&amp;did=22&amp;aid=69&amp;show=True |fechaarchivu=7 de febreru de 2015 }}&lt;/ref&gt; El so padre foi un xugador de béisbol profesional que se desempeñó como [[llanzador]] nos [[California Angels]] en 1986. Sydney xugó béisbol pa les Lligues Pequeñes de Whalley ente los años 1994 a 2004.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Leroux leaves baseball – and Canada – behind |url=http://www.socceramerica.com/article/27216/leroux-leaves-baseball-and-canada-behind.html |obra=Soccer America |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |fecha=8 de xunetu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;nytimes1&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://espn.go.com/olympics/summer/2012/soccer/story/_/id/8204150/2012-london-summer-games-sydney-leroux-took-long-road-london |títulu=Leroux took long road to London |obra=ESPN |fecha=26 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |autor=Alyssa Roenigk |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sydney se crio cola so madre, depués de la separación de los sos padres, cuando Sandi Leroux tenía tres meses d'embaranzu.&lt;ref name=azcentral_110911&gt;{{cita web |autor=José García |títulu=Former Serenu Soccer Club player Sydney Leroux eyes U.S. women's soccer roster |url=http://www.azcentral.com/sports/azetc/articles/2011/11/09/20111109us-women-soccer-team-sydney-leroux-sele.html |obra=Arizona Central |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=9 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=fs_exclusive_vide_10_31_12&gt;{{cita web |títulu=Fox Soccer Exclusive: Sydney Leroux |url=http://msn.foxsports.com/foxsoccer/video/?vide=de2edc93-d594-4f2a-be79-10da9521a0ee |obra=Fox Soccer Channel |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |fecha=31 d'ochobre de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Trayeutoria ==
=== Boston Breakers ===
En 2013, como parte del programa de asignación de futbolistes de la [[National Women's Soccer League]] (NWSL), Leroux foi una de los trés escoyíes nacionales (xuntu con [[Heather O'Reilly]] y [[Heather Mitts]]) que robló polos [[Boston Breakers]] pa la temporada inaugural de dichu tornéu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Graham Hays |títulu=NWSL Allocation Easier Said than Done |url=http://espn.go.com/espnw/news-commentary/article/8836654/espnw-nwsl-allocation-easier-said-done |obra=ESPN |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=11 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esa temporada llogró'l segundu llugar na tabla de goliadores (xuntu con [[Abby Wambach]] de los [[Western New York Flax]]), tres [[Lauren Holiday]] de [[FC Kansas City]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=2013 National Women's Soccer League Leaderboards |url=http://www.nwslsoccer.com/Stats/index_Y.html |obra=National Women's Soccer League |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150107064658/http://www.nwslsoccer.com/Stats/index_Y.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2015 }}&lt;/ref&gt; Leroux anotó la primera [[tripleta]] na hestoria del tornéu, na victoria por 4:1 ante los [[Chicago Red Stars]], el 4 de mayu de 2013, lo que-y valió ser nomada Xugadora de la selmana de la NWSL.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Meg Linehan |títulu=Breakers rout Red Stars 4-1 on Leroux hat trick |url=http://equalizersoccer.com/2013/05/04/boston-breakers-defeat-chicago-rede-stars-4-1-two-late-sydney-leroux-goals/ |obra=Equalizer Soccer |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=4 de mayu de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Palmarés ==
=== Trofeos internacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;200&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Equipu (*)

!width=&quot;160&quot;|Llugar
!width=&quot;70&quot;|Añu
|-align=center

|[[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008|Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|Seleición femenina de fútbol sub-20 de los Estaos Xuníos]]
|{{Chile}}
|2008
|-align=center
|Tornéu Cuatro Naciones
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{China}}
|2011
|-align=center
|[[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{Reinu Xuníu}}
|2012
|-align=center
|[[Copa Algarve]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{Portugal}}
|2013
|}

=== Distinciones individuales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;280&quot;|Distinción
!width=&quot;130&quot;|Añu
|-align=center

|Balón d'Oru de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008|Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20]]
|[[2008]]
|-align=center
|[[Futbolista del añu n'Estaos Xuníos|Futbolista xuvenil del añu n'Estaos Xuníos]]
|[[2011]]
|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
*{{commonscat|Sydney Leroux}}
*{{Xugador FIFA|224532}}
*[http://www.bostonbreakerssoccer.com/playerbios/sydneyleroux/index_Y.html Ficha nel sitiu de Boston Breakers]
*[https://web.archive.org/web/20081211092333/http://uclabruins.cstv.com/sports/w-soccer/mtt/leroux_sydney00.html Ficha nel sitiu de UCLA]
*[https://web.archive.org/web/20130716061232/http://www.ussoccer.com/teams/wnt/l/sydney-leroux.aspx Ficha nel sitiu de US Soccer]
*{{Facebook|pages/Sydney-Leroux/112826152102241}}
*{{Twitter|sydneyleroux}}

{{NF|1990||Leroux}}

{{Tradubot|Sydney Leroux}}

[[Categoría:Deportistes de Columbia Británica]]
[[Categoría:Futbolistes de Canadá]]
[[Categoría:Futbolistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Vancouver]]</text>
      <sha1>1cekbbqzx35rzdg55rmtajf963pnz6d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703427</id>
      <parentid>3702977</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8182" xml:space="preserve">{{Tradubot|Sydney Leroux}}
{{persona}}
'''Sydney Rai Leroux Dwyer''' {{nym}} ye una [[futbolista]] d'[[Estaos Xuníos]] nacida en Canadá. Xuega de [[delanteru (fútbol)|delantera]] nel [[Angel City FC]] de la [[National Women's Soccer League]] de los Estaos Xuníos. 

En representando a Canadá en distintes categoríes xuveniles, Leroux, de padre estauxunidense, decidió defender a la [[seleición femenina de fútbol sub-20 de los Estaos Xuníos]] dende [[2008]], llegando a la [[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|seleición absoluta]] en 2012. Consagróse campeona de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008]], onde llogró'l Botín d'Oru y el Balón d'Oru del tornéu.

Leroux xugó fútbol universitario pa los [[UCLA Bruins]] y a nivel semiprofesional pa los [[Vancouver Whitecaps (femenín)|Vancouver Whitecaps]]. Debutó colos Vancouver Whitecaps a los 15 años, convirtiéndose na futbolista más nueva en xugar pol club. Leroux foi escoyida pol club [[Atlanta Beat]] mientres el draft de la [[Women's Professional Soccer]] el 13 de xineru de 2012. Depués de la suspensión de felicidá amiesta a entamos de 2012, fichó por [[Seattle Sounders Women]] mientres el mesmu añu. Fixo'l so debú profesional colos [[Boston Breakers]] na temporada inaugural de la [[National Women's Soccer League]] en 2013. Al añu siguiente fichó pol [[Seattle Reign FC]].

== Primeros años ==
Leroux nació na ciudá de [[Surrey (Columbia Británica)|Surrey]], fía de la canadiense Sandi Leroux y l'estauxunidense [[Ray Chadwick]]. La so madre desempeñábase como tercer base na [[Seleición femenina de fútbol de sóftbol de Canadá|seleición canadiense de sóftbol]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://sportsillustrated.cnn.com/2012/olympics/2012/writers/grant_wahl/08/05/united-states-canada-soccer-preview/index.html |títulu=With USA's Leroux, youth is served |obra=Sports Illustrated |fecha=5 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |autor=Grant Wahl |idioma=español |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120809013742/http://sportsillustrated.cnn.com/2012/olympics/2012/writers/grant_wahl/08/05/united-states-canada-soccer-preview/index.html |fechaarchivu=9 d'agostu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Team USA: Sydney Leroux |url=http://london2012.visionbox.com/team-usa/athlete-roster/soccer.aspx?id=34&amp;did=22&amp;aid=69&amp;show=True |editorial=United States Olympic Committee |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150207063233/http://london2012.visionbox.com/team-usa/athlete-roster/soccer.aspx?id=34&amp;did=22&amp;aid=69&amp;show=True |fechaarchivu=7 de febreru de 2015 }}&lt;/ref&gt; El so padre foi un xugador de béisbol profesional que se desempeñó como [[llanzador]] nos [[California Angels]] en 1986. Sydney xugó béisbol pa les Lligues Pequeñes de Whalley ente los años 1994 a 2004.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Leroux leaves baseball – and Canada – behind |url=http://www.socceramerica.com/article/27216/leroux-leaves-baseball-and-canada-behind.html |obra=Soccer America |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |fecha=8 de xunetu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; name=&quot;nytimes1&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://espn.go.com/olympics/summer/2012/soccer/story/_/id/8204150/2012-london-summer-games-sydney-leroux-took-long-road-london |títulu=Leroux took long road to London |obra=ESPN |fecha=26 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |autor=Alyssa Roenigk |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sydney se crio cola so madre, depués de la separación de los sos padres, cuando Sandi Leroux tenía tres meses d'embaranzu.&lt;ref name=azcentral_110911&gt;{{cita web |autor=José García |títulu=Former Serenu Soccer Club player Sydney Leroux eyes U.S. women's soccer roster |url=http://www.azcentral.com/sports/azetc/articles/2011/11/09/20111109us-women-soccer-team-sydney-leroux-sele.html |obra=Arizona Central |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=9 de payares de 2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=fs_exclusive_vide_10_31_12&gt;{{cita web |títulu=Fox Soccer Exclusive: Sydney Leroux |url=http://msn.foxsports.com/foxsoccer/video/?vide=de2edc93-d594-4f2a-be79-10da9521a0ee |obra=Fox Soccer Channel |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |fecha=31 d'ochobre de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Trayeutoria ==
=== Boston Breakers ===
En 2013, como parte del programa de asignación de futbolistes de la [[National Women's Soccer League]] (NWSL), Leroux foi una de los trés escoyíes nacionales (xuntu con [[Heather O'Reilly]] y [[Heather Mitts]]) que robló polos [[Boston Breakers]] pa la temporada inaugural de dichu tornéu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Graham Hays |títulu=NWSL Allocation Easier Said than Done |url=http://espn.go.com/espnw/news-commentary/article/8836654/espnw-nwsl-allocation-easier-said-done |obra=ESPN |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=11 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esa temporada llogró'l segundu llugar na tabla de goliadores (xuntu con [[Abby Wambach]] de los [[Western New York Flax]]), tres [[Lauren Holiday]] de [[FC Kansas City]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=2013 National Women's Soccer League Leaderboards |url=http://www.nwslsoccer.com/Stats/index_Y.html |obra=National Women's Soccer League |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150107064658/http://www.nwslsoccer.com/Stats/index_Y.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2015 }}&lt;/ref&gt; Leroux anotó la primera [[tripleta]] na hestoria del tornéu, na victoria por 4:1 ante los [[Chicago Red Stars]], el 4 de mayu de 2013, lo que-y valió ser nomada Xugadora de la selmana de la NWSL.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Meg Linehan |títulu=Breakers rout Red Stars 4-1 on Leroux hat trick |url=http://equalizersoccer.com/2013/05/04/boston-breakers-defeat-chicago-rede-stars-4-1-two-late-sydney-leroux-goals/ |obra=Equalizer Soccer |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2013 |fecha=4 de mayu de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Palmarés ==
=== Trofeos internacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;200&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Equipu (*)

!width=&quot;160&quot;|Llugar
!width=&quot;70&quot;|Añu
|-align=center

|[[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008|Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|Seleición femenina de fútbol sub-20 de los Estaos Xuníos]]
|{{Chile}}
|2008
|-align=center
|Tornéu Cuatro Naciones
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{China}}
|2011
|-align=center
|[[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{Reinu Xuníu}}
|2012
|-align=center
|[[Copa Algarve]]
|[[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos]]
|{{Portugal}}
|2013
|}

=== Distinciones individuales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;280&quot;|Distinción
!width=&quot;130&quot;|Añu
|-align=center

|Balón d'Oru de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20 de 2008|Copa Mundial Femenina de Fútbol Sub-20]]
|[[2008]]
|-align=center
|[[Futbolista del añu n'Estaos Xuníos|Futbolista xuvenil del añu n'Estaos Xuníos]]
|[[2011]]
|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces futbolista}}
*{{Facebook|pages/Sydney-Leroux/112826152102241}}
*{{Twitter|sydneyleroux}}
*[http://www.bostonbreakerssoccer.com/playerbios/sydneyleroux/index_Y.html Ficha nel sitiu de Boston Breakers]
*[https://web.archive.org/web/20081211092333/http://uclabruins.cstv.com/sports/w-soccer/mtt/leroux_sydney00.html Ficha nel sitiu de UCLA]
*[https://web.archive.org/web/20130716061232/http://www.ussoccer.com/teams/wnt/l/sydney-leroux.aspx Ficha nel sitiu de US Soccer]

{{NF|1990||Leroux}}
[[Categoría:Futbolistes de Canadá]]
[[Categoría:Futbolistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de Vancouver]]</text>
      <sha1>s92noelhyfu4klsdoudi80lq7yxcltx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>José Néstor Pékerman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136959</id>
    <revision>
      <id>3703337</id>
      <parentid>3696646</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50786" xml:space="preserve">{{persona}}
'''José Néstor Pékerman Krimen''' {{nym}} ye un [[Fútbol|ex-futbolista]] y [[direutor téunicu]] [[Arxentina|arxentín]]. Anguaño desempéñase como [[entrenador]] de la [[Seleición de fútbol de Colombia|Seleición Colombiana]]. Dirixó les seleiciones xuveniles de l'[[Asociación del Fútbol Arxentino|Arxentina]] ganando 3 Mundiales de la categoría Sub-20, llegando dempués a la [[seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]] ente'l periodu [[2004]]-[[2006]] dirixiendo'l mundial d'[[Arxentina na Copa Mundial de Fútbol de 2006|Alemaña 2006]]. Nel ralu entendíu ente'l [[2007]]-[[2008]] dirixó al [[Deportivo Toluca]] en [[Méxicu]] y a los [[Tigres UANL|Tigres de la UANL]] en [[2009]].

Con solu trés meses d'edá instalar xunto a los sos padres en [[Puertu Ibicuy]] ([[Entre Ríos]]), llugar onde se crió y vivió la so mocedá, p'asina camudase a [[Buenos Aires]] a los 12 años d'edá.

== Futbolista ==
[[Ficheru:Pekermanaaaj.jpg|thumb|left|José Néstor Pekerman n'Argentinos Juniors en 1968.]]

Como futbolista desempeñar na posición de volante de contención. Con tan solo 16 años d'edá debutó para [[Argentinos Juniors]] el [[21 d'agostu]] de [[1966]], partíu nel cual el so club cayó ganáu por 4-0 ante [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]] y el so primer gol foi'l [[27 de setiembre]] de [[1968]] cuando'l so club ganó 3-1 contra'l [[Club Atlético Platense|Platense]]. Pékerman llegó a xugar 133 partíos na [[Primer División d'Arxentina]] nos cualos convirtió 12 goles. Darréu foi tresferíu al [[Independiente Medellín]] onde convirtió 15 goles en 101 partíos. Por cuenta de una mancadura na rodía tuvo de terminar la so carrera de futbolista a los 28 años. José Néstor Pékerman forma parte de la historia de l'[[Asociación Atlética Argentinos Juniors]] siendo consideráu pol club una &quot;Gloria del Pebidal&quot;.
&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/ficha_gloria.php?id=12|títulu=Ficha de gloria &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; Argentinos Juniors|fechaaccesu=23 de setiembre de 2016|sitiuweb=[[Argentinos Juniors]]}}&lt;/ref&gt;
Mientres 10 años foi'l coordinador de les divisiones menores d'[[Argentinos Juniors]] con gran ésitu, polo que llegó a les seleiciones xuveniles arxentines y depués a la mayor.

La pensión de futbolistes del club de [[La Paternal]] lleva'l so nome.

Dempués del so retiru como futbolista mientres dalgún periodu pa poder sostener a la so familia tuvo d'emplegase en dellos trabayos, ente ellos el de [[taxi]]sta en [[Buenos Aires]].

== Direutor téunicu ==

=== Entamos y Xuveniles de l'Arxentina ===
Depués d'adquirir esperiencia en clubes como [[Asociación Atlética Argentinos Juniors|Argentinos Juniors]], [[Club Atlético Estudiantes|Estudiantes de Caseros]] y [[Chacarita Juniors]], cumpliendo'l rol de [[segundu entrenador]] de [[Ricardo Trigilli]], entrenador que lu fixo debutar como xugador, empezó la so carrera dirixiendo les inferiores de [[Chacarita Juniors]]. Depués siguió como entrenador de les inferiores d'[[Argentinos Juniors]] y de [[Colo-Colo]] en Chile. En [[1994]], a pesar d'un currículum non bien destacáu hasta esi momentu, el proyeutu de Pékerman ganó la convocatoria fecha pola [[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]] pa dirixir la seleición nacional xuvenil de fútbol d'[[Arxentina]]. José Néstor Pékerman demostró la so valía consiguiendo trés [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil|campeonatos mundiales de la categoría Sub-20]] (1995,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080612155629/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=104/edition=191263/overview.html Arxentina Campeón del mundu Sub-20 en Qatar 95 (Entrenador José Pékerman)] (Resume de la FIFA)&lt;/ref&gt; 1997&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080614200252/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=104/edition=191276/overview.html Arxentina Campeón del mundu Sub-20 en Malasia 97 (Entrenador José Pékerman)] (Resume de la FIFA)&lt;/ref&gt; y 2001&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080609195942/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=104/edition=4295/overview.html Arxentina Campeón del mundu Sub-20 en 2001 (Entrenador José Pékerman)] (Resume de la FIFA)&lt;/ref&gt;), dos [[Campeonatu Suramericanu Xuvenil|campeonatos suramericanos Sub 20]] (Chile 1997 y Arxentina 1999) y el [[Tornéu Esperances de Toulon|Tornéu Esperances de Toulon Sub-21]] en [[1998]]. Nel 2000 llogró'l [[Premiu Konex]] de Platino al meyor direutor téunicu de la década, premiu compartíu con [[Carlos Bianchi]].

=== Participaciones en Mundiales Categoría Sub-17 ===
&lt;center&gt;
{| width=&quot;65%&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;300&quot;|Mundial
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultáu
|-align=center

bgcolor=cc9966
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1995]]
|{{ECU}}
|Tercer llugar
|-align=center
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1997]]
|{{EGY}}
|Cuartos de final
|}
&lt;/center&gt;

=== Participaciones en Mundiales Categoría Sub-20 ===
&lt;center&gt;
{| width=&quot;65%&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;300&quot;|Mundial
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultáu
|-align=center

bgcolor=gold
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1995]]
|{{QAT}}
|'''Campeón'''
|-align=center bgcolor=gold
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1997]]
|{{MAL}}
|'''Campeón'''
|-align=center
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1999]]
|{{NGR}}
|Octavos de Final
|-align=center bgcolor=gold
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2001]]
|{{ARG}}
|'''Campeón'''
|}
&lt;/center&gt;

=== Club Deportivo Leganés (España) ===
Nel añu [[2003]] José P. tuvo un curtiu pasu nel fútbol español, cuando l'arxentín [[Daniel Grinbank]] adquirió la mayoría del [[Club Deportivo Leganés]] perteneciente a la [[Segunda División B d'España|Segunda División d'España]], nesta ocasión Pékerman cumplía'l cargu de Direutor Deportivo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD03/PUB/2003/08/15/EMD20030815032MDP.pdf|títulu=Carlos Aimar yá entrena al Leganés|autor=Tamaral, Silvia|obra=[[Mundo Deportivo]]|fecha=15 d'agostu de 2003|páxina=32|formatu=[[PDF]]}}&lt;/ref&gt; A media temporada'l dueñu Daniel Grinbank dexa al equipu y de la mesma ye inminente la salida del entrenador [[Carlos Aimar]], José Pékerman ufiertar a dirixir al equipu pero la [[Real Federación Española de Fútbol]] nun lo dexó por cuenta de que por reglamentu tenía de cumplir un mínimu de 3 años como entrenador profesional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/02/04/deportes/1075849211_850215.html|títulu=Pekerman dexa'l Leganés, y al club apúra-y atopar téunicu en tres díes|autor=Marcos, José|obra=[[El País (España)|El País]]|fecha=4 de febreru de 2004}}&lt;/ref&gt; El club baxó a Segunda B, abasnando problemes económicos y una perda pa [[Daniel Grinbank]] d'aprosimao 2,5 millones d'euros.

=== Seleición Arxentina ===
Na [[Copa Mundial de Fútbol de 2002]] Pékerman desempeñóse como Coordinador Xeneral de les [[Asociación del Fútbol Arxentino|Seleiciones Arxentines]] y tres l'arrenunciu de [[Marcelo Bielsa]] a la seleición mayor nel [[2004]] ufiertóse-y el puestu y aceptar&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/09/17/deportes/1095372011_850215.html|títulu=Arxentina escueye a Pekerman|autor=Ares, Carlos|obra=[[El País (España)|El País]]|fecha=17 de setiembre de 2004}}&lt;/ref&gt; dempués de refugalo nel añu de [[1998]] tres la salida de [[Daniel Passarella]]. El so debú nun pudo ser meyor, al gana-y al combináu uruguayu 4-2 nel [[Estadiu Monumental Antonio Vespucio Liberti]] como parte de la eliminatoria mundialista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cooperativa.cl/noticias/site/artic/20041009/pags/20041009160334.html|títulu=Arxentina dio un gran espectáculu ante Uruguái nel debú de Pékerman|obra=[[Radio Cooperativa (Chile)|Radio Cooperativa]]|fecha=9 d'ochobre de 2004}}&lt;/ref&gt;

En [[2005]], la seleición, sol so mandu llogró la clasificación a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]], y tiempu dempués llogró'l segundu puestu na [[Copa FIFA Confederación 2005]] en perdiendo la gran final contra l'hasta esi entós campeón del mundu {{sel|Brasil}}.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2005/06/29/futbol_internacional/1120078443.html|títulu=Brasil humilda y véngase d'Arxentina na final|autor=[[Europa Press]]|obra=[[El Mundo (periódicu)|El Mundo]]|fecha=1 de xunetu de 2005}}&lt;/ref&gt;.

Na primer ronda del mundial l'equipu de Pékerman clasificóse fácil y llogró una goliada al vencer 6-0 a la [[Seleición de fútbol de Serbia y Montenegro]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/mundial/es/desarrollo/660305.html|títulu=Arxentina llogra la goliada del Mundial contra Serbia y Montenegro|autor=García, Miguel Ángel|obra=[[Marca (periódicu)|Marca]]|fecha=xunu de 2006}}&lt;/ref&gt; p'asina pasar a octavos de final, onde lu ganaron a [[Seleición de fútbol de Méxicu|Méxicu]], pero'l suañu arxentín detener en Cuartos de Final frente a la seleición llocal ([[Seleición de fútbol d'Alemaña|Alemaña]]) en riola de penales,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/07/01/deportes/1151704812_850215.html|títulu=Alemaña afina nos penaltis|autor=Segurola, Santiago|enllaceautor=Santiago Segurola|obra=[[El País (España)|El País]]|fecha=1 de xunetu de 2006}}&lt;/ref&gt; quedando l'[[Arxentina na Copa Mundial de Fútbol de 2006|Arxentina]] en 5° llugar de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Copa Mundial]]. Depués de la eliminación anunció nuna conferencia de prensa, que dexaría'l so cargu como direutor téunicu de la seleición absoluta albiceleste: &quot;Yo creo qu'esto se terminó, ye'l fin d'un ciclu y nun voi siguir&quot;, fueron les tayantes pallabres del entrenador.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2006/07/01/mas_futbol/1151735248_850215.html|títulu=Pekerman anuncia la so dimisión|obra=[[As (periódicu)|AS]]|fecha=1 de xunetu de 2006}}&lt;/ref&gt;

Los xugadores de la [[Seleición de fútbol d'Arxentina]] destacaron la so gran capacidá como téunicu. El Presidente de l'[[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]], [[Julio Grondona]] solicitó-y que reconsidere l'abandonar el so cargu como entrenador del equipu, pero tres llargues xuntes el téunicu siguió cola so postura y arrenunció definitiva y oficialmente al cargu d'entrenador. Foi asocedíu nel cargu por [[Alfio Basile]].

=== Participaciones en Copes del Mundu ===
&lt;center&gt;
{| width=&quot;65%&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;300&quot;|Mundial
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultáu
|-align=center

|[[Copa Mundial de Fútbol de 2006]]
|{{ALE}}
|[[Colombia na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Cuartos de final]]
|}
&lt;/center&gt;

=== Deportivo Toluca (Méxicu) ===
Ente'l periodu 2007-2008 dirixó al [[Deportivo Toluca]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://deporteando.com/2007/06/06/presenten-a-jos-pekerman-como-nuevu-direutor-tcnico-del-toluca/|títulu=Presenten a José Pekerman como nuevu direutor téunicu del Toluca|autor=Vargas, Alan|fecha=6 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; na Ciudá del mesmu nome que ye la capital del [[Estáu de Méxicu]] faciendo un gran llabor na so primer campaña col equipu mexicanu (Apertura 2007) llegando a la liguilla como 2° llugar na tabla xeneral siendo esaniciáu en cuartos de final pol equipu de la [[Club Universidad Nacional|UNAM]] con un arbitraxe polémicu en contra del so equipu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elsiglodetorreon.com.mx/noticia/313053.pumas-aprovecha-falles-arbitrales-pa-derrot.html|títulu=Pumas aprovecha falles arbitrales pa ganar 2-0 a Toluca|obra=[[El Sieglu de Torrexón]]|fecha=payares de 2007}}&lt;/ref&gt; pal Tornéu [[Primer División de Méxicu|Clausura 2008]] volvió clasificar al equipu a la liguilla (5° llugar de la tabla xeneral) volviendo ser esaniciaos en Cuartos de Final con otru arbitraxe bien polémicu contra'l [[Deportivo Toluca]] pero agora a manes del [[San Luis Fútbol Club|Club San Luis]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.terra.com.mx/articulo.aspx?articuloId=664883|títulu=Toluca acomete contra arbitraxe|obra=[[Terra Networks]]|fecha=19 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;

Néstor Pékerman llegó a los Diaños Coloraos relevando nel cargu a [[Arxentina|el so compatriota]] [[Américo Gallego]], quien conquistó'l [[Primer División de Méxicu|Tornéu Apertura 2005]] nel so primer campeonatu al frente del equipu. El [[Club Toluca]] foi asina'l primer equipu profesional que dirixó José Néstor Pékerman nun cargu permanente, yá que enantes namái había empobináu interinamente a [[Argentinos Juniors]] por dos partíos por falta d'entrenador.

A pesar del interés en retenelo amosáu pola directivu, el miércoles [[28 de mayu]] de [[2008]] faise oficial la salida de José Pékerman,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.exonline.com.mx/diario/noticia/adrenalina/futbolsoccer/pekerman_dixo_adios/236977|títulu=José Pékerman da un pasu a la banda y diz adiós al Deportivo Toluca|fecha=mayu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090228154931/http://www.exonline.com.mx/diario/noticia/adrenalina/futbolsoccer/pekerman_dixo_adios/236977|fechaarchivu=28 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; argumentando qu'una cuestión de tipu familiar torgába-y siguir en [[Méxicu]]. Nel so llugar contratar al mexicanu [[José Manuel De la Torre|José Manuel ''Chepu'' de la Torre]].

=== Tigres UANL (Méxicu) ===
[[Ficheru:282763 oscargissipekerman.png|thumb|José Pekerman xunto a [[Oscar Antonio Gissi]].]]
Dempués de nun trabayar mientres 8 meses, a finales de [[febreru]] de [[2009]] entamó un nuevu retu na so carrera profesional, agora como entrenador de los [[Tigres de la UANL]] na [[Primer División de Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.informador.com.mx/deportes/2009/81880/6/pekerman-yá-dirixe-a-tigres.htm|títulu=Pékerman yá dirixe a Tigres|obra=[[L'Informador (Méxicu)|L'Informador]]|fecha=24 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; L'equipu taba en serios problemes de descensu y la so misión yera salvalo, llográndolo na última xornada del tornéu. A pesar d'alcanzáu l'oxetivu, el so pasu polos [[Tigres UANL|Tigres]] terminó'l llunes [[25 de mayu]] de [[2009]], dempués el club América ufiérta-y 10 mdd por dirixir al club pero decide que non.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/600303.html/|títulu=Cesa Tigres a Borja y Pekerman|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|fecha=25 de mayu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090917070441/http://www.eluniversal.com.mx/notas/600303.html|fechaarchivu=17 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt; con una sola victoria mientres los 10 partíos que dirixó. Foi sustituyíu nel so cargu pol entrenador mexicanu [[Daniel Guzmán Castañeda|Daniel Guzmán]].

=== Seleición Colombia ===
El xueves [[5 de xineru]] de [[2012]] llegó a la Seleición Colombiana,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2012/01/06/mas_futbol/1325804403_850215.html|títulu=Néstor Pekerman, nuevu seleccionador de Colombia|autor=[[Axencia EFE]]|obra=[[As (periódicu)|AS]]|fecha=6 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; confirmando'l so debú pal día 29 de febreru de 2012 frente al escoyíu de Méxicu. Partíu nel cual debutó con ésitu yá que terminaría 2-0 a favor del conxuntu 'cafeteru'. Con goles de [[Radamel Falcao García|Falcao]] al minutu 36' del primer tiempu y [[Juan Guillermo Cuadrado]] al minutu 14' de la etapa complementaria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://colombia.as.com/colombia/2015/03/02/futbol/1425335390_753510.html|títulu=Seleición Colombia: los trés años de José Pékerman en número|autor=William Alonso Rodríguez Cordero|obra=[[As (periódicu)|AS]]|fecha=2 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Pa él, dirixir en Colombia, fai parte del so autosuperación personal, yá que nesti país foi onde se mancó xugando pal [[Independiente Medellín]], teniendo solo 8 años como xugador activu, lo que lo marxinó como futbolista y poro, obligar a rematar cola so carrera, amás de la nacencia d'una de les sos fíes en [[Medellín]], [[Colombia]]. Foi escoyíu como'l meyor Direutor Téunicu d'América según la encuesta del diariu uruguayu [[El País (Uruguái)|El País]], gracies a les destacaes resultancies de la seleición colombiana nel añu [[2012]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/deportes/futbol/pekerman-el meyor direutor-tecnico-de-america_12474081-4|títulu=Pekerman, camín de ser escoyíu'l meyor DT d'América|obra=[[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]]|fecha=24 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; El [[3 de xineru]] de [[2013]] la [[IFFHS]] allugar como Octavu meyor Direutor Téunicu del mundu tocantes a seleiciones nacionales, dirixiendo a [[Colombia]].

Colombia na era Pékerman convirtióse nuna de les meyores seleiciones del mundu. Con un total de 27 partíos apostaos oficialmente, con un saldu de 15 victories, 5 empates y 7 derrotes. Resultaos que-y dieron un rendimientu de 60,92 % y un promediu de 1.5 goles per partíu. Allugando a la seleición na segunda posición de la [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatoria suramericana]] apostada la décima sesta xornada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.golcaracol.com/seleccion-colombia/mayores/video-273739-colombia-segunda-de-la-eliminatoria-mira-con-esperanza-l'horizonte|títulu=Colombia, segunda de la Eliminatoria, mira con esperanza l'horizonte|obra=[[Gol Cascoxu]]|fecha=8 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; El 11 de setiembre la FIFA allugó a Colombia nel quintu puestu tres la doble xornada contra Ecuador y Uruguái na que ganó contra'l primeru y perdió contra'l segundu, respeutivamente.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.vanguardia.com/deportes/seleccion-colombia/219805-colombia-caltién-el-tercer-puestu-el-ranking-de-la-fifa|títulu=Colombia caltién el tercer puestu'l ranking de la FIFA|autor=[[Axencia EFE]]|obra=[[La Vanguardia (Santa Fe)|La Vanguardia]]|fecha=8 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;

El 11 d'ochobre de 2013, Colombia clasificó anticipadamente al mundial Brasil de 2014, nel so penúltimu partíu na eliminatoria, n'empatando cola seleición de Chile nel estadiu Metropolitanu de Barranquilla, nun partíu apertao y apostao nel cual l'escoyíu chilenu empezó ganando na primer parte con un marcador de 3-0, pero de manera sorprendente y demostrando la capacidá téunica de Pekerman, el conxuntu &quot;cafeteru&quot; llogró consiguir l'empate igualando la resultancia 3 por 3 nel segundu tiempu y llogrando asina, dempués de 16 años, volver a una copa mundial. Como culminación de la eliminatoria suramericana venció por marcador 2 - 1 al escoyíu Paraguayu, llogrando con este, 30 puntos con +13, allugándola na segunda posición de la tabla d'eliminatories y consagrando el so lideralgu como cabeza de serie o grupu nel sortéu del Mundial Brasil 2014. El 14 de payares de 2013 gána-y al escoyíu de Bélxica por 2-0, que para munchos yera'l partíu más curiosu de fechar FIFA, una y bones la seleición europea yera denominada la &quot;seleición revelación&quot;, ganar con goles de [[Radamel Falcao]] y [[Víctor Ibarbo]].

Gracies a la escelente campaña que xestionó Pékerman cola Seleición Colombia, llogrando la clasificación al Mundial de la FIFA Brasil 2014, el presidente [[Juan Manuel Santos]] ufiertó-y por entrevista radial la [[nacionalidá colombiana]], como un xestu d'agradecimientu en nome de los 47 millones de colombianos al términu del partíu contra Chile en [[Barranquilla]] y polos llazos que lo xunen al país.&lt;ref name=&quot;d3b34734&quot; /&gt; 

Nel [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial de Brasil 2014]], con Colombia, ganó los primeros cuatro partíos. Ante {{sel|Grecia}} (3-0), {{sel|Costa de Marfil}} (2-1) y {{sel|Xapón}} (4-1) na primer fase y a {{sel|Uruguái}} (2-0) n'octavos. Con ello completó nueve partíos invictu nel campeonatu mundial, teniendo en cuenta los alcuentros apostaos en 2006 con Arxentina, con ello iguala'l récor del italianu [[Vittorio Pozzo]]; y llevó a la seleición colombiana a cuartos de final en Brasil 2014 al gana-y a Uruguái 2-0 nel estadiu Maracaná, llogrando una fazaña histórica pa la seleición colombiana a la que llogró llevar per primer vegada hasta cuartos de final d'una cita mundialista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2014/06/28/mundial/1403982484_136999.html|títulu=James Rodríguez fai historia|autor=Matilla, Alfredo|obra=[[As (periódicu)|AS]]|fecha=28 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; El suañu 'cafeteru' terminó ante {{sel|Brasil}}, que ganó (2-1) y punxo fin a la participación de Colombia nel mundial de Brasil 2014.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.golcaracol.com/copa-mundial-de-la-fifa-brasil-2014/seleccion-colombia/colombia-se-despidio-del mundial-con-la cabeza-13417-nota|títulu=Colombia despidir del Mundial cola cabeza n'alto en perdiendo 2-1 con Brasil|obra=[[Gol Cascoxu]]|fecha=4 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;

El 19 d'agostu de 2014, ratificar a José Pekerman como Direutor Téunicu de la seleición de Colombia hasta l'añu [[2018]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/2014/08/19/futbol/futbol_internacional/colombia/1408456499.html|títulu=Pekerman va siguir al mandu de seleición colombiana de fútbol|autor=[[DPA]]|obra=[[Marca (periódicu)|Marca]]|fecha=19 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Na [[Copa América 2015]], Colombia empezó con derrota ante {{sel|Venezuela}} por 1-0 con gol de [[Salomón Rondón]]. Depués, ganaría a {{sel|Brasil}} por 1-0 con gol de [[Jeison Murillo]]. Empató 0-0 con {{sel|Perú}}, y pasó a cuartos de final como'l segundu meyor tercer equipu, pa enfrentar a {{sel|Arxentina}} en Viña del Mar. Colombia foi esaniciada en cuartos de final ante {{sel|Arxentina}}, na riola de penales por 5-4.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/deportes/2015/06/27/558y075y46163fa9608b45a4.html|títulu=El destín ye xustu con Arxentina|autor=Suárez, Orfeo|obra=[[El Mundo (periódicu)|El Mundo]]|fecha=27 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Depués na [[Copa América Centenariu 2016]] el combináu colombianu sería arrexuntáu nel grupu A xunto al organizadores [[Seleición de fútbol d'Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]], [[Seleición de fútbol de Paraguái|Paraguái]] y [[Seleición de fútbol de Costa Rica|Costa Rica]]. El cuadru de Pekerman empezaría venciendo nel primer partíu por 2-0 a los norteamericanos nel Lives Stadium de [[San Francisco (California)|San Francisco]], depués ganaríen nuevamente pero esta vegada por 2-1 a la Seleición [[Seleición de fútbol de Paraguái|Guaraní]], pa rematar perderíen sorpresivamente por 3-2 ante Costa Rica, quedando segundos del grupu con 6 puntos y una diferencia de +2 goles a favor. Nos cuartos de final empataríen ensin goles ante [[Seleición de fútbol de Perú|Perú]], ganando na riola de penales por 5-3. Depués nes semifinales seríen ganaos por [[Seleición de fútbol de Chile|Chile]] (futuru campeón del tornéu) por 2-0. Finalmente, Colombia quedar col tercer llugar en venciendo por un solitariu gol a los Estaos Xuníos.

Tres una irregular y complicada [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|eliminatoria]], la seleición de Pékerman y los sos collaboradores na penúltima fecha recibió nel so postreru partíu como llocal a [[Seleición de fútbol de Paraguái|Paraguái]] cayendo por 1-2, asitiando en peligru la clasificación. Colombia solo sacó 3 puntos de los postreros 4 partíos de les clasificatorias frutu d'esa irregularidá. El [[10 d'ochobre]] de [[2017]] Colombia clasificar na última fecha, cuarta con 27 puntos, pa la Copa Mundial Rusia 2018 dempués d'empatar como visitante 1-1 ante [[Seleición de fútbol de Perú|Perú]].

=== Participaciones en Copes del Mundu ===
&lt;center&gt;
{| width=&quot;65%&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;300&quot;|Mundial
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultáu
|-align=center

|[[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]
|{{BRA}}
|[[Colombia na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Cuartos de final]]
|-align=center
|[[Copa Mundial de Fútbol de 2018]]
|{{RUS}}
|[[Colombia na Copa Mundial de Fútbol de 2018|''Por Apostar'']]
|}
&lt;/center&gt;

=== Participaciones en Copa América ===
&lt;center&gt;
{| width=&quot;65%&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;300&quot;|Copa
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultáu
|-align=center

|[[Copa América 2015]]
|{{CHI}}
|[[Colombia na Copa América 2015|Cuartos de final]]
|-align=center bgcolor=cc9966
|[[Copa América 2016]]
|{{USA}}
|[[Colombia na Copa América Centenariu|Tercer puestu]]
|}
&lt;/center&gt;

=== Datos cola Seleición Colombia ===
{{VT|Entrenadores de la seleición de fútbol de Colombia#Más partíos empobinaos}}

:''Resultaos cola Seleición Colombia (hasta'l 23 de Marzu de 2018).''

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=
|-
! # !! Fecha !! Llugar !! Oponente !! Marcador !! Competición 
|-
|-align
!1 
| [[29 de febreru]] de [[2012]]
| [[Sun Life Stadium]], [[Miami]], [[Estaos Xuníos]] 
| {{fb|MEX}} 
| 2 – 0 
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 
|-align

!2 
| [[3 de xunu]] de [[2012]]
| [[Estadiu Nacional de Perú]], [[Lima]], [[Perú]] 
| {{fb|PER}} 
| 1 – 0 
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!3
| [[10 de xunu]] de [[2012]]
| [[Estadiu Olímpicu Atahualpa]], [[Quitu]], [[Ecuador]]
| {{fb|ECU}}
| 0 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!4
| [[7 de setiembre]] de [[2012]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|URU}} 
| 4 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!5
| [[11 de setiembre]] de [[2012]]
| [[Estadiu Monumental David Arellano]], [[Santiago de Chile]], [[Chile]]
| {{fb|CHI}}
| 3 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!6
| [[12 d'ochobre]] de [[2012]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|PAR}}
| 2 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!7
| [[16 d'ochobre]] de [[2012]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|CMR}}
| 3 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]]

|-align
!8
| [[14 de payares]] de [[2012]]
| [[MetLife Stadium]], [[Nueva Jersey]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|BRA}}
| 1 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align style=&quot;border-top:3px solid #006699;&quot;
!9
| [[6 de febreru]] de [[2013]]
| [[Sun Life Stadium]], [[Miami]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|GUA}}
| 4 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]]

|-align
!10
| [[22 de marzu]] de [[2013]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|BOL}}
| 5 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!11
| [[26 de marzu]] de [[2013]]
| [[Estadiu Cachamay]], [[Puertu Ordaz]], [[Venezuela]]
| {{fb|VEN}}
| 0 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!12
| [[7 de xunu]] de [[2013]]
| [[Estadiu Monumental Antonio Vespucio Liberti|Estadiu Monumental]], [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
| {{fb|ARG}}
| 0 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!13
| [[11 de xunu]] de [[2013]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|PER}}
| 2 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!14
| [[14 d'agostu]] de [[2013]]
| [[Mini Estadi|Mini Estadi FC Barcelona]], [[Barcelona]], [[España]]
| {{fb|SRB}}
| 1 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align 
!15
| [[6 de setiembre]] de [[2013]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|ECU}}
| 1 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!16
| [[10 de setiembre]] de [[2013]]
| [[Estadiu Centenariu]], [[Montevidéu]], [[Uruguái]]
| {{fb|URU}}
| 0 – 2
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align 
!17
| [[11 d'ochobre]] de [[2013]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|CHI}}
| 3 – 3
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!18
| [[15 d'ochobre]] de [[2013]]
| [[Estadiu Defensores del Chaco]], [[Asunción]], [[Paraguái]]
| {{fb|PAR}}
| 2 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación al Mundial Brasil 2014]]

|-align
!19
| [[14 de payares]] de [[2013]]
| [[Estadiu Rei Balduino]], [[Bruxeles]], [[Bélxica]]
| {{fb|BEL}} 
| 2 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!20
| [[19 de payares]] de [[2013]]
| [[Ámsterdam Arena|Estadiu Ámsterdam Arena]], [[Ámsterdam]], [[Países Baxos]]
| {{fb|NED}} 
| 0 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align style=&quot;border-top:3px solid #006699;&quot;
!21
| [[5 de marzu]] de [[2014]]
| [[Mini Estadi|Mini Estadi FC Barcelona]], [[Barcelona]], [[España]]
| {{fb|TUN}} 
| 1 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align 
!22
| [[31 de mayu]] de [[2014]]
| [[Nuevu Gasómetru|Estadiu Nuevu Gasómetru]], [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
| {{fb|SEN}}
| 2 – 2
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align 
!23
| [[6 de xunu]] de [[2014]]
| [[Nuevu Gasómetru|Estadiu Nuevu Gasómetru]], [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
| {{fb|JOR}} 
| 3 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!24
| [[14 de xunu]] de [[2014]]
| [[Mineirão|Estadiu Governador Magalhães Pinto]], [[Belo Horizonte]], [[Brasil]]
| {{fb|GRE}}
| 3 – 0
| [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]

|-align 
!25
| [[19 de xunu]] de [[2014]]
| [[Estadiu Mané Garrincha]], [[Brasilia]], [[Brasil]]
| {{fb|CIV}} 
| 2 – 1
| [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]

|-align
!26
| [[24 de xunu]] de [[2014]]
| [[Sable Pantanal|Estadiu Arena Pantanal]], [[Cuiabá]], [[Brasil]]
| {{fb|JPN}} 
| 4 – 1
| [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]

|-align 
!27
| [[28 de xunu]] de [[2014]]
| [[Maracaná|Estadiu Maracaná]], [[Rio de Janeiro]], [[Brasil]]
| {{fb|URU}}
| 2 – 0
| [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]

|-align 
!28
| [[4 de xunetu]] de [[2014]]
| [[Estadiu Aderaldo Plácido Castelo|Estadiu Castelão]], [[Ceará]], [[Brasil]]
| {{fb|BRA}} 
| 1 – 2
| [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]

|-align
!29
| [[5 de setiembre]] de [[2014]]
| [[Sun Life Stadium]], [[Miami]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|BRA}}
| 0 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!30
| [[10 d'ochobre]] de [[2014]]
| [[Red Bull Arena (Nueva Jersey)|Estadiu Red Bull Arena]], [[Nueva Jersey]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|SLV}}
| 3 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!31
| [[14 d'ochobre]] de [[2014]]
| [[Red Bull Arena (Nueva Jersey)|Estadiu Red Bull Arena]], [[Nueva Jersey]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|CAN}}
| 1 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!32
| [[14 de payares]] de [[2014]]
| [[Craven Cottage|Estadiu Craven Cottage]], [[Londres]], [[Inglaterra]]
| {{fb|USA}}
| 2 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!33
| [[18 de payares]] de [[2014]]
| [[Estadiu Stožice]], [[Liubliana]], [[Eslovenia]]
| {{fb|SVN}}
| 1 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align style=&quot;border-top:3px solid #006699;&quot;
!34
| [[26 de marzu]] de [[2015]]
| [[Bahrain National Stadium]], [[Bahréin]]
| {{fb|BHR}}
| 6 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align 
!35
| [[30 de marzu]] de [[2015]]
| [[Estadiu Xeque Zayed]], [[Kuwait]]
| {{fb|KUW}}
| 3 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align 
!36
| [[6 de xunu]] de [[2015]]
| [[Estadiu Diego Armando Maradona]], [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
| {{fb|CRC}}
| 1 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!37
| [[14 de xunu]] de [[2015]]
| [[Estadiu El Teniente]], [[Rancagua]], [[Chile]]
| {{fb|VEN}}
| 0 – 1
| [[Copa América 2015]]

|-align
!38
| [[17 de xunu]] de [[2015]]
| [[Estadiu Monumental (Chile)]], [[Santiago de Chile|Santiago]], [[Chile]]
| {{fb|BRA}}
| 1 – 0
| [[Copa América 2015]]

|-align
!39
| [[21 de xunu]] de [[2015]]
| [[Estadiu Germán Becker]], [[Temuco]], [[Chile]]
| {{fb|PER}}
| 0 – 0
| [[Copa América 2015]]

|-align 
!40
| [[26 de xunu]] de [[2015]]
| [[Estadiu Sausalito]], [[Viña del Mar]], [[Chile]]
| {{fb|ARG}}
| 0 – 0 (4 – 5)
| [[Copa América 2015]]

|-align 
!41
| [[8 de setiembre]] de [[2015]]
| [[Red Bull Arena (Nueva Jersey)|Estadiu Red Bull Arena]], [[Nueva Jersey]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|PER}}
| 1 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!42
| [[8 d'ochobre]] de [[2015]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|PER}}
| 2 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!43
| [[13 d'ochobre]] de [[2015]]
| [[Estadiu Centenariu]], [[Montevidéu]], [[Uruguái]]
| {{fb|URU}}
| 0 – 3
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align 
!44
| [[13 de payares]] de [[2015]]
| [[Estadiu Nacional de Santiago]], [[Santiago (comuña)|Santiago]], [[Chile]]
| {{fb|CHI}}
| 1 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align 
!45
| [[17 de payares]] de [[2015]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|ARG}}
| 0 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align style=&quot;border-top:3px solid #006699;&quot;
!46
| [[24 de marzu]] de [[2016]]
| [[Estadiu Hernando Siles]], [[La Paz]], [[Bolivia]]
| {{fb|BOL}}
| 3 – 2
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align 
!47
| [[29 de marzu]] de [[2016]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|ECU}}
| 3 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align 
!48
| [[29 de mayu]] de [[2016]]
| [[Marlins Park|Estadiu Marlins Park]], [[Miami]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|HAI}}
| 3 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!49
|[[3 de xunu]] de [[2016]]
|[[Levi's Stadium|Estadiu Levi's Stadium]], [[Santa Clara (California)|Santa Clara]], [[Estaos Xuníos]]
|{{fb|USA}}
| 2 – 0
| [[Copa América 2016]]

|-align
!50
| [[7 de xunu]] de [[2016]]
| [[Estadiu Rose Bowl]], [[Los Angeles]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|PAR}}
| 2 – 1
| [[Copa América 2016]]

|-align
!51
| [[11 de xunu]] de [[2016]]
| [[Estadiu NRG]], [[Houston]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|CRC}}
| 2 – 3
| [[Copa América 2016]]

|-align
!52
| [[17 de xunu]] de [[2016]]
| [[MetLife Stadium]], [[East Rutherford]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|PER}}
| 0 – 0 (4 – 2)
| [[Copa América 2016]]

|-align
!53
| [[22 de xunu]] de [[2016]]
| [[Soldier Field|Estadiu Soldier Field]], [[Chicago]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|CHI}}
| 0 – 2
| [[Copa América 2016]]

|-align
!54
| [[25 de xunu]] de [[2016]]
| [[Estadiu de la Universidá de Phoenix|Estadiu Universidad Phoenix]], [[Glendale (Arizona)|Glendale]], [[Estaos Xuníos]]
| {{fb|USA}}
| 1 – 0
| [[Copa América 2016]]

|-align
!55
| [[1 de setiembre]] de [[2016]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|VEN}}
| 2 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!56
| [[6 de setiembre]] de [[2016]]
| [[Sable da Amazônia|Estadiu Arena da Amazônia]], [[Manaus]], [[Brasil]]
| {{fb|Brasil}}
| 1 – 2
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!57
| [[6 d'ochobre]] de [[2016]]
| [[Estadiu Defensores del Chaco]], [[Asunción]], [[Paraguái]]
| {{fb|PAR}}
| 1 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!58
| [[11 d'ochobre]] de [[2016]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|URU}}
| 2 – 2
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align 
!59
| [[10 de payares]] de [[2016]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|CHI}}
| 0 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align 
!60
| [[16 de payares]] de [[2016]]
| [[Estadiu San Juan del Bicentenariu]], [[Ciudá de San Juan|San Juan]], [[Arxentina]]
| {{fb|ARG}}
| 0 – 3
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align style=&quot;border-top:3px solid #006699;&quot;
!61
| [[25 de xineru]] de [[2017]]
| [[Estadiu João Havelange]], [[Rio de Janeiro]], [[Brasil]]
| {{fb|BRA}}
| 0 – 1
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align 
!62
| [[23 de marzu]] de [[2017]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|BOL}}
| 1 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!63
| [[28 de marzu]] de [[2017]]
| [[Estadiu Olímpicu Atahualpa]], [[Quitu]], [[Ecuador]]
| {{fb|ECU}}
| 2 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!64
| [[7 de xunu]] de [[2017]]
| [[Estadiu Nueva Condomina]], [[Murcia]], [[España]]
| {{fb|ESP}}
| 2 – 2
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!65
| [[13 de xunu]] de [[2017]]
| [[Coliseum Alfonso Pérez]], [[Getafe]], [[España]]
| {{fb|CMR}}
| 4 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!66
| [[31 d'agostu]] de [[2017]]
| [[Polideportivu de Pueblu Nuevu]], [[San Cristóbal (Venezuela)|San Cristóbal]], [[Venezuela]]
| {{fb|VEN}}
| 0 – 0
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!67
| [[5 de setiembre]] de [[2017]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|BRA}}
| 1 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!68
| [[5 d'ochobre]] de [[2017]]
| [[Estadiu Metropolitanu Roberto Meléndez]], [[Barranquilla]], [[Colombia]]
| {{fb|PAR}}
|1 – 2
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!69
| [[10 d'ochobre]] de [[2017]]
| [[Estadiu Nacional de Perú]], [[Lima]], [[Perú]]
| {{fb|PER}}
|1 – 1
| [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación al Mundial Rusia 2018]]

|-align
!70
| [[10 de payares]] de [[2017]]
| [[Estadiu Mundialista de Suwon]], [[Suwon]], [[Corea del Sur]]
| {{fb|KOR}}
|1 – 2
| [[Partíu amistosu|Amistosu]]

|-align
!71
| [[14 de payares]] de [[2017]]
| [[Centru de Deportes Olímpicos de Chongqing|Olympic Sports Center]], [[Chongqing]], [[China]]
| {{fb|CHN}}
| 4 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]]

|-align style=&quot;border-top:3px solid #006699;&quot;
!72
| [[23 de marzu]] de [[2018]]
| [[Estadiu de Francia]], [[París]], [[Francia]]
| {{fb|FRA}}
| 3 – 2
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 

|-align
!73
| [[27 de marzu]] de [[2018]]
| [[Craven Cottage|Estadiu Craven Cottage]], [[Londres]], [[Inglaterra]]
| {{fb|AUS}}
| 0 – 0
| [[Partíu amistosu|Amistosu]] 
|}

{| class=&quot;wikitable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;font-size:95%; text-align: center; width: 95%;&quot;
! colspan=&quot;12&quot; style=&quot;with: 100%;&quot; align=&quot;center&quot; | Estadístiques de partíos
|-
!width=&quot;120&quot;|Añu
!width=&quot;50&quot;|PX

!width=&quot;50&quot;|PG
!width=&quot;50&quot;|PE
!width=&quot;50&quot;|PP

!width=&quot;50&quot;|GF
!width=&quot;50&quot;|GC
!width=&quot;50&quot;|DG
!width=&quot;75&quot;|Rend. %

|-align=center
|2012
|8
|6
|1
|1
|16
|3
|13
|79.17%
|-align=center
|2013
|12
|7
|3
|2
|20
|8
|12
|66.67%

|-align=center
|2014
|13
|9
|2
|2
|24
|9
|15
|74.36%

|-align=center
|2015
|12
|5
|4
|3
|15
|8
|7
|52.78%

|-align=center
|2016
|15
|8
|2
|3
|22
|14
|8
|57.78%

|-align=center
|2017
|11
|4
|4
|3
|17
|9
|8
|48.5%
|}

== Clubes ==

=== Como xugador ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;190&quot;|Club
!width=&quot;170&quot;|País
!width=&quot;120&quot;|Añu
!width=&quot;50&quot;|Partíos

!width=&quot;50&quot;|Goles 
|-align=center
|[[Argentinos Juniors]]
|{{ARG}}
|[[1966]]-[[1974]]
|134
|12
|-align=center
|[[Independiente Medellín]]
|{{COL}}
|[[1974]]-[[1978]]
|101
|15
|}

=== Como entrenador ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;190&quot;|Club
!width=&quot;170&quot;|País
!width=&quot;120&quot;|Añu
|-align=center

|[[Seleición de fútbol sub-20 d'Arxentina|Seleición Sub-20 d'Arxentina]]
|{{ARG}}
|[[1994]]-[[2001]]
|-align=center
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición d'Arxentina]]
|{{ARG}}
|[[2004]]-[[2006]]
|-align=center
|[[Deportivo Toluca]]
|{{MEX}}
|[[2007]]-[[2008]]
|-align=center
|[[Tigres de la UANL]]
|{{MEX}}
|[[2009]]
|-align=center
|[[Seleición de fútbol de Colombia|Seleición de Colombia]]
|{{COL}}
|[[2012]] - Presente
|}

=== Estadístiques como DT ===
*Actualizáu'l 05/06/18

{|style=&quot;text-align: center;&quot; border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style=&quot;background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center&quot;
|- style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
!rowspan=&quot;2&quot; width=200px|Equipu
!rowspan=&quot;2&quot; width=150px|Tornéu
!colspan=&quot;9&quot; width=&quot;150px&quot; |Estadístiques
|- style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
!width=30px|&lt;small&gt;PX&lt;/small&gt;
!width=30px|&amp;nbsp;&lt;small&gt;G&lt;/small&gt;&amp;nbsp;
!width=30px|&lt;small&gt;E&lt;/small&gt;
!width=30px|&amp;nbsp;&lt;small&gt;P&lt;/small&gt;&amp;nbsp;
!width=30px|&lt;small&gt;GF&lt;/small&gt;
!width=30px|&amp;nbsp;&lt;small&gt;GC&lt;/small&gt;&amp;nbsp;
!width=30px|&lt;small&gt;DG&lt;/small&gt;
!&lt;abbr&gt;&lt;small&gt;Efectividá%&lt;/small&gt;&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=6|{{Bandera|Arxentina}} '''[[Seleición de fútbol sub-17 d'Arxentina|Arxentina Sub-17]]'''
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-17 de 1995|Suramericanu 1995]]
|6||4||1||1||12||4||+8
|&lt;abbr&gt;72%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1995|Copa Mundial 1995]]
|6||5||0||1||12||4||+8
|&lt;abbr&gt;83%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-17 de 1997|Suramericanu 1997]]
|7||4||1||2||15||6||+9
|&lt;abbr&gt;61,90%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1997|Copa Mundial 1997]]
|4||2||1||1||3||2||+1
|&lt;abbr&gt;58,33%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!23||15||3||5||42||16||+26
!&lt;abbr&gt;69,56%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=10|{{Bandera|Arxentina}} '''[[Seleición de fútbol sub-20 d'Arxentina|Arxentina Sub-20]]'''
|[[Fútbol nos Xuegos Panamericanos de Mar del Plata 1995|Panamericanos 1995]]
|6||5||0||1||10||4||+6
|&lt;abbr&gt;83%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 1995|Suramericanu 1995]]
|7||5||1||1||10||3||+7
|&lt;abbr&gt;76,19%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1995|Copa Mundial 1995]]
|6||5||0||1||12||3||+9
|&lt;abbr&gt;83%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 1997|Suramericanu 1997]]
|9||5||3||1||18||7||+11
|&lt;abbr&gt;66%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1997|Copa Mundial 1997]]
|7||6||0||1||15||7||+8
|&lt;abbr&gt;85,71%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 1999|Suramericanu 1999]]
|9||8||0||1||21||3||+18
|&lt;abbr&gt;88%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1999|Copa Mundial 1999]]
|4||1||1||2||2||5||-3
|&lt;abbr&gt;33%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 2001|Suramericanu 2001]]
|9||5||3||1||13||6||+7
|&lt;abbr&gt;66%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2001|Copa Mundial 2001]]
|7||7||0||0||27||4||+23
|&lt;abbr&gt;100%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!64||47||8||9||128||42||+86
!&lt;abbr&gt;77,60%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=2|{{Bandera|Arxentina}} '''[[Seleición de fútbol sub-23 d'Arxentina|Arxentina Sub-23]]'''
|[[Tornéu Preolímpicu Suramericanu Sub-23 de 2000|Preolímpicu 2000]]
|7||3||1||3||12||9||+3
|&lt;abbr&gt;47,61%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!7||3||1||3||12||9||+3
!&lt;abbr&gt;47,61%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=5|{{Bandera|Arxentina}} '''[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición d'Arxentina]]'''
|[[Amistosu|Amistosos]]
|7||3||2||2||14||10||+4
|&lt;abbr&gt;52,38%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2006|Eliminatoria 2006]]
|11||7||1||3||18||11||+7
|&lt;abbr&gt;66%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa FIFA Confederación 2005|Confederaciones 2005]]
|5||2||2||1||10||10||0
|&lt;abbr&gt;53%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol 2006|Copa Mundial 2006]]
|5||3||2||0||11||3||+8
|&lt;abbr&gt;73%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!28||15||7||6||53||34||+19
!&lt;abbr&gt;61,90%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=3|{{Bandera|Méxicu}} '''[[Deportivo Toluca|Toluca]]'''
|[[Tornéu Apertura 2007 (Méxicu)|Tornéu Apertura 2007]]
|19||10||5||4||28||19||+9
|&lt;abbr&gt;61,40%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Tornéu Clausura 2008 (Méxicu)|Tornéu Clausura 2008]]
|19||7||8||4||25||21||+4
|&lt;abbr&gt;50,87%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!38||17||13||8||53||40||+13
!&lt;abbr&gt;56,14%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=2|{{Bandera|Méxicu}} '''[[Tigres de la UANL|Tigres]]'''
|[[Tornéu Clausura 2009 (Méxicu)|Tornéu Clausura 2009]]
|10||1||5||4||8||13||-5
|&lt;abbr&gt;26%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!10||1||5||4||8||13||-5
!&lt;abbr&gt;26%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=7|{{Bandera|Colombia}} '''[[Seleición de fútbol de Colombia|Seleición de Colombia]]'''
|[[Amistosu|Amistosos]]
|29||17||8||4||54||18||+36
|&lt;abbr&gt;78,33%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatoria 2014]]
|13||8||2||3||23||9||+14
|&lt;abbr&gt;66%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Copa Mundial 2014]]
|5||4||0||1||12||4||+8
|&lt;abbr&gt;80%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa América 2015]]
|4||1||2||1||1||1||0
|&lt;abbr&gt;41,66%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Eliminatoria 2018]]
|17||7||5||5||21||19||+2
|&lt;abbr&gt;50,98%&lt;/abbr&gt;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Copa América 2016]]
|6||3||1||2||7||6||+1
|&lt;abbr&gt;55%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=1|'''Total'''
!74||41||17||16||126||63||+63
!&lt;abbr&gt;63.06%&lt;/abbr&gt;
|-align=center style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
! colspan=2|'''Total'''
!241||139||54||48||411||207||+204
!&lt;abbr&gt;65.14%&lt;/abbr&gt;
|}

== Palmarés ==

=== Como entrenador ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;210&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Club
(*)
!width=&quot;140&quot;|See
!width=&quot;95&quot;|Añu
|-align=center

|- align=center
|- align=center 
|[[Ficheru:Gold_medal_america.svg|15px]] [[Fútbol nos Xuegos Panamericanos de Mar del Plata 1995|Xuegos Panamericanos]]
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]
|{{ARG}}
|[[Fútbol nos Xuegos Panamericanos de Mar del Plata 1995|1995]]
|- align=center
|- align=center 
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-20|Copa Mundial Sub-20]]
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]
|{{QAT}}
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1995|1995]]
|- align=center
|- align=center 
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20|Suramericanu Sub-20]]
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]
|{{CHI}}
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 1997|1997]]
|- align=center
|- align=center 
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-20|Copa Mundial Sub-20]]
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]
|{{MAL}}
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1997|1997]]
|- align=center
|- align=center 
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20|Suramericanu Sub-20]]
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]
|{{ARG}}
|[[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 1999|1999]]
|- align=center
|- align=center 
|[[Copa Mundial de Fútbol Sub-20|Copa Mundial Sub-20]]
|[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]
|{{ARG}}
|[[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2001|2001]]
|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|José Néstor Pékerman}}
* [http://www.rsssf.com/tablesa/arg-intres-pekerman.html Seleición Arxentina - Partíos Internacionales de la era Pékerman 2004-2006 por RSSSF]
* [http://www.transfermarkt.es/jose-nestor-pekerman/profil/trainer/2541 Perfil y estadístiques]
* [https://elpais.com/diario/2006/06/30/deportes/1151618406_850215.html L'home del tiempu]

{{NF|1949||Pekerman, Jose Nestor}}

{{Tradubot|José Néstor Pékerman}}
[[Categoría:Persones de Villa Domínguez]]
[[Categoría:Entrenadores de fútbol d'Arxentina]]
[[Categoría:Entrenadores na Copa Mundial de Fútbol de 2006]]
[[Categoría:Entrenadores na Copa Mundial de Fútbol de 2014]]
[[Categoría:Entrenadores na Copa Mundial de Fútbol de 2018]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>djr7bi8sgfevmpwo2agv3wma178yldy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wayne Rooney</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137017</id>
    <revision>
      <id>3703363</id>
      <parentid>3663996</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:28:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124469" xml:space="preserve">
{{persona}}
'''Wayne Rooney''' {{nym}} ye un [[Fútbol|futbolista]] [[Inglaterra|inglés]]. Xuega na posición de [[delanteru]] y el so actual equipu ye'l [[Everton Football Club]] de la [[Premier League]] d'[[Inglaterra]]. Rooney empecipió la so carrera deportiva nel Everton, dempués de xunise al so equipu xuvenil a la edá de 10 años. Debutó profesionalmente en 2002 dempués del so ascensu al primer equipu. 

En permaneciendo mientres dos temporaes colos «blues» foi tresferíu al [[Manchester United Football Club|Manchester United]] por 25,6 millones de [[Llibra esterlina|llibres]]. Dende entós llogró trece títulos a nivel nacional (cinco [[Premier League]], una [[FA Cup]], trés [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copes de la Lliga d'Inglaterra]] y cuatro [[Community Shield]]) y trés a nivel internacional (una [[Lliga de Campeones de la UEFA]], una [[Liga Europa de la UEFA]] y una [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA]]). Amás tien el récor de ser el futbolista cola [[Manchester_United_Football_Club#M.C3.A1s_goles_con_el_Manchester_United|mayor cantidá de goles anotaos cola camiseta del Manchester]].&lt;ref name=&quot;mgh&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.espnfc.com/manchester-united/story/3036025/wayne-rooney-breaks-sir-bobby-charltons-man-united-scoring-record |títulu = Wayne Rooney breaks Sir Bobby Charlton's Man United scoring record |editor = espnfc.com |fechaaccesu = 24 de xineru de 2017}}&lt;/ref&gt;

Cola [[seleición de fútbol d'Inglaterra]] participó en trés [[Copa Mundial de Fútbol|Copes del Mundu]] y en tres ediciones de la [[Eurocopa]] (en [[Eurocopa 2004|2004]] onde se convirtió nel futbolista más nuevu en marcar un gol en dicha competición, en [[Eurocopa 2012|2012]] y [[Eurocopa 2016|2016]]). A lo llargo de la so carrera, tamién llogró diversos títulos individuales como'l [[Trofeo Bravo]], el Premiu [[Matt Busby|Sir Matt Busby]], el [[Premiu PFA al xugador nuevu del añu]] ente otros.

== Trayeutoria ==
=== Everton F. C. ===
Wayne Rooney empezó a prauticar fútbol nel [[Liverpool Schoolboys]] y en [[The Dynamo Brownwings]].&lt;ref name=&quot;biografia&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.rooneygol.com/biografia |títulu = Biografía |editor = rooneygol.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081008051314/http://www.rooneygol.com/biografia |fechaarchivu = 8 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt; Con nueve años, marcó setenta y dos goles na categoría infantil del Liverpool,&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/cbbcnews/hi/newsid_8710000/newsid_8711500/8711539.stm |títulu = Schoolboy breaks Rooney's record! |editor = news.bbc.co.uk |fechaaccesu = 22 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; y noventa y nueve nos torneos del colexu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2005 |url = http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/article757157.ece |títulu = Profile: Wayne Rooney: The Bash Street kid is ready to take on the world |editor = timesonline.co.uk |fechaaccesu = 22 d'avientu de 2013 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110915033048/http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/article757157.ece |fechaarchivu = 15 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt; Viendo'l so rendimientu, un ojeador del [[Everton Football Club|Everton F. C.]] fichar pa les categoríes inferiores del club, al qu'aportó en 1996. Nel so debú na categoría alevina anotó cientu catorce goles en ventinueve partíos,&lt;ref&gt;{{Harvsp|McCarthy|2011|p=}}&lt;/ref&gt; y con solu 15 años yá xugaba na categoría xuvenil.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2003 |url = http://www.evertonfc.com//news/?page_id=3011 |títulu = Rooney is 18 |editor = evertonfc.com |fechaaccesu = 22 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; Nel añu 2002 l'equipu xuvenil del Everton llegó hasta la final de la [[Copa FA Xuvenil]], na que Rooney marcó l'únicu gol del so equipu na final perdida ante'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]]. Esi mesmu añu foi xubíu al primer equipu y el so debú na [[Premier League]] producióse'l 17 d'agostu de 2002 nun alcuentru ante'l [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] que remató con marcador de 2:2.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=30921&amp;season_id=132 |títulu = Games played by Wayne Rooney in 2002/2003 |editor = soccerbase.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

El 19 d'ochobre d'esi mesmu añu, cinco díes antes de cumplir 17 años, anotó'l so primer gol como futbolista profesional na victoria del so equipu por 2:1 sobre'l [[Arsenal Football Club|Arsenal F. C.]], terminando con una racha de trenta alcuentros ensin derrotes del club [[Londres|londinense]],&lt;ref name=&quot;record&quot;&gt;{{cita web |año = 2002 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/2317767.stm |títulu = Rooney ends Arsenal's run |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2002 |url = http://www.emol.com/noticias/deportes/2002/10/19/96844/arsenal-acabo-el so-invictu-por-un-xuvenil.html |títulu = Arsenal acabó'l so invictu por un xuvenil editor = emol.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; convirtiéndose nel futbolista más nuevu n'anotar un gol na Premier League,&lt;ref name=&quot;record&quot;/&gt; (récor que foi superáu en dos causes, primero por [[James Milner]] y depués por [[James Vaughan]]).&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2005 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/photo_galleries/photos_of_the_day/4432217.stm |títulu = Youngest Premiership goalscorers |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Na so primer temporada col Everton apostó trenta y tres alcuentros y anotó seis goles na lliga. Tamién participó na [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga d'Inglaterra]], na cual marcó dos goles na segunda ronda ante'l [[Wrexham Association Football Club|Wrexham F. C.]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2003 |url = http://www.rsssf.com/tablese/engleagcup03.html |títulu = England League Cup 2002/03 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; y na derrota del so equipu por 2:1 ante'l [[Shrewsbury Town Football Club|Shrewsbury Town]] na tercer fase de la [[FA Cup]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/71870?cc=3888 |títulu = Shrewsbury 2-1 Everton: Cup classic |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194431/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/71870?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Al rematar la temporada recibió'l premiu al Deportista Mozu del Añu apurríu pola [[BBC]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = https://www.bbc.co.uk/pressoffice/keyfacts/stories/spoty_more.shtml |títulu = Sports Personality Of The Year |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121113161913/https://www.bbc.co.uk/pressoffice/keyfacts/stories/spoty_more.shtml |fechaarchivu = 13 de payares de 2012 }}&lt;/ref&gt;

Na [[Premier League 2003-04|temporada 2003-04]], anotó nueve goles en trenta y cuatro alcuentros de la lliga. Sicasí, al Everton nun-y foi nada bien nel tornéu, remató nel 17.° puestu con trenta y nueve puntos productu de nueve victories, dolce empates y diecisiete ganes, a solu seis puntos del descensu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King and Matthew Perry |añu = 2006 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng04.html |títulu = England 2003/04 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Na FA Cup enfrentar na tercer ronda al [[Norwich City Football Club|Norwich City]] venciéndolo por 3:1,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/131970?cc=3888 |títulu = Everton 3-1 Norwich |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194254/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/131970?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; na siguiente fase empataron 1:1 col [[Fulham Football Club|Fulham F. C.]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/133927?cc=3888 |títulu = Everton 1-1 Fulham |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194555/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/133927?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; polo que s'apostó un alcuentru extra nel que'l Everton cayó ganáu por 2:1 en condición de visitante.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.espnfc.com/gamecast/statistics/id/136750/statistics.html |títulu = Fulham 2-1 Everton |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20151208044445/http://www.espnfc.com/gamecast/statistics/id/136750/statistics.html |fechaarchivu = 8 d'avientu de 2015 }}&lt;/ref&gt; Ente que na Copa de la Lliga d'Inglaterra, en ganando primeramente al [[Stockport County Football Club|Stockport County]] 3:0,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/123775?cc=3888 |títulu = Everton 3-0 Stockport |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194458/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/123775?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; y al [[Charlton Athletic Football Club|Charlton Athletic]] 1:0,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/129470?cc=3888 |títulu = Everton 1-0 Charlton |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194623/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/129470?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; avanzaron hasta los octavos de final siendo esaniciaos pol [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough F. C.]] 5:4 en [[Tiros dende'l puntu penal|definición por penales]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/131587?cc=3888 |títulu = Middlesbrough 0-0 Everton |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194703/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/131587?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

A la fin de la temporada, Rooney, alegando la incapacidá del Everton pa llograr un cupu pa participar nuna competición europea,&lt;ref name=&quot;cooperativa&quot;&gt;{{cita web |año = 2004 |url = http://www.cooperativa.cl/prontus_nots/site/artic/20040827/pags/20040827104421.html |títulu = Rooney pidió a Everton que lo tresfiera a un equipu con mayores desafíos |editor = cooperativa.cl |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; solicitó'l so trespasu a otru club,&lt;ref name=&quot;cooperativa&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2004 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/3607620.stm |títulu = Rooney worth the fight |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; que-y foi negáu pol Everton.&lt;ref name=&quot;terra&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.terra.com/deportes/articulo/html/fox116451.htm |títulu = A pesar de les sos deldes, el Everton quier caltener a Rooney |editor = terra.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación, n'agostu de 2004 Rooney refugó una ufierta realizada pol so club p'anovar el so contratu por cinco años más,&lt;ref name=&quot;terra&quot;/&gt; dexando abierta la posibilidá de fichar por otru equipu. El diariu ''[[The Times]]'' informó que taba cerca de ser tresferíu al [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]] por 18,5 millones de [[Llibra esterlina|llibres]], según lo confirmao pol axente de Rooney; pero a finales del mes el [[Manchester United Football Club|Manchester United]] llegó a un alcuerdu col Everton pa fichar al futbolista por 25,6 millones de llibres,&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2005 |url = http://dps.twiihosting.net/manutd/doc/content/doc_10_139.pdf |títulu = Manchester United PLC - Report &amp; Accounts 2005 |editor = dps.twiihosting.net |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090326120800/http://dps.twiihosting.net/manutd/doc/content/doc_10_139.pdf |fechaarchivu = 26 de marzu de 2009 }}&lt;/ref&gt; convirtiéndose nel fichaxe más caru na historia del fútbol británico pa un futbolista menor de 20 años, y el más caru del mercáu de branu européu de 2004, percima d'otros trespasos sonaos d'aquel añu como fueron los de [[Didier Drogba]] al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] o [[Samuel Eto'o]] al [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]].&lt;ref name=&quot;bbc&quot;/&gt;

=== Manchester United ===
==== 2004-05 — 2006-07 ====
El debú de Rooney col so nuevu club producióse'l 28 de setiembre de 2004, anotando un [[Tripleta|hat-trick]]&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2004 |url = http://news.bbc.co.uk/cbbcnews/hi/sport/newsid_3698000/3698906.stm |títulu = Wayne Rooney hits debú hat-trick |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; na victoria por 6:2 sobre'l [[Fenerbahçe Spor Kulübü (fútbol)|Fenerbahçe]] na segunda xornada de la fase de grupos de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2004-05]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Jonathan Caswell |añu = 2004 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2004/matches/round=1968/match=1077167/index.html |títulu = Rooney debuta a lo grande |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Finalmente'l [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ocupó'l segundu llugar del so grupu con once puntos, avanzando a los octavos de final, siendo esaniciaos pol [[Associazione Calcio Milan|A. C. Milan]] por marcador global de 2:0.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Karel Stokkermans y Antonio Zea |añu = 2004 |url = http://www.rsssf.com/ec/ec200405.html#cc |títulu = UEFA Champions League 2004-05 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Na so primer campaña col Manchester United anotó once goles en ventinueve alcuentros na [[Premier League]], rematando na cuarta posición con setenta y siete puntos.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King y Matthew Perry |añu = 2007 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng05.html |títulu = England 2004/05 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Wayne Rooney 2.jpg|thumb|160px|Rooney apostando un alcuentru col [[Manchester United Football Club|Manchester United]] en 2006.]]
Na [[FA Cup]] enfrentar na tercer ronda al [[Exeter City Football Club|Exeter City]] ganándolo por 2:0 con un gol anotáu por Rooney,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/169999?cc=3888 |títulu = Exeter 0-2 Man Utd |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194400/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/169999?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; na siguiente fase marcó dos goles más na victoria por 3:0 sobre'l [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/170014?cc=3888 |títulu = Man Utd 3-0 Middlesbrough |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194526/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/170014?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; depués enfrentáronse al so ex-equipu venciéndolo por 2:0. Darréu esaniciaron al [[Southampton Football Club|Southampton]] por 4:0&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/177496?cc=3888 |títulu = S'hampton 0-4 Man Utd: Sheer class |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194919/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/177496?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; y al [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]] por 4:1,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report?id=180576&amp;league=ENG.FA&amp;cc=3888 |títulu = Newcastle 1-4 Man Utd: Reds rampant |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194812/http://soccernet.espn.go.com/report?id=180576&amp;league=ENG.FA&amp;cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; avanzando hasta la final siendo derrotaos pol [[Arsenal Football Club|Arsenal]] por 5:4 en definición por penales.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/182632?cc=3888 |títulu = Arsenal wins FA Cup in penalty drama |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194739/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/182632?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Na [[Premier League 2005-06|temporada 2005-06]], llogró'l so primer títulu col Manchester, la [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] depués de vencer nes rondes previes a equipos como'l [[Barnet Football Club|Barnet]], [[West Bromwich Albion Football Club|West Bromwich Albion]], [[Birmingham City Football Club|Birmingham City]], [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2006 |url = http://www.rsssf.com/tablese/engleagcup06.html |títulu = England League Cup 2005/06 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; y na final al [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]] por marcador de 4:0 con dos goles anotaos por Wayne.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/194227?cc=3888 |títulu = Man Utd 4-0 Wigan |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194954/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/194227?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

Na lliga llograron el subcampeonatu en rematando na segunda posición con ochenta y tres puntos a siete del primer llugar,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Daniel Dalence, Gurgen Mahari y Ian King |añu = 2000 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng06.html |títulu = England 2005/06 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; ente que na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2005-06|Lliga de Campeones]] fueron esaniciaos na primer fase en consiguiendo una sola victoria (2:1 sobre'l [[Sport Lisboa e Benfica|Benfica]])&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Simon Hart |añu = 2005 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2005/matches/round=2201/match=1100273/postmatch/report/index.html |títulu = Victoria agónica del United |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; en seis alcuentros.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Karel Stokkermans y Antonio Zea |añu = 2006 |url = http://www.rsssf.com/ec/ec200506.html#cc |títulu = UEFA Champions League 2005-06 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Mientres la primer metá de la [[Premier League 2006-07|temporada 2006-07]], Rooney punxo fin a una racha de diez partíos ensin marcar goles, anotando un hat-trick na victoria por 4:0 sobre'l [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton Wanderers]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Daniel Taylor |añu = 2006 |url = http://www.theguardian.com/football/2006/oct/30/match.sport3 |títulu = Rooney hat-trick revival crowns a United masterclass |editor = guardian.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160207175110/http://www.theguardian.com/football/2006/oct/30/match.sport3 |fechaarchivu = 7 de febreru de 2016 }}&lt;/ref&gt; y al mes siguiente anovó'l so contratu por dos años más col Manchester.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://deportesmx.terra.com.mx/ligaseuropeas/interna/0,,OI1268477-EI4332,00.html |títulu = Rooney anueva con Manchester hasta 2012 |editor = mx.terra.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

En total apostó trenta y cinco alcuentros y anotó catorce goles contribuyendo a que'l so equipu llograra'l títulu de la Premier League tres ventiocho victories, cinco empates y cinco ganes;&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2008 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng07.html |títulu = England 2006/07 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; y al subcampeonatu na FA Cup al ser ganaos na final 1:0 pol [[Chelsea Football Club|Chelsea]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2007 |url = http://www.rsssf.com/tablese/engcup07.html |títulu = England FA Cup 2006/07 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Na Copa de la Lliga, fueron sosprendentemente esaniciaos na cuarta ronda en cayendo 1:0 ante'l [[Southend United Football Club|Southend United]] de la [[English Football League Championship|Football League Championship]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2008 |url = http://www.rsssf.com/tablese/engleagcup07.html |títulu = England League Cup 2006/07 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2006-07|Lliga de Campeones]] d'esa mesma temporada, avanzaron hasta les semifinales, siendo esaniciaos pol A. C. Milan (victoria 3:2 y derrota 3:0),&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Karel Stokkermans |añu = 2008 |url = http://www.rsssf.com/ec/ec200607.html#cc |títulu = UEFA Champions League 2006-07 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; en dicha competición marcó cuatro goles, incluyendo una tripleta ante la [[Associazione Sportiva Roma|Roma]] nos cuartos de final.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Pablo Vázquez de Parga |añu = 2007 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2006/matches/round=2359/match=300133/postmatch/report/index.html |títulu = Colosal Manchester |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 9 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

==== 2007-08 — 2009-10 ====
[[Ficheru:Wayne Rooney (Broken Foot).JPG|thumb|left|200px|Rooney siendo atendíu dempués de mancase.]]
El 12 d'agostu de 2007, mientres la primer fecha de la [[Premier League 2007-08|temporada 2007-08]] sufrió una leve quebra del [[pie]] esquierdu,&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2007 |url = http://www.cooperativa.cl/prontus_nots/site/artic/20070812/pags/20070812154816.html |títulu = Wayne Rooney quebróse'l pie esquierdu en primer fecha de la Lliga Premier |editor = cooperativa.cl |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; dempués de tar alloñáu de les canches mientres seis selmanes fixo'l so regresu al club el 2 d'ochobre anotando'l gol de la victoria sobre l'[[Associazione Sportiva Roma|A. S. Roma]] na primer fase de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2007-08]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Simon Hart |añu = 2007 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2008/matches/round=15105/match=301185/postmatch/report/index.html |títulu = Rooney tumba a la Roma |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el 9 de payares, dos selmanes dempués d'el so regresu mancóse'l [[todíu]] mientres una sesión d'entrenamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = J. M. Pinochet |añu = 2007 |url = http://www.sport.es/default.asp?idpublicacio_PK=44&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=457341&amp;idseccio_PK=806 |títulu = Rooney, dos meses de baxa per mancadura |editor = sport.es |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080113140252/http://www.sport.es/default.asp?idpublicacio_PK=44&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=457341&amp;idseccio_PK=806 |fechaarchivu = 13 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Mientres esta mesma temporada, el [[Manchester United Football Club|Manchester]] revalidó'l so títulu llográu na campaña anterior na [[Premier League]] con ochenta y siete puntos,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2009 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng08.html |títulu = England 2007/08 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; ente que na Lliga de Campeones remató nel primer llugar del so grupu con dieciséis puntos,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15105/group=700485.html |títulu = Grupu F |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090502134320/http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15105/group=700485.html |fechaarchivu = 2 de mayu de 2009 }}&lt;/ref&gt; avanzando hasta los octavos de final onde vencieron por marcador global de 2:1 al [[Olympique Lyonnais]] de [[Francia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15106/index.html |títulu = Octavos de final |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090429085249/http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15106/index.html |fechaarchivu = 29 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Na siguiente fase enfrentáronse nuevamente ante la Roma a la que ganaron 2:0 nel alcuentru d'ida con un gol anotáu por Rooney y 1:0 nel alcuentru de vuelta,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15107/index.html |títulu = Cuartos de final |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090423013032/http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15107/index.html |fechaarchivu = 23 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt; depués superaron por 1:0 al [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]] d'[[España]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15108/index.html |títulu = Semifinal |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090502100300/http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2008/round=15108/index.html |fechaarchivu = 2 de mayu de 2009 }}&lt;/ref&gt; y finalmente llograron la so tercer Lliga de Campeones na historia al ganar na final al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] por 6:5 en [[Penalti (fútbol)|riola de penales]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2009 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/history/season=2008/index.html |títulu = 2007/08: La suerte favorez al Manchester United |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110910160354/http://es.uefa.com/uefachampionsleague/history/season=2008/index.html |fechaarchivu = 10 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt; El Manchester United empecipió la [[Premier League 2008-09|temporada 2008-09]] llogrando'l títulu de la [[Community Shield 2008|Community Shield]] depués de vencer 3:1 al [[Portsmouth Football Club|Portsmouth]] anque ensin Rooney nel campu de xuegu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.thefa.com/Competitions/FACompetitions/TheFACommunityShield/pastwinners/2008-manunitedvportsmouth |títulu = Lucky 13 for United |editor = thefa.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708193926/http://www.thefa.com/Competitions/FACompetitions/TheFACommunityShield/pastwinners/2008-manunitedvportsmouth |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; El 4 d'ochobre de 2008 mientres la victoria del Manchester 2:0 sobre'l [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.soccerbase.com/results3.sd?gameid=563675 |títulu = English Premier: Blackburn Rovers 0 - 2 Manchester United |editor = soccerbase.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081205184258/http://www.soccerbase.com/results3.sd?gameid=563675 |fechaarchivu = 5 d'avientu de 2008 }}&lt;/ref&gt; Rooney convertir nel futbolista más nuevu n'apostar 200 alcuentros na Premier League.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2008 |url = http://www.insideworldsoccer.com/2008/10/premier-league-week-7-round-up.html |títulu = Premier League round-up: Arsenal were held; Man United edge out Blackburn |editor = insideworldsoccer.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; N'avientu d'esi mesmu añu'l Manchester participó na [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008|Copa Mundial de Clubes de la FIFA]] en qu'a lo postrero resultó campeón al ganar 5:3 al [[Gamba Osaka]] de [[Xapón]] y 1:0 a la [[Lliga Deportiva Universitaria de Quito|Lliga Deportiva Universitaria]] d'[[Ecuador]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Marcelo Leme d'Arruda y Masanori Nakanishi |añu = 2009 |url = http://www.rsssf.com/tablesf/fifa-wcc08.html |títulu = FIFA Club World Championship 2008 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Rooney remató como'l [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008#Goliadores|goliador del tornéu]] al anotar tres goles,&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2008 |url = http://es.fifa.com/tournaments/archive/clubworldcup/japan2008/statistics/index.html |títulu = Goliadores |editor = rsssf.com |fechaaccesu = 10 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20150501181820/http://es.fifa.com/tournaments/archive/clubworldcup/japan2008/statistics/index.html |fechaarchivu = 1 de mayu de 2015 }}&lt;/ref&gt; amás foi nomáu como'l [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008#Meyores xugadores del tornéu meyor futbolista del campeonatu]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Marcelo Leme d'Arruda |año = 2009 |url = http://www.rsssf.com/tablest/toyotamvp.html#fifacup |títulu = FIFA Club World Cup 2000-2007 - Most Valuable Player of the Championship Award |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Wayne Rooney UEFA Champions League.jpg|thumb|160px|Wayne Rooney celebrando n'anotando un gol na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2008-09|Lliga de Campeones 2008-09]].]]
A nivel llocal les red devils» llograron el doblete, llograron los títulos de la lliga con noventa punto,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2009 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng09.html |títulu = England 2008/09 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; y la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2008-09|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] venciendo na final al [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] por 4:1.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian King |añu = 2009 |url = http://www.rsssf.com/tablese/engleagcup09.html |títulu = England League Cup 2008/09 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; El 9 d'agostu de 2009, marcó nel minutu 90 el gol del empate 2:2 ante'l Chelsea pola [[Community Shield 2009|Community Shield]], obligando a que se definiera al campeón por aciu el llanzamientu de tiros penales, venciendo l'equipu londinense por 4:1.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.thefa.com/Competitions/FACompetitions/TheFACommunityShield/famatchcentre/2009/chelsea_v_manutd/manutd_chelsea_report_090809 |títulu = Ancelotti's Blues on the spot |editor = thefa.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708194026/http://www.thefa.com/Competitions/FACompetitions/TheFACommunityShield/famatchcentre/2009/chelsea_v_manutd/manutd_chelsea_report_090809 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; El 22 d'agostu de 2009, anotó dos goles na victoria del Manchester por 5:0 sobre'l [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/270129?cc=3888 |títulu = Wigan Athletic 0-5 Manchester United |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708195028/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/270129?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; convirtiéndose nel ventiavu futbolista n'anotar 100 goles pal club. En 2009, ganó $18 millones, incluyendo patrocinios. Por causa de eso, foi l'octavu futbolista meyor pagu del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.reviewsoccer.com/miscellaneous/top-10-highest-earning-soccer-players |títulu = Top 10 Highest Earning Soccer Players |editor = reviewsoccer.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 30 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt; El 23 de xineru de 2010, anotó per primer vegada na so carrera cuatro goles nun mesmu alcuentru, esti llogru dar na victoria por 4:0 sobre'l [[Hull City Association Football Club|Hull City]], trés de los goles fueron nos últimos diez minutos del alcuentru.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian Hughes |añu = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/8472354.stm |títulu = Man Utd 4 - 0 Hull |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El 31 de xineru, el Manchester venció 3:1 al [[Arsenal Football Club|Arsenal]] per primer vegada nel [[Emirates Stadium]], nesti alcuentru Rooney marcó'l so centésimu gol na Premier League.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/8485984.stm |títulu = Arsenal 1 - 3 Man Utd |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; Na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2009-10|Lliga de Campeones de la UEFA]] solo apostó tres alcuentros de la fase de grupos (victories 1:0 y 2:1 ante'l [[Beşiktaş Jimnastik Kulübü|Beşiktaş]] y [[VfL Wolfsburgo|Wolfsburgo]] respeutivamente y empate 3:3 ante'l [[PFC CSKA Moscú|C. S. K. A. Moscú]]).&lt;ref name=&quot;ucl0910&quot;&gt;{{cita web |autor = Karel Stokkermans |añu = 2010 |url = http://www.rsssf.com/ec/ec200910.html#cc |títulu = UEFA Champions League 2009-10 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; Los sos primeros goles na competición continental anotar nel alcuentru d'ida de los octavos de final ante'l [[Associazione Calcio Milan|A. C. Milan]] y dos selmanes más tarde volvió anotar dos goles ante'l mesmu rival.&lt;ref name=&quot;ucl0910&quot;/&gt; El 28 de febreru, les red devils» consiguieron el so únicu títulu de la temporada, la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2009-10|Copa de la Lliga]] depués de vencer na final al [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] por 2:1 con una anotación de Wayne al minutu 74.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.thehindu.com/sport/football/Rooney-gives-United-Carling-Cup-victory/article16832379.ece |títulu = Rooney gives United Carling Cup victory |editor = thehindu.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El 30 de marzu, mientres la derrota del United nel alcuentru d'ida de los cuartos de final de la Lliga de Campeones contra'l [[FC Bayern München]] nel [[Allianz Arena]], Rooney torcióse'l todíu nos últimos minutos del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.theguardian.com/football/2010/mar/30/wayne-rooney-injury-manchester-united |títulu = Wayne Rooney's ankle injury leaves |editor = guardian.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160305085434/http://www.theguardian.com/football/2010/mar/30/wayne-rooney-injury-manchester-united |fechaarchivu = 5 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt; Tarrecíase que sufriera una grave mancadura nos [[Ligamento|ligamento]] o inclusive una quebra de todíu, sicasí unos díes dempués anuncióse que la mancadura yera solo un leve dañu nos lligamentos y que taría fora d'actividá por dos o tres selmanes,&lt;ref name=&quot;bostock&quot;&gt;{{cita web |autor = Adam Bostock |añu = 2010 |url = http://www.manutd.com/default.sps?pagegid={F9Y570Y6-407Y-44BC-800F-4A3110258114}&amp;newsid=6647817 |títulu = Rooney ruled out for 2-3 weeks |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; y que nun podría tar presente nos alcuentros decisivos ante'l Chelsea pola lliga y ante el Bayern na vuelta.&lt;ref name=&quot;bostock&quot;/&gt; L'alliniación titular del Manchester pal alcuentru de vuelta ante'l alemanes causó una enorme sorpresa al ver a Rooney incluyíu dientro del once titular.&lt;ref name=&quot;jack&quot;&gt;{{cita web |autor = Andy Jack |añu = 2010 |url = http://news.sky.com/story/771993/rooney-injury-adds-to-man-utd-heartache |títulu = Rooney Injury Adds To Man Utd Heartache |editor = news.sky.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160207175640/http://news.sky.com/story/771993/rooney-injury-adds-to-man-utd-heartache |fechaarchivu = 7 de febreru de 2016 }}&lt;/ref&gt; A pesar de cuntar con una ventaya de tres goles el Manchester nun llogró caltener la resultancia y recibió dos anotaciones en contra. Rooney tuvo que ser sustituyíu nel minutu 55 al recibir nuevamente un golpe nel todíu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.soccerbase.com/results3.sd?gameid=614414 |títulu = European Cup Quarterfinal second leg |editor = soccerbase.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de mayu de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100501185557/http://www.soccerbase.com/results3.sd?gameid=614414 |fechaarchivu = 1 de mayu de 2010 }}&lt;/ref&gt; La victoria sobre los «bávaros» nun los algamó p'avanzar a la siguiente fase por cuenta de la [[regla del gol de visitante]].&lt;ref name=&quot;jack&quot;/&gt;

==== 2010-11 — 2012-13 ====
[[Ficheru:Rooney 2010.jpg|thumb|left|160px|Rooney mientres un partíu en 2010.]]
El 8 d'agostu de 2010 llogró la so tercer copa de la [[Community Shield 2010|Community Shield]] gracies a la victoria del so club por 3:1 sobre'l [[Chelsea Football Club|Chelsea]] nel [[Estadiu de Wembley]], nel alcuentru Rooney empecipió como titular pero foi sustituyíu por [[Dimitar Berbatov]] al minutu 46.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Paul Fletcher |añu = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/8893192.stm |títulu = Chelsea 1-3 Man Utd |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; El so primer gol de la [[Premier League 2010-11|temporada 2010-11]] marcar de [[Penalti (fútbol)|penalti]] el 28 d'agostu nel trunfu por 3:0 ante'l [[West Ham United Football Club|West Ham United]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=30921&amp;season_id=140 |títulu = Games played by Wayne Rooney in 2010/2011 |editor = soccerbase.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; El 20 d'ochobre espresó'l so deséu d'abandonar el club cuidao que nun-y pudieren dar les garantíes que pidía sobre'l futuru de la plantía y la so capacidá p'atraer a los meyores futbolistes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Graeme Bailey |añu = 2010 |url = http://www1.skysports.com/football/news/11667/6456970/rooney-reveals-exit-reasons |títulu = Rooney reveals exit reasons |editor = skysports.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 22 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; A pesar d'esto, el 22 d'ochobre dempués de conversaciones col téunicu [[Alex Ferguson]] y los propietarios del club, robló un nuevu contratu por cinco años.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.manutd.com/default.sps?pagegid={F9Y570Y6-407Y-44BC-800F-4A3110258114}&amp;redireutorid=news_story&amp;newsid=6653000 |títulu = Rooney is staying |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 22 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

Fixo'l so regresu al primer equipu como suplente'l 20 de payares ante'l [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Nabil Hassan |añu = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9196439.stm |títulu = Man Utd 2-0 Wigan |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; Cuatro díes más tarde tornó a l'alliniación titular y anotó un gol de penal pa ganar al [[Rangers Football Club|Rangers F. C.]] por 1:0 na penúltima xornada de la fase de grupos de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2010-11]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ryan Taylor |añu = 2010 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2011/matches/round=2000118/match=2002885/postmatch/report/index.html |títulu = Rooney rescata al United |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; El 12 de febreru de 2011, mientres el [[derbi de Mánchester]] anotó un gol de volea nel minutu 78 pa logar la victoria por 2:1 sobre'l [[Manchester City Football Club|Manchester City]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2011 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9391007.stm |títulu = Man Utd 2-1 Man City |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; Tres l'alcuentru, Wayne declaró qu'esi fuera'l meyor gol de la so carrera,&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2011 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9395101.stm |títulu = Manchester United's Wayne Rooney hails 'best ever' goal |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; coles mesmes Alex Ferguson describió l'anotación como'l meyor gol del que foi testigu en [[Old Trafford]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2011 |url = http://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/wayne-rooney/8321275/Wayne-Rooneys-goal-the-best-I-have-ever-seen-says-Manchester-United-manager-Sir-Alex-Ferguson.html |títulu = Wayne Rooney's goal the best I have ever seen, says Manchester United manager Sir Alex Ferguson |editor = telegraph.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

El 2 d'abril anotó'l so primera [[Tripleta|hat-trick]] de la temporada na victoria por marcador de 4:2 ante'l West Ham United.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Mandeep Sanghera |añu = 2011 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9439820.stm |títulu = West Ham 2-4 Man Utd |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; Este foi'l so quintu triplete dende la so llegada a les red devils», ente que la segunda anotación foi'l so centésimu gol na [[Premier League]] col club.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Adam Bostock |añu = 2011 |url = http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2011/Apr/Wayne-Rooney-savours-hat-trick-at-West-Ham.aspx |títulu = Treble thrills Rooney |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; Convirtiéndose nel tercer futbolista del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] n'anotar 100 goles na lliga, xuniéndose a [[Ryan Giggs]] y [[Paul Scholes]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Paul Carr |añu = 2011 |url = http://www.espn.com/sports/soccer/blog/_/name/five_aside/id/6286097/dramatic-day-europe |títulu = Dramatic day across Europe |editor = espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; Mientres la celebración de Rooney tres el so tercer gol, averar escontra una [[Cámara de videu|cámara de televisión]] y empezó a glayar insultos, tres estos fechos [[The Football Association|L'Asociación del Fútbol]] sancionar con dos alcuentros de suspensión pola so actitú porcaz y usu de llinguaxe ofensivu,&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2011 |url = http://www.bbc.com/sport/football/12950670 |títulu = Wayne Rooney cares two-match FA suspension for swearing |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; perdiéndose l'alcuentru de les [[FA Cup 2010-11#Semifinales|semifinales de la FA Cup 2010-11]] ante'l Manchester City, nel cual fueron esaniciaos de la competición al cayer por 1:0.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2011 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/fa_cup/9457489.stm |títulu = Man City 1-0 Man Utd |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; El so últimu gol na lliga doméstica marcar el 14 de mayu de 2011 nel empate 1:1 ante [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]] en [[Ewood Park]], nel penúltimu alcuentru de la temporada consiguiendo d'esta manera'l so cuartu títulu de Premier League y el decimonovenu del club.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Howard Nurse |añu = 2011 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9483868.stm |títulu = Blackburn 1-1 Man Utd |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

Na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2010-11|Lliga de Campeones]] apostó nueve alcuentros y anotó cuatro goles, finalmente'l United foi'l subcampeón del tornéu en siendo ganaos na final pol [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Álvaro Machu |añu = 2011 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2011/matches/round=2000122/match=2003352/postmatch/report/index.html |títulu = El Barça toca'l cielu de Wembley |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 14 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; La siguiente temporada, el Manchester empecipiar ganando'l títulu de la [[Community Shield 2011|Community Shield]] al ganar por marcador de 3:2 al so rival de ciudá, el Manchester City nel Estadiu de Wembley.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Chris Bevan |añu = 2011 |url = http://www.bbc.com/sport/football/14420151 |títulu = Manchester City 2-3 Manchester United |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 26 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt; Nes copes nacionales apostó dos alcuentros y marcó dos goles ante'l City nos trentaidosavos de final de la [[FA Cup 2011-12]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2012 |url = http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/334484?cc=3888 |títulu = United hold off spirited City fightback |editor = soccernet.espn.go.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 26 de mayu de 2012 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130708195105/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/334484?cc=3888 |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Na lliga inglesa anotó ventisiete goles en trenta y cuatro alcuentros, rematando'l so equipu na segunda posición con ochenta y nueve puntos tres ventiocho victories, cinco empates y cinco ganes, la mesma cantidá de puntos del Manchester City pero con una peor diferencia de goles.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2012 |url = https://www.bbc.co.uk/sport/football/premier-league/table |títulu = Barclays Premier League Table |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 26 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2011-12]] tuvo presente en cuatro alcuentros de la primer fase, anque fueron esaniciaos en rematando na tercer posición nel so grupu. Esa mesma temporada apostó la [[Liga Europa de la UEFA 2011-12|Liga Europa de la UEFA]] avanzando hasta los octavos de final n'esaniciando na ronda anterior al [[Ajax d'Ámsterdam]]. A pesar de ser alliniáu como titular nel primer partíu de la [[Premier League 2012-13|temporada 2012-13]] ante'l [[Everton Football Club|Everton]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2012 |url = http://www.bbc.com/sport/football/19240566 |títulu = Everton 1-0 Man Utd |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; quedar nel banquín de suplentes nel siguiente atopo ante'l [[Fulham Football Club|Fulham]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Alistair Magowan |añu = 2012 |url = http://www.bbc.com/sport/football/19304316 |títulu = Man Utd 3-2 Fulham |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Ingresó nel minutu 68 en sustitución de [[Shinji Kagawa]] y sufrió una mancadura na so pierna derecha polo que tuvo fuera d'aición per cuatro selmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2012 |url = https://www.bbc.co.uk/sport/football/19381380 |títulu = Wayne Rooney out for four weeks with thigh injury |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Tornó al campu de xuegu'l 29 de setiembre na derrota por 3:2 ante'l [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2012 |url = https://www.marca.com/2012/09/29/futbol/futbol_internacional/premier_league/1348944297.html |títulu = El Manchester United apéxase ante'l Tottenham |editor = marca.com |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Trés díes depués, nel primer partíu de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2012-13|Lliga de Campeones de la UEFA]] asistió a [[Robin van Persie]] por que marcara el 2:1 definitivu sobre'l [[CFR Cluj|Cluj]] de [[Rumanía]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Paul-Daniel Zaharia |añu = 2012 |url = http://es.uefa.com/uefachampionsleague/season=2013/matches/round=2000347/match=2009518/postmatch/report/index.html |títulu = Van Persie acaba col Cluj |editor = ye.uefa.com |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Anotó los sos dos primeros goles de la campaña'l 20 d'ochobre na victoria por de 2:0 sobre'l [[Stoke City Football Club|Stoke City]].&lt;ref name =&quot;r1213&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=30921&amp;season_id=142 |títulu = Games played by Wayne Rooney in 2012/2013 |editor = soccerbase.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Con estos dos anotaciones, llegó a los 200 goles a nivel de clubes.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Alistair Magowan |añu = 2012 |url = http://www.bbc.com/sport/football/19939725 |títulu = Man Utd 4-2 Stoke |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:SAFC v MUFC Wayne Rooney free kick.jpg|thumb|200px|Rooney preparar pa executar un [[Tiru llibre (fútbol)|tiru llibre]] ante'l [[Sunderland Association Football Club|Sunderland Association]].]]
El 7 de payares, anotó'l so primer gol na Lliga de Campeones, marcando un [[Penalti (fútbol)|penalti]] na victoria por 3:1 ante'l [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]].&lt;ref name=&quot;r1213&quot;/&gt; Un mes dempués, marcó dos goles nel empate 2:2 ante'l Manchester City, convirtiéndose nel máximu goliador del so club nel derbi de la ciudá de [[Mánchester]]. El 22 d'abril de 2013, les red devils» llograron el títulu de la lliga depués de vencer por 3:0 al [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Paul-Daniel Zaharia |añu = 2013 |url = http://www.foxsportsla.com/noticias/97855-manchester-united-conságrase-campeon-en-la-barclays-premier-league?country=ve |títulu = ¡Manchester United glaya campeón! |editor = foxsportsla.com |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2013 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20141129023027/http://www.foxsportsla.com/noticias/97855-manchester-united-conságrase-campeon-en-la-barclays-premier-league?country=ve |fechaarchivu = 29 de payares de 2014 }}&lt;/ref&gt; Na [[FA Cup 2012-13|FA Cup]] y na [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2012-13|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] avanzaron hasta los cuartos y octavos de final respeutivamente, ente que na Lliga de Campeones fueron esaniciaos nos octavos de final pol [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]].

El 13 de mayu de 2013, día del postreru partíu d'Alex Ferguson dirixiendo al Manchester United antes de xubilase, Wayne solicitó ser trespasáu al conocer que'l sustitutu de Ferguson sería [[David Moyes]], l'entrenador que-y fixo debutar nel Everton. Rooney tenía una mala rellación con Moyes desque ésti enzancó-y el so salida del Everton pa fichar por otru club.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2013 |url = http://www1.skysports.com/football/news/11667/8709526/Wayne-Rooney-has-put-in-a-transfer-request-to-leave-Manchester-United |títulu = Wayne Rooney has put in a transfer request to leave Manchester United |editor = skysports.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 22 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; El 5 de xunetu, el nuevu téunicu del United, anunció que Rooney nun taba en venta, dempués de que dellos medios de comunicación especularen que'l Chelsea, [[Arsenal Football Club|Arsenal]], Real Madrid y [[Paris Saint-Germain Football Club|París Saint-Germain]] atopar ente los clubes que buscaben fichalo.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2013 |url = http://www1.skysports.com/football/news/11661/8809594/David-Moyes-tells-press-Wayne-Rooney-staying-at-Manchester-United |títulu = David Moyes tells press: Wayne Rooney staying at Manchester United |editor = skysports.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ian Holyman |añu = 2013 |url = http://www.espnfc.com/manchester-united/story/1456910 |títulu = PSG open talks to sign Rooney |editor = espnfc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 17 de xunetu, el Chelsea confirmó que fixera una ufierta per alredor de 20 millones d'euros, sicasí, foi refugada pol Manchester.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2013 |url = http://www.theguardian.com/football/2013/jul/17/manchester-united-wayne-rooney-bid |títulu = Manchester United reject £20m Chelsea bid for Wayne Rooney |editor = theguardian.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 22 d'avientu de 2013 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160305072514/http://www.theguardian.com/football/2013/jul/17/manchester-united-wayne-rooney-bid |fechaarchivu = 5 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt;

==== 2013-14 — 2016-17 ====
Anotó'l so primer gol de la [[Premier League 2013-14|temporada 2013-14]] con un [[Tiru llibre (fútbol)|tiru llibre]] na victoria por 2:0 contra'l [[Crystal Palace Football Club|Crystal Palace]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Mandeep Sanghera |añu = 2013 |url = http://www.bbc.com/sport/football/23999569 |títulu = Man Utd 2-0 Crystal Palace |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 17 de setiembre, marcó dos goles na victoria por 4:2 sobre'l [[Bayer 04 Leverkusen]] na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2013-14|Lliga de Campeones]], marcando'l so gol númberu 200 cola camiseta de les red devils».&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2013 |url = http://www.bbc.com/sport/football/24028109 |títulu = Man Utd 4-2 Bayer Leverkusen |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; Nel mes de febreru de 2014, robló una estensión del so contratu hasta l'añu 2019.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2014 |url = http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2014/Feb/wayne-rooney-signs-new-deal-with-manchester-united.aspx |títulu = Rooney extends contract |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 22 de marzu, marcó dos goles contra'l [[West Ham United Football Club|West Ham United]], convirtiéndose nel tercer futbolista con más goles na historia del club.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Julian Finney |añu = 2014 |url = http://www.insideworldsoccer.com/2014/03/goal-wayne-rooney-manchester-united-west-ham-golazu.html |títulu = Check out Wayne Rooney's wonderstrike vs West Ham |editor = insideworldsoccer.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; Wayne terminó'l campeonatu con un total de diecisiete goles en ventinueve partíos, amás tuvo presente en dos alcuentros más de la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2013-14|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] onde fueron esaniciaos na semifinal pol [[Sunderland Association Football Club|Sunderland Association]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Steve Douglas |añu = 2014 |url = http://www.miamiherald.com/2014/01/22/3886841/sunderland-esanicia-a-man-united.html |títulu = Sunderland esanicia a Man United d'Acopar |editor = miamiherald.com |fechaaccesu = 8 de xunu de 2014 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20140714202608/http://www.miamiherald.com/2014/01/22/3886841/sunderland-esanicia-a-man-united.html |fechaarchivu = 14 de xunetu de 2014 }}&lt;/ref&gt;

Depués de la partida de [[Nemanja Vidić]] del [[Manchester United Football Club|Manchester United]], Rooney foi nomáu pol nuevu téunicu del club [[Louis van Gaal]] como [[Capitán (fútbol)|capitán]] del equipu antes del entamu de la [[Premier League 2014-15|temporada 2014-15]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Ben Hibbs |añu = 2014 |url = http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2014/Aug/Wayne-Rooney-named-Manchester-United-captain.aspx |títulu = Wayne Rooney named Manchester United captain |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 16 d'agostu, mientres el primer partíu de la lliga anotó un gol en realizando una [[Bicicleta (fútbol)|bicicleta]] pa igualar el marcador momentáneamente por 1:1 contra'l [[Swansea City Association Football Club|Swansea City]], anque finalmente'l Manchester perdió por 2:1.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Chris Bevan |añu = 2014 |url = http://www.bbc.com/sport/football/28718345 |títulu = Man Utd 1:2 Swansea |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 27 de setiembre, convertir nel tercer máximu [[Premier_League#M.C3.A1ximos_goliadores_en_Premier_League|goliador históricu de la Premier League]] dempués d'anotar un gol na victoria por 2:1 contra'l West Ham United. Nesi mesmu alcuentru, foi espulsáu por cometer una falta sobre [[Stewart Downing]] y recibió una suspensión de trés partíos.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Alex Fisher |añu = 2014 |url = http://www.sportal.com.au/football/english-football/manchester-united-2-west-ham-1-rooney-rede-spoils-historic-day/i46zosmjdd961m3x93eeicdky |títulu = Manchester United 2 West Ham 1: Rooney rede spoils historic day |editor = sportal.com.au |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20151017055918/http://www.sportal.com.au/football/english-football/manchester-united-2-west-ham-1-rooney-rede-spoils-historic-day/i46zosmjdd961m3x93eeicdky |fechaarchivu = 17 d'ochobre de 2015 }}&lt;/ref&gt;

El 22 de payares, anotó un gol na victoria por 2:1 contra'l [[Arsenal Football Club|Arsenal]], ésta foi la primer victoria del so club en condición de llocal mientres la temporada.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Chris Bevan |añu = 2014 |url = http://www.bbc.com/sport/football/30065812 |títulu = Arsenal 1:2 Man Utd |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 16 de febreru de 2015, mientres un partíu de la [[FA Cup 2014-15|quinta ronda de la FA Cup]] contra'l [[Preston North End Football Club|Preston North End]], marcó un gol de penal nel minutu 89 pa decretar la victoria por 3:1 y asina avanzar a la siguiente ronda. Foi'l so primer gol en 2015, poniendo fin a una racha de nueve partíos ensin marcar goles.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Chris Bevan |añu = 2015 |url = http://www.bbc.com/sport/football/31423124 |títulu = Manchester United survived a second-half scare at Deepdale to see off Preston and set up an FA Cup quarter-final tie with holders Arsenal |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 28 de febreru de 2015, marcó un doblete ante'l Sunderland, convirtiéndose asina nel primer futbolista n'anotar más de diez goles n'once temporaes consecutives.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Mandeep Sanghera |añu = 2015 |url = http://www.bbc.com/sport/football/31562858 |títulu = Man Utd 2:0 Sunderland |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; Finalmente'l Manchester United remató nel cuartu llugar con setenta puntos. Na FA Cup y na [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2014-15|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] avanzaron hasta la sesta y segunda fase respeutivamente.
[[Ficheru:Cskamu 2.jpg|thumb|left|160px|Rooney antes d'apostar un partíu contra'l [[PFC CSKA Moscú|C. S. K. A. Moscú]] na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2015-16|Lliga de Campeones]].]]
El 26 d'agostu de 2015, Rooney punxo fin a una racha de 878 minutos ensin anotar goles al marcar un [[hat-trick]] na victoria por 4:0 (7:1 global) sobre'l [[Club Brujo]] de [[Bélxica]] nel partíu de vuelta de la [[Lliga_de_Campeones_de_la UEFA_2015-16#Ronda_de_play-off|ronda de play-off de la Lliga de Campeones de la UEFA 2015-16]]. Foi'l so primer triplete nuna competición europea dende'l so debú ante'l [[Fenerbahçe Spor Kulübü (fútbol)|Fenerbahçe]] en 2004.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Andy Mitten |añu = 2015 |url = http://www.espnfc.com/blog/the-match/60/post/2582868/wayne-rooney-hat-trick-in-man-united-champions-league-win |títulu = Wayne Rooney hits hat trick, Man United into Champions League groups |editor = espnfc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Tamién anotó na victoria por 3:0 en condición de visitante ante'l [[Everton Football Club|Everton]] el 17 d'ochobre, llegando a los 187 goles na [[Premier League]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Shamoon Hafez |añu = 2015 |url = https://www.bbc.co.uk/sport/football/34493717 |títulu = Manchester United returned to winning ways in the Premier League with a comfortable victory over Everton |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Dempués d'una ausencia rellacionada con mancadures, volvió a l'alliniación inicial el 19 d'avientu, faciendo la so apaición númberu 500 cola camiseta del Manchester United na derrota por 2:1 en casa ante'l [[Norwich City Football Club|Norwich City]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Joe Bernstein |añu = 2015 |url = http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-3366876/Manchester-United-1-2-Norwich-City-Cameron-Jerome-Alex-Tettey-strike-pile-pressure-lacklustre-Louis-van-Gaal-despite-Anthony-Martial-pulling-one-back.html |títulu = Manchester United 1-2 Norwich City: Cameron Jerome and Alex Tettey strike to pile pressure on lacklustre Louis van Gaal despite Anthony Martial pulling one back |editor = dailymail.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

El 2 de xineru de 2016, anotó na victoria por 2:1 sobre'l Swansea City convirtiéndose nel segundu máximu goliador históricu de la lliga y el segundu futbolista con más goles na hestoria del Manchester, solo por detrás de [[Bobby Charlton]] que marcó 249 goles.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Oliver Platt |añu = 2016 |url = http://www.goal.com/en/news/1862/premier-league/2016/01/02/18922732/rooney-makes-history-by-overtaking-law-andy-cole |títulu = Rooney makes history by overtaking Law &amp; Andy Cole |editor = goal.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Quince díes más tarde, anotó l'únicu gol na victoria ante'l [[Liverpool Football Club|Liverpool]]. Depués de ser refugáu'l 13 de febreru por cuenta de una mancadura na rodía, volvió a los campos de xuegu como titular na victoria por 1:0 sobre'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] el 16 d'abril.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Peter Smith |añu = 2016 |url = http://www.skysports.com/football/news/15115/10245861/wayne-rooney-impresses-on-return-from-injury-against-aston-villa |títulu = Wayne Rooney impresses on return from injury for Manchester United against Aston Villa |editor = skysports.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; El 21 de mayu, Rooney foi capitán del United na final de la [[FA Cup 2015-16]] contra'l Crystal Palace. Apostó los 120 minutos nel centru del campu, ganando la competición per primer vegada na so carrera dempués de llograr la victoria por 2:1 en [[Prórroga_(deporte)#F.C3.BAtbol|tiempu extra]] nel [[Estadiu de Wembley]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2016 |url = https://www.theguardian.com/football/live/2016/may/21/crystal-palace-manchester-united-fa-cup-final-live |títulu = Crystal Palace 1-2 Manchester United (aet): FA Cup final – as it happened! |editor = theguardian.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Manchester United v Wigan Athletic, January 2017 (05).JPG|thumb|200px|[[Bobby Charlton]] apurriéndo-y una Bota d'Oru a Rooney en xineru de 2017.]]
El 7 d'agostu de 2016, asistió a [[Jesse Lingard]] por qu'anotara el primer gol na victoria por 2:1 sobre'l [[Leicester City Football Club|Leicester City]] nel partíu pola [[Community Shield 2016]], llevantando'l so segundu títulu como [[Capitán (fútbol)|capitán]] del club.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Rob Bagchi |añu = 2016 |url = http://www.telegraph.co.uk/football/2016/08/07/manchester-united-vs-leicester-city-community-shield-live-score/ |títulu = Community Shield: Leicester City 1 Manchester United 2 - Zlatan Ibrahimovic late header wins United's 21st Shield |editor = telegraph.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; El 6 de payares, convertir nel tercer xugador en llograr 100 asistencies na Premier League, asistiendo en dos causes a [[Zlatan Ibrahimović]] nel trunfu por 3:1 frente al Swansea City.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Adam Marshall |añu = 2016 |url = http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Features/2016/Nov/Video-Top-five-Wayne-Rooney-assists-in-the-Premier-League.aspx |títulu = Rooney's top five Premier League assists |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; El 24 de payares, superó a [[Ruud van Nistelrooy]] pa convertise nel máximu goliador del Manchester United en competiciones europees con 39 goles, abriendo'l marcador na victoria por 4:0 en casa ante'l [[Feyenoord Rotterdam]] na [[Liga_Europa_de_la UEFA_2016-17#Grupu_A|Liga Europa de la UEFA]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2016 |url = https://www.fourfourtwo.com/news/rooney-sets-new-european-goals-record-manchester-united |títulu = Rooney sets new European goals record for Manchester United |editor = fourfourtwo.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;

El 7 de xineru de 2017, anotó un gol contra'l [[Reading Football Club|Reading]] na [[FA_Cup_2016-17#Tercera_Ronda|tercer ronda de la FA Cup]] pa igualar a Bobby Charlton como [[Estadístiques_d'el_Manchester_United_Football_Club#M.C3.A1ximos_goliadores|máximu goliador históricu del Manchester United]]. El gol de Rooney foi'l so 249ª en 543 partíos col Manchester, algamando'l finxu en 215 partíos y cuatro temporaes menos que Charlton.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2017 |url = http://www.bbc.com/sport/football/38097719 |títulu = Wayne Rooney equals Sir Bobby Charlton's Manchester United scoring record |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; El 21 de xineru, finalmente superó a Charlton pa convertise nel máximu goliador del club dempués d'anotar el so gol #250 contra [[Stoke City Football Club|Stoke City]] nel [[Bet365 Stadium]] nos minutos finales pa empatar el partíu.&lt;ref name=&quot;mgh&quot;/&gt;

Ocho díes más tarde, antes d'apostar el partíu pola cuarta ronda de la FA Cup contra'l [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]], Bobby Charlton apurrió-y a Rooney una Bota d'Oru en reconocencia por superar el so récor.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Jake Smalley |añu = 2017 |url = http://www.manutd.com/en/History/Rooney-250/Rooney-250-Goals/2017/Jan/Wayne-Rooney-receives-Golden-Boot-from-Sir-Bobby-Charlton.aspx |títulu = Rooney Receives Special Accolade |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; El 26 de febreru, les red devils» consiguieron la so quinta [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2016-17|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] depués de vencer na final al [[Southampton Football Club|Southampton]] por 3:2, Wayne foi suplente y nun ingresó al campu de xuegu. El 24 de mayu'l club llogró'l so primera [[Liga Europa de la UEFA]], en superando na final al [[Ajax d'Ámsterdam|Ajax]] de los [[Países Baxos]] por 2:0 nel [[Friends Arena]] de la ciudá de [[Solna]]. Rooney ingresó nel minutu 90 pa recibir el troféu.

=== Torna al Everton ===
El 9 de xunetu de 2017, confirmóse'l so regresu al club col cual debutó como profesional, l'[[Everton Football Club|Everton]] roblando un contratu poles próximes dos temporaes.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2017 |url = http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2017/Jul/wayne-rooney-is-to-rejoin-everton-from-manchester-united.aspx |títulu = Rooney to join Everton |editor = manutd.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Seleición nacional ==
[[Ficheru:Wayne-Rooney-Japan-England-2010-1.jpg|thumb|200px|Rooney apostando un alcuentru amistosu ante la seleición de [[Seleición de fútbol de Xapón|Xapón]].]]
Foi internacional cola [[Seleición de fútbol d'Inglaterra|seleición inglesa]] en cientu diecinueve causes y marcó cincuenta y tres goles,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Roberto Mamrud |añu = 2009 |url = http://www.rsssf.com/miscellaneous/eng-recintlp.html |títulu = England - Record International Players |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; lo que-y convierte nel quintu futbolista cola mayor cantidá de presentaciones y el primeru con más goles anotaos na seleición inglesa. Debutó na seleición el 12 de febreru de 2003 nun alcuentru amistosu ante la seleición d'[[Seleición de fútbol d'Australia|Australia]] que remató con marcador de 3:1 a favor de los australianos,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Barrie Courtney |añu = 2006 |url = http://www.rsssf.com/tablese/eng-intres00.html |títulu = England - International Results 2000-2004 - Details |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 22 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; convirtiéndose nel internacional más nuevu en xugar na seleición al debutar cuando cuntaba con 19 años y 178 díes.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Radnedge|2009|p=15}}&lt;/ref&gt;

Foi convocáu pa participar na [[Eurocopa 2004]], na cual apostó los trés alcuentros de la primer fase de titular y anotó cuatro goles,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Sturmius Burkert y Erdinç Sivritepe |añu = 2004 |url = http://www.rsssf.com/tables/04y.html#fin |títulu = European Championship 2004 |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; (dos ante [[Seleición de fútbol de Suiza|Suiza]] y dos ante [[Seleición de fútbol de Croacia|Croacia]]), convirtiéndose nel futbolista más nuevu en marcar un gol na hestoria de la [[Eurocopa]],&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2004 |url = http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_3817000/3817325.stm |títulu = Francia empató ya Inglaterra golió |editor = news.bbc.co.uk |fechaaccesu = 13 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; anque'l récor foi superáu unos díes más tarde pol [[Colombia|colombianu]] nacionalizáu [[Suiza|suizu]] [[Johan Vonlanthen]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2004 |url = http://es.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/929/53/index.html |títulu = Francia ya Inglaterra a cuartos; Rooney, la gran estrella |editor = es.fifa.com |fechaaccesu = 13 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20151117152143/http://es.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/929/53/index.html |fechaarchivu = 17 de payares de 2015 }}&lt;/ref&gt; Nos cuartos de final Inglaterra enfrentar a [[Seleición de fútbol de Portugal|Portugal]] y anque Rooney empecipió l'alcuentru como titular foi sustituyíu por [[Darius Vassell]] nel minutu 27 por cuenta de una mancadura sufierta nel quintu [[Metatarsu|metatarsianu]] del pie derechu, dempués d'un choque col [[Defensa (fútbol)|defensa]] [[Portugal|portugués]] [[Jorge Andrade]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = https://elpais.com/diario/2006/05/01/deportes/1146434421_850215.html |títulu = Inglaterra tremez por Rooney |editor = elpais.com |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;

Rooney foi dulda p'apostar la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] arriendes de una mancadura sufierta nel so pie n'abril de 2006 nun alcuentru ante'l [[Chelsea Football Club|Chelsea F. C.]] pola [[Premier League]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Cayetano Ros |año = 2006 |url = https://elpais.com/diario/2006/05/05/deportes/1146780006_850215.html |títulu = La maldición del metatarsu |editor = elpais.com |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; sicasí'l téunicu [[Sven-Göran Eriksson]] optó por convocar a Rooney, quien aceleró la so recuperación por aciu l'usu d'una cámara d'osíxenu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.jornada.unam.mx/2006/05/05/index.php?section=deportes&amp;article=a26n7dep |títulu = Va Utilizar Rooney cámara d'osíxenu |editor = xornada.unam.mx |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.lanacion.com.ar/802290-la-lesion-de-rooney-desamarro-engarrar |títulu = La mancadura de Rooney desamarró engarrar |editor = lanacion.com.ar |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Nel mundial, solo apostó dos atopo de la primer fase, el primeru ingresando en sustitución de [[Michael Owen]] ante [[Seleición de fútbol de Trinidá y Tobagu|Trinidá y Tobagu]]&lt;ref name=&quot;mundial&quot;&gt;{{cita web |autor = Hamdan Saaid |añu = 2007 |url = http://www.rsssf.com/tables/2006full.html#grb |títulu = World Cup 2006 - Group B |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; y el segundu ante la seleición de [[Seleición de fútbol de Suecia|Suecia]].&lt;ref name=&quot;mundial&quot;/&gt; Foi espulsáu nel alcuentru de cuartos de final [[Seleición de fútbol de Portugal|Portugal]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Hamdan Saaid |añu = 2007 |url = http://www.rsssf.com/tables/2006full.html#qf |títulu = World Cup 2006 - Quarterfinals |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; dempués de da-y una pisotada na entepierna al defensa [[Ricardo Carvalho]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.elcomercioonline.com.ar/articulos/50010349-Portugal-esta-en-semifinales-n'esaniciando-a-Inglaterra.html/ |títulu = Portugal esta en semifinales n'esaniciando a Inglaterra |editor = elcomercioonline.com.ar |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.esmas.com/deportes/mundial2006/noticias/547853.html |títulu = Rooney quier 'partir en dos' a Cristiano Ronaldo |editor = esmas.com |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080330001443/http://www.esmas.com/deportes/mundial2006/noticias/547853.html |fechaarchivu = 30 de marzu de 2008 }}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Wayne Rooney Euro 2012 vs Italy.jpg|thumb|left|200px|Rooney na [[Eurocopa 2012]].]]
Tres esti fechu, [[Cristiano Ronaldo]] corrió escontra l'árbitru pa quexase pola aición. Darréu, cuando Rooney recibió la tarxeta colorada, les cámares grabaron a Ronaldo chisgando un güeyu al banquín de la so seleición,&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Maurizio Mariani |añu = 2009 |url = https://www.elmundo.es/mundial/2006/2006/07/03/portada/1151923660.html |títulu = El Manchester y Rooney nun quieren a Cristiano Ronaldo |editor = elmundo.es |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; esti fechu provocó que'l portugués fuera duramente criticáu polos aficionaos y dirixentes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.cooperativa.cl/noticias/deportes/mundiales-de-futbol/alemania-2006/rooney-amenacio-con-partir-en-dos-a-cristiano-ronaldo/2006-07-03/080907.html |títulu = Rooney amenació con &quot;partir en dos&quot; a Cristiano Ronaldo |editor = cooperativa.cl |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Ausentar de la [[Eurocopa 2008]] una y bones la seleición inglesa non consigó la clasificación pa la fase final del campeonatu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2008 |url = https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2007/11/21/futbol/1195681342.html |títulu = Inglaterra quédase fora del Euru 2008 |editor = elmundo.es |fechaaccesu = 9 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt; Mientres les [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|eliminatories pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010]] tuvo presente en nueve de los diez alcuentros qu'apostó la so seleición, amás marcó nueve goles, contribuyendo a qu'Inglaterra se clasificara al mundial tres nueve victories y una sola derrota.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://es.fifa.com/worldcup/archive/southafrica2010/preliminaries/europe/standings/group=250477/index.html |títulu = Grupo y asities |editor = es.fifa.com |fechaaccesu = 13 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120712084240/http://es.fifa.com/worldcup/archive/southafrica2010/preliminaries/europe/standings/group=250477/index.html |fechaarchivu = 12 de xunetu de 2012 }}&lt;/ref&gt;

Wayne llegó a [[Sudáfrica]] con una gran mira por cuenta de la gran temporada que tuvo col so club, sicasí'l xuegu pocu convincente de la so seleición fizo que se clasificaren con munches dificultaes nel grupu C, y terminaren siendo esaniciaos pola seleición d'[[Seleición de fútbol d'Alemaña|Alemaña]] nos octavos de final.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.fifa.com/worldcup/archive/southafrica2010/matches/round=249717/match=300061501/index.html |títulu = Germany 4:1 England |editor = fifa.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 d'agostu de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20131202233318/http://www.fifa.com/worldcup/archive/southafrica2010/matches/round=249717/match=300061501/index.html |fechaarchivu = 2 d'avientu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Na [[clasificación pa la Eurocopa 2012]] la seleición inglesa remató nel primer llugar del so grupu con dieciocho puntos gracies a cinco victories y trés empates. Nel últimu alcuentru del grupu ante l'escoyíu de [[Seleición de fútbol de Montenegro|Montenegro]], Wayne foi espulsáu por una fuerte entrada sobre'l [[Defensa (fútbol)|defensa]] [[Miodrag Džudović]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Brooks Peck |añu = 2011 |url = http://sports.yahoo.comblogssoccer-dirty-tackle/rooney-rede-carded-day-dái-arrested-over-suspicious-212608967.html |títulu = Rooney rede carded day after dái arrested over suspicious rede card |editor = sports.yahoo.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Dempués del partíu unvió una carta a la [[UEFA]] na que s'esculpó y espresó la so pesar pola falta cometida sobre Džudović.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2011 |url = http://www.theguardian.com/football/2011/oct/13/wayne-rooney-three-match-ban-uefa |títulu = Wayne Rooney handed three-match Euru 2012 ban by Uefa |editor = guardian.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2012 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160305110217/http://www.theguardian.com/football/2011/oct/13/wayne-rooney-three-match-ban-uefa |fechaarchivu = 5 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt; A pesar d'esto la confederación europea sancionar con trés partíos de suspensión, ye dicir que nun podría tar presente mientres la [[Eurocopa 2012#Grupu D|primer fase de la Eurocopa]]. Tres l'anunciu del organismu, [[The Football Association|L'Asociación del Fútbol]] decidió apelar la sanción y l'UEFA decidió rebaxar la pena a dos alcuentros.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2011 |url = http://www.bbc.com/sport/football/16064924 |títulu = Wayne Rooney Euru 2012 ban reduced to two matches |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; Rooney fixo'l so debú nel tornéu'l 19 de xunu, ingresando como titular y marcáu el gol de la victoria por 1:0 sobre [[Seleición de fútbol d'Ucraína|Ucrania]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2012 |url = http://www.bbc.com/sport/football/18181971 |títulu = England 1:0 Ukraine |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; Nos cuartos de final, Inglaterra enfrentó a [[Seleición de fútbol d'Italia|Italia]] y l'alcuentru estender hasta la riola de penaltis onde fueron ganaos por 4:2.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2012 |url = http://www.bbc.com/sport/football/18355305 |títulu = Italy win 4-2 on penalties |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 9 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El 12 de mayu de 2014, Rooney foi incluyíu pol entrenador [[Roy Hodgson]] na llista final de 23 xugadores que van representar a [[Inglaterra]] na [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Nicholas Veevers |añu = 2014 |url = http://www.thefa.com/news/england/2014/may/england-world-cup-squad-2014-confirmed |títulu = Roy Hodgson names his squad for 2014 FIFA World Cup |editor = thefa.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt; Anotó'l so primer gol en copes mundiales el 19 de xunu de 2014 na derrota 1-2 frente a [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]] nel segundu partíu de la fase de grupos.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2014 |url = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186486/index.html |títulu = Uruguái 2-1 Inglaterra |editor = es.fifa.com |fechaaccesu = 19 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 31 de mayu de 2016, Hodgson incluyir na nómina de 23 xugadores convocaos p'apostar la [[Eurocopa 2016]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2016 |url = http://www.thefa.com/news/2016/may/31/england-final-uefa-euru-2016-squad-announcement |títulu = Roy Hodgson confirms final squad for UEFA EURO 2016 |editor = thefa.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; L'estrenu del equipu inglés na competición produció'l 11 de xunu de 2016 empatando 1:1 con [[Seleición de fútbol de Rusia|Rusia]] nel [[Stade Vélodrome]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Phil McNulty |añu = 2016 |url = http://www.bbc.com/sport/football/36450648 |títulu = England once again failed to start a major tournament with victory as Vasili Berezutski's stoppage-time header gave Russia a draw they barely deserved in the Stade Velodrome |editor = bbc.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Rooney empecipió como titular y foi nomáu meyor xugador del partíu pola [[BBC]]. El 27 de xunu, anotó l'únicu gol de la so seleición na derrota por 2:1 ante [[Seleición de fútbol d'Islandia|Islandia]] nos octavos de final.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = John MacLeary, JJ Bull, Luke Brown |añu = 2016 |url = http://www.telegraph.co.uk/football/2016/06/28/england-v-iceland-euru-2016-roy-hodgson-resigns-as-manager-after/ |títulu = 'Fragile' Roy Hodgson accepts full responsibility for England's shock Euru 2016 exit as inquest begins |editor = telegraph.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 1 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; El 23 d'agostu de 2017 anunció'l so retiru de la seleición nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2017 |url = https://www.bbc.co.uk/sport/football/41027204 |títulu = Wayne Rooney: England striker retires from international football |editor = bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 23 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Participaciones en Copes del Mundu ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|-align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;200&quot;|Mundial
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultancia
!width=&quot;50&quot;|Partíos


!width=&quot;50&quot;|Goles
|-align=center
|[[Copa Mundial de Fútbol de 2006]]
|[[Alemaña]]
|[[Inglaterra na Copa Mundial de Fútbol de 2006|Cuartos de final]]
|4
|0
|-align=center
|[[Copa Mundial de Fútbol de 2010]]
|[[Sudáfrica]]
|[[Inglaterra na Copa Mundial de Fútbol de 2010|Octavos de final]]
|4
|0
|-align=center
|[[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]
|[[Brasil]]
|[[Inglaterra na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Primer fase]]
|3
|1
|}

=== Participaciones n'Eurocopes ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|-align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;200&quot;|Eurocopa
!width=&quot;125&quot;|See
!width=&quot;120&quot;|Resultancia
!width=&quot;50&quot;|Partíos


!width=&quot;50&quot;|Goles
|-align=center
|[[Eurocopa 2004]]
|[[Portugal]]
|Cuartos de final
|4
|4
|-align=center
|[[Eurocopa 2012]]
|[[Polonia]] y [[Ucraína]] 
|Cuartos de final
|2
|1
|-align=center
|[[Eurocopa 2016]]
|[[Francia]]
|Octavos de final
|4
|1
|}

== Estadístiques ==
=== Clubes ===
{|style=&quot;text-align: center;&quot; border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style=&quot;background: #f7f8ff; font-size: 90%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center&quot;
|-style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
!rowspan=2 width=190px|Club
!rowspan=2 width=100px|Temporada
!colspan=2 width=125px|Lliga
!colspan=2 width=125px|Copes&lt;br/&gt;nacionales&lt;sup&gt;([[#1|1]])&lt;/sup&gt;
!colspan=2 width=125px|Copes&lt;br/&gt;internacionales&lt;sup&gt;([[#2|2]])&lt;/sup&gt;
!colspan=2 width=125px|Total
|-style=&quot;background:#DDDDDD&quot;
!align=center width=50px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
!align=center width=50px|[[Gol#Fútbol|Goles]]
!align=center width=50px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
!align=center width=50px|[[Gol#Fútbol|Goles]]
!align=center width=50px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
!align=center width=50px|[[Gol#Fútbol|Goles]]
!align=center width=50px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
!align=center width=50px|[[Gol#Fútbol|Goles]]
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=&quot;3&quot; align=center valign=center|'''[[Everton Football Club|Everton F. C.]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ING}}&lt;/small&gt;
|[[Premier League 2002-03|2002-03]]
|33 || 6 || 4 || 2 || 0 || 0 || 37 || 8
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2003-04|2003-04]]
|34 || 9 || 6 || 0 || 0 || 0 || 40 || 9
|-align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#DDDDDD; color:#000000&quot;
|'''Total''' 
!67 !! 15 !! 10 !! 2 !! 0 !! 0 !! 77 !! 17
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=&quot;14&quot; align=center valign=center|'''[[Manchester United Football Club|Manchester United]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ING}}&lt;/small&gt;
|[[Premier League 2004-05|2004-05]]
|29 || 11 || 8 || 3 || 6 || 3 || 43 || 17
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2005-06|2005-06]]
|36 || 16 || 7 || 2 || 5 || 1 || 48 || 19
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2006-07|2006-07]]
|35 || 14 || 8 || 5 || 12 || 4 || 55 || 23
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2007-08|2007-08]]
|27 || 12 || 4 || 2 || 12 || 4 || 43 || 18
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2008-09|2008-09]]
|30 || 12 || 3 || 1 || 16 || 7 || 49 || 20
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2009-10|2009-10]]
|32 || 26 || 5 || 3 || 7 || 5 || 44 || 34
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2010-11|2010-11]]
|28 || 11 || 3 || 1 || 9 || 4 || 40 || 16
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2011-12|2011-12]]
|34 || 27 || 2 || 2 || 7 || 5 || 43 || 34
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2012-13|2012-13]]
|27 || 12 || 4 || 3 || 6 || 1 || 37 || 16
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2013-14|2013-14]]
|29 || 17 || 2 || 0 || 9 || 2 || 40 || 19
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2014-15|2014-15]]
|33 || 12 || 4 || 2 || 0 || 0 || 37 || 14
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2015-16|2015-16]]
|28 || 8 || 7 || 3 || 6 || 4 || 41 || 15
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|[[Premier League 2016-17|2016-17]]
|25 || 5 || 7 || 1 || 7 || 2 || 39 || 8
|-align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#DDDDDD; color:#000000&quot;
|'''Total''' 
!393 !! 183 !! 64 !! 28 !! 102 !! 42 !! 559 !! 253
|-style=&quot;text-align: center;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; align=center valign=center|'''[[Everton Football Club|Everton F. C.]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ING}}&lt;/small&gt;
|[[Premier League 2017-18|2017-18]]
|31 || 10 || 2 || 0 || 7 || 1 || 40 || 11
|-align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#DDDDDD; color:#000000&quot;
|'''Total''' 
!31 !! 10 !! 2 !! 0 !! 7 !! 1 !! 40 !! 11
|-align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#DDDDDD; color:#000000&quot;
!colspan=&quot;2&quot; | Total na so carrera !491
!! 208 !! 76 !! 30 !! 109 !! 43 !! 676 !! 281
|-
|colspan=&quot;16&quot;|
&lt;div id=&quot;1&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(1)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt; Inclúi datos de [[FA Cup]], [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga d'Inglaterra]] y [[Community Shield]].&lt;/small&gt;
&lt;div id=&quot;1&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(2)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt; Inclúi datos de [[Lliga de Campeones de la UEFA]], [[Liga Europa de la UEFA]], [[Supercopa d'Europa]] y [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA]].&lt;/small&gt;
|}

=== Seleición nacional ===
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:95%&quot;
|-
!colspan=&quot;43&quot; | Estadístiques de Wayne Rooney na seleición nacional
|-
|&lt;center&gt;
{|width=95% {{tablaguapa}} style=&quot;margin:0 auto&quot;
|-bgcolor=#EEEEEE
!Fecha || Ciudá || Local || Resultancia || Visitante || Competencia || Goles
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-02-2003 || [[Londres]] || {{selb|ENG}} || 1:3 || {{selb|AUS}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|29-03-2003 || [[Vaduz]] || {{selb|LIE}} || 0:2 || {{selb|ENG}} || [[Clasificación pa la Eurocopa 2004|Clasificación Eurocopa 2004]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|02-04-2003 || [[Sunderland]] || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|TUR}} || Clasificación Eurocopa 2004 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|03-06-2003 || [[Leicester]] || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|SCG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-06-2003 || [[Middlesbrough]] || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|SVK}} || Clasificación Eurocopa 2004 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|06-09-2003 || [[Skopie]] || {{selb|MKD}} || 1:2 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2004 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|10-09-2003 || [[Mánchester]] || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|LIE}} || Clasificación Eurocopa 2004 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-10-2003 || [[Istambul]] || {{selb|TUR}} || 0:0 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2004 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|16-11-2003 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 2:3 || {{selb|DAN}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|18-02-2004 || [[Faru (Portugal)|Faru]] || {{selb|POR}} || 1:1 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|31-03-2004 || [[Gotemburgu]] || {{selb|SWE}} || 1:0 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|01-06-2004 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 1:1 || {{selb|JPN}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|05-06-2004 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 6:1 || {{selb|ISL}} || Amistosu || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|13-06-2004 || [[Lisboa]] || {{selb|FRA}} || 2:1 || {{selb|ENG}} || [[Eurocopa 2004]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|17-06-2004 || [[Coímbra]] || {{selb|ENG}} || 3:0 || {{selb|SUI}} || Eurocopa 2004 || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|21-06-2004 || Lisboa || {{selb|CRO}} || 2:4 || {{selb|ENG}} || Eurocopa 2004 || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|24-06-2004 || Lisboa || {{selb|POR}} || 2:2 / 6:5 || {{selb|ENG}} || Eurocopa 2004 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|09-10-2004 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|WAL}} || [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2006|Clasificación Mundial 2006]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|13-10-2004 || [[Bakú]] || {{selb|AZE}} || 0:1 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|17-11-2004 || [[Madrid]] || {{selb|ESP}} || 1:0 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|09-02-2005 || [[Birmingham]] || {{selb|ENG}} || 0:0 || {{selb|NED}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|26-03-2005 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 4:0 || {{selb|NIR}} || Clasificación Mundial 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|30-03-2005 || [[Newcastle upon Tyne|Newcastle]] || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|AZE}} || Clasificación Mundial 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|17-08-2005 || [[Copenḥague]] || {{selb|DAN}} || 4:1 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|03-09-2005 || [[Cardiff]] || {{selb|WAL}} || 0:1 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|07-09-2005 || [[Belfast]] || {{selb|NIR}} || 1:0 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|08-10-2005 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|POL}} || Clasificación Mundial 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-11-2005 || [[Xinebra]] || {{selb|ENG}} || 3:2 || {{selb|ARG}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|01-03-2006 || [[Liverpool]] || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|URU}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|15-06-2006 || [[Núremberg]] || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|TRI}} || [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|20-06-2006 || [[Colonia (Alemaña)|Colonia]] || {{selb|SWE}} || 2:2 || {{selb|ENG}} || Copa Mundial de Fútbol de 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|25-06-2006 || [[Stuttgart]] || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|ECU}} || Copa Mundial de Fútbol de 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|01-07-2006 || [[Gelsenkirchen]] || {{selb|ENG}} || 0:0 / 1:3 || {{selb|POR Copa Mundial de Fútbol de 2006 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|07-10-2006 || Mánchester || {{selb|ENG}} || 0:0 || {{selb|MKD}} || [[Clasificación pa la Eurocopa 2008|Clasificación Eurocopa 2008]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-10-2006 || [[Zagreb]] || {{selb|CRO}} || 2:0 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2008 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|15-11-2006 || [[Ámsterdam]] || {{selb|NED}} || 1:1 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|24-03-2007 || [[Tel Aviv]] || {{selb|ISR}} || 0:0 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2008 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|28-03-2007 || [[Barcelona]] || {{selb|AND}} || 0:3 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2008 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|13-10-2007 || Londres || {{selb|ENG}} || 3:0 || {{selb|EST}} || Clasificación Eurocopa 2008 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|17-10-2007 || [[Moscú]] || {{selb|RUS}} || 2:1 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2008 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|06-02-2008 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|SUI}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|26-03-2008 || [[Saint-Denis]] || {{selb|FRA}} || 1:0 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|28-05-2008 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|USA}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|20-08-2008 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:2 || {{selb|CZE}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|06-09-2008 || Barcelona || {{selb|AND}} || 0:2 || {{selb|ENG}} || [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|Clasificación Mundial 2010]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|10-09-2008 || Zagreb || {{selb|CRO}} || 1:4 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2010 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-10-2008 || Londres || {{selb|ENG}} || 5:1 || {{selb|KAZ}} || Clasificación Mundial 2010 || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|15-10-2008 || [[Minsk]] || {{selb|BLR}} || 1:3 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2010 || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|28-03-2009 || Londres || {{selb|ENG}} || 4:0 || {{selb|SVK}} || Amistosu || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|01-04-2009 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|UKR}} || Clasificación Mundial 2010 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|06-06-2009 || [[Almaty]] || {{selb|KAZ}} || 0:4 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2010 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|10-06-2009 || Londres || {{selb|ENG}} || 6:0 || {{selb|AND}} || Clasificación Mundial 2010 || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-08-2009 || Ámsterdam || {{selb|NED}} || 2:2 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|05-09-2009 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|SVN}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|09-09-2009 || Londres || {{selb|ENG}} || 5:1 || {{selb|CRO}} || Clasificación Mundial 2010 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|10-10-2009 || [[Dnipropetrovsk]] || {{selb|UKR}} || 1:0 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2010 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|14-11-2009 || [[Doḥa]] || {{selb|BRA}} || 1:0 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|03-03-2010 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|EGY}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|24-05-2010 || Londres || {{selb|ENG}} || 3:1 || {{selb|MEX}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|30-05-2010 || [[Graz]] || {{selb|JPN}} || 1:2 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-06-2010 || [[Rustenburg]] || {{selb|ENG}} || 1:1 || {{selb|USA}} || [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|18-06-2010 || [[Ciudá del Cabu]] || {{selb|ENG}} || 0:0 || {{selb|ALG}} || Copa Mundial de Fútbol de 2010 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|23-06-2010 || [[Port Elizabeth]] || {{selb|SVN}} || 0:1 || {{selb|ENG}} || Copa Mundial de Fútbol de 2010 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|27-06-2010 || [[Bloemfontein]] || {{selb|GER}} || 4:1 || {{selb|ENG}} || Copa Mundial de Fútbol de 2010 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-08-2010 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|HUN}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|03-09-2010 || Londres || {{selb|ENG}} || 4:0 || {{selb|BUL}} || [[Clasificación pa la Eurocopa 2012|Clasificación Eurocopa 2012]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|07-09-2010 || [[Basilea]] || {{selb|SUI}} || 1:3 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2012 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-10-2010 || Londres || {{selb|ENG}} || 0:0 || {{selb|MNE}} || Clasificación Eurocopa 2012 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|09-02-2011 || Copenhague || {{selb|DAN}} || 1:2 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|26-03-2011 || Cardiff || {{selb|WAL}} || 0:2 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2012 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|02-09-2011 || [[Sofía]] || {{selb|BUL}} || 0:3 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2012 || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|06-09-2011 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|WAL}} || Clasificación Eurocopa 2012 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|07-10-2011 || [[Podgorica]] || {{selb|MNE}} || 2:2 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2012 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|02-06-2012 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|BEL}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|19-06-2012 || [[Donetsk]] || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|UKR}} || [[Eurocopa 2012]] || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|24-06-2012 || [[Kiev]] || {{selb|ENG}} || 0:0 / 2:4 || {{selb|ITA}} || [[Eurocopa 2012]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-10-2012 || Londres || {{selb|ENG}} || 5:0 || {{selb|SMR}} || [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasificación Mundial 2014]] || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|17-10-2012 || [[Varsovia]] || {{selb|POL}} || 1:1 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2014 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|06-02-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|BRA}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|22-03-2013 || [[Serravalle]] || {{selb|SMR}} || 0:8 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2014 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|26-03-2013 || Podgorica || {{selb|MNE}} || 1:1 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2014 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|29-05-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:1 || {{selb|IRL}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|02-06-2013 || [[Rio de Janeiro]] || {{selb|BRA}} || 2:2 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|14-08-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 3:2 || {{selb|SCO}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-10-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 4:1 || {{selb|MNE}} || Clasificación Mundial 2014 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|15-10-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|POL}} || Clasificación Mundial 2014 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|15-11-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 0:2 || {{selb|CHI}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|19-11-2013 || Londres || {{selb|ENG}} || 0:1 || {{selb|GER}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|05-03-2014 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|DAN}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|30-05-2014 || Londres || {{selb|ENG}} || 3:0 || {{selb|PER}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|04-06-2014 || [[Miami Gardens]] || {{selb|ECU}} || 2:2 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|07-06-2014 || Miami Gardens || {{selb|ENG}} || 0:0 || {{selb|HON}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|14-06-2014 || [[Manaus]] || {{selb|ENG}} || 1:2 || {{selb|ITA}} || [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|19-06-2014 || [[São Paulo]] || {{selb|URU}} || 2:1 || {{selb|ENG}} || Copa Mundial de Fútbol de 2014 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|24-06-2014 || [[Belo Horizonte]] || {{selb|CRC}} || 0:0 || {{selb|ENG}} || Copa Mundial de Fútbol de 2014 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|03-09-2014 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|NOR}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|08-09-2014 || Basilea || {{selb|SUI}} || 0:2 || {{selb|ENG}} || [[Clasificación pa la Eurocopa 2016|Clasificación Eurocopa 2016]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|09-10-2014 || Londres || {{selb|ENG}} || 5:0 || {{selb|SMR}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|12-10-2014 || [[Tallin]] || {{selb|EST}} || 0:1 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|15-11-2014 || Londres || {{selb|ENG}} || 3:1 || {{selb|SVN}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|18-11-2014 || [[Glasgow]] || {{selb|SCO}} || 1:3 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 2
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|27-03-2015 || Londres || {{selb|ENG}} || 4:0 || {{selb|LTU}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|31-03-2015 || [[Turín]] || {{selb|ITA}} || 1:1 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|07-06-2015 || [[Dublín]] || {{selb|IRL}} || 0:0 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|14-06-2015 || [[Liubliana]] || {{selb|SVN}} || 2:3 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|05-09-2015 || Serravalle || {{selb|SMR}} || 0:6 || {{selb|ENG}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|08-09-2015 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|SUI}} || Clasificación Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|13-11-2015 || [[Alicante]] || {{selb|ESP}} || 2:0 || {{selb|ENG}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|17-11-2015 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|FRA}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|27-05-2016 || Sunderland || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|AUS}} || Amistosu || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|02-06-2016 || Londres || {{selb|ENG}} || 1:0 || {{selb|POR}} || Amistosu || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-06-2016 || [[Marsella]] || {{selb|ENG}} || 1:1 || {{selb|RUS}} || [[Eurocopa 2016]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|16-06-2016 || [[Lens (Pasu de Calais)|Lens]] || {{selb|ENG}} || 2:1 || {{selb|WAL}} || Eurocopa 2016 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|20-06-2016 || [[Saint-Étienne]] || {{selb|SVK}} || 0:0 || {{selb|ENG}} || Eurocopa 2016 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|27-06-2016 || [[Niza]] || {{selb|ENG}} || 1:2 || {{selb|ISL}} || Eurocopa 2016 || 1
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|04-09-2016 || [[Trnava]] || {{selb|SVK}} || 0:1 || {{selb|ENG}} || [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificación Mundial 2018]] || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|08-10-2016 || Londres || {{selb|ENG}} || 2:0 || {{selb|MLT}} || Clasificación Mundial 2018 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-10-2016 || Liubliana || {{selb|SVN}} || 0:0 || {{selb|ENG}} || Clasificación Mundial 2018 || 0
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|11-11-2016 || Londres || {{selb|ENG}} || 3:0 || {{selb|SCO}} || Clasificación Mundial 2018 || 0
|-bgcolor=&quot;#DDDDDD&quot; align=&quot;center&quot;
|'''Total''' || || '''Presencies''' || '''119''' || || '''Goles''' || '''53'''
|-
|}
&lt;/center&gt;
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Resume estadísticu ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|-bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;180&quot;|Competición
!width=&quot;75&quot;|Partíos
!width=&quot;75&quot;|Goles
!width=&quot;75&quot;|Promediu
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|[[Premier League]]
|491
|208
|0,42
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|Copes Nacionales
|76
|30
|0,40
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|Copes Internacionales
|109
|43
|0,39
|-bgcolor=&quot;#F7F8FF&quot; align=&quot;center&quot;
|[[Seleición de fútbol d'Inglaterra|Seleición d'Inglaterra]]
|119
|53
|0,45
|-bgcolor=&quot;#DDDDDD&quot; align=&quot;center&quot;
|'''Total'''
|'''795'''
|'''334'''
|'''0,42'''
|}

&lt;center&gt;&lt;small&gt;Estadístiques hasta'l 29 d'abril de 2018.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://el.soccerway.com/players/wayne-rooney/193/ |títulu = Inglaterra - W. Rooney - Perfil con noticies, estadístiques de carrera ya historia |editor = el.soccerway.com |fechaaccesu = 18 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;&lt;/center&gt;

== Palmarés ==
=== Campeonatos nacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|-align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;180&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Club

!width=&quot;140&quot;|País
!width=&quot;95&quot;|Añu
|-align=center

|[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga d'Inglaterra]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[2005]]-[[2006|06]]
|-align=center
|[[Premier League]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Premier League 2006-07|2006-07]]
|-align=center
|[[Community Shield]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Community Shield 2007|2007]]
|-align=center
|[[Premier League]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Premier League 2007-08|2007-08]]
|-align=center
|[[Premier League]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Premier League 2008-09|2008-09]]
|-align=center
|[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga d'Inglaterra]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|[[Community Shield]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Community Shield 2010|2010]]
|-align=center
|[[Premier League]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Premier League 2010-11|2010-11]]
|-align=center
|[[Community Shield]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Community Shield 2011|2011]]
|-align=center
|[[Premier League]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Premier League 2012-13|2012-13]]
|-align=center
|[[FA Cup]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[FA Cup 2015-16|2015-16]]
|-align=center
|[[Community Shield]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Community Shield 2016|2016]]
|-align=center
|[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga d'Inglaterra]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2016-17|2016-17]]
|}

=== Copes internacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|-align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;180&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Club

!width=&quot;140&quot;|País
!width=&quot;95&quot;|Añu
|-align=center

|[[Lliga de Campeones de la UEFA|Lliga de Campeones]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Lliga de Campeones de la UEFA 2007-08|2007-08]]
|-align=center
|[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA|Copa Mundial de Clubes]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008|2008]]
|-align=center
|[[Liga Europa de la UEFA]]
|[[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|[[Inglaterra]]
|[[Liga Europa de la UEFA 2016-17|2016-17]]
|}

=== Distinciones individuales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|-align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;350&quot;|Distinción
!width=&quot;130&quot;|Añu
|-align=center

|Deportista Mozu del Añu de la BBC.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2002 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/special_events/sports_personality_2002/2556671.stm |títulu = Rooney voted top youngster |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;
|[[2002]]
|-align=center
|[[Trofeo Bravo]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = José Luis Pierrend |añu = 2009 |url = http://www.rsssf.com/miscellaneous/bravu-awards.html |títulu = The &quot;Bravo&quot; Award |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;
|[[2003]]
|-align=center
|[[Eurocopa 2004#Equipu ideal UEFA All-Star|Equipu ideal de la Eurocopa]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Barrie Courtney, Marcel Haisma y Hamdan Saaid |añu = 2007 |url = http://www.rsssf.com/tables/04y-ext.html#fin |títulu = European Championship 2004 - Details |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;
|[[2004]]
|-align=center
|[[Premiu PFA al xugador nuevu del añu]].&lt;ref name=&quot;PFAYoung&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.englandfootballonline.com/TeamHons/HonsPFAYngPlyr.html |títulu = PFA Young Players of the Year |editor = englandfootballonline.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2004-05|2004-05]]
|-align=center
|[[FIFA/FIFPro World XI|Premiu FIFpro al Meyor Futbolista Nuevu]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2005 |url = http://worldx1.fifpro.org/index.php?mod=plink&amp;id=8798 |títulu = Premiu FIFpro 2005 |editor = worldx1.fifpro.org |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110726054540/http://worldx1.fifpro.org/index.php?mod=plink&amp;id=8798 |fechaarchivu = 26 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2004-05|2004-05]]
|-align=center
|Futbolista del Mes na [[Premier League]] ([[Febreru]]) 
|[[2005]]
|-align=center
|Futbolista del Mes na [[Premier League]] ([[Avientu]])
|[[2005]]
|-align=center
|[[Premiu PFA al xugador nuevu del añu]].&lt;ref name=&quot;PFAYoung&quot;/&gt;
|[[Premier League 2005-06|2005-06]]
|-align=center
|Premiu PFA Fan's al xugador del añu |[[Premier
League 2005-06|2005-06]]
|-align=center
|Equipu del Añu de la PFA
|[[Premier League 2005-06|2005-06]]
|-align=center
|Premiu [[Matt Busby|Sir Matt Busby]] al xugador del añu |[[Premier
League 2005-06|2005-06]]
|-align=center
|Futbolista del Mes na [[Premier League]] ([[Marzu]]) 
|[[2006]]
|-align=center
|Futbolista del Mes na [[Premier League]] ([[Ochobre]]).&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2007 |url = http://www.premierleague.com/staticFiles/26/b1/0,,12306~110886,00.pdf |títulu = HUGHES AND ROONEY NOTCH BARCLAYS AWARDS |editor = premierleague.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 21 de xineru de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081201142613/http://www.premierleague.com/staticFiles/26/b1/0,,12306~110886,00.pdf |fechaarchivu = 1 d'avientu de 2008 }}&lt;/ref&gt;
|[[2007]]
|-align=center
|Futbolista Inglés del añu.&lt;ref name=&quot;fia&quot;&gt;{{cita web |año = 2015 |url = http://www.thefa.com/news/2015/jan/08/england-player-of-the-year-winners-2014 |títulu = Wayne Rooney scoops England Player of the Year award |editor = thefa.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;
|[[2008]]
|-align=center
|[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008#Meyores xugadores del tornéu Meyor Xugador del Mundial de Clubes]]
|[[2008]]
|-align=center
|Máximu goliador de la [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA|Copa Mundial de Clubes]] (3 goles)
|[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008|2008]]
|-align=center
|Futbolista Inglés del añu.&lt;ref name=&quot;fia&quot;/&gt;
|[[2009]]
|-align=center
|Premiu PFA Fan's al xugador del añu |[[Premier
League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|[[Premiu PFA al xugador del añu]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/8643305.stm |títulu = Rooney is PFA player of the year |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 26 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|Equipu del Añu de la PFA
|[[Premier League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|Premiu FWA al xugador del añu.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/8653254.stm |títulu = Wayne Rooney nets writers' player of the year award |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 30 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|Premiu [[Matt Busby|Sir Matt Busby]] al xugador del añu |[[Premier
League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|Futbolista Barclays de la temporada.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2010 |url = http://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/rooney-named-barclays-player-of-the-season-1970390.html |títulu = Rooney named Barclays Player of the Season |editor = independent.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 23 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; 
|[[Premier League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|Golden Boot Landmark Award
|[[Premier League 2009-10|2009-10]]
|-align=center
|Futbolista del Mes na [[Premier League]] ([[Xineru]]) 
|[[2010]]
|-align=center
|[[FIFA/FIFPro World XI]] 
|[[2011]]
|-align=center
|Equipu del Añu de la PFA
|[[Premier League 2011-12|2011-12]]
|-align=center
|Futbolista Inglés del añu.&lt;ref name=&quot;fia&quot;/&gt;
|[[2014]]
|-align=center
|Futbolista Inglés del añu.&lt;ref name=&quot;fia&quot;/&gt;
|[[2015]]
|}

== Vida privada ==
=== Familia ===
[[Ficheru:Coleen Rooney.jpg|thumb|160px|Coleen Rooney (esposa de Rooney) n'ochobre de 2006.]]
Wayne Rooney nació'l 24 d'ochobre de 1985 en [[Croxteth]], un suburbiu de la ciudá de [[Liverpool]], [[Inglaterra]].&lt;ref name=&quot;biografia&quot;/&gt; Ye'l primer fíu de la pareya formada por Thomas Wayne y Jeanette Marie Rooney (dambos d'ascendencia irlandesa).&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.ancestry.com/name-origin?surname=rooney |títulu = The rooney Surname |editor = ancestry.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Tien dos hermanos llamaos Graeme y [[John Rooney|John]] (el cual tamién ye futbolista y anguaño pertenez al [[Guiseley Association Football Club|Guiseley]] de la [[National League (División)|National League d'Inglaterra]]) colos que se crió en Croxteth,&lt;ref name=&quot;biografia&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2008 |url = http://news.sky.com/story/596741/rooneys-brother-set-to-play-for-ireland |títulu = Rooney's Brother Set To Play For Ireland |editor = news.sky.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160304221703/http://news.sky.com/story/596741/rooneys-brother-set-to-play-for-ireland |fechaarchivu = 4 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt; los trés asistieron al Colexu d'Humanidaes de La Salle allugáu en Liverpool. Rooney ta casáu con [[Coleen Rooney|Coleen McLoughlin]], a quien conoció mientres cursaben l'últimu añu de [[Educación secundaria|secundaria]]. Contraxeron [[matrimoniu]] dempués de seis años de novialgu, el 12 de xunu de 2008 en [[Abadía de la Cervara|La Cervara]], un [[monasteriu]] allugáu na ciudá de [[Xénova]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2008 |url = https://www.abc.es/hemeroteca/historico-12-06-2008/abc/Gente/el xugador-de-futbol-veríes-wayne-rooney-casóse-en-italia_1641930534168.html |títulu = El xugador de fútbol inglés, Wayne Rooney, casóse n'Italia |editor = abc.es |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

La boda causó discutiniu cola [[Ilesia católica|Ilesia Católica]], que solicitára-y a la pareya que camudara la sede de la ceremonia. Sicasí, inoraron el pidíu y la boda realizar nel monasteriu, razón pola cual el matrimoniu foi consideráu como non válidu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Malcolm Moore |añu = 2008 |url = http://www.telegraph.co.uk/news/celebritynews/2138867/Wayne-Rooneys-wedding-to-Coleen-McLoughlin-not-valid-says-Catholic-Church.html |títulu = Wayne Rooney's wedding to Coleen McLoughlin 'not valid', says Catholic Church |editor = rsssf.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Rooney tien un tatuaxe que diz &quot;''[[Just Enough Education to Perform]]''&quot;, nome d'unu de los álbumes de la banda de [[rock]] [[Stereophonics]], quien fueron los encargaos de tocar na receición.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2008 |url = http://www.nme.com/news/music/stereophonics-49-1320646 |títulu = Wayne Rooney gets Stereophonics tattoo |editor = nme.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Tien xunto a Coleen cuatro fíos llamaos Kai Wayne nacíu'l 2 de payares de 2009, Klay Anthony nacíu'l 21 de mayu de 2013, Kit Joseph nacíu'l 24 de xineru de 2016, y Cass Mac nacíu'l 15 de febreru de 2018.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2009 |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/8338575.stm |títulu = Coleen Rooney gives birth to boy |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2013 |url = http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2328231/Wayne-Coleen-Rooney-delighted-gives-birth-second-son-Klay-Anthony.html |títulu = Proud father Wayne Rooney shares picture of his newly-extended family after Coleen gives birth to son Klay Anthony |editor = dailymail.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 16 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Wayne xuntu cola so familia moren nuna casona de 4 millones de [[Llibra esterlina|llibres]] allugada na población de [[Prestbury]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.manutdzone.com/funstuff/unitedtouristsguide.html |títulu = Manchester United tourists guide |editor = manutdzone.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080719031456/http://www.manutdzone.com/funstuff/unitedtouristsguide.html |fechaarchivu = 19 de xunetu de 2008 }}&lt;/ref&gt; que foi construyida por una empresa propiedá de [[Dawn Ward]] (esposa del ex delanteru del [[Sheffield United Football Club|Sheffield United]] [[Ashley Ward]]), amás tamién tien propiedaes en [[Port Charlotte]], [[Florida]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Brian Flynn |añu = 2007 |url = http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/article7136.ece |títulu = Col and Wayne are Dunroonin |editor = thesun.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

El 5 de setiembre de 2010 salió a la lluz un escándalu sexual nel que Rooney viose implicáu con una nueva prostituta de 21 años llamada Jenny Thompson. El futbolista internacional inglés caltuvo rellaciones sexuales con Thompson, siquier en siete causes mientres cuatro meses mientres l'embaranzu de la so esposa, Coleen McLoughlin. El 6 de setiembre, el tabloide ''[[Daily Mail]]'' informó de la seria crisis que vive la pareya, una y bones Coleen y el fíu de dambos, Kai, abelugar en casa de los padres de Coleen mientres l'escándalu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1309366/Wayne-Rooney-girl-Jennifer-Thompson-text-confession.html |títulu = Rooney, the call girl and a text confession: He tells wife of shameful claims as she is having her hair done |editor = ''[[Daily Mail]]'' |idioma = inglés |fechaaccesu = 7 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Intereses comerciales ===
El 9 de marzu de 2006, robló un contratu cola editorial [[HarperCollins]] por 5 millones de llibres más regalías pa publicar un mínimu de cinco llibros nun periodu de doce años.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4790978.stm |títulu = Striker Rooney nets £5m book deal |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; El primeru foi ''My Story So Far'', una autobiografía de Rooney escrita por [[Hunter Davies]] y publicada dempués de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Copa del Mundu]],&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Nick Green |añu = 2006 |url = http://www.theguardian.com/books/2006/jul/30/biography.sportandleisure |títulu = We want footie, not flimflam |editor = guardian.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160305130324/http://www.theguardian.com/books/2006/jul/30/biography.sportandleisure |fechaarchivu = 5 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt; el segundu llibru llamáu ''The Official Wayne Rooney Annual'' tuvo como oxetivu'l mercáu d'adolescentes y foi editáu pol [[periodista]] [[Chris Hunt]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.jacketflap.com/bookdetail.asp?bookid=0007236298 |títulu = Wayne Rooney Annual |editor = jacketflap.com |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20131203105647/http://www.jacketflap.com/bookdetail.asp?bookid=0007236298 |fechaarchivu = 3 d'avientu de 2013 }}&lt;/ref&gt; N'abril de 2006, recibió 100.000 [[Llibra esterlina|llibres]] como compensación por daños y perxuiciu per bilordiu de los [[Tabloide|tabloides]] ''[[The Sun]]'' y ''[[News of the World (periódicu)|News of the World]]'', quien afirmaron qu'asaltara un club nocherniegu. El dineru recibíu foi donáu pa obres de caridá.&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Chris Tryhorn |añu = 2006 |url = http://www.theguardian.com/media/2006/apr/12/newsoftheworld.sun |títulu = Rooney wins £100k damages |editor = guardian.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160207180607/http://www.theguardian.com/media/2006/apr/12/newsoftheworld.sun |fechaarchivu = 7 de febreru de 2016 }}&lt;/ref&gt;

En xunetu del mesmu añu, los abogaos de Rooney allegaron a la [[Organización Mundial de la Propiedá Intelectual]] de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] pa solicitar el control de los [[Dominiu d'Internet|dominios d'internet]] ''waynerooney.com'' y ''waynerooney.co.uk'', dambos rexistraos en 2002 pol actor galés [[Huw Marshall]];&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/5207766.stm |títulu = Rooney's llegal fight for website |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; tres meses dempués la OMPI concedió-y tolos derechos del dominiu ''waynerooney.com''.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/north_east/6048958.stm |títulu = Rooney wins his fight for website |editor = news.bbc.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Rooney tien contratos de patrociniu con marques como [[Nike]],&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.dailymail.co.uk/news/article-391684/Nike-attacked-Rooney-warrior-picture.html |títulu = Nike attacked over Rooney 'warrior' picture |editor = dailymail.co.uk |idioma = inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; [[Nokia]],&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2006 |url = http://www.bbdo.de/de/home/presse/aktuell/2006/30_03_06_soccer-ranking.html |títulu = Ronaldinho is footballer with the world's highest brand value |editor = bbdo.d'idioma inglés |fechaaccesu = 12 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090617065527/http://www.bbdo.de/de/home/presse/aktuell/2006/30_03_06_soccer-ranking.html |fechaarchivu = 17 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt; [[Ford Motor Company]], [[ASDA]] y [[Coca-Cola]]. Apaeció na portada de la serie de [[Videojuego|videojuego]] [[FIFA (serie)|FIFA]] dende la versión ''[[FIFA 06]]'' hasta'l ''[[FIFA 12]]''.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
*{{cita llibru |apellíu = McCarthy |nome = James |añu = 2011 |títulu = Manchester United - Born Winners |url = https://books.google.com/books?id=MQAq2MnqcpoC&amp;pg=PT80&amp;dq=rooney+1995+everton&amp;hl=es&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=rooney%201995%20everton&amp;f=false |editorial = Coda Books Ltd. |idioma = inglés |isbn = 9781906783273}}
*{{cita llibru |apellíu= Radnedge |nome = Keir |añu = 2009 |títulu = World Football Records 2010 |url = https://books.google.it/books?id=I3ucQAAACAAJ&amp;dq=World+Football+Records+2010&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj14eu50JLRAhXMOSYKHQaIDUQQ6AEIGzAA |editorial = Scholastic Australia |idioma = inglés |isbn = 9788484415787}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
*[http://www.officialwaynerooney.com/ Sitiu web oficial]
*{{Xugador FIFA|196842}}
*{{Xugador UEFA|63891}}
*Ficha oficial de [http://www.thefa.com/England/All-Teams/Players/R/Wayne-Rooney Wayne Rooney] na [[The Football Association|The FA]]
*Ficha oficial de [https://www.premierleague.com/players/2064/Wayne-Rooney/overview Wayne Rooney] na [[Premier League]]

{{NF|1985||Rooney, Wayne}}


{{Tradubot|Wayne Rooney}}

[[Categoría:Persones de Liverpool]]
[[Categoría:Futbolistes del Everton Football Club]]
[[Categoría:Futbolistes del Manchester United Football Club]]
[[Categoría:Futbolistes de la seleición masculina sub-19 d'Inglaterra]]
[[Categoría:Futbolistes na Eurocopa 2004]]
[[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2006]]
[[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2010]]
[[Categoría:Futbolistes na Eurocopa 2012]]
[[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2014]]
[[Categoría:Futbolistes d'Inglaterra]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>gy1pa05248dk9cnsgfzvy09zeeo3c50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Everton Football Club</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137019</id>
    <revision>
      <id>3703452</id>
      <parentid>3689154</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25541" xml:space="preserve">{{equipu
| pattern_la1 = _evertonfc1920h
| pattern_b1 = _evertonfc1920h
| pattern_ra1 = _evertonfc1920h
| pattern_sh1 = _evertonfc1920h
| pattern_so1 = _evertonfc1920h
| leftarm1 = 0D00E9
| body1 = 0D00E9
| rightarm1 = 0D00E9
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = 
| pattern_b2 = _evertonfc1920a
| pattern_ra2 = 
| pattern_sh2 = 
| pattern_so2 = _evertonfc1920a
| leftarm2 = ff6464
| body2 = ff6464
| rightarm2 = ff6464
| shorts2 = 090040
| socks2 = ff6464
}}
L''''Everton Football Club''' ye un club de [[fútbol]] del [[Reinu Xuníu]], de la ciudá de [[Liverpool]] nel condáu de [[Merseyside]]. El club compite na [[Premier League]], que correspuende a la máxima categoría de la lliga del fútbol inglés. Compitió na máxima categoría 108 temporaes, xugando más partíos nesta que nengún otru equipu inglés, siendo campeón 9 vegaes. Ye'l cuartu equipu con más lligues ganaes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/tablese/engchamp.html |títulu=England – List of Champions |nome=James M. |apellíu=Ross |editorial=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fecha=14 de mayu de 2010 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; El Everton permanez na máxima categoría dende 1954, y foi miembru fundador de la Premier League en 1992.

Los colores del club tradicionalmente son azul y mariellu, dende la temporada 1901-02. El so xugador más famosu ye [[Dixie Dean]], que marcó 60 goles na temporada 1927-28. Dende 2000 el club ye reconocíu añalmente como notable formador de xugadores, como [[Wayne Rooney]], recibiendo l'apellativu de ''Everton Giant'' (Xigante Everton).

== Historia ==

=== Fundación ===
En 1871 inauguróse una ilesia metodista nel distritu de Everton, a unos cinco quilómetros al nordeste de [[Liverpool]], llamábase Saint Domingo. Seis años dempués, el pastor, ''Ben Swift Chambers'', col deséu dirixir l'ociu xuvenil escontra los deportes fundó un club de críquet.&lt;ref name=FIF&gt;{{Cita web |autor=FIFA.COM |títulu=Una innovadora institución inglesa |url=http://es.fifa.com/news/y=2010/m=12/news=una-innovadora-institucion-inglesa-1349074.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los meses d'iviernu yera complicáu prauticar esti deporte polo que, el reverendu Chambers y l'organista George Mahón, crearon un equipu de fútbol, cada vez más popular na nación, y entamaron partíos contra equipos de les distintes ilesies de Stanley Park, la franxa de terrén que dixebra los actuales estadios de [[Goodison Park]] y [[Anfield]].&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;

Llueu creció la popularidá d'un equipu qu'atraxo a munchu xugadores y aficionaos de fora de la parroquia. Polo que se decidió en payares de 1878 esaniciar el vieyu apelativu de ''“Saint Domingo F.C”'' y adoptóse el nome del distritu, Everton. Aquel añu, pocos díes antes de Navidá, el Everton apostó contra'l ''St. Peter's'' el so primer partíu y ganó por 6-0.&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;

=== Los primeros años ===
En 1884, el Everton ganó la so primer copa, la Copa de Liverpool, nel so nuevu campu de Priory Road. Pero, como la so popularidá nun dexaba de crecer, el club tuvo que treslladase a un campu con mayor capacidá. L'estadiu llamóse Anfield, y foi ellí onde'l club convertir en miembru fundador de la lliga de fútbol en 1888 y onde ganó'l so primer campeonatu de lliga en 1890/91.&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;
Naquella temporada introducieron los llanzamientos de penalti y les redes nes porteríes, qu'inventó un siguidor del Everton, l'inxenieru del Conceyu de Liverpool J. A. Brodie.&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;

[[Ficheru: Evertonteam1891b.jpg|thumb|right|300px|Equipu del Everton FC na temporada 1891.]]

L'arriendu de Anfield per parte del Everton provocó la decisión qu'acabaría per convertir [[Merseyside]] nel condáu con más ésitos futbolísticos del país. John Houlding, el renteru de Anfield, adquirió tolos derechos del terrén y esixó al Everton una xubida del arriendu de 100 a 250 llibres esterlines al añu. La Xunta Directiva negar a satisfaela. El club abandonó Anfield y treslladóse a Goodison Park. Houlding decidió fundar el so propiu club de fútbol y en 1892 nació'l [[Liverpool FC]] que se convertiría nel máximu rival del Everton Football Club.

En 1906, el Everton, ganó'l so primera [[Copa d'Inglaterra|FA Cup]] en imponiéndose al [[Newcastle United]] por 1-0. Tres años dempués convirtióse xuntu al Tottenham Hotspur nel primer club de fútbol qu'empecipiaba una xira intercontinental.&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;

En 1914-1915, inspiráu por Bobby Parker, quien marcó 36 goles en 35 partíos,&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt; Everton llogró'l títulu de la Lliga inglesa l'españíu de la [[Primer Guerra Mundial]] detuvo la competición por cuatro años polo qu'esti ésitu nun tuvo continuidá.

Tres la guerra, na temporada 1927/28, el xugador del Everton [[Dixie Dean|William Ralph “Dixie” Dean]],consiguió un récor inda non igualáu al anotar 60 goles en 39 partíos. Dean tien tamién l'honor de ser el primer númberu 9 de la hestoria, pos vistió'l dosal cuando s'introducieron los númberos nes camisetes mientres la final de la Copa d'Inglaterra de 1933, que'l Everton conquistó (colos dosales del 1 al 11) en imponiéndose al Manchester City (que llució los dosales del 12 al 22) por 3-0.&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;

Everton volvió consiguir la Lliga inglesa na temporada 1938/39 pero la [[Segunda Guerra Mundial]] volvió detener la lliga. Tres la guerra'l Everton entró en crisis y baxó de categoría.

[[Ficheru: DixieDean.jpg|thumb|left|300px| [[Dixie Dean|William Ralph “Dixie” Dean]].]]

=== La década de los 60 ===
Con Harry Catterick como entrenador, en 1961-62, el Everton terminó en cuartu llugar na Primer División. Al añu siguiente, Everton facer con un nuevu títulu de lliga en perdiendo solu seis partíos na temporada. Nesta lliga [[Roy Vernon]] anotó 24 goles y [[Alex Young (futbolista)|Alex Young]] 20.
Al añu siguiente, na so participación na Copa d'Europa, perdió en primer ronda ante'l [[Inter de Milán]] perdiendo 1-0 dambos partíos.

En 1966 l'equipu llegó a la final de la FA Cup n'esaniciando a [[Sunderland Association Football Club|Sunderland]], Bedford Town, [[Coventry City]], [[Manchester United]] y [[Manchester City]] pa enfrentase na final al [[Sheffield Wednesday]].
El Sheffield Wednesday adelantróse 2-0, pero Everton con dos goles de Mike Trebilcock llogró l'empate. Finalmente Derek Temple llogró'l gol de la victoria pal Everton.
La so participación al añu siguiente na [[Recopa d'Europa]] nun foi bien esitosa yá que Everton quedó esaniciáu pol [[Real Zaragoza]] na segunda ronda.

En 1968 Everton volvió llegar a la final de la FA Cup pero'l títulu finalmente foi a parar a les vitrines del [[West Bromwich Albion]] gracies a un gol de Jeff Astle.
A pesar d'esti fracasu Harry Catterick sabía qu'entá tenía xugadores de gran calidá a la so disposición - Howard Kendall, Colin Harvey, [[Alan Ball]], Joe Royle, Labone - quien realizaron un campeonatu 1969-1970 gloriosu. Joe Royle foi'l máximu goliador con 23 goles y el Everton ganó la lliga con un total de nueve puntos de ventaya sobre [[Leeds United]].

=== El cayente de los años 70 ===
Los años 70 fueron un periodu murniu pal club. La final de la Copa de la Lliga d'Inglaterra apostada na temporada 1976-1977 foi'l más cercanu Everton llegó al ésitu. Everton empató 0-0 col [[Aston Villa]] en [[Wembley]], 1-1 en [[Hillsborough]] na repetición y, de siguío, perdió 2-3 nel tercer partíu en [[Old Trafford]].

Un ex xugador del Everton, Billy Bingham, foi contratáu como entrenador y sol so mandatu'l Everton clasificar pa participar na [[Copa de la UEFA]] na temporada 1974/75 pero'l [[AC Milan]] esanició-y en primer ronda.
En xineru de 1977 Billy Bingham foi sustituyíu por Gordon Lee quien terminó en tercer llugar na tabla de 1977-1978 y el cuartu na temporada siguiente. Sicasí pocu dempués foi sustituyíu por Howard Kendall.

=== Los gloriosos años 80 ===
Na temporada 1983/84 Everton tres un mal arranque de lliga terminó séptimu na tabla, y llegóse a la final de la Copa FA y de la Copa de la Lliga.
La final de Copa de la Lliga foi un [[derbi de Merseyside]] y terminó nun empate 0-0. Sicasí'l Liverpool ganó la repetición en [[Maine Road]].
La final de la FA Cup enfrentar al [[Watford FC]] en Wembley y el Everton impúnxose gracies a los goles de Graeme Sharp y Andy Gray.

==== Temporada 1984/85 ====
La temporada [[1984-85 nel fútbol d'Inglaterra|1984/85]] foi una de los meyores na historia del club. A pesar de tener un entamu pocu convincente, llogro reponese ya imponer la so xerarquía na lliga inglesa.

Mientres esta temporada ganó la so octava lliga, a falta de cuatro partíos pal final de la competición. Sicasí, esi nun foi'l so únicu oxetivu. Como campeón de la [[FA Cup]] el Everton tamién apostó la [[Recopa d'Europa]]. El club avanzó hasta'l so primera final [[europea]] en dexando nel camín al [[Bayern Múnich]], empatando 0-0 na ida en [[Münich|Múnich]], y ganando 3-1 nel [[Goodison Park]], siendo consideráu como unu de los partíos más memorables na historia del club. La final apostar nel [[De Kuip]], [[Roterdam|Rotterdam]], contra'l [[Rapid Viena]]. La final ganar cómodamente por un marcador de 3-1, consiguiendo asina'l so primer títulu [[européu]]. L'[[Escocia|escocés]] Andy Gray foi'l máximu goliador de la competición, con 5 goles.

Mientres esta temporada tamién exhibió'l so poderíu na [[FA Cup]], demostrando que yera capaz d'engarrar pol [[Triplete (fútbol)|triplete]]. El club llogró llegar a la final, qu'apostó ante'l [[Manchester United]]. Finalmente'l Everton perdió'l partíu por 1-0, con un equipu bien cansáu físicamente, gracies a un gol de [[Norman Whiteside]].

La campaña na [[Recopa d'Europa|Recopa]] nun tuvo exenta de discutiniu. Nun empate contra'l [[Fortuna Sittard]] neerlandés, un fan del Everton entró nel terrén de xuegu y foi arrestáu al tratar de xubir de nuevu sobre la valla de seguridá nes graes. Esta foi una de les munches invasiones de los fans de clubes ingleses nel país y l'estranxeru mientres esti periodu.

==== El restu de los 80 ====
Dempués de la temporada, los azules entraron en 1985-86 llargamente consideráu como'l meyor equipu d'Europa.
A la fin de [[1985]], el Everton cierra'l fichaxe de [[Gary Lineker]] proveniente del [[Leicester City]]. Esto provocó la salida del popular Andy Gray, quien tornó al [[Aston Villa FC]], lo que provocó muncho discutiniu.

Los aficionaos afirmen que l'equipu de los [[Década de 1980|'80]] podría llegar a ganar más títulos europeos dempués de [[1985]], de nun ser pola prohibición de tolos clubes ingleses de participar nes competiciones continentales de la UEFA tres el desastre del [[estadiu de Heysel]] (qu'implica irónicamente a los aficionaos del [[Liverpool FC|Liverpool]]), l'otru equipu de la ciudá y rival tradicional del Everton.&lt;ref name=FIF&gt;&lt;/ref&gt;

La temporada 1985/86 empezó na [[Charity Shield]],onde'l Everton vengar del Manchester United pola final de la FA Cup.La temporada terminó con Everton acabando subcampeón de la lliga inglesa y l'añu acabó ensin más títulos.

Pa la temporada 1986/87 Everton perdió a Lineker pero consiguió reconquistar la lliga inglesa.
Poco dempués Howard Kendall abandonaba'l Everton y fichaba pol [[Athletic Club]]. El so sustitutu foi Colin Harvey, quien consiguió dexar al equipu na cuarta posición na lliga na temporada 1987/88 y llegar a semifinales de la Copa de la Lliga.
Na temporada 1987/88 Everton volvía llegar a la final de la FA Cup contra'l Liverpool FC pero foi ganáu pol so máximu rival. La final sirvió de fondu a la [[traxedia de Hillsborough]] sufierta un mes primero que supunxo la muerte de 96 aficionaos del Liverpool y que sumió a la ciudá nel dolor.
Na temporada 1990/91 Colin Harvey foi destituyíu.

=== La década de los 90 ===
Howard Kendall volvió al banquín de &quot;the Toffees&quot; pero nun esfrutó de los mesmu ésitos de la so primer esperiencia y tuvo qu'abandonar el club n'avientu de 1993. Na temporada 1993/94 Everton taba a puntu de baxar a segunda división y precisaba ganar al [[Wimbledon FC]] nel postreru partíu de lliga. Wimblendon empezó venciendo por 2-0 pero Everton finalmente pudo dar la vuelta al marcador con dos goles de Graham Stuart y otru [[Barry Horne]].

Joe Royle foi contratáu como entrenador na temporada 1994/95. Everton terminó 15 º n'amestar pero na FA Cup, Everton, esanició a Tottenham Hotspurs y na final venció 1-0 contra'l Manchester United.

[[Ficheru: Everton vs Man Utd 1995-05-20.svg|thumb|left|300px| Alliniaciones del Everton FC y [[Manchester United]] na final de la Copa inglesa de la temporada 1994/95.]]

La temporada 1995/96 Everton terminó en sesta posición en Premier League.
a finales de la temporada 1996-97, Joe Royle habíase alloriáu, y Dave Watson asumió'l control temporal. L'equipu coqueteó de volao col descensu una vegada más, pero, a pesar de ganar namái unu de los últimos ocho partíos, llogró terminar dos puntos sobre la zona de descensu.
Na temporada 1997-1998, Howard Kendall tornó per tercer etapa al frente. Los azules namái ganó nueve de los sos 38 partíos de lliga, y evitó el descensu namái en virtú d'una meyor diferencia de goles que'l [[Bolton Wanderers]].

Unu de los fichaxes de Kendall, [[Gareth Farrelly]], anotó'l gol decisivu nel postreru partíu, un empate 1-1 col Coventry City Football Club.
Dende esta temporada hasta 2002 a pesar de fichar a grandes xugadores como [[Paul Gascoigne]], [[David Ginola]] y Kevin Campbell, Everton nun consiguió recuperar los ésitos del pasáu.

=== Presente ===
Dende'l [[2002]] con [[David Moyes]] l'equipu tuvo progresos significativos clasificándose en dos causes a competiciones europees (en comparanza con una sola nos once años anteriores) y dos veces ([[2003]] y [[2005]]) ente los 10 meyores equipos mientres los sos seis años nel cargu. Nel añu [[2008]] el club ficha al prometedor [[Marouane Fellaini]], por £15 millones (18,5 millones d'euros). Esta suma astronómica convirtió a Fellaini nel xugador más caru na historia del fútbol belga, y pal Everton FC, foi'l trespasu más costosu de la so historia.

[[Ficheru:Fellaini, Everton FC.jpg|thumb|right|280px|[[Marouane Fellaini]].]]Na temporada [[Premier League 2009/10|2009/10]] el club empieza perdiendo los sos dos primeros partíos de llocal, incluyendo una derrota en casa 6-1 a manes del [[Arsenal Football Club|Arsenal]] y dempués d'un llargu periodu d'especulación [[Joleon Lescott]] foi vendíu al [[Manchester City]] por 22 mll £. Llogra clasificase pa la fase de grupos de la [[UEFA Europa League]]. Les resultaos empiecen a ameyorar n'[[avientu de 2009|avientu]], anque queda esaniciáu de la Europa League a manes del [[Sporting de Lisboa]]. A finales de marzu llogren un númberu récor al ganar 7 partíos consecutivos en casa, incluyendo victories contra'l [[Chelsea Football Club|Chelsea FC]] y el [[Manchester United]]. Finalmente termina 8°, con dos puntos menos que'l [[Liverpool Football Club|Liverpool]].

La temporada [[Premier League 2010/11|2010/11]] empezó de forma daqué deficiente. El club nun pudo ganar un partíu de lliga hasta [[ochobre de 2010|ochobre]], y fuera esaniciáu de la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra|Copa de la Lliga]] pol Brentford. Sicasí, a finales d'esi mes la situación estabilizárase y remató 7° na primer metá de la temporada. El club foi daqué irregular hasta fin d'añu, anque llogra una victoria 5ª ronda de la FA Cup ante'l Chelsea. Trés ganes en 18 partíos de Lliga asegúren-y la posibilidá de lluchar por puestos europeos. A mediaos d'[[abril de 2011|abril]], el club taba na 7 ª posición, un puntu por detrás del Liverpool. Everton diba terminar séptimu nesa temporada con 54 puntos, siendo la menor cantidá de puntos en 5 años.

Na actual temporada [[Premier League 2011/12|2011/12]] empezó con un gran nivel de rendimientu. Adulces foi atropando munchos empates, pero calteniendo posiciones europees, anque a la fin terminó en 7ᵘ puestu.

En [[mayu de 2013]] confírmase la marcha del téunicu [[David Moyes]] al banquín del [[Manchester United]], dexando al equipu como 6º clasificáu, anque nun se clasificó pa la UEFA Europa League. El so llugar nel banquín ocupar el téunicu español [[Roberto Martínez Montoliú|Roberto Martínez]]. Con Moyes fuéronse xugadores de xerarquía como [[Marouane Fellaini]], pero a cambéu llegaron les incorporaciones de [[Romelu Lukaku]] (vencíu del [[Chelsea Football Club|Chelsea]]), [[Gerard Deulofeu]] (vencíu del [[FC Barcelona]]), [[Gareth Barry]] (vencíu del [[Manchester City]]), [[Joel Robles]], [[Arouna Koné]], [[Antolín Alcaraz]] y [[James McCarthy]] (procedentes del [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]]).

==Copa Hermandá==
La '''Copa de la Hermandá''' foi un partíu apostáu'l 4 d'agostu de 2010 en [[Goodison Park]] en [[Liverpool]]. '''Everton FC''' recibió al [[Everton de Viña del Mar]] en [[partíu amistosu]] para acopar Hermandá (conocíu n'Inglés como'l Troféu Hermandá). L'alcuentru, dirixíu a promover un mayor acercamientu ente los dos Everton. L'equipu inglés ganó'l partíu 2-0 con dos goles nel segundu tiempu de [[Jermaine Beckford]] y [[Diniyar Bilyaletdinov]]. Beckford ganó'l premiu al meyor xugador del partíu. Y el troféu foi llevantáu por [[Phil Neville]] y [[Mikel Arteta]]. Yera la primer vegada que dambos equipos xugaben ente sigo.&lt;ref&gt;{{Cita web |añu= 2010 |url= http://latercera.com/noticia/deportes/futbol/everton/2010/08/709-281733-9-everton-de-vina-del mar-cayo-en-liverpool-ante-el so-homonimo.shtml |títulu= Everton de Viña del Mar cayó en Liverpool ante'l so homónimu |editor= latercera.cl|fechaaccesu=6 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;

{{Partíos
|fecha = [[4 d'agostu]] de [[2010]]
|local = Everton Football Club {{bandera|ENG}}
|visita = [[Everton de Viña del Mar]] {{bandera|CHI}}
|resultancia = 2:0
|estadiu = [[Goodison Park]]
|ciudá = [[Liverpool]]
|asistencia = 25.934
|refe = [[Mark Halsey]]
|goleslocal = [[Jermaine Beckford|Beckford]] {{gol|51}}&lt;br /&gt;[[Diniyar Bilyaletdinov|Bilyaletdinov]] {{gol|65}}
|golesvisita = 
}}

== Rivalidaes ==

Everton FC apuesta'l clásicu de la ciudá, el [[Derbi de Merseyside]] col [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]], con quien caltién una gran rivalidá histórica, que data de 1894. Esti xuegu tamién ye denomináu &quot;el clásicu amistosu&quot;, por cuenta de que nun ye raru atopar aficionaos de dambos equipos dientro d'una mesma familia. Na hestoria rexístrense 175 clásicos onde Everton ganó 56 vegaes, el [[Liverpool Football Club|Liverpool]] 65 vegaes y 54 vegaes empataron. El club azul esfruta d'una gran base de fans y regularmente atrai grandes ensames, tien un promediu de más de 39 000 persones (más del 99 % de capacidá) pa los sos partíos como llocal.

== Uniforme ==

* '''Sponsor deportivu''': [[Umbru (marca)|Umbru]].
* '''Uniforme titular''': Camiseta azul, pantalón blancu y medies negres.
* '''Uniforme visita''': Camiseta blanca, pantalón negru y medies blanques.
* '''Uniforme porteru''': camiseta verde, pantalón negru y medies negres.

== Indumentaria ==

{{Columnes}}
{|width=50% align=&quot;left&quot;
|valign=top width=50%|
{|align=center border=1 width=500 cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #F9F9F9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|-align=center bgcolor=#274488 style=“color:white;&quot;
!width=300|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Periodu&lt;/span&gt;
!width=300|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Provisor&lt;/span&gt;
|-
|1974 - 1983||{{Bandera|ENG}} [[Umbru]]
|-
|1983 - 1986||{{Bandera|FRA}} [[Le Coq Sportif]]
|-
|1986 - 2000||{{Bandera|ENG}} [[Umbru]]
|-
|2000 - 2004||{{Bandera|GER}} [[Puma (marca)|Puma]]
|-
|2004 - 2009||{{Bandera|ENG}} [[Umbru]]
|-
|2009 - 2012||{{Bandera|FRA}} [[Le Coq Sportif]]
|-
|2012 - 2014||{{Bandera|USA}} [[Nike]]
|-
|2014 - Presente||{{Bandera|ENG}} [[Umbru]]
|}
|}
{|width=50% align=&quot;center&quot;
|valign=top width=50%|
{|align=center border=1 width=500 cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #F9F9F9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|-align=center bgcolor=#274488 style=“color:white;&quot;
!width=300|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Periodu&lt;/span&gt;
!width=300|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Provisor&lt;/span&gt;
|-
|1974 - 1979||
|-
|1979 - 1985|| {{Bandera|ENG}} Hafnia
|-
|1985 - 1995|| {{Bandera|JPN}} [[NEC Corporation]]
|-
|1995 - 1997|| {{Bandera|USA}} [[:en:Danka (copier supplier)|Danka]]
|-
|1997 - 2002|| {{Bandera|ESP}} One2One Logistics
|-
|2002 - 2004|| {{Bandera|CHN}} [[:en:Kejian Group|Kejian Group]]
|-
|2004 - 2017|| {{Bandera|THA}} [[:fr:Chang (bière)|Chang]]
|-
|2017 - Presente|| {{Bandera|KEN}} [[SportPesa]]
|}
|}
{{Final columnes}}

== Estadiu ==
{{AP|Goodison Park}}

[[Image:Goodisonview1.JPG|thumb|Goodison Park.]]
El Goodison Park tien capacidá pa 39.571 espectadores y ye l'estadiu del '''Everton''' inauguráu en 1892.

== Datos del club ==
* '''Temporaes en Premiership''': 105.
* '''Temporaes en 1ᵉʳ división''': 100.
* '''Mayor goliada consiguida''':
** En campeonatos nacionales: 9-1 al [[Manchester City]] en [[1906]] y a [[Plymouth Argyle]] en [[1930]].
** En copes nacionales: 11-2 al [[Derby County]] en [[1890]].
** En torneos internacionales: 6-1 al [[SK Brann Bergen]] en [[Copa de la UEFA 2007-08|2008]].
* '''Mayor goliada recibida''':
** En campeonatos nacionales: 4-10 contra [[Tottenham Hotspur]] en [[1958]].
** En copes nacionales: 0-6 contra [[Crystal Palace Football Club|Crystal Palace]] en [[1922]].
** En torneos internacionales: 0-5 contra [[Benfica]] en [[Lliga Europea de la UEFA 2009-10|2010]].
* '''Meyor puestu na lliga''': 1º
* '''Peor puestu na lliga''': 22º (1929/30; 1950/51).
* '''Máximu goliador''': [[Dixie Dean]] (383 goles).
* '''Porteru menos goliáu''': [[Neville Southall]] 712 minutos ensin recibir goles (1994).&lt;ref&gt; [http://www.iffhs.de/?b4a390f03be4ac07cda14b45fdcdc3bfcdc0aec28d6d19 Los 387 porteros de primer División que más tiempu tuvieron ensin recibir un gol, IFFHS]&lt;/ref&gt;
* '''Más partíos apostaos''': [[Neville Southall]] (750 partíos).

== Organigrama deportivu ==
{{otros usos|pa=un completu detalle de la temporada en cursu|Temporada 2017–18 del Everton Football Club}}

=== Xugadores ===
{{AP|Futbolistes del Everton Football Club|l1=Futbolistes del Everton Football Club}}

=== Más presencies nel club ===
{| {{tablaguapa}}
|-
! # !! Nome !! Partíos
|-
| '''1°''' || {{bandera|Gales}} '''[[Neville Southall]]''' || &lt;center&gt;750
|-
| '''2°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Brian Labone]] || &lt;center&gt;534
|-
| '''3°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Dave Watson]] || &lt;center&gt;528
|-
| '''4°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Ted Sagar]] || &lt;center&gt;500
|-
| '''5°''' || {{bandera|Gales}} [[Kevin Ratcliffe]] || &lt;center&gt;494
|-
| '''6°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Mick Lyons]] || &lt;center&gt;472
|-
| '''7°''' || {{bandera|Escocia}} [[Jack Taylor]] || &lt;center&gt;456
|-
| '''8°''' || {{bandera|Irlanda}} [[Peter Farrell]] || &lt;center&gt;453
|-
| '''9°''' || {{bandera|Escocia}} [[Graeme Sharp]] || &lt;center&gt;447
|-
| '''10°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Dixie Dean]] || &lt;center&gt;433
|}

=== Máximos anotadores ===
{| {{tablaguapa}}
|-
! # !! Nome !! Goles
|-
| '''1°''' || {{bandera|Inglaterra}} '''[[Dixie Dean]]''' || &lt;center&gt;383
|-
| '''2°''' || {{bandera|Escocia}} [[Graeme Sharp]] || &lt;center&gt;159
|-
| '''3°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Bob Latchford]] || &lt;center&gt;138
|-
| '''4°''' || {{bandera|Escocia}} [[Alex &quot;Sandy&quot; Young]] || &lt;center&gt;125
|-
| '''5°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Joe Royle]] || &lt;center&gt;119
|-
| '''6°''' || {{bandera|Gales}} [[Roy Vernon]] || &lt;center&gt;111
|-
| '''7°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Dave Hickson]] || &lt;center&gt;111
|-
| '''8°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Edgar Chadwick]] || &lt;center&gt;110
|-
| '''9°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Tony Cottee]] || &lt;center&gt;99
|-
| '''10°''' || {{bandera|Inglaterra}} [[Jimmy Settle]] || &lt;center&gt;97
|}


== Palmarés ==

=== Torneos nacionales ===
* '''[[Football League First Division]] (9)''': [[1890-91 nel fútbol d'Inglaterra|1890-91]], [[1914-15 nel fútbol d'Inglaterra|1914-15]], [[1927-28 nel fútbol d'Inglaterra|1927-28]], [[1931-32 nel fútbol d'Inglaterra|1931-32]], [[1938-39 nel fútbol d'Inglaterra|1938-39]], [[1962-63 nel fútbol d'Inglaterra|1962-63]], [[1969-70 nel fútbol d'Inglaterra|1969-70]], [[1984-85 nel fútbol d'Inglaterra|1984-85]], [[1986-87 nel fútbol d'Inglaterra|1986-87]].
* '''[[FA Cup]] (5)''': [[1905]]-[[1906|06]], [[1932]]-[[1933|33]], [[1965]]-[[1966|66]], [[1983]]-[[1984|84]], [[1994]]-[[1995|95]].
* '''[[Football League Championship]] (1)''': [[1930]]-[[1931|31]].
* '''[[Community Shield]] (9)''': [[1928]], [[1932]], [[1963]], [[1970]], [[1984]], [[1985]], [[1986]], [[1987]], [[1995]].

=== Torneos internacionales ===
* '''[[Recopa d'Europa]] (1)''': [[Recopa d'Europa 1984-1985|1984-85]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Everton Football Club}}
* [http://www.evertonfc.com/ Sitiu web oficial] (n'inglés y en chinu)

&lt;div id=&quot;myEventWatcherDiv&quot; style=&quot;display:none;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{{Tradubot|Everton Football Club}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Equipos de fútbol d'Inglaterra]]
[[Categoría:Liverpool]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>oz6uatk68iafckx3spaslozdxqjwqxj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ali Ibn Abi Tálib</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137110</id>
    <revision>
      <id>3703032</id>
      <parentid>3677846</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49793" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Noneutral}}
[[Ficheru:Meshed ali usnavy (PD).jpg|thumb|right|200px|Mezquita onde foi soterráu'l imam Alí, en [[Náyaf]], Iraq.]]
'''Abu l-Hasan Ali ibn Abi Tálib''' (n'[[llingua árabe|árabe]]: {{lang|ar|أبو الحسن علي بن أبي طالب}}, [[treslliteración]]: '''Abū al-Ḥgarren ‘A elī bin Abī Ṭālib'''; o [[17 de marzu]] de [[600]] o [[601]]&lt;ref name=&quot;Ahmed (2005), p.234&quot;&gt;{{Harvnb|Ahmed|2005|p=234}}&lt;/ref&gt; - [[27 de xineru]] de [[661]]&lt;ref name=&quot;Iranica&quot;&gt;{{Cita enciclopedia | títulu = Ali ibn Abitalib | encyclopedia = Encyclopedia Iranica | fechaaccesu = 25 d'ochobre de 2007 | url = http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f8/v1f8a043.html | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071107180319/http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f8/v1f8a043.html | fechaarchivu = 7 de payares de 2007 }}&lt;/ref&gt;), o a cencielles '''Alí''', yera primu y [[xenru]] de [[Mahoma]] (yá que taba casáu cola fía del Profeta, [[Fátima az-Zahra|Fátima]]). Foi'l primer varón en convertise al islam y el primer Imán pa los [[xiín]]es. Gobernó como cuartu y últimu Califa ortodoxu bien empuestu ([[Califes bien empuestos|Rashidun]]) dende 656 hasta 661 y foi asesináu por [[Abd-al-Rahman ibn Muljam]].

Pa los musulmanes [[sunita|sunites]], la importancia de Alí anicia en que ye consideráu como'l cuartu y postreru [[Califes bien empuestos|califa bien empuestu]], ente que pa los musulmanes [[xiín]]es Alí foi'l primera [[Imán (relixón)|imán]] y considérase-y a él y a los sos descendientes como lexítimos socesores de Mahoma, tolos cualos son miembros de la ''[[Ahl al-Bayt]]''. Esti desalcuerdu produció la división de la [[umma (islam)|comunidá musulmana]] en tres rama: la [[sunismu|sunita]], la [[chiismu|chiita]] y la [[cariyismo|cariyita]].&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;&gt;{{Cita enciclopedia|apellíu=Nasr |nome=Seyyed Hossein | enllaceautor=Seyyed Hossein Nasr | títulu=Ali |añu=| encyclopedia=Encyclopedia Britannica Online | fechaaccesu=12 d'ochobre de 2007 |llugar=|editorial= Encyclopaedia Britannica, Inc. |url=http://www.britannica.com/eb/article-9005712/Ali}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;firstfourcaliphs&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.usc.edu/dept/MSA/politics/firstfourcaliphs.html |títulu=The Fourth Caliph, Ali (656-661 A.C.) |editorial=USC |fechaaccesu=19 d'avientu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081216034025/http://www.usc.edu/dept/MSA/politics/firstfourcaliphs.html#ali |fechaarchivu=16 d'avientu de 2008 }}&lt;/ref&gt;

Delles fontes sostienen qu'Alí foi la única persona nacida nel santuariu de la [[Kaaba]] de [[La Meca]],&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; el llugar más sagráu nel islam, escontra l'añu [[600]]. Al momentu de la nacencia del Imam Alí, la Kaaba de La Meca abrióse, permaneciendo hasta los nuesos tiempos dicha resquiebru. El so padre yera [[Abu Tálib|Abu Tálib ibn Abd al-Muttálib]]&lt;ref&gt;[[w:Abu Talib ibn ‘Abd al-Muttalib|Abu Tálib ibn Abd al-Muttálib]] (n'inglés)&lt;/ref&gt; y la so madre [[Fátima bint Asad]].&lt;ref&gt;[[w:Fatimah bint Asad|Fatimah bint Asad]] (n'inglés)&lt;/ref&gt; Foi criáu na casa de Mahoma dende los seis años como fíu adoptivu so. De la mesma, el padre de Alí, Abu Tálib, yera'l tíu y tutor de Mahoma y quien lu acoyó en quedando esti postreru güérfanu. Convirtióse amás en xenru del profeta, al casase en 623 con [[Fátima az-Zahra|Fátima]], yá que Mahoma dixo a Alí qu'Alá ordenáralu que casóse cola fía que tenía cola so primer esposa [[Jadiya]].&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; Mahoma dixo a Fátima: &quot;Casé a la más querida de la mio familia.&quot;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Madelung|1997|p=14 and 15}}&lt;/ref&gt;

== Califatu ==
{{VT|Califatu ortodoxu}}
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:700 height:60
PlotArea = width:680 height:30 left:10 bottom:20

Colors =
 id:yellow value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
 id:red value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
 id:green value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
 id:blue value:rgb(1,1,0.7) # light blue
 id:cyan value:rgb(0.7,1,1) # light blue
 id:purple value:rgb(1,0.7,1) # light purple
 id:grey value:gray(0.8) # grey

Period = from:630 till:665
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:630
ScaleMinor = unit:year increment:1 start:632

BarData=
 bar:barre1

PlotData=

 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,-5)

 bar:barre1
 from: 632 till: 634 color:orange text:[[Abu Bakr]] 
 from: 634 till: 644 color:yellow text:[[Umar ibn al-Khattab|Úmar]]
 from: 644 till: 656 color:blue text:[[Uthman ibn Affan|Uthmán]]
 from: 656 till: 661 color:red text:[[Ali ibn Abi Talib|Alí]]

&lt;/timeline&gt;

El imam Alí (PB) foi'l segundu ser humanu en convertise a la relixón del islam (el primeru foi Jadiya, la esposa del profeta). Cuando'l profeta cayó enfermu designó a Abū Bakr por que dirixiera la oración nel so llugar, lo cual foi mal interpretáu según la tradición chiita a la muerte de Mahoma como deséu de qu'Abū Bakr fora'l so socesor. Asina, en [[632]] usurpó'l títulu de [[califa]], esto ye, de «socesor del Mensaxeru de Dios» ({{lang|ar|خليفة رسول الله}} ''jalīfat Rasūl Allāh''). Basándose na so cercanía, cuando'l profeta morrió ([[632]]), Alí reclamó'l so derechu a asocede-y aidáu polos sos partidarios, la ''Shi'at Ali'' o faición de Alí (de la que procede'l nome de xiinos). Según la tradición xiina, Mahoma esclamó antes de morrer que «l'imán Alí va ser el socesor ante l'ensame de los fieles» y esclarió comentando lo siguiente: «Aquél de quien yo fuera'l so señor (Maulá), Alí, tamién ye'l vuesu señor» (repitiéndolo tres veces), «Dios ama a quien lo amar, protexe a quien lo protexe, ye enemigu del so enemigu y amigu del so amigu». Tamién riquió que «trate cola so roxura a quien nun lo amar, faiga victoriosu a quien lo faiga vencedor y humilde a quien lo humilde y que lo convierta na exa de la victoria».

Gran parte de la comunidá, sicasí, escoyó [[Califa]] a [[Abu Bakr]] por entender qu'esa yera la voluntá de Mahoma cuando, al cayer él enfermu nuna ocasión, designó-y por que dirixiera les oraciones nel so llugar; dempués foi escoyíu [[Úmar ibn al-Jattab|Ómar]] ([[634]]) y más tarde a [[Otmán]] (644). Lo cierto ye que la élite dirixente de la Umma islámica desairó a Alí tres veces en doce años y namái designáron-y califa cuando escosaron toles demás opciones. Desconócense los motivos d'esta conducta. Pue que deseyaren evitar una monarquía hereditaria, o que nun-yos gustara Alí, o dambes razones al empar.

=== Primer fitna ===
[[Ficheru:Muhammad's widow, Aisha, battling the fourth caliph Ali in the Battle of the Camel.jpg|thumb|Aisha, sobre un camellu, na [[batalla del Camellu]] contra Alí. Miniatura del sieglu XVI.]]
Tres l'asesinatu de Otmán nel añu [[656]], Alí foi finalmente designáu Califa. Sicasí, acusáu de socatrar l'asesinatu del so predecesor, atopó una fuerte oposición empobinada pola vilba de Mahoma, [[Aisha]] y dellos candidatos al califatu, el más importante de los cualos yera [[Muawiyya]], miembru de la familia de los [[Omeyes]] y gobernador de [[Siria]]. El 4 d'avientu de 656, ente [[Basora]] y [[Kufa]], los dos faiciones enfrentar na [[batalla del Camellu]], siendo ganada la vilba del profeta. Dempués de la [[batalla de Siffín]] ([[657]]), de resultancia incierta, Alí aceptó la propuesta de que les diferencies ente él y Muawiyya fueren resueltes por un arbitraxe independiente. Dempués de delles vicisitúes, fallar en favor del gobernador de Siria y Alí replegar a la so capital, la ciudá de [[Kufa]], nel actual [[Iraq]], onde caltuvo ciertu poder.

Dellos partidarios de Alí, sicasí, refugaron en Siffín l'arbitraxe y abandonaron el campu de batalla. D'equí p'arriba seríen conocíos como ''[[jariyismo|jariyíes]]'' («los que salen»). Más palantre entraríen en guerra abierta con Alí, a quien asesinaron na mezquita de Kufa en xineru de [[661]].

La proclamación de Muawiyya como Califa, nel [[661]], pon fin a la dómina llamada na historia del islam ''«de los califes bien empuestos»'' o ''«califes ortodoxos»'' (Abu Bakr, Ómar, Otmán y Alí) ya inaugura el [[califatu omeya]], con capital en [[Damascu]].

Alí tenía delles esposes, Fátima yera la más quería. Tuvo cuatro fíos de Fátima, [[Hasan ibn Ali]], [[Husáyn ibn Ali]], [[Záynab bint Ali]] y Umm Kulthum bint Ali. Los sos otros fíos conocíos fueron [[Abbas Ibn Ali|Al-Abbás ibn Ali]] y Muhámmad ibn Al-Hanafiyyah.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Stearns|2001|p=1178}}&lt;/ref&gt; [[Hasan ibn Ali|Hasan]], nacíu nel 625&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C., foi'l segundu imán xiín y tamién ocupó la función de califa mientres unos seis meses.

Nel añu 40&amp;nbsp;AH, foi asesináu por un [[muradita]] fanáticu de la secta de los [[jariyita|jariyites]], [[Abd-al-Rahman ibn Muljam]], quien entamaben matar coles mesmes a [[Muawiyya]], pero'l so plan falló.

La muerte de Alí nun cerró la cuestión socesoria, yá que los sos partidarios llueu se remontaron contra'l Califa de Damascu aclamando a los fíos de Alí ([[Hasan ibn Ali|Hasan]], y a la muerte d'él, [[Husayn ibn Ali|Huséin]]) como lexítimos socesores y nietos, del profeta.

El personaxe de Alí gocia de gran popularidá nel mundu islámicu, sobremanera, lóxicamente, ente los xiinos. El so mausoléu na ciudá de [[Nayaf]] ye un importante llugar de devoción xiina y suní.

== Biografía ==

=== Vida en La Meca ===

==== Nacencia ya infancia ====
El padre de Alí, Abu Tálib ibn ‘Abd al-Muttálib, foi'l guardián de la Kaaba y el xeque de los Banu Háshim, una caña importante de la poderosa tribu de los Quraysh. Tamién yera tíu de [[Mahoma]]. La madre de Alí, Fátima bint Asad, tamién pertenecía a los Banu Hashim, faciendo a Alí descendiente d'Ismael, el fíu de Abraham.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ashraf|2005|p=5}}&lt;/ref&gt;

Munches fontes, especialmente les xiines, indiquen que mientres la dómina de Mahoma Alí nació dientro de la [[Kaaba]] na ciudá de La Meca, onde permaneció cola so madre tres díes. Según la tradición, Mahoma foi la primer persona a la que vio Alí por cuenta de que coyólu cuando nació. Mahoma dio-y el nome de Alí, que significa «l'aponderáu».&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;
Ver:
* {{Harvnb|Ashraf|2005|p=6}}
* {{cita web |url=http://www.witness-pioneer.org/llaina/Articles/companion/00_ali_bin_talib.htm |títulu=Khalifa Ali bin Talib |editorial=witness-pioneer.org |fecha=5 de payares de 2004 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081208133950/http://www.witness-pioneer.org/llaina/Articles/companion/00_ali_bin_talib.htm |fechaarchivu=8 d'avientu de 2008 }}
&lt;/ref&gt; Al momentu de la nacencia del Imam Alí na Kaaba, ésta sedóse; esti resquiebru entá permanez hasta los nuesos díes.

Mahoma tenía una rellación cercana colos padres de Alí. Cuando yera güérfanu y perdió al so güelu Abd ul-Muttálib, el padre de Alí llevó-y a los so casa. Alí nació dos o trés díes depués de que Mahoma casóse con Jadiya bint Juwáylid. Cuando Alí tenía cinco o seis años d'edá, tuvo llugar una fame en y alredor de La Meca, afectando a les condiciones económiques del padre de Alí, que tenía una gran familia a la qu'alimentar. Mahoma llevó a Alí a la so casa pa crialo.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ashraf|2005|p=7}}&lt;/ref&gt;

==== Aceptación del islam ====
Ali nació según les profecíes pa ser imán y acaba cola Hégira de Mahoma a Medina en 622.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; Cuando Mahoma dixo recibir una revelación divina, Alí, entós tan solo un neñu de diez años, creyólu y convertir al islam.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Iranica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ashraf|2005|p=14}}&lt;/ref&gt; Según Ibn Ishaq y otres autoridaes, Alí foi'l primer home en convertise al islam. Tabari añede otres tradiciones indicando la similar proclama de qu'Alí convirtióse primero que Zayd o Abu Bakr.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Watt|1953|p=xii}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;* Ver tamién:**[[Ibn Majah]] en [[Sunan ibn Majah]], Ibn Majah, al-Sunan, Vol. I, p. 44;**[[Hakim al-Nishaburi]] en [[Al-Mustadrak alaa al-Sahihain]], al-Hakim, al-Mustadrak, Vol. III, p. 112;** [[Ibn Hisham]] en [[As-Sirah an-Nabawiyyah]], Ibn Hisham, al-Sirah, Vol. I, p.245.&lt;/ref&gt; Dellos historiadores ya investigadores creen que la conversión de Alí nun puede considerase como la del primer home al islam porque tan solo tenía diez años.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Watt|1953|p=86}}&lt;/ref&gt;

Les doctrines xiines afirmen que llevando a cabu la so misión divina, Alí aceptó l'islam antes de tomar parte en nengún ritu de la tradición relixosa preislámica de [[La Meca]], vistes polos musulmanes como politeístes (vease [[shirk]]) o paganes. Los xiinos dicen que la so cabeza ye honorable pos nunca se postró ante ídolo. Los suníes tamién usen l'honoríficu ''Karam Allahu Wajhahu'', que significa «el favor de Dios sobre la so Cara».

La razón de la so aceptación nun se suel llamar conversión, porque nunca foi un adorador d'ídolos como la xente de La Meca. Conocióse-y por romper ídolos y por preguntar a la xente por qué adoraben daqué que fixeren ellos mesmos. El güelu de Alí, xuntu con otros miembros del clan de los Banu Hashim, yeren ''hanif'', esto ye, siguidores d'un sistema de creencies monoteísta antes de la llegada del islam.

==== Dempués de la proclamación del islam ====
Mientres trés años Mahoma convidó a la xente al islam de callao, dempués empezó a faelo en públicu. Cuando, según el Corán, ordenóse-y que convidara a los sos familiares más cercanos a aceptar l'islam, axuntó al clan de los Banu Háshim nuna ceremonia.

Según Al-Tabari, Ibn Athir y Abu Al-Fida, Mahoma anunció que quien aceptara la so invitación convertir nel so hermanu, fideicomisario y socesor. Namái Alí, d'unos trelce años d'edá, ayudólu. Esta invitación repitió trés veces pero Alí foi la única persona que respondió a Mahoma. Sobre la constante declaración de Alí, Mahoma declaró-y el so hermanu, herederu y vicerregente y la xente tendría d'obedece-y. Munchos de los adultos presentes yeren tíos de Alí y de Mahoma, y [[Abu Lahab]] rir d'ellos y declaró qu'Abu Tálib tendría d'inclinase ante'l so fíu agora que yera un emir. Esti eventu ye conocíu como'l &quot;Hadith de l'alvertencia&quot;.

Mientres la persecución de los musulmanes y el boicó a los Banu Hashim en La Meca, Alí caltúvose firme nel so sofitu a Mahoma.

==== Migración a Medina ====
En 622, l'añu de la fuxida de Mahoma a Medina, Alí arriesgó la so vida dormiendo na cama de Mahoma p'atayar una intriga d'asesinatu por que Mahoma pudiera escapar a salvo. Esa nueche ye conocida como ''Laylat al-Mabit''. Según dellos hadices, un versículu foi reveláu a Alí relativu al so sacrificiu na nueche de la Hégira que diz «Hai ente los homes quien se sacrifica por deséu de prestar a Alá. Alá ye mansu con Los sos siervos».&lt;ref&gt; Corán 2:207&lt;/ref&gt; Alí sobrevivió a la intriga, pero arriesgó la so vida permaneciendo en La Meca pa llevar a cabu les instrucciones de Mahoma: restaurar a los sos propietarios tolos bienes y propiedaes que fueren confiaes a Mahoma pa salvaguardales. Entós Alí foi a Medina cola so madre, la fía de Mahoma (Fátima) y otros dos muyeres.

=== Vida en Medina ===

==== Mientres la era de Mahoma ====
[[Ficheru:Investiture of Ali Edinburgh codex.jpg|thumb|La invistidura de Alí nel [[Ghadir Khumm]] ([[MS Arab 161]], fol. 162r, AD 1309/8 ilustración d'un manuscritu [[Ilkanato|Ilkánida]]).]]

Alí tenía 22 o 23 años cuando migró a Medina. Cuando Mahoma taba creando llazos d'hermandá ente los sos compañeros, escoyó a Alí como'l so hermanu. Mientres los diez años siguientes que Mahoma dirixó la comunidá en Medina, Alí foi n'estremu activu nel so serviciu como'l so secretariu y diputáu, sirviendo nos sos exércitos, como portador de la so insinia en cada batalla, emponiendo partíes de guerreros nes incursiones y llevando los mensaxes y les órdenes. Como unu de los tenientes de Mahoma, y más tarde el so xenru, Alí foi una persona d'autoridá y prestíu na comunidá islámica.

==== Vida familiar ====
En 623, Mahoma dixo a Alí que Dios ordenáralu que diéra-y a los so fía Fátima Zahra a Alí en matrimoniu. Mahoma dixo a Fátima: «Te casé col queríu de la mio familia pa mi». Esta familia ye glorificada por Mahoma con frecuencia y declarólos como la so ''Ahl al-Bayt'' n'eventos como la Mubahala y en hadices como'l Hadiz del Casu de la Capa. Tamién son glorificados delles vegaes nel Corán como nel versu de la purificación».

Alí tuvo cuatro fíos con Fátima, la única fía de Mahoma que-y sobrevivió. Los sos dos fíos (Hasan y Husáin) son citaos por Mahoma como los sos propios fíos, honraos numberoses vegaes mientres la so vida y llamaos «los líderes de la mocedá de Jannah».

El so matrimoniu duró hasta la muerte de Fátima diez años dempués. Anque la poligamia taba dexada, Alí nun se casó con nenguna otra muyer mientres Fátima vivió, y el so matrimoniu con ella tenía un significáu espiritual especial pa tolos musulmanes porque ye vistu como'l matrimoniu ente dos persones importantes cercanes a Mahoma. Dempués de la muerte de Fátima, Alí casóse con otres muyeres y tuvo más fíos.

===== La batalla de Badr =====
Nes guerres qu'hubo en vida de Mahoma el Imam Alí tuvo en toles batalles col profeta, sacante la batalla de Tabuk: Alí quedó en Medina pol mandatu del profeta. Alí nes guerres tenía un rol importante, como la batalla de Badr, Ohod y Ahzab (Jandaq).

La batalla de Badr ye la primer batalla ente los musulmanes y los paganos. Asocedió nel añu 2 dempués de la Hégira, mientres los musulmanes yeren 313 individuos y los paganos yeren 1000 individuos. Naquella batalla, de primeres 3 persones de los paganos invocaron los musulmanes que 3 persones vinieren lluchar. Una de les persones foi Ali Ibn Abi Tálib y mató al enemigu del islam. Tamién mató a munchos de los paganos na batalla y los paganos perdieron.&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Pishvai|nome= Mahdi |títulu= Sirehye Pishvayan (La manera de los liderez) |añu=2001 |allugamientu=Qom |editorial=Imam Sadiq |páxina=43}}&lt;/ref&gt;

===== La batalla de Uhud =====
Dempués de la batalla de Badr los paganos otra vegada fueron a la batalla colos musulmanes. Nesa batalla perdieron los musulmanes. Alí destacó na [[batalla de Uhud]], según n'otres munches batalles onde empuñó una espada encruciada conocida como [[Zulfiqar]].&lt;ref name=&quot;Battles-of-Badr-and-Uhud&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Khatab|nome=Amal|títulu=Battles of Badr and Uhud|editorial=Ta-Hai Publishers|fecha=1 de mayu de 1996|isbn=978-1-897940-39-6}}&lt;/ref&gt; Tuvo un papel especial na proteición de Mahoma cuando la mayoría del exércitu musulmán fuxó de la batalla de Uhud&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; y díxose: ''«nun hai mozu más valiente qu'Alí, nin espada más útil que Zulfiqar»''.&lt;ref&gt;Ibn Al Atheer, In his Biography, vol 2 p 107
{{lang|ar|لا فتی الا علي لا سيف الا ذوالفقار}}&lt;/ref&gt; Foi'l comandante del exércitu islámicu na [[batalla de Jáibar]].&lt;ref&gt;See:
* {{Harvnb|Ashraf|2005|pp=66–68}}
* {{Harvnb|Zeitlin|2007|p=134}}&lt;/ref&gt;

Dempués d'esta batalla Mahoma dio a Alí el nome de Asadullah, que n'árabe significa «Lleón de Dios». Alí tamién defendió a Mahoma na [[Batalla de Hunáin]] en 630.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

===== La batalla de Ahzab (Jandaq (foso)) =====
La batalla de Ahzab foi la guerra ente toles tribus paganes y l'islam. Por propuesta de Salman-y Farsi, el profeta mandó que la xente cavara un foso alredor de la Medina, por que los enemigos non puediesen entrar en Medina. Cuando los paganos llegaron a Medina vieron que se cavara un foso y nun pudieron entrar, pero unu de los lluchadores paganos, que yera bien fuerte y llamábase Amro Ibn Abdowad, saltó'l foso col so caballu ya invocó una persona pa lluchar. Naide contestó sacante Ali Ibn Abi Tálib y dempués d'una llucha peracabada, Alí foi vencedor. Nesti momentu'l [[profeta]] del [[islam]] dixo: ''la llucha de Alí ye meyor que faer oración de la mio nación.''&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;/&gt;

== El socesor del Profeta ==

La última pelegrinación a la casa de Dios ([[Hach]]) del profeta del islam ye conocida como Haiŷŷ-at-ol Wedaa. Cuando llegó'l profeta a Qadir (un llugar ente La Meca y Medina), na pelegrinación baxó al profeta de parte de Dios esta aleya:

''¡Oh, Mensaxeru! ¡Tresmite lo que baxó a ti procedente del to Señor! Y, si nun lu faes, va ser como si nun tresmitieres nada d'El so mensaxe. (El Corán 5.67) ''

En baxando esa aleya, el profeta del islam mandó a axuntar a toles persones y los equipos y dempués oró-yos y dixo: ''cualquier persona de la que yo soi'l so señor, Alí ye'l so señor ''.

Dempués del sermón del profeta baxó esta aleya de parte de Dios:

''Güei completé la vuesa relixón y peracabé La mio bendición sobre vós y toi satisfechu de davos como creencia l'islam. (El Corán 5.67).''

Según el pensamientu chiita, esta aleya ye la prueba de qu'Ali Ibn Abi Tálib ye'l lexítimu socesor del profeta del islam y tamién ye'l mandatu de Dios.&lt;ref name=&quot;DAKA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Dakake |nome=María |títulu= Shi'ite Identity in Early Islam (ḠADĪR ḴOMM) |añu=2007 |allugamientu=Nueva York |editorial=SUNY Press|páxina=246-249 |ISBN=0791480348}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, hai que tener en cuenta qu'esta ye la interpretación chiita y non la sunita.

== Dempués del fallecimientu del profeta del islam ==
Dempués del [[profeta]], Abubakr, Ómar y Otmán aportaron a gobernantes. Y dempués de la muerte de Otmán, Ali Ibn Abi Tálib aportó a líder de la comunidá.&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;/&gt;

=== El lideralgu de Alí ===
Finalmente dempués de 25 años Alí aportó al líder de la nación. La dómina del lideralgu de Ali foi una bona dómina pa la xente porque naquella dómina, probe y ricu fueron iguales. Y dende el puntu de vista de Alí, los dos clases nun fueron distintes. Y en aquella dómina la xente tocó la xusticia por Ali.

Asbaq Ibn Nabateh dixo:

Cuando Alí aportó a líder, dixo: ''¡Homes!, preguntar primero que yo muerra y me vaya d'ente vós, porque yo tengo la ciencia del pasáu y la posteridá&quot;.

Pero dempués de qu'él aportara a líder, delles persones nun aceptaron el so lideralgu porque él yera una persona xusta y estableció que nun hubiera diferencia ente los probes y los ricos y defendió del derechu de probes. Pero ellos fixeron guerra con Alí (Guerra con Nakecin (zaguinos), Qasetin (Muawiyah) y Mareghin (jariyismo) (los que salen de la relixón)).&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;/&gt;

== Muerte ==
[[Ficheru:Martyrdom of Imam Ali - By Yousef Abdinejad.jp.jpg|miniaturadeimagen|Martiriu de Ali ibn Abi Tálib - Pintura por: Yousef Abdinejad]]
El 19 de Ramadán de 40&amp;nbsp;AH, lo que correspondería al 25/26 de xineru de 661&amp;nbsp;d.C., mientres rezaba na gran mezquita de Kufa, Ali foi atacáu pol jariyita Abd al-Rahmán Ibn Muljam. Foi mancáu pola espada con venenu por Ibn Muljam mientres se postraba nel Rezu de Fajr. Alí ordenó a los sos fíos que nun atacaren a los jariyíes. En casu de que sobreviviera, Ibn Muljam sería indultáu, ente que si morría, Ibn Muljam tendría de recibir namái un golpe igual (independientemente de si morría o non pol golpe).

Alí morrió pocos díes dempués, el 31 de xineru de 661&amp;nbsp;d.C. (21 de Ramadán de 40&amp;nbsp;AH). Hasan cumplió'l Qisas ([[Castigu]] por [[llei del talión]]) y dio-y igual castigu a Ibn Muljam tres de la muerte de Alí.&lt;ref name=&quot;Shah&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Shah-Kazemi |nome= Reza |títulu= Justicia y Alcordanza: Presentación de la Espiritualidá del Imam Ali |añu=2007 |editorial= I.B.Tauris |páxina=81| ISBN =978-1-84511-526-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Taba&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Tabatabaei |nome= Sayyid Mohammad Hosayn |títulu= Islam chiita |añu=1979 |editorial= Suny press |páxina=192| ISBN= 978-0-87395-272-9 }}&lt;/ref&gt;

== Entierru ==
Según Ash-Shayj Al-Mufid, Alí nun quería que la so tumba fuera profanada polos sos enemigos y polo tanto pidió a los sos amigos y familia que la soterraren de callao. Esta tumba secreta foi revelada más tarde, mientres el califatu abasí pol Imam [[Yafar al-Sadiq]], el so descendiente y sestu Imam de los chiitas. La mayoría de los chiitas acepten qu'Ali ta soterráu na tumba del Imam Ali na [[mezquita Imam Ali]] no qu'agora ye la ciudá de [[Náyaf]], que creció alredor de la mezquita y santuariu llamáu [[Mezquita de Ali|la Mezquita de Ali]].&lt;ref name=&quot;Muf&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Al-Shaykh Al-Mufid|nome= Muhammad |títulu= Kitab Al-Irshad: El Llibru d'Orientación nes Vides de los Dolce Imames |añu=1986 |editorial= Routledge Kegan &amp; Paul|páxina=42| ISBN= 978-0-7103-0151-2}}&lt;/ref&gt;

Sicasí otra historia, polo xeneral caltenida por dellos afganistanos, señala que'l so cuerpu foi lleváu y soterráu na ciudá afgana de [[Mazar-y-Sharif]] na famosa Mezquita Azul o [[Rawze-y-Sharif]].&lt;ref name=&quot;Madel&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Madelung |nome= Wilferd |títulu= La socesión de Mahoma: un estudiu de la Edá del Califatu |añu=1997 |editorial= [[Cambridge University Press]] |páxina=313 y 314| ISBN= 978-0-521-64696-3 }}&lt;/ref&gt;

== Conocencia ==
Ali ye respetáu non yá como un guerreru y líder, sinón como un escritor y autoridá relixosa. Una numberosa gama de disciplines de la [[teoloxía]] y la [[exéxesis]], de la [[caligrafía]] y la numeroloxía, de la [[llei]] y el misticismu de la gramática y retórica árabe considérense que fueron esbozaes primero por Ali según un [[Hadiz]] que ye narráu por [[chiitas]] y sufíes: [[Mahoma]] dixo d'él &quot;Soi la ciudá de la conocencia y Ali ye la so puerta...&quot;.&lt;ref name=&quot;Kazemi&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Shah-Kazemi |nome= Reza |títulu= &amp;#39;Ali Ibn Abu Talib&quot;. La civilización islámica medieval: Una Enciclopedia |añu=2006 |editorial= Taylor &amp; Francis |páxina=36 y 37| ISBN= 978-0-415-96691-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MOME&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Momen |nome= Moojan |títulu= Una introducción a los chiitas del islam: La Historia y Doctrina de los Dolce chiísmo|añu=1985 |editorial= [[Yale University Press]] |páxina=14|ISBN=978-0-300-03531-5}}&lt;/ref&gt;

Los musulmanes consideren a Ali como una autoridá importante nel [[islam]]. El mesmu Ali da esti testimoniu:

Nin un solu [[versículu]] del [[Corán]] baxó sobre (foi reveláu a) el Mensaxeru de Dios, que nun dar# en dictámelo y faeme lo recitar. Gustaríame escribir cola mio propia mano, y gustaríame que s'instruyera nel ''tafsir'' (la esplicación lliteral) y el ''ta'wil'' (la exéxesis espiritual), la ''nasij'' (el versículu qu'abroga) y el ''mansuj'' (el versu abrogado), la ''muhkam'' y la ''mutashabih'' (Fixu y Ambiguu), lo particular y lo xeneral.&lt;ref name=&quot;Henr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Corbin |nome= Henry |títulu= Historia de la filosofía islámica|añu=1993 |editorial= Londres: Kegan Paul International n'asociación con publicaciones islámiques pal Institutu d'Estudios ismaelitas|páxina=46|ISBN=978-0-7103-0416-2}}&lt;/ref&gt;

Según Seyyed Hossein Nasr, a Ali atribúyese-y establecer la [[Teoloxía#Teoloxía islámica|teoloxía islámica]] y les sos cites contienen les primeres pruebes racionales ente los musulmanes de la Unicidá de Dios. [[Ibn Abi al-Hadid]] citó:&lt;ref name=&quot;Hossein&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Seyyed Hossein |nome= Nasr |títulu= Filosofía islámica dende'l so orixe hasta l'actualidá|añu=2006 |editorial= SUNY Press |páxina=120|ISBN=978-0-7914-6799-2}}&lt;/ref&gt;

&lt;blockquote&gt;
Tocantes a la teosofía y el tratamientu de los asuntos de la divinidá, nun yera un arte árabe. Nada d'eso yera conocíu ente los sos pernomaos o los de rangos inferiores. Esti arte yera patrimoniu esclusivu de Grecia, que los sos sabios yeren los sos únicos espositores. El primeru ente los árabes en tratar sobre él foi Ali.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Nasr|Dabashi|Nasr|1996|p=136}}&lt;/ref&gt;
&lt;/blockquote&gt;

D'equí p'arriba na filosofía islámica, sobremanera nes enseñances de Mulla Sadra y los sos siguidores, como Allameh Tabatabaei, refranes y sermones de Ali fueron consideraos cada vez más como fontes centrales de conocencia metafísica, o la [[filosofía]] divina. Los miembros de la escuela de Sadra consideren a Ali como'l metafísicu supremu del islam.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

Acordies con [[Henry Corbin]], el ''Nahch al-balagha'' (''[[El cume de la elocuencia]]'') pue ser consideráu como una de les fontes más importantes de les doctrines profesaes polos pensadores xiinos, especialmente dempués del 1500. La so influyencia puede detectase na coordinación lóxica de términos, la deducción de conclusiones correutes, y la creación de ciertos términos téunicos n'[[idioma árabe|árabe]], qu'entraron nel llinguaxe lliterariu y el llinguaxe filosóficu independientemente de la traducción al árabe de los testos [[griegos]].&lt;ref name=&quot;Hossein&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Seyyed Hossein |nome= Nasr |títulu= Filosofía islámica dende'l so orixe hasta l'actualidá|añu=2006 |editorial= SUNY Press |páxina=120|ISBN=978-0-7914-6799-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Henr&quot;/&gt;

Ali foi tamién un gran estudiosu de la [[lliteratura árabe]] y foi pioneru nel campu de la gramática árabe y la retórica. Numberoses frases curties de Ali convirtiéronse en parte de la cultura islámica polo xeneral y cítense como aforismos y proverbios na vida diaria. Tamién se convirtieron na base d'obres lliteraries o s'integraron en versu poéticu en munchos idiomes. Yá nel sieglu VIII, les autoridaes lliteraries como 'Abd al-Hamid Ibn Yahya al-Amiri señalaron la elocuencia ensin par de los sermones y dichos de Ali, al igual qu'al-Jahiz nel sieglu siguiente.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

Inclusive'l personal nel Diván de los Omeyes recitaben los sermones de Ali p'ameyorar la so elocuencia.&lt;ref&gt;&quot;حفظت سبعين خطبة من خطب الاصلع ففاضت ثم فاضت ) ويعني بالاصلع أمير المؤمنين عليا عليه السلام &quot; [http://www.rafed.net/books/turathona/5/ts2.html مقدمة في مصادر نهج البلاغة]&lt;/ref&gt; De xacíu, ''[[El cume de la elocuencia]]'' (''Nahch al-balagha'') ye un estractu de les cites de Ali dende un puntu de vista lliteral como la so compilador menta nel prefaciu, ente qu'hai munches otres cites, oraciones (''du'as''), sermones y cartes n'otros llibros lliterarios, históricos y relixosos.

Amás, delles ciencies ocultes o d'ocultismu como'l ''jafr'', numeroloxía islámica o la ciencia del significáu simbólicu de les lletres del alfabetu árabe, dizse que foi establecíu por Ali al traviés de los sos estudios de los testos de ''al-Jafr y al-Jamia''.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

=== Obres ===
La escoyeta de sermones, conferencies y cites atribuyíes a Ali se compilan en forma de dellos llibros.

* ''Nahch al-balagha'' ([[El cume de la elocuencia]]) contién sermones elocuentes, cartes y cites atribuyíes a Ali que fueron compilados por ''ash-Sharif ar-Radi'' (m.&amp;nbsp;1015). Reza Shah Kazemi afirma: &quot;A pesar de les entrugues en cursu alrodiu de l'autenticidá del testu, estudios recién suxuren que la mayor parte del material puédese, de fechu atribuyir a Ali&quot; y en sofitu d'esto, fai referencia a un artículu de Mokhtar Jebli: Esti llibru tien una posición prominente na lliteratura árabe.&lt;ref name=&quot;Kazemi&quot;/&gt;

Los dichos de Ali Ibn Abi Tálib nesti llibru tienen trés partes:

-La primer parte: sermones y mandatos.

-La segunda parte: les cartes y testimonios.

-La tercer parte: les pallabres, dichos y conseyos curtios.

Munches persones famoses como Abdol Hamid kateb (sieglu II dempués de la hégira), Jahez (sieglu III), Qodamah Ibn Yaafar (sieglu IV), Ibn Abel Hadid (sieglu VI) y Khalil Ibn Ahmad Farahidi (sieglu VIII), destaquen los dichos de Ali. Jahez nel so llibru, ''Al-bayan va al-tebiyan'' dixo: Si tuviéramos estos dichos (de ''Nahj ol Balaghah''), seríanos bastante, yá estes pallabres son valores y afírmennos sobre la elocuencia de '''Ali Ibn Abi Tálib'''.

Ali al-Najdi, el xefe de la universidá de Gaherah nel so llibru diz: una forma de música hai na pallabra de Ali Ibn Abi Tálib qu'inflúi na nuesa alma y el nuesu corazón, la verdá bien ordenada paecer a un poema.

Jorj Saman, Jordaq, qu'escribió unos llibros sobre'l ''Nahŷ al-balaghe'', dixo: &quot;Nun vi a nengún escritor como Ali Ibn Abi Tálib, por eso nun escribí de naide sacante de Ali Ibn Abi Tálib.&quot;

Sheij Muhammad Abdeh, unu de los científicos del Exiptu musulmán, cuando conoció'l ''Nahŷ al-balaga'', foi compartilo ente los mozos exipcios, y escribe nel so llibru: nun hai naide ente los árabes sinón la pallabra de Ali Ibn Abi Tálib dempués de la pallabra de Dios, y como profeta del islam ye una pallabra más elocuente y universal.&lt;ref name=&quot;b&quot;&gt;{{cita publicación |nome= Morteza Mutahhari |títulu= Seyri dar Nahj Al-Balaghah|añu=1380 |ubicación=Teḥrán |editorial=Sadra |páxina=150}}&lt;/ref&gt;

Hai dellos ''comentarios sobre'l picu de la elocuencia'' polos [[sunitas]] y los [[chiitas]] como los comentarios de Ibn Abi al- Hadid y comentarios de Muhammad Abdu.

* ''Ghurar al-Hikam wa Durar al-Kalim'' (Aponderaos aforismos y les perlles de la oración), compilación por Abd al-Wahid Amidi (d 1.116.) compónse de más de diez mil refranes curtios de Ali.&lt;ref name=&quot;Shah&quot;/&gt;

* ''Nuzhat al-Absar va Mahasin al-Rustir'', sermones de Ali que compiló Ali Ibn Muhammad Tabari Mamtiri.&lt;ref&gt;[http://abna.ir/data.asp?lang=1&amp;id=153406 کتاب نزهه الابصار و محاسن الاثار طبری رونمايي شد ]: «نزهه الأبصار و محاسن الآثار» عنوان کتابی است از ابوالحسن علی بن محمد بن مهدی طبری مامطیری، که دربر دارنده کلمات مولای متقیان امام علی بن ابیطالب (ع) است و پیشینه ای بیش از نهجالبلاغه شریف رضی (ره) دارد&lt;/ref&gt;

* ''Divan-i Ali Ibn Abu Talib'' (poemes que se-y atribúin a Ali Ibn Abu Talib).&lt;ref&gt;[http://ia350631.us.archive.org/1/items/alidw/ali.pdf Collection of Ali's poems] (I Arabic)&lt;/ref&gt;

== Visiones ==

=== Visión de los musulmanes ===

Sacante Mahoma, nun hai naide na historia islámica de quien tantu escribiérase nes llingües islámiques como Ali.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; En [[la cultura musulmana]], Ali ye respetáu pol so coraxe, la conocencia, les creencies, la honestidá, la devoción infrayable al islam, no fondero la llealtá a Mahoma, la igualdá de tratu de tolos musulmanes y arrogancia al perdonar a los sos enemigos derrotaos, y polo tanto ye fundamental nes tradiciones místiques del islam, como [[el sufismo]]. Ali caltién la so estatura como una autoridá na exéxesis coránica, la xurisprudencia islámica y el pensamientu relixosu.&lt;ref name=&quot;Madel&quot;/&gt; Ali tien una alta posición en cuasi tolos órdenes sufíes que tracen el so llinaxe al traviés d'él a Mahoma. La influyencia de Ali foi importante a lo llargo de la [[historia del Islam]].&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

==== ''Xiín'' ====
Los chiitas consideren a Ali como la figura más importante dempués de [[Mahoma]].&lt;ref name=&quot;TIO20110610&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{Cita web|fecha=10 de xunu de 2011|títulu=Yawm-y Ali|url=http://www.theismaili.org/festival/yawm-y-ali|fechaaccesu=10 de xunu de 2011|editorial=TheIsmaili.org}} |2=http://www.theismaili.org/festival/yawm-y-ali |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Acordies con ellos, [[Mahoma]] suxurió en delles ocasiones mientres la so vida qu'Ali tenía de ser el líder de los musulmanes dempués de la so muerte. Esto ye sofitáu por numberosos hadices que fueron narraos polos chiitas, incluyendo'l ''Hadiz del Jumm'': ''De quien yo seya los so Mawla (guía, líder relixosu y políticu), ésti, Alí, ye'l so Mawla ¡Dios mio! Sé amigu de quien seya los so amigu, y enemigu del so enemigu, y aida a quien lo aide, y humilda a quien lo humilde, y fai morar la verdá con él onde s'atope.”'',&lt;ref name=&quot;DAKA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Dakake |nome=María |títulu= Shi'ite Identity in Early Islam (ḠADĪR ḴOMM) |añu=2007 |allugamientu=Nueva York |editorial=SUNY Press|páxina=246-249 |ISBN=0791480348}}&lt;/ref&gt; '''''''Hadiz de los dos cuesas pesaes, Hadiz de la pluma y el papel, Hadiz de la Capa, Hadiz de la posición, Hadiz de la invitación de les families cercanes y Hadiz de los Dolce Socesores'''''.

Acordies con esti puntu de vista, Ali como'l socesor de [[Mahoma]] non yá gobernó sobre la comunidá na xusticia, sinón tamién interpretó la Sharia o Llei y el so significáu esotéricu. D'ende que se-y consideraba como exentu d'erru y pecáu ( [[infalible]]- [[Ismah]] ), y nomáu por Dios por decretu divín -{{esd}}''nass''{{esd}}&lt;SMALL&gt;&lt;SMALL&gt;[[:en:Nass (Islam)|(en:)]]&lt;/SMALL&gt;&lt;/SMALL&gt;{{esd}}- al traviés de Mahoma. Creyer ente los chiitas duodecimanos y [[Ismailíes]] que 'AQL, la sabiduría divina, yera la fonte de les almes de los Profetes y los Imames y dio-yos el conocencia esotérica llamáu ''Hikmah'' y que los sos sufrimientos yeren un mediu de la gracia divina a los sos devotos.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; A pesar de que l'[[Imán (relixón)|Imán]] nun yera'l destinatario d'una [[revelación]] divina, él tenía una rellación estrecha con Dios, al traviés del cual Dios emponer, y el Imam de la mesma, guía y dirixe a les persones. Les sos pallabres y aiciones son una guía y modelu a siguir pa la comunidá; de resultes trátase d'una ''fonte de la llei sharia''.&lt;ref name=&quot;Imamat&quot;&gt;{{Cita enciclopedia|títulu=Imamate|editorial=MacMillan|isbn=0-02-865604-0|apellíu=Gleave|nome=Robert|enciclopedia=Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Momen|1985|p=174}} preface&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MOME&quot;/&gt;

Pelegrinos chiitas suelen dir al [[santuariu de Ali]] en [[Náyaf]] en pelegrinación, recen ellí y lleen el &quot;Ziyarat Amin Allah&quot; o otru ''Ziyaratnamehs''. Sol [[Imperiu safávida]], la so tumba convertir nel focu de muncha atención devota, ejemplificada na pelegrinación realizada pol ''Shah Ismail'' I a [[Náyaf]] y [[Kerbala]].&lt;ref name=&quot;islam&quot;&gt;{{Cita enciclopedia|títulu=A elī ibn Abu Talib|editorial=MacMillan|isbn=978-0-02-865604-5|apellíu=Diana|nome=Steigerwald|enciclopedia=Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1}}&lt;/ref&gt;

==== ''Sunita'' ====
Los musulmanes suníes consideren a Ali con gran respetu como unu de los ''Ahl al-Bayt'' (lliteralmente: &quot;la xente de la casa -del Profeta-) y el postreru de los califes ''Rashidun'', según unu de los líderes más influyentes y respetaos nel islam. Tamién, él ye unu de los ''Al-Asharatu Mubashsharun'', los Diez Compañeros de Mahoma a quien el profeta prometió'l Paraísu.

==== ''Sufí'' ====
Cuasi toles órdenes sufíes remonten el so llinaxe al traviés de Mahoma dende Ali; una esceición son los ''Naqshbandi'', que pasen por ''[[Abu Bakr]]'', pero inclusive nesta orde, tuvo [[Yafar al-Sadiq]], el tataranieto de Ali. Los sufíes creen qu'Ali heredó de Mahoma el poder santo (wilayah) que fai que'l viaxe espiritual a Dios seya posible.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

Eminentes Sufíes como Ali Hujwiri afirmen que la so tradición empezó con Ali y Junayd de Bagdag considerando a Ali como'l xeque de los principios y práutiques del sufismo.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Khalifa Ali bin Abu Talib - Ali, The Father of Sufism|url=http://www.alim.org/library/biography/khalifa/content/KAL/79/1|fechaaccesu=31 d'avientu de 2013|editorial=Alim.org}}&lt;/ref&gt;

Los sufíes reciten el ''Manqabat Ali'' n'allabancia a Ali.

=== Como una &quot;deidá&quot; ===
Ali apaez en delles tradiciones prohibiendo a los que-y buscaben adorar lo en vida.&lt;ref name=&quot;Peter&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Peters |nome= F. Y |títulu= Los monoteístes: Judios, cristianos y musulmanes en Conflictos y Competencia|añu=2003 |editorial= [[Princeton University Press]]|páxina=320-321|ISBN=ISBN 978-0-691-11461-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Henr&quot;/&gt;

==== ''Alauismo'' ====
Dellos grupos como los [[Alauitas]] (Nusayri árabe: نصيرية), creen qu'Ali yera Dios encarnáu. Son descritos como ghulat ( Ar: غلاة) &quot;exageradores&quot; pola mayoría de los eruditos islámicos. Estos grupos, según los musulmanes tradicionalistes, abandonaron l'islam por cuenta de la so desaxeración de traces lloables d'un ser humanu.&lt;ref name=&quot;Peter&quot;/&gt;

==== ''Ali-Illahism'' ====
Ente los Ali-Illahism, un cultu sincréticu, esiste la creencia de que se producieron socesives encarnaciones de la so Deidá a lo llargo de la historia, calteniendo particular reverencia por Ali, el xenru de Mahoma, quien ye consideráu una de tales encarnaciones.&lt;ref&gt;Layard, Austen Henry, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, Page 216&lt;/ref&gt;

==== ''Drusos'' ====
Los [[Drusos]] creen que [[Dios]] encarnar en dellos seres humanos, especialmente en Ali y los sos descendientes, ente ellos [[Al-Hakim bi-Amr Allah]].

=== Visiones non musulmanes ===

[[Ernest Renan]] (filólogu ya historiador francés):

«‘Alî, el verdaderu representante de la tradición primitiva del [[islam]], foi mientres la so vida entera un home inconcebible, y la so eleición nun foi enxamás tomada en serio nes provincies. De toes partes tendíase la mano a la familia de los Omeyes, que por costume ya intereses fixérase siria. Agora bien, la [[ortodoxa]] de los Omeyes yera bien sospechosa. Bebíen vinu, practicaben ritos del paganismu, nun faíen casu dalgunu de la tradición, de los costumes [[musulmanes]], nin del calter sagráu de los amigos de Mahoma. Asina s'esplica'l sorprendente espectáculu qu'ufierta'l primer sieglu de la hégira, ocupáu por completu n'esterminar a los musulmanes primitivos, los verdaderos padres del [[islam]]. ‘Alî, el más santu de los homes, el fíu adoptivu del profeta; ‘Alî, a quien Mahoma proclamara vicariu so, ye implacablemente degolláu. Hussein y Hassan, los sos fíos, que Mahoma fixera saltar nes sos rodíes y cubiertu de besos, son degollaos».&lt;ref&gt; Y. Renan: “Estudios d'Historia Relixosa”, Editorial Alda, Buenos Aires, 1945, p. 204&lt;/ref&gt;

* [[Álvaro Galmés de Fuentes]] (catedráticu de Filoloxía Románica):

«El caballeru árabe llámase ''faris'' y les sos virtúes son: el valor, la fidelidá, l'amor a la verdá, la proteición concedida a les vilbes, a los güérfanos y a los probes, l'arrogancia... Toes estes virtúes caractericen igualmente a ‘Alî b. abi Tâlib, l'héroe del Llibru de les batalles”. ‘Alî ye'l paladín invencible, que'l so valor nun tien midida... Como los héroes de les epopeyes o llibros de caballeríes, ‘Alî tien tamién nomatos significadores. ''Tabarí'' cúntanos que'l mesmu ‘Alî taba arguyosu y gustaba que se-y llamara pol so llamatu de Abu Turab ‘l'home de polvu'... Otros nomatos que recibe ‘Alî faen alusión a les sos cualidaes guerreres. Asina ye denomináu ''Haydar'' o ''Assad'', que significa ‘lleón', y tamién ''Galib'', qu'equival n'español a vencedor... El sable de ‘Alî, como'l de too caballeru, tien tamién el so nome, llámase ''Du-l-Faqar'', o ''Du-l-Fiqar'' nes lleendes aljamiadas. Esti sable, que se fixo proverbial ente los árabes del Hiÿaz, perteneció nun principiu a Mahoma; el profeta haber atopáu nel botín de Badr. Orixinalmente representóse-y dotáu de dos filos... La tradición o hadiz, recoyida por [[Tabarí]], cúntanos cómo se fixo la tresmisión: ‘Alî, na [[batalla de Uhud]], combatía nes primeres files. Dio un golpe na cabeza d'un infiel, que se cubrir con un cascu bien resistente; rompióse'l cascu y mató al enemigu, pero'l so sable quebróse. ‘Alî volvió al profeta y díxo-y: “Oh unviáu de [[Dios]], maté d'un golpe de sable a un infiel, pero'l mio sable partióse, y nun tengo otru”. El [[profeta]] diolu entós el so sable Du-l-faqar, pensando que nun lo coyer y non podría remanar. Sicasí, ‘Alî, coyendo'l sable, llanzar de nuevu a la llucha. El profeta vio-y lluchar con violencia, cutiendo con Du-l-Faqar alantre y tras, a la derecha y a izquierda. ‘Alî cutió a unu de los Quraish, que se cubrir con un escudu, de forma tal que'l sable enfusó al traviés del escudu y del cascu, fendió la cabeza d'esti home y travesó el so cuerpu hasta'l pechu. El profeta, viendo esta fazaña, dixo: '' “Nun hai sable como Du-l-Faqar, y nun hai héroe como ‘Alî” ''» ().&lt;ref&gt; A. Galmés de Fuentes: O. cit., p. 50-53&lt;/ref&gt;

* [[Edward Gibbon]] (Historiador británicu del sieglu XVIII):

«La nacencia, el parentescu, el calter de ‘Alî, que lo aponderaba d'ente'l restu de los homes de la so tierra, xustifiquen dafechu la so designación como Califa y únicu socesor de Mahoma. El fíu de Abu Tâlib yera, por derechu propiu, el xefe de los Bani Hashim y el príncipe herederu o guardián de la ciudá de [[La Meca]] y de la [[Kaaba]]. ‘Alî tenía les cualidaes d'un poeta, un soldáu, y un santu: la so prudencia y sabiduría entá perduren nuna estensa coleición d'enseñances morales y proverbios filosóficos, y cada unu de los sos antagonistes, nos combates de la llingua y de la espada, fueron ablayaos pola so elocuencia y el so valor. Dende la primer hora de la so misión hasta los postreros rituales del so funeral, el Mensaxeru nun foi enxamás escaecíu pol arrogante amigu, al cual gustaba llamar el so hermanu, el so sustitutu, y el fiel Aarón d'un segundu Moisés».&lt;ref name=&quot;GIB&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gibbon |nome= Edward |títulu= Historia de la decadencia y ruina del imperiu romanu |añu=1984 |editorial= Turner |páxina=249}}&lt;/ref&gt;

* [[Washington Irving]] (Autor norteamericanu y ensayista):

Él yera de la caña noble de la noble raza de Koreish. Tenía los trés cualidaes más preciaes polos árabes: el coraxe, la elocuencia y la munificencia. El so espíritu desacobardáu ganáralu dende'l profeta la denominación d'El Lleón de Dios; exemplares de la so elocuencia caltener en dellos versos y refranes calteníos ente los árabes; y la so arrogancia manifestar nel intercambiu ente otros, tolos vienres, lo que quedaba na tesorería. Pol so magnanimidad, dimos repitíos casos; el so noble desprecio de too lo falso y media, y l'ausencia na so conducta de too como la intriga egoísta.&lt;ref&gt;Lives of the Successors of Mahomet, London, 1850, p. 165&lt;/ref&gt;

* [[Thomas Carlyle]] (Historiador escocés, críticu y escritor sociolóxicu):

Una criatura noble de mente, yá qu'amuesa a sigo mesmu, agora y siempres dempués; llenu de ciñu, de la audacia de fueu. Daqué caballerescu nél; valiente como un lleón; sicasí, con una gracia, una verdá y ciñu digna de la caballería cristiana.&lt;ref&gt;On Heroes, Hero-Worship, And The Heroic In History, 1841, Lecture 2: The Hero as Prophet. Mahomet: Islam, May 8, 1840&lt;/ref&gt;

* [[William Muir]] (Scottish eruditu y home d'Estáu):

Dotáu d'una intelixencia clara, templada nel ciñu, y col enfotu de l'amistá, que yera dende'l corazón y l'alma devota infancia al Profeta. Senciellu, tranquil, y pocu ambiciosu, cuando en díes dempués llogró l'imperiu de la metá del mundu musulmán, foi más bien emburrie sobre él de lo que se busca.&lt;ref&gt;The Life of Mahomet, London, 1877, p. 250&lt;/ref&gt;

* [[Henry Stubbe]] (clasicista, polemista, el médicu y filósofu):

Él tenía un despreciu del mundu, la so rellumanza y la pómpara, tarrecía enforma a [[Dios]], dio munches llimosnes, foi namái en toles sos aiciones, humilde y bonable; d'un rápidu inxeniu cimeru y de un inxeniu que nun yera común, foi bien aprendíu, non naquelles ciencies que terminen n'especulaciones, sinón aquelles que s'estienden a la práutica.&lt;ref&gt;An Account of the Rise and Progress of Mahometanism, 1705, p. 83&lt;/ref&gt;

* [[Simon Ockley]] (British orientalista y profesor d'árabe na Universidá de Cambridge):

Una cosa particular que merez ser notáu ye que la so madre foi apurrida a él na [[Meca]], n'el mesmu mesmu templu; lo que nunca asocedió a cualesquier otra persona.&lt;ref&gt;History of the Saracens, London, 1894, p. 331&lt;/ref&gt;

* [[Khalil Gibran]] (poeta):

Al mio pensar,'A elī foi'l primera árabe en tener contautu y parolar cola alma universal. Morrió, mientres la oración taba ente los sos dos llabios. Los [[árabes]] nun se dieron cuenta del so valor hasta qu'apaeció ente los sos [[perses]] vecinos dalgunos que conocíen la diferencia ente [[xoyes]] y graves.&lt;ref&gt;[[Morteza Motahhari]], ''Islam and Religious Pluralism''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;George Jordac, ''The Voice of Human Justice''&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Primer Fitna]]
* [[Quraysh]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|apellíos=Madelung|nome=Wilferd|enllaceautor=Wilferd Madelung|títulu=The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate|editorial=Cambridge University Press|añu=1997|isbn=0521646960}}
* {{cita llibru|apellíos=Tabatabae|nome=Sayyid Mohammad Hosayn|coautores=[[Seyyed Hossein Nasr]] (translator)|enllaceautor=Allameh Tabatabaei|títulu=Shi'ite Islam|editorial=Suny press|añu=1979|isbn=0-87395-272-3}}
* {{cita llibru|títulu=[[Encyclopædia Britannica Online]]y|editorial=Encyclopaedia Britannica, Inc.}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Ali}}
* [https://web.archive.org/web/20130819215132/http://islamparaguay.jimdo.com/ Páxina de los musulmanes Shiitas del Paraguay]

{{NF|?|661}}


{{Tradubot|Ali Ibn Abi Tálib}}

[[Categoría:Califes ortodoxos]]
[[Categoría:Monarques asesinaos]]
[[Categoría:Saḥabes]]
[[Categoría:Persones de La Meca]]
[[Categoría:Califes]]
[[Categoría:Ali]]
[[Categoría:Mazar-y Sarif]]
[[Categoría:Árabes]]
[[Categoría:Imanes chiitas]]
[[Categoría:Imanes del sieglu VII]]
[[Categoría:Banu Hashim]]
[[Categoría:Los Catorce Infalibles]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>g6lt6pfzxysexy5zhzotmeq8vg9zjra</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703094</id>
      <parentid>3703032</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49798" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Noneutral}}
[[Ficheru:Meshed ali usnavy (PD).jpg|thumb|right|200px|Mezquita onde foi soterráu'l imam Alí, en [[Náyaf]], Iraq.]]
'''Abu l-Hasan Ali ibn Abi Tálib''' (n'[[llingua árabe|árabe]]: {{lang|ar|أبو الحسن علي بن أبي طالب}}, [[treslliteración]]: '''Abū al-Ḥgarren ‘A elī bin Abī Ṭālib'''; o [[17 de marzu]] de [[600]] o [[601]]&lt;ref name=&quot;Ahmed (2005), p.234&quot;&gt;{{Harvnb|Ahmed|2005|p=234}}&lt;/ref&gt; - [[27 de xineru]] de [[661]]&lt;ref name=&quot;Iranica&quot;&gt;{{Cita enciclopedia | títulu = Ali ibn Abitalib | encyclopedia = Encyclopedia Iranica | fechaaccesu = 25 d'ochobre de 2007 | url = http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f8/v1f8a043.html | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071107180319/http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f8/v1f8a043.html | fechaarchivu = 7 de payares de 2007 }}&lt;/ref&gt;), o a cencielles '''Alí''', yera primu y [[xenru]] de [[Mahoma]] (yá que taba casáu cola fía del Profeta, [[Fátima az-Zahra|Fátima]]). Foi'l primer varón en convertise al islam y el primer Imán pa los [[xiín]]es. Gobernó como cuartu y últimu Califa ortodoxu bien empuestu ([[Califes bien empuestos|Rashidun]]) dende 656 hasta 661 y foi asesináu por [[Abd-al-Rahman ibn Muljam]].

Pa los musulmanes [[sunita|sunites]], la importancia de Alí anicia en que ye consideráu como'l cuartu y postreru [[Califes bien empuestos|califa bien empuestu]], ente que pa los musulmanes [[xiín]]es Alí foi'l primera [[Imán (relixón)|imán]] y considérase-y a él y a los sos descendientes como lexítimos socesores de Mahoma, tolos cualos son miembros de la ''[[Ahl al-Bayt]]''. Esti desalcuerdu produció la división de la [[umma (islam)|comunidá musulmana]] en tres rama: la [[sunismu|sunita]], la [[chiismu|chiita]] y la [[cariyismo|cariyita]].&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;&gt;{{Cita enciclopedia|apellíu=Nasr |nome=Seyyed Hossein | enllaceautor=Seyyed Hossein Nasr | títulu=Ali |añu=| encyclopedia=Encyclopedia Britannica Online | fechaaccesu=12 d'ochobre de 2007 |llugar=|editorial= Encyclopaedia Britannica, Inc. |url=http://www.britannica.com/eb/article-9005712/Ali}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;firstfourcaliphs&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.usc.edu/dept/MSA/politics/firstfourcaliphs.html |títulu=The Fourth Caliph, Ali (656-661 A.C.) |editorial=USC |fechaaccesu=19 d'avientu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081216034025/http://www.usc.edu/dept/MSA/politics/firstfourcaliphs.html#ali |fechaarchivu=16 d'avientu de 2008 }}&lt;/ref&gt;

Delles fontes sostienen qu'Alí foi la única persona nacida nel santuariu de la [[Kaaba]] de [[La Meca]],&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; el llugar más sagráu nel islam, escontra l'añu [[600]]. Al momentu de la nacencia del Imam Alí, la Kaaba de La Meca abrióse, permaneciendo hasta los nuesos tiempos dicha resquiebru. El so padre yera [[Abu Tálib|Abu Tálib ibn Abd al-Muttálib]]&lt;ref&gt;[[w:Abu Talib ibn ‘Abd al-Muttalib|Abu Tálib ibn Abd al-Muttálib]] (n'inglés)&lt;/ref&gt; y la so madre [[Fátima bint Asad]].&lt;ref&gt;[[w:Fatimah bint Asad|Fatimah bint Asad]] (n'inglés)&lt;/ref&gt; Foi criáu na casa de Mahoma dende los seis años como fíu adoptivu so. De la mesma, el padre de Alí, Abu Tálib, yera'l tíu y tutor de Mahoma y quien lu acoyó en quedando esti postreru güérfanu. Convirtióse amás en xenru del profeta, al casase en 623 con [[Fátima az-Zahra|Fátima]], yá que Mahoma dixo a Alí qu'Alá ordenáralu que casóse cola fía que tenía cola so primer esposa [[Jadiya]].&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; Mahoma dixo a Fátima: &quot;Casé a la más querida de la mio familia.&quot;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Madelung|1997|p=14 and 15}}&lt;/ref&gt;

== Califatu ==
{{VT|Califatu ortodoxu}}
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:700 height:60
PlotArea = width:680 height:30 left:10 bottom:20

Colors =
 id:yellow value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
 id:red value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
 id:green value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
 id:blue value:rgb(1,1,0.7) # light blue
 id:cyan value:rgb(0.7,1,1) # light blue
 id:purple value:rgb(1,0.7,1) # light purple
 id:grey value:gray(0.8) # grey

Period = from:630 till:665
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:630
ScaleMinor = unit:year increment:1 start:632

BarData=
 bar:barre1

PlotData=

 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,-5)

 bar:barre1
 from: 632 till: 634 color:orange text:[[Abu Bakr]] 
 from: 634 till: 644 color:yellow text:[[Umar ibn al-Khattab|Úmar]]
 from: 644 till: 656 color:blue text:[[Uthman ibn Affan|Uthmán]]
 from: 656 till: 661 color:red text:[[Ali ibn Abi Talib|Alí]]

&lt;/timeline&gt;

El imam Alí (PB) foi'l segundu ser humanu en convertise a la relixón del islam (el primeru foi Jadiya, la esposa del profeta). Cuando'l profeta cayó enfermu designó a Abū Bakr por que dirixiera la oración nel so llugar, lo cual foi mal interpretáu según la tradición chiita a la muerte de Mahoma como deséu de qu'Abū Bakr fora'l so socesor. Asina, en [[632]] usurpó'l títulu de [[califa]], esto ye, de «socesor del Mensaxeru de Dios» ({{lang|ar|خليفة رسول الله}} ''jalīfat Rasūl Allāh''). Basándose na so cercanía, cuando'l profeta morrió ([[632]]), Alí reclamó'l so derechu a asocede-y aidáu polos sos partidarios, la ''Shi'at Ali'' o faición de Alí (de la que procede'l nome de xiinos). Según la tradición xiina, Mahoma esclamó antes de morrer que «l'imán Alí va ser el socesor ante l'ensame de los fieles» y esclarió comentando lo siguiente: «Aquél de quien yo fuera'l so señor (Maulá), Alí, tamién ye'l vuesu señor» (repitiéndolo tres veces), «Dios ama a quien lo amar, protexe a quien lo protexe, ye enemigu del so enemigu y amigu del so amigu». Tamién riquió que «trate cola so roxura a quien nun lo amar, faiga victoriosu a quien lo faiga vencedor y humilde a quien lo humilde y que lo convierta na exa de la victoria».

Gran parte de la comunidá, sicasí, escoyó [[Califa]] a [[Abu Bakr]] por entender qu'esa yera la voluntá de Mahoma cuando, al cayer él enfermu nuna ocasión, designó-y por que dirixiera les oraciones nel so llugar; dempués foi escoyíu [[Úmar ibn al-Jattab|Ómar]] ([[634]]) y más tarde a [[Otmán]] (644). Lo cierto ye que la élite dirixente de la Umma islámica desairó a Alí tres veces en doce años y namái designáron-y califa cuando escosaron toles demás opciones. Desconócense los motivos d'esta conducta. Pue que deseyaren evitar una monarquía hereditaria, o que nun-yos gustara Alí, o dambes razones al empar.

=== Primer fitna ===
[[Ficheru:Muhammad's widow, Aisha, battling the fourth caliph Ali in the Battle of the Camel.jpg|thumb|Aisha, sobre un camellu, na [[batalla del Camellu]] contra Alí. Miniatura del sieglu XVI.]]
Tres l'asesinatu de Otmán nel añu [[656]], Alí foi finalmente designáu Califa. Sicasí, acusáu de socatrar l'asesinatu del so predecesor, atopó una fuerte oposición empobinada pola vilba de Mahoma, [[Aisha]] y dellos candidatos al califatu, el más importante de los cualos yera [[Muawiyya]], miembru de la familia de los [[Omeyes]] y gobernador de [[Siria]]. El 4 d'avientu de 656, ente [[Basora]] y [[Kufa]], los dos faiciones enfrentar na [[batalla del Camellu]], siendo ganada la vilba del profeta. Dempués de la [[batalla de Siffín]] ([[657]]), de resultancia incierta, Alí aceptó la propuesta de que les diferencies ente él y Muawiyya fueren resueltes por un arbitraxe independiente. Dempués de delles vicisitúes, fallar en favor del gobernador de Siria y Alí replegar a la so capital, la ciudá de [[Kufa]], nel actual [[Iraq]], onde caltuvo ciertu poder.

Dellos partidarios de Alí, sicasí, refugaron en Siffín l'arbitraxe y abandonaron el campu de batalla. D'equí p'arriba seríen conocíos como ''[[jariyismo|jariyíes]]'' («los que salen»). Más palantre entraríen en guerra abierta con Alí, a quien asesinaron na mezquita de Kufa en xineru de [[661]].

La proclamación de Muawiyya como Califa, nel [[661]], pon fin a la dómina llamada na historia del islam ''«de los califes bien empuestos»'' o ''«califes ortodoxos»'' (Abu Bakr, Ómar, Otmán y Alí) ya inaugura el [[califatu omeya]], con capital en [[Damascu]].

Alí tenía delles esposes, Fátima yera la más quería. Tuvo cuatro fíos de Fátima, [[Hasan ibn Ali]], [[Husáyn ibn Ali]], [[Záynab bint Ali]] y Umm Kulthum bint Ali. Los sos otros fíos conocíos fueron [[Abbas Ibn Ali|Al-Abbás ibn Ali]] y Muhámmad ibn Al-Hanafiyyah.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Stearns|2001|p=1178}}&lt;/ref&gt; [[Hasan ibn Ali|Hasan]], nacíu nel 625&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C., foi'l segundu imán xiín y tamién ocupó la función de califa mientres unos seis meses.

Nel añu 40&amp;nbsp;AH, foi asesináu por un [[muradita]] fanáticu de la secta de los [[jariyita|jariyites]], [[Abd-al-Rahman ibn Muljam]], quien entamaben matar coles mesmes a [[Muawiyya]], pero'l so plan falló.

La muerte de Alí nun cerró la cuestión socesoria, yá que los sos partidarios llueu se remontaron contra'l Califa de Damascu aclamando a los fíos de Alí ([[Hasan ibn Ali|Hasan]], y a la muerte d'él, [[Husayn ibn Ali|Huséin]]) como lexítimos socesores y nietos, del profeta.

El personaxe de Alí gocia de gran popularidá nel mundu islámicu, sobremanera, lóxicamente, ente los xiinos. El so mausoléu na ciudá de [[Nayaf]] ye un importante llugar de devoción xiina y suní.

== Biografía ==

=== Vida en La Meca ===

==== Nacencia ya infancia ====
El padre de Alí, Abu Tálib ibn ‘Abd al-Muttálib, foi'l guardián de la Kaaba y el xeque de los Banu Háshim, una caña importante de la poderosa tribu de los Quraysh. Tamién yera tíu de [[Mahoma]]. La madre de Alí, Fátima bint Asad, tamién pertenecía a los Banu Hashim, faciendo a Alí descendiente d'Ismael, el fíu de Abraham.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ashraf|2005|p=5}}&lt;/ref&gt;

Munches fontes, especialmente les xiines, indiquen que mientres la dómina de Mahoma Alí nació dientro de la [[Kaaba]] na ciudá de La Meca, onde permaneció cola so madre tres díes. Según la tradición, Mahoma foi la primer persona a la que vio Alí por cuenta de que coyólu cuando nació. Mahoma dio-y el nome de Alí, que significa «l'aponderáu».&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;
Ver:
* {{Harvnb|Ashraf|2005|p=6}}
* {{cita web |url=http://www.witness-pioneer.org/llaina/Articles/companion/00_ali_bin_talib.htm |títulu=Khalifa Ali bin Talib |editorial=witness-pioneer.org |fecha=5 de payares de 2004 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081208133950/http://www.witness-pioneer.org/llaina/Articles/companion/00_ali_bin_talib.htm |fechaarchivu=8 d'avientu de 2008 }}
&lt;/ref&gt; Al momentu de la nacencia del Imam Alí na Kaaba, ésta sedóse; esti resquiebru entá permanez hasta los nuesos díes.

Mahoma tenía una rellación cercana colos padres de Alí. Cuando yera güérfanu y perdió al so güelu Abd ul-Muttálib, el padre de Alí llevó-y a los so casa. Alí nació dos o trés díes depués de que Mahoma casóse con Jadiya bint Juwáylid. Cuando Alí tenía cinco o seis años d'edá, tuvo llugar una fame en y alredor de La Meca, afectando a les condiciones económiques del padre de Alí, que tenía una gran familia a la qu'alimentar. Mahoma llevó a Alí a la so casa pa crialo.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ashraf|2005|p=7}}&lt;/ref&gt;

==== Aceptación del islam ====
Ali nació según les profecíes pa ser imán y acaba cola Hégira de Mahoma a Medina en 622.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; Cuando Mahoma dixo recibir una revelación divina, Alí, entós tan solo un neñu de diez años, creyólu y convertir al islam.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Iranica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Ashraf|2005|p=14}}&lt;/ref&gt; Según Ibn Ishaq y otres autoridaes, Alí foi'l primer home en convertise al islam. Tabari añede otres tradiciones indicando la similar proclama de qu'Alí convirtióse primero que Zayd o Abu Bakr.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Watt|1953|p=xii}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;* Ver tamién:**[[Ibn Majah]] en [[Sunan ibn Majah]], Ibn Majah, al-Sunan, Vol. I, p. 44;**[[Hakim al-Nishaburi]] en [[Al-Mustadrak alaa al-Sahihain]], al-Hakim, al-Mustadrak, Vol. III, p. 112;** [[Ibn Hisham]] en [[As-Sirah an-Nabawiyyah]], Ibn Hisham, al-Sirah, Vol. I, p.245.&lt;/ref&gt; Dellos historiadores ya investigadores creen que la conversión de Alí nun puede considerase como la del primer home al islam porque tan solo tenía diez años.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Watt|1953|p=86}}&lt;/ref&gt;

Les doctrines xiines afirmen que llevando a cabu la so misión divina, Alí aceptó l'islam antes de tomar parte en nengún ritu de la tradición relixosa preislámica de [[La Meca]], vistes polos musulmanes como politeístes (vease [[shirk]]) o paganes. Los xiinos dicen que la so cabeza ye honorable pos nunca se postró ante ídolo. Los suníes tamién usen l'honoríficu ''Karam Allahu Wajhahu'', que significa «el favor de Dios sobre la so Cara».

La razón de la so aceptación nun se suel llamar conversión, porque nunca foi un adorador d'ídolos como la xente de La Meca. Conocióse-y por romper ídolos y por preguntar a la xente por qué adoraben daqué que fixeren ellos mesmos. El güelu de Alí, xuntu con otros miembros del clan de los Banu Hashim, yeren ''hanif'', esto ye, siguidores d'un sistema de creencies monoteísta antes de la llegada del islam.

==== Dempués de la proclamación del islam ====
Mientres trés años Mahoma convidó a la xente al islam de callao, dempués empezó a faelo en públicu. Cuando, según el Corán, ordenóse-y que convidara a los sos familiares más cercanos a aceptar l'islam, axuntó al clan de los Banu Háshim nuna ceremonia.

Según Al-Tabari, Ibn Athir y Abu Al-Fida, Mahoma anunció que quien aceptara la so invitación convertir nel so hermanu, fideicomisario y socesor. Namái Alí, d'unos trelce años d'edá, ayudólu. Esta invitación repitió trés veces pero Alí foi la única persona que respondió a Mahoma. Sobre la constante declaración de Alí, Mahoma declaró-y el so hermanu, herederu y vicerregente y la xente tendría d'obedece-y. Munchos de los adultos presentes yeren tíos de Alí y de Mahoma, y [[Abu Lahab]] rir d'ellos y declaró qu'Abu Tálib tendría d'inclinase ante'l so fíu agora que yera un emir. Esti eventu ye conocíu como'l &quot;Hadith de l'alvertencia&quot;.

Mientres la persecución de los musulmanes y el boicó a los Banu Hashim en La Meca, Alí caltúvose firme nel so sofitu a Mahoma.

==== Migración a Medina ====
En 622, l'añu de la fuxida de Mahoma a Medina, Alí arriesgó la so vida dormiendo na cama de Mahoma p'atayar una intriga d'asesinatu por que Mahoma pudiera escapar a salvo. Esa nueche ye conocida como ''Laylat al-Mabit''. Según dellos hadices, un versículu foi reveláu a Alí relativu al so sacrificiu na nueche de la Hégira que diz «Hai ente los homes quien se sacrifica por deséu de prestar a Alá. Alá ye mansu con Los sos siervos».&lt;ref&gt; Corán 2:207&lt;/ref&gt; Alí sobrevivió a la intriga, pero arriesgó la so vida permaneciendo en La Meca pa llevar a cabu les instrucciones de Mahoma: restaurar a los sos propietarios tolos bienes y propiedaes que fueren confiaes a Mahoma pa salvaguardales. Entós Alí foi a Medina cola so madre, la fía de Mahoma (Fátima) y otros dos muyeres.

=== Vida en Medina ===

==== Mientres la era de Mahoma ====
[[Ficheru:Investiture of Ali Edinburgh codex.jpg|thumb|La invistidura de Alí nel [[Ghadir Khumm]] ([[MS Arab 161]], fol. 162r, AD 1309/8 ilustración d'un manuscritu [[Ilkanato|Ilkánida]]).]]

Alí tenía 22 o 23 años cuando migró a Medina. Cuando Mahoma taba creando llazos d'hermandá ente los sos compañeros, escoyó a Alí como'l so hermanu. Mientres los diez años siguientes que Mahoma dirixó la comunidá en Medina, Alí foi n'estremu activu nel so serviciu como'l so secretariu y diputáu, sirviendo nos sos exércitos, como portador de la so insinia en cada batalla, emponiendo partíes de guerreros nes incursiones y llevando los mensaxes y les órdenes. Como unu de los tenientes de Mahoma, y más tarde el so xenru, Alí foi una persona d'autoridá y prestíu na comunidá islámica.

==== Vida familiar ====
En 623, Mahoma dixo a Alí que Dios ordenáralu que diéra-y a los so fía Fátima Zahra a Alí en matrimoniu. Mahoma dixo a Fátima: «Te casé col queríu de la mio familia pa mi». Esta familia ye glorificada por Mahoma con frecuencia y declarólos como la so ''Ahl al-Bayt'' n'eventos como la Mubahala y en hadices como'l Hadiz del Casu de la Capa. Tamién son glorificados delles vegaes nel Corán como nel versu de la purificación».

Alí tuvo cuatro fíos con Fátima, la única fía de Mahoma que-y sobrevivió. Los sos dos fíos (Hasan y Husáin) son citaos por Mahoma como los sos propios fíos, honraos numberoses vegaes mientres la so vida y llamaos «los líderes de la mocedá de Jannah».

El so matrimoniu duró hasta la muerte de Fátima diez años dempués. Anque la poligamia taba dexada, Alí nun se casó con nenguna otra muyer mientres Fátima vivió, y el so matrimoniu con ella tenía un significáu espiritual especial pa tolos musulmanes porque ye vistu como'l matrimoniu ente dos persones importantes cercanes a Mahoma. Dempués de la muerte de Fátima, Alí casóse con otres muyeres y tuvo más fíos.

===== La batalla de Badr =====
Nes guerres qu'hubo en vida de Mahoma el Imam Alí tuvo en toles batalles col profeta, sacante la batalla de Tabuk: Alí quedó en Medina pol mandatu del profeta. Alí nes guerres tenía un rol importante, como la batalla de Badr, Ohod y Ahzab (Jandaq).

La batalla de Badr ye la primer batalla ente los musulmanes y los paganos. Asocedió nel añu 2 dempués de la Hégira, mientres los musulmanes yeren 313 individuos y los paganos yeren 1000 individuos. Naquella batalla, de primeres 3 persones de los paganos invocaron los musulmanes que 3 persones vinieren lluchar. Una de les persones foi Ali Ibn Abi Tálib y mató al enemigu del islam. Tamién mató a munchos de los paganos na batalla y los paganos perdieron.&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Pishvai|nome= Mahdi |títulu= Sirehye Pishvayan (La manera de los liderez) |añu=2001 |allugamientu=Qom |editorial=Imam Sadiq |páxina=43}}&lt;/ref&gt;

===== La batalla de Uhud =====
Dempués de la batalla de Badr los paganos otra vegada fueron a la batalla colos musulmanes. Nesa batalla perdieron los musulmanes. Alí destacó na [[batalla de Uhud]], según n'otres munches batalles onde empuñó una espada encruciada conocida como [[Zulfiqar]].&lt;ref name=&quot;Battles-of-Badr-and-Uhud&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Khatab|nome=Amal|títulu=Battles of Badr and Uhud|editorial=Ta-Hai Publishers|fecha=1 de mayu de 1996|isbn=978-1-897940-39-6}}&lt;/ref&gt; Tuvo un papel especial na proteición de Mahoma cuando la mayoría del exércitu musulmán fuxó de la batalla de Uhud&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; y díxose: ''«nun hai mozu más valiente qu'Alí, nin espada más útil que Zulfiqar»''.&lt;ref&gt;Ibn Al Atheer, In his Biography, vol 2 p 107
{{lang|ar|لا فتی الا علي لا سيف الا ذوالفقار}}&lt;/ref&gt; Foi'l comandante del exércitu islámicu na [[batalla de Jáibar]].&lt;ref&gt;See:
* {{Harvnb|Ashraf|2005|pp=66–68}}
* {{Harvnb|Zeitlin|2007|p=134}}&lt;/ref&gt;

Dempués d'esta batalla Mahoma dio a Alí el nome de Asadullah, que n'árabe significa «Lleón de Dios». Alí tamién defendió a Mahoma na [[Batalla de Hunáin]] en 630.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

===== La batalla de Ahzab (Jandaq (foso)) =====
La batalla de Ahzab foi la guerra ente toles tribus paganes y l'islam. Por propuesta de Salman-y Farsi, el profeta mandó que la xente cavara un foso alredor de la Medina, por que los enemigos non puediesen entrar en Medina. Cuando los paganos llegaron a Medina vieron que se cavara un foso y nun pudieron entrar, pero unu de los lluchadores paganos, que yera bien fuerte y llamábase Amro Ibn Abdowad, saltó'l foso col so caballu ya invocó una persona pa lluchar. Naide contestó sacante Ali Ibn Abi Tálib y dempués d'una llucha peracabada, Alí foi vencedor. Nesti momentu'l [[profeta]] del [[islam]] dixo: ''la llucha de Alí ye meyor que faer oración de la mio nación.''&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;/&gt;

== El socesor del Profeta ==

La última pelegrinación a la casa de Dios ([[Hach]]) del profeta del islam ye conocida como Haiŷŷ-at-ol Wedaa. Cuando llegó'l profeta a Qadir (un llugar ente La Meca y Medina), na pelegrinación baxó al profeta de parte de Dios esta aleya:

''¡Oh, Mensaxeru! ¡Tresmite lo que baxó a ti procedente del to Señor! Y, si nun lu faes, va ser como si nun tresmitieres nada d'El so mensaxe. (El Corán 5.67) ''

En baxando esa aleya, el profeta del islam mandó a axuntar a toles persones y los equipos y dempués oró-yos y dixo: ''cualquier persona de la que yo soi'l so señor, Alí ye'l so señor ''.

Dempués del sermón del profeta baxó esta aleya de parte de Dios:

''Güei completé la vuesa relixón y peracabé La mio bendición sobre vós y toi satisfechu de davos como creencia l'islam. (El Corán 5.67).''

Según el pensamientu chiita, esta aleya ye la prueba de qu'Ali Ibn Abi Tálib ye'l lexítimu socesor del profeta del islam y tamién ye'l mandatu de Dios.&lt;ref name=&quot;DAKA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Dakake |nome=María |títulu= Shi'ite Identity in Early Islam (ḠADĪR ḴOMM) |añu=2007 |allugamientu=Nueva York |editorial=SUNY Press|páxina=246-249 |ISBN=0791480348}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, hai que tener en cuenta qu'esta ye la interpretación chiita y non la sunita.

== Dempués del fallecimientu del profeta del islam ==
Dempués del [[profeta]], Abubakr, Ómar y Otmán aportaron a gobernantes. Y dempués de la muerte de Otmán, Ali Ibn Abi Tálib aportó a líder de la comunidá.&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;/&gt;

=== El lideralgu de Alí ===
Finalmente dempués de 25 años Alí aportó al líder de la nación. La dómina del lideralgu de Ali foi una bona dómina pa la xente porque naquella dómina, probe y ricu fueron iguales. Y dende el puntu de vista de Alí, los dos clases nun fueron distintes. Y en aquella dómina la xente tocó la xusticia por Ali.

Asbaq Ibn Nabateh dixo:

Cuando Alí aportó a líder, dixo: ''¡Homes!, preguntar primero que yo muerra y me vaya d'ente vós, porque yo tengo la ciencia del pasáu y la posteridá&quot;.

Pero dempués de qu'él aportara a líder, delles persones nun aceptaron el so lideralgu porque él yera una persona xusta y estableció que nun hubiera diferencia ente los probes y los ricos y defendió del derechu de probes. Pero ellos fixeron guerra con Alí (Guerra con Nakecin (zaguinos), Qasetin (Muawiyah) y Mareghin (jariyismo) (los que salen de la relixón)).&lt;ref name=&quot;Sireh&quot;/&gt;

== Muerte ==
[[Ficheru:Martyrdom of Imam Ali - By Yousef Abdinejad.jp.jpg|miniaturadeimagen|Martiriu de Ali ibn Abi Tálib - Pintura por: Yousef Abdinejad]]
El 19 de Ramadán de 40&amp;nbsp;AH, lo que correspondería al 25/26 de xineru de 661&amp;nbsp;d.C., mientres rezaba na gran mezquita de Kufa, Ali foi atacáu pol jariyita Abd al-Rahmán Ibn Muljam. Foi mancáu pola espada con venenu por Ibn Muljam mientres se postraba nel Rezu de Fajr. Alí ordenó a los sos fíos que nun atacaren a los jariyíes. En casu de que sobreviviera, Ibn Muljam sería indultáu, ente que si morría, Ibn Muljam tendría de recibir namái un golpe igual (independientemente de si morría o non pol golpe).

Alí morrió pocos díes dempués, el 31 de xineru de 661&amp;nbsp;d.C. (21 de Ramadán de 40&amp;nbsp;AH). Hasan cumplió'l Qisas ([[Castigu]] por [[llei del talión]]) y dio-y igual castigu a Ibn Muljam tres de la muerte de Alí.&lt;ref name=&quot;Shah&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Shah-Kazemi |nome= Reza |títulu= Justicia y Alcordanza: Presentación de la Espiritualidá del Imam Ali |añu=2007 |editorial= I.B.Tauris |páxina=81| ISBN =978-1-84511-526-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Taba&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Tabatabaei |nome= Sayyid Mohammad Hosayn |títulu= Islam chiita |añu=1979 |editorial= Suny press |páxina=192| ISBN= 978-0-87395-272-9 }}&lt;/ref&gt;

== Entierru ==
Según Ash-Shayj Al-Mufid, Alí nun quería que la so tumba fuera profanada polos sos enemigos y polo tanto pidió a los sos amigos y familia que la soterraren de callao. Esta tumba secreta foi revelada más tarde, mientres el califatu abasí pol Imam [[Yafar al-Sadiq]], el so descendiente y sestu Imam de los chiitas. La mayoría de los chiitas acepten qu'Ali ta soterráu na tumba del Imam Ali na [[mezquita Imam Ali]] no qu'agora ye la ciudá de [[Náyaf]], que creció alredor de la mezquita y santuariu llamáu [[Mezquita de Ali|la Mezquita de Ali]].&lt;ref name=&quot;Muf&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Al-Shaykh Al-Mufid|nome= Muhammad |títulu= Kitab Al-Irshad: El Llibru d'Orientación nes Vides de los Dolce Imames |añu=1986 |editorial= Routledge Kegan &amp; Paul|páxina=42| ISBN= 978-0-7103-0151-2}}&lt;/ref&gt;

Sicasí otra historia, polo xeneral caltenida por dellos afganistanos, señala que'l so cuerpu foi lleváu y soterráu na ciudá afganistana de [[Mazar-y-Sharif]] na famosa Mezquita Azul o [[Rawze-y-Sharif]].&lt;ref name=&quot;Madel&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Madelung |nome= Wilferd |títulu= La socesión de Mahoma: un estudiu de la Edá del Califatu |añu=1997 |editorial= [[Cambridge University Press]] |páxina=313 y 314| ISBN= 978-0-521-64696-3 }}&lt;/ref&gt;

== Conocencia ==
Ali ye respetáu non yá como un guerreru y líder, sinón como un escritor y autoridá relixosa. Una numberosa gama de disciplines de la [[teoloxía]] y la [[exéxesis]], de la [[caligrafía]] y la numeroloxía, de la [[llei]] y el misticismu de la gramática y retórica árabe considérense que fueron esbozaes primero por Ali según un [[Hadiz]] que ye narráu por [[chiitas]] y sufíes: [[Mahoma]] dixo d'él &quot;Soi la ciudá de la conocencia y Ali ye la so puerta...&quot;.&lt;ref name=&quot;Kazemi&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Shah-Kazemi |nome= Reza |títulu= &amp;#39;Ali Ibn Abu Talib&quot;. La civilización islámica medieval: Una Enciclopedia |añu=2006 |editorial= Taylor &amp; Francis |páxina=36 y 37| ISBN= 978-0-415-96691-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MOME&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Momen |nome= Moojan |títulu= Una introducción a los chiitas del islam: La Historia y Doctrina de los Dolce chiísmo|añu=1985 |editorial= [[Yale University Press]] |páxina=14|ISBN=978-0-300-03531-5}}&lt;/ref&gt;

Los musulmanes consideren a Ali como una autoridá importante nel [[islam]]. El mesmu Ali da esti testimoniu:

Nin un solu [[versículu]] del [[Corán]] baxó sobre (foi reveláu a) el Mensaxeru de Dios, que nun dar# en dictámelo y faeme lo recitar. Gustaríame escribir cola mio propia mano, y gustaríame que s'instruyera nel ''tafsir'' (la esplicación lliteral) y el ''ta'wil'' (la exéxesis espiritual), la ''nasij'' (el versículu qu'abroga) y el ''mansuj'' (el versu abrogado), la ''muhkam'' y la ''mutashabih'' (Fixu y Ambiguu), lo particular y lo xeneral.&lt;ref name=&quot;Henr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Corbin |nome= Henry |títulu= Historia de la filosofía islámica|añu=1993 |editorial= Londres: Kegan Paul International n'asociación con publicaciones islámiques pal Institutu d'Estudios ismaelitas|páxina=46|ISBN=978-0-7103-0416-2}}&lt;/ref&gt;

Según Seyyed Hossein Nasr, a Ali atribúyese-y establecer la [[Teoloxía#Teoloxía islámica|teoloxía islámica]] y les sos cites contienen les primeres pruebes racionales ente los musulmanes de la Unicidá de Dios. [[Ibn Abi al-Hadid]] citó:&lt;ref name=&quot;Hossein&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Seyyed Hossein |nome= Nasr |títulu= Filosofía islámica dende'l so orixe hasta l'actualidá|añu=2006 |editorial= SUNY Press |páxina=120|ISBN=978-0-7914-6799-2}}&lt;/ref&gt;

&lt;blockquote&gt;
Tocantes a la teosofía y el tratamientu de los asuntos de la divinidá, nun yera un arte árabe. Nada d'eso yera conocíu ente los sos pernomaos o los de rangos inferiores. Esti arte yera patrimoniu esclusivu de Grecia, que los sos sabios yeren los sos únicos espositores. El primeru ente los árabes en tratar sobre él foi Ali.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Nasr|Dabashi|Nasr|1996|p=136}}&lt;/ref&gt;
&lt;/blockquote&gt;

D'equí p'arriba na filosofía islámica, sobremanera nes enseñances de Mulla Sadra y los sos siguidores, como Allameh Tabatabaei, refranes y sermones de Ali fueron consideraos cada vez más como fontes centrales de conocencia metafísica, o la [[filosofía]] divina. Los miembros de la escuela de Sadra consideren a Ali como'l metafísicu supremu del islam.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

Acordies con [[Henry Corbin]], el ''Nahch al-balagha'' (''[[El cume de la elocuencia]]'') pue ser consideráu como una de les fontes más importantes de les doctrines profesaes polos pensadores xiinos, especialmente dempués del 1500. La so influyencia puede detectase na coordinación lóxica de términos, la deducción de conclusiones correutes, y la creación de ciertos términos téunicos n'[[idioma árabe|árabe]], qu'entraron nel llinguaxe lliterariu y el llinguaxe filosóficu independientemente de la traducción al árabe de los testos [[griegos]].&lt;ref name=&quot;Hossein&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Seyyed Hossein |nome= Nasr |títulu= Filosofía islámica dende'l so orixe hasta l'actualidá|añu=2006 |editorial= SUNY Press |páxina=120|ISBN=978-0-7914-6799-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Henr&quot;/&gt;

Ali foi tamién un gran estudiosu de la [[lliteratura árabe]] y foi pioneru nel campu de la gramática árabe y la retórica. Numberoses frases curties de Ali convirtiéronse en parte de la cultura islámica polo xeneral y cítense como aforismos y proverbios na vida diaria. Tamién se convirtieron na base d'obres lliteraries o s'integraron en versu poéticu en munchos idiomes. Yá nel sieglu VIII, les autoridaes lliteraries como 'Abd al-Hamid Ibn Yahya al-Amiri señalaron la elocuencia ensin par de los sermones y dichos de Ali, al igual qu'al-Jahiz nel sieglu siguiente.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

Inclusive'l personal nel Diván de los Omeyes recitaben los sermones de Ali p'ameyorar la so elocuencia.&lt;ref&gt;&quot;حفظت سبعين خطبة من خطب الاصلع ففاضت ثم فاضت ) ويعني بالاصلع أمير المؤمنين عليا عليه السلام &quot; [http://www.rafed.net/books/turathona/5/ts2.html مقدمة في مصادر نهج البلاغة]&lt;/ref&gt; De xacíu, ''[[El cume de la elocuencia]]'' (''Nahch al-balagha'') ye un estractu de les cites de Ali dende un puntu de vista lliteral como la so compilador menta nel prefaciu, ente qu'hai munches otres cites, oraciones (''du'as''), sermones y cartes n'otros llibros lliterarios, históricos y relixosos.

Amás, delles ciencies ocultes o d'ocultismu como'l ''jafr'', numeroloxía islámica o la ciencia del significáu simbólicu de les lletres del alfabetu árabe, dizse que foi establecíu por Ali al traviés de los sos estudios de los testos de ''al-Jafr y al-Jamia''.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

=== Obres ===
La escoyeta de sermones, conferencies y cites atribuyíes a Ali se compilan en forma de dellos llibros.

* ''Nahch al-balagha'' ([[El cume de la elocuencia]]) contién sermones elocuentes, cartes y cites atribuyíes a Ali que fueron compilados por ''ash-Sharif ar-Radi'' (m.&amp;nbsp;1015). Reza Shah Kazemi afirma: &quot;A pesar de les entrugues en cursu alrodiu de l'autenticidá del testu, estudios recién suxuren que la mayor parte del material puédese, de fechu atribuyir a Ali&quot; y en sofitu d'esto, fai referencia a un artículu de Mokhtar Jebli: Esti llibru tien una posición prominente na lliteratura árabe.&lt;ref name=&quot;Kazemi&quot;/&gt;

Los dichos de Ali Ibn Abi Tálib nesti llibru tienen trés partes:

-La primer parte: sermones y mandatos.

-La segunda parte: les cartes y testimonios.

-La tercer parte: les pallabres, dichos y conseyos curtios.

Munches persones famoses como Abdol Hamid kateb (sieglu II dempués de la hégira), Jahez (sieglu III), Qodamah Ibn Yaafar (sieglu IV), Ibn Abel Hadid (sieglu VI) y Khalil Ibn Ahmad Farahidi (sieglu VIII), destaquen los dichos de Ali. Jahez nel so llibru, ''Al-bayan va al-tebiyan'' dixo: Si tuviéramos estos dichos (de ''Nahj ol Balaghah''), seríanos bastante, yá estes pallabres son valores y afírmennos sobre la elocuencia de '''Ali Ibn Abi Tálib'''.

Ali al-Najdi, el xefe de la universidá de Gaherah nel so llibru diz: una forma de música hai na pallabra de Ali Ibn Abi Tálib qu'inflúi na nuesa alma y el nuesu corazón, la verdá bien ordenada paecer a un poema.

Jorj Saman, Jordaq, qu'escribió unos llibros sobre'l ''Nahŷ al-balaghe'', dixo: &quot;Nun vi a nengún escritor como Ali Ibn Abi Tálib, por eso nun escribí de naide sacante de Ali Ibn Abi Tálib.&quot;

Sheij Muhammad Abdeh, unu de los científicos del Exiptu musulmán, cuando conoció'l ''Nahŷ al-balaga'', foi compartilo ente los mozos exipcios, y escribe nel so llibru: nun hai naide ente los árabes sinón la pallabra de Ali Ibn Abi Tálib dempués de la pallabra de Dios, y como profeta del islam ye una pallabra más elocuente y universal.&lt;ref name=&quot;b&quot;&gt;{{cita publicación |nome= Morteza Mutahhari |títulu= Seyri dar Nahj Al-Balaghah|añu=1380 |ubicación=Teḥrán |editorial=Sadra |páxina=150}}&lt;/ref&gt;

Hai dellos ''comentarios sobre'l picu de la elocuencia'' polos [[sunitas]] y los [[chiitas]] como los comentarios de Ibn Abi al- Hadid y comentarios de Muhammad Abdu.

* ''Ghurar al-Hikam wa Durar al-Kalim'' (Aponderaos aforismos y les perlles de la oración), compilación por Abd al-Wahid Amidi (d 1.116.) compónse de más de diez mil refranes curtios de Ali.&lt;ref name=&quot;Shah&quot;/&gt;

* ''Nuzhat al-Absar va Mahasin al-Rustir'', sermones de Ali que compiló Ali Ibn Muhammad Tabari Mamtiri.&lt;ref&gt;[http://abna.ir/data.asp?lang=1&amp;id=153406 کتاب نزهه الابصار و محاسن الاثار طبری رونمايي شد ]: «نزهه الأبصار و محاسن الآثار» عنوان کتابی است از ابوالحسن علی بن محمد بن مهدی طبری مامطیری، که دربر دارنده کلمات مولای متقیان امام علی بن ابیطالب (ع) است و پیشینه ای بیش از نهجالبلاغه شریف رضی (ره) دارد&lt;/ref&gt;

* ''Divan-i Ali Ibn Abu Talib'' (poemes que se-y atribúin a Ali Ibn Abu Talib).&lt;ref&gt;[http://ia350631.us.archive.org/1/items/alidw/ali.pdf Collection of Ali's poems] (I Arabic)&lt;/ref&gt;

== Visiones ==

=== Visión de los musulmanes ===

Sacante Mahoma, nun hai naide na historia islámica de quien tantu escribiérase nes llingües islámiques como Ali.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; En [[la cultura musulmana]], Ali ye respetáu pol so coraxe, la conocencia, les creencies, la honestidá, la devoción infrayable al islam, no fondero la llealtá a Mahoma, la igualdá de tratu de tolos musulmanes y arrogancia al perdonar a los sos enemigos derrotaos, y polo tanto ye fundamental nes tradiciones místiques del islam, como [[el sufismo]]. Ali caltién la so estatura como una autoridá na exéxesis coránica, la xurisprudencia islámica y el pensamientu relixosu.&lt;ref name=&quot;Madel&quot;/&gt; Ali tien una alta posición en cuasi tolos órdenes sufíes que tracen el so llinaxe al traviés d'él a Mahoma. La influyencia de Ali foi importante a lo llargo de la [[historia del Islam]].&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

==== ''Xiín'' ====
Los chiitas consideren a Ali como la figura más importante dempués de [[Mahoma]].&lt;ref name=&quot;TIO20110610&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{Cita web|fecha=10 de xunu de 2011|títulu=Yawm-y Ali|url=http://www.theismaili.org/festival/yawm-y-ali|fechaaccesu=10 de xunu de 2011|editorial=TheIsmaili.org}} |2=http://www.theismaili.org/festival/yawm-y-ali |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Acordies con ellos, [[Mahoma]] suxurió en delles ocasiones mientres la so vida qu'Ali tenía de ser el líder de los musulmanes dempués de la so muerte. Esto ye sofitáu por numberosos hadices que fueron narraos polos chiitas, incluyendo'l ''Hadiz del Jumm'': ''De quien yo seya los so Mawla (guía, líder relixosu y políticu), ésti, Alí, ye'l so Mawla ¡Dios mio! Sé amigu de quien seya los so amigu, y enemigu del so enemigu, y aida a quien lo aide, y humilda a quien lo humilde, y fai morar la verdá con él onde s'atope.”'',&lt;ref name=&quot;DAKA&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Dakake |nome=María |títulu= Shi'ite Identity in Early Islam (ḠADĪR ḴOMM) |añu=2007 |allugamientu=Nueva York |editorial=SUNY Press|páxina=246-249 |ISBN=0791480348}}&lt;/ref&gt; '''''''Hadiz de los dos cuesas pesaes, Hadiz de la pluma y el papel, Hadiz de la Capa, Hadiz de la posición, Hadiz de la invitación de les families cercanes y Hadiz de los Dolce Socesores'''''.

Acordies con esti puntu de vista, Ali como'l socesor de [[Mahoma]] non yá gobernó sobre la comunidá na xusticia, sinón tamién interpretó la Sharia o Llei y el so significáu esotéricu. D'ende que se-y consideraba como exentu d'erru y pecáu ( [[infalible]]- [[Ismah]] ), y nomáu por Dios por decretu divín -{{esd}}''nass''{{esd}}&lt;SMALL&gt;&lt;SMALL&gt;[[:en:Nass (Islam)|(en:)]]&lt;/SMALL&gt;&lt;/SMALL&gt;{{esd}}- al traviés de Mahoma. Creyer ente los chiitas duodecimanos y [[Ismailíes]] que 'AQL, la sabiduría divina, yera la fonte de les almes de los Profetes y los Imames y dio-yos el conocencia esotérica llamáu ''Hikmah'' y que los sos sufrimientos yeren un mediu de la gracia divina a los sos devotos.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt; A pesar de que l'[[Imán (relixón)|Imán]] nun yera'l destinatario d'una [[revelación]] divina, él tenía una rellación estrecha con Dios, al traviés del cual Dios emponer, y el Imam de la mesma, guía y dirixe a les persones. Les sos pallabres y aiciones son una guía y modelu a siguir pa la comunidá; de resultes trátase d'una ''fonte de la llei sharia''.&lt;ref name=&quot;Imamat&quot;&gt;{{Cita enciclopedia|títulu=Imamate|editorial=MacMillan|isbn=0-02-865604-0|apellíu=Gleave|nome=Robert|enciclopedia=Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Harvnb|Momen|1985|p=174}} preface&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MOME&quot;/&gt;

Pelegrinos chiitas suelen dir al [[santuariu de Ali]] en [[Náyaf]] en pelegrinación, recen ellí y lleen el &quot;Ziyarat Amin Allah&quot; o otru ''Ziyaratnamehs''. Sol [[Imperiu safávida]], la so tumba convertir nel focu de muncha atención devota, ejemplificada na pelegrinación realizada pol ''Shah Ismail'' I a [[Náyaf]] y [[Kerbala]].&lt;ref name=&quot;islam&quot;&gt;{{Cita enciclopedia|títulu=A elī ibn Abu Talib|editorial=MacMillan|isbn=978-0-02-865604-5|apellíu=Diana|nome=Steigerwald|enciclopedia=Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1}}&lt;/ref&gt;

==== ''Sunita'' ====
Los musulmanes suníes consideren a Ali con gran respetu como unu de los ''Ahl al-Bayt'' (lliteralmente: &quot;la xente de la casa -del Profeta-) y el postreru de los califes ''Rashidun'', según unu de los líderes más influyentes y respetaos nel islam. Tamién, él ye unu de los ''Al-Asharatu Mubashsharun'', los Diez Compañeros de Mahoma a quien el profeta prometió'l Paraísu.

==== ''Sufí'' ====
Cuasi toles órdenes sufíes remonten el so llinaxe al traviés de Mahoma dende Ali; una esceición son los ''Naqshbandi'', que pasen por ''[[Abu Bakr]]'', pero inclusive nesta orde, tuvo [[Yafar al-Sadiq]], el tataranieto de Ali. Los sufíes creen qu'Ali heredó de Mahoma el poder santo (wilayah) que fai que'l viaxe espiritual a Dios seya posible.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;

Eminentes Sufíes como Ali Hujwiri afirmen que la so tradición empezó con Ali y Junayd de Bagdag considerando a Ali como'l xeque de los principios y práutiques del sufismo.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Khalifa Ali bin Abu Talib - Ali, The Father of Sufism|url=http://www.alim.org/library/biography/khalifa/content/KAL/79/1|fechaaccesu=31 d'avientu de 2013|editorial=Alim.org}}&lt;/ref&gt;

Los sufíes reciten el ''Manqabat Ali'' n'allabancia a Ali.

=== Como una &quot;deidá&quot; ===
Ali apaez en delles tradiciones prohibiendo a los que-y buscaben adorar lo en vida.&lt;ref name=&quot;Peter&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Peters |nome= F. Y |títulu= Los monoteístes: Judios, cristianos y musulmanes en Conflictos y Competencia|añu=2003 |editorial= [[Princeton University Press]]|páxina=320-321|ISBN=ISBN 978-0-691-11461-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Henr&quot;/&gt;

==== ''Alauismo'' ====
Dellos grupos como los [[Alauitas]] (Nusayri árabe: نصيرية), creen qu'Ali yera Dios encarnáu. Son descritos como ghulat ( Ar: غلاة) &quot;exageradores&quot; pola mayoría de los eruditos islámicos. Estos grupos, según los musulmanes tradicionalistes, abandonaron l'islam por cuenta de la so desaxeración de traces lloables d'un ser humanu.&lt;ref name=&quot;Peter&quot;/&gt;

==== ''Ali-Illahism'' ====
Ente los Ali-Illahism, un cultu sincréticu, esiste la creencia de que se producieron socesives encarnaciones de la so Deidá a lo llargo de la historia, calteniendo particular reverencia por Ali, el xenru de Mahoma, quien ye consideráu una de tales encarnaciones.&lt;ref&gt;Layard, Austen Henry, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, Page 216&lt;/ref&gt;

==== ''Drusos'' ====
Los [[Drusos]] creen que [[Dios]] encarnar en dellos seres humanos, especialmente en Ali y los sos descendientes, ente ellos [[Al-Hakim bi-Amr Allah]].

=== Visiones non musulmanes ===

[[Ernest Renan]] (filólogu ya historiador francés):

«‘Alî, el verdaderu representante de la tradición primitiva del [[islam]], foi mientres la so vida entera un home inconcebible, y la so eleición nun foi enxamás tomada en serio nes provincies. De toes partes tendíase la mano a la familia de los Omeyes, que por costume ya intereses fixérase siria. Agora bien, la [[ortodoxa]] de los Omeyes yera bien sospechosa. Bebíen vinu, practicaben ritos del paganismu, nun faíen casu dalgunu de la tradición, de los costumes [[musulmanes]], nin del calter sagráu de los amigos de Mahoma. Asina s'esplica'l sorprendente espectáculu qu'ufierta'l primer sieglu de la hégira, ocupáu por completu n'esterminar a los musulmanes primitivos, los verdaderos padres del [[islam]]. ‘Alî, el más santu de los homes, el fíu adoptivu del profeta; ‘Alî, a quien Mahoma proclamara vicariu so, ye implacablemente degolláu. Hussein y Hassan, los sos fíos, que Mahoma fixera saltar nes sos rodíes y cubiertu de besos, son degollaos».&lt;ref&gt; Y. Renan: “Estudios d'Historia Relixosa”, Editorial Alda, Buenos Aires, 1945, p. 204&lt;/ref&gt;

* [[Álvaro Galmés de Fuentes]] (catedráticu de Filoloxía Románica):

«El caballeru árabe llámase ''faris'' y les sos virtúes son: el valor, la fidelidá, l'amor a la verdá, la proteición concedida a les vilbes, a los güérfanos y a los probes, l'arrogancia... Toes estes virtúes caractericen igualmente a ‘Alî b. abi Tâlib, l'héroe del Llibru de les batalles”. ‘Alî ye'l paladín invencible, que'l so valor nun tien midida... Como los héroes de les epopeyes o llibros de caballeríes, ‘Alî tien tamién nomatos significadores. ''Tabarí'' cúntanos que'l mesmu ‘Alî taba arguyosu y gustaba que se-y llamara pol so llamatu de Abu Turab ‘l'home de polvu'... Otros nomatos que recibe ‘Alî faen alusión a les sos cualidaes guerreres. Asina ye denomináu ''Haydar'' o ''Assad'', que significa ‘lleón', y tamién ''Galib'', qu'equival n'español a vencedor... El sable de ‘Alî, como'l de too caballeru, tien tamién el so nome, llámase ''Du-l-Faqar'', o ''Du-l-Fiqar'' nes lleendes aljamiadas. Esti sable, que se fixo proverbial ente los árabes del Hiÿaz, perteneció nun principiu a Mahoma; el profeta haber atopáu nel botín de Badr. Orixinalmente representóse-y dotáu de dos filos... La tradición o hadiz, recoyida por [[Tabarí]], cúntanos cómo se fixo la tresmisión: ‘Alî, na [[batalla de Uhud]], combatía nes primeres files. Dio un golpe na cabeza d'un infiel, que se cubrir con un cascu bien resistente; rompióse'l cascu y mató al enemigu, pero'l so sable quebróse. ‘Alî volvió al profeta y díxo-y: “Oh unviáu de [[Dios]], maté d'un golpe de sable a un infiel, pero'l mio sable partióse, y nun tengo otru”. El [[profeta]] diolu entós el so sable Du-l-faqar, pensando que nun lo coyer y non podría remanar. Sicasí, ‘Alî, coyendo'l sable, llanzar de nuevu a la llucha. El profeta vio-y lluchar con violencia, cutiendo con Du-l-Faqar alantre y tras, a la derecha y a izquierda. ‘Alî cutió a unu de los Quraish, que se cubrir con un escudu, de forma tal que'l sable enfusó al traviés del escudu y del cascu, fendió la cabeza d'esti home y travesó el so cuerpu hasta'l pechu. El profeta, viendo esta fazaña, dixo: '' “Nun hai sable como Du-l-Faqar, y nun hai héroe como ‘Alî” ''» ().&lt;ref&gt; A. Galmés de Fuentes: O. cit., p. 50-53&lt;/ref&gt;

* [[Edward Gibbon]] (Historiador británicu del sieglu XVIII):

«La nacencia, el parentescu, el calter de ‘Alî, que lo aponderaba d'ente'l restu de los homes de la so tierra, xustifiquen dafechu la so designación como Califa y únicu socesor de Mahoma. El fíu de Abu Tâlib yera, por derechu propiu, el xefe de los Bani Hashim y el príncipe herederu o guardián de la ciudá de [[La Meca]] y de la [[Kaaba]]. ‘Alî tenía les cualidaes d'un poeta, un soldáu, y un santu: la so prudencia y sabiduría entá perduren nuna estensa coleición d'enseñances morales y proverbios filosóficos, y cada unu de los sos antagonistes, nos combates de la llingua y de la espada, fueron ablayaos pola so elocuencia y el so valor. Dende la primer hora de la so misión hasta los postreros rituales del so funeral, el Mensaxeru nun foi enxamás escaecíu pol arrogante amigu, al cual gustaba llamar el so hermanu, el so sustitutu, y el fiel Aarón d'un segundu Moisés».&lt;ref name=&quot;GIB&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gibbon |nome= Edward |títulu= Historia de la decadencia y ruina del imperiu romanu |añu=1984 |editorial= Turner |páxina=249}}&lt;/ref&gt;

* [[Washington Irving]] (Autor norteamericanu y ensayista):

Él yera de la caña noble de la noble raza de Koreish. Tenía los trés cualidaes más preciaes polos árabes: el coraxe, la elocuencia y la munificencia. El so espíritu desacobardáu ganáralu dende'l profeta la denominación d'El Lleón de Dios; exemplares de la so elocuencia caltener en dellos versos y refranes calteníos ente los árabes; y la so arrogancia manifestar nel intercambiu ente otros, tolos vienres, lo que quedaba na tesorería. Pol so magnanimidad, dimos repitíos casos; el so noble desprecio de too lo falso y media, y l'ausencia na so conducta de too como la intriga egoísta.&lt;ref&gt;Lives of the Successors of Mahomet, London, 1850, p. 165&lt;/ref&gt;

* [[Thomas Carlyle]] (Historiador escocés, críticu y escritor sociolóxicu):

Una criatura noble de mente, yá qu'amuesa a sigo mesmu, agora y siempres dempués; llenu de ciñu, de la audacia de fueu. Daqué caballerescu nél; valiente como un lleón; sicasí, con una gracia, una verdá y ciñu digna de la caballería cristiana.&lt;ref&gt;On Heroes, Hero-Worship, And The Heroic In History, 1841, Lecture 2: The Hero as Prophet. Mahomet: Islam, May 8, 1840&lt;/ref&gt;

* [[William Muir]] (Scottish eruditu y home d'Estáu):

Dotáu d'una intelixencia clara, templada nel ciñu, y col enfotu de l'amistá, que yera dende'l corazón y l'alma devota infancia al Profeta. Senciellu, tranquil, y pocu ambiciosu, cuando en díes dempués llogró l'imperiu de la metá del mundu musulmán, foi más bien emburrie sobre él de lo que se busca.&lt;ref&gt;The Life of Mahomet, London, 1877, p. 250&lt;/ref&gt;

* [[Henry Stubbe]] (clasicista, polemista, el médicu y filósofu):

Él tenía un despreciu del mundu, la so rellumanza y la pómpara, tarrecía enforma a [[Dios]], dio munches llimosnes, foi namái en toles sos aiciones, humilde y bonable; d'un rápidu inxeniu cimeru y de un inxeniu que nun yera común, foi bien aprendíu, non naquelles ciencies que terminen n'especulaciones, sinón aquelles que s'estienden a la práutica.&lt;ref&gt;An Account of the Rise and Progress of Mahometanism, 1705, p. 83&lt;/ref&gt;

* [[Simon Ockley]] (British orientalista y profesor d'árabe na Universidá de Cambridge):

Una cosa particular que merez ser notáu ye que la so madre foi apurrida a él na [[Meca]], n'el mesmu mesmu templu; lo que nunca asocedió a cualesquier otra persona.&lt;ref&gt;History of the Saracens, London, 1894, p. 331&lt;/ref&gt;

* [[Khalil Gibran]] (poeta):

Al mio pensar,'A elī foi'l primera árabe en tener contautu y parolar cola alma universal. Morrió, mientres la oración taba ente los sos dos llabios. Los [[árabes]] nun se dieron cuenta del so valor hasta qu'apaeció ente los sos [[perses]] vecinos dalgunos que conocíen la diferencia ente [[xoyes]] y graves.&lt;ref&gt;[[Morteza Motahhari]], ''Islam and Religious Pluralism''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;George Jordac, ''The Voice of Human Justice''&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Primer Fitna]]
* [[Quraysh]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|apellíos=Madelung|nome=Wilferd|enllaceautor=Wilferd Madelung|títulu=The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate|editorial=Cambridge University Press|añu=1997|isbn=0521646960}}
* {{cita llibru|apellíos=Tabatabae|nome=Sayyid Mohammad Hosayn|coautores=[[Seyyed Hossein Nasr]] (translator)|enllaceautor=Allameh Tabatabaei|títulu=Shi'ite Islam|editorial=Suny press|añu=1979|isbn=0-87395-272-3}}
* {{cita llibru|títulu=[[Encyclopædia Britannica Online]]y|editorial=Encyclopaedia Britannica, Inc.}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Ali}}
* [https://web.archive.org/web/20130819215132/http://islamparaguay.jimdo.com/ Páxina de los musulmanes Shiitas del Paraguay]

{{NF|?|661}}


{{Tradubot|Ali Ibn Abi Tálib}}

[[Categoría:Califes ortodoxos]]
[[Categoría:Monarques asesinaos]]
[[Categoría:Saḥabes]]
[[Categoría:Persones de La Meca]]
[[Categoría:Califes]]
[[Categoría:Ali]]
[[Categoría:Mazar-y Sarif]]
[[Categoría:Árabes]]
[[Categoría:Imanes chiitas]]
[[Categoría:Imanes del sieglu VII]]
[[Categoría:Banu Hashim]]
[[Categoría:Los Catorce Infalibles]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>f1xpqb8v4pq35w5aadkv4gepwtet52p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Al Qaeda</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137114</id>
    <revision>
      <id>3703008</id>
      <parentid>3658673</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42285" xml:space="preserve">{{Organización}}
'''Al Qaeda''' ({{lang-ar|القاعدة}}, ''al-Qā'idah'': 'la base'), o '''Al Qaida''', ye una organización [[paramilitar]], [[Yihadismu|yihadista]], qu'emplega práutiques terroristes y plantégase como un [[Práutiques de resistencia|movimiento de resistencia]] [[islamista]] alredor del mundu, ente que ye comúnmente señalada como una rede de [[terrorismu]] internacional. El so fundador, líder y mayor collaborador foi [[Osama Bin Laden]] (1957-2011), un multimillonariu d'orixe [[Arabia Saudita|saudín]] qu'estudió Relixón y Ciencies Económiques na Universidá del Rei Abdul Aziz.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp|títulu=Bin Laden, la peor velea d'EEXX |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=ensemana.com|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110813082914/http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp |fechaarchivu=13 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.rtve.es/alacarta/videos/muerte-bin-laden/bin-laden-home-mas-buscáu-vivu-muertu/1089177/ |títulu=EE.UU. mata a Bin Laden |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial= rtve.es|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta|títulu=Bin Laden, el terrorista más buscáu del planeta |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=telecinco.es|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110505025939/http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta |fechaarchivu=5 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; [[Aymán al-Zawahirí]] asocedió-y como únicu xefe de la organización.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2011/06/110616_video_zawahiri_lp.shtml |títulu=Al-Qaeda tien nuevu xefe: Ayman al-Zawahiri |fechaaccesu=23 de febreru de 2013 |editorial= bbc.co.uk|idioma= }}&lt;/ref&gt;

Investigaciones recién —periodistes, investigadores, analistes y especialistes— afirmen que Bin Laden foi financiáu pola [[CIA]] na [[Muyahidín (Afganistán)|llucha contra les tropes]] de la [[Xunión Soviética]] n'[[Afganistán]] mientres la llamada [[guerra d'Afganistán (1978-1992)]] en plena [[Guerra Fría]].&lt;ref name=&quot;FCIA&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.eroj.org/urbiorbi/Afganistan/AbenLaden.htm|títulu=BIN LADEN YE UN TERRORISTA CREÁU Y FINANCIÁU POLA CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eroj.org |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=CIAO/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |títulu=EEXX: Ente les muertes de Bin Laden y les cortines de fumu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=diariouniversal.net |idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110512062338/http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |fechaarchivu=12 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/especiales/2011/cobertories-especiales/osama-bin-laden/perfil.asp |títulu=Osama bin Laden, el más buscáu, el más tarrecíu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=emol.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OBLCIA&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elcolombiano.com/BancoConocimiento/B/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia.asp |títulu=Bin Laden, un magnate entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=elcolombiano.com |idioma= }}&lt;/ref&gt; El sofitu diba dende la instrucción en combate hasta la entrega d'armamentu.&lt;ref name=FCIA/&gt;&lt;ref name=&quot;CIAO&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.iarnoticias.com/2011/secciones/contrainformacion/0032_cia_terrorismu_terceriz_06may2011.html |títulu=Bin Laden y el terrorismu &quot;tercerizado&quot; de la CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=iarnoticias.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eldiario24.com/nota.php?id=220745|títulu=Conoza'l perfil d'Osama Bin Laden, l'home que foi entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eldiario24.com|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=OBLCIA/&gt;

La so estructura organizativa basada en célules de militantes y redes de contactos clandestinos, bien paecida al [[modus operandi]] de los cárteles de [[narcotraficante]]s, dio-y una bien amplia movilidá d'aición y una gran dificultá pa desarticulala (vease: [[guerra rede]]) &lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=100224190007|títulu=La reconducción estratéxica d'Al-Qaeda: ¿del lideralgu d'Osama bin Laden a la dimensión masiva-popular?|apellíos=Ahmed Ghotme|nome=Rafat|fecha=2012|publicación=Rede de Revistes Científiques d'América Llatina y el Caribe, España y Portugal |fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;.

== Orixe del nome ==
El nome vien del [[sustantivu]] árabe ''qāʕidah'', que significa 'fundamentu, cimientu, base' y que tamién puede referise a una [[base militar]]. ''al-'' ye la forma del [[artículu (gramática)|artículu]] definíu árabe ''al-''. Sería, poro, la base o ''el fundamentu''.&lt;ref&gt;Arabic Computer Dictionary: English-Arabic, Arabic-English By Ernest Kay, Multi-llingual International Publishers, 1986.&lt;/ref&gt;
El políticu británicu [[Robin Cook (políticu)|Robin Cook]] señaló que'l nome indicaría ''la [[base de datos]]'', una y bones Bin Laden xestionaba les operaciones financieres nun [[ficheru]] informáticu llamáu ''al&amp;nbsp;Qaida'' (lliteralmente 'la base [de datos]'). De magar, munchos combatientes miembros de los ''[[muyajidín]]'' fuéronse acomuñando a la rede Al&amp;nbsp;Qaida.&lt;ref&gt;''The Guardian'', 8 July 2005, &quot;The Struggle Against Terrorism Cannot Be Won by Military Means,&quot; [[Robin Cook]], http://www.guardian.co.uk/uk/2005/jul/08/july7.development&lt;/ref&gt;

Bin Laden esplicó l'orixe del nome nuna entrevista col periodista d'[[Al Jazeera]] [[Tayseer Alouni]] n'ochobre de 2001.

{{cita|The name 'al-Qaeda' was established a long time ago by mere chance. The late [[Abu Ubaidah al-Banshiri|Abu Ebeida El-Banashiri]] established the training camps for our ''mujahedeen'' against Russia's terrorism. We used to call the training camp al-Qaeda. The name stayed.&lt;/blockquote&gt;}}
{{cita|El nome de 'al Qaeda' establecióse va tiempu por simple casualidá. Abu Ubaidah al-Banshiri fundó campos d'entrenamientu pa los nuesos [[muyajidín]] contra'l terrorismu de Rusia. Solíamos llamar a los campos d'entrenamientu al-Qaeda. El nome permaneció.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |títulu=Transcript of Bin Laden's October interview |editorial=CNN |fecha=5 de febreru de 2002 |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061206081331/http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |fechaarchivu=6 d'avientu de 2006 }}&lt;/ref&gt;}}

== Historia ==
[[Ficheru:Osama bin Laden portrait.jpg|thumb|[[Osama bin Laden]], fundador y líder d'Al-Qaeda hasta la so muerte'l 2 de mayu de 2011.]]
[[Ficheru:Awlaki 1008.JPG|thumb|[[Anwar al-Awlaki]] foi consideráu'l miembru de más altu rangu de la rede cola ciudadanía de los EE.&amp;nbsp;UU. Foi asesináu en setiembre de 2011 mientres un ataque aereu en Yemen.]]
A finales de los años 70, les faiciones del Partíu Comunista Afganu pertenecíen pol poder, interviniendo la URSS en favor d'aquella que-y yera más afecta (la faición de Taraki), unviando los sos exércitos y batallones de comandu, quien asesinen al Presidente Amín (faición entós nel poder) empecipiándose la guerra d'Afganistán. Nesti periodu bélicu, de gran trescendencia ya influyencia na situación interna de la URSS, el pueblu afganu, les sos distintes etnies y los sos dirixentes relixosos, empecipien un llevantamientu y guerra popular contra l'exércitu soviéticu y les milicies comunistes afganistanes que-y yeren subordinaes. Mientres la guerra, les fuercies soviétiques algamaron un númberu cercanu a los 200&amp;nbsp;000. homes, con entrenamientu y armamentu d'última teunoloxía. Coincidiendo les circunstancies cola descomposición y derrumbe del socialismu real, la guerra d'Afganistán tresformar nel &quot;Vietnam&quot; de la URSS, a la que'l pueblu rusu aguantar en collaborar y tres diez años de guerra popular islámica, les fuercies comunistes fueron ganaes y l'exércitu soviéticu bater en retirada.

A la victoria islámica, conflúin diverses razones: el convencimientu de los afganos de tar lluchando contra odiaos invasores históricos; una visión relixosa del mundu, qu'alluga na primer llinia de los sos adversarios al comunismu atéu; una mística qu'espertó la solidaridá de los pueblos del mundu, especialmente de los países islámicos, los qu'unviaron batallones de [[muyahidin]]es a lliberar Afganistán, entrenándose nes bases que los países árabes y occidente —especialmente los EE.&amp;nbsp;UU.— sofitaben y financiaben con firmeza y resolución. Una d'aquelles bases —La Base— foi fundada y empobinada por un nuevu saudín, de convencimientos relixosos sunnitas, fundamentalista y radicalmente anticomunista.

Concluyida la guerra contra los soviéticos, Al Qaeda (La Base), nun foi desmovilizada pol so caudiellu, quien llueu s'arreyó na llucha de faiciones que siguió a la derrota de los comunistes. Nella, Bin Laden, allinió al so grupu con el Talibanes, participando tamién n'operaciones significatives pal mundu musulmán, como na estinguida [[Yugoslavia]] (pa detener el [[xenocidiu]] musulmán en [[Bosnia]] y [[Herzegovina]]). En parte aniciada nel so radical fundamentalismu, en parte pola dinámica propia de les alliniadures asocedíes na guerra civil afgana, Bin Laden, terminó combatiendo a quien-y emprestó sofitu y aliendu (los EE.&amp;nbsp;UU.), país al que consideren esencialmente antireligioso, prosionista y erosionador de la manera de vida islámicu. De la mesma, Al Qaeda, ye rápido visualizáu polos EE.&amp;nbsp;UU., como un grupu que deriva escontra'l terrorismu antioccidental, qu'amenacia la seguridá d'Estaos Xuníos y d'occidente y l'estabilidá de los países árabes aliaos.

En 1993 los Estaos Xuníos d'América unviaron tropes a [[Somalia]], pal repartu d'alimentu y agua, amás de garantizar la seguridá de los civiles ante la guerra civil que sufría'l país. Dos [[UH-60]] Black Hawks fueron baltaos mientres una misión de captura que llevaron a cabu'l primer destacamentu de fuercies d'operaciones especiales Delta ([[Delta Force]]) y el [[75ᵘ Reximientu Ranger]]. Darréu la intelixencia del serviciu militar de los Estaos Xuníos concluyó que gran parte de la milicia somalina foi entrenada por miembros d'Al-Qaeda, daqué que quedaría verificáu en mayu del 2006 cuando'l país volvió somorguiase nuna segunda guerra civil ente l'Alianza pa la Restauración de la Paz y Contra el Terrorismu (ARPCT) y milicies lleales a la Unión de Tribunales Islámicos. Pal 5 de xunu siquier 350 persones morrieren nel fueu cruzao.

La organización construyó campos d'entrenamientu p'aquellos militantes partíos pel mundu, entrenando a miles en téuniques de guerrilla, usu d'esplosivos y conocencies de la práutica paramilitar. Los sos axentes arreyáronse en numberosos ataques, como los [[atentaos terroristes a les embaxaes d'Estaos Xuníos en 1998]], oportunidá na que destruyeron les embaxaes d'Estaos Xuníos en [[Nairobi]], [[Kenia]] y [[Dar es Salaam]], en [[Tanzania]]. En Dar-es Salaam finaron once persones, ente qu'en Nairobi perecieron 213 persones, y namái dolce yeren d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;“Terrorism: US Response to Bombing in Kenia and Tanzania, a New Policy Direction?” por Raphael Perl, Congressional Research Service (Serviciu d'Investigación del Congresu de EE XX.), Biblioteca del Congresu, 1 de setiembre de 1998.&lt;/ref&gt; El [[12 d'ochobre]] de [[2000]] Al&amp;nbsp;Qaida realizó l'ataque suicida con bomba contra'l buque de guerra d'Estaos Xuníos ''[[USS Cole (DDG-67)|USS Cole]]'' nes costes de [[Yeme]], dexando 17 ''[[marineru|marineros]]'' muertos y mancando a 39 más.

En 2001 atentaron contra les [[World Trade Center|torres ximielgues]] de [[Nueva York]] y [[El Pentágonu]] de [[Washington D. C.|Washington]] secuestrando 4 aviones. Foi l'ataque onde destruyeron dos de los edificios más altos d'Estaos Xuníos y estropiaron la sede central del [[Exércitu d'Estaos Xuníos]].

Nel añu [[2008]] unes amenaces per parte d'Al-Qaeda provocaron la suspensión total del [[Rally Dakar|Rally Dakar 2008]] qu'a partir d'entós pasó a desenvolvese en Sudamérica.

El 26 d'avientu de [[2009]] foi deteníu a tiempu [[Umar Faruk Abdulmutallab]], quien intentó esplotar un avión con 278 pasaxeros a bordu que se dirixía a [[Detroit]].

El 1 de mayu de 2011 ye asesináu'l líder d'esta organización, Osama Bin Laden, pol exércitu d'Estaos Xuníos na llocalidá de Abbottabad, asitiada al norte de la capital de Paquistán.

=== La organización a partir del 11 de setiembre de 2001 ===
[[Ficheru:UA Flight 175 hits WTC south tower 9-11 edit.jpeg|thumb|230px| Los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]] son consideraos &quot;el mayor ataque contra [[Estaos Xuníos]]&quot; dende'l [[Ataque a Pearl Harbor]] en [[1941]], y supunxeron un antes y un dempués na historia de la llucha contra'l terrorismu y na historia d'Al Qaeda.]]
En [[2001]] creíase que Bin Laden y otros líderes d'Al&amp;nbsp;Qaeda atopar so la proteición de los [[talibanes]], un grupu islámicu que controlaba la mayor parte d'Afganistán. Nesi mesmu añu camudó radicalmente l'actividá d'esti grupu, algamando cuotes de terror nunca antes imaxinaes. Según la CIA y el [[FBI]], 19 militantes d'Al&amp;nbsp;Qaeda empobinaos pol [[exipciu]] [[Mohammed Atta]] llevaron a cabu'l 11-S (atentáu del 11 de setiembre) contra [[El Pentágonu]] y el [[World Trade Center|Centro Mundial de Comerciu]] (WTC). Aquel foi l'atentáu asocedíu en EE.&amp;nbsp;UU. más tarrecible de la historia d'esti país, con unos 3000 muertos.

Primeramente según &quot;los planes de Al Qaeda&quot; en 1995 yera proyeutar [[aviones]] como misiles a edificios de los [[Estaos Xuníos]] y derrumbar los iconos del poder del país; dientro d'estos puntos figuraben: la [[Torre Sears]] ([[Chicago]]), [[El Pentágonu]] ([[Washington D.C.]]), [[Pirámide Transamérica]] ([[San Francisco (California)|San Francisco]]), [[World Trade Center]] ([[Nueva York]]), [[La Casa Blanca]] ([[Washington D.C.]]) el [[Empire State Building]] ([[Nueva York]]) el [[Capitoliu de los Estaos Xuníos]] ([[Washington D.C.]]) y el [[U.S. Bank Tower]] ([[Los Angeles]]).

EE.&amp;nbsp;UU. respondió empecipiando un ataque masivu contra forzar talibanes y d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Afganistán, matando y prindando a miles de militantes y civiles ensin rellación dalguna col conflictu, obligando al restu de los sos líderes a sumise primeramente na clandestinidá. A pesar de la subsiguiente captura de dellos de los sos miembros claves (incluyendo'l militante que supuestamente entamó y entamó los ataques del 11-S), l'actividá del grupu y les sos franquicies, llueñe de sumir, camudaron d'organización pa convertise nuna organización internacional y coordinao con militantes partíos per tol mundu.

Los siguientes ataques esta vegada fueron n'[[Indonesia]]:
* Esplosión d'una bomba nun club nocherniegu na islla de [[Bali]] que dexó más de 200 muertos (85 d'ellos, australianos).
* Atentaos contra la embaxada d'[[Australia]] en [[Xakarta]].
Darréu en [[2003]], atentaos n'[[Arabia Saudita]] dexaron 35 muertos n'edificios habitaos por occidentales, ente otres aiciones coordinaes nun esfuerciu por desestabilizar a la monarquía saudita. El 16 de mayu una cadena d'atentaos suicides en [[Atentaos de Casablanca de 2003|Casablanca]] contra tres establecimiento d'hostelería, ente ellos la ''Casa d'España'', l'Alianza Israelina y un campusantu xudíu, costaron la vida a 45 persones.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Cronologia/atentaos/Marruecos/elpepuint/20110428elpepuint_11/Tes El País, «Cronoloxía de los atentaos en Marruecos», 28 d'abril de 2011.]&lt;/ref&gt;

Nos últimos tiempos y yá dellos años dempués del 11-S, remanecen con célules d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, atribuyéndose l'autoría de los [[Atentaos del 7 de xunetu de 2005|atentaos de Londres del 7 de xunetu de 2005]] con más de 50 muertos, [[Atentaos del 11 de marzu de 2004|atentáu del 11-M en Madrid]]&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/internacional/2011/05/03/amenaces-qaeda-espana/1068972.html ''lne.es''], 3 de mayu de 2011, «Les amenaces d'Al Qaeda a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-07-08-2007/abc/Nacional/al-qaida-llanza-la so-tercer-reivindicacion-del-11-m-en-plena-deliberacion-de-la sentencia_164290603485.html ABC], 7 d'agostu de 2007, «Al Qaeda llanza la so tercer reivindicación del 11-M en plena deliberación de la sentencia».&lt;/ref&gt; nos que finaron 191 persones y 1858 resultaron mancaes, ya intentando ataques fallíos en [[Barcelona]] y [[Alemaña]], amás d'amenaciar a países como [[Francia]], [[Estaos Xuníos]], [[Reinu Xuníu]], [[España]], [[Portugal]], [[Italia]], [[Polonia]], [[Dinamarca]], [[Australia]], [[Hungría]], [[República Checa]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Malta]], [[Xipre]], [[Israel]] y [[Kuwait]].

Tamién tán amenaciaos tolos países miembros de la La Organización del Tratáu Atlánticu Norte [[OTAN]] encabezada per Estaos Xuníos y l'Xunión Europea y tolos países miembros de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] CEI encabezada per Rusia.

Paralelamente a esto, faiciones d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'[[Iraq]] lluchen fiero contra la ocupación d'Estaos Xuníos, el grupu Tawhid wal Jihad dirixíu pol [[xordanu]] [[Abu Musab Al Zarqawi]], que foi ablayáu poles tropes d'Estaos Xuníos en xunu de 2006, realicen aiciones diaries contra les tropes d'ocupación d'Estaos Xuníos y Reinu Xuníu, ya iraquinos allegaos al nuevu gobiernu amás de civiles. Estos ataques suman miles de muertos ente les fuercies armaes de dambos bandos, pero especialmente causaron baxes ente la población civil.&lt;ref&gt;En marzu de 2007, a los cuatro años d'empecipiase la invasión, envalorábense 650.000 civiles iraquinos muertos n'aiciones de guerra o por causa de los atentaos diarios; tamién morrieren nesi periodu daqué más de 3.200 soldaos d'Estaos Xuníos y 130 del Reinu Xuníu: [https://www.elpais.com/articulo/internacional/anos/650000/muertos/despues/Azores/elpepuint/20070316elpepuint_3/Tes El País, «Cuatro años y 650.000 muertos dempués de los Azores»], 16 de marzu de 2007.&lt;/ref&gt;

El [[11 d'abril]] de [[2007]] el brazu armáu d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu|Al&amp;nbsp;Qaeda]] en [[el Magreb]] perpetó un atentáu en [[Arxel]] ([[Arxelia]]), dexando siquier 24 muertos y 222 mancaos. Este mesmu día Al&amp;nbsp;Qaeda atribuyóse los atentaos perpetaos el [[10 d'abril]] de 2007 en [[Casablanca]] ([[Marruecos]]).&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu 20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu] (atentaos del [[10 d'abril|10]] y [[11 d'abril]] de [[2007]]). &lt;/ref&gt;

=== Muerte del líder d'Al Qaeda ===
El [[1 de mayu]] de [[2011]], el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Barack Obama]], anunció que'l líder [[Osama Bin Laden]] morrió nun operativu militar d'Estaos Xuníos en Paquistán.
&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Osama/Bin/Laden/morrió//elpepuint/20110502elpepuint_4/Tes Bin Laden morrió El País.com]&lt;/ref&gt;

=== Nuevu líder d'Al Qaeda ===
El nuevu líder de la organización ye l'exipciu de 60 años, [[Aymán al-Zawahirí]].

El martes [[5 de xunu]] de 2012 el [[El Pentágonu|Pentágonu]] norteamericanu informaba que'l día anterior un ataque con [[drones]] sobre un llugar na rexón noroeste de [[Paquistán]] causara la muerte d'[[Abu Yaliya al Libi]], supuestu '''''número dos''''' d'Al Qaeda. De confirmase la noticia tratar del mayor ésitu llográu pol exércitu d'Estaos Xuníos dende la muerte d'[[Osama Bin Laden]], yá que Libi taba consideráu como'l xefe d'operaciones de la organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor= |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/05/actualidad/1338885217_157265.html |títulu=Estaos Xuníos confirma la muerte del &quot;número dos&quot; d'Al Qaeda |fecha= |fechaaccesu=7 de xunu de 2012 |editorial=El País |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Al Qaeda y España ==

=== Atentaos de Madrid de 2004 ===
{{AP|Atentaos del 11 de marzu de 2004}}
[[Ficheru:Atocha Station makeshift shrine march 2004.jpg|thumb|250px|Homenaxe a les víctimes de los [[atentaos del 11 de marzu]].]]

Los atentaos del 11 de marzu de 2004 (conocíos tamién pol [[numerónimo]] 11-M) fueron una serie d'[[ataque terrorista|ataques terroristes]] en cuatro [[tren]]es de la rede de [[Cercaníes de Madrid]] llevaos a cabu por terroristes [[Yihadismu|yihadistes]].

Trátase del segundu mayor atentáu cometíu n'[[Europa]] hasta la fecha, con 10 esplosiones cuasi simultánees en cuatro trenes a la hora punta de la mañana (ente les 07:36 y les 07:40). Más tarde, tres un intentu de desactivación, la policía españaría, de forma controlada, dos artefautos que nun españaren, desactivando un terceru que dexaría, gracies al so conteníu, empecipiar les primeres pesquises que conduciríen a la identificación de los autores. Finaron 191 persones, y 1.858 resultaron mancaes.

Na tarde del 13 de marzu una llamada efectuada a la canal de televisión [[Telemadrid]] dexó alcontrar nuna papelera un videu nel qu'un home con acentu marroquín, qu'afirmaba ser [[Youssef Belhadj|Abu Dujan al Afgani]], darréu condergáu por estos atentaos, autodenominándose voceru militar d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, reivindicaba la so autoría.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110506022155/http://www.eluniversal.com/2011/05/02/al-qaida-amenació--en-multiples-ocasiones-a-espaa.shtml L'Universal], Caracas, 2 de mayu de 2011, «Al&amp;nbsp;Qaeda amenació en múltiples ocasiones a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=TcWfsMtXGX0 ''Videu de la comparecencia del ministru del Interior informando de la cinta en YouTube'']&lt;/ref&gt;

El 3 d'abril de 2004, la policía alcontró y arrodió a dellos miembros del comandu terrorista en [[Leganés]]. Al trate acorrexaos, los sos miembros suicidáronse faciendo españar el pisu nel que s'atrincheraren —siendo esto'l primer atentáu suicida d'Europa— cuando los [[Grupu Especial d'Operaciones|Geos]] empecipiaben l'asaltu. Nesta aición morrió un axente del grupu policial, amás de tolos miembros de la célula islamista ellí presentes.

=== Secuestru de voluntarios españoles en 2009 ===
{{AP|Al Qaeda del Magreb Islámicu#Secuestru de voluntarios españoles}}
La caña d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (AQMI) reivindicó'l [[8 d'avientu]] del [[2009]] pela mañana el secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania, el 29 de payares, según el d'un botánicu francés cuatro díes antes en Malí. Los españoles son Albert Vilalta, Alicia Gámez y Roque Pascual.&lt;ref name=sec&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/583294/0/alqaeda/secuestru/voluntarios/ Al Qaeda reivindica'l secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania]&lt;/ref&gt;

El Ministeriu español d'Asuntos Esteriores dio credibilidá a la reivindicación, realizada nuna cinta d'audiu pasada a la cadena de televisión con sede en [[Doḥa]], en sometiéndola a estudiu per parte d'un comité téunicu, dixo nun comunicáu. &quot;Trátase d'una grabación d'audiu que menta explícitamente el nome de los secuestraos&quot;, dixo la nota del ministeriu.&lt;ref name=sec/&gt;

El voceru del grupu islamista, que s'identificó como Saleh Abu Mohammad, dixo que &quot;[[Francia]] y [[España]] van ser informaes darréu de les lexítimes demandes de los muyahidines&quot;, refiriéndose tamién al secuestru d'un francés nel este de Malí el 30 de payares.

Los trés voluntarios de la ONG catalana Barcelona Acció Solidària sumieron el 29 de payares en Mauritania cuando fueron secuestraos del convói nel que llevaben ayuda humanitaria a dellos países africanos y que se dirixía pela carretera ente [[Nuadibú]] y la capital, [[Nuakxot]].

El convói partió de [[Barcelona]] el [[22 de payares]], travesó [[Marruecos]], dirixir a Senegal y diba terminar el [[Gambia]] con 100.000 quilos de material d'ayuda que pensaba distribuyir como parte de la so caravana añal.

L'[[Audiencia Nacional]] abrió una investigación sobre'l secuestru por tratase d'un delitu contra españoles nel estranxeru y por ser un posible delitu de terrorismu.

[[Francia]] pidió a los sos ciudadanos que dexen el norte y l'este de Malí ante l'aumentu de l'amenaza integrista.

Alicia Gámez foi lliberada'l [[10 de marzu]] de [[2010]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/03/10/espana/1268217245.html Alicia Gámez llega a Barcelona en siendo lliberada por Al Qaeda] (elmundo.es, 10/03/2010)&lt;/ref&gt; Albert Vilalta y Roque Pascual fueron lliberaos el 23 d'agostu de 2010.&lt;ref&gt; [https://www.elmundo.es/elmundo/2010/08/22/barcelona/1282490182.html Lliberaos los dos cooperantes catalanes secuestraos en Mauritania dende payares] (elmundo.es, 23/08/2010)&lt;/ref&gt;

== Ideoloxía y motivación ==
Básicamente, la visión de la [[ideoloxía]] d'al-Qaeda ye una forma estrema d'[[Islam]], la [[yihad]], ante países o gobiernos que supuestamente actúen contra l'Islam, les comunidaes relixoses y los grupos étnicos como la única posibilidá de representar los intereses del Islam. Al-Qaeda cree que la única respuesta ye que l'Islam desenvuelva'l papel que-y correspuende nel mundu, qu'hai una combalechadura de delles partes del mundu contra l'Islam, que ye liderada per Israel, EE.&amp;nbsp;UU. y los países d'Europa Occidental. Amás, amuésase convencida que mientres esista Israel y siga les influyencies políticu y cultural d'Occidente, la sociedá musulmana, l'Islam, nun puede tar xunida.

Como xustificación de les sos aiciones al-Qaeda señala delles enseñances relixoses y mensaxes tomaos del [[Corán]]. 
Pa lo cual, básase principalmente na llamada forma primitiva del Islam, nel cual interprétase que l'enfoque asítiase na guerra contra los infieles, la so conversión y l'unificación de tolos musulmanes baxu unu [[califatu]] común. En gran parte de la organización repara un marcáu [[antisemitismu]], resultáu de la llucha mientres décades contra [[Israel]]. 

Dellos miembros d'al-Qaeda, como [[Mohammed Atta]] tienen o teníen una visión del mundu paecíu a la de los [[nazis]] (exemplu: [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]], en qué Nueva York víase como un supuestu centru del &quot;selectu mundu xudíu&quot;, como la meta). Nesta visión del mundu, los xudíos son consideraos como infieles que nun se pueden convertir, o inclusive anti-musulmanes que controlen los países democráticos lliberales y los estaos ex-socialistes y controlen estos de la mesma en contra del Islam. Dambos, supuestamente creaos y controlaos polos supuestos sistemes enemigos primarios, son los archienemigos escoyíos d'Al-Qaeda. Al-Qaeda llucha contra estos dos ideoloxíes menos pol qué faen que pol qué representen: el [[socialismu]] porque predica la igualdá de toles persones y especialmente porque los sos siguidores prefieren el [[ateísmu]] y los países lliberales occidentales porque les sos empreses son vistes como desenfrenaes y ensin relixón.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120119034307/https://www.el mio5.gov.uk/output/al-qaidas-ideology.html Ideoloxía d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu de 2010[https://web.archive.org/web/20040615190216/http://www.im.nrw.de/sch/doks/vs/hintergruende_alqaida.pdf Fonderada d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu del 2010&lt;/ref&gt;

[[Osama bin Laden]] declaró nuna entrevista en 1999, que pa él y los sos siguidores, nun hai [[Civil|civiles]], sinón namái enemigos pa matar, ensin esceición; este ye'l sagráu deber de too musulmán.

Los primeros ataques llevar a cabu na [[década de 1990]], como'l [[Atentáu del World Trade Center de 1993]]. La operación antiterrorista del [[Bill Clinton|gobierno de Clinton]] empezó a partir d'entós y portó ataques terroristes contra les embaxaes d'Estaos Xuníos en Dar se Salaam y Nairobi y ataques aéreos contra bases d'Al-Qaeda en [[Sudán]] y [[Afganistán]]. Nel añu 2000 producióse un ataque de los islamistes nel mercáu navidiegu d'Estrasburgo que foi atayáu poles autoridaes de seguridá alemanes. D'entrada non pudo probase ante'l tribunal un presuntu venceyu cola rede terrorista Al-Qaeda.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/politik/terrorziel-strassburger-weihnachtsmarkt-im-prozess-gegen-vier-algerier/389164.html Oxetivu terrorista: Mercáu de Navidá d'Estrasburgo; xuiciu contra cuatro arxelinos] consultáu'l 18 mayu del 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,239486,00.html Estrasburgo sentencia en contra de los islamistes] consultáu'l 18 mayu del 2010&lt;/ref&gt; La razón d'esto ye qu'Alemaña ye, amás de los EE.&amp;nbsp;UU., l'aliáu más cercanu d'Israel. Per otru llau, l'estilu de vida percíbese, como n'otros países europeos, como una forma lliberal, pecaminosa y vulgar de la vida (rellaciones sexuales ilexítimes, consumu d'alcohol, homosexualidá llegal) y como una imposición pa los musulmanes que viven n'Alemaña.&lt;ref&gt;[http://www.welt.de/politik/article1195909/die_ideologie_der_heiligen_krieger.html Ideoloxía d'Al-Qaida] consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;

Al-Qaeda tamién se basa na [[propaganda]], sobremanera nes sociedaes árabes y musulmanes. Ve la violencia como mediu pa xunir a tolos musulmanes na &quot;guerra de lliberación&quot; contra'l dominiu d'Occidente. Estos actos de terrorismu tamién se lleven a cabu contra civiles musulmanes consideraos como &quot;collaboradores&quot; o víctimes del terrorismu como variables aleatories na negociación. El campu d'aición principal dempués del últimu llamamientu de Bin Laden a [[Iraq]], el mayor númberu de víctimes, según los autores mesmos, son miembros del Islam. Una nueva carauterística equí ye la llexitimidá de los ataques suicides qu'antes non s'utilizaben por cuenta de les reserves relixoses.

Al-Qaeda atopó n'[[Iraq]] pocu sofitu uniforme y ta sofitada sobremanera polos terroristes estranxeros. La organización atopó en [[Paquistán]], [[Indonesia]] y [[Arabia Saudita]] un sofitu más fuerte. Amás de les causes polítiques, como les persistentes guerres civiles, la opresión tradicional, tamién se contemplen como causa d'orixe la tradición duradera de la esclavitú, el tráficu de persones, la misoxinia y una interpretación particularmente estricta del Islam como'l [[wahhabismu]] y les atrasaes cultures tribales como'l [[pashtunwali]].

Los líderes de pensamientu d'Al-Qaeda tamién se basen nes normes islámiques acordies coles que cada estáu y forma social que tea más allá de la [[Xaria]] ye reprobable y, poro, ye lexítimu destruyir el mundu de los &quot;infieles&quot; col terrorismu. Los perpetradores son mayoritariamente homes nuevos de baxa condición social. Otros asesinos especialmente n'operaciones importantes, como la del 11 de setiembre de 2001 son graduaos bien entrenaos. Dellos dirixentes y líderes, como'l fundador Ossama bin Laden, provienen d'una familia de clase alta.

En particular, n'Iraq, los soldaos occidentales son denominaos tamién &quot;[[Cruzaes|cruciaos]]&quot;. La fonderada d'esti calificativu son los efeutos de la masacre de [[Maarat an-Numan]] (1098).

== Oxetivos estratéxicos ==
[[Ficheru:Taliban bounty flyer.jpg|thumb|Cartelu de pagu]]
Los oxetivos finales d'al-Qaeda nun son al curtiu plazu, sinón que la rede espera que se llogren namái n'años o décades. L'oxetivu principal nun ye necesariamente consiguir estos oxetivos en sí mesmos, sinón poner en movimientu una cadena d'acontecimientos que n'última instancia tendríen que conducir a les resultaos deseyaes. 
Cómo que'l nucleu d'al-Qaeda opera de callao y lleva a cabu, ente otros, [[operaciones de falsa bandera]], los sos oxetivos reales son difíciles de determinar. Dempués hai los venceyos con otros movimientos islamistes qu'escuerren intereses independientes.

[[Osama bin Laden]], Khalid Cheikh Mohammed, [[Ayman al-Zawahirí]] y otros líderes d'al-Qaeda crearon oxetivos que traten de trabayar en rede con tolos medios al so algame.

Una gran parte de los sos esfuercios al-Qaeda invertir na guerra o [[yihad]] en contra d'occidente, yá que esti ye la principal torga pa tolos pasos subsiguientes del so dominiu económicu y del poder políticu. Tamién considera que la cooperación y el sofitu de dellos países occidentales (sobremanera la d'[[Estaos Xuníos]] y [[Francia]]) de dellos países árabes (como [[Xordania]], [[Arabia Saudita]], [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[El Líbanu]]) como una inxerencia nos asuntos árabes internos, el propósitu de los cualos sería torgar la unificación del mundu islámicu y fortalecer la posición d'[[Israel]]. Esta guerra de tipu al-Qaeda especialmente colos ataques terroristes contra oxetivos civiles nos países de destín, p'apavorar a la población pa desestabilizar el país políticamente y estropiar la economía. De cutiu, los turistes son el blancu d'ataques nos países musulmanes.&lt;ref&gt;[http://www.fas.org/irp/crs/rs21973.pdf Al Qaeda: Statements and Evolving Ideology] (PDF; 47 kB) consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;
Ta estrechamente rellacionáu col ataque al espardimientu del estilu de vida occidental y l'esportación de los valores de la cultura islámica. L'oxetivu previstu ye la preservación de la sociedá musulmana contra les influyencies occidentales (non basaes na xurisprudencia de la [[xaria]] [[Apostasia nel islam|por que los nacíos musulmanes sían capaces d'escoyer llibremente la so relixón]], la igualdá de xéneru, que na opinión pública amuésense abiertamente les muyeres, el consumu d'alcohol, la homosexualidá llegal, les rellaciones sexuales ilexítimes, ...)

Mientres se llogren les resultaos deseyaes, amás de la execución esitosa de los ataques terroristes, les sos actividaes inclúin l'allugamientu de [[Axente tapáu|durmientes]] nes estructures opuestes posibles en llugares clave o reclutar persones d'idees allegaes que yá tán nes posiciones correspondientes (cómo Nidal Malik Hasan) y la fusión global y la creación de redes ente los islamistes y movimientos y grupos yihadistes. (L'estrechu contautu colos gobernantes locales, como los [[talibanes]], la planificación de la operación conxunta y aiciones coordinaes coles organizaciones terroristes de la rede, como Laichkar-al-Toiba o [[Abu Sayyaf]]).

Al-Qaeda tamién combate a toles organizaciones non gubernamentales que representen una amenaza pa al-Qaeda y los sos oxetivos. Esto ye especialmente ciertu pa la [[Interpol]] y les [[Naciones Xuníes]]. La causa d'esto ye principalmente la considerancia de la ONX como garante de les condiciones esistentes, que colos sos esfuercios de paz pon en peligru los oxetivos d'al-Qaeda. Asina, los programes de la ONX en [[Somalia]] como por casu les misiones de paz na década de los noventa [[Unosom]], [[Unosom II]], y l'organización del gobiernu de transición de Somalia de la ONX cola prevención que los islamistes tomaren el control completu del país, por aciu el movimientu al-Qaeda en Somalia. Per otru llau, les Naciones Xuníes aprobaron una serie de resoluciones pa frenar el terrorismu transnacional d'al-Qaeda. (Compromisu de los estaos miembros de la ONX pa imponer sanciones a les persones que tán venceyaes a al-Qaeda, llistes de miembros d'al-Qaeda, esplegue del [[ISAF (exércitu)|ISAF]], disposiciones contra l'espardimientu de les [[Arma de destrucción masiva|ADM]]).&lt;ref&gt;[http://www.un.org/sc/committees/1267/ United Nations al-Qaida Resolutions] {{cita web |url=https://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fsc%2Fcommittees%2F1267%2F&amp;date=2010-02-04 |fecha=4 de febreru de 2010 }} consultáu'l 19 de xunu de 2010&lt;/ref&gt; 

Unu de los principales oxetivos ye'l valtamientu de la familia real saudina&lt;ref&gt; ref-web|autor=Peter Philipp |url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1026246,00.html |títulu=Saudisches Königshaus im Visier von El Kaida |editor=Dw-world.de |fecha= 10 de xineru de 2003|consulta=12-09-2010&lt;/ref&gt; y tolos otros gobiernos de los países de mayoría musulmana que nun se rixen polos principios islámicos o trabayen o son amigos de potencies non islámiques ([[Xordania]], [[Paquistán]], [[Exiptu]]...): esto ye siguíu pola aplicación de base de la llei islámica coránica ([[Xaria]]) en tolos países musulmanes.

Dende principios de 1990, al-Qaeda ta estrechamente venceyada colos grupos separatistes musulmanes, los oxetivos de los cualos se superponen colos de la rede de Bin Laden. Poro, la separación de tolos territorios musulmanes y rexones de la mayoría de los otros países de credos distintos ([[Mindanao]] de [[Filipines]], [[Daguestán]], [[Chechenia]], [[Ufá]], y [[Tatarstán]] de [[Rusia]], [[Ogaden]] d'[[Etiopía]], [[Kosovu]] de [[Serbia]]...) ye vista como un pasu importante escontra la unificación del [[Islam]]. Mientres la [[guerra de Bosnia]] hubo numberoses otomíes cometíes polos [[Muyahidínes Bosnios|muyahidínes]], ente otros, sol lideralgu del xefe del [[Exércitu de la República de Bosnia y Herzegovina|exércitu bosniu]], [[Rasim Delić]], contra los serbios y croates en Bosnia central y la rexón de Ozren. Por orde d'[[Osama bin Laden]], los muyahidínes d'al-Qaeda llucharon mientres la guerra col exércitu bosniu na vanguardia.&lt;ref&gt; Die Zeit:[https://web.archive.org/web/20130406073847/http://www.zeit.de/2001/45/Schule_des_Hasses_auf_dem_Balkan Schule des Hasses auf dem Balkan - Wie bin Ladens Al-Qaida in Bosnien Fuß fasste]&lt;/ref&gt; Tamién llucharon los partidarios d'al-Qaeda en [[Kosovu]] xuntu al [[Exércitu de Lliberación de Kosovo|UÇK]]. 

Llegaos a esti puntu, les esperances d'Al-Qaeda son qu'Occidente fuera ganáu militarmente y económicamente, polo cual espera tener les manes llibres pa toles aiciones adicionales:

* Percima de too, la destrucción del Estáu d'[[Israel]] y l'espulsión o la eliminación de los sos habitantes [[xudíos]]. 
* La eliminación anterior o'l debilitamientu de la potencia proteutora, [[Estaos Xuníos]], y los sos aliaos ([[Canadá]], [[Francia]], [[Reinu Xuníu]], [[Alemaña]], [[Italia]]...) como posibles poderes proteutores. 
* Reconquistar de tolos territorios que fueron dalguna vegada musulmanes ([[España]], [[Crimea]]...) 
* Reconquistar de tolos territorios que dalguna vegada fueron gobernaos polos gobernantes islámicos ([[India]], [[Portugal]], [[España]], [[Sicilia]], [[Cerdeña]], [[Córcega]] y partes d'[[África Oriental]]...).&lt;ref&gt; Die Welt: [http://www.welt.de/politik/article1270596/das_verlorene_paradies_von_al_qaida.html ''Das verlorene Paradies von al-Qaida''], 17 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt; 
* Y, finalmente, la unión de toos estos países y territorios n'unu namái ([[califatu]], rexíu pola llei islámica pa tolos verdaderos creyentes).

== Organizaciones ideológicamente emparentaes ==
{{referencies|instituciones|t=20140124}}
* Movimientu [[Talibán]] (Afganistán)
* [[Tawhid wal Jihad]] (Libia)
* [[Ansar Al Sunna]] (Iraq)
* [[Al Qaeda n'Iraq|Tanzim Qa'idat al Jihad al Rafidayn]] (Iraq)
* [[Lashkar y Tayiba]] (Iraq)
* [[Exércitu Islámicu n'Iraq]] (Iraq)
* [[Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate]] o [[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (Marruecos, Túnez, Arxelia, Mauritania, Sáḥara Occidental y Libia)
* [[Grupu Islámicu Combatiente Marroquín]] (Marruecos, Ceuta, Melilla y Sáḥara Occidental)
* [[Al Qaeda na Península Arábiga]] (Arabia Saudita, Baréin, Emiratos Árabes Xuníos, Xordania, Kuwait, Omán, Qatar, Yemen)
* [[Abu Sayyaf]] (Filipines)
* [[Jaish y Mohamed]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Movimientu Islámicu d'Uzbequistán]] (Uzbequistán)
* [[Brigaes Abu Hafs al Masri]] (Toa África sacante los países que pertenecen al Magreb)
* [[Lashkar y Jangvi]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Yemaa Islamiya]] o [[A la Gama'a al-Islamiyya]] (Exiptu)
* [[Harakat el Mudjaheedin]] o [[Harakat ul-Mujahidin]] (Afganistán)
* [[Brigaes Al Haramain]] (Albania, Kosovo, Bosnia y Herzegovina, Croacia, Macedonia, Montenegro, Serbia, Voivodina y Eslovenia)
* [[Al-Jihad]] (Palestina, Israel, Cixordania, Gaza y territorios estremeros a Israel y Palestina)
* [[Al Qaeda Al-Ándalus]] (España, Portugal, Xibraltar y Andorra)
* [[Al Shabaab]] (Somalia)
* [[Boko Haram]] (Nixeria)

== Ver tamién ==
* [[Yihadismu]]
* [[Talibán]]
* [[Estáu Islámicu (organización terrorista)]]
* [[Boko Haram]]
* [[Organizaciones terroristes estranxeres según el Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]]
* [[Organizaciones terroristes según la Xunión Europea]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* Valenzuela, Javier: ''España nel puntu de mira. L'amenaza del integrismu islámicu''. Madrid: Temes de Güei, 2002.
* [http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/Elcano_ye/Zones_ye/Terrorismu+Internacional/DT7-2009 “El terrorismu yihadista n'España: evolución dempués del 11-M”] por [http://www.ugr.es/~jjordan/ Javier Xordán], publicáu nel Real Institutu Elcano, 6 de febreru de 2009.
* [http://www.upo.es/personal/mrtorsor/ Torres, Manuel R]. (2009) [http://www.plazayvaldes.es/llibro/l'ecu-del terror/1319/ L'ecu del terror. Ideoloxía y propaganda nel terrorismu yihadista]. Madrid: Plaza &amp; Valdés.

== Enllaces esternos ==
{{wikinews|Categoría:Al Qaeda}}

* [http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/y1909?_hi=27&amp;_pos=4 Al-Qaeda in Oxford Islamic Studies Online]
* [https://web.archive.org/web/20150402092911/http://www.onislam.net/english/news/global/453845-decade-after-911-al-qaeda-in-shambles.html Decade After 9/11, Al-Qaeda in Shambles]
* [http://www.ctc.usma.edu/posts/letters-from-abbottabad-bin-ladin-sidelined 17 de-classified documents captured during the Abbottabad raid and released to the Combating Terrorism Center]


{{Tradubot|Al Qaeda}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Al Qaeda| ]]
[[Categoría:Organizaciones antisemites]]
[[Categoría:Organizaciones terroristes]]
[[Categoría:Faiciones fundamentalistes islámiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Crime entamáu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4gej71q5zd3rd7tvxei2kk29u471usi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703028</id>
      <parentid>3703008</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42290" xml:space="preserve">{{Organización}}
'''Al Qaeda''' ({{lang-ar|القاعدة}}, ''al-Qā'idah'': 'la base'), o '''Al Qaida''', ye una organización [[paramilitar]], [[Yihadismu|yihadista]], qu'emplega práutiques terroristes y plantégase como un [[Práutiques de resistencia|movimiento de resistencia]] [[islamista]] alredor del mundu, ente que ye comúnmente señalada como una rede de [[terrorismu]] internacional. El so fundador, líder y mayor collaborador foi [[Osama Bin Laden]] (1957-2011), un multimillonariu d'orixe [[Arabia Saudita|saudín]] qu'estudió Relixón y Ciencies Económiques na Universidá del Rei Abdul Aziz.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp|títulu=Bin Laden, la peor velea d'EEXX |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=ensemana.com|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110813082914/http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp |fechaarchivu=13 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.rtve.es/alacarta/videos/muerte-bin-laden/bin-laden-home-mas-buscáu-vivu-muertu/1089177/ |títulu=EE.UU. mata a Bin Laden |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial= rtve.es|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta|títulu=Bin Laden, el terrorista más buscáu del planeta |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=telecinco.es|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110505025939/http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta |fechaarchivu=5 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; [[Aymán al-Zawahirí]] asocedió-y como únicu xefe de la organización.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2011/06/110616_video_zawahiri_lp.shtml |títulu=Al-Qaeda tien nuevu xefe: Ayman al-Zawahiri |fechaaccesu=23 de febreru de 2013 |editorial= bbc.co.uk|idioma= }}&lt;/ref&gt;

Investigaciones recién —periodistes, investigadores, analistes y especialistes— afirmen que Bin Laden foi financiáu pola [[CIA]] na [[Muyahidín (Afganistán)|llucha contra les tropes]] de la [[Xunión Soviética]] n'[[Afganistán]] mientres la llamada [[guerra d'Afganistán (1978-1992)]] en plena [[Guerra Fría]].&lt;ref name=&quot;FCIA&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.eroj.org/urbiorbi/Afganistan/AbenLaden.htm|títulu=BIN LADEN YE UN TERRORISTA CREÁU Y FINANCIÁU POLA CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eroj.org |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=CIAO/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |títulu=EEXX: Ente les muertes de Bin Laden y les cortines de fumu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=diariouniversal.net |idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110512062338/http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |fechaarchivu=12 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/especiales/2011/cobertories-especiales/osama-bin-laden/perfil.asp |títulu=Osama bin Laden, el más buscáu, el más tarrecíu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=emol.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OBLCIA&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elcolombiano.com/BancoConocimiento/B/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia.asp |títulu=Bin Laden, un magnate entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=elcolombiano.com |idioma= }}&lt;/ref&gt; El sofitu diba dende la instrucción en combate hasta la entrega d'armamentu.&lt;ref name=FCIA/&gt;&lt;ref name=&quot;CIAO&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.iarnoticias.com/2011/secciones/contrainformacion/0032_cia_terrorismu_terceriz_06may2011.html |títulu=Bin Laden y el terrorismu &quot;tercerizado&quot; de la CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=iarnoticias.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eldiario24.com/nota.php?id=220745|títulu=Conoza'l perfil d'Osama Bin Laden, l'home que foi entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eldiario24.com|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=OBLCIA/&gt;

La so estructura organizativa basada en célules de militantes y redes de contactos clandestinos, bien paecida al [[modus operandi]] de los cárteles de [[narcotraficante]]s, dio-y una bien amplia movilidá d'aición y una gran dificultá pa desarticulala (vease: [[guerra rede]]) &lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=100224190007|títulu=La reconducción estratéxica d'Al-Qaeda: ¿del lideralgu d'Osama bin Laden a la dimensión masiva-popular?|apellíos=Ahmed Ghotme|nome=Rafat|fecha=2012|publicación=Rede de Revistes Científiques d'América Llatina y el Caribe, España y Portugal |fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;.

== Orixe del nome ==
El nome vien del [[sustantivu]] árabe ''qāʕidah'', que significa 'fundamentu, cimientu, base' y que tamién puede referise a una [[base militar]]. ''al-'' ye la forma del [[artículu (gramática)|artículu]] definíu árabe ''al-''. Sería, poro, la base o ''el fundamentu''.&lt;ref&gt;Arabic Computer Dictionary: English-Arabic, Arabic-English By Ernest Kay, Multi-llingual International Publishers, 1986.&lt;/ref&gt;
El políticu británicu [[Robin Cook (políticu)|Robin Cook]] señaló que'l nome indicaría ''la [[base de datos]]'', una y bones Bin Laden xestionaba les operaciones financieres nun [[ficheru]] informáticu llamáu ''al&amp;nbsp;Qaida'' (lliteralmente 'la base [de datos]'). De magar, munchos combatientes miembros de los ''[[muyajidín]]'' fuéronse acomuñando a la rede Al&amp;nbsp;Qaida.&lt;ref&gt;''The Guardian'', 8 July 2005, &quot;The Struggle Against Terrorism Cannot Be Won by Military Means,&quot; [[Robin Cook]], http://www.guardian.co.uk/uk/2005/jul/08/july7.development&lt;/ref&gt;

Bin Laden esplicó l'orixe del nome nuna entrevista col periodista d'[[Al Jazeera]] [[Tayseer Alouni]] n'ochobre de 2001.

{{cita|The name 'al-Qaeda' was established a long time ago by mere chance. The late [[Abu Ubaidah al-Banshiri|Abu Ebeida El-Banashiri]] established the training camps for our ''mujahedeen'' against Russia's terrorism. We used to call the training camp al-Qaeda. The name stayed.&lt;/blockquote&gt;}}
{{cita|El nome de 'al Qaeda' establecióse va tiempu por simple casualidá. Abu Ubaidah al-Banshiri fundó campos d'entrenamientu pa los nuesos [[muyajidín]] contra'l terrorismu de Rusia. Solíamos llamar a los campos d'entrenamientu al-Qaeda. El nome permaneció.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |títulu=Transcript of Bin Laden's October interview |editorial=CNN |fecha=5 de febreru de 2002 |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061206081331/http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |fechaarchivu=6 d'avientu de 2006 }}&lt;/ref&gt;}}

== Historia ==
[[Ficheru:Osama bin Laden portrait.jpg|thumb|[[Osama bin Laden]], fundador y líder d'Al-Qaeda hasta la so muerte'l 2 de mayu de 2011.]]
[[Ficheru:Awlaki 1008.JPG|thumb|[[Anwar al-Awlaki]] foi consideráu'l miembru de más altu rangu de la rede cola ciudadanía de los EE.&amp;nbsp;UU. Foi asesináu en setiembre de 2011 mientres un ataque aereu en Yemen.]]
A finales de los años 70, les faiciones del Partíu Comunista Afganu pertenecíen pol poder, interviniendo la URSS en favor d'aquella que-y yera más afecta (la faición de Taraki), unviando los sos exércitos y batallones de comandu, quien asesinen al Presidente Amín (faición entós nel poder) empecipiándose la guerra d'Afganistán. Nesti periodu bélicu, de gran trescendencia ya influyencia na situación interna de la URSS, el pueblu afganu, les sos distintes etnies y los sos dirixentes relixosos, empecipien un llevantamientu y guerra popular contra l'exércitu soviéticu y les milicies comunistes afganistanes que-y yeren subordinaes. Mientres la guerra, les fuercies soviétiques algamaron un númberu cercanu a los 200&amp;nbsp;000. homes, con entrenamientu y armamentu d'última teunoloxía. Coincidiendo les circunstancies cola descomposición y derrumbe del socialismu real, la guerra d'Afganistán tresformar nel &quot;Vietnam&quot; de la URSS, a la que'l pueblu rusu aguantar en collaborar y tres diez años de guerra popular islámica, les fuercies comunistes fueron ganaes y l'exércitu soviéticu bater en retirada.

A la victoria islámica, conflúin diverses razones: el convencimientu de los afganistanos de tar lluchando contra odiaos invasores históricos; una visión relixosa del mundu, qu'alluga na primer llinia de los sos adversarios al comunismu atéu; una mística qu'espertó la solidaridá de los pueblos del mundu, especialmente de los países islámicos, los qu'unviaron batallones de [[muyahidin]]es a lliberar Afganistán, entrenándose nes bases que los países árabes y occidente —especialmente los EE.&amp;nbsp;UU.— sofitaben y financiaben con firmeza y resolución. Una d'aquelles bases —La Base— foi fundada y empobinada por un nuevu saudín, de convencimientos relixosos sunnitas, fundamentalista y radicalmente anticomunista.

Concluyida la guerra contra los soviéticos, Al Qaeda (La Base), nun foi desmovilizada pol so caudiellu, quien llueu s'arreyó na llucha de faiciones que siguió a la derrota de los comunistes. Nella, Bin Laden, allinió al so grupu con el Talibanes, participando tamién n'operaciones significatives pal mundu musulmán, como na estinguida [[Yugoslavia]] (pa detener el [[xenocidiu]] musulmán en [[Bosnia]] y [[Herzegovina]]). En parte aniciada nel so radical fundamentalismu, en parte pola dinámica propia de les alliniadures asocedíes na guerra civil afgana, Bin Laden, terminó combatiendo a quien-y emprestó sofitu y aliendu (los EE.&amp;nbsp;UU.), país al que consideren esencialmente antireligioso, prosionista y erosionador de la manera de vida islámicu. De la mesma, Al Qaeda, ye rápido visualizáu polos EE.&amp;nbsp;UU., como un grupu que deriva escontra'l terrorismu antioccidental, qu'amenacia la seguridá d'Estaos Xuníos y d'occidente y l'estabilidá de los países árabes aliaos.

En 1993 los Estaos Xuníos d'América unviaron tropes a [[Somalia]], pal repartu d'alimentu y agua, amás de garantizar la seguridá de los civiles ante la guerra civil que sufría'l país. Dos [[UH-60]] Black Hawks fueron baltaos mientres una misión de captura que llevaron a cabu'l primer destacamentu de fuercies d'operaciones especiales Delta ([[Delta Force]]) y el [[75ᵘ Reximientu Ranger]]. Darréu la intelixencia del serviciu militar de los Estaos Xuníos concluyó que gran parte de la milicia somalina foi entrenada por miembros d'Al-Qaeda, daqué que quedaría verificáu en mayu del 2006 cuando'l país volvió somorguiase nuna segunda guerra civil ente l'Alianza pa la Restauración de la Paz y Contra el Terrorismu (ARPCT) y milicies lleales a la Unión de Tribunales Islámicos. Pal 5 de xunu siquier 350 persones morrieren nel fueu cruzao.

La organización construyó campos d'entrenamientu p'aquellos militantes partíos pel mundu, entrenando a miles en téuniques de guerrilla, usu d'esplosivos y conocencies de la práutica paramilitar. Los sos axentes arreyáronse en numberosos ataques, como los [[atentaos terroristes a les embaxaes d'Estaos Xuníos en 1998]], oportunidá na que destruyeron les embaxaes d'Estaos Xuníos en [[Nairobi]], [[Kenia]] y [[Dar es Salaam]], en [[Tanzania]]. En Dar-es Salaam finaron once persones, ente qu'en Nairobi perecieron 213 persones, y namái dolce yeren d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;“Terrorism: US Response to Bombing in Kenia and Tanzania, a New Policy Direction?” por Raphael Perl, Congressional Research Service (Serviciu d'Investigación del Congresu de EE XX.), Biblioteca del Congresu, 1 de setiembre de 1998.&lt;/ref&gt; El [[12 d'ochobre]] de [[2000]] Al&amp;nbsp;Qaida realizó l'ataque suicida con bomba contra'l buque de guerra d'Estaos Xuníos ''[[USS Cole (DDG-67)|USS Cole]]'' nes costes de [[Yeme]], dexando 17 ''[[marineru|marineros]]'' muertos y mancando a 39 más.

En 2001 atentaron contra les [[World Trade Center|torres ximielgues]] de [[Nueva York]] y [[El Pentágonu]] de [[Washington D. C.|Washington]] secuestrando 4 aviones. Foi l'ataque onde destruyeron dos de los edificios más altos d'Estaos Xuníos y estropiaron la sede central del [[Exércitu d'Estaos Xuníos]].

Nel añu [[2008]] unes amenaces per parte d'Al-Qaeda provocaron la suspensión total del [[Rally Dakar|Rally Dakar 2008]] qu'a partir d'entós pasó a desenvolvese en Sudamérica.

El 26 d'avientu de [[2009]] foi deteníu a tiempu [[Umar Faruk Abdulmutallab]], quien intentó esplotar un avión con 278 pasaxeros a bordu que se dirixía a [[Detroit]].

El 1 de mayu de 2011 ye asesináu'l líder d'esta organización, Osama Bin Laden, pol exércitu d'Estaos Xuníos na llocalidá de Abbottabad, asitiada al norte de la capital de Paquistán.

=== La organización a partir del 11 de setiembre de 2001 ===
[[Ficheru:UA Flight 175 hits WTC south tower 9-11 edit.jpeg|thumb|230px| Los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]] son consideraos &quot;el mayor ataque contra [[Estaos Xuníos]]&quot; dende'l [[Ataque a Pearl Harbor]] en [[1941]], y supunxeron un antes y un dempués na historia de la llucha contra'l terrorismu y na historia d'Al Qaeda.]]
En [[2001]] creíase que Bin Laden y otros líderes d'Al&amp;nbsp;Qaeda atopar so la proteición de los [[talibanes]], un grupu islámicu que controlaba la mayor parte d'Afganistán. Nesi mesmu añu camudó radicalmente l'actividá d'esti grupu, algamando cuotes de terror nunca antes imaxinaes. Según la CIA y el [[FBI]], 19 militantes d'Al&amp;nbsp;Qaeda empobinaos pol [[exipciu]] [[Mohammed Atta]] llevaron a cabu'l 11-S (atentáu del 11 de setiembre) contra [[El Pentágonu]] y el [[World Trade Center|Centro Mundial de Comerciu]] (WTC). Aquel foi l'atentáu asocedíu en EE.&amp;nbsp;UU. más tarrecible de la historia d'esti país, con unos 3000 muertos.

Primeramente según &quot;los planes de Al Qaeda&quot; en 1995 yera proyeutar [[aviones]] como misiles a edificios de los [[Estaos Xuníos]] y derrumbar los iconos del poder del país; dientro d'estos puntos figuraben: la [[Torre Sears]] ([[Chicago]]), [[El Pentágonu]] ([[Washington D.C.]]), [[Pirámide Transamérica]] ([[San Francisco (California)|San Francisco]]), [[World Trade Center]] ([[Nueva York]]), [[La Casa Blanca]] ([[Washington D.C.]]) el [[Empire State Building]] ([[Nueva York]]) el [[Capitoliu de los Estaos Xuníos]] ([[Washington D.C.]]) y el [[U.S. Bank Tower]] ([[Los Angeles]]).

EE.&amp;nbsp;UU. respondió empecipiando un ataque masivu contra forzar talibanes y d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Afganistán, matando y prindando a miles de militantes y civiles ensin rellación dalguna col conflictu, obligando al restu de los sos líderes a sumise primeramente na clandestinidá. A pesar de la subsiguiente captura de dellos de los sos miembros claves (incluyendo'l militante que supuestamente entamó y entamó los ataques del 11-S), l'actividá del grupu y les sos franquicies, llueñe de sumir, camudaron d'organización pa convertise nuna organización internacional y coordinao con militantes partíos per tol mundu.

Los siguientes ataques esta vegada fueron n'[[Indonesia]]:
* Esplosión d'una bomba nun club nocherniegu na islla de [[Bali]] que dexó más de 200 muertos (85 d'ellos, australianos).
* Atentaos contra la embaxada d'[[Australia]] en [[Xakarta]].
Darréu en [[2003]], atentaos n'[[Arabia Saudita]] dexaron 35 muertos n'edificios habitaos por occidentales, ente otres aiciones coordinaes nun esfuerciu por desestabilizar a la monarquía saudita. El 16 de mayu una cadena d'atentaos suicides en [[Atentaos de Casablanca de 2003|Casablanca]] contra tres establecimiento d'hostelería, ente ellos la ''Casa d'España'', l'Alianza Israelina y un campusantu xudíu, costaron la vida a 45 persones.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Cronologia/atentaos/Marruecos/elpepuint/20110428elpepuint_11/Tes El País, «Cronoloxía de los atentaos en Marruecos», 28 d'abril de 2011.]&lt;/ref&gt;

Nos últimos tiempos y yá dellos años dempués del 11-S, remanecen con célules d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, atribuyéndose l'autoría de los [[Atentaos del 7 de xunetu de 2005|atentaos de Londres del 7 de xunetu de 2005]] con más de 50 muertos, [[Atentaos del 11 de marzu de 2004|atentáu del 11-M en Madrid]]&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/internacional/2011/05/03/amenaces-qaeda-espana/1068972.html ''lne.es''], 3 de mayu de 2011, «Les amenaces d'Al Qaeda a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-07-08-2007/abc/Nacional/al-qaida-llanza-la so-tercer-reivindicacion-del-11-m-en-plena-deliberacion-de-la sentencia_164290603485.html ABC], 7 d'agostu de 2007, «Al Qaeda llanza la so tercer reivindicación del 11-M en plena deliberación de la sentencia».&lt;/ref&gt; nos que finaron 191 persones y 1858 resultaron mancaes, ya intentando ataques fallíos en [[Barcelona]] y [[Alemaña]], amás d'amenaciar a países como [[Francia]], [[Estaos Xuníos]], [[Reinu Xuníu]], [[España]], [[Portugal]], [[Italia]], [[Polonia]], [[Dinamarca]], [[Australia]], [[Hungría]], [[República Checa]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Malta]], [[Xipre]], [[Israel]] y [[Kuwait]].

Tamién tán amenaciaos tolos países miembros de la La Organización del Tratáu Atlánticu Norte [[OTAN]] encabezada per Estaos Xuníos y l'Xunión Europea y tolos países miembros de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] CEI encabezada per Rusia.

Paralelamente a esto, faiciones d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'[[Iraq]] lluchen fiero contra la ocupación d'Estaos Xuníos, el grupu Tawhid wal Jihad dirixíu pol [[xordanu]] [[Abu Musab Al Zarqawi]], que foi ablayáu poles tropes d'Estaos Xuníos en xunu de 2006, realicen aiciones diaries contra les tropes d'ocupación d'Estaos Xuníos y Reinu Xuníu, ya iraquinos allegaos al nuevu gobiernu amás de civiles. Estos ataques suman miles de muertos ente les fuercies armaes de dambos bandos, pero especialmente causaron baxes ente la población civil.&lt;ref&gt;En marzu de 2007, a los cuatro años d'empecipiase la invasión, envalorábense 650.000 civiles iraquinos muertos n'aiciones de guerra o por causa de los atentaos diarios; tamién morrieren nesi periodu daqué más de 3.200 soldaos d'Estaos Xuníos y 130 del Reinu Xuníu: [https://www.elpais.com/articulo/internacional/anos/650000/muertos/despues/Azores/elpepuint/20070316elpepuint_3/Tes El País, «Cuatro años y 650.000 muertos dempués de los Azores»], 16 de marzu de 2007.&lt;/ref&gt;

El [[11 d'abril]] de [[2007]] el brazu armáu d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu|Al&amp;nbsp;Qaeda]] en [[el Magreb]] perpetó un atentáu en [[Arxel]] ([[Arxelia]]), dexando siquier 24 muertos y 222 mancaos. Este mesmu día Al&amp;nbsp;Qaeda atribuyóse los atentaos perpetaos el [[10 d'abril]] de 2007 en [[Casablanca]] ([[Marruecos]]).&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu 20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu] (atentaos del [[10 d'abril|10]] y [[11 d'abril]] de [[2007]]). &lt;/ref&gt;

=== Muerte del líder d'Al Qaeda ===
El [[1 de mayu]] de [[2011]], el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Barack Obama]], anunció que'l líder [[Osama Bin Laden]] morrió nun operativu militar d'Estaos Xuníos en Paquistán.
&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Osama/Bin/Laden/morrió//elpepuint/20110502elpepuint_4/Tes Bin Laden morrió El País.com]&lt;/ref&gt;

=== Nuevu líder d'Al Qaeda ===
El nuevu líder de la organización ye l'exipciu de 60 años, [[Aymán al-Zawahirí]].

El martes [[5 de xunu]] de 2012 el [[El Pentágonu|Pentágonu]] norteamericanu informaba que'l día anterior un ataque con [[drones]] sobre un llugar na rexón noroeste de [[Paquistán]] causara la muerte d'[[Abu Yaliya al Libi]], supuestu '''''número dos''''' d'Al Qaeda. De confirmase la noticia tratar del mayor ésitu llográu pol exércitu d'Estaos Xuníos dende la muerte d'[[Osama Bin Laden]], yá que Libi taba consideráu como'l xefe d'operaciones de la organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor= |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/05/actualidad/1338885217_157265.html |títulu=Estaos Xuníos confirma la muerte del &quot;número dos&quot; d'Al Qaeda |fecha= |fechaaccesu=7 de xunu de 2012 |editorial=El País |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Al Qaeda y España ==

=== Atentaos de Madrid de 2004 ===
{{AP|Atentaos del 11 de marzu de 2004}}
[[Ficheru:Atocha Station makeshift shrine march 2004.jpg|thumb|250px|Homenaxe a les víctimes de los [[atentaos del 11 de marzu]].]]

Los atentaos del 11 de marzu de 2004 (conocíos tamién pol [[numerónimo]] 11-M) fueron una serie d'[[ataque terrorista|ataques terroristes]] en cuatro [[tren]]es de la rede de [[Cercaníes de Madrid]] llevaos a cabu por terroristes [[Yihadismu|yihadistes]].

Trátase del segundu mayor atentáu cometíu n'[[Europa]] hasta la fecha, con 10 esplosiones cuasi simultánees en cuatro trenes a la hora punta de la mañana (ente les 07:36 y les 07:40). Más tarde, tres un intentu de desactivación, la policía españaría, de forma controlada, dos artefautos que nun españaren, desactivando un terceru que dexaría, gracies al so conteníu, empecipiar les primeres pesquises que conduciríen a la identificación de los autores. Finaron 191 persones, y 1.858 resultaron mancaes.

Na tarde del 13 de marzu una llamada efectuada a la canal de televisión [[Telemadrid]] dexó alcontrar nuna papelera un videu nel qu'un home con acentu marroquín, qu'afirmaba ser [[Youssef Belhadj|Abu Dujan al Afgani]], darréu condergáu por estos atentaos, autodenominándose voceru militar d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, reivindicaba la so autoría.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110506022155/http://www.eluniversal.com/2011/05/02/al-qaida-amenació--en-multiples-ocasiones-a-espaa.shtml L'Universal], Caracas, 2 de mayu de 2011, «Al&amp;nbsp;Qaeda amenació en múltiples ocasiones a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=TcWfsMtXGX0 ''Videu de la comparecencia del ministru del Interior informando de la cinta en YouTube'']&lt;/ref&gt;

El 3 d'abril de 2004, la policía alcontró y arrodió a dellos miembros del comandu terrorista en [[Leganés]]. Al trate acorrexaos, los sos miembros suicidáronse faciendo españar el pisu nel que s'atrincheraren —siendo esto'l primer atentáu suicida d'Europa— cuando los [[Grupu Especial d'Operaciones|Geos]] empecipiaben l'asaltu. Nesta aición morrió un axente del grupu policial, amás de tolos miembros de la célula islamista ellí presentes.

=== Secuestru de voluntarios españoles en 2009 ===
{{AP|Al Qaeda del Magreb Islámicu#Secuestru de voluntarios españoles}}
La caña d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (AQMI) reivindicó'l [[8 d'avientu]] del [[2009]] pela mañana el secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania, el 29 de payares, según el d'un botánicu francés cuatro díes antes en Malí. Los españoles son Albert Vilalta, Alicia Gámez y Roque Pascual.&lt;ref name=sec&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/583294/0/alqaeda/secuestru/voluntarios/ Al Qaeda reivindica'l secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania]&lt;/ref&gt;

El Ministeriu español d'Asuntos Esteriores dio credibilidá a la reivindicación, realizada nuna cinta d'audiu pasada a la cadena de televisión con sede en [[Doḥa]], en sometiéndola a estudiu per parte d'un comité téunicu, dixo nun comunicáu. &quot;Trátase d'una grabación d'audiu que menta explícitamente el nome de los secuestraos&quot;, dixo la nota del ministeriu.&lt;ref name=sec/&gt;

El voceru del grupu islamista, que s'identificó como Saleh Abu Mohammad, dixo que &quot;[[Francia]] y [[España]] van ser informaes darréu de les lexítimes demandes de los muyahidines&quot;, refiriéndose tamién al secuestru d'un francés nel este de Malí el 30 de payares.

Los trés voluntarios de la ONG catalana Barcelona Acció Solidària sumieron el 29 de payares en Mauritania cuando fueron secuestraos del convói nel que llevaben ayuda humanitaria a dellos países africanos y que se dirixía pela carretera ente [[Nuadibú]] y la capital, [[Nuakxot]].

El convói partió de [[Barcelona]] el [[22 de payares]], travesó [[Marruecos]], dirixir a Senegal y diba terminar el [[Gambia]] con 100.000 quilos de material d'ayuda que pensaba distribuyir como parte de la so caravana añal.

L'[[Audiencia Nacional]] abrió una investigación sobre'l secuestru por tratase d'un delitu contra españoles nel estranxeru y por ser un posible delitu de terrorismu.

[[Francia]] pidió a los sos ciudadanos que dexen el norte y l'este de Malí ante l'aumentu de l'amenaza integrista.

Alicia Gámez foi lliberada'l [[10 de marzu]] de [[2010]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/03/10/espana/1268217245.html Alicia Gámez llega a Barcelona en siendo lliberada por Al Qaeda] (elmundo.es, 10/03/2010)&lt;/ref&gt; Albert Vilalta y Roque Pascual fueron lliberaos el 23 d'agostu de 2010.&lt;ref&gt; [https://www.elmundo.es/elmundo/2010/08/22/barcelona/1282490182.html Lliberaos los dos cooperantes catalanes secuestraos en Mauritania dende payares] (elmundo.es, 23/08/2010)&lt;/ref&gt;

== Ideoloxía y motivación ==
Básicamente, la visión de la [[ideoloxía]] d'al-Qaeda ye una forma estrema d'[[Islam]], la [[yihad]], ante países o gobiernos que supuestamente actúen contra l'Islam, les comunidaes relixoses y los grupos étnicos como la única posibilidá de representar los intereses del Islam. Al-Qaeda cree que la única respuesta ye que l'Islam desenvuelva'l papel que-y correspuende nel mundu, qu'hai una combalechadura de delles partes del mundu contra l'Islam, que ye liderada per Israel, EE.&amp;nbsp;UU. y los países d'Europa Occidental. Amás, amuésase convencida que mientres esista Israel y siga les influyencies políticu y cultural d'Occidente, la sociedá musulmana, l'Islam, nun puede tar xunida.

Como xustificación de les sos aiciones al-Qaeda señala delles enseñances relixoses y mensaxes tomaos del [[Corán]]. 
Pa lo cual, básase principalmente na llamada forma primitiva del Islam, nel cual interprétase que l'enfoque asítiase na guerra contra los infieles, la so conversión y l'unificación de tolos musulmanes baxu unu [[califatu]] común. En gran parte de la organización repara un marcáu [[antisemitismu]], resultáu de la llucha mientres décades contra [[Israel]]. 

Dellos miembros d'al-Qaeda, como [[Mohammed Atta]] tienen o teníen una visión del mundu paecíu a la de los [[nazis]] (exemplu: [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]], en qué Nueva York víase como un supuestu centru del &quot;selectu mundu xudíu&quot;, como la meta). Nesta visión del mundu, los xudíos son consideraos como infieles que nun se pueden convertir, o inclusive anti-musulmanes que controlen los países democráticos lliberales y los estaos ex-socialistes y controlen estos de la mesma en contra del Islam. Dambos, supuestamente creaos y controlaos polos supuestos sistemes enemigos primarios, son los archienemigos escoyíos d'Al-Qaeda. Al-Qaeda llucha contra estos dos ideoloxíes menos pol qué faen que pol qué representen: el [[socialismu]] porque predica la igualdá de toles persones y especialmente porque los sos siguidores prefieren el [[ateísmu]] y los países lliberales occidentales porque les sos empreses son vistes como desenfrenaes y ensin relixón.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120119034307/https://www.el mio5.gov.uk/output/al-qaidas-ideology.html Ideoloxía d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu de 2010[https://web.archive.org/web/20040615190216/http://www.im.nrw.de/sch/doks/vs/hintergruende_alqaida.pdf Fonderada d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu del 2010&lt;/ref&gt;

[[Osama bin Laden]] declaró nuna entrevista en 1999, que pa él y los sos siguidores, nun hai [[Civil|civiles]], sinón namái enemigos pa matar, ensin esceición; este ye'l sagráu deber de too musulmán.

Los primeros ataques llevar a cabu na [[década de 1990]], como'l [[Atentáu del World Trade Center de 1993]]. La operación antiterrorista del [[Bill Clinton|gobierno de Clinton]] empezó a partir d'entós y portó ataques terroristes contra les embaxaes d'Estaos Xuníos en Dar se Salaam y Nairobi y ataques aéreos contra bases d'Al-Qaeda en [[Sudán]] y [[Afganistán]]. Nel añu 2000 producióse un ataque de los islamistes nel mercáu navidiegu d'Estrasburgo que foi atayáu poles autoridaes de seguridá alemanes. D'entrada non pudo probase ante'l tribunal un presuntu venceyu cola rede terrorista Al-Qaeda.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/politik/terrorziel-strassburger-weihnachtsmarkt-im-prozess-gegen-vier-algerier/389164.html Oxetivu terrorista: Mercáu de Navidá d'Estrasburgo; xuiciu contra cuatro arxelinos] consultáu'l 18 mayu del 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,239486,00.html Estrasburgo sentencia en contra de los islamistes] consultáu'l 18 mayu del 2010&lt;/ref&gt; La razón d'esto ye qu'Alemaña ye, amás de los EE.&amp;nbsp;UU., l'aliáu más cercanu d'Israel. Per otru llau, l'estilu de vida percíbese, como n'otros países europeos, como una forma lliberal, pecaminosa y vulgar de la vida (rellaciones sexuales ilexítimes, consumu d'alcohol, homosexualidá llegal) y como una imposición pa los musulmanes que viven n'Alemaña.&lt;ref&gt;[http://www.welt.de/politik/article1195909/die_ideologie_der_heiligen_krieger.html Ideoloxía d'Al-Qaida] consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;

Al-Qaeda tamién se basa na [[propaganda]], sobremanera nes sociedaes árabes y musulmanes. Ve la violencia como mediu pa xunir a tolos musulmanes na &quot;guerra de lliberación&quot; contra'l dominiu d'Occidente. Estos actos de terrorismu tamién se lleven a cabu contra civiles musulmanes consideraos como &quot;collaboradores&quot; o víctimes del terrorismu como variables aleatories na negociación. El campu d'aición principal dempués del últimu llamamientu de Bin Laden a [[Iraq]], el mayor númberu de víctimes, según los autores mesmos, son miembros del Islam. Una nueva carauterística equí ye la llexitimidá de los ataques suicides qu'antes non s'utilizaben por cuenta de les reserves relixoses.

Al-Qaeda atopó n'[[Iraq]] pocu sofitu uniforme y ta sofitada sobremanera polos terroristes estranxeros. La organización atopó en [[Paquistán]], [[Indonesia]] y [[Arabia Saudita]] un sofitu más fuerte. Amás de les causes polítiques, como les persistentes guerres civiles, la opresión tradicional, tamién se contemplen como causa d'orixe la tradición duradera de la esclavitú, el tráficu de persones, la misoxinia y una interpretación particularmente estricta del Islam como'l [[wahhabismu]] y les atrasaes cultures tribales como'l [[pashtunwali]].

Los líderes de pensamientu d'Al-Qaeda tamién se basen nes normes islámiques acordies coles que cada estáu y forma social que tea más allá de la [[Xaria]] ye reprobable y, poro, ye lexítimu destruyir el mundu de los &quot;infieles&quot; col terrorismu. Los perpetradores son mayoritariamente homes nuevos de baxa condición social. Otros asesinos especialmente n'operaciones importantes, como la del 11 de setiembre de 2001 son graduaos bien entrenaos. Dellos dirixentes y líderes, como'l fundador Ossama bin Laden, provienen d'una familia de clase alta.

En particular, n'Iraq, los soldaos occidentales son denominaos tamién &quot;[[Cruzaes|cruciaos]]&quot;. La fonderada d'esti calificativu son los efeutos de la masacre de [[Maarat an-Numan]] (1098).

== Oxetivos estratéxicos ==
[[Ficheru:Taliban bounty flyer.jpg|thumb|Cartelu de pagu]]
Los oxetivos finales d'al-Qaeda nun son al curtiu plazu, sinón que la rede espera que se llogren namái n'años o décades. L'oxetivu principal nun ye necesariamente consiguir estos oxetivos en sí mesmos, sinón poner en movimientu una cadena d'acontecimientos que n'última instancia tendríen que conducir a les resultaos deseyaes. 
Cómo que'l nucleu d'al-Qaeda opera de callao y lleva a cabu, ente otros, [[operaciones de falsa bandera]], los sos oxetivos reales son difíciles de determinar. Dempués hai los venceyos con otros movimientos islamistes qu'escuerren intereses independientes.

[[Osama bin Laden]], Khalid Cheikh Mohammed, [[Ayman al-Zawahirí]] y otros líderes d'al-Qaeda crearon oxetivos que traten de trabayar en rede con tolos medios al so algame.

Una gran parte de los sos esfuercios al-Qaeda invertir na guerra o [[yihad]] en contra d'occidente, yá que esti ye la principal torga pa tolos pasos subsiguientes del so dominiu económicu y del poder políticu. Tamién considera que la cooperación y el sofitu de dellos países occidentales (sobremanera la d'[[Estaos Xuníos]] y [[Francia]]) de dellos países árabes (como [[Xordania]], [[Arabia Saudita]], [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[El Líbanu]]) como una inxerencia nos asuntos árabes internos, el propósitu de los cualos sería torgar la unificación del mundu islámicu y fortalecer la posición d'[[Israel]]. Esta guerra de tipu al-Qaeda especialmente colos ataques terroristes contra oxetivos civiles nos países de destín, p'apavorar a la población pa desestabilizar el país políticamente y estropiar la economía. De cutiu, los turistes son el blancu d'ataques nos países musulmanes.&lt;ref&gt;[http://www.fas.org/irp/crs/rs21973.pdf Al Qaeda: Statements and Evolving Ideology] (PDF; 47 kB) consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;
Ta estrechamente rellacionáu col ataque al espardimientu del estilu de vida occidental y l'esportación de los valores de la cultura islámica. L'oxetivu previstu ye la preservación de la sociedá musulmana contra les influyencies occidentales (non basaes na xurisprudencia de la [[xaria]] [[Apostasia nel islam|por que los nacíos musulmanes sían capaces d'escoyer llibremente la so relixón]], la igualdá de xéneru, que na opinión pública amuésense abiertamente les muyeres, el consumu d'alcohol, la homosexualidá llegal, les rellaciones sexuales ilexítimes, ...)

Mientres se llogren les resultaos deseyaes, amás de la execución esitosa de los ataques terroristes, les sos actividaes inclúin l'allugamientu de [[Axente tapáu|durmientes]] nes estructures opuestes posibles en llugares clave o reclutar persones d'idees allegaes que yá tán nes posiciones correspondientes (cómo Nidal Malik Hasan) y la fusión global y la creación de redes ente los islamistes y movimientos y grupos yihadistes. (L'estrechu contautu colos gobernantes locales, como los [[talibanes]], la planificación de la operación conxunta y aiciones coordinaes coles organizaciones terroristes de la rede, como Laichkar-al-Toiba o [[Abu Sayyaf]]).

Al-Qaeda tamién combate a toles organizaciones non gubernamentales que representen una amenaza pa al-Qaeda y los sos oxetivos. Esto ye especialmente ciertu pa la [[Interpol]] y les [[Naciones Xuníes]]. La causa d'esto ye principalmente la considerancia de la ONX como garante de les condiciones esistentes, que colos sos esfuercios de paz pon en peligru los oxetivos d'al-Qaeda. Asina, los programes de la ONX en [[Somalia]] como por casu les misiones de paz na década de los noventa [[Unosom]], [[Unosom II]], y l'organización del gobiernu de transición de Somalia de la ONX cola prevención que los islamistes tomaren el control completu del país, por aciu el movimientu al-Qaeda en Somalia. Per otru llau, les Naciones Xuníes aprobaron una serie de resoluciones pa frenar el terrorismu transnacional d'al-Qaeda. (Compromisu de los estaos miembros de la ONX pa imponer sanciones a les persones que tán venceyaes a al-Qaeda, llistes de miembros d'al-Qaeda, esplegue del [[ISAF (exércitu)|ISAF]], disposiciones contra l'espardimientu de les [[Arma de destrucción masiva|ADM]]).&lt;ref&gt;[http://www.un.org/sc/committees/1267/ United Nations al-Qaida Resolutions] {{cita web |url=https://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fsc%2Fcommittees%2F1267%2F&amp;date=2010-02-04 |fecha=4 de febreru de 2010 }} consultáu'l 19 de xunu de 2010&lt;/ref&gt; 

Unu de los principales oxetivos ye'l valtamientu de la familia real saudina&lt;ref&gt; ref-web|autor=Peter Philipp |url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1026246,00.html |títulu=Saudisches Königshaus im Visier von El Kaida |editor=Dw-world.de |fecha= 10 de xineru de 2003|consulta=12-09-2010&lt;/ref&gt; y tolos otros gobiernos de los países de mayoría musulmana que nun se rixen polos principios islámicos o trabayen o son amigos de potencies non islámiques ([[Xordania]], [[Paquistán]], [[Exiptu]]...): esto ye siguíu pola aplicación de base de la llei islámica coránica ([[Xaria]]) en tolos países musulmanes.

Dende principios de 1990, al-Qaeda ta estrechamente venceyada colos grupos separatistes musulmanes, los oxetivos de los cualos se superponen colos de la rede de Bin Laden. Poro, la separación de tolos territorios musulmanes y rexones de la mayoría de los otros países de credos distintos ([[Mindanao]] de [[Filipines]], [[Daguestán]], [[Chechenia]], [[Ufá]], y [[Tatarstán]] de [[Rusia]], [[Ogaden]] d'[[Etiopía]], [[Kosovu]] de [[Serbia]]...) ye vista como un pasu importante escontra la unificación del [[Islam]]. Mientres la [[guerra de Bosnia]] hubo numberoses otomíes cometíes polos [[Muyahidínes Bosnios|muyahidínes]], ente otros, sol lideralgu del xefe del [[Exércitu de la República de Bosnia y Herzegovina|exércitu bosniu]], [[Rasim Delić]], contra los serbios y croates en Bosnia central y la rexón de Ozren. Por orde d'[[Osama bin Laden]], los muyahidínes d'al-Qaeda llucharon mientres la guerra col exércitu bosniu na vanguardia.&lt;ref&gt; Die Zeit:[https://web.archive.org/web/20130406073847/http://www.zeit.de/2001/45/Schule_des_Hasses_auf_dem_Balkan Schule des Hasses auf dem Balkan - Wie bin Ladens Al-Qaida in Bosnien Fuß fasste]&lt;/ref&gt; Tamién llucharon los partidarios d'al-Qaeda en [[Kosovu]] xuntu al [[Exércitu de Lliberación de Kosovo|UÇK]]. 

Llegaos a esti puntu, les esperances d'Al-Qaeda son qu'Occidente fuera ganáu militarmente y económicamente, polo cual espera tener les manes llibres pa toles aiciones adicionales:

* Percima de too, la destrucción del Estáu d'[[Israel]] y l'espulsión o la eliminación de los sos habitantes [[xudíos]]. 
* La eliminación anterior o'l debilitamientu de la potencia proteutora, [[Estaos Xuníos]], y los sos aliaos ([[Canadá]], [[Francia]], [[Reinu Xuníu]], [[Alemaña]], [[Italia]]...) como posibles poderes proteutores. 
* Reconquistar de tolos territorios que fueron dalguna vegada musulmanes ([[España]], [[Crimea]]...) 
* Reconquistar de tolos territorios que dalguna vegada fueron gobernaos polos gobernantes islámicos ([[India]], [[Portugal]], [[España]], [[Sicilia]], [[Cerdeña]], [[Córcega]] y partes d'[[África Oriental]]...).&lt;ref&gt; Die Welt: [http://www.welt.de/politik/article1270596/das_verlorene_paradies_von_al_qaida.html ''Das verlorene Paradies von al-Qaida''], 17 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt; 
* Y, finalmente, la unión de toos estos países y territorios n'unu namái ([[califatu]], rexíu pola llei islámica pa tolos verdaderos creyentes).

== Organizaciones ideológicamente emparentaes ==
{{referencies|instituciones|t=20140124}}
* Movimientu [[Talibán]] (Afganistán)
* [[Tawhid wal Jihad]] (Libia)
* [[Ansar Al Sunna]] (Iraq)
* [[Al Qaeda n'Iraq|Tanzim Qa'idat al Jihad al Rafidayn]] (Iraq)
* [[Lashkar y Tayiba]] (Iraq)
* [[Exércitu Islámicu n'Iraq]] (Iraq)
* [[Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate]] o [[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (Marruecos, Túnez, Arxelia, Mauritania, Sáḥara Occidental y Libia)
* [[Grupu Islámicu Combatiente Marroquín]] (Marruecos, Ceuta, Melilla y Sáḥara Occidental)
* [[Al Qaeda na Península Arábiga]] (Arabia Saudita, Baréin, Emiratos Árabes Xuníos, Xordania, Kuwait, Omán, Qatar, Yemen)
* [[Abu Sayyaf]] (Filipines)
* [[Jaish y Mohamed]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Movimientu Islámicu d'Uzbequistán]] (Uzbequistán)
* [[Brigaes Abu Hafs al Masri]] (Toa África sacante los países que pertenecen al Magreb)
* [[Lashkar y Jangvi]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Yemaa Islamiya]] o [[A la Gama'a al-Islamiyya]] (Exiptu)
* [[Harakat el Mudjaheedin]] o [[Harakat ul-Mujahidin]] (Afganistán)
* [[Brigaes Al Haramain]] (Albania, Kosovo, Bosnia y Herzegovina, Croacia, Macedonia, Montenegro, Serbia, Voivodina y Eslovenia)
* [[Al-Jihad]] (Palestina, Israel, Cixordania, Gaza y territorios estremeros a Israel y Palestina)
* [[Al Qaeda Al-Ándalus]] (España, Portugal, Xibraltar y Andorra)
* [[Al Shabaab]] (Somalia)
* [[Boko Haram]] (Nixeria)

== Ver tamién ==
* [[Yihadismu]]
* [[Talibán]]
* [[Estáu Islámicu (organización terrorista)]]
* [[Boko Haram]]
* [[Organizaciones terroristes estranxeres según el Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]]
* [[Organizaciones terroristes según la Xunión Europea]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* Valenzuela, Javier: ''España nel puntu de mira. L'amenaza del integrismu islámicu''. Madrid: Temes de Güei, 2002.
* [http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/Elcano_ye/Zones_ye/Terrorismu+Internacional/DT7-2009 “El terrorismu yihadista n'España: evolución dempués del 11-M”] por [http://www.ugr.es/~jjordan/ Javier Xordán], publicáu nel Real Institutu Elcano, 6 de febreru de 2009.
* [http://www.upo.es/personal/mrtorsor/ Torres, Manuel R]. (2009) [http://www.plazayvaldes.es/llibro/l'ecu-del terror/1319/ L'ecu del terror. Ideoloxía y propaganda nel terrorismu yihadista]. Madrid: Plaza &amp; Valdés.

== Enllaces esternos ==
{{wikinews|Categoría:Al Qaeda}}

* [http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/y1909?_hi=27&amp;_pos=4 Al-Qaeda in Oxford Islamic Studies Online]
* [https://web.archive.org/web/20150402092911/http://www.onislam.net/english/news/global/453845-decade-after-911-al-qaeda-in-shambles.html Decade After 9/11, Al-Qaeda in Shambles]
* [http://www.ctc.usma.edu/posts/letters-from-abbottabad-bin-ladin-sidelined 17 de-classified documents captured during the Abbottabad raid and released to the Combating Terrorism Center]


{{Tradubot|Al Qaeda}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Al Qaeda| ]]
[[Categoría:Organizaciones antisemites]]
[[Categoría:Organizaciones terroristes]]
[[Categoría:Faiciones fundamentalistes islámiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Crime entamáu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>kegx2gp8xdfh6cygxrd8ma4hitw2vea</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703057</id>
      <parentid>3703028</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42300" xml:space="preserve">{{Organización}}
'''Al Qaeda''' ({{lang-ar|القاعدة}}, ''al-Qā'idah'': 'la base'), o '''Al Qaida''', ye una organización [[paramilitar]], [[Yihadismu|yihadista]], qu'emplega práutiques terroristes y plantégase como un [[Práutiques de resistencia|movimiento de resistencia]] [[islamista]] alredor del mundu, ente que ye comúnmente señalada como una rede de [[terrorismu]] internacional. El so fundador, líder y mayor collaborador foi [[Osama Bin Laden]] (1957-2011), un multimillonariu d'orixe [[Arabia Saudita|saudín]] qu'estudió Relixón y Ciencies Económiques na Universidá del Rei Abdul Aziz.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp|títulu=Bin Laden, la peor velea d'EEXX |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=ensemana.com|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110813082914/http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp |fechaarchivu=13 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.rtve.es/alacarta/videos/muerte-bin-laden/bin-laden-home-mas-buscáu-vivu-muertu/1089177/ |títulu=EE.UU. mata a Bin Laden |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial= rtve.es|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta|títulu=Bin Laden, el terrorista más buscáu del planeta |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=telecinco.es|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110505025939/http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta |fechaarchivu=5 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; [[Aymán al-Zawahirí]] asocedió-y como únicu xefe de la organización.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2011/06/110616_video_zawahiri_lp.shtml |títulu=Al-Qaeda tien nuevu xefe: Ayman al-Zawahiri |fechaaccesu=23 de febreru de 2013 |editorial= bbc.co.uk|idioma= }}&lt;/ref&gt;

Investigaciones recién —periodistes, investigadores, analistes y especialistes— afirmen que Bin Laden foi financiáu pola [[CIA]] na [[Muyahidín (Afganistán)|llucha contra les tropes]] de la [[Xunión Soviética]] n'[[Afganistán]] mientres la llamada [[guerra d'Afganistán (1978-1992)]] en plena [[Guerra Fría]].&lt;ref name=&quot;FCIA&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.eroj.org/urbiorbi/Afganistan/AbenLaden.htm|títulu=BIN LADEN YE UN TERRORISTA CREÁU Y FINANCIÁU POLA CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eroj.org |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=CIAO/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |títulu=EEXX: Ente les muertes de Bin Laden y les cortines de fumu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=diariouniversal.net |idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110512062338/http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |fechaarchivu=12 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/especiales/2011/cobertories-especiales/osama-bin-laden/perfil.asp |títulu=Osama bin Laden, el más buscáu, el más tarrecíu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=emol.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OBLCIA&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elcolombiano.com/BancoConocimiento/B/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia.asp |títulu=Bin Laden, un magnate entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=elcolombiano.com |idioma= }}&lt;/ref&gt; El sofitu diba dende la instrucción en combate hasta la entrega d'armamentu.&lt;ref name=FCIA/&gt;&lt;ref name=&quot;CIAO&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.iarnoticias.com/2011/secciones/contrainformacion/0032_cia_terrorismu_terceriz_06may2011.html |títulu=Bin Laden y el terrorismu &quot;tercerizado&quot; de la CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=iarnoticias.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eldiario24.com/nota.php?id=220745|títulu=Conoza'l perfil d'Osama Bin Laden, l'home que foi entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eldiario24.com|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=OBLCIA/&gt;

La so estructura organizativa basada en célules de militantes y redes de contactos clandestinos, bien paecida al [[modus operandi]] de los cárteles de [[narcotraficante]]s, dio-y una bien amplia movilidá d'aición y una gran dificultá pa desarticulala (vease: [[guerra rede]]) &lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=100224190007|títulu=La reconducción estratéxica d'Al-Qaeda: ¿del lideralgu d'Osama bin Laden a la dimensión masiva-popular?|apellíos=Ahmed Ghotme|nome=Rafat|fecha=2012|publicación=Rede de Revistes Científiques d'América Llatina y el Caribe, España y Portugal |fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;.

== Orixe del nome ==
El nome vien del [[sustantivu]] árabe ''qāʕidah'', que significa 'fundamentu, cimientu, base' y que tamién puede referise a una [[base militar]]. ''al-'' ye la forma del [[artículu (gramática)|artículu]] definíu árabe ''al-''. Sería, poro, la base o ''el fundamentu''.&lt;ref&gt;Arabic Computer Dictionary: English-Arabic, Arabic-English By Ernest Kay, Multi-llingual International Publishers, 1986.&lt;/ref&gt;
El políticu británicu [[Robin Cook (políticu)|Robin Cook]] señaló que'l nome indicaría ''la [[base de datos]]'', una y bones Bin Laden xestionaba les operaciones financieres nun [[ficheru]] informáticu llamáu ''al&amp;nbsp;Qaida'' (lliteralmente 'la base [de datos]'). De magar, munchos combatientes miembros de los ''[[muyajidín]]'' fuéronse acomuñando a la rede Al&amp;nbsp;Qaida.&lt;ref&gt;''The Guardian'', 8 July 2005, &quot;The Struggle Against Terrorism Cannot Be Won by Military Means,&quot; [[Robin Cook]], http://www.guardian.co.uk/uk/2005/jul/08/july7.development&lt;/ref&gt;

Bin Laden esplicó l'orixe del nome nuna entrevista col periodista d'[[Al Jazeera]] [[Tayseer Alouni]] n'ochobre de 2001.

{{cita|The name 'al-Qaeda' was established a long time ago by mere chance. The late [[Abu Ubaidah al-Banshiri|Abu Ebeida El-Banashiri]] established the training camps for our ''mujahedeen'' against Russia's terrorism. We used to call the training camp al-Qaeda. The name stayed.&lt;/blockquote&gt;}}
{{cita|El nome de 'al Qaeda' establecióse va tiempu por simple casualidá. Abu Ubaidah al-Banshiri fundó campos d'entrenamientu pa los nuesos [[muyajidín]] contra'l terrorismu de Rusia. Solíamos llamar a los campos d'entrenamientu al-Qaeda. El nome permaneció.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |títulu=Transcript of Bin Laden's October interview |editorial=CNN |fecha=5 de febreru de 2002 |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061206081331/http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |fechaarchivu=6 d'avientu de 2006 }}&lt;/ref&gt;}}

== Historia ==
[[Ficheru:Osama bin Laden portrait.jpg|thumb|[[Osama bin Laden]], fundador y líder d'Al-Qaeda hasta la so muerte'l 2 de mayu de 2011.]]
[[Ficheru:Awlaki 1008.JPG|thumb|[[Anwar al-Awlaki]] foi consideráu'l miembru de más altu rangu de la rede cola ciudadanía de los EE.&amp;nbsp;UU. Foi asesináu en setiembre de 2011 mientres un ataque aereu en Yemen.]]
A finales de los años 70, les faiciones del Partíu Comunista Afganistanu pertenecíen pol poder, interviniendo la URSS en favor d'aquella que-y yera más afecta (la faición de Taraki), unviando los sos exércitos y batallones de comandu, quien asesinen al Presidente Amín (faición entós nel poder) empecipiándose la guerra d'Afganistán. Nesti periodu bélicu, de gran trescendencia ya influyencia na situación interna de la URSS, el pueblu afganistanu, les sos distintes etnies y los sos dirixentes relixosos, empecipien un llevantamientu y guerra popular contra l'exércitu soviéticu y les milicies comunistes afganistanes que-y yeren subordinaes. Mientres la guerra, les fuercies soviétiques algamaron un númberu cercanu a los 200&amp;nbsp;000. homes, con entrenamientu y armamentu d'última teunoloxía. Coincidiendo les circunstancies cola descomposición y derrumbe del socialismu real, la guerra d'Afganistán tresformar nel &quot;Vietnam&quot; de la URSS, a la que'l pueblu rusu aguantar en collaborar y tres diez años de guerra popular islámica, les fuercies comunistes fueron ganaes y l'exércitu soviéticu bater en retirada.

A la victoria islámica, conflúin diverses razones: el convencimientu de los afganistanos de tar lluchando contra odiaos invasores históricos; una visión relixosa del mundu, qu'alluga na primer llinia de los sos adversarios al comunismu atéu; una mística qu'espertó la solidaridá de los pueblos del mundu, especialmente de los países islámicos, los qu'unviaron batallones de [[muyahidin]]es a lliberar Afganistán, entrenándose nes bases que los países árabes y occidente —especialmente los EE.&amp;nbsp;UU.— sofitaben y financiaben con firmeza y resolución. Una d'aquelles bases —La Base— foi fundada y empobinada por un nuevu saudín, de convencimientos relixosos sunnitas, fundamentalista y radicalmente anticomunista.

Concluyida la guerra contra los soviéticos, Al Qaeda (La Base), nun foi desmovilizada pol so caudiellu, quien llueu s'arreyó na llucha de faiciones que siguió a la derrota de los comunistes. Nella, Bin Laden, allinió al so grupu con el Talibanes, participando tamién n'operaciones significatives pal mundu musulmán, como na estinguida [[Yugoslavia]] (pa detener el [[xenocidiu]] musulmán en [[Bosnia]] y [[Herzegovina]]). En parte aniciada nel so radical fundamentalismu, en parte pola dinámica propia de les alliniadures asocedíes na guerra civil afgana, Bin Laden, terminó combatiendo a quien-y emprestó sofitu y aliendu (los EE.&amp;nbsp;UU.), país al que consideren esencialmente antireligioso, prosionista y erosionador de la manera de vida islámicu. De la mesma, Al Qaeda, ye rápido visualizáu polos EE.&amp;nbsp;UU., como un grupu que deriva escontra'l terrorismu antioccidental, qu'amenacia la seguridá d'Estaos Xuníos y d'occidente y l'estabilidá de los países árabes aliaos.

En 1993 los Estaos Xuníos d'América unviaron tropes a [[Somalia]], pal repartu d'alimentu y agua, amás de garantizar la seguridá de los civiles ante la guerra civil que sufría'l país. Dos [[UH-60]] Black Hawks fueron baltaos mientres una misión de captura que llevaron a cabu'l primer destacamentu de fuercies d'operaciones especiales Delta ([[Delta Force]]) y el [[75ᵘ Reximientu Ranger]]. Darréu la intelixencia del serviciu militar de los Estaos Xuníos concluyó que gran parte de la milicia somalina foi entrenada por miembros d'Al-Qaeda, daqué que quedaría verificáu en mayu del 2006 cuando'l país volvió somorguiase nuna segunda guerra civil ente l'Alianza pa la Restauración de la Paz y Contra el Terrorismu (ARPCT) y milicies lleales a la Unión de Tribunales Islámicos. Pal 5 de xunu siquier 350 persones morrieren nel fueu cruzao.

La organización construyó campos d'entrenamientu p'aquellos militantes partíos pel mundu, entrenando a miles en téuniques de guerrilla, usu d'esplosivos y conocencies de la práutica paramilitar. Los sos axentes arreyáronse en numberosos ataques, como los [[atentaos terroristes a les embaxaes d'Estaos Xuníos en 1998]], oportunidá na que destruyeron les embaxaes d'Estaos Xuníos en [[Nairobi]], [[Kenia]] y [[Dar es Salaam]], en [[Tanzania]]. En Dar-es Salaam finaron once persones, ente qu'en Nairobi perecieron 213 persones, y namái dolce yeren d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;“Terrorism: US Response to Bombing in Kenia and Tanzania, a New Policy Direction?” por Raphael Perl, Congressional Research Service (Serviciu d'Investigación del Congresu de EE XX.), Biblioteca del Congresu, 1 de setiembre de 1998.&lt;/ref&gt; El [[12 d'ochobre]] de [[2000]] Al&amp;nbsp;Qaida realizó l'ataque suicida con bomba contra'l buque de guerra d'Estaos Xuníos ''[[USS Cole (DDG-67)|USS Cole]]'' nes costes de [[Yeme]], dexando 17 ''[[marineru|marineros]]'' muertos y mancando a 39 más.

En 2001 atentaron contra les [[World Trade Center|torres ximielgues]] de [[Nueva York]] y [[El Pentágonu]] de [[Washington D. C.|Washington]] secuestrando 4 aviones. Foi l'ataque onde destruyeron dos de los edificios más altos d'Estaos Xuníos y estropiaron la sede central del [[Exércitu d'Estaos Xuníos]].

Nel añu [[2008]] unes amenaces per parte d'Al-Qaeda provocaron la suspensión total del [[Rally Dakar|Rally Dakar 2008]] qu'a partir d'entós pasó a desenvolvese en Sudamérica.

El 26 d'avientu de [[2009]] foi deteníu a tiempu [[Umar Faruk Abdulmutallab]], quien intentó esplotar un avión con 278 pasaxeros a bordu que se dirixía a [[Detroit]].

El 1 de mayu de 2011 ye asesináu'l líder d'esta organización, Osama Bin Laden, pol exércitu d'Estaos Xuníos na llocalidá de Abbottabad, asitiada al norte de la capital de Paquistán.

=== La organización a partir del 11 de setiembre de 2001 ===
[[Ficheru:UA Flight 175 hits WTC south tower 9-11 edit.jpeg|thumb|230px| Los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]] son consideraos &quot;el mayor ataque contra [[Estaos Xuníos]]&quot; dende'l [[Ataque a Pearl Harbor]] en [[1941]], y supunxeron un antes y un dempués na historia de la llucha contra'l terrorismu y na historia d'Al Qaeda.]]
En [[2001]] creíase que Bin Laden y otros líderes d'Al&amp;nbsp;Qaeda atopar so la proteición de los [[talibanes]], un grupu islámicu que controlaba la mayor parte d'Afganistán. Nesi mesmu añu camudó radicalmente l'actividá d'esti grupu, algamando cuotes de terror nunca antes imaxinaes. Según la CIA y el [[FBI]], 19 militantes d'Al&amp;nbsp;Qaeda empobinaos pol [[exipciu]] [[Mohammed Atta]] llevaron a cabu'l 11-S (atentáu del 11 de setiembre) contra [[El Pentágonu]] y el [[World Trade Center|Centro Mundial de Comerciu]] (WTC). Aquel foi l'atentáu asocedíu en EE.&amp;nbsp;UU. más tarrecible de la historia d'esti país, con unos 3000 muertos.

Primeramente según &quot;los planes de Al Qaeda&quot; en 1995 yera proyeutar [[aviones]] como misiles a edificios de los [[Estaos Xuníos]] y derrumbar los iconos del poder del país; dientro d'estos puntos figuraben: la [[Torre Sears]] ([[Chicago]]), [[El Pentágonu]] ([[Washington D.C.]]), [[Pirámide Transamérica]] ([[San Francisco (California)|San Francisco]]), [[World Trade Center]] ([[Nueva York]]), [[La Casa Blanca]] ([[Washington D.C.]]) el [[Empire State Building]] ([[Nueva York]]) el [[Capitoliu de los Estaos Xuníos]] ([[Washington D.C.]]) y el [[U.S. Bank Tower]] ([[Los Angeles]]).

EE.&amp;nbsp;UU. respondió empecipiando un ataque masivu contra forzar talibanes y d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Afganistán, matando y prindando a miles de militantes y civiles ensin rellación dalguna col conflictu, obligando al restu de los sos líderes a sumise primeramente na clandestinidá. A pesar de la subsiguiente captura de dellos de los sos miembros claves (incluyendo'l militante que supuestamente entamó y entamó los ataques del 11-S), l'actividá del grupu y les sos franquicies, llueñe de sumir, camudaron d'organización pa convertise nuna organización internacional y coordinao con militantes partíos per tol mundu.

Los siguientes ataques esta vegada fueron n'[[Indonesia]]:
* Esplosión d'una bomba nun club nocherniegu na islla de [[Bali]] que dexó más de 200 muertos (85 d'ellos, australianos).
* Atentaos contra la embaxada d'[[Australia]] en [[Xakarta]].
Darréu en [[2003]], atentaos n'[[Arabia Saudita]] dexaron 35 muertos n'edificios habitaos por occidentales, ente otres aiciones coordinaes nun esfuerciu por desestabilizar a la monarquía saudita. El 16 de mayu una cadena d'atentaos suicides en [[Atentaos de Casablanca de 2003|Casablanca]] contra tres establecimiento d'hostelería, ente ellos la ''Casa d'España'', l'Alianza Israelina y un campusantu xudíu, costaron la vida a 45 persones.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Cronologia/atentaos/Marruecos/elpepuint/20110428elpepuint_11/Tes El País, «Cronoloxía de los atentaos en Marruecos», 28 d'abril de 2011.]&lt;/ref&gt;

Nos últimos tiempos y yá dellos años dempués del 11-S, remanecen con célules d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, atribuyéndose l'autoría de los [[Atentaos del 7 de xunetu de 2005|atentaos de Londres del 7 de xunetu de 2005]] con más de 50 muertos, [[Atentaos del 11 de marzu de 2004|atentáu del 11-M en Madrid]]&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/internacional/2011/05/03/amenaces-qaeda-espana/1068972.html ''lne.es''], 3 de mayu de 2011, «Les amenaces d'Al Qaeda a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-07-08-2007/abc/Nacional/al-qaida-llanza-la so-tercer-reivindicacion-del-11-m-en-plena-deliberacion-de-la sentencia_164290603485.html ABC], 7 d'agostu de 2007, «Al Qaeda llanza la so tercer reivindicación del 11-M en plena deliberación de la sentencia».&lt;/ref&gt; nos que finaron 191 persones y 1858 resultaron mancaes, ya intentando ataques fallíos en [[Barcelona]] y [[Alemaña]], amás d'amenaciar a países como [[Francia]], [[Estaos Xuníos]], [[Reinu Xuníu]], [[España]], [[Portugal]], [[Italia]], [[Polonia]], [[Dinamarca]], [[Australia]], [[Hungría]], [[República Checa]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Malta]], [[Xipre]], [[Israel]] y [[Kuwait]].

Tamién tán amenaciaos tolos países miembros de la La Organización del Tratáu Atlánticu Norte [[OTAN]] encabezada per Estaos Xuníos y l'Xunión Europea y tolos países miembros de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] CEI encabezada per Rusia.

Paralelamente a esto, faiciones d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'[[Iraq]] lluchen fiero contra la ocupación d'Estaos Xuníos, el grupu Tawhid wal Jihad dirixíu pol [[xordanu]] [[Abu Musab Al Zarqawi]], que foi ablayáu poles tropes d'Estaos Xuníos en xunu de 2006, realicen aiciones diaries contra les tropes d'ocupación d'Estaos Xuníos y Reinu Xuníu, ya iraquinos allegaos al nuevu gobiernu amás de civiles. Estos ataques suman miles de muertos ente les fuercies armaes de dambos bandos, pero especialmente causaron baxes ente la población civil.&lt;ref&gt;En marzu de 2007, a los cuatro años d'empecipiase la invasión, envalorábense 650.000 civiles iraquinos muertos n'aiciones de guerra o por causa de los atentaos diarios; tamién morrieren nesi periodu daqué más de 3.200 soldaos d'Estaos Xuníos y 130 del Reinu Xuníu: [https://www.elpais.com/articulo/internacional/anos/650000/muertos/despues/Azores/elpepuint/20070316elpepuint_3/Tes El País, «Cuatro años y 650.000 muertos dempués de los Azores»], 16 de marzu de 2007.&lt;/ref&gt;

El [[11 d'abril]] de [[2007]] el brazu armáu d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu|Al&amp;nbsp;Qaeda]] en [[el Magreb]] perpetó un atentáu en [[Arxel]] ([[Arxelia]]), dexando siquier 24 muertos y 222 mancaos. Este mesmu día Al&amp;nbsp;Qaeda atribuyóse los atentaos perpetaos el [[10 d'abril]] de 2007 en [[Casablanca]] ([[Marruecos]]).&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu 20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu] (atentaos del [[10 d'abril|10]] y [[11 d'abril]] de [[2007]]). &lt;/ref&gt;

=== Muerte del líder d'Al Qaeda ===
El [[1 de mayu]] de [[2011]], el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Barack Obama]], anunció que'l líder [[Osama Bin Laden]] morrió nun operativu militar d'Estaos Xuníos en Paquistán.
&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Osama/Bin/Laden/morrió//elpepuint/20110502elpepuint_4/Tes Bin Laden morrió El País.com]&lt;/ref&gt;

=== Nuevu líder d'Al Qaeda ===
El nuevu líder de la organización ye l'exipciu de 60 años, [[Aymán al-Zawahirí]].

El martes [[5 de xunu]] de 2012 el [[El Pentágonu|Pentágonu]] norteamericanu informaba que'l día anterior un ataque con [[drones]] sobre un llugar na rexón noroeste de [[Paquistán]] causara la muerte d'[[Abu Yaliya al Libi]], supuestu '''''número dos''''' d'Al Qaeda. De confirmase la noticia tratar del mayor ésitu llográu pol exércitu d'Estaos Xuníos dende la muerte d'[[Osama Bin Laden]], yá que Libi taba consideráu como'l xefe d'operaciones de la organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor= |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/05/actualidad/1338885217_157265.html |títulu=Estaos Xuníos confirma la muerte del &quot;número dos&quot; d'Al Qaeda |fecha= |fechaaccesu=7 de xunu de 2012 |editorial=El País |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Al Qaeda y España ==

=== Atentaos de Madrid de 2004 ===
{{AP|Atentaos del 11 de marzu de 2004}}
[[Ficheru:Atocha Station makeshift shrine march 2004.jpg|thumb|250px|Homenaxe a les víctimes de los [[atentaos del 11 de marzu]].]]

Los atentaos del 11 de marzu de 2004 (conocíos tamién pol [[numerónimo]] 11-M) fueron una serie d'[[ataque terrorista|ataques terroristes]] en cuatro [[tren]]es de la rede de [[Cercaníes de Madrid]] llevaos a cabu por terroristes [[Yihadismu|yihadistes]].

Trátase del segundu mayor atentáu cometíu n'[[Europa]] hasta la fecha, con 10 esplosiones cuasi simultánees en cuatro trenes a la hora punta de la mañana (ente les 07:36 y les 07:40). Más tarde, tres un intentu de desactivación, la policía españaría, de forma controlada, dos artefautos que nun españaren, desactivando un terceru que dexaría, gracies al so conteníu, empecipiar les primeres pesquises que conduciríen a la identificación de los autores. Finaron 191 persones, y 1.858 resultaron mancaes.

Na tarde del 13 de marzu una llamada efectuada a la canal de televisión [[Telemadrid]] dexó alcontrar nuna papelera un videu nel qu'un home con acentu marroquín, qu'afirmaba ser [[Youssef Belhadj|Abu Dujan al Afgani]], darréu condergáu por estos atentaos, autodenominándose voceru militar d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, reivindicaba la so autoría.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110506022155/http://www.eluniversal.com/2011/05/02/al-qaida-amenació--en-multiples-ocasiones-a-espaa.shtml L'Universal], Caracas, 2 de mayu de 2011, «Al&amp;nbsp;Qaeda amenació en múltiples ocasiones a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=TcWfsMtXGX0 ''Videu de la comparecencia del ministru del Interior informando de la cinta en YouTube'']&lt;/ref&gt;

El 3 d'abril de 2004, la policía alcontró y arrodió a dellos miembros del comandu terrorista en [[Leganés]]. Al trate acorrexaos, los sos miembros suicidáronse faciendo españar el pisu nel que s'atrincheraren —siendo esto'l primer atentáu suicida d'Europa— cuando los [[Grupu Especial d'Operaciones|Geos]] empecipiaben l'asaltu. Nesta aición morrió un axente del grupu policial, amás de tolos miembros de la célula islamista ellí presentes.

=== Secuestru de voluntarios españoles en 2009 ===
{{AP|Al Qaeda del Magreb Islámicu#Secuestru de voluntarios españoles}}
La caña d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (AQMI) reivindicó'l [[8 d'avientu]] del [[2009]] pela mañana el secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania, el 29 de payares, según el d'un botánicu francés cuatro díes antes en Malí. Los españoles son Albert Vilalta, Alicia Gámez y Roque Pascual.&lt;ref name=sec&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/583294/0/alqaeda/secuestru/voluntarios/ Al Qaeda reivindica'l secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania]&lt;/ref&gt;

El Ministeriu español d'Asuntos Esteriores dio credibilidá a la reivindicación, realizada nuna cinta d'audiu pasada a la cadena de televisión con sede en [[Doḥa]], en sometiéndola a estudiu per parte d'un comité téunicu, dixo nun comunicáu. &quot;Trátase d'una grabación d'audiu que menta explícitamente el nome de los secuestraos&quot;, dixo la nota del ministeriu.&lt;ref name=sec/&gt;

El voceru del grupu islamista, que s'identificó como Saleh Abu Mohammad, dixo que &quot;[[Francia]] y [[España]] van ser informaes darréu de les lexítimes demandes de los muyahidines&quot;, refiriéndose tamién al secuestru d'un francés nel este de Malí el 30 de payares.

Los trés voluntarios de la ONG catalana Barcelona Acció Solidària sumieron el 29 de payares en Mauritania cuando fueron secuestraos del convói nel que llevaben ayuda humanitaria a dellos países africanos y que se dirixía pela carretera ente [[Nuadibú]] y la capital, [[Nuakxot]].

El convói partió de [[Barcelona]] el [[22 de payares]], travesó [[Marruecos]], dirixir a Senegal y diba terminar el [[Gambia]] con 100.000 quilos de material d'ayuda que pensaba distribuyir como parte de la so caravana añal.

L'[[Audiencia Nacional]] abrió una investigación sobre'l secuestru por tratase d'un delitu contra españoles nel estranxeru y por ser un posible delitu de terrorismu.

[[Francia]] pidió a los sos ciudadanos que dexen el norte y l'este de Malí ante l'aumentu de l'amenaza integrista.

Alicia Gámez foi lliberada'l [[10 de marzu]] de [[2010]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/03/10/espana/1268217245.html Alicia Gámez llega a Barcelona en siendo lliberada por Al Qaeda] (elmundo.es, 10/03/2010)&lt;/ref&gt; Albert Vilalta y Roque Pascual fueron lliberaos el 23 d'agostu de 2010.&lt;ref&gt; [https://www.elmundo.es/elmundo/2010/08/22/barcelona/1282490182.html Lliberaos los dos cooperantes catalanes secuestraos en Mauritania dende payares] (elmundo.es, 23/08/2010)&lt;/ref&gt;

== Ideoloxía y motivación ==
Básicamente, la visión de la [[ideoloxía]] d'al-Qaeda ye una forma estrema d'[[Islam]], la [[yihad]], ante países o gobiernos que supuestamente actúen contra l'Islam, les comunidaes relixoses y los grupos étnicos como la única posibilidá de representar los intereses del Islam. Al-Qaeda cree que la única respuesta ye que l'Islam desenvuelva'l papel que-y correspuende nel mundu, qu'hai una combalechadura de delles partes del mundu contra l'Islam, que ye liderada per Israel, EE.&amp;nbsp;UU. y los países d'Europa Occidental. Amás, amuésase convencida que mientres esista Israel y siga les influyencies políticu y cultural d'Occidente, la sociedá musulmana, l'Islam, nun puede tar xunida.

Como xustificación de les sos aiciones al-Qaeda señala delles enseñances relixoses y mensaxes tomaos del [[Corán]]. 
Pa lo cual, básase principalmente na llamada forma primitiva del Islam, nel cual interprétase que l'enfoque asítiase na guerra contra los infieles, la so conversión y l'unificación de tolos musulmanes baxu unu [[califatu]] común. En gran parte de la organización repara un marcáu [[antisemitismu]], resultáu de la llucha mientres décades contra [[Israel]]. 

Dellos miembros d'al-Qaeda, como [[Mohammed Atta]] tienen o teníen una visión del mundu paecíu a la de los [[nazis]] (exemplu: [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]], en qué Nueva York víase como un supuestu centru del &quot;selectu mundu xudíu&quot;, como la meta). Nesta visión del mundu, los xudíos son consideraos como infieles que nun se pueden convertir, o inclusive anti-musulmanes que controlen los países democráticos lliberales y los estaos ex-socialistes y controlen estos de la mesma en contra del Islam. Dambos, supuestamente creaos y controlaos polos supuestos sistemes enemigos primarios, son los archienemigos escoyíos d'Al-Qaeda. Al-Qaeda llucha contra estos dos ideoloxíes menos pol qué faen que pol qué representen: el [[socialismu]] porque predica la igualdá de toles persones y especialmente porque los sos siguidores prefieren el [[ateísmu]] y los países lliberales occidentales porque les sos empreses son vistes como desenfrenaes y ensin relixón.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120119034307/https://www.el mio5.gov.uk/output/al-qaidas-ideology.html Ideoloxía d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu de 2010[https://web.archive.org/web/20040615190216/http://www.im.nrw.de/sch/doks/vs/hintergruende_alqaida.pdf Fonderada d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu del 2010&lt;/ref&gt;

[[Osama bin Laden]] declaró nuna entrevista en 1999, que pa él y los sos siguidores, nun hai [[Civil|civiles]], sinón namái enemigos pa matar, ensin esceición; este ye'l sagráu deber de too musulmán.

Los primeros ataques llevar a cabu na [[década de 1990]], como'l [[Atentáu del World Trade Center de 1993]]. La operación antiterrorista del [[Bill Clinton|gobierno de Clinton]] empezó a partir d'entós y portó ataques terroristes contra les embaxaes d'Estaos Xuníos en Dar se Salaam y Nairobi y ataques aéreos contra bases d'Al-Qaeda en [[Sudán]] y [[Afganistán]]. Nel añu 2000 producióse un ataque de los islamistes nel mercáu navidiegu d'Estrasburgo que foi atayáu poles autoridaes de seguridá alemanes. D'entrada non pudo probase ante'l tribunal un presuntu venceyu cola rede terrorista Al-Qaeda.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/politik/terrorziel-strassburger-weihnachtsmarkt-im-prozess-gegen-vier-algerier/389164.html Oxetivu terrorista: Mercáu de Navidá d'Estrasburgo; xuiciu contra cuatro arxelinos] consultáu'l 18 mayu del 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,239486,00.html Estrasburgo sentencia en contra de los islamistes] consultáu'l 18 mayu del 2010&lt;/ref&gt; La razón d'esto ye qu'Alemaña ye, amás de los EE.&amp;nbsp;UU., l'aliáu más cercanu d'Israel. Per otru llau, l'estilu de vida percíbese, como n'otros países europeos, como una forma lliberal, pecaminosa y vulgar de la vida (rellaciones sexuales ilexítimes, consumu d'alcohol, homosexualidá llegal) y como una imposición pa los musulmanes que viven n'Alemaña.&lt;ref&gt;[http://www.welt.de/politik/article1195909/die_ideologie_der_heiligen_krieger.html Ideoloxía d'Al-Qaida] consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;

Al-Qaeda tamién se basa na [[propaganda]], sobremanera nes sociedaes árabes y musulmanes. Ve la violencia como mediu pa xunir a tolos musulmanes na &quot;guerra de lliberación&quot; contra'l dominiu d'Occidente. Estos actos de terrorismu tamién se lleven a cabu contra civiles musulmanes consideraos como &quot;collaboradores&quot; o víctimes del terrorismu como variables aleatories na negociación. El campu d'aición principal dempués del últimu llamamientu de Bin Laden a [[Iraq]], el mayor númberu de víctimes, según los autores mesmos, son miembros del Islam. Una nueva carauterística equí ye la llexitimidá de los ataques suicides qu'antes non s'utilizaben por cuenta de les reserves relixoses.

Al-Qaeda atopó n'[[Iraq]] pocu sofitu uniforme y ta sofitada sobremanera polos terroristes estranxeros. La organización atopó en [[Paquistán]], [[Indonesia]] y [[Arabia Saudita]] un sofitu más fuerte. Amás de les causes polítiques, como les persistentes guerres civiles, la opresión tradicional, tamién se contemplen como causa d'orixe la tradición duradera de la esclavitú, el tráficu de persones, la misoxinia y una interpretación particularmente estricta del Islam como'l [[wahhabismu]] y les atrasaes cultures tribales como'l [[pashtunwali]].

Los líderes de pensamientu d'Al-Qaeda tamién se basen nes normes islámiques acordies coles que cada estáu y forma social que tea más allá de la [[Xaria]] ye reprobable y, poro, ye lexítimu destruyir el mundu de los &quot;infieles&quot; col terrorismu. Los perpetradores son mayoritariamente homes nuevos de baxa condición social. Otros asesinos especialmente n'operaciones importantes, como la del 11 de setiembre de 2001 son graduaos bien entrenaos. Dellos dirixentes y líderes, como'l fundador Ossama bin Laden, provienen d'una familia de clase alta.

En particular, n'Iraq, los soldaos occidentales son denominaos tamién &quot;[[Cruzaes|cruciaos]]&quot;. La fonderada d'esti calificativu son los efeutos de la masacre de [[Maarat an-Numan]] (1098).

== Oxetivos estratéxicos ==
[[Ficheru:Taliban bounty flyer.jpg|thumb|Cartelu de pagu]]
Los oxetivos finales d'al-Qaeda nun son al curtiu plazu, sinón que la rede espera que se llogren namái n'años o décades. L'oxetivu principal nun ye necesariamente consiguir estos oxetivos en sí mesmos, sinón poner en movimientu una cadena d'acontecimientos que n'última instancia tendríen que conducir a les resultaos deseyaes. 
Cómo que'l nucleu d'al-Qaeda opera de callao y lleva a cabu, ente otros, [[operaciones de falsa bandera]], los sos oxetivos reales son difíciles de determinar. Dempués hai los venceyos con otros movimientos islamistes qu'escuerren intereses independientes.

[[Osama bin Laden]], Khalid Cheikh Mohammed, [[Ayman al-Zawahirí]] y otros líderes d'al-Qaeda crearon oxetivos que traten de trabayar en rede con tolos medios al so algame.

Una gran parte de los sos esfuercios al-Qaeda invertir na guerra o [[yihad]] en contra d'occidente, yá que esti ye la principal torga pa tolos pasos subsiguientes del so dominiu económicu y del poder políticu. Tamién considera que la cooperación y el sofitu de dellos países occidentales (sobremanera la d'[[Estaos Xuníos]] y [[Francia]]) de dellos países árabes (como [[Xordania]], [[Arabia Saudita]], [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[El Líbanu]]) como una inxerencia nos asuntos árabes internos, el propósitu de los cualos sería torgar la unificación del mundu islámicu y fortalecer la posición d'[[Israel]]. Esta guerra de tipu al-Qaeda especialmente colos ataques terroristes contra oxetivos civiles nos países de destín, p'apavorar a la población pa desestabilizar el país políticamente y estropiar la economía. De cutiu, los turistes son el blancu d'ataques nos países musulmanes.&lt;ref&gt;[http://www.fas.org/irp/crs/rs21973.pdf Al Qaeda: Statements and Evolving Ideology] (PDF; 47 kB) consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;
Ta estrechamente rellacionáu col ataque al espardimientu del estilu de vida occidental y l'esportación de los valores de la cultura islámica. L'oxetivu previstu ye la preservación de la sociedá musulmana contra les influyencies occidentales (non basaes na xurisprudencia de la [[xaria]] [[Apostasia nel islam|por que los nacíos musulmanes sían capaces d'escoyer llibremente la so relixón]], la igualdá de xéneru, que na opinión pública amuésense abiertamente les muyeres, el consumu d'alcohol, la homosexualidá llegal, les rellaciones sexuales ilexítimes, ...)

Mientres se llogren les resultaos deseyaes, amás de la execución esitosa de los ataques terroristes, les sos actividaes inclúin l'allugamientu de [[Axente tapáu|durmientes]] nes estructures opuestes posibles en llugares clave o reclutar persones d'idees allegaes que yá tán nes posiciones correspondientes (cómo Nidal Malik Hasan) y la fusión global y la creación de redes ente los islamistes y movimientos y grupos yihadistes. (L'estrechu contautu colos gobernantes locales, como los [[talibanes]], la planificación de la operación conxunta y aiciones coordinaes coles organizaciones terroristes de la rede, como Laichkar-al-Toiba o [[Abu Sayyaf]]).

Al-Qaeda tamién combate a toles organizaciones non gubernamentales que representen una amenaza pa al-Qaeda y los sos oxetivos. Esto ye especialmente ciertu pa la [[Interpol]] y les [[Naciones Xuníes]]. La causa d'esto ye principalmente la considerancia de la ONX como garante de les condiciones esistentes, que colos sos esfuercios de paz pon en peligru los oxetivos d'al-Qaeda. Asina, los programes de la ONX en [[Somalia]] como por casu les misiones de paz na década de los noventa [[Unosom]], [[Unosom II]], y l'organización del gobiernu de transición de Somalia de la ONX cola prevención que los islamistes tomaren el control completu del país, por aciu el movimientu al-Qaeda en Somalia. Per otru llau, les Naciones Xuníes aprobaron una serie de resoluciones pa frenar el terrorismu transnacional d'al-Qaeda. (Compromisu de los estaos miembros de la ONX pa imponer sanciones a les persones que tán venceyaes a al-Qaeda, llistes de miembros d'al-Qaeda, esplegue del [[ISAF (exércitu)|ISAF]], disposiciones contra l'espardimientu de les [[Arma de destrucción masiva|ADM]]).&lt;ref&gt;[http://www.un.org/sc/committees/1267/ United Nations al-Qaida Resolutions] {{cita web |url=https://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fsc%2Fcommittees%2F1267%2F&amp;date=2010-02-04 |fecha=4 de febreru de 2010 }} consultáu'l 19 de xunu de 2010&lt;/ref&gt; 

Unu de los principales oxetivos ye'l valtamientu de la familia real saudina&lt;ref&gt; ref-web|autor=Peter Philipp |url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1026246,00.html |títulu=Saudisches Königshaus im Visier von El Kaida |editor=Dw-world.de |fecha= 10 de xineru de 2003|consulta=12-09-2010&lt;/ref&gt; y tolos otros gobiernos de los países de mayoría musulmana que nun se rixen polos principios islámicos o trabayen o son amigos de potencies non islámiques ([[Xordania]], [[Paquistán]], [[Exiptu]]...): esto ye siguíu pola aplicación de base de la llei islámica coránica ([[Xaria]]) en tolos países musulmanes.

Dende principios de 1990, al-Qaeda ta estrechamente venceyada colos grupos separatistes musulmanes, los oxetivos de los cualos se superponen colos de la rede de Bin Laden. Poro, la separación de tolos territorios musulmanes y rexones de la mayoría de los otros países de credos distintos ([[Mindanao]] de [[Filipines]], [[Daguestán]], [[Chechenia]], [[Ufá]], y [[Tatarstán]] de [[Rusia]], [[Ogaden]] d'[[Etiopía]], [[Kosovu]] de [[Serbia]]...) ye vista como un pasu importante escontra la unificación del [[Islam]]. Mientres la [[guerra de Bosnia]] hubo numberoses otomíes cometíes polos [[Muyahidínes Bosnios|muyahidínes]], ente otros, sol lideralgu del xefe del [[Exércitu de la República de Bosnia y Herzegovina|exércitu bosniu]], [[Rasim Delić]], contra los serbios y croates en Bosnia central y la rexón de Ozren. Por orde d'[[Osama bin Laden]], los muyahidínes d'al-Qaeda llucharon mientres la guerra col exércitu bosniu na vanguardia.&lt;ref&gt; Die Zeit:[https://web.archive.org/web/20130406073847/http://www.zeit.de/2001/45/Schule_des_Hasses_auf_dem_Balkan Schule des Hasses auf dem Balkan - Wie bin Ladens Al-Qaida in Bosnien Fuß fasste]&lt;/ref&gt; Tamién llucharon los partidarios d'al-Qaeda en [[Kosovu]] xuntu al [[Exércitu de Lliberación de Kosovo|UÇK]]. 

Llegaos a esti puntu, les esperances d'Al-Qaeda son qu'Occidente fuera ganáu militarmente y económicamente, polo cual espera tener les manes llibres pa toles aiciones adicionales:

* Percima de too, la destrucción del Estáu d'[[Israel]] y l'espulsión o la eliminación de los sos habitantes [[xudíos]]. 
* La eliminación anterior o'l debilitamientu de la potencia proteutora, [[Estaos Xuníos]], y los sos aliaos ([[Canadá]], [[Francia]], [[Reinu Xuníu]], [[Alemaña]], [[Italia]]...) como posibles poderes proteutores. 
* Reconquistar de tolos territorios que fueron dalguna vegada musulmanes ([[España]], [[Crimea]]...) 
* Reconquistar de tolos territorios que dalguna vegada fueron gobernaos polos gobernantes islámicos ([[India]], [[Portugal]], [[España]], [[Sicilia]], [[Cerdeña]], [[Córcega]] y partes d'[[África Oriental]]...).&lt;ref&gt; Die Welt: [http://www.welt.de/politik/article1270596/das_verlorene_paradies_von_al_qaida.html ''Das verlorene Paradies von al-Qaida''], 17 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt; 
* Y, finalmente, la unión de toos estos países y territorios n'unu namái ([[califatu]], rexíu pola llei islámica pa tolos verdaderos creyentes).

== Organizaciones ideológicamente emparentaes ==
{{referencies|instituciones|t=20140124}}
* Movimientu [[Talibán]] (Afganistán)
* [[Tawhid wal Jihad]] (Libia)
* [[Ansar Al Sunna]] (Iraq)
* [[Al Qaeda n'Iraq|Tanzim Qa'idat al Jihad al Rafidayn]] (Iraq)
* [[Lashkar y Tayiba]] (Iraq)
* [[Exércitu Islámicu n'Iraq]] (Iraq)
* [[Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate]] o [[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (Marruecos, Túnez, Arxelia, Mauritania, Sáḥara Occidental y Libia)
* [[Grupu Islámicu Combatiente Marroquín]] (Marruecos, Ceuta, Melilla y Sáḥara Occidental)
* [[Al Qaeda na Península Arábiga]] (Arabia Saudita, Baréin, Emiratos Árabes Xuníos, Xordania, Kuwait, Omán, Qatar, Yemen)
* [[Abu Sayyaf]] (Filipines)
* [[Jaish y Mohamed]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Movimientu Islámicu d'Uzbequistán]] (Uzbequistán)
* [[Brigaes Abu Hafs al Masri]] (Toa África sacante los países que pertenecen al Magreb)
* [[Lashkar y Jangvi]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Yemaa Islamiya]] o [[A la Gama'a al-Islamiyya]] (Exiptu)
* [[Harakat el Mudjaheedin]] o [[Harakat ul-Mujahidin]] (Afganistán)
* [[Brigaes Al Haramain]] (Albania, Kosovo, Bosnia y Herzegovina, Croacia, Macedonia, Montenegro, Serbia, Voivodina y Eslovenia)
* [[Al-Jihad]] (Palestina, Israel, Cixordania, Gaza y territorios estremeros a Israel y Palestina)
* [[Al Qaeda Al-Ándalus]] (España, Portugal, Xibraltar y Andorra)
* [[Al Shabaab]] (Somalia)
* [[Boko Haram]] (Nixeria)

== Ver tamién ==
* [[Yihadismu]]
* [[Talibán]]
* [[Estáu Islámicu (organización terrorista)]]
* [[Boko Haram]]
* [[Organizaciones terroristes estranxeres según el Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]]
* [[Organizaciones terroristes según la Xunión Europea]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* Valenzuela, Javier: ''España nel puntu de mira. L'amenaza del integrismu islámicu''. Madrid: Temes de Güei, 2002.
* [http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/Elcano_ye/Zones_ye/Terrorismu+Internacional/DT7-2009 “El terrorismu yihadista n'España: evolución dempués del 11-M”] por [http://www.ugr.es/~jjordan/ Javier Xordán], publicáu nel Real Institutu Elcano, 6 de febreru de 2009.
* [http://www.upo.es/personal/mrtorsor/ Torres, Manuel R]. (2009) [http://www.plazayvaldes.es/llibro/l'ecu-del terror/1319/ L'ecu del terror. Ideoloxía y propaganda nel terrorismu yihadista]. Madrid: Plaza &amp; Valdés.

== Enllaces esternos ==
{{wikinews|Categoría:Al Qaeda}}

* [http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/y1909?_hi=27&amp;_pos=4 Al-Qaeda in Oxford Islamic Studies Online]
* [https://web.archive.org/web/20150402092911/http://www.onislam.net/english/news/global/453845-decade-after-911-al-qaeda-in-shambles.html Decade After 9/11, Al-Qaeda in Shambles]
* [http://www.ctc.usma.edu/posts/letters-from-abbottabad-bin-ladin-sidelined 17 de-classified documents captured during the Abbottabad raid and released to the Combating Terrorism Center]


{{Tradubot|Al Qaeda}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Al Qaeda| ]]
[[Categoría:Organizaciones antisemites]]
[[Categoría:Organizaciones terroristes]]
[[Categoría:Faiciones fundamentalistes islámiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Crime entamáu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>bwftdt9on0awbfjhtfzj9yb0oanpoyy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703086</id>
      <parentid>3703057</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42305" xml:space="preserve">{{Organización}}
'''Al Qaeda''' ({{lang-ar|القاعدة}}, ''al-Qā'idah'': 'la base'), o '''Al Qaida''', ye una organización [[paramilitar]], [[Yihadismu|yihadista]], qu'emplega práutiques terroristes y plantégase como un [[Práutiques de resistencia|movimiento de resistencia]] [[islamista]] alredor del mundu, ente que ye comúnmente señalada como una rede de [[terrorismu]] internacional. El so fundador, líder y mayor collaborador foi [[Osama Bin Laden]] (1957-2011), un multimillonariu d'orixe [[Arabia Saudita|saudín]] qu'estudió Relixón y Ciencies Económiques na Universidá del Rei Abdul Aziz.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp|títulu=Bin Laden, la peor velea d'EEXX |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=ensemana.com|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110813082914/http://www.ensemana.com/noticias/20110502_2492942.asp |fechaarchivu=13 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.rtve.es/alacarta/videos/muerte-bin-laden/bin-laden-home-mas-buscáu-vivu-muertu/1089177/ |títulu=EE.UU. mata a Bin Laden |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial= rtve.es|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta|títulu=Bin Laden, el terrorista más buscáu del planeta |fechaaccesu=23 de mayu de 2011|editorial=telecinco.es|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110505025939/http://www.telecinco.es/informativos/internacional/noticia/100037184/Osama+Bin+Laden+el terrorista+mas+buscáu+del planeta |fechaarchivu=5 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; [[Aymán al-Zawahirí]] asocedió-y como únicu xefe de la organización.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2011/06/110616_video_zawahiri_lp.shtml |títulu=Al-Qaeda tien nuevu xefe: Ayman al-Zawahiri |fechaaccesu=23 de febreru de 2013 |editorial= bbc.co.uk|idioma= }}&lt;/ref&gt;

Investigaciones recién —periodistes, investigadores, analistes y especialistes— afirmen que Bin Laden foi financiáu pola [[CIA]] na [[Muyahidín (Afganistán)|llucha contra les tropes]] de la [[Xunión Soviética]] n'[[Afganistán]] mientres la llamada [[guerra d'Afganistán (1978-1992)]] en plena [[Guerra Fría]].&lt;ref name=&quot;FCIA&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.eroj.org/urbiorbi/Afganistan/AbenLaden.htm|títulu=BIN LADEN YE UN TERRORISTA CREÁU Y FINANCIÁU POLA CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eroj.org |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=CIAO/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |títulu=EEXX: Ente les muertes de Bin Laden y les cortines de fumu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=diariouniversal.net |idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110512062338/http://www.diariouniversal.net/2011/05/03/eeuu-ente-les muertes-de-bin-laden-y-les cortines-de-fumu/ |fechaarchivu=12 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/especiales/2011/cobertories-especiales/osama-bin-laden/perfil.asp |títulu=Osama bin Laden, el más buscáu, el más tarrecíu |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=emol.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OBLCIA&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elcolombiano.com/BancoConocimiento/B/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia/bin_laden_un_magnate_entrenáu_por_la_cia.asp |títulu=Bin Laden, un magnate entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=elcolombiano.com |idioma= }}&lt;/ref&gt; El sofitu diba dende la instrucción en combate hasta la entrega d'armamentu.&lt;ref name=FCIA/&gt;&lt;ref name=&quot;CIAO&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.iarnoticias.com/2011/secciones/contrainformacion/0032_cia_terrorismu_terceriz_06may2011.html |títulu=Bin Laden y el terrorismu &quot;tercerizado&quot; de la CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=iarnoticias.com |idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eldiario24.com/nota.php?id=220745|títulu=Conoza'l perfil d'Osama Bin Laden, l'home que foi entrenáu pola CIA |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |editorial=eldiario24.com|idioma= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=OBLCIA/&gt;

La so estructura organizativa basada en célules de militantes y redes de contactos clandestinos, bien paecida al [[modus operandi]] de los cárteles de [[narcotraficante]]s, dio-y una bien amplia movilidá d'aición y una gran dificultá pa desarticulala (vease: [[guerra rede]]) &lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=100224190007|títulu=La reconducción estratéxica d'Al-Qaeda: ¿del lideralgu d'Osama bin Laden a la dimensión masiva-popular?|apellíos=Ahmed Ghotme|nome=Rafat|fecha=2012|publicación=Rede de Revistes Científiques d'América Llatina y el Caribe, España y Portugal |fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;.

== Orixe del nome ==
El nome vien del [[sustantivu]] árabe ''qāʕidah'', que significa 'fundamentu, cimientu, base' y que tamién puede referise a una [[base militar]]. ''al-'' ye la forma del [[artículu (gramática)|artículu]] definíu árabe ''al-''. Sería, poro, la base o ''el fundamentu''.&lt;ref&gt;Arabic Computer Dictionary: English-Arabic, Arabic-English By Ernest Kay, Multi-llingual International Publishers, 1986.&lt;/ref&gt;
El políticu británicu [[Robin Cook (políticu)|Robin Cook]] señaló que'l nome indicaría ''la [[base de datos]]'', una y bones Bin Laden xestionaba les operaciones financieres nun [[ficheru]] informáticu llamáu ''al&amp;nbsp;Qaida'' (lliteralmente 'la base [de datos]'). De magar, munchos combatientes miembros de los ''[[muyajidín]]'' fuéronse acomuñando a la rede Al&amp;nbsp;Qaida.&lt;ref&gt;''The Guardian'', 8 July 2005, &quot;The Struggle Against Terrorism Cannot Be Won by Military Means,&quot; [[Robin Cook]], http://www.guardian.co.uk/uk/2005/jul/08/july7.development&lt;/ref&gt;

Bin Laden esplicó l'orixe del nome nuna entrevista col periodista d'[[Al Jazeera]] [[Tayseer Alouni]] n'ochobre de 2001.

{{cita|The name 'al-Qaeda' was established a long time ago by mere chance. The late [[Abu Ubaidah al-Banshiri|Abu Ebeida El-Banashiri]] established the training camps for our ''mujahedeen'' against Russia's terrorism. We used to call the training camp al-Qaeda. The name stayed.&lt;/blockquote&gt;}}
{{cita|El nome de 'al Qaeda' establecióse va tiempu por simple casualidá. Abu Ubaidah al-Banshiri fundó campos d'entrenamientu pa los nuesos [[muyajidín]] contra'l terrorismu de Rusia. Solíamos llamar a los campos d'entrenamientu al-Qaeda. El nome permaneció.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |títulu=Transcript of Bin Laden's October interview |editorial=CNN |fecha=5 de febreru de 2002 |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061206081331/http://archives.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/02/05/binladen.transcript/index.html |fechaarchivu=6 d'avientu de 2006 }}&lt;/ref&gt;}}

== Historia ==
[[Ficheru:Osama bin Laden portrait.jpg|thumb|[[Osama bin Laden]], fundador y líder d'Al-Qaeda hasta la so muerte'l 2 de mayu de 2011.]]
[[Ficheru:Awlaki 1008.JPG|thumb|[[Anwar al-Awlaki]] foi consideráu'l miembru de más altu rangu de la rede cola ciudadanía de los EE.&amp;nbsp;UU. Foi asesináu en setiembre de 2011 mientres un ataque aereu en Yemen.]]
A finales de los años 70, les faiciones del Partíu Comunista Afganistanu pertenecíen pol poder, interviniendo la URSS en favor d'aquella que-y yera más afecta (la faición de Taraki), unviando los sos exércitos y batallones de comandu, quien asesinen al Presidente Amín (faición entós nel poder) empecipiándose la guerra d'Afganistán. Nesti periodu bélicu, de gran trescendencia ya influyencia na situación interna de la URSS, el pueblu afganistanu, les sos distintes etnies y los sos dirixentes relixosos, empecipien un llevantamientu y guerra popular contra l'exércitu soviéticu y les milicies comunistes afganistanes que-y yeren subordinaes. Mientres la guerra, les fuercies soviétiques algamaron un númberu cercanu a los 200&amp;nbsp;000. homes, con entrenamientu y armamentu d'última teunoloxía. Coincidiendo les circunstancies cola descomposición y derrumbe del socialismu real, la guerra d'Afganistán tresformar nel &quot;Vietnam&quot; de la URSS, a la que'l pueblu rusu aguantar en collaborar y tres diez años de guerra popular islámica, les fuercies comunistes fueron ganaes y l'exércitu soviéticu bater en retirada.

A la victoria islámica, conflúin diverses razones: el convencimientu de los afganistanos de tar lluchando contra odiaos invasores históricos; una visión relixosa del mundu, qu'alluga na primer llinia de los sos adversarios al comunismu atéu; una mística qu'espertó la solidaridá de los pueblos del mundu, especialmente de los países islámicos, los qu'unviaron batallones de [[muyahidin]]es a lliberar Afganistán, entrenándose nes bases que los países árabes y occidente —especialmente los EE.&amp;nbsp;UU.— sofitaben y financiaben con firmeza y resolución. Una d'aquelles bases —La Base— foi fundada y empobinada por un nuevu saudín, de convencimientos relixosos sunnitas, fundamentalista y radicalmente anticomunista.

Concluyida la guerra contra los soviéticos, Al Qaeda (La Base), nun foi desmovilizada pol so caudiellu, quien llueu s'arreyó na llucha de faiciones que siguió a la derrota de los comunistes. Nella, Bin Laden, allinió al so grupu con el Talibanes, participando tamién n'operaciones significatives pal mundu musulmán, como na estinguida [[Yugoslavia]] (pa detener el [[xenocidiu]] musulmán en [[Bosnia]] y [[Herzegovina]]). En parte aniciada nel so radical fundamentalismu, en parte pola dinámica propia de les alliniadures asocedíes na guerra civil afganistana, Bin Laden, terminó combatiendo a quien-y emprestó sofitu y aliendu (los EE.&amp;nbsp;UU.), país al que consideren esencialmente antireligioso, prosionista y erosionador de la manera de vida islámicu. De la mesma, Al Qaeda, ye rápido visualizáu polos EE.&amp;nbsp;UU., como un grupu que deriva escontra'l terrorismu antioccidental, qu'amenacia la seguridá d'Estaos Xuníos y d'occidente y l'estabilidá de los países árabes aliaos.

En 1993 los Estaos Xuníos d'América unviaron tropes a [[Somalia]], pal repartu d'alimentu y agua, amás de garantizar la seguridá de los civiles ante la guerra civil que sufría'l país. Dos [[UH-60]] Black Hawks fueron baltaos mientres una misión de captura que llevaron a cabu'l primer destacamentu de fuercies d'operaciones especiales Delta ([[Delta Force]]) y el [[75ᵘ Reximientu Ranger]]. Darréu la intelixencia del serviciu militar de los Estaos Xuníos concluyó que gran parte de la milicia somalina foi entrenada por miembros d'Al-Qaeda, daqué que quedaría verificáu en mayu del 2006 cuando'l país volvió somorguiase nuna segunda guerra civil ente l'Alianza pa la Restauración de la Paz y Contra el Terrorismu (ARPCT) y milicies lleales a la Unión de Tribunales Islámicos. Pal 5 de xunu siquier 350 persones morrieren nel fueu cruzao.

La organización construyó campos d'entrenamientu p'aquellos militantes partíos pel mundu, entrenando a miles en téuniques de guerrilla, usu d'esplosivos y conocencies de la práutica paramilitar. Los sos axentes arreyáronse en numberosos ataques, como los [[atentaos terroristes a les embaxaes d'Estaos Xuníos en 1998]], oportunidá na que destruyeron les embaxaes d'Estaos Xuníos en [[Nairobi]], [[Kenia]] y [[Dar es Salaam]], en [[Tanzania]]. En Dar-es Salaam finaron once persones, ente qu'en Nairobi perecieron 213 persones, y namái dolce yeren d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;“Terrorism: US Response to Bombing in Kenia and Tanzania, a New Policy Direction?” por Raphael Perl, Congressional Research Service (Serviciu d'Investigación del Congresu de EE XX.), Biblioteca del Congresu, 1 de setiembre de 1998.&lt;/ref&gt; El [[12 d'ochobre]] de [[2000]] Al&amp;nbsp;Qaida realizó l'ataque suicida con bomba contra'l buque de guerra d'Estaos Xuníos ''[[USS Cole (DDG-67)|USS Cole]]'' nes costes de [[Yeme]], dexando 17 ''[[marineru|marineros]]'' muertos y mancando a 39 más.

En 2001 atentaron contra les [[World Trade Center|torres ximielgues]] de [[Nueva York]] y [[El Pentágonu]] de [[Washington D. C.|Washington]] secuestrando 4 aviones. Foi l'ataque onde destruyeron dos de los edificios más altos d'Estaos Xuníos y estropiaron la sede central del [[Exércitu d'Estaos Xuníos]].

Nel añu [[2008]] unes amenaces per parte d'Al-Qaeda provocaron la suspensión total del [[Rally Dakar|Rally Dakar 2008]] qu'a partir d'entós pasó a desenvolvese en Sudamérica.

El 26 d'avientu de [[2009]] foi deteníu a tiempu [[Umar Faruk Abdulmutallab]], quien intentó esplotar un avión con 278 pasaxeros a bordu que se dirixía a [[Detroit]].

El 1 de mayu de 2011 ye asesináu'l líder d'esta organización, Osama Bin Laden, pol exércitu d'Estaos Xuníos na llocalidá de Abbottabad, asitiada al norte de la capital de Paquistán.

=== La organización a partir del 11 de setiembre de 2001 ===
[[Ficheru:UA Flight 175 hits WTC south tower 9-11 edit.jpeg|thumb|230px| Los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]] son consideraos &quot;el mayor ataque contra [[Estaos Xuníos]]&quot; dende'l [[Ataque a Pearl Harbor]] en [[1941]], y supunxeron un antes y un dempués na historia de la llucha contra'l terrorismu y na historia d'Al Qaeda.]]
En [[2001]] creíase que Bin Laden y otros líderes d'Al&amp;nbsp;Qaeda atopar so la proteición de los [[talibanes]], un grupu islámicu que controlaba la mayor parte d'Afganistán. Nesi mesmu añu camudó radicalmente l'actividá d'esti grupu, algamando cuotes de terror nunca antes imaxinaes. Según la CIA y el [[FBI]], 19 militantes d'Al&amp;nbsp;Qaeda empobinaos pol [[exipciu]] [[Mohammed Atta]] llevaron a cabu'l 11-S (atentáu del 11 de setiembre) contra [[El Pentágonu]] y el [[World Trade Center|Centro Mundial de Comerciu]] (WTC). Aquel foi l'atentáu asocedíu en EE.&amp;nbsp;UU. más tarrecible de la historia d'esti país, con unos 3000 muertos.

Primeramente según &quot;los planes de Al Qaeda&quot; en 1995 yera proyeutar [[aviones]] como misiles a edificios de los [[Estaos Xuníos]] y derrumbar los iconos del poder del país; dientro d'estos puntos figuraben: la [[Torre Sears]] ([[Chicago]]), [[El Pentágonu]] ([[Washington D.C.]]), [[Pirámide Transamérica]] ([[San Francisco (California)|San Francisco]]), [[World Trade Center]] ([[Nueva York]]), [[La Casa Blanca]] ([[Washington D.C.]]) el [[Empire State Building]] ([[Nueva York]]) el [[Capitoliu de los Estaos Xuníos]] ([[Washington D.C.]]) y el [[U.S. Bank Tower]] ([[Los Angeles]]).

EE.&amp;nbsp;UU. respondió empecipiando un ataque masivu contra forzar talibanes y d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Afganistán, matando y prindando a miles de militantes y civiles ensin rellación dalguna col conflictu, obligando al restu de los sos líderes a sumise primeramente na clandestinidá. A pesar de la subsiguiente captura de dellos de los sos miembros claves (incluyendo'l militante que supuestamente entamó y entamó los ataques del 11-S), l'actividá del grupu y les sos franquicies, llueñe de sumir, camudaron d'organización pa convertise nuna organización internacional y coordinao con militantes partíos per tol mundu.

Los siguientes ataques esta vegada fueron n'[[Indonesia]]:
* Esplosión d'una bomba nun club nocherniegu na islla de [[Bali]] que dexó más de 200 muertos (85 d'ellos, australianos).
* Atentaos contra la embaxada d'[[Australia]] en [[Xakarta]].
Darréu en [[2003]], atentaos n'[[Arabia Saudita]] dexaron 35 muertos n'edificios habitaos por occidentales, ente otres aiciones coordinaes nun esfuerciu por desestabilizar a la monarquía saudita. El 16 de mayu una cadena d'atentaos suicides en [[Atentaos de Casablanca de 2003|Casablanca]] contra tres establecimiento d'hostelería, ente ellos la ''Casa d'España'', l'Alianza Israelina y un campusantu xudíu, costaron la vida a 45 persones.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Cronologia/atentaos/Marruecos/elpepuint/20110428elpepuint_11/Tes El País, «Cronoloxía de los atentaos en Marruecos», 28 d'abril de 2011.]&lt;/ref&gt;

Nos últimos tiempos y yá dellos años dempués del 11-S, remanecen con célules d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, atribuyéndose l'autoría de los [[Atentaos del 7 de xunetu de 2005|atentaos de Londres del 7 de xunetu de 2005]] con más de 50 muertos, [[Atentaos del 11 de marzu de 2004|atentáu del 11-M en Madrid]]&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/internacional/2011/05/03/amenaces-qaeda-espana/1068972.html ''lne.es''], 3 de mayu de 2011, «Les amenaces d'Al Qaeda a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-07-08-2007/abc/Nacional/al-qaida-llanza-la so-tercer-reivindicacion-del-11-m-en-plena-deliberacion-de-la sentencia_164290603485.html ABC], 7 d'agostu de 2007, «Al Qaeda llanza la so tercer reivindicación del 11-M en plena deliberación de la sentencia».&lt;/ref&gt; nos que finaron 191 persones y 1858 resultaron mancaes, ya intentando ataques fallíos en [[Barcelona]] y [[Alemaña]], amás d'amenaciar a países como [[Francia]], [[Estaos Xuníos]], [[Reinu Xuníu]], [[España]], [[Portugal]], [[Italia]], [[Polonia]], [[Dinamarca]], [[Australia]], [[Hungría]], [[República Checa]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Malta]], [[Xipre]], [[Israel]] y [[Kuwait]].

Tamién tán amenaciaos tolos países miembros de la La Organización del Tratáu Atlánticu Norte [[OTAN]] encabezada per Estaos Xuníos y l'Xunión Europea y tolos países miembros de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] CEI encabezada per Rusia.

Paralelamente a esto, faiciones d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'[[Iraq]] lluchen fiero contra la ocupación d'Estaos Xuníos, el grupu Tawhid wal Jihad dirixíu pol [[xordanu]] [[Abu Musab Al Zarqawi]], que foi ablayáu poles tropes d'Estaos Xuníos en xunu de 2006, realicen aiciones diaries contra les tropes d'ocupación d'Estaos Xuníos y Reinu Xuníu, ya iraquinos allegaos al nuevu gobiernu amás de civiles. Estos ataques suman miles de muertos ente les fuercies armaes de dambos bandos, pero especialmente causaron baxes ente la población civil.&lt;ref&gt;En marzu de 2007, a los cuatro años d'empecipiase la invasión, envalorábense 650.000 civiles iraquinos muertos n'aiciones de guerra o por causa de los atentaos diarios; tamién morrieren nesi periodu daqué más de 3.200 soldaos d'Estaos Xuníos y 130 del Reinu Xuníu: [https://www.elpais.com/articulo/internacional/anos/650000/muertos/despues/Azores/elpepuint/20070316elpepuint_3/Tes El País, «Cuatro años y 650.000 muertos dempués de los Azores»], 16 de marzu de 2007.&lt;/ref&gt;

El [[11 d'abril]] de [[2007]] el brazu armáu d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu|Al&amp;nbsp;Qaeda]] en [[el Magreb]] perpetó un atentáu en [[Arxel]] ([[Arxelia]]), dexando siquier 24 muertos y 222 mancaos. Este mesmu día Al&amp;nbsp;Qaeda atribuyóse los atentaos perpetaos el [[10 d'abril]] de 2007 en [[Casablanca]] ([[Marruecos]]).&lt;ref&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu 20minutos.es/noticia/221689/0/argel/atentáu/palaciu] (atentaos del [[10 d'abril|10]] y [[11 d'abril]] de [[2007]]). &lt;/ref&gt;

=== Muerte del líder d'Al Qaeda ===
El [[1 de mayu]] de [[2011]], el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Barack Obama]], anunció que'l líder [[Osama Bin Laden]] morrió nun operativu militar d'Estaos Xuníos en Paquistán.
&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Osama/Bin/Laden/morrió//elpepuint/20110502elpepuint_4/Tes Bin Laden morrió El País.com]&lt;/ref&gt;

=== Nuevu líder d'Al Qaeda ===
El nuevu líder de la organización ye l'exipciu de 60 años, [[Aymán al-Zawahirí]].

El martes [[5 de xunu]] de 2012 el [[El Pentágonu|Pentágonu]] norteamericanu informaba que'l día anterior un ataque con [[drones]] sobre un llugar na rexón noroeste de [[Paquistán]] causara la muerte d'[[Abu Yaliya al Libi]], supuestu '''''número dos''''' d'Al Qaeda. De confirmase la noticia tratar del mayor ésitu llográu pol exércitu d'Estaos Xuníos dende la muerte d'[[Osama Bin Laden]], yá que Libi taba consideráu como'l xefe d'operaciones de la organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita noticia |autor= |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/05/actualidad/1338885217_157265.html |títulu=Estaos Xuníos confirma la muerte del &quot;número dos&quot; d'Al Qaeda |fecha= |fechaaccesu=7 de xunu de 2012 |editorial=El País |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Al Qaeda y España ==

=== Atentaos de Madrid de 2004 ===
{{AP|Atentaos del 11 de marzu de 2004}}
[[Ficheru:Atocha Station makeshift shrine march 2004.jpg|thumb|250px|Homenaxe a les víctimes de los [[atentaos del 11 de marzu]].]]

Los atentaos del 11 de marzu de 2004 (conocíos tamién pol [[numerónimo]] 11-M) fueron una serie d'[[ataque terrorista|ataques terroristes]] en cuatro [[tren]]es de la rede de [[Cercaníes de Madrid]] llevaos a cabu por terroristes [[Yihadismu|yihadistes]].

Trátase del segundu mayor atentáu cometíu n'[[Europa]] hasta la fecha, con 10 esplosiones cuasi simultánees en cuatro trenes a la hora punta de la mañana (ente les 07:36 y les 07:40). Más tarde, tres un intentu de desactivación, la policía españaría, de forma controlada, dos artefautos que nun españaren, desactivando un terceru que dexaría, gracies al so conteníu, empecipiar les primeres pesquises que conduciríen a la identificación de los autores. Finaron 191 persones, y 1.858 resultaron mancaes.

Na tarde del 13 de marzu una llamada efectuada a la canal de televisión [[Telemadrid]] dexó alcontrar nuna papelera un videu nel qu'un home con acentu marroquín, qu'afirmaba ser [[Youssef Belhadj|Abu Dujan al Afgani]], darréu condergáu por estos atentaos, autodenominándose voceru militar d'Al&amp;nbsp;Qaeda n'Europa, reivindicaba la so autoría.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110506022155/http://www.eluniversal.com/2011/05/02/al-qaida-amenació--en-multiples-ocasiones-a-espaa.shtml L'Universal], Caracas, 2 de mayu de 2011, «Al&amp;nbsp;Qaeda amenació en múltiples ocasiones a España».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=TcWfsMtXGX0 ''Videu de la comparecencia del ministru del Interior informando de la cinta en YouTube'']&lt;/ref&gt;

El 3 d'abril de 2004, la policía alcontró y arrodió a dellos miembros del comandu terrorista en [[Leganés]]. Al trate acorrexaos, los sos miembros suicidáronse faciendo españar el pisu nel que s'atrincheraren —siendo esto'l primer atentáu suicida d'Europa— cuando los [[Grupu Especial d'Operaciones|Geos]] empecipiaben l'asaltu. Nesta aición morrió un axente del grupu policial, amás de tolos miembros de la célula islamista ellí presentes.

=== Secuestru de voluntarios españoles en 2009 ===
{{AP|Al Qaeda del Magreb Islámicu#Secuestru de voluntarios españoles}}
La caña d'[[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (AQMI) reivindicó'l [[8 d'avientu]] del [[2009]] pela mañana el secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania, el 29 de payares, según el d'un botánicu francés cuatro díes antes en Malí. Los españoles son Albert Vilalta, Alicia Gámez y Roque Pascual.&lt;ref name=sec&gt;[http://www.20minutos.es/noticia/583294/0/alqaeda/secuestru/voluntarios/ Al Qaeda reivindica'l secuestru de los trés voluntarios españoles en Mauritania]&lt;/ref&gt;

El Ministeriu español d'Asuntos Esteriores dio credibilidá a la reivindicación, realizada nuna cinta d'audiu pasada a la cadena de televisión con sede en [[Doḥa]], en sometiéndola a estudiu per parte d'un comité téunicu, dixo nun comunicáu. &quot;Trátase d'una grabación d'audiu que menta explícitamente el nome de los secuestraos&quot;, dixo la nota del ministeriu.&lt;ref name=sec/&gt;

El voceru del grupu islamista, que s'identificó como Saleh Abu Mohammad, dixo que &quot;[[Francia]] y [[España]] van ser informaes darréu de les lexítimes demandes de los muyahidines&quot;, refiriéndose tamién al secuestru d'un francés nel este de Malí el 30 de payares.

Los trés voluntarios de la ONG catalana Barcelona Acció Solidària sumieron el 29 de payares en Mauritania cuando fueron secuestraos del convói nel que llevaben ayuda humanitaria a dellos países africanos y que se dirixía pela carretera ente [[Nuadibú]] y la capital, [[Nuakxot]].

El convói partió de [[Barcelona]] el [[22 de payares]], travesó [[Marruecos]], dirixir a Senegal y diba terminar el [[Gambia]] con 100.000 quilos de material d'ayuda que pensaba distribuyir como parte de la so caravana añal.

L'[[Audiencia Nacional]] abrió una investigación sobre'l secuestru por tratase d'un delitu contra españoles nel estranxeru y por ser un posible delitu de terrorismu.

[[Francia]] pidió a los sos ciudadanos que dexen el norte y l'este de Malí ante l'aumentu de l'amenaza integrista.

Alicia Gámez foi lliberada'l [[10 de marzu]] de [[2010]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/03/10/espana/1268217245.html Alicia Gámez llega a Barcelona en siendo lliberada por Al Qaeda] (elmundo.es, 10/03/2010)&lt;/ref&gt; Albert Vilalta y Roque Pascual fueron lliberaos el 23 d'agostu de 2010.&lt;ref&gt; [https://www.elmundo.es/elmundo/2010/08/22/barcelona/1282490182.html Lliberaos los dos cooperantes catalanes secuestraos en Mauritania dende payares] (elmundo.es, 23/08/2010)&lt;/ref&gt;

== Ideoloxía y motivación ==
Básicamente, la visión de la [[ideoloxía]] d'al-Qaeda ye una forma estrema d'[[Islam]], la [[yihad]], ante países o gobiernos que supuestamente actúen contra l'Islam, les comunidaes relixoses y los grupos étnicos como la única posibilidá de representar los intereses del Islam. Al-Qaeda cree que la única respuesta ye que l'Islam desenvuelva'l papel que-y correspuende nel mundu, qu'hai una combalechadura de delles partes del mundu contra l'Islam, que ye liderada per Israel, EE.&amp;nbsp;UU. y los países d'Europa Occidental. Amás, amuésase convencida que mientres esista Israel y siga les influyencies políticu y cultural d'Occidente, la sociedá musulmana, l'Islam, nun puede tar xunida.

Como xustificación de les sos aiciones al-Qaeda señala delles enseñances relixoses y mensaxes tomaos del [[Corán]]. 
Pa lo cual, básase principalmente na llamada forma primitiva del Islam, nel cual interprétase que l'enfoque asítiase na guerra contra los infieles, la so conversión y l'unificación de tolos musulmanes baxu unu [[califatu]] común. En gran parte de la organización repara un marcáu [[antisemitismu]], resultáu de la llucha mientres décades contra [[Israel]]. 

Dellos miembros d'al-Qaeda, como [[Mohammed Atta]] tienen o teníen una visión del mundu paecíu a la de los [[nazis]] (exemplu: [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]], en qué Nueva York víase como un supuestu centru del &quot;selectu mundu xudíu&quot;, como la meta). Nesta visión del mundu, los xudíos son consideraos como infieles que nun se pueden convertir, o inclusive anti-musulmanes que controlen los países democráticos lliberales y los estaos ex-socialistes y controlen estos de la mesma en contra del Islam. Dambos, supuestamente creaos y controlaos polos supuestos sistemes enemigos primarios, son los archienemigos escoyíos d'Al-Qaeda. Al-Qaeda llucha contra estos dos ideoloxíes menos pol qué faen que pol qué representen: el [[socialismu]] porque predica la igualdá de toles persones y especialmente porque los sos siguidores prefieren el [[ateísmu]] y los países lliberales occidentales porque les sos empreses son vistes como desenfrenaes y ensin relixón.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120119034307/https://www.el mio5.gov.uk/output/al-qaidas-ideology.html Ideoloxía d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu de 2010[https://web.archive.org/web/20040615190216/http://www.im.nrw.de/sch/doks/vs/hintergruende_alqaida.pdf Fonderada d'Al-Qaeda] consultáu'l 18 de mayu del 2010&lt;/ref&gt;

[[Osama bin Laden]] declaró nuna entrevista en 1999, que pa él y los sos siguidores, nun hai [[Civil|civiles]], sinón namái enemigos pa matar, ensin esceición; este ye'l sagráu deber de too musulmán.

Los primeros ataques llevar a cabu na [[década de 1990]], como'l [[Atentáu del World Trade Center de 1993]]. La operación antiterrorista del [[Bill Clinton|gobierno de Clinton]] empezó a partir d'entós y portó ataques terroristes contra les embaxaes d'Estaos Xuníos en Dar se Salaam y Nairobi y ataques aéreos contra bases d'Al-Qaeda en [[Sudán]] y [[Afganistán]]. Nel añu 2000 producióse un ataque de los islamistes nel mercáu navidiegu d'Estrasburgo que foi atayáu poles autoridaes de seguridá alemanes. D'entrada non pudo probase ante'l tribunal un presuntu venceyu cola rede terrorista Al-Qaeda.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/politik/terrorziel-strassburger-weihnachtsmarkt-im-prozess-gegen-vier-algerier/389164.html Oxetivu terrorista: Mercáu de Navidá d'Estrasburgo; xuiciu contra cuatro arxelinos] consultáu'l 18 mayu del 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,239486,00.html Estrasburgo sentencia en contra de los islamistes] consultáu'l 18 mayu del 2010&lt;/ref&gt; La razón d'esto ye qu'Alemaña ye, amás de los EE.&amp;nbsp;UU., l'aliáu más cercanu d'Israel. Per otru llau, l'estilu de vida percíbese, como n'otros países europeos, como una forma lliberal, pecaminosa y vulgar de la vida (rellaciones sexuales ilexítimes, consumu d'alcohol, homosexualidá llegal) y como una imposición pa los musulmanes que viven n'Alemaña.&lt;ref&gt;[http://www.welt.de/politik/article1195909/die_ideologie_der_heiligen_krieger.html Ideoloxía d'Al-Qaida] consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;

Al-Qaeda tamién se basa na [[propaganda]], sobremanera nes sociedaes árabes y musulmanes. Ve la violencia como mediu pa xunir a tolos musulmanes na &quot;guerra de lliberación&quot; contra'l dominiu d'Occidente. Estos actos de terrorismu tamién se lleven a cabu contra civiles musulmanes consideraos como &quot;collaboradores&quot; o víctimes del terrorismu como variables aleatories na negociación. El campu d'aición principal dempués del últimu llamamientu de Bin Laden a [[Iraq]], el mayor númberu de víctimes, según los autores mesmos, son miembros del Islam. Una nueva carauterística equí ye la llexitimidá de los ataques suicides qu'antes non s'utilizaben por cuenta de les reserves relixoses.

Al-Qaeda atopó n'[[Iraq]] pocu sofitu uniforme y ta sofitada sobremanera polos terroristes estranxeros. La organización atopó en [[Paquistán]], [[Indonesia]] y [[Arabia Saudita]] un sofitu más fuerte. Amás de les causes polítiques, como les persistentes guerres civiles, la opresión tradicional, tamién se contemplen como causa d'orixe la tradición duradera de la esclavitú, el tráficu de persones, la misoxinia y una interpretación particularmente estricta del Islam como'l [[wahhabismu]] y les atrasaes cultures tribales como'l [[pashtunwali]].

Los líderes de pensamientu d'Al-Qaeda tamién se basen nes normes islámiques acordies coles que cada estáu y forma social que tea más allá de la [[Xaria]] ye reprobable y, poro, ye lexítimu destruyir el mundu de los &quot;infieles&quot; col terrorismu. Los perpetradores son mayoritariamente homes nuevos de baxa condición social. Otros asesinos especialmente n'operaciones importantes, como la del 11 de setiembre de 2001 son graduaos bien entrenaos. Dellos dirixentes y líderes, como'l fundador Ossama bin Laden, provienen d'una familia de clase alta.

En particular, n'Iraq, los soldaos occidentales son denominaos tamién &quot;[[Cruzaes|cruciaos]]&quot;. La fonderada d'esti calificativu son los efeutos de la masacre de [[Maarat an-Numan]] (1098).

== Oxetivos estratéxicos ==
[[Ficheru:Taliban bounty flyer.jpg|thumb|Cartelu de pagu]]
Los oxetivos finales d'al-Qaeda nun son al curtiu plazu, sinón que la rede espera que se llogren namái n'años o décades. L'oxetivu principal nun ye necesariamente consiguir estos oxetivos en sí mesmos, sinón poner en movimientu una cadena d'acontecimientos que n'última instancia tendríen que conducir a les resultaos deseyaes. 
Cómo que'l nucleu d'al-Qaeda opera de callao y lleva a cabu, ente otros, [[operaciones de falsa bandera]], los sos oxetivos reales son difíciles de determinar. Dempués hai los venceyos con otros movimientos islamistes qu'escuerren intereses independientes.

[[Osama bin Laden]], Khalid Cheikh Mohammed, [[Ayman al-Zawahirí]] y otros líderes d'al-Qaeda crearon oxetivos que traten de trabayar en rede con tolos medios al so algame.

Una gran parte de los sos esfuercios al-Qaeda invertir na guerra o [[yihad]] en contra d'occidente, yá que esti ye la principal torga pa tolos pasos subsiguientes del so dominiu económicu y del poder políticu. Tamién considera que la cooperación y el sofitu de dellos países occidentales (sobremanera la d'[[Estaos Xuníos]] y [[Francia]]) de dellos países árabes (como [[Xordania]], [[Arabia Saudita]], [[Emiratos Árabes Xuníos]] y [[El Líbanu]]) como una inxerencia nos asuntos árabes internos, el propósitu de los cualos sería torgar la unificación del mundu islámicu y fortalecer la posición d'[[Israel]]. Esta guerra de tipu al-Qaeda especialmente colos ataques terroristes contra oxetivos civiles nos países de destín, p'apavorar a la población pa desestabilizar el país políticamente y estropiar la economía. De cutiu, los turistes son el blancu d'ataques nos países musulmanes.&lt;ref&gt;[http://www.fas.org/irp/crs/rs21973.pdf Al Qaeda: Statements and Evolving Ideology] (PDF; 47 kB) consultáu'l 18 de mayu de 2010&lt;/ref&gt;
Ta estrechamente rellacionáu col ataque al espardimientu del estilu de vida occidental y l'esportación de los valores de la cultura islámica. L'oxetivu previstu ye la preservación de la sociedá musulmana contra les influyencies occidentales (non basaes na xurisprudencia de la [[xaria]] [[Apostasia nel islam|por que los nacíos musulmanes sían capaces d'escoyer llibremente la so relixón]], la igualdá de xéneru, que na opinión pública amuésense abiertamente les muyeres, el consumu d'alcohol, la homosexualidá llegal, les rellaciones sexuales ilexítimes, ...)

Mientres se llogren les resultaos deseyaes, amás de la execución esitosa de los ataques terroristes, les sos actividaes inclúin l'allugamientu de [[Axente tapáu|durmientes]] nes estructures opuestes posibles en llugares clave o reclutar persones d'idees allegaes que yá tán nes posiciones correspondientes (cómo Nidal Malik Hasan) y la fusión global y la creación de redes ente los islamistes y movimientos y grupos yihadistes. (L'estrechu contautu colos gobernantes locales, como los [[talibanes]], la planificación de la operación conxunta y aiciones coordinaes coles organizaciones terroristes de la rede, como Laichkar-al-Toiba o [[Abu Sayyaf]]).

Al-Qaeda tamién combate a toles organizaciones non gubernamentales que representen una amenaza pa al-Qaeda y los sos oxetivos. Esto ye especialmente ciertu pa la [[Interpol]] y les [[Naciones Xuníes]]. La causa d'esto ye principalmente la considerancia de la ONX como garante de les condiciones esistentes, que colos sos esfuercios de paz pon en peligru los oxetivos d'al-Qaeda. Asina, los programes de la ONX en [[Somalia]] como por casu les misiones de paz na década de los noventa [[Unosom]], [[Unosom II]], y l'organización del gobiernu de transición de Somalia de la ONX cola prevención que los islamistes tomaren el control completu del país, por aciu el movimientu al-Qaeda en Somalia. Per otru llau, les Naciones Xuníes aprobaron una serie de resoluciones pa frenar el terrorismu transnacional d'al-Qaeda. (Compromisu de los estaos miembros de la ONX pa imponer sanciones a les persones que tán venceyaes a al-Qaeda, llistes de miembros d'al-Qaeda, esplegue del [[ISAF (exércitu)|ISAF]], disposiciones contra l'espardimientu de les [[Arma de destrucción masiva|ADM]]).&lt;ref&gt;[http://www.un.org/sc/committees/1267/ United Nations al-Qaida Resolutions] {{cita web |url=https://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fsc%2Fcommittees%2F1267%2F&amp;date=2010-02-04 |fecha=4 de febreru de 2010 }} consultáu'l 19 de xunu de 2010&lt;/ref&gt; 

Unu de los principales oxetivos ye'l valtamientu de la familia real saudina&lt;ref&gt; ref-web|autor=Peter Philipp |url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1026246,00.html |títulu=Saudisches Königshaus im Visier von El Kaida |editor=Dw-world.de |fecha= 10 de xineru de 2003|consulta=12-09-2010&lt;/ref&gt; y tolos otros gobiernos de los países de mayoría musulmana que nun se rixen polos principios islámicos o trabayen o son amigos de potencies non islámiques ([[Xordania]], [[Paquistán]], [[Exiptu]]...): esto ye siguíu pola aplicación de base de la llei islámica coránica ([[Xaria]]) en tolos países musulmanes.

Dende principios de 1990, al-Qaeda ta estrechamente venceyada colos grupos separatistes musulmanes, los oxetivos de los cualos se superponen colos de la rede de Bin Laden. Poro, la separación de tolos territorios musulmanes y rexones de la mayoría de los otros países de credos distintos ([[Mindanao]] de [[Filipines]], [[Daguestán]], [[Chechenia]], [[Ufá]], y [[Tatarstán]] de [[Rusia]], [[Ogaden]] d'[[Etiopía]], [[Kosovu]] de [[Serbia]]...) ye vista como un pasu importante escontra la unificación del [[Islam]]. Mientres la [[guerra de Bosnia]] hubo numberoses otomíes cometíes polos [[Muyahidínes Bosnios|muyahidínes]], ente otros, sol lideralgu del xefe del [[Exércitu de la República de Bosnia y Herzegovina|exércitu bosniu]], [[Rasim Delić]], contra los serbios y croates en Bosnia central y la rexón de Ozren. Por orde d'[[Osama bin Laden]], los muyahidínes d'al-Qaeda llucharon mientres la guerra col exércitu bosniu na vanguardia.&lt;ref&gt; Die Zeit:[https://web.archive.org/web/20130406073847/http://www.zeit.de/2001/45/Schule_des_Hasses_auf_dem_Balkan Schule des Hasses auf dem Balkan - Wie bin Ladens Al-Qaida in Bosnien Fuß fasste]&lt;/ref&gt; Tamién llucharon los partidarios d'al-Qaeda en [[Kosovu]] xuntu al [[Exércitu de Lliberación de Kosovo|UÇK]]. 

Llegaos a esti puntu, les esperances d'Al-Qaeda son qu'Occidente fuera ganáu militarmente y económicamente, polo cual espera tener les manes llibres pa toles aiciones adicionales:

* Percima de too, la destrucción del Estáu d'[[Israel]] y l'espulsión o la eliminación de los sos habitantes [[xudíos]]. 
* La eliminación anterior o'l debilitamientu de la potencia proteutora, [[Estaos Xuníos]], y los sos aliaos ([[Canadá]], [[Francia]], [[Reinu Xuníu]], [[Alemaña]], [[Italia]]...) como posibles poderes proteutores. 
* Reconquistar de tolos territorios que fueron dalguna vegada musulmanes ([[España]], [[Crimea]]...) 
* Reconquistar de tolos territorios que dalguna vegada fueron gobernaos polos gobernantes islámicos ([[India]], [[Portugal]], [[España]], [[Sicilia]], [[Cerdeña]], [[Córcega]] y partes d'[[África Oriental]]...).&lt;ref&gt; Die Welt: [http://www.welt.de/politik/article1270596/das_verlorene_paradies_von_al_qaida.html ''Das verlorene Paradies von al-Qaida''], 17 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt; 
* Y, finalmente, la unión de toos estos países y territorios n'unu namái ([[califatu]], rexíu pola llei islámica pa tolos verdaderos creyentes).

== Organizaciones ideológicamente emparentaes ==
{{referencies|instituciones|t=20140124}}
* Movimientu [[Talibán]] (Afganistán)
* [[Tawhid wal Jihad]] (Libia)
* [[Ansar Al Sunna]] (Iraq)
* [[Al Qaeda n'Iraq|Tanzim Qa'idat al Jihad al Rafidayn]] (Iraq)
* [[Lashkar y Tayiba]] (Iraq)
* [[Exércitu Islámicu n'Iraq]] (Iraq)
* [[Grupu Salafista pa la Predicación y el Combate]] o [[Al Qaeda del Magreb Islámicu]] (Marruecos, Túnez, Arxelia, Mauritania, Sáḥara Occidental y Libia)
* [[Grupu Islámicu Combatiente Marroquín]] (Marruecos, Ceuta, Melilla y Sáḥara Occidental)
* [[Al Qaeda na Península Arábiga]] (Arabia Saudita, Baréin, Emiratos Árabes Xuníos, Xordania, Kuwait, Omán, Qatar, Yemen)
* [[Abu Sayyaf]] (Filipines)
* [[Jaish y Mohamed]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Movimientu Islámicu d'Uzbequistán]] (Uzbequistán)
* [[Brigaes Abu Hafs al Masri]] (Toa África sacante los países que pertenecen al Magreb)
* [[Lashkar y Jangvi]] (Paquistán, Caxmir y La India)
* [[Yemaa Islamiya]] o [[A la Gama'a al-Islamiyya]] (Exiptu)
* [[Harakat el Mudjaheedin]] o [[Harakat ul-Mujahidin]] (Afganistán)
* [[Brigaes Al Haramain]] (Albania, Kosovo, Bosnia y Herzegovina, Croacia, Macedonia, Montenegro, Serbia, Voivodina y Eslovenia)
* [[Al-Jihad]] (Palestina, Israel, Cixordania, Gaza y territorios estremeros a Israel y Palestina)
* [[Al Qaeda Al-Ándalus]] (España, Portugal, Xibraltar y Andorra)
* [[Al Shabaab]] (Somalia)
* [[Boko Haram]] (Nixeria)

== Ver tamién ==
* [[Yihadismu]]
* [[Talibán]]
* [[Estáu Islámicu (organización terrorista)]]
* [[Boko Haram]]
* [[Organizaciones terroristes estranxeres según el Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]]
* [[Organizaciones terroristes según la Xunión Europea]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* Valenzuela, Javier: ''España nel puntu de mira. L'amenaza del integrismu islámicu''. Madrid: Temes de Güei, 2002.
* [http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/Elcano_ye/Zones_ye/Terrorismu+Internacional/DT7-2009 “El terrorismu yihadista n'España: evolución dempués del 11-M”] por [http://www.ugr.es/~jjordan/ Javier Xordán], publicáu nel Real Institutu Elcano, 6 de febreru de 2009.
* [http://www.upo.es/personal/mrtorsor/ Torres, Manuel R]. (2009) [http://www.plazayvaldes.es/llibro/l'ecu-del terror/1319/ L'ecu del terror. Ideoloxía y propaganda nel terrorismu yihadista]. Madrid: Plaza &amp; Valdés.

== Enllaces esternos ==
{{wikinews|Categoría:Al Qaeda}}

* [http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/y1909?_hi=27&amp;_pos=4 Al-Qaeda in Oxford Islamic Studies Online]
* [https://web.archive.org/web/20150402092911/http://www.onislam.net/english/news/global/453845-decade-after-911-al-qaeda-in-shambles.html Decade After 9/11, Al-Qaeda in Shambles]
* [http://www.ctc.usma.edu/posts/letters-from-abbottabad-bin-ladin-sidelined 17 de-classified documents captured during the Abbottabad raid and released to the Combating Terrorism Center]


{{Tradubot|Al Qaeda}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Al Qaeda| ]]
[[Categoría:Organizaciones antisemites]]
[[Categoría:Organizaciones terroristes]]
[[Categoría:Faiciones fundamentalistes islámiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Crime entamáu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lwevhaxoehpzzmqew3jabcot16ggznn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Armenia Bagrátida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137138</id>
    <revision>
      <id>3703378</id>
      <parentid>3685178</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27568" xml:space="preserve">{{Referencies|t=20170925193706}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |
nome_oficial = Reinu d'Armenia |
nome_completu = Reinu Bragátida d'Armenia |
nome_común = Armenia Bragátida
| status = Reinu |
status_testu = 
| imperiu = 
| p1 = Arminiya
| bandera_p1 = 81ArabAbbasidPeriod750-885.gif
| imaxe_p1 = 
| añu_p1 = 
| pX = 
| bandera_pX = 
| imaxe_pX = 
| añu_pX = 
| s1 = Imperiu Bizantín
| bandera_s1 = Byzantine imperial flag, 14th century, square.svg
| imaxe_s1 = 
| añu_s1 = 
| s2 = Reinu de Artsakh
| bandera_sX = Armenian Flag Khachen.gif
| imaxe_sX = 
| añu_sX = 
| imaxe_bandera = Bagratuni Armenia 1000-en.svg
| bandera = 
| imaxe_escudo = 
| símbolu = 
| mapa = 
| aclaración_mapa = L'Armenia Bragátida escontra l'añu 1000
| lema_nacional = 
| himnu_nacional = 
| capital = [[Bagaran]] (885-890)&lt;br&gt;[[Shirakavan]] (890-929)&lt;br&gt;[[Kars]] (929-961)&lt;br&gt;[[Ani]] (961-1041)
| capital-en-exiliu = 
| idioma = [[Idioma armeniu|Armeniu]]
| idioma_principal = 
| idioma_non_oficial = 
| relixón = [[Ilesia apostólica armenia]]
| latd = | latm = | latNS = 
| longd = | longm = | longEW = 
| forma_de_gobiernu = 
| títulu_líder = 
| líder1 = 
| añu_líder1 = 
| líderX = 
| añu_líderX = 
| títulu_gobernante = 
| gobernante1 = 
| añu_gobernante1 = 
| gobernanteX = 
| añu_gobernanteX = 
| llexislatura = 
| llexislatura1 = 
| llexislatura2 = 
| yera = 
| eventu1 = 
| fecha_eventu1 = 
| añu_eventu1 = 
| eventu_anterior1 = 
| fecha_eventu_anterior1 = 
| añu_eventu_anterior1 = 
| eventu_empecipio = [[Ashot I]] corónase Rei d'Armenia |
fecha_empecipio = 
| añu_empecipio = [[880]]
| eventoX = 
| fecha_eventoX = 
| añu_eventoX = 
| eventu_fin = Anexón Bizantina |
fecha_fin = 
| añu_fin = [[1045]]
| eventu_posterior1 = 
| fecha_eventu_posterior1 = 
| añu_eventu_posterior1 = 
| dato_año1 = 
| dato_población1 = 
| dato_superficie1 = 
| datos_añoX = 
| datos_poblaciónX = 
| datos_superficieX = 
| moneda = [[Hyperpyron]]&lt;br&gt;[[Dinar]] Abasida
| pn1 = 
| pnX = 
| sn1 = 
| snX =
| güei = 
| miembru_de = 
| notes = 
}}

El '''Reinu Bagrátida d'Armenia''', tamién conocíu como Armenia Bagrátida (Armenia : Բագրատունյաց Հայաստան Bagratunyats Hayastan o Բագրատունիների թագավորություն, Bagratunineri t'agavorut'yun , &quot;reinu de los Bagratunis&quot;), foi un estáu independiente establecíu por Ashot I Bagratuni en 885 dempués de cuasi dos sieglos de dominación estranxera de la [[Gran Armenia]] so la regla de les dinastíes árabes [[Omeya]] y [[Califatu abasí|Abasí]]. Colos dos poderes contemporáneos de la rexón, los abasíes y los bizantinos, demasiáu esmolecíos por concentrar les sos fuercies en someter a los pueblos de la rexón y la disipación de dellos de los ''Nakharar'', Ashot foi capaz d'afirmase como la figura principal d'un movimientu pa espulsar a los árabes d'Armenia.

El prestíu de Ashot aumentó cuando foi cortexáu por líderes tantu bizantinos como árabes ansiosos por caltener un [[tao tapón]] cerca de les sos fronteres. El Califatu reconoció a Ashot como &quot;príncipe de príncipes&quot; en 862 y, más tarde, rei en 885. L'establecimientu del reinu Bagrátida condució más palantre a la fundación de dellos otros principaos y reinos armenios: Taron, [[Vaspurakan]], [[Kars]], Khachen y [[Syunik]]. La unidá ente toos estos estaos yera dacuando malo de caltener ente que los bizantinos y los árabes nun perdieron nin un minutu n'esplotar la situación del reinu al so antoxu. Sol reináu d'[[Ashot III Olormadz|Ashot III]], [[Ani]] convertir na capital del reinu y convirtióse nun centru económico y cultural floreciente.

La primer metá del sieglu XI vio'l cayente y l'eventual colapsu del reinu. Cola serie de victories del emperador [[Basilio II]] nes partes anejas del suroeste d'Armenia, el rei Hovhannes-Sembat sintióse obligáu a dexar el so tierres y en 1022 prometió &quot;apurrir&quot; el so reinu a los bizantinos dempués de la so muerte. Sicasí, dempués de la muerte de Hovhannes-Sembat en 1041, el so socesor, [[Gagik II]], fíu del so hermanu [[Ashot IV|Ashot]], negar a apurrir Ani y la resistencia continuu hasta 1045, cuando'l so reinu, llaráu d'amenaces internes y esternes, foi finalmente tomáu poles fuercies bizantines.

== Historia ==
=== Antecedentes ===
El debilitamientu del [[Imperiu Sasánida]] mientres el sieglu VII condució al surdimientu d'otra potencia rexonal, los árabes musulmanes. Los árabes [[Omeyes]] conquistaren vastes estensiones de territoriu nel [[Oriente Mediu]] y, xirando escontra'l norte, empezaron a llanzar incursiones periódiques al territoriu d'Armenia en 640. [[Teodoro Rshtuni]], el [[Curopalates]] armeniu, roblo un tratáu de paz col Califatu anque la guerra continua ente árabes y bizantinos lo que llueu conducen a una mayor destrucción en toa Armenia. En 661, los líderes armenios alcordaron sometese al dominiu musulmán, ente que los árabes teníen de reconocer a Grigor Mamikonian de la poderosa familia Nakharar Mamikonian como ishkhan (o príncipe) d'Armenia. Conocida como &quot;[[Arminiya|al-Arminiya]]&quot; cola so capital en [[Dvin]], la provincia taba encabezada por un ostikan o gobernador.

Sicasí, el dominiu omeya n'Armenia creció en crueldá a principios del sieglu VIII. Les revueltes contra los árabes estender por toa Armenia hasta 705, cuando so la sida d'axuntase pa les negociaciones, el ostikan árabe de [[Nakhichevan]] masacró a cuasi tola nobleza armenia. Los árabes intentaron conciliar colos armenios, pero la imposición d'impuestos más altos, el empobrecimiento del país por cuenta de la falta de comerciu rexonal, y la preferencia de los omeyes de la [[Dinastía Bagratuni|familia Bagratuni]] sobre los mamikonian fixeron esto malo de llograr. Aprovechando'l derrocamientu de los omeyes polos [[Abasidas]], una segunda rebelión foi concebida anque tamién fracasu en parte por cuenta de la mala rellación ente les families Bagratuni y Mamikonian. La falla de la rebelión tamién resultó na cuasi desintegración de la casa Mamikonian que perdió la mayor parte del territoriu que controlaba (los miembros de la casa Artstruni pudieron escapar y establecese en [[Vaspurakan]]).

Una tercera y última rebelión, derivada d'agravios similares a la segunda, empecipiar en 774 sol lideralgu de Mushegh Mamikonian y col sofitu d'otros nakharars. Los abasíes, sicasí, colaron a Armenia con un exércitu de 30,000 homes y entartallaron decisivamente la rebelión y a los sos instigadores na [[batalla de Bagrevand]] el 24 d'abril de 775, dexando un vacíu pa la única familia intacta, los Bagratunis, pa enllenar.

=== Ascensu de los Bagrátidas ===
La familia Bagratuni fixo tou lo posible por ameyorar les sos rellaciones colos califes abasíes desque asumieron el poder en 750. Los abasíes siempres trataron les propuestes de la familia con suspicacia, pero a principios de la década de 770 los Bagratunis ganar y la rellación ente los dos ameyoro drásticamente: los miembros de la familia Bagratuni llueu fueron vistos como líderes de los armenios na rexón. Dempués del final de la tercer rebelión, que los Bagratunis sabiamente escoyeren nun participar, y la dispersión de delles de les cases principesques, la familia quedar ensin nengún rival terrible. Sicasí, cualquier oportunidá inmediata pa tomar el control total de la rexón complicar cola inmigración árabe a Armenia y el nomamientu del califa d'emires pa gobernar nos distritos alministrativos acabante crear ([[Emirato]]). Afortunadamente pa los armenios, el númberu d'árabes que moraben n'Armenia nunca creció en númberu pa formar una mayoría nin los emiratos taben dafechu subordinaos al califa. Como repara l'historiador [[George Bournoutian]], &quot;esta fragmentación de l'autoridá árabe brindó la oportunidá pal resurdimientu&quot; de la familia Bagratuni encabezada por Ashot Msaker (el &quot;comedor de carne&quot;).

Ashot empezó a anexonase les tierres qu'enantes pertenecíen a los mamikonian y viviegamente fixo campaña contra los emires como una señal de la so llealtá al Califatu, quien en 804 dio-y el títulu de Ishkhan. Tres la so muerte en 826, Ashot mandó la so tierra a dos de los sos fíos: el mayor, Bagrat Bagratuni recibió Taron y Sasun y heredó el prestixosu títulu de ishkhanats ishkhan, o príncipe de príncipes, ente que'l so hermanu, Smbat el Confesor, convertir nel [[sparapet]] de [[Sper]] y Tayk.

Los hermanos, sicasí, fueron incapaces de resolver les sos diferencies nin pudieron formar un frente unificáu contra los musulmanes. Una nueva rebelión armenia contra'l dominiu árabe españó en 850 liderada por Bagrat y Ashot Artsruni de Vaspurakan, pero al igual que les rebeliones anteriores, fracasó: un exércitu árabe dirixíu pol xeneral turcu [[Bugha al-Kabir]] captura a Bagrat, Smbat y otros príncipes armenios y brutalmente encalora la rebelión.

=== Establecimientu del reinu ===
Les fortunes armenies revertir en 867 col ingresu del emperador armeniu de Bizancio, [[Basilio I]], que les sos esitoses campañes militares contra los árabes debilitaron definitivamente'l dominiu abasí n'Armenia. En 857, Sembat fuera asocedíu pol so fíu [[Ashot I]], quien adoptó un enfoque mesurado pa retomar gradualmente los territorios enantes ocupaos polos árabes. Asumió'l títulu de príncipe de los príncipes en 862 y nomó al so hermanu Abas sparapet, cuando empezaron a espulsar a los árabes de la so base en Tayk. Los sos esfuercios iniciales pa espulsar al ostikan de Arminiya fallaron, anque esto non lo disuadió d'aprovechar la rivalidá bizantín-árabe.

De primeres, un bizantín cortexar desesperáu por asegurar el so lladral oriental con cuenta de que dirixir tola so fuercia contra los árabes; anque Ashot reconoció la so llealtá al imperiu, los líderes bizantinos siguieron la so demanda de llarga data de que la [[Ilesia armenia]] faiga concesiones relixoses a la [[Ilesia Ortodoxa Oriental]]. Convocóse un sínodu de líderes de la ilesia armenia y una carta cargada de pallabres ambigues unviaes a [[Constantinopla]] pudo sofitar un alcuerdu temporal ente los dos ilesies. Sía que non, les diferencies relixoses importaben pocu a los bizantinos en considerancia a l'amenaza que los árabes siguíen plantegando. En 884, el Califa [[Al-Mu'tamid]], reaccionando a les demandes de los príncipes y líderes relixosos armenios y, lo que ye más importante, los riesgos de seguridá al dexar qu'Armenia caya so la órbita bizantina, unvió una corona a Ashot, reconociéndolo como rei. Esti actu non pasu desapercibíu a Basilio que de manera similar unvió una corona a Ashot. Ashot treslladó'l so tronu a la ciudá-fortaleza de [[Bagaran]] y foi equí onde se celebró la so ceremonia de coronación en dalgún momentu en 884 o 885.

Asina, Ashot restauró la monarquía armenia y convirtióse nel primer rei d'Armenia dende 428. Aseguróse'l favor de los bizantinos y los árabes, pero finalmente amosó llealtá a Basilio y decidió concluyir una alianza colos bizantinos en 885. Ashot nun yera l'únicu príncipe armeniu de la rexón (esistíen otros principaos en [[Syunik]], Vaspurakan y Taron), pero él cuntó col sofitu total de los otros príncipes que reconocieron la so autoridá al convertise en rei. Col so estatus de rei, la so autoridá tamién se treslladó a los estaos vecinos de [[Xeorxa]], [[Albania caucásica]] y dellos de los Emiratos Árabes. El reináu de Ashot foi curtiu y sobre la so muerte en 890, foi asocedíu pol so fíu [[Smbat I]].

==== Smbat I ====
Smbat I foi coronáu rei en 892, depués d'un curtiu intentu per parte del so tíu Abas d'atayar la so socesión al tronu. Smbat siguió cola política del so padre de caltener rellaciones cordiales con Bizancio, pero caltúvose sollerte a les medranes de los árabes sobre l'alianza armeniu-bizantina. Falando col ostikan árabe Muhammad Ibn Abi'l-Saj (Afshin), Smbat convencer de que l'alianza non solo sería pal beneficiu doble de Bizancio y Armenia, sinón que tamién funcionaría pal favor económicu de los árabes. Smbat tamién llogró una gran victoria cuando'l 21 d'abril de 892, recuperó la histórica ciudá de Dvin de los árabes. 

Los ésitos de Smbat llueu se detuvieron cuando Afshin decidió que nun podía tolerar a una poderosa Armenia tan cerca de los sos dominios. Él retomó Dvin y llogró tomar a la esposa de Smbat como rehén hasta que la lliberar a cambéu del fíu y sobrín de Smbat. Les guerres contra Armenia siguieron inclusive dempués de la muerte de Afshin en 901, cuando'l so hermanu Yusuf Ibn Abi'l-Saj convertir en ostikan d'[[Arminiya]]. Ente que el reináu de Yusuf nun foi dafechu contrariu, Smbat cometió una serie d'errores que llevaron a dellos de los sos aliaos a da-y el llombu: al tratar d'aselar al so aliáu oriental, Smbat de Syunik, dexando -y la ciudá de Nakhichevan, Smbat inadvertidamente condució a Gagik Artsruni de Vaspurakan nos brazos de Yusuf yá que la ciudá yera parte de los dominios d'este. Yusuf aprovecho esti enfrentamientu otorgando a Gagik una corona nel 908, convirtiéndolo asina nel rei Gagik I de Vaspurakan y creando un estáu armeniu opuestu al empobináu por Smbat.

Cuando Yusuf empezó una nueva campaña contra Smbat xuntu con Gagik en 909, nin los bizantinos nin el califa unviaron ayuda a Smbat; dellos príncipes armenios tamién optaron por retener el so sofitu. Aquellos que s'aliaron con Smbat fueron trataos brutalmente pol poderosu exércitu de Yusuf: el fíu de Smbat, Mushegh, el so sobrín Smbat Bagratuni y Grigor II de Syunik fueron envelenaos. L'exércitu de Yusuf afaró'l restu d'Armenia mientres avanzaba escontra la Fortaleza Azul, onde Smbat abelugárase, sitiandola por un tiempu. Smbat finalmente decidió rindise a Yusuf en 914 cola esperanza de terminar col ataque árabe; Yusuf, sicasí, nun amosó compasión escontra'l so prisioneru mientres torturaba al rei armeniu hasta la muerte y exhibía el so cuerpu degolláu nuna cruz en Dvin.

==== Resurdimientu baxu Ashot Yerkat ====
La invasión de Yusuf a Armenia dexara'l reinu en ruines y esti fechu resonó ente los príncipes armenios que quedaron espantaos al guardar la brutalidá del ostikan árabe. Gagik taba especialmente conmocionáu y llueu renegó de la so llealtá escontra Yusuf y empezó a lluchar contra él. Con Yusuf distrayíu pola resistencia puesta pol so antiguu aliáu, el fíu de Smbat, [[Ashot II]], sintió que yera apoderáu asumir el tronu del so padre. Ashot de momentu empezó a espulsar a los musulmanes de los sos dominios. El sofitu a Ashot tamién llegó del oeste: la emperatriz bizantina [[Zoe Karbonopsina|Zoe]] viera cómo la invasión árabe d'Armenia desenvolver con consternación, polo qu'ordenó al [[Patriarca de Constantinopla|patriarca]] [[Nicolás I el Místicu|Nicolás el Místicu]] qu'escribiera una carta oficial al [[Catholicós d'Armenia|Catholicós]] armeniu pa formar una nueva alianza con Armenia. El Catholicos respondió amistosamente y en 914, Ashot aceptó una invitación de Zoe pa visitar [[Constantinopla]]. Ellí, Ashot foi bien recibíu, y creóse una fuercia bizantino p'ayudar a Armenia a ganar a los árabes. La fuercia qu'acompaña a Ashot liderada pol [[domésticu de les escueles]] [[Leon Foques el Viejo]], marhca al añu siguiente a lo llargo del Altu [[Éufrates]], entrando en Taron con escasa oposición de los árabes.

Mentanto, los esfuercios de Yusuf por entartallar a Gagik fracasaren miserablemente; sicasí, Yusuf dirixó la so atención a Ashot ya intentó debilitar la so posición coronando al primu de Ashot, Ashot Shapuhyan, rei d'Armenia. Los exércitos de Ashot Shapuhyan y Yusuf, sicasí, nun pudieron detener la meyora bizantina, que nun llegó a prindar a Dvin por cuenta de la llegada del iviernu. Sicasí, la fuercia devolviera a Ashot a una posición poderosa n'Armenia y llogró infligir fuertes baxes contra los árabes. Esto entá dexó Ashot, el anti-rei, en control de Dvin y la guerra civil enllargar dende 918 hasta 920, cuando'l pretendiente finalmente almitió la derrota. Numberoses otres rebeliones n'Armenia tamién tuvieron llugar pero Ashot foi capaz de ganar a caúna d'elles. En 919, Yusuf socatro una rebelión fallida contra'l Califa y foi reemplazáu por un ostikan muncho meyor dispuestu, Subuk. Subuk reconoció a Ashot como'l gobernante lexítimu d'Armenia y dio-y el títulu de [[Shahanshah]], o &quot;rei de reis&quot;.

Irónicamente, los bizantinos se angustiaron coles estreches rellaciones de Ashot colos árabes y unviaron una nueva fuercia sol mandu del Adomo de les Escueles armeniu [[Juan Curcuas (xeneral)|Juan Curcuas]] p'atayar la posición de Ashot como rei y sofitar a los rebeldes que lluchaben contra él. En 928, Curcuas llegó a Dvin nun intentu fallíu de prindar una ciudá que foi defendida tantu polos árabes como por Ashot. En 923, el Califa, enfrentando problemes nel so llar, lliberó a Yusuf, que viaxó de regresu a Armenia pa desamarrar la so roxura contra Armenia y especialmente contra Gagik I. Empezó a esixir tributu a los gobernantes armenios, pero enfrentar a una resistencia considerable por Ashot II. Una y otra vez, Ashot pudo ganar y ganar a los exércitos árabes unviaos contra él mientres dellos años. Finalmente, en 929, Yusuf morrió y producióse una inmensa llucha de poder ente les families rivales [[iranines]] y [[Pueblu curdu|curdes]] n'[[Azerbaixán]], amenorgando asina l'amenaza árabe a Armenia. L'emperador bizantín [[Romanu Lecapeno]] tamién dirixó la so atención dende l'este pa lluchar contra los árabes en Siria. Los esfuercios de Ashot por caltener y defender el reinu valiéron-y l'epítetu &quot;Yerkat&quot;, o Fierro; morrió en 929 y foi asocedíu pol so hermanu, [[Abas I d'Armenia|Abas I]].

==== Estabilidá so Abas ====
El reináu de Abas I carauterizar por un periodu inusual d'estabilidá y prosperidá del qu'Armenia nun esfrutara mientres décades. Estableció la capital na ciudá-fortaleza de [[Kars]] y llogró numberosos ésitos tantu nel frente nacional como nel estranxeru. Nel mesmu añu en que se convirtió en rei, Abas viaxó a Dvin, onde llogró convencer al gobernador árabe de lliberar a dellos rehenes armenios y devolver el control del palaciu pontificiu a Armenia. El conflictu ente los árabes tamién yera mínimu, cola esceición d'una derrota militar sufierta por Abas cerca de la ciudá de [[Vagharshapat]]. Yera muncho menos conciliatorio colos bizantinos, que demostraren repetidamente la so poca fiabilidá como aliaos atacando y anexonando territorios armenios. Afortunadamente pa él, l'emperador Romanu Lecapeno taba más enfocáu en lluchar contra los [[Hamdánidas]], dexando a Abas virtualmente llibre pa conducir les sos polítiques ensin torgues estranxeres. 

Abas morrió en 953, dexando'l so reinu a los sos dos fíos, [[Ashot III Olormadz|Ashot III]] y Mushegh.

==== Edá d'oru d'Armenia ====
La [[invistidura]] oficial d'[[Ashot III Olormadz|Ashot III]] como rei d'Armenia tuvo llugar en 961, dempués de la reubicación de la Santa Sede de Vaspurakan a Argina, cerca de la ciudá d'[[Ani]]. Asistieron dellos contingentes del exércitu armeniu, 40 obispos, el rei de l'Albania caucásica, según el Catholicós Ananin Mokatsi, que coronó al rei col títulu de shahanshah. Nesi mesmu añu, Ashot reasitio la capital de Kars a Ani. Los reis de Bagratuni nunca escoyeren una ciudá pa instalase, alternando de [[Bagaran]] a [[Shirakavan]] a [[Kars]]. Les defenses naturales de Ani afaíense bien al deséu de Ashot d'asegurar una área que pudiera aguantar l'asediu y cayera nuna ruta comercial que pasaba de Dvin a [[Trabzon]].

Por cuenta de esta ruta comercial, la ciudá rápido empezó a crecer y convirtióse nel principal centru políticu, cultural y económicu d'Armenia. Tiendes, mercaos, talleres, posaes fueron establecíos polos comerciantes y la población de la ciudá, ente que la élite nakharar pasó a patrocinar la construcción de magnífiques casones y palacios. La construcción tamién se complementó cola mesma [[filantropía]] del rei Ashot, incluyida la construcción de les famoses muralles &quot;Ashotashen&quot; que s'alzaron alredor de Ani, monesterios, hospitales, escueles y cases de beneficencia (la so esposa Khosrovanush fundó los complexos del [[Monasteriu de Sanahin]] en 966 y [[Monasteriu de Haghpat|Haghpat]] en 976). El patrociniu de Ashot de la construcción de toos estos edificios valió-y el nomatu de &quot;Olormadz&quot; o &quot;el Misericordiosu&quot;. Ashot tamién tuvo enforma ésitu n'asuntos esteriores. Cuando un [[exércitu bizantín]] empobináu pol [[emperador bizantín]] [[Xuan I Tzimisces]] entró en Taron en 973, supuestamente pa vengar la muerte del so domésticu asesináu a manes de los árabes en [[Mosul]], Ashot movilizó a un exércitu de 80.000 homes pa forzar la so retirada. Al añu siguiente, concluyó una alianza con Tzimisces y unvió 10.000 tropes armenies pa faer campaña col emperador contra los emiratos musulmanes en [[Alepo]] y Mosul. Ashot tamién intentu ensin ésitu prindar Dvin del emir Shaddadid en 953.

===== Sub-reinos =====
Un nuevu fenómenu qu'empezó sol reináu de Ashot III, y siguió so los sos socesores, foi l'establecimientu de sub-reinos en toa Armenia. Ashot III unviara al so hermanu Mushel I a gobernar en Kars (Vanand) y dexára-y usar el títulu de rei. El distritu alministrativu de Dzoraget, cerca del [[llagu Sevan]], foi apurríu al fíu de Ashot, Gurgen, el proxenitor de la llinia Kyurikid, en 966, que más tarde asumiría los títulu de rei. La proliferación de tantos reinos funcionó en beneficiu d'Armenia, siempres y cuando el rei en Ani permaneciera fuerte y caltuviera la so hexemonía sobre otros reis. De lo contrario, los reis, según los sos respeutivos obispos que reclamaríen la posición de los Catholicos y formularíen les sos propies doctrines, empezaríen a poner a prueba les llendes de la so autonomía.

==== Progresu so Smbat y Gagik ====
Esta era próspera qu'Armenia vivió siguió darréu sol reináu del fíu y socesor de Ashot, [[Sembat II Tierezakal|Smbat II]]. Ani había crecíu tantu nel momentu del ascensu de Smbat en 977, qu'un segundu conxuntu de murios, conocíos como los murios de Smbatashen, ordenóse construyir pol nuevu rei.

==== Amenorgamientu ya invasión bizantina ====
Los bizantinos amodo tuviérense abasnando al este escontra Armenia na última década del sieglu X. Les numberoses victories del emperador [[Basilio II]] contra los árabes y les lluches internes d'estos ayudaron a estenar el camín escontra'l [[Cáucasu]]. La política oficial de Constantinopla yera que nengún gobernante cristianu ye igual o independiente del emperador bizantín, ya inclusive si nel momentu taba amazcaráu con compromisos diplomáticos, l'oxetivu final del imperiu yera l'anexón completa de los reinos armenios. A mediaos del sieglu X, l'[[Imperiu Bizantín]] estender a lo llargo de tola frontera occidental d'Armenia. Taron foi la primer rexón armenia anexonada pol Imperiu. Per un sitiu, los bizantinos consideraben a los príncipes Bagrátidas de Taron como los sos vasallos, yá que aceptaren consistentemente títulos, como'l de [[strategos]], y estipendios de Constantinopla. Cola muerte de Ashot Bagratuni de Taron en 967 (que nun tien de confundir se con Ashot III), los sos fíos [[Gregorio Taronita|Gregorio]] y Bagrat nun pudieron soportar la presión del imperiu, qu'amestó'l so principáu direutamente y convertir nun [[Thema]].

Esto foi siguíu llueu pola anexón de les tierres gobernaes pol [[curopalates]] [[David III de Tao|David de Tao]] a quien concediera'l dominiu de los territorios imperiales claves nel este d'Asia Menor en 979. En tres campañes en 1001, 1014, y 1021 o 1022, [[Erzurum|Karin]], [[Malazgirt|Manazkert]], según el mesmu principáu hereditariu de David de Tau fueron amestaos al Imperiu bizantín como'l [[Iberia (thema bizantín)|Thema d'Iberia]], con Karin (llamada [[Teodosiópolis]] polos bizantinos) como la so capital.

El reinu de [[Vaspurakan]] foi amestáu más tarde tamién. En 1003, el postreru gobernante del reinu, [[Senekerim|Senekerim-Loan]], xenru del rei Gagik I de Ani, ignorara a los sos sobrinos pa convertise nel únicu rei de Vaspurakan. El so gobiernu fíxose entá más precariu na segunda década del sieglu XI colos saqueos de dellos grupos [[turcomanos]]. En 1016, Senekerim ufiertó-y a Basilio II les tierres de Vaspurakan, incluyíes 72 fortaleces y 3000-4000 aldegues, en cuenta de un vastu dominiu más al oeste nel territoriu bizantín centráu na ciudá de [[Sebastia]], onde se camudó en 1021 xuntu cola so familia y 14,000 retenedores. Mentanto, Basilio II yá unviara un exércitu de los Balcanes a Vaspurakan (que tamién llamaron Vasprakania, Asprakania o Media) inclusive antes de la ufierta de Senekerim y amenorgar a otru thema bizantín con Van como capital rexonal. Cola cayida del reinu de Ardzruni, el poder bizantino establecióse firmemente nes tierres altes armenies, con solo los reinos de Bagratuni y de [[Syunik]] Oriental y Baghk siendo independientes.

==== Disputes internes y cayida ====
Dempués de la muerte del rei Gagik I (en 1017 o 1020), el reinu estremar ente los sos dos fíos, Hovhannes-Sembat que recibió'l territoriu de Ani, y Ashot IV el valiente que caltuvo un territoriu que tendría d'incluyir a Dvin, pero que nun pudo ocupar por cuenta de la so captura por Shaddadid Abu'l-Aswar Shavur ibn Fadl de [[Ganja (Azerbaiyan)|Gandzak]]. Los dos hermanos llucharon mientres tola so vida. Nestos díes tumultuosos, enredaos en disputes territoriales, Hovhannes-Sembat unvió al Catholicos Petros Getadarts a Bizancio p'axustar un respiru parcial dexando'l so reinu al imperiu dempués de la so muerte, por cuenta de que nun tuvo descendencia. Les resultaos inmediates d'esta aición fueron desconocíos, pero dempués de la muerte de los dos hermanos en 1040-41, el nuevu emperador bizantín y socesor de Basilio II reclamó'l Reinu d'Armenia. El fíu de Ashot, el mozu Gagik II col sofitu del [[sparapet]] [[Vahram Pahlavouni]] y los sos siguidores, reinó solo por un periodu de dos años. A pesar de les disensiones internes empobinaes pol rexente pro-bizantín [[Sargis Haykazn]], el rei armeniu pudo repeler un ataque Turcu. Sicasí, posiblemente cola persuasión de Sargis, aceptó la invitación del emperador [[Constantino IX]] a Constantinopla, onde se vio obligáu a dexar el so dominios al imperiu en cuenta de un dominiu en [[Thema de Licando|Licando]] y la ciudá de Pizu (tamién solletráu Bizou), nes cercaníes de [[Cesarea (Asia Menor)|Cesarea]]. En 1044, los bizantinos dos vegaes invadieron Ani pero nun pudieron conquistalo. En vista d'esta situación llaceriosa, el Catholicos Petros Getadarts, que gobernaba Ani n'ausencia del rei, apurro la ciudá a los bizantinos en 1045. Ani foi amestada entós al Thema d'Iberia que foi rebautizado como &quot;Iberia y Ani&quot; o &quot;Iberia y Armenia&quot;. 

El rei Bagratida de Kars, Gagik-Abas, caltuvo'l so tronu inclusive dempués de 1064 cuando Ani cayó en manes de los [[turcos selyúcidas]], pero inclusive él viose obligáu a dexar el so tierres a los bizantinos y retirase a Anatolia, solo pa ver a Kars prindáu polos turcos en 1065. En Baghk y Syunik Oriental, solo quedaron delles fortaleces armenies.

=== Ver tamién ===
*[[Conquista árabe d'Armenia]] 
*[[Arminiya]]

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Armenia Bagrátida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>p866c0hhxou2orvt8l83gk1pq8a1bgw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Autopista</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137147</id>
    <revision>
      <id>3702972</id>
      <parentid>3668182</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:18:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20848" xml:space="preserve">{{neutralidá}}{{otros usos|pa=les autopistes en miniatura|Slot (modelismu)}}
{{Ficha xenérica}}
[[Ficheru:Spain traffic signal s1.svg|thumb|right|90px|Señal d'autopista.]]
[[Ficheru:Intercambiador autopista.jpg|thumb|250px|Autopista Arturo Frondizi, vista dende l'autopista 25 de Mayu, Buenos Aires, Arxentina.]]
[[Ficheru:Autobahn anschluss1.jpg|thumb|250px|Alemaña empecipió la construcción d'autopistes coles [[Autobahn (Alemaña)|autobahn]].]]
[[Ficheru:Interception the Spider ,caracas.jpg|thumb|250px|[[Distribuidor L'Araña|L'Araña]] ye l'encruz de l'[[autopista Francisco Fajardo]] y el Norte Sur na ciudá de [[Caraques]].]]
[[Ficheru:Via de Evitamiento.jpg|miniaturadeimagen|261x261px|L'autopista Vía de Evitamiento, [[Lima]], [[Perú]].]]
[[Ficheru:AutopistaCentral-EnlaceCostanera.JPG|thumb|250px|Autopista Central, Santiago de Chile.]]
[[Ficheru:Building penetrated by an expressway 001 OSAKA JPN.jpg|thumb|250px|Intercambiador de la Ruta Ikeda ([[Autopista Hanshin]]) con rompevientos pasando polos pisos 5º a 7º del [[Gate Tower Building|Edificiu Gate Tower]] n'[[Osaka]].]]
[[Ficheru:Gyeongbu Expressway Bus Only Lane.JPG|thumb|250px|Encruz d'autobús na [[Autopista de Gyeongbu]], [[Corea del Sur]].]]

Una '''autopista''' ye una pista de circulación p'[[automóvil|automóviles]] y [[vehículu|vehículos]] terrestres de carga (categóricamente los vehículos de motor) y de pasaxeros. 

Tien De ser rápida, segura, y almitir un volume de [[Tránsitu vehicular|tráficu]] considerable, y estrémase d'una [[carretera]] convencional, en que l'autopista dispón de más d'un [[carril]] pa cada sentíu con [[calzada|calzaes]] separaes (nun confundir cola [[autovía]] española diseñada nesi país en 1988). 

Les primeres autopistes construyíes con esta configuración facer n'[[Italia]] mientres los años 1920. 

Ente los [[Clasificación de carreteres|tipos de carreteres]], representen les víes que más [[Tránsitu vehicular|tráficu rodáu]] pueden soportar y nes qu'esti algama mayores velocidaes, polo que suelen representar les exes principales de la rede viaria d'un país desenvueltu (quitando a [[España]], qu'enllantó, por norma xeneral, l'autovía nesos casos).

== Definición ==
La [[Organización pa la Cooperación y el Desarrollu Económicos]] define autopista como:&lt;ref&gt;
{{cita web
| url = http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=4008
| autor = OCDE
| títulu = Glossary of Statistical Terms
| fecha-publicación = 26 de febreru de 2004
| fechaaccesu = 3 de setiembre de 2009}}
&lt;/ref&gt;
:[[Carretera]] especialmente diseñada y construyida pal [[Tránsitu vehicular|tráficu motorizado]], que nun sirve a les finques qu'atiesten con ésta, y que:

::(a) Ta provista, sacante en determinaos puntos o temporalmente, d'una doble [[calzada]] dixebrada pa los dos [[Sentíu de la circulación sentíos del tráficu]]. Esta separación facer por una banda pola que nun se puede circular o per otros medios.&lt;ref&gt;A esta banda se la llapada n'España [[mediana]].&lt;/ref&gt;

::(b) Nun tien carreteres que la crucien al mesmu nivel, nin víes de trenes, nin de tranvíes nin pasos piatonales o caminos de cualquier tipu.

::(c) Ta especialmente señalizada como una autopista, y ta acutada específicamente pa una categoría de vehículos motorizados.&lt;ref&gt;N'España, en principiu pa vehículos qu'algamen más de 60 km/h en llanu, anque la instalación d'estes prohibiciones nes últimes autovíes, supón la supresión d'esta opción, nes variables que pudieren surdir.&lt;/ref&gt;

:Los carriles d'entrada y salida tán señalizaos pa ello. Les autopistes urbanes tamién s'inclúin na definición.

== Carauterístiques ==
Pa poder ser calificada como autopista, una vía de circulación tien d'axuntar les siguientes carauterístiques:

* Dos bandes de circulación, una pa cada sentíu, dixebraes ente sigo por una franxa ancha de terrén o por valles de proteición.
* Siquier dos carriles de circulación en cada banda.
* [[Arcén|Arcenes]] llaterales en cada banda, por que un vehículu pueda detenese en casu d'emerxencia ensin atrabancar el tráficu.
* Curves pocu pronunciaes por que los vehículos nun tengan qu'amenorgar la marcha al circular por elles.
* Ausencia de cruces a nivel, que se resuelven por aciu pasos cimeros o inferiores.
* Les interseiciones resolver a distintu nivel por aciu [[Enllaz viario|enllaces]].
* Entraes y salíes con carriles separaos de los principales, de desaceleración y d'aceleración, por que los vehículos que salen o entren na autopista camuden la so velocidá fuera d'ella.
* Les salíes y entraes tán asitiaes cuasi siempres nel llau derechu nel sentíu de la marcha, una y bones el carril esquierdu ye'l d'adelantamientu y, poro, el más rápidu. Lo contrario pa países con transito a la izquierda, onde les salíes y entraes tán asitiaes cuasi siempres nel llau esquierdu nel sentíu de la marcha, una y bones el carril derechu ye'l d'adelantamientu y, poro, el más rápidu.
* L'accesu a los inmuebles colindantes cola autopista nun se realiza direutamente dende la mesma, nun siendo que se utilicen entraes y salíes como los antes descrites. Nes zones urbanes ye habitual la esistencia de cais paraleles asitiaes a cada llau, denominaes &quot;víes de serviciu&quot; o &quot;colectoras&quot;, que dexen l'accesu a los inmuebles que parten con l'autopista ensin alteriar el tránsitu de la mesma.

== Señalización ==
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Spain traffic signal s1.svg|Señal d'autopista n'[[España]], [[Arxentina]] y [[Bolivia]].&lt;ref&gt;http://www.sitiosargentina.com.ar/notas/2006/mayu/senales-transito.htm&lt;/ref&gt;
Ficheru:Zeichen_330_-_Autobahn,_StVO_1992.svg|Señal d'[[Alemaña]].
Ficheru:UK motorway symbol.svg|Señal de [[Reinu Xuníu]].
Ficheru:CH-Hinweissignal-Autobahn.svg|Señal de [[Suiza]].
Ficheru:Autoroute F.svg|Señal de [[Francia]].
Ficheru:Italian traffic signs - inizio autostrada.svg|Señal d'[[Italia]].
Ficheru:Chile road sign IAA-1.svg|Señal de [[Chile]].
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Historia ==
La primer autopista del mundu construyir n'[[Italia]], en 1921, ente [[Milán]] y [[Varese]]. Güei forma parte de les autopistes A-8 y A-9 italianes. Tenía dos calzaes separaes, pero entá nun cuntaba con cruces a distintu nivel.

La primer autopista española foi l'autopista A-3 ente [[Madrid]] y [[Vallecas]], siguida pela autopista A-6, que construyó ente 1964 y 1967 (inaugurada esti últimu añu), ente los conceyos madrilanos de [[Las Rozas de Madrid]] y [[Collado Villalba]].&lt;ref&gt;Autopistes: Páxina web [[ABC.es]] Hemeroteca de ABC, 17 de mayu de 1966[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1966/05/17/047.html].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1=[https://www.google.es/maps/@40.489704,-3.865612,3a,75y,328.93h,82.13t/data=!3m4!1y1!3m2!1sgDwOUzBW8YAXyWvYkDWiyw!2y0|Entrada 18C en Las Rozas] |2=https://www.google.es/maps/%4040.489704%2C-3.865612%2C3a%2C75y%2C328.93h%2C82.13t/data%3D%213m4%211y1%213m2%211sgDwOUzBW8YAXyWvYkDWiyw%212y0%7Centrada |bot=InternetArchiveBot }}.&lt;/ref&gt;
La primera de peaxe construyir en 1969 y estendíase ente [[Barcelona]] y [[Mataró]].&lt;ref&gt;Autopistes: Páxina web d'[[Eroski]] Consumer [http://revista.consumer.es/web/es/20020301/economia_domestica/38851.php].&lt;/ref&gt;
Siguiéron-y les autopistes [[Autovía/Autopista del Cantábricu|AP-8]] ([[Bilbao]] - [[Behovia]]), l'[[Autopista del Noroeste|AP-6]] ([[Collado Villalba]] - [[Adanero]]) y la &quot;Y&quot; asturiana [[Autovía/Autopista del Cantábricu|A-8]] / [[Autovía Ruta de la Plata|A-66]] ([[Xixón]] - [[Uviéu]] - [[Avilés]]). En 1972 rematóse la AP-4, l'[[autopista del Sur]] de [[Sevilla]] a [[Cádiz]]. Finalmente, los dos accesos principales a les [[Terminal aeroportuaria|terminales]] 1, 2 y 3 del [[aeropuertu de Madrid-Barajas]], acabaron convirtiéndose n'autopistes.&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1=[https://www.google.es/maps/@40.457468,-3.581788,3a,37.5y,236.37h,84.36t/data=!3m4!1y1!3m2!1sEY-A20qW2HUR4h3f41BbOg!2y0|Autopista M-14] |2=https://www.google.es/maps/%4040.457468%2C-3.581788%2C3a%2C37.5y%2C236.37h%2C84.36t/data%3D%213m4%211y1%213m2%211sEY-A20qW2HUR4h3f41BbOg%212y0%7CAutopista |bot=InternetArchiveBot }}.&lt;/ref&gt; 

Una de les postreres foi'l tramu entendíu ente [[Benavente (Zamora)|Benavente]] y [[v|Padornelo]] (dambos na provincia de [[Provincia de Zamora|Zamora]]) de l'A-52 denominada na so totalidá como [[autovía de les Ríes Baxes]], y en Zamora, y ''autovía das Ríes Baixas'' nes provincies d'[[Provincia d'Ourense|Ourense]] y [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]]. Les autopistes [[M-30]], [[Autopista M-40|M-40]] y [[M-50]] na [[comunidá de Madrid]]. L'autopista autonómica [[M-45]], na mesma comunidá. Parcialmente, l'[[Autovía/Autopista del Cantábricu|autovía del Cantábricu]], A-8, tórnase físicamente autopista en distintos puntos, casu por casu de la variante de [[Xixón]]. El tramu Xixón-[[Avilés]] de l'A-8 enteru, xuntu col tueru a [[Uviéu]] de l'A-66, l'[[autovía Ruta de la Plata]], construyíos al empar, y conocíos popularmente como ''autopista Y'', yá mentada. 

Amás, el conxuntu de los tramos (Uviéu-[[Mieres]]), (Mieres-[[La Pola Ḷḷena]]) y (La Pola Ḷḷena-[[v|Campumanes]]) de l'A-66, que ye una autopista.&lt;ref&gt;[https://www.google.es/maps/@43.411809,-5.799035,3a,75y,342.71h,88.24t/data=!3m4!1y1!3m2!1sLozcuhG-Y2QLHAuv4I4RRg!2y0].&lt;/ref&gt; Tamién l'autopista [[Sevilla]]-[[Huelva]] (l'[[Autopista del V Centenariu|A-49]]0, l'[[Autovía Uesca-Lleida|A-22]], la variante norte de Zaragoza, l'A-52 (Benavente-Padornelo) y otres,&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1=[https://www.google.es/maps/@42.005711,-6.016309,3a,75y,243.82h,73.71t/data=!3m4!1y1!3m2!1sXWy9gwBql8dCa87tGyNqaA!2y0| Vía automóviles en Camarcena de Tera] |2=https://www.google.es/maps/%4042.005711%2C-6.016309%2C3a%2C75y%2C243.82h%2C73.71t/data%3D%213m4%211y1%213m2%211sXWy9gwBql8dCa87tGyNqaA%212y0%7C |bot=InternetArchiveBot }}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1=[https://www.google.es/maps/@42.005286,-6.017801,3a,37.5y,262.13h,86.48t/data=!3m4!1y1!3m2!1s-c6msIrfgv0aBP6JwU8JfA!2y0| Darréu dempués] |2=https://www.google.es/maps/%4042.005286%2C-6.017801%2C3a%2C37.5y%2C262.13h%2C86.48t/data%3D%213m4%211y1%213m2%211s-c6msIrfgv0aBP6JwU8JfA%212y0%7C |bot=InternetArchiveBot }}.&lt;/ref&gt;anque xeneralmente, atópense cerca de (o coneutaes a) autopistes de peaxe, nun siendo'l casu d'esta postrera, por casu.

== Autovíes españoles ==

{{wikificar|t=20150308163924}}
{{referencies|tresporte|t=20150308163924}}
Les autovíes españoles históricamente siguen más o menos el mesmu percorríu que teníen les calzaes romanes nos tiempos de [[Hispania]].&lt;ref&gt;{{cita tweet
 |usuariu=davidmocli24
 |autor=David Montañez
 |títulu=Dos imáxenes coles que faemos una mínima idea de lo que foi l'Imperiu romanu. Semeya 1: Calzaes romanes en Hispania. Semeya 2: Autopistes y autovíes actuales.
 |númberu=https:967058709405978624
 |fecha=23 de febreru de 2018
}}
{{cita web |url=https://twitter.com/davidmocli24/status/967058709405978624 |títulu=Dos imáxenes coles que faemos una mínima idea de lo que foi l'Imperiu romanu. Semeya 1: Calzaes romanes en Hispania. Semeya 2: Autopistes y autovíes actuales. |fechaaccesu=10 de xunu de 2018 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180224104501/https://twitter.com/davidmocli24/status/967058709405978624 |fechaarchivu=24 de febreru de 2018 }}&lt;/ref&gt; La esistencia d'un tipu de vía que la so definición foi acuñada n'España, y l'evolución d'éstes col tiempu, frecuentemente lleven a tracamundiu, polo que se numberen dalgunes, especialmente:

* A-66 &quot;Autovía Ruta de la Plata&quot;, Lleón-Sevilla, nun ye una autopista.
* A-6 &quot;Autovía del Noroeste&quot;, Benavente-Arteixo, nun ye una autopista.
* A-6 &quot;Autovía del Noroeste&quot;, Madrid-Las Rozas, realmente nun ye una autopista.
* A-67 &quot;Autovía del Pandu&quot;, Venta de Baños-Santander, nun ye una autopista.
* A-2 &quot;Autovía del Nordeste&quot;, Fraga-Barcelona, nun ye una autopista.
* A-3 &quot;Autovía de Valencia&quot;, Honrubia-Valencia, nun ye una autopista.
* A-7 &quot;Autovía del Mediterraneu&quot;, como alternativa a AP-7, nun ye una autopista.
* A-50 &quot;Autovía de Salamanca&quot;.

Por poner dalgunos de los exemplos que suelen xenerar tracamundiu. Ello ye que por casu puede mentase, qu'Estremadura ye una comunidá autónoma, que nun tener nin un solu quilómetru d'autopistes, nin siquier de peaxe.

=== Diferencies ===
Una autovía ye un tipu de carretera interurbana española distintu de l'autopista, y de fechu d'un nivel inferior. El nome &quot;autovía&quot;, en base, vien definir a l'autovía como una vía interurbana desdoblada d'alta velocidá pa vehículos. Nun tien la considerancia de pista p'automóviles, zarrada nel términu Autopista, nin tanto. Les úniques direutrices obligatories de cara a la construcción y caltenimientu de les autovíes, tán rexíes pola so definición na Llei de Carreteres española de 1988.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.casosreales.es/BDI/legislacion/legislaciongeneral/amosar_norma.php?id=150320 |títulu = LEY 25/1988, DE 29 DE JULIO, DE CARRETERES (derogada). |fechaaccesu = 24 de febreru de 2018 |apellíos = de Borbón y Borbón-Dos Sicilies |nome =Juan Carlos Alfonso Víctor María |sitiuweb = CasosReales Ye |idioma = castellanu |cita = 1. DERÓGUENSE LES DISPOSICIONES SIGUIENTES NO REFERENTE A MATERIA DE CARRETERES: LLEI DE 11 D'ABRIL DE 1939, QU'APRUEBA EL PLAN D'OBRES PUBLIQUES. LLEI DE 18 D'ABRIL DE 1941, QU'APRUEBA EL PLAN D'OBRES PUBLIQUES, COMPLEMENTARIU DEL QUE S'ENTIENDE NA LLEI DE 11 D'ABRIL DE 1939. LLEI DE 17 DE JULIO DE 1945, QU'INCLÚI NEL PLAN XENERAL DE CARRETERES DEL ESTÁU LOS ACCESOS A AEROPUERTOS. LLEI DE 18 D'AVIENTU DE 1946, QU'APRUEBA EL PLAN ADICIONAL AL VIXENTE DE CAMINOS LOCALES DEL ESTÁU. LLEI 51/1974, DE 19 D'AVIENTU, DE CARRETERES. REAL DECRETU 2850/1977, DE 23 DE JULIO, POL QUE S'APRUEBA LA CLASIFICACION DE LES REDES DE CARRETERES ESTATALES ESISTENTES. APARTAOS B) Y C) DEL ARTICULO 13 Y APARTÁU B) DEL ARTICULO 15 DE LA LLEI 8/1972, DE 10 DE MAYU, SOBRE CONSTRUCCION, CONSERVACION Y EXPLOTACION DE LES AUTOPISTES DE PEAXE EN REGIMEN DE CONCESION. |formatu = html |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20180224182543/http://www.casosreales.es/BDI/legislacion/legislaciongeneral/amosar_norma.php?id=150320
 |fechaarchivu = 24 de febreru de 2018 }}&lt;/ref&gt; Sicasí nel ámbitu de les autopistes, esto vuélvese más complexu, yá que hasta la definición que se-y pueda dar nesa mesma llei, puede llegar a venir fuertemente condicionada polos estándares internacionales del momentu, especialmente si l'autopista en cuestión forma parte d'un itinerariu européu. Ello ye que frecuentemente envalórase que ye por esto, xuníu a otra fuerte crisis a empiezos de los ochenta lo que pudo llevar a esi &quot;re-diseño&quot; de l'autovía. De los trés apartaos (lletres) de la definición de la OCDE, asitiada más arriba, l'autovía, como tal y por definición, ta exenta d'obligaciones nel cumplimientu del apartáu (c), lo que nun implica qu'en dellos casos, cumpla dalgunes de manera opcional, lo qu'esplicaría aquellos autu-imposiciones nes autovíes d'última xeneración. Amás anque se llegue al puntu de cuasi faelo, el trazáu y les sos carauterístiques, nun tien porque traer les mesmes &quot;prescripciones&quot; que'l d'una autopista. Sigue tando dexáu construyiles sobre les carreteres antigües, aprovechándoles para una de les plataformes, símplemente re-asfaltando enriba, anque anguaño ye solu &quot;un recursu ante la necesidá&quot;. Y pintando darréu la señalización horizontal, que sí se caltién, si non siempres igual, similar a la de l'autopista. Nuna autovía y nuna autopista de peaxe (siempres a criteriu de la concesionaria) ta dexáu, correxir baches, badenes, resquiebros y demás defectos, por aciu l'allugamientu de parches d'asfaltu o por aciu l'usu de pastes d'alquitrán, sicasí nes autopistes, esto pue ser una conducta verdaderamente &quot;rastrera&quot; y provocar de facto, que l'autopista vuélvase peligrosa.

== Costu ==

Nel tresporte, la demanda puede midise nel númberu de viaxes efeutuaos o na distancia total percorrida en tolos trayectos (por casu, pasaxeros-quilómetros pa tresporte públicu o vehículos-quilómetros de viaxe pa tresporte priváu ). Considérase que la ufierta ye una midida de capacidá. El preciu del bien (viaxe) mídese utilizando'l costo xeneralizáu de los viaxes, qu'inclúi tantu dineru como tiempu .

L'efeutu de los aumentos na ufierta (capacidá) ye de particular interés na economía del tresporte (ver demanda inducida ), una y bones les consecuencies ambientales potenciales son significatives (ver externalidades de siguío).

Amás d'apurrir beneficios a los sos usuarios, les redes de tresporte imponen externalidades positives y negatives a los non usuarios. La considerancia d'estes externalidades -en particular les negatives- ye parte de la economía del tresporte. Les externalidades positives de les redes de tresporte pueden incluyir la capacidá d'emprestar servicios d'emerxencia , l'aumentu del valor de la tierra y los beneficios de la aglomeración . Les externalidades negatives son amplies y pueden incluyir la contaminación del aire local , la contaminación acústica , la contaminación llumínica , los peligros de seguridá , la separación de la comunidá y la conxestión . La contribución de los sistemes de tresporte al cambéu climáticu potencialmente peligrosu ye una externalidad negativa significativa que ye malo d'evaluar cuantitativamente, lo que fai difícil (pero non imposible) incluyir na investigación y l'analises basaos na economía del tresporte. La conxestión ye considerada una externalidad negativa polos economistes. 
== Efeutos Ambientales ==
Les carreteres son fontes enllargaes de contaminación llinial .

El ruiu de la carretera aumenta cola velocidá d'operación, de cuenta que les carreteres principales xeneren más ruiu que les cais arteriales . Poro, espérense efeutos considerables sobre la salú del ruiu de los sistemes d'autopistes. Esisten estratexes de mitigación del ruiu p'amenorgar los niveles de soníu n'el receptores sensibles cercanos . La idea de que'l diseñu de la carretera podría ser influyíu por considerancia d'inxeniería acústica surdió per primer vegada alredor de 1973. 

Problemes calidable del aire : Les carreteres pueden contribuyir con menos emisiones que les arteries que tresporten el mesmu volume de vehículos. Esto debe a que la operación d'alta velocidá constante crea un amenorgamientu d'emisiones en comparanza colos fluxos vehiculares con paraes y arranques. Sicasí, les concentraciones de contaminantes atmosféricos cerca de les carreteres pueden ser mayores debíu al aumentu de los volúmenes de tráficu. Poro, el riesgu d'esposición a niveles elevaos de contaminantes atmosféricos d'una carretera puede ser considerable, y amplifícase entá más cuando les carreteres tienen conxestión de tráficu .

Les nueves carreteres tamién pueden causar la fragmentación del hábitat , fomentar la espansión urbana y dexar la intrusión humana n'árees primeramente intactes, según (compensando) aumentar la conxestión, aumentando'l númberu d'interseiciones.

Tamién pueden amenorgar l'usu del tresporte públicu , lo que conduz indireutamente a una mayor contaminación.

Los carriles de vehículos d'alta ocupación tán amestándose a delles carreteres nueves / reconstruyíes en Norteamérica y otros países alredor del mundu pa fomentar el carpool y el tresporte masivu. Estos carriles ayuden a amenorgar el númberu de coches na autopista y polo tanto amenorga la contaminación y la conxestión del tráficu promoviendo l'usu del carpooling pa poder utilizar estos carriles. Sicasí, tienden a riquir carriles dedicaos nuna carretera, lo que los fai difíciles de construyir en zones urbanes trupes onde son los más eficaces.

Pa encetar la fragmentación del hábitat, les cruces de vida montesa volviéronse cada vez más populares en munchos países. Les cruces de vida montesa dexen a los animales cruciar con seguridá les barreres humanes como les carreteres. 

[[Ficheru:Jisu IC in Namhae Expressway.JPG|thumb|[[Autopista Namhae]] en [[Jinju]], [[Corea del Sur]].]]

== Ver tamién ==
* [[Autopista de peaxe]]
* [[Autovía]] (otra vía similar a les autopistes)
* [[Autopistes y autovíes d'España]]
* [[Plan d'Autopistes Urbanes]] (Arxentina)
* [[Carretera]]
* [[Peaxe]]
* [[Cobru electrónicu de peaxes]]
* [[Infraestructura]]
* [[Impautu ambiental de víes terrestres]]
* [[Inxeniería de tráficu (tresporte)]]
* [[Autobahn (Alemaña)]]
* [[Panel de mensaxería variable]]
* [[Vía pública]]
* [[Autopistes y aveníes de Caraques|Autopistes de Caraques]] 

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Highways|autopistes}}


{{Tradubot|Autopista}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Autopistes| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8yqj3lr4gs0dh9l89lj0k30g68v64hc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cubu de Rubik</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137230</id>
    <revision>
      <id>3703309</id>
      <parentid>3702326</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61238" xml:space="preserve">{{ficha de xuegu |imagen
 = Rubik's cube.svg
|tamañoimagen = 200px
|pie_imagen = Cubu de Rubik
|Nome completu = Cubu de Rubik
|Otros nomes = Cubu máxicu |Llugar
d'orixe = [[Hungría]] {{bandera|Hungría}}
|fechaorigen = 1974
|Tipu = [[Ruempecabeces]]
|Inventor = [[Ernő Rubik]]
|Compañía = [[Ideal Toy Company|Ideal Toy Corp.]]
|fechadesde = 1980
|unidadesvendidas = 350 millones&lt;ref name=&quot;The Rubik&quot; /&gt;
|web = [http://rubiks.com/ Web oficial]
}}
[[Ficheru:Rubik's cube resolved.svg|thumb|250px|Un cubu de Rubik resueltu y unu ensin resolver.]]

El '''Cubu de Rubik''' ye un [[ruempecabeces]] mecánicu [[3D|tridimensional]] inventáu pol [[escultor]] y profesor d'[[arquiteutura]] [[Hungría|húngaru]] [[Erno Rubik]] en [[1974]].&lt;ref name=&quot;history&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.rubiks.com/world/history.php |títulu=Rubik's World History |editorial=The Rubik's official website |fechaaccesu=29 de febreru de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sporting&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Fotheringham |nome=William |títulu=Fotheringham's Sporting Pastimes |editorial=Anova Books |añu=2007 |páxina=50 |isbn=1-86105-953-1 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Orixinalmente llamáu «'''cubu máxicu'''»,&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-1112396/Driven-mad-Rubiks-nut-weeps-solving-cube--26-years-trying.html |títulu='Driven mad' Rubik's nut weeps on solving cube... after 26 years of trying |periódicu=Daily Mail |fecha=12 de xineru de 2009 |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; el ruempecabeces foi llicenciáu por Rubik pa ser vendíu por [[Ideal Toy Company]] en 1980,&lt;ref name=&quot;encsci&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Daintith |nome=John |títulu=A Biographical Encyclopedia of Scientists |editorial=Institute of Physics Pub |allugamientu=Bristol |añu=1994 |páxina=771 |isbn=0-7503-0287-9 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; añu nel que cual ganó'l premiu alemán a [[Spiel des Jahres|Meyor Xuegu del Añu]] na categoría de meyor ruempecabeces.&lt;ref&gt;http://www.spiel-des-jahres.com/de/preistraegerarchiv/1980&lt;/ref&gt; Hasta xineru de 2009 vendiéronse 350 millones de cubos en tol mundu,&lt;ref name=&quot;The Rubik&quot;&gt;{{cita noticia |apellíu=Lee Adams |nome=William |títulu=The Rubik's Cube: A Puzzling Success |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1874509,00.html |publicación=[[Time]] |fecha=28 de xineru de 2009 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Daily&quot;&gt;{{cita noticia |apellíu=Alastair |títulu=Rubik's Cube inventor is back with Rubik's 360 |url=http://www.telegraph.co.uk/lifestyle/4412176/Rubiks-Cube-inventor-is-back-with-Rubiks-360.html |periódicu=[[The Daily Telegraph]] |fecha=31 de xineru de 2009 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016 |ubicación=Londres |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; convirtiéndolo non solo nel ruempecabeces más vendíu,&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=eGames, Mindscape Put International Twist On Rubik's Cube PC Game |url=http://www.reuters.com/article/pressRelease/idUS147698+06-Feb-2008+PNW20080206 |axencia=[[Reuters]] |fecha=6 de febreru de 2008 |fechaaccesu=28 de febreru de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |apellíu=Marshall |nome=Ray |url=http://icnewcastle.icnetwork.co.uk/1000expats/expatsfeatures/tm_objectid=15786140&amp;method=full&amp;siteid=50080&amp;headline=squaring-up-to-the-rubik-challenge-name_page.html |títulu=Squaring up to the Rubchallenge |editorial=icNewcastle |fecha=27 de xunetu de 2005 |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; sinón que ye consideráu, polo xeneral, el xuguete más vendíu del mundu.&lt;ref name=&quot;crazytoys&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Rubik's Cube 25 years on: crazy toys, crazy times |url=http://www.independent.co.uk/news/science/rubiks-cube-25-years-on-crazy-toys-crazy-times-461768.html |periódicu=[[The Independent]] |fecha=16 d'agostu de 2007 |ubicación=Londres |fechaaccesu=28 de febreru de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110902071804/http://www.independent.co.uk/news/science/rubiks-cube-25-years-on-crazy-toys-crazy-times-461768.html |fechaarchivu=2 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt;

Un cubu de Rubik clásicu, tien seis colories uniformes (tradicionalmente blancu, colloráu, azul, naranxa, verde y mariellu).&lt;ref name=&quot;encgrow&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Dempsey |nome=Michael W. |títulu=Growing up with science: The illustrated encyclopedia of invention |editorial=H. S. Stuttman |ubicación=Londres |añu=1984 |páxina=1245 |isbn=0-8747-5841-6 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un mecanismu d'exes dexa a cada cara xirar independientemente, entemeciendo asina'l colores. Pa resolver el ruempecabeces, cada cara tien de volver a quedar nun solu color.

El cubu celebró'l so 25ᵘ aniversariu en 2005 polo que salió a la venta una edición especial del mesmu na que la cara blanca foi remplazada por una reflejante na que se lleía «Rubik's Cube 1980-2005». Nel so 30ᵘ aniversariu, en 2010, comercializóse otra edición especial fabricada en madera.

Esisten variaciones con diversos númberos de cuadraos per cara. Les principales versiones qu'hai son les siguientes: el 2×2×2 o [[Cubu de bolsu]], el 3×3×3 el cubu de Rubik estándar, el 4×4×4 ([[La vengación de Rubik]]), el 5×5×5 ([[El Cubu del Profesor]]) y dende setiembre de 2008 el 6×6×6 ([[V-Cube 6]]) y el 7×7×7 ([[V-Cube 7]]) de Verdes Panagiotis.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{Cita web |url=http://www.v-cubes.com/index.php |títulu=V-CUBE Official website |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; La empresa Shengshou llanzó al mercáu a principios de 2012 cubos de 8x8x8, 9x9x9 y 10x10x10. A partir de la fecha salen tantu nuevos productos como nueves marques. El reblincón de creación de cubos cimeros a los 10x10x10 qu'había llanzáu Shengshou en 2012, facer la marca Moyu y Yuxin, llanzando les versiones, 11x11x11 (Yuxin) y 13x13x13 (Moyu) son les versiones producíes en masa más grande hasta la fecha. Tamién pueden mercase versiones más grandes, por casu el 17x17x17 producida pol diseñador Oskar Van Deventer.

== Concepción y desenvolvimientu ==

=== Intentos previos ===
En marzu de 1970, [[Larry Nichols]] inventó un ruempecabeces con pieces rotables en grupos de 2×2×2 y presentó una solicitú de patente canadiense. El xuguete de Nichols sosteníase usando imanes. A Nichols dióse-y una patente estauxunidense (3655201) el 11 d'abril de 1972, dos años primero que Rubik inventara'l so cubu.&lt;Ref name = &quot;sp&quot;&gt;[https://www.google.com/patents/US3655201 ruempecabeces formación de patrón y el métodu con pieces xiratories nos grupos de los US 3.655.201 A]&lt;/ref&gt;

El 9 d'abril de 1970 Frank Fox patentó'l so 3×3×3 esféricu. Recibió una patente del [[Reinu Xuníu]] (1344259) el 16 de xineru de 1974.{{ensin referencies}}

=== Invención de Rubik ===
[[Ficheru:1980-Rubik's-Cube.jpg|thumb|Envase del cubu de Rubik, xuguete del añu de 1980. Ideal Toy Corp., fechu n'Hungría.]]

A mediaos de la [[años 1970|década de 1970]], Ernő Rubik trabayaba nel Departamentu de Diseñu d'Interiores na Academia d'Artes y Trabayos Manuales Aplicaos en [[Budapest]].&lt;ref name=&quot;ampop&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Boyer Sagert |nome=Kelly |títulu=The 1970s (American Popular Culture Through History) |editorial=Greenwood Press |allugamientu=Westport, Conn |añu=2007 |páxina=130 |isbn=0-313-33919-8 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Anque xeneralmente dizse que'l cubu foi construyíu como ferramienta escolar p'ayudar a los sos estudiantes a entender oxetos tridimensionales, el so propósitu real yera resolver el problema estructural que llograra mover les partes independientemente ensin que'l mecanismu enteru se desmoronara. Rubik nun se dio cuenta de que creara un ruempecabeces hasta la primer vegada qu'entemeció'l so nuevu cubu ya intentó volvelo a la posición orixinal.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=The Perplexing Life of Erno Rubik |añu=1986|mes=marzu |volume=7 |páxina=81 |publicación=[[Discover]] |editorial=Family Media|resumen= http://www.puzzlesolver.com/puzzle.php?id=29;page=15 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Llogró una patente húngara (HU170062) en 1975. Orixinalmente, el Cubu de Rubik foi llamáu Cubu Máxicu (Bűvös kocka) n'Hungría.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.abc.es/ciencia/20140519/abci-cubu-rubik-doodle-google-201405190009.html |títulu=Cubu de Rubik |fechaaccesu=19 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt; El ruempecabeces nun fuera patentáu internacionalmente nel plazu d'un añu de la patente orixinal. D'esta manera, la llei de patentes torgaba la posibilidá de patentalo a nivel internacional. [[Ideal Toy Company]] quería siquier un nome reconocible pa rexistrar; l'alcuerdu punxo a Rubik nel centru d'atención por cuenta de que'l cubu máxicu foi renombráu como'l so inventor.

Los primeros exemplares del Cubu de Rubik salieron a la venta a finales de 1977 en jugueterías de [[Budapest]]. El Cubu Máxicu xunir por mediu de pieces de plásticu ensambladas ente sigo que preveníen que les pieces dixebrárense, a diferencia de los imanes nel diseñu de Nichols. En setiembre de 1979 roblóse un alcuerdu con Ideal pa vender el cubu máxicu a nivel mundial y el ruempecabeces fixo'l so debú internacional en feries de xuguetes de [[Londres]], [[París]], [[Feria Internacional del Xuguete de Nuremberg|Núremberg]] y [[Nueva York]] en xineru y febreru de 1980.

Dempués del ésitu internacional del Cubu Rubik nes jugueterías occidentales detúvose de volao por que'l xuguete pudiera afaese a los estándares occidentales de seguridá y empaquetado. Producióse un cubu más llixeru ya Ideal Toys decidió camuda-y el nome; consideráronse'l Nuedu Gordianu» y «Oru Inca», pero la compañía finalmente decidióse pol Cubu de Rubik». La primer entrega foi esportada d'Hungría en mayu de 1980. Arriendes de la escasez del productu surdieron munches imitaciones más barates.

=== Disputes de patente ===

Nichols asignó-y el so patente a la so compañía emplegadora, Moleculon Research Corp., que demandó a la Ideal Toys Company en 1982. En 1984 Ideal perdió la demanda por infracción de patentes y apeló. En 1986 la corte d'apelaciones confirmó que'l Cubu de Rubik de 2×2×2 «Pocket Cube» infringía la patente de Nichols, pero revirtió'l xuiciu sobre'l Cubu de Rubik de 3×3×3.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://digital-law-online.info/cases/229PQ805.htm |títulu=Moleculon Research Corporation v. CBS, Inc. |editorial=U.S. Court of Appeals Federal Circuit |fecha=16 de mayu de 1986 |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Inda en procesos pa la solicitú de patente de Rubik, Terutoshi Ishigi, un inxenieru autodidacta y dueñu d'una forxa cerca de [[Tokiu]] fixo la so solicitú de patente por un mecanismu práuticamente idénticu y recibió una patente (JP55-8192) en 1976. Hasta 1999, cuando la nueva llei de patentes xaponesa entró a valir, la oficina de Xapón concedía patentes nacionales a teunoloxía ensin sopelexar dientro del país ensin necesidá de tener [[novedá (propiedá industrial)|novedá]] a nivel mundial.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.wipo.int/clea/docs_new/pdf/en/jp/jp006en.pdf |títulu=Japan: Patent Law |fecha=14 d'avientu de 1994 |idioma=inglés |fechaaccesu=21 d'abril de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.wipo.int/clea/docs_new/pdf/en/jp/jp006en.pdf|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.patents.jp/Archive/20030210-02.pdf |títulu=Major Amendments to the Japanese Patent Law (since 1985) |formatu=pdf |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120216125521/http://www.patents.jp/Archive/20030210-02.pdf |fechaarchivu=16 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt; Poro, la patente de Ishigi ye aceptada xeneralmente como una reinvención independiente.&lt;ref name=&quot;hofstadter&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Metamagical Themas: Questing for the Essence of Mind and Pattern |apellíu=Hofstadter |nome=Douglas R. |añu=1985 |editorial=Basic Books |allugamientu=Nueva York |isbn=0465045669 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://inventors.about.com/library/weekly/aa040497.htm |títulu=The History of Rubik's Cube - Erno Rubik |apellíu=Bellis |nome=Mary |editorial=About.com |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cubeman.org/cchrono.txt |títulu=A Rubik's Cube Chronology |apellíu=Longridge |nome=Mark |fechaaccesu=5 de marzu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Rubik solicitó una segunda patente húngara'l 28 d'ochobre de 1980 y solicitó otres patentes. N'Estaos Xuníos dióse-y otra'l 19 de marzu de 1983.

L'inventor griegu Panagiotis Verdes patentó un métodu pa crear cubos más allá del 5×5×5 hasta 11×11×11 en 2003, anque afirma que tuvo la idea orixinal alredor de 1985. Los sos diseños, qu'inclúin mecanismos ameyoraos pa los 3×3×3, 4×4×4 y el 5×5×5 son apoderaos pal ''[[speedcubing]]''. Anuncióse qu'estos cubos seríen llanzaos al mercáu en setiembre de 2008 al traviés de la marca VCube.&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;

== Mecanismu ==

[[Ficheru:Cubo de Rubik Abierto.jpg|250px|thumb|L'interior d'un cubu de Rubik (nucleu)]]

Un cubu de Rubik estándar mide 5.7&amp;nbsp;cm en cada llau, anque esisten variaciones .&lt;ref name=&quot;Daily&quot;/&gt; El ruempecabeces consta de 26 pieces o cubos pequeños. Caúna inclúi una estensión interna oculta que s'enxareya colos otros cubos, mientres-yos dexa mover se a distintes posiciones. Sicasí, les pieces centrales de caúna de los seis cares son a cencielles un cuadráu fitu al mecanismu principal. Esto aprove la estructura por que les otres pieces quepan y xiren alredor. D'esta miente hai 21 pieces: una pieza central consistente de tres eje que sostienen los seis centros cuadraos nel so llugar pero dexando que xiren y 20 pieces de plásticu que caben nél pa formar el ruempecabeces montáu.

Cada unu de los seis centros xira nun torniellu (suxetador) garraos pola pieza central. Un resorte ente cada cabeza de torniellu y la so correspondiente pieza tensiona la pieza escontra l'interior, polo que'l conxuntu caltiénse compactu, pero inda puede manipoliase fácilmente. El torniellu puede apertar o afloxar pa camudar la tensión del cubu. Los cubos de marca oficiales más recién tienen remaches en llugar de torniellos, polo que ye imposible afaelos.

El cubu puede ser desarmáu ensin demasiada dificultá, xeneralmente rotando la capa cimera unos 45° y faciendo palanca pa quitar una pieza aresta. Poro, este ye un procesu simple de &quot;resolver&quot; el cubu, desmontalo y volvelo a armar nun estáu resueltu.

Hai seis pieces centrales qu'amuesen una [[cara (xeometría)|cara]] d'un solu color, doce pieces [[aresta (xeometría)|aresta]] qu'amuesen dos cares coloriaes, y ocho pieces [[vértiz (xeometría)|vértiz]] qu'amuesen trés cares coloriaes. Cada pieza amuesa una combinación única de colores, pero non toles combinaciones tán presentes (por casu, si coloráu y naranxa son llaos opuestos d'un cubu resueltu, nun va haber una pieza aresta colorada-naranxa). La llocalización relativa d'esos cubos con al respective de otros pue ser alteriada xirando'l terciu esterior o llau del cubu 90°, 180° o 270°, pero l'allugamientu relativu del color de los llaos con al respective de otros nun puede ser camudada: ta determinada pola posición relativa de los cuadraos centrales.

[[Douglas Hofstadter]] na edición de xunetu de 1982 de ''Scientific American'', señaló que los cubos podíen tar coloriaos de tal manera que enfatizaran les arestes o los vértices, en cuenta de les cares, como'l coloreo estándar facer; pero nengunu d'estos coloreos alternativos volvióse popular.&lt;ref name=&quot;hofstadter&quot;/&gt;

== Matemática ==

=== Permutaciones ===

El cubu de Rubik orixinal (3×3×3) tien ocho vértice y doce arista. Hai &lt;math&gt;8!\,\!&lt;/math&gt; (40&amp;nbsp;320) formes de combinar los vértices del cubu. Siete d'estes pueden empobinase independientemente y l'orientación de la octava va depender de los siete anteriores, dando &lt;math&gt;3^7\,\!&lt;/math&gt; (2187) posibilidaes. De la mesma hai &lt;math&gt;12!\,\!/2&lt;/math&gt; ({{esd|239 500 800}}) formes de disponer les arestes, yá que una [[paridá d'una permutación|paridá]] de les esquines implica coles mesmes una paridá de les arestes. Once arista pueden ser voltiaes independientemente y la rotación de la docena va depender de les anteriores, dando &lt;math&gt;2^{11}\,\!&lt;/math&gt; (2048) posibilidaes. En total el númberu de permutaciones posibles nel Cubu de Rubik ye de:

&lt;math&gt;{8! \cdot 12! \cdot 3^7 \cdot 2^{11}} \over 2&lt;/math&gt; = '''{{esd|43 252 003 274 489 856 000}}'''

Esto ye, cuarenta y tres [[Trillón|trillones]] doscientos cincuenta y dos mil trés [[Billón|billones]] doscientos setenta y cuatro mil cuatrocientos ochenta y nueve [[Millón|millones]] ochocientos cincuenta y seis mil permutaciones.&lt;ref name=&quot;Vaughen&quot;&gt;{{Cita publicación |url=http://faculty.mc3.edu/cvaughen/rubikscube/cube_counting.ppt |formatu=.ppt |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |apellíu=Vaughen |nome=Scott |títulu=Counting the Permutations of the Rubik's Cube |editorial=Miami Dade College North Campus |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El ruempecabeces ye de cutiu promocionáu teniendo solu &quot;[[millardos]]&quot; de posiciones, yá que númberos más grandes nun son bien familiares pa la mayoría de la xente.

=== Cares centrales ===

[[Ficheru:Void Cube.jpg|thumb|Void Cube, cubu de 3×3×3 ensin cares centrales]]
El cubu de Rubik orixinal nun tenía marques nes cares centrales (anque dalgunos traíen les pallabres &quot;cubu de Rubik&quot; nel cuadráu central de la cara blanca), y per ende resolvelo nun riquir poner atención n'empobinar correutamente felicidaes cares centrales. Sicasí, dellos cubos fueron producíos comercialmente con marques en tolos centros, como'l [[cuboku]]. Teóricamente puede resolvese un cubu teniendo los centros rotados; pero convertir nun desafíu adicional resolver tamién los centros.

Marcar los centros del cubu de Rubik aumenta la so dificultá por cuenta de qu'espande el conxuntu de posibles configuraciones estremables. Hai 4⁶/2&amp;nbsp;(2048) maneres d'empobinar los centros, yá que una paridá de los vértices implica un númberu par de movimientos simples de los centros.

En particular, cuando'l cubu ye resueltu, amás de les orientaciones de les cares centrales, siempres va esistir un númberu par de cares centrales que riquen un xiru de 90°. Les orientaciones de los centros amonten el númberu total de permutaciones posibles del cubu de {{esd|43 252 003 274 489 856 000}} (4.3 × 10&lt;sup&gt;19&lt;/sup&gt;) a {{esd|88 580 102 706 155 225 088 000}} (8.9 × 10&lt;sup&gt;22&lt;/sup&gt;).&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=Scientific American |páxina=28 |volume=246 |obra=Making of America Project |editorial=Munn &amp; Co. |añu=1982 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Xirar un cubu alredor de la so propia exa ye consideráu un cambéu de la permutación, yá que arreya cuntar les posiciones de les cares centrales. En teoría, esisten 6! formes de disponer los seis cares centrales del cubu, pero solu 24 d'estes son posibles ensin tener que desarmar el cubu. Cuando les orientaciones de los centros tamién son cuntaes, el total de les permutaciones amonta de {{esd|88 580 102 706 155 225 088 000}} (8.9 × 10&lt;sup&gt;22&lt;/sup&gt;) a {{esd|2 125 922 464 947 725 402 112 000}} (2.1 × 10&lt;sup&gt;24&lt;/sup&gt;).

=== Teoría de grupos ===

Sía ''P'' el conxuntu de permutaciones del Cubu de Rubik. Podemos definir la operación &quot;siguida por&quot;, denotada por →, como

'''→: ''P'' × ''P'' → ''P'''''

'''tal que ''a → b := b ∘ a'':'''

esto ye, ''a → b'' ye la resultancia d'executar primero ''a'' y depués ''b''.

Vamos Llamar secuencia o algoritmu a cualquier espresión de la forma ''a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt; → a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; → ... →a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;'', onde ''a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ... , a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;'' son xiros.

==== Afirmación: (''P'', '''→''' ) ye un grupu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=Les matemátiques del cubu de Rubik|apellíu=Esteban Romero |nome=Ramón |fecha=1 d'ochobre de 2013 |publicación=Pensamiento Matemáticu|issn=2174-0410}}&lt;/ref&gt; ====
''Demostración:''
* Asociativa: ''(a → b ) → c = c ∘ (b ∘ a) = (c ∘ b) ∘ a = a → (b → c)''.
* Elementu neutru: la permutación trivial, que denotaremos por &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt;, que correspuende a nun faer nengún xiru, esto ye, ''P → &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt; → P = P.''
* Inversos: cada permutación tien inversa. N'efeutu, si ''P = a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt; → a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; → ... →a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;'' ye una secuencia y definimos ''Q = a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; → ... → a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; →a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt;'', compruébase trivialmente que ''P → Q = Q → P = &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt;.''

=== Algoritmos ===

Na terminoloxía de los aficionaos al cubu de Rubik, una secuencia memorizada de movimientos que tien un efeutu deseyáu nel cubu ye llamáu algoritmu. Esta terminoloxía deriva del usu matemáticu de ''[[algoritmu]]'', un conxuntu preescrito d'instrucciones o regles bien definíes, ordenaes y finitas que dexa realizar una actividá por aciu pasos socesivos. Cada métodu de resolver el cubu emplega'l so propiu conxuntu d'algoritmos, xunto a descripciones de cuál ye l'efeutu del algoritmu y cuándo puede ser usáu pa llevar al cubu a un estáu más cercanu a tar resueltu.

Munchos algoritmos son diseñaos pa tresformar solo una pequeña parte del cubu ensin desarmar otres partes yá resueltes y asina poder ser aplicaos repetidamente a distintos partes del cubu hasta que quede resueltu. Por casu, hai algoritmos pa intercambiar tres vértice o camudar la orientación de dos vértices ensin camudar al restu del ruempecabeces.

Dellos algoritmos tienen un efeutu deseyáu nel cubu (por casu, intercambiar dos vértices) pero pueden tener efeutos colaterales (como permutar dos arista). Dichos algoritmos son de cutiu más simples qu'otros ensin efeutos ensin deseyar y son más comúnmente emplegaos de primeres, cuando la mayor parte del ruempecabeces nun foi resueltu y los efeutos secundarios nun son importantes. Escontra'l final de la solución son usaos algoritmos más específicos (y polo xeneral más complexos) pa evitar entemecer partes del cubu que yá fueron resueltes.

== Soluciones ==

=== Notación ===

[[Ficheru:David Singmaster 2006.jpg|thumb|David Singmaster, creador de la &quot;notación Singmaster&quot;]]
La mayor parte de los aficionaos al Cubu de Rubik usen una notación desenvuelta por [[David Singmaster]] para codificar una secuencia de movimientos, denominada «notación Singmaster».&lt;ref name=&quot;advgroup&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Joyner, David |títulu=Adventures in group theory: Rubik's Cube, Merlin's machine, and Other Mathematical Toys |editorial=[[Johns Hopkins University Press]] |allugamientu=Baltimore |añu=2002 |páxina=7 |isbn=0-8018-6947-1 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La so naturaleza relativa dexa que los algoritmos escribir de manera tal que puedan aplicase independientemente d'a qué llau ye designáu'l superior o cómo tán entamaos los colores nun cubu particular, les lletres provienen del nome de la so posición n'inglés, ye dicir «F» vien de ''front'', «B» de ''back'', etc.
* ''F'' (frente): el llau enfrente a la persona.
* ''B'' (tras): el llau opuestu al frente.
* ''O'' (enriba): el llau enriba o na parte cimera del llau frontera.
* ''D'' (embaxo): el llau opuestu a la parte cimera, debaxo del cubu.
* ''L'' (izquierda): el llau direutamente a la izquierda del frente.
* ''R'' (derecha): el llau direutamente a la derecha del frente.
* ''Fw'' (dos capes frente): el llau enfrente a la persona y la correspondiente capa media.
* ''Bw'' (dos capes tras): el llau opuestu al frente y la correspondiente capa media.
* ''Uw'' (dos capes enriba): el llau cimeru y la correspondiente capa media.
* ''Dw'' (dos capes embaxo): el llau inferior y la correspondiente capa media.
* ''Lw'' (dos capes izquierda): el llau a la izquierda del frente y la correspondiente capa media.
* ''Rw'' (dos capes derecha): el llau a la derecha del frente y la correspondiente capa media.
* ''x'' (rotar sobre la exa x): rotar el cubu enteru en ''R''.
* ''y'' (rotar sobre la exa y): rotar el cubu enteru en ''O''.
* ''z'' (rotar sobre la exa z): rotar el cubu enteru en ''F''.

Cuando una lletra ye siguida por una [[Comillas#Unidaes de midida prima]], indica un movimientu nel sentíu contrariu a les aguyes del reló, ente que una lletra ensin prima indica un movimientu en sentíu de les aguyes del reló. Una lletra siguida por un 2 (dacuando en superíndice, &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) indica dos xiros, o un xiru de 180°.

Pa métodos qu'usen xiros de capes medies (particularmente el métodu de vértices primeru, desenvueltu por Ernő Rubik) xeneralmente acéptase una estensión de la notación llamada «MES», onde les lletres ''M'', ''Y'' y ''S'' indiquen movimientos de capes medies. Ye usáu, por casu, nos algoritmos de Marc Waterman.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Treep |nome=Anneke |apellíu2=Waterman |nome2=Marc |títulu=Marc Waterman's Algorithm, Part 2 |serie=Cubism For Fun 15 |añu=1987 |editorial=Nederlandse Kubus Club |páxina=10 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Rubiks revenge tilt.jpg|thumb|La vengación de Rubik, cubu con dos capes entemedies.]]
* ''M'' (mediu): capa interna vertical en sentíu &quot;l&quot;.
* ''Y'' (ecuador): capa interna horizontal col xiru en sentíu &quot;o&quot;.
* ''S'' (posición): capa interna (central) cimera movida en sentíu &quot;f&quot;.

El [[La vengación de Rubik|cubu de 4×4×4]] y otros cubos más grandes usen una notación estendida pa referise a les capes entemedies adicionales. Polo xeneral, les lletres mayúscules (''F B O D L R'') referir a les partes esteriores del cubu (llamaes ''cares''). Les lletres minúscules (''f b o d l r'') referir a partes interiores del cubu (llamaes ''tayaes''). Un asteriscu (L*), un númberu en frente de la lletra (2L), o dos capes en paréntesis (Ll), signifiquen xirar dos capes coles mesmes (tantu la cara izquierda interior como la esterior)

=== Soluciones óptimas ===

Anque hai un significativu númberu de posibles permutaciones pal Cubu de Rubik, desenvolviéronse una serie de soluciones que dexen resolver el cubu en menos de 100 movimientos.&lt;ref&gt;La cota cimera de 100 movimientos foi afayada por [[Morwen Thistlethwaite]] y publicada en {{Cita publicación |títulu=[[Scientific American]] |apellíu=Hofstadter |nome=Douglas |fecha=marzu de 1981 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Munches soluciones pal cubu de Rubik afayáronse de manera independiente. El métodu más popular foi desenvueltu por [[David Singmaster]] y publicáu nel llibru ''Notes on Rubik's &quot;Magic Cube&quot;'' en 1981.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Singmaster |nome=David |títulu=Notes on Rubik's Magic Cube |añu=1981 |editorial=Penguin Books |isbn=0907395007 |allugamientu=Harmondsworth |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esta solución consiste en resolver el cubu capa por capa: a la que se llama superior, resuélvese primero, siguida de la de metanes, y d'últimes la inferior. Dempués de cierta práutica ye posible resolver el cubu en menos d'un minutu. Otros métodos son, por casu, «esquines primeru» y métodos que combinen dellos métodos.
[[Ficheru:Rubik 3x3 cube resolution by Ernesto González Alemán.ogv|miniaturadeimagen|Ernesto González, campeón de Canaries por 8&quot; resolviendo un cubu de 3x3x3 mientres la TLP de 2017]]

Desenvolviéronse [[speedcubing|soluciones rápides]] pa resolver el cubu lo más conducentemente posible. La solución rápida más común foi popularizada por [[Jessica Fridrich]]. Ye similar al métodu capa por capa, pero emplega una mayor cantidá d'[[algoritmu|algoritmos]], especialmente pa empobinar y permutar la última capa. Los cuatro arestes de la primer capa (''la cruz'') resuélvense primero, siguíu de los vértices de la primer capa y les arestes de la segunda capa resueltos simultáneamente (''F2L''). Depués s'[[Orientación (xeometría)|empobina]] y [[Permutación|permuta]] la última capa (''OLL'' y ''PLL'', respeutivamente). La solución de Fridrich rique aprender aproximao 120 algoritmo pero dexa resolver el cubu en solu 56 movimiento promedio. Pa facilitar el so aprendizaxe suelse aprender primero un amenorgamientu del métodu, esta consta de pocu más de 10 algoritmos. Otra solución bien conocida foi desenvuelta por Lars Petrus. Nesi métodu una seición de 2×2×2 resuélvese primero, siguida d'otra de 2×2×3, y depués les arestes asitiaes incorreutamente resuélvense usando un algoritmu de tres movimiento qu'esanicia la necesidá d'un posible algoritmu de 32 movimientos. El principiu d'esti métodu ye esaniciar la desventaxa que se presenta en métodos capa por capa de tener que desarmar y volver armar costantemente la primer capa; les seiciones de 2×2×2 y 2×2×3 dexen que dellos llaos sían xiraos ensin arruinar otros progresos. Una de les ventayes d'esti métodu ye que tiende a dar soluciones en menos movimientos, por esa razón, el métodu ye popular pa competencies per númberu de movimientos.

En 1997 Denny Dedmore publicó una solución usando íconos esquemáticos pa representar los movimientos que tienen de faese, en llugar de la notación habitual.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.helm.lu/cube/solutions/rubikscube/ |títulu=Rubik's Cube |autor=Dedmore, Denny |añu=1997 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

La ''Solución definitiva pal cubu de Rubik'' de Philip Marshall ye una versión modificada del métodu de Fridrich qu'usa 65 giro promedio pero rique la memorización de solu 2 algoritmos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://helm.lu/cube/MarshallPhilipp/ |títulu=The Ultimate Solution to Rubik's Cube |autor=Marshall, Philip |añu=2005 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Un tipu distintu de solución ye la desenvuelta por Ryan Heise, que nun utiliza algoritmos, sinón un grupu de principios fundamentales que pueden usase pa resolver el cubu en menos de 40 movimientos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ryanheise.com/cube/heise_method.html |títulu=The Heise method |fechaaccesu=30 de setiembre de 2017 |apellíu= Heise |nome= Ryan |fecha= 2003|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1982 David Singmaster y Alexander Frey plantegaron la hipótesis de que'l númberu de movimientos necesarios pa resolver el Cubu de Rubik, dau un algoritmu ideal, podría tar «nos venti más baxos».&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Handbook of Cubik Math |apellíu=Frey, Jr. |nome=Alexander H.|autor2=Singmaster, David |añu=1982 |editorial=Enslow Publishers |allugamientu=Hillside, N.J. |isbn=0894900587 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2007, Daniel Kunkle y Gene Cooperman usaron una supercomputadora pa demostrar que cualquier cubu de 3×3×3 podía ser resueltu nun máximu de 26 movimientos.&lt;ref name=D.Kunkle&gt;{{cita conferencia|nome= D.|apellíu= Kunkle|coautores= Cooperman, G.|títulu= Twenty-Six Moves Suffice for Rubik's Cube|conferencia = Proceedings of the International Symposium on Symbolic and Algebraic Computation (ISSAC '07)|añu= 2007|url = http://www.ccs.neu.edu/home/gene/papers/rubik.pdf|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita conferencia|apellíu= KFC|url=http://arxivblog.com/?p=332|títulu= Rubik's cube proof cut to 25 moves|fecha=26 de marzu de 2008|idioma=inglés|fechaaccesu= 6 de marzu de 2012}}
&lt;/ref&gt; Ente marzu y agostu de 2008, Tomas Rokicki baxó'l máximu a 25, 23 y finalmente 22 movimientos.&lt;ref&gt;{{Cita arXiv|eprint=0803.3435|títulu=Twenty-Five Moves Suffice for Rubik's Cube|apellíu=Rokicki|nome=Tomas|class=cs.SC|fecha=24 de marzu de 2008|idioma=inglés|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://science.slashdot.org/article.pl?sid=08/06/05/2054249 |títulu=Rubik's Cube Algorithm Cut Again, Down to 23 Moves|
fecha=5 de xunu de 2008 |editorial=Slashdot |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |idioma=inglés}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cubezzz.dyndns.org/drupal/?q=node/view/121 |títulu=Twenty-Two Moves Suffice |apellíu=Rokicki |nome=Tomas |editorial=Droupal |fecha=12 d'agostu de 2008 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; En xunetu de 2010 un grupu d'investigadores, ente los que s'atopaba Rokicki, trabayando con [[Google]], demostró que'l llamáu «númberu de Dios» yera 20.&lt;ref&gt;{{Cita web |apellíu=Flatley |nome=Joseph F. |títulu=Rubik's Cube solved in twenty moves, 35 years of CPU time |url=http://www.engadget.com/2010/08/09/rubiks-cube-solved-in-twenty-moves-35-years-of-cpu-time/ |editorial=[[Engadget]] |fecha=9 d'agostu de 2010 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cube20&quot;&gt;{{Cita web |autor=Davidson, Morley; Dethridge, John; Kociemba, Herbert; Rokicki, Tomas |títulu=God's Number is 20 |url=http://www.cube20.org/ |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Por casu, la posición conocida como «supervolteo» (U R2 F B R B2 R U2 L B2 R U' D' R2 F R' L B2 U2 F2), onde cada aresta ta na so posición correcto pero mal empobinada, rique 20 movimientos pa ser resuelta. Foi la primera que s'atopó que riquía 20 movimientos.&lt;ref name=&quot;cube20&quot;/&gt; De manera más xeneral, demostróse qu'un cubu de Rubik ''n''&amp;nbsp;×&amp;nbsp;''n''&amp;nbsp;×&amp;nbsp;''n'' puede ser resueltu de manera óptima en [[Cota cimera asintótica|Θ(''n''&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;/&amp;nbsp;log(''n''))]] movimientos.&lt;ref&gt;{{cita arXiv|apellíu1=Demaine|nome1=Erik D.|apellíu2=Demaine|nome2=Martin L.|apellíu3=Eisenstat|nome3=Sarah|apellíu4=Lubiw|nome4=Anna|apellíu5=Winslow|nome5=Andrew|eprint=1106.5736|títulu=Algorithms for Solving Rubik's Cubes |fecha=28 de xunu de 2011|versión=v1|clase=cs.DS|idioma=inglés|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Competencies y plusmarcas ==

=== Competencies de ''speedcubing'' ===

{{VT|Speedcubing}}
[[Ficheru:Dmcube81b.jpg|thumb|Jan Sørensen (izquierda, embaxo), ganador del campeonatu danés de 1981 apostáu na [[Universidá d'Aarhus]].]]
''[[Speedcubing]]'' (o ''speedsolving'') ye la práutica qu'intenta resolver un cubu de Rubik nel menor tiempu posible. Esisten una serie de competiciones de ''speedcubing'' a lo llargo del mundu.

El primer tornéu mundial entamar el ''[[Llibru Guinness de récores mundiales]]'' y llevóse a cabu en [[Múnich]] el 13 de marzu de [[1981]]. Tolos cubos fueron xiraos 40 vegaes y lubricados con [[vaselina]]. El ganador oficial, con una marca de 38 segundos foi Jury Froeschl, nacíu en Múnich.

El primer tornéu mundial internacional llevar a cabu en [[Budapest]] el 5 de xunu de [[1982]]&lt;ref name=&quot;crazytoys&quot;/&gt; y ganar Mihn Thai, un estudiante vietnamita de [[Los Angeles]], con un tiempu de 22.95 segundos. Dende 2003 les competiciones determinar pol promediu de tiempu (de 5 intentos); pero'l meyor tiempu únicu de toos tamién lo rexistra la [[World Cube Association]] (WCA), que caltién el rexistru de les plusmarcas mundiales.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=WCA Organisation |url=http://www.worldcubeassociation.org |editorial=[[World Cube Association]] |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; En 2004 la WCA fixo obligatoriu usar un dispositivu especial llamáu Cronómetru Stackmat.
[[Ficheru:Erik Akkersdijk is solving a 3×3×3 Rubik's Cube in 10.50s.ogv|thumb|thumbtime=20|&lt;small&gt;&lt;center&gt;[[Erik Akkersdijk]], anterior plusmarquista mundial,&lt;ref name&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/p.php?i=2005AKKE01 |títulu=Erik Akkersdijk |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; resuelve un cubu de Rubik de 3×3×3 en 10.5 segundos nel Aachen Open 2010.&lt;/center&gt;&lt;/small&gt;]]
Los campeonatos amparaos pola World Cube Association inclúin delles modalidaes de resolución del cubu de Rubik, incluyendo:&lt;ref name=&quot;eventswca&quot;&gt;{{Cita web |url=http://rubikaz.com/competicion/reglamentu2010.php#events |títulu=Reglamentu de la World Cube Association, Artículu 9: Eventos |editorial=World Cube Association |fecha=14 d'abril de 2010 |fechaaccesu=16 d'abril de 2008}}&lt;/ref&gt;
* Resolvelo colos güeyos vendados.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333bf&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: Blindfolded Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El tiempu cronometráu inclúi la inspeición y el resolución.
* [[Resolución del cubu de Rubik con una mano|Resolvelo con una mano]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333oh&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: One-handed Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* Resolvelo colos pies.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333ft&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: With feet Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* Resolvelo na menor cantidá de movimientos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333fm&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: Fewest moves Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Coles mesmes, esisten otres categoríes onde se resuelven les variaciones del cubu de Rubik.&lt;ref name=&quot;eventswca&quot;/&gt;

Amás de les competiciones oficiales, hai modalidaes alternatives non reconocíes por organismos reguladores, como:
* Resolvelo una persona colos güeyos vendados y otra diciéndo-y qué xiros faer, conocíu como ''Blindfolded team''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.speedcubing.com/records/recs_fun_blindfoldteam.html |títulu=Rubik's Cube: Blindfolded team solve |editorial=Unofficial Rubik's Cube World Records |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* Resolver el cubu so l'agua nuna sola respiración.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.speedcubing.com/records/recs_fun_underwater.html |títulu=Rubik's Cube: Underwater, goggles, non breathing equipment |editorial=Unofficial Rubik's Cube World Records |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Plusmarcas ===

L'actual [[plusmarca]] mundial ye ostentada pol chinésu Yusheng Du (杜宇生), con un tiempu de 0:03.47 segundos. L'anterior récor yera del Australianu Feliks Zemdegs, con 0:04.22 segundos . 

Estes son les plusmarcas internacionales mundiales de modalidaes rellacionaes al cubu de Rubik aprobaes pola [[World Cube Association]].&lt;ref name=&quot;WCA records&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/regions.php |títulu=World Cube Association
Official Results - All events |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center&quot;
! Eventu !! Tipu !! Resultáu !! Persona !! Competencies !! Tiempos

|-
| rowspan=&quot;2&quot; |3×3×3
|Simple || 0:03.47 || {{Bandera|CHN}} Yusheng Du || Wuhu Open 2018
| -
|-
| Promediu || 0:05.53 || {{bandera|Australia}} Feliks Zemdegs || Odd Day in Sydney 2019 || 0:07.16 / 0:05.04 / 0:04.67 / 0:06.55 / 0:04.99
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: Blindfolded (Güeyos vendados)
| Simple || 0:15.50 || {{Bandera|USA}} Max Hilliard || CubingUSA Nationals 2019 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt; 
|-
| Promediu || 0:18.28 || {{bandera|USA}} Max Hilliard|| Yakima Valley Cubing Spring 2019 || 0:17.30 / 0:19.45 / 0:18.10
|-
| 3×3×3: Blindfolded múltiple
| Simple || 59/60 || {{bandera|USA}} Graham Siggins || OSU Blind Weekend 2019 || 59:46
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: One-handed (Con una mano)
| Simple || 0:06.82 || {{bandera|USA}} Max Park || Bay Area Speedcubin' 20 2019 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt; 
|-
| Promediu || 0:09.42 || {{bandera|USA}} Max Park || Berkeley Summer 2018 || 0:09.43 / 0:11.32 / 0:08.80 / 0:08.69 / 0:10.02
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: With feet (Colos pies)
| Simple || 0:16.96 || {{Bandera|Estaos Xuníos}} Daniel Rose-Levine || Heartland Champs 2018 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|-
| Promediu || 0:20.58 || {{bandera|USA}} Daniel Rose-Levine || Brooklyn Fall 2019 || 0:18.12 / 0:23.13 / 0:19.47 / 0:19.66 / 0:22.62
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: Fewest Moves (Menores movimientos)
| Simple || 16 movimiento || {{bandera|ITA}} Sebastiano Tronto || FMC 2019 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|-
| Promediu || 22.00 movimiento || {{bandera|ITA}} Sebastiano Tronto || FMC 2019 || 16 / 26 / 24
|}

El 17 de marzu de 2012, 134 estudiantes del Dr Challoner's Grammar School en Amersham, [[Inglaterra]], batieron l'anterior récor Guinness de mayor cantidá de persones resolviendo cubos de Rubik coles mesmes en 12 minutos.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/local/threecounties/hi/people_and_places/newsid_8572000/8572975.stm |títulu=Pupils break Rubik's Cube Record |editorial=BBC |fecha=17 de marzu de 2010 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; La plusmarca anterior facer n'avientu de 2008 en Santa Ana, [[California]], consiguiendo 96 resoluciones.

El 5 de febreru de 2016, el norteamericanu Jay Flatland, presentó un robot controláu por [[arduino]], capaz de resolver el cubu en menos d'un segundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.flipada.com/intereses-allucinantes-del cubu-de-rubik-que-non-sabies/ |títulu=Robot resuelve cubu Rubik |fechaaccesu=10 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Variaciones ==

[[Ficheru:Rubik's Cube variants.jpg|250px|thumb|Diversos tipos de cubu NXN, amosar na imaxe 2×2, 3×3, 4×4, 5×5, 6×6.]]

Esisten distintes variaciones del cubu de Rubik, que lleguen hasta los trelce capes: el cubu de 2×2×2, 3×3×3, el de 4×4×4, 5×5×5, de 6×6×6 ([[V-Cube 6]]), de 7×7×7 ([[V-Cube 7]]), de 8x8x8 ([[Shengshou]] 8x8), de 9x9x9 (Shengshou 9x9), de 10x10x10 (Shengshou 10x10), de 11x11x11 ([[YuXin]] 11x11), y de 13×13×13 ([[Moyu]] 13x13). Sicasí, esisten cubos de mayor tamañu que nun salieron al mercáu, por casu, el diseñáu por Oskar van Deventer, de diecisiete capes,&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-order-rubiks-magic-cube/ |títulu=Largest order Rubik's magic cube |editorial=[[Llibru Guinness de los récores]] |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; presentáu nel [[Simposio (xunta)|Simposio]] de Nueva York el 12 de febreru de 2011,{{ensin referencies}} o'l de 22×22×22 de corenpuzzle.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web |títulu=El cubu de Rubik más difícil del mundu |url=https://elpais.com/elpais/2016/01/18/videos/1453132987_604212.html |periódicu=El País editorial=Ediciones El País|fecha=19 de xineru de 2016 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016|nome= |apellíu=}}&lt;/ref&gt;

''CESailor Tech's Y-cube'' ye una variante electrónica del cubu de 3×3×3, fecha de [[Led|ledes RGB]] y interruptores.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ebiz.co.jp/cgi-bin/out1.cgi?name=comp&amp;value=cesailor |títulu=CESailor Tech. Co., Ltd |obra=The Directory of Japanese Trading Companies |idioma=inglés y xaponés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Hai dos interruptores en cada fila y columna. Primiendo un interruptor indícase la direición de la rotación, lo cual causa que'l ''display'' de ledes camude'l colores, asemeyando rotaciones reales. El productu foi amosáu nel espectáculu de diseños universitarios del gobiernu de Taiwán el 30 d'ochobre de 2008.

Otra variación electrónica del cubu de 3×3×3 Cube ye'l TouchCube. Esmuciendo un deu sobre les sos cares provoca que los sos patrones de lluces de colores roten de la mesma manera que lo fadría un cubu mecánicu. El TouchCube foi introducíu na Feria de xuguetes americana internacional en Nueva York en 15 de febreru de 2009.&lt;ref name=&quot;reutersny&quot;&gt;{{cita noticia |url=http://uk.reuters.com/article/rbssConsumerGoodsAndRetailNews/idUKN1546558020090216?sp=true |títulu=NY Toy Fair opens with new Rubik's Cube, Lego deals |fecha=16 de febreru de 2009 |obra=Reuters |apellíu=Sivaraman |nome=Aarthi |allugamientu=Nueva York |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ny1elec&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.ny1.com/Content/Top_Stories/93988/toy-fair-kicks-off-at-javits-center/Default.aspx |títulu=Toy Fair Kicks Off At Javits Center |apellíu=Balkin |nome=Adam |fecha=16 de febreru de 2009 |editorial=NY1 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090422104222/http://ny1.com/content/top_stories/93988/toy-fair-kicks-off-at-javits-center/Default.aspx |fechaarchivu=22 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Ente les variaciones cúbiques destaca'l &quot;Cubu Máxicu&quot; el cual ye mecánicamente idénticu al orixinal, pero usa númberos de colores nes sos cares de tal manera que la única forma de resolvelo ye que tolos númberos tean a dereches na mesma cara, adicionalmente los númberos de les cares formen [[cuadráu máxicu|cuadraos máxicos]] los cualos pueden tener toos la mesma constante. Un cubu bien similar ye'l [[cuboku]] nel cual l'oxetivu ye formar [[sudokus]] colos númberos de les cares. O un cubu cortáu de manera non paralela a les cares: el [[Skewb]]. Otres inclúin asitiar imáxenes en llugar de colores o diseños de colores que confundan al que resuelve, como asitiar nun 4×4×4 cuatro colories distintos en cada cara pa un total de 24 colores distintos o amenorgar el númberu de colores a 3.

Una de les sos variaciones más interesada ye'l Oskar Treasure chest, creada por Oskar Van Deventer y producida en masa con posterioridá por Meffert. La carauterística que fai esti cambéu únicu ye que dexa, una vegada resueltu, estrayer la so capa cimera (de normal blanca), per dientro ta buecu, faciendo posible esconder oxetos del tamañu d'una pelota de golf.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://kubekings.com/3x3x3/621-3x3-caxa-fuerte-oskar-s-treasure-chest-negru.html |títulu=Oskar Treasure chest (kubekings.com), |fechaaccesu=4 de febreru de 2015 |apellíu=Martínez |nome=José |fecha=4 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;

El cubu inspiró a una categoría entera de ruempecabeces similares, qu'inclúi cubos de distintos tamaños lo mesmo que de distintes formes xeométriques. Dalgunes d'estes formes son el [[tetraedru]] ([[Pyraminx]] y la so variante, Pyramorphix), el [[octaedru]] ([[Skewb diamante]]), el [[dodecaedru]] ([[Megaminx]]), el [[icosaedru]] ([[Dogic]] y [[Impossiball]], icosaedru esféricu). Hai tamién ruempecabeces que camuden de forma, como'l Rubik's Snake y el [[Square One]], usáu en competencies oficiales. [[Ernő Rubik]] creó otros ruempecabeces que difieren abondo del diseñu del cubu pero lleven el so nome, como [[Rubik 360]], [[Rubik's clock]], Rubik's magic y la so variante Rubik's magic: master edition. Estos últimos trés son usaos, tamién, en competencies oficiales.

De la mesma, creáronse diversos cuboides, ruempecabeces basaos nel cubu de Rubik pero con distintes dimensiones, como'l 2×2×4, 2×3×4 o 3×3×5.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu=Martin |nome=W. Eric |títulu=Gamebits: Ribik's Cube... Cubed |publicación=[[Games]] |añu=1999 |volume=28 |númberu=3 |páxina=4 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Mientres la puxanza del cubu, la empresa de videoxuegos [[Atari]] llanzó los sos cartuchos pa consola [[Atari 2600]] llamaos &quot;Rubik's Cube&quot; (CX2698),&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.atariage.com/software_page.html?SoftwareLabelID=419 |títulu=Atari 2600 - Rubik's Cube |editorial=AtariAge |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; &quot;Atari Videu Cube&quot; (reedición que camudó'l nome por razones de [[copyright]], CX2670)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.atariage.com/software_page.html?SoftwareLabelID=974 |títulu=Atari 2600 - Atari Videu Cube |editorial=AtariAge |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; y el prototipu &quot;Rubik's Cube 3D&quot; que nun salió al mercáu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.atariage.com/software_page.html?SoftwareLabelID=2375 |títulu=Atari 2600 - Rubik's Cube 3D |editorial=AtariAge |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Pyraminx solved.jpg|Pyraminx
Ficheru:Megaminx6.jpg|Megaminx
Ficheru:Tuttminx01.jpg|Tuttminx
Ficheru:Skewb.jpg|Skewb
Ficheru:Mirror Cube solved.png|Mirror Cube
&lt;/gallery&gt;

=== Variaciones extra dimensionales ===
[[Ficheru:4-cube 4^4.png|thumb|MagicCube4D, un ruempecabeces virtual &quot;hardware&quot; de 4×4×4×4.]]
En 1994 Melinda Green, Don Hatch, y Jay Berkenilt crearon el llamáu [[Análogu dimensional del Cubu de Rubik|MagicCube4D]], que ye un modelu tetradimensional análogu del Cubu de Rubik en Java'l cual consiste en [[hipercubos]] dende 2×2×2×2 hasta 5×5×5×5. Con munchos más estaos posibles dichu oxetu ye muncho más malo de resolver. Hasta agora namái 78 persones haber llográu resolver. La forma xeométrica d'esti cubu ye d'un [[hipercubo|teseracto]], con cada llinia estremada en 3 partes iguales pal ruempecabeces estándar, la resultancia d'esto ye qu'amás de les pieces de 1, 2, y 3 colores del cubu de 3 dimensiones esiste un cuartu tipu de pieza con 4 colores caúna nos vértices.

En 2006 Roice Nelson y Charlie Nevill crearon el modelu pentadimensional [[Análogu dimensional del Cubu de Rubik|Magic Cube 5D]] dende 2×2×2×2×2 hasta 5×5×5×5×5 qu'hasta agora foi resueltu por namái dolce persones. Nesti ruempecabeces esisten amás pieces con cinco colories sobre los vértices.

=== NXN Clásicos ===
Nesta familia tán toos aquellos puzles cúbicos como'l 3×3, ye dicir aquellos nos que n=x. Na familia NXN entren tolos cubos de mesmu númberu de cares, dende'l 1×1 hasta'l yá inventáu (en masa) 22×22, anque non toos fueron fabricaos anguaño.

=== Minx pyramides ===
Nesta familia entren dellos ruempecabeces con forma de pirámide con 4 cares que xiren 120 graos caúna. Por casu: el Pyraminx, el Master Pyraminx, el Professor Pyraminx, el Royal Pyraminx y el Emperor Pyraminx

Tamién entren otros cubos tipu ''face turning'' como l'octaedru ''face turning'', el icosaix, el nebula o'l ''face'' icosaedru a pesar de nun ser pirámides.

=== Minx dodecaedros ===
Nesta familia entren diversos cubos con forma de dodecaedru como'l famosu Megaminx, tamién los Gigaminx, Teraminx, Pentaminx, Examinx, Zetaminx y el Yottaminx, que ye'l dodecaedru más grande del mundu.

Otros exemplos podríen ser los Kilominx, Flowerminx, Bahuina, Helicopter Dodecaedru, Starminx en toes la so versiones, Connerminx y Conermate.

Tamién les variaciones del 2×2 y 3×3 fechos dodecaedru.

Los cubos Tuttminx y Rayminx son icosaedros truncaos pero incluyir nesti grupu pol so tipu de solución asemeyada a la de los dodecaedros.

== Na cultura popular ==
El cubu de Rubik esteló a xente de tol mundu y volvióse unu de los xuegos más populares d'América a mediaos de la década de 1970.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The 1970s |apellíu=Boyer Sagert |nome=Kelly |añu=2007 |editorial=[[Greenwood Publishing Group]] |isbn=9780313339196 |páxina=130|capítulu=Games, toys and hobbies |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En solu siete años les ventes mundiales superaren los trenta millones d'unidaes;&lt;ref name=Hoffmann&gt;{{cita llibru |títulu=Fashion &amp; Merchandising Fads |apellíu=Hoffmann |nome=Frank W.|coautor=William G. Bailey |añu=1994 |editorial=[[Haworth Press]] |isbn=9781560230311 |páxines=209-210 |capítulu=Rubik's Cube |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; un conocíu comprador nel emporiu de xuguetes de FAO Scwarz en [[Nueva York]] señaló que se convirtiera en &quot;el xuguete más solicitáu&quot;.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; Dalgunos inclusive sosteníen que podía llevar a un comportamientu obsesivu.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; Ediciones pirates apaecieron en [[Taiwán]], [[Ḥong Kong]] y delles ciudaes estauxunidenses.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; El cubu dio llugar a una serie de televisión y trabayos lliterarios.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; Hasta xineru de 2009, 350 millones de cubos fueron vendíos en tol mundu, faciéndolo'l xuegu de ruempecabeces más vendíu del mundu. El cubu ganó un llugar como exhibición permanente nel [[Muséu d'Arte Moderno de Nueva York]] ya ingresó nel [[Oxford English Dictionary]] depués de namái dos años.&lt;ref name=Daily/&gt; Caltién un dedicáu siguimientu, con cerca de 40&amp;nbsp;000 entraes en [[YouTube]] qu'ufierten tutoriales y videos de soluciones.&lt;ref name=Daily/&gt;

=== Arte ===
[[Ficheru:Huge-Cube.jpg|thumb|150px|Cubu de Rubik xigante construyíu nel Campus Norte de la Universidá de Michigan.]]

''Álamu'' (''The Astor Cube'') ye una escultura xiratoria diseñada por Tony Rosenthal que s'atopa na [[ciudá de Nueva York]]. En xunu de 2003 foi cubiertu con paneles de colores que lu faíen ver como un cubu de Rubik.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2005/11/19/nyregion/19cube.html?_r=1 |títulu=The Cube, Restored, Is Back and Turning at Astor Place |apellíu=Moynihan |nome=Colin |fecha=19 de payares de 2005 |obra=[[The New York Times]] |editorial=[[The New York Times Company]] |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.alltooflat.com/pranks/cube/ |títulu=Astor Cube |editorial=All Too Flat |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De manera similar, los estudiantes de la [[Universidá de Michigan]] crearon un cubu de Rubik xigante y asítiase nel Campus Central pal [[día de les chancies d'abril]] de 2008.&lt;ref name=&quot;Umich&quot;&gt;{{cita noticia |apellíu=McKinney |nome=Todd |títulu=Photo: Blue-bik's cube |url=http://www.ur.umich.edu/0708/Apr07_08/18.php |fechaaccesu=6 de marzu de 2010 |obra=The University Record Online |fecha=7 d'abril de 2008 |obra=The Regents of the University of Michigan |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Conjuntamente, un grupu d'estudiantes construyó otru cubu non funcional con más de 720 quilos d'aceru pal Campus Norte de dicha universidá.&lt;ref name=&quot;Umich&quot;/&gt; Quitáu más tarde esi semestre, el cubu remaneció en setiembre de 2008 el primer día de clases. Anque foi retiráu nuevamente, la universidá ta entamando una instalación d'arte del cubu de Rubik permanente nel Campus Norte. L'área de la década de 1980 de [[Disney's Pop Century Resort]] inclúi la escultura xigante d'un cubu de Rubik con escaleres incluyíes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://disneyworld.disney.go.com/resorts/pop-century-resort/ |títulu=Disney's Pop Century Resort |editorial=Walt Disney World Resort |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mosaic40percent.JPG|thumb|left|Fragmentu de ''Dream Big'' de Pete Fecteau]]
Dellos artistes desenvolvieron un estilu [[puntillismo|puntillista]] usando cubos de Rubik. Esti arte, tamién conocíu como ''Cubismu de Rubik'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/rubikcubism_.html |títulu=Rubikcubism |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120307005404/http://www.space-invaders.com/rubikcubism_.html |fechaarchivu=7 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; usa cubos de rubik estándar. La primer obra d'arte rexistrada foi creada por Fred Holly, un home ciegu de 60 años, a mediaos de la década de 1980.&lt;ref name=&quot;holly.wordthunder.com&quot;&gt;{{Cita web |url=http://holly.wordthunder.com/ |títulu=The Rubik's Cube Designs of Fred Holly |autor=Holly, Vera; Holly, Sarah; Mankowski, John |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Estes obres centrar en patrones xeométricos y de colores. L'artista caleyeru &quot;Space Invader&quot; empezó a exhibir obres puntillistas, incluyida una d'un home detrás d'un escritoriu y otra de [[Mario Bros]], usando cubos de Rubik en xunu de 2005 nuna exhibición llamada &quot;Rubik Cubism&quot; en Sixspace, Los Angeles.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/RUBIKCUBISM__.html |títulu=RubikCubism / A logical exhibition of Invader at Sixspace |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120303165549/http://www.space-invaders.com/RUBIKCUBISM__.html |fechaarchivu=3 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Antes de dicha exhibición l'artista usara cubos de Rubik pa crear un [[Space Invaders]] xigante.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/rs2.html |títulu=Rubik Space by Invader |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313200939/http://www.space-invaders.com/rs2.html |fechaarchivu=13 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Otru artista paecíu ye Robbie Mackinnon de Toronto, Canadá,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cubeworks.ca/index.php |títulu=CubeWorks |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; que los sos primeros trabayos publicar en 2007,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.twoguysfromtoronto.com/blog/2008/03/22/rubiks-cube-art/ |títulu=Rubik's Cube Art |editorial=Two guys from Toronto |fecha=22 de marzu de 2007 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.twoguysfromtoronto.com/blog/2008/03/22/rubiks-cube-art/|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; quien asegura desenvolver el so puntillismo cubista años tras, mientres yera profesor en China. El trabayu de Robbie Mackinnon exhibióse en &quot;Believe it or Not&quot; de Ripley y enfócase nel usu de pop-art, ente que Space Invader esibió'l so &quot;Cube Art&quot; xuntu al mosaicu de Space Invaders en galeríes públiques y comerciales.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/exhibitions.html |títulu=Exhibitions |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120223203056/http://www.space-invaders.com/exhibitions.html |fechaarchivu=23 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

En 2010 Pete Fecteau creó ''Dream Big'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://petefecteau.com/2011/04/15/dream-big/ |títulu=Dream Big |apellíu=Fecteau |nome=Pete |fecha=15 d'abril de 2011 |editorial=The Artworks of Pete Fecteau |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; un tributu a [[Martin Luther King Jr.]] usando 4242 cubos de Rubik oficiales. Fecteau trabaya tamién cola organización You Can Do The Rubik's Cube&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.youcandothecube.com/cube-mosaics/ |títulu=You Can Do The Cube Official Site |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; pa crear dos empones destinaes a enseñar a neños n'edá escolar a crear mosaicos con cubos de Rubik a partir de plantíes qu'él mesmu realiza.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |títulu=Mathematics of the Rubik's Cube Design |apellíu=Bizek |nome=Hana M. |añu=1997 |editorial=Dorrance Pub. Co |allugamientu=Pittsburgh, Pennsylvania |isbn=0805939199 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Unscrambling the Cube |apellíu=Black |nome=M. Razid|autor2=Taylor, Herbert |añu=1980 |editorial=Zephyr Engineering Design |allugamientu=Burbank, California |isbn=0940874032 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Rubik's Cube Made Easy |apellíu=Eidswick |nome=Jack |añu=1981 |editorial=Peace Press |allugamientu=Culver City, California |isbn=0915238527 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Speedsolving the Cube: Easy-to-follow, Step-by-Step Instructions for Many Popular 3-D Puzzles |apellíu=Harris |nome=Dan |añu=2008 |editorial=Sterling Pub |allugamientu=Nueva York |isbn=978-1402753138 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=[[The Simple Solution to Rubik's Cube]] |apellíu=Nourse |nome=James G. |añu=1981 |editorial=Bantam |allugamientu=Nueva York |isbn=0553140175 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu=Taylor |nome=Don |títulu=Cube Games: 92 Puzzles &amp; Solutions |añu=1981 |editorial=Holt, Rinehart and Winston |allugamientu=Nueva York |isbn=0030615240|autor2=Rylands, Leanne |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Mastering Rubik's Cube: The Solution to the 20th Century's Most Amazing Puzzle |apellíu=Taylor |nome=Donald Y. |añu=1981 |editorial=Holt, Rinehart and Winston |allugamientu=Nueva York |isbn=0030599415 |idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Rubik's cube|cubu de Rubik}}
{{wikillibros|Cubu de Rubik}}
* {{Cita web |url=http://www.village.demon.co.uk/cairns/ZIP/TeachYourselfCubeBashing_CC_DG_sep1979.pdf |títulu=Teach yourself cube-bashing |apellíu1=Cairns |nome1=Colin |apellíu2=Griffiths |nome2=Dave |fecha=setiembre de 1979 |obra=Cairns Families' Website |editorial=Demon |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120315102715/http://www.village.demon.co.uk/cairns/ZIP/TeachYourselfCubeBashing_CC_DG_sep1979.pdf |fechaarchivu=15 de marzu de 2012 }}
* {{cita web |url= https://www.francocube.com/cyril/rubik_index |títulu= Rubik's Cube, méthodes pour tous |fechaaccesu=30 de setiembre de 2017 |idioma= francés}}
* {{cita web |url= http://www.ws.binghamton.edu/fridrich/cube.html |títulu= My speed cubing page |fechaaccesu=30 de setiembre de 2017 |apellíu= Fridrich |nome= Jessica| fecha = 1997|idioma= inglés}}
* {{cita web |url= https://rubikcubesolver.com |títulu= Rubik's Cube, Rubik's Cube Solver |idioma= francés}}
* {{cita web |url= https://rubikcubesolution.com |títulu= Rubik's Cube, Solution de Rubik's Cube |idioma= francés}}
* {{cita web |url= https://howtopuzzle.com |títulu= le cube de rubik wikipedia |idioma= francés}}

{{Tradubot|Cubo de Rubik}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cubu de Rubik]]
[[Categoría:Xuguetes educativos]]
[[Categoría:Inventos d'Hungría]]
[[Categoría:Problemes NP-completos|Rubik]]
[[Categoría:Xuegos ganadores del Spiel des Jahres]]
[[Categoría:Ruempecabeces mecánicos cúbicos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mh9uknzi1r2dfizwbfp95eb1xuvblih</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703450</id>
      <parentid>3703309</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:43:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61239" xml:space="preserve">{{ficha de xuegu |imagen
 = Rubik's cube.svg
|tamañoimagen = 200px
|pie_imagen = Cubu de Rubik
|Nome completu = Cubu de Rubik
|Otros nomes = Cubu máxicu |Llugar
d'orixe = [[Hungría]] {{bandera|Hungría}}
|fechaorigen = 1974
|Tipu = [[Ruempecabeces]]
|Inventor = [[Ernő Rubik]]
|Compañía = [[Ideal Toy Company|Ideal Toy Corp.]]
|fechadesde = 1980
|unidadesvendidas = 350 millones&lt;ref name=&quot;The Rubik&quot; /&gt;
|web = [http://rubiks.com/ Web oficial]
}}
[[Ficheru:Rubik's cube resolved.svg|thumb|250px|Un cubu de Rubik resueltu y unu ensin resolver.]]

El '''Cubu de Rubik''' ye un [[ruempecabeces]] mecánicu [[3D|tridimensional]] inventáu pol [[escultor]] y profesor d'[[arquiteutura]] [[Hungría|húngaru]] [[Erno Rubik]] en [[1974]].&lt;ref name=&quot;history&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.rubiks.com/world/history.php |títulu=Rubik's World History |editorial=The Rubik's official website |fechaaccesu=29 de febreru de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sporting&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Fotheringham |nome=William |títulu=Fotheringham's Sporting Pastimes |editorial=Anova Books |añu=2007 |páxina=50 |isbn=1-86105-953-1 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Orixinalmente llamáu «'''cubu máxicu'''»,&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-1112396/Driven-mad-Rubiks-nut-weeps-solving-cube--26-years-trying.html |títulu='Driven mad' Rubik's nut weeps on solving cube... after 26 years of trying |periódicu=Daily Mail |fecha=12 de xineru de 2009 |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; el ruempecabeces foi llicenciáu por Rubik pa ser vendíu por [[Ideal Toy Company]] en 1980,&lt;ref name=&quot;encsci&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Daintith |nome=John |títulu=A Biographical Encyclopedia of Scientists |editorial=Institute of Physics Pub |allugamientu=Bristol |añu=1994 |páxina=771 |isbn=0-7503-0287-9 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; añu nel que cual ganó'l premiu alemán a [[Spiel des Jahres|Meyor Xuegu del Añu]] na categoría de meyor ruempecabeces.&lt;ref&gt;http://www.spiel-des-jahres.com/de/preistraegerarchiv/1980&lt;/ref&gt; Hasta xineru de 2009 vendiéronse 350 millones de cubos en tol mundu,&lt;ref name=&quot;The Rubik&quot;&gt;{{cita noticia |apellíu=Lee Adams |nome=William |títulu=The Rubik's Cube: A Puzzling Success |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1874509,00.html |publicación=[[Time]] |fecha=28 de xineru de 2009 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Daily&quot;&gt;{{cita noticia |apellíu=Alastair |títulu=Rubik's Cube inventor is back with Rubik's 360 |url=http://www.telegraph.co.uk/lifestyle/4412176/Rubiks-Cube-inventor-is-back-with-Rubiks-360.html |periódicu=[[The Daily Telegraph]] |fecha=31 de xineru de 2009 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016 |ubicación=Londres |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; convirtiéndolo non solo nel ruempecabeces más vendíu,&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=eGames, Mindscape Put International Twist On Rubik's Cube PC Game |url=http://www.reuters.com/article/pressRelease/idUS147698+06-Feb-2008+PNW20080206 |axencia=[[Reuters]] |fecha=6 de febreru de 2008 |fechaaccesu=28 de febreru de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |apellíu=Marshall |nome=Ray |url=http://icnewcastle.icnetwork.co.uk/1000expats/expatsfeatures/tm_objectid=15786140&amp;method=full&amp;siteid=50080&amp;headline=squaring-up-to-the-rubik-challenge-name_page.html |títulu=Squaring up to the Rubchallenge |editorial=icNewcastle |fecha=27 de xunetu de 2005 |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; sinón que ye consideráu, polo xeneral, el xuguete más vendíu del mundu.&lt;ref name=&quot;crazytoys&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Rubik's Cube 25 years on: crazy toys, crazy times |url=http://www.independent.co.uk/news/science/rubiks-cube-25-years-on-crazy-toys-crazy-times-461768.html |periódicu=[[The Independent]] |fecha=16 d'agostu de 2007 |ubicación=Londres |fechaaccesu=28 de febreru de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110902071804/http://www.independent.co.uk/news/science/rubiks-cube-25-years-on-crazy-toys-crazy-times-461768.html |fechaarchivu=2 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt;

Un cubu de Rubik clásicu, tien seis colories uniformes (tradicionalmente blancu, colloráu, azul, naranxa, verde y mariellu).&lt;ref name=&quot;encgrow&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Dempsey |nome=Michael W. |títulu=Growing up with science: The illustrated encyclopedia of invention |editorial=H. S. Stuttman |ubicación=Londres |añu=1984 |páxina=1245 |isbn=0-8747-5841-6 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un mecanismu d'exes dexa a cada cara xirar independientemente, entemeciendo asina'l colores. Pa resolver el ruempecabeces, cada cara tien de volver a quedar nun solu color.

El cubu celebró'l so 25ᵘ aniversariu en 2005 polo que salió a la venta una edición especial del mesmu na que la cara blanca foi remplazada por una reflejante na que se lleía «Rubik's Cube 1980-2005». Nel so 30ᵘ aniversariu, en 2010, comercializóse otra edición especial fabricada en madera.

Esisten variaciones con diversos númberos de cuadraos per cara. Les principales versiones qu'hai son les siguientes: el 2×2×2 o [[Cubu de bolsu]], el 3×3×3 el cubu de Rubik estándar, el 4×4×4 ([[La vengación de Rubik]]), el 5×5×5 ([[El Cubu del Profesor]]) y dende setiembre de 2008 el 6×6×6 ([[V-Cube 6]]) y el 7×7×7 ([[V-Cube 7]]) de Verdes Panagiotis.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{Cita web |url=http://www.v-cubes.com/index.php |títulu=V-CUBE Official website |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; La empresa Shengshou llanzó al mercáu a principios de 2012 cubos de 8x8x8, 9x9x9 y 10x10x10. A partir de la fecha salen tantu nuevos productos como nueves marques. El reblincón de creación de cubos cimeros a los 10x10x10 qu'había llanzáu Shengshou en 2012, facer la marca Moyu y Yuxin, llanzando les versiones, 11x11x11 (Yuxin) y 13x13x13 (Moyu) son les versiones producíes en masa más grande hasta la fecha. Tamién pueden mercase versiones más grandes, por casu el 17x17x17 producida pol diseñador Oskar Van Deventer.

== Concepción y desenvolvimientu ==

=== Intentos previos ===
En marzu de 1970, [[Larry Nichols]] inventó un ruempecabeces con pieces rotables en grupos de 2×2×2 y presentó una solicitú de patente canadiense. El xuguete de Nichols sosteníase usando imanes. A Nichols dióse-y una patente estauxunidense (3655201) el 11 d'abril de 1972, dos años primero que Rubik inventara'l so cubu.&lt;Ref name = &quot;sp&quot;&gt;[https://www.google.com/patents/US3655201 ruempecabeces formación de patrón y el métodu con pieces xiratories nos grupos de los US 3.655.201 A]&lt;/ref&gt;

El 9 d'abril de 1970 Frank Fox patentó'l so 3×3×3 esféricu. Recibió una patente del [[Reinu Xuníu]] (1344259) el 16 de xineru de 1974.{{ensin referencies}}

=== Invención de Rubik ===
[[Ficheru:1980-Rubik's-Cube.jpg|thumb|Envase del cubu de Rubik, xuguete del añu de 1980. Ideal Toy Corp., fechu n'Hungría.]]

A mediaos de la [[años 1970|década de 1970]], Ernő Rubik trabayaba nel Departamentu de Diseñu d'Interiores na Academia d'Artes y Trabayos Manuales Aplicaos en [[Budapest]].&lt;ref name=&quot;ampop&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Boyer Sagert |nome=Kelly |títulu=The 1970s (American Popular Culture Through History) |editorial=Greenwood Press |allugamientu=Westport, Conn |añu=2007 |páxina=130 |isbn=0-313-33919-8 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Anque xeneralmente dizse que'l cubu foi construyíu como ferramienta escolar p'ayudar a los sos estudiantes a entender oxetos tridimensionales, el so propósitu real yera resolver el problema estructural que llograra mover les partes independientemente ensin que'l mecanismu enteru se desmoronara. Rubik nun se dio cuenta de que creara un ruempecabeces hasta la primer vegada qu'entemeció'l so nuevu cubu ya intentó volvelo a la posición orixinal.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=The Perplexing Life of Erno Rubik |añu=1986|mes=marzu |volume=7 |páxina=81 |publicación=[[Discover]] |editorial=Family Media|resumen= http://www.puzzlesolver.com/puzzle.php?id=29;page=15 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Llogró una patente húngara (HU170062) en 1975. Orixinalmente, el Cubu de Rubik foi llamáu Cubu Máxicu (Bűvös kocka) n'Hungría.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.abc.es/ciencia/20140519/abci-cubu-rubik-doodle-google-201405190009.html |títulu=Cubu de Rubik |fechaaccesu=19 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt; El ruempecabeces nun fuera patentáu internacionalmente nel plazu d'un añu de la patente orixinal. D'esta manera, la llei de patentes torgaba la posibilidá de patentalo a nivel internacional. [[Ideal Toy Company]] quería siquier un nome reconocible pa rexistrar; l'alcuerdu punxo a Rubik nel centru d'atención por cuenta de que'l cubu máxicu foi renombráu como'l so inventor.

Los primeros exemplares del Cubu de Rubik salieron a la venta a finales de 1977 en jugueterías de [[Budapest]]. El Cubu Máxicu xunir por mediu de pieces de plásticu ensambladas ente sigo que preveníen que les pieces dixebrárense, a diferencia de los imanes nel diseñu de Nichols. En setiembre de 1979 roblóse un alcuerdu con Ideal pa vender el cubu máxicu a nivel mundial y el ruempecabeces fixo'l so debú internacional en feries de xuguetes de [[Londres]], [[París]], [[Feria Internacional del Xuguete de Nuremberg|Núremberg]] y [[Nueva York]] en xineru y febreru de 1980.

Dempués del ésitu internacional del Cubu Rubik nes jugueterías occidentales detúvose de volao por que'l xuguete pudiera afaese a los estándares occidentales de seguridá y empaquetado. Producióse un cubu más llixeru ya Ideal Toys decidió camuda-y el nome; consideráronse'l Nuedu Gordianu» y «Oru Inca», pero la compañía finalmente decidióse pol Cubu de Rubik». La primer entrega foi esportada d'Hungría en mayu de 1980. Arriendes de la escasez del productu surdieron munches imitaciones más barates.

=== Disputes de patente ===

Nichols asignó-y el so patente a la so compañía emplegadora, Moleculon Research Corp., que demandó a la Ideal Toys Company en 1982. En 1984 Ideal perdió la demanda por infracción de patentes y apeló. En 1986 la corte d'apelaciones confirmó que'l Cubu de Rubik de 2×2×2 «Pocket Cube» infringía la patente de Nichols, pero revirtió'l xuiciu sobre'l Cubu de Rubik de 3×3×3.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://digital-law-online.info/cases/229PQ805.htm |títulu=Moleculon Research Corporation v. CBS, Inc. |editorial=U.S. Court of Appeals Federal Circuit |fecha=16 de mayu de 1986 |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Inda en procesos pa la solicitú de patente de Rubik, Terutoshi Ishigi, un inxenieru autodidacta y dueñu d'una forxa cerca de [[Tokiu]] fixo la so solicitú de patente por un mecanismu práuticamente idénticu y recibió una patente (JP55-8192) en 1976. Hasta 1999, cuando la nueva llei de patentes xaponesa entró a valir, la oficina de Xapón concedía patentes nacionales a teunoloxía ensin sopelexar dientro del país ensin necesidá de tener [[novedá (propiedá industrial)|novedá]] a nivel mundial.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.wipo.int/clea/docs_new/pdf/en/jp/jp006en.pdf |títulu=Japan: Patent Law |fecha=14 d'avientu de 1994 |idioma=inglés |fechaaccesu=21 d'abril de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.wipo.int/clea/docs_new/pdf/en/jp/jp006en.pdf|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.patents.jp/Archive/20030210-02.pdf |títulu=Major Amendments to the Japanese Patent Law (since 1985) |formatu=pdf |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120216125521/http://www.patents.jp/Archive/20030210-02.pdf |fechaarchivu=16 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt; Poro, la patente de Ishigi ye aceptada xeneralmente como una reinvención independiente.&lt;ref name=&quot;hofstadter&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Metamagical Themas: Questing for the Essence of Mind and Pattern |apellíu=Hofstadter |nome=Douglas R. |añu=1985 |editorial=Basic Books |allugamientu=Nueva York |isbn=0465045669 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://inventors.about.com/library/weekly/aa040497.htm |títulu=The History of Rubik's Cube - Erno Rubik |apellíu=Bellis |nome=Mary |editorial=About.com |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cubeman.org/cchrono.txt |títulu=A Rubik's Cube Chronology |apellíu=Longridge |nome=Mark |fechaaccesu=5 de marzu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Rubik solicitó una segunda patente húngara'l 28 d'ochobre de 1980 y solicitó otres patentes. N'Estaos Xuníos dióse-y otra'l 19 de marzu de 1983.

L'inventor griegu Panagiotis Verdes patentó un métodu pa crear cubos más allá del 5×5×5 hasta 11×11×11 en 2003, anque afirma que tuvo la idea orixinal alredor de 1985. Los sos diseños, qu'inclúin mecanismos ameyoraos pa los 3×3×3, 4×4×4 y el 5×5×5 son apoderaos pal ''[[speedcubing]]''. Anuncióse qu'estos cubos seríen llanzaos al mercáu en setiembre de 2008 al traviés de la marca VCube.&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;

== Mecanismu ==

[[Ficheru:Cubo de Rubik Abierto.jpg|250px|thumb|L'interior d'un cubu de Rubik (nucleu)]]

Un cubu de Rubik estándar mide 5.7&amp;nbsp;cm en cada llau, anque esisten variaciones .&lt;ref name=&quot;Daily&quot;/&gt; El ruempecabeces consta de 26 pieces o cubos pequeños. Caúna inclúi una estensión interna oculta que s'enxareya colos otros cubos, mientres-yos dexa mover se a distintes posiciones. Sicasí, les pieces centrales de caúna de los seis cares son a cencielles un cuadráu fitu al mecanismu principal. Esto aprove la estructura por que les otres pieces quepan y xiren alredor. D'esta miente hai 21 pieces: una pieza central consistente de tres eje que sostienen los seis centros cuadraos nel so llugar pero dexando que xiren y 20 pieces de plásticu que caben nél pa formar el ruempecabeces montáu.

Cada unu de los seis centros xira nun torniellu (suxetador) garraos pola pieza central. Un resorte ente cada cabeza de torniellu y la so correspondiente pieza tensiona la pieza escontra l'interior, polo que'l conxuntu caltiénse compactu, pero inda puede manipoliase fácilmente. El torniellu puede apertar o afloxar pa camudar la tensión del cubu. Los cubos de marca oficiales más recién tienen remaches en llugar de torniellos, polo que ye imposible afaelos.

El cubu puede ser desarmáu ensin demasiada dificultá, xeneralmente rotando la capa cimera unos 45° y faciendo palanca pa quitar una pieza aresta. Poro, este ye un procesu simple de &quot;resolver&quot; el cubu, desmontalo y volvelo a armar nun estáu resueltu.

Hai seis pieces centrales qu'amuesen una [[cara (xeometría)|cara]] d'un solu color, doce pieces [[aresta (xeometría)|aresta]] qu'amuesen dos cares coloriaes, y ocho pieces [[vértiz (xeometría)|vértiz]] qu'amuesen trés cares coloriaes. Cada pieza amuesa una combinación única de colores, pero non toles combinaciones tán presentes (por casu, si coloráu y naranxa son llaos opuestos d'un cubu resueltu, nun va haber una pieza aresta colorada-naranxa). La llocalización relativa d'esos cubos con al respective de otros pue ser alteriada xirando'l terciu esterior o llau del cubu 90°, 180° o 270°, pero l'allugamientu relativu del color de los llaos con al respective de otros nun puede ser camudada: ta determinada pola posición relativa de los cuadraos centrales.

[[Douglas Hofstadter]] na edición de xunetu de 1982 de ''Scientific American'', señaló que los cubos podíen tar coloriaos de tal manera que enfatizaran les arestes o los vértices, en cuenta de les cares, como'l coloreo estándar facer; pero nengunu d'estos coloreos alternativos volvióse popular.&lt;ref name=&quot;hofstadter&quot;/&gt;

== Matemática ==

=== Permutaciones ===

El cubu de Rubik orixinal (3×3×3) tien ocho vértice y doce arista. Hai &lt;math&gt;8!\,\!&lt;/math&gt; (40&amp;nbsp;320) formes de combinar los vértices del cubu. Siete d'estes pueden empobinase independientemente y l'orientación de la octava va depender de los siete anteriores, dando &lt;math&gt;3^7\,\!&lt;/math&gt; (2187) posibilidaes. De la mesma hai &lt;math&gt;12!\,\!/2&lt;/math&gt; ({{esd|239 500 800}}) formes de disponer les arestes, yá que una [[paridá d'una permutación|paridá]] de les esquines implica coles mesmes una paridá de les arestes. Once arista pueden ser voltiaes independientemente y la rotación de la docena va depender de les anteriores, dando &lt;math&gt;2^{11}\,\!&lt;/math&gt; (2048) posibilidaes. En total el númberu de permutaciones posibles nel Cubu de Rubik ye de:

&lt;math&gt;{8! \cdot 12! \cdot 3^7 \cdot 2^{11}} \over 2&lt;/math&gt; = '''{{esd|43 252 003 274 489 856 000}}'''

Esto ye, cuarenta y tres [[Trillón|trillones]] doscientos cincuenta y dos mil trés [[Billón|billones]] doscientos setenta y cuatro mil cuatrocientos ochenta y nueve [[Millón|millones]] ochocientos cincuenta y seis mil permutaciones.&lt;ref name=&quot;Vaughen&quot;&gt;{{Cita publicación |url=http://faculty.mc3.edu/cvaughen/rubikscube/cube_counting.ppt |formatu=.ppt |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |apellíu=Vaughen |nome=Scott |títulu=Counting the Permutations of the Rubik's Cube |editorial=Miami Dade College North Campus |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

El ruempecabeces ye de cutiu promocionáu teniendo solu &quot;[[millardos]]&quot; de posiciones, yá que númberos más grandes nun son bien familiares pa la mayoría de la xente.

=== Cares centrales ===

[[Ficheru:Void Cube.jpg|thumb|Void Cube, cubu de 3×3×3 ensin cares centrales]]
El cubu de Rubik orixinal nun tenía marques nes cares centrales (anque dalgunos traíen les pallabres &quot;cubu de Rubik&quot; nel cuadráu central de la cara blanca), y per ende resolvelo nun riquir poner atención n'empobinar correutamente felicidaes cares centrales. Sicasí, dellos cubos fueron producíos comercialmente con marques en tolos centros, como'l [[cuboku]]. Teóricamente puede resolvese un cubu teniendo los centros rotados; pero convertir nun desafíu adicional resolver tamién los centros.

Marcar los centros del cubu de Rubik aumenta la so dificultá por cuenta de qu'espande el conxuntu de posibles configuraciones estremables. Hai 4⁶/2&amp;nbsp;(2048) maneres d'empobinar los centros, yá que una paridá de los vértices implica un númberu par de movimientos simples de los centros.

En particular, cuando'l cubu ye resueltu, amás de les orientaciones de les cares centrales, siempres va esistir un númberu par de cares centrales que riquen un xiru de 90°. Les orientaciones de los centros amonten el númberu total de permutaciones posibles del cubu de {{esd|43 252 003 274 489 856 000}} (4.3 × 10&lt;sup&gt;19&lt;/sup&gt;) a {{esd|88 580 102 706 155 225 088 000}} (8.9 × 10&lt;sup&gt;22&lt;/sup&gt;).&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=Scientific American |páxina=28 |volume=246 |obra=Making of America Project |editorial=Munn &amp; Co. |añu=1982 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Xirar un cubu alredor de la so propia exa ye consideráu un cambéu de la permutación, yá que arreya cuntar les posiciones de les cares centrales. En teoría, esisten 6! formes de disponer los seis cares centrales del cubu, pero solu 24 d'estes son posibles ensin tener que desarmar el cubu. Cuando les orientaciones de los centros tamién son cuntaes, el total de les permutaciones amonta de {{esd|88 580 102 706 155 225 088 000}} (8.9 × 10&lt;sup&gt;22&lt;/sup&gt;) a {{esd|2 125 922 464 947 725 402 112 000}} (2.1 × 10&lt;sup&gt;24&lt;/sup&gt;).

=== Teoría de grupos ===

Sía ''P'' el conxuntu de permutaciones del Cubu de Rubik. Podemos definir la operación &quot;siguida por&quot;, denotada por →, como

'''→: ''P'' × ''P'' → ''P'''''

'''tal que ''a → b := b ∘ a'':'''

esto ye, ''a → b'' ye la resultancia d'executar primero ''a'' y depués ''b''.

Vamos Llamar secuencia o algoritmu a cualquier espresión de la forma ''a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt; → a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; → ... →a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;'', onde ''a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ... , a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;'' son xiros.

==== Afirmación: (''P'', '''→''' ) ye un grupu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu=Les matemátiques del cubu de Rubik|apellíu=Esteban Romero |nome=Ramón |fecha=1 d'ochobre de 2013 |publicación=Pensamiento Matemáticu|issn=2174-0410}}&lt;/ref&gt; ====
''Demostración:''
* Asociativa: ''(a → b ) → c = c ∘ (b ∘ a) = (c ∘ b) ∘ a = a → (b → c)''.
* Elementu neutru: la permutación trivial, que denotaremos por &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt;, que correspuende a nun faer nengún xiru, esto ye, ''P → &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt; → P = P.''
* Inversos: cada permutación tien inversa. N'efeutu, si ''P = a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt; → a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; → ... →a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;'' ye una secuencia y definimos ''Q = a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; → ... → a&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; →a&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt;'', compruébase trivialmente que ''P → Q = Q → P = &lt;math&gt;\emptyset&lt;/math&gt;.''

=== Algoritmos ===

Na terminoloxía de los aficionaos al cubu de Rubik, una secuencia memorizada de movimientos que tien un efeutu deseyáu nel cubu ye llamáu algoritmu. Esta terminoloxía deriva del usu matemáticu de ''[[algoritmu]]'', un conxuntu preescrito d'instrucciones o regles bien definíes, ordenaes y finitas que dexa realizar una actividá por aciu pasos socesivos. Cada métodu de resolver el cubu emplega'l so propiu conxuntu d'algoritmos, xunto a descripciones de cuál ye l'efeutu del algoritmu y cuándo puede ser usáu pa llevar al cubu a un estáu más cercanu a tar resueltu.

Munchos algoritmos son diseñaos pa tresformar solo una pequeña parte del cubu ensin desarmar otres partes yá resueltes y asina poder ser aplicaos repetidamente a distintos partes del cubu hasta que quede resueltu. Por casu, hai algoritmos pa intercambiar tres vértice o camudar la orientación de dos vértices ensin camudar al restu del ruempecabeces.

Dellos algoritmos tienen un efeutu deseyáu nel cubu (por casu, intercambiar dos vértices) pero pueden tener efeutos colaterales (como permutar dos arista). Dichos algoritmos son de cutiu más simples qu'otros ensin efeutos ensin deseyar y son más comúnmente emplegaos de primeres, cuando la mayor parte del ruempecabeces nun foi resueltu y los efeutos secundarios nun son importantes. Escontra'l final de la solución son usaos algoritmos más específicos (y polo xeneral más complexos) pa evitar entemecer partes del cubu que yá fueron resueltes.

== Soluciones ==

=== Notación ===

[[Ficheru:David Singmaster 2006.jpg|thumb|David Singmaster, creador de la &quot;notación Singmaster&quot;]]
La mayor parte de los aficionaos al Cubu de Rubik usen una notación desenvuelta por [[David Singmaster]] para codificar una secuencia de movimientos, denominada «notación Singmaster».&lt;ref name=&quot;advgroup&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Joyner, David |títulu=Adventures in group theory: Rubik's Cube, Merlin's machine, and Other Mathematical Toys |editorial=[[Johns Hopkins University Press]] |allugamientu=Baltimore |añu=2002 |páxina=7 |isbn=0-8018-6947-1 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La so naturaleza relativa dexa que los algoritmos escribir de manera tal que puedan aplicase independientemente d'a qué llau ye designáu'l superior o cómo tán entamaos los colores nun cubu particular, les lletres provienen del nome de la so posición n'inglés, ye dicir «F» vien de ''front'', «B» de ''back'', etc.
* ''F'' (frente): el llau enfrente a la persona.
* ''B'' (tras): el llau opuestu al frente.
* ''O'' (enriba): el llau enriba o na parte cimera del llau frontera.
* ''D'' (embaxo): el llau opuestu a la parte cimera, debaxo del cubu.
* ''L'' (izquierda): el llau direutamente a la izquierda del frente.
* ''R'' (derecha): el llau direutamente a la derecha del frente.
* ''Fw'' (dos capes frente): el llau enfrente a la persona y la correspondiente capa media.
* ''Bw'' (dos capes tras): el llau opuestu al frente y la correspondiente capa media.
* ''Uw'' (dos capes enriba): el llau cimeru y la correspondiente capa media.
* ''Dw'' (dos capes embaxo): el llau inferior y la correspondiente capa media.
* ''Lw'' (dos capes izquierda): el llau a la izquierda del frente y la correspondiente capa media.
* ''Rw'' (dos capes derecha): el llau a la derecha del frente y la correspondiente capa media.
* ''x'' (rotar sobre la exa x): rotar el cubu enteru en ''R''.
* ''y'' (rotar sobre la exa y): rotar el cubu enteru en ''O''.
* ''z'' (rotar sobre la exa z): rotar el cubu enteru en ''F''.

Cuando una lletra ye siguida por una [[Comillas#Unidaes de midida prima]], indica un movimientu nel sentíu contrariu a les aguyes del reló, ente que una lletra ensin prima indica un movimientu en sentíu de les aguyes del reló. Una lletra siguida por un 2 (dacuando en superíndice, &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) indica dos xiros, o un xiru de 180°.

Pa métodos qu'usen xiros de capes medies (particularmente el métodu de vértices primeru, desenvueltu por Ernő Rubik) xeneralmente acéptase una estensión de la notación llamada «MES», onde les lletres ''M'', ''Y'' y ''S'' indiquen movimientos de capes medies. Ye usáu, por casu, nos algoritmos de Marc Waterman.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Treep |nome=Anneke |apellíu2=Waterman |nome2=Marc |títulu=Marc Waterman's Algorithm, Part 2 |serie=Cubism For Fun 15 |añu=1987 |editorial=Nederlandse Kubus Club |páxina=10 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Rubiks revenge tilt.jpg|thumb|La vengación de Rubik, cubu con dos capes entemedies.]]
* ''M'' (mediu): capa interna vertical en sentíu &quot;l&quot;.
* ''Y'' (ecuador): capa interna horizontal col xiru en sentíu &quot;o&quot;.
* ''S'' (posición): capa interna (central) cimera movida en sentíu &quot;f&quot;.

El [[La vengación de Rubik|cubu de 4×4×4]] y otros cubos más grandes usen una notación estendida pa referise a les capes entemedies adicionales. Polo xeneral, les lletres mayúscules (''F B O D L R'') referir a les partes esteriores del cubu (llamaes ''cares''). Les lletres minúscules (''f b o d l r'') referir a partes interiores del cubu (llamaes ''tayaes''). Un asteriscu (L*), un númberu en frente de la lletra (2L), o dos capes en paréntesis (Ll), signifiquen xirar dos capes coles mesmes (tantu la cara izquierda interior como la esterior)

=== Soluciones óptimas ===

Anque hai un significativu númberu de posibles permutaciones pal Cubu de Rubik, desenvolviéronse una serie de soluciones que dexen resolver el cubu en menos de 100 movimientos.&lt;ref&gt;La cota cimera de 100 movimientos foi afayada por [[Morwen Thistlethwaite]] y publicada en {{Cita publicación |títulu=[[Scientific American]] |apellíu=Hofstadter |nome=Douglas |fecha=marzu de 1981 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Munches soluciones pal cubu de Rubik afayáronse de manera independiente. El métodu más popular foi desenvueltu por [[David Singmaster]] y publicáu nel llibru ''Notes on Rubik's &quot;Magic Cube&quot;'' en 1981.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Singmaster |nome=David |títulu=Notes on Rubik's Magic Cube |añu=1981 |editorial=Penguin Books |isbn=0907395007 |allugamientu=Harmondsworth |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esta solución consiste en resolver el cubu capa por capa: a la que se llama superior, resuélvese primero, siguida de la de metanes, y d'últimes la inferior. Dempués de cierta práutica ye posible resolver el cubu en menos d'un minutu. Otros métodos son, por casu, «esquines primeru» y métodos que combinen dellos métodos.
[[Ficheru:Rubik 3x3 cube resolution by Ernesto González Alemán.ogv|miniaturadeimagen|Ernesto González, campeón de Canaries por 8&quot; resolviendo un cubu de 3x3x3 mientres la TLP de 2017]]

Desenvolviéronse [[speedcubing|soluciones rápides]] pa resolver el cubu lo más conducentemente posible. La solución rápida más común foi popularizada por [[Jessica Fridrich]]. Ye similar al métodu capa por capa, pero emplega una mayor cantidá d'[[algoritmu|algoritmos]], especialmente pa empobinar y permutar la última capa. Los cuatro arestes de la primer capa (''la cruz'') resuélvense primero, siguíu de los vértices de la primer capa y les arestes de la segunda capa resueltos simultáneamente (''F2L''). Depués s'[[Orientación (xeometría)|empobina]] y [[Permutación|permuta]] la última capa (''OLL'' y ''PLL'', respeutivamente). La solución de Fridrich rique aprender aproximao 120 algoritmo pero dexa resolver el cubu en solu 56 movimiento promedio. Pa facilitar el so aprendizaxe suelse aprender primero un amenorgamientu del métodu, esta consta de pocu más de 10 algoritmos. Otra solución bien conocida foi desenvuelta por Lars Petrus. Nesi métodu una seición de 2×2×2 resuélvese primero, siguida d'otra de 2×2×3, y depués les arestes asitiaes incorreutamente resuélvense usando un algoritmu de tres movimiento qu'esanicia la necesidá d'un posible algoritmu de 32 movimientos. El principiu d'esti métodu ye esaniciar la desventaxa que se presenta en métodos capa por capa de tener que desarmar y volver armar costantemente la primer capa; les seiciones de 2×2×2 y 2×2×3 dexen que dellos llaos sían xiraos ensin arruinar otros progresos. Una de les ventayes d'esti métodu ye que tiende a dar soluciones en menos movimientos, por esa razón, el métodu ye popular pa competencies per númberu de movimientos.

En 1997 Denny Dedmore publicó una solución usando íconos esquemáticos pa representar los movimientos que tienen de faese, en llugar de la notación habitual.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.helm.lu/cube/solutions/rubikscube/ |títulu=Rubik's Cube |autor=Dedmore, Denny |añu=1997 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

La ''Solución definitiva pal cubu de Rubik'' de Philip Marshall ye una versión modificada del métodu de Fridrich qu'usa 65 giro promedio pero rique la memorización de solu 2 algoritmos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://helm.lu/cube/MarshallPhilipp/ |títulu=The Ultimate Solution to Rubik's Cube |autor=Marshall, Philip |añu=2005 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Un tipu distintu de solución ye la desenvuelta por Ryan Heise, que nun utiliza algoritmos, sinón un grupu de principios fundamentales que pueden usase pa resolver el cubu en menos de 40 movimientos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ryanheise.com/cube/heise_method.html |títulu=The Heise method |fechaaccesu=30 de setiembre de 2017 |apellíu= Heise |nome= Ryan |fecha= 2003|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1982 David Singmaster y Alexander Frey plantegaron la hipótesis de que'l númberu de movimientos necesarios pa resolver el Cubu de Rubik, dau un algoritmu ideal, podría tar «nos venti más baxos».&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Handbook of Cubik Math |apellíu=Frey, Jr. |nome=Alexander H.|autor2=Singmaster, David |añu=1982 |editorial=Enslow Publishers |allugamientu=Hillside, N.J. |isbn=0894900587 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2007, Daniel Kunkle y Gene Cooperman usaron una supercomputadora pa demostrar que cualquier cubu de 3×3×3 podía ser resueltu nun máximu de 26 movimientos.&lt;ref name=D.Kunkle&gt;{{cita conferencia|nome= D.|apellíu= Kunkle|coautores= Cooperman, G.|títulu= Twenty-Six Moves Suffice for Rubik's Cube|conferencia = Proceedings of the International Symposium on Symbolic and Algebraic Computation (ISSAC '07)|añu= 2007|url = http://www.ccs.neu.edu/home/gene/papers/rubik.pdf|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita conferencia|apellíu= KFC|url=http://arxivblog.com/?p=332|títulu= Rubik's cube proof cut to 25 moves|fecha=26 de marzu de 2008|idioma=inglés|fechaaccesu= 6 de marzu de 2012}}
&lt;/ref&gt; Ente marzu y agostu de 2008, Tomas Rokicki baxó'l máximu a 25, 23 y finalmente 22 movimientos.&lt;ref&gt;{{Cita arXiv|eprint=0803.3435|títulu=Twenty-Five Moves Suffice for Rubik's Cube|apellíu=Rokicki|nome=Tomas|class=cs.SC|fecha=24 de marzu de 2008|idioma=inglés|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://science.slashdot.org/article.pl?sid=08/06/05/2054249 |títulu=Rubik's Cube Algorithm Cut Again, Down to 23 Moves|
fecha=5 de xunu de 2008 |editorial=Slashdot |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |idioma=inglés}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cubezzz.dyndns.org/drupal/?q=node/view/121 |títulu=Twenty-Two Moves Suffice |apellíu=Rokicki |nome=Tomas |editorial=Droupal |fecha=12 d'agostu de 2008 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; En xunetu de 2010 un grupu d'investigadores, ente los que s'atopaba Rokicki, trabayando con [[Google]], demostró que'l llamáu «númberu de Dios» yera 20.&lt;ref&gt;{{Cita web |apellíu=Flatley |nome=Joseph F. |títulu=Rubik's Cube solved in twenty moves, 35 years of CPU time |url=http://www.engadget.com/2010/08/09/rubiks-cube-solved-in-twenty-moves-35-years-of-cpu-time/ |editorial=[[Engadget]] |fecha=9 d'agostu de 2010 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cube20&quot;&gt;{{Cita web |autor=Davidson, Morley; Dethridge, John; Kociemba, Herbert; Rokicki, Tomas |títulu=God's Number is 20 |url=http://www.cube20.org/ |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Por casu, la posición conocida como «supervolteo» (U R2 F B R B2 R U2 L B2 R U' D' R2 F R' L B2 U2 F2), onde cada aresta ta na so posición correcto pero mal empobinada, rique 20 movimientos pa ser resuelta. Foi la primera que s'atopó que riquía 20 movimientos.&lt;ref name=&quot;cube20&quot;/&gt; De manera más xeneral, demostróse qu'un cubu de Rubik ''n''&amp;nbsp;×&amp;nbsp;''n''&amp;nbsp;×&amp;nbsp;''n'' puede ser resueltu de manera óptima en [[Cota cimera asintótica|Θ(''n''&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;/&amp;nbsp;log(''n''))]] movimientos.&lt;ref&gt;{{cita arXiv|apellíu1=Demaine|nome1=Erik D.|apellíu2=Demaine|nome2=Martin L.|apellíu3=Eisenstat|nome3=Sarah|apellíu4=Lubiw|nome4=Anna|apellíu5=Winslow|nome5=Andrew|eprint=1106.5736|títulu=Algorithms for Solving Rubik's Cubes |fecha=28 de xunu de 2011|versión=v1|clase=cs.DS|idioma=inglés|fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Competencies y plusmarcas ==

=== Competencies de ''speedcubing'' ===

{{VT|Speedcubing}}
[[Ficheru:Dmcube81b.jpg|thumb|Jan Sørensen (izquierda, embaxo), ganador del campeonatu danés de 1981 apostáu na [[Universidá d'Aarhus]].]]
''[[Speedcubing]]'' (o ''speedsolving'') ye la práutica qu'intenta resolver un cubu de Rubik nel menor tiempu posible. Esisten una serie de competiciones de ''speedcubing'' a lo llargo del mundu.

El primer tornéu mundial entamar el ''[[Llibru Guinness de récores mundiales]]'' y llevóse a cabu en [[Múnich]] el 13 de marzu de [[1981]]. Tolos cubos fueron xiraos 40 vegaes y lubricados con [[vaselina]]. El ganador oficial, con una marca de 38 segundos foi Jury Froeschl, nacíu en Múnich.

El primer tornéu mundial internacional llevar a cabu en [[Budapest]] el 5 de xunu de [[1982]]&lt;ref name=&quot;crazytoys&quot;/&gt; y ganar Mihn Thai, un estudiante vietnamita de [[Los Angeles]], con un tiempu de 22.95 segundos. Dende 2003 les competiciones determinar pol promediu de tiempu (de 5 intentos); pero'l meyor tiempu únicu de toos tamién lo rexistra la [[World Cube Association]] (WCA), que caltién el rexistru de les plusmarcas mundiales.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=WCA Organisation |url=http://www.worldcubeassociation.org |editorial=[[World Cube Association]] |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; En 2004 la WCA fixo obligatoriu usar un dispositivu especial llamáu Cronómetru Stackmat.
[[Ficheru:Erik Akkersdijk is solving a 3×3×3 Rubik's Cube in 10.50s.ogv|thumb|thumbtime=20|&lt;small&gt;&lt;center&gt;[[Erik Akkersdijk]], anterior plusmarquista mundial,&lt;ref name&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/p.php?i=2005AKKE01 |títulu=Erik Akkersdijk |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; resuelve un cubu de Rubik de 3×3×3 en 10.5 segundos nel Aachen Open 2010.&lt;/center&gt;&lt;/small&gt;]]
Los campeonatos amparaos pola World Cube Association inclúin delles modalidaes de resolución del cubu de Rubik, incluyendo:&lt;ref name=&quot;eventswca&quot;&gt;{{Cita web |url=http://rubikaz.com/competicion/reglamentu2010.php#events |títulu=Reglamentu de la World Cube Association, Artículu 9: Eventos |editorial=World Cube Association |fecha=14 d'abril de 2010 |fechaaccesu=16 d'abril de 2008}}&lt;/ref&gt;
* Resolvelo colos güeyos vendados.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333bf&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: Blindfolded Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; El tiempu cronometráu inclúi la inspeición y el resolución.
* [[Resolución del cubu de Rubik con una mano|Resolvelo con una mano]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333oh&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: One-handed Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* Resolvelo colos pies.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333ft&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: With feet Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* Resolvelo na menor cantidá de movimientos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/events.php?eventId=333fm&amp;regionId=&amp;years=&amp;show=100%2BPersons&amp;single=Single |títulu=Rubik's 3x3x3 Cube: Fewest moves Official Results |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Coles mesmes, esisten otres categoríes onde se resuelven les variaciones del cubu de Rubik.&lt;ref name=&quot;eventswca&quot;/&gt;

Amás de les competiciones oficiales, hai modalidaes alternatives non reconocíes por organismos reguladores, como:
* Resolvelo una persona colos güeyos vendados y otra diciéndo-y qué xiros faer, conocíu como ''Blindfolded team''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.speedcubing.com/records/recs_fun_blindfoldteam.html |títulu=Rubik's Cube: Blindfolded team solve |editorial=Unofficial Rubik's Cube World Records |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
* Resolver el cubu so l'agua nuna sola respiración.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.speedcubing.com/records/recs_fun_underwater.html |títulu=Rubik's Cube: Underwater, goggles, non breathing equipment |editorial=Unofficial Rubik's Cube World Records |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Plusmarcas ===

L'actual [[plusmarca]] mundial ye ostentada pol chinésu Yusheng Du (杜宇生), con un tiempu de 0:03.47 segundos. L'anterior récor yera del Australianu Feliks Zemdegs, con 0:04.22 segundos . 

Estes son les plusmarcas internacionales mundiales de modalidaes rellacionaes al cubu de Rubik aprobaes pola [[World Cube Association]].&lt;ref name=&quot;WCA records&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.worldcubeassociation.org/results/regions.php |títulu=World Cube Association
Official Results - All events |editorial=World Cube Association |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center&quot;
! Eventu !! Tipu !! Resultáu !! Persona !! Competencies !! Tiempos

|-
| rowspan=&quot;2&quot; |3×3×3
|Simple || 0:03.47 || {{Bandera|CHN}} Yusheng Du || Wuhu Open 2018
| -
|-
| Promediu || 0:05.53 || {{bandera|Australia}} Feliks Zemdegs || Odd Day in Sydney 2019 || 0:07.16 / 0:05.04 / 0:04.67 / 0:06.55 / 0:04.99
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: Blindfolded (Güeyos vendados)
| Simple || 0:15.50 || {{Bandera|USA}} Max Hilliard || CubingUSA Nationals 2019 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt; 
|-
| Promediu || 0:18.28 || {{bandera|USA}} Max Hilliard|| Yakima Valley Cubing Spring 2019 || 0:17.30 / 0:19.45 / 0:18.10
|-
| 3×3×3: Blindfolded múltiple
| Simple || 59/60 || {{bandera|USA}} Graham Siggins || OSU Blind Weekend 2019 || 59:46
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: One-handed (Con una mano)
| Simple || 0:06.82 || {{bandera|USA}} Max Park || Bay Area Speedcubin' 20 2019 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt; 
|-
| Promediu || 0:09.42 || {{bandera|USA}} Max Park || Berkeley Summer 2018 || 0:09.43 / 0:11.32 / 0:08.80 / 0:08.69 / 0:10.02
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: With feet (Colos pies)
| Simple || 0:16.96 || {{Bandera|Estaos Xuníos}} Daniel Rose-Levine || Heartland Champs 2018 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|-
| Promediu || 0:20.58 || {{bandera|USA}} Daniel Rose-Levine || Brooklyn Fall 2019 || 0:18.12 / 0:23.13 / 0:19.47 / 0:19.66 / 0:22.62
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 3×3×3: Fewest Moves (Menores movimientos)
| Simple || 16 movimiento || {{bandera|ITA}} Sebastiano Tronto || FMC 2019 || &lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|-
| Promediu || 22.00 movimiento || {{bandera|ITA}} Sebastiano Tronto || FMC 2019 || 16 / 26 / 24
|}

El 17 de marzu de 2012, 134 estudiantes del Dr Challoner's Grammar School en Amersham, [[Inglaterra]], batieron l'anterior récor Guinness de mayor cantidá de persones resolviendo cubos de Rubik coles mesmes en 12 minutos.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/local/threecounties/hi/people_and_places/newsid_8572000/8572975.stm |títulu=Pupils break Rubik's Cube Record |editorial=BBC |fecha=17 de marzu de 2010 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; La plusmarca anterior facer n'avientu de 2008 en Santa Ana, [[California]], consiguiendo 96 resoluciones.

El 5 de febreru de 2016, el norteamericanu Jay Flatland, presentó un robot controláu por [[arduino]], capaz de resolver el cubu en menos d'un segundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.flipada.com/intereses-allucinantes-del cubu-de-rubik-que-non-sabies/ |títulu=Robot resuelve cubu Rubik |fechaaccesu=10 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Variaciones ==

[[Ficheru:Rubik's Cube variants.jpg|250px|thumb|Diversos tipos de cubu NXN, amosar na imaxe 2×2, 3×3, 4×4, 5×5, 6×6.]]

Esisten distintes variaciones del cubu de Rubik, que lleguen hasta los trelce capes: el cubu de 2×2×2, 3×3×3, el de 4×4×4, 5×5×5, de 6×6×6 ([[V-Cube 6]]), de 7×7×7 ([[V-Cube 7]]), de 8x8x8 ([[Shengshou]] 8x8), de 9x9x9 (Shengshou 9x9), de 10x10x10 (Shengshou 10x10), de 11x11x11 ([[YuXin]] 11x11), y de 13×13×13 ([[Moyu]] 13x13). Sicasí, esisten cubos de mayor tamañu que nun salieron al mercáu, por casu, el diseñáu por Oskar van Deventer, de diecisiete capes,&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-order-rubiks-magic-cube/ |títulu=Largest order Rubik's magic cube |editorial=[[Llibru Guinness de los récores]] |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; presentáu nel [[Simposio (xunta)|Simposio]] de Nueva York el 12 de febreru de 2011,{{ensin referencies}} o'l de 22×22×22 de corenpuzzle.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web |títulu=El cubu de Rubik más difícil del mundu |url=https://elpais.com/elpais/2016/01/18/videos/1453132987_604212.html |periódicu=El País editorial=Ediciones El País|fecha=19 de xineru de 2016 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016|nome= |apellíu=}}&lt;/ref&gt;

''CESailor Tech's Y-cube'' ye una variante electrónica del cubu de 3×3×3, fecha de [[Led|ledes RGB]] y interruptores.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ebiz.co.jp/cgi-bin/out1.cgi?name=comp&amp;value=cesailor |títulu=CESailor Tech. Co., Ltd |obra=The Directory of Japanese Trading Companies |idioma=inglés y xaponés |fechaaccesu=5 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Hai dos interruptores en cada fila y columna. Primiendo un interruptor indícase la direición de la rotación, lo cual causa que'l ''display'' de ledes camude'l colores, asemeyando rotaciones reales. El productu foi amosáu nel espectáculu de diseños universitarios del gobiernu de Taiwán el 30 d'ochobre de 2008.

Otra variación electrónica del cubu de 3×3×3 Cube ye'l TouchCube. Esmuciendo un deu sobre les sos cares provoca que los sos patrones de lluces de colores roten de la mesma manera que lo fadría un cubu mecánicu. El TouchCube foi introducíu na Feria de xuguetes americana internacional en Nueva York en 15 de febreru de 2009.&lt;ref name=&quot;reutersny&quot;&gt;{{cita noticia |url=http://uk.reuters.com/article/rbssConsumerGoodsAndRetailNews/idUKN1546558020090216?sp=true |títulu=NY Toy Fair opens with new Rubik's Cube, Lego deals |fecha=16 de febreru de 2009 |obra=Reuters |apellíu=Sivaraman |nome=Aarthi |allugamientu=Nueva York |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ny1elec&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.ny1.com/Content/Top_Stories/93988/toy-fair-kicks-off-at-javits-center/Default.aspx |títulu=Toy Fair Kicks Off At Javits Center |apellíu=Balkin |nome=Adam |fecha=16 de febreru de 2009 |editorial=NY1 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090422104222/http://ny1.com/content/top_stories/93988/toy-fair-kicks-off-at-javits-center/Default.aspx |fechaarchivu=22 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Ente les variaciones cúbiques destaca'l &quot;Cubu Máxicu&quot; el cual ye mecánicamente idénticu al orixinal, pero usa númberos de colores nes sos cares de tal manera que la única forma de resolvelo ye que tolos númberos tean a dereches na mesma cara, adicionalmente los númberos de les cares formen [[cuadráu máxicu|cuadraos máxicos]] los cualos pueden tener toos la mesma constante. Un cubu bien similar ye'l [[cuboku]] nel cual l'oxetivu ye formar [[sudokus]] colos númberos de les cares. O un cubu cortáu de manera non paralela a les cares: el [[Skewb]]. Otres inclúin asitiar imáxenes en llugar de colores o diseños de colores que confundan al que resuelve, como asitiar nun 4×4×4 cuatro colories distintos en cada cara pa un total de 24 colores distintos o amenorgar el númberu de colores a 3.

Una de les sos variaciones más interesada ye'l Oskar Treasure chest, creada por Oskar Van Deventer y producida en masa con posterioridá por Meffert. La carauterística que fai esti cambéu únicu ye que dexa, una vegada resueltu, estrayer la so capa cimera (de normal blanca), per dientro ta buecu, faciendo posible esconder oxetos del tamañu d'una pelota de golf.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://kubekings.com/3x3x3/621-3x3-caxa-fuerte-oskar-s-treasure-chest-negru.html |títulu=Oskar Treasure chest (kubekings.com), |fechaaccesu=4 de febreru de 2015 |apellíu=Martínez |nome=José |fecha=4 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;

El cubu inspiró a una categoría entera de ruempecabeces similares, qu'inclúi cubos de distintos tamaños lo mesmo que de distintes formes xeométriques. Dalgunes d'estes formes son el [[tetraedru]] ([[Pyraminx]] y la so variante, Pyramorphix), el [[octaedru]] ([[Skewb diamante]]), el [[dodecaedru]] ([[Megaminx]]), el [[icosaedru]] ([[Dogic]] y [[Impossiball]], icosaedru esféricu). Hai tamién ruempecabeces que camuden de forma, como'l Rubik's Snake y el [[Square One]], usáu en competencies oficiales. [[Ernő Rubik]] creó otros ruempecabeces que difieren abondo del diseñu del cubu pero lleven el so nome, como [[Rubik 360]], [[Rubik's clock]], Rubik's magic y la so variante Rubik's magic: master edition. Estos últimos trés son usaos, tamién, en competencies oficiales.

De la mesma, creáronse diversos cuboides, ruempecabeces basaos nel cubu de Rubik pero con distintes dimensiones, como'l 2×2×4, 2×3×4 o 3×3×5.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu=Martin |nome=W. Eric |títulu=Gamebits: Ribik's Cube... Cubed |publicación=[[Games]] |añu=1999 |volume=28 |númberu=3 |páxina=4 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Mientres la puxanza del cubu, la empresa de videoxuegos [[Atari]] llanzó los sos cartuchos pa consola [[Atari 2600]] llamaos &quot;Rubik's Cube&quot; (CX2698),&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.atariage.com/software_page.html?SoftwareLabelID=419 |títulu=Atari 2600 - Rubik's Cube |editorial=AtariAge |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; &quot;Atari Videu Cube&quot; (reedición que camudó'l nome por razones de [[copyright]], CX2670)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.atariage.com/software_page.html?SoftwareLabelID=974 |títulu=Atari 2600 - Atari Videu Cube |editorial=AtariAge |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; y el prototipu &quot;Rubik's Cube 3D&quot; que nun salió al mercáu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.atariage.com/software_page.html?SoftwareLabelID=2375 |títulu=Atari 2600 - Rubik's Cube 3D |editorial=AtariAge |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Pyraminx solved.jpg|Pyraminx
Ficheru:Megaminx6.jpg|Megaminx
Ficheru:Tuttminx01.jpg|Tuttminx
Ficheru:Skewb.jpg|Skewb
Ficheru:Mirror Cube solved.png|Mirror Cube
&lt;/gallery&gt;

=== Variaciones extra dimensionales ===
[[Ficheru:4-cube 4^4.png|thumb|MagicCube4D, un ruempecabeces virtual &quot;hardware&quot; de 4×4×4×4.]]
En 1994 Melinda Green, Don Hatch, y Jay Berkenilt crearon el llamáu [[Análogu dimensional del Cubu de Rubik|MagicCube4D]], que ye un modelu tetradimensional análogu del Cubu de Rubik en Java'l cual consiste en [[hipercubos]] dende 2×2×2×2 hasta 5×5×5×5. Con munchos más estaos posibles dichu oxetu ye muncho más malo de resolver. Hasta agora namái 78 persones haber llográu resolver. La forma xeométrica d'esti cubu ye d'un [[hipercubo|teseracto]], con cada llinia estremada en 3 partes iguales pal ruempecabeces estándar, la resultancia d'esto ye qu'amás de les pieces de 1, 2, y 3 colores del cubu de 3 dimensiones esiste un cuartu tipu de pieza con 4 colores caúna nos vértices.

En 2006 Roice Nelson y Charlie Nevill crearon el modelu pentadimensional [[Análogu dimensional del Cubu de Rubik|Magic Cube 5D]] dende 2×2×2×2×2 hasta 5×5×5×5×5 qu'hasta agora foi resueltu por namái dolce persones. Nesti ruempecabeces esisten amás pieces con cinco colories sobre los vértices.

=== NXN Clásicos ===
Nesta familia tán toos aquellos puzles cúbicos como'l 3×3, ye dicir aquellos nos que n=x. Na familia NXN entren tolos cubos de mesmu númberu de cares, dende'l 1×1 hasta'l yá inventáu (en masa) 22×22, anque non toos fueron fabricaos anguaño.

=== Minx pyramides ===
Nesta familia entren dellos ruempecabeces con forma de pirámide con 4 cares que xiren 120 graos caúna. Por casu: el Pyraminx, el Master Pyraminx, el Professor Pyraminx, el Royal Pyraminx y el Emperor Pyraminx

Tamién entren otros cubos tipu ''face turning'' como l'octaedru ''face turning'', el icosaix, el nebula o'l ''face'' icosaedru a pesar de nun ser pirámides.

=== Minx dodecaedros ===
Nesta familia entren diversos cubos con forma de dodecaedru como'l famosu Megaminx, tamién los Gigaminx, Teraminx, Pentaminx, Examinx, Zetaminx y el Yottaminx, que ye'l dodecaedru más grande del mundu.

Otros exemplos podríen ser los Kilominx, Flowerminx, Bahuina, Helicopter Dodecaedru, Starminx en toes la so versiones, Connerminx y Conermate.

Tamién les variaciones del 2×2 y 3×3 fechos dodecaedru.

Los cubos Tuttminx y Rayminx son icosaedros truncaos pero incluyir nesti grupu pol so tipu de solución asemeyada a la de los dodecaedros.

== Na cultura popular ==
El cubu de Rubik esteló a xente de tol mundu y volvióse unu de los xuegos más populares d'América a mediaos de la década de 1970.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The 1970s |apellíu=Boyer Sagert |nome=Kelly |añu=2007 |editorial=[[Greenwood Publishing Group]] |isbn=9780313339196 |páxina=130|capítulu=Games, toys and hobbies |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En solu siete años les ventes mundiales superaren los trenta millones d'unidaes;&lt;ref name=Hoffmann&gt;{{cita llibru |títulu=Fashion &amp; Merchandising Fads |apellíu=Hoffmann |nome=Frank W.|coautor=William G. Bailey |añu=1994 |editorial=[[Haworth Press]] |isbn=9781560230311 |páxines=209-210 |capítulu=Rubik's Cube |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; un conocíu comprador nel emporiu de xuguetes de FAO Scwarz en [[Nueva York]] señaló que se convirtiera en &quot;el xuguete más solicitáu&quot;.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; Dalgunos inclusive sosteníen que podía llevar a un comportamientu obsesivu.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; Ediciones pirates apaecieron en [[Taiwán]], [[Ḥong Kong]] y delles ciudaes estauxunidenses.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; El cubu dio llugar a una serie de televisión y trabayos lliterarios.&lt;ref name=Hoffmann/&gt; Hasta xineru de 2009, 350 millones de cubos fueron vendíos en tol mundu, faciéndolo'l xuegu de ruempecabeces más vendíu del mundu. El cubu ganó un llugar como exhibición permanente nel [[Muséu d'Arte Moderno de Nueva York]] ya ingresó nel [[Oxford English Dictionary]] depués de namái dos años.&lt;ref name=Daily/&gt; Caltién un dedicáu siguimientu, con cerca de 40&amp;nbsp;000 entraes en [[YouTube]] qu'ufierten tutoriales y videos de soluciones.&lt;ref name=Daily/&gt;

=== Arte ===
[[Ficheru:Huge-Cube.jpg|thumb|150px|Cubu de Rubik xigante construyíu nel Campus Norte de la Universidá de Michigan.]]

''Álamu'' (''The Astor Cube'') ye una escultura xiratoria diseñada por Tony Rosenthal que s'atopa na [[ciudá de Nueva York]]. En xunu de 2003 foi cubiertu con paneles de colores que lu faíen ver como un cubu de Rubik.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2005/11/19/nyregion/19cube.html?_r=1 |títulu=The Cube, Restored, Is Back and Turning at Astor Place |apellíu=Moynihan |nome=Colin |fecha=19 de payares de 2005 |obra=[[The New York Times]] |editorial=[[The New York Times Company]] |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.alltooflat.com/pranks/cube/ |títulu=Astor Cube |editorial=All Too Flat |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De manera similar, los estudiantes de la [[Universidá de Michigan]] crearon un cubu de Rubik xigante y asítiase nel Campus Central pal [[día de les chancies d'abril]] de 2008.&lt;ref name=&quot;Umich&quot;&gt;{{cita noticia |apellíu=McKinney |nome=Todd |títulu=Photo: Blue-bik's cube |url=http://www.ur.umich.edu/0708/Apr07_08/18.php |fechaaccesu=6 de marzu de 2010 |obra=The University Record Online |fecha=7 d'abril de 2008 |obra=The Regents of the University of Michigan |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Conjuntamente, un grupu d'estudiantes construyó otru cubu non funcional con más de 720 quilos d'aceru pal Campus Norte de dicha universidá.&lt;ref name=&quot;Umich&quot;/&gt; Quitáu más tarde esi semestre, el cubu remaneció en setiembre de 2008 el primer día de clases. Anque foi retiráu nuevamente, la universidá ta entamando una instalación d'arte del cubu de Rubik permanente nel Campus Norte. L'área de la década de 1980 de [[Disney's Pop Century Resort]] inclúi la escultura xigante d'un cubu de Rubik con escaleres incluyíes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://disneyworld.disney.go.com/resorts/pop-century-resort/ |títulu=Disney's Pop Century Resort |editorial=Walt Disney World Resort |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mosaic40percent.JPG|thumb|left|Fragmentu de ''Dream Big'' de Pete Fecteau]]
Dellos artistes desenvolvieron un estilu [[puntillismo|puntillista]] usando cubos de Rubik. Esti arte, tamién conocíu como ''Cubismu de Rubik'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/rubikcubism_.html |títulu=Rubikcubism |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120307005404/http://www.space-invaders.com/rubikcubism_.html |fechaarchivu=7 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; usa cubos de rubik estándar. La primer obra d'arte rexistrada foi creada por Fred Holly, un home ciegu de 60 años, a mediaos de la década de 1980.&lt;ref name=&quot;holly.wordthunder.com&quot;&gt;{{Cita web |url=http://holly.wordthunder.com/ |títulu=The Rubik's Cube Designs of Fred Holly |autor=Holly, Vera; Holly, Sarah; Mankowski, John |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Estes obres centrar en patrones xeométricos y de colores. L'artista caleyeru &quot;Space Invader&quot; empezó a exhibir obres puntillistas, incluyida una d'un home detrás d'un escritoriu y otra de [[Mario Bros]], usando cubos de Rubik en xunu de 2005 nuna exhibición llamada &quot;Rubik Cubism&quot; en Sixspace, Los Angeles.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/RUBIKCUBISM__.html |títulu=RubikCubism / A logical exhibition of Invader at Sixspace |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120303165549/http://www.space-invaders.com/RUBIKCUBISM__.html |fechaarchivu=3 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Antes de dicha exhibición l'artista usara cubos de Rubik pa crear un [[Space Invaders]] xigante.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/rs2.html |títulu=Rubik Space by Invader |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313200939/http://www.space-invaders.com/rs2.html |fechaarchivu=13 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Otru artista paecíu ye Robbie Mackinnon de Toronto, Canadá,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cubeworks.ca/index.php |títulu=CubeWorks |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; que los sos primeros trabayos publicar en 2007,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.twoguysfromtoronto.com/blog/2008/03/22/rubiks-cube-art/ |títulu=Rubik's Cube Art |editorial=Two guys from Toronto |fecha=22 de marzu de 2007 |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.twoguysfromtoronto.com/blog/2008/03/22/rubiks-cube-art/|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; quien asegura desenvolver el so puntillismo cubista años tras, mientres yera profesor en China. El trabayu de Robbie Mackinnon exhibióse en &quot;Believe it or Not&quot; de Ripley y enfócase nel usu de pop-art, ente que Space Invader exhibió'l so &quot;Cube Art&quot; xuntu al mosaicu de Space Invaders en galeríes públiques y comerciales.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.space-invaders.com/exhibitions.html |títulu=Exhibitions |autor=Space Invader |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120223203056/http://www.space-invaders.com/exhibitions.html |fechaarchivu=23 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

En 2010 Pete Fecteau creó ''Dream Big'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://petefecteau.com/2011/04/15/dream-big/ |títulu=Dream Big |apellíu=Fecteau |nome=Pete |fecha=15 d'abril de 2011 |editorial=The Artworks of Pete Fecteau |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; un tributu a [[Martin Luther King Jr.]] usando 4242 cubos de Rubik oficiales. Fecteau trabaya tamién cola organización You Can Do The Rubik's Cube&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.youcandothecube.com/cube-mosaics/ |títulu=You Can Do The Cube Official Site |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; pa crear dos empones destinaes a enseñar a neños n'edá escolar a crear mosaicos con cubos de Rubik a partir de plantíes qu'él mesmu realiza.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |títulu=Mathematics of the Rubik's Cube Design |apellíu=Bizek |nome=Hana M. |añu=1997 |editorial=Dorrance Pub. Co |allugamientu=Pittsburgh, Pennsylvania |isbn=0805939199 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Unscrambling the Cube |apellíu=Black |nome=M. Razid|autor2=Taylor, Herbert |añu=1980 |editorial=Zephyr Engineering Design |allugamientu=Burbank, California |isbn=0940874032 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Rubik's Cube Made Easy |apellíu=Eidswick |nome=Jack |añu=1981 |editorial=Peace Press |allugamientu=Culver City, California |isbn=0915238527 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Speedsolving the Cube: Easy-to-follow, Step-by-Step Instructions for Many Popular 3-D Puzzles |apellíu=Harris |nome=Dan |añu=2008 |editorial=Sterling Pub |allugamientu=Nueva York |isbn=978-1402753138 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=[[The Simple Solution to Rubik's Cube]] |apellíu=Nourse |nome=James G. |añu=1981 |editorial=Bantam |allugamientu=Nueva York |isbn=0553140175 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu=Taylor |nome=Don |títulu=Cube Games: 92 Puzzles &amp; Solutions |añu=1981 |editorial=Holt, Rinehart and Winston |allugamientu=Nueva York |isbn=0030615240|autor2=Rylands, Leanne |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |títulu=Mastering Rubik's Cube: The Solution to the 20th Century's Most Amazing Puzzle |apellíu=Taylor |nome=Donald Y. |añu=1981 |editorial=Holt, Rinehart and Winston |allugamientu=Nueva York |isbn=0030599415 |idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Rubik's cube|cubu de Rubik}}
{{wikillibros|Cubu de Rubik}}
* {{Cita web |url=http://www.village.demon.co.uk/cairns/ZIP/TeachYourselfCubeBashing_CC_DG_sep1979.pdf |títulu=Teach yourself cube-bashing |apellíu1=Cairns |nome1=Colin |apellíu2=Griffiths |nome2=Dave |fecha=setiembre de 1979 |obra=Cairns Families' Website |editorial=Demon |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120315102715/http://www.village.demon.co.uk/cairns/ZIP/TeachYourselfCubeBashing_CC_DG_sep1979.pdf |fechaarchivu=15 de marzu de 2012 }}
* {{cita web |url= https://www.francocube.com/cyril/rubik_index |títulu= Rubik's Cube, méthodes pour tous |fechaaccesu=30 de setiembre de 2017 |idioma= francés}}
* {{cita web |url= http://www.ws.binghamton.edu/fridrich/cube.html |títulu= My speed cubing page |fechaaccesu=30 de setiembre de 2017 |apellíu= Fridrich |nome= Jessica| fecha = 1997|idioma= inglés}}
* {{cita web |url= https://rubikcubesolver.com |títulu= Rubik's Cube, Rubik's Cube Solver |idioma= francés}}
* {{cita web |url= https://rubikcubesolution.com |títulu= Rubik's Cube, Solution de Rubik's Cube |idioma= francés}}
* {{cita web |url= https://howtopuzzle.com |títulu= le cube de rubik wikipedia |idioma= francés}}

{{Tradubot|Cubo de Rubik}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cubu de Rubik]]
[[Categoría:Xuguetes educativos]]
[[Categoría:Inventos d'Hungría]]
[[Categoría:Problemes NP-completos|Rubik]]
[[Categoría:Xuegos ganadores del Spiel des Jahres]]
[[Categoría:Ruempecabeces mecánicos cúbicos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>g9mjd8vhcm68zmf24itnb7n53p6fkv2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dinastía selyúcida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137256</id>
    <revision>
      <id>3703074</id>
      <parentid>3655345</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14148" xml:space="preserve">{{otros usos|Imperiu seléucida|el reinu helenísticu de nome similar}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu}}

Los '''selyúcides''', '''selchucos''' o '''selyuquíes''' fueron una dinastía [[turquía|turca]] [[oğuz]] que reinó nos actuales [[Irán]] ya [[Iraq]], según n'[[Asia Menor]] ente mediaos del [[sieglu XI]] y finales del [[sieglu XIII]]. Llegaron a [[Anatolia]] procedentes del [[Asia Central]] a finales del sieglu X, causando estragos nos pueblos bizantín y árabe, qu'acabaron col [[Califatu abasí]] y debilitaron considerablemente al [[Imperiu bizantín]] col so emburrie relixosu escontra Occidente.&lt;ref&gt;{{cita web|nome1=Encyclopedia Brittanica|títulu=Seljuk Dynasty|url=http://www.britannica.com/search?query=seljuq|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Los turcos selyúcides son consideraos como los antepasaos direutos de los turcos sudoccidentales, los habitantes actuales de [[Turquía]], [[Gagauzia]], [[Azerbaixán]] y [[Turkmenistán]]. Los selyúcides desempeñaron un papel principal na historia medieval creando una barrera para [[Europa]] contra los invasores [[Mongol (etnia)|mongoles]] del este, defendiendo'l mundu islámicu contra les [[Cruzaes|cruciaes d'Europa]] y conquistando grandes estensiones del Imperiu bizantín, que práuticamente desmantelaron, siendo los sos socesores, los [[Turcos otomanos|turcos osmanlíes]], quien solmenaron el golpe de gracia.

== Historia ==

Yeren n'orixe un [[clan]] de la [[tribu]] turca oghuz de los [[Kınık]], asitiada al norte del [[mar d'Aral]].&lt;ref&gt;{{cita web|nome1=Encyclopaedia Britannica company|títulu=Seljuk|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/seljuk}}&lt;/ref&gt; Nel [[sieglu X]] convertir al [[islam]] y migraron escontra'l sur empobinaos por un xefe llamáu [[Selyuq|Selyuq ibn Duqaq]] o Selchuk, del que procede'l nome de la dinastía. Selyuq instalar nel cursu inferior del [[Sir-Daria]], dende onde fixeron incursiones al Irán oriental. A la muerte de Selyuq, el so fíu [[Arslan Isrâîl|Isrâîl]] prosiguió la meyora al sur, topetando col ságran sultán [[Mahmud de Gazni|Mahmûd]], de la dinastía de los [[Imperiu gaznávida|gaznavíes]], que contuvo la meyora selyúcida ganando y faciendo prisioneru a Isrâîl. Igualmente, Mahmûd contener, pero nun los aniquiló, y a la so muerte (1030), aprovechando la crisis socesoria de los gaznavíes, los nómades selyúcides volvieron a entamar la so meyora con más fuercia.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=Al-Tawarikh|nome1=Jami|títulu=The History of the Seljuq Turks|fecha=2001|editorial=Curzon}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Seljuk Empire locator map.svg|right|300px|thumb|La dinastía selyúcida en 1092, el so periodu de mayor espansión.]]
Dotaos de gran fuercia militar, conquistaron el [[Jorasán]], rexón del Irán oriental gobernada polos gaznavíes, a partir de la cual estendieron el so poderíu militar sobre otres rexones. El débil socesor de Mahmūd, el so fíu [[Masûd de Ghaznî|Masûd]], intentó detenelo, pero'l so exércitu, que mientres el gobiernu del so padre fuera una poderosa fuercia d'ataque contra los [[rajá]]s del norte de la India, habíase vueltu lentu y pesáu frente a la eficaz fuercia de caballeros arqueros turcomanos. En [[1038]], el nietu de Selyuq, [[Toğrül Bey|Toğrül]] o Tugril, proclamóse [[emir]] de [[Nishapur]]. En [[1040]], Toğrül venció na [[batalla de Dandanaqan]] al sultán gaznaví Masûd, que fuxó a la India (depués d'esta guerra, los gaznavíes recluyir nos montes afganistanos y el [[Panyab]]). En [[1055]], Toğrül tomó [[Bagdag]], lliberando al [[califa]] [[califatu Abbasí|abasí]] de la presión de la dinastía [[xiísmu|xiina]] de los [[Dinastía buwayida|búyidas]], a la que sustituyó como gobernante efectivu. Toğrül recibió los títulos de [[sultán]] y de [[Monarca|rei]] d'Oriente y Occidente.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=Shaw|nome1=SJ|títulu=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|fecha=1978|editorial=[[Cambridge University Press]]|allugamientu=Cambridge}}&lt;/ref&gt; 

Toğrül foi asocedíu pol so sobrín [[Alp Arslan]] ([[1063]]–[[1072]]), que foi'l verdaderu fundador del [[Imperiu selyúcida]], con capital en Rayy (actual [[Teḥrán]]). Alp Arslan conquistó [[Alepo]] ([[1070]]), [[Armenia]] y empezó les incursiones a los territorios orientales del [[Imperiu bizantín]]. En [[1071]], venció a les tropes del emperador bizantín [[Romanu IV Diógenes]] (el cual cayó prisioneru) na [[Batalla de Manzikert|batalla de Mantzikert]], que dio entamu al poder turcomanu en [[Anatolia]] (que desaguaría sieglos más tarde nel [[Imperiu otomanu]] y en [[Turquía]]). Los gobernantes de les rexones conquistaes a Bizancio constituyiríen dende esi momentu una caña amás de la dinastía llamada Selyúcida de Rum, y el so territoriu llamaríase [[Sultanatu de Rüm]] (''[[Antigua Roma|Rum]]'' –&quot;romanu&quot;, en [[llingua árabe]]– yera'l nome col que los musulmanes designaben polo xeneral a los bizantinos y al so territoriu).&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=Wind|nome1=A|títulu=Al Hind, the Making of the Indo Islamic World|fecha=1996|editorial=Brill Academic Publishers|isbn=90-04-09249-8}}&lt;/ref&gt;

L'apoxéu del imperiu producir mientres el reináu del so fíu y socesor [[Malik Shah]] (1072–[[1092]]), gracies en parte al poder exercíu pol [[visir]] iranín [[Nizam al-Mulk]], auténticu xeniu políticu y militar de la dómina. Los selyúcides se iranizaron dende los primeros momentos del so imperiu, adoptando'l [[idioma persa|persa]] como llingua oficial, colo que munchos de los dirixentes yeren perses. Malik Shah gobernó sobre [[Transoxiana]], [[Kermán]], [[Xerusalén]], [[Damascu]] y Asia Menor.&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Moezzi|nome1=A|títulu=Sharhbanu|publicación=Encyclopaedia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/ot_grp7/ot_shahrbanu_20050131.html}}&lt;/ref&gt; Los sultanes disponíen d'un poderosu exércitu y una ordenada alministración civil (presidida pol [[diván]]) y de gran númberu de funcionarios autóctonos o [[mamelucu|mamelucos]]. Al traviés de les fundaciones escolares ([[madrasa|madrases]]) garantizaben la renovación del [[sunismu]]. La considerancia del [[Estáu]] turcu como patrimoniu familiar llevó al sultán a distribuyir provincies, provocando l'esmembramientu del [[Imperiu]] en múltiples sultanatos menores, como los de [[Kermán]] ([[1041]]–[[1186]]), [[Iraq]] ([[1118]]–[[1194]]), [[Siria]] [[1078]]–[[1117]]), que se debilitaron con rapidez. Al morrer el sultán, españó una guerra civil qu'acabaría col imperiu. Jorasán foi la primer rexón en llibrase del poder turcu tres una revuelta, ente que los ''[[atabeg]]s'' o gobernadores locales o rexentes de los sultanes convertir en soberanos de fechu d'Irán, Iraq, [[Siria]] y la rexón de [[Yazira]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Daftary|nome1=F|títulu=Secretarian and National Movements in Iran, Khorasan and Transoxania during Umayyad and Early Abbasid Times|publicación=History of Civilizations of Central Asia|volume=4|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001204/120455y.pdf}}&lt;/ref&gt; En Siria y la zona de [[Kermán]] (Irán) surdieron dellos reinos efímeros a los que tuvo qu'enfrentase'l morrebundu Estáu selyuco. L'últimu sultán de la dinastía foi [[Toğrül II]] ([[1176]]–[[1194]]), que morrió engardiendo contra los gobernantes independientes de la rexón de [[Corasmia]].

== Turcos selyúcides del Sultanatu de Rüm ==
[[Ficheru:Selchuklu coins.jpg|thumb|Monedes del [[Imperiu selyúcida]] nel Muséu de Arqueologḯa de [[Samsun]].]]
{{AP|Sultanatu de Rüm}}
El territoriu que caltuvo la so identidá y que prevalecería mientres delles décades foi'l del sultanatu de Rüm ([[1081]]–[[1302]]). Fundáu por [[Suleiman ibn Kutalmish]], so la égida del [[Imperiu bizantín]] pal que les sos tropes combatíen como mercenaries, esti sultanatu asítiase en [[Anatolia]] y espandióse por [[Mesopotamia]] y [[Armenia]], llegando a aunir sol so dominiu a pueblos cristianos: griegos, sirios y armenios. Conoció la so etapa de rellumanza sol reináu de [[Kaikubad I]] ([[1221]]–[[1237]]). Disponía d'un puertu nel [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]], [[Antalya]], pol que realizaba funciones d'enllaz comercial ente l'[[Estremu Oriente]] y [[Europa]]. Tamién cuntaben con un puertu nel mar Negru, [[Sinop (Turquía)|Sinop]]. A partir de [[1231]], los asaltos mongoles afararon el sultanatu. La victoria mongola na [[batalla de Köse Dağ]] ([[1243]]) fraccionó al sultanatu (amenorgáu a vasallaxe mongol) en múltiples [[Beylicatos de Anatolia|emiratos]] turcomanos, vasallos coles mesmes de los mongoles. Otros emiratos, asitiaos na frontera colos bizantinos, permanecieron independientes realizando la [[Guerra Santa]] a los griegos. Unu d'estos emiratos occidentales, el de los osmanlíes, sería'l nucleu orixinariu del futuru [[Imperiu otomanu]]. Escontra [[1276]], los selyúcides de Rüm perdieron de facto tol so poder, anque nominalmente caltener hasta [[1307]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Bosworth|nome1=CE|títulu=Turkish Expansion Towards the West|publicación=History of Humanity|volume=4|url=http://www.unesco.org/culture/humanity/html_eng/projet.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151008060927/http://www.unesco.org/culture/humanity/html_eng/projet.htm|fechaarchivu=8 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Soberanos de la Dinastía Selyúcida [[1037]]–[[1157]] ===

* [[Tugrïl Beg|Toğrül]] ibn Ismail (Tughril Beg) [[1037]]-[[1063]]
* [[Alp Arslan]] ibn Chaghri [[1063]]-[[1072]]
* Jalal ad-Dawlah [[Malik Shah I]] [[1072]]-[[1092]]
* Nasir ad-Din [[Mahmud I (Selyúcida)|Mahmud I]] [[1092]]-[[1094]]
* Rukn ad-Din [[Barkiyaruq]] [[1094]]-[[1105]]
* Mu'izz ad-Din [[Ahmad Sanjar]] [[1097]]-[[1157]]
* Mu'izz ad-Din [[Malik Shah II]] [[1105]]
* Ghiyath ad-Din [[Mehmed I de los Grandes Selyúcidas|Mehmed I]] Tapar (Muhammad) [[1105]]-[[1118]]
* [[Mahmud II de los Grandes Selyúcidas|Mahmud II]] [[1118]]-[[1131]]
* [[Dawud de los Grandes Selyúcidas|Dawud]] (David) [[1131]]-[[1132]]
* [[Toghrül II|Toğrül II]] (Tughril Beg) [[1132]]-[[1134]]
* [[Mas'ud de los Grandes Selyúcidas|Mas'ud]] [[1134]]-[[1152]]
* [[Malik Shah III]] [[1152]]-[[1153]]
* [[Mehmed II de los Grandes Selyúcidas|Mehmed II]] (Muhammad II) [[1153]]-[[1160]]
* [[Süleyman de los Grandes Selyúcidas|Süleyman Shah]] (Sulaiman Shah) [[1160]]-[[1161]]
* [[Arslan Shah]] [[1161]]-[[1176]]
* [[Toghrül III|Toğrül III]] (Tughril Beg III) [[1176]]-[[1194]]&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=Blake|nome1=SP|títulu=Shahjahanabad: The Sovereign City in Mughal India|fecha=1991|editorial=Cambridge University Press}}&lt;/ref&gt;

=== Soberanos selyúcides de Kermán [[1041]]–[[1187]] ===
[[Kermán]] foi un reinu del sur de Persia. Venció en [[1187]], conquistáu probablemente por [[Toghrül III|Toğrül III]] de los Grandes Selyúcidas.

* [[Qawurd de Kerman|Qawurd]] [[1041]]-[[1073]]
* [[Kerman Shah]] [[1073]]-[[1074]]
* [[Sultan Shah de Kerman|Sultan Shah]] [[1074]]-[[1075]]
* [[Husayn Omar de Kerman|Husayn Omar]] [[1075]]-[[1084]]
* [[Turan Shah I]] [[1084]]-[[1096]]
* [[Iran Shah]] [[1096]]-[[1101]]
* [[Arslan Shah I]] [[1101]]-[[1142]]
* [[Mehmet I de Kerman|Mehmet I]] (Muhammad) [[1142]]-[[1156]]
* [[Toghrül de Kerman|Toğrül Shah]] [[1156]]-[[1169]]
* [[Bahram Shah]] [[1169]]-[[1174]]
* [[Arslan Shah II]] [[1174]]-[[1176]]
* [[Turan Shah II]] [[1176]]-[[1183]]
* [[Mehmed II de Kerman|Mehmed II]] (Muhammad) [[1183]]-[[1187]]

=== Soberanos selyúcides en [[Siria]] [[1076]]–[[1117]] ===
* Abu Sa'id Taj al-Dawla [[Tutush I]] [[1085]]-[[1086]]
* Jalal al-Dawlah [[Malik Shah I]] de los Grandes Selyúcidas [[1086]]-[[1087]]
* Qasim al-Dawla Abu Said [[Aq Sunqur al-Hajib]] [[1087]]-[[1094]]
* Abu Sa'id Taj ad-Dawla [[Tutush I]] ''(Segundu reináu)'' [[1094]]-[[1095]]
* Fakhr al-Mulk [[Radwan]] [[1095]]-[[1113]]
* Tadj al-Dawla [[Alp Arslan al-Akhras]] [[1113]]-[[1114]]
* [[Sultan Shah de Siria|Sultan Shah]] [[1114]]-[[1123]]
'''[[Sultán|Sultanes]]/[[Emir]]es de [[Damascu]]''':
* Aziz ibn [[Abaaq al-Khwarazmi]] [[1076]]-[[1079]]
* Abu Sa'id Taj ad-Dawla [[Tutush I]] [[1079]]-[[1095]]
* Abu Nasr Shams al-Muluk [[Duqaq]] [[1095]]-[[1104]]
* [[Tutush II]] [[1104]]
* Muhi al-Din [[Baqtash]] [[1104]]
'''[[Atabeg]]s d'[[Alepo]]''':
* [[Lulu de Aleppo|Lulu]] [[1114]]-[[1117]]
* Shams al-Havas [[Yariqtash]] [[1117]]
* Imad al-Din [[Zengi]] [[1128]]-[[1146]]

=== Sultanes selyúcides de [[Sultanatu de Rüm|Rüm]] ([[Anatolia]]) [[1077]]–[[1307]] ===
* [[Kutalmish]] [[1060]]-[[1077]]
* [[Suleiman ibn Kutalmish]] [[1077]]-[[1086]]
* [[Kilij Arslan I]] [[1092]]-[[1107]]
* [[Melikshah]] [[1107]]-[[1116]]
* [[Mesud I]] [[1116]]-[[1156]]
* [[Kilij Arslan II]] [[1156]]-[[1192]]
* [[Kaikosru I]] [[1192]]-[[1196]]
* [[Süleymanshah II]] [[1196]]-[[1204]]
* [[Kilij Arslan III]] [[1204]]-[[1205]]
* [[Kaikosru I]] ''(Segundu reináu)'' [[1205]]-[[1211]]
* [[Kaikaus I]] [[1211]]-[[1220]]
* [[Kaikubad I]] [[1220]]-[[1237]]
* [[Kaikosru II]] [[1237]]-[[1246]]
* [[Kaikaus II]] [[1246]]-[[1260]]
* [[Kilij Arslan IV]] [[1248]]-[[1265]]
* [[Kaikubad II]] [[1249]]-[[1257]]
* [[Kaikosru II]] ''(Segundu reináu)'' [[1257]]-[[1259]]
* [[Kaikosru III]] [[1265]]-[[1282]]
* [[Mesud II]] [[1282]]-[[1284]]
* [[Kaikubad III]] [[1284]]
* [[Mesud II]] ''(Segundu reináu)'' [[1284]]-[[1293]]
* [[Kaikubad III]] ''(Segundu reináu)'' [[1293]]-[[1294]]
* [[Mesud II]] ''(Tercer reináu)'' [[1294]]-[[1301]]
* [[Kaikubad III]] ''(Tercer reináu)'' [[1301]]-[[1303]]
* [[Mesud II]] ''(Cuartu reináu)'' [[1303]]-[[1307]]
* [[Mesud III]] [[1307]]&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=Black|nome1=J|títulu=The Atlas of World History|fecha=2005|editorial=Covent Garden Books|allugamientu=Nueva York}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Seljuq Empire}}
* [http://revistaorientalia.blogspot.com/2007/08/escavaciones-en-monasteriu-abren-alderique.html Guarda selyúcida en Trabzon Kızlar]
* http://www.selcuklular.com/


{{Tradubot|Dinastía selyúcida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Dinastía selyúcida| ]]
[[Categoría:Historia d'Asia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qjz06gk4ws5804hzxqkx87gamsa042u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Caucasoide</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137415</id>
    <revision>
      <id>3703093</id>
      <parentid>3623454</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8707" xml:space="preserve">[[Ficheru:Photographs_showing_&quot;The_Three_European_Racial_Types&quot;_Wellcome_L0072214.jpg|thumb|180px|Tipos de europeos.]]

'''Caucasoide''' o '''caucásicu''' ye un términu que describiría una [[Raza (clasificación de seres humanos)|raza]] humana según la clasificación de Blumenbach (1752-1840). Históricamente, el términu foi utilizáu para describir a la población d'[[Eurasia Occidental]] ([[Europa]], [[África del Norte]], [[Oriente Mediu]], [[Asia Central]] ya inclusive el [[Sur d'Asia]]).&lt;ref&gt;[[iarchive:racesofeurope031695mbp|The Races of Europe]] by [//es.wikipedia.org/wiki/Carleton_S._Coon Carlton Stevens Coon]&lt;/ref&gt; Dichu grupu humanu correspondería básicamente a lo qu'otros definieron como &quot;raza&quot; blanca. Esti términu sigue siendo usáu anguaño, tantu nes ciencies médiques como na xenética.&lt;ref&gt;[York P C Pei, Celia M T Greenwood, Anne L Chery and George G Wu, &quot;Racial differences in survival of patients on dialysis&quot;, Nature]&lt;/ref&gt;

== Orixe del conceutu ==
El conceutu de ''raza caucásica'' o ''Caucasia varietas'' desenvolvióse alredor de [[1800]] por [[Johann Friedrich Blumenbach]], un antropólogu alemán.&lt;ref name=&quot;Blum&quot;&gt;University of Pennsylvania [http://www.english.upenn.edu/Projects/knarf/People/blumen.html Blumenbach]&lt;/ref&gt; Blumenbach adoptó'l nome a partir de la xente de la rexón d'[[El Cáucasu]], a quien consideraba como arquetipu d'esti grupu.&lt;ref&gt;[//es.wikipedia.org/wiki/Oxford_English_Dictionary Oxford English Dictionary]: &quot;a name given by Blumenbach (a1800) to the ‘white’ race of mankind, which he derived from the region of the Caucasus.&quot;&lt;/ref&gt; Basó la so clasificación principalmente na craneoloxía&lt;ref name=&quot;Blumenbach&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20060910170007/http://www.as.ua.edu/ant/bindon/ant275/reader/blumenbach.PDF Johann Friedrich Blumenbach, ''The anthropological treatises of Johann Friedrich Blumenbach''], translated by Thomas Bendyshe. 1865. November 2, 2006.&lt;/ref&gt;

== Na antropoloxía física ==
&quot;Raza caucasoide&quot; foi un términu usáu pola [[antropoloxía física]] para definir a grupos humanos con ciertu rangu de resultaos nes midíes antropométriques.&lt;ref&gt;Reinhard, K.J., &amp; Hastings, D. (Annual 2003) &quot;Learning from the ancestors: the value of skeletal study&quot;.(study of ancestors of Omaha Tribe of Nebraska), ''American Journal of Physical Anthropology'', p. 177(1)&lt;/ref&gt; Concebíu xeneralmente como una de les &quot;grandes races&quot; al pie de l'[[australoide]], [[mongoloide]] y [[negroide]], que se subdividía nuna serie de &quot;subraces&quot; que, según dellos autores, incluyía a la [[nórdica]], [[mediterránea]], [[alpina]], dinárica, [[arábiga]], [[turánida]], [[iránida]] y [[armenoide]]. Otrus autores usaron motivos llingüísticos subdividiendo en [[raza aria]] o ([[Llingües indoeuropees|indoeuropea]]), [[Pueblos semites|semites]] ([[llingües semítiques]]) y camita (bereberes-cushitas-exipcies)

Nel sieglu XIX la definición histórica de races na [[India]] solía considerar a los [[drávides]] como australoides non caucásicos, asumiendo un gradiente d'amiestu racial dende les altes castes aries hasta los indíxenes drávides.

Otra manera, [[Carleton S. Coon]] nel so &quot;''Les races d'Europa''&quot; (1939) clasifica a los drávides como caucasoides, según lo que llamó &quot;estructura del craniu caucasoide&quot; y otres traces físiques (como pelo, ñariz, güeyos). Nel so ''The Living Races of Man'' (''Les races vives del home''), Coon señaló que &quot;la India ye la más oriental de la rexón caucasoide&quot;. Sarah A. Tishkoff y Kenneth K Kidd espresaron: &quot;A pesar del desalcuerdu ente los antropólogos, esta clasificación sigue siendo utilizada entá por munchos investigadores, según por llaicos.&quot;

Tampoco entós hubo consensu xeneral na validez del usu del términu caucásicu&quot;. [[Thomas Henry Huxley]] en 1870 escribió que &quot;l'absurda denominación de 'Caucásicu'&quot; yera en realidá una fusión de la raza xanthocroide (nórdica) y melanocroide (mediterránea).&lt;ref&gt;T. H. Huxley, ''On the Geographical Distribution of the Chief Modifications of Mankind'', Journal of the Ethnological Society of London (1870).&lt;/ref&gt;

En 1920 [[Herbert George Wells|H. G. Wells]] referir a la raza mediterránea como la raza ibérica, considerándola como una cuarta subraza de la raza caucásica, xuntu coles subraces ''aria'', ''semita'' y ''camita'', declarando que'l principal grupu étnicu que más puramente representa l'orixe racial de la ''raza ibérica'' yeren los [[Vascu|vascos]], y que éstos yeren los descendientes del home de [[Home de Cromañón|cromañón]].&lt;ref&gt;Wells, H.G. ''The Outline of History'' New York:1920 Doubleday &amp; Co. Volume I Chapter XI &quot;The Races of Mankind&quot; Pages 131-144 See Pages 98, 137, and 139&lt;/ref&gt;

== En Medicina ==
La respuesta a los productos [[Melecina|farmacéuticos]] y a otros tratamientos podría variar considerablemente según la etnia.&lt;ref name=&quot;Pei&quot;&gt;[http://www.nature.com/ki/journal/v58/n3/full/4495489a.html York P C Pei, Celia M T Greenwood, Anne L Chery and George G Wu, &quot;Racial differences in survival of patients on dialysis&quot;], ''Nature''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.sciam.com/article.cfm?id=study-shows-drug-resistan &quot;Study Shows Drug Resistance Varies by Race&quot;], Kate Wong, ''Scientific American''&lt;/ref&gt; Esiste un alderique sobro si les variaciones raciales que son tan amplies, son médicamente válides.&lt;ref&gt;[http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=139378 Categorization of humans in biomedical research: genes, race and disease], Neil Risch, Esteban Burchard, Elad Ziv, and Hua Tang&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.nature.com/ng/journal/v36/n11s/full/ng1435.html Genetic variation, classification and 'race'], Lynn B Jorde &amp; Stephen P Wooding&lt;/ref&gt; Delles revistes, como por casu, ''Nature Genetics'', Archives of Pediatrics &amp; Adolescent Medicine y la ''British Medical Journal'', emitieron directrices qu'indiquen que los investigadores tienen de definir curioso les sos poblaciones y evitar les construcciones sociales d'amplia base, una y bones estes categoríes son más propenses a cayer na discriminación poles diferencies socioeconómicas nel accesu a los tratamientos médicos.&lt;ref&gt;The Race, Ethnicity, and Genetics Working Group of the National Human Genome Research Institute (2005) &quot;[http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1275602 The Use of Racial, Ethnic, and Ancestral Categories in Human Genetics Research]&quot;, ''American Journal of Human Genetics'', '''77'''(4): 519–532&lt;/ref&gt; Sicasí, hai revistes (por casu, la ''Journal of Gastroentorology'' y ''Hepatology and Kidney International'') que siguen utilizando categoríes raciales como la caucásica.&lt;ref&gt;[http://www.ingentaconnect.com/content/bsc/jgh/2004/00000019/00000007/art00012 &quot;Ethnic and cultural determinants influence risk assessment for hepatitis C acquisition&quot;], Anouk Dev, Vijaya Sundararajan, William Sievert&lt;/ref&gt;

Nos [[Estaos Xuníos]] la [[Biblioteca Nacional de Medicina de los Estaos Xuníos|National Library of Medicine]] consideró a partir de 2004 a &quot;caucásicu&quot; como un términu racial obsoleto, reemplazando'l so usu en favor de la designación: &quot;de procedencia europea&quot; y el términu &quot;raza&quot; per &quot;grupu poblacional&quot;.&lt;ref&gt;Leonard Lieberman, Rodney C. Kirk, and Alice Littlefield, &quot;Perishing Paradigm: Race—1931-99,&quot; ''American Anthropologist'' 105, no. 1 (2003): 110-13&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |añu=2003 |títulu=Other Notable MeSH Changes and Related Impact on Searching: Ethnic Groups and Geographic Origins|url=http://www.nlm.nih.gov/pubs/techbull/nd03/nd03_med_data_changes.html|publicación=NLM Technical Bulletin|volumen=335 |númberu=Nov-Dec|cita=The MeSH term Racial Stocks and its four children (Australoid Race, Caucasoid Race, Mongoloid Race, and Negroid Race) have been deleted from MeSH in 2004. A new heading, Continental Population Groups, has been created with new identification that emphasize geography.}}&lt;/ref&gt;

== Imaxenes ==

&lt;gallery&gt;
Bundesarchiv_Bild_119-5592-15A,_Porträt_BDM-Mädchen.jpg|muyer de tipu nordicu.
Bundesarchiv_Bild_119-5592-03A,_Porträt_Hitler-Junge.jpg|home de tipu nordicu.
File:MPP-Medir.jpg|home de tipu mediterraneu
MPP-Arm1.jpg|home de tipu armenoide.
MPP-Iraaf.jpg|home de tipu irano-afganistanu.
MPP-Alp1.jpg|muyer de tipu alpinu
Baltic_Finns.jpg|homes de tipu balticu.
Lehnert_Landrock_-_Ouled_Naïl_Girl_-_Algeria_-_1905.jpg|muyer de tipu arabigu.
MPP-Sm1.jpg|home de tipu arabigu
MPP-Iber.jpg|home español de tipu mediterraneu
&lt;/gallery&gt;

== Ver tamién ==

* [[Races humanes]]
* [[Negroide]]
* [[Mongoloide]]
* [[Australoide]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
[[Categoría:Racismu]]
[[Categoría:Races Humanes]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>lh8voohi6naskqiplrd14sscs8i1nra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asociación Atlética Argentinos Juniors</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137828</id>
    <revision>
      <id>3703267</id>
      <parentid>3702049</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="188253" xml:space="preserve">{{Tradubot|Asociación Atlética Argentinos Juniors}}
{{equipu}}
L''''Asociación Atlética Argentinos Juniors''', popularmente conocida como '''Argentinos Juniors''' o a cencielles '''Argentinos''', ye una centenaria institución polideportiva fundada'l [[15 d'agostu]] de [[1904]] nel barriu de [[La Paternal]], [[Buenos Aires|Ciudá Autónoma de Buenos Aires]], [[Arxentina]]. Xuega anguaño na [[Primer División d'Arxentina|Primer División]].

La so disciplina más destacada ye'l [[fútbol]], nel que ye reconocíu pola [[FIFA]] como unu de los 11 clubes clásicos de l'Arxentina,&lt;ref&gt;http://es.fifa.com/news/y=2012/m=6/news=arxentinos-trubiecu-estrelles-1657503.html&lt;/ref&gt; siendo reconocíu primero de too por ser un club formador de numberosos futbolistes de proyeición internacional como [[Diego Armando Maradona]], [[Fernando Redondo]], [[Juan Román Riquelme]], [[Claudio Borghi]], [[Esteban Cambiasso]], [[Sergio Batista]], [[Juan Pablo Sorin]], [[Fernando Cáceres]], [[Leonel Gancedo]], [[Diego Placente]], [[Nicolás Pareja]], [[Néstor Ortigoza]], [[Lucas Biglia]], [[Lucas Barrios]], [[Federico Insúa]], [[Leonardo Pisculichi]], [[Andrés D'Alessandro]] y [[Fabricio Coloccini]] (ente otros). Por tal motivu, ye reconocíu tantu pola [[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]] como pola prensa especializada como'l ''Pebidal del Mundu''.&lt;ref name='D'ónde vien el llamatu &quot;Pebidal del Mundu&quot;'&gt;{{Cita web|apellido1=Peyssé |nome1=Sergio |títulu=Arxentinos, el pebidal del mundu |url=http://www.lanueva.com/deportes-impresa/838610/arxentinos--el pebidal-del mundu.html|fecha=3 de payares de 2015 |fechaaccesu=1 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

Tien 3 predivos propios na ciudá de [[Buenos Aires]] que suman 15 hectárees, pa la so gran cantidá d'actividaes sociales, culturales, recreatives y deportives: El Complexu Polideportivu ''&quot;Les Malvines&quot;'' nel barriu de La Paternal, el Centru d'Entrenamientu y Formación pal Fútbol Amateur (CEFFA) en [[So Flores]] y el so estadiu de fútbol, el ''&quot;Diego Armando Maradona&quot;'', allugáu en [[Villa Xeneral Mitre]].&lt;ref&gt;[http://mapa.buenosaires.gob.ar/ Gavilan 2151 -estadiu-, Tronador 41 -polideportivu- y Lafuente 2105 -CEFFA- en Mapa Interactivo de la C. A. B. A.]&lt;/ref&gt;

Na so historia axudicóse 3 títulos na [[Primer División d'Arxentina|Primer División del fútbol arxentino]], siendo campeón per primer vegada nel [[Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)|Campeonatu de primer División de 1984]].&lt;ref name=&quot;0226430c&quot;&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg84.html&lt;/ref&gt; Depués ganaría'l [[Tornéu Nacional 1985(Arxentina)|Nacional 1985]]&lt;ref name=&quot;y6y9d233&quot;&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg85.html&lt;/ref&gt; y darréu el [[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]].&lt;ref name=&quot;2bb37285&quot;&gt;http://www.afa.org.ar/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=11793%3Aargentinos-juniors-campeon-del tornéu-clausura-2010&amp;Itemid=78&lt;/ref&gt; Nel planu internacional foi'l quintu de los ocho equipos arxentinos en conquistar la [[Copa Libertadores d'América]] en ganándola na so primer participación, nel añu [[Copa Libertadores 1985|1985]],&lt;ref name=&quot;aa895fc7&quot;&gt;http://www.rsssf.com/sacups/acopa85.html&lt;/ref&gt; lo que-y dexó participar na [[Copa Intercontinental]] (la cual perdió en [[definición por penales]] contra la [[Juventus]] d'[[Italia]] nel que foi designáu pola FIFA como'l meyor partíu na historia de dichu certame)&lt;ref name='D'ónde vien el llamatu &quot;Pebidal del Mundu&quot;'&gt;{{Cita web|apellido1=Peyssé |nome1=Sergio |títulu=Arxentinos, el pebidal del mundu |url=http://www.lanueva.com/deportes-impresa/838610/arxentinos--el pebidal-del mundu.html|fecha=3 de payares de 2015 |fechaaccesu=1 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; y la [[Copa Interamericana 1986|Copa Interamericana]], que ganó n'avientu de 1986.&lt;ref name=&quot;91fa8057&quot;&gt;http://www.rsssf.com/tablesi/intam85.html&lt;/ref&gt; Tamién algamó les semifinales tantu na [[Supercopa Suramericana 1989|Supercopa 1989]]&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/sacups/supcopa89.html&lt;/ref&gt; como na [[Copa Suramericana 2008]].&lt;ref name=&quot;5839ec1c&quot;&gt;http://www.rsssf.com/sacups/sudamcup08.html&lt;/ref&gt;

Ye'l 12º equipu na clasificación histórica de la [[Primer División d'Arxentina]] y apostó la mayoría de les temporaes en felicidá divisional.

== Historia ==

=== Surdimientu ===
[[Ficheru:PrimerEscudoAAAJ.jpg|miniaturadeimagen|Primer escudu d'Argentinos Juniors (1904)]]
El 14 d'agostu de [[1904]], un grupu d'amigos venceyaos poles sos idees y anarquistes que se destacar llargamente xugando al fútbol apuesten un alcuentru ente los sos respeutivos equipos: ''Sol de la Victoria'' y ''Mártires de Chicago'', esti últimu nome escoyíu pa conmemorar a los obreros finaos na [[Revuelta de Haymarket]], quien dieron orixe al [[Conmemoración del 1 de mayu|1º de mayu]] como [[día Internacional de los Trabayadores]]. L'alcuentru apostar nun potreru que s'atopaba na redoma d'onde anguaño ta'l monumentu al [[Cid Campeador (Buenos Aires)|Cid Campeador]]. Encabezaos polos hermanos José y Carlos Agostini, que queríen atopar un llugar onde axuntase más de cutiu, llogren allandiar al serenu d'una obra en construcción na Av. [[Avenida Corrientes|Corrientes]] y Aráoz. A otru día, 15 d'agostu, nesi llugar ente andamios y lladriyos, celébrase l'actu de fundación del nuevu club, convidando a tolos participantes del alcuentru referenciáu más arriba.

Son socios fundadores ente otros: Julián Ducasse, Luis y Ángel Cagnoli, los nomaos hermanos Agostini, Carlos y José Braga, Luis Cavatorta, Francisco Demarco, Vicente Pirro, Ernesto Capurro, Juan Curballati, Alfredo Sifredi, Antonio Castellanu y Leandro Ravera Bianchi, quien ye nomáu Presidente de la institución.

El flamante y modestu club empieza a entamase y una de les primeres cuestiones yera armar el sellu oficial del club. Los mozos definieren que'l nome fuera Asociación Atlética y Futbolística Arxentinos Xuníos de [[Villa Crespo]], pero cuando fueron a encargar el sellu'l mesmu fabricante suxure camudalo por unu más curtiu y ye ellí onde deciden el definitivu Asociación Atlética Argentinos Juniors.

=== 1905-1930: Amateurismo ===
Darréu a la so fundación, el club adoptó'l colores '''colloráu y blancu''', con predominancia del primeru pa identificase, n'homenaxe a la eleición del Dr. [[Alfredo Palacios]] como diputáu nacional pol [[Partíu Socialista Arxentín|Partíu Socialista]]. Dexóse asina de llau al verde y blancu qu'identificaba al antecesor equipu Mártires de Chicago. Ante la intención d'afiliase per tercer vegada a la ''Arxentina Association Football League'', la más prestixosa d'entós, esistía cierta medrana al respeutive de ser refugaos nuevamente pola Asociación , polo qu'opten por afiliar se a la ''Lliga Central de Football'', una lliga menor qu'arrexuntaba a clubes de barriu y d'empreses comerciales. En [[1905]] empecipia les sos competencies y el so primera ''partíu'' depára-y una desastrosa derrota por 12-1 frente al ''Club La Prensa''. Sicasí'l nefastu arranque, l'incipiente Argentinos Juniors consagraríase campeón nel primer campeonatu qu'apostó. Daquella, el club siguía xugando los sos alcuentros ellí onde s'axuntaren los sos fundadores per primer vegada, nel potreru allugáu na ''[[Avenida Gaona]]'' y la cai ''Añasco'' -güei Dr. Nicolás Repetto-.
[[Ficheru:AAAJ1927.jpg|miniaturadeimagen|300px|left|Formación d'Argentinos Juniors en 1927.]]
Como la ocupación del predio yera irregular, el club ye desallugáu y arrienda un predio en [[Villa Ballester]], onde exerz la llocalía mientres el siguiente añu, retornando a la so zona d'orixe en [[1907]], entós na interseición de ''Parral'' y ''Luis Viale''. Dos años dempués consíguese finalmente la preciada plaza na ''Asociación''. Tres una curtia escursión por [[Villa Urquiza (Buenos Aires)|Villa Urquiza]], vuelven al predio de Parral. Nel añu [[1912]] produzse una cisma ente los clubes que formaben l'Asociación, y los equipos qu'intentaben quitar el so poderíu a la mesma ufierten a Arxentinos un ascensu inmediatu en cuenta de siguilos, opción refugada de planu una y bones la promoción tenía de ganase nel terrén de xuegu y non nos escritorios. Se persevera na división entemedia, mudanza a ''Fraga y Estomba'' por aciu. Tamién se vuelven a adoptar temporalmente'l colores verde y blancu, por esistir otros equipos con casaca raxona na mesma divisional.&lt;ref name=&quot;4ed08c64&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/historia/1900-1920&lt;/ref&gt;

Yá en [[1921]], consíguese'l preciáu ascensu a Primer División en ganando un tornéu amenorgáu, y cuatro años dempués la llocalía establezse finalmente en [[La Paternal]], arrendándose un llote en ''[[Avenida San Martín (Buenos Aires)|Avenida San Martín]]'' y ''Punta Arenas'' onde se constrúi un estadiu modernu pa la dómina con una capacidá de 10&amp;nbsp;000 espectadores. La nueva cancha traería bona suerte, yá qu'en [[1926]] consiguiríase'l primera subcampeonatu del equipu, que la so principal figura yera Luis Vaccaro. La crecedera deportiva ya institucional reflexar nel aumentu del padrón societario, siendo Arxentinos unu de los 14 clubes de fútbol del país que superaben los 1000 socios.&lt;ref name=&quot;a0436564&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/historia/1920-1940&lt;/ref&gt;

=== 1931-1936: Profesionalismo, primeres temporaes ===
[[Ficheru:1AAAJ 1933.jpg|miniaturadeimagen|Equipu d'Argentinos Juniors en 1933]]
Arxentinos yera unu de los clubes en meyores condiciones nel amateurismo y eso conduz a qu'en [[1931]] seya impulsor de la creación de la primer lliga profesional del país, xuntu con otros 17 clubes. Los entamos son complexos, una y bones los salarios de los deportistes pasaron a ser cargues bien onerosas. Les dificultaes económiques conducen a qu'en [[1934]] obligar al club a fundise con [[Club Atlético Atlanta|Atlanta]] pa poder siguir compitiendo. La unión resultaría nefasta, perdiéndose cuasi tolos partíos, anque duraría menos de 6 meses. Atlanta sería suspendíu y se desafiliaría por cuestiones internes, ente qu'Arxentinos enfrentaba una realidá bien complexa. Cola unificación de les dos lligues esistentes y la creación de l'[[Asociación del Fútbol Arxentino]], créase un sistema d'ascensos y descensos qu'empezaría a rexir en [[1937]]. Esi mesmu añu peracabaríase'l descensu del club, somorguiáu nuna situación económica crítica, que condució tamién a que seya desallugáu del estadiu de Avenida San Martín y Punta Arenas, nun pudiendo encarar los gastos del arriendu.&lt;ref name=&quot;a0436564&quot; /&gt;

=== 1937-1955: Segunda División ===
[[Ficheru:Argentinos juniors 1940.jpg|miniaturadeimagen|Equipu d'Argentinos Juniors en 1940. Ganó'l tornéu de Segunda División pero seya comoquier nun foi promovíu a Primer.]]
[[Ficheru:Ricardo trigli detalle 263.jpg|miniaturadeimagen|300px|left|Ricardo Trigilli foi una de les primeres grandes revelaciones de la cantera del club. Debutó en 1952.]]
Desaposiáu de los sos privilexos y nuna situación bien precaria, tenía d'encarase'l tornéu de Segunda División. La falta d'un estadiu propiu implica xugar de llocal nel estadiu del vieyu rival del amateurismo [[Club Atlético Palermo|Sportivo Palermo]] o na más cercana cancha de [[Club Ferrocarril Oeste|Ferro]]. Dos años dempués, compitiendo como se podía na B, ye electu presidente Gastón García Miramón, quien arrienda del so bolsu'l predio de [[Avenida Boyacá (Buenos Aires)|Boyacá]] y ''Médanos'' -actual [[Calle Juan Agustín García|Juan Agustín García]]-, onde'l club xuega inda güei, amás de faese con materiales p'alzar un humilde estadiu de tablones de madera. La inauguración sería en [[1940]], nun partíu ante Barracas Central, qu'Arxentinos ganaría por 2-1, dando entamu a una campaña en que se consagraría campeón de la división ensin ser promovíu a la división d'honor por una cuestión burocrática, por cuenta de que nun tenía un estadiu en bones condiciones pa encarar la máxima categoría, llogrando a cambéu una magra indemnización económica per parte de la AFA.&lt;ref name=&quot;a0436564&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;19f622fe&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/historia/1940-1960&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Ascenso55.jpg|miniaturadeimagen|Equipu d'Arxentinos Jrs. que consiguió l'ascensu en 1955. ''Distefano, O. Martín, Sciarra, Mascarello, Lluz, Pederzoli -C-, Isidoro García, Carbone, Trigilli, J. Martín, Nappe y Fandino (entrenador)'']]
De magar, el desempeñu ameyoraría gradualmente y dexaríase de llau la irregularidá. La incorporación del gran goliador [[Héctor Ingunza]] en [[1943]] da un saltu calidable al equipu, que gana en convocatoria y consagra la so enraigono definitivu nel barriu. Les actividaes social y cultural multiplíquense, creciendo nuevamente'l padrón d'asociaos ya incorporándose otros deportes amás del fútbol profesional. En [[1948]] l'equipu colaba punteru, pero una fuelga de futbolistes ataya'l campeonatu y la AFA decreta l'ascensu de Ferro y Atlanta ensin mayores fundamentos, perxudicando arbitrariamente al club. La inflexón marcará seis años dempués. Arxentinos va rematar na segunda posición, cuntando cola meyor ofensiva. Y en [[1955]], finalmente consiguiríase un ascensu ganáu de manera terrible. 18 años depués de baxar, ''los Criollos'', como se moteyaba entós al equipu, volvíen al so llugar d'orixe a lo grande.&lt;ref name=&quot;19f622fe&quot; /&gt;

=== 1956 - 1960: Surden los ''Bichos Coloraos'' ===

La torna a la Primer División dar con un partíu nel [[Vieyu Gasómetru]] ante [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]], cola presencia d'un ensame d'hinches del club de La Paternal que vieron finalmente'l so suañu cumplíu de xaciase nuevamente colos grandes del fútbol nacional. El primer añu foi difícil y la permanencia en Primer consiguir de manera angustiosa. Darréu, l'equipu afitaríase sobre la base de dos grandes pilastres, que siguen siendo les sos principales traces identitarios: un fútbol vistoso y ofensivo, onde prima xugar bien por sobre ganar, y la producción constante de xugadores de primer nivel nes divisiones inferiores. Naquellos años dieron les primeres amueses de la calidá de la cantera, con ''cracks'' como ''Pederzoli'', ''Pando'', ''Oscar Distéfano'' y ''Nappe'', dalgunos de los cualos tendríen futuru de seleición nacional.&lt;ref name=&quot;19f622fe&quot; /&gt; Foi por esti entós qu'Argentinos Juniors recibió l'apellativu de ''Bichos Coloraos'', por tratase d'un humilde equipu de la Primer División de camiseta colorada que se faía bien fuerte como llocal y que presentaba una verdadera estorbisa principalmente pa los [[Cinco grandes del fútbol arxentino|equipos grandes]].
[[Ficheru:Argentinos Jrs. 1960.jpg|miniaturadeimagen|Equipu d'Argentinos Juniors en 1960 que saldría terceru. De pies: ''Sainz, Valentino, Moreno, Ditro, Malazzo y Ramaciotti''. Fincaos: ''Canseco, Pando, Carceo, Hugo González y Sciarra -C-''.]]
L'añu [[1960]] resultó consagratorio pal club y se llista ente los más importantes de la so historia deportiva. Per primer vegada Arxentinos tenía un equipu poderosu, basáu nes xoyes de la so cantera como ''Pando'', ''Sciarra'', ''Ditro'', ''Sainz'' o ''Moreno'', delles incorporaciones dende equipos del ascensu como ''Carceo'' o ''Hugo González'', xugadores traíos dende l'interior del país como ''Canseco'', ''Tejerina'' y ''Villalba'', y otros refugaos d'equipos grandes como ''Valentino'', ''Ramacciotti'' y ''Malazzo''. Este equipu insinia engarró'l campeonatu hasta la penúltima fecha, caracterizándose por un xuegu tan vistosu como efeutivu. Tien De destacar que, hasta [[1967]], nengún equipu amás de Boca, River, Racing, Independiente o San Lorenzo, conquistara un campeonatu de primer División. Asina adquiría más valor el primer tercer puestu profesional de la escuadra de La Paternal.&lt;ref name=&quot;948y827d&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/historia/1960-1980&lt;/ref&gt;

=== 1961-1976: Periodu de transición ===
Depués d'aquella fazaña, l'equipu foi abrasáu, anque se caltuvo una regularidá tibia, encontada na continua renovación del plantel a partir de les inferiores, periodu en que se destacar l'apaición en Primer en 1966 d'un talentosu volante de contención, bien identificáu col club, [[José Néstor Pékerman]], quien depués se retiraría siendo mozu y fadría un escelente trabayu nes divisiones inferiores. Escontra finales de la década de 1960, los problemes col descensu fixeron moneda corriente, con una salvada nes últimes feches en [[1969]] incluyida. Dos años más tarde, un equipu práuticamente salíu de les xuveniles, con figures como ''Hugo Pena'', ''Chiche Sosa'' y ''Rafael Moreno'', consigue otra permanencia agónica en venciendo al futuru campeón Independiente na penúltima fecha. Esa resultancia condergó al descensu a otru equipu que solía apostar la permanencia, [[Club Atlético Platense|Platense]], naciendo dende entós una gran rivalidá ente estos dos clubes.&lt;ref name=&quot;948y827d&quot; /&gt;

==== Un equipu históricu: ''los Cebollitas'' ====
[[Ficheru:Maradona 1970.jpg|miniaturadeimagen|300px|left|Diego Maradona nel míticu equipu infantil ''Los Cebollitas''.]]
Arxentinos yera un equipu consolidáu en Primer dende faía cuasi venti años, teniendo como una premisa principal el trabayu coles divisiones inferiores. Ye per aquellos años que l'entrenador de xuveniles [[Francis Cornejo]] forma un equipu infantil p'apostar los [[Xuegos Nacionales Evita|Torneos Evita]] de 1973. Quiciabes unu de los más fanáticos hinches d'Arxentinos que s'hayan vistu, Cornejo nun quixo inscribir a esi equipu col nome 'Argentinos Juniors' cola medrana de perder dalgún partíu por paliza y poner en discutiniu'l prestíu del club. Por eso, inscribe sol nome ''Los Cebollitas'' a aqulos xugadores qu'inda nun teníen edá pa ingresar a la Novena División del ''Bichu''. Llueñe de les inseguridaes del entrenador, ''Cebollitas'' quiciabes seya l'equipu infantil más famosu de la historia del fútbol arxentino, por cuenta de que resultó ser una máquina de ganar, calteniendo una impresionante racha invicta de 136 partíos y ganando la mayoría d'ellos, en numberoses ocasiones con resultaos apolmonantes.&lt;ref&gt;http://www.el10.com/carrera-cebollitas.shtml&lt;/ref&gt;

Los Cebollitas consiguieron notoriedá nacional, aportando a mentaos na prensa y a encarar xires por países como Perú y Uruguái, daqué inéditu pa un equipu de mozos menores de 14 años. El capitán d'esi equipu, un zurdu de [[Villa Fiorito]], [[partíu de Lomas de Zamora]],&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Villa_Fiorito&amp;oldid=103226486|títulu=Villa Fiorito|fecha=7 de payares de 2017|publicación=Wikipedia, la enciclopedia llibre|fechaaccesu=8 de payares de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; petiso, flaquito y con muncho pelo negru y enrulado, y tamién el xugador más nuevu, llueu se destacar por sobre'l restu, concitando l'atención de los medios nacionales. ''Cebollitas'' foi'l primer pasu d'una lleenda, de [[Diego Armando Maradona]], ''la Pelusa'', a lo postrero el meyor futbolista arxentín del sieglu XX. La formación habitual que Cornejo ponía en cancha taba compuesta por Ojeda; Trotta, Chaile, Chammah, Monte; Lluceru, Dalla Buona, Maradona -capitán-; Duré, Carrizu y Delgado. Ganaron los dos campeonatos Evita qu'apostaron (1973 y 1974) y tamién los torneos de 9ª y 8ª división de AFA.&lt;ref&gt;http://www.diariopopular.com.ar/notas/121825-imagenes-ineditas-asi-xugaben-los-cebollitas-maradona&lt;/ref&gt;

=== 1976-1980: La era Maradona ===
{{AP|Diego Armando Maradona}}

Calteniéndose siempres en Primer División pero xeneralmente llueñe de los puestos de vanguardia, Arxentinos solamente podía tar arguyosu de la so cantera. En [[1976]], esa cantera brindaría-y al club un privilexu únicu ya inigualable na historia del fútbol arxentino, incomparable con cualquier títulu o revelación. El martes 20 d'ochobre d'aquel añu, nun partíu contra [[Talleres de Córdoba]] válidu pol [[Campeonatu Metropolitanu 1976 (Arxentina)|Tornéu Metropolitanu]] xugáu nel estadiu de Juan Agustín García y Boyacá, fadría'l so debú en Primer División col dosal 16 unu de los meyores futbolistes de tolos tiempos:&lt;ref&gt;http://www.larazon.com.ar/deportes/Maradona-grande-Pele-encuesta-italiana_0_179100107.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://es.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/132/601/2/index.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.marca.com/reportajes/2010/10/50_anos_de_maradona/index.html&lt;/ref&gt; Diego Armando Maradona, el crack de ''Cebollitas'', qu'apenes cuntaba con dos años y mediu nes divisiones inferiores del club y a quien-y faltaben diez díes pa cumplir 16 años d'edá, siendo'l xugador más nuevu en debutar na Primer División hasta aquel entós. El partíu foi ganáu por Talleres pola mínima diferencia, pero l'ingresu de Diego camudó la dinámica del partíu, destacar el fechu de que-y tiró un cañu al so marcador del equipu cordobés na primer pelota qu'apostó.&lt;ref&gt;http://www.clarin.com/deportes/Diego-Arxentinos_0_898110387.html&lt;/ref&gt;

La calidá y el coraxe qu'amosó Maradona convencieron al direutor téunicu Juan Carlos Montes de convocalo permanentemente a los partíos de la primera magar la so curtia edá. Convirtió los sos primeros dos goles na división mayor pocos díes dempués, el 14 de payares del mesmu añu, ante [[San Lorenzo de Mar del Plata]],&lt;ref name=&quot;d48a89y4&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/3_diegoarmandomaradona&lt;/ref&gt; nun partíu qu'Arxentinos ganó por 5 a 2. Virtúes como les de Maradona yeren estraordinaries dende tou puntu de vista. Con apenes 16 años d'edá cuntaba coles aptitúes que la consagraríen ente los meyores de tolos tiempos: ''capacidá goliadora, una escelente téunica, muncha picardía pa xugar, bona pegada en balones paraos, muncha potencia, velocidá, panorama y sobremanera una enorme capacidá de desequilibriu''. Poco tardó en consiguir la titularidá como númberu 10 del equipu, y asina en febreru de [[1977]] foi convocáu a la [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Nacional]] pol DT [[César Luis Menotti]], pa un amistosu frente al so par d'[[Seleición de fútbol d'Hungría|Hungría]]. Dientro d'un equipu que cuntaba con figures de la talla d'[[Américo Gallego]], [[Hugo Gatti]], [[Osvaldo Ardiles]] y [[René Houseman]], Diego non desentonó. Ingresó a los 20 minutos del segundu tiempu en reemplazu d'otru xugador de clase internacional como [[Leopoldo Jacinto Luque]] y pudo asitiar un pase gol na victoria por 5-1.

La trescendencia mundial qu'adquirieron tantu'l mesmu xugador como'l club onde se desempeñaba como profesional nun tuvieron comparanza na historia del fútbol arxentino. ''Arxentinos'' y ''Maradona'' tuvieron una esplosión de popularidá. El club consiguió una relevancia dientro y fuera del país qu'antes nun tenía, amontando exponencialmente el númberu d'hinches y simpatizantes, enllenando canches de llocal y de visitante, pos tou futboleru quería ver al ''Pibe d'Oru''. Medios locales y estranxeros siguíen los pasos de Maradona, quien dio al club un perimportante saltu calidable futbolísticu. Tal yera la notoriedá consiguida que frecuentemente Arxentinos tenía d'exercer la llocalía fuera de [[La Paternal]] pa poder allugar a la enorme cantidá de públicu que siguía al equipu. Dexar de llau la engarradiella pol descensu y yá en [[1978]] l'equipu engarraba coldu a coldu na vanguardia de la Primer División, rematando nel quintu llugar del [[Campeonatu Metropolitanu 1978 (Arxentina)|Metropolitanu]] d'aquel añu y consiguiendo el primer subcampeonatu oficial del club en [[1980]], a 9 puntos del campeón, [[River Plate]]. Arxentinos tuvo la desventaxa de nun poder cuntar cola so figura nos partíos decisivos, yá que s'atopaba concentráu col escoyíu nacional.
[[Ficheru:Diegotapagente.jpg|miniaturadeimagen|Diego Armando Maradona, capitán d'Argentinos Juniors, na tapa del famosu selmanariu ''Xente'' en 1980.]]
Naquel periodu, Maradona estableció un récor qu'entá nun pudo ser igualáu: consagróse a lo más goliador de la División en cinco campeonato consecutivos (''[[Campeonatu Metropolitanu 1978 (Arxentina)|Metropolitanu]] 1978, [[Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Metropolitanu]] 1979, [[Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Nacional]] 1979, [[Campeonatu de primer División 1980 (Arxentina)|Metropolitanu]] 1980 y [[Campeonatu Nacional 1980 (Arxentina)|Nacional]] 1980'', esti postreru onde algamaría los 100 goles en Primer). Tamién, con 116 conquistes, foi'l máximu goliador históricu na Primer División d'Argentinos Juniors.&lt;ref name=&quot;d48a89y4&quot; /&gt; Mientres la so estadía nel club siguió siendo convocáu con frecuencia a la seleición mayor magar la so curtia edá, anque nun tuvo ente los xugadores que ganaríen el [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|Mundial 78]]. Consiguiría'l so primer títulu como xugador nel [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1979|Campeonatu Mundial Xuvenil de Xapón 1979]], siendo'l capitán, formando una tarrecible dupla ofensiva con [[Ramón Ángel Díaz|Ramón Díaz]], siendo escoyíu'l meyor xugador del campeonatu y convirtiendo l'últimu gol na final ante la [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|Xunión Soviética]].&lt;ref name=&quot;948y827d&quot; /&gt; Amás, el mesmu añu ganaría'l [[Premios Olimpia|Olimpia d'Oru]] al deportista arxentín del añu.

Pese al ésitu, los trunfos, goliaes memorables y l'insertamientu del club na primera plana nacional, les condiciones económiques d'Arxentinos nun yeren les ideales, y hubo dellos intentos d'otros equipos, principalmente River Plate, [[Boca Juniors]] y el [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]] [[España|español]], pa faese colos servicios del ''Pelusa''. Una de les primeres salíes qu'atopó la comisión direutiva presidida por Prósperu Cónsoli, foi la de realizar xires pel interior pa recaldar dineru y poder pagar l'eleváu contratu de Diego. Les mesmes solíen ser esitoses y rexistrar grandes recaldaciones, pero teníen impautu negativu sobre'l físicu de los xugadores, que víen amenorgada la so capacidá nos partíos oficiales. La otra, una innovación absoluta, foi la d'incluyir un patrocinante na camiseta. En cuenta de la inclusión d'un discretu lletreru nel sector cimeru esquierdu del frente de la camiseta y del pantalón, la empresa de aeronavegación [[Austral Líneas Aéreas|Austral]] convertir na primer marca na historia del fútbol arxentino n'apaecer na camiseta d'un equipu, faciéndose cargu de pagar el contratu de Maradona mientres [[1980]]. Retruques d'esa histórica camiseta siguen vendiéndose inclusive güei. Finalmente, en [[1981]], tres febriles negociaciones, Diego foi vencíu a préstamu con opción de compra a Boca Juniors, en cuenta de 4 millones de dólares y a dexar los pases de los xugadores [[Carlos Randazzo]], [[Carlos Salinas (futbolista)|''el Llocu'' Salinas]], [[Eduardo Rotondi]] y [[Osvaldo Santos]] y los préstamos per un añu de [[Mario Zanabria]] y [[Miguel Ángel Bordón]], cerrando asina una brillosa etapa de cuatro años y dos meses y 166 partíos nel club que lu vio nacer.

=== 1981-1983: Transición con respigos ===

La partida de Maradona del equipu fíxose sentir fondamente. L'equipu pasó del subcampeonatu llográu cola so figura indiscutible en 1980 a un empiezu promisorio en [[1981]] que se diría desdibujando gradualmente col correr de los partíos al nun topase un bon funcionamientu coleutivu. De la intrescendencia en metá de tabla con un equipu que xugaba mal y escarecía de referentes, acabar nun insólitu penúltimu puestu escontra'l final del [[Campeonatu de primer División 1981 (Arxentina)|Metropolitanu]], que como en vieyes dómines comprometía la permanencia del equipu en Primer. El fixture indicaba que'l 15 d'agostu -día del 77° aniversariu de la institución-, na última fecha, Arxentinos recibía como llocal a [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]], que, desapaecíu nuna crisis institucional, deportiva y económica qu'ente otres catastrófiques consecuencies desaposiar del so estadiu, yera l'equipu que colaba nel antepenúltimu allugamientu, malapenes un puntu percima del ''Tifón''. La única resultancia que dexaría la permanencia d'Arxentinos na A era un trunfu. Xugáu nel [[Estadiu Arquiteutu Ricardo Etcheverri|estadiu de Ferro]] que rexistró'l so récor históricu d'asistencia, l'alcuentru foi plenu en tensión y resfregón, acorde colo que se taba apostando. Tal ye asina que a los 17 minutos del primer tiempu, l'árbitru Espósito cobra penal por una mano casual na área del llateral Magallanes, d'Arxentinos. El golero uruguayu Alles contuvo tantu'l penal como'l rebote del xugador Delgado del ''cuervu''. Sobre'l final del primer tiempu, una violenta falta na área grande del ''Güesu'' Glaría, de San Lorenzo, sobre'l citáu Magallanes, tamién se fai acreedora de la pena máxima. Salinas, unu de los xugadores vencíos per Boca en cuenta de Maradona, camudó la falta por gol. La segunda metá foi toa pa San Lorenzo, quien emburrió, lluchó, metió, pero nun pudo convertir, ante una estupenda xera de Alles. Cuando terminó'l partíu peracabárase un milagru: l'humilde club de La Paternal faía historia siendo'l primer equipu nel fútbol arxentino que mandó a un &quot;grande&quot; a la Primera B.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/partíos/primer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/historia/1980-2000&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Angel Labruna.JPG|miniaturadeimagen|Ángel Amadeo Labruna foi direutor téunicu d'Argentinos Juniors en 1983. El so llabor foi determinante na historia de la institución.]]
Depués d'asemeyada fazaña, Maradona tornó al club, siendo que Boca nun taba en condiciones d'enfrentar les obligaciones apautaes pol préstamu. El 10 nun volvió xugar n'Arxentinos, siendo de momentu tresferíu al Barcelona español, nel que debutaría depués del [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|Mundial d'España]] d'esi añu. L'equipu ''culé'' pagó al contao 5.800.000 dólares, dineru abondo como pa incorporar un plantel completu o faer un estadiu nuevu d'última xeneración. La dirigencia d'entós priorizó la realización de delles obres nel [[Complexu Polideportivu Les Malvines]], desperdiciando una oportunidá única, que nun se volvería a repitir. Tal foi la desatención respeuto del fútbol, qu'esi añu l'equipu volvería caltener la categoría na última xornada.&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt;

Depués de tales vacilaciones, ante la urxencia de meyores resultaos, encaróse un proyeutu al llargu plazu con mires a cobrar protagonismu nel fútbol profesional. Una de les primeres midíes foi la contratación del prestixosu téunicu [[Ángel Labruna]] en xineru de [[1983]], quien non solamente traxo consigo una nueva filosofía de xuegu -que, ente otres coses incluyó camudar la llocalía al [[Estadiu Arquiteutu Ricardo Etcheverri|estadiu de Ferro]]- sinón tamién ciertu xugadores d'esperiencia como'l [[Ubaldo Fillol|''Coríu'' Fillol]], ''Pepe'' Capo y [[José Luis Pavoni|''el Chivu'' Pavoni]]. Esi equipu tien un bon rendimientu, anque nun consigue campeonar, siendo apostráu pol poderosu [[Club Atlético Independiente|Independiente]] de [[Ricardo Bochini]]. Nel mes de setiembre, ''el Feu'' Labruna ye internáu pa realizase una ciruxía de vesícula. Mientres yera visitáu pol so fíu Omar y ''el Coríu'' Fillol, finó d'un paru cardiaco. Cuntaba con 64 años d'edá.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140214041330/http://elfeolabruna.com.ar/biografia-angel-amadeo-labruna/ /] {{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20160919_6097 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=1 de payares de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161104045137/http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20160919_6097 |fechaarchivu=4 de payares de 2016 }}&lt;/ref&gt;

=== 1984 - 1986: Los años de gloria ===

==== Tornéu Metropolitanu 1984: el primer títulu ====

{{AP|Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)}}
[[Ficheru:Elgrafico84.jpg|miniaturadeimagen|Tapa de la revista ''El Gráficu'' alusiva a la consagración d'Argentinos Juniors nel Tornéu de primer División de 1984.]]
Güérfanu del mentor del so proyeutu futbolísticu, Arxentinos contrata a [[Roberto Saporiti]] como direutor téunicu. Dábase entamu a la dómina dorada del club, que s'empecipiaría cola conquista del [[Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]]. Nesi tornéu, l'equipu de La Paternal caltúvose siempres nos puestos de vanguardia esplegando un fútbol brilloso, vistosu y ofensivu, que se convertiría na so marca distintiva y ganaría-y la simpatía de bona parte del públicu futboleru. El rival a vencer yera l'equipu con quien compartía la llocalía, el [[Club Ferrocarril Oeste|Ferro]] de [[Carlos Timoteo Griguol]], con [[Gerónimo Saccardi|''Cachu'' Saccardi]] como principal figura, y que llevaba alantre un estilu futbolísticu más bien opuestu.

{| class=&quot;infobox&quot; width=&quot;200&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;font-size: small;&quot; | [[Ficheru:Trofeo-mini-copa-alumni.png|left|25px]]'''[[Campeonatu Metropolitanu 1984 (Arxentina)|Metropolitanu&lt;br /&gt;1984]]'''
|-
|}
El títulu definióse recién na última fecha. Arxentinos y el ''Verde'' llegaben igualaos en puntaje, teniendo de recibir el primeru a [[Club Atlético Temperley|Temperley]] y visitar el segundu a [[Estudiantes de La Plata]], equipu que colaba na tercer posición pero ensin chances de campeonar. Los partíos xugar en simultáneu'l domingu 23 d'avientu de 1984, ante dos talos estadios apinaos. El ''Tifón'' consiguiría'l so primer títulu oficial en venciendo por 1 a 0 con gol de penal de [[Jorge Mario Olguín]] a los 35 minutos del primer tiempu y ante l'empate en 1 en [[Estadiu Jorge Luis Hirschi|La Plata]]. L'alcuentru tuvo de suspendese a los 86' pola invasión de los hinches d'Arxentinos al campu de xuegu.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/titulos/metropolitanu1984&lt;/ref&gt;

La Tabla de posiciones terminó d'ésta forma:&lt;ref name=&quot;0226430c&quot; /&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center; margin-right: auto; margin-left: auto;&quot;
|- style=&quot;background:#dddddd;&quot;
! Pos
! Equipu
!Pts
! PX
! G
! Y
!P
! GF
! GC
! DIF
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot;
||'''1º'''||align=&quot;left&quot;|'''Argentinos Juniors'''
||'''51'''||36||20||11||5||69||33||36
|-
||'''2º'''||align=&quot;left&quot;|[[Ferro Carril Oeste]]
||'''50'''||36||19||12||5||46||18||28
|-
||'''3º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes]]
||'''48'''||36||21||6||9||49||27||22
|-
||'''4º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Atlético River Plate|River Plate]]
||'''43'''||36||15||13||8||51||38||13
|-
||'''5º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Atlético Racing|Racing (Cba)]]
||'''43'''||36||16||11||9||42||31||11
|}

El goliador d'esi campeonatu foi [[Pedro Pasculli]], con 21 conquistes, siendo amás el ''top scorer'' del añu con 30 goles. Una de les particularidaes d'esi equipu ye que la so formación base ye bien recordada pol públicu polo xeneral: ''Quique'' Vidallé, Carmelo Villalba, ''el Chivu'' Pavoni, Jorge Olguín, ''el Rusu'' Domenech -capitán-; ''el Nene'' Commisso, [[Sergio Batista|''el Checho'' Batista]], ''el Banduyu'' Videla; ''Pepe'' Capo, Pedro Pasculli y [[Carlos Ereros]]. Per otra parte tamién integraron l'equipu campeón: César Mendoza, Miguel Ángel Lemme, [[Carlos Alberto Mayor]], Carlos Olarán, Pellegrini, [[Claudio Borghi|''el Bichi'' Borghi]], Carlos Morete, [[Renato Corsi]], ''Jota Jota'' López y [[Armando Dely Valdés]]. Esi mesmu equipu titular, con eventuales variantes, formaría la base de les siguientes trés conquistes del club, que se dieron nos dos años siguientes.

{|
| width=&quot;198&quot; valign=&quot;top&quot; |
'''Alliniación:
* {{Bandera|ARG}} [[Enrique Vidallé]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carmelo Villalba]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Luis Pavoni]]
* {{Bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]]
* {{Bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]] [[Ficheru:Captain sports.svg|15px|Capitán]]
* {{Bandera|ARG}} [[Emilio Commisso]]
* {{Bandera|ARG}} [[Sergio Batista]]
* {{Bandera|ARG}} [[Mario Hernán Videla]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Antonio Castro (futbolista arxentín)|José Capo]]
* {{Bandera|ARG}} [[Pedro Pasculli]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carlos Ereros]]
* {{Bandera|ARG}} '''DT:''' [[Roberto Saporiti]]
| width=&quot;25&quot; | &amp;nbsp;
| valign=&quot;middle&quot; |
{| style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 160px; border: 1px solid white;&quot;
| &lt;center&gt;'''Campeón Metropolitanu 1984'''&lt;/center&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; color: white; font: bold 10px/11px sans-serif;&quot;&gt;
[[Ficheru:Soccer Field Transparant.svg|175px]]
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.21 | y = 0.06 | escala = 350 | testu = Vidallé }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.05 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Villalba }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.15 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Pavoni }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.26 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Olguín }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.36 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Domenech -C- }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.09 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Commisso }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.22 | y = 0.34 | escala = 350 | testu = Batista }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.34 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Videla }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.25 | y = 0.47 | escala = 350 | testu = Capo }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.10 | y = 0.56 | escala = 350 | testu = Pasculli }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.28 | y = 0.54 | escala = 350 | testu = Ereros }}
&lt;/div&gt;
|}
|}

==== Tornéu Nacional 1985: Arxentinos Bicampeón ====
{{AP|Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)}}

Como campeón vixente del Metropolitanu 1984, Arxentinos encaró'l [[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]] col mesmu plantel que consiguiera'l primer títulu nos 80 años de vida del club. Quiciabes la única variante foi la irrupción definitiva como titular d'unu de los xugadores más talentosos que surdieren de la so cantera: [[Claudio Borghi|''el Bichi'' Borghi]], que s'apoderó de la camiseta 9. Tres l'alloñamientu de Saporiti de la direición téuninca, contratar a [[José Yudica]] como DT, quien saliera campeón con [[Quilmes Atlético Club|Quilmes]] diba siete años y consiguiera l'inmediatu ascensu de San Lorenzo trés años tras.

El grupu de la primer ronda paecía senciellu de mano pal campeón arxentín. Tenía De enfrentar a [[Club Atlético Chacarita Juniors|Chacarita]], [[Belgrano de Córdoba]] y l'humilde [[Club Atlético Central Norte (Salta)|Central Norte]] salteño. Arxentinos remató primero nel grupu de manera invicta, incluyendo una categórica victoria por 8-0 ante l'equipu de Salta, goliada na que Pasculli convirtió cinco goles, ganándose una convocatoria a la seleición nacional. Na siguiente rueda dio cuenta de Ferro por un contundente 3-0, clasificándose pa la siguiente fase onde tenía d'enfrentar al bon equipu de [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez]]. Los enfrentamientos contra l'equipu de [[Liniers (Buenos Aires)|Liniers]] seríen a ida y vuelta. Arxentinos exerció la llocalía nel primer partíu en [[Estadiu Alberto Jacinto Armando|La Bombonera]], ganando 2-0 con un gol olímpicu del ''Banduyu'' Videla incluyíu, y la revancha foi nel [[Estadiu José Amalfitani|Amalfitani]], onde ''La V azulada'' trunfó pol mesmu marcador. La paridá na resultancia global condució a una definición por penales, onde Vidallé foi la figura del visitante, que clasificó a la final del tornéu.

{| class=&quot;infobox&quot; width=&quot;200&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;font-size: small;&quot; | [[Ficheru:Trofeo-mini-copa-alumni.png|left|25px]]'''[[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional&lt;br /&gt;1985]]'''
|-
|}
En xugando una repesca, el mesmu equipu de Vélez clasificó a la definición contra'l ''Bichu'', que tenía de xugase nun estadiu neutral, el [[Estadiu Antonio Vespucio Liberti|Monumental]], tamién a partíu y revancha. El primer alcuentru foi un empate en 1 con gol de Borghi, que depués se perdería na definición por penales. Nel partíu definitivu, ''Pepe'' Capo convirtió pal equipu de La Paternal a los 5 del segundu tiempu, empatando Comas ocho minutos más tarde. Dempués, el ''Tifón'' cuntó con un penal a favor, que foi patiscáu por Olguín y atayáu por [[Carlos Fernando Navarro Montoya|Navarro Montoya]], el xuvenil arqueru velezano. Quince minutos dempués, un zapatazu cruciáu dende los cantos del área grande a cargu del ''Checho'' [[Sergio Batista|Batista]] punxo cifres definitives. Argentinos Juniors consagrábase bicampeón.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/titulos/nacional1985&lt;/ref&gt; La rivalidá deportiva ente estos dos instituciones cercanes na ciudá afondóse enforma depués d'esta serie d'enfrentamientos, llegándose a incidentes violentos que configuraron un fondu antagonismu ente elles qu'inda persiste.

{|
| width=&quot;198&quot; valign=&quot;top&quot; |
'''Alliniación:
* {{Bandera|ARG}} [[Enrique Vidallé]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carmelo Villalba]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Luis Pavoni]]
* {{Bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]]
* {{Bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]] [[Ficheru:Captain sports.svg|15px|Capitán]]
* {{Bandera|ARG}} [[Emilio Commisso]]
* {{Bandera|ARG}} [[Sergio Batista]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Antonio Castro (futbolista arxentín)|José Capo]]
* {{Bandera|ARG}} [[Mario Hernán Videla]]
* {{Bandera|ARG}} [[Claudio Borghi]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carlos Ereros]]
* {{Bandera|ARG}} '''DT:''' [[José Yudica]]
| width=&quot;25&quot; | &amp;nbsp;
| valign=&quot;middle&quot; |
{| style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 160px; border: 1px solid white;&quot;
| &lt;center&gt;'''Campeón Nacional 1985'''&lt;/center&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; color: white; font: bold 10px/11px sans-serif;&quot;&gt;
[[Ficheru:Soccer Field Transparant.svg|175px]]
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.21 | y = 0.06 | escala = 350 | testu = Vidallé }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.05 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Villalba }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.15 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Pavoni }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.26 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Olguín }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.36 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Domenech -C- }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.09 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Commisso }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.22 | y = 0.34 | escala = 350 | testu = Batista }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.34 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Capo }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.25 | y = 0.47 | escala = 350 | testu = Videla }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.10 | y = 0.56 | escala = 350 | testu = Borghi }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.28 | y = 0.54 | escala = 350 | testu = Ereros }}
&lt;/div&gt;
|}
|}

=== Copa Libertadores 1985: Arxentinos Campeón d'América ===
{{AP|Copa Libertadores 1985}}

Nel mesmu añu en que'l ''Bichu'' consagrar por segunda vegada consecutiva campeón nel planu llocal, tenía de debutar na [[Copa Libertadores d'América|Copa Libertadores]] por axudicase'l Metropolitanu de 1984. La primer fase que tendría d'encarar aldovinábase complexa, siendo que'l grupu taba integráu polos conxuntos [[Rio de Janeiro|carioques]] [[Fluminense Football Club|Fluminense]] y [[Club de Regatas Vasco da Gama|Vasco da Gama]], y por unu de los meyores equipos arxentinos d'aquel entós, [[Club Ferro Carril Oeste|Ferro]]. Magar debutar na copa con una derrota 1 - 0 frente a esti últimu equipu, el ''Bichu'' repondríase y fadría historia en [[Brasil]], trunfando tanto frente al Vasco da Gama por 2 - 1 como ante Fluminense pola mínima, nel míticu estadiu [[Maracaná]]. Tres los partíos de vuelta, apostaos en [[Estadiu Arquiteutu Ricardo Etcheverri|Caballín]], que depararon un empate agónicu en 2 contra Vasco da Gama y un claru trunfu 3 - 1 ante'l ''tricolor carioca'', el club de La Paternal consiguiría la clasificación a la siguiente rueda depués de vencer 3 a 1 nun partíu de desempate al otru equipu arxentín que lo igualaba en puntaje.

{| class=&quot;infobox&quot; width=&quot;200&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;font-size: small;&quot; |'''[[Copa Libertadores 1985|Copa Libertadores&lt;br /&gt; 1985''']]
|-
|}
Na fase semifinal completó'l grupu conformáu por [[Club Blooming|Blooming]] de [[Bolivia]] y el campeón vixente de la Libertadores y de la Intercontinental, [[Club Atlético Independiente|Independiente]]. N'empatando en 2 contra'l ''diañu'' como llocal, rescatar un 1 - 1 de la so escursión a [[Santa Cruz de la Sierra]] y un trunfu na revancha contra'l mesmu rival, Arxentinos encaraba la definición teniendo de gana-y sí o sí al poderosu equipu d'Avellaneda como visitante p'algamar la final. El partíu decisivu se llista ente los enfrentamientos más memorables na historia de la copa yá que resultó altamente emotivu amás de ser xugáu en gran nivel. El ''Tifón'' dir al entetiempu ganando 2 a 1 (tres los goles de Castro y Videla -esti postreru, de penal- y el descuentu de Percudani pal equipu llocal) y al regresu del descansu defendió el resultáu recurriendo al so xuegu de bon pie, magar los embates permanentes del ''Colloráu''. Faltando dos minutos pal final del partíu, esti equipu cuntó con un penal, patiscáu por Marangoni y conteníu por ''Quique'' Vidallé -quien cometiera la infraición-, sellándose asina la resultancia. Les cróniques de la dómina y les imáxenes que quedaron dan cuenta de que locales y visitantes abandonaron el terrén de xuegu ente grandes ovaciones que proveníen de dambes parcialidaes, n'agradecimientu al espectáculu apurríu. El ''Bichu'' algamaba la final continental na so primer participación nel tornéu, habiendo dexáu nel camín perduros rivales y amosando pasaxes de gran nivel de xuegu.

La final tenía d'apostase frente al conxuntu colombianu [[Corporación Deportiva América|América de Cali]], que cuntaba con figures como los arxentinos [[Julio César Falcioni]] y [[Ricardo Gareca]] o'l xuvenil colombianu Antony D'Ávila. El primer partíu apostáu nel estadiu [[Estadiu Monumental Antonio Vespucio Liberti|Monumental]] de [[Buenos Aires]] foi un trunfu pola mínima a favor del conxuntu de [[La Paternal]], con gol del ''Nene'' Commisso. Na revancha en [[Cali]] el resultáu foi'l mesmu, pero a favor del equipu colombianu. El reglamentu d'entós determinaba qu'ante tal paridá tenía d'apostase un partíu de desempate en terrén neutral (escoyóse'l [[Estadiu Defensores del Chaco]] d'[[Asunción]]), que terminó n'empate 1 a 1 tres los goles de Commisso a los 37' del primer tiempu y del ''flacu'' Gareca cuatro minutos más tarde. Tres un segundu tiempu y dos tiempos suplementarios de 15' onde nun se pudo quebrar la paridá, el partíu tuvo de definise por tiros dende'l puntu penal. Depués de les conversiones de Olguín, Batista, Pavoni y Borghi p'Arxentinos, y de Gareca, Cabanes, Herrera y Sotu pal equipu colombianu, Vidallé contuvo'l disparu de D'Ávila, dexando la definición nos pies del ''Banduyu'' Videla, quien, con categoría, superó a Falcioni. De tal manera, tres una perdura competición que s'espurrió hasta l'últimu disparu de la serie, Arxentinos inscribía'l so nome nel bien selectu grupu de campeones d'América, cola particularidá d'algamar la gloria na so primer participación nel tornéu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/titulos/llibertadores1985 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=9 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140109013126/http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/titulos/llibertadores1985 |fechaarchivu=9 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt;

{|
| width=&quot;198&quot; valign=&quot;top&quot; |
'''Alliniación na Final:
* {{Bandera|ARG}} [[Enrique Vidallé]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carmelo Villalba]]
* {{Bandera|ARG}} [[Jorge Pellegrini]]
* {{Bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]]
* {{Bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]] [[Ficheru:Captain sports.svg|15px|Capitán]]
* {{Bandera|ARG}} [[Emilio Commisso]]
* {{Bandera|ARG}} [[Sergio Batista]]
* {{Bandera|ARG}} [[Mario Hernán Videla]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Antonio Castro (futbolista arxentín)|José Capo]]
* {{Bandera|USA}} [[Renato Corsi]]
* {{Bandera|ARG}} [[Claudio Borghi]]
* {{Bandera|ARG}} '''DT:''' [[José Yudica]]
| width=&quot;25&quot; | &amp;nbsp;
| valign=&quot;middle&quot; |
{| style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 160px; border: 1px solid white;&quot;
| &lt;center&gt;'''Campeón d'América 1985'''&lt;/center&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; color: white; font: bold 10px/11px sans-serif;&quot;&gt;
[[Ficheru:Soccer Field Transparant.svg|175px]]
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.21 | y = 0.06 | escala = 350 | testu = Vidallé }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.05 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Villalba }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.15 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Pellegrini }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.30 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Olguín }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.36 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Domenech -C- }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.09 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Commisso }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.22 | y = 0.34 | escala = 350 | testu = Batista }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.34 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Videla }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.25 | y = 0.47 | escala = 350 | testu = Capo }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.10 | y = 0.56 | escala = 350 | testu = Borghi }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.28 | y = 0.54 | escala = 350 | testu = Corsi }}
&lt;/div&gt;
|}
|}

=== Copa Intercontinental 1985 ===
{{AP|Copa Intercontinental 1985}}
[[Ficheru:KokuritshuKasumigaoka-5.JPG|miniaturadeimagen|La final Intercontinental de 1985 ente Argentinos Juniors y Juventus apostar nel Estadiu Nacional de Tokiu ante 62.000 espectadores.]]
Como vixente campeón d'América, el club tenía'l derechu d'apostar la [[Copa Intercontinental 1985]] ante'l campeón de la [[Lliga de Campeones d'Europa|Copa de Campeones d'Europa]], la [[Juventus]] d'[[Italia]], que cuntaba con figures de clase mundial como'l campeones del mundu en [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]] [[Gaetano Scirea]] y [[Antonio Cabrini]], el volante creativu francés [[Michel Platini]] y el delanteru danés [[Michael Laudrup]], siendo empobinaos por [[Giovanni Trapattoni]]. Esti partíu apostóse'l 8 d'avientu de [[1985]] nel [[Estadiu Olímpicu de Tokiu]] ante 62.000 persones y quedó grabáu na memoria coleutiva como la meyor final Intercontinental de la historia,&lt;ref&gt;http://www.todofutbolpasion.com/2011/06/final-intercontinental-1985.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.infobae.com/2012/12/07/685476-se-zusmiu-la-meyor-final-intercontinental-toes-arxentinos-juniors-juventus&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://ar.deportes.yahoo.com/noticias/jug%C3%B3-final-intercontinental-arxentinos-juniors-juventus-000700463--sow.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=13 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140113145450/http://ar.deportes.yahoo.com/noticias/jug%C3%B3-final-intercontinental-arxentinos-juniors-juventus-000700463--sow.html |fechaarchivu=13 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.golyfutbol.com/blog/2012/11/28/copa-intercontinental-undial-de-clubes-i/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://tn.com.ar/tnylagente/deportes/finales-de copa intercontinental-parte-i%3A copa intercontinental-1985_353574&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;869a56a9&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/partíos/intercontinental&lt;/ref&gt; siendo asina recordada inclusive pola mesma [[FIFA]].&lt;ref&gt;http://es.fifa.com/classicfootball/clubes/club=44251/index.html&lt;/ref&gt;

Una de les principales carauterístiques del partíu foi la so paridá, quiciabes impensada na previa. L'irreverente equipu arxentín siguía esplegando'l so xuegu ofensivo y vistoso ante uno de los meyores equipos del planeta. Tal yera l'enfotu nel so propiu talentu que tenía Arxentinos que Ereros abrió'l marcador a los 55 minutos de xuegu. Ocho minutos más tarde, cola Juventus asediando la área del ''Bichu'', l'árbitru alemán Volker Roth cobraría penal pal equipu italianu, que Platini camudaría por gol. El creitu suramericanu non se amilanaría y volvería ponese en ventaya, esta vegada de la mano del ''Pepe'' Capo 12 minutos más tarde. Con quince minutos pa dar vuelta l'alcuentru, l'equipu turinés volvió a la so téunica d'asediu constante, consiguiendo restablecer la paridá a falta d'ocho minutos pal fin del alcuentru, por entemediu del danés Laudrup. La resultancia 2-2 condució a la disputa de dos tiempos suplementarios de 15 minutos onde la paridá nun pudo quebrase y a otra definición por penales, la tercera per esa vía que tenía d'encarar el ''Tifón'' en 1985. [[Stefano Tacconi|Tacconi]], l'arqueru italianu, contuvo'l penal de Pavoni, y Sergio Batista unvió'l suyu percima del travesal. Poco importó que Olguín y Juan José López convirtieren p'Arxentinos o que Laudrup fallara'l so penal. Juventus consagraríase [[Clubes de fútbol campeón del mundu campeón del mundu]]; sicasí'l xuegu esplegáu pol cuadru de La Paternal sería emponderáu principalmente pola prensa arxentina.&lt;ref name=&quot;869a56a9&quot; /&gt;

{|
| width=&quot;198&quot; valign=&quot;top&quot; |
'''Alliniación:
* {{Bandera|ARG}} [[Enrique Vidallé]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carmelo Villalba]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Luis Pavoni]]
* {{Bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]]
* {{Bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]] [[Ficheru:Captain sports.svg|15px|Capitán]]
* {{Bandera|ARG}} [[Emilio Commisso]]
* {{Bandera|ARG}} [[Sergio Batista]]
* {{Bandera|ARG}} [[Mario Hernán Videla (Fíu)|Mario Hernán Videla]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Antonio Castro (futbolista arxentín)|José Capo]]
* {{Bandera|ARG}} [[Claudio Borghi]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carlos Ereros]]
* {{Bandera|ARG}} '''DT:''' [[José Yudica]]
| width=&quot;25&quot; | &amp;nbsp;
| valign=&quot;middle&quot; |
{| style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 160px; border: 1px solid white;&quot;
| &lt;center&gt;'''Subcampeón Intercontinental 1985'''&lt;/center&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; color: white; font: bold 10px/11px sans-serif;&quot;&gt;
[[Ficheru:Soccer Field Transparant.svg|175px]]
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.21 | y = 0.06 | escala = 350 | testu = Vidallé }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.05 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Villalba }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.15 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Pavoni }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.26 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Olguín }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.36 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Domenech -C- }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.09 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Commisso }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.22 | y = 0.34 | escala = 350 | testu = Batista }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.34 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Videla }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.25 | y = 0.47 | escala = 350 | testu = Capo }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.10 | y = 0.56 | escala = 350 | testu = Borghi }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.28 | y = 0.54 | escala = 350 | testu = Ereros }}
&lt;/div&gt;
|}
|}

=== Copa Interamericana 1986 ===
{{AP|Copa Interamericana 1986}}

L'empate cola Juventus nun sería'l final del ciclu triunfal del club a mediaos de la década de 1980. Restaba apostar la [[Copa Interamericana]] contra'l campeón de la [[Copa de Campeones de la CONCACAF 1985]], el [[Defence Force]] de [[Trinidá y Tobagu]]. Por cuenta de la mala organización, los clubes teníen de ponese d'alcuerdu ente ellos pa definir la sede del alcuentru. Esto retrasó la disputa de la copa hasta'l 10 d'avientu de [[1986]], más d'un añu dempués de la disputa de la Intercontinental yá referida. Yá ensin la so principal figura, Claudio Borghi, quien fuera tresferíu al [[A. C. Milan]] d'Italia, y col regresu de Roberto Saporiti a la direición téunica en reemplazu de Yudica, Arxentinos visitó al equipu de Trinidá y Tobagu nel [[estadiu Hasely Crawford|Estadiu Nacional]] de [[Puertu España]], venciéndolo por 1-0 con gol del panamiegu [[Armando Dely Valdés]] a los 27 minutos del primer tiempu. D'esta forma, Arxentinos consiguía'l so cuartu títulu oficial en menos de dos años.&lt;ref name=&quot;91fa8057&quot; /&gt;&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/titulos/interamericana1986&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;infobox&quot; width=&quot;200&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;font-size: small;&quot; |'''[[Copa Interamericana 1986|Copa Interamericana&lt;br /&gt;1986''']]
|-
|}
{|
| width=&quot;198&quot; valign=&quot;top&quot; |
'''Alliniación:
* {{Bandera|ARG}} [[Enrique Vidallé]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carmelo Villalba]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Luis Pavoni]]
* {{Bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]]
* {{Bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]] [[Ficheru:Captain sports.svg|15px|Capitán]]
* {{Bandera|ARG}} [[Emilio Commisso]]
* {{Bandera|ARG}} [[Sergio Batista]]
* {{Bandera|ARG}} [[Mario Hernán Videla]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Antonio Castro (futbolista arxentín)|José Capo]]
* {{Bandera|PAN}} [[Armando Dely Valdés]]
* {{Bandera|ARG}} [[Carlos Ereros]]
* {{Bandera|ARG}} '''DT:''' [[Roberto Saporiti]]
| width=&quot;25&quot; | &amp;nbsp;
| valign=&quot;middle&quot; |
{| style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 160px; border: 1px solid white;&quot;
| &lt;center&gt;'''Campeón Copa Interamericana 1986'''&lt;/center&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; color: white; font: bold 10px/11px sans-serif;&quot;&gt;
[[Ficheru:Soccer Field Transparant.svg|175px]]
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.21 | y = 0.06 | escala = 350 | testu = Vidallé }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.05 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Villalba }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.15 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Pavoni }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.26 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Olguín }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.36 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Domenech -C- }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.09 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Commisso }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.22 | y = 0.34 | escala = 350 | testu = Batista }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.34 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Videla }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.25 | y = 0.47 | escala = 350 | testu = Capo }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.10 | y = 0.56 | escala = 350 | testu = Dely Valdés }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.28 | y = 0.54 | escala = 350 | testu = Ereros }}
&lt;/div&gt;
|}
|}

=== 1986-1996: Últimos rellumos, decadencia y descensu ===
[[Ficheru:Argentina x corea 1986.JPG|miniaturadeimagen|300px|left|Equipu de la Seleición Arxentina na Copa del Mundu Méxicu 1986. Na mesma tán presentes trés xugadores emblemáticos surdíos d'Argentinos Juniors: Sergio Batista -''el primeru de pies, col númberu 2''-, Diego Maradona -''el postreru de pies, capitán del equipu''- y Claudio Borghi -''el primeru de los fincaos''-.]]
Depués d'un periodu por demás granible dende tou puntu de vista, l'equipu travesó un procesu de recambiu que, a priori, nun implicaba una perda calidable nel plantel. La partida de xugadores como Borghi en 1986 o de Batista en [[1988]] viose compensada col allumamientu de xugadores de la talla del notable volante central [[Fernando Redondo]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/14_fernandoredondo&lt;/ref&gt; o de [[Néstor Lorenzo]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/24_nestorlorenzo&lt;/ref&gt; nel esitosu 1985 o'l defensores [[Carlos Mac Allister]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/11_carlosmacallister&lt;/ref&gt; y [[Fernando Cáceres]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/6_fernandocaceres&lt;/ref&gt; en 1986. Mentanto, el club tenía d'encarar la defensa del títulu continental na [[Copa Libertadores 1986]]. Nun grupu semifinal integráu por [[Barcelona Sporting Club|Barcelona d'Ecuador]] y el [[Club Atlético River Plate|River Plate]] del [[Héctor Veira|''Bambino'' Veira]], el campeón vixente empató en puntos col so compatriota, teniendo de xugar un desempate nel estadiu de Vélez onde perdería la chance de volver apostar la final por diferencia de gol. L'equipu ''millonariu'' acabaría ganando'l tornéu.&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/sacups/acopa86.html&lt;/ref&gt;

Nel planu llocal, Arxentinos siguía teniendo una escuadra competitiva, pero la perda de dellos xugadores clave apostrar de los primeros planos. La irregularidá fixo moneda corriente, pasando d'un meritoriu 4º llugar nel [[Campeonatu de primer División 1985/86 (Arxentina)|campeonatu 1985/86]] al decimoséptimu allugamientu [[Campeonatu de primer División 1986/87 (Arxentina)|al añu siguiente]], pa recuperar terrén na [[Campeonatu de primer División 1987/88 (Arxentina)|temporada 1987/88]], onde se formaría nuevamente un equipu vistosu, elegante y de muncha categoría moteyáu ''Los Globetrotters de La Paternal'' so la batuta de Redondo,&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/noticies/20160929_6127&lt;/ref&gt; que llograría ingresar al club a la ''Liguilla Clasificación'' d'aquella temporada. Topando cierta regularidá, y cuntando cola carta de gol d'un xugador llegáu dende [[Instituto de Córdoba]], [[Oscar Dertycia]], el club caltener na metá cimera de la tabla hasta rematar la década, periodu nel cual destácase la meyor participación del club na [[Supercopa Suramericana]], algamando'l tercer llugar en [[Supercopa Suramericana 1989|1989]]. Na [[Campeonatu de primer División 1990/91 (Arxentina)|temporada 1990/91]], la irregularidá volvería faese presente, con un meritoriu cuartu puestu nel Tornéu Apertura que brindaría otru ingresu a la [[Liguilla Pre-Libertadores (Arxentina)|Liguilla Pre-Libertadores]], contra un puestu 18 na Clausura, que dexaría al club na 13° posición na tabla xeneral. Simultáneamente a estos vaivenes deportivos, la falta d'ésitos empezaba a notase n'otros ámbitos. Una fuerte crisis económica azotaría a la institución, y asocederíense porcaces falencias y desmanejos na xestión. Quiciabes la más nefasta foi la escura maniobra qu'aportó en que nun s'unviaren a l'[[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]] les renovaciones de los contratos de los xugadores del primer equipu pa 1990 y que toos ellos quedaren llibres. Nel tracamundiu, Fernando Redondo, la figura d'aquel equipu, colar col pase nel so poder, faciendo perder al club una suma de dineru bien importante.&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt;

Tamién naquella dómina, el presidente Domingo Tesone decidió la compra d'un predio de 11[[hectárea|ha]] en [[So Flores]] con mires a crear un campu d'entrenamientu, un centru de formación pa futbolistes xuveniles de primer nivel, una pensión ya inclusive una concentración pal primer equipu. El llote, allugáu ente les aveníes Riestra, Castañares y Lafuente y la cai Portela foi mercáu en [[1989]], en cuenta de la entrega de la vieya see social del club, allugada na cai Artigas, onde güei funciona'l Centru Cultural ''Resurdimientu'', y del pagu de 12 cuotes semestrales. Toles comodidaes planiaes entós daquella fueron construyíes depués d'años de trabayu, sacante la concentración pa la Primer División. Otra manera, el güei denomináu ''Centru d'Entrenamientu y Formación del Fútbol Amateur'' (CEFFA) ye un predio de primer nivel con toles comodidaes necesaries pal desarrollu de les actividaes de les divisiones xuveniles.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/complexu&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Faryd Mondragon.jpg|miniaturadeimagen|220px|Arxentinos foi'l primer club arxentín onde se desempeñó'l ''recordman'' colombianu [[Faryd Mondragón]].]]
Tornando al planu futbolísticu, na [[década de 1990]] empezaría un bultable cayente, que se evidenciaría nos constantes carecimientos del equipu respeuto del descensu a la Segunda División. Tan ceo como na [[Campeonatu de primer División 1991/92 (Arxentina)|temporada 91/92]], l'equipu conducíu pol ex xugador ''Chiche'' Sosa penaría mientres tol [[Tornéu Clausura 1992 (Arxentina)|Tornéu Clausura]] por caltener la categoría, consiguiéndolo nes feches finales pero ingresando na complexa dinámica de lluchar pola permanencia na división de privilexu. Inclusive en circunstancies difíciles como esta, el club tuvo l'honor de siguir gociando de los frutos de la so cantera, colos debúes de xugadores notables como [[Diego Cagna]] en 1988&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/7_diegocagna&lt;/ref&gt; y [[Leonel Gancedo|''la Pipa'' Gancedo]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/10_leonelgancedo&lt;/ref&gt;
en [[1991]]. Más allá d'esti aliciente, les dificultaes económicu y deportivu amontábense, salvándose del descensu por apenes siete unidad en [[Tornéu Clausura 1993 (Arxentina)|1993]]. Tales yeren los problemes que la dirigencia aceptó un proyeutu averáu pola empresa [[Torneos y Competencies]] qu'ufiertaba la incorporación de dellos xugadores de nivel per cuenta de la firma, ente quien se mentaba la chance d'una torna de Diego Maradona, pero qu'incluyía la clausa de camudar la llocalía a la [[Ciudá de Mendoza]], lo que condució que los socios de la institución refugaren de planu'l proyeutu. Con too y con eso, y cola continuidá de Sosa na direición téunica, el plan llevar a cabu y resultó un estrueldosu fracasu, pos les resultaos deportives fueron mediocres y les incorporaciones de nivel nun fueron tales, pudiéndose destacar namái al porteru colombianu [[Faryd Mondragón]]. L'equipu acabó nuevamente a siete puntos del descensu y el denomináu ''proyeutu Mendoza'' nun tuvo continuidá.&lt;ref&gt;http://enunabaldosa.com/deformaciones/primer/arxentinos-juniors-de-mendoza-199394/&lt;/ref&gt; El regresu a la Capital Federal traxo consigo una campaña fuera de lo común. Nel [[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Tornéu Apertura 1994]] l'equipu acabó na 4ª allugamientu, engarrando'l campeonatu hasta'l final, pa rematar postreru nel siguiente [[Tornéu Clausura 1995 (Arxentina)|Clausura]], ensin poder desapegase de la zona de permanencia en Primer. Foi nesa irregular temporada cuando'l gran llateral esquierdu [[Juan Pablo Sorín]] debutó na Primera del club, cuntando con apenes 18 años d'edá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/15_juanpablosorin |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=4 de mayu de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161104032522/http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/15_juanpablosorin |fechaarchivu=4 de payares de 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt; La temporada 1995/96 empezó con un acontecimientu ensin precedentes na historia del fútbol arxentino. El ''Bichu'' tenía de participar na [[Supercopa Suramericana 1995]] y, ante la falta d'un campu de xuegu propiu, fixo les vegaes de llocal ante [[Atlético Nacional de Medellín]] nel estadiu [[Miami Orange Bowl|Orange Bowl]] de [[Miami]], [[Estaos Xuníos]]. El partíu foi 1-3 en favor del equipu colombianu y Arxentinos, como acostumaba dende 1991, foi esaniciáu na primer ronda.&lt;ref&gt;http://enunabaldosa.com/fueradestock/fora-de stock arxentinos-juniors-llocal-en-miami-1995/&lt;/ref&gt; Finalmente, na siguiente temporada peracabóse la perda de la categoría, depués de 41 años ininterrumpíos en Primer, y daqué más de diez años dempués del ciclu más esitosu na historia del club.&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt;

=== 1996-2004: Rápido torna, crisis del club, nuevu descensu, nueva frustración y vuelta a Primer ===

Viéndose apostráu de la permanencia a la divisional a la que pertenecía según dictaben los sos antecedentes, Arxentinos enfrentó'l Tornéu de la [[Primer B Nacional]] 1996/97 apelando a los recursos habituales del club: un DT de la casa como Osvaldo Sosa, la presencia nel primer equipu de xugadores d'inferiores de la talla de [[Jorge Quinteros]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/26_jorgequinteros&lt;/ref&gt; [[Diego Placente]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/13_diegoplacente&lt;/ref&gt; César La Paglia&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/28_cesarlapaglia&lt;/ref&gt; y [[Leonardo Mas]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/20_leonardomas&lt;/ref&gt; y dellos apuestes adquiríos a equipos del ascensu como [[Rolando Schiavi]]. El tornéu de segunda división resultaría complexu y entá ye más considerando les dificultaes institucionales que se travesaben, pero la torna a Primer llograríase darréu y ganando el tornéu ensin discutiniu, magar tener una formación austero y llarao de xuveniles que demostraríen la so valía n'años vinientes. El duru tornéu coronar con un trunfu por 1-0 frente a [[Gimnasia y Tiro de Salta]] nel [[Estadiu Nueva España|estadiu de Deportivu Español]] ante un ensame qu'escosó les 30.000 llocalidaes disponibles y que depués coló en caravana hasta La Paternal pa celebrar la conquista.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu= Ohanian |nome= Tomás |títulu= Bichito Queríu |añu=1997 |publicación= El Gráficu| |númberu= 4053 F|issn= 0017-291X|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu= Pisani |nome= Pablo |títulu= Volvió al toque |añu=1997 |publicación= Olé||issn= 1514967-6|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |apellíu= Calvano |nome= Luis |títulu= Otra vegada colos grandes |añu=1997 |publicación= Olé||issn= 1514967-6|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20080411083524/http://www.lapaternaaaj.com.ar/memorama_ascensu97.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt; El gol del trunfo frente al equipu salteño sería obra del [[Jorge Quinteros|''Polu'' Quinteros]], prestosa revelación d'aquel tornéu, quien formara una notable dupla d'ataque xuntu al hondureñu [[Eduardo Bennett]]. Como amuesa de la xerarquía d'aquel equipu, cabo dicir que xugó 42 partíos ganando 22, empatando 14 y perdiendo solamente 6, sumando en total 52 puntos.&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt;
[[Ficheru:Riquelme en Alemania 2006.jpg|miniaturadeimagen|220px|[[Juan Román Riquelme]], figura de Boca Juniors y de la Seleición Arxentina, foi vendíu xunto a otros 5 xuveniles por apenes 640 mil peso al club ''xeneize'' antes de debutar en Primer.&lt;ref name=&quot;d181eda9&quot;&gt;http://www.pagina12.com.ar/2001/01-04/01-04-29/pag33.htm&lt;/ref&gt;]]
L'allegría pol regresu a la Primer División sería efímera. El club nun llograba recuperase de la so dura crisis económica y, de resultes de la deplorable situación institucional siguiéronse los graves desmanejos per parte de los direutivos, ente los cualos quiciabes el más nocivu pa la institución fuera la venta a [[Boca Juniors]] en cuenta de bien pocu dineru&lt;ref name=&quot;d181eda9&quot; /&gt; de les fiches de dellos promisorios futbolistes xuveniles qu'entá nun debutaren en Primer, ente los cualos destácase'l casu paradigmáticu de [[Juan Román Riquelme]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/34_juanromanriquelme&lt;/ref&gt; quien se formó n'Arxentinos pero debutó oficialmente nel club de la Ribera. Un tiempu tras, el padre del promisorio volante central d'inferiores [[Esteban Cambiasso]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/8_estebancambiasso&lt;/ref&gt; apeló a la [[patria potestá]] pa llograr el pase del so fíu tres consigui-y una prueba nel [[Real Madrid]], operación que nun dexaría dineru al club.&lt;ref name=&quot;y1c42237&quot; /&gt; Sicasí, años más tarde la comisón direutiva d'entós empecipiaría un pleitu en FIFA y depués de dellos años el Real Madrid tuvo d'abona-y a la institución de La Paternal O$S2000000,- como resarcimiento pa poder utilizar a los hermanos Cambiasso. Amás d'eso, empecipiárense les obres pa construyir finalmente'l nuevu estadiu, nel mesmu llote de ''Juan Agustín García y Boyacá'' onde s'atopaba'l vieyu estadiu de madera yá baltáu, que resultaron una carga por demás onerosa. Más allá d'esos problemes de índole institucional, les campañes del ''Bichu'' una vegada vueltu a la so división fueron de mayor a menor, volviendo engarrar por non baxar al poco tiempu de recuperar la categoría. Esto nun significaba que'l club perdiera'l so poderíu nes divisiones formatives, yá que naquel tiempu asítiase nel primer equipu grandes xugadores como [[Federico Insúa]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/25_federicoinsua&lt;/ref&gt; [[Mariano Herrón]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/32_marianoherron&lt;/ref&gt; Diego Markic,&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/18_diegomarkic&lt;/ref&gt; [[Cristian Ledesma]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/23_cristianledesma&lt;/ref&gt; y [[Julio Arca]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/36_julioarca&lt;/ref&gt; amás de la permanencia nel plantel per dellos años de Schiavi, Bennett y Quinteros.
[[Ficheru:Esteban Cambiasso - 2011.jpg|miniaturadeimagen|220px|[[Esteban Cambiasso]], depués capitán del escoyíu nacional, tamién dexó'l club del cual ye enche antes de faer el so debú.]]
La más clara amuesa respeuto de les dificultaes qu'encaró'l club tres la so torna ye que la campaña na &quot;A&quot; empecipiar con unos satisfactorios 57 puntos na [[Campeonatu de primer División 1997/98 (Arxentina)|temporada 97/98]], pasando depués a unes aceptables 49 unidaes a la [[Campeonatu de primer División 1998/99 (Arxentina)|temporada siguiente]], collechando 10 unidaes menos na [[Campeonatu de primer División 1999/00 (Arxentina)|99/2000]] y empezando a averase a la parte de riesgu na tabla de Promedios, y llogrando la regular suma de 43 na [[Campeonatu de primer División 2000/01 (Arxentina)|2000/01]], temporada na que per primer vegada tuvo de xugase una [[Primer División d'Arxentina#Promociones|Promoción]] pa caltener la categoría magar acabar nel 4º llugar nel [[Tornéu Clausura 2001 (Arxentina)|tornéu Clausura]], namái por detrás de San Lorenzo, River y Boca. Naquella serie de reválida, el club imponer con justeza ante Instituto de Córdoba n'empatando ensin goles na provincia mediterránea y rematar 1-1 nel partíu de vuelta xugáu en Ferro, permaneciendo en Primer pola regla de ventaya deportiva. Yá pa la temporada siguiente'l plantel atopábase abrasáu y el club en cantu de la quiebra metanes la crisis deportivo y financiero, al puntu de topase embargáu ya inhabilitáu pa realizar incorporaciones, teniendo d'encarar el decisivu [[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Tornéu Clausura]] con una mayoría de xuveniles, ente los cualos destacábase [[Leonardo Pisculichi]].&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/27_leonardopisculichi&lt;/ref&gt; La magra collecha de 45 unidaes, sumada al baxu promediu qu'aquexaba al equipu, condergar a volver xugar na división de plata del fútbol arxentino, tres namái 5 temporaes consecutives en Primer.

Hubo qu'embaraxar y dar de nuevu a partir de la segunda metá de [[2002]]. Una vegada establecida una nueva Comisión Direutiva que tenía como presidente a Luis Segura armóse una plantía col enfotu de tornar llueu al llugar de pertenencia de la institución. Al cargu de [[Ricardo Rezza]] (Ex-Direutor Téunicu de [[Club Atlético Temperley|Temperley]]), esperimentáu téunicu del ascensu —que sería reemplazáu por [[Ricardo Gareca]] (actual Direutor Téunicu de la [[Seleición de fútbol de Perú|Seleición de Perú]]) tres un irregular ciclu—, configuróse un equipu competitivu y con salarios de primer División, compuestu por una bona cuota de xuveniles promisorios como'l mentáu Pisculichi, [[Lucas Biglia]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/37_lucasbiglia&lt;/ref&gt; [[Julio Barroso]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/53_juliobarroso&lt;/ref&gt; [[Walter García]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/35_waltergarcia&lt;/ref&gt; [[Pablo Barzola]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/30_pablobarzola&lt;/ref&gt; [[Gastón Machín]],&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/52_gastonmachin&lt;/ref&gt; [[Nicolás Pareja|''Nico'' Pareja]]&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories/perfil/51_nicolaspareja&lt;/ref&gt; y [[Lucas Barrios]], entemecíos con esperimentaos nes divisiones d'ascensu como'l ''Topu'' Gómez y Ceferino Díaz, figura del tornéu previu de la B Nacional. Magar Arxentinos terminó esa temporada nel segundu allugamientu detrás d'[[Atlético de Rafaela]], nun se consiguió l'ascensu, una y bones el reglamentu axustaba apostar una final contra l'equipu que terminara en tercer llugar. Xugóse una serie a ida y vuelta frente a [[Quilmes Atlético Club|Quilmes]], equipu qu'ostentaba un nefastu récor de 13 finales perdíes de manera consecutiva lluchando pol ascensu, y que yera conducíu por [[Gustavo Alfaro]]. La serie, desaxeradamente zarrada y mal xugada por Arxentinos, definida nel estadiu de Ferro, onde Arxentinos entá fungía de llocal, terminó favoreciendo al equipu ''cerveceru'', que ganó 1-0 nel estadiu [[Estadiu Centenariu Dr. José Luis Meiszner|Centenariu]] y empató ensin goles nel partíu de vuelta. La última oportunidá de xubir, la Promoción contra [[Nueva Chicago]] en doble partíu apostáu na cancha de [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]], tampoco pudo devolver al club a la división de privilexu pero metanes la crisis deportiva y financiera los bichos coloraos tendría qu'esperar un añu más por males resultaos col téunicu [[Ricardo Gareca]] (actual Direutor Téunicu de la [[Seleición de fútbol de Perú|Seleición de Perú]]) y por malos manexu alministrativos que lo teníen en cantu d'un colapsu económicu desapaecíu nuna crisis económica.
[[Ficheru:Sergio Batista.jpg|miniaturadeimagen|220px|[[Sergio Batista]], foi'l Direutor Téunicu que consiguió l'ascensu a Primer División en 2004.]]
Segundu añu consecutivu d'Argentinos Juniors na [[Primer B Nacional]], El non llogru del oxetivu inmediatu condució al arrenunciu inmediatu de Gareca y una depuración del plantel, onde'l xugadores esperimentaos de dudosa calidá qu'enllenaben espacios fueron reemplazaos por xuveniles. Na [[Tornéu Primer B Nacional 2003/04|temporada 2003/04 de la B Nacional]], l'equipu apeló al regresu de dos fíos pródigos pa recuperar la so plaza en Primer y a una tercer torna, tan retardáu que yá paecía difícil. Per un sitiu, el goliador [[Jorge Quinteros|''Polu'' Quinteros]] volvió al club tres un periplu per San Lorenzo, el Fútbol d'España y el Fútbol de Chile, y pol otru, [[Sergio Batista]] (Ex-Direutor Téunicu de la [[Seleición de fútbol de Baréin|Seleición de Baréin]]) retornó al club de los sos amores, agora como direutor téunicu y cola determinación de tornar llueu a la &quot;A&quot;. Amás d'eso, el 26 d'avientu de [[2003]] inauguróse finalmente con una gran fiesta'l nuevu estadiu de material, denomináu ''[[Estadiu Diego Armando Maradona|Diego Armando Maradona]]'', encarándose la segunda metá de la temporada en casa mesma depués de 20 años analayando por distintos escenarios del país y l'esterior. La campaña empezó de manera positiva y l'equipu caltúvose siempres en puestos de vanguardia, pero un tramu final onde se produció un acentuáu cayente nes resultaos condució a quedar nel 4º llugar de la tabla xeneral, detrás de los xubíos [[Instituto de Córdoba]] y [[Club Almagro|Almagro]] y de [[Huracán de Tres Arroyos]]. Ensin chances d'un ascensu direutu, el club tuvo d'encarar un tornéu amenorgáu p'algamar la promoción, y en imponiéndose nel mesmu apostó una dura serie de Promoción contra [[Talleres de Córdoba]], club que concluyera'l [[Tornéu Clausura 2004 (Arxentina)|Clausura 2004]] nel tercer llugar, y que lluchara hasta la penúltima fecha pol títulu. El ''Bichu'' imponer por dos goles a unu tantu nel partíu d'ida apostáu nel flamante estadiu Diego Armando Maradona como nel partíu de vuelta nel [[Estadiu Mario Alberto Kempes|Chateau Carreras]] de [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]]. Los goles d'esi postreru partíu fueron convertíos por [[Gustavo Oberman|''Mocada'' Oberman]], unu de los meyores xugadores del campeonatu, y pol inefable Jorge Quinteros,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/partíos/cordobazo |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=3 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140103153611/http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/partíos/cordobazo |fechaarchivu=3 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt; quien tien la peculiar marca de convertir los últimos dos goles nos últimos dos ascensos del club.&lt;ref name=&quot;97596y09&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/historia/2000-2020&lt;/ref&gt;

=== 2004-2009: Torna complexa y recuperación gradual ===
[[Ficheru:Álvaro Pereira URU2011.jpg|miniaturadeimagen|220px|''Palito'' Pereira llegó a la Seleición uruguaya tres el so esitosu pasu por Argentinos Juniors.]]
Habiendo vueltu a Primer División tres dos temporaes na B Nacional dempués de perder el so invictu nel [[Estadiu Diego Armando Maradona]], vs el [[Club Atlético Los Andes]] por 1 a 0, xusto nel añu del so centenariu, Arxentinos encaró nuevamente la llucha por caltener la plaza que la historia acutábalu. L'empiezu foi bien duru, yá que tantu na temporada [[Campeonatu de primer División 2004/05 (Arxentina)|inaugural]] como na [[Campeonatu de primer División 2005/06 (Arxentina)|2005/06]] xugáronse dos tales promociones pa caltener la categoría. L'equipu nun consiguía llevantar la cabeza por completu magar que llogró una sorpresiva fortaleza como llocal. El Diego Armando Maradona empezó a ser una verdadera estorbisa nel fixture pa los demás equipos, principalmente pa los grandes. Nengún de los cinco miembros d'esi grupu pudo consiguir un trunfu na primer temporada en que'l Tifón volvió al so históricu terrenal de xuegu: San Lorenzo, Boca y Racing perderíen pola mínima, Independiente cayería 3-0 con un memorable gol del defensor Ariel Seltzer dende tres de metá de cancha y River empataría en 3 tantos. El problema yera que nun se podía treslladar esi bon rendimientu fuera de La Paternal. Asocediéronse'l direutores téunicos ensin llograr revertir la racha negativa, hasta que nel añu [[2006]], depués de sortear la promoción contra [[Club Atlético Huracán|Huracán]], contratar a un DT ensin antecedentes en Primer División que foi encamentáu por Diego Maradona: [[Ricardo Caruso Lombardi]]. Dueñu d'un estilu particular, mediáticu, polémicu y prevocador, esti ex-xugador del club&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20130924_3421&lt;/ref&gt; tenía una amplia y esitosa trayeutoria nel ascensu, particularmente dirixiendo a [[Club Atlético Tigre|Tigre]]. Darréu a la so llegada, Caruso dedicar a axenciar un ensame de xugadores ignotos d'equipos del ascensu o de lligues menores del esterior. Asina llegaron a la institución masivamente [[Gabriel Peñalba]] y [[Álvaro Pereira]] en condición de llibres dende [[Quilmes Atlético Club|Quilmes]] -de la B Nacional-, [[Andrés Scotti]] dende'l [[Rubin Kazan]] -de [[Rusia]]-, el xuvenil [[Gabriel Hauche]] -dende [[Club Atlético Temperley|Temperley]], de la tercer división-, [[Emmanuel Gigliotti]] -dende [[Club Atlético Xeneral Lamadrid|Lamadrid]], equipu de la cuarta categoría-, [[Juan Sabia]] -quien venía de baxar a la B Nacional en [[Gimnasia y Esgrima de Jujuy]]-, [[Roberto Battión]] -primeramente en [[Unión de Santa Fe]]- y [[Juan Mercier]], llegáu dende'l vieyu rival [[Club Atlético Platense|Platense]], lo que-y causó una fuerte resistencia ente'l públicu nun primer momentu. Munchos d'esi xugadores algamaron rendimientos notables y fueron vendíos pol club en cifres millonaries delles temporaes más tarde, anque otros dellos fueron dexaos en llibertá d'aición rápido, dalgunos inclusive ensin debutar (como Gigliotti). De la mano del plantel comandado por Caruso, que se completaba como ye d'esperase con una gran camada de canteranos ente quien destaquen [[Néstor Ortigoza]] y [[Matías Caruzzo]], Arxentinos volvióse un equipu perduru, quiciabes conservador, pero bien complexu d'enfrentar en cualquier estadiu. Tal foi asina que na [[Campeonatu de primer División 2006/07 (Arxentina)|temporada 2006/07]] l'equipu salvar de xugar la promoción y del descensu, encetando'l siguiente añu con mayor tranquilidá. Desafortunadamente, la personalidá de Caruso nun encaxar colo que la dirigencia pretendía y les rispideces mutues aportaron nun repentín arrenunciu del entrenador. El so socesor, [[Néstor Gorosito]], de más so perfil, llogró encauzar un plantel yá armáu que la so principal arma yera la fabulosa dupla de volantes centrales compuesta por Ortigoza y Mercier, y volvióse práuticamente infalible como llocal. La bona campaña realizada con ''Pipo'' nel bancu condució a un fechu tan inesperáu como satisfactoriu: Arxentinos sumó'l tercer meyor puntaje de [[Campeonatu de primer División 2007/08 (Arxentina)|la temporada]] y clasificó a la [[Copa Suramericana 2008]], tornando a les competencies continentales depués de más de 12 años d'ausencia.&lt;ref&gt;http://www.universofutbol.com/plantilla/archivo/template_clubes.php?div=1&amp;camp=301&amp;equ=1&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;97596y09&quot; /&gt;
[[Ficheru:Néstor Ortigoza 2016.jpg|miniaturadeimagen|El volante central Néstor Ortigoza ye unu de los meyores xugadores surdíos del club nos últimos años. Anguaño desempéñase en Rosario Central y na Seleición de Paraguay.]]
Dempués d'años de carecimientos y con una plana direutiva enfocada en recuperar la imaxe del club, el ''Bichu'' volvía tener un equipu sólidu en toles sos llinies y competitivu, cuntando con un estraordinariu mediocampo conformáu pol ''doble cinco'' Ortigoza y Mercier, sumaos a ''Palito'' Pereira y ''el Flacu'' Peñalba y a la picante ofensiva col clásicu delanteru central [[Nicolás Pavlovich]] y l'estremu Gabriel Hauche, sofitaos por [[Ignacio Canutu|Canutu]], Caruzzo, Scotti y [[Sergio Daniel Escudero|Escudero]] na llinia de fondu y con [[Sebastián Torrico]] na valla. El bon funcionamientu coleutivu llevó a qu'esi equipu algame les semifinales de la Suramericana en imponiéndose socesivamente a San Lorenzo, [[San Luis Fútbol Club|San Luis de Méxicu]] y [[Palmeiras]] de [[Brasil]], con un resonante trunfu por 1-0 nel [[Estadiu Palestra Itália]] de [[São Paulo|San Pablo]]. Depués, el poderosu [[Estudiantes de La Plata]] d'[[Mariano Andújar|Andújar]], [[Juan Sebastián Verón|''La Brujita'' Verón]], [[Rodrigo Braña|''el Chapu'' Braña]], [[Leandro Benítez|''El Chinu'' Benítez]] y [[José Luis Calderón]] daría cuenta d'Arxentinos na semifinal, tres l'empate en 1 nel Maradona y l'afechu trunfu por 1-0 nel [[Estadiu Ciudad de La Plata|Estadiu Únicu]] con gol de ''Caldera'', xugador que dos años más tarde consagraríase ídolu del ''Bichu'' en circunstancies bien distintes. Arxentinos tornara a los primeros planos internacionales tres apenes cuatro años en Primer, depués d'enfrentar situaciones perdures una década tras.&lt;ref name=&quot;5839ec1c&quot; /&gt;

Al cabu d'esi añu, Gorosito diría dirixir a River Plate y munchos de los xugadores destacaos seríen vendíos, en dellos casos al esterior, como Escudero y Pereira, tresferíos respeutivamente al [[Corinthians]] y al [[CFR Cluj]] en cifres cimeres al millón de dólares. Mentanto, l'ex asistente téunicu de [[Marcelo Bielsa]], [[Claudio Vives]], fíxose cargu del equipu na so primer esperiencia como DT. Cuntando entá cola base del equipu qu'había quedáu terceru na Suramericana, Vives realizó una campaña pésima, axuntando apenes 13 puntos en 15 feches, cola particularidá de perder una bona cantidá de partíos nos últimos diez minutos de xuegu. El club remató aquel campeonatu na última posición, anque'l socesor de Vives encargar d'endrechar sobradamente l'aldu del equipu. Ante una situación que se avizoraba crítica nel medianu plazu, la dirigencia apostó a repatriar a unu de los máximos ídolos de la institución, [[Claudio Borghi|Claudio Daniel ''el Bichi'' Borghi]], yá daquella entrenador consagráu tres una gran collecha de títulos en [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo Colo]], pa encarar, otra vegada, la llucha por caltener la categoría. Nin siquier el más optimista foi capaz d'antemanar el cambéu radical que s'averaba en Juan Agustín García y Boyacá.&lt;ref name=&quot;afd8fcfa&quot;&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/titulos/clausura2010&lt;/ref&gt;

=== 2009-2010: El primer ciclu de Borghi ===

==== Apertura 2009 ====
Darréu a la so llegada, Borghi fixo dellos cambeos nel plantel profesional, incorporando xugadores de la so conocencia como'l delanteru [[Ismael Sosa|''el Chuco'' Sosa]] y l'arqueru chilenu [[Nicolás Peric]], repatriando canteranos como [[Gustavo Oberman|''mocada'' Oberman]] y trayendo dellos otros menos conocíos qu'afayó en partíos amistosos que guardó, como [[Facundo Corea]].&lt;ref&gt;http://futbolpasion.com/plantel.cfm?campeonatu=ap09&amp;equipu=arg&lt;/ref&gt; El debú d'Arxentinos nel [[Tornéu Apertura 2009 (Arxentina)|Apertura]] deparaba una visita a [[Estadiu Alberto Jacinto Armando|La Bombonera]], terrén históricamente contrariu pa ''el Bichu''. Dende esi partíu, l'equipu empezó a sosprender. Magar el resultáu foi empate en 2 goles, Arxentinos pudo apoderase de la pelota, remanar les aiciones, faer frente al rival y converti-y, lo cual yera notable considerando que s'enfrentaben unu de los meyores planteles del país con otru que venía de terminar postreru nel campeonatu previu. Arxentinos foi una de les más prestoses revelaciones d'aquel certame, xuntu al [[Club Atlético Banfield|Banfield]] de [[Julio Falcioni]], qu'acabaría consagrándose, anque cierta irregularidá a mediaos del tornéu y un númberu considerable d'empates -ocho- caltener llueñe de la llucha pol campeonatu. Comoquier, la mano de Borghi rescamplaba nes resultaos: habiendo tomáu al equipu últimu, débil y flacu en puntos, en pocos meses llevar a tener un gran esplegue, un rendimientu pareyu como llocal y como visitante, perder apenes tres alcuentros de 19 xugaos y axuntar 32 unidaes. Aquella foi la meyor collecha de puntos del club dende la so torna a Primer. L'equipu acabó na 6ª allugamientu.

==== Clausura 2010: Campeón 25 años dempués ====
{{AP|Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)}}
{| class=&quot;infobox&quot; width=&quot;200&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;font-size: small;&quot; | [[Ficheru:Trofeo-mini-copa-alumni.png|left|25px]]'''[[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura&lt;br /&gt;2010''']]
|-
|}
Depués de realizar los trabayos de la pretemporada veraniega na ciudá chilena de [[Temuco]]&lt;ref&gt;http://www.mdzol.com/nota/180982/&lt;/ref&gt; y d'incorporar al xuvenil arqueru [[Luis Alberto Ojeda]], proveniente d'[[Unión de Santa Fe]], y al veteranu delanteru [[José Luis Calderón]], llibre d'[[Estudiantes de La Plata]],&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1219085-arxentinos-sumu-a-ojeda-y-calderon-en-chile&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20100104_243&lt;/ref&gt; Arxentinos debutó contra Boca nel so estadiu con otru empate en dos goles. El partíu destacar por ser el debú de Calderón cola camiseta d'Arxentinos y por definise sobre la hora, con un gol d'Ismael Sosa. Nuevamente, el tornéu empezaba con irregularidá. La segunda fecha depararía una doliosa derrota por 3-0 a manes del vixente campeón Banfield nel [[Estadiu Florencio Sola|Sur]], compensada na siguiente xornada con una sorprendente goliada a favor por 6-3, tamién de visitante, frente a [[Club Atlético Lanús|Lanús]].&lt;ref&gt;http://edant.ole.com.ar/estadisticas/primeraa/c2010/ficha72222pop.html&lt;/ref&gt; Tres resultaos non bien alentadores como una derrota como llocal frente a [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]] o un empate contra [[Atlético Tucumán]] nel Norte, la fecha 7 implicó un puntu de quebre. Arxentinos impúnxose apenes por 1-0 frente a Estudiantes de La Plata, con gol de Calderón, pero l'equipu demostró un gran fútbol, superando llargamente al Campeón d'América d'entós. Dende esi partíu, ''el Tifón'' nun volvería ser derrotáu,&lt;ref name=&quot;95699b97&quot;&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg2010.html#1clausura&lt;/ref&gt; algamando victories resonantes frente a Vélez de llocal o frente a Racing, River y [[Rosario Central]] nos sos respeutivos estadios.

La decimoséptima fecha yá cuntaba con un grupu de cuatro equipos que se dirimirían el títulu. L'Independiente conducíu pol ''Tolo'' Gallego y l'Estudiantes de [[Alejandro Sabella|''Pachorra'' Sabella]] colaben con cierta ventaya frente al ''Bichu'' del ''Bichi'' y el sorprendente Godoy Cruz del [[Omar Asad|''Turcu'' Asad]]. A priori, les oportunidaes d'Arxentinos yeren escases. Inda tenía que xugar contra San Lorenzo n'[[Estadiu Pedro Bidegain|el Nuevu Gasómetru]] y recibir a Independiente en La Paternal, amás del cierre frente al débil Huracán nel [[Estadiu Tomás Adolfo Ducó|Palaciu Ducó]]. Habiendo yá igualáu la so campaña previa de 32 puntos, colaba por detrás d'Estudiantes -34 unidaes- y apenes un puntu per delantre del ''Colloráu''. La engarradiella pol títulu paecía quedar tres cuando'l primer tiempu contra'l ''cuervu'' acababa con un 1-0 en contra, consecuencia d'un partíu mal xugáu pol equipu visitante. Tres la continuación, y con una actuación consagratoria d'Ismael Sosa quien marcó dos tantos, Arxentinos terminó ganando por 2-1, encarando'l xuegu contra Independiente inda nuna posición soriella respectu al títulu. Precisamente l'equipu d'Avellaneda yera dueñu del pase de Sosa, goliador d'Arxentinos con 9 tantos, razón pola cual nun se pudo cuntar cola so carta de gol na penúltima xornada.

El partíu de la fecha 18 en qu'Independiente visitó a Argentinos Juniors acabó siendo unu de los más memorables nos últimos tiempos del fútbol arxentino&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1262908-una-reaccion-epica-pa-sonar-con-el-titulo&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dc840bec&quot;&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1262929-con-una remontada inolvidable-arxentinos-sacu-una ventaya-clave&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.futbolpasion.com/partíu.cfm?campeonatu=cl10&amp;partíu=171&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://bichoscolorados.com/portaes/pargentinos-4-independiente-3/ |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=19 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202101153/http://bichoscolorados.com/portaes/pargentinos-4-independiente-3/ |fechaarchivu=2 de febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.argentinospasion.com.ar/index.php/archivu/futbol-profesional/55-clausura-2010/625-18o-fecha-arxentinos-juniors-4-a-independiente-3--sonando-despiertos&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.sanluis24.com.ar/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=10246%3Aargentinos-4-independiente-3&amp;catid=49%3Adeportes&amp;Itemid=59&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.ftbpro.com/es/posts/pablito.cai/121182/top-5-grandes-remontaes-en-el-f%C3%BAtbol-arxentín/arxentinos-4-independiente-3# {{Wayback|url=http://www.ftbpro.com/es/posts/pablito.cai/121182/top-5-grandes-remontaes-en-el-f%C3%BAtbol-arxentín/arxentinos-4-independiente-3 |date=20140201135819 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://la-pelota-no-dobla.blogspot.com.ar/2010/05/arxentinos-juniors-4-independiente-3.html&lt;/ref&gt; y se llista ente los 8 partíos más importantes de la historia del club de [[La Paternal]], oldeáu cola conquista de la Libertadores o'l subcampeonatu intercontinental.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/partíos/heroes&lt;/ref&gt; En sufriendo la mancadura del so arqueru Nicolás Peric al entamu del alcuentru, Arxentinos ganaba por 1-0 a los 26 minutos con gol de [[Nicolás Pavlovich]]. Malapenes un minutu y mediu dempués, Independiente empataría con un gol olímpicu d'un xugador surdíu de les inferiores d'Arxentinos, [[Leonel Núñez]]. Al entamu del segundu tiempu, otru ex xugador d'Arxentinos, [[Darío Gandín]], pondría'l 1-2 en favor del visitante, que 20 minutos más tarde aumentaría la ventaya tres una nueva conquista de Núñez. Mientres s'asocedíen ataques ensin ésitu del visitante, empresto a liquidar el partíu, Borghi realizó un cambéu insólitu, reemplazando al llateral-volante [[Gonzalo Prósperi]] pol defensor central [[Ignacio Canutu]], quien s'asitió na posición d'[[Centrocampista#Volante de creación|engabite]]. Dende ende, Canutu punxo un precisu centru por que a los 28' Pavlovich convirtiera nuevamente, poniendo les aiciones 2-3. Nun final pal infartu, el defensor [[Juan Sabia]] convirtió'l so segundu tantu en Primer División con un potente disparu al ángulu, empatando'l partíu en 3 a los 89 minutos de partíu. El milagru peracabóse cuatro minutos más tarde, cuando'l capitán del equipu llocal, [[Matías Caruzzo]], punxo'l 4-3 definitivu a falta de 30 segundos pa terminar el xuegu. Simultáneamente, Estudiantes de La Plata nun pudo dar cuenta de Rosario Central,&lt;ref name=&quot;dc840bec&quot; /&gt; empatando 0-0 y sufriendo la espulsión del so meyor xugador, [[Juan Sebastián Verón]], tres una violenta coldada. El 16 de mayu de [[2010]], na fecha decisiva, ante un ensame de más de 15.400 hinches visitantes qu'escosaron les llocalidaes que Huracán punxo a disposición,&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1265076-con-el-sueno-de-ser-campeones-los hinches-de-arxentinos-escosaron-les entraes&lt;/ref&gt; Arxentinos ganó con comodidá por 2-1 al conxuntu ''quemero'' y consagróse campeón llocal per tercer vegada na so historia, 25 años dempués del so últimu títulu nacional.&lt;ref name=&quot;2bb37285&quot; /&gt; Les principales figures d'aquel conxuntu fueron el so capitán Matías Caruzzo, el tándem Ortigoza-Mercier nel mediocampo, el goliador Ismael Sosa y José Luis Calderón, vital pal equipu tantu dientro como fuera de la cancha.&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1265400-retírose-jose-lluis-calderon-el-amuleto-de-el campeones&lt;/ref&gt; Pela so parte, Claudio Borghi estableció un récor al ser el primer téunicu en salir campeón como xugador y como entrenador nel club. La collecha de 73 unidaes en tola temporada foi la mayor nun añu na historia de la institución.&lt;ref name=&quot;95699b97&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;afd8fcfa&quot; /&gt;&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1265680-el-inesplicable-cosquilleo-de sentise-mas-alto-que-naide&lt;/ref&gt;

La tabla de posiciones remató de la siguiente forma:&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg2010.html#primer&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center; margin-right: auto; margin-left: auto;&quot;
|- style=&quot;background:#dddddd;&quot;
! Pos
! Equipu
!Pts
! PX
! PG
! PE
!PP
! GF
! GC
! DIF
|- style=&quot;background: #90EE90;&quot;
||'''1º'''||align=&quot;left&quot;|'''Argentinos Juniors
||'''41'''||19||12||5||2||35||23||12
|-
||'''2º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes]]
||'''40'''||19||12||4||3||33||14||19
|-
||'''3º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]
||'''37'''||19||11||4||4||28||14||14
|-
||'''4º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Atlético Independiente|Independiente]]
||'''34'''||19||10||4||5||25||18||7
|-
||'''5º'''||align=&quot;left&quot;|[[Club Atlético Banfield|Banfield]]
||'''32'''||19||9||5||5||24||16||8
|}

{|
| width=&quot;198&quot; valign=&quot;top&quot; |
'''Alliniación habitual:
* {{Bandera|CHI}} [[Nicolás Peric]]
* {{Bandera|ARG}} [[Juan Sabia]]
* {{Bandera|ARG}} [[Matías Caruzzo]] [[Ficheru:Captain sports.svg|15px|Capitán]]
* {{Bandera|ARG}} [[Santiago Gentiletti]]
* {{Bandera|ARG}} [[Gonzalo Prósperi]]
* {{Bandera|ARG}} [[Juan Mercier]]
* {{Bandera|PAR}} [[Néstor Ortigoza]]
* {{Bandera|ARG}} [[Gustavo Oberman]]
* {{Bandera|ARG}} [[Facundo Corea]]
* {{Bandera|ARG}} [[José Luis Calderón]]
* {{Bandera|ARG}} [[Ismael Sosa]]
* {{Bandera|ARG}} '''DT:''' [[Claudio Borghi]]
| width=&quot;25&quot; | &amp;nbsp;
| valign=&quot;middle&quot; |
{| style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 160px; border: 1px solid white;&quot;
| &lt;center&gt;'''Campeón Clausura 2010'''&lt;/center&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; color: white; font: bold 10px/11px sans-serif;&quot;&gt;
[[Ficheru:Soccer Field Transparant.svg|175px]]
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.21 | y = 0.06 | escala = 350 | testu = Peric }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.05 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Sabia}}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.15 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Caruzzo -C- }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.26 | y = 0.16 | escala = 350 | testu = Gentiletti }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.36 | y = 0.22 | escala = 350 | testu = Prósperi }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.09 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Mercier }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.22 | y = 0.34 | escala = 350 | testu = Ortigoza }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.34 | y = 0.40 | escala = 350 | testu = Oberman }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.25 | y = 0.47 | escala = 350 | testu = Corea }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.10 | y = 0.56 | escala = 350 | testu = Calderón }}
{{ Etiqueta imaxe | x = 0.28 | y = 0.54 | escala = 350 | testu = Sosa }}
&lt;/div&gt;
|}
|}

=== 2010-2014: Del títulu y la Libertadores al descensu ===
Depués de la finalización del Tornéu Clausura 2010 onde Argentinos Juniors consiguió'l títulu, Borghi cumplió cola so pallabra y nun anovó'l so venceyu cola institución,&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1260461-borghi-si-arxentinos-sale-campeon-voi&lt;/ref&gt; siendo darréu contratáu per Boca. La dirigencia confió en [[Pedro Troglio]] y el so cuerpu téunicu pa encarar l'interesante añu que s'averaba, coles copes [[Copa Suramericana 2010|Suramericana 2010]] y [[Copa Libertadores 2011|Libertadores 2011]] en mirar. Coles mesmes que Borghi dexaba'l so cargu produció un auténticu éxodu de xugadores. Peric, Caruzzo, Corea, Sosa, Pavlovich, Raymonda y Canutu dir a distintos equipos, y Calderón retiróse depués d'una curtia torna al so primer club, [[Club Defensores de Cambaceres|Cambaceres]]. Como contrapartida, tornaron dellos ex-xugadores del club como [[Franco Niell]], [[Sergio Daniel Escudero|Sergio Escudero]] y l'arqueru [[Nicolás Navarro (futbolista)|Nicolás Navarro]], ya incorporóse al exgoleador de [[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata|Ximnasia]], [[Gonzalo Vargas]], y al promisorio delanteru de la reserva ''xeneize'' [[Nicolás Blandi]]. La campaña nel [[Tornéu Apertura 2010 (Arxentina)|Apertura 2010]] foi más probe de lo que s'esperaba, rematando nel decimotercer llugar, permaneciendo cuasi siempres na metá inferior de la tabla de posiciones y consiguiendo el primer trunfu recién na 8ª xornada. D'esi tornéu solamente puede destacar una goliada por 4-2 al ''Llobu'' nel [[Estadiu Juan Carmelo Zerillo|Monte]] y un inesperáu trunfu como visitante por 2-0 frente al nuevu equipu de Borghi, Boca Juniors. Per otra parte, tres dos partíos bien mal xugaos, l'equipu quedó esaniciáu na primer ronda de la Copa Suramericana pol futuru campeón d'esa edición, Independiente de Avellaneda. Otru títulu saliente del segundu semestre de 2010 foi la escrituración a nome del club de los terrenes del [[Estadiu Diego Armando Maradona|estadiu]] y del Centru d'Entrenamientu y Formación del Fútbol Amateur (CEFFA). En cuenta de la condonación d'una delda impositiva esistente, el club devolvió a la ciudá 2 de les hectárees d'esi postreru predio.&lt;ref&gt;http://argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/noticies/20121226_2574&lt;/ref&gt;

Al añu siguiente, en realizando la pretemporada en [[Mar del Plata]] y dellos díes antes d'empecipiar la competencia na Libertadores, el club tresfirió al so capitán y figura [[Néstor Ortigoza]] a San Lorenzo.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20110204_746&lt;/ref&gt; La institución de Baxu Flores travesaba una dura situación económica, la que condució a que caltuviera una delda cercana al millón de dólares&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20111226_1214&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20120206_1348&lt;/ref&gt; pola obligación contraida pa cuntar col volante central inclusive un añu dempués de la tresferencia,&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20120117_1274&lt;/ref&gt; delda que se terminaría atayando con documentos 370 díes dempués del pase del xugador.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20120209_1367&lt;/ref&gt; La mayor competencia continental de clubes tenía deparáu un grupu perduru p'Arxentinos: tenía de midise nin más nin menos con [[Fluminense Football Club|Fluminense]], campeón de [[Brasil]] y con figures de la talla de [[Deco]] y Rafael Moura, [[Club América|América de Méxicu]], vixente campeón mexicanu, y [[Club Nacional de Football|Nacional de Montevideo]], ganador del certame [[Uruguái|uruguayu]].&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20101125_672&lt;/ref&gt; A tales efeutos, ante la seca goliadora de Vargas, contratar al ariete paraguayu [[Santiago Salcedo]]. El debú na temporada foi un nada despreciable empate en dos tantos contra'l poderosu ''tricolor'' carioca nel [[Estadiu João Havelange|Engenhao]] de [[Rio de Janeiro]].&lt;ref&gt;http://www.futebolinterior.com.br/clube/fluminense-rj/168312+Fluminense_2_x_2_Arxentinos_Juniors-ARG_-_He-Man_usa_a_cabeca_y_salva_o_Flu&lt;/ref&gt; Sosprendentemente, Arxentinos picó en punta nel so grupu de la Libertadores en venciendo por un categóricu 3-1 al equipu mexicanu nel Diego Armando Maradona na segunda fecha,&lt;ref&gt;http://www.goal.com/en/match/58004/arxentinos-juniors-vs-america/preview&lt;/ref&gt; aprovechando l'empate de los otros dos clubes. La primer rueda d'enfrentamientos cerrar con un trabayáu trunfu pola mínima ante Nacional nel [[Estadiu Gran Parque Central|Parque Central]] con gol de Niell, gran figura y goliador del equipu nesos partíos.&lt;ref&gt;http://www.futbolpasion.com/partíu.cfm?Campeonatu=lib11&amp;partíu=49&lt;/ref&gt; Na siguiente vuelta, los poderosos equipos fadríen sentir la so xerarquía, venciendo a Arxentinos nes revanches y esaniciándolo na primer ronda magar llevar alantre un dignu papel. El postreru partíu, un duru 2-4 como llocal contra Fluminense, tuvo notoriedá por incluyir una batalla campal a la fin del partíu.&lt;ref&gt;http://globoesporte.globo.com/jogo/libertadores-2011/20-04-2011/arxentín-juniors-fluminense.html&lt;/ref&gt;

Per otra parte, el tornéu [[Tornéu Clausura 2011 (Arxentina)|llocal]] simultáneu con esa copa foi dignu de destacar. Arxentinos sumó la bona cifra de 30 unidaes, acabando na 5ª allugamientu y clasificando a la [[Copa Suramericana 2011|Suramericana]] per segundu añu consecutivu y per tercer vegada na so historia. Naquel tornéu apenes perdió trés partíos (a manes de Godoy Cruz, Boca y [[Olimpo de Bahía Blanca|Olimpo]]) y foi l'equipu con menos derrotes del certame. Eses bones resultaos llevaron a que la dirigencia ratifique l'enfotu en Troglio y anueve el so venceyu. Lamentablemente, el segundu ciclu empezaría abondo mal, con una racha de 6 empates consecutivos (los cinco primeres xornaes de l'Apertura y el debú na Suramericana ante Vélez) que recién se cortaría con un doliosu 4-0 en contra nel [[Estadiu José Amalfitani|Amalfitani]] pola revancha del tornéu continental, asocedíu depués por una cayida pol mesmu resultáu ante Lanús en La Paternal y por una derrota 4-3 contra un Estudiantes de La Plata yá llueñe de los sos meyores rendimientos. Esta seguidilla condució al arrenunciu de Troglio y la torna de ''Pipo'' Gorosito a la direición téunica de la institución. Ésti llogra encauzar nuevamente a un equipu que'l so promediu volviera baxar pronunciadamente, rescatando un 0-0 del so alcuentru col punteru y futuru campeón Boca Juniors na 9ª fecha, y realcontrándose col trunfu na xornada siguiente, venciendo 2-1 a [[Belgrano de Córdoba]] nel [[Estadiu Mario Alberto Kempes]]. La segunda metá del tornéu sería más sele, destacar un trunfu 3-1 sobre Vélez en La Paternal, señal de la remontada del equipu. Terminó nel decimoquintu allugamientu con 22 unidaes.

En 2012, l'equipu de Gorosito empecipiara la competencia nel [[Tornéu Clausura 2012 (Arxentina)|Clausura]] con cierta irregularidá, anque un desafortunáu fechu extrafutbolístico camudaría'l cursu de los acontecimientos. Nes hores previes al oldeo frente a San Lorenzo pola 3ª fecha, el direutor téunicu sufrió un grave accidente de tráficu que-y demandaría un llargu procesu de recuperación&lt;ref&gt;http://www.losandes.com.ar/notas/2012/2/28/gorosito-doble-quebra-columna-arrenuncia-disposicion-club-626764.asp&lt;/ref&gt; y arrenunció de momentu al so cargu.&lt;ref&gt;http://www.clarin.com/deportes/futbol/Gorosito-remato-ciclu-accidente_0_655134616.html&lt;/ref&gt; El cuerpu téunicu abandonó les sos xeres tres el mentáu partíu contra'l ''cuervu'' (derrota pola mínima) y tres el trunfu por 3-1 sobre Independiente nel [[Estadiu Libertadores d'América]]. La dirigencia contrató como socesor a [[Leonardo Astrada]].&lt;ref&gt;https://www.europapress.es/deportes/futbol-00162/noticia-futbol-leonardo-astrada-sustituira-nestor-gorosito-arxentinos-juniors-20120302200735.html&lt;/ref&gt; El ''Negru'' dirixó al equipu dende la 5ª xornada y tuvo un rendimientu bastante irregular, consiguiendo dellos puntos como visitante (trunfos sobre Lanús, Tigre y Vélez) y rematando el tornéu na 8ª allugamientu con 27 puntos.

Más allá de lo puramente deportivo, nesi semestre'l club sería protagonista d'otru fechu bien peculiar. El día 17 de mayu de [[2012]] estrenó en cines [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires|porteños]] la película documental ''[[Bichos Criollos]]'' sobre la historia de la institución, primer obra d'eses carauterístiques en ser parte del circuitu comercial arxentín. Al so estrenu allegaron dellos de los célebres futbolistes nella entrevistaos, periodistes amestaos al ambiente del fútbol, direutivos d'otres instituciones y ex-xugadores identificaos col club como [[Néstor Ortigoza]].&lt;ref&gt;http://www.ole.com.ar/edicion-impresa/Bichos-Criollos_0_701929816.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.ole.com.ar/arxentinos/pelicula_0_695930672.html&lt;/ref&gt; Mientres el mes d'agostu d'aquel añu foi exhibíu nel Centru Cultural ''Resurdimientu'', allugáu na antigua see social del club, mui cerca del estadiu, depués de dexar de ser proyeutáu en cines.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/deportes/actividaes/noticies/20120801_1940&lt;/ref&gt; Depués, foi presentáu nes ciudaes de Tandil, Puertu Madryn y Gaiman na Arxentina&lt;ref&gt;http://www.rionegro.com.ar/diariu/del barriu-al mundu-con-una pelota-881786-9521-notes_esc.aspx&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.abchoy.com.ar/leerespectaculos.asp?id=88463&amp;t=%26%238220%3BBichos+Criollos%26%238221%3B+presentase%26%23225%3B+en+el Teatru+del Fuerte&lt;/ref&gt; y nos festivales ''Cinefoot'' de Rio de Janeiro y el [[Festival de Cine de Berlín]].&lt;ref&gt;http://www.ole.com.ar/fora-de-xuegu/Festival-Bichu_0_928107453.html&lt;/ref&gt;

El segundu semestre del añu resultaría nefastu. L'equipu foi esaniciáu por [[Club Atlético Tigre|Tigre]] tres una goliada na primer ronda de la [[Copa Suramericana 2012|Suramericana]] y arrincaría el [[Tornéu Inicial 2012 (Arxentina)|Tornéu Inicial]] con una categórica derrota por 3-0 ante Vélez. La segunda fecha traería peores noticies: l'equipu perdió por 2-0 ante [[Racing Club de Avellaneda|Racing]] como llocal y la flamante incorporación, el peruanu [[José Carlos Fernández Piedra|José Fernández]], sufriría una mancadura que la marxinaría hasta'l final del campeonatu. Astrada dexaría'l so cargu tres la fecha 14, sumando apenes 14 puntos y allugándose ente los postreros de la tabla. Tres delles negociaciones y un interinato de dos feches de [[Carlos Mayor]] (un trunfu y un empate),&lt;ref&gt;http://www.ole.com.ar/arxentinos/vien-Schurrer_0_811119109.html&lt;/ref&gt; sería reemplazáu por [[Gabriel Schurrer]], quien rescataría un puntu como visitante de River nel so debú y perdería el restu de los partíos. Con apenes 19 unidaes n'igual cantidá de partíos y terminando na decimosesta posición, Arxentinos una vegada más s'averaba a la llucha pola permanencia.
[[Ficheru:ClaudioBorghi.jpg|miniaturadeimagen|Claudio Borghi tuvo dos ciclos como direutor téunicu del equipu y ye tamién l'únicu canteranu que salió campeón como xugador y como entrenador del club.]]
Schurrer resultó ser el téunicu col peor rexistru na historia del club. Dirixó siete alcuentros, empató unu y perdió el restu. L'equipu convirtió cuatro goles, de los cualos nengún sirvió pa sumar unidaes, y recibió trelce.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pasionpaternal.com.ar/2013/02/22/termino-la-peor-velea/ |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=22 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140201164625/http://www.pasionpaternal.com.ar/2013/02/22/termino-la-peor-velea/ |fechaarchivu=1 de febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt; La situación nel [[Tornéu Final 2013 (Arxentina)|Tornéu Final]], onde se definiríen los descensos, yera alarmante: l'equipu colaba nel últimu allugamientu con comodidá, llevaba ocho xornaes consecutives ensin trunfos y tenía un baxu promediu, mui cerca d'equipos como [[San Martín de San Juan]], Independiente o Unión, que taben en zona de descensu. Lo apremiante de la situación llevó a realizar un llamáu d'urxencia a otru vieyu conocíu, [[Ricardo Caruso Lombardi]], con una gran esperiencia nesti tipu de situaciones. El segundu ciclu de Caruso nel club cuntó cola desventaxa de tener que llevase a cabu con un plantel mal armáu y desterciáu, con dellos xugadores veteranos como [[Diego Placente]], [[Aníbal Matellán]], [[Ariel Garcé]] y [[Leandro Caruso]] en dudoses condiciones físiques y futbolístiques, y una enorme cantidá de xugadores xuveniles. Teniendo en cuenta esos factores esplica la bien probe collecha de puntos, qu'incluyó derrotes dures que comprometieron entá más al equipu cola permanencia, como'l 3-1 a manes del Independiente que más palantre baxaría o la derrota como visitante ante San Martín de San Juan. Magar tolos problemes y el baxu nivel futbolísticu, magar tener que recurrir a xuveniles como [[Rodrigo Gómez (futbolista arxentín)|''Droopy'' Gómez]] ante la falta de profesionales pola remoción del plantel d'aquellos que nun taben en condiciones de xugar,&lt;ref&gt;http://canchallena.lanacion.com.ar/1584170-caruso-lombardi-dixebro-del plantel-a-garce-matellan-y-placente&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.diariopopular.com.ar/notas/157327-caos-arxentinos-echaron-garce-placente-y-matellan-&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://mundod.lavoz.com.ar/futbol/arxentinos-borro-matellan-placente-y-garce-y-caruso-lombardi-antemano-que-podria-arrenunciar&lt;/ref&gt; magar entredichos mediáticos con otros personaxes del ámbitu futboleru o con xugadores del propiu plantel&lt;ref&gt;http://442.perfil.com/2013-05-22-217901-placente-ye-un pendexu-cagon-y-maleducáu/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.telam.com.ar/notas/201312/45430-caruso-lombardi-nós-dexámos-y el-plantel-armáu-a-pizzi.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.clarin.com/deportes/Caruso-Lombardi-duru-Pizzi-barruntos_0_937706755.html&lt;/ref&gt; y magar una versión periodística que mentaba que'l presidente del club vendería la permanencia en Primer a Independiente en cuenta de la presidencia de l'Asociación del Fútbol Arxentino,&lt;ref&gt;http://web.ole.com.ar/arxentinos/titulo_0_943705635.html&lt;/ref&gt; Caruso y l'equipu consiguieron permanecer en Primer División, magar tar a dos unidad de baxar, y coronaron la xera con un notable trunfu por 1-0 na 19ª fecha ante'l campeón [[Newell's Old Boys]] nel [[Estadiu Marcelo Bielsa]].&lt;ref&gt;http://web.ole.com.ar/arxentinos/titulo_0_943705631.html&lt;/ref&gt;

Depués d'un [[Tornéu Inicial 2013 (Arxentina)|Tornéu Inicial]] con un rendimientu regular onde consiguió 25 puntos y acabó na 13.° posición -incluyendo un fugaz pasu pol primer puestu nes xornaes 3 y 6-, Caruso dexó la direición téunica del club.&lt;ref&gt;http://www.infobae.com/2013/12/08/1529402-caruso-lombardi-presento-l'arrenunciu arxentinos reemplazar-martin-palermo&lt;/ref&gt; Inesperadamente, l'ídolu [[Claudio Borghi]] retornó al cargu por voluntá propia nel receso veraniegu, dispuestu a encarar el desafíu de dexar al club na primer división.&lt;ref&gt;http://www.ole.com.ar/arxentinos/Bichito-coloráu_0_1058894396.html&lt;/ref&gt; Tres la so segunda asunción como direutor téunicu, una de les tribunes del estadiu foi bautizada col so nome. Tamién se dio'l regresu de [[Leonardo Pisculichi]], xugador salíu de la institución. A pesar de toles mires xeneraes por estes cares nueves, Arxentinos nun podría evitar el descensu, tres un tornéu nefastu nel que consiguió solo 15 puntos. Finalmente, el 27 d'abril de 2014, pola mor del empate 1-1 ente Olimpo y River, Argentinos Juniors perdió la categoría y baxó a la B Nacional depués de 10 años de permanencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/noticies/20140118_3788 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=2 de febreru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202132907/http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/noticies/20140118_3788 |fechaarchivu=2 de febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; {{Cita web |url=http://www.ole.com.ar/arxentinos/Cronica-muerte-anunciada_0_1128487142.html |títulu=Crónica d'una muerte anunciada |autor=ole.com.ar |enllaceautor=Diariu Olé |fechaaccesu=28 d'abril de 2014 |cita=Col puntu sumáu per Olimpo, Arxentinos dir al descensu, tres 12 años na máxima categoría. El Bichu, campeón hai apenes cuatro años (Clausura 2010), tendrá d'arrincar de cero. }}&lt;/ref&gt;

=== 2014: ascensu a Primer ===

Argentinos Juniors encaraba la más qu'atípica B Nacional de 10 ascensos en busca de la &quot;Refundación&quot; (términu usáu por Borghi) tantu deportiva como institucional. A esto ayudaron les vueltes de xugadores emblema salíos del Pebidal del Mundu. Estos yeren [[Juan Román Riquelme]], [[Cristian Ledesma]] y [[Matias Caruzzo]]. Tou esto sumáu a otres incorporaciones d'altu nivel pa la categoría, faíen d'Argentinos Juniors unu de los clubes con presupuestu más altu y unu de les escamplaes candidates al ascensu.

Pero magar cuntar con un plantel meyor del que tenía na Primer División, Borghi nun-y atopaba l'aldu al equipu y Arxentinos alloñábase amodo de la zona d'ascensu. Finalmente, el 25 d'ochobre de 2014 Borghi arrenunció como téunicu mientres s'atopaba a siete puntos de los puestos d'ascensu y en semifinales de la [[Copa Arxentina 2014]]. El so reemplazante sería [[Néstor Gorosito]], cumpliendo'l so tercer ciclu nel club,&lt;ref&gt;[http://canchallena.lanacion.com.ar/1738973-tres-la salida-de-claudio-borghi-nestor-gorosito-es-el-nuevo-dt-de-arxentinos-juniors Tres la salida de Claudio Borghi, Néstor Gorosito ye'l nuevu DT d'Argentinos Juniors]&lt;/ref&gt; quién, a pesar d'una contundente eliminación na Copa, llogró torcer l'aldu del equipu y llograr l'ascensu na última fecha al rematar primeru (al pie de otros dos equipos) de la zona A con 31 puntos.

A fines del 2015 remata'l ciclu Segura, enmarcáu nun desgobiernu alarmante, ganando les eleiciones C. Malaspina de 38 años, como presidente del club, siendo'l presidente más nuevu na historia de la institución, empezando una nueva etapa de renovación. Contratar a Jorge Polo Quintero como secretariu téunicu y asume la direición téunica del plantel profesional Carlos Mayor, ex xugador campeón de la dómina dorada y tamién ex dt de les divisiones xuveniles.

=== 2016: un nuevu descensu ===

L'equipu vuelve baxar el [[21 de mayu]] de [[2016]] tres una bien probe campaña, qu'a pesar de cuntar con grandes xugadores como [[Cristian Ledesma]], [[Federico Insúa]] y [[Camilo Vargas]], el Bichu namái consiguió 2 victories, 6 empates y 8 derrotes, concretando asina'l so quintu descensu de categoría na so historia.
Pal entamu del tornéu de la B Nacional onde tien de xugar Arxentinos y cola mente puesta nel rápidu regresu a Primer contratar a [[Gabriel Heinze]] como DT.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/cuerpotecnico/perfil/2537_gabrielheinze&lt;/ref&gt; Depués arrenuncia Jorge Polo Quintero como secretariu téunicu. Arxentinos remata na segunda posición nel Nacional B nel añu 2016, tando en puestos d'ascensu, yá que xuben 2 equipos a Primer, pero en xunetu de 2017.

=== 2017: Ascensu ===
Nel 2017 y so la direición téunica de [[Gabriel Heinze]], Arxentinos sacó una diferencia arrolladora ante los sos rivales. Ganó de llocal, de visitante, golió, xugó llindu, el país faló de la revolución futbolística del Bichu. Xubió a 4 feches de terminar el tornéu, ganándo-y 1-0 de llocal a [[Gimnasia y Esgrima de Jujuy]] con gol de Nicolás González a los 43 del ST. Cuatro díes más tarde, en Mataderos, Arxentinos, inclusive con suplentes, superó a [[Nueva Chicago]] ganándo-y por 2-1 y coronándose campeón. Remató'l tornéu con 88 puntos y 11 puntos de diferencia sobre'l segundu, [[Chacarita Juniors]]. Heinze remata'l so contratu y decide nun anovalo a pesar de la insistencia de los xugadores, la parcialidá y los direutivos. Asume Alfredo Berti pa xugar nuevamente en &quot;el so llugar&quot;.

== Estadiu ==

{{AP|Estadiu Diego Armando Maradona}}
Arxentinos xuega los sos partíos de llocal nel estadiu ''[[Estadiu Diego Armando Maradona|Diego Armando Maradona]]'', allugáu ente les cais Juan Agustín García, Boyacá, Gavilán y San Blas, nomáu asina n'honor al meyor futbolista arxentín de tolos tiempos quien surdió de les sos divisiones inferiores y debutó oficialmente nesa cancha. Esti estadiu ye en delles oportunidaes criticáu por cuenta de les dimensiones del campu de xuegu, anque les sos midíes reglamentaries de 100 metros por 67 son mayores a les d'otros clubes de primer División, como [[Olimpo de Bahía Blanca]] o [[Atlético de Rafaela]] y práuticamente iguales a les de [[Banfield]] y [[Unión de Santa Fe]]. Les bones resultaos d'Argentinos Juniors xugando como llocal conducen a recurrir a les dimensiones del campu de xuegu como una escusa pa los sos adversarios.

En baltándose la vieya estructura de tablones de madera y de travesase una llarga obra de reconstrucción, el flamante estadiu, obra del arquiteutu Héctor Caracciolo, foi inauguráu con una gran fiesta'l 26 d'avientu de [[2003]]. Unes 28&amp;nbsp;000 persones averar al eventu, que tuvo como puntu saliente dos alcuentros ente'l plenu del equipu multicampeón de mediaos de la década del 80, dirixíu por Roberto Saporiti, frente al plantel que consiguiera l'ascensu en 1997, al cargu del so DT Osvaldo ''Chiche'' Sosa. Depués, el segundu partíu enfrentó a un combináu empobináu por [[José Pékerman]] de vieyes glories del club de la talla de Fillol, Sorín, Esteban Cambiasso, Dertycia, Gancedo y Rafael Moreno -quien ostenta'l récor de mayor cantidá de goles convertíos pal club nun solu partíu, con 6 conquistes nun trunfu 8-0 sobre Lanús en 1972-, reforzáu con dellos otros allegaos como [[Andrés D'Alessandro]], vecín del barriu y quien años dempués s'acomuñar,&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/deportes/actividaes/noticies/20120228_1446&lt;/ref&gt; frente a la seleición Arxentina sub-20, al cargu de [[Hugo Tocalli]].&lt;ref name=&quot;97596y09&quot; /&gt;&lt;ref&gt;http://www.argentinos-juniors.com/inauguracion.htm&lt;/ref&gt;

Hai de solliñar que, amás del debú absolutu de Diego Maradona, esti estadiu tamién foi escenariu del debú de [[Lionel Messi]] na [[Seleición de fútbol sub-20 d'Arxentina|seleición arxentina sub 20]], nun amistosu contra'l so par de [[Seleición de fútbol sub-20 de Paraguay|Paraguay]] apostáu'l 29 de xunu de [[2004]], cuando l'astru del Barcelona cuntaba con 17 años d'edá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://muyfutbol.com/36053/camaes-historicas-la bienvenida-a-messi-en-el-escoyíu-sub-20/ |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=9 de febreru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140110085737/http://muyfutbol.com/36053/camaes-historicas-la bienvenida-a-messi-en-el-escoyíu-sub-20/ |fechaarchivu=10 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt;

== Muséu &quot;El Templu del Fútbol&quot; ==
{{AP|Muséu &quot;El Templu del Fútbol&quot;}}
So les graderías allugaes na [[cai Gavilan]], allúgase'l [[Muséu &quot;El Templu del Fútbol&quot;]], unu de los únicos trés museos dedicaos a un equipu de balompié nel país, xunto a los de [[Muséu de la Pasión Boquense|Boca]] y [[Club Atlético River Plate#Muséu|River]]. A diferencia de los otros dos, esta cuenta cola particularidá de ser realizáu a pulmón polos sos propios hinches y socios con recursos apurríos pol club, ensin la necesidá de recurrir a una empresa privada pal so desarrollu. Magar modesta, la sala da'l luxu d'exhibir pieces tales como los cinco trofeos conquistaos pol equipu de fútbol (incluyida la Copa Libertadores 1985), indumentarias dende 1910 hasta l'actualidá, memorabilia apurrida por distintos xugadores y los sos allegaos y un rincón especial dedicáu al fíu dilecto de la casa, Diego Armando Maradona, onde s'esibe un curtiu videu documental que narra'l so notable pasu pola institución.&lt;ref&gt;http://www.eltemplodelfutbol.com.ar/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=62:conclúyose-el sector-maradona&amp;catid=35:notes&lt;/ref&gt;

El muséu abre les sos puertes los díes martes, xueves y sábados y cuenta con entraes de precios bien accesibles, de baldre nel casu de los menores de 12 años. Amás, mientres los partíos de llocal llevar a cabu visites empuestes empobinaes mayormente al turismu estranxeru, qu'inclúin la visita al muséu, los vestuarios, la sala de prensa, el hall central y el campu de xuegu, amás del accesu a la platea media pa guardar l'alcuentru.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/muséu |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=25 d'avientu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131225043320/http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/institucion/muséu |fechaarchivu=25 d'avientu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

== Rivalidaes ==
Mientres el periodu amateur, el primer rival d'importancia del club foi [[Club Atlético Palermo|Sportivo Palermo]],&lt;ref name=&quot;4ed08c64&quot; /&gt; institución que decidió nun profesionalizase nel fútbol, abandonando dicha actividá nel añu 1934 y siendo consecuentemente desafiliado. Depués de felicidá desafiliación, Argentinos Juniors tuvo rivalidaes de variable intensidá con distintos equipos y por distintos motivos, ente los cualos suelen influyir la cercanía xeográfica, cuestiones extrafutbolísticas o alicientes históricos. Na actualidá, la so rivalidá más fuerte compartir con [[Club Atlético Velez Sarsfield|Velez Sarsfield]] por cuenta de que dambos equipos son los más gallardoniaos, más reconocíos y con más trescendencia histórica de la Zona Oeste de [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires|CABA]]. Amás, el rival históricu del Fortín, [[Club Ferrocarril Oeste|Ferro]], nunca volvió apostar la [[Primer División d'Arxentina]].

=== Clásicu barrial ===

El clásicu orixinal d'Arxentinos foi [[Club Atlético All Boys|All Boys]], llamando esti enfrentamientu'l &quot;clásicu de barriu&quot;. Esta rivalidá nació pola cercanía de los barrios que representen dambos clubes, La Paternal y Floresta, tando los estadios a solu 20 cortes de distancia. Por eso yá dende la dómina amateur, Argentinos Juniors y All Boys protagonizaben esti clásicu barrial. El primer partíu ente dambes instituciones xugó'l 14 de mayu de 1914 con victoria de All Boys por 4 a 1. Vale destacar qu'en 1931, cuando'l fútbol fíxose profesional, Argentinos Juniors decidió ser de la partida de los clubes direutamente afiliaos a la AFA y All Boys prefirió siguir perteneciendo al fútbol amateur, hasta qu'en 1937 apostóse'l primer tornéu oficial nel ascensu, la Primera B, All Boys tuvo un aceptable allugamientu, pero'l primer equipu en cayer del tobogán de la Primer División foi xustamente Argentinos Juniors, d'esta manera'l primera clásicu de la era profesional xugar en 1938 nel estadiu d'Atlanta onde Argentinos Juniors fixo de llocal y terminaron igualaos en 0. Esti 'clásicu de barriu' apostar de forma ininterrumpida mientres 18 años, dende 1938 hasta 1955, añu en qu'Argentinos Juniors xubió a Primer división. Tamién cabo destacar que yera per aquellos años el partíu que más adeptos axuntaba nos estadios de la Primera B yá que cada vez que s'enfrentaben All Boys y Argentinos Juniors yera ésitu total nes boletarías.&lt;ref name=&quot;78bf66f6&quot;&gt;http://www.periodicoparatodos.com.ar/actualidá/nota_074_aaaj_ab.htm&lt;/ref&gt;

Dende los años 50´s hasta l'actualidá menguóse la rivalidá d'esti clásicu por diferencies de categoría, All Boys pasando la mayoría de la so historia nel ascensu ente qu'Argentinos Juniors pasó la mayoría de la so historia na máxima categoría. Esta diferencia y tantos años ensin enfrentamientos fixeron que All boys asuma a [[Club Atlético Nueva Chicago|Nueva Chicago]] como clásicu y Argentinos Juniors asumiendo a [[Club Atlético Platense|Platense]] como clásicu, pero al baxar Platense y nun volver xubir nunca más, la rivalidá foi perdiendo fuercia.

Esti clásicu barrial lleva 83 ediciones oficiales de los cualos All Boys consiguió 14 trunfos, Argentinos Juniors 45 trunfos y empataron 24 vegaes. Cabo tamién destacar que All Boys nunca ganó'l clásicu barrial siendo visitante.&lt;ref name=&quot;78bf66f6&quot; /&gt;

=== Clásicu del Noroeste ===
{{AP|Clásicu Argentinos Juniors - Platense}}

Tamién, per munchos años, hubo una fuerte rivalidá col [[Club Atlético Platense|Platense]]. La rivalidá ente estos dos instituciones nació na [[Años 1980|década de 1980]], tres un alcuentru que dambos apostaron na cancha d'Arxentinos, y depués de que'l llocal ganó'l partíu y dexó al so oponente fuera del tornéu.&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/futbol/profesional/noticias/20161020_6179&lt;/ref&gt; Hubo dellos enfrentamientos ente les enchíes a lo llargo de los años y ellí nació la perceguera ente simpatizantes d'unu y otru. En [[1996]], Arxentinos perdió la categoría, y trés años más tarde daríase'l casu inversu: Platense veríase condergáu a xugar en segunda división. Hasta'l día de güei dambos equipos nun se volvieron ver les cares, yá que Platense nunca más pudo xubir y güei atópase na tercer categoría del fútbol arxentino, ente qu'Arxentinos xuega na máxima categoría del fútbol arxentino. Hai de solliñar qu'anque nun seya un clásicu verdaderu, ye tomáu como clásicu por dambes enchíes y son consideraos masivamente los oponentes de máxima rivalidá ente dambos equipos, cola mayoría de los cantares d'estes enchíes dedicaes d'unu al otru.

=== Otres rivalidaes ===

Arxentinos tamién tien gran rivalidá con [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez Sarsfield]] (por cercanía xeográfica y dellos enfrentamientos deportivos y d'enchíes),&lt;ref&gt;http://www.airedesantafe.com.ar/arxentinos-velez-con-arume-a-clasico-barrial/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.infobae.com/2016/02/16/1790185-velez-se-floreo-y entartallar-arxentinos-el-clasico-interzonal/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://442.perfil.com/2016-02-16-419379-arxentinos-y-velez-midir en-el-clasico-de-la fecha/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.lt10.com.ar/Noticia?slug=156909--arxentinos-velez-con-arume-a-clasico-barrial&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://nogoyatimes.com/asi-xuégase-el-fixture-completu-del tornéu-de-primer-division-2016/&lt;/ref&gt; [[Club Atlético Atlanta|Atlanta]] (por cercanía xeográfica y un pasáu común con pésimes resultaos cuando compitieron xuníos forzadamente, nel [[Campeonatu de primer División 1934 (Arxentina)|Campeonatu de primer División 1934]])&lt;ref&gt;{{Cita web |autor= Alejandro Fabbri |url= http://revistauncanio.com.ar/toques-intrescendentes/toos-xuníos-vamos perder/ |títulu= Toos xuníos vamos perder}}&lt;/ref&gt; y [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]] (por enfrentamientos deportivos, yá que Arxentinos mandó al descensu a San Lorenzo nun partíu decisivu ente ellos y delles disputes ente enchíes).

En menor midida tamién esisten rivalidaes con [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]], [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes de La Plata]], [[Club Atlético Nueva Chicago|Nueva Chicago]], [[Club Atlético Tigre|Tigre]], [[Quilmes Atlético Club|Quilmes]], [[Club Atlético Newell's Old Boys|Newell's Old Boys]], [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]] y [[Club Atlético Talleres (Córdoba)|Talleres de Córdoba]]

== Presidentes ==

* 1904-1907: Leandro Ravera Bianchi
* 1907-1911: Tomás Tericone
* 1911-1916: Teófilo Pebe
* 1916-1922: Emilio Couy
* 1922-1927: Pipo Manujovich
* 1927-1932: Juan Guglielmetti
* 1932-1939: Fernando Nahuel Gerber
* 1939-1943: Gastón García Miramón
* 1943-1947: Emilio Ardoy
* 1947-1954: Antonio Delporto
* 1954-1962: Mario Fiore
* 1962-1966: Juan Bautista Molinari
* 1966-1970: Domingo Deker
* 1970-1973: Arturo García Vázquez
* 1973-1975: Leandro Pipa Capo *
1975-1976: Mariano Boggiano
* 1976-1977: Florentino Alen
* 1977: Carlos Pascual Osorio/Juan Fiori/Omar Santiago Gallu *
1977-1981: Prósperu Víctor Cónsoli
* 1981-1992: Domingo Tesone
* 1992-1995: Luis Veiga
* 1995-1996: Ricardo Bravo *
1996-2002: Oscar Giménez
* 2002-2014: Luis Segura *
2014-2015: Rubén Forastiero
* 2015 d'equí p'arriba: Cristian Malaspina

== Direutores téunicos ==

{| {{tablaguapa}} class=&quot;sortable&quot; align=border border=1 cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f5f5f5; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot; width=40%
|- bgcolor=#CDCDCD style=&quot;color:black;&quot;
!width=10%|Téunicu
!width=5%|Año
|-
|{{bandera|ARG}} [[Ramón Muttis]] || &lt;center&gt;1940
|-
|{{bandera|ARG}} [[Francisco Fandiño]] || &lt;center&gt;1955
|-
|{{bandera|ARG}} [[Carlos Cavagnaro]] || &lt;center&gt;1969
|-
|{{bandera|ARG}} [[Oswaldo Panzuto]] || &lt;center&gt;1970
|-
|{{bandera|ARG}} [[Osvaldo Sosa|Osvaldo &quot;Chiche&quot; Sosa]] || &lt;center&gt;1970–1971; 1974
|-
|{{bandera|ARG}} [[Francisco Cornejo]] || &lt;center&gt;1976
|-Antonio D'Accorso 1977
|{{bandera|ARG}} [[José Varacka]] || &lt;center&gt;1981
|-
|{{bandera|ARG}} [[Osvaldo Sosa|Osvaldo &quot;Chiche&quot; Sosa]] || &lt;center&gt;1981
|-
|{{bandera|ARG}} [[Juan Carlos Lorenzo]] || &lt;center&gt;1981
|-
|{{bandera|ARG}} [[Ángel Labruna]] || &lt;center&gt;1981–1984
|-
|{{bandera|ARG}} [[Roberto Saporiti]] || &lt;center&gt;1984
|-
|{{bandera|ARG}} [[José Yudica]] || &lt;center&gt;1985–1986
|-
|{{bandera|ARG}} [[Roberto Saporiti]] || &lt;center&gt;1986
|-
|{{bandera|URU}} [[Roberto Fleitas]] || &lt;center&gt;1987
|-
|{{bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]] || &lt;center&gt;1988
|-
|{{bandera|ARG}} [[José Yudica]] || &lt;center&gt;1991–1992
|-
|{{bandera|ARG}} [[Patricio Hernández]] || &lt;center&gt;1992
|-
|{{bandera|ARG}} [[Osvaldo Sosa|Osvaldo &quot;Chiche&quot; Sosa]] || &lt;center&gt;1992–1994
|-
|{{bandera|URU}} [[Luis Garisto]] || &lt;center&gt;1994
|-
|{{bandera|ARG}} [[Roberto Saporiti]] || &lt;center&gt;1995–1996
|-
|{{bandera|ARG}} [[Carlos Fren]] || &lt;center&gt;1996
|-
|{{bandera|ARG}} [[Jorge Olguín]] || &lt;center&gt;1996
|-
|{{bandera|ARG}} [[Osvaldo Sosa|Osvaldo &quot;Chiche&quot; Sosa]] || &lt;center&gt;1997–2000
|-
|{{bandera|ARG}} [[Jorge Solari]] || &lt;center&gt;2001–2002
|-
|{{bandera|ARG}} [[Ricardo Rezza]] || &lt;center&gt;2002
|-
|{{bandera|ARG}} [[Ricardo Gareca]] || &lt;center&gt;2003
|-
|{{bandera|ARG}} [[Sergio Batista]] || &lt;center&gt;2004
|-
|{{bandera|ARG}} [[Osvaldo Sosa|Osvaldo &quot;Chiche&quot; Sosa]] || &lt;center&gt;2004–2005
|-
|{{bandera|URU}} [[Gregorio Pérez]] || &lt;center&gt;2005–2006
|-
|{{bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]] || &lt;center&gt;2006
|-
|{{bandera|ARG}} [[Ricardo Caruso Lombardi]] || &lt;center&gt; 2007
|-
|{{bandera|ARG}} [[Néstor Gorosito]] || &lt;center&gt;2007–2008
|-
|{{bandera|ARG}} [[Claudio Vives]] || &lt;center&gt;2008–2009
|-
|{{bandera|ARG}} [[Claudio Borghi]] || &lt;center&gt;2009–2010
|-
|{{bandera|ARG}} [[Pedro Troglio]] || &lt;center&gt;2010–2011
|-
|{{bandera|ARG}} [[Néstor Gorosito]] || &lt;center&gt;2011–2012
|-
|{{bandera|ARG}} [[Jorge Borelli]] &lt;small&gt;(Interín) || &lt;center&gt;2012
|-
|{{bandera|ARG}} [[Leonardo Astrada]] || &lt;center&gt;2012
|-
|{{bandera|ARG}} [[Carlos Alberto Mayor]] &lt;small&gt;(Interín) || &lt;center&gt;2012
|-
|{{bandera|ARG}} [[Gabriel Schurrer]] || &lt;center&gt;2012–2013
|-
|{{bandera|ARG}} [[Ricardo Caruso Lombardi]] || &lt;center&gt;2013
|-
|{{bandera|ARG}} [[Claudio Borghi]] || &lt;center&gt;2014
|-
|{{bandera|ARG}} [[Nestor Gorosito]] || &lt;center&gt;2014–2015
|-
|{{bandera|ARG}} [[Carlos Mayor]] || &lt;center&gt;2015–2016
|-
|{{bandera|ARG}} [[Raúl Celis Sanzotti]] || &lt;center&gt;2016
|-
|{{bandera|ARG}} [[Gabriel Heinze]] || &lt;center&gt;2016–2017
|-
|{{bandera|ARG}} [[Alfredo Berti]]
|2017 d'equí p'arriba
|}

== Escudu ==
[[Ficheru:EscudosHistoricosAAAJ.jpg|miniaturadeimagen|Escudos históricos del club. N'imaxe: el primer escudu, creáu en 1904 y al so llau los escudos utilizaos en 1954 y 2004 pa conmemorar respeutivamente el cincuentenariu y el centenariu de la institución.]]
L'Escudu de l'Asociación Atlética Argentinos Juniors utilizáu anguaño consta d'una bandera colorada con una banda diagonal blanca que la traviesa del estremu cimeru derechu hasta l'estremu inferior esquierdu, cola lleenda &quot;Mens Sana in Corpore Sanu&quot; al so alredor y contorneado per un círculu azul que tien dientro la inscripción &quot;Asociación Atlética Argentinos Juniors&quot;

== Uniforme ==
* '''Uniforme titular''': Camiseta color coloráu con una banda blanca cruzada nel pechu, pantalón coloráu con vivos blancos y medies coloraes.
* '''Uniforme suplente''': Camiseta blanca con delicaes y pequeñes franxes coloraes nel pechu, y cantos de pescuezu y mangues coloraes, pantalón blancu y medies blanques.
* '''Uniforme alternativu''': Camiseta azul, pantalón azul con vivos blancos y medies azules y blanques.

=== Últimos diseños ===

* '''2017 (B Nacional)'''
{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la =_aaaj2017h
|pattern_b = _aaaj2017h
|pattern_ra = _aaaj2017h
|pattern_sh = 
|pattern_so = _aaaj1617h
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la =_aaaj2017a |pattern_b
= _aaaj2017a |pattern_ra
= _aaaj2017a |pattern_sh
= 
|pattern_so = _aaaj1617a |leftarm
= FFFFFF
|body = FFFFFF
|rightarm = FFFFFF
|shorts = FFFFFF
|socks = FFFFFF
}}
|}
* '''2016 (B Nacional)'''
{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la =_thinwhiteborder
|pattern_b = _aaaj1617h
|pattern_ra = _thinwhiteborder
|pattern_sh = 
|pattern_so = _aaaj1617h
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la =_thinredborder
|pattern_b = _aaaj1617a |pattern_ra
= _thinredborder
|pattern_sh = 
|pattern_so = _aaaj1617a |leftarm
= FFFFFF
|body = FFFFFF
|rightarm = FFFFFF
|shorts = FFFFFF
|socks = FFFFFF
}}
|}
* '''2016'''
{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = _left
|pattern_b = _aaaj2016h
|pattern_ra = _right
|pattern_sh = _redstripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FFFFFF
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _left
|pattern_b = _aaaj2016a
|pattern_ra = _right
|pattern_sh = _white_stripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = ff0000
|body = FFFFFF
|rightarm = ff0000
|shorts = ff0000
|socks = FFFFFF
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _greenlower
|pattern_b = _aaaj2016t
|pattern_ra = _greenlower2
|pattern_sh = _white_stripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = ffffff
|body = 008000
|rightarm = 008000
|shorts = 008000
|socks = 008000
}}
|}
* '''2015'''
{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = _whiteborder
|pattern_b = _aaaj2015h
|pattern_ra = _whiteborder
|pattern_sh = _white stripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _redborder
|pattern_b = _aaaj2015a |pattern_ra
= _redborder
|pattern_sh = _red_stripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
&lt;td&gt;
 {{ Uniforme | títulu = 
 | esquierdu = FFFFFF | tipu_izq = png | patrón_izq = _blueborder
 | cuerpu = 0000FF | tipu_cuerpu = png | patrón_cuerpu = _aaaj2015t
 | derechu = FFFFFF | tipu_der = png | patrón_der = _blueborder
 | pantalón = 0000FF | tipu_pan = png | patrón_pan = _white stripes
 | medies = 0000FF | tipu_med = png | patrón_med = 
 }}
|
|}
* '''2014 (B Nacional)'''

{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = _aaaj1415h
|pattern_b = _aaaj1415h
|pattern_ra = _right
|pattern_sh = _white_stripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FFFFFF
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _redborder
|pattern_b = _aaaj1415a
|pattern_ra = _redborder
|pattern_sh = _redstripes
|pattern_so = _socks
|leftarm = ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
|
|}

* '''2013-14'''

{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = _whiteborder
|pattern_b = _aaaj1314h
|pattern_ra = _whiteborder
|pattern_sh = _aaaj1314h
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _redborder
|pattern_b = _aaaj1314a |pattern_ra
= _redborder
|pattern_sh = _huracan1314h
|pattern_so = _socks
|leftarm = ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _whiteborder
|pattern_b = _aaaj1314t
|pattern_ra = _whiteborder
|pattern_sh = _huracan1314a |pattern_so =
_socks
|leftarm = 0000FF
|body = 0000FF
|rightarm = 0000FF
|shorts = 0000FF
|socks = 0000FF
}}
|
|}

* '''2012-13'''

{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = 
|pattern_b = _argjrs12h
|pattern_ra = 
|pattern_sh = 
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = 
|pattern_b = _argjrs12a |pattern_ra
= 
|pattern_sh = 
|pattern_so = _socks
|leftarm = ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
|
|}

* '''2011-12'''

{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = _whiteborder
|pattern_b = _argjrs11h
|pattern_ra = _whiteborder
|pattern_sh = 
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = 
|pattern_b = _argentinos11a |pattern_ra
= 
|pattern_sh = 
|pattern_so = _socks
|leftarm = ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _whiteborder
|pattern_b = _olympikus11
|pattern_ra = _whiteborder
|pattern_sh = 
|pattern_so = _socks
|leftarm = 7DBEFF
|body = 7DBEFF
|rightarm = 7DBEFF
|shorts = 7DBEFF
|socks = 7DBEFF
}}
|
|}

* '''2010'''

{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = _thinyellowborder
|pattern_b = _aaaj1011h
|pattern_ra = _thinyellowborder
|pattern_sh = _aaaj1011h
|pattern_so = _socks
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _thinyellowborder
|pattern_b = _aaaj1011a |pattern_ra
= _thinyellowborder
|pattern_sh = _aaaj1011a |pattern_so =
_socks
|leftarm = ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = _thinyellowborder
|pattern_b = _aaaj1011t
|pattern_ra = _thinyellowborder
|pattern_sh = _aaaj1011t
|pattern_so = _socks
|leftarm = 0000FF
|body = 0000FF
|rightarm = 0000FF
|shorts = 0000FF
|socks = 0000FF
}}
|
|}

* '''2009-10'''

{| style=&quot;width:50%;text-align:center;&quot;
|align=left bg color=#ffffff|
{{Football kit
|pattern_la = 
|pattern_b = _aaaj1
|pattern_ra = 
|pattern_sh = _argjrs0910h
|pattern_so = _stliege0910h
|leftarm = FF0000
|body = FF0000
|rightarm = FF0000
|shorts = FF0000
|socks = FF0000
}}
|
{{Football kit
|pattern_la = 
|pattern_b = _aaaj2
|pattern_ra = 
|pattern_sh = _argjrs0910a |pattern_so =
_stliege0910a |leftarm
= ffffff
|body = FFFFFF
|rightarm = ffffff
|shorts = ffffff
|socks = FFFFFF
}}
|
|}

=== Patrocinadores y indumentaria ===
Les tables detallen n'orde cronolóxicu los nomes de les firmes provisores de indumentaria y el patrocinadores que tuvo Argentinos Juniors dende 1977.&lt;ref&gt;http://www.ticespor.com/2008/04/historia-de-la camiseta-de-arxentinos.html&lt;/ref&gt;
{|width=50% align=&quot;left&quot;
|+'''Indumentaria'''
|valign=top width=50%|

{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=red style=“color:black;&quot;
!width=35%|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Periodu&lt;/span&gt;
!width=65%|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Provisor&lt;/span&gt;
|-
|align=center|1977-1978||{{bandera|Arxentina}} Deport Hit
|-
|align=center|1979-1993||{{bandera|Alemaña}} [[Adidas]]
|-
|align=center|1993-1994||{{bandera|Dinamarca}} [[Hummel (marca)|Hummel]]
|-
|align=center|1994-1997||{{bandera|Alemaña}} [[Adidas]]
|-
|align=center|1998||{{bandera|Italia}} [[Diadora]]
|-
|align=center|1999-2002||{{bandera|Arxentina}} Envión
|-
|align=center|2002-2006||{{bandera|Italia}} [[Lotto Sport Italia|Lotto]]
|-
|align=center|2006-2008||{{bandera|Arxentina}} [[Signia]]
|-
|align=center|2008-2010||{{bandera|Italia}} [[Diadora]]
|-
|align=center|2010-2013||{{bandera|Brasil}} [[Olympikus]]
|-
|align=center|2013-2016||{{bandera|España}} [[Joma]]
|-
|align=center|2016-2017||{{bandera|Italia}} [[Macron (marca)|Macron]]
|-
|align=center|2017-2018||{{bandera|Alemaña}} [[Reusch]] 
|-
|align=center|2018 d'equí p'arriba||{{bandera|Francia}} [[TBS (marca)|TBS]] 
|}
|}
{|width=50% align=&quot;center&quot;
|+'''Patrocinador'''
|valign=top width=50%|

{| align=center border=1 width=80% cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;&quot;
|- align=center bgcolor=red style=“color:black;&quot;
!width=35%|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Periodu&lt;/span&gt;
!width=65%|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;Patrocinador&lt;/span&gt;
|-
|align=center|1980||{{bandera|Arxentina}} [[Austral Líneas Aéreas|Austral]]
|-
|align=center|1983-1988||{{bandera|Estaos Xuníos}} [[7 Up]]
|-
|align=center|1988-1989||{{bandera|Arxentina}} Herrajes Fragata
|-
|align=center|1989-1991||{{bandera|Arxentina}} Pinturerías del Centru
|-
|align=center|1991-1992||{{bandera|Alemaña}} [[Bayer|Yastá]]
|-
|align=center|1992-1993||{{bandera|Arxentina}} Target Videu Home/Bitgame
|-
|align=center|1993-1994||{{bandera|Arxentina}} Gobiernu de Mendoza
|-
|align=center|1994-1995||{{bandera|Arxentina}} Medicorp
|-
|align=center|1996-1997||{{bandera|Arxentina}} Crown Mustang
|-
|align=center|1997||{{bandera|Arxentina}} Toddy
|-
|align=center|1998-2000||{{bandera|Xapón}} Okidata Printers
|-
|align=center|2000-2002||{{bandera|Brasil}} Amanco
|-
|align=center|2002||{{bandera|Arxentina}} Ticket Vip
|-
|align=center|2003-2004||{{bandera|Arxentina}} Vab
|-
|align=center|2004-2005||{{bandera|Arxentina}} Pampa's Meat
|-
|align=center|2005-2014||{{bandera|Arxentina}} Liderar Seguros
|-
|align=center|2014-2015||{{bandera|Arxentina}} [[Bancu de la Provincia de Buenos Aires|Provincia Net]]/Liderar Seguros
|-
|align=center|2016||{{bandera|Arxentina}} Autocrédito
|-
|align=center|2016 d'equí p'arriba||{{bandera|Arxentina}} Autocrédito/Orbis Seguros
|}
|}

== Instalaciones ==

* [[Estadiu Diego Armando Maradona]]. Direición: [[Cai Gavilan|Gavilan]] 2151, [[Villa Xeneral Mitre]], [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]].
* [[Muséu &quot;El Templu del Fútbol&quot;]]. Direición: [[Cai Gavilan|Gavilan 2161]], [[Villa Xeneral Mitre]], [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]].
* Complexu Polideportivu &quot;Les Malvines&quot;. Direición; Punta Arenas 1271, [[La Paternal]], [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]].
* Centru d'Entrenamientu y Formación del Fútbol Amateur (CEFFA) &quot;Diego Armando Maradona&quot;. Direición: Av. Lafuente y Av. Riestra, ([[Flores (Buenos Aires)|Baxu Flores]]), [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]].
* [[Microestadio Malvines Arxentines]]. Direición: Gutenberg 350, [[La Paternal]], [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]].

== Peñes y filiales ==
{{referencies|t=20150105|fútbol}}
Arxentín cuenta con numberoses peñes y filiales, 21 d'elles partíes en diversos puntos de l'Arxentina y tamién otres 8 nel esterior:&lt;ref&gt;http://www.argentinos-juniors.com/filiales.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://la15deagosto.com.ar/wp-content/uploads/2015/11/proyeutu-pe%C3%B1as1.pdf&lt;/ref&gt;

;N'Arxentina

* [[Provincia de Buenos Aires]]:
** [[Caseros]]&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/ArgentinosJuniorsFiliallospinos/&lt;/ref&gt; (''Filial «Los Pinos»)
** [[Xeneral Belgrano (Buenos Aires)|Xeneral Belgrano]]
** [[Partíu de La Plata]] (''Peña «José Luis Calderon»)
** [[Partíu de Marcos Paz|Marcos Paz]]&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/groups/469859399792694/about/&lt;/ref&gt;
** [[Mar del Plata]] (''Peña «'Juampi' Sorín»)
** [[Partíu de Mercedes|Mercedes]]
** [[partíu de La Matanza|La Matanza]] ([[San Xusto (La Matanza)|San Xusto]])
** [[San Martín (Buenos Aires)|San Martín]]
** [[Pilar (Buenos Aires)|Pilar]]&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/escuelaAAAJpilar/&lt;/ref&gt;
** [[Zona Norte del Gran Buenos Aires|Zona Norte]]
** [[Zona Oeste del Gran Buenos Aires|Zona Oeste]]
** [[Zona Sur del Gran Buenos Aires|Zona Sur]]
* [[Provincia de Córdoba (Arxentina)|Provincia de Córdoba]]
** [[Alta Gracia]]
** [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba Capital]] (''Peña «Bichos Cordobeses»'')
* [[Provincia del Chubut]]
** [[Comodoro Rivadavia]] (''Peña «Bichos del Sur»'')
* [[Provincia d'Entre Ríos]]
** [[Paraná (Arxentina)|Paraná]] (''Peña «Bichos Entrerrianos»'')
* [[Provincia de Mendoza]]
** Ciudá de [[Mendoza (Arxentina)|Mendoza]]
* [[Provincia de Misiones]]
** [[Posadas]] (''Asociación Civil Argentinos Juniors Posadas'')
* [[Provincia de Río Negro]]
** [[Altu Valle del Río Negro]] ([[Cipolletti]])
* [[Provincia de San Juan (Arxentina)|Provincia de San Juan]]
** Ciudá de [[San Juan (Arxentina)|San Juan]]
* [[Provincia de Santa Fe]]
** [[Rosario (Arxentina)|Rosario]] (''Peña «Francis Cornejo»'')

;N'otros países

* [[Brasil]]
** [[São Paulo|San Pablo]]&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/groups/aaajsanpablo/about/&lt;/ref&gt;
* [[Chile]]
** [[Santiago de Chile|Santiago]] (Pudahuel) &lt;ref&gt;https://www.facebook.com/pg/clubargentinosjuniorschile/about/?ref=page_internal&lt;/ref&gt;
* [[España]]
** [[Cataluña]]&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/Bichitos-En-Catalu%C3%B1a-120666122145611/&lt;/ref&gt;
* [[Estaos Xuníos]]
** [[Miami]]
* [[Israel]]
** [[Tel Aviv]]
* [[Méxicu]]
** [[Ciudá de Méxicu]]
* [[Perú]]
** [[Lima]]&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/argentinosjuniors.filialperu?hc_ref=ARRuR7FgbCorXL763FRtdAtDLNtePKc-ebNhKD7pO5fUikIbqfe_F1nTbJE4rvEfPRs&lt;/ref&gt;
* [[Uruguái]]
** [[Montevidéu]]

== Datos del club ==

=== Cronograma históricu de participaciones ===
&lt;timeline&gt;
TimeAxis = orientation:horizontal
ImageSize = width:1050 height:180
PlotArea = width:950 height:75 bottom:78 left:100
DateFormat = yyyy
Period = from:1917 till:2018
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:1917
ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1917
AlignBars = justify

Colors =
 id:pri value:red id:seg
 value:orange
 id:ter value:black
 id:cua value:blue
 id:qui value:green

BarData =
 bar:primer text:&quot;Copa Libertadores&quot;
 bar:segunda text:&quot;S. Suramericana&quot;
 bar:tercer text:&quot;C. Suramericana&quot;
 bar:cuarta text:&quot;Primer División&quot;
 bar:quinta text:&quot;Segunda división&quot;. 

PlotData =

# set defaults
 width:10 fontsize:s textcolor:white align:left anchor:from shift:(5,-5)

 bar:primer color:pri
 from:1985 till:1987
 from:2011 till:2012

 bar:segunda color:seg
 from:1988 till:1996

 bar:tercer color:ter
 from:2008 till:2009
 from:2010 till:2013

 bar:cuarta color:cua
 from:1922 till:1937
 from:1955 till:1996
 from:1997 till:2002
 from:2004 till:2014
 from:2015 till:2016
 from:2017 till:2018

 bar:quinta color:qui
 from:1917 till:1922
 from:1937 till:1955
 from:1996 till:1997
 from:2002 till:2004
 from:2014 till:2015
 from:2016 till:2017

&lt;/timeline&gt;
; Amateur
* '''Temporaes en [[Primer División d'Arxentina|1ª]]''': 9
** '''Temporaes en [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]''': 9 (1922-1930)
* '''Temporaes en 2ª''': 5
** '''Temporaes en [[Segunda categoría del fútbol arxentino|segunda división]]''': 5 (1917-1921)

; Profesionalismo
* '''Temporaes en [[Primer División d'Arxentina|1ª]]''': 66
** '''Temporaes en [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]''': 66 (1931-1937, 1956-1995/96, 1997/98-2001/02, 2004/05-2013/14, 2015-2016 y 2017/18)
* '''Temporaes en 2ª''': 23
** '''Temporaes en [[Primer B (Arxentina)|Primer B]]''': 18 (1938-1955)
** '''Temporaes en [[Primer B Nacional]]''': 5 (1996/97, 2002/03-2003/04, 2014, 2016/17)

* '''Allugamientu na [[Clasificación histórica de la primer división de fútbol arxentino|Tabla Histórica de primer División]]: 12°''' (ente 109 equipos)&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/argalltime.html&lt;/ref&gt;
* '''Meyor allugamientu en Primer División: Campeón''' ([[Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]], [[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]], [[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]])&lt;ref name=&quot;0226430c&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;y6y9d233&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;95699b97&quot; /&gt;
* '''Peor allugamientu en Primer División: 20°''' ente 20 participantes ([[Tornéu Clausura 2009 (Arxentina)|Clausura 2009]])&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg09.html&lt;/ref&gt;

* '''Participaciones en torneos internacionales: 18'''
* '''Meyor allugamientu en torneos internacionales: Campeón''' ([[Copa Libertadores 1985]]&lt;ref name=&quot;aa895fc7&quot; /&gt; y [[Copa Interamericana 1986]]&lt;ref name=&quot;91fa8057&quot; /&gt;)

* '''Participaciones en Copa Libertadores d'América: 3''' ([[Copa Libertadores 1985|1985]], [[Copa Libertadores 1986|1986]] y [[Copa Libertadores 2011|2011]])&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/sacups/copalibarg.html&lt;/ref&gt;
* '''Meyor resultáu na Copa Libertadores d'América: Campeón''' en [[Copa Libertadores 1985|1985]].&lt;ref name=&quot;aa895fc7&quot; /&gt;
* '''Peor resultáu na Copa Libertadores d'América: esaniciáu en primer ronda''' en [[Copa Libertadores 2011|2011]].
* '''Allugamientu na [[Tabla histórica de la Copa Libertadores d'América|Tabla Histórica de Copa Libertadores d'América]]: 67°''' (ente 190 equipos)

* '''Participaciones en [[Copa Intercontinental]]: 1''' (Subcampeón en [[Copa Intercontinental 1985|1985]])
* '''Participaciones en [[Copa Interamericana]]: 1''' (Campeón en [[Copa Interamericana 1986|1986]])&lt;ref name=&quot;91fa8057&quot; /&gt;

* '''Participaciones na [[Supercopa Suramericana]]: 9''' ([[Supercopa Suramericana 1988|1988]], [[Supercopa Suramericana 1989|1989]], [[Supercopa Suramericana 1990|1990]], [[Supercopa Suramericana 1991|1991]], [[Supercopa Suramericana 1992|1992]], [[Supercopa Suramericana 1993|1993]], [[Supercopa Suramericana 1994|1994]], [[Supercopa Suramericana 1995|1995]] y [[Supercopa Suramericana 1996|1996]])&lt;ref name=&quot;ce1c943b&quot;&gt;http://www.rsssf.com/sacups/sasup.html&lt;/ref&gt;
* '''Meyor resultáu en Supercopa Suramericana: semifinalista''' (en [[Supercopa Suramericana 1989|1989]]).&lt;ref name=&quot;ce1c943b&quot; /&gt;
* '''Peor resultáu en Supercopa Suramericana: esaniciáu en primer ronda''' en seis causes (1991, 1992, 1993, 1994, 1995 y 1996)&lt;ref name=&quot;ce1c943b&quot; /&gt;

* '''Participaciones en [[Copa Suramericana]]: 4''' ([[Copa Suramericana 2008|2008]], [[Copa Suramericana 2010|2010]], [[Copa Suramericana 2011|2011]] y [[Copa Suramericana 2012|2012]])&lt;ref name=&quot;f3b65d97&quot;&gt;http://www.rsssf.com/sacups/sudamcup.html&lt;/ref&gt;
* '''Meyor resultáu en Copa Suramericana: semifinalista''' (en 2008)&lt;ref name=&quot;f3b65d97&quot; /&gt;
* '''Peor resultáu en Copa Suramericana: esaniciáu en primer ronda''' en trés causes (2010, 2011 y 2012)&lt;ref name=&quot;f3b65d97&quot; /&gt;

=== Ascensos y descensos ===
'''Yera profesional'''
* [[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''[[Primer División d'Arxentina|Primer División]] a [[Primer B (Arxentina)|Primer B]]''' 1937
* [[Ficheru:Golden star.svg|15px]] '''Primer B a Primer División''' 1955
* [[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''Primer División a [[Primer B Nacional]]''' 1996
* [[Ficheru:Golden star.svg|15px]] '''Primer B Nacional a Primer División''' 1997
* [[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''Primer División a Primer B Nacional''' 2002
* [[Ficheru:Green Arrow Up.svg|15px]] '''Primer B Nacional a Primer División''' 2004
* [[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''Primer División a Primer B Nacional''' 2014
* [[Ficheru:Green Arrow Up.svg|15px]] '''Primer B Nacional a Primer División''' 2014
* [[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''Primer División a Primer B Nacional''' 2016
* [[Ficheru:Golden star.svg|15px]] '''Primer B Nacional a Primer División''' 2017

=== Récores ===
[[Ficheru:DiegoMaradona.jpg|miniaturadeimagen|Diego Armando Maradona tien dellos récores n'Argentinos Juniors, ente ellos los de ser el xugador más nuevu en debutar na división mayor y ser el máximu goliador históricu del club en Primer División.]]
* '''Máximu goliador''': [[Héctor Ingunza]] (142 goles en partíos oficiales).
* '''Xugador con más presencies''': [[Oscar Di Stéfano]] (333 partíos oficiales).
* '''Racha invicta más estensa''': 21 partíos ente [[1984]] y [[1985]].&lt;ref name=&quot;0226430c&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;y6y9d233&quot; /&gt;
* '''Arqueru con récor de valla invicta''': [[Enrique Vidallé|''Quique'' Vidallé]]: 550 minutos consecutivos ensin recibir goles en [[1985]].&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg86.html&lt;/ref&gt;
* '''Racha más estensa ensin recibir goles''': 558 minutos en [[2011]]. Llogru compartíu ente [[Luis Alberto Ojeda]] y [[Nicolás Navarro (futbolista)|Nicolás Navarro]].&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg2011.html#1clausura&lt;/ref&gt;
* '''Ganó la definición por [[tiros dende'l puntu penal]] más llarga de la historia del fútbol arxentino''':
Arxentinos imponer por 20-19 ante [[Racing Club]]. Efeutuáronse 44 execuciones. Los 11 xugadores de dambos equipos patiscaron dos veces cada unu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ftbpro.com/es/posts/guillermo.varela/210945/la-definici%C3%B3n-por-penales-m%C3%A1s-llarga-d'historiar |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=15 de febreru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140222131709/http://www.ftbpro.com/es/posts/guillermo.varela/210945/la-definici%C3%B3n-por-penales-m%C3%A1s-llarga-de-la historia |fechaarchivu=22 de febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://enunabaldosa.com/fueradestock/fora-de-stock-les definiciones-por-penales-de-la-198889/&lt;/ref&gt;

==== Llogros individuales ====
* '''[[Diego Armando Maradona]]''': únicu futbolista na historia en consagrase a lo más goliador de cinco torneos consecutivos en
Primer División n'Arxentina (Metropolitanu 1978, Nacional 1979, Metropolitanu 1979, Nacional 1980, Metropolitanu 1980).
* '''[[Claudio Borghi]]''': únicu futbolista que consiguió títulos como xugador (Metropolitanu 1984, Nacional 1985 y Copa Libertadores
1985) y como direutor téunicu (Clausura 2010).
* '''[[Osvaldo Sosa|Osvaldo &quot;Chiche&quot; Sosa]]''': Entrenador con más tiempu nel cargu. Seis ciclo n'once años distintos (1970-71, 1974, 1981, 1992-94, 1997-2000, 2004-05).

=== Goliaes ===
* '''Máxima goliada a favor en Tornéu Metropolitanu de [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]: 8''':0 al [[Club Atlético Lanús]] (1972)&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg72.html&lt;/ref&gt;
* '''Máxima goliada a favor en Tornéu Nacional de primer División: 8''':0 a [[Central Norte de Salta]] (1984)&lt;ref name=&quot;0226430c&quot; /&gt;
* '''Máxima goliada a favor en Primer División: 12''':0 a [[Talleres de Córdoba]] (1986)&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg87.html&lt;/ref&gt;
* '''Máxima goliada a favor en [[Primer B Nacional]]: 5''':0 a [[San Martín de San Juan]] (2003)&lt;ref name=&quot;760d4fb6&quot;&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg2-04.html&lt;/ref&gt;
* '''Máxima goliada a favor en [[Primer B (Arxentina)|Primer B]]: 8''':1 a [[Sportivo Buenos Aires]] (1939)&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg2-39.html&lt;/ref&gt;

* '''Máxima goliada a favor en Torneos Internacionales: 3''':1 a [[Club Ferrocarril Oeste|Ferro]] ([[Copa Libertadores 1985]] -''2 vegaes''-),&lt;ref name=&quot;aa895fc7&quot; /&gt; [[Clube de Regatas do Flamengo|Flamengo]] ([[Supercopa Suramericana 1990]])&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/sacups/supcopa90.html&lt;/ref&gt; y [[America de Méxicu]] ([[Copa Libertadores 2011]])&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/sacups/acopa2011.html&lt;/ref&gt;

* '''Peor gana en [[Primer División d'Arxentina|Primer División]]:''' 1:'''8''' vs [[Club Atlético Independiente|Independiente]] (2000)&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesa/arg00.html&lt;/ref&gt;
* '''Peor gana en [[Primer B Nacional|Nacional B]]:''' 1:'''5''' vs [[Mocedá Antoniana]] (2003)&lt;ref name=&quot;760d4fb6&quot; /&gt;
* '''Peor gana en torneos internacionales:''' 1:'''4''' vs [[Colo-Colo]] ([[Supercopa Suramericana 1994]])&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/sacups/supcopa94.html&lt;/ref&gt;

=== Participaciones en campeonatos nacionales ===
{{Columnes}}
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;font-size:95%; text-align: center; width: 95%;&quot;
|-
!rowspan=&quot;2&quot;|Competencia

!colspan=&quot;1&quot; |Detalle
|-

!Campeonatu Llocal
|-
|[[Campeonatu de División Entemedia 1917 (Arxentina)|Div. Entemedia 1917]]
|9°
|-
|[[Campeonatu de División Entemedia 1918 (Arxentina)|División Entemedia 1918]]
|22°
|-
|[[Campeonatu de División Entemedia 1919 (Arxentina)|Div. Entemedia 1919 (AAF)]]
|7°
|-
|[[Div. Entemedia 1920 (AAF)]]
|2º
|-
|[[Div. Entemedia 1921 (AAF)]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|'''5°'''
|-
|[[Campeonatu de primer División 1922 (Arxentina)|Primer División 1922 (AAF)]]
|5°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1923 (Arxentina)|Primer División 1923 (AAF)]]
|8°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1924 (Arxentina)|Primer División 1924 (AAF)]]
|12°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1925 (Arxentina)|Primer División 1925 (AAF)]]
|22°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1926 (Arxentina)|Primer División 1926 (AAF)]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1927 (Arxentina)|Primer División 1927]]
|17º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1928 (Arxentina)|Primer División 1928]]
|14º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1929 (Arxentina)|Primer División 1929]]
|17º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1930 (Arxentina)|Primer División 1930]]
|16º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1931 (Arxentina)|Campeonatu 1931]]
|11°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1932 (Arxentina)|Campeonatu 1932]]
|14°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1933 (Arxentina)|Campeonatu 1933]]
|14°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1934 (Arxentina)|Campeonatu 1934]]
|14°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1935 (Arxentina)|Campeonatu 1935]]
|16°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa d'Honor|Copa d'Honor 1936]]
|18°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1936 (Arxentina)#Copa Campeonatu|Copa Campeonatu 1936]]
|8°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1937 (Arxentina)|Campeonatu 1937]]
|style=&quot;text-align:center; background:#FFC0A0;&quot;|17°
|-
|[[Campeonatu de Segunda División 1938 (Arxentina)|Segunda División 1938]]
|6°
|-
|[[Campeonatu de Segunda División 1939 (Arxentina)|Segunda División 1939]]
|29°
|-
|[[Campeonatu de Segunda División 1940 (Arxentina)|Segunda División 1940]]
|'''Campeón'''
|-
|[[Segunda División 1941]]
|13°
|-
|[[Segunda División 1942]]
|14°
|-
|[[Campeonatu de Segunda División 1943 (Arxentina)|Segunda División 1943]]
|5°
|-
|[[Segunda División 1944]]
|11°
|-
|[[Segunda División 1945]]
|6°
|-
|[[Segunda División 1946]]
|3º
|-
|[[Segunda División 1947]]
|7°
|-
|[[Campeonatu de Segunda División 1948 (Arxentina)|Segunda División 1948]]
|'''Campeón'''
|-
|[[Segunda División 1949]]
|8°
|-
|[[Segunda División 1950]]
|5°
|-
|[[Segunda División 1951]]
|9°
|-
|[[Segunda División 1952]]
|7°
|-
|[[Segunda División 1953]]
|5°
|-
|[[Segunda División 1954]]
|2º
|-
|[[Segunda División 1955]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|'''Campeón'''
|-
|[[Campeonatu de primer División 1956 (Arxentina)|Campeonatu 1956]]
|14º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1957 (Arxentina)|Campeonatu 1957]]
|10°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1958 (Arxentina)|Campeonatu 1958]]
|12°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1959 (Arxentina)|Campeonatu 1959]]
|13°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1960 (Arxentina)|Campeonatu 1960]]
|style=&quot;text-align:center; background: #cc9966;&quot;|3º
|-
|[[Campeonatu de primer División 1961 (Arxentina)|Campeonatu 1961]]
|11°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1962 (Arxentina)|Campeonatu 1962]]
|10°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1963 (Arxentina)|Campeonatu 1963]]
|10°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1964 (Arxentina)|Campeonatu 1964]]
|15°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1965 (Arxentina)|Campeonatu 1965]]
|16°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1966 (Arxentina)|Campeonatu 1966]]
|8°
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1967 (Arxentina)|Metropolitanu 1967]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1968 (Arxentina)|Metropolitanu 1968]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1969 (Arxentina)|Metropolitanu 1969]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1970 (Arxentina)|Metropolitanu 1970]]
|15°
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1971 (Arxentina)|Metropolitanu 1971]]
|16°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1971 (Arxentina)|Nacional 1971]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1972 (Arxentina)|Metropolitanu 1972]]
|12°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1972 (Arxentina)|Nacional 1972]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1973 (Arxentina)|Metropolitanu 1973]]
|10°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1973 (Arxentina)|Nacional 1973]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1974 (Arxentina)|Metropolitanu 1974]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Nacional 1974 (Arxentina)|Nacional 1974]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Metropolitanu 1975]]
|19°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1975 (Arxentina)|Nacional 1975]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1976 (Arxentina)|Metropolitanu 1976]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Nacional 1976 (Arxentina)|Nacional 1976]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1977 (Arxentina)|Metropolitanu 1977]]
|9°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1977 (Arxentina)|Nacional 1977]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1978 (Arxentina)|Metropolitanu 1978]]
|5°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1978 (Arxentina)|Nacional 1978]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Metropolitanu 1979 (Arxentina)|Metropolitanu 1979]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Nacional 1979 (Arxentina)|Nacional 1979]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu de primer División 1980 (Arxentina)|Metropolitanu 1980]]
|style=&quot;text-align:center; background:silver;&quot;|2º
|-
|[[Campeonatu Nacional 1980 (Arxentina)|Nacional 1980]]
|Cuartos de Final
|-
|[[Campeonatu de primer División 1981 (Arxentina)|Metropolitanu 1981]]
|16°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1981 (Arxentina)|Nacional 1981]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu Nacional 1982 (Arxentina)|Nacional 1982]]
|Fase de Grupos
|-
|[[Campeonatu de primer División 1982 (Arxentina)|Metropolitanu 1982]]
|13°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1983 (Arxentina)|Nacional 1983]]
|Semifinal
|-
|[[Campeonatu de primer División 1983 (Arxentina)|Metropolitanu 1983]]
|8°
|-
|[[Campeonatu Nacional 1984 (Arxentina)|Nacional 1984]]
|Cuartos de Final
|-
|[[Campeonatu de primer División 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
|[[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
|[[Campeonatu de primer División 1985-86 (Arxentina)|Campeonatu 1985-86]]
|4°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1986-87 (Arxentina)|Campeonatu 1986-87]]
|17°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1987-88 (Arxentina)|Campeonatu 1987-88]]
|7°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1988-89 (Arxentina)|Campeonatu 1988-89]]
|7°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1989-90 (Arxentina)|Campeonatu 1989-90]]
|9°
|-
|[[Campeonatu de primer División 1990-91 (Arxentina)|Campeonatu 1990-91]]
|13°
|-
|[[Tornéu Apertura 1991 (Arxentina)|Apertura 1991]]
|9°
|-
|[[Tornéu Clausura 1992 (Arxentina)|Clausura 1992]]
|15°
|-
|[[Tornéu Apertura 1992 (Arxentina)|Apertura 1992]]
|18°
|-
|[[Tornéu Clausura 1993 (Arxentina)|Clausura 1993]]
|10º
|-
|[[Tornéu Apertura 1993 (Arxentina)|Apertura 1993]]
|11º
|-
|[[Tornéu Clausura 1994 (Arxentina)|Clausura 1994]]
|13º
|-
|[[Tornéu Apertura 1994 (Arxentina)|Apertura 1994]]
|5°
|-
|[[Tornéu Clausura 1995 (Arxentina)|Clausura 1995]]
|20°
|-
|[[Tornéu Apertura 1995 (Arxentina)|Apertura 1995]]
|16º
|-
|[[Tornéu Clausura 1996 (Arxentina)|Clausura 1996]]
|style=&quot;text-align:center; background:#FFC0A0;&quot;|20º
|-
|[[Campeonatu de primera B Nacional 1996-97|Primer B Nacional 1996/97]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|'''Campeón'''
|-
|[[Tornéu Apertura 1997 (Arxentina)|Apertura 1997]]
|8°
|-
|[[Tornéu Clausura 1998 (Arxentina)|Clausura 1998]]
|8º
|-
|[[Tornéu Apertura 1998 (Arxentina)|Apertura 1998]]
|6°
|-
|[[Tornéu Clausura 1999 (Arxentina)|Clausura 1999]]
|11°
|-
|[[Tornéu Apertura 1999 (Arxentina)|Apertura 1999]]
|12º
|-
|[[Tornéu Clausura 2000 (Arxentina)|Clausura 2000]]
|16º
|-
|[[Tornéu Apertura 2000 (Arxentina)|Apertura 2000]]
|17º
|-
|[[Tornéu Clausura 2001 (Arxentina)|Clausura 2001]]
|4°
|-
|[[Tornéu Apertura 2001 (Arxentina)|Apertura 2001]]
|11º
|-
|[[Tornéu Clausura 2002 (Arxentina)|Clausura 2002]]
|style=&quot;text-align:center; background:#FFC0A0;&quot;|16º
|-
|[[Campeonatu de primera B Nacional 2002-03|Primer B Nacional 2002/03]]
|2º
|-
|[[Campeonatu de primera B Nacional 2003-04|Primer B Nacional 2003/04]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|3º
|-
|[[Tornéu Apertura 2004 (Arxentina)|Apertura 2004]]
|16º
|-
|[[Tornéu Clausura 2005 (Arxentina)|Clausura 2005]]
|17°
|-
|[[Tornéu Apertura 2005 (Arxentina)|Apertura 2005]]
|5º
|-
|[[Tornéu Clausura 2006 (Arxentina)|Clausura 2006]]
|14°
|-
|[[Tornéu Apertura 2006 (Arxentina)|Apertura 2006]]
|15º
|-
|[[Tornéu Clausura 2007 (Arxentina)|Clausura 2007]]
|8º
|-
|[[Tornéu Apertura 2007 (Arxentina)|Apertura 2007]]
|4º
|-
|[[Tornéu Clausura 2008 (Arxentina)|Clausura 2008]]
|7°
|-
|[[Tornéu Apertura 2008 (Arxentina)|Apertura 2008]]
|10°
|-
|[[Tornéu Clausura 2009 (Arxentina)|Clausura 2009]]
|20º
|-
|[[Tornéu Apertura 2009 (Arxentina)|Apertura 2009]]
|6°
|-
|[[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]]
|style=&quot;text-align:center; background:gold;&quot;|'''Campeón'''
|-
|[[Tornéu Apertura 2010 (Arxentina)|Apertura 2010]]
|13°
|-
|[[Tornéu Clausura 2011 (Arxentina)|Clausura 2011]]
|4°
|-
|[[Tornéu Apertura 2011 (Arxentina)|Apertura 2011]]
|15°
|-
|[[Tornéu Clausura 2012 (Arxentina)|Clausura 2012]]
|8°
|-
|[[Tornéu Inicial 2012 (Arxentina)|Inicial 2012]]
|15°
|-
|[[Tornéu Final 2013 (Arxentina)|Final 2013]]
|18º
|-
|[[Tornéu Inicial 2013 (Arxentina)|Inicial 2013]]
|12°
|-
|[[Tornéu Final 2014 (Arxentina)|Final 2014]]
|style=&quot;text-align:center; background:#FFC0A0;&quot;|19º
|-
|[[Campeonatu de primera B Nacional 2014|Primer B Nacional 2014]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|4º
|-
|[[Campeonatu de primer División 2015 (Arxentina)|Campeonatu 2015]]
|20º
|-
|[[Campeonatu de primer División 2016 (Arxentina)|Campeonatu 2016]]
|style=&quot;text-align:center; background:#FFC0A0;&quot;|29º
|-
|[[Campeonatu de primera B Nacional 2016-17|Primer B Nacional 2016/17]]
|style=&quot;text-align:center; background:#CCFFCC;&quot;|'''Campeón'''
|-
|[[Campeonatu de primer División 2017-18 (Arxentina)|Primer División 2017-18]]
|12º
|}
{{Final columnes}}

{{cuadru color|gold|}} &lt;small&gt;''Campeón.''&lt;/small&gt;
{{cuadru color|silver}}&lt;small&gt;''Subcampeón.''&lt;/small&gt;
{{cuadru color|#cc9966}}&lt;small&gt;''Tercer Llugar.''&lt;/small&gt;
{{cuadru color|#CCFFCC}} &lt;small&gt;''Ascensu.''&lt;/small&gt;
{{cuadru color|#FFC0A0}} &lt;small&gt;''Descensu.''&lt;/small&gt;

=== Participaciones en Copa Arxentina ===

{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;200&quot;|Edición
!width=&quot;25&quot;|PX
!width=&quot;20&quot;|PG
!width=&quot;20&quot;|PE
!width=&quot;20&quot;|PP

!width=&quot;180&quot;|Resultáu
|-align=center

|[[Copa Arxentina 1969]]
|4
|1
|1
|2
|Octavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 1970]]
|4
|2
|1
|1
|Octavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2011-12]]
|3
|2
|0
|1
|Octavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2012-13]]
|1
|0
|1
|0
|Veinticuatroavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2013-14]]
|4
|1
|2
|1
|bgcolor=#D0e7FF|'''Semifinales'''
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2014-15]]
|2
|1
|0
|1
|Dieciseisavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2015-16]]
|1
|0
|1
|0
|Treintaidosavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2016-17]]
|1
|0
|0
|1
|Treintaidosavos de Final
|-align=center
|[[Copa Arxentina 2017-18]]
|
|
|
|
|Disputandose
|}

== Xugadores ==
=== Argentinos Juniors: ''Pebidal del Mundu'' ===

La institución reclama pa sí l'apellativu de ''Pebidal del Mundu''&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/&lt;/ref&gt; por cuenta de la gran cantidá de xugadores de nivel internacional arxentinos y estranxeros que surdieron de les sos divisiones inferiores, que la so mayor espresión foi Diego Armando Maradona.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=24 d'avientu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131224194101/http://www.argentinosjuniors.com.ar/club/historia/glories |fechaarchivu=24 d'avientu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Por cuestiones principalmente de índole extradeportiva, dalgunos d'esos grandes xugadores tuvieron pasos fugaces pola Primer División del club o nun llegaron a debutar, pero asina y tou cuntar ente los baluartes de la cantera por ser formaos na institución.&lt;ref&gt;http://es.fifa.com/classicfootball/clubes/club=44251/&lt;/ref&gt;

Una enumeración somera de los ''cracks'' surdíos de la prolífica cantera se llista de siguío. En ''cursiva'' figuren aquellos que dexaron la institución antes de debutar en Primer, en '''negrina''' figuren aquellos que fueron campeones mundiales xuveniles con Arxentina, identificar con un asteriscu (*) a aquellos que xugaron Copes del Mundu pa la [[Seleición de Fútbol d'Arxentina|Seleición arxentina]], con dos asteriscos (**) a aquellos que formen o formaron parte sostenidamente de les sos respeutives seleiciones nacionales, con una estrella dorada ([[Ficheru:Golden star.svg|15px]]) a quien ganaron la [[Copa Mundial de la FIFA]] y cola sigla (DT) a aquellos que fueron entrenadores del [[Seleición de Fútbol d'Arxentina|escoyíu nacional]]:
[[Ficheru:Pekermanaaaj.jpg|miniaturadeimagen|220px|[[José Néstor Pékerman]] debutó n'Argentinos Juniors en 1970.]]
{|
|valign=&quot;top&quot;|

* {{Bandera|Arxentina}} [[Luis Vaccaro]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Antonino Spilinga]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Ricardo Trigilli]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Héctor Pederzoli]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Oscar Di Stéfano]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Carlos Caputo]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Rafael Domingo Moreno|Rafael Moreno]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[José Néstor Pékerman]] (DT)
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Diego Armando Maradona]]''' (*) (**) [[Ficheru:Golden star.svg|15px]] (DT)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Adrián Domenech]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Sergio Batista]] (*) (**) [[Ficheru:Golden star.svg|15px]] (DT)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Claudio Borghi]] (*) [[Ficheru:Golden star.svg|15px]]
* {{Bandera|USA}} [[Renato Corsi]]
* {{Bandera|Panamá}} [[Armando Dely Valdés]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Fernando Redondo]] (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Carlos Mac Allister]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Néstor Lorenzo]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Fernando Cáceres]] (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Diego Cagna]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leonel Gancedo]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Jorge Quintero|Jorge ''Polu'' Quinteros]]
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Juan Pablo Sorín]]''' (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Diego Placente]]''' (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Hugo Maradona]]
* {{Bandera|Arxentina}}[[César La Paglia]]
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Juan Román Riquelme]]''' (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} '''''[[Esteban Cambiasso]]''''' (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} '''''[[Fabricio Coloccini]]''''' (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} ''[[Daniel Islles]]''
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Nicolás Rubén Medina|Nico Medina]]'''
* {{Bandera|Arxentina}} [[Mariano Herrón]]
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Diego Markic]]'''
* {{Bandera|Arxentina}} [[Cristian Ledesma]]
|width=&quot;20&quot;|&amp;nbsp;
|valign=&quot;top&quot;|
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Julio Arca]]'''
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leonardo Mas]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leonardo Pisculichi]]
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Andrés D'Alessandro]]''' (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Gastón Machín]]
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Gustavo Oberman]]'''
* {{Bandera|Paraguái}} [[Lucas Barrios]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Julio Barroso]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Federico Insúa]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} '''[[Lucas Biglia]]''' (*) (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Franco Niell]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Pablo Barzola]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Nicolás Pareja]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Matías Caruzzo]]
* {{Bandera|Paraguái}} [[Néstor Ortigoza]] (**)
* {{Bandera|Arxentina}} [[Nicolás Navarro (futbolista)|Nicolás Navarro]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Leonel Núñez]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Gonzalo Prósperi]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Matías Laba]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Gaspar Iñíguez]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Rodrigo Gómez]]
* {{Bandera|Colombia}} [[Reinaldo Lenis]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Nicolás Freire (futbolista)|Nicolás Freire]]
* {{Bandera|Arxentina}} [[Esteban Rolón]]
|}

Otros futbolistes notables que vistieron la camiseta del club, ensin ser formaos nes divisiones inferiores, son el Monu [[Héctor Ingunza]], [[Mario Hernán Videla (Fíu)|Mario Hernán Videla]], [[Carmelo Villalba]], [[Enrique Vidallé]], [[Emilio Commisso]], [[Ubaldo Matildo Fillol|''Coríu'' Fillol]], [[Pedro Pasculli]], [[Gabriel Peñalba]], [[Osvaldo Sosa|Osvaldo ''Chiche'' Sosa]], [[Oscar Dertycia]], [[Ángel Landucci]], [[Jorge Mario Olguín]], [[Enrique Wolff|''Quique'' Wolff]], [[Julio Olarticoechea|''el Vascu'' Olarticoechea]], [[Ricardo Giusti|''el Gringo'' Giusti]], [[Carlos Ereros]], [[Hugo Tocalli]], [[José Antonio Castro (futbolista arxentín)|José Antonio ''Pepe'' Capo]], [[José Luis Pavoni]], [[Osvaldo Coloccini]], [[Mario Zanabria]], [[Alfredo Graciani]], [[Carlos Goyén]], [[Faryd Mondragón]], [[Eduardo Bennett]], [[Marcelo Pontiroli]], [[Hugo Brizuela]], [[Juan Manuel Martínez (futbolista)|''el Burrín'' Martínez]], [[Juan Mercier]], [[Andrés Scotti]], [[Santiago Salcedo]], [[Álvaro Pereira]], [[Ismael Sosa]], [[José Luis Calderón]], [[Nicolás Pavlovich]], [[Rolando Schiavi]], [[Juan Sabia]], [[Emilio Hernández]], [[Pedro Pablo Hernández|Pedro '''Pablo Hernández''']] y [[Miguel Torrén]]


=== Mercáu de pases d'iviernu 2018 ===

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;font-size:95%; text-align: center; width: 700px;&quot;
! colspan=&quot;7&quot; style=&quot;color:white; background:red&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Fairytale up.png|20px|Altes]] Altes 
|-
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Xugador
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Posición
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Procedencia
!style=&quot;color:red; background:white&quot; | Tipu
|-
|- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
|align=left|{{bandera|Arxentina}} [[Raúl Bobadilla]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px|Defensor]] [[Delanteru]]
|align=left|{{bandera|Alemaña}} [[Borussia Mönchengladbach]]
|align=left|[[Ficheru:Fairytale up.png|20px|Altes]] Llibre. 
|}
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;font-size:95%; text-align: center; width: 700px;&quot;
! colspan=&quot;7&quot; style=&quot;color:white; background:red&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Fairytale down red.png|20px|Baxes]] Baxes 
|-
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Xugador
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Posición
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Destín
! style=&quot;color:red; background:white&quot; | Tipu
|- 
|- bgcolor=&quot;#ffffff&quot;
|align=left|{{bandera|Arxentina}} [[Sebastián Riquelme]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px|Volante]] [[Mediocampista]]
|align=left|{{bandera|Chile}} [[Union San Felipe]]
|align=left|[[Ficheru:Fairytale down red.png|20px|Baxes]] Préstamu.
|}

== Xugadores con más apaiciones y goles ==

La siguiente tabla amuesa toles apaiciones y goles en partíos oficiales col primer equipu del Argentinos Juniors. Amás de los partíos de lliga esta inclúi tolos partíos nes competiciones nacionales ya internacionales. Nun inclúi apaiciones nin goles en partíos amistosos.

:&lt;small&gt;''Actualizáu'l [[20 de payares]] de [[2017]].''&lt;/small&gt;


{{lleenda|#DDEEFF|N'activu.|border=1px solid #AAAAAA|vertical=0}} {{lleenda|#cff5bc|N'activu col club.|border=1px solid #AAAAAA|vertical=0}}
{| class=&quot;wikitable alternance&quot; style=&quot;text-align:center; display:inline-table; margin-right:1em; &quot;
|-
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;color:; background: Red:;&quot;| Apaiciones
|-
! 1
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Oscar Di Stéfano]]
| '''333'''
|-
! 2
| align=left | {{bandera|ARG}} [[Sergio Batista|Sergio Daniel Batista]]
| '''291'''
|-
! 3
| align=left | {{bandera|ARG}} Mario Sciarra
| '''279'''
|-
! 4
| align=left | {{bandera|ARG}} [[Adrián Domenech]]
| '''263'''
|-
! 5
| align=left | {{bandera|ARG}} [[Carlos Ereros]]
| '''243'''
|-
! 6
| align=left | {{bandera|ARG}} [[Dardu Urchevik]]
| '''238'''
|-
! 7
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Carmelo Villalba]]
| '''237'''
|-
! 8
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Rafael Domingo Moreno|Rafael Moreno]]
| '''219'''
|-
! 9
| align=left| {{bandera|ARG}} [[José Capo]]
| '''211'''
|-
! 10
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Pedro Pasculli]]
| '''203'''
|-
|}


{| class=&quot;wikitable alternance&quot; style=&quot;text-align:center; display:inline-table; margin-right:1em; &quot;
|-
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;color:; background:;&quot;| Goles
|-
! width=&quot;20px&quot;| 1
| width=&quot;200px&quot; align=left| {{bandera|ARG}} [[Héctor Ingunza]]
| width=&quot;50&quot;| '''142'''
|-
! 2
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Diego Maradona]] 
| '''116'''
|-
! 3
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Pedro Pasculli]] 
| '''87'''
|-
! 4
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Rafael Domingo Moreno|Rafael Moreno]]
| '''82'''
|-
! 5
| align=left| {{bandera|ARG}} Mario Sciarra
| '''65'''
|-
! 6
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Amadeo Colangelo]]
| '''64'''
|-
! 7
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Jorge Quinteros]]
| '''63'''
|-
! 8
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Carlos Ereros]]
| '''57'''
|-
! 9
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Carlos Álvarez]]
| '''53'''
|-
! 10
| align=left| {{bandera|ARG}} [[Eduardo Correa]]
| '''52'''
|-
|}

== Palmarés ==

=== Torneos nacionales oficiales (6) ===

{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=100%
|- bgcolor=red style=&quot;color:white; border: 1px #aaa solid;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|Torneos nacionales oficiales (6)
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=&quot;30%&quot; |Competición
! width=&quot;20%&quot; |Títulos
! width=&quot;30%&quot; |Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE|'''[[Primer División Arxentina]] (3/2)'''
| bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|[[Tornéu Metropolitanu 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]], [[Tornéu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]], [[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|[[Campeonatu de primer División 1926 de la AAmF (Arxentina)|AAmF 1926]], [[Campeonatu de primer División 1980 (Arxentina)|Metropolitanu 1980]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE|'''[[Primer &quot;B&quot; (Arxentina)|Segunda División Arxentina]] (4/2)'''
| bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|[[1940]], [[1955]], [[Tornéu Primer B Nacional 1996/97|1996-97]], [[Campeonatu de primera B Nacional 2016-17|2016-17]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|[[Campeonatu de primera B Nacional 2002-03|2002-03]], [[1954]]
|}

=== Torneos internacionales oficiales (2) ===
{{VT|Títulos oficiales de clubes de fútbol suramericano}}
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; color:black; font-size: 95%;&quot; width=100%
|- bgcolor=red style=&quot;color:white; border: 1px #aaa solid;&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|Torneos internacionales oficiales (2)
|- bgcolor=C2D2Y5
! width=&quot;30%&quot; |Competición
! width=&quot;20%&quot; |Títulos
! width=&quot;30%&quot; |Subcampeonatos
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE|'''[[Copa Intercontinental]] (0/1)'''
| bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|&lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|[[Copa Intercontinental 1985|1985]].
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE|'''[[Copa Libertadores d'América]] (1/0)'''
| bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|[[Copa Libertadores 1985|1985]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|&lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|- style=&quot;font-size: 90%;&quot;
| bgcolor=D8Y2EE|'''[[Copa Interamericana]] (1/0)'''
|bgcolor=&quot;#ECF1F7&quot;|[[Copa Interamericana 1986|1986]].
|bgcolor=&quot;#F3F5F7&quot;|&lt;center&gt;-&lt;/center&gt;
|}

=== Detalles de les consagraciones ===

* ''N'orde cronolóxicu'':

{| width=100% border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=red style=&quot;color:white;&quot;
! | '''#'''
! | '''Fecha'''
! | '''Títulu'''
! | '''Tipu'''
! | '''Asociación'''
|-align=center
|1
|[[23 d'avientu]] de [[1984]]
|[[Campeonatu Metropolitanu 1984 (Arxentina)|Metropolitanu 1984]]
|[[Primer División d'Arxentina|Campeonatu Nacional]]
|[[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]]
|-align=center
|2
|[[4 de setiembre]] de [[1985]]
|[[Campeonatu Nacional 1985 (Arxentina)|Nacional 1985]]
|[[Primer División d'Arxentina|Campeonatu Nacional]]
|[[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]]
|-align=center
|3
|[[24 d'ochobre]] de [[1985]]
|[[Copa Libertadores 1985]]
|[[Clubes de fútbol ganador de competiciones internacionales a nivel confederativo y interconfederativo|Copa Internacional]]
|[[Confederación Suramericana de Fútbol|CONMEBOL]]
|-align=center
|4
|[[10 d'avientu]] de [[1986]]
|[[Copa Interamericana 1986]]
|[[Clubes de fútbol ganador de competiciones internacionales a nivel confederativo y interconfederativo|Copa Internacional]]
|[[Confederación Suramericana de Fútbol|CONMEBOL]]/[[CONCACAF]]
|-align=center
|5
|[[16 de mayu]] de [[2010]]
|[[Tornéu Clausura 2010 (Arxentina)|Clausura 2010]]
|[[Primer División d'Arxentina|Campeonatu Nacional]]
|[[Asociación del Fútbol Arxentino|AFA]]
|}

==== Torneos nacionales amistosos ====
* '''Hexagonal “Un tornéu Seriu”:''' 1963
* '''Tornéu Cuadrangular (Mza):''' 1965

==== Torneos internacionales amistosos ====
* '''[[Copa Plaza Chacabuco 1976]] (Chile)'''
* '''Copa Bancu Estáu (Chile)''': 2009.
* '''Copa Talcahuano (Chile)''': 2010.

== Otres actividaes deportives ==
L'actividá social y deportivo del club inclúi, amás del fútbol profesional, la práutica federao y recreativo de les siguientes 24 disciplines:&lt;ref&gt;http://www.argentinosjuniors.com.ar/deportes/noticies&lt;/ref&gt;
* [[Axedrez]]
* [[Baby Fútbol]]
* [[Handball]]
* [[Baloncestu]]
* [[Bochas]]
* [[Boxéu]]
* [[Bucéu]]
* [[Culturismu]]
* [[Acrobacia|Deportes acrobáticos]]
* [[Fútbol Sala]]
* [[Fútbol]]
* [[Ximnasia]]
* [[Ximnasia de mantenimiento|Gimnasia pa la salú]]
* [[Ximnasiu]] de complementos
* [[Ḥoquei sobre patinos]]
* [[Muay Thai]]
* [[Natación]]
* [[Ninjitsu]]
* [[Patinaxe artísticu sobre ruedes|Patinaxe artísticu]]
* [[Running]]
* [[Taekwondo]] (WTF)
* [[Tenis]]
* [[Voleibol]]
* [[Water-polo]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* [http://www.argentinosjuniors.com.ar Sitiu web oficial]
* [https://web.archive.org/web/20140516200119/http://bichoscriollos.com.ar/ Sitiu oficial de ''Bichos Criollos'', documental sobre la historia del club]
* [https://web.archive.org/web/20140116232828/http://www.eltemplodelfutbol.com.ar/ Sitio Oficial del Muséu de l'Asociación Atlética Argentinos Juniors, ''El Templu del Fútbol'']
* [https://www.facebook.com/AAAJOficial Facebook]
* [https://twitter.com/PrensaAAAJ Twitter]
* [http://www.youtube.com/user/prensaaaaj YouTube]
* [http://instagram.com/aaajoficial/ Instagram]

{{ORDENAR:Argentinos Juniors}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Equipos de fútbol d'Arxentina]]
[[Categoría:Equipos de fútbol fundaos en 1904]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>efh4gm3vwwlaxuqs8f7vf57wgd03vx2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hannah Arendt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137834</id>
    <revision>
      <id>3703348</id>
      <parentid>3690386</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="173026" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Hannah Arendt''', nacida '''Johanna Arendt''' {{nym}}, foi una [[filósofa]] y teórica política &lt;ref name=&quot;Hannah Arendt, la filosofía y la política&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos1=Figueroa|nome1=Maximiliano|títulu=Poder y ciudadanía: estudios sobre Hobbes, Foucault, Habermas y Arendt|fecha=xineru de 2014|editorial=Ril editor/ Universidad Adolfo Ibáñez|ubicación=Santiago de Chile|isbn=978-956-01-0058-0|páxina=123|páxines=154|edición=Primer|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; [[Alemaña|alemana]], darréu nacionalizada [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], d'[[Pueblu xudíu|orixe xudíu]] y una de les personalidaes más influyentes del sieglu XX.&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://plato.stanford.edu/entries/arendt/ | títulu = Voz: Hannah Arendt| obra = Stanford Enciclopedia of Philosophy | fechaaccesu = 25 de setiembre de 2009 | idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

La privación de derechos y persecución n'[[Alemaña]] de xudíos a partir de 1933, según el so curtiu encarcelamientu esi mesmu añu, contribuyeron a que decidiera emigrar. El [[Nazismu|réxime nacionalsocialista]] retiró-y la nacionalidá en 1937, polo que foi [[apátrida]], hasta que consiguió la nacionalidá [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] en 1951.

Trabayó, ente otres coses, como periodista y maestra d'escuela cimera. Publicó obres importantes sobre filosofía política, pero refugaba ser clasificada como «[[Filosofía|filósofa]]» y tamién s'alloñaba del términu «[[filosofía política]]»: prefería que les sos publicaciones fueren clasificaes dientro de la «[[teoría política]]». Arendt defendía un conceutu de «[[Pluralismu (política)|pluralismu]]» nel ámbitu políticu: gracies al pluralismu, xeneraríase'l potencial d'una llibertá ya igualdá polítiques ente les persones. Importante ye la perspeutiva de la inclusión del [[otru]]: n'alcuerdos políticos, convenios y lleis tienen de trabayar a niveles práuticos persones fayadices y dispuestes. Como frutu d'estos pensamientos, Arendt asitiar de forma crítica frente a la [[democracia representativa]] y prefería un [[Conseyos de Trabayadores y Soldaos|sistema de conseyos]] o formes de [[democracia direuta]].

De cutiu, sigue siendo estudiada como filósofa, en gran parte por cuenta de los sos discutinios críticos de filósofos como [[Sócrates]], [[Platón]], [[Aristóteles]], [[Immanuel Kant]], [[Martin Heidegger]] y [[Karl Jaspers]], amás de representantes importantes de la filosofía política moderna como [[Nicolás Maquiavelo|Maquiavelo]] y [[Montesquieu]]. Precisamente gracies al so pensamientu independiente, a la so teoría del [[totalitarismu]] (''Theorie der totalen Herrschaft''), a los sos trabayos sobre [[Existencialismo|filosofía esistencial]] y a la so reivindicación del discutiniu políticu llibre tien Arendt un papel central nos alderiques contemporáneos.

Como fontes de les sos disquisiciones, amás de documentos filosóficos, políticos y históricos, Arendt emplega biografíes y obres lliteraries. Estos testos son interpretaos de forma lliteral y confrontados col pensamientu de Arendt. El so sistema d'analís —parcialmente influyíu por [[Martin Heidegger|Heidegger]]— convertir nuna pensadora orixinal asitiada ente distintos campos de conocencia y especialidaes universitaries. El so aportar personal y el del so pensamientu amuesen un importante grau de coincidencia.

== Vida y obra ==

=== Infancia y mocedá ===
[[Ficheru:Königsberg Castle.jpg|thumb|180px|La [[Königsberg]] [[prusia]]na, actual [[Kaliningráu]].]]

Johanna Arendt nació en 1906, nel senu d'una familia de xudíos secularizados, cerca de [[Hannover]]. Los sos antepasaos proveníen de [[Königsberg]], en [[Prusia]] (l'actual ciudá [[Rusia|rusa]] de [[Kaliningráu]]), a onde tornaron el so padre, l'inxenieru Paul Arendt, enfermu de [[sífilis]], la so madre Martha Cohn y ella, cuando Hannah tenía solu trés años.&lt;ref&gt;Sontheimer, p. 21&lt;/ref&gt; Tres la muerte del so padre en 1913, foi educada de forma bastante lliberal pola so madre, que tenía enclinos [[Socialdemocracia|social demócrates]]. Nos círculos intelectuales de Königsberg nos que se crió, la educación de les neñes yera daqué que se daba de xacíu. Al traviés de los sos güelos conoció'l [[xudaísmu reformista]]. Nun pertenecía a nenguna comunidá relixosa, pero siempres se consideró xudía.

En 1920, a los catorce años, yá lleera la ''[[Crítica de la razón pura]]'' (1781) de [[Kant]]&lt;ref&gt;Sontheimer, p. 24. Na so biografía d'[[Martin Heidegger|Heidegger]], [[Rüdiger Safranski|R. Safranski]] afirma, sicasí, que Arendt lleería la citada obra de Kant a los diecisiete (cf. ''Un maestru d'Alemaña. Martin Heidegger y el so tiempu''. Barcelona, Tusquets, 1997 {ISBN 84-8310-032-0}, p. 170).&lt;/ref&gt; y la ''Psicoloxía de les concepciones del mundu'' (1919) de [[Karl Jaspers|Jaspers]]. En 1923, a los diecisiete años, tuvo qu'abandonar la escuela por problemes disciplinarios, dirixiéndose entós sola a [[Berlín]], onde, ensin acabar la escolaridá, tomó clases de [[teoloxía]] cristiana y estudió per primer vegada la obra de [[Søren Kierkegaard]]. De vuelta a [[Königsberg]] en 1924, presentar por llibre y aprobó l'exame d'accesu a la universidá (''[[Sistema d'educación d'Alemaña|Abitur]]'').&lt;ref&gt;Sontheimer, p. 25&lt;/ref&gt;

=== Estudios ===
En 1924, empezó los sos estudios na [[universidá de Marburgu]] ([[Hesse]]) y mientres un añu asistió a les clases de Filosofía de [[Martin Heidegger]] y de [[Nicolai Hartmann]], y a les de teoloxía protestante de [[Rudolf Bultmann]], amás de [[griegu antiguu|griegu]].

[[Heidegger]], padre de familia de 35 años, y Arendt, estudiante diecisiete años más nuevu qu'él, namoráronse, anque tuvieron que caltener de callao la rellación poles apariencies.&lt;ref&gt;Sontheimer, p. 28&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Cf. [[Rüdiger Safranski]], ''Un maestru d'Alemaña. Martin Heidegger y el so tiempu''. Barcelona, Tusquets, 1997 {ISBN 84-8310-032-0}, p. 172: «Hannah [Arendt] acepta [en 1924] les regles de xuegu establecíes por Heidegger. Lo más importante yera'l secretu rigorosu. D'ella nun tenía de saber nada la so muyer, nin naide na universidá y na pequeña ciudá».&lt;/ref&gt; A empiezos de 1926 nun aguantaba más la situación y decidió camudase d'universidá, treslladándose mientres un semestre a la [[Universidá de Friburgu (Alemaña)|universidad Albert Ludwig]] de [[Friburgu de Brisgovia|Friburgu]], p'aprender con [[Edmund Husserl]]. De siguío estudió Filosofía na [[universidá de Heidelberg]] ([[Baden-Wurtemberg]]) y doctoróse en 1928 so la tutoría de [[Karl Jaspers]], cola tesis ''El conceutu del amor en [[Agustín d'Hipona|san Agustín]]''. L'amistá con [[Karl Jaspers|Jaspers]] duraría hasta la muerte d'este.

Arendt llevara una vida bien recoyida en [[Marburgu]] de resultes del secretismu de la rellación con [[Heidegger]]; solo caltenía amistá con otros alumnos, como [[Hans Jonas]], y colos sos amigos de [[Königsberg]]. En [[Heidelberg]] amplió'l so círculu d'amigos, al que pertenecieron [[Karl Frankenstein]], [[Erich Neumann (psicólogu)|Erich Neumann]], siguidor de [[Carl Gustav Jung|Jung]], y [[Erwin Loewenson]], un ensayista espresionista. [[Hans Jonas|Jonas]] tamién se treslladó a [[Heidelberg]] y realizó trabayos sobre [[san Agustín]].

Otru círculu d'amigos abrióse-y gracies a la so amistá col germanista [[Benno von Wiese]] y los sos estudios con [[Friedrich Gundolf]], que-y encamentara [[Jaspers]]. D'importancia foi la so amistá con [[Kurt Blumenfeld]], direutor y voceru del [[Sionismu|movimientu sionista]] alemán, que los sos estudios trataben sobre la llamada [[cuestión xudía]] y l'[[asimilación cultural]]. Hannah Arendt estimó-y nuna carta de 1951 el so propiu entendimientu de la situación de los [[Pueblu xudíu|xudíos]].&lt;ref&gt;''Die Korrespondenz: Hannah Arendt, Kurt Blumenfeld.'' Hamburgu 1995, páx. 52.&lt;/ref&gt;

=== Matrimoniu, empiezu del gobiernu nazi, primer actividá política ===
El so primer llibru lleva'l títulu ''El conceutu del amor en [[Agustín d'Hipona|San Agustín]]: ensayu d'una interpretación filosófica''. Trátase del so [[tesis doctoral]] publicada en [[1929]] en [[Berlín]]. Na tesis, enllaza elementos de la filosofía de [[Martin Heidegger]] colos de [[Karl Jaspers]] y yá sorraya la importancia de la nacencia tanta pal [[individuu]] como pal so próximu. Con ello allóñase del so maestru [[Heidegger]], qu'entiende la vida como un «avanzar»&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;El términu emplegáu por Heidegger, ''Vorlaufen'', qu'equí se traduz por «avanzar», foi arramáu na versión clásica de [[José Gaos]] por «precursar», magar esisten otres propuestes, como la de J.Y. Rivera, que traduz «adelantrase». La dificultá de traducción del términu coméntase por casu en Gustavo Cataldo Sanguinetti, «Muerte y llibertá en Martin Heidegger», ''Revista Philosophica'', nᵘ 26, 2003, [https://web.archive.org/web/20070609213359/http://www.philosophica.ucv.cl/abs26muerte.pdf (disponible en llinia como archivu PDF)] (páx. 13 y nota 34). Enllaz consultáu'l 26 de setiembre de 2009.&lt;/ref&gt; escontra la muerte.&lt;ref&gt;Elisabeth Young-Bruehl: ''Hannah Arendt. Leben und Zeit.'' Frankfurt del Main 1986, páx. 123-127.&lt;/ref&gt; La obra foi reseñada n'importantes publicaciones filosófiques y lliteraries. Criticóse que Arendt contemplara a [[san Agustín]] como filósofu y non como [[padre de la Ilesia]], amás del fechu de que nun citara la lliteratura teolóxica más recién.

En [[Berlín]] atopar en 1929 al filósofu Günther Stern (que se llamaría más tarde [[Günther Anders]]), a quien yá conociera en [[Marburgu]].&lt;ref&gt;Ursula Ludz (ed.), ''Hannah Arendt / Martin Heidegger, Briefe 1925-1975''. Frankfurt a.M., Vittorio Klostermann, 1999², páxs. 50 s. (Carta de Heidegger a Arendt del 18 d'ochobre de 1925).&lt;/ref&gt; Poco más tarde camudóse a vivir con él, daqué que taba mal vistu pola sociedá de la dómina, y esi mesmu añu casáronse. Tres un curtiu intervalu en Heidelberg, el matrimoniu vivió un añu en [[Frankfurt del Main|Frankfurt]]. Arendt escribía pal periódicu ''[[Frankfurter Zeitung]]'' y participaba en seminarios de [[Paul Tillich]] y [[Karl Mannheim]], de que'l so llibro ''Ideoloxía y utopía'' realizó una reseña crítica.&lt;ref&gt;[http://www.bard.edu/library/archive/arendt/pdfs/arendt-gerDerStreit.pdf ''Philosophie und Soziologie. Rezension''], en: ''Die Gesellschaft'', vol 7, 1, 1930, 163-176.&lt;/ref&gt; Coles mesmes, estudiaba la obra de la escritora [[Rahel Varnhagen]], una intelectual xudía [[Asimilación cultural|asimilada]], investigadora del [[Romanticismu]].

Cuando tuvo claro que la tesis doctoral de Stern nun diba ser aceptada por [[Theodor Adornu]], volvieron dambos a Berlín. Ellí, Arendt empezó a trabayar na so obra sobre [[Rahel Varnhagen von Ense]] que realizaría en forma de tesis. Tres un informe positivu de Jaspers, qu'amás consiguió otros de Heidegger y [[Martin Dibelius]], llogró una beca de la [[Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft]] (Asociación d'ayuda pa la ciencia alemana). Simultáneamente, Arendt empezó a interesase cada vez más por cuestiones polítiques. Lleó a [[Karl Marx|Marx]] y [[León Trotsky|Trotsky]] y estableció contactos na ''Hochschule für Politik'' (Escuela Cimera de Política) de Berlín. Analizó la esclusión social de los xudíos, a pesar de l'asimilación, en base al conceutu de «[[Dalit|paria]]», emplegáu per primer vegada por [[Max Weber]] pa falar de los xudíos. A esti términu opunxo'l términu «parvenu» (advenedizu), inspirada polos escritos de [[Bernard Lazare]]. En 1932 publicó na revista ''Geschichte der Juden in Deutschland'' (''Historia de los xudíos n'Alemaña'') l'artículu «Aufklärung und Judenfrage» («La Ilustración y la cuestión xudía), nel que desenvuelve les sos idees sobre la independencia del xudaísmu, enfrentándoles a les de los ilustraos [[Gotthold Ephraim Lessing]] y [[Moses Mendelssohn]] y el precursor del [[Romanticismu alemán|Romanticismu]] [[Johann Gottfried Herder]].&lt;ref&gt;''Aufklärung und Judenfrage.'' en: ''Geschichte der Juden in Deutschland.'' 4° añu, númberu 2/3, Berlín 1932. De nuevu en: H.A., ''Die verborgene Tradition. Acht Essays''. Suhrkamp 1976, páxs. 108-126. N'inglés en: H.A., ''Jewish Writings''. Ed. Jerome Kohn &amp; Ron Feldman. Schocken, Nueva York, 2007.&lt;/ref&gt;

Tamién en 1932 realiza una crítica del llibru ''Das Frauenproblem in der Gegenwart'' (''El problema de la muyer na actualidá'') d'[[Alice Rühle-Gerstel]],&lt;ref&gt;''Rezension über Alice Rühle-Gerstel: Das Frauenproblem in der Gegenwart. Eine psychologische Bilanz.'' En: ''Gesellschaft'', añu 10, n° 2, 1932, páx. 177-179.&lt;/ref&gt; nel que encomia la [[emancipación de la muyer]] na vida pública, pero tamién alderica les sos llimitaciones —sobremanera nel matrimoniu y na vida profesional—. Constata'l «faigo de menos fáctico» que sufre la muyer na sociedá y critica los deberes que nun son compatibles cola so independencia. Sicasí, Arendt contempla'l [[feminismu]] dende la distancia. Per una parte, aportuna en que los frentes políticos son «frentes d'homes» y por otra considera «cuestionables» los movimientos feministes, al igual que los movimientos xuveniles, porque dambos —con estructures que trespasen les clases sociales— tienen que fracasar nel so intentu de crear partíos políticos influyentes.

Poco primero de la llegada al poder d'[[Adolf Hitler|Hitler]] ([[30 de xineru]] de 1933), [[Karl Jaspers]] trató de convencela en delles cartes de qu'ella tenía de considerase alemana. Ella refugar señalando la so esistencia xudía. Escribió: «Pa mi, Alemaña ye la llingua materna, la filosofía y la poesía». No demás sentíase distante. N'especial, criticó la espresión «el ser (''Wesen'') alemán» emplegada por Jaspers. Esti respondiólu: «Estráñame qu'usté, como xudía, quiera estremase de los alemanes».&lt;ref&gt;Hannah Arendt y Karl Jaspers: ''Briefwechsel 1926-1969''. Múnich, 2001, páxs. 52s.&lt;/ref&gt; Dambos tamién caltendríen estes posiciones engarraes tres la [[Segunda Guerra Mundial|Guerra]].

En 1932, Arendt yá pensaba na emigración, pero primeramente quedóse n'Alemaña cuando'l so home emigró a [[París]] en marzu de 1933, y empezó la so actividá política. Por encamientu de Kurt Blumenfeld, trabayó pa una organización [[sionismu|sionista]], estudiando la persecución de los xudíos, que taba nos sos empiezos. La so casa sirvió d'estación de tránsitu pa refuxaos. En xunetu de 1933 foi detenida mientres ocho díes pola [[Gestapo]]. A [[Günter Gaus]] comentó-y el so razones: «Si te ataquen como xudíu, tienes de defendete como xudíu».&lt;ref&gt;[http://www.rbb-online.de/zurperson/interview_archiv/arendt_hannah.html Transskript des Interviews Arendt-Gaus], 1964. Pa más información sobre'l so xudaísmu vease Iris Pilling: ''Denken und Handeln als Jüdin. Hannah Arendts politische Theorie vor 1950.'' Frankfurt del Main 1996; y Michael Daxner (2006): [http://www.uni-oldenburg.de/arendt-zentrum/download/Hannah_Arendt_Ringvorlesung.pdf ''Die jüdische Gestalt von Hannah Arendt''].&lt;/ref&gt;

Yá en 1933 defendía la postura de que tenía de lluchase viviegamente contra'l [[Nacionalsocialismu|réxime nacionalsocialista]]. Esta posición ye contraria a la de munchos intelectuales alemanes, en parte inclusive de los d'orixe xudíu, que queríen llegar a convivir col nacionalsocialismu, subestimando la [[dictadura]] ya inclusive allabando a los nuevos dueños del poder. Na entrevista con Gaus espresó'l so despreciu pola «''[[Gleichschaltung]]''» («adautación» al nuevu réxime) de la mayoría de los intelectuales.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.rbb-online.de/_/zurperson/interview_jsp/key=zp_interview_638419.html Transskript des Interviews Arendt-Gaus] |2=http://www.rbb-online.de/_/zurperson/interview_jsp/key=zp_interview_638419.html |bot=InternetArchiveBot }}, 1964.&lt;/ref&gt; La cuestión anoxaba a Arendt y nun quería tener nada de mancomún con esos eruditos [[comportamientu gregariu|gregarios]], comenenciosos o inclusive entusiastes.

D'esti pensamientu surdió la so disputa con [[Leo Strauss]], que'l so pensamientu conservador refugaba. Tamién se sintió desilusionada pol ingresu de Heidegger nel [[Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei|NSDAP]], polo que rompió la so rellación con él y nun la retomó hasta 1950. Tamién remató l'amistá con Benno von Wiese cuando esti averar al nazismu ya ingresó nel NSDAP coles mesmes en 1933.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Na [[posguerra]], Benno von Wiese retomó'l contautu, magar Arendt, unos años dempués, de nuevu atayar, por cuenta de la trivialización que realizó públicamente von Weise al respeutive de la so participación na asimilación a los nazis. En 1933 pronunciárase a favor del alloñamientu del sangre xudío» de les universidaes alemanes. [https://web.archive.org/web/20110723142351/http://hannaharendt.net/documents/bennovwieseIV.html Recensión de Marie-Luise Knott, 3/2008 (n'alemán)]. Esta correspondencia hasta agora inédita recuéyese fragmentariamente en: Klaus-Dieter Rossade: ''«Dem Zeitgeist erlegen». Benno von Wiese und der Nationalsozialismus''. Synchron, Heidelberg 2007. ISBN 978-3-935025-81-2 (Studien zur Wissenschafts- und Universitätsgeschichte; vol. 9).&lt;/ref&gt;

Esta esperiencia, de fondu alloñamientu de los sos amigos, ye descrita delles vegaes nes sos obres y na so correspondencia. Ella partía del convencimientu de que se trataba de decisiones voluntaries, de les que l'individuu yera responsable. Poco primero de la so muerte sostuvo que precisamente munchos pensadores profesionales fracasaron frente al nacionalsocialismu cuando se comprometieron col réxime. Arendt nun esixía d'ellos una oposición activa, sinón que reconocía yá'l silenciu como refugu del [[totalitarismu]].&lt;ref&gt;Arendt a Jaspers, páx. 126 (mediaos de 1947)&lt;/ref&gt;

=== Exiliu, segundu matrimoniu y compromisu colos refuxaos xudíos ===
Pasando por [[Karlovy Vary]], na [[República Checa]], [[Xénova]] y [[Xinebra (Suiza)|Xinebra]], emigró primeramente a [[Francia]], en 1933. En [[París]], ensin papeles, volvió trabayar pa una organización sionista, ente otres coses, ayudando a [[Jugend-Alijah|nuevos xudíos]] a fuxir escontra [[Mandatu Británicu de Palestina|Palestina]]. Nel ámbitu científicu, siguió investigando sobre'l [[antisemitismu]] y realizó delles conferencies pa distintes asociaciones y na ''Freie Deutsche Hochschule Paris'' (Escuela Cimera Llibre Alemana de París), fundada nel exiliu'l 19 de payares de 1935.

Hannah Arendt y el so home [[Günther Anders]] yá teníen intereses distintos en Berlín y frecuentaben círculos d'amigos separaos: él, más integráu nel ambiente [[Partíu Comunista Obreru d'Alemaña|comunista]], tenía amistá con [[Bertolt Brecht]]; ella, cada vez más cerca del [[sionismu]] y d'otres personalidaes xudíes. Primeramente vivieron xuntos en París y diben xuntos a los seminarios d'[[Alexandre Kojève]] y xuntes d'intelectuales nel exiliu. Pero'l matrimoniu fracasó y divorciáronse en 1937. Ella yá conociera en 1936 a [[Heinrich Blücher]], un ex comunista, que s'opunxera bien llueu a la política de [[Stalin]]. En París, dambos pertenecíen al mesmu círculu de refuxaos alemanes, xuntu con [[Walter Benjamin]], l'abogáu Erich Cohn-Bendit, el psicólogu Fritz Fränkel y el pintor Kurt Heidenreich.&lt;ref&gt;Wolfgang Heuer:''Hannah Arendt''. Reinbek bei Hamburg 1987, páx. 31.&lt;/ref&gt;

En 1937 retiróse-y la nacionalidá alemana. En 1939 consiguió poner a salvo a la so madre, qu'inda taba en Königsberg. En xineru de 1940 casóse con Heinrich Blücher. Pa él yera'l so tercer matrimoniu.

A empiezos de 1940, al traviés de la prensa, les autoridaes franceses llamaron a la mayoría de los estranxeros d'orixe alemán pa ser deportaos. Arendt, xuntu con munches otres muyeres, pasó una selmana nos terrenes d'un [[velódromu]] de París. Darréu foi treslladada al [[campu de concentración|campu d'internamientu]] de [[Gurs]] hasta xunetu d'esi mesmu añu, yá que-y la consideraba como «estranxera enemiga». Na entrevista con Gaus comentar de forma sarcástica: «les persones yeren ingresaes polos sos amigos en &quot;campos d'internamientu&quot; y polos sos enemigos en &quot;campos de concentración&quot;». Tres cinco selmanes internada, consiguió fuxir, xunto a otros pocos, de Gurs, aprovechando que la vixilancia francesa menguó temporalmente por cuenta de tomar de París pola [[Wehrmacht]] y la so meyora escontra'l sur.&lt;ref&gt;Elisabeth Young-Bruehl, páxs. 223ss. y, con dalguna diferencia menor, Katrin T. Tenenbaum (Universidá de Roma) nes sos aclaraciones a la correspondencia, editada por ella (2005), ente Arendt y Adler-Rudel (vease [https://web.archive.org/web/20110723142457/http://hannaharendt.net/documents/briefe_1.html la traducción del testu al alemán en hannaharendt.net]).&lt;/ref&gt; Nuna carta a [[Salomon Adler-Rudel]], Arendt narraba pocu dempués les circunstancies de los internamientos de refuxaos procedentes de l'Alemaña nazi.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110723142440/http://hannaharendt.net/documents/briefe_2.html Correspondencia ente H. Arendt y S. Adler-Rudel], carta del 2 d'abril de 1941.&lt;/ref&gt; Ella y el so home pasaron el periodu que siguió en [[Montauban]], y Arendt llogró llograr pasaportes pa [[Lisboa]] gracies a la rede que creó'l periodista norteamericanu, [[Varian Fry]], en Marsella, que la ayudar a escapar xunto a otros conocíos artistes y pensadores xudíos.

Una gran amistá xunió-y nel exiliu francés col entós entá llargamente desconocíu [[Walter Benjamin]], al que tamién sofitó materialmente. Tres la so muerte, intentó ensin ésitu en 1945 que se publicar les obres de Benjamin na editorial Schocken. Solo pudo publicar los sos ensayos en 1969 nos [[Estaos Xuníos|EE.&amp;nbsp;UU.]], con anotaciones y un prólogu propios.&lt;ref&gt;''Illuminations. Walter Benjamin. Essays and Reflections.'' (Ed. Hannah Arendt) Schocken, Nueva York 1969.&lt;/ref&gt;

=== Emigración a los EE.&amp;nbsp;UU., trabayu y llucha por un exércitu xudíu ===
En mayu de 1941 Arendt llegó, col so home y la so madre, a [[Nueva York]], pasando por [[Lisboa]]. La familia vivió primeramente nun pequeñu hotel, d'una diminuta beca que recibía de la organización de refuxaos sionista. Arendt ameyoró aína les sos conocencies d'inglés. A partir d'ochobre de 1941 trabayó como redactora na revista xudeo-alemana ''[[Aufbau]]'', en Nueva York. Escribía con regularidá una curtia [[Columna (prensa)|columna]] llamada «''This means You''» («Esto refierse a ti»). L'[[Artículu (publicación)|artículu]] inicial, tituláu «''Mose and Washington''» («[[Moisés]] y [[George Washington|Washington]]»), tien como puntu de partida la hestoria del exiliu xudíu, so la figura de [[Moisés]]. Arendt argumenta que'l xudaísmu modernu (reformáu) perdió la so auténtica tradición, un motivu que tamién s'atopa nes tesis del so llibru sobre Rahel Varnhagen. «Ente nós crez paradóxicamente el númberu de los que sustitúin a Moisés y a [[David]] por [[George Washington|Washington]] o [[Napoleón]]...», xudíos que queríen «remocicase» a cuenta de non xudíos. Arendt repara críticamente que la hestoria (xudía) nun ye nengún vehículu del qu'unu pueda posase por caprichu; reivindica que se faiga del xudaísmu una consagración», esto ye, una arma na llucha pola llibertá. Con eso quería espertar la conciencia política xudía nel mundu. Reivindicó en munchos artículos la creación d'un exércitu xudíu propiu, que lluchara a comuña al llau de los [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|aliaos]]. Nin ella nin los pocos que la secundaben consiguieron tener ésitu con esta demanda, que Arendt formuló primero qu'empezaren los asesinatos en masa nos [[campu d'exterminio|campo d'esterminiu]].

A pesar de que Arendt definíase como una sionista (secular), foi tomando posiciones cada vez más crítiques sobre la concepción sionista del mundu, que comparaba con otres ideoloxíes como'l [[socialismu]] o'l [[lliberalismu]], que faíen previsiones sobre'l futuru. Consideraba que la llibertá y la xusticia yeren los principios básicos de la política, daqué incompatible cola idea d'un [[pueblu escoyíu]]. Esta posición foi mayoritariamente refugada pola opinión pública xudía.&lt;ref&gt;Elisabeth Young-Bruehl páxs. 250ss.&lt;/ref&gt;

Dos años más tarde, publicó l'ensayu ''We Refugees'' («Nós los refuxaos»), nel qu'aldericaba la desastrosa situación de los [[exiliu|refuxaos]] y [[apátrida|apátrides]], que son «illegales»&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La pallabra n'alemán ye ''Vogelfreiheit'', lliteralmente «la llibertá de los páxaros», pero ''Vogelfrei'', l'axetivu correspondiente, significa «fora de la llei». La pallabra aplicar na [[Edá Media]] a los que fueren condergaos al [[ostracismu]] y a la espulsión de la sociedá, perdiendo tolos derechos, incluyendo'l [[derechu a la vida]] y a la [[propiedá#Teoría de la propiedá|propiedá]], y tando prohibida cualquier tipu d'asistencia al condergáu.&lt;/ref&gt; ensin derechos.

De 1944 a 1946 foi direutora d'investigación de la ''Conference on Jewish Relations'' (Conferencia de rellaciones xudíes) y, darréu hasta 1949, llectora na editorial xudía [[Salman Schocken|Schocken]]. De 1949 a 1952 trabayó como ''Executive Secretary'' (xerente) de la ''[[Jewish Cultural Reconstruction Corporation]]'' (JCR), la organización pal salvamentu y el cuidu de la [[cultura xudía]]. Hasta qu'en 1951 Heinrich Blücher consiguiera trabayu nuna universidá dando clases de filosofía, Hannah Arendt ganaba práuticamente sola'l sustentu de la familia.

=== Primeros viaxes a Alemaña ya informes sobre les consecuencies del réxime nazi ===
El 26 de xunetu de 1948 morrió la so madre, Martha Arendt, mientres el viaxe a Inglaterra nel [[Queen Mary]]. Por encargu de la JCR, Conference on Jewish Relations, Hanna Arendt viaxó a la [[República Federal Alemana]] en 1949-1950. Mientres la so estancia, atopóse, per primer vegada dende 1933, con Karl Jaspers y Martin Heidegger. Realizó un segundu viaxe en 1952. A partir d'esi momentu, viaxó tolos años a Europa mientres unos meses, en parte tamién a [[Israel]], visitando a munchos amigos y familiares, pero en cada ocasión a Karl y Gertrud Jaspers.

Nel ensayu ''Besuch in Deutschland. Die Nachwirkungen des Naziregimes'' (1950: ''Visita n'Alemaña. Les consecuencies del réxime nazi'')&lt;ref&gt;En: ''Zur Zeit. Politische Essays.'' Hamburgu 1999, páxs. 43-70. L'artículu editóse primeramente namái en EE.&amp;nbsp;UU.&lt;/ref&gt; escribe de forma bien detallada sobre la situación na posguerra. Alemaña destruyó'l texíu moral del mundu occidental nun curtiu periodu gracies a crímenes que naide pensaba posibles. Millones de persones d'Europa Oriental afluyíen en masa escontra'l país destruyíu.
{{cita|«Puede duldar de si la política de los Aliaos d'espulsar a toles minoríes alemanes de países non alemanes —como si nun hubiera suficientes apátrides nel mundu— foi una aición intelixente; pero ta fora de dulda que, pa los pueblos europeos que sufrieron mientres la Guerra la criminal política de población alemana, el simple fechu d'imaxinase tener que convivir con alemanes nel mesmu territoriu non yá xenera rabia, sinón horror.»}}
Comprobó una interesada indiferencia na población. Europa taba cubierta por una solombra de fondu dolor causada pelos campos de concentración y d'esterminiu alemanes. Pero en nengún otru sitiu callábase tanto esta velea de destrucción y espantu como n'Alemaña. «La indiferencia cola que los alemanes mover por ente les ruines tien la so correspondencia en que naide llora a los muertos.»

Sicasí, corríen munches hestories sobre'l sufrimientu de los alemanes, que se comparaben colos sufrimientos de los demás, colo que, de forma callada, n'Alemaña considerábase que la balanza había quedáu equilibrada. La fuxida de la responsabilidá y la busca de culpes nes potencies d'ocupación tán bien estendíes. «L'alemán mediu busca les causes de la última guerra non nes aiciones del réxime nazi, sinón nes circunstancies que conducieron a la espulsión d'Adán y Eva del Paraísu.»

=== Trabayos sobre la filosofía esistencial ===
Tres la Guerra, Arendt escribió dos artículos sobre [[existencialismu|filosofía esistencial]]. Na revista ''Nation'' apaeció a empiezos de 1946 el testu ''French Existentialism'' («Esistencialismu francés»), nel qu'esamina, sobremanera, el pensamientu d'[[Albert Camus]]. Espresó ante Jaspers les sos grandes esperances nun nuevu tipu de persona que, ensin nacionalismu europeo» dalgunu, ye européu y que puxa por un [[federalismu européu]]. Ente ellos cuntaba a Camus, que provenía de la [[resistencia francesa]], y en quien certificaba la honradez y la fonda comprensión política.&lt;ref&gt;Arendt a Jaspers, 11 de payares de 1946, páx. 103.&lt;/ref&gt;

L'artículu ''Was ist Existenzphilosophie?'' («¿Qué ye filosofía esistencial?») foi publicáu casi coles mesmes en EE.&amp;nbsp;UU. y na revista ''[[Die Wandlung (revista)|Die Wandlung]]'', fundada por Jaspers y otros. En 1948 foi reeditáu, xuntu con otros cinco testos, como un llibru d'ensayos. Trátase de la primer edición d'un llibru so tres la publicación en 1929 de la so tesis doctoral. Nel testu desenvuelve la so propia posición dientro de la filosofía esistencial, que nun siguiría nes sos obres posteriores. Nun dexó que se reeditara la versión inglesa.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Cuando Uwe Johnson preguntó en 1974 si'l testu podía ser reeditáu, atopar aceptable, pero quería esaniciar la seición sobre Heidegger, polo que'l proyeutu de la edición fracasó. ''Hannah Arendt - Uwe Johnson. Der Briefwechsel''. Frankfurt del Main 2004, páx. 114.&lt;/ref&gt;

Nesta pequeña obra alderica de forma crítica la filosofía de Martin Heidegger, al qu'atribúi una cercanía al [[nihilismu]] modernu. Heidegger nun completó nunca'l so [[ontoloxía]]. Col analís del [[Dasein]] a partir de la muerte, Heidegger sienta los fundamentos de la nihilidad del ser. El ser humanu ye descritu como similar a Dios, pero non como un ser creador de mundos», sinón como un destructor de mundos». Arendt opón a estes idees que «el ser humanu nun ye Dios y vive xuntu colos sos asemeyaos nun mundu», un pensamientu que va repitir más tarde de cutiu. Heidegger evita los conceutos [[kant]]ianos provisionales de «llibertá», «dignidá humana» y «razón», amenorgando al home a les sos funciones nel mundu y atribuyéndo-y esistencia namái al traviés de la filosofía. Amás, Arendt critica los «non-conceutos (''Unbegriffe'') mitologizantes» de Heidegger, como «pueblu» y «tierra», qu'atribuyera nes sos clases de la década de 1930 al yo» (''Selbst''). «Esa clase de concepciones namái pueden llevar fora de la filosofía, escontra dalgún tipu de superstición naturalista.»

Sicasí, Arendt describe la filosofía esistencial de [[Karl Jaspers]] de forma puramente positiva. Según ella, Jaspers ruempe con tolos sistemes filosóficos, con [[cosmovisión|cosmovisiones]] y «doctrines de la totalidá», en llugar de les cualos ocúpase de «[[situación llende|situaciones llende]]» y considera la esistencia como una forma de llibertá. Asina, el ser humanu puede, «xugando cola metafísica», apalpar les llendes de lo pensable y trespasalos. Al contrariu que Heidegger, pa Jaspers la filosofía sería namái la preparación pa l'aición» al traviés de la comunicación, tomando como base la razón común a toos. Jaspers sabe que'l pensamientu de la [[trescendencia]] ta condergáu al fracasu. La filosofía de Jaspers, sorraya l'autora, anicia principalmente nos caminos del so filosofar. Estos caminos pueden sacar del caleyón ensin salida d'un fanatismu [[positivismu|positivista]] o nihilista».

=== Allugamientu frente a Palestina ya Israel ===
Hannah Arendt escribió a finales de 1948 l'artículu ''Frieden oder Waffenstillstand im Nahen Osten?'' («¿Paz o armisticiu n'Oriente Mediu?», publicáu en EE.&amp;nbsp;UU. en xineru de 1950). L'artículu trata sobre la hestoria de [[Palestina (rexón)|Palestina]] y la fundación del [[Estáu d'Israel]]. Acordies con el testu, la paz solo puede algamar pol entendimientu y un alcuerdu xustu ente árabes y xudíos. Describe la hestoria de la inmigración dende 1907 y enfatiza que, de magar, dambos grupos tán engarraos y que —tamién pola invasión [[Imperiu otomanu|otomana]] y más tarde del [[Reinu Xuníu]]— nunca consideraron tar al mesmu nivel o inclusive nunca se consideraron como persones. Ente que describe la falta de patria o de mundu (''Weltlosigkeit'') como'l mayor problema de los xudíos, critica a la mayoría de los dirixentes [[sionista|sionistes]], que nun vieron los problemes del pueblu árabe.

La so visión ye una Palestina de dos naciones sobre la base d'una política non [[Nacionalismu|nacionalista]], una [[federación]], que posiblemente podría incluyir otros estaos d'[[Oriente Mediu]]. La inmigración y l'espulsión d'una parte de la población d'orixe árabe representa una hipoteca moral, ente que los coleutivos que se basen na igualdá y la xusticia ([[kibutz]]) y la [[Universidá Hebrea de Xerusalén]], según la industrialización, tán na columna del haber.

Según Arendt, Israel podía llibrase de les lleis del [[capitalismu]], yá que yera financiáu por donaciones dende EE.&amp;nbsp;UU. y, poro, nun taba so la obligación de maximizar el beneficiu. La so esmolición yera qu'Israel siguiera una [[expansionismu|política expansionista]] agresiva, tres una [[Guerra Civil mientres el Mandatu de Palestina|guerra ganada]], que traxera la desgracia a xudíos y árabes, amás de destruyir tolos sectores económicos de dambos pueblos. Pero tenía esperances nel espíritu [[Universalismu|universalista]] del xudaísmu y nes fuercies dispuestes al entendimientu nos [[Mundu árabe|estaos árabes]].&lt;ref&gt;''Frieden oder Waffenstillstand im Nahen Osten''. En: ''Israel, Palästina und der Antisemitismus. Aufsätze''. Berlín 1991, páxs. 39-75.&lt;/ref&gt;

Nesa dómina había bien poques personalidaes de los llaos xudíu y árabe que sofitaren una Palestina binacional. Arendt fai referencia al primer presidente de la universidá hebrea [[Judah Leon Magnes]]&lt;ref&gt;Na edición mentada más arriba: Juda Leib Magnes&lt;/ref&gt; y el políticu y catedráticu de filosofía [[El Líbanu|libanés]] [[Charles Malik]], de los que destaca la so escepcionalidá. Dambos sofitaron claramente un entendimientu ente xudíos y árabes pa la solución del problema palestín, Magnes en 1946 y Malik ante'l [[Conseyu de Seguridá de la ONX]] en mayu de 1948.

Cuando n'avientu de 1948 l'antiguu dirixente de la [[organización terrorista]] antibritánica ''[[Irgún]]'', [[Menájem Beguin]], llegó a Nueva York coles mires de consiguir donaciones pal so nuevu partíu ''[[Herut]]'', ventiséis intelectuales, ente los que se cuntaben dellos d'orixe xudíu, escribieron una dura carta abierta que se publicar el 4 d'avientu de 1948 nel ''[[The New York Times|New York Times]]''.&lt;ref&gt;Hannah Arendt ''et al.'': «Der Besuch Menahem Begins und die Ziele seiner politischen Bewegung. Offener Brief an die &quot;New York Times&quot;», en: ''Israel, Palästina...'' páxs. 117s.&lt;/ref&gt; Ente los firmantes atopábense, amás de Hannah Arendt, ente otros, Isidore Abramowitz, [[Albert Einstein]], [[Sidney Hook]] y [[Stefan Wolpe]]. Na carta alvertíen claramente contra esti partíu que consideraben de «[[estrema derecha]]» y «[[racismu|racista]]».

Venti años más tarde, Arendt escribió a una amiga, la escritora norteamericana [[Mary McCarthy]], qu'Israel yera un exemplu impresionante d'igualdá ente les persones. Más importante consideraba la pasión pola sobrevivencia»&lt;ref&gt;N'alemán, ''Überlebensleidenschaft''.&lt;/ref&gt; del pueblu xudíu, presente dende l'antigüedá. Espresaba'l so mieu de que'l [[Holocaustu]] pudiera repitise. Considera qu'Israel ye necesariu como llugar d'abellugu y debíu al incombustible [[antisemitismu]]. Arendt comenta que cualquier catástrofe verdadera n'Israel afectar más que casi cualesquier otra cosa.&lt;ref&gt;Hannah Arendt, Mary McCarthy: ''Im Vertrauen. Briefwechsel 1949-1975''. Múnich 1997, páxs. 365s. (oct. 1969)&lt;/ref&gt;

=== Formes de dominiu total ===
Darréu dempués de la II Guerra Mundial, Arendt empezó a trabayar nun estensu estudiu sobre'l [[nacionalsocialismu]]; en 1948 y 1949 ampliáu al [[estalinismu]]. El llibru ta formáu por trés partes: ''Antisemitismus'' («[[Antisemitismu]]»), ''Imperialismus'' («[[Imperialismu]]») y ''Totale Herrschaft'' (dominiu total, «[[Totalitarismu]]»). Ente que pa les dos primeres partes Arendt pudo basase en gran midida sobre material históricu y lliterariu esistente, pa la tercer parte tuvo que trabayar la documentación de base pola so cuenta.&lt;ref&gt;Arendt a Jaspers, páx. 134.&lt;/ref&gt; En 1951 apaeció la edición estauxunidense col títulu ''The Origins of Totalitarianism'' (''Los oríxenes del totalitarismu''). La versión alemana de 1955, ellaborada pola mesma Arendt y en parte distinta de la orixinal, llevaba'l títulu ''Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft'' (lliteralmente, «Elementos y oríxenes del dominiu total»). Hasta la tercer edición de 1966 repasó y amplió la obra. El trabayu nun ye pura [[historiografía]]; más bien critica'l pensamientu [[Causalidá (filosofía)|causal]] de la mayoría de los historiadores y repara que tolos intentos de los historiadores por esplicar l'antisemitismu fueron insuficientes.

Plantegó una nueva y bien aldericada tesis que diz que los movimientos totalitarios apoderar de toles [[cosmovisión|cosmovisiones]] ya ideoloxíes y pueden convertir, al traviés del [[terror]], en nueves formes d'estáu. Según Arendt, históricamente, hasta 1966, esto namái pudieron realizalo de forma completa namá'l nazismu y l'estalinismu.

Al contrariu qu'otru autores, Arendt considera totalitarios puramente a estos dos sistemes y non a les dictadures de partíu únicu, como'l [[fascismu italianu]], el [[franquismu]] o'l réxime de posguerra de la [[República Democrática Alemana]]. Destaca la nueva cualidá del totalitarismu frente a les dictadures habituales. El primeru estender a toles árees de la vida humana, non yá al nivel políticu. Nel centru ta un [[movimientu de mases]]. Nel nazismu produció una inversión completa del [[sistema xurídicu]]. Crímenes, asesinatos en masa,&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Arendt, como Karl Jaspers, emplega'l términu ''Verbrechen gegen die Menschheit'' al traducir la espresión de los aliaos «crime against humanity» («[[crime contra la humanidá]]»), en llugar de la versión más habitual ''Verbrechen gegen die Menschlichkeit'' y acutando asina'l so sentíu. ''Menschheit'' significa n'alemán aprosimao la humanidá como xéneru, les persones, en cuantes que ''Menschlichkeit'' referir a la humanidá como cualidá astracta.&lt;/ref&gt; yeren la regla. Amás del terror, considera que l'aspiración al dominiu mundial ye una carauterística importante del totalitarismu.

Arendt pon de relieve cómo, sobre la fonderada de la [[cultura de mases|sociedad de mases]] y de la cayida de los [[estáu nación|estaos nacionales]] pola mor del imperialismu, les formes polítiques tradicionales, especialmente los partíos, fueron más débiles que los movimientos totalitarios, coles sos nueves téuniques de [[propaganda]] de mases.

Al pie de les fontes históriques, Arendt emplega tamién fontes lliteraries, como por casu [[Marcel Proust]], y dialoga con numberosos pensadores dende l'Antigüedá, como Kant y [[Montesquieu]]. Aplica'l so métodu propiu de «tomar en serio y lliteralmente les opiniones ideolóxiques». Les afirmaciones d'ideólogos totalitarios seríen infravaloradas por munchos observadores.&lt;ref&gt;''Op. cit.'', páx. 968.&lt;/ref&gt;

Les descripciones del totalitarismu sirvieron sobremanera a los politólogos pa desenvolver teoríes del totalitarismu qu'en parte van muncho más allá de la estricta definición de Arendt.

=== Nacionalidá estauxunidense, desenvolvimientu profesional y allugamientos políticos ===
En 1951 Hannah Arendt consiguió la nacionalidá estauxunidense. Arendt sufriera enforma como [[apátrida]], porque lo consideraba una esclusión de la sociedá humana. La ciudadanía significaba pa ella «el derechu a tener derechos».&lt;ref&gt;''Op. cit.'', páx. 614.&lt;/ref&gt; Pa solucionar esti problema esixía una ampliación de la [[Constitución de los Estaos Xuníos|constitución de los EE.&amp;nbsp;UU]]. pola cual naide podría perder el so [[nacionalidá]] si con ello convirtiérase n'apátrida.

N'Alemaña, en 1933, Hannah Arendt atopábase de camín a una carrera académica normal, con cátedra na universidá. El nazismu destruyó esos planes. Nes sos cartes y hasta poco primero de la so muerte, señalaba que nun tener nin bienes nin posición, lo que, según la so propia opinión, contribuyó a la independencia del so pensamientu.

Una y otra vez demostró valor personal, por casu al traviés del so trabayu n'organizaciones xudíes mientres el nazismu. Los sos allugamientos personal y públicu frente a los acontecimientos políticos causaben de cutiu discutinios ente los sos oponentes, pero tamién ente los sos amigos; el so [[valor cívicu]] foi teníu frecuentemente por intransixencia y combatíu como tal.

Nun testu curtiu de 1948 tituláu ''Avantu on research'', Arendt noma les temes polítiques más importantes de la dómina. Estrema ente problemes centrales de la dómina:
{{cita|«totalitarismu, la cuestión racial, la decadencia del sistema d'estaos nación européu, la emancipación de los [[descolonización|pueblos coloniales]], la lliquidación del [[imperialismu británicu]]»}}
y los problemes puramente xudíos:
{{cita|«antisemitismu, l'asuntu de Palestina, migraciones, falta de patria, etc.».&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Nel inglés orixinal: &quot;''Totalitarism, the race question, the decay of the European nation state system, the emancipation of colonial peoples, the liquidation of British imperialism''&quot; y &quot;''Antisemitism, the Palestine issue, migrations, homelessness, etc.''&quot; Citáu en: I. Pilling, páxs. 13s. Trátase d'una [[tesis doctoral]], que se basa nel so mayor parte en fontes orixinales tantu publicaes como inédites.&lt;/ref&gt;}}

Poco antes escribiera a Jaspers:
{{Cita|''Unter freien Umständen sollte eigentlich jeder einzelne entscheiden dürfen, was er nun gerne sein möchte, Deutscher oder Jude oder was immer [...] Woran mir liegen würde, und was man heute [1947] nicht erreichen kann, wäre eigentlich nur eine solche Änderung der Zustände, daß jeder frei wählen kann, wo er seine politischen Verantwortlichkeiten auszuüben gedenkt und in welcher kulturellen Tradition er sich am wohlsten fühlt.''|col2=So circunstancies de llibertá, tou individuu tendría de poder decidir lo que quier ser, alemán o xudíu o lo que seya [...] Si de mi dependiera, y ye daqué que nun se puede algamar na actualidá [1947], habría a cencielles un cambéu de les circunstancies, de tala forma que toos pudieren escoyer llibremente ónde piensen desenvolver la so responsabilidá política y en qué tradición cultural atópense más cómodos.|Arendt, ''Arendt a Jaspers'' páx. 127.}}

A la edá de 47 años, consiguió en 1953 una cátedra temporal nel [[Brooklyn College]] de Nueva York, en parte gracies al ésitu consiguíu en EE.&amp;nbsp;UU. col so llibru sobre'l totalitarismu. En Nueva York trabayó, xuntu con [[Martin Buber]] y otros, pola fundación del ''[[Leo Baeck Institut]]'', un centru de documentación ya investigación de la historia de los xudíos de fala alemana. Los fondos tán disponibles de forma dixital nel ''[[Jüdisches Museum Berlin]]''.

Na década de 1950, en conexón col analís del totalitarismu, Arendt entamó un trabayu sobre'l [[marxismu]]. De les sos investigaciones preliminares surdieron dellos artículos, ensayos y lleiciones. En 1953 publicó en ''Aufbau'' el testu: ''Gestern waren wir noch Kommunisten...'' (''Ayeri yéramos inda comunistes...'').&lt;ref&gt;Edición orixinal en EE.&amp;nbsp;UU.; reedición: ''In der Gegenwart. Übungen zum politischen Denken II.'' Múnich 2000, páxs. 228ss.&lt;/ref&gt; Arendt estrema ellí ente «antiguos comunistes» y «ex comunistes». Los primeres yeren bien artistes que fueron emplegaos como reclamu, bien aquellos qu'entendieren les implicaciones de los [[Procesos de Moscú]], el [[Pactu Ribbentrop-Mólotov]] o la falta de democracia interna del partíu y en consecuencia retirárense a la so vida privada. Los segundos convertiríen les sos conocencies del comunismu como trampolín pa una nueva carrera como espertos [[Anticomunismu|anticomunista]] y de la [[Guerra Fría]].

Gran esmolición produció-y mientres esta dómina la [[Macarthismo|persecución]] nos EE.&amp;nbsp;UU. d'antiguos comunistes, intelectuales y artistes por [[Joseph McCarthy]] y los sos siguidores. Entrín y non valoraba'l [[Revolución húngara de 1956|llevantamientu húngaru de 1956]] como exemplu d'ensayu d'una revolución pacífica con trazos d'un sistema de conseyos. En 1960 publicó ''Die ungarische Revolution und der totalitäre Imperialismus'' (''La revolución húngara y l'imperialismu totalitariu''; n'inglés apaeció como parte del la segunda edición de ''The Origins of Totalitarism'') y en 1961 ''Between Past and Future'' (''Ente'l pasáu y el futuru''; seis ensayo sobre'l pensamientu políticu).

Yá a mediaos de la década de 1950, Arendt realizara una solicitú de cobru de daños y perxuicios al Estáu alemán (''[[Deutsche Wiedergutmachungspolitik]]'') poles inxusticies sufiertes sol réxime nazi, solicitú que foi refugada en diverses ocasiones. Karl Jaspers escribió una carta asegurando que la obra sobre Rahel Varnhagen, na so versión de 1933, yera un trabayu posdoctoral rematáu con ésitu, que-y dexara la docencia nuna universidá alemana, y que nun pudo ser presentada por causa de la xubida al poder del réxime nazi. Nun foi hasta 1972 que Arendt consiguió una cifra importante del Gobiernu Federal alemán. El so casu convertir nun [[precedente]], de forma qu'otros beneficiáronse darréu de los sos llargos pleitos.

Manifestar en diverses ocasiones de forma crítica cola [[Konrad Adenauer|yera Adenauer]]. Dempués de que, nun empiezu, los criminales nazis malapenes fueren castigaos, tres el procesu a [[Adolf Eichmann|Eichmann]], adulces foise xulgando a los peores.
{{cita|«Una mala señal son les condenes increíblemente leves qu'emiten los tribunales. Creo que por 6500 xudíos asesinaos con gas consígense 3 años y 6 meses, o asina [...] Esta llamada república ye realmente &quot;como antes&quot; (''wie gehabt''). Y tampoco el desenvolvimientu económicu va ayudar al llargu plazu a superar esta situación política.»&lt;ref&gt;Arendt a Jaspers páx. 52 sig. (xunetu-agostu de 1962).&lt;/ref&gt;}}

Nos años siguientes trató en diverses ocasiones la discriminación de los negros nos EE.&amp;nbsp;UU., la cuestión negra», que la so solución consideraba imprescindible pa la esistencia de la República.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Tamién hubo una fuerte discutiniu por causa de estes declaraciones, yá que, a pesar de qu'esixía la fundamental igualdá política y de derechos, tamién s'oponía arelladamente al sistema de cuotes o a cualesquier otra forma de preferencies.&lt;/ref&gt; Condergó en numberoses ocasiones la [[Guerra de Vietnam]], por casu tres un analís de los [[Papeles del Pentágonu]], que publicó sol títulu ''Lying in Politics'' (''La mentira na política'') en 1971.

En xunu de 1968 escribió a Jaspers: «Dame la impresión de que los neños del próximu sieglu van estudiar l'[[Movimientu del 68|añu 1968]] como nós estudiamos la [[revolución de 1848]].»&lt;ref&gt;''Arendt an Jaspers'', páxs. 715s.&lt;/ref&gt; Arendt simpatizaba col [[movimientu estudiantil]] mundial, pero criticó con durez los posteriores abusos que percibió. Na so obra ''Macht und Gewalt'' (''Poder y violencia''), publicada en 1970 simultáneamente n'inglés y alemán, fai un analís detalláu de la rebelión estudiantil y estrema los conceutos de «poder» (''Macht'') y «violencia» (''Gewalt'').&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;N'alemán puede emplegase la pallabra ''Gewalt'', «violencia» o «fuercia», nel sentíu de «poder» o «potestá», como nel casu de ''Staatsgewalt'', «autoridá pública» / «poder públicu», o ''richterliche Gewalt'', «poder xudicial».&lt;/ref&gt; Por «poder» (''Macht'') entiende una influencia importante de los ciudadanos sobre los asuntos políticos, dientro del marcu de la constitución y les lleis. Nenguna forma de gobiernu sobrevive ensin una base de poder. Inclusive'l totalitarismu, que reposa en gran midida na violencia, precisa'l sofitu de munchos.

A Adelbert Reif comentó-y en 1970, nuna entrevista, qu'apreciaba nos estudiantes les ganes d'actuar» y «l'enfotu de poder camudar les coses coles mesmes fuercies». En EE.&amp;nbsp;UU. apaeció per primer vegada n'enforma tiempu un movimientu políticu bonal que non yá faía arrobinada, sinón qu'actuaba por motivos casi puramente morales. Per otra parte, refugaba'l desenvolvimientu ulterior del movimientu na forma de «[[fanatismu]]», «[[ideoloxía|ideoloxíes]]» y «[[vandalismu]]». «Les coses bones na hestoria tienen davezu una bien curtia duración.» Asina, por casu, ye como nutrimos güei (1970) entá de la curtia [[Democracia ateniense|dómina clásica griega]].&lt;ref&gt;Adelbert Reif: ''Interview mit H.A.''(1970). En: ''Macht und Gewalt.'' Múnich 1970, páxs. 107 y 109.&lt;/ref&gt;

=== El procesu de Eichmann ===
==== Cobertoria del procesu y discutinios posteriores ====
[[Ficheru:Adolf Eichmann.jpg|thumb|170px|Adolph Eichmann mientres el xuiciu (1962).]]
D'abril a xunu de 1961, Arendt asistió como reportera de la revista ''[[The New Yorker]]'' al [[procesu de Eichmann|procesu]] contra [[Adolf Eichmann]] en Xerusalén. D'ende surdieron primeramente dellos artículos y dempués el so llibru más conocíu y más aldericáu hasta'l presente,&lt;ref&gt;Pal discutiniu actual, consúltense especialmente los analises críticos de los investigadores del Holocaustu [[Raul Hilberg]] y [[David Cesarani]].&lt;/ref&gt; ''[[Eichmann en Xerusalén]]'' (EeJ), col subtítulu ''Un informe sobre la lloria del mal''. Publicóse primero en 1963 en EE.&amp;nbsp;UU. y pocu dempués n'Alemaña Occidental.

Adolf Eichmann fuera deteníu, clandestinamente, pol serviciu secretu israelín, el [[Mossad]], n'Arxentina en 1960 y treslladáu a Xerusalén. La bien aldericada espresión que Arendt emplegó pa referise a Eichmann, «la [[lloria del mal]]», acabó convirtiéndose nuna frase fecha.

{{Cita|''In dieren letzten Minuten war ye, als zöge Eichmann selbst das Fazit der langen Lektion in Sachen menschlicher Verruchtheit, der wir beigewohnt hatten - das Fazit von der furchtbaren »Banalität des Bösen«, vor der das Wort versagt und an der das Denken scheitert.''|col2=Foi como si naquellos últimos minutos [Eichmann] resumiera la lleición que la so llarga carrera de maldá enseñónos, la lleición de la tarrecible ''[[lloria del mal]]'', ante la que les pallabres y el pensamientu siéntense impotentes.|Arendt, ''Eichmann en Xerusalén''&lt;ref&gt;''Eichmann en Xerusalén'', Barcelona 1999, páx.368, traducción del inglés de Carlos Ribalta; orixinal alemán: ''Eichmann in Xerusalem. Ein Bericht von der Banalität des Bösen. '' Múnich 1986, páx. 371.&lt;/ref&gt;}}

Alredor de la obra hubo intensos discutinios. Sobremanera, la espresión «lloria» en rellación a un asesín en masa foi atacada dende distintos frentes, ente otros tamién por [[Hans Jonas]]. [[Raul Hilberg]] tamién criticó la idea de la lloria del mal».&lt;ref&gt;''Eichmann war nicht banal'' (Eichmann nun yera banal), ''Die Welt'', 28 d'agostu de 1999&lt;/ref&gt;

Na so introducción a la edición alemana de 1964, Arendt esplica la eleición del términu:
{{cita|«[...] nel informe solo alderícase la posible lloria del mal nel terrén de lo fáctico, como un fenómenu que yera imposible pasar por altu. Eichmann nun yera [...] [[Macbeth]] [...]. Sacante una dilixencia pocu común por faer tou aquello que pudiera ayudar a espolletar, nun tenía absolutamente nengún motivu.»&lt;ref&gt;EeJ páx. 56.&lt;/ref&gt;}}
Nunca asesinaría a un superior. Nun yera tontu, sinón «a cencielles irreflexivo». Esto habría-y predestinado pa convertise n'unu de los mayores criminales de la so dómina. Esto ye «banal», quiciabes inclusive «risible». Nun se-y puede atopar fondures demoníacas, por muncha voluntá que se-y ponga. Aun así, nun ye ordinariu.
{{cita|«Qu'un tal alloñamientu de la realidá y irreflexión n'unu puedan xenerar más desgracies que tolos impulsos malvaos intrínsecos del ser humanu xuntos, eso yera de fechu la lleición que podía aprendese en Xerusalén. Pero yera una lleición y non una esplicación del fenómenu nin una teoría sobre él.»}}

Nuna carta a [[Mary McCarthy]], Arendt comenta: «[...] la espresión &quot;lloria del mal&quot; como tal ta en contraposición al &quot;mal radical&quot; [Kant] qu'emplegué nel llibru sobre'l totalitarismu.»&lt;ref&gt;Arendt a McCarthy, páx. 234 (setiembre de 1969).&lt;/ref&gt;

El tipu de crime, según Arendt, nun yera fácilmente clasificable. Lo qu'asocedió nel [[campu de concentración d'Auschwitz]] nun tuvo exemplos anteriores. La espresión, proveniente del [[Imperialismu británicu|imperialismu inglés]], «asesinatu en masa alministrativo», afaíse-y meyor que «[[xenocidiu]]».

==== Alderique sobre'l papel de los conseyos xudíos ====
[[Ficheru:Female prisoners in Ravensbr%C3%BCck chalk marks show selection for transport.jpg|250px|thumb|Muyeres xudíes deportaes.]]

Amás de lo dicho, tamién se-y reprochó a Arendt el ver el papel de los [[conseyu xudíu|conseyos xudíos]] de forma demasiáu crítica. Eichmann esixera la cooperación» de los xudíos y haber llográu en «una midida realmente sorprendente». De camín a la muerte, los xudíos veríen a pocu alemanes. Los miembros de los conseyos xudíos llograríen de los nazis un «enorme poder sobre la vida y la muerte», «hasta que fueron deportaos ellos mesmos». Asina, por casu, les llistes de tresporte nel [[campu de concentración de Theresienstadt]] fueron realizaes pol conseyu xudíu.
{{cita|«Esti papel de los dirixentes xudíos na destrucción del so propiu pueblu ye pa los xudíos ensin dulda el capítulu más escuru en tola so escura hestoria.»&lt;ref&gt;EeJ páx. 209.&lt;/ref&gt;}}
L'antiguu [[rabín]] de Berlín [[Leo Baeck]], unu de los representantes xudíos más importantes d'Alemaña, comentara que yera meyor pa los xudíos nun saber el so destín, una y bones la espera de la muerte namái sería más dura.&lt;ref&gt;EeJ páx. 210.&lt;/ref&gt;

Esti curtiu pasaxe foi criticáu de forma especialmente dura por munches organizaciones xudíes. Nuna carta a Mary McCarthy del 16 de setiembre de 1963, Arendt escribió qu'oyera que la ''[[Anti-Defamation League]]'' unviara una carta circular a tolos rabinos de Nueva York por que'l día d'Añu Nuevu (''[[Rosh hai Shana]]'', 4 d'ochobre) predicaren en contra d'ella. Na esitosa campaña política tratar de crear una imaxe» pa despintar l'auténticu llibru. Arendt sentíase impotente frente a la gran cantidá de persones crítiques que teníen dineru, personal ya influencies.&lt;ref&gt;Arendt a McCarthy páxs. 231ss.&lt;/ref&gt;

Hannah Arendt sintió como un aliviu» atopase nel xuiciu con «antiguos miembros xudíos de la [[resistencia xudía mientres l'Holocaustu|resistencia]]». «La so entrada n'escena estornaba la pantasma d'una docilidad xeneral [...].»&lt;ref&gt;EeJ páx. 215.&lt;/ref&gt; Nos campos d'esterminiu, «polo xeneral, les entregues direutes de les víctimes pa la so execución [fueron] realizaes polos comandos xudíos.» «Tou esto yera espeluznante, pero nun yera un problema moral. La seleición [...] de los trabayadores nos campos realizábenlo les [[SS]], que teníen una marcada preferencia polos elementos criminales.» El problema moral foi la collaboración de granos [de sable] na [[solución final]].&lt;ref&gt;EeJ páx. 216.&lt;/ref&gt;

[[Gershom Scholem]] indicó, dellos meses dempués de la publicación del llibru, qu'echaba de menos un xuiciu equilibráu. «Nos campos destruyíase la dignidá de les persones y, tal como diz usté mesma, llevar a collaborar na so propia destrucción, ayudando na execución de los demás recluyíos y otros actos similares. ¿Y por eso ten de tar borrosa la frontera ente víctimes y verdugos? ¡Qué perversidad! Y nós tenemos de llegar y dicir que los mesmos xudíos tuvieron el so &quot;participación&quot; nel asesinatu de xudíos.»&lt;ref&gt;Gershom Scholem: ''Wir waren beide nicht dabei.'' En: ''Der Zeitgeist''. Suplementu semimensual de ''[[Aufbau]]'', n.° 208, Nueva York, 20 d'avientu de 1963, páxs. 17s.&lt;/ref&gt;

==== Responsabilidá personal frente a responsabilidá coleutiva ====
Na so conferencia ''Persönliche Verantwortung in der Diktatur'' (''Responsabilidá personal na dictadura''), que presentó en 1964 y 1965 n'Alemaña, Arendt aprofiaba de nuevu que la so publicación sobre'l procesu de Eichmann yera puramente un informe de los fechos». Los sos críticos y [[apologética|apologetas]], otra manera, aldericaríen problemes de [[filosofía moral]]. Ella oyera con espantu afirmar, ente otres coses, que «agora sabemos qu'hai un Eichmann en cada unu de nós». Pero, según Arendt, el ser humanu ye un ser qu'actúa llibremente y ye responsable de los sos actos. Poro, la culpa recayería sobre unes determinaes persones. Refuga decididamente la idea d'una culpa coleutiva.
{{cita|«Onde toos son culpables, nun lo ye naide [...]. Siempres consideré como la quintaesencia del tracamundiu moral que na Alemaña de la posguerra aquellos que taben dafechu llibres de culpa comentaren ente ellos y aseguraren al mundu qué culpables sentíense, cuando, sicasí, namái unos pocos de los criminales taben dispuestos a amosar siquier el menor rastru d'arrepentimientu.»}}

Arendt consideraba que'l procesu contra Eichmann realizárase correutamente. Designó como jurídicamente irrelevante la defensa de Eichmann afirmando qu'él fuera namái una ruedecilla nel enorme engranaje del aparatu burocráticu. Foi executáu en xusticia. Mientres el nacionalsocialismu, tolos niveles de la sociedá oficial tuvieron implicaos nos crímenes. Como exemplu noma la serie de midíes antisemites qu'antecedieron a los crímenes en masa y que fueron consentíes en toos y cada unu de los casos «hasta que se llegó a un puntu nel que yá nun podía pasar nada peor.» Los fechos nun fueron realizaos por «gánsteres, bisarmes o sádicos engafentaos, sinón polos miembros más respetables de la honorable sociedá.» Asina, a los que collaboraron y siguieron órdenes nun tien de preguntar -y -yos «¿por qué obedecisti?», sinón «¿por qué collaborasti?».

La mesma Hannah Arendt señaló qu'ella mesma quiciabes nun habría tao al altor d'eses esixencies: «¿Quién diz que yo, que condergo una inxusticia, afirmo ser incapaz de realizala yo mesma?».&lt;ref&gt;''Persönliche Verantwortung in der Diktatur.'' En: ''Israel, Palästina...'', páxs. 7-38.&lt;/ref&gt;

==== Antisemitismu árabe ====
Nel informe Eichmann, Arendt vía'l naciente [[antisemitismu árabe]] como una continuación de les idees y aiciones nazis.
{{cita|«Los periódicos en [[Damascu]] y [[Beirut]], en [[El Cairu]] y [[Xordania]] nun azorronaben nin la so simpatía por Eichmann nin la so pena por que nun hubiera &quot;termináu'l trabayu&quot;; un programa radiofónicu dende El Cairo, el día del entamu del procesu, inclusive dirixó una indireuta a los alemanes, a los qu'inda echaba en cara que, &quot;na última Guerra, los aviones alemanes nun sobrevolaren y bombardeado les colonies xudíes&quot;».&lt;ref&gt;EeJ páx. 81.&lt;/ref&gt;}}

==== Edición hebrea posterior ====
Cuando pel branu de 2000 editar en [[Tel Aviv]] una traducción al hebréu de ''Eichmann en Xerusalén'' como primer obra de Arendt, volvió encender el discutiniu. Principalmente tratábase de la crítica de Arendt al desenvolvimientu del procesamientu. Nesti contestu acusóse-y de despintar principios [[antisionismu|antisionistas]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070930081722/http://sti1.uni-duisburg.de/publikationen/kalonymos/2000/2000_4.pdf Revista Kalonymos, N° 4 (2000), páx. 11 y sig.]&lt;/ref&gt;

Amás, refugóse la so concepción del papel de los conseyos xudíos y el conceutu de «lloria del mal», tal como asocediera na primer edición del llibru.

==== Verdá y política ====
De resultes de les numberoses reaiciones negatives a la publicación del so informe sobre'l procesu y el llibru que surdió d'ende, Hannah Arendt cavilgó en 1964 nel so ensayu ''Wahrheit und Politik'' (''Verdá y política'') sobre si ye siempres correutu dicir la verdá y xulgó les munches «mentires» que se dixeren sobre los fechos qu'ella reportara. Esti testu amuesa, tal como aprofia explícitamente na edición norteamericana de 1967, que se caltién firme nel so pensamientu y que tamién, en retrospectiva, refuga los métodos de los sos críticos. Pero l'ensayu trata principalmente de la rellación ente la [[Filosofía]] y la [[Política]], de la rellación ente les verdaes de razón» y les verdaes de fechu».

=== Enseñanza na universidá y premios ===
Na primavera de 1959 llogró mientres un semestre una cátedra como profesora convidada na prestixosa [[universidá de Princeton]]. Foi la primer muyer n'enseñar na institución. De 1963 a 1967, Hannah Arendt foi caderalga na [[universidá de Chicago]] y de 1967 a 1975 na ''Graduate Faculty'' de la ''[[La Nueva Escuela|New School for Social Research]]'' en Nueva York. Ellí atópase una gran parte del so legáu póstumu.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080509171053/http://www.newschool.edu/gf/centers/research-centers.htm Hannah Arendt Center].&lt;/ref&gt;

En EE.&amp;nbsp;UU. honrar con numberosos [[doctor honoris causa|doctoraos honoris causa]]. Tamién na [[República Federal Alemana]] recibió prestixosos premios: en 1959 el [[Lessing-Preis der Freien und Hansestadt Hamburg]] y en 1967 el [[Sigmund-Freud-Preis für wissenschaftliche Prosa|premiu Sigmund Freud]] de l'[[Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung|Academia Alemana pa Llingua y Escritura]] en [[Darmstadt]]. En 1969, la American Academy premió'l so trabayu con una [[medaya Emerson-Thoreau]]; el so discursu d'agradecimientu caltúvose.&lt;ref&gt;El testu del discursu (del 9 d'abril de 199) tópase impresu en: H. Arendt, ''Reflections'', 2007, ISBN 978-0-8047-4499-7, p. 282s; [http://memory.loc.gov/cgi-bin/ampage?collId=mharendt&amp;fileName=05/051300/051300page.db&amp;recNum=0 disponible en llinia na web de The Library of Congress] (enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009).&lt;/ref&gt; En 1975, el gobiernu danés apurrió-y el [[premiu Sonning]] poles sos aportaciones a la cultura europea.

=== Desenvolvimientu del so pensamientu en discursos y ensayos ===
Con ocasión de la receición del premiu Lessing en 1959, Arendt espresó la so «actitú» (''Gesinnung'') nel so discursu sobre [[Gotthold Ephraim Lessing|Lessing]] ''Von der Menschlichkeit in finsteren Zeiten'' (''De la humanidá en tiempos aciagos''). La crítica, nel sentíu de Lessing, sería siempres entender y xulgar n'interés del mundu, polo qu'enxamás puede convertise nuna [[cosmovisión]] «que s'estableciera nuna perspeutiva posible». Nun ye que la rocea» escontra la [[Ilustración]] o'l [[Humanismu]] del sieglu XVIII enzanque l'aprendizaxe de Lessing, sinón que ye'l sieglu XIX cola so «obsesión pola hestoria» y la so «complicidá cola [[ideoloxía]]» lo que s'interpon ente Lessing y nós. L'oxetivu sería la llibertá de pensamientu «ensin l'edificiu de la tradición», con intelixencia, fondura y valentía. Una verdá absoluta nun esiste, yá que, nel intercambiu colos demás, conviértese nel intre nuna opinión ente opiniones» y nuna parte del diálogu infinitu de la humanidá, nun espaciu onde hai munches voces. Toa verdá unillateral que namái ta basada nuna opinión ye «inhumana».&lt;ref&gt;Discursu sobre Lessing. ''Von der Menschlichkeit in finsteren Zeiten.'' Múnich 1960.&lt;/ref&gt;

Poco primero de la so muerte, aprofió nel so discursu por cuenta de la concesión del premiu Sonnig cuántu apreciaba los EE.&amp;nbsp;UU. como [[Estáu de derechu]]. Tratar nesi casu del [[imperiu de la llei]] ([[Constitución de los Estaos Xuníos d'América|Constitución de los EE.&amp;nbsp;UU.]]) y non del de les persones. Sicasí, como ciudadana norteamericana, siguía enferronándose a la llingua alemana. Sorrayó l'importante papel de [[Ocupación de Dinamarca pola Alemaña Nazi|Dinamarca]] na II Guerra Mundial, que consiguió, al traviés de presión política (tamién realizada pol [[Cristián X de Dinamarca|rei]]) y de la opinión pública, salvar de la [[deportación]] a los xudíos que s'atopaben en Dinamarca. «Eso nun asocedió en nengún otru llugar».&lt;ref&gt;''Die Sonning-Preis-Rede.'' Copenhague 1975. En: ''Text und Kritik. Zeitschrift für Literatur'', nᵘ 9, 2005, páxs. 3-11.&lt;/ref&gt;

Tomando como exemplu la [[Revolución húngara de 1956]], Arendt abogó no político por una república de conseyos (''Räterepublik'')&lt;ref&gt;Vease tamién [[soviet]] y [[:w:de:R%C3%A4terepublik|Räterepublik]] na Wikipedia alemana&lt;/ref&gt; que tomara como base la [[llibertá individual]], un ideal d'estáu que tamién defendía'l so home Heinrich Blücher, qu'en 1919 tuvo envolubráu como [[Lliga Espartaquista|espartaquista]] nes lluches de la [[Revolución de Payares]] y na formación de los llamaos [[Conseyos de Trabayadores y Soldaos]]. Arendt toma como puntu de partida'l que toles persones tán capacitaes pal pensamientu» y polo tanto pa la política y que l'espaciu políticu nun puede tar acutáu pa especialistes.

Arendt redactó, de cutiu en trabayos d'encargu pa revistes, ensayos sobre personaxes contemporáneos que tuvieron importancia por contribuciones estraordinaries na so vida, el so trabayu políticu o lliterariu. Realizó semblanzas de los personaxes más variaos, como la que fizo sobre'l [[papa]] [[Juan XXIII]], col títulu ''The Christian Pope'' (''El papa cristianu'', 1965). Otres semblanzas biográfiques fueron les de Isak Dinesen (seudónimu de [[Karen Blixen]]), los sos amigos [[Hermann Broch]], [[Walter Benjamin]] y [[Wystan H. Auden]], amás de [[Bertolt Brecht]], [[Robert Gilbert]] –l'amigu del so home– y [[Nathalie Sarraute]], la representante francesa del «''[[Nouveau Roman]]''». Estos ensayos apaecieron, faciendo referencia al poema de Brecht ''[[An die Nachgeborenen]]'' (''A los descendientes''), en 1968 sol títulu ''Men in dark times'' (''Homes en tiempos escuros''; ampliáu con otros testos na versión alemana: ''Menschen in finsteren Zeiten'', 1989).

Ente les biografíes atópase tamién la primera que realizó, ''A heroine of Revolution'' (''Una heroína de revolución'', 1966; n'alemán: ''[[Rosa Luxemburg]]'', 1968). Arendt valora a la revolucionaria como una marxista xudíu-alemana d'orixe polacu, marxista non ortodoxa y de pensamientu independiente. Luxemburg nunca pertenecería a los «[[relixón política|creyentes]]» que tomaben la política como sustitutivu de la relixón. Más bien atrevíase a criticar públicamente a [[Lenin]]. Por causa de la so voluntá propia y el despreciu polos arribistas y el defensores del estatus, Arendt afirma que Luxemburg atopábase de cutiu nel marxe del movimientu comunista. Como opositora radical a la guerra, lluchadora pola llibertá política y una democracia ensin llendes, atraxo de cutiu crítiques na so contra. El so allugamientu moral basar nel códigu d'honor d'una pequeña élite d'intelectuales xudíos d'[[Europa Oriental]], que se víen a sigo mesmos como [[ciudadanu del mundu cosmopolites]]. L'autora compara'l derechu de la [[República de Weimar]] y de la [[Yera Adenauer]]. Nel momentu del asesinatu de [[Karl Liebknecht]] y Rosa Luxemburg, el poder atopábase práuticamente en manes del [[Freikorps]]. Sicasí, l'asesín y el secuaz fueron condergaos a una pena –anque pequeña– de cárcel, ente que'l gobiernu de [[Bonn]], de la [[Alemaña Occidental|RFA]], daba a entender que nel asesinatu de los dos tratar d'una execución según el [[Belixerancia#Derechu de guerra derechu de guerra]] y que, poro, tratóse d'una aición llegal.

=== Comparanza ente les revoluciones y constituciones francesa y estauxunidense ===
Nel so llibru ''On Revolution'' (n'español, ''Sobre la revolución'', n'alemán ''Über die Revolution''), apaecíu en 1963 y que, al igual que ''La condición humana'', basar en material de les sos clases, Arendt compara la [[Revolución francesa]] cola [[Guerra d'Independencia de los Estaos Xuníos|Revolución americana]], asitiando tamién nesti llibru lo político nel centru del so pensamientu.

Acordies cola so tesis, la Revolución francesa fracasó col [[el Terror|Terror]] de [[Maximilien de Robespierre|Robespierre]], qu'intentó superar la miseria social y crear una sociedá igualitaria sobre una base moral. La Revolución americana, otra manera, pudo escorrer oxetivos casi puramente políticos, porque la [[cuestión social]] nun yera tan ingriente. D'esta forma foi posible fundar una [[república]] llibre, na que'l ciudadanu tenía los mesmos derechos que los sos conciudadanos en tolos asuntos públicos políticos, calteniendo tola pluralidá.

La creencia filosófica nel progresu nun tien de convertir se nun criteriu nel ámbitu políticu, tal como foi'l casu na Revolución francesa. Precisamente la implementación d'idees filosófiques foi lo que condució al gobiernu del terror. Na Revolución americana materializáronse los principios de l'antigüedá y los de [[Montesquieu]]: el principiu de la [[separación de poderes]]&lt;ref&gt;''Über die Revolution'' (ÜdR). Múnich 1974, páx. 198.&lt;/ref&gt; y el de la llimitación del poder al traviés del [[federalismu]] de repúbliques pequeñes con un poder central.

La comunidá política de los [[Padres Pelegrinos]] realizara una federación, el ''[[Pactu del Mayflower|Mayflower Compact]]'', que consistía nun actu de comprometese unos colos otros (''Sichaneinanderbindens'')».

{{cita|''Die politische Gemeinschaft, die auf Grund dieres «Bundes» entsteht, enthält die Quelle für die Macht, die allen denen zufließt, die ihm angehören und die außerhalb der politischen Gemeinschaft zur Ohnmacht verurteilt wären. Im Gegensatz hierzu erwirbt der Staat, der aus der Zustimmung der Untertanen entsteht, ein Machtmonopol, das außerhalb des Zugriffs der Beherrschten steht, die aus dieser politischen Ohnmacht nur heraustreten können, wenn sie beschließen, dean Staatsapparat zu brechen […].''|col2=La comunidá política que surde d'esti pactu» contién la fonte del poder, que flúi a toos aquellos que pertenecen a él y taríen condergaos a la impotencia fora de la comunidá política. De forma contraria, l'Estáu que surde de l'aprobación de los súbditos consigue'l monopoliu del poder, que queda fora del algame de los gobernaos, que namái pueden salir d'esa impotencia política si deciden romper l'aparatu del Estáu [...].|Arendt&lt;ref&gt;ÜdR, páx. 221.&lt;/ref&gt;}}

La [[Declaración d'Independencia de los Estaos Xuníos]] de 1776 respondió, según Arendt, a esti principiu de la llibertá nel marcu d'una [[Constitución de los Estaos Xuníos d'América|Constitución de los EE.&amp;nbsp;UU.]], ente que la [[Constitución francesa de 1791]] surdió sobre la base d'un [[Centralismu|Estáu nacional centralizáu]], que nun daba más poder a los ciudadanos, sinón que-yos daba menos. Asina, la Constitución francesa de 1791 surdió d'una [[monarquía absoluta]] y l'estauxunidense d'una «[[Sistema de gobiernu mistu#Monarquía llindada|monarquía llindada]]». Por ello en Francia, de magar, la voluntá de la nación ye la fonte de les lleis», ente que n'EE.&amp;nbsp;UU., siguiendo a Montesquieu, el poder del Estáu ta llindáu poles lleis.&lt;ref&gt;ÜdR, páx. 203.&lt;/ref&gt;

=== Sobre cuestiones étiques ===
Arendt postula que'l ser humanu nun ye nin bonu nin ye malu por naturaleza. Según la concepción de Arendt, namái l'individuu lleva la responsabilidá de los sos propios actos. Por ello tienen de sancionase los crímenes, pero tamién les mentires polítiques. N'Estaos con una constitución que regula la vida política ye más fácil pal individuu portase según un patrón moral», qu'en tiempos tenebrosos». Precisamente tantu más difícil ye pensar, xulgar y actuar so formes de gobiernu non democrátiques.

Les persones que interactúan políticamente sobre una base de veracidá personal, nun actúen necesariamente de forma moral nel ámbitu priváu. Arendt refuga'l recursu a la [[trescendencia]] o la conciencia moral (''Gewissen'') como base de la [[moral]], yá que ta convencida de que los [[Valor (axoloxía)|valores]] xeneraos per estes víes son manipulables. Pa ella, el totalitarismu ye un sistema nel que'l [[códigu moral]] hasta entós imperante ye reinterpretado.

{{cita|''Denn so wie Hitlers «Endlösung» in Wirklichkeit bedeutete, dass die Elite der Nazipartei auf das Gebot «Du sollst töten» verpflichtet wurde, so erklärte Stalins Verlautbarung das «Du sollst falsches Zeugnis reden» zur Verhaltensregel für alle Mitglieder der bolschewistischen Partei.''|col2=Según la «[[solución final]]» de Hitler realmente significaba que la élite del partíu nazi taba obligada a cumplir el mandamientu «vas matar», d'igual forma un comunicáu de Stalin esplicaba'l «vas dar falsu testimoniu» como regla de comportamientu pa tolos miembros del partíu [[Bolxevismu|bolxevique]].|Arendt&lt;ref&gt;EuU páx.645.&lt;/ref&gt;}}

Aquellos que nun collaboraron col nacionalsocialismu preguntar hasta qué puntu podríen vivir en paz consigo mesmos si cometieren determinaes aiciones. La llinia de separación trescurría de forma ortogonal a toles diferencies sociales, culturales y d'educación. Constatábase'l colapsu total de la sociedá honorable».&lt;ref&gt;''Persönliche Verantwortung in der Diktatur'', ''loc. cit.'', páxs. 33s.&lt;/ref&gt;

Arendt cita'l [[imperativu categóricu]] de Kant y contrapone l'egoísmu a les esixencies de la comunidá. Nel procesu desenvuelve la idea d'una ética comuñal que tien de ser axustada de nuevu una y otra vez. Arendt echa en cara a los filósofos el que s'ocuparen demasiao pocu de la [[Pluralismu (filosofía)|pluralidá]] del ser humanu. Amás hai una especie d'enemistá de la mayoría de los filósofos contra toa forma de política. Al contrariu d'otru pensadores, Arendt ve, inclusive dempués de la dómina del totalitarismu, una esperanza pal mundu gracies a cada ser humanu que naz y que puede empezar de nuevu.

La maldá, el mal, Arendt considerar como un fenómenu de falta de xuiciu. El ser humanu siempres ta rellacionáu con otros –tamién nel crime–, desenvuelve una voluntá que ta enfrentada a la voluntá d'otros y tien de cavilgar sobre les sos aiciones; si non, convertir en daquién empobináu (''getriebene'').

Na so lleición maxistral de 1965 ''[[Über das Böse]]'' (''Sobre'l mal''), publicada de forma póstuma, Arendt ocupar d'ufiertar una definición, de múltiples facetes, del mal, qu'inclúi tantu lo particular del nacionalsocialismu y los sos campos d'esterminiu como'l «mal universal» de Kant.

=== Publicaciones y conferencies públiques, llucha pola llibertá y l'estáu de derechu ===
Los llibros y artículos de Arendt publicar n'inglés y alemán con redaiciones parcialmente distintes. Ye'l casu, por casu, de ''Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft'' (''Los oríxenes del totalitarismu'', 1951, 1955) y ''Macht und Gewalt'' (1970). Dalgunos de los sos testos traducir ella mesma, al empar que los ameyoraba, ente qu'otros traducir profesionales y dempués correxir Arendt. La so amiga [[Mary McCarthy]] repasó dalgunes de les obres escrites en llingua inglesa. En parte, había artículos preparatorios editaos en revistes, sobremanera en EE.&amp;nbsp;UU., Alemaña y Francia. Tamién nes sos clases emplegaba material de les sos futures publicaciones, comentaba pasaxes colos alumnos antes de publicar, al igual que faía na so correspondencia. Les conferencies, les entrevistes, la participación en congresos y meses redondes, sobremanera nos EE.&amp;nbsp;UU. y la República Federal, sirvíen pal espardimientu de les sos idees.

La forma d'espresase de Hannah Arendt ye racional y sobria. De cutiu emplega los conceutos con un significáu distintu del que tienen nel llinguaxe coloquial o científicu habitual. Dacuando, invierte'l significáu corriente convirtiéndolo nel so contrariu. Les sos tesis esponer de forma clara y direuta.

Mientres llargu tiempu, Hannah Arendt rehuyó presentase en públicu. Esto espresar por última vegada nel so discursu d'agradecimientu pol [[Premiu Sonnig]] en [[Dinamarca]], poco primero de la so muerte. Yá en 1955 escribía a Heinrich Blücher al respeutu: «Nengún ésitu ayúdame a superar permanecer na vida pública” [...] Lo que non consigo ye tar na palestra y permanecer costantemente nella.»&lt;ref&gt;''Hannah Arendt. Heinrich Blücher. Briefe.'' München 1999, p. 353.&lt;/ref&gt; Faía una distinción radical» ente lo «privao y públicu».&lt;ref&gt;Arendt a Blücher, páx. 469 (mayu de 1958).&lt;/ref&gt;

El so intercambiu epistolar, nel que dacuando espresa dures crítiques sobre dalgunos de los sos contemporáneos, ella cuntar ente lo perteneciente a la so vida privada. Ente que la so correspondencia con Jaspers, Blücher, McCarthy, Blumenfeld y [[Uwe Johnson|Johnson]] pudo publicar casi na so totalidá, falten casi toles cartes a Heidegger y [[Hermann Broch|Broch]]. Munches de les cartes a otros amigos permanecen ensin publicar.

A Arendt dio-y apuru realizar la [[laudatio]] de [[Karl Jaspers]], cuando esti recibió en 1958 el ''[[Friedenspreis des Deutschen Buchhandels]]'', principalmente pola so amistá con él –quiciabes tamién pola so amistá con Heidegger–. Pero Jaspers pidir. Pa la ocasión espunxo los sos conceutos de «lo público», «persona» y «obra»: según [[Marco Tuliu Cicerón|Cicerón]], nuna ''laudatio'' celébrase la dignidá d'una persona» en «lo público» y non yá polo que respecta a los sos colegues. En dómina moderna estendióse'l prexuiciu» de que namái «la obra» pertenez a la esfera pública. Dende'l puntu de vista de Arendt, magar el procesu de trabayu» nun ye asuntu públicu, sicasí, nes obres que nun son puramente académiques, sinón la resultancia de «actos y pallabres vives», apaez una humanidá» (''Personhaftigkeit''), en llatín ''[[humanitas]]'', que Kant y Jaspers llamen ''Humanität''. Esta humanidá namái pueden algamar aquellos que s'atrevan a esponer la so persona y la so obra al riesgu de lo público».

Jaspers espresárase non yá filosófica sinón tamién políticamente más allá del ámbitu académicu, nel ámbitu públicu. Como persona individual, buscara l'intercambiu llibre con otros. Namái asina ye posible ser «[[Razón|racional]]». El premiáu, d'esta manera, contribuyiría a «allumar la esistencia» en tiempos del dominiu de la violencia, non como representante d'Alemaña, sinón como representante de la razón. Arendt representa la idea d'una persona d'espíritu [[Llibertá|llibre]] cuando diz, rematando: «Ye'l reinu de la ''humanitas'', al que cualesquier puede llegar dende l'orixe que-y ye propiu. Aquellos, qu'entren, reconócense…»&lt;ref&gt;H. Arendt: ''Karl Jaspers. Rede zur Verleihung des Friedenspreises des deutschen Buchhandels.'' Múnich 1958.&lt;/ref&gt;

Mientres los actos conmemorativos de la muerte de Jaspers de la [[universidá de Basilea]] en marzu de 1969, Arendt volvió a esta tema: Jaspers representaría con perfeición la trinidá» de razón, llibertá y comunicación.&lt;ref&gt;Publicáu en: Hannah Arendt y Karl Jaspers: ''Briefwechsel 1926-1969'', páxs. 719ss.&lt;/ref&gt;

Hannah Arendt nunca se vio como una [[Marxismu|marxista]]. Más bien aprofiaba'l so orixe na filosofía. Sicasí, atribuyía a [[Karl Marx|Marx]], al contrariu qu'a otros ideólogos» del sieglu XIX, «valor» y «sentíu de la xusticia» y apreciaba los sos analises y a él mesmu como «rebeldes y revolucionarios». Sicasí refugaba la «[[ficción]]» del [[comunismu]]. Nella faltaba toa referencia a un pensamientu [[Utopía|utópicu]]. Los términos ''esquierda'' y ''derecha'', como categoríes polítiques, nun apaecen na so obra.

El centru de gravedá de los sos analises taba nes cosmovisiones polítiques, esto ye, nes ideoloxíes como bases pa los estaos, a les que depués xulgaba en función del grau de llibertá política y [[estáu de derechu]] que concedíen al individuu nel espaciu públicu y especialmente nel políticu, o bien el grau d'aquéllos que l'individuu puede, xunto a otros, consiguir. Nuna carta a Johnson en 1972 diz a esti respectu: la llibertá ye-y muncho más importante que'l [[socialismu]] o'l [[capitalismu]].&lt;ref&gt;Arendt an Johnson, p. 79.&lt;/ref&gt; Estremaba puramente ente trés formes de gobiernu: la [[democracia]], [[república]] o república de conseyos (''Räterepublik'') y similares en cuanto sistemes distintos de llibertá; la [[dictadura]] o «[[tiranía]]» en cuanto réximes de opresión «normales»; y, a lo último, el «[[totalitarismu]]».

=== Rellaciones y amistaes ===
Les amistaes teníen muncha importancia na vida de Hannah Arendt. Amás de la so estrecha rellación de compañerismu col so maríu, que morrió en 1970, Arendt cultivó intenses amistaes con, ente otros, [[Mary McCarthy]], [[Kurt Blumenfeld]], [[Uwe Johnson]],&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Nuna carta del 6 de xunetu de 1970, Arendt prohibió a Johnson llamar a un personaxe col so nome nel ciclu de noveles ''Jahrestage''. Johnson escoyó entós un seudónimu. Arendt tampoco lo aceptó. Escribió: «Nun me siento del tou bien cuando daquién cita lo qu'escribí; ye una especie de robu de la llibertá, como si quixéraseme encasillar –a pesar de que naturalmente soi yo mesma quien s'hai encasillado–.» Tamién protestó en contra de que la fixera apaecer como la condesa Seydlitz», porque escaeciera evidentemente'l so orixe xudíu. (Arendt a Johnson, páxs. 39s.)&lt;/ref&gt; pero sobremanera con [[Karl Jaspers]] y tamién, hasta'l final, con [[Martin Heidegger]]. Esta última amistá con Martin Heidegger tenía un calter especial; ente qu'espresó delles vegaes de forma despreciatible la so opinión sobre Heidegger como persona, por casu en cartes a Jaspers del 29 de setiembre de 1950 y el 26 d'ochobre de 1959, consideraba tantu a Jaspers como a Heidegger los dos meyores filósofos contemporáneos.

En 1950, Arendt volvió alicar l'amistá con Heidegger, anque se caltuvo ambivalente. Comentó-y a Blumenfeld a finales de 1957 que taba impresionada col trabayu de Heidegger sobre ''Identität und Differenz'', pero al empar ríase del so estilu: «cítase ya interprétase a sigo mesmu como si fora un testu de la Biblia».&lt;ref&gt;Arendt a Blumenfeld, páx. 197.&lt;/ref&gt;

De la so principal obra filosófica, ''Vita activa'' (''La condición humana''), unvió un exemplar a Heidegger cola nota de que si tou funcionara de forma correuta ente ellos, dedicaría-y el llibru. Heidegger nun-y contestó ya inclusive atayó'l contautu mientres dalgún tiempu. Decepcionada, escribió a Jaspers en 1961:
{{cita|«Sé qu'él [H.] nun puede soportar que'l mio nome apaeza en públicu, qu'escriba llibros, etc. Mientres enforma tiempu estafé-y, por dicir, con al respeutive de la mio vida; siempres actué como si tou esto nun esistiera y como si yo nun supiera cuntar hasta trés, por dicilo asina, sacante cuando se trata de la interpretación de les sos propies coses», pos nesi casu apreciaba que supiera cuntar inclusive hasta cuatro. «Con éses, de sópitu la estafa fíxome demasiáu aburrida y punxéronme un güeyu moráu.»&lt;ref&gt;Arendt a Jaspers, p. 494.&lt;/ref&gt;}}

En nengún de los sos escritos conocíos Heidegger menta nin fai referencia a los trabayos de Hannah Arendt.

Con ocasión del 80ᵘ aniversariu de Heidegger en 1969, yá tres la muerte de Jaspers, Arendt lleó una ponencia na radio pública [[Bayerischer Rundfunk]], na qu'afirmó: «Nós, que queremos homenaxar a pensadores anque la nuesa vida tea asitiada en mediu del mundu, nun podemos evitar atopar llamativu, inclusive enojoso, que tantu [[Platón]], como Heidegger, nel momentu que entemeciéronse nos asuntos humanos, tomaren el so abellugu en tiranos y caudiellos (''Führer'')». Arendt llama a esa preferencia una deformación profesional». «Pos l'enclín escontra la tiranía puede amosase en casi tolos grandes pensadores (Kant ye la gran esceición).» Citando a Heidegger, sigue: bien pocos tienen la capacidá d'ablucase de lo senciello y [...] tomar esi plasmu como casa. [...] Con esos pocos, finalmente ye indiferente a ónde-yos lleven les nubes del so sieglu. Pos la nube que percuerre'l pensamientu de Heidegger –como la que sigue soplando dempués de milenios dende la obra de Platón- nun procede del sieglu. Vien de lo perantiguo, y aquello que manda ye daqué completu que, como tou lo completo, retorna a lo perantiguo».&lt;ref&gt;''Martin Heidegger ist achtzig Jahre alt.'' Reedición en: ''Menschen in finsteren Zeiten,'' ''loc. cit.',' p. 183s.&lt;/ref&gt; Seique Arendt nun escribiría esi pasaxe en vida de Karl Jaspers, que siempres se tuvo como un demócrata.

Arendt sofitó bien viviegamente la publicación nos Estaos Xuníos de delles obres de Jaspers, lo mesmo que de Heidegger. Buscó editoriales, supervisó parcialmente les traducciones y editó la versión norteamericana de ''Die großen Philosophen'' (''Los grandes filósofos''). Na correspondencia respeutiva trata sobre esa ayuda en repitíes ocasiones. Dambos taben bien interesaos na publicación de les sos obres nos EE.&amp;nbsp;UU. y estimaron a Arendt la so ayuda. A pesar de les munches coses que-yos dixebraben, nun se lliberar nunca del elitismu suxetivista de [[Heidegger]], el so antiguu maestru y amigu, a quien almiraba percima de too: “Tu yes el primeru en saber que nun esiste naide como tu”, escribíalu en 1971 yá vieya.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Saña Alcón|nome=Heleno|enllaceautor=Heleno Saña|títulu=Atles del pensamientu universal|añu=2008|editorial=Almuzara|isbn=978-84-92516-04-9|páxines=303}}&lt;/ref&gt;

=== ''Denktagebuch'' ===
Principalmente ente 1950 y 1960, y daqué menos intensamente de 1963 a 1970, Hannah Arendt escribió a mano n'alemán –con esceición de cites testuales en llatín, inglés y francés y de la última parte, qu'escribió principalmente n'inglés– un diariu de pensamientos» (''Denktagebuch''), como espresó a la so amiga y alministradora del so legáu, Lotte Köhler.&lt;ref&gt;''Nachwort''. En: Hannah Arendt: ''Denktagebuch. Zweiter Band.'' München 2002, páx. 827.&lt;/ref&gt; Nestos 28 cuadiernos, ordenaos per años y meses, dialoga con numberosos filósofos y pensadores políticos. El centru de gravedá topar n'el pensadores antiguos griegos, pero tamién estudia a [[Pensamientu romanu|pensadores romanos]], de la [[Filosofía de la Edá Media|Edá Media]] y sobremanera [[Filosofía moderna|pensadores modernos]].

Alderique con fondura sobre la filosofía y el pensamientu políticu de [[Platón]] (acordies colos sos conceutos nos testos orixinales), que considera de forma crítica na tradición d'[[Aristóteles]] y Heidegger. De cutiu trata sobre Kant, Heidegger y Marx (sobremanera alrodiu del so conceutu de trabayu), pero tamién sobre [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]], [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] y munchos otros [[Filosofía política|pensadores políticos]]. A ello tienen d'añedir, en menor midida, a dellos poetes y escritores, como [[Friedrich Hölderlin|Hölderlin]], [[Emily Dickinson|Dickinson]], [[Johann Wolfgang Goethe|Goethe]], [[Fiódor Dostoievski|Dostoievski]] y [[Franz Kafka|Kafka]], ente otros; amás escribe dellos poemes propios que nun fueron publicaos en vida. Tamién inclúi reflexones sobre'l llinguaxe.

Con esta fonderada, Arendt desenvuelve los sos conceutos, como por casu los de «natalidá« (''Gebürtlichkeit''), «pluralidá'» y «[[wikt:ente|ente]]» (''Zwischen''). Emplega conceutos d'usu corriente con un significáu más específicu: asina, por casu, lo político, la llibertá, el trabayu, la producción, el pensamientu, l'aición, el xulgar, el mal, el poder, la violencia, la verdá, la mentira y l'ideoloxía. Amás cavilga sobre la hestoria, la política y notablemente menos sobre la sociedá, según les ciencies históriques, polítiques y la [[socioloxía]] y delibera sobre pensamientos relixosos. Les sos anotaciones curties y claramente estructuradas sobre cada tema formen una de les bases de les sos declaraciones tantu escrites como orales, tantu les públiques como les privaes que nos llegaron. Sol títulu de ''Denktagebuch'', en 2002 publicar n'Estaos Xuníos y Alemaña les anotaciones, xuntu con un pequeñu cuadiernu sobre Kant non datáu (escritu [[circa|c.]] 1964).

=== Vieyera y muerte ===
[[Ficheru:GraveHannahArendt..jpg|thumb|200px|Llábana nel Bard College en Annandale-on-Hudson, [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]]]

Al contrariu qu'otros estudiosos, Hannah Arendt nun realizó una obra tardida» o «de vieyera». Más bien lo que fizo foi siguir desenvolviendo de cutio el so pensamientu políticu y amosó de cutiu el so [[valor cívicu]]. Nun hubo rotures fondes. A pesar de los sacudiones esteriores, sobremanera l'apaición del totalitarismu, el conxuntu de la so obra ta cerráu en sí mesmu y nun hubo munches correiciones de fondu. Asina, basándose nel conceutu kantianu del «mal radical» qu'adoptó, formuló en 1961 la tesis de la lloria del mal», y depués defender a pesar de la hostilidá qu'amenó mientres años.

Nes sos cartes fala del so deséu de caltenese granible hasta la muerte. Tres un primera [[infartu de miocardiu]] en 1974, retomó los sos escritos y l'enseñanza y en 1975 tuvo un segundu infartu mortal nel so despachu, en presencia d'amigos. Les oraciones aciages pronunciar, ente otros, el so vieyu amigu [[Hans Jonas]] y representantes de los sos alumnos.&lt;ref&gt;Hans Jonas: ''Handeln, Erkennen, Denken. Zu Hannah Arendts philosophischem Werk'', en: ''Hannah Arendt. Materialien zu ihrem Werk'', ed. Adelbert Reif, Viena, 1979, páxs. 353-370. Primer edición: ''Social Research'', Nueva York, añu 44, n.° 1, primavera de 1977.&lt;/ref&gt;

== Obres principales ==

=== ''Rahel Varnhagen. Lebensgeschichte einer deutschen Jüdin aus der Romantik.'' ===
El manuscritu pa la so gran obra de mocedá sobre [[Rahel Varnhagen]]&lt;ref&gt;''Rahel Varnhagen. Lebensgeschichte einer deutschen Jüdin aus der Romantik. (RV)'' München, Zürich 1981.&lt;/ref&gt; redactar Arendt en Berlín ente 1931 y empiezos de 1933. Los dos últimos capítulos, sobre la so teoría del [[Dalit|paria]] y el ''[[parvenu]]'', fueron escritos nel exiliu en París en 1938. La obra editar por primer vegada en 1958, publicada pol [[Institutu Leo Baeck]], con un prólogu escritu esi añu n'inglés, traducíu del alemán. La edición alemana salió a la venta en 1959. La obra basar en cartes publicaes o inédites, amás del diariu de Varnhagen, que Arendt evalúa en parte per primer vegada.

L'autora describe la so obra a Jaspers como ''«llibru de muyeres»''&lt;ref&gt;Arendt a Jaspers (1956), páx. 332.&lt;/ref&gt; y, nel prólogu, como una aportación a la [[Historia de los xudíos n'Alemaña|historia de los xudíos alemanes]]. Usando como exemplu a la protagonista, nacida en 1771, amuesa'l fracasu del intentu d'[[asimilación (socioloxía)|asimilación]] de xudíos ricos y cultos nel sieglu XIX debíu a la medría del antisemitismu social.

Ilustrada y sofitada na razón, Rahel Levin consiguiera formar en Berlín el so propiu [[salón lliterariu]] y asina tratar de tu a tu a lliteratos, científicos y filósofos, pero nun consiguió la entrada na alta sociedá alemana.

Pa consiguir alzase hasta la nobleza o a lo menos hasta l'alta sociedá, Rahel intentó delles vegaes ensin ésitu superar el so xudaísmu por aciu un matrimoniu. Fracasó dos veces pol so orixe xudíu y una vegada pola idea de la inferioridá de la muyer frente al home. Tres estes esperiencies, camudó'l so apellíu al de ''Robert'', pa faer visible tamién exteriormente la so separación de la identidá xudía.

A empiezos del sieglu XIX apaecieron los primeres [[panfletu|panfletos]] modernos ''Contra los xudíos'', a los que siguió una fola d'antisemitismu. En 1806 cerróse'l salón de Rahel arriendes de la [[Invasiones napoleóniques|invasión napoleónica]]. Los nuevos salones lliterarios de Berlín que s'abrir a partir de 1809 son descritos por Arendt como círculos políticu-lliterarios, apoderaos pola aristocracia y de cuñu patrióticu, con estatutos que prohibíen l'accesu a muyeres, franceses, [[filistéu|filistéos]] y xudíos.

Rahel intentó entós inclusive adoptar una forma filosófica del [[nacionalismu]] de [[Johann Gottlieb Fichte|Fichte]], pa «formar parte». Según Arendt, esto nun podía funcionar, «pos l'antisemitismu patriótico, del que Fichte tampoco s'atopaba bien llueñe, envelenaba toles rellaciones ente xudíos y non xudíos.»&lt;ref&gt;RV 1981, páx. 143.&lt;/ref&gt;

Finalmente conoció en 1808 a [[Karl August Varnhagen von Ense|August Varnhagen]], dexóse bautizar por él y consiguió averase a la deseyada asimilación gracies al tardíu matrimoniu.

Yá en 1815 surdió de nuevu abiertamente y con fuercia l'antisemitismu. En 1819 hubo [[pogromos]] en [[Prusia]]. Gracies al ascensu nel trabayu, un [[títulu nobiliariu]] y una meyora de la so situación económica, August von Varnhagen trataba a la grana de la sociedá. Rahel algamara'l so oxetivu. Yera «tonta» y «inmensamente feliz», xulga Arendt, pol fechu de «que clementemente dexárase-y participar».&lt;ref&gt;RV 1981 páx. 206.&lt;/ref&gt;

Con too y con eso, l'actitú de Rahel caltúvose ambivalente. Siguía sintiéndose como una estraña» nuna sociedá antisemita y quexábase de que les muyeres tuvieren dafechu determinaes pol estatus del home y el fíu y bien de cutiu nun fueren vistes como persones con espíritu propiu.

Arendt define como un ''parvenu'' a una persona que «engaña» pa introducise nuna sociedá a la que nun pertenez. Son eses mentires les que, según Arendt, apoderen a la perfeición Rahel y el so home. A él llamar ''parvenu'', a ella asitiar ente paria y ''parvenu'', una y bones l'engañu y l'hipocresía pal ascensu social paecíen-y cada vez más una mentira y una carga.

De 1821 a 1832, Rahel von Varnhagen dirixó un segundu salón, de nuevu con invitaos pernomaos. Pero esti círculu lliterariu, inclusive más que'l primeru, caltúvose como una ilusión de comunidá ya integración. Fora del salón, los Varnhagen siguíen tando aisllaos y nun consiguieron nenguna invitación a los círculos deseyaos.

Arendt conclúi: nuna sociedá polo xeneral antisemita, los xudíos namái pueden asimilase si tamién asimilen l'antisemitismu.

Los xudíos asimilaos d'Europa tamién se caltuvieron como marxinaos (''Außenseiter'') o paries, porque nel so mayor parte nun fueron reconocíos per una gran parte de la nobleza nin, sobremanera, pola [[burguesía]]. Magar los ricos podíen realizar el papel de ''parvenu'', el fechu tenía de mercase con mentires, sumisión ya hipocresía. Nun yera posible superar el estatus del marxináu mal vistu. Dellos paries convertir en rebeldes y caltuvieron asina la so identidá.

Rahel naguaba, según Arendt, hasta poco primero de la so muerte, la completa asimilación como persona na sociedá. Namái a la fin de la so vida adoptó una postura clara, reconvertir de nuevu en xudía y paria. D'equí d'equí p'arriba vio clara la realidá del antisemitismu. Como siguidora de [[Claude Henri de Rouvroy de Saint-Simon|Saint-Simon]] demandaba igualdá y derechos ensin considerancia del orixe.

=== ''Los oríxenes del totalitarismu'' ===

Na primer parte de la so obra principal, ''Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft'', ''[[Los oríxenes del totalitarismu]]'', de casi mil páxina, Arendt reconstrúi'l desenvolvimientu del antisemitismu nos sieglos XVIII y XIX; na segunda parte cunta'l desenvolvimientu y el funcionamientu del racismu y l'imperialismu nel sieglu XIX y principios del XX; y na tercera describe los dos formes de totalitarismu (qu'ella llama «dominación total»), el nacionalsocialismu y l'[[estalinismu]], sobre la fonderada de la so tesis de la creciente destrucción del espaciu políticu pola [[alienación]] del individuu na [[sociedá de mases]].

==== Antisemitismu, imperialismu y totalitarismu ====
Arendt refuga toles [[ideoloxía|ideoloxíes]] del sieglu XIX, como'l [[cientificismu]] de los burgueses, por casu el casu del [[darwinismu]]. Pero tamién refuga'l [[idealismu]] como orixe del conceutu nacionalsocialista de llei natural». Igualmente asítiase de forma crítica frente al optimismu históricu filosóficu con respectu al progresu, que s'amuesa por casu nel [[marxismu]], y les concepciones pesimistes de la hestoria, yá que refuga toa representación llinial de la evolución histórica, y, nel so llugar, ta convencida de la posibilidá d'un nuevu empiezu o d'un fracasu de cada nueva xeneración.

El [[antisemitismu]] convertir nel sieglu XVIII y XIX nuna ideoloxía irracional amestada al [[nacionalismu]]. Especialmente importante pal desenvolvimientu d'esta ideoloxía de les naciones y pueblos ye, según ver Arendt, el [[imperialismu]], qu'estudia, tomando como ferramienta la teoría del imperialismu de [[Rosa Luxemburg]],&lt;ref&gt;EuU 2005, páx. 334., vease tamién EuU 1995, páx. 254.&lt;/ref&gt; como base del desenvolvimientu posterior del antisemitismu y el racismu. Ente que l'antisemitismu nacional» busca la espulsión de los xudíos del país, l'antisemitismu imperial» busca l'aniquilación de los xudíos en toles naciones.

L'imperialismu descompunxo los espacios políticos de la sociedá, al esaniciar les torgues de política interior y esterior que torgaben la espansión del capital. Arendt espande'l conceutu marxista del imperialismu cola dimensión del [[racismu]] y critica l'amenorgamientu del discutiniu sobre'l [[capitalismu]] a pures cuestiones económiques. El móvil políticu del imperialismu ye l'intentu d'estremar la humanidá en «races de señores y esclavos», en «negros y blancos».&lt;ref&gt;EuU 1955, páx. 209.&lt;/ref&gt;

Nel cursu de la so política de conquista del mundu, los réximes totalitarios aumentaron enforma'l númberu de refuxaos y apátrides y esforciáronse en destruyir les sos posiciones xurídicu y moral, pa eslleir a los estaos nación dende dientro:

{{cita|''Wen immer die Verfolger als Auswurf der Menschheit aus dem Lande jagten – Juden, Trotzkisten und so weiter –, wurde überall auch als Auswurf der Menschheit empfangen, und wen sie für unerwünscht und lästig erklärt hatten, wurde zum lästigen Ausländer, wo immer er hinkam.''|col2=Quienquiera que los persiguidores espulsaren del país como escoria de la humanidá xudíos, [[Trosquismu|trosquistes]], etc.–, tamién yera recibíu como escoria de la humanidá perdayuri, y cuando se-y declaraba como indeseado y cafiante, recibíase-y como estranxeru cafiante, en cualquier llugar onde fueren.|Arendt&lt;ref&gt;Dambes cites: EuU 1995, S. 425.&lt;/ref&gt;}}

La cuestión de por qué los xudíos fueron escoyíos como víctimes ocupó a la pensadora política de cutiu. Yá na introducción critica a los historiadores que nun van más allá de la imaxe del «[[xudíu errante]]» (''Ewiger Jude''), del antisemitismu natural y eterno o qu'espublicen la teoría del «[[cabeza de turcu]]», o bien la teoría de la válvula» pa esplicar l'aniquilación de los xudíos per parte de los nazis.

{{cita|''Wenn ye wahr ist, daß die Menschheit immer darauf bestanden hat, Juden zu ermorden, dann ist Judenmord eine normale, menschliche Betätigung und Judenhaß eine Reaktion, die man noch nicht einmal zu rechtfertigen braucht.''|col2=Si ye ciertu que la humanidá siempres aportunó n'asesinar a los xudíos, entós l'asesinatu de xudíos ye una actividá normal y humano y l'odiu a los xudíos una reaición que nin siquier fai falta xustificar.|Arendt&lt;ref&gt;EuU 1995, S. 30f.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, de fechu nun hai nada tan «terriblemente bono de recordar» como la inocencia de toos aquellos que se vieron atrapaos pola máquina del terror».&lt;ref&gt;EuU 1995, páxs. 30s.&lt;/ref&gt;

==== Delimitación y carauterización del totalitarismu ====
Arendt acuta'l conceutu de totalitarismu al [[nacionalsocialismu]], que terminó cola muerte d'[[Adolf Hitler|Hitler]], y l'[[estalinismu]], que la so implementación ella asitia ente 1929 y la muerte de [[Josif Stalin|Stalin]] en 1953, dientro de la hestoria de la [[Xunión Soviética]]. Trátase, según la so concepción, de «variaciones del mesmu modelu».&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, p. 640.&lt;/ref&gt; A última hora, pa la política totalitaria nun son importantes l'[[Estáu]] y la [[nación]], sinón el [[movimientu de mases]], que se sofita n'ideoloxíes como'l [[racismu]] o'l [[marxismu]].&lt;ref&gt; EuU 1995, p. 507.&lt;/ref&gt;

Como carauterístiques d'esa forma de gobiernu ve: el tresformamientu de les [[Clase social|clases]] —sobre la base d'intereses— en movimientos de mases fanátiques, l'abandonu de la [[Solidaridá (socioloxía)|solidaridá]] de grupu, el ''[[Führerprinzip]]'', los [[asesinatu masivu|asesinatos en masa]], la pasividá de les víctimes, les delaciones, según l'almiración pol crime».

Arriendes d'ello, el siguidores de movimientos de mases totalitarios nun son permeables a los argumentos ya ignoren el so instintu propiu de sobrevivencia. Los líderes totalitarios se vanaglorian de los sos crímenes y anuncien otros nuevos. Executen «lleis de la naturaleza o de la hestoria». Ente que el [[materialismu dialécticu]] basar nes meyores tradiciones, el racismu ye penosamente vulgar. Dambes ideoloxíes resultaben na eliminación de «lo perxudicial» o lo superfluo con vistes a qu'un movimientu avance ensin torgues.&lt;ref&gt;EuU 1986 –TB –, páxs. 948ss.&lt;/ref&gt;

Pa Arendt, el totalitarismu ye la única forma d'Estáu cola que nun puede haber una coesistencia o un compromisu.

;Alianza temporal ente populacho y élite
Los movimientos totalitarios tán carauterizaos según Arendt pola llealtá de los sos siguidores. Precisamente una gran parte de la [[élite]] intelectual y artística identificóse —a lo menos por un tiempu— col gobiernu totalitariu. La élite renegaría (con bones razones) de la sociedá primero que'l fundimientu del sistema de clases» xenerara a los individuos de la masa» (''Massenindividuen'') y agora podría «entender» les mases. Otramiente, el [[wikt:vulgo|populacho]], al que nun-y afecten les constituciones, partíos o sistemes morales y qu'inclúi los baxos fondos y la canaya, tamién ta al marxe de la sociedá. Taría per primer vegada dispuestu y na posición d'entamar a les mases y, yá que nun puede aspirar a una carrera llaboral, a ocupar puestos políticos.

Los líderes de los partíos pensaben qu'ello diba a desacreditar al populacho, pero foi al contrariu, una y bones la posición de les mases yera tan desesperada que yá nun teníen esperances nuna sociedá burguesa. El fanatismu histéricu» de Hitler y la crueldá vengatible» de Stalin teníen, según Arendt, traces carauterístiques del populacho.
{{cita|''Jedenfalls beruhte das zeitweilige Bündnis zwischen Elite und Mob weitgehend auf dem echten Vergnügen, das der Mob der Elite bereitete, als er daranging, die Respektabilität der guten Gesellschaft zu entlarven, ob nun die deutschen Stahlbarone dean «Anstreicher [[Adolf Hitler|Hitler]]» empfingen oder ob das Geistes- und Kulturleben mit plumpen und vulgären Fälschungen aus seiner akademischen Bahn geworfen wurde.''|col2=Sía que non, l'alianza temporal ente élite y populacho folgaba en gran midida sobre l'auténticu divertimiento que producía ente les élites el que la canaya esmazcarara la respetabilidad de la bona sociedá, tantu cuando los barones del aceru alemán recibíen al pintor de brocha gorda Hitler», como cuando la vida intelectual y cultural foi descarrilada de la so vía académica por falsificaciones burdas y vulgares.|Arendt&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 703 y 713.&lt;/ref&gt;}}

Darréu, la élite tuvo especialmente estelada pol radicalismu, pola eliminación de la separación ente lo privao y lo público y pola captura de la totalidá del ser humanu per mediu de la cosmovisión correspondiente. La élite consideraba que los convencimientos de la canaya yeren pures, non como les maneres de comportamientu de la burguesía, debilitaos pola hipocresía. Pero les esperances de dambos grupos nun se cumplieron, una y bones los líderes de los movimientos totalitarios, que procedíen en gran parte de la canaya, nun representaben nin los intereses d'ésta nin los de los siguidores intelectuales, sinón que naguaben «[[milenarismu|reino milenarios]]». Les iniciatives de la élite y la canaya seríen más bien torgues en «la creación d'aparatos funcionales de dominación y esterminiu». Los dirixentes prefirieron volver echar mano de la masa de [[filistéu|filistéos]] [[pequeña burguesía|pequeñoburgueses]] [[Gleichschaltung|sincronizaos]]».&lt;ref&gt;N. del t. «''Massen gleichgeschalteter [[:de:Spießbürger|Spießer]]''» nel orixinal alemán.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 719ss.&lt;/ref&gt;

;Propaganda totalitaria y adoctrinamiento
Mientres la canaya y l'élite por sigo mesmes queríen revolucionar tou lo esistente al traviés del terror, a les mases namái-y les podía integrar nes organizaciones totalitaries al traviés de la [[propaganda]]. Los movimientos totalitarios tresformen la perceición de la realidá de la sociedá y afitar en significaos universales. El movimientu absorbió ideoloxíes d'una sociedá racial o [de] una sociedá ensin clases y ensin nación»&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, p. 706.&lt;/ref&gt; y espublizó teoríes sobre [[Teoría conspirativa|combalechadures]] contra la sociedá per parte de los xudíos o los enemigos del partíu.

Pal casu del nacionalsocialismu, Arendt ejemplifica el significáu d'esti fenómenu al traviés de ''[[Los protocolos de los sabios de Sion]]''. Hai que preguntar cómo ye posible qu'esta evidente falsificación aportara a la Biblia d'un movimientu de mases».&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, p. 30.&lt;/ref&gt; Cola creencia na combalechadura xudía mundial» y los sos elementos modernos, podíen tresmitise soluciones a los problemes modernos. «Son específicamente los elementos modernos a los que ''Los Protocolos'' deben la so estraordinaria actualidá, son los que tienen un efeutu más fuerte que l'amiestu d'antigües supersticiones, muncho más banal.»&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-&amp;nbsp; p. 758, vease tamién páxs. 757ss.&lt;/ref&gt;

Tamién nel estalinismu atopa traces antisemites que siguen el modelu nazi. La referencia a una conxura mundial xudía nel sentíu de ''Los sabios de Sion'', el cambéu de significáu del términu «[[sionismu]]», qu'incluyía a toles organizaciones non sionistes y polo tanto a tolos xudíos, emprestábase meyor a la realización de les aspiraciones a un dominiu mundial que'l [[capitalismu]] o'l [[imperialismu]], gracies a la rensía antisemita presistente na población.&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 641s.&lt;/ref&gt;

Tres tomar de poder de los movimientos», según l'autora, la propaganda foi sustituyida pol [[adoctrinamiento]]. El terror agora non yá dirixíase contra los supuestos enemigos, sinón tamién contra los amigos que s'habíen vueltu incómodos. La entrega de los miembros fieles llegaba asina a tal puntu que taben dispuestos a sacrificar les sos vides pol líder o'l partíu en cualquier momentu. Arendt lo ejemplifica na actitú de los acusaos nos [[Procesos de Moscú]].

Les mentires sobre los «conspiradores», argumenta Arendt, nun se debilitaben pol so obviedad:
{{cita|«D'esta forma, nin la evidente impotencia de los xudíos contra'l so esterminiu consiguió destruyir la fábula sobre la omnipotencia de los xudíos, nin la lliquidación de los [[Trosquismu|trosquistes]] en Rusia y l'asesinatu de [[Trotski]] consiguieron destruyir la fábula de la conxura de los trosquistes contra la Xunión Soviética.»&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páx. 739 y sig. y 763.&lt;/ref&gt;}}

;El terror como esencia del totalitarismu Mientres
la dómina del nacionalsocialismu, sigue Arendt, l'aparatu de poder foi establecíu na so totalidá, [[Gleichschaltung|uniformizado]] y, adulces, estructurado de forma cada vez más radical y inescrutable. El derechu al asesinatu», xuntu colos métodos pa esaniciar la conocencia de la sociedá, convertir na cosmovisión visible.
{{cita|«Que los nazis queríen conquistar el Mundu, espulsar a pueblos &quot;ayenos&quot; y &quot;extirpar a los biolóxicamente minusválidos&quot; yera tan pocu secretu como la [[Revolución mundial]] y los planes de conquista mundial del bolxevismu rusu.''»&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, p. 794.&lt;/ref&gt;}}
Ente que los nazis caltuvieron siempres la ficción de la conxura mundial xudía, los [[bolxevique]]s camudaron la so ficción en diverses ocasiones: de la conxura mundial trotskista, pasando pol [[imperialismu]], hasta la conxura de los «[[cosmopolites ensin raigaños]]», etc. El preséu de poder de Stalin yera'l tresformamientu de los partíos comunistes en filiales del [[Komintern]] rusu, apoderáu per Moscú. Dientro del mundu totalitariu» apoderaba l'aparatu policial en forma de [[policía secreta]], [[OGPU]] o [[Gestapo]].

El númberu de xudíos o otros grupos asesinaos nos campos d'esterminiu y concentración nazis o de los muertos na guerra de depredación» son demostrables. Dende les fontes que tenía Arendt, una cuantificación precisa de les víctimes del estalinismu nun yera posible. Los asesinatos diben dende les lliquidaciones nos [[gulag]], hasta les perdes mientres la [[coleutivización de la tierra]], los [[Procesos de Moscú]] o la llimpieza xeneral de tola burocracia. Arendt sofitóse, ente otres coses, n'informaciones d'intelectuales nuevos rusos contemporáneos sobre les «[[Purga (política)|purgues]] masives, secuestros y esterminiu de pueblos enteros».&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 639s y 827.&lt;/ref&gt;

Hannah Arendt describe los campos de concentración y esterminiu como instituciones d'esperimentación que sirvíen pa la eliminación de persones, la humildación d'individuos y pa demostrar que los seres humanos pueden ser apoderaos totalmente. La identidá, la pluralidá y l'espontaneidá teníen de ser aniquilaes. Los campos yeren centrales pal caltenimientu del poder; los crímenes y les crueldaes yeren tan espantibles, el terror tan grande, que fácilmente-yos resultaben increíbles a aquellos que nun taben implicaos. Ello ye que la verdá de les víctimes ofendía'l [[sentíu común]]. Los anuncios» de Hitler, «repitíos cientos de vegaes, diciendo que los xudíos yeren parásitos qu'había qu'esterminar», nun yeren creyíos.

El terror frente al «mal radical» trai consigo la conocencia de que pa esto nun hai nenguna midida política, histórica nin moral.

Los campos de concentración tán siempres fuera del sistema penal normal. Basar nel homicidiu de la [[persona xurídica]]». El ser humanu ye amenorgáu a: «xudíu», «portador de bacilos», «esponente de clases en desapaición». Nel casu de los criminales y los presos políticos, según Arendt, l'aniquilación de la persona xurídica nun ye posible por entero, «yá que saben por qué tán ellí». Sicasí, la mayoría de los presos yera dafechu inocente. Precisamente esos fueron los liquidaos nes [[cámara de gas|cámares de gas]], ente que los auténticos enemigos del réxime yeren, de cutiu, asesinaos antes.&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 907ss. y 916ss.&lt;/ref&gt; La desapaición de los derechos» del ser humanu ye una condición previa pal so dominiu total» y ye válida pa cualesquier habitante d'un sistema totalitariu.

A esto añede'l «asesinatu de la [[persona moral]]». Trátase d'un sistema del olvidu, qu'algamaba hasta los círculos familiares y d'amistaes de los afeutaos. La muerte se anonimizaba. Obrar de forma moral y les cuestiones de conciencia nun yeren posibles. Arendt cita l'informe d'[[Albert Camus]] sobre una muyer a la que los nazis fixéron-y escoyer cuál de los sos trés fíos tenía de ser asesináu.

Lo único que queda entós pa evitar la conversión de les persones en cadabres vivientes» ye'l caltenimientu de la diferencia, la identidá». Hannah Arendt tien bien presente les condiciones nos tresportes a los campos, la [[decalvación]], el desnudu, la tortura y l'asesinatu. Ente que les [[Sturmabteilung|SA]] asesinaben con «odiu» y «brutalidá ciega», l'asesinatu nel campu de concentración yera un actu d'aniquilación mecanizado», en parte ensin bestialidá individual», realizáu por persones normales, que fueren educaes pa pertenecer a les [[SS]].&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 929ss.&lt;/ref&gt;

El terror, como ''esencia'' d'un gobiernu totalitariu, produz primeramente una peculiar fuercia d'atraición sobre persones modernes desarraigadas, pa faer más tarde les mases más trupes y destruyir toles rellaciones ente les persones. El ''principiu'' ye la ideoloxía, «la coaición interna», reinterpretada y asimilada de tala forma que les persones, llenes de mieu, desesperación y abandonu, son impulsaes a la so propia muerte, si «unu mesmu» pertenez, a lo último, a los «superfluos» o «parásitos».&lt;ref&gt;EuU 1986 -TB-, páxs. 960ss. Arendt toma de Montesquieu la distinción ente ''Wesen'' («esencia») y ''Prinzip'' («principiu») d'un gobiernu.&lt;/ref&gt;

A la fin, Arendt sorraya que'l dominiu total, el totalitarismu, nun se derrumbar nun llargu procesu, sinón que lo fai de forma repentina, negando'l siguidores la so participación nos crímenes ya inclusive la so pertenencia al movimientu.

=== ''La condición humana'' (''Vita activa'') ===
Al contrariu que Heidegger, Arendt basaba'l so pensamientu na nacencia del individuu y non na muerte. La so segunda obra principal, ''The Human Condition'', ''La condición humana'', publicáu en 1958 y traducíu al alemán por ella mesma col títulu ''Vita activa oder Vom tätigen Leben'' (1960),&lt;ref&gt;''Vita activa oder Vom tätigen Leben.'' (VA) Múnich, Zúrich -TB- 2006.&lt;/ref&gt; ta dedicada principalmente a la filosofía y nella Hannah Arendt desenvuelve esta idea de la nacencia.

Cola nacencia empieza la capacidá de realizar un nuevu empiezu. L'individuu tien la xera de configurar el mundu, en conexón coles demás persones. Con ello fai referencia a les condiciones básiques de la vida activa del ser humanu, que Arendt llinda a «trabayar, producir, actuar» (''Arbeiten, Herstellen, Handeln''). Estrema d'eso la «[[esencia]]» o «naturaleza» del ser humanu, que nun ye posible definir conceptualmente y nun son accesibles a la conocencia humana. Los intentos de definiles terminen «davezu con dalguna clase de construcciones de daqué divín».&lt;ref&gt;VA -TB- 2006, páx. 21.&lt;/ref&gt;

L'aición ta, dende'l so puntu de vista, más estrechamente amestada a la nacencia que'l trabayar y el producir.

==== Trabayar y producir ====
El [[trabayu (filosofía)|trabayu]] sirve a la subsistencia del individuu y de la especie. Arriendes d'ello, el trabayu pertenez necesariamente a la vida humana, pero tamién a tou otru ser vivu. El trabayu nun ta, asina lo considera Arendt, amestáu a la llibertá, sinón que representa una coaición al caltenimientu de la vida, que subyace de cutio al home, dende la so nacencia hasta la muerte.

Sobre la base del trabayu, l'individuu empieza a cavilgar sobre la finitud de la so esistencia. Pa fuxir d'esa certidume, l'home alza un mundu propiu artificial, paralelu al natural, pal que produz oxetos de distintos materiales. Arendt parte de qu'esti mundu ye estable y que l'individuu puede construyir rellaciones personales colos oxetos y fenómenos producíos. Un exemplu ye'l sentimientu de «volver a casa». Nun mundu en constante cambéu, el ser humanu nun puede sentise en casa.

La distinción introducida por Arendt ente ''arbeiten'' («trabayar») y ''herstellen'' («producir», «fabricar») tamién se refier a la [[Producción (economía)|producción]] (''Produktion''). Como productos del trabayu (''Produkte der Arbeit'') menta los bienes de consumu, que son «consumíos», ente que productos de la fabricación o construcción (''Produkte des Herstellens'') son aquellos que son «precisaos» o «usaos» (''gebraucht'').

==== Aición ====
Finalmente, l'[[aición social|aición]], ''das Handeln'', en tantu sirve a la fundamentación y caltenimientu de la comunidá política, crea les condiciones pa una continuidá de les xeneraciones, pa l'alcordanza y, d'esta forma, pa la hestoria. Trescurre ''ente'' los individuos y amuesa al empar la singularidá, la diferencia y el [[Pluralismu (política)|pluralismu]] del ser humanu. El ser humanu singular puede, según Arendt, sobrevivir nuna sociedá ensin enxamás trabayar o producir daqué por sigo mesmu.

L'aición consiste na interaición política, que ye fundamental pa Arendt. La comunicación, esto ye, «atopar la pallabra fayadiza nel momentu oportunu», yá ye aición. «Muda ser namái la violencia y, yá namái por esa razón, la mera violencia enxamás va poder reivindicar grandor».&lt;ref&gt;VA -TB- 2006, páx. 36.&lt;/ref&gt; Arendt aprofia: a pesar de que l'individuu sepa que ye un ser humanu, ensin aición nun va ser reconocíu como tal polos demás. El títulu escoyíu pa la edición alemana, ''Vita activa'', fai referencia a esti cursu de pensamientos.

L'aición realizar nel espaciu públicu. Pa Arendt, la forma más clara de la so realización atopar na [[polis]] griega, onde'l trabayu trescurría nel espaciu priváu del llar –con toles consecuencies d'un despotismu–, ente que l'aición trescurría nel espaciu públicu del [[ágora]]. Esti llugar públicu yera'l de la ''vita activa'', de la comunicación, la conformanza y la llibertá política ente iguales.

==== Del procesu de comprensión nel espaciu políticu a la sociedá de mases ====
Otra manera, según Arendt, mientres la Edá Media producióse un desplazamientu sobre la base de la [[dogma#Cristianismu|dogmática cristiana]]. La llibertá suprema pal ser humanu taba entós na «''[[vita contemplativa]]''» empobinada a Dios. Nello valorábase l'elementu de la fabricación artesana o artística percima del pensamientu (filosóficu) y l'aición (política). L'home convertir nel ''[[Homo faber]]'', esto ye, creador d'un mundu artificial. El «mudu plasmu» que dende la filosofía antigua yera consideráu como «el principiu y el fin de toa filosofía» y que namái yera accesible a unos pocos, perdió significáu en favor de la mirada intuitivo y contemplativo de los trabayadores artesanales».&lt;ref&gt;VA -TB- 2006, páxs. 387s.&lt;/ref&gt;

Arendt critica la [[filosofía cristiana]] occidental. Anque la mayoría de los filósofos espresáronse sobre cuestiones polítiques, práuticamente nengún tomó darréu parte del discursu políticu. Consideraba como única esceición a [[Nicolás Maquiavelo|Maquiavelo]]. A pesar de que con [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] lo político esperimentó una revalorización, Arendt diríxese sobremanera contra la idea de Hegel de la necesidá del desenvolvimientu históricu. La idea del [[Absolutu (metafísica)|absolutu]] como meta de la hestoria lleva a la ideoloxía, asina a la xustificación de práutiques non democrátiques y, finalmente, a les formes del totalitarismu.

L'individuu modernu tamién s'alloñar de lo político por causa de la «radical suxetividá de la so vida emocional» por cuenta de «conflictos internos interminables». Los individuos son [[Normalización (socioloxía)|normalizaos socialmente]]; les esviadures d'esa norma son refugaos como asociales o anormales. Llegar al fenómenu de la [[Cultura de mases|sociedad de mases]], col dominiu de la [[burocracia]]. Nel procesu iguálense les clases y les agrupaciones sociales y son controlaes col mesmu poder. La igualación, el conformismu no público lleva a que lo carauterístico y la particularidá» convertir n'asuntos privaos de los individuos. Grandes mases de persones desenvuelven l'enclín al [[despotismu]], o bien d'un individuu, o bien de la mayoría.&lt;ref&gt;VA -TB- 2006, p. 51ss.&lt;/ref&gt;

Tamién na idea de la historicidad de Heidegger como condición fundamental de la esistencia humana atopa l'autora que'l pensamientu ta fondiáu na contemplación. Una «''vita activa''» implica sicasí faer entrugues sobre los principios de lo político y les condiciones de la llibertá. Arendt, al igual que Jaspers, vía la filosofía moral de Kant, na que la cuestión sobre les condiciones de la pluralidá humana taba en primer planu, como un aproximamientu a esto. Kant non yá contemplara como llexisladores y xueces a los homes d'estáu y los filósofos, sinón a tolos seres humanos, y llegaría asina a la esixencia d'una república, a la que la investigadora xúntase.

Nesta obra, Arendt estudia'l tresformamientu históricu de conceutos como llibertá, igualdá, felicidá, espaciu públicu, [[privacidá]], sociedá y política, y describe con exactitú'l cambéu de significáu nel contestu históricu correspondiente. El so puntu de referencia ye l'[[Antigua Grecia]], cuantimás, la dómina del [[diálogu socráticu]]. Según la so manera de ver, hai que fondiar nel presente los espacios perdíos de lo político modificaos y, con ello, intentar faer que sían fértiles les capacidaes de los individuos llibres que piensen y actúen de forma política, y qu'intenten estremase unos d'otros. Arendt ve como contrariu a esto l'espublizáu [[behaviorismu]], que'l so oxetivu ye «amenorgar» al ser humanu en toles sos actividaes «al nivel d'un ser vivu condicionáu perdayures y que se porta de forma correspondiente».&lt;ref&gt;VA -TB- 2006, páxs. 55s.&lt;/ref&gt;

=== ''Sobre la revolución'' ===
Nel llibru ''On Revolution'' (1963, editáu n'alemán en 1965, col títulu ''Über die Revolution'') analiza ya interpreta les revoluciones [[Revolución francesa|francesa]] y [[Revolución estauxunidense|estauxunidense]], anque tamién menta otres. Fai una crítica de les sociedaes que surdieron d'eses revoluciones. Pa ello emplega un conceutu de revolución distintu al habitual. El so principal oxetivu ye determinar les carauterístiques esenciales del espíritu revolucionariu». Reconoz éstes como la posibilidá d'empezar daqué nuevu y l'[[aición social|aición común]] del ser humanu.
{{cita|''In der Sprache des 18. Jahrhunderts heißen [die Prinzipien des revolutionären Geistes] öffentliche Freiheit, öffentliches Glück, öffentlicher Geist.''|col2=Nel llinguaxe del sieglu XVIII, [los principios del espíritu revolucionariu] llámense llibertá pública, felicidá pública y espíritu públicu.|Arendt&lt;ref&gt;ÜdR -TB- 1974, páxs. 284 y 286.&lt;/ref&gt;}}

Arendt plantega la entruga de por qué l'espíritu de la revolución» nun atopó nenguna [[institución]] y por tantu perdióse. Pa esta cuestión parte de [[Thomas Jefferson]] que, tres el so mandatu como tercer [[presidente de los Estaos Xuníos]], cavilgó na so correspondencia sobre lo asocedío. Como propuesta de solución, Arendt contempla'l ''ward-system'' de Jefferson, que tamién llama «''Elementarrepubliken''», «repúbliques elementales».

Según Jefferson, tres la Revolución norteamericana y l'introducción de la [[Constitución de los Estaos Xuníos d'América|Constitución]], nun hubo nenguna institución na que'l pueblu pudiera apurrir daqué a los asuntos públicos. La ancestral rellación ente gobernantes y gobernaos caltuviérase. Antes y mientres la Revolución estauxunidense'l pueblu podía participar viviegamente nos acontecimientos políticos nos ''townhalls'', los conceyos. Los inmigrantes faíen un bon usu d'esa posibilidá. Sicasí, tres la Revolución, les persones retiráronse cada vez más a la so vida privada, escorríen los sos intereses privaos ya interesábense menos polos asuntos públicos.

Como alternativa a la democracia de partíos representativos, Arendt prefier una república de [[Conseyu obreru|conseyos obreros]] o [[soviet]]s. La [[democracia representativa]] nun ye capaz de dexar participar al pueblu na vida política. Basándose nes esperiencies posteriores a la [[Primer Guerra Mundial]], señala que'l [[sistema multipartidista]] ye inda menos curiosu que'l [[sistema bipartidista]] inglés o estauxunidense, yá que caltién nel so interior el calter de la [[Unipartidismu|dictadura unipartidista]].

Elementos del sistema de conseyos obreros apaecen según Arendt en casi toles revoluciones, hasta les de [[Revolución francesa de 1848|febreru]] y de [[Revolución alemana de 1848-1849|marzu de 1848]]. Describe los conseyos como pacíficos, non partidistes y comenenciudos en construyir un nuevu Estáu. Los [[Partíu políticu|partíos]], tantu d'izquierdes como de dereches o revolucionarios, víen nos conseyos y los soviets una fuerte competencia, polo qu'amenaron baturiciu en contra d'ellos y, a lo postrero siempres tuvieron la posibilidá d'aniquilalos con ayuda del Estáu.

Hannah Arendt prefería esti sistema políticu a la [[democracia direuta]], porque nes democracies de partíos el ser humanu siéntese como gobernáu, y ési nun yera precisamente'l sentíu de les revoluciones. Sicasí, la posibilidá de la participación política a distintos niveles avérase muncho más a les idees de lo político de Arendt, que sorraya:
{{cita|''daß keiner glücklich genannt werden kann, der nicht an öffentlichen Angelegenheiten teilnimmt, daß niemand frei ist, der nicht aus Erfahrung weiß, was öffentliche Freiheit ist, und daß niemand frei oder glücklich ist, der keine Macht hat, nämlich keinen Anteil an öffentlicher Macht.''|col2=que nun se puede llamar feliz a quien nun participa nes cuestiones públiques, que naide ye llibre si nun conoz por esperiencia lo que ye la llibertá pública y que naide ye llibre nin feliz si nun tien nengún poder, esto ye, nenguna participación nel poder público.|Arendt&lt;ref&gt;ÜdR -TB- 1974, p. 326s.&lt;/ref&gt;}}

=== Pensar, querer, xulgar ===
Les obres ''Das Denken'' («El pensar») y ''Das Wollen'' («El querer») publicar de forma póstuma en 1989, editándose de nuevu en 1998 na antoloxía ''Vom Leben des Geistes'' («Sobre la vida del espíritu»). Esti trabayu básase de la mesma nes clases que dio Arendt de 1973 a 1974. La tercer parte, ''Das Urteilen'' («El xuiciu»), foi arrexuntada pol [[ciencia política|politólogo]] [[Ronald Beiner]] basándose nos manuscritos de les lleiciones de Arendt sobre Kant, sobremanera les de 1970, tres dalguna preparación del material per parte de Mary McCarthy, l'alministradora del legáu.

Arendt nun quier, tal como escribe na introducción, con esti títulu tan pretencioso actuar como «filósofu», como «pensadora d'oficiu» (según la espresión de Kant&lt;ref&gt;Kant, ''[[Crítica de la razón pura]]'', B 871.&lt;/ref&gt;), pero tampoco dexa-yos el pensamientu puramente a estos. L'orixe de los sos estudios foi, ente otros, el llibru sobre Eichmann, nel qu'analizó los actos monstruosos» d'un malfechor corriente» y «irreflexivo». Esto llevó a la cuestión de si'l pensamientu, esto ye, el costume d'investigalo tou, ensin considerancia de les resultaos, pertenez a les condiciones que protexen al ser humanu de faer el mal.&lt;ref&gt;''Vom Leben des Geistes.'' (LdG) München, Zürich 1998 -TB-, páxs. 14s.&lt;/ref&gt;

==== El pensar ====
Na so obra sobre ''El pensar'', Arendt amplía les idees de ''Vita activa'' (''La condición humana''), describiendo dende agora la «''vita contemplativa''», esto ye, les actividaes intelectuales, como'l so igual o inclusive como cimeru a aquélla. Trata d'acotar les sos afirmaciones nel llibru de Eichmann sobre la lloria del mal» cola tesis de qu'esti tipu d'actos malvaos tán rellacionaos col defectu de pensamientu''», cola «irreflexividad» (''Gedankenlosigkeit''). Plantega la cuestión siguiente:
{{cita|''Könnte vielleicht das Denken als solches – die Gewohnheit, alles zu untersuchen, was sich begibt oder die Aufmerksamkeit erregt, ohne Rücksicht auf die Ergebnisse und dean speziellen Inhalt – zu dean Bedingungen gehören, die die Menschen davon abhalten oder geradezu dagegen prädisponieren, Böses zu tun?''|col2=¿Podría quiciabes el pensamientu como tal –el costume d'investigar tou lo qu'asocede o llama l'atención ensin tener en cuenta les resultaos y el so conteníu especial– pertenecer a les condiciones que torguen o que pela cueta predisponen a los seres humanos a faer el mal?|Arendt&lt;ref&gt;LdG 1998 -TB-, p. 15.&lt;/ref&gt;}}

Como lema asitió na introducción un pequeñu testu de ''Was heißt Denken?'' («¿Que significa pensar?») de Heidegger, nel que se destacar el significáu del pensamientu en sí.

De nuevu, Arendt escuerre los conceutos remontando hasta'l so orixe. [[Ética]] y [[moral]], según Arendt, son les espresiones griegues y romanes pa costume y vezu. El términu (alemán) ''Gewissen'' (conciencia moral), sicasí, significa «saber unu mesmu» y pertenez a tolos procesos del pensamientu. Considera que namái les persones bones» son capaces de desenvolver una mala conciencia, ente que criminales davezu tienen una bona conciencia. Ética y moral (lliteralmente: costumes y vezos) partiríen, no fundamental, de la [[premisa]] contraria.

Dende l'Antigüedá, el pensamientu ye una forma d'aición. Arendt estrema la so comprensión del pensamientu tantu de Platón y [[Aristóteles]], qu'entendíen el pensamientu como observación pasiva, como del [[cristianismu]], que convirtió la filosofía na criada de la teoloxía» y el pensamientu en meditación y contemplación. Tamién ye crítica col enfoque modernu, nel que'l pensamientu sirve principalmente a la [[Empirismo|ciencia empírica]]. Considera les [[matemátiques]], en cuanto pensamientu puru, como la reina de les ciencies».&lt;ref&gt;LdG 1998 -TB-, p. 18.&lt;/ref&gt; Critica la hexemonía de les [[ciencies naturales]] como modelu d'esplicación pa tolos fenómenos, tamién los sociales y políticos, y señala la importancia de la reflexón sobre les llimitaciones de la vida humana.

El significáu del pensamientu na vida pública, que se tresforma cada vez más en vida llaboral, recula en gran midida. La «''vita activa''», el producir y l'actuar, vencen a la «''vita contemplativa''», la busca de sentíu, que primeramente –sobremanera mientres la [[Edá Media]]– foi prioritaria. En consecuencia'l ser humanu cai nun [[dilema]], yá que, per una parte, precisamente se enfatiza la individualidá na [[sociedá de mases]] democrática, pero, por otra, la sociedá de mases pon llendes al discutiniu nel espaciu públicu.

Nesti tratáu, basáu nes sos notes pa les sos lleiciones, comenta'l pensamientu de numberosos filósofos que razonaron sobre'l pensamientu –como contemplación del ser–. Nesti contestu, trató tola so vida a los grandes pensadores como si fueren contemporáneos, al igual que fixera Jaspers.

Ente que el pensamientu ta presente como daqué invisible en toa esperiencia y tiende a xeneralizar, les otres dos actividaes espirituales tán muncho más próximes al mundu de los fenómenos, el «''Erscheinungswelt''», porque se trata siempres de lo «individual»: de realizar xuicios sobre'l pasáu, que los sos resultaos son una preparación pal querer.

==== La voluntá ====
Según Arendt, la voluntá anicia nel mambís de les criatures, según nel pensamientu racional. Destaca'l significáu de la voluntá como'l talentu propio del ser humanu de superar lo vieyo pa poder empezar colo nuevo. Esa voluntá, xunida a la natalidá» de los seres humanos non iguales, sinón que piensen de forma diverxente («''Differenz''»), fai posible per una parte la llibertá, pero por otra contién el peligru de l'aición dafechu bonal ya intuitiva. Dexa claro: «les aiciones llibres del ser humanu son infrecuentes».&lt;ref&gt;LdG 1998 -TB-, p. 209.&lt;/ref&gt;

Al pie de la so historia, Arendt escuerre'l conceutu de la voluntá. Sería desconocíu na Antigua Grecia y namái ganaría gran significación na dómina moderna, en rellación col de la [[interioridá]] («la esperiencia interna»).

En paralelu, investiga la voluntá como una facultá interna del ser humanu pa decidir con qué figura quier amosase al mundu fenoménicu («''Erscheinungswelt''»). Según eso, la voluntá crea colos sos proyeutos la persona», por dicir, que puede faese responsable del so calter (el so «ser» completu). Equí desmárcase de les influyentes tesis [[Filosofía marxista|marxistes]] y [[Esistencialismu|esistencialistes]], que consideren al home como creador de sigo mesmu. Esta falsa conclusión correspuende a la insistencia moderna na voluntá como sustituta del pensamientu.

==== El xuiciu ====
Al igual que foi trenta años antes nel so trabayu sobre la [[filosofía esistencial]] de Heidegger y Jaspers, Arendt toma posición nel [[problema de los universales]] medieval y de nuevu a favor del [[nominalismu]]. Nel so fragmentu ''Das Urteilen. Texte zu Kants politischer Philosophie'' («El xuiciu. Testos sobre la filosofía política de Kant»), publicáu de forma póstuma ensin permisu, cavilga sobre'l llevar a cabu ''xuicios'' como daqué suxetivu. Estudia la teoría del xuiciu estéticu» na ''[[Crítica del xuiciu]]'' de Kant, considerando'l xuiciu estéticu como modelu pal xuiciu políticu. Esti xuiciu basar nel pensamientu ensin la mediación d'un conceutu o un sistema. Como exemplu, Arendt menta que cuando se califica una rosa de formosa, llegar a esi xuiciu ensin pasar pola xeneralización de que toles roses son belles y que por tantu esta tamién.&lt;ref&gt;''Das Urteilen.'' (DU) Múnich, 1998 -TB-, p. 25; comparar con p. 89.&lt;/ref&gt; Asina que nun esiste una categoría roses» o una naturaleza de la rosa», más bien namái la rosa individual, que ye xulgada per cada persona dende la so perspeutiva personal. La conocencia de los distintos puntos de vista ye designáu por Arendt como «pensamientu representativu». Esti pensamientu presupon tomar una posición nel mundu que nun ye la mesma, ensin abandonar la mesma identidá.

Los xuicios nun se basen, pos, nuna representación moral determinada y interiorizada. La facultá de xulgar de la que dispón el ser humanu, según entiendi Arendt, tien daqué que ver cola capacidá d'actuar, de tomar el puntu de vista del otru y, nel procesu, de abstraerse de la mesma voluntá.&lt;ref&gt;Vease tamién: Linda M. G. Zerilli: ''Einsicht in die Perspektive. Nach dem Ende aller Maßstäbe: Hannah Arendts Überlegungen zur demokratischen Urteilskraft sind von ungebrochener Aktualität,'' en: [[Frankfurter Rundschau]], 7 de xineru de 2006; y la mesma en [http://www.republicart.net/disc/publicum/zerilli01_de.pdf ''„Wir fühlen unsere Freiheit.“ Einbildungskraft und Urteil im Denken Hannah Arendts,''] 2004; según Annette Vowinckel: ''Hannah Arendt.'' Leipzig 2006, páxs. 98ss.&lt;/ref&gt;

== Obres (seleición) ==
* [[1929]]: ''El conceutu del amor en San Agustín: Ensayu d'una interpretación filosófica''. Tesis doctoral, dirixida por Karl Jaspers. Trad. de [http://www.ifs.csic.es/es/personal/agustin.serranu Agustín Serrano]. Madrid, Alcuentru, 2001, ISBN 978-84-7490-632-5. La versión española foi traducida de ''Love and Saint Augustine'', editáu por Joanna Vecchiarelli Scott y Judith Chelius Stark, Prenses Universitaries de Chicago, 1996. La versión alemana orixinal titúlase ''Der Liebesbegriff bei Augustin. Versuch einer philosophischen Interpretation''. Berlín, 1929. Reeditáu por Philo Verlagsgesellschaft, Berlín, 2003, ISBN 3-86572-343-8.

* [[1951]] ''Los oríxenes del totalitarismu''. Trad. de Guillermo Solana. Taurus, 1974. Traducción reeditada por Alianza Editorial, 2006, con prólogu de Salvador Giner ISBN 978-84-206-4771-5. Orig. n'inglés, ''The Origins of Totalitarianism''; Nueva York, 1951; versión alemana: ''Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft'', Frankfurt del Main, 1955; 10ª ed. Piper, Múnich, 2003 {ISBN 3-492-21032-5}.

* [[1958]] ''[[Rahel Varnhagen]]: vida d'una muyer xudía''. Trad. de Daniel Najmías. Barcelona, Lumen, 2000 {ISBN 978-84-264-4958-0}. Edic. orig. n'inglés: ''Rahel Varnhagen: The Life of a Jewess'', Londres, 1958; vers. alem. ''Rahel Varnhagen: Lebensgeschichte einer deutschen Jüdin aus der Romantik''. Piper, Múnich, 1959; reediciones n'alemán: 1981, 1998 {ISBN 3-492-20230-6}.

* [[1958]] ''La condición humana''. Trad. Ramón Gil. Barcelona, Paidós, 1993 {ISBN 84-7509-855-X}. Edic. orig. n'inglés: ''The Human Condition'', University Press, Chicago, 1958. Edic. n'alemán: ''Vita activa oder vom tätigen Leben'', Kohlhammer, Stuttgart, 1960; Piper, Múnich, 1967, 3ª ed. 2002 {ISBN 3-492-23623-5}.

* [[1963]] ''Eichmann en Xerusalén. Un estudiu sobre la lloria del mal''. Trad. de Carlos Ribalta. Barcelona, Lumen, 1967, 1999, 2003 {ISBN 978-84-264-1345-1}. N'inglés: ''Eichmann in Xerusalén: a Report on the Banality of Evil'' (1963), orixinalmente publicáu na revista ''New Yorker''. Versión n'alemán: ''Eichmann in Xerusalem. Ein Bericht von der Banalität des Bösen'', Piper, Múnich, 1964; 14ª edic. 1986 {ISBN 3-492-20308-6}.

* [[1961]] ''Ente'l pasáu y el futuru. Ocho ejercicio sobre la reflexón política''. Trad. Ana Poljak. Península, 1993, 2003 {ISBN 84-8307-535-0}. Versión alemana: ''Zwischen Vergangenheit und Zukunft. Übungen im politischen Denken I'', compilación de testos de 1954–1964 editaos por Ursula Ludz, Piper, Múnich, 1994, 2ª edic. revisada, 2000 {ISBN 3-492-21421-5}. Inclúi, ente otros, ''Between Past and Future'' (1961, ampliáu en 1968); ''Die Krise in der Erziehung'' (1958), ''Wahrheit und Politik'' (1967).

* [[1963]] ''Sobre la revolución''. Trad. Pedro Bravo. Revista d'Occidente, 1967. Reeditáu por Alianza Editorial, 1998, 2004. ISBN 84-206-5806-5. Orixinal n'inglés: ''On Revolution'', Nueva York, 1963; versión alemana: ''Über die Revolution'', Piper, Múnich, 1963, 4ª ed. 2000 {ISBN 3-492-21746-X}.

* [[1968]] ''Homes en tiempos d'escuridá''. Trad. Claudia Ferrari. Barcelona, Gedisa, 1990. N'alemán: ''Menschen in finsteren Zeiten''. Ensayos y otros testos (1955–1975) editaos por Ursula Ludz, Piper, Múnich, 2001 {ISBN 3-492-23355-4}. ''Walter Benjamin; Bertolt Brecht; Hermann Broch; Rosa Luxemburg''. Traducción de Lluis Izquierdo y José Cana Tembleque. Anagrama, Barcelona, 1971. 204 pp. (Testu orixinal: ''Men in Dark Times'', Harcourt, Brace and World, Inc. Nueva York, 1968.) 

* [[1969]] &quot;Martin Heidegger, el octogenario&quot;, ''Revista d'Occidente'', nᵘ 84, páxs. 261 ss. Tamién en &quot;Martin Heidegger o'l pensamientu como actividá pura&quot;, ''Archipiélagu'', nᵘ 9, 1992 (&quot;Martin Heidegger ist achtzig Jahre alt&quot;, ''Merkur'' 23, nᵘ 10, páxs. 893-902).

* [[1969]] ''Crisis de la [[República]]''. Trad. de Guillermo Solana. Madrid, Taurus, 1973, 1988. (''Crisis of the Republic'').

* [[1970]] ''Sobre la violencia''. Trad. de Guillermo Solana. Madrid, Alianza Editorial, 2005. ISBN 84-206-5980-0 (''On Violence'', Nueva York y Londres, 1970. Versión alemana de Gisella Uellenberg revisada pola autora: ''Macht und Gewalt'', Piper, Múnich, 1970; 15ª ed. 2003 {ISBN 3-492-20001-X}).

* [[1972]] ''Crisis de la República'', inclúi &quot;La mentira en política&quot;, &quot;Desobediencia civil&quot;, &quot;Sobre la violencia&quot; y &quot;Política y Revolución. Un comentariu&quot;. Trad. de Teresa Arijon y Edgardo Russo. Buenos Aires, El concu de plata, 2005. ISBN 978-987-3743-40-5 (Crises of the Republic, New York: Harcourt, Brace, Jovanovich, 1972).

* [[1972]] ''Verdá y mentira na política'', trad. Roberto Ramos Fontecoba, Páxina Cerbuna, Barcelona, 2017 (''Wahrheit und Lüge in der Politik'', Piper Verlag, Múnich, 1972).

* [[1978]] ''La vida del espíritu''. Trad. Fernando Montoro y Ricardo Vallespín. Madrid, Centru d'Estudios Constitucionales, 1984. Trad. reeditada por Paidós en Barcelona. ISBN 978-84-493-1251-9. Obra publicada póstumamente (basada nes [[conferencies Gifford]] de 1972-1974), primero n'inglés: ''The Life of the Mind'', Nueva York, 1978; n'alemán: ''Vom Leben des Geistes''. Vol. 1 ''Das Denken''; vol. 2 ''Das Wollen''; Piper, Múnich, 1979; tamién nun solu tomu (Piper, 1998, 2002) {ISBN 3-492-22555-1}.

* [[1978]] ''The Jew as a Pariah: Jewish Identity and Politics in the Modern Age''.

* [[1982]] ''Conferencies sobre la filosofía política de Kant''. Trad. de Carmen Corrolada. Barcelona, Paidós, 2003 {ISBN 84-493-1387-2}. ''Lectures on Kant's Political Philosophy'', Chicago, 1982. Versión alemana: ''Das Urteilen. Texte zu Kants politischer Philosophie'', Piper, Múnich, 1985, ISBN 3-492-22560-8. Lleiciones de 1970, publicaes póstumamente.

* [[1997]] &quot;¿Qué ye la política?&quot;. Traducción de Rosa Sala Carbó. Barcelona, Paidós, 1997. ISBN 84-493-0405-9. Títulu orixinal: &quot;Was ist Politik? Aus dem NachlaB&quot; (1993. R. Pipper GmbH &amp; Co. KG, Munich).

* [[2002]] ''Diariu filosóficu 1950-1973''. Trad. de Raúl Gabás. Barcelona, Herder, 2006. 2 vols (Vol. I: 'Diariu filosóficu 1950-1973', páxines 1 a 800. Vol II: 'Notes y apéndices', páxines 801 a 1174). ISBN 84-254-2340-6 (''Denktagebuch 1950–1973''. Editáu por Usula Ludz y Ingeborg Nordmann. 2 volumes. Piper Verlag, Múnich y Zürich, 2002 ISBN 3-492-04429-8).

* [[2003]] ''Responsabilidá y xuiciu''. Ed. Jerome Kohn. Barcelona, Paidós, 2007. ISBN 978-84-493-1993-8 (''Responsibility and Judgment'', Random House, 2003, ISBN 978-0-8052-4212-6).

* Hannah Arendt / Martin Heidegger: ''Correspondencia 1925-1975 y otros documentos de los legaos''. Editada por Úrsula Ludz. Traducción de Adan Kovacsics. Editorial Herder, Barcelona, 2000. ISBN 84-254-2109-8. (''Briefe 1925 bis 1975 und andere Zeugnisse'', Vittorio Klostermann GmbH, Frankfurt del Main, 1999).

* Hannah Arendt / Karl Jaspers: ''Correspondencia 1926-1969''. Publicáu en 1992 por Lotte Köhler y Hans Saner: ''Correspondence 1926-1969'', Nueva York; n'alemán: ''Briefwechsel 1926–1969'', Piper, Múnich, 2001, ISBN 3-492-21757-5.

* Hannah Arendt / Mary McCarthy: ''Ente amigues. Correspondencia ente Hannah Arendt y Mary McCarthy''. Edición, introducción y prólogu de Carol Brightman. Traducción d'Ana María Becciú. Barcelona, Lumen, 1999 (hai reedición en 2006). ISBN 978-84-264-1611-7. (''Between Friends: The Correspondence of Hannah Arendt and Mary McCarthy 1949-1975''. Nueva York, Secker &amp; Warburg, 1995; alem.: ''Im Vertrauen. Briefwechsel 1949–1975'', Múnich, 1995, ISBN 3-492-22475-X).

* ''Ensayos de comprensión. 1930 - 1954''. Trad. d'Agustín Serrano de Haro, Alfredo Serrano de Haro y Gaizka Larrañaga Argárate. Madrid, Caparrós editores, 2005. Volume con 41 testos de diversa estensión y procedencia (artículos, reseñes de llibros, conferencies, entevistes).

* ''Karl Marx y la tradición del pensamientu políticu occidental''. Trad. d'Agustín Serrano de Haro. Madrid, Alcuentru, 2007.

* [[2013]] ''La última entrevista y otres conversaciones'', trad. Ana González y Diego Ruiz, Páxina Cerbuna, Barcelona, 2016 (''The Last Interview and Other Conversations'', Melville House, Nueva York, 2013).

* [[2014]] [http://eunomia.tirant.com/?p=2927 &quot;La gran tradición&quot;], ''Eunomía: revista en cultura de la llegalidá'', num. 6. Trad. Alfonso Ballesteros.

* [[2017]] ''Nel presente. Ensayos políticos'', trad. Roberto Ramos Fontecoba, Páxina Cerbuna, Barcelona.

== Influencia ==


Arendt fíxose famosa col so llibru ''Los oríxenes del totalitarismu''. Esta obra, que na actualidá pertenez al canon de la formación política, tráxo-y munchos sofitos ya innumberables invitaciones pa conferencies. «Foi la primer teórica qu'entendió'l totalitarismu como una nueva forma de poder políticu na [[hestoria universal|historia de la humanidá]].»&lt;ref&gt;[[Seyla Benhabib]]: ''Hannah Arendt. Die melancholische Denkerin der Moderne.'' Hamburgu, 1998, páx. 9.&lt;/ref&gt; Sirvió en parte como base pa un conceutu ampliáu del totalitarismu y como argumentu contra la [[Xunión Soviética#La Xunión Soviética dempués de Stalin|Xunión Soviética post estalinista]] mientres la [[Guerra Fría]]. De resultes, foi criticada una y otra vez por [[socialismu|socialista]] más bien ortodoxos.

Sicasí, nel ámbitu académicu y tamién en parte de la intelectualidá d'esquierda, al empar, non solo apreciábense los sos estudios sobre'l nazismu, sinón que tamién los sos tempranos analises del estalinismu como sistema totalitariu. Sobremanera nos EE.&amp;nbsp;UU. y en Francia estos alderiques fomentaron la nacencia d'una [[Nueva Izquierda (Estaos Xuníos)|Nueva Izquierda]] non dogmática.

El filólogu estauxunidense y activista palestín [[Edward Said]], que la so obra centrar nel [[poscolonialismu]], consideraba a Hannah Arendt como unu de los teóricos del [[imperialismu]] qu'empobinen tantu «de forma imperialista como antimperialista», basándose na crítica de Arendt del escritor [[Joseph Conrad]] en ''The Origins of Totalitarism''.&lt;ref&gt;Subseición: ''[[Joseph Conrad|Conrad]] als literarische Quelle für Arendt'' (EuU 1986 -TB-, páxs. 407–413).&lt;/ref&gt;

El so maestru, Karl Jaspers, calificó'l llibru nel prefaciu de la tercer edición como «historiografía de gran estilu». Comentó que fuera ellaboráu colos medios de la investigación histórica y l'analís sociolóxicu. La obra daría «la visión fonda al traviés de la cual una forma de pensamientu filosóficu empieza a ser capaz de xulgar na realidá política». Según Jaspers, Arendt nun da conseyos, sinón que tresmite conocencies que sirven a la [[dignidá humana]] y a la [[Razón (filosofía)|razón]].

Sobremanera na década de 1960, el so reportaxe sobre'l procesu a Eichmann en Xerusalén produció un gran discutiniu. Les memories de Eichmann,&lt;ref&gt;Irmtrud Wojak: ''Eichmanns Memoiren. Ein kritischer Essay.'' Frankfurt del Main, 2004&lt;/ref&gt; qu'amuesen el so fuerte y sustantivu antisemitismu, inda nun taben disponibles pa Arendt cuando escribió tantu los reportaxes como'l llibru. Gran parte de los críticos señalen anguaño que Arendt subestimó l'antisemitismu de Eichmann como motivación. La obra inda ye refugada o inorada de cutiu, pero al empar atopa cada vez más reconocencia y atención –como toles obres de Arendt–. Asina, por casu, [[Jan Philipp Reemtsma]] señaló en 1998 que, dende'l llibru sobre Eichmann de Arendt, o inclusive dende antes, tratar d'esplicar cola enfermedá les aiciones del autor d'un delitu («patologización del criminal») yá nun yera válidu.&lt;ref&gt;En: J.Ph. Reemtsma, ''Laudatio für Saul Friedländer anlässlich der Verleihung des Geschwister-Scholl-Preises 1998''; [https://web.archive.org/web/20071018061151/http://buchhandel-bayern.de/geschwister-scholl-preis/1998_laudatio.shtml testu disponible en llinia].&lt;/ref&gt;

El sociólogu [[Hauke Brunkhorst]] estudió en 1999 la rellación ente [[Jürgen Habermas|Habermas]] y Arendt. Na década de 1970 «Jürgen Habermas afayó les coincidencies de la so teoría de l'[[aición comunicativa]] cola teoría de Arendt sobre'l poder y la violencia, creando'l conceutu de &quot;poder comunicativu&quot;». Pero Habermas caltuvo la so distancia con «l'[[Aristóteles|aristotelismu]] de Arendt y [...] cola so crítica de la Revolución francesa». Los discípulos de Habermas [[Helmut Dubiel|Dubiel]], Ulrich Rödel y Günther Frankenberg intentaron na so obra ''Die demokratische Frage'' (1990; «La cuestión democrática») «reparar con ayuda de Arendt el déficit democráticu de l'antigua [[teoría crítica]]».&lt;ref&gt;Hauke Brunkhorst: ''Hannah Arendt''. Múnich, 1999, p. 150.&lt;/ref&gt; Asina, según Brunkhorst, empezó la gran influencia de Hannah Arendt na década de 1980, cuando la ''civil society'' ([[sociedá civil]]) taba a la orde del día. La ocasión yera, per una parte, la política [[Neolliberalismu|neolliberal]] de [[Ronald Reagan]] y [[Margaret Thatcher]] y, por otra, la política de la Xunión Soviética.

[[Seyla Benhabib]] pregúntase cómo s'esplica la renacencia de Arendt. «Tres la cayida del comunismu autoritariu y desque la [[marxismu|teoría marxista]] ta en retrocesu en tol mundu, el pensamientu de Hannah Arendt surdió como la teoría crítica política del momentu post totalitariu». Tamién pal [[feminismu]] modernu ye Arendt «un exemplu impresionante y secretu d'una de les nueses &quot;anteriores madres&quot;».&lt;ref&gt;Benhabib páxs. 18 y 21.&lt;/ref&gt; Sicasí, el movimientu feminista de les décades de 1970 y 1980 apenes faía referencia a les sos obres.

Nos últimos años, [[Ralf Dahrendorf]] incluyó con reserves a Hannah Arendt ente los pocos pensadores humanistes independientes y llibres del sieglu anterior.

[[Ficheru:HannahArendtHeidelberg 1.jpg|thumb|Placa conmemorativa (2006) na vivienda de Arendt en Heidelberg, Schlossberg 16, sol [[Castiellu de Heidelberg]].]]

A Arendt reprochóse-y de cutiu qu'había subestimado la [[cuestión social]]. En 1972 respondió nuna conversación con amigos que, por casu, la construcción de viviendes yera una cuestión de l'alministración, pero tamién contién aspeutos políticos, como'l problema de la integración.&lt;ref&gt;''Ich will verstehen. Selbstauskünfte zu Leben und Werk.'' Múnich, Zúrich -TB- 1996, páxs. 77ss.&lt;/ref&gt; Ella mesma acutó cada vez más de forma esplícita'l so pensamientu a lo político, poniendo de forma radical en cuestión les tradiciones y cosmovisiones.

[[Elisabeth Young-Bruehl]] señala que'l conceutu políticu de Arendt del perdón y del nuevu empiezu poner en práutica quince años dempués de la so muerte na [[Comisión de la verdá y la reconciliación]] de [[Sudáfrica]]:
{{cita|«les sos idees sobre'l perdón y el so llibru sobre Eichmann influyeron y viéronse reflexaos na aición, el nuevu empiezu, que traxo la Comisión de la verdá y la reconciliación de Sudáfrica, que, per primer vegada na hestoria, convirtió'l perdón nun principiu guía pa un Estáu.»&lt;ref&gt;Elisabeth Young-Bruehl: ''Why Arendt Matters'', Londres 2006, p. 112.&lt;/ref&gt;}}

Nun esiste nenguna [[escuela filosófica]] o política que se remonte a Hannah Arendt. La so estensa y variada obra ufierta la posibilidá d'escoyer párrafos y cites pa xustificar el puntu de vista propiu. Según les sos propies pallabres, al contrariu qu'otros munchos intelectuales importantes contemporáneos, nun foi nunca socialista o comunista, pero tampoco dafechu sionista, nin-y la podía incluyir en nengún otru esquema. Esta ye la razón de que mientres enforma tiempu namái unos pocos científicos, como [[Ernst Vollrath]],&lt;ref&gt;Antonia Grunenberg, [https://web.archive.org/web/20070928152912/http://www.hannah-arendt.de/preistraeger/preis_2001_7.html ''Ernst Vollrath – Denkwege und Aufbrüche''], discursu pa la concesión del Premiu Hannah Arendt, 2001. (Enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.)&lt;/ref&gt; estudiaren en fondura la obra completa de Arendt. Esto camudó radicalmente nos últimos años. Na dómina de los [[Postmodernismo|postmodernos]], el so «pensamientu ensin barandielles individual ye más bien apreciáu, ente otres razones porque, como se señala de cutiu, el so camín vital ya intelectual amuesen una gran coincidencia.

== Legáu ==
Dende 1995 apúrrese'l [[Premiu Hannah Arendt]] al pensamientu políticu, financiáu pela ciudá de [[Bremen (ciudá)|Brema]] y la [[Fundación Heinrich Böll]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090221023938/http://hannah-arendt.de/verein/frame_verein.html Información sobre'l Premiu Hannah-Arendt (Hannah-Arendt-Preis) na web hannah-arendt.de]. Enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt;

Dende 1993 trabaya l'asociación «Institutu Hannah Arendt pal estudiu del totalitarismu» (Hannah-Arendt-Institut für Totalitarismusforschung y.V., HAIT) en [[Dresde]]. L'Institutu tien por oxetivu estudiar «les dictadures totalitaries por derechu propiu». Historiadores y sociólogos tienen d'analizar de forma empírica les estructures políticu y social del nazismu y del réxime de la [[República Democrática Alemana]]. L'Institutu amás realiza xornaes sobre Hannah Arendt y promueve publicaciones póstumes. El direutor hasta 2008, [[Gerhard Besier]], revesosu pola so cercanía a la [[ciencioloxía]], escribió en ''[[Die Welt]]'' sobre Arendt: «Pensamientu lóxicu, un conceutu concisu, una construcción claro y madurecío: estes coses nun yeren el so fuerte.»&lt;ref&gt;''[http://www.welt.de/print-welt/article91353/Die_Totalitarismustheorie_ist_gescheitert.html Die Totalitarismustheorie ist gescheitert]''.&lt;/ref&gt;

En [[Zúrich]], onde Arendt lleó la so ponencia ''Freiheit und Politik'' («Llibertá y política») en 1958,&lt;ref&gt;''Freiheit und Politik'' (Impresu en: ''Die neue Rundschau'', 69, 1958, cuadiernu 4). En: ''Zwischen Vergangenheit und Zukunft. Übungen im politischen Denken I.'' Múnich, 1994, páxs. 201s.&lt;/ref&gt; realizar de 1996 a 2000 de forma añal les Xornaes de Hannah Arendt, que s'ocupaben del so pensamientu políticu, cada añu dende un nuevu puntu de vista. Dende 1998 realícense tamién en [[Hannover]] tolos branos eventos similares, que los sos resultaos publicar.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20060208072711/http://www.hannah-arendt-hannover.de/index.html Sitio web «Hannah Arendt in Hannover»], con información sobre les Xornaes de Hannah Arendt. Enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt;

Na [[Universidá de Oldenburgu|Universidá Carl von Ossietzky]] d'[[Oldenburgu]], [[Antonia Grunenberg]] fundó en 1999 el Centru Hannah Arendt.&lt;ref&gt;[http://www.uni-oldenburg.de/arendt-zentrum/ Sitiu web del Hannah Arendt-Zentrum] na Universidá de Oldenburgu. Enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt; Tien orixinales o copies de la mayoría de los documentos mandaos por Hannah Arendt. Amás, editen los ''Hannah Arendt Studien'', en forma de coleición de llibros. A esto hai qu'añedir les xornaes y otros eventos sobre les obres de Hannah Arendt y polo xeneral sobre la vida intelectual del sieglu XX. La Sociedá Hannah Arendt húngara, que funciona dende 1997, diríxese sobremanera a los pedagogos y ocúpase, ente otres coses, de formular una nueva definición de los Derechos Humanos sofitándose na tesis de Arendt de que l'asesinatu masivu ya industrial namái foi posible porque los [[Declaración de los Derechos Humanos|Derechos Humanos]] nun tuvieron fundamentación filosófica, nin cuayaren de forma política, sinón qu'a cencielles fueron proclamaos.&lt;ref&gt;[http://www.hae.hu/inform.htm Sitio web (n'inglés) de la Hannah Arendt Association (Hungría)]. Enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt; Wolfgang Heuer edita en Berlín el ''Hannah-Arendt-Newsletter'' con collaboraciones n'alemán, inglés y dacuando en francés, na que se publicaron trabayos inéditos de Arendt.&lt;ref&gt;[http://www.hannaharendt.net Sitio web HannahArendt.net]. Enllaz consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt;

Aprosimao dende'l cambéu de sieglu puede falase d'una auténtica esplosión del pensamientu de Arendt n'Alemaña. En Hannover, Marburgu y Heidelberg asitiáronse plaques conmemorativas nos sos llugares de residencia. Diose'l so nome a delles escueles,&lt;ref&gt;Por casu: [https://web.archive.org/web/20081007111932/http://hagh.bildung-rp.de/index2.html Hannah-Arendt-Gymnasium n'Haißloch], [http://www.han-nah.de Hannah-Arendt-Gymnasium en Barsinghausen], [http://www.hannah-arendt-schule.de/ Hannah-Arendt-Schule en Hannover], [http://www.has-fl.de/index.html Hannah-Arendt-Schule en Flensburg] o'l [[Hannah-Arendt-Gymnasium]] en Neukölln, Berlín.&lt;/ref&gt; cais y places. Realícense actos públicos, simposios y esposiciones nel so honor. En conmemoración del 30ᵘ aniversariu de la so muerte en 2005 y, pocu dempués, en conmemoración de la so 100ᵘ cumpleaños editáronse innumberables artículos y llibros. Nes universidaes y otros centros d'investigación, interesar por Hannah Arendt, amás de filósofos, politólogos y otros estudiosos de les ciencies sociales, tamién historiadores y filólogos.

L'asteroide [[100027 Hannaharendt]] recibió'l so nome (1990) n'honor a l'autora.&lt;ref&gt;[http://www.cfa.harvard.edu/iau/lists/NumberedMPs100001.html Llista d'asteroides (100.000-105.000) en IAU Minor Planet Center]. Enllaz consultáu'l 22 de setiembre de 2009.&lt;/ref&gt;

L'Institutu de Formación Cultural y Política que [[Elisa Carrió]] fundó en mayu de 2004 na Ciudá Autónoma de [[Buenos Aires]] lleva'l nome de '''Hannah Arendt'''. &lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-34809-2004-05-02.html Enllaz consultáu'l 30 d'agostu de 2016.&lt;/ref&gt;

== Películes ==
[[Hannah Arendt (película)|Hannah Arendt]], direutora: [[Margarethe von Trotta]], cola participación de [[Barbara Sukowa]], Alemaña, Francia, Luxemburgu, 2012, 113 min.

== Notes ==
{{llistaref|group=lower-alpha}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
=== Bibliografía emplegada ===
* Auer, D.; Rensmann, Lars; y Schulze Wessel, Julia (eds.) ''Arendt und Afato'', Suhrkamp, Frankfurt, 2003, ISBN 3-518-29235-8
* Barley, Delbert. ''Hannah Arendt. Einführung in ihr Werk''. Verlag Karl Alber, Friburgu de Brisgovia - Múnich, 1990, ISBN 3-495-47662-8
* Benhabib, Seyla. ''Hannah Arendt. Die melancholische Denkerin der Moderne''. Hamburgu, 1998. Orixinal n'inglés:''The Reluctant Modernism of Hannah Arendt'', 1996. Hai trad. esp.: ''El reluctante modernismu de Hannah Arendt. El diálogu con Martin Heidegger''. Valencia, Episteme, 1996
* [[Besier, Gerhard]] et al. (ed.) ''Totalitarianism and Liberty. Hannah Arendt in the 21st Century'', Ksiegarnia Akademicka, Cracovia, 2008, ISBN 978-83-7188-057-5
* Bielfeldt, Friedrich. ''Das Politikverständnis von Hannah Arendt'', GRIN-Verlag, Múnich, 2008 ISBN 3-638-95360-2
* Breier, Karl-Heinz. ''Hannah Arendt zur Einführung'', Junius, Hamburgu, 1992; 2ª ed. aum. 2005, ISBN 3-88506-345-X
* Brocke, Edna y Klein-Rusteberg, Karl-Heinz (prólogu). ''Treue als Zeichen der Wahrheit. Hannah Arendt: Werk und Wirkung'', Dokumentationsband zum Symposium. (Ed. Alte Synagoge) Klartext, Essen, 1997, ISBN 3-88474-585-9
* Brunkhorst, Hauke. «Antisemitismus und Totalitarismus im Werk Hannah Arendts», en: &quot;Babylon. Beiträge zur jüdischen Gegenwart&quot;, cuadiernu 22, Neue Kritik, Frankfurt, 2007, ISBN 978-3-8015-0386-4
* Brunkhorst, Hauke. ''Hannah Arendt'' (ed. Otfried Höffe). C.H. Beck, Múnich, 1999, ISBN 3-406-41948-8
* Budi Hardiman, Fransisco. ''Die Herrschaft der Gleichen. Masse und totalitäre Herrschaft. Eine kritische Überprüfung der Texte von [[Georg Simmel]], [[Hermann Broch]], [[Elias Canetti]] und Hannah Arendt''. Frankfurt del Main et al., Peter Lang, 2001, ISBN 3-631-37929-3 (Tesis doctoral, Múnich, 2001)
* Christophersen, Alf y Schulze, Claudia. «Chronologie eines Eklats. Hannah Arendt und Paul Tillich». En: ''Zeitschrift für Neuere Theologiegeschichte'' (ZNThG) Jg. 9. 2002, páxs. 98 - 130. [https://web.archive.org/web/20030509073908/http://www.degruyter.de/journals/znthg/pdf/9_98.pdf]
* Diner, Dan: «Marranische Einschreibungen. Erwägungen zu verborgenen Traditionen bei Hannah Arendt», en: &quot;Babylon. Beiträge zur jüdischen Gegenwart&quot;, cuadiernu 22, Neue Kritik, Frankfurt, 2007, ISBN 978-3-8015-0386-4.
* [[Paolo Flores D'Arcais|Flores d' Arcais, Paolo]]: ''Libertärer Existenzialismus. Zur Aktualität der Theorie von Hannah Arendt.'' Neue Kritik, Frankfurt, 1997, ISBN 3-8015-0253-8. Orig. italianu, ''Esistenza y libertá''. Xénova, Marietti, 1990. Hai trad. esp.: ''Hannah Arendt, esistencia y llibertá''. Trad. César Cansino. Madrid, Tecnos, 1996.
* Fritze, Lothar: «Hannah Arendt weitergedacht. Ein Symposium». ''Schriften des Hannah-Arendt-Institut für Totalitarismusforschung'' (HAIT), vol.35, Vandenhoeck &amp; Ruprecht, Dresde, 2008, ISBN 3-525-36913-1.
* Ganzfried, Daniel, y Hefti, Sebastian (eds.): ''Hannah Arendt. Nach dem Totalitarismus'', Eva Wissenschaft, Hamburgu, 1997, ISBN 3-434-52003-1. Seleición de les ponencies de simposio con ocasión de les Xornaes Hannah Arendt» de Zúrich, 1996.
* Gleichauf, Ingeborg: ''Hannah Arendt'', DTV, 2ª edic. 2005.
* [[Antonia Grunenberg|Grunenberg, Antonia]]: ''Hannah Arendt und Martin Heidegger. Geschichte einer Liebe'', Piper, Múnich, 2006, ISBN 3-492-04490-5.
* Hahn, Barbara: ''Hannah Arendt. Leidenschaften, Menschen und Bücher'', Berlin Verlag, 2005, ISBN 3-8270-0561-2; Berliner Tachenbuch Verlag, 2007, ISBN 3-8333-0481-2.
* Harms, Klaus: ''Hannah Arendt und Hans Jonas. Grundlagen einer philosophischen Theologie der Weltverantwortung'', WiKu-Verlag, Berlín, 2003, ISBN 3-936749-84-1.
* Heuer, Wolfgang: ''Citizen. Persönliche Integrität und politisches Handeln. Eine Rekonstruktion des politischen Humanismus Hannah Arendts'', Akademie, Berlín, 1992, ISBN 3-05-002189-6.
* Heuer, Wolfgang. ''Hannah Arendt'', Rowohlt, Reinbek, 1987; 7ª edic., 2004, ISBN 3-499-50379-4.
* Heuer, W. y Wild, Thomas: «Hannah Arendt». En: ''Text und Kritik. Zeitschrift für Literatur'', cuadiernu 166/167, Múnich, 2005, ISBN 3-88377-787-0.
* Kemper, Peter (ed.) ''Die Zukunft des Politischen, Ausblicke auf Hannah Arendt'', Frankfurt, Fischer TB, 1993, ISBN 3-596-11706-2. Inclúi contribuciones d'O. Höffe, Y. Vollrath, O. Negt, M. Greven, B. Guggenberger, M. Jay y O. Kallscheuer.
* [[Julia Kristeva|Kristeva, Julia]]: ''Das weibliche Genie. Hannah Arendt'', Philo, Berlín-Viena, 2001, ISBN 3-8257-0186-7. (Orixinal en francés, de 1999.) Hai trad. esp.: ''El xeniu femenín, 1. Hannah Arendt''. Barcelona, [http://www.paidos.com/lib.asp?COD=75507 Paidós], 2000.
* Kulla, Ralf: ''Politische Macht und politische Gewalt. Krieg, Gewaltfreiheit und Demokratie im Anschluß an Hannah Arendt und Carl von Clausewitz.'' Hamburgu, Verlag Dr. Kovač, 2005 (= ''Schriften zur internationalen Politik'', vol.12), ISBN 3-8300-2026-0.
* Kulla, Ralf: ''Revolutionärer Geist und republikanische Freiheit. Über die verdrängte Nähe von Hannah Arendt und Rosa Luxemburg. Mit einem Vorwort von Gert Schäfer.'' Hánover, Offizin-Verlag, 1999 (= ''Diskussionsbeiträge des Instituts für Politische Wissenschaft der Universität Hannover'', vol. 25), ISBN 3-930345-16-1.
* Ludz, Ursula, y Nordmann, Ingeborg: «Hannah Arendts ''Denktagebuch''» (sobre la edición de la obra) y «Spuren jüdischen Denkens im ''Denktagebuch''», en: ''Donnerstagshefte'', nᵘ 6, Hg./Verlag Alte Synagoge, Essen, 2003, ISBN 3-924384-38-X.
* Marchart, Oliver: ''Neu beginnen. Hannah Arendt, die Revolution und die Globalisierung'', con prólogu de Llinda Zerilli; Verlag Turia &amp; Kant, 2005, ISBN 3-85132-421-8.
* Meints, Waltraud; Klinger, Katherine (eds.): ''Politik und Verantwortung. Zur Aktualität von Hannah Arendt'', Hánover, 2004, ISBN 3-930345-43-9.
* Philipp zum Kolk, ''Hannah Arendt und Carl Schmitt. Ausnahme und Normalität - Staat und Politik.'' Peter Lang Verlag, Frankfurt, 2009, ISBN 978-3-631-59232-8.
* Pilling, Iris: ''Denken und Handeln als Jüdin Peter Lang'', Frankfurt del Main, 1996, ISBN 3-631-48913-7 (tesis doctoral).
* Prinz, Alois: ''Beruf Philosophin oder die Liebe zur Welt. Die Lebensgeschichte der Hannah Arendt'', Beltz &amp; Gelberg, Weinheim &amp; Basel 1998, ISBN 3-407-78879-7; reed. 2006, ISBN 3-407-80985-9. Hai trad. esp. ''La filosofía como oficiu o l'amor al mundu. La vida de Hannah Arendt''. Trad. de Belén Ibarra de Diego. Barcelona, Herder, 2001.
* Reif, Adalbert (ed.): ''Hannah Arendt. Materialien zu ihrem Werk'', Europa, Viena, 1979, ISBN 3-203-50718-8.
* Rose, Uta-D., ''Die Komplexität politischen Handelns. Die Liberalismus-Kommunitarismus-Debatte im Lichte des Denkens von Hannah Arendt'', Waldkirch, Edition Gorz, 2004, ISBN 3-938095-01-6.
* Scherer, Georg: «Der Liebesbegriff bei Hannah Arendt und bei Augustin», en: ''Donnerstagshefte'', nᵘ 6, Hg./Verlag Alte Synagoge, Essen, 2003, ISBN 3-924384-38-X.
* Schindler, Roland W.: ''Geglückte Zeit - gestundete Zeit. Hannah Arendts Kritik der Moderne'', Campus, Frankfurt et al., 1996.
* Schönherr-Mann, Hans-Martin: ''Hannah Arendt. Wahrheit, Macht, Moral'', Beck, Múnich, 2006, ISBN 3-406-54107-0, ISBN 978-3-406-54107-0.
* Schulze Wessel, Julia: ''Ideologie der Sachlichkeit. Hannah Arendts politische Theorie des Antisemitismus'', Suhrkamp, Frankfurt, 2006, ISBN 3-518-29396-6.
* Seitz, Jacob Stefan: ''Hannah Arendts Kritik der politisch-philosophischen Tradition. Unter Einbeziehung der französischen Literatur zu Hannah Arendt'', Herbert Utz Wissenschaft, Múnich, 2002, ISBN 3-8316-0168-2.
* Seyla Benhabib y Raluca Eddon: «From Anti-Semitism to &quot;the Right to Have Rights&quot;. The Jewish Roots of Hannah Arendt's Cosmopolitanism», en: &quot;Babylon. Beiträge zur jüdischen Gegenwart&quot;, cuadiernu 22, Neue Kritik, Frankfurt, 2007, ISBN 978-3-8015-0386-4.
* Smith, Gary (ed.): ''Hannah Arendt Revisited: «Eichmann in Xerusalem» und die Folgen'', Suhrkamp 2135, Frankfurt, 2000, ISBN 978-3-518-12135-1.
* Sontheimer, Kurt: ''Hannah Arendt. Der Weg einer großen Denkerin''. Múnich, 2005, ISBN 3-492-04382-8.
* Thaa, W., y Probst, L. (eds.) ''Die Entdeckung der Freiheit. Amerika im Denken Hannah Arendts'' Philo, Berlín, Viena, 2003 ISBN 3-8257-0338-X
* Volk, Christian: ''Urteilen in dunklen Zeiten. Eine neue Lesart von Hannah Arendts «Banalität des Bösen»'', 2005, Lukas, Berlín, ISBN 3-936872-54-6.
* Vowinckel, Annette: ''Arendt'', Reclam, Leipzig, 2006, ISBN 978-3-379-20303-6.
* Vowinckel, Annette: ''Geschichtsbegriff und Historisches Denken bei Hannah Arendt'', Böhlau, Colonia, 2001, ISBN 3-412-03401-0.
* Vowinckel, Annette: ''Hannah Arendt. Zwischen deutscher Philosophie und jüdischer Politik'', Lukas Verlag f. Kunst- o. Geistesgeschichte, Berlín, 2004, ISBN 978-3-936872-36-1.
* Wagenknecht, Achim: ''Einführung in die politische Philosophie Hannah Arendts'', Tectum Verlag, Marburgu, 1995, ISBN 978-3-89608-908-3. Testu [http://achimwagenknecht.de/Arendt/index.htm disponible en llinia (n'alemán)], tamién [http://achimwagenknecht.de/Arendt/Arendt.pdf como archivu PDF].
* Wolfgang Heuer y Irmela von der Lühe (eds.) ''Dichterisch denken. Hannah Arendt und die Künste'', Wallstein, Gotinga, 2007, ISBN 978-3-8353-0131-3. Inclúi (páxs. 213-223) notes inédites de Arendt sobre «Übungen in Vorstellungskraft».
* Young-Bruehl, Elisabeth: ''Hannah Arendt. Leben, Werk und Zeit''. Frankfurt, 1982, 2004, ISBN 3-596-16010-3. Orixinal n'inglés: ''Hannah Arendt. For Love of the World''. [[Yale University Press]], 1982. Hai trad. esp.: ''Hannah Arendt. Una biografía''. Trad. Manuel Llopis Valdés. Valencia, Alfons el Magnànim, 1993. Reeditáu con nuevu prólogu en Barcelona, Paidós, 2006.
* Young-Bruehl, Elisabeth: ''Why Arendt Matters'', Yale University Press, Londres, 2006, ISBN 0-300-12044-3.

=== Bibliografía adicional ===
* Adler, Laura: ''Hannah Arendt''. Trad. d'Isabel Margelí. Barcelona, Destín, 2006.
* Ballesteros, Alfonso, ''Innovación versus caltenimientu. La tensión ente la política y el derechu na obra de Hannah Arendt'', Madrid, Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales, 2016.
* Birulés, Fina (compiladora): ''Hannah Arendt: l'arguyu de pensar''. Barcelona, Gedisa, 2000. Artículos de Seyla Benhabib, Richard J. Bernstein, Laura Boella, Margaret Canovan, Françoise Collin, Roberto Esposito, Salvador Giner, Martin Jay, Hans Jonas, Claude Lefort, Mary McCarthy y Albrecht Wellmer.
* Birulés, Fina: ''La especificidá de lo político: Hannah Arendt''. Valencia, Episteme, 1996.
* Birulés, Fina: ''Un heriedu ensin testamentu: Hannah Arendt''. Barcelona, [http://web.archive.org/web/http://www.herdereditorial.com/ficha.php?id=1592&amp;cat=3 Herder], 2007.
* Bárcena, Fernando: ''Hannah Arendt. Una filosofía de la natalidá''. Barcelona, [http://www.herdereditorial.com/ficha.php?cat=&amp;sub=&amp;p=1&amp;id=1571&amp;o= Herder], 2006.
* Brunkhorst, Hauke: ''El legáu filosóficu de Hannah Arendt''. Trad. de Manuel Abella y José Luis López de Lizaga. Madrid, Biblioteca Nueva, 2006.
* [[Antonio Campillo Meseguer|Campillo, Antonio]]: ''El llugar del xuiciu. Seis testigos del sieglu XX: Arendt, Canetti, Derrida, Espinosa, Hitchcock y Trías''. Madrid, Biblioteca Nueva, 2009.
* Cruz, Manuel (editor): ''El sieglu de Hannah Arendt''. Barcelona, Paidós, 2006.
* Ettinger, Elsbieta: ''Hannah Arendt y Martin Heidegger''. Trad. de Daniel Najmías. Barcelona, Tusquets, 1996 (''Hannah Arendt/Martin Heidegger''. Yale University Press)
* Govea Cabrera, Jorge. ''Visión de la política en Hannah Arendt'', Maracaibo, Venezuela, Frónesis (Revista de Filosofía Xurídica, Social y Política), Institutu de Filosofía del Derechu Dr. J.M. Delgado Ocando, Universidá del Zulia, ISSN 1315-6268-Dep. llegal pp 199402ZU33, Vol. 17, Non. 2, mayu-agostu, 2010, páxs. 217 - 239.
* {{cita llibru|apellíu=Gutiérrez de Cabiedes|nome=Teresa|títulu=El conxuru de la comprensión. Vida y obra de Hannah Arendt|url=http://www.ediciones-encuentro.es/Amuesa.php?&amp;llibru=10000395|edición=1ª|añu=2009|editorial=[[Ediciones Atopo]]|isbn=978-84-9920-002-6}}
* Hill, M.A. (comp.) ''Hannah Arendt: The Recovery of the Public World''. New York, St. Martin's Press, 1979
* May, L. Kohn, J. (comp.) ''Hannah Arendt. Twenty Years Later''. The MITPress
* Parekh, Bhikhu. ''Hannah Arendt and the Search for a New Political Philosophy''. Londres, Macmillan, 1981.
* Pressacco, Carlos F. (ed.) 'Totalitariasmo, lloria y despolitización. L'actualidá de Hannah Arendt'. 2006.
* Prior, Ángel. ''Voluntá y responsabilidá en Hannah Arendt''. Madrid, Biblioteca Nueva, 2009.
* Reif, Adelbert: ''Paroles amb Hannah Arendt'' Trad. de Ramon Farrés. Barcelona, Lleonard Muntaner, 2006.
* Roviello, A.M. &amp; M. Weyembergh (coords): ''Hannah Arendt et la modernité''. París, Vrin, 1992.
* Salto Sánchez de la Corrolada, Ana. ''La Dignidá Humana: Dignidá de la Muyer''. Madrid, PPC, 2007.
* Sánchez Muñoz, Cristina. ''Hannah Arendt: l'espaciu de la política''. Madrid, [https://web.archive.org/web/20090206233155/http://www.cepc.es/catalogo_publicaciones.asp Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales], 2003.
* Dellos autores, ''Hannah Arendt, El legáu d'una mirada''. Ediciones Sequitur, Madrid, 2008. Ensayos de Fina Birulés, Daniel Mundu, Agustín Serrano de Haro, Dana Vila, Richard Bernstein, Margaret Canovan, [[Albrecht Wellmer]], George Kateb y Jacques Taminiaux.
* Villa, Dana (ed): ''The Cambridge Companion to Hannah Arendt''. Cambridge &amp; New York, [[Cambridge University Press]], 2000
* Williams, Gareth (ed.), ''Hannah Arendt: Critical Assessments of leading Political Philosophers'', 4 vols., Londres, Routledge, 2005.
*Zamora, J.A. y Arribas, S. (coord.) ''Hannah Arendt. Pensar en tiempos aveseos''. Arbor 186 ( 742). 2010. [[Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques]]. {{doi|10.3989/arbor.2010.i742}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikiquote}}
* [http://onrevolution.narod.ru/arendt/index.html On Revolution.] H. Arendt Portal
* [http://www.alcoberro.info/planes/arendt0.html Dosier Arendt], testos de [[Salvador Giner]] y otros sobre Arendt
* [https://web.archive.org/web/20080416163316/http://turan.uc3m.es/uc3m/dpto/HC/AGR/totalitarismu.html Totalitarismu, hestoria y lloria del mal], Antonio Gómez Ramos, Universidá Carlos III de Madrid
* [http://www.difusioncultural.uam.mx/revista/xunu2000/arendt.html Hannah Arendt: cómo enfrentar la lloria del mal], Alexandra Délano, *
[http://filosofiapalomar.blogspot.com.es/2013/10/hannah-arendt-y-la lloria-del-mal.html Hannah Arendt y la lloria del mal] videu y ensayu, Jesús Palombar, *
[http://elblogdehannaharendt.blogspot.com/ Videoconferencias con Hannah Arendt]. Recopilación Juan Pablo Galeano Rei *
[http://www.youtube.com/watch?v=WDovm3A1wI4#t=59 Entrevista a Hannah Arendt]''¿Qué queda? Queda la llingua materna''. Entrevista a Hannah Arendt realizada por Günter Gauss y emitida pola televisión d'Alemaña Occidental el 28 d'ochobre de 1964. Subtitular en castellán pa poder esfrutar los hispanofalantes d'esti notable documentu.

'''Visión de la política en Hannah Arendt'''. Jorge Govea Cabrera *
http://revistas.luz.edu.ve/index.php/frone/article/view/6244
* http://www.scielo.org.ve/scielo.php?pid=S1315-62682010000200006&amp;script=sci_arttext
&lt;br /&gt;
----
{{traducíu ref|de|Hannah Arendt}}

{{NF|1906|1975|Arendt, Hannah}}

{{Tradubot|Hannah Arendt}}

[[Categoría:Filósofos y filósofes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Filósofos y filósofes d'Alemaña]]
[[Categoría:Filósofos políticos]]
[[Categoría:Sociólogos y sociólogues d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Alemaña]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Periodistes d'opinión]]
[[Categoría:Esistencialistes]]
[[Categoría:Politólogos d'Alemaña]]
[[Categoría:Historiadores del Holocaustu]]
[[Categoría:Sociólogos y sociólogues]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Persones de Hannover]]</text>
      <sha1>a32e6s9felnxax4r9bcleyjzlwaayh4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia d'Oriente Próximu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137863</id>
    <revision>
      <id>3703100</id>
      <parentid>3683843</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55010" xml:space="preserve">El [[Oriente Próximu]], llamáu tamién [[Oriente Mediu]], ye la rexón del mundu qu'entiende la [[península arábiga]], [[Mesopotamia]] y [[Palestina (rexón)|Palestina]]; dichos territorios son ocupaos anguaño por [[Arabia Saudita]], [[Israel]], [[Xordania]], [[El Líbanu]], [[Siria]] ya [[Iraq]], ente otros estaos. De la mesma, en términos históricos, éstes rexones tán n'íntima rellación col valle del [[Nilu]] (ocupáu pol actual [[Exiptu]]), la península d'[[Anatolia]] (güei [[Turquía]]) y los [[Montes Zagros]] (güei [[Irán]]). Esta rexón conforma una unidá histórica por ser l'encruz de delles víes de comunicación ente [[Europa]] y [[Asia]], razón pola cual tresformóse nel trubiecu de múltiples cultures y civilizaciones, y tamién nun territoriu fértil pal encruz del arte, la ciencia, la política y la relixón. Por lo mesmo foi tamién una rexón por demás castigada por guerres ya invasiones .

== Primeres civilizaciones ==

=== Neolíticu y sedentarización ===
Escontra l'añu [[XI mileniu e.C.|10000 e.C. ]] producióse'l cambéu climáticu fundamental pa la hestoria humana, nel cual producióse l'orixe de la civilización, cual foi la retirada de los [[Edá de Xelu|glaciares]] y l'empiezu del [[Holocenu]]. El clima mientres l'Holocenu foi descritu como [[periodu interglacial|interglacial]], pero tuvo delles fluctuaciones menores qu'afectaron a la vida civilizada.

La rexón del Próximu Oriente viose afeutada por estos cambeos, xenerando un procesu de desertización que creó'l llamáu [[Creciente Fértil]], una delgada zona agraria que s'estendía dende l'actual [[Siria]] escontra l'este, pola cuenca de los ríos [[Tigris]] y [[Ríu Éufrates|Éufrates]], al traviés de [[Mesopotamia]], y escontra l'oeste, escontra la zona del [[Llevante mediterraneu]]. Mientres sieglos, la rexón occidental llevó la supremacía, hasta que nuevos cambeos climáticos escontra [[VIII mileniu e.C.|7000 e.C. ]] o [[VII mileniu e.C.|6000 e.C. ]] diéron-y el predominiu a Mesopotamia.

L'agricultura nel Próximu Oriente ye autóctona, y ello foi posible gracies a especies vexetales que yeren susceptibles de ser adomaes, como'l [[trigu]] y la [[cebada]]. Al desenvolver l'agricultura, el Próximu Oriente tresformar na rexón más civilizada de toa [[Eurasia]] dende la [[India]] al [[océanu Atlánticu]]. Tamién se desenvolvió la [[ganadería]]. La xeneración d'escedentes dexó la crecedera de sociedaes sedentaries y l'acumuladura de riqueces en ciudaes. Les más importantes d'elles fueron [[Xericó]] en Palestina y [[Halula]] en Siria. Nel [[V mileniu e.C. ]], al producise'l desplazamientu del lideralgu social y tecnolóxico a Mesopotamia, florien les [[Cultura Hassuna-Samarra|cultures de Hassuna]] y [[Periodu d'El Obeid|Obeid]] n'[[Iraq]], y [[Cultura Halaf|Halaf]] en Siria. Tamién empieza nesta dómina'l trabayu de la metalurxa, según el comerciu de la [[obsidiana]], piedra semipreciosa bien importante como símbolu d'autoridá y de lo sobrenatural.

Nestos tiempos, el poder político aniciar nos templos, que al atropar riqueces por aciu les prebendas y apurríes, inventen la contabilidá y l'escritura pa remanase financieramente. Na dómina de los sumerios, los templos fadríense lo suficientemente fuertes pa convertir a cada ciudá nuna verdadera teocracia, anque al armase pa la guerra, van crear una aristocracia militar que va ser la responsable del surdimientu de los primeros imperios.

=== Primeres civilizaciones de Mesopotamia ===
El primer pueblu con estructures polítiques propies d'una civilización avanzada foi'l de los [[Sumeria|sumerios]]. La tierra de Sumeria estender pola [[Baxa Mesopotamia]]. Los sumerios nunca formaron un imperiu por sigo mesmos, y apenes algamaron un ciertu grau de poder, les ciudaes más poderoses ([[Ur]], [[Uruk]], [[Nippur]], [[Lagash]], [[Mari (ciudá)|Mari]]) delidiaron duramente ente sigo.

D'esto aprovechóse otru pueblu, el de los acadios, que'l so líder [[Sargón el Grande]] derrocó al rei sumeriu [[Lugalzagesi]] d'[[Umma (ciudá)|Umma]] y creó l'[[Imperiu Acadiu]]. So Sargón y los sos socesores, el poderíu acadiu estendióse inclusive hasta'l El Líbanu, amás d'entamar [[espedición militar|espediciones militares]] na Anatolia, y llevar la guerra contra [[Elam]], al sureste de [[Mesopotamia]]. L'oxetivu supremu de Sargón y los sos socesores foi apoderar la totalidá de les rutes comerciales que travesaben la rexón. Sicasí, la hexemonía acadia yera inestable porque los sumerios caltuvieron mientres enforma tiempu'l so arguyu racial, y múltiples vegaes remontáronse. La constante tensión minó les bases del Imperiu Acadiu, y unos dos sieglos dempués de Sargón, la presión de los [[gutis]], bárbaros de los [[Montes Zagros]], terminó col Imperiu.

Sobrevieno una dómina de caos a la que punxo fin provisoriamente el rei [[Urnammu]], fundador de la [[III Dinastía de Ur]]. So Urnammu y los sos socesores hubo una nueva edá d'oru, marcada por grandes construcciones y prosperidá comercial. Pero Ur decayó y foi dafechu afarada polos [[amorreos]]. Unu de los caudiellos amorreos, [[Sumuabum]], apoderar de [[Babilonia]], y unu de los sos socesores, [[Hamurabi]], consiguió ablayar a tolos sos rivales, y crear un nuevu gran imperiu mesopotámicu. Pero a la muerte de Hamurabi, l'[[Imperiu paleobabilónico|Imperiu Babilónicu]] empezó a aparrar. En [[sieglu XVI e.C.|1595 e.C. ]], Babilonia foi conquistada por [[Mursili I]], rei del [[Imperiu Hitita]], y como ésti nun pudo caltener el so poderíu nuna rexón tan alloñada a los sos propios dominios, apurrió la ciudá a los [[kasitas]]. Empezó asina pa Mesopotamia una dómina de cayente que duró aprosimao mediu mileniu, y nel cual el focu de poder mover escontra l'oeste, escontra les nueves potencies de [[Mitani]], l'[[Imperiu Hitita]] y l'[[Imperiu exipciu]].

=== Mitanni y l'Imperiu Hitita ===
Coles mesmes que tornaba [[Mesopotamia]], crecía'l poder de les potencies occidentales. Pa complicar más les coses, la irrupción de numberosos pueblos nómades ayudó a crear nuevos imperios y reinos. Al occidente, en [[Anatolia]] (actual [[Turquía]]) surdió'l [[Imperiu Hitita]]). En [[Siria]] un pueblu conocíu como los mitani, fundaron el reinu de [[Mitanni]]. Otru pueblu, los [[hicsos]], siguieron les sos correríes más allá de [[Canaán]] ya ingresaron al Valle del Nilu. Hasta esi entós Exiptu tuviera tenues rellaciones comerciales colos puertos [[Fenicia|fenicios]]sobremanera con [[Biblos]] y [[Sidón]], pero dempués de la invasión de los hicsos, esperimentó una reaición nacionalista que la llevó a invadir de llenu a Palestina y Siria, entando asina nel tema políticu internacional. De cuenta que estos trés potencies (Hatti, Mitanni y Exiptu) van trabar en llargues guerres a lo llargo del [[segundu mileniu antes de Cristu]].

Hatti tuvo una dómina de rellumanza ente los sieglos [[sieglu XVII e.C.|XVII]] y [[sieglu XVI e.C.|XVI e.C. ]], pero dempués del fallecimientu de [[Telepinu]] viose clisada pol ascensu de [[Mitanni]]. Pero Mitanni, de la mesma, tuvo de delidiar colos exipcios. Nuna serie de guerres, el poderíu de Mitanni decayó, lo que foi aprovecháu por un nuevu y enérxicu monarca hitita, [[Suppiluliuma I]], pa engrandecer al Imperiu Hitita. Polo que nel sieglu XIV e.C. fueron los exipcios y los hitites quien topetaron, agora pola hexemonía sobre los derruidos dominios de Mitanni.

Dempués de décades de guerra, más o menos atayada na [[Batalla de Kadesh]], roblar escontra [[sieglu XIII e.C.|1275 e.C. ]] la llamada [[Paz Perpetua]] ente Exiptu y Hatti. Esta duró hasta'l final del Imperiu Hitita, que se derrumbar en [[sieglu XII e.C.|1190 e.C. ]], atacaos polos [[kaskas (Anatolia)|kaskas]], metanes les convulsiones provocaes polos [[Pueblos del Mar]], que tamién postraron a Exiptu. D'esta miente xeneróse en Palestina y Siria un nuevu vacíu de poder, que diben aprovechalo nuevos pueblos: los [[Filistea|filisteos]], los [[arameos]], los [[Fenicia|fenicios]] y los [[hebreos]].

Mentanto, Mesopotamia languidecía sol dominiu de los [[kasitas]], y namái a la fin d'esti periodu hubo una reactivación, que llevó a la so articulación en tres reinos: [[Asiria]], [[Babilonia]] y [[Elam]].

=== Hexemonía del Imperiu Asiriu ===
Los principaos posteriores a la irrupción de los Pueblos del Mar llucharon unos contra otros, ensin qu'hubiera una hexemonía clara, hasta que los hebreos unificar sol reináu de [[Saúl]], de [[David]] y de [[Salomón]] (sieglos [[sieglu XI e.C.|XI]] y [[sieglu X e.C.|X]] edC). Pero a pesar del poderíu del reinu hebréu so Salomón, a la so muerte ésti quebróse, y nengún principáu (nin la Pentarquía filistea, nin [[Edom]], nin [[Moab]], nin [[Israel]], nin [[Xudá]], nin [[Tiru]], nin [[Damascu]]) consiguió imponese. D'esta miente, los principaos fenicios, filisteos, hebreos, arameos y cananeos cayeron nuna debilidá mortal, que diba aprovechar a cualesquier lo suficientemente fuerte pa faelos les sos preses.

Esto asocedió cuando una serie de reis asirios ([[Adadninari II]], [[Tukultininurta II]], [[Asurbanipal II]] y [[Salmanasar III]]) desenvolvieron la maquinaria bélica militar asiria hasta estremos insospechados. D'esta miente, nos sieglos IX y VIII e.C. , los asirios llanzar a conquistes qu'afogaron a toos estos principaos, ya inclusive llegaron a ocupar [[Exiptu]] por un tiempu. Pero los asirios teníen demasiaos compromisos militares, porque al sur teníen de trepar con [[Babilonia]] y con [[Elam]], ente que al norte, como reaición ante los asirios, nes veres del [[Llagu Van]] formóse'l principáu d'[[Urartu]]. Finalmente, enfastiaos del terror asirio, una coalición de tolos pueblos fronterizos bastióse sobre los asirios. Los babilonios tomaron la ciudá de Nínive, capital asiria, l'añu [[sieglu VII e.C.|612 e.C. ]], y escalar con tanta saña que lliteralmente la borrar del mapa.

Impúnxose entós sobre Mesopotamia l'[[Imperiu Caldéu]]. Sicasí, ésti nun duró escesivu tiempu. Los caldeos, y en particular el so rei [[Nabucodonosor II]], gastar en guerres tratando d'apoderar l'occidente del Creciente Fértil, que ganara cierta autonomía dempués del esbarrumbe asiriu, ensin decatase de que nel este crecía amenaciar persa. En [[sieglu VI e.C.|538 e.C. ]], dempués de conquistes que la llevaron dende Anatolia hasta Elam, el rei persa [[Ciro el Grande]] conquistó Babilonia y destruyó al Imperiu Caldéu. Ciro impunxo asina un imperiu universal que diba dende la India hasta Grecia, el más grande que'l mundu civilizáu conociera hasta esi entós.

=== Imperiu persa ===
[[Ficheru:Ancient near east 540 bc-es.svg|miniaturadeimagen|300px|Espansión del Imperiu aqueménida n'Oriente Próximu nel añu 540 e.C. ]]
{{AP|imperiu aqueménida}}
En sieglos precedentes, el pandu d'[[Irán]] fuera ocupada por dos pueblos, los [[Imperiu aqueménida|perses]] y los [[Media (Oriente Mediu)|medos]]. Escontra'l [[sieglu VII e.C.|sieglu VII e.C. ]], Media foi conquistada per Persia. En tiempos de [[Ciro el Grande]], los [[exércitu aqueménida|perses]] conquistaron tol [[Creciente Fértil]] y fundaron l'[[Imperiu persa]]. Muertu Ciro en guerra contra los [[escitas]] ([[sieglu VI e.C.|530 e.C. ]]), quedaron más o menos afitaes les fronteres del Imperiu persa, cola significativa esceición d'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]], incorporáu mientres el reináu del so socesor [[Cambises II]], y el dominiu temporal de [[Darío I]] sobre [[Tracia]]. Con esto, l'Imperiu persa algamó llendes naturales que namái amenaciaben los griegos al oeste, y los pueblos de la estepa, nel [[Asia Central]].

Si Ciro ye'l gran conquistador de los perses, [[Darío I]] ye'l so gran organizador. Esti sulevar contra Cambises II en [[sieglu VI e.C.|522 e.C. ]], alegando ser el lexítimu herederu de la corona, y depués d'una cruenta guerra civil, se entronizó nel so llugar. Pa evitar nueves crisis polítiques, redistribuyó l'alministración imperial, creando venti provincies o [[satrapía|satrapíes]], caúna al cargu de un [[sátrapa]], toos ellos bien xixilaos por un serviciu d'espionaxe, los &quot;güeyos y oyíos del rei&quot;. Punxo en marcha tamién el [[Camín Real Persa|Camino Real]], que diba dende [[Sardes]] en [[Anatolia]] hasta [[Babilonia]]. Gobernó'l so imperiu dende cuatro capitales: [[Ecbatana]] (antigua capital persa), [[Susa]] (como rei d'[[Elam]]), [[Babilonia]] (prestixosa metrópolis comercial) y [[Persépolis]], una ciudá fundada especialmente pal efeutu.

Los perses prauticaron la tolerancia relixoso y cultural nos sos dominios, y a les ciudaes gobernaes por templos, como [[Xerusalén]] o [[Alepo]], diéron-y estatus semiautónomo. Los mesmos perses adoraben a [[Ahura Mazda]], según les enseñances del so profeta [[Zoroastru]]. La descripción de los costumes y enseñances perses pueden atopase na ''[[Ciropedia]]'', obra del historiador griegu [[Jenofonte]]. Yeren politeístes, creíen na esistencia de tres divinidad principales, un ser supremos, creador del Universu, un dios del bien, Ahura Mazda, y un dios del mal, [[Angra Mainyu|Arimán]], amás esistíen numberosos dioses de menor rangu.

So'l socesores de Darío I, l'Imperiu persa decayó amodo, hasta la so conquista por [[Alexandru Magnu]].

Les provincies yeren gobernaes por funcionarios llamaos sátrapas. Al empar dexábase a munchos de los reinos y estaos conquistaos caltenese en forma autónoma, respetando les instrucciones y organización local, anque teníen de pagar un determináu tributu añal.

=== Zoroastrismu y xudaísmu ===
Nesti tiempu, unu de los fenómenos históricos más importantes ye l'ascensu de los [[monoteísmu|monoteísmos]], o siquier, de [[dualismu|relixones dualistes]] que tendíen a liquidar los [[politeísmu|politeísmos]] presistentes. Esto principió mientres les guerres de los sumerios, caúna de que les sos ciudaes yera rexida por un dios, que se vieron absorbíos en grandes [[Panteón (mitoloxía)|panteones]] conforme les mesmes ciudaes terminaben somorguiaes n'estensos imperios. Pero dalgunos pueblossobremanera los [[perses]] y los [[hebreos]], esperimentaron una evolución relixosa que los llevó a concebir a los sos propios dioses non a cencielles como los más poderosos, sinón que como los únicos esistentes. La mutación definitiva producir en dambos casos cerca del [[sieglu VI e.C.|sieglu VI e.C. ]] Nos xudíos, la miedra del so antiguu dios nacional [[Yavé]] producir mientres el [[Cautiverio de Babilonia]], ente que ente los perses asocedió un fenómenu análogu con [[Ahura Mazda]], el dios de la lluz que yera predicáu por [[Zoroastru]]. D'esta manera surdieron les relixones del [[xudaísmu]] y el [[zoroastrismu]]. Dambes teníen de mancomún el predicar la esistencia d'un únicu dios del bien, la xusticia o la lluz, enfrentáu contra les fuercies de les tiniebles, y que dempués d'enormes sufrimientos pa los escoyíos, seríen compensaos con un final de los tiempos en que'l dios del bien vencería sobre toles fuercies del mal.

Mientres l'[[Imperiu persa]], dambos cultos fundir con creencies relixoses y filosófiques procedentes de l'[[Antigua India]] y de l'[[Antigua Grecia]], procesu que siguió dempués, so la dominación de los [[Imperiu romanu|romanos]], [[Imperiu bizantín|bizantinos]] y [[sasánidas]]. D'esto nacieron un ensame de relixones, incluyendo'l [[mitraísmu]], el [[cristianismu]], el [[gnosticismu]], el [[maniqueísmu]], el [[nestorianismu]], el [[monofisismu]] y l'[[islam]], qu'esperimentaríen diversa suerte posterior, y dalgunes de les cualos a la fecha siguen teniendo considerable influencia sobremanera'l planeta.

Tamién nel [[Imperiu Caldéu]] llegó al so máximu desenvuelvo l'[[Astroloxía]], que dempués foi esportada al [[Imperiu romanu]], y al traviés d'ésti, al [[Occidente]] actual. A tantu llegó esto, que los antiguos escritores romanos llamaben &quot;caldeos&quot; a los astrólogos.

== El mundu helénicu nel Cercanu Oriente ==

=== Invasión d'Alexandru Magno y Reinos Helenísticos ===
La espansión persa contra [[Lidia]] llevó al [[Imperiu persa]] a topetar col mundu griegu, nuna serie de conflagraciones llamaes les [[Guerres Médiques]]. Dempués d'elles, Persia vivió en perpetua tensión con [[Antigua Grecia|Grecia]]. L'añu [[años 390 e.C.|399 e.C. ]], una espedición de [[mercenarios de l'Antigua Grecia|mercenarios griegos]] que sofitaben al pretendiente [[Ciro el Mozu]] abrióse pasu pol Imperiu persa. Anque estos griegos encabezaos por [[Jenofonte]] fracasaron nel so enfotu, enseñaron a los griegos que'l n'apariencia toupoderosu Imperiu persa podía ser ablayáu por una [[espedición militar]] bien empobinada.

L'añu [[años 330 e.C.|336 e.C. ]], el monarca [[Alexandru Magnu]], señor d'un reinu semihelenizado llamáu [[Reinu de Macedonia|Macedonia]], crució'l [[Helesponto]] y entró nel [[Imperiu aqueménida]]. Al momentu de la so muerte en [[años 320 e.C.|323 e.C. ]], trece años dempués, conquistara al Imperiu persa por completu. Pero al morrer ensin otru socesor que'l débil [[Filipo III]], los sos xenerales, llamaos los [[diádocos]], llanzar a una guerra fraticida nos cualos los antiguos dominios perses o macedonios estazáronse definitivamente. L'Oriente Mediu quedó asina partíu en dos grandes reinos, l'[[Dinastía Tolomaica|Exiptu de los Tolomeos]], y l'[[Imperiu seléucida]]. Estos, más delles potencies menores, son los llamaos [[reinos helenísticos]].

Anque con base cultural y dinastíes d'orixe griegu, los reis helenísticos adoptaron rápido los usos y costumes del [[despotismu oriental]]. Con una activa política de fundación de ciudaes ([[Alexandría]] n'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]], [[Antioquía]] en [[Siria]], [[Ctesifonte]] en [[Mesopotamia]], etcétera), promovieron los valores de la cultura griega na rexón, anque éstos nunca prendieron más allá d'una minoría ilustrada, acomodada y urbana, ente que'l gruesu del pueblu siguía calteniendo la so vieya cultura oriental. Sía comoquier, hubo un intensu intercambiu cultural ente dambos mundos. Asina, los xudíos d'Alexandría traducieron la [[Biblia]] al griegu (versión de la [[Septuaginta]]), y un par de sieglos dempués, [[Filón d'Alexandría]] trató d'entemecer la [[Biblia]] cola filosofía de [[Platón]]. Pero tamién hubo movimientos de rebelión contra lo griego. Asina, cuando [[Antíoco IV]], rei del Imperiu seléucida, intentó instalar un [[ximnasiu]] en [[Xerusalén]], desamarró una serie de sucesos que desaguó na rebelión de los [[Macabeos]].

L'Imperiu seléucida y el Reinu de los Tolomeos tuvieron una difícil convivencia, con numberoses guerres. Absorbíos polos sos intereses nel [[Mediterraneu]], los seléucidas desdexaron la so frontera oriental, y asina creció nella'l reinu de [[Partia]], qu'acabó per suplantar los en casi tolos sos antiguos dominios. Los últimos restos seléucidas espeñicar en delles monarquíes más débiles (Macabeos, el [[Ponto]], etcétera), que llueu fueron campera d'un conquistador más fuerte: l'[[Imperiu romanu]], que s'impunxo de manera definitiva dempués de la victoriosa campaña que'l xeneral [[Pompeyu]] entamó l'añu [[63 e.C.|63 e.C. ]]

=== Dominiu del Imperiu romanu ===
Los romanos apaecieron nel horizonte asiáticu depués de que l'últimu rei de [[Pérgamo]] mandó n'heriedu los sos dominios a éstos ([[años 130 e.C.|133 e.C. ]]). A esto siguieron décades de guerres, que remataron cola invasión de [[Xuliu César]] contra Exiptu, en [[47 e.C.|47 e.C. ]] Los romanos consiguieron asina apoderase de tola metá occidental del [[Oriente Mediu]], non ensin antes delidiar con rivales de la talla de [[Mitrídates]]. La metá oriental quedó en manes de [[Partia]], un reinu que con sede en [[Ctesifonte]] (cerca de l'antigua [[Babilonia]]), apoderaba [[Mesopotamia]] y [[Persia]], y podía consideráse-y como tibiamente helenizado.

El fenómenu históricu más importante pa la posteridá, que se produció na rexón so dominiu romanu, foi'l surdimientu y crecedera del [[cristianismu]]. Los sos primeros apóstoles dirixiéronse preferentemente al mundu xudíu, pero [[Pablo de Tarsu]] camudó la so orientación pa evanxelizar a los xentiles. Esto creó un resquiebru visible mientres dellos sieglos nel cristianismu, ente les sos rexones occidentales, más helenizantes (variantes del [[catolicismu]], [[donatismu]], [[marcionismu]], etcétera), y les sos rexones orientales, más judaizantes (variantes del [[arrianismu]], [[nestorianismu]], [[monofisismu]], etcétera). En fecha tardida, dalgunos de les sos más destacaos teólogos veníen de [[Capadocia]], como por casu [[Gregorio Nacianzeno]]. Otru movimientu cristianu tardíu d'importancia foi'l [[monaquismu]], que nació col movimientu de los [[eremita|eremites]], [[anacoreta|anacoretes]] y [[cenobita|cenobites]] n'[[Exiptu]] ([[sieglu IV]]).

Hubo un albortáu intentu por espulsar al dominiu romanu, mientres la crisis qu'ésti encaró nel [[sieglu III]], y que protagonizó [[Zenobia]], una ambiciosa reina que gobernó la rica ciudá comercial de [[Palmira]] ente [[268]] y [[273]]. Sicasí, Zenobia foi ganada pol emperador [[Aureliano]], y el so conato de subvertir el dominiu romanu terminó en fracasu.

Primeramente, en [[221]], la decadente potencia arsácida de los [[Partia|partos]] foi derrocada pola dinastía [[Imperiu sasánida|sasánida]]. A diferencia de los partos, los sasánidas yeren militantes y zoroastrianos, y poro, la guerra contra Roma nun yera para ellos asuntu namái políticu, sinón tamién relixosu. Sicasí, a pesar de dellos ésitos, el más sonáu de los cualos foi la so victoria na [[Batalla de Edesa]] ([[260]]), polo xeneral la potencia sasánida foi incapaz d'espulsar a los romanos del Oriente Mediu. Aparte del [[zoroastrismu]], nel Imperiu sasánida florió un intentu de fundir a ésti col [[cristianismu]], predicada por [[Mani]], razón pola cual conocer como [[maniqueísmu]].

=== Los sasánidas y los bizantinos ===
L'añu [[395]], l'[[Imperiu romanu]] viose estremáu definitivamente en dos. La [[Imperiu romanu d'Occidente|seición occidental]] cayó en [[476]], ente que la seición oriental sobrevivió como [[Imperiu bizantín]]. Na práutica, mientres los dos sieglos posteriores a esta división, l'Oriente Mediu controláu pol Imperiu romanu d'Oriente nun sufrió grandes cambeos sociales, o siquier, éstos nun algamar la intensidá del [[sieglu VII]], dempués de la conquista islámica. Sicasí, dellos emperadores bizantinos, con mires a la centralización absoluta de la so poder, escorrieron a aquellos credos que se contraponían a la relixón oficial. D'esta miente, les rexones del Oriente Mediu adoptaron, en cuenta de la relixón cristiana ortodoxa, la variante cristiana llamada [[Monofisismu]], en parte como una bandera de rebelión contra'l poder de [[Constantinopla]]. A la llarga, esta división ente ortodoxa y monofisismu costaría-y al Imperiu bizantín el dominiu de toles sos provincies orientales, cuando dempués de la invasión árabe, los monofisistas prefieran convertise en masa al [[islam]], en cuenta de tornar a la ortodoxa cristiana.

Mientres esti periodu, l'[[Imperiu sasánida]] siguió controlando [[Persia]] y [[Mesopotamia]], dende la ciudá de [[Ctesifonte]], y siguió calteniendo la so política de fiel militancia [[zoroastriana]], un pocu en respuesta a la militancia cristiana del so rival, l'Imperiu bizantín. Nel [[sieglu V]], la recuperación del [[Imperiu romanu d'Oriente]] punxo n'apiertos a los sasánidas, pero nel [[sieglu VI|VI]], les aventures militares del emperador romanu [[Justiniano]] obligaron a los bizantinos a bazcuyar ente una incómoda paz con Persia (inclusive pagando tributu), y guerres descomanadamente esgastadores. A la muerte de Justiniano, y debíu en parte a los sos escesos militares, l'Imperiu romanu d'Oriente entró en decadencia, y el so emperador [[Heraclio]] viose enredáu nuna guerra descomanadamente destructora contra [[Cosroes el Grande]], el más poderosu monarca sasánida. A la llarga, esta guerra (entamos del [[sieglu VII]]) folió a dambos rivales, debilitándolos frente a un tercer enemigu que nengún de los dos había consideráu: l'islam.

== L'islam ==

=== Orixe y espansión del islam ===
A pesar del so aridez, la [[península arábiga]] fuera dende antaño sede de delles cultures y reinos, nacíos alredor de les rutes comerciales, y bien particular del monopoliu mundial del [[inciensu]], bien que namái se producía en [[Yeme]] y [[Etiopía]]; famosu ye'l [[Reinu de Saba]], controláu dende la ciudá de [[Marib]], no qu'anguaño ye Yeme, anque tamién fueron importantes, na llende ente'l desiertu y el Fértil Creciente, les ciudaes de [[Petra]] y [[Palmira]]. Escontra'l [[sieglu VI]], el predominiu del Yeme sobre'l [[Heyaz]] (la rexón central de Arabia, conteniendo la importante ciudá relixosa de [[La Meca]]) viose quebráu, y los príncipes nómades tornaron a una semiindependencia.

Nesti ambiente empecipió la so prédica [[Mahoma]], escontra l'añu [[610]], de la qu'empezó a revela-y -y el [[Corán]]; la so relixón pasó a ser llamada'l [[islam]] (esto ye, &quot;sumisión&quot;, nesti casu a la Voluntá de Dios). Viéndose obligáu a abelugase na ciudá de [[Medina]] en [[622]] (eventu llamáu la &quot;''[[Héjira]]''&quot;, y que marca l'empiezu del [[calendariu musulmán]]), conquistó más tarde La Meca. A la so muerte en [[632]] instauróse'l [[califatu]]. Los sos socesores [[Abu Bakr]], [[Omar]], [[Otmán]] y [[Alí]] unificaron Arabia y llevaron les sos tropes contra los imperios [[Imperiu bizantín|bizantín]] y [[Imperiu sasánida|sasánida]]. El segundu esbarrumbar por completu en [[651]], ente que'l primeru perdió toa [[Siria]], [[Palestina (rexón)|Palestina]] y [[Exiptu]], de manera definitiva, de la que la so población, mayoritariamente [[Monofisismu|monofisista]], convertir al islam.

Nel añu [[661]], dempués d'una cruenta guerra civil, el califa Alí foi depuestu y asesináu, ya instalóse [[Moawia]], primer califa del [[Califatu Omeya]] ([[661]]-[[750]]); el signu visible d'esti cambéu foi'l desplazamientu de la capital, dende [[La Meca]] a [[Damascu]]. So los omeyes, los antiguos conquistadores árabes tresformar n'alministradores d'un vastu imperiu que diba dende [[España]] a la [[India]]. Los antiguos campamentos militares árabes d'ocupación nos territorios sometíos, tresformar en verdaderes ciudaes, y la población llocal foi reclutada pa l'alministración del Estáu. Polo xeneral hubo tolerancia relixosa escontra los &quot;[[Pueblos del Llibru]]&quot; ([[cristianos]], [[xudíos]] y [[zoroastrianos]]), por mandatu del Corán, anque sometíos éstos al pagu d'un impuestu suplementariu, lo qu'esplica la falta d'entusiasmu de los califes en convertir a los sos fieles, yá que cada infiel convertíu al islamismu representaba un ingresu menos nes arques fiscales.

Primeramente, los musulmanes manifestaron una violenta actitú contra la cultura griega que predominara mientres unos diez sieglos, dende la dómina d'[[Alexandru Magnu]] a la de [[Heraclio]], llegando'l califa Omar hasta la quema final de la [[Biblioteca d'Alexandría]]. Pero adulces, los eruditos musulmanes fueron redescubriendo'l legáu cultural griegu, rescatar, y esto sirviólos como poderosu impulsu pal desenvolvimientu de les ciencies y les artes.

=== Apoxéu del Califatu Abasida ===
A entamos del [[sieglu VIII]], produciéronse fuertes rebeliones contra'l poderíu [[omeya]]. Una d'éstes, potenciada nel [[Jorazán]], tuvo ésitu, y en [[750]] los omeyes fueron derrocaos por [[Abul Abbas]], quien dio orixe asina a la dinastía y califatu de los [[Califatu Abasida|abasidas]]. Los abasidas arrenunciaron a la vieya empresa omeya d'espandir les llendes del [[islam]] pola fuercia de les armes, y el signu visible d'esto foi treslladar la capital dende [[Damascu]], cerca de la frontera bizantina, hasta [[Bagdag]], ciudá fundada polos mesmos abasidas nes cercaníes de [[Ctesifonte]] (y por tanto, cerca de les ruines de [[Babilonia]]), qu'apurría una llocalización más central pa rexir los sos dominios. Dende Bagdag, y per cerca de mediu sieglu, el mundu abasida algamó'l so apoxéu.

Mientres el Califatu Abasida produciéronse dellos cambeos sociales. El vieyu orde social omeya de les tribus árabes gobernando dende cantones militares camudó escontra una autocracia absoluta, onde'l Califa pasó a ser la &quot;solombra de Dios sobre la Tierra&quot;. L'elementu árabe perdió importancia, ya inclusive la mesma [[península arábiga]], dende la que s'aniciaron les conquistes del imperiu musulmán, perdió importancia y recayó adulces nuna fragmentación tribal sobre'l cual el poderíu abasida enxamás pudo imponese. Per otra parte, esperimentaron un gran desenvolvimientu les ciencies, la teoloxía y la filosofía, arriqueciendo'l legáu cultural griegu con apurras propios. Apináronse tamién les tensiones sociales ente los elementos más conservadores, y aquellos prindaos del nuevu racionalismu y favorecíos pol nuevu réxime

Dempués de la muerte del califa [[Harún al-Rashid]], en [[809]], el Califatu Abasida somorguiar en guerra civil, apinada pol problema de los [[mutazilíes]], escuela teolóxica que defendía la so propia interpretación del [[Corán]]. D'equí p'arriba, anque hubo califes fuertes y enérxicos, nengún pudo gobernar tranquil, y les rebeliones fixéronse familiares. Dalgunes d'elles tuvieron ésitu, y el mundu islámicu estazóse. Surdieron asina potencies islámiques independientes: el [[Califatu de Córdoba]], el [[Califatu Fatimita]], etcétera. Anque'l golpe de gracia contra'l Califatu Abasida apurrir los mongoles cuando conquistaron Bagdag en [[1258]] y depunxeron al últimu califa de la dinastía, lo cierto ye que'l califatu yera yá cadabre faía enforma tiempu.

=== Turcos, cruciaos y mongoles ===
Aprovechando la debilidá del [[Califatu Abasida]], a partir del [[sieglu XI]] apaecieron numberosos invasores. Dende la estepa surdieron primero los turcos, y dempués d'éstos, los mongoles. Dende'l [[mar Mediterraneu]], pela so parte, apaecieron los [[Imperiu bizantín|bizantinos]], y de siguío los [[cruzaos]]. La figura del [[califa]] foi recluyida nel so palaciu de Bagdag, y tomó importancia como verdadera cabeza de gobiernu'l [[visir]]. Nel sieglu XI, una tribu de turcos, los [[selyúcidas]], apoderar del gobiernu, anque caltuvieron al califa, ya inauguraron la ficción xurídica de gobernar nel so nome (anque esto yera, poques gracies, namái nominal).

Los selyúcidas detuvieron les meyores bizantines na [[Batalla de Mazinkert]] ([[1071]]), espulsaron a los bizantinos de regresu a Anatolia, y depués conquistaron [[Palestina (rexón)|Palestina]] ([[1078]]). Los cristianos d'Europa considerar una falta, y en represalia, llanzaron el movimientu de les [[Cruzaes]] contra Tierra Santa. La [[Primer Cruzada]] ([[1097]]-[[1099]]) creó [[Estaos llatinos d'Oriente|reino francos]] en Palestina, que caltuviéronse más o menos por un sieglu, hasta que'l fracasu de la [[Tercer Cruzada]] ([[1192]]) punxo diches tierres so dominiu d'un nuevu contrincante, el sultán [[Saladino]], quien gobernó la rexón dende la so base d'operaciones n'[[Exiptu]] (primeramente, Saladino derrocara a los fatimitas d'[[El Cairu]]).

A entamos del [[sieglu XIII]], siguiendo los pasos de los invasores turcos, llegaron los mongoles. Encabezaos por [[Genghis Khan]], conquistaron [[Persia]]. Unu de los sos socesores, [[Hulagu]], conquistó Bagdag en [[1258]] y asesinó al últimu califa abasida, anque pocu dempués la so meyora foi deteníu pol Sultanatu d'Exiptu. La marea conquistadora mongol se retrajosobremanera porque contemporáneamente [[Kublai Khan]] camudó'l centru de gravedá mongol de la estepa a [[China]], y poro, los dominios mongoles se disgregaron. Quedaron, sicasí, mongoles en Persia ([[Ilkanato]]) y en [[Transoxiana]] (la horda de [[Chagatai]]). L'Oriente Mediu quedó convertíu entós nun rosariu de señoríos y reinos distintos, y poro, tresformóse en [[campu de batalla]] de distintos contendentes ente los sieglos [[sieglu XIII|XIII]] y [[sieglu XVI|XVI]]. El más célebre d'estos guerreros foi [[Tamerlán]] (Timur Lenk), qu'a finales del sieglu XIV creó un [[Imperiu timúrida|imperiu]] que diba dende [[Anatolia]] hasta China, anque ésti eslleióse dempués de la so muerte, quedando tan solo un apartaz timúrida en [[Samarcanda]], de curtia vida posterior.

Una de les tribus turques que quedaron varaes mientres toes estes invasiones, la de los [[Imperiu otomanu|otomanos]], instalar en Anatolia. Con una esistencia escura mientres un periodu, a partir del [[sieglu XIV]] empecipió una serie de conquistes que la llevaron a crease un imperiu qu'en [[1520]], fecha del advenimiento del sultán [[Solimán el Magníficu]], diba dende la contorna de [[Viena]] n'[[Europa]], hasta [[Mesopotamia]] y [[Exiptu]]. Namá'l surdimientu del contemporaneu [[Imperiu safávida]] pudo contener la so meyora polos contrafuertes montascosos de Persia.

== Otomanos y safávidas ==

=== Guerra ente los otomanos y los safávidas ===
A diferencia d'otres tribus turques, qu'intentaron faese fuertes nel [[Oriente Mediu]], los [[Imperiu otomanu|otomanos]] tendieron pola situación xeopolítica imperante a conquistar los principaos y Estaos socesores del [[Imperiu bizantín]], mancáu de muerte tres el saquéu de [[Constantinopla]] pola [[Cuarta Cruzada]] en [[1204]], y sele restablecíu polos [[Paleólogos]] en [[1261]]. Asina, cuando en [[1453]] el Sultán [[Mehmed II|Mohamed II]] conquistó Constantinopla, l'Imperiu otomanu yera en verdá una reproducción, en términos geopolíticos, del antiguu Imperiu bizantín, y poro, el so control políticu sobre l'Oriente Mediu yera mínimu. A finales del [[sieglu XV]], el caos imperante nel Oriente Mediu foi aprovecháu por un guerreru [[chiíta]] [[Persia|persa]], [[Ismail Safaví]], pa empecipiar una serie de guerres. Ganó primero a los últimos restos del poderíu [[Imperiu Timúrida|timúrida]] nel Asia Central, y dempués intentó batese contra l'Imperiu otomanu. En respuesta, el sultán [[Selim II]] llanzar a una campaña militar contra Persia na que detuvo la meyora safávida, y de camín conquistó [[Exiptu]] ([[1517]]), pero nun pudo ablayar al [[Imperiu safávida]]. Dambos inauguraron entós una tirante convivencia política, que marcaría l'equilibriu internacional na rexón mientres dos sieglos completos.

La situación política de la dómina tien enormes semeyances cola tensión qu'esistió ente l'[[Imperiu romanu]] y el so socesor l'[[Imperiu bizantín]], y el so rival l'[[Imperiu sasánida]], ente los sieglos [[sieglu III|III]] y [[sieglu VII|VII]]. En dambos casos, dos potencies con base en Persia y Anatolia respeutivamente, apostábense'l control de [[Mesopotamia]]. En dambos casos esistíen tensiones raciales (los safávidas yeren d'orixe persa, y los otomanos yeren d'orixe turcu) y relixoses (los otomanos yeren [[suníes]] y los safávidas yeren [[chiítas]]). Y en dambos casos los otomanos y los safávidas teníen más d'una frontera militar nel puntu opuestu de la llinia fronteriza ente dambos, una y bones los otomanos teníen de trepar coles potencies cristianes d'Europa, y los safávidas con el invasores [[uzbecos]] del Asia Central. Pela so parte, la irrupción de los safávidas dixebró por completu a les tribus turques, dexando a los otomanos al oeste y a los [[turcomanos]] en [[Transoxiana]].

Internamente, los otomanos yeren una potencia por demás entamada, creando pa ello la institución de la [[Casa d'Esclavos]], que s'encargaba de l'alministración, y eficientísimos cuerpos militares compuestos polos &quot;''yenizeri''&quot; ([[jenízaros]]) y los [[sipahi]]s. Inclusive'l visir otomanu nun yera más qu'un esclavu del sultán, y ésti podía inclusive mandar matalo ensin contemplaciones. Ente los safávidas, sicasí, éstos siguieron siendo mientres enforma tiempu una horda seminómada, hasta qu'en tiempos d'[[Abbas I el Grande]] ([[1587]]-[[1629]]), consolidó en parte un estáu centralizáu.

La más dilatada consecuencia d'esti orde políticu internacional, ye que'l chiísmu, antaño una secta minoritaria del [[islam]], enraigonóse fondamente en [[Persia]] y pasó a formar parte del so sentimientu nacional, daqué que sigue presente n'[[Irán]] hasta'l día de güei, ente qu'en casi tol restu del mundu musulmán, la forma mayoritaria de los [[sunitas]] siguió prevaleciendo.

=== Decadencia d'otomanos y safávidas ===
Nel sieglu XVII, y de manera paralela, tantu l'Imperiu otomanu como l'Imperiu Safávida entraron en decadencia. Nel campu safávida, la muerte d'[[Abbas el Grande]] ([[1629]]) marcó l'entamu d'una decadencia en qu'aumentaron los desordes internos, y los perses fueron acosaos pol otomanu [[Amurates IV]], polos [[uzbecos]] nel [[Jorazán]], y nel sur pol imán d'[[Omán]], quien espulsara primeramente a los [[Imperiu portugués|portugueses]] de [[Mascate]]. Nel campu otomano, les intrigues palaciegues absorbieron al Imperiu dende la muerte de [[Solimán el Magníficu]] en [[1566]], y anque hubo una cierta recuperación cuando'l cargu de [[visir]] cayó en manes de la [[Koprulu|Casa de Koprulu]], el fracasu de los otomanos nun nuevu asediu contra [[Viena]] en [[1683]] marcó l'entamu d'un cayente práuticamente imparable. Ente [[1722]] y [[1726]], el caudiellu [[Nadir Sha]] tomó'l [[Jorazán]], y dempués de delles campañes, en [[1736]] derrocó finalmente al últimu monarca safávida y apoderóse de [[Persia]], refugando de camín les invasiones de los [[Afganistán|afganistanos]], de los otomanos, y de un nuevu enemigu, los [[Rusia|rusos]], que nel intertanto arrobinárense pol [[Asia Central]] y amenaciaben a los principaos turcu y mongol que sobrevivíen na rexón. Nadir Sha proyeutaba occidentalizar a Persia, pero'l so asesinatu en [[1747]] torgó esti proyeutu.

A finales del [[sieglu XVIII]], l'Imperiu persa taba casi por completu postráu, ente que l'Imperiu otomanu siguía calteniéndose de pies, pero casi ensin vitalidá. Poro, surdieron nuevos poderes na rexón. El más importante foi'l de los [[wahhabismu|wahabitas]], una secta fundamentalista que surdió en [[Arabia]], y que n'alianza cola [[Casa de Saúd]] empezó a llevar a la península arábiga a una independencia cada vez mayor respectu del Imperiu otomanu.

== El Cercanu Oriente ingresa a la política occidental ==

=== Espansión de los imperios europeos ===
En [[1798]], [[Napoleón Bonaparte]] lideró una [[espedición militar]] contra [[Exiptu]], que magar fracasó en conquistalo, marcó un cambéu na marea, yá que a partir d'entós, los intereses europeos se focalizaron cada vez más nel Oriente Mediu. Nel tiempu pasáu dende la espansión del [[Imperiu otomanu]], Europa fortaleciérase y pasara d'una actitú defensiva a, gracies a la [[Revolución industrial]], un emburrie [[imperiu|imperialista]] que llevara a potencies como [[Países Baxos|Holanda]], [[Inglaterra]] y [[Francia]] a tener intereses n'[[India]], [[China]], [[Malasia]] o [[Indonesia]], y poro, a buscar nel debilitamientu del Imperiu otomanu una oportunidá p'apoderase de la rexón y encurtiar asina los tiempos de viaxe. Daqué dempués, l'Imperiu otomanu sufrió la primer rebelión nacionalista a gran escala, per parte de los [[Grecia|griegos]], que terminó cola [[independencia de Grecia]] en [[1823]]. En [[1839]], esti procesu de descomposición prosiguió cola independencia d'[[Exiptu]], gracies a la rebelión de [[Mehmed Alí]]. A partir d'entós, l'Imperiu otomanu pasó a ser el &quot;''[[home enfermu d'Europa]]''&quot;, y si salvar d'una invasión imperialista europea a gran escala, foi namái porque Inglaterra y Francia teníen interés en sostenelo como tapón pa evitar que [[Rusia]] apoderar de los [[Balcanes]] y ganara accesu direutu al [[mar Mediterraneu]].

En [[1869]], esti procesu d'invasión occidental viose aceleráu cola apertura del [[Canal de Suez]], que dotó a Exiptu d'un incalculable valor estratéxicu na política mundial. Daqué más tarde, aprovechando la debilidá monetaria del [[bajá]] d'Exiptu, el Primer Ministru [[Imperiu Británicu|británicu]] [[Benjamin Disraeli]], a nome de la [[Victoria I del Reinu Uníu|Reina Victoria]], mercó les aiciones del [[Canal de Suez]]. Agora los europeos yá non yá utilizaben al Oriente Mediu como una seición del tableru políticu internacional, sinón qu'interveníen direutamente nél.

D'esta manera, el [[Occidente|mundu occidental]] tresformar mientres el [[sieglu XIX]] nun referente ineludible pal Oriente Mediu, xenerando numberoses perspectives desemeyaes sobre l'actitú que tendríen d'adoptar ante'l &quot;problema européu&quot;. Una d'elles yera tratar de sofitar al Imperiu otomanu pa revitalizalo, como la mayor potencia musulmana que siguía siendo, n'ares d'unificar a tolos dominios musulmanes dende l'Atlánticu hasta Indonesia ([[panislamismu]]); la idea del [[Califatu]], que l'Imperiu otomanu revitalizara, xugó nesto un importante rol ideolóxicu. Mientres la dómina, l'Imperiu otomanu recibió diverses llamaes d'auxiliu de musulmanes de les más diverses rexones, incluyendo Indonesia y los principaos musulmanes d'Asia Central, pa lluchar contra los rusos o contra les potencies d'Europa Occidental, ensin que de xacíu l'Imperiu otomanu tuviera la capacidá de responder a tales solicitúes desesperaes. L'otru camín que buscaron los musulmanes, foi trescalase amodo de la idea del [[nacionalismu]], preparando asina'l terrén pa la creación de los futuros Estaos que van integrar l'Oriente Mediu a partir del [[sieglu XX]].

Nel postreru terciu del sieglu XIX, l'Imperiu otomanu entró definitivamente en crisis, perdiendo en [[1878]] casi tolos sos dominios balcánicos. Hubo en consecuencia serios enfrentamientos ente grupos intelectuales y militares gustantes a la occidentalización, y los conservadores grupos de poder tradicional, incluyendo nesti postreru a los mesmos sultanes (y al empar [[califa|califes]]). Un intentu de dotar al Imperiu otomanu d'una constitución a la europea fracasó en [[1876]], y un golpe d'estáu preparáu polos &quot;[[Mozos Turcos]]&quot; sufrió'l mesmu destín en [[1909]]. En [[1914]], al españar la [[Primer Guerra Mundial]], l'Imperiu otomanu viose abasnáu a ella del llau de la [[Triple Alianza (1882)|Triple Alianza]] (los [[Potencies Centrales|imperios centrales]]: [[Alemaña]], [[Austria]] ya [[Italia]]), y con esto quedó selláu en definitiva el so destín.

=== El réxime de los mandatos ===
La [[Primer Guerra Mundial]] foi una oportunidá d'oru pa les potencies europees, qu'intentaron con ésitu aprovechase de la debilidá del [[Imperiu otomanu]] pa imponer el so propiu dominiu imperial en tales rexones. Nel intertanto, a finales del sieglu XIX, los europeos inventaren el [[motor de combustión interna]], y collo atoparon un nuevu usu al [[petroleu]], polo que pa éstes el control d'aquelles rexones tresformar nun oxetivu xeopolíticu de primera llinia. Mientres la mentada Primer Guerra Mundial tuvo importancia destacada'l guerrilleru [[Thomas Edward Lawrence|Lawrence d'Arabia]], que lluchó contra los turcos pola causa de la independencia de los pueblos sometíos al so dominiu, xuniendo pa ello fuercies con [[Sherif Hussein ibn Ali]], dirixente de [[La Meca]] que lideró la revuelta musulmana contra los otomanos, so la promesa de Lawrence de llograr una puesta independencia. Pero de callao, [[Inglaterra]] y [[Francia]] roblaron el [[Tratáu Sykes-Picot]], que creaba dos esferes d'influencia, pa caúna d'estes naciones, y qu'implicaben el partise los dominios otomanos.

Los trataos que punxeron fin a la [[Primer Guerra Mundial]], significaron tamién la desintegración final del [[Imperiu otomanu]]. El Califa otomanu foi formalmente depuestu en [[1923]], y lo que restaba del dominiu otomanu pasó a ser la moderna [[Turquía|República de Turquía]], sol lideralgu d'[[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]]. So'l so mandu impúnxose una drástica occidentalización y secularización, qu'incluyó non yá afaer la ciencia, téunica o forma de gobiernu occidental, sinón inclusive la vistimienta y los calteres de la escritura.

Pela so parte había otros trés grandes focos políticos na rexón. [[Exiptu]] aseguró la so independencia de derechu, constituyéndose como una [[monarquía]] en [[1922]]. Na península arábiga, pela so parte, la [[Casa de Saúd]] consiguió la unificación de casi tolos territorios (salvu por dellos emiratos periféricos que sobreviven hasta'l sieglu XXI), y en [[1932]] pasó a formase oficialmente [[Arabia Saudita]], desenvolviendo una política amistosa escontra los intereses petroleros occidentalessobremanera con [[ARAMCO]]. [[Persia]], pela so parte, siguió nun réxime de semidependencia respectu de los capitales occidentales, teniendo una fuerte inxerencia nos sos asuntos internos, l'[[Anglu-Iranian Oil Company]].

Les potencies occidentales que queríen imponese nel restu del Oriente Mediu, viéronse enfrentaos entós al nacionalismu arábigo, y por tanto, arrenunciaron al imperialismu abiertu. La solución qu'atoparon foi amparase na apocayá creada [[Sociedá de Naciones]] ([[1919]]), que confirió a [[Inglaterra]] y [[Francia]] el control de la rexón, so la forma de [[Mandatu (política)|mandatu]]s, col argumentu de que dichos dominios, enantes otomanos, entá nun taben llistos p'asumir con responsabilidá'l so pasu escontra la independencia. Anque jurídicamente estos territorios fueren mandatos, na práutica implicaba concede-y a Inglaterra y Francia el [[protectoráu]] de diches rexones. [[Siria]] quedó so mandatu francés. [[Iraq]], pela so parte, quedó so mandatu inglés. Conceder a Inglaterra tamién el [[Mandatu Británicu de Palestina|mandatu sobre Palestina]], pero llueu la rexón al este del ríu [[Ríu Xordán|Xordán]] biforcóse, creándose asina [[Trexordania]]. Tantu en Xordania como n'Iraq creáronse dos tales monarquíes, al cargu de dos fíos de Hussein, buscando aquietarle por que nun promoviera nueves rebeliones contra los británicos y los franceses, según haber promovíu contra los otomanos mientres la Primer Guerra Mundial.

Na dómina empezó tamién la cuestión xudía. En [[1917]], el movimientu [[Sionismu|sionista]] consiguiera d'Inglaterra la [[Declaración Balfour]], que buscaba crear un llar xudíu en Palestina, como tierra ancestral del [[Reinu de Salomón]]. Empezó asina la migración lenta, pero sostenida, de xudíos del este d'Europa a Palestina, quien s'instalaron como colonos nos [[kibbutz]]. La resultancia sería una medría na tensión ente xudíos y palestinos, y la xénesis d'un problema xeopolíticu internacional que pondría delles vegaes en fierros al mundu enteru.

=== Independencia política ===
Dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]] ([[1939]]-[[1945]]) fíxose políticamente insostenible el réxime de los mandatos, y por tanto, decidió finalmente concedese la independencia plena a los territorios alministraos so esti sistema. Sicasí, por cuenta de la importancia del Oriente Mediu, agora como principal centru de producción de [[petroleu]] nel mundu, los dos nueves grandes superpotencies ([[Estaos Xuníos]] y la [[Xunión Soviética]]) nun podíen dase'l luxu de prescindir d'estes. L'Oriente Mediu ingresa asina al esquema propiu de la [[Guerra Fría]]. Sicasí, non siempres les naciones de la rexón van ser dondes marionetes en manes de les superpotencies, yá que al tener la posibilidá de cerrar la llave del crudu, adquirieron un enorme poder de negociación. Esto quedó n'evidencia particularmente mientres el gobiernu de [[Gamal Abdel Nasser]] n'[[Exiptu]]. Este derrocó a la monarquía en [[1952]], y anque sofitáu primeramente per Estaos Xuníos, alloñóse cuando defendiósobremanera mientres la [[Conferencia de Yakarta]] ([[1955]]), que les naciones del [[Tercer Mundu]] teníen de siguir el so propiu camín. Nasser ayenóse la bona voluntá d'Estaos Xuníos y Europa, lo qu'inclusive-y costar un intentó d'invasión per parte d'[[Inglaterra]] y [[Francia]] en [[1956]], en respuesta a la so midida de [[Estatización|nacionalizar]] el [[Canal de Suez]], en manes britániques dende [[1875]]. Nasser foi sofitáu fuertemente pola Xunión Soviética, y la [[represa d'Asuán]] foi construyida en bona midida gracies al apurra de capitales procedentes de la esfera comunista.

El más grave problema que tuvo d'enfrentar l'Oriente Mediu, foi'l surdimientu del Estáu d'[[Israel]]. En [[1948]] expiró el mandatu británicu sobre Palestina, y los xudíos pasaron a tomar el control del nuevu Estáu independiente. [[Xerusalén]] quedó estremada en dos árees, una so control xudíu y otra so control musulmán, solución que naturalmente disgustó a dambes partes, por cuanto esta ciudá ye sagrada pa dambes confesiones relixoses. Los musulmanes preparar pa la guerra ya intentaron barrer a Israel del mapa en [[1949]], pero fracasaron nel so enfotu. En [[1956]], Israel consiguió asitiar un pocu más la so posición, al ponese del llau anglofrancés contra Exiptu mientres la [[Guerra del Sinaí]]. Sicasí, les mayores ventayes llograr en [[1967]], cola [[Guerra de los Seis Díes]]. Gracies a ésta, Israel ganó'l control completu de Xerusalén, arrampuñándo-y la metá musulmana a [[Xordania]], y apoderándose de los [[altos del Golán]], hasta entós en manes de [[Siria]]; conquistaron tamién tol [[Sinaí]] a Exiptu, hasta la vera oriental de la Canal de Suez, anque estos últimos territorios fueron restituyíos en [[1975]].

En paralelu, tien de señalase que non toles aspiraciones nacionalistes fueron conformaes, sinón aquelles que yeren más convenientes pa los intereses occidentales. Asina, la población de palestinos foi limpiamente somorguiada sol poder d'Israel. Los palestinos, esforciaos nel so enfotu por aportar a nacionales del so propiu Estáu, atoparon la so vía d'escape nel [[terrorismu]], desenvueltu pola [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] y otros grupos terroristes más o menos radicales. El camín de les negociaciones ente israelines y palestinos siguiría siendo bastante zigzagueante, en parte pola resistencia a llegar a un alcuerdu per parte de los radicales instalaos en dambos llaos del conflictu. Otra reivindicación nacionalista que nun foi atendida, ye la de los [[curdos]], quien se remontaron contra los otomanos mientres la Primer Guerra Mundial, pero qu'una vegada acabada ésta, quedaron tremaos ente les fronteres de [[Turquía]], [[Siria]] ya [[Iraq]]. En dómines posteriores, les reivindicaciones nacionalistes de los curdos pa crear un Estáu nacional en [[Curdistán]] fueron duramente combatíes por [[Sadam Husein]], l'antiguu dictador d'Iraq.

Otru país que desenvolvió una fuerte veta nacionalista, en duru enfrentamientu con [[Occidente]], foi [[Irán]]. El Primer Ministru [[Mossadeqh]] trató de desafiase de los intereses occidentales, buscando la nacionalización de l'[[Anglu Iranian Oil Company]], pero foi violentamente derrocáu por un golpe d'estáu promovíu por [[Shah Reza Pahlevi]], quien instauró un réxime prooccidental en [[1952]]. La reaición nacionalista vieno agora de parte del sector [[chiíta]] más radical, qu'empuestu pol [[ayatolá]] [[Rumolah Jomeini]], derrocó al Shah, obligar a exiliase, y asumió'l poder so la forma d'una [[teocracia]] fundamentalista, y duramente antioccidental. En respuesta, Estaos Xuníos financió a [[Sadam Husein]] por que llibrara, ente [[1980]] y [[1988]], una guerra contra Irán. La llamada [[Guerra Irán-Iraq]] terminó finalmente ensin alteriar sensiblemente l'equilibriu de la rexón.

El surdimientu de la figura del Ayatola Jomeini ye parte del llamáu resurdimientu islámicu que vivió la rexón na década de 1970. En [[1973]], les potencies árabes, particularmente Exiptu y Siria, viéronse embarcaes nuna nueva guerra contra Israel. Pa torgar el sofitu d'Occidente a Israel, les naciones árabes arrexuntaes na [[Organización de Países Esportadores de Petroleu]] (OPEP) partiéronse cuotes d'esportación de crudu, menguaron la producción d'ésti, y xeneraron la llamada [[crisis enerxética]], que desamarró una crisis económica. Anque en delantre la OPEP terminaría entendiéndose a medies con Occidente, la idea del resurdimientu islámicu había quedáu llanzada. L'[[islam]] volvióse tamién bandera de llucha por reivindicaciones socialessobremanera en réximes petroleros nos cualos la riqueza taba por demás concentrada nes grandes families, alredor de grandes bolsones de miseria. A la vuelta de delles décades, esto non yá aguiyó'l desenvolvimientu del chiísmu militante n'Irán, sinón tamién del terrorismu fundamentalista, como por casu el movimientu [[talibán]] d'[[Afganistán]], o la organización terrorista [[Al Qaeda]].

El derrumbe de la Xunión Soviética en [[1990]] dexó tamién a [[Estaos Xuníos]] una mayor inxerencia nos asuntos de la rexón, ensin contrapesos visibles. Asina, en [[1991]] lideró una coalición de naciones orquestada al traviés de la [[Organización de les Naciones Xuníes]], pa llevar la guerra contra [[Sadam Husein]], que nel añu anterior invadiera al so pequeñu vecín, l'[[Kuwait|Emiratu de Kuwait]]. Hussein viose obligáu a retirase de Kuwait, y el so réxime foi sometíu a fuertes restricciones. Sicasí, esto nun bastó, y en [[2003]], el presidente [[George W. Bush]] promovió una invasión en toa regla, a sida de que [[Iraq]] tenía [[armes de destrucción masiva]] (informes que dempués se revelaron falsos), qu'acabó col derrocamientu, captura, juzgamiento y execución de Hussein.

A la fecha, poro, l'Oriente Mediu ye mayoritariamente islámicu, con naciones independientes qu'en munchos casos presenten una estructura política descomanadamente simplificada, siendo gobernaes como monarquíes más o menos absolutes que llogren los sos recursos de la esplotación del petroleu, y con grandes desigualdaes sociales. En delles d'eses naciones produciéronse procesos de secularización, como por casu en [[Turquía]], o bien éstos son imperfectos y presenten enormes resistencies, como por casu n'[[Exiptu]], ente que n'otros haise asitiáu'l [[islamismu]] más radical, como por casu n'[[Irán]]. Metanes esti complicáu ruempecabeces xeopolíticu, ye descomanadamente difícil avizorar qué va asoceder en delantre na rexón.

== Ver tamién ==
* [[Llevante mediterraneu]]
* [[Historia del Antiguu Israel]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of the Middle East}}
* [http://menic.utexas.edu/ Middle East Network Information Center] (n'inglés).
* [http://www.mideastweb.org/history.htm Middle East History and Resources] (n'inglés).

{{Tradubot|Historia de Oriente Próximo}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Oriente Próximu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rfro8ka7d0r86hnt9cttx0mkmb72orq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marcel Duchamp</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137981</id>
    <revision>
      <id>3703286</id>
      <parentid>3695200</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60336" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Marcel Duchamp''' ([[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] {{IPA|maʀsɛl dyˈʃɑ̃}}) {{nym}} foi un [[Arte|artista]] y [[axedrez|axedrecista]] [[Francia|francés]].

Especialmente conocíu pola so actividá artística, la so obra exerció una fuerte influencia na evolución del [[arte dao|movimientu dada]] nel [[sieglu XX]]. Al igual que'l citáu movimientu, abominó la sedimentación simbólica nes obres artístiques de resultes del pasu del tiempu y aponderó el valor de lo coyuntural, lo fugaz y lo contemporáneo. Duchamp ye unu de los principales valedores de la creación artística como resultáu d'un puru exerciciu de la voluntá, ensin necesidá estricta de formación, preparación o talentu.&lt;ref&gt;{{cita publicación | nome = Álvaro | apellíos = Delgado-Gal| títulu = ''Duchamp''. Calvin Tomkins|periódicu = El Cultural| fecha = 27 de xunu de 1999| páxina = 11}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Nació'l [[28 de xunetu]] de [[1887]] en [[Blainville-Crevon]], un pequeñu pueblu francés onde'l so padre, Eugène Duchamp, exercía como notariu y alcalde. Foi'l terceru de seis hermanos. Los sos dos hermanos mayores, qu'adoptaron más tarde los nomes de [[Raymond Duchamp-Villon]] y [[Jacques Villon]], decidieron dedicase al arte, quiciabes por cuenta de la influencia del so güelu maternu, qu'en ganando una fortuna considerable como axente marítimu retirárase pa dedicase a les sos principales aficiones, el grabáu y la pintura, llegando a esponer delles obres na [[Esposición Universal de París (1878)]].

Como fixeren los sos hermanos mayores, a los que taba bien xuníu, Marcel asistió a clases de dibuxu nel licéu. El so hermanu Gaston (Jacques Villon) algamara cierta fama como pintor de cartelos en [[París]], nuna dómina na que descollaban [[Henri de Toulouse-Lautrec]] y [[Alfons Enforma]], y Marcel, qu'almiraba al so hermanu, trató d'asonsañar el so estilu nos sos primeros dibuxos.{{harvnp|Tomkins|1996|p=37}}. Nel branu de 1902, con catorce años, pintó los sos primeros olios, d'influencia impresionista, nos que s'amuesen paisaxes de Blainville. Tamién realizaría dellos dibuxos con distintos medios (acuarela, enaguada, monotipo, llapiceru) con una única tema: la so hermana [[Suzanne Duchamp|Suzanne]], dos años menor qu'él, que tamién se dedicaría a la pintura. En 1904 abandonó'l llar paternu pa colase al barriu parisín de [[Montmartre]], onde vivió col so hermanu Gaston. Marcel, al igual que los sos hermanos, disponía d'una asignación mensual que'l so padre dábalu como adelantu del heriedu.

=== Entamos artísticos en París ===
[[Ficheru:Label for the Belle Haleine cropped.png|thumb|M. Duchamp como Rose Selavy.]]
En [[1904]], [[Montmartre]] llevaba más de cincuenta años allugando a la comunidá artística de [[París]]. Marcel presentar al exame de la ''École des Beaux-Arts'', que suspendió. Matricular nuna escuela privada, l'[[Académie Julian]], qu'abandonó pocu dempués pola vida nos cafés del barriu, onde, como yera habitual nesi momentu, llevaba un cuadiernu nel que dibuxaba escenes de la vida cotidiana. Tres el so serviciu militar n'[[Eu (Sena Marítimu)|Eu]], cerca de Rouen, volvió a París en 1906. Por aquel tiempu realizó [[Dibuxu humorísticu|dibuxos humorísticos]], una actividá que gociaba de prestíu na dómina. En 1907 escoyéronse cinco de los sos dibuxos nel primera Salon des Artistes Humoristes. En 1908 escoyéronse, anguaño sumíes, pal [[Salón d'Automne]], una importante esposición añal. Marcel pintó mientres los años siguientes con un estilu [[fovismo|fauvista]], del que [[Matisse]] yera l'abanderáu. Anque Duchamp, munches vegaes contradictoriu nes sos afirmaciones, n'ocasiones refugó la influencia de [[Cézanne]], n'otres reconoció permanecer una llarga temporada sol so influxu, sol que probablemente pintaría ''Semeya del padre del artista'', una semeya psicolóxica del so padre. Pintó más semeyes por aquel tiempu, incluyendo unu del so amigu'l doctor Dumochel nel qu'esaxeró delles traces físiques. A esti respectu, Duchamp comentó que foi un primer intentu de dotar d'humor a la so obra.{{harvnp|Tomkins|1996|p=53}} En 1910 pintó ''La partida d'axedrez'', na qu'apaecíen los sos dos hermanos xugando al axedrez nun xardín coles sos muyeres abstraídas nes sos cavilgadures. Al esponer esti cuadru xunto a otros cuatro nel Salón d'Automne pasó a ser ''societaire'', lo que supónía'l derechu a esponer ensin ser esamináu primeramente por un xuráu.

Anque les sos primeres pintures amosaben talentu, produció poques obres en comparanza a otros artistes. Foi ésta una dómina de tatexos y esperimentación con dellos enclinos.

=== Etapa cubista ===
Yera un tiempu de revoluciones artístiques: el [[colax]] de Picasso y Braque, el [[futurismu]], les obres d'[[Alfred Jarry]], la poesía d'[[Apollinaire]] y l'arte astracto de [[Vasily Kandinsky]], [[Robert Delaunay]] y [[Piet Mondrian]] abríen al arte moderno. A partir de 1911 Duchamp empezó a anovar más seriamente. Según Tomkins, el cuadru que marca l'entamu d'esta etapa ye ''[[Sonata (cuadru)|Sonata]]''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=57}} Na pintura, inspirada nel cubismu del so hermanu [[Jacques Villon]], apaecen los sos trés hermanes interpretando una pieza musical y la so madre, ayena. N'esperimentando con &quot;un [[fovismo]] que nun se basaba namái en distorsión&quot;{{harvnp|Tomkins|1996|p=57}} en ''[[La carba]]'', pintó ''[[Yvonne y Magdaleine espeñicaes]]'' y ''[[Semeya (Dulcinea)]]'', nos que xuega coles temes del movimientu y la transición, temes mayores na obra de Duchamp. Nésta dómina tuvo una rellación con Jeanne Ferruche, según Gough-Cooper y Caumont la modelu de ''[[La carba]]'', cola que tuvo una fía, anque Duchamp nun lo sabría hasta muncho más alantre.{{harvnp|Tomkins|1996|p=60}}
Naquella dómina quedó ''cazáu'' pol cubismu nes sos visites a la ''[[Galerie Kahnweiler]]'', onde había llenzos de [[Picasso]] y [[Braque]]. Como tanto Picasso como Braque refugaron xustificar el cubismu con teoríes o manifiestos, el grupu de nuevos cubistes nel que s'atopaben los hermanos Duchamp—colos que nun se rellacionaben Picasso nin Braque—entendieron el so fundamentu intelectual por aciu les esplicaciones de [[Jean Metzinger]]. Esti grupu axuntar na casa de Villon en [[Puteaux]] los domingos pela tarde, d'ende recibió'l nome de [[grupu de Puteaux]]. Ente otres temes, nos discutinios del grupu que se falaba de dos asuntos d'importancia pa Duchamp: La cuarta dimensión y l'arte interpretáu pola mente en llugar de pola retina (arte ''retiniano''). Frutu d'estes nueves idees, en 1911 acometió la xera de representar l'actividá mental d'una partida d'axedrez, esfuerciu que desaguó en ''[[Semeya de xugadores d'axedrez]]''. Anque na so téunica nun destacar sobre otres obres cubistes, sí lo fai l'intentu de dar énfasis a l'actividá mental en desterciu de la imaxe «retiniana».

[[Ficheru:Female nude motion study by Eadweard Muybridge (2).jpg|thumb|250px|Anque hai ciertes semeyances ente dambos ''Desnudos'' Duchamp aseguró nun recordar ver esti ''Desnudu baxando una escalera'' d'[[Eadweard Muybridge]].{{harvnp|Tomkins|1996|p=90}}]]
[[Ficheru:Marey - birds.jpg|250px|thumb|Sicasí, sí reconoció la influencia de les fotografíes d'[[Étienne-Jules Marey]], que trataben de prindar el movimientu por aciu fotografíes repitíes, como estes.{{harvnp|Tomkins|1996|p=90}}]]
A partir de ''Semeya de xugadores d'axedrez'', primer pintura innovadora, cada obra de Duchamp yera distinta a les anteriores. Nunca se detuvo a esplorar les posibilidaes qu'abría una nueva obra, a cencielles camudaba a otra cosa. Por esti tiempu dexó de frecuentar tantu a los sos hermanos y pasó a tar en contautu namái con un grupu d'amigos, cuantimás con Picabia. Entós empieza a interesase pola plasmación pictórica de la ''escurre'' movimientu. El primer intentu d'esta llinia ye ''[[Mozu murniu nun tren]]'', que Duchamp consideró un esbozu. Amás de pela nuevu llinia qu'abre, esta obra ye notable por ser la primer vegada na que Duchamp xuega coles pallabres nes sos obres, pos según él escoyó ''murniu'' pol so [[alliteración]] con ''train''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=89}} La siguiente obra de Duchamp siguió esta sienda. Trátase de ''[[Desnudu baxando una escalera]]'', del que pintó dos versiones.

''Desnudu'', qu'empezó n'avientu de 1911, sosprendió en primer llugar pol so títulu, que pintó nel mesmu llenzu.{{harvnp|Tomkins|1996|p=93}} El desnudu yera una tema artística con unes regles fixes yá establecíes, qu'en concencia nun incluyíen figures baxando por escaleres. Duchamp amosó la ''escurre'' de movimientu por aciu imáxenes superpuestes socesives, similares a les de la [[estroboscopía|fotografia estroboscópica]]. Tanto la sensación de movimientu como'l desnudu nun s'atopen na retina del espectador, sinón nel so celebru. Aúna elementos del cubismu y futurismu, movimientu qu'atacaba al cubismu del grupu de Puteaux. El cuadru tenía d'exhibise na esposición cubista del ''[[Salon des Indépendants]]'', pero [[Albert Gleizes]] pidió-y a'l so hermanos que-y dixeren que retirara voluntariamente el cuadru, o que-y camudara'l títulu, que-yos paecía caricaturescu, a lo qu'estos aportaron. A cuenta de esti incidente, Duchamp recordaría más tarde:

{{cita|(...) nun retrucar. Dixi perbién, perbién, coyí un taxi pa la esposición, recuperé'l mio cuadru y llevar . Foi un auténticu xiru na mio vida. Di cuenta de que, dempués d'aquello, nunca más volveríen interesame demasiáu los grupos|{{harvtxt|Tomkins|1996|p=95}}}}

Sicasí, si ''Desnudu baxando una escalera'' animó a Duchamp a siguir el so propiu camín ensin adscribirse a teoríes o grupos, foi otru cuadru pintáu esi mesmu añu'l que marcaría'l camín qu'acabaría años más tarde na realización de ''[[El gran vidriu]]'' (''La marièe mise à nu pair ses célibataires''): ''[[Molinucu de café (pintura)|Molinucu de café]]'', una pequeña pintura pa la cocina del so hermanu. Según el mesmu Duchamp, pintó una descripción del mecanismu, estructurada en dos partes, idees presentes tamién nel vidriu, anque naquella dómina nun foi consciente lo que supónía.

=== Viaxe a Múnich y vuelta a París ===
[[Ficheru:Francis Picabia.jpg|thumb|left|Picabia, amigu de Duchamp, nel so estudiu.]]
Naquellos años recibió, según Tomkins, la influencia de [[Jules Laforgue]] y [[Raymond Roussel]]. Del primeru atraíen-y el so humor cínico, la desapegadura de los sos personaxes y los sos xuegos verbales. Del segundu, la so obra a base de xuegos de pallabres, treslliteraciones y retruécanos. Como más tarde reveló'l mesmu Roussel, atráxo-y la «llocura de lo inesperao» y el descubrimientu d'una obra que parte namái de la imaxinación del autor, pos para Roussel les obres nun teníen de contener «nada salvo combinaciones d'oxetos totalmente imaxinarios».{{harvnp|Tomkins|1996|p=105}} Duchamp allegó xunto a [[Francis Picabia]]&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Duchamp dixo dir tamién con Apollinaire, pero n'otra entrevista declaró conocer a Apolinarie n'ochobre de 1912, fecha na que la obra yá nun taba en cartel {{harvtxt|Tomkins|1996|p=104}}&lt;/ref&gt; a la representación de ''[[Impresiones d'África]]'', que lu impresionó fuertemente. Una selmana más tarde empúnxose solo a Múnich. Ellí nun realizó nengún intentu de conocer a [[Kandinsky]], y de fechu la cuestión de l'astracción pura resultába-y abondo indiferente, sinón que se dedicó a trabayar. D'esta dómina son los primeros bocetos del gran vídrio y apaez la tema de les vírxenes y la so transición a novia, tema que trabayaría mientres enforma tiempu. Empezó polos dibuxos de la ''[[Virxe (cuadru)|Virxe]]'', dempués siguió cola pintura ''[[El tránsitu de la virxe a la novia]]'' y remató con ''[[Novia (cuadru)|Novia]]''. Según dellos críticos, como Jerrold Seigel, los cuadros nun traten sobre la iniciación sexual, sinón sobre transición al estáu xustamente anterior, d'inocencia soriella. Nos dos últimes apaecen un artiluxu que tamién va figurar nel ''Gran vidriu'' y ello ye que según el mesmu Duchamp, ''Novia'' nun yera más qu'un ensayu pa una obra de más importancia. Nesta dómina tuvo namoráu de Gabrielle Buffet-Picabia, esposa de Picabia. Tres dos meses de trabayu visitó Viena, Praga, Leipzig, Dresde y Berlín y los sos museos antes de volver a París. Nel viaxe de vuelta escribió dos páxina de retrúecanos, fantasíes y xuegos de pallabres que describen un cuadru que nun llegaría a pintar. Esti testu ta consideráu un precedente de les notes que más palantre incluyiría na so ''[[Caxa verde]]'' y del llinguaxe del ''Gran vidriu''. Según declararía más tarde, nesta dómina abandonara'l cubismu y la representación pictórica del movimientu, y fartárase de la pintura. Embarcar na creación d'una obra distinta, de gran valumbu, pa lo que buscó un emplegu de bibliotecariu que-y ocupara poques hores.

[[Ficheru:ArmoryShow poster.jpg|thumb|Cartelu del [[Armory Show]] de 1913.]]
Sicasí, la esposición de la ''Section d'Or'', la esposición cubista más importante celebrada antes de la guerra,{{harvnp|Tomkins|1996|p=117}} tresmanó los sos planes por completu. De Duchamp espunxéronse seis obres, ente elles ''Desnudu baxando una escalera. Nᵘ2''. Les pintures muniquesas nun s'esibieron, pos les consideraba meros estudios. La so obra tuvo poca repercusión polo xeneral, pero recibió aponderamientos de [[Guillaume Apollinaire]], que de xuru-y punxo atención por causa de la so amistá mutua con Picabia, y, lo que resultó más importante, atraxo vivamente l'interés d'[[Arthur B. Davies]], [[Walter Pach]] y [[Walt Kuhn]], que teníen proyeutáu entamar la Esposición Internacional d'Arte Moderno que pasaría a la historia col nome de ''the [[Armory Show]]''.
Dempués foise a viaxar per países
[[Ficheru:Rude_Descending_a_Staircase.jpg|thumb|left|Caricatura ''The Rude Descending the Staircase (Rush Hour at the Subway)'' de J. F. Griswold que publicada'l 20 de marzu de 1913 na portada del ''[[Evening Sun]]'']]
El ''Armory Show'' punxo en contautu al arte estauxunidense cola vanguardia europea. Ente les pintures, escultures y obres decoratives espuestes el ''Desnudu baxando una escalera, nᵘ'' de Duchamp provocó una gran reacción. Hubo coles de trenta y cuarenta minutos pa ver el cuadru y el ''American Art News'' ufiertó diez dólares al que diera la meyor esplicación del cuadru.{{harvnp|Tomkins|1996|p=132}} Anque l'arte moderno recibió burlles na prensa, atraxo a un grupu non bien numberosu de coleicionistes. A los trés hermanos Duchamp foi-yos perbién: Raymond vendió trés de cuatro escultures espuestes, Jacques Villon los sos nueve pintures y Marcel vendió los sos cuatro llenzos por un total de 972 dólares.

Duchamp pasó dos años realizando estudios pal ''Gran vidriu''. El cambéu na so obra foi total. Anque antes del so viaxe a Múnich amosara'l so despreciu pol arte ''retiniano'', el so arte siguía circunscrito na tradición del arte occidental, tantu en materiales, pos siempres pintaba n'oliu sobre llenzu, como en conceutos. Tres el viaxe apréciase como abandona'l principiu de la sensibilidá creadora y sustituyir pol dibuxu mecánicu, la escritura, la ironía y l'emplegu del azar. Según Tomkins, nun ye casualidá qu'esti cambéu coincida cola mudanza de Duchamp a [[Neuilly-sur-Seine|Neuilly]], onde viviría alloñáu del círculu artísticu de Montmartre. Ellí dedicóse a trabayar nos preliminares de la so nueva obra. Realizó dibuxos preparatorios y escribió notes. En dalgún momentu asocedióse-y que realizaría la obra sobre vidriu. D'esta forma podría evitar la oxidación de los colores y tamién podría dexar zones ensin pintar, lo qu'esanicia la necesidá d'enllenar tol soporte. Decidiera que na so obra amosaría un movimientu psicolóxicu, un tránsitu, como fixera yá en ''El tránsitu de la virxe a la novia''. Nesti tiempu estudió la perspeutiva renacentista en detalle. Realizó un estudiu en perspeutiva del panel inferior (''la machine célibataire'' o la máquina soltera). Pintó tamién un molinucu de café en perspeutiva (''Molinucu de chocolate (Nᵘ1)''). Esti trabayu n'oliu sobre llenzu ye un estudiu del elementu central del panel inferior. Ta pintáu nun estilu bien distintu a les sos obres anteriores, pos lo pintó con tola precisión de la que foi capaz. Al recurrir al dibuxu téunicu, Duchamp intentaba esaniciar la sensibilidá personal del artista al mecanizar el trazu. Más tarde consideró qu'aquel trabayu foi l'auténticu principiu del ''Gran vídrio''. Nes sos notes preparatorias xuega cola ironía y alteria les lleis de la física y la química. Asina, falar de la oscilación de la densidá, la inversión del resfregón y la sexualidá como motor de dos tiempos nun coqueteo cola patafísica. Duchamp dixo que buscó averase a la ciencia, pero non por amor a la mesma, sinón pa «desacreditarla llixeramente, d'una manera leve, ensin importancia».{{harvnp|Tomkins|1996|p=144}} Tamién s'aprecia'l gran interés de Duchamp pola cuarta dimensión y la [[xeometría non euclidiana]]. Del grupu de Puteaux Duchamp foi l'únicu que trabayó concienzudamente pa entender estes temes. Ello ye que [[Gertrude Stein]] diz de Duchamp en conociéndo-y que «paez un mozu inglés y fala con vehemencia alrodiu de la cuarta dimensión».{{harvnp|Tomkins|1996|p=147}}

N'esaniciando'l talentu na manufactura recurriendo al dibuxu téunicu, Duchamp atacó a la intención consciente recurriendo al azar. Asocedióse-y cortar tres hilo d'un metro de llargor y dexalos cayer sobre trés llenzos. Calcó les llinies resultantes y reprodució tres veces caúna sobre un llenzu. Al resultancia titular ''[[Rede de zurcidos]]''. Anque otros artistes emplegaren l'azar pa escapar de los sos condicionantes, Duchamp emplegar d'una forma nueva, pos consideraba que, cuidao que la suerte de cada unu ye distinta, la resultancia de ''el so'' azar yera una espresión de ''el so'' subconsciente.{{harvnp|Tomkins|1996|p=150}} En dalgún momentu de 1913, cuando esploraba esta vía, creó lo que retrospectivamente consideró'l primera ''[[ready-made]]'': una rueda delantera de bicicleta dispuesta bocabajo sobre un taburete de cuatro pates (''[[Rueda de bicicleta sobre un taburete]]''). Duchamp dixo que surdiera como un divertimento, pos-y resultaba prestosu reparar como sumíen los radios al xirar la rueda.{{harvnp|Tomkins|1996|p=152}} Más palantre mercó un portabotellas, artículu frecuente nos llares franceses de la dómina, ensin la intención d'usalo pa enllenalo de botelles, sinón como escultura yá fecha. Nuna nota de 1913, Duchamp anota la entruga «¿Pueden faese obres que nun sían d'arte?».{{harvnp|Tomkins|1996|p=148}}

Tamién tuvo buscando'l material col que fadría la en vidriu. Tres unos meses nos que tuvo probando a escomer el vidriu con [[acedu fluorhídrico]], abandonó la idea porque-y resultaba demasiao engarrosu y peligrosu, pos la reacción química emitía gases tóxicos. Entós asocedióse-y utilizar filo d'alambre que pegaría al vidriu con gotes de barniz. El material yera bono d'atopar, maleable y bien cómodu. Con alambre sobre vidriu creó ''Trinéu''. Anque Francia entró na [[Primer Guerra Mundial]] el [[3 d'agostu]] de [[1914]] y los sos dos hermanos fueron llamaos al exércitu pocu dempués, la opinión xeneral en Francia ye que la guerra duraría menos de mediu añu. Nestes circunstancies, Duchamp siguió trabayando nos sos estudios pal ''Gran vidriu''. Lo siguiente qu'encetó foi otra obra n'alambre sobre vidriu, los ''Nueve moldes machos'', recipientes tridimensionales que representen a los solteros. Anque en principiu yeren ocho, finalmente amestó-yos un novenu, el xefe d'estación. Pa Duchamp el númberu trés representaba al ensame. El trés y múltiplos de trés apaecen con frecuencia na so obra. Pa los ''Pistones de corrientes d'aire'' de la parte cimera del vidriu Duchamp recurrió otra vegada a la suerte: dexó una gasa cuadrada ante una ventana y fotografiar tres veces mientres el vientu solmenar selemente. Les figures resultantes formaríen los ''Pistones''.

=== Treslláu a Nueva York ===
Walter Pach volvió a París en busca d'obres pa entamar más esposiciones en Nueva York sobre les vanguardies europees. Arriendes de esta visita, Duchamp y Pach fixéronse amigos. Munchos de los artistes afincaos na capital francesa fueren llamaos a files. Duchamp foi eximido del exércitu al detecta-y un [[soplíu]] reumáticu nel corazón. Anque nun esibía la so actitú escéptica cola guerra ya impermeable al patriotismu, tuvo qu'aguantar reprochar de la so cuñada y de los desconocíos que -y increpaban pela cai por non tar nel frente. Coles mesmes, escribió a Pach el 2 d'abril de 1915 que taba «totalmente decidíu» a colase de Francia.,{{harvnp|Tomkins|1996|p=158}} y nuna carta posterior esclariaba «Nun Voi a Nueva York, colo de París, que ye bien distintu». El 15 de xunu zarpó nel ''Rochambeau'' en direición a Nueva York.

Yá en Nueva York agospióse primeramente na casa del matrimoniu Arensberg. [[Walter Arensberg]], fíu d'un magnate del aceru, quedara bien impresionáu pol Armory Show. Pa cuando Duchamp llegó al so apartamentu, Arensberg atesoraba obres de [[Constantin Brâncuşi|Brancusi]], [[Pablo Picasso|Picasso]], [[Georges Braque|Braque]], [[Henri Matisse|Matisse]] y los [[Grupu de uteaux|cubistes de Puteaux]]. Ganóse la vida y aprendió inglés dando clases de francés a amigos de Pach y Arensberg, ente los que s'atopaba [[John Quinn (coleicionista)|John Quinn]], con quien trabó amistá. Tres dos meses en Nueva York, los medios de comunicación afayaron que s'atopaba ellí y convirtióse n'oxetivu de los entrevistadores. Ésti correspondía-yos con idees y opiniones orixinales.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;{{cita|En París, n'Europa, tolos mozos, sían de la xeneración que sían, actúen siempres como nietos d'un puñáu de grandes homes [...] De Victor Hugo, en Francia, y supongo que de Shakespeare, n'Inglaterra. Non pueden evitar. Anque nun crean nello, llevar metíu dientro, de cuenta que cuando consiguen producir daqué propiu, hai una suerte de tradicionalismu que ye indestrucible. Tou eso equí nun esiste. Shakespeare impórtavos un rábanu, ¿non? Tampoco sois los sos nietos. Por eso ésti ye un territoriu perfectu pa nuevos progresos|{{harvsp|Tomkins|1996|p=170}}}}&lt;/ref&gt; Sicasí, nin faló de la so obra nin se dedicó a pintar. En setiembre colóse del apartamentu de los Arensberg. Tres meses más tarde volvióse a camudar. L'arriendu del so nuevu apartamentu obligó-y a buscar trabayu amás de les clases, asina que per mediu de Pach consiguió un emplegu nel Institutu Francés.

Poco dempués de dise a vivir al so nuevu apartamentu mercó dos fueyes de vidriu que seríen el soporte del ''Gran vidriu'', nel que trabayaba dos hores al día, anque non tolos díes. Pel hibiernu compartió pisu con [[Jean Crotti]], que fizo una pieza de metal sobre vidriu que retrataba a Duchamp: ''[[Semeya de Marcel Duchamp]]'', qu'adquirió Arensberg y que más tarde sumió. Foi naquella dómina cuando Duchamp mercó una pala quitanieve, colgar del techu por aciu un cable, titular ''[[In Advance of the Broken Arm]]'' y roblar. Yera un oxetu escoyíu al traviés de la indiferencia visual y, coles mesmes, de la total ausencia de bon o mal gustu»{{harvnp|Tomkins|1996|p=176}} Ye'l primera auténticu ''[[ready-made]]'': una obra creada pola eleición del artista, non pola so habilidá. Poco dempués escribió a la so hermana Suzanne por que convirtiera al portabotellas nun ''ready-made'' na distancia. Pa faer esto, solo tenía qu'escribir una inscripción nél. Sicasí, Suzanne yá tirara'l portabotellas y la rueda de bicicleta. De toes formes, la idea de ''ready-made'' naciera. Duchamp diría muncho más alantre «Nun toi seguro n'absolutu de que'l conceutu de ''ready-made'' nun sía la idea más importante que produxera la mio obra».{{harvnp|Tomkins|1996|p=178}}

[[Ficheru:Beatrice Wood and Marcel Duchamp.jpg|thumb|left|Marcel Duchamp, Francis Picabia y Beatrice Wood en [[Coney Island]], 1917.]]
Naquella dómina convertir nel centru d'atraición del grupu de Arensberg pol so inxeniu. Bebía abondo, en pallabres d'[[Albert Gleizes]], y según Gabrielle Picabia, «toles sos alumnes cayíen nos sos brazos», pos «adquiriera bastante esperiencia y sabía como portase en cualquier situación». Nel so círculu íntimu atopábense Picabia, el fotógrafu [[Man Ray]] y [[Henri-Pierre Roché]], colos que compartiría una llarga amistá. Per otra parte, nesta dómina Duchamp xugaba toles nueches al axedrez en casa de Arensberg, que formara parte del equipu de Harvard.{{harvnp|Tomkins|1996|p=186}}

Amás d'en el círculu de Arensberg, Duchamp movíase tamién nel d'[[Alfred Stieglitz]], qu'editaba la revista [[291 (revista)|291]], onde Duchamp collaboró escribiendo poesía astracta en francés. Tamién trató a [[Beatrice Wood]]. La moza, de 22 años, dixo nel so alcuentru que-y paecía que l'arte moderno podía faelo cualesquier, a lo que Duchamp contestó que por qué nun lo intentaba. Cuando Wood amosó-y el so dibuxu, Duchamp díxo-y qu'intentaría que'l so amigu [[Allen Norton]] publicar en ''[[Rogue (revista d'arte)|Rogue]]'' y ufiertó-y pintar nel so estudiu. Wood escribió d'esta dómina Salvu pol actu físicu, yéramos amigos».{{harvnp|Tomkins|1996|p=186}} Más palantre Wood namorar de Roché, quien escribió una obra, ''[[Victor (novela)|Victor]]'', que dexó inacabada y que según Tomkins ta inspirada nesti triángulu amorosu. Sicasí, según el so propiu testimoniu, nun se chó con él hasta 1917.{{harvnp|Tomkins|1996|p=219}}

=== La Sociedá d'Artistes Independientes y la ''Fonte'' de R. Mutt ===
A partir de principios de 1917 los artistes del círculu de Arensberg fundaron la [[Sociedá d'Artistes Independientes]], a imitación del ''Salon des Indépendants'' col enfotu de entamar esposiciones ensin premiu nin xuráu. En dos selmanes llegaron a los seiscientos miembros. Duchamp foi nomáu responsable del comité de seleición y decidió que les obres espondríense ordenaes alfabéticamente d'alcuerdu al apellíu del autor. En total espunxéronse 2125 obres de 1200 artistes, lo que convirtió la esposición na mayor de la historia de los Estaos Xuníos. Duchamp nun presentó nenguna obra col so nome, pero sí lu fixo col seudónimu de R. MUTT.

La obra en cuestión yera un urinariu que Duchamp mercara con Arensberg y Stella. Baltar y pintó el nome R. MUTT nél. R. Mutt aludía per una parte al ''Mott'' y a la tira risible ''Mutt and Jeff'' y por otra la R. faía referencia a Richard, «monederu» en xíriga francesa.{{harvnp|Tomkins|1996|p=206}} Unviar a la organización colos dos dólares de la inscripción y el títulu: ''[[Fonte (Duchamp)|Fonte]]''. Según escribió Beatrice Wood, l'oxetu causó enforma movición ente dellos organizadores, que consideraben que yera una chancia o una indecencia. Realizóse una votación pa determinar si habría qu'almitir l'urinariu na esposición, que perdieron los sos defensores. Duchamp y Arensberg dimitieron de la xunta. L'urinariu esponer na [[galería 291]] onde [[Stieglitz]] fotografiar. Desconozse cuál foi'l destín de la obra. Tamién se desconoz por qué Duchamp presentar a la esposición. Según Tomkins, podría tratase d'una provocación empobinada a la facción que se tomaba más en serio l'asuntu.

Por aquella dómina Duchamp, Roché y Wood publicaron ''[[The Blind Man]]'' onde reprodució la fotografía que tomó Stieglitz xuntu al editorial ''The Richard Mutt Case'' nel que se fai énfasis en que l'autor escoyó la obra, lo que la convierte n'arte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cronica.com.mx/nota.php?id_nota=207824 |títulu= Un urinariu, la obra d'arte más importante del sieglu XX|fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |autor= Mauricio Marcin|fecha=18 d'ochobre de 2005 |editor=La crónica de güei}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rcase&quot;&gt;{{cita web |url= http://sdrc.lib.uiowa.edu/dada/blindman/2/05.htm |títulu=The Richard Mutt Case (versión orixinal del nᵘ de ''The Blind Man'') |fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Cincuenta años más tarde, Duchamp diría «Tiré-yos l'urinariu na cara y agora almirar pola so guapura estética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.artscienceresearchlab.org/articles/betacourt.htm|títulu=The Richard Mutt Case: Looking for Marcel Duchamp's Fountain|fechaaccesu=25 de xunu de 2009|idioma=inglés|autor=Michael Betancourt|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060301001858/http://www.artscienceresearchlab.org/articles/betacourt.htm|fechaarchivu=1 de marzu de 2006}}&lt;/ref&gt;

=== La guerra ===
{{VT|dadaísmu}}
En 1916 anicióse'l [[dadaísmu]] en [[Zúrich]] por un grupu d'artistes que fuxíen de la [[Primer Guerra Mundial]]. Según unu de los sos fundadores, [[Tristan Tzara]], el dadaísmu nun yera modernu n'absolutu, y Duchamp acomuñar a [[Alfred Jarry|Jarry]] y [[Aristófanes]]. Declaraben que toa obra humana ye arte y consideraben que la vida yera más importante que l'arte. Duchamp, que tampoco tenía nengún interés en dir a la guerra, compartía munchos puntos colos dadaístes suizos, pero aseguraba que lo qu'él y el so círculu faíen en Nueva York «nun yera dadá». La diferencia taba, según él, en que los dadaístes «llibraben una batalla contra'l públicu. Y cuando se ta llibrando una batalla, resulta difícil rise coles mesmes». L'ambiente en Nueva York yera más garapolera.{{harvnp|Tomkins|1996|p=216}} Sicasí, a Duchamp y el so grupu conocer como los dadaístes de Nueva York.

Por aquel tiempu empezó a dar clases de francés a [[Katherine Dreier]], que taría presente nos siguientes trenta años de la so vida. Dreier, fía d'inmigrantes alemanes adineraos, foi direutora fundadora de la Sociedá d'Artistes Independientes de 1916, y votara en contra de la ''Fonte'', pero tres la dimisión de Duchamp dixo qu'ella non -y atopaba orixinalidá, pero que si -y ayudaron a vela los que sí la faíen, podría apreciala.{{harvnp|Tomkins|1996|p=224}} Más palantre encargó-y un cuadru pa la so biblioteca. Duchamp tardó seis meses en faer la so primer pintura dende 1914. La resultancia, que tituló ''El to m'''&lt;ref&gt;[http://web.mit.edu/fflau/www/mas110/paper3/tum.jpg ''El to m''' de frente]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090807044742/http://www.geocities.com/christophermulrooney/criteria/duchamp1.jpg ''El to m''' dende otra perspeutiva]&lt;/ref&gt; (que según Tomkins suel lleese como ''El to m'emmerdes'', o «tu abúrresme»), ye un cuadru retininano que al propiu Duchamp nun-y gustaba. Foi l'últimu llenzu que pintó na so vida.

Poco más tarde diríase sicasí a Buenos Aires acompañáu de Yvonne Chapel. Les razones, según una carta a [[Jean Crotti]], paecen ser la tensión nel matrimoniu Arensberg y les restricciones por causa de la guerra.{{harvnp|Tomkins|1996|p=228}} Nun se sabe por qué escoyó Arxentina. Mientres los sos preparativos de viaxe, Duchamp regaló les sos obres a los sos amigos, incluyíu un estudiu del ''Gran vidriu'' que regaló a Roché y una miniatura de 7×5&amp;nbsp;cm de ''Desnudu baxando una escalera'' que regaló a les hermanes Stettheimer.

=== Buenos Aires y París ===
Duchamp embarcar xunto a Chastel a bordu del Crofton Hall camín de Buenos Aires, onde llegaríen ventiséis díes más tarde col enfotu de quedase dellos años.{{harvnp|Tomkins|1996|p=231}} A los trés selmanes de la so llegada llegó-y la noticia de la muerte del so hermanu [[Raymond Duchamp-Villon]], que s'apuntara voluntariu y contraxo una fiebre tifoide con entueyos nun hospital militar.

Según escribió a Crotti, a Duchamp Buenos Aires paeció-y bien machista, pos la sociedá porteña nun aceptaba a les muyeres soles. Amás, escribió a Ettie Stettheimer «Buenos Aires nun esiste. Nun ye más qu'una gran población provinciana con xente bien rico ensin plizca de gustu que tou lo merca n'Europa». Pero coles mesmes gustába-y, pos siguía «Toi bien contentu d'afayar esta vida tan distinta... na qu'atopo prestar nel trabayu». Mercó un vidriu y empezó a trabayar n'efeutos que quería treslladar al ''Gran Vidriu''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=235}} Tamién trató d'entamar una esposición cubista pa introducir a los porteños nel arte moderno, pa lo que pidió ayuda al so amigu [[Henri-Martin Barzun]] de París, que-y debía traer trenta cuadro cubistes, poemes de [[Mallarmé]] y revistes de vanguardia. Barzun nun collaboró y l'esposición nun espolletó.

Pero llueu dexó'l trabayu de llau pol axedrez. Mercó revistes d'axedrez y estudió partíes de [[José Raúl Capablanca]]. En 1919 apuntar a un club d'axedrez y empezó a xugar per correspondencia con Arensberg. Pa Duchamp l'axedrez yera «una obra maestra del cartesianismu» y «tan imaxinativu que, a la primer vista, nin siquier paez cartesianu» y atraía-y enfrentar los dos actitúes, la ajedrecística y l'artística.&lt;ref name=ref_duplicada_2&gt;Tomkins (1996), páx. 237&lt;/ref&gt; Yvonne Chastel acabó cansándose del axedrez y volviendo a París.

Katherine Dreier fíxo-y una visita y volvióse a Nueva York con dos obres de Duchamp. La primera yera ''[[Estereoscopía a mano]]'' (''Stéréoscopie à la main''), que xugaba col efeutu estereoscópicu: tratar de dos fotografies nes que dibuxara un poliedru que al trate con un [[estereoscopiu]] paecía llexar sobre'l paisaxe. La segunda yera ''À regarder (de l'autre côte du verre), d'un oeil, de près, pendant presque une heure'' o ''Pa mirar (dende l'otru llau del vidriu),&lt;ref&gt;[http://www.bluetravelguide.com/oeuvre/photo_ME0000088865.html Fotografia de ''À regarder (de l'autre côte du verre), d'un oeil, de près, pendant presque une heure'']&lt;/ref&gt; con un güeyu de cera mientres casi una hora'', títulu que Dreier camudaría por ''Equilibriu alteriáu'' (''Disturbed balance''). Trátase d'un vidriu nel qu'aplicara la téunica de [[ralláu del plateado]], que consiste en rallar una base de mercuriu pa llograr les formes que se busquen. Nel vidriu hai elementos qu'acabaríen nel ''Gran Vidriu'', como les llámines d'oculista o les tisories y otros, como la pirámide o la lente.

L'únicu ''ready-made'' qu'escurrió en Buenos Aires foi un regalu qu'unvió per corréu a la so hermana Suzanne por cuenta de la so boda con Jean Crotti. Unvió-yos les instrucciones pa colgar un llibru de xeometría con un cordel d'una ventana por que'l vientu pasara les sos páxines y aprendiera «por fin trés o cuatro cuesas de la vida». Llamar ''-y ready-made malheureux'' (''Ready made desdicháu'').&lt;ref name=ref_duplicada_2 /&gt;

En 1919 embarcar nel ''Highland Pride'' con camín de Southampton. Pasó un mes en Londres, tres lo que visitó la casa paterna de Rouen, y dellí foi a París. Atopó París pocu camudáu, magar la guerra. Los círculos artísticos nuevos gravitaban alredor d'[[Apollinaire]], que fuera llicenciáu del exércitu con una grave mancada na cabeza qu'acabó per matar -y antes del armisticiu. Duchamp nun espunxo nada nel ''Salon d'Automme'' de 1919, pero esmolecer de que s'espunxeren diecinueve trabajo de Raymond, el so hermanu muertu. Foi nesta dómina cuando supo de la esistencia de la so fía, que taba siendo criada pola so madre, Jeanne Ferruche, y Henry Mayer, un financieru. nun volvería ver la en más de cuarenta años.

Pero Duchamp tenía en mente tornar a Nueva York, cosa que fizo a finales d'avientu. Sicasí, dio-y tiempu de crear trés nuevos ready-mades: el ''[[Cheque Tzanck]]'' (''Chèque Tzanck''),&lt;ref&gt;[http://revista.escaner.cl/files/clip_image028_3.jpg ''Cheque Tzank'']&lt;/ref&gt; ''[[L.H.O.O.Q.]]''&lt;ref&gt;[http://www.mus.ulaval.ca/lacasse/cours/Seminaires/Oeuvre/Images/duchampLHOOQ.jpg ''L.H.O.O.Q.'']&lt;/ref&gt; y ''[[Aire de Paris]]'' (''Air de Paris'').&lt;ref&gt;[http://farm2.static.flickr.com/1097/697071781_ddd8586ecd.jpg ''Air de Paris'']&lt;/ref&gt;{{harvnp|Tomkins|1996|p=248}}

=== De vuelta en Nueva York ===
A la so vuelta a Nueva York atopó que los Arensberg dexaren de ser lo que yeren, pos s'atopaben en dificultaes económiques. Al pie de Dreier y Man Ray fundaron la ''[[Société Anonyme, Inc.]]''. Duchamp aportunaba en que l'arte moderno tenía de ser risonderu, pos lo consideraba fundamental p'alicar l'interés d'Estaos Xuníos poles nuevu enclinos. La ''Société Anonyme'' entamó nos venti años siguientes ochenta y cinco exposición ya introdució la obra d'[[Oleksandr Arjípenko|Archipenko]], [[Kandinsky]], [[Paul Klee|Klee]], [[Léger]], [[Jacques Villon|Villon]], [[Louis Eilshemius|Eilshemius]], [[Mondrian]] y [[Kurt Schwitters|Schwitters]] a pesar de la falta de financiamientu.{{harvnp|Tomkins|1996|p=253}}

Duchamp fixo treslladar el ''Gran Vidriu'' al so nuevu apartamentu, y el polvu atropar nél. Man Ray fixo una fotografía de la resultancia que titularion ''[[Cultivu de polvu]]'' (''Élevage de puissière'').&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.metmuseum.org/toah/hd/duch/ho_69.521.htm|títulu=Dust Breeding |fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |autor=Fotografia de Man Ray nel Metropolitan Museum of Art. |editor=Heilbrunn Timeline of Art History |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués afitó'l polvu de los conos, llimpió'l restu, pidió que plateasen la zona inferior y se dedició a rallar pa llograr los trés llámines d'oculista. Tamién construyó la so primer máquina óptica ''Rotative plaque verre (Optique de précision)'',&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://www.zumbazone.com/duchamp/plaques.html |títulu=Rotative plaques verre |fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |editor=Marcel Duchamp, en français sur le web |idioma=francés }}&lt;/ref&gt; que nun consideraba arte. Esta esploración llevólu a interesase pola cinematografía. Realizó una película de la baronesa [[Elsa von Freytag-Loringhoven|von Freytag-Loringhoven]] afaitándose'l pubis con efeutu estereoscópicu. La película estropióse y namái se salvaron dos tires qu'encaxaben. Nesta amuesa apreciaba l'efeutu estereoscópicu. Otra manera, xugaba enforma al axedrez nel [[Marshall Chess Club]], onde llogró ganar en dos causes a [[Frank Marshall]] nes partíes simultánees que'l maestru xugaba contra dolce contrincantes.

En 1920 vio la lluz per primer vegada'l alter ego de Duchamp Rose Sélavy. La eleición del nome deber a que Rose paeció-y el nome más bobalicón de la dómina, y Sélavy un [[calambur]] de ''c'est la vie''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=259}} Duchamp mercó una ''french window'' (ventana francesa), cubrió los vídrios de cueru negru y pegó el títulu: ''Fresh widow copyright Rose Sélavy 1920'' (''[[Vilba fresca, copyright Rose Sélavy 1920]]'').&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.moma.org/collection/object.php?object_id=81028 |títulu= Fresh Widow nel MoMa|fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Man Ray fotografió a Duchamp vistíu con un abrigu de piel y un [[sombreru cloche]], toma qu'acompañaría a un frascu d'arume cola etiqueta ''Belle Haleine-Eau de Violette'' (''Preciosu aliendu-Enagua de velu''). Duchamp tamién emplegó'l nome del so alter ego femenín nun ''ready-made'' bien «rectificáu»: ''[[Why Not Sneeze Rose Sélavy]]''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=260}} Más palantre añedió-y una R adicional al nome, que pasó a ser Rrose Sélavy.

En xunu de 1920 visitó París. Ellí atopó al grupu dadaísta, encabezáu por Tzara, Picabia y [[André Breton|Breton]] y qu'incluyía tamién a [[Jacques Rigaut]], [[Louis Aragon]], [[Paul Éluard]], [[Gala Éluard Dalí|Gala]], [[Theodore Fraenkel]] y [[Philippe Soupault]]. Duchamp allegó a dellos actos, pero escribió a Ettie Stettheimer que «de llueñe toos estos movimientos apaecen realzaos por un curiosu del qu'escarecen a curtia distancia».{{harvnp|Tomkins|1996|p=262}} Nesta visita realizó un curtiumetraxe xunto a Man Ray que xugaba con efeutos ópticos y creó un ''ready-made'': ''[[La trifulca de Austerlitz]]'' (''La bagarre d'Austerlitz'').&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.toutfait.com/unmaking_the_museum/Brawl%20at%20Austerlitz.html |títulu= ''La trifulca de Austerlitz''|fechaaccesu=26 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; La visita foi curtia, pos a principios de 1921 embarcóse de vuelta a Nueva York. Cuando-y preguntar por qué prefería vivir en Nueva York, cuando munchos artistes estauxunidenses taba colándose a París, Duchamp respondió que los neoyorquinos taben más dispuestos a dexalo en paz.{{harvnp|Tomkins|1996|p=268}}

[[Ficheru:Hartl and Duchamp.jpg|thumb|Duchamp col matrimoniu Hartl.]]
Foi una dómina de desapegadura d'amistaes, rellaciones amoroses y trabayu. Nin concluyía'l ''Gran Vidriu'' nin empezaba obres nueves y negábase a repitise. Editó una antoloxía de [[Henry McBride]]; mercó xunto al so conocíu Leon Hartl un taller de tintes, negociu que fracasó al cabu de seis meses, y ćonsiguió participar nunes partíes simultánees contra Capablanca.

A principios de 1923 volvió a París. Nesta ocasión nun dio nengún motivu. Tomkins supón que Duchamp acomuñaba nesti momentu Nueva York a la so seca creativa. Antes de colase realizó un postreru ''ready-made'': ''[[Wanted/$2,000 Reward]]'',&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.toutfait.com/issues/issue_3/Multimedia/Shearer/popup_57a.html|títulu=Wanted/2,000&amp; Reward |fechaaccesu=26 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; un cartelu de búscase» qu'encargara a un imprentador y nel que punxo fotografíes sos de frente y perfil. Aquel día decidiera dexar el ''Gran Vidriu'' inacabado.{{harvnp|Tomkins|1996|p=279}}

=== Venti años (casi ininterrumpíos) en París ===
En llugar de dirixise direutamente a París, Duchamp desembarcó en Bruxeles, onde pasó cuatro meses xugando al axedrez y participó nel Tornéu de Bruxeles, el so primeru d'entidá, y nel que terminó en tercer llugar.{{harvnp|Tomkins|1996|p=282}}

En París, Breton encimentó la lleenda francesa de Duchamp nel so ensayu del númberu d'ochobre de ''[[Littérature]]''. Breton, otra manera, tuvo poca suerte atrayendo a Duchamp al movimientu surrealista. Ello ye que anque formó parte del xuráu del ''Salon d'Automne'', nun se rellacionó práuticamente col bullicio artísticu de París. Apenes recibió un encargu de [[Jacques Doucet]] de realizar una máquina óptica, na que trabayó mientres 1924 y que llamó ''[[Semiesfera xiratoria]]'' (''Rotative demi-sphère'').&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=6MpcOWSoFOc Videu de la ''Rotative demi-sphère'' en Youtube]&lt;/ref&gt; Duchamp realizar a cambéu del costu de los materiales y del inxenieru que lu iguó, y dexó claro que nun quería que s'espunxera. Tamién destacó que nun quería que se viera na máquina otra cosa distinta a la óptica.{{harvnp|Tomkins|1996|p=284}} Breton siguió publicando escritos —de cutiu frases sueltes, como ''My niece is cold because my knees are cold'' (''La mio sobrina tien fríu porque les mios rodíes tán fríes'')— de Duchamp/Rrose Sélavy en ''Litterature''.

En 1924 participó na película de venti minutos de [[René Clair]] y Picabia ''[[Entr'acte]]'', que se proyeutó nuna representación del ballet ''[[Relâche]]''. Duchamp apaez nuna escena xugando al axedrez con Man Ray hasta qu'un remexu d'agua ataya la partida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=mpr8mXcX80Q |títulu=Entr'acte|fechaaccesu=26 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt; Más tarde participó en ''[[Cinésketch]]'', na que representó'l papel d'[[Adán]], práuticamente desnudu sacante una fueya de parra y una barba postiza xunto a [[Bronja Perlmutter]], que representó'l papel d'Eva.{{harvnp|Tomkins|1996|p=296}} A finales de 1925 invirtió parte del so heriedu —los sos padres morrieron a principios d'esi añu— nuna película, ''[[Anémic Cinéma]]'', con calambures de Rrose Sélavy que xiraben sobre unos discos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=upvYAAh8RuU |títulu= ''Anémic Cinéma'' en YouTube|fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |autor= M. Duchamp}}&lt;/ref&gt;

La so principal ocupación, sicasí, siguía siendo l'axedrez. Dexaba París mientres selmanes pa participar en torneos. Xugó na Riviera xuntu al equipu de Niza, y volvió participar nel Tornéu de Bruxeles al añu siguiente de la so torna a Europa. Quedó cuartu. Convidáron-y al equipu que representaría a Francia nes primeres [[Olimpiaes d'ajedrez|Olimpiaes d'axedrez]], inoficiales, de 1924, onde Francia quedó séptima. Poco más tarde foi nomáu campeó de l'Alta Normandía al ganar un tornéu en Rouen. Nesta dómina realizó la so ''[[Bono pa la ruleta de Montecarlo]]'' (''Obligations pour la roulette d Monte-Carlo''), nel qu'apaecía una fotografía so tomada por Man Ray cola cara cubierta d'espluma y formando dos cuernos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.flickr.com/photos/agushedem/3612278664/ |títulu=''Obligations pour la roulette de Monte-Carlo'' |fechaaccesu=26 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Estos bonos, valoraos en 500 francos, prometíen una rentabilidá del venti per cientu. El dineru invertir nun sistema que desenvolviera Duchamp pa ganar na ruleta. Les ganancies fueron escases, sicasí, pero los bonos revalorizar col tiempu.

En 1925 participó nel campeonatu de Francia d'axedrez. Duchamp diseño'l cartelu del acontecimientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.toutfait.com/imageoftheday.php?&amp;pageNo=19|títulu=Cartelu del campeonatu de Francia d'axedrez de 1925|fechaaccesu=26 de xunu de 2009|autor=M. Duchamp|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121114212006/http://www.toutfait.com/imageoftheday.php?&amp;pageNo=19|fechaarchivu=14 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt; Acabó sestu, pero tuvo cerca de ganar al campeón, [[Robert Crepeaux]].{{harvnp|Tomkins|1996|p=300}}

En 1926 empezó la so carrera como marchante d'arte, oficiu que desempeñaría mientres dos décades. D'acordies con Tomkins, esto resulta «insólitu», pos despreciara largamente l'oficiu. El so oxetivu yera, dicía, «nin salir ganando nin perdiendo, más un diez per cientu». Nun llogró grandes beneficios.{{harvnp|Tomkins|1996|p=300}}
La so primer intervención de valumbu foi la puya d'ochenta obres de Picabia. Dempués interesóse poles escultures de Brancusi de [[John Quinn]], apocayá fináu. N'adquiriendo 29 pieces, viaxó a Estaos Xuníos pa tratar de vendeles. Ellí asistió a la primer esposición na que s'esibió'l ''Gran Vidriu'', entamada por Dreier. Daqué dempués de la venta, tornó a París. Ellí trabayó vendiendo obres d'arte d'artistes allegaos, como Brancusi, a unos cuantos veceros, ente los cualos taben los Arensberg.

Duchamp casóse, pa sorpresa de los sos conocíos,&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;{{cita|Desastrosu —pero pue que camude— o eso espero|Roché a cuenta de los planes de boda de Duchamp {{Cita Harvard|Tomkins|1996|p=309}}}}&lt;/ref&gt; en 1927 con Lydie Sarrazin-Levassor, a la que conociera per mediu de Picabia. Duchamp escribió a cuenta de la so boda a Katherine Dreier «Caso en xunu. Nun sé cómo esplicalo, porque foi tan repentín que me resulta malo d'esplicar. [Lydie] Nun ye especialmente guapa nin curiosa, pero paez tener una mentalidá capaz d'entender cómo puedo sobrollevar el matrimoniu». Tomkins cunta que Duchamp casóse buscando la estabilidá económica que-y ufiertaba'l padre de Lydie, fabricante d'automóviles. Sicasí, la pensión que lu concedió a la so fía foi d'unos escasos 2.500 francos.{{harvnp|Tomkins|1996|p=309}} Anque les primeres selmanes fueron, según Lydie, qu'escribe «tuvimos bien xuníos, bien íntimamente» y Duchamp, qu'escribe nuna carta a Walter Pach «foi una esperiencia encantadora hasta'l momentu y espero que siga asina. La mio vida nun camudó en nada; tengo que ganar dineru, pero non pa dos», pel branu aprucieron los problemes. Lydie yera ayena al arte moderno, y nun cuadraba colos amigos de Duchamp, por casu cuando Crotti pidiólu que posara desnuda. Tampoco sobrollevaba bien l'afición de Duchamp pol axedrez, que-y tenía estudiando situaciones de xuegu hasta la madrugada. Nuna ocasión pegó los trebejos al tableru. Poco dempués Duchamp díxo-y que diba xugase con Man Ray y que nun volvería. Siguieron viéndose hasta que Duchamp pidió-y el divorciu n'ochobre, que-yos foi concedíu'l 25 de xineru de 1928.{{harvnp|Tomkins|1996|p=315}}

Tres el divorciu, Duchamp siguió la so rellación con Mary Reynolds y siguió participando en torneos d'axedrez. En 1929 viaxó con Dreier per España y Alemaña. Nel Tornéu de Hyéres concediéron-y el premiu a la brillantez y nel ''Turnoi International de Paris'' de 1930 xugó colos meyores axedrecistes del planeta. Terminó postreru, pero empató con [[Savielly Tartakower]] y fixo tables con [[George Koltanowsky]]. Participó en delles competiciones col equipu nacional francés, encabezáu por [[Alexander Alekhine]], campeón mundial, perdiendo más partíes de les que ganó. [[Edward Lasker]] considerar «un xugador bien sólidu».{{harvnp|Tomkins|1996|p=322}} En 1933 participó nel so últimu tornéu de valumbu en [[Folkestone]].

Como artista poner a trabayar na publicación de les notes que realizara en rellación al ''Gran Vidriu'', cuidao que el ''vidriu'', ensin elles, resultaba incomprensible a güeyu, pos yera una acumuladura d'idees non solo visuales, sinón tamién verbales. Axuntó estes notes, xuntu con reproducciones de diecisiete obres anteriores y fotografíes de Man Ray nuna ''[[Caxa verde]]'', que contenía noventa y cuatro artículo.{{harvnp|Tomkins|1996|p=331}}

Duchamp caltuvo una llarga rellación d'amistá con numberosos artistes de la vanguardia europeo y estauxunidense. Ente ellos destaca Joan Miró, a quien conoció yá en 1917 en Barcelona y la so rellación afondar nos años 20 y 30. Un nuevu impulsu llegó al traviés de Teeny, una de les persones poles que'l catalán y la so esposa Pilar tuvieron más estima. Teeny yera'l nome coloquial de la segunda esposa de Duchamp, nacida Alexina Sattler (Cincinnati, 20 de xineru de 1906-Villiers-sur-Grez, 20 d'avientu de 1995). Dixebrárase de Pierre Matisse, el conocíu marchante de Miró en Nueva York, en 1948 y divorciárase al añu siguiente. Conociera a Duchamp muncho primero, en 1923, y cuando se realcontraron na seronda de 1951 empezaron una rellación qu'acabó en boda'l 19 de xineru de 1954. Ella apurrió al matrimoniu los sos trés fíos, Paul, Jacqueline y Peter, los mesmos pa que la so habitación Miró realizara un mural en 1939. Teeny apurrió la so propia coleición mironiana, como demuestra una carta de Duchamp, nuna carta de 5 de xunu de 1956 a Roché referir a que Teeny ta dispuesta a apurri-y un Miró y un Rouault en cuenta de un Duchamp qu'él desea recuperar. Una de les pieces yera'l dibuxu Ensin títulu (1946) (DDL 1074). &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://artcontemporanigeneral.blogspot.com.es/2015/05/marcel-duchamp-1887-1968-y-la so-relacion.html|títulu= ''Marcel Duchamp (1886-1967) y la so rellación con Joan Miró'' |autor= Antonio Boix Pons}}&lt;/ref&gt;
En [[1955]] Duchamp se [[Naturalización|nacionalizó estauxunidense]].

Morrió en [[Neuilly-sur-Seine]] en [[1968]].

== Obra ==
Dempués de [[1915]] pintó bien poques obres, anque siguió trabayando hasta [[1923]] na so obra maestra, ''La novia puesta al desnudu polos sos solteros, inclusive'' (1923, Muséu d'Arte de Filadelfia), una obra astracta, conocida tamién como ''[[El gran vidriu]]'' (''Le grand verre''). Realizada en pintura y alambre sobre vidriu, foi recibida con entusiasmu per parte de los [[Surrealismu|surrealistes]].

La obra orixinal atopar nel muséu de Filadelfia y ta sedada, por cuenta de un mal embalaxe nel treslláu al Muséu de Brooklyn en 1926, única vegada que pudo contemplase nel so estáu orixinal. Diez años dempués, el mesmu Duchamp restauró la pieza en casa de Katherine Dreier, naquel momentu la so propietaria.

Nel campu de la escultura foi pioneru en dos de les principales rotures del sieglu XX: l'arte cinético y l'arte [[ready-made]]. Esti postreru consistía a cencielles na combinación o disposición arbitraria d'oxetos d'usu cotidianu, tales como un urinariu (La fonte, 1917) o un portabotellas, que podíen convertise n'arte per deséu del artista.

El ready-made introducía una fuerte crítica a la institucionalidad y el fetichismu de les obres d'arte, provocando enormes tensiones inclusive dientro del mesmu círculu surrealista.

La so Rueda de bicicleta (l'orixinal de 1913 perdióse; tercer versión de 1951, Muséu d'Arte Moderno, Nueva York), unu de los primeros exemplos d'arte cinético, taba montada sobre una banqueta de cocina..

Amás de la so obra plástica, ye bien importante destacar la so afición a los xuegos de pallabres que munches vegaes atopaben presentes nos títulos de les sos obres, produciendo una multiplicidá de hilarantes llectures.

El so periodu creativu foi curtiu y dempués dexó que fueren otros los que desenvolvieren les temes qu'él escurriera; anque nun foi bien prolíficu, la so influencia foi crucial pal desenvolvimientu del surrealismu, el dadá y el Pop Art, y entá hasta los nuesos díes, caltiénse como l'artista crucial pa la comprensión de la posmodernidad.

Ye frecuente esprender de les obres de Duchamp llectures con conteníos explícitamente sexuales, polo xeneral, los analises de la so obra mover ente'l sicoanálisis y los cuestionamientos académicos ya institucionales de les artes plástiques.

Los últimos años de la so vida, Duchamp preparó de callao la que sería la so última obra y que sería armada namái dempués de la so muerte, ésta ye un diorama que se repara al traviés d'un furacu nuna puerta del muséu de Filadelfia, lo qu'ende dientro se ve, ye una parte del cuerpu d'una muyer, ostentando una llámpara nun paisaxe rural. El títulu añede entá más incertidume a les llectures que puedan faese de la obra &quot;Daos: 1. La cascada 2. El gas del [[allumáu públicu]]&quot;.(Etant donnés: 1-la chute d'eau, 2- -y gaz d'éclairage.)

Esiste otra &quot;llectura&quot; de la obra de Duchamp, y, por inclusión, de tol llamáu &quot;arte moderno&quot;: Tola so obra ye una burlla al espectador, carente por completu de significáu de nengún tipu.
Dalí moflábase abiertamente de la &quot;busca de llectures&quot; de los críticos d'arte moderno. Solía dicir: &quot;Esto que fixi nin sé lo que ye, pero ta llenu de significáu&quot;.

=== El ''ready-made'' ===
{{AP|Ready-made}}

El ''[[ready-made]]'' ye un conceutu difícil de definir inclusive pa'l mesmu Duchamp, que declaró nun atopar una definición satisfactoria. Ye una reacción contra'l ''arte retiniano'', esto ye, l'arte visual, por contraposición a un arte que s'apriende dende la mente. Al crear obres d'arte a partir d'oxetos a cencielles escoyéndolos, Duchamp ataca de raigañu'l problema de determinar cuál ye la naturaleza del [[arte]] y trata de demostrar que tal xera ye una quimera. Na so eleición, Duchamp trató de dexar al marxe'l so gustu personal; los oxetos escoyíos debíen-y de resultar indiferentes visualmente, o ''retinianamente''. Por esta razón llindó'l númberu de ready-mades a crear. Sicasí sabía que la eleición ye una manifestación del gustu propiu. A esti respectu declaró que foi un «jueguecillo ente ''mi'' y ''yo''».{{harvnp|Tomkins|1996|p=179}}

[[Ficheru:Duchamp Fountaine.jpg|thumb|150px|La fonte. 1917]]

Retrospectivamente, puede considerase el primer ''ready-made'' a ''Rueda de bicicleta sobre un taburete'', anque nel so momentu Duchamp nun lo interpretó como tal, como tampoco fixo con ''[[Portabotellas]]''. Estos dos obres, ''escoyíes'' en París, perder tres el so treslláu. El primer ''ready-made'' dafechu auténticu ye una pala quitanieves que colgó del techu por aciu un filo y tituló ''[[In Advance of the Broken Arm]]''. Una selmana más tarde mercó un ventilador de chimenea y llamar ''[[Pulled at 4 Pins]]'', que n'inglés nun tien significáu, pero que la so traducción al francés, ''tiré a quatre èpingles'', puede traducise como «de punta en blanco». Sacante ''rueda de bicicleta'' y ''portabotellas'', que como s'indicó nun son ready-mades puramente dichos, estes obres suelen tener nomes que nun guarden aparentemente nenguna rellación col oxetu.

[[Ficheru:Trebucher.jpg|thumb|left|Posición d'axedrez conocida como ''trébucher'' (''tropiezu''), na que Duchamp pudo inspirase pa crear la so ''ready-made'' ''Trébuchet'' (''percheru'').]]
En primavera de 1916 ''escoyó'' trés nuevos ready-mades. ''[[Peigne]]'' yera un peñe canín robláu coles iniciales M.D. Anque'l títulu ye descriptivu, nun lo ye la inscripción que la acompañaba: «''3 ou 4 gouttes de hauteur n'ont rien a faire avec la sauvagerie''» (3 o 4 gotes d'altor nun tienen nada que ver col xabacismu). Como escribió'l mesmu día de la so creación, cola inscripción pretendía tresformar l'actu nun acontecimientu pal futuru. ''[[Pliant... de voyage]]'' ye una funda de máquina d'escribir, lo que la convierte na primer escultura blanda. ''[[À bruit secret]]'' (Un ruiu secreto) ye un duviellu de cordel ente dos lámina cuadraes de latón suxetes por cuatro torniellos. Duchamp díxo-y a Arensberg que metiera dientro del duviellu un pequeñu oxetu, ensin dici-y cuál yera, por que a'l ximelgase ésti xenerara soníu. Nes chapes de latón hai una inscripción inintelixible con pallabres n'inglés y francés incompletes y asolapaes. En 1917 convirtió un anunciu de pintura [[Sapolin]] nel que modificó delles lletres en ''[[Apolinère Enameled]]'', creando un ''ready-made'' rectificáu, pos ta modificáu.

Más tarde robló un cuadru d'una escena de batalla del [[Café des Artistes]], convirtiéndolo asina nun ''ready-made''. Tamién dixo que podría roblase el rascacielos [[Woolworth Building]] pa convertilo nun ''ready-made'' o usar un [[Rembrandt]] como tabla de planchar.{{harvnp|Tomkins|1996|p=182}}

En 1917 escoyó un tablón de madera con delles escuadres qu'adquiriera pa colgar ropa pero que dexó nel suelu una temporada y col que solía zarapicar y clavar definitivamente nel suelu, llamándolo ''[[Trébuchet]]'' (''Percheru''), faciendo un xuegu de pallabres con ''trébucher'' (tropiezu){{harvnp|Tomkins|1996|p=199}} ''[[Porte-chapeau]]'' yera un percheru circular que suxetó del techu.

El so ''ready-made'' más famosu ye probablemente ''[[Fonte (Duchamp)|La Fonte]]'' (1917), presentáu na esposición de la ''Society of Independent Artists''. Nel editorial de ''Blind Man'' faíase énfasis en que nun tenía importancia si l'autor haber fabricáu él mesmu o non, si non que yera l'actu de la eleición lo que tresforma un artículu de fontanería nuna obra artística, y crea un pensamientu nuevu pal oxetu.&lt;ref name=&quot;rcase&quot; /&gt;

''[[Escultura de viaxe]]'' (''Sculpture de voyage'') ye una obra realizada con gorros de bañu cortáu en tires, pegaos y clavaos a la so paré que realizó poco primero de partir escontra Buenos Aires.

== Ver tamién ==
* [[Axedrez]]
* [[Ready-made]]
* [[L.H.O.O.Q.]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|group=lower-alpha}}

=== Referencies ===
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |
 apellíos = Tomkins
 | nome = Calvin
 | títulu = Duchamp
 | añu = 1996
 | mes = abril
 | editorial = Anagrama |
 isbn = 84-339-7249-9 }}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Marcel_Duchamp}}
{{wikiquote|Marcel Duchamp}}
* [https://web.archive.org/web/20070928125752/http://www.videoartworld.com/beta/artist_408.html Videoartworld: The Masters Series (Dominiu Públicu; Películes y documentales de Duchamp en llinia.)]
* [http://pendientedemigracion.ucm.es/info/nomaes/37/adolfovrocca.pdf Marcel Duchamp, Arte Conceptual y Posconceptual: ready made - PDF ] UCM
* [https://dilatarlapupila.wordpress.com/2013/07/11/reflexones-a-partir-de-la fonte-de-marcel-duchamp/ Grimán, Krislia. &quot;Reflexones a partir de la fonte de Marcel Duchamp&quot;. Dilatar la neñina, 11 de xunetu de 2013]
{{NF|1887|1968|Duchamp, Marcel}}

{{Tradubot|Marcel Duchamp}}
[[Categoría:Competidores de les Olimpiaes d'axedrez]]
[[Categoría:Axedrecistes de Francia]]
[[Categoría:Pintores del Dadaísmu]]
[[Categoría:Escritores d'axedrez]]
[[Categoría:Escultores de Normandía]]
[[Categoría:Escultores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escultores de Francia]]
[[Categoría:Patafísica]]
[[Categoría:Pintores de Francia]]
[[Categoría:Pintores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0110ybqxzd7909sdogft4pu1927xpr2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703395</id>
      <parentid>3703286</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60337" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Marcel Duchamp''' ([[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] {{IPA|maʀsɛl dyˈʃɑ̃}}) {{nym}} foi un [[Arte|artista]] y [[axedrez|axedrecista]] [[Francia|francés]].

Especialmente conocíu pola so actividá artística, la so obra exerció una fuerte influencia na evolución del [[arte dao|movimientu dada]] nel [[sieglu XX]]. Al igual que'l citáu movimientu, abominó la sedimentación simbólica nes obres artístiques de resultes del pasu del tiempu y aponderó el valor de lo coyuntural, lo fugaz y lo contemporáneo. Duchamp ye unu de los principales valedores de la creación artística como resultáu d'un puru exerciciu de la voluntá, ensin necesidá estricta de formación, preparación o talentu.&lt;ref&gt;{{cita publicación | nome = Álvaro | apellíos = Delgado-Gal| títulu = ''Duchamp''. Calvin Tomkins|periódicu = El Cultural| fecha = 27 de xunu de 1999| páxina = 11}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Nació'l [[28 de xunetu]] de [[1887]] en [[Blainville-Crevon]], un pequeñu pueblu francés onde'l so padre, Eugène Duchamp, exercía como notariu y alcalde. Foi'l terceru de seis hermanos. Los sos dos hermanos mayores, qu'adoptaron más tarde los nomes de [[Raymond Duchamp-Villon]] y [[Jacques Villon]], decidieron dedicase al arte, quiciabes por cuenta de la influencia del so güelu maternu, qu'en ganando una fortuna considerable como axente marítimu retirárase pa dedicase a les sos principales aficiones, el grabáu y la pintura, llegando a esponer delles obres na [[Esposición Universal de París (1878)]].

Como fixeren los sos hermanos mayores, a los que taba bien xuníu, Marcel asistió a clases de dibuxu nel licéu. El so hermanu Gaston (Jacques Villon) algamara cierta fama como pintor de cartelos en [[París]], nuna dómina na que descollaban [[Henri de Toulouse-Lautrec]] y [[Alfons Enforma]], y Marcel, qu'almiraba al so hermanu, trató d'asonsañar el so estilu nos sos primeros dibuxos.{{harvnp|Tomkins|1996|p=37}}. Nel branu de 1902, con catorce años, pintó los sos primeros olios, d'influencia impresionista, nos que s'amuesen paisaxes de Blainville. Tamién realizaría dellos dibuxos con distintos medios (acuarela, enaguada, monotipo, llapiceru) con una única tema: la so hermana [[Suzanne Duchamp|Suzanne]], dos años menor qu'él, que tamién se dedicaría a la pintura. En 1904 abandonó'l llar paternu pa colase al barriu parisín de [[Montmartre]], onde vivió col so hermanu Gaston. Marcel, al igual que los sos hermanos, disponía d'una asignación mensual que'l so padre dábalu como adelantu del heriedu.

=== Entamos artísticos en París ===
[[Ficheru:Label for the Belle Haleine cropped.png|thumb|M. Duchamp como Rose Selavy.]]
En [[1904]], [[Montmartre]] llevaba más de cincuenta años allugando a la comunidá artística de [[París]]. Marcel presentar al exame de la ''École des Beaux-Arts'', que suspendió. Matricular nuna escuela privada, l'[[Académie Julian]], qu'abandonó pocu dempués pola vida nos cafés del barriu, onde, como yera habitual nesi momentu, llevaba un cuadiernu nel que dibuxaba escenes de la vida cotidiana. Tres el so serviciu militar n'[[Eu (Sena Marítimu)|Eu]], cerca de Rouen, volvió a París en 1906. Por aquel tiempu realizó [[Dibuxu humorísticu|dibuxos humorísticos]], una actividá que gociaba de prestíu na dómina. En 1907 escoyéronse cinco de los sos dibuxos nel primera Salon des Artistes Humoristes. En 1908 escoyéronse, anguaño sumíes, pal [[Salón d'Automne]], una importante esposición añal. Marcel pintó mientres los años siguientes con un estilu [[fovismo|fauvista]], del que [[Matisse]] yera l'abanderáu. Anque Duchamp, munches vegaes contradictoriu nes sos afirmaciones, n'ocasiones refugó la influencia de [[Cézanne]], n'otres reconoció permanecer una llarga temporada sol so influxu, sol que probablemente pintaría ''Semeya del padre del artista'', una semeya psicolóxica del so padre. Pintó más semeyes por aquel tiempu, incluyendo unu del so amigu'l doctor Dumochel nel qu'esaxeró delles traces físiques. A esti respectu, Duchamp comentó que foi un primer intentu de dotar d'humor a la so obra.{{harvnp|Tomkins|1996|p=53}} En 1910 pintó ''La partida d'axedrez'', na qu'apaecíen los sos dos hermanos xugando al axedrez nun xardín coles sos muyeres abstraídas nes sos cavilgadures. Al esponer esti cuadru xunto a otros cuatro nel Salón d'Automne pasó a ser ''societaire'', lo que supónía'l derechu a esponer ensin ser esamináu primeramente por un xuráu.

Anque les sos primeres pintures amosaben talentu, produció poques obres en comparanza a otros artistes. Foi ésta una dómina de tatexos y esperimentación con dellos enclinos.

=== Etapa cubista ===
Yera un tiempu de revoluciones artístiques: el [[colax]] de Picasso y Braque, el [[futurismu]], les obres d'[[Alfred Jarry]], la poesía d'[[Apollinaire]] y l'arte astracto de [[Vasily Kandinsky]], [[Robert Delaunay]] y [[Piet Mondrian]] abríen al arte moderno. A partir de 1911 Duchamp empezó a anovar más seriamente. Según Tomkins, el cuadru que marca l'entamu d'esta etapa ye ''[[Sonata (cuadru)|Sonata]]''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=57}} Na pintura, inspirada nel cubismu del so hermanu [[Jacques Villon]], apaecen los sos trés hermanes interpretando una pieza musical y la so madre, ayena. N'esperimentando con &quot;un [[fovismo]] que nun se basaba namái en distorsión&quot;{{harvnp|Tomkins|1996|p=57}} en ''[[La carba]]'', pintó ''[[Yvonne y Magdaleine espeñicaes]]'' y ''[[Semeya (Dulcinea)]]'', nos que xuega coles temes del movimientu y la transición, temes mayores na obra de Duchamp. Nésta dómina tuvo una rellación con Jeanne Ferruche, según Gough-Cooper y Caumont la modelu de ''[[La carba]]'', cola que tuvo una fía, anque Duchamp nun lo sabría hasta muncho más alantre.{{harvnp|Tomkins|1996|p=60}}
Naquella dómina quedó ''cazáu'' pol cubismu nes sos visites a la ''[[Galerie Kahnweiler]]'', onde había llenzos de [[Picasso]] y [[Braque]]. Como tanto Picasso como Braque refugaron xustificar el cubismu con teoríes o manifiestos, el grupu de nuevos cubistes nel que s'atopaben los hermanos Duchamp—colos que nun se rellacionaben Picasso nin Braque—entendieron el so fundamentu intelectual por aciu les esplicaciones de [[Jean Metzinger]]. Esti grupu axuntar na casa de Villon en [[Puteaux]] los domingos pela tarde, d'ende recibió'l nome de [[grupu de Puteaux]]. Ente otres temes, nos discutinios del grupu que se falaba de dos asuntos d'importancia pa Duchamp: La cuarta dimensión y l'arte interpretáu pola mente en llugar de pola retina (arte ''retiniano''). Frutu d'estes nueves idees, en 1911 acometió la xera de representar l'actividá mental d'una partida d'axedrez, esfuerciu que desaguó en ''[[Semeya de xugadores d'axedrez]]''. Anque na so téunica nun destacar sobre otres obres cubistes, sí lo fai l'intentu de dar énfasis a l'actividá mental en desterciu de la imaxe «retiniana».

[[Ficheru:Female nude motion study by Eadweard Muybridge (2).jpg|thumb|250px|Anque hai ciertes semeyances ente dambos ''Desnudos'' Duchamp aseguró nun recordar ver esti ''Desnudu baxando una escalera'' d'[[Eadweard Muybridge]].{{harvnp|Tomkins|1996|p=90}}]]
[[Ficheru:Marey - birds.jpg|250px|thumb|Sicasí, sí reconoció la influencia de les fotografíes d'[[Étienne-Jules Marey]], que trataben de prindar el movimientu por aciu fotografíes repitíes, como estes.{{harvnp|Tomkins|1996|p=90}}]]
A partir de ''Semeya de xugadores d'axedrez'', primer pintura innovadora, cada obra de Duchamp yera distinta a les anteriores. Nunca se detuvo a esplorar les posibilidaes qu'abría una nueva obra, a cencielles camudaba a otra cosa. Por esti tiempu dexó de frecuentar tantu a los sos hermanos y pasó a tar en contautu namái con un grupu d'amigos, cuantimás con Picabia. Entós empieza a interesase pola plasmación pictórica de la ''escurre'' movimientu. El primer intentu d'esta llinia ye ''[[Mozu murniu nun tren]]'', que Duchamp consideró un esbozu. Amás de pela nuevu llinia qu'abre, esta obra ye notable por ser la primer vegada na que Duchamp xuega coles pallabres nes sos obres, pos según él escoyó ''murniu'' pol so [[alliteración]] con ''train''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=89}} La siguiente obra de Duchamp siguió esta sienda. Trátase de ''[[Desnudu baxando una escalera]]'', del que pintó dos versiones.

''Desnudu'', qu'empezó n'avientu de 1911, sosprendió en primer llugar pol so títulu, que pintó nel mesmu llenzu.{{harvnp|Tomkins|1996|p=93}} El desnudu yera una tema artística con unes regles fixes yá establecíes, qu'en concencia nun incluyíen figures baxando por escaleres. Duchamp amosó la ''escurre'' de movimientu por aciu imáxenes superpuestes socesives, similares a les de la [[estroboscopía|fotografia estroboscópica]]. Tanto la sensación de movimientu como'l desnudu nun s'atopen na retina del espectador, sinón nel so celebru. Aúna elementos del cubismu y futurismu, movimientu qu'atacaba al cubismu del grupu de Puteaux. El cuadru tenía d'exhibise na esposición cubista del ''[[Salon des Indépendants]]'', pero [[Albert Gleizes]] pidió-y a'l so hermanos que-y dixeren que retirara voluntariamente el cuadru, o que-y camudara'l títulu, que-yos paecía caricaturescu, a lo qu'estos aportaron. A cuenta de esti incidente, Duchamp recordaría más tarde:

{{cita|(...) nun retrucar. Dixi perbién, perbién, coyí un taxi pa la esposición, recuperé'l mio cuadru y llevar . Foi un auténticu xiru na mio vida. Di cuenta de que, dempués d'aquello, nunca más volveríen interesame demasiáu los grupos|{{harvtxt|Tomkins|1996|p=95}}}}

Sicasí, si ''Desnudu baxando una escalera'' animó a Duchamp a siguir el so propiu camín ensin adscribirse a teoríes o grupos, foi otru cuadru pintáu esi mesmu añu'l que marcaría'l camín qu'acabaría años más tarde na realización de ''[[El gran vidriu]]'' (''La marièe mise à nu pair ses célibataires''): ''[[Molinucu de café (pintura)|Molinucu de café]]'', una pequeña pintura pa la cocina del so hermanu. Según el mesmu Duchamp, pintó una descripción del mecanismu, estructurada en dos partes, idees presentes tamién nel vidriu, anque naquella dómina nun foi consciente lo que supónía.

=== Viaxe a Múnich y vuelta a París ===
[[Ficheru:Francis Picabia.jpg|thumb|left|Picabia, amigu de Duchamp, nel so estudiu.]]
Naquellos años recibió, según Tomkins, la influencia de [[Jules Laforgue]] y [[Raymond Roussel]]. Del primeru atraíen-y el so humor cínico, la desapegadura de los sos personaxes y los sos xuegos verbales. Del segundu, la so obra a base de xuegos de pallabres, treslliteraciones y retruécanos. Como más tarde reveló'l mesmu Roussel, atráxo-y la «llocura de lo inesperao» y el descubrimientu d'una obra que parte namái de la imaxinación del autor, pos para Roussel les obres nun teníen de contener «nada salvo combinaciones d'oxetos totalmente imaxinarios».{{harvnp|Tomkins|1996|p=105}} Duchamp allegó xunto a [[Francis Picabia]]&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Duchamp dixo dir tamién con Apollinaire, pero n'otra entrevista declaró conocer a Apolinarie n'ochobre de 1912, fecha na que la obra yá nun taba en cartel {{harvtxt|Tomkins|1996|p=104}}&lt;/ref&gt; a la representación de ''[[Impresiones d'África]]'', que lu impresionó fuertemente. Una selmana más tarde empúnxose solo a Múnich. Ellí nun realizó nengún intentu de conocer a [[Kandinsky]], y de fechu la cuestión de l'astracción pura resultába-y abondo indiferente, sinón que se dedicó a trabayar. D'esta dómina son los primeros bocetos del gran vídrio y apaez la tema de les vírxenes y la so transición a novia, tema que trabayaría mientres enforma tiempu. Empezó polos dibuxos de la ''[[Virxe (cuadru)|Virxe]]'', dempués siguió cola pintura ''[[El tránsitu de la virxe a la novia]]'' y remató con ''[[Novia (cuadru)|Novia]]''. Según dellos críticos, como Jerrold Seigel, los cuadros nun traten sobre la iniciación sexual, sinón sobre transición al estáu xustamente anterior, d'inocencia soriella. Nos dos últimes apaecen un artiluxu que tamién va figurar nel ''Gran vidriu'' y ello ye que según el mesmu Duchamp, ''Novia'' nun yera más qu'un ensayu pa una obra de más importancia. Nesta dómina tuvo namoráu de Gabrielle Buffet-Picabia, esposa de Picabia. Tres dos meses de trabayu visitó Viena, Praga, Leipzig, Dresde y Berlín y los sos museos antes de volver a París. Nel viaxe de vuelta escribió dos páxina de retrúecanos, fantasíes y xuegos de pallabres que describen un cuadru que nun llegaría a pintar. Esti testu ta consideráu un precedente de les notes que más palantre incluyiría na so ''[[Caxa verde]]'' y del llinguaxe del ''Gran vidriu''. Según declararía más tarde, nesta dómina abandonara'l cubismu y la representación pictórica del movimientu, y fartárase de la pintura. Embarcar na creación d'una obra distinta, de gran valumbu, pa lo que buscó un emplegu de bibliotecariu que-y ocupara poques hores.

[[Ficheru:ArmoryShow poster.jpg|thumb|Cartelu del [[Armory Show]] de 1913.]]
Sicasí, la esposición de la ''Section d'Or'', la esposición cubista más importante celebrada antes de la guerra,{{harvnp|Tomkins|1996|p=117}} tresmanó los sos planes por completu. De Duchamp espunxéronse seis obres, ente elles ''Desnudu baxando una escalera. Nᵘ2''. Les pintures muniquesas nun s'esibieron, pos les consideraba meros estudios. La so obra tuvo poca repercusión polo xeneral, pero recibió aponderamientos de [[Guillaume Apollinaire]], que de xuru-y punxo atención por causa de la so amistá mutua con Picabia, y, lo que resultó más importante, atraxo vivamente l'interés d'[[Arthur B. Davies]], [[Walter Pach]] y [[Walt Kuhn]], que teníen proyeutáu entamar la Esposición Internacional d'Arte Moderno que pasaría a la historia col nome de ''the [[Armory Show]]''.
Dempués foise a viaxar per países
[[Ficheru:Rude_Descending_a_Staircase.jpg|thumb|left|Caricatura ''The Rude Descending the Staircase (Rush Hour at the Subway)'' de J. F. Griswold que publicada'l 20 de marzu de 1913 na portada del ''[[Evening Sun]]'']]
El ''Armory Show'' punxo en contautu al arte estauxunidense cola vanguardia europea. Ente les pintures, escultures y obres decoratives espuestes el ''Desnudu baxando una escalera, nᵘ'' de Duchamp provocó una gran reacción. Hubo coles de trenta y cuarenta minutos pa ver el cuadru y el ''American Art News'' ufiertó diez dólares al que diera la meyor esplicación del cuadru.{{harvnp|Tomkins|1996|p=132}} Anque l'arte moderno recibió burlles na prensa, atraxo a un grupu non bien numberosu de coleicionistes. A los trés hermanos Duchamp foi-yos perbién: Raymond vendió trés de cuatro escultures espuestes, Jacques Villon los sos nueve pintures y Marcel vendió los sos cuatro llenzos por un total de 972 dólares.

Duchamp pasó dos años realizando estudios pal ''Gran vidriu''. El cambéu na so obra foi total. Anque antes del so viaxe a Múnich amosara'l so despreciu pol arte ''retiniano'', el so arte siguía circunscrito na tradición del arte occidental, tantu en materiales, pos siempres pintaba n'oliu sobre llenzu, como en conceutos. Tres el viaxe apréciase como abandona'l principiu de la sensibilidá creadora y sustituyir pol dibuxu mecánicu, la escritura, la ironía y l'emplegu del azar. Según Tomkins, nun ye casualidá qu'esti cambéu coincida cola mudanza de Duchamp a [[Neuilly-sur-Seine|Neuilly]], onde viviría alloñáu del círculu artísticu de Montmartre. Ellí dedicóse a trabayar nos preliminares de la so nueva obra. Realizó dibuxos preparatorios y escribió notes. En dalgún momentu asocedióse-y que realizaría la obra sobre vidriu. D'esta forma podría evitar la oxidación de los colores y tamién podría dexar zones ensin pintar, lo qu'esanicia la necesidá d'enllenar tol soporte. Decidiera que na so obra amosaría un movimientu psicolóxicu, un tránsitu, como fixera yá en ''El tránsitu de la virxe a la novia''. Nesti tiempu estudió la perspeutiva renacentista en detalle. Realizó un estudiu en perspeutiva del panel inferior (''la machine célibataire'' o la máquina soltera). Pintó tamién un molinucu de café en perspeutiva (''Molinucu de chocolate (Nᵘ1)''). Esti trabayu n'oliu sobre llenzu ye un estudiu del elementu central del panel inferior. Ta pintáu nun estilu bien distintu a les sos obres anteriores, pos lo pintó con tola precisión de la que foi capaz. Al recurrir al dibuxu téunicu, Duchamp intentaba esaniciar la sensibilidá personal del artista al mecanizar el trazu. Más tarde consideró qu'aquel trabayu foi l'auténticu principiu del ''Gran vídrio''. Nes sos notes preparatorias xuega cola ironía y alteria les lleis de la física y la química. Asina, falar de la oscilación de la densidá, la inversión del resfregón y la sexualidá como motor de dos tiempos nun coqueteo cola patafísica. Duchamp dixo que buscó averase a la ciencia, pero non por amor a la mesma, sinón pa «desacreditarla llixeramente, d'una manera leve, ensin importancia».{{harvnp|Tomkins|1996|p=144}} Tamién s'aprecia'l gran interés de Duchamp pola cuarta dimensión y la [[xeometría non euclidiana]]. Del grupu de Puteaux Duchamp foi l'únicu que trabayó concienzudamente pa entender estes temes. Ello ye que [[Gertrude Stein]] diz de Duchamp en conociéndo-y que «paez un mozu inglés y fala con vehemencia alrodiu de la cuarta dimensión».{{harvnp|Tomkins|1996|p=147}}

N'esaniciando'l talentu na manufactura recurriendo al dibuxu téunicu, Duchamp atacó a la intención consciente recurriendo al azar. Asocedióse-y cortar tres hilo d'un metro de llargor y dexalos cayer sobre trés llenzos. Calcó les llinies resultantes y reprodució tres veces caúna sobre un llenzu. Al resultancia titular ''[[Rede de zurcidos]]''. Anque otros artistes emplegaren l'azar pa escapar de los sos condicionantes, Duchamp emplegar d'una forma nueva, pos consideraba que, cuidao que la suerte de cada unu ye distinta, la resultancia de ''el so'' azar yera una espresión de ''el so'' subconsciente.{{harvnp|Tomkins|1996|p=150}} En dalgún momentu de 1913, cuando esploraba esta vía, creó lo que retrospectivamente consideró'l primera ''[[ready-made]]'': una rueda delantera de bicicleta dispuesta bocabajo sobre un taburete de cuatro pates (''[[Rueda de bicicleta sobre un taburete]]''). Duchamp dixo que surdiera como un divertimento, pos-y resultaba prestosu reparar como sumíen los radios al xirar la rueda.{{harvnp|Tomkins|1996|p=152}} Más palantre mercó un portabotellas, artículu frecuente nos llares franceses de la dómina, ensin la intención d'usalo pa enllenalo de botelles, sinón como escultura yá fecha. Nuna nota de 1913, Duchamp anota la entruga «¿Pueden faese obres que nun sían d'arte?».{{harvnp|Tomkins|1996|p=148}}

Tamién tuvo buscando'l material col que fadría la en vidriu. Tres unos meses nos que tuvo probando a escomer el vidriu con [[acedu fluorhídrico]], abandonó la idea porque-y resultaba demasiao engarrosu y peligrosu, pos la reacción química emitía gases tóxicos. Entós asocedióse-y utilizar filo d'alambre que pegaría al vidriu con gotes de barniz. El material yera bono d'atopar, maleable y bien cómodu. Con alambre sobre vidriu creó ''Trinéu''. Anque Francia entró na [[Primer Guerra Mundial]] el [[3 d'agostu]] de [[1914]] y los sos dos hermanos fueron llamaos al exércitu pocu dempués, la opinión xeneral en Francia ye que la guerra duraría menos de mediu añu. Nestes circunstancies, Duchamp siguió trabayando nos sos estudios pal ''Gran vidriu''. Lo siguiente qu'encetó foi otra obra n'alambre sobre vidriu, los ''Nueve moldes machos'', recipientes tridimensionales que representen a los solteros. Anque en principiu yeren ocho, finalmente amestó-yos un novenu, el xefe d'estación. Pa Duchamp el númberu trés representaba al ensame. El trés y múltiplos de trés apaecen con frecuencia na so obra. Pa los ''Pistones de corrientes d'aire'' de la parte cimera del vidriu Duchamp recurrió otra vegada a la suerte: dexó una gasa cuadrada ante una ventana y fotografiar tres veces mientres el vientu solmenar selemente. Les figures resultantes formaríen los ''Pistones''.

=== Treslláu a Nueva York ===
Walter Pach volvió a París en busca d'obres pa entamar más esposiciones en Nueva York sobre les vanguardies europees. Arriendes de esta visita, Duchamp y Pach fixéronse amigos. Munchos de los artistes afincaos na capital francesa fueren llamaos a files. Duchamp foi eximido del exércitu al detecta-y un [[soplíu]] reumáticu nel corazón. Anque nun exhibía la so actitú escéptica cola guerra ya impermeable al patriotismu, tuvo qu'aguantar reprochar de la so cuñada y de los desconocíos que -y increpaban pela cai por non tar nel frente. Coles mesmes, escribió a Pach el 2 d'abril de 1915 que taba «totalmente decidíu» a colase de Francia.,{{harvnp|Tomkins|1996|p=158}} y nuna carta posterior esclariaba «Nun Voi a Nueva York, colo de París, que ye bien distintu». El 15 de xunu zarpó nel ''Rochambeau'' en direición a Nueva York.

Yá en Nueva York agospióse primeramente na casa del matrimoniu Arensberg. [[Walter Arensberg]], fíu d'un magnate del aceru, quedara bien impresionáu pol Armory Show. Pa cuando Duchamp llegó al so apartamentu, Arensberg atesoraba obres de [[Constantin Brâncuşi|Brancusi]], [[Pablo Picasso|Picasso]], [[Georges Braque|Braque]], [[Henri Matisse|Matisse]] y los [[Grupu de uteaux|cubistes de Puteaux]]. Ganóse la vida y aprendió inglés dando clases de francés a amigos de Pach y Arensberg, ente los que s'atopaba [[John Quinn (coleicionista)|John Quinn]], con quien trabó amistá. Tres dos meses en Nueva York, los medios de comunicación afayaron que s'atopaba ellí y convirtióse n'oxetivu de los entrevistadores. Ésti correspondía-yos con idees y opiniones orixinales.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;{{cita|En París, n'Europa, tolos mozos, sían de la xeneración que sían, actúen siempres como nietos d'un puñáu de grandes homes [...] De Victor Hugo, en Francia, y supongo que de Shakespeare, n'Inglaterra. Non pueden evitar. Anque nun crean nello, llevar metíu dientro, de cuenta que cuando consiguen producir daqué propiu, hai una suerte de tradicionalismu que ye indestrucible. Tou eso equí nun esiste. Shakespeare impórtavos un rábanu, ¿non? Tampoco sois los sos nietos. Por eso ésti ye un territoriu perfectu pa nuevos progresos|{{harvsp|Tomkins|1996|p=170}}}}&lt;/ref&gt; Sicasí, nin faló de la so obra nin se dedicó a pintar. En setiembre colóse del apartamentu de los Arensberg. Tres meses más tarde volvióse a camudar. L'arriendu del so nuevu apartamentu obligó-y a buscar trabayu amás de les clases, asina que per mediu de Pach consiguió un emplegu nel Institutu Francés.

Poco dempués de dise a vivir al so nuevu apartamentu mercó dos fueyes de vidriu que seríen el soporte del ''Gran vidriu'', nel que trabayaba dos hores al día, anque non tolos díes. Pel hibiernu compartió pisu con [[Jean Crotti]], que fizo una pieza de metal sobre vidriu que retrataba a Duchamp: ''[[Semeya de Marcel Duchamp]]'', qu'adquirió Arensberg y que más tarde sumió. Foi naquella dómina cuando Duchamp mercó una pala quitanieve, colgar del techu por aciu un cable, titular ''[[In Advance of the Broken Arm]]'' y roblar. Yera un oxetu escoyíu al traviés de la indiferencia visual y, coles mesmes, de la total ausencia de bon o mal gustu»{{harvnp|Tomkins|1996|p=176}} Ye'l primera auténticu ''[[ready-made]]'': una obra creada pola eleición del artista, non pola so habilidá. Poco dempués escribió a la so hermana Suzanne por que convirtiera al portabotellas nun ''ready-made'' na distancia. Pa faer esto, solo tenía qu'escribir una inscripción nél. Sicasí, Suzanne yá tirara'l portabotellas y la rueda de bicicleta. De toes formes, la idea de ''ready-made'' naciera. Duchamp diría muncho más alantre «Nun toi seguro n'absolutu de que'l conceutu de ''ready-made'' nun sía la idea más importante que produxera la mio obra».{{harvnp|Tomkins|1996|p=178}}

[[Ficheru:Beatrice Wood and Marcel Duchamp.jpg|thumb|left|Marcel Duchamp, Francis Picabia y Beatrice Wood en [[Coney Island]], 1917.]]
Naquella dómina convertir nel centru d'atraición del grupu de Arensberg pol so inxeniu. Bebía abondo, en pallabres d'[[Albert Gleizes]], y según Gabrielle Picabia, «toles sos alumnes cayíen nos sos brazos», pos «adquiriera bastante esperiencia y sabía como portase en cualquier situación». Nel so círculu íntimu atopábense Picabia, el fotógrafu [[Man Ray]] y [[Henri-Pierre Roché]], colos que compartiría una llarga amistá. Per otra parte, nesta dómina Duchamp xugaba toles nueches al axedrez en casa de Arensberg, que formara parte del equipu de Harvard.{{harvnp|Tomkins|1996|p=186}}

Amás d'en el círculu de Arensberg, Duchamp movíase tamién nel d'[[Alfred Stieglitz]], qu'editaba la revista [[291 (revista)|291]], onde Duchamp collaboró escribiendo poesía astracta en francés. Tamién trató a [[Beatrice Wood]]. La moza, de 22 años, dixo nel so alcuentru que-y paecía que l'arte moderno podía faelo cualesquier, a lo que Duchamp contestó que por qué nun lo intentaba. Cuando Wood amosó-y el so dibuxu, Duchamp díxo-y qu'intentaría que'l so amigu [[Allen Norton]] publicar en ''[[Rogue (revista d'arte)|Rogue]]'' y ufiertó-y pintar nel so estudiu. Wood escribió d'esta dómina Salvu pol actu físicu, yéramos amigos».{{harvnp|Tomkins|1996|p=186}} Más palantre Wood namorar de Roché, quien escribió una obra, ''[[Victor (novela)|Victor]]'', que dexó inacabada y que según Tomkins ta inspirada nesti triángulu amorosu. Sicasí, según el so propiu testimoniu, nun se chó con él hasta 1917.{{harvnp|Tomkins|1996|p=219}}

=== La Sociedá d'Artistes Independientes y la ''Fonte'' de R. Mutt ===
A partir de principios de 1917 los artistes del círculu de Arensberg fundaron la [[Sociedá d'Artistes Independientes]], a imitación del ''Salon des Indépendants'' col enfotu de entamar esposiciones ensin premiu nin xuráu. En dos selmanes llegaron a los seiscientos miembros. Duchamp foi nomáu responsable del comité de seleición y decidió que les obres espondríense ordenaes alfabéticamente d'alcuerdu al apellíu del autor. En total espunxéronse 2125 obres de 1200 artistes, lo que convirtió la esposición na mayor de la historia de los Estaos Xuníos. Duchamp nun presentó nenguna obra col so nome, pero sí lu fixo col seudónimu de R. MUTT.

La obra en cuestión yera un urinariu que Duchamp mercara con Arensberg y Stella. Baltar y pintó el nome R. MUTT nél. R. Mutt aludía per una parte al ''Mott'' y a la tira risible ''Mutt and Jeff'' y por otra la R. faía referencia a Richard, «monederu» en xíriga francesa.{{harvnp|Tomkins|1996|p=206}} Unviar a la organización colos dos dólares de la inscripción y el títulu: ''[[Fonte (Duchamp)|Fonte]]''. Según escribió Beatrice Wood, l'oxetu causó enforma movición ente dellos organizadores, que consideraben que yera una chancia o una indecencia. Realizóse una votación pa determinar si habría qu'almitir l'urinariu na esposición, que perdieron los sos defensores. Duchamp y Arensberg dimitieron de la xunta. L'urinariu esponer na [[galería 291]] onde [[Stieglitz]] fotografiar. Desconozse cuál foi'l destín de la obra. Tamién se desconoz por qué Duchamp presentar a la esposición. Según Tomkins, podría tratase d'una provocación empobinada a la facción que se tomaba más en serio l'asuntu.

Por aquella dómina Duchamp, Roché y Wood publicaron ''[[The Blind Man]]'' onde reprodució la fotografía que tomó Stieglitz xuntu al editorial ''The Richard Mutt Case'' nel que se fai énfasis en que l'autor escoyó la obra, lo que la convierte n'arte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cronica.com.mx/nota.php?id_nota=207824 |títulu= Un urinariu, la obra d'arte más importante del sieglu XX|fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |autor= Mauricio Marcin|fecha=18 d'ochobre de 2005 |editor=La crónica de güei}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rcase&quot;&gt;{{cita web |url= http://sdrc.lib.uiowa.edu/dada/blindman/2/05.htm |títulu=The Richard Mutt Case (versión orixinal del nᵘ de ''The Blind Man'') |fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Cincuenta años más tarde, Duchamp diría «Tiré-yos l'urinariu na cara y agora almirar pola so guapura estética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.artscienceresearchlab.org/articles/betacourt.htm|títulu=The Richard Mutt Case: Looking for Marcel Duchamp's Fountain|fechaaccesu=25 de xunu de 2009|idioma=inglés|autor=Michael Betancourt|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060301001858/http://www.artscienceresearchlab.org/articles/betacourt.htm|fechaarchivu=1 de marzu de 2006}}&lt;/ref&gt;

=== La guerra ===
{{VT|dadaísmu}}
En 1916 anicióse'l [[dadaísmu]] en [[Zúrich]] por un grupu d'artistes que fuxíen de la [[Primer Guerra Mundial]]. Según unu de los sos fundadores, [[Tristan Tzara]], el dadaísmu nun yera modernu n'absolutu, y Duchamp acomuñar a [[Alfred Jarry|Jarry]] y [[Aristófanes]]. Declaraben que toa obra humana ye arte y consideraben que la vida yera más importante que l'arte. Duchamp, que tampoco tenía nengún interés en dir a la guerra, compartía munchos puntos colos dadaístes suizos, pero aseguraba que lo qu'él y el so círculu faíen en Nueva York «nun yera dadá». La diferencia taba, según él, en que los dadaístes «llibraben una batalla contra'l públicu. Y cuando se ta llibrando una batalla, resulta difícil rise coles mesmes». L'ambiente en Nueva York yera más garapolera.{{harvnp|Tomkins|1996|p=216}} Sicasí, a Duchamp y el so grupu conocer como los dadaístes de Nueva York.

Por aquel tiempu empezó a dar clases de francés a [[Katherine Dreier]], que taría presente nos siguientes trenta años de la so vida. Dreier, fía d'inmigrantes alemanes adineraos, foi direutora fundadora de la Sociedá d'Artistes Independientes de 1916, y votara en contra de la ''Fonte'', pero tres la dimisión de Duchamp dixo qu'ella non -y atopaba orixinalidá, pero que si -y ayudaron a vela los que sí la faíen, podría apreciala.{{harvnp|Tomkins|1996|p=224}} Más palantre encargó-y un cuadru pa la so biblioteca. Duchamp tardó seis meses en faer la so primer pintura dende 1914. La resultancia, que tituló ''El to m'''&lt;ref&gt;[http://web.mit.edu/fflau/www/mas110/paper3/tum.jpg ''El to m''' de frente]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090807044742/http://www.geocities.com/christophermulrooney/criteria/duchamp1.jpg ''El to m''' dende otra perspeutiva]&lt;/ref&gt; (que según Tomkins suel lleese como ''El to m'emmerdes'', o «tu abúrresme»), ye un cuadru retininano que al propiu Duchamp nun-y gustaba. Foi l'últimu llenzu que pintó na so vida.

Poco más tarde diríase sicasí a Buenos Aires acompañáu de Yvonne Chapel. Les razones, según una carta a [[Jean Crotti]], paecen ser la tensión nel matrimoniu Arensberg y les restricciones por causa de la guerra.{{harvnp|Tomkins|1996|p=228}} Nun se sabe por qué escoyó Arxentina. Mientres los sos preparativos de viaxe, Duchamp regaló les sos obres a los sos amigos, incluyíu un estudiu del ''Gran vidriu'' que regaló a Roché y una miniatura de 7×5&amp;nbsp;cm de ''Desnudu baxando una escalera'' que regaló a les hermanes Stettheimer.

=== Buenos Aires y París ===
Duchamp embarcar xunto a Chastel a bordu del Crofton Hall camín de Buenos Aires, onde llegaríen ventiséis díes más tarde col enfotu de quedase dellos años.{{harvnp|Tomkins|1996|p=231}} A los trés selmanes de la so llegada llegó-y la noticia de la muerte del so hermanu [[Raymond Duchamp-Villon]], que s'apuntara voluntariu y contraxo una fiebre tifoide con entueyos nun hospital militar.

Según escribió a Crotti, a Duchamp Buenos Aires paeció-y bien machista, pos la sociedá porteña nun aceptaba a les muyeres soles. Amás, escribió a Ettie Stettheimer «Buenos Aires nun esiste. Nun ye más qu'una gran población provinciana con xente bien rico ensin plizca de gustu que tou lo merca n'Europa». Pero coles mesmes gustába-y, pos siguía «Toi bien contentu d'afayar esta vida tan distinta... na qu'atopo prestar nel trabayu». Mercó un vidriu y empezó a trabayar n'efeutos que quería treslladar al ''Gran Vidriu''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=235}} Tamién trató d'entamar una esposición cubista pa introducir a los porteños nel arte moderno, pa lo que pidió ayuda al so amigu [[Henri-Martin Barzun]] de París, que-y debía traer trenta cuadro cubistes, poemes de [[Mallarmé]] y revistes de vanguardia. Barzun nun collaboró y l'esposición nun espolletó.

Pero llueu dexó'l trabayu de llau pol axedrez. Mercó revistes d'axedrez y estudió partíes de [[José Raúl Capablanca]]. En 1919 apuntar a un club d'axedrez y empezó a xugar per correspondencia con Arensberg. Pa Duchamp l'axedrez yera «una obra maestra del cartesianismu» y «tan imaxinativu que, a la primer vista, nin siquier paez cartesianu» y atraía-y enfrentar los dos actitúes, la ajedrecística y l'artística.&lt;ref name=ref_duplicada_2&gt;Tomkins (1996), páx. 237&lt;/ref&gt; Yvonne Chastel acabó cansándose del axedrez y volviendo a París.

Katherine Dreier fíxo-y una visita y volvióse a Nueva York con dos obres de Duchamp. La primera yera ''[[Estereoscopía a mano]]'' (''Stéréoscopie à la main''), que xugaba col efeutu estereoscópicu: tratar de dos fotografies nes que dibuxara un poliedru que al trate con un [[estereoscopiu]] paecía llexar sobre'l paisaxe. La segunda yera ''À regarder (de l'autre côte du verre), d'un oeil, de près, pendant presque une heure'' o ''Pa mirar (dende l'otru llau del vidriu),&lt;ref&gt;[http://www.bluetravelguide.com/oeuvre/photo_ME0000088865.html Fotografia de ''À regarder (de l'autre côte du verre), d'un oeil, de près, pendant presque une heure'']&lt;/ref&gt; con un güeyu de cera mientres casi una hora'', títulu que Dreier camudaría por ''Equilibriu alteriáu'' (''Disturbed balance''). Trátase d'un vidriu nel qu'aplicara la téunica de [[ralláu del plateado]], que consiste en rallar una base de mercuriu pa llograr les formes que se busquen. Nel vidriu hai elementos qu'acabaríen nel ''Gran Vidriu'', como les llámines d'oculista o les tisories y otros, como la pirámide o la lente.

L'únicu ''ready-made'' qu'escurrió en Buenos Aires foi un regalu qu'unvió per corréu a la so hermana Suzanne por cuenta de la so boda con Jean Crotti. Unvió-yos les instrucciones pa colgar un llibru de xeometría con un cordel d'una ventana por que'l vientu pasara les sos páxines y aprendiera «por fin trés o cuatro cuesas de la vida». Llamar ''-y ready-made malheureux'' (''Ready made desdicháu'').&lt;ref name=ref_duplicada_2 /&gt;

En 1919 embarcar nel ''Highland Pride'' con camín de Southampton. Pasó un mes en Londres, tres lo que visitó la casa paterna de Rouen, y dellí foi a París. Atopó París pocu camudáu, magar la guerra. Los círculos artísticos nuevos gravitaban alredor d'[[Apollinaire]], que fuera llicenciáu del exércitu con una grave mancada na cabeza qu'acabó per matar -y antes del armisticiu. Duchamp nun espunxo nada nel ''Salon d'Automme'' de 1919, pero esmolecer de que s'espunxeren diecinueve trabajo de Raymond, el so hermanu muertu. Foi nesta dómina cuando supo de la esistencia de la so fía, que taba siendo criada pola so madre, Jeanne Ferruche, y Henry Mayer, un financieru. nun volvería ver la en más de cuarenta años.

Pero Duchamp tenía en mente tornar a Nueva York, cosa que fizo a finales d'avientu. Sicasí, dio-y tiempu de crear trés nuevos ready-mades: el ''[[Cheque Tzanck]]'' (''Chèque Tzanck''),&lt;ref&gt;[http://revista.escaner.cl/files/clip_image028_3.jpg ''Cheque Tzank'']&lt;/ref&gt; ''[[L.H.O.O.Q.]]''&lt;ref&gt;[http://www.mus.ulaval.ca/lacasse/cours/Seminaires/Oeuvre/Images/duchampLHOOQ.jpg ''L.H.O.O.Q.'']&lt;/ref&gt; y ''[[Aire de Paris]]'' (''Air de Paris'').&lt;ref&gt;[http://farm2.static.flickr.com/1097/697071781_ddd8586ecd.jpg ''Air de Paris'']&lt;/ref&gt;{{harvnp|Tomkins|1996|p=248}}

=== De vuelta en Nueva York ===
A la so vuelta a Nueva York atopó que los Arensberg dexaren de ser lo que yeren, pos s'atopaben en dificultaes económiques. Al pie de Dreier y Man Ray fundaron la ''[[Société Anonyme, Inc.]]''. Duchamp aportunaba en que l'arte moderno tenía de ser risonderu, pos lo consideraba fundamental p'alicar l'interés d'Estaos Xuníos poles nuevu enclinos. La ''Société Anonyme'' entamó nos venti años siguientes ochenta y cinco exposición ya introdució la obra d'[[Oleksandr Arjípenko|Archipenko]], [[Kandinsky]], [[Paul Klee|Klee]], [[Léger]], [[Jacques Villon|Villon]], [[Louis Eilshemius|Eilshemius]], [[Mondrian]] y [[Kurt Schwitters|Schwitters]] a pesar de la falta de financiamientu.{{harvnp|Tomkins|1996|p=253}}

Duchamp fixo treslladar el ''Gran Vidriu'' al so nuevu apartamentu, y el polvu atropar nél. Man Ray fixo una fotografía de la resultancia que titularion ''[[Cultivu de polvu]]'' (''Élevage de puissière'').&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.metmuseum.org/toah/hd/duch/ho_69.521.htm|títulu=Dust Breeding |fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |autor=Fotografia de Man Ray nel Metropolitan Museum of Art. |editor=Heilbrunn Timeline of Art History |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués afitó'l polvu de los conos, llimpió'l restu, pidió que plateasen la zona inferior y se dedició a rallar pa llograr los trés llámines d'oculista. Tamién construyó la so primer máquina óptica ''Rotative plaque verre (Optique de précision)'',&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://www.zumbazone.com/duchamp/plaques.html |títulu=Rotative plaques verre |fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |editor=Marcel Duchamp, en français sur le web |idioma=francés }}&lt;/ref&gt; que nun consideraba arte. Esta esploración llevólu a interesase pola cinematografía. Realizó una película de la baronesa [[Elsa von Freytag-Loringhoven|von Freytag-Loringhoven]] afaitándose'l pubis con efeutu estereoscópicu. La película estropióse y namái se salvaron dos tires qu'encaxaben. Nesta amuesa apreciaba l'efeutu estereoscópicu. Otra manera, xugaba enforma al axedrez nel [[Marshall Chess Club]], onde llogró ganar en dos causes a [[Frank Marshall]] nes partíes simultánees que'l maestru xugaba contra dolce contrincantes.

En 1920 vio la lluz per primer vegada'l alter ego de Duchamp Rose Sélavy. La eleición del nome deber a que Rose paeció-y el nome más bobalicón de la dómina, y Sélavy un [[calambur]] de ''c'est la vie''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=259}} Duchamp mercó una ''french window'' (ventana francesa), cubrió los vídrios de cueru negru y pegó el títulu: ''Fresh widow copyright Rose Sélavy 1920'' (''[[Vilba fresca, copyright Rose Sélavy 1920]]'').&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.moma.org/collection/object.php?object_id=81028 |títulu= Fresh Widow nel MoMa|fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Man Ray fotografió a Duchamp vistíu con un abrigu de piel y un [[sombreru cloche]], toma qu'acompañaría a un frascu d'arume cola etiqueta ''Belle Haleine-Eau de Violette'' (''Preciosu aliendu-Enagua de velu''). Duchamp tamién emplegó'l nome del so alter ego femenín nun ''ready-made'' bien «rectificáu»: ''[[Why Not Sneeze Rose Sélavy]]''.{{harvnp|Tomkins|1996|p=260}} Más palantre añedió-y una R adicional al nome, que pasó a ser Rrose Sélavy.

En xunu de 1920 visitó París. Ellí atopó al grupu dadaísta, encabezáu por Tzara, Picabia y [[André Breton|Breton]] y qu'incluyía tamién a [[Jacques Rigaut]], [[Louis Aragon]], [[Paul Éluard]], [[Gala Éluard Dalí|Gala]], [[Theodore Fraenkel]] y [[Philippe Soupault]]. Duchamp allegó a dellos actos, pero escribió a Ettie Stettheimer que «de llueñe toos estos movimientos apaecen realzaos por un curiosu del qu'escarecen a curtia distancia».{{harvnp|Tomkins|1996|p=262}} Nesta visita realizó un curtiumetraxe xunto a Man Ray que xugaba con efeutos ópticos y creó un ''ready-made'': ''[[La trifulca de Austerlitz]]'' (''La bagarre d'Austerlitz'').&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.toutfait.com/unmaking_the_museum/Brawl%20at%20Austerlitz.html |títulu= ''La trifulca de Austerlitz''|fechaaccesu=26 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; La visita foi curtia, pos a principios de 1921 embarcóse de vuelta a Nueva York. Cuando-y preguntar por qué prefería vivir en Nueva York, cuando munchos artistes estauxunidenses taba colándose a París, Duchamp respondió que los neoyorquinos taben más dispuestos a dexalo en paz.{{harvnp|Tomkins|1996|p=268}}

[[Ficheru:Hartl and Duchamp.jpg|thumb|Duchamp col matrimoniu Hartl.]]
Foi una dómina de desapegadura d'amistaes, rellaciones amoroses y trabayu. Nin concluyía'l ''Gran Vidriu'' nin empezaba obres nueves y negábase a repitise. Editó una antoloxía de [[Henry McBride]]; mercó xunto al so conocíu Leon Hartl un taller de tintes, negociu que fracasó al cabu de seis meses, y ćonsiguió participar nunes partíes simultánees contra Capablanca.

A principios de 1923 volvió a París. Nesta ocasión nun dio nengún motivu. Tomkins supón que Duchamp acomuñaba nesti momentu Nueva York a la so seca creativa. Antes de colase realizó un postreru ''ready-made'': ''[[Wanted/$2,000 Reward]]'',&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.toutfait.com/issues/issue_3/Multimedia/Shearer/popup_57a.html|títulu=Wanted/2,000&amp; Reward |fechaaccesu=26 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; un cartelu de búscase» qu'encargara a un imprentador y nel que punxo fotografíes sos de frente y perfil. Aquel día decidiera dexar el ''Gran Vidriu'' inacabado.{{harvnp|Tomkins|1996|p=279}}

=== Venti años (casi ininterrumpíos) en París ===
En llugar de dirixise direutamente a París, Duchamp desembarcó en Bruxeles, onde pasó cuatro meses xugando al axedrez y participó nel Tornéu de Bruxeles, el so primeru d'entidá, y nel que terminó en tercer llugar.{{harvnp|Tomkins|1996|p=282}}

En París, Breton encimentó la lleenda francesa de Duchamp nel so ensayu del númberu d'ochobre de ''[[Littérature]]''. Breton, otra manera, tuvo poca suerte atrayendo a Duchamp al movimientu surrealista. Ello ye que anque formó parte del xuráu del ''Salon d'Automne'', nun se rellacionó práuticamente col bullicio artísticu de París. Apenes recibió un encargu de [[Jacques Doucet]] de realizar una máquina óptica, na que trabayó mientres 1924 y que llamó ''[[Semiesfera xiratoria]]'' (''Rotative demi-sphère'').&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=6MpcOWSoFOc Videu de la ''Rotative demi-sphère'' en Youtube]&lt;/ref&gt; Duchamp realizar a cambéu del costu de los materiales y del inxenieru que lu iguó, y dexó claro que nun quería que s'espunxera. Tamién destacó que nun quería que se viera na máquina otra cosa distinta a la óptica.{{harvnp|Tomkins|1996|p=284}} Breton siguió publicando escritos —de cutiu frases sueltes, como ''My niece is cold because my knees are cold'' (''La mio sobrina tien fríu porque les mios rodíes tán fríes'')— de Duchamp/Rrose Sélavy en ''Litterature''.

En 1924 participó na película de venti minutos de [[René Clair]] y Picabia ''[[Entr'acte]]'', que se proyeutó nuna representación del ballet ''[[Relâche]]''. Duchamp apaez nuna escena xugando al axedrez con Man Ray hasta qu'un remexu d'agua ataya la partida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=mpr8mXcX80Q |títulu=Entr'acte|fechaaccesu=26 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt; Más tarde participó en ''[[Cinésketch]]'', na que representó'l papel d'[[Adán]], práuticamente desnudu sacante una fueya de parra y una barba postiza xunto a [[Bronja Perlmutter]], que representó'l papel d'Eva.{{harvnp|Tomkins|1996|p=296}} A finales de 1925 invirtió parte del so heriedu —los sos padres morrieron a principios d'esi añu— nuna película, ''[[Anémic Cinéma]]'', con calambures de Rrose Sélavy que xiraben sobre unos discos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=upvYAAh8RuU |títulu= ''Anémic Cinéma'' en YouTube|fechaaccesu=26 de xunu de 2009 |autor= M. Duchamp}}&lt;/ref&gt;

La so principal ocupación, sicasí, siguía siendo l'axedrez. Dexaba París mientres selmanes pa participar en torneos. Xugó na Riviera xuntu al equipu de Niza, y volvió participar nel Tornéu de Bruxeles al añu siguiente de la so torna a Europa. Quedó cuartu. Convidáron-y al equipu que representaría a Francia nes primeres [[Olimpiaes d'ajedrez|Olimpiaes d'axedrez]], inoficiales, de 1924, onde Francia quedó séptima. Poco más tarde foi nomáu campeó de l'Alta Normandía al ganar un tornéu en Rouen. Nesta dómina realizó la so ''[[Bono pa la ruleta de Montecarlo]]'' (''Obligations pour la roulette d Monte-Carlo''), nel qu'apaecía una fotografía so tomada por Man Ray cola cara cubierta d'espluma y formando dos cuernos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.flickr.com/photos/agushedem/3612278664/ |títulu=''Obligations pour la roulette de Monte-Carlo'' |fechaaccesu=26 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Estos bonos, valoraos en 500 francos, prometíen una rentabilidá del venti per cientu. El dineru invertir nun sistema que desenvolviera Duchamp pa ganar na ruleta. Les ganancies fueron escases, sicasí, pero los bonos revalorizar col tiempu.

En 1925 participó nel campeonatu de Francia d'axedrez. Duchamp diseño'l cartelu del acontecimientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.toutfait.com/imageoftheday.php?&amp;pageNo=19|títulu=Cartelu del campeonatu de Francia d'axedrez de 1925|fechaaccesu=26 de xunu de 2009|autor=M. Duchamp|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121114212006/http://www.toutfait.com/imageoftheday.php?&amp;pageNo=19|fechaarchivu=14 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt; Acabó sestu, pero tuvo cerca de ganar al campeón, [[Robert Crepeaux]].{{harvnp|Tomkins|1996|p=300}}

En 1926 empezó la so carrera como marchante d'arte, oficiu que desempeñaría mientres dos décades. D'acordies con Tomkins, esto resulta «insólitu», pos despreciara largamente l'oficiu. El so oxetivu yera, dicía, «nin salir ganando nin perdiendo, más un diez per cientu». Nun llogró grandes beneficios.{{harvnp|Tomkins|1996|p=300}}
La so primer intervención de valumbu foi la puya d'ochenta obres de Picabia. Dempués interesóse poles escultures de Brancusi de [[John Quinn]], apocayá fináu. N'adquiriendo 29 pieces, viaxó a Estaos Xuníos pa tratar de vendeles. Ellí asistió a la primer esposición na que s'esibió'l ''Gran Vidriu'', entamada por Dreier. Daqué dempués de la venta, tornó a París. Ellí trabayó vendiendo obres d'arte d'artistes allegaos, como Brancusi, a unos cuantos veceros, ente los cualos taben los Arensberg.

Duchamp casóse, pa sorpresa de los sos conocíos,&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;{{cita|Desastrosu —pero pue que camude— o eso espero|Roché a cuenta de los planes de boda de Duchamp {{Cita Harvard|Tomkins|1996|p=309}}}}&lt;/ref&gt; en 1927 con Lydie Sarrazin-Levassor, a la que conociera per mediu de Picabia. Duchamp escribió a cuenta de la so boda a Katherine Dreier «Caso en xunu. Nun sé cómo esplicalo, porque foi tan repentín que me resulta malo d'esplicar. [Lydie] Nun ye especialmente guapa nin curiosa, pero paez tener una mentalidá capaz d'entender cómo puedo sobrollevar el matrimoniu». Tomkins cunta que Duchamp casóse buscando la estabilidá económica que-y ufiertaba'l padre de Lydie, fabricante d'automóviles. Sicasí, la pensión que lu concedió a la so fía foi d'unos escasos 2.500 francos.{{harvnp|Tomkins|1996|p=309}} Anque les primeres selmanes fueron, según Lydie, qu'escribe «tuvimos bien xuníos, bien íntimamente» y Duchamp, qu'escribe nuna carta a Walter Pach «foi una esperiencia encantadora hasta'l momentu y espero que siga asina. La mio vida nun camudó en nada; tengo que ganar dineru, pero non pa dos», pel branu aprucieron los problemes. Lydie yera ayena al arte moderno, y nun cuadraba colos amigos de Duchamp, por casu cuando Crotti pidiólu que posara desnuda. Tampoco sobrollevaba bien l'afición de Duchamp pol axedrez, que-y tenía estudiando situaciones de xuegu hasta la madrugada. Nuna ocasión pegó los trebejos al tableru. Poco dempués Duchamp díxo-y que diba xugase con Man Ray y que nun volvería. Siguieron viéndose hasta que Duchamp pidió-y el divorciu n'ochobre, que-yos foi concedíu'l 25 de xineru de 1928.{{harvnp|Tomkins|1996|p=315}}

Tres el divorciu, Duchamp siguió la so rellación con Mary Reynolds y siguió participando en torneos d'axedrez. En 1929 viaxó con Dreier per España y Alemaña. Nel Tornéu de Hyéres concediéron-y el premiu a la brillantez y nel ''Turnoi International de Paris'' de 1930 xugó colos meyores axedrecistes del planeta. Terminó postreru, pero empató con [[Savielly Tartakower]] y fixo tables con [[George Koltanowsky]]. Participó en delles competiciones col equipu nacional francés, encabezáu por [[Alexander Alekhine]], campeón mundial, perdiendo más partíes de les que ganó. [[Edward Lasker]] considerar «un xugador bien sólidu».{{harvnp|Tomkins|1996|p=322}} En 1933 participó nel so últimu tornéu de valumbu en [[Folkestone]].

Como artista poner a trabayar na publicación de les notes que realizara en rellación al ''Gran Vidriu'', cuidao que el ''vidriu'', ensin elles, resultaba incomprensible a güeyu, pos yera una acumuladura d'idees non solo visuales, sinón tamién verbales. Axuntó estes notes, xuntu con reproducciones de diecisiete obres anteriores y fotografíes de Man Ray nuna ''[[Caxa verde]]'', que contenía noventa y cuatro artículo.{{harvnp|Tomkins|1996|p=331}}

Duchamp caltuvo una llarga rellación d'amistá con numberosos artistes de la vanguardia europeo y estauxunidense. Ente ellos destaca Joan Miró, a quien conoció yá en 1917 en Barcelona y la so rellación afondar nos años 20 y 30. Un nuevu impulsu llegó al traviés de Teeny, una de les persones poles que'l catalán y la so esposa Pilar tuvieron más estima. Teeny yera'l nome coloquial de la segunda esposa de Duchamp, nacida Alexina Sattler (Cincinnati, 20 de xineru de 1906-Villiers-sur-Grez, 20 d'avientu de 1995). Dixebrárase de Pierre Matisse, el conocíu marchante de Miró en Nueva York, en 1948 y divorciárase al añu siguiente. Conociera a Duchamp muncho primero, en 1923, y cuando se realcontraron na seronda de 1951 empezaron una rellación qu'acabó en boda'l 19 de xineru de 1954. Ella apurrió al matrimoniu los sos trés fíos, Paul, Jacqueline y Peter, los mesmos pa que la so habitación Miró realizara un mural en 1939. Teeny apurrió la so propia coleición mironiana, como demuestra una carta de Duchamp, nuna carta de 5 de xunu de 1956 a Roché referir a que Teeny ta dispuesta a apurri-y un Miró y un Rouault en cuenta de un Duchamp qu'él desea recuperar. Una de les pieces yera'l dibuxu Ensin títulu (1946) (DDL 1074). &lt;ref&gt;{{cita web |url=http://artcontemporanigeneral.blogspot.com.es/2015/05/marcel-duchamp-1887-1968-y-la so-relacion.html|títulu= ''Marcel Duchamp (1886-1967) y la so rellación con Joan Miró'' |autor= Antonio Boix Pons}}&lt;/ref&gt;
En [[1955]] Duchamp se [[Naturalización|nacionalizó estauxunidense]].

Morrió en [[Neuilly-sur-Seine]] en [[1968]].

== Obra ==
Dempués de [[1915]] pintó bien poques obres, anque siguió trabayando hasta [[1923]] na so obra maestra, ''La novia puesta al desnudu polos sos solteros, inclusive'' (1923, Muséu d'Arte de Filadelfia), una obra astracta, conocida tamién como ''[[El gran vidriu]]'' (''Le grand verre''). Realizada en pintura y alambre sobre vidriu, foi recibida con entusiasmu per parte de los [[Surrealismu|surrealistes]].

La obra orixinal atopar nel muséu de Filadelfia y ta sedada, por cuenta de un mal embalaxe nel treslláu al Muséu de Brooklyn en 1926, única vegada que pudo contemplase nel so estáu orixinal. Diez años dempués, el mesmu Duchamp restauró la pieza en casa de Katherine Dreier, naquel momentu la so propietaria.

Nel campu de la escultura foi pioneru en dos de les principales rotures del sieglu XX: l'arte cinético y l'arte [[ready-made]]. Esti postreru consistía a cencielles na combinación o disposición arbitraria d'oxetos d'usu cotidianu, tales como un urinariu (La fonte, 1917) o un portabotellas, que podíen convertise n'arte per deséu del artista.

El ready-made introducía una fuerte crítica a la institucionalidad y el fetichismu de les obres d'arte, provocando enormes tensiones inclusive dientro del mesmu círculu surrealista.

La so Rueda de bicicleta (l'orixinal de 1913 perdióse; tercer versión de 1951, Muséu d'Arte Moderno, Nueva York), unu de los primeros exemplos d'arte cinético, taba montada sobre una banqueta de cocina..

Amás de la so obra plástica, ye bien importante destacar la so afición a los xuegos de pallabres que munches vegaes atopaben presentes nos títulos de les sos obres, produciendo una multiplicidá de hilarantes llectures.

El so periodu creativu foi curtiu y dempués dexó que fueren otros los que desenvolvieren les temes qu'él escurriera; anque nun foi bien prolíficu, la so influencia foi crucial pal desenvolvimientu del surrealismu, el dadá y el Pop Art, y entá hasta los nuesos díes, caltiénse como l'artista crucial pa la comprensión de la posmodernidad.

Ye frecuente esprender de les obres de Duchamp llectures con conteníos explícitamente sexuales, polo xeneral, los analises de la so obra mover ente'l sicoanálisis y los cuestionamientos académicos ya institucionales de les artes plástiques.

Los últimos años de la so vida, Duchamp preparó de callao la que sería la so última obra y que sería armada namái dempués de la so muerte, ésta ye un diorama que se repara al traviés d'un furacu nuna puerta del muséu de Filadelfia, lo qu'ende dientro se ve, ye una parte del cuerpu d'una muyer, ostentando una llámpara nun paisaxe rural. El títulu añede entá más incertidume a les llectures que puedan faese de la obra &quot;Daos: 1. La cascada 2. El gas del [[allumáu públicu]]&quot;.(Etant donnés: 1-la chute d'eau, 2- -y gaz d'éclairage.)

Esiste otra &quot;llectura&quot; de la obra de Duchamp, y, por inclusión, de tol llamáu &quot;arte moderno&quot;: Tola so obra ye una burlla al espectador, carente por completu de significáu de nengún tipu.
Dalí moflábase abiertamente de la &quot;busca de llectures&quot; de los críticos d'arte moderno. Solía dicir: &quot;Esto que fixi nin sé lo que ye, pero ta llenu de significáu&quot;.

=== El ''ready-made'' ===
{{AP|Ready-made}}

El ''[[ready-made]]'' ye un conceutu difícil de definir inclusive pa'l mesmu Duchamp, que declaró nun atopar una definición satisfactoria. Ye una reacción contra'l ''arte retiniano'', esto ye, l'arte visual, por contraposición a un arte que s'apriende dende la mente. Al crear obres d'arte a partir d'oxetos a cencielles escoyéndolos, Duchamp ataca de raigañu'l problema de determinar cuál ye la naturaleza del [[arte]] y trata de demostrar que tal xera ye una quimera. Na so eleición, Duchamp trató de dexar al marxe'l so gustu personal; los oxetos escoyíos debíen-y de resultar indiferentes visualmente, o ''retinianamente''. Por esta razón llindó'l númberu de ready-mades a crear. Sicasí sabía que la eleición ye una manifestación del gustu propiu. A esti respectu declaró que foi un «jueguecillo ente ''mi'' y ''yo''».{{harvnp|Tomkins|1996|p=179}}

[[Ficheru:Duchamp Fountaine.jpg|thumb|150px|La fonte. 1917]]

Retrospectivamente, puede considerase el primer ''ready-made'' a ''Rueda de bicicleta sobre un taburete'', anque nel so momentu Duchamp nun lo interpretó como tal, como tampoco fixo con ''[[Portabotellas]]''. Estos dos obres, ''escoyíes'' en París, perder tres el so treslláu. El primer ''ready-made'' dafechu auténticu ye una pala quitanieves que colgó del techu por aciu un filo y tituló ''[[In Advance of the Broken Arm]]''. Una selmana más tarde mercó un ventilador de chimenea y llamar ''[[Pulled at 4 Pins]]'', que n'inglés nun tien significáu, pero que la so traducción al francés, ''tiré a quatre èpingles'', puede traducise como «de punta en blanco». Sacante ''rueda de bicicleta'' y ''portabotellas'', que como s'indicó nun son ready-mades puramente dichos, estes obres suelen tener nomes que nun guarden aparentemente nenguna rellación col oxetu.

[[Ficheru:Trebucher.jpg|thumb|left|Posición d'axedrez conocida como ''trébucher'' (''tropiezu''), na que Duchamp pudo inspirase pa crear la so ''ready-made'' ''Trébuchet'' (''percheru'').]]
En primavera de 1916 ''escoyó'' trés nuevos ready-mades. ''[[Peigne]]'' yera un peñe canín robláu coles iniciales M.D. Anque'l títulu ye descriptivu, nun lo ye la inscripción que la acompañaba: «''3 ou 4 gouttes de hauteur n'ont rien a faire avec la sauvagerie''» (3 o 4 gotes d'altor nun tienen nada que ver col xabacismu). Como escribió'l mesmu día de la so creación, cola inscripción pretendía tresformar l'actu nun acontecimientu pal futuru. ''[[Pliant... de voyage]]'' ye una funda de máquina d'escribir, lo que la convierte na primer escultura blanda. ''[[À bruit secret]]'' (Un ruiu secreto) ye un duviellu de cordel ente dos lámina cuadraes de latón suxetes por cuatro torniellos. Duchamp díxo-y a Arensberg que metiera dientro del duviellu un pequeñu oxetu, ensin dici-y cuál yera, por que a'l ximelgase ésti xenerara soníu. Nes chapes de latón hai una inscripción inintelixible con pallabres n'inglés y francés incompletes y asolapaes. En 1917 convirtió un anunciu de pintura [[Sapolin]] nel que modificó delles lletres en ''[[Apolinère Enameled]]'', creando un ''ready-made'' rectificáu, pos ta modificáu.

Más tarde robló un cuadru d'una escena de batalla del [[Café des Artistes]], convirtiéndolo asina nun ''ready-made''. Tamién dixo que podría roblase el rascacielos [[Woolworth Building]] pa convertilo nun ''ready-made'' o usar un [[Rembrandt]] como tabla de planchar.{{harvnp|Tomkins|1996|p=182}}

En 1917 escoyó un tablón de madera con delles escuadres qu'adquiriera pa colgar ropa pero que dexó nel suelu una temporada y col que solía zarapicar y clavar definitivamente nel suelu, llamándolo ''[[Trébuchet]]'' (''Percheru''), faciendo un xuegu de pallabres con ''trébucher'' (tropiezu){{harvnp|Tomkins|1996|p=199}} ''[[Porte-chapeau]]'' yera un percheru circular que suxetó del techu.

El so ''ready-made'' más famosu ye probablemente ''[[Fonte (Duchamp)|La Fonte]]'' (1917), presentáu na esposición de la ''Society of Independent Artists''. Nel editorial de ''Blind Man'' faíase énfasis en que nun tenía importancia si l'autor haber fabricáu él mesmu o non, si non que yera l'actu de la eleición lo que tresforma un artículu de fontanería nuna obra artística, y crea un pensamientu nuevu pal oxetu.&lt;ref name=&quot;rcase&quot; /&gt;

''[[Escultura de viaxe]]'' (''Sculpture de voyage'') ye una obra realizada con gorros de bañu cortáu en tires, pegaos y clavaos a la so paré que realizó poco primero de partir escontra Buenos Aires.

== Ver tamién ==
* [[Axedrez]]
* [[Ready-made]]
* [[L.H.O.O.Q.]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|group=lower-alpha}}

=== Referencies ===
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |
 apellíos = Tomkins
 | nome = Calvin
 | títulu = Duchamp
 | añu = 1996
 | mes = abril
 | editorial = Anagrama |
 isbn = 84-339-7249-9 }}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Marcel_Duchamp}}
{{wikiquote|Marcel Duchamp}}
* [https://web.archive.org/web/20070928125752/http://www.videoartworld.com/beta/artist_408.html Videoartworld: The Masters Series (Dominiu Públicu; Películes y documentales de Duchamp en llinia.)]
* [http://pendientedemigracion.ucm.es/info/nomaes/37/adolfovrocca.pdf Marcel Duchamp, Arte Conceptual y Posconceptual: ready made - PDF ] UCM
* [https://dilatarlapupila.wordpress.com/2013/07/11/reflexones-a-partir-de-la fonte-de-marcel-duchamp/ Grimán, Krislia. &quot;Reflexones a partir de la fonte de Marcel Duchamp&quot;. Dilatar la neñina, 11 de xunetu de 2013]
{{NF|1887|1968|Duchamp, Marcel}}

{{Tradubot|Marcel Duchamp}}
[[Categoría:Competidores de les Olimpiaes d'axedrez]]
[[Categoría:Axedrecistes de Francia]]
[[Categoría:Pintores del Dadaísmu]]
[[Categoría:Escritores d'axedrez]]
[[Categoría:Escultores de Normandía]]
[[Categoría:Escultores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escultores de Francia]]
[[Categoría:Patafísica]]
[[Categoría:Pintores de Francia]]
[[Categoría:Pintores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>n6myuqqyp2homiil85a25e8dj2lux9c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Margaret Mead</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137984</id>
    <revision>
      <id>3702995</id>
      <parentid>3646165</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17633" xml:space="preserve">{{Correxir}}
{{persona}}
'''Margaret Mead''' {{nym}} foi una [[antropóloga]] y poeta [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Nes sos investigaciones etnográfiques de les décades de 1920 y 1930, punxo n'entredichu la visión sexista biologista que prevalecía nes ciencies sociales n'EE.XX. según la cual la división sexual del trabayu na familia moderna deber a la diferencia innata ente'l comportamientu instrumental (públicu, granible) de los homes y espresivu de les muyeres, y nel so estudiu comparativu ''Sex and Temperament in Three Primitive Societies Mead'' introdució, en 1935, la idea revolucionaria de que, por ser la especie humana descomanadamente maleable, los papeles y les conductes sexuales varien según los contestos socioculturales. Foi, asina, precursora nel usu del conceutu «[[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]]» llargamente utilizáu darréu nos estudios [[Feminismu|feministes]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.scielo.br/pdf/ref/v12n2/23961.pdf|títulu=La muyer ye puru cuentu: la cultura del xéneru |fechaaccesu=17 d'agostu de 2016|autor=Verena Stolke|enllaceautor=Verena Stolke|fecha=2004|idioma=|sitiuweb=|editorial=Estudios Feministes. Florianópolis}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Nació en [[Filadelfia (Estaos Xuníos)|Filadelfia]], [[Pennsylvania]], anque creció na cercana [[Doylestown (Pennsylvania)|Doylestown]]. El so padre yera profesor universitariu, y la so madre, activista social. Graduar nel [[Barnard College]] en 1923 y recibió el so doctoráu de la [[Universidá de Columbia]] en [[1929]]. Dar a conocer en 1925 pol so trabayu de campu en [[Polinesia]]. En 1926 xunir al [[Muséu Americanu d'Historia Natural]], en [[Nueva York]], como asistente de direutor, en dalgún momentu sirviendo como direutora d'[[etnoloxía]] dende 1946 hasta 1969. Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] sirvió como secretaria executiva del Comité de Vezos Alimenticios del Conseyu Nacional d'Investigación. Per otra parte, trabayó como profesora axunta de la Universidá de Columbia dende 1954. Siguiendo l'exemplu de la so instructora [[Ruth Benedict]], concentró los sos estudios en problemes de crianza infantil, personalidá y cultura.&lt;ref&gt;''The Columbia Encyclopedia'', Quinta edición, [[1993]].&lt;/ref&gt;

Hubo desalcuerdos con ciertes resultancies del so primer llibru, ''[[Adolescencia, Sexu y Cultura en Samoa]]'' ([[1928]]), basáu nes sos investigaciones feches como estudiante de pregrado, y nos sos trabayos publicaos darréu, basaos nel tiempu que pasó en [[Papúa Nueva Guinea]], como persona lletrada poles cultures describió poner en tela de xuiciu dalgunes de les sos observaciones. Pero la so posición como antropóloga pionera —qu'escribió de forma lo suficientemente clara y vívida como por que'l públicu polo xeneral lleera y aprendiera de los sos trabayos— permanez firme.

Margaret Mead tuvo casada tres veces, primero con [[Luther Cressman]] y depués con dos colegues antropólogos, [[Reu Fortune]] y [[Gregory Bateson]], con quien tuvo una fía, tamién antropóloga, [[Mary Catherine Bateson]]. La so nieta, Sevanne Margaret Kassarjian, ye actriz de teatru y televisión y trabaya profesionalmente sol nome de [[Sevanne Martin]].

Mead tamién tenía una rellación escepcionalmente estrecha cola antopóloga Ruth Benedict. Nel so llibru de memories sobre los sos padres, ''With a Daughter's Eye'', Mary Catherine Bateson implica que la rellación ente Benedict y Mead foi en parte sexual.&lt;ref name=MCBateson&gt;Bateson 1984;{{rp|117–118}} Lapsley 1999.&lt;/ref&gt; 

Pasó los sos últimos años nuna collaboración personal y profesional estrecha cola antropóloga Rhoda Métraux, con quien vivió dende 1955 hasta la so muerte en 1978

Margaret Mead morrió na ciudá de [[Nueva York]] a la edá de 76 años.

== ''Adolescencia, sexu y cultura en Samoa'' ==
{{AP|Adolescencia, Sexu y Cultura en Samoa}}

Nel prólogu d'esti llibru, el maestru de Margaret Mead, [[Franz Boes]], escribió alrodiu de la so importancia que

:«Cortesía, modestia, bones maneres, conformidá son universales pa los estándares éticos definitivos, pero lo que constitúi la cortesía, la modestia, les bones maneres y los estándares y políticos éticos definitivos nun ye universal. Ye instructivu saber que los estándares difieren nes formes más inesperaes».&lt;ref&gt;Franz Boes, &quot;Preface&quot; in Margaret Mead, ''Coming of Age in Samoa''&lt;/ref&gt; 
[[Franz Boes|Boes]] quixo aprofiar qu'había, nel momentu de la publicación, munchos estauxunidenses qu'empezaren a aldericar los problemes encaraos pola xente nueva (especialmente les muyeres) cuando pasen pola adolescencia como «periodos inevitables d'axuste». Boes sentía qu'un estudiu d'estos problemes n'otra cultura sería iluminador.

Per otra parte, la mesma Margaret Mead describió l'oxetivu de la so investigación de la siguiente manera: «Traté de dar respuesta a la cuestión que m'unvió a [[Samoa]]: ¿Los disturbios que angustian a los nuesos adolescentes son debíos a a la naturaleza mesma de l'adolescencia o a la civilización? ¿Baxu distintes condiciones, l'adolescencia presenta distintes circunstancies?» Ella llegó a la conclusión de qu'asina yera.

Mead condució'l so estudiu ente un pequeñu grupu de [[samoa]]nos —una aldega de seiscientes persones na isla de [[Tau, Samoa|Tau]]— nel cual familiarizóse, vivió, reparó y entrevistó (al traviés d'un intérprete) a 68 muyeres nueves ente los 9 y los 20 años.

Concluyó que'l pasu de la infancia a l'adolescencia en Samoa yera una transición nidia y nun taba marcada poles congoxes emocionales o psicolóxiques, y l'ansiedá y tracamundiu reparaes nos [[Estaos Xuníos]]. 

Como Boes y Mead esperaben, esti llibru indispuso los ánimos de munchos occidentales cuando apaeció per primer vegada, en 1928. Munchos llectores estauxunidenses quedaron en shock pola so observación de que les nueves muyeres samoanes retardaben el matrimoniu munchos años mientres esfrutaben de [[sexu ocasional|rellaciones sexuales informales]], pero que, una vegada casaes, sentaben cabeza y criaben a los sos propios fíos de manera satisfactoria.

En 1983, cinco años dempués de la muerte de Mead, [[Derek Freeman]] publicó ''Margaret Mead y Samoa: la construcción y destrucción d'un mitu antropolóxicu'', onde ponía en tela de xuiciu los principales afayos de Mead. Mead tuvo nueve meses en Samoa y nun falaba'l so dialeutu. Freeman dedicó a la so investigación casi mediu sieglu y falaba el dialeutu samoanu de manera perfecta. Freeman basó la crítica nos sos propios cuatro años de trabayu de campu en Samoa y n'entrevistes recién con informantes sobrevivientes de la dómina de Mead. L'argumentu dependía del llugar del sistema ''taupou'' na sociedá samoana. Según Mead, el sistema ''taupou'' consistía nuna virxinidá institucionalizada, puramente, pa les muyeres nueves d'altu rangu. Según Freeman, toles muyeres samoanes asonsañaben el sistema ''taupou'' y les informantes de Mead entrevistaes negaron tar envolubraes en sexu casual cuando yeren nueves y declararon mentir a Margaret Mead.

Dempués d'una racha inicial de discutiniu, munchos antropólogos concluyeron que la verdá absoluta, probablemente, nunca se conocería. Comoquier, munchos atoparon la crítica de Freeman altamente cuestionable. Primero, especularon avera del fechu de que Freeman esperara hasta que Margaret Mead morriera pa publicar la so crítica de manera que ella nun pudiera responder. Per otra parte, señalaron que les informantes orixinales de Mead yeren, agora, muyeres vieyes, güeles y convirtiérense al [[cristianismu]]. Amás, fixeron notar que la cultura samoana camudara considerablemente nes décades siguientes a la investigación orixinal de Mead; que, dempués de la intensa actividá misionera, munchos samoanos llegaren a adoptar los mesmos estándares sexuales de los estauxunidenses, quien, nel so día, recibieron con tanta impresión les revelaciones de Mead. Suxurieron que, como muyeres nesi nuevu contestu, yera inaceptable falar francamente alrodiu del so comportamientu adolescente (nótese tamién qu'una de les estrevistadas de Freeman dio la so fe renacida como razón p'almitir el so engañu del pasáu). Finalmente, suxurieron qu'aquelles muyeres nun seríen tan franques y honestes alrodiu de la so sexualidá cuando falaben con un home entráu n'años como seríen falando con una muyer nueva. Munchos antropólogos tamién acusaron a Freeman de tener el mesmu puntu de vista sexual [[etnocéntricu]] que teníen les persones a les que Boes y Mead impresionaron. 

Los antropólogos tamién criticaron a Freeman alrodiu de les bases metodolóxicu y empíricu. Por casu, Freeman combinó ideales públicamente articulaos con normes de comportamientu, esto ye, mientres munches muyeres samoanes almitiríen en públicu que ye ideal caltener la virxinidá, na práutica exhibíen altos niveles de sexu prematrimonial y se jactaban alrodiu de les sos aventures sexuales ente elles mesmes. Los mesmos datos de Freeman sofitaben les conclusiones de Mead: nuna aldega samoana del oeste documentó que'l 20% de les muyeres de 15 años, el 30% de les de 16 y el 40% de les de 17 comprometiérense en sexu prematrimonial. En 1983, l'[[Asociación Americana d'Antropoloxía]] expedió una moción declarando'l llibru de Freeman, ''Margaret Mead y Samoa'', como &quot;ruinamente escritu, non científicu, irresponsable y engañosu&quot;. Nos años siguientes, los antropólogos aldericaron puxantemente esos problemes pero, xeneralmente, sofitaron les crítiques a Freeman.

Freeman siguió argumentando'l so casu na publicación de [[1999]] ''L'aciar fraude de Margaret Mead: un analís históricu de la so investigación samoana''.

== Investigaciones de Mead n'otres sociedaes ==
Otru llibru desaxeradamente influyente de Mead foi ''Sexu y Temperamentu en Tres Sociedad Primitives''. Ésti convirtióse na piedra angular del [[feminismu|movimientu de lliberación femenina]], desque aseguró que les muyeres yeren les qu'apoderaben na tribu ''Tchambuli'' (agora ''Chambri'') de [[Papúa Nueva Guinea]] (nel Pacíficu Oeste) ensin causar nengún problema n'especial. 

La falta de dominación masculina pudo ser la resultancia de la prohibición de la guerra per parte de l'alministración [[Australia|australiana]]. Acordies con investigaciones contemporánees, los homes apoderen en toa [[Melanesia]] (anque dalgunos creen que les bruxes tienen poderes especiales). Otros aldericaron que, inda, hai muncha diversidá cultural a lo llargo de Melanesia y, especialmente, na gran isla de [[Nueva Guinea]]. Per otra parte, los antropólogos frecuentemente nun entienden la importancia de les redes d'influencia política ente les muyeres. Les instituciones de dominación masculina formal, típiques de delles árees d'alta densidá poblacional, nun taben presentes de la mesma forma, por casu, en [[Oksapmin]] (provincia del oeste de [[Sepik]]), una área de población más escasa. Los patrones culturales ellí yeren distintos, digamos, de los de Mt. Hagen. Ellos yeren más cercanos a aquellos descritos por Mead.

Mead indicó que la xente d'[[Arapesh]] yera pacifista, anque anotó que, eventualmente, engardíen. Per otra parte, les sos observaciones alrodiu de la forma de compartir les parceles ente los Arapesh, la énfasis igualitariu na crianza infantil y les rellaciones predominantemente pacífiques calteníes ente parientes, yeren bien distintes a les exhibiciones de dominación de &quot;gran home&quot; que taben documentadas en cultures más estratificadas de Nueva Guinea, por casu, por [[Andrew Strathern]]. Estes observaciones implicaben, realmente, como ella escribió, un patrón cultural. 

Cuando Margaret Mead describió la so investigación a los sos estudiantes na [[Universidá de Columbia]], espunxo, sucintamente, cualos fueren los sos oxetivos y conclusiones. Un rellatu de primera mano, d'un antropólogu qu'estudió con Mead nos [[años 1960|60s]] y [[años 1970|70s]], aprovió la siguiente información:

:1. Mead fala de ''Sexu y Temperamentu en Tres Sociedad Primitives''. &quot;Ella esplicó que naide conocía en qué grau'l temperamentu ta biolóxicamente determináu pol sexu, de manera qu'esperaba ver si había factores culturales o sociales qu'afectaren el temperamentu. ¿Yeren los homes inevitablemente agresivos? ¿Yeren les muyeres inevitablemente llariegues? Resultó que los trés cultures coles que convivió en Nueva Guinea yeren un llaboratoriu casi perfectu, pos s'atopaben caúna de les variables que nós acomuñamos con [[masculín]] y [[femenín]] nuna configuración distinta a la de nós. Ella dixo qu'aquello la sosprendió y que nun yera lo que taba tratando d'atopar.

:* Ente los Arapesh, tanto homes como muyeres yeren de temperamentu pacíficu y nin los homes nin les muyeres faíen la guerra.
:* Ente los Mundugumor, la realidá yera xustu lo contrario: tanto homes como muyeres yeren de temperamentu bélicu.
:* Y los Tchambuli yeren distintos de los dos anteriores. Los homes afechábense y gastaben el so tiempu n'iguar mientres les muyeres trabayaben y yeren práutiques —lo opuesto a lo que paecía ser América nel sieglu XX tempranu.

:2. Mead fala de ''Creciendo en Nueva Guinea''. &quot;Margaret Mead cuntónos cómo llegó al problema d'investigación nel cual basó'l so ''Creciendo en Nueva Guinea''. Ella razonó como sigue: si los adultos primitivos piensen d'una forma [[animismu|animista]], como [[Jean Piaget|Piaget]] diz que los nuesos neños facer, ¿cómo pensaben los neños primitivos?

:* Na so investigación na [[Isla de Manus]] de Nueva Guinea, ella afayó que los neños primitivos piensen d'un forma bien práutica y empiecen a pensar en términos d'espíritos a midida que vanse faciendo mayores.
:* Nota: el pensamientu animista asígna-y sentimientos o personalidá a oxetos inanimaos. Por casu, un neñu puede dicir &quot;¡cera mala!&quot; si cai sobre ella y sale mancáu, considerando a la cera como mala por causa-y dañu. El términu ''animismu'' vien del [[llatín]] p'alma, ''anima''. Cultures tribales, frecuentemente, tienen conceutos animistas enraigonaos: dellos pueblos consideren a les nubes como persones de nube que pueden tar complacíes o non polo que l'home fai y, acordies con eso, da-y agua o seca.&lt;ref&gt;[http://www.livejournal.com/users/aperey/970.html Perey] Reproducíu con permisu del autor.&lt;/ref&gt;

== Precursora del usu del conceutu «xéneru» ==
:Margaret Mead, n'en les sos investigaciones etnográfiques de les décades de 1920 y 1930sobremanera en [[Samoa]] y [[Nueva Guinea]], pon n'entredichu la visión sexista biologista que prevalecía nes ciencies sociales n'EEXX según la cual la división sexual del trabayu na familia moderna deber a la diferencia innata ente'l comportamientu instrumental (públicu, granible) de los homes y espresivu de les muyeres. L'antropóloga feminista [[Verena Stolcke]] destaca que nel estudiu comparativu ''Sex and Temperament in Three Primitive Societies'' Mead introduxera yá en 1935 la idea revolucionaria» de que, por ser la especie humana descomanadamente maleable, los papeles y les conductes sexuales varien según los contestos socioculturales. Y, nuna comparanza de les concepciones alrodiu de lo que significaba ser muyer y home en siete sociedad del Pacíficu Sur, coles idees que prevalecíen na sociedá estauxunidense contemporánea, Mead mentaba en 1949 el conceutu de [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] como construcción social que sería introducida na psicoloxía y la sexoloxía de los años 50.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 
{{Cita|Caúna d'estes tribus (en Nueva Guinea) tien, como toa sociedá humana, l'elementu de la diferencia sexual pa usalo como tema nel argumentu de la vida social y cada unu d'estos pueblos desenvolvió esta diferencia distinto. Al comparar la forma en qu'han dramatizado la diferencia sexual, ye posible ampliar les nueses conocencies sobre cualos elementos son construcciones sociales, originariamente irrelevantes al respective de los fechos biolóxicos de sexu-xéneru.|}}

== Publicaciones ==
* ''Adolescencia, sexu y cultura en Samoa'' (1928).
* ''Creciendo en Nueva Guinea'' (1930).
* ''Educación y Cultura en Nueva Guinea'' (1930).
* ''La cultura cambiante d'una tribu india'' (1932).
* ''Sexu y temperamentu en tres sociedad primitives'' (1935).
* ''Nueves vides pa lo vieyo: tresformamientu cultural en Manus, 1928-1953'' (1956).
* ''Xente y llugares'' (1959; un llibru pa llectores nuevos).
* ''Home y Muyer (1961).
* ''Continuidaes na evolución cultural'' (1964).
* ''Cultura y compromisu'' (1970).
* ''L'antropoloxía y el mundu contemporaneu'' (1971).
* ''Iviernu de mora'' (1972; un rellatu biográficu de los sos primeros años).
* ''Ciencia y el conceutu de raza, xenética y conducta'' (1972).
* ''Cartes d'una antropóloga'' (1983).

== Ver tamién ==
* [[Antropoloxía visual]]
* [[Tim Asch]]
* [[Zora Neale Hurston]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[https://urbanalogia.blogspot.com.ar/2018/02/15-semeyes-de-margaret-mead.html Rexistru fotográficu de Margaret Mead]

{{NF|1901|1978|Mead, Margaret}}

{{Tradubot|Margaret Mead}}
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores d'Escocia]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues culturales]]
[[Categoría:Curadores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Conferencies Terry]]
[[Categoría:Medaya Presidencial de la Llibertá]]
[[Categoría:Premiu Kalinga]]
[[Categoría:Persones de Filadelfia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ezsdw9xqym3ag2izfaag5no5p2989n5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Miguel Induráin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138007</id>
    <revision>
      <id>3703315</id>
      <parentid>3657384</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97632" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Miguel Induráin Larraya'''&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://indurain.miguel.free.fr/ |títulu=Robla de Miguel Induráin |fechaaccesu=28 d'agostu de 2009 |editor=indurain.miguel.free.fr}}&lt;/ref&gt;([[Villava]], [[Navarra]], [[16 de xunetu]] de [[1964]]) ye un [[ciclismu en ruta|ciclista]] [[España|español]], profesional ente [[1984]] y [[1996]].

Foi ganador del [[Tour de Francia]] mientres cinco años consecutivos (de 1991 a 1995) y del [[Giro d'Italia]] en dos causes consecutives ([[Giro d'Italia 1992|1992]] y [[Giro d'Italia 1993|1993]]); foi amás [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|campeón del mundu contrarreló]] (1995), [[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|campeón olímpicu contrarreló]] ([[Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|1996]])&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; y posesor del [[récor de la hora]] ([[1994]]) mientres dos meses.

Amás, ganó delles vueltes per etapes d'una selmana y clásiques d'un día, destacando ente elles la [[Volta a Cataluña]] (1988, 1991 y 1992), la [[París-Niza]] (1989 y 1990), la [[Clásica de San Sebastián]] (1990), el [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta|Campeonatu d'España en Ruta]] ([[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1992|1992]]) y la [[Dauphiné Libéré]] (1995 y 1996),&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; destacando sobremanera nes etapes [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] pa consiguir eses victories, siendo simultáneamente unu de los meyores escaladores del panorama ciclista.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Escaladores/contrarrelojistas/elpepidep/20090724elpepidep_5/Tes |títulu=Escaladores contrarrelojistas |fecha=24 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=27 de payares de 2009 |editor=[[El País (España)|El País]]}}&lt;/ref&gt;

Según el [[Cycling Hall of Fame]] ta consideráu unu de los meyores ciclistes de la hestoria (xuntu a [[Eddy Merckx]], [[Bernard Hinault]], [[Jacques Anquetil]] y [[Fausto Coppi]])&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cyclinghalloffame.com/riders/rankings/ranking_combined_overall.txt |títulu=COMBINED OVERALL RANKING-ALL-TIME LIST |fechaaccesu=9 de marzu de 2010 |editor=cyclinghalloffame.com |fecha=17 d'ochobre de 2009 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y l'octavu meyor del [[Tour de Francia]] según un xuráu compuestu por cinco especialistes [[Francia|franceses]] y escoyíu pola organización del propiu Tour.&lt;ref name=&quot;ranking Tour&quot;&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2003/07/05/pagina-5/540082/pdf.html?search=indurain%20ciclistes%20d'el%20sieglu |fechaaccesu=23 de marzu de 2010 |títulu=A Induráin nun-y quita'l suañu'l 'ranking' del Tour |editor=[[El Mundo Deportivo]] |fecha=5 de xunetu de 2003}}&lt;/ref&gt;

El palmarés de Miguel Induráin acredíta-y como'l meyor ciclista español de tolos tiempos y unu de los meyores deportistes de la historia del país, destacando pola so capacidá de sacrificiu y pol so saber ganar.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2006/03/05/pagina-47/416607/pdf.html?search=indurain%20ciclistes%20d'el%20sieglu |títulu=La fiesta del pedal |fecha=9 de setiembre de 1999 |fechaaccesu=26 de marzu de 2010 |editor=[[El Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sieglu XX Mundo Deportivo&quot;&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2006/12/31/pagina-2/857804/pdf.html?search=Indurain |títulu=los 4 FANTÁSTICOS |fecha=31 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=26 de marzu de 2010 |editor=[[El Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;meyor ciclista español de tolos tiempos&quot;&gt;{{Cita web |url=http://espaciodeportes.com/miguel-indurin-el meyor ciclista-espaol-de-toos-los tiempos/ |títulu=Miguel Induráin, el meyor ciclista español de tolos tiempos |fecha=20 d'abril de 2009 |fechaaccesu=2 d'avientu de 2009 |editor=espaciodeportes.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.gentedigital.es/deportes/lleendes/noticia/2795/miguel-indurain-enforma-mas-que-un-campeon/ |títulu=Miguel Induráin, muncho más qu'un campeón |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2009 |editor=gentedigital.es}}&lt;/ref&gt; Foi gallardoniáu col [[Premiu Príncipe d'Asturies de los Deportes]],&lt;ref name=&quot;PrincipeAsturias&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.fundacionprincipedeasturias.org/premios/1992/miguel-indurain/ |títulu=Premiu Príncipe d'Asturies de los deportes 1992 |fecha=1992 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2009 |editor=Fundación Príncipe d'Asturies |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091009132955/http://www.fundacionprincipedeasturias.org/premios/1992/miguel-indurain/ |fechaarchivu=9 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/fotogaleria/Premios/Principe/Asturies/Deporte/4346-6/?ctn=fglContent4346&amp;aP=modulo%3DFGL%26params%3Did_galeria%253D4346%2526idfoto%253D6%2526position%253D7%2526context%253Dnoticia%2526anchor%253Delpfot%2526idfotosel%253D6%2526especiales%253D
 |títulu=Premiu Príncipe d'Asturies del Deporte-1992: Miguel Induráin |fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |editor=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; ente otros premios en reconocencia a la so carrera deportiva.&lt;ref name=&quot;distinciones y cargos&quot; /&gt;

El so hermanu menor, [[Prudencio Induráin]], tamién foi ciclista profesional.

== Trayeutoria deportiva ==
=== Entamos nel ciclismu Segundu de cinco hermanos d'una familia de llabradores de [[Villava]] (llocalidá asitiada a 4&amp;nbsp;km de [[Pamplona]]). Dio les sos primeres pedalaes a la edá de nueve años en compañía de trés de los sos hermanos.&lt;ref Name = &quot;Biografía Terra&quot; /&gt;&lt;ref Name = &quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Empecipiar nel ciclismu al cumplir los diez años, cuando-y regalaron una bicicleta de segunda mano pa percorrer los 20 km que dixebren Villava del pueblu de la so madre ([[Unciti|Alzórriz]]).&lt;ref Name = &quot;Biografía edeporte&quot; /&gt;

Con once años, dispunxo de la so primer bicicleta de carreres mercada pol so padre pa compensa-y pol robu de la primer bicicleta, robu sufiertu mientres lu ayudar nel campu. Con ella, en [[1975]], participó nuna carrera d'esquiles en [[Luquin]] na que terminó segundu; a la selmana siguiente na so segunda carrera, en [[Elizondo]], consiguió la so primer victoria.&lt;ref Name=&quot;Biografía edeporte&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.edeporte.com/conoceme-a-fondu/miguel-indurain.html |títulu=Miguel Induráin |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2009 |editor=edeporte.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090717233559/http://www.edeporte.com/conoceme-a-fondu/miguel-indurain.html |fechaarchivu=17 de xunetu de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía vueltaciclistaespana&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.vueltaciclistaespana.com/ViejasGlorias/miguel_indurain.htm |fechaaccesu=8 de payares de 2009 |editor=vueltaciclistaespana.com |títulu=Miguel Induráin Larraya |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120302090532/http://www.vueltaciclistaespana.com/ViejasGlorias/miguel_indurain.htm |fechaarchivu=2 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Eses carreres apostar col acabante fundar [[Club Ciclista Villavés]] a manera de prueba, nel que s'inscribiera xunto a unos amigos de la llocalidá; a partir de [[1976]] ingresó nel equipu empezando a correr con regularidá.&lt;ref Name = &quot;Biografía Terra&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.terra.com/especiales/iconos/indurain.html |títulu=Ciclismu: Miguel Induráin |fechaaccesu=19 de payares de 2009 |editor=[[Terra Networks]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;categoríes inferiores&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.pobladores.com/channels/ciclismo/Miguel_Indurain/area/2 |títulu=AÑU 1975 ALEVÍN CLUB CICLISTA VILLAVÉS |fechaaccesu=19 de payares de 2009 |editor=pobladores.com}}&lt;/ref&gt;

Puede considerase que la práutica de deportes de manera competitiva yera casual. Tou empezó cuando los sos padres decidieron qu'estudiara en Pamplona, nel mesmu colexu que los sos primos. Como'l cambéu nun foi del so presto, protestó enriando les sos enerxíes escontra'l deporte, practicando ensame d'ellos hasta qu'a la fin atopó unu nel cual destacaba, el ciclismu.&lt;ref Name = &quot;Biografía Terra&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;

=== Categoríes inferiores ===
Mientres el so primer añu completu d'esquil, en [[1976]], consiguió un total de trece victories incluyendo'l Campeonatu de Navarra de la categoría, la so progresión en nengún momentu enllancóse y yá nos dos años de categoría infantil facer con un total de venti victories. Mientres los sos dos años de cadete participó en diverses pruebes del circuitu navarru y [[País Vascu|vascu]], anque con esmolición de los sos padres yá que el modestu equipu onde taba nun podía asegurar agospiamientu y comida, y dependíen de los resultaos que llograra Miguel.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Nesa categoría foi consideráu unu de los ciclistes con más futuru del ciclismu navarru, consiguiendo un total de catorce victories nesos dos años, anque se dixo que nun tenía posibilidaes de destacar nel altu monte.&lt;ref name=&quot;llibru83&quot;/&gt; En [[1981]], xubió a categoría xuvenil, categoría onde los equipos grandes suélense afitar pa siguir a futures figures, onde consiguió cinco victories nel so primer añu.&lt;ref name=&quot;categoríes inferiores&quot; /&gt;

==== Ciclismu amateur: ingresu nel Reynolds ====
Al traviés de [[Pepe Barruso]], direutor del Club Ciclista Villavés, foi afayáu pol equipu profesional [[Navarra|navarru]] [[Reynolds (equipu ciclista)|Reynolds]]. [[Eusebio Unzué]] y [[José Miguel Echávarri]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.revistadesdelacuneta.com/tengopagina.php?page=historiamiguelindurain |títulu=Historia completa de Miguel Induráin |fechaaccesu=13 de marzu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924090454/http://www.revistadesdelacuneta.com/tengopagina.php?page=historiamiguelindurain |fechaarchivu=24 de setiembre de 2015 }}&lt;/ref&gt; direutor de la seición aficionada del equipu, reparar en diverses pruebes del circuitu navarru, y en [[1982]], en llogrando otros once victories nel so últimu añu xuvenil, ingresó nel equipu filial (de categoría aficionáu) dexando los estudios y dedicándose dafechu al ciclismu. El primer añu foi d'adautación, non ensin dificultaes, a la categoría, yá que nun llogró nenguna victoria nos pocos meses que corrió pal equipu. Nel so segundu añu na categoría consiguió'l so primeres grandes victories: el Campeonatu de Navarra y España de Ciclismu aficionáu.&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot; /&gt; El Campeonatu d'España ganar amás impresionando al so direutor, Eusebio Unzué, tando presente en toles cortes que se producieron en carrera y batiendo al [[Esprínter|sprint]] a [[Jokin Mujika]], quedando terceru Guillermo Arenas.&lt;ref name=&quot;llibru83&quot;&gt;{{Cita llibru |autor=Javier
 García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=83}}&lt;/ref&gt; L'añu terminar con una victoria na Vuelta a Salamanca onde amás ganó una etapa.&lt;ref name=&quot;categoríes inferiores&quot; /&gt; Yá yera daquella una de les más firmes promeses del ciclismu español, anque se-y consideraba un bon [[esprínter]] y [[clasicómano]] poles sos cualidaes como rodador, pero con ciertes llimitaciones nel monte.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=2 |títulu=Primer dómina como 'sprinter' |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt;

A mediaos del 84, antes de fichar pol so primer equipu profesional y completando un total de 19 victories en categoría aficionáu,&lt;ref name=&quot;categoríes inferiores&quot; /&gt; foi escoyíu pa participar nos [[Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984|Xuegos Olímpicos de Los Angeles]] (que daquella lo apostaben corredores non profesionales), anque nun terminó la prueba.&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Saltu a la profesionalidá&quot; /&gt;

=== Ciclismu profesional ===
==== Debú ====
===== 1984: primer victoria =====
Debutó como profesional el 7 de setiembre de [[1984]], fichando pol equipu profesional del Reynolds (que la so estructura pasó darréu a formar l'equipu [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]]) p'apostar el [[Tour de l'Avenir]]. Estos debúes a finales de temporada son bien habituales nel ciclismu, faciendo contratu a les nueves promeses dende'l 1 d'agostu o setiembre (casu de Miguel) p'apostar unes poques carreres, dacuando solo una, a manera de prueba, pa ver la so adautación al profesionalismo, teniendo una primera toma de contautu colos sos posibles futuros compañeros d'equipu, situación que se conoz como ''stagiaire''. Nesa primer carrera como profesional yá consiguió la so primer victoria na [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] de la décima etapa, pero al igual que nos [[Xuegos Olímpicos]] nun consiguió terminar la carrera.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.cl/prontus_trunfo/site/artic/20090521/pags/20090521145830.html |títulu=Miguel Induráin: Un ‘Estraterrestre' que vieno dende marte a quedase nesti mundu en dos ruedes |fechaaccesu=26 d'agostu de 2009 |editor=La Nación |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091013155159/http://www.lanacion.cl/prontus_trunfo/site/artic/20090521/pags/20090521145830.html |fechaarchivu=13 d'ochobre de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Saltu a la profesionalidá&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=3 |títulu=Salto a la profesionalidá |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt;

===== 1985: líder na Vuelta =====
En [[1985]], con solo unos pocos meses nel profesionalismo, yá destacó na [[Vuelta a España 1985|Vuelta a España]] na que foi líder mientres cuatro etapes (hasta la sesta etapa con final en [[Llagos de Cuadonga]]), siendo dende entós el ciclista más nuevu en portar el maillot mariellu na Vuelta, en quedando segundu nel prólogu y aprovechase del altu ritmu qu'impunxo'l so equipu na segunda etapa pa descolgar al que daquella yera'l líder de la xeneral, [[Bert Oosterbosch]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1985/04/26/pagina-29/1123992/pdf.html |fechaaccesu=27 de payares de 2009 |fecha=26 d'abril de 2009 |editor=[[Mundo Deportivo]] |títulu=INDURAIN: SER LIDER A LOS 20 AÑOS}}&lt;/ref&gt; Anque pudo acabar la Vuelta finalmente nun consiguió nenguna victoria y en nengún momentu tuvo nos puestos delanteros nes demás etapes por cuenta de la so mocedá ya inesperiencia. Dempués participó n'el so primera [[Tour de Francia 1985|Tour de Francia]], anque nun-y foi tan bien como na Vuelta, yá que se vio obligáu a abandonar al cuartu día por cuenta de un procesu víricu.&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Un ganador precoz&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=4 |títulu=Un ganador precoz |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; Les sos victories llegaron nel Tour de l'Avenir (una [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] y una etapa en llinia) anque de nuevu nun acabó la prueba. Tamién xubió al podiu con un segundu puestu na [[Vuelta a Andalucía 1985|Vuelta a Andalucía-Ruta del Sol]] y al vencer na clasificación de meter volantes de la [[Vuelta a Burgos]].&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

==== Progresión nel Reynolds ====
===== 1986: Tour de l'Avenir y pruebes médiques =====
En [[1986]] llegaron el so primeres grandes ésitos como profesional al ganar los dos [[Contrarreló (ciclismu)|contrarrelós]] del [[Tour de l'Avenir]] (el prólogu y la décima etapa), consiguiendo la victoria na clasificación final n'aguantando nel monte. Amás, consiguió bones resultancies en pruebes non oficiales pero de ciertu prestíu como'l tercer puestu nel [[G. P. Zizurkil]] y el trunfu final na [[Vuelta Ciclista a Murcia]] en ganando'l prólogu contrarreló.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; De nuevu allegó al Tour, dexándose ver más que nel añu anterior, siendo terceru na séptima etapa anque de nuevu abandonó la carrera.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Los ésitos collechaos a lo llargo de la temporada sosprendieron a los sos direutores, que decidieron analizar les sos posibilidaes na clínica del médicu italianu [[Francesco Conconi]] (de la [[Universidá de Ferrara]]), consultes que fueron frecuentes hasta l'añu [[1991]].&lt;ref name=&quot;Padilla y Conconi&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/INDURAIN/_MIGUEL/FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_1995/TOUR_DE_FRANCIA/respeto/esquema/trabayo/elpepidep/19950721elpepidep_19/Tes/ |títulu=El respetu a un esquema de trabayu |fecha=21 de xunetu de 1995 |fechaaccesu=16 de febreru de 2010 |editor=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; Les primeres pruebes médiques determinaron que tenía un potencial físicu ilimitáu y que pa desenvolvese como ganador de [[Grandes Vueltes]] per etapes tenía d'endelgazar y entrenar duramente en monte.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;máquina&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/06/16/larevista/235278.html |títulu=La máquina |fecha=21 de xunetu de 1995 |fechaaccesu=16 de xunu de 1996 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt; A partir d'esi momentu la so formación y evolución pasó a ser la gran esperanza de los sos direutores.&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Potencial físicu ilimitáu&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=5 |títulu=Potencial físicu ilimitáu |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt;

===== 1987: primer Tour rematáu =====
En [[1987]] empezó a imponese en pruebes de monte, como la carrera [[Principáu d'Asturies|asturiana]] [[Vuelta a los Valles mineros]] onde ganó la carrera, pero nun basándose nes sos bones contrarrelós (anque foi segundu na contrarreló prólogu) sinón ganando n'otru tipu d'etapes nes cualos consiguió tres victories, lo que-y fixo amás ganar la clasificación de la regularidá. Mientres esa temporada tamién venció nel [[G. P. Miguel Induráin|G. P. Navarra]], [[Vuelta a Galicia]] y [[Selmana Catalana]] (nesta postrera venciendo na clasificación de la regularidá). Tamién destacó en pruebes non oficiales ganando la [[Xubida al Txitxarro]] (ganando amás la etapa contrarreló) una etapa de la [[Vuelta a Murcia]] y siendo segundu nel [[G. P. Bilbao]]&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Amás, nesi añu consiguió terminar el so primera [[Tour de Francia 1987|Tour de Francia]] con tan solo 22 años.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Eso sí, facer bien llueñe de los puestos de cabeza, esautamente nel puestu 97,&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; a casi dos hores del vencedor final: l'irlandés [[Stephen Roche]].&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Victories y formación&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=6 |títulu=Victories y formación |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; D'últimes participó n'el so primera [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta]] que tamién lo llogró acabar, pero al igual que nel Tour con una discreta actuación, rematando nel puestu 64.&lt;ref name=&quot;Mundiales Real Federación Española de Ciclismu&quot; /&gt;

===== 1988: estancamientu y duldes =====
El [[1988]] supunxo un llixeru estancamientu na so progresión. Los problemes coles alerxes torgar rindir nes pruebes de principiu de temporada. Ante l'ausencia de [[Pedro Delgado]] (esi añu volviera al Reynolds) que prefirió correr el [[Giro d'Italia|Giro]], allegó a la [[Vuelta a España 1988|Vuelta España]] p'ayudar del so compañeru [[Julián Gorospe]], líder del equipu naquella vuelta.&lt;ref name=&quot;Vuelta 88&quot;&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1988/04/09/pagina-39/1178273/pdf.html |títulu=DELGADO: &quot;IRE A ITALIA GANAR&quot; |fecha=9 d'abril de 1988 |fechaaccesu=12 de payares de 2009 |editor=[[El Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; Nun consiguió terminar la prueba y en nengún momentu amosar nos puestos de cabeza.

Sicasí, nel [[Tour de Francia 1988|Tour de Francia]] desenvolvió un importante llabor en sofitu de Delgado, que ganó la carrera; y terminó la temporada col trunfu na prestixosa [[Volta a Cataluña]] venciendo na etapa contrarreló. Otres victories fueron en dos tales etapes de la [[Vuelta a Cantabria]] y [[Vuelta a Galicia]] (nesta última faciéndose cola clasificación de la regularidá).&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; Nesos momentos empezó a ser consideráu como eterna promesa, yá que se dicía que nun tenía posibilidaes de destacar nes [[Grandes Vueltes]] per etapes, por cuenta de la so irregularidá nel monte.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Puntu d'inflexón en Parir-Niza&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=7 |títulu=Puntu d'inflexón en Parir-Niza |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt;

==== Confirmación ====
===== 1989: primer victoria d'etapa nel Tour =====
En [[1989]] empezó a estenar les duldes imponiéndose na prestixosa [[París-Niza]],&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; encimentando'l so trunfu nel monte (cuatro segundos puestos n'etapes) y per delantre del irlandés [[Stephen Roche]] (dos años antes ganara'l primer Tour qu'acabó Miguel);&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.sitiodeciclismo.net/ritficheuitslag.php?ritid=33915 |editor=sitiodeciclismo.net |títulu=Resultáu Paris - Nice 1989 |fechaaccesu=15 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; llogrando asina l'honor de ser el primer español en llograr el trunfu nesta prueba. La prensa internacional empezó a considerar al navarru como una de les principales promeses del pelotón internacional.&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Puntu d'inflexón en Parir-Niza&quot; /&gt; Poco dempués fíxose cola victoria nel [[Criterium Internacional]] ganando la etapa contrarreló una prueba a priori más afecha a les sos carauterístiques. Finalmente nes [[Clásiques de les Ardenas]] foi séptimu na [[Liexa-Bastogne-Liexa]] y décimu na [[Flecha Valona]].&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;[[Ficheru:Pédro DELGADO.jpg|thumb|200px|left|[[Pedro Delgado]], corredor pal que Induráin trabayó nos sos primeros años.]]

La victoria de Parir-Niza dexó-y presentase na salida de la [[Vuelta a España 1989|Vuelta a España]] como un corredor importante del [[Reynolds (equipu ciclista)|Reynolds]], inclusive de teóricu líder per delantre de [[Pedro Delgado]] que'l so oxetivu yera'l [[Tour de Francia 1989|Tour de Francia]] yá que este llegaba solo con mires de preparar la ronda francesa, nun llogrando nenguna victoria antes d'empezar la carrera (al contrariu de Induráin que yá ganara 3 carreres), anque finalmente ganó esa Vuelta. El corredor navarru sufrió una cayida baxando'l [[puertu del Fitu]] na etapa de monte que remataba en [[Los Llagos de Cuadonga]] que-y obligó a abandonar (como asocedería 7 años dempués nel mesmu puertu), con un doble quebra na manzorga. Anque remató la etapa, nun pudo siguir por cuenta de les mancadures na muñec diagnostiques nél, daquella, Policlínico de [[Les Arriondes]] (dempués d'un fuerte discutiniu por non querer atende-y nun primer momentu). &lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/05/12/deportes/610927210_850215.html |fecha=12 de mayu de 1989 |editor=[[El País]] |títulu=Delgado aguantó en Payares los ataques de Pinu y Parra, y afitóse como líder de la Vuelta}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1989/05/12/pagina-49/1186124/pdf.html |fechaaccesu=23 de payares de 2009 |fecha=12 de mayu de 1989 |editor=[[Mundo Deportivo]] |títulu=CICLISMU/VUELTA-89 - EL MOMENTÓ CLAVE, DEL DÍA CLAVE}}&lt;/ref&gt;Nes etapes anteriores nun destacar, ensin nengún puestu ente los meyores&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; anque nel día de la cayida taba novenu na clasificación xeneral a 3 minutos de Delgado,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1989/05/11/pagina-46/1185166/pdf.html |fechaaccesu=23 de payares de 2009 |fecha=11 de mayu de 1989 |editor=[[Mundo Deportivo]] |títulu=CICLISMU/VUELTA-89 - CLASIFICACIONES}}&lt;/ref&gt; con opciones de poder ganar la carrera, o siquier entrar nel podiu, yá que dos díes depués de la etapa onde se cayó tenía una contrarreló de 47 km que lu favorecía.

Llegó xusto de forma a la salida del [[Tour de Francia 1989|Tour]], magar ello consiguió faer un importante llabor en sofitu de [[Pedro Delgado]] y llogró ganar la so primer etapa na ronda francesa, tres una llarga escapada con final en [[Cauterets]].&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot; /&gt; Pocos díes dempués, foi terceru nuna etapa [[contrarreló (ciclismu)|cronoescalada]]. Acabó la carrera nel puestu 17 siguiendo la so progresión nes clasificaciones xenerales de les [[Grandes Vueltes]].&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Otres resultancies destacaes anque de menor nivel llograr na [[Bol d'Or de Chaumeil]] onde foi cuartu y na [[Vuelta a la Comunidad Valenciana]] y [[G. P. Navarra]] onde foi quintu.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

===== 1990: eclosión definitiva nel Tour =====
La temporada de [[1990]] supunxo la so confirmación como ciclista al más altu nivel nel equipu [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]] (dende'l [[Tour de Francia 1989|Tour de 1989]] foi copatrocinador del equipu). Repitió trunfu na [[París-Niza]] (ganando una etapa), ganó dos tales etapes na [[Vuelta a la Comunidad Valenciana]] y [[Vuelta al País Vascu]] onde acabó terceru, mesmos puestos que llogró na [[Vuelta a Burgos]] (onde ganó la clasificación de la regularidá) y [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1990|Campeonatu d'España en Ruta]]. Amás, destacó nes clásiques más importantes del calendariu internacional col trunfu na [[Clásica de San Sebastián]] y el tercer puestu final na [[Flecha Valona]];&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; y n'otres menores como nel [[Trofeo Luis Puig]] onde foi quintu. Na [[Vuelta a España 1990]], consiguió per primer vegada terminar ente los diez primeros nuna ronda de tres selmanes, acabando séptimu.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;[[Ficheru:LuzArdidien2003.jpg|thumb|200px|Puertu de [[Luz Ardiden]], onde Induráin confirmóse como líder del [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]].]]

Allegó al [[Tour de Francia 1990|Tour]] como [[Gregariu (ciclismu)|gregariu]] de luxu de [[Pedro Delgado]].&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Escudero de luxu de Pedro Delgado&quot; /&gt; Na primer contrarreló llarga terminó en segunda posición, per delantre de tolos favoritos al trunfu final, y pollo empezaron a oyese voces aldericando'l lideralgu de Delgado nel Banesto. Sicasí, na primer etapa de monte Induráin foi obligáu a sacrificase en favor de Delgado,&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Escudero de luxu de Pedro Delgado&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=8 |títulu=Escudero de luxu de Pedro Delgado |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; perdiendo toles sos opciones al trunfu final. Nel restu del Tour amosóse como l'home más fuerte nel monte, con un tercer puestu na cronoescalada a [[Villard-de-Lans]], un segundu puestu dos díes depués n'otra etapa de monte y finalmente consiguiendo bater a [[Greg Lemond]] nel visu de [[Luz-Ardiden]] na etapa 16ª. Quedó claro qu'en 1991 tenía de partir como xefe de files al mesmu nivel que Delgado, yá que, según les cróniques, perdió 12 minutos y 50 segundos n'ayudar al so xefe de files tiempo que-y bastaría pa ganar el Tour, yá que acabó nel décimu puestu a 12 minutos y 47 segundos del ganador. A pesar de les crítiques escontra'l direutor del equipu, [[José Miguel Echavarri]] defendió en tou momentu que'l so oxetivu nel Tour yera fialo tou a un líder únicu, que nesi casu yera Delgado, anque darréu vistu la resultancia final almitió que tendría que cavilgar sobre asoceder dando a Miguel un ''status'' de líder pa siguientes ediciones de la ronda gala.&lt;ref name=&quot;CONFLICTOS DE PAREYA (I) | DELGADO-INDURAIN (1990)&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2008/12/01/ciclismo/1228124670.html |títulu=Un partu prematuru |fecha=2 d'avientu de 2008 |fechaaccesu=8 de payares de 2009 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt;

Pa rematar la temporada acabó'l so segundu [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu en Ruta]], empezando a apaecer nos primeros puestos y acabando docenu.&lt;ref name=&quot;Mundiales Real Federación Española de Ciclismu&quot; /&gt; Nesos últimos meses del añu incorporar al equipu'l médicu [[Sabín Padilla]], que sería importante na so trayeutoria deportiva. A pesar de ser médicu del equipu la so misión principal foi dedicase a él porque según el direutor Echavarri &quot;''podía faer grandes coses''&quot;, basándose nos datos de Conconi.&lt;ref name=&quot;Padilla y Conconi&quot; /&gt; Padilla incorporóse asina a la estructura médica del Banesto na que yá trabayaba'l valencianu [[José Calabuig Nogués]] (especialista en [[cardioloxía]] de la [[Clínica Universidá de Navarra]])&lt;ref name=&quot;máquina&quot; /&gt; quien fuera médicu de referencia de Miguel y pasaría a ser conocíu por ello.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.abc.es/20080911/deportes-ciclismo/mélicu-indurain-pueden-duldes-20080911.html |títulu=Al médicu de Induráin puéden-y les duldes |fecha=11 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=16 de febreru de 2009 |editor=[[ABC (diariu)|ABC]]}}&lt;/ref&gt;

==== Los años gloriosos ====
===== 1991: primer Tour =====
La preparación de [[1991]] foi similar a la del añu anterior. Destacó na clásica [[Liexa-Bastogne-Liexa]] onde acabó cuartu y dempués ganó'l [[Tour de Vaucluse]] (ganando amás una etapa contrarreló). Ante l'ausencia de Delgado que prefirió apostar el [[Giro d'Italia]] como preparación al Tour, presentar na [[Vuelta a España 1991]] como xefe de files de Banesto y principal favoritu a la victoria final. Sosprendentemente viose batíu nes [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] pol mozu y desconocíu [[Melchor Mauri]], quien se vio beneficiáu pola supresión debíu al mal tiempu de la etapa reina de los [[Pirineos]] (qu'escurría por [[Andorra]] y acababa nel puertu inéditu de Pla de Beret) y por un trazáu escasu en monte. Terminó segundu na clasificación final, y dende los medios especializaos y aficionaos volvió duldar de la so capacidá pa consiguir la victoria nes grandes vueltes per etapes. Poco dempués ganó dos etapes na [[Bicicleta Vasca]] onde acabó terceru na clasificación xeneral.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Primer victoria nel Tour&quot; /&gt;

[[Ficheru:Col tourmalet 03.jpg|thumb|left|275px|Nel descensu del míticu [[Col du Tourmalet]] (na imaxe) Induráin cuayó'l so lideralgu nel [[Tour de Francia 1991|Tour de 1991]].]]

Na salida del [[Tour de Francia 1991|Tour de Francia]], [[José Miguel Echavarri]], direutor de Banesto, informó de que Induráin y Delgado partíen como líderes n'igualdá de condiciones.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Nes etapes llanes y de mediu monte los líderes españoles recibieron fuertes crítiques de la prensa por cuenta de la so falta de combatividad. Teóricos favoritos a la victoria final como [[Charly Mottet]] o [[Greg Lemond]] alloñar na clasificación xeneral y tanto Delgado como Induráin empezaron a ser consideraos valores a la baxa pola prensa especializada. Sicasí, Miguel presentó la so candidatura al bater a Lemond na primer contrarreló llarga del Tour, 73 km en redol a la llocalidá d'[[Alençon]]. Na etapa reina de los Pirineos Delgado nun aguantó'l ritmu de los meyores na xubida al [[Col du Tourmalet|Tourmalet]] quedándose retrasáu, mientres el corredor navarru formaba parte del amenorgáu grupu de corredores favoritos a la victoria final. Nos últimos metros de l'ascensión, Lemond dexó unos metro, y nesi intre Induráin llanzar nuna baxada vertixinosa abriendo buecu col restu de candidatos. Nel llanu ente puertos xunióse-y l'[[Italia|italianu]] [[Claudio Chiappucci]] (al que-y venció la victoria),&lt;ref name=&quot;Biografía nuevoportal&quot; /&gt; y dambos empecipiaron una escapada, na qu'entá teníen que xubir los puertos d'[[Col d'Aspin|Aspin]] y [[Val Louron]],&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/INDURAIN/_MIGUEL/ciclismo/Miguel/Indurain/elpepidep/19970103elpepidep_8/Tes/ |títulu=El ciclismu según Miguel Induráin |fecha=3 de xineru de 1997 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editor=[[El País (España)|El País]]}}&lt;/ref&gt; sentenciando a Lemond y dexando a [[Gianni Bugno]] como únicu rival na clasificación xeneral, a más de tres minutos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=157}}&lt;/ref&gt; Nes siguientes etapes aguantó ensin dificultaes los ataques de Bugno nel [[Alpe d'Huez]] con un estilu que la prensa francesa calificó como maxestosu, y consiguió ensin respigos convertise nel cuartu español en llograr la victoria na ronda francesa.&lt;ref name=&quot;Biografía msn:Primer victoria nel Tour&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=9 |títulu=Primer victoria nel Tour |fechaaccesu=1 d'agostu de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt;

Como colofón de la temporada preparó a conciencia'l [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta Mundial]] apostáu en [[Stuttgart]],&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; magar que'l circuitu nun yera lo suficientemente duru pa faer una gran seleición. Amosar de los más fuertes en carrera y aguantó toos atacar pero nun pudo bater nel sprint a Bugno nin a [[Steven Rooks]], teniéndose que conformar cola medaya de bronce.&lt;ref name=&quot;Mundiales mural.uv.es&quot;&gt;{{Cita web |url=http://mural.uv.es/jogiol/otros.htm |títulu=OTROS ÉSITOS |fechaaccesu=8 de payares de 2009 |editor=mural.uv.es}}&lt;/ref&gt;

===== 1992: doblete Giro y Tour =====
En [[1992]] empecipió la temporada a un ritmu más baxu que les anteriores, por cuenta de que los sos oxetivos taben centraos nel Tour de Francia, magar ello acabó terceru na clasificación xeneral de la [[París-Niza]]. Aconseyáu pol so direutor Echavarri, arrenunció a participar na [[Vuelta a España]] y escoyó el [[Giro d'Italia 1992|Giro d'Italia]] como preparación pal Tour.&lt;ref name=&quot;Xiros&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.diariodenavarra.es/20090507/deportes/indurain-correr-primer-vegada-xiro-ganalo-foi-daqué-bien-guapu.html?not=2009050702195758&amp;idnot=2009050702195758&amp;dia=20090507&amp;seccion=deportes&amp;seccion2=masNavarra&amp;chnl=20 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |títulu=Induráin: &quot;Correr per primer vegada'l Giro y ganalo foi daqué bien guapu&quot; |editorial=[[Diario de Navarra]]}}&lt;/ref&gt; Poco primero de la carrera italiana destacó nel [[Tour de Romandía]] ganando una etapa contrarreló y acabando segundu na clasificación xeneral. Nel Giro coyó la [[Maglia#Maglia rosa|maglia rosa]] na segunda etapa y alloñó a los sos rivales en ganando la contrarreló de [[Sansepolcro]] na cuarta. Defendió'l lideralgu a lo llargo de la carrera en respondiendo con autoridá a los ataques de Chiapucci y [[Franco Chioccioli|Chioccioli]] nos [[Dolomites]], magar que los sos direutores aconseyáronlu que dexara'l lideralgu yá que tenía a favor la [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] final en [[Milán]]. Nun foi asina y col Giro yá nes sos manes naquella contrarreló final dobló al segundu clasificáu que saliera 3 minutos primero que él, Chiappucci,&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Induráin, a pola maglia rosa&quot;&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/06/02/pagina-40/1486151/pdf.html |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |títulu=Induráin, a pola maglia rosa |editorial=[[El Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; dexándo-y na clasificación xeneral a más de cinco minutos y ganando amás la clasificación del Intergiro.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; Convertir d'esta forma nel primer corredor español en ganar el [[Giro d'Italia]] (darréu, 16 años dempués, llograr [[Alberto Contador]]).&lt;ref name=&quot;L'estraterrestre&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía nuevoportal&quot; /&gt;

Poco antes del [[Tour de Francia 1992|Tour de Francia]], onde acopó los apuestes de favoritos xuntu al italianu Bugno, quedó quintu na [[Xubida al Naranco]]. Yá na carrera francesa, en acutándose mientres la primer selmana, marcó un finxu na contrarreló de [[Luxemburgu]] dexando al restu de favoritos a una distancia d'ente trés y diez minutos en ganando la etapa;&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt; la prensa francesa empezó a nomalo como ''&quot;l'estraterrestre&quot;''.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxines=127-128}}&lt;/ref&gt; El Tour convertir nun &quot;toos contra Induráin&quot;. Na primer etapa de monte, por cuenta de un ataque de Chiapucci a más de 200 km de la meta camino de la estación de [[Sestriere]], sufrió más que nunca teniendo hasta un desfallecimiento, que-y obligó a balerase pa consiguir el [[maillot mariellu]]. Na etapa de Alpe d'Huez caltúvose cerca de Chiapucci, realizando una gran ascensión y consiguiendo finalmente la victoria na ronda francesa ensin mayores contratiempos.&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;L'estraterrestre&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=10 |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009 |títulu='L'estraterrestre' |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; En rematando'l Tour venció nuna etapa del [[Vuelta a Castiella y Llión|Trofeo Castiella y Llión]], na clasificación xeneral de la [[Volta a Cataluña]] y nel [[Boucles de l'Aulne|Circuit de l'Aulne]].&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Nel Mundial de [[Benidorm]], al igual que nel anterior en [[Stuttgart]], amosar de los más fuertes pero de nuevu foi perxudicáu por un percorríu non demasiáu duru pa les sos carauterístiques, siendo esta vegada sestu nel sprint del grupu de favoritos.&lt;ref name=&quot;&lt;ref name=&quot;Mundiales mural.uv.es&quot; /&gt; Les bones actuaciones a llongura de la temporada fixéron-y proclamase ganador de la clasificación del [[Ranking UCI|Ranking FICP]] (a partir de [[1993]] llamáu [[Ranking UCI]]), una clasificación de poco prestíu pero que galardonaba al meyor corredor a lo llargo de la temporada, clasificación na que yá foi segundu un añu antes y cuartu en [[1990]].&lt;ref name=&quot;clasificacionesUCI&quot;/&gt;

===== 1993: segundu doblete Giro y Tour consecutivu =====
[[Ficheru:Miguel INDURAIN.jpg|thumb|250px|Miguel Induráin mientres una contrarreló nel [[Tour de Francia 1993]].]][[Ficheru:Miguel Indurain (Tour de France 1993).jpg|thumb|250px|Miguel Induráin nel [[Tour de Francia 1993]].]]
En [[1993]] tuvo una preparación idéntica a la del añu anterior.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/INDURAIN/_MIGUEL/ITALIA/BANESTO_/EQUIPO_CICLISTA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPAnA/GIRO_DE_ITALIA_1993/Indurain/escueye/Giro/dexa/decision/definitiva/manes/Banesto/elpepidep/19930113elpepidep_2/Tes/ |fecha=13 de xineru de 1993 |fechaaccesu=19 de payares de 2009 |títulu=Miguel Induráin ganó'l Giro con una de les diferencies más curties d'historiar |editor=[[El País (España)|El País]]}}&lt;/ref&gt; Dempués d'acutar mientres la primavera, ganando solo una etapa na [[Vuelta a Murcia]] y siendo terceru na [[Vuelta a Valencia]] (con un segundu puestu nuna etapa), allegó al [[Giro d'Italia 1993|Giro d'Italia]], nun percorríu que nun-y beneficiaba polos pocos quilómetros contrarreló. En ganando la contrarreló de [[Senigallia]] asitiar col xerséi de líder y metióse na llucha pola victoria. Aguantó a tolos ataques nel monte, y sufrió nel últimu puertu de la prueba, el [[Santuariu de Oropa]], onde'l letón [[Piotr Ugriúmov]] atacó-y costantemente poniendo en peligru'l so maglia rosa. Aguantó y consiguió trunfar nel so segundu Giro,&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier
 García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=192}}&lt;/ref&gt; en parte, gracies a les diferencies llograes nes etapes contrarreló (tamién ganó na etapa cronoescalada a [[Sestriere]] un día antes de dicha etapa de Oropa). Remató con una de les menores diferencies de la hestoria respeuto al segundu (58 segundos al respeutive de Ugriúmov), en cierta manera xustificable por dedicar el Giro como una preparación al Tour y yá que nun llegaba al 100% de forma a la ronda italiana&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://canales.nortecastilla.es/canales_provinciales/php2/web/portal/castilla/sitios/25aniversarioestatuto/1993/pdf/1993induraingiro.pdf |fecha=14 de xunetu de 1993 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |títulu=Miguel Induráin ganó'l Giro con una de les diferencies más curties d'historiar |editor=[[El Norte de Castilla]]}}&lt;/ref&gt; nun queriendo forzar como lo fixo nel so primer trunfu. Dempués ganó dos etapes y llogró un segundu puestu n'otra etapa na [[Vuelta a los Valles mineros]] lo que lu sirvió pa llograr la clasificación de la regularidá d'esa carrera.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Nel [[Tour de Francia 1993|Tour de Francia]] repitió esquema con respectu al añu anterior. Trunfó na contrarreló de ''Lac du Madine'' y caltuvo la diferencia col so máximu rival, [[Tony Rominger]] (que perdiera enforma tiempu na contrarreló por equipos) nel monte.&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt; Los últimos díes del Tour pasar con fiebre y catarru, y viose obligáu a dexar ante Rominger na última contrarreló.&lt;ref name=&quot;llibru203&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=203}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;biografía biografiasyvidas&quot; /&gt; Magar ello fixo valir la importante diferencia que llograra na primer selmana pa salir victoriosu per tercer añu consecutivu.&lt;ref name=&quot;Nuevos retos y récor de la hora&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=11 |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009 |títulu=Nuevos retos y récor de la hora |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; Convertir d'esta forma nel primer corredor de la hestoria en consiguir dos dobletes Giro-Tour consecutivos.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Aprovechando'l gran estáu de forma apostó y ganó el [[Vuelta a Castiella y Llión|Trofeo Castiella Llión]] (ganando la contrarreló de la primer etapa) y la [[Clásica de los Puertos Vuelta a los Puertos]].&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

A final de temporada volvió preparar a conciencia'l [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta Mundial]], celebráu nesta ocasión n'[[Oslu]]. Un mozu [[Lance Armstrong]] sosprendió a los favoritos con un ataque alloñáu y Induráin tuvo de conformase cola segunda plaza, ganando sosprendentemente'l sprint a los [[esprínter]]es [[Olaf Ludwig]] y [[Johan Museeuw]] respeutivamente,&lt;ref name=&quot;Mundiales mural.uv.es&quot; /&gt; siendo naquella dómina, el segundu español en consiguir tal ésitu tres [[Luciano Montero]] que lo fixo en [[1935]].&lt;ref name=&quot;llibru203&quot; /&gt; Les bones actuaciones a lo llargo de la temporada fixéron-y proclamase primero del acabante estrenar Ranking UCI.&lt;ref name=&quot;clasificacionesUCI&quot;/&gt;

===== 1994: fin de la racha ganadora nel Giro, cuartu Tour y nuevos retos =====
Nel [[1994]], pa poder ayudar a Miguel nos sos oxetivos, l'equipu reforzóse notablemente con corredores nuevos como [[Melcior Mauri]], [[Mikel Zarrabeitia]] y [[Jesús Montoya]] que se xuníen a los yá veteranos [[Julián Gorospe]] y [[Pedro Delgado]]. Formación que dellos aficionaos calificar como &quot;Super-equipu&quot; con un presupuestu de 2.000 millones de [[peseta|pesetes]] pa les temporaes 94-95.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1994/01/17/deportes/6013.html |fechaaccesu=9 de payares de 2009 |fecha=17 de xineru de 1994 |editor=[[elmundo.es]] |títulu Tou depende de Induráin}}&lt;/ref&gt;

La so preparación pal Giro viose perxudicada por una [[tendinitis]] que se manifestó na [[Vuelta al País Vascu]]. Antes de la carrera vasca consiguió vencer nuna etapa de la [[Vuelta a la Comunidad Valenciana]] y ganó [[Tour de Picardie|Tour de l'Oise]] onde amás ganó una etapa contrarreló. Por cuenta de la mancadura llegó al [[Giro d'Italia 1994|Giro d'Italia]] más xustu que nunca, pagándolo con una &quot;mala&quot; actuación na contrarreló de [[Follonica]] (siendo cuartu), ganada pol rusu [[Yevgeni Berzin]]. Na etapa reina, ente [[Merano]] y [[Aprica]], consiguió dexar tras a Berzin nel [[Puertu del Mortirolo]] y xunise al nuevu [[Marco Pantani]] nel ataque al líder. Sicasí, cuando yá se xubiera lo más duro de la etapa, y xubiendo l'últimu puertu de la mesma, catalogáu de segunda categoría (el ''Válico de Santa Cristina''), sufrió una páxara y perdió les sos opciones de ganar el Giro (remató en tercer posición), que finalmente s'axudicó'l rusu Berzin. Nin siquier pudo algamar a Pantani (magar que quedó segundu na última etapa de monte, una cronoescalada de 35 km)&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; una y bones l'italianu quedó 32 segundos meyor que'l navarru na clasificación xeneral. Trátase de la primera [[Grandes Vueltes|gran ronda]] que nun consiguió ganar dende'l Tour de 1991 y nin siquier una etapa dende'l Tour del 1990, por ello en munchos medios especializaos consideróse qu'entrara na cuesta abaxo de la so carrera. Inclusive na salida del Tour los apuestes tuvieron con Rominger, segundu l'añu anterior y qu'acababa de ganar con gran facilidá la so tercer [[Vuelta a España]] consecutiva.&lt;ref name=&quot;Añu 94&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1994/05/16/deportes/714838.html |títulu=Rominger, dispuestu a destronar a Induráin |fechaaccesu=11 de payares de 2009 |fecha=16 de mayu de 1994 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt; Amás d'esa derrota nel Giro, en dicha edición del Tour primó'l monte al respeutive de la contrarreló, perxudicando supuestamente los sos intereses.&lt;ref name=&quot;Biografía nuevoportal&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.nuevoportal.com/ciclismo/historia/indurain.html |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |editor=nuevoportal.com |títulu=MIGUEL INDURAIN }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt; Tres la so retirada quitó importancia a esa derrota achacando que nun taba nes sos meyores condiciones y que al igual que n'ediciones anteriores, el Giro nun yera'l so oxetivu yá que lu utilizaba como preparación al Tour.&lt;ref name=&quot;Xiros&quot; /&gt;

Nel [[Tour de Francia 1994|Tour de Francia]] llueu acallantó les duldes venciendo na primer contrarreló llarga con final en [[Bergerac]]: exhibióse nuevamente sentenciando'l Tour, sacando dos minutos a Rominger y más de siete minutos a Chiapucci (amás, yá foi segundu na contrarreló prólogu). Ratificó'l lideralgu dos díes depués na primer etapa de monte, cola xubida a [[Hautacam]]: atacó ente la borrina y alloñó a les sos más inmediatos rivales a más de 5 minutos, solo aguantó'l so ritmu [[Luc Leblanc]] al que dexó la victoria d'etapa. El restu del Tour llindar a asistir a la llucha pola segunda plaza, con un segundu y un quintu puestu en diverses etapes de monte y dexándose el luxu de &quot;solo&quot; ser terceru na última contrarreló (na especialidá de cronoescalada),&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; que tres l'abandonu de Rominger por enfermedá consiguir el [[Letonia|letón]] Piotr Ugriúmov.&lt;ref name=&quot;Añu 94&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=215}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;

Na última parte de la temporada arrenunció a participar nos mundiales d'[[Agrigento]] ([[Italia]]) pa intentar bater el [[récor de la hora]]. Tres diverses pruebes, y estrenando un innovador modelu de bicicleta, la &quot;espada&quot;, encaró la prueba nel [[velódromu]] de [[Burdeos]], onde consiguió superar la marca del inglés [[Chris Boardman]], ello a pesar de que les sos carauterístiques físiques nun yeren les más aparentes pal exerciciu en pista. Dos meses dempués, el suizu [[Tony Rominger]] batió la plusmarca establecida pol ciclista navarru.&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1994/10/23/deportes/10194.html |títulu=La Espada n'alto |fechaaccesu=3 d'abril de 2009 |fecha=23 d'ochobre de 1994 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nuevos retos y récor de la hora&quot; /&gt; Tamién aprovechó pa bater los récores d'España de 5, 10 y 20 km.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt; Finalmente foi segundu nel [[Ranking UCI]].&lt;ref name=&quot;clasificacionesUCI&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.memoire-du-cyclisme.net/annuaires/uci2009.php |títulu=Clasificaciones FICP, UCI, UCI ProTour y UCI World Ranking (de 1986 a 2009) |fechaaccesu=17 de xineru de 2010 |editor=memoire-du-cyclisme.net |idioma=francés}}&lt;/ref&gt;

===== 1995: quintu Tour y deterioru de rellaciones col equipu =====
En [[1995]] arrenunció como venía siendo habitual a participar na [[Vuelta ciclista a España 1995|Vuelta]], arrenunciando tamién al [[Giro d'Italia 1995|Giro d'Italia]] variando'l so calendariu respeuto de los dos años anteriores, pero siempres coles mires de llegar al Tour na meyor forma posible. Nes primeres carreres de la temporada ganó una etapa contrarreló na [[Vuelta a Aragón]], una etapa de la Vuelta a los Valles mineros y la clasificación xeneral, de la regularidá más una etapa de la [[Vuelta a la Rioja]]. La so preparación pal Tour pasó por apostar la [[Vuelta a Asturies]], la [[Gran Premiu de Midi Llibre|Midi Llibre]] y la [[Dauphiné Libéré]], llogrando vencer nos dos últimes,&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; consiguiendo, amás, dos victories d'etapa na carrera asturiana (la primera d'elles cronoescalada) y otra na Dauphiné.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

[[Ficheru:Miguel Indurain.jpg|thumb|250px|Miguel Induráin mientres el XXI Criterium Ciudá d'[[Hospitalet de Llobregat|Hospitalet]] que ganó, en [[1996]].]]

Empezó'l [[Tour de Francia 1995|Tour]] con un sorprendente ataque nuna etapa de mediu monte, con un percorríu más típicu d'una [[Ciclismu en ruta#Les clásiques|clásica]] que d'una etapa d'una gran vuelta, camín de [[Liexa]], na que l'equipu [[ONCE (equipu ciclista)|ONCE]] rompió la carrera y Miguel aprovechar pa escapase y consiguir 50 segundos de ventaya sobre los sos rivales y favoreciéndo-yos un importante golpe moral.&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Tour95&quot;&gt;{{Cita web
 |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/INDURAIN/_MIGUEL/FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA/Indurain/tirante/cuerda/elpepidep/19950724elpepidep_4/Tes/ |títulu=Induráin enterria la cuerda |editor=[[El País]] |fecha=24 de xunetu de 1995 |fechaaccesu=10 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/especiales/2001/25aniversariu/especial/05/deportes/p6.html |títulu=05 Golpe de Miguel Induráin en Liexa |editor=[[El País]] |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130620215142/https://www.elpais.com/especiales/2001/25aniversariu/especial/05/deportes/p6.html |fechaarchivu=20 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=232}}&lt;/ref&gt; A otru día, na contrarreló de [[Seraing]], venció la etapa y asitióse como líder, magar qu'en esta ocasión el danés [[Bjarne Riis]] terminó a solu 12 segundos so. Na primer etapa de monte, con xubida final a [[La Plagne]], terminó de sentenciar el Tour con un ataque que dexó a los sos más direutos rivales a más de dos minutos na etapa.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxines=239-240}}&lt;/ref&gt; Solo'l suizu [[Alex Zülle]] entró per delantre tres una escapada de más de 100 km.&lt;ref name=&quot;Tour95&quot;/&gt; El restu del Tour trescurrió tranquil pa los sos intereses, ensin ataques serios per parte de Zülle. En imponiéndose de nuevu na contrarreló final ganó'l so quintu Tour de Francia, igualando a [[Jacques Anquetil]], [[Eddy Merckx]] y [[Bernard Hinault]], siendo l'únicu que lo fixo de manera consecutiva hasta esa fecha&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.publico.es/deportes/436908/llance-armstrong-podria-perder-los sos-siete-tour-de-francia-por dopaxe |títulu=Lance Armstrong podría perder los sos siete Tour de Francia por dopaxe |editor=[[Público (España)]] |fechaaccesu=(13 de xunu de 2012)}}&lt;/ref&gt; (dempués llograr y superó la marca [[Lance Armstrong]] qu'apocayá foi acusáu formal y seriamente de dopaxe pola axencia antidopaxe d'[[Estaos Xuníos]](lo que foi confirmáu pol mesmu Armstrong) lo que lo llevó a perder el so trunfos en la ronda gala).&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Asina se consagró como unu de los meyores ciclistes de tolos tiempos.&lt;ref name=&quot;Primer ciclista en ganar cinco Tours consecutivos&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=12 |títulu=Primer ciclista en ganar cinco Tours consecutivos |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009 |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; Tres la victoria nel Tour ganó la [[Vuelta a Galicia]] más una etapa.&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Al términu del añu preparóse duramente en [[Colorado]] p'asaltar un triple oxetivu: el [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu Contrarreló]], el [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu en Ruta]] y el [[récor de la hora]]. Ganó con facilidá nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu Contrarreló]] nun duru circuitu ente los conceyos [[Colombia|colombianos]] de [[Tunja]] y [[Paipa]]. Na prueba de ruta, nel tamién perduru circuitu na ciudá de [[Duitama]] ([[Boyacá]], [[Colombia]]), el so compañeru de seleición [[Abraham Olano]] llogró la victoria en solitariu, consiguiendo Miguel la medaya de plata venciendo'l sprint pel segundu puestu encabezando'l tercetu persiguidor.&lt;ref name=&quot;Mundiales mural.uv.es&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Duitama&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/10/09/deportes/15630.html |títulu=#Los conquistadores |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |fecha=9 d'ochobre de 1995 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt; Sicasí, nun tuvo ésitu nel so intentu de bater el récor de la hora: la fatiga acumulada na concentración n'altitú en Coloráu, xunida a les males condiciones del velódromu de [[Bogotá]] (nel qu'entraba vientu) obligar a suspender l'intentu. La insistencia de los sos direutores por que realizara un nuevu intentu de bater el récor en [[Cali]], provocó les sos primeres diferencies cola cúpula del equipu. El médicu de Banesto, [[Sabín Padilla]], sofitó-y y desvenceyar del equipu, trabayando puramente pa él a partir d'entós.&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Primeros tropiezos&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=13 |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009 |títulu=Primeros tropiezo |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt; De nuevu acabó nos primeros puestos del [[Ranking UCI]], siendo esta vegada terceru.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://62.50.72.82/english/road/rankings/index_1995.htm |fechaaccesu=17 de xineru de 2010 |títulu=UCI Road/Route Rankings/classements - 31.12.1995 - end of year / fin de 1995: |fecha=31 d'avientu de 1995 |editor=[[Xunión Ciclista Internacional|UCI]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

==== 1996: el final ====
[[Ficheru:Arcs 1950.jpg|thumb|250px|Vista del ascensu a la estación de [[-yos Arcs (estación d'esquí)|Les Arcs]], onde Induráin sufrió'l primera desfallecimiento nel [[Tour de Francia|Tour]] tres cinco victories consecutives.]]

[[Ficheru:Miguel Indurain 2.jpg|thumb|Induráin nuna rueda de prensa tres el XXI Criterium Ciutat de L'Hospitalet.]]
En [[1996]] realizó una preparación idéntica al añu anterior, arrenunciando a participar nel [[Giro d'Italia 1996|Giro d'Italia]], compitiendo como preparación al Tour na [[Gran Premiu de Midi Llibre|Midi Llibre]], na [[Bicicleta Vasca]] y na [[Dauphiné Libéré]], destacando nos dos últimes onde venció les clasificaciones xenerales y de la regularidá, amás de dos etapes na Dauphiné Lliberé y una na Bicicleta Vasca.&lt;ref name=&quot;Fracasu nel so intentu por ganar el sestu Tour&quot; /&gt; Antes d'eses carreres de preparación yá ganó la clasificación xeneral y dos etapes de la [[Vuelta al Alentejo]] y la clasificación xeneral y una etapa de la [[Vuelta a Asturies]].&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

Presentar nel [[Tour de Francia 1996|Tour de Francia]] a lo más favoritu y los sos rivales paecíen el suizu [[Alex Zülle]], el francés [[Laurent Jalabert]] y el danés [[Bjarne Riis]]. A diferencia de les anteriores ediciones, el Tour esanició la primer contrarreló llarga de la primer selmana sustituyéndola por una cronoescalada tres el primer bloque [[Alpes|alpín]]. Mientres esta primer selmana'l tiempu foi bien malu, con agua y fríu que lu afectaron, yá que el so rendimientu óptimo siempres lo llograba col calor. Na primer etapa de monte, con final en [[-yos Arcs (estación d'esquí)|Les Arcs]], sufrió un desfallecimiento nos postreros 4 km que lo alloñar a más de cuatro minutos del restu de favoritos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier
 García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=285}}&lt;/ref&gt; Amosó síntomes de recuperación nes otres dos etapes de los [[Alpes]] pero nun consiguió gatuñar tiempu a los otros favoritos, ente los que s'empezar a destacar el danés Riis, qu'una década dempués almitió que se dopó.&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diariocritico.com/2007/Mayu/deporte/ciclismo/23265/riis-doping-96.html |títulu=Rijs almite que se dopó nel Tour que ganó a Induráin |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2009 |fecha=25 de mayu de 2007 |editor=diariocritico.com}}&lt;/ref&gt; El 16 de xunetu, na primer etapa pirenaica camín de [[Hautacam]], intentó aguantar los perduros ataques de [[Bajrne Riis|Riis]], pero acabó pagando l'esfuerciu perdiendo definitivamente les sos opciones de ganar el sestu [[Tour de Francia|Tour]] consecutivu. Inclusive na etapa de la contrarreló llarga, nel penúltimu día, foi batíu por un mozu alemán, [[Jan Ullrich]], que, a lo postrero, acabaría 2º na xeneral tres [[Bjarne Riis|Riis]]. Curiosamente este mesmu añu'l Tour rindió-y un homenaxe pasando la carrera delantre de la so casa natal en [[Villava]], na etapa que remataba en [[Pamplona]].&lt;ref name=&quot;Biografía nuevoportal&quot; /&gt; Acabó nel puestu once y almitió que'l fríu y l'agua pasáron-y factura, inclusive llegó a declarar que:&lt;ref name=&quot;Riss Tour 98&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;palmarés&quot; /&gt;

:&quot;''Ensin quitar valor a lo que fizo Riis, más que ganame, tengo la sensación de que fui yo quien perdió'l Tour''&quot;

Como colofón de la temporada decidió asistir a los [[Xuegos Olímpicos d'Atlanta]], onde consiguió la medaya d'oru na prueba [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]].&lt;ref name=&quot;El ciclismu según Miguel Induráin&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Fracasu nel so intentu por ganar el sestu Tour&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=14 |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009 |títulu=Fracaso nel so intentu por ganar el sestu Tour |editor=deportes.es.msn.com}}&lt;/ref&gt; Magar que da per rematada la temporada, los compromisos del equipu obligar a participar na [[Vuelta ciclista a España 1996|Vuelta]], onde se vio obligáu a abandonar camín de los [[Llagos de Cuadonga]] ([[Asturies]]) por falta de fuercies&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot; /&gt; el 19 de setiembre, mientres la decimotercer etapa.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Javier García Sánchez |títulu=Induráin: una pasión templada |páxina=310}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt; Respectu al récor de la hora, mientres el so postreru Tour, cuando-y plantegaron la opción de volver batelo de nuevu, negar a intentalo yá que según les sos pallabres: ''&quot;Yá lo fixi tou nesti apartáu, batelo y perdelo&quot;'' sentenció.&lt;ref name=&quot;Biografía nuevoportal&quot; /&gt;

===== Rotura definitiva col equipu y retirada =====
Amosó públicamente'l so descontentu col equipu por cuenta de les obligaciones de correr ciertes pruebes (ente otres la Vuelta a España de 1996 y el segundu intentu del récor de la hora nel 95) por ello rompió les sos rellaciones con los direutores de Banesto, Echavarri y Unzué. Duldó entós si retirase o intentar l'asaltu al sestu Tour. Fueron meses de negociaciones públiques col [[ONCE (equipu ciclista)|equipu ONCE]], que nun llegaron a bon puertu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/11/13/deportes/178873.html |títulu=L'ONCE torna'l fichaxe «multimillonariu» de Induráin |fechaaccesu=29 de marzu de 2009 |fecha=13 de payares de 1996 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt;

Finalmente decidió retirase del ciclismu profesional. Primero faciéndo-y lo saber a la so familia, dempués a los direutores del Banesto (a pesar de rematar el so contratu col equipu)&lt;ref name=&quot;Biografía vueltaciclistaespana&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía edeporte&quot; /&gt;y finalmente con un comunicáu públicu nun hotel en [[Pamplona]] el 2 de xineru de [[1997]] con estes pallabres:&lt;ref name=&quot;biografía gentedigital.es&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografía nuevoportal&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;retirada1&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/1997/01/03/deportes/03N0002.html |títulu=Induráin retírase anque diz tar 'en condiciones de llograr un sestu Tour' |fechaaccesu=3 de payares de 2008 |fecha=3 de xineru de 1997 |editor=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;retirada2&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/INDURAIN/_MIGUEL/Indurain/diz/adios/solu/cansáu/elpepidep/19970103elpepidep_1/Tes |títulu=Induráin diz adiós solu y cansáu |fechaaccesu=17 de payares de 2009 |fecha=3 de xineru de 1997 |editor=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;biografía lanacion.cl&quot; /&gt;

{{Cita|Güei, 2 de xineru de 1997, quiero anunciar públicamente la mio retirada del ciclismu profesional.}}

:De siguío esplicó los motivos:
{{Cita|Esta foi una decisión llarga y fondamente meditada. Como bien ye sabíu, precisé tres meses pa poder tomala.

Falóse y especulóse enforma sobre la tema. Lo cierto ye que me resultó tremendamente difícil decidime cuidao que físicamente toi bien y piensu qu'inda podría tar en condiciones de llograr el tan deseyáu sestu Tour.

Per otra parte, yá nos primeros meses d'esta temporada empezó a rondame la idea de que col 96 llegara la hora de dexalo y dedicame a otres facetes de la mio vida; ello ye qu'asina lo tenía entamáu. Intenté ganar el Tour con toles mios fuercies y nun lo consiguí, pero gané la medaya d'oru n'Atlanta, lo que me paecía'l broche ideal pa la mio carrera deportiva. Corrí la Vuelta a España y, bien a pesar mio, tuvi qu'abandonar por cuenta de una infeición viral. Esti fechu camudó la mio visión de les coses. Nun podía despidime con un abandonu.

Na mio redolada animábenme a siguir, tenía que ganar el sestu Tour de Francia.

Coles mesmes, acaldía que pasaba resultábame más difícil ver con claridá cuál yera'l meyor camín a siguir.

Llevo doce años nel ciclismu profesional, corrí vueltes grandes, pequeñes, campeonatos nacionales, del mundu y hasta unes Olimpiaes. Nestos años tuvi grandes prestos polos trunfos llograos pero tamién me costó enforma esfuerciu y sacrificiu el llogralos. Tar al máximu nivel esixe enforma d'unu mesmu y cada añu que pasa resulta más difícil consiguilo.}}

:Miguel, casáu en [[1992]] y que tuvo un fíu n'avientu de [[1995]],&lt;ref name=&quot;Biografía vueltaciclistaespana&quot; /&gt; non quixo escaecese de la so familia:
{{Cita|Creo que yá -y dediqué'l tiempu abondu al ciclismu de competición y agora deseyo esfrutar d'esti deporte como afición. A última hora, y en meditándolo minuciosamente, pienso que tomé la meyor decisión pa mi y pa la mio familia. Ellos tamién me tán esperando.}}

:D'últimes dedicó unes pallabres a la prensa, el so equipu y aficionaos polo xeneral:
{{Cita|Finalmente, quiero aprovechar la ocasión pa espresar la mio más sinceru agradecimientu a tolos medios de comunicación que con tanto interés siguistis tola mio carrera deportiva, a Banesto pol so sofitu y, bien especialmente, a tola afición que sigue esti deporte con tanto entusiasmu.&lt;br /&gt;

Gracies per tou y hasta puestu.}}

=== Mandáu ===
==== Epílogu y homenaxes ====
[[Ficheru:Carlos Beltrán, Miguel Indurain, Estela Giménez y Paco Fernández Ochoa.PNG|thumb|325px|Induráin xunto a [[Carlos Beltrán Castillón|Carlos Beltrán]] y el campeones olímpicos [[Estela Giménez]] y [[Francisco Fernández Ochoa]], na grabación d'un programa de ''[[Escuela del deporte]]'' nel añu 2000.]]
Amás de les sos escelentes cualidaes como ciclista foi almiráu polos sos compañeru y rivales como un gran deportista, destacáu pola diplomacia exercida en carrera, dexando ganar etapes a munchos de los sos rivales, y el so educáu tratu colos medios.&lt;ref name=&quot;biografía biografiasyvidas&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/i/indurain.htm |títulu=Biografíes y vides: Miguel Induráin |fechaaccesu=3 de payares de 2008 |editor=biografiasyvidas.com}}&lt;/ref&gt;

Anguaño una fundación de sofitu al deporte en Navarra lleva'l so nome, na que Miguel ye presidente honorariu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fundacionmiguelindurain.com/ |títulu=Fundación Miguel Induráin |fechaaccesu=4 de payares de 2004 |editor=Fundación Miguel Induráin}}&lt;/ref&gt; Na so llocalidá natal [[Villava]], dedicóse-y una plaza, un polideportivu (xuntu col so hermanu [[Prudencio Induráin|Prudencio]]) y una escultura.&lt;ref name=&quot;Polémica retirada&quot;&gt;{{Cita web |url=http://deportes.es.msn.com/reportajes/galeria.aspx?cp-documentid=148583500&amp;imageindex=15 |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009 |títulu=Polémica retirada |editor=deportes.es.msn.com }}&lt;/ref&gt; Coles mesmes dende l'añu [[1999]] el [[Trofeo Comunidad Foral de Navarra]] lleva'l so nome,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clubciclistaestella.com |títulu=Web oficial Club Ciclista Estella-GP Miguel Induráin |fechaaccesu=26 de marzu de 2007 |editor=Web oficial Club Cicilista Estella |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100110052407/http://www.clubciclistaestella.com/ |fechaarchivu=10 de xineru de 2010 }}&lt;/ref&gt; y dada cuenta la so trayeutoria deportiva la so presencia ye reclamu pa promocionar distintos actos culturales,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.hoymujer.com/famosos/el-cotilleo/Miguel,Indurain,caballeru,honor,83263,05,2009.html |títulu=Miguel Induráin, caballeru d'honor de la Orde del Volatín |fechaaccesu=26 d'agostu de 2009 |editor=Mujer Güei}}&lt;/ref&gt; participar en charres y firmes d'autógrafos, allegar o participar n'actos benéficos,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pedalea.cl/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=552:el-espanol-miguel-indurain-volvera-a-competir-en-carrera-ente-londres-y-paris&amp;catid=17:protour&amp;Itemid=32 |títulu=L'español Miguel Induraín volverá competir en carrera ente Londres y París |editor=pedalia.cl |fechaaccesu=17 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://es.globedia.com/indurain-delgáu-valverde-sanchez-apostaren-partíu-benefico-unicef |títulu=Induráin, Delgado, Valverde o Sánchez van apostar un partíu benéficu de Unicef |editor=globedia.com |fechaaccesu=27 de payares de 2009 |fecha=28 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; y grabar spots publicitarios,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=kaiZ0jcuE5g |títulu=Spot Esparrago de Navarra (Reyno Gourmet) |editor=Imaginarteestudio |fechaaccesu=24 de marzu de 2010 |fecha=22 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; ente otros (como yá faía cuando taba n'activu pero en menor midida). A pesar de tar retiráu entá sigui recibiendo premios pola so carrera deportiva.&lt;ref name=&quot;marca lleenda&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;español universal&quot; /&gt;

==== Tres la retirada ====
Anque nun se prodiga enforma n'apaecer nos medios participa viviegamente en distintos actos deportivos por casu allegando a diverses carreres ciclistes tanto como convidáu nel coche del direutor de carrera&lt;ref name=&quot;Barcelona&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/09/20/pagina-50/418246/pdf.html |títulu=Induráin: Vuelta a España: Miguel Induráin sigue la undécima etapa nel coche de direutor deportivu |fechaaccesu=18 de payares de 2009 |editor=[[El Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; como allegando direutamente a la mesma ciudá onde escurre la carrera.&lt;ref name=&quot;Vigo&quot; /&gt;Tamién participa en diverses decisiones d'estamentos deportivos siendo miembru de distintes organizaciones y xuráu de premios.&lt;ref name=&quot;distinciones y cargos&quot; /&gt;

A pesar de ser una persona discreto y ayeno a los discutinios nun manifestando abiertamente les sos opiniones personales, tres la so retirada dalguna vegada sí dio dalguna opinión personal sobre'l ciclismu que podría catalogase de discutiniu. Ente elles podríase mentar la crítica escontra los ciclistes por llantase en circuitos qu'ellos consideren peligrosos;&lt;ref name=&quot;Barcelona&quot;&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/09/20/pagina-50/418246/pdf.html |títulu=Induráin: &quot;Los ciclistes nun tienen arreglu&quot; |fecha=20 de setiembre de 1999 |fechaaccesu=17 de payares de 2009 |editor=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; la crítica escontra un ranking de los meyores del [[Tour de Francia]] nel qu'él apaecía octavu cuando al so entender tendría de tar más palantre;&lt;ref name=&quot;ranking Tour&quot; /&gt; el sofitu al polémicu circuitu [[UCI ProTour]]; la crítica que-y fixo al corredor que rompió la so hexemonía nel Tour, [[Bjarne Riis]], por almitir que se dopó once años dempués del so trunfu;&lt;ref name=&quot;Riss Tour 98&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.elcorreodigital.com/vizcaya/prensa/20070529/deportes/indurain-entiende-confesion-dopaxe_20070529.html |fechaaccesu=7 de xineru de 2010 |editor=El Correo (España) |títulu=Induráin nun entiende la confesión de dopaxe de Riis once años dempués}}&lt;/ref&gt;o'l dir en contra de la [[Xunión Ciclista Internacional|UCI]] (de la que ye miembru) por distintes decisiones, como'l vetu que quixeron impone-y a [[Alejandro Valverde]] nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta 2007|Mundial 2007]] o la esclusión de [[Michael Rasmussen]] nel [[Tour de Francia 2007|Tour 2007]].&lt;ref name=&quot;Vigo&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.elperiodico.com/default.asp?idpublicacio_PK=46&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=437692&amp;idseccio_PK=1011 |fechaaccesu=18 de payares de 2009 |títulu=Induráin tamién españa contra la direición de la UCI |editor=[[El Periódico de Catalunya]] |fecha=2 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;

=== Acusaciones de dopaxe
==== Falsu positivu por salbutamol ====
En 1994 publicóse la noticia d'un posible positivu por [[salbutamol]] mientres la celebración del [[Tour de Picardie|Tour de l'Oise]]. Al conocese la noticia, los médicos de Banesto alegaron que yá echaren voz de l'usu de salbutamol pa usu terapéuticu antes del empiezu de la carrera. Per otru llau la UCI nun consideraba esta sustancia como dopante. De resultes, Induráin foi absueltu por falta de pruebes, yá que non pudo demostrase que pudiera utilizar el salbutamol p'ameyorar el so rendimientu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1994/08/29/pagina-45/1306952/pdf.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2013 |títulu=Absuelven a Induráin por falta de pruebes |editor=mundodeportivo.com |fecha=7 de setiembre de 1994}}&lt;/ref&gt;

==== Acusaciones al equipu Banesto ====
Nel añu 2000 l'equipu Banesto foi acusáu de dopaxe entamáu pol so ex compañeru d'equipu [[Thomas Davy]] cuando declaraba como testigu pol [[Casu Festina]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/2000/10/27/deportes/27N0007.html |fechaaccesu=6 de xineru de 2010 |títulu=Un compañeru de Induráin declara al xuez que médicos de Banesto suministraben EPO |editor=[[elmundo.es]] |fecha=27 d'ochobre de 2000}}&lt;/ref&gt; Induráin desmintió tales acusaciones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=38746 |fechaaccesu=6 de xineru de 2010 |títulu=Les consecuencies de la EPO |editor=lanacion.com.ar |fecha=29 d'ochobre de 2000}}&lt;/ref&gt;

En 2013 Sandro Donati, asesor de l'[[Axencia Mundial Antidopaxe]], aseguró tener evidencia de que l'equipu Banesto solicitó nos años noventa los servicios del médicu [[Francesco Conconi]], unu de los pioneros nel tratamientu con [[Eritropoyetina|EPO]] de ciclistes, en cuenta de grandes sumes de dineru.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://nos.nl/artikel/478351-indurain-betaalde-voor-doping.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2013 |títulu=Indurain betaalde voor doping |editor=nos.nl |fecha=26 de febreru de 2013 }}&lt;/ref&gt; [[Erwin Nijboer]] confirmó la contratación de servicios al doctor per parte de Banesto, pero aseguró que la rellación col equipu llindar al usu del [[Francesco Conconi#Test de Conconi|Test de Conconi]], a pesar de que Donati considera que les cantidaes de dineru remanaes difícilmente pueden xustificase como un pagu por realizar una prueba a los ciclistes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cyclingnews.com/news/report-indurain-and-banesto-were-conconi-clients |fechaaccesu=26 de febreru de 2013 |títulu=Report: Indurain and Banesto were Conconi clients |editor=cyclingnews.com |fecha=26 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt;

==== Potencia desenvuelta ====
En 2013 Antoine Vayer publicó'l llibru ''La Preuve par 21'' nel que fai una repasada a los vencedores del Tour de Francia nos postreros 30 años. Nél afírmase que la potencia desenvuelta por Induráin llegó a algamar una media de 455 vatios, superando asina a otru ganadores d'esa carrera como [[Bjarne Riis]] (449 W), [[Marco Pantani]] (446 W), [[Alberto Contador]] (439 W), [[Jan Ullrich]] (441 W) o [[Lance Armstrong]] (438 W).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lemonde.fr/sport/visuel_interactif/2013/06/06/-yos-vainqueurs-du-tour-de-france-les-plus-puissants-depuis-trente-ans_3425582_3242.html |fechaaccesu=12 de xunu de 2013 |títulu=Les vainqueurs du Tour de France les plus puissants depuis trente ans |editor=lemonde.fr |fecha=12 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de la publicación del so llibru, concedió una entrevista na que sostién que, a la vista d'estes cifres, [[Sabín Padilla]] foi muncho meyor médicu que [[Michele Ferrari]], y llantadera duldes sobre'l maratoniano [[Martín Fiz]], tamién veceru de Padilla.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lemonde.fr/sport/article/2013/06/06/antoine-vayer-armstrong-presque-un-petit-joueur-a-cote-du-roi-miguel_3425660_3242.html |fechaaccesu=12 de xunu de 2013 |títulu=Antoine Vayer : &quot;Armstrong ? Presque un petit joueur à côté du roi Miguel&quot; |editor=lemonde.fr |fecha=12 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Palmarés ==
{| width=&quot;100%&quot;
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;50%&quot; |
'''1984'''
* 1 etapa del [[Tour de l'Avenir]]
* [[Trofeo Iberdrola]] (amateur)

'''1985'''
* 2 etapes del [[Tour de l'Avenir]]

'''1986'''
* [[Tour de l'Avenir]], más 2 etapes

'''1987'''
* [[Vuelta a los Valles mineros]], más 3 etapes
* [[G. P. Miguel Induráin|Troféu C.F. de Navarra]]
* 2 etapes de la [[Selmana Catalana]]
* Xubida al Txitxarro, más 1 etapa

'''1988'''
* [[Volta a Cataluña 1988|Volta a Cataluña]], más 1 etapa [[Ficheru:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a Cantabria]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a Galicia]]

'''1989'''
* [[París-Niza 1989|París-Niza]]
* [[Critérium Internacional]], más 1 etapa *
1 etapa del [[Tour de Francia 1989|Tour de Francia]]

'''1990'''
* [[París-Niza 1990|París-Niza]], más 1 etapa *
[[Clásica de San Sebastián 1990|Clásica de San Sebastián]]
* 1 etapa del [[Tour de Francia 1990|Tour de Francia]]
* 3º nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1990|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* 1 etapa de la [[Vuelta al País Vascu 1990|Vuelta al País Vascu]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a la Comunidad Valenciana]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a Burgos]]

'''1991'''
* [[Tour de Vaucluse]], más 1 etapa *
2º na [[Vuelta a España 1991|Vuelta a España]]
* 2 etapes de la [[Bicicleta Vasca]] (incluyida [[Xubida a Arrate]])
* [[Tour de Francia 1991|Tour de Francia]] [[Ficheru:Jersey yellow.svg|20px]], más 2 etapes
* [[Volta a Cataluña 1991|Volta a Cataluña]], más 1 etapa [[Ficheru:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]]
* 3º nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu de Ciclismu en Ruta]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* 2º nel [[Ranking UCI|Ranking FICP]]

'''1992'''
* 1 etapa del [[Tour de Romandía 1992|Tour de Romandía]]
* [[Giro d'Italia 1992|Giro d'Italia]] [[Ficheru:MaillotRosa.PNG|20px]], más 2 etapes y [[Clasificación del Intergiro del Giro d'Italia|clasificación del intergiro]] [[Ficheru:Jersey blue.svg|20px]]
* [[Campeonatu d'España de ciclismu en ruta 1992|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
* [[Tour de Francia 1992|Tour de Francia]] [[Ficheru:Jersey yellow.svg|20px]], más 3 etapes
* 1 etapa del [[Vuelta a Castiella y Llión|Trofeo Castiella y Llión]]
* [[Volta a Cataluña 1992|Volta a Cataluña]] [[Ficheru:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]]
* [[Boucles de l'Aulne|Circuit de l'Aulne]]
* [[Ranking UCI|Ranking FICP]]

| valign=&quot;top&quot; width=&quot;50%&quot; |
'''1993'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Murcia]]
* [[Giro d'Italia 1993|Giro d'Italia]] [[Ficheru:MaillotRosa.PNG|20px]], más 2 etapes
* 2 etapes de la [[Vuelta a los Valles mineros]]
* [[Tour de Francia 1993|Tour de Francia]] [[Ficheru:Jersey yellow.svg|20px]], más 2 etapes
* 2º nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1993|Campeonatu del Mundu en Ruta]] [[Ficheru:Silver medal with cup.svg|15px]]
* 2º nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1993|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Silver medal with cup.svg|15px]]
* [[Vuelta a Castiella y Llión|Trofeo Castiella y Llión]], más 1 etapa *
[[Clásica de los Puertos]]
* [[Ranking UCI]]

'''1994'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a la Comunidad Valenciana]]
* [[Tour de Picardie|Tour de l'Oise]], más 1 etapa *
3º nel [[Giro d'Italia 1994|Giro d'Italia]]
* [[Tour de Francia 1994|Tour de Francia]] [[Ficheru:Jersey yellow.svg|20px]], más 1 etapa *
1 etapa de la [[Vuelta a Castiella y Llión|Trofeo Castiella y Llión]]
* [[Récor de la hora]]: 53,040 km (darréu &quot;Meyor esfuerciu humanu según la UCI&quot;)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://archivo.marca.com/ciclismo/record_hora00/index.html |títulu=Boardman midir a Eddy Merckx nel récor de la hora |fechaaccesu=29 de marzu de 2009 |editor=[[Marca (periódicu)|Marca]]}}&lt;/ref&gt;
* Récor d'España 5 km: 5 min 43,947 s
* Récor d'España 10 km: 11 min 20,097 s
* Récor d'España 20 km: 22 min 38,510 s
* 2º nel [[Ranking UCI]]

'''1995'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Aragón]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a los Valles mineros]]
* [[Vuelta a La Rioxa]], más 1 etapa *
2 etapes de la [[Vuelta a Asturies]]
* [[Gran Premiu de Midi Llibre|Midi Llibre]]
* [[Dauphiné Libéré]], más 1 etapa *
[[Tour de Francia 1995|Tour de Francia]] [[Ficheru:Jersey yellow.svg|20px]], más 2 etapes
* 2º nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1995|Campeonatu del Mundu en Ruta]] [[Ficheru:Silver medal with cup.svg|15px]]
* [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1995|Campeonatu del Mundu Contrarreló]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotMundialCrono.PNG|20px]]
* [[Vuelta a Galicia]], más 1 etapa *
3º nel [[Ranking UCI]]

'''1996'''
* [[Vuelta al Alentejo]], más 2 etapes
* [[Vuelta a Asturies]], más 1 etapa *
[[Bicicleta Vasca]], más 1 etapa *
[[Dauphiné Libéré]], más 2 etapes
* [[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|Campeonatu Olímpicu Contrarreló]] [[Ficheru:Gold medal olympic.svg|15px]]
|}

== Resultaos en Grandes Vueltes y Campeonatos del Mundu ==
Mientres la so carrera deportiva consiguió los siguientes puestos nes [[Grandes Vueltes]] y nos [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu en carretera]]:&lt;ref name=&quot;palmarés&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2079&amp;letraEle=i&amp;pagina=lstExciclistasC.asp |títulu=Palmarés completu de Miguel Induráin |fechaaccesu=22 de payares de 2006 |editor=Urtekaria |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090214105823/http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2079&amp;letraEle=i&amp;pagina=lstExciclistasC.asp |fechaarchivu=14 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mundiales Real Federación Española de Ciclismu&quot;&gt;
{{enllaz rotu|1={{Cita web |url=https://docs.google.com/gview?a=v&amp;q=cache:GlzcRL5eG5UJ:rfec.trackglobe.com/families/Ciclistes%2520espa%25C3%25B1oles%2520en%2520los%2520Campeonatos%2520d'el%2520Mundu.pdf+gorospe+campeonatu+del mundu+de+benidorm&amp;hl=es&amp;gl=es&amp;sig=AFQjCNHE99FYGvop9LJIGOXweS4zaleldA |títulu=Españoles nos Mundiales |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |editor=Real Federación Española de Ciclismu }} |2=https://docs.google.com/gview?a=v&amp;q=cache%3AGlzcRL5eG5UJ%3Arfec.trackglobe.com%2Ffamilias%2FCiclistas%2520espa%25C3%25B1oles%2520en%2520los%2520Campeonatos%2520d'el%2520Mundu.pdf+gorospe+campeonatu+del mundu+de+benidorm&amp;hl=es&amp;gl=es&amp;sig=AFQjCNHE99FYGvop9LJIGOXweS4zaleldA |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;
&lt;div style=&quot;overflow:auto&quot;&gt;
{| cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;center&quot;|Carrera
!1984

!1985
!1986
!1987
!1988
!1989
!1990
!1991
!1992
!1993
!1994
!1995
!1996
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:pink;&quot;|[[Giro d'Italia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:pink;&quot;|[[Giro d'Italia 1992|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:pink;&quot;|[[Giro d'Italia 1993|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:burlywood;&quot;|[[Giro d'Italia 1994|'''3º''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1985|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1986|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1987|97º]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1988|47º]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1989|17º]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1990|'''10º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia 1991|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia 1992|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia 1993|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia 1994|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia 1995|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1996|11º]]
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:red;&quot;|[[Vuelta a España]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1985|84º]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1986|92º]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1987|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1988|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1989|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1990|'''7º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:silver;&quot;|[[Vuelta a España 1991|'''2º''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España 1996|Ab.]]
|-
|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta]] [[Ficheru:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1987|64º]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1988|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1989|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1990|12º]]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:burlywood;&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1991|'''3º''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1992|'''6º''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:silver;&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1993|'''2º''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:silver;&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1995|'''2º''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|Mundial Contrarreló]] [[Ficheru:MaillotMundialCrono.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|X
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:gold;&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1995|'''1º''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|}
&lt;/div&gt;
&lt;small&gt;-: nun participa&lt;br /&gt;
Ab.: abandonu&lt;br /&gt;
X: nun s'apostó; el Mundial Contrarreló celebrar a partir de 1994&lt;/small&gt;

== Medayeru ==
{| {{tablaguapa}}
! colspan=1 |Competición
! colspan=1 |Añu
! colspan=1 |See
! colspan=1 |Medaya
! colspan=1 |Modalidá 
|-
|[[Xuegos Olímpicos]]
|[[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|1996]]
|[[Atlanta]]
|[[Ficheru:Gold medal olympic.svg|17px]] Oru 
|[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]
|-
|rowspan=4 | [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu]]
|1991
|[[Stuttgart]]
|[[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|17px]] Bronce 
|Ruta 
|-
|1993
|[[Oslu]]
|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|17px]] Plata
|Ruta 
|-
|1995
|[[Duitama]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oru 
|[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]
|-
|1995
|[[Duitama]]
|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|17px]] Plata 
|Ruta 
|-
|rowspan=3 | [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta|Campeonatu d'España]]
|align=&quot;center&quot; |[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1990|1990]]
|[[Vitoria]]
|[[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|17px]] Bronce 
|Ruta 
|-
|align=&quot;center&quot; |[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1992|1992]]
|[[Uviéu]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oro 
|Ruta 
|-
|align=&quot;center&quot; |[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1993|1993]]
|[[Vigo]]
|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|17px]] Plata 
|Ruta 
|-
|}

== Equipos ==
* [[Banesto (equipu ciclista)|Reynolds/Banesto]] ([[1984]]-[[1996]])
** ''Reynolds'' ([[1984]]-[[1986]])
** ''Reynolds-Seur'' ([[1987]])
** ''Reynolds'' ([[1988]]-[[1989]]) (hasta xunu)
** ''Reynolds-Banesto'' ([[1989]])
** ''Banesto'' ([[1990]]-[[1993]]) (hasta abril)
** ''Banesto-Xacobeo'' ([[1993]])
** ''Banesto'' ([[1994]]-[[1996]])

== Premios y reconocencies ==
* [[Mendrisio d'Oru]] [[1992]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.vcmendrisio.ch/nuova_pagina_4.htm |títulu=Mendrisio d'Oru |fechaaccesu=26 d'agostu de 2009 |editor=Páxina oficial premios Mendrisio d'Oro |idioma=italianu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060203064853/http://www.vcmendrisio.ch/nuova_pagina_4.htm |fechaarchivu=3 de febreru de 2006 }}&lt;/ref&gt;
* [[Bicicleta d'Oru]] [[1992]] y [[1993]]; y 2º en [[1994]] y [[1995]]; (primero en recibir esti premiu)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://archivo.marca.com/edicion/marca/ciclismo/es/desarrollo/1062786.html |títulu=Contador gana la 'Bicicleta d'Oru' |fecha=28 de payares de 2007 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2009 |editor=[[Marca (periódicu)|Marca]]}}&lt;/ref&gt;
* Atleta del añu [[1993]] ([[United Press International]]); (únicu ciclista en recibir esti gallardón)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.hickoksports.com/history/upiaoy.shtml |títulu=UPI International Athletes of the Year |fechaaccesu=7 de marzu de 2010 |editor=hickoksports.com |idioma=inglés|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hickoksports.com/history/upiaoy.shtml|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
* Medaya d'oru y brillantes de la [[Real Federación Española de Ciclismu]] en [[1997]]
* [[Ficheru:Olympic Rings black.svg|30px]] Orde Olímpica de plata del [[COI]] en [[1995]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/12/21/deportes/819500408_850215.html |títulu=Orde Olímpica de plata de manes del presidente del COI, Juan Antonio Samaranch |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |editor=elpais.es}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Olympic Rings black.svg|30px]] Orde Olímpica del [[Comité Olímpicu Español]] en [[1997]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.coe.es/web/COEHOME.nsf/VClasificacionTercerMenu/F2A6166AEB22CEBDC1256Y280046C4C2?opendocument&amp;Query=ORGANIZACI%C3%93N*3*-Distinciones?Llistáu+de+distinciones+COE |títulu=Llistáu de distinciones COE |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |editor=coe.es}}&lt;/ref&gt;
* Medaya d'Oru al Méritu Deportivu de Navarra&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diariodenavarra.es/20101129/navarra/que-te-reconozan-la to-tierra-sabe-entá-meyor.html?not=2010112903085752&amp;idnot=2010112903085752&amp;dia=20101129&amp;seccion=navarra&amp;seccion2=sociedá&amp;chnl=10&amp;ph=14 |títulu=Que te reconozan na to tierra sabe entá meyor |fechaaccesu=29 de payares de 2010 |editor=[[Diario de Navarra]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140110223821/http://www.diariodenavarra.es/20101129/navarra/que-te-reconozan-la to-tierra-sabe-entá-meyor.html?not=2010112903085752&amp;idnot=2010112903085752&amp;dia=20101129&amp;seccion=navarra&amp;seccion2=sociedá&amp;chnl=10&amp;ph=14 |fechaarchivu=10 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt;
* [[Marca Lleenda]] [[1997]]&lt;ref name=&quot;marca lleenda&quot;&gt;{{Cita web |url=http://archivo.marca.com/marcaleyenda//index.html |títulu=MARCA LLEENDA |fechaaccesu=26 d'agostu de 2009 |editor=[[Marca (periódicu)|Marca]]}}&lt;/ref&gt;
* Meyor deportista español del sieglu XX ([[El Mundo Deportivo]])&lt;ref name=&quot;sieglu XX Mundo Deportivo&quot; /&gt;
* Premiu [[Español Universal]] [[2002]]&lt;ref name=&quot;español universal&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.fundacionindependiente.es/?p=599 |títulu=Rafa Nadal, “Español Universal” 2009 |fechaaccesu=1 d'avientu de 2009 |fecha=14 d'ochobre de 2009 |editor=fundacionindependiente.es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;distinciones y cargos&quot; /&gt;
* Acordies con el so palmarés, figura nel [[Cycling Hall of Fame#Top 100|{{lleenda|yellow||color2=black|testu2='''Nᵘ5'''|cantu=black solid 1px|vertical=0|tamañu=120%}}]] de la &quot;Clasificación de los 100 meyores ciclistes de tolos tiempos&quot; del '''[[Cycling Hall of Fame]]''' de la UCI.&lt;ref&gt;[http://www.cyclinghalloffame.com/riders/alltime25.asp''Cycling Hall of Fame TOP 100'' (Consultáu'l 3/12/2017. N'inglés)]&lt;/ref&gt;

=== Condecoraciones ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!Distinción
!width=&quot;95&quot;|Añu
|-align=center

|[[Ficheru:REAL ORDEN DEL MÉRITO DEPORTIVO ribbon.jpg|40px]] [[Real Orde del Méritu Deportivu|Gran Cruz de la Real Orde del Méritu Deportivu]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.boe.es/boe/dias/1993/07/22/pdfs/A22498-22498.pdf |títulu=Gran Cruz de la Real Orde del Méritu Deportivu |editor=boe.es |fechaaccesu=6 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;
|[[1993]]
|-align=center
|[[Ficheru:Order_of_Civil_Merit_(Spain)_GC.svg|40px]] [[Orde del Méritu Civil (España)|Gran Cruz de la Orde del Méritu Civil]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-1995-22891 |títulu=Gran Cruz de la Orde del Méritu Civil |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |editor=boe.es}}&lt;/ref&gt;
|[[1995]]
|-align=center
|[[Ficheru:Legion Honneur Chevalier ribbon.svg|40px]] [[Lexón de Honor|Caballero de la Lexón d'Honor]] de la [[República Francesa]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1993/11/21/deportes/753836416_850215.html |títulu=Induráin recibe la Lexón d'honor francés |fechaaccesu=4 de marzu de 2012 |editor=elpais.es}}&lt;/ref&gt;
|[[1993]]
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;300&quot;|Gallardón
!width=&quot;130&quot;|Añu
|-align=center

|{{bandera|España}} [[Premios Nacionales del Deporte|Premiu Nacional del Deporte]]&lt;br&gt;«[[Premiu Rey Felipe|Meyor deportista español del añu]]»&lt;ref&gt;[http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiaos Llistáu de premiaos, Premios Nacionales del Deporte] mecd.gob.es&lt;/ref&gt;
|[[1992]], [[1995]]
|-align=center
|[[Ficheru:Princess of Asturias Foundation Emblem.svg|20px]] [[Premiu Príncipe d'Asturies de los Deportes]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fpa.es/es/premios-principe-de-asturias/premiaos/1992-miguel-indurain.html?especifica=0 |títulu=Premiu Príncipe d'Asturies de los Deportes 1992 |editor=fpa.es |fechaaccesu=2 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;
|[[1992]]
|}

{{Socesión
| predecesor = [[Sergéi Bubka]]&lt;br /&gt;{{UKR}}
| títulu = [[Ficheru:Princess of Asturias Foundation Emblem.svg|40px]]&lt;br /&gt;[[Premiu Príncipe d'Asturies de los Deportes|6º Premiu Príncipe d'Asturies de los Deportes]]
| socesor = [[Javier Sotomayor]]&lt;br /&gt;{{CUB}}
| periodu = [[1992]]
}}

== Cargos institucionales ==
Miguel Induráin tien los siguientes cargos n'organizaciones:&lt;ref name=&quot;distinciones y cargos&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.fundacionmiguelindurain.com/index.php?id=20 |títulu=Miguel Induran Larraya-DISTINCIONES |fechaaccesu=26 d'agostu de 2009 |editor=Fundación Miguel Induráin}}&lt;/ref&gt;
* Miembru del Xuráu de los [[Premiu Príncipe d'Asturies]]
* Miembru del [[Comité Olímpicu Español]] (C.O.Y.)
* Presidente Honorariu de la Fundación Miguel Induráin (fundación promovida pol [[Gobiernu Foral de Navarra]] que'l so oxetivu ye optimizar la preparación de los deportistes navarros d'altu rendimientu)
* Miembru del Conseyu de Ciclismu Profesional (organismu de la [[Xunión Ciclista Internacional]])
* Miembru del Xuráu de los [[Premios Laureus]]
Amás, tamién foi:&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.as.com/ciclismo/articulo/espanol-mendiburu-entra-conseyu-uci/dasclm/20091106dasdascic_2/Tes |títulu=L'español Mendiburu entra nel conseyu de la UCI ProTour y sale Induráin |fecha=6 de payares de 2009 |fechaaccesu=17 de payares de 2009 |editor=[[As (España)|As]]}}&lt;/ref&gt;
* Miembru del Conseyu del [[UCI ProTour]] (organismu de la [[Xunión Ciclista Internacional]])

== Ver tamién ==
* [[G. P. Miguel Induráin]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíos=Elizalde Blasco |nome=Javier |títulu=La lleenda de Miguel |editorial=Edición d'autor |añu=2012 |isbn=978-84-92870-94-3 |páxina=64}}
* {{cita llibru |apellíu= García Sánchez |nome=Javier |títulu=Induráin: una pasión templada |editorial=Plaza &amp; Janés |añu=1998 |isbn=84-605-7844-5 ISBN 84-01-54050-X |páxina=320}}
* {{cita llibru |apellíu=Muñoz |nome=Pablo |títulu=Miguel Induráin una vida sobre ruedes |editorial=Prensa Ibérica| |añu=1994 |isbn=978-84-87657-66-5 |páxina=158}}
* {{cita llibru |apellíos=Urraburu |nome=Benito |títulu=Miguel Induráin: corazón de ciclista editorial=Dorleta S.A. |añu=1993 |isbn=8487812112 |páxina=152}}

== Videoteca ==
;Retresmisiones televisives:
* [http://www.youtube.com/watch?v=07TIoCrou7c Últimos quilómetros de la victoria d'etapa nel Tour en Cauterets (1989)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=702mu0o3xXY Últimos quilómetros de la victoria d'etapa nel Tour en Luz Ardiden (1990)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=iOB89nuUn-Y&amp;feature=player_embedded Resumen de la victoria d'etapa nel Tour en Alençon (1991)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=BzYyap8SPQ0 Resume de la etapa onde sentenció'l so primer Tour en Val Louron (1991)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=tVswAZcLI1s&amp;feature=player_embedded Resumen de la victoria d'etapa nel Tour en Luxemburgu (1992)]
* [https://web.archive.org/web/20100324161931/http://www.kewego.es/video/iLyROoaftKfE.html Minutos finales del récor de la hora (1994)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=LwsTV2zCsI0 Resume del Campeonatu del Mundu contrarreló y en ruta de Duitama (1995)]
* [http://www.tu.tv/videos/PantaniIndurainWorldChampionship Resume del Campeonatu del Mundu en Ruta de Duitama (1995)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=VnKhhfX5tEQ Desfallecimiento nel Tour (1996)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=p286gWjiVJg&amp;feature=player_embedded Resumen de los 5 Tour]
* [http://www.youtube.com/watch?v=ONievkZQdIQ Tributo a Miguel Induráin]
;Entrevistes:
* [http://www.youtube.com/watch?v=yPIy--bnaiw Entrevista a Induráin nel programa &quot;De frente&quot; (Canal 6 Navarra, 16 d'avientu de 2009)]

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote|Miguel Indurain}}
{{commonscat|Miguel Indurain}}
* {{ProCyclingStats}}
* [http://www.dlcmagazine.com/miguel-indurain-el rei humilde y manso/ Historia completa de Miguel Induráin (DLC)]
* [https://web.archive.org/web/20090214105823/http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2079&amp;letraEle=i&amp;pagina=lstExciclistasC.asp Palmarés completu de Miguel Induráin (Urtekaria)]
* [http://www.pobladores.com/channels/ciclismo/Miguel_Indurain/area/2 Toles victories y pódiums en toles categoríes de Miguel Induráin (pobladores.com)]
* [https://web.archive.org/web/20070314173134/http://www.fundacionmiguelindurain.com/miguel-indurain/index.html Palmarés, distinciones y cargos institucionales de Miguel Induráin (Fundación Miguel Induráin)]
* [http://www.sitiodeciclismo.net/coureuruitslagenfiche.php?coureurid=1291 Ficha de Miguel Induráin (sitiodeciclismo.net)]
* [https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/06/27/docume/122453.html Les iniciales de la lleenda (elmundo.es)]

{{NF|1964||Induráin, Miguel}}


{{Tradubot|Miguel Induráin}}

[[Categoría:Ciclistes de Navarra]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'España]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'oru]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'Atlanta 1996]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos de ciclismu]]
[[Categoría:Premiu Princesa d'Asturies de los Deportes]]
[[Categoría:Ganadores del Tour de Francia]]
[[Categoría:Ganadores del Giro d'Italia]]
[[Categoría:Ganadores d'etapa nel Tour de Francia]]
[[Categoría:Ganadores d'etapa nel Giro d'Italia]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>ad1m8vdcih6ce6062cv6zj21ma11411</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rijksmuseum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138179</id>
    <revision>
      <id>3703373</id>
      <parentid>3662698</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11820" xml:space="preserve">{{Ficha de muséu |
nome = Rijksmuseum
| imaxe = Amsterdam rijkmuseum.JPG
| tamañu_imagen = 
| pie = Vista esterior del Muséu |
imaxe2 = Rijks museum logo.png
| pie2 = Logo del Rijksmuseum
| país = [[Países Baxos]]
| ciudá = [[Ámsterdam]]
| direición = Museumstraat 1
| direutor = Wim Pijbes
| presidente = [[Jaap de Hoop Scheffer]]
| construcción =
| obres = 1 millón
| inauguración = {{Fecha|31|mayu|1800}}
| superficie = 
| visitantes = 2,45&amp;nbsp;millones (2014)
| sitio_web = {{URL|www.rijksmuseum.nl}}
 | mapa_loc = Ámsterdam
 | mapa_alternativu = &lt;!-- nome d'archivu alternativu --&gt;
 | pos_etiqueta_mapa_loc = 
 | tam_mapa_loc = 280
 | pie_mapa_loc = 
}}

El '''Rijksmuseum''' {{AFI|/ˈrɛɪksmyˌzeːʏm/}} (n'español: ''Muséu del Reinu'') o '''Muséu Nacional d'Ámsterdam''' atópase allugáu n'[[Ámsterdam]], [[Países Baxos]]. Ta dedicáu al arte, l'artesanía y la hestoria. Tien la más famosa coleición de pintures del ''Sieglu d'Oru'' neerlandés según una rica coleición d'arte asiático y exipciu.

El Rijksmuseum alluga obres significatives de casi tolos grandes maestros holandeses de los sieglos XV al XVII: [[Geertgen tot Sint Jans]], [[Lucas van Leyden]], [[Hendrick Goltzius]], [[Frans Hals]], [[Jan Vermeer]], [[Ferdinand Bol]], [[Nicolaes Maes]], [[Guerrit Dou]], [[Jacob Ruysdael]], y un repertoriu arrogante del maestru [[Rembrandt van Rijn]]. Cuenta tamién con pintores d'otros países, como [[Fra Anxélicu]], [[Piero di Cosimo]], [[Hugo van der Goes]], [[Peter Paul Rubens]] y [[Francisco de Goya]], según con numberosos dibuxos y [[grabáu|grabaos]], porzolanes orientales, moblame y demás artes decoratives, pintura moderna ([[Van Gogh]], [[Mondrian]], [[Karel Appel]]) y oxetos de diseñu del sieglu XX.

De toes formes, el principal curiosu del muséu anicia nes obres de Rembrandt: ''[[La ronda de nueche]]'', ''[[La novia xudía]]'', ''L'árbol de Jesé'', ''La muerte de los inocentes'' y dellos paisaxes de los antiguos [[Países Baxos]].

Sometíu a unes llargues y difíciles obres de reforma con un costu de 375 millones d'euros, el muséu reabrió les sos puertes n'abril de 2013.

== Historia ==

[[Ficheru:Rijksmuseum Amsterdam ca 1895.jpg|thumb|225px|Fachada del Rijksmuseum, ''circa'' 1895.]]
[[Ficheru:The Nightwatch by Rembrandt - Rijksmuseum.jpg|thumb|225px|''[[La ronda de nueche]]'' o ''La compañía militar del capitán [[Frans Banning Cocq]]'', 1642, Oliu sobre tela.]]
Esti muséu foi fundáu en [[1800]], promovíu pol financieru Alexander Gorel. Abrió'l [[31 de mayu]] del mesmu añu, siguiendo l'exemplu del [[Louvre]]. La so primer see foi'l ''Palaciu de Frederik Hendrik'' en [[Fuxís ten Bosch]], cerca de [[L'Haya]], y esibía les coleiciones de los [[estatúder]]s neerlandeses. Por aquella dómina conocíase-y como la ''Galería Nacional d'Arte'' (''Nationale Kunst-Gallerij'').

En [[1808]] foi treslladáu a Ámsterdam por orde del rei [[Napoleón III de Francia|Luis Napoleón]], hermanu de [[Napoleón Bonaparte]]. La coleición instalar nuna sala grande y dos sales pequeñes del Palaciu Real. De primeres llindábase a los fondos procedentes de L'Haya, y depués dellos cuadros pertenecientes a la ciudá d'acoyida, tales como ''[[La ronda de nueche]]'', convertir en parte de la coleición.

Mientres tol [[sieglu XIX]] el muséu camudó d'allugamientu delles vegaes y foise ampliando la coleición. Adquiriéronse 63 obres d'una coleición de [[Rotterdam]] y más de 587 obres a fines de [[1814]].

Finalmente, el [[13 de marzu]] de [[1885]] treslladar al so actual allugamientu, un edificiu construyíu pol arquiteutu holandés [[Pierre Cuypers]], quien combinó elementos [[Arquiteutura gótica|góticos]] y [[renacencia|renacentistes]] y decorar ricamente con referencies a la historia del arte neerlandés. L'edificiu ocupa un destacáu llugar na ''[[Museumplein]]'' (Plaza de los museos), cerca del [[Muséu van Gogh]] y el [[Stedelijk Museum|Muséu Stedelijk]]. Como datu singular, l'edificiu ta travesáu por un pasadizo pa peatones y ciclistes, como si tol bloque fora una puerta d'accesu a la ciudá; ello entrañó dificultaes estremes cuando'l muséu anovar en 2003-13.

[[Ficheru:Jvas rijksmuseum.jpg|thumb|left|250px|Sala del ''Pabellón Phillips'', qu'esibió les obres maestres del muséu mientres la reforma del edificiu principal. Nel futuru dichu pabellón va allugar amueses temporales.]]
[[Ficheru:Museo Nacional, Ámsterdam, Países Bajos, 2016-05-30, DD 13-15 HDR.jpg|miniaturadeimagen|Fachada vista dende la base.]]
Dende 2003 y hasta 2012,&lt;ref&gt;''El País'': «[https://www.elpais.com/articulo/cultura/Patinazo/Rijksmuseum/elpepucul/20090418elpepicul_3/Tes Patinazo nel Rijksmuseum]» (18 d'abril de 2009).&lt;/ref&gt; el muséu sufrió fondes obres de restauración y renovación so la direición de dos arquiteutos españoles, [[Cruz y Ortiz]], ganadores d'un concursu internacional falláu en [[2001]]. El proyeutu de reforma viose envolubráu en ciertu discutiniu porque los [[ciclista|ciclistes]], numberosos na ciudá, denunciaron torgues nel pasu piatonal que solíen cruciar, y qu'estremaba en dos el muséu por aciu un arcu. Túvose que modificar el proyeutu orixinal.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.abc.es/20090504/cultura-cultura/rijksmuseum-amsterdam-segun-cruz-20090504.html|títulu= El Rijksmuseum de Amsterdam, según Cruz y Ortiz |fechaaccesu=14 de setiembre de 2009 |editor=ABC.es }}&lt;/ref&gt; Finalmente, con una solución apautada en 2009, l'accesu principal al muséu realízase al traviés de la gran galería onde van poder tar peatonos y ciclistes: estos circulen pola superficie, y los visitantes baxen al hall asitiáu nun nivel soterrañu.

El proyeutu creó una nueva y única entrada y un gran hall central asitiáu nel sosuelu, debaxo del pasu piatonal d'accesu llibre. Esta nueva cortil dexó xunir meyor los dos nales del edificiu, y realzóse con una xigantesca llámpara en forma de xaula, que pel día alluma escontra baxo y pela nueche proyeuta lluces escontra una vidrera cimera, visible dende'l citáu pasu piatonal. La reforma del edificiu incluyó amás la recuperación de munches de les antigües decoraciones interiores, antes cubiertes con socesives capes de pintura, y amás camudáronse los suelos de los patios.

La reinauguración esperar pa la primavera de 2013&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.abc.es/20120318/cultura/abcp-cruz-ortiz-reinventen-rijksmuseum-20120318.html|títulu=Cruz y Ortiz reinventen el Rijksmuseum de Amsterdam|fecha=18 de marzu de 2012|editor=ABC|fechaaccesu=25 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; y finalmente tuvo llugar n'abril de dichu añu, cola presencia de la reina [[Beatriz de los Países Baxos]] pocos díes antes del so [[abdicación]].

Nel periodu 2005-13 el 95% del conxuntu tuvo cerráu poles reformes, y mientres tou este proceso namái delles pintures de les coleiciones permanentes siguieron exhibiéndose nuna sala especial (llamada ''Les obres maestres'') nel acabante restaurar ''Pabellón Phillips''. Esta circunstancia dexó que parte del fondu permanente del muséu partir n'esposiciones temporales de diversos países.&lt;ref&gt;''La Voz de Galicia'': «[http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2009/02/12/0003_7524047.htm El Rijksmuseum viaxa hasta Vigo]» (12 de febreru de 2009).&lt;/ref&gt; Tres la reubicación de les coleiciones nel edificiu anováu, el ''Pabellón Phillips'' ta siendo sometíu a trabayos de reforma y va destinase a esposiciones temporales.

== Coleición ==

=== Pintura ===

==== Pintura neerlandesa del Sieglu d'Oru ====

La coleición más importante y famosa del Rijkmuseum alluga obres de tolos artistes, estilos y escueles del barrocu neerlandés.

Mención estreme merecen los trés grandes maestros [[Frans Hals]], [[Rembrandt]] y [[Johannes Vermeer]], que por sigo solos atraen a la mayor parte de los visitantes del muséu. De Hals destaquen les obres: ''L'allegre bebedor'', ''Semeya matrimonial de Isaac Abrahamsz Massa y Beatrix van der Laen'' y ''La compañía del capitán Reijnier Reael o La magra compañía''.

[[Rembrandt]] cuenta con un ampliu repertoriu: ''Autorretratu de mozu'', ''Autorretratu como l'apóstol Pablo'', ''Jeremías llamentando la destrucción de Xerusalén'', ''Semeya de Johannes Wtenbogaert'' (adquiríu en 1989), ''Tetrato de Mari Trip'', ''Isaac y Rebeca'' (''La novia xudía''), ''Los síndicos del gremiu de los pañeros'' y ''Milicianos d'Ámsterdam al mandu del capitán Frans Banninck Cocq'', gran cuadru más conocíu como ''[[La ronda de nueche]]''. En 2015 el muséu adquirió por 160 millones d'euros, a medies col [[Louvre]] de [[París]], una pareya de semeyes de [[Rembrandt]]: ''Maerten Soolmans'' y la so esposa ''Oopjen Coppit''; son los únicos de cuerpu enteru y a tamañu natural que pintó'l maestru. Estos llenzos van esponer de manera alterna en dambos museos por periodos d'ente cinco y ocho años.

De [[Johannes Vermeer]], pintor del que se conocen menos de 40 obres, axúntense equí delles de les más famoses: ''[[La llechera]]'', ''[[Muyer lleendo una carta (Vermeer)|Muyer lleendo una carta]]'', ''[[La carta (Vermeer)|La carta]]'' y ''[[La callejuela]]''.

Ente los artistes destacaos tán [[Hendrick Avercamp]], [[Esaias van de Velde]], [[Johannes Torrentius]], [[Werner van den Valckert]], [[Dirck Hals]], [[Judith Leyster]], [[Johannes Verspronck]], [[Floris Claesz. van Dijck|Floris van Dijck]], [[Pieter Claesz]], [[Willem Claesz Heda]], [[Pieter Saenredam]], [[Bartholomeus van der Helst]], [[Aert van der Neer]], [[Jan van Goyen]], [[Jan Both]], [[Aelbert Cuyp]], [[Jacob van Ruisdael]], [[Jan Davidsz de Heem]], [[Willem Kalf]], [[Pieter de Hooch]], [[Gerard ter Borch]] (''Rapaza vistida de llabradora'', ''Semeya d'Helena van der Schalcke'', ''La conversación galantiadora o La amonestación paterna''), [[Gabriel Metsu]], [[Jan Steen]] (''El Día del Príncipe'', ''L'aséu'', ''La fiesta de San Nicolás'', ''La familia allegre''), [[Jan van de Cappelle]], [[Willem van de Velde el Mozu]], [[Paulus Potter]], [[Adriaen van Ostade]], [[Jan van der Heyden]] y [[Gerrit Adriaensz Berckheyde]].

==== Pintura neerlandesa de los sieglos XVIII y XIX ====

==== Pintura d'escueles estranxeres ====

=== Hestoria de los Países Baxos ===

=== Artes Decoratives ===

==== Cases de muñeques ====

==== Platería y bronces ====

==== Cerámica de Delft ====

==== Moblame ====

== Galería d'obres maestres ==

&lt;gallery mode=packed heights=200&gt;
Ficheru:De dans om het gouden kalf Rijksmuseum SK-A-3841.jpeg|[[Lucas van Leyden]], ''Trípticu del magüetu d'oru''
Ficheru:Rembrandt - Klesveverlaugets forstandere i Amsterdam.jpg|Rembrandt, ''[[Los síndicos de los pañeros]]'', 1662
Ficheru:Frans Hals 002.jpg|Frans Hals, ''[[L'allegre bebedor]]''
Ficheru:Vermeer,_Johannes_-_The_Loveletter.jpg|[[Johannes Vermeer|Vermeer]], ''La carta d'amor''
&lt;/gallery&gt;

== Bibliografía ==

* {{cita llibru|autor=[[Chris van Uffelen]]|añu=2010|títulu=Museo. Arquiteutura|páxina=414|capítulu=Nieuw Rijksmuseum Amsterdam|otros=Traducíu al español por Fabio Descalzi |lugar-publicación=Potsdam|editorial=h.f.ullmann publishing|isbn=978-3-8331-6058-5}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Rijksmuseum Amsterdam|preposición=sobre'l}}
* [http://www.rijksmuseum.nl/ Sitio web oficial del Rijksmuseum] {{nl}}, {{en}} y {{n'idioma|es}}
* [http://amsterdam.redviajes.es/2009/12/14/el-rijksmuseum-muséu-nacional-de-amsterdam/ Información del Rijksmuseum]
* [https://web.archive.org/web/20080802000217/http://masterpieces.asemus.museum/index.aspx Virtual Collection of Masterpieces (VCM)] {{en}}
* [http://www.googleartproject.com/museums/rijks Visita virtual al muséu] en [[Google Art Project]]


{{Tradubot|Rijksmuseum}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Rijksmuseum| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>p8enmfkmmizjnle31enp70kfae46fak</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703413</id>
      <parentid>3703373</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11821" xml:space="preserve">{{Ficha de muséu |
nome = Rijksmuseum
| imaxe = Amsterdam rijkmuseum.JPG
| tamañu_imagen = 
| pie = Vista esterior del Muséu |
imaxe2 = Rijks museum logo.png
| pie2 = Logo del Rijksmuseum
| país = [[Países Baxos]]
| ciudá = [[Ámsterdam]]
| direición = Museumstraat 1
| direutor = Wim Pijbes
| presidente = [[Jaap de Hoop Scheffer]]
| construcción =
| obres = 1 millón
| inauguración = {{Fecha|31|mayu|1800}}
| superficie = 
| visitantes = 2,45&amp;nbsp;millones (2014)
| sitio_web = {{URL|www.rijksmuseum.nl}}
 | mapa_loc = Ámsterdam
 | mapa_alternativu = &lt;!-- nome d'archivu alternativu --&gt;
 | pos_etiqueta_mapa_loc = 
 | tam_mapa_loc = 280
 | pie_mapa_loc = 
}}

El '''Rijksmuseum''' {{AFI|/ˈrɛɪksmyˌzeːʏm/}} (n'español: ''Muséu del Reinu'') o '''Muséu Nacional d'Ámsterdam''' atópase allugáu n'[[Ámsterdam]], [[Países Baxos]]. Ta dedicáu al arte, l'artesanía y la hestoria. Tien la más famosa coleición de pintures del ''Sieglu d'Oru'' neerlandés según una rica coleición d'arte asiático y exipciu.

El Rijksmuseum alluga obres significatives de casi tolos grandes maestros holandeses de los sieglos XV al XVII: [[Geertgen tot Sint Jans]], [[Lucas van Leyden]], [[Hendrick Goltzius]], [[Frans Hals]], [[Jan Vermeer]], [[Ferdinand Bol]], [[Nicolaes Maes]], [[Guerrit Dou]], [[Jacob Ruysdael]], y un repertoriu arrogante del maestru [[Rembrandt van Rijn]]. Cuenta tamién con pintores d'otros países, como [[Fra Anxélicu]], [[Piero di Cosimo]], [[Hugo van der Goes]], [[Peter Paul Rubens]] y [[Francisco de Goya]], según con numberosos dibuxos y [[grabáu|grabaos]], porzolanes orientales, moblame y demás artes decoratives, pintura moderna ([[Van Gogh]], [[Mondrian]], [[Karel Appel]]) y oxetos de diseñu del sieglu XX.

De toes formes, el principal curiosu del muséu anicia nes obres de Rembrandt: ''[[La ronda de nueche]]'', ''[[La novia xudía]]'', ''L'árbol de Jesé'', ''La muerte de los inocentes'' y dellos paisaxes de los antiguos [[Países Baxos]].

Sometíu a unes llargues y difíciles obres de reforma con un costu de 375 millones d'euros, el muséu reabrió les sos puertes n'abril de 2013.

== Historia ==

[[Ficheru:Rijksmuseum Amsterdam ca 1895.jpg|thumb|225px|Fachada del Rijksmuseum, ''circa'' 1895.]]
[[Ficheru:The Nightwatch by Rembrandt - Rijksmuseum.jpg|thumb|225px|''[[La ronda de nueche]]'' o ''La compañía militar del capitán [[Frans Banning Cocq]]'', 1642, Oliu sobre tela.]]
Esti muséu foi fundáu en [[1800]], promovíu pol financieru Alexander Gorel. Abrió'l [[31 de mayu]] del mesmu añu, siguiendo l'exemplu del [[Louvre]]. La so primer see foi'l ''Palaciu de Frederik Hendrik'' en [[Fuxís ten Bosch]], cerca de [[L'Haya]], y exhibía les coleiciones de los [[estatúder]]s neerlandeses. Por aquella dómina conocíase-y como la ''Galería Nacional d'Arte'' (''Nationale Kunst-Gallerij'').

En [[1808]] foi treslladáu a Ámsterdam por orde del rei [[Napoleón III de Francia|Luis Napoleón]], hermanu de [[Napoleón Bonaparte]]. La coleición instalar nuna sala grande y dos sales pequeñes del Palaciu Real. De primeres llindábase a los fondos procedentes de L'Haya, y depués dellos cuadros pertenecientes a la ciudá d'acoyida, tales como ''[[La ronda de nueche]]'', convertir en parte de la coleición.

Mientres tol [[sieglu XIX]] el muséu camudó d'allugamientu delles vegaes y foise ampliando la coleición. Adquiriéronse 63 obres d'una coleición de [[Rotterdam]] y más de 587 obres a fines de [[1814]].

Finalmente, el [[13 de marzu]] de [[1885]] treslladar al so actual allugamientu, un edificiu construyíu pol arquiteutu holandés [[Pierre Cuypers]], quien combinó elementos [[Arquiteutura gótica|góticos]] y [[renacencia|renacentistes]] y decorar ricamente con referencies a la historia del arte neerlandés. L'edificiu ocupa un destacáu llugar na ''[[Museumplein]]'' (Plaza de los museos), cerca del [[Muséu van Gogh]] y el [[Stedelijk Museum|Muséu Stedelijk]]. Como datu singular, l'edificiu ta travesáu por un pasadizo pa peatones y ciclistes, como si tol bloque fora una puerta d'accesu a la ciudá; ello entrañó dificultaes estremes cuando'l muséu anovar en 2003-13.

[[Ficheru:Jvas rijksmuseum.jpg|thumb|left|250px|Sala del ''Pabellón Phillips'', qu'esibió les obres maestres del muséu mientres la reforma del edificiu principal. Nel futuru dichu pabellón va allugar amueses temporales.]]
[[Ficheru:Museo Nacional, Ámsterdam, Países Bajos, 2016-05-30, DD 13-15 HDR.jpg|miniaturadeimagen|Fachada vista dende la base.]]
Dende 2003 y hasta 2012,&lt;ref&gt;''El País'': «[https://www.elpais.com/articulo/cultura/Patinazo/Rijksmuseum/elpepucul/20090418elpepicul_3/Tes Patinazo nel Rijksmuseum]» (18 d'abril de 2009).&lt;/ref&gt; el muséu sufrió fondes obres de restauración y renovación so la direición de dos arquiteutos españoles, [[Cruz y Ortiz]], ganadores d'un concursu internacional falláu en [[2001]]. El proyeutu de reforma viose envolubráu en ciertu discutiniu porque los [[ciclista|ciclistes]], numberosos na ciudá, denunciaron torgues nel pasu piatonal que solíen cruciar, y qu'estremaba en dos el muséu por aciu un arcu. Túvose que modificar el proyeutu orixinal.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.abc.es/20090504/cultura-cultura/rijksmuseum-amsterdam-segun-cruz-20090504.html|títulu= El Rijksmuseum de Amsterdam, según Cruz y Ortiz |fechaaccesu=14 de setiembre de 2009 |editor=ABC.es }}&lt;/ref&gt; Finalmente, con una solución apautada en 2009, l'accesu principal al muséu realízase al traviés de la gran galería onde van poder tar peatonos y ciclistes: estos circulen pola superficie, y los visitantes baxen al hall asitiáu nun nivel soterrañu.

El proyeutu creó una nueva y única entrada y un gran hall central asitiáu nel sosuelu, debaxo del pasu piatonal d'accesu llibre. Esta nueva cortil dexó xunir meyor los dos nales del edificiu, y realzóse con una xigantesca llámpara en forma de xaula, que pel día alluma escontra baxo y pela nueche proyeuta lluces escontra una vidrera cimera, visible dende'l citáu pasu piatonal. La reforma del edificiu incluyó amás la recuperación de munches de les antigües decoraciones interiores, antes cubiertes con socesives capes de pintura, y amás camudáronse los suelos de los patios.

La reinauguración esperar pa la primavera de 2013&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.abc.es/20120318/cultura/abcp-cruz-ortiz-reinventen-rijksmuseum-20120318.html|títulu=Cruz y Ortiz reinventen el Rijksmuseum de Amsterdam|fecha=18 de marzu de 2012|editor=ABC|fechaaccesu=25 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; y finalmente tuvo llugar n'abril de dichu añu, cola presencia de la reina [[Beatriz de los Países Baxos]] pocos díes antes del so [[abdicación]].

Nel periodu 2005-13 el 95% del conxuntu tuvo cerráu poles reformes, y mientres tou este proceso namái delles pintures de les coleiciones permanentes siguieron exhibiéndose nuna sala especial (llamada ''Les obres maestres'') nel acabante restaurar ''Pabellón Phillips''. Esta circunstancia dexó que parte del fondu permanente del muséu partir n'esposiciones temporales de diversos países.&lt;ref&gt;''La Voz de Galicia'': «[http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2009/02/12/0003_7524047.htm El Rijksmuseum viaxa hasta Vigo]» (12 de febreru de 2009).&lt;/ref&gt; Tres la reubicación de les coleiciones nel edificiu anováu, el ''Pabellón Phillips'' ta siendo sometíu a trabayos de reforma y va destinase a esposiciones temporales.

== Coleición ==

=== Pintura ===

==== Pintura neerlandesa del Sieglu d'Oru ====

La coleición más importante y famosa del Rijkmuseum alluga obres de tolos artistes, estilos y escueles del barrocu neerlandés.

Mención estreme merecen los trés grandes maestros [[Frans Hals]], [[Rembrandt]] y [[Johannes Vermeer]], que por sigo solos atraen a la mayor parte de los visitantes del muséu. De Hals destaquen les obres: ''L'allegre bebedor'', ''Semeya matrimonial de Isaac Abrahamsz Massa y Beatrix van der Laen'' y ''La compañía del capitán Reijnier Reael o La magra compañía''.

[[Rembrandt]] cuenta con un ampliu repertoriu: ''Autorretratu de mozu'', ''Autorretratu como l'apóstol Pablo'', ''Jeremías llamentando la destrucción de Xerusalén'', ''Semeya de Johannes Wtenbogaert'' (adquiríu en 1989), ''Tetrato de Mari Trip'', ''Isaac y Rebeca'' (''La novia xudía''), ''Los síndicos del gremiu de los pañeros'' y ''Milicianos d'Ámsterdam al mandu del capitán Frans Banninck Cocq'', gran cuadru más conocíu como ''[[La ronda de nueche]]''. En 2015 el muséu adquirió por 160 millones d'euros, a medies col [[Louvre]] de [[París]], una pareya de semeyes de [[Rembrandt]]: ''Maerten Soolmans'' y la so esposa ''Oopjen Coppit''; son los únicos de cuerpu enteru y a tamañu natural que pintó'l maestru. Estos llenzos van esponer de manera alterna en dambos museos por periodos d'ente cinco y ocho años.

De [[Johannes Vermeer]], pintor del que se conocen menos de 40 obres, axúntense equí delles de les más famoses: ''[[La llechera]]'', ''[[Muyer lleendo una carta (Vermeer)|Muyer lleendo una carta]]'', ''[[La carta (Vermeer)|La carta]]'' y ''[[La callejuela]]''.

Ente los artistes destacaos tán [[Hendrick Avercamp]], [[Esaias van de Velde]], [[Johannes Torrentius]], [[Werner van den Valckert]], [[Dirck Hals]], [[Judith Leyster]], [[Johannes Verspronck]], [[Floris Claesz. van Dijck|Floris van Dijck]], [[Pieter Claesz]], [[Willem Claesz Heda]], [[Pieter Saenredam]], [[Bartholomeus van der Helst]], [[Aert van der Neer]], [[Jan van Goyen]], [[Jan Both]], [[Aelbert Cuyp]], [[Jacob van Ruisdael]], [[Jan Davidsz de Heem]], [[Willem Kalf]], [[Pieter de Hooch]], [[Gerard ter Borch]] (''Rapaza vistida de llabradora'', ''Semeya d'Helena van der Schalcke'', ''La conversación galantiadora o La amonestación paterna''), [[Gabriel Metsu]], [[Jan Steen]] (''El Día del Príncipe'', ''L'aséu'', ''La fiesta de San Nicolás'', ''La familia allegre''), [[Jan van de Cappelle]], [[Willem van de Velde el Mozu]], [[Paulus Potter]], [[Adriaen van Ostade]], [[Jan van der Heyden]] y [[Gerrit Adriaensz Berckheyde]].

==== Pintura neerlandesa de los sieglos XVIII y XIX ====

==== Pintura d'escueles estranxeres ====

=== Hestoria de los Países Baxos ===

=== Artes Decoratives ===

==== Cases de muñeques ====

==== Platería y bronces ====

==== Cerámica de Delft ====

==== Moblame ====

== Galería d'obres maestres ==

&lt;gallery mode=packed heights=200&gt;
Ficheru:De dans om het gouden kalf Rijksmuseum SK-A-3841.jpeg|[[Lucas van Leyden]], ''Trípticu del magüetu d'oru''
Ficheru:Rembrandt - Klesveverlaugets forstandere i Amsterdam.jpg|Rembrandt, ''[[Los síndicos de los pañeros]]'', 1662
Ficheru:Frans Hals 002.jpg|Frans Hals, ''[[L'allegre bebedor]]''
Ficheru:Vermeer,_Johannes_-_The_Loveletter.jpg|[[Johannes Vermeer|Vermeer]], ''La carta d'amor''
&lt;/gallery&gt;

== Bibliografía ==

* {{cita llibru|autor=[[Chris van Uffelen]]|añu=2010|títulu=Museo. Arquiteutura|páxina=414|capítulu=Nieuw Rijksmuseum Amsterdam|otros=Traducíu al español por Fabio Descalzi |lugar-publicación=Potsdam|editorial=h.f.ullmann publishing|isbn=978-3-8331-6058-5}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Rijksmuseum Amsterdam|preposición=sobre'l}}
* [http://www.rijksmuseum.nl/ Sitio web oficial del Rijksmuseum] {{nl}}, {{en}} y {{n'idioma|es}}
* [http://amsterdam.redviajes.es/2009/12/14/el-rijksmuseum-muséu-nacional-de-amsterdam/ Información del Rijksmuseum]
* [https://web.archive.org/web/20080802000217/http://masterpieces.asemus.museum/index.aspx Virtual Collection of Masterpieces (VCM)] {{en}}
* [http://www.googleartproject.com/museums/rijks Visita virtual al muséu] en [[Google Art Project]]


{{Tradubot|Rijksmuseum}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Rijksmuseum| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mvkfb0398ver3hcbd07m5m191awop4r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sha Jahan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138230</id>
    <revision>
      <id>3703183</id>
      <parentid>3634677</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11642" xml:space="preserve">{{persona}}
{{wikificar|biografíes|t=20150516}}

'''Shah Jahan I''' (1592-1666) foi'l constructor del [[Taj Mahal]], fíu del Emperador [[Jahangir]] y de la so esposa Bibi Bilqis Makani (Jodh Bai), princesa [[rajput]] de Marwar (Jodhpur); de fechu la so güela paterna yera tamién una princesa hindú rajput de Amber (Jaipur), polo que'l setenta y cinco per cientu de los sos antepasaos yeren príncipes hindús. Gobernó ente 1627 y 1658, cuando'l so fíu Aurangzeb lo confinó nel Fuerte d'Agra. 

Mientres gran parte del so reináu, hasta 1648, la so capital foi [[Agra]] y dempués camudóse a [[Delhi]], cuando la reconstrucción del Shahjahanabad, el Fuerte de Delhi, otra de les sos grandes obres. Pero recordar ensin dulda como quien mandó llabrar el célebre tronu del Pavu real y llevantó el Taj Mahal, ensin escaecer la Mezquita de los Vienres de Delhi, los xardinos de Shalimar en Lahore, la Mezquita que lleva'l so nome en Sind y la tumba de la so fía favorita Jahanara, xoyes úniques de la civilización komol.&lt;br /&gt;

== Niñez, mocedá y familia ==
Sha Jahan nació en xineru de 1592 col nome de Khurram na ciudá de [[Lahore]], cuando entá reinaba'l so güelu [[Akbar]], a que la so esposa Ruqaiya Begum, princesa mogola prima hermana del so maríu, encargóse-y el cuidu del neñu, anque se sabe pocu de la so vida nel harén. Comoquier tien de tenese en cuenta que'l so padre Jahangir llogró'l tronu 1605, a la muerte de Akbar, en parte sofitáu poles muyeres del harén: les vilbes de Akbar, Ruqaiya y Salima, y la so güela Hamida, madre de Akbar. 

En 1607, a los dieciséis años foi prometíu a la futura [[Mumtaz Mahal]], fía de Asaf Khan y sobrina de la esposa favorita del so padre, Nur Jahan, quien con esti matrimoniu esperaba faese cola llealtá del príncipe Khurram, que poco dempués foi designáu herederu del Imperiu; sicasí'l casoriu nun se realizó hasta 1612. Mientres el reináu de Jahangir Nur Jahan va convertir nel poder detrás del tronu y los cargos y fortuna que consiguiera pal so padre y hermanu fueron oxetu de fuertes crítiques ente la nobleza cortesana.

Según el costume Khurram foi tomando otres esposes, primero una princesa persa safávida, [[Kandahari]] Begum; depués de la boda con Mumtaz Mahal, casó con otra noble musulmana, Izz un-Nisa Begum, y finalmente paez contraer matrimoniu con dalguna princesa rajput pero nun hai datos seguros al respeutu. De fechu ye importante sorrayar que [[Mumtaz Mahal]] (1593- 1631) foi la madre de tolos sos fíos y fíes históricamente destacaos y ensin dulda la so esposa favorita.

En 1615 Khurram encabezó l'exércitu mogol nuna campaña contra'l llevantín Raxa Amar de Mewar, del clan rajput de Sisodia, y llogró una destacada victoria; Amar ye consideráu l'últimu Marajá llibre de Mewar y a otru día a la derrota suicidóse dexando la pretensión al tronu al so fíu Karan. Ente los hindús corrió la voz de que Khurram taba malditu por haber emburriáu al suicidiu quien yera un pariente políticu, pos poles sos venes corría abondosa sangre rajput. A pocu de la victoria l'Emperador Jahangir dio a Khurram el títulu de Sha Jahan y alzar al rangu más altu de la nobleza del reinu.

Nur Jahan, la so madrasca, va cometer un pasu en falsu en 1620, cuando favorez el casoriu de la so propia fía d'un matrimoniu previu al imperial con Shahryar, el más nuevu de los hermanascos de Kurru. Atribuyir en parte a esta boda'l que Kurru remontar contra'l so padre en 1622, tarreciendo ser movíu de la primogenitura, que per otra parte faltaba de ser un costume komola. 

Sicasí Jahangir nun s'amosó demasiao rigorosu para col so fíu, llindándose a alloñar de la corte, posiblemente l'emperador sabía que los sos otros fíos faltaben de la brillantez de Shah Jahan.

== Gobiernu ==
Shah Jahan foi coronáu en febreru de 1628, col sofitu de suegru Asaf Khan, quien caltuvo a raya les aspiraciones de la so propia hermana y emperatriz viuda Nur Jahan.

Mientres el so reináu produció un cierta torna a la ortodoxa musulmana, inclusive prohibió que se llevantaren o restauraren templos hindús d'alcuerdu a la Sharia, floriaron les sectes sufies y los festivales musulmanes convertir nos eventos más importantes de la corte; dos veces per añu la corte pagaba pelegrinaciones a la Meca.

En 1629 entartalló la postrera revuelta de los nobles afganistanos, liderada por Khan Jahan Lodi gobernador de Malwa, y anque ésta nun llogró trescalar los cimientos del poder imperial, la frontera del Deccan va siguir siendo conflictiva y l'emperador va volver ellí reiteradamente pa llograr la sumisión de los sultanatos de Bijapur y Golconda.

Depués dedicóse a asegurar otres fronteres internes del imperiu. El casu del pequeñu reinu rajput de Baglana ye un exemplu de la política imperial; puerta del Deccan, pagaba tributu a los mogoles, pero él amestar dafechu y nesti casu'l so Raxa convertir al islamismu, daqué absolutamente inusual hasta entós. En territorios del Sind estableció un mayor control sobre la diversidá de tribus. Dempués ocupóse de los rajputs Bundela de Orchha; pagaben tributu dende la dómina d'[[Akbar]], con [[Jahangir]] fueron importantes nobles del imperiu; el nuevu herederu de Orchha xubió al tronu contemporáneamente con Shah Jahan y alloñóse d'él poles presiones relixoses imperiales. Shah Jahan afaró la ciudá, llogró una enorme ayalga y los Bundela sometiéronse. Pero dempués y ensin permisu imperial, los Bundela atacaron Gond; Shah Jahan invadió Orchha nuevamente en 1635 y escoyó el mesmu un nuevu Raxa. Siguió la campaña y ocupó Chanda, el fuerte de los Gond, imponiendo un mayor control mogol en toa esta frontera sur.

En 1632 espulsó a los portugueses de Hugli, [[Bengala]], porque los acusaben de piratería, colo que los lusitanos sumieron de la provincia, pero fueron sicasí reemplazaos por franceses ya ingleses, pos los europeos apoderaben el comerciu marítimu de llarga distancia.

Nel Deccan enfrentó finalmente a los estaos musulmanes subsistentes: Bijapur, que yera territoriu habitáu por marathas y con gobiernu musulmán y Golconda, otru Sultanatu, yera'l gran productor de diamantes y qu'ocupaba aprosimao'l mesmu territoriu que la so capital va ser Hyderabad; dambos aportaron en 1636 a que la moneda y l'oración del vienres fueren dedicaes a Shah Jahan y a pagar un ingente tributu añal. 

Escontra 1640 l'emperador decidió recuperar Samarcanda y Bukara, tierra de los sos antepasaos timuridas, de los uzbecos, cuando una guerra civil ente ellos dio-y la oportunidá. Sicasí la campaña a la llarga demostróse un fracasu y la única ganancia concreta foi un ciertu dominiu sobre la provincia sur de Balkh, dexando les ciudaes del antepasáu [[Tamerlan]] en manes uzbeques.

Otru fracasu foi reconquistar de Qandahar de manes perses; Shah Jahan llograr en 1638 pero los safávidas reconquistar en 1648 y a pesar de tres campañes posteriores permaneció nes sos manes, coles consiguientes perdes pal exércitu mogol.

A los pies del Himalaya conquistó Srinagar y Garhwal, dambos reinos rajputs; tamién nel baxu Tibet, Baltistan, un reinu musulmán, tuvo d'aceptar que la oración lleer a nome de Shah Jahan.

Nel Brahmaputra los principaos de Kuch Behar y Kamrup xixilaben la frontera nordés, pero'l postreru aliar a los assanos Ahom, lo que llevó a una guerra en contra los postreros. Remataría cola reconocencia de la independencia d'Assam-Birmania.

L'imperiu paecía estabilizáu escontra 1647, ye verdá qu'hubiera fames en 1630/1 y que los gastos n'alministración, exércitu y corte yeren enormes, pero'l sistema de recaldación aguantaba y dicíase que la riqueza en metales y piedres precioses del Emperador yera la mayor del mundu. Per otra parte ye ciertu que se desdexaron les ciencies aplicaes y que l'armamentu del exércitu nun s'anovó.

Respectu de la nobleza mientres el so gobiernu, paecen tener mayor inflúi la musulmana, yá sía d'oríxenes turcos, afganistanos, turanios –centru d'Asia- o perses, respectu de la hindú, representada polos grandes Maharajas de Jaipur -entá Amber-, Mewar, Jodhpur –entá Marwar-, y Gaur. Sumáronse entós a la corte dellos nobles de rangu menor d'orixe Deccaní: musulmanes y marathas. Per otra parte nótase ciertu relajamiento na disciplina y la visión endiosada del emperador per parte d'estos grupos poderosos; la mesma adhesión al Islam tradicional torgaba l'endiosamientu del Emperador.

Mientres los sos últimos años fuéronse formando ente la nobleza dos partíos, el lliberal a la cabeza el so primoxénitu [[Dara Shikoh]] y el conservador empobináu pol so tercer fíu, Aurengzeb. Les simpatíes del primeru para cola relixón hindú, que dicía monoteísta, nun-y ganó a Dara el favor de la musulmana; per otra parte yera un pésimu guerreru.

Aurangzeb nun tenía bona rellación col so padre y cuando foi unviáu a lluchar nuevamente al Deccan dispuestu a incorporar Golconda al Imperiu, refartaba al so padre pola falta de sofitu y alloñáronse inevitablemente. Posiblemente l'últimu actu soberanu de Sha Jahan foi ordenar a Aurangzeb a volver Delhi.

En 1657 Shah Jahan careció y empezó la guerra de socesión ente los hermanos [[Aurangzeb]], Muhammad Shuja, Murad Bakhsh y Dara Shikoh, esti postreru acusáu popularmente d'apoderar al so padre. Los otros dos hermanos fueron refugaos na llucha. Finalmente Aurangzeb, esperimentáu xeneral na guerra del Deccan, avanzó escontra Agra en 1658, onde tomó prisioneru a Shah Jahan y coronóse.

Sha Jahan terminó la so vida presu n'Agra xunto a la so fía favorita [[Jahanara Begum]].

== Ver tamién ==
* [[Taj Mahal]]
* [[Mumtaz Mahal]]
* [[Aurangzeb]]
* [[Orchha]]

== Bibliografía ==
* [[Abdul Hamid Lahori|Lahori, Abdul Hamid]]: ''Padshah nama''.
* [[Inayat Khan|Khan, Inayat]]: ''Shah Jahan nama'' (el nome de Sha Yaján), una hestoria de la corte de Sha Yaján.
* [[Bhimsen (escritor)|Bhimasen]]: ''Nushka i Dilkhusha''
* [[Francois Bernier|Bernier, Francois]]: ''Travels in the Mogal empire (1656-1668)'', revisáu por V.&amp;nbsp;A. Smith. Oxford: Archibald Constable, 1934.
* [[Jean Baptiste Tavernier|Tavernier, Jean Baptiste]]: ''Travels in India'' [1889], traducíu y editáu por V. Ball, 2&amp;nbsp;volumes. Macmillan, 1925.
* [[Joannes De Laet|De Laet, Joannes]]: ''The empire of the great mogol''. Bombay, 1928.
* [[Peter Mundy|Mundy, Peter]]: ''Travels of Peter Mundy in Asia'', editáu por R. C. Temple. Londres: Hakluyt Society, 1914.
* [[Niccolao Manucci|Manucci, Niccolao]]: ''Storia do mogor'' (4 volumes). Londres: John Murray, 1906.
* [[Sebastián Manrique|Manrique, fray Sebastián]]: ''Viaxes de frai Sebastian Manrique'' (2 volumes). Londres: Hakluyt Society, 1927.
* [[Abraham Eraly]]: &quot;The Mughal Throne, the saga of Indian´s great emperors&quot;&quot; London: Phoenix, 2004.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.boloji.com/history/013.htm Boloji.com] (Hestoria del islam na India; n'inglés).
* [http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=55696 Gutenberg.org] («Guía d'Agra y el Taj Mahal - Sikandra, Fatehpur-Sikri and the neighbourhood» por Y.&amp;nbsp;B. Havel, nel [[Proyeutu Gutenberg]]; n'inglés).
* [http://www.history-forum.com History-Forum.com] (foru d'hestoria de la India; n'inglés).


{{socesión
|predecesor = [[Jahangir]]
|títulu = Emperadores mogoles
|socesor = [[Aurangzeb]]
|periodu = [[1628]] - [[1658]]
}}

{{NF|1592|1666|Shah Jahan}}


{{Tradubot|Sha Jahan}}

[[Categoría:Emperadores mogules]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>kad45vog8bedvg4u753y60pojtch3we</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Võ Nguyên Giáp</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138334</id>
    <revision>
      <id>3703191</id>
      <parentid>3681020</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26675" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Võ Nguyên Giáp''' {{nym}}&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.europapress.es/internacional/noticia-fina-102-anos-xeneral-vo-nguyen-giap-principales-estrategues-guerra-vietnam-20131004164633.html |títulu=Fina unu de los principales estrategues de la Guerra de Vietnam |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013 |fecha=4 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; foi un políticu y Xeneral del Exércitu Popular de Vietnam. Giáp desempeñó la xefatura de les fuercies armaes en dos guerres: La [[Primer Guerra d'Indochina]] (1946–1954) y la [[Guerra de Vietnam]] (1960–1975). Participó nes siguientes batalles, toes estes d'importancia histórica: Lạng Sơn (1950); Hòa Bình (1951–1952); Điện Biên Phủ (1954); la Ofensiva del Tết (1968); la Ofensiva de Pascua (1972) y la [[Ofensiva de Primavera (Guerra de Vietnam)|Campaña final de Hồ Chí Minh]] (1975).

Giáp foi tamién periodista, Ministru del Interior mientres la presidencia de Ho Chi Minh nel Viet Minh, xefe militar del Việt Minh, xefe del Exércitu Popular de Vietnam y Ministru de Defensa. Coles mesmes foi miembru del [[politburó]] del Partíu de los Trabayadores de Vietnam, que tresformóse nel Partíu Comunista de Vietnam en 1976.

== Biografía ==
=== Revolucionariu ===
Yera fíu d'un llabrador que, anque escarecía de tierres, sabía lleer y escribir y lluchó tola so vida contra'l réxime colonialista impuestu al so país.

Empezó la so vida política nel movimientu estudiantil en [[1926]] ya ingresó n'organizaciones clandestines pola independencia de Vietnam. Cuando estudiaba na Universidá de [[Hanói]], en [[1933]], conoció a Dang Xuan Khu, que más palantre adoptaría'l seudónimu de [[Trường Chinh]], quien lo convenció d'afiliase al [[Partíu Comunista de Vietnam|Partíu Comunista d'Indochina]], que más palantre se fraccionaría en trés partíos comunistes (unu camboyanu, otru laosianu y el vietnamita). En [[1938]] casóse cola [[Tailandia|tailandesa]] Dang Thi Quang. En [[1939]] publicó'l so primer llibru, conjuntamente con [[Trường Chinh]], tituláu ''La cuestión llabradora''.

En setiembre de 1939, tres la prohibición del Partíu Comunista, Giáp treslladar a [[China]], onde conoció a [[Ho Chi Minh]] col que trabayó pola independencia del so país y al que siempres se caltuvo bien fiel y lleal.&lt;ref name=&quot;aventura62&quot;&gt;[[David Solar]], Ocaso Francés n'Indochina, nᵘ62 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], avientu de [[2003]]&lt;/ref&gt; La policía francesa detuvo a la so esposa y a la so cuñada, utilizándoles como rehenes pa primir a Giáp y llograr que s'apurriera. La represión foi feroz: la so cuñada foi guillotinada y la so muyer condergada a cadena perpetua, morriendo na prisión dempués de trés años por causa de les brutales tortures. Los verdugos franceses tamién asesinaron al so fíu naciellu, al so padre, a dos hermanes y a otros familiares.

Participó na conferencia de Chingsi en mayu de [[1941]] na cual formóse'l ''Frente de Lliberación de Vietnam'', que'l so nome embrivíu pronúnciase, en vietnamita, [[Viet Minh]].&lt;ref name=&quot;batalla&quot;&gt;[[Peter Batty]], Visiones de la guerra. La batalla de Dien Bien Fu, editor [[Margaret Harris]], [[Pamplona]], IVS (Internacional Video Sistemes), D.L., [[1990]]&lt;/ref&gt;

A finales d'esi añu Giáp treslladar a los montes de Vietnam pa crear los primeros grupos [[guerrilleru|guerrilleros]]. Ellí estableció una alianza con [[Chu Van Tan]], dirixente del [[Lê Ðức Thọ|Tho]], un grupu guerrilleru d'una minoría nacional de Vietnam del nordés. Nes navidaes de [[1944]] prindó un puestu militar francés, en formando los primeros batallones de les sos fuercies armaes. A mediaos de [[1945]] tenía yá unos 10.000 homes sol so mandu y pudo pasar a la ofensiva contra los xaponeses qu'invadieren el país.

=== La llucha contra los franceses ===
[[Ficheru:Giap-Ho.jpg|thumb|190px|Giáp y Ho.]]
{{AP|Guerra d'Indochina}}

Tres el trunfu de la insurrección xeneral d'agostu de 1945, y la proclamación en setiembre de la independencia de la [[República Democrática de Vietnam]], Giáp quedó como comandante en xefe del exércitu popular. 

Empezada de nuevu la guerra n'avientu de [[1946]] tres el bombardéu de [[Haiphon]] pela escuadra francesa, replegar a [[China]] hasta que n'ochobre de [[1950]] ocupó la zona montascosa fronteriza, gracies a la posesión d'una retaguardia segura tres el trunfu de [[Mao Zedong]]. A partir d'entós, la [[guerrilla]] xeneralizar por Vietnam y [[Laos]], anque siempres consideró que solo la formación d'un auténticu exércitu podría ganar a les fuercies coloniales.

Giáp dio dellos pasos nesa direición y el 25 de xunetu de [[1948]] llanzó un ataque contra los puestos de [[Phu Tong Hoa]] al sur de la [[Ruta Colonial 4]]. Los vietnamites tomaron por sorpresa a los franceses y cargaron sobre ellos con superioridá numbérica, prindando dellos soldaos franceses, ente ellos al so oficial cimeru. Magar estes ventayes, l'artillería del Viet Minh foi destruyida polos homes a les órdenes de [[Francia]]. De siguío los ataques fueron primeru conteníos, anque esa mesma nueche los asiáticos perdieren fuercia y l'alférez Belarot, oficial al mandu de les fuercies franceses, ordenó un contraataque que terminó per desarticular la ofensiva vietnamita. Ordenóse la retirada dexando más de 200 vietminhs muertos.&lt;ref name=&quot;elite2&quot;&gt;Dellos, La Ruta de la Muerte, fascículu 2 de Cuerpos de Elite, [[Editorial Delta]], [[Barcelona]], [[1986]], ISBN 84-7598-184-4&lt;/ref&gt;

Tres una derrota como esa, onde tenía munches baces pa ganar, Giáp quedó ablayáu pola derrota y empezó a planiar les siguientes aiciones.&lt;ref name=&quot;elite2&quot; /&gt;

==== Cao Bang ====
La primera gran victoria llograr na [[Batalla de Cao Bang]] dientro de la [[Operación Hong-Phong 2]]. El 18 de setiembre de [[1950]] llanza a unos 10 000 homes contra [[Dong-Khá]], defendida por 2000 soldaos franceses y 3500 marroquinos que nun ufiertaron demasiada resistencia. Al mes siguiente destrúi la columna que baxaba dende Cao Bang y la de refuerzu que xubiera pela Ruta Colonial 4 pa recuperar Dong-Khá y dexar una retirada segura. Los franceses nun consiguieron nin una cosa nin la otra, amás tuvieron qu'abandonar [[Lạng Sơn (ciudá)|Lang Son]] y destruyir 1 300 tonelaes de material y municiones.&lt;ref name=&quot;crónica&quot;&gt;Dellos, Crónica del sieglu XX, [[Plaza &amp; Janés Editores]], [[Barcelona]], [[1986]], ISBN 84-01-60298-X&lt;/ref&gt;

Pero Giáp nun yera inda un bon tácticu, nin siquier un bon estratega y tuvo que collechar entá series derrotes, siendo la más dura de toes la sufierta na [[Batalla del delta del ríu Coloráu|Vinh Yen]], onde'l remangu del xeneral [[Jean-Marie De Lattre de Tassigny]] y el so meyor dominiu de les nueves armes, como'l [[napalm]], causaron una fuerte derrota, cola destrucción de delles de les unidaes vietnamites que-y costar a Giáp meses recomponer.&lt;ref name=&quot;aventura67&quot;&gt;[[David Solar]], Dien Bien Phu, el Mundu en fierros, nᵘ67 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], mayu de [[2005]]&lt;/ref&gt;

Sicasí, Giáp foi consideráu en delles ocasiones como un home paciente,&lt;ref name=&quot;nam&quot;&gt;Dellos, Nam, Crónica de la guerra de Vietnam, [[1988]], [[Editorial Planeta-De Agostini]], [[Barcelona]], ISBN 84-396-0755-6.&lt;/ref&gt; y n'avientu de [[1952]] demostrar al refugar l'enfrentamientu contra les tropes coloniales llanzaes na [[Operación Lorena]] y obligales a escorrer a los sos dos divisiones per terrén selvático onde les tendieron delles emboscaes. El material prindáu polos franceses nun significó una perda grave y pudo caltener al gruesu de les sos fuercies a salvo.&lt;ref name=&quot;crónica&quot; /&gt;

==== Điện Biên Phủ ====
A finales de [[1953]] Giáp aceptó'l retu francés d'una batalla definitiva en [[Điện Biên Phủ]], na que, tres 55 díes d'asediu y tomar del aeropuertu, la guarnición francesa cayó'l [[7 de mayu]] de [[1954]].&lt;ref name=&quot;elite90&quot;&gt;Dellos, Artilleros de Giáp, fascículu 90 de Cuerpos de Elite, [[Editorial Delta]], [[Barcelona]], [[1986]], ISBN 84-395-0337-7&lt;/ref&gt; 

Les autoridaes franceses consideraben que Điện Biên Phủ yera una fortaleza de primer orde capaz d'aguantar cualquier asaltu, pero l'ésitu vietnamita anició nel plan de Giáp de &quot;''un ataque y una meyora más lentos, pero más seguros... atacar pa vencer, nun atacar sinón cuando se tien la certidume de la victoria''&quot;. En cuenta de un ataque de valumbu en poco tiempu, los vietnamites executaron entós una campaña al llargu plazu, qu'entendió una serie d'ataques sofitaos por una gran cantidá d'artillería contra puntos fortificaos, que s'asocedieron hasta la derrota total de los franceses y la captura del so Estáu Mayor polos vietnamites.&lt;ref&gt;Xeneral Giap 1971 ''Guerra del pueblu, exércitu del pueblu''. Méxicu D.F.: Serie popular Yera, p.p. 170-176.&lt;/ref&gt; 

Điện Biên Phủ foi unu de los escasos episodios en que, nel periodu de los sieglos XIX y XX que toma dende'l [[bloquéu francés del Ríu de la Plata]] hasta la victoria de los afganistanos sobre'l ingleses na so retirada de [[Kabul]], un pueblu afrelláu y con una economía agrícola relativamente primitiva llograba ganar al exércitu d'una de les grandes potencies, sosteníu por una industria bélica d'alta teunoloxía.&lt;ref name=&quot;aventura37&quot;&gt;[[Anne de Courcy]], L'imperiu humildáu, nᵘ37 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], payares de [[2001]]&lt;/ref&gt;

=== Ministru de Defensa ===


Tres la [[Conferencia de Xinebra]], que daría de nuevu la independencia a los cuatro Estaos de l'antigua colonia, Vietnam quedó estremáu y el Sur siguió so la influencia de l'antigua potencia colonial y la dependencia de l'asistencia militar y conducción política de 30 000 asesores unviaos por [[Estaos Xuníos]]. Giáp convertir en ministru de Defensa de Vietnam del Norte, onde empezó una revolución socialista.

Dende'l so cargu tresformó'l Vietminh nes [[Fuercies Armaes de la República Democrática de Vietnam]] y prosiguió los contactos con [[China]], [[Corea del Norte]] y especialmente cola [[XRSS]] pa llograr l'armamentu y entrenamientu necesarios pa llevar a cabu l'anexón de la República de Vietnam. Sobremanera cola ayuda de la URSS llevantó una pequeña, pero efeutiva Fuercia Aérea,&lt;ref name=&quot;aereaII&quot;&gt;Dellos, Guía ilustrada de guerra aérea sobre Vietnam II - Teunoloxía militar, [[Ediciones Orby]], [[Barcelona]], [[1986]], ISBN 84-7634-712-X&lt;/ref&gt; un fortísimo exércitu de tierra (especializáu en llucha guerrillera) y una pequeña [[Armada]].

En [[1959]], dirixíu pol [[Vietcong]] o ''Frente Nacional de Lliberación de Vietnam del Sur'', españó un llevantamientu simultáneu contra'l gobiernu pro-estauxunidense de [[Vgo Dinh Diem]], lo que se considera la '''Segunda Guerra d'Indochina''' o [[guerra de Vietnam]]. Giáp empezó a mandar suministros y fuercies escontra'l Sur en sofitu del Vietcong y ente los dos fixeron recular al [[Exércitu de la República de Vietnam|ERNV]] hasta llograr controlar estenses zones rurales, movilizar a miles de persones y tomar el poder en munches aldegues.

Los primeros asesores estauxunidenses morrieron en Vietnam cuando'l 8 de xunetu de [[1959]] el Vietcong atacó una base militar en Bien Hoa al nordeste de [[Saigón]].&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt; Los asesores unviaos dende [[Estaos Xuníos]] confirmaron la impresión de que'l ARVN nun podía ganar aquella guerra per munchos medios y material que los unviaren y, antes o dempués, sería derrotáu.

Pela so parte Giáp y el Politburó de Hanói defendieron llevar el pesu de la guerra dende Vietnam del Norte.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;

=== Contra Estaos Xuníos ===
{{AP|Guerra de Vietnam}}

Estaos Xuníos unvió miles de soldaos pa reforzar a los 60.000 asesores que yá sirvíen en [[Vietnam del Sur]], llegando a superar el mediu millón en [[1969]]. Los estauxunidenses esplegar principalmente pela redolada de [[Saigón]], na base de [[Đà Nẵng]], na [[Zona Desmilitarizada]] y les [[Tierres Altes Centrales]], al empar que [[Operación Rolling Thunder|bombardeaban]] Vietnam del Norte.

Giáp entamó la defensa del Norte coles mesmes que dirixía les operaciones nel Sur contra los exércitos sudvietnamita y estauxunidense. Cuando los estauxunidenses llograron cortar los suministros unviaos per mar, amplió la [[Ruta Ho Chi Minh]].

Como na llucha contra los franceses, el xeneral probó l'enfrentamientu direutu col [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] y tamién collechó una seria derrota mientres la [[Batalla del valle de Ia Drang]].&lt;ref name=&quot;elite5&quot;&gt;Dellos, 1º de Caballería: Vietnam, nᵘ9 de Cuerpos d'Élite, [[Barcelona]], [[Planeta de Agostini]], [[1986]], ISBN 84-7598-185-2&lt;/ref&gt; Sicasí, supo aprender del error y dende entós trató de rehuir el combate direutu de grandes formaciones contra la potencia de fueu estauxunidense, coles mesmes qu'atropaba homes y armes mientres dos años pa llanzar una gran ofensiva.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;

En [[1968]] realizó dos de les sos aiciones más revesoses y, según los sos enemigos, dañibles pa les sos fuercies. El [[Sitiu de Khe Sanh]] y la [[Ofensiva del Tet]], dambos supuestos fracasos. Sicasí, Giáp consiguió convertir la derrota militar de la Ofensiva nun ésitu políticu, al demostrar a los estauxunidenses que toles sos victories y los sos dos años de participación nel conflictu nun debilitaren a los comunistes, al empar que los amosaba que s'enfrentaben a una guerra interminable. Tanto ye asina, qu'unos meses dempués Giáp llanzó la llamada Ofensiva del Mini Tet.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;

En [[1972]] Giáp entamó la llamada [[Ofensiva de Pascua]] cola esperanza del que'l ERNV se desmoronara. Anque en dellos casos asina foi, n'otros les tropes del Sur aguantaron aprofiantemente. La presidencia de Saigón camudó a parte de la corrupta cúpula militar por oficiales competentes, y los aviones y barcos d'Estaos Xuníos detuvieron la meyora nos momentos más álgidos. Per otra parte Giáp nun supo utilizar los numberosos [[Carru de combate|tanques]] pa llograr una meyora sistemática y terminó perdiéndolos ante'l fueu enemigo. Tampoco pensó en concentrar les sos fuercies sobre un puntu pa partir Vietnam del Sur en dos, lo que-y concediera un gran ventaya o inclusive la victoria&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt; antemanada.

Dempués de l'aparente derrota militar, magar llograr una clara meyora na posición estratéxica, la persona del ministru de Defensa paeció perder autoridá. Poco se sabe de les reacciones dientro del [[Politburó]] norvietnamita nin si la derrota de Pascua foi una causa o non; pero dempués de 1972 la figura de Giáp empezó a quedar clisada pola del so protexíu, el xeneral [[Van Tien Dung]], quien comandó la [[Ofensiva de Primavera]] de 55 díes de duración y tomar de Saigón el 30 d'abril de [[1975]].

=== La invasión de Camboya ===
La invasión de la [[Kampuchea Democrática]] supunxo la vuelta de Giáp a los primeros puestos de la escena política vietnamita y, a la llarga, la so cayida en desgracia.

En [[1978]], menos de trés años dempués de tomar el poder los [[Jemeres Coloraos]], Giáp dirixó la invasión de [[Camboya]]. En menos de 20 díes la totalidá del país yera controlada poles fuercies de Hanói. El xeneral nuevamente llevara a los sos homes a la victoria; bien ye verdá que la neglixencia de los dirixentes camboyanos, encabezaos por [[Pol Pot]], más avezaos a esterminar a los sos propios compatriotes qu'a lluchar con exércitos motivaos, poner bien fácil. La invasión facer por dellos motivos: verdaderamente la Kampuchea del Angkar podía ser una pequeña amenaza, pero amenacia dempués de too, pal acabante unificar Vietnam; tamién se postuló'l deséu del país asiáticu por controlar tola [[península d'Indochina]].&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;

=== Incursión china ===
{{AP|Conflictu Sinón-Vietnamita}}
El [[17 de xineru]] de [[1979]], 86.000 soldaos chinos atacaron en trés frentes distintos del norte vietnamita. Dirixir escontra les provincies de Cao Bang, Lloa Cai y Lang, reforzaos por carros de combate y más soldaos hasta totalizar 200.000.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20041205010002/http://www.china-defense.com/history/sinón-vn_1/sinón-vn_1-1.html ChinaDefense.com - The Political History of Sinón-Vietnamese War of 1979, and the Chinese Concept of Active Defense]&lt;/ref&gt; Los chinos llograron ocupar [[Lạng Sơn (ciudá)|Lang Son]] el [[5 de marzu]], pero la resistencia vietnamita foi enforma mayor de lo esperao y les tropes chines retirar tres sufrir más de 20.000 baxes, 6.954 sumíos y 14.800 mancaos.&lt;ref&gt;Work summary on counter strike (1979-1987); ''The rear services of Chinese Kunming Military Region''.&lt;/ref&gt;

=== Últimos años ===
Sía que non Giáp apostó fuerte pola ''llucha política enllargada''. Esta llucha supunxo finalmente la so cayida en desgracia. Võ Nguyên Giáp foi espulsáu del Ministeriu de Defensa en [[1980]] y del politburó en [[1981]].&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;

Giáp tamién sobresalió como escritor, especialmente de temes militares y guerra de guerrilles.

En xunetu de [[1992]], concediéron-y la orde de la Estrella del Oru, l'honor más alto del Vietnam socialista.

En [[2009]] participó nes protestes contra los grandes proyeutos mineros pa la esplotación de [[bauxita]] en Vietnam y los sos efeutos social y ambiental.&lt;ref&gt;Restrepo, Iván 2009 &quot;La nueva gran batalla de Vo Nguyen Giap&quot;; ''La Jornada'', 13 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt;

Finó'l [[4 d'ochobre]] de [[2013]].

== Valoración ==
Magar s'atribúi a Ho Chi Minh el méritu ideolóxicu de les sos victories contra xaponeses, franceses y estauxunidenses, de Giáp ye'l méritu militar con exemplos como:
 
* La estratexa de ''guerra enllargada'' esplegada frente a un enemigu bien poderosu&lt;ref&gt;xeneral Giap 1971 Op.cit. p.p.35, 55-57.&lt;/ref&gt; (en forma similar a [[Mao]]).
* La concepción y práutica de combinar l'esplegue de les fuercies polítiques de mases coles fuercies militares&lt;ref&gt;Giap, Vo Nguyen y Van Tieu Dung 1976 &quot;Conxugar les fuercies de les mases coles del exércitu&quot;; ''L'arte de la guerra revolucionaria''. Bogotá: Ediciones Futuru, p.p. 51-53.&lt;/ref&gt; y el tresformamientu d'unes n'otres; según la combinación de fuercies armaes locales y rexonales col exércitu; de les guerrilles y milicies locales coles tropes regulares; de la [[guerra de guerrilles]] coles insurrecciones urbanes; de la guerra de movimientos y de posiciones con insurrecciones xenerales (como la d'agostu de 1945 contra los xaponeses&lt;ref&gt;Xeneral Giap 1971 Op. cit. p.p. 78-92.&lt;/ref&gt; y les de la primavera de 1975 contra'l gobiernu Thieu, instaláu per Estaos Xuníos&lt;ref&gt;Giap, V.G. y V.T. Dung 1976 Op.cit. p.p. 42&lt;/ref&gt;); de la guerra llabradora cola política obrera; y de la guerra de lliberación nacional cola llucha social pela tierra&lt;ref&gt;Xeneral Giap 1971 Op.cit. p.39&lt;/ref&gt; y el socialismu.
* El tresformamientu del Viet Minh d'una fuercia guerrillero nun exércitu capaz de midise cola famosa [[Lexón Estranxera Francesa|Lexón Estranxera]] y tomar cualquier posición magar fuertes baxes.&lt;ref name=&quot;soldaos12&quot;&gt;Dellos, Irregulares, capítulu 12 de Soldaos, [[British Broadcasting Corporation|BBC]], [[Londres]], [[1984]]&lt;/ref&gt; 
* La vuelta a la guerrilla cuando yera necesariu, reconvirtiendo al EVN nuna fuercia casi irregular de la que se dixo que ''tratar d'inmovilizar al Exércitu de Vietnam del Norte yera como intentar sacar sangre d'una piedra''.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;
* La motivación tan grande que llograba imprimir a los sos soldaos; valga l'exemplu de los tatuaxes nel pechu de munchos d'ellos cola frase ''nací nel Norte pa morrer nel Sur''.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;
* L'adaptación de les célules guerrilleres a 3 homes que se sofitaben y dábense ánimos mutuamente.&lt;ref name=&quot;guerrilla&quot;&gt;[http://www.marxists.org/reference/archive/mao/works/1937/guerrilla-warfare/ On Guerrilla Warfare]&lt;/ref&gt;
* La so manera de vida, relativamente senciellu, que tresmitía a los sos oficiales y que faía que los soldaos aguantaren meyor les penalidaes de la Ruta Ho Chi Minh o la vida nos [[Guerra de Túneles|túneles]]. Bien alloñáu de los fachendosos y corruptes maneres de munchu oficiales survietnamitas.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;
* El so métodu de llucha convertir en fonte d'inspiración pa munchos o tolos movimientos guerrilleros de los años 70 y 80 como'l [[Frente Polisariu]] n'[[El Sáḥara Occidental]] contra [[Marruecos]],&lt;ref name=&quot;aventura89&quot;&gt;[[David Solar]], Ensin Solución. Sáḥara, 30 años de conflictu, nᵘ89 de [[L'aventura de la Hestoria]], [[Arlanza Ediciones]], [[Madrid]], marzu de [[2006]]&lt;/ref&gt; anque bien pocos d'ellos llograron los ésitos llograos pol xeneral vietnamita.

=== Loxística ===
Ensin dulda ye méritu del xeneral el poder mover desmontaes pola selva, armar y suministrar munición a cientos de pesaes pieces d'[[artillería]], pa convertir a una base avanzada del exércitu francés ([[Điện Biên Phủ]]) nuna ratonera, pa sorpresa y plasmu de toos.&lt;ref name=&quot;batalla&quot; /&gt;

Amás de llograr emplazar toles sos pieces de tala forma que nun pudieron ser atopaes, convertir n'inútil l'empléu del [[napalm]],&lt;ref name=&quot;aventura67&quot; /&gt; calteneles operatives magar les [[Monzón|lluvia monzóniques]]&lt;ref name=&quot;elite90&quot; /&gt; y ablayar munchos caces cuando salieron a destruyiles.&lt;ref name=&quot;soldaos7&quot;&gt;Dellos, Aviación, capítulu 7 de Soldaos, [[British Broadcasting Corporation|BBC]], [[Londres]], [[1984]]&lt;/ref&gt; Y tou eso sobre llombes, ente la selva y a miles de quilómetros de les sos fontes de suministros.

=== Estratexa ===
{{referencies|t=20131218|militares}}
Como estratega Giáp nun yera tan sobresaliente como lu yera nel campu de la [[loxística]]:

* Na [[Batalla del delta del ríu Coloráu]] nun tuvo en cuenta la superioridá de medios, especialmente aéreos, con que cuntaben los franceses; na guerra contemporánea arguméntase comúnmente que ''quien controla'l cielu, controla la tierra'', y nesti casu'l comentariu foi acertáu.
* Na [[Ofensiva de Pascua]] nun supo cómo mover y utilizar los carros de combate de que disponía pa romper el frente enemigu y dexar a la infantería avanzar, misión pa la que fueron escurríos los tanques.&lt;ref name=&quot;soldaos5&quot;&gt;Dellos, El carru de combate, capítulu 5 de Soldaos, [[British Broadcasting Corporation|BBC]], [[Londres]], [[1984]]&lt;/ref&gt; En [[Lon Son]] llograren tomar toles posiciones de les [[Fuercies Especiales del Exércitu d'Estaos Xuníos|Boínes Verdes]], pero año dempués nun supo emplegales y perdió con elles la posibilidá d'una gran victoria, gran cantidá d'aquelles armes y munchos homes. Amás llindóse a llanzar folaes humanes una tres otra hasta quedase ensin homes, al nun dase cuenta de qu'esa estratexa solo conducía a la perda de vides humanes frente a la potencia de fueu de los barcos y aviones estauxunidenses.
* La victoria de la [[Ofensiva de Primavera]] en 1975 ye esplicable, sicasí, polos fundamentos de la estratexa del Ministru de Defensa Giáp: les fuercies armaes rexonales, amestaes a sólides organizaciones de mases, reforzárense costantemente en campos y ciudaes y tuvieron llistes pa xunise a les fuercies regulares pa la ofensiva militar y l'insurrección,&lt;ref&gt;Giap V.G. y V.T. Dung 1976 Op.cit. p. 49.&lt;/ref&gt; que liquidaron definitivamente a les tropes de Thieu y causaron la fuxida de tolos asesores y sofitos estauxunidenses.

=== Táctica ===
{{referencies|t=20131218|militares}}
Nel [[campu de batalla]] ye onde Giáp cuntaba con menos aptitúes.

Munches vegaes llindar a ordenar carga tres carga, con poca considerancia pol númberu d'homes que pudiera perder con tan simple [[táctica]]. Esta foi una de les razones que-y causó la derrota na [[Batalla de Phu Tong Hog]].

Onde más claramente se vio'l desinterés pola vida de los sos homes foi na ''Batalla de Điện Biên Phủ'', onde tuvo que pidir una tregua de delles hores a los franceses pa retirar los cadabres que cubríen les llombes de ''Beatriz''. A puntu tuvo de perder el control sobre los sos homes, que se sublevaben ante una muerte cierta o s'apurríen a los franceses magar dir ganando y saber lo que-yos pasaría si yeren afayaos polos suyos.&lt;ref name=&quot;aventura67&quot; /&gt; Anque Giáp reconocería años dempués sentise solliviáu por nun tener qu'unviar cargues masives,&lt;ref name=&quot;elite90&quot; /&gt; como queríen los sos aliaos chinos, lo cierto ye que, hasta que nun foi consciente del peligru nel qu'actuaben los sos homes, nun empezó a cavar cabianes coles que pudieren avanzar ensin ser barríos poles ametralladores franceses.

Esti puntu, l'usu &quot;inmisericorde&quot; de los sos homes pa ganar a los sos enemigos, ye tamién oxetu de discutiniu. Reconózse-y el so paciente y concienzuda preparación de casi toles grandes actuaciones que realizaba. Sicasí, na [[Ofensiva del Tet]] perdió bien de homes contra un exércitu netamente superior, inferioridá de la que yera consciente. Ye más, entá sabiendo que los estauxunidenses contraatacaríen con homes y helicópteros, ordenó al Vietcong aguantar nes posiciones tomaes, condergándolo a la so práutica aniquilación. Esti puntu abre la dulda de si foi una imprudencia o error de Giáp, o una estrataxema siguida pa llibrase d'una fuercia independiente del so mandu y con base nel Sur.&lt;ref name=&quot;nam&quot; /&gt;

Tamién los sos enemigos atribúyen-y a él o a la cúpula dirixente de Hanói, a la que pertenecía, crímenes de lesa humanidá como les [[matances de Hué]], que se llevaron a cabu mientres la Ofensiva del Tet, que fueron claramente planiaes y pacientemente llevaes a cabu contra los representantes de l'autoridá survietnamita qu'asesinaren a miles de simpatizantes del [[Vietcong]].

Magar eses carauterístiques, el xeneral Võ Nguyên Giáp ye consideráu un héroe nel so país y en munchos países{{quién}}, porque llogró ganar en tola llinia al exércitu más poderosos del mundu, modelu que trataron d'asonsañar darréu munchos líderes guerrilleros de formación comunista en tol mundu, casi siempres ensin ésitu.

== Notes y referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Vo Nguyen Giap}}
* [http://www.elpezdigital.com.ar/2014/06/giap-estrella-de-vietnam.html Giap: Estrella de Vietnam], ''[[ElPezDigital]]'', xunu de 2014.

{{NF|1911|2013|Giap, Võ Nguyên}}


{{Tradubot|Võ Nguyên Giáp}}

[[Categoría:Militares de Vietnam]]
[[Categoría:Comunistes de Vietnam]]
[[Categoría:Militares de la Guerra de Vietnam]]
[[Categoría:Persones de la Guerra de Vietnam]]
[[Categoría:Persones de la Primer Guerra d'Indochina]]
[[Categoría:Ministros y ministres de Vietnam]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>a5to2gw1ff5ajnk0zmdv7303u51e8gb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>David de Gea</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138429</id>
    <revision>
      <id>3703342</id>
      <parentid>3641720</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35263" xml:space="preserve">{{persona}}
'''David De Gea''' {{nym}} ye un [[Fútbol|futbolista]] [[España|español]] que xuega como [[Porteru (fútbol)|porteru]] nel [[Manchester United Football Club]] de la [[Premier League]] d'[[Inglaterra]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=|nome= |títulu=David de Gea - Perfil del xugador|url=https://www.transfermarkt.es/david-de-gea/profil/spieler/59377|fecha= |fechaaccesu=18 d'abril de 2018|periódicu=|páxina=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bdfutbol.com/es/j/j12499.html|títulu=De Gea, David de Gea Quintana - Futbolista |fechaaccesu=18 d'abril de 2018|sitiuweb=www.bdfutbol.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Formáu nes categoríes inferiores del [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]], De Gea debutó col primer equipu en 2009. Un añu dempués ganó la [[Liga Europa de la UEFA|Lliga Europa]] y la [[Supercopa d'Europa]]. En xunu de 2011, convertir nel trespasu más caru d'un porteru na [[Premier League]], al fichar pol [[Manchester United Football Club|Manchester United]] que pagó al Atlético de Madrid aproximao 20 millones d'euros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/2013/02/11/futbol/liga_campeones/1360606642.html|títulu=Real Madrid-Manchester United: De Gea y la reválida del Bernabéu - MARCA.com |fechaaccesu=18 de payares de 2015|autor=[[MARCA.com]]|fecha=13 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt; Col equipu inglés llogró siete títulos hasta la fecha, incluyida la [[Premier League 2012-13]] y la [[Liga Europa de la UEFA 2016-17|Liga Europa 2016-17]].

Debutó cola [[Seleición de fútbol d'España|Seleición española]] el 7 de xunu de 2014, allegando al [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial de Brasil]] nesi mesmu añu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=España: De Gea fixo'l so debú cola absoluta - MARCA.com|url=https://www.marca.com/2014/06/08/futbol/mundial/espana/1402179871.html |fechaaccesu=18 d'abril de 2018|periódicu=MARCA.com}}&lt;/ref&gt;

== Trayeutoria ==

=== Inicio ===
[[Ficheru:David de Gea.jpg|180px|left|thumb|Nun derbi ante'l [[Real Madrid]].]]
Nació circunstancialmente en [[Madrid]] el 7 de payares de 1990, pero se crió dende la so nacencia n'[[Illescas (Toledo)|Illescas]], [[Provincia de Toledo|Toledo]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.europapress.es/castilla-lamancha/noticia-david-gea-recogera-miercoles-mencion-honorifica-logro-temporada-illescas-toledo-20110419191745.html|títulu=De Gea va recoyer esti miércoles una mención honorífica polos sos llogros|obra=[[Europa Press]]|fecha=19 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Los sos primeros pasos futbolísticos dar a los 9 años na cercana escuela de la llocalidá de [[Casarrubuelos]], Madrid. Darréu tuvo xugando nel Colexu Castiella de [[Torrejón de la Calzada]] cuando tenía 12 años, y con 13 años foi llamáu pol [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]. Con 16 años convocáronlu pa xugar cola [[Seleición de fútbol d'España|seleición española]] sub-16 y a los 19 xugó'l so primer partíu en [[Primer División d'España|Primer División]]. Recibió dellos premios como deportista destacáu per parte de la [[Xunta de Comunidaes de Castiella-La Mancha]] y la [[Diputación Provincial de Toledo|Diputación de Toledo]].

=== Atlético de Madrid ===

==== Temporada 2009-10 ====
El 30 de setiembre de 2009 debutó, por cuenta de la mancadura del porteru titular del equipu, [[Roberto Jiménez Gago|Roberto]], nun partíu oficial col primer equipu del [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]], nun alcuentru de [[Lliga de Campeones de la UEFA|Lliga de Campeones]] qu'enfrentaba al Atlético contra'l [[Fútbol Club Porto|Porto]] n'[[Estadiu do Dragão|O Dragão]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/2009/09/30/futbol/liga_campeones/1254339911.html |títulu=Roberto ruémpese y debuta De Gea |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2009 |autor= |fecha=30 de setiembre de 2009 |obra=[[Marca (periódicu)|Marca]] |ubicación=Madrid, España}}&lt;/ref&gt; El 3 d'ochobre, De Gea debutó nel [[Estadiu Vicente Calderón]] y detuvo un penalti ayudando asina a que'l so equipu venciera por 2-1 al [[Real Zaragoza|Zaragoza]]. Tres la finalización del partíu David foi ovacionado pola afición colchonera.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mundodeportivo.com/20091005/felicidaes-david_53797947629.html |títulu=¡Felicidad, David! |nome=Walter | apellíu=Zimmermann |obra=[[Mundo Deportivo]] |fecha=5 d'ochobre de 2009 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; 

El 12 de mayu de 2010, De Gea xugó como porteru titular del [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] na final de la [[Liga Europa de la UEFA 2009-10|Liga Europa de la UEFA]], ganándo-yla al [[Fulham Football Club|Fulham]] por 2-1, con dambos goles del delanteru [[Uruguái|uruguayu]] [[Diego Forlán]]. En felicidá final, David de Gea realizó delles paraes de méritu cuando'l marcador reflexaba'l 1-1, evitando asina la derrota del so equipu. El 19 de mayu de 2010, tan solo una selmana dempués de la primer final, apuesta la segunda consecutiva, esta vegada de la [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]. L'Atlético perdió contra'l [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla FC]] por dos goles a cero. Felicidad final apostar nel [[Camp Nou]] de [[Barcelona]]. La so primer temporada en [[Primer División d'España|Primer División]] remató para De Gea siendo gallardoniáu como Xugador Revelación de la temporada 2009-10.

==== Temporada 2010-11 ====
La temporada siguiente nun pudo empezar meyor pos el 27 d'agostu de 2010, l'Atlético xugó la final de la [[Supercopa d'Europa]] contra'l [[Inter de Milán]]. El porteru madrilanu detuvo un penalti a [[Diego Milito]] nos últimos minutos del partíu y proclamóse campeón, siendo la resultancia final del partíu 2-0. El 10 d'abril de 2011, nel partíu correspondiente a la trentena primer xornada de [[Primer División d'España 2010/11|lliga]] apostó'l so cincuentenu partíu de lliga&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.as.com/futbol/articulo/david-gea-partíos-filipe-lluis/20110410dasdasftb_60/Tes |títulu=David de Gea, 50 partíos; Filipe Luis, primer gol | autor=[[Axencia EFE]] | obra=[[As (periódicu)|AS]] | fecha=10 d'abril de 2011 }}&lt;/ref&gt; frente a la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]], rematando'l partíu con victoria per trés a cero. Nestos primeros cincuenta partíos, De Gea encaxó un total de 69 goles.

=== Manchester United ===

==== Temporada 2011-12 ====
[[Ficheru:David de Gea (ManU).jpg|180px|right|thumb|David de Gea nun partíu ante'l [[Sunderland Association Football Club|Sunderland AFC]].]]
El 27 de xunu de 2011, David de Gea pasó la reconocencia médica&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.as.com/futbol/articulo/gea-paso-pruebes-méliques-united/20110628dasdaiftb_47/Tes |títulu=David de Gea pasó les pruebes médiques | obra=[[As (periódicu)|AS]] | fecha=28 de xunu de 2011 |nome=Juan | apellíu=Casáñez }}&lt;/ref&gt; col [[Manchester United Football Club|Manchester United]]. Dos díes depués confirmóse'l so trespasu&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.goal.com/es/news/21/fichajes/2011/06/29/2510001/ye-oficial-el-manchester-united-ficha-a-david-de-gea|títulu=L'Atlético de Madrid y el Manchester United lleguen a un alcuerdu por De Gea}}&lt;/ref&gt; al Manchester United pa les siguientes cinco temporaes por un preciu averáu de 19 millones d'euros&lt;ref&gt;{{cita web | url=https://www.marca.com/futbol/premier-league/2017/12/04/5a252ca9ca4741344y8b45cc.html | títulu=El United fai oficial el fichaxe de De Gea | fecha=29 de xunu de 2011 | obra=[[Marca (periódicu)|Marca]] }}&lt;/ref&gt; que-y convirtieron nel segundu trespasu d'un porteru más caru del mundu y el primeru de la [[Premier League]]. L'equipu inglés precisaba un nuevu porteru tres la retirada d'[[Edwin van der Sar|Edwin Van der Sar]].&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.elconfidencial.com/deportes/2011/futbol-david-gea-atletico-madrid-fichaxe-manchester-united-segundu-caru-historia-20110630-80778.html | títulu='Van der Gea', el segundu porteru más caru de la hestoria, el postreru 'negociu' del Atlético | editorial=El confidencial | nome=Rubén |apellíu=Rodríguez | fecha=30 de xunu de 2011 }}&lt;/ref&gt; El 23 de xunetu de 2011 poner por primer vegada la camiseta del Manchester nun partíu amistosu que terminó con una victoria por 1-3. El 7 d'agostu de 2011, David de Gea debutó en partíu oficial cola camiseta del Manchester y ganó el so primer títulu col so nuevu equipu, la [[Community Shield]]. El partíu remató 3-2, con victoria de los diaños coloraos frente al [[Manchester City Football Club|Manchester City]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=El Manchester United inda ye l'hermanu mayor |url=http://deportes.elpais.com/deportes/2011/08/07/actualidad/1312701722_850215.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=7 d'agostu de 2011|apellíu=Quixano |nome=Jordi|obra=[[El País (España)|El País]]}}&lt;/ref&gt; El 14 d'agostu debutó na [[Premier League]] nel partíu de la primer xornada, [[West Bromwich Albion Football Club|West Bromwich Albion]] - Manchester United, consiguiendo una victoria por unu a dos. El 27 de setiembre debutó na [[Lliga de Campeones de la UEFA 2011-12|Lliga de Campeones]] col Manchester United na segunda xornada de la fase de grupos. El partíu remató empate a trés ante'l [[FC Basel|Basilea]]. El 7 d'avientu de 2011, nel partíu correspondiente a la última xornada de la fase de grupos de la Lliga de Campeones, De Gea xugó'l centésimu partíu de la so carrera encaxando dos goles y siendo el Manchester derrotáu por dos a unu frente al [[FC Basel|Basilea]]. Esta derrota fixo que'l Manchester acabara terceru nel so grupu y fuera esaniciáu de la Lliga de Campeones y clasificáu p'apostar la [[Liga Europa de la UEFA 2011-12|Liga Europa]]. Nestos primeros cien partíos, De Gea encaxó un total de 133 goles. El 28 de xineru xugó'l so primer partíu de [[FA Cup 2011-12|FA Cup]] na derrota por dos a unu ante'l [[Liverpool Football Club|Liverpool]] qu'esanició al Manchester United d'esta competición nos dieciseisavos de final. El 16 de febreru de 2012 xugó'l so primer partíu de [[Liga Europa de la UEFA 2011-12|Liga Europa]] col Manchester United na victoria por cero a dos correspondiente al partíu d'ida de dieciseisavos de final ante'l Ajax.

Na primer temporada n'Inglaterra De Gea alternó la titularidá col danés [[Anders Lindegaard]], apostando un total de 39 partíos ente les distintes competiciones y acabando subcampeón de la Premier League y campeón de la Community Shield.

==== Campeón de Lliga ====
Mientres la temporada [[Premier League 2012-13|2012-13]], tres un empiezu daqué irregular acompañáu de problemes dentales que-y fixeron tar nel banquín en dellos partíos, afitar na titularidá del equipu inglés. Les sos actuaciones ayudaron a que l'equipu alzar col campeonatu de Lliga encaxando 26 goles nos 28 partíos qu'apostó.

Na Lliga de Campeones terminó primero de grupu, pero foi esaniciáu n'octavos de final pol [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]. L'equipu español empató a unu n'España y ganó 2-1 en [[Old Trafford]], esaniciando asina al Manchester United.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=De Gea esplica'l so paradón: &quot;Saqué'l pie por instintu&quot;|url=https://www.marca.com/2013/02/13/futbol/madrid-manchester/1360794256.html |fechaaccesu=25 de mayu de 2018}}&lt;/ref&gt;

A la fin de la temporada, el Manchester United anovó por dos temporaes más al porteru ante'l posible interés del [[Futbol Club Barcelona]] pola posible salida de [[Víctor Valdés]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=El Manchester United xúbe-y el sueldu a David de Gea pa estornar al FC Barcelona|url=http://www.20minutos.es/noticia/1859346/0/david-de-gea/manchester-united/aumento-sueldu/}}&lt;/ref&gt;

==== Fora d'Europa tres la marcha de Ferguson ====
La temporada 2013-14 empezó cola disputa de la [[Community Shield 2013|Community Shield]] al ser el Manchester campeón de la Premier League 2012-13. Na final enfrentar al [[Wigan Athletic Football Club|Wigan]], perteneciente a una división inferior al Manchester United, pero que fuera'l campeón de la FA Cup la temporada anterior. De Gea foi'l porteru titular na final que ganó'l Manchester United por cero a dos. Asina, David consiguió la so segunda Community Shield el 11 d'agostu de 2013.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=elmundo.es|títulu=Primer títulu de la era Moyes|url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2013/08/11/futbol/1376233287.html |fechaaccesu=25 de mayu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Nel restu de les competiciones el Manchester tuvo actuaciones bastante fluexes siendo esaniciáu en cuartos de final de la Lliga de Campeones pol [[FC Bayern München]] y quedando en séptima posición de la Premier League, lo que traería la nun apuesta de competición europea mientres la temporada 2014-15, cosa que nun asocedía dende faía 25 años. Individualmente, De Gea asitiar de forma indiscutible na titularidá apostando un total de 52 partíos y encaxando 55 goles y foi escoyíu meyor xugador del club polos aficionaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/2014/05/09/futbol/futbol_internacional/premier_league/1399634587.html|títulu=De Gea, meyor xugador del añu nel Manchester United |fechaaccesu=25 de mayu de 2018|apellíu=MARCA.com|sitiuweb=www.marca.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Temporada 2014-15 ====
Mientres la temporada 2014-15 David volvió xugar tolos partíos como titular salvu nos que s'atopó mancáu. El club terminó la temporada en cuarta posición clasificándose pa xugar la eliminatoria previa de la Lliga de Campeones. Al rematar la temporada, foi incluyíu nel equipu ideal de la Premier League. A lo llargo de la temporada, diversos rumores&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La primer puya del Real Madrid por David de Gea va ser de 30 millones|url=http://www.mundodeportivo.com/20141015/real-madrid/la-primer-puya-del real-madrid-por-david-de-gea-sera-de-30-millones_54417131053.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Louis van Gaal reconoz que David de Gea puede acabar nel Real Madrid|url=http://www.mundodeportivo.com/20150131/futbol/premier-league/louis-van-gaal-reconoz-que-david-de-gea-puede-acabar-en-el real-madrid_54425704937.html}}&lt;/ref&gt; suxurieron que al rematar la mesma ficharía por al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]. Finalmente, l'últimu día de fichaxes produció l'alcuerdu ente'l Manchester United y el Real Madrid pal so trespasu pero la documentación llegó fora de plazu y De Gea permaneció nel United.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Florentinada: el contratu de De Gea llegó a La Lliga a les 0:28|url=http://futbol.as.com/futbol/2015/09/01/primer/1441059276_525071.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Torres|nome=Diego |títulu=Radiografía del abaruyamientu De Gea|url=https://elpais.com/deportes/2015/09/02/actualidad/1441190794_600907.html|fecha=2 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=25 de mayu de 2018|periódicu=El País|issn=1134-6582|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Últimu añu de Van Gaal y yera Mourinho ====
La temporada 2015-16 foi la segunda y postrera de [[Louis van Gaal|Van Gaal]] como téunicu del equipu. El porteru español siguió siendo indiscutible so los palos tres el so atayáu trespasu al club madrilanu y la so posterior renovación.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=De Gea anueva col Manchester United hasta 2019|url=https://www.elmundo.es/deportes/2015/09/11/55f2b65422601dfe298b4580.html |fechaaccesu=25 de mayu de 2018|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;L'equipu inglés acabó la temporada conquistando la [[FA Cup 2015-16|FA Cup]], siendo De Gea el porteru titular na final ganada ante'l Wigan por 1-2. Na temporada 2016-17, yá con [[José Mourinho|Mourinho]] como entrenador, llogró los títulos de [[Liga Europa de la UEFA 2016-17|Liga Europa]], [[Community Shield 2016|Community Shield]] y [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2016-17|EFL Cup]], magar el porteru titular en Liga Europa foi [[Sergio Germán Romero|Sergio Romero]]. Na temporada 2017-18, onde nun llogró nengún títulu, superó los 300 alcuentros oficiales con ''los diaños coloraos'' nun alcuentru ante'l [[Huddersfield Town Association Football Club|Huddersfield]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Pérez|nome=Gorka Rodrigálvarez|títulu=De Gea supera a Van der Sar y avérase a Schmeichel|url=https://elpais.com/deportes/2018/02/03/actualidad/1517671865_480259.html|fecha=3 de febreru de 2018 |fechaaccesu=25 de mayu de 2018|periódicu=El País|issn=1134-6582|idioma=es}}&lt;/ref&gt;A final de temporada foi escoyíu, per cuarta vegada en cinco temporaes, como meyor xugador del equipu inglés. Con esti gallardón superó a [[Cristiano Ronaldo]], que yera'l qu'ostentaba l'anterior récor.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=David de Gea fai hestoria al ser escoyíu per cuarta vegada meyor xugador de la temporada del United|url=http://www.mundodeportivo.com/futbol/premier-league/20180502/443184522778/de-gea-mejor-jugador-united-historia.html |fechaaccesu=25 de mayu de 2018|periódicu=Mundo Deportivo}}&lt;/ref&gt;

== Seleición nacional ==

=== Categoríes inferiores ===
[[Ficheru:Javi Martínez.jpg|180px|right|thumb|David de Gea (izquierda) y [[Javi Martínez]] (derecha), nun partíu cola [[Seleición de fútbol d'España|seleición española]] sub-21.]]
[[Ficheru:David_De_Gea_ESPU21_2013.jpg|180px|left|thumb|De Gea xugando pa España O21 mientres los Campeonatos d'Europa 2013.]]
De Gea formó parte de la [[Seleición de fútbol d'España|seleición española]] que se consagró campeona del [[Campeonatu d'Europa Sub-17 de la UEFA Européu sub-17]] y subcampeona del [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2007|Mundial Sub-17 de 2007]]. Tamién foi internacional cola [[Seleición de fútbol d'España|seleición española sub-21]], cola que se proclamó, el 25 de xunu de 2011, campeón del [[Eurocopa Sub-21 de 2011|Européu sub-21]], alzándose como'l porteru menos goliáu del campeonatu con solu dos tantos recibíos, unu nel primer partíu contra la seleición d'[[Seleición de fútbol d'Inglaterra|Inglaterra]] y otru na semifinal contra [[Seleición de fútbol de Bielorrusia|Bielorrusia]].

El 25 de febreru de 2012 recibió la citación&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.enbocadegol.com/?p=9241 |títulu=Importantes novedaes na convocatoria de la Seleición Olímpica}}&lt;/ref&gt; pa los [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]].

El 3 de xunetu foi convocáu na llista previa de 22 xugadores&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/2012/07/03/mas_deportes/caminoalondres/1341311792.html|títulu=Llista previa pa los Xuegos|obra=[[Marca (periódicu)|Marca]]|fecha=3 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; pa representar a la Seleición española nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012. Díes dempués foi incluyíu na llista definitiva de 18 xugadores que finalmente viaxaron a Londres.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.google.com/hostednews/epa/article/ALeqM5iUYB0ACTE6m-1k-96BbxysJyT7uA?docId=1825829 |títulu=Jordi Alba entra na llista oficial de la seleición olímpica española|fecha=13 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|obra=[[Google News]]|autor=[[Axencia EFE]] |urlarchivu=https://archive.is/20121205004109/https://www.google.com/hostednews/epa/article/ALeqM5iUYB0ACTE6m-1k-96BbxysJyT7uA?docId=1825829 |fechaarchivu=5 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Mientres los Xuegos Olímpicos David apostó los trés partíos de la fase de grupos como titular y encaxó dos goles pero finalmente la seleición española quedó esaniciada al nun consiguir ganar en nengún de los trés alcuentros.

Mientres el branu de 2013, De Gea foi, de nuevu, convocáu p'apostar l'Européu Sub-21 que s'apostó n'Israel. Foi'l porteru titular mientres tola participación de la seleición y el 18 de xunu de 2013 proclamóse campeón del Européu sub-21 siendo otra vegada'l porteru menos goliáu. Los únicos goles qu'encaxó fueron ante {{sel|Italia}} na final que ganó España por cuatro goles a dos.

=== Seleición absoluta ===
El 10 de mayu de 2010, [[Vicente del Bosque]] incluyir na preseleición de 30 xugadores que podríen representar a [[Seleición de fútbol d'España|España]] na [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Copa Mundial de Sudáfrica de 2010]].&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.20minutos.es/noticia/702605/0/del monte llista/preseleccion/ |títulu=Del Bosque inclúi a Valdés, De Gea y Pedrito na preseleición del Mundial | fecha=10 de mayu de 2010 | obra=[[20 minutos]] }}&lt;/ref&gt; Sicasí, finalmente foi refugáu na llista definitiva de 23 xugadores que dio'l 20 de mayu.

El 15 de mayu de 2012, entró na llista de convocaos&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.as.com/futbol/articulo/monte-llama-isco-javi-garcia/20120515dasdasftb_15/Tes |títulu=Del Bosque llama a Isco, Javi García, Beñat y Adrián|obra=[[As (periódicu)|AS]]|fecha=15 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt; de la Seleición española absoluta, pa los siguientes amistosos ante {{sel|Serbia}} y ante {{sel|Corea del Sur}} anque, de nuevu, nun llegó a debutar y nun formó parte de los convocaos pa la [[Eurocopa 2012]].

El 13 de mayu de 2014, otra vegada entró na prelista de 30 xugadores&lt;ref&gt;{{cita web | url=https://www.publico.es/deportes/520457/del monte-inclúi-en-la-prelista-pa-el mundial-a-de-gea-carvajal-iturraspe-torres-y-villa |títulu=Del Bosque inclúi na prelista pal Mundial a De Gea, Carvajal, Iturraspe, Torres y Villa}}&lt;/ref&gt;p'apostar el [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial de Brasil]]. Al solu haber trés porteros na llista, por cuenta de la mancadura de [[Víctor Valdés]], el 31 de mayu confirmóse qu'esta vegada David sí taría nel [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial]]&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.20minutos.es/noticia/2154531/0/vicente-del monte llista-seleccion-espanola/mundial-brasil-2014/| títulu=Los 23 de La Colorada pa Brasil: entren Diego Mariña y Juanfran y quédase fuera Dani Carvajal}}&lt;/ref&gt; como tercer porteru. Una selmana dempués, el 7 de xunu de 2014 producióse'l so debú cola Seleición absoluta nel partíu que-yos enfrentó contra {{sel|El Salvador}} en Washington, con victoria de 2-0. Sustituyó a [[Iker Casillas]] nel minutu 83 de partíu. En dichu mundial la participación de la Seleición española foi bien decepcionante, quedando esaniciada na primer fase, tres los dos primeros partíos nos que foi ganada por unu a cinco ante {{sel|Holanda}} y cero a dos ante {{sel|Chile}}. De Gea nun apostó nengún minutu en tol tornéu.

Foi'l porteru titular de la seleición española mientres la [[Eurocopa 2016]], per delantre de [[Iker Casillas|Casillas]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Eurocopa 2016: De Gea salvó a España d'una goliada - Marca.com|url=https://www.marca.com/futbol/eurocopa/2016/06/27/57717781ca4741a27c8b4627.html |fechaaccesu=18 d'abril de 2018|periódicu=Marca.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

== Estadístiques ==

=== Clubes ===
* ''Actualizáu'l 19 de mayu de 2018'':&lt;ref&gt;Ellaboráu a partir de {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/primera/|títulu=Estadístiques Marca Lliga}}, {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/copa_rey/|títulu=Estadístiques Marca Copa}}, {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/europa_league/|títulu=Estadístiques Marca Europa League}}, {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/champions/|títulu=Estadístiques Marca Champions}}, {{cita web |url=http://www.goal.com/es-us/people/espa%C3%B1a/21189/david-de-gea|títulu=Estadístiques Goal David de Gea}}&lt;/ref&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;2&quot; style=&quot;margin: 0 auto; background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; clear:center; text-align:center&quot;
|- bgcolor=#DDD
! rowspan=2 width=150px | Club
! rowspan=2 width=30px | Div
! rowspan=2 width=50px | Temporada
!colspan=2 | Lliga
! colspan=2 | Copes&lt;br /&gt;nacionales&lt;sup&gt;([[#1|1]])&lt;/sup&gt;
! colspan=2 | Torneos&lt;br /&gt;internacionales&lt;sup&gt;([[#2|2]])&lt;/sup&gt;
! colspan=2 | Total
! rowspan=2 | Media&lt;br /&gt;encaxada
|-bgcolor=#DDD
! [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
! [[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
! [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
! [[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
! [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
! [[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
! [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
! [[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
|-
|rowspan=4|'''[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ESP}}&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=2|[[Primer División d'España|1ª]]
|[[Primer División d'España 2009/10|2009/10]]||19||28||7||10||9||9
!35
!47
!1,34
|-
|[[Primer División d'España 2010-11|2010/11]]||38||53||5||5||6||7
!49
!65
!1,33
|- bgcolor=#DDD
!colspan=2| Total club!!57!!81!!12!!15!!15!!16!!84!!112!!1,33
|-
| rowspan=&quot;9&quot; |'''[[Manchester United Football Club|Manchester United]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ING}}&lt;/small&gt;
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |[[Premier League|1ª]]
|[[Premier League 2011/12|2011/12]]||30||29||2||4||8||14
!40
!47
!1,2
|-
|[[Premier League 2012/13|2012/13]]||28||26||6||8||7||8
!41
!42
!1,03
|-
|[[Premier League 2013/14|2013/14]]||37||43||5||3||10||9
!52
!55
!1,06
|-
|[[Premier League 2014/15|2014/15]]||37||36||6||7||-||-
!43
!43
!1
|-
|[[Premier League 2015/16|2015/16]]||34||33||7||5||8||10
!49
!48
!0,95
|-
|[[Premier League 2016/17|2016/17]]||35||29||7||7||3||4
!45
!40
!0,89
|-
|[[Premier League 2017-18|2017/18]]||37||28||2||2||7||5
!46
!35
!0,68
|- bgcolor=&quot;#DDD&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | Total club!!238!!224!!35!!36!!43!!50!!316!!310!!0,98
|- style=&quot;color: white; background: black&quot;
! colspan=&quot;3&quot; | Total carrera!!295!!305!!47!!51!!58!!66!!400!!422!!1,06
|-
| colspan=12 align=left|
&lt;div id=&quot;1&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(1)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt; Inclúi datos de [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]] (2009-11); [[FA Cup]] (2011-16); [[Copa de la Lliga d'Inglaterra|Copa de la Lliga]] (2011-16); [[Community Shield]] (2011) y (2013).&lt;/small&gt;
&lt;div id=&quot;2&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(2)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt; Inclúi datos de [[Lliga de Campeones de la UEFA]] (2009-10), (2011-14) y (2015-16); [[Liga Europa de la UEFA]] (2009-12); [[Supercopa d'Europa]] (2010).&lt;/small&gt;
&lt;div id=&quot;3&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(3)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt;Los goles indicaos na tabla referir a goles encaxaos.&lt;/small&gt;
|}

=== Seleiciones ===

==== Participaciones en fases finales ====
{| align=&quot;center&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse; background: #F7F8FF; text-align: center&quot;
|- style=&quot;color:black; background: #DDD&quot;
! width=210 | Competición
! width=130 | Categoría
!width=210 | See
!width=130 | Resultáu
!width=60 | Partíos
! width=60 | Goles
|-
|[[Xuegos Olímpicos de 2012]]
|[[Seleición de fútbol sub-23 d'España|Seleición olímpica]]
|{{GBR}}
|Primer fase |3

|0
|- style=&quot;color: white; background: black&quot;
!Total
!colspan=&quot;3&quot;|–
!3
!0
|}

== Palmarés ==

=== Campeonatos nacionales ===
&lt;br/&gt;
{|cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin: 0 auto; font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse; background: #F7F8FF; text-align:center&quot;
|-style=&quot;color: black; background: #DDD&quot; 
!width=&quot;240&quot;|Títulu
!width=&quot;190&quot;|Club

!width=&quot;210&quot;|See
!width=&quot;75&quot;|Añu
|-align=center

|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Community Shield]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|ENG}} [[Estadiu de Wembley|Londres]]
|[[Community Shield 2011|2011]]
|-align=center
|[[Premier League]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|ENG}} [[Old Trafford|Mánchester]]
|[[Premier League 2012-13|2012/13]]
|-align=center
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Community Shield]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|ENG}} [[Estadiu de Wembley|Londres]]
|[[Community Shield 2013|2013]]
|-align=center
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[FA Cup|Copa FA]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|ENG}} [[Estadiu de Wembley|Londres]]
|[[FA Cup 2015-16|2015/16]]
|-align=center
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Community Shield]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|ENG}} [[Estadiu de Wembley|Londres]]
|[[Community Shield 2016|2016]]
|-align=center
|[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|ENG}} [[Estadiu de Wembley|Londres]]
|[[Copa de la Lliga d'Inglaterra 2016-17|2016/17]]
|}

=== Campeonatos internacionales ===
&lt;br/&gt;
{|cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin: 0 auto; font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse; background: #F7F8FF; text-align:center&quot;
|-style=&quot;color: black; background: #DDD&quot; 
!width=&quot;240&quot;|Títulu
!width=&quot;190&quot;|Club

!width=&quot;210&quot;|See
!width=&quot;75&quot;|Añu
|-align=center

|[[Liga Europa de la UEFA]]
|{{Bandera|ESP}} [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]
|{{Bandera|GER}} [[Imtech Arena|Hamburgo]]
|[[Liga Europa de la UEFA 2009-10|2009/10]]
|-align=center
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Supercopa d'Europa|Supercopa de la UEFA]]
|{{Bandera|ESP}} [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]
|{{Bandera|MON}} [[Estadiu Luis II|Mónaco]]
|[[Supercopa d'Europa 2010|2010]]
|-align=center
|[[Liga Europa de la UEFA]]
|{{Bandera|ENG}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|{{Bandera|SWE}} [[Friends Arena|Solna]]
|[[Liga Europa de la UEFA 2016-17|2016/17]]
|-
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Campeonatu d'Europa Sub-17 de la UEFA|Campeonatu d'Europa Sub-17]]
|{{Bandera|ESP}} [[Seleición de fútbol sub-17 d'España|España sub-17]]
|{{Bandera|BEL}} [[Stade Luc Varenne|Tournai]]
|[[Campeonatu Européu Sub-17 de la UEFA 2007|2007]]
|-
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Eurocopa Sub-21|Campeonatu d'Europa Sub-21]]
|{{Bandera|ESP}} [[Seleición de fútbol sub-21 d'España|España sub-21]]
|{{Bandera|DAN}} [[Atletion|Aarhus]]
|[[Eurocopa Sub-21 de 2011|2011]]
|-
|[[Ficheru:Cscr-featured.png|15px|Campeón invictu]] [[Eurocopa Sub-21|Campeonatu d'Europa Sub-21]]
|{{Bandera|ESP}} [[Seleición de fútbol sub-21 d'España|España sub-21]]
|{{Bandera|ISR}} [[Estadiu Teddy Kollek|Xerusalén]]
|[[Eurocopa Sub-21 de 2013|2013]]
|}

=== Distinciones individuales ===
&lt;br/&gt;
{|cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin: 0 auto; font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse; background: #F7F8FF; text-align:center&quot;
|-style=&quot;color: black; background: #DDD&quot;
!width=654|Distinción
!width=75|Añu
|-
|Fútbol Draft Porteru de bronce&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://futboldraft.com/historico-2007| títulu=Fútbol Draft 2007}}&lt;/ref&gt;
|[[2007]]
|-
|Fútbol Draft Porteru de plata&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://futboldraft.com/historico-2008| títulu=Fútbol Draft 2008}}&lt;/ref&gt;
|[[2008]]
|-
|Fútbol Draft Porteru de plata&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://futboldraft.com/historico-2009| títulu=Fútbol Draft 2009}}&lt;/ref&gt;
|[[2009]]
|-
|Fútbol Draft Porteru d'oru&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://futboldraft.com/historico-2010| títulu=Fútbol Draft 2010}}&lt;/ref&gt;
|[[2010]]
|-
|[[Premios LFP|Premiu LFP al Xugador Revelación de la Lliga]]
||[[2010]]
|-
|[[Premiu Siete Estrelles del deporte]]&lt;ref&gt;http://www.cronicanorte.es/david-de-gea-premiu-siete-estrelles-deporte/11066&lt;/ref&gt;
|[[2010]]
|-
|Fútbol Draft Porteru d'oru&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://futboldraft.com/historico-2011| títulu=Fútbol Draft 2011}}&lt;/ref&gt;
|[[2011]]
|-
|Incluyíu nel equipu ideal del [[Eurocopa Sub-21 de 2011|Européu Sub-21]]
|[[2011]]
|-
|Medaya d'Oru al Méritu Deportivu [[Castiella-La Mancha]]&lt;ref&gt;http://es.globedia.com/gea-recibe-medaya-oro-castilla-llurdiu-merito-deportivu&lt;/ref&gt;
|[[2011]]
|-
|[[PFA Team of the Year|Meyor Porteru de la Premier League]]&lt;ref&gt;[https://www.marca.com/2013/04/28/futbol/futbol_internacional/premier_league/1367180328.html De Gea y Matu, nel once ideal de la Premier League 2012/2013] marca.com&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2012/13#Premios|2013]]
|-
|Incluyíu nel equipu ideal del [[Eurocopa Sub-21 de 2013|Européu Sub-21]]&lt;ref&gt;[http://es.uefa.com/under21/news/newsid=1966188.html Thiago lidera l'equipu del tornéu] uefa.com&lt;/ref&gt;
|[[2013]]
|-
|Meyor parada del añu de la Premier League
|[[2014]]
|-
|[[Xugador del añu Sir Matt Busby]]
|[[2014]]
|-
|[[PFA Team of the Year|Meyor Porteru de la Premier League]]&lt;ref&gt;[https://www.marca.com/2015/04/26/futbol/futbol_internacional/premier_league/1430059891.html El Chelsea apodera l'once ideal de la Premier] marca.com&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2014/15#Premios|2015]]
|-
|[[Xugador del añu Sir Matt Busby]]
|[[2015]]
|-
|[[PFA Team of the Year|Meyor Porteru de la Premier League]]&lt;ref&gt;[https://www.marca.com/futbol/espanoles-mundu/2016/04/22/571a0dd8ca47413y5y8b4599.html De Gea: &quot;Ye un honor tar incluyíu nel equipu del añu de la Premier&quot;] marca.com&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2015/16#Premios|2016]]
|-
|[[Xugador del añu Sir Matt Busby]]
|[[2016]]
|-
|[[PFA Team of the Year|Meyor Porteru de la Premier League]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=David de Gea, nel once del añu de la Premier League|url=https://www.lavanguardia.com/deportes/futbol/20170420/421870304915/premier-league-once-del anu-david-de-gea.html |fechaaccesu=18 d'abril de 2018|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2016/17#Premios|2017]]
|-
|[[PFA Team of the Year|Meyor Porteru de la Premier League]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Trés españoles nel Equipu del Añu de la Premier League|url=https://www.elmundo.es/deportes/futbol/2018/04/18/5ad72db3y5fdea5b028b465a.html |fechaaccesu=18 d'abril de 2018|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;
|[[Premier League 2017-18|2018]]
|-
|[[Xugador del añu Sir Matt Busby]]
|[[2016]]
|}

== Vida personal ==
Caltién una rellación sentimental cola cantante española [[Edurne (cantante)|Edurne]] dende 2010.&lt;ref name=elpais&gt;{{cita publicación |url=https://elpais.com/elpais/2015/05/29/estilu/1432897238_810875.html|obra=El País |títulu=David de Gea, porteru del futuru|autor=Ignacio Gomar|fecha=30 de mayu de 2015 |fechaaccesu=16 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* {{twitter|D_DeGea}}
* Ficha oficial de [http://www.espanol.manutd.com/es-ES/PlayersAndStaff/FirstTeam/DAVID-DE-GEA.aspx David de Gea] nel [[Manchester United]]
* Ficha oficial de [http://www.sefutbol.com/jugadores/gea David de Gea] na [[Seleición Española de Fútbol]]
* {{Xugador UEFA|1901746}}
* {{Xugador FIFA|269859}}
* [https://www.ceroacero.es/player_titles.php?id=111925 Palmarés de David De Gea en Ceroacero]
{{NF|1990||Gea Quintana, David de}}

{{Tradubot|David de Gea}}
[[Categoría:Porteros de fútbol]]
[[Categoría:Futbolistes de la Comunidá de Madrid]]
[[Categoría:Futbolistes del Club Atlético de Madrid]]
[[Categoría:Futbolistes del Manchester United Football Club]]
[[Categoría:Futbolistes de la seleición masculina sub-17 d'España]]
[[Categoría:Futbolistes de la seleición masculina sub-19 d'España]]
[[Categoría:Futbolistes de la seleición masculina sub-21 d'España]]
[[Categoría:Futbolistes de la seleición masculina d'España]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012]]
[[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2014]]
[[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2018]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>7n45ptcw4na8lju9ssbptf35ecd6lw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Raza de perru</title>
    <ns>0</ns>
    <id>139121</id>
    <revision>
      <id>3703229</id>
      <parentid>3648435</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20123" xml:space="preserve">[[Ficheru:Collage of Nine Dogs.jpg|thumb|380px|Esta imaxe amuesa la diferencia de tamaños, colores, pelames, constituciones físiques ente delles de les más de 300 races de perros rexistraes.]]
Una '''raza de perru''' o '''raza canina''' ye un grupu de [[Canis lupus familiaris|perros]] que tienen carauterístiques bien similares o casi idéntiques nel so aspeutu o comportamientu o xeneralmente en dambos, sobremanera porque vienen d'un sistema selectu d'antepasaos que teníen les mesmes carauterístiques. Los perros fueron apariaos selectivamente pa consiguir carauterístiques específiques per miles d'años.

== Introducción ==
Les races de perros nun son [[Ciencia|científicamente]] definíes como una [[clasificación biolóxica]], sinón que son grupos definíos por [[Kennel Club|clubes]] d'[[afición|aficionaos]] llamaos [[Club de raza (perru)|club de la raza]]. Una raza de perru ta representada por un númberu abondu d'individuos que tresfieren de manera estable les sos carauterístiques específiques al traviés de xeneraciones. Los perros de la mesma [[raza]] tienen carauterístiques similares n'apariencia y comportamientu, sobremanera porque vienen d'un sistema selectu d'antepasaos que teníen les mesmes carauterístiques.&lt;ref name=&quot;isbn0764573020 &quot;&gt;{{cita llibru |autor=Donna L. Morden; Seranne, Ann; Wendell J. Sammet; Gasow, Julia |títulu=The joy of breeding your own show dog |editorial=Howell Book House |allugamientu=New York, N.Y |añu=2004 |páxines= |isbn=0-7645-7302-0 |doi=}}&lt;/ref&gt; Los perros d'una raza específica o [[:en:True breeding organism|raza verdadera]], producen animales bien similares a los padres. Un perru noma miembru d'una raza al traviés de pruebes d'ascendencia, por aciu l'analís xenéticu ([[DNA]]) o rexistros escritos de la so ascendencia ([[pedigree]]). Ensin eses pruebes, la identificación d'una raza específica nun ye confiable.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.grapevine.net/~wolf2dog/review.htm |títulu= The New Breed Of Municipal Dog Control Laws:Are They Constitutional? |fechaaccesu= 04/10 2008 |autor= Lynn Marmer |añu= 1984 |obra= first published in the University of Cincinnati Law Review |cita= The court found it was impossible to identify the breed of an unregistered dog. |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080516050509/http://www.grapevine.net/~wolf2dog/review.htm |fechaarchivu= 16 de mayu de 2008 }}&lt;/ref&gt; Estos rexistros, llamáu [[:en:Stud book|rexistro de raza]], pueden tar en manes de particulares, clubes o otres organizaciones.

Munches races tradicionales de perros reconocíes poles principales asociaciones de rexistros caninos denominar “races pures”. Solamente individuos que los sos padres y ancestros son de pura raza considérense pertenecientes a dicha raza. Esti conceutu causó discutiniu por cuenta de la dificultá de regulación y por cuenta de les posibles consecuencies xenétiques d'una población llindada ([[endogamia]]). Realizáronse trabayos recién pa clasificar les distintes races, con delles resultancies que sosprendíen con al respective de les estimaciones d'edá de la raza y les sos interrellaciones con otres castes.

Xeneralmente, primero que un tipu de perru reconózase como de verdadera raza, tien de demostrase que l'acoplamientu d'un par d'esi tipu produz siempres perros que tienen les mesmes carauterístiques que los padres, tantu n'aspeutu como en comportamientu. Esto conozse como ''resultancia positiva de raza''. Esisten munchos interrogantes rellacionaos colo que se considera ''resultancia positiva de raza''.

La [[Federación Cinológica Internacional]] (FCI) reconoz 337 races y caúna ye ''propiedá'' d'un país específicu. Los países ''propietarios'' de diches races establecen l'estándar de raza (descripción detallada del tipu ideal de la raza) - en collaboración coles Comisiones d'Estándares y Científica de la FCI - que la so traducción y actualización ye efectuada pola FCI. Estos estándares son la referencia na cual básense tolos xueces al esaminar los perros mientres les esposiciones llevaes a cabu nos países miembros de la FCI. Anguaño les races son bien estenses y populares gracies a les [[Esposición canina|esposiciones canines]], les [[carreres de galgos]], y más apocayá, gracies a deportes como'l [[Schutzhund]] y el [[Agility]].

== Desenvolvimientu de les races de perros ==
[[Ficheru:Big_and_little_dog_1.jpg|thumb|right|Esta imaxe d'un [[Chihuahua (perru)|chihuahua]] y un [[dogo alemán]] amuesa la gran diferencia de tamañu ente distintes races de perros.]]
Les primeres seleiciones centraríense primeramente na [[doma]] y comportamientu útil del perru, como la lladrida faía les criatures desconocíes o les persones, la proteición del ganáu o la caza —como nel casu del grupu de los [[Terrier]]s. 
Los perros fueron [[cría selectiva|criaos selectivamente]] pa consiguir carauterístiques específiques mientres miles d'años. La seleición centraríase primeramente na [[doma]] y en comportamientos útiles como por casu habilitaos pa la [[caza]]. Más palantre, los perros tamién fueron escoyíos pa llograr morfoloxíes curioses y distintives, dando como resultáu una gran variedá de tipu. Como [[perru de trabayu]] el perru tuvo munches utilidaes distintes como por casu como [[perru de caza]], [[perru d'amuesa]], [[perru d'agua]], [[perru cobrador]], [[llebreles]], [[perru pregueru]], [[perru boyero]], [[perru policía]], [[perru de trinéu]], etc. Dando llugar a formes bien diverses como por casu el [[moloso (perru)|moloso]], el [[mastín]], el [[dogo]], y como [[animal de compañía]] creando grupos de races como los [[bracu|bracos]], [[Spitz (perru)|spitz]], [[terrier]]s, [[retriever]]s, [[spaniel]]s, [[schnauzer]]s, [[pinscher]]s, etc.

Delles races de perru como'l [[Saluki]]&lt;ref name=&quot;isbn186054195X &quot;&gt;{{cita llibru |autor=Allan, Ken; Allan, Diana |títulu=THE COMPLETE SALUKI (Book of the Breed) |editorial=Ringpress Books |ubicación= |añu= 1999|páxines= |isbn=1-86054-195-X |doi=}}&lt;/ref&gt; fueron criaos mientres miles d'años. Otres races de [[perru de trabayu]] como'l [[Pastor Alemán]] o [[Llabrador Retriever]]&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Heather Wiles-Fone; H. Wiles-Fone |títulu=The ultimate Llabrador retriever |editorial=Howell Book House |allugamientu=New York, N.Y |añu=2003 |páxines= |isbn=0-7645-2639-1 |doi=}}&lt;/ref&gt; establecer nos últimos sieglos. Más palantre, los perros tamién fueron escoyíos pa llograr morfoloxíes curioses y distintives, dando por resultancia una variedá estensa de tipos.

Hai muncha especulación, pero poca evidencia, alrodiu de por qué los cánidos vinieron vivir con o cerca de los seres humanos, posiblemente dende hai más de 100&amp;nbsp;000 años.&lt;ref&gt;Carles Vilà (et al.) of the University of California, California, USA, has studied archaeological evidence (fossil bones) indicating that canids could have been living with humans 100,000 years ago.{{cita web
|url= http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/276/5319/1687|títulu= Multiple and Ancient Origins of the Domestic Dog|fechaaccesu= 04/20 2008|coautor= Carles Vilà, Peter Savolainen, Jesús Y. Maldonado, Isabel R. Amorim, John Y. Rice, Rodney L. Honeycutt, Keith A. Crandall, Joakim Lundeberg, Robert K. Wayne|añu= 1997|obra= Science Vol. 276. non. 5319|páxines= 1687–1689|doi= 10.1126/science.276.5319.1687|cita= The sequence divergence within this clade suggested that dogs originated more than 100,000 years before the present.}}&lt;/ref&gt; Nos empiezos de l'agricultura hai unos 12&amp;nbsp;000 años, los seres humanos empezaron a faer usu de perros de diverses maneres, dando llugar a diferencies físiques ente los perros y el so antepasáu'l llobu.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.sciencenews.org/pages/sn_arc97/6_28_97/bob1.htm
|títulu= Stalking the Ancient Dog|fechaaccesu= 04/20 2008|autor= Christine Mlot|fecha= 28 de xunu de 1997
|obra= Science News Online|cita= When we became an agricultural society, what we needed dogs for changed enormously, and a further and irrevocable division [between dogs and wolves] occurred at that point.}}&lt;/ref&gt; En dómines anteriores, poco s'escribió alrodiu de los perros, anque se conocen perros criollos —como'l [[Africanis]]—, que se desenvolvieron mientres el tiempu cola mínima intervención humana pa encaxar col mediu ambiente —incluyendo la cultura humana— nel que los perros vivíen o viven.&lt;ref&gt;1{{cita web|url= http://www.lhasa-apso.org/articles/landrace.htm|títulu= What is a &quot;Landrace&quot;|fechaaccesu= 04/08 2008|autor= Catherine Marley|obra= The Lhasa Apso Information Source|cita= These animals developed their &quot;type&quot; from adaptation to a mix of function and the demands of the particular physical environment.|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080412000129/http://www.lhasa-apso.org/articles/landrace.htm|fechaarchivu= 12 d'abril de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.sa-breeders.co.za/news/africanis.htm|títulu= Description of the AFRICANIS landrace|fechaaccesu= 04/08 2008|autor= Johan Gallant|autor2= Joseph Sithole|fecha= 1 de xineru de 1999
|obra= Breeders in Africa website|cita= The people to whom these dogs traditionally belong do not tend to make body contact with them. However their settlements are seldom deserted from humans, other dogs and livestock, ensuring adequate socialization and environmental adaptation.
}}&lt;/ref&gt; Les races de perros en sentíu modernu fechen solo a partir de la precisa documentación de los pedigríes que s'establecen nel Kennel Club Inglés en 1873, como una imitación d'otros rexistros xenealóxicos pa ganáu y caballos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|enllaceautor= Anne Rogers Clark|coautores= Clark, Annie Rodgers and Brace, Andrew H.|títulu= The International Encyclopedia of Dogs|añu= 1995|editorial= Howell Book House|allugamientu= New York|isbn= 0-87605-624-9|páxines= 8|cita= In the strictest sense, dog breeds date back only to the last couple of decades of the nineteenth century, or to more recent decades in this (the twentieth) century but distinct types of dogs have existed centuries earlier.}}&lt;/ref&gt;

Munches races de perros anguaño tienen los nomes de los tipos de races natives orixinales, como'l [[Border Collie]]. Otros tipos de variedaes criollas, como los retrievers, fixéronse con una apariencia más uniforme al traviés de la cría selectiva, lo que dio llugar a un desenvolvimientu d'una gran variedá de races distintes.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.beautdogs.com/Sponenberg.htm|títulu= Livestock Guard Dogs: What is a Breed, and Why Does it Matter?|fechaaccesu= 4 d'agostu de 2004|autor= D. Phillip Sponenberg, DVM|formatu= essay|obra= Kangal Dogs website|cita= The level of uniformity varies from breed to breed as the breeders' associations decide what to include and what to exclude.|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20041020162049/http://www.beautdogs.com/Sponenberg.htm|fechaarchivu= 20 d'ochobre de 2004}}&lt;/ref&gt; Les variedaes de perros de raza nos círculos de trabayu puede variar n'apariencia de los mesmos perros de raza pura que se presenten nes esposiciones canines o son [[Animal de compañía|mascotes]].&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.workingpitbull.com/amstaffpit3.html|títulu= &quot;Different&quot; breeds with the same name|fechaaccesu= 04/09 2008|autor= Diane Jessup}}&lt;/ref&gt;

Fueron documentados tipos semi-selvaxes y variedaes locales, como'l &quot;Perru Cantor de Nueva Guinea&quot; o [[Canis lupus hallstromi]] que se rexistró como raza con fines de preservación. Nun hai constancia de la so avistamiento dende 1976 polo que se cree que podría habese escastáu.&lt;ref&gt;Corbett, Laurie (2004) &quot;Dingo&quot;. Canids: Foxes, Wolves, Jackals and Dogs. International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. Consultáu'l 26 de febreru de 2010.&lt;/ref&gt; En 1970, l'ecoloxista I. Lehr Brisbin afayó una raza de perru montés denominada como &quot;[[Perru de Carolina]]&quot;.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://cdrcp.org/history/ History] |2=http://cdrcp.org/history/ |bot=InternetArchiveBot }}; ''The Carolina Dog Rascue and Conservation Project''. Consultáu'l 31 de xineru de 2013.&lt;/ref&gt;

Mientres los últimos años tamién se ta dando un nuevu movimientu no relativo a nueves races de perros &quot;híbrides o de diseñu&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://quedeperros.com/races-de-perros/|títulu=Como atopar la raza de perru ideal|fechaaccesu=5 de xunetu de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=español|sitiuweb=https://quedeperros.com|editorial=}}&lt;/ref&gt; Magar estes races nun son reconocíes oficialmente, tán en constante crecedera. Ente delles de les races híbrides, que vien ser l'encruz de dos races reconocíes, tenemos al Cockapoo (un encruz ente'l Cocker Spaniel y el Caniche) o'l Puggle (surdíu del amiestu del Pug y el Beagle)

== Races de perros ==
{{llista de columnes|4|
* [[Affenpinscher]]
* [[Airedale terrier]]
* [[Aïdi]]
* [[Akita Inu]]
* [[Akita Americanu]]
* [[Alano español]]
* [[Alaskan malamute]]
* [[Alaskan Klee Kai]]
* [[American Hairless terrier]]
* [[American Staffordshire Terrier]]
* [[Antiguu Perru Pregueru Inglés]]
* [[Boyero de Appenzell|Appenzeller]]
* [[Pastor ganaderu australianu|Australian Cattle Dog]]
* [[Australian terrier]]
* [[Australian Silky Terrier]]
* [[Azawakh]]
* [[Perru majorero|Bardino (Perru majorero)]]
* [[Basenji]]
* [[Basset azul de Gascuña]]
* [[Basset hound]]
* [[Beagle]]
* [[Beauceron]]
* [[Bedlington terrier]]
* [[Bergamasco]]
* [[Bichon frisé]]
* [[Bichón maltés]]
* [[Bichón habaneru]]
* [[Bobtail]]
* [[Perru de San Huberto|Bloodhound]]
* [[Border collie]]
* [[Borzoi]]
* [[Boston terrier]]
* [[Bóxer]]
* [[Boyero de Berna]]
* [[Boyero de Flandes]]
* [[Bracu alemán de pelo curtiu]]
* [[Bracu alemán de pelo duru]]
* [[Bracu de Auvernia]]
* [[Bracu francés]]
* [[Bracu húngaru]]
* [[Bracu italianu]]
* [[Bracu tirolés]]
* [[Bracu de Saint Germain]]
* [[Bracu de Weimar]]
* [[Bull Terrier]]
* [[Bulldog americanu]]
* [[Bulldog francés]]
* [[Bulldog inglés]]
* [[Bullmastiff]]
* [[Buhund noruegu]]
* [[Can de palleiro]]
* [[Caniche]]
* [[Cão da Serra da Estrela]]
* [[Cão da Serra d'Aires]]
* [[Cão d'Agua Português]]
* [[Cão de Castro Laboreiro]]
* [[Cão de Fila de São Miguel]]
* [[Cavalier King Charles Spaniel]]
* [[Cazador d'alces noruegu]]
* [[Retriever de Chesapeake|Chesapeake Bay Retriever]]
* [[Chihuahueño (perru)|Chihuahueño]] 
* [[Crestado Chinu]]
* [[Cimarrón Uruguayu]]
* [[Cirneco del Etna]]
* [[Chow chow]]
* [[Clumber spaniel]] 
* [[Cobrador de pelo llisu]]
* [[Cocker spaniel americanu]]
* [[Cocker spaniel inglés]]
* [[Collie de pelo curtiu]]
* [[Collie de pelo llargu]]
* [[Collie barbudu|Bearded collie]]
* [[Corgi galés de Cardigan]]
* [[Dachshund]]
* [[Dálmata (perru)|Dálmata]]
* [[Dandie Dinmont Terrier]]
* [[Deerhound]]
* [[Dobermann]]
* [[Dogo alemán]]
* [[Dogo arxentín]]
* [[Dogo de burdeos]]
* [[Dogo del Tíbet]]
* [[Dogo guatemalianu]]
* [[Springer Spaniel Inglés|English springer spaniel]]
* [[Boyero de Entlebuch|Entlebucher]]
* [[Spaniel Bretón|Épagneul bretón]]
* [[Spaniel francés|Épagneul français]]
* [[Epagneul papillón]]
* [[Eurasier]]
* [[Fila Brasileiro]]
* [[Flat-Coated Retriever]]
* [[Fox Terrier]]
* [[Foxhound americanu]]
* [[Galgu español]]
* [[Galgu húngaru]]
* [[Galgu inglés]]
* [[Galgu italianu]]
* [[Golden retriever]]
* [[Glen of Imaal Terrier]]
* [[Gran danés]]
* [[Gegar colombianu]]
* [[Greyhound]]
* [[Grifón belga]]
* [[Hovawart]]
* [[Husky siberianu]]
* [[Jack Russell Terrier]]
* [[Keeshond]]
* [[Kerry blue terrier]]
* [[Komondor]]
* [[Kuvasz]] 
* [[Llabrador retriever|Llabrador]]
* [[Lakeland Terrier]]
* [[Pastor belga laekenois|Laekenois]]
* [[Landseer]]
* [[Llebrel afganistanu]]
* [[Llebrel polacu]]
* [[Leonberger]]
* [[Lloberu irlandés]]
* [[Lundehund]]
* [[Perru llobu|Perru llobu de Saarloos]]
* [[Lhasa apso]]
* [[Pequeñu perru lleón|Löwchen]]
* [[Maltés (perru)|Maltés]]
* [[Malinois]]
* [[Manchester terrier]]
* [[Mastín afganistanu]]
* [[Mastín del Pirinéu]]
* [[Mastín español]]
* [[Mastín inglés]]
* [[Mastín italianu]]
* [[Mastín napolitanu]]
* [[Mastín tibetanu]]
* [[Mucuchies]]
* [[Mudi]]
* [[Münsterländer grande]]
* [[Münsterländer pequeñu]]
* [[Nova Scotia Duck Tolling Retriever]]
* [[Oveyeru magallánico]]
* [[Pastor alemán]]
* [[Pastor belga]]
* [[Pastor blancu suizu]]
* [[Pastor catalán]]
* [[Pastor Croata|Pastor croata]]
* [[Pastor garafiano]]
* [[Pastor holandés]]
* [[Pastor Chiribaya|Pastor peruanu Chiribaya]]
* [[Pastor de Brie]]
* [[Pastor de los Pirineos]]
* [[Pastor lleonés]]
* [[Perru de pregueru mallorquín|Pregueru mallorquín]]
* [[Pastor de Maremma|Pastor maremmano-abrucés]]
* [[Pastor de Valée]]
* [[Pastor vascu]]
* [[Pekinés (raza de perru)|Pekinés]]
* [[Pembroke Welsh Corgi]]
* [[Pequeñu Llebrel Italianu]]
* [[Pointer inglés|Perdigueru francés]]
* [[Perdigueru portugués]]
* [[Perru cimarrón uruguayu]]
* [[Perru d'agua americano]]
* [[Perru d'agua español]]
* [[Perru d'agua irlandés]]
* [[Perru d'agua portugués]]
* [[Perru de Groenlandia]]
* [[Perru d'osos de Carelia]]
* [[Perru dogo mallorquín]]
* [[Perru esquimal canadiense]]
* [[Perru de monte de los Pirineos|Perru de Monte de los Pirineos]]
* [[Perru Finu Colombianu|Perru finu colombianu]]
* [[Perru pastor de les islles Shetland]]
* [[Perru ensin pelo de Perú|Perru peruanu ensin pelo]]
* [[Phalène]]
* [[Pinscher alemán]] 
* [[Pinscher miniatura]]
* [[Pitbull]]
* [[Podenco canariu]]
* [[Podenco ibicenco]]
* [[Podenco portugués]]
* [[Pointer inglés|Pointer]]
* [[Pomerania (perru)|Pomerania]]
* [[Presa canariu]]
* [[Pudelpointer]]
* [[Pug]]
* [[Puli (perru)|Puli]]
* [[Pumi (perru)|Pumi]]
* [[Rafeiro do Alentejo]]
* [[Ratoneru bodegueru andaluz]]
* [[Ratoneru mallorquín]]
* [[Ratoneru valencianu]]
* [[Rhodesian Ridgeback]]
* [[Rottweiler]]
* [[Saluki]]
* [[Samoyedo]]
* [[San Bernardo (perru)|San Bernardo]]
* [[Schapendoes]]
* [[Schnauzer estándar]]
* [[Schnauzer xigante]]
* [[Schnauzer miniatura]]
* [[Staffordshire Bull Terrier]]
* [[Sabuesu bosniu]]
* [[Schipperke]]
* [[Sealyham terrier]]
* [[Setter inglés]]
* [[Setter irlandés]]
* [[Shar Pei]]
* [[Shiba Inu]]
* [[Shih Tzu]]
* [[Shikoku Inu]]
* [[Siberian husky]]
* [[Skye terrier]]
* [[Spaniel xaponés]]
* [[Spaniel tibetanu]]
* [[Spitz (perru)|Spitz nanu]]
* [[Spitz (perru)|Spitz grande]]
* [[Spitz (perru)|Spitz medianu]]
* [[Spitz xaponés]]
* [[Sussex spaniel]]
* [[Teckel]]
* [[Terranova (perru)|Terranova]]
* [[Terrier alemán]]
* [[Terrier brasilanu]]
* [[Terrier checu]]
* [[Terrier chilenu]]
* [[Terrier de Norfolk]]
* [[Terrier de Norwich]]
* [[Terrier escocés]]
* [[Terrier galés]]
* [[Terrier irlandés]]
* [[Terrier rusu negru]]
* [[Terrier tibetanu]]
* [[Toy spaniel inglés]]
* [[Pastor belga tervuerense|Tervueren]]
* [[Vallhund suecu]]
* [[Volpino italianu]]
* [[Weimaraner]]
* [[West Highland White Terrier]]
* [[Whippet]]
* [[Keeshond|Wolfsspitz]]
* [[Xoloitzcuintle]]
* [[Yorkshire terrier]]
}}

== Ver tamién ==
{{columnes}}

* [[Animal de compañía]]
* [[Canis lupus familiaris]]
* [[Carrera de galgos]]
* [[Mastín]]
* [[Perru de caza]]
* [[Perru cobrador]]
* [[Perros d'agües]]
* [[Perru pregueru]]
* [[Perru boyero]]
* [[Perros peligrosos]]
* [[Perru mestizu|Perros mestizos o criollos]]

{{nueva columna}}
* [[Terrier]]
* [[Galgu]]
* [[Pinscher]]
* [[Podenco]]
* [[Raza]]
* [[Xeneración Bullenbeisser]]
* [[Races de perros hipoalergénicas]]
* [[Federación Cinológica Internacional]]
{{final columnes}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* Coppinger, Raymond &amp; Lorna Coppinger. Dogs. Scribner 2001, ISBN 0-684-85530-5, Chapter 3, &quot;Natural Breeds&quot;, p.&amp;nbsp;85. &quot;Natural breeds can arise locally with non human interaction&quot;
* Donna L. Morden; Seranne, Ann; Wendell J. Sammet; Gasow, Julia (2004). The joy of breeding your own show dog. New York, N.Y: Howell Book House. ISBN 0-7645-7302-0.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Dog_breeds}}

{{Tradubot|Raza de perro}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Races de perru| ]]
[[Categoría:Cinoloxía]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>h901q4kat4nkobmobnuxq1v5ps73oua</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Carlos Vives</title>
    <ns>0</ns>
    <id>139842</id>
    <revision>
      <id>3703475</id>
      <parentid>3670866</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:27:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30295" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Carlos Alberto Vives Restrepo''' {{nym}} ye un [[cantante]], [[actor]] y [[compositor]] [[Colombia|colombianu]], reconocíu n'[[Iberoamérica]] y otres partes del [[mundu]] por entemecer [[Música de Colombia|música colombiana]] como la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] y el [[vallenato]] con [[Pop llatín|pop]] y [[Rock n'español|rock]]. Foi ganador de dos [[Premios Grammy]] y d'once [[Premios Grammy Llatinos]].

Vives tien el récor de mayor númberu de nominaciones a los [[Latin Grammy Awards]]. Con más de 9 gramófonos nel so haber, foi'l primera colombianu gallardoniáu con un Premiu Grammy de l'Academia Americana de la Grabación. N'[[España]] ganó'l [[premiu Ondes]] y en dos oportunidad el [[Premios Amigu|premiu Amigu]], apurríu pol [[Principáu d'Asturies]].

== Biografía ==

=== Años 1980 ===
En 1982 interpretó'l papel de Julián na telenovela ''[[Tiempu ensin buelga]]'', tratar d'un románticu soñador adolescente que busca abrir pasu como artista. Ta dispuestu a apurrir la so vida pol amor d'una muyer duce y comprensivo. Vive angustiado pol desamor y l'impotencia de llograr el so suañu. Con esti rol dar a conocer a nivel nacional. Mientres esi mesmu añu actuó na miniserie de ''David Copperfield'' na que fixo'l papel de protagonista. Compartió pantalla xunto a [[Sofía Morales]], [[Rebeca López]] y [[Tuty Amaya]] tamién fai anuncios televisivos.

Al añu siguiente tuvo la oportunidá de tar nuna serie de televisión pa neños que se llamó ''[[Pequeños xigantes (miniserie)|Pequeños xigantes]]'', gracies a la invitación de la direutora Tony Navia. El so papel foi de Guineo, una especie de Tarzán risible y caricaturescu siempres arrodiáu d'una gran cantidá de neños. Participaba n'aventures selváticas, con misioneros y espedicionarios ambiciosos. Fixo de too nesi programa dende cantar, baillar, actuar, crear argumentos y hestories ya inclusive apriende téuniques de la pantalla chica. Compartió momentos con Manuel Busquets, [[Luis Fernando Ardila]], Fernando Garavito, &quot;El Chatu&quot; Latorre Junior, Mile y un grupu d'actores adolescentes encabezaos poles fíes de Cristopher y Felipe Santos. Tamién actuó con [[Juan Sebastián Aragón]], [[Carolina Sabín]], [[Julieta García]], [[Carolina Cuervu]], [[Fredy López]], [[Roberto Cano]], [[Gonzalo Escobar]], [[Alejandro Martínez]] y [[Ana María Orozco]].

Darréu, en 1984, actuó na telenovela ''[[El Faraón (telenovela)|El Faraón]]'', onde interpretó a Capitolino Rojas. Actuó xunto a Nelly Moreno, [[Lucero Gómez]] y Clemencia de Santos, so la direición de Jaime Santos. L'antagonista de la hestoria yera Jorge Emilio Salazar. El so siguiente proyeutu foi la telenovela de 1985 ''[[To ye'l mio corazón (telenovela)|To ye'l mio corazón]]'', interpretando a Carlos Sánchez. Compartió'l protagonismu con [[Amparo Grisales]], xunto a [[Jimmy Bernal]], [[Guillermo Gálvez]] y Maltilde Suescún.

En 1986 tuvo'l so tercer papel protagonista, como Javier Ramírez na telenovela ''[[Gallito Ramírez]]''. El personaxe ye un rapazu pueblerino y soñador, qu'emplega los sos díes dándo-y cursu al so suañu de ser boxeador. Compartió'l rol protagonista cola colombiana [[Margarita Rosa de Francisco]], que diba ser la so esposa en 1988. Con esti papel Vives dar a conocer a nivel internacional, especialmente en [[Puertu Ricu]] y nos [[Estaos Xuníos]]. Esi añu amás grabó'l so primer álbum musical, tituláu ''[[Per fora y per dientro]]'' y producíu pol [[cuba|cubanu]] Ricardo Acosta.

[[Ficheru:CarlosVives.jpg|thumb|260px|left|Conciertu de Carlos Vives y el acordeonero [[Egidio Cuadráu]].]]
Al añu siguiente actuó na telenovela portorricana ''Tormentu'', col papel de César Augusto Caballero, xunto a [[Chayanne]] y so la direición del venezolanu [[Román Chalbaud]]. Tamién realizó nesi mesmu añu un álbum llamáu ''[[Nun vas poder escapar de mi]]'', producíu xuntu col [[cuba|cubanu]] [[Jorge Luis Piloto]] y esto dexó-y tener reconocencies como ser nomáu a los [[Premios Lo Nueso]] en 1987&lt;ref&gt;http://carlosvives.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4&amp;Itemid=104&amp;lang=es&lt;/ref&gt; como Artista Revelación, tamién ganó'l &quot;[[Premiu Stereo Tempo]]&quot; en [[Puertu Ricu]] en 1988 y el &quot;Premios Too Much&quot; [[Miami]], [[Florida]] (EE.XX.) en [[1988]], esti últimu premiu ye unu de los premios más importantes nel mundu de la música. En 1988 fixo'l papel d'Arnaldo Vásquez na telenovela ''[[La otra (telenovela portorricana)|La otra]]'', xunto a [[Claribel Medina]] y [[Giselle Blondet]], dirixíos por Martin Lutrec. El so cantar ''&quot;Nun vas poder escapar de mi&quot;'', perteneciente al so segundu álbum, foi la tema musical de la telenovela. Por esi mesmu añu presentar nel programa de Julio Enrique Sánchez Vanegas y Julio Sánchez Cristu llamáu ''Espectaculares JES'', pa esta presentación cantó cantares como ''Nun vas poder escapar de mi'', ''Yo nun quiero volveme tan llocu'', ''Quédate equí'' y ''Tu y yo''.

En 1989 actuó na miniserie ''La conciencia de Lucía'' que trata la hestoria d'un ciruxanu plásticu llamáu Alberto que ta casáu con Lucía, interpretada por [[Giselle Blondet]]. Al so tornó a [[Colombia]] actuó na telenovela [[RTI Producciones|R.T.I.]] llamada ''[[LP lloca pasión]]'', na que personificó a Julio Sanmiguel o &quot;Sammy&quot;, un mozu que buscaba tener la puerta de la popularidá siendo un músicu de [[rock en castellanu]] que mientres l'intre de la telenovela atopa torna esa oportunidá. Comparte protagonismu xunto a Marcela Agudelo y [[Juan Carlos Arango]]. Pa esi mesmu añu fai'l so tercer álbum producíu xuntu col [[Italo-venezolanos|italo-venezolanu]] [[Pablo Manavello]], llamáu ''[[Al centru de la ciudá]]''.

=== Años 1990 ===
Nel añu 1990 dixebrar de [[Margarita Rosa de Francisco]] y conoz a Herlinda Gómez, la que diba ser la so segunda esposa y madre de los sos dos fíos. Nesi mesmu añu fai una telenovela en [[Puertu Ricu]] llamada ''Aventurera'' onde'l so papel protagonista foi'l de Juan Carlos Santander, un colombianu en [[Puertu Ricu]] que desenvuelve negocios esitosos y siendo un millonariu, cínicu, bohemiu ya irreverente pa escupuliciar a tolos personaxes que lu arrodien. [[Sully Díaz]] foi la ''Aventurera'', esposa sacrificada pola familia Santander, que la primió hasta que gracies a atención d'ella y al debilitamientu de la familia del so maríu, llogró reconquistar al so amáu y llograr una gran fortuna. Tamién tuvo de repartu l'actor [[Osvaldo Ríos]], ente que la direición quedó al cargu de Dim Salles. La telenovela foi tresmitida pola canal 4 de San Juan y [[WAPA-TV]]. La tema &quot;Aventurera&quot; tuvo na telenovela y ta nel so discu ''[[Al centru de la ciudá]]''.
[[Ficheru:Carlosvivesbos.jpg|thumb|right|250px|Carlos Vives en 2006.]]
Al añu siguiente torna a Colombia pa faer un musical televisivu en Caracol Televisión, sobre la vida y obra del famosu compositor de vallenato [[Rafael Gradia]]. Na serie, titulada ''[[Gradia (serie de televisión)|Gradia]]'', compartió repartida con [[Florina Lemaitre]], [[Rodrigo Obregón]], [[Judy Henríquez]], [[Juan Carlos Arango]] y [[Álvaro Araújo Capo]], so la direición de [[Sergio Cabrera]]. El papel de Vives fíxo-y acreedor al premiu Simón Bolívar al meyor actor d'esi añu. La serie y el so banda sonora llevar a faer l'álbum ''[[Gradia ''Un Cantar a La Vida'']]'', percorriendo dellos escenarios d'América Llatina.

Por esi mesmu añu, tando otra vegada en Puertu Ricu, fixo una telenovela [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] y italo-dominicana producida en [[Puertu Ricu]] y en [[Miami]] ([[Estaos Xuníos]]) pa la cadena estauxunidense n'español [[Telemundo]], llamada ''[[Cadena braga]]''. El so papel foi'l personaxe de José Antonio. Equí tratábase d'un suxetu que tenía la obsesión de ser un home xustu, racional y equilibráu. Yera mesurado, serenu y sabía saltar les estorbises nel so camín. Compartió creitos xunto a les actrices Carmen Carrasco y [[Mara Croatto]], cola producción d'[[Alfonso Rodríguez (cineasta)|Alfonso Rodríguez]].

Darréu, en 1992, fixo la segunda parte del so primer álbum de ''[[Gradia ''Un Cantar a La Vida'']]'', llamáu ''[[Gradia ''Volume 2'']]''. Nesi mesmu añu interpretó al periodista José Antonio Samper Pupo na película colombiana ''[[La estratexa del cascoxu]]'' la cual foi exhibida'l 25 d'avientu d'esi mesmu añu hasta a mediaos de 1993, con una repartida qu'incluyía a [[Fausto Cabrera]], [[Frank Ramírez]], [[Florina Lemaitre]], [[Víctor Mallarino]], [[Humberto Doráu]], [[Delfina Guido]], [[Vicky Hernández]], [[Luis Fernando Múnera]], [[Gustavo Angarita]] y [[Salvu Basile]]. La cinta foi dirixida por [[Sergio Cabrera]].

Tamién por esi mesmu añu realizó la so última actuación na telenovela ''[[La Muyer Doble (telenovela)|La Muyer Doble]]'' xunto a l'actriz venezolana [[Ruddy Rodríguez]]. La hestoria ye protagonizada por una muyer llamada Carmita Figueroa, que ye víctima d'una bruxa que por aciu un conxuru tresforma la so personalidá convirtiéndola nuna muyer perversa, mientres Mateo escondía, el so gran amor, tendrá d'arriesgar la so propia vida pa recuperar a esa muyer que tanto ama. Compartió repartida xunto a [[Florina Lemaitre]], el so hermanu [[Guillermo Vives]] y [[Moisés Angulo]], dirixíu por [[Sergio Cabrera]].

Mientres aquel tiempu grabó amás el discu ''[[Clásicos de la provincia]]'', una serie de cantares tradicionales d'hestories de la so tierra a les que-yos dio vida con un soníu, un estilu y arreglos revolucionarios que fixeron de Vives un verdaderu sucesu internacional. N'[[América]] y [[Europa]], Vives cautivó ensames col ritmu del so álbum, col que rompió la so propia marca de ventes (triple discu d'oru y triple discu de platín en 1993 y 1995) qu'ostentaba cola banda sonora de ''Gradia'' y llogró poner nos primeros llugares de los llistaos de [[pop]], cantares de xuglares vallenatos como'l de [[Juancho Polo Valencia]], [[Emiliano Zuleta]], [[Luis Enrique Martínez (vallenato)|Luis Enrique Martínez]], y [[Carlos Huerta Gómez]], ente otros.

[[Ficheru:Carlos Vives 2012.jpg|thumb|right|250px|Carlos Vives na grabación d'unu de los sos videos musicales.]]
Esi mesmu añu fixo un show nocherniegu na televisión llamáu ''La Tele''. El programa yera una axuntadura de munches temes ya intereses tales como la crítica, música, reportaxes y noticies, sorrayaos por un usu de la sátira y l'humor. El programa foi esitosu y compartió repartu con [[Martín de Francisco]] y [[Santiago Moure]]. Convertir nun finxu de la televisión colombiana hasta cuando remató en 1995.

En 1995, Vives publica en compañía de la so banda La Provincia l'álbum ''[[La tierra del olvidu]]'', producíu por Richard Blair y grabáu en [[Bogotá]]. Esti álbum foi'l sestu trabayu discográficu del cantante colombianu y el so segundu con [[Sonolux]]. L'álbum foi un ésitu masivu ya inclúi los agora clásicos &quot;La tierra del olvidu&quot; y &quot;Pa' Mayté&quot;, amás de nueves versiones de temes tradicionales como &quot;Rosa&quot; y &quot;La diosa coronada&quot;. ''La tierra del olvidu'' tamién foi'l primer álbum llanzáu por Vives sol so propiu sellu discográficu Gaira Música local, sellu que creó so división de Sonolux.

Depués apaeció ''[[Tengo fe]]'', discu d'oru y multiplatín en 1997. El 19 d'ochobre de 1999, Vives publicó ''[[L'amor de la mio tierra]]'', trabayu que llogró discos d'oru y discu de platín nos [[Estaos Xuníos]]. En 2000 doble discu de platín en Colombia, y triple discu de platín n'[[España]] en setiembre de 2000. D'esti álbum la tema &quot;Fruta fresco&quot; caltener nel primer puestu de la [[Revista Billboard]] ente 1999 y 2000.

=== Años 2000 ===
Nel añu 2001 fixo l'álbum ''[[Déxame entrar (álbum)|Déxame entrar]]'', que-y dexó ser producíu en [[Miami|Miami, Florida]] por [[Emilio Estefan|Emilio Estefan, Jr.]] y co-producíu por [[Sebastián Krys]], [[Andrés Castro (compositor)|Andrés Capo]] y por el mesmu artista, ganáu asina un [[Premios Grammy de 2002|Premiu Grammy]] como Meyor Álbum Llatín Tradicional Tropical el 27 de febreru de 2002 y trés [[Premios Grammy Llatinos 2002|Grammy Llatín]] como Meyor Álbum Tropical Contemporaneu'l 18 de setiembre de 2002. Los cantares más esitosos fueron ''[[Déxame entrar (álbum)|Déxame entrar]]'', &quot;Amor llatino&quot;, &quot;Lluna Nueva&quot; y &quot;Quiero vierte sonrir&quot;.

Nel so álbum de 2004 llamáu ''[[El rock del mio pueblu]]'', Vives inclúi guitarres llétriques, baxos y bateríes de rock na so interpretación de [[vallenato]] y ritmos tradicionales, una fusión innovadora, que de la mesma reivindicaba les llíriques populares. Tou esto y más llevó al álbum [[El rock del mio pueblu]] a la sesta entrega de los [[Latin Grammy Awards]]. El trabayu musical foi'l ganador del premiu al Meyor Álbum Tropical Contemporaneu. Tamién foi nomada'l cantar ''Como tu'' como Meyor Cantar Tropical el 3 de payares de 2005.

Carlos Vives tamién-y dio un espaciu a la música infantil. Llevó los poemes de [[Rafael Pombo]] al nivel musical, llogrando grandes aliances y ventes que la llevó con ''Pombo Musical'', al [[Latin Grammy Awards]] en 2009, ganando na categoría Álbum Contemporaneu como Meyor Álbum Infantil.

Ente 2009 y 2010 torna a los sos raigaños y presenta una obra maxistral con ''[[Clásicos de la provincia II|Clásicos De La Provincia II]]'' n'alianza con [[Almacenes Ésitu]], la cadena de supermercaos más importante de Colombia, atropando 15 discos de platín por más de 200 mil copies vendíes.

A toos estos reconocencies suman los premios daos pola [[Revista Shock]], la publicación más importante en [[Colombia]] especializada en música.

Vives foi un artista comprometíu cola infancia y la sociedá foi Embaxador de la Bona Voluntá d'[[UNICEF]], participó nel conciertu Paz Ensin Fronteres y foi convidáu a la Misión Promesa Continua 2012 de l'Armada de los [[Estaos Xuníos]]. En 2012 Carlos Vives empieza una nueva yera, la televisión y la música son la combinación perfecta pal samario, quien como los grandes ídolos del mundu llogra reinventase basándose na calidá, la esperiencia y el so espíritu visionariu. Foi escoyíu como entrenador del programa de concursu del [[Caracol Caracol]], [[La Voz Colombia]] y foi coentrenador de la cantante Malú nesta mesma producción pero versión española.

=== 2013–2015: Corazón fondu y el so renacer ===
En 2013 vuelve nacer tornando col so álbum llamáu ''[[Corazón fondu]]'' per mediu del sellu discográficu [[Sony Music]] con quien tuvo alloñáu por más de 20 años cuando fixo l'álbum ''[[Gradia ''Volume 2'']]'' . El discu ''[[Corazón fondu|Corazón Fondu]]'' llogró mientres esi añu 5 nominaciones al [[Latin Grammy Awards]] en 2013 con 3 gramófonos llograos y ser nomáu a los [[Premios Grammy]] en 2014 por meyor álbum llatín tropical tradicional, 5 nominaciones a Premios Lo Nueso y 2 a Premios Billboard Llatinos. Los 4 primeros senciellos d'esti trabayu discográficu fueron númberu 1 en Colombia, Venezuela, Ecuador, Méxicu, ente otros países, y amás siendo discu d'oru, platino y diamante. Los senciellos “[[Volví nacer]], “Como-y gusta al to cuerpu” y “Baillar contigo” lleguen a la posición nº1 de la llista [[Billboard]] Latin d'Estaos Xuníos y conviértense himnos internacionales.

[[Ficheru:Vives en vivo..JPG|thumb|290px|Carlos Vives nun Eventu 40 [[Bogotá]].]]
Carlos Vives recibe en 2014 la Orde de les Artes y Lletres de per parte del gobiernu francés y foi homenaxáu col Premiu Presidente de [[BMI]] a la Música Llatina poles sos composiciones en 2013. Tamién apocayá nel Festival de Viña del Mar llogró tolos premios; antorches d'oru y plata, más gaviluetes d'oru y plata pol so maxistral espectáculu en febreru d'anguaño.

Nel branu de 2014, Carlos Vives llanza ''[[Más corazón fondu]]'' y vuelve repitir la fazaña del so discu anterior, esta vegada con mayor fuercia entá al romper récor en ventes físiques y dixitales en Colombia. A tan solo hores del so llanzamientu, l'álbum vendió más de 40.000 unidaes rompiendo'l récor que &quot;El Samario&quot; mesmu estableció cola so primer versión del discu &quot;Corazón Fondu&quot; y vendiendo más que tolos discos d'otros artistes nel país combinaos mientres este mesmu periodu de tiempu. La nueva producción inclúi “El Mar De Los sos Güeyos” con [[Chocquibtown]] y “Cuando Volvamos Atopar” con [[Marc Anthony]]. Con esti álbum ganó un premiu [[Premios Grammy|Grammy]] como Meyor Álbum Llatín Tradicional Tropical en 2016 y dos [[Latin Grammy Awards]] como Meyor Álbum Tropical Contemporaneu y Meyor Cantar Tropical en 2014.

Vives foi un artista comprometíu cola infancia y la sociedá. Foi Embaxador de Bona Voluntá d'[[UNICEF]], participó nel conciertu PAZ ENSIN FRONTERES y agora foi escoyíu por [[USAID]] (L'Axencia de los Estaos Xuníos pal Desarrollu Internacional (United States Agency for International Development) como embaxador de les comunidaes étniques pa promover la inclusión social y l'autu-reconocencia de les mesmes. Vives siempres espresó públicamente la so afinidá pola cultura afrodescendiente ya indíxena y esto vese reflexáu nes sos producciones musicales y nes sos videoclips.
Carlos Vives engrandeció el legáu cultural del país, abrió les puertes a nuevos mercaos pa delles xeneraciones de talentos colombianos y una nueva corriente de música llocal con una serie de músicos que güei son la cara de [[Colombia]] nel mundu.

[[Ficheru:Carlos Vives interviewed by Ana María Canseco at Latinovator Award Luncheon. -hispz14 -estadiodetodos (13609946414).jpg|thumb|220px|Carlos entrevistáu por Ana María Canseco.]]
En 2015 collabora con [[Soledad Pastorutti]] nel cantar &quot;Dame una sorrisa&quot; y tamién con [[Wisin]] con [[Daddy Yankee]] na tema &quot;Nota d'Amor&quot; el cual llegó a asitiase en delles llistes de popularidá como [[Monitor Llatín]] en [[Colombia]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Charts monitorLATINO Méxicu|url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&amp;mes=3&amp;selmana=13&amp;formatu=0&amp;pais=4|fechaaccesu=4 d'abril de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150410154709/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&amp;mes=3&amp;selmana=13&amp;formatu=0&amp;pais=4|fechaarchivu=10 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;
El 31 de xunetu estrena'l videu de la ''Tierra del Olvidu'' (2015) cola collaboraciones de [[Fanny Lu]], [[Fonseca]], [[Maluma]], [[Andrea Echeverri]], [[Cholo Valderrama]] asina agrupaciones como [[Coral Group]] y [[Heriedu de Timbiquí]] na so páxina de [[VEVO]].
El 13 d'agostu realiza'l so conciertu &quot;Vives y los sos Amigos&quot; de la so xira ''&quot;Mas Corazón Fondu Tour&quot;'' nel [[Estadiu El Campín]] de [[Bogotá]] ante 42.000 persones con invitaos como los puertoriqueños [[Wisin]], [[Marc Anthony]] y [[Daddy Yankee]], el brasilanu [[Michel Telo]] y los colombianos [[Chocquibtown]], [[Gusi]], [[Fanny Lu]] y [[Maluma]].

=== 2016-presente: La Bicicleta y álbum &quot;Vives&quot;===
Recibe'l [[Premiu Lo Nueso]] a la excelencia'l 18 de febreru de 2016 presentándose en dichos premios con [[Juanes]], [[Fonseca (cantante)|Fonseca]], [[Jorge Celedon]], [[Montés Dangond]], [[Chocquibtown]], [[J Balvin]] y [[Maluma]] cola participación especial de los ex-futbolistes [[Carlos Valderrama]], [[Juan Pablo Angel|Juan Pablo Ángel]], [[Faryd Mondragon]] y [[Mario Yepes]], amás de ser presentáu pola ex [[Miss Universu]] [[Paulina Vega]].

El 27 de mayu de 2016, llanza [[La Bicicleta]] cola cantante [[colombiana]] [[Shakira]] foi llanzáu como solteru. El videu del cantar foi filmado en [[Colombia]] en caúna de les sos ciudaes d'orixe. El cantar debutó nel puestu númberu unu na llista de ''Latin Airplay de [[Billboard]]'' nos [[Estaos Xuníos]] y el númberu cuatro na llista de ''Hot Latin Songs'' de los Estaos Xuníos, ademas llego a los 1,000,000 millones de reproducciones en [[YouTube]].

El 28 de xunetu de 2017 presente ''Robate un Besu'' xunto a [[Sebastian Yatra]] llegando a les primer posiciones nel llistáu mundial y con un total de 700 millones de reproducciones na so canal de [[VEVO]] en [[YouTube]]. Presentar nel [[LIX Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival de Viña del Mar 2018]] en [[Chile]] llevando como sorpreses a [[ChocQuibTown]], [[Sebastian Yatra]] y [[Wisin]]. Haria el cantar del festival Vallenato titula ''El Sombreru d'Alloño'' na que cantaría xunto a dellos iconos del vallenato colombianu como [[Ponchu Zuleta]], [[Felipe Peláez]], [[Peter Manjarres]], [[Jorge Oñate]], [[Iván Villazón]], [[Jorge Celedon]] y [[Montés Dangond]].

== Discografía ==
{{AP|Discografía de Carlos Vives|l1=Discografía de Carlos Vives}}

== Filmografía ==
{|{{tablaguapa}}
! colspan=4 style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; | Televisión
|- style=&quot;text-align:center;&quot;
! style=&quot;background:#ccc;&quot;| Añu
!style=&quot;background:#ccc;&quot;| Nome
!style=&quot;background:#ccc;&quot;| Papel
! style=&quot;background:#ccc;&quot;| Tipu
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1982
| ''[[Tiempu Ensin Buelga]]''
| Julián
| Telenovela
|-
| ''[[David Copperfield]]''
| David Copperfield (Adultu)
| Miniserie
|-
| 1983
| ''[[Pequeños xigantes (miniserie)|Pequeños xigantes]]''
| Guineo
| Serie
|-
| 1984
| ''[[El Faraón (telenovela)|El Faraón]] ''
| Capitolino Rojas
| rowspan=&quot;5&quot; | Telenovela
|-
| 1985
| ''[[To ye'l mio corazón (telenovela)|To ye'l mio corazón]]''
| Carlos Sánchez
|-
| 1986
|''[[Gallito Ramírez]]''
| Javier &quot;Gallín&quot; Ramírez
|-
| 1987
| ''Tormentu''
| César Augusto Caballero
|-
| 1988
| ''La Otra''
| Arnaldo Vásquez
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1989
| ''La Conciencia de Lucía''
| Alberto |
Miniserie
|-
| ''[[LP lloca pasión]]''
| Julio Sanmiguel &quot;Sammy&quot;
| rowspan=&quot;2&quot; | Telenovela
|-
| 1990
| ''[[Aventurera]]''
| Juan Carlos Santander
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1991
| ''[[Gradia (serie de televisión) |Gradia]]''
| Rafael Gradia |
Serie basada na vida de [[Rafael Gradia]] &lt;br /&gt;&quot;Premios Simón Bolívar&quot; y &quot;[[Premios TVyNovelas (Colombia)|Premios Tv y Noveles]]&quot; como Meyor Actor
|-
|''[[Cadena braga]]''
| José Antonio
| Telenovela
|-
| 1992-1993
| ''[[La estratexa del cascoxu]]''
| José Antonio Samper Pupo
| Película
|-
| 1992
| ''[[La Muyer Doble (telenovela)|La Muyer Doble]]''
| Mateo Escondria
| Telenovela
|-
| 1995
| ''La Tele''
| Él mesma Serie
|-
| 2012
| ''[[La voz Colombia (primer temporada)|La Voz... Colombia]]''
| Él mesmu (Entrenador)
| Telerrealidad de [[Caracol Televisión]]
|-
| 2017
| ''[[La Voz... Méxicu]]''
| Él mesmu (Entrenador)
| Telerrealidad de [[Televisa]]
|}

== Premios y nominaciones ==

=== Premios Latin Billboard ===
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} style=&quot;table-layout: fixed;&quot; width=75% style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
!width=&quot;5%&quot;| Añu !width=&quot;25%&quot;|
Trabayu nomáu !width=&quot;30%&quot;|
Categoría !width=&quot;10%&quot;|
Resultáu
|-
| rowspan=&quot;6&quot;| 2017 
| rowspan=&quot;1&quot;| Carlos Vives
| Latin Pop Songs Artist of the Year, Solo |
{{celda|Nomáu}}
|-
| rowspan=&quot;5&quot;| ''La Bicicleta'' &lt;small&gt;(feat [[Shakira]])
| Hot Latin Song of the Year
| {{celda|Nomáu}}
|-
| Vocal Event
| {{celda|Nomáu}}
|-
| Airplay Song of the Year
| {{celda|Nomáu}}
|-
| Digital Song of the Year
| {{celda|Nomáu}}
|-
|Latin Pop Song of the Year
| {{celda|Nomáu}}
|-
| rowspan=&quot;1&quot;| 2018 
| rowspan=&quot;1&quot;| ''Vives''
| Tropical Album of the Year
|{{pending}}
|}
&lt;/center&gt;

=== Grammy Awards ===
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} style=&quot;table-layout: fixed;&quot; width=75% style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
!width=&quot;5%&quot;| Añu !width=&quot;25%&quot;|
Trabayu nomáu !width=&quot;30%&quot;|
Categoría !width=&quot;10%&quot;|
Resultáu
|-
| [[57th Annual Grammy Awards|2015]] || ''[[Más Corazón Fondu|Más + Corazón Fondu]]'' || [[Grammy Award for Best Traditional Tropical Latin Album|Best Tropical Latin Album]] || {{Won}}
|-
| [[56th Annual Grammy Awards|2014]] || ''[[Corazón Fondu]]'' || [[Grammy Award for Best Traditional Tropical Latin Album|Best Tropical Latin Album]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[2005 Grammy Awards|2005]] || ''[[El Rock d'El mio Pueblu]]'' || [[Grammy Award for Best Latin Pop Album|Best Latin Pop Album]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[44th Annual Grammy Awards|2002]] || ''[[Déxame Entrar (album)|Déxame Entrar]]'' || [[Grammy Award for Best Traditional Tropical Latin Album|Best Traditional Tropical Latin Album]] || {{Won}}
|}
&lt;/center&gt;

=== Premios Grammy Llatinos ===
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} style=&quot;table-layout: fixed;&quot; width=75% style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
!width=&quot;5%&quot;| Añu !width=&quot;25%&quot;|
Trabayu nomáu !width=&quot;30%&quot;|
Categoría !width=&quot;10%&quot;|
Resultáu
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;6&quot;|[[Latin Grammy Awards of 2000|2000]] || rowspan=&quot;2&quot;|&quot;[[L'Amor d'El mio Tierra]]&quot;
| [[Latin Grammy Award for Album of the Year|Album Of the Year]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Traditional Tropical Album|Best Traditional Tropical Album]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| rowspan=&quot;4&quot;|&quot;[[Fruta Fresco]]&quot; 
| [[Latin Grammy Award for Record of the Year|Record Of the Year]] || {{won}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Song of the Year|Song Of the Year]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Male Pop Vocal Album|Best Male Pop Vocal Performance]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Tropical Song|Best Tropical Song]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;6&quot;| [[Latin Grammy Awards of 2002|2002]] 
| rowspan=&quot;2&quot;|&quot;[[Déxame Entrar (album)|Déxame Entrar]]&quot; 
| [[Latin Grammy Award for Album of the Year|Album Of the Year]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Contemporary Tropical Album|Best Contemporary Tropical Album]] || {{Won}}
|-
| rowspan=&quot;4&quot;|&quot;[[Déxame Entrar (Carlos Vives song)|Déxame Entrar]]&quot; 
| [[Latin Grammy Award for Record of the Year|Record Of the Year]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Song of the Year|Song Of the Year]] || {{celda|Nomáu}}
|-
|| [[Latin Grammy Award for Best Tropical Song|Best Tropical Song]] || {{Won}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Short Form Music Video|Best Short Form Music Video]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;2&quot;| [[Latin Grammy Awards of 2005|2005]] || ''[[El Rock d'El mio Pueblu]]'' || [[Latin Grammy Award for Best Contemporary Tropical Album|Best Contemporary Tropical Album]] || {{Won}}
|-
|&quot;Como Tu&quot; || [[Latin Grammy Award for Best Tropical Song|Best Tropical Song]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Latin Grammy Awards of 2009|2009]] || ''Pombo Musical (Dellos Artistes)'' || [[Latin Grammy Award for Best Latin Children's Album|Best Latin Children's Album]] || {{Won}}
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;5&quot;| [[Latin Grammy Awards of 2013|2013]]
| rowspan=&quot;2&quot;| &quot;[[Corazón Fondu]]&quot;
| [[Latin Grammy Award for Album of the Year|Album Of the Year]] || {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Tropical Fusion Album|Best Tropical Fusion Album]] 
| {{won}}
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| [[Volví Nacer]]&quot; 
| [[Latin Grammy Award for Record of the Year|Record Of the year]] 
| {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Song of the Year|Song Of the Year]] 
| {{won}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Tropical Song|Best Tropical Song]] 
| {{Won}}
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;6&quot;| [[Latin Grammy Awards of 2014|2014]]
| rowspan=&quot;2&quot;|&quot;[[Más Corazón Fondu]]&quot;
| [[Latin Grammy Award for Album of the Year|Album Of the Year]] 
| {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Contemporary Tropical Album|Best Contemporary Tropical Album]] 
| {{won}}
|-
| &quot;[[El Mar de Los sos Güeyos]]&quot; 
| rowspan=&quot;2&quot;|&quot;[[Latin Grammy Award for Record of the Year|Record Of the year]]&quot; 
| {{celda|Nomáu}}
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| &quot;[[Cuando Volvamos a Atopar]]&quot;
| {{nom}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Song of the Year|Song Of the Year]] 
| {{celda|Nomáu}}
|-
| [[Latin Grammy Award for Best Tropical Song|Best Tropical Song]] 
| {{won}}
|-
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot;|2016
| rowspan=&quot;2&quot; |&quot;[[La Bicicleta]]&quot; &lt;small&gt;(with [[Shakira]])&lt;/small&gt;
| Record Of the Year
| {{Won}}
|-
| Song Of the Year
|{{Won}}
|}
&lt;/center&gt;

=== Premios Nuesa Tierra ===
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} style=&quot;table-layout: fixed;&quot; width=75% style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
!width=&quot;5%&quot;| Añu !width=&quot;25%&quot;|
Trabayu nomáu !width=&quot;30%&quot;|
Categoría !width=&quot;10%&quot;|
Resultáu
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;11&quot;|2014 || rowspan=&quot;4&quot;| &quot;[[La Semeya de los Dos]]&quot; || Best Song of the Year || {{Won}}
|-
| Best Music Video || {{Won}}
|-
| Best Mainstream Song || {{celda|Nomáu}}
|-
| Best Tropical Pop Performance of the Year || {{celda|Nomáu}}
|-
| &quot;[[Baillar Contigo]]&quot; ||rowspan=&quot;2&quot;| Best Tropical Pop Performance of the Year || {{celda|Nomáu}}
|-
| &quot;[[Como-y Gusta a El to Cuerpu]]&quot; || {{celda|Nomáu}}
|-
| ''[[Corazón Fondu]]'' || Best Album of the Year || {{Won}}
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| Himself || Best Tropical Pop Artist of the Year|| {{Won}}
|-
| Best Mainstream Artist || {{celda|Nomáu}}
|-
| Best Artist of the Year || {{Won}}
|-
| Tweeter of the Year || {{celda|Nomáu}}
|}
&lt;/center&gt;

=== World Music Awards ===
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} style=&quot;table-layout: fixed;&quot; width=75% style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
!width=&quot;5%&quot;| Añu !width=&quot;25%&quot;|
Trabayu nomáu !width=&quot;30%&quot;|
Categoría !width=&quot;10%&quot;|
Resultáu
|-
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot;|[[2003 World Music Awards|2013]]
| [[Corazón Fondu]]
| World's Best Album
| {{celda|Nomáu}}
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| Carlos Vives
| World's Best Male Artists
| {{celda|Nomáu}}
|-
| World's Best Live Act
| {{celda|Nomáu}}
|}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Carlos Vives}}
* [http://www.carlosvives.com Sítio Oficial]
* http://www.oocities.org/televisioncity/taping/2609/suvida.html Biografía de Carlos Vives
* http://www.oocities.org/televisioncity/taping/2609/actor.html Actuaciones de Carlos Vives
* http://www.oocities.org/televisioncity/taping/2609/discos.html Discografía de Carlos Vives
* http://www.reocities.com/carlosvivesamigas/letrasporfueraypordentro.html Lletres del álbum &quot;Per Fora y Per Dientro&quot; 

{{NF|1961||Vives, Carlos}}


{{Tradubot|Carlos Vives}}

[[Categoría:Premios Ondas]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión de Colombia]]
[[Categoría:Cantantes de Colombia]]
[[Categoría:Cantantes de balada]]
[[Categoría:Cantautores de Colombia]]
[[Categoría:cantantes en castellanu]]
[[Categoría:Presentadores de televisión de Colombia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rvh6qhp6oiioerbp4r3njpax3cybh9s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Crisis migratoria n'Europa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140036</id>
    <revision>
      <id>3703058</id>
      <parentid>3559551</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48978" xml:space="preserve">[[Ficheru:LE Eithne Operation Triton.jpg|thumb|300px|Rescate de migrantes nel [[Mediterraneu]], mientres la [[Operación Tritón]] en xunu de 2015]]
[[Ficheru:Distressed persons are transferred to a Maltese patrol vessel..jpg|thumb|300px|Rescate d'inmigrantes en [[Malta]], n'ochobre de 2013]]
La '''crisis migratoria n'Europa''',&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Europe migrant crisis |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-32395181 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; tamién conocida como '''crisis migratoria nel Mediterraneu'''&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Mediterraneu, crisis migratoria |url=http://www.telesurtv.net/news/Mediterraneo-crisis-migratoria-20150429-0045.html |editorial=[[TeleSUR]] |fecha=29 d'abril de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; o '''crisis de refuxaos n'Europa''',&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Declaración del Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos sobre la crisis de refuxaos n'Europa |url=http://www.acnur.org/t3/noticias/noticia/declaracion-del-altu-comisionado-de-les naciones xuníes-pa-los-refuxaos-sobre-la crisis-de-refuxaos-en-europa/ |editorial=[[ACNUR]] |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=6 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; ye una [[crisis humanitaria|situación humanitaria crítica]], que s'apinó en [[2015]], pola medría del fluxu desafranao de [[asilu humanitariu|refuxaos]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Refuxaos |url=http://www.acnur.org/t3/a-quien-ayuda/abellugaos/ |editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; solicitantes d'[[derechu d'asilu|asilu]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Solicitantes d'asilu |url=http://www.acnur.org/t3/a-quien-ayuda/solicitantes-d'asilu editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; [[Migración humana#Causes sociu-económiques|emigrantes económicos]]&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Los términos clave de migración |url=https://www.iom.int/es/los-terminos-clave-de-migracion |editorial=[[Organización Internacional pa les Migraciones]] |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y otros [[migración humana|migrantes]] en condición de [[vulnerabilidá]], qu'en xunto comparten les víes de [[inmigración irregular|desplazamientu irregular]] escontra países de la [[Xunión Europea#Estaos miembro|Xunión Europea]]. A fecha de 21 d'avientu de 2015, más de 1&amp;nbsp;006&amp;nbsp;000 persones entraren n'Europa, de les cualos más de 942&amp;nbsp;400 solicitaren asilu políticu.&lt;ref name=bbcmigrant&gt; (n'inglés) [http://www.bbc.com/news/world-europe-34131911 «Migrant crisis: Migration to Europe explained in graphics.»] BBC News. Consultáu'l 22 d'avientu de 2015.&lt;/ref&gt; Per otra parte, 3406 persones morrieren nel intentu.&lt;ref name=bbcmigrant/&gt;

Trátase de la mayor [[crisis]] [[migración humana|migratoria]] y [[crisis humanitaria|humanitaria]] n'[[Europa]], dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Toles claves de la peor crisis migratoria n'Europa dende la Segunda Guerra Mundial |url=http://actualidad.rt.com/actualidad/184611-crisis-migratoria-europa-puntos-clave |editorial=RT |fecha=30 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;
Según el [[vicepresidente de la Comisión Europea]], [[Frans Timmermans]], ye «una crisis mundial que precisa una respuesta europea».&lt;ref name=&quot;crisis 31 08&quot;/&gt; El [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] declaró qu'Europa ta frente a «una de les mayores arribaciones de refuxaos en décades» y enfatizó que se trata de «una crisis de refuxaos, y non solo un fenómenu migratoriu».&lt;ref name=&quot;ACNUR 0409&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Declaración del Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos sobre la crisis de refuxaos n'Europa |url=http://www.acnur.org/t3/noticias/noticia/declaracion-del-altu-comisionado-de-les naciones xuníes-pa-los-refuxaos-sobre-la crisis-de-refuxaos-en-europa/ |editorial=[[ACNUR]] |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

La crisis surdió de resultes del creciente númberu de [[refuxaos]], solicitantes d'[[derechu d'asilu|asilu]] y [[migración humana#Causes sociu-económiques|migrantes económicos]] que lleguen ―o intenten llegar― a los Estaos miembros de la [[Xunión Europea]], al traviés de peligroses travesíes nel [[mar Mediterraneu]] y el [[Balcanes|sudeste d'Europa]], procedentes de países d'[[Oriente Mediu]], [[África]], los [[Portal:Europa/Portales sobre los Balcanes Occidentales|Balcanes Occidentales]] y [[Asia del Sur]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Migratory routes map |url=http://frontex.europa.eu/trends-and-routes/migratory-routes-map/ |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ACNUR 0709&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Refugees/Migrants Emergency Response - Mediterranean |url=http://data.unhcr.org/mediterranean/rexonal.html |editorial=[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

La mayoría d'estos movimientos de población carauterizar por una [[migración forzada]] de víctimes de [[conflictos armaos]], [[persecuciones]], [[probeza]], [[cambéu climáticu]] o violaciones masives de los [[derechos humanos]];&lt;ref name=&quot;UH&quot;&gt;{{Cita web|apellido1=Machado Cajide |nome1=Landy |títulu=Los refuxaos nes migraciones internacionales |url=http://www.uh.cu/centros/cemi/wp-content/uploads/2011/11/Articulo-Anuariu-20111.pdf |editorial=[[Universidá de L'Habana]] |fecha=2011 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; y pola aición de redes delictives transnacionales de [[tráficu illegal de persones|tráfico ilícitu d'inmigrantes]] —que los espón al tresporte en condiciones peligroses o degradantes— y de [[trata de persones]] —col propósitu d'esplotación de los migrantes vulnerables, principalmente muyeres y neños—.&lt;ref name=&quot;UGR&quot;&gt;{{Cita web|apellido1=García Vásquez |nome1=Sonia |títulu=Inmigración illegal y trata de persones na Xuión Europea: la desprotección de les víctimes |url=http://www.ugr.es/~redce/REDCE10/articulos/06SoniaGarciaVazquez.htm |editorial=[[Universidá de Granada]] |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;axenda CE&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Axenda Europea de Migración |url=http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/european-axenda-migration/background-information/docs/communication_on_the_european_axenda_on_migration_ye.pdf |editorial=[[Comisión Europea]] |fecha=13 de mayu de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Hasta'l 7 de setiembre de 2015, el númberu de refuxaos y migrantes que cruciaron el [[Mediterraneu]], según el [[ACNUR]], ye de 951&amp;nbsp;412 y d'alcuerdu a cifres de la [[OIM]] son 999&amp;nbsp;343 persones, na so mayoría provenientes de [[Siria]], [[Afganistán]], [[Eritrea]], [[Nixeria]], [[Albania]], [[Paquistán]], [[Somalia]], [[Iraq]], [[Sudán]], [[Gambia]], [[Exiptu]], [[Marruecos]], [[India]], [[Nepal]], [[Butan]], [[Sri Lanka]] y [[Bangladex]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Mapa: ¿Cómo se distribúin los refuxaos na peor crisis migratoria n'Europa? |url=http://actualidad.rt.com/actualidad/184594-mapa-refuxaos-europa-crisis-migratoria |editorial=[[RT]] |fecha=30 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; qu'ingresaron per esta ruta marítima a la [[XE]], principalmente al traviés de [[Grecia]] ya [[Italia]],&lt;ref name=&quot;ACNUR 0709&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;OIM 0709&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Mediterranean Update-Missing Migrants Project |url=https://www.iom.int/sites/default/files/infographic/Mediterranean_Update_7Sept2015.pdf |editorial=[[Organización Internacional pa les Migraciones]] |idioma=inglés |fecha=7 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=9 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; pa siguir el so tránsitu escontra [[Europa Central]] y [[Europa del Norte]].

Según la [[Organización Internacional pa les Migraciones]] (OIM), 2760 persones finaron en naufraxos nel mar Mediterraneu, mientres los primeros ocho meses de 2015, lo que representa'l 73 % de les muertes de migrantes en tránsitu escontra'l so destín, asocedíes a nivel mundial.&lt;ref name=&quot;OIM 0709&quot;/&gt; Pela so parte, la oficina del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR) estima que fueron 2850 persones finaes y sumíes n'agües del Mediterraneu, mientres este mesmu periodu de 2015.&lt;ref name=&quot;ACNUR 0709&quot;/&gt;

Les proyeiciones del [[ACNUR]] indiquen que la cantidá de refuxaos y migrantes que realicen la travesía pel mar Mediterraneu hasta Europa llegaría a 400&amp;nbsp;000 a finales de 2015 y podría algamar los 450&amp;nbsp;000 o más en [[2016]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=ONX preve que 450.000 refuxaos van llegar a Europa al traviés del Mediterraneu en 2016 |url=http://lta.reuters.com/article/worldNews/idLTAKCN0R81A220150908 |editorial=[[Reuters]] |fecha=8 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; esto ye, qu'en dos años siquier 850&amp;nbsp;000 persones van cruciar el Mediterraneu en busca d'abellugu na [[XE]].

== Antecedentes ==

=== Espaciu Schengen y Reglamentu de Dublín ===
[[Ficheru:Map of the Schengen Area.svg|upright=1.1364|right|thumb|El [[espaciu Schengen]], n'azul]]
{{AP|Alcuerdu de Schengen|Espaciu de Schengen|Reglamentu de Dublín}}

Nel [[Alcuerdu de Schengen]], 26 países europeos (22 de los 28 Estaos miembros de la Xunión Europea, amás de los cuatro países de l'[[Asociación Europea de Llibre Comerciu|AELC]]) xunir pa formar una zona —el [[espaciu Schengen]]—, onde s'abolieron los controles nes fronteres internes, esto ye, ente los Estaos miembros, y nel so llugar los controles tán llindaos a les fronteres esteriores d'esti espaciu, y los países con fronteres esteriores tán obligaos a faer cumplir les normes de control fronterizu. Pela so parte, el [[Reglamentu de Dublín]] pretende evitar dos situaciones: el refuxáu múltiple» —conocíu n'inglés como ''asylum shopping''—, que consiste en presentar delles solicitúes d'asilu, simultánea o socesivamente, en distintes Estaos miembros de la Xunión Europea, p'amontar la probabilidá de llograr una decisión positiva; y el refuxáu n'órbita conocíu n'inglés como ''refugee in orbit''—, cuando los solicitantes d'asilu treslladar d'un Estáu miembru a otru na Xunión Europea, ensin que nengún acepte esaminar la so solicitú. El Reglamentu de Dublín establez qu'una persona que presentó una solicitú d'asilu nun país de la Xunión Europea y crucia illegalmente les fronteres d'otru país, tendrá de ser devueltu al anterior.

=== Población estranxera na XE antes de 2015 ===
{{AP|Inmigración na Xunión Europea}}
[[Ficheru:Immigration in the EU.png|340px|thumbnail|left|Inmigración de ciudadanos estracomunitarios —de fora de la XE— (llinia verde),&lt;ref name=&quot;inmigracion XE&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Immigration in the EU |url=http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/y-library/docs/infographics/immigration/migration-in-eu-infographic_en.pdf |editorial=[[Comisión Europea]] |idioma=inglés |fecha=10 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; solicitantes d'asilu (naranxa)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Asylum quarterly report |url=http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Asylum_quarterly_report |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=16 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y cruces illegales de frontera (azul)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Annual Risk Analysis 2015 |url=http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/Annual_Risk_Analysis_2015.pdf#14 |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; na Xunión Europea (periodu 2010-2014)]]
La población estranxera residente na Xunión Europea yera de 33 millones de persones en [[2014]], qu'equival al 7 % de la población total de los 28 Estaos miembros de la XE, que supera los 500 millones de persones. En comparanza, la población nacida nel estranxeru representa'l 1,63 % de la población total en [[Xapón]],&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Matthews |nome1=Chris |títulu=Can immigration save a struggling, disappearing Japan? |url=http://fortune.com/2014/11/20/japan-immigration-economy/ |editorial=[[Fortune (revista)|Fortune]] |idioma=inglés |fecha=20 de payares de 2014 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; el 7,7 % en [[Rusia]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Trends in International Migrant Stock: The 2013 Revision |url=http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/data/index.shtml |editorial=[[Naciones Xuníes]] |idioma=inglés |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; el 13 % nos [[Estaos Xuníos]], el 20 % en [[Canadá]] y el 27 % n'[[Australia]]. Ente [[2010]] y [[2013]], alredor de 1,4 millones de ciudadanos estracomunitarios inmigraron cada añu na Xunión Europea utilizando medios regulares, con esclusión de los [[derechu d'asilu solicitantes d'asilu]] y [[refuxaos]], reparándose un llixeru descensu dende [[2010]].&lt;ref name=&quot;inmigracion XE&quot;/&gt;a

Antes de 2014, el númberu de solicitúes d'asilu na XE algamó'l so puntu máximu nos años 1992 (672&amp;nbsp;000), 2001 (424&amp;nbsp;000) y 2013 (431&amp;nbsp;000); y en 2014 llegó a 626&amp;nbsp;000 solicitúes d'asilu.&lt;ref name=&quot;asilu Eurostat&quot;/&gt; Según el [[ACNUR]], los países de la XE col mayor númberu de refuxaos reconocíos a finales de 2014— fueron: [[Francia]] (252&amp;nbsp;264), [[Alemaña]] (216&amp;nbsp;973), [[Suecia]] (142&amp;nbsp;207) y el [[Reinu Xuníu]] (117&amp;nbsp;161). Nengún Estáu miembru de la Xunión Europea tuvo ente los diez países d'acoyida de refuxaos más importantes del mundu.&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;&gt;{{Cita web |títulu=UNHCR - Global Trends –Forced Displacement in 2014 |url=http://unhcr.org/556725y69.html |editorial=[[ACNUR]] |idioma=inglés |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Antes de 2014, el númberu de [[inmigración irregular|cruces fronterizos illegales]] detectaos pola axencia [[Frontex]] nes fronteres esteriores de la XE algamó'l so puntu máximu en 2011, con 141&amp;nbsp;051 llegaes irregulares, per vía marítima y terrestre. En 2014, les detecciones d'encruz illegal de fronteres algamaron un nuevu máximu históricu, con más de 280&amp;nbsp;000 detecciones.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Annual Risk Analysis 2015 |url=http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/Annual_Risk_Analysis_2015.pdf |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fecha=abril de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

=== Crisis global abellugaos ===
{{AP|Guerra contra'l terrorismu|Guerra Civil Siria|Abellugaos de la Guerra Civil Siria|Guerra contra Estáu Islámicu}}

[[Ficheru:Syrian refugees in the Middle East map en.svg|300px|thumbnail|Abellugaos de la Guerra Civil Siria (2015)&lt;ref&gt;[https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/09/syrias-refugee-crisis-in-numbers/ Syria's refugee crisis in numbers], Amnesty International, 4 de setiembre 2015&lt;/ref&gt;]]

[[Ficheru:Top countries of origin and asylum of refugees.svg|300px|thumb|right|upright=1.364|Principales países d'orixe (colloráu) y d'asilu (verde) de los refuxaos, a finales de 2014, d'alcuerdu al [[ACNUR]] (nun inclúi los [[refuxaos palestinos]] atendíos por [[UNRWA]]).&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;/&gt;]]

Dende 2001, millones de persones fuxeron de conflictos bélicos internos ya internacionales, principalmente de la [[guerra contra'l terrorismu]] —campaña militar d'[[Estaos Xuníos]], sofitada por miembros de la [[OTAN]] y otros aliaos—, la [[guerra d'Afganistán]], la [[insurxencia nel Magreb]] (dende 2002), la [[insurxencia islamista en Nixeria]] (dende 2002), la [[invasión d'Iraq]] (2003), la [[guerra d'Iraq]] (2003-2011),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Desplazamientos forzaos de la población iraquina |url=http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/demografia+y+poblacion/ari+8-2003 |editorial=[[Real Institutu Elcano]] |fecha=30 de xineru de 2003 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; l'aición de la [[guerrilla iraquina]] (2003-2011), la [[insurxencia iraquina posterior al retiru de les tropes estauxunidenses|insurxencia iraquina posterior al retiru de les tropes de EE. XX.]] (dende 2011), la [[insurxencia d'Al-Qaeda en Yemen]] (dende 2003), la [[guerra nel noroeste de Paquistán]] (dende 2004), la [[guerra civil de Somalia]] y otros [[conflictos nel Cuernu d'África]], la [[Segunda Guerra Civil Sudanesa|guerra civil sudanesa]], la [[Primavera Árabe]] (2010-2013),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=La crisis nel Norte d'África y el so impautu na inmigración irregular a la Xunión Europea (ARI) |url=http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/ari87-2011 |editorial=[[Real Institutu Elcano]] |fecha=9 de mayu de 2011 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; la [[guerra de Libia de 2011|guerra]], [[intervención militar en Libia de 2011|intervención militar]] y [[violencia miliciana en Libia (2011-presente)|insurxencia miliciana en Libia]] (dende 2011), la [[guerra civil siria|guerra civil de Siria]] (dende 2011),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Emerxencia en Siria |url=http://www.acnur.org/t3/que-fai/respuesta-a-emergencia/emergencia-en siria editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; la [[guerra civil sursudanesa]] (dende 2013)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Emerxencia en Sudán del Sur |url=http://www.acnur.org/t3/que-fai/respuesta-a-emerxencies/suden-del sur editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y más apocayá la [[guerra de Libia de 2014-2015|segunda guerra civil de Libia]] y la [[guerra contra Estáu Islámicu]] (dende 2014).&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Guerra contra Estáu Islámicu |url=https://www.rtve.es/noticias/guerra-tao-islamico/ |editorial=[[RTVE]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Estáu Islámicu |url=http://actualidad.rt.com/themes/view/131402-irak-guerra-eiil-isis |editorial=[[RT]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Según el [[ACNUR]], el númberu de persones [[migración forzosa|movíes por fuercia]] en tol mundu llegó a 59,5 millones a finales de 2014, el nivel más altu dende la [[Segunda Guerra Mundial]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Global Refugee Crisis, Region by Region |url=http://www.nytimes.com/interactive/2015/06/09/world/migrants-global-refugee-crisis-mediterranean-ukraine-syria-rohingya-malaysia-iraq.html?_r=0 |editorial=[[The New York Times]] |idioma=inglés |fecha=26 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; con un aumentu del 40 % dende 2011. D'estos 59,5 millones, 19,5 millones son [[refuxaos]], que representa 2,7 millones más qu'a finales de 2013 (+&amp;nbsp;23 %), 38,2 millones son [[movíos internos]] y 1,8 millones son solicitantes d'[[asilu humanitariu]]. Los [[abellugaos de la Guerra Civil Siria|abellugaos sirios]] convertir nel grupu más grande en 2014 (con 3,9 millones, 1,55 millones más que l'añu anterior), superando a los [[guerra d'Afganistán (2001-presente)|refuxaos afganistanos]] (2,6 millones), que fueren el grupu de refuxaos más grande mientres tres décades.&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;/&gt; Anque la mayoría de los refuxaos de [[Siria]] fueron acoyíos per países vecinos como [[Turquía]], [[El Líbanu]] y [[Xordania]], el númberu de ciudadanos sirios que soliciten asilu n'Europa aumentó de forma constante ente 2011 y 2015, totalizando 348&amp;nbsp;540 en xunetu de 2015.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=EU migration: Crisis in graphics |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-34131911 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fecha=9 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Pa finales del añu 2014, nos principales países d'orixe de los refuxaos a nivel mundial, [[Siria]], [[Afganistán]] y [[Somalia]] representen el 53 % del total, ente que [[Sudán]], [[Sudán del Sur]], la [[República Democrática d'El Congu]], [[Birmania]], la [[República Centroafricana]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Emerxencia na República Centroafricana |url=http://www.acnur.org/t3/que-fai/respuesta-a-emergencia/emergencia-en-la-republica-centroafricana/ |editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; [[Iraq]] y [[Eritrea]] representen el 24 %;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The dispossessed |url=http://www.economist.comblogsgraphicdetail/2015/06/daily-chart-15 |editorial=[[The Economist]] |idioma=inglés |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; ente que los principales países d'acoyida de refuxaos yeren [[Turquía]], [[Paquistán]], [[El Líbanu]], [[Irán]], [[Etiopía]], [[Xordania]], [[Kenia]], [[Chad]], [[Uganda]] y [[China]], qu'entienden el 57 % del total de refuxaos nel mundu, d'alcuerdu a los datos del [[ACNUR]].&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;/&gt; En realidá, acordies con Alireza Salehi-Nejad &quot; la mayoría de los inmigrantes n'Europa nun son abellugaos, sinón a cencielles inmigrantes económicos que busquen una vida meyor. Esta distinción ye importante porque según la Convención de Refuxaos de Xinebra de 1951 sol mandatu de la ONX, tres la destrucción que produció la Segunda Guerra Mundial y que dexó a millones de sacupaos y deportaos analayando por una Europa afarada pola guerra, y en correlación coles lleis de la XE, esixir a los países europeos qu'ufierten abellugu o otru tipu de proteición a les persones que fuxan d'una zona de guerra o persecución&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.bbvaopenmind.com/la crisis migratoria-europea-un-analisis/ |títulu=La crisis migratoria europea: un analís - OpenMind |fechaaccesu=15 de setiembre de 2016 |autor=Salehi Nejad, Alireza |fecha=7 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.cejiss.org/econtribution/the-european-immigration-crisis-a-review |títulu=The European Immigration Crisis: A Review|apellíos=Salehi Nejad |nome=Alireza |fecha=10 de marzu de 2016 |publicación=Central European Journal of International and Security Studies}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://link.springer.com/article/10.1057/eps.2016.22 |títulu=a politico-economic clarification of the European Union|apellíos=Nejad |nome=Alireza Salehi |fecha=22 d'abril de 2016 |publicación=European Political Science |fechaaccesu=15 de setiembre de 2016 |idioma=en|issn=1680-4333 |doi=10.1057/eps.2016.22}}&lt;/ref&gt;

=== Entamu de la crisis de refuxaos n'Europa ===
{{AP|Guerra de Libia de 2014-2015|Operación Mare Nostrum|Operación Tritón}}

[[Ficheru:Greece–Turkey land border.svg|thumb|left|300px|Fronteres griegues, turques y búlgares y el cursu del ríu Maritsa]]

==== Frontera ente Turquía y Grecia MP ====

Ente 2007 y 2011, un gran númberu de migrantes illegales y refuxaos procedentes d'[[Oriente Mediu]] y [[África]] cruciaron la frontera ente [[Turquía]] y [[Grecia]], que tien unos 200&amp;nbsp;quilómetros de llargor, dixebrada nel so mayor parte pol [[ríu Maritsa]] ―sacante 12,5&amp;nbsp;quilómetros nos que nun esiste separación física natural dalguna―, lo que llevó en 2010 al [[Gobiernu de Grecia|Gobierno griegu]] y a l'Axencia Europea pa la xestión de la cooperación operativa nes fronteres esteriores ([[Frontex]]) a ameyorar los controles fronterizos.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Mapping Mediterranean migration |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-24521614 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fecha=15 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
En 2011, más de 57&amp;nbsp;000&amp;nbsp;inmigrantes irregulares fueron deteníos nesi puntu&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Grecia sella la so frontera con Turquía contra la inmigración irregular |url=http://www.elmundo.com.ve/noticias/actualidad/noticias/grecia-sella-la so-frontera-con-turquia-contra-la-inm.aspx |editorial=[[El Mundo (Venezuela)|El Mundo]] |fecha=17 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y en 2012, el fluxu d'inmigrantes en Grecia que llegaron per tierra menguó un 95 %, dempués de la construcción d'una [[valla]] de cuatro metros d'altor con [[alambre d'escayos]] y 10,3&amp;nbsp;quilómetros de llargor na frontera turcu-helena, na zona que nun sigue'l cursu del ríu Maritsa.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Greece completes anti-migrant fence at Turkish border |url=http://www.ekathimerini.com/147035/article/ekathimerini/news/greece-completes-anti-migrant-fence-at-turkish-border |editorial=[[Kathimerini]] |idioma=inglés |fecha=17 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
La construcción de la valla, la misión de l'axencia [[Frontex]] y los refuerzos policiales del Gobiernu de Grecia provocaron que los migrantes y abellugaos usaren la ruta marítima ente'l territoriu turcu y les cercanes [[islles del Exéu|islles griegues del Exéu]].

==== Emigración dende Libia ====

El recrudecimiento del conflictu, la inestabilidá y l'[[anarquía]] en [[Libia]] dende 2014, arriendes de la [[guerra de Libia de 2014-2015|segunda guerra civil]] nesi país —depués de la [[guerra de Libia de 2011|primer guerra]], la [[Intervención militar en Libia de 2011|intervención militar de 2011]] y la consecuente [[violencia miliciana en Libia (2011-presente)|violencia miliciana]]— facilitaron les salíes de migrantes y abellugaos dende les mariñes libies ―principalmente [[subsaḥarianos]] y [[siriu|sirios]]―, en peligroses travesíes marítimes pol Mediterraneu n'embarcaciones precaries, poniendo en riesgu la vida n'intentos desesperaos por abelugase n'Europa, pa fuxir de la [[guerra]], la [[represión]] y la [[miseria]], y como nun disponen de víes llegales pa migrar o solicitar asilu, estes persones someter a [[delincuencia entamada|redes criminales entamaes]] de [[tráficu illegal de persones]].&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Michael |nome1=Maggie|apellíos2=Keath |nome2=Lee |títulu=L'anarquía en Libia impulsa'l boom del tráficu de persones |url=http://www.lanacion.com.ar/1787057-la-anarquia-en-libia-impulsa-el-boom-del-trafico-de persones editorial=[[La Nación (Arxentina)|La Nación]] |fecha=24 d'abril de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
Según [[Amnistía Internacional]], les persones abelugar y migrante son «víctimes de [[violación sexual|violaciones sexuales]], [[tortures]] y [[secuestros]] en Libia a manes de traficantes y contrabandistes», y sufren [[esplotación llaboral]], [[persecución]] relixosa y otros abusos de grupos armaos y bandes de delincuentes.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Libia: Bederres abusos impulsen a migrantes a poner en peligru la so vida en travesíes pol Mediterraneu |url=https://www.amnesty.org/es/latest/news/2015/05/libya-horrific-abuse-driving-migrants-to-risk-lives-in-mediterranean-crossings/ |editorial=[[Amnistía Internacional]] |fecha=11 de mayu de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; La guerra tamién podría provocar el desplazamientu forzáu de munchos inmigrantes africanos que moraben en Libia, que solía ser un país de destín pa los migrantes en busca de meyores puestos de trabayu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Why Libya is springboard for migrant exodus |url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-32386370 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fecha=20 d'abril de 2015 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2011, al entamu de la [[Primavera Árabe]], establecióse como vía d'escape una ruta clandestina ente Túnez, l'epicentru de dicha revolución, ya Italia, concretamente la isla italiana de Lampedusa, siendo'l puntu de llegada de miles de tunecinos. Poco dempués, tres un alcuerdu ente dambos países que prevía repatriaciones forzoses, la ruta ente Túnez ya Italia quedó inhabilitada. Sicasí, pa compensar les dificultaes qu'esisten güei pa zarpar de Libia, que'l so tráficu clandestín de persones hai ablayáu drásticamente dende'l pasáu mes de xunetu,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Val|nome=Eusebio|títulu=Primer traxedia na nueva ruta de los migrantes dende Túnez|url=https://www.lavanguardia.com/edicion-impresa/20171010/431941267294/primer-traxedia-en-la-nueva-ruta-de-los migrantes-dende-tunez.html|fecha=10 d'ochobre de 2017|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia|páxina=}}&lt;/ref&gt; en 2017 abrióse nuevamente la ruta de migración clandestina que parte de Túnez. Les condiciones del percorríu siguen ensin satisfaer los requisitos de seguridá mínimos pa cumplir colos estándares básicos humanos. Tristemente, non tolos qu'empecipien el viaxe consiguen llegar a tierra. N'Ochobre de 2017, al poco de reiniciar la ruta, ocho persones morrieron y otros venti dar por sumíes de resultes del naufraxu d'un barcu pesqueru que topetó contra una nave de la Marina tunecina.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Val|nome=Eusebio|títulu=Primer traxedia na nueva ruta de los migrantes dende Túnez|url=https://www.lavanguardia.com/edicion-impresa/20171010/431941267294/primer-traxedia-en-la-nueva-ruta-de-los migrantes-dende-tunez.html|fecha=9 d'ochobre de 2017|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia|páxina=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt; Según [[The New York Times]], la Marina tunecina, el mesmu día del incidente, salvó a cientos de migrantes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Amara|nome=Tarek|títulu=Tunisian Navy Rescues 100 Migrants, Hours After Eight Drown|url=https://www.nytimes.com/reuters/2017/10/10/world/africa/10reuters-tunisia-migrants.html|fecha=10 d'ochobre de 2017|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|páxina=The New York Times}}&lt;/ref&gt;

==== Frontera ente Turquía y Bulgaria ====

En 2015, el Gobiernu de [[Bulgaria]] amplió la valla alambrada na frontera con [[Turquía]] pa torgar los fluxos migratorios pol creciente númberu de refuxaos, principalmente de la [[Guerra Civil Siria|guerra civil en Siria]], que solicitaron asilu nesti Estáu miembru de la [[Xunión Europea]]. El [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR) cuestionó esta decisión, que pondría en peligru más vides, porque llevaría a más persones a entamar les travesíes más peligroses escontra [[Europa]] y poner en manes de los traficantes de persones. De la mesma esti organismu internacional encamentó a les autoridaes búlgares a prauticar una política de puertes abiertes» escontra los refuxaos.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Bulgaria to extend fence at Turkish border to chigre refugee influx |url=http://www.reuters.com/article/2015/01/14/us-bulgaria-turkey-fence-idUSKBN0KN1JG20150114 |editorial=[[Reuters]] |idioma=inglés |fecha=14 de xineru de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Acontecimientos ==

La crisis migratoria apinar pola traxedia que viven miles de migrantes que ponen les sos vides en peligru pa cruciar el mar [[Mediterraneu]]&lt;ref name=&quot;axenda CE&quot;/&gt; a bordu d'embarcaciones precaries ―conocíes como [[patera|pateres]]― y barcos con llindaes condiciones téuniques o escesu de persones a bordu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=El Mediterraneu, trampa mortal pa inmigrantes africanos |url=http://www.eltiempo.com/mundo/africa/el-mediterraneo-trampa-mortal-pa inmigrantes africanos/15574477 |editorial=[[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |fecha=20 d'abril de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
N'abril de 2015, cinco embarcaciones que tresportaben cuasi 2000&amp;nbsp;migrantes a Europa, fundir en dellos incidentes nel mar Mediterraneu, con una cifra de muertos envalorada en más de 1200&amp;nbsp;persones, y l'incidente con mayores víctimes foi'l [[naufraxu nel Mediterraneu del 19 d'abril de 2015|naufraxu del 19 d'abril]] n'agües del [[canal de Sicilia]].&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Febbro |nome1=Eduardo |títulu=Europa abre los güeyos a la crisis migratoria |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elmundo/4-270975-2015-04-21.html |editorial=[[Páxina 12]] |fecha=21 d'abril de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Los [[naufraxu|naufraxos]] tuvieron llugar nun contestu de conflictos en cursu en dellos países del norte d'África y d'Oriente Mediu, según la negativa de dellos Gobiernos de la [[Xunión Europea]] pa financiar la [[Operación Mare Nostrum]], un programa humanitariu y de rescate entamáu pol Gobiernu italianu, que foi sustituyíu en payares de 2014 pola [[Operación Tritón]] de l'Axencia Europea de Fronteres ([[Frontex]]). El 23 d'abril de 2015, los gobiernos de la Xunión Europea alcordaron triplicar los fondos pa les operaciones de patrullar fronteriza nel Mediterraneu, cola cuenta d'igualar les capacidaes previes de la Operación Mare Nostrum, pero [[Amnistía Internacional]] criticó darréu la decisión de la Xunión Europea por non ampliar la área operativa de Tritón» a la zona primeramente cubierta por Mare Nostrum.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Europe's response: &quot;Face-saving not a life-saving operation&quot; |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/04/face-saving-not-a-lifesaving-operation/ |editorial=[[Amnistía Internacional]] |fecha=24 d'abril de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
Delles selmanes más tarde, la Xunión Europea decidió poner en marcha una nueva operación militar con sede en Roma,&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Arteaga |nome1=Félix|apellíos2=González Y. |nome2=Carmen |títulu=La respuesta militar a la crisis migratoria del Mediterraneu |url=http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/web/rielcano_ye/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/ari40-2015-arteaga-gonzalezenriquez-respuesta-militar-crisis-migratoria-mediterraneo#.VePHhn0lnJA |editorial=[[Real Institutu Elcano]] |fecha=22 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; denominada [[EUNAVFOR MED]], sol mandu del almirante italianu Enrico Credendino.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=European Union agrees to naval intervention on migrant smugglers |url=http://www.nytimes.com/2015/05/19/world/europe/european-union-human-trafficking-military.html?referrer= |editorial=[[The New York Times]] |idioma=inglés |fecha=18 de mayu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Respuesta internacional ==
{{AP|Reaiciones internacionales polos atentaos de París de payares de 2015}}
[[Ficheru:Map of the European Migrant Crisis 2015.png|thumb|350px|Cifres de refuxaos nos estaos de la [[Xunión Europea|XE]] y la [[EFTA]] ente'l 1 de xineru y el 30 de xunu de 2015 según los datos d'[[Eurostat]].]]
[[Ficheru:Map of the European Migrant Crisis 2015 - Asylum applicants' countries of origin.png|thumb|350px|Países d'orixe de los refuxaos que solicitaron asilu n'Europa ente'l 1 de xineru y el 30 de xunu de 2015]]
D'alcuerdu a los datos d'[[Eurostat]], los Estaos miembros de la [[Xunión Europea]] recibieron 626&amp;nbsp;065 solicitúes d'asilu nel añu [[2014]] —la cifra más alta dende les 672&amp;nbsp;000 solicitúes recibíes en [[1992]]—.&lt;ref name=&quot;asilu Eurostat&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Asylum statistics |url=http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Asylum_statistics |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=21 de mayu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Sobre'l total de 357&amp;nbsp;425 decisiones sobre solicitúes d'asilu na XE en 2014, 183&amp;nbsp;365 resultaron en decisiones positives y 174&amp;nbsp;060 fueron refugaes. 160&amp;nbsp;070 persones recibieron el estatus de proteición en primer instancia —una tasa de reconocencia del 45 %—, ente que a 23&amp;nbsp;295 concedióse-yos el estatus de proteición na apelación o revisión —una tasa de reconocencia del 18 %—. De les 183&amp;nbsp;365 persones que se-yos concedió la proteición en 2014 en países de la XE, a 103&amp;nbsp;595 dióse-yos la condición de [[refuxáu]] (57 % de les decisiones positives), proteición subsidiaria a 59&amp;nbsp;470 (32 %) y autorización de residencia por razones humanitaries a 20&amp;nbsp;300 (11 %), amás, recibieron 6380 refuxaos reasentados.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=EU Member States granted protection to more than 185 000 asylum seekers in 2014 |url=http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/6827382/3-12052015-AP-EN.pdf/6733f080-c072-4bf5-91fc-f591abf28176 |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=12 de mayu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Wien - Westbahnhof, Migranten am 5 Sep 2015.jpg|thumb|Refuxaos sirios y afganistanos n'Austria, n'agostu de 2015]]
Según [[Eurostat]], cuatro Estaos ―[[Alemaña]], [[Suecia]], [[Italia]] y [[Francia]] ― recibieron alredor de dos tercios de les solicitúes d'asilu de la XE en 2014 y dieron cuasi dos tercios de los estatus de proteición,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Data raises questions over European Union's attitude towards asylum seekers |url=http://m.euronews.com/en/304485/ |editorial=[[Euronews]] |idioma=inglés |fecha=14 de mayu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; ente que l'analís de los datos de [[Naciones Xuníes]] y del [[Bancu Mundial]] indica que Suecia, [[Hungría]] y [[Austria]] atopar ente los principales receptores ''per cápita'' de solicitantes d'asilu de la Xunión Europea, al afaese según la so población.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Which Countries Are Under the Most Strain in the European Migration Crisis? |url=http://www.nytimes.com/interactive/2015/08/28/world/europe/countries-under-strain-from-european-migration-crisis.html?hp&amp;action=click&amp;pgtype=Homepage&amp;module=photo-spot-region&amp;region=top-news&amp;WT.nav=top-news |editorial=[[The New York Times]] |idioma=inglés |fecha=31 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Mientres los trés primeros meses de [[2015]], 184&amp;nbsp;815 persones solicitaron asilu na Xunión Europea —un 86 % más en comparanza col primer trimestre de 2014— y según la ciudadanía de los solicitantes d'asilu, 48&amp;nbsp;870 provienen de [[Kosovu]] (26 %), 29&amp;nbsp;095 de [[Siria]] y 12&amp;nbsp;910 d'[[Afganistán]], d'alcuerdu a cifres oficiales de ''Eurostat''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=185 000 first time asylum seekers in the EU in the first quarter of 2015 |url=http://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-press-releases/-/3-18062015-CP |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Según la [[Frontex]] (Axencia Europea de Fronteres), unos 95&amp;nbsp;000&amp;nbsp;inmigrantes fueron rescataos ente xineru y xunetu de 2015 pola Operación Tritón nel Mediterraneu central,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Frontex helps save 3400 migrants off Libyan coast last week |url=http://frontex.europa.eu/news/frontex-helps-save-3-400-migrants-off-libyan-coast-last-week-QEmmR0 |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fecha=25 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y cerca de 340&amp;nbsp;000&amp;nbsp;inmigrantes llegaron a la Xunión Europea, aproximao'l triple que nel mesmu periodu de 2014.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=El númberu d'inmigrantes na Xunión Europea triplicóse anguaño, según la Frontex |url=http://www.efe.com/efe/espana/sociedad/el-numbero-de-inmigrantes-en-la-ue-triplicóse-esti anu-segun-frontex/10004-2687591# |editorial=[[Axencia EFE]] |fecha=13 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Hungarian-Serbian border barrier 1.jpg|thumb|Vista de la [[Barrera ente Hungría y Serbia|Barrera fronteriza ente Hungría y Serbia]] construyida en 2015]]
En setiembre de 2015, el Gobiernu de [[Hungría]] anunció que se terminaría de construyir una [[barrera ente Hungría y Serbia|barrera o valla na frontera con Serbia]] pa intentar detener el fluxu d'inmigrantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Hungría anuncia terminar de llevantar la so barrera en frontera con Serbia |url=http://www.eluniverso.com/noticias/2015/08/29/nota/5091836/hungria-anuncia-terminar--llevantar-la so-barrera-frontera-serbia |editorial=[[L'Universu (periódicu)|L'Universu]] |fecha=29 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

La [[presidencia del Conseyu de la Xunión Europea]] ―qu'exerz [[Luxemburgu]]― convocó pal 14 de setiembre de 2015 una xunta estraordinaria de los ministros de Xusticia ya Interior de los 28 [[Estaos miembros de la Xunión Europea|Estaos miembros]], destacando que la situación migratoria «adquirió apocayá proporciones ensin precedentes».&lt;ref name=&quot;crisis 31 08&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Bruxeles pide “solidaridá” a los países ante la crisis mundial” migratoria |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2015/08/31/actualidad/1441011455_240909.html |editorial=[[El País]] |fecha=31 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[Alemaña]] — La tarde del 5 de setiembre de 2015, miles de refuxaos entraron n'Alemaña al berru de «[[Angela Merkel|Merkel]] ye la nuesa madre», mientres el Gobiernu d'Hungría declaraba delitu cruciar les sos fronteres. Esa mesma tarde unos 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;refuxaos llegaben a Austria dende Hungría. La madrugada del 6 de setiembre de 2015, ciudadanos alemanes recibíen y acoyíen con emoción a los miles d'inmigrantes que llegaben a les sos fronteres. A primer hora de la tarde del 6 de setiembre de 2015, un grupu de refuxaos denunció ataques racistes na isla de [[Kos]]. Anguaño, Alemaña anunció que va recibir 800&amp;nbsp;000 refuxaos.

* [[Arxentina]] — A principios de setiembre de 2015, el gobiernu d'Arxentina llanzó'l Programa Especial de Visáu Humanitariu pa Estranxeros Afeutaos pol Conflictu de la República Árabe Siria. Dichu programa va dexar que los refuxaos vivan trés años en territoriu arxentín y puedan optar por tener un [[Documentu Nacional d'Identidá (Arxentina)|Documentu Nacional d'Identidá arxentín]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telesurtv.net/news/Arxentina-otorgara-visáu-pa refuxaos sirios-20150904-0019.html |títulu=Arxentina va otorgar visáu pa refuxaos sirios |editorial=[[TeleSur]] |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Arxentina yá recibía refuxaos sirios dende 2013.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.presstv.ir/detail/2013/09/05/322180/s-america-ready-to-welcome-syrian-refugees/ |títulu=South America ready to welcome Syrian refugees |editorial=[[Press TV]] |fecha=5 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

* [[Austria]] — El 5 de setiembre de 2015, Austria dio entrada a miles de refuxaos.

* [[Brasil]] — Con una fuerte comunidá árabe instalada nesti país dende va décades, Brasil recibió a 2077 refuxaos sirios desque empezó la guerra en 2011, per llueñe más que cualesquier otru país d'América Llatina.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Una ilesia de refuxaos en Rio de Janeiro [VIDEO] |url=http://elcomercio.pe/mundo/actualidad/brasil-ilesia-abellugaos-rio-janeiro-video-noticia-1840853?ref=portada_home |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |editorial=Diariu El Comerciu}}&lt;/ref&gt;

* [[Chile]] — El canciller Heraldo Muñoz espresó que'l gobiernu yá trabaya nun plan p'acoyer refuxaos sirios, que podría incluyir primeramente a unes 150 persones. En paralelu, decidió acelerase la entrega de vises a 23 sirios que teníen familiares o conocíos chilenos con ascendencia siria. Chile yá recibió abellugaos. En 2008, 117 palestinos que vivíen n'Iraq fueron acoyíos en territoriu chilenu.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Chile acueye a ciudadanos sirios |url=http://elcomercio.pe/mundo/latinoamerica/chile-decide-acoyer-refuxaos-sirios-video-noticia-1839471 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[España]] — El líder de la oposición parllamentaria [[Pedro Sánchez]] ufiertó a [[Mariano Rajoy]] (presidente del Gobiernu) un pactu nacional dempués de que Rajoy anunciara que nun se refugará asilu políticu a quien lo precise y va crease una comisión interministerial pa encetar la situación. Rajoy aceptara &quot;ensin aldericar&quot; la cifra de la XE: 14&amp;nbsp;931 refuxaos. Al atapecer d'esi mesmu día Juncker propón partir 120&amp;nbsp;000 refuxaos.

* [[Estaos Xuníos]] — L'anterior presidente d'Estaos Xuníos, [[Barack Obama]], dixo a los sos asesores que va dexar la entrada de 10&amp;nbsp;000 refuxaos sirios el próximu añu fiscal. Estaos Xuníos solo aceptara l'ingresu d'unos 1500 sirios desque españó la guerra civil nesi país va cuatro años.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=EEUU preparar p'aceptar a 10,000 refuxaos sirios |url=http://noticias.univision.com/article/2459835/2015-09-10/estaos-xuníos/noticias/eeuu-preparar pa-aceptar-a-10000-refuxaos-sirios |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa 2015 [[Acnur|ACNUR]] refirió a más de 17&amp;nbsp;000 ciudadanos sirios pa la so acoyida en EE.&amp;nbsp;UU., de los cualos 1564 fueron almitíos hasta agora, según datos del Departamentu d'Estáu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= ¿Por qué EE.XX. recibe tan pocos refuxaos de Siria? - BBC Mundo |url= http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/09/150909_siria_abelugaos_eeuu_ab |sitiuweb= BBC Mundo |fechaaccesu=5 d'avientu de 2015 |idioma=es-CO}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Ungarn September 2015 (21138294115).jpg|thumb|[[Estación de Budapest-Keleti]]]]
[[Ficheru:Migrants in Hungary 2015 Aug 007.jpg|thumb|Hungría, cerca de la frontera con Serbia, n'agostu de 2015]]
* [[Hungría]] — Mientres la tarde del 10 de setiembre de 2015, Hungría preparar pa reforzar el control de les fronteres col Exércitu. A primer hora de la tarde del 12 de setiembre espublizáronse imáxenes de como la policía húngara llanzaba comida a los refuxaos d'una manera humillante escontra ellos. Al atapecer del 16 de setiembre de 2015 la policía húngara usa gas pimienta contra los refuxaos.

* [[Méxicu]] — El senáu mexicanu pidió al gobiernu federal qu'abra les sos fronteres a los movíos sirios víctimes de la guerra. Un primer estudiante siriu, becáu por una universidá mexicana, va llegar esta selmana al país.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= El primer refuxáu siriu en Méxicu |url= http://www.eluniversal.com.mx/articulo/mundo/2015/09/10/el-primer-refuxáu-siriu-en-mexico |sitiuweb= L'Universal |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[Perú]] — Al traviés d'un comunicáu oficial, la Cancillería peruana tamién anunció que «va empecipiar coordinaciones cola Oficina del Altu Comisionado de los Refuxaos (ACNUR)» pa evaluar les condiciones necesaries &quot;pa recibir families de refuxaos sirios al traviés del procedimientu de reasentamiento&quot;.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Perú va empecipiar coordinaciones pa recibir a refuxaos sirios |url=http://elcomercio.pe/politica/gobierno/peru-refuxaos-sirios-noticia-1840167?flsm=1 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[Reinu Xuníu]] — La madrugada del 8 de setiembre de 2015, [[David Cameron]] anunció que'l Reinu Xuníu espera acoyer a 20&amp;nbsp;000 refuxaos sirios nun llustru. La tarde d'esi mesmu día, la Comisión Europea presentó un informe en Bruxeles tituláu ''El drama de los refuxaos n'Europa, al detalle'' onde se sollertaba de que miles de menores fuxen solos escontra Europa.

* [[Ciudá del Vaticanu|Vaticanu]] — El papa [[Francisco (papa)|Francisco]] tamién llamó a acoyer a los [[refuxaos]] «tal como vienen» y tamién afirmó que les [[Migración|migraciones]] «son productu d'un sistema socioeconómico malu ya inxustu».&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= El Papa Francisco pide acoyer a los refuxaos tal como vienen» |url= http://www.larazon.es/religion/el papa-francisco-pide-acoyer-a-los refuxaos tal-como-vienen-KH10712282#.Ttt1BHulUIloBiH |sitiuweb= www.larazon.es |fechaaccesu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Ello ye qu'en realizando un viaxe a [[Lesbos]] llevó a Roma a 12 refuxaos sirios.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.romereports.com/2016/04/16/el papa-llevar a-roma-a-tres-families-de-refuxaos |títulu=El Papa llevar a Roma a tres families de refuxaos |fechaaccesu=26 de mayu de 2016 |sitiuweb=www.romereports.com}}&lt;/ref&gt;

* [[Venezuela]] — El presidente de [[Venezuela]], [[Nicolás Maduro]], anunció que'l so país va dar abellugu a 20&amp;nbsp;000 sirios que fuxen de la guerra nel so país, metanes la gravedá de la crisis migratoria qu'azota a Europa. El gobernante dixo sentir &quot;dolor&quot; pola situación del pueblu siriu al que Venezuela &quot;ama&quot;, &quot;respeta&quot; y &quot;conoz perbién&quot; de la que pidió sofitu a la comunidá árabe pa llevar alantre esta aición.

== Ver tamién ==
* [[Naufraxu de migrantes nel mar Mediterraneu de 2013]]
* [[Naufraxu nel Mediterraneu del 19 d'abril de 2015]]
* [[Guerra d'Iraq]]
* [[Guerra Civil Siria]]
* [[Intervención militar en Libia de 2011]]
* [[Guerra contra Estáu Islámicu]]
* [[Guerra civil afgana]]
* [[Operación Mare nostrum]]
* [[Operación Tritón]]
* [[EUNAVFOR MED]]
* [[Barrera ente Hungría y Serbia]]
* [[Llibre circulación de persones, inmigración y asilu na Xunión Europea]]
* [[Derechu d'Asilu na Xunión Europea]]
* [[Directiva de la torna]]
* [[Espaciu de Schengen]]
* [[Fortaleza Europa]]
* [[Aylan Kurdi]]
* [[Abellugaos de la Guerra Civil Siria]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|European migrant crisis}}
{{Traducíu ref|en|European migrant crisis|oldid=681363567|trad=parcial|fecha=16 de setiembre de 2015}}


{{Tradubot|Crisis migratoria en Europa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Inmigración na Xunión Europea]]
[[Categoría:Migración forzosa]]
[[Categoría:Política en 2015]]
[[Categoría:Refuxaos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>i5175ne4ajoi32mb2x4dx9j52dh06q8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703124</id>
      <parentid>3703058</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48983" xml:space="preserve">[[Ficheru:LE Eithne Operation Triton.jpg|thumb|300px|Rescate de migrantes nel [[Mediterraneu]], mientres la [[Operación Tritón]] en xunu de 2015]]
[[Ficheru:Distressed persons are transferred to a Maltese patrol vessel..jpg|thumb|300px|Rescate d'inmigrantes en [[Malta]], n'ochobre de 2013]]
La '''crisis migratoria n'Europa''',&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Europe migrant crisis |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-32395181 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; tamién conocida como '''crisis migratoria nel Mediterraneu'''&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Mediterraneu, crisis migratoria |url=http://www.telesurtv.net/news/Mediterraneo-crisis-migratoria-20150429-0045.html |editorial=[[TeleSUR]] |fecha=29 d'abril de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; o '''crisis de refuxaos n'Europa''',&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Declaración del Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos sobre la crisis de refuxaos n'Europa |url=http://www.acnur.org/t3/noticias/noticia/declaracion-del-altu-comisionado-de-les naciones xuníes-pa-los-refuxaos-sobre-la crisis-de-refuxaos-en-europa/ |editorial=[[ACNUR]] |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=6 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; ye una [[crisis humanitaria|situación humanitaria crítica]], que s'apinó en [[2015]], pola medría del fluxu desafranao de [[asilu humanitariu|refuxaos]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Refuxaos |url=http://www.acnur.org/t3/a-quien-ayuda/abellugaos/ |editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; solicitantes d'[[derechu d'asilu|asilu]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Solicitantes d'asilu |url=http://www.acnur.org/t3/a-quien-ayuda/solicitantes-d'asilu editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; [[Migración humana#Causes sociu-económiques|emigrantes económicos]]&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Los términos clave de migración |url=https://www.iom.int/es/los-terminos-clave-de-migracion |editorial=[[Organización Internacional pa les Migraciones]] |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y otros [[migración humana|migrantes]] en condición de [[vulnerabilidá]], qu'en xunto comparten les víes de [[inmigración irregular|desplazamientu irregular]] escontra países de la [[Xunión Europea#Estaos miembro|Xunión Europea]]. A fecha de 21 d'avientu de 2015, más de 1&amp;nbsp;006&amp;nbsp;000 persones entraren n'Europa, de les cualos más de 942&amp;nbsp;400 solicitaren asilu políticu.&lt;ref name=bbcmigrant&gt; (n'inglés) [http://www.bbc.com/news/world-europe-34131911 «Migrant crisis: Migration to Europe explained in graphics.»] BBC News. Consultáu'l 22 d'avientu de 2015.&lt;/ref&gt; Per otra parte, 3406 persones morrieren nel intentu.&lt;ref name=bbcmigrant/&gt;

Trátase de la mayor [[crisis]] [[migración humana|migratoria]] y [[crisis humanitaria|humanitaria]] n'[[Europa]], dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Toles claves de la peor crisis migratoria n'Europa dende la Segunda Guerra Mundial |url=http://actualidad.rt.com/actualidad/184611-crisis-migratoria-europa-puntos-clave |editorial=RT |fecha=30 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;
Según el [[vicepresidente de la Comisión Europea]], [[Frans Timmermans]], ye «una crisis mundial que precisa una respuesta europea».&lt;ref name=&quot;crisis 31 08&quot;/&gt; El [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] declaró qu'Europa ta frente a «una de les mayores arribaciones de refuxaos en décades» y enfatizó que se trata de «una crisis de refuxaos, y non solo un fenómenu migratoriu».&lt;ref name=&quot;ACNUR 0409&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Declaración del Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos sobre la crisis de refuxaos n'Europa |url=http://www.acnur.org/t3/noticias/noticia/declaracion-del-altu-comisionado-de-les naciones xuníes-pa-los-refuxaos-sobre-la crisis-de-refuxaos-en-europa/ |editorial=[[ACNUR]] |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

La crisis surdió de resultes del creciente númberu de [[refuxaos]], solicitantes d'[[derechu d'asilu|asilu]] y [[migración humana#Causes sociu-económiques|migrantes económicos]] que lleguen ―o intenten llegar― a los Estaos miembros de la [[Xunión Europea]], al traviés de peligroses travesíes nel [[mar Mediterraneu]] y el [[Balcanes|sudeste d'Europa]], procedentes de países d'[[Oriente Mediu]], [[África]], los [[Portal:Europa/Portales sobre los Balcanes Occidentales|Balcanes Occidentales]] y [[Asia del Sur]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Migratory routes map |url=http://frontex.europa.eu/trends-and-routes/migratory-routes-map/ |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ACNUR 0709&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Refugees/Migrants Emergency Response - Mediterranean |url=http://data.unhcr.org/mediterranean/rexonal.html |editorial=[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

La mayoría d'estos movimientos de población carauterizar por una [[migración forzada]] de víctimes de [[conflictos armaos]], [[persecuciones]], [[probeza]], [[cambéu climáticu]] o violaciones masives de los [[derechos humanos]];&lt;ref name=&quot;UH&quot;&gt;{{Cita web|apellido1=Machado Cajide |nome1=Landy |títulu=Los refuxaos nes migraciones internacionales |url=http://www.uh.cu/centros/cemi/wp-content/uploads/2011/11/Articulo-Anuariu-20111.pdf |editorial=[[Universidá de L'Habana]] |fecha=2011 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; y pola aición de redes delictives transnacionales de [[tráficu illegal de persones|tráfico ilícitu d'inmigrantes]] —que los espón al tresporte en condiciones peligroses o degradantes— y de [[trata de persones]] —col propósitu d'esplotación de los migrantes vulnerables, principalmente muyeres y neños—.&lt;ref name=&quot;UGR&quot;&gt;{{Cita web|apellido1=García Vásquez |nome1=Sonia |títulu=Inmigración illegal y trata de persones na Xuión Europea: la desprotección de les víctimes |url=http://www.ugr.es/~redce/REDCE10/articulos/06SoniaGarciaVazquez.htm |editorial=[[Universidá de Granada]] |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;axenda CE&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Axenda Europea de Migración |url=http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/european-axenda-migration/background-information/docs/communication_on_the_european_axenda_on_migration_ye.pdf |editorial=[[Comisión Europea]] |fecha=13 de mayu de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Hasta'l 7 de setiembre de 2015, el númberu de refuxaos y migrantes que cruciaron el [[Mediterraneu]], según el [[ACNUR]], ye de 951&amp;nbsp;412 y d'alcuerdu a cifres de la [[OIM]] son 999&amp;nbsp;343 persones, na so mayoría provenientes de [[Siria]], [[Afganistán]], [[Eritrea]], [[Nixeria]], [[Albania]], [[Paquistán]], [[Somalia]], [[Iraq]], [[Sudán]], [[Gambia]], [[Exiptu]], [[Marruecos]], [[India]], [[Nepal]], [[Butan]], [[Sri Lanka]] y [[Bangladex]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Mapa: ¿Cómo se distribúin los refuxaos na peor crisis migratoria n'Europa? |url=http://actualidad.rt.com/actualidad/184594-mapa-refuxaos-europa-crisis-migratoria |editorial=[[RT]] |fecha=30 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; qu'ingresaron per esta ruta marítima a la [[XE]], principalmente al traviés de [[Grecia]] ya [[Italia]],&lt;ref name=&quot;ACNUR 0709&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;OIM 0709&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Mediterranean Update-Missing Migrants Project |url=https://www.iom.int/sites/default/files/infographic/Mediterranean_Update_7Sept2015.pdf |editorial=[[Organización Internacional pa les Migraciones]] |idioma=inglés |fecha=7 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=9 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; pa siguir el so tránsitu escontra [[Europa Central]] y [[Europa del Norte]].

Según la [[Organización Internacional pa les Migraciones]] (OIM), 2760 persones finaron en naufraxos nel mar Mediterraneu, mientres los primeros ocho meses de 2015, lo que representa'l 73 % de les muertes de migrantes en tránsitu escontra'l so destín, asocedíes a nivel mundial.&lt;ref name=&quot;OIM 0709&quot;/&gt; Pela so parte, la oficina del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR) estima que fueron 2850 persones finaes y sumíes n'agües del Mediterraneu, mientres este mesmu periodu de 2015.&lt;ref name=&quot;ACNUR 0709&quot;/&gt;

Les proyeiciones del [[ACNUR]] indiquen que la cantidá de refuxaos y migrantes que realicen la travesía pel mar Mediterraneu hasta Europa llegaría a 400&amp;nbsp;000 a finales de 2015 y podría algamar los 450&amp;nbsp;000 o más en [[2016]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=ONX preve que 450.000 refuxaos van llegar a Europa al traviés del Mediterraneu en 2016 |url=http://lta.reuters.com/article/worldNews/idLTAKCN0R81A220150908 |editorial=[[Reuters]] |fecha=8 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; esto ye, qu'en dos años siquier 850&amp;nbsp;000 persones van cruciar el Mediterraneu en busca d'abellugu na [[XE]].

== Antecedentes ==

=== Espaciu Schengen y Reglamentu de Dublín ===
[[Ficheru:Map of the Schengen Area.svg|upright=1.1364|right|thumb|El [[espaciu Schengen]], n'azul]]
{{AP|Alcuerdu de Schengen|Espaciu de Schengen|Reglamentu de Dublín}}

Nel [[Alcuerdu de Schengen]], 26 países europeos (22 de los 28 Estaos miembros de la Xunión Europea, amás de los cuatro países de l'[[Asociación Europea de Llibre Comerciu|AELC]]) xunir pa formar una zona —el [[espaciu Schengen]]—, onde s'abolieron los controles nes fronteres internes, esto ye, ente los Estaos miembros, y nel so llugar los controles tán llindaos a les fronteres esteriores d'esti espaciu, y los países con fronteres esteriores tán obligaos a faer cumplir les normes de control fronterizu. Pela so parte, el [[Reglamentu de Dublín]] pretende evitar dos situaciones: el refuxáu múltiple» —conocíu n'inglés como ''asylum shopping''—, que consiste en presentar delles solicitúes d'asilu, simultánea o socesivamente, en distintes Estaos miembros de la Xunión Europea, p'amontar la probabilidá de llograr una decisión positiva; y el refuxáu n'órbita conocíu n'inglés como ''refugee in orbit''—, cuando los solicitantes d'asilu treslladar d'un Estáu miembru a otru na Xunión Europea, ensin que nengún acepte esaminar la so solicitú. El Reglamentu de Dublín establez qu'una persona que presentó una solicitú d'asilu nun país de la Xunión Europea y crucia illegalmente les fronteres d'otru país, tendrá de ser devueltu al anterior.

=== Población estranxera na XE antes de 2015 ===
{{AP|Inmigración na Xunión Europea}}
[[Ficheru:Immigration in the EU.png|340px|thumbnail|left|Inmigración de ciudadanos estracomunitarios —de fora de la XE— (llinia verde),&lt;ref name=&quot;inmigracion XE&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Immigration in the EU |url=http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/y-library/docs/infographics/immigration/migration-in-eu-infographic_en.pdf |editorial=[[Comisión Europea]] |idioma=inglés |fecha=10 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; solicitantes d'asilu (naranxa)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Asylum quarterly report |url=http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Asylum_quarterly_report |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=16 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y cruces illegales de frontera (azul)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Annual Risk Analysis 2015 |url=http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/Annual_Risk_Analysis_2015.pdf#14 |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; na Xunión Europea (periodu 2010-2014)]]
La población estranxera residente na Xunión Europea yera de 33 millones de persones en [[2014]], qu'equival al 7 % de la población total de los 28 Estaos miembros de la XE, que supera los 500 millones de persones. En comparanza, la población nacida nel estranxeru representa'l 1,63 % de la población total en [[Xapón]],&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Matthews |nome1=Chris |títulu=Can immigration save a struggling, disappearing Japan? |url=http://fortune.com/2014/11/20/japan-immigration-economy/ |editorial=[[Fortune (revista)|Fortune]] |idioma=inglés |fecha=20 de payares de 2014 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; el 7,7 % en [[Rusia]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Trends in International Migrant Stock: The 2013 Revision |url=http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/data/index.shtml |editorial=[[Naciones Xuníes]] |idioma=inglés |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; el 13 % nos [[Estaos Xuníos]], el 20 % en [[Canadá]] y el 27 % n'[[Australia]]. Ente [[2010]] y [[2013]], alredor de 1,4 millones de ciudadanos estracomunitarios inmigraron cada añu na Xunión Europea utilizando medios regulares, con esclusión de los [[derechu d'asilu solicitantes d'asilu]] y [[refuxaos]], reparándose un llixeru descensu dende [[2010]].&lt;ref name=&quot;inmigracion XE&quot;/&gt;a

Antes de 2014, el númberu de solicitúes d'asilu na XE algamó'l so puntu máximu nos años 1992 (672&amp;nbsp;000), 2001 (424&amp;nbsp;000) y 2013 (431&amp;nbsp;000); y en 2014 llegó a 626&amp;nbsp;000 solicitúes d'asilu.&lt;ref name=&quot;asilu Eurostat&quot;/&gt; Según el [[ACNUR]], los países de la XE col mayor númberu de refuxaos reconocíos a finales de 2014— fueron: [[Francia]] (252&amp;nbsp;264), [[Alemaña]] (216&amp;nbsp;973), [[Suecia]] (142&amp;nbsp;207) y el [[Reinu Xuníu]] (117&amp;nbsp;161). Nengún Estáu miembru de la Xunión Europea tuvo ente los diez países d'acoyida de refuxaos más importantes del mundu.&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;&gt;{{Cita web |títulu=UNHCR - Global Trends –Forced Displacement in 2014 |url=http://unhcr.org/556725y69.html |editorial=[[ACNUR]] |idioma=inglés |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Antes de 2014, el númberu de [[inmigración irregular|cruces fronterizos illegales]] detectaos pola axencia [[Frontex]] nes fronteres esteriores de la XE algamó'l so puntu máximu en 2011, con 141&amp;nbsp;051 llegaes irregulares, per vía marítima y terrestre. En 2014, les detecciones d'encruz illegal de fronteres algamaron un nuevu máximu históricu, con más de 280&amp;nbsp;000 detecciones.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Annual Risk Analysis 2015 |url=http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/Annual_Risk_Analysis_2015.pdf |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fecha=abril de 2015 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

=== Crisis global abellugaos ===
{{AP|Guerra contra'l terrorismu|Guerra Civil Siria|Abellugaos de la Guerra Civil Siria|Guerra contra Estáu Islámicu}}

[[Ficheru:Syrian refugees in the Middle East map en.svg|300px|thumbnail|Abellugaos de la Guerra Civil Siria (2015)&lt;ref&gt;[https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/09/syrias-refugee-crisis-in-numbers/ Syria's refugee crisis in numbers], Amnesty International, 4 de setiembre 2015&lt;/ref&gt;]]

[[Ficheru:Top countries of origin and asylum of refugees.svg|300px|thumb|right|upright=1.364|Principales países d'orixe (colloráu) y d'asilu (verde) de los refuxaos, a finales de 2014, d'alcuerdu al [[ACNUR]] (nun inclúi los [[refuxaos palestinos]] atendíos por [[UNRWA]]).&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;/&gt;]]

Dende 2001, millones de persones fuxeron de conflictos bélicos internos ya internacionales, principalmente de la [[guerra contra'l terrorismu]] —campaña militar d'[[Estaos Xuníos]], sofitada por miembros de la [[OTAN]] y otros aliaos—, la [[guerra d'Afganistán]], la [[insurxencia nel Magreb]] (dende 2002), la [[insurxencia islamista en Nixeria]] (dende 2002), la [[invasión d'Iraq]] (2003), la [[guerra d'Iraq]] (2003-2011),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Desplazamientos forzaos de la población iraquina |url=http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/demografia+y+poblacion/ari+8-2003 |editorial=[[Real Institutu Elcano]] |fecha=30 de xineru de 2003 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; l'aición de la [[guerrilla iraquina]] (2003-2011), la [[insurxencia iraquina posterior al retiru de les tropes estauxunidenses|insurxencia iraquina posterior al retiru de les tropes de EE. XX.]] (dende 2011), la [[insurxencia d'Al-Qaeda en Yemen]] (dende 2003), la [[guerra nel noroeste de Paquistán]] (dende 2004), la [[guerra civil de Somalia]] y otros [[conflictos nel Cuernu d'África]], la [[Segunda Guerra Civil Sudanesa|guerra civil sudanesa]], la [[Primavera Árabe]] (2010-2013),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=La crisis nel Norte d'África y el so impautu na inmigración irregular a la Xunión Europea (ARI) |url=http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/ari87-2011 |editorial=[[Real Institutu Elcano]] |fecha=9 de mayu de 2011 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; la [[guerra de Libia de 2011|guerra]], [[intervención militar en Libia de 2011|intervención militar]] y [[violencia miliciana en Libia (2011-presente)|insurxencia miliciana en Libia]] (dende 2011), la [[guerra civil siria|guerra civil de Siria]] (dende 2011),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Emerxencia en Siria |url=http://www.acnur.org/t3/que-fai/respuesta-a-emergencia/emergencia-en siria editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; la [[guerra civil sursudanesa]] (dende 2013)&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Emerxencia en Sudán del Sur |url=http://www.acnur.org/t3/que-fai/respuesta-a-emerxencies/suden-del sur editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y más apocayá la [[guerra de Libia de 2014-2015|segunda guerra civil de Libia]] y la [[guerra contra Estáu Islámicu]] (dende 2014).&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Guerra contra Estáu Islámicu |url=https://www.rtve.es/noticias/guerra-tao-islamico/ |editorial=[[RTVE]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Estáu Islámicu |url=http://actualidad.rt.com/themes/view/131402-irak-guerra-eiil-isis |editorial=[[RT]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Según el [[ACNUR]], el númberu de persones [[migración forzosa|movíes por fuercia]] en tol mundu llegó a 59,5 millones a finales de 2014, el nivel más altu dende la [[Segunda Guerra Mundial]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The Global Refugee Crisis, Region by Region |url=http://www.nytimes.com/interactive/2015/06/09/world/migrants-global-refugee-crisis-mediterranean-ukraine-syria-rohingya-malaysia-iraq.html?_r=0 |editorial=[[The New York Times]] |idioma=inglés |fecha=26 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; con un aumentu del 40 % dende 2011. D'estos 59,5 millones, 19,5 millones son [[refuxaos]], que representa 2,7 millones más qu'a finales de 2013 (+&amp;nbsp;23 %), 38,2 millones son [[movíos internos]] y 1,8 millones son solicitantes d'[[asilu humanitariu]]. Los [[abellugaos de la Guerra Civil Siria|abellugaos sirios]] convertir nel grupu más grande en 2014 (con 3,9 millones, 1,55 millones más que l'añu anterior), superando a los [[guerra d'Afganistán (2001-presente)|refuxaos afganistanos]] (2,6 millones), que fueren el grupu de refuxaos más grande mientres tres décades.&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;/&gt; Anque la mayoría de los refuxaos de [[Siria]] fueron acoyíos per países vecinos como [[Turquía]], [[El Líbanu]] y [[Xordania]], el númberu de ciudadanos sirios que soliciten asilu n'Europa aumentó de forma constante ente 2011 y 2015, totalizando 348&amp;nbsp;540 en xunetu de 2015.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=EU migration: Crisis in graphics |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-34131911 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fecha=9 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Pa finales del añu 2014, nos principales países d'orixe de los refuxaos a nivel mundial, [[Siria]], [[Afganistán]] y [[Somalia]] representen el 53 % del total, ente que [[Sudán]], [[Sudán del Sur]], la [[República Democrática d'El Congu]], [[Birmania]], la [[República Centroafricana]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Emerxencia na República Centroafricana |url=http://www.acnur.org/t3/que-fai/respuesta-a-emergencia/emergencia-en-la-republica-centroafricana/ |editorial=[[ACNUR]] |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; [[Iraq]] y [[Eritrea]] representen el 24 %;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=The dispossessed |url=http://www.economist.comblogsgraphicdetail/2015/06/daily-chart-15 |editorial=[[The Economist]] |idioma=inglés |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; ente que los principales países d'acoyida de refuxaos yeren [[Turquía]], [[Paquistán]], [[El Líbanu]], [[Irán]], [[Etiopía]], [[Xordania]], [[Kenia]], [[Chad]], [[Uganda]] y [[China]], qu'entienden el 57 % del total de refuxaos nel mundu, d'alcuerdu a los datos del [[ACNUR]].&lt;ref name=&quot;UNHCR&quot;/&gt; En realidá, acordies con Alireza Salehi-Nejad &quot; la mayoría de los inmigrantes n'Europa nun son abellugaos, sinón a cencielles inmigrantes económicos que busquen una vida meyor. Esta distinción ye importante porque según la Convención de Refuxaos de Xinebra de 1951 sol mandatu de la ONX, tres la destrucción que produció la Segunda Guerra Mundial y que dexó a millones de sacupaos y deportaos analayando por una Europa afarada pola guerra, y en correlación coles lleis de la XE, esixir a los países europeos qu'ufierten abellugu o otru tipu de proteición a les persones que fuxan d'una zona de guerra o persecución&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.bbvaopenmind.com/la crisis migratoria-europea-un-analisis/ |títulu=La crisis migratoria europea: un analís - OpenMind |fechaaccesu=15 de setiembre de 2016 |autor=Salehi Nejad, Alireza |fecha=7 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.cejiss.org/econtribution/the-european-immigration-crisis-a-review |títulu=The European Immigration Crisis: A Review|apellíos=Salehi Nejad |nome=Alireza |fecha=10 de marzu de 2016 |publicación=Central European Journal of International and Security Studies}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://link.springer.com/article/10.1057/eps.2016.22 |títulu=a politico-economic clarification of the European Union|apellíos=Nejad |nome=Alireza Salehi |fecha=22 d'abril de 2016 |publicación=European Political Science |fechaaccesu=15 de setiembre de 2016 |idioma=en|issn=1680-4333 |doi=10.1057/eps.2016.22}}&lt;/ref&gt;

=== Entamu de la crisis de refuxaos n'Europa ===
{{AP|Guerra de Libia de 2014-2015|Operación Mare Nostrum|Operación Tritón}}

[[Ficheru:Greece–Turkey land border.svg|thumb|left|300px|Fronteres griegues, turques y búlgares y el cursu del ríu Maritsa]]

==== Frontera ente Turquía y Grecia MP ====

Ente 2007 y 2011, un gran númberu de migrantes illegales y refuxaos procedentes d'[[Oriente Mediu]] y [[África]] cruciaron la frontera ente [[Turquía]] y [[Grecia]], que tien unos 200&amp;nbsp;quilómetros de llargor, dixebrada nel so mayor parte pol [[ríu Maritsa]] ―sacante 12,5&amp;nbsp;quilómetros nos que nun esiste separación física natural dalguna―, lo que llevó en 2010 al [[Gobiernu de Grecia|Gobierno griegu]] y a l'Axencia Europea pa la xestión de la cooperación operativa nes fronteres esteriores ([[Frontex]]) a ameyorar los controles fronterizos.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Mapping Mediterranean migration |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-24521614 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fecha=15 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
En 2011, más de 57&amp;nbsp;000&amp;nbsp;inmigrantes irregulares fueron deteníos nesi puntu&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Grecia sella la so frontera con Turquía contra la inmigración irregular |url=http://www.elmundo.com.ve/noticias/actualidad/noticias/grecia-sella-la so-frontera-con-turquia-contra-la-inm.aspx |editorial=[[El Mundo (Venezuela)|El Mundo]] |fecha=17 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y en 2012, el fluxu d'inmigrantes en Grecia que llegaron per tierra menguó un 95 %, dempués de la construcción d'una [[valla]] de cuatro metros d'altor con [[alambre d'escayos]] y 10,3&amp;nbsp;quilómetros de llargor na frontera turcu-helena, na zona que nun sigue'l cursu del ríu Maritsa.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Greece completes anti-migrant fence at Turkish border |url=http://www.ekathimerini.com/147035/article/ekathimerini/news/greece-completes-anti-migrant-fence-at-turkish-border |editorial=[[Kathimerini]] |idioma=inglés |fecha=17 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
La construcción de la valla, la misión de l'axencia [[Frontex]] y los refuerzos policiales del Gobiernu de Grecia provocaron que los migrantes y abellugaos usaren la ruta marítima ente'l territoriu turcu y les cercanes [[islles del Exéu|islles griegues del Exéu]].

==== Emigración dende Libia ====

El recrudecimiento del conflictu, la inestabilidá y l'[[anarquía]] en [[Libia]] dende 2014, arriendes de la [[guerra de Libia de 2014-2015|segunda guerra civil]] nesi país —depués de la [[guerra de Libia de 2011|primer guerra]], la [[Intervención militar en Libia de 2011|intervención militar de 2011]] y la consecuente [[violencia miliciana en Libia (2011-presente)|violencia miliciana]]— facilitaron les salíes de migrantes y abellugaos dende les mariñes libies ―principalmente [[subsaḥarianos]] y [[siriu|sirios]]―, en peligroses travesíes marítimes pol Mediterraneu n'embarcaciones precaries, poniendo en riesgu la vida n'intentos desesperaos por abelugase n'Europa, pa fuxir de la [[guerra]], la [[represión]] y la [[miseria]], y como nun disponen de víes llegales pa migrar o solicitar asilu, estes persones someter a [[delincuencia entamada|redes criminales entamaes]] de [[tráficu illegal de persones]].&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Michael |nome1=Maggie|apellíos2=Keath |nome2=Lee |títulu=L'anarquía en Libia impulsa'l boom del tráficu de persones |url=http://www.lanacion.com.ar/1787057-la-anarquia-en-libia-impulsa-el-boom-del-trafico-de persones editorial=[[La Nación (Arxentina)|La Nación]] |fecha=24 d'abril de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
Según [[Amnistía Internacional]], les persones abelugar y migrante son «víctimes de [[violación sexual|violaciones sexuales]], [[tortures]] y [[secuestros]] en Libia a manes de traficantes y contrabandistes», y sufren [[esplotación llaboral]], [[persecución]] relixosa y otros abusos de grupos armaos y bandes de delincuentes.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Libia: Bederres abusos impulsen a migrantes a poner en peligru la so vida en travesíes pol Mediterraneu |url=https://www.amnesty.org/es/latest/news/2015/05/libya-horrific-abuse-driving-migrants-to-risk-lives-in-mediterranean-crossings/ |editorial=[[Amnistía Internacional]] |fecha=11 de mayu de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; La guerra tamién podría provocar el desplazamientu forzáu de munchos inmigrantes africanos que moraben en Libia, que solía ser un país de destín pa los migrantes en busca de meyores puestos de trabayu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Why Libya is springboard for migrant exodus |url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-32386370 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |fecha=20 d'abril de 2015 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2011, al entamu de la [[Primavera Árabe]], establecióse como vía d'escape una ruta clandestina ente Túnez, l'epicentru de dicha revolución, ya Italia, concretamente la isla italiana de Lampedusa, siendo'l puntu de llegada de miles de tunecinos. Poco dempués, tres un alcuerdu ente dambos países que prevía repatriaciones forzoses, la ruta ente Túnez ya Italia quedó inhabilitada. Sicasí, pa compensar les dificultaes qu'esisten güei pa zarpar de Libia, que'l so tráficu clandestín de persones hai ablayáu drásticamente dende'l pasáu mes de xunetu,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Val|nome=Eusebio|títulu=Primer traxedia na nueva ruta de los migrantes dende Túnez|url=https://www.lavanguardia.com/edicion-impresa/20171010/431941267294/primer-traxedia-en-la-nueva-ruta-de-los migrantes-dende-tunez.html|fecha=10 d'ochobre de 2017|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia|páxina=}}&lt;/ref&gt; en 2017 abrióse nuevamente la ruta de migración clandestina que parte de Túnez. Les condiciones del percorríu siguen ensin satisfaer los requisitos de seguridá mínimos pa cumplir colos estándares básicos humanos. Tristemente, non tolos qu'empecipien el viaxe consiguen llegar a tierra. N'Ochobre de 2017, al poco de reiniciar la ruta, ocho persones morrieron y otros venti dar por sumíes de resultes del naufraxu d'un barcu pesqueru que topetó contra una nave de la Marina tunecina.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Val|nome=Eusebio|títulu=Primer traxedia na nueva ruta de los migrantes dende Túnez|url=https://www.lavanguardia.com/edicion-impresa/20171010/431941267294/primer-traxedia-en-la-nueva-ruta-de-los migrantes-dende-tunez.html|fecha=9 d'ochobre de 2017|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia|páxina=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt; Según [[The New York Times]], la Marina tunecina, el mesmu día del incidente, salvó a cientos de migrantes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Amara|nome=Tarek|títulu=Tunisian Navy Rescues 100 Migrants, Hours After Eight Drown|url=https://www.nytimes.com/reuters/2017/10/10/world/africa/10reuters-tunisia-migrants.html|fecha=10 d'ochobre de 2017|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|páxina=The New York Times}}&lt;/ref&gt;

==== Frontera ente Turquía y Bulgaria ====

En 2015, el Gobiernu de [[Bulgaria]] amplió la valla alambrada na frontera con [[Turquía]] pa torgar los fluxos migratorios pol creciente númberu de refuxaos, principalmente de la [[Guerra Civil Siria|guerra civil en Siria]], que solicitaron asilu nesti Estáu miembru de la [[Xunión Europea]]. El [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR) cuestionó esta decisión, que pondría en peligru más vides, porque llevaría a más persones a entamar les travesíes más peligroses escontra [[Europa]] y poner en manes de los traficantes de persones. De la mesma esti organismu internacional encamentó a les autoridaes búlgares a prauticar una política de puertes abiertes» escontra los refuxaos.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Bulgaria to extend fence at Turkish border to chigre refugee influx |url=http://www.reuters.com/article/2015/01/14/us-bulgaria-turkey-fence-idUSKBN0KN1JG20150114 |editorial=[[Reuters]] |idioma=inglés |fecha=14 de xineru de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Acontecimientos ==

La crisis migratoria apinar pola traxedia que viven miles de migrantes que ponen les sos vides en peligru pa cruciar el mar [[Mediterraneu]]&lt;ref name=&quot;axenda CE&quot;/&gt; a bordu d'embarcaciones precaries ―conocíes como [[patera|pateres]]― y barcos con llindaes condiciones téuniques o escesu de persones a bordu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=El Mediterraneu, trampa mortal pa inmigrantes africanos |url=http://www.eltiempo.com/mundo/africa/el-mediterraneo-trampa-mortal-pa inmigrantes africanos/15574477 |editorial=[[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |fecha=20 d'abril de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
N'abril de 2015, cinco embarcaciones que tresportaben cuasi 2000&amp;nbsp;migrantes a Europa, fundir en dellos incidentes nel mar Mediterraneu, con una cifra de muertos envalorada en más de 1200&amp;nbsp;persones, y l'incidente con mayores víctimes foi'l [[naufraxu nel Mediterraneu del 19 d'abril de 2015|naufraxu del 19 d'abril]] n'agües del [[canal de Sicilia]].&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Febbro |nome1=Eduardo |títulu=Europa abre los güeyos a la crisis migratoria |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elmundo/4-270975-2015-04-21.html |editorial=[[Páxina 12]] |fecha=21 d'abril de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Los [[naufraxu|naufraxos]] tuvieron llugar nun contestu de conflictos en cursu en dellos países del norte d'África y d'Oriente Mediu, según la negativa de dellos Gobiernos de la [[Xunión Europea]] pa financiar la [[Operación Mare Nostrum]], un programa humanitariu y de rescate entamáu pol Gobiernu italianu, que foi sustituyíu en payares de 2014 pola [[Operación Tritón]] de l'Axencia Europea de Fronteres ([[Frontex]]). El 23 d'abril de 2015, los gobiernos de la Xunión Europea alcordaron triplicar los fondos pa les operaciones de patrullar fronteriza nel Mediterraneu, cola cuenta d'igualar les capacidaes previes de la Operación Mare Nostrum, pero [[Amnistía Internacional]] criticó darréu la decisión de la Xunión Europea por non ampliar la área operativa de Tritón» a la zona primeramente cubierta por Mare Nostrum.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Europe's response: &quot;Face-saving not a life-saving operation&quot; |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/04/face-saving-not-a-lifesaving-operation/ |editorial=[[Amnistía Internacional]] |fecha=24 d'abril de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
Delles selmanes más tarde, la Xunión Europea decidió poner en marcha una nueva operación militar con sede en Roma,&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Arteaga |nome1=Félix|apellíos2=González Y. |nome2=Carmen |títulu=La respuesta militar a la crisis migratoria del Mediterraneu |url=http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/web/rielcano_ye/conteníu?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_ye/zones_ye/ari40-2015-arteaga-gonzalezenriquez-respuesta-militar-crisis-migratoria-mediterraneo#.VePHhn0lnJA |editorial=[[Real Institutu Elcano]] |fecha=22 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; denominada [[EUNAVFOR MED]], sol mandu del almirante italianu Enrico Credendino.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=European Union agrees to naval intervention on migrant smugglers |url=http://www.nytimes.com/2015/05/19/world/europe/european-union-human-trafficking-military.html?referrer= |editorial=[[The New York Times]] |idioma=inglés |fecha=18 de mayu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Respuesta internacional ==
{{AP|Reaiciones internacionales polos atentaos de París de payares de 2015}}
[[Ficheru:Map of the European Migrant Crisis 2015.png|thumb|350px|Cifres de refuxaos nos estaos de la [[Xunión Europea|XE]] y la [[EFTA]] ente'l 1 de xineru y el 30 de xunu de 2015 según los datos d'[[Eurostat]].]]
[[Ficheru:Map of the European Migrant Crisis 2015 - Asylum applicants' countries of origin.png|thumb|350px|Países d'orixe de los refuxaos que solicitaron asilu n'Europa ente'l 1 de xineru y el 30 de xunu de 2015]]
D'alcuerdu a los datos d'[[Eurostat]], los Estaos miembros de la [[Xunión Europea]] recibieron 626&amp;nbsp;065 solicitúes d'asilu nel añu [[2014]] —la cifra más alta dende les 672&amp;nbsp;000 solicitúes recibíes en [[1992]]—.&lt;ref name=&quot;asilu Eurostat&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Asylum statistics |url=http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Asylum_statistics |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=21 de mayu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Sobre'l total de 357&amp;nbsp;425 decisiones sobre solicitúes d'asilu na XE en 2014, 183&amp;nbsp;365 resultaron en decisiones positives y 174&amp;nbsp;060 fueron refugaes. 160&amp;nbsp;070 persones recibieron el estatus de proteición en primer instancia —una tasa de reconocencia del 45 %—, ente que a 23&amp;nbsp;295 concedióse-yos el estatus de proteición na apelación o revisión —una tasa de reconocencia del 18 %—. De les 183&amp;nbsp;365 persones que se-yos concedió la proteición en 2014 en países de la XE, a 103&amp;nbsp;595 dióse-yos la condición de [[refuxáu]] (57 % de les decisiones positives), proteición subsidiaria a 59&amp;nbsp;470 (32 %) y autorización de residencia por razones humanitaries a 20&amp;nbsp;300 (11 %), amás, recibieron 6380 refuxaos reasentados.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=EU Member States granted protection to more than 185 000 asylum seekers in 2014 |url=http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/6827382/3-12052015-AP-EN.pdf/6733f080-c072-4bf5-91fc-f591abf28176 |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=12 de mayu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Wien - Westbahnhof, Migranten am 5 Sep 2015.jpg|thumb|Refuxaos sirios y afganistanos n'Austria, n'agostu de 2015]]
Según [[Eurostat]], cuatro Estaos ―[[Alemaña]], [[Suecia]], [[Italia]] y [[Francia]] ― recibieron alredor de dos tercios de les solicitúes d'asilu de la XE en 2014 y dieron cuasi dos tercios de los estatus de proteición,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Data raises questions over European Union's attitude towards asylum seekers |url=http://m.euronews.com/en/304485/ |editorial=[[Euronews]] |idioma=inglés |fecha=14 de mayu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; ente que l'analís de los datos de [[Naciones Xuníes]] y del [[Bancu Mundial]] indica que Suecia, [[Hungría]] y [[Austria]] atopar ente los principales receptores ''per cápita'' de solicitantes d'asilu de la Xunión Europea, al afaese según la so población.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Which Countries Are Under the Most Strain in the European Migration Crisis? |url=http://www.nytimes.com/interactive/2015/08/28/world/europe/countries-under-strain-from-european-migration-crisis.html?hp&amp;action=click&amp;pgtype=Homepage&amp;module=photo-spot-region&amp;region=top-news&amp;WT.nav=top-news |editorial=[[The New York Times]] |idioma=inglés |fecha=31 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Mientres los trés primeros meses de [[2015]], 184&amp;nbsp;815 persones solicitaron asilu na Xunión Europea —un 86 % más en comparanza col primer trimestre de 2014— y según la ciudadanía de los solicitantes d'asilu, 48&amp;nbsp;870 provienen de [[Kosovu]] (26 %), 29&amp;nbsp;095 de [[Siria]] y 12&amp;nbsp;910 d'[[Afganistán]], d'alcuerdu a cifres oficiales de ''Eurostat''.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=185 000 first time asylum seekers in the EU in the first quarter of 2015 |url=http://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-press-releases/-/3-18062015-CP |editorial=[[Eurostat]] |idioma=inglés |fecha=18 de xunu de 2015 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2015 |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Según la [[Frontex]] (Axencia Europea de Fronteres), unos 95&amp;nbsp;000&amp;nbsp;inmigrantes fueron rescataos ente xineru y xunetu de 2015 pola Operación Tritón nel Mediterraneu central,&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Frontex helps save 3400 migrants off Libyan coast last week |url=http://frontex.europa.eu/news/frontex-helps-save-3-400-migrants-off-libyan-coast-last-week-QEmmR0 |editorial=[[Frontex]] |idioma=inglés |fecha=25 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y cerca de 340&amp;nbsp;000&amp;nbsp;inmigrantes llegaron a la Xunión Europea, aproximao'l triple que nel mesmu periodu de 2014.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=El númberu d'inmigrantes na Xunión Europea triplicóse anguaño, según la Frontex |url=http://www.efe.com/efe/espana/sociedad/el-numbero-de-inmigrantes-en-la-ue-triplicóse-esti anu-segun-frontex/10004-2687591# |editorial=[[Axencia EFE]] |fecha=13 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Hungarian-Serbian border barrier 1.jpg|thumb|Vista de la [[Barrera ente Hungría y Serbia|Barrera fronteriza ente Hungría y Serbia]] construyida en 2015]]
En setiembre de 2015, el Gobiernu de [[Hungría]] anunció que se terminaría de construyir una [[barrera ente Hungría y Serbia|barrera o valla na frontera con Serbia]] pa intentar detener el fluxu d'inmigrantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Hungría anuncia terminar de llevantar la so barrera en frontera con Serbia |url=http://www.eluniverso.com/noticias/2015/08/29/nota/5091836/hungria-anuncia-terminar--llevantar-la so-barrera-frontera-serbia |editorial=[[L'Universu (periódicu)|L'Universu]] |fecha=29 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

La [[presidencia del Conseyu de la Xunión Europea]] ―qu'exerz [[Luxemburgu]]― convocó pal 14 de setiembre de 2015 una xunta estraordinaria de los ministros de Xusticia ya Interior de los 28 [[Estaos miembros de la Xunión Europea|Estaos miembros]], destacando que la situación migratoria «adquirió apocayá proporciones ensin precedentes».&lt;ref name=&quot;crisis 31 08&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Bruxeles pide “solidaridá” a los países ante la crisis mundial” migratoria |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2015/08/31/actualidad/1441011455_240909.html |editorial=[[El País]] |fecha=31 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[Alemaña]] — La tarde del 5 de setiembre de 2015, miles de refuxaos entraron n'Alemaña al berru de «[[Angela Merkel|Merkel]] ye la nuesa madre», mientres el Gobiernu d'Hungría declaraba delitu cruciar les sos fronteres. Esa mesma tarde unos 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;refuxaos llegaben a Austria dende Hungría. La madrugada del 6 de setiembre de 2015, ciudadanos alemanes recibíen y acoyíen con emoción a los miles d'inmigrantes que llegaben a les sos fronteres. A primer hora de la tarde del 6 de setiembre de 2015, un grupu de refuxaos denunció ataques racistes na isla de [[Kos]]. Anguaño, Alemaña anunció que va recibir 800&amp;nbsp;000 refuxaos.

* [[Arxentina]] — A principios de setiembre de 2015, el gobiernu d'Arxentina llanzó'l Programa Especial de Visáu Humanitariu pa Estranxeros Afeutaos pol Conflictu de la República Árabe Siria. Dichu programa va dexar que los refuxaos vivan trés años en territoriu arxentín y puedan optar por tener un [[Documentu Nacional d'Identidá (Arxentina)|Documentu Nacional d'Identidá arxentín]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telesurtv.net/news/Arxentina-otorgara-visáu-pa refuxaos sirios-20150904-0019.html |títulu=Arxentina va otorgar visáu pa refuxaos sirios |editorial=[[TeleSur]] |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Arxentina yá recibía refuxaos sirios dende 2013.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.presstv.ir/detail/2013/09/05/322180/s-america-ready-to-welcome-syrian-refugees/ |títulu=South America ready to welcome Syrian refugees |editorial=[[Press TV]] |fecha=5 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

* [[Austria]] — El 5 de setiembre de 2015, Austria dio entrada a miles de refuxaos.

* [[Brasil]] — Con una fuerte comunidá árabe instalada nesti país dende va décades, Brasil recibió a 2077 refuxaos sirios desque empezó la guerra en 2011, per llueñe más que cualesquier otru país d'América Llatina.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Una ilesia de refuxaos en Rio de Janeiro [VIDEO] |url=http://elcomercio.pe/mundo/actualidad/brasil-ilesia-abellugaos-rio-janeiro-video-noticia-1840853?ref=portada_home |fechaaccesu=14 de setiembre de 2015 |editorial=Diariu El Comerciu}}&lt;/ref&gt;

* [[Chile]] — El canciller Heraldo Muñoz espresó que'l gobiernu yá trabaya nun plan p'acoyer refuxaos sirios, que podría incluyir primeramente a unes 150 persones. En paralelu, decidió acelerase la entrega de vises a 23 sirios que teníen familiares o conocíos chilenos con ascendencia siria. Chile yá recibió abellugaos. En 2008, 117 palestinos que vivíen n'Iraq fueron acoyíos en territoriu chilenu.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Chile acueye a ciudadanos sirios |url=http://elcomercio.pe/mundo/latinoamerica/chile-decide-acoyer-refuxaos-sirios-video-noticia-1839471 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[España]] — El líder de la oposición parllamentaria [[Pedro Sánchez]] ufiertó a [[Mariano Rajoy]] (presidente del Gobiernu) un pactu nacional dempués de que Rajoy anunciara que nun se refugará asilu políticu a quien lo precise y va crease una comisión interministerial pa encetar la situación. Rajoy aceptara &quot;ensin aldericar&quot; la cifra de la XE: 14&amp;nbsp;931 refuxaos. Al atapecer d'esi mesmu día Juncker propón partir 120&amp;nbsp;000 refuxaos.

* [[Estaos Xuníos]] — L'anterior presidente d'Estaos Xuníos, [[Barack Obama]], dixo a los sos asesores que va dexar la entrada de 10&amp;nbsp;000 refuxaos sirios el próximu añu fiscal. Estaos Xuníos solo aceptara l'ingresu d'unos 1500 sirios desque españó la guerra civil nesi país va cuatro años.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=EEUU preparar p'aceptar a 10,000 refuxaos sirios |url=http://noticias.univision.com/article/2459835/2015-09-10/estaos-xuníos/noticias/eeuu-preparar pa-aceptar-a-10000-refuxaos-sirios |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa 2015 [[Acnur|ACNUR]] refirió a más de 17&amp;nbsp;000 ciudadanos sirios pa la so acoyida en EE.&amp;nbsp;UU., de los cualos 1564 fueron almitíos hasta agora, según datos del Departamentu d'Estáu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= ¿Por qué EE.XX. recibe tan pocos refuxaos de Siria? - BBC Mundo |url= http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/09/150909_siria_abelugaos_eeuu_ab |sitiuweb= BBC Mundo |fechaaccesu=5 d'avientu de 2015 |idioma=es-CO}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Ungarn September 2015 (21138294115).jpg|thumb|[[Estación de Budapest-Keleti]]]]
[[Ficheru:Migrants in Hungary 2015 Aug 007.jpg|thumb|Hungría, cerca de la frontera con Serbia, n'agostu de 2015]]
* [[Hungría]] — Mientres la tarde del 10 de setiembre de 2015, Hungría preparar pa reforzar el control de les fronteres col Exércitu. A primer hora de la tarde del 12 de setiembre espublizáronse imáxenes de como la policía húngara llanzaba comida a los refuxaos d'una manera humillante escontra ellos. Al atapecer del 16 de setiembre de 2015 la policía húngara usa gas pimienta contra los refuxaos.

* [[Méxicu]] — El senáu mexicanu pidió al gobiernu federal qu'abra les sos fronteres a los movíos sirios víctimes de la guerra. Un primer estudiante siriu, becáu por una universidá mexicana, va llegar esta selmana al país.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= El primer refuxáu siriu en Méxicu |url= http://www.eluniversal.com.mx/articulo/mundo/2015/09/10/el-primer-refuxáu-siriu-en-mexico |sitiuweb= L'Universal |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[Perú]] — Al traviés d'un comunicáu oficial, la Cancillería peruana tamién anunció que «va empecipiar coordinaciones cola Oficina del Altu Comisionado de los Refuxaos (ACNUR)» pa evaluar les condiciones necesaries &quot;pa recibir families de refuxaos sirios al traviés del procedimientu de reasentamiento&quot;.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Perú va empecipiar coordinaciones pa recibir a refuxaos sirios |url=http://elcomercio.pe/politica/gobierno/peru-refuxaos-sirios-noticia-1840167?flsm=1 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

* [[Reinu Xuníu]] — La madrugada del 8 de setiembre de 2015, [[David Cameron]] anunció que'l Reinu Xuníu espera acoyer a 20&amp;nbsp;000 refuxaos sirios nun llustru. La tarde d'esi mesmu día, la Comisión Europea presentó un informe en Bruxeles tituláu ''El drama de los refuxaos n'Europa, al detalle'' onde se sollertaba de que miles de menores fuxen solos escontra Europa.

* [[Ciudá del Vaticanu|Vaticanu]] — El papa [[Francisco (papa)|Francisco]] tamién llamó a acoyer a los [[refuxaos]] «tal como vienen» y tamién afirmó que les [[Migración|migraciones]] «son productu d'un sistema socioeconómico malu ya inxustu».&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= El Papa Francisco pide acoyer a los refuxaos tal como vienen» |url= http://www.larazon.es/religion/el papa-francisco-pide-acoyer-a-los refuxaos tal-como-vienen-KH10712282#.Ttt1BHulUIloBiH |sitiuweb= www.larazon.es |fechaaccesu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Ello ye qu'en realizando un viaxe a [[Lesbos]] llevó a Roma a 12 refuxaos sirios.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.romereports.com/2016/04/16/el papa-llevar a-roma-a-tres-families-de-refuxaos |títulu=El Papa llevar a Roma a tres families de refuxaos |fechaaccesu=26 de mayu de 2016 |sitiuweb=www.romereports.com}}&lt;/ref&gt;

* [[Venezuela]] — El presidente de [[Venezuela]], [[Nicolás Maduro]], anunció que'l so país va dar abellugu a 20&amp;nbsp;000 sirios que fuxen de la guerra nel so país, metanes la gravedá de la crisis migratoria qu'azota a Europa. El gobernante dixo sentir &quot;dolor&quot; pola situación del pueblu siriu al que Venezuela &quot;ama&quot;, &quot;respeta&quot; y &quot;conoz perbién&quot; de la que pidió sofitu a la comunidá árabe pa llevar alantre esta aición.

== Ver tamién ==
* [[Naufraxu de migrantes nel mar Mediterraneu de 2013]]
* [[Naufraxu nel Mediterraneu del 19 d'abril de 2015]]
* [[Guerra d'Iraq]]
* [[Guerra Civil Siria]]
* [[Intervención militar en Libia de 2011]]
* [[Guerra contra Estáu Islámicu]]
* [[Guerra civil afganistana]]
* [[Operación Mare nostrum]]
* [[Operación Tritón]]
* [[EUNAVFOR MED]]
* [[Barrera ente Hungría y Serbia]]
* [[Llibre circulación de persones, inmigración y asilu na Xunión Europea]]
* [[Derechu d'Asilu na Xunión Europea]]
* [[Directiva de la torna]]
* [[Espaciu de Schengen]]
* [[Fortaleza Europa]]
* [[Aylan Kurdi]]
* [[Abellugaos de la Guerra Civil Siria]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|European migrant crisis}}
{{Traducíu ref|en|European migrant crisis|oldid=681363567|trad=parcial|fecha=16 de setiembre de 2015}}


{{Tradubot|Crisis migratoria en Europa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Inmigración na Xunión Europea]]
[[Categoría:Migración forzosa]]
[[Categoría:Política en 2015]]
[[Categoría:Refuxaos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3mm5r8jp3tczwem9oclig9z2gmcrlfx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Carcharodon megalodon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140710</id>
    <revision>
      <id>3702983</id>
      <parentid>3701371</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98156" xml:space="preserve">{{estremar|el xéneru de moluscu estinguíu denomináu [[Megalodon (xéneru)|Megalodon]]}}
{{Ficha de taxón
| name = Megalodón
| fossil_range = {{rangu fósil|19.8|2.6|earliest=28|latest=1.8}} [[Miocenu]] - [[Pliocenu]]
| image = Megalodon shark jaws museum of natural history 068.jpg
| image_width = 300px
| image_caption = Modelu de los quexales del megalodón nel [[Muséu Americanu d'Historia Natural]].
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| subphylum = [[Vertebrata]]
| classis = [[Chondrichthyes]]
| subclassis = [[Elasmobranchii]]
| superordo = [[Selachimorpha]]| ordo = [[Lamniformes]]
| familia = Apostada; [[Lamnidae]] o †[[Otodontidae]]
| genus = Apostáu; ''[[Carcharodon]]'' o †''Carcharocles''
| type_species = Apostáu; ''Carcharodon megalodon'' o ''Carcharocles megalodon''
| type_species_authority = Pa ''Carcharodon megalodon'', [[Louis Agassiz|Agassiz]], 1843
| synonyms =
* ''Procarcharodon megalodon'' &lt;small&gt;Casier, 1960&lt;/small&gt;
* ''Megaselachus megalodon'' &lt;small&gt;Glikman, 1964&lt;/small&gt;
* ''Otodus megalodon'' &lt;small&gt;Agassiz, 1843&lt;/small&gt;
}}

El '''megalodón''' o '''megalodonte''' ('''''Carcharodon megalodon''''' o '''''Carcharocles megalodon'''''), nome que significa &quot;diente grande&quot;, deriváu de los términos [[Idioma griegu|griegos]] μέγας (''mega'', &quot;grande&quot;) y ὀδούς (''odon'', &quot;diente&quot;), ye una [[Especie (bioloxía)|especie]] [[Estinción|estinguida]] de [[Selachimorpha|tiburón]] que vivió hai ente 19,8 y 2,6 [[Ma (unidá de tiempu)|millones d'años]], aproximao, mientres el [[Cenozoicu]] (d'entamos del [[Miocenu]]&lt;ref name=&quot;Pimientu2016&quot;/&gt; hasta'l final del [[Pliocenu]]).&lt;ref name=&quot;Pimientu2014&quot;/&gt;

L'[[taxonomía|asignación taxonómica]] de ''C. megalodon'' aldericóse cerca d'un sieglu y entá s'atopa en disputa, con dos interpretaciones principales: como ''Carcharodon megalodon'' (na familia [[Lamnidae]]) o bien como ''Carcharocles megalodon'' (na familia [[Otodontidae]]).&lt;ref name=&quot;AN&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Pimientu|nome=Catalina|autor2=Dana J. Ehret, Bruce J. MacFadden, and Gordon Hubbell|títulu=Ancient Nursery Area for the Extinct Giant Shark Megalodon from the Miocene of Panama|publicación=PLoS One|volume=5|númberu=5|páxines=y10552|editorial=PLoS.org|allugamientu=Panama|fecha=10 de mayu de 2010|pmid=20479893|url=http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pon.0010552|pmc=2866656|doi=10.1371/journal.pon.0010552|fechaaccesu=12 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;

''C. megalodon'' ye consideráu como unu de los mayores y más poderosos depredadores na hestoria de los [[vertebráu|vertebraos]].&lt;ref name=&quot;GWB&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Wroe|nome=S.| autor2 = Huber, D. R. | autor3 = Lowry, M. | autor4 = McHenry, C. | autor5 = Moreno, K. | autor6 = Clausen, P. | autor7 = Ferrara, T. L. | autor8 = Cunningham, Y. | autor9 = Dean, M. N. | autor10 = Summers, A. P. |títulu=Three-dimensional computer analysis of white shark jaw mechanics: how hard can a great white bite?|url=http://www.bio-nica.info/Biblioteca/Wroe2008GreatWhiteSharkBiteForce.pdf|publicación=Journal of Zoology|volume=276|númberu=4|páxines=336-342|añu= 2008|doi=10.1111/j.1469-7998.2008.00494.x}}&lt;/ref&gt; Los estudios suxuren que ''C. megalodon'' llucía en vida como una versión trabada del gran tiburón blancu actual, ''[[Carcharodon carcharias]]'', llegando a algamar los 18 metros de llargor total máxima.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Pimientu2014&quot;&gt;{{cita publicación | doi = 10.1371/journal.pon.0111086
| títulu = When Did ''Carcharocles megalodon'' Become Extinct? A New Analysis of the Fossil Record| publicación = [[PLoS ONE]]| volume = 9
| númberu = 10| páxines = y111086| fecha = 22 d'ochobre de 2014| apellíu = Pimientu | nome = C. | apellíu2 = Clements | nome2 = C. F.}}&lt;/ref&gt; Los restos [[fósil]]es indiquen qu'esti tiburón xigante tuvo una distribución [[cosmopolita]], con árees de cría en zones costeres templaes.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; ''C. megalodon'' probablemente tuvo una influencia bien importante na estructura de les [[bioloxía marina|comunidaes marines]] de la so dómina.&lt;ref name=&quot;LV&quot;&gt;{{cita publicación| doi=10.1038/nature09067| apellíu=Lambert| nome=Olivier| autor2=Giovanni Bianucci, Klaas Post, Christian de Muizon, Rodolfo Salas-Gismondi, Mario Urbina and Jelle Reumer| títulu=The giant bite of a new raptorial sperm whale from the Miocene epoch of Peru| publicación=Nature| volume=466| númberu=7302| páxines=105–108| allugamientu=Peru| fecha=1 de xunetu de 2010| url=http://www.nature.com/nature/journal/v466/n7302/full/nature09067.html| pmid=20596020| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110920162331/http://www.nature.com/nature/journal/v466/n7302/full/nature09067.html| fechaarchivu=20 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Descubrimientu ==

=== Les ''glossopetræ'' ===

[[Ficheru:Stenoshark.jpg|thumb|left|Ilustración d'una cabeza de tiburón actual xunto a fósiles de dientes de ''C. megalodon'' por Nicolás Steno (''Diseición de la cabeza d'un tiburón'', 1667).]] D'alcuerdu a les idees del [[Renacimientu]], los xigantescos [[diente]]s triangulares fósiles que frecuentemente se topaben somorguiaos en formaciones predreses, consideráronse llingües petrificadas (en [[llatín]] ''[[glossopetræ]]'') de [[dragón|dragones]] y [[Serpentes|culiebres]]. Esta interpretación foi correxida en 1667 por un naturalista danés, [[Nicolás Steno]], quién les reconoció como pertenecientes a tiburones antiguos, basándose na diseición que realizó d'una cabeza de tiburón actual.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Haven|nome=Kendall|títulu=100 Greatest Science Discoveries of All Time|editorial=Libraries Unlimited|añu=1997|páxines=25–26|isbn=1591582652}}&lt;/ref&gt; Steno describió los sos afayos nun estudiu, ''Diseición de la cabeza d'un tiburón'', que contenía una ilustración de la cabeza del tiburón actual xunto a dos ''glossopetrae'', p'amosar y destacar la so semeyanza colos dientes d'esti animal.&lt;ref name=steno1667&gt;{{cita llibru |autor=Steno, N.|añu-orixinal=1667|títulu=The earliest geological treatise (1667) by Nicolas Steno (Niels Stensen). Translated from Canis Charcarie Dissectum Caput|url=http://www.geo.utexas.edu/courses/302d/Fall_2011/Steno.pdf|añu=1958|editor=Garboe, Axel|ubicación=Londres|editorial=Macmillan and Company|páxines=51|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Según John Maisey, la llámina de Steno correspuende a la primer ilustración conocida de fósiles de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;D&quot;&gt;{{cita noticia|apellíu=Bruner|nome=John|títulu=The &quot;Megatooth&quot; shark, ''Carcharodon megalodon''.|url=http://www.sharksteeth.com/megatoothshark.htm|añu=1997|editorial=Mundu Marín Revista Internacional de Vida Marina|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|idioma=versión n'inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150716072529/http://www.sharksteeth.com/megatoothshark.htm|fechaarchivu=16 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Per otru llau, esti estudiu constitúi la primer interpretación certera sobre l'orixe orgánicu de los fósiles.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Rudwick, M. J. S.|añu=1987|añu-orixinal=1976|títulu=El significáu de los fósiles. Episodios de la Historia de la Paleontoloxía|ubicación=Madrid|editorial=Hermann Blume|serie=Ciencies de la Naturaleza|páxines=347|isbn=84-7214-371-6|extra=[Títulu orixinal: ''The meaning of fossils. Episodes in the history of paleontology'']}}&lt;/ref&gt;

=== Identificación ===

El [[naturalista]] [[Suiza|suizu]], [[Louis Agassiz]], dio-y a esti tiburón el so nome científicu, ''Carcharodon megalodon'', en 1835,&lt;ref name=&quot;A&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Nyberg K.G, Ciampaglio C.N, Wray G.A|títulu=Tracing the ancestry of the GREAT WHITE SHARK|añu=2006|fechaaccesu=25 d'avientu de 2007|publicación=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=26|númberu=4|páxines=806–814|url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1671/0272-4634(2006)26%5B806:TTAOTG%5D2.0.CO%3B2|doi=10.1671/0272-4634(2006)26[806:TTAOTG]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; nel so trabayu d'investigación ''Recherches sur les poissons fossiles''&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Agassiz|nome=Louis|títulu=Recherches sur les poissons fossiles ... / par Louis Agassiz.|editorial=Neuchatel :Petitpierre|añu=1833-1843|páxines=41|url=http://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/4275|fechaaccesu=8 de setiembre de 2008}}&lt;/ref&gt; (''investigaciones sobre los [[peces]] fósiles''), que completó en 1843. Como los dientes de ''C.&amp;nbsp;megalodon'' son morfolóxicamente similares a los del gran tiburón blancu, Agassiz asignó la especie al xéneru ''[[Carcharodon]]''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt; Popularmente ye moteyáu ''tiburón megadiente'', &lt;ref
name=&quot;G&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu1=Klimley|nome1=Peter|apellíu2=Ainley|nome2=David|títulu=Great White Sharks: The Biology of Carcharodon carcharias|editorial=Academic Press|añu=1996|url=http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/673659/description#description|isbn=0124150314}}&lt;/ref&gt; ''tiburón blancu xigante''&lt;ref name=&quot;GWS&quot;&gt;{{cita publicación|apellido1 = Augilera|nome1 = Orangel A.|apellíu2 = Garcia|nome2 = Lluis|apellíu3 = Cozzoul|nome3 = Mario A.|títulu = Giant-toothed white sharks and cetacean trophic interaction from the Pliocene Caribbean Paraguaná Formation|publicación = Paläontologische Zeitschrift|volume = 82|númberu = 2|páxines = 204–208|editorial = Springer Berlin|añu = 2008|doi = 10.1007/BF02988410|url = http://www.springerlink.com/content/637327q841643568/}}&lt;/ref&gt; o inclusive ''tiburón bisarma''.&lt;ref name=&quot;MS&quot;&gt;{{cita episodiu|títulu=[http://web.archive.org/web/http://channel.nationalgeographic.com/series/prehistoric-predators/3573/Overview Monster Shark]|series=Prehistoric Predators|credits=Narrated by: Robert Leigh|network=National Geographic|airdate=2009-04-27}}&lt;/ref&gt;

== Fósiles ==

''C. megalodon'' ye representáu nel rexistru fósil principalmente por [[diente]]s y [[Columna vertebral|centros de vértebres]].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Como nos demás tiburones, la cadarma de ''C. megalodon'' taba formáu de [[cartílagu]] más que de [[güesu]]; esto resulta nuna probe preservación de los especímenes atopaos.&lt;ref name=&quot;Y&quot; /&gt; Sicasí, los restos fósiles de ''C. megalodon'' indiquen que tenía los centros vertebrales densamente calcificados.&lt;ref name=&quot;Dean&quot;/&gt;

=== Dientes fósiles ===

[[Ficheru:Megalodon tooth ruler.jpg|thumb|Diente de megalodonte de cerca de 170 milímetros (midida diagonal dende'l ápice del cumal de la corona al estremu de la base del raigañu posterior).]]
[[Ficheru:Megalodon tooth with great white sharks teeth-3-2.jpg|thumb|Diente de megalodon con dos dientes de tiburón blancu.]]
Los fósiles más comunes de ''C. megalodon'' son los sos dientes. Les carauterístiques diagnósticas de los dientes de ''C. megalodon'' inclúin: forma triangular,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; estructura robusta,&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; gran tamañu,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; un cantu finamente serrucháu,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; y el pescuezu (base de la corona) con una visible forma de lletra ''v''.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; Los dientes de ''C. megalodon'' pueden midir cerca de 180 milímetros n'altor perpendicular o llargor diagonal, y son los mayores en tamañu de cualquier especie conocida de tiburón.&lt;ref name=&quot;H&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Renz|nome=Mark|títulu=Megalodon: Hunting the Hunter|editorial=PaleoPress|añu=2002|url=http://google.com/books?id=cMRe5GmDXmUC&amp;printsec=frontcover|isbn=0-9719477-0-8}}&lt;/ref&gt;

=== Vértebres ===

Atopáronse delles vértebres fósiles de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; L'exemplu más notable ye una columna vertebral parcialmente caltenida d'un espécime de ''C. megalodon'', que foi desenterrada na [[Provincia d'Amberes|Cuenca d'Amberes]], [[Bélxica]] por M. Leriche en 1926. Esti espécime entendía dellos centros vertebrales, midiendo'l mayor unos 155 [[milímetru|milímetros]] de [[diámetru]].&lt;ref name=&quot;G&quot;/&gt; Sicasí, dalgunos [[paleontólogu|paleontólogos]] afirmaron que podríen esperase centros vertebrales considerablemente mayores de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;G&quot;/&gt; Bendix-Almgreen (1983) publicó l'afayu de venti centro vertebrales ensin conexón anatómica, pero bien próximos ente sigo, procedentes de les [[magre]]s de la [[Formación xeolóxica|Formación]] Gram ([[Dinamarca]]). Estos restos, de 100 a 230 milímetros de diámetru, amosaben una trupa calcificación y estructura concéntrica.&lt;ref name=&quot;Dean&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Bendix-Almgreen|nome=Svend Erik|títulu=''Carcharodon megalodon'' from the Upper Miocene of Denmark, with comments on elasmobranch tooth enameloid: coronoïn|publicación=Bulletin of the Geological Society of Denmark|volume=32|páxines=1-32|editorial=Geologisk Museum|allugamientu=Copenhagen|fecha=15 de payares de 1983|url=http://2dgf.dk/xpdf/bull32-01-02-1-32.pdf|fechaaccesu=5 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Distribución paleoxeográfica y edá ===

Conócense fósiles de ''C. megalodon'' procedentes de distintos partes del [[mundu]], qu'inclúin a [[Europa]],&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; [[América del Norte]],&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; [[América del Sur]],&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; [[Puertu Ricu]],&lt;ref name=&quot;NR&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Nieves-Rivera|nome=Angel M.| autor2 = Ruizyantin, Maria | autor3 = Gottfried, Michael D. |títulu=New Record of the Lamnid Shark Carcharodon megalodon from the Middle Miocene of Puertu Ricu|publicación=Caribbean Journal of Science|añu=2003|volume=39|páxines=223–227}}&lt;/ref&gt; [[Cuba]],&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Iturralde-Vinent|nome=M.|autor2=G. Hubbell, and R. Rojas|títulu=Catalog Of Cuban Fossil Elasmobranchii (Paleocene--Pliocene) and Paleooceanographic Implications of Their Lower--Middle Miocene Occurrence|publicación=Boletín de la Sociedá Xamaicana de Geología|volumen=31|páxines=7-21|allugamientu=Cuba|añu=1996|url=http://www.redciencia.cu/cdorigen/arca/paper/cubff.pdf|fechaaccesu=10 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; [[Xamaica]],&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Donovan|nome1=Stephen|apellíu2=Gavin|nome2=Gunter|títulu=Fossil sharks from Xamaica|url=http://www.city.mizunami.gifu.jp/odocs/sightseeing/mizunami/cultural_property/institution/Bull28/BMFM28-211-215(148kB).pdf|editorial=Bulletin of the Mizunami Fossil Museum|añu=2001|volume=28|páxines=211–215|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131031053404/http://www.city.mizunami.gifu.jp/odocs/sightseeing/mizunami/cultural_property/institution/Bull28/BMFM28-211-215%28148kB%29.pdf|fechaarchivu=31 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; [[Australia]],&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Fitzgerald|nome=Erich|títulu=A review of the Tertiary fossil Cetacea (Mammalia) localities in Australia|publicación=Memoirs of Museum Victoria|volume=61|númberu=2|páxines=183–208|editorial=Museum Victoria|ubicación=Australia|añu=2004|url=http://museumvictoria.com.au/pages/3948/61_2_fitzgerald.pdf|issn=1447-2554|fechaaccesu== marzu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080823085844/http://museumvictoria.com.au/pages/3948/61_2_Fitzgerald.pdf|fechaarchivu=23 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; [[Nueva Zelanda]],&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; [[Xapón]],&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; [[África]],&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; [[Malta]],&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; [[Granadines]],&lt;ref name=&quot;MK&quot;&gt;{{cita publicación|apellido1=Portell|nome1=Roger|apellíu2=Hubell|nome2=Gordon|apellíu3=Donovan|nome3=Stephen|apellíu4=Green|nome4=Jeremy|apellíu5=Harper|nome5=David|apellíu6=Pickerill|nome6=Ron|títulu=Miocene sharks in the Kendeace and Grand Bay formations of Carriacou, The Grenadines, Lesser Antilles|url=http://caribjsci.org/Dec08/44_279-286.pdf|editorial=Caribbean Journal of Science|añu=2008|volume=44|númberu=3|páxines=279-286}}&lt;/ref&gt; [[Islles Canaries]],&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/ciencia/20130902/abci-topen-canaries-restos-megalodon-201309021738.html Topen en Canaries restos del Megalodón, el tiburón más grande de la hestoria]&lt;/ref&gt; ya [[India]].&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; Dellos dientes de ''C. megalodon'' afayar en rexones bien alloñaes de los continentes (por casu, na [[Fuexa de les Marianes]] nel [[Océanu Pacíficu]]).&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;

Anque los restos más antiguos de ''C. megalodon'' fueron reportaos d'[[estratu|estratos]] del Oligocenu tardíu, fai cerca de 28 millones d'años.&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Hideo|nome1=Habe|apellíu2=Mastatoshi|nome2=Goto|apellíu3=Naotomo|nome3=Kaneko|títulu=Age of Carcharocles megalodon (Lamniformes: Otodontidae) : A review of the stratigraphic records|publicación=The Palaeontological Society of Japan (PSJ)|volume=75|páxines=7-15|ubicación=Xapón|fecha=22 de marzu de 2004|url=http://ci.nii.ac.jp/naid/110007574397|issn=00229202}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CA&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Gottfried M.D., Fordyce R.Y.|títulu=An Associated Specimen of C''archarodon angustidens'' (Chondrichthyes, Lamnidae) From the Late Oligocene of New Zealand, with comments on ''Carcharodon'' Interrelationships|añu=2001|fechaaccesu=17 de setiembre de 2009|publicación=Journal of Vertebrate Paleontology|volume =21|númberu=4|páxines=730-739|doi=10.1671/0272-4634(2001)021[0730:AASOCA]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; una fecha más aceptada pal orixe de la especie ye mientres el [[Miocenu]] Mediu, hai unos 15.9 millones d'años.&lt;ref name=&quot;Pimientu2014&quot;/&gt; A pesar que'l rexistru fósil de ''C. megalodon'' polo xeneral ta ausente n'estratos posteriores a la llende cimera del [[Era Terciaria|Terciariu]],&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; esiste rexistru más recién n'estratos del Pleistocenu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Brown|nome=Robin|títulu=Florida's Fossils|editorial=Pineapple Press|añu=2008|isbn=978-1-56164-409-4}}&lt;/ref&gt; Créese que ''C. megalodon'' escastar nel final del Pliocenu, probablemente hai unos 2.6&amp;nbsp;millones d'años;&lt;ref name=&quot;Pimientu2014&quot;/&gt; pensar polo tanto que los dientes post-pliocénicos reportaos de ''C. megalodon'' son en realidá [[fósil reelaborado|fósiles reelaborados]].&lt;ref name=&quot;Y&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Roesch|nome=Ben|títulu=The Cryptozoology Review: A Critical Evaluation of the Supposed Contemporary Existence of Carcharocles Megalodon|url=http://www.ncf.carleton.ca/~bz050/megalodon.html|añu=1998|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131021005820/http://web.ncf.ca/bz050/megalodon.html|fechaarchivu=21 d'ochobre de 2013|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;

== Anatomía ==

Ente les especies esistentes, considérase que'l gran tiburón blancu ye la más análoga a ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; La falta de cadarmes fósiles bien calteníos de ''C. megalodon'' forzó a los científicos a [[Anatomía comparada|basase na morfoloxía]] del gran tiburón blancu pa inferir el so aspeutu y envalorar el so tamañu.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

=== Estimación de tamañu ===

Por cuenta de los restos fragmentarios, envalorar el tamañu de ''C. megalodon'' convirtióse nun retu.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; Sicasí, la comunidá científica reconoz que ''C. megalodon'' superaba en tamañu al [[tiburón ballena]] (''Rhincodon typus''). Los investigadores dirixeron los sos estudios escontra dos aspeutos del tamañu: llargor total (LT) y masa corporal (MC).

==== Estimaciones de llargor total ====

[[Ficheru:Carcharodon megalodon.jpg|thumb|Reconstrucción por [[Bashford Dean]] en 1909.&lt;ref name=&quot;DOF&quot; /&gt;]]
El primer intentu de reconstruyir la [[quexal]] d'esti tiburón foi realizáu pol profesor [[Bashford Dean]] en 1909. De les dimensiones del quexal reconstruyíu, supúnxose que ''C. megalodon'' podría averase a los 30 metros de llargor total (LT), pero a la lluz de nuevos descubrimientos fósiles y meyores científiques sobre la comprensión de los vertebraos considérase agora qu'esta reconstrucción ye inesacta.&lt;ref name=&quot;DOF&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu1=Helfman|nome1=Gene|apellíu2=Collette|nome2=Bruce|apellíu3=Facey|nome3=Douglas|títulu=The diversity of fishes|editorial=Wiley Blackwell|añu=1997|isbn=978-0-8654-2256-8}}&lt;/ref&gt; Les razones principales citaes pa esta inexactitud son: (1) el relativamente probe conocencia de la dentición de ''C. megalodon'' na dómina de Dean, y (2) estructures musculares desaparentes.&lt;ref name=&quot;DOF&quot; /&gt; Los espertos suxuren qu'una versión rectificada del modelu de quexal de ''C. megalodon'' de Bashford Dean podría tener cerca del 70{{esd}}% del so tamañu orixinal, un tamañu más consistente colos afayos modernos.&lt;ref name=&quot;DOF&quot; /&gt; Pa correxir los errores, los científicos, ayudaos por nuevu afayos fósiles de ''C. megalodon'' y una conocencia ameyorada de l'anatomía de les sos más cercanos análogos modernos, introducieron más métodos cuantitativos pa envalorar el tamañu basándose nes rellaciones estadístiques ente'l tamañu de los dientes y el llargor corporal nel gran tiburón blancu.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DOF&quot; /&gt; Dalgunos de los métodos son mentaos de siguío.

===== Métodu propuestu por John Y. Randall =====

En 1973, un [[ictiólogu]] de [[Ḥawai]], John Y. Randall, presentó un métodu pa envalorar el llargor total del gran tiburón blancu.&lt;ref name=&quot;W&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Randall|nome=John|títulu=Size of the Great White Shark (Carcharodon)|publicación=Science Magazine|páxina=169–170|fecha=xunetu de 1973}}&lt;/ref&gt; El métodu propuestu ye representáu en forma d'un gráficu trazáu, que demuestra la rellación ente l'altor de la corona (la distancia vertical de la fueya del diente dende la base de la parte d'esmalte del diente hasta la so punta) del mayor de los dientes del quexal cimeru del gran tiburón blancu y el so llargor total.&lt;ref name=&quot;DOF&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;W&quot; /&gt; Randall tamién extrapoló esti métodu al llargor total de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;W&quot; /&gt; Randall citó dos dientes de ''C. megalodon'' nel so trabayu: (1) l'espécime númberu 10356 del [[Muséu Americanu d'Historia Natural]] y (2) l'espécime númberu 25730 de [[Muséu Nacional d'Historia Natural|Muséu Nacional d'Estaos Xuníos]], que teníen un altor de la corona de 115{{esd}}mm. y 117.5 mm. respeutivamente.&lt;ref name=&quot;W&quot; /&gt; Estos dientes producieron un llargor total de cerca de 13 metros.&lt;ref name=&quot;DOF&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;W&quot; /&gt; En 1991, dos espertos en tiburones, [[Richard Ellis]] y John Y. McCosker, señalaron un defectu nel métodu de Randall.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; D'alcuerdu a ellos, l'altor de la corona dental de los tiburones non necesariamente amóntase en proporción al llargor total del animal. Esta observación llevó a nueves propuestes pa dar con métodos más exactos pa determinar el tamañu del ''gran tiburón blancu'' y especies similares.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

===== Métodu propuestu por Gottfried ''et al.'' =====

En 1996 trés científicos – Michael D. Gottfried, [[Leonard Compagno|Leonard J. V. Compagno]] y S. Curtis Bowman – dempués de realizar una minuciosa investigación y escrutiniu de 73 especímenes del gran tiburón blancu, propunxeron una rellación linear conservadora ente'l máximu altor del mayor de los dientes cimeros (DS) y el llargor total en dichu tiburón.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt; La rellación propuesta ye: el llargor total (LT) en metros = − (0.22) + (0.096) × [máximu altor de DS ([[milímetru|milímetros]])].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt; Gottfried y colegues (1996) tamién extrapolaron esti métodu pa envalorar el llargor total de ''C. megalodon''. El mayor diente de ''C. megalodon'' al algame d'esti equipu yera un espécime de segundu diente anterior superior, que la so máximu altor yera de 168 mm. Esti diente fuera afayáu por Compagno en 1993, y produció un llargor total envalorada en 15.9 metros.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Sicasí, rumores de dientes mayores de ''C. megalodon'' persistíen nesa dómina.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; El máximu altor dental pa esti métodu mídese como una llinia vertical dende la punta de la corona dental a la parte baxa de los lóbulos del raigañu, paralelu a la llarga exa del diente.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Dichu d'otra forma, el máximu altor del diente ye l'altor perpendicular.&lt;ref name=&quot;S&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Kowinsky|nome=Jayson|títulu=The Size of Megalodons|url=http://www.fossilguy.com/topics/megsize/megsize.htm|añu=2002|fechaaccesu=12 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt;

===== Métodu propuestu por Clifford Jeremiah =====

En 2002, l'investigador de tiburones Dr. Clifford Jeremiah propunxo un métodu pa envalorar el llargor total del gran tiburón blancu y especies asemeyaes incluyendo a ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; L'investigador David Ward aseguró qu'esti métodu ta basáu nun sólidu principiu que funciona bien con munchos tiburones grandes.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; El métodu en sí propón: «per cada centímetru d'anchor del raigañu d'un diente cimeru anterior, hai aproximao 4.5 pies (1.3 metros) de tiburón». Jeremiah señaló que'l perímetru del quexal d'un tiburón ye direutamente proporcional al so llargor total, siendo l'anchor de los raigaños de los dientes mayores un aproximamientu pa envalorar el perímetru del quexal.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; El mayor diente en posesión de Jeremiah tenía un raigañu de cerca de 12{{esd}}cm, lo cual indica un llargor total de 15.5 metros.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;

===== Métodu propuestu por Kenshu Shimada =====

En 2002, el paleontólogu Kenshu Shimada de la [[Universidá DePaul]] propunxo una rellación linear ente l'altor de la corona (AC) y el llargor total (LT) nos grandes tiburones blancos dempués de realizar analises anatómicos de dellos exemplares.&lt;ref name=&quot;Shimada&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Shimada|nome=Kenshu|títulu=The relationship between the tooth size and total body length in the white shark, ''Carcharodon carcharias'' (Lamniformes: Lamnidae)|publicación=Journal of Fossil Research|volume=35|númberu=2|páxines=28–33|ubicación=Xapón|fecha=5 Nov 2002|url=http://sciencelinks.jp/j-east/article/200309/000020030903A0178835.php|issn=0387-1924|fechaaccesu=29 d'abril de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313120604/http://sciencelinks.jp/j-east/article/200309/000020030903A0178835.php|fechaarchivu=13 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; En términos estadísticos, esta rellación esprésase como: el llargor total (LT) en cm. = a + bx, onde '''a''' ye una constante, '''b''' ye la rimada de la llinia, y '''x''' ye l'altor de la corona (AC) del diente en milímetros. Esta rellación dexa predicir el llargor total sobre la base del altor de la corona de cualquier diente nel gran tiburón blancu.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Shimada&quot; /&gt; Pa esti métodu, l'altor de la corona del diente ye midida como'l máximu altor vertical del esmalte nel llau llabial.&lt;ref name=&quot;Shimada&quot; /&gt; Shimada señaló que los métodos antes propuestos taben basaos nuna débil evaluación de la homoloxía dental.&lt;ref name=&quot;Shimada&quot; /&gt; Shimada indicó que la tasa de crecedera ente la corona y el raigañu nun ye [[isométrica]], y esti factor tien de ser tomáu en cuenta nel so modelu.&lt;ref name=&quot;Shimada&quot; /&gt; Entá más, esta rellación propuesta puede tamién ser usada pa predicir el llargor total de tiburones que sían morfolóxicamente similares a gran tiburón blancu (como ''C. megalodon'').&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Shimada&quot; /&gt; Usando esti modelu, el diente cimeru anterior (con un altor máximu de 168 mm.) citáu por Gottfried y collaboradores (1996) correspuende a un llargor total de 15.1 metros.&lt;ref name=&quot;Shimada&quot; /&gt;

En 2010, dellos investigadores de tiburones, como Catalina Pimientu, Dana J. Ehret, Bruce J. MacFadden y Gordon Hubbell, envaloraron el llargor total de ''C. megalodon'' sobre la base del métodu de Shimada.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; Ente los especímenes topaos na formación Gatún de [[Panamá]], l'exemplar númberu 237956 produció un llargor total de 16.8 metros.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;

===== Consensu =====

[[Ficheru:Megalodon scale.svg|miniaturadeimagen|''C. megalodon'' (en gris y colloráu) col [[tiburón ballena]] (violeta), el [[gran tiburón blancu]] (verde), y un [[humanu]] (azul) a escala. '''Nota:''' El tamañu máximu alcanzáu por ''C. megalodon'' ye indicáu pol modelu de 20 metros.]]
Na década de 1990, dellos biólogos marinos (como Patrick J. Schembri y Staphon Papson) cuntaron que ''C. megalodon'' pudo algamar un máximu d'ente 24 a 25 metros de llargor total.&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Schembri|nome=Patrick|títulu=Malta's Natural Heritage|publicación=Natural Heritage. in|páxines=105–124|editorial=University of Malta|ubicación=Malta|añu=1994|url=http://home.um.edu.mt/biology/PJS%20researches/Malta's_natural_heritage_(1994).pdf|fechaaccesu=marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Obra citada|apellíu=Papson|nome=Stephen|títulu=Copyright: Cross the Fin Line of Terror|pub-periódica=Journal of American Culture|volume=15|páxines=67-81|añu=1992}}&lt;/ref&gt; L'anterior estimación del llargor total de ''C. megalodon'' quiciabes nun seya tan escabarriada. Sicasí, Gottfried y collaboradores (1996) propunxeron que ''C. megalodon'' podría averase a un máximu de 20.3 metros de llargor.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;SOTW&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Compagno|nome=Leonard J. V.|títulu=Sharks of the World: An Annotated and Illustrated Catalogue of Shark Species Known to Date|editorial=Food &amp; Agriculture Organization of the United Nations|allugamientu=Rome|añu=2002|páxina=97|isbn=9251045437}}&lt;/ref&gt; Anguaño munchos espertos tán d'alcuerdu en qu'esti tiburón xigante algamaba un llargor total de más de 16 metros.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;SOTW&quot; /&gt;

====== Mayores especímenes conocíos ======

Gordon Hubbell de [[Gainesville]] n'Estaos Xuníos, dispón d'un diente cimeru anterior de ''C. megalodon'' que la so altor máximu ye 184,15{{esd}}mm.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; Adicionalmente, una reconstrucción del quexal de ''C. megalodon'' contién un diente que la so máximu altor reportáu ye 193,675 mm.&lt;ref name=&quot;HSJ&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Herskowitz|nome=David|autor2=Peter Wiggins|títulu=Huge Shark Jaw|obra=Natural History|editorial=Heritage Auctions|fecha=21 d'avientu de 2010|url=http://fineart.ha.com/s/d/shark-jaws.pdf|formatu=PDF|fechaaccesu=30 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; Esti quexal reconstruyíu foi realizada pol difuntu cazador de fósiles Vito Bertucci,&lt;ref name=&quot;HSJ&quot; /&gt; quien yera conocíu como'l &quot;Home Megalodon&quot;.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;HSJ&quot; /&gt;

==== Estimaciones de masa corporal ====

Gottfried y collaboradores (1996) tamién presentaron un métodu pa determinar la masa corporal del gran tiburón blancu dempués d'estudiar los datos de la rellación de llargor-masa corporal de 175 especímenes en delles etapes de crecedera y lo extrapolaron pa envalorar la masa corporal de ''C. megalodon''. El métodu propuestu ye: masa en [[quilogramu|quilogramos]] = 3,29Y&lt;sup&gt;−06&lt;/sup&gt;[LT en (metros)&lt;sup&gt;3.174&lt;/sup&gt;].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; D'alcuerdu a esti modelu, un ''C. megalodon'' de 15,9 metros pudo tener una masa corporal de cerca de 47 tonelaes,&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; un ''C. megalodon'' de 17 metros sería de cerca de 59 tonelaes,&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; y un ''C. megalodon'' de 20,3 metros tendría una masa de 103 tonelaes.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Consecuentemente, ''C. megalodon'' ye consideráu como'l mayor tiburón que viviera,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; y ta ente los mayores peces conocíos qu'esistieren.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

=== Dentición y mecánica del quexal ===

[[Ficheru:Megalodon teeth.jpg|thumb|right|Reconstrucción qu'amuesa los dientes de reemplazu.]]
Un equipu de científicos xaponeses, T. Uyeno, O. Sakamoto y H. Sekine, afayaron y escavaron restos parciales de ''C. megalodon'', con una coleición de dientes cuasi completa topada n'asociación, en [[Saitama (Saitama)|Saitama]], Xapón en 1989.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; Otra dentición completa asociada de ''C. megalodon'' foi escavada na [[formación Yorktown]] de [[Llei Creek]], [[Carolina del Norte]] n'[[Estaos Xuníos]] y sirvió como la base d'una reconstrucción del quexal de ''C. megalodon'' del [[Muséu Americanu d'Historia Natural]] en [[Nueva York]].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Estos afayos de dientes asociaos resolvieron la incertidume de cuantos dientes podríen tar en cada filera de los quexales de ''C. megalodon'', faciendo posible reconstrucciones más exactes de les mesmes. Más denticiones asociaes de ''C. megalodon'' tamién se toparon nos últimos años. Basándose nestos descubrimientos, dos científicos, S. Applegate y L. Espinosa, publicaron una [[fórmula dental]] teórica (una representación de la dentición d'un animal con al respective de los tipos de dientes y la so disposición dientro del quexal del animal) pa ''C. megalodon'' en 1996.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Les reconstrucciones modernes del quexal de ''C. megalodon'' tán basaes en dicha fórmula dental: {{Fórmula dental|superior=2.1.5.4|inferior=3.0.5.3}}&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;

Como se manifiesta na fórmula dental, ''C. megalodon'' tenía cuatro clases de dientes nos sos quexales.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;
* ''Anterior'' - A *
''Entemediu'' - I (Nel casu de ''C. megalodon'', esti diente paez ser téunicamente un superior anterior y ye denomináu como &quot;A3&quot; por cuenta de que ye bastante simétricu y nun apunta medialmente (el llau del diente inclinar escontra la llinia media de los quexales onde los quexales izquierda y derecha atópense), pero esti diente aun así ta diseñáu como un diente entemediu.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt; Sicasí, nel casu del gran tiburón blancu, el diente entemediu sí apunta medialmente. Esti aspeutu foi frecuentemente puestu de relieve nel alderique ''Carcharodon'' ''versus'' ''Carcharocles'' sobre'l megalodon y favorez a los proponentes de la so clasificación en ''Carcharocles''.)
* ''Llateral'' - L
* ''Posterior'' - P

 [[Ficheru:Megalodon jaws on display at the National Baltimore Aquarium.jpg|thumb|right|Quexales reconstruyíos n'exhibición nel [[Acuariu Nacional en Baltimore]].]]
''C. megalodon'' tenía una dentición bien robusta,&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; y tenía un total de cerca de 276 dientes nos sos quexales, que tomen 5 fileres. (Vease &quot;enllaces esternos&quot; más palantre nel testu)

Los [[paleontólogu|paleontólogos]] suxuren qu'un ''C. megalodon'' bien grande tendría quexales de cerca de 2 metros d'un llau a otru.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;

==== Fuercia de taragañada ====

En 2008, un equipu de científicos empobináu por Stephen Wroe llevó a cabu un [[esperimentu]] pa determinar la fuercia de taragañada de ''C. megalodon''; les resultaos indiquen que tenía una de les más poderoses fuercies de taragañada de la hestoria.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; Un ''C. megalodon'' de 15,9 metros de llargu yera capaz d'exercer una fuercia de taragañada envalorada en 108.514 [[Newton (unidá)|newton]],&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; y un ''C. megalodon'' de 20,3 metros de llongura sería capaz d'exercer una taragañada envalorada en 182.201 newton.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;

La fuercia de taragañada de ''C. megalodon'', nel so tamañu máximu envaloráu, ye cerca de 28 vegaes mayor que la del pexe ''[[Dunkleosteus]]'' en 5,3 kilonewton,&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Anderson|nome=Philip|apellíu2=Westneat|nome2=Mark|títulu=Feeding mechanics and bite force modelling of the skull of Dunkleosteus terrelli, an ancient apex predator|publicación=Royal Society|volume=3|númberu=1|páxines=77–80|fecha=22 207 de febreru de 2007|añu=2007 February 2007|url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/3/1/77.full|doi=10.1098/rsbl.2006.0569|postscript= Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to &quot;.&quot; for the cite to end in a &quot;.&quot;, as necessary. }}&lt;/ref&gt; cerca de 10 vegaes mayor que la del [[gran tiburón blancu]] en 18 kilonewton,&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; cerca de 5 vegaes mayor que la del ''[[Tyrannosaurus rex]]'' en 31 kilonewton,&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; y tamién ye mayor que la del [[pliosaurio]] ''[[Pliosaurus#Pliosaurus funkei|Pliosaurus funkei]]'' en 150 kilonewton.

Adicionalmente, Wroe y colegues (2008) señalaron que los tiburones tamién se solmenen de llau a llau cuando s'alimenten, amplificando les fuercies [[Postcráneo|postcraneales]] xeneraes. Polo tanto les fuercies totales esperimentaes poles preses son probablemente más altes que les fuercies envaloraes al traviés del esperimentu.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; La estraordinaria fuercia de taragañada de ''C. megalodon'' tien de ser considerada nel contestu del gran tamañu d'esti depredador estinguíu y a que la evidencia paleontolóxica suxure que ''C. megalodon'' yera un activu [[Depredación|depredador]] de grandes ballenes.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;

==== Parámetros funcionales de los dientes ====

Los dientes escepcionalmente robustos de ''C. megalodon'' son serruchaos,&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; lo cual pudo ameyorar la so eficiencia al cortar la [[carne]] de les sos preses. El paleontólogu Dr. Bretton K. Kent de la [[Universidá de Maryland]] suxure qu'estos dientes son bien gruesos pal so tamañu, con coeficientes enforma menores de esbeltez y de resistencia a la flexón. Teníen tamién raigaños sustancialmente mayores comparaes al altor total del diente, dándo-yos una gran ventaya mecánica. Dientes con estes carauterístiques non yá son bones ferramientes de corte, sinón tamién son bien afechos pa suxetar a preses poderoses y escasamente romperíense - inclusive cortando al traviés de los güesos.&lt;ref name=&quot;N&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Riordon|nome=James|títulu=Hell's teeth|publicación=NewScientist Magacín|númberu=2190|páxines=32|fecha= xunu de 1999|url=http://www.newscientist.com/article/mg16221904.900-hells-teeth.html}}&lt;/ref&gt;

=== Anatomía de la cadarma ===
[[Ficheru:Megalodon skeleton.jpg|thumb|left|Cadarma reconstruyida de Megalodon n'exhibición nel [[Muséu Marín Calvert]].]]
Amás de envalorar el tamañu de ''C. megalodon'', Gottfried y colegues (1996) tamién trataron de determinar la esquemática de la cadarma entera de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

==== Estructura del quexal ====
Pa tener sofitu funcional pal so enorme y robusta dentición, los quexales de ''C. megalodon'' debieron de ser enormes, grueses y más fuertemente desenvueltes que les del gran tiburón blancu, que tien una dentición más grácil en comparanza.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Los quexales fuertemente desenvueltos tuvieron de da-y cierta apariencia de güeyos fundíos.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

==== Condrocráneo ====
El [[condrocráneo]] de ''C. megalodon'' debió de tener una apariencia más compacta y robusta que'l del gran tiburón blancu, p'asina reflexar funcionalmente los sos quexales y dentame más macizu en comparanza.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

==== Aletes ====
Les aletes de ''C. megalodon'' tuvieron de ser bien probablemente proporcionalmente más grandes y grueses comparaes coles del gran tiburón blancu por cuenta de que les aletes relativamente grandes son necesaries pa la propulsión y control de movimientos nun tiburón mayor.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

==== Cadarma axial ====
Al traviés del escrutiniu de les vértebres parcialmente calteníes del espécime de ''C. megalodon'' topáu en Bélxica, paez ser que ''C. megalodon'' tenía un númberu mayor de vértebres que los topaos en cualquier espécime grande de los tiburones conocíos.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Namá'l númberu de vértebres del gran tiburón blancu avérase en cantidá, simbolizando los cercanos venceyos anatómicos ente los dos especies.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

==== Reconstrucción de la cadarma completa ====
Sobre la base de les carauterístiques mentaes antes, Gottfried y collaboradores (1996) reconstruyeron una cadarma completa d'un individuu xuvenil de ''C. megalodon'' de 11,5 metros de llargor, que esíbese nel [[Muséu Marín Calvert]] na islla Solomons ([[Maryland]], [[Estaos Xuníos]]).&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;C&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Andres|nome=Lutz|títulu=C. megalodon&amp;nbsp;— Megatooth Shark, Carcharodon versus Carcharocles|url=http://www.fossilguy.com/topics/megshark/megshark.htm|añu=2002|fechaaccesu=16 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PSP&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Arnold|nome=Caroline|títulu=Giant Shark: Megalodon, Prehistoric Super Predator|editorial=Houghton Mifflin|páxines=18–19|añu=2000|isbn=9780395914199}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; L'equipu fixo fincapié en que les distintes proporciones al comparalo cola cadarma d'un gran tiburón blancu, tán basaes nos mesmos patrones [[ontogenia|ontoxenéticos]] de crecedera del propiu gran tiburón blancu actual.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;

== Considerancies paleoecológicas ==

=== Distribución y hábitat ===
Los tiburones, especialmente les especies grandes, son organismos altamente móviles con un complexu ciclu vital y amplia distribución xeográfica.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; Los rexistros fósiles de ''C. megalodon'' indiquen que yeren [[cosmopolita|cosmopolites]],&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; y comúnmente apaecen en llatitúes [[subtropical]]es a [[clima templáu|templaes]].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Antes de la formación del [[Ismu de Panamá]], los mares yeren relativamente templaos.&lt;ref name=&quot;WOC&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Gillette|nome=Lynett|títulu=Winds of Change|url=http://www.sdnhm.org/research/readings/fn_0307.html|editorial=San Diego Natural History Museum|fechaaccesu=25 de setiembre de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110104154305/http://www.sdnhm.org/research/readings/fn_0307.html|fechaarchivu=4 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt; Esto fixo posible pa esta especie vivir en tolos [[océanu|océanos]] del mundu.

''C. megalodon'' tenía l'abonda flexibilidá de comportamientu p'habitar un ampliu rangu d'ecosistemes marinos (agües costeres pocu fondes,&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; afloramientos costeros,&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; llagunes costeres pantanoses,&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; costes arenoses,&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; y ambientes d'agües fondes d'alta mar&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;), exhibiendo una manera de vida transitoriu.&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; Los adultos de ''C. megalodon'' nun yeren abondosos n'ambientes d'agües costeres pocu fondes,&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; y mayormente acesmaben mar adientro. ''C. megalodon'' pudo movese ente agües costeres y oceániques, particularmente en distintes etapes de la so vida.

=== Interacción coles preses ===
[[Ficheru:Meg bitten cetacean vertebra.jpg|thumb|left|Centro d'una [[vértebra]] d'una ballena mordida por un megalodón. Son claramente visibles grandes marques de taragañaes (los tayos fondos) sobre'l centru de la vértebra.]]
Los tiburones son xeneralmente depredadores comenenciosos. Sicasí, los científicos proponen que ''C. megalodon'' yera &quot;ensin dulda el más terrible carnívoru qu'esistiera&quot;.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; El so gran tamañu,&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; capacidá de nado rápido,&lt;ref name=&quot;PSP&quot; /&gt; y poderosos quexales se conjuntaban nun terrible aparatu predatorio,&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; faciéndolo un [[superdepredador]] cola capacidá de consumir un ampliu espectru de [[depredación|preses]].

La evidencia fósil indica que ''C. megalodon'' cazaba [[cetaceu|cetáceos]] como [[delfines]],&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; pequeñes [[ballena|ballenes]],&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; (incluyendo [[Cetotherium|cetotéridos]]&lt;ref name=&quot;Y&quot; /&gt; tales como ''[[Piscobalaena]]'',&lt;ref name=&quot;collareta&quot;/&gt; [[Squalodon|escualodóntidos]],&lt;ref name=&quot;GTWT&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Aguilera O., Aguilera Y. R. D.|títulu=Giant-toothed White Sharks and Wide-toothed Mako (Lamnidae) from the Venezuela Neogene: Their Role in the Caribbean, Shallow-water Fish Assemblage|publicación=Caribbean Journal of Science|volume=40|númberu=3|páxines=362–368|añu= 2004}}&lt;/ref&gt; y ''[[Odobenocetops]]''&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Fact File: Odobenocetops|url=https://www.bbc.co.uk/science/seamonsters/factfiles/odobenocetops.shtml|editorial=BBC|fechaaccesu=21 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt;), según grandes ballenes,&lt;ref name=&quot;WGWS&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Morgan|nome=Gary S.|títulu=Whither the giant white shark?|obra=Paleontology Topics|editorial=Paleontological Research Institution|fecha=agostu de 1994|fechaaccesu=23 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; (incluyendo a [[cachalote]]s,&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;FF&quot;&gt;{{cita web|títulu=MEGALODON|url=http://fingerlakesfossilfarm.org/mammal_fossils.htm|editorial=Fossil Farm Museum Of The Fingerlakes|fechaaccesu=1 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100805001926/http://fingerlakesfossilfarm.org/mammal_fossils.htm|fechaarchivu=5 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; [[Balaena mysticetus|ballenes de Groenlandia]],&lt;ref name=&quot;PS&quot;&gt;{{cita videu|people=deGruy, Michael|títulu=Perfect Shark|medium=TV-Series|editorial=BBC|allugamientu=Reinu Xuníu|fecha=2006}}&lt;/ref&gt; y [[rorcual]]es&lt;ref name=&quot;WGWS&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Godfrey|nome=Stephen|títulu=The Ecphora: Fascinating Fossil Finds|obra=Paleontology Topics|editorial=Calvert Marine Museum|fecha=abril de 2004|url=http://www.calvertmarinemuseum.com/cmmfc/newsletter/CMMFC_Newsletter_2004-04.pdf|formatu=[[PDF]]|fechaaccesu=21 de febreru de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100919001945/http://calvertmarinemuseum.com/cmmfc/newsletter/CMMFC_Newsletter_2004-04.pdf|fechaarchivu=19 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;), [[pinípedos]],&lt;ref name=&quot;Y&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;MK&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;BA&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Kehe|nome=Andy|títulu=Bone Apetite|url=http://www.sharktoothhill.org/bone.html|fechaaccesu=17 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; [[botu|botos]],&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; [[sirenios]],&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Godfrey|nome=Stephen|títulu=The Ecphora: Shark-Bitten Sía Cow Rib|obra=Paleontology Topics|editorial=Calvert Marine Museum|fecha=marzu de 2007|url=http://www.calvertmarinemuseum.com/cmmfc/newsletter/CMMFC_Newsletter_2007-03.pdf|formatu=[[PDF]]|fechaaccesu=27 de marzu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101020124132/http://calvertmarinemuseum.com/cmmfc/newsletter/CMMFC_Newsletter_2007-03.pdf|fechaarchivu=20 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; y grandes [[tortúa marina|tortúes marines]].&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt;

Los mamíferos marinos yeren blancos regulares de ''C. megalodon''. Munchos güesos de ballenes atopáronse con grandes marques de taragañaes (cortes fondos) fechos por dientes qu'encaxen colos de ''C. megalodon'',&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; y delles escavaciones revelaron que los dientes de ''C. megalodon'' xacen cerca de restos mazcaos de ballenes,&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt; y dacuando en direuta asociación con ellos.&lt;ref name=&quot;GWS&quot; /&gt; Tamién hai evidencia fósil d'interacciones ente ''C. megalodon'' y pinípedos.&lt;ref name=&quot;MK&quot; /&gt; Nuna interesante observación, un diente de ''C. megalodon'' de 127 mm. foi topáu mui cerca d'un güesu del oyíu mordíu d'un [[lleón marín]].&lt;ref name=&quot;BA&quot; /&gt;

[[Ficheru:VMNH megalodon.jpg|thumb|Reconstrucción artística d'un megalodonte escorriendo a dos ballenes ''[[Eobalaenoptera]]''.]]
''C. megalodon'' enfrentar a un ambiente bien competitivo mientres la so esistencia.&lt;ref name=&quot;LV&quot;/&gt; Sicasí, ''C. megalodon'', tando a lo cimero de la cadena alimenticia,&lt;ref name=&quot;LHS&quot;&gt;{{cita publicación|doi=10.1007/BF00751027|apellíu=Compagno|nome=Leonard J. V.|títulu = Copyright: Alternative life-history styles of cartilaginous fishes in time and space|publicación=Environmental Biology of Fishes|volume=28|páxines=33–75|fecha=mayu de 1989|postscript=None}}&lt;/ref&gt; probablemente tuvo un fondu impautu nes comunidaes marines.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LV&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Ferretti|nome=Francesco|autor2=Boris Worm, Gregory L. Britten, Michael R. Heithaus, and Heike K. Lotze1|títulu=Patterns and ecosystem consequences of shark tornes in the ocean|publicación=Ecology Letters|volume=13|númberu=8|páxines=1055–1071|editorial=Blackwell Publishing Ltd|fecha=agostu de 2010|url=http://wormlab.biology.dal.ca/ramweb/papers-total/Ferretti%20et%20a el%202010_Ecol_Lett.pdf|doi=10.1111/j.1461-0248.2010.01489.x|fechaaccesu=19 de febreru de 2011|pmid=20528897|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110524035805/http://wormlab.biology.dal.ca/ramweb/papers-total/Ferretti%20et%20a el%202010_Ecol_Lett.pdf|fechaarchivu=24 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; La evidencia fósil indica una correlación ente'l surdimientu de ''C. megalodon'' y l'estensa diversificación de los cetáceos pel mundu.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LV&quot; /&gt; Los ''C. megalodon'' mozos preferíen rexones onde los cetáceos pequeños yeren abondosos, y los adultos preferíen rexones onde abondaren especies mayores.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Diches preferencies pueden desenvolvese pocu dempués de la so apaición nel [[Oligocenu]].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Adicionalmente, ''C. megalodon'' foi contemporaneu d'[[odontoceti|odontocetos]] macrodepredadores (particularmente cachalotes carnívoros y escualodóntidos), que probablemente taben ente los principales depredadores marinos del so tiempu,&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LV&quot; /&gt; y yeren una competencia.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|títulu=New Leviathan Whale Was Prehistoric &quot;Jaws&quot;?|pub-periódica=National Geographic Daily News|allugamientu=Peru|editorial=National Geographic|fecha=30 de xunu de 2010|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2010/06/photogalleries/100630-leviathan-mellvillei-sperm-whale-fossils-science/#whale02-scientists-skull-desert_22738_600x450.jpg|fechaaccesu=-3 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; En respuesta a la competencia de los tiburones xigantes superdepredadores, los odontocetos carnívoros pudieron desenvolver delles adautaciones defensives; delles especies volviéronse [[menada|cazadores en menada]],&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Bianucci|nome=Giovanni|apellíu2=Walter|nome2=Landini|títulu=Killer sperm whale: a new basal physeteroid (Mammalia, Cetacea) from the Late Miocene of Italy|publicación=Zoological Journal of the Linnean Society|volume=148|númberu=1|páxines=103–131|fecha=8 de setiembre de 2006|doi=10.1111/j.1096-3642.2006.00228.x|postscript=None}}&lt;/ref&gt; mientres delles especies algamaron tamaños xigantescos, como ''[[Livyatan melvillei]]''.&lt;ref name=&quot;LV&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Ancient monster whale more fearsome than Moby Dick|url=http://www.newscientist.com/article/dn19108-ancient-monster-whale-more-fearsome-than-moby-dick.html|editorial=NewScientist|fechaaccesu=30 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Aun así, marques de taragañada en restos fósiles de odontocetos indiquen que fueron presa de los tiburones xigantes.&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;FF&quot; /&gt; Amás, la evidencia fósil indica que ''C. megalodon'' desenvolvió la capacidá d'atacar ballenes grandes.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; A finales del [[Miocenu]], los cachalotes superdepredadores sumieron del rexistru fósil y dexaron un vacíu ecolóxicu.&lt;ref name=&quot;LV&quot; /&gt;

Como otros tiburones, ''C. megalodon'' tamién pudo ser [[piscívoro]].&lt;ref name=&quot;Y&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;PSP&quot; /&gt; La evidencia fósil indica qu'otres especies notables de tiburones superdepredadores (como'l gran tiburón blancu) respondieron a la presión de la competencia de ''C. megalodon'' evitando les zones qu'ésti habitaba.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; ''C. megalodon'' probablemente tenía tamién enclín al [[canibalismu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Tanke|nome1=Darren|apellíu2=Currie|nome2=Philip|títulu=Head-Biting Behaviour in Theropod Dinosaurs: Paleopathological Evidence|editorial=Gaia 15|páxines=168|fecha=avientu de 1998|url=http://www.mendeley.com/research/headbiting-behavior-in-theropod-dinosaurs-paleopathological-evidence/|issn=0871-5424}}&lt;/ref&gt; El consumu de preses per parte de ''C.&amp;nbsp;megalodon'' paez variar según la edá y el llugar, como asocede col gran tiburón blancu actual. Ye posible que la población adulta de ''C.&amp;nbsp;megalodon'' qu'habitaba a lo llargo de les costes de Perú prefiriera cazar con frecuencia a les ballenes cetotéridas de 2.5 - 7 metros de llargor y a otros animales de menor talla qu'ellos mesmos, en llugar de les ballenes col mesmu rangu de tamañu que los megalodontes.&lt;ref name=&quot;collareta&quot;&gt;{{Cita publicación | nome1 = A. | apellíu1 = Collareta | nome2 = O. | apellíu2 = Lambert | nome3 = W. | apellíu3 = Landini | nome4 = C. | apellíu4 = Di Celma | nome5 = Y. | apellíu5 = Malinverno | nome6 = R. | apellíu6 = Vares-Malca | nome7 = M. | apellíu7 = Urbina | nome8 = G. | apellíu8 = Bianucci | títulu = Did the giant extinct shark ''Carcharocles megalodon'' target small prey? Bite marks on marine mammal remains from the late Miocene of Peru | publicación = Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology | doi = 10.1016/j.palaeo.2017.01.001 | url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0031018216305417}}&lt;/ref&gt; Mentanto, los xuveniles probablemente tendríen una dieta que consistiría sobremanera de peces.&lt;ref name=&quot;landini&quot;&gt;{{Cita publicación | nome1 = W. | apellíu1 = Landini | nome2 = A. | apellíu2 = Altamirano-Sera | nome3 = A. | apellíu3 = Collareta | nome4 = C. | apellíu4 = Di Celma | nome5 = M. | apellíu5 = Urbina | nome6 = G. | apellíu6 = Bianucci | títulu = The late Miocene elasmobranch assemblage from Cuetu Colorado (Pisco Formation, Peru) | fecha = 2017 | volume = 73 | páxines = 168-190 | publicación = Journal of South American Earth Sciences | doi = 10.1016/j.jsames.2016.12.010 | url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0895981116302127}}&lt;/ref&gt;

=== Estratexes d'alimentación ===
Los tiburones frecuentemente empleguen complexes estratexes de caza para a encetar a grandes preses. Dellos paleontólogos suxuren que les estratexes de caza del gran tiburón blancu pueden ufiertar pistes de como'l ''C. megalodon'' puede haber cazáu preses inusualmente grandes (como ballenes).&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt; Sicasí, la evidencia fósil suxure que ''C. megalodon'' emplegaba estratexes de caza más efectives contra grandes preses comparaes poles usaes pol gran tiburón blancu.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt;

Los paleontólogos realizaron un estudiu de los fósiles pa determinar el patrones d'ataque de ''C. megalodon'' nes sos preses.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; Un espécime en particular del [[Miocenu]] — los restos d'una ballena de 9 metros de llargu (d'un taxón ensin identificar) — apurrió la primer oportunidá d'analizar cuantitativamente el comportamientu predatorio de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; Esti cazador enfocábase principalmente n'atacar les partes con más güesu (por casu, costazos, aletes, costielles y la columna vertebral) de la presa,&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; les cualos los grandes tiburones blancos xeneralmente eviten.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; Bretton Kent indica que ''C. megalodon'' trataba d'estrozar los güesos y estropiar los delicaos órganos (el [[corazón]] y los [[pulmones]]) agospiaos na caxa torácica de les preses.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; Con un ataque pudo inmovilizar a la presa, que morrería rápido por cuenta de les feríes nestos órganos vitales.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; Estos afayos tamién faen claro por qué esti tiburón prehistóricu precisaba unos dientes más robustos que los de los grandes tiburones blancos.&lt;ref name=&quot;N&quot; /&gt; Amás, el patrones d'ataque podríen diferir según el tamañu de les preses.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt; Los restos fósiles de dellos cetáceos pequeños (como los cetotéridos) suxuren que yeren truñaos con gran fuercia dende embaxo antes de ser muertos y taramiaos.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt;

Mientres el [[Pliocenu]] apaecieron cetáceos más grandes y avanzaos.&lt;ref name = &quot;Deméré 2005&quot;&gt;{{cita publicación|apellido1=Deméré|nome1=Thomas A.|apellíu2=Berta| nome2=Annalisa|apellíu3=McGowen|nome3=Michael R.|añu=2005|títulu=The taxonomic and evolutionary history of fossil and modern balaenopteroid mysticetes| publicación=Journal of Mammalian Evolution|volume=12|númberu=1/2|páxines=99–143|doi=10.1007/s10914-005-6944-3}}&lt;/ref&gt; ''C. megalodon'' aparentemente refinó les sos estratexes de caza pa trepar con estes grandes ballenes. Numberosos güesos d'aletes fosilizaos (segmentos de les aletes pectorales) y de les vértebres caudales de grandes ballenes del Pliocenu topáronse con marques que fueron causaes por ataques de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt; Esta evidencia paleontolóxica suxure que ''C. megalodon'' podría tratar d'inmovilizar una ballena grande estrozando les sos estructures de propulsión antes de matala y alimentase d'ella.&lt;ref name=&quot;GWB&quot; /&gt;

=== Árees de cría ===
[[Ficheru:Megalodon teeth.png|thumb|Coleición de dientes de megalodontes xuveniles d'una probable área de cría na formación Gatún de [[Panamá]].]]
La evidencia fósil suxure que les árees de cría preferíes por ''C. megalodon'' yeren ambientes d'agües costeres templaes, onde los peligros potenciales yeren menores y les fontes d'alimentu abondosu.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; Identificáronse dellos sitios de cría por fósiles atopaos na Formación Gatún de Panamá,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; la Formación Calvert en Maryland,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; el Bancu de Concepción nes [[Islles Canaries]]&lt;ref&gt;[https://www.europapress.es/islas-canarias/noticia-identifiquen-canaries-fosiles-megalodon-tiburon-mas-grande-mayor-depredador-marín-esistíu-20130902152010.html Identifiquen en Canaries fósiles de 'megalodón', el tiburón más grande qu'esistió]&lt;/ref&gt; y la Formación [[Bone Valley]] de Florida.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; Como nel casu de munchos tiburones, ''C. megalodon'' probablemente tamién [[Ovoviviparidad|daba a lluz críes vives]]. El tamañu de los dientes de ''C. megalodon'' neonatos indica que les críes midíen ente 2 a 3 metros de llongura al nacer.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; Les sos preferencies dietarias exhibíen un cambéu [[Ontogenia|ontoxenéticu]].&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Los mozos ''C. megalodon'' comúnmente cazaben pexes,&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt; tortúes marines,&lt;ref name=&quot;GTWT&quot; /&gt; dugones,&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; y pequeños cetáceos;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; los ''C. megalodon'' maduros movíense mar adientro n'árees frecuentaes por grandes cetáceos, que yeren la so fonte principal d'alimentu. Sicasí, hai un casu escepcional d'un supuestu ''C. megalodon'' mozu que trató d'atacar a una ballena grande, un [[rorcual]]. Esti incidente asocedió nel Pliocenu, fai 3-4 millones d'años, en [[Carolina del Norte]], [[Estaos Xuníos|EE.UU]].&lt;ref name=&quot;AP&quot;&gt;{{cita web|títulu=Details of ancient shark attack preserved in fossil whale bone|url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2011-11/s-doa111011.php|editorial=Smithsonian|fechaaccesu=12 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Estinción ==
La tema de la [[estinción]] de ''C. megalodon'' ta entá so investigación.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt; Fai cerca de 3,1 millones d'años asocedió un importante eventu [[xeoloxía|xeolóxicu]] — el zarru del [[Ismu de Panamá|paso marítimu de Centroamérica]],&lt;ref name=&quot;Domning&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Domning|nome=Daryl P.|títulu=Sirenians, seagrasses, and Cenozoic ecological change in the Caribbean|publicación=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|volume=166|númberu=1-2|páxines=27–50|editorial=ELSEVIER|allugamientu=USA|fecha=1 de febreru de 2001|url=http://foodweb.uhh.hawaii.edu/MARE390_files/Domning%202001.pdf|doi=10.1016/S0031-0182(00)00200-5|fechaaccesu=26 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; el cual causó cambeos significativos ambientales y nes faunes alredor del mundu.&lt;ref name=&quot;Domning&quot; /&gt; Estos cambeos probablemente fueron responsables de la estinción de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Domning&quot; /&gt;

=== Enfriamientu oceánicu y cayida nos niveles del mar ===
El zarru del [[Ismu de Panamá]] camudó fundamentalmente la circulación oceánica global.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;IP&quot;&gt;{{cita web|títulu=How the Isthmus of Panama Put Ice in the Arctic|url=http://www.whoi.edu/oceanus/viewArticle.do?id=2508|fecha = 22 de marzu de 2004|fechaaccesu=20 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; Esti eventu dexó l'entamu a una [[glaciación]] nel Hemisferiu Norte,&lt;ref name=&quot;IP&quot; /&gt; y más tarde, tamién facilitó l'enfriamientu del planeta enteru.&lt;ref name=&quot;IP&quot; /&gt; Adicionalmente, la espansión de la glaciación mientres el Pliocenu retuvo grandes volumes d'agua en forma de capes de xelu, lo que resultó nuna significativa [[nivel del mar|cayida nos niveles del mar]].&lt;ref name=&quot;WOC&quot; /&gt; Por cuenta de esto, mientres el Pliocenu tardíu y el Pleistocenu hubo delles [[edá del xelu|edaes del xelu]],&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Pliocene epoch|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/tertiary/pli.html|fechaaccesu=16 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Pleistocene epoch|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/quaternary/ple.html|fechaaccesu=16 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt; qu'esfrecieron los océanos significativamente.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; La principal razón citada pa la estinción del ''C. megalodon'' ye'l cayente nes temperatures de los océanos a escala global mientres el Pliocenu.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Portugal&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Antunes|nome=Miguel Telles|autor2=Ausenda Cáceres Balbino|títulu=The Great White Shark Carcharodon carcharias (Linne, 1758) in the Pliocene of Portugal and its Early Distribution in Eastern Atlantic|publicación=Revista Española de Paleontología|volumen=25|númberu=1|páxines=1–6|ubicación=Portugal|fecha=marzu de 2010|url=http://recyt.fecyt.es/index.php/REP/article/viewFile/11488/7741|issn=0213-6937|fechaaccesu=19 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; Esti enclín al enfriamientu impactó de forma adversa a ''C. megalodon'', yá que prefería agües templaes,&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Portugal&quot; /&gt; y como resultancia volvióse una especie desaxeradamente rara hasta la so estinción final mientres el Pleistocenu.&lt;ref name=&quot;Portugal&quot; /&gt; Nun hai evidencia fósil de ''C. megalodon'' en rexones alredor del mundu nes que la temperatura de l'agua cayera significativamente mientres el Pliocenu.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Entá más, estos cambeos oceanográficos pueden llindar munchos de los sitios d'agües templaes que sirvíen d'área de cría pa ''C. megalodon'', atrabancando'l caltenimientu de la so población.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt; Les árees de cría son esenciales pal caltenimientu d'una especie.&lt;ref name=&quot;NA&quot;&gt;{{cita noticia|apellíu=Reilly|nome=Michael|títulu=Prehistoric Shark Nursery Spawned Giants|allugamientu=USA|editorial=Discovery News|fecha=29 de setiembre de 2009|url=http://news.discovery.com/animals/megalodon-nursery-prehistoric-sharks.html|fechaaccesu=&lt;31 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Cayente de les fontes d'alimentos ===
Los [[cetáceos]] algamaron la so mayor diversidá mientres el Miocenu,&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; con cerca de 20 xéneros reconocíos en comparanza a los seis xéneros vivientes.&lt;ref&gt;{{cita publicación|autor=Dooly A.C, Nicholas C.F, Luo Z.X|títulu=The Earliest known member of the rorqual—gray whale clade (Mammalia, Cetacea)|añu=2004|fechaaccesu=25 de marzu de 2010|publicación=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=24|númberu=2|páxines=453–463|doi=10.1671/2401}}&lt;/ref&gt; Dicha diversidá representaba'l marcu ideal pa caltener a un superdepredador como ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Dempués del zarru del [[Ismu de Panamá]], munches especies de cetáceos escastáronse,&lt;ref name=&quot;Domning&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Fordyce|nome=R. Ewan|autor2=Patrick G. Quilty, and James Daniels|títulu=Australodelphis mirus, a bizarre new toothless ziphiid-like fossil dolphin (Cetacea: Delphinidae) from the Pliocene of Vestfold Hills, East Antarctica|publicación=Antarctic Science|volume=14|númberu=1|páxines=37–54|editorial=[[Cambridge University Press]]|añu=2002|doi=10.1017/S0954102002000561|fechaaccesu=18 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; y munches especies sobrevivientes sumieron de los [[trópicu|trópicos]].&lt;ref name=&quot;LNOC&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Allmon|nome=Warren D.|autor2=Steven D. Emslie, Douglas S. Jones, and Gary S. Morgan|títulu=Late Neogene Oceanographic Change along Florida's West Coast: Evidence and Mechanisms|publicación=The Journal of Geology|volume=104|númberu=2|páxines=143–162|editorial=The University of Chicago|allugamientu=USA|añu=2006|doi=10.1086/629811|fechaaccesu=marzu de 2010|bibcode=1996JG....104..143A}}&lt;/ref&gt; El patrones de migración de les ballenes del Pliocenu reconstruyéronse a partir del rexistru fósil, suxuriendo que munches especies sobrevivientes amosaron un enclín a dirixise escontra les [[rexones polares]].&lt;ref name=&quot;WOC&quot; /&gt; Les temperatures de l'agua más frío mientres el Pliocenu torgaron a ''C. megalodon'' llegar a les rexones polares, y les mayores preses yá nun taben &quot;dientro del rangu&quot; de ''C. megalodon'' dempués de diches migraciones.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Y&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LNOC&quot; /&gt; Estos sucesos menguaron la fontes d'alimentos de ''C. megalodon'' nes rexones qu'ésti habitaba nel Pliocenu, principalmente la llatitúes medies a baxes.&lt;ref name=&quot;D&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;WGWS&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LNOC&quot; /&gt; ''C. megalodon'' taba afechu a un estilu de vida especializáu,&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt; el cual foi alteriáu como resultáu d'estos cambeos.&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt; La estinción de ''C.&amp;nbsp;megalodon'' se correlaciona col cayente de munchos llinaxes de misticetos pequeños; ye posible que fuera bien dependiente d'ellos como fonte d'alimentu.&lt;ref name=&quot;collareta&quot;/&gt; Amás, la escasez de preses nos trópicos mientres los tiempos del [[Cuaternariu|Plio-Pleistocenu]] pue impulsar el canibalismu nos ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt; Los individuos nuevos taríen nun creciente riesgu d'ataques de los adultos mientres les dómines de fame.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt;

=== Competencia ecolóxica con nueves especies ===
L'apaición y amplia distribución de los grandes delfínidos depredadores del xéneru ''[[Orcinus]]'' mientres el Pliocenu,&lt;ref name=&quot;OO&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Heyning|nome=John|apellíu2=Dahlheim|nome2=Marilyn|títulu= Orcinus orca|publicación=Mammalian Species| volume=304 | páxines=1–9| sinpp=n |fecha=15 de xineru de 1988|url=http://www.science.smith.edu/departments/Biology/VHAYSSEN/msi/pdf/i0076-3519-304-01-0001.pdf| fechaaccesu= 4 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; enllenó probablemente'l vacíu ecolóxicu dexáu a fines del Miocenu pola desapaición de los [[cachalote]]s superdepredadores.&lt;ref name=&quot;LV&quot; /&gt; Una interpretación minoritaria indica qu'estos delfínidos pudieron superar la competencia ecolóxica colos postreros representantes de ''C. megalodon'' nel nichu de depredador cimeru.&lt;ref name=&quot;Turner&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Turner|nome=Pamela S.|títulu=Showdown at Sea: What happens when great white sharks go fin-to-fin with killer whales?|publicación=National Wildlife|volume=42|númberu=6|editorial=[[National Wildlife Federation]]|fecha=Oct/Nov 2004|url=http://www.nwf.org/nationalwildlife/article.cfm?issueid=70&amp;articleid=991|fechaaccesu= 22 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; Sicasí, munchos espertos infirieron que factores como l'enclín al enfriamientu nos océanos y l'amenorgamientu de preses mientres el [[Pliocenu]] pueden xugar un papel bien significativu nel cayente y estinción de ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt;

El rexistru fósil indica qu'estos delfínidos apaecen comúnmente en llatitúes altes mientres el Pliocenu,&lt;ref name=&quot;OO&quot; /&gt; indicando que pudieron faer frente a les condiciones d'agües fríes que se taben volviendo predominantes, anque tamién s'atoparon nos trópicos (como ''Orcinus'' sp. en [[Sudáfrica]]).&lt;ref name=&quot;OO&quot; /&gt; Grandes marques de taragañaes en restos fósiles de delfínidos indiquen que ''C. megalodon'' cazar.&lt;ref name=&quot;G&quot; /&gt; Sicasí, el paleontólogu Albert Sanders suxure que ''C. megalodon'' volviérase demasiao grande como pa sofitase de les fontes d'alimentación disponible nos trópicos.&lt;ref name=&quot;NA&quot; /&gt;

===Múltiples causes===
El consensu de los espertos señaló que factores como l'enfriamientu de los océanos y l'amenorgamientu de les fontes de comida mientres el Plio-Pleistocenu constituyeron un factor significativu nel cayente de la especie.&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt; 

Un estudiu publicáu en 2016 de la distribución y l'ambiente del megalodonte al traviés del tiempu de la so esistencia indicó que los factores bióticos, ye dicir la competencia con nuevos depredadores combinada col amenorgamientu del númberu de les sos preses, fueron les causes principales de la so estinción.&lt;ref name=&quot;Pimientu2016&quot; /&gt; Un analís de la distribución y bayura d'esti tiburón a lo llargo del Miocenu y el Pliocenu nun atopó correlación con el patrones de calentamientu y enfriamientu del océanu. El so cayente global empezó nel puntu en qu'algamara'l so máximu rangu xeográficu. Topóse que ''C. megalodon'' habitaba océanos con una temperatura de 12 a 27 °C, indicando que la estensión global de hábitats apropiaos nun sería bien afeutada polos cambeos de temperatura que taben asocediendo. Esto puede reflexar amás que ''C. megalodon'', como otros grandes tiburones, yera [[mesotermia|parcialmente endotérmico]].&lt;ref name=&quot;Pimientu2016&quot; /&gt; Ensin evidencia de que les restricciones de temperatura fueren importantes, los factores bióticos qu'arreyaron l'amenorgamientu de la diversidá de cetáceos, cuantimás de ballenes barbaes, y la medría de la competencia colos grandes tiburones blancos, los [[fiseteroideos]] y [[delfínidos]] superdepredadores paecen ser los principales responsables del cayente y desapaición del megalodonte.&lt;ref name=&quot;Pimientu2016&quot;&gt;{{Cita publicación|apellido1= Pimientu|nome1= C.|apellíu2= MacFadden|nome2=B. J.|apellíu3=Clements|nome3=C. F.|apellíu4=Varela|nome4= S.|apellíu5= Jaramillo|nome5= C.|apellíu6= Velez-Juarbe|nome6= J.|apellíu7= Silliman|nome7=B. R.|títulu=Geographical distribution patterns of ''Carcharocles megalodon'' over time reveal clues about extinction mechanisms|publicación=Journal of Biogeography|fecha= 30 de marzu de 2016|doi=10.1111/jbi.12754}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.upi.com/Science_News/2016/03/31/Megalodon-shark-was-outcompeted-for-shrinking-food-supply/6621459433501/&lt;/ref&gt; 

El tamañu corporal de les ballenes con barbes amontóse significativamente tres la estinción del megalodonte&lt;ref name=&quot;Pimientu2014&quot; /&gt; (anque esto podría debese a causes más rellacionaes col clima)&lt;ref name=&quot;Slater2017&quot;&gt;{{Cita publicación|apellido1= Slater|nome1=G. J.|apellíu2= Goldbogen|nome2=J. A.|apellíu3= Pyenson|nome3=N. D.|títulu= Independent evolution of baleen whale gigantism linked to Plio-Pleistocene ocean dynamics|publicación= Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|volume= 284|númberu= 1855|fecha= 24 de mayu de 2017|páxina= 20170546|doi= 10.1098/rspb.2017.0546}}&lt;/ref&gt; Otros superdepredadores paecen beneficiase cola desapaición d'esta terrible especie.&lt;ref name=&quot;Portugal&quot; /&gt;

== Taxonomía ==
Inclusive dempués de décades d'investigación y escrutiniu, el discutiniu sobre la filoxenia de ''C. megalodon'' entá persiste.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;FSP&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Ehret D. J., Hubbell G., Macfadden B. J.|títulu=Exceptional preservation of the white shark ''Carcharodon'' from the early Pliocene of Peru|publicación=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=29|númberu=1|páxines=1–13|fechaaccesu=30 de mayu de 2009|doi=10.1671/039.029.0113|añu=2009}}&lt;/ref&gt; Dellos investigadores de tiburones (como J. Y. Randall, A. P. Klimley, D. G. Ainley, M. D. Gottfried, [[Leonard Compagno|L. J. V. Compagno]], S. C. Bowman y R. W. Purdy) aportunen que ''C. megalodon'' ye un pariente cercanu del gran tiburón blancu. Sicasí, dellos otros espertos (como D. S. Jordan, H. Hannibal, Y. Casier, C. DeMuizon, T. J. DeVries, D. Ward y H. Cappetta) refuguen esa propuesta y citen la [[evolución converxente]] como la razón principal de la semeyanza nos dientes de dambos. Los argumentos de los que sofiten al xéneru ''Carcharocles'' pa ''C. megalodon'' paecen ganar un notable sofitu.&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt; Sicasí, la asignación taxonómica orixinal entá tien amplia aceptación.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;

=== Megalodonte dientro de ''Carcharodon'' ===
{|border=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;3&quot;
|&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:2px; margin:2px;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:5px&quot;&gt;
{{clade
 |label1=[[Lamniformes]]&amp;nbsp;
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1=''Isurus hastalis''
 |2=''Sacaco sp.''}} }}
 |2={{clade
 |1=''C. carcharias''
 |2='''''C. megalodon'''''}} }}
}}
&lt;/div&gt;La '''hipótesis megalodón''' afirma que ''C. carcharias'' ta más cercanamente rellacionáu a ''C. megalodon'' que ''I. hastalis''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;/div&gt;
|&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:2px; margin:2px;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:5px&quot;&gt;
{{clade
 |label1=[[Lamniformes]]&amp;nbsp;
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1=''Otodus obliquus''}} }}
 |2={{clade
 |1=''I. hastalis''}}
 |3={{clade
 |1=''C. carcharias''
 |2='''''C. megalodon'''''}} }}
}}
&lt;/div&gt;La '''hipótesis del orixe Otodus''' afirma que ''C. carcharias'' baxa de los tiburones megadentados.&lt;ref name=&quot;FSP&quot; /&gt;&lt;/div&gt;
|}
La visión tradicional ye que ''C. megalodon'' tendría de ser clasificáu dientro del xéneru ''Carcharodon'' xuntu col gran tiburón blancu. Les razones principales citaes pa esta filoxenia son: (1) una gradación [[Ontogénesis|ontogénica]], por aciu la cual los dientes de ''C.
carcharias'' pasen de tener un aserramiento toscu nos mozos a unu más finu nos adultos, siendo los postreros más paecíos a los de ''C. megalodon''; (2) la semeyanza morfolóxica de los dientes de los ''C. megalodon'' mozos a los de ''C. carcharias''; (3) un segundu diente anterior simétricu; (4) grandes dientes entemedios que s'inclinen medialmente; y (5) los dientes anteriores superiores tienen la zona llingual del pescuezu del diente con forma de cheurón. Los partidarios de la clasificación dientro de ''Carcharodon'' pa ''C. megalodon'' suxuren que ''C. megalodon'' y ''C. carcharias'' comparten un [[ancestru común]], ''[[Palaeocarcharodon]] orientalis''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;

=== Megalodonte dientro de ''Carcharocles'' ===
{|border=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;3&quot;
|&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:2px; margin:2px;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:5px&quot;&gt;
{{clade
 |label1=[[Lamniformes]]&amp;nbsp;
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1=''Isurus hastalis''
 |2={{clade
 |1=''Sacaco'' sp.
 |2=''C. carcharias''}} }}
 |label2=&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;void&lt;/span&gt;
 |2='''''C. megalodon'''''}}
}}
&lt;/div&gt;La '''hipótesis hastalis''' afirma que ''C. carcharias'' ta más cercanamente rellacionáu a ''I. hastalis'' qu'a ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;/div&gt;
|&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:2px; margin:2px;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;width:auto; border:solid 1px silver; padding:5px&quot;&gt;
{{clade
 |label1=[[Lamniformes]]&amp;nbsp;
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1=''Otodon obliquus''
 |2='''''C. megalodon'''''}} }}
 |2={{clade
 |1=''Isurus hastalis''
 |2=''C. carcharias''}} }}
}}
&lt;/div&gt;La '''hipótesis del orixe de Isurus''' afirma que ''C. carcharias'' baxa de ''I. hastalis''.&lt;ref name=&quot;FSP&quot; /&gt;&lt;/div&gt;
|}
Allá por 1923, el xéneru '''''Carcharocles''''' foi propuestu por dos investigadores de tiburones, D. S. Jordan y H. Hannibal, pa clasificar al tiburón ''C. auriculatus''. Más tarde, los proponentes de ''Carcharocles '' asignaron ''C. megalodon'' al xéneru ''Carcharocles''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt; Los proponentes de ''Carcharocles'' tamién suxurieron que l'ancestru direutu de los tiburones pertenecientes al xéneru ''Carcharocles'', ye l'antiguu tiburón xigante ''[[Otodus obliquus]]'', que vivió mientres les dómines [[Paleocenu]] y [[Eocenu]].&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;FSP&quot; /&gt; D'alcuerdu a los partidarios de la clasificación de ''C. megalodon'' nel xéneru ''Carcharocles'', la llinia filoxenética que da llugar a los megalodontes sería: ''[[Otodus obliquus]]'' - ''[[Otodus aksuaticus]]'' - ''[[Carcharocles auriculatus]]'' - ''[[Carcharocles angustidens]]'' - ''[[Carcharocles chubutensis]]'' - ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt; Los dientes de ''Carcharocles chubutensis'' yá amuesen la perda de los pequeños cumales llaterales que caractericen los de ''Carcharocles angustidens'', ausentes definitivamente en ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;C&quot; /&gt; Inclusive ye posible que ''C. megalodon'' fora una especie de ''Otodus''. Poro, dellos investigadores denominar ''Otodus megalodon''.&lt;ref name=&quot;otodusmegalodon&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Siverson|nome=Mikael|autor2=Johan Lindgren, Michael G. Newbrey, Peter Cederström und Todd D. Cook|títulu=Late Cretaceous (Cenomanian-Campanian) mid-palaeolatitude sharks of Cretalamna appendiculata type|publicación=Acta Palaeontologica Polonica|añu=2013|doi=10.4202/app.2012.0137|páxines=2|url=[http://web.archive.org/web/http://www.app.pan.pl/archive/published/app58/app20120137_acc.pdf]|formatu=PDF|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.app.pan.pl/archive/published/app58/app20120137_acc.pdf|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

====Reconsideración del llinaxe megadentado de ''Carcharocles'' a ''Otodus''====

Los especialistes en tiburones tuvieron considerando'l regresu del llinaxe enteru de ''Carcharocles'' al xéneru ''Otodus''.&lt;ref name=&quot;otodusmegalodon&quot; /&gt; Un estudiu de 1974 sobre tiburones del Paleógeno acuño al subxéneru ''Megaselachus'', clasificando a esti tiburón como ''Otodus'' (''Megaselachus'') ''megalodon'', xuntu con ''O. (M.) chubutensis''.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Glickman|nome=L. S.|añu=1964|títulu=Akuly paleogena i ich stratigrafičeskoe značenie|títulu-trad=Sharks of Paleogene and their stratigraphic significance|idioma=rusu|editorial=Nauka Press|allugamientu=Moscow, USSR|páxina=229}}&lt;/ref&gt; Una revisión de 2006 de los [[Chondrichthyes]] alzó'l nome al rangu de xéneru, reclasificando a dambes especies como ''Megaselachus megalodon'' y ''M. chubutensis''.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Cappetta|nome=H.|añu=2006|títulu=Handbook of Paleoichthyology|editorial=München Pfeil|capítulu=Mesozoic and Cenozoic Elasmobranchii|volume=3B|isbn=978-3-89937-046-1|oclc=829906016}}&lt;/ref&gt; La evidencia de que'l megalodonte ye un miembru de ''Otodus'' fortalecer en 2016 cola publicación d'un nuevu xéneru rellacionáu, ''[[Megalolamna]]''.&lt;ref name = &quot;DePaul_2016&quot;&gt;{{Cita web | fecha = 3 d'ochobre de 2016 | url = https://www.sciencedaily.com/releases/2016/10/161003093356.htm
 | títulu = New large prehistoric shark discovered | sitiuweb = [[ScienceDaily]] | editorial = DePaul University | fechaaccesu = 3 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Shimada2016&quot;&gt;{{Cita publicación|apellido1= Shimada|nome1=K.|apellíu2= Chandler|nome2=R. Y.|apellíu3= Lam|nome3=O. L. T.|apellíu4= Tanaka|nome4=T.|apellíu5= Ward|nome5=D. J.|títulu=A new elusive otodontid shark (Lamniformes: Otodontidae) from the lower Miocene, and comments on the taxonomy of otodontid xenera, including the 'megatoothed' clade|publicación= Historical Biology|fecha= 3 d'ochobre de 2016|páxines= 1–11|doi= 10.1080/08912963.2016.1236795}}&lt;/ref&gt; Nel so estudiu, Shimada ''et al.'' concluyeron que reclasificar a tolos miembros de ''Carcharocles'' en ''Otodus'' ye necesariu pa faer a ''Otodus'' [[monofilético]], y que ''Otodus'' ye'l [[clado]] hermanu de ''Megalolamna'' dientro de la familia Otodontidae. De la mesma dientro del xéneru ''Otodus'', considérase que ''[[Otodus obliquus|O. obliquus]]'' ye'l taxón hermanu del llinaxe de tiburones megadentados.&lt;ref name=&quot;Shimada2016&quot; /&gt;

==== ¿El megalodón como cronoespecie? ====
L'investigador David Ward ellaboró entá más el procesu evolutivu de ''Carcharocles'' al implicar qu'esti llinaxe, que s'estiende dende'l [[Paleocenu]] al Pliocenu, ye d'un '''únicu tiburón xigante''' el cual camuda gradualmente al traviés del tiempu, suxuriendo un casu de [[cronoespecie]].&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;

==== Una nueva posición evolutiva pal gran tiburón blancu ====
Los proponentes de ''Carcharocles '' señalaron que'l gran tiburón blancu ta más estrechamente rellacionáu al antiguu tiburón ''Isurus hastalis'', conocíu como'l &quot;[[Isurus|mako]] de dientes anchos&quot;, qu'a ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt; Una razón citada pol paleontólogu Chuck Ciampaglio ye que la [[morfometría]] dental (variaciones intraespecíficas de les midíes y cambeos na forma física de los dientes) de ''I. hastalis'' y ''C. carcharias'' son notablemente similares.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt; Otra razón citada ye que los dientes de ''C. megalodon'' tienen sierres muncho más fines que los de ''C. carcharias''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt; Otra evidencia adicional, que venceya al gran tiburón blancu más cercanamente a los antiguos tiburones mako qu'a ''C. megalodon'', publicar en 2009: los fósiles d'una antigua forma del gran tiburón blancu, datada en cerca de 4 millones d'años, y que fueren atopaos nel suroeste de [[Perú]] en 1988. Estos restos amuesen un probable ancestru compartíu polos makos modernos y los grandes tiburones blancos actuales.&lt;ref name=&quot;FSP&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Z&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Dell-Amore|nome=Christine|títulu=Most Complete Great White Fossil Yet |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2009/03/090312-shark-jaw-picture.html|añu=2009|fechaaccesu=27 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Polémiques ===
[[Ficheru:Megalodon_tooth_great_white_shark_teeth.jpg|thumb|left|Dos dientes del gran tiburón blancu (blancos) comparaos con un diente de megalodón (negru). Una moneda de 23&amp;nbsp;mm de diámetru ilustra la escala.]]
El paleontólogu Chuck Ciampaglio de la [[Universidá Estatal de Wright]] afirma que les semeyances ente los dientes de ''C. megalodon'' y los del gran tiburón blancu son superficiales y tienen notables diferencies [[morfometría|morfométricas]] ente dambos, y que estos afayos son abondos como pa xustificar un xéneru estreme pa ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;A&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;MS&quot; /&gt; Sicasí, dellos partidarios del xéneru ''Carcharodon'' pa ''C. megalodon'' (como M. D. Gottfried y R. Y. Fordyce) han provistu más argumentos pa una cercana rellación ente los tiburones megadentados estinguíos y el gran tiburón blancu.&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt; Con al respective de el recién discutiniu tocante a les rellaciones ente los tiburones lámnidos, la morfoloxía completa – particularmente el patrones de calcificación interna de los centros vertebrales del gran tiburón blancu – foi comparada a la de los centros vertebrales bien calteníos de los tiburones megadentados, incluyendo a ''C. megalodon'' y ''C. angustidens''. L'aparente semeyanza morfolóxica sofita un parentescu cercanu de les especies megadentadas fósiles colos actuales grandes tiburones blancos.&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Godfrey|nome=Stephen|títulu=The Geology and Paleontology of Calvert Cliffs|obra=Paleontology Topics|editorial=The Ecphora Miscellaneous Publications|fecha=11 de payares de 2006|url=http://www.calvertmarinemuseum.com/cmmfc/Paleo-Symposium.pdf|formatu=[[PDF]]|fechaaccesu=2 de payares de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100919000855/http://calvertmarinemuseum.com/cmmfc/Paleo-Symposium.pdf|fechaarchivu=19 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

Con al respective de los oríxenes del gran tiburón blancu, Gottfried y Fordyce señalaron que dalgunos fósiles de grandes tiburones blancos tienen cerca de 16 millones d'años y precieden a los fósiles de la transición al Pliocenu (fai 5.3 millones d'años).&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt; Adicionalmente, los rexistros del Oligocenu de ''C. megalodon'',&lt;ref name=&quot;H&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt; contradicen la suxerencia de que ''Carcharocles chubutensis'' seya l'ancestru inmediatu de ''C. megalodon''. Estos rexistros tamién indiquen que ''C. megalodon'' en realidá coesistió con ''Carcharocles angustidens''.&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt; Poro, los partidarios del xéneru ''Carcharodon'' pa ''C. megalodon'' afirmen que los tiburones megadentados estinguíos tienen de ser incluyíos nel xéneru ''Carcharodon''.&lt;ref name=&quot;CA&quot; /&gt;

Dellos paleontólogos argumenten que'l xéneru ''Otodus'' tendría de ser usáu pa los tiburones incluyíos nel llinaxe ''Carcharocles'' y que dichu xéneru tendría de ser refugáu.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;

Al presente, dellos de los partidarios del xéneru ''Carcharocles'' pa ''C. megalodon'' (como Catalina Pimientu, Dana J. Ehret, Bruce J. MacFadden y Gordon Hubbell) acepten que dambes especies pertenecen al orde ''[[Lamniformes]]'', y que n'ausencia de miembros vivientes de la familia ''Otodontidae'', el gran tiburón blancu ye la meyor analoxía ecolóxica pa ''C. megalodon''.&lt;ref name=&quot;AN&quot; /&gt;
&lt;!--
==Na ficción==

--&gt;

== Sobrevivencia actual ==
Anque los espertos consideren que nun hai nenguna evidencia disponible qu'indique que'l megalodón nun ta estinguíu, la idea de qu'una población sobreviviente pudiera siguir esistiendo anguaño paez asitiase nel imaxinariu públicu.

La idea de la so sobrevivencia recién inspírase usualmente nel descubrimientu d'un diente de ''C. megalodon'' por miembros del barcu [[HMS Challenger (1858)|HMS ''Challenger'']] en 1872, que dalgunos creyeron que namái tenía 10&amp;nbsp;000 años.&lt;ref name=&quot;MQ&quot;&gt;{{cita episodiu|títulu=Mega Jaws|url=http://www.history.com/genericContent.do?id=62124|series=MonsterQuest|airdate=March 18, 2009|season=3|number=7|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100209160026/http://www.history.com/genericContent.do?id=62124|archivedate=9 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt; Sicasí, esti diente haise reexaminado, y los afayos indiquen que la so edá ye bien inestable.&lt;ref name=&quot;MQ&quot; /&gt; Los analises de dos dientes de megalodón atopaos pol [[HMS Challenger (1858)|HMS ''Challenger'']] dan una fecha d'ente 10&amp;nbsp;000 y 15&amp;nbsp;000 años d'antigüedá, tiempu envaloráu pa la deposición de la cantidá de [[manganesu]] atropada sobre ellos. Sicasí, ye abondo probable que los dientes tuvieren yá fosilizaos primero que la tiez de manganesu desenvolviérase sobre ellos, polo que'l so orixe sería muncho más antiguu y nun tendría nada d'estraordinariu. Dellos autores cunten que les estimaciones recién pa estos dientes son imprecises y que cualquier afirmación de la esistencia de ''Carcharodon megalodon'' en tiempos post-[[Pliocenu|pliocénicos]] ye a cencielles errónea, basada en metodoloxía y esperimentos obsoletos.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20041016122428/http://www.ncf.carleton.ca/~bz050/megalodon.html&lt;/ref&gt; Roesch y otros aprofien el fechu de que los megalodontes yeren probablemente animales costeros (como los tiburones blancos), polo qu'una sobrevivencia no fondero de los océanos sería desaxeradamente inverosímil.

== El megalodón na ficción ==

Desque los restos de ''C. megalodon'' fueron descubiertos, fueron un oxetu de fascinación. Foi semeya en dellos trabayos de [[ficción]], incluyendo películes y noveles, y sigue calteniendo'l so llugar ente les temes más populares de ficción qu'arreyen [[bisarma marina|bisarmes marines]]. Munchos d'estos rellatos de ficción postulen que siquier una población [[relicto|relicta]] de ''C. megalodon'' sobrevivió la estinción y acesma nes vastes fondures del océanu, y que dellos individuos llograron llegar a la superficie dende lo fondo, yá seya pola intervención humana o per medios naturales. La hestoria de Jim Shepard &quot;''Tedford and the Megalodon''&quot; ye un bon exemplu d'esto.

Dellos trabayos de ficción (como ''[[Shark Attack 3: Megalodon]]'' y el de [[Steve Alten]] [[Meg: A Novel of Deep Terror|la serie &quot;Meg&quot;]]) representen incorreutamente a ''C. megalodon'' como una especie de más de 70 millones d'años, tando viva nel tiempu de los [[dinosaurios]]. Los escritores de la película ''Shark Attack 3: Megalodon'' representaron esta idea al incluyir una copia alteriada d'un llibru del investigador de tiburones [[Richard Ellis (biólogu)|Richard Ellis]], llamáu &quot;Great White Shark&quot;. La copia amosada nel filme tenía delles páxines que nun esisten nel llibru real. L'autor demandó a la distribuidora de la película, [[Lions Gate Entertainment]], pidiendo que se ponga fin a la distribución de la película, xuntu con 150.000 dólares por daños y perxuicios.&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíu=Boniello|nome=Kathianne|títulu=Shark Film has Writer Biting Mad|url=http://www.nypost.com/p/news/regional/shark_filme_has_writer_biting_mad_1j0mXEU0EbAahqVeBpFaDL|editorial=New York Post|fecha=12 de xunetu de 2009|urlarchivu=https://archive.is/20120703143300/http://www.nypost.com/p/news/regional/shark_filme_has_writer_biting_mad_1j0mXEU0EbAahqVeBpFaDL|fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt; La novela de Steve Alten ''[[Meg: A Novel of Deep Terror]]'' ye probablemente meyor conocida por retratar esti error coles sos ilustraciones del prólogu y la portada na qu'amuesa a ''C. megalodon'' matando a un [[Tyrannosaurus|tiranosauriu]] nel mar.

Les películes ''[[Mega Shark Versus Giant Octopus]]'' (2009) y la so secuela ''[[Mega Shark Versus Crocosaurus]]'' (2010) son [[parodia|parodies]] de películes de catástrofes con un tiburón xigante similar al megalodón nel papel principal.

N'agostu de 2013, la cadena [[Discovery Channel]] empecipió'l so eventu añal ''[[Shark Week]]'' con ''Megalodon: The Monster Shark Lives'' (n'inglés &quot;Megalodón: el tiburón bisarma vive&quot;),&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.huffingtonpost.com/2013/08/05/shark-week-megalodon-monster-shark-video_n_3706120.html?utm_hp_ref=green&amp;dir=Green|títulu=Shark Week 'Megalodon: The Monster Shark Lives' Tries To Prove Existence Of Prehistoric Shark (VIDEO)|fechaaccesu=11 d'agostu de 2013|fecha=5 d'agostu de 2013|editorial=Huff Post Green}}&lt;/ref&gt; un revesosu&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://blogs.discovermagazine.com/science-sushi/2013/08/05/shark-week-jumps-the-shark-an-open-letter-to-discovery-communications/#.UgAs21NIhj5|títulu=Shark Week Jumps The Shark: An Open Letter To Discovery Communications|fechaaccesu=11 d'agostu de 2013|apellíu=Wilcox|nome=Christie|fecha=5 d'agostu de 2013|editorial=[[Discover Magacín]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://blogs.discovermagazine.com/science-sushi/2013/08/09/discoverys-megalodon-defense-is-just-more-lies/#.UgewqoJ1WKt|títulu=Discovery's Megalodon Defense? 'We Don't Know,' Or 'We Don't Care'|fechaaccesu=11 d'agostu de 2013|apellíu=Wilcox|nome=Christie|fecha=9 d'agostu de 2013|editorial=[[Discover Magacín]]}}&lt;/ref&gt; [[falsu documental]] alrodiu de la supuesta esistencia d'esta criatura.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://gawker.com/shark-week-opens-with-fake-megalodon-documentary-1028053485|títulu=Shark Week Opens With Fake Megalodon Documentary|fechaaccesu=11 d'agostu de 2013|apellíu=Juzwiak|nome=Rich|fecha=5 d'agostu de 2013|editorial=gawker.com}}&lt;/ref&gt; Esti programa foi criticáu por cuenta de que ye dafechu ficticiu; por casu, tolos supuestos científicos representaos en realidá yeren actores.&lt;ref name=&quot;oregonlive1&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.oregonlive.com/movies/index.ssf/2014/08/the_dark_side_of_shark_week_af.html |títulu=Shark Week's dark side: After fake documentary controversy, Discovery doubles down on its lies |editorial=OregonLive.com |fechaaccesu=6 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; En 2014 Discovery volvió emitir &quot;The Monster Shark Lives,&quot; xuntu con un nuevu programa d'una hora de duración, &quot;Megalodon: The New Evidence&quot; (megalodón: la nueva evidencia), y un programa dramatizado adicional tituláu ''Shark of Darkness: Wrath of Submarine'' (''Tiburón de la escuridá: roxura de Submarín''), lo que terminó nun refugu mayor de los medios de comunicación y de la comunidá científica.&lt;ref name=&quot;vox&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.vox.com/2014/8/11/5991961/shark-week-is-once-again-making-things-up |títulu=Shark Week is once again making things up |editorial=vox.com |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;inquisitr&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.inquisitr.com/1366274/discovery-revisits-megalodon-for-shark-week-2014-despite-backlash/ |títulu=Discovery Revisits Megalodon For Shark Week 2014 Despite Backlash |editorial=inquisitr.com |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;slate&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.slate.comblogswild_things/2014/08/15/shark_week_megalodon_films_discovery_channel_lies_about_extinct_monster.html |títulu=Shark Week Is Lying ''Again'' About ''Megalodon'' Sharks |editorial=slate.com |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;nytimesop&quot;&gt;{{cita web|url=http://op-talk.blogs.nytimes.com/2014/08/15/sorry-fans-discovery-has-jumped-the-shark-week |títulu=Sorry, Fans. Discovery Has Jumped the Shark Week. |editorial=nytimes.com |fechaaccesu=16 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* Agassiz, L. 1833-1844. Recherches sur les Poissons Fossiles, V. 1-5. Imprimerie de Petitpierre, Neuchâtel, Suisse.
* Bretton, W. Kent (1994). Fossil Sharks of the Chesapeake Bay Region. Egan Rees &amp; Boyer, Inc. 146 páxines. ISBN 1-881620-01-8
* {{cita publicación |autor=Dickson, K. A.; y J. B. Graham |añu=2004 |títulu=Evolution and consequences of endothermy in fishes |publicación=Physiological and Biochemical Zoology |pmid=15674772 |volume=77 |númberu=6 |páxines=998–1018 |doi=10.1086/423743}}

== Enllaces esternos ==
{{wikispecies|Carcharodon megalodon}}
* {{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20100824061127/http://lomasinteresante.mx/2184/megalodon-el colosu-oceanico/ Megalodón, el colosu oceánicu]
* [https://web.archive.org/web/20030402195640/http://www.elasmo.com/selachin/gw/cvc_intr.html ¿''Carcharodon'' o ''Carcharocles''?]
* [https://web.archive.org/web/20041016122428/http://www.ncf.carleton.ca/~bz050/megalodon.html Una evaluación crítica de la supuesta esistencia contemporánea de ''Carcharodon megalodon'', por Ben S. Roesch]
* [http://www.elasmo-research.org/education/evolution/reconstruct_megalodon.htm Reconstruyendo al Megalodon]
* [https://www.bbc.co.uk/science/seamonsters/factfiles/megalodon.shtml Ficha del megalodonte na BBC, con reconstrucciones 3-D y videu]
* {{cita web | nome= M. | apellíu= Dykens | autor2= Gillette, L | títulu= SDNHM Fossil Field Guide: ''Carcharodon megalodon'', Giant &quot;Mega-Tooth&quot; Shark | url= http://www.sdnhm.org/exhibits/mystery/fg_megalodon.html | fechaaccesu= 29 d'abril de 2012 | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120104082433/http://www.sdnhm.org/exhibits/mystery/fg_megalodon.html | fechaarchivu= 4 de xineru de 2012 | deadurl= yes }}
* [https://web.archive.org/web/20060106122645/http://www.sharksteeth4o.com/toothfacts.htm Muséu de dientes fósiles topaos en Xeorxa (EEXX)]
* {{cita web |url=http://zco1999.wordpress.com/2009/04/14/buciando-en-busca-de-les bisarmes marines-del-pasáu/ |títulu=Buciando en busca de les bisarmes marines del pasáu |fechaaccesu=22 de xunetu de 2010 }}
* [http://www.livescience.com/animals/080804-sharks-bite-power.html La taragañada d'un antiguu tiburón ye más poderosa que la d'un T. Rex] en ''LiveScience'' (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20110613101448/http://web.archive.org/web/http%3A//www.sdnhm.org/exhibits/mystery/fg_megalodon.html Guía de campu de fósiles, ''Carcharocles megalodon''] del Muséu d'Historia Natural de San Diego (n'inglés)
* [https://www.bbc.co.uk/science/seamonsters/factfiles/megalodon.shtml La reconstrucción de Megalodón] de la BBC, con imáxenes y videu (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20110905233017/http://www.jawshark.com/megalodon_jawshark.html Información sobre'l Prehistóricu Megalodón] (n'inglés)
* [http://www.flmnh.ufl.edu/fish/sharks/fossils/megalodon.html Fechos sobre Megalodón: el mayor tiburón que viviera] (n'inglés)
* [http://fineart.ha.com/c/press-release.zx?releaseId=1991&amp;ic=leftcol-jaws-althome2-032311 La mayor reconstrucción del quexal del megalodón nel mundu] del Muséu de Naturaleza y Ciencia (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20110902033021/http://webapp2.wright.edu/web1/regionalsummit/2009/08/01/shark-tales/ Historia de tiburones presentando a Megalodón] con una demostración de la taragañada del tiburón xigante pol Dr. Chuck Ciampaglio (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20090604185352/http://www.gailharrington.net/jurassicshark.aspx Jurassic Shark] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20110823091737/http://nonfx.com/images/Megalodon_LG.jpg Imaxe en 3-D del gran tiburón blancu comparáu al Megalodón] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20111001224753/http://www.cyfarthfahigh.merthyr.sch.uk/English/KS3/Year%208/The%20Sía/megalodon/megalodon%20text.jpg Tiburones prehistóricos mataben ballenes con una sola taragañada] por Steve Farrar, corresponsal de ciencia (n'inglés)
* [http://ocean.si.edu/ocean-photos/comparative-size-illustration/ Portal del Océanu: ilustración comparativa del tamañu de Megalodón] pola Institución Smithsoniana (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20110930061333/http://www.paleodirect.com/pgset2/wh006.htm Restos fósiles d'un gran cachalote con marques de taragañada de ''C. megalodon''] (un exemplu de les rellaciones depredador-presa ente ''C. megalodon'' y los cachalotes) (n'inglés)

=== Videos paleontolóxicos ===
'''NOTA:''' precísase [[Adobe Flax Player|Flax Player]] pa ver el siguiente conteníu:
* [https://web.archive.org/web/20121113052251/http://technorati.com/videos/youtube.com/watch%3Fv%3DusoMaksp7Qc Un videoclip del programa Perfect Shark (2006)] de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] (Presenta evidencia fósil de la depredación de Megalodón) (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20100221145004/http://dsc.discovery.com/convergence/sharkweek/videogalleries/prehistoric/prehistoric.html Galería de videos col Megalodón] en [[Discovery Channel]] (n'inglés)
* {{YouTube|TUyWbW3yKFI|El paleontólogu Mark Renz amuesa un gran diente de Megalodón (unu de los mayores descubiertos)}} (n'inglés)
* {{YouTube|5cQj-JtnDZI|Comparanza de tamañu animada del Megalodón col gran tiburón blancu, un humanu y un bus escolar del [[Muséu de Ciencies Naturales de Carolina del Norte]]}}. (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20100308044315/http://dsc.discovery.com/videos/prehistoric-washington-dc-mega-shark.html Washington DC prehistóricu: Megatiburón] de Discovery Channel (amuesa les estratexes d'ataque del Megalodón) (n'inglés)
* {{YouTube|5N3EjR7_vks|Especial de la Selmana del Tiburón sobre Megalodón con Pat McCarthy y John Babiarz}} con comentarios sobre la so estinción. (n'inglés)
* {{YouTube|ciUDkIdptw0|Dientes fósiles de Megalodón amuesen evidencia d'un criadoriu de tiburones de diez millones d'años}} (n'inglés)
* {{YouTube|85clp1k_sms|Información sobre'l Megalodón}} (presenta Dana Ehret) (n'inglés)


{{Tradubot|Carcharodon megalodon}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Fósiles de Cuba]]
[[Categoría:Fósiles del Miocenu]]
[[Categoría:Fósiles del Pleistocenu]]
[[Categoría:Fósiles del Pliocenu]]
[[Categoría:Lamnidae]]
[[Categoría:Terciariu nel Caribe]]
[[Categoría:Tiburones fósiles]]
[[Categoría:Megafauna]]
[[Categoría:Animales estinguíos descritos en 1843]]
[[Categoría:Peces estinguíos]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t2v7767vlwj9j36o3705zvv2rd8haym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>George Ezra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140917</id>
    <revision>
      <id>3703331</id>
      <parentid>3664475</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55942" xml:space="preserve">{{persona}}
'''George Ezra Barnett''' {{nym}} ye un cantante y compositor [[Reinu Xuníu|británicu]], que'l so álbum ''Wanted on Voyage'' y senciellu «Budapest» llanzaron la so carrera a nivel internacional en 2014, cuando ingresaron ente los diez principales posiciones en más de diez países,&lt;ref name=&quot;bud charts&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wov charts&quot;/&gt; y vendiéronse exitosamente.&lt;ref name=&quot;budapest - bpi&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bud cert aus&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bud - riaa&quot;/&gt; Dambos trabayos figuren nes llistes de les obres musicales con más ésitu de ventes en Reinu Xuníu de la década de 2010, en superando'l millón de copies.&lt;ref name=&quot;biggest song10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;biggest alb&quot; /&gt; Ezra recibió amplia reconocencia polos sos trabayos, y foi nomáu al [[Brit Awards|Premiu Brit]] por álbum británicu del añu, senciellu británicu y artista masculín británicu na so edición de 2015.&lt;ref name=&quot;Brit Awards 2015&quot; /&gt;

== Biografía ==

=== Infancia ===
George Ezra Barnett&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt; nació'l 7 de xunu de 1993 na pequeña ciudá inglesa de [[Hertford]] en [[Reinu Xuníu]],&lt;ref name=&quot;g y bio&quot;&gt;{{cita web |autor1=Monger, James Christopher|títulu=George Ezra|url=http://www.allmusic.com/artist/mn0003172484|obra={{Ensin cursiva|AllMusic}}|editorial=All Media Network|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; onde se crió.&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt; Ye'l segundu de los trés fíos&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;exposed interv&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt; d'un profesor d'arte y una subdireutora d'un colexu.&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;&gt;{{cita web |autor1=Lamont, Tom|títulu=George Ezra: 'I sat in the lecture with my head gashed open'|url=https://www.theguardian.com/music/2014/feb/09/george-ezra-bristol-ramones-scar|obra=The Guardian|idioma=inglés|fecha=9 de febreru de 2014|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Martins|nome=Chris|añu=2 de mayu de 2015|títulu=George Ezra on 'SNL' Ignorance, Why Relationships Are a 'Distraction,' and Being an Old Soul at 21|publicación=Billboard|volume=127|númberu=12|allugamientu=Nueva York|editorial=Prometheus Global Media|url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop-shop/6545773/george-ezra-budapest-debut-album-wanted-on-voyage|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Los sos padres divorciáronse cuando Ezra yera un neñu.&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; La so hermana mayor, de nome Jessica, y el so hermanu menor, nacíu cerca de 1997, tamién son músicos.&lt;ref name=&quot;familia&quot;&gt;{{cita web |autor1=Smyth, David|títulu=George Ezra: the man with the song of the summer|url=http://www.standard.co.uk/goingout/music/george-ezra-the-man-with-the-song-of-the-summer-9628004.html|obra=London Evening Standard|editorial=Evening Standard Limited|idioma=inglés|fecha=25 de xunetu de 2014|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Dende una temprana edá, Ezra escuchaba con atención la música que'l so padre ponía en casa; rexistrando la coleición de cedés del so padre afayó música de dellos cantautores masculinos clásicos como Paul Simon, Van Morrison, Tom Waits y Bob Dylan, y empezó a escuchala.&lt;ref name=&quot;interesáu&quot;&gt;{{cita web |títulu=George Ezra talks Bob Dylan, &quot;Budapest,&quot; touring the states &amp; learning to sing|url=http://www.fm.tv/videos/2014/10/george-ezra-interview|obra={{Ensin cursiva|FM}}|editorial=Fuse Networks|idioma=inglés|fecha=1 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016|urlarchivu=https://archive.is/20161011144133/http://www.fm.tv/videos/2014/10/george-ezra-interview|fechaarchivu=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;infan1&quot;&gt;{{cita web |autor1=McCormick, Neil|títulu=George Ezra: Old, new, borrowed and blue|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/music/rockandpopfeatures/11304242/George-Ezra-Old-new-borrowed-and-blue.html|obra=The Telegraph|idioma=inglés|fecha=27 d'avientu de 2014|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; En particular, aficionar a les obres de Dylan y,&lt;ref name=&quot;interesáu&quot;/&gt; investigando les sos influencies musicales,&lt;ref name=&quot;bbc s. 14&quot;/&gt; atopó a dellos de los pioneros del ''blues'' y el folk, cuelmu Woody Guthrie, Sonny Terry, Brownie McGhee, Howling Wolf, Robert Johnson y Lead Belly,&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bbc s. 14&quot;&gt;{{cita web |autor1=Sweeney, Sabrina|títulu=BBC Sound of 2014: George Ezra|url=http://www.bbc.com/news/entertainment-arts-25590684|obra={{Ensin cursiva|BBC News}}|idioma=inglés|fecha=6 de xineru de 2014|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; que tamién inspiraron a Kings of Leon, una banda que gustaba dende la so infancia.&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Showbiz, Bang|títulu=George Ezra joined by dái on stage at Glastonbury Festival|url=http://www.contactmusic.com/george-ezra/news/george-ezra-joined-by-dái-on-stage-at-glastonbury-festival_4802608|obra={{Ensin cursiva|Contactmusic.com}}|idioma=inglés|fecha=27 de xunu de 2015|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Col tiempu, aumentó l'apreciu de Ezra pola música estauxunidenses y pasaba munches hores na so habitación escuchando los discos de [[Lead Belly]], que'l so soníu gustába-y enforma,&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; hasta'l puntu qu'empezó a asonsañar el so estilu vocal&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;interesáu&quot;/&gt; y desenvolver una voz de barítonu baxu.&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; Depués, escuchando a [[Howling Wolf]] fíxose consciente de que nun yera necesariu cantar con un estilu de voz sensible» y «introvertíu» como la mayoría de los artistes contemporáneos pa presta-y al públicu.&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; A la edá de trece años, Ezra empezó a componer los sos propios cantares y a tocar el baxu.&lt;ref name=&quot;comp&quot;&gt;{{cita web |títulu=George Ezra heads to the Midlands|url=http://www.birminghammail.co.uk/whats-on/music-nightlife-news/george-ezra-plays-hare-hounds-6730402|obra=Birmingham Mail|idioma=inglés|fecha=21 de febreru de 2014|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Tamién aprendió a tocar la guitarra cola ayuda del so padre.&lt;ref name=&quot;comp&quot;/&gt; 

Ezra estudió na escuela secundaria Simon Balle de Hertford,&lt;ref name=&quot;banda&quot;&gt;{{cita web |títulu=Sam Smith, George Ezra and Charli XCX: Graduates of the Stortford Music Festival|url=http://www.hertsandessexobserver.co.uk/stortford-music-festival-graduates-copy-natalie/story-26195135-detail/story.html|urlarchivu=https://archive.is/20161007144050/http://www.hertsandessexobserver.co.uk/stortford-music-festival-graduates-copy-natalie/story-26195135-detail/story.html|fechaarchivu=7 d'ochobre de 2016|obra=Herts &amp; Essex Observer|idioma=inglés|fecha=18 de marzu de 2015|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;colexu&quot;&gt;{{cita web |títulu=SLIDESHOW: George Ezra performs at The Square in Harlow|url=http://www.hertfordshiremercury.co.uk/slideshow-george-ezra-performs-square-harlow/story-21999105-detail/story.html|urlarchivu=https://archive.is/20161007122054/http://www.hertfordshiremercury.co.uk/slideshow-george-ezra-performs-square-harlow/story-21999105-detail/story.html|fechaarchivu=7 d'ochobre de 2016|obra=Hertfordshire Mercury|idioma=inglés|fecha=14 de mayu de 2014|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; na que, xuntu con unos compañeros de clase formó parte d'una banda llamada Anything in Mind que tocaba cantares d'otros artistes.&lt;ref name=&quot;banda&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;colexu&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt; Fixo'l so debú con dicha agrupación a los trelce años interpretando les partes vocales femenines de «Teenage Dirtbag», de la banda [[Wheatus]],&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; nun chigre local nocherniegu llamáu Marquee, gracies a la so hermana quien para aquel entós salía con un promotor del ''pub''.&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt; Ezra tocaba'l baxu llétricu na banda,&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt; que realizó múltiples actuaciones por delles llocalidá,&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt; ente elles la del festival de música de 2010 de [[Bishop's Stortford]].&lt;ref name=&quot;banda&quot;/&gt; Más tarde, los sos amigos perdieron l'interés pola música y, foi entós cuando empezó a escribir cantares y a apaecer como músicu solista.&lt;ref name=&quot;revelación&quot;&gt;{{cita web |autor1=LeDonne, Rob|títulu=Q&amp;A: George Ezra on his hit song &quot;Budapest&quot; and burgeoning fame|url=http://www.americansongwriter.com/2014/10/qa-george-ezra-hit-song-budapest-burgeoning-fame/|obra=American Songwriter|editorial=ForASong Media|idioma=inglés|fecha=1 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150723074722/http://www.americansongwriter.com/2014/10/qa-george-ezra-hit-song-budapest-burgeoning-fame/|fechaarchivu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;m.t. inter&quot;/&gt; Los sos familiares y allegaos siempres lo afalaron a caltener el so interés pola música.&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; Dempués de graduase na escuela secundaria a la edá de dieciséis años, trabayó en dos emplegos, nuna fábrica de llambionaes y nun chigre, pa poder pagase los estudios de música nel British and Irish Modern Music Institute (BIMM),&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; al qu'ingresó un añu más tarde.&lt;ref name=&quot;revelación&quot;/&gt;

=== Estudios y empiezos de la so carrera ===
[[Ficheru:George Ezra Sheffield 2012.jpg|220px|miniaturadeimagen|derecha|Ezra nuna presentación musical en Sheffield en marzu de 2012.]]

En 2011, a los diecisiete años, depués de recibir el so diploma en música por Business and Technology Education Council (BTEC),&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; camudar a Brístol xuntu cola so hermana cola idea de llograr el títulu de profesor de música nel BIMM.&lt;ref name=&quot;revelación&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;exposed interv&quot;/&gt; Entós daquella Ezra consideraba dedicase a escribir y tocar música per diversión, ensin intenciones de dedicase a ello profesionalmente,&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; llegando a espresar despreciu escontra un compañeru del institutu qu'entamaba abandonar los estudios si nun llograba un contratu de grabación nun añu.&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; Como aficionáu,&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; empezó a cantar en nueches de micrófonu abiertu polos chigres de la ciudá,&lt;ref name=&quot;exposed interv&quot;/&gt; onde tuvo la oportunidá d'ampliar la so esperiencia musical,&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; anque adquirió'l vezu de consumir alcohol coles mesmes.&lt;ref name=&quot;t.g. res&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt; Les sos esperiencies musicales en Brístol diéron-y el coraxe pa prosiguir una carrera como intérprete.&lt;ref name=&quot;exposed interv&quot;&gt;{{cita web |autor1=Heward, Rachel|títulu=Interview: George Ezra|url=http://www.exposedmagazine.co.uk/archived/george-ezra-interview/|obra=Exposed Magacín|idioma=inglés|fecha=2014|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2012, Ezra siguió coles sos actuaciones en Brístol y tuvo una residencia de conciertos nel auditoriu The Gallimaufry.&lt;ref name=&quot;bbc intro&quot;/&gt; Ezra volvióse popular na ciudá y llogró llamar l'atención del programa BBC Introducing, que fizo enforma pa sofitar la so carrera musical. A principios de febreru de 2012, el programa presentar nun espectáculu musical en Brístol, nel que tocó una balada de la so autoría titulada «Angry Hill»,&lt;ref name=&quot;bbc intro&quot;/&gt; publicada nel sitiu web de BBC Introducing para la so reproducción y descarga gratuita.&lt;ref name=&quot;bbc intro&quot;&gt;{{cita web |autor1=Bonham, Sam|títulu=George Ezra: A Bristol BBC Introducing star getting national recognition|url=https://www.bbc.co.ukblogsintroducing/entries/90ec91f0-5b3d-3170-ba0d-2f93y854891f|obra={{Ensin cursiva|BBC Introducing}}|editorial=BBC|idioma=inglés|fecha=4 de payares de 2013|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Más tarde, en xunu de 2012, Ezra apaeció en YouTube interpretando'l so cantar orixinal «Broken» acompañáu d'una guitarra acústica.&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;revelación&quot;/&gt; El videoclip nun algamar gran popularidá, pero espertó l'interés de delles compañíes discográfiques que se punxeron en contautu con él.&lt;ref name=&quot;revelación&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt; Ezra decidió roblar col sellu discográficu Columbia Records, porque los axentes nun paecíen interesaos por imponer les sos propies idees.&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt;

=== Viaxe per Europa y revelación ===
A principios de 2013, Ezra empezó a sentise acorviáu pola monotonía de los constantes tresllaos ente Bristol y Londres riquíos pol so contratu&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;/&gt; y, esmolecíu por una falta d'inspiración pa componer los cantares del so primer álbum d'estudiu y EP, decidió tomase un mes llibre pa realizar un viaxe en tren per Europa.&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;inspi1&quot;/&gt; Visitó les ciudaes d'Ámsterdam, Barcelona, Berlín, Bruxeles, Copenhague, Malmö, Milán, Múnich, París y Viena, ente otres.&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt; Anque dacuando actuó en públicu,&lt;ref name=&quot;m.t. inter&quot;/&gt; concentrar n'escribir les sos esperiencies alrodiu de lo que vía, les anécdotes y los acontecimientos significativos pa la xente que conoció.&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;inspi1&quot;&gt;{{cita web |títulu=Fuse favorite: watch George Ezra on Fuse all week|url=http://www.fuse.tv/videos/2015/01/george-ezra-fuse-favorite|obra={{Ensin cursiva|Fuse}}|idioma=inglés|fecha=27 de xineru de 2015|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Cuando tornó a Gran Bretaña, instalar na cabaña d'un amigu en [[Gales del Norte]].&lt;ref name=&quot;m.t. inter&quot;&gt;{{cita web |autor1=Daniel, Danica|títulu=George Ezra Talks &quot;Budapest,&quot; Fleetwood Mac, Drunken Nights And The 'Wanted On Voyage' Connection To Paddington Bear [Exclusive Interview]|url=http://www.musictimes.com/articles/33925/20150331/george-ezra-budapest-fleetwood-mac-drunken-nights-wanted-on-voyage-paddington-bear-snl-exclusive-interview.htm|obra=Music Times|idioma=inglés|fecha=31 de marzu de 2015|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Ellí empezó a escribir cantares basándose nos apuntes del so diariu personal,&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;m.t. inter&quot;/&gt; y llegó a componer muncho más material de lo que podía entrar nun álbum.&lt;ref name=&quot;comp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; El so sellu discográficu poner en contautu con Joel Pott, de la banda Athlete, quien produció gran parte de ''Wanted on Voyage''.&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; El títulu del álbum deriva de les pallabres «wanted on voyage» que tán inscrites na maleta del [[Osu Paddington]], que yera'l personaxe de ficción favoritu de Ezra na so infancia.&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;m.t. inter&quot;/&gt;

Pa impulsar la carrera musical de Ezra en Reinu Xuníu, la BBC Introducing presentar nel festival de Glastonbury que se realizó a finales de 2013,&lt;ref name=&quot;bbc intro&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;glast13&quot;/&gt; onde la so actuación recibió una bona acoyida del públicu&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Trendell, Andrew|títulu=George Ezra: 'Glastonburry is the perfect festival'|url=http://www.gigwise.com/news/92164/George-Ezra-'Glastonbury-is-the-perfect-festival'|obra=Gigwise|idioma=inglés|fecha=27 de xunu de 2014|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y la crítica. El reporteru Joe Lepper de ''Non Depression'' comentó que la presentación de Ezra foi una de les contribuciones más notables al festival del domingu 30 de xunu.&lt;ref name=&quot;glast13&quot;/&gt; Amás, emponderó la maña vocal del artista considerándola «fonda» y «impresionante».&lt;ref name=&quot;glast13&quot;&gt;{{cita web |autor1=Lepper, Joe|títulu=Glastonbury Festival 2013 Review - The Rolling Stones, Nick Cave, First Aid Kit, Martha Wainwright and more on|url=http://nodepression.com/live-review/glastonbury-festival-2013-review-rolling-stones-nick-cave-first-aid-kit-martha|obra=Non Depression|idioma=inglés|fecha=2 de xunetu de 2013|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; L'artista tamién cuntó col sofitu de [[Lianne La Havas]] y [[Tom Odell]], quien-yos dieron la oportunidá de promover les sos obres como telonero de les sos respeutives xires de conciertos per delles ciudaes britániques en 2013.&lt;ref name=&quot;bbc 5to&quot;&gt;{{cita web |títulu=George Ezra: Non 5 in the BBC Sound of 2014|url=http://www.theguardian.com/music/musicblog/2014/jan/06/george-ezra-bbc-sound-of-2014-new-act|obra=The Guardian|idioma=inglés|fecha=6 de xineru de 2014|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; A entamos d'ochobre de referíu añu, Ezra estrenó'l cantar que da títulu al so EP debú, ''Did You Hear The Rain?'', que punxo en venta'l 28 del mesmu mes,&lt;ref name=&quot;EP debú&quot;/&gt; y consta de cuatro canciones.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Did You Hear the Rain? - EP by George Ezra|url=https://itunes.apple.com/ve/album/did-you-hear-the-rain-ep/id705812821|obra={{Ensin cursiva|iTunes Store}}|editorial=Apple|idioma=inglés|fecha=2013|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150723041129/https://itunes.apple.com/ve/album/did-you-hear-the-rain-ep/id705812821|fechaarchivu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; La primera d'elles, «Budapest», pudo llograse gratuitamente al traviés de descarga dixital per un mes.&lt;ref name=&quot;EP debú&quot;&gt;{{cita web |autor1=Carson, Dan|títulu=Listen: George Ezra – Did You Hear The Rain|url=http://www.thelineofbestfit.com/new-music/discovery/george-ezra-did-you-hear-the-rain-138713|obra=The Line Of Best Fit|idioma=inglés|fecha=4 d'ochobre de 2013|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa la so composición, Ezra inspirar nuna visita entamada a [[Budapest]] que nun pudo realizar por perder el tren na ciudá sueca de Malmö.&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;entamos&quot;&gt;{{cita web |autor1=Jonze, Tim|títulu=George Ezra: 'If only someone had put a javelin in my hand ...'|url=https://www.theguardian.com/music/2015/feb/19/george-ezra-if-they-coulkd-have-six-of-me-on-the-road-they-would|obra=The Guardian|idioma=inglés|fecha=19 de febreru de 2015|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Nella, alude a oxetos y posesiones de valor que con gustu abandonaría por una moza.&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;&gt;{{cita web |autor1=Pritchard, Jon|títulu=Interview: George Ezra|url=http://www.brumnotes.com/interview-george-ezra/|obra=Brum Notes|idioma=inglés|fecha=16 de xunu de 2014|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;familia&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;/&gt; Tres la so publicación, «Budapest» tuvo nun principiu cierta popularidá n'Italia y Alemaña.&lt;ref name=&quot;revelación&quot;&gt;{{cita web |autor1=LeDonne, Rob|títulu=Q&amp;A: George Ezra on his hit song &quot;Budapest&quot; and burgeoning fame|url=http://www.americansongwriter.com/2014/10/qa-george-ezra-hit-song-budapest-burgeoning-fame/|obra=American Songwriter|editorial=ForASong Media|idioma=inglés|fecha=1 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://archive.is/5NVWC|fechaarchivu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa finales de 2013, la BBC Introducing emitió regularmente conteníos publicitarios avera del artista na mayoría de les estaciones de radio de la BBC.&lt;ref name=&quot;bbc intro&quot;/&gt; Ezra captó l'atención de la industria musical y los críticos británicos al quedar nel quintu llugar de la encuesta [[Sound of...|Sound of 2014]] realizada por BBC.&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bbc 5to&quot;/&gt;

=== Ascensu a la fama ===
Con un ésitu significativu n'Europa, a entamos de xunu de 2014, Ezra llanzó «Budapest» como'l segundu senciellu del so primer álbum,&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;&gt;{{cita web |autor1=Cussons, Max|títulu=George Ezra - Budapest Single Review|url=http://www.contactmusic.com/george-ezra/music/george-ezra-budapest|obra={{Ensin cursiva|Contactmusic.com}}|idioma=inglés|fecha=9 de xunu de 2014|fechaaccesu=23 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; y entró nel puestu 3 na [[UK Singles Chart|llista de senciellos británica]].&lt;ref name=&quot;wov uk v&quot;/&gt; «Budapest» foi un gran ésitu en Reinu Xuníu mientres 2014 y terminó l'añu como la décima tercer cantar superventas.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Copsey, Rob|títulu=The Official Top 40 Biggest Selling Singles of 2014|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-official-top-40-biggest-selling-singles-of-2014__7580/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=1 de xineru de 2015|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Con más de 1.2 millón de copies vendíes en Reinu Xuníu, figuraba a fecha de marzu de 2016 como'l novenu cantar más vendida de la década de 2010,&lt;ref name=&quot;biggest song10&quot;&gt;{{cita web |autor1=Copsey, Rob|títulu=The Official Top 40 biggest songs by British acts of the decade so far|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-official-top-40-biggest-songs-by-british-acts-of-the-decade-so-far__14180/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=24 de marzu de 2016|fechaaccesu=2 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; y, en 2015, recibió la certificación de doble platín de la British Phonographic Industry (BPI).&lt;ref name=&quot;budapest - bpi&quot;&gt;{{cita web |títulu=2x Platinum Award For 'Budapest'|url=http://www.bpi.co.uk/certified-awards/2x-platinum-award-for-budapest.aspx|obra={{Ensin cursiva|British Phonographic Industry}}|idioma=inglés|fecha=2015|fechaaccesu=4 d'agostu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160804051502/http://www.bpi.co.uk/certified-awards/2x-platinum-award-for-budapest.aspx|fechaarchivu=4 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Asitiar ente los primeros diez puestos de les llistes d'Austria, Alemaña, Bélxica, Dinamarca, Francia, Irlanda, Países Baxos, Portugal y Suiza,&lt;ref name=&quot;bud charts&quot;&gt;{{cita web |títulu=George Ezra - Budapest - Music Charts|url=http://acharts.co/song/81799|obra={{Ensin cursiva|aCharts.co}}|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; y algamó la posición númberu 1 na llista de senciellos de Nueva Zelanda&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;bud charts&quot;/&gt; y el puestu 5 na d'Australia,&lt;ref name=&quot;chart aus s.&quot;&gt;{{cita web |títulu=Meghan Trainor debúes at Non. 1 with 'Title' and Mark Ronson makes it six weeks straight at the top, on this week's ARIA charts|url=http://www.aria.com.au/documents/ARIAChartsmediarelease17Jan2015.pdf|editorial=Australian Recording Industry Association (ARIA)|idioma=inglés|fecha=17 de xineru de 2015|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2016|p=1|urlarchivu=https://archive.is/20161003152531/http://www.aria.com.au/documents/ARIAChartsmediarelease17Jan2015.pdf|fechaarchivu=3 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; con ventes altes en dambos países;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=New Zealand single certifications – George Ezra – Budapest|url=http://nztop40.co.nz/chart/singles?chart=2633|editorial=Recorded Music New Zealand|idioma=inglés|fecha=2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bud cert aus&quot;/&gt; concretamente n'Australia, vendiéronse más de doscientos mil exemplares de la tema y foi certificáu triple platín pola Australian Recording Industry Association (ARIA).&lt;ref name=&quot;bud cert aus&quot;&gt;{{cita web |títulu=ARIA Charts - Accreditations - 2014 Singles|url=http://www.aria.com.au/pages/httpwww.aria.com.aupagesaria-charts-accreditations-singles-2014.htm|editorial=Australian Recording Industry Association (ARIA)|idioma=inglés|fecha=2014|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; N'Estaos Xuníos, la popularidá de «Budapest» aumentó cuando Ezra actuó como l'invitáu musical del programa de NBC ''Saturday Night Live'' a finales de marzu de 2015,&lt;ref name=&quot;bud exi&quot;&gt;{{cita web |autor1=Cantor, Brian|títulu=George Ezra's “Budapest” goes top 40 at pop; “SNL” performance confirmed|url=http://headlineplanet.com/home/2015/03/16/george-ezras-budapest-goes-top-40-at-pop-snl-performance-confirmed/ 
|obra= Headline Planet|idioma=inglés|fecha=16 de marzu de 2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y el cantar llogró ésitu en venta y en llistaos.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Trust, Gary|títulu=Hot 100 Chart Moves: Rihanna Cashes In, Debuting in Top 25 With 'Money'|url=http://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/6524010/hot-100-chart-moves-rihanna-money|obra=Billboard|idioma=inglés|fecha=3 d'abril de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bud hot&quot;&gt;{{cita web |autor1=Cantor, Brian|títulu= “Budapest,” Andy Grammer's “Honey” go Top 50 on the Hot 100|url=http://headlineplanet.com/home/2015/04/02/george-ezras-budapest-andy-grammers-honey-go-top-50-on-the-hot-100/|obra=Headline Planet|idioma=inglés|fecha=2 d'abril de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; La so posición más alta na ''Billboard'' Hot 100 foi'l númberu 32,&lt;ref name=&quot;bud bd&quot;&gt;{{cita web |autor1=Mike, Wass|títulu= George Ezra Performs New Single “Blame It On Me” On 'Today': Watch|url=http://www.idolator.com/7608726/george-ezra-blame-it-on-me-today|obra={{Ensin cursiva|Idolator.com}}|editorial=SpinMedia|idioma=inglés|fecha=21 de setiembre de 2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y pasó a ser la primer tema de Ezra que llogró entrar nos cuarenta principales.&lt;ref name=&quot;bud hot&quot;/&gt; Amás, llogró bones posiciones ente los venti principales en delles llistes d'ésitos de ''Billboard'',&lt;ref name=&quot;bud exi&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wov us&quot;/&gt; y sirvió pa establecer firmemente la reputación de Ezra nel mercáu musical estauxunidense, acordies con el críticu Cussons Max de Contactmusic.com.&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;/&gt; El cantar vendióse exitosamente nel territoriu estauxunidense, al degolar el millón d'exemplares y foi certificada platín pola Recording Industry Association of America (RIAA).&lt;ref name=&quot;bud - riaa&quot;&gt;{{cita web |autor1=Brian, Cantor|títulu=George Ezra's “Budapest” Certified Platinum In The United States|url=http://headlineplanet.com/home/2015/07/16/george-ezras-budapest-certified-platinum-in-the-united-states/|obra=Headline Planet|idioma=inglés|fecha=16 de xunetu de 2015|fechaaccesu=4 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Xeneralmente, recibió reseñes favorables de parte de los críticos especializaos,&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;/&gt; como Dan Carson, de ''The Line of Best Fit'', quien emponderó'l cantar por ser «pegadiza» y reconoció l'habilidá de Ezra como intérprete.&lt;ref name=&quot;EP debú&quot;/&gt; Pela so parte, Max Cussons, de Contactmusic.com, cuntó que «ye un cantar folk bien bona» y destacó la so sinceridá.&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot;/&gt;
[[Ficheru:George Ezra Sheffield 01.jpg|miniaturadeimagen|213x213px|George Ezra en Sheffield.]]
L'álbum debú de Ezra ''Wanted on Voyage'', inspiráu pol viaxe per Europa y una rellación amorosa, estrenar a finales de xunu de 2014. Clasificada dientro de los xéneros folk, ''blues'' y ''rock'', la obra foi bien recibida pol públicu británicu;&lt;ref name=&quot;Newsday reseña&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;d.s best&quot;/&gt; duró catorce selmanes consecutives ente los diez principales de la [[UK Albums Chart|llista d'álbumes del Reinu Xuníu]]&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;uk al wov&quot;&gt;{{cita web |autor1=Moss, Liv|títulu= George Ezra's Wanted On Voyage reclaims Official Albums Chart Number 1|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/george-ezra-s-wanted-on-voyage-reclaims-official-albums-chart-number-1__7582/|editorial=Official Charts Company|idioma=inglés|fecha=4 de xineru de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Moss, Liv|títulu=George Ezra's Wanted On Voyage hits the Number 1 spot… 14 weeks after release!|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/george-ezra-s-wanted-on-voyage-hits-the-number-1-spot-14-weeks-after-release-__6006/|editorial=Official Charts Company|idioma=inglés|fecha=5 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; ya ingresó al puestu 1 de felicidá llista cuatro veces&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;cuatro sem&quot;&gt;{{cita web |autor1=Copsey, Rob|títulu=George Ezra is king of the jungle in Barcelona music video - watch|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/george-ezra-is-king-of-the-jungle-in-barcelona-music-video-watch__10126/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=22 de xunetu de 2015|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; ente ochobre de 2014 y xineru de 2015.&lt;ref name=&quot;uk al wov&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;wov r us&quot;/&gt; ''Wanted on Voyage'' figuró como'l tercer álbum con más ésitu en ventes nel territoriu británicu en 2014, detrás de ''[[X (álbum de Ed Sheeran)|x]]'' de Ed Sheeran y ''In the Lonely Hour'' de Sam Smith,&lt;ref name=&quot;40 más vendíos&quot;&gt;{{cita web |autor1=Moss, Liv|títulu=The Official Top 40 Biggest Selling Artist Albums Of 2014|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-official-top-40-biggest-selling-artist-albums-of-2014__7579/|editorial=Official Charts Company|idioma=inglés|fecha=1 de xineru de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; y el décimu en 2015.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Copsey, Rob|títulu=The Official Top 40 Biggest Artist Albums of 2015 revealed|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-official-top-40-biggest-artist-albums-of-2015-revealed__13273/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=5 de xineru de 2016|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; La obra degoló'l 1.2 millón de copies vendíes en Reinu Xuníu,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The debut album from George Ezra 'Wanted On Voyage' has now passed 1.2 million units and is 4x Platinum!|url=https://twitter.com/bpi_music/status/868113747230969856/photo/1|editorial=BPI|idioma=inglés|fecha=26 de mayu de 2017|fechaaccesu=28 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt; lo que lo convirtió n'unu de los álbumes más vendíos na década de 2010,&lt;ref name=&quot;biggest alb&quot;&gt;{{cita web |autor1=Copsey, Rob|títulu=Official Biggest Selling Albums of the decade so far revealed|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/official-biggest-selling-albums-of-the-decade-so-far-revealed__9787/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=5 de xunu de 2015|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wov uk v&quot;&gt;{{cita web |títulu=George Ezra's Wanted On Voyage hits 1 million sales in under a year: &quot;It almost doesn't feel real&quot;|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/george-ezra-s-wanted-on-voyage-hits-1-million-sales-in-under-a-year-it-almost-doesnt-feel-real__9786/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=9 de xunu de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; y en reconocencia al so ésitu comercial la British Phonographic Industry (BPI) certificar cuatro veces platín.&lt;ref name=&quot;BPI&quot;&gt;Pa visualizar la certificación, han de siguise los siguientes pasos:
* Ingresar el nome del álbum o del senciellu en «Keywords».
* Escoyer «Title» nel campu «Search by»
* Escueye «All» en «By Format», y *
Primir «Search»:
{{cita web |url=http://www.bpi.co.uk/certified-awards.aspx|títulu=Certified Awards: Search by parameters|fechaaccesu=2 de xineru de 2015|editorial=[[British Phonographic Industry]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ''Wanted on Voyage'' tamién s'asitió nos diez primeres posiciones nes llistes d'Alemaña, Austria, Francia, Irlanda y Suiza,&lt;ref name=&quot;wov charts&quot;&gt;{{cita web |títulu=Wanted On Voyage by George Ezra|url=http://acharts.co/album/86710|obra={{Ensin cursiva|αCharts.co}}|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; de la mesma qu'en Nueva Zelanda y Australia.&lt;ref name=&quot;wov charts&quot;/&gt; Nesti últimu país entró na cuarta posición de la llista de senciellos&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;wov aus&quot;&gt;{{cita web |títulu=Mark Ronson and Taylor Swift maintain their stranglehold on the ARIA Charts: 'Uptown Funk' achieves five weeks at Non.1, '1989' enjoys a sixth week at top|url=http://www.aria.com.au/documents/ARIAChartsmediarelease10Jan2015.pdf|obra={{Ensin cursiva|Australian Recording Industry Association (ARIA)}}|p=2|idioma=inglés|fecha=10 de xineru de 2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016|urlarchivu=https://archive.is/20161003153904/http://www.aria.com.au/documents/ARIAChartsmediarelease10Jan2015.pdf|fechaarchivu=3 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y foi certificáu platín pola ARIA, por ventes que superaron les setenta mil unidaes.&lt;ref name=&quot;won aus cert&quot;&gt;{{cita web |títulu=ARIA Charts - Accreditations - 2015 Albums|url=http://www.aria.com.au/pages/AlbumAccreds2015.htm|obra={{Ensin cursiva|Australian Recording Industry Association (ARIA)}}|idioma=inglés|fecha=2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; El 27 de xineru de 2015, Ezra estrenó ''Wanted on Voyage'' n'Estaos Xuníos,&lt;ref name=&quot;wov r us&quot;&gt;{{cita web |autor1=Willman, Chris|títulu=The Bellowing, British Blues of 'Budapest' Singer George Ezra|url=http://www.billboard.com/articles/6451009/george-ezra-budapest-sam-smith-tour|obra=Billboard|idioma=inglés|fecha=27 de xineru de 2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; onde ingresó na posición 19 del ''Billboard'' 200&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;wov us&quot;&gt;{{cita web |autor1=Caulfield, Keith|títulu=Billboard 200 Chart Moves: George Ezra's 'Wanted' Debúes in Top 20|url=http://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/6465492/george-ezra-wanted-debú-top-20|obra=Billboard|idioma=inglés|fecha=6 de febreru de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; y la 1 de la llista d'álbumes de folk.&lt;ref name=&quot;snl rad&quot;&gt;{{cita web |autor1=Rutherford, Kevin|títulu=George Ezra Brings Some 'Budapest' to 'SNL': Watch|url=http://radio.com/2015/03/29/george-ezra-snl-budapest-blame-it-on-me-videu/|obra={{Ensin cursiva|Radio.com}}|editorial=CBS Local|idioma=inglés|fecha=29 de marzu de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;

A mediaos d'agostu de 2014, Ezra publicó «Blame It on Me» como senciellu del so álbum debú,&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Milton, Jamie|títulu=Everything goes wrong for George Ezra in the 'Blame It On Me' videu|url=http://diymag.com/2014/08/12/george-ezra-plays-with-poo-in-the-blame-it-on-me-videu|obra=DIY|idioma=inglés|fecha=12 d'agostu de 2014|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; que s'asitió nel puestu seis de la llista de senciellos británica&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;wov uk v&quot;/&gt; y llogró la certificación de platín de la BPI, por superar les seiscientes mil unidaes vendíes.&lt;ref name=&quot;BPI&quot; /&gt; N'Alemaña, Austria, Irlanda, Bélxica y Suiza tuvo nos trenta primeres posiciones de les llistes de senciellos y n'Australia ingresó nel puestu 10 y pasó a ser el segundu cantar de Ezra nos diez primeres posiciones dempués de «Budapest»,&lt;ref name=&quot;chart aus s.&quot;/&gt; con ventes de más de setenta mil exemplares que-y valieron el certificáu de platín.&lt;ref name=&quot;biom aus&quot;&gt;{{cita web |títulu=ARIA Charts - Accreditations - 2015 Singles|url=http://www.aria.com.au/pages/SingleAccreds2015.htm|editorial=Australian Recording Industry Association (ARIA)|idioma=inglés|fecha=2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; «Blame It on Me» tamién foi popular nes radios de música ''rock'' d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=George Ezra – Chart history|url=http://www.billboard.com/artist/5764580/George+Ezra/chart?f=1228|obra=Billboard {{Ensin cursiva|Rock Airplay de George Ezra}}|idioma=inglés|fecha=2016|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Un tercer senciellu tituláu «Listen to the man» apaeció n'ochobre de 2014&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;lotm lanz&quot;&gt;{{cita web |autor1=Khomami, Nadia|títulu=Actor Sir Ian McKellen makes cameo in George Ezra's new 'Listen To The Man' videu – watch|url=http://www.nme.com/news/george-ezra/80725|obra=NME|idioma=inglés|fecha=29 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; y algamó cierta notoriedá en Reinu Xuníu, onde entró nel puestu 41 na llista de senciellos y llogró la certificación de plata pola BPI en reconocencia a les sos ventes que devasaron les doscientes mil unidaes.&lt;ref name=&quot;BPI&quot; /&gt; El videoclip de «Listen to the man» cuntó cola apaición del actor [[Ian McKellen]] en delles escenes.&lt;ref name=&quot;lotm lanz&quot;/&gt;

Mientres parte de 2014, Ezra tuvo embarcáu nuna xira musical pola so patria, presentando los cantares de ''Wanted on Voyage'',&lt;ref name=&quot;uk tour 14&quot;/&gt; y tuvo un gran ésitu de públicu con entraes escoses pa toles funciones.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=George Ezra Announces UK Tour For February 2015|url=http://www.contactmusic.com/george-ezra/press/george-ezra-announces-uk-tour-for-february-2015|obra={{Ensin cursiva|Contactmusic.com}}|idioma=inglés|fecha=20 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; A finales d'añu, actuó en delles ciudaes d'Europa y Australia.&lt;ref name=&quot;uk tour 14&quot;&gt;{{cita web |autor1=Davidson, Amy|títulu=George Ezra announces live dates for 2015 UK tour|url=http://www.digitalspy.com/music/news/a604596/george-ezra-announces-live-dates-for-2015-uk-tour/#~pjkWwSTBOTdE3M|obra=Digital Spy|idioma=inglés|fecha=20 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;xira 2014&quot;&gt;{{cita web |autor1=Baggs, Michael|títulu=George Ezra tickets on sale now for 'Budapest' star's UK tour|url=http://www.gigwise.com/news/92503/george-ezra-tickets-on-sale-now-for-budapest-stars-uk-tour|obra=Gigwise|idioma=inglés|fecha=10 de xunetu de 2014|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=George Ezra announces Sydney and Melbourne headline dates|url=http://www.theaureview.com/news/george-ezra-announces-sydney-and-melbourne-headline-dates|obra=The AU Review|idioma=inglés|fecha=26 de setiembre de 2014|fechaaccesu=25 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; En febreru de 2015, Ezra siguió la promoción de ''Wanted on Voyage'' con múltiples presentaciones per Reinu Xuníu,&lt;ref name=&quot;uk tour 14&quot;/&gt; con entraes totalmente vendíes.&lt;ref name=&quot;infan1&quot;/&gt; Ente febreru y marzu d'esi mesmu añu, debutó nes sales de conciertos d'Estaos Xuníos como telonero de Sam Smith y [[Hozier]] nes sos respeutives xires.&lt;ref name=&quot;wov r us&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Venardos, Victoria|títulu=Renowned for Sound - News: George Ezra To Support Sam Smith And Hozier On 2015 North American Tours|url=http://renownedforsound.com/index.php/news-george-ezra-to-support-sam-smith-and-hozier-on-2015-north-american-tours/|obra=Renowned for Sound|idioma=inglés|fecha=2 de payares de 2014|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; Depués n'abril, dempués de realizar múltiples conciertos na so patria, embarcar nuna serie d'actuaciones per América del Norte como anfitrión, anque atayó conciertos programaos en San Francisco, Portland, Seattle y una actuación especial nel festival de Coachella el 10 d'abril, que tuvo que retardar pal día 17, por cuenta de una larinxitis viral.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Davies, Megan|títulu=George Ezra cancelled Coachella performance due to viral laryngitis|url=http://www.digitalspy.com/music/summer-festivals/news/a641230/george-ezra-cancelled-coachella-performance-due-to-viral-laryngitis/|obra=Digital Spy|idioma=inglés|fecha=12 d'abril de 2016|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Stutz, Colin|títulu=George Ezra Cancels Coachella Performance Due to Viral Laryngitis|url=http://www.billboard.com/articles/columns/music-festivals/6531488/george-ezra-cancels-coachella-viral-laryngitis|obra=Billboard|idioma=inglés|fecha=10 d'abril de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Milton, Jamie|títulu=George Ezra pulls out of Coachella performance due to viral laryngitis|url=http://diymag.com/2015/04/11/george-ezra-pulls-out-of-coachella-performance-due-to-viral-laryngitis|obra=DIY|idioma=inglés|fecha=11 d'abril de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Ente xunetu y agostu actuó n'ocho concierto nel territoriu estauxunidense, en ciudaes como Washington, D.C., New York, Boston, Chicago, Denver, San Francisco y Portland.&lt;ref name=&quot;fest 15&quot;&gt;{{cita web |autor1=Kuchik, Natalie|títulu=George Ezra announces summer of 2015 headlining tour dates|url=http://www.axs.com/george-ezra-announces-summer-of-2015-headlining-tour-dates-46675|obra={{Ensin cursiva|AXS}}|idioma=inglés|fecha=29 de marzu de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, Ezra actuó en dellos festivales, como Radio 1's Big Weekend, T in the Park, Wild Life Festival, Park Life Festival, V Festival y Glastonbury,&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Davidson, Amy|títulu=George Ezra has plans for his next album, but it'll take longer than anticipated|url=http://www.digitalspy.com/music/news/a649307/george-ezra-has-plans-for-his-next-album-but-itll-take-longer-than-anticipated/|obra=Digital Spy|idioma=inglés|fecha=26 de mayu de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;festivales 2015&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fest 15&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fest uk 15&quot;&gt;{{cita web |autor1=Moss, Liv|títulu=George Ezra announces new single Did You Hear The Rain?|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/george-ezra-announces-new-single-did-you-hear-the-rain__9031/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fecha=24 d'abril de 2015|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;snl 28&quot;/&gt; y programes de televisión,&lt;ref name=&quot;bud bd&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;festivales 2015&quot;&gt;{{cita web |autor1=Milton, Jamie|títulu=Watch George Ezra Bring 'Budapest' To The Late Late Show|url=http://diymag.com/2015/04/14/watch-george-ezra-bring-budapest-to-the-late-late-show|obra=DIY|idioma=inglés|fecha=14 d'abril de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; como ''Saturday Night Live'', onde interpretó los sos ésitu «Blame It on Me» y «Budapest» en marzu de 2015.&lt;ref name=&quot;Saturday Night Live&quot;&gt;{{cita web |autor1=Britton, Luke Morgan|títulu=George Ezra performs 'Budapest' on 'Saturday Night Live' - watch|url=http://www.nme.com/news/george-ezra/84026|obra=NME|idioma=inglés|fecha=30 de marzu de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;snl 28&quot;&gt;{{cita web |autor1=Daw, Robbie|títulu=George Ezra Performs “Budapest” And “Blame It On Me” On 'Saturday Night Live': Watch|url=http://www.idolator.com/7586335/george-ezra-budapest-snl-saturday-night-live-watch|obra={{Ensin cursiva|Idolator.com}}|editorial=SpinMedia|idioma=inglés|fecha=28 de marzu de 2015|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; 

Ezra recibió bones crítiques por ''Wanted on Voyage'', sobremanera poles sos cualidaes vocales. Glenn Gamboa de ''Newsday'', comparó'l so estilu musical col de Elvis Presley y Mumford &amp; Sons.&lt;ref name=&quot;Newsday reseña&quot;&gt;{{cita web |autor1=Gamboa, Glenn|títulu=George Ezra's 'Wanted on Voyage' review: A bass-voiced travelogue|url=http://www.newsday.com/entertainment/music/george-ezra-s-wanted-on-voyage-album-review-a-bass-voiced-travelogue-1.9834812|obra=Newsday|idioma=inglés|fecha=26 de xineru de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; La revista ''Digital Spy'' allugó a ''Wanted on Voyage'' nel séptimu llugar del so llistáu de los quince meyores álbumes del añu 2014.&lt;ref name=&quot;d.s best&quot;&gt;{{cita web |autor1=Corner, Lewis|títulu=Digital Spy's Best Albums of the Year 2014: 15-1|url=http://www.digitalspy.com/music/feature/a614406/dixital-spys-best-albums-of-the-year-2014-15-1/#~oXMho0bayTLPhj|obra=Digital Spy|idioma=inglés|fecha=7 d'avientu de 2014|fechaaccesu=26 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Gracies al ésitu de «Budapest» y ''Wanted on Voyage'' en Reinu Xuníu, Ezra llogró múltiples nominaciones a los Brit Awards de 2015,&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt; nes categoríes artista revelación británicu, artista masculín británicu, senciellu británicu y álbum británicu del añu.&lt;ref name=&quot;Brit Awards 2015&quot;&gt;{{cita web |autor1=Corner, Lewis|autor2=Harp, Justin|títulu=Brit Awards 2015: Full winners list, including Sam Smith, Ed Sheeran|url=http://www.digitalspy.com/music/brit-awards/news/a631518/brit-awards-2015-full-winners-list-including-sam-smith-ed-sheeran/#~pjlrJvyvqvJBC3|obra=Digital Spy|idioma=inglés|fecha=25 de febreru de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt; Na ceremonia de los premios, Ezra interpretó «Cassy O'».&lt;ref name=&quot;cassy o s&quot;&gt;{{cita web |autor1=Laurence, Day|títulu=George Ezra to re-release “Cassy O'” to celebrate BRIT Award nominations|url=http://www.thelineofbestfit.com/news/latest-news/george-ezra-to-re-release-cassy-o-to-celebrate-brit-award-nominations|obra=The Line Of Best Fit|idioma=inglés|fecha=19 de xineru de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Nos Ivor Novello Awards de 2015, «Budapest» foi candidata a la obra más interpretada&amp;thinsp;&lt;ref name=&quot;ivor 2015&quot;&gt;{{cita web |autor1=Shepherd, Jack|títulu=Sam Smith, Clean Bandit and Hozier lead Ivor Novello 2015 nominations|url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/sam-smith-clean-bandit-and-bastille-lead-ivor-novello-2015-award-nominations-10192167.html|obra=The Independent|idioma=inglés|fecha=21 d'abril de 2015|fechaaccesu=11 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; y cantar del añu nos BMI London Awards 2016.&lt;ref name=&quot;bmi 2016&quot;&gt;{{cita web |títulu=Adele nominated for Song of the Year gong at BMI London Awards|url=https://www.list.co.uk/article/85175-adele-nominated-for-song-of-the-year-gong-at-bmi-london-awards/|obra={{Ensin cursiva|Bang Showbiz}}|idioma=inglés|fecha=6 d'ochobre de 2016|fechaaccesu=12 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, recibió delles nominaciones en ceremonies internacionales, incluyendo los MTV Video Music Awards 2015 na qu'optó a los gallardones a meyor artista revelación y meyor cantar de ''rock'' por «Budapest»,&lt;ref name=&quot;mtvvieo2015&quot;&gt;{{cita web |autor1=Stutz, Colin|títulu=2015 MTV Video Music Awards Nominees Revealed: Taylor Swift, Kendrick Lamar, Ed Sheeran &amp; More|url=http://www.billboard.com/articles/events/vma/6634773/2015-mtv-vma-nominees|obra=Billboard|idioma=inglés|fecha=21 de xunetu de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; los Teen Choice Awards de 2015 onde «Budapest» tamién foi candidata al meyor cantar de ''rock'',&lt;ref name=&quot;teenchoice 2015&quot;&gt;{{cita web |títulu=Wave 2 Nominees|url=http://www.teenchoice.com/article/wave-2-nominees|editorial=Teen Choice|idioma=inglés|fecha=7 de xunetu de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160411172500/http://www.teenchoice.com/article/wave-2-nominees|fechaarchivu=11 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt; y nos premios alemanes Echo Music Awards 2015, nos que Ezra recibió la nominación al meyor artista revelación internacional por ''Wanted on Voyage''.&lt;ref name=&quot;echo 2016&quot;&gt;{{cita web |títulu=Germany's Echo Awards 2015: All the winners|url=http://www.musicbusinessworldwide.com/germanys-echo-awards-2015-all-the-winners/|obra=Music Business Worldwide|idioma=inglés|fecha=27 de marzu de 2015|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la reedición de «Cassy O'» en febreru de 2015,&lt;ref name=&quot;cassy o s&quot;/&gt; que nun foi demasiáu bien recibida pol públicu,&lt;ref name=&quot;uk charts&quot;&gt;Pa visualizar la posición de los álbumes na llista musical prima la pestaña «albums». Lleenda:
*«Peak Pos» – posición más alta na llista *«WoC» 
– selmanes na llista *«Wks 
Non 1» – selmanes na posición númberu 1
{{cita web |títulu=George Ezra {{!}} full Official Chart history|url=http://www.officialcharts.com/artist/30845/george-ezra/|obra={{Ensin cursiva|Official Charts Company}}|idioma=inglés|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Ezra llanzó «Did You Hear the Rain?» n'abril&lt;ref name=&quot;fest uk 15&quot;/&gt; y «Barcelona» n'agostu como los postreros senciellos de ''Wanted on Voyage'',&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Milton, Jamie|títulu=George Ezra gets lost in a forest for &quot;Barcelona&quot; videu|url=http://diymag.com/2015/07/22/george-ezra-gets-lost-in-a-forest-for-barcelona-videu|obra=DIY|idioma=inglés|fecha=22 de xunetu de 2015|fechaaccesu=26 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; que cuntaron con menos ésitu.&lt;ref name=&quot;uk charts&quot;/&gt; A finales d'avientu, publicó un EP gratuitu al traviés de Google Play Music tituláu ''Live in London'', que consta de los cantares «Barcelona», «Budapest», «Song 6» y «Did You Hear The Rain?» interpretaes en direuto y producíes por Cam Blackwood.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Watch George Ezra perform tracks from his 'Live in London' EP|url=http://diymag.com/2016/01/06/watch-george-ezra-budapest-song-6-can-you-feel-the-rain-live-in-london-ep|obra=DIY|idioma=inglés|fecha=6 de xineru de 2016|fechaaccesu=12 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Influencies ==
[[Ficheru:Bob Dylan - Azkena Rock Festival 2010 2.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|[[Bob Dylan]] ye l'artista que más influyó a Ezra.]]

Ezra cita a [[Bob Dylan]] como la so mayor influencia,&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;barítonu&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vocalista&quot;&gt;{{cita web |autor1=Abidakun, Simi|títulu=Interview: George Ezra|url=http://thankfolkforthat.com/interview-george-ezra-talks-to-thank-folk-for-that/|obra=Thank Folk For That|idioma=inglés|fecha=16 de febreru de 2014|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; anque tamién reconoz inspirase en [[Lead Belly]] y [[Woody Guthrie]].&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;/&gt; Comenta que pasó gran parte de la so infancia escuchando a Dylan gracies al so padre, y que siente una gran almiración polos soníos «nuevos y llibres» que tresmiten les sos composiciones. Al respeutu, reconoz qu'una de los cantares más significativos pa él ye «[[Talkin' New York]]» del so álbum debú, ''[[Bob Dylan (álbum)|Bob Dylan]]'' (1962), na que documenta les sos esperiencies al llegar a [[Greenwich Village]].&lt;ref name=&quot;entamos&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;/&gt; Nuna entrevista en 2015, declaró la so almiración pola dedicación a la música de Dylan, qu'a la so llarga edá, inda sale de xira, realiza actuaciones y escribe cantares.&lt;ref name=&quot;barítonu&quot;/&gt; La so hermana, Jess, tamién lo indució a oyer a artistes modernos,&lt;ref name=&quot;viaxe a Europa&quot;/&gt; y&amp;nbsp; mientres los sos años na escuela escuchaba a [[Kings of Leon]], [[Vampire Weekend]], [[Arctic Monkeys]] y [[Bombay Bicycle Club]].&lt;ref name=&quot;barítonu&quot;/&gt;

== Estilu ==

=== Musical y vocal ===
[[Ficheru:Leadbelly2byGottliebcropped.jpg|160px|miniaturadeimagen|left|Ezra cuenta que cuando neñu gustába-y asonsañar la voz de [[Lead Belly]].]]

Ezra compón principalmente música [[folk]], anque tamién incorpora nes sos obres otros xéneros como'l ''[[blues]]'' y el ''[[rock]]''.&lt;ref name=&quot;2do senciellu&quot; /&gt; Glenn Gamboa, de ''Newsday'' comenta que «l'estilu [musical] de Ezra ye malo de definir» al empar que lo compara con [[Elvis Presley]] y [[Mumford &amp; Sons]], el mesmu críticu cunta que dalgunes de les sos composiciones paecen «''[[new wave]]'' de los años 1980»; ente que cantares como «Did You Hear the Rain» paecen «venir de la década de 1960 —o inclusive la década de 1860— primero que camudar a un soníu más contemporaneu».&lt;ref name=&quot;Newsday reseña&quot;/&gt;

Ezra tien una [[voz (música)|voz]] de [[barítonu]].&lt;ref name=&quot;barítonu&quot;&gt;{{cita web |autor1=Stern, Claire|títulu=Why Folk Singer George Ezra Is the Fashion Industry's Newest Darling|url=http://www.instyle.com/news/why-fashion-industry-has-embraced-george-ezra-open-arms|obra=InStyle|editorial=Time Inc|idioma=inglés|fecha=27 d'abril de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bd inter&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;snl rad&quot;/&gt; Según l'intérprete, pasó parte de la so infancia asonsañando'l tonu de voz de [[Lead Belly]] dempués d'adquirir unu de los sos álbumes d'escoyetes. Asina, cuando se dio a conocer con «Budapest» en 2014, con ventiún años, dellos críticos musicales comentaron que la so voz oldeaba cola so curtia edá.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Mansfield, Brian|títulu=On the Verge: George Ezra arrives by way of 'Budapest'|url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2014/09/14/george-ezra-budapest-on-the-verge/14706583/|obra=USA Today|idioma=inglés|fecha=14 de setiembre de 2014|fechaaccesu=5 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2014, [[Zane Lowe]] considerar «unu de los nuevos vocalistas más convincentes y poderosos» nel mundu,&lt;ref name=&quot;vocalista&quot;/&gt; y tres el llanzamientu del so álbum d'estudiu debú, ''Wanted on Voyage'', recibió crítiques favorables de parte de los espertos pola so maña vocal.&lt;ref name=&quot;adm wov&quot;&gt;{{cita web |títulu=Wanted On Voyage by George Ezra reviews|url=http://www.anydecentmusic.com/review/6528/George-Ezra-Wanted-On-Voyage.aspx|obra=Any Decent Music|idioma=inglés|fecha=2014|fechaaccesu=26 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Premios y nominaciones ==

=== Brit Awards ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
| rowspan=4| 2015
| rowspan=2| George Ezra
| Artista revelación británicu |
{{celda|Nomáu}}
| rowspan=4|&lt;ref name=&quot;Brit Awards 2015&quot;/&gt; 
|-
|Artista masculín británicu |{{celda|Nomáu}}

|-
| «Budapest» 
| Senciellu británicu |{{celda|Nomáu}}

|-
| ''Wanted on Voyage'' 
| Álbum británicu del añu |{{celda|Nomáu}}

|-
|}

=== BBC ===

==== BBC Sound of... ====
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
| 2014
|George Ezra
|Sound of 2014
|{{celda|nomáu|Quintu llugar}}
| &lt;ref name=&quot;bbc 5to&quot;/&gt; 
|}

==== BBC Music Awards ====
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
| 2015
|«Budapest»
|Cantar del añu |{{celda|Nomáu}}

|&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Copsey, Rob|títulu=Ed Sheeran, Pharrell Williams wins big at BBC Music Awards|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/ed-sheeran-pharrell-williams-win-big-at-bbc-music-awards__7684/|editorial=Official Charts Company|idioma=inglés|fecha=12 d'avientu de 2014|fechaaccesu=28 d'ochobre de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20151028094717/http://www.officialcharts.com/chart-news/ed-sheeran-pharrell-williams-win-big-at-bbc-music-awards__7684/|fechaarchivu=28 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;
|}

=== BMI London Awards ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
| 2016
|«Budapest»
|Cantar del añu |{{celda|Nomáu}}

|&lt;ref name=&quot;bmi 2016&quot;/&gt;
|}

=== Echo Music Awards ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
| 2015
|George Ezra
|Meyor artista revelación internacional&lt;br&gt;{{small|por ''Wanted on Voyage''}}
|{{celda|Nomáu}}
|&lt;ref name=&quot;echo 2016&quot;/&gt; 
|}

=== Ivor Novello Awards ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
|2015
|«Budapest»
| {{small|[[PRS for Music]]}} Obra más interpretada |{{celda|Nomáu}}

|&lt;ref name=&quot;ivor 2015&quot;/&gt;
|}

=== MTV Video Music Awards ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
|rowspan=2|[[MTV Video Music Awards 2015|2015]]
|George Ezra
| Meyor artista revelación
| {{celda|Nomáu}}
|rowspan=2|&lt;ref name=mtvvieo2015 /&gt;
|-
|«Budapest»
|Meyor cantar de ''rock''
|{{celda|Nomáu}}
|}

=== Teen Choice Awards ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Añu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:13em;&quot; | Nomáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:18em;&quot; | Gallardón
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:05em;&quot; | Resultáu
!scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:02em;&quot; | Ref.
|-
|2015
|«Budapest»
|Meyor cantar de ''rock''
|{{celda|Nomáu}}
|&lt;ref name=&quot;teenchoice 2015&quot; /&gt;
|}

== Referencies =
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|George Ezra}}
* {{youtube|o=georgeezramusic}}

{{NF|1993||Ezra, George}}

{{Tradubot|George Ezra}}
[[Categoría:Cantantes d'Inglaterra]]
[[Categoría:Compositores d'Inglaterra]]
[[Categoría:Cantantes de folk del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:So-barítonos d'Inglaterra]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ig0ptc4990zntce8am5dhvh0wew8hxj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Joel Robles</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142943</id>
    <revision>
      <id>3703334</id>
      <parentid>3682341</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13976" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Joel Robles Blázquez''' {{nym}} ye un futbolista [[España|español]]. Xuega de porteru y el so actual equipu ye'l [[Real Betis Balompié]] de [[Primer División d'España|LaLiga Santander]] d'[[España]].

Joel formar nes categoríes inferiores del [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] con quien consiguió la [[Lliga Europea de la UEFA|Europa League]] en 2010 y les [[Supercopa d'Europa|Supercopes d'Europa]] de 2010 y 2012. Xugó vencíu nel [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]] consiguiendo la [[FA Cup]] en 2013.

Foi internacional cola [[Seleición de fútbol sub-21 d'España|Seleición española sub-21]] cola que consiguió'l [[Eurocopa Sub-21|Européu sub-21]] en 2013.

== Trayeutoria ==

=== Inicio ===
Joel empezó xugando nes categoríes alevines de [[Getafe Club de Fútbol|Getafe]], ciudá onde se crió, hasta l'añu 2002. Esi añu incorporar a la cantera del [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]], onde empezó na categoría d'infantil. Nun partíu de la temporada 2005-06, cuando xugaba col xuvenil, marcó un gol y paró dos penaltis, sicasí, l'Atlético nun ganó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.as.com/futbol/articulo/equipu-decia-joel-quies-ser/20061205dasdaiftb_19/Tes |títulu=Joel, tu quies ser pichichi}}&lt;/ref&gt;
Joel xugó nel [[Club Atlético de Madrid &quot;B&quot;|Atlético de Madrid B]] mientres la temporada 2009-10 apostando 28 partíos.
Robló'l so contratu profesional col Atlético n'avientu de 2009 cuando militaba nel filial. Foi siguíu pol [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla FC]], el [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] y la [[Associazione Calcio Firenze Fiorentina|Fiorentina]] pero decidió quedase nel equipu colchoneru.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.goal.com/es/news/21/fichajes/2009/12/29/1714636/mercáu-el-atl%C3%A9tico-arreya-a-joel-carbayos-con-un primera-contrato|títulu=L'Atlético 'arreya' a Joel Robles con un primer contratu}}&lt;/ref&gt;
Debutó col primer equipu'l 8 de mayu de 2010 contra'l [[Real Sporting de Xixón|Sporting de Xixón]], sustituyendo a [[Sergio Asenjo]], mancáu de gravedá al poco d'empezar el partíu.

=== Atlético de Madrid ===

==== Primer equipu ====
La temporada siguiente, el 21 d'ochobre de 2010, debutó na [[Lliga Europea de la UEFA 2010-11|Europa League]] nel partíu contra'l [[Rosenborg Ballklub|Rosenborg]] nel [[Estadiu Vicente Calderón]], rematando'l partíu con una victoria trés a cero. El 10 de payares xugó'l so primer partíu de [[Copa del Rei de fútbol 2010-11|Copa del Rei]] nel empate a unu frente al [[Universidá de Les Palmes de Gran Canaria Club de Fútbol|Universidad de Les Palmes]] correspondiente a la vuelta de los dieciseisavos de final. L'[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] clasificar pa cuartos de final por un global na eliminatoria de seis a unu. Na temporada 2011-12 empezó siendo titular nes rondes previes de la [[Lliga Europea de la UEFA 2011-12|Europa League]], nos dos partíos ante'l [[Strømsgodset IF]] y na día ante'l [[Vitória Sport Clube|Vitória de Guimarães]], onde solo encaxó un gol. Na vuelta d'esa eliminatoria, [[Gregorio Pumar|Goyo Pumar]] fixo debutar a [[Thibaut Courtois]] que-y arrampuñó la titularidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/2011/09/08/futbol/equipos/atletico/1315499622.html|títulu=Suplente en Lliga}}&lt;/ref&gt;

==== Rayo Vallecano ====
Ante la titularidá de Courtois y la recuperación de la so mancadura per parte de Sergio Asenjo, el 30 de xineru de 2012 anuncióse la so cesión&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.as.com/futbol/articulo/joel-va-dejar-rayo/20120130dasdasftb_13/Tes |títulu=Joel vase vencíu al Rayo}}&lt;/ref&gt; hasta final de temporada al [[Rayo Vallecano de Madrid|Rayo Vallecano]] coles mires de cubrir la baxa de [[Daniel Giménez Hernández|Daniel Giménez]] na portería vallecana. El 5 de febreru debutó col so nuevu club nel partíu de [[Primer División d'España 2011/12|Lliga]] frente al [[Real Zaragoza]] que remató con una victoria del Rayo por unu a dos.

==== Vuelta a la suplencia ====
Una vegada remató la so cesión nel [[Rayo Vallecano de Madrid|Rayo Vallecano]] na temporada 2012-13 tornó al [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]. El 31 d'agostu de 2012 consiguió la so segunda [[Supercopa d'Europa 2012|Supercopa d'Europa]] al vencer al [[Chelsea Football Club|Chelsea]], campeón de la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]], por cuatro goles a unu.

==== Wigan FC ====
Tres nun ser teníu en cuenta por [[Diego Simeone|Diego Pablo Simeone]] na primer parte de la temporada 2012-13 foi vencíu al [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]] de la [[Premier League]] nel mercáu d'iviernu hasta'l fin de la temporada.

Fixo'l so debú col Wigan el 26 de xineru de 2013 xugando frente al [[Macclesfield Town Football Club|Macclesfield Town]] na cuarta ronda de la [[FA Cup]]. El 17 de marzu debutó na Premier League na victoria por dos a unu ante'l [[Newcastle United Football Club|Newcastle]] na xornada trentena.

El 11 de mayu ganó la F.A. Cup col Wigan, siendo titular na final frente al [[Manchester City Football Club|Manchester City]]. Pese al ésitu na FA Cup, na Premier League l'equipu terminó baxando de categoría.

=== Everton ===
En rematando la so cesión nel Wigan tornó al Atlético de Madrid anque'l 9 de xunetu de 2013 foi trespasáu al [[Everton Football Club]] d'Inglaterra a pidimientu del téunicu [[Roberto Martínez Montoliú|Roberto Martínez]] que lo entrenara mientres xugaba nel Wigan. Debutó col club inglés el 28 d'agostu nel partíu de la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra|Copa de la Lliga]] frente al [[Stevenage Football Club|Stevenage]]. El Everton consiguió la victoria por dos a unu na prórroga y clasificóse pa la tercer ronda de la competición.

Na so primer temporada nel club inglés, Joel foi escoyíu p'apostar les competiciones coperes xugando solo en [[Premier League|Lliga]] el 26 d'avientu tres la espulsión d'[[Tim Howard|Howard]] y na xornada siguiente al tar ésti sancionáu. Na Copa de la Lliga foi esaniciáu en tercer ronda en perdiendo dos a unu frente al [[Fulham Football Club|Fulham]] y na [[FA Cup]] cayó en cuartos de final per cuatro a unu ante'l [[Arsenal Football Club|Arsenal]].

=== Betis ===
Tres el so pasu per Inglaterra, el 5 de xunetu de 2018 fíxose oficial el regresu de Joel a España pa xugar nel [[Real Betis Balompié]].&lt;ref&gt;{{citaweb|url=http://realbetisbalompie.es/es/noticias/actualidad/11874/el real-betis-incorpora-joel-carbayos-pa-les-cuatr|títulu=El Real Betis incorpora a Joel Robles pa los cuatro próximes temporaes|obra=realbetisbalompie.es|fecha=5 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;

== Seleición nacional ==
Joel foi internacional sub-17, sub-21 y sub-23. 

Debutó cola sub-21 el 24 de marzu de 2011 nun amistosu ante [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]] entrando nel minutu 46 sustituyendo a [[Diego Mariño]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2011/03/24/futbol/1301003924.html]&lt;/ref&gt;

El 27 de febreru de 2012 recibió la citación&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rayoherald.com/25804-joel-convocáu-de-ultima-hora-con-la-seleccion-olimpica.html |títulu=Joel, convocáu d'última hora cola seleición olímpica}}&lt;/ref&gt; pa los partíos de preparación de la seleición sub-23 pa los [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]] ante les molesties que presentaba [[David de Gea]] y debutó con ésta'l 28 de febreru nel minutu 46 sustituyendo, de nuevu, a Diego Mariño nel partíu amistosu ante {{sel|Exiptu}} que remató con una victoria por trés a unu. El 3 de xunetu foi convocáu na llista previa de 22 xugadores&lt;ref&gt;[https://www.marca.com/2012/07/03/mas_deportes/caminoalondres/1341311792.html Llista previa pa los Xuegos.]&lt;/ref&gt; anque finalmente quedaríase fuera&lt;ref&gt;[http://www.sportyou.es/blog/futbol/2012/07/13/alvaro-vazquez-se-quedaria-fora-de-los xuegos-419203.html Álvaro y Joel quédense fora de los Xuegos.]&lt;/ref&gt; de la llista definitiva.

Mientres el branu de 2013 foi convocáu pa participar na [[Eurocopa Sub-21]] que s'apostó n'Israel. Magar nun apostar nengún partíu ante la titularidá de De Gea, el 18 de xunu de 2013 convertir en campeón d'Europa al vencer España na final a {{sel|Italia}}.

== Estadístiques ==

=== Clubes ===
*''Actualizáu'l 10 de xineru de 2016'':&lt;ref&gt;Ellaboráu a partir de {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/primera/|títulu=Estadístiques Marca Lliga}}, {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/copa_rey/|títulu=Estadístiques Marca Copa}}, {{cita web |url=https://www.marca.com/estadisticas/futbol/europa_league/|títulu=Estadístiques Marca Europa League}}&lt;/ref&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;2&quot; style=&quot;margin: 0 auto; background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; clear:center; text-align:center&quot;
|- bgcolor=#DDD
! rowspan=2 width=150px | Club
! rowspan=2 width=30px | Div
! rowspan=2 width=50px | Temporada
!colspan=2 | Lliga
!colspan=2 
| Copes&lt;br /&gt;nacionales&lt;sup&gt;([[#1|1]])&lt;/sup&gt;
!colspan=2 | Torneos&lt;br /&gt;internacionales&lt;sup&gt;([[#2|2]])&lt;/sup&gt;
!colspan=2 | Total
!rowspan=2 | Media&lt;br /&gt;encaxada
|-bgcolor=#DDD
![[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
![[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
![[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
![[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
![[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
![[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
![[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]]
![[Gol#Fútbol|Goles]]&lt;sup&gt;([[#3|3]])&lt;/sup&gt;
|-
|rowspan=5|'''[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ESP}}&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=3 valign=&quot;center&quot;|[[Primer División d'España|1ª]]
|2009-10||2||4||0||0||0||0
!2
!4
!2
|-
|2010-11||0||0||1||1||1||0
!2
!1
!0,5
|-
|2011-12||0||0||0||0||3||1
!3
!1
!0,33
|- bgcolor=#DDD
!colspan=2| Total club!!2!!4!!1!!1!!4!!1!!7!!6!!0,86
|-
|rowspan=3|'''[[Rayo Vallecano de Madrid|Rayo Vallecano]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ESP}}&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=1|[[Primer División d'España|1ª]]
|2011-12||13||28||-||-||-||-
!13
!28
!2,15
|- bgcolor=#DDD
!colspan=2| Total club!!13!!28!!-!!-!!-!!-!!13!!28!!2,15
|-
|rowspan=3|'''[[Wigan Athletic Football Club|Wigan]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ING}}&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=1|[[Premier League|1ª]]
|2012-13||9||16||4||1||-||-
!13
!17
!1,31
|- bgcolor=#DDD
!colspan=2| Total club!!9!!16!!4!!1!!-!!-!!13!!17!!1,31
|-
|rowspan=7|'''[[Everton Football Club]]'''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{ING}}&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=5|[[Premier League|1ª]]
|2013-14||2||2||6||8||-||-
!8
!10
!1,25
|-
|2014-15||7||6||2||3||1||1
!10
!10
!1
|-
|2015-16||13||20||11||11||0||0
!24
!31
!1,29
|-
|2016-17||20||20||1||2||0||0
!21
!22
!1,05
|-
|2017-18||0||0||0||0||2||5
!2
!5
!2,5
|- bgcolor=#DDD
!colspan=2| Total club!!42!!48!!20!!24!!3!!6!!65!!82!!1,26
|- style=&quot;color: white; background: black&quot;
!colspan=3| Total carrera!!66!!96!!25!!26!!7!!7!!98!!129!!1,32
|-
| colspan=12 align=left|
&lt;div id=&quot;1&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(1)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt; Inclúi datos de [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]] (2009-11); [[FA Cup]] (2012-16); [[Copa de la Lliga d'Inglaterra|Copa de la Lliga]] (2013-16).&lt;/small&gt;
&lt;div id=&quot;2&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(2)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt; Inclúi datos d'[[Lliga Europea de la UEFA|UEFA Europa League]] (2010-12) y (2014-15).&lt;/small&gt;
&lt;div id=&quot;3&quot;&gt;&lt;sup&gt;'''(3)'''&lt;/sup&gt;&lt;small&gt;Los goles indicaos na tabla referir a goles encaxaos.&lt;/small&gt;
|}

== Palmarés ==

=== Títulos nacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;160&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Club

!width=&quot;140&quot;|País
!width=&quot;95&quot;|Añu
|-align=center

|[[FA Cup]]
|[[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]]
|[[Inglaterra]]
|[[FA Cup 2012-13|2013]]
|}

=== Títulos internacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;160&quot;|Títulu
!width=&quot;140&quot;|Club
(*)
!width=&quot;140&quot;|País
!width=&quot;95&quot;|Añu
|-align=center

|[[Lliga Europea de la UEFA|UEFA Europa League]]
|[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]
|[[España]]
|[[Lliga Europea de la UEFA 2009-10|2010]]
|-align=center
|[[Supercopa d'Europa]]
|[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]
|[[España]]
|[[Supercopa d'Europa 2010|2010]]
|-align=center
|[[Supercopa d'Europa]]
|[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]
|[[España]]
|[[Supercopa d'Europa 2012|2012]]
|-align=center
|[[Eurocopa Sub-21]]
|[[Seleición de fútbol sub-21 d'España|Seleición española]]
|[[España]]
|[[Eurocopa Sub-21 de 2013|2013]]
|}
&lt;small&gt;(*) Incluyendo la Seleición.&lt;/small&gt;

=== Distinciones individuales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;280&quot;|Distinción
!width=&quot;130&quot;|Añu
|-align=center

|Premiu porteru de bronce de Fútbol Draft&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://futboldraft.com/historico-2011| títulu=Fútbol Draft 2011}}&lt;/ref&gt;
|[[2011]]
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.goal.com/es/people/spain/35124/joel Ficha de Joel]
* [https://web.archive.org/web/20100102183735/http://joinfutbol.com/es/joel_robla_el so_primer_contratu_profesional_con_el_atletico_de_madrid_22239.php Joel robla contratu profesional col Atlético]

{{NF|1990||Robles Blázquez, Joel}}

{{Tradubot|Joel Robles}}
[[Categoría:Futbolistes de la Comunidá de Madrid]]
[[Categoría:Futbolistes del Everton Football Club]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012]]
[[Categoría:Porteros de fútbol]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]
[[Categoría:Persones de Getafe]]</text>
      <sha1>llkimud1nbhhvwwa2zhuygqwg6pbuxf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>David Broncano</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142973</id>
    <revision>
      <id>3703330</id>
      <parentid>3663990</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6863" xml:space="preserve">{{persona}}
'''David Broncano Aguilera''' {{nym}} ye un [[cómicu]] y [[Presentador|presentador de televisión]] [[España|español]].

== Biografía ==
Anque nació en [[Santiago de Compostela]], dende neñu vivió na llocalidá jienense d'[[Orcera]], onde se crió. Cursó estudios de [[publicidá]] na [[Universidá Complutense]] de [[Madrid]], onde tamién realizó estudios de [[física]]. En pasando por delles [[axencia de comunicación|percancies de comunicación]] y [[axencia de publicidá|publicidá]], empezó la so carrera como risible y presentador.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=L'embaxador de Orcera|url=https://www.ideal.es/jaen/jaen/201702/06/embaxador-orcera-20170206003656-v.html|fecha=6 de febreru de 2017|fechaaccesu=9 de febreru de 2017|periódicu=Ideal}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=David Broncano: «Tengo un espíritu de bufón, como de troll d'internet»|url=http://www.elperiodico.com/es/mas-periodico/20160131/david-broncano-tengo-espiritu-bufon-troll-internet-4850974|fecha=31 de xineru de 2016|fechaaccesu=20 de payares de 2017|periódicu=El Periódicu}}&lt;/ref&gt;

== Trayeutoria ==
=== Televisión ===

{| {{tablaguapa}}
! Añu
! Programa
! Cadena
! 
|-
|Dende 2018
|''[[La Resistencia (programa de televisión)|La Resistencia]]''
|[[0 (canal de televisión)|#0]]
|Presentador
|-
|2016 - 2017
|''[[LocoMundo]]''
|[[0 (canal de televisión)|#0]]
|Presentador
|-
|2016 - 2018
|''[[Late motiv]]''
|[[0 (canal de televisión)|#0]]
|Collaborador
|-
|Dende 2013
|''[[El club de la comedia (España)|El club de la comedia]]''
|[[La Sexta]]
|Cómicu invitáu
|-
|Dende 2009
|''[[Ilustres Ignorantes]]''
|[[Canal+ 1|Canal+]]
[[0 (canal de televisión)|#0]]
|Cómicu invitáu
|-
|2015
|''Yutubers''
|[[Comedy Central (España)|Comedy Central]]
|Copresentador
|-
|2014
|''[[Sopa de gansos]]''
|[[Cuatro (canal de televisión)|Cuatro]]
|Cómicu invitáu
|-
|2012
|''[[Alguien tenía que decirlo (programa de televisión)|Alguien tenía que decirlo]]''
|[[La Sexta]]
|Copresentador
|-
|2011 - 2012
|''Óxido Nitroso''
|[[Canal+ 1|Canal+]]
|Collaborador
|-
|2011 - 2012
|''Tentaciones''
|[[Canal+ 1|Canal+]]
|Copresentador
|-
|2010 - 2011
|''Nos gusta el cine''
|[[Canal+ 1|Canal+]]
|Copresentador
|-
|2010
|''[[UAU!]]''
|[[Cuatro (canal de televisión)|Cuatro]]
|Collaborador
|-
|2008 - 2009
|''[[Estas no son las noticias]]''
|[[Cuatro (canal de televisión)|Cuatro]]
|Collaborador
|-
|2008 - 2009
|''Nuevos Cómicos''
|[[Comedy Central (España)|Paramount Comedy]]
|Cómicu invitáu
|}

=== Radiodifusión ===
{| {{tablaguapa}}
! Añu
! Programa
! Cadena
! 
|-
|Dende 2014
|''[[La vida moderna (programa de radio)|La vida moderna]]''
|[[Cadena SER]]
|Presentador
|-
|Dende 2012
|''[[A vivir que son dos días]]''
|[[Cadena SER]]
|Collaborador
|-
|2015 - 2016
|''[[Anda Yá]]''
|[[Los 40 (España)|Los 40]]
|Collaborador
|-
|2013 - 2015
|''YU: no te pierdas nada''
|[[Los 40 (España)|Los 40]]
|Copresentador
|-
|2011
|''[[Hoy por Hoy]]''
|[[Cadena SER]]
|Collaborador
|-
|2008
|''[[No somos nadie]]''
|[[M80 Radiu|M80]]
|Collaborador
|}

=== Teatru ===
{| {{tablaguapa}}
! Añu
! Espectáculu
|-
|Dende 2016
|La Vida Moderna Live Show
|-
|Dende 2013
|''[[El club de la comedia (España)|El club de la comedia]]''
|-
|2011 - 2014
|''Te ríes de los nervios''
|-
|2010 - 2011
|''Las noches de Paramount Comedy''
|}

== Discutiniu ==
El 1 de xunetu de 2010 surdió un discutiniu en protagonizando una parodia nel programa ''[[UAU!]]'' na que representaba a una supuesta neña probe de [[Paraguái]] llamada Sunilda Estuardo que narraba dalgunes de les sos esperiencies y encamentaba a los [[seleición masculina de fútbol d'España|futbolistes españoles]] a que dexaren la victoria de la selección del so país por que llevaren «un pocu d'allegría a los probes neños». Tou ello nel contestu previu al partíu de fútbol de los cuartos de final del [[Mundial de Sudáfrica]] que se xugaba dos díes depués ente Paraguái y España.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minutouno.com.ar/minutouno/nota/131680-Polemica-por-un-sketch-de-la-television-espanola/ |títulu=Polémica por un &quot;sketch&quot; de la televisión española |fechaaccesu={{fecha|2|07|2010}} |autor=minutouno.com.ar}}&lt;/ref&gt;

{{cita|''«&lt;small&gt;[...]Tengo seis años yá, y llevo cinco trabayando. Antes llevaba una grúa, y agora recueyo motores de llavadores nun vertideru. Les mios compañeres de trabayu —les que saben falar— pregúntenme: ¿por qué tas tan contenta últimamente, Sunilda? [...] Esti Mundial ye lo meyor que nos dio Paraguái desque coyí'l gripe, y el tifus, y el sarampión y la malaria y el ébola y toles coses. Agora'l españoles quieren gananos, ¿ye qu'acasu nun tuvieron abondu? Vinieron equí a quitar l'oru y les pataques, ¡y a la mio bisagüela violar Hernán Cortés, señores! La mio familia tuvo que vender la llapada, y el manatí y vender el metro cuadráu del cafetaleru, solo por que yo pueda tener una camiseta de la selección paraguaya de fútbol. Señores españoles, en nome de los neños probes y de Moctezuma, dexen que Paraguay gane'l Mundial y traiga un pocu de briznas d'allegría a estos campos de la periferia de Madri... de Caacupé. Por favor fáiganlo, estos mofletes nun van durar pa siempres [...]&lt;/small&gt;»''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=66H1CzpXjtU |títulu=Videu íntegru |fechaaccesu={{fecha|8|07|2010}} |autor=[[youtube.com]]}}&lt;/ref&gt;|}}

Nel remate del videu, Broncano —interpretando al personaxe Pedro M. Estuardo— dirixir a los futbolistes españoles diciendo: «nes vueses manes ta la muerte de miles de millones de neñes paraguayas».

A otru día, la Secretaría de la Niñez y de l'Adolescencia de Paraguái (SNNA) y dellos [[mediu de comunicación medios de comunicación]] paraguayos reaccionaron con indignación, lo que provocó que l'[[embaxador d'España en Paraguái]], [[Miguel Ángel Cortizo]], tuviera que pidir esculpes públicamente.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2010/07/02/television/1278095173.html |títulu=Un videu de Cuatro obliga a esculpase al embaxador español en Paraguay |fechaaccesu={{fecha|2|07|2010}} |autor=[[elmundo.es]]|fecha=2 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Premios ==
* Xaén, Paraísu Interior (2017)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.20jaenparaiso.dipujaen.es/index.php/2017/09/29/premios-jaen-paraiso-interior/ |títulu=Premiu “Xaén, Paraísu Interior” |fechaaccesu={{fecha|18|01|2018}} |autor=dipujaen.es}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*{{Páxina web|http://www.davidbroncano.com/}} de David Broncano

{{NF|1985||Broncano, David}}

{{Tradubot|David Broncano}}

[[Categoría:Presentadores de televisión d'España]]
[[Categoría:Actores y actrices d'España]]
[[Categoría:Humoristes d'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Santiago de Compostela]]</text>
      <sha1>cze1adwqmdlnfikedu8lfu50rio2ntv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Seleición masculina de fútbol de Chile</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142993</id>
    <revision>
      <id>3703414</id>
      <parentid>3699279</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="246581" xml:space="preserve">{{otros usos|seleición femenina de fútbol de Chile|la seleición femenina}}
{{Ficha de seleición de fútbol 2
|país = Chile |cod
 = CHI
|asociación = [[Federación de Fútbol de Chile]] (FFCh)
|confederación = [[Confederación Suramericana de Fútbol|Conmebol]]
|seudónimu = ''La Colorada''&lt;ref name=laroja/&gt;&lt;ref name=colorada/&gt;&lt;ref name=emanto/&gt; 
|país-dt = 
|direutor téunicu = {{bandera|Colombia}} {{bandera|Hondures}} [[Reinaldo Rueda]]
|añu-dt = 
|capitán = [[Gary Medel]]
|mayor goliador = [[Alexis Sánchez]]
|mayor goliador goles = 39
|más participaciones = [[Alexis Sánchez]]
|mayor partíos = 121
|estadiu = '''[[Estadiu Nacional de Chile|Nacional]]''', [[Santiago de Chile|Santiago]]
|PPI país1 = Arxentina |PPI
bandera1 = alt
|PPI país2 = Chile |PPI
bandera2 = 
|PPI marcador = 3:1
|PPI llugar = [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
|PPI fecha = {{Fecha|27|5|1910}}
|PPI eventu = [[Partíu amistosu]]
|MRI país1 = Chile |MRI
bandera1 = 
|MRI país2 = Venezuela |MRI
bandera2 = 1954
|MRI marcador = 7:0
|MRI llugar = [[Santiago de Chile|Santiago]], [[Chile]]
|MRI fecha = {{Fecha|29|8|1979}}
|MRI eventu = [[Copa América 1979]]
|MRI2 país1 = Chile |MRI2
bandera1 = 
|MRI2 país2 = Armenia |MRI2
bandera2 = 
|MRI2 marcador = 7:0
|MRI2 llugar = [[Viña del Mar]], [[Chile]]
|MRI2 fecha = {{Fecha|4|1|1997}}
|MRI2 eventu = [[Partíu amistosu]]
|MRI3 país1 = Méxicu |MRI3
bandera1 = 
|MRI3 país2 = Chile |MRI3
bandera2 = 
|MRI3 marcador = 0:7
|MRI3 llugar = [[Santa Clara (California)|Santa Clara]], [[Estaos Xuníos]]
|MRI3 fecha = {{Fecha|18|6|2016}}
|MRI3 eventu = [[Copa América Centenariu]]
|PRI país1 = Brasil
|PRI bandera1 = 1889
|PRI país2 = Chile |PRI
bandera2 = 
|PRI marcador = 7:0
|PRI llugar = [[Rio de Janeiro]], [[Brasil]]
|PRI fecha = {{Fecha|17|9|1959}}
|PRI eventu = [[Copa Bernardo O'Higgins]]
|participación mundial = 9
|primer mundial = [[Copa Mundial de Fútbol de 1930|1930]]
|meyor mundial = [[Ficheru:Bronze medal icon.svg|15px]] ([[Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]])
|confederaciones = [[Copa FIFA Confederación]]
|participación confederaciones = 1
|primer confederaciones = [[Copa FIFA Confederación 2017|2017]]
|meyor confederaciones = [[Ficheru:Silver medal icon.svg|15px]] ([[Copa FIFA Confederación 2017|2017]])
|copa rexonal = [[Copa América]]
|participación rexonal = 38
|primer rexonal = [[Campeonatu Suramericanu 1916|1916]]
|meyor rexonal = [[Ficheru:Gold medal icon.svg|15px]] ([[Copa América 2015|2015]] y [[Copa América Centenariu|2016]])
|copa rexonal2 = [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol]]
|participación rexonal2= 2
|primer rexonal2 = [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Primera edición|1952]]
|meyor rexonal2 = [[Ficheru:Silver medal icon.svg|15px]] ([[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Primera edición|1952]])
|olímpicu = [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos]]
|participación olímpicu = 1
|primer olímpicu = [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Ámsterdam 1928|1928]]
|meyor olímpicu = Fase preliminar ([[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Ámsterdam 1928|1928]])&lt;ref name=&quot;jj.oo&quot; group=n&gt;Cabo esclariar qu'esta ficha trata sobre la seleición absoluta, que participó ente 1908 y 1948; la [[Seleición de fútbol sub-23 de Chile|seleición sub-23]] llogró la medaya de bronce en [[Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|Sydney 2000]].&lt;/ref&gt;
|color_izq1 = FFFFFF
|color_cuerpu1 = D7111B
|color_der1 = 2C08B3
|color_pantalón1 = 0000be |color_medies1
 = 0000be |entama_izq1
 = _chi18h
|entama_cuerpu1 = _chi18h
|trama_der1 = _chi18h
|entama_pantalón1 = _nikewhite
|trama_medies1 = _chi18h
|tipu_izq1 = png
|tipu_cuerpu1 = png
|tipu_der1 = png
|tipu_pantalón1 = png
|tipu_medies1 = png
|color_izq2 = FFFFFF
|color_cuerpu2 = FFFFFF
|color_der2 = FFFFFF
|color_pantalón2 = FFFFFF
|color_medies2 = FFFFFF
|trama_izq2 = _thinredborder
|entama_cuerpu2 = _chi18a |trama_der2
 = _thinredborder
|entama_pantalón2 = _nikefootballbluelogo
|trama_medies2 = _usa18h
|tipu_izq2 = png
|tipu_cuerpu2 = png
|tipu_der2 = png
|tipu_pantalón2 = png
|tipu_medies2 = png
}}

La '''[[seleición de fútbol|seleición]] de fútbol de [[Chile]]''', conocida mundialmente como '''''la Colorada''''',&lt;ref name=laroja&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/noticias/deportes/2012/02/29/528647/l'unu-a-unu-de-la-colorada-un equipu-con-bones-individualidaes-pero-faltu-de xuegu coleutivu.html |títulu=Unu a unu de la Colorada: Bones individualidaes pero falta xuegu coleutivu |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |formatu=HTML |autor=[[EMOL|El Mercurio On-Line]] |fecha=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=colorada&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/mundial/2010/2010/05/31/espana/1275318102.html |títulu=El porqué de 'la Colorada' |fechaaccesu=15 de setiembre de 2011 |autor=Mateo, Miguel Ángel |fecha=31 de mayu de 2010 |editorial=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=emanto&gt;{{cita web |url=http://www.mercurioantofagasta.cl/prontus4_noticies/site/artic/20091011/pags/20091011010612.html |títulu=Sudáfrica va ser l'octavu Mundial pa la &quot;Colorada&quot; |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |formatu=HTML |autor=''[[El Mercurio d'Antofagasta]]'' |fecha=11 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; términu afitáu na década de 1980,&lt;ref name=em/&gt; ye l'equipu representativu de dichu país nes competiciones oficiales masculines de [[fútbol]], la tercer seleición nacional más antigua d'[[América]] y una de les venti más antigües del mundu&lt;ref group=n&gt;La decimoctava más antigua de más de doscientes y la decimonovena en ser creada, tres les de (añu del so primer partíu internacional ente paréntesis): {{Self|Inglaterra}} y {{Self|Escocia}} (1872), {{Self|Gales}} (1876), {{Self|Irlanda del Norte}} (1882), {{Self|Arxentina}} y {{Self|Uruguái}} (1901), {{Self|Austria}} y {{Self|Hungría}} (1902), {{Self|Bohemia}} (1903, sumida), {{Self|Bélxica}} y {{Self|Francia}} (1904), {{Self|Países Baxos}} y {{Self|Suiza}} (1905), {{Self|Alemaña}}, {{Self|Dinamarca}}, {{Self|Noruega}} y {{Self|Suecia}} (1908), y {{Self|Italia}} (1910).&lt;/ref&gt; —apostó'l so primer partíu internacional fai {{edá|27|05|1910}}, el [[27 de mayu]] de [[1910]] ante {{Self|Arxentina}}—.&lt;ref name=&quot;Resultaos internacionales&quot;/&gt;&lt;ref name=fullainter1910/&gt;&lt;ref name=mercl/&gt; La so organización ta al cargu de la [[Federación de Fútbol de Chile]] (FFCh),&lt;ref name=chileinfoa&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/associations/association=chi/index.html |títulu=Chile: Información de l'Asociación |fechaaccesu=12 de xunu de 2011 |formatu=HTML |autor=[[Federación Internacional de Fútbol Asociación]], FIFA |fecha=2011}}&lt;/ref&gt; fundada fai {{edá|19|06|1895}}, el [[19 de xunu]] de [[1895]].&lt;ref name=chileinfoa/&gt;&lt;ref name=fifama&gt;{{cita web |url=http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/organisation/52/00/10/fs-120_01a_ma.pdf |títulu=FIFA's 208 Member Associations |fechaaccesu=29 de mayu de 2011 |formatu=PDF |autor=Federación Internacional de Fútbol Asociación, FIFA |fecha=2009 |idioma=alemán, español, francés ya inglés |páxina=2}}&lt;/ref&gt; Ta afiliada a la [[FIFA]] dende [[1913]]&lt;ref name=chileinfoa/&gt;&lt;ref name=fifama/&gt; y foi una de los cuatro fundadores de la [[Confederación Suramericana de Fútbol]] (Conmebol) en [[1916]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.conmebol.com/pages/Quien_Somos2.html |títulu=Quién somos - La Conmebol: Reseña histórica |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |formatu=HTML |autor=[[Confederación Suramericana de Fútbol]], CONMEBOL |fecha=2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.conmebol.com/pages/Quien_Somos2.html |fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

A nivel absolutu, [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol|participó]] en nueve [[Copa Mundial de Fútbol|Copes Mundiales]] ([[Copa Mundial de Fútbol de 1930|1930]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1950|1950]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]], cuando foi'l anfitrión;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/overview.html |títulu=Copa Mundial de la FIFA Chile 1962 |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |formatu=HTML |autor=Federación Internacional de Fútbol Asociación, FIFA |fecha=2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/overview.html |fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; [[Copa Mundial de Fútbol de 1966|1966]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|1998]], [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|2010]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]])&lt;ref name=cuadrodehonor&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/associations/association=chi/index.html |títulu=Chile: Cuadru d'Honor |fechaaccesu=12 de xunu de 2011 |formatu=HTML |autor=Federación Internacional de Fútbol Asociación, FIFA |fecha=2011}}&lt;/ref&gt; y el so principal llogru a nivel mundial foi llograr el tercer llugar na Copa de 1962.&lt;ref name=cuadrodehonor/&gt;&lt;ref group=n&gt;Amás, algamó los llugares 5ᵘ en 1930, 9ᵘ en 1950 y 2014, y 10ᵘ en 2010.&lt;/ref&gt; Compitió nuna [[Copa Confederaciones]], onde foi subcampeón en [[Copa FIFA Confederación 2017|2017]], y a nivel rexonal apostó 38 de les 45 ediciones de la [[Copa América]], tornéu nel que foi campeón en dos causes ([[Copa América 2015|2015]] y [[Copa América Centenariu|2016]]).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/noticias/Deportes/2015/07/04/724484/La historia-vuelve escribise-Chile-ye-per primer vegada-campeon-de-la Copa-America.html |títulu=La historia vuelve escribise: Chile ye per primer vegada campeón de la Copa América |fechaaccesu=4 de xunetu de 2015 |formatu=HTML |autor=El Mercurio On-Line |fecha=4 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.latercera.com/noticia/deportes/copa-america/2015/07/3117-637357-9-chile-gana-la copa-america-y-camuda-la historia-del-futbol-nacional.shtml |títulu=Viva Chile, viva'l campeón |fechaaccesu=4 de xunetu de 2015 |formatu=HTML |autor=Poblete I., Álvaro |fecha=4 de xunetu de 2015 |editorial=La Tercer}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/noticias/Deportes/2016/06/26/809733/La historia repite Chile-ye-bicampeon-de-America-en ganando-en-penales-a-Arxentina.html |títulu=La historia repitir: Chile ye bicampeón d'América en ganando en penales a Arxentina |fechaaccesu=26 de xunu de 2016 |formatu=HTML |autor= |fecha=26 de xunu de 2016 |obra=EMOL}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tabless/sachamp.html |títulu=Copa América 1916-2016 |fechaaccesu=25 de marzu de 2017 |formatu=HTML |autor=Mamrud, Roberto, y Karel Stokkermans |fecha=19 de xunetu de 2007 |sitiuweb=www.rsssf.com |idioma=en}}&lt;/ref&gt;

A nivel xuvenil, la [[Seleición de fútbol sub-20 de Chile|seleición sub-20]] [[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-20|participó]] en seis [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20|Copes Mundiales]] ([[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 1987|1987]], cuando actuó de llocal; [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 1995|1995]], [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2001|2001]], [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2005|2005]], [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007|2007]] y [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2013|2013]]) y la [[Seleición de fútbol sub-17 de Chile|seleición sub-17]], en [[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-17|cuatro]] [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17|Copes Mundiales]] ([[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1993|1993]], [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1997|1997]], [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2015|2015]], cuando foi'l anfitrión; y [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2017|2017]]), nes que los sos meyores resultaos fueron dos terceros llugares: na sub-17 de 1993 y na sub-20 de 2007.&lt;ref name=cuadrodehonor/&gt; Nos [[Xuegos Olímpicos de branu]], [[Tornéu Preolímpicu Suramericanu Sub-23|compitió]] en [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|cuatro ediciones]] —seleición absoluta ([[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Ámsterdam 1928|1928]]), seleición aficionada ([[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Ḥelsinki 1952|1952]]), seleición xuvenil ([[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984|1984]]) y [[seleición de fútbol sub-23 de Chile|seleición sub-23]] ([[Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|2000]])—,&lt;ref name=ftog/&gt; nes que na postrera llogró la [[medaya de bronce]].&lt;ref name=cuadrodehonor/&gt;&lt;ref name=ftog&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tableso/olympics.html |títulu=Football Tournament of the Olympic Games |fechaaccesu=6 de marzu de 2012 |formatu=HTML |autor=Aarhus, Lars |fecha=16 d'avientu de 2010 |editorial=www.rsssf.com |idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Con estos llogros, ye —xuntu coles seleiciones masculines de {{Self|Alemaña}}, {{Self|Arxentina}}, {{Self|Brasil}}, {{Self|España}} y {{Self|Francia}}— una de les que xubió al [[podiu (deporte)|podiu]] na historia de los cinco [[Títulos oficiales de seleiciones de fútbol#Torneo mundiales|campeonatos de nivel global]]: los Mundiales [[Copa Mundial de Fútbol Resultaos y estadístiques|absolutu]], [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20#Resultaos y palmarés|sub-20]] y [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17#Resultaos y palmarés|sub-17]],&lt;ref name=cuadrodehonor/&gt; según los torneos [[Copa FIFA Confederación#Resultaos y estadístiques|confederativo]] y [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos#Resultaos|olímpicu]].&lt;ref name=ftog/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.olympic.org/medallists-results?athletename=&amp;category=1&amp;games=&amp;sport=31400&amp;event=31405&amp;mengender=true&amp;womengender=false&amp;mixedgender=false&amp;teamclassification=true&amp;individualclassification=false&amp;continent=&amp;country=&amp;goldmedal=true&amp;silvermedal=true&amp;bronzemedal=true&amp;worldrecord=false&amp;olympicrecord=false&amp;targetresults=true&amp;resultspageipp=50 |títulu=All the Medallists since 1896 (Football) |fechaaccesu=18 de xunu de 2010 |autor=[[Comité Olímpicu Internacional]], COI |fecha=s/f |idioma=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=n&gt;Brasil y Francia ganar.&lt;/ref&gt;

La so sede llocal ye'l [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional «Julio Martínez Prádanos»]], allugáu na comuña d'[[Ñuñoa]] na ciudá de [[Santiago de Chile|Santiago]]. Entrénase y concéntrase na mesma ciudá, nel [[Complexu Deportivu Juan Pinto Durán]], na comuña de [[Macul]]. El so [[enchida]] ye conocida como ''[[Marea colorada (fútbol de Chile)|Marea colorada]]''.&lt;ref name=jf/&gt;&lt;ref name=cf/&gt;

== Historia ==
{{AP|Historia de la seleición de fútbol de Chile}}
=== Primer partíu internacional ===
Xugó'l so primer alcuentru internacional, un amistosu preparatorio pa la disputa de la [[Copa Centenariu Revolución de Mayu]], en [[Buenos Aires]] el [[27 de mayu]] de [[1910]] ante la [[seleición de fútbol d'Arxentina|seleición arxentina]], que ganó'l partíu 3:1.&lt;ref name=&quot;Resultaos internacionales&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesc/chil-intres.html |títulu=Chile - International Results |fechaaccesu=27 de marzu de 2007 |formatu=HTML |autor=Ballesteros, Frank y Luis Antonio Reyes |fecha=21 d'abril de 2011 |editorial=www.rsssf.com |idioma=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=fullainter1910&gt;{{cita web |url=http://www.iffhs.de/?29da14a8db55299a95695b55y85fdcdc3bfcdc0aec28d6eda0a712 |títulu=Arxentina - Chile 3:1 (2:1) |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |autor=[[Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol]] (IFFHS) |fecha=s/f |editorial=www.iffhs.de |idioma=alemán, español, francés ya inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=mercl&gt;{{cita web |url=http://www.mer.cl/modulos/catalogo/Paginas/2010/05/24/MERSTDP004PP2405.htm |títulu=¿Cuándo debutó oficialmente la Colorada? |fechaaccesu=27 de xunu de 2010 |formatu=HTM |autor=''[[El Mercurio]]'' |fecha=24 de mayu de 2010 |editorial=www.mer.cl}}&lt;/ref&gt;
{{Partíu |deporte =
 
|competición = 
|llocal = [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Arxentina]] {{Bandera|Arxentina|alt}}
|paíslocal = 
|resultáu = 3:1''' (2:1)
|visita = {{Bandera|Chile}} '''Chile'''
|paísvisita = 
|periodos = 
|fecha = [[27 de mayu]] de [[1910]]
|estadiu = [[Belgrano Athletic Club]]
|ciudá = [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]], [[Buenos Aires]]
|entraes = 
|asistencia = 6200
|árbitru = {{Bandera|Chile}} [[Armando Bergalli]]
|goleslocal = [[José Viale|Viale]] {{Gol|38}}&lt;br /&gt;[[Maximiliano Susán|Susán]] {{Gol|43}}&lt;br /&gt;[[Harry Hayes|Hayes]] {{Gol|68}}
|golesvisita = [[Frank Simmons|Simmons]] {{Gol|11}}
|sucesu = Primer partíu y primer gol na historia de la seleición chilena.
|reporte = 
|reporte2 = 
|prórroga = 
|resultáu prórroga = 
|penaltis1 = 
|penaltis2 = 
|resultáu penaltis = 
|color = P
|estáu = 
}}
[[Ficheru:Chile en la Copa Centenario Revolución de Mayo, Zig-Zag, 1910-06-18 (278).jpg|miniatura|Formación del plantel de la seleición de fútbol de Chile del partíu del [[5 de xunu]] de [[1910]]: de izq. a der.: (tras) Funcionariu, J. MacWilliams, Y. F. Ashe, L. C. Gibson, Carlos Hormazábal, Henry Allen, Prósperu González; (alantre) &quot;Joe&quot; Robson, Colin Campbell, Heriberto Sturgess, J. P. Davidson y J. H. Hamilton&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iffhs.de/?29da14a8db55299a95abdb54285fdcdc3bfcdc0aec28d6eda0a50d |títulu=Chile: Full &quot;A&quot; internationals (1910) |fechaaccesu=11 de xunetu de 2010 |autor=Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol, IFFHS |fecha=s/f |editorial=www.iffhs.de |idioma=alemán, español, francés ya inglés }}&lt;/ref&gt;]]
'''Arxentina:''' Enrique Coloráu ([[Club Atlético Estudiantes|C.A. Estudiantes]]); Santiago Gallino ([[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata]]), Arturo Chiappe ([[Club Atlético River Plate|C.A. River Plate]]); Luis Vernett Amadeo ([[Club de Gimnasia y Esgrima La Plata]]), Haroldo Grant ([[Belgrano Athletic Club|Belgrano A.C.]]), Armando Ginocchio ([[Club Atlético Newell's Old Boys|C.A. Newell's Old Boys]]); Elías Fernández ([[Club Atlético River Plate|C.A. River Plate]]), [[Maximiliano Susán]] [[Ficheru:Captain sports.svg|10px|Capitán]] ([[Club Atlético Estudiantes|C.A. Estudiantes]]), [[Harry Hayes|Juan Enrique Hayes]] ([[Club Atlético Rosario Central|C.A. Rosario Central]]), Manuel González ([[Club Atlético Newell's Old Boys|C.A. Newell's Old Boys]]) y José Viale ([[Club Atlético Newell's Old Boys|C.A. Newell's Old Boys]]).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iffhs.de/?29da14a8db556b9814y95a14685fdcdc3bfcdc0aec28d6eda0a616 |títulu=Arxentina: Full &quot;A&quot; internationals (1910) |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |autor=Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol, IFFHS |fecha=s/f |idioma=alemán, español, francés ya inglés |sitiuweb=www.iffhs.de}}&lt;/ref&gt;

'''Chile:''' L.C. Gibson ([[Valparaíso Football Club|Valparaíso F.C.]]); Luis Barriga ([[Santiago National|Santiago National F.C.]]), Andrés Hoyl ([[Badminton Football Club|Badminton F.C.]]); Carlos Hormazábal ([[Club Deportivo Magallanes|Magallanes]]), Henry Allen [[Ficheru:Captain sports.svg|10px|Capitán]] ([[Unión Football Club|Unión F.C.]]), [[Prósperu González]] ([[Arcu Iris Football Club|Arcu Iris F.C.]]); J.P. Davidson ([[Badminton Football Club|Badminton F.C.]]), [[Frank Simmons]] ([[Badminton Football Club|Badminton F.C.]]), [[Colin Campbell (futbolista)|Colin Campbell]] ([[Santiago National|Santiago National F.C.]]), J. H. Hamilton ([[Valparaíso Football Club|Valparaíso F.C.]]) y Arturo Acuña ([[Club de Deporte Santiago Wanderers|Santiago Wanderers]]).&lt;ref name=fullainter1910/&gt;

Incidencia: 30’ L.C. Gibson ([[Valparaíso Football Club|Valparaíso F.C.]]) contuvo un penal a Armando Ginocchio ([[Club Atlético Newell's Old Boys|C.A. Newell's Old Boys]]).&lt;ref name=anfp&gt;{{cita web |url=http://anfp.cl/anfp2/noticia.php?id_noticia=6731 |títulu=La historia de Chile empecipió frente a Arxentina |fechaaccesu=14 de xunetu de 2010 |autor=[[Asociación Nacional de Fútbol Profesional]], ANFP |fecha=2010 |editorial=ANFP }}&lt;/ref&gt;

Esiste un discutiniu con al respective de esti alcuentru.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mer.cl/modulos/catalogo/Paginas/2010/05/24/MERSTDP004PP2405.htm |títulu=¿Cuándo debutó oficialmente la Colorada? |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |formatu=HTM |autor=[[El Mercurio]] |fecha=24 de mayu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Según una investigación,&lt;ref name=bekerman&gt;{{cita web |url=http://estebanbekerman.blogspot.com/2009/07/el-primer-partíu-de-la-seleccion.html |títulu=El primer partíu de la Seleición Chilena |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |formatu=HTML |autor=Bekerman, Esteban |fecha=2010 }}&lt;/ref&gt; la seleición arxentina nun yera tal, sinón un combináu que se diba a midir con [[Alumni Athletic Club|Alumni]]. Nel programa de la selmana del [[25 de mayu]] de 1910,&lt;ref name=bekerman/&gt; el diariu ''L'Arxentina'' informara que se midíen «Combinaos v. Chilenos» y esclariáu que «el team que va xugar contra los chilenos ye'l combináu que diba xugar contra Alumni». Ye por esto que, magar nun hai dulda de qu'esti ye'l primer partíu de la seleición chilena de fútbol,&lt;ref name=bekerman/&gt; nun ye'l primer partíu que tuviera de ser consideráu como partíu internacional clase 'A',&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iffhs.de/?f00b90b003y0f443y0f952bda55405fdcdc3bfcdc0aec28d6eda0dbc1c |títulu=FIFA/IFFHS: Motivos pa escluyir o incluyir partíos internancionales absolutos A (1901-1910) |fechaaccesu=5 de xunu de 2011 |autor=Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol, IFFHS |fecha=s/f |editorial=www.iffhs.de |idioma=alemán, español, francés ya inglés }}&lt;/ref&gt; el cual tuviera de ser el [[Copa Centenariu Revolución de Mayu apostáu'l 29 de mayu]] contra [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]], que resultó 3:0 en favor de los uruguayos. Sía comoquier, la [[Federación de Fútbol de Chile]] ([[Asociación Nacional de Fútbol Profesional de Chile|ANFP]]),&lt;ref name=anfp/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anfp.cl/anfp2/noticia.php?id_noticia=6730 |títulu=Seleición: 100 años d'una Gran Pasión Colorada |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |autor=Asociación Nacional de Fútbol Profesional, ANFP |fecha=2010 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.anfp.cl/anfp2/noticia.php?id_noticia=6730 |fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; la [[FIFA]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/headtohead/team1=arg/team2=chi/code=-1/index.htmx?sm=05&amp;sy=1910&amp;em=05&amp;ey=1910&amp;rd=3 |títulu=Estadístiques: Enfrentamientos direutos ente los equipos |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |autor=Federación Internacional de Fútbol Asociación, FIFA |fecha=2010 |editorial=es.fifa.com }}&lt;/ref&gt; la [[Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol|IFFHS]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iffhs.de/?f40390a857fcf027cda17299a01bf8c027c5fdcdc3bfcdc0aec28d6eda0a3y8y003y0305 |títulu=Chile: Full &quot;A&quot; internationals (1910) |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |autor=Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol, IFFHS |fecha=s/f |idioma=alemán, español, francés ya inglés |sitiuweb=www.iffhs.de}}&lt;/ref&gt; y la [[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|RSSSF]]&lt;ref name=&quot;Resultaos internacionales&quot;/&gt; consideren el partíu apostáu'l 27 de mayu de 1910 como'l primera partíu oficial internacional clase 'A' de la seleición de fútbol de Chile.

=== Copa Mundial d'Uruguái 1930 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1930}}
[[Ficheru:Sele1930.JPG|miniatura|left|La seleición chilena antes d'un partíu del Mundial]]
La [[Copa Mundial de Fútbol de 1930|I Copa Mundial de Fútbol]] foi la única realizada ensin un procesu de clasificación previu. Tou equipu afiliáu a la FIFA foi convidáu a competir nel tornéu, primeramente pensáu p'allugar a 16 participantes. El tornéu empezó'l [[13 de xunetu]] de [[1930]] con 13 participantes, ente los cualos taba Chile.

L'[[Hungría|húngaru]] [[György Orth]] dirixó la seleición chilena, que foi miembru del Grupu A xunto a {{Self|Arxentina}}, {{Self|Francia}} y {{Self|Méxicu}}. Nel so alcuentru de debú, el [[16 de xunetu]], Chile venció 3:0 a la seleición mexicana. Tres díes más tarde, venció 1:0 a la francesa. Los chilenos teníen los mesmos puntos que la seleición arxentina, polo cual el postreru partíu, apostáu'l [[22 de xunetu]], significaba la definición del líder del grupu. Nun alcuentru ante 1000 espectadores nel [[Estadiu Centenariu]] de [[Montevidéu]], Arxentina poner en ventaya a los 12&amp;nbsp;[[minutu|min]] gracies a un gol de [[Guillermo Stábile|Stábile]], quien nuevamente marcó nel minutu 14. El chilenu [[Guillermo Subiabre|Subiabre]] punxo'l descuentu con un gol a los 15&amp;nbsp;min. Finalmente l'alcuentru terminó 3:1 a favor d'Arxentina, tres un gol d'[[Mario Evaristo|Evaristo]] nel minutu 51. Con esta resultancia, Chile quedó nel 2ᵘ llugar de la clasificación del Grupu A, lo que-y torgó aportar a les semifinales del tornéu. Chile acabó nel 5ᵘ puestu de la clasificación final.

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{Selb|ARG|variante=alt}}
|'''6'''||3||3||0||0||10||4||6
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{Selb|CHI}}
|'''4'''||3||2||0||1||5||3||2
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{Selb|FRA}}
|'''2'''||3||1||0||2||4||3||1
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{Selb|MEX|variante=1916}}
|'''0'''||3||0||0||3||4||13||-9
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |llocal
 = {{sel|Chile}} {{bandera|Chile}}
|visita = {{bandera|Méxicu|1916}} {{sel|Méxicu}}
|resultáu = 3:0''' (2:0)
|fecha = [[16 de xunetu]] de [[1930]], 14:45
|estadiu = [[Estadiu Parque Central]]
|ciudá = [[Montevidéu]]
|asistencia = 9249
|árbitru = {{bandera|Bélxica}} [[Henry Christophe]]
|goleslocal = [[Carlos Vidal|Vidal]] {{gol|3}}, {{gol|65}}&lt;br /&gt; [[Manuel Rosas Sánchez|M. Rosas]] {{autogol|52}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=1/results/matches/match=1095/report.html
|color = G
|estáu = 
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |visita =
 Francia |paísvisita
 = Francia |resultáu =
 1:0''' (0:0)
|fecha = [[19 de xunetu]] de [[1930]], 12:50
|estadiu = [[Estadiu Centenariu]]
|ciudá = [[Montevidéu]]
|asistencia = 2000
|árbitru = {{bandera|Uruguái}} [[Aníbal Tejada]]
|goleslocal = [[Guillermo Subiabre|Subiabre]] {{gol|65}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=1/results/matches/match=1094/report.html
|color = G
|estáu = 
}}
{{Partíu |llocal
 = {{sel|Arxentina}} {{bandera|Arxentina|alt}}
|visita = {{bandera|Chile}} {{sel|Chile}}
|resultáu = 3:1''' (2:1)
|fecha = [[22 de xunetu]] de [[1930]], 14:45
|estadiu = [[Estadiu Centenariu]]
|ciudá = [[Montevidéu]]
|asistencia = 41&amp;nbsp;459
|árbitru = {{bandera|Bélxica}} [[Jean Langenus]]
|goleslocal = [[Guillermo Stábile|Stábile]] {{gol|12}} {{gol|13}}&lt;br /&gt;[[Mario Evaristo|Evaristo]] {{gol|51}}
|golesvisita = [[Guillermo Subiabre|Subiabre]] {{gol|15}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=1/results/matches/match=1084/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': ([[César Espinoza del Canto]]), [[Roberto Cortés]].
* '''Defenses''': [[Ernesto Chaparro]], [[Guillermo Riveros]], [[Ulises Poirier]], [[Víctor Morales Salas|Víctor Morales]].
* '''Mediocampistes''': [[Arturo Torres Carrasco|Arturo Torres]], [[Casimiro Torres]], [[Guillermo Saavedra]], [[Humberto Elgueta]].
* '''Delanteros''': ([[Arturo Coddou]]), [[Carlos Schneberger]], [[Carlos Vidal]], [[Eberardo Villalobos]], [[Guillermo Arellano]], [[Guillermo Subiabre]], ([[Horacio Muñoz]]), [[Juan Aguilera]], [[Tomás Ojeda]].
* '''Entrenador''': [[György Orth]].
|}

En 1942 y 1946 nun fueron realizaes Copes Mundiales pola [[Segunda Guerra Mundial]].

=== Copa Mundial de Brasil 1950 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1950}}
En 1950 Chile aportó a la [[Copa Mundial de Fútbol de 1950|IV Copa Mundial de Fútbol]], apostada en Brasil con 13 equipos participantes. L'equipu empobináu pol llocal [[Alberto Buccicardi]] y encabezáu pol porteru [[Sergio Livingstone]] collechó dos ganes por 2:0 nel Grupu B, primeru ante {{Self|Inglaterra}} y depués ante {{Self|España}}. Nel postreru partíu la seleición golió al so similar de {{Self|Estaos Xuníos}} por 5:2 y terminó nel 9ᵘ llugar de la clasificación final.

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|ESP|variante=1945}}'''
|'''6'''||3||3||0||0||6||1||5
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|ENG}}
|'''2'''||3||1||0||2||2||2||0
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|CHI}}
|'''2'''||3||1||0||2||5||6||-1
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|USA|variante=1912}}
|'''2'''||3||1||0||2||4||8||-4
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |llocal
 = {{self|Inglaterra}} {{bandera|ENG}}
|resultancia = 2:0''' (1:0)
|visita = {{bandera|CHI}} {{self|Chile}}
|fecha = [[25 de xunu]] de [[1950]], 15:00
|estadiu = [[Estadiu Maracaná]]
|ciudá = [[Rio de Janeiro]]
|asistencia = 29&amp;nbsp;703
|refe = {{bandera|Países Baxos}} [[Karel van der Meer]]
|goleslocal = [[Stan Mortensen|Mortensen]] {{gol|39}}&lt;br /&gt;[[Wilf Mannion|Mannion]] {{gol|51}}
|golesvisita =
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=208/match=1192/index.html#nosticky
|color = P
|estáu = 
}}
{{Partíu |llocal
 = {{self|España}} {{bandera|ESP|1945}}
|resultancia = 2:0''' (2:0)
|visita = {{bandera|CHI}} {{self|Chile}}
|fecha = [[29 de xunu]] de [[1950]], 15:00
|estadiu = [[Estadiu Maracaná]]
|ciudá = [[Rio de Janeiro]]
|asistencia = 19&amp;nbsp;790
|refe = [[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px]] [[Alberto Malcher]]
|goleslocal = [[Estanislao Basora|Basora]] {{gol|17}}&lt;br /&gt;[[Telmo Zarra|Zarra]] {{gol|30}}
|golesvisita =
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=208/match=1193/index.html#nosticky
|color = P
|estáu = 
}}
{{Partíu |llocal
 = {{self|Chile}} {{bandera|CHI}}
|resultancia = 5:2''' (2:0)
|visita = {{bandera|USA|1912}} {{self|los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos}}
|fecha = [[2 de xunetu]] de [[1950]], 15:00
|estadiu = [[Estadiu Ilha do Retiro]]
|ciudá = [[Recife]]
|asistencia = 8501
|refe = [[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px]] [[Mário Gardelli]]
|goleslocal = [[Jorge Carbayeda Oliver|Carbayeda]] {{gol|16}}&lt;br /&gt;[[Atilio Cremaschi|Cremaschi]] {{gol|32}}, {{gol|60}}&lt;br /&gt;[[Andrés Prieto|Prieto]] {{gol|54}}&lt;br /&gt;[[Fernando Riera|Riera]] {{gol|82}}
|golesvisita = [[Frank Wallace|Wallace]] {{gol|47}}&lt;br /&gt;[[Joe Maca|Maca]] {{gol|48|pen.}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=208/match=1194/index.html#nosticky
|color = G
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': ([[René Quitral]]), [[Sergio Livingstone]].
* '''Defenses''': [[Arturo Farías]], [[Fernando Roldán]], ([[Francisco Urroz]]), [[Manuel Álvarez (futbolista chilenu)|Manuel Álvarez]], [[Manuel Machuca]], ([[Miguel Flores]]).
* '''Mediocampistes''': [[Carlos Rodolfo Rojas]], ([[Fernando Roldán]]), [[Hernán Carvallo]], [[Miguel Busquets]], ([[Osvaldo Saez]]).
* '''Delanteros''': [[Andrés Prieto]], [[Atilio Cremaschi]], [[Carlos Ibáñez (futbolista)|Carlos Ibáñez]], [[Fernando Riera]], [[Guillermo Díaz Zambrano|Guillermo Díaz]], [[Jorge Carbayeda Oliver|Jorge Carbayeda]], [[Luis Lindorfo Mayanés]], [[Manuel Muñoz Muñoz|Manuel Muñoz]], ([[Raimundo Infante]]).
* '''Entrenador''': [[Alberto Buccicardi]].
|}

Nos [[años 1950]], surdieron xugadores como'l carrilero esquierdu [[Isaac Carrasco]] y el volante [[Enrique Hormazábal]] que destacaron na seleición chilena que xugó dos finales de la [[Copa América]] en [[Campeonatu Suramericanu 1955|1955]] y [[Campeonatu Suramericanu 1956|1956]].

=== Copa Mundial de Chile 1962 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1962}}
[[Ficheru:Fernando Riera.JPG|miniatura|Fernando Riera]]
[[Fernando Riera]] dirixó a la seleición de Chile de cara al [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|VII eventu mundialista]] a realizase nel mesmu país en 1962 con 16 equipos participantes.

Nos partíos del Grupu B (formáu per Chile, {{Self|Alemaña Federal}}, {{Self|Italia}} y {{Self|Suiza}}), la seleición chilena llogró dos trunfos y una derrota. Nel primer partíu, Chile venció por 3:1 a Suiza. El partíu ente Chile ya Italia, denomináu n'Europa como la «[[Batalla de Santiago (fútbol)|batalla de Santiago]]», carauterizar pol estilu defensivu y bien violentu per parte de dambos equipos; el marcador acabó 2:0 a favor de Chile. Ganar ante Alemaña Federal por 0:2 dexó al combináu chilenu na segunda posición, situación que los llevó a enfrentase a la {{Self|Xunión Soviética}} per cuartos de final.

Nel partíu de cuartos de final, xugáu na ciudá d'[[Arica]], Chile venció a los campeones de la [[Eurocopa 1960|Eurocopa de 1960]] por 2:1, resultancia que los condució a semifinales, onde Chile enfrentó a {{Self|Brasil}}, campeón vixente de la Copa Mundial, y fueron vencíos por 4:2 nun partíu que refundió como espulsaos a [[Honorino Landa]] per Chile y a [[Garrincha]] per Brasil. Finalmente, na definición pol tercer llugar, Chile venció 1:0 a {{Self|Yugoslavia}} gracies a un gol nel últimu minutu del centrocampista [[Eladio Rojas]]. Hasta'l momentu, este foi'l so principal llogru a nivel mundial.

Los xugadores más destacaos de Chile nel tornéu fueron el punteru esquierdu [[Leonel Sánchez]], quien foi unu de los goliadores del tornéu con cuatro tantos, el defensa [[Raúl Sánchez Soya|Raúl Sánchez]], el volante [[Jorge Toru]], el mediocampista [[Eladio Rojas]], el llateral derechu [[Luis Eyzaguirre]] y el polifuncional [[Jaime Ramírez Banda|Jaime Ramírez]]. Fernando Riera convertir nel téunicu más destacáu na historia de la seleición chilena al llograr un podiu mundial con xugadores de l'[[Primer División de Chile|amiesta llocal]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.educarchile.cl/ech/pro/app/detalle?id=225481 |títulu=Educarchile - 16 de xunu de 1962: la seleición chilena de fútbol llogra'l tercer llugar nel campeonatu mundial |fechaaccesu=1 d'avientu de 2016 |autor=[[Educarchile]] |fecha=1 de setiembre de 2014 |sitiuweb=www.educarchile.cl}}&lt;/ref&gt;

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=right bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|Alemaña Federal}}'''
|'''5'''||3||2||1||0||4||1||3
|- align=right bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|Chile}}'''
|'''4'''||3||2||0||1||5||3||2
|- align=right bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|Italia}}
|'''3'''||3||1||1||1||3||2||1
|- align=right bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|Suiza}}
|'''0'''||3||0||0||3||2||8||-6
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |visita =
 Suiza |paísvisita
 = Suiza |resultáu =
 3:1''' (1:1)
|fecha = [[30 de mayu]] de [[1962]], 15:00
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 65&amp;nbsp;006
|árbitru = {{bandera|Inglaterra}} [[Kenneth Aston]]
|goleslocal = [[Leonel Sánchez|Sánchez]] {{gol|44}} {{gol|55}}&lt;br /&gt;[[Jaime Ramírez Banda|Ramírez]] {{gol|51}}
|golesvisita = [[Rolf Wuethrich|Wuethrich]] {{gol|6}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/results/matches/match=1473/report.html
|color = G
|estáu = 
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |visita =
 Italia |paísvisita
 = Italia |resultáu =
 2:0''' (0:0)
|fecha = [[2 de xunu]] de [[1962]], 15:00
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 66&amp;nbsp;057
|árbitru = {{bandera|Inglaterra}} [[Kenneth Aston]]
|goleslocal = [[Jaime Ramírez Banda|Ramírez]] {{gol|73}}&lt;br /&gt;[[Jorge Toru|Toru]] {{gol|87}}
|golesvisita = 
|sucesu = ''Ver [[Batalla de Santiago (fútbol)|Batalla de Santiago]] para más detalles''.
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/results/matches/match=1472/report.html
|color = G
|estáu = 
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Alemaña Federal
|paíslocal = Alemaña Federal
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |resultáu =
 2:0''' (1:0)
|fecha = [[6 de xunu]] de [[1962]], 15:00
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 67&amp;nbsp;224
|árbitru = {{bandera|Escocia}} [[Robert Davidson]]
|goleslocal = [[Horst Szymaniak|Szymaniak]] {{gol|21|pen.}}&lt;br /&gt;[[Uwe Seeler|Seeler]] {{gol|82}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/results/matches/match=1471/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Cuartos de final
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 2:1''' (2:1)
|visita = Xunión Soviética |paísvisita
 = Xunión Soviética |fecha =
 [[10 de xunu]] de [[1962]]
|estadiu = [[Estadiu Carlos Dittborn]]
|ciudá = [[Arica]]
|refe = {{bandera|NED}} [[Leo Horn]]
|goleslocal = [[Leonel Sánchez|Sánchez]] {{gol|11}}&lt;br /&gt;[[Eladio Rojas|Rojas]] {{gol|29}}
|golesvisita = [[Igor Chislenko|Chislenko]] {{gol|26}}
|asistencia = 17&amp;nbsp;268
|color = G
|estáu = 
}}

;Semifinales
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Brasil
|paíslocal = Brasil
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |resultáu =
 4:2''' (2:1)
|fecha = [[13 de xunu]] de [[1962]], 14:30
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 76&amp;nbsp;500
|refe = {{bandera|Perú}} [[Arturo Yamasaki]]
|goleslocal = [[Garrincha]] {{gol|9}} {{gol|32}}&lt;br /&gt;[[Vavá]] {{gol|47}} {{gol|78}}
|golesvisita = [[Jorge Toru|Toru]] {{gol|42}}&lt;br /&gt;[[Leonel Sánchez|Sánchez]] {{gol|61|pen.}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/results/matches/match=1458/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Tercer llugar
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |visita =
 Yugoslavia |paísvisita
 = Yugoslavia |resultáu =
 1:0''' (0:0)
|fecha = [[16 de xunu]] de [[1962]], 14:30
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 67&amp;nbsp;000
|refe = {{bandera|España}} [[Juan Gardeazábal]]
|goleslocal = [[Eladio Rojas|Rojas]] {{gol|90}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=21/results/matches/match=1475/report.html
|color = G
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Misael Escuti]], 12 [[Adán Godoy]], 22 ([[Manuel Astorga]]).
* '''Defenses''': 2 [[Luis Eyzaguirre]], 3 [[Raúl Sánchez (futbolista chilenu)|Raúl Sánchez]], 4 [[Sergio Navarro]], 5 [[Carlos Contreras Guillaume|Carlos Contreras]], 13 ([[Sergio Valdés (futbolista)|Sergio Valdés]]), 14 ([[Hugo Lepe]]), 15 [[Manuel Rodríguez Araneda|Manuel Rodríguez]], 16 [[Humberto Cruz]].
* '''Mediocampistes''': 6 [[Eladio Rojas]], 8 [[Jorge Toru]], 10 [[Alberto Fouillioux]], 17 ([[Mario Ortiz]]).
* '''Delanteros''': 7 [[Jaime Ramírez Banda|Jaime Ramírez]], 9 [[Honorino Landa]], 11 [[Leonel Sánchez]], 18 [[Mario Moreno (futbolista)|Mario Moreno]], 19 ([[Braulio Musso]]), 20 [[Carlos Campos]], 21 [[Armando Tobar]].
* '''Entrenador''': [[Fernando Riera]].
|}

=== Copa Mundial d'Inglaterra 1966 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1966}}
[[Ficheru:Selección Chilena de Fútbol 1966.jpg|miniatura|Alliniación chilena en 1966]]
Esaniciando a Colombia, Chile y [[Seleición de fútbol d'Ecuador|Ecuador]] remataron empataos nel primer llugar del Grupu 2 de la [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1966|clasificatoria suramericana pa la copa mundial de 1966]]. Por esi motivu, los escoyíos de [[Francisco Hormazábal]] teníen d'apostar un partíu de definición en [[Lima]] ([[Perú]]) el [[12 d'ochobre]] de [[1965]]. Díes previos al alcuentru, Hormazábal arrenunció al so cargu, polo que tuvo d'asumir [[Luis Álamos]]. Finalmente, Chile venció por 2:1 a los ecuatorianos con goles de [[Leonel Sánchez]] y [[Rubén Marcos]], axudicándose los pasaxes a la [[Copa Mundial de Fútbol de 1966|VIII Copa Mundial de Fútbol]] con 16 equipos participantes. Chile apostó'l so primer mundial n'Europa.

Yá dientro del tornéu, Chile tuvo nel Grupu D, onde s'enfrentó a {{Self|Corea del Norte}}, {{Self|Italia}} y la {{Self|Xunión Soviética}}. El puntu que collecharon correspondió a un empate 1:1 frente al equipu norcoreanu, por un gol del volante [[Rubén Marcos]], quien tamién anotó'l descuentu frente a la Xunión Soviética. La seleición remató nel 13ᵘ llugar de la clasificación final.

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|URS}}'''
|'''6'''||3||3||0||0||6||1||5
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|PRK}}'''
|'''3'''||3||1||1||1||2||4||-2
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|ITA}}
|'''2'''||3||1||0||2||2||2||0
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|CHI}}
|'''1'''||3||0||1||2||2||5||-3
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Italia |paíslocal
 = Italia |visita =
 Chile |paísvisita
 = Chile |resultáu =
 2:0''' (1:0)
|fecha = [[13 de xunetu]] de [[1966]], 19:30
|estadiu = [[Roker Park]]
|ciudá = [[Sunderland]]
|asistencia = 27&amp;nbsp;199
|árbitru = {{bandera|Suiza}} [[Gottfried Dienst]]
|goleslocal = [[Sandro Mazzola|Mazzola]] {{gol|8}}&lt;br /&gt;[[Paolo Barison|Barison]] {{gol|88}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=26/results/matches/match=1608/report.html
|color = P
|estáu = 
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Corea del Norte
|paíslocal = Corea del Norte
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |resultáu =
 1:1''' (0:1)
|fecha = [[15 de xunetu]] de [[1966]], 19:30
|estadiu = [[Ayresome Park]]
|ciudá = [[Middlesbrough]]
|asistencia = 13&amp;nbsp;792
|árbitru = {{bandera|Exiptu}} [[Aly Hussein Kandil]]
|goleslocal = [[Seung Zin Pak|Seung]] {{gol|88}}
|golesvisita = [[Rubén Marcos|Marcos]] {{gol|26|pen.}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=26/results/matches/match=1609/report.html
|color = Y |estáu 
 = 
}}
{{Partíu |llocal
 = {{sel|Xunión Soviética}} {{bandera|Xunión Soviética|1955}}
|visita = {{bandera|Chile}} {{sel|Chile}}
|resultáu = 2:1''' (1:1)
|fecha = [[20 de xunetu]] de [[1966]], 19:30
|estadiu = [[Roker Park]]
|ciudá = [[Sunderland]]
|asistencia = 16&amp;nbsp;027
|árbitru = {{bandera|Irlanda del Norte}} [[John Adair]]
|goleslocal = [[Valeriy Porkujan|Porkujan]] {{gol|28}} {{gol|85}}
|golesvisita = [[Rubén Marcos|Marcos]] {{gol|32}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=26/results/matches/match=1610/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 9 ([[Adán Godoy]]), 13 [[Juan Olivares Marambio|Juan Olivares]].
* '''Defenses''': 2 ([[Hugo Berly]]), 5 ([[Humberto Donoso]]), 6 [[Luis Eyzaguirre]], 7 [[Elías Figueroa]], 20 [[Aldo Valentini]], 21 [[Hugo Villanueva]].
* '''Mediocampistes''': 4 [[Humberto Cruz]], 8 [[Alberto Fouillioux]], 10 ([[Roberto Hodge]]), 12 [[Rubén Marcos]], 14 [[Ignacio Prieto]], 17 [[Leonel Sánchez]].
* '''Delanteros''': 1 [[Pedro Araya Toro|Pedro Araya]], 3 ([[Carlos Campos]]), 11 [[Honorino Landa]], 15 ([[Jaime Ramírez Banda|Jaime Ramírez]]), 16 ([[Orlando Ramírez]]), 18 [[Armando Tobar]], 19 ([[Francisco Valdés Muñoz|Francisco Valdés]]), 22 [[Guillermo Yávar]].
* '''Entrenador''': [[Luis Álamos]].
|}

=== Copa Mundial d'Alemaña 1974 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1974|Chile vs Xunión Soviética (1973)}}
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-N0618-0044, Fußball-WM, DDR - Chile 1-1.jpg|miniatura|Martín Hoffmann de l'[[Seleición de fútbol d'Alemaña Democrática|Alemaña Democrática]] vence al porteru Leopoldo Vallines, nel empate 1-1]]
L'equipu, a cargu del entrenador [[Luis Álamos]], formó parte del Grupu 3 de la [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1974|clasificatoria suramericana pa la copa mundial]], xuntu con Perú y Venezuela, que finalmente abandonó'l certame clasificatorio. Tres la derrota 2:0 en [[Lima]], y el trunfu por igual resultáu en Santiago, la seleición tuvo de xugar un tercer partíu frente a los peruanos en Montevideo (Uruguái) el [[5 d'agostu]] de [[1973]]. Finalmente los chilenos llograron vencer 2:1, polo qu'aportaron al repechaje intercontinental apostáu ente la Conmebol y l'UEFA, enfrentándose en partíos d'ida y vuelta a la Xunión Soviética.

El primer partíu apostar en [[Moscú]], el [[26 de setiembre]] de [[1973]], y remató empatáu 0:0, con una destacada actuación de los centrales [[Alberto Quintano]] y [[Elías Figueroa]].&lt;ref name=buscalibros&gt;{{cita web |url=http://www.buscalibros.cl/llibro.php?llibru=180456 |títulu=El partíu de los valientes |autor=buscalibros.cl |fecha=2010 |editorial=www.buscalibros.cl}}&lt;/ref&gt; La {{Self|Xunión Soviética}} espresó la so negativa a xugar el partíu de vuelta nel [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]] en Santiago por razones polítiques: el [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'Estáu de 1973]]. Ante esa situación, la FIFA negar a treslladar el partíu a una cancha neutral. Como la URSS caltuvo'l suspensu de la so llegada hasta última hora, igualmente entamóse'l partíu, que foi simbólicu cuidao que Chile clasificó tres el trunfu por 2:0 por ''[[walkover]]'' a la [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|X Copa Mundial de Fútbol]] con 16 equipos participantes.

Nel Grupu A del tornéu, Chile empató 1:1 con {{Self|Alemaña Democrática}} y 0:0 con Australia, y cayó por 1:0 frente a Alemaña Federal. El gol chilenu salió d'una xugada empecipiada por Figueroa, que siguió rápido [[Carlos Reinoso|Reinoso]], quien-y apurrió'l balón al centrodelantero [[Sergio Afumada]] pal gol definitivu. La seleición remató nel 11ᵘ llugar de la clasificación final.

Nel partíu frente a Alemaña Federal, el delanteru [[Carlos Caszely]], goliador de la [[Copa Libertadores 1973]], foi'l primera espulsáu direutamente con tarxeta colorada na historia de los Mundiales. Figueroa foi reconocíu como'l «meyor defensa del tornéu».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=49415/profile.html |títulu=Xugadores y Entrenadores - Elias Figueroa |fechaaccesu=18 de xunu de 2016 |fecha=s/f |formatu=HTML |sitiuweb=es.fifa.com}}&lt;/ref&gt;

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|GDR}}'''
|'''5'''||3||2||1||0||4||1||3
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|GER|Alemaña Federal}}'''
|'''4'''||3||2||0||1||4||1||3
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|CHI}}
|'''2'''||3||0||2||1||1||2||-1
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|AUS}}
|'''1'''||3||0||1||2||0||5||-5
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Alemaña |paíslocal
 = Alemaña |resultáu =
 1:0''' (1:0)
|visita = Chile |paísvisita
= Chile |fecha =
 [[14 de xunu]] de [[1974]]
|estadiu = [[Estadiu Olímpicu (Berlín)|Estadiu Olímpicu de Berlín]]
|ciudá = [[Berlín]]
|refe = {{bandera|Turquía}} [[Dogan Babacan]]
|goleslocal = [[Paul Breitner|Breitner]] {{gol|18}}
|asistencia = 83&amp;nbsp;168
|color = P
|estáu = 
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 1:1''' (0:0)
|visita = Alemaña Democrática |paísvisita
 = Alemaña Democrática |fecha =
 [[18 de xunu]] de [[1974]]
|estadiu = [[Estadiu Olímpicu (Berlín)|Estadiu Olímpicu de Berlín]]
|ciudá = [[Berlín]]
|refe = {{bandera|Italia}} [[Aurelio Angonese]]
|goleslocal = [[Sergio Afumada|Afumada]] {{gol|69}}
|golesvisita = [[Martin Hoffmann|Hoffmann]] {{gol|55}}
|asistencia = 20&amp;nbsp;000
|color = Y |estáu 
 = 
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Australia |paíslocal
 = Australia |resultáu =
 0:0
|visita = Chile |paísvisita
= Chile |fecha =
 [[22 de xunu]] de [[1974]]
|estadiu = [[Estadiu Olímpicu (Berlín)|Estadiu Olímpicu de Berlín]]
|ciudá = [[Berlín]]
|refe = {{bandera|Irán}} [[Jaffar Namdar]]
|asistencia = 14&amp;nbsp;681
|color = Y |estáu 
 = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Leopoldo Vallines]], 21 ([[Juan Olivares Marambio|Juan Olivares]]), 22 [[Adolfo Nef]].
* '''Defenses''': 2 [[Rolando García Jiménez|Rolando García]], 3 [[Alberto Quintano]], 4 [[Antonio Arias Mujica|Antonio Arias]], 5 [[Elías Figueroa]], 6 [[Juan Rodríguez Vega|Juan Rodríguez]], 12 [[Juan Machuca]], 13 ([[Rafael González Córdova|Rafael González]]), 15 ([[Mario Galindo]]).
* '''Mediocampistes''': 8 [[Francisco Valdés Muñoz|Francisco Valdés]], 10 [[Carlos Reinoso]], 14 [[Alfonso Lara (futbolista)|Alfonso Lara]], 16 [[Guillermo Páez]], 17 [[Guillermo Yávar]], 18 [[Jorge Socías]], 19 [[Rogelio Farías]].
* '''Delanteros''': 7 [[Carlos Caszely]], 9 [[Sergio Afumada]], 11 [[Leonardo Véliz]], 20 ([[Osvaldo Capo]]).
* '''Entrenador''': [[Luis Álamos]].
|}

=== Copa Mundial d'España 1982 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1982}}

Na [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1982|clasificación]] pa la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|XII Copa Mundial de Fútbol]] de [[1982]], los chilenos remataron líderes del Grupu 3 de la clasificación; de los cuatro partíos apostaos, hubo tres trunfos y un empate, lo que-yos dexó aportar a la cita final —enantes, con casi'l mesmu plantel, Chile fuera subcampeón de [[Copa América 1979]], col so delanteru [[Carlos Caszely]] como principal figura del tornéu—.

N'España con 24 equipos participantes, Chile formó parte del Grupu B, xuntu coles seleiciones de {{Self|Arxelia}}, {{Self|Austria}} y {{Self|Alemaña Federal}}. Nel primer partíu, Chile, con un esquema defensivu y xugadores en mala traza físicu, cayó 0:1 ante Austria. Nel minutu 26, Caszely foi baltáu na área rival, lo que significó un penal pal conxuntu chilenu. [[Gustavo Moscoso]] yera l'encargáu de llanzar les faltes penales, pero finalmente dexó'l so responsabilidá a Caszely, quien falló'l penal. Nel so segundu partíu, cayó 1:4 ante Alemaña Federal. Finalmente cayó 2:3 ante Arxelia. El combináu chilenu quedó nel 22ᵘ llugar de la clasificación final.

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=right bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|GER|Alemaña Federal}}'''
|'''4'''||3||2||0||1||6||3||3
|- align=right bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|AUT}}'''
|'''4'''||3||2||0||1||3||1||2
|- align=right bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|ALG}}
|'''4'''||3||2||0||1||5||5||0
|- align=right bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|CHI}}
|'''0'''||3||0||0||3||3||8||-5
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 0:1''' (0:1)
|visita = Austria |paísvisita
 = Austria |fecha =
 [[17 de xunu]] de [[1982]]
|estadiu = [[Estadiu Carlos Tartiere (1932)|Estadiu Carlos Tartiere]]
|ciudá = [[Uviéu]]
|asistencia = 22&amp;nbsp;500
|refe = {{bandera|Uruguái}} [[Juan Daniel Cardellino]]
|golesvisita = [[Walter Schachner|Schachner]] {{gol|22}}
|color = P
|estáu = 
}}
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Alemaña |paíslocal
 = Alemaña |resultáu =
 4:1''' (1:0)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[20 de xunu]] de [[1982]]
|estadiu = [[Estadiu Municipal El Molinón|Estadiu El Molinón]]
|ciudá = [[Xixón]]
|asistencia = 42&amp;nbsp;000
|refe = {{bandera|Suiza}} [[Bruno Galler]]
|goleslocal = [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]] {{gol|9}} {{gol|57}} {{gol|66}}&lt;br /&gt;[[Uwe Reinders|Reinders]] {{gol|83}}
|golesvisita = [[Gustavo Moscoso|Moscoso]] {{gol|90}}
|color = P
|estáu = 
}}
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Arxelia |paíslocal
 = Arxelia |resultáu =
 3:2''' (3:0)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[24 de xunu]] de [[1982]]
|estadiu = [[Estadiu Carlos Tartiere (1932)|Estadiu Carlos Tartiere]]
|ciudá = [[Uviéu]]
|asistencia = 16&amp;nbsp;000
|refe = {{bandera|Guatemala}} [[Romulo Méndez Molina]]
|goleslocal = [[Salah Assad|Assad]] {{gol|7}} {{gol|31}}&lt;br /&gt;[[Tedj Bensaoula|Bensaoula]] {{gol|35}}
|golesvisita = [[Miguel Ángel Neira|Neira]] {{gol|59|pen.}}&lt;br /&gt;[[Juan Carlos Letelier|Letelier]] {{gol|73}}
|color = P
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 ([[Óscar Wirth]]), 12 ([[Marco Antonio Cornez]]), 22 [[Mario Osbén]].
* '''Defenses''': 2 [[Lizardo Garrido]], 3 [[René Valenzuela]], 4 [[Vladimir Bigorra]], 5 [[Elías Figueroa]], 10 [[Mario Soto Benavides|Mario Soto]], 17 ([[Óscar Vladimir Rojas|Óscar Rojas]]), 18 [[Mario Galindo]], 19 ([[Enzo Escobar]]).
* '''Mediocampistes''': 6 [[Rodolfo Dubó]], 7 [[Eduardo Bonvallet]], 8 ([[Carlos Rivas Torres|Carlos Rivas]]), 14 ([[Raúl Ormeño]]), 16 [[Manuel Rojas (futbolista)|Manuel Rojas]], 20 [[Miguel Ángel Neira]].
* '''Delanteros''': 9 [[Juan Carlos Letelier]], 11 [[Gustavo Moscoso]], 13 [[Carlos Caszely]], 15 [[Patricio Yáñez]], 21 [[Miguel Ángel Gamboa]].
* '''Entrenador''': [[Luis Santibáñez]].
|}

=== Escándalu y sanción de la FIFA ===
{{AP|Maracanazo de la seleición chilena}}
A fines de los [[años 1980]], Chile tenía una xeneración de futbolistes que foi subcampeona de la [[Copa América 1987]] realizada n'[[Arxentina]]. Nella destacaben xugadores como'l porteru y capitán [[Roberto Rojas]], defenses como [[Fernando Astengo]] y [[Lizardo Garrido]], volantes como [[Jaime Pizarro]], [[Héctor Puebla]], [[Jorge Contreras Lira|Jorge Contreras]] y [[Jorge Aravena]]; más delanteros como [[Juan Carlos Letelier]], [[Ivo Basay]], [[Iván Zamorano]], [[Hugo Rubio]] y [[Patricio Yáñez]], ente otros.

En xunetu de [[1989]], la seleición chilena atopar nel Grupu 3 de les [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1990|clasificatorias aldu al Mundial d'Italia 1990]], xuntu con Venezuela y Brasil. Pa dichu oxetivu, calteníase l'entrenador [[Orlando Aravena]]. Chile venció por 1:3 a Venezuela en [[Caraques]], empató 1:1 ante Brasil en [[Santiago de Chile|Santiago]] y depués ganó por 5:0 a Venezuela nel partíu que correspondía como llocal. Tal partíu foi treslladáu pola FIFA a una cancha neutral castigando a Chile por comportamientu incorreutu de la so enchida nel empate frente a Brasil, polo cual tuvo de xugase en Mendoza (Arxentina). Aun así, Chile quedaba xuntu con [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]] na cabeza de la clasificación con 5 puntos, anque la diferencia de goles brasilana dexába-y a dichu conxuntu clasificar. Por tal motivu, Chile tenía de ganar el partíu de vuelta, ente que a Brasil solamente bastába-y l'empate pa clasificar.

El [[3 de setiembre]] de [[1989]], la seleición chilena enfrentar al escoyíu brasilanu nel [[Estadiu Maracaná]]. Cuando Chile diba perdiendo por 1:0, el [[porteru]] Roberto Rojas asemeyó ser mancáu por una [[Bengala (pirotecnia)|bengala]] que foi refundiada temerariamente abargana so y dientro de la cancha dende la tribuna brasilana, polo cual Chile abandonó la cancha argumentando falta de garantíes. Más tarde, Rojas declaró que s'había autoinferido una corte na cara p'asemeyar un ataque de los hinches brasilanos, tou dientro d'un plan empobináu a consiguir la programación d'un partíu definitoriu en cancha neutral. Por aquel incidente, Rojas foi marxináu a perpetuidad del fútbol profesional, anque en 2000 recibió una amnistía, y Chile foi escluyíu de xugar les clasificatorias a la [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|Copa Mundial de 1994]] por infringir severamente los reglamentos.&lt;ref name=&quot;trunfu brasil&quot; group=n&gt;Foi decretáu'l trunfu por 2:0 a favor de [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]].&lt;/ref&gt; Amás, fueron sancionaos l'entós presidente de la FFCh [[Sergio Stoppel]], l'entrenador [[Orlando Aravena]], el subcapitán del equipu y defensa [[Fernando Astengo]] y el médicu Daniel Rodríguez, ente otros.

=== Copa Mundial de Francia 1998 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1998}}
En 1995 la FIFA estableció'l [[sistema de toos contra toos]] nes clasificatorias de Conmebol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.t13.cl/noticia/deportes13/seleccion-chilena/mundial-rusia-2018/Este-ye-el calendariu-de-Sudamerica-pa-les-Clasificatorias-al Mundial-de-Rusia-2018 |títulu=Esti ye'l calendariu de Suramérica pa les Clasificatorias al Mundial de Rusia 2018 |fechaaccesu=20 de payares de 2016 |autor= |fecha=15 de payares de 2016 |sitiuweb=www.t13.cl}}&lt;/ref&gt; Chile [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1998|clasificó al Mundial por diferencia de gol]] n'empatando en puntos con {{Self|Perú}}, destacando la so «dupla Sa-Za», formada polos delanteros [[Marcelo Salas]] y [[Iván Zamorano]].

Pal eventu con 32 equipos participantes, l'entrenador [[Nelson Acosta]] conformó una seleición onde la mayoría xugaba nel campeonatu llocal (cuatro futbolistes militaben en clubes estranxeros). L'equipu chilenu foi allugáu nel Grupu B xuntu coles seleiciones de {{Self|Austria}}, {{Self|Camerún}} y {{Self|Italia}}. Chile debutó frente a la seleición italiana con un empate 2:2 (con dos goles de Marcelo Salas, y un penal cobráu a favor d'Italia pol árbitru [[Níxer|nixerín]] [[Lucien Bouchardeau]], por cuenta de una mano de [[Ronald Fuentes]] na área). El segundu partíu de Chile, frente a Austria, tamién remató empatáu, tres el 1:0 de Marcelo Salas y el 1:1 marcáu pol xugador austriacu [[Iviça Vastić]] nel minutu 93. El partíu contra Camerún foi un empate 1:1; Chile empezó ganando, gracies a un [[tiru llibre (fútbol)|tiru llibre]] executáu por [[José Luis Sierra (futbolista chilenu)|José Luis Sierra]], quien llogró bater al [[porteru]] [[Jacques Songo'o]] asitiando'l balón nel ángulu esquierdu de la [[portería (fútbol)|portería]]. ''La Colorada'' clasificó per primer vegada a segunda ronda d'un Mundial xugáu fora de Chile.

Por octavos de final, Chile foi esaniciáu per Brasil por 4:1 (el descuentu chilenu foi de Marcelo Salas). La seleición remató nel 16ᵘ llugar de la clasificación final.

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|ITA}}'''
|'''7'''||3||2||1||0||7||3||4
|- align=center bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|CHI}}'''
|'''3'''||3||0||3||0||4||4||0
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|AUT}}
|'''2'''||3||0||2||1||3||4||-1
|- align=center bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|CMR}}
|'''2'''||3||0||2||1||2||5||-3
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Italia |paíslocal
 = Italia |resultáu =
 2:2''' (1:1)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[11 de xunu]] de [[1998]]
|estadiu = [[Parc Lescure]]
|ciudá = [[Burdeos]]
|refe = {{bandera|Níxer}} [[Lucien Bouchardeau]]
|goleslocal = [[Christian Vieri|Vieri]] {{gol|11}}&lt;br /&gt;[[Roberto Baggio|R. Baggio]] {{gol|84|pen.}}
|golesvisita = [[Marcelo Salas|Salas]] {{gol|45+3}} {{gol|48}}
|asistencia = 31&amp;nbsp;800
|color = Y |estáu 
 = 
}}
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 1:1''' (0:0)
|visita = Austria |paísvisita
 = Austria |fecha =
 [[17 de xunu]] de [[1998]]
|estadiu = [[Stade Geoffroy-Guichard]]
|ciudá = [[Saint-Étienne|St. Étienne]]
|refe = {{bandera|Exiptu}} [[Gamal Ghandour]]
|goleslocal = [[Marcelo Salas|Salas]] {{gol|70}}
|golesvisita = [[Ivica Vastić|Vastic]] {{gol|90+2}}
|asistencia = 30&amp;nbsp;600
|color = Y |estáu 
 = 
}}
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 1:1''' (1:0)
|visita = Camerún
|paísvisita = Camerún
|fecha = [[23 de xunu]] de [[1998]]
|estadiu = [[Stade de la Beaujoire]]
|ciudá = [[Nantes]]
|refe = {{bandera|Hungría}} [[Laszlo Vagner]]
|goleslocal = [[José Luis Sierra Pando|J. L. Sierra]] {{gol|20}}
|golesvisita = [[Patrick Mboma|Mboma]] {{gol|56}}
|asistencia = 35&amp;nbsp;000
|color = Y |estáu 
 = 
}}

;Octavos de final
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Brasil
|paíslocal = Brasil
|resultáu = 4:1''' (3:0)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[27 de xunu]] de [[1998]]
|estadiu = [[Parque de los Príncipes]]
|ciudá = [[París]]
|asistencia = 45&amp;nbsp;500
|refe = {{bandera|Francia}} [[Marc Batta]]
|goleslocal = [[César Sampaio|Sampaio]] {{gol|11}} {{gol|27}}&lt;br /&gt; [[Ronaldo]] {{gol|45+1|pen.}} {{gol|70}}
|golesvisita = [[Marcelo Salas|Salas]] {{gol|68}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=1013/results/matches/match=8773/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Nelson Tapia]], 12 ([[Marcelo Ramírez]]), 22 ([[Carlos Texas]]).
* '''Defenses''': 2 [[Cristián Castañeda]], 3 [[Ronald Fuentes]], 4 [[Francisco Rojas Rojas|Francisco Rojas]], 5 [[Javier Margas]], 6 [[Pedro Reyes González|Pedro Reyes]], 14 [[Miguel Ramírez]], 15 [[Moisés Villarroel]], 16 [[Mauricio Aros]].
* '''Mediocampistes''': 7 [[Nelson Parraguez]], 8 [[Clarence Acuña]], 10 [[José Luis Sierra Pando|José Luis Sierra]], 17 [[Marcelo Vega]], 18 [[Luis Musrri]], 19 [[Fernando Cornejo]], 20 [[Fabián Estay]].
* '''Delanteros''': 9 [[Iván Zamorano]], 11 [[Marcelo Salas]], 13 ([[Manuel Neira]]), 21 ([[Rodrigo Barrera]]).
* '''Entrenador''': [[Nelson Acosta]].
|}

=== Copa Mundial de Sudáfrica 2010 ===

{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 2010}}
Al mandu del téunicu llocal [[José Sulantay]], la [[seleición de fútbol sub-20 de Chile|seleición chilena sub-20]] participó nes Copes Mundiales de [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2005|Países Baxos 2005]] y [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007|Canadá 2007]], cuando llogró'l tercer llugar al ganar 2:0 a {{Sel|Austria|variante=sub-20}}, empecipiando la era de la xeneración dorada del fútbol chileno».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cooperativa.cl/noticias/deportes/copa-america/chile-2015/el perfil-de-la-generacion-dorada-del-futbol-chilenu/2015-07-04/183140.html |títulu=El perfil de la &quot;xeneración dorada&quot; del fútbol chileno |fechaaccesu=24 d'abril de 2016 |formatu=HTML |autor=[[Radio Cooperativa (Chile)|Radio Cooperativa]] |fecha=4 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2009, al mandu del téunicu llocal [[Ivo Basay]], Chile sub-21 ganó 1:0 al so símil de Francia y ganó el [[Tornéu Esperances de Toulon de 2009|Tornéu Esperances de Toulon]].

El [[10 d'agostu]] de [[2007]], el presidente de la FFCh [[Harold Mayne-Nicholls]] dio a conocer que'l téunicu arxentín [[Marcelo Bielsa]] asumía na seleición chilena. El so debú foi la derrota 1:2 en [[Viena]] ([[Austria]]) el [[7 de setiembre]] ante la seleición de {{Self|Suiza}}.

El [[10 d'ochobre]] de [[2009]], Chile [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|clasificó]] en segundu llugar (detrás de {{Self|Brasil}}) a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|XIX Copa Mundial de Fútbol]] con 32 equipos participantes, dempués de gana-y 4:2 a {{Self|Colombia}}, nuna campaña que tuvo la primer victoria oficial como llocal ante {{Self|Arxentina}} y trunfos como visita a les escuadres de {{Self|Perú}}, {{Self|Paraguái}} y Colombia. En partíos amistosos ganó como visita a les seleiciones de {{Self|Sudáfrica}}, {{Self|Dinamarca}} y {{Self|Eslovaquia}}.

Tres el sortéu realizáu'l [[4 d'avientu]] de 2009, Chile foi allugáu nel [[Grupu H de la Copa Mundial de Fútbol de 2010|Grupu H]] xuntu con {{Self|Hondures}}, {{Self|Suiza}} y {{Self|España}}. Na fase de grupos, venció a los dos primeros por 1:0, pero cayó ante'l españoles por 2:1. N'octavos de final atopar con Brasil y cayó por 3:0, rematando la so participación nel mundial realizáu en [[Sudáfrica]], consiguiendo'l 10ᵘ llugar de la clasificación xeneral.

{| align=center cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; width=40%
|- bgcolor=#006699 style=&quot;color:white;&quot;
!width=34% | Equipu
!width=5%
| Pts
!width=5% | PX
!width=5% | PG
!width=5% | PE
!width=5%
| PP
!width=5% | GF
!width=5% | GC
!width=5% | Dif
|- align=right bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|ESP}}'''
|'''6'''||3||2||0||1||4||2||2
|- align=right bgcolor=#D0e7FF
|align=left|'''{{selb|CHI}}'''
|'''6'''||3||2||0||1||3||2||1
|- align=right bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|SUI}}
|'''4'''||3||1||1||1||1||1||0
|- align=right bgcolor=#F5FAFF
|align=left|{{selb|HON}}
|'''1'''||3||0||1||2||0||3||-3
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Honduras
|paíslocal = Honduras
|resultáu = 0:1''' (0:1)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[16 de xunu]] de [[2010]], 13:30
|estadiu = [[Estadiu Mbombela]]
|ciudá = [[Nelspruit]]
|asistencia = 32&amp;nbsp;664
|refe = {{bandera|Seixeles}} [[Eddy Maillet]]
|goleslocal = 
|golesvisita = [[Jean Beausejour|Beausejour]] {{gol|34}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=249722/match=300061495/report.html
|color = G
|estáu = 
}}
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 1:0''' (0:0)
|visita = Suiza |paísvisita
 = Suiza |fecha =
 [[21 de xunu]] de [[2010]], 16:00
|estadiu = [[Estadiu Nelson Mandela Bay]]
|ciudá = [[Port Elizabeth]]
|asistencia = 34&amp;nbsp;872
|refe = {{bandera|Arabia Saudita}} [[Khalil Ibrahim Al Ghamdi|Khalil Al Ghamdi]]
|goleslocal = [[Mark González|González]] {{gol|75}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=249722/match=300061493/report.html
|color = G
|estáu = 
}}
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 1:2''' (0:2)
|visita = España |paísvisita
 = España |fecha =
 [[25 de xunu]] de [[2010]], 20:30
|estadiu = [[Estadiu Loftus Versfeld]]
|ciudá = [[Pretoria]]
|asistencia = 41&amp;nbsp;958
|refe = {{Bandera|Méxicu}} [[Marco Rodríguez]]
|goleslocal = [[Rodrigo Millar|Millar]] {{gol|47}}
|golesvisita = [[David Villa|Villa]] {{gol|24}}&lt;br /&gt;[[Andrés Iniesta|Iniesta]] {{gol|37}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=249722/match=300061491/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Octavos de final
{{Partíos
|deporte = fútbol
|llocal = Brasil
|paíslocal = Brasil
|resultáu = 3:0''' (2:0)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[28 de xunu]] de [[2010]], 20:30
|estadiu = [[Estadiu Ellis Park]]
|ciudá = [[Johannesburgu]]
|asistencia = 54&amp;nbsp;096
|refe = {{bandera|Inglaterra}} [[Howard Webb]]
|goleslocal = [[Juan Silveira do Santos|Juan]] {{gol|35}}&lt;br /&gt;[[Luís Fabiano]] {{gol|38}}&lt;br /&gt;[[Robinho]] {{gol|59}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=249717/match=300061500/report.html
|color = P
|estáu = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]], 12 ([[Miguel Pinto]]), 23 ([[Luis Marín Barahona|Luis Marín]]).
* '''Defenses''': 2 [[Ismael Fuentes]], 3 [[Waldo Ponce]], 4 [[Mauricio Isla]], 5 [[Pablo Contreras]], 17 [[Gary Medel]], 18 [[Gonzalo Jara]].
* '''Mediocampistes''': 6 [[Carlos Carmona Tello|Carlos Carmona]], 8 [[Arturo Vidal]], 10 [[Jorge Valdivia]], 13 [[Marco Estrada]], 14 [[Matías Fernández]], 19 ([[Gonzalo Fierro]]), 20 [[Rodrigo Millar]], 21 [[Rodrigo Tello]].
* '''Delanteros''': 7 [[Alexis Sánchez]], 9 [[Humberto Suazo]], 11 [[Mark González]], 15 [[Jean Beausejour]], 16 [[Fabián Orellana]], 22 [[Esteban Parés]].
* '''Entrenador''': [[Marcelo Bielsa]].
|}

=== Copa Mundial de Brasil 2014 ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol de 2014}}
[[Ficheru:Brazil vs. Chile in Mineirão 35.jpg|miniatura|Imaxe del alcuentru válidu por octavos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2014 ente les seleiciones de Chile y [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]]]
La campaña empecipiar el téunicu arxentín-chilenu [[Claudio Borghi]], pero en payares de 2012 foi cesáu de les sos funciones. Al mandu del arxentín [[Jorge Sampaoli]], Chile clasificó a la Copa Mundial tres una victoria 2:1 frente a Ecuador en [[Santiago de Chile|Santiago]]. Chile axudicóse 28 puntos, ocupando'l tercer llugar de la tabla de posiciones de les [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|clasificatorias pa Brasil 2014]], tres Arxentina y Colombia.

Nel sortéu de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|XX Copa Mundial de Fútbol]] con 32 equipos participantes, lleváu a cabu'l 6 d'avientu de 2013, Chile pasó a integrar el grupu B, xuntu con {{Self|España}}, {{Self|Países Baxos}} y {{Self|Australia}}.

Na fase de grupos, Chile venció a Australia por 3:1, ganó a España por 2:0 —resultancia que la clasificó a octavos de final y esanició a los campeones vixentes—, y perdió ante los Países Baxos por 2:0, quedando segundu nel grupu B con 6 puntos. Nos octavos de final, Chile enfrentó al anfitrión. Dambes seleiciones empataron 1:1 nos 90 minutos reglamentarios; la resultancia caltener hasta'l final de la prórroga de 30 minutos, polo que se debió dir a la definición de penales. Nellos, los tiros de los xugadores chilenos Mauricio Pinilla y Alexis Sánchez fueron tapaos pol porteru brasilanu Julio César —per Brasil, David Luiz anotó un gol, Willian falló'l segundu tiru y Marcelo anotó'l segundu gol—. Marcelo Díaz y Charles Aránguiz anotaron dos goles y Bravo tapó a Hulk. Neymar anotó un gol, obligando a Chile a anotar el siguiente tiru; sicasí, el defensa Gonzalo Jara falló'l postreru penal. Cola resultancia de 3:2 na definición a penales, Brasil pasó a cuartos de final ente que Chile remató la so participación na Copa Mundial de 2014, consiguiendo'l 9ᵘ llugar de la clasificación xeneral.

{|align=center cellpadding=3 cellspacing=0 style=&quot;background:#F9F9F9; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=40%
|- bgcolor=006699 style=&quot;color:white&quot;
!width=40%|Seleición
!width=5%|{{Abreviatura|Pts.|Puntos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!width=5%|{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!width=5%|{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!width=5%|{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
|- align=center bgcolor=D0Y7FF
|align=left|'''{{Self-i|Países Baxos}}'''
|'''9'''||3||3||0||0||10||3||+7
|- align=center bgcolor=D0Y7FF
|align=left|'''{{Self-i|Chile}}'''
|'''6'''||3||2||0||1||5||3||+2
|- align=center
|align=left|{{Self-i|España}}
|'''3'''||3||1||0||2||4||7||-3
|- align=center
|align=left|{{Self-i|Australia}}
|'''0'''||3||0||0||3||3||9||-6
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 3:1''' (2:1)
|visita = Australia |paísvisita
 = Australia |fecha =
 [[13 de xunu]] de [[2014]], 18:00 ([[UTC-4]])
|estadiu = [[Arena Pantanal]]
|ciudá = [[Cuiabá]]
|asistencia = 40&amp;nbsp;275
|árbitru = {{Bandera|Costa de Marfil}} [[Noumandiez Doue]]
|goleslocal = [[Alexis Sánchez|Sánchez]] {{gol|12}}&lt;br /&gt;[[Jorge Valdivia|Valdivia]] {{gol|14}}&lt;br /&gt;[[Jean Beausejour|Beausejour]] {{gol|90+2}}
|golesvisita = [[Tim Cahill|Cahill]] {{gol|35}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186473/index.html
|color = G
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = España |paíslocal
 = España |resultáu =
 0:2''' (0:2)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[18 de xunu]] de [[2014]], 16:00 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Maracaná]]
|ciudá = [[Rio de Janeiro]]
|asistencia = 74&amp;nbsp;101
|árbitru = {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Mark Geiger]]
|goleslocal = 
|golesvisita = [[Eduardo Vargas|Vargas]] {{gol|20}}&lt;br /&gt;[[Charles Aránguiz|Aránguiz]] {{gol|43}}
|sucesu = Primer victoria na historia de {{sel|Chile}} sobre {{sel|España}}
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186498/index.html
|color = G
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Países Baxos
|paíslocal = Países Baxos
|resultáu = 2:0''' (0:0)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[23 de xunu]] de [[2014]], 13:00 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Arena Corinthians]]
|ciudá = [[São Paulo]]
|asistencia = 62&amp;nbsp;996
|árbitru = {{Bandera|Gambia}} [[Bakary Gassama]]
|goleslocal = [[Leroy Fer|Fer]] {{gol|77}}&lt;br /&gt;[[Memphis Depay|Memphis]] {{gol|90}}
|golesvisita = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186470/index.html
|color = P
}}

;Octavos de final
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|competición = 
|llocal = Brasil
|paíslocal = Brasil
|resultáu = [[Prórroga (deporte)|1:1]]''' (1:1, 1:1)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |periodos
 = 
|fecha = [[28 de xunu]] de [[2014]], 13:00 ([[Fusu horariu|UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Mineirão]]
|ciudá = [[Belo Horizonte]]
|entraes = 
|asistencia = 57&amp;nbsp;714
|árbitru = {{Bandera|Inglaterra}} [[Howard Webb]]
|goleslocal = [[David Luiz]] {{Gol|18}}
|golesvisita = [[Alexis Sánchez|Sánchez]] {{Gol|32}}
|sucesu = 
|reporte = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255951/match=300186487/index.html
|reporte2 = 
|prórroga = sí |resultáu prórroga =
 
|penaltis1 = [[David Luiz]] {{Gol}}&lt;br /&gt;[[Willian Borges da Silva|Willian]] {{Penfallo|l'ataque foi esviáu}}&lt;br /&gt;[[Marcelo Vieira|Marcelo]] {{Gol}}&lt;br /&gt;[[Hulk (futbolista)|Hulk]] {{Penfallo|atayáu pol arqueru}}&lt;br /&gt;[[Neymar]] {{Gol}}
|penaltis2 = {{Penfallo|atayáu pol arqueru}} [[Mauricio Pinilla|Pinilla]]&lt;br /&gt;{{Penfallo|atayáu pol arqueru}} [[Alexis Sánchez|Sánchez]]&lt;br /&gt;{{Gol}} [[Charles Aránguiz|Aránguiz]]&lt;br /&gt;{{Gol}} [[Marcelo Díaz (futbolista)|Díaz]]&lt;br /&gt;{{Penfallo|un golpe nel palu}} [[Gonzalo Jara|Jara]]
|resultáu penaltis = 3:2
|color = Y |estáu 
 = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]], 12 ([[Cristopher Toselli]]), 23 ([[Johnny Herrera]]).
* '''Defenses''': 2 [[Eugenio Mena]], 3 ([[Miiko Albornoz]]), 4 [[Mauricio Isla]], 13 [[José Rojas (futbolista)|José Rojas]], 17 [[Gary Medel]], 18 [[Gonzalo Jara]].
* '''Mediocampistes''': 5 [[Francisco Silva Gajardo|Francisco Silva]], 6 [[Carlos Carmona Tello|Carlos Carmona]], 8 [[Arturo Vidal]], 10 [[Jorge Valdivia]], 15 [[Jean Beausejour]], 16 [[Felipe Gutiérrez]], 19 ([[José Pedro Fuenzalida]]), 20 [[Charles Aránguiz]], 21 [[Marcelo Díaz (futbolista)|Marcelo Díaz]].
* '''Delanteros''': 7 [[Alexis Sánchez]], 9 [[Mauricio Pinilla]], 11 [[Eduardo Vargas]], 14 ([[Fabián Orellana]]), 22 ([[Esteban Parés]]).
* '''Entrenador''': [[Jorge Sampaoli]].
|}

=== Copa América de Chile 2015 ===
{{AP|Chile na Copa América 2015}}
{|class=infobox width=100 cellspacing=0 style=font-size:95%
|-
!colspan=2 style=font-size:small&quot;| '''[[Copa América 2015]]'''&lt;br /&gt;[[Ficheru:Star*.svg|15px]]
|}
[[Ficheru:CHI-ARG-2015-07-04.svg|derecha|290px]]
Chile apostó la [[Copa América 2015]] en condición de llocal. El sortéu foi lleváu a cabu'l [[24 de payares]] de [[2014]] en [[Viña del Mar]]. Chile como anfitrión integró'l grupu A como cabeza de serie, xuntu con {{Self|Bolivia}}, {{Self|Ecuador}} y {{Self|Méxicu}}.

Nel partíu inaugural, el [[11 de xunu]], Chile superó a Ecuador por 2:0, con goles d'[[Arturo Vidal]], por aciu llanzamientu penal nel segundu tiempu, y [[Eduardo Vargas]], a 6 minutos del final. Nel so segundu partíu, empató 3:3 ante Méxicu. Anque Méxicu adelantrar nel marcador, Chile empató un minutu dempués; depués el cuadru azteca adelantróse y a 4 minutos del final del primer tiempu, Chile volvió empatar el marcador. Nel segundu tiempu, Chile anotó pela vía penal dando vuelta'l partíu, minutos dempués Méxicu volvió empatar. Nel postreru partíu de la fase de grupos, Chile golió a Bolivia por 5:0, con goles de [[Charles Aránguiz]] (2), [[Alexis Sánchez]] y [[Gary Medel]]; l'últimu gol del partíu foi un autogol de [[Ronald Raldes]]. Con esto, Chile clasificar a los cuartos de final como primero del so grupu, con 7 puntos, 10 goles y una diferencia de goles de +7.

Nos cuartos de final, Chile ganó al campeón vixente entós, {{Self|Uruguái}} por 1:0 —que clasificara como'l meyor terceru del campeonatu—. Nesti partíu, [[Edinson Cavani]] foi espulsáu nel segundu tiempu por una bofetada contra [[Gonzalo Jara]]. A los 80 minutos, [[Mauricio Isla]] abrió'l marcador a favor de Chile. Con esta resultancia, ''la Colorada'' volvió a una semifinal de Copa América dempués de 16 años —l'anterior fuera en [[Copa América 1999|1999]], cuando empató en 90 minutos reglamentarios ante Uruguái por 1:1, y perdió en penales por 3:5 en semifinales—.

Na semifinal, Chile enfrentó a {{Self|Perú}} —que venía de ganar a Bolivia por 3:1 nos cuartos de final—, al que ganó por 2:1. Eduardo Vargas foi la figura del partíu al anotar dos goles —el primeru a los 43 minutos del primer tiempu y el segundu, a los 63 minutos del segundu tiempu; el descuentu pa Perú foi un autogol de [[Gary Medel]], quien anotó l'empate a los 60 minutos—. Al rematar el partíu, Chile aportó a una final de Copa América dempués de 28 años —l'anterior fuera en [[Copa América 1987|1987]], cuando cayó ante Uruguái por 0:1 na final—.

Na final, Chile enfrentó a {{Self|Arxentina}} —que venía de goliar a Paraguay por 6:1 nes semifinales—. Magar que Chile tuvo más tiros a puerta y mayor posesión del balón, el partíu remató ensin goles nos 90 minutos reglamentarios, polo que se debió xugar [[prórroga (deporte)|tiempu suplementariu]] de dos tiempos de 15 minutos cada unu, nos que se caltuvo l'empate. N'última instancia, tuvo de recurrise a una [[tiros dende'l puntu penal|riola de penales]] pa definir al campeón de la Copa América 2015. Chile empezó; [[Matías Fernández]] anotó, y [[Lionel Messi]] igualó p'Arxentina. [[Arturo Vidal]] anotó'l segundu penal pa Chile, ente que [[Gonzalo Higuaín]] falló'l segundu penal d'Arxentina al llanzalo por sobre'l travesal. [[Charles Aránguiz]] adelantró'l tercer penal pa Chile, y el tiru d'[[Éver Banega]] foi atayáu por [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]]. Nel postreru penal, [[Alexis Sánchez]] marcó un [[penalti a lo Panenka]]. Con esta resultancia, Chile ganó por 4:1 a Arxentina por aciu definición a penales, y axudicóse asina'l so primera [[Copa América]], la primer copa internacional na so historia.

Foi l'equipu más goliador (13 tantos). Eduardo Vargas foi unu de los dos goliadores del campeonatu (4 anotaciones), [[Jorge Valdivia]] foi unu de los dos asistentes del tornéu con tres asistencies, [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]] foi escoyíu como meyor porteru del campeonatu y [[Jorge Sampaoli]] foi escoyíu como'l meyor entrenador del tornéu más antiguu del mundu. Coles mesmes, na so calidá de campeón, va apostar per primer vegada la [[Copa FIFA Confederación 2017]] en [[Rusia]], y la [[Copa Artemio Franchi 2018]] n'[[Italia]] —xuntu coles seleiciones d'Arxentina (subcampeona), {{Self|Portugal}} y {{Self|Francia}} (campeona y subcampeona de la [[Eurocopa 2016]])—.

Per primer vegada la seleición chilena terminó invicta nuna Copa América, y ganó una definición a penales en dichu campeonatu y nel historial de partíos «clase A».

{|align=center cellpadding=3 cellspacing=0 style=&quot;background:#F9F9F9; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=40%
|- bgcolor=006699 style=&quot;color:white&quot;
!width=40%|Seleición
!width=5%|{{Abreviatura|Pts.|Puntos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!width=5%|{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!width=5%|{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!width=5%|{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!width=5%|{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
|- align=center bgcolor=D0Y7FF
|align=left|'''{{Self-i|Chile}}'''
|'''7'''||3||2||1||0||10||3||7
|- align=center bgcolor=D0Y7FF
|align=left|'''{{Self-i|Bolivia}}'''
|'''4'''||3||1||1||1||3||7||-4
|- align=center
|align=left|{{Self-i|Ecuador}}
|'''3'''||3||1||0||2||4||6||-2
|- align=center
|align=left|{{Self-i|Méxicu}}
|'''2'''||3||0||2||1||4||5||-1
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 2:0''' (0:0)
|visita = Ecuador
|paísvisita = Ecuador
|fecha = [[11 de xunu]] de [[2015]], 20:30 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 46&amp;nbsp;000
|árbitru = {{Bandera|ARG}} [[Néstor Pitana]]
|goleslocal = [[Arturo Vidal|Vidal]] {{gol|66|pen.}}&lt;br /&gt;[[Eduardo Vargas|Vargas]] {{gol|83}}
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/index.html?channel=deportes.futbol.copaamerica.215726&amp;lang=es_EL sucesu = Vídeu resumen oficial: [http://www.ca2015.com/en/match/report/1947873 Chile vs Ecuador]
|color = G
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 3:3''' (2:2)
|visita = Méxicu |paísvisita
 = Méxicu |fecha =
 [[15 de xunu]] de [[2015]], 20:30 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 45&amp;nbsp;583
|árbitru = {{Bandera|PER}} [[Víctor Hugo Carrillo]]
|goleslocal = [[Arturo Vidal|Vidal]] {{gol|21}} {{gol|54|pen.}}&lt;br /&gt;[[Eduardo Vargas|Vargas]] {{gol|41}}
|golesvisita = [[Matías Vuoso|Vuoso]] {{gol|20}} {{gol|65}}&lt;br /&gt;[[Raúl Jiménez|Jiménez]] {{gol|28}}
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/index.html?channel=deportes.futbol.copaamerica.215733&amp;lang=es_EL sucesu = Vídeu resumen oficial: [http://www.ca2015.com/en/match/report/1947879 Chile vs Méxicu]
|color = Y }}

{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 5:0''' (2:0)
|visita = Bolivia |paísvisita
 = Bolivia |fecha =
 [[19 de xunu]] de [[2015]], 20:30 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|asistencia = 45&amp;nbsp;601
|árbitru = {{Bandera|URU}} [[Andrés Cunha]]
|goleslocal = [[Charles Aránguiz|Aránguiz]] {{gol|2}} {{gol|65}}&lt;br /&gt;[[Alexis Sánchez|Sánchez]] {{gol|36}}&lt;br /&gt;[[Gary Medel|Medel]] {{gol|78}}&lt;br /&gt;[[Ronald Raldes|Raldes]] {{gol|85|a.g.}}
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/index.html?channel=deportes.futbol.copaamerica.215739&amp;lang=es_EL sucesu = Vídeu resumen oficial: [http://www.ca2015.com/en/match/report/1947885 Chile vs Bolivia]
|color = G
}}

;Cuartos de final
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|competición = 
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 1:0''' (0:0)
|visita = Uruguái |paísvisita
 = Uruguái |periodos
 = 
|fecha = [[24 de xunu]] de [[2015]], 20:30 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|entraes = 
|asistencia = 45&amp;nbsp;304
|árbitru = {{Bandera|Brasil}} [[Sandro Ricci]]
|goleslocal = [[Mauricio Isla|Isla]] {{Gol|80}}
|golesvisita = 
|sucesu = Vídeu resumen oficial: [http://www.ca2015.com/en/match/report/1947923 Chile vs Uruguái]
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/index.html?channel=deportes.futbol.copaamerica.215744&amp;lang=es_REPORTAR2 = 
|prórroga = 
|resultáu prórroga = 
|penaltis1 = 
|penaltis2 = 
|resultáu penaltis = 
|color = G
|estáu = 
}}
;Semifinal
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|competición = 
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 2:1''' (1:0)
|visita = Perú |paísvisita
 = Perú |periodos
 = 
|fecha = [[29 de xunu]] de [[2015]], 20:30 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|entraes = 
|asistencia = 45&amp;nbsp;651
|árbitru = {{Bandera|Venezuela}} [[José Argote]]
|goleslocal = [[Eduardo Vargas|Vargas]] {{Gol|41}} {{Gol|63}}
|golesvisita = [[Gary Medel|Medel]] {{Gol|60|a.g.}}
|sucesu = Vídeu resumen oficial: [http://www.ca2015.com/en/match/report/1901771 Chile vs Perú]
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/index.html?channel=deportes.futbol.copaamerica.215748&amp;lang=es_REPORTAR2 = 
|prórroga = 
|resultáu prórroga = 
|penaltis1 = 
|penaltis2 = 
|resultáu penaltis = 
|color = G
|estáu = 
}}
;Final
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|competición = 
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 0:0
|visita = Arxentina |paísvisita
 = Arxentina |periodos
 = 
|fecha = [[4 de xunetu]] de [[2015]], 17:00 ([[UTC-3]])
|estadiu = [[Estadiu Nacional de Chile|Estadiu Nacional]]
|ciudá = [[Santiago de Chile|Santiago]]
|entraes = 
|asistencia = 45&amp;nbsp;693
|árbitru = {{Bandera|Colombia}} [[Wilmar Roldán]]
|goleslocal = 
|golesvisita = 
|sucesu = Vídeu resumen oficial: [http://www.ca2015.com/en/match/report/1901767 Chile vs Arxentina]
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/index.html?channel=deportes.futbol.copaamerica.215751&amp;lang=es_REPORTAR2 = 
|prórroga = sí |resultáu prórroga =
 
|penaltis1 = [[Matías Fernández|Fernández]] {{Gol}}&lt;br /&gt;[[Arturo Vidal|Vidal]] {{Gol}}&lt;br /&gt;[[Charles Aránguiz|Aránguiz]] {{Gol}}&lt;br /&gt;[[Alexis Sánchez|Sánchez]] {{Gol}}
|penaltis2 = {{Gol}} [[Lionel Messi|Messi]]&lt;br /&gt;{{Penfallo|esviáu}} [[Gonzalo Higuaín|Higuaín]]&lt;br /&gt;{{Penfallo|arqueru}} [[Éver Banega|Banega]]
|resultáu penaltis = 4:1
|color = Y |estáu 
 = 
}}

;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]], 12 ([[Paulo Garcés]]), 23 ([[Johnny Herrera]]).
* '''Defenses''': 2 [[Eugenio Mena]], 3 [[Miiko Albornoz]], 4 [[Mauricio Isla]], 13 [[José Rojas (futbolista)|José Rojas]], 17 [[Gary Medel]], 18 [[Gonzalo Jara]].
* '''Mediocampistes''': 5 [[Francisco Silva Gajardo|Francisco Silva]], 6 ([[José Pedro Fuenzalida]]), 8 [[Arturo Vidal]], 10 [[Jorge Valdivia]], 14 [[Matías Fernández]], 15 [[Jean Beausejour]], 16 [[David Pizarro]], 19 [[Felipe Gutiérrez]], 20 [[Charles Aránguiz]], 21 [[Marcelo Díaz (futbolista)|Marcelo Díaz]].
* '''Delanteros''': 7 [[Alexis Sánchez]], 9 [[Mauricio Pinilla]], 11 [[Eduardo Vargas]], 22 [[Ángelo Henríquez]].
* '''Entrenador''': [[Jorge Sampaoli]].
|}

=== Copa América Centenariu 2016 ===
{{AP|Chile na Copa América Centenariu}}
{|class=infobox width=100 cellspacing=0 style=font-size:95%
|-
!colspan=2 style=font-size:small&quot;| '''[[Copa América Centenariu 2016]]'''&lt;br /&gt;[[Ficheru:Star*.svg|15px]]
|}
[[Ficheru:ARG-CHI 2016-06-26.svg|derecha|290px]]
Chile apostó la [[Copa América Centenariu 2016]] en condición de campeón vixente d'América. El sortéu foi lleváu a cabu'l [[21 de febreru]] de [[2016]] en [[Nueva York]]. Chile integró'l grupu D, xuntu con [[Arxentina]], [[Bolivia]] y [[Panamá]].

El 6 de xunu, Chile foi ganáu per Arxentina por 2:1; el gol chilenu foi anotáu por [[José Pedro Fuenzalida]] nos descuentos. Nel so segundu partíu, ganó a Bolivia por 2:1 con goles d'[[Arturo Vidal]]. Nel postreru partíu de la fase de grupos, Chile ganó a Panamá por 4:2, con dobletes d'[[Eduardo Vargas]] y [[Alexis Sánchez]]. Con esto, Chile clasificar a los cuartos de final como segundu del so grupu, con 6 puntos, 7 goles y una diferencia de goles de +2.

Nos cuartos de final en Santa Clara, Chile golió a Méxicu por 7:0 —el meyor resultáu na historia de la seleición, igualando la so actuación na [[Copa América 1979]], cuando ganó a Venezuela por idénticu marcador—. Los goles de la seleición fueron anotaos por Alexis Sánchez (1), [[Edson Puch]] (2) y Eduardo Vargas (4), quien s'alzó como la figura del alcuentru.

Na semifinal en Chicago, Chile enfrentó a Colombia cola ausencia d'Arturo Vidal por acumuladura de tarxetes marielles; nel so reemplazu entró [[Pedro Pablo Hernández]], quien salió mancáu na primer parte del partíu y foi reemplazáu de la mesma por [[Erick Pulgar]]. Finalmente, ''la Colorada'' ganó por 2:0 a Colombia, con goles de [[Charles Aránguiz]] y José Pedro Fuenzalida nel primer tiempu.

Na final en East Rutherford, Chile enfrentó a Arxentina —tal como en 2015—. Arxentina tuvo les oportunidaes más clares de convertir, pero Chile foi'l que tuvo mayor posesión del balón. El partíu remató ensin goles nos 90 minutos reglamentarios, polo que se debió xugar [[tiempu suplementariu]] de dos tiempos de 15 minutos cada unu, nos que se caltuvo l'empate. Tal como na edición anterior, definir al ganador en [[riola de penales]]. Chile empezó; el tiru d'Arturo Vidal foi atayáu por [[Sergio Germán Romero|Sergio Romero]]. Depués foi la vez d'Arxentina con [[Lionel Messi]], quien alzó'l so tiru percima del travesal. [[Nicolás Castillo]] anotó'l primera penal pa Chile, ente que [[Javier Mascherano]] fixo lo mesmo p'Arxentina. Charles Aránguiz adelantró a Chile nel marcador al anotar el so penal, y [[Sergio Agüero]] anotó y volvió empatar la definición. [[Jean Beausejour]] anotó'l tercer penal pa Chile, y el tiru de [[Lucas Biglia]] foi atayáu por [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]]. Nel postreru penal, [[Francisco Silva Gajardo|Francisco Silva]] anotó'l penal definitivu pa Chile. Cola resultancia de 4:2 por aciu definición a penales, Chile ganó a Arxentina y consagróse como bicampeón d'América. 

Chile foi'l segundu equipu más goliador (16 tantos) por detrás d'Arxentina (18). Per segunda vegada consecutiva, Eduardo Vargas foi'l goliador del campeonatu (6 anotaciones) y Claudio Bravo foi escoyíu'l meyor porteru del campeonatu. Alexis Sánchez foi escoyíu'l meyor xugador del tornéu.

{|align=center cellpadding=3 cellspacing=0 style=&quot;background:#F9F9F9; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=40%
|- bgcolor=006699 style=&quot;color:white&quot;
!width=45%|Seleición
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Puntos&quot;|Pts.
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Partíos xugaos&quot;|PX
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Partíos ganaos&quot;|PG
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Partíos empataos&quot;|PE
!width=5%
style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Partíos perdíos&quot;|PP
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Goles a favor&quot;|GF
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Goles en contra&quot;|GC
!width=5% style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Diferencia de goles&quot;|Dif
|- align=center bgcolor=D0Y7FF
|align=left|'''{{Selb|ARG}}'''
|'''9'''||3||3||0||0||10||1||9
|- align=center bgcolor=D0Y7FF
|align=left|'''{{Selb|CHI}}''' 
|'''6'''||3||2||0||1||7||5||2
|- align=center 
|align=left|{{Selb|PAN}}
|'''3'''||3||1||0||2||4||10||-6
|- align=center 
|align=left|{{Selb|BOL}}
|'''0'''||3||0||0||3||2||7||-5
|}
&lt;br /&gt;
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Arxentina |paíslocal
 = Arxentina |resultáu =
 2:1''' (0:0)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[6 de xunu]] de [[2016]], 18:00 ([[UTC-8]])
|estadiu = [[Levi's Stadium]]
|ciudá = [[Santa Clara (California)|Santa Clara]]
|asistencia = 69 451
|árbitru = {{Bandera|URU}} [[Daniel Fedorczuk]]
|goleslocal = [[Ángel Di María|Di María]] {{gol|51}}&lt;br /&gt;[[Éver Banega|Banega]] {{gol|59}}
|golesvisita = [[José Pedro Fuenzalida|Fuenzalida]] {{gol|90+3}}
|reporte = http://es.ca2016.com/matches/8
|color = P
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 2:1''' (0:0)
|visita = Bolivia |paísvisita
 = Bolivia |fecha =
 [[10 de xunu]] de [[2016]], 19:00 ([[UTC-4]])
|estadiu = [[Gillette Stadium]]
|ciudá = [[Foxborough]]
|asistencia = 19 392
|árbitru = {{Bandera|USA}} [[Jair Marrufo]]
|goleslocal = [[Arturo Vidal|Vidal]] {{gol|46}}{{gol|90+10|pen.}}
|golesvisita = [[Jhasmany Campos|Campos]] {{gol|61}}
|reporte = http://es.ca2016.com/matches/15
|color = G
}}
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Chile |paíslocal
 = Chile |resultáu =
 4:2''' (2:1)
|visita = Panamá |paísvisita
 = Panamá |fecha =
 [[14 de xunu]] de [[2016]], 20:00 ([[UTC-4]])
|estadiu = [[Lincoln Financial Field]]
|ciudá = [[Filadelfia]]
|asistencia = 27 260
|árbitru = {{Bandera|ECU}} [[Roddy Zambrano]]
|goleslocal = [[Eduardo Vargas|Vargas]] {{gol|15}} {{gol|43}}&lt;br /&gt;[[Alexis Sánchez|Sánchez]] {{gol|50}} {{gol|89}}
|golesvisita = [[Miguel Camargo|Camargo]] {{gol|5}}&lt;br /&gt;[[Abdiel Arroyo|Arroyo]] {{gol|75}} 
|reporte = http://es.ca2016.com/matches/23
|color = G
}}

;Cuartos de final
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Méxicu |paíslocal
 = Méxicu |resultáu =
 0:7''' (0:2)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[18 de xunu]] de [[2016]], 19:00 ([[UTC-7]])
|estadiu = [[Levi's Stadium]]
|ciudá = [[Santa Clara (California)|Santa Clara]]
|asistencia = 70 547
|árbitru = {{Bandera|BRA}} [[Héber Lopes]]
|goleslocal = 
|golesvisita = [[Edson Puch|Puch]] {{gol|16}} {{gol|88}}&lt;br /&gt;[[Eduardo Vargas|Vargas]] {{gol|44}} {{gol|52}} {{gol|57}} {{gol|74}}&lt;br /&gt;[[Alexis Sánchez|Sánchez]] {{gol|49}}
|reporte = http://es.ca2016.com/matches/28
|color = G
}}
;Semifinal
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|llocal = Colombia |paíslocal
 = Colombia |resultáu =
 0:2''' (0:2)
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |fecha =
 [[22 de xunu]] de [[2016]], 19:00 ([[UTC-5]])
|estadiu = [[Soldier Field]]
|ciudá = [[Chicago]]
|asistencia = 55 423
|refe = {{bandera|SLV}} [[Joel Aguilar]]
|goleslocal = 
|golesvisita = [[Charles Aránguiz|Aránguiz]] {{gol|7}}&lt;br /&gt;[[José Pedro Fuenzalida|Fuenzalida]] {{gol|11}}
|reporte = http://es.ca2016.com/matches/30
|sucesu = &lt;center&gt;L'entamu del segundu tiempu retrasóse dos hores por cuenta de les condiciones climátiques.&lt;ref&gt;{{cita noticia|títulu=Partíu Chile y Colombia temporalmente suspendíu por nube, 'La Colorada' gana 2-0|url=http://www.univision.com/deportes/futbol/copa-america-centenario-2016/partíu-chile-y-colombia-temporalmente-suspendíu-por nube-la-colorada-gana-2-0|fechaaccesu=22 de xunu de 2016|axencia=Univision|fecha=22 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;/center&gt;
|color = G
}}
;Final
{{Partíu |deporte =
 fútbol
|competición = 
|llocal = Arxentina |paíslocal
 = Arxentina |resultáu =
 0:0
|visita = Chile |paísvisita
 = Chile |periodos
 = 
|fecha = [[26 de xunu]] de [[2016]], 20:00 ([[UTC-4]])
|estadiu = [[MetLife Stadium]]
|ciudá = [[East Rutherford]]
|entraes = 
|asistencia = 82&amp;nbsp;026
|árbitru = {{Bandera|BRA}} [[Héber Lopes]]
|goleslocal = 
|golesvisita = 
|sucesu = 
|reporte = http://estadisticas.conmebol.com/html/v3/?channel=deportes.futbol.copaamerica.260295&amp;lang=es_LA&amp;theme=copaamerica
|reporte2 = 
|prórroga = sí |resultáu prórroga =
 
|penaltis1 = [[Lionel Messi|Messi]] {{penfallo|esviáu}}&lt;br /&gt;[[Javier Mascherano|Mascherano]] {{gol}}&lt;br /&gt;[[Sergio Agüero|Agüero]] {{gol}}&lt;br /&gt;[[Lucas Biglia|Biglia]] {{penfallo|arqueru}}
|penaltis2 = {{penfallo|arqueru}} [[Arturo Vidal|Vidal]]&lt;br /&gt;{{gol}} [[Nicolás Castillo|Castillo]]&lt;br /&gt;{{gol}} [[Charles Aránguiz|Aránguiz]]&lt;br /&gt;{{gol}} [[Jean Beausejour|Beausejour]]&lt;br /&gt;{{gol}} [[Francisco Silva Gajardo|Silva]]
|resultáu penaltis = 2:4
|color = Y |estáu 
 = 
}}
;Plantía {|cellspacing=0
cellpadding=0 class=&quot;references-small&quot; style=&quot;background:#FFFFFF; border:1px #e30013 solid; width:100%&quot;
|width=100% align=left valign=top|
* '''Arqueros''': 1 [[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]], 12 ([[Cristopher Toselli]]), 23 ([[Johnny Herrera]]).
* '''Defenses''': 2 [[Eugenio Mena]], 3 [[Enzo Roco]], 4 [[Mauricio Isla]], 15 [[Jean Beausejour]], 17 [[Gary Medel]], 18 [[Gonzalo Jara]].
* '''Mediocampistes''': 5 [[Francisco Silva Gajardo|Francisco Silva]], 6 [[José Pedro Fuenzalida]], 8 [[Arturo Vidal]], 10 [[Pedro Pablo Hernández]], 13 [[Erick Pulgar]], 20 [[Charles Aránguiz]], 21 [[Marcelo Díaz (futbolista)|Marcelo Díaz]].
* '''Delanteros''': 7 [[Alexis Sánchez]], 9 [[Mauricio Pinilla]], 11 [[Eduardo Vargas]], 14 [[Mark González]], 16 [[Nicolás Castillo]], 19 [[Fabián Orellana]], 22 [[Edson Puch]].
* '''Entrenador''': [[Juan Antonio Pizzi]].
|}

=== Copa Confederaciones 2017 ===
{{AP|Chile n'Acopar Confederaciones 2017|l1=Chile n'Acopar Confederaciones 2017}}

== Estadístiques ==
&lt;small&gt;Nota: El rendimientu calcular coles siguientes puntuaciones: PG = 3 pts. ; PE = 1 pto. ; PP = 0 pts.&lt;/small&gt;
=== [[Copa Mundial de Fútbol]] ===
{{AP|Chile na Copa Mundial de Fútbol|Goliadores chilenos de la Copa Mundial de Fútbol}}
&lt;small&gt;'''Actualizáu hasta la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]'''&lt;/small&gt;
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|-align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!See y añu
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Uruguay.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1930|1930]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1930|Primer fase]]
|5ᵘ ||3 ||2 ||0 ||1 ||5 ||3 ||+2 ||66,66
|[[Guillermo Subiabre|Subiabre]] y [[Carlos Vidal|Vidal]]: 2&lt;ref name=&quot;goles1930&quot; group=n&gt;Según el sitiu oficial de la [[FIFA]], rexístrase que [[Guillermo Subiabre|Subiabre]] anotó 2 goles, [[Carlos Vidal|Vidal]] anotó 2 goles (nel partíu contra Méxicu, anotó los goles primeru y terceru) y un autogol de [[Manuel Rosas Sánchez|Manuel Rosas]] (el segundu gol a favor de Chile nel partíu contra Méxicu). Según diverses fontes, mentar a [[Guillermo Arellano]] como l'autor del descuentu nel partíu ante Arxentina.&lt;/ref&gt;
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1934|1934]]
| colspan=&quot;11&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Retiróse
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of France.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1938|1938]]
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1950|1950]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1950|Primer fase]]
|9ᵘ ||3 ||1 ||0 ||2 ||5 ||6 ||-1 ||33,33
|[[Atilio Cremaschi|Cremaschi]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Switzerland.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1954|1954]]
| colspan=&quot;11&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1958|1958]]
|-align=center bgcolor=CC9966
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|[[Ficheru:Flag of Chile.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]]
![[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1962|Tercer llugar]]
!3ᵘ ||6 ||4 ||0 ||2 ||10 ||8 ||+2 ||66,66
![[Leonel Sánchez|L. Sánchez]]: 4
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of England.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1966|1966]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1966|Primer fase]]
|13ᵘ ||3 ||0 ||1 ||2 ||2 ||5 ||-3 ||11,11
|[[Rubén Marcos|Marcos]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Mexico.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1970|1970]]
|colspan=11|Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Germany.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1974|Primer fase]]
|11ᵘ ||3 ||0 ||2 ||1 ||1 ||2 ||-1 ||22,22
|[[Sergio Afumada|Afumada]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Argentina (alternative).svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|1978]]
|colspan=11|Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Spain.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1982|Primer fase]]
|22ᵘ ||3 ||0 ||0 ||3 ||3 ||8 ||-5 ||0
|[[Juan Carlos Letelier|Letelier]], [[Gustavo Moscoso|Moscoso]] y [[Miguel Ángel Neira|Neira]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Mexico.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]]
| colspan=&quot;11&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Italy.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]]
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of the United States.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|1994]]
|colspan=11|Suspendíu pola [[FIFA]]
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of France.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|1998]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 1998|Octavos de final]]
|16ᵘ ||4 ||0 ||3 ||1 ||5 ||8 ||-3 ||25
|[[Marcelo Salas|Salas]]: 4
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of South Korea.svg|20px|cantu]] [[Ficheru:Flag of Japan.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 2002|2002]]
| colspan=&quot;11&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Germany.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|2006]]
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of South Africa.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|2010]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 2010|Octavos de final]]
|10ᵘ ||4 ||2 ||0 ||2 ||3 ||5 ||-2 ||50
|[[Jean Beausejour|Beausejour]], [[Mark González|González]] y [[Rodrigo Millar|Millar]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Brazil.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]]
|[[Chile na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Octavos de final]]
|9ᵘ ||4 ||2 ||1 ||1 ||6 ||4 ||+2 ||58,33
|[[Alexis Sánchez|A. Sánchez]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Russia.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 2018|2018]]
|colspan=11|Nun clasificó&lt;!---
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:Flag of Qatar.svg|20px|cantu]] [[Copa Mundial de Fútbol de 2022|2022]]
| colspan=&quot;9&quot; rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot;|''Por apostase''
|- align=center bgcolor=#F9F9F9
! {{bandera|CAN}} {{bandera|USA}} {{bandera|MEX}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2026|2026]]---&gt;
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|Tabla estadística de la Copa Mundial de Fútbol|Total}}
!9/21 ||20ᵘ ||33 ||11 ||7 ||15 ||40 ||49 ||-9 ||40,40
!{{Tc|Leonel Sánchez|L. Sánchez}} y {{Tc|Marcelo Salas|Salas}}: 4&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(24 xugadores)&lt;/small&gt;
|}

==== Estadística por rivales ====
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;width:60%&quot;
|-align=center
!colspan=9|Partíos na Copa Mundial de Fútbol (1930-2014)
|-align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Seleición
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Alemaña Oriental}} [[Seleición de fútbol d'Alemaña Democrática|Alemaña Democrática]]
|1 ||0 ||1 ||0 ||1 ||1 ||0 ||33,33
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Alemaña}} [[Seleición de fútbol d'Alemaña Federal|Alemaña Federal]]
|3 ||0 ||0 ||3 ||1 ||7 ||-6 ||0
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Arxelia}} [[Seleición de fútbol d'Arxelia|Arxelia]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||2 ||3 ||-1 ||0
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Arxentina]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||1 ||3 ||-2 ||0
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Australia}} [[Seleición de fútbol d'Australia|Australia]]
|2 ||1 ||1 ||0 ||3 ||1 ||+2 ||66,66
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Austria}} [[Seleición de fútbol d'Austria|Austria]]
|2 ||0 ||1 ||1 ||1 ||2 ||-1 ||16,66
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]
|4 ||0 ||1 ||3 ||4 ||12 ||-8 ||8,33
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Camerún}} [[Seleición de fútbol de Camerún|Camerún]]
|1 ||0 ||1 ||0 ||1 ||1 ||0 ||33,33
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Corea del Norte}} [[Seleición de fútbol de Corea del Norte|Corea del Norte]]
|1 ||0 ||1 ||0 ||1 ||1 ||0 ||33,33
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|España}} [[Seleición de fútbol d'España|España]]
|3 ||1 ||0 ||2 ||3 ||4 ||-1 ||33,33
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Seleición de fútbol de los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||5 ||2 ||+3 ||100
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Francia}} [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||+1 ||100
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Hondures}} [[Seleición de fútbol d'Honduras|Honduras]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||+1 ||100
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Inglaterra}} [[Seleición de fútbol d'Inglaterra|Inglaterra]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||2 ||-2 ||0
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Italia}} [[Seleición de fútbol d'Italia|Italia]]
|3 ||1 ||1 ||1 ||4 ||4 ||0 ||44,44
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Seleición de fútbol de Méxicu|Méxicu]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||3 ||0 ||+3 ||100
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||2 ||-2 ||0
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Suiza}} [[Seleición de fútbol de Suiza|Suiza]]
|2 ||2 ||0 ||0 ||4 ||1 ||+3 ||100
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Xunión Soviética}} [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|Xunión Soviética]]
|2 ||1 ||0 ||1 ||3 ||3 ||0 ||50
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Yugoslavia}} [[Seleición de fútbol de Yugoslavia|Yugoslavia]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||+1 ||100
|-align=center
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;{{Abreviatura|Total|20 seleiciones}}
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;33
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;11
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;7
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;15
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;40
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;49
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;-9
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;40,40
|}
&lt;/center&gt;

=== [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol|Clasificación pa la Copa Mundial]] ===

&lt;small&gt;'''Actualizáu hasta la [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018]]'''&lt;/small&gt;
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=3 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|-align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!Añu !{{Abreviatura|Cl.|Clasificáu a la Copa Mundial
de Fútbol}}
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!1930¹
|colspan=12|Invitáu
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1934#Suramérica|1934]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|colspan=12|Retiróse
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1938#Suramérica|1938]]³
|colspan=12|Retiróse
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1950#Suramérica|1950]]&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
|colspan=12|Clasificáu automáticamente
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1954#Suramérica|1954]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1954|Grupu 11]] ||3ᵘ ||4 ||0 ||0 ||4 ||1 ||10 ||-9 ||0
|[[Eduardo Carbayeda|Carbayeda]]: 1&lt;ref name=&quot;gol 1954&quot; group=n&gt;Según el sitiu oficial de la [[FIFA]] y diverses fontes, rexístrase que [[Eduardo Carbayeda]] anotó l'únicu gol de Chile nesa clasificatoria, ente que solamente'l sitiu web www.solofutbol.cl méntase que'l gol foi obra d'[[Jorge Carbayeda Oliver|el so hermanu]].&lt;/ref&gt;
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1958|1958]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1958|Grupu 2]] ||3ᵘ ||4 ||1 ||0 ||3 ||2 ||10 ||-8 ||25
|[[Guillermo Díaz Zambrano|Díaz]] y [[Jaime Ramírez Banda|Ramírez]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]]&lt;sup&gt;5&lt;/sup&gt;
|colspan=12|Anfitrión
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1966|1966]]&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt;
!{{Sí|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1966|Grupu 2]] ||1ᵘ ||5 ||3 ||1 ||1 ||14 ||8 ||+6 ||66,66
|[[Alberto Fouillioux|Fouilloux]] y [[Leonel Sánchez|L. Sánchez]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1970|1970]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1970|Grupu 3]] ||2ᵘ ||4 ||1 ||2 ||1 ||5 ||4 ||+1 ||41,66
|[[Adolfo Olivares|Olivares]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]]&lt;sup&gt;7&lt;/sup&gt;
!{{Sí|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1974|Grupu 3]] ||1ᵘ ||5 ||3 ||1 ||1 ||6 ||3 ||+3 ||66,66
|[[Sergio Afumada|Afumada]], [[Julio Crisosto|Crisosto]], [[Rogelio Farías|Farías]] y [[Francisco Valdés Muñoz|Valdés]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1978|1978]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1978|Grupu 3]] ||2ᵘ ||4 ||2 ||1 ||1 ||5 ||3 ||+2 ||58,33
|[[Elías Figueroa|Figueroa]]: 2&lt;ref name=&quot;goles 1978&quot; group=n&gt;Según el sitiu oficial de la [[FIFA]] y diverses fontes, rexístrase que [[Elías Figueroa|Figueroa]] anotó 2 goles, ente que solamente'l sitiu web www.solofutbol.cl mentar nel 3ᵉʳ gol del partíu ante Ecuador un autogol de Donald Iván Caicedo.&lt;/ref&gt;
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]]
!{{Sí|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1982|Grupu 3]] ||1ᵘ ||4 ||3 ||1 ||0 ||6 ||0 ||+6 ||83,33
|[[Carlos Caszely|Caszely]] y [[Patricio Yáñez|Yáñez]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]]&lt;sup&gt;8&lt;/sup&gt;
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1986|Grupu 2]] ||2ᵘ ||8 ||4 ||2 ||2 ||17 ||12 ||+5 ||58,33
|[[Jorge Aravena|Aravena]]: 7
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]]&lt;sup&gt;9&lt;/sup&gt;
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1990|Grupu 3]] ||2ᵘ ||4 ||2 ||1 ||1 ||9 ||4 ||+5 ||58,33
|[[Juan Carlos Letelier|Letelier]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1994|1994]]&lt;sup&gt;10&lt;/sup&gt;
|colspan=12|[[Maracanazo de la seleición chilena|Suspendíu pola FIFA]]
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1998|1998]]
!{{Sí|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1998|Lliga]] ||4ᵘ ||16 ||7 ||4 ||5 ||32 ||18 ||+14 ||52,08
|[[Iván Zamorano|Zamorano]]: 12
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2002|2002]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2002|Lliga]] ||10ᵘ ||18 ||3 ||3 ||12 ||15 ||27 ||-12 ||22,22
|[[Marcelo Salas|Salas]] y [[Iván Zamorano|Zamorano]]: 4
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2006|2006]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2006|Lliga]] ||7ᵘ ||18 ||5 ||7 ||6 ||18 ||22 ||-4 ||40,74
|[[Mauricio Pinilla|Pinilla]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|2010]]
!{{Sí|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|Lliga]] ||2ᵘ ||18 ||10 ||3 ||5 ||32 ||22 ||+10 ||61,11
|[[Humberto Suazo|Suazo]]: 10
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]]
!{{Sí|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Lliga]] ||3ᵘ ||16 ||9 ||1 ||6 ||29 ||25 ||+4 ||58,33
|[[Eduardo Vargas|Vargas]] y [[Arturo Vidal|Vidal]]: 5
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|2018]]
!{{Non|}}
|[[Chile na clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Lliga]] ||6ᵘ ||18 ||8 ||2 ||8 ||26 ||27 ||-1 ||48,15
|[[Alexis Sánchez|Sánchez]]: 7
|-align=center bgcolor=F9F9F9&lt;!---
![[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2022|2022]]
|colspan=12|''Por definir''---&gt;
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol#Tabla histórica de les Eliminatories suramericanes|Total}}
!{{Sí|}} 6&lt;br /&gt;{{Non|}} 9
!15/19 ||6ᵘ ||146 ||61 ||29 ||56 ||217 ||195 ||+22 ||48,40
!{{Tc|Marcelo Salas|Salas}}: 18&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(74 xugadores)&lt;/small&gt;
|}
{{Llista desplegable
|títulu = Notes
| &lt;sup&gt;'''1'''&lt;/sup&gt; La primer Copa Mundial de Fútbol nun tuvo procesu de clasificación. El comité organizador convidó a 16 seleiciones, incluyendo al anfitrión, anque solo 13 participaron.
| &lt;sup&gt;'''2'''&lt;/sup&gt; Pol Grupu 10, Chile tenía de midise con Arxentina. Arxentina retiróse y Chile negar a participar, polo qu'Arxentina reconsideró la so midida y clasificó automáticamente.
| &lt;sup&gt;'''3'''&lt;/sup&gt; Pol Grupu 10, Arxentina retirar por desalcuerdos sobre la sede, polo que Chile clasificó automáticamente. Como forma de solidarizar col boicó, Chile decidió nun presentase a la cita mundialista, siendo reemplazáu per Brasil.
| &lt;sup&gt;'''4'''&lt;/sup&gt; Pol Grupu 7, Arxentina retirar por desalcuerdos cola CBF y Colombia nun participó. Bolivia y Chile clasificaron automáticamente.
| &lt;sup&gt;'''5'''&lt;/sup&gt; Chile clasificó automáticamente por ser anfitrión de la Copa.
| &lt;sup&gt;'''6'''&lt;/sup&gt; Nos partíos xugaos, inclúyese'l partíu de definición xugáu en territoriu neutral ente Chile y Ecuador.
| &lt;sup&gt;'''7'''&lt;/sup&gt; Nos partíos xugaos, inclúyese'l partíu de definición xugáu en territoriu neutral ente Chile y Perú. Inclúyense los 2 partíos de repesca intercontinental xugaos ante la Xunión Soviética. Magar que la Xunión Soviética nun se presentó al partíu de vuelta por repescar intercontinental, la FIFA dio'l marcador [[walkover|2:0]] favorable a Chile.
| &lt;sup&gt;'''8'''&lt;/sup&gt; Nos partíos xugaos, inclúyense los 2 partíos de repesca en primer vuelta ante Perú ya inclúyense los 2 partíos de repesca en segunda vuelta ante Paraguay.
| &lt;sup&gt;'''9'''&lt;/sup&gt; Magar que [[Maracanazo de la seleición chilena|Brasil ganó 1:0 a Chile]] hasta'l minutu 70, la FIFA dio'l marcador 2:0 favorable a Brasil. Esto inclúyese nel rexistru de goles en contra.
| &lt;sup&gt;'''10'''&lt;/sup&gt; Dempués de lo asocedío nel partíu ente [[Maracanazo de la seleición chilena|Brasil vs Chile en 1989]], la FIFA escluyó a Chile del procesu clasificatorio pa la Copa Mundial de 1994.
}}

==== Estadística por rivales ====
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;width:60%&quot;
|-align=center
!colspan=9|Partíos na Clasificación pa la Copa Mundial (1954-2018)
|-align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Seleición
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Arxentina]]
|14 ||1 ||3 ||10 ||9 ||28 ||-19 ||14,28
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Bolivia}} [[Seleición de fútbol de Bolivia|Bolivia]]
|14 ||9 ||2 ||3 ||27 ||11 ||+16 ||69,04
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]
|12 ||2 ||2 ||8 ||9 ||24 ||-15 ||22,22
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Colombia}} [[Seleición de fútbol de Colombia|Colombia]]
|14 ||4 ||5 ||5 ||27 ||23 ||+4 ||40,47
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Ecuador}} [[Seleición de fútbol d'Ecuador|Ecuador]]
|23 ||11 ||7 ||5 ||36 ||23 ||+13 ||57,97
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Paraguái}} [[Seleición de fútbol de Paraguay|Paraguay]]
|18 ||7 ||1 ||10 ||21 ||29 ||-8 ||40,74
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Perú}} [[Seleición de fútbol de Perú|Perú]]
|19 ||11 ||2 ||6 ||35 ||25 ||+10 ||61,40
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Xunión Soviética}} [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|Xunión Soviética]]&lt;ref group=n&gt;Rival na [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1974#Repesca intercontinental UEFA-Conmebol|repesca intercontinental UEFA-Conmebol]] pa la Copa Mundial de Fútbol de 1974.&lt;/ref&gt;
|2 ||1 ||1 ||0 ||2 ||0 ||+2 ||66,66
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Uruguái}} [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]]
|16 ||4 ||4 ||8 ||14 ||21 ||-7 ||33,33
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Venezuela}} [[Seleición de fútbol de Venezuela|Venezuela]]
|14 ||11 ||2 ||1 ||37 ||11 ||+26 ||83,33
|-align=center
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;{{Abreviatura|Total|10 seleiciones}}
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;146
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;61
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;29
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;56
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;217
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;195
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;+22
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;48,40
|}
&lt;/center&gt;

=== [[Copa América]] ===
{{AP|Chile na Copa América}}
&lt;small&gt;'''Actualizáu hasta la [[Copa América Centenariu|Copa América Centenariu 2016]]'''&lt;/small&gt;
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|-align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!See y añu
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1916|1916]]
|Lliga |4ᵘ
||3 ||0 ||1 ||2 ||2 ||11 ||-9 ||11,11
|[[Telésforo Báez|Báez]] y [[Hernando Salazar|Salazar]]: 1
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Uruguái}} [[Campeonatu Suramericanu 1917|1917]]
|Lliga |4ᵘ
||3 ||0 ||0 ||3 ||0 ||10 ||-10 ||0
|
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Brasil|1889}} [[Campeonatu Suramericanu 1919|1919]]
|Lliga |4ᵘ
||3 ||0 ||0 ||3 ||1 ||12 ||-11 ||0
|[[Alfredo France|France]]: 1
|-align=center bgcolor=95C7FF
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Campeonatu Suramericanu 1920|1920]]
|Lliga |4ᵘ
||3 ||0 ||1 ||2 ||2 ||4 ||-2 ||11,11
|[[Hernando Bolados|Bolados]] y [[Aurelio Domínguez|Domínguez]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1921|1921]]
|colspan=11|Retiróse
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Brasil|1889}} [[Campeonatu Suramericanu 1922|1922]]
|Lliga |5ᵘ
||4 ||0 ||1 ||3 ||1 ||10 ||-9 ||8,33
|[[Manuel Bravu Parés|Bravo]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Uruguái}} [[Campeonatu Suramericanu 1923|1923]]
|colspan=11|Retiróse
|-align=center
bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Uruguái}} [[Campeonatu Suramericanu 1924|1924]]
|Lliga |4ᵘ
||3 ||0 ||0 ||3 ||1 ||10 ||-9 ||0
|[[David Arellano|Arellano]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1925|1925]]
|colspan=11|Retiróse
|-align=center
bgcolor=CC9966
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Campeonatu Suramericanu 1926|1926]]
|Lliga |3ᵘ
||4 ||2 ||1 ||1 ||14 ||6 ||+8 ||58,33
|[[David Arellano|Arellano]]: 7
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Perú|1825}} [[Campeonatu Suramericanu 1927|1927]]
|colspan=11|Retiróse
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1929|1929]]
|colspan=11|Nun participó
|-align=center
bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Perú|1825}} [[Campeonatu Suramericanu 1935|1935]]
|Lliga |4ᵘ
||3 ||0 ||0 ||3 ||2 ||7 ||-5 ||0
|[[Arturo Carmona (futbolista)|Carmona]] y [[Carlos Giudice|Giudice]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1937|1937]]
|Lliga |5ᵘ
||5 ||1 ||1 ||3 ||12 ||13 ||-1 ||26,66
|[[Raúl Toro Julio|Toru]]: 7
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Perú|1825}} [[Campeonatu Suramericanu 1939|1939]]
|Lliga |4ᵘ
||4 ||1 ||0 ||3 ||8 ||12 ||-4 ||25
|[[José Avendaño|Avendaño]] y [[Enrique Sorrel|Sorrel]]: 2
|-align=center bgcolor=CC9966
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Campeonatu Suramericanu 1941|1941]]
|Lliga |3ᵘ
||4 ||2 ||0 ||2 ||6 ||3 ||+3 ||50
|[[Raúl Pérez (futbolista)|Pérez]] y [[Enrique Sorrel|Sorrel]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Uruguái}} [[Campeonatu Suramericanu 1942|1942]]
|Lliga |6ᵘ
||6 ||1 ||2 ||3 ||4 ||15 ||-11 ||27,77
|[[Alfonso Domínguez|Domínguez]]: 2
|-align=center bgcolor=CC9966
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Campeonatu Suramericanu 1945|1945]]
|Lliga |3ᵘ
||6 ||4 ||1 ||1 ||15 ||5 ||+10 ||72,22
|[[Juan Alcántara|Alcántara]]: 5
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1946|1946]]
|Lliga |5ᵘ
||5 ||2 ||0 ||3 ||8 ||11 ||-3 ||40
|[[Jorge Araya|Araya]] y [[Atilio Cremaschi|Cremaschi]]: 3
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Ecuador|1900}} [[Campeonatu Suramericanu 1947|1947]]
|Lliga |4ᵘ
||7 ||4 ||1 ||2 ||14 ||13 ||+1 ||61,90
|[[Pedro Hugo López|López]] y [[Osvaldo Sáez|Sáez]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Brasil|1889}} [[Campeonatu Suramericanu 1949|1949]]
|Lliga |5ᵘ
||7 ||2 ||1 ||4 ||10 ||14 ||-4 ||33,33
|[[Raimundo Infante|Infante]] y [[Pedro Hugo López|López]]: 2
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Perú}} [[Campeonatu Suramericanu 1953|1953]]
|Lliga |4ᵘ
||6 ||3&lt;ref name=bocl group=n&gt;Suspendíu a los 66 minutos, el partíu Bolivia 2:2 Chile (xugáu'l 28 de marzu de 1953) foi dau a Chile por cuenta de la conducta antideportiva de Bolivia.&lt;/ref&gt; ||1 ||2 ||10 ||10 ||0 ||55,55
|[[Francisco Molina Simón|Molina]]: 7
|-align=center bgcolor=silver
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Campeonatu Suramericanu 1955|1955]]
!Lliga !2ᵘ
||5 ||3 ||1 ||1 ||19 ||8 ||+11 ||66,66
![[Enrique Hormazábal|Hormazábal]]: 6
|-align=center bgcolor=silver
!{{Bandera|Uruguái}} [[Campeonatu Suramericanu 1956|1956]]
!Lliga !2ᵘ
||5 ||3 ||0 ||2 ||11 ||8 ||+3 ||60
![[Enrique Hormazábal|Hormazábal]]: 4
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Perú}} [[Campeonatu Suramericanu 1957|1957]]
|Lliga |6ᵘ
||6 ||1 ||1 ||4 ||9 ||17 ||-8 ||22,22
|[[José Fernández Cisterna|Fernández]] y [[Jaime Ramírez Banda|Ramírez]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Suramericanu 1959 (Arxentina)|1959]]
|Lliga |5ᵘ
||6 ||2 ||1 ||3 ||9 ||14 ||-5 ||38,88
|[[Leonel Sánchez|L. Sánchez]], [[Juan Soto Mura|J. Soto]] y [[Mario Soto S.|M. Soto]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Ecuador|1900}} [[Campeonatu Suramericanu 1959 (Ecuador)|1959]]
|colspan=11|Nun participó
|-align=center
bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Bolivia}} [[Campeonatu Suramericanu 1963|1963]]
|colspan=11|Nun participó
|-align=center
bgcolor=CC9966
!{{Bandera|Uruguái}} [[Campeonatu Suramericanu 1967|1967]]
|Lliga |3ᵘ
||5&lt;ref name=clco group=n&gt;Nun se consideren los dos partíos ente Chile y Colombia del [[repechaje de Conmebol clasificatorio al Campeonatu Suramericanu 1967]] (xugaos a fines de 1966).&lt;/ref&gt; ||2 ||2 ||1 ||8 ||6 ||+2 ||53,33
|[[Julio Gallardo|Gallardo]] y [[Rubén Marcos|Marcos]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:CONMEBOL orthographic projection Mapa CONMEBOL.png|20px]] [[Copa América 1975|1975]]
|Primer fase |6ᵘ
||4 ||1 ||1 ||2 ||7 ||6 ||+1 ||33,33
|[[Luis Araneda|Araneda]] y [[Miguel Ángel Gamboa|Gamboa]]: 2
|-align=center bgcolor=silver
![[Ficheru:CONMEBOL orthographic projection Mapa CONMEBOL.png|20px]] [[Copa América 1979|1979]]
!Final
!2ᵘ ||9 ||4 ||3 ||2 ||13 ||6 ||+7 ||55,55
![[Jorge Peredo|Peredo]]: 4
|-align=center bgcolor=F9F9F9
![[Ficheru:CONMEBOL orthographic projection Mapa CONMEBOL.png|20px]] [[Copa América 1983|1983]]
|Primer fase |5ᵘ
||4 ||2 ||1 ||1 ||8 ||2 ||+6 ||58,33
|[[Jorge Aravena|Aravena]] y [[Rodolfo Dubó|Dubó]]: 2
|-align=center bgcolor=silver
!{{Bandera|Arxentina}} [[Copa América 1987|1987]]
!Final
!2ᵘ ||4 ||3 ||0 ||1 ||9 ||3 ||+6 ||75
![[Juan Carlos Letelier|Letelier]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Brasil}} [[Copa América 1989|1989]]
|Primer fase |5ᵘ
||4 ||2 ||0 ||2 ||7 ||5 ||+2 ||50
|[[Juvenal Olmos|Olmos]]: 2
|-align=center bgcolor=CC9966
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Copa América 1991|1991]]
|Fase final
|3ᵘ ||7 ||3 ||2 ||2 ||11 ||6 ||+5 ||52,38
|[[Iván Zamorano|Zamorano]]: 5
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Ecuador|1900}} [[Copa América 1993|1993]]
|Primer fase |9ᵘ
||3 ||1 ||0 ||2 ||3 ||4 ||-1 ||33,33
|[[Richard Zambrano|Zambrano]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Uruguái}} [[Copa América 1995|1995]]
|Primer fase |11ᵘ
||3 ||0 ||1 ||2 ||3 ||8 ||-5 ||11,11
|[[Ivo Basay|Basay]]: 2
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Bolivia}} [[Copa América 1997|1997]]
|Primer fase |11ᵘ
||3 ||0 ||0 ||3 ||1 ||5 ||-4 ||0
|[[Fernando Vergara|Vergara]]: 1
|-align=center bgcolor=95C7FF
!{{Bandera|Paraguái|1990}} [[Copa América 1999|1999]]
|Cuartu llugar
|4ᵘ ||6 ||2 ||1 ||3 ||8 ||7 ||+1 ||38,88
|[[Iván Zamorano|Zamorano]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Colombia}} [[Copa América 2001|2001]]
|Cuartos de final
|7ᵘ ||4 ||2 ||0 ||2 ||5 ||5 ||0 ||50
|[[Cristian Montecinos|Montecinos]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Perú}} [[Copa América 2004|2004]]
|Primer fase |10ᵘ
||3 ||0 ||1 ||2 ||2 ||4 ||-2 ||11,11
|[[Sebastián González|González]] y [[Rafael Olarra|Olarra]]: 1
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Venezuela}} [[Copa América 2007|2007]]
|[[Chile na Copa América 2007|Cuartos de final]]
|8ᵘ ||4 ||1 ||1 ||2 ||4 ||11 ||-7 ||33,33
|[[Humberto Suazo|Suazo]]: 3
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Arxentina}} [[Copa América 2011|2011]]
|[[Chile na Copa América 2011|Cuartos de final]]
|5ᵘ ||4 ||2 ||1 ||1 ||5 ||4 ||+1 ||58,33
|[[Esteban Parés|EP]], [[Alexis Sánchez|AS]], [[Humberto Suazo|HS]], [[Arturo Vidal|AV]] y [[André Carrillo|autogol]]: 1
|-align=center bgcolor=gold
!style=&quot;border:3px solid red&quot;|{{Bandera|Chile}} [[Copa América 2015|2015]]
![[Chile na Copa América 2015|Campeón]]
!1ᵘ ||6 ||4 ||2 ||0 ||13 ||4 ||+9 ||80,22
![[Eduardo Vargas|Vargas]]: 4
|-align=center bgcolor=gold
!{{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Copa América Centenariu|2016]]
![[Chile na Copa América Centenariu|Campeón]]
!1ᵘ ||6 ||4 ||1 ||1 ||16 ||5 ||+11 ||72,22
![[Eduardo Vargas|Vargas]]: 6&lt;!---
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Brasil}} [[Copa América 2019|2019]]
|colspan=11|''Por definir''
|-align=center bgcolor=F9F9F9
!{{Bandera|Ecuador}} [[Copa América 2023|2023]]
|colspan=11|''Por definir''---&gt;
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|Copa América#Tabla histórica|Total}}
!38/45 ||5ᵘ ||177 ||64 ||31 ||82 ||281 ||304 ||-23 ||41,99
!{{Tc|Enrique Hormazábal|Hormazábal}} y {{Tc|Eduardo Vargas|Vargas}}: 10
|}

==== Estadística por rivales ====
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;width:60%&quot;
|-align=center
!colspan=9|Partíos na Copa América (1916-2016)
|-align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Seleición
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Arxentina]]
|27 ||0 ||8 ||19 ||13 ||58 ||-45 ||9,87
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Bolivia}} [[Seleición de fútbol de Bolivia|Bolivia]]
|14 ||10&lt;ref name=bocl group=n/&gt; ||2 ||2 ||48 ||17 ||+31 ||76,19
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]
|21 ||3 ||2 ||16 ||25 ||60 ||-35 ||17,46
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Colombia}} [[Seleición de fútbol de Colombia|Colombia]]
|11&lt;ref name=clco group=n/&gt; ||7 ||2 ||2 ||20 ||11 ||+9 ||69,70
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Costa Rica}} [[Seleición de fútbol de Costa Rica|Costa Rica]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||1 ||2 ||-1 ||0
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Ecuador}} [[Seleición de fútbol d'Ecuador|Ecuador]]
|14 ||12 ||1 ||1 ||45 ||14 ||+31 ||88,09
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Seleición de fútbol de los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||1 ||2 ||-1 ||0
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Seleición de fútbol de Méxicu|Méxicu]]
|7 ||2 ||2 ||3 ||13 ||9 ||+4 ||38,10
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Panamá}} [[Seleición de fútbol de Panamá|Panamá]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||4 ||2 ||+2 ||100
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Paraguái}} [[Seleición de fútbol de Paraguay|Paraguay]]
|21 ||7 ||2 ||12 ||31 ||36 ||-5 ||36,50
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Perú}} [[Seleición de fútbol de Perú|Perú]]
|20 ||8 ||6 ||6 ||27 ||28 ||-1 ||50
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Uruguái}} [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]]
|29 ||7 ||4 ||18 ||28 ||61 ||-33 ||28,73
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Venezuela}} [[Seleición de fútbol de Venezuela|Venezuela]]
|10 ||7 ||2 ||1 ||25 ||4 ||+21 ||76,66
|-align=center
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;{{Abreviatura|Total|13 seleiciones}}
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;177
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;64
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;31
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;82
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;281
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;304
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;-23
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;41,99
|}
&lt;/center&gt;

=== [[Copa FIFA Confederación]] ===
&lt;small&gt;'''Actualizáu'l 2 de xunetu de 2017 mientres la [[Copa FIFA Confederación 2017]]'''&lt;/small&gt;
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|- align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!See y añu
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Arabia Saudita}} [[Copa Rei Fahd 1992|1992]]
|colspan=&quot;12&quot; rowspan=&quot;9&quot; align=&quot;center&quot;|Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Arabia Saudita}} [[Copa Rei Fahd 1995|1995]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Arabia Saudita}} [[Copa FIFA Confederación 1997|1997]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Méxicu}} [[Copa FIFA Confederación 1999|1999]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Corea del Sur}}{{bandera|Xapón}} [[Copa FIFA Confederación 2001|2001]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Francia}} [[Copa FIFA Confederación 2003|2003]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Alemaña}} [[Copa FIFA Confederación 2005|2005]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Sudáfrica}} [[Copa FIFA Confederación 2009|2009]]
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Brasil}} [[Copa FIFA Confederación 2013|2013]]
|-align=center bgcolor=silver
!{{bandera|Rusia}} [[Copa FIFA Confederación 2017|2017]]
|[[Chile n'Acopar FIFA Confederación 2017|'''Subcampeón''']]||2ᵘ||5||1||3||1||4||3||+1||40||[[Martín Rodríguez (futbolista chilenu)|Rodríguez]], [[Eduardo Vargas|Vargas]], [[Arturo Vidal|Vidal]] y [[Alexis Sánchez|Sánchez]]: 1 
|-align=center bgcolor=#f9f9f9&lt;!---
!{{bandera|}} [[Copa FIFA Confederación 2021|2021]]
|colspan=&quot;12&quot; align=&quot;center&quot;|''Por definir''---&gt;
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|Copa FIFA Confederación#Estadístiques|Total}}
!1/10 ||19ᵘ||5||1||3||1||4||3||+1||40||{{Tc|Martín Rodríguez (futbolista chilenu)|Rodríguez}}, {{Tc|Eduardo Vargas|Vargas}}, {{Tc|Arturo Vidal|Vidal}} y {{Tc|Alexis Sánchez|Sánchez}}: 1 
|}

==== Estadística por rivales ====
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;width:60%&quot;
|-align=center
!colspan=9|Partíos en Acopar Confederaciones (2017)
|-align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Seleición
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Alemaña}} [[Seleición de fútbol d'Alemaña|Alemaña]]
|2 ||0 ||1 ||1 ||1 ||2 ||-1 ||16,67
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Australia}} [[Seleición de fútbol d'Australia|Australia]]
|1 ||0 ||1 ||0 ||1 ||1 ||0 ||33,33
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Camerún}} [[Seleición de fútbol de Camerún|Camerún]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||2 ||0 ||2 ||100
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Portugal}} [[Seleición de fútbol de Portugal|Portugal]]
|1 ||0 ||1 ||0 ||0 ||0 ||0 ||33,33
|-align=center
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;{{Abreviatura|Total|4 seleiciones}}
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;5
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;3
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;4
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;3
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;+1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;40,00
|}
&lt;/center&gt;

&lt;!--=== [[Copa Artemio Franchi]] ===
&lt;small&gt;'''Actualizáu hasta la [[Copa Artemio Franchi 1993]]'''&lt;/small&gt;
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|-align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!See y añu
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Francia}} [[Copa Artemio Franchi 1985|1985]]
|colspan=&quot;11&quot; rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot;|Nun clasificó
|-align=center
bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Arxentina}} [[Copa Artemio Franchi 1993|1993]]
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|ITA}} [[Copa Artemio Franchi 2018|2018]]
|'''Clasificáu'''||-ᵘ ||- ||- ||- ||- ||- ||- ||- ||- ||- 
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|Copa Artemio Franchi|Total}}
!1/3 ||0ᵘ ||0 ||0 ||0 ||0 ||0 ||0 ||0 ||0 ||-
|}--&gt;

&lt;!---
=== [[China Cup]] ===
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|-align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!See y añu
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
|-align=center bgcolor=gold
!{{bandera|CHN}} [[China Cup 2017|2017]]
|'''[[Chile na China Cup 2017|Campeón]]'''
!1ᵘ||2 ||1 ||1 ||0 ||2 ||1 ||+1 ||66,66 ||[[César Pinares|Pinares]] y [[Ángelo Sagal|Sagal]]: 1 
|-align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|China Cup|Total}}
!1/1 ||1ᵘ ||2 ||1 ||1 ||0 ||2 ||1 ||+1 ||66,66 ||{{Tc|César Pinares|Pinares}} y {{Tc|Ángelo sagal|Sagal}}: 1
|}

==== Estadística por rivales ====
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;width:60%&quot;
|-align=center
!colspan=9|Partíos na China Cup
|-align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Seleición
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Croacia}} [[Seleición de fútbol de Croacia|Croacia]]
|1 ||0 ||1 ||0 ||1 ||1 ||0 ||33,33
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Islandia}} [[Seleición de fútbol d'Islandia|Islandia]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||+1 ||100
|-align=center
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;{{Abreviatura|Total|2 seleiciones}}
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;2
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;0
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;2
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;+1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;66,66
|}
&lt;/center&gt;---&gt;

=== [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol]] ===
&lt;small&gt;'''Actualizáu hasta'l [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Tercer edición|Campeonatu Panamericanu de Fútbol 1960]]'''&lt;/small&gt;
{|class=&quot;sortable&quot; border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style=&quot;background:#C0C0C0; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:95%&quot; width=100%
|-align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!See y añu
!Ronda
!Puestu !{{Abreviatura|PX|Partíos

xugaos}}
!{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
!Goliador
|-align=center bgcolor=silver
!{{bandera|Chile}} [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Primera edición|1952]]
|'''Amiesta''' ||'''2ᵘ''' ||5 ||4 ||0 ||1 ||15 ||6 ||+9 ||80 ||[[Andrés Prieto|A. Prieto]]: 6 
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Méxicu}} [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Segundo edición|1956]]
|Lliga ||6ᵘ ||5 ||0 ||1 ||4 ||5 ||11 ||-6 ||6,67 ||RC, [[Guillermo Díaz Zambrano|GD]], [[Enrique Hormazábal|EH]], [[Jorge Carbayeda Oliver|JR]], CT: 1 
|-align=center bgcolor=#f9f9f9
!{{bandera|Costa Rica}} [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Tercer edición|1960]]
|colspan=&quot;12&quot; align=&quot;center&quot;|Nun participó
|-align=center
bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
!{{Tc|Campeonatu Panamericanu de Fútbol Total}}
!2/3 ||5ᵘ ||10 ||4 ||1 ||5 ||20 ||17 ||+3 ||43,33 ||{{Tc|Andrés Prieto|A. Prieto}}: 6&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(10 xugadores)&lt;/small&gt;
|}

==== Estadística por rivales ====
&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;width:60%&quot;
|-align=center
!colspan=9|Partíos nel Campeonatu Panamericanu de Fútbol (1952-1956)
|-align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Seleición
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PG|Partíos ganaos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PE|Partíos empataos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|PP|Partíos perdíos}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GF|Goles a favor}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|GC|Goles en contra}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Dif|Diferencia de goles}}
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Rend|Rendimientu}} (%)
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Arxentina]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||0 ||3 ||-3 ||0
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]
|2 ||0 ||0 ||2 ||1 ||5 ||-4 ||0
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Costa Rica}} [[Seleición de fútbol de Costa Rica|Costa Rica]]
|1 ||0 ||0 ||1 ||1 ||2 ||-1 ||0
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Seleición de fútbol de Méxicu|Méxicu]]
|2 ||1 ||0 ||1 ||5 ||2 ||+3 ||50
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Panamá}} [[Seleición de fútbol de Panamá|Panamá]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||6 ||1 ||+5 ||100
|-align=center bgcolor=F5FAFF
|align=left|{{Bandera|Perú}} [[Seleición de fútbol de Perú|Perú]]
|2 ||1 ||1 ||0 ||5 ||4 ||+1 ||66,66
|-align=center bgcolor=EEEEEE
|align=left|{{Bandera|Uruguái}} [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]]
|1 ||1 ||0 ||0 ||2 ||0 ||+2 ||100
|-align=center
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;{{Abreviatura|Total|7 seleiciones}}
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;10
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;4
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;1
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;5
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;20
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;17
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;+3
!style=&quot;background:#0070B8&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFFFFF&quot;&gt;43,33
|}
&lt;/center&gt;

== Ranking ==
Esisten diversos rankings que clasifiquen a les seleiciones nacionales d'alcuerdu a distintos criterios, de los cualos el principal ye'l [[Clasificación mundial de la FIFA|Ranking FIFA]].
{|{{tablaguapa}} width=100%
|-align=center
!rowspan=2 colspan=1 style=&quot;background:#BEBEBE&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Abreviatura|Inst.|Institución}}
!rowspan=1 colspan=4 style=&quot;background:#BEBEBE; border-left:2px solid #000397&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;Ranking actual
!rowspan=1 colspan=4 style=&quot;background:#BEBEBE; border-left:2px solid #008932&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;Meyor ranking
!rowspan=1 colspan=4 style=&quot;background:#BEBEBE; border-left:2px solid #970000&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;Peor ranking
!rowspan=2 colspan=1 style=&quot;background:#BEBEBE; border-left:2px solid #970088&quot; &quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Promediu históricu&quot;|&lt;math&gt;\overline{X}&lt;/math&gt;
|-align=center
!style=&quot;background:#D7D7D7; border-left:2px solid #000397&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;{{Abreviatura|Pos.|Posición}}
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;{{Abreviatura|V|Variación al respective de l'anterior clasificación}}
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Puntuación
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Fecha
!style=&quot;background:#D7D7D7;
border-left:2px solid #008932&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;{{Abreviatura|Pos.|Posición}}
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;{{Abreviatura|V|Variación al respective de l'anterior clasificación d'esi tiempu}}
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Puntuación
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Fecha
!style=&quot;background:#D7D7D7;
border-left:2px solid #970000&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;{{Abreviatura|Pos.|Posición}}
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;{{Abreviatura|V|Variación al respective de l'anterior clasificación d'esi tiempu}}
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Puntuación
!style=&quot;background:#D7D7D7&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Fecha
|-align=center

|align=left bgcolor=FDFDFD|[[Clasificación mundial de la FIFA|FIFA]]
!9ᵘ&lt;ref name=&quot;fifa actual&quot;&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/index.html |títulu=Clasificación Mundial FIFA Coca Cola - Clasificación Masculina |fechaaccesu=8 de xunu de 2018 |formatu=HTML |autor=[[FIFA]]}}&lt;/ref&gt;
!{{Estable}}
!1135
!{{Small|{{Fecha|7|6|2018}}}}
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;3ᵘ&lt;ref name=&quot;fifa 2016&quot;&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/rank=262/index.html |títulu=Clasificación Mundial FIFA Coca Cola - Clasificación Masculina |fechaaccesu=5 de mayu de 2016 |formatu=HTML |autor=FIFA |fecha=5 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Estable}}
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;1353
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Small|{{Fecha|5|5|2016}}}}
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;84ᵘ&lt;ref name=&quot;fifa 2002&quot;&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/rank=103/index.html |títulu=Clasificación Mundial FIFA Coca Cola - Clasificación Masculina |fechaaccesu=18 d'avientu de 2002 |formatu=HTML |autor=FIFA |fecha=18 d'avientu de 2002}}&lt;/ref&gt;
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Decreciente}} 12
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;468
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Small|{{Fecha|18|12|2002}}}}
!style=&quot;background:#FFEED2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;31ᵘ&lt;ref name=&quot;ranking fifa chile&quot;&gt;{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/associations/association=chi/men/index.html |títulu=Clasificación Mundial FIFA Coca Cola - Asociaciones - Chile - Masculín |fechaaccesu=11 d'agostu de 2016 |formatu=HTML |autor=FIFA |fecha=11 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;
|-align=center
|align=left bgcolor=FDFDFD|[[Clasificación Elo del fútbol mundial|Elo]]&lt;sup&gt;{{Small|[[#1|'''1''']]}}&lt;/sup&gt;
!15ᵘ&lt;ref name=&quot;ranking elo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eloratings.net/world.html |títulu=World Football Elo Ratings |fechaaccesu=12 d'abril de 2018 |formatu=HTML |fecha=8 de xunu de 2018 |editorial=www.eloratings.net}}&lt;/ref&gt;
!{{Estable}}
!1867
!{{Small|{{Fecha|7|6|2018}}}}
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;2ᵘ&lt;ref name=&quot;ranking elo chile&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eloratings.net/Chile.htm |títulu=World Football Elo Ratings: Chile |fechaaccesu=7 de xunetu de 2016 |formatu=HTM |fecha=7 de xunetu de 2016 |editorial=www.eloratings.net}}&lt;/ref&gt;
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Creciente}} 2
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;2021
|style=&quot;background:#D0e7FF&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Small|{{Fecha|7|7|2016}}}}
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;60ᵘ&lt;ref name=&quot;ranking elo chile&quot;/&gt;
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Estable}}
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;1565
|style=&quot;background:#FFD2D2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;{{Small|{{Fecha|2|4|2003}}}}
!style=&quot;background:#FFEED2&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000000&quot;&gt;–
|}
&lt;div id=&quot;1&quot;&gt;&lt;sup&gt;&lt;nowiki&gt;1&lt;/nowiki&gt;&lt;/sup&gt;{{Small|El Ranking Elo mide solamente la puntuación de los partíos clase &quot;A&quot; de toles seleiciones de fútbol na so historia.}}

=== Clasificación FIFA ===
{|cellpadding=3 cellspacing=0 border=1 style=&quot;background:#F5FAFF; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:100%&quot; width=100%
|- align=center bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot;
!AÑU/MES
!{{Abreviatura|ENE|Xineru}}
!{{Abreviatura|FEB|Febreru}}
!{{Abreviatura|MAR|Marzu}}
!{{Abreviatura|ABR|Abril}}
!{{Abreviatura|MAY|Mayu}}
!{{Abreviatura|JUN|Xunu}}
!{{Abreviatura|JUL|Julio}}
!{{Abreviatura|AGO|Agostu}}
!{{Abreviatura|SEP|Setiembre}}
!{{Abreviatura|OCT|Ochobre}}
!{{Abreviatura|NOV|Payares}}
!{{Abreviatura|DIC|Avientu}}
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1993
|colspan=7 style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Antes de la creación oficial d'esti ranking, Chile empezó nel llugar 47ᵘ con 28 puntos na temporada 1992-93&quot;|Nun esistía la clasificación mundial de la FIFA |style=&quot;cursor:help;&quot;
title=&quot;8 d'agostu&quot;|49ᵘ (33)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 de setiembre&quot;|52ᵘ (32)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'ochobre&quot;|52ᵘ (31)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de payares&quot;|53ᵘ (33)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'avientu&quot;|55ᵘ (31)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1994
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de febreru&quot;|54ᵘ (31)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de marzu&quot;|55ᵘ (31)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'abril&quot;|46ᵘ (34)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de mayu&quot;|40ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de xunu&quot;|40ᵘ (37)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de xunetu&quot;|40ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de setiembre&quot;|43ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;25 d'ochobre&quot;|46ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 de payares&quot;|45ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'avientu&quot;|47ᵘ (36)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1995
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de febreru&quot;|38ᵘ (38)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'abril&quot;|43ᵘ (37)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de mayu&quot;|49ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de xunu&quot;|42ᵘ (38)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;25 de xunetu&quot;|38ᵘ (40)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'agostu&quot;|39ᵘ (40)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de setiembre&quot;|43ᵘ (36)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'ochobre&quot;|37ᵘ (42)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de payares&quot;|36ᵘ (42)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'avientu&quot;|36ᵘ (42)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1996
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 de xineru&quot;|39ᵘ (42)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de febreru&quot;|33ᵘ (45)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 d'abril&quot;|33ᵘ (45)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 de mayu&quot;|29ᵘ (46)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de xunetu&quot;|29ᵘ (46)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;28 d'agostu&quot;|21ᵘ (51)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;25 de setiembre&quot;|26ᵘ (49)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'ochobre&quot;|26ᵘ (48)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de payares&quot;|26ᵘ (50)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'avientu&quot;|26ᵘ (50)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1997
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;27 de febreru&quot;|21ᵘ (51)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 d'abril&quot;|26ᵘ (50)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de mayu&quot;|27ᵘ (51)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de xunu&quot;|27ᵘ (51)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de xunetu&quot;|27ᵘ (52)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'agostu&quot;|23ᵘ (53)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de setiembre&quot;|29ᵘ (53)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'ochobre&quot;|27ᵘ (53)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de payares&quot;|17ᵘ (57)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'avientu&quot;|16ᵘ (57)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1998
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de febreru&quot;|7ᵘ (59)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de marzu&quot;|8ᵘ (59)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'abril&quot;|6ᵘ (59)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de mayu&quot;|9ᵘ (58)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de xunetu&quot;|15ᵘ (59)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'agostu&quot;|15ᵘ (58)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de setiembre&quot;|12ᵘ (59)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 d'ochobre&quot;|15ᵘ (58)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de payares&quot;|16ᵘ (57)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'avientu&quot;|16ᵘ (57)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|1999
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;27 de xineru&quot;|20ᵘ (616)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 de febreru&quot;|20ᵘ (614)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 de marzu&quot;|21ᵘ (610)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 d'abril&quot;|21ᵘ (605)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de mayu&quot;|23ᵘ (600)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de xunu&quot;|29ᵘ (597)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de xunetu&quot;|22ᵘ (618)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'agostu&quot;|23ᵘ (618)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de setiembre&quot;|24ᵘ (618)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 d'ochobre&quot;|23ᵘ (618)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de payares&quot;|22ᵘ (618)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'avientu&quot;|23ᵘ (618)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2000
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de xineru&quot;|23ᵘ (618)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de febreru&quot;|26ᵘ (616)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de marzu&quot;|24ᵘ (626)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 d'abril&quot;|23ᵘ (626)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;10 de mayu&quot;|22ᵘ (626)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de xunu&quot;|23ᵘ (622)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;5 de xunetu&quot;|22ᵘ (625)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 d'agostu&quot;|22ᵘ (625)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 de setiembre&quot;|20ᵘ (645)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 d'ochobre&quot;|19ᵘ (642)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de payares&quot;|19ᵘ (642)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'avientu&quot;|19ᵘ (639)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2001
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de xineru&quot;|21ᵘ (629)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de febreru&quot;|22ᵘ (628)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de marzu&quot;|22ᵘ (623)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 d'abril&quot;|28ᵘ (617)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de mayu&quot;|32ᵘ (607)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de xunu&quot;|35ᵘ (600)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de xunetu&quot;|31ᵘ (619)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'agostu&quot;|35ᵘ (609)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de setiembre&quot;|37ᵘ (612)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'ochobre&quot;|37ᵘ (609)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de payares&quot;|39ᵘ (608)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'avientu&quot;|39ᵘ (604)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2002
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de xineru&quot;|39ᵘ (604)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de febreru&quot;|42ᵘ (601)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de marzu&quot;|43ᵘ (596)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'abril&quot;|44ᵘ (594)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de mayu&quot;|45ᵘ (590)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de xunetu&quot;|45ᵘ (584)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 d'agostu&quot;|50ᵘ (547)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de setiembre&quot;|57ᵘ (529)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'ochobre&quot;|67ᵘ (509)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de payares&quot;|72ᵘ (493)
!bgcolor=FFD2D2 style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'avientu&quot;|84ᵘ (468)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2003
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de xineru&quot;|78ᵘ (485)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de febreru&quot;|79ᵘ (483)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;26 de marzu&quot;|77ᵘ (483)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'abril&quot;|80ᵘ (481)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de mayu&quot;|73ᵘ (494)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;25 de xunu&quot;|70ᵘ (510)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;30 de xunetu&quot;|74ᵘ (502)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;27 d'agostu&quot;|73ᵘ (505)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 de setiembre&quot;|58ᵘ (538)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'ochobre&quot;|59ᵘ (532)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de payares&quot;|68ᵘ (523)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 d'avientu&quot;|80ᵘ (506)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2004
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de xineru&quot;|80ᵘ (506)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de febreru&quot;|81ᵘ (504)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de marzu&quot;|80ᵘ (506)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 d'abril&quot;|71ᵘ (520)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de mayu&quot;|77ᵘ (510)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de xunu&quot;|65ᵘ (527)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de xunetu&quot;|66ᵘ (534)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 d'agostu&quot;|67ᵘ (535)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;1 de setiembre&quot;|66ᵘ (537)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 d'ochobre&quot;|79ᵘ (525)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;10 de payares&quot;|80ᵘ (530)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'avientu&quot;|74ᵘ (533)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2005
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de xineru&quot;|75ᵘ (533)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de febreru&quot;|74ᵘ (540)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 de marzu&quot;|74ᵘ (538)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'abril&quot;|76ᵘ (530)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de mayu&quot;|76ᵘ (530)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de xunu&quot;|77ᵘ (544)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de xunetu&quot;|72ᵘ (546)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'agostu&quot;|73ᵘ (545)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de setiembre&quot;|76ᵘ (538)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'ochobre&quot;|72ᵘ (556)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de payares&quot;|63ᵘ (562)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 d'avientu&quot;|64ᵘ (562)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2006
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de xineru&quot;|64ᵘ (561)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de febreru&quot;|66ᵘ (560)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de marzu&quot;|67ᵘ (556)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'abril&quot;|67ᵘ (548)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de mayu&quot;|64ᵘ (557)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de xunetu&quot;|46ᵘ (630)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 d'agostu&quot;|44ᵘ (642)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de setiembre&quot;|45ᵘ (637)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'ochobre&quot;|44ᵘ (655)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 de payares&quot;|42ᵘ (697)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'avientu&quot;|41ᵘ (700)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2007
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de xineru&quot;|40ᵘ (700)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de febreru&quot;|34ᵘ (706)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de marzu&quot;|32ᵘ (708)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'abril&quot;|37ᵘ (696)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de mayu&quot;|43ᵘ (667)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de xunu&quot;|53ᵘ (585)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de xunetu&quot;|47ᵘ (642)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'agostu&quot;|47ᵘ (652)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 de setiembre&quot;|47ᵘ (624)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 d'ochobre&quot;|45ᵘ (644)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 de payares&quot;|45ᵘ (655)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'avientu&quot;|45ᵘ (655)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2008
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de xineru&quot;|45ᵘ (655)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de febreru&quot;|40ᵘ (654)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de marzu&quot;|39ᵘ (658)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 d'abril&quot;|40ᵘ (653)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de mayu&quot;|41ᵘ (641)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 de xunu&quot;|47ᵘ (623)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;2 de xunetu&quot;|43ᵘ (654)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 d'agostu&quot;|39ᵘ (680)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de setiembre&quot;|40ᵘ (654)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;8 d'ochobre&quot;|36ᵘ (714)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de payares&quot;|35ᵘ (753)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'avientu&quot;|31ᵘ (757)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2009
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de xineru&quot;|30ᵘ (757)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 de febreru&quot;|31ᵘ (743)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 de marzu&quot;|30ᵘ (739)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;8 d'abril&quot;|26ᵘ (806)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 de mayu&quot;|26ᵘ (796)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de xunu&quot;|37ᵘ (746)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;1 de xunetu&quot;|27ᵘ (811)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;5 d'agostu&quot;|26ᵘ (817)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;2 de setiembre&quot;|21ᵘ (846)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 d'ochobre&quot;|17ᵘ (909)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 de payares&quot;|17ᵘ (926)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 d'avientu&quot;|15ᵘ (936)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2010
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de febreru&quot;|16ᵘ (955)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de marzu&quot;|14ᵘ (971)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;31 de marzu&quot;|13ᵘ (974)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;28 d'abril&quot;|15ᵘ (948)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;26 de mayu&quot;|18ᵘ (888)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;Nun hubo midida&quot;|''–''
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de xunetu&quot;|10ᵘ (988)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 d'agostu&quot;|10ᵘ (988)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de setiembre&quot;|10ᵘ (1004)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'ochobre&quot;|14ᵘ (932)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de payares&quot;|16ᵘ (929)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 d'avientu&quot;|15ᵘ (951)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2011
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de xineru&quot;|15ᵘ (951)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;2 de febreru&quot;|14ᵘ (947)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de marzu&quot;|14ᵘ (954)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 d'abril&quot;|14ᵘ (952)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de mayu&quot;|13ᵘ (967)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;29 de xunu&quot;|27ᵘ (782)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;27 de xunetu&quot;|11ᵘ (974)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 d'agostu&quot;|11ᵘ (960)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 de setiembre&quot;|14ᵘ (932)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'ochobre&quot;|16ᵘ (941)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 de payares&quot;|13ᵘ (970)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 d'avientu&quot;|13ᵘ (970)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2012
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de xineru&quot;|12ᵘ (973)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de febreru&quot;|12ᵘ (996)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de marzu&quot;|14ᵘ (950)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 d'abril&quot;|13ᵘ (967)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de mayu&quot;|13ᵘ (968)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 de xunu&quot;|11ᵘ (994)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 de xunetu&quot;|15ᵘ (961)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;8 d'agostu&quot;|15ᵘ (953)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;5 de setiembre&quot;|14ᵘ (984)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 d'ochobre&quot;|17ᵘ (948)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de payares&quot;|21ᵘ (853)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'avientu&quot;|26ᵘ (793)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2013
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de xineru&quot;|30ᵘ (774)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de febreru&quot;|23ᵘ (815)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de marzu&quot;|22ᵘ (829)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 d'abril&quot;|23ᵘ (870)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de mayu&quot;|23ᵘ (847)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 de xunu&quot;|25ᵘ (841)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 de xunetu&quot;|21ᵘ (872)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;8 d'agostu&quot;|21ᵘ (871)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de setiembre&quot;|16ᵘ (967)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 d'ochobre&quot;|12ᵘ (1051)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;28 de payares&quot;|15ᵘ (1014)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;19 d'avientu&quot;|15ᵘ (1014)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2014
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 de xineru&quot;|15ᵘ (1005)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de febreru&quot;|14ᵘ (1038)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;13 de marzu&quot;|15ᵘ (998)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;10 d'abril&quot;|14ᵘ (1011)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;8 de mayu&quot;|13ᵘ (1037)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;5 de xunu&quot;|14ᵘ (1026)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;17 de xunetu&quot;|12ᵘ (1098)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 d'agostu&quot;|12ᵘ (1100)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de setiembre&quot;|12ᵘ (1100)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 d'ochobre&quot;|13ᵘ (1060)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;27 de payares&quot;|14ᵘ (1022)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 d'avientu&quot;|14ᵘ (1022)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2015
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;8 de xineru&quot;|14ᵘ (1016)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de febreru&quot;|14ᵘ (1037)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de marzu&quot;|15ᵘ (1057)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 d'abril&quot;|16ᵘ (991)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de mayu&quot;|16ᵘ (1002)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 de xunu&quot;|19ᵘ (989)
|style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de xunetu&quot;|11ᵘ (1129)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 d'agostu&quot;|10ᵘ (1124)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de setiembre&quot;|8ᵘ (1149)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;1 d'ochobre&quot;|9ᵘ (1177)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;5 de payares&quot;|5ᵘ (1288)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 d'avientu&quot;|5ᵘ (1273)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2016
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de xineru&quot;|5ᵘ (1269)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 de febreru&quot;|5ᵘ (1293)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;3 de marzu&quot;|5ᵘ (1307)
|bgcolor=CC9966 style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 d'abril&quot;|3ᵘ (1348)
!bgcolor=CC9966 style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;5 de mayu&quot;|3ᵘ (1353)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;2 de xunu&quot;|5ᵘ (1293)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de xunetu&quot;|5ᵘ (1316)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;11 d'agostu&quot;|5ᵘ (1316)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de setiembre&quot;|6ᵘ (1284)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;20 d'ochobre&quot;|6ᵘ (1273)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;24 de payares&quot;|4ᵘ (1404)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;22 d'avientu&quot;|4ᵘ (1404)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2017
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 de xineru&quot;|4ᵘ (1404)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de febreru&quot;|4ᵘ (1386)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;9 de marzu&quot;|4ᵘ (1389)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 d'abril&quot;|4ᵘ (1403)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;4 de mayu&quot;|4ᵘ (1411)
|bgcolor=AFD6FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;1 de xunu&quot;|4ᵘ (1422)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;6 de xunetu&quot;|7ᵘ (1250)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;10 d'agostu&quot;|7ᵘ (1250)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;14 de setiembre&quot;|9ᵘ (1195)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;16 d'ochobre&quot;|9ᵘ (1173)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;23 de payares&quot;|10ᵘ (1162)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;21 d'avientu&quot;|10ᵘ (1162)
|- align=center bgcolor=FFFFFF
!bgcolor=F1F1F1|2018
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;18 de xineru&quot;|10ᵘ (1147)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de febreru&quot;|10ᵘ (1153)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;15 de marzu&quot;|10ᵘ (1161)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 d'abril&quot;|9ᵘ (1146)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;12 d'abril&quot;|9ᵘ (1146)
|bgcolor=D0Y7FF style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;7 de xunu&quot;|9ᵘ (1135)
|
|
|
|
|
|
|- align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
|colspan=13|Posición promedio dende la creación de la {{Tc|Clasificación mundial de la FIFA}}: '''31ª posición'''
|}
&lt;small&gt;
'''Clasificación de la FIFA más alta''': '''''3ᵘ''''' ''(5 de mayu de 2016)''&lt;br /&gt;
'''Clasificación de la FIFA más baxa''': '''''84ᵘ''''' ''(18 d'avientu de 2002)''&lt;br /&gt;
'''Meyor progresión de la historia''': '''''+18''''' ''(12 de xunetu de 2006)''&lt;br /&gt;
'''Peor progresión de la historia''': '''''-14''''' ''(29 de xunu de 2011)''&lt;br /&gt;
'''Fonte''': [http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/associations/association=chi/men/index.html Ficha de Chile en FIFA] y [http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/index.html Estadístiques FIFA]&lt;br /&gt;
'''Colores''': *Doráu =''1ᵉʳ puestu''; *Plateado =''2ᵘ puestu''; *Bronce =''3ᵉʳ puestu''; *Celeste escuru = ''Top 5''; *Celeste =''Top 10''; *Rosado =''Peor posición''
&lt;/small&gt;

== Rivalidaes ==
Nun caltién nenguna rivalidá. Los sos [[Partíos de la seleición de fútbol de Chile#Alcuentros por seleiciones|dos alcuentros más recurrentes]] son coles seleiciones d'[[Seleición de fútbol d'Arxentina|Arxentina]] —que convoca una alta asistencia en Chile—&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://archivo.losandes.com.ar/notas/2013/10/10/argentina-chile-remake-clasico-743295.asp |títulu=Chile v/s Arxentina: Remake d'un clásicu |fechaaccesu=31 de mayu de 2014 |formatu=ASP |autor= |fecha=10 d'ochobre de 2013 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://archivo.losandes.com.ar/notas/2013/10/10/argentina-chile-remake-clasico-743295.asp |fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; y [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]], coles que dende mayu de 1910 xugó 89 y 81 partíos, respeutivamente.
{{AP|Partíos ente Arxentina y Chile en fútbol}}

== Patrocinadores oficiales ==
{|{{tablaguapa}} width=&quot;100%
|- 
!width=&quot;23%&quot;|Auspiciadores !!width=&quot;27%&quot;|Notes !!width=&quot;23%&quot;|Provisores !!width=&quot;27%&quot;|Notes
|-
|[[Coca-Cola]] ||Dende 1962 ||[[Producto Fernández|Cecines PF]] ||Dende 2012
|-
|[[Entel Chile|Entel]] ||Dende 2003 ||[[Gillette (marca)|Gillette]] ||Dende 2012
|-
|[[Cerveza Cristal (Chile)|Cerveza Cristal]] ||Dende 2007 ||[[Procter &amp; Gamble|Ariel]] ||Dende 2013
|-
|[[Homecenter Sodimac]] ||Dende 2007 ||[[Chery]] ||Dende 2013
|-
|[[Nike]] ||Dende'l 1 d'agostu de 2015 ||[[Procter &amp; Gamble|Head &amp; Shoulders]] ||Dende 2013
|-
|[[Bancu Itaú (Chile)|Bancu Itaú]] ||Dende'l 1 de marzu de 2016 ||[[Pullman Bus]] ||Dende 2014 
|-
|[[Unimarc]] ||Dende'l 1 de xunu de 2017 ||[[CCAF L'Araucana|Caxa de Compensación L'Araucana]] ||Dende 2015
|-
|}

== Tresmisión televisiva ==

Los partíos son tresmitíos polos siguiente canales oficiales:

* [[Chilevisión]] (Dende agostu de 2018&lt;sup&gt;[[#1|'''1''']]&lt;/sup&gt;)
* [[Fox Sports Chile|Fox Sports]] (Dende agostu de 2014&lt;sup&gt;[[#1|'''1''']]&lt;/sup&gt;)
* [[Mega (Chile)|Mega]] (Dende agostu de 2014 hasta xunetu de 2018&lt;sup&gt;[[#1|'''1''']]&lt;/sup&gt;)

&lt;div id=&quot;1&quot;&gt;&lt;sup&gt;&lt;small&gt;'''1'''&lt;/sup&gt;Sacante Copa América, Copa FIFA Confederación y Copa Mundial de Fútbol. Dende xineru de 2011 los derechos llograr Canal 13 y TVN.&lt;/small&gt;

== Uniforme ==
{{AP|Uniforme de la seleición de fútbol de Chile}}
[[Ficheru:Logo Federación de Fútbol de Chile.png|miniatura|Escudo institucional de la federación y de la camiseta de la seleición.]]
El so actual uniforme titular carauterizar por tener camiseta colorada, pantalones coloraos y medies azules, ente que el de recambiu tien camiseta blanca, pantalones blancos y medies blanques. El color de la camiseta dio-y l'apellativu de ''la Colorada'',&lt;ref name=laroja/&gt;&lt;ref name=colorada/&gt;&lt;ref name=emanto/&gt; términu afitáu dende la década de 1980,&lt;ref name=em/&gt; y derivaos como ''[[Marea colorada (fútbol de Chile)|Marea colorada]]'' pa la so enchida,&lt;ref name=jf&gt;{{cita web |url=http://www.pasionlibertadores.com/noticias/Que-pasaba-si-esa pelota-entraba-20150904-0024.html |títulu=¿Qué pasaba si esa pelota entraba? |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2015 |autor=Fabbian, Jonatan |fecha=4 de setiembre de 2015 |editorial=Pasión libertadores}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=cf&gt;{{cita web |url=http://chile.as.com/chile/2016/03/30/futbol/1459361312_499147.html |títulu=La Colorada: Los detalles que nun se vieron de la Marea Colorada en Barinas |fechaaccesu=16 de payares de 2016 |formatu=HTML |autor=Fernández, Carolina |fecha=30 de marzu de 2016 |sitiuweb=chile.as.com}}&lt;/ref&gt; especialmente mientres la [[Copa Mundial de Fútbol de 1998]].

Sicasí, esti uniforme nun foi l'únicu a lo llargo de la so historia. La primer camiseta utilizada pola seleición nacional, pa los sos primeros alcuentros internacionales de 1910, yera metá colorada escontra la derecha y metá blanca escontra la esquierda, con escudu al altor del pechu sobre la banda esquierda.&lt;ref name=em&gt;{{cita llibru |autor=[[Edgardo Marín|Marín, Edgardo]] |títulu=La Colorada de toos (seleición chilena de fútbol 1910-1985) |url=http://www.memoriachilena.cl/arquivos2/pdfs/MC0037375.pdf |fechaaccesu=5 de xunu de 2011 |formatu=PDF |añu=1985 |editorial=SOEM Service Impresor |ubicación=Santiago, Chile |páxines=14, 17, 20, 23, 36, 41, 45, 54, 58, 60, 63, 66, 70 y 204}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Marín, Edgardo |títulu=Centenariu Historial total del fútbol chileno: 1895-1995 |url=http://www.memoriachilena.cl/arquivos2/pdfs/MC0003155.pdf |fechaaccesu=5 de xunu de 2011 |formatu=PDF |añu= |editorial=REI Ltda |páxines=59}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mer.cl/modulos/catalogo/Paginas/2010/05/24/MERSTDP004PP2405.htm |títulu=¿Cuándo debutó oficialmente la Colorada? |fechaaccesu=27 de xunu de 2010 |formatu=HTM |autor=El Mercurio |añu=2010}}&lt;/ref&gt;

Les marques debutaron en 1973. Con motivu del partíu ante la [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|Xunión Soviética]] en [[Moscú]] poles [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1974#Repesca intercontinental UEFA-Conmebol|Clasificatorias]] a la [[Copa Mundial de Fútbol de 1974]], hubo un primer acercamientu por que una firma deportiva internacional fixera cargu del vestuariu del escoyíu. Por xestiones de los futbolistes [[Alberto Fouillioux]] y [[Ignacio Prieto]], quien nesa fecha xugaben nel club francés [[Lille Olympique Sporting Club|Lille]], tantiguóse la opción de marcar gala [[Le Coq Sportif]]. Los escoyíos vistieron los sos buzos na previa al duelu colos soviéticos, ya inclusive xugaron dellos amistosos ante clubes coles sos camisetes coloraes. Sicasí, al nun haber un contratu formal con [[Le Coq Sportif]], el símbolu del gallín foi ''tapáu'' con un escudu chilenu y una cinta tricolor.

Foi [[Adidas]] la qu'asumió la responsabilidá, diseñando'l primer modelu (que s'estendió hasta les [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 1978|Clasificatorias]] de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1978]]) onde la camiseta colorada exhibía nos costazos vivos blancos con dos llinies paraleles, una colorada y otra azul. A partir d'ende, la camiseta sufrió dellos cambeos de menor escala, como los trés franxes de la yá mentada [[Adidas]] sobre'l costazu derechu y la parte inferior esquierda del short ente 1993 y 1994, o'l logo de [[Reebok]] sobre la camiseta ente 1996 y 1997, que depués foi modificáu a dos franxes blanques en 1998, hasta'l términu del venceyu en 2000. En dichu añu la indumentaria corrió por cuenta d'[[Umbru (marca)|Umbru]], que varió'l tonu de la camiseta d'un colloráu brillosu a un colloráu granate, volviendo a'l so color tradicional a fines de 2006 con [[Brooks Sports|Brooks]] yá a cargu del uniforme dende 2003.

La empresa [[Brooks Sports|Brooks]] remató'l so venceyu meses dempués de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] cola llicitación pa la nueva marca que vistió a la seleición. Dichu trámite axudicar la empresa [[Puma (marca)|Puma]], que robló un contratu cola [[Federación de Fútbol de Chile|FFCh]] hasta xunetu de 2015. El modelu de la camiseta foi presentáu'l 17 de payares de 2010 nun amistosu frente a [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Uruguái]].

La empresa Puma remató'l so venceyu dempués de la [[Copa América 2015]] cola llicitación pa la nueva marca que va vistir a la seleición dende agostu de 2015. Dichu trámite axudicar la empresa estauxunidense [[Nike]]. D'esta forma, la marca va ser la encargada de toles indumentarias de la seleición una vegada que remate la Copa América. El contratu con Nike duraría hasta la [[Copa Mundial de Fútbol de 2022]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.latercera.com/noticia/deportes/2015/04/656-626946-9-nike-vestira-a-la-colorada-hasta-el mundial-de-catar-de-2022.shtml |títulu=Nike va vistir a la Colorada hasta'l Mundial de Qatar de 2022 |fechaaccesu=25 d'abril de 2015 |fecha=24 d'abril de 2015 |formatu=SHTML |obra=[[La Tercera]] |editor=C. Barrera y M. Parker |editorial=www.latercera.com |cita=L'alcuerdu cerrar nos últimos díes. El contratu va ser vixente dempués de la Copa América hasta la cita planetaria.}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{|
|{{Uniforme |color_izq
 = FFFFFF
|color_cuerpu = ED1C24
|color_der = ED1C24
|color_pantalón = ED1C24
|color_medies = ED1C24
|trama_izq =
|entama_cuerpu = _chile1910h
|entama_der =
|entama_pantalón =
|entama_medies =
|tipu_izq = svg
|tipu_cuerpu = svg
|tipu_der = svg
|tipu_pantalón = svg
|tipu_med = svg
|títulu = Primer equipación
}}
|{{Uniforme |color_izq
 = FF0000
|color_cuerpu = FF0000
|color_der = FF0000
|color_pantalón = 000080
|color_medies = FFFFFF
|trama_izq =
|entama_cuerpu = _unknown
|trama_der =
|entama_pantalón =
|entama_medies =
|tipu_izq = svg
|tipu_cuerpu = png
|tipu_der = svg
|tipu_pantalón = svg
|tipu_med = svg
|títulu = [[Uniforme de la seleición de fútbol de Chile|(Ver evolución)]]
}}
|{{Uniforme |color_izq
 = D7111B
|color_cuerpu = D7111B
|color_der = D7111B
|color_pantalón = 0905AA |color_medies
 = 0000BE |entama_izq
 = _chi18h
|entama_cuerpu = _chi18h
|entama_der = _chi18h
|entama_pantalón = _nikewhite
|trama_medies = _chi18h
|tipu_izq = png
|tipu_cuerpu = png
|tipu_der = png
|tipu_pantalón = png
|tipu_med = png
|títulu = Equipación actual
}}
|}
&lt;/center&gt;

== Xugadores ==

{{AP|Futbolistes de la seleición de fútbol de Chile}}
=== Última convocatoria ===
[[Ficheru:Brazil vs Chile (16401196784).jpg|miniatura|Formación de Chile'l 29 de marzu de 2015, nun amistosu ante la [[Seleición de fútbol de Brasil|seleición brasilana]]]]

&lt;small&gt;'''Nómina pa los amistosos ante Rumanía, Serbia y Polonia a apostase'l 31 de mayu, el 4 y el 8 de xunu de 2018, respeutivamente.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anfp.cl/noticia/30932/noma-de-la-seleccion-chilena-pa-los-amistosos-ante-rumania-serbia-y-polonia |títulu=Nómina de la Seleición Chilena pa los amistosos ante Rumanía, Serbia y Polonia |fechaaccesu=25 de mayu de 2018 |fecha=17 de mayu de 2018 |sitiuweb=www.anfp.cl}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;Partíos apostaos y goles convertíos actualizaos al 8 de xunu de 2018 (Polonia vs. Chile).'''&lt;/small&gt;
{|align=left cellpadding=2 cellspacing=0 style=&quot;background:#FFEFF8; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:100%&quot; width=65%
|- align=center
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=3%|Nᵘ
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=21%|Nome
!bgcolor=Y30013
style=&quot;color:#0000CD&quot; width=12%|Posición
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=7%|Edá
!bgcolor=Y30013
style=&quot;color:#0000CD&quot; width=3%|{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=3%|Goles
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=19%|Club

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!1
|align=left|[[Cristopher Toselli]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionGK es.png|20px]] [[Porteru (fútbol)|Porteru]]
|{{Edá|15|6|1988}}
|9
|0
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Atlas Fútbol Club|Atlas]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!12
|align=left|[[Gabriel Arias]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionGK es.png|20px]] [[Porteru (fútbol)|Porteru]]
|{{Edá|13|9|1987}}
|2
|0
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Racing Club de Avellaneda|Racing Club]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!23
|align=left|[[Gonzalo Collao]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionGK es.png|20px]] [[Porteru (fútbol)|Porteru]]
|{{Edá|9|9|1997}}
|1
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club de Deportes Cobreloa|Cobreloa]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE style=&quot;border-top:2px solid #061D8e&quot;
!2
|align=left|[[Miiko Albornoz]] '''{{Cap}} 3.°'''
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|30|11|1990}}
|12
|2
|align=left|{{Bandera|Alemaña}} [[Hannover 96]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF 
!3
|align=left|[[Enzo Roco]] '''{{Cap}} 2.°'''
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|16|8|1992}}
|21
|1
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Cruz Azul Fútbol Club|Cruz Azul]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!4
|align=left|[[Francisco Sierralta]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|6|5|1997}}
|1
|0
|align=left|{{Bandera|Italia}} [[Parma Calcio 1913|Parma Calcio]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!5
|align=left|[[Paulo Díaz]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|25|8|1994}}
|14
|0
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!6
|align=left|[[Guillermo Maripán]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|6|5|1994}}
|8
|2
|align=left|{{Bandera|España}} [[Deportivo Alavés]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!16
|align=left|[[Igor Lichnovsky]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|7|3|1994}}
|4
|0
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Cruz Azul Fútbol Club|Cruz Azul]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!20
|align=left|[[Benjamín Kuscevic]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|2|5|1996}}
|0
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Deportivo Universidad Católica (fútbol)|Universidad Católica]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!24
|align=left|[[José Bizama]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|25|6|1994}}
|3
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Deportivo Huachipato|Huachipato]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!26
|align=left|[[Sebastián Vegues]] 
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|4|12|1996}}
|3
|0
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Monarcas Morelia]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF style=&quot;border-top:2px solid #367314&quot;
!8
|align=left|[[Pablo Galdames Millán|Pablo Galdames]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|30|12|1996}}
|2
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Unión Española]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!10
|align=left|[[Diego Valdés (futbolista chilenu)|Diego Valdés]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|30|1|1994}}
|6
|1
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Monarcas Morelia]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF 
!13
|align=left|[[Erick Pulgar]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|15|1|1994}}
|9
|0
|align=left|{{Bandera|Italia}} [[Bologna Football Club 1909|Bologna]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!14
|align=left|[[Martín Rodríguez (futbolista chilenu)|Martín Rodríguez]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|5|8|1994}}
|11
|1
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Club Universidad Nacional|Pumas UNAM]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!15
|align=left|[[Ángelo Llabráivos]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|6|1|1997}}
|1
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!17
|align=left|[[Gary Medel]] '''{{Cap}} '''
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|3|8|1987}}
|111
|7
|align=left|{{Bandera|Turquía}} [[Beşiktaş Jimnastik Kulübü|Beşiktaş]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!21
|align=left|[[Lorenzo Reyes]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|13|6|1991}}
|7
|1
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Atlas Fútbol Club|Atlas]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE 
!25
|align=left|[[Cristián Cueves (futbolista)|Cristián Cueves]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|2|4|1995}}
|1
|0
|align=left|{{Bandera|Países Baxos}} [[FC Twente]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!27
|align=left|[[Jimmy Martínez]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Centrocampista|Mediocampista]]
|{{Edá|26|1|1997}}
|3
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Deportivo Huachipato|Huachipato]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE style=&quot;border-top:2px solid #e30013&quot;
!7
|align=left|[[Junior Fernandes]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|10|4|1988}}
|13
|0
|align=left|{{Bandera|Turquía}} [[Alanyaspor]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!9
|align=left|[[Nicolás Castillo]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|14|2|1993}}
|14
|1
|align=left|{{Bandera|Portugal}} [[Sport Lisboa e Benfica|SL Benfica]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!11
|align=left|[[Felipe Mora]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|2|8|1993}}
|2
|0
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Club Universidad Nacional|Pumas UNAM]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!18
|align=left|[[Ángelo Sagal]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|18|4|1993}}
|11
|2
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Club de fútbol Pachuca|Pachuca]]

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!19
|align=left|[[Víctor Dávila]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|4|11|1997}}
|0
|0
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Club Necaxa|Necaxa]]

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!22
|align=left|[[Ángelo Henríquez]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|13|4|1994}}
|11
|2
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Atlas Fútbol Club|Atlas]]
|}

{{clear}}

=== Apocayá convocaos ===
Los siguientes xugadores fueron nomaos a la seleición chilena nel periodu d'un añu.
&lt;br /&gt;{{Small|'''Partíos apostaos y goles convertíos actualizaos hasta'l 27 de marzu de 2018 (Dinamarca vs. Chile).'''}}

{|align=left cellpadding=2 cellspacing=0 style=&quot;background:#FFEFF8; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:100%&quot; width=100%
|-align=center
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=2.75%|Nᵘ
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=18.75%|Nome
!bgcolor=Y30013
style=&quot;color:#0000CD&quot; width=12%|Posición
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=7%|Edá
!bgcolor=Y30013
style=&quot;color:#0000CD&quot; width=3%|{{Abreviatura|PX|Partíos xugaos}}
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=3%|Goles
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=16%|Club
!bgcolor=Y30013 style=&quot;color:#0000CD&quot; width=31.20%|Última convocatoria
!bgcolor=Y30013
style=&quot;color:#0000CD&quot; width=8.55%|Fecha

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!23
|align=left|[[Johnny Herrera]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionGK es.png|20px]] [[Porteru (fútbol)|Porteru]]
|{{Edá|09|05|1981}}
|23
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!25
|align=left|[[Brayan Cortés]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionGK es.png|20px]] [[Porteru (fútbol)|Porteru]]
|{{Edá|11|3|1995}}
|0
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!1
|align=left|[[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionGK es.png|20px]] [[Porteru (fútbol)|Porteru]]
|{{Edá|13|04|1983}}
|119
|0
|align=left|{{Bandera|Inglaterra}} [[Manchester City Football Club|Manchester City]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF style=&quot;border-top:2px solid #061D8e&quot;
!4
|align=left|[[Mauricio Isla]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|12|6|1988}}
|100
|4
|align=left|{{Bandera|Turquía}} [[Fenerbahçe Spor Kulübü (fútbol)|Fenerbahçe]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!15
|align=left|[[Jean Beausejour]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|1|6|1984}}
|100
|6
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!24
|align=left|[[Valber Huerta]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|26|8|1993}}
|0
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Deportivo Huachipato|Huachipato]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!2
|align=left|[[Eugenio Mena]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|18|07|1988}} 
|53
|3
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[Esporte Clube Bahia|Bahia]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!18
|align=left|[[Gonzalo Jara]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|29|08|1985}}
|110
|3
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE 
!-
|align=left|[[Óscar Opazo]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|18|10|1990}}
|2
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF 
!-
|align=left|[[Osvaldo González]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionCT es.png|20px]] [[Defensa (fútbol)|Defensa]]
|{{Edá|10|08|1984}}
|14
|0
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Deportivo Toluca|Toluca]]
|align=left|v. '''{{bandera|Bolivia}} [[Seleición de fútbol de Bolivia|Bolivia]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[5 de setiembre|05-09]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE style=&quot;border-top:2px solid #367314&quot;
!8
|align=left|[[Arturo Vidal]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|22|5|1987}}
|100
|24
|align=left|{{Bandera|Alemaña}} [[Bayern de Munich|Bayern Múnich]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!10
|align=left|[[Pedro Pablo Hernández]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|24|10|1986}}
|23
|3
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!20
|align=left|[[Charles Aránguiz]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|17|4|1989}}
|66
|7
|align=left|{{Bandera|Alemaña}} [[Bayer 04 Leverkusen]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!8
|align=left|[[Esteban Pavez]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|1|5|1990}}
|3
|0
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!10
|align=left|[[Jorge Valdivia]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|19|10|1983}}
|79
|7
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!14
|align=left|[[Felipe Gutiérrez]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|8|10|1990}}
|35
|4
|align=left|{{Bandera|USA}} [[Sporting Kansas City]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!19
|align=left|[[Leonardo Valencia]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|25|4|1991}}
|9
|1
|align=left|{{Bandera|Brasil}} [[Botafogo de Futebol y Regatas|Botafogo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!-
|align=left|[[Francisco Silva Gajardo|Francisco Silva]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|11|2|1986}}
|39
|0
|align=left|{{Bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!-
|align=left|[[César Pinares]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|23|5|1991}}
|4
|1
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF 
!21
|align=left|[[Marcelo Díaz Rojas|Marcelo Díaz]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionMID es.png|20px]] [[Mediocampista|Mediocampo]]
|{{Edá|21|02|1987}}
|61
|1
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Club Universidad Nacional|Pumas UNAM]]
|align=left|v. '''{{bandera|Bolivia}} [[Seleición de fútbol de Bolivia|Bolivia]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[5 de setiembre|05-09]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE style=&quot;border-top:2px solid #e30013&quot;
!7
|align=left|[[Alexis Sánchez]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|19|12|1988}}
|121
|39
|align=left|{{Bandera|Inglaterra}} [[Manchester United Football Club|Manchester United]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!11
|align=left|[[Eduardo Vargas]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|19|12|1989}}
|82
|35
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Club de Fútbol Tigres de la Universidá Autónoma de Nuevu Llión|Tigres UANL]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!19
|align=left|[[Marcos Bolados]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|27|2|1996}}
|2
|1
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Deportivo Universidad Católica (fútbol)|Universidad Católica]]
|align=left|v. '''{{bandera|Dinamarca}} [[Seleición de fútbol de Dinamarca|Dinamarca]]''' - [[Partíu amistosu|Amistosu]]
|{{Small|[[27 de marzu|27-03]]-[[2018]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!6
|align=left|[[José Pedro Fuenzalida]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|22|2|1985}}
|48
|3
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Deportivo Universidad Católica (fútbol)|Universidad Católica]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!9
|align=left|[[Edson Puch]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|9|4|1986}}
|20
|2
|align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Querétaro Fútbol Club|Querétaro]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!22
|align=left|[[Esteban Parés]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|1|8|1980}}
|40
|12
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=EEEEEE
!-
|align=left|[[Mauricio Pinilla]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|4|2|1984}}
|45
|8
|align=left|{{Bandera|Chile}} [[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]]
|align=left|v. '''{{bandera|Brasil}} [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[10 d'ochobre|10-10]]-[[2017]]}}

|-align=center bgcolor=F5FAFF
!14
|align=left|[[Fabián Orellana]]
|align=left|[[Ficheru:FootballPositionFWD es.png|20px]] [[Delanteru]]
|{{Edá|27|01|1986}}
|40
|2
|align=left|{{Bandera|ESP}} [[Sociedad Deportiva Eibar|SD Eibar]]
|align=left|v. '''{{bandera|Bolivia}} [[Seleición de fútbol de Bolivia|Bolivia]]''' - [[Clasificación de Conmebol pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasificatorias Rusia 2018]]
|{{Small|[[5 de setiembre|05-09]]-[[2017]]}}
|}
{{clear}}

{|class=&quot;wikitable collapsible&quot; style=&quot;font-size:100%; width:50%&quot;
|-align=center
!colspan=2 style=&quot;background:#A6FFFE&quot;|&lt;span style=&quot;color:#BB7330&quot;&gt;&lt;o&gt;Notes&lt;/o&gt;
|-align=left bgcolor=EEEEEE
|[[Ficheru:Captain sports.svg|15px]]
|[[Capitán (fútbol)|Capitán]] de la seleición (capitán o subcapitán en casu d'ausencia).
|-align=left bgcolor=F5FAFF
|[[Ficheru:logo lesion leve.png|15px]]
|[[Mancadures deportives|Mancáu]] de manera leve.
|-align=left bgcolor=EEEEEE
|[[Ficheru:Mancadura.png|15px]]
|[[Mancadures deportives|Mancáu]] de poca gravedá.
|-align=left bgcolor=F5FAFF
|[[Ficheru:Injury icon 2.svg|15px]]
|[[Mancadures deportives|Mancáu]] de gravedá.
|-align=left bgcolor=EEEEEE
|'''&lt;sup&gt;Ret les.&lt;/sup&gt;'''
|El xugador retiróse o foi lliberáu de la convocatoria por cuenta d'una [[mancadures deportives|mancadura]].
|-align=left bgcolor=F5FAFF
|'''&lt;sup&gt;Ret pers.&lt;/sup&gt;'''
|El xugador retiróse o foi lliberáu de la convocatoria por asuntos personales.
|-align=left bgcolor=EEEEEE
|'''&lt;sup&gt;Ret disc.&lt;/sup&gt;'''
|Retiráu o lliberáu de la convocatoria por problemes disciplinarios.
|-align=left bgcolor=F5FAFF
|'''&lt;sup&gt;Sanc.&lt;/sup&gt;'''
|El xugador foi sancionáu.
|-align=left bgcolor=EEEEEE
|'''&lt;sup&gt;Ret sel.&lt;/sup&gt;'''
|Retirar de la seleición nacional.
|-align=left bgcolor=F5FAFF
|'''&lt;sup&gt;Ret fut.&lt;/sup&gt;'''
|Retirar de la so carrera futbolística.
|}

=== Más participaciones ===
[[Ficheru:Alexis Sanchez - Spain vs. Chile, 10th September 2013 (cropped).jpg|miniatura|Alexis Sánchez, el goliador históricu de ''la Colorada''.|Alexis Sánchez ye'l xugador con más presencies (121) y, amás, el goliador históricu (39) de ''la Colorada'']]
{|{{tablaguapa}} width=65%
|- align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;#
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Xugador
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Periodu
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Partíos
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Goles
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Promedio|Promediu de goles por partíu}}&lt;ref name=&quot;prom.gol&quot; group=n&gt;El promediu de goles calcúlase estremando'l númberu de goles polos partíos xugaos.&lt;/ref&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Títulos&lt;ref name=oficial group=n&gt;Y podios de calter oficial.&lt;/ref&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Otros títulos
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|'''1.'''
|align=left|'''''[[Alexis Sánchez]]'''''
|'''2006-Presente'''
|'''121'''
|'''39'''
|'''{{#expr: 39/121 round 2}}'''
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|2.
|align=left|''[[Claudio Bravo (futbolista)|Claudio Bravo]]''
|2004-Presente |119&lt;ref
group=n&gt;Claudio Bravo foi'l primeru en llegar a la llista de [[Futbolistes con más de 100 partíos internacionales|100 partíos internacionales &quot;clase A&quot;]] na historia de la seleición chilena.&lt;/ref&gt;
|0
|{{#expr: 0/119 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|3.
|align=left|''[[Gary Medel]]''
|2007-Presente |111

|7
|{{#expr: 7/111 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|4.
|align=left|[[Gonzalo Jara]]
|2006-2017
|110
|3
|{{#expr: 3/110 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|rowspan=3|5.
|align=left|''[[Jean Beausejour]]''
|2004-Presente |100

|6
|{{#expr: 6/99 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Trofeocampeón.png|20px|link=China Cup 2017]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|''[[Arturo Vidal]]''
|2007-Presente |100

|24
|{{#expr: 24/99 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|''[[Mauricio Isla]]''
|2007-Presente |100

|4
|{{#expr: 4/100 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|8.
|align=left|[[Leonel Sánchez]]
|1955-1968
|85
|24
|{{#expr: 24/85 round 2}}
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1962]]
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|9.
|align=left|''[[Eduardo Vargas]]''
|2009-Presente |82

|35
|{{#expr: 35/82 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Trofeocampeón.png|20px|link=China Cup 2017]] [[Ficheru:Toulon Tournament trophy icon.svg|10px|link=Tornéu Esperances de Toulon de 2009]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|10.
|align=left|''[[Jorge Valdivia]]''
|2004-Presente |79

|7
|{{#expr: 7/79 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
|colspan=8|'''Actualizáu hasta'l {{Tc|31 de mayu}} de {{Tc|2018}}{{Fontcolor|blue|#FFF6AD|&lt;ref name=estadisticas&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/miscellaneous/chil-recintlp.html |títulu=Chile - Record International Players |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2015 |fecha=4 de xunetu de 2015 |obra=RSSSF}}&lt;/ref&gt;}}&lt;br /&gt;{{Small|Últimu partíu: Rumanía vs. Chile}}'''
|}
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;font-size:100%; width:65%&quot;
|- align=center
!colspan=13 style=&quot;background:#DEDEDE&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Xugadores hasta 50 presencies
|- align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;#
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Xugador
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Periodu
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Partíos
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Goles
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Promedio|Promediu de goles por partíu}}&lt;ref name=&quot;prom.gol&quot; group=n/&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Títulos&lt;ref name=oficial group=n/&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Otros títulos
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=2|11.
|align=left|[[Nelson Tapia]]
|1994-2005
|73
|0
|{{#expr: 0/73 round 2}}
|
|[[Ficheru:Bronze medal.svg|12px|link=Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|''[[Matías Fernández]]''
|2005-2016
|73
|14
|{{#expr: 14/73 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=2|13.
|align=left|[[Alberto Fouillioux]]
|1960-1972
|70
|12
|{{#expr: 12/70 round 2}}
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1962]]
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Marcelo Salas]]
|1994-2007
|70
|37
|{{#expr: 37/70 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=2|15.
|align=left|[[Iván Zamorano]]
|1987-2001
|69
|34
|{{#expr: 34/69 round 2}}
|
|[[Ficheru:Bronze medal.svg|12px|link=Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Fabián Estay]]
|1990-2001
|69
|5
|{{#expr: 5/69 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|17.
|align=left|[[Pablo Contreras]]
|1999-2012
|67
|2
|{{#expr: 2/67 round 2}}
|
|[[Ficheru:Bronze medal.svg|12px|link=Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|18.
|align=left|''[[Charles Aránguiz]]''
|2009-Presente |66

|7
|{{#expr: 7/66 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|19.
|align=left|[[Javier Margas]]
|1990-2000
|63
|6
|{{#expr: 6/63 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|20.
|align=left|[[Miguel Ramírez]]
|1991-2003
|62
|1
|{{#expr: 1/62 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=2|21.
|align=left|[[Clarence Acuña]]
|1995-2004
|61
|3
|{{#expr: 3/61 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|[[Marcelo Díaz (futbolista)|Marcelo Díaz]]
|2011-2017
|61
|1
|{{#expr: 1/61 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|23.
|align=left|[[Humberto Suazo]]
|2005-2013
|60
|21
|{{#expr: 21/60 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|24.
|align=left|[[Juan Carlos Letelier]]
|1979-1989
|57
|18
|{{#expr: 18/57 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|25.
|align=left|[[Mark González]]
|2003-2016
|56
|6
|{{#expr: 6/56 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|26.
|align=left|[[Pedro Reyes (futbolista)|Pedro Reyes]]
|1994-2001
|55
|4
|{{#expr: 4/55 round 2}}
|
|[[Ficheru:Bronze medal.svg|12px|link=Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=4|27.
|align=left|[[Pedro Araya Toro|Pedro Araya]]
|1964-1971
|53
|14
|{{#expr: 14/53 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Jaime Pizarro]]
|1986-1993
|53
|3
|{{#expr: 3/53 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[José Luis Sierra (futbolista chilenu)|José Luis Sierra]]
|1991-2000
|53
|8
|{{#expr: 8/53 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|[[Eugenio Mena]]
|2010-2017
|53
|3
|{{#expr: 3/53 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Toulon Tournament trophy icon.svg|10px|link=Tornéu Esperances de Toulon de 2009]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|31.
|align=left|[[Sergio Livingstone]]
|1941-1954
|52
|0
|{{#expr: 0/52 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=&quot;2&quot;|32.
|align=left|[[Nelson Parraguez]]
|1991-2001
|51
|0
|{{#expr: 0/51 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Jorge Vargas (futbolista)|Jorge Vargas]]
|1999-2007
|51
|1
|{{#expr: 0/51 round 2}}
|
|
|- align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;FFFFFF&quot;
|rowspan=&quot;3&quot;|34.
|align=&quot;left&quot;|[[Francisco Valdés Muñoz|Francisco Valdés]]
|1962-1975
|50
|9
|{{#expr: 9/50 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Ronald Fuentes]]
|1991-2000
|50
|1
|{{#expr: 1/50 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|[[Carlos Carmona Tello|Carlos Carmona]]
|2008-2017
|50
|1
|{{#expr: 1/50 round 2}}
|
|[[Ficheru:Trofeocampeón.png|20px|link=China Cup 2017]]
|}

* [[Elías Figueroa]] ye'l xugador con más participaciones en Copes Mundiales de categoría absoluta: trés (1966, 1974 y 1982).
* ''[[Carlos Carmona Tello|Carlos Carmona]]'' ye'l xugador con más participaciones en Copes Mundiales: cuatro —dos en categoría sub-20 (2005 y 2007) y dos en categoría absoluta (2010 y 2014)—.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lacuarta.com/noticia/carlos-carmona-el-coquimbano-ye-l'home-record-de-chile/ |títulu=Carlos Carmona: el coquimbano ye l'home récor de Chile |fechaaccesu=15 de xineru de 2017 |autor=Fajardo Catalán, Cristián |fecha=7 de xunu de 2014 |sitiuweb=www.lacuarta.com}}&lt;/ref&gt;

=== Máximos goliadores ===
{{AP|Máximu goliador históricu de la seleición de fútbol de Chile}}
{|{{tablaguapa}} width=65%
|- align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;#
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Xugador
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Periodu
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Goles
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Partíos
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Promedio|Promediu de goles por partíu}}&lt;ref name=&quot;prom.gol&quot; group=n/&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Títulos&lt;ref name=oficial group=n/&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Otros títulos
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|'''1.'''
|align=left|'''''[[Alexis Sánchez]]'''''
|'''2006-Presente'''
|'''39'''
|'''121'''
|'''{{#expr: 39/121 round 2}}'''
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|2.
|align=left|[[Marcelo Salas]]
|1994-2007
|37
|70
|{{#expr: 37/70 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|3.
|align=left|''[[Eduardo Vargas]]''
|2009-Presente |35

|82
|{{#expr: 35/82 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Trofeocampeón.png|20px|link=China Cup 2017]] [[Ficheru:Toulon Tournament trophy icon.svg|10px|link=Tornéu Esperances de Toulon de 2009]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|4.
|align=left|[[Iván Zamorano]]
|1987-2001
|34
|69
|{{#expr: 34/69 round 2}}
|
|[[Ficheru:Bronze medal.svg|12px|link=Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|5.
|align=left|[[Carlos Caszely]]
|1969-1985
|29
|48
|{{#expr: 29/48 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=2|6.
|align=left|[[Leonel Sánchez]]
|1955-1968
|24
|85
|{{#expr: 24/85 round 2}}
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1962]]
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|''[[Arturo Vidal]]''
|2007-presente |24

|100
|{{#expr: 24/100 round 2}}
| [[Ficheru:Silver medal icon.svg|12px|link=Copa FIFA Confederación 2017]]
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|8.
|align=left|[[Jorge Aravena]]
|1983-1990
|22
|37
|{{#expr: 22/37 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|9.
|align=left|[[Humberto Suazo]]
|2005-2013
|21
|60
|{{#expr: 21/60 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|10.
|align=left|[[Juan Carlos Letelier]]
|1979-1989
|18
|57
|{{#expr: 18/57 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=0070B8 style=&quot;color:#FFFFFF&quot;
|colspan=8|'''Actualizáu hasta'l {{Tc|27 de marzu}} de {{Tc|2018}} {{Fontcolor|blue|#FFF6AD|&lt;ref name=estadisticas/&gt;}}&lt;br /&gt;{{Small|Últimu partíu: Dinamarca vs. Chile}}'''
|}
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;font-size:100%; width:65%&quot;
|- align=center
!colspan=13 style=&quot;background:#DEDEDE&quot;|&lt;span style=&quot;color:#000566&quot;&gt;Xugadores hasta 10 goles
|- align=center
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;#
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Xugador
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Periodu
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Goles
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Partíos
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;{{Abreviatura|Promedio|Promediu de goles por partíu}}&lt;ref name=&quot;prom.gol&quot; group=n/&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Títulos&lt;ref name=oficial group=n/&gt;
!style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Otros títulos
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|11.
|align=left|[[Enrique Hormazábal]]
|1950-1963
|17
|43
|{{#expr: 17/43 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=2|12.
|align=left|[[Pedro Araya Toro|Pedro Araya]]
|1964-1971
|14
|53
|{{#expr: 14/53 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|[[Matías Fernández]]
|2005-2016
|14
|73
|{{#expr: 14/73 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=5|14.
|align=left|[[Raúl Toro Julio|Raúl Toru]]
|1936-1941
|12
|13
|{{#expr: 12/13 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Hugo Rubio]]
|1984-1991
|12
|36
|{{#expr: 12/36 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=EBF5FF
|align=left|[[Esteban Parés]]
|2006-2017
|12
|40
|{{#expr: 12/40 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Jaime Ramírez Banda|Jaime Ramírez]]
|1954-1966
|12
|46
|{{#expr: 12/46 round 2}}
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1962]]
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Alberto Fouillioux]]
|1960-1972
|12
|70
|{{#expr: 12/70 round 2}}
|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|12px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1962]]
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|19.
|align=left|[[Julio Crisosto]]
|1971-1977
|11
|27
|{{#expr: 11/27 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|rowspan=5|20.
|align=left|[[Guillermo Subiabre]]
|1926-1930
|10&lt;ref name=&quot;goles1930&quot; group=n/&gt;
|10
|{{#expr: 10/10 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Atilio Cremaschi]]
|1945-1954
|10
|29
|{{#expr: 10/29 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[René Meléndez]]
|1950-1960
|10
|40
|{{#expr: 10/40 round 2}}
|
|
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Reinaldo Navia]]
|1999-2007
|10
|40
|{{#expr: 10/40 round 2}}
|
|[[Ficheru:Bronze medal.svg|12px|link=Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
|- align=center bgcolor=FFFFFF
|align=left|[[Rubén Marcos]]
|1963-1969
|10
|43
|{{#expr: 10/43 round 2}}
|
|
|}
{{cuadru color|#EBF5FF}} ''Xugador activu''

* Iván Zamorano ye'l xugador con más anotaciones nun partíu (cinco, 29 d'abril de 1997, Chile vs. Venezuela).

== Entrenadores ==
{{AP|Entrenadores de la seleición de fútbol de Chile}}
Nel anexu amuésase la llista de tolos entrenadores que dirixeron a la seleición chilena dende 1916.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.conmebol.com/articulos_ver.jsp?id=61250&amp;slangab=Y |títulu=Marcelo Bielsa is Chile's new coach |fechaaccesu=8 d'abril de 2008 |autor=Conmebol.com |editor=[[Axencia EFE|EFE]] |fecha=10 d'agostu de 2007 |editorial=www.conmebol.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://futboliachile.blogspot.com/2007/03/dt-chile-dt.html |títulu=Fútbol y fútbol - DT Chile DT (Entrenadores del escoyíu chilenu: 1966-2007) |fechaaccesu=27 de marzu de 2007 |editor=Salazar, Leonardo |fecha=13 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;

=== Cuerpu téunicu actual ===
{|{{tablaguapa}} width=100%
|- align=center
!colspan=4 style=&quot;background:#e30013&quot;|&lt;span style=&quot;color:#0000CD&quot;&gt;Direición téunica actual
|- align=left
|'''Entrenador'''
|{{bandera|Colombia}} [[Reinaldo Rueda]]
|'''Entrenadores ayudantes'''
||{{bandera|Colombia}} [[Bernardo Redín]]
|- align=left
|'''Preparador físicu'''
||{{bandera|Colombia}} Carlos Eduardo Velasco |'''Preparadores
d'arqueros'''
|Vacante
|-align=&quot;left&quot;
|'''Médicos'''
|Vacante |'''Auxiliar
médicu'''
|Vacante
|-align=&quot;left&quot;
|'''Kinesiólogo'''
|Vacante |'''Auxiliar
de utilería'''
|Vacante
|}


== Instalaciones ==
Dende 1910 hasta 1922, y por cuenta de que la Federación tenía la so sede en Valparaíso, onde l'actividá futbolística en Chile empecipióse y desenvolvió, l'estadiu qu'acoyó los primeros partíos de ''la Colorada'' como llocal foi'l [[Valparaíso Sporting|Valparaíso Sporting Club]] —ellí apostóse'l Campeonatu Suramericanu (actual Copa América) en 1920, cuando Chile entamó'l tornéu per primer vegada na so historia—.

Ente 1923 y 1937, y debíu al treslláu de la Federación a Santiago nos años 1920, dellos partíos de ''la Colorada'' xugar nos [[Campos de Sports de Ñuñoa]] —ellí apostóse'l Campeonatu Suramericanu en 1926, cuando Chile llogró'l so primer trunfu en partíos oficiales de «clase A» el 12 d'ochobre al ganar por 7-1 a Bolivia—.

=== Estadiu Nacional de Chile Julio Martínez Prádanos ===
{{AP|Estadiu Nacional de Chile}}
[[Ficheru:Inicio del partido Chile - Uruguay, Copa América Chile 2015.jpg|miniatura|L'Estadiu Nacional mientres un partíu de ''la Colorada'']]
Conocíu como «el Colosu de Ñuñoa», ye la casa de la seleición chilena nos sos partíos como llocal. El so primer partíu nesa cortil asocedió'l 26 de febreru de 1939, cuando ''la Colorada'' venció nun partíu amistosu a Paraguay por 4-1. Dende 1954, foi la principal sede de ''la Colorada'' pa los partíos de clasificatorias a la Copa Mundial de Fútbol. En delles ocasiones, tamién foi sede de los partíos amistosos de la seleición.

Amás d'allugar a la seleición como llocal, equí entamáronse torneos futbolísticos: A nivel mundial, la Copa Mundial de Fútbol de 1962; a nivel rexonal, allugó les ediciones de la Copa América de 1941, 1945, 1955, 1967 (fase preliminar), 1975 (ensin see definida), 1979 (ensin see definida), 1983 (ensin see definida), 1991 (salvo un partíu qu'apostó en Concepción) y 2015.

La cortil de Ñuñoa ye'l llugar onde ''la Colorada'' vivió los dos momentos más importantes de la so historia: el llogru del tercer llugar na [[Copa Mundial de Fútbol de 1962]] (máximu llogru a nivel mundial), cuando xugó cinco partíos (más el partíu de cuartos de final que s'apostó en Arica); y la coronación como campeón de la [[Copa América 2015]], el primer troféu que la seleición adulta llevantó na so historia, cuando xugó seis partíos como llocal (incluyida la final frente a Arxentina). En dambes ocasiones foi'l anfitrión.

=== Estadiu Monumental David Arellano ===
{{AP|Estadiu Monumental (Chile)}}
Dende fines de los años 1990, la cortil de Colo-Colo foi escenariu ocasional de partíos de ''la Colorada'' —principalmente cuando'l [[verde]] del Estadiu Nacional nun ta en óptimo tao—. El so primera partíu ellí foi'l 29 d'abril de 1997, cuando venció a Venezuela por 6-0 nun partíu válidu poles clasificatorias pa Francia 1998.

Por cuenta de la remodelación del Estadiu Nacional, a fines de 2009 allugó los postreros partíos de Chile como llocal poles clasificatorias pa Sudáfrica 2010 (ante Venezuela y Ecuador). La seleición chilena enfrentó en partíos amistosos a Uruguái en payares de 2010, [[Partíu de conmemoración del centenariu de la seleición de fútbol de Chile|con motivu del centenariu de la seleición de Chile]], y a Estonia en xunu de 2011. Darréu, ''la Colorada'' apostó ellí dos alcuentros poles clasificatorias pa Brasil 2014 (ante Perú y Colombia) y trés más poles clasificatorias pa Rusia 2018 (ante Bolivia, Venezuela y Paraguay).

=== Complexu Deportivu Juan Pinto Durán ===
El [[Complexu Deportivu Juan Pinto Durán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://edeportes.es/futbol/anfp-presento-un-renovado-complejo-juan-pinto-duran |títulu=ANFP presentó un anováu Complexu Juan Pinto Durán |fechaaccesu= |autor=eDeportes.es |fecha=}}&lt;/ref&gt; ye'l centru d'entrenamientu y concentración de la seleición chilena. Foi pidíu pol entrenador [[Fernando Riera]] ya inauguráu en 1961 na comuña de [[Macul]], en Santiago.

Como téunicu de la seleición chilena, [[Marcelo Bielsa]] pidió la remodelación del complexu pa llograr un ambiente que dexe a los xugadores enfocase nel rival de vez y preparar un proyeutu mayor a futuru.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.latercera.cl/contenido/82_47090_9.shtml |títulu=Conoza'l llaboratoriu de Marcelo Bielsa en Juan Pinto Durán |fechaaccesu=2010 |formatu=SHTML |autor=La Tercer |fecha=2008}}&lt;/ref&gt;

=== Complexu Deportivu Fernando Riera ===
En frente del Complexu Deportivu Juan Pinto Durán, Marcelo Bielsa pidió habilitar una casona y tres canches onde entrena l'equipu ''sparring''. ''La Colorada'' utiliza esti llugar p'atender a la prensa.

== Palmarés ==
{{AP|Palmarés de la seleición de fútbol de Chile}}
=== Seleición absoluta ===
==== Torneos oficiales ====
===== [[Copa Mundial de Fútbol]] =====
* [[Ficheru:Bronze medal icon.svg|10px]] Tercer llugar (1): [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]]

===== [[Copa FIFA Confederación]] =====
* [[Ficheru:Silver medal icon.svg|10px]] Subcampeón (1): [[Copa FIFA Confederación 2017|2017]]

===== [[Copa América]] =====
* [[Ficheru:Gold medal icon.svg|10px]] Campeón (2): [[Ficheru:Cscr-featured.png|10px|Campeón invictu]] [[Copa América 2015|2015]], [[Copa América Centenariu|2016]]
* [[Ficheru:Silver medal icon.svg|10px]] Subcampeón (4): [[Campeonatu Suramericanu 1955|1955]], [[Campeonatu Suramericanu 1956|1956]], [[Copa América 1979|1979]], [[Copa América 1987|1987]]

===== [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol]] =====
* [[Ficheru:Silver medal america.svg|10px]] Subcampeón (1): [[Campeonatu Panamericanu de Fútbol Primera edición|1952]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesp/panamch52.html |títulu=I. Panamerican Championship 1952 |fechaaccesu=23 de xineru de 2016 |apellíu=Reyes |nome=Macario |fecha=5 d'agostu de 1998 |idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Torneos amistosos ====
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa del Pacíficu (Chile-Perú)|Copa del Pacíficu]] (7): [[Copa del Pacíficu 1965|1965]], [[Copa del Pacíficu 1968|1968]], [[Copa del Pacíficu 1971|1971]], [[Copa del Pacíficu 1983|1983]], [[Copa del Pacíficu 1988|1988]], [[Copa del Pacíficu 2006|2006]], [[Copa del Pacíficu 2012|2012]]&lt;ref name=&quot;Copa del Pacíficu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesp/pacifico.html |títulu=Copa del Pacíficu |fechaaccesu=13 de xunu de 2009 |formatu=HTML |autor=Pierrend, José Luis |fecha=13 d'ochobre de 2006 |editorial=www.rsssf.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://latercera.com/noticia/deportes/futbol/2012/04/688-453598-9-chile-golio-a-peru-y quédose-con-la copa-del-pacifico.shtml |títulu=Chile golió a Perú y quedóse cola Copa del Pacíficu |fechaaccesu=25 de xunu de 2012 |formatu=SHTML |autor=[[La Tercera]] |fecha=12 d'abril de 2012 |editorial=latercera.com}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Bernardo O'Higgins]] (2): [[Copa Bernardo O'Higgins 1957|1957]], [[Copa Bernardo O'Higgins 1966|1966]]&lt;ref name=&quot;Copa Bernardo O'Higgins&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tableso/ohiggins.html |títulu=Copa Bernardo O'Higgins |fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |formatu=HTML |autor=Pierrend, José Luis |fecha=30 de setiembre de 1998 |editorial=www.rsssf.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Juan Pinto Durán]] (2): [[Copa Juan Pinto Durán 1971|1971]], [[Copa Juan Pinto Durán 1979|1979]]&lt;ref name=&quot;Juan Pinto Durán&quot;&gt;{{cita web |url=http://cif.inaf.cl/almaweb/juan%20pinto%20duran.htm |títulu=Copa Juan Pinto Durán |fechaaccesu=25 de xunu de 2009 |formatu=HTM |obra=Inaf Chile |fecha=s/f |editorial=cif.inaf.cl}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Carlos Dittborn Pinto]] (1): [[Copa Carlos Dittborn Pinto 1973|1973]]&lt;ref name=&quot;Copa Carlos Dittborn&quot;&gt;{{cita web |añu=1998 |url=http://www.rsssf.com/tablesd/dittborn.html |títulu=Copa Carlos Ditborn |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Provoste]] (1): [[Copa Provoste 1973|1973]]&lt;ref name=&quot;Copa Provoste&quot;&gt;{{cita web |añu=1998 |url=http://www.rsssf.com/tablesp/provoste73.html |títulu=Copa san pedro |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Cuadrangular Internacional de Guayaquil 1984|Cuadrangular Internacional de Guayaquil]] (1): [[Cuadrangular Internacional de Guayaquil 1984|1984]]&lt;ref&gt;Diariu La Nación (Chile), 23 de xineru de 1984, Deportes, páxina 5.&lt;/ref&gt;
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Independencia]] (1): [[Copa Independencia 1985|1985]] &lt;small&gt;'''(*)'''&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;Independence Cup&quot;&gt;{{cita web |añu=2008 |url=http://www.rsssf.com/tablesp/pialakemerdekaan85.html |títulu=Independence Cup |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Expedito Teixeira]] (1): [[Copa Expedito Teixeira 1990|1990]]&lt;ref name=&quot;Copa Expedito Teixeira&quot;&gt;{{cita web |añu=s/f |url=http://cif.inaf.cl/almaweb/comvarios/copatexeira.htm |títulu=Copa Teixeira |obra=Inaf.cl |fechaaccesu=30 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Copa Teixeira&quot;&gt;{{cita web |añu=1998 |url=http://www.rsssf.com/tablest/teixeira90.html |títulu=Copa Texeira |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Canadá]] (1): [[Copa Canadá 1995|1995]]&lt;ref name=&quot;Canada Cup&quot;&gt;{{cita web |añu=1999 |url=http://www.rsssf.com/tablesm/maple95.html |títulu=Canada Cup |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Ciudá de Valparaíso]] (1): [[Copa Ciudá de Valparaíso 2000|2000]]&lt;ref name=&quot;Copa Ciudá de Valparaíso&quot;&gt;{{cita web |añu=? |url=http://cif.inaf.cl/almaweb/comvarios/valparaiso.htm |títulu=Copa Ciudá de Valparaíso |obra=Inaf Chile |fechaaccesu=25 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Ciudá de La Serena]] (1): [[Copa Ciudá de La Serena 2011|2011]]&lt;ref name=&quot;Copa Ciudá de La Sele&quot;&gt;{{cita web |añu=2012 |url=http://www.lavozdelnorte.cl/2011/12/la-colorada-gana-en-la serena-en-la so-ultimo-partíu-del-2011/ |títulu=La “Colorada” gana en La Serena nel so postreru partíu del 2011 |obra=La Voz del Norte |fechaaccesu=12 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa 250 años Ciudad de Talcahuano]] (1): [[Copa Ciudá de Talcahuano 2014|2014]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ahoranoticias.cl/deporte/chile-golio-a-venezuela-en-el-cap-de-talcahuano.html |títulu=Chile golió a Venezuela nel CAP de Talcahuano |fechaaccesu=14 de payares de 2014 |formatu=HTML |editorial=Ahoranoticias.cl}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Primer Campeón [[China Cup]] (1): [[Ficheru:Cscr-featured.png|10px|Campeón invictu]] [[China Cup 2017|2017]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/futbol/futbol-internacional/2017/01/15/587b53d6268y3eac1f8b45y5.html |títulu=Chile anula a la correosa Islandia y llévase la primer China Cup |fechaaccesu=15 de xineru de 2017 |formatu=HTML |autor=EFE |fecha=2017 |sitiuweb=www.marca.com}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Troféu Colombín]] (1): [[1992]] &lt;small&gt;'''(*)'''&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;Troféu Colombín&quot;&gt;{{cita web |añu=2008 |url=http://www.rsssf.com/tablesc/colombín.html#92|títulu=Troféu Colombín |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
:&lt;small&gt;'''(*) Ganáu per Chile XI'''&lt;/small&gt;

=== Seleición olímpica ===
;[[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos]]:
*[[Ficheru:Bronze medal.svg|10px]] [[Medaya de bronce]] nos Xuegos Olímpicos de [[Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|Sydney 2000]]
;[[Tornéu Preolímpicu Suramericanu Sub-23|Torneos Preolímpicos]]:
*[[Ficheru:Silver medal.svg|10px]] [[Medaya de plata]] nel Tornéu Preolímpicu Suramericanu d'[[Tornéu Preolímpicu Suramericanu Sub-23 de 1984|Ecuador 1984]]
*[[Ficheru:Silver medal.svg|10px]] [[Medaya de plata]] nel Tornéu Preolímpicu Suramericanu de [[Tornéu Preolímpicu Suramericanu Sub-23 de 2000|Brasil 2000]]

=== Seleición panamericana ===
;[[Fútbol nos Xuegos Panamericanos|Xuegos Panamericanos]]:
*[[Ficheru:Silver medal america.svg|10px]] [[Medaya de plata]] nos Xuegos Panamericanos d'[[Fútbol nos Xuegos Panamericanos d'Indianápolis 1987|Indianápolis 1987]]
*[[Ficheru:Bronze medal america.svg|10px]] [[Medaya de bronce]] nos Xuegos Panamericanos de [[Fútbol nos Xuegos Panamericanos de Buenos Aires 1951|Buenos Aires 1951]]
*[[Ficheru:Bronze medal america.svg|10px]] [[Medaya de bronce]] nos Xuegos Panamericanos de [[Fútbol nos Xuegos Panamericanos de São Paulo 1963|São Paulo 1963]]

=== Seleición sub-23 ===
{{AP|Seleición de fútbol sub-23 de Chile}}
;Torneos amistosos:
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Copa TVN (1): [[1996]]&lt;ref name=&quot;Copa TVN&quot;&gt;{{cita web |añu=2006 |url=http://www.rsssf.com/tablesc/chil-4n-o23-96.html |títulu=Copa TVN |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
*Subcampeón [[Tornéu Esperances de Toulon]] (1): [[Tornéu Esperances de Toulon de 2008|2008]]

=== Seleición sub-21 ===
;Torneos amistosos:
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Tornéu Esperances de Toulon]] (1): [[Tornéu Esperances de Toulon de 2009|2009]]

=== Seleición sub-20 ===
{{AP|Seleición de fútbol sub-20 de Chile}}
;[[Copa Mundial de Fútbol Sub-20]]:
*[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|10px]] Tercer llugar [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20]] (1): [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007|2007]]
*Cuartu llugar [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20]] (1): [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 1987|1987]]
;[[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-20]]:
*Subcampeón [[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-20]] (1): [[Campeonatu Suramericanu Sub-20 de 1975|1975]]
;[[Fútbol nos Xuegos Suramericanos|Xuegos Suramericanos]]:
*[[Ficheru:Gold medal southamerica.svg|15px]] [[Medaya d'oru]] (1): [[Ficheru:Cscr-featured.png|10px|Campeón invictu]] [[Fútbol nos Xuegos Suramericanos de 2018|2018]]

;Torneos amistosos:
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Tornéu internacional de fútbol sub-20 de la Alcudia]] España (2): [[1998]], [[2015]]&lt;ref name=&quot;Tornéu Internacional de Fútbol Sub-20 de L'Alcúdia&quot;&gt;{{cita web |añu=2009 |url=http://www.rsssf.com/tablesa/alcudia-o20.html#98 |títulu=Tornéu Internacional de Fútbol Sub-20 de L'Alcúdia |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Tornéu Cuadrangular Sub-20 (1): [[2007]]&lt;ref name=&quot;Tornéu Cuadrangular U-20 2007&quot;&gt;{{cita web |añu=2007 |url=http://www.rsssf.com/tables/4-nations-santiago-o20-07.html |títulu=Tornéu Cuadrangular U-20 2007 |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=13 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Copa Centenariu de la Batalla Naval d'El Callao Perú (1): [[1966]]&lt;ref name=&quot;Copa Centenariu de la Batalla Naval d'El Callao (Lima) 1966&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesn/naval-callao66.html |títulu=Copa Centenariu de la Batalla Naval d'El Callao (Lima) 1966 |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=15 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Tornéu Internacional Ecuador (1): [[1984]]&lt;ref name=&quot;International Tournament in Guayaquil 1984&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesg/guayaquil84.html |títulu=International Tournament in Guayaquil 1984 |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=15 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Suwon Cup Sub-20 Corea del Sur (1): [[2007]]&lt;ref name=&quot;Suwon Cup U-20 (South Korea)&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tabless/suwon-o20.html |títulu=Suwon Cup U-20 (South Korea) |obra=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=15 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Tornéu de Obendorf Sub-19 Alemaña (1): [[2012]]
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Tornéu SBS International Cup Xapón (1): [[Ficheru:Cscr-featured.png|10px|Campeón invictu]] [[2017]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.emol.com/noticias/Deportes/2017/08/13/870902/La revancha-de-Hector-Carbayos-La-nueva-Colorada-Sub-20-corónase-campeona-en-tornéu-en-Japon.html |títulu=La revancha d'Héctor Carbayos: La nueva &quot;Colorada&quot; Sub 20 corónase campeona en tornéu en Xapón |fechaaccesu=15 d'agostu de 2017 |formatu=HTML |autor= |fecha=13 d'agostu de 2017 |sitiuweb=www.emol.com}}&lt;/ref&gt;
* [[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Tornéu Cuadrangular Sport For Tomorrow Paraguay (1): [[Ficheru:Cscr-featured.png|10px|Campeón invictu]] [[2018]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anfp.cl/noticia/30553/la-colorada-sub-19-quedar con-el-sport-for-tomorrow-sub-21-al-vencer-al-vicecampeon-del mundu |títulu=La Colorada Sub 19 quedar col Sport For Tomorrow Sub 21 al vencer al vicecampeón del mundu |fechaaccesu=25 de marzu de 2018 |fecha=25 de marzu de 2018 |sitiuweb=www.anfp.cl}}&lt;/ref&gt;

=== Seleición sub-17 ===
{{AP|Seleición de fútbol sub-17 de Chile}}
;[[Copa Mundial de Fútbol Sub-17]]:
*[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|10px]] Tercer llugar [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17]] (1): [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1993|1993]]
;[[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-17]]:
*Subcampeón [[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-17]] (2): [[Campeonatu Suramericanu Sub-17 de 1993|1993]], [[Campeonatu Suramericanu Sub-17 de 2017|2017]]

;Torneos amistosos:
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón Copa Kairos (1): 1996&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.copesa.cl/DE/1996/_Deas1996/01_25/deportes.html |títulu=Deportes: Seleición Sub 17: campeón en tornéu Kairos |fechaaccesu=14 d'agostu de 2013 |formatu=HTML |autor= |fecha=19 a 25 de xineru de 1996 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/19970805074640/http://www.copesa.cl/DE/1996/_Deas1996/01_25/deportes.html |fechaarchivu=5 d'agostu de 1997 |editor=COPESA}}&lt;/ref&gt;
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón cuadrangular Lafarge Foot Avenir Francia (1): 2017&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://redgol.cl/2017/9/chile-campeon-la-sub-17-foi-imbatible-en-f/ |títulu=Deportes: Seleición Sub 17: ¡Chile campeón! La Sub 17 foi imbatible en Francia y quedóse col Cuatro Naciones de Limoges |fechaaccesu=3 de setiembre de 2017 |autor= |fecha=3 de setiembre de 2017 |sitiuweb=redgol.cl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.24horas.cl/deportes/futbol-internacional/la-colorada-sub-17-llogru-titulo-invictu-en tornéu amistosu-en-francia-2494625 |títulu=La Colorada Sub 17 llogró títulu invictu en tornéu amistosu en Francia |fechaaccesu=7 de setiembre de 2017 |autor= |fecha=3 de setiembre de 2017 |sitiuweb=www.24horas.cl}}&lt;/ref&gt;
* Tercer llugar [[Copa UC Sub-17]] (2): 2011, 2015
* Cuartu llugar [[Copa UC Sub-17]] (1): 2013

=== Seleición sub-16 ===
*Cuartu llugar [[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-17|Campeonatu Suramericanu Sub-16]] (1): [[Campeonatu Suramericanu Sub-16 de 1985|1985]]

=== Seleición sub-15 ===
{{AP|Seleición de fútbol sub-15 de Chile}}
;[[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-15]]:
*Cuartu llugar [[Campeonatu Suramericanu de Fútbol Sub-15]] (2): [[Campeonatu Suramericanu Sub-15 de 2007|2007]], [[Campeonatu Suramericanu Sub-15 de 2013|2013]]
;Torneos amistosos:
*Tercer llugar [[Copa UC Sub-17]] (1): 2013

=== Seleición de fútbol playa ===
{{AP|Seleición de fútbol playa de Chile}}
;Xuegos Bolivarianos de Sablera:
*[[Ficheru:Bronze medal.svg|10px]] [[Medaya de bronce]] nos [[Xuegos Bolivarianos de Sablera de 2016|Xuegos Bolivarianos de Playa Chile 2016]]
;Torneos amistosos:
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Llatina (fútbol playa)|Copa Llatina]] (1): [[Copa Llatina 2010 (fútbol playa)|2010]]

=== Seleición de fútbol calle ===
{{AP|Seleición de fútbol calle de Chile}}
;[[Copa Mundial de Fútbol Calle]]:
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa Mundial de Fútbol Calle]] (2): [[Homeless World Cup 2012|2012]], [[Homeless World Cup 2014|2014]]
*Subcampeón [[Copa Mundial de Fútbol Calle]] (1): [[Homeless World Cup 2010|2010]]
*Cuartu llugar [[Copa Mundial de Fútbol Calle]] (2): [[Homeless World Cup 2013|2013]], [[Homeless World Cup 2016|2016]], [[Homeless World Cup 2017|2017]]
;[[Copa América de Fútbol Calle]]:
*[[Ficheru:Star*.svg|10px]] Campeón [[Copa América de Fútbol Calle]] (2): [[Homeless World Cup 2013|2013]], [[Homeless World Cup 2014|2014]]

=== Seleición de fútbol calle B (Chile B) ===
{{AP|Seleición de fútbol calle de Chile}}
;[[Copa América de Fútbol Calle]]:
*Subcampeón [[Copa América de Fútbol Calle]] (1): [[Homeless World Cup 2013|2013]]

=== Seleición de fútbol indíxena ===
{{AP|Seleición de fútbol indíxena de Chile}}
;[[Copa Americana de Pueblos Indíxenes]]:
*Tercer llugar [[Copa Americana de Pueblos Indíxenes]] (1): [[Copa Americana de Pueblos Indíxenes 2015|2015]]

== Ver tamién ==
* [[Seleición femenina de fútbol de Chile]] {{Small|([[Seleición femenina de fútbol sub-20 de Chile|sub-20]], [[Seleición femenina de fútbol sub-17 de Chile|sub-17]], [[Seleición femenina de fútbol sub-15 de Chile|sub-15]])}}
* Otres seleiciones {{Small|([[Seleición de fútbol playa de Chile|sablera]], [[Seleición de fútbol sala de Chile|sala]], [[Seleición de mini fútbol de Chile|mini fútbol]])}}
* Otros anexos {{Small|([[Tabla estadística de la Copa Mundial de Fútbol estadísticu en Copa Mundial]], [[Árbitros chilenos na Copa Mundial de Fútbol árbitru en Copa Mundial]])}}
* [[Asociación Nacional de Fútbol Profesional de Chile]]
* [[Seleiciones nacionales de fútbol masculino]]
* [[Fútbol en Chile]] {{Small|([[Competiciones oficiales del fútbol chileno|Campeonatos Nacionales]])}}
* [[Estadios de fútbol de Chile|Estadios en Chile]] {{Small|([[Estadiu Nacional de Chile|Nacional]], [[Estadiu Monumental (Chile)|Monumental]], [[Estadiu Municipal de Concepción Municipal de Concepción]], [[Estadiu Sausalito|Sausalito]], [[Estadiu Elías Figueroa Brander|Elías Figueroa Brander]])}}
* Categoríes {{Small|([[Primer División de Chile|Primer División]], [[Primer B de Chile|Primer B]], [[Segunda División Profesional de Chile|Segunda División]], [[Copa Chile]], [[Supercopa de Chile]])}}
* [[Primer División de fútbol femenino de Chile|Lliga femenina]]
* [[Fútbol nos Xuegos Panamericanos]]
* [[Fútbol nos Xuegos Suramericanos]]
* [[Chile nos Xuegos Olímpicos]]
* [[Chilena (fútbol)]]
* [[Títulos oficiales de seleiciones absolutes de fútbol]]

== Notes ==
{{llistaref|grupu=n|2}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{Multimedia esterna |align
 = 
|width = 
|imaxe1 = 
|audiu1 = 
|video1 = {{YouTube|usuariu=PPLR2014|Pasión Por La Colorada Páxina web|http://www.anfp.cl/seleccion-absoluta|nome=Sitio web oficial}}
*{{Páxina web|http://www.anfp.cl/|nome=Sitio web ANFP}}
*{{Facebook|SeleccionChilena|Seleición de Chile}}
*{{Twitter|LaRoja|Seleición de Chile}}
*Perfil oficial de [http://es.fifa.com/associations/association=chi/index.html Chile] en FIFA.com
*Perfil oficial de [http://www.conmebol.com/federaciones/federacion-de-futbol-de-chile Chile] en Conmebol.com
*{{Commonscat|Chile national football team|Seleición de fútbol de Chile}}
*{{Wikinoticias|Categoría:Seleición de fútbol de Chile}}
*

{{Socesión
|títulu = [[Copa América|Campeón d'América]]
|periodu = {{Bandera|Chile}} [[Copa América 2015|Chile 2015]]&lt;br /&gt;{{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Copa América Centenariu 2016|Estaos Xuníos 2016]]
|predecesor = {{selb|URU}}&lt;br /&gt;{{selb|CHI}}&lt;br /&gt;
|socesor = {{selb|CHI}}&lt;br /&gt;-
}}


{{Tradubot|Selección de fútbol de Chile}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Seleiciones de fútbol de Chile]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>143xdk9pb48nj6bxe7k8x9go32yerc3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lili Elbe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143091</id>
    <revision>
      <id>3703281</id>
      <parentid>3435878</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9860" xml:space="preserve">{{referencies|t=20160918|pintura}}
{{persona}}
[[Ficheru:Lili Elbe c1920.jpg|thumb|Lili Elbe, c. 1920]]
'''Einar Mogens Wegener'''{{nym}} , más conocida como '''Lili Elbe''', foi una artista de considerable ésitu, amás de ser la primer persona conocida en sometese a una [[ciruxía de reasignación de sexu]].

== Lili y Gerda ==

Lili (qu'inda vivía como home) conoció a [[Gerda Wegener]] na ''Escuela d'Arte de [[Copenḥague]]'' (Kunstakademiet), y casáronse en [[1904]], cuando Lili tenía 22 años y Gerda 19. Dambes trabayaron como ilustradoras, Lili especializar en pintures de paisaxes ente que Gerda fixo lo propio con llibros ilustraos y revistes de moda. Aparentemente, Lili notó'l so propensión escontra los vistíos femeninos mientres s'atopaba posando como modelu pa Gerda. Dambes viaxaron por [[Italia]] y [[Francia]] y asitiáronse finalmente en [[1912]] en París, onde Lili decidió vivir abiertamente como muyer. 

Lili recibiera'l premiu Neuhausens en [[1907]], n'exhibiendo na Kunstnernes Efterårsudstilling, nel Vejle Art Museum, y nel Salon d'Automne de París.

== Lili ==

Diose cuenta de la so condición de muyer tresxéneru mientres reemplazaba a la modelu ausente de Gerda; Gerda pidió-y a Einar que vistiera medies y zapatos de tacón por que pudiera sustituyir les piernes de la modelu coles suyes p'asina poder terminar de pintar unu de los sos cuadros. Lili sintióse bien cómoda con esti arreglu. Al poco tiempu, Gerda fadríase famosa poles sos pintures d'una formosa muyer con bellos güeyos avellanados y vistida a la moda. En [[1913]] afayóse que la muyer y preferida modelu de Gerda, yera'l so maríu Einar, quien s'identificaba como Lili. 

Dempués d'eso, ente [[1920]] y [[1930]] Lily va vistise regularmente de muyer, diendo a distintes fiestes y atendiendo a les visites na so casa como Lili Elbe. Una de les coses que-y gustaba faer a Lili yera sumir, utilizando unu de los sos vistíos femeninos, peles cais de París, ente l'ensame nel [[Antroxu]]. Aparentemente yera aceptada como muyer ya inclusive recibió una propuesta de matrimoniu, munchos años primero que fixera la so transición quirúrxica. Namái los sos amigos íntimos sabíen qu'ella yera una muyer [[tresxéneru]] y pa aquellos que nun lo sabíen, Gerda presentaba a Lili como la prima de Einar.

== Ciruxíes ==

En [[1930]], Elbe viaxó a [[Alemaña]] pa realizase una ciruxía, que yera entá bien esperimental nesi tiempu. Llevar a cabu una serie de cinco operaciones nun periodu de dos años. La primer intervención consistió na capadura cola extirpación completa de los órganos xenitales masculinos, fecha so la supervisión del sexólogu [[Magnus Hirschfeld]] en [[Berlín]].

El restu de les ciruxíes de Elbe llevar a cabu'l doctor [[Kurt Warnekros]] na clínica municipal pa muyeres de Dresde. La segunda intervención consistió nun tresplante d'[[ovarios]], que fueron tomaos d'una moza de 26 años d'edá. Se los extirparon rápido nuna tercera y cuarta operación, debíu al refugu y a otros graves entueyos (qu'entós se desconocíen). La quinta operación consistió nun tresplante d'úteru, y taba pensada pa dexar a Lili ser madre, pero resultó tamién un atayante fracasu.

== Identidá de xéneru ==
Créese qu'ella probablemente yera [[intersexual]]; la so apariencia yera más de muyer que de varón, y podría sufrir el [[síndrome de Klinefelter]] o dalguna otra afección de tresferencia de xéneru. Por cuenta de que la mayoría de les afecciones intersexuales nun fueron bien estudiaes y clasificaes hasta dempués de la muerte de Lili, ye difícil ser precisu.

De toes formes, verdaderamente tenía un cuerpu femenín y traces faciales que la faíen trate como una nueva muyer, meyor inclusive de lo que se vía como varón. Cuando se presentaba en públicu como varón, xeneralmente tomar por una muyer vistida con prendes masculines.

Un doctor de Dresde dicía haber notáu [[ovarios]] rudimentarios, y los analises de [[sangre]] previos a la intervención indicaben una cantidá considerable de [[hormones]] femenines por cuenta de les masculines. Mientres la ciruxía, atopáronse evidencies d'órganos masculinos y femeninos dientro del so cuerpu.

== Identidá llegal ==
Al momentu de la ciruxía de Elbe, el so casu yá yera una sensación nos periódicos de Dinamarca y Alemaña. El rei de Dinamarca invalidó'l matrimoniu de los Wegener n'ochobre de 1930, y Lili consiguió llograr llegalmente el cambéu de sexu y de nome, y recibió un pasaporte col so nome femenín. Tamién dexó de pintar, yá que creía qu'eso yera daqué que faía como varón, y yá nun-y correspondía faer lo más cola so nueva identidá como muyer.

Gerda Wegener casóse con un oficial, aviador, y diplomáticu italianu, el mayor Fernando &quot;Nando&quot; Porta, y camudáronse a [[Marruecos]], onde tomó conocencia de la muerte de Elbe, a quien Gerda se refiría como &quot;el mio probe y pequeña Lili&quot;. En viviendo dellos años en Marrakech y Casablanca, portar divorciáronse, y Gerda tornó a Dinamarca, onde morrió en 1940.

Tres la disolución del matrimoniu de los Wegener, Elbe aceptó una propuesta de matrimoniu d'un varón desconocíu, pensando en casase asina pudiera tar llista pa ser madre.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Lili Elbe: the transgender artist behind The Danish Girl|url=http://www.theweek.co.uk/65324/lili-elbe-the-transgender-artist-behind-the-danish-girl|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|periódicu=The Week UK|idioma=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Harrod|nome=Horatia|títulu=The tragic true story behind The Danish Girl|url=https://www.telegraph.co.uk/films/2016/04/14/the-tragic-true-story-behind-the-danish-girl/|fecha=25 d'abril de 2016|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|periódicu=The Telegraph|issn=0307-1235|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

== Muerte ==

Elbe empecipió una rellación col marchante d'arte francés Claude Lejeune, con quien quería casase y tener fíos. Taba ansiosa pola so ciruxía final qu'implicaba un tresplante d'úteru.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Danish Girl vs the True Story of Lili Elbe, Gerda Wegener|url=http://www.historyvshollywood.com/reelfaces/danish-girl/|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|periódicu=HistoryvsHollywood.com}}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1931, Elbe tuvo una operación que consistió na implantación d'un úteru y la [[Vaginoplastia|construcción d'una natura]], dambos procedimientos nuevu y esperimental nesi momentu. Sicasí, el so sistema inmunolóxicu refugó l'úteru tresplantáu y desenvolvió una infeición. 

Al saber que la so final taba cerca, Lili escribió a la so hermana &quot;Anueche suañé con ma. Coyóme nos sos brazos y llamóme Lili&quot;. &quot;Soi Lili, vital y probé que tuvi'l derechu a vivir mientres 14 meses. Pue que 14 meses nun sía enforma tiempu, pero a mi paeciéronme una vida entero y feliz&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Galeano|nome=Jorge|títulu=La verdadera hestoria de &quot;The Danish Girl&quot;|url=https://www.laizquierdadiario.com/La-verdadera-historia-de-The Danish Girl|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|periódicu=La Izquierda Diariu|idioma=es-LA}}&lt;/ref&gt;

Morrió'l 13 de setiembre de 1931, tres meses dempués de la ciruxía, d'un paru cardiaco provocáu pola infeición.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.biography.com/people/lili-elbe-090815|títulu=Lili Elbe|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|sitiuweb=Biography|idioma=en-us}}&lt;/ref&gt;

Elbe foi soterrada en Trinitatisfriedhof en [[Dresde]]. La tumba foi baltada na década de 1960. N'abril de 2016, inauguróse una nueva llábana, financiada por Focus Features, la productora de [[The Danish Girl]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.queer.de/bild-des-tages.php?einzel=1485|títulu=Letzte Ehre fürs &quot;Danish Girl&quot;|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|sitiuweb=queer.de|idioma=de-DE}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=sz-online|títulu=Hollywood rettet Lili Elbes Grab|url=http://www.sz-online.de/nachrichten/hollywood-rettet-lili-elbes-grab-3379272.html|fechaaccesu=12 de marzu de 2018|periódicu=SZ-Online|idioma=de-DE}}&lt;/ref&gt;

== Notes ==

L'añu de nacencia de Lili xeneralmente acéptase como [[1886]]. Esta fecha apaez nun llibru que trata sobre ella, onde se camudaron dellos nomes pa protexer identidaes. Referencies na vida de Gerda indiquen que la fecha correuta foi 1882 y que se casaron entá mientres s'atopaben na escuela d'arte, en 1904.

== Llibros ==

* Un llibru sobre la vida de Lili Elbe, ''Man into Woman'' (editáu por Ernst Ludwig Hathorn Jacobson utilizando'l [[pseudónimu]] de Niels Hoyer) foi publicáu en [[1933]]. A lo llargo del llibru tamién s'utilicen pseudónimos pa los amigos. ISBN 0-9547072-0-6

* La novela de [[David Ebershoff]] llamada ''The Danish Girl'' ([[2001]]), convertir nun [[bestseller]] internacional y foi traducíu a una docena d'idiomes. La novela foi afecha pa la pantalla polos productores [[Gail Mutrux]] y [[Neil LaBute]]. ISBN 0-14-029848-7

* Un rexistru detalláu de les operaciones de Lili Elbe, la so preparación y el rol de Magnus Hirschfeld pueden ser atopaos nel estudiu alemán ''Schnittmuster des Geschlechts. Transvestitismus und Transsexualität in der frühen Sexualwissenschaft'' pol doctor Rainer Herrn ([[2005]]), páxs. 204-211. ISBN 3-89806-463-8

== Películes ==
* L'actor [[Eddie Redmayne]] protagoniza ''[[The Danish Girl]]'', (Reinu Xuníu, 2015) una película na que da vida a l'artista transexual. La cinta ta basada na esitosa novela homónima de David Ebershoff, y foi dirixida por Tom Hooper, con Lucinda Coxon a cargu del guión. Redmayne consiguió una nominación al [[premiu Oscar]] pol so papel. L'actriz [[Alicia Vikander]] llogró'l Oscar a la meyor actriz de repartu pol papel de [[Gerda Wegener]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1882|1931|Elbe, Lili}}

{{Tradubot|Lili Elbe}}

[[Categoría:Pintores de Dinamarca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>d3utbrnhtwqhar9an4s7qkucq4javy1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Enrique Bunbury</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143097</id>
    <revision>
      <id>3703273</id>
      <parentid>3698943</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83712" xml:space="preserve">{{persona}}
[[Ficheru:Enrique Bunbury - 12.jpg|thumb|250px|Enrique Bunbury en conciertu en 2012.]]
'''Enrique Ortiz de Landázuri Izarduy'''&lt;ref&gt;Videla, páx.11&lt;/ref&gt; {{nym}} más conocíu como '''Enrique Bunbury''', ye un [[cantante]], [[compositor]], [[multinstrumentista]] y [[músicu]] [[España|español]] de [[Rock (música)|rock]].

Empezó na música mientres los primeros años de la [[Años 1980|década de los 80]] formando parte de les sos primeres agrupaciones como Apocalipsis, Rebel Waltz, Procesu Entrópico y Zusmiu de Vidriu, anque la so consagración llegó siendo'l vocalista y líder de la banda [[Héroes del Silencio]], grupu musical de gran ésitu, siendo considerada por munchos una de les meyores bandes de rock n'español.&lt;ref&gt;eluniverso.com [http://www.eluniverso.com/2004/09/13/0001/259/0579531D48264B859993F042883B1FE8.html Héroes del Silencio, la banda de rock n'español que nun siguió estereotipos] Publicáu'l 13 de [[setiembre de 2004]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20150930195542/http://rollingstone.es/noticias/especial-rs-los-50-meyores-grupos-de-rock-espanol/ Especial RS: Los 50 meyores grupos de rock español] Publicáu'l 2 de [[payares de 2012]]&lt;/ref&gt; Depués de la rotura de la banda en 1996 empezó la so carrera como solista nel añu siguiente, convirtiéndose nuna importante figura nel ámbitu musical español ya hispanoamericanu.

La trayeutoria solista del cantante a diferencia d'Héroes del Silencio foi bien distintu en cuanto al soníu musical, calteniendo la esencia del rock, llegando a esperimentar dellos ritmos dende [[música electrónica]] y [[música árabe]] nos primeros tiempos, pasando por música de cabaré, [[rancheres]], [[blues]], [[flamencu]] y [[tangos]],&lt;ref&gt;Videla, páx.113&lt;/ref&gt; hasta [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]], [[Milonga (música)|milongas]], [[boleros]] y [[Cumbia (Colombia)|cumbies]] n'unu de los sos últimos trabayos onde homenaxa a [[América Llatina]].&lt;ref&gt;terra.com.co [http://entretenimiento.terra.com.co/musica/bunbury-rinde-homenaxe-a-latinoamerica-con-el so-nuevu-discu,dae321a21f224310VgnVCM10000098f154d0RCRD.html Bunbury rinde homenaxe a Llatinoamérica col so nuevu discu] Publicáu'l 9 d'[[avientu de 2011]]&lt;/ref&gt;

Na llista de &quot;Los 250 meyores álbumes de rock iberoamericanu&quot; de la revista estauxunidense [[En cantu]] asítiase nel puestu 81º el so álbum ''[[Flamingos]]'', nel 154º ''[[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]]'' y nel llugar 228º ''[[Radical sonora]]'', amás de los sos cuatro álbumes d'estudiu con Héroes del Silencio: ''[[Senderos de traición]]'' (nᵘ 5), ''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]'' (nᵘ 35), ''[[El espíritu del vino]]'' (nᵘ 117) y ''[[El mar no cesa]]'' (nᵘ 119).&lt;ref name = cantu&gt;{{enllaz rotu|1=http://rateyourmusic.com/lists/list_view?list_id=72679&amp;show=150&amp;start=150|títulu=Los 250 meyores álbumes publicaos pola revista norteamericana ''En cantu''}}&lt;/ref&gt;

Enrique Bunbury tamién apaeció na llista del númberu 119 de la revista [[Rolling Stone]] publicada en setiembre de 2009, como l'únicu cantante con dos álbumes ente los diez primeros discos más influyentes de los postreros 50 años n'España.&lt;ref&gt;rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20141025065628/http://rollingstone.es/llistes/los-50-meyores-discos-del-rock-espanol/ Los 50 meyores discos del rock español] publicáu'l 9 de [[mayu de 2012]]&lt;/ref&gt; Los dos discos destacaos fueron ''[[Senderos de traición]]'' (1990) na segunda posición y ''[[Flamingos]]'' (2002) en novena posición.

En [[2004]] foi consideráu como unu de los españoles más influyentes pol periódicu [[El Mundo (España)|El Mundo]].&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/especiales/2004/01/sociedad/500del2004/musica.html Los españoles más influyentes del añu 2004] Publicáu en [[xineru de 2004]]&lt;/ref&gt;

L'apellíu artísticu ''Bunbury'' provién d'un personaxe de ''[[La importancia de llamase Ernesto]]'', d'[[Oscar Wilde]], como él mesmu confirmó en diverses entrevistes y na so biografía ''Lo demás ye silenciu'', escrita por [[Pep Blay]].&lt;ref&gt;Blay, páx. 101&lt;/ref&gt;

Bunbury collaboró en dellos documentales, ente ellos destaca ''[[72 hores...Y Valencia foi la ciudá|72 hores... Y Valencia foi la ciudá]]'', documental que narra cómo un fenómenu qu'asitió a la ciudá de Valencia na vanguardia social y musical d'estes décades, dexeneró na [[ruta del bakalao]]. El filme del realizador Oscar Montón, y del productor Juan Carlos García, recueye imáxenes inédites grabaes nestes discoteques pa &quot;realizar un homenaxe a la nueche valenciana&quot; y acabar col tópicu de &quot;marginalidad que se-y axudicó&quot;.

== Primeros años ==
Enrique Bunbury nació en [[Zaragoza]], capital [[Aragón|aragonesa]], nuna familia burguesa, hermanu de Rafael, Jorge y Ana.&lt;ref name = hermanos&gt;Blay, páx.90&lt;/ref&gt; Dende pequeñu tuvo gustu pola música, armando una batería casera na so casa colo que tenía a mano. A los 8 años vio na televisión la película ''[[El barriu contra mi]]'' (King Creole) onde apaecía [[Elvis Presley]], y dende ende quedó impactáu pol &quot;Rei&quot;, convirtiéndose n'unu de los sos ídolos hasta l'actualidá.&lt;ref name = hermanos /&gt; Gracies al so tíu y el so hermanu Rafa, Enrique tuvo la fortuna d'escuchar los artistes más reconocíos.

Yera un neñu normal con bona conducta na escuela y escelentes notes, pero a partir de l'[[adolescencia]], la vida d'Enrique tomo un xiru, teniendo actitúes rebalbes, cuasi vandálicas escontra los demás, moteyar &quot;contra&quot; porque siempres taba en desalcuerdu con toos, con una actitú rebalba.&lt;ref&gt;Videla, páx.22&lt;/ref&gt; Tuvo qu'enfrentar una falsa acusación de tráficu de drogues per parte d'un cura del so colexu. Depués d'eso, espulsar de delles instituciones mientres dos años siguíos.&lt;ref name = tráficu&gt;Blay, páx.91&lt;/ref&gt; Dempués d'esa dómina, trabayó como [[DJ]] nun llugar llamáu &quot;El bandíu&quot;. Llogró mercase'l so primer discu, que foi [[The Dark Side of the Moon]] de [[Pink Floyd]].&lt;ref&gt;Videla, páx.24&lt;/ref&gt;

Colos sos ideales decidíos, Bunbury yera aficionáu a los llibros: lleía a [[Friedrich Nietzsche]] cola so teoría del [[Übermensch|Superhombre]] y [[Franz Kafka]] ([[Carta al padre]]); tamién otros como [[Rafael Alberti]] y [[Antonio Buero Vallina]] polos sos simbolismos. [[William Blake]], [[Charles Baudelaire]], [[Arthur Rimbaud]], [[Jules Verne]], [[Charles Dickens]], [[Emilio Salgari]] y [[Rudyard Kipling]] yeren tamién de los sos autores más lleíos.&lt;ref name = tráficu /&gt;&lt;ref&gt;Blay 92&lt;/ref&gt;

== Carrera musical ==

=== Entamos ===
La so andadura musical formalmente empezó a los trelce años, cuando se mercó'l so primera [[guitarra llétrica]] con ocho mil [[peseta|pesetes]] qu'había aforráu, empezó a executala en [[1980]] nun grupu de colexu llamáu ''Apocalipsis''.&lt;ref&gt;Blay, páx. 97&lt;/ref&gt; Ente [[1981]] y [[1983]] executó la batería, foi cantante d'una banda llamada ''Rebel Waltz'', y tocó el baxu en ''Procesu Entrópico'',&lt;ref&gt;Blay, páx. 98&lt;/ref&gt; nome que se-yos asocedió viendo un vienres l'apaición d'un fakir comiendo cristales nel programa &quot;[[Un, dos, tres... responda otra vez|Un, dos, trés]]&quot; de [[Chicho Ibáñez Serrador]].

=== Héroes del Silencio ===
{{AP|Historia d'Héroes del Silencio}}
En dexando Procesu Entrópico, Bunbury pasó a ser el vocalista d'un grupu llamáu [[Zusmiu de Vidriu]] que se convirtió na grana de [[Héroes del Silencio]]. Nesa formación taben Enrique y [[Juan Valdivia]] que xunto a [[Pedro Andreu]], crearon Héroes del Silencio ([[1984]]).&lt;ref name = historia&gt;heroesdelsilencio.es [http://heroesdelsilencio.es/historia/ Historia d'Héroes del Silencio] publicáu en [[payares de 2011]]&lt;/ref&gt;

Col sofitu de «Cachi» (DJ de Radio Zaragoza), y del periodista Matías Uribe (columnista musical del [[Heraldu d'Aragón]]), Héroes del Silencio empezó a dase a conocer.&lt;ref&gt;Videla, páx.57&lt;/ref&gt; Nos sos empiezos, consiguen el segundu puestu nel concursu de Pop Rock d'Huesca, por detrás d'unos más esperimentaos [[Proscritos]] grupu que siguía'l cercu d'otros con más espardimientu como [[La Frontera (banda)|La Frontera]]. Un conciertu ufiertáu en [[1987]] na sala ''En Brutu'' -nel que consiguieron escosar llocalidaes y dexar a cientos de siguidores fora- pon al cuartetu nel puntu de mira. [[Gustavo Montesano]] -ex [[Olé Olé]]- afitar nellos y -yos allanó el camín pa roblar el so primer contratu cola discográfica multinacional [[EMI]].&lt;ref name = historia /&gt;

Entós publicóse &quot;[[Héroes del Silencio (EP)|Héroes del Silencio]]&quot;, en [[1987]], un maxisingle, fórmula bien común entós daquella na industria discográfico española colos grupos noveles. D'esti discu vendiéronse más de 30.000 copies nel so momentu, y darréu publicaríase tamién en CD.&lt;ref&gt;Videla, páx.58&lt;/ref&gt;

Menos d'un añu más tarde publicaron el so primera LP, &quot;[[El mar no cesa]]&quot;, tamién producíu por Montesano y que de momentu se convirtió en discu de platinu.&lt;ref name = historia /&gt; ''Mar adentro'' o ''Flor venenosa'' pasaron a ser cantares de referencia pa moces de finales de los 80 y principios de los 90. Sicasí, el grupu quedó descontentu de la producción d'esti primer álbum, demasiáu [[música pop|pop]] pa una banda qu'en direutu yera pura adrenalina, como anéudota queda la sorpresa que se llevaron cuando afayaron que peles nueches mientres el grupu taba ausente'l productor metía nel discu arreglos basaos en trompetes de sintetizador tratando de da-y un enfoque comercial al álbum. L'enfotu d'Enrique, Juan, Joaquín y Pedro torgó tal decisión.

En [[Calatayud]] (Zaragoza) vio-yos l'ex componente de [[Roxy Music]] [[Phil Manzanera]] quien llevaba dalgún tiempu n'España y acababa de producir discos a grupos nacionales. Phil interesar por Héroes en viéndo-yos en direutu y decidió apostar por ellos, pocu dempués Phil produciría [[Senderos de Traición]] ([[1990]]).&lt;ref name = historia /&gt; Queden d'esi discu ésitos como ''[[Ente dos tierras]]'' o ''[[Maldito duende]]''. Pero nun hai qu'escaecer que la compañía entós daquella yá apostaba fuerte por ellos. Los videoclips emitíos per televisión ayudaron al espardimientu del discu, amosando la estética del grupu naquel momentu.
Actuaron en [[playback]] en programes como &quot;Un, dos, trés&quot; con [[Jordi Estadella]], pero negar a tocar n'otros como [[Vip Nueche]] de Telecinco presentáu por [[Emilio Aragón]].

Los sos primeros pasos internacionales fueron un apueste modesto y fecho adulces a base de percorrer países como Bélxica, Suiza&lt;ref name = historia /&gt; (onde había un gran númberu d'emigrantes españoles), y sobremanera Alemaña, onde se convertiríen nun grupu de cultu, siendo ellí tan famosos como n'España.

Un conciertu contra'l racismu n'[[Alemaña]], onde Héroes del Silencio amosó la so personalidá y calter sobre l'escenariu, fíxo-yos dar un saltu enorme na so carrera.&lt;ref name = historia /&gt; Los sos componentes dar a conocer internacionalmente cantando los sos cantares en castellán. N'Alemaña ya Italia consiguieron discu d'oru.&lt;ref&gt;Blay, páx.192&lt;/ref&gt;&lt;ref name=felipe&gt;Videla, páx.65&lt;/ref&gt; Dieron una xira por [[Austria]], [[Suiza]], [[Bélxica]] y [[Escandinavia]]. Prueba d'ello ye que se-yos empezar a dedicar espaciu en canales europees y suramericanos.
N'Alemaña dieron enormes conciertos n'importantes escenarios como'l Rock am Ring ante más de 80,000 persones al llau d'artistes como Robert Plant ente otros.
Tres la llocura de &quot;Senderos de traición&quot; y la so llarga xira per tol mundu, Héroes daríen un respiru de más d'un añu nel que Bunbury viaxaría a llugares como la India, lo que-y influyiría pa la composición de posteriores trabayos.

Col llanzamientu internacional de [[L'Espíritu del Vinu]] ([[1993]]), Héroes del Silencio embarcar nuna xira que los llevó por más de 20 países. El discu tamién foi producíu por Phil Manzanera.&lt;ref name = historia /&gt; L'amuesa del so impautu nel mercáu estranxeru ye'l llibretu interior del discu, nel que les lletres de los cantares veníen yá en dos idiomes, castellán ya inglés. Héroes quería dar a conocer los sos cantares cantando nel so idioma natal pero queríen ser entendíos pol públicu de fala non hispana.

[[Felipe de Borbón y Grecia|El Príncipe Felipe]] recibiría a Héroes n'audiencia y declararíase almirador y siguidor de la so música.&lt;ref&gt;Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx. 14 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3&lt;/ref&gt; A la salida d'esi alcuentru Enrique desamarro la polémica diciéndo-y a la prensa que taba en contra de la institución monárquica.&lt;ref name=felipe/&gt; Tiempu más tarde, tamién diría que la semeya na que sale'l grupu col Príncipe namái lu pondría nel bañu de la so casa.

[[Ábanu (álbum)|Ábanu]] ([[1995]]) foi l'últimu discu d'estudiu d'Héroes del Silencio. Pa esta ocasión cuntaron con Bob Ezrin (productor de Pink Floyd, Nine Inch Nails, Peter Gabriel o Alice Cooper).&lt;ref name = historia /&gt; El grupu esperimenta un cambéu nel so soníu, con guitarres más dures y testos más direutos en dellos momentos.

De siguío realizaron otra xira mundial que pasó por [[Estaos Xuníos]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Arxentina]], [[Guatemala]] y numberosos países americanos y europeos. Tres la publicación de [[Parasiempre]] ([[1996]]), un doble CD en direutu, anunciaron la so separación y un descansu por cuenta de 10 años de carrera ininterrumpida.&lt;ref name = historia /&gt;

Mientres la xira de [[1996]] (qu'incluyía conciertos de marzu a setiembre) Bunbury, pa quien el tour taba convirtiéndose nun supliciu, decidió dir grabando maquetes en distintos estudios americanos col enfotu de faer esos meses más llevaderos. Nel tramu español de la xira, la banda llevó como [[teloneros]] al grupu [[colombia|colombianu]] [[Aterciopelaos]], a quien Bunbury grabaríalos darréu coros nel álbum ''La pipa de la paz'' ([[1997]]).&lt;ref name = entamos&gt;Videla, páx.72 y 73&lt;/ref&gt;

=== ''Radical Sonora'' ===
[[Ficheru:Bunbury 1998.jpg|thumb|Enrique Bunbury en 1998 xunto a una siguidora]]
Bunbury grabó en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]], [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan de Puertu Ricu]] y en [[Ciudá de Guatemala]], meses dempués establecióse en [[Marruecos]] con esi material y ellí compunxo nueves temes que dieron forma a lo yá tenía en mente.&lt;ref name = entamos /&gt; Col sofitu de [[Phil Manzanera]] colar a [[Londres]] pa concebir ''[[Radical Sonora]]'' ([[1997]]), el so álbum debú como [[solista]]. Manzanera foi'l productor y Enrique actuó de co-productor pa un discu que finalmente nun convenció del tou al cantante en cuanto al soníu que tenía. Bunbury manifestó que quería que se percibieren más matices mediterráneos de los que pueden percibise na grabación editada.&lt;ref name = sonora&gt;Videla, páx.200&lt;/ref&gt; Sía que non, esti primer discu en solitariu d'Enrique dixebrar totalmente del soníu d'Héroes. El so apueste averar a la [[electrónica]], a la [[música árabe]] y al tecno-rock más [[sicodélicu]], acorde a grupos como [[Nine Inch Nails|NIN]], [[Depeche Mode]] o [[Massive Attack]]. A nivel d'estructures, lletres y formes de cantar, nun taba tan alloñáu de la so producción anterior.

L'apueste yera arriesgada y la resultancia foi desemeyada: la crítica recibir positivamente y el públicu dio-y mayoritariamente el llombu. Na presentación del discu y de la xira nel Pabellón Príncipe Felipe de Zaragoza, Enrique foi vituperado, ya inclusive daquién llanzó-y un cachu d'adoquín, que se supón nun s'atopaba niundes del propiu pabellón. Enrique, indignáu, llegó a dicir que-y enaguaren el conciertu. Naquel conciertu escuchar a parte del ensame vitorear «Héroes, Héroes», demostrando que parte del públicu del so anterior grupu nun taba dispuestu a aceptar el cambéu de sonoridá de Bunbury.&lt;ref&gt;elpais.com [http://cultura.elpais.com/cultura/2007/02/14/actualidad/1171407603_850215.html Héroes del Silencio vuelven 10 años dempués] Publicáu'l 14 de [[febreru de 2007]]&lt;/ref&gt; La xira de ''Radical sonora'' convertir nuna velea pa Bunbury, que sufrió una fonda crisis cuando remató'l tour per España, llegando inclusive a plantegase abandonar la música. Sentíase incomprendido: &quot;''Preciso un públicu que me faiga crecer como músicu, non que me faiga tocar tola vida Ente dos tierras y enriba como lo faía con Héroes''&quot;.{{Añedir referencies}}

En [[marzu]] de [[1998]], por orde del gobiernu nacional de [[República Dominicana]], foi suspendíu un show previstu pa esi país, según ellos, por enguizamientu al consumu de drogues, porque na contratapa del álbum apaez la frase: &quot;''Instrucciones d'usu: Enguedéyese un bon canutu d'h.axís. Escúchese a un volume bien alto, bien a escures y preferiblemente cuando se tea bien solo&quot;.''&lt;ref&gt;Blay, páx.77.&lt;/ref&gt;

Foi portada en delles revistes, como [[Popular 1]]. Esa portada foi la postrera que la revista dio a un artista español.

Depués d'esti discu y toles crítiques que tuvo que soportar plantegó abandonase la música, abelugar na casa de branu de los sos padres, onde compunxo dellos cantares.&lt;ref&gt;Blay, páx.366&lt;/ref&gt;
Decidió entós, pasáu un periodu de tiempu, arriesgar de nuevu col so siguiente álbum, [[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]] ([[1999]]), un discu con aires de cabaré y de soníos mediterráneos, que plantegó primeramente como'l so últimu álbum: ''&quot;Propunxi faer el discu que me saliera, y salióme Pequeñu. Dábame igual si la xente nun lo entendía. Quería faelo y si teníame que retirar, pos me retiraba. Asina lo plantegé&quot;''.&lt;ref&gt;Videla, páx.98&lt;/ref&gt;

=== ''Pequeñu'' ===
La respuesta a ''Pequeñu'' empezó a ser distintu que la recibida con ''Radical sonora''. Magar el sofitu de la discográfica al discu foi más bien relativu, el discu foi calando ente'l públicu. Cantares como &quot;Infinitu&quot; o &quot;El vientu a favor&quot; devolvieron pasu ente pasu a Bunbury al primer planu de l'actualidá musical. El nome del discu deber a que'l mesmu cantante denominar más simple y modestu, más senciellu que Radical Sonora, y amuesa quien ye'l verdaderamente, de mirar tras.&lt;ref name = sonora/&gt;

El discu grabar en [[Ronda (Málaga)|Ronda]] ([[Málaga]]), nos estudios &quot;El Cortixu&quot; mientres la primavera de 1999 y foi producíu por el mesmu Bunbury.&lt;ref&gt;Blay, páx. 345&lt;/ref&gt; Pa ello creó la que foi la so banda mientres los siguientes seis años, formada polos integrantes de la banda de &quot;Radical Sonora&quot; salvo'l guitarrista Alan Boguslavsky, más otros músicos, principalmente zaragozanos incorporando una seición de vientos, violín, y percusión. Amás cuntó con delles collaboraciones, ente elles la d'[[Eva Amaral]]. L'álbum contenía doce canciones, y convenció a crítica y públicu; la xira de presentación allargar mientres dos años, realizando en total cuasi cien actuaciones.

Nesta nueva etapa participaron los músicos Delsarte Morán, Rafael Domínguez; Luis Miguel Romero; Ana Belén Estaje; Javier García Vega; Javier Iñigo; Antonio Ríos; Ramón Gacías, y Copi Corellano, estos dos últimos tienen amás una importante collaboración na composición de delles de los cantares del discu. Esta banda yera conocida como'l &quot;Furacán Ambulante&quot; y grabó con Bunbury el restu de la so discografía en solitariu hasta'l 2005, (sacante Antonio Ríos).

Asina Bunbury reconciliar col públicu y abrió l'espectru a persones de distintes edaes. Pequeñu foi [[discu de platinu]] al llegar a les 100.000 copies vendíes n'España,&lt;ref&gt;Videla, páx.100&lt;/ref&gt; lo mesmo asocedió col so anterior trabayu ''Radical Sonora''&lt;ref name=radical&gt;Videla, páx.99&lt;/ref&gt; y con él tuvo más notoriedá en países como Méxicu y Arxentina, onde yá s'empezaba a xestar un artista reconocíu.

Editáronse CD-singles que conteníen delles temes, inéditos, remixes, pruebes de soníu, maquetes, no que finalmente se denominó &quot;Caxa de singles&quot;. En total yeren cinco discos que conteníen más de trenta canciones, ente les que destaquen les &quot;cares B&quot; de ''Pequeñu'' como &quot;Lluna&quot; o &quot;Voi perder la cabeza pol to amor&quot;. Los cantares inéditos yeren en total quince, partíes a lo llargo de los cinco discos.

Mientres inda taba de gira Enrique públicu un álbum en direutu en formatu CD y DVD grabáu en [[abril]] de [[2000]] nel [[Hard Rock Café]] de [[Méxicu, D. F.|Ciudá de Méxicu]] tituláu ''[[Pequeñu cabaré ambulante]]''. Con él pretendía reflexar l'espíritu de «''la xira que más esfruté na mio vida''.»&lt;ref name =radical/&gt;

Terminada la etapa de ''Pequeñu'', Bunbury treslladar a [[Tarragona]] a componer el so tercer discu n'estudiu.

=== ''Flamingos'' ===
Enrique tomóse cuasi nueve meses pa realizar el so siguiente y complexu discu, ''[[Flamingos]]'' ([[2002]]), nel qu'hai cantares con más de cientu cincuenta pistes de soníu. La preproducción del discu tuvo llugar en [[Molinos (Teruel)|Molinos]] ([[Teruel]]) de [[xunu]] a [[setiembre]] de 2001,&lt;ref name = llibretu /&gt; y nella grabaron tolos cantares de la corte final más una serie de temes qu'hasta'l momentu nun vieron la lluz de forma oficial, anque sí tán disponibles nel discu pirata ''Flamingos vs Bizarros'' (2003). Dalgunes de les pistes que se realizaron emplegar na producción final anque munches tuviéronse que grabar nuevamente, la grabación y los amiestos finales del discu producir nos estudios Music Lan, en [[Avinyonet de Puigventós]] ([[Girona]]) ente [[payares]] de 2001 y [[febreru]] de 2002.&lt;ref name=&quot;llibretu&quot;&gt;Llibretu oficial del discu Flamingos&lt;/ref&gt; Bunbury cuntó cola so banda d'ocho músicos y la collaboración de numberosos amigos como [[Jaime Urrutia]], [[Quimi Portet]], [[Shuarma]] ([[Elefantes: grupu pop|Elefantes]]), Carlos Ann, [[Kepa Junkera]], [[Adrià Puntí]], Pedro Andreu, ente otros.&lt;ref name=&quot;llibretu&quot;/&gt; Toos dexaron la so buelga nun discu trupu, marcáu pola rotura matrimonial d'un Bunbury que posa vistíu de boxeador pa la portada. Cantares como &quot;Cuntar Contigo&quot; o &quot;Nun se fíe&quot; respuenden a esa imaxe de lluchador entá con ganes d'engarradiella. Consideróse que nel discu nel so conxuntu ye una metáfora de la so separación sentimental.

Con esti discu Bunbury tresformar en tou un iconu del mundu de la música na so carrera solista: ''Flamingos'' foi [[discu d'oru]] a la so salida, consiguiendo l'ésitu en Méxicu y Arxentina, amás rápido escosáronse les entraes pa los primeros conciertos n'España y en delles capitales mexicanes fórmense llargues coles por que Bunbury firme autógrafos, la xira del discu duró un añu y mediu, con más de 150 conciertos y más de 300.000 discos vendíos ente [[España]] y [[América]].&lt;ref name=exito&gt;Videla, páx. 103&lt;/ref&gt;

Esti álbum definitivamente abriólu nuevos aldos na so trayeutoria musical. Bunbury tuvo xirando cola so banda mientres [[2002]] y [[2003]] por importantes escenarios de Méxicu ([[Auditoriu Nacional (Méxicu)|Auditoriu Nacional]]), Arxentina ([[Estadiu Obres Sanitaries|Estadiu Obres]]) o [[Nueva York]] ([[Central Park]]).&lt;ref name=exito/&gt; La culminación d'esta etapa musical foi'l DVD que se publicar en setiembre de 2003, tituláu &quot;Una cita en Flamingos&quot; y que recoyía dos conciertos n'España, el de Zaragoza mientres les [[fiestes del Pilar]] na mesma [[Plaza del Pilar]], y l'otru de los que cerró la xira de 2002 nel Palaciu de los Congresos, en [[Madrid]]. Presentábase como conteníu extra del DVD una entrevista a los integrantes del Furacán Ambulante.

A la fin de la xira y antes d'empezar a trabayar nel so próximu discu d'estudiu Bunbury axuntar con [[Carlos Ann]], [[Shuarma]] y [[Morti]] pa grabar el discu [[Bushido (álbum)|Bushido]], álbum que se grabó en menos de dos selmanes nuna [[masía]] de [[Tarragona]].&lt;ref&gt;los40.com [http://los40.com/los40/2003/12/16/actualidad/1071529200_274066.html Bushido, con Bunbury ente les sos files, va llanzar el so discu'l próximu 26 de xineru] Publicáu'l 16 d'[[Avientu de 2003]]&lt;/ref&gt; Finalmente salió a principios del añu 2004.
Los músicos decidieron zarrase a dexar fluyir la so creatividá nos sos distintos estilos, son 15 cantares cantaos polos cuatro españoles, onde se destacar cantares como &quot;La felicidá&quot;, &quot;Magenta&quot;, &quot;Te esperara&quot; y composiciones del zaragozanu como &quot;Sex Food&quot; y &quot;Desmejorado&quot; (esti últimu versionado por [[Raphael (cantante)|Raphael]]).&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2004/01/18/cultura/1074424813.html Enrique Bunbury y Shuarma, d'Elefantes, formen 'Bushido'] Publicáu'l 19 de [[xineru de 2004]]&lt;/ref&gt;

=== ''El viaje a ninguna parte'' ===

El que foi cuartu discu d'estudiu de la carrera en solitariu de Bunbury xestar a lo llargo de 2003. Una gran parte de les composiciones cobraron forma mientres el viaxe que'l mesmu Bunbury realizó a lo llargo de toa Iberoamérica esi añu, y otres compunxéronse na so ciudá natal y otros llugares d'España. La preproducción del discu realizar en [[Cuarte de Huerva]] (Zaragoza) mientres la seronda de 2003, y alla presentóse Bunbury con cuasi cien tarrezas de los que finalmente escoyó diecinueve, más una versión («Voces de tangu») del grupu zaragozanu &quot;Más Birras&quot; que lideraba'l mallográu Mauricio Aznar.

En [[2004]] edítase [[El viaje a ninguna parte (álbum)|''El viaje a ninguna parte'']], un discu doble con múltiples influencies provenientes de diversos llugares, con ritmos, música y lletres nes que podemos atopar dende [[tangu|tangos]] a [[Corríu (Méxicu)|corríos]], pasando pol [[blues]]. El mesmu Bunbury confesó que ye unu de los sos discos más representativos. El discu volvió llevar apareyada una llarga xira, na que volvió percorrer dambes partes llatines del Atlánticu en tola so estensión. Nuevamente recibió'l discu d'oru, esta vegada nel país azteca con 50.000 copies vendíes.&lt;ref&gt;infobae.com [http://www.infobae.com/2004/11/16/152323-bunbury-recibio-el discu-oro-el so-viaxe-nenguna parte Bunbury recibió'l discu d'oru pol so &quot;Viaxe a nenguna parte&quot;] 16 de [[payares de 2004]]&lt;/ref&gt;

El títulu del discu, homónimu d'una obra y película del actor y direutor [[Fernando Fernán Gómez]], al que dedica'l discu, dexa entever l'almiración del músicu polos artistes errantes, que presentaben la so obra a lo llargo de pueblos y ciudaes namái colos sos preseos y el so talentu. Pa materializalo realizóse la xira &quot;Freak show&quot;, una serie de conciertos onde la banda namái precisaba una cortil pa instalar les diverses carpes del espectáculu, que se movió per distintes ciudaes d'España emulando a aquellos artistes errantes que Fernán Gómez afiguraba na so obra.

==== Freak Show ====
Esta mini-xira (cinco ciudaes y seis concierto) desenvolver a finales del añu 2004. Puede dicise que foi un &quot;spin-off&quot; del ''El viaje a ninguna parte'', materializando la idea que primeramente tenía Bunbury en mente, una xira ambulante na so más pura espresión. Pa ello cuntó cola caravana circense del circu Raluy, que yá antes sirviera pa la sesión de fotografíes del discu. La cortil que se preparar cuntaba con una carpa pal conciertu en sí mesmu, xuntu con un cuadriláteru onde s'asemeyaba una llucha mexicana, una zona pa faer llucha de pulsu y otres árees.&lt;ref&gt;Blay, páx.19&lt;/ref&gt;

Los conciertos en sí, con un repertoriu basáu nel discu editáu esi añu, cuntaben con una serie d'artistes invitaos que cantaben tanto temes propies como del propiu Bunbury de forma conxunta. [[Carlos Ann]], [[Nacho Vegas]], [[Adrià Puntí]], [[Iván Ferreiro]] y [[Merced Ferrer]] participaron d'esa forma na xira. En [[2005]] salió al mercáu un CD + DVD que recoyía lo que foi'l Freak Show. El DVD, que dura cuasi unes dos hores y media, recueye &quot;La Película&quot;, onde s'entrevista a tolos participantes del show, analizar en fondura cómo se xestó y desenvolvió la idea de la xira, y acompáñase d'una serie de temes en direutu de los conciertos. Como material adicional inclúyese una entrevista al propiu Bunbury con entrugues que los aficionaos formularon al traviés de la web oficial del cantante y poemes recitaos pol mesmu. El CD inclúi una selección de 15 temes estrayíes de los 6 conciertos que se realizaron.

=== El 2005 pola metá ===

Mientres 2005 retomóse la xira de presentación del discu, una vegada editáu'l CD+DVD del [[Freak Show]]. Antes d'ello realizó un únicu conciertu pa presentar el discu, dedicáu al poeta [[Leopoldo María Panero]], realizáu por el mesmu Bunbury xuntu con [[Carlos Ann]], [[Bruno Galindo]] y [[José María Ponce]]. Esti discu foi unu de los proyeutos nos que s'arreyó mientres 2004, y yera el segundu trabayu d'esti estilu (collaboración de dellos artistes), dempués de [[Bushido]] (2003). Amás mientres estos años abondaron les collaboraciones con otros artistes y el proyeutu de [[Los Chulis]], que sumáu tou da llugar a unos años d'actividá artística bien notable.

Sía que non la xira diba ser de nuevu estensa tantu n'España como n'Iberoamérica, incluyendo dos conciertos en Xapón, onde Bunbury tocaba per primer vegada.&lt;ref&gt;Blay, páx.79&lt;/ref&gt; Como se supo con posterioridá, el cansanciu físico y mental empezó a pasar factura al zaragozanu, quien dende l'añu 1999 práuticamente nun folgara de faer discos, collaboraciones y xires (en total realizó nesi periodu previu más de doscientos cincuenta conciertos). La oficina de contratación quixo forzar por que cumpliera colos compromisos en contra de la so opinión, y finalmente foi él mesmu dende la so páxina web quien anunció la disolución de ''El Furacán Ambulante'' (la banda que lu acompañaba mientres los últimos ocho años), la cancelación del restu de la so xira per España y América (salvu dos conciertos, en Zuera y Cambrils) y el so temporal retiru, ensin fecha de regresu, de los escenarios.&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2005/08/24/cultura/1124879491.html Enrique Bunbury ataya la segunda parte de la so xira porque 'nun diba dar el 100% sobre los escenarios'] Publicáu'l 25 d'[[agostu de 2005]]&lt;/ref&gt; Dempués d'esto sumió la oficina de xestión que tramitaba los asuntos de les xires y conciertos (Solo &amp; management), creándose la nueva oficina Rock &amp; chicken, xestionada principalmente por Nacho Royo y que corrió cola organización de los conciertos de [[Héroes del Silencio]] de 2007, y sigue calteniéndose como management del cantante.

Nel primeru de los dos conciertos de despidida del final inesperáu de xira ([[Zuera]] y [[Cambrils]]) el cantante retirar na quinta tema ('Sácame d'Equí' perteneciente al so discu [[Flamingos]]) para nun volver, suspendiendo amás el segundu y últimu conciertu de la etapa que cerraba. Esta yera la tercer ocasión na que'l cantante nun completaba una actuación na provincia de Zaragoza. La primera tuvo llugar en 2003, en salar Oasis.&lt;ref&gt;Blay, páx.389&lt;/ref&gt; Dempués de que s'atayara'l que diba ser primer conciertu d'aquel añu en Villareal, entamóse un conciertu na citada sala que remató abruptamente mientres la séptima tema &quot;Infinitu&quot;. Mientres el tiempu que tuvo nel escenariu pudo comprobase que'l cantante tenía problemes cola torna del soníu. La segunda ocasión tuvo llugar en 2004, nel conciertu que dio mientres les fiestes del Pilar nel Paséu de la Independencia. Nesti casu nun se completó la segunda parte del conciertu yá que dempués d'aprosimao una hora la banda retiróse y nun volvió al escenariu.

En [[febreru]] de [[2006]] Bunbury saca a la venta '''[[Cantares 1996-2006]]''', un recopilatorio de temes de los sos álbumes en solitariu en formatu [[CD]] y [[DVD]], onde llogra ser discu d'oru a los pocos díes de la so publicación.&lt;ref&gt;los40.com [http://los40.com/los40/2006/03/10/actualidad/1141945200_284512.html Bunbury llogra'l Discu d'Oru con 'Cantares 1996-2006' nuna selmana] Publicáu'l 10 de [[marzu de 2006]]&lt;/ref&gt;

Mientres anguaño realiza collaboraciones nos discos de dellos grupos, como [[Revólver (banda)|Revólver]] o [[Quique González]]. Tamién collaboró nel últimu discu/recopilatorio de [[Galbana]] llamáu ''Los Amigos de Los Animales''.
Participó tamién nel discu de [[Jaime Urrutia]] ''El rapazu llétricu'', na so tema «Nada per equí» y nel videoclip de la mesma cantar, rodáu principalmente na antigua estación de tren de Entrevías, en Madrid.

=== ''El tiempu de les cereces'' ===
En [[2006]] Enrique Bunbury y [[Nacho Vegas]] atopar nel [[Puerto de Santa María]] ([[Cádiz]]), y cola ayuda de Paco'l Llocu grabaron un discu doble, ''El tiempu de les cereces''.&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2006/08/08/cultura/1155039246.html Enrique Bunbury y Nacho Vegas preparen el so primer trabayu discográficu conxuntu] Publicáu'l 8 d'[[agostu de 2006]]&lt;/ref&gt; Bunbury rescató dellos cantares del que diba ser el so próximu discu d'estudiu, ''Judas'', que finalmente nun vio la lluz.&lt;ref&gt;Blay, páx.304&lt;/ref&gt; Con otres nueves composiciones llanzó un discu que recibió bones crítiques polo xeneral. El títulu inicial yera ''Bunbury y Vegues'' (anque tamién s'embaraxó la posibilidá de que fuera al aviesu, ''Vegues y Bunbury''). Finalmente publicóse, col so títulu definitivu, el 18 de setiembre de 2006.

Llanzóse como primer [[single]] &quot;Díes Estraños&quot;, del propiu Nacho Vegas. Amás editáronse como videos oficiales los de los cantares &quot;Nun foi bonu, pero foi lo meyor&quot; y &quot;Welcome to caleyón ensin salida&quot;. En Méxicu se filmaría tamién el videoclip de &quot;Puta Desagradecida&quot;, pa promocionar el discu en dichu país.

Anunciáronse cinco concierto nel teatru Metropolitan de [[Méxicu DF]] y unu nel [[Licéu de Barcelona]]. D'esta forma confirmábase lo que dambos artistes apuntaben nes entrevistes previes al llanzamientu: que si había presentación en direutu &quot;''va ser pa dalgún conciertu bien puntual''&quot;.&lt;ref&gt;Blay, páx.313&lt;/ref&gt; Entá con tou acabó editándose un DVD esta mini-xira ([[Liceu BCN 30 de payares de 2006]]) que contenía la práutica totalidá del conciertu de Barcelona, xuntu colos &quot;bises&quot; estrayíos de les actuaciones de Méxicu D.F. Según paez, foi nesti conciertu de Barcelona cuando se confirmó que diba haber xunta de [[Héroes del Silencio]] pa realizar una xira de pocos conciertos (a lo postrero fueron diez) mientres l'añu 2007. Quedaba atayáu d'esta forma'l conciertu del grupu que quería realizase mientres la Expo 2008 de Zaragoza.

La banda qu'acompañó a Bunbury y Vegues nos conciertos taba formada por integrantes de les respeutives bandes de dambos cuando tocaben en solitariu. Dos integrantes d'esa banda (Álvaro Suite y Jorge Rebenaque) acabaron formando parte de l'actual qu'acompaña a Bunbury, Los Santos Inocentes. Esta postrera tomó forma na grabación del discu posterior a xirar xunta d'Héroes del silenciu (''Hellville de Luxe'' - 2008), y caltiénse hasta l'actualidá.

=== Héroes del Silencio Tour 2007 ===
{{AP|Héroes del Silencio Tour 2007}}
[[Ficheru:Heroes del Silencio Sevilla Oct 07.jpg|thumb|left|Bunbury al mandu de [[Héroes del Silencio]] nel conciertu de la banda en [[Sevilla]] n'ochobre de 2007.]]
[[Ficheru:Héroes_del_Silencio_en_Sevilla.jpg|thumb|Enrique Bunbury mientres una de les actuaciones correspondientes a la [[Héroes del Silencio Tour 2007|xira de 2007]] col grupu.]]
Finalmente, el [[Heraldu d'Aragón]] publicó qu'Héroes del Silencio tornaben para [[Esposición Internacional de Zaragoza (2008)|Expo Zaragoza 2008]]. Nun periódicu d'ámbitu aragonés publicóse que se-yos viera ensayar nel pabellón municipal de la llocalidá d'[[Osera de Ebro]] (Zaragoza). Anque la especulación xeneral apuntaba a ello, finalmente nun hubo conciertu mientres la [[Expo 2008]]. La xunta del grupu, según anunció la mesma banda nun comunicáu oficial, tenía como oxetivu celebrar el ventiavu aniversariu de les sos primeres grabaciones.&lt;ref name = historia /&gt; A esto añedió la collaboración del [[Real Zaragoza]], que lo anunció como parte d'unu de los múltiples actos n'honor del so 75º aniversariu.&lt;ref name = tour&gt;heroesdelsilencio.es [http://www.aragonmusical.com/2007/03/tou sobre-el regresu-de-h-ruques-del silenciu/ Tou sobre'l regresu d'Héroes del Silencio] publicáu'l 1 [[marzu de 2007]]&lt;/ref&gt; Amás de tocar en Zaragoza dos noche, ufiertaron conciertos en [[Sevilla]], [[Cheste]] (Valencia), [[Buenos Aires]], [[Guatemala]], [[Los Angeles]], [[Méxicu D.F.]], [[Monterrey]].

La mira pola vuelta foi tal que les entraes tantu en Méxicu como n'España escosar a les poques hores de ponese en venta, con colapsu informáticu de la páxina web na que se vendíen incluyíu.&lt;ref name = tour /&gt; En total, los diez conciertos cuntaron cola asistencia de cuasi mediu millón de persones. N'España, el conciertu de Cheste foi unu de los más multitudinarios de la hestoria del pop-rock en castellán y, por cuenta de la enorme arribación de públicu (envalórase qu'aportaron a la cortil cerca de 80.000 espectadores), formáronse coles kilométriques na carretera que xunía Valencia y contorna col [[Circuitu Ricardo Tormo|circuitu de velocidá]].&lt;ref&gt;elperiodicodearagon.com [http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/aragon/fans-heroes-clamen-caos-valencia_361024.html Los fans d'Héroes clamen pol caos de Valencia] Publicáu'l 30 d'[[ochobre de 2007]]&lt;/ref&gt;

=== ''Hellville de Luxe'' ===
[[Ficheru:Enrique Bunbury 2009 - Keneth Cruz.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|Actuación del cantante na xira [[Hellville de Tour]].]]
El títulu del quintu álbum d'estudiu de Bunbury, ''[[Hellville de Luxe]]'', provién del nome de la casa-estudio que'l cantante tenía en [[El Puerto de Santa María]],&lt;ref name = casa&gt;20minutos.es [http://www.20minutos.es/noticia/374605/0/bunbury/hds/hellville/ Bunbury yá prepara 'Hellville de luxe'] Publicáu'l 30 d'[[abril de 2008]]&lt;/ref&gt; la so residencia hasta que decidió camudase a Los Angeles. Salió a la venta'l [[7 d'ochobre]] de [[2008]], dempués d'empezada la xira de presentación y con dellos meses de retrasu respeuto de la grabación, que tuvo llugar mientres la primer parte de 2008. La producción corrió al cargu de [[Phil Manzanera]], foi grabáu y entemecíu nos estudios Music Lan d'[[Avinyonet de Puigventós]] ([[provincia de Girona|Girona]]), y masterizado en [[Sterling Sound]] ([[Nueva York]]). Curiosamente, Bunbury volvió cuntar con Manzanera na producción dempués de tar con Héroes del Silencio, al igual que fixera con ''Radical Sonora'' en 1997. Nesti casu delegó totalmente (en Radical Sonora actuaba de co-productor). El discu foi editáu tamién en vinilu, siendo'l primeru dende ''Ábanu'' con Héroes, nuna edición más completa que'l formatu CD (quince canciones en cuenta de once), llindada y que s'escosó'l mesmu día que se punxo a la venta, por eso túvose que reeditar nuevamente.&lt;ref name = vinilu&gt;actualidadmusica.com [http://www.actualidadmusica.com/2008/11/28/el-hellville-de-luxe-nuevamente-en-vinilu/ El “Hellville De Luxe”, nuevamente en vinilu] Publicáu en [[ochobre de 2008]]&lt;/ref&gt; El formatu pudo volvese a consiguir cola caxa de vinilos editada en 2011, que recueye tola so discografía d'estudiu hasta l'añu 2010.

El primer single foi &quot;L'home delgáu que non flaqueará enxamás&quot;, que se presentó'l 20 d'agostu de 2008 nun programa especial de la cadena [[Rock &amp; Gol]], presentáu por [[Juan Pablo Ordúñez]]. Distintos medios de comunicación acusaron a Bunbury de plaxu nesta tema al utilizar versos estrayíos de dos poemarios de [[Pedro Casariego]].&lt;ref&gt;elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2008/09/05/rockandblog/1220578834.html Bunbury y Pedro Casariego: ¿plaxu, préstamu o imposible coincidencia?] Publicáu'l 5 de [[setiembre de 2008]]&lt;/ref&gt; L'artista reconoció l'usu de dichos versos, y defendióse del mesmu argumentando que ''&quot;dos frases nun faen plaxu&quot;''.&lt;ref&gt;heraldu.es [https://www.heraldo.es/noticias/cultura/enrique_bunbury_defende_dos_frases_faen_plaxu.html Enrique Bunbury deféndese: &quot;Dos frases nun faen un plaxu&quot;] Publicáu'l 11 de [[setiembre de 2008]]&lt;/ref&gt;

Tamién estrenó nueva banda, tres la disolución de &quot;El Furacán Ambulante&quot;, que lu acompañara mientres la xira de promoción &quot;[[Hellville de tour]]&quot;, la nueva banda foi conformada por Álvaro Suite, Robert Castellanos, Jorge “Rebe” Rebenaque, Ramón Gacías y Jordi Mena.&lt;ref name = casa /&gt;
El conciertu inaugural de la xira celebró'l [[6 de setiembre]] de 2008 en [[Zaragoza]]; en febreru visitó [[América del Norte]], que la so primer parte de la xira concluyó'l día [[5 d'abril]] de [[2009]] en [[Méxicu DF]]. Nesti tour foi la primera y única vegada que'l cantante fixo un conciertu en [[Polonia]].&lt;ref&gt;[http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=461 Bunbury en Polonia] Publicáu'l 7 de [[payares de 2009]]&lt;/ref&gt;

Mientres esa dómina recibió per parte de la discográfica [[EMI]], el [[Discu de Diamante]] por motivu de más de 1 millón de discos vendíos mientres la so carrera en solitariu y amás l'álbum algamó'l númberu 1 en descargues dixitales y ventes en formatu físicu n'España y númberu 1 nes llistes de Méxicu.&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=262&amp;i=398#links Hellville de Luxe, el nuevu discu de Bunbury Nᵘ 1 n'España] Publicáu'l 15 d'[[ochobre de 2008]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=261&amp;i=401#links Hellville de Luxe nᵘ1 de ventes n'España per segunda selmana consecutiva y nᵘ 1 en Méxicu] Publicáu'l 22 d'[[ochobre de 2008]]&lt;/ref&gt; En dambos países llogró ser [[Discu d'Oru]].&lt;ref name = vinilu/&gt;

Na primavera de 2009, antes de siguir cola xira, grabó'l so sestu discu d'estudiu, ''Les Consecuencies'',&lt;ref&gt;[https://www.lavanguardia.com/cultura/20090602/53716150083/bunbury-remata-la-grabacion-de-les consecuencies-el so-nuevu-album-que-estara-llistu-en-otono.html Bunbury remata la grabación de 'Les consecuencies', el so nuevu álbum que va tar llistu na seronda] Publicáu'l 2 de [[xunu de 2009]]&lt;/ref&gt; nuevamente nos estudios Music Lan. En payares d'esi añu, tres cuasi dos años de xira nos qu'ufiertó setenta conciertos na docena de países percorríos, l'artista punxo fin al so espectáculu ''Hellville de Tour'' con un conciertu gratuitu nel [[Estadiu Azteca]] de [[Méxicu, D. F.]] nel que rexuntó a 90.000 persones.&lt;ref&gt;elconfidencial.com [http://www.elconfidencial.com/ultima-hora-archivo/mexico-estima-bunbury-conciertu-marco-record-20091112.html Méxicu estima a Bunbury el conciertu que marcó récor con 90.000 persones] publicáu'l 12 de [[payares de 2009]]&lt;/ref&gt;

El discu oficial en direutu de la xira finalmente nun s'editó, a pesar de que se grabara y masterizado según declaraciones del propiu cantante. Foi la segunda vegada qu'esto asocedía esto tres la xira de ''Radical Sonora'', yá que del restu de xires que realizó, namái o con [[Héroes del Silencio]], siempres s'editó oficialmente dalgún trabayu d'audiu o videu.

=== ''Les consecuencies'' ===
A principios de xunu de 2009, anuncióse que'l nuevu discu de Bunbury, producíu por él mesmu, vería la lluz a finales d'ochobre. Finalmente'l llanzamientu del discu, ''[[Les consecuencies]]'' producióse'l [[16 de febreru]] de [[2010]].&lt;ref&gt;lahiguera.net. [http://www.lahiguera.net/musicalia/artistes/bunbury/discu/3656/ Les consecuencies en La Figal.net] consultáu en [[payares de 2009]]&lt;/ref&gt; Nuevamente editábase en formatu vinilu, CD y online,&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [https://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=233&amp;i=557#links 'Les consecuencies', de Bunbury, tamién en vinilu] Publicáu'l 18 de [[xineru de 2010]]&lt;/ref&gt; y amás l'orde de los cantares del discu taba empobináu a satisfaer les carauterístiques d'esti formatu, con dos cares estremaes pa un total de diez canciones. La versión dixital del álbum cuntó con un cantar adicional, &quot;Los amantes&quot;. Los más aficionaos especularon cola posibilidá de que delles temes yá tuvieren compuestos cuando se grabó [[Hellville de Luxe]]; el mesmu Bunbury reconoció que presentó a [[Phil Manzanera]] pa la producción bastantes más temes de los quince que finalmente se grabaron p'aquel discu, y que'l so productor y amigu refugó dellos, quiciabes porque nun encaxar col perfil de soníu que quería dar a aquel discu.

''Les consecuencies'' cuntó cola collaboración de [[Miren Iza]], cantante del grupu [[Tulsa (banda)|Tulsa]], en delles temes. El discu cerró lo que'l mesmu cantante denominó como &quot;cantares del puertu&quot;, n'alusión al so llugar de residencia entós daquella, el [[Puerto de Santa María]], y qu'incluyiríen les temes d'esti discu y los dos anteriores (''Hellville de Luxe'' y ''El tiempu de les cereces'').&lt;ref&gt;terra.es [http://noticias.terra.es/2010/genteycultura/0215/actualidad/enrique-bunbury-cierra-un ciclu-con-les consecuencies.aspx Enrique Bunbury cierra &quot;un ciclu&quot; con &quot;Les consecuencies&quot;] Publicáu'l 15 de [[febreru de 2010]]&lt;/ref&gt;

Primeramente, el [[15 de xineru]] salió a la lluz el videu &quot;[[Frente por frente (Manuel Alejandro)|Frente por frente]]&quot;, versión d'un cantar de [[Jeanette]], dirixíu por [[Juan Antonio Bayona]], y correspondiente al primera senciellu del nuevu proyeutu discográficu,&lt;ref&gt;enriquebunbury.com. [http://enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=550 Bunbury pon fecha a 'Les consecuencies' en enriquebunbury.com] publicáu en 16 d'[[avientu de 2009]]&lt;/ref&gt; nel que cuntó col cameo de la mesma Jeanette.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://jenesaispop.com/2010/01/15/video-de-bunbury-con-miren-de-tulsa-y-jeanette/ |títulu=Videu de Bunbury con Miren de Tulsa y Jeanette |fechaaccesu=30 de xineru de 2010 |fecha=15 de xineru de 2010 |editorial=Jenesaispop}}&lt;/ref&gt; Como n'otros cantares de ''Les consecuencies'', nésta intervieno tamién [[Miren Iza]], cantante del grupu [[Tulsa (banda)|Tulsa]].

Na so primer selmana en venta'l discu llegó lo más alto n'España y Méxicu, siendo númberu 1 n'España tantu en ventes físiques (formatu vinilu y CD) como dixitales. En Méxicu foi discu d'oru (30.000 copies vendíes) nel mesmu día del so llanzamientu.&lt;ref&gt;europapress.com [https://www.europapress.es/cultura/musica-00129/noticia-consecuencies-bunbury-yá-discu-oro-20100224182130.html Les Consecuencies de Bunbury yá ye discu d'oru] Publicáu'l 24 de [[febreru de 2010]]&lt;/ref&gt;

L'ésitu del discu a nivel comercial resultó relativamente inesperáu pal cantante, qu'antes del llanzamientu declaraba que creía que sería un discu de cultu que namái apreciaríen los sos mayores fans, &quot;una obra bien pocu inmediata&quot; poco accesible pal gran públicu. ''&quot;Va gustar a unos pocos, enforma, y a otros munchos, pocu. Pero alvierto, nun soi bonu aldovinando'l futuru. Ye un álbum difícil, lentu, íntimu... Nun sé hasta qué puntu radiable&quot;''.&lt;ref&gt;univision.com [http://musica.univision.com/noticias/article/2010-01-27/enrique-bunbury-publicara-les consecuencies Enrique Bunbury va publicar Les Consecuencies, un discu de cultu.] Publicáu'l 27 de [[xineru de 2010]]&lt;/ref&gt;

Los díes 17 y 18 d'abril, Bunbury grabó un conciertu especial en [[Cine 3D|3D]], pal [[Canal+ 3D]], siendo la primer canal de televisión [[España|español]] n'implementar esta teunoloxía pa un eventu televisivu.&lt;ref&gt;que.es [http://www.que.es/musica/201004171151-primer-conciertu-bunbury-canal-plus.html?anker_1 Primer conciertu de Bunbury en 3D, con Canal Plus] Publicáu'l 17 d'[[abril de 2010]]&lt;/ref&gt; La realización consta d'un escenariu circular de trés ambientes distintos afaciéndose al repertoriu del cantante, el primer decoráu ta ambientáu nun campusantu, nuna zona desértica, nel segundu hai una avioneta estrellada nel llugar y finalmente el postreru ta ambientáu nun [[motel]] metanes una [[carretera]]. Empobináu por [[Paco Plaza]], foi estrenáu'l [[29 de mayu]], amás d'exhibise en centros FNAC y en [[cine]]s.&lt;ref&gt;20miutos.com [http://www.20minutos.es/noticia/777712/0/ Yelmo Cines repite esti xueves la proyeición del conciertu en 3D de Bunbury] 29 de [[xunetu de 2010]]&lt;/ref&gt;

La xira de presentación, [[Les Consecuencies Tour]] desenvolver a lo llargo de 2010, con una primer parte centrada en pequeños escenarios a lo llargo d'EE.XX. para darréu percorrer una vegada más bona parte d'Iberoamérica. La intención yera enllargala mientres 2011 pero finalmente nun foi asina por motivos personales del cantante. Por cuenta de ello la presentación n'España foi bien escasa comparada cola d'otres ocasiones, actuando namái en cinco ciudaes pa un total de nueve concierto.

==== ''Gran Rex'' ====

''[[Gran Rex (álbum)|Gran Rex]]'', que salió a la venta en 2011, supunxo'l discu en direutu de la xira de presentación de ''Les Consecuencies''. Producíu por el mesmu Bunbury, cuntó cola ayuda de Ramón Gacías, la so mano derecha en tola so etapa en solitariu. Pa editalo grabáronse los trés conciertos qu'ufiertaos nel [[teatru Gran Rex]] de [[Buenos Aires]] (3, 4 y 5 de payares de 2010), y llanzóse al mercáu nel formatu de doble CD, edición dixital y triple vinilu (esti postreru nuna serie numberao y llindao).&lt;ref&gt;lahuelladigital.com [http://www.lahuelladigital.com/gran-rex-nueve-mil-persones-y-una-sola-voz/ Gran Rex: nueve mil persones y una sola voz] Publicáu'l 27 d'[[abril de 2011]]&lt;/ref&gt; Una vegada más la distribución de los cantares taba más pensada pal vinilu que pal CD. Trátase d'un discu de venticuatro canciones, que contenía temes de tolos sos discos.

Tamién ufiertó cinco tarrezas adicionales na so páxina oficial de Facebook,&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=138&amp;i=1021#links Bunbury va ufiertar una tema n'esclusiva cada 15 díes a los sos siguidores de facebook] Publicáu'l 29 de [[marzu de 2011]]&lt;/ref&gt; lo que daría un total de ventinueve canciones pa una duración averada de dos hores y media. Nun hubo edición en formatu videu de tol conciertu, pero sí s'acompañó la edición de vinilu con un DVD (&quot;Lo que más te gustó de mi&quot;) con delles escenes grabaes pol cantante xuntu con cinco tarrezas en direutu.&lt;ref&gt;rtve.es [https://www.rtve.es/alacarta/videos/programa/mas-gustu-enrique-bunbury-direutu/1057775/?date=1301372368951 &quot;Lo que más te gustó de mi&quot;, Enrique Bunbury en direutu] 29 de [[marzu de 2011]]&lt;/ref&gt;
El discu foi 1º nes llistes d'España&lt;ref&gt;elreferente.es [http://www.elreferente.es/musica/enrique-bunbury-direutu-al-n1-en-la llista-de-ventes-de-espana--12304 Enrique Bunbury, direutu al nᵘ1 na llista de ventes d'España] Publicáu'l 7 d'[[abril de 2011]]&lt;/ref&gt; y 2º en Méxicu.&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=136&amp;i=1048#links Bunbury direutu al segundu puestu nes llistes de ventes de Méxicu] Publicáu'l 6 d'[[abril de 2011]]&lt;/ref&gt;

Foi editáu pola compañía discográfica EMI. Con posterioridá súpose qu'esti trabayu significaba'l fin de la rellación contractual ente'l cantante y la compañía dempués de venticuatro años, dende l'entamu de la etapa con [[Héroes del Silencio]]. El discu representó tamién un puntu y aparte artísticu, d'ende que tenga un ciertu calter recopilatorio puestu'l cantante manifestó que quería imprimir a los sos siguientes discos un nuevu soníu que dexara tras la última etapa bautizada como &quot;Cantares dende'l puertu&quot;.

Mientres esta dómina tamién se públicu'l documental &quot;Porque les coses camuden&quot;, material onde se reflexa la trayeutoria artística del cantante.&lt;ref&gt;europapress.es [https://www.europapress.es/cultura/musica-00129/noticia-porque-coses-camuden-percorríu-enrique-bunbury-20110322184419.html 'Porque les coses camuden', un percorríu por Enrique Bunbury] Publicáu'l 22 de [[marzu de 2011]]&lt;/ref&gt;

==== ''De Luxe Vinyl Box Set'' ====

EMI editó en vinilu un set recopilatorio a finales de 2011 que recoyía tola discografía d'estudiu de Bunbury hasta esi momentu. Incluyía los sos seis primeros discos más ''[[El tiempu de les cereces]]'', grabáu con [[Nacho Vegas]].&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=1128 Enrique Bunbury publica en vinilu los sos discos en solitariu] 18 d'[[ochobre de 2011]]&lt;/ref&gt; Supónía la primer edición en vinilu de los cuatro primeros discos del cantante y [[El tiempu de les cereces]]. Esti llanzamientu vendría satisfaer la pretensión del propiu cantante, que quería que tola so discografía pudiera atopase en vinilu. Tolos discos fueron editaos en formatu de doble vinilu (sacante l'álbum &quot;Les consecuencies&quot;, que consta d'un solu vinilu), formatu que nun encaxar del tou colos discos de menor duración, yá que nestos una de les cares del discu quedó ensin grabación dalguna. La caxa acompañar d'un llibru robláu por Juanjo Ordás, onde s'analiza cada álbum de forma detallada.

=== ''Llicenciáu Chigres'' ===
[[Ficheru:Enrique Bunbury - 07.jpg|thumb|left|240px|Enrique Bunbury mientres la so xira en 2012.]]
El [[24 de mayu]] de 2011 el cantante publicó un videu nel so [[Facebook]], onde comentaba que taba grabando'l nuevu material discográfico.&lt;ref name = facebook&gt;20minutos.es [http://www.20minutos.es/noticia/1062413/0/bunbury/nuevu-discu/facebook/ Bunbury anuncia en Facebook la grabación del so nuevu discu] Publicáu'l 24 de [[mayu de 2011]]&lt;/ref&gt; Esti mesmu foi'l séptimu discu de Bunbury en solitariu que se títulu [[Llicenciáu Chigres]], grabar nos estudios Sonic Ranch de [[Texas]] mientres la primavera estauxunidense; producíu por él mesmu, y cuntó coles collaboraciones especiales de Dave Hidalgo, [[Flacu Jiménez]], Charlie Mussleehite y Elíades Ochoa.&lt;ref&gt;efeeme.com [http://www.efeeme.com/convidaos-de-luxu-en-lo-nuevo-de-bunbury/ Convidaos de luxu no nuevo de Bunbury] Publicáu'l 30 de [[xunu de 2011]]&lt;/ref&gt; Arrodiar de la so banda habitual más el percusionista Quino Béxar, lo cual declaro &quot;''Grabar lo nuevo de Bunbury foi una gociada''&quot;;&lt;ref&gt;heraldu.es/ [https://www.heraldo.es/noticias/cultura/grabar_nuevu_bunbury_sío_una gociada.html «Grabar lo nuevo de Bunbury foi una gociada»] Publicáu'l 16 de [[xunetu de 2011]]&lt;/ref&gt;

Poner a la venta'l [[15 d'avientu]] del mesmu añu, editáu por OCESA y con quince canciones, versiones toes elles de temes hispanoamericanes. Nuevamente, como nos discos anteriores, editar en formatu CD, vinilu y online,&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [https://www.enriquebunbury.com/album.aspx?i=232&amp;cdTitle=Llicenciáu%20Chigres&amp;a=1 LLICENCIÁU CHIGRES - Bunbury]&lt;/ref&gt; otra vegada col vinilu d'edición llindada. Como primer single escoyóse la tema &quot;Ódiame&quot; al que siguieron &quot;Llévame&quot;, &quot;Animes que nun amaneza&quot;, &quot;El solitariu (Diariu d'un borrachu)&quot; y &quot;Pa'llegar al to llau&quot;. D'esti postreru grabáronse dos videos distintos.
L'álbum foi discu d'oru n'[[España]] y [[Méxicu]].&lt;ref name = oro&gt;cronica.com.mx [http://www.cronica.com.mx/notas/2012/630820.html Estrena Enrique Bunbury curtiumetraxe &quot;Llicenciáu Chigres: The movie&quot;] 23 de [[xineru de 2012]]&lt;/ref&gt;

De forma previa al llanzamientu pudo visualizase el documental &quot;Les venes abiertes del Llicenciáu Chigres&quot;, que'l so títulu emulaba al de la obra del uruguayu [[Eduardo Galeano]], ''[[Les venes abiertes d'América Llatina]]''. Nél recoyía'l procesu de grabación del álbum y entrevistóse al propiu Bunbury y el restu de los integrantes de la so banda.&lt;ref&gt;heraldu.es [https://www.heraldo.es/noticias/cultura/bunbury_abre_les venes llicenciáu_chigres_162883_308.html Bunbury ábre-y les venes a 'Llicenciáu Chigres'] 28 d'[[ochobre de 2011]]&lt;/ref&gt;

Mientres la xira de presentación estrenó'l [[curtiumetraxe]] &quot;Llicenciáu Chigres: The Movie&quot;, narrando la hestoria d'un escenariu [[apocalipsis|apocalíptico]] rellacionáu cola creencia [[Mayes|maya]] del [[Fenómenu de 2012|21 d'avientu de 2012]].&lt;ref name = oro /&gt; El mesmu cantante ye'l protagonista del curtiu, quien encara'l personaxe llamáu &quot;Llicenciáu Chigres&quot;. Foi dirixíu por [[Alexis Morante]], quien yá trabayó con él en dellos videoclips sos. El filme foi gallardoniáu nel [[Musiclip festival]] na categoría &quot;Meyor Curtiumetraxe Musical&quot;.&lt;ref&gt;europasur.es [http://www.europasur.es/article/ocio/1414279/llicenciáu/chigres/the/movie/vence/musiclip/festival.html 'Llicenciáu Chigres, the movie' vence nel Musiclip Festival] Publicáu'l 7 d'[[avientu de 2012]]&lt;/ref&gt;

Bunbury comentó que'l discu sería l'empiezu d'una nueva etapa no musical, dexando tras el soníu que caracterizó a les &quot;Cantares del puertu&quot;.&lt;ref name = facebook /&gt; El cantante añedió que llevaba unos diez años queriendo grabar esti discu, y que poles circunstancies que se daben decidió faelo nesi momentu. De los sesenta cantares qu'aprosimao tenía en mente quedar colos quince finales pa construyir un discu &quot;conceptual&quot; según les sos pallabres, estremáu en cuatro partes y que de dalguna forma narrara la hestoria del personaxe ficticiu &quot;Llicenciáu Chigres&quot;. Toles temes, unos más conocíos qu'otros, escuchar a lo llargo de les numberoses estancies y viaxes pel centru y sur d'América.

La xira de presentación del discu, &quot;''Llicenciáu Chigres Tour''&quot; empezó n'España en xineru de 2012, anque se realizaron conciertos previos a la edición del discu nos meses de payares y avientu de 2011 n'[[Estaos Xuníos]]. Mientres la xira percorriéronse amás EE.XX. y numberosos países llatinoamericanos. En declaraciones realizaes por Bunbury mientres la xira comentó que Quino Béxar pasó a ser un integrante más de la so actual banda &quot;Los Santos Inocentes&quot;.

Nel branu de 2012 editóse ''Llicenciáu Chigres - Reposáu special edition Box Set. ''Inclúi'l CD orixinal, un llibretu de 28 páxines con semeyes y testos inéditos, un DVD colos videos clips rodaos pa los singles del álbum, el mediumetraxe'' Llicenciáu Chigres - The Movie, ''y el documental ''Les venes abiertes del Llicenciáu Chigres, ''xuntu con un CD qu'inclúi versiones en direutu de la práutica totalidá de les temes del discu. Estos cantares fueron estrayíes de conciertos de la xira y de pruebes de soníu de los shows realizaos (11 temes en total). La caxa acompáñase amás de dos vasos de tequila serigrafiados.&lt;ref&gt;popelera.net [http://www.popelera.net/bunbury-publica-una-edicion-especial-de-la so-ultimo-discu-llicenciáu-chigres/ Bunbury publica una edición especial del so últimu discu, 'Llicenciáu Chigres'] Publicáu'l 10 d'[[ochobre de 2012]]&lt;/ref&gt;

=== ''Palosanto'' ===

[[Ficheru:Bunbury en Guatemala.jpg|thumb|Bunbury mientres la so actuación el martes [[18 de marzu]] de [[2014]] nel Centru Cultural Miguel Ángel Asturias (Teatru Nacional) na [[ciudá de Guatemala]].]]
El día [[29 d'ochobre]] de [[2013]] salió a la venta'l so octavu material d'estudiu, ''[[Palosanto]]'', un discu de cambéu personal y soníu particular. Editáu por OCESA, y distribuyíu por [[Warner Music]]. Foi compuestu ente 2010 y 2013, y dase la particularidá de que les primeres maquetes orixinales fueron robaes cuando asaltaron la vivienda del cantante en [[Los Angeles]] y robaron el so [[Ordenador personal]], Bunbury afirmó: &quot;''Agora tener que reconstruyir mentalmente...nun voi recuperar l'archivu al cien per cien. voi recuperar d'otra forma y nesi momentu va apaecer un cantar nuevu; creo que pue ser perinteresante''&quot;.&lt;ref&gt;rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20141129022747/http://rollingstone.es/noticias/esclusiva-un lladrones-entren-en-casa-de-bunbury-y róben-y el so-proximo-discu/ Esclusiva: Un lladrones entren en casa de Bunbury y róben-y el so próximu discu] Publicáu'l 20 d'[[avientu de 2011]]&lt;/ref&gt; El discu grabar nos Phantom Vox Studios de [[Los Angeles]] cola so banda habitual ''Los Santos Inocentes'', y foi producíu por el mesmu Bunbury.&lt;ref&gt;rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20141204135540/http://rollingstone.es/noticias/nuevu-discu-de-bunbury-palosanto/ Nuevu discu de Bunbury: 'Palosanto'] Publicáu'l 11 d'[[agostu de 2013]]&lt;/ref&gt; Cuenta con arreglos de cuerda, que pueden atopase en grabaciones previes de Bunbury, pero como novedá hai arreglos vocales en delles temes al cargu de un tríu gospel femenín. Esto sí ye una novedá dientro de la so carrera musical.

Con esti nuevu material consiguió'l discu d'oru n'España&lt;ref&gt;eluniversal.com.mx [http://www.eluniversal.com.mx/espectaculos/2014/bunbury-aplaude-talentu-musical-america--1016062.html Bunbury recibe en Madrid Discu d'Oru por Palosanto] Publicáu'l 10 de [[xunu de 2014]]&lt;/ref&gt; y amás en Méxicu llogró discu de platinu.&lt;ref&gt;informador.com.mx [http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2014/510223/6/enrique-bunbury-recibe-disco-de-platino-por-palosanto.htm Enrique Bunbury recibe Discu de Platín por 'Palosanto'] Publicáu'l 29 de [[xineru de 2014]]&lt;/ref&gt;

L'álbum ta formáu por 15 cantares editaos en formatu [[CD]], [[Digipak|CD digipak]] y en doble [[Discu de vinilu|vinilu]]. El vinilu esplica meyor la estructura que Bunbury quixo dar al discu. Palosanto, que según comentó'l cantante pudo ser doble con siquier 20 temes, ta estremáu en dos partes. Nel so escritu personal de presentación del discu esplica que la primer parte ye d'un [[soníu]] más teunolóxicu y dixital, y la segunda ye más orgánica.&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=13&amp;i=1649#links Palosanto &quot;Un modelu de ovni vintage de los cincuenta&quot;] publicáu'l 8 [[setiembre de 2013]]&lt;/ref&gt;

El digipak y la edición vinilu acompañar d'un segundu CD, &quot;''Cualquier tiempu pasáu.... Live 2011-2012''&quot;, qu'inclúi 11 temes en direutu de la xira de presentación del discu ''[[Llicenciáu Chigres]]''. Son versiones en direutu de cantares de tola so discografía en solitariu, en dellos casos bien distintes de la tema grabada orixinalmente.&lt;ref name = chigre&gt;heraldu.es [http://blogs.heraldo.es/lavozdemiamo/?p=6710 Bunbury, 'Palosanto', Héroes… (la entrevista completa)] Publicáu'l 3 d'[[avientu de 2013]]&lt;/ref&gt;

El so primera videu promocional foi &quot;''Despierta&quot;'', llanzóse'l [[17 de setiembre]] de 2013, y foi censuráu temporalmente n'[[España]].&lt;ref&gt;cadizdirecto.com [http://www.cadizdirecto.com/censuráu-en-espana-el-videu-de-bonbury-de-que-tienen-mieu.html Censuráu n'España'l videu de Bunbury ¿de qué tienen mieu?] Publicáu'l 19 de [[setiembre de 2013]]&lt;/ref&gt; Anque se desconocen los motivos oficialmente, al poco tiempu volvió tar disponible'l so visionado. Los siguientes senciellos y videoclips fueron: ''&quot;Más altu que nós namá'l cielu&quot;'', ''&quot;Los Inmortales&quot;'', ''&quot;Salvavides&quot;'' y ''&quot;Prisioneros&quot;''.

El [[14 de xineru]] de [[2014]] en [[Méxicu]] empezó la xira del discu, &quot;[[Palosanto Tour]]&quot; en [[La Plaza Condesa]], [[Distritu Federal]]. El mesmu Bunbury afirmó que va la xira nun va ser tan estensa que la previa de 2011-2012 por razones personales, y va desenvolvese a lo llargo de 2014 por tol [[América|continente americanu]] y [[España]].&lt;ref name = chigre /&gt;

La primer parte de Palosanto Tour llogró axuntar a más de 100 mil persones nun total de 13 conciertos nel país azteca.&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [https://enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=1717 Palosanto Tour 2014 - Round I] Publicáu'l 18 de [[febreru de 2014]]&lt;/ref&gt;

La segunda parte continuu visitando los países de [[República Dominicana]], [[Guatemala]], [[Hondures]], [[El Salvador]], [[Costa Rica]], [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Perú]], [[Chile]] y cerrando la so xira per América nel míticu estadiu [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]].

El tramu de la xira per España tuvo dellos inconvenientes por cuenta de cancelaciones de dellos conciertos arriendes de una operación quirúrxica que tuvo ser sometíu'l so guitarrista [[Jordi Mena]]&lt;ref&gt;miusyk.com [http://www.miusyk.com/cancelaos-cuatro-primeros-conciertos-bunbury-espana.html Atayaos los cuatro primeros conciertos de Bunbury n'España] Publicáu'l 7 de [[xunu de 2014]]&lt;/ref&gt; y tamién por cuestiones climátiques,&lt;ref&gt;lasprovincias.es [http://www.lasprovincias.es/culturas/musica/201407/03/nube-fai-suspender-conciertu-20140703215131.html El conciertu de Bunbury en Valencia, suspendíu pola nube] Publicáu'l 3 de [[xunetu de 2014]]&lt;/ref&gt; por eso Bunbury reprogramó los conciertos pal mes d'avientu.&lt;ref&gt;miusyk.com [http://www.miusyk.com/feches-xira-enrique-bunbury-spana.html Les feches de la xira d'Enrique Bunbury n'España] Publicáu'l 21 de [[setiembre de 2014]]&lt;/ref&gt;

Asina'l músicu depués embarcóse nel antepenúltimu tramu del tour percorriendo los puntos más importantes d'[[Estaos Xuníos]].

==== Xira con Calamaro ====

Al términu del tour n'[[Estaos Xuníos]], nos meses d'[[ochobre]] y [[payares]] Bunbury percorrió delles ciudaes de [[Méxicu]] xuntu al músicu [[Arxentina|arxentín]] [[Andrés Calamaro]] nuna mini-xira.&lt;ref&gt;rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20140729184333/http://rollingstone.es/noticias/xira-conxunta-de-bunbury-y-calamaro/ Xira conxunta de Bunbury y Calamaro] publicáu'l 25 de [[mayu de 2014]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;culturaocio.com [http://www.culturaocio.com/musica/noticia-feches-xira-conxunta-bunbury-calamaro-20140929103754.html Feches de la xira conxunta de Bunbury y Calamaro] Publicáu'l 29 de [[setiembre de 2014]]&lt;/ref&gt;
Los dos yá se xubieren en repitíes ocasiones al escenariu como convidaos, el más convocante foi'l [[12 d'abril]] nel [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] nel zarru de la primer parte de la xira de Palosanto.&lt;ref&gt;rockandball.com.ar [http://www.rockandball.com.ar/enrique-bunbury-un-heroe-en-la lluna-park/ Enrique Bunbury, un héroe na Luna Park] Publicáu'l 16 d'[[abril de 2014]]&lt;/ref&gt;

Según el mesmu ''Bunbury'', la xira fuera pensada dende hai yá munchos años pola insistencia d'un promotor Méxicano, pero yera bien complicáu que dos músicos coincidan en feches nel llanzamientu del so álbum.&lt;ref&gt;excelsior.com.mx [http://www.excelsior.com.mx/funcion/2014/06/10/964349 Xira de Bunbury y Calamaro per Méxicu podría ampliase] publicáu'l 10 de [[xunu de 2014]]&lt;/ref&gt;

Na xira interpretaron les sos temes cada unu por separáu y a la fin del show xuntar a cantar temes propies y d'otros artistes, lo más destacao foi l'homenaxe que lu rindieron al músicu [[Gustavo Cerati]], tocando'l so cantar &quot;[[Crime (cantar)|Crime]]&quot;.&lt;ref&gt;tn.com.ar [http://tn.com.ar/musica/hoy/el-emotivu-homenaxe-de-andres-calamaro-y-enrique-bunbury-a-gustavo-cerati_538174 L'emotivu homenaxe d'Andrés Calamaro y Enrique Bunbury a Gustavo Cerati] Publicáu'l 21 d'[[ochobre de 2014]]&lt;/ref&gt;

==== Madrid, Área 51 ====

El [[20 d'ochobre]] de 2014 anúnciase la salida de nuevu material discográfico tituláu; [[Madrid, Área 51]]. [[Álbum en direutu|Álbum en vivu]] grabáu'l [[29 de xunu]] de 2014 nel [[Palaciu de Deportes de la Comunidá de Madrid|Palaciu de los Deportes]] en [[Madrid]], [[España]].&lt;ref&gt;europapress.es [https://www.europapress.es/cultura/musica-00129/noticia-bunbury-publicara-payares-direutu-madrid-area-51-20141021105426.html Bunbury va publicar en payares el direutu 'Madrid Área 51'] publicáu'l 21 d'[[ochobre de 2014]]&lt;/ref&gt; Cola participación de los músicos [[Iván Ferreiro]] y [[Quique González]] ante 15 mil persones. Con fecha de llanzamientu pal [[25 de payares]] de 2014 en formatu doble [[CD]] + doble [[DVD]]. El trabayu recueye'l conciertu del músicu aragonés nel Palaciu de los Deportes, más un documental tituláu &quot;Espediente Palosanto&quot; y que revela les coraes d'esti espectáculu. Cabo amás aprofiar qu'esti ye'l primer trabayu en direuto de Bunbury que s'edita en formatu Blu-Ray n'alta definición, nuna edición d'un solu discu y que nun inclúi los CDs d'audiu.

=== 2015: Nuevos Horizontes ===
El día [[23 de payares]] na so páxina oficial Enrique Bunbury publicó un comunicáu onde esplicaba'l so retiru indefiníu de los escenarios, al términu de la xira de [[Palosanto Tour|Palosanto]].&lt;ref&gt;enriquebunbury.com [http://enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=1731#links SAY HELLO, WAVE GOODBYE!!!] Publicáu'l 23 de [[Payares de 2011]]&lt;/ref&gt;

Señala que va ser un [[2015]] con otros proyeutos por distintos motivos personales y extra personales. Asina este va ser el so segundu alloñamientu de los escenarios dempués de lo que foi'l términu mui a tiempu de la so xira del discu [[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]] nel añu [[2005]].

==== Fíos del Pueblu ====
El [[9 de marzu]] de [[2015]] dar a conocer la noticia de la salida de &quot;[[Fíos del Pueblu (álbum)|Fíos del Pueblu]]&quot;, discu grabáu en direutu mientres la xira que realizó xunto a Andrés Calamaro mientres el 2014 en Méxicu, con fecha de publicación el 14 d'abril.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150422023819/http://rollingstone.es/noticias/discu-de-calamaro-y-bunbury-xuntos/ Discu de Calamaro y Bunbury xuntos ] Publicáu'l 10 de [[marzu de 2015]]&lt;/ref&gt; El primer adelantu foi la versión de &quot;Crime&quot;, tema n'homenaxe a Gustavo Cerati, que pudo escuchase a partir del 16 de marzu.&lt;ref&gt;[http://www.argnoticias.com/espectaculos/item/26904-calamaro-y-bunbury-recordaron-a-gustavo-cerati Calamaro y Bunbury recordaron a Gustavo Cerati] Publicáu'l 16 de marzu de 2015&lt;/ref&gt;

====Bunbury MTV Unplugged====
[[Ficheru:Bunbury Córdoba 2016.jpg|thumb|250px|Bunbury en [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], [[Arxentina]], nel primer conciertu de [[Mutaciones Tour 2016]].]]
Nel segundu semestre de 2015 dar a conocer, la esperada grabación d'un conciertu acústicu nos estudios de [[MTV]] en [[Méxicu]] so la conocida modalidá [[MTV Unplugged]]. Dichu conciertu grabó'l [[1 de setiembre]] de 2015 y caracterizóse por cuntar con un repertoriu de cantares pocu avezáu distintu al interpretáu nes anteriores presentaciones en vivu. Bunbury espresó nuna entrevista previa'l so deséu d'anovar el so repertoriu de cantares en vivu, pos consideraba qu'había cantares que s'interpretaren yá demasiaes vegaes. Carauterizar por incluyir 5 temes de la so discografía con Héroes del Silencio, según temes pocu comunes de la so carrera como solista, ensin incluyir cantares de los álbumes [[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]], [[Flamingos]] y [[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]]. El conciertu cuntó cola participación d'invitaos especiales como [[Carla Morrison]], [[Draco Rosa|Robbi Draco Rosa]], [[Vetusta Morla]], [[Lleón Larregui]] y [[Pepe Aguilar]]. Emitir pola canal [[MTV Llatinoamérica]] el [[26 de payares]] de 2015, y darréu salió a la venta sol nome, [[MTV Unplugged: El llibru de les mutaciones]] en formatos CD, DVD, Vinilu, Blu-ray y Online. D'esti álbum surdió la [[Xira musical]] llamada, [[Mutaciones Tour 2016]], onde l'artista celebró los sos 30 años de trayeutoria musical.

El [[6 de payares]] recibió per segunda vegada'l premiu al Meyor Artista Español nos [[MTV Europe Music Awards 2016]] realizaos en [[Holanda]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Enrique Bunbury gana'l premiu al Meyor artista español nos MTV EMA 2016|url=https://www.vinilonegro.com/2016/11/enrique-bunbury-gana-el premiu-al meyor artista-espanol-en-los-mtv-ema-2016/|fechaaccesu=22 de payares de 2016|fecha=6 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

====Archivos====

El [[11 de payares]] de [[2016]] salieron publicaos los [[Álbum recopilatorio|álbumes recopilatorios]] titulaos, [[Archivos Vol.1 : Tributos y BSOs]] y [[Archivos Vol. 2: Duetos]]&lt;ref name=&gt;{{cita noticia |títulu=Enrique Bunbury abre'l so archivu |url=http://tn.com.ar/musica/hoy/enrique-bunbury-abre-el so-archivu_753076 |fechaaccesu=19 de payares de 2016 |fecha=12 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;onde axunta nel primer álbum, bandes sonores feches pa cine, teatru, televisión, y tamién cantares versionadas d'otros artistes.
El segundu discu contién puramente duetos que Bunbury fixo a lo llargo de la so carrera en collaboración con artistes como [[Andrés Calamaro]], [[Zoé]], [[Jaime Urrutia]], [[Quique González]], [[Galbana (banda)|Galbana]], [[Elefantes (banda)|Elefantes]], ente otros.

=== Mires ===
El [[31 d'agostu]] de [[2017]] por aciu les sos redes sociales dar a conocer la noticia del llanzamientu del novenu álbum d'estudiu del cantante, &quot;Mires&quot;, previstu pal 20 d'ochobre, por aciu un [[curtiumetraxe]] qu'amuesa'l procesu de grabación y l'intimidá de los músicos.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Enrique Bunbury anuncia Mires|url=http://www.rutasalternas.com/2017/08/enrique-bunbury-anuncia-mires/|fechaaccesu=3 de setiembre de 2017|fecha=31 d'agostu de 2017|autor=Gilberto Flores}}&lt;/ref&gt;

El 20 d'Ochobre de 2017, Bunbury saca al mercáu'l so últimu trabayu denomináu &quot;Mires&quot;, publicáu col sellu Ocesa/[[Warner Music Group|Warner]], nel cual crea un amiestu de soníos que caltién la esencia de la so música.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2017/10/24/actualidad/1508859635_200834.html|títulu=Bunbury: tresformista sonoru|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

== Vida privada ==
Bunbury esta casáu con [[Jose Girl]] (qu'amás ye la so fotógrafa oficial), dende [[ochobre de 2012]] depués de dellos años de rellación, cola que tien una fía, llamada Asia, nacida en 2011. El músicu yá pasara por un matrimoniu nel añu [[2000]] con Nona Rubio, que depués s'eslleió nel [[2001]].&lt;ref&gt;vivelohoy.com [http://www.vivelohoy.com/entretenimiento/8135518/enrique-bunbury-casar con-jose-girl Enrique Bunbury casóse con Jose Girl] Publicáu'l 4 d'[[ochobre de 2012]]&lt;/ref&gt;

Ente les sos otres rellaciones cabo destacar la que caltuvo nos años 90 con [[Benedetta Mazzini]], fía de la cantante Mina, a la que dedico siquier tres canciones: Bendicha, Bendicha II y La chispa fayadiza (Bendicha III).

L'artista ye [[veganu]] por razones étiques, y mentó la tema en distintes entevistes.&lt;ref&gt;elperiodico.com [http://www.elperiodico.com/es/noticias/ocio-y-cultura/enrique-bunbury-creemos-mentires-aprendíes-2820309 Enrique Bunbury: &quot;Yá nun creemos en mentires aprendíes&quot;] publicáu'l 9 d'[[avientu de 2013]]&lt;/ref&gt;

== Músicos ==
Mientres la so etapa en solitariu tuvo dos bandes de músicos que lu han acompañáu nos sos discos y conciertos, que bautizo colos nomes de &quot;El Furacán Ambulante&quot;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Bunbury esllee El Furacán Ambulante y ataya la so xira |url=http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/escenarios/bunbury-esllee-huracan-ambulante-canciella-xira_200297.html |fechaaccesu=24 de payares de 2016 |fecha=25 d'agostu de 2005}}&lt;/ref&gt; y &quot;Los Santos Inocentes&quot;.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Nel confesionariu: Los Santos Inocentes (la banda de Bunbury) |url=http://www.efeeme.com/en-el confesionariu-los santos inocentes-la banda-de-bunbury/ |autor=Juan Puchadesj |fechaaccesu=24 de payares de 2016 |fecha=9 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== El Furacán Ambulante ===
{| {{tablaguapa}} cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
!Integrante
!Preséu(s)

!Periodu na banda
|-
|align=&quot;left&quot;| [[Alan Boguslavsky]]
|[[Guitarres]]
|1997 - 1998
|-
|-
|align=&quot;left&quot;| Del Morán
|[[Baxu llétricu|Baxu]]
|1997 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| [[Copi Corellano]]
|[[Pianu]] - [[Tecláu electrónicu|Tecláu]]
|1997 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| Ramón Gacías
|[[Batería (instrumentu musical)|Batería]] - [[Preséu de percusión|Percusión]]
|1997 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| Rafa Domínguez
|[[Guitarres]]
|1999 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| Luis Miguel Romero |[[Percusión
(música)|Percusión]]
|1999 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| Ana Belén Estaje
|[[Violín]]
|1999 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| Javier Iñigo |[[Trompeta]]

|1999 - 2005
|-
|align=&quot;left&quot;| Javier García Vega |[[Trombón]]

|1999 - 2005
|-
|}

=== Los Santos Inocentes ===
{| {{tablaguapa}} cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
!Integrante
!Preséu(s)

!Periodu na banda
|-
|align=&quot;left&quot;| Álvaro Suite
|[[Guitarres]]
|2008 - Actualidá
|-
|-
|align=&quot;left&quot;| Jordi Mena
|Guitarra - [[dobro]] - [[lap steel]] - [[banjo]] - [[mandolina]]
|2008 - Actualidá
|-
|align=&quot;left&quot;| Robert Castellanos
|[[Baxu llétricu|Baxu]] - [[Contrabaxu]]
|2008 - Actualidá
|-
|align=&quot;left&quot;| Jorge “Rebe” Rebenaque
|[[Hammond]] - [[Pianu]] - [[acordión]]
|2008 - Actualidá
|-
|align=&quot;left&quot;| Ramón Gacías
|[[Batería (instrumentu musical)|Batería]] - [[Preséu de percusión|Percusión]]
|2008 - Actualidá
|-
|align=&quot;left&quot;| Quino Béxar
|[[Preséu de percusión|Percusión]]
|2011 - Actualidá
|-
|align=&quot;left&quot;| Santi del Campo |[[Saxofón]]

|2017 - Actualidá
|}


== Discografía&lt;ref&gt;[http://www.enriquebunbury.com/discos.aspx Enrique Bunbury, discografía]&lt;/ref&gt; ==
{{AP|Discografía d'Enrique Bunbury}}

=== En solitariu ===

{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu
!Álbum
! Tipu
!Formatu
!Discográfica
|-
| [[1997]]
| '''[[Radical Sonora]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| [[Álbum d'estudiu]]
|rowspan=&quot;2&quot;| [[CD]]
|rowspan=&quot;12&quot;| [[EMI Records|EMI]]
|-
| [[1999]]
| '''[[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]]'''
|-
| [[2000]]
| '''[[Pequeñu cabaré ambulante]]'''
| [[Álbum en direutu]]
| CD / [[DVD]] / VHS
|-
| [[2002]]
| '''[[Flamingos]]'''
| Álbum d'estudiu |
CD
|-
| [[2003]]
| '''Una cita en Flamingos'''
| Álbum en direutu |
DVD
|-
| [[2004]]
| '''[[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]]'''
| Álbum d'estudiu |
CD
|-
| [[2005]]
| '''[[Freak Show (álbum d'Enrique Bunbury)|Freak Show]]'''
| Álbum en direutu |
CD + DVD
|-
| [[2006]]
| '''[[Cantares 1996-2006]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| [[Álbum recopilatorio]]
| CD + DVD
|-
| [[2007]]
| '''[[Los videos 1996-2007]]'''
| DVD
|-
| [[2008]]
| '''[[Hellville de Luxe]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| Álbum d'estudiu |
CD, [[Discu de vinilu|vinilu]] y online
|-
| [[2010]]
| '''[[Les Consecuencies]]'''
|CD, Vinilu + CD, Online
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[2011]]
| '''[[Gran Rex (álbum)|Gran Rex]]'''
| Álbum en direutu |
CD, DVD, vinilu
|-
| '''[[Llicenciáu Chigres]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| Álbum d'estudiu |
CD + vinilu, digipak, online
|rowspan=&quot;7&quot;|[[Warner Bros. Records|Warner]]
|-
| [[2013]]
| '''[[Palosanto]]'''
| CD, Digi Pack, Vinilu + CD, Online
|-
| [[2014]]
| '''[[Madrid, Área 51]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| Álbum en direutu |
2 CD's + 2 DVDs [[DigiPak]], [[Blu-ray]], Online
|-
| [[2015]]
| '''[[MTV Unplugged: El llibru de les mutaciones|MTV Unplugged]]'''
| CD, Vinilu + CD, DVD, Blu-ray, Online
|-
| [[2016]]
| '''[[Archivos Vol.1 : Tributos y BSOs]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| Álbum recopilatorio
|rowspan=&quot;2&quot;| CD, Vinilu, Online
|-
| [[2016]]
| '''[[Archivos Vol. 2: Duetos]]'''
|-
| [[2017]]
| '''[[Mires]]'''
| Álbum d'estudiu |
CD, Vinilu + CD, Online
|}

=== Con Héroes del Silencio ===
{{AP|Discografía d'Héroes del Silencio}}
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu
!Álbum
! Tipu
!Formatu
!Discográfica
|-
| [[1987]]
| '''[[Héroes del Silencio (EP)|Héroes del Silencio]]'''
| [[EP]]
|rowspan=&quot;2&quot;| [[CD]]
|rowspan=&quot;21&quot;| [[EMI Records|EMI]]
|-
| [[1988]]
| '''[[El mar no cesa]]'''
| [[Álbum d'estudiu]]
|-
| [[1989]]
| '''[[En direutu (álbum d'Héroes del Silencio)|En direutu]]'''
| [[Álbum en direutu]]
| [[Mini-LP]]
|-
| [[1990]]
| '''[[Senderos de traición]]'''
| [[Álbum d'estudiu]]
| CD
|-
| [[1991]]
| '''[[Sienda '91]]'''
| [[Álbum en direutu]]
| Mini-LP
|-
| [[1993]]
| '''[[El espíritu del vino]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| Álbum d'estudiu |rowspan=&quot;6&quot;|
CD
|-
| [[1995]]
| '''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]'''
|-
| [[1996]]
| '''[[Parasiempre]]'''
| Álbum en direutu
|-
| [[1998]]
| '''[[Rareces (álbum d'Héroes del Silencio)|Rareces]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| Álbum recopilatorio
|-
| [[1999]]
| '''[[Edición del mileniu]]'''
|-
| [[2000]]
| '''[[Cantares 1984-1996]]'''
|-
| [[2004]]
| '''[[Antoloxía audiovisual]]'''
| Álbum recopilatorio
|rowspan=&quot;2&quot;| CD + DVD
|-
| [[2005]]
| '''[[El ruiu y la roxura (Héroes del Silencio)]]'''
| Álbum en direutu
|-
|rowspan=&quot;5&quot;|[[2006]]
| '''[[El mar no cesa]]: Edición especial'''
|rowspan=&quot;5&quot;| Álbum recopilatorio
|rowspan=&quot;4&quot;| CD
|-
| '''[[Senderos de traición]]: Edición especial'''
|-
| '''[[El espíritu del vino]]: Edición especial'''
|-
| '''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]: Edición especial'''
|-
| '''[[The Platinum Collection (álbum d'Héroes del Silencio)]]'''
| CD + DVD
|-
| [[2007]]
| '''[[Tour 2007]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| Álbum en direutu |
CD + DVD
|-
| [[2011]]
| '''[[Live in Germany]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| CD, DVD, LP
|-
| [[2012]]
| '''[[L'Espíritu del Vinu 20 Anniversary Edition. Gran Reserva]]'''
| Álbum recopilatorio
|-
|}

== Videografía ==

=== Videos musicales ===
[[Ficheru:Salton city airpark road.jpg|250px|miniaturadeimagen|derecha|Ermu de [[Salton City]], en [[California]], onde Enrique grabó la so videoclip &quot;L'Home Delgado que non Flaqueará Enxamás&quot;.&lt;ref&gt;hipersonica.com [https://web.archive.org/web/20141130005829/http://www.hipersonica.com/2008/09/bunbury-estrena-en-la so-web-el curtiumetraxe-l'home delgáu-que-non-flaqueara-jamas/ Bunbury estrena na so web el curtiumetraxe L'home delgáu que non flaqueará enxamás] Publicáu'l 15 de [[Setiembre de 2008]]&lt;/ref&gt;]]

Estos son tolos [[videoclips]] de Bunbury llanzaos per cada discu oficial d'estudiu.

{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu
!Álbum
! Videu
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| '''[[1997]]'''
|rowspan=&quot;2&quot;| [[Radical Sonora]]
| ''Alicia (Espulsada al País de les Maravíes)''
|-
| ''Salomé''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| '''[[1999]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| [[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]]
| ''Infinitu''
|-
| ''El Vientu a favor''
|-
| ''De Mayor''
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| '''[[2002]]'''
|rowspan=&quot;4&quot;| [[Flamingos]]
| ''Sí''
|-
| ''Sácame d'Equí''
|-
| ''Lady Blue''
|-
| ''San Cosme y San Damián''
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| '''[[2004]]'''
|rowspan=&quot;4&quot;| [[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]]
| ''Que Tengas Suertecita''
|-
| ''Los Restos del Naufraxu''
|-
| ''El Rescate''
|-
| ''Cantar (el mesmu dolor)''
|-
| '''[[2006]]'''
| [[Cantares 1996-2006]]
| ''Un Cantar Murniu''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| '''[[2006]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| [[El tiempu de les cereces|El Tiempu de les Cereces]]
| ''Puta Desagradecida''
|-
| ''Nun Foi Bonu Pero Foi lo Meyor''
|-
| ''Welcome to Caleyón ensin Salida''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| '''[[2008]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| [[Hellville de Luxe]]
| ''L'Home Delgado que non Flaqueará Enxamás''
|-
| ''Porque les Coses Camuden''
|-
| ''Hai Bien Poca Xente''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| '''[[2010]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| [[Les Consecuencies]]
| ''Frente por frente''
|-
| ''Los Habitantes''
|-
| ''De tol Mundu''
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| '''[[2011]]'''
|rowspan=&quot;5&quot;| [[Llicenciáu Chigres]]
| ''Llévame''
|-
| ''Pa' Llegar A El to Llau''
|-
| ''Ódiame''
|-
| ''El Solitariu (Diariu d'un Borrachu)''
|-
| ''Ánimes, Que Nun Amaneza''
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| '''[[2013]]'''
|rowspan=&quot;5&quot;| [[Palosanto]]
| ''Espierta''
|-
| ''Más Altu que Nós Solo'l Cielu''
|-
| ''Salvavides''
|-
| ''Los Inmortales''
|-
| ''Prisioneros''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| '''[[2017]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| [[Mires]]
| ''Paecemos Tontos''
|-
| ''L'Actitú Correuta''
|-
| ''Trubiecu de Caín''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| '''[[2018]]'''
|rowspan=&quot;3&quot;| [[Mires]]
| ''La constante''
|-

|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografìa ==
* {{cita llibru |nome=Pep|apellíos=Blay |añu=2007 |títulu=Enrique Bunbury: lo demás ye silenciu |editorial=Plaza &amp; Janés |isbn=978-84-01-30551-1}}
* {{cita llibru |nome=Luis|apellíos=Videla |añu=2005 |títulu=Enrique Escribir Con N De Bunbury |editorial=El Aleph |isbn=987-1070-22-5}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons category|Enrique Bunbury}}
{{wikiquote|Enrique Bunbury}}
* {{Páxina web|http://www.enriquebunbury.com}}
* {{Facebook|bunburyoficial}}
* {{Twitter|Bunburyoficial}}
* {{Instagram|bunburyoficial}}
* [https://open.spotify.com/artist/4uqzzJg3ww5eh7IgGV7DMT Enrique Bunbury] en [[Spotify]].
* [http://www.youtube.com/bunbury Enrique Bunbury en [[Youtube]]]
* [http://www.heroesdelsilencio.es/ Sitio web oficial d'Héroes del Silencio]

{{NF|1967||Bunbury, Enrique}}
{{Tradubot|Enrique Bunbury}}
[[Categoría:Cantantes de rock d'España]]
[[Categoría:Cantantes de pop d'España]]
[[Categoría:Cantantes en castellanu]]
[[Categoría:Cantautores d'España]]
[[Categoría:Productores discográficos d'España]]
[[Categoría:Ganadores de los MTV Europe Music Awards]]
[[Categoría:Persones de Zaragoza]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>21osl2auwduky2y8qkgrc6avupiedtx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>SEAL</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143301</id>
    <revision>
      <id>3703238</id>
      <parentid>3657122</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48284" xml:space="preserve">{{Copyedit|t=20140210}}
{{Referencies adicionales|t=20170518033232}}
{{Ficha d'unidá militar
|nome = U.S. Navy SEAL
|nome orixinal = 
|imaxe = US_Navy_SEALs_insignia.png
|tamañu imaxe = 275px
|pie imagen= La insinia de la Guerra Especial o «Tridente SEAL»
|feches = [[1 de xineru]] de [[1962]]-presente |país
= {{bandera2|Estaos Xuníos}}
|fidelidá = 
|caña = [[Ficheru:Seal of the United States Department of the Navy.svg|20px]] [[Armada de los Estaos Xuníos]]
|tipu = [[Fuercies d'Operaciones Especiales d'Estaos Xuníos|Fuercia d'operaciones especiales]]
|función = 
Misiones principales:
* Reconocencia especial
* Aición direuta
* Defensa interna nel estranxeru
* Contraterrorismu
* Guerra non convencional
Otres xeres:
* Operaciones antiterroristes
* Rescate de personal
* Reconocencia hidrográfica |especialización
= 
|tamañu = 2400 efectivos
|estructura mando = [[Ficheru:Navsoc logo.jpg|20px]] [[Mandu de Guerra Especial Naval de los Estaos Xuníos]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:United_States_Special_Operations_Command_Insignia.svg|20px]] [[Mandu d'Operaciones Especiales de los Estaos Xuníos]]
|acuartelamiento = [[Coronado, California]]&lt;br /&gt;[[Base Little Creek|Little Creek, Virginia]]
|etiqueta_acuartelamiento = 
|equipu = 
|etiqueta_equipu = 
|eslleida = 
&lt;!-- Comandantes --&gt;
|comandante1=
|etiqueta_comandante1 = 
|comandante2 = 
|etiqueta_comandante2 = 
|comandante3 = 
|etiqueta_comandante3 = 
|comandante4 = 
|etiqueta_comandante4 = 
|comandantes notables = 
&lt;!-- Insinies --&gt;
|símbolu = 
|etiqueta_símbolu = 
|símbolu2 = 
|etiqueta_símbolu2 = 
|símbolu3 = 
|etiqueta_símbolu3 = 
|símbolu4 = 
|etiqueta_símbolu4 = 
&lt;!-- Cultura y hestoria --&gt;
|llamátigu = ''Frogmen'' (hombre rana),&lt;br /&gt;''The Teams'' (los equipos),&lt;br /&gt; ''Greenfaces'' (cares verdes)&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Men
 In Green Faz
 |apellíu=Wentz
 |nome=Gene
 |coautores=B. Abell Jurus
 |añu=1993
 |editorial=St. Martin's Paperbacks
 |isbn=978-0312950521
 }}&lt;/ref&gt;
|patrón = 
|lema = ''&quot;The Only Easy Day Was Yesterday&quot;'' («L'únicu día fácil foi ayeri»)&lt;br /&gt;&quot;It Pays to be a Winner&quot;
|colores = 
|etiqueta_colores = 
|cola = 
|himno = 
|mascota = 
|aniversario = 
|condecoraciones = 
|honores batalla = 
|hores de vuelo = 
|batalles = &lt;div style=&quot;height:150px; overflow:auto&quot;&gt;[[Guerra de Vietnam]]&lt;br /&gt;[[Fuercia Multinacional n'El Líbanu]]&lt;br /&gt;[[Operación Roxura Urxente]]&lt;br /&gt;[[Secuestru del Achille Lauro|Secuestru del ''Achille Lauro'']]&lt;br /&gt;[[Operación Causa Xusta]]&lt;br /&gt;[[Guerra del Golfu|Operación Nube del Desiertu]]&lt;br /&gt;[[Unified Task Force|Operación Restore Hope]]&lt;br /&gt;[[Batalla de Mogadiscio]]&lt;br /&gt;[[Operación United Shield]]&lt;br /&gt;[[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|Operación Llibertá Duradera]]&lt;br /&gt;[[Operación Ales Rojas]]&lt;br /&gt;[[Guerra d'Iraq|Operación Llibertái Iraquina]]&lt;br /&gt;[[Secuestru del Mærsk Alabama|Secuestru del ''Mærsk Alabama'']]&lt;br /&gt;[[Operación Llanza de Neptunu]]&lt;br /&gt;[[Guerra contra l'Estáu Islámicu]]&lt;/div&gt;
|sitio web = 
}}
Los equipos '''Mar, Aire y Tierra de l'Armada de los Estaos Xuníos''' (n'[[idioma inglés|inglés]]: ''United States Navy Sía, Air and Land'') o '''SEAL''' ([[acrónimu]] de ''Sía, Air and Land''), conocíos davezu como '''Navy SEALs''', son la principal [[fuercia d'operaciones especiales]] de l'[[Armada de los Estaos Xuníos]], siendo'l componente marítimu del [[Mandu d'Operaciones Especiales de los Estaos Xuníos]] (USSOCOM).&lt;ref&gt;{{cita web
 |url= http://articles.latimes.com/1990-07-27/local/me-625_1_navy-seals|fechaaccesu=28 d'avientu de 2010
 |títulu= SEALs Surface to Blow Holes in Navy Nerd Image
 |periódicu= The Los Angeles Times
}}&lt;/ref&gt; 

Los equipos SEAL, según los equipos SWCC (tripulantes de les embarcaciones d'operaciones especiales) entrénense, planien y executen les sos misiones encuadraos nel [[Mandu de Guerra Naval Especial de los Estaos Xuníos]] (NSWC o NAVSOC), el mandu de l'Armada de los Estaos Xuníos pa les operaciones especiales, y so la so direición. 

El acrónimu de la unidá (SEAL) fai referencia a la so capacidá pa operar en mar, aire y tierra; pero ye la so habilidá pa trabayar [[Bucéu|so l'agua]] que les diferencia de la mayoría de les demás unidaes militares del mundu. La esperiencia adquirida al operar en [[campu de batalla]] nel océanu o n'agua duce dio forma a la so identidá y, como resultancia, considérase-yos como una de les unidaes anfibies más altamente cualificaes y capacitaes del mundu.{{ensin referencies}} Los SEAL tán entrenaos y fueron esplegaos nuna amplia variedá de misiones, incluyendo operaciones d'[[aición direuta]] y de [[reconocencia especial]], [[guerra non convencional]], [[defensa interna nel estranxeru]], [[rescate de rehenes]], [[contraterrorismo]] y otres misiones. Ensin esceición, tolos SEAL son miembros masculinos de l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]],&lt;ref&gt;http://coastguard.dodlive.mil/index.php/2010/05/coast-guard-graduates-first-two-seals/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web
 |url=http://www.navyseals.com/seal-challenge-requirements SEAL requirements
 |títulu=SEAL Requirements
 |autor=US Navy
 |editorial=navyseals.com
}}&lt;/ref&gt; anque'l programa de collaboración con esti últimu cuerpu foi suspendíu en 2011 por motivos presupuestarios.&lt;ref&gt; (n'inglés) [http://www.navytimes.com/article/20110709/NEWS/107090320/Program-letting-Coasties-train-as-SEALs-on-hold «Program letting Coasties train as SEALs on hold.»] ''Navy Times''. Consultáu'l 10 de febreru de 2014.&lt;/ref&gt;

Los primeros grupos entraron en serviciu en [[1962]], mientres el mandatu del presidente [[John Kennedy|John F. Kennedy]].

== Historia ==

=== Oríxenes ===

Los SEAL de la US Navy tienen el so orixe en delles unidaes especiales creaes na [[Segunda Guerra Mundial]]: los Scout and Raiders, les Unidaes de Baltadera de Combate de l'Armada, los buzos de combate del OSS, los Equipos de Baltadera Submarina (UDT, Underwater Demolition Team) y los Escuadrones de Torpederos a Motor de la Segunda Guerra Mundial. 

En 1947 creóse la UDT (Underwater Demolition Team, Equipu de Baltadera Submarina). Yeren voluntarios de la US Navy y del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos]]. Mientres la [[Guerra de Corea]] lideraron el desembarcu en [[Incheon]], llimpiaron puertos y volaron pontes y túneles en Corea del Norte.

Sía comoquier los SEAL nun veríen la lluz hasta 1962. El fracasu de [[badea de Cochinos]] fixo que'l presidente Kennedy solicitara la creación d'una fuercia especial. Nesti momentu, l'Armada dio lluz verde a la creación d'un cuerpu d'operaciones especiales sol nome codificado de ''SEAL'', que la so misión sería la [[guerra de guerrilles]] y operaciones clandestines nes redolaes marítimo y fluvial. 

Los SEAL componer de dos equipos, y pa la so organización tomóse como modelu al [[Special Air Service|Special Air Service (SAS)]] y el SBS [[Special Boat Service|Special Boat Service (SBS)]] británicos, especialmente esti postreru. Los miembros del SEAL yeren principalmente reclutados a partir de los UDT, creándose los dos primeros equipos:
* ST-1 (SEAL Team One) en Coronado (California), qu'operaba nel Pacíficu .
* ST-2 (SEAL Team Two) en Little Creek (Virginia), nel Atlánticu.

=== Vietnam: Una guerra pa les operaciones especiales ===

[[Ficheru:NavySeal1967Vietnam.jpg|thumb|250px|left|SEAL patrullando'l [[delta del Ríu Mekong]], [[1967]].]]

Poles carauterístiques de la [[guerra de Vietnam]] (ausencia de frentes, incursiones dende países vecinos, dificultá pa estremar a combatientes de non combatientes) esta esixó a la participación d'un nuevu tipu de fuercies más alloñaes de la estructura de combate tradicional (una seición perteneciente a una compañía, esta de la mesma a un batallón, etc.).

Estaos Xuníos fundara los [[75º Reximientu Ranger|Rangers]] el [[19 de xunu]] de [[1942]] siguiendo l'esquema de los mentaos SAS británicos, esto ye, una fuercia pequeño, aisllada y formada por soldaos especialistes cada unu nun campu.&lt;ref name=&quot;cuerposelite&quot;&gt;Romero, Javier, Cuerpos d'élite, Misión Imposible, [[Círculu Dixital]], [[Madrid]], [[2005]], ISBN 84-32932-2005&lt;/ref&gt;

Antes de la participación direuta na guerra yá taben destinaos en Vietnam miles d'asesores y l'[[Exércitu de los Estaos Xuníos|Exércitu Estauxunidense]] creara una de los sos más famoses unidaes, los [[Fuercies Especiales del Exércitu d'Estaos Xuníos|Boínes Verdes]]. Pela so parte l'Armada estauxunidense tamién comprobara lo necesario que-y resultaba disponer de fuercies pequeñes y con capacidá d'actuar aisllaes pa infiltrarse en territoriu enemigu y causar daños bien alcontraos, pero bien contundentes. Asina en 1962 creóse esta fuercia a imitación del [[Special Boat Service]] británicu teniendo como primer oxetivu ampliar les funciones de la fuercia de combate de buceadores, los equipos de baltadera submarina de l'Armada (EDS).
[[Ficheru:Vietnam p05.jpg|thumb|250px|SEAL en Vietnam con una ametralladora [[Stoner 63|Stoner 63A]]]]

En febreru de [[1964]] los SEAL operaben dientro de [[Vietnam del Norte]], en mayu d'esi añu (1964) los Grupos de Defensa Irregulares Civiles empezaron a unviar los primeres nativos pa participar nel [[Proyeutu Delta]], en setiembre empezaron les actuaciones dientro de [[Laos]] y en [[1965]] dientro de [[Camboya]].&lt;ref name=&quot;nam&quot;&gt;Dellos, Nam, ''Crónica de la guerra de Vietnam'', [[1988]], [[Editorial Planeta-De Agostini]], [[Barcelona]], ISBN 84-396-0755-6.&lt;/ref&gt;

D'esta forma los SEAL fueron unviaos a Vietnam del Sur pa realizar misiones ''Sat Cong'' (''Matar Comunistes''), reconocencies, información, vixilancia, rescate de prisioneros, guerra psicolóxica y un llargu etcétera onde destacaron sobre les demás fuercies americanes, aportando a consideraos por amigos y enemigos como una de les fuercies más dures y tarrecibles. Recibiría l'encargu, ente otros, de xixilar y patrullar el delta del ríu [[Mekong]] onde les sos llanches de la [[Fuercia Fluvial Móvil]] comprobaron tolos peligros y la facilidá de los guerrilleros del [[Viet Cong]] de realizar ataques bien mortíferos contra ellos. Los SEAL desenvolvieron un duru trabayu, atropando un impresionante historial de combate y llogrando tres medayes d'Honor del Congresu. Dempués del so allugamientu inicial como unidá operativa en Da Nang, asignar a la llimpieza de guerrilleros na área de Rung Sat, onde gracies a la so eficacia na llucha antiguerrilla consiguiríen una mística y reputación impresionantes, dándo-yos l'enemigu'l llamatu de los Demonios de cara Verde. 

El 28 d'ochobre de 1965 morrió'l primera SEAL en Vietnam. Dende entós hasta 1972 morrieron otros 45 SEAL. Vietnam apurrió munches lleiciones que s'integraron nel entrenamientu y procedimientos de los SEAL.

Los SEAL realizaron misiones clandestines a Vietnam del Norte dende mayu de 1964 a 1971, estes incluyíen sobremanera reconocencies del Puertu de [[Hải Phòng]] y otros puntos estratéxicos. Nestes misiones yeren ensertaos dende submarinos y depués xubíen per ríos o s'averaben a la mariña por aciu botes inflables IBS. Patrullar costeres y de interdicción incluyíen control y captura de botes, busca y sabotaxe a la industria marítimo norvietnamita.

Los SEAL empezaron a esplegase en Vietnam del Sur en 1966, primeramente dedicándose a operaciones d'intelixencia. Los SEAL establecíen puestos d'observación nel Delta del Mekong p'alcontrar la rede de rutes del Viet Cong. Cuando alcontraben una ruta o base enemiga establecíense emboscaes o ataques. La primer operación importante foi n'avientu de 1966, prindáronse documentos qu'indicaben la situación de los pozos d'agua del Viet Cong na Zona Especial de Rug Sat. Los SEAL volaron esos pozos y quitaron al enemigu de la mayor parte de la so agua fresco. 

En setiembre de 1967 y marzu de 1968 los americanos llanzaron operaciones pa destruyir los [[búnkeres]] y almacenes enemigos nel Delta del Mekong, nelles los SEAL actuaron como esploradores y guíes, alcontrando los oxetivos y dirixiendo los ataques. Los SEAL tamién baltaron pontes a les llongura de la [[Ruta Ho Chi Minh]] y tuvieron una importante participación nel [[Programa Phoenix]].

=== Misiones d'espionaxe ===
A la ''US Navy'' asocedióse-y la idea de pinchar los cables de comunicaciones somorguiaos de l'antigua URSS. Estos cables paeceríen seguros a los soviéticos, pero n'ochobre de 1971 el submarín ''[[USS Halibut (SSN-587)]]'' llegó al [[mar de Ojotsk]], y dellos buceadores del ''SEAL'' asitiaron bobines d'escucha nun cable rusu que xunía la flota del Norte con Moscú. En demostrando que podía faese, el ''USS Halibut'' volvió en 1972 pa instalar xuntu al cable una cápsula de grabación de gran capacidá. Esta téunica nun estropiaba los cables y yera improbable detectala fácilmente.

En 1979 añediéronse nuevos cables como oxetivos d'esta operación, emplegando otru submarín más, el ''[[USS Parche (SSN-683)]]''. En 2005 asignóse'l ''[[USS Jimmy Carter (SSN-23)]]'', forníu pa operaciones especiales con una estensión de 30 metros conocida como MMP (Multi-Misión Platform).

Ente estes misiones submarines los ''SEAL'' ayudaron a recuperar del fondu marín restos de misiles soviéticos.

Coles mesmes, miembros del ''SEAL'' sofitaron al ''Special Activities Staff'' (SAS) de la CIA nel mináu de puertos nicaragüenses nos años 80, como parte de la política de desestabilización contra'l gobiernu sandinista.

=== Guerra Irán-Iraq ===
Na [[Guerra Irán-Iraq|guerra d'Iraq ya Irán]], los equipos SEAL dirixeron misiones pa compensar los barcos iraninos que minaben les agües del [[Golfu Pérsicu]]. N'agostu de 1987 empecípiase'l treslláu de dos equipos SEAL (SEAL Team 1 y Team 2), embarcaos nel {{USS|Guadalcanal|LPH-7}} y otros buques esplegaos na zona. En paralelu, dos helicópteros AH-6 y cuatro MH-6 “Little Bird” del [[160º Reximientu d'Aviación d'Operaciones Especiales]] unviar a la zona pa ser embarcaos nes Fragates {{USS|Klakring|FFG-42}} y {{USS|Jarret|FFG-33}}, constituyendo los destacamentos ''Seabat'' 1 y 2 con un MH-6 y dos AH-6 cada unu. 

El gobiernu americanu arrendó de dos barcaces de 132 metros de llargu y 45 metros d'anchu a la Kuwait Oil Tanker Company. Fueron tresformaes pal so usu militar, con una cubierta pa helicópteros y pudiendo agospiar hasta 161 homes. Coles mesmes en setiembre lleguen seis lancha rápides Mk.III, botes neumáticos y equipu de les Special Boat Unit (SBU) 12 y 13 pa participar na operación. Esto dexó esplegar a partir d'ochobre a los ''SEAL'', llanches y helicópteros a lo llargo de les rutes de los petroleros.

En setiembre el buque iranín ''Iran Ajr'' ye afayáu en plenu mináu. El “Seabat 2” ataca al buque pa detener el mináu. Tres lancha ''Mark III'' con operadores SEAL lleguen a la zona, rescatando a los tripulantes iraninos qu'abandonaren el barcu. Mentanto más SEAL lleguen dende'l ''USS Guadalcanal (LPH-7)'' nun helicópteru CH-46D “Sea Knight” pa embarcar nuna llancha de desembarcu y formar un equipu d'abordaxe. 

Les reconocencies electróniques afayaron que la mayoría de les plataformes petroleres iranines sirvíen como centros de mandu y control de les xeres de mináu, amás de cumplir misiones d'intelixencia.

N'ochobre de 1987 hai un enfrentamientu ente llanches rápides iranines y helicópteros americanos. Tres lancha Mk. III son espachaes a la zona con operadores SEAL , aseguraren la zona y prinden cinco marineros iraninos que s'atopaben nadando nes cercaníes. 

N'ochobre llánzase la operación ''Nimble Archer'', motivada pol ataque iranín contra'l petroleru ''Sía Isle City'', cuando s'atopaba fondiáu n'agües kuwaitíes. Tres el bombardéu de cuatro destructores de la US Navy, un equipu de SEAL y una unidá de baltadera averar a dos plataformes iranines utilizando botes rápidos. Volaron una d'elles, ente que la otra foi amburada pol bombardéu previu y que terminó destruyida por completu. Tres esto asaltaron una tercer plataforma a dos milles, abandonada apresuradamente polos iraninos. Nesta llograron prindar documentos y equipos de comunicaciones militares.

El 14 d'abril de 1988 les fuercies SEAL participaron de la operación ''Praying Mantis''. Ye bien posible que los comandos SEAL participaren mientres tou este esplegue en munches aiciones tapaes, quiciabes inclusive infiltraciones clandestines en territoriu iranín. En 1988 los equipos SEAL esplegaos fueron reemplazaos en 1988 pola Delta Force.

=== Granada ===

[[Ficheru:CH-53D HMM-261 Grenada Okt1983.jpeg|thumb|250px|Helicópteru del USMC en Granada, puede vese una de les armes antiaéreas que tantos problemes crearon.]]
Mientres la invasión a [[Granada (país)|
Granada]] en 1983, codificada col nome de Roxura Urxente, unes hores antes de la invasión equipos de los SEAL desembarcaron pa marcar los puntos de desembarcu. El SEAL Team 6 empecipió la so misión nel aeropuertu de Punta Salinas. La xera consistía n'axuntar información sobre'l llugar pa facilitar l'asaltu aerotresportáu . Tamién teníen d'asitiar los faros en tierra pa dirixir a los [[C-130]] a les zones correutes del aterrizaxe. Con condiciones climátiques adverses, los SEAL saltaron en paracaíes en metá de la nueche. Cuatro de los SEAL, sobrecargados y enredaos nos sos paracaíes, afogar nel mar. Los SEAL tuvieron d'albortar la misión y dirixise col bote restante a un Puntu d'Evacuación. La nueche siguiente, otru pelotón SEAL foi esplegáu cola mesma misión. Esta vegada averar a la sablera; pero poco primero de algamar atoparon una violenta rompiente que fundió los botes y perdieron la mayor parte del so equipu, siendo forzaos otra vegada a albortar. Los SEAL acabaron ensin información dalguna del oxetivu y ensin asitiar los faros pal asaltu de los [[75º Reximientu Ranger|Rangers]]. 
[[Ficheru:US Navy 100107-N-0000X-003 Members of Seal Team 4 pose for a group photo before Operation Just Cause.jpg|thumb|250px|Equipu SEAL Cuatro, xustu antes de la operación en Granada]]
Coles mesmes otru grupu de SEAL se infiltra por helicópteru sobre la Residencia del gobernador, pa llevalo a un llugar seguru, pero atopar con fuerte fueu antiaéreo. Cuatro helicóptero americanos fueron baltaos y los SEAL fueron rápido arrodiaos por soldaos locales y trés [[BTR-60]] que bloquiaron les salíes de la casa. Los SEAL viéronse obligaos a aguantar na residencia hasta la llegada del restu de les fuercies americanes. El tirador especial del pelotón SEAL neutralizó a más de 21 soldaos, tresformándose nun elementu clave na defensa. Tuvo d'unviase un [[AC-130]] de sofitu, amás d'un ataque con aviones [[LTV A-7 Corsair II|A-7]] que destruyó les pieces antiaéreas. Gracies a ello, los SEAL pudieron sostener la posición mientres 24 hores. El 26 d'ochobre conectaron cola [[22ª Unidá Espedicionaria d'Infantería de Marina (Estaos Xuníos)|22a Unidá Anfibia de Marines]]. Los SEAL tuvieron un solu mancáu nesta aición y al llegar los Marines quedáben-yos un promediu de 5 cartuchos per home.

Tamién s'encarga a un equipu de 22 homes del SEAL Team SIX la captura de la estación de Radio Grenada Llibre. Taba nel visu d'una llomba qu'apoderaba la vista escontra l'océanu y yera fácilmente identificable poles antenes de radio. Sostuvieron la posición por dos hores, teniendo cuatro mancaos. Finalmente, pa evitar más perdes destruyeron el tresmisor y sacuparon l'edificiu. Antes d'abandonar l'edificiu solicitaron sofitu de fueu naval al USS CARON. Los SEAL consumieron tola dotación de munición na fuxida escontra'l mar.

=== Guerra del Golfu ===

Miembros del equipu SEAL Cinco participaron na guerra del Golfu, en 1991. N'agostu de 1990 cuando Iraq invadió Kuwait, l'equipu SEAL Trés foi unviáu a la zona.

Mientres la invasión terrestre miembros del Equipu SEAL Unu tuvieron encargaos de crear maniobres de distraición. Fixeron que dos divisiones iraquinos mover escontra la mariña pa repeler un supuestu asaltu anfibiu que nunca tuvo llugar.

El SEAL entrenó a trelce Kuwaitís pa cualificalos n'infiltración marítima, y asina poder introducise en Kuwait y collaborar n'establecer una resistencia entamada dientro de Kuwait.

=== Panamá ===

N'avientu de 1989, en Panamá, miembros del Grupu 2 del NSW, qu'incluyíen los ST-2 y ST-4 de la Unidá 8 de Guerra Naval Especial y de la 26 de Botes Especiales, participaron nes operaciones contra'l réxime de Manuel Noriega. Estaos Xuníos empecipió la invasión a Panamá cola operación denominada Causa Xusta, na qu'asignaron a les Fuercies Especiales SEAL que formaben la Task Force pa tomar l'aeródromu Paitilla y prindar a [[Manuel Antonio Noriega]] o neutralizar el so avión pa evitar qu'escapara. Asina mesmu, la otra misión asignada yera que la Task Force Güisqui neutralizara les patrulleras navales panameñas. Los problemes que tuvieron fueron debíos a la perda del factor sorpresa, les órdenes dictaben un aproximamientu discretu que retrasó demasiao la llegada al oxetivu. Una serie de decisiones polítiques desacertaes dende'l puntu de vista militar, supunxo unviar a los SEAL a una misión que nun yera la suya, y qu'acabó en fracasu.

La misión de prindar a Manuel Antonio Noriega nel aeródromu Paitilla foi un fracasu. El motivu d'esti fracasu foi qu'anque los SEAL nun taben entrenaos nin forníos pa tomar l'aeródromu asignóse-yos la misión. Tres seiciones de 16 SEAL, en 16 botes, tomaron parte na aición, asaltando l'aeródromu dende la canal. El grupu de SEAL que trató de neutralizar l'avión de Noriega pa evitar qu'escapara foi afayáu polos panameños, ensin proteición y allumaos poles lluces de la pista y del perímetru. Nel intercambiu de fueu cuatro SEAL resultaron muertos y nueve mancaos. 

Na otra misión asignada a los SEAL previóse ensertar nadadores, p'asitiar esplosivos nes patrulleras. Sicasí, llegáu'l momentu nengunu de los trés barcos designaos como oxetivos taba na so base de Puertu Balboa. Solo unu d'ellos, Presidente Porres, taba alcontráu cerca de la base americana de la que partió l'ataque. Cuando los buzos SEAL algamaron l'oxetivu fueron descubiertos, pero aun así asitiaron los sos esplosivos y retiráronse. El barcu foi destruyíu.

=== Invasión Iraq ===

[[Ficheru:GROM with Navy SEALs 02.jpg|200px|thumb|Equipu polacu [[GROM]] xunto a Navy SEAL]]
L'esplegue más grande del SEAL hasta la fecha dar mientres la invasión d'Iraq. Les misiones del SEAL dirixir a asegurar toles infraestructures petroleres del sur de la península Al-Faw, según les terminales de gas y petroleu de frente a les mariñes, estenando canales fluviales críticos por que los suministros pudieren llegar al país. 

Nestes misiones los SEAL integrar nel NTG (Grupu Operativu Naval), formáu polos equipos 8 y 10 xunto a miembros del grupu especial polacu [[GROM]] [[Polonia|polacu]]y los comandos 40 y 42 de los Royal Marines xuntu al escuadrón M del SBS.&lt;ref&gt;[http://www.elgrancapitan.org/foru/viewtopic.php?f=43&amp;t=19129]&lt;/ref&gt;

Nel segundu día d'hostilidaes en marzu de 2003, empecipióse una operación conxunta SEAL y [[GROM]], cuntando coles embarcaciones rápides Mk.V del Special Boat Team americanu. Comandos SEAL y [[GROM]] apoderar de plataformes petrolíferes frente a la península d'Al Faw. Les estaciones de bombéu de la mariña fueron ocupaes por una unidá mista de SEAL y Royal Marines. En Um Qasr aviones americanos atacaron instalaciones y una unidá mecanizada iraquina y los SEAL y Royal Marines llimpiaron bunkers iraquinos y aseguraron les instalaciones.

Los SEAL realizaron darréu operaciones anti-francotiradores ya incursiones en Bagdag. Xuntu al SBS aseguraron les rutes fluviales en redol a Umm Qasr.

Otra operación foi tomar de la presa de Mukarayin, 92 km al nordeste de Bagdag. Seis MH-53J Pave Low de la USAF llevaron a los SEAL:
* El de vanguardia llevaría l'equipu de control y de mandu xuntu con seis francotiradores
* El segundu 20 SEAL y dos operadores del EOD; 
* El terceru llevaba a 35 GROM; 
* El cuartu y el quintu llevaben cada unu un Desert Patrol Vehicle del SEAL, * 
El sestu acutar a misiones SAR. 

La unidá mista de SEAL y GROM defendieron la presa mientres cinco díes hasta que fueron relevaos polos Marines. 

Los SEAL tamién realizaron misiones de rescate xunto a la USAF. De xuru que'l más dramáticu acontecimientu d'esti tipu de misión foi la operación del 2 d'abril pa rescatar a Jessica Lynch, soldáu que cayera prisionera unos díes antes cuando les fuercies iraquines habíen emboscado a la so unidá (una compañía de caltenimientu) na Ciudá de An Nasiriyah, matando a dellos de los sos compañeros y prindando a otros cinco. Los SEAL apurrieron el sofitu direutu por que los Comandos pudieren realizar esa misión, qu'incluyía una aición disuasiva per parte de la Infantería de Marina llevada a cabu pola Fuercia de Xera Tarawa, que s'atopaba nes cercaníes, y por un ataque aereu de Harriers AV-8 contra una oficina del Partíu Baath. Coles mesmes, francotiradores de la Infantería de Marina y equipos de fuercies especiales entraron a la ciudá p'aniquilar miembros del partíu Baath y arrexuntar intelixencia. Helicópteros CH-53 y CH-46 de la Infantería de Marina ensertaron l'elementu terrestre de la fuercia conxunto ente qu'aviones AC-130 de la Fuercia Aérea, helicópteros d'ataque AH-1W de la Infantería de Marina, y MH-6 Little Birds del Exércitu esplegar p'aprovir sofitu de fueu inmediato. L'equipu neutralizó la área, entró nel hospital de la ciudá sol control del enemigu, y rescató a Lynch. 

Na posterior ocupación dellos terroristes d'altu perfil fueron prindaos o esaniciaos polos SEAL, incluyendo a Ahmed Hashim Abed, la supuesta mente maestra del homicidiu de cuatro mercenarios de Blackwater en Fallujah, nel añu 2004.

=== Afganistán ===

El primer oficial d'altu rangu de la marina en poner pie n'Afganistán tres los ataques de 11 de setiembre de 2001, foi un SEAL encargáu de toles operaciones especiales pa la Central de Mandu, según el so sitiu web.

Darréu dempués de los ataques del 11 de setiembre, equipos de SEAL fueron unviaos rápido a Camp Doha, y los que yá tán a bordu de los buques de guerra estauxunidenses nel golfu Pérsicu y les agües circundantes empezaron a realizar operaciones de VBSS contra los buques sospechosos de tener venceyos con o inclusive llevar a miembros d'Al Qaeda. Los equipos SEAL 3 y 8 tamién s'esplegaron en Omán, estableciendo la so base na isla de Masirah pa les operaciones n'Afganistán. Una de les esmoliciones inmediates yera la so falta de vehículos fayadizos pa llevar a cabo misiones especiales de reconocencia nel terrén afganistanu. Dempués de pidir emprestaos dellos Humvees a los Rangers del Exércitu, tamién basaos en Masirah, los SEAL ensertar n'Afganistán pa llevar a cabu la SR de lo que sería'l campamentu de Rhino, nel marcu de la Operación Llibertá Duradera. Estes primeres etapes de OEF fueron ordenaos por un compañeru SEAL, el contralmirante Albert Calland.

La misión de la RS na contorna del Camp Rhino duró cuatro díes, dempués de que dos equipos de control de la Fuercia Aérea fixeron un saltu HALO nueche p'asistir a los SEAL na orientación de Marines del 15 MEU, que tomó'l control de la zona y estableció una base d'operaciones. Ente que dende'l Camp Rhino, la CIA probó la intelixencia d'un avión ensin tripular Predator que detecta al xefe talibán Mullah Khirullah saliendo d'un edificiu nun convói de vehículos. Los SEAL y comandos Jgerkorpset daneses asalten un campamentu de Khairkhwa menos de dos hores dempués. Los SEALs siguieron realizando operaciones de reconocencia de los marines hasta salir dempués de pasar 45 díes na tierra.

Les operaciones posteriores mientres la invasión d'Afganistán llevar a cabu dientro de Grupu K-Chigre, una unidá d'operaciones especiales conxuntes de Fuercies Especiales del Exércitu, la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos y fuercies d'operaciones especiales d'Alemaña, Australia, Nueva Zelanda, Canadá, Dinamarca , Noruega y Turquía, sol mandu del SEAL capitán Robert Harward. El Grupu K-Chigre llevó a cabo operaciones de combate nos grandes complexos rupestres de Zhawar Kili, la ciudá de Kandahar y el territoriu circundante, la ciudá de Prata Ghar y cientos de quilómetros de terrén difícil nel sur y l'este d'Afganistán. Nel intre de seis meses Grupu K-Chigre muertu o prindáu más de 200 combatientes talibanes y de Al Qaeda, y destruyó decenes de miles de llibres d'armes y municiones.

Los Navy SEAL participaron llargamente na Operación Anaconda. Mientres l'insertamientu, AB1 Neil Roberts foi refundiáu del so helicópteru cuando tomó fueu de los combatientes d'Al Qaeda atrincheraos. Roberts foi asesináu dempués de participar y lluchar contra decenes d'enemigos mientres casi una hora. Dellos SEALs fueron mancaos nun intentu de rescate y la so fuercia Controlador Aereu de Combate, Sarxentu Téunicu John Chapman foi asesináu. Los intentos por rescatar a la cadena SEAL tamién conducieron a la muerte de dellos [[Rangers]] [[Exércitu d'EE.XX.]] y de la Fuercia Aérea Pararescueman actuando como Fuercia de Reaición Rápida.

SEALs tuvieron presentes na batalla de Qala-i-Jangi xunto a los sos homólogos de la Special Boat Service británicu. Suboficial Stephen Bass recibió la Cruz de la Marina poles sos aiciones mientres la batalla.

El 28 de xunu del 2005, una patrulla SEAL que participaba de la Operación Rede Wing foi sosprendida polos talibanes. Na cruenta batalla que se desencadenó, los cuatro comandos, xuntu colos sos refuerzos, enfrentar a más de 150 insurxentes. La perda sería d'once comando SEAL. El teniente Michael P. Murphy recibió póstumamente la Medaya d'Honor dempués de que'l so equipu de contrainsurgencia de cuatro homes foi casi aniquilada mientres la operación Rede Wing.

N'avientu de 2012, la unidá rescató a un médicu EE.&amp;nbsp;UU. que fuera secuestráu unos díes antes. Sicasí, mientres la operación de la unidá sufrió un accidente mortal, suboficial de primera clase Nicolás D. checque.

=== Guerra contra l'Estáu Islámicu ===

Estaos Xuníos esplegó dellos equipos de Navy Seals pa entrenar a los militares iraquinos y combatir a los estremistes del Isis n'ocasiones especiales amás de rescate de rehenes. Un Seal morrió al norte d'Iraq mientres un grupu d'asaltantes yihadistes del Isis atacaben a un grupu de curdos iraquinos y Seals.&lt;ref&gt;[http://www.periodistadigital.com/america/legislacion-y-documentos/2016/05/05/video-la batalla-a-tiros-contra-el-isis-onde-muerre-un-navy-seal.shtml «El videu de la brutal batalla a tiros contra'l ISIS onde muerre un Navy SEAL.»] Periodista Digital.Consultáu'l 15 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt;

=== Otres intervenciones ===

[[Ficheru:US Navy SEALs in Khawar Kili.jpg|thumb|250px|Seals nun complexu de cueves de los talibán nos montes d'Afganistán en 2002.]]

Anque fueron creaes casi a costa fecha pa lluchar mientres la guerra de Vietnam, los Seal participaron en casi toles aiciones importantes onde l'Armada estauxunidense tuvo comprometida. Pueden citase ente otres:

* El rescate del barcu [[Aquile Lauro]] secuestráu por terroristes palestinos.
* Na [[Batalla de Mogadiscio]] llibrada en [[Somalia]] mientres la [[Operación Devolver la Esperanza]]. Inclusive unu de los veteranos nesa batalla comentó qu'una de les ausencies atopaes na película [[Black Hawk Down]] yera la non apaición de los Seal nella.
* Na [[Guerra del Golfu]].
* En Colombia na llucha contra la guerrillay el narcu.
* [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|Invasión d'Afganistán]] ente otros llugares.
* Na [[Invasión d'Iraq]].
* N'abril de 2009, lliberaron al capitán Phillips de nacionalidá estauxunidense d'un navío secuestráu por pirates somalinos. Trés francotiradores del SEAL tuvieron na cubierta del barcu y un destructor de la US Navy, y dispararon simultáneamente, matando a los trés pirates que curiaben al capitán.
* Lliberación de rehenes n'Iraq (avientu de 2010).
* [[Muerte d'Osama bin Laden]] (mayu de 2011) en [[Abbottabad]], [[Paquistán]]

Xeneralmente en misiones d'operaciones especiales, pero tamién con funciones de simple vixilancia d'instalaciones varies. Fueron los SEALs los encargaos de la seguridá del puertu d'[[Umm Qasar]] hasta la llegada del contingente español destináu a Iraq en [[2003]].&lt;ref name=&quot;irak&quot;&gt;[[Luis Miguel Francisco]] y [[Lorenzo Silva]], Y a la fin, la guerra, [[La esfera de los llibros]], [[Madrid]], [[2006]], ISBN 84-9734-551-2006&lt;/ref&gt;

La mayoría de les operaciones realizaes por esti cuerpu son puramente confidenciales, por cuenta de que la conocencia d'información referente a ciertes operaciones per parte de grupos de riesgu civil, oxetivos de la operación...— puede ser perxudicial pa la seguridá de los miembros del SEAL.

== Organización ==
Los SEAL pertenecen a la US Navy, y formen parte del NSWC, que ye un componente del USSOCOM (United States Special Operations Command).

Los Seal estremar n'equipos (SEAL Team), unidá básica táctica, teniendo cada unu un númberu y tando basaos los impares na mariña Oeste (formando'l Grupu Especial Naval Warfare 1) y los pares nel Este (Grupu Especial Naval Warfare 2). Cada unu de los ocho equipos ST compónse teóricamente de seis pelotones de comandos.

Nos sos entamos cuntábase solo con dos equipos, que fueron creciendo hasta formar seis equipos. Cada unu tien asignada una zona xeográfica d'operaciones. Nestos equipos habría que sorrayar el Naval Special Warfare Development Group. En 1983 tolos Equipos de Baltadera Submarina (UDT) pasaron a denominase SEAL Swimmer Delivery Vehicle Team(SDVT), darréu'l SDVT pasó a llamase Seal Delivery Vehicle Team, formando'l Naval Special Warfare Group 3.

Les unidaes de combate especial, los equipos Seal, entamar n'equipos de 1 a 5 y de 7 a 10. Los equipos impares tán basaos en Coronado y los pares en Virginia Beach. Dientro de los Seal esiste amás el Seal Team 6 o Devgru, consideráu la elite de la elite.

* Equipu SEAL Unu (ST-1): Tien la so base en Coronado. El so ámbitu xeográficu d'operaciones ye'l Pacíficu occidental. Ta entrenáu n'ambientes de xungla, desiertu y urbanos.
* Equipu SEAL Dos (ST-2: Little Creek. Ámbitu xeográficu: Europa. Entrenáu en redolada urbana y desiertu.
* Equipu SEAL Trés (ST-3): Coronado. Ámbitu xeográficu: Oriente Mediu. Ámbitu urbanu y desiertu.
* Equipu SEAL Cuatro (ST-4): Little Creek. Ámbitu xeográficu: Llatinoamérica. Por ello ye l'únicu equipu en que s'esixe desendolcase n'idioma español. Ámbitu urbanu y desiertu. Esti equipu tuvo bien arreyáu na llucha contra la guerrilla y narcotráficu en Llatinoamérica (Colombia, Bolivia, Ecuador, Méxicu, Arxentina, etc).
* Equipu SEAL Cinco (ST-5): Coronado. Ámbitu xeográficu: Pacíficu norte y Corea. Ta entrenáu n'ambientes árticos, desiertu y urbanos.
* [[Grupu de Desenvolvimientu de Guerra Especial Naval]] (DEVGRU): D'antiguo denomináu Equipu SEAL Seis. Ye la unidá antiterrorista de l'Armada Equipu SEAL nᵘ6 (ST-6) creada n'ochobre de 1980. Esti grupu ye la élite del SEAL, yá que escueye a los sos miembros ente'l restu d'equipos SEAL y UDT. Los miembros d'esti equipu tienen un entrenamientu cimeru al restu del SEAL.
* Equipu SEAL Siete (ST-7): Tien la so base en Coronado. El so ámbitu xeográficu d'operaciones ye'l Pacíficu occidental. Ta entrenáu n'ambientes de xungla, desiertu y urbanos.
* Equipu SEAL Ocho (ST-8): Little Creek. Ámbitu xeográficu: África y Mediterraneu. Ámbitu urbanu y desiertu.
* Equipu SEAL diez (ST-10): Little Creek. Ámbitu xeográficu: África y Mediterraneu. Ámbitu urbanu y desiertu.
* Equipos SEAL Delivery Vehicle Teams(SDV): La so base ye Coronado. Esta unidá encargar del tresporte y suministru de los equipos SEAL si'l so misiones asina la riquen. Especializar n'operaciones so l'agua y operen minisubmarinos Mk.VIII Mod 1. Este ye un minisubmarino de propulsión llétrica que puede tresportar hasta a seis SEALs n'operaciones d'insertamientu/Estraición submarines. Dellos tubos lanzatorpedos de submarinos SSBN de la US Navy tresformar pa la entrada y salíes a superficie de comandos SEAL, yá que pueden tresportase en cada submarín hasta 66 SEAL y los sos equipamientos.
[[Ficheru:SEAL Delivery Vehicle Team (SDV) 2.jpg|thumb|350px|SEAL Delivery Vehicle Team (SDV).|Entrenando col submarín nuclear USS Hawaii.]]
[[Ficheru:SBT 22 on SOC-R boats.jpg|thumb|350px|SEAL en llanches rápides.]]

El Naval Special Warfare Group Trés engloba a los SDV, que taben entamaos en dos equipos fundíos anguaño nun únicu euipo: 
* SDVT-1: Pacíficu. Basáu en Pearl Harbour.
* SDVT-2: Atlánticu y Mediterraneu.
 
D'últimes el Naval Special Warfare Group Cuatro xestiona los equipos SBT (Special Boat Team), qu'operen medios especializaos de sofitu n'operaciones fluviales, marítimes y costeres.
* SBT-12: Pacíficu y Oriente Mediu *
SBT-20: Europa, Mediterraneu y Oriente Mediu.
* SBT-22: Especializáu n'operaciones fluviales. Per tantu'l so área xeográfica pue ser cualesquier. Basáu en Stennis.

=== Equipos SEAL ST ===
La organización dexa ver como se siguió'l modelu del SAS/SBS al crear los SEAL. Anque col tiempu la estructura modificóse d'alcuerdu a los nuevos requerimientos, pero siempres se busca que cada seición sía capaz de montar les sos propies operaciones de manera autónoma. 
* Cada equipu ST Seal ta compuestu por seis pelotones y una unidá de Mandu. 
* Cada pelotón cunta con 16 comandos SEAL (dos oficiales, un xefe y trelce especialistes) y puede estremase en dos escuadres o cuatro elemento. 
* Cada equipu SEAL completu cuenta con 27 oficiales y 156 homes, cuntando pal combate con unos 96 miembros o operadores. 

De normal cada equipu del SEAL estremar pal combate en pelotones o escuadres, compuestos por 8 miembros, anque dependiendo de la operación los SEAL pueden operar dende pareyes hasta l'equipu enteru. Siguiendo'l modelu del SAS/SBS cada miembru de patrullar ye un especialista: unu en baltaderes, otru n'electrónica, unu en navegación cartógrafu y un pa-sanitarios. La infiltración en territorios contrariu rique discreción, por eso los miembros son pocos prefier la comunicación por aciu xestos, d'alcuerdu a les enseñances aprendíes en Vietnam. 

Nel equipu los miembros suelen llevar equipos de visión nocherniega y GPS. La visión nocherniega ye vital yá que por regla xeneral les operaciones suélense faer pela nueche. Un Equipu Seal de normal lleva un [[Francotirador]] y ente 2 y 4 ametralladores llixeres de sofitu y el restu de miembros va armáu con fusiles d'asaltu [[M4]] o la so variante [[HK416]]. El fusil qu'utilicen en combate urbanu ye'l [[MP5]] yá que este emplega munición con menor algame y capacidá penetradora que'l M4, asina les bales nun traviesen les parés pudiendo mancar a otros componentes del pelotón, anque anguaño tán camudándolo pol [[MP7]]. 
L'arma de mano ye bien al gustu de cada operador (pudiendo modificar al so gustu o a situaciones que rican d'otru armamentu, anque l'armada dota a cada unu con una pistola [[SIG-Sauer P226]].

Les infiltraciones aérees facer por aciu saltos HALO/HAHO, lo cual rique un entrenamientu duru pa llograr saltos de precisión que faigan que los ocho miembros cayan nun mesmu puntu. La infiltración dende'l mar bien pue ser por aciu minisubmarinos, buciando hasta la mariña o aprovechando ríos, per mediu d'una [[Groupe Zodiac|zodiac]]. Pa operar nel desiertu los SEAL cunten con un coche especial, [[Desert Patrol Vehicle]], diseñáu pa llevar a 3 persones más un pasaxeru o combustible.

=== Equipos de Sofitu SEAL ===
Cada pelotón de SDV componer de dolce a quince comando SEAL. Hasta apocayá esistíen dos equipos de SDV, pero agora solo funciona unu. Otros comandos son asignaos a cualesquier de los trés SBT (Special Boats Team) esistentes, qu'hasta apocayá se denominaben SBU (Special Boats Unit) . 

Sicasí, esiste una diferenciación ente los ST y los SBT, pos el so entrenamientu diverxe y especializa a partir d'un puntu común. Los SBU operen colos SWCC (Special Warfare Combatant-craft Crewmen), que concentren les sos habilidaes na guerra de mariña y grandes ríos. Básicamente sofiten les operaciones de los ST.

=== El DEVGRU (Naval Special Warfare Development Group, conocíu tamién como Seal Team Six) ===
{{AP|DEVGRU}}
Esti equipu considérase la grana del SEAL. Respuende direutamente al Mandu Conxuntu d'Operaciones Especiales, [[JSOC]] (Joint Special Operations Command) y los sos oríxenes remontar a la [[Operación Eagle Claw]] de 1980, que pretendía'l rescate de rehenes estauxunidenses na Embaxada en Teḥrán. Los miembros del Equipu seis aprienden a saltar en paracaíes en toles modalidaes de saltu y especialícense en combate cuerpu a cuerpu, pero tán igualmente preparaos pa toa clase d'escenarios, armes, y condiciones. Créese que se compón d'unos 300 comandos. Tien la so base en Dam Neck, na Estación Aeronaval d'Oceanía, en Virginia. Al pie de los [[Delta Force|Equipos Delta]] del Exércitu de los Estaos Xuníos formen la fuercia de choque más especializada y entrenada de los EE.XX.

El Seal Team Six foi creáu por Richard Marcinko y el so númberu pretendía confundir, pos nesi tiempu solo esistíen dos equipos SEAL. Marcinko escoyó los sos miembros ente los comandos SEAL, pero la nueva organización tuvo problemes por cuenta de la falta de definición clara de les sos competencies.

El ST-1 empezó a entrenar a los dolce pelotones qu'entós lo formaben en táctiques contraterroristas (CT), estableciendo'l so propiu elementu especializáu. Col tiempu, el ST-6 convertir nel equipu CT de referencia y constituyóse oficialmente n'ochobre de 1980 y pasó a llamase DEVGRU en 1987, cuando s'establez el Naval Special Warfare Command. Sicasí, coloquialmente inda se fala del ST-6 cuando se refier al DEVGRU, o a cencielles Equipu-6.

Poco se sabe de la composición de DEVGRU, anque sí hai consensu en que se trata d'una de les más preparaes fuercies especiales d'Estaos Xuníos y del Mundu.

== Selección y entrenamientu ==
Los requerimientos pa entrar nel cursu de selección del SEAL son:
* El candidatu tien de ser un varón militar activu de la marina de guerra d'Estaos Xuníos o del Serviciu de Guardacostes.
* L'aspirante nun puede cumplir los 28 años a la fecha d'empezar el cursu. 
[[Ficheru:US Navy 071019-N-6552M-190 SEAL trainees scan the room for possible threats as part of a SEAL qualification training exercise.jpg|thumb|250px|Alumnos practiquen exercicios [[CQB]] mientres un entrenamientu de cualificación SEALs.]]

L'entrenamientu y selección de los SEALs trata de llevar a los sos miembros hasta la llende físico y psicolóxico. Na selección del SEALs llevar a los candidatos hasta la galdidura social, física y psicolóxica, poniendo a prueba lo bien que puede un home trabayar n'equipu baxu intensa presión mental y dolor físicu. La selección de los SEAL se engloba na primer fase del cursu de seis meses, llegando al puntu cume del entrenamientu na Selmana del Infiernu, cinco díes nos que los reclutes pasen por constante fríu, fame y quítase-yos de suañu. El porcentaxe d'abandonu de los candidatos na selección ye cercanu al 90%. La mayoría de los reclutes retírase muncho primero de la Selmana del Infiernu al nun aguantar l'entrenamientu, qu'implica correr 15 milles, amás de nadar 2 milles n'agües abiertes ya intenses pruebes físiques.

les fases del cursu inicial de selección son:

* '''Fase 1 - Acondicionamientu básicu'''. Dura ocho selmanes. Basar na condición física, habilidaes na agua, trabayu n'equipu y resistencia. Les primeres trés selmanes preparen escontra la cuarta selmana, conocida como la &quot;selmana del infiernu&quot;. Les 4 selmanes restantes tán dedicaes a métodos de reconocencia acuática y navegación. 

* '''Fase 2 - Bucéu'''. Dura ocho selmanes. Entrénase y califica a los candidatos en bucéu de combate. L'entrenamientu físicu ye continuu y faise cada vez más intensu.

* '''Fase 3 - Guerra terrestre'''. Dura nueve selmanes. Centrar n'orientación, táctiques de guerrilla, téuniques de patrulla, rappel, tiru y baltadera. Les postreres 3 selmanes y media pasar na Isla de San Clemente, onde los candidatos apliquen les téunica aprendíes. Pa completar l'entrenamientu sigue un cursu de tres selmanes de paracaidismu.

Ente l'entamu de la instrucción y el momentu final en que'l voluntariu ye almitíu y puede ingresar nos SEALs pasa un añu y mediu d'entrenamientu, al qu'hai que sumar un añu más d'entrenamientu hasta'l primera esplegue en combate.

== Galería d'imáxenes ==

&lt;gallery&gt;
 
SEALS wearing diving gear.JPG|SEALs con traxes de buzu remaneciendo del océanu.
Navy Seals Training by Andrew McKaskle, USN, May 2005 (DOD 050505-N-3093M-001) (589158160).jpg |Un SEAL saliendo d'un [[submarín]].
Combat Rubber Raiding Craft manned by SEAL-Team 5.jpg | Un grupu de SEALs nuna llancha semirrígida.
US Navy SEALs in from water.jpg | SEALs llegando a tierra dende'l mar.
SEALs train with Army pilots in Northern Edge.jpg | SEALs saliendo d'un [[CH-47D Chinook]].
SEAL Team Two (Echo Platoon).JPG |SEALs aerotresportaos a la cubierta d'un buque.
US Navy 070721-N-8949D-002 Navy SEALs exit a helicopter before securing the beach during a capabilities demonstration at the annual East Coast SEAL reunion.jpg | SEALs saltando al mar dende un helicópteru [[UH-60 Black Hawk]]
US Navy SEALs hoisted into AF CV-22.jpg | Dos buzos SEAL siendo izados por un [[convertiplano]] [[CV-22 Osprey]].
US Navy 100717-N-0683T-292 A U.S. Navy SEAL sniper waves to the crowd during a capabilities demonstration at Joint Expeditionary Base Little Creek, Va.jpg |SEAL [[francotirador]] con un fusil [[M110 SASS]].
US Navy SEAL in Dune Buggy.jpg |Vehículu d'alta movilidá [[Desert Patrol Vehicle|DPV]] utilizáu polos SEALs en zones desérticas.
US Navy SEAL team member in Afghanistan 2002.jpg |Un SEAL nuna operación antitalibán en 2002 mientres la [[Guerra d'Afganistán]].
SEAL team training.jpg | SEALs mientres un entrenamientu de combate direutu en desiertu.

&lt;/gallery&gt;

== SEALs famosos ==
* [[Chris Kyle|Christopher Scott Kyle]], francotirador: el francotirador más letal de la historia militar estauxunidense (Odessa, Texas, Estaos Xuníos; 8 d'abril de 1974 - Glen Rose, Texas, Estaos Xuníos; 2 de febreru de 2013)], en que la so hestoria basar la película [[American Sniper (película)]].

* [[Christopher Cassidy]], astronauta. Ta prevista la so participación na misión [[STS-127]].
* [[Bob Kerrey]], gobernador de [[Nebraska]] de 1983 a 1987 y senador por Nebraska de 1989 a 2001. Foi condecoráu cola [[Medaya d'Honor]] por aiciones mientres la Guerra de Vietnam.
* [[Richard Machowicz]], presentador del programa ''Armes del Futuru'' de [[Discovery Channel]].
* [[Michael A. Monsoor]], premiáu cola [[Medaya d'Honor]] a títulu póstumu por aiciones na [[Guerra d'Iraq]].
* [[Erik Prince]], fundador de [[Blackwater Worldwide]].
* [[Theodore Roosevelt IV]], bisnietu del presidente de los Estaos Xuníos [[Theodore Roosevelt]].
* [[William Shepherd]], comandante de la [[Espedición 1 (ISS)|Espedición 1]] de la [[Estación Espacial Internacional]].
* [[Neil Roberts]] Oficial de primera clase, fináu n'Afganistán en 2002 mientres la [[Operación Anaconda]], y el primer Seal fináu (oficialmente) en serviciu dende 1989.
* [[Marcus Luttrell]], únicu sobreviviente de la [[Operación Ales Rojas]] na [[Guerra d'Afganistán]].

== Ver tamién ==

* [[Operación Ales Rojas]]
* [[Grupu de Desenvolvimientu de Guerra Naval Especial de los Estaos Xuníos]] (DEVGRU o 6º Equipu SEAL)
* [[Mandu d'Operaciones Especiales de los Estaos Xuníos]] (USSOCOM o SOCOM)
* [[Fuercies d'Operaciones Especiales d'Estaos Xuníos]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|United States Navy Seals}}
* [https://web.archive.org/web/20061215083351/http://www.seal.navy.mil/seal/ Páxina oficial]


{{Tradubot|SEAL}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Unidaes de l'Armada d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Unidaes d'operaciones especiales de los Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Acrónimos militares]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>06pzlqbukho6gdl0vwd14yc6z2j5ds9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ada de la Cruz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143553</id>
    <revision>
      <id>3703333</id>
      <parentid>3612121</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6014" xml:space="preserve">{{referencies|biografíes|t=20100927}}
{{persona}}
'''Ada Aimée de la Cruz Ramírez''' {{nym}} ye una [[Modelu (moda)|modelu]], actriz y política dominicana. Ada foi [[Miss República Dominicana 2009]] y participó nel [[Miss Mundu 2007]], quedando ente les semifinalistes, y otra vegada participó en [[Miss Universu 2009]] quedando como primer finalista.

== Primeros años ==
Ada nació en [[Santu Domingu]] pero se crió en [[Villa Altagracia]], tornó a [[Santu Domingu]] a la edá de 14 años, vive cola so madre Ana Martínez Ramírez, y los sos güelos Celeste Ramírez y Ventura Garabito, el so hermanu de 9 años Adrián y la so pequeña prima.

== Miss República Dominicana ==
En [[2007]] compitió nel concursu de [[Miss Mundu 2007]] quedando semifinalista. Foi la primer dominicana en ganar el concursu de [[Miss World Beach Beauty]]. Participó en pasareles internacionales, como [[Miami Fashion Week]], [[New York Fashion Week]], [[Dominicana Moda]], ente otros. Ye la segunda muyer de traces Africanes en ganar el concursu de guapura Miss República Dominicana dempués de [[Ruth Ocumárez]] nel 2002. 

Foi coronada [[Miss República Dominicana 2009]], representando'l llugar d'orixe de los sos güelos, la [[provincia]] de [[San José de Ocoa]], el 23 d'agostu de 2009 Ada de la Cruz quedó primer finalista del concursu Miss Universu 2009, siendo la primera en ganar esti puestu representando al so país República Dominicana. [[Ana Contreras]] foi la so contrincante na final.

== Miss República Dominicana Universu 2009 ==
Nesti certame de guapura nacional participaron más de 25 provincies de la república, la comunidá dominicana n'[[Estaos Xuníos]] y el Distritu Nacional. Ada Aimeé foi en representación de la provincia [[San José de Ocoa]], siendo asina, la primer muyer representante d'esta provincia, en coronase Miss República Dominicana Universu. Al llegar, Ada (San José De Ocoa), foi electa ente les 12 semifinalestas pol so desempeñu nes pruebes preeliminares, d'ellí pasó les pruebes finales de: ''traxe de Bañu'' nel cual llució'l traxe de bañu típico de dos pieces, el so tan espodáu cuerpu, el so glamour, el to equilibriu y el so porte, facer merecedora d'una escelente participación y de un puntaje de 9.564, siendo la merecedora tamién del primer llugar nesta pasarela, de manera tal, que se convirtió n'arguyu pa la so Provincia y pa la so familia; el ''traxe de nueche'', foi la pasarela na que destacó depués, iguáu por Leonel Lirio (importante diseñor de modes de la República Dominicana), diseñáu con un color blaco formosu, testura subliminar y un escote perfeutamente apoderáu pa quien lo llucía, llogrando entós un puntaje de 9.543, siendo entós, la segunda de meyor pasarela en traxe de nueche, dempués de Sahoni Camarena, representante de la provincia San Cristóbal; asina llogró, Ada Aimée destacar de manera importante nos dos primeres pruebes finales, pasando a la etapa final ente les 6 finalistes pa la entruga final. Na entruga final foi la postrera en ser llamada pa responder, el xuez Luis Arturo Cambucha ye a quien-y toca preguntar -y, la entruga escoyida por esti xuez foi la siguiente: ''¿crees tu que tenemos de llegalizar l'albuertu en República Dominicana? y ¿por qué?''... La respuesta d'esta representante foi: '''Yo soi una persona que vengo d'una familia bien creyente en Dios y según Dios danos la vida, namái él tien derechu a quitar la; yo creo que tenemos de respetar la vida de cada ser humanu, por que nun sabemos quien nos diz el día de mañana: Toma Estrecha la mio mano''', con esta respuesta foi merecedora de los aplausos del públicu y de la impresión de los xueces, quien la evaluaron con una puntuación de 9.831 y tamién, al ser la de mayor puntaje nesta etapa, por que porte la corona de Miss República Dominicana Universu 2009 y qu'asina pudo representar felicidá patria nel certame de Miss Universe 2009, llogrando una participación bien destacada y el llugar de primera finalista.

== Dempués del so regresu ==
Dempués que torna, del [[Miss Universe]], actuó na película d'Alfonso Rodríguez Crime con actores internacionales como [[Ving Rhames]] y [[Lisbeth Santos]]. Tamién llogró un pequeñu papel na película [[Trópico de sangre]], película en que participaron actores como [[Michelle Rodriguez]], [[César Évora]] y [[Sergio Carlo]]. Ada mostro parte del so cuerpu al desnudu nuna escena de la película. Nel 2010 postular pa Vicealcaldesa del conceyu de Santu Domingu Norte y ganó, esto causó un gran discutiniu yá qu'arrenunció al so títulu de Miss República Dominicana y Primer finalista nel [[Miss Universu]]. Tamién participó na película del direutor dominicanu Archie López, xunto a los comediantes Raymond Pozu y Miguel Verdes na película lotoman.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20070905204626/http://www.foro.univision.com/univision/board/message?board.id=missrepublicadominicana&amp;message.id=5401&amp;view=by_date_ascending&amp;page=2 Biografía de Ada.]
* [http://www.rosengurtt.co.uk/events_parties/contestant_photos.aspx?event_id=12&amp;part_id=357&amp;showNumber=false Semeyes de Ada Aimee en Miss Mundu.]

{{NF|1985||Cruz, Ada De La}}

{{Socesión| predecesor = Paola Torres| títulu = Miss Mundu Dominicana| periodu = 2007| socesor = Nathali Montes d'Oca predecesor2 = [[Marianne Cruz]]
| títulu2 = [[Miss República Dominicana]]
| periodu2 = [[Miss República Dominicana 2009|2009]]
| socesor2 = [[Eva Arias]]
|títulu3=[[Miss Universu|Primer finalista]]| periodu3=[[Miss Universu 2009|2009]]| predecesor3={{bandera|COL}} [[Taliana Vargas]]|socesor3= {{bandera|JAM}} [[Yendi Phillips]]}}
{{Tradubot|Ada de la Cruz}}
[[Categoría:Actores y actrices de la República Dominicana]]
[[Categoría:Modelos de la República Dominicana]]
[[Categoría:Delegaes de Miss Universu]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión de la República Dominicana]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>fohy89gfmjbh02ejsmd5ka7mebdflaa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pedofilia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143967</id>
    <revision>
      <id>3703406</id>
      <parentid>3702694</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35514" xml:space="preserve">{{Ficha d'enfermedá |nome =
 Pedofilia |imaxe =
 
|pie = 
|tamañu = 
|CIE-10 = {{CIE-10|F|65|4|f|60}}
|CIE-9 = {{CIE-9|302.2}}
|CIE-O = 
|CIAP-2 = 
|OMIM = 
|DSM-IV = 
|DiseasesDB = 
|Medline = 
|MedlinePlus = 
|eMedicineSubj = 
|eMedicineTopic = 
|MeshID = D010378
|GeneReviewsID = 
|GeneReviewsname =
|sinónimos =
}}
Dende un puntu de vista médicu, la '''paidofilia''' o '''pedofilia''' ye una [[parafilia]] que consiste na escitación o'l placer sexual que se llogra, principalmente al traviés d'actividaes o fantasíes sexuales con neños de, xeneralmente, ente 8 y 12 años.&lt;ref&gt;Enrique Echebúrua y Cristina René Guerricaechevarría, ''Abusu sexual en...'', páx. 79.&lt;/ref&gt; La paidofilia o la pedofilia ye un trestornu psiquiátricu nel qu'un adultu o un adolescente mayor esperimenta una atraición sexual primaria o esclusiva a los neños prepúberes.&lt;ref name=&quot;DSM 5&quot;&gt;{{cita web| títulu = Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition|publisher = [[American Psychiatric Association|American Psychiatric Publishing]]|url=http://dsm.psychiatryonline.org/book.aspx?bookid=556|añu=2013|fechaaccesu=25 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=ICD-10&gt;See section F65.4 Paedophilia. {{cita web |títulu=The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders Diagnostic criteria for research World|publisher=[[World Health Organization]]/[[ICD-10]]|añu=1993|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2012|url=http://www.who.int/classifications/icd/en/GRNBOOK.pdf|cita=B. A persistent or a predominant preference for [[child sexual abuse|sexual activity]] with a prepubescent child or children. C. The person is at least 16 years old and at least five years older than the child or children in B.}}&lt;/ref&gt; Anque les neñes suelen empezar el procesu de la [[pubertá]] a los 10 o 11 años, y los neños a los 11 o 12 años,&lt;ref name=Kail&gt;{{cita llibru | apellíu= Kail | nome= RV |autor2=Cavanaugh JC| títulu = Human Development: A Lifespan View | isbn = 0495600377 | publisher = [[Cengage Learning]] | añu = 2010 | page = 296 |edición = 5th|url=https://books.google.com/books?id=Y-n5Y7oyCgoC&amp;pg=PA296}}&lt;/ref&gt; los criterios pa la pedofilia se amplian al puntu de corte pa la prepubescencia que vendría arrodiando a la edá de 13 años.&lt;ref name=&quot;DSM 5&quot; /&gt; Una persona que ye diagnosticada con pedofilia tien de tener a lo menos ''15 años d'edá'', y a lo menos 5 o 6 años más que'l neñu prepúber, por que la atraición sía diagnosticada como pedofilia.&lt;ref name=&quot;DSM 5&quot;/&gt;&lt;ref name=ICD-10/&gt;

La pedofilia ye una traza multifactorial na personalidá del que la carez, y compónse d'aspeutos mentales, institucionales, d'actividá, d'educación sexual, de violencia, de control de les pulsiones, etc. Nesti sentíu, suélense estremar dos tipos de pedofilia: una primaria o esencial, bien enraigonada nel suxetu, y otra secundaria (o otres), qu'apaecería motivada por factores circunstanciales.

Les conductes pedófiles son bien heteroxénees, dende casos inofensivos, hasta aquellos en qu'algamen niveles qu'entren dientro de lo criminal. A l'actividá sexual d'un pedófilu con un menor prepubescente o menos de 12 años conocer col nome de ''[[abusu sexual infantil]]'' o ''[[pederastia]]''&lt;ref&gt;Cuando se trata d'una persona mayor de 14 pero menor d'una determinada edá (que varia d'ente 14 y 21 años según el país), y que nun da'l so consentimientu, conocer col nome de ''[[estupro]]'' (cf. [http://derecho.laguia2000.com/derechu-penal/delitu-de-estupro Delitu de estupro]).&lt;/ref&gt; (pallabra que, etimológicamente, significa lo mesmo que ''pedofilia'').&lt;ref&gt; Sicasí, non tou abusador sexual de menores ye, puramente, un pedófilu; pa más detalles, consúltese l'artículu [[Pederastia]].&lt;/ref&gt;

Esisten diverses asociaciones de pedófilos que reivindiquen la pedofilia como una forma más de vivir la sexualidá humana y que, arriendes d'ello, tien de ser aceptada con naturalidá per parte de la sociedá.&lt;ref&gt;Cf. Patrizia Romito, [https://books.google.com/books?id=kIH9GtNkGb4C&amp;pg=PA175&amp;dq=asociaciones+de+pedofilos&amp;hl=en&amp;ei=9nWWTJqzD4HNswb535lb&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CCoQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Un silenciu ensordador. La violencia despintada contra muyeres y neños''], Montesinos, Barcelona, 2007, páxs. 175 y ss.&lt;/ref&gt;

Nel usu popular, la pallabra ''pedofilia'' suelse aplicar a cualquier interés sexual nos neños o l'actu d'[[abusu sexual infantil]].&lt;ref name=&quot;setovii&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sebe|nome=Michael|fecha=2008|títulu=Pedophilia and Sexual Offending Against Children|ubicación=Washington, DC|publisher=American Psychological Association|page=vii}}&lt;/ref&gt; Esti usu confunde l'atraición sexual escontra los neños prepúberes col actu d'abusu sexual infantil, y nun estrema ente l'atraición a prepúberes y púberes o post-púberes [[Minoría d'edá menores d'edá]]. Los investigadores encamienten que s'eviten estos usos imprecisos yá que magar les persones que cometen abusu sexual infantil dacuando presenten el trestornu, sexual de neños infractores d'abusu nun son pedófilos nun siendo que tengan un interés sexual primaria o esclusiva nos neños prepúberes,&lt;ref name=&quot;ames&quot;&gt;{{cita publicación| autor1 = Ames MA| autor2 = Houston DA|títulu=Llegal, social, and biological definitions of pedophilia|publicación=Arch Sex Behav|volume=19|númberu=4|pages=333–42|fecha=August 1990|pmid=2205170|doi=10.1007/BF01541928}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Oxford&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu1=Blaney|nome1=Paul H.|apellíu2=Millon|nome2=Theodore|títulu=Oxford Textbook of Psychopathology (Oxford Series in Clinical Psychology)|edición=2nd|añu=2009|publisher=Oxford University Press, USA|cita=Some cases of child molestation, especially those involving incest, are committed in the absence of any identifiable deviant erotic age preference.|isbn=0-19-537421-5|pages=528}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Edwards&quot;&gt;Edwards, M. (1997) &quot;Treatment for Paedophiles; Treatment for Sex Offenders&quot;. ''Paedophile Policy and Prevention, Australian Institute of Criminology Research and Public Policy Series'' (12), 74-75.&lt;/ref&gt; y la lliteratura indica la esistencia de pedófilos que nun abusen de los neños.&lt;ref name=&quot;feelgood&quot;&gt;{{cita publicación| autor1 = Feelgood S| autor2 = Hoyer J|añu=2008|títulu=Child molester or paedophile? Sociolegal versus psychopathological classification of sexual offenders against children|publicación=Journal of Sexual Aggression|volume=14|númberu=1|pages=33–43|doi=10.1080/13552600802133860}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SetoReview&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Sebe MC|añu=2009|títulu=Pedophilia|url=http://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev.clinpsy.032408.153618|publicación=Annual Review of Clinical Psychology|volume=5|númberu=|pages=391–407|doi=10.1146/annurev.clinpsy.032408.153618|pmid=19327034}}&lt;/ref&gt;

== Hestoria del términu ==
[[Ficheru:Martin Van Maele - La Grande Danse macabre des vifs - 32.jpg|thumb|right|200px|Los [[pedófilu|pedófilos]] suelen convertise n'[[agresor sexual|agresores sexuales]].]]
Etimológicamente, la pallabra deriva del términu [[Idioma griegu|griegu]] παιδοφιλια, ''paidophilia'', y ésti de παις-παιδος, ''páis-paidós'', «rapazu» o «neñu», y φιλíα ''filía'', «amistá». ''Paidophilia'' foi acuñada polos poetes griegos como un sustitutu de «paiderastia» ([[pederastia]]),&lt;ref&gt;Cf. H.G. Liddell and Robert Scott, ''Intermediate Greek-English Lexicon'', 1959. ISBN 0-19-910206-6.&lt;/ref&gt; o viceversa.

Considérase que ''paidofilia'' ye un términu [[etimoloxía|etimológicamente]] más correutu que ''pedofilia'', magar esta segunda forma úsase más.&lt;ref&gt; Cf. Manuel Secu y otros, ''Diccionariu del español actual'', Aguilar, Madrid, 1999 y Real Academia Española, ''Diccionario de la lengua española'', Espasa, Madrid, 2001.&lt;/ref&gt; En rellación cola atraición escontra los adolescentes, tamién suel emplegase'l términu «hebefilia» o «efebofilia».

Na [[antigua Atenes]], la rellación sexual ente un adultu y un mozu púber denominábase ''pederastia'', y considerábase como un elementu más na rellación ente un docente y el so discípulu: l'amor ente dambos favorecía la tresmisión del saber y de les lleis ciudadanes. Otra manera, el sexu con suxetos prepúberes, denomináu ''pedofilia'', yera castigáu con condenes que podíen llegar a la pena de muerte.

Na Roma antigua, pela so parte, la ''pederastia'' taba bien espublizada, pero ensin les xustificaciones de los griegos, y la ''pedofilia'' yera tamién condergada.&lt;ref&gt;Cf. Anna Oliveiro Ferraris y Bárbara Graziosi, ''¿Qué ye...?'', páxs. 18-20.&lt;/ref&gt;

Con tou, simultáneamente había puntos de vista de tipu moral-psicolóxicu que condergaben cualquier tipu de contautu sexual ente adultos y menores; asina, por casu, Platón o Suetonio.

El términu ''paedophilia erótica'' foi acuñáu en 1886 pol psiquiatra vienés [[Richard Freiherr von Krafft-Ebing|Richard von Krafft-Ebing]] nel so trabayu ''[[Psychopathia Sexualis]]'',&lt;ref&gt;Krafft-Ebing, R. von. (1886). ''Psychopathia sexualis: A mélicu-forensic study'' (1965 trans by H. Y. Wedeck). New York: G. P. Putnam's Sons. ISBN 1-55970-425-X.&lt;/ref&gt; nel que lo describió como l'interés sexual dirixíu namái escontra mozos prepubescentes, ensin incluyir a adolescentes, un interés que sumiría cola apaición de los [[calteres sexuales secundarios|primeros signos de vellu púbicu]].

A los adultos que manifestaben esti enclín, Krafft-Ebing clasificar en tres grupos:
# Pedófilos;
# De sustitución, esto ye, cuando los mozos prepubescentes son vistos como oxetos que sustitúin a un oxetu adultu que ye'l preferíu pero que nun ta disponible.
# [[Sádicos]].

A propuesta del psiquiatra suizu [[Auguste Forel]], el términu entró oficialmente nel ámbitu de la psiquiatría col significáu de ''pasión sexual polos menores''.{{ensin referencies}}

La pedofilia foi reconocíu formalmente per primer vegada y nomáu nel sieglu 19. Una cantidá significativa d'investigación na área tuvo llugar dende la década de 1980. Anque na so mayoría documentáu nos homes, tamién hai muyeres que presenten el trestornu,&lt;ref name=&quot;setowomen&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sebe|nome=Michael|fecha=2008|títulu=Pedophilia and Sexual Offending Against Children|ubicación=Washington, DC|publisher=American Psychological Association|pages=72–74}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;genpsych&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Review of Xeneral Psychiatry|nome=Howard H.|apellíu=Goldman|añu=2000|publisher=McGraw-Hill Professional Psychiatry|isbn=0-8385-8434-9|page=374}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;psychiatrictimes.com&quot;&gt;{{cita web|autor=Lisa J. Cohen, PhD and [[Igor Galynker]], MD, PhD|títulu=Psychopathology and Personality Traits of Pedophiles|publisher=''[[Psychiatric Times]]''|fecha=8 de xunu de 2009|fechaaccesu=7 de marzu de 2014|url=http://www.psychiatrictimes.com/articles/psychopathology-and-personality-traits-pedophiles}}&lt;/ref&gt; y los investigadores suponen estimaciones disponibles nun representen el verdaderu númberu de pedófiles femenines. Nun hai cura pa la pedofilia desenvuelta, pero hai tratamientos que pueden amenorgar la incidencia d'una persona que comete l'abusu sexual infantil. Les causes exactes de la pedofilia nun s'establecieron de forma concluyente. Dellos estudios de pedofilia nos delincuentes sexuales de neños haber correlacionado con diverses anomalíes neurolóxiques y patoloxíes psicolóxiques. Nos Estaos Xuníos, dempués de ''[[Kansas v. Hendricks]]'', los delincuentes sexuales que son diagnosticaos con ciertos trestornos mentales, especialmente la pedofilia, pueden tar suxetos a indefiníu compromisu civil .

== La pedofilia como parafilia ==

=== Carauterización del pedófilu ===
La pedofilia remanez antes o mientres la pubertá, y ye estable nel tiempu.&lt;ref name=&quot;cutler&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Cutler, Brian L.|títulu=Encyclopedia of Psychology and Law|publisher=SAGE|añu=2008|isbn=978-1-4129-5189-0|páxina=549}}&lt;/ref&gt; Ye autu-afayada, non escoyida.&lt;ref name=&quot;setovii&quot; /&gt; Por estes razones, la pedofilia foi descrita como un trestornu de la preferencia sexual, fenomenológicamente similar a una orientación sexual heterosexual o homosexual.&lt;ref name=&quot;cutler&quot; /&gt; Estes observaciones, sicasí, nun esclúin la pedofilia del grupu de los trestornos mentales por cuenta de que los actos de pedofilia causen dañu, y los pedófilos, dacuando, pueden ser ayudaos por profesionales de salú mental p'abstenese d'actuar sobre los sos impulsos, que causen dañu a los neños. 
La [[psiquiatría]] considera la pedofilia como una [[parafilia]].&lt;ref&gt;Cf., ente otros, [http://www.ssvaldivia.cl/estadisticas/cie10/busava.htm?tipbus=1&amp;tip1lliriu=1&amp;cod_morta=1-057 Clasificación Internacional d'Enfermedaes], [http://www.psicoarea.org/dsmiv_11.htm DWM-IV-TR]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.minddisorders.com/Ob-Ps/Pedophilia.html ''Encyclopedia of Mental Disorders''; [http://www.psychologytoday.com/conditions/pedophilia.html Psychology Today] y [https://web.archive.org/web/20081019020430/http://allpsych.com/disorders/paraphilias/index.html All Psych Online].&lt;/ref&gt; Los pedófilos, dende esta perspeutiva, son: {{cita|suxetos con una orientación libidinosa empobinada primariamente a neños, ensin apenes interés polos adultos, y con conductes compulsives non mediatizadas por situaciones de estrés.&lt;ref&gt;Enrique Echeburúa y Cristina Guerricaechevarría, op. cit., páx. 83.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, nun hai alcuerdu sobre que la pedofilia sía una orientación sexual. Por casu, la '''Asociación Americana de Psiquiatría''' nun la considera una orientación sexual.&lt;ref&gt;Páxina web &quot;Plataforma participativa de comunicación LGBT&quot;, artículu &quot;La APA niega que considerara la Pedofilia una orientación sexual&quot; [https://web.archive.org/web/20131110131852/http://www.inoutpost.com/noticies-LGBT/la-apa-niega-que-considerara--la pedofilia-una-orientacion-sexual-20131101123423.html] consultáu'l 14nov13&lt;/ref&gt;

Los pedófilos suelen ser o bien persones con trestornos mentales o bien persones bien solitaries y que viven al marxe de la sociedá.&lt;ref&gt;Cf. Anna Oliveiro Ferraris y Bárbara Graziosi, ''¿Qué ye...?'', páxs. 75.&lt;/ref&gt;

La cuarta edición revisada del ''[[Manual diagnósticu y estadísticu de los trestornos mentales]]'' de l'Asociación Psiquiátrica Americana (''[[American Psychiatric Association]]'') describe con tres rasgo un diagnósticu estándar del pedófilu, basándose en 3022 casos de pedofilia:
* esperimentación, mientres un periodu de siquier seis meses, de [[Fantasía sexual|fantasíes sexuales]] intenses o recurrentes, o d'impulsos sexuales, o de necesidá d'actividá sexual, onde l'oxetu d'atención ye unu o dellos neños prepubescentes (xeneralmente, menores de trece años);
* o bien dichos impulsos solo repercuten na esfera sexual del individuu, o bien lu provoquen [[ansiedá]] o dificultaes interpersonales;
* L'individuu tien diecisiete años o más y hai de ser a lo menos seis años mayor que'l menor pol qu'amuesa la so atraición.

La materialización de la pedofilia (tamién llamada [[pederastia]]) pue ser de delles formes; l'atraición erótica que dalgunos [pedófilos] sienten polos neños nun se traduz necesariamente n'actos sexuales completos. El pedófilu puede llindase a esnudar al neñu y a miralo, a exhibise, a masturbarse na so presencia, a tocalo con delicadeza y a afalagalo. Puede convencer al neñu por que de la mesma tocar y asina socesivamente.&lt;ref&gt;Anna Oliveiro Ferraris y Bárbara Graziosi, ''¿Qué ye...?'', páx. 72.&lt;/ref&gt;

Cognitivamente, el pedófilu carauterizar por nun considerar desaveniente'l so enclín o conducta, polo que nun suel presentar sentimientos de culpa o vergüenza; n'ocasiones, inclusive, apelen a la seducción del menor como causa de la mesma o a que'l so comportamientu puede entendese como una forma d'educación sexual de los menores.

La personalidá del pedófilu ye polimorfa. Pueden estremase dos grandes tipos de pedófilos: los primarios y los secundarios o situacionales:&lt;ref&gt;Cf. Enrique Echeburúa y Cristina Guerricaechevarría, op. cit., páxs. 83 y ss.&lt;/ref&gt;

* Los primarios amuesen un enclín sexual casi esclusiva polos neños y la so conducta compulsiva ye independiente de la so situación personal. Trátase, clínicamente, de pedófilos nun sentíu estrictu del términu que presenten unes aburuyes cognitives específiques: consideren la so conducta sexual como apropiada (nun se sienten culpables nin avergoñaos), planien les sos aiciones, pueden llegar a atribuyir la so conducta a un efeutu de la seducción per parte del menor o pueden xustificala como una manera d'educación sexual pa este.

* Tocantes a los secundarios o situacionales, estos caracterícense porque la so conducta vien inducida por una situación de soledá o estrés (nestos casos, la esperimentación de rellaciones sexuales con menores suel ser un mediu de compensar la baxa autestima o de lliberar de cierta hostilidá). Nun son puramente pedófilos, en cuantes que'l so enclín natural ye escontra los adultos, colos que caltienen de normal rellaciones problemátiques (impotencia ocasional, tensión de pareya...); namái recurren escepcionalmente a los neños y facer de forma compulsiva, percibiendo la so conducta como anómala y sintiendo darréu culpa y vergüenza.

Otra clasificación&lt;ref&gt;Cf. T. Ward et alii, &quot;Attachmente Style and Intimacy Deficits in Sexual Offenders&quot;, ''Sexual Abuse'', 7, 1995, páxs. 317-336; apud Anna Oliveiro Ferraris y Bárbara Graziosi, ''¿Qué ye...?'', páxs. 89 y 89.&lt;/ref&gt;&lt;sup&gt;erru na cita, páxs. 89 y 89&lt;/sup&gt; estrema tres categoríes principales de pedófilos:
* los ''ansiosos-resistentes'', carauterizaos pola so escasa autoestima que los lleva a buscar costantemente l'aprobación de los demás; cuidao que nun consiguen establecer rellaciones emocionales colos adultos, centrar nos neños, colos qu'aumenta la so seguridá. En principiu, la so rellación nun ye sexual, pero la dependencia afeutiva puede xenerala.
* los ''evitadores-medrosos'', carauterizaos pol so gran deséu de contautu colos adultos pero a los que'l mieu al refugu paralizar. Céntrense entós nos menores y la so actitú ye pocu empática y tienden al usu de la fuercia.
* los ''evitadores-desvalorizadores'', carauterizaos como encegolaos cola independencia y l'autonomía emocional; busquen rellaciones fugaces ya impersonales nes que nun ye infrecuente'l comportamientu coercitivo violentu o sádicu.

=== Necesidaes emotives de los pedófilos ===

La casuística clínica hai evidenciado el tipu de necesidaes emotives que la práutica pedófila puede satisfaer nos afeutaos:&lt;ref&gt;Cf. ibídem, páx. 213.&lt;/ref&gt;
* de primeres, trátase de casi la única manera d'algamar pa ellos la escitación sexual;
* de segundes, déxa-yos sentir se poderosos al traviés del control exercíu sobre'l menor, daqué más complicáu que si se tratara d'adultos;
* de terceres, y de resultes de lo anterior, sírvelos p'aumentar la so autoestima;
* en cuartu llugar, al repitir escenes traumátiques vivíes por ellos (nos casos nos que se dieren), el contautu pedófilu déxa-yos superar los sos propios traumas personales y tomase una especie de revancha al asitiase agora ellos na posición dominante;
* en quintu llugar, tol procesu de la so rellación con menores consigue pal pedófilu consolar les sos privaciones de competencia social o de cohibición na rellación colos adultos; trátase, pos, non solo de daqué rellacionáu cola so vida sexual sinón cola mesma realización como persona. Nesti sentíu, en determinaos casos en que la rellación ente'l pedófilu y el menor enllargar nel tiempu, puede haber per parte del adultu un namoramientu real con esa persona a la qu'él considera como la so moza pareya, sobremanera cuando esta tópase na edá de camín ente la infancia y la pubertá.&lt;ref&gt;Cf. Anna Oliverio Ferraris, y Barbara Graziosi, ''¿Qué ye...?'', páx. 91.&lt;/ref&gt;

=== Causes ===

Nun esiste consensu ente los especialistes respectu del orixe de la pedofilia.

Con tou, según
{{cita|munchos psicólogos y psiquiatres, los pedófilos tendríen una personalidá inmadura, problemes de rellación o sentimientos d'inferioridá que nun-yos dexaríen caltener una rellación amorosa adulta y &quot;igualitaria&quot;: individuos con trestornos narcisistes y fráxil autoestima concentrar nos neños porque pueden controlalos y apoderalos y, con ellos, nun tienen sentimientos de inadecuación.&lt;ref name=ref_duplicada_1&gt;Oliverio Ferraris, Anna y Barbara Graziosi, ''¿Qué ye la...'', páx. 87.&lt;/ref&gt;}}

Dellos especialistes suxuren que {{cita|L'orixe d'esti enclín
anómalu pue tar rellacionáu col aprendizaxe d'actitúes estremes negatives escontra la sexualidá o col abusu sexual sufiertu na infancia, según con sentimientos d'inferioridá o cola incapacidá pa establecer rellaciones sociales y sexuales normales.&lt;ref&gt;Enrique Echebúrua y Cristina Guerricaechevarría, ''Abusu sexual na infancia...'', páx. 84.&lt;/ref&gt;}}

Otru autores consideren que la pedofilia apuerta d'una esperimentación permanente del propiu periodu infantil per parte del individuu, idealizando'l cuerpu y la guapura d'esa etapa y tratando amás de remembrar el tratamientu qu'en rellación con estos aspeutos recibieron de pequeños. Arriendes d'ello,
{{cita|l'erotismu colos neños puede portar (...) la fantasía inconsciente de fusión con un oxetu ideal, la reestructuración con un ego nuevu ya idealizáu.&lt;ref name=ref_duplicada_1 /&gt;}}

A too esto añedir que los pedófilos atopen tamién prestar na intrínseca transgresión que supón el so enclín y actos, y nes actividaes que realicen pa llevar a cabu los sos contactos con menores: llocalización, planificación, siguimientu, aproximamientos, etc.

Igualmente, aduzse la posibilidá de la esistencia de trestornos de personalidá como factores importantes: defectos nel control de los impulsos y na imaxe personal, tantu por una educación sexual negativa y culpabilizadora como por unos modelos familiares non fayadizos.&lt;ref&gt;Íbidem, páx. 86.&lt;/ref&gt;

=== Tratamientu del pedófilu ===

{{cita|Les terapies empobinaes a los pedófilos son, polo xeneral, les mesmes que s'empleguen colos pacientes que presenten parafilias, esto ye, tratamientos de calter psicolóxicu y farmacolóxicu. Dende'l puntu de vista psicolóxicu, dalgunos envaloren útil un aproximamientu analíticu, esto ye, la esploración del inconsciente pa entender por qué se creó na infancia y depués enraigonó esti enclín sexual. Otros, sicasí, prefieren trabayar sobre'l síntoma al traviés d'una terapia conductual, que'l so oxetu ye inducir un cambéu nos gustos y costumes. Dalgunos otros consideren verdaderamente eficaces namái les terapies a base de fármacos.&lt;ref&gt;Anna Oliveiro Ferraris y Bárbara Graziosi, ''¿Qué ye...?'', páx. 207.&lt;/ref&gt;}}

El tratamientu farmacolóxicu&lt;ref&gt;Suel basase n'inyecciones de [[triptorelina]], que inhibe la secreción de la hormono luteínica y, poro, la de la testosterona; a mayores, faise usu d'antidepresivos (serotoninérgicos), progestínicos y antiandrógenos.&lt;/ref&gt; tiende bien a intentar amenorgar l'impulsu sexual mientres el periodu d'alministración del mesmu, bien a reorientar esti impulsu escontra formes aceptables.

Cuidao qu'en munches ocasiones el pedófilu ta encegoláu pol so enclín,&lt;ref&gt;Cf. Ibídem, páx. 210.&lt;/ref&gt; nel sentíu de pensar y ellaborar de cutio estratexes pa consiguir los sos contactos colos menores, piénsase que pue ser granible pa él un periodu llargu d'aselu y reflexón, esencial, precisamente, pa revisar les sos costumes, maneres de pensar, etc.

El principal problema que presenta'l tratamientu de los pedófilos ye qu'estos nun suelen collaborar. Son una minoría los qu'acepten ser trataos y munchos d'ellos nun se consideren a sigo mesmos nin enfermos nin anormales, llegando inclusive a reivindicar, tantu privada como públicamente, la llexitimidá de los sos aproximamientos a menores sobre la base de que solo pueden considerase como abusos cuando media la violencia física o la coaición. Ye frecuente, tamién, el qu'apelen a que'l menor tien capacidá abonda pa demostrar si daqué préstalu o non, o a que les sos aiciones son consecuencia de les actitúes engañadores del menor. La negación de la problemática ye una de les principales carauterístiques d'estos individuos.

==Efebofilia y hebefilia==
La efebofilia ye la condición na cual persones adultes esperimenten atraición sexual escontra adolescentes que yá pasaron la etapa de la pubertá. Usualmente allugáu ente los 13 y 19 años&lt;ref&gt;[http://salud.ccm.net/faq/12825-efebofilia-definicion Definicion, atraición por adolescentes]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Cf. [http://www.iin.oea.org/proy_trafico_ninos_internet/avances.2005.pdf PROGRAMA DE PROMOCIÓN INTEGRAL DE LOS DERECHOS DE LA NIÑEZ PRODER](PDF)&lt;/ref&gt;

La hebefilia ye l'atraición escontra adolescentes que'l so físicu correspuende más bien al d'una o un [[preadolescente]] (neña, neñu [[pubertá|puberta]]) conózse-y como l'atraición escontra individuos o pubescentes mozos usualmente ente los 11 y 13 años d'edá, tamién ye conocíu como [[complexu de Lolita]]. 

Por definición, estos términos nun son sinónimos de pedofilia y munches persones suelen confundilos a pesar del so distintu significáu. Sicasí, nos países occidentales usóse con frecuencia la pallabra pedofilia pa referise a la efebofilia cuando ésta ye illegal, esto ye, pa referise a l'atraición sexual escontra cualquier persona que la so edá sía menor a la [[edá de consentimientu sexual]].

Por cuenta de que cada [[cultura]] y estáu define una [[edá de consentimientu sexual]] mínima distinta, la illegalidá del términu varia. Por casu, en distintes naciones [[musulmana|musulmanes]] ye aceptáu dacuando'l matrimoniu ente adolescentes o ente adultos y adolescentes.

Por cuenta de que de país en país varien les normes pa establecer la edá mínima llegal en qu'un adolescente puede sostener rellaciones sexuales voluntariamente con un adultu, la efebofilia nun ye un conceutu estandarizado, asina por casu, n'[[Arxentina]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20121203174209/http://www.codigopenalonline.com.ar/codigo_penal_arxentín_delitu_sexual.html] el códigu penal arxentín namái conderga les rellaciones con menores de 13 a 16 años nel casu de que l'adultu actúe «aprovechándose de la inmadurez sexual» del menor, pola so rellación de «preminencia» sobre esti o situaciones equivalentes.&lt;/ref&gt; y [[España]] los 16 años ye la edá mínima pa la mayoría sexual, mientres en [[Costa Rica]] los 15 años, y en [[Méxicu]] depende de la llei estatal. Amás, dellos países establecen edaes de consentimientu distintos pa les rellaciones [[heterosexual]]es y pa les [[homosexual|homosexuales]].

N'[[Estaos Xuníos]] la edá de consentimientu varia, dependiendo de los Estaos, ente los 16 y los 18 años.&lt;ref&gt;Cf. [https://web.archive.org/web/20101025094850/http://4parents.gov/sexrisky/teen_sex/statelaws_chart/statelaws_chart.html «State Laws on Age Requirements and Sex»], en 4parents.gov, consultáu'l 5-1-2009. Probablemente, la idea popular de qu'n'[[Estaos Xuníos]] la edá mínima son los 18 años deber a que la mayoría de les series de televiisón se filman en [[California]], onde, efeutivamente, esa ye la edá mínima de consentimientu.&lt;/ref&gt;

Entá nes xurisdicciones onde ye illegal sostener rellaciones sexuales con menores de 19 años si'l conceutu d'adolescencia de Erikson considérase correutu, tomando l'adolescencia ente los 12 y los 21 años, entá nestos llugares sería llegal sostener rellaciones sexuales con adolescentes na so etapa más tardida (20 a 21 años) o post-tardida (21 a 24 años).

Ente que la terapeuta [[Karen Franklin]] considera que la efebofilia ye una preferencia sexual natural y que una gran mayoría d'homes adultos sienten atraición por muyeres adolescentes, (polo xeneral menores de 25 años) polo que nun puede ser oldeáu cola pedofilia, que ye claramente un trestornu sexual,&lt;ref&gt;Franklin, K. (2009). «The public policy implications of &quot;hebephilia&quot;: a response to Blanchard et al. (2008).». Archives of sexual behavior 38 (3): 319–320; author 320 331–320. doi:10.1007/s10508-008-9425-y. PMID 18923891&lt;/ref&gt; otros como [[Ray Blanchard]] consideren que la efebofilia tendría d'incluyise dientro de los trestornos sexuales nel [[DSM-V]]&lt;ref&gt;1: Blanchard R, Lykins AD, Wherrett D, Kuban ME, Cantor JM, Blak T, Dickey R, Klassen PE. Pedophilia, hebephilia, and the DSM-V. Arch Sex Behav. 2009 Jun;38(3):335-50. Epub 2008 Aug 7. PubMed PMID 18686026.&lt;/ref&gt;

== Infantofilia ==

La ''infantofilia'' ye la condición na cual persones adultes esperimenten atraición sexual escontra neños d'ente 0 y 5 años.&lt;ref&gt;Cf. ibídem.&lt;/ref&gt;

== Regulación xurídica ==
{{AP|Abusu_sexual_infantil#Regulación_xurídica}}

La mayor parte de los países caltienen un [[delitu|derechu penal d'actu]] polo que se castiga la [[pederastia]], esto ye, l'actu d'abusar sexualmente d'un menor, y non el meru enclín sexual pedófila. Por ello, un actu d'abusu sexual infantil nun ye calificáu como pedofilia poles lleis. Sicasí, en dellos códigos penales sí se contemplen delitos que castiguen dicha conducta.&lt;ref&gt;Cf.[[Francisco Muñoz Conde]], ''[[Derechu penal]]. Parte Especial.'', 16ª ed., [[Tirant lo Blanch]], [[Valencia]], [[2007]], ISBN 978-84-8456-942-8, en referencia a los delitos del 189.2 y 189.7 del [[códigu penal español]] que castiga l'usu ([[delitu de tenencia]]) de [[pornografía infantil]] y la fabricación de [[pornografía infantil]] na que nun s'emplegó menores.&lt;/ref&gt;

{{Cita|
* 189.2. El que pal so propiu usu tenga material pornográfico en que la so ellaboración utilizar menores d'edá o incapaces, va ser castigáu cola pena de tres meses a un añu de prisión o con multa de seis meses a dos años. 
* 189.7. Va Ser castigáu cola pena de prisión de tres meses a un añu o multa de seis meses a dos años el que produxera, vendiera, distribuyera, exhibiera o facilitara por cualesquier mediu material pornográficu nel que nun siendo utilizaos direutamente menores o incapaces, empléguese la so voz o imaxe alteriada o modificada.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100221213447/http://www.jhbayo.com/abogáu/framecp.htm Códigu penal español]&lt;/ref&gt;}}

Magar lo anterior, ye frecuente que dellos periódicos y otros medios faigan usu de términos como «acusáu de pedofilia» o «pedófilu convicto» en referencia a individuos acusaos o convictos por abusu sexual infantil ya inclusive otros términos como «pedófilu en serie». Sicasí, ''pederastia'' utilizar de forma preferente nel sentíu de delitu, y menos frecuentemente como enfermedá; na prensa falar de «delitos de pederastia», «condergáu a 40 años per pederastia», «acusáu de pederastia» y «rede de pederastia». Esta preferencia d'emplegar ''pedofilia'' pa referise a l'atraición sexual o la enfermedá puede debese al fechu de qu'esti términu ye anguaño'l más utilizáu en psiquiatría pa designar el trestornu mental y, por influencia médica, ye la pallabra escoyida polos periodistes pa falar en términos psiquiátricos.&lt;ref&gt;Cf. José Antonio Coloráu, [http://www.ucm.es/info/especulo/cajetin/pedofil.html Pederastia y Pedofilia].&lt;/ref&gt;

El Códigu penal arxentín ye conteste coles llexislaciones que reprimen los actos de pedofilia y nel so artículu 119 describe con precisión la conducta pedófila:

{{Cita|
* Art. 119.- Va Ser reprimíu con reclusión o prisión de seis meses a cuatro años'l qu'abusara sexualmente de persona d'unu o otru sexu, cuando ésta fuera menor de trece años o cuando mediara violencia, amenaza, abusu coactivo o apavoriante d'una rellación de dependencia, d'autoridá, o de poder, o aprovechándose de que la víctima por cualesquier causa nun pudiera consentir llibremente l'aición.&lt;ref&gt;[http://www.justiniano.com/codigos_juridicos/codigo_penal.htm Códigu penal arxentín]&lt;/ref&gt;}}

Y sigue:

{{Cita|
La pena va ser de cuatro a diez años de reclusión o prisión cuando l'abusu, pola so duración o circunstancies de la so realización, haber configuráu un sometimientu sexual gravemente ultrajante pa la víctima.-
La pena va ser de seis a quince años de reclusión o prisión cuando mediando les circunstancies del primer párrafu hubiera accesu carnal per cualesquier vía.-
Nos supuestos de los dos párrafos anteriores, la pena va ser d'ocho a venti años de reclusión o prisión si:
a) Resultara un grave dañu na salú física o mental de la víctima, b)
El fechu fora cometíu por ascendiente, descendiente, allegáu en llinia recta, hermanu, tutor, curador, ministru de dalgún cultu reconocíu o non, encargáu de la educación o de la guardia, c)
L'autor tuviera conocencia de ser portador d'una enfermedá de tresmisión sexual grave, y haber esistíu peligru d'andada, d)
El fechu fora cometíu por dos o más persones, o con armes.-
y) El fechu fora cometíu por personal perteneciente a les fuercies policiales o de seguridá, n'ocasión de les sos funciones.-
f) El fechu fora cometíu contra un menor de dieciocho años, aprovechando la situación de convivencia presistente col mesmu.-
Nel supuestu del primer párrafu, la pena va ser de trés a diez años de reclusión o prisión si alleguen les circunstancies de los incisos a), b), d), y), ó f).}}

== Pedofilia y activismu ==
{{AP|Movimientu activista pedófilu}}

Alredor de la década de 1960 surdieron organizaciones y ONG d'activismu pedófilo diverses. Dalgunes d'elles sostienen ente otres coses que ye necesariu un amenorgamientu (o abolición) de la edá de consentimientu sexual,&lt;ref&gt;http://nambla.org/faq.html Sitio web de [[NAMBLA]]&lt;/ref&gt; o la llegalización de la posesión de pornografía infantil.&lt;ref&gt;http://www.pnvd.nl/EN_Prog_May_2008.html Sitiu web del partíu políticu PNVD&lt;/ref&gt;

Otres organizaciones pedófiles, sicasí, refuguen estos reclamos&lt;ref&gt;[http://www.virped.org/index.php/f-a-q]&lt;/ref&gt; y proponen la reconocencia de la diferencia esistente ente pedofilia (atraición involuntaria escontra neños) y abusu sexual infantil, la esistencia de pedófilos que nun abusen nin deseyen abusar de neños, y la falta d'ayuda social p'aquellos que nun busca rellaciones sexuales con menores.&lt;ref&gt;Clark-Flory, Tracy [http://www.salon.com/2012/07/01/meet_pedophiles_who_mean_well/]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Dan Savage, [http://www.thestranger.com/seattle/SavageLove?oid=3347526] &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://dont-offend.org/story/88/3888.html] Dont-offend&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Abusu sexual infantil]]
* [[Pornografía infantil]]
* [[Cronofilia]]
* [[Prostitución infantil]]
* [[Agresor sexual]]
* [[Pedófilos virtuosos]]

== Notes ==
{{llistaref|2}}
;Bibliografía *
Echebúrua, Enrique y Cristina Guerricaechevarría, ''Abusu sexual na infancia: víctimes y agresores. Un enfoque clínicu'', Ariel, Barcelona, 2005 (2ªed.). ISBN 978-84-344-7477-2
* Oliverio Ferraris, Anna y Barbara Graziosi, ''¿Qué ye la pedofilia?'', Paidós, Barcelona, 2004. ISBN 978-84-493-1637-1

== Enllaces esternos ==
* {{commonscat|Pedophilia}}
* {{info|wikiquote=Pedofilia}}
* [https://web.archive.org/web/20090809174028/http://www.intervida.org/84/section.aspx/47/Turismu-sexual-infantil-el silenciu-de-la-verguenza/ Reportaxe avera del turismu sexual infantil]


{{Tradubot|Pedofilia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pedofilia]]
[[Categoría:Parafilies]]
[[Categoría:Cronofilia]]
[[Categoría:Delitos sexuales]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jlw5ofl8qpxrcim7wzljwq4jhn4fgn4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Microsoft Excel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144023</id>
    <revision>
      <id>3703313</id>
      <parentid>3702118</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13395" xml:space="preserve">{{Ficha de software}}
'''Microsoft Excel''' ye una aplicación d'[[fueya de cálculu]] que forma parte de la suite d'oficina [[Microsoft Office]]. Ye una aplicación utilizada en xeres financieres y contables, con fórmules, gráficos y un llinguaxe de programación.

== Hestoria==

[[Microsoft]] comercializó orixinalmente un programa pa [[Fueya de cálculu|fueya de cálculu]] llamáu Multiplan en 1982, que foi bien popular nos sistemes [[CP/M]], pero nos sistemes [[MS-DOS]] perdió popularidá frente al [[Lotus 1-2-3]]. Microsoft publicó la primer versión d'[[Excel para Mac]] en 1985, y la primer versión de Windows (numberaes 2-05 en llinia col Mac y con un paquete de tiempu d'execución de redolada de Windows) en payares de 1987. Lotus foi lenta al llevar 1-2-3 pa Windows y esto ayudó a Microsoft a algamar la posición de los principales desarrolladores de software pa fueya de cálculu de [[Ordenador personal|PC]], superando al tamién bien popular&lt;ref&gt;http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19921013&amp;slug=1518362&lt;/ref&gt; [[Quattro Pro]] de [[Borland]]. Por esta razón Microsoft se solidificó como un competidor válidu y amosó el so futuru de desenvolvimientu como desarrollador de software [[interfaz gráfica d'usuariu|GUI(interfaz gráfica d'usuariu)]]. Microsoft impulsó la so ventaya competitiva llanzando al mercáu nueves versiones de Excel, polo xeneral cada dos años. La versión actual tantu pa la plataforma [[Microsoft Windows|Windows]] y [[OS X|Mac OS X]] ye'l recién [[Excel 2017]]. 

La llista de versiones de Microsoft Excel que fueron llanzaes al mercáu p'[[Apple Macintosh]] ye:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Añu
! Versión
! Observaciones
|-
| 1985 
| Excel 1.0 || 
|-
| 1988 
| Excel 1.5 || 
|-
| 1989 
| Excel 2.2 || 
|-
| 1990 
| Excel 3.0 || 
|-
| 1992 
| Excel 4.0 || 
|-
| 1993 
| Excel 5.0 || Como parte de Office 4.x, pa procesadores [[Motorola 68000]] y primer versión pa procesadores [[PowerPC]]
|-
| 1998 
| Excel 8.0 || Como parte de Office 98
|-
| 2000 
| Excel 9.0 || Como parte de Office 2001
|-
| 2001 
| Excel 10.0 || Como parte de Office v.X
|-
| 2004 
| Excel 11.0 || Como parte de Office 2004
|-
| 2008 
| Excel 12.0 || Como parte de Office 2008
|-
| 2011 
| Excel 14.0 || Como parte de Office 2011
|-
| 2015 
| Excel 15.0 || Como parte de Office 2015 (exhibióse en setiembre de 2015)
|-
|[[2016]]
| Excel 16.0 || Como parte de Office 2016 (exhibir n'avientu de 2016)
|}

La llista de versiones de Microsoft Excel que fueron llanzaes al mercáu pa [[Microsoft Windows]] son:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Añu !! Versión !! Observaciones
|-
| 1987 || Excel 2.0 || Primer versión pa plataforma [[Intel]]. Nunca hubo Excel 1.0 para [[MSDOS]] o [[Windows]].
|-
| 1990 || Excel 3.0 ||
|-
| 1992 || Excel 4.0 ||
|-
| 1993 || Excel 5.0 ||
|-
| 1995 || Excel 95 (v7.0) || Como parte de Office pa Windows 95. Nun hai versión 6.0
|-
| 1997 || Excel 97 (v8.0) || Como parte de Office 97
|-
| 1999 || Excel 2000 (v9.0) || Como parte de Office 2000
|-
| 2001 || Excel 2002 (v10.0) || Como parte de Office XP
|-
| 2003 || Excel 2003 (v11.0)|| Como parte de Office 2003
|-
| 2007 || Excel 2007 (v12.0) || Como parte de Office 2007
|-
| 2010 || Excel 2010 (v14.0) || Como parte de Office 2010. Nun hai versión 13.0
|-
| 2013 || Excel 2013 (v15.0) || Como parte de Office 2013
|-
|2015|| Excel 2016 (v16.0) ||Como parte d'[[Microsoft Office 2016|Office 2016]], optimizáu para [[Windows 10]] y [[Windows 10 Mobile]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=http://windows.microsoft.com/es-es/windows-10/getstarted-office-apps|títulu=Aplicaciones de Office en Windows 10 - Ayuda de Windows|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=windows.microsoft.com}}&lt;/ref&gt;
|}

La llista de versiones de Microsoft Excel que fueron llanzaes al mercáu pa [[OS/2]] son:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Añu !! Versión !! Observaciones
|-
| 1989 || Microsoft Excel 2.2 ||
|-
| 1990 || Microsoft Excel 2.3 ||
|-
| 1991 || Microsoft Excel 3.0 ||
|}

A principios de 1993, Excel convertir nel oxetivu d'una demanda por otra empresa que yá tenía a la venta un paquete de software llamáu &quot;Excel&quot; nel sector financieru yá que yera un productu bien competitivu nel mercáu. Como resultáu del discutiniu, [[Microsoft Windows|Microsoft]]&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; taba obligada a faer referencia al programa como &quot;Microsoft Excel&quot; en tolos sos comunicaos de prensa oficiales y documentos xurídicos. Sicasí, col tiempu esta práutica foi inorada, y Microsoft esclarió definitivamente la cuestión cuando s'adquirió la marca del otru programa. 

Microsoft afaló l'usu de les lletres XL como [[abreviatura]] pal programa; l'iconu del programa en Windows inda consiste nuna estilizada combinación de los dos lletres. La [[estensión d'archivu]] por defectu del formatu Excel pue ser &lt;code&gt;.xls&lt;/code&gt; en versiones anteriores o iguales a Excel 2003 (11.0), &lt;code&gt;.xlsx&lt;/code&gt; pa llibros de Excel regulares en versiones posteriores o iguales a Excel 2007 (12.0), &lt;code&gt;.xlsm&lt;/code&gt; pa llibros de Excel preparaos para [[macros]] en versiones posteriores o iguales a Excel 2007 (12.0)&lt;ref&gt;http://file.org/extension/xlsm&lt;/ref&gt; o &lt;code&gt;.xlsb&lt;/code&gt; pa llibros de Excel binarios en versiones posteriores o iguales a Excel 2007 (12.0).

Excel ufierta una [[interfaz d'usuariu]] afecha a les principales carauterístiques de les fueyes de cálculu, n'esencia calteniendo ciertes premises que pueden atopase na fueya de cálculu orixinal, VisiCalc: el programa amuesa les celdes entamaes en files y columnes (interseición de les files y columnes), y cada celda contién datos o una [[Fórmula (espresión)|fórmula]], con referencies relatives, absolutes o mistes a otres celdes.

Excel foi la primer fueya de cálculu que dexó al usuariu definir l'apariencia (les fontes, atributos de calter y celdes). Tamién introdució recomputación intelixente de celdes, onde celdes dependientes d'otra celda que fueron modificaes, actualizar al intre (programes de fueya de cálculu anterior recalculaban la totalidá de los datos tol tiempu o esperaben pa un comandu específicu del usuariu). Excel tien una amplia capacidá gráfica, y dexa a los usuarios realizar, ente otres munches aplicaciones, llistaos usaos en combinación de correspondencia.

Cuando Microsoft de primeres empaquetó Microsoft Word y Microsoft PowerPoint en [[Microsoft Office]] en 1993, rediseñó les GUI de les aplicaciones pa mayor coherencia con Excel, productu insigne de Microsoft nel momentu.

Dende 1993, Excel incluyó Visual Basic p'Aplicaciones ([[Visual Basic for Applications|VBA]]), un llinguaxe de programación basáu en Visual Basic, qu'añede la capacidá pa automatizar xeres en Excel y p'apurrir funciones definíes pol usuariu pal so usu nes fueyes de trabayu. VBA ye una poderosa anexón a l'aplicación que, en versiones posteriores, inclúi una completa redolada de desenvolvimientu integráu ([[Redolada de desenvolvimientu integráu|IDE]]) conocíu tamién como Editor de VBA. La grabación de [[macros]] puede producir códigu (VBA) pa repitir les aiciones del usuariu, lo que dexa l'automatización de simples xeres. VBA dexa la creación de formularios y controles na fueya de trabayu pa comunicase col usuariu. Almite l'usu del llinguaxe (pero non la creación) de les DLL de ActiveX (COM); versiones posteriores añedieron soporte pa los módulos de clase dexando l'usu de téuniques de programación básiques empobinaes a oxetos.

La funcionalidad de l'automatización proporcionada por VBA anició que Excel convertir nun oxetivu pa virus en macros. Este foi un grave problema nel mundu corporativu hasta que los productos antivirus empezaron a detectar estos virus. Microsoft tomó midíes tardíamente p'apangar esti riesgu por aciu la adición de la opción d'evacuar la execución automática de les macros al abrir un archivu excel.

=== Aplicaciones ===

Excel dexa a los usuarios ellaborar tables y formatos qu'incluyan cálculos matemáticos por aciu fórmules; les cualos pueden usar “operadores matemáticos” como son: '''+''' (suma), '''-''' (resta), '''*''' (multiplicación), '''/''' (división) y '''^''' (potenciación); amás de poder utilizar elementos denominaos “funciones” (especie de fórmules, pre-configuraes) como por casu: Suma, Promediu, Buscar, etc.

== Especificaciones, llendes y problemes ==

=== Especificaciones y llendes ===

Les carauterístiques, especificaciones y llendes de Excel variaron considerablemente de versión en versión, exhibiendo cambeos nel so interfaz operativa y capacidaes dende'l llanzamientu de la so versión 12.0 meyor conocida como Excel 2007. Esto tamién fizo que les persones sientan una evolución positiva dientro del programa y dau al so usuariu una meyor calidá y opción de fueya yá que tien más de 15 tipos d'estes. Puede destacar qu'ameyoró la so llende de columnes ampliando la cantidá máxima de columnes per fueya de cálculu de 256 a 16{{esd}}384 columnes. &lt;ref&gt;https://support.office.com/es-es/article/Especificaciones-y-l%C3%Almites-de-Excel-1672b34d-7043-467y-8y27-269d656771c3#bmworksheetworkbook&lt;/ref&gt; De la mesma forma foi ampliáu la llende máxima de files per fueya de cálculu de {{esd|65 536 a 1 048 576}} files&lt;ref&gt;[http://excellentias.com/tutorial-especificaciones-y-llindes-de-excel/ Especificaciones y llendes de Excel]&lt;/ref&gt; por fueya, dando un total de {{esd|17 179 869 184}} celdes. Otres carauterístiques tamién fueron ampliaes, tales como'l númberu máximu de fueyes de cálculu que ye posible crear por llibru que pasó de 256 a 1024 o la cantidá de memoria del PC que ye posible emplegar que creció de 1&amp;nbsp;GB a 2&amp;nbsp;GB soportando amás la posibilidá d'usar procesadores de dellos nucleos.

=== Problema de manexu de feches anteriores a 1900 ===

Unu de los problemes conocer y relevante d'esta fueya de cálculu ye'l fechu de la so «incapacidá pa remanar feches anteriores a 1900»&lt;ref&gt;[http://support.microsoft.com/kb/210782 Problema de manexu de feches anteriores a 1900 en Excel (Microsoft support)]&lt;/ref&gt; (incluyendo versiones pa Mac OS X), esto ye, nun puede remanar campos en formatu de fecha anteriores a dichu añu (como acontecimientos históricos). Esti problema viénose presentando dende versiones más antigües de 16&amp;nbsp;bits, persistiendo entá na versión actual.

=== Bug de multiplicación ===

El 23 de setiembre del 2007, informóse que la fueya de cálculu Excel 2007 amosaba resultancies errónees so ciertes condiciones. Particularmente pa delles pareyes de númberos, pa los que'l productu sía 65{{esd}}535 (tales como 850 y 77,1), Excel amuesa como resultáu de la operación 100{{esd}}000. Esto asocede con alredor del 14,5&amp;nbsp;% de tales pares. Amás, si súmase unu a esta resultancia Excel calcular como 100{{esd}}001. Sicasí, si réstase unu a la resultancia orixinal, entós amuesa'l valor correutu 65{{esd}}534. (tamién si multiplícase o estrema por 2, amuesa los valores correutos 131{{esd}}070 y 32{{esd}}767,5, respeutivamente).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090406023751/http://www.kriptopolis.org/excel-2007-derrotáu-por-la-calculadora Bug de Excel (Kriptopolis)]&lt;/ref&gt;

Microsoft informó nel blogue de Microsoft Excel,&lt;ref&gt;[http://blogs.msdn.com/excel/archive/2007/09/25/calculation-issue-update.aspx Microsoft reconoz l'error (MSDN)] {{Wayback|url=http://blogs.msdn.com/excel/archive/2007/09/25/calculation-issue-update.aspx |date=20071006040406 }}&lt;/ref&gt; que'l problema esiste al amosar seis puntos flotantes específicos ente 65.534,9995 y 65.535, y seis valores ente 65.535,99999999995 y 65.536 (nun inclúi los enteros). Cualquier cálculu realizáu a celda ye correutu, namá'l valor amosáu taría erráu. Sicasí, en delles instancies, como al arredondiar el valor con cero dígito decimales, va almacenar un valor incorreutu en memoria. Esti error introducir colos cambeos realizaos a la lóxica d'información en pantalla de la versión 2007, y que nun esiste nes versiones anteriores. El 9 d'ochobre de 2007 Microsoft llanzó un parche pa esti bug.&lt;ref&gt;[http://blogs.msdn.com/excel/archive/2007/10/09/calculation-issue-update-fix-available.aspx Parche publicáu por Microsoft (MSDN)] {{Wayback|url=http://blogs.msdn.com/excel/archive/2007/10/09/calculation-issue-update-fix-available.aspx |date=20080626080628 }}&lt;/ref&gt; Esti problema tamién queda iguáu cola instalación del Service Pack 1, y sumió por completu en toles versiones de Excel llanzaes al mercáu darréu.

== Ver tamién ==

* [[Microsoft Office]]
** [[Microsoft Word]]
** [[Microsoft PowerPoint]]
* [[Apache OpenOffice Calc]]
* [[LibreOffice]]
* [[Quattro Pro]]
* [[Lotus 1-2-3]]
* [[VisiCalc]]

== Referencies ==

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat}}
* [https://products.office.com/excel Sitiu oficial de Microsoft Excel]
* [https://support.office.com/es-es/excel Sitiu Oficial de Soporte de Microsoft Excel: formación y ayuda]
* [https://templates.office.com/es-es/templates-for-Excel Sitiu oficial de Plantíes de Microsoft Excel]
* [http://www.coolutils.com/es/online/XLS-to-PDF Conversor en llinia gratuitu de XLS]


__FORZAR_TDC__
{{Tradubot|Microsoft Excel}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Software de 1985]]
[[Categoría:Software privativu]]
[[Categoría:Fueyes de cálculu]]
[[Categoría:Microsoft Office|Excel]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nx1q1nojm7tyljirak8qi4ef33ijzn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marina Golbahari</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144244</id>
    <revision>
      <id>3703196</id>
      <parentid>3476211</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2538" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Marina Golbahari''' ([[Kabul]], {{fecha|10|3|1989}}) ye una actriz afganistana, conocida pol so papel na película ''[[Osama]]'' (2003) y ''[[Zolykha's Secret]]'' (2006).

== Biografía ==

Golbahari nació na capital afganistana de [[Kabul]], perteneciente a la etnia de los [[taxiquistaninos]]. El so padre foi dueñu d'una tienda de música hasta que fuera destruyida polos [[Talibán|talibán]]. Descubierta a la edá de 13 años pol direutor [[Siddiq Barmak]] cuando pedimiaba p'ayudar a alimentar a la so familia nes cais de [[Kabul]], el direutor contratar pa desempeñar el papel de Osama na película del [[Osama|mesmu nome]] en 2003, que sería gallardoniada con un [[Globu d'oru]] a la [[Globu d'Oru a la meyor película en llingua non inglesa|meyor película de fala non inglesa]]. Gracies a los ingresos que recibió pola película, adquirió una vivienda pa los sos padres en Kabul.

== Frases Personales ==
* &quot;Ellos contratáronme pa interpretar el personaxe principal de la película, anque nun pudi lleer y escribir&quot;. 
* &quot;Dixi que dos de les mios hermanes fueron muertes cuando un muriu d'un edificiu cayó sobre elles, y empecé a llorar&quot;. El direutor de Osama, [[Siddiq Barmak]], preguntó-y si había dalguna familia que morrió mientres el reináu de los talibán. 
* &quot;Quiero ser una actriz tola mio vida. Quiero crecer como actriz. Un día, inclusive, deseyaría dirixir la mio propia película&quot;.

== Filmografía ==
=== Cine ===
* [[Osama]] (2003)
* [[Kurbani]] (2004)
* [[Zolykha's Secret]] (2006)
* [[Guerra del Opiu (película)|Guerra del Opiu]] (2008)

=== Documental ===
* Marina (2003)

== Premios ==
Recibió dos premios pola película ''[[Osama]]'' (2003)

=== Festival CineManila ===

{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#008844&quot;
! '''Añu''' || '''Resultáu''' || '''Premiu''' || '''Categoría/Destinatario(s)''' 
|-
| 2004 || Ganadora || Premiu Meyor Actriz || Por: [[Osama]] (2003)
|}

=== Festival de Molodist ===

{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#008844&quot;
! '''Añu''' || '''Resultáu''' || '''Premiu''' || '''Categoría/Destinatario(s)''' 
|-
| 2003 || Ganadora || Premiu Meyor Actriz Nueva || Por: [[Osama]] (2003)
|}

{{NF|1989||Golbahari, Marina}}


{{Tradubot|Marina Golbahari}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>5j5buj7uvfvb1dfm5zskfxgpwq0qr66</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marina Heredia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144245</id>
    <revision>
      <id>3703052</id>
      <parentid>3586872</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12373" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20130910034438|música}}
{{persona}}
'''Marina Heredia''' ([[Granada]] - [[10 d'abril]] de [[1980]]), nacida Marina Heredia Ríos, ye una [[cantaora]] de [[flamencu]].&lt;ref&gt;López Ruiz, Luis, Guía del flamencu, Madrid: Akal, 1999&lt;/ref&gt;

== Biografía ==

Nacida nel barriu del [[Albaicín]], fía del cantaor Jaime Heredia &quot;El Parrón&quot;, y nieta de Rosa Heredia La Rochina, matriarca xitana qu'en 2001 foi premiada pol Conceyu de Granada pola so contribución pa convertir la zambra nun finxu cultural”.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/andalucia/Matriarques/arte/educacion/elpepiespand/20010203elpand_46/Tes?print=1: ''Matriarques del arte y l'educación''. El País]&lt;/ref&gt; Empezó baillando na escuela de Mariquilla, con el bailladores Maite Galán y Angustilla. Con 12 años debutó como cantaora nel espectáculu d'inauguración del Palaciu de Congresos de Granada qu'encargaron al so padre. Va Visitar depués los escenarios de Portugal, Francia y Suiza, cola compañía de la bailladora “La China”, y d'Inglaterra col espectáculu ''El Legáu Andalusí''.

Dempués llegaron les collaboraciones con xitanos de Paquistán y Hungría dientro del Festival Madrid Sur (1995), les actuaciones nel festival de rock Espárragu (1998), los estrenos con [[María Pagés]] de los cantares de [[Federico García Lorca]], la presentación de la obra ''Banderillas de Tiniebla'', de José María Gallardo, nel Festival de la Guitarra de Córdoba y na X Bienal de Flamencu de Sevilla (1998), marcu onde tamién collaboró nes actuaciones de la bailladora [[Eva Yerbabuena]], nel so espectáculu ''Eva''.

El 19 d'abril de 1999, Marina estrenó na Bienal de Múnich (dempués en 20 conciertos más en Bélxica, Holanda, Luxemburgu y España) la ópera ''De Amore'', del músicu [[Mauricio Sotelo]], con llibretu de Peter Mussbach, onde Marina cantaba flamencu tamién n'inglés y alemán. De nuevu n'España, collaboró con Miguel Ángel Cortés, y, dientro del Circuitu Nuevu de Flamencu d'Andalucía, nel programa ''L'Aventura del Flamencu'' en tresnochar del [[Festival Internacional de Música y Danza de Granada]]. Tamién participó nel XVII Festival Internacional de Música de Ayamonte, nel IV Ciclu Flamencu ''A corazón abiertu'' (Madrid), xunto a [[Arcánxel]], o nel conciertu benéficu poles muyeres afganistanes, en Sevilla, entamáu pola [[Unesco]]. Nel añu 2000 tuvo presente nel I Festival de Seronda de Granada y nel Festival Grec de Barcelona, y grabó el so primer discu ''Duelme, duelme'', producíu por [[Pepe de Lucía]].
Ente 2001 y 2002 participó nel V Festival de Xerez (Cádiz), na Feria Mundial del Flamencu (Sevilla), nel IX Festival Flamencu del Palau de la Música (Valencia), na segunda edición del festival benéficu de la Fundación [[Gomaespuma]] [[Flamencu Pa Tós]] (Madrid), nel X Festival Flamencu Caxa Madrid (Madrid), nel XXXVI Festival Flamencu d'Almería (Almería) o, nuevamente, nel [[Festival Internacional de Música y Danza de Granada]], col espectáculu ''Flamencu a voces''.Nel II Festival Flamencu de Nueva York, ilustrando una conferencia del críticu y flamencólogo [[Ángel Álvarez Caballero]]. Nel VII Alcuentru de Muyeres Poetes, entamáu por asociación cultural Versu Llibre (Granada); nel espectáculu ''Maya, el flamencu d'un marxináu'', de José Andrés Maya, nel Teatru Nuevu Apolo (Madrid). Y como vocalista pa la reposición de la obra de [[Manuel de Falla]] ''[[L'amor bruxu]]'', nel Teatru de la Maestranza de Sevilla, y darréu n'otres capitales.

En 2003 participa na Feria Internacional de Turismu, actuando como representante de Granada y na Feria Mundial del Flamencu, nel [[Palaciu de Congresos y Esposiciones de Sevilla]]. Viaxa a la ciudá marroquina d'[[Essaouira]] pa cantar nel Primer Festival Internacional de les Andalucías, xuntu al grupu [[Ketama (grupu musical)|Ketama]], y dexa ver de nuevu'l so llau más solidariu nun conciertu benéficu entamáu por [[Miguel Ríos]] nel [[Palaciu Municipal de Deportes de Granada]].

En 2004, grabó l'himnu d'Andalucía xunto a artistes como [[Paco de Lucía]], [[José Mercé]] o [[Enrique Morente]]. Coles mesmes, collabora cola coreógrafa y baillarina [[Blanca Li]] pa la interpretación personal de ''[[L'amor bruxu]]'', obra que s'estrena tantu en Francia como en Granada, nel Palaciu Carlos V, dientro del [[Festival Internacional de Música y Danza de Granada]]. Y en xunu del mesmu añu forma parte del cartelu del XLVIII Potaxe Xitanu d'[[Utrera]] (Sevilla), que nesa edición rinde homenaxe al cantante [[Alejandro Sanz]]. Aquél añu, Marina recibió'l Premiu Andalucía Nuevu de les Artes, que da l'Institutu Andaluz de la Mocedá.

Al añu siguiente participó en 45ᵘ [[Festival del Cante de les Mines]] (Murcia), canta na 23ª Edición Xueves Flamencos de Caja Madrid y nel Festival Flamencu vien del Sur, en Sevilla; nel espectáculu inaugural de la XIV Bienal de Flamencu, nel [[Teatro Lope de Vega (Sevilla)|Teatro Lope de Vega]] de la capital hispalense.n el VI Festival [[Flamencu Pa Tós]] (Madrid). ''La voz de l'agua'' foi'l títulu del so segundu trabayu discográficu publicáu nun sellu propiu. Nél musicalizaba poemes de [[Rafael Alberti]], [[José Bergamín]] y [[Manuel Benítez Carrasco]], y una visita cultural al tangu arxentín que popularizó [[Carlos Cano]], el Tangu de les madres lloques”, un homenaxe a les madres de la [[Plaza de Mayu]] d'Arxentina.
En 2008 montó ''Con-Vivencies'', dientro del [[Festival Internacional de Música y Danza de Granada]], cola cantante marroquina Amina Aloui, pa tender una ponte ente'l flamencu y la música tradicional árabe-gharnati, un acercamientu ente la tradición andalusí y la xitana, surdíu d'un alcuentru na [[Escuela d'Estudios Árabes]], en Granada. Esi añu viaxaría a Sabadell (Barcelona) pal Festival 30 Nits, y a Murcia pal XXIX Festival Flamencu Lo Ferro, y a Ciudá Real pal XXVIII Festival Nacional d'Arte Flamenco Valdepeñas, y a Madrid al Festival por Tarantos. Tamién cantó nel [[Lilian Baylis]] Theatre, nel VIII Flamencu Festival. Crea coles mesmes el so propiu espectáculu: ''Cancioneru del Sacromonte'', qu'estrenó nel [[Festival Internacional de Música y Danza de Granada]]. Esi mesmu añu mover hasta les ciudaes de Zurich (Suiza) y Montevideo (Uruguái) pa representar de nuevu ''[[L'amor bruxu]]'' de [[Manuel de Falla]]. Y participó nel musical ''A un Musical de Nacho Cano'', na tema “La cobicia mata l'alma”.

El 7 de mayu de 2010 Marina Heredia presentó ''Marina'' nel [[Palaciu d'Esposiciones y Congresos de Granada]],&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/05/08/andalucia/1273321045.html Cantaora xitana y universal, por Manuel Martín Martín. Diariu El Mundo, 2010/05/08]&lt;/ref&gt; Y el 2 d'ochobre de 2010 nel [[Teatro Lope de Vega (Sevilla)|Teatro Lope de Vega]], dientro de la XVI Bienal de Flamencu de Sevilla. Esi añu tamién viaxó a Francia, pa ufiertar un recital de corte clásicu nel Institutu Cervantes de París, y a Nueva York y Washington, onde forma parte del cartelu del X Festival Flamencu xuntu cola Orquesta Chekara.

Ente otros eventos nos que participó pueden citase: el 44ᵘ Festival Flamencu d'Almería; el Festival Flamencu de San Roque y el Festival Al Kalat (Cádiz); el XXXVI Festival Flamencu Castillo del Cante de Ojén (Málaga); el XVI Festival Embruxo de Lluna Mora (Carratraca, Málaga); el Festival Flamencu Algurugú (Sevilla); la XXVIII Nueche Flamenca de Villa de Alhaurín el Grande (Málaga); la XLII Xunta de Cante Jondo (Puebla de Cazalla, Sevilla); el XVIII Festival Flamencu de San Pedro del Pinatar (Murcia); la XII Amuesa de Flamencu de Los Branos de la Corrolada (Granada); nel Teatru de la Zarzuela de Madrid, nel ciclu ''Elles Crean'', pa conmemorar el Día Internacional de la Muyer; nel VI Ciclu Flamencu y Poesía de Málaga; na I Velada de Flamencu y Toros, na que cantó al pie del so padre y [[Manuel Lombo]], nel Coliséu Atarfe de Granada. 

En febreru de 2011, la Crítica Nacional de Flamencu otorgaría-y a ''Marina'' el Premiu al Meyor Discu de Cante Flamencu 2010. Esi añu participó en Tampere (Finlandia) nel XVI Festival Flamencu de Tampere.

De regresu a España, collabora cola Compañía Sánchez Cortés d'Antonio de Verónica nel conciertu benéficu “Flamencu y Sable” que tien llugar na plaza de toros La Malagueta (Málaga). Esi branu forma parte del cartelu del VIII Ciclu Poesía y Música nel Lloréu (Granada), del XLII Festival de Cante Flamencu de Campillos (Málaga), del XLII Festival Flamencu “Lluceru del Alba” (Salobreña, Granada), del XLV Festival de Cante Grande &quot;Fosforito&quot; (Puente Genil, Córdoba), del IV Festival Nueches de Lluna y Flamencu (Níjar, Almería). Col fallecimientu del guitarrista [[Manuel Moreno Junquera]], conocíu como Moraíto Chicu, homenáxase-y en Xerez na XLIV Fiesta de la Bulería (Xerez de la frontera, Cádiz) y en Madrid nun conciertu especial.

A principios de 2012 viaxa a San Francisco (California) p'actuar cola Sinfónica de San Francisco, na interpretación del ballet flamencu ''[[L'amor bruxu]]'' de Manuel de Falla, dirixíu pol direutor granadín [[Pablo Heras Casado]]. Tamién participó nos festivales flamencos de Zaragoza, nel Ciclu BBK de Bilbao, xuntu al polifacéticu [[Luis Eduardo Aute]], y nel [[Festival del Cante de les Mines]] (Murcia).

== Discografía ==

=== Discografía mesma ===
* ''Duelme, duelme'' (2001)
* ''La voz de l'agua'' (2007)
* ''Marina'' (2010)
* ''Al mio tempo'' (2013)

=== Collaboraciones ===
* ''Malgré La Nuit'' (1994)
* ''Patriarca''. Miguel Ángel Cortés (1999)
* ''La Maestranza''. José María Gallardo (1999)
* ''Tengamos la fiesta en paz''. VV.AA. (2000)
* ''Folk''. Howie B (2001)
* ''El suañu llixeru''. Raúl Alcover (2002)
* ''Homenaxe a Jeros''. VV.AA. (2002)
* ''Por Camarón''. VV.AA. (2002)
* ''Pan con aceite y azucre''. Jaime Heredia &quot;Parrón&quot; (2007)
* ''Una guitarra en Granada''. Juan Habichuela (2007)
* ''A un Musical de Nacho Cano''. Nacho Cano (2009)
* ''Tangu. Mano a mano con''. José Manuel Zapata (2010)
* ''LVBNA''. Mónica Naranjo (2016)

=== Apaiciones en recopilatorios flamencos ===
* ''Flamencu PA'TOS''. VV.AA. (2001)
* ''Les 101 cantares más flamencos''. VV.AA. (2001)
* ''Enforma Flamencu'' (2CD). VV.AA. (2002)
* ''Pa saber de flamencu''. VV.AA. (2003)
* ''Flamencu'' (3CD). (2003)
* ''El Flamencu ye Universal'' (2CD). VV.AA. (2003)
* ''Sabor Flamenco 2003''. VV.AA. (2003)
* ''Flamencu Woman''. VV.AA. (2004)
* ''Pa saber de flamencu 2''. VV.AA. (2004)
* ''El flamencu ye universal''. Vol 2. VV.AA. (2004)
* ''Rumba y compás''. VV.AA. (2006)
* ''Flamencópolis''. VV.AA. (2006)
* ''Sabor Flamenco 2006''. VV.AA. (2006)
* ''Pa saber de tangos''. VV.AA. (2008)
* ''Fabones contaes'' (2CD). Juan Habichuela (2009)

== Espectáculos ==
* ''Recital de Corte Clásicu'' (2001-2013)
* ''La voz de l'agua'' (2007)
* ''De Graná'', xunto a Pepe Habichuela. Xueves Flamencos (2008)
* ''Cancioneru del Sacromonte'' (2009)
* ''Marina'' (2010)
* ''La música de los espeyos'', xunto a Luis Eduardo Aute (2008-2013)
* ''Al mio tempo'' (2012)
* ''L'Amor Bruxu'', de Manuel de Falla (2003-2013). Conciertos de Repertoriu de Música Clásica.

== Filmografía y DVD's ==
* ''En nome del padre''. Dominique Abel. (2001). Producción d'Escurrir Audience
* ''Sabor Flamenco 2003''. VV.AA. (2003)
* ''Flamencu pa neños''. Silvia Marín (2007)
* ''El caxón flamencu de Paquito González''. Paquito González (2009)

== Televisión ==
* ''Buscando a Lorca''. Canal Sur (1998)

== Reconocencies ==

* 2004 Premiu Andalucía Nuevu a les Artes
* 2010 Premiu Meyor Discu de Cante Flamencu 2010 por ''Marina'', pola Crítica Nacional de Flamencu *
2013 Premiu Meyor Espectáculu de Música 2012 por ''Al mio Tempo'' pola crítica de “El Cultural” d'El Mundo

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.marinaheredia.com Páxina oficial de Marina Heredia]
* [http://marinaheredia.blogspot.com/ Blogue Oficial de Marina Heredia]

{{NF|1980||Heredia, Marina}}


{{Tradubot|Marina Heredia}}

[[Categoría:Cantaores de flamencu]]
[[Categoría:Cantaores de flamencu]]
[[Categoría:Persones de Granada]]
[[Categoría:Músicos y músiques d'Andalucía]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>gtcl1xztyx7a43i5fs37bk818y4r5z5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Don Francisco</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144285</id>
    <revision>
      <id>3703388</id>
      <parentid>3663146</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44595" xml:space="preserve">{{persona}}
{{otrosusos}}
{{referencies adicionales|t=20180225232514}}

'''Mario Luis Kreutzberger Blumenfeld''' ([[Talca]], [[28 d'avientu]] de [[1940]]), internacionalmente conocíu como '''Don Francisco''', ye un [[Presentador|presentador de televisión]] y [[Filantropía|filántropu]] [[chile|chilenu]] d'orixe [[pueblu xudíu|xudíu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.cl/noticias/cultura-y-entretencion/mario-kreutzberger-nun ye-facil-ser-judio/2006-12-04/210227.html |títulu=Mario Kreutzberger: &quot;Nun ye fácil ser xudíu&quot; |fechaaccesu= |formatu=HTML |autor=Venegas, Marta |fecha=5 d'avientu de 2006 |sitiuweb=www.lanacion.cl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141017033023/http://www.lanacion.cl/noticias/cultura-y-entretencion/mario-kreutzberger-nun ye-facil-ser-judio/2006-12-04/210227.html |fechaarchivu=17 d'ochobre de 2014 }}&lt;/ref&gt;

Ye unu de los personaxes más populares nel mundu de los [[Mediu de comunicación medios de comunicación]] de [[Idioma español|fala hispana]], fama adquirida gracies al so programa ''[[Sábadu xigante]]'', producíu ente 1962 y 2015, y que llegó a emitise en 43 países. Artífiz de cruzaes solidaries, la so principal obra ye ser el creador en Chile de la [[Teletón (Chile)|Teletón]], una campaña de beneficencia destinada a neños con discapacidá motriz.

== Biografía ==
[[Ficheru:Mario Kreutzberger y Temmy Muchnick.jpg|200px|miniaturadeimagen|Kreutzberger y la so esposa, Teresa Muchnick.]]
Mario Kreutzberger nació'l 28 d'avientu de 1940, fíu de Erich Kreutzberger y Annie Blumenfeld, un matrimoniu de [[pueblu xudíu|xudíos]] [[Alemaña|alemanes]] que llegaren a Chile esi mesmu añu, fuxendo de la [[Segunda guerra mundial]]. El so padre, tres la so nacencia, decidió emigrar dende Talca a [[Santiago de Chile|Santiago]] y siguir col so negociu de [[Xastre (oficiu)|xastrería]]. Mientres cursaba la so educación primaria nel Licéu Comunal d'[[Ñuñoa]], y con un calter bien cobarde nesi entós, dexó los sos estudios por un curtiu periodu y dedicóse a trabayar nel negociu del so padre. Al volver, con un calter más fuerte y desenvueltu, aportó a presidente del so cursu.{{ensin referencies}}

Nel segundu añu de la enseñanza secundaria, dexa'l [[Escuela|colexu]] pa dedicase a vender ropa en provincies. Sicasí, les sos cualidaes histrióniques —heredaes d'el so madre llevar a animar [[festival|evento]] nos sos ratos llibres, llegando a actuar nel Club Israelita Macabbi, del cual yera miembru. Nesti llugar naz el personaxe que, col tiempu, convertir en '''Don Francisco''', y ellí conoz a Teresa Muchnick, alies Temmy, con quien se casaría y tendría trés fíos: Patriciu, [[Vivi Kreutzberger|Vivian]] —conocida como «Vivi»— y Francisco (comunicador audiovisual).

En viaxando a [[Estaos Xuníos]] per un añu a estudiar Corte y Confección de [[Vestuariu]], a los 21 años decide que la [[televisión]] sería la so carrera. Nesi entós, esti [[mediu de comunicación]] recién empezaba les sos tresmisiones en [[Chile]], y el so desenvolvimientu producióse namái tres la realización nel país de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1962]]. Y anque el riesgu nesi entós yera altu, la fascinación que la televisión d'[[Estaos Xuníos]] causara nél yera más grande.

Col sofitu de la so madre, pasa un añu esperando fora de la oficina d'[[Eduardo Tironi]] —direutor executivu de la cadena de televisión chilena [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] en [[1962]]— pa falar de los sos proyeutos, hasta qu'ésti-y brinda una oportunidá de trabayu.

== Carrera mediática ==
=== ''Sábadu xigante'' ===
{{AP|Sábadu xigante}}
[[Ficheru:Don Francisco 1965.jpg|200px|miniaturadeimagen|Mario Kreutzberger en [[1965]].]]
Una vegada dientro del mundu de la [[televisión]], el so primer llabor foi conducir ''Show dominical'', programa que tuvo al aire menos d'un mes, dempués de lo que foi despidíu. El reclamu del públicu -que yá lo faía'l so favoritu- fizo que lo recontrataran, dando pasu a la conducción d'un show de variedaes, concursos, entevistes y humor. N'agostu de 1962 empieza ''[[Sábados xigantes]]''.&lt;ref&gt;La Mosca Ilustrada, [https://web.archive.org/web/20080507144106/http://www.israelenespanol.com/C13.htm «Rectificación histórica sobre Sábados Xigantes»]&lt;/ref&gt;

Nun empiezu, los [[mediu de comunicación medios de comunicación]] [[chile]]criticáronnos masivamente al presentador, acusándolo de nun ser profesional y de burllase de los concursantes y públicu del so programa. Asina, decide anovar na tradicional forma de producir programes d'esi entós, y contrata [[periodista|periodistes]] que lo asesoren nel conteníu del so programa.

Magar les [[crítica|crítiques]], el programa yera un ésitu d'[[audiencia (televisión)|audiencia]] en [[Chile]]. Tresmitíu en direutu, nos [[años 1970]] y [[Años 1980|1980]] el programa llograba cerca del ochenta per cientu de sintonía, y yera la compañía obligada pa les families chilenes mientres les [[tarde]]s de [[sábadu]].
[[Ficheru:Don Francisco, 2008.jpg|thumb|200px|Mario Kreutzberger &quot;Don Francisco&quot; nun eventu realizáu en [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]], estación televisiva chilena onde permaneció mientres tola so carrera.]]
A Don Francisco gústa-y faer chancies, por eso n'el so programa faen chistes y burlles de cutiu. Na so dómina de mayor ésitu —a empiezos de la década de 1980— ''Sábados xigantes'' dio pasu a la realización d'un nuevu programa, con formatu ''[[late show]]'' y conducíu por Don Francisco; ''[[Nueche de Xigantes]]'', que foi tresmitíu en [[Chile]] dende [[1980]] hasta [[1987]], y nos [[Estaos Xuníos]] dende [[1988]] hasta [[1993]].

Productu del ésitu indiscutido del programa en [[Chile]], Don Francisco empecipió un desafíu entá mayor, al decidir la internacionalización del so programa. Joaquín Blaya, nesi entós máximu executivu de la cadena ''Spanish International Network (ENSIN)'' (anguaño [[Univision]]), da-y la oportunidá d'ingresar a la televisión hispana d'[[Estaos Xuníos]], y n'abril de [[1986]] tresmítese'l primera ''[[Sábadu xigante]]'' pal públicu llatín d'Estaos Xuníos. Nun empiezu —y hasta [[1988]]—, esta versión del programa foi conducida pol actor cubanu [[Rolando Barral]], siendo coanimada por Don Francisco, quien nesi entós yera un desconocíu pa esi públicu.

Mientres el periodu de 1986 a 1992, Don Francisco tuvo de viaxar costantemente ente [[Miami]] y [[Santiago de Chile]], pa realizar dos versiones del so programa. Dende 1994, decide aniciase n'[[Estaos Xuníos]], y producir ''[[Sábadu xigante]]'' —qu'esanició les &quot;s&quot; del so nome orixinal— de manera íntegra nos estudios d'[[Univision]] en [[Miami]], [[Florida]], distribuyendo asina los conteníos a distintos televisoras de 43 países hasta'l final del programa, el [[19 de setiembre]] de 2015.

En mayu de [[2007]], Don Francisco robló un alcuerdu con [[Univision]], que-y dexará percibir 12,7 millones de [[dólares]] per añu na conducción de ''Sábadu xigante''; y 2,8 millones de dólares adicionales al añu pola so participación nel programa ''[[Don Francisco presenta]]''.

El programa televisivu entró a los [[Récor Guiness]] como'l programa de variedá (''Longest Running TV Variety'') con más hores de tresmisión (más de 14 mil hores) nos sos cincuenta años de vida.

=== Otros proyeutos ===
Don Francisco publicó dos autobiografíes: la primera, ''[[¿Quién soi?]]'', foi publicada a fines de 1987;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://diario.elmercurio.cl/detalle/index.asp?id={c5bfd161-y4y7-4951-bd60-71dd137f081a}|títulu= Los Kreutzberger prepararon un llibru-homenaxe a Don Francisco|fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |apellíu= Gutiérrez|nome= Soledad|fecha= 28 d'avientu de 2010|obra= El Mercurio}}&lt;/ref&gt; y la segunda, ''[[Ente la espada y la TV]]'', foi llanzada n'abril de 2002. El segundu llibru, escritu con ayuda del periodista [[Mauricio Montaldo]] y editáu pol escritor [[Poli Délano]], foi presentáu pol [[presidente de Chile|presidente]] [[Ricardo Lagos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://diario.elmercurio.cl/detalle/index.asp?id={d2a3caa1-6edb-459f-a710-59cfadb93b5y}|títulu= Don Francisco llanzó'l so segundu llibru abarganáu por personalidaes del espectáculu y la política|fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |apellíu= Contreras |nome= Marcelo |fecha= 4 d'abril de 2002|obra= El Mercurio}}&lt;/ref&gt;

Per otra parte, editó seis discos: ''Don Francisco'', ''Baillando Bailongo con Don Francisco'', ''Celebremos con bailongos'', ''Tropilé'',''El Pachi-Pachi'' y ''El mio homenaxe xigante a la música norteña''. En tolos casos, el dineru recaldáu foi destináu a importantes campañes solidaries.{{ensin referencies}}

Anguaño anima xunto a Martín Cárcamo el so nuevu programa ''[[¿Qué diz el públicu?]]'' de la Canal 13, qu'axunta los meyores momentos de Sábados Xigantes.

== Compromisu social ==
El llabor social del animador foi de la mano de la so carrera televisiva. Don Francisco encabezó esitoses campañes solidaries, tales como ''[[Chile ayuda a Chile]]'' (pa los terremotos de [[Terremotu de Santiago de 1985|1985]] y [[Terremotu de Chile de 2010|2010]]), ''La Campaña del Quilu'' (recueya de cebera tres l'[[Ábanu d'Antofagasta de 1991|ábanu]] d'[[Antofagasta]] en [[1991]]), y llabores benéficos en favor d'[[UNICEF]] y la [[Organización Panamericana de la Salú]].

Sicasí, la campaña solidaria más esitosa del conductor ye la [[Teletón]], que llevar anguaño a presidir el Direutoriu de la [[ORITEL]] xuntu al Presidente del Direutoriu [[Teletón Chile]], [[Carlos Alberto Délano]], quien ocupa la Vicepresidencia de la [[Organización Internacional de Teletones]].

=== Teletón ===
{{AP|Teletón Chile}}
[[Ficheru:Caso teleton chile07.jpg|thumb|250px|Don Francisco mientres la [[Teletón 2007]].]]
A fines de la [[década de 1970]], Don Francisco gociaba de la más alta popularidá en [[Chile]]. Sicasí, l'animador sentía que tenía de faer un apurra concretu al públicu chilenu que lu había lleváu hasta l'ésitu. Con esto en mente, escurrió una campaña benéfica qu'apurriría apurras en dineru a un determináu grupu con dalgún tipu de necesidá.

Nel añu [[1975]] xuntu col periodista [[Héctor Olave]], ven la ''Telethon'' contra la [[distrofia muscular]] del comediante d'Estaos Xuníos [[Jerry Lewis]] (Joseph Levitch), qu'a empiezos de la [[década de 1950]] nel ''The Colgate Comedy Hour'', con [[Dean Martin]], fomentaba la donación pa la cura de la [[minusvalía]]. Cerca del añu 1958, la dupla Martin y Lewis entamen un telemaratón qu'axunta 1 millón de dólares de la dómina. A mediaos de los años 1970, el telemaratón de Lewis llevaba 21 hores de tresmisión y la forma de recaldar dineru foi copiada por Kreutzberger, quien yá fixera campañes televisaes por ábanos, ayuda al [[Perú]], nos años precedentes. Esto coincide cuando, n'unu de los sos reportaxes de la seición de ''[[Sábadu xigante|Sábados Xigantes]]'' «Ud. nun conoz Chile», amuesa'l casu d'un neñu discapacitáu que fuera ensobiáu pola so madre pa evitar mancar a los sos hermanos.&lt;ref&gt;http://www.lasegunda.com/Noticias/CulturaEspectaculos/2013/11/896431/a-35-anos-de-la primera-teleton-los protagonistes-revelen-hestories-non-contaes&lt;/ref&gt;

Coincidentemente, ye convidáu a una edición del [[programa de televisión]] ''[[Dingolondango]]'', de la rede estatal de televisión chilena [[Televisión Nacional de Chile|TVN]], onde tenía de donar dineru a una organización benéfica. Foi nesi momentu cuando conoció a [[Ernesto Rosenfeld]], presidente de la [[Sociedad Pro-Ayuda al Neñu Lisiado]], a quien donó 15.000 dólares d'entós, y que lu convidó a conocer la obra qu'él encabezaba.

Asina, averóse y decidió que los neños minusválidos seríen el grupu al cual la so nueva campaña ayudaría. Tres la decisión, propunxo la idea al direutoriu de la Sociedá, y comprometióse a recaldar un millón de [[dólar]]es pa ellos.

Esta foi la xénesis de '''[[Teletón Chile|Teletón]]''', campaña solidaria que -asonsañando la esperiencia norteamericana empecipiada pol actor Jerry Lewis- recalda dineru pa los neños minusválidos de [[Chile]], al traviés d'un programa de televisión de 27 hores ininterrumpíes de duración, producíu y tresmitíu por toles cadenes de [[televisión]] d'esi país, y na que participen tolos [[mediu de comunicación medios de comunicación]] escritos y radiales, al empar que xenera millones de dólares n'utilidaes pa les empreses acomuñaes cola campaña.

Les recaldaciones de Teletón -dende'l so entamu n'avientu de [[1978]]- suman más de 436 millones de [[dólar]]es, y dexaron la [[instauración]] d'once instituto de [[Rehabilitación (medicina)|rehabilitación]] infantil en tou [[Chile]] y la construcción en progresu de trés nuevos institutos. Amás, l'exemplu chilenu foi tomáu per otros países [[llatinoamericanos]], quien desenvuelven les sos propies campañes solidaries. Sicasí, considérase que'l gran apurra d'esta cruzada foi la [[integración]] y [[compromisu social]] respectu de la tema de la [[discapacidá]].

== Filmografía ==
=== Televisión ===
==== Como presentador ====
{| class=wikitable style=&quot;font-size:95%&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! width=&quot;240&quot;| Programa
!Añu(s)
! width=&quot;90&quot;| Canal(ye)
! Notes
|-
|rowspan=2|''[[Sábadu xigante]]''
{{Llista desplegable
|títulu = Nomes
|1=''Show dominical'' (1962)
|2=''Sábados allegres'' (1963-1965)
|3=''Sábados xigantes'' (1965-1991)
|4=''Sábadu xigante internacional'' (1986-2015)}}
| [[1962]]-[[1993]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || rowspan=&quot;2&quot; |Misceláneo. Foi emitíu en Chile hasta 2012.
|-
| [[1986]]-[[2015]] || [[Ficheru:Logo Univision 2013.svg|20px]] [[Univision]]
|-
|rowspan=2|''[[Nueche de xigantes]]'' || [[1978]]-[[1992]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || rowspan=&quot;2&quot; |[[Talk show]]. 
|-
| [[1991]]-[[1992]] || [[Ficheru:Logo Univision 2013.svg|20px]] [[Univision]]
|-
| ''Los xigantes del mundial'' || [[1978]]-[[1998]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Microprograma realizáu mientres les copes mundiales de fútbol de [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|1978]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|1994]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|1998]]; en Chile, acompañáu del presentador [[César Antonio Santis]] dende 1978 hasta 1986.
|-
| ''[[Teletón (Chile)|Teletón Chile]]'' || [[1978]]- || Dellos || [[Teletón]] solidaria.
|-
| ''Venti años xunto a usté'' || [[1979]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Serie conmemorativa del 20ᵘ aniversariu de la Corporación de Televisión de la Universidá Católica de Chile.
|-
| ''[[Chile ayuda a Chile#1985|Chile ayuda a Chile]]'' || [[1985]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Telemaratón solidaria. Realizada con motivu del [[terremotu de Algarrobo de 1985]].
|-
| ''Trenta años xunto a usté'' || [[1989]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Serie conmemorativa del 30ᵘ aniversariu de la Corporación de Televisión de la Universidá Católica de Chile.
|-
| ''Nueche de paz'' || [[1994]]-[[1995]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Microprograma estelar realizáu la viéspora de Navidá.{{ensin referencies}}
|-
| ''Xigante y usté'' || [[1995]]-[[1998]]|| [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Talk show.
|-
| ''Vamos chilenos'' || [[1997]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Microprograma realizáu tres la clasificación de [[Chile]] a la [[Copa Mundial de Fútbol de 1998]].{{ensin referencies}}
|-
| ''Cuarenta años xuntos'' || [[1999]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Serie conmemorativa del 40ᵘ aniversariu de la Canal 13.
|-
| ''[[¿Quién quier ser millonariu?#Chile|¿Quién quier ser millonariu?]]'' || [[2001]]-[[2003]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Concursu. Versión chilena de la llicencia inglesa ''[[Who Wants to Be a Millionaire?]]''.
|-
| ''[[Don Francisco presenta]]'' || [[2001]]-[[2012]] || [[Ficheru:Logo Univision 2013.svg|20px]] [[Univision]] || Talk show.
|-
| ''[[Deal or no deal#Tratu fechu|Tratu fechu]]'' || [[2004]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Concursu. Versión chilena de la llicencia inglesa ''[[Deal or No Deal]]''.
|-
| ''[[¿Quién quier ser millonariu?#Chile|¿Quién merez ser millonariu?]]'' || [[2006]]-[[2010]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Concursu. Versión chilena de la llicencia inglesa ''[[Who Wants to Be a Millionaire?]]''.
|-
| ''Huan Ying: Bienveníos a China'' || [[2008]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Documental. Realizáu por cuenta de los [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008]].
|-
| ''[[Los cuatro cares de La Moneda]]'' /&lt;br /&gt;''[[Les dos cares de La Moneda]]'' /&lt;br&gt; ''[[Les cares de La Moneda]]'' || [[2009]]-[[2010]], [[2013]]-[[2014]], [[2017]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Entrevistes polítiques. Realizáu por cuenta de les eleiciones presidenciales de [[Eleición presidencial de Chile de 2009-2010|2009-2010]], [[Eleición presidencial de Chile de 2013|2013]] y [[Eleición presidencial de Chile de 2017|2017]].
|-
| ''Xuníos per Haití'' || [[2010]] || [[Ficheru:Logo Univision 2013.svg|20px]] [[Univision]] || Campaña solidaria. Realizada con motivu del [[terremotu d'Haití de 2010]].
|-
| ''[[Chile ayuda a Chile (2010)|Chile ayuda a Chile]]'' || [[2010]] || Dellos || Telemaratón solidaria. Realizada con motivu del [[terremotu de Chile de 2010]].
|-
| ''Umbingelelo: Bienveníos a Sudáfrica'' || [[2010]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Documental. Realizáu por cuenta de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Copa Mundial de la FIFA Sudáfrica 2010]].
|-
| ''[[Atrapa los millones]]'' || [[2012]]-[[2013]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Concursu. Versión chilena de la llicencia inglesa ''[[The Million Pound Drop Live]]''.
|-
| ''[[Tamos convidaos]]'' || [[2014]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Talk show.
|-
| ''¿Qué lu pasa a Chile?'' || [[2015]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Microespacio d'entrevistes polítiques emitíu nel noticieru ''[[Teletrece]]''.
|-
| ''[[Usté nun reconoz a Chile]]'' || [[2015]]-presente || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Documental. Basáu na seición ''Usté nun conoz a Chile'' de ''Sábadu xigante''.
|-
| ''[[Don Francisco te convida]]'' || [[2016]]-presente || [[Ficheru:Telemundo logo 2012.svg|20px]] [[Telemundo]] || Talk show.
|-
| ''[[¿Qué diz el públicu?]]'' || [[2017]]-presente || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Programa basáu nos concursos de ''Sábadu xigante''. Conducíu xunto a [[Martín Cárcamo]].
|}

==== Otres apaiciones ====
{| class=wikitable style=&quot;font-size:95%&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Programa
!Añu(s)
! Canal
! Notes
|-
| ''[[Kukulina Show]]'' || [[1974]] || [[Ficheru:Logotipo de Televisión Nacional de Chile (2016-2020).svg|20px]] [[Televisión Nacional de Chile]] || Convidáu.
|-
| ''[[Una vegada más]]'' || [[1988]]-1996 || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Convidáu.
|-
| ''[[OTI 1989|Festival OTI del cantar 1989]]'' || [[1989]] || [[Ficheru:Logo Univision 2013.svg|20px]] [[Univision]] || Rol de continuidá. Conducíu por [[Lucy Pereda]] y [[Antonio Vodanovic]].
|-
| ''[[Nueche de ronda (programa de televisión)|Nueche de ronda]]'' || [[1993]]-1998 || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Convidáu.
|-
| ''[[Viva'l llunes]]'' || [[1996]]-2000 || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Convidáu.
|-
| ''[[JM per siempres]]'' || [[2008]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Convidáu.
|-
| ''[[TV o non TV]]'' || [[2009]] || [[Ficheru:Canal 13 de Chile (Isotipo 2018).svg|20px]] [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]] || Entrevistáu.
|-
| ''[[Camparina de barriu]]'' || [[2017]] || [[Ficheru:Telemundo logo 2012.svg|20px]] [[Telemundo]] || [[Cameo]].&lt;ref&gt;https://laopinion.com/2017/08/29/don-francisco-participa-en-camparina-de-barriu-mira-tou-lo-que-pasu/&lt;/ref&gt;
|-
|}

=== Cine ===
{| class=wikitable
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Títulu
!Añu
!Rol
|-
|''[[Ayudar usté compadre]]''
|[[1968]]
|Él mesmu
|-
|''[[El ciudadanu Kramer]]''
|[[2013]]
|Él mesmu
|-
|''[[Los 33]]''
|[[2015]]
|Él mesmu
|-
|}

== Discografía ==
=== Álbumes d'estudiu ===
* ''Don Francisco'' ([[1968]])
* ''Baillando Bailongo con Don Francisco'' ([[1981]])
* ''Celebremos con Bailongos'' ([[1983]])
* ''Tropilé'' ([[1986]])
* ''El Pachi Pachi'' ([[1994]])
* ''El mio Homenaxe Xigante a la Música Norteña'' ([[2004]])

=== Senciellos ===
* ''El Bailongo/El Mordigañu'' ([[1981]])

=== Collaboraciones ===
* ''Oya, Don Francisco'' ([[1973]]) de [[Mandolino]].

== Discutinios ==
{{non neutral}}
Magar la so gran popularidá, Don Francisco y el so trabayu nun han tao exentos de crítiques, sobremanera en Chile, onde la so figura ye atacada principalmente por intelectuales d'[[izquierda política|izquierda]] y dellos políticos como [[Francisco de la Maza Chadwick|Francisco de la Maza]], el destituyíu senador [[Jorge Llavanderu]] o la finada líder comunista [[Gladys Marín]], seya pola so influencia na sociedá chilena contemporánea —que llegó a la so clímax na dómina del [[Réxime militar (Chile)|réxime militar]]— o pol financiamiento de la campaña [[Teletón Chile|Teletón]].&lt;ref&gt;[http://www.portalnet.cl/comunidá/showthread.php?t=332553&amp;page=9 Don Francisco ¿ Héroe o villanu?]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=CsKbH76snnY El Padrín (SubVerso + Estigma) - Teletón / Don Francisco]&lt;/ref&gt;
=== Holocaustu ===
Tamién esistieron cuestionamientos al respective de les sos declaraciones relatives al [[Holocaustu]] xudíu. Según Mario Kreutzberger, el so padre escaparía del Campu de Prisioneros de [[Majdanek]] (el so documental ''Testigos del silenciu'' sería un homenaxe a él);&lt;ref&gt;[[La Nación (Chile)|La Nación]], [https://web.archive.org/web/20071013220757/http://nacion.com/viva/2007/xunu/04/espectaculos1119437.html «Don Francisco dexa ver el so documental»]&lt;/ref&gt; sicasí, esto se contrapondría cola fecha de nacencia de Don Francisco en Chile ([[28 d'avientu]] de [[1940]]) y la creación del Campu de Prisioneros en Polonia ([[Julio]] de [[1941]]).&lt;ref&gt;Majdanek.pl [http://www.majdanek.pl/articles.php?acid=45&amp;mref=1&amp;lng=1 The History of the Camp] (n'inglés)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu=L'escándalu de la selmana. ¿Miente Don Francisco sobre que'l so padre xudíu tuvo nun campu de concentración nazi?|url=https://www.elciudadano.cl/artes/escandalo-de-la selmana-miente-don-francisco-sobre-que-el so-padre-judio-tuvo-en-un campu-de-concentracion-nazi/02/13/|fecha=13 de febreru de 2016|fechaaccesu=8 de marzu de 2018|periódicu=El Ciudadanu|páxina=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Landaeta|nome=Laura|enllaceautor=|títulu=Don Francisco. Biografía ensin autorizar d'un xigante|url=https://es.scribd.com/document/296474548/La Puerta-Al Infiernu-1|fechaaccesu=8 de marzu de 2018|añu=2016|editorial=Planeta|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=Capítulu 1 - La puerta al infiernu}}&lt;/ref&gt;

=== Abandonu d'artistes chilenos ===
Desque ''[[Sábadu xigante]]'' dexó de grabase en [[Chile]] en [[1992]], dellos artistes que rellumaron na so dómina d'oru tal como [[Roberto Viking Valdés]], [[Mandolino]] y otros, cuestionaron la so débil valoración escontra los artistes chilenos. A eso suma les antiguos discutinios que'l presentador vivió frente a la cantante chilena [[Palmenia Pizarro]] y el ventrílocuu arxentín [[Wilde (Ángel Torres)|Wilde]], quien califiquen a Don Francisco como'l responsable de comentarios que llindaríen el so desenvolvimientu profesional en [[Chile]].

=== Demanda de paternidá ===
N'ochobre de 2010 foi demandáu por Patriciu Flores, de 43 años, quien asegura nacer d'una curtia rellación que Kreutzberger caltuvo cola so madre en 1967,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.emol.com/noticias/magacine/detalle/detallenoticias.asp?idnoticia=456622|títulu= Home de 43 años busca probar que ye fíu de Mario Kreutzberger|fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |autor= Emol|enllaceautor= Emol|fecha= 5 de xineru de 2010|editorial= Emol}}&lt;/ref&gt; polo que tuvo de practicase una [[prueba d'ADN]] pa determinar la paternidá.

Antes de publicar les resultaos, un emplegáu del [[Serviciu Médicu Llegal]] denunció un intentu de sobornu p'alteriar les resultaos de felicidá prueba.&lt;ref&gt;[http://www.miamidiario.com/entretenimiento/chile/don-francisco/denuncia-intentu-de-sobornu/alteriar-exame-de-adn/mario-kreutzberger/serviciu-mélicu-llegal-de-chile/4598 Denuncien intentu de sobornu p'alteriar exame d'ADN de &quot;Don Francisco&quot;] &lt;/ref&gt; Según reveló'l Centru d'Investigación Periodística (CIPER), l'intentu de sobornu &quot;producióse'l pasáu 28 de febreru, un día primero que Mario Kreutzberger, más conocíu como &quot;Don Francisco&quot;, someter a unos exámenes d'ADN solicitaos pola Xusticia arriendes de la demanda de paternidá interpuesta por un comerciante de 43 años qu'asegura ser el so fíu biolóxicu.&quot;&lt;ref&gt;[http://www.publimetro.com.mx/entretener/escandalo-arrodia-a-demanda-de-paternidá-contra-don-francisco/mkcn!nMuDl3GWZOhM/ Escándalu arrodia a demanda de paternidá contra Don Francisco] &lt;/ref&gt;

El 16 de marzu de 2011, dar a conocer la resultancia de la [[prueba d'ADN]] practicada pol SML, que foi negativa pa la presunta paternidá. Flores solicitó una contramuestra,&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.cl/patriciu-flores-pedira-una-contramuestra-de-adn/noticies/2011-03-16/185842.html Caso Don Francisco: Patriciu Flores va pidir contramuestra] - [[La Nación (Chile)|La Nación]] (online)&lt;/ref&gt; a la que, darréu, nun asiste él nin la so madre, disconformes col fechu de que nun se riquir nueves amueses de Kreutzberger.&lt;ref&gt;[http://diario.latercera.com/2011/04/20/01/conteníu/cultura-entretencion/30-66429-9-flores-nun da-prueba-de-adn-en-casu-kreutzberger-y-espera-resolucion-de-jueza.shtml Flores nun da prueba d'ADN en casu Kreutzberger y espera resolución de jueza] - [[La Tercera]] (online)
&lt;/ref&gt;

=== Acoso sexual ===
Foi denunciáu por acoso sexual por una modelu del so show y fixo un arreglu estraxudicial pa evitar consecuencies llegales. El fechu asocedió en 1989, cuando Don Francisco trabayaba pa la cadena Univision n'Estaos Xuníos. Don Francisco desembolsó 100 mil dólares pol silenciu de la modelu, el retiru de los cargos nel so contra y la posibilidá de negar toles acusaciones de hostigamiento y acoso sexual.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Cuando Don Francisco pagó 100 mil dólares pa callar una denuncia por acoso sexual|url=http://www.gamba.cl/2017/11/cuando-don-francisco-pagu-100-mil-forgares-pa-callar-una denuncia-por-acoso-sexual/|fecha=6 de payares de 2017|fechaaccesu=21 d'avientu de 2017|periódicu=Gamba|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

== Pensamientu políticu ==

Poques vegaes Don Francisco fala sobre política, pero'l 22 de payares de 2011 asistió al programa ''[[Mentires verdaderes (Chile)|Mentires verdaderes]]'' a promocionar la [[Teletón Chile|Teletón]]; depués de les esperables entrugues rellacionaes col [[Teletón 2011|eventu benéficu de 2011]], foi consultáu pol so votu de silenciu en rellación a la so militancia política y afirmó lo siguiente:&lt;ref name=&quot;nacion.cl&quot;/&gt;
{{cita|Voi bandiando ente un llau y l'otru dependiendo de la situación. Nun tengo disciplina política. Encántame falar de política pero nunca lo faigo en públicu porque nun quiero estremar, porque lo que faigo nun tien que ver con política.&lt;ref name=&quot;nacion.cl&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.cl/don-francisco-tamos-con-el gobiernu-pero-nun somos-del gobiernu/noticies/2011-11-22/000040.html|títulu=nacion.cl - Don Francisco: “Tamos col gobiernu, pero nun somos del gobiernu&quot;|fechaaccesu=3 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
Fui bien claru frente a tolos gobiernos: nós tamos col Gobiernu, pero nun somos del Gobiernu. Según tuvimos col [[Primer gobiernu de Michelle Bachelet|gobiernu de Michelle Bachelet]], tamos col [[Primer gobiernu de Sebastián Piñera|gobierno actual]], pero nun somos del Gobiernu. Nun faemos coses polítiques.&lt;ref name=&quot;nacion.cl&quot;/&gt;|Mario Kreutzberger}}

=== Midíes económiques de Pinochet y la Concertación ===

Mientres una entrevista en [[Canal 13 (Chile)|Canal 13]], en respuesta a un mozu que lu consultó pol aumentu de la fienda ente los ingresos económicos de les distintes clases sociales y un supuestu amenorgamientu del accesu a les oportunidaes, Mario Kreutzberger destacó les meyores llograes en [[Chile]], dende'l [[Réxime Militar (Chile)|réxime militar]] d'[[Augusto Pinochet]], mentando que la gran virtú de los gobiernos de la [[Concertación]] sería la so capacidá de caltener les polítiques económiques implementaes entós, añediendo qu'en Chile, como en nengún otru país, llogróse pasar a un 20% de la población d'un sector económicu a otru en menos de 30 años, lo que sería manifestación de la crecedera de les oportunidaes.&lt;ref name=&quot;biobio&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.biobiochile.cl/2011/09/12/discutiniu-por-declaraciones-de-don-francisco-en-sofitu-a-midíes-economicas-de-pinochet.shtml|títulu=biobiochile - Discutiniu por declaraciones de Don Francisco en sofitu a midíes económiques de Pinochet|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt; Sicasí ello, puntualizó que les oportunidaes teníen de crecer entá más y que la fienda económica yera bien grande.&lt;ref name=&quot;biobio&quot;/&gt;

A cuenta de lo anterior, mentó'l contraste qu'esistía na cantidá d'alumnos que podíen aportar a les universidaes nel pasáu y na actualidá:
{{cita|Yo tengo 68 años. Yo sé cómo yera Chile... yo sé cómo yeren los alumnos d'una universidá... solo había [[Universidá de Chile]] y [[Pontificia Universidá Católica de Chile|Universidá Católica]], onde les notes teníen que ser tan altes y nun había alternatives.&lt;ref name=&quot;biobio&quot;/&gt;|Mario Kreutzberger}} 

Primeramente, Kreutzberger afirmara que creía nun [[Estáu|aparatu estatal]] pequeñu, que fora rector de les actividaes y non xestor d'estes, argumentando la eficiencia que tendría'l [[sector priváu]] frente al [[Estáu]].&lt;ref name=&quot;biobio&quot;/&gt;

== Referencies culturales ==
=== Chile y Llatinoamérica ===
En Chile y América Llatina, Don Francisco ye vistu como un iconu cultural; esto llevó a qu'esistan numberoses referencies alrodiu de él en parodies del so programa, obres teatrales, llibros o referencies sobre esti n'otros programes de televisión.

* Nun episodiu del programa ''[[31 Minutos]]'' grabáu pa la [[Teletón 2003]], [[Juan Carlos Bodoque]] usa una figura de cartón del presentador chilenu pa engañar a los demás personaxes de la citada serie. Nesi capítulu, Bodoque quería sacar provechu d'ellos suxuriendo que depositaren na so cuenta bancaria del Bancu de [[Titirilquén]].&lt;ref&gt;{{YouTube|mBK8yLMpSIA|31 Minutos na Teletón 2003}}&lt;/ref&gt;
* Na serie animada chilena ''[[Diego y Glot]]'', la familia del personaxe principal participa nel concursu ''&quot;la superfamilia&quot;'', que yera una de les seiciones del programa Sábadu Xigante na década de 1980. Don Francisco ye satirizáu tantu na so voz como nos sos modales y na forma de vistir.&lt;ref&gt;{{YouTube|XAjCAI5RfnM|&quot;La Superfamilia&quot; en Diego y Glot}}&lt;/ref&gt;
* En 2007, la cadena de televisión [[Sony Entertainment Television]] produció'l programa ''[[Nada que ver]]'', un ''[[reality show]]'' de caricatures que representen a distintos artistes de Llatinoamérica. Ente los protagonistes destaca &quot;Don Ciscu&quot;, un cabezón y hiperventilado presentador que ye una clara alusión a Mario Kreutzberger.
* Don Francisco foi la inspiración por que'l comediante y actor chilenu [[Fernando Alarcón]] fixera la so particular visión alrodiu de él col personaxe &quot;[[Pepito TV]]&quot;, surdíu nel programa ''[[Jappening con Ja]]''. Dichu personaxe tamién satirizaba y esaxeraba la so personalidá. Un detalle bien importante ye que usualmente el personaxe moflar d'él calificando como &quot;el guatón copión&quot; yá que yera sabíu que'l presentador chilenu sacaba idees pal so programa nos sos viaxes al estranxeru.
* En 1988, [[César Antonio Santis]] fixo una suerte d'homenaxe nel primer capítulu del programa ''Porque Güei ye Sábadu'' de la cadena estatal chilena [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]. En dichu episodiu, el presentador referir a él como'l padre del entretenimientu en Chile mientres una televisión exhibía imáxenes de ''Sábados Xigantes''. Pa desgracia del presentador y el so equipu, el programa atayar a les poques selmanes, dexando grandes perdes económiques pa la cadena estatal quien invirtió una alta cantidá de dineru en dichu programa.
* Na revista risible d'historietes ''[[Condorito (historieta)|Condorito]]'', nuna edición que circuló en Chile, [[Bolivia]] y [[Perú]], el personaxe principal fai alusión al &quot;programa de televisión del guatón ''Chanchisco''&quot;, en perclara alusión a Don Francisco (qu'en xíriga usada en dellos países suramericanos, &quot;guata&quot; significa [[banduyu]] o [[barriga]]).
* Tres l'autorización del Gobiernu de [[Cuba]] -en marzu de [[2008]]- respectu de la venta d'equipos reproductores, ordenadores y otros electrodomésticos, la renta de [[DVD]] pirates haise masificado nesi país. Dientro de los videos más solicitaos, atópense los programes ''[[Sábadu Xigante]]'' y ''Don Francisco presenta'', dambos conducíos por Mario Kreutzberger.&lt;ref&gt;Axencia Cubanet, [https://web.archive.org/web/20080613134614/http://www.cubanet.org/CNews/y08/xunu08/10cronica4.html «DVD sí, TV non&quot;»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Diariu La Segunda, [http://www.lasegundadigital.com/modulos/catalogo/Paginas/2008/06/10/LUCSGTL41SG1006.htm «Programes de Don Francisco lideren ventes de DVD pirates en Cuba&quot;»]&lt;/ref&gt;
* Dende'l so orixe en [[1978]], los productos y servicios auspiciadores de la [[Teletón Chile|Teletón]] chilena cunten cola imaxe del presentador pa los sos avisos, ensin costo pa les empreses y en busca d'aumentar les ventes qu'aseguren la so apurra al eventu.
* Asina mesmu, diverses empreses contrataron los servicios de Don Francisco pa potenciar los sos productos. Na década de 1990, los chilenos vieron la imaxe del animador acomuñada a los servicios de telecomunicaciones d'[[Entel Chile|Entel]]; y dende 2008 acomúñase-y a la multinacional de telecomunicaciones [[Claro Chile|Claro]]. A esto sumir en 1981 cola AFP Provida.
* El Gobiernu de [[Chile]] solicitó en 2007 la so participación na campaña d'espardimientu de la &quot;Estratexa Global contra la Obesidá&quot; (Ego-Chile), xunto a distintos presentadores de la televisión d'esi país.&lt;ref&gt;Ministeriu de Salú de Chile, [http://www.youtube.com/watch?v=nuPWJxrelDw «Campaña EGO-Chile»]&lt;/ref&gt;

=== Estaos Xuníos ===
* Na serie animada norteamericana ''[[Los Tiny Toons]]'', n'unu de los sos capítulos la conejita [[Babs Bunny]] precisa tomar una decisión y pallo recurre a una &quot;tómbola&quot; na cual vien un &quot;animador&quot; a faer el sortéu, el personaxe ye una parodia de Don Francisco que non fala, namái sonri.
* Nun capítulu de ''[[The Simpsons]]'', [[Krusty el payasu]] alude a Don Francisco al traviés d'un llamáu telefónicu onde indica qu'ésti &quot;quier arruinar la so carrera&quot;{{ensin referencies}}.
* Nel episodiu de ''[[The Simpsons]]'' llamáu ''[[Hello Gutter, Hello Fadder]]'', [[Discu Stu]] ye convidáu a un programa de TV, onde diz (nel diálogu de la versión en castellán): ''&quot;Discu Stu va ganar enforma dineru con Don Francisco&quot;'' y [[Kent Brockman]], el conductor, diz: ''&quot;Shh... nun queremos que nos confundan con esi programa&quot;''.
* Tamién apaez nomáu na serie ''[[The Fresh Prince of Bel-Air|El Príncipe del Rap]]'' onde'l personaxe de Hilary diz-y al personaxe de [[Will Smith]] ''&quot;¿qué ye, que vístime con Don Francisco?&quot;''.
* Don Francisco afirmó nel programa ''[[¿Sabes más qu'un neñu de 5ᵘ Básicu?]]'' que l'ex [[Presidente de los Estaos Xuníos]] [[George H. W. Bush|George Bush]] creía qu'él se llamaba &quot;Don&quot; y el so apellíu yera &quot;Francisco&quot;, polo que siempres-y dicía &quot;Don&quot;.
* Mientres fines de la década de 1990 y entamos de la década de 2000, l'animador chilenu foi la cara principal de les campañes publicitaries de la empresa de telecomunicaciones [[Americatel]].&lt;ref&gt;Americatel, [http://www.youtube.com/watch?v=_dJokMbE30Q «Linea País (2007)»]&lt;/ref&gt;
* Per otra parte, en 2005 facilitó la so imaxe a la Tienda de Departamentos La Curaçao, líder na comercialización d'electrónicos pa la comunidá llatina nos Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;La Curaçao, [http://www.youtube.com/watch?v=Z3_Ch5CcXa8 «Inauguración Tienda South Gate con Don Francisco (2005)»]&lt;/ref&gt;
* De la mesma, la [[Alministración del Seguru Social|SSA-Social Security Administration]] utilizó la so imaxe pa la campaña de serviciu públicu en que s'espublicen los sos beneficios a la comunidá hispana nesi país;&lt;ref&gt;SSA-Social Security Administration, [http://www.youtube.com/watch?v=cSiyZDSpPQ0 «Servicios n'Internet del Seguru Social, con Don Francisco (2011)»]&lt;/ref&gt; ente que la [[Organización Panamericana de la Salú]] tamién riquió la so participación na campaña continental &quot;A movese, América&quot;.&lt;ref&gt;PAHO-Organización Panamericana de la Salú, [http://www.youtube.com/watch?v=QbmF3RCT3QI «Get moving, America (2008)»]&lt;/ref&gt;

== Reconocencies ==
{{referencies|t=20101005|televisión}}
[[Ficheru:Homenaje a Don Francisco.jpg|thumb|250px|Apurre de la Medaya Bicentenariu pol presidente [[Sebastián Piñera]] en 2010.]]
* [[2001]]: Recibe una [[Estrelles del Paséu de la Fama de Hollywood|Estrella]] nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]], allugada nel 7018 del [[Hollywood Boulevard]], que lo consagra como l'animador llatinoamericanu más famosu de la hestoria. Esi mesmu añu, el tramu de la céntrica cai de [[Santiago de Chile]] onde s'alluga'l Teatru Teletón (llugar onde se realiza la Teletón), ye bautizada como Mario Kreutzberger.
* [[2002]]: S.S. el Papa [[Xuan Pablo II]] designar ''[[Benemerenti]]'', siendo la primer persona non [[católica]] que recibe tal honor. Per otra parte, xunto a la so fía Vivian celebren xuntos los 40 Años de [[Sábadu Xigante]] en Chile con una gran celebración efectuada n'ochobre. Esi mesmu añu, la [[Organización Panamericana de la Salú]] nomar ''Campeón de la Salú de les Amériques'' poles sos contribuciones a la salú pública.
* [[2003]]: Recibe la ''Condecoración Orde al Méritu Gabriela Mistral'' nel so grau máximu de Gran Oficial, apurrida pol [[Gobiernu de Chile]] pola so contribución a la cultura y solidaridá nacional.
* [[2005]]: L'Academia Nacional de les Artes y Ciencies de la Televisión d'Estaos Xuníos apúrre-y el premiu especial [[Emmy]] pol so lideralgu na televisión n'español.
* [[2005]]: L'[[Asociación Nacional de Televisión]] de Chile ANATEL confier-y el Premiu ANATEL, pol so apurra a la industria televisivo del país.
* [[2006]]: Tres 20 años trabayando n'[[Estaos Xuníos]], el [[Congresu de los Estaos Xuníos]] rínde-y un homenaxe pol so apurra a la comunidá hispana nesi país.
* [[2007]]: Mientres la celebración del 48ᵘ aniversariu de la Rede de Televisión Chilena [[Canal 13 (Chile)|Canal13 - Chile]] reconozse la so calidá de funcionariu más antiguu de la empresa, y l'Estudiu Dos de la estación ye bautizáu col so nome.&lt;ref&gt;{{YouTube|tVVX5z-kQKg|Homenaxe a Don Francisco nel aniversariu de Canal 13}}&lt;/ref&gt;
* [[2007]]: El Senáu de la República de Chile condecora a Don Francisco como la figura más importante de la televisión chilena n'el so primeres 50 años.
* [[2008]]: La Presidenta de [[Chile]], [[Michelle Bachelet]], condecora a Don Francisco cola &quot;Gran Estrella d'Oru&quot; por servicios meritorios a la República, en reconocencia a la so dilatada trayeutoria pública dedicada a les comunicaciones y el so llabor social al traviés de diverses campañes de beneficencia.
* [[2010]]: El 29 de setiembre, la Fundación pal Heriedu Hispanu entrega a Don Francisco'l Premiu &quot;Lleenda&quot;, pola so trayeutoria y apurras a la comunidá hispana nos Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Hispanic Heritage Awards, [http://www.youtube.com/watch?v=WI3lNdIS0qk «24° Hispanic Heritage Awards - Leyend - Don Francisco»]&lt;/ref&gt;
* [[2010]]: El Presidente de [[Chile]], [[Sebastián Piñera]], condecora a Don Francisco cola &quot;[[Bicentenariu de Chile#Medaya|Medaya Bicentenariu]]&quot; pola so reconocencia a la trayeutoria dedicada a les comunicaciones y el so llabor social al traviés de diverses campañes de beneficencia.
* [[2011]]: El conseyu mundial de boxéu d'[[EE.XX.]], condecora a Don Francisco col títulu &quot;[[Campeón Mundial de Boxéu]]&quot; polos sos 50 años frente al programa &quot;Sábadu xigante&quot;, el programa de variedaes que más tiempu duró al aire en tol mundu.
* [[2012]]: El 16 de febreru, la industria de la música llatina homenaxa a Don Francisco poles sos 50 años de trayeutoria, mientres la entrega añal de los Premios [[Premiu Lo Nueso|&quot;Lo Nueso&quot;]] en [[Miami]].&lt;ref&gt;Univision, [http://www.youtube.com/watch?v=oZfwakIJ-EL SO «Don Francisco - 50 Años de Trayeutoria - Premiu Lo Nueso 2012»]&lt;/ref&gt;
* [[2012]]: El 26 de febreru, ye gallardoniáu en [[Acapulco]], [[Méxicu]]; col Premiu [[Premios TVyNovelas (Méxicu)|&quot;TVyNovelas&quot;]] polos sos 50 años de trayeutoria na televisión de Llatinoamérica.&lt;ref&gt;Univision.com, [http://tv.univision.com/sabado-xigante/loultimo/article/2012-02-21/dron-francisco-premiu-tv-y-noveles «Los Premios TVyNovelas rindieron homenaxe a Don Francisco»]&lt;/ref&gt;
* [[2012]]: El 1 de marzu d'esi añu, ye incluyíu nel Salón de la fama de la televisión.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha = 3 de marzu de de 2012 |títulu=Don Francisco: &quot;Verdaderamente, este ye un finxu na mio carrera&quot; |url=http://papeldigital.info/lt/2012/03/03/01/paginas/117.pdf |idioma= |formatu=PDF |publicación=[[La Tercera]] |editorial= |allugamientu=Santiago |volume= |númberu= |páxines=117 |fechaaccesu=3 de marzu de 2012 |cita= }}&lt;/ref&gt;
* [[2012]]: El 31 d'agostu, ye condecoráu pol Presidente de [[Chile]], [[Sebastián Piñera]], cola &quot;Orde de la Cruz del Sur&quot; polos sos destacáu apurra a la salú pública, al traviés de la [[Teletón Chile|Teletón chilena]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha = 31 d'agostu de de 2012 |títulu=Don Francisco foi condecoráu en La Moneda pola so apurra a la salú pública |url=http://www.cooperativa.cl/don-francisco-foi-condecoráu-en-la moneda-por-la so-apurra-a-la-salú-publica/prontus_nots/2012-08-31/160752.html |idioma= |formatu=HTML |publicación=[[Radio Cooperativa (Chile)]] |editorial= |allugamientu=Santiago |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=31 d'agostu de 2012 |cita= }}&lt;/ref&gt;
* [[2015]]: El 8 de Setiembre, en [[New York]] inaugúrase la &quot;Don Francisco Boulevard&quot;, cai n'homenaxe a Don Francisco n'[[Estaos Xuníos]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Don Francisco (television host)}}

{{NF|1940||Francisco, Don}}


{{Tradubot|Don Francisco}}

[[Categoría:Filántropos de Chile]]
[[Categoría:Filántropos y filántropes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Persones de Florida]]
[[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]]
[[Categoría:Presentadores de televisión de Chile]]
[[Categoría:Presentadores de televisión d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>1pxhharr6rvt89qoiyh15zr6yib5jgx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lucrecia Pérez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144354</id>
    <revision>
      <id>3703284</id>
      <parentid>3652104</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18332" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Lucrecia Pérez Matos''' {{nym}} foi una [[inmigrante]] [[República Dominicana|dominicana]] asesinada en [[Madrid]], víctima de [[racismu]] y [[xenofobia]], el primeru que se reconoció como tal n'[[España]].&lt;ref&gt;Ibarra, Esteban. ''Los crímenes del odiu'', Ediciones Tarrezas de Güei, 2003, ISBN 84-8460-311-3, p. 114.&lt;/ref&gt;

== Antecedentes del asesinatu ==
“Víase venir”, comentaben dalgunos [[inmigrantes]]. La tensión interétnica llevaba meses guarándose. Los dominicanos, na so mayoría muyeres, axuntar nuna plaza-parque d'[[Aravaca]], particularmente los xueves y los domingos pela tarde. Les actitúes individuales de los vecinos fuéronse convirtiendo en comentariu estereotipáu coleutivu y depués en protesta social entamada, inclusive por aciu escritos públicos de dalguna asociación de vecinos. La tensión convertir en conflictu, participando grupos esternos a favor y en contra. Unos quexábense de les molesties pola presencia de numberoses persones nun xardín, otros de los &quot;inmigrantes dominicanos&quot;, connotando negativamente esi espaciu” y aduciendo que se producía de [[tráficu de drogues]], [[prostitución]] ya inseguridá. Los otros, reclamando'l derechu de xunta colos sos compatriotes, ocupando un espaciu públicu, porque se-yos negaba un salón nel Centru Cultural, que nesa mesma plaza tenía'l [[Conceyu]].

La tensión interétnica tresformar en conflictu policial d'orde públicu esmolecedor, el domingu 1 de payares de 1992, nun choque ente axentes de la [[Policía Municipal de Madrid|Policía Municipal]] ya inmigrantes, con cinco mancaos y ocho vehículos estropiaos. Doscientes muyeres dominicanes aconceyaes na plaza de Aravaca apedriaron a la Policía Municipal cuando quería introducir nel coche a dos d'elles, qu'escarecíen de [[Inmigración irregular|permisu llegal de residencia]] n'[[España]].

{{cita|En media hora causáronnos cuatro mancaos y estrozáronnos ocho coches patrulla... Atacaron a los patrulleros con piedres y palos, rompieron faros, parabrises; abollaron la chapa y cuatro axentes tuvieron que ser asistíos de feríes leves... Cuatro dominicanes fueron deteníes y conducíes a la Comisaría d'Extranxería.|Voceru de la Policía Municipal}}

{{cita|Seríen los seis de la tarde. Tábamos na plaza, tan seles y charrando de les nueses coses, cuando llegaron dos policías provocándonos y pidiéndonos la documentación. Casi toes salimos corriendo, pero coyeron a dos ya introducir nun coche patrulla. Al ver que les llevaben punximos delantre del coche pa torgar y dímos-y golpes. Dempués llegaron más y más vehículos de Policía; hasta siete cunté. Baxáronse los guardias y cargaron contra nós ensin nenguna contemplación. Foi entós cuando dalgunes empezamos a llanza-yos lladriyos d'una obra cercana.|Dominicana participante}}

== Asesinatu ==

Los fechos asocedieron sobre los nueve de la nueche del vienres 13 de payares, cuando cuatro amazcaraos vistíos de ropa negro enfusaron na antigua discoteca Four Roses, un local que n'otres dómines fuera centru de diversión de jovenes de clase acomodada, asitiáu na carretera de [[La Coruña]], nel distritu d'[[Aravaca]]. Los asaltantes dispararon indiscriminadamente contra los dominicanos que cenaben una sopa a la lluz d'una vela y fuxeron nun coche que los esperaba. Lucrecia Pérez Matos, de 33 años, que llegó a [[España]] un mes y tres díes antes, resultó algamada por dos tiros, unu d'ellos nel corazón, ingresando muerta al Hospital. L'otru mancáu grave foi Augusto César Vargas, tamién dominicanu.

Foi una bala del [[9 mm Parabellum]], fabricada n'España por [[Santa Bárbara Sistema|Santa Bárbara]] (anguaño parte de [[General Dynamics]]), d'usu policial y militar, la qu'acabó cola vida de Lucrecia.

La [[Guardia Civil]] y el [[Delegáu del Gobiernu]] de [[Madrid]] atribuyeron dende'l primer momentu l'autoría del crime a grupos d'[[estrema derecha]], amestaos a dellos elementos policiales, dau l'arma y la munición utilizada.

Los grupos políticos de la ultra derecha negaron la so rellación col crime y toos condergaron verbalmente l'asesinatu, introduciendo na opinión pública la hipótesis de que se trataba d'un axuste de cuentes” por tráficu de drogues o correos de dineru.

La conexón del crime cola ultraderecha defendíase, non yá pol arma utilizada —arriendes de la parafernalia y profesionalidá de la so ejecutante— sinón poles pintaes y cartelos primeramente partíos en Aravaca, como los de ''“INMIGRACIÓN STOP Primero'l Españoles&quot;'' (Xuntes Españoles); ''“Defendese contra la invasión”'' (Grupo Cuadonga), o pintaes: ''“Fora Negros. N.J.”'' (Nación Nueva).

Los [[inmigrante|inmigrantes]], nun comunicáu robláu por cuatro organizaciones dominicanes, manifestaron “la so repulsa y horror ante la brutal agresión y asesinatu”, y fixeron un llamamientu contra'l [[racismu]], porque “nun ye delitu ser probe”, alvertir nel comunicáu que l'atentáu nun ye un fechu aislláu, sinón resultancia d'un procesu empecipiáu coles protestes de los vecinos contra les xuntes de los dominicanos, rematando col espardimientu d'un panfletu anónimu que llamaba a l'aición direuta” contra los estranxeros; tamién se responsabiliza pola so pasividá a les fuercies polítiques, sociales y relixoses de Aravaca. 

Otros acusaben a la [[Policía Municipal de Madrid|Policía Municipal]] pol so acoso; “Fueron ellos los principales instigadores. De cutio ciscábennos papeles y siempres de males maneres. Nun pasara nada d'esto si tuviéramos más proteición y menos control”. Entrín y non, l'[[embaxador]] dominicanu llamaba al aselu y a la cordura”, por que “la violencia nun nicie nueva violencia”.

== Asesinos ==

El xueves [[27 de payares]] de [[1992]], a les 19:30 yera arrestáu'l guardia civil Lluis Merino Pérez de 25 años, mientres emprestaba serviciu na 111 Comandancia de la [[Guardia Civil]], con base en [[Madrid]]. El vienres 27 a les 7:45; 8:40 y 10:45 yeren arrestaos trés menores: Javier Quílez Martínez, Felipe Carlos Martín Bravo y Víctor Flores Revieyu, de 16 años, acompañantes del autor material. Toos confesaron los fechos que se-yos imputaben nel asesinatu del vienres 13 de payares en [[Aravaca]]. La prueba segura foi l'arma utilizada, una pistola STAR BMK; Merino camudó'l cañón de la so arma reglamentaria pola d'otru compañeru, pa “borrar les señales del crime”, pero la profesionalidá del so propiu Cuerpu de la Guardia Civil, ordenó una inspeición rutinaria” de toles armes de la Compañía y había “una señal” que Merino nun pudiera borrar, la uña extractora, pieza qu'espulsa'l [[Vaina (munición)|casquillo]] y que dexa una mozqueta microscópica, la clave qu'utilizaron los especialistes en [[balística]].

La escena central d'esti sangrientu drama, cuntada en resume, foi la siguiente: los cuatro atopábense bebiendo al atapecer na Plaza de los Cubos, con “boneheads” y “ultres”. De secute unu suxurió, “podríamos dir dar un escarmientu a los negros”. Otru preguntó ónde yera más fácil atopar a los estranxeros, pa da-yos “un plasmu”. Dalgún señaló la discoteca abandonada de ''Four Roses'', onde dixo dormíen negros dominicanos, según reportóse na prensa. Luis Merino y los trés adolescentes xubir al Talbot coloráu de Merino, que taba llaráu de pegatinas ultres y neonazis y encarreraron escontra [[Aravaca]]. Al altor del [[Estadiu Vicente Calderón]], un coche de la [[Policía Municipal]], al reparar cómo se pasaben dos semáforos en colloráu, los detuvó, pero Merino enseñó la so identificación como guardia civil y dexar pasar. Llegaron a la redoma de la discoteca abandonada en Aravaca. Entraron, cutieron una puerta d'onde salía lluz, Luis Merino avanzó y disparó. Salieron corriendo y tomaron el coche. De regresu'l guardia civil presumió: “di-yos trés chombos, que los partan como puedan. Foi como tirar a dos chuletes de corderu”. Nel percorríu aseló a los menores, él sabe qué faer por que nun identifiquen l'arma. Volvieron a la Plaza de los Cubos, onde comentaron al restu de cabeces rapaes'' y “ultres” daqué de lo qu'asocediera: “Yá vos enterar mañana pelos medios de comunicación”

L'axente de la Guardia Civil Lluis Merino, tenía acumulaos nueve correutivos por comportamientos irregulares, fundamentalmente actitúes violentes, en cinco años de serviciu. Y el “curriculum vitae” del so amigu Felipe, de 16 años, ye un historial d'agresiones y una redolada familiar prototípicu. Felipe foi espulsáu del Institutu de Torrelodones por afrellar a un [[profesor]]. Unu de los sos hermanos, Oscar que yera guardia civil, suicidar d'un tiru'l [[15 d'agostu]] de [[1992]], dempués d'afrellar con un puñu de fierro a los emplegaos y propietarios de la discoteca La Sablera, nel pueblu cercanu a [[Madrid]] de [[Villamanrique de Tajo]]. Dempués del incidente Felipe y la so madre allegaron al pueblu citáu, y anunciaron la llegada d'un grupu de cabeces rapaes pa vengar a Oscar. L'amenaza fixo realidá y el 28 d'esi mesmu mes d'agostu llegaron a la discoteca les cabeces rapaes y atacaron a los propietarios y emplegaos ente berros y invocaciones a [[Adolf Hitler|Hitler]]. La familia de Felipe ye conocida polos vecinos por provocar conflictos y tán “apavoriaos poles continues prevocaciones, amenaces y agresiones que sufren”, según el Presidente de la Urbanización Montecasino de Torrelodones, onde viven. El mozu y la familia son conocíos pola so [[ideoloxía]] [[fascista]] y pol historial d'agresiones de Felipe, el postreru incidente asocedió cuando queríen tundir a un [[marroquín]] que los coyer en autoestop, torgar la policía llocal al percibise de los fechos.

== Xuiciu ==

El 11 d'avientu, a los 28 díes del crime, el [[Maxistráu]] del [[Xulgáu]] 15 de Madrid, dictó resolución de procesamientu a Lluis Merino y a los sos trés amigos como “autores de dos delitos d'asesinatu, unu peracabáu y l'otru atayáu”, dictando prisión provisional a los cuatro deteníos. El rellatu xudicial parte de les xuntes que solíen celebrar na madrilana plaza de los Cubos, “grupos de mozos venceyaos por idees y sentimientos [[racista|racistes]], simpatizantes o integrantes de los movimientos políticos (como [[Bases Autónomes]]) o futbolísticos (como los [[Ultres Sur]]). Depués pasa a la descripción de los fechos sangrientos, adviniendo que pa realizar un actu vandálico”, Luis Merino diba armáu, siendo “un home de pistola fácil, que gustaba d'exhibila y utilizala”. Califica l'homicidiu n'asesinatu pol so alevosía, pola forma d'execución, repentina ya intempestiva, por sorpresa ya indefensión absoluta de los inmigrantes. El xuez declara'l fechu como “aición de comandu” por una repartu de papeles primeramente asignáu. La intención foi asustar a los inmigrantes, “había negros y decidieron dir a por ellos”. Los cuatro procesaos “almitieron los fechos y la so intervención nos mesmos” y fueron condergaos. 

La condena queda en 54 años de cárcel al guardia civil Lluis Merino (30 pol delitu d'asesinatu de Lucrecia Pérez y 24 pol d'asesinatu atayáu del so compatriota Augusto César Vargas, según a la inhabilitación absoluta mientres el tiempu de la pena.) y 24 años de reclusión a los menores Felipe Carlos Martín Bravo, Víctor Julián Florez y Javier Quílez Martínez (15 años pol delitu d'asesinatu y nueve pol del asesinatu atayáu, al apreciase l'atenuante d'edá xuvenil»).&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/03/27/madrid/98338.html El Tribunal Supremu confirma la condena de 126 años pa los asesinos de Lucrecia], [[El Mundo (España)|El Mundo]], 27 de marzu de 1996&lt;/ref&gt;

Los cuatro fueron coles mesmes condergaos a indemnizar a la fía de Lucrecia Pérez, Kenia, con 20 millones de pesetes y al so compatriota Augusto César Vargas, con un millón de pesetes.

Tamién se-y esixe al [[Ministeriu del Interior d'España|ministru del Interior]] —en calidá de responsable civil subsidiario (dada la condición de miembru del Cuerpu de Seguridá de Lluis Merino)— la indemnización de 20 millones de pesetes a la fía de Lucrecia Pérez y d'otros dos millones p'Augusto César Vargas.

La madrugada del domingu, [[14 de xineru]] de [[2001]], la Seición Sesta de l'Audiencia Provincial de Madrid alcordó la llibertá de los trés nuevos condergaos por esti asesinatu, qu'hasta'l vienres 12 de xineru atopar en réxime de tercer grau penitenciariu, al cumplir más de los ocho años d'internamientu qu'establez l'acabante entrar a valir Llei de Responsabilidá Penal del Menor en casu d'asesinatu.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/papel/2001/01/14/madrid/y000142.html «En llibertá los asesinos de Lucrecia. Los trés nuevos qu'asesinaron a la dominicana, cuando teníen 16 años, salieron ayeri de Alcalá-Meco.» 14 de xineru de 2001.] ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''.&lt;/ref&gt;

== Respuesta social ==

Llueu empezaron a axuntase más [[inmigrante|inmigrantes]] y más vecinos d'[[Aravaca]], que con llárimes nos güeyos averar al altar de flores, y daben un abrazu de pésame a los [[dominicanu|dominicanos]] ellí presidiendo, xeneralmente l'hermanu, parientes o compañeros de Lucrecia. Ellí permaneceríen en continua velada, nueche y día, hasta que'l cuerpu de la mártir-asesinada volaba a folgar pa siempres na so tierra natal. 

Nestos díes tuvieron llugar les manifestaciones más allegaes y actives contra'l [[racismu]], que se conocen n'[[España]]. Y eso en delles ciudaes: [[Madrid]], [[Barcelona]], [[Valencia]], [[Pamplona]], [[Córdoba (España)|Córdoba]], [[Sevilla]], [[Zaragoza]]; toes contra'l racismu, a raigañu del asesinatu de la inmigrante dominicana; y en toes participando tolos partíos políticos, parllamentarios y extraparlamentarios, tolos sindicatos y fuercies sociales.

El [[Congresu de los Diputaos d'España|Plenu del Congresu]] aprobó por unanimidá'l llunes 16, una declaración institucional:

#El Congresu espresa'l so más enérxica condena de fechos delictivos que los sos móviles topeten non yá col [[derechu a la vida]], sinón colos más elementales sentimientos de [[Solidaridá (socioloxía)|solidaridá]] y de respetu a quien viven el drama de la [[Migración humana|migración]] por motivos económicos, sentimientos éstos qu'han de tar especialmente presentes nel pueblu español que tantes vegaes a lo llargo de la historia vio emigrar a tantos de los sos fíos.
#Manifiesta'l so total refugu de cualesquier espresiones de racismu y de [[xenofobia]] y alerta a la sociedá sobre la necesidá de vigorizar la cultura del respetu a la convivencia plural ensin concesiones de nenguna clase a toa tentativa de responsabilizar públicamente a coleutivos o races, xeneralmente los más débiles.
#Espresa'l so deséu del esclarecimiento puestu de los fechos y llapada a toles instituciones y a tolos ciudadanos a estremar los sos esfuercios pa evitar que los sentimientos de división y violencia social que tán siempres detrás del racismu y la xenofobia crezan na nuesa sociedá y p'estender y enraigonar los valores constitucionales del respetu plenu a toa persona, ensin [[discriminación]] por razones de nacencia, raza, sexu, relixón, opinión o cualesquier otra condición o circunstancia personal o social”, (Plenu del Congresu, 16 de payares de 1992).

L'[[Asamblea de Madrid]] aprobó por unanimidá (PSOE, PP, IX) la condena del execrable actu criminal de Aravaca”, espresando “el so dolor solidariu coles inocentes víctimes, los sos compatriotes y familiares”. El [[vicepresidente]] del Gobiernu y el [[Ministeriu de Xusticia d'España|ministru de Xusticia]] manifestaron “la voluntá decidida del Gobiernu de lluchar contra cualquier biltu de racismu o xenofobia. Este ye unu de los fechos más graves qu'asocedieron n'España”.

El presidente de l'Asociación de [[Derechos Humanos]] pon el deu na llaga, “lo asocedío ye resultáu d'esa política d'emigración que cerró los güeyos ante la realidá. Nel nuesu país nun esiste política d'emigración y como sí hai emigrantes lo que queda ye una situación caótica. La [[Llei d'Extranxería d'España|llei d'Extranxería]] lo que fai ye criminalizar el fechu de la inmigración, por tantu nun hai de qué sollertase cuando se produz una esguilada de xenofobia como la qu'asocedió en Madrid nos últimos díes. El responsable d'estos actos racistes ye aquel qu'aprueba una Llei, que ye un caldu de cultivu de la xenofobia”.

El voceru del Comité de Defensa de los Refuxaos, Asilados ya Inmigrantes n'España (COMRADE): “Solo sentímonos indignaos cuando tien llugar un asesinatu o cuando dalgún inmigrante muerre de forma violenta, y dacuando nin eso, pero tráinos ensin cuidáu cómo viven y en qué condiciones trabayen... La mayoría de los españoles pasen de la tema y enriba determinaes autoridaes tamién “pasen” y dexen que se produzan actitúes racistes. Si hai que buscar responsables, amás de los asesinos, el [[alcalde de Madrid]] y el [[Conceyal]] del [[Moncloa-Aravaca|Distritu de Moncloa]] (al que pertenez el barriu de Aravaca) tien gran parte de culpa. Y si siguimos llegamos hasta'l Gobiernu, qu'aprobó la [[Llei d'Extranxería d'España|llei d'Extranxería]]”.

Amás, el grupu español [[Ska-P]] fixo un cantar dedicáu a Lucrecia y en contra del racismu nel álbum ''[[Planeta Eskoria]]''.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* Calvo Buezas, Tomás [http://www.movimientocontralaintolerancia.com/download/publicaciones/crimen_racista_de_Aravaca.zip El crime racista de Aravaca], Movimientu contra la Intolerancia (cuando entá se llamaba Moces contra la Intolerancia). Publicación fonte d'esti artículu.
* {{cita web|url=https://www.diagonalperiodico.net/llibertaes/32269-lucrecia-perez-matos-asesinada-por-ser-estranxera-negra-y-probe.html|títulu=Lucrecia Pérez Matos, asesinada por ser estranxera, negra y probe|autor=Irene Ruano Blanco|fecha=13 de payares de 2016|editorial=periódicu Diagonal}}

{{NF|1959|1992|Perez, Lucrecia}}

{{Tradubot|Lucrecia Pérez}}

[[Categoría:Asesinatos n'España]]
[[Categoría:Víctimes de delitos d'odiu]]
[[Categoría:Racismu n'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>gn1gity7mdpacd5r95bjtrmxi6xkk55</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Natalie Clifford Barney</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144533</id>
    <revision>
      <id>3703294</id>
      <parentid>3673334</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59095" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Natalie Clifford Barney''' {{nym}} foi una [[escritora]], [[poeta]] y [[novelista]] d'[[Estaos Xuníos]] que vivió como [[expatriado|expatriada]] en [[París]]. Foi anfitriona de les xuntes lliteraries del llamáu [[salón lliterariu|salón de Barney]], que se celebraron mientres más de sesenta años na so casa asitiada nel [[Rive gauche]] de París y que rexuntaron a escritores y artistes de tol mundu, incluyendo a munches figures importantes de la [[lliteratura francesa]], xuntu con [[Modernismu anglosaxón|modernistes]] estauxunidenses y [[Reinu Xuníu|británicos]] de la llamada «[[xeneración perdida]]». Trabayó pa promover la lliteratura escrita por muyeres y creó l'Academia de les muyeres» en respuesta a l'[[Academia francesa]], compuesta puramente por homes. Coles mesmes brindó sofitu ya inspiración a escritores masculinos como [[Remy de Gourmont]] y [[Truman Capote]].{{harvnp|Schenkar|2000|pp= 161–181|sp=sí}} 

Yera abiertamente [[lesbiana]] y empezó a publicar poemes d'amor dedicaos a la muyer sol so propiu nome dende [[1900]], yá que consideraba que l'escándalu yera «la meyor manera de llibrase de les molesties» —refiriéndose a l'atención d'homes nuevos heterosexuales—.{{harvnp|Secrest|1974|p= 275|sp=sí}} Sofitó na so obra'l [[feminismu]] y el [[pacifismu]]. Oponer a la [[monogamia]] y caltuvo coles mesmes rellaciones de curtia y llarga duración, qu'incluyeron romances intermitentes cola poeta [[Renée Vivien]] y la baillarina [[Armen Ohanian]] y una rellación de cincuenta años cola pintora [[Romaine Brooks]]. La so vida y los sos amores sirvieron d'inspiración pa munches noveles, como'l ''[[best seller]]'' francés ''Idylle saphique'' (''Idiliu sáficu'') o ''[[The Well of Loneliness]]'', ensin dulda la novela de temática lésbica más famosa del [[sieglu XX]].&lt;ref&gt;El papel de Barney en ''Sapphic Idyll'' y ''The Well of Loneliness'' aldericar en {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp= 94–95 y 273–275|sp=sí}}.&lt;/ref&gt;

== Primeros años ==
[[Ficheru:Natalie Barney.jpg|thumb|right|200px|Natalie Barney adolescente, fotografía tomada por Frances Benjamin Powers.]] 
Natalie Barney nació en [[Dayton (Ohio)|Dayton]], [[Ohio]], el 31 d'ochobre de 1876; los sos padres fueron Albert Clifford Barney y [[Alice Pike Barney]].{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 18-19|sp=sí}} Albert yera fíu d'un ricu fabricante de [[Vagón (ferrocarril)|vagones de ferrocarril]] d'ascendencia [[Inglés (pueblu)|inglesa]], ente que Alice yera d'ascendencia [[Francia|francesa]], [[neerlandesa]] y [[alemana]].&lt;ref&gt;Rodriguez, 1–14.&lt;/ref&gt; Cuando tenía seis años, Natalie y la so familia pasaron el branu nel Long Beach Hotel en [[Nueva York]], onde [[Oscar Wilde]] dictó una conferencia mientres la so xira por [[Estaos Xuníos]]. Wilde llevantar en brazos mientres corría xunto a él fuxendo d'un grupu de neños, llevar fora del so algame y depués sentar nes sos rodíes y cuntó-y una hestoria.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 31|sp=sí}} Barney rellató esti incidente en ''Adventures of the Mind''.&lt;/ref&gt; A otru día xunióse a la neña y la so madre na sablera, aquella conversación camudó'l cursu de la vida de Alice ya inspirar pa dedicase al arte de forma seria, a pesar de la desaprobación del so home.&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp= 30-31|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Tiempu dempués, Alice Pike Barney estudió pintura con [[Carolus-Duren]] y [[James McNeill Whistler]];&lt;ref name=&quot;Haskell&quot;&gt;{{cita web | apellíu = Haskell | nome = Susan | enllaceautor = | autor2 = Zora Martin Felton | títulu = Record Unit 7473, Alice Pike Barney Papers, circa 1889–1995 | work = | editorial = [[Smithsonian Institution]] Archives | fecha= | url = http://siarchives.si.edu/findingaids/FARU7473.htm | formatu= | doi = | fechaaccesu= 4 de xunu de 2010|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; munches de les sos obres atópense agora na coleición del [[Smithsonian American Art Museum]].&lt;ref name=&quot;Alice Pike Barney&quot;&gt;{{cita web | apellíu = | nome = | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Alice Pike Barney: Biography | work = | editorial = Smithsonian American Art Museum | fecha= | url = http://americanart.si.edu/search/artist_bio.cfm?StartRow=1&amp;ID=247&amp;showtext=1#792 | formatu= | doi = | fechaaccesu= 3 de xunu de 2010|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

Al igual que munches neñes del so tiempu, Natalie Barney recibió una educación carente d'organización.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 62|sp=sí}} El so interés pol [[idioma francés|francés]] surdió por una institutriz que lu lleía en voz alta hestories de [[Jules Verne]], polo que tuvo qu'aprender rápido l'idioma pa poder entendeles.{{harvnp|Secrest|1974|p= 262|sp=sí}} Más palantre, xunto a la so hermana menor [[Laura Clifford Barney]], asistió a les Ruches, una escuela francesa fundada pola [[Feminismu|feminista]] [[Marie Souvestre]] a la qu'asistieron delles persones destacaes como [[Eleanor Roosevelt]].{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 39|sp=sí}} Al llegar a la edá adulta falaba francés con fluidez y ensin acentu y decidió establecese en [[París]]. Casi toles sos obres publicaes fueron escrites en francés. 

[[Ficheru:Liane de Pougy.jpg|thumb|left|180px|Una postal de [[Liane de Pougy]].]]
Cuando tenía diez años la so familia camudar a [[Washington D. C.]] y pasaben los branos en [[Chigre Harbor (Maine)|Chigre Harbor]], [[Maine]]. De cutiu yera mentada nos periódicos de Washington por ser la fía rebalbo y poco convencional d'una de les families más riques de la ciudá. Cuando cuntaba con unos venti años apaeció nos titulares por galopiar al traviés de Chigre Harbor montada a la rebalguina, en llugar d'a l'estilu amazona, mientres conducía coles mesmes un segundu caballu que llevaba delantre d'ella con una correa.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 59-61, 191|sp=sí}}

Barney diría dempués que se sabía lesbiana dende los 12 años{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 52|sp=sí}} y que taba decidida a «vivir abiertamente, ensin despintar nada».{{harvnp|Benstock|1986|p= 272|sp=sí}} En 1899, dempués de ver a la cortesana [[Liane de Pougy]] nun salón de baille en París, presentar na so residencia amarutada de [[paxe]] y anunciólu que yera una paxe del amor unviada por [[Safu]]. Anque De Pougy foi una de les muyeres más famoses de Francia, costantemente asediada por homes ricos y con títulos, la audacia de Barney encantólu. La so curtia aventura convertir na tema de la novela de Pougy, ''Idylle Saphique'' (''Idiliu sáficu''), un exemplu clásicu de ''[[roman à clef]]'' —términu francés pa designar una novela que describe la vida real detrás d'una fachada de ficción—. Publicáu en 1901, esti llibru convertir nel comicu de París y foi reimpreso siquier 69 vegaes nel so primer añu. Yera reconocible la figura de Natalie como modelu d'unu de los personaxes. Pa esi entós terminaren la so rellación dempués d'engarrar en delles ocasiones pol deséu de Barney de «rescatar» a de Pougy de la so vida como cortesana.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 88-103|sp=sí}}

Barney contribuyó nun capítulu de ''Idylle Saphique'' nel que se describió reclinada a los pies de Pougy nun palcu de teatru, viendo a [[Sarah Bernhardt]] interpretar ''[[Hamlet]]''.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 97|sp=sí}} Mientres l'entemediu, Barney —como «Flossie»— compara la situación de Hamlet cola de les muyeres: «¿Qué hai de les muyeres que sienten pasión pola aición cuando'l destín implacable dispón d'elles encadenándoles? El destín fíxonos muyeres nun momentu en que la llei de los homes ye la única llei que se reconoz».{{harvnp|Wickes|1976|p= 40|sp=sí}} Nesti llibru apaez la traducción del francés al inglés de la cita.&lt;/ref&gt; Tamién escribió ''Lettres à une Connue'' (''Cartes a una muyer que conocí''), la so propia [[novela epistolar]] sobre l'asuntu. A pesar de que nun pudo atopar un editor pal llibru y que más tarde lo llamó inocente y cabileñu, ye notable pol so discutiniu de la [[homosexualidá]], qu'ella consideraba natural y comparable col [[albinismu]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Rodriguez|2002|p= 95|sp=sí}}&lt;/ref&gt; «La mio rareza» —dixo—, «nun ye un viciu, nun ye deliberada y nun perxudica a naide».&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Souhami|2005|p= 57|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

== Eva Palmer-Sikelianos ==
[[Ficheru:Eva Palmer-Sikelianos.jpg|upright|thumb|right|[[Eva Palmer-Sikelianos]]]]
La más temprana rellación íntima de Natalie Barney foi con [[Eva Palmer-Sikelianos|Eva Palmer]]. Conocer en 1893, mientres unes vacaciones de branu en Chigre Harbor, Maine. Compartíen l'interés na poesía, la lliteratura y los paseos a caballu. Barney comparaba a Palmer con una virxe medieval, pola so melota acoloratada que-y llegaba hasta los todíos, los sos güeyos color verde mar y la so apariencia.&lt;ref&gt;Rodriguez, 56–58.&lt;/ref&gt; Permanecieron cercanes per dellos años; compartieron un apartamentu nel 4 de rue Chalgrin en París y darréu caúna tuvo'l so propiu espaciu en [[Neuilly-sur-Seine]].&lt;ref&gt;Rodriquez, 150.&lt;/ref&gt; Barney solicitaba con frecuencia l'ayuda de Palmer cuando escorría románticamente a otres muyeres, por casu, Pauline Tarn.&lt;ref&gt;Rodriquez, 149, 164–165.&lt;/ref&gt; 

Finalmente, Palmer dexó a Barney pa colase a [[Grecia]] y más palantre casóse con [[Angelos Sikelianos]]. La so rellación nun sobrevivió esti xiru de los acontecimientos, Barney tenía una mala opinión de Angelos y esto provocó un intercambiu d'aponderaes cartes.&lt;ref&gt;Rodriquez, 169–171.&lt;/ref&gt; Años dempués repararon l'amistá y dambes fueron capaces d'evaluar con maduror el papel que caúna desempeñó na vida de la otra.&lt;ref&gt;Rodriquez, 308, 330.&lt;/ref&gt;

== Renée Vivien ==
[[Ficheru:Renee-Vivien.png|thumb|180px|left|[[Renée Vivien]] en 1909.]]
En payares de 1899, conoció a la poeta Pauline Tarn, más conocida pol so seudónimu de [[Renée Vivien]]. Pa Vivien foi amor a la primer vista, ente que Barney estelar con ella en escuchándola recitar unu de los sos poemes,{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 105-106|sp=sí}} que describió como «escorríu pol deséu de la muerte».{{harvnp|Barney|1992|p= 15|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''.&lt;/ref&gt; La so rellación sentimental foi tamién un intercambiu creativu que les inspiró a dambes pa escribir. Barney apurrió un marcu teóricu feminista que Vivien esploró na so poesía. Afixeron les imáxenes de los [[Simbolismu|poetes simbolistes]] xuntu coles convenciones del [[amor cortés]] pa describir l'amor ente muyeres y atoparon tamién exemplos de muyeres heroiques na hestoria y la mitoloxía.&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Jay|1988|pp= xii-xiv|sp=sí}} Safu en particular foi una importante influencia y estudiaron [[idioma griegu|griegu]] pa lleer los fragmentos sobrevivientes de la so poesía nel idioma orixinal. Dambes escribieron obres de teatru sobre la so vida.{{harvnp|Jay|1988|pp= 63-67|sp=sí}}

Vivien vio a Barney como una [[musa]] y como Barney dixo, «atopara una nueva inspiración al traviés de mi, casi ensin conoceme». Barney sentía que Vivien carauterizar como una [[muyer fatal]] y que quería «perdese por completu [...] nel sufrimientu» pol bien del so arte.{{harvnp|Barney|1992|pp= 19, 24-25|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''.&lt;/ref&gt; Vivien tamién creía na [[fidelidá]], cosa que Barney nun taba dispuesta a aceptar. Mientres Barney taba visitando a la so familia en [[Washington D. C.]] en 1901, Vivien dexó de contestar les sos cartes. Barney intentó tornar con ella mientres años, hasta'l puntu de convencer a una amiga, la [[mezzosopranu]] [[ópera|operística]] [[Emma Calvé]], por que cantara na ventana de Vivien pa poder llanzar un poema envueltu alredor d'un ramu de flores— hasta'l so balcón. Tanto les flores como'l poema fueron interceptaos y devueltos por una institutriz.&lt;ref name=&quot;jay-11&quot;&gt;{{Cita Harvard|Jay|1988|pp= 11-15|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

En 1904 escribió ''Je me souviens'' (Yo recuerdo), un poema en prosa intensamente personal alrodiu de la so rellación, que presentó escritu a mano a Vivien nun intentu de faela tornar. Reconciliáronse y viaxaron xuntes a [[Lesbos]], onde vivieron felices por un curtiu tiempu, faciendo planes pa crear una escuela de poesía pa muyeres como la que Safu, según la tradición, fundara en Lesbos unos 2500 años antes. Sicasí, Vivien recibió una carta del so amante Hélène (la baronesa de Zuylen de Nyevelt) y dirixióse a [[Constantinopla]] pa romper con ella en persona. Tenía previstu axuntase con Barney en París, pero decidió quedase cola baronesa y esta vegada la rotura foi permanente.&lt;ref name=&quot;jay-11&quot;/&gt; 

La salú de Vivien decayó rápido pocu dempués. Acordies cola so amiga y vecina [[Colette]], nun comía casi nada y bebía enforma, inclusive se llavaba la boca con agua arumada pa despintar el golor a alcohol.{{harvnp|Colette|2000|pp= 83-103|sp=sí}} Según Karla Jay, los rexistros de Colette llevaron a delles persones a considerar que Vivien sufría d'[[anorexa nerviosa]],{{harvnp|Jay|1988|p= 19|sp=sí}} pero esti diagnósticu entá nun esistía na dómina. Vivien tamién yera adicta al sedante [[hidratu de cloral]]. En 1908 intentó suicidase con una sobredosis de [[láudano]],{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 116, 186-187|sp=sí}} morriendo finalmente al añu siguiente. Nes sos memories, escrites cincuenta años más tarde, Barney dixo: «Nun podía ser salvada. La so vida foi un llargu suicidiu. Tou convertir en polvu y cenices nes sos manes».&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Souhami|2005|p= 52|sp=sí}} citando a Barney, ''Souvenirs Indiscrets''.&lt;/ref&gt;

== Poesía y obres de teatru ==
[[Ficheru:Alice Pike Barney - Waterlily.jpg|thumb|right|''Waterlily'', una semeya de Ellen Goin —prima de Barney—, foi una de les ilustraciones de ''Quelques Portraits-Sonnets de Femmes''.]]
Barney publicó'l so primer llibru en [[1900]], una coleición de poemes titulada ''Quelques Portraits-Sonnets de Femmes'' (Delles semeyes-sonetos de la muyer). Los poemes fueron escritos en versu tradicional francés y estilu formal antiguu, yá que nun s'interesaba pol [[versu llibre]]. Estos poemes fueron descritos como «trabayu d'aprendiz», pero por aciu la so publicación, Barney convertir na primer muyer poeta n'escribir abiertamente sobre l'amor ente muyeres dende Safu.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 115|sp=sí}} La so madre contribuyó con ilustraciones al pastel de les temes de los poemes, ensin saber que trés de los cuatro muyeres que posaron pa ella yeren amantes de la so fía.{{harvnp|Kling|1994|p= 137|sp=sí}} 

Les crítiques fueron positives polo xeneral y pasaron per alto la tema lésbica de los poemes, dalgunos inclusive lo tracamundiaron. ''The Washington Mirror'' dixo: «Barney escribe odes a los llabios y güeyos de los homes, non como un novatu cualesquier».&lt;ref&gt;''The Washington Mirror'', 9 de marzu de 1901. Citáu en {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|p= 121|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el titular nun diariu de chismes de sociedá glayó: «Safu canta en Washington» y esto sollertó al so padre, quien mercó y destruyó les esistencies restantes de la editorial y planchar d'impresión.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 123|sp=sí}}

Pa escapar del dominiu del so padre, publicó'l so siguiente llibru ''Cinq Petits Dialogues Grecs'' (Cinco pequeños diálogos griegos, 1901), sol [[seudónimu]] de Tryphé. El nome vieno de la obra de [[Pierre Louÿs]], quien lu ayudar a editar y a revisar el manuscritu. Barney tamién-y dedicó'l llibru. El primeru de los diálogos asocede na [[antigua Grecia]] y contién una amplia descripción de Safu, quien ye «más fiel na so inconstancia qu'otros na so fidelidá». Otru argumenta a favor del [[paganismu]] sobre'l [[cristianismu]].{{harvnp|Wickes|1976|pp= 50-52|sp=sí}} La muerte del so padre en 1902 dexó-y una cuantiosa fortuna, lliberar de cualquier necesidá de despintar l'autoría de los sos llibros, polo que nunca volvió usar un seudónimu.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 150-151|sp=sí}}

''Je me souviens'' foi publicáu en [[1910]], dempués de la muerte de Vivien.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 203-204|sp=sí}} Esi mesmu añu publicó ''Actes et Entr'actes'' (Actos ya interludios), una coleición d'obres curties y poemes. Una de les obres, ''Equivoque'' (Ambigüedá), yera una versión revisionista sobre la lleenda de la muerte de Safu: en llugar de tirase por un cantil pol amor de [[Faón]] —el marineru—, facer debíu al dolor que-y provocó'l matrimoniu de Faón cola muyer qu'amaba. La obra incorpora cites de fragmentos de Safu, con notes propies de Barney en griegu.{{harvnp|Benstock|1986|p= 291|sp=sí}} 

Barney nun se tomaba la so poesía tan en serio como Vivien y dixo: «si yo tuvi una ambición yera convertir la mio propia vida nun poema».{{harvnp|Barney|1992|p= 19|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''.&lt;/ref&gt; Les sos obres fueron representaes namái al traviés de producciones d'aficionaos nel so xardín. Acordies con [[Karla Jay]], la mayoría d'elles escarecíen d'un argumentu coherente y «probablemente confundiríen hasta al públicu más empático».&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Jay|1988|p= 53|sp=sí}}&lt;/ref&gt; A partir de 1910 escribió la mayoría de los [[epigrama|epigrames]] y les [[memories]] poles que ye más conocida. El so últimu llibru de poesía llámase ''Poems &amp; Poemes: Autres Alliances'' y publicóse en 1920. Axunta poesía romántica en francés y n'inglés. Barney pidió-y a [[Ezra Pound]] qu'editara los poemes, pero depués ignoró los detallaos encamientos que-y fixo.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 255-256|sp=sí}}

== Salón ==
[[Ficheru:Atget - Pavillon at 20 Rue Jacob.jpg|thumb|left|El ''pabellón'' de dos plantes de la Rue Jacob 20.]]
Mientres más de 60 años, Barney rexentó un salón lliterariu que consistía nuna xunta selmanal onde la xente socializaba y aldericaba sobre lliteratura, arte, música y otres temes d'interés. Barney trató principalmente d'exhibir obres de muyeres, mientres tamién faía sitiu a los más importantes escritores varones del so tiempu. Xuntó a [[Modernismu (arte)|modernistes]] expatriados con miembros de l'[[Academia Francesa]]. Joan Schenkar describió'l salón de Barney como «un llugar nel que asignaciones lésbiques y cites con académicos podíen coesistir nuna especie d'animada, fértil y plural disonancia cognitiva».{{harvnp|Schenkar|2000|p= 95|sp=164–165}}; vease tamién {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp= 183|sp=sí}}

Na década de 1900 realizó les sos primeres xuntes nel salón de la so casa de [[Neuilly-sur-Seine|Neuilly]]. L'entretenimientu incluyía llectures de poemes y teatrillos (nos que n'ocasiones actuaba [[Colette]], quien foi una de los sos amantes). [[Mata Hari]] realizó un baille una vegada, entrando nel xardín montada nun caballu blancu con un arnés con [[Esmalte alveolado|cloisonné]] turquesa faciendo de [[Lady Godiva]].{{harvnp|Schenkar|2000|p= 144|sp=sí}}

La obra ''Equivoque'' pudo motivar a Barney a abandonar Neuilly en 1909. Según un artículu d'un periódicu contemporaneu, el so caseru negar a que realizara una representación al campu d'una obra de [[Safu]], considerando que «siguía la Naturaleza demasiáu de cerca».&lt;ref&gt;''Dayton Journal'', 1909-11-14. Citáu en {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp= 172|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Atayó'l so contratu col caseru y arrendó el [[pabellón (arquiteutura)|pabellón]] de dos plantes de la Rue Jacob 20 del [[barriu Llatín de París]], onde caltuvo'l so salón hasta finales de la década de 1960. Trátase d'una pequeña casa de dos plantes dixebrada en tres lado del edificiu principal que daba a la cai. Cerca del pabellón había un xardín grande y exuberante con un Templu de l'Amistá» [[orde dóricu|dóricu]] escondíu nuna esquina. Nesti nuevu llugar, el salón creció con una cara esterna más correuta, con llectures de poemes y conversaciones, seique porque-y dixeren a Barney que los suelos del salón nun soportaríen grandes fiestes con bailles.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 177|sp=sí}} y {{Cita Harvard|Schenkar|2000|p= 195|sp=sí}} Dellos invitaos habituales mientres esti periodu fueron [[Pierre Louÿs]], [[Paul Claudel]], [[Philippe Berthelot]] y el traductor [[J. C. Mardrus]].{{harvnp|Wickes|1976|p= 108–109|sp=sí}}

[[Ficheru:Atget - Temple of Friendship at 20 Rue Jacob.jpg|thumb|right|El templu de l'Amistá.]]
Mientres la [[Primer Guerra Mundial]] el salón convertir nun abellugu p'aquellos que s'oponíen a la guerra. [[Henri Barbusse]] lleó nuna ocasión la so novela anti-bélica ''Under Fire'' y Barney entamó un Congresu pa Muyeres pola Paz (''Women's Congress for Peace'') na Rue Jacob. Otros invitaos al salón mientres la guerra incluyeron a [[Oscar Milosz]], [[Auguste Rodin]] y el poeta [[Alan Seeger]] mientres el so permisu de la [[Lexón Estranxera Francesa]].{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 221–223|sp=sí}}

A principios de la década de 1920, Ezra Pound yera un amigu bien cercanu de Barney y visitar de cutiu. Los dos entamaron xuntos el poder dar un subsidiu a [[Paul Valéry]] y [[T. S. Eliot]] por que pudieren abandonar los sos trabayos y concentrase n'escribir, pero Valéry atopó otros [[mecenalgu|mecenes]] y Eliot refugó la beca. Pound introdució a Barney al compositor ''[[avant-garde]]'' [[George Antheil]] y anque el so gustu musical inclinábase más a lo tradicional, entamó los estrenos de la ''Sinfonía pa cinco instrumento'' y el ''[[Cuartetu de cuerda|Cuartetu de primera Cuerda]]'' na Rue Jacob.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 243–250|sp=sí}} Foi tamién nel salón de Barney onde Pound conoció a la que sería'l so amante per munchos años, la violinista [[Olga Rudge]].{{harvnp|Conover|2001|pp= 2–3|sp=sí}}

En 1927 Barney empecipió una ''Académie des Femmes'' (Academia de Muyeres) pa honrar a les muyeres escritores. Trátase d'una respuesta a la influyente Academia Francesa fundada nel sieglu XVII por [[Lluis XIII]] y que los sos 40 «inmortales» nun incluyíen a nenguna muyer entós daquella. Al contrariu que l'Academia Francesa, la so Academia de Muyeres nun yera una organización formal, sinón más bien una serie de llectures que se realizaben como para de los salones regulares de los vienres. Les honraes incluyíen a [[Colette]], [[Gertrude Stein]], [[Anna Wickham]], [[Rachilde]], [[Lucie Delarue-Mardrus]], [[Mina Loy]], [[Djuna Barnes]] y [[reconocencia póstuma|póstumamente]], [[Renée Vivien]].{{harvnp|Wickes|1976|pp=153, 167|sp=sí}} 

Otros invitaos al salón mientres los años 20 incluyeron a los escritores franceses [[André Gide]], [[Anatole France]], [[Max Jacob]], [[Louis Aragon]] y [[Jean Cocteau]] xunto a los escritores en llingua inglesa [[Ford Madox Ford]], [[William Somerset Maugham]], [[F. Scott Fitzgerald]], [[Sinclair Lewis]], [[Sherwood Anderson]], [[Thornton Wilder]], [[T. S. Eliot]] y [[William Carlos Williams]] y entá más, el poeta alemán [[Rainer Maria Rilke]], el poeta bengalí [[Rabindranath Tagore]] (el primer [[premiu Nobel]] d'Asia), el [[diplomáticu]] rumanu [[Matila Ghyka]], la periodista [[Janet Flanner]] (que marcó l'estilu del ''[[The New Yorker|New Yorker]]''), la periodista, activista y editora [[Nancy Cunard]], los editores [[Mary Phelps Jacob|Caresse]] y [[Harry Crosby]], la mecenes y coleicionista d'arte [[Peggy Guggenheim]], [[Sylvia Beach]] (dueña de la llibrería que publicó la novela ''[[Ulises (novela)|Ulysses]]'', de [[James Joyce]]), el pintores [[Tamara de Lempicka]] y [[Marie Laurencin]] y la baillarina [[Isadora Duncan]].{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 246–247|sp=sí}}

Pal so llibru de 1929 ''Aventures de l'Esprit'' (''Aventures de la Mente'') Barney dibuxó una diagrama que recoyía los nomes de más de cien persones qu'asistieren al salón nun mapa averáu de la casa, xardín y el Templu de l'Amistá». La primer parte del llibru contién alcordances de trece escritor masculinos que conocía o conoció a lo llargo de los años, y la segunda contién un capítulu pa cada miembru del so ''Académie des Femmes''.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 260|sp=sí}} Esta estructura basada nel equilibriu de xéneru nun se treslladó al embalaxe del llibru, que nomaba a ocho de los escritores masculinos y depués añedía «...y delles muyeres».

A finales de los 20 [[Radclyffe Hall]] atraxo a un ensame tres la prohibición de la so novela ''[[The Well of Loneliness]]'' nel Reinu Xuníu.{{harvnp|Flanner|1979|pp= 48|sp=sí}} Una llectura per parte de la poeta [[Edna St. Vincent Millay]] enllenó'l salón en 1932. N'otru salón de los vienres nos años 30, [[Virgil Thomson]] cantó parte del ''[[Four Saints in Three Acts]]'', una ópera basada nun llibretu de [[Gertrude Stein]].{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 249–50, 301|sp=sí}}

De los famosos escritores modernistes que pasaron daqué de tiempu en París, [[Ernest Hemingway]] nunca asistió al salón. [[James Joyce]] foi una o dos veces pero nun-y atraía demasiáu. [[Marcel Proust]] nunca foi un vienres, anque sí foi a la Rue Jacob 20 nuna ocasión pa falar con Barney sobre la [[cultura lesbiana]] mientres investigaba pa la so novela ''[[En busca del tiempu perdíu]]''. La so visita retrasar en delles ocasiones por cuenta de la so mala salú y cuando por fin tuvo llugar l'alcuentru, sintióse demasiao nerviosu pa falar de la tema que lu llevara hasta ellí.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 250-251|sp=sí}}

== Epigrames y novela ==
''Èparpillements'' (''Dispersiones'', 1910) foi la primer coleición de ''pensées'' de Barney —lliteralmente, pensamientos o idees. Esta forma lliteraria acomuñárase a la cultura de salón de Francia dende'l sieglu XVII, cuando'l xéneru perfeccionar nel salón de [[Madeleine de Souvré, marquesa de Sablé|Madame de Sablé]].{{harvnp|Conley|2002|pp= 20|sp=sí}} Les ''pensées'' de Barney, como les mesmes ''Maximes'' de Sable, yeren curties, frecuentemente [[epigrama|epigrames]] d'una llinia o ''[[bon mot]]s'' tales como «Hai más oyíos malvaos que males llingües» y «Tar casada ye nun tar nin sola nin acompañada».&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Barney|1992|p= 97|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''.&lt;/ref&gt; 

La so carrera lliteraria recibió una llombarada n'unviando una copia de ''Èparpillements'' a [[Remy de Gourmont]], un poeta, críticu lliterariu y filósofu francés que se volviera un recluyíu en contrayendo la enfermedá desfigurativa [[lupus vulgar]] cuando s'atopaba na trentena.{{harvnp|Wickes|1976|p= 120|sp=sí}}, {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|p= 190|sp=sí}} y {{Cita Harvard|Jay|1988|p= 26|sp=sí}} faen toes mención a la condición de Gourmont a cencielles como «lupus», pero Denkiger (1148) y otres fontes francés denominar «''lupus tuberculeux''» —aparentemente lupus vulgar, que ye una forma de tuberculosis na piel, ensin rellación col [[lupus eritematoso sistémico]], la enfermedá conocida anguaño como lupus. Sintióse lo suficientemente impresionáu pa convidar a Barney a una de les sos xuntes dominicales na so casa, nes que de normal namái recibía a un pequeñu grupu de vieyos amigos. Ella foi una influencia rejuvenecedora na so vida, animándo-y a salir a pasiar en coche peles tardes, a dir cenar a la Rue Jacob, a un baille de mázcares ya inclusive a un curtiu cruceru nel [[Sena]]. Él tresformó dalgunes de les sos conversaciones que tantes temes tomaben nuna serie de cartes que publicó nel ''[[Mercure de France]]'', llamándola a ella ''l'Amazone'', una pallabra francesa que puede significar tanto ''caballeru'' como '' [[Amazona (mitoloxía)|Amazona]]''; darréu les cartes fueron arrexuntaes en formatu llibro. Remy de Gourmont morrió en 1915, pero'l nomatu que-y dio acompañaría a Barney tola so vida (inclusive la so [[llábana]] identificar como &quot;l'Amazona de Remy de Gourmont&quot;) y los sos ''Cartes a l'Amazona'' dexaron a los llectores con ganes de saber más alrodiu de la muyer que les inspirara.&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp= 191–196, 199–201|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Barney complació-yos en 1920 con ''Pensées d'une Amazone'' (''Pensamientos d'una Amazona''), el so trabayu más abiertamente políticu. Na primer seición, «Adversidá sexual, Guerra y Feminismu», desenvuelve temes [[feminismu|feministes]] y [[pacifismu|pacifista]], describiendo la guerra como un suicidiu involuntariu y coleutivu ordenáu pol home».{{harvnp|Benstock|1986|pp= 296|sp=sí}} La forma epigramática fai que resulte difícil determinar los detalles de les opiniones de Barney; preséntense idees namái pa ser refugaes darréu y delles ''pensées'' paecen contradicir otres.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 257-258|sp=sí}}. Dellos críticos interpreten qu'ella diz que l'agresión que conduz a la guerra ye visible en toles rellaciones masculines. Sicasí, Karla Jay argumenta que la so filosofía nun yera tan amplia y que se resume meyor nel epigrama «Aquellos que ''amen'' la guerra escarecen d'amor por un deporte fayadizu-l'arte de vivir».;&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp= 257|sp=sí}}&lt;/ref&gt; {{Cita Harvard|Benstock|1986|pp=296|sp=sí}};{{Cita Harvard|Jay|1988|pp= 29|sp=sí}}

Otra seición de ''Pensées d'une Amazone'', «Tracamundios, o'l xuiciu de Safu», arrexuntaba escritos históricos sobre la homosexualidá xuntu colos sos propios comentarios.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp= 259|sp=sí}} Tamién cubrió temes como l'alcohol, l'amistá, la tercer edá y la lliteratura, escribiendo que «les noveles son más llargues que la vida»&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Barney|1992|p= 118|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''.&lt;/ref&gt; y que «el Romanticismu ye una enfermedá infantil; los que la carecen de neños son los más robustos».&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Barney|1992|p= 123|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''&lt;/ref&gt; Un tercer volume, ''Nouvelles Pensées de l'Amazone'' (''Nuevos pensamientos d'una Amazona'') apaeció en 1939.

''The One Who is Legion, or A.D.'s After-Life'' (''El que ye Lexón, o La vida dempués de la muerte d'A.D.'', 1930) foi l'únicu llibru de Barney escritu totalmente n'inglés, según la so única novela. Ilustráu por [[Romaine Brooks]], trata d'una [[suicidiu|suicida]], conocida namái como A.D., que vuelve a la vida como un [[hermafroditismo|ser hermafrodita]] que llee'l llibru de la so propia vida. Esti llibru-dientro-de-un llibru, tituláu ''The Love-Lives of A.D.'' (''Les vides d'amor d'A.D.''), ye una coleición d'himnos, poemes y epigrames, paecíu a les otres obres de la mesma Barney.{{harvnp|Benstock|1986|pp=298–299|sp=sí}}

== Rellaciones principales ==
Barney practicaba y defendía lo qu'anguaño se conocería como [[poliamor]]. Yá en 1901, en ''Cinq Petits Dialogues Grecs,'' abogaba en favor de les rellaciones múltiples y en contra de los celos;{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 139|sp=sí}} en ''Èparpillements'' escribió «Una ye infiel a aquellos qu'una ama por que'l so encantu nun se convierta en meru vezu».{{harvnp|Barney|1992|p= 103|sp=sí}} ''A Perilous Advantage''&lt;/ref&gt; Anque ella mesma podía sentise celosa, afalaba viviegamente a lo menos a delles de los sos amantes a ser tamién [[Non-monogamia|non-monógomas]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Schenkar|2000|p= 360|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Debíu en parte a la tempranera biografía que Jean Chalon realizara sobre ella, publicada n'Inglaterra como ''Portrait of a Seductress'' (n'español: Semeya d'una engañadora), conocer principalmente poles sos numberoses rellación más que poles sos obres o pol so salón.&lt;ref&gt;«Preguntaríenme nes velaes a les que diba convidada en qué taba trabayando, y al contestar, 'Natalie Clifford Barney,' esperaba la típica respuesta post-Jean Chalon, &quot;¿Qué? ¿La [[Don Juan]]a lésbica?&quot;» {{Cita Harvard|Livia|1992|p=181|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Nuna ocasión escribió una llista estremada en tres categoríes: ''affaires'', ''semi-affaires'' y aventures. [[Colette]] yera un ''semi-affaire'', ente que l'artista y diseñadora de muebles [[Eyre de Lanux]], cola que caltuviera una rellación intermitente mientres dellos años, taba llistada como una aventura. Ente los sos ''affaires'' (les rellaciones qu'ella consideraba más importantes) atopábense [[Olive Custance]], [[Renée Vivien]], [[Elisabeth de Gramont]], [[Romaine Brooks]] y [[Dolly Wilde]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Schenkar|2000|p= 156|sp=sí}} y {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|p= 298|sp=sí}}, ufierten versiones llixeramente discrepantes sobre esta llista.&lt;/ref&gt; D'éstes, los trés rellaciones más duraderes fueron con de Gramont, Brooks y Wilde; dende 1927, rellacionar colos trés simultáneamente, una situación que terminó solamente cola muerte de Wilde. Los sos ''affaires'' más curtios, tales como con Collete y [[Lucie Delarue-Mardrus]], frecuentemente evolucionaben a amistaes pa tola vida.

=== Elisabeth de Gramont ===
[[Ficheru:Elisabeth de Gramont - Nadar - 1889.jpg|thumb|right|Elisabeth de Gramont en 1889.]]

Elisabeth de Gramont, la [[Duque]]sa de Clermont-Tonnerre, yera una escritora conocida polos sos populares memories. Descendiente d'[[Enrique IV de Francia]], creció ente a l'aristocracia; cuando yera una neña, según Janet Flanner, «los llabradores de la so granxa... rogábenlu que nun se llimpiara los zapatos antes d'entrar nes sos cases».{{harvnp|Flanner|1979|pp= 43|sp=sí}} Echaba la vista tras a esti mundu perdíu de riqueza y privilexu con escasu pesar y foi conocida como la duquesa colorada» pol so sofitu al [[socialismu]]. Taba casada y tenía dos fíos en 1910, cuando conoció a Natalie Barney; dizse que'l so home yera violentu y tiránicu.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 196-199|sp=sí}} Col tiempu dixebráronse y en 1918 Barney y ella redactaron un contratu matrimonial declarando que «[pn]inguna unión va ser tan fuerte como esta unión, nin otra afiliación más tienra -nin nenguna rellación más duradera».&lt;ref name=&quot;rapazzini&quot;&gt;{{cita publicación | apellíu = Rapazzini | nome = Francesco | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Elisabeth de Gramont, Natalie Barney's 'eternal mate' | publicación = South Central Review | volume = 22 | númberu = 3 | editorial = [[Johns Hopkins University Press]] | fecha= finales de 2005 | url = http://muse.jhu.edu/login?uri=/journals/south_central_review/v022/22.3rapazzini.html | doi = 10.1353/scr.2005.0053|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

De Gramont aceptó la non-monogamia de Barney (seique renuentemente de primeres) y fixo tou lo posible por ser cortés coles sos otres amigues,{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 227-228|sp=sí}} incluyendo siempres a Romaine Brooks cuando convidaba a Barney de vacaciones nel campu.{{harvnp|Secrest|1974|pp=138|sp=sí}} La rellación siguió hasta la muerte de Gramont en 1954.

=== Romaine Brooks ===
Barney caltuvo la so rellación más duradera cola pintora d'Estaos Xuníos [[Romaine Brooks]], a quien conoció sobre 1914. Brooks especializar nes semeyes y destacaba pol so usu aveséu de la gama de grises, negros y blancos. Mientres la década de 1920 realizó semeyes de dellos miembros del círculu social de Barney, incluyendo a de Gramont y la mesma Barney.

Brooks toleraba los ''affaires'' esporádicos de Barney lo suficiente pa bromiar con ella d'ellos, y tuvo dellos ''affaires'' mesmos a lo llargo de los años, pero podía ponese celosa cuando un nuevu amoríu tornábase seriu. Xeneralmente, dir de la ciudá, pero llegó a un puntu en que dio a Barney un ultimátum: escoyer ente ella y Dolly Wilde, pacificándose cuando Barney venció.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 295-301|sp=sí}} Coles mesmes, anque Brooks sentía devoción por Barney, nun quería vivir con ella como una pareya a tiempu completu; París nun-y gustaba, refalgaba les amistaes de Barney, odiaba la constante socialización cola que Barney floriaba y sentía que yera ella mesma cuando taba dafechu sola.{{harvnp|Souhami|2005|op= 137–139, 146|sp=sí}} y {{Cita Harvard|Secrest|1974|pp=277|sp=sí}} Pa satisfaer la necesidá de soledá de Brooks, construyeron una casa de veranéu que tenía dos ales separaes xuníes por un comedor, que llamaron ''Villa Trait d'Union'', la villa xunida con un guión. Brooks tamién pasaba gran parte del añu n'Italia o viaxando per otres zones d'Europa, llueñe de Barney.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 227, 295|sp=sí}} Permanecieron devotes la una a la otra mientres más de cincuenta años.

=== Dolly Wilde ===
[[Dolly Wilde]] yera la sobrina d'[[Oscar Wilde]] y l'última persona de la familia que portó l'apellíu Wilde. Yera famosa pol so inxeniu colos epígramas pero, al contrariu que col so famosu tíu, nunca consiguió aplicar el so talentu nuna obra escrita publicada: el so únicu legáu son les sos cartes. Realizó dellos trabayos como traductora y foi caltenida frecuentemente gracies a terceres persones, incluyendo a Natalie Barney, a la que conoció en 1927.{{harvnp|Schenkar|2000|pp= 7-14, 359|sp=sí}}

Como Vivien, Wilde paecía obcecada en consiguir autodestruirse. Bebía enforma, yera adicta a la heroína ya intentó suicidase delles vegaes. Barney financió les sos desintosicaciones, que nunca aportaron a efectives: salió d'una estancia nuna residencia d'enfermos con una nueva dependencia a una sustancia qu'aguiyaba'l suañu, el [[paraldehído]], que naquel tiempu alministrar ensin receta médica.{{harvnp|Schenkar|2000|pp= 280-293|sp=sí}}

En 1939 diagnosticóse-y un [[cáncer de mama]] y refugó la ciruxía, buscando tratamientos alternativos.{{harvnp|Schenkar|2000|p= 269|sp=sí}} Nel añu siguiente, la [[Segunda Guerra Mundial]] dixebrar de Barney, y ésta fuxó de París a Inglaterra mientres Barney dir a Italia con Brooks.{{harvnp|Rodriguez|2002|p= 318|sp=sí}} Morrió en 1941 por causes que nunca llegaron a esplicase del tou, posiblemente por una sobredosis de paraldehído.{{harvnp|Schenkar|2000|pp= 37-48|sp=sí}}

== Segunda Guerra Mundial y dempués ==
Les postures de Barney mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] fueron revesoses. En 1937, [[Una Vincenzo, Lady Troubridge|Una, Lady Troubridge]] quexar de que Barney «falaba enforma de tontures a medies de facer sobre la tiranía del [[fascismu]]».{{harvnp|Souhami|1999|pp=332|sp=sí}} Barney mesma yera una octava parte [[Xudaísmu|xudía]] y desque pasó la guerra n'Italia con Romaine Brooks, xugóse ser mandada a un [[campu de concentración]], cosa qu'evitó namái porque [[Telegrama|telegrafió]] a la so hermana Laura pa pidir [[Notariu|un documentu certificáu]] del so [[confirmación]]. Sicasí, al nun tener fontes d'información sobre la guerra, creyóse la [[propaganda]] de [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|los poderes Axis]] que describíen a los aliaos como agresores, polo que'l profascismo paecía una consecuencia lóxica a la so [[pacifismu]]. Un memorando non publicar qu'escribió mientres la guerra ye claramente profascista y [[antisemita]], citando discursos d'[[Adolf Hitler|Hitler]], aparentemente col so consentimientu.&lt;ref name=&quot;Livia-1992&quot;&gt;{{Cita Harvard|Livia|1992|pp=192-193|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Ye posible que los pasaxes antisemites qu'apaecen nes memories fueren usaos como evidencia de que nun yera xudía;{{harvnp|Livia|1992|pp=191|sp=sí}}. {{Cita Harvard|Rodriguez|2002|p= 196-199|sp=sí}} diz qu'esto ye plausible. Como alternativa, posiblemente taba influyida poles emisiones radiofóniques antisemites d'[[Ezra Pound]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Rodriguez|2002|pp=317|sp=sí}}&lt;/ref&gt; En cualesquier de los casos, sí qu'ayudó a escapar d'Italia a una pareya xudía, consiguiéndo-yos un pasaxe de barcu a Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;Livia-1992&quot;/&gt; Pal final de la guerra la so postura nuevamente camudara, viendo a los aliaos como los llibertadores.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp=326-327|sp=sí}}

''Villa Trait d'Union'' foi destruyíu nun bombardéu. Dempués de la guerra, Brooks refugó una invitación a vivir con Barney en París; permaneció n'Italia y visitábense con frecuencia.{{harvnp|Secrest|1974|pp=368|sp=sí}} La so rellación siguió siendo [[Monogamia|monógama]] hasta mediaos de los [[años 1950]], cuando Barney conoció a Janine Lahovary, muyer d'un embaxador [[Rumanía|rumanu]] retiráu. Lahovary intentó entablar amistá con Romaine Brooks, ente que Barney asegurólu a Brooks que la so rellación siguía tando en primer términu, colo cual el triángulu aparentemente yera estable.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp=341-344|sp=sí}}

[[Ficheru:Carolus-Duran---Natalie-at-.jpg|thumb|right|Cuadro de Natalie Barney a la edá de 10 años pintáu por [[Carolus-Duren]].{{harvnp|Schenkar|2000|p= 177|sp=sí}}]]

El salón lliterariu volvió funcionar en 1949 y siguió atrayendo a nuevos escritores que lo víen como un sitiu históricu amás d'un sitiu onde consiguir una reputación. [[Truman Capote]] visitar de forma intermitente mientres casi diez años; describió la decoración como «totalmente de finales de sieglu» y recordó que Barney presentó-y a munchos de los que sirvieren de modelos pa ''[[In Search of Lost Time]]'' de [[Marcel Proust]].{{harvnp|Wickes|1976|pp=255–256|sp=sí}} [[Alice B. Toklas]] foi un habitual dempués de la muerte de Gertrude Stein en 1946. Los vienres de los años 1960 sirvíen pa honrar a [[Mary McCarthy]] y [[Marguerite Yourcenar]], quien en 1980 (ocho años dempués de la muerte de Barney) convertir na primer muyer en ser miembru de l'Academia de la llingua de Francia.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp=336, 353–4|sp=sí}}

Barney nun siguió escribiendo epigrames, anque sí publicó dos volúmenes de les sos memories sobre'l escritores que conociera, ''Souvenirs Indiscrets'' (''Indiscreet Memories'', 1960) y ''Traits et Portraits'' (''Traits and Portraits'', 1963). Tamién buscó un editor pa les memories de Brooks y consiguió asitiar los sos cuadros en galeríes d'arte.{{harvnp|Souhami|1999|pp=194|sp=sí}}

A finales de los años 1960 Brooks tornóse cada vez más reclusiva y paranoica; fundir nuna depresión y negábase a ver a los médicos que mandaba Barney. Amargurida pola presencia de Lahovary nos últimos años, qu'ella quería pasar puramente con Barney, finalmente dexaron la rellación. Barney siguió escribiéndo-y, pero nunca recibió contestación. Brooks morrió n'avientu de 1970 y Barney el 2 de febreru de 1972 por cuenta de una insuficiencia cardiaca.{{harvnp|Rodriguez|2002|pp=3 362–365|sp=sí}}

== Legáu ==
Pal final de la vida de Barney, la so obra taba práuticamente escaecida. En 1979 Nathalie Barney recibió un sitiu na [[instalación artística]] de la feminista [[Judy Chicago]], ''[[The Dinner Party]]''. Nos [[años 1980]] empezar a reconocer polo que Karla Jay vieno llamar «casi estraña anticipación» de les moliciones de los escritores feministes posteriores.{{harvnp|Jay|1988|pp=xv|sp=sí}} En 1992 empezaron a apaecer traducciones n'inglés de delles de les sos memories, ensayos y epigrames, anque la gran mayoría de les sos obres y poemes siguen ensin traducción.

La so influencia indireuta na lliteratura, al traviés del so salón y la so gran cantidá d'amigos lliterarios ye visible na cantidá d'escritores que lu han mentáu o retratáu nes sos obres. ''[[Claudine S'en Va]]'' de [[Colette]] (1903) contién una pequeña apaición de Barney como «Miss Flossie»,{{harvnp|Wickes|1976|pp=98|sp=sí}} reutizando el llamátigu que se-y diera con anterioridá na novela de Pougy ''Idylle Saphique''. [[Renée Vivien]] escribió ensame de poemes sobre ella, amás d'una novela [[simbolismu|simbolista]], ''Une Femme M'Apparut'' (1904), na cual describir con «güeyos ... tan afilaos y azules como una cuchiella... D'ella emanaba un toque peligrosu y abasnóme inexorablemente».{{harvnp|Jay|1988|pp=9,13|sp=sí}} [[Remy de Gourmont]] mentar nos sos ''Cartes a l'amazona'' y [[Truman Capote]] na so novela inconclusa ''[[Answered Prayers]]''. Tamién apaez en dos noveles d'escritores que nin siquier llegaron a conocela: ''Un Soir chez l'Amazone'' (2004) de [[Francesco Rapazzini]] ye una novela histórica que trata sobre'l salón de Barney, ente que ''Minimax'' (1991) d'[[Anna Livia]] retratar a ella xuntu con Renee Vivien como vampiresas entá vives.

Según Lillian Faderman, «De xuru nun había nenguna lesbiana nos cuatro décades ente 1928 y finales de 1960 capaces de lleer inglés nin nenguna otra de les once llingües a les cualos foi traducíu'l llibru que nun conociera ''[[The Well of Loneliness]]''».{{harvnp|Faderman|1981|pp=322|sp=sí}} A pesar de que l'autor de la novela, Radclyffe Hall, pretendió que sirviera d'argumentu pa la mayor tolerancia escontra lo qu'ella vieno llamar «invertíos sexuales», siendo criticáu de cutiu por llectores lesbianes pol autu-odio de la protagonista y l'usu de términos como «''freak''» o «error de la naturaleza».{{harvnp|Love|2000|pp=115–116|sp=sí}} Barney, al igual que la anfitriona del salón Valérie Seymour, apaez na novela como símbolu d'una actitú distinta.{{harvnp|Stimpson|1981|pp=369–373|sp=sí}} «Valérie, plácida y segura de sigo mesma, creó una atmósfera de coraxe; toos sentíense bien normales y valientes cuando se xuntaben nel so salón».{{harvnp|Hall|1981|pp=352|sp=sí}}

[[Lucie Delarue-Mardrus]] escribió-y poemes d'amor a Barney a principios de sieglu y en 1930 describir na so novela, ''L'Ange et les Pervers'', na que diz que «analizó y describió a Natalie a xeitu amás de la vida na cual empecipióme». El protagonista de la novela ye un [[hermafrodita]] llamáu Marion, que lleva una doble vida, frecuentando salones lliterarios vistíu de muyer, camudándose de falda a pantalón p'asistir a fiestes gay. Barney ye Laurette Wells, una anfitriona de salón quien pasa la mayor parte de la novela intentáu reconquistar a una ex amiga basada llibremente en Renée Vivien.{{harvnp|Livia|1992|pp=352|sp=sí}} La descripción que da'l llibru d'ella ye, de cutiu, duramente crítica, anque ye la única persona con quien Marion siéntese bien. Él/ella cúntalu a Wells que [ella] ye «perversa... disoluta, egocéntrica, inxusta, terca, dacuando mezquina... [anque] una rebalbu xenuina, siempres dispuesta a afalar a los demás a la rebelión.... Yes capaz d'amar a daquién tal que ye, inclusive una furtiva qu'anicia na to única fidelidá. Por eso tienes el mio respetu».{{harvnp|Delarue-Mardrus|1995|pp=80–81|sp=sí}}

Dempués de conocer a Barney nos años 1930, la poeta [[Rusia|rusa]] [[Marina Ivanovna Tsvetaeva]] faló d'ella en ''Cartes a l'amazona'' (1934) espresando los sos conflictivos sentimientos sobre l'amor ente muyeres. La resultancia, según [[Terry Castle]], ye «una pieza de suañu críptica, paranoide ya irresistible».{{harvnp|Castle|2003|pp=658|sp=sí}}

[[Ficheru:Ncbarneyhistoricalmarker.jpg|thumb|Señal histórica n'honor a Barney, allugada en Dayton Cooper Park.]]

Barney y les muyeres de la so redolada social son la tema principal en ''[[Ladies Almanack]]'' (1928) de [[Djuna Barnes]], un ''[[roman à clef]]'' escritu nun estilu arcaicu, como'l de François Rabelais, xunto a les ilustraciones propies de Barnes nel estilu de les [[xilografía|xilografíes]] [[Dómina isabelina|isabelina]]. Tien el papel principal de la obra, Dame Evangeline Musset, «[una] amenaza y una pionera» na so mocedá, Dame Musset algamó «los cincuenta enseñada y atélite»;{{harvnp|Barnes|1992|pp=34, 9|sp=sí}} salva a muyeres ablayaes, espacha sabiduría y na so muerte ye alzada a santidá. Tamién apaecen con [[seudónimu|seudónimos]] Elisabeth de Gramont, [[Romaine Brooks]], [[Dolly Wilde]], [[Radclyffe Hall]] y la so pareya Una, Lady Troubridge, [[Janet Flanner]], Solina Solano y [[Mina Loy]].{{harvnp|Weiss|1995|pp=151–153|sp=sí}} El llinguaxe escuru, chistes internos y l'ambigüedá de ''Ladies Almanack'' caltuvo a los críticos aldericando sobre si ye una sátira cariñosa o un amargosu ataque, pero a Barney mesma encantó-y el llibru y relleer delles vegaes a lo llargo de la so vida.{{harvnp|Barnes|1992|pp=xxxii–xxxiv|sp=sí}}

El 26 d'ochobre de 2009, Barney foi honrada con una placa histórica na so ciudá natal [[Dayton (Ohio)|Dayton]], [[Ohio]]. Ye la primer placa histórica d'Ohio en remarcar la orientación sexual del homenaxáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.dispatch.com/live/content/local_news/stories/2009/10/26/dat.html|títulu=Lesbian literary figure honored with Ohio historial marker noting sexual orientation|fechaaccesu=10 de xunu de 2010|autor=|fecha=|añu=|mes=|editorial=|idioma=inglés|urlarchivu=https://archive.is/20120629063507/http://www.dispatch.com/live/content/local_news/stories/2009/10/26/dat.html|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Obres ==

=== Trabayos en francés ===
* ''Quelques Portraits-Sonnets de Femmes'' (París: Ollendorf, 1900)
* ''Cinq Petits Dialogues Grecs'' (París: La Plume, 1901; como «Tryphé»)
* ''Actes et entr'actes'' (París: Sansot, 1910)
* ''Je me souviens'' (París: Sansot, 1910)
* ''Eparpillements'' (París: Sansot, 1910)
* ''Pensées d'une Amazone'' (París: Emile Paul, 1920)
* ''Aventures de l'Esprit'' (París: Emile Paul, 1929)
* ''Nouvelles Pensées de l'Amazone'' (París: Mercure de France, 1939)
* ''Souvenirs Indiscrets'' (París: Flammarion, 1960)
* ''Traits et Portraits'' (París: Mercure de France, 1963)

=== Trabayos n'inglés ===
* ''Poems &amp; Poèmes: Autres Alliances'' (París: Emile Paul, Nueva York: Doren, 1920) –coleición billingüe de poesía—
* ''The One Who Is Legion'' (Londres: Eric Partridge, Ltd., 1930; Orono, Maine: National Poetry Foundation, 1987)

=== Traducciones n'inglés ===
* ''A Perilous Advantage: The Best of Natalie Clifford Barney'' (New Victoria Publishers, 1992); editáu y traducíu por [[Anna Livia Julian Brawn|Anna Livia]]
* ''Adventures of the Mind'' ([[New York University Press]], 1992); traducción de John Spalding Gatton

== Referencies ==

=== Notes ===
{{llistaref|3}}

=== Bibliografía ===
'''Llibros alrodiu de Barney:'''
{{refcomienza}}
* {{cita llibru | apellíu = Jay | nome = Karla | títulu = The Amazon and the Page | editorial = [[Indiana University Press]] | añu= 1988 | allugamientu = Bloomington | isbn = 0-253-20476-3|idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Rodriguez | nome = Suzanne | añu = 2002 | títulu = Wild Heart: A Life: Natalie Clifford Barney and the Decadence of Literary Paris | allugamientu = Nueva York | editorial = [[HarperCollins]] | isbn = 0-06-093780-7 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu= Souhami | nome = Diana| títulu= Wild Girls: Paris, Sappho, and Art: The Lives and Loves of Natalie Barney and Romaine Brooks| editorial = St. Martin's Press | añu= 2005 | allugamientu = Nueva York | isbn = 0-312-34324-8 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Wickes | nome = George | añu = 1976 | títulu = The Amazon of Letters | allugamientu = Nueva York | editorial = Putnam | isbn = 0-399-11864-0 |idioma=inglés}}

{{reftermina}}
'''Otra bibliografía:'''
{{refcomienza}}
* {{cita web | apellíu = | nome = | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Alice Pike Barney: Biography | work = | editorial = Smithsonian American Art Museum | fecha= | url = http://americanart.si.edu/search/artist_bio.cfm?StartRow=1&amp;ID=247&amp;showtext=1#792 | formatu= | doi = | fechaaccesu= 3 de xunu de 2010|idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Barnes | nome = Djuna | autor2 =introducción de Susan Sniader Lanser | añu = 1992 | títulu = Ladies Almanack | allugamientu = Nueva York | editorial = New York University Press | isbn = 0-8147-1180-4 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Barney | nome = Natalie Clifford | autor2 = traducción de John Spalding Gatton | añu = 1992 | títulu = Adventures of the Mind | allugamientu = Nueva York | editorial = New York University Press | isbn = 0-8147-1178-2 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Barney | nome = Natalie Clifford | coautor = edición y traducción d'Anna Livia | añu = 1992 | títulu = A Perilous Advantage: The Best of Natalie Clifford Barney | allugamientu = Norwich| editorial = New Victoria editorials Inc | isbn = 0-934678-38-3 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Benstock | nome = Shari | añu = 1986 | títulu = Women of the Left Bank: Paris, 1900–1940 | ubicación = Texas | editorial = [[University of Texas Press]] | isbn = 0-292-79040-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Bonnevier | nome = Katarina | añu = 2007 | títulu = Behind Straight Curtains: towards a queer feminist theory of architecture | ubicación = Estocolmo | editorial = Axl Books | isbn = 978-91-975901-6-7 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Castle | nome = Terry | coauthors = | títulu = The Literature of Lesbianism | editorial = [[Columbia University Press]] | añu= 2003 | allugamientu = Nueva York | isbn = 0-231-12510-0 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Colette | nome = | autor2 = traducción de Herma Briffault | títulu = The Pure and the Impure | editorial = New York Review of Books | añu= 2000 | allugamientu = Nueva York | isbn = 0-940322-48-X |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Conley | nome = John J. | coauthors = | añu = 2002 | títulu = The Suspicion of Virtue: Women Philosophers in Neoclassical France | allugamientu = Ithaca | editorial = [[Cornell University Press]] | isbn = 0-8014-4020-3|idioma=inglés }}
* {{cita llibru | apellíu = Conover | nome = Anne | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Olga Rudge and Ezra Pound: &quot;What Thou Lovest Well...&quot; | editorial = [[Yale University Press]] | añu= 2001 | allugamientu = New Haven y Londres | url = | doi = | isbn = 0-300-08703-9|idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Delarue-Mardrus | nome = Lucie | autor2 = traducción d'Anna Livia | añu = 1995 | títulu = The Angel and the Perverts | allugamientu = Nueva York | editorial = New York University Press | isbn = 0-8147-5098-2 |idioma=inglés}}
* {{cita publicación | apellíu = Denkinger | nome = Marc | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Remy de Gourmont Critique | publicación = PMLA | volume = 52 | númberu = 4 | editorial = | mes= avientu | añu= 1937 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0030-8129(193712)52%3A4%3C1147%3ARDGC%3Y2.0.CO%3B2-3 | doi = 10.2307/458509 | páxina = 1147 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Faderman | nome = Lillian | añu = 1981 | títulu = Surpassing the Love of Men | allugamientu = Nueva York | editorial = William Morrow &amp; Co | isbn = 0-688-00396-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Flanner | nome = Janet | añu = 1979 | títulu = Paris was Yesterday: 1925–1939 | allugamientu = Nueva York | editorial = Penguin | isbn = 0-14-005068-X |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Hall | nome = Radclyffe | añu = 1981 | títulu = The Well of Loneliness | allugamientu = Nueva York | editorial = Avon | isbn = 0-380-54247-1|idioma=inglés }}
* {{cita web | apellíu = Haskell | nome = Susan | enllaceautor = | autor2 = Zora Martin Felton | títulu = Record Unit 7473, Alice Pike Barney Papers, circa 1889–1995 | work = | editorial = [[Smithsonian Institution]] Archives | fecha= | url = http://siarchives.si.edu/findingaids/FARU7473.htm | formatu= | doi = | fechaaccesu= 4 de xunu de 2010|idioma=inglés}}
* {{cita web | apellíu = Inness | nome = Sherrie A. | títulu = Novel: Lesbian | work = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture | editorial = | fecha = 20 d'ochobre de 2005 | url = http://www.glbtq.com/literature/novel_lesbian.html | fechaaccesu = 4 de xunu de 2010 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100324115057/http://www.glbtq.com/literature/novel_lesbian.html | fechaarchivu = 24 de marzu de 2010 }}
* {{cita llibru | apellíu = Kling | nome = Jean L. | títulu = Alice Pike Barney: Her Life and Art | editorial = Smithsonian Institution Press | añu= 1994 | ubicación = Washington | páxina= 24| isbn = 1-56098-344-2|idioma=inglés}}
* Livia, Anna (1995). &quot;Introduction: Lucie Delarue-Mardrus and the Phrenetic Harlequinade.&quot; En Delarue-Mardrus, 1–60.
* Livia, Anna (1992). &quot;The Trouble with Heroines: Natalie Clifford Barney and Anti-Semitism.&quot; En Barney, ''A Perilous Advantage'', 181–193.
* {{cita web | apellíu = Lockard | nome = Ray Anne | títulu = Brooks, Romaine | work = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture | editorial = | añu = 2002 | url = http://www.glbtq.com/arts/brooks_r,2.html | fechaaccesu = 4 de xunu de 2010 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090713075001/http://www.glbtq.com/arts/brooks_r,2.html | fechaarchivu = 13 de xunetu de 2009 }}
* {{cita publicación | apellíu = Love | nome = Heather | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Hard Times and Heartaches: Radclyffe Hall's ''The Well of Loneliness'' | publicación = Journal of Lesbian Studies | volume = 4 | númberu= 2 | editorial = | fecha = 2000 | url =| páxines = 115–128| doi = 10.1300/J155v04n02_08 |idioma=inglés}}
* {{cita publicación | apellíu = Rapazzini | nome = Francesco | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Elisabeth de Gramont, Natalie Barney's 'eternal mate' | publicación = South Central Review | volume = 22 | númberu = 3 | editorial = [[Johns Hopkins University Press]] | fecha= finales de 2005 | url = http://muse.jhu.edu/login?uri=/journals/south_central_review/v022/22.3rapazzini.html | doi = 10.1353/scr.2005.0053|idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Schenkar | nome = Joan | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Truly Wilde: The Unsettling Story of Dolly Wilde, Oscar's Unusual Niece | editorial = Basic Books | añu= 2000 | allugamientu = Nueva York | url = | doi = | isbn = 0-465-08772-8|idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Secrest | nome = Meryle | añu = 1974 | títulu = Between Me and Life: A Biography of Romaine Brooks | allugamientu = Garden City, Nueva York | editorial = Doubleday | isbn = 0-385-03469-5 | páxina= 275|idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu = Souhami | nome = Diana | añu = 1999 | títulu = The Trials of Radclyffe Hall | allugamientu = Nueva York | editorial = Doubleday | isbn = 0-385-48941-2 |idioma=inglés}}
* {{cita publicación | apellíu = Stimpson | nome = Catharine R. | enllaceautor = | coauthors = | títulu = Zero Degree Deviancy: The Lesbian Novel in English | publicación = Critical Inquiry | volume = 8 | númberu = 2 | editorial = | fecha = 1981 | páxines = 363–379 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0093-1896%28198124%298%3A2%3C363%3AZDDTLN%3Y2.0.CO%3B2-B| mes = avientu| doi = 10.1086/448159 | añu = 1981 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru | apellíu= Weiss | nome= Andrea | añu = 1995 | títulu = Paris Was a Woman: Portraits From the Left Bank | ubicación = San Francisco | editorial = Harper San Francisco | isbn = 0-06-251313-3 |idioma=inglés}}
{{reftermina}}

== Enllaz esternos ==
{{commonscat|Natalie Clifford Barney}}
{{wikiquote}}
* [http://www.natalie-barney.com/ Web sobre Natalie Barney]
* [http://www.ruevisconti.com/LaRueMysterieuse/TempleAmitie.html The Temple of Friendship en ruevisconti.com] {{fr}}

{{NF|1876|1972| Barney, Natalie Clifford}}

{{Tradubot|Natalie Clifford Barney}}
[[Categoría:Novelistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Poetes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Dramaturgos y dramaturgues d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores en francés]]
[[Categoría:Pacifistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>i1fblq4l2vs7ixirc1a5whfrng1kl63</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nicole Krauss</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144766</id>
    <revision>
      <id>3703361</id>
      <parentid>3684675</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7266" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Nicole Krauss''' {{nym}} ye una escritora d'[[Estaos Xuníos]].

== Biografía ==
La madre de Nicole Krauss ye inglesa y el so padre, un estauxunidense que se crió parcialmente n'[[Israel]]. Ella mesma nació en [[Manhattan]] pero creció en [[Long Island]]. Los sos güelos maternos, orixinarios d'[[Alemaña]] y [[Ucraína]], emigraron a [[Londres]], ente que los paternos proveníen de [[Hungría]] y de [[Slonim]] ([[Bielorrusia]]). Krauss va dedicar la so segunda novela, ''La hestoria del amor'', a los sos güelos, onde dalgunos d'esos llugares van tener un llugar central.

Graduóse na [[Universidá de Stanford]] y dempués pasó a la [[Universidá d'Oxford|de Oxford]]; tamién realizó estudios nel ''Courtauld Institute of Art'' de Londres.

Empezó a escribir a los 14 años, principalmente poesía.&lt;ref&gt;[http://contemporarylit.about.com/od/authorprofiles/p/Nicole-Krauss.htm Krauss en ''Contemporary Literature''], About.com, n'inglés; accesu 25.04.2012&lt;/ref&gt; En Standford averar a [[Joseph Brodsky]], que se convirtió nel so mentor.&lt;ref name=hax /&gt; Dexó esti xéneru dempués de terminar la so tesis n'[[Universidá d'Oxford|Oxford]] sobre [[Joseph Cornell]], a pesar de que los sos versos fueren notaos pola crítica: foi finalista del Premiu Poeta Novel de [[Universidá de Yale|Yale]] y los sos poemes apaecieron en publicaciones como ''[[Paris Review]]'', ''Ploughshares'', y ''Doubletake''. 

Publicó la so primer novela, ''Llega un home y diz'', en 2002, que foi nomada al premiu de ''[[Los Angeles Times]]''. Tres años más tarde salió ''La hestoria del amor'', que se convertiría nun superventas mundial. [[Warner Brothers]] mercó los derechos pa llevar la obra a la pantalla grande so la direición d'[[Alfonso Cuarón]].&lt;ref&gt;[http://www.variety.com/article/VR1117916664?refCatId=1238 Michael Fleming &amp; Cathy Dunkley. ''WB buys book of 'Love'''] {{Wayback|url=http://www.variety.com/article/VR1117916664?refCatId=1238 |fecha=20121010223017 }}, ''[[Variety]]'', 20.01.2005; aacceso 23.04.2011&lt;/ref&gt; L'estrenu de la película taba previstu pal 2009, pero aparentemente'l proyeutu nun se llegó a realizar.

''La gran casa'' (2010), la so tercer novela, ye la hestoria de cuatro personaje &quot;xuníos pol destín d'un enorme escritoriu con una insólita cantidá de caxones&quot;. Empieza'l llibru col dueñu del escritoriu, un mozu poeta chilenu &quot;exiliáu en [[Nueva York]] de la [[Réxime militar (Chile)|dictadura]] de [[Augusto Pinochet|Pinochet]] y quien asegura que, dalguna vegada, esi escritoriu perteneció a [[Federico García Lorca]]. Cuando torna a [[Chile]], el poeta &quot;dexar al cuidu d'una escritora que la atesora mientres 25 años y nel qu'escribe tola so obra. Intervienen, tamién, un desacobardáu anticuariu especialista en recuperar muebles de families xudíes robaos mientres la Segunda Guerra Mundial y una silenciosa pareya de londinenses que'l so secretu ye la clave del desenllaz del llibru&quot;.&lt;ref name=hax&gt;[http://www.revistaenie.clarin.com/literatura/Nicole-Krauss-gran-casa_0_812318784.html André Hax. ''Nicole Krauss: “Dacuando escribir ye una maldición”''], revista ''[[Revista Ñ|Ñ]]'', 20.11.2012; accesu 26-11-2012&lt;/ref&gt;

Krauss esplica qu'esta novela &quot;nació, en gran parte, pola so obsesión cola primer dómina de la dictadura chilena sobre la cual lleó tou lo que pudo: ''Taba embarazada del mio primer fíu, y mirando para tras, paezme claro que'l mio interés pola tema foi una manera d'enfrentar un mieu increíble que tenía en dame cuenta de que la mio felicidá, dende esi momentu, dependería de la seguridá y el bienestar del mio fíu. Lleer sobre les madres d'estos sumíos foi una manera de confrontar esi terror''.&quot;&lt;ref name=hax /&gt; 

Sobre'l so abandonu de la poesía, que nun cultiva desque empezó la so primer novela, diz que nun foi una decisión consciente. Lo qu'asocedió foi &quot;como un namoramientu cola novela que me tomó dafechu por sorpresa. Nun tenía idea de que podía escribir una novela y nun tenía idea de que me diba gustar. A mi siempres m'encantar la poesía, quixi ser poeta y ser parte d'esi mundu. Nunca m'asocedió escribir ficción. Entós foi casi como un esperimentu en busca d'una nueva llibertá, un nuevu aliendu. Porque la mio poesía punxérase daqué morrebunda, por dellos motivos. Pero llegóme como una total sorpresa. Entós cuando empecé a escribir les primeres páxines de lo que terminó siendo Llega un home y diz sentíme tan a gustu y tan lliberada. Calzóme: la forma de la novela, tola so amplitú ya imperfección. Sentíme alcontradizu cola novela y escitada polo que yera posible faer dientro d'ella. Entós nun foi una decisión. A cencielles nun miré escontra tras dende entós porque tuvi tan ocupada con intentar ver qué puede faese cola novela&quot;.&lt;ref name=hax /&gt; 

Gran llectora d'autores hispanoamericanos, ye almiradora de [[Roberto Bolaño]]: “Casi toos el mio autores favoritos escriben en castellán: [[César Aira|Aira]], [[Enrique Vila-Matos|Vila-Matos]], [[Gabriela Mistral]], [[José Donoso|Donoso]], [[Nicanor Parra|Parra]]... Taba predispuesta n'adorando a [[Jorge Luis Borges|Borges]] mientres años, porque ye l'autor que-yos dio a los demás la llibertá d'escribir nes sos ficciones alrodiu d'otru escritores y sobre la lliteratura en sí mesma. Él inoculó esa obsesión en Bolaño, que ye'l mio héroe. ''[[Los detectives selvaxes]]'' o ''[[2666]]'' confirmáronme que tou ye posible na novela, de la que me fixeron pensar que la lliteratura saxona ta muerta. Ye lo que llamó ''l'efectu Bolaño'': escritores arreyaos en política. Nós tuvimos aquella tradición pero perder, porque en EE UU la política ta muncho más codificada. Por non falar del conflictu qu'esiste na mio xeneración ente les obres de sentimientos y les intelectuales. Bolaño ye la solución: llogró xunir dambes coses ensin fisuras”.&lt;ref&gt;[http://www.literaturas.com/v010/sec0902/entrevistas/entrevistes-02.html Ánxeles López. ''Nicole Krauss: «Bolaño ye'l mio héroe»], revista ''Lliteratures.com'', febreru de 2009; accesu 26.11.2012&lt;/ref&gt;
 
Collabora coles revistes ''[[The New Yorker]]'', ''[[Esquire]]'', ''[[Harper's]]'' y ''Best American Short Stories''.

Vive col so home, el tamién escritor [[Jonathan Safran Foer]], y los sos dos fíos nel barriu de Park Slope en [[Brooklyn]], [[Nueva York]].

== Noveles ==
{| {{tablaguapa}}
|-
| '''Añu'''
| '''Títulu'''
| '''Traductor'''
|- 
| [[2003]]
| ''Man Walks Into a Room''
| Ana María de la Fonte | 
[[Editorial Sacavera|Sacavera]], 2008
|- 
| [[2005]]
| ''The History of Love''
| Ana María de la Fonte | 
Sacavera, 2006
|- 
| [[2010]]
| ''Great House''
| Rita da Costa / Maria Llopis
|- 
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{wikiquote}}
* [http://www.newyorker.com/archive/2004/02/09/040209fi_fiction?currentPage=all El cuentu ''The Last Words on Earth''], n'inglés; ''[[The New Yorker]]'', 09.02.2004; accesu 26.11.2012
* [https://web.archive.org/web/20120618185139/http://www.salamandra.es/autores.php?autor=188 Krauss na editorial Salamanca]

{{NF|1974||Krauss, Nicole}}

{{Tradubot|Nicole Krauss}}
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>76zfdc4e916gpkx0c94mwg6ujb9dj26</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nicole Santamaría</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144805</id>
    <revision>
      <id>3703355</id>
      <parentid>3642061</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4274" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Nicole Santamaría Pérez''' ([[Nueva Jersey]], [[Estaos Xuníos]], [[7 de marzu]] de [[1986]]) ye una actriz y empresaria colombiana.

==Biografía==

Nació en Nueva Jersey (EE.XX.) pero se crió en Colombia. Estudió nel colexu Marymount de Bogotá. Foi presentadora d'un programa concursu (''Ring 13'') y un programa de música (''La Tapa'') na canal 13. 
Debutó como actriz na serie ''Xuegu llimpiu''.
Trabayó tamién en series como ''[[La dama de Troya]]'' canal rcn faciendo un papel mediático pero decisivo pa la so carrera; ''[[La hipocondríaca]]'' de la caracol Caracol foi un papel de repartu; ''[[La diosa coronada]]''; ''[[Ma tamién]]'' Canal rcn; ''[[Esmeraldes (serie de televisión)|Esmeraldes]]'' caracol Caracol; ''[[Bloque de busca (serie de televisión)|Bloque de busca]]'' onde foi co-protagonista xunto a actores de la talla de [[Rafael Novoa]] y [[Carolina Gomez]] ente otros.
Reconocida por participar na serie del [[Caracol Caracol]] ''[[La promesa]]'', una producción de CMO Producciones xunto a Cascoxu onde foi una de los sos protagonistes: la producción rodar en 4 países, y foi tou un ésitu en países como Méxicu y Colombia ente otros. Participó nuna serie americana ''[[Covert Affairs]]'' y llegó al cine de la mano de producciones como ''[[El paséu 3]]'', ''Shakespeare - los espíes de Dios'' y ''Detective Marañón''. 
Creadora de ''Búkuri vida y guapura'', empresa de 2012, dedicada a la comercialización de productos del cuidu de la piel a la d'esponela al sol.
Anguaño ye una de les protagonistes de la seria ''[[Alies J.J]]'', una producción del [[Caracol Caracol]] con [[Netflix]], onde comparte creitos con figures de la talla de [[Juan Pablo Urrego]] y la diva colombiana [[Amparo Grisales]].

==Filmografía y Televisión==
{| {{tablaguapa}}
|-2014 (Covert Affairs)
! Añu !! Producción !! Papel
|-
| 2017 || ''[[Alies J.J]]'' || Maria Alexandra Restrepo de Velásquez
|-
| 2016 || ''[[Bloque de busca (serie de televisión)|Bloque de busca]]'' || Isabel Contreras
|-
| 2015 || ''Shakespeare'' || 
|-2015 -|| ''Detective Marañón'' ||
| 2015 || ''[[Esmeraldes (serie de televisión)|Esmeraldes]]'' || Esmeralda Ortega (mozu)
|-
| 2013 || ''[[Ma tamién]]'' || Tania
|-
| 2013 || ''[[El paséu 3]]'' || Liliana Capo
|-
| 2013 || ''[[La hipocondríaca]]'' || Cecilia Ortega
|-
| 2013 || ''[[La promesa (serie de televisión)|La promesa]]'' || Seleni '''Protagonista'''
|-
| 2013 || ''[[Retu de muyer (telenovela)|Retu de muyer]]'' ||
|-
| 2012 || ''[[Escobar, el patrón del mal]]'' ||
|-
| 2011 || ''[[Filos d'amor]]'' || Adriana
|-
| 2010 || ''[[La diosa coronada]]'' || Xuliana
|-
| 2008 || ''[[La dama de Troya]]'' || Betsy Grisales
|-
| 2006 || ''Asina ye la vida'' ||
|-
| 2005 || ''Xuegu llimpiu'' || Paola Salgado
|}


==Premios y nominaciones==
=== Premiu India Catalina ===
{{VT|Premios India Catalina}}
{| {{tablaguapa}}
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! Añu || Categoría || Telenovela o Serie|| Resultáu
|-
| 2014 || [[Premiu India Catalina a la meyor actriz protagonista de serie o miniserie|Meyor actriz protagonista de serie o miniserie]] || ''[[La promesa (serie de televisión)|La promesa]]'' || {{celda|Nomada}}
|-
|}

=== Premios TVyNovelas ===
{{VT|Premios TVyNovelas (Colombia)|l1=Premios TVyNovelas}}
{| {{tablaguapa}}
|-
! '''Añu''' !! '''Categoría''' !! '''Telenovela o Serie''' !! Resultáu
|-
| '''[[Premios TVyNovelas (Colombia) 2014|2014]]''' || [[TVyNovelas (Colombia) a la meyor actriz antagónica de serie Meyor actriz antagónica de serie]] || ''[[Ma tamién]]'' || {{celda|Nomada}}
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.colarte.com/colate/conspintores.asp?idartista=18210&amp;tipu=2 Ficha en Colate]
* [http://www.caracoltv.com/programas/telenovelas/la-hipocondriaca/personaxe/nicole-santamaria Ficha en Caracol Televisión]
{{IMDb nome|2076167|Nicole Santamaría}}

{{NF|1986||Santamaria, Nicole}}


{{Tradubot|Nicole Santamaría}}

[[Categoría:Persones de Bogotá]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión de Colombia]]
[[Categoría:Actores y actrices infantiles de Colombia]]
[[Categoría:Modelos de Colombia]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>89w5389u33l81crmuzgsgnc2k2pcflo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nina Lola Bachhuber</title>
    <ns>0</ns>
    <id>145000</id>
    <revision>
      <id>3703457</id>
      <parentid>3594947</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3630" xml:space="preserve">{{persona |
nome = Nina Lola Bachhuber 
| imaxe = 
| tamañu d'imagen = 
| pie d'imaxe = 
| nome de nacencia = 
| fecha de nacencia = 1971
| llugar de nacencia = [[Múnich]] - [[Ficheru:Coat of arms of Bavaria.svg|25px]] [[Baviera]]
| fecha de fallecimientu = 
| llugar de fallecimiento = 
| nacionalidad = {{ALE}}
| área = [[escultura]], [[instalación artística]], [[dibuxu]]
| educación = master BBAA- Facultá BBAA - [[Hamburgu]]
| premios =
|premios2 = 
}}
'''Nina Lola Bachhuber''' ([[Múnich]], 1971) ye una artista contemporánea [[Alemaña|alemana]], que trabaya la escultura, la instalación artística y el dibuxu.

Llogró'l so [[maestría]] en [[Belles Artes]] na Facultá de Belles Artes de [[Hamburgu]]. Exhibió'l so trabayu llargamente, por casu, nel [[UCLA]] [[Hammer Museum]] en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]];&lt;ref&gt;[http://hammer.ucla.edu/exhibitions/detail/exhibition_id/129 ] UCLA Hammer Museum&lt;/ref&gt; en The Drawing Center , [[MoMA PS1|PS1 Contemporary Art Center]] , [[SculptureCenter]], [[Metro Pictures]] y galeríes Mary Boone en [[Nueva York]]; The Moore Space en [[Miami]]; Galería Min Min en [[Tokiu]], [[Von der Heydt-Museum]], [[Wuppertal]], y la [[Städtische Galerie Karlsruhe|Städtische Galerie]] [[Karlsruhe]], Alemaña.&lt;ref&gt;[http://www.kunstaspekte.de/index.php?tid=49741&amp;action=termin ] Städtische Galerie Karlsruhe&lt;/ref&gt;

El so trabayu ta presente na coleición del [[Muséu d'Arte Moderno de Nueva York]].&lt;ref&gt;[http://www.moma.org/collection/browse_results.php?criteria=O%3AAD%3AE%3A28551&amp;page_number=1&amp;template_id=1&amp;sort_order=1 ] MoMA Collection&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Nina Lola Bachhuber}}
*{{cita web|autor=Nina Lola Bachhuber|url=http://www.ninalolabachhuber.com/|títulu=Sitio oficial de l'artista|idioma=inglés|fechaaccesu=}}
*{{cita web|autor=ichinichiichinin.blogue45.fc2.com|url=http://ichinichiichinin.blog45.fc2.com/blog-entry-703.html|títulu=Obres de Nina Lola Bachhuber|idioma=inglés|fechaaccesu=}}
* {{cita web|autor=re-title.com|url=http://www.re-title.com/artists/NinaLola-Bachhuber.asp|títulu=Obres de Nina Lola Bachhuber|idioma=inglés|fechaaccesu=|cita=Imáxenes y descripciones|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061021022548/http://www.re-title.com/artists/NinaLola-Bachhuber.asp|fechaarchivu=21 d'ochobre de 2006}}
*{{cita web|autor=artnet.com |url=http://www.artnet.com/artists/nina%20lola-bachhuber/|títulu=Obres de Nina Lola Bachhuber|idioma=inglés|fechaaccesu=}}
*{{cita web|autor=[[MoMA]] Collection|url=http://www.moma.org/collection/browse_results.php?criteria=O%3AAD%3AE%3A28551&amp;page_number=1&amp;template_id=1&amp;sort_order=1 |títulu=Nina Lola Bachhuber|idioma=inglés|fechaaccesu=}}
*[http://www.ninalolabachhuber.com/text/volk.html Ocho cites sobre Nina Lola Bachhuber] por [[Gregory Volk]] (n'inglés)
*[[Ficheru:G of google 1.gif|15px]]{{cita web|autor=Google imáxenes|url=http://www.google.es/search?q=Nina+Lola+Bachhuber&amp;hl=es&amp;client=firefox-a&amp;hs=Mb2&amp;rls=org.mozilla:es-ES:official&amp;prmd=imvnso&amp;tbm=isch&amp;tbo=o&amp;source=univ&amp;sa=X&amp;ei=y6-3ToqbEI2Lswbo2MXSAw&amp;ved=0CF4QsAQ&amp;biw=1024&amp;bih=551&amp;sei=%20WrG3Tq-LF9CVswak9MS8Aw|títulu= Nina Lola Bachhuber|idioma=|fechaaccesu=}}
{{Traducíu ref|en|Nina Lola Bachhuber}}

{{NF|1971||Bachhuber, Nina Lola}}


{{Tradubot|Nina Lola Bachhuber}}

[[Categoría:Escultores d'Alemaña]]
[[Categoría:Escultores d'Alemaña]]
[[Categoría:Escultores d'Alemaña]]
[[Categoría:Artistes d'instalaciones]]
[[Categoría:Persones de Munich]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>0w5ihyl1kvs39dhox6lpx9q59p8djb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nora Veiras</title>
    <ns>0</ns>
    <id>145291</id>
    <revision>
      <id>3703344</id>
      <parentid>3488520</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5659" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nora Marcela Veiras''' ([[Xeneral Rodríguez (provincia de Buenos Aires)|Xeneral Rodríguez]],&lt;ref&gt;La mesma Nora Veiras referir a la so ciudá natal mientres la emisión del programa ''[[6,&amp;nbsp;7,&amp;nbsp;8]]'' del 15 de xunetu de 2011.&lt;!--Nel programa criticó l'ausencia de noticies en TN y Clarín alrodiu de la inauguración del parque temáticu Tecnópolis per parte de la presidenta Cristina Kirchner; el multimedios sicasí convidaba a los neños a pasar les vacaciones na Esposición Rural. Nora Veiras entós refirióse a qu'ella vien de General Rodríguez, onde se crió en contautu con animales, y nun-y interesaría dir a ver vaques, yá que pa ella «los pollos nun provienen de la xeladera».--&gt;&lt;/ref&gt; [[7 de xunetu]]&lt;ref name=&quot;San Fermín&quot;/&gt; de [[1963]])&lt;ref name=Buscar_Datos/&gt; ye una periodista [[arxentina]] especializada n'Educación.

== Biografía ==

Estudió Periodismu na Universidá del Salvador y Educación cola [[pedagoga]] [[Cecilia Braslavsky]] (1951-2005) na [[FLaCSo]] (Facultá Llatinoamericana en Ciencies Sociales) de la [[UNESCO]],&lt;ref&gt;Según [https://www.facebook.com/pages/Nora-Veiras/152556088135478 un comentariu (29 de mayu de 2011, 22:16)] nun perfil creáu por un [[fan]] de Veiras en Facebook.com.&lt;/ref&gt; onde recibió una [[maestría (educación)|maestría]] en Ciencies Sociales con orientación n'Educación.

Nos años 2000 dictó cursos de periodismu.&lt;ref&gt;Según [https://www.facebook.com/pages/Nora-Veiras/152556088135478 un comentariu (27 de marzu de 2011, 10:19)] nun perfil creáu por un [[fan]] de Veiras en Facebook.com.&lt;/ref&gt;esi mesmu añu trabayando para [[Páxina 12]] reveló un escándalu d'esvió de fondos públicos pa la interna de la [[UCR]] en [[Ríu Negru]], qu'implicaben al entós diputáu radical [[Horacio Massaccesi]] y el ministru de Desenvolvimientu Social de la Nación [[Daniel Sartor]], quién utilizó fondos públicos pa “mercar” militantes na interna radical de Ríu Negru, l'escándalu se dió pola repartición subsidios, pasaxes y dineru del gobiernu pa mercar voluntaes. L'entós ministru radical de Desenvolvimientu Social, Daniel Sartor, roblaría un compromisu” con José Alvarado, un militante radical que consistía na entrega de comida, de subsidios pa 15 persones y el pagu del arriendu de la casa de Alvarado.
&lt;ref name=&quot;Internes radicales en Ríu Negru&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Veiras|nome1=Nora|títulu=Finu punxo la firma y Massaccesi guardar|url=https://www.pagina12.com.ar/2001/01-11/01-11-11/pag16.htm|axencia=Páxina12|fecha=1 de mayu de 2000}}&lt;/ref&gt;En 1994, Sartor finalmente sería acusáu penalmente por esviar fondos de ahorristas a la so cuenta personal.

Foi columnista de distintos programes de radio conducíos por [[Mario Wainfeld]] (en Radio Ciudá y Radio Nacional), [[Enrique Vázquez (periodista arxentín)|Enrique Vázquez]] (en radio Splendid y Radio Ciudá), [[Román Lejtman]] ([[radio Aspen]]) y [[Marcelo Zlotogwiazda]] (radio Rock and Pop).&lt;ref&gt;[http://issuu.com/meluditterm/docs/educaci_n ISSUU.com] (nota esplicativa sobre Veiras).&lt;/ref&gt;

Dende principios de 2002, Veiras dedicar a la cobertoria esclusiva de temes educatives na seición País del periódicu ''[[Páxina/12]]''.&lt;ref&gt;Según la [http://www.pagina12.com.ar/buscadora/resultancia.php?q=nora+veiras llista d'artículos] escritos por Veiras, el primer artículu foi [http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-2474-2002-03-03.html «¿Quién ta al mandu?»], artículu de Nora Veiras nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires) del 3 de marzu de 2002.&lt;/ref&gt;

Nel añu 2009 y 2010 condució ―xuntu a [[Sandra Russo (escritora)|Sandra Russo]]―, el programa d'Hestoria y Política ''El nome de les coses'', por [[Radio Nacional (Arxentina)|Radio Nacional]].

Dende setiembre de 2010 hasta l'actualidá ye panelista del programa televisivu ''[[6,&amp;nbsp;7,&amp;nbsp;8]]'', por [[Canal Siete (Arxentina)|Canal&amp;nbsp;Siete]], xuntu con
[[Orlando Barone]], [[Carlos
Barragán]], [[Jorge Doriu]],
[[Cynthia
García]], [[Edgardo
Mocca]], [[Mariana Moyano
(periodista)|Mariana Moyano]], [[Dante
Palma]] y [[Sandra Rusu (periodista)|Sandra Russo]].&lt;ref&gt;[http://www.eldiariodegualeguay.com.ar/?ID=7521
ElDiarioDeGualeguay.com.ar.]&lt;/ref&gt;

Dende 2011 hasta 2016 condució diariamente'l programa ''Xente d'a pies'', per Radio Nacional, colos periodistes [[Mario Wainfeld]], [[Sergio Wischñevski|Sergio Wischñevsky]] y [[Fernando Piana]].&lt;ref&gt;[https://www.facebook.com/group.php?gid=144667018906711 ''Xente d'a pies''], perfil del programa de radio nel sitiu web Facebook.&lt;/ref&gt;

En 2013 recibió'l premiu por meyor llabor periodística pol so programa ''Mañana más''.&lt;ref&gt;[http://mail.tumacondo.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1366:la radio-publica-llogró-cinco-premiu-eter&amp;catid=46:xeneral&amp;Itemid=112 «La Radio Pública llogró cinco premios Éter»], artículu ensin fecha nel sitiu web La to Macondo.&lt;/ref&gt;
Esi mesmu añu recibió'l premiu Éter per «llabor femenina AM/FM».&lt;ref&gt;[http://www.laimprentanoticias.com/0/vnc/content.vnc?id=15001 «Radio Metro y Nacional fueron les más premiaes nos ÉTER 2013»], artículu del 7 de payares de 2013 nel siti oweb La Imprenta Noticies.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1963||Veiras, Nora}}


{{Tradubot|Nora Veiras}}

[[Categoría:Periodistes d'Arxentina]]
[[Categoría:Escritores en castellanu]]
[[Categoría:Escritores d'Arxentina]]
[[Categoría:Periodistes de radio d'Arxentina]]
[[Categoría:Editorialistes d'Arxentina]]
[[Categoría:Presentadores de radio d'Arxentina]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>flsdycy4qhng4gydvryosr9hu2fheie</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marine Le Pen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>145865</id>
    <revision>
      <id>3703456</id>
      <parentid>3690487</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19714" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Marion Anne Perrine Le Pen''' {{nym}}, popularmente conocida como '''Marine Le Pen''', ye una abogada y política francesa, presidenta d'[[Agrupación Nacional (Francia)|Agrupación Nacional]], candidata por esti partíu a les [[Eleiciones presidenciales de Francia de 2012|eleiciones presidenciales de 2012]]&lt;ref name=&quot;candidata&quot;&gt;[https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=817712 El Frente Nacional aprueba la candidatura de Le Pen al Elíseo]. [[ABC (diariu)|ABC]], 16 de mayu de 2011.&lt;/ref&gt; y [[Eleiciones presidenciales de Francia de 2017|2017]]. Ye fía del anterior presidente del Frente Nacional, [[Jean-Marie Le Pen]].

Dende xunetu de 2004 ye eurodiputada al empar que conseyera rexonal de la rexón francesa [[Norte-Pasu de Calais]] dende marzu de 2010. Perdió la segunda vuelta eleutoral presidencial el domingu 7 de mayu de 2017 a manes d'[[Emmanuel Macron]].&lt;ref&gt;http://www.infobae.com/america/mundo/2017/05/07/emmanuel-macron-foi-electu-presidente-de-francia-segun-les proyeiciones-de-les resultancies oficiales/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://okdiario.com/internacional/europa/2017/05/07/marine-pen-acepta-derrota-desea-exito-macron-971546&lt;/ref&gt;

== Presidenta del Frente Nacional (2011-) ==
El 16 de xineru de 2011, tres una votación ente los militantes del so partíu con un sofitu del 67,5 %, Marine ye escoyida presidenta del [[Frente Nacional (Francia)|Frente Nacional]] (FN) ganando a [[Bruno Gollnisch]],&lt;ref name=&quot;presidenta&quot;&gt;[https://www.abc.es/20110115/internacional/abci-lpen-201101150538.html Marine Le Pen, la nueva líder del Frente Nacional]. [[ABC (diariu)|ABC]], 15 de xineru de 2011.&lt;/ref&gt; y tomando el relevu al so padre [[Jean-Marie Le Pen]], fundador del partíu. En marzu de 2011 una encuesta publicada por [[Le Parisien]] asitiar como la más votada en primer vuelta con un 23 % de los sufraxos,&lt;ref name=&quot;encuesta&quot;&gt;[https://www.abc.es/20110307/internacional/abci-marine-futuru-frances-201103071554.html Marine Le Pen hipoteca'l futuru del paisaxe político francés]. [[ABC (diariu)|ABC]], 7 de marzu de 2011.&lt;/ref&gt; per delantre de [[Nicolas Sarkozy]] ([[UMP]]) y [[Martine Aubry]] ([[Partíu Socialista Francés|PSF]]), empataos con un 21 %.

Decidida a «desdiabolizar» el partíu, esi mesmu mes ordenó la espulsión del Frente Nacional d'[[Alexandre Gabriac]] por apaecer nuna semeya faciendo'l [[saludu nazi]], sobre lo que declaró «el FN nun almite nel so senu esti tipu de comportamientos inadmitibles que recueyen una ideoloxía repugnante».&lt;ref name=&quot;espulsión&quot;&gt;[http://noticias.terra.com.pe/internacional/el-ultraderechista-frances-fn-esclúi-a-un candidatu-que-hizo-el saludu nazi,d5fdda80f5eee210VgnVCM20000099f154d0RCRD.html El derechiegu francés FN esclúi a un candidatu que fixo'l saludu nazi]. Terra, 25 de marzu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;espulsa&quot;&gt;[https://www.europapress.es/internacional/noticia--y-pen-espulsa-conseyeru-faer-saludu-nazi-20110427164221.html Le Pen espulsa a un conseyeru por faer el saludu nazi]. [[Europa Press]], 27 d'abril de 2011.&lt;/ref&gt;

En setiembre de 2011 salió a la lluz que [[Valéry Le Douguet]], destacáu [[masón]] francés, redactó'l programa del Frente Nacional en materia de Xusticia pa les [[Eleiciones presidenciales de Francia de 2012|eleiciones de 2012]].&lt;ref name=&quot;masón&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20120114234144/http://www.intereconomia.com/noticias-gaceta/internacional/internacional/conseyeru-mason-marine--y-pen-20110907 El conseyeru masón de Marine Le Pen]. [[Intereconomía]], 7 de setiembre de 2011.&lt;/ref&gt;

En xunetu de 2013 y dempués de que la Eurocámara decidiera retira-y la inmunidá parllamentaria por enguizamientu al odiu racial» tres el pidimientu del Ministeriu de Xusticia Francés, la ultraderechista va ser investigada en Francia. La mayoría d'eurodiputaos, incluyíu'l Partíu Popular Européu (PPE), votaron pol llevantamientu de la prerrogativa.
 
Tres el so segundu puestu na primer ronda de les eleiciones presidenciales, y el so consecuente pasu a la segunda vuelta, dexó temporalmente'l cargu de presidenta del [[Frente Nacional (Francia)|Frente Nacional]]. 

En Mayu de 2018 n'empecipiando un procesu de renovación internu pa llimpiar la imaxe como fuercia ultraderechista, el [[Frente Nacional (Francia)|Frente Nacional]] camudó oficialmente'l so nome pasando a llamase [[Agrupación Nacional (Francia)|Agrupación Nacional]]

== Posiciones polítiques ==
[[Ficheru:Siderov-LePen.jpg|miniaturadeimagen|derecha|Le Pen con [[Volen Siderov]]]]

Nuna entrevista concedida a la revista París-Match en 2010 esclarió dalgunes de les sos posiciones polítiques y midíes que tomaría si aportaba a la presidencia francesa, ente les que s'atopen:

-La posibilidá de los ciudadanos de recurrir a la Iniciativa llexislativa popular (Referendu) 

-Un referendu por que los franceses escueyan ente la cadena perpetua &quot;real&quot;, esto ye, ensin posibilidá d'anulación, y la pena de muerte, coles mires de restablecer una gradación de les penes nel sistema xudicial.

-Controlar les fronteres por aciu l'abandonu de [[Alcuerdu de Schengen|Schengen]].

-Restablecer un &quot;[[proteicionismu]] intelixente&quot; coles mires de compensar el &quot;dumping sociu-económicu-ambiental&quot; exercíu por delles naciones emerxentes, nos que los trabayadores nun gocien de cobertoria sanitaria, educativa, llaboral, y nel que xeneralmente nun esisten midíes de proteición medioambiental. Marine Le Pen aduz que nun ye xustu nin lexítimu poner en competencia deslleal a un trabayador francés que cobra un salariu mínimu superior a 1000 euros y un trabayador que cobre 20 euros al mes.

-Un referendu pol abandonu del [[euru]].&lt;ref name=&quot;programa&quot;&gt;[http://www.tribunadeeuropa.com/?p=2293 Marine Le Pen: “si yo fuera presidenta…”]. Tribuna d'Europa, 9 de xunetu de 2010.&lt;/ref&gt; 

-Propunxo una &quot;ciudadanía por puntos&quot; similar al carné de conducir (pa poder retirá-yla a aquellos inmigrantes que cometieren delitos nel territoriu nacional).&lt;ref name=&quot;ciudadania&quot;&gt;[http://www.ansa.it/ansalatina/notizie/rubriche/mundo/20110520160535264438.html FRANCIA: LE PEN PROPÓN CIUDADANIA POR PUNTOS]. Ansalatina.com, 20 de mayu de 2011.&lt;/ref&gt; 

-Respectu al albuertu, declaró pa la revista France Inter “Yo dixi bien claramente que nun taba pola derogación de la [[Llei Veil]]&quot;, llei que yá establez un sistema de plazos pa poder albortar. Aboga amás por establecer midíes que dexen que les muyeres que nun deseyen albortar pero que nun puedan ocupase del nascitur puedan dexalo n'adopción, evitando asina la muerte del non-nato.

-En política esterior aboga por sacar a Francia de la [[OTAN]], de la que diz nun saber la so utilidá cuidao que la &quot;URSS yá nun esiste, y les naciones occidentales nun se ven amenaciaes poles que nel so día roblaron el pactu de Varsovia&quot;.

-Tamién s'opón a la esistencia mesma del [[FMI]], el [[Bancu Mundial]] y la [[OMC]].&lt;ref name=&quot;FMI&quot;&gt;[http://economia.terra.com.co/noticias/noticia.aspx?idNoticia=201105201638_EFE_79721333 Ultraderechista francesa Marine Le Pen esixe la eliminación del FMI]. [[Terra Networks|Terra]], 20 de mayu de 2011.&lt;/ref&gt; por consideralo una &quot;máquina infernal al serviciu de la ideoloxía ultraliberal&quot;.

-Na so opinión, Francia tien d'axustar en forma conxunta una &quot;salida arrexuntada&quot; del euru. Esta salida tendría de tener llugar a la que facer otros países europeos (como Irlanda, Grecia, Italia, España, Portugal y Bélxica), que tán sufriendo por causa de la moneda única, anque diz que nel momentu en que sala Francia de la zona euru, ésta &quot;yá nun va poder siguir esistiendo&quot;.&lt;ref&gt;(en francés){{cita web |url=http://www.frontnational.com/pdf/sortir-de-leuro.pdf|títulu=Cómo vamos salir del Euru? Los 12 pasos esenciales !|editorial=[[National Front (France)|Front National]]|fecha=7 d'avientu de 2010|fechaaccesu=7 d'avientu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101214055327/http://www.frontnational.com/pdf/sortir-de-leuro.pdf|fechaarchivu=14 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Candidatura presidencial: 2016-17 ==
Artículu principal: [[Eleiciones presidenciales de Francia de 2017]]

Con esceición de los candidatos a la primaria de centru derecha , Marine Le Pen foi la primera n'anunciar la so candidatura pa les [[Eleición presidencial de Francia de 2017|eleiciones presidenciales de 2017]] el 8 d'abril de 2016. Ella caltuvo consistentemente una alta popularidá nes cifres d'encuestes. Ella nomó a David Rachline , un nuevu miembru de la [[Frente Nacional (Francia)|FN]] del Senáu, como'l so direutor de campaña. La FN tuvo dificultaes p'atopar financiamientu por cuenta de la oposición de tolos bancos franceses a la so plataforma política. Esto llevó al [[Frente Nacional (Francia)|Frente Naciona]]l a pidir emprestáu 9 millones d'euros al primer bancu checu-rusu en [[Moscú]] en 2014, inclusive cuando la XE impunxo [[Sanciones internacionales|sanciones a Rusia por amestar Crimea]]. En febreru de 2016, el FN solicitó a Rusia otru préstamu, esta vegada por un importe de 27 millones d'euros. El préstamu nun se materializó.

La mayoría de los analistes políticos decatar de la so fuerte posición pola ausencia d'una primicia nel so partíu (afitamientu del so lideralgu), de noticies como la crisis migratoria o los atentaos terroristes en Francia (reforzando les sos posiciones polítiques) y de la estrema derecha Campaña de Nicolas Sarkozy na primaria republicana (ampliando les sos temes). Nuna entrevista cola BBC en 2016, Le Pen afirmó que la victoria presidencial de Donald Trump , ello ye que va ayudar na carrera presidencial 2016-2017. Na so opinión, el Sr. Trump hai &quot;fechu posible lo qu'antes se presentó como imposible&quot;. Sicasí, declaró que nun llanzaría oficialmente la so campaña antes de febreru de 2017, esperando los resultaos de les primaries republicanes y socialistes, y prefirió permanecer en silenciu nos medios y llevar a cabo grupo de reflexón temáticos dedicaos a la ellaboración del so programa. Arriendes d'ello, les sos rares apaiciones nos medios de comunicación atraen a audiencies consistentes (2,3 millones d'espectadores pa Vie politique en TF1 el 11 de setiembre de 2016 y 4 millones para Une ambition intime en M6 el 16 d'ochobre).
[[Ficheru:Lille - Meeting de Marine Le Pen pour l'élection présidentielle, le 26 mars 2017 à Lille Grand Palais (137).JPG|miniaturadeimagen|Marine Le Pen mientres la so campaña presidencial, el 26 de marzu de 2017]]
La comunicación del so partíu tamién atrai l'atención de los medios de comunicación: un nuevu cartelu inspiráu en Mitterrand que l'amuesa nun paisaxe rural col lema &quot; Appeased France &quot; ye un intentu de responder a les encuestes indicando que sigue siendo daqué polémica pa una parte importante del eleutoráu francés. Pero les burlles provocaes por esti cartelu llevaron a un cambéu de eslogan: &quot; En nome del pueblu &quot;. Otros notaron la desapaición del logo FN y del nome Le Pen nos cartelos de la campaña.

Ella llanzó oficialmente la so candidatura los díes 4 y 5 de febreru de 2017 en Lyon . Le Pen prometió un referendu nel que la nación decidiría si retirase de la Unión Europea si nun podía algamar los oxetivos territoriales, monetarios, económicos y llexislativos de Francia nuna renegociación de seis meses cola XE. La so primer apaición na televisión cuatro díes más tarde xeneró les cifres de visualización más altes de Francia 2 dende l'anterior eleición presidencial (16,70% con 3,7 millones de telespectadores). 

El 2 de marzu de 2017, el Parllamentu Européu votó a favor de revocar la inmunidá de Le Pen de ser procesada por twittear imáxenes violentes. Le Pen había tweeted una imaxe del degolláu periodista James Foley n'avientu de 2015. Ella tomó'l tweet dempués d'una solicitú de la familia de Foley. Nun casu ensin rellacionar, Le Pen enfrenta acusaciones por supuestamente gastar fondos del Parllamentu de la Unión Europea nel so propiu partíu políticu; El llevantamientu de la so inmunidá d'enxuiciamientu nun s'aplica a la investigación en cursu sobre l'usu indebíu de fondos parllamentarios pola FN. 

[[Ficheru:Marine Le Pen and Vladimir Putin (2017-03-24) 02.jpg|miniaturadeimagen|Marine Le Pen y [[Vladímir Putin|Vladimir Putin]] en [[Moscú]] el 24 de marzu de 2017]]
Le Pen axuntóse con dellos xefes d'Estáu, ente ellos [[Michel Aoun]] , de Líbanu, [[Idriss Déby]] , de Chad, y [[Vladímir Putin|Vladimir Putin]], de Rusia. 

La planta baxa del edificiu qu'allugaba la sede de campaña de Le Pen foi atacada por una quema provocáu mientres la madrugada del 13 d'abril de 2017. 

En 2017, Le Pen argumentó que Francia como nación nun tenía nenguna responsabilidá pol Vel 'd'Hiv Roundup , una parte del Holocaustu na que los policías de París arrestaron a ciudadanos xudíos pa la so deportación a Auschwitz. Repitió una tesis gaullista según la cual Francia nun taba representada pol réxime de Vichy sinón pola Francia llibre del xeneral de Gaulle . 

El 20 d'abril de 2017, arriendes de un tirotéu empobináu a axentes de policía que foi tratáu como un presuntu ataque terrorista, Le Pen atayó un eventu de campaña previstu. A otru día, pidió'l zarru de toles mezquites &quot;estremistes&quot;, un comentariu que recibió crítiques del primer ministru francés, [[Bernard Cazeneuve]] , que la acusó d'intentar &quot;capitalizar&quot; l'incidente. Tamién pidió la espulsión de los predicadores del odiu y la xente na llista de vixilancia de los servicios de seguridá franceses, y la revocación de la so ciudadanía. The Guardian señaló que l'ataque puede sirvir como &quot;munición&quot; pa los candidatos de derecha nes eleiciones, como Le Pen. 

El 21 d'abril de 2017, el presidente de los Estaos Xuníos, [[Donald Trump]], escribió en Twitter que'l tirotéu tendría &quot;un gran efeutu nes eleiciones presidenciales&quot;. Más tarde, el mesmu día, Trump declaró que Le Pen yera &quot;la más fuerte nes fronteres, y ye la más fuerte no que tuvo pasando en Francia&quot;. Per otru llau, el ex-presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] espresó'l so sofitu a [[Emmanuel Macron|Macron]] nuna llamada telefónica a él. 

Resultaos de la primer ronda de les eleiciones presidenciales de 2017. Los departamentos nos que Le Pen recibió la mayor parte de los votos tán avisiegos de color azul escuru.
[[Ficheru:Élection présidentielle de 2017 par département T1.svg|miniaturadeimagen|Resultaos de la primer ronda de les eleiciones presidenciales de 2017.Los departamentos nos que Le Pen recibió la mayor parte de los votos tán avisiegos de color azul escuru.]]
Le Pen llogró'l 21,3% de los votos (7,7 millones de votos) na primer ronda de les eleiciones del 23 d'abril de 2017, asitiándose en segundu llugar detrás de Macron, que llogró'l 24,0%. Enfrentar a Macron na segunda vuelta'l 7 de mayu.

El 24 d'abril de 2017, un día dempués de la primer ronda, Le Pen anunció qu'arrenunciaría temporalmente como líder del Frente Nacional nun intentu de xunir a los votantes. [176] &quot;El Presidente de la República ye'l presidente de tol pueblu francés, tienen d'axuntalos toos&quot;, dixo.

El 1 de mayu de 2017, apaeció un video de Le Pen copiando seiciones d'un discursu de Francois Fillon vierbu a vierbu n'unu de los sos discursos. 

En recibiendo'l 33,9% de los votos na segunda ronda, Le Pen concedió a Emmanuel Macron el 7 de mayu de 2017.

== Vida privada ==
Marine Le Pen ye la menor de los trés fíes de [[Jean-Marie Le Pen]], presidente del [[Frente Nacional (Francia)|Frente Nacional]] de 1972 a 2011, y la so primer esposa Pierrette Lalanne. Alumna del colexu Florent Schmitt de [[Saint-Cloud]], estudió darréu na universidá perteneciente a la Sorbona [[Universidá Panthéon-Assas]], siendo llicenciada en derechu. Mientres los años d'universidá, introducir nel Círculu Nacional d'Estudiantes de París (CNEP), un movimientu estudiantil cercanu al frente Nacional, onde ye por un tiempu presidenta d'honor.

Madre de trés fíos, casóse con Frank Chauffroy, un direutor d'empresa que trabayara pal Frente Nacional, más palantre casóse con Éric Lorio, antiguu secretariu nacional del FN y antiguu conseyeru rexonal de [[Nord-Pas-de-Calais]], del cual ta divorciada anguaño. La so pareya anguaño ye [[Louis Aliot]], vicepresidente del FN y secretariu xeneral del partíu de 2005 a 2010.

Mientres 2012, [[Madonna]] nel so MDNA Tour, usó un videu col cantar &quot;Nobody Knows Me&quot; como interludiu, onde se víen delles figures y problemes sociales onde salía Marine Le Pen con una esvástica na frente y de siguío la imaxe de Hitler. El 14 de xunetu de 2012 Madonna llevó'l so MDNA Tour a Francia, onde exhibió'l videu, depués de ser alvertida y amenazada por Le Pen. Le Pen, nel so defensa, dixo que yera entendible que dellos cantantes que se vuelven vieyos y que pierden el talentu, tienen de faer que falen d'ellos comoquier. Madonna, finalmente editó'l videu nel so conciertu de [[Niza]] sustituyendo la esvástica de la frente de Le Pen por un signu d'interrogación. Hai de solliñar que'l padre de Marine Le Pen intentó apuntase na resistencia antifascista en Francia a la curtia edá de 16 años. Dada la so mocedá, la resistencia nun-y lo dexó.{{ensin referencies}}

== Declaraciones ==
Nuna entrevista publicada pol diariu Monde, declaró que ta nos sos planes prohibir l'usu de too símbolu relixosu fachendosu en tolos espacios públicos de Francia.

En [[2013]], el [[Parllamentu Européu]] votó a favor de retira-y la [[Fueru parllamentariu|inmunidá parllamentaria]] nel marcu d'una investigación xudicial por posible enguizamientu al odiu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=El Parllamentu Européu retíra-y la inmunidá a Marine Le Pen|url=https://www.publico.es/internacional/parllamentu-européu-retíra-y inmunidá.html|fechaaccesu=22 de xineru de 2017|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;La decisión encontar en ciertes declaraciones que realizara trés años antes, cuando comparó'l rezu de la comunidá musulmana en Francia cola [[Ocupación de Francia poles fuercies de la Exa|ocupación d'esi país mientres el réxime nazi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2013/07/130702_ultnot_francia_-y_pen_rg|títulu=Ultraderechista francesa Marine Le Pen pierde inmunidá|fechaaccesu=22 de xineru de 2017|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt;

== Llibros ==
. Pour que vive la France, Collection : GRANCHER DEPOT, (1 février 2012)

=== Autobiografía ===
* (en francés) ''À contre-flots'', éd. Jacques Grancher, coll. &quot;Grancher Depot&quot;, París, 2006, 322 p., broché, 15 x 22&amp;nbsp;cm

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Marine Le Pen}}
* [http://www.europarl.europa.eu/meps/es/28210/Marine_-Y%20PEN.html Parllamentu Européu]
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20111127192708/http://www.frontnational.com/membres/marine--y-pen/ Marine Le Pen : biografía oficial]
* {{fr}} [http://www.marinelepen2012.fr/ Sitio web presidential de Marine Le Pen]
* [https://elpais.com/diario/2010/12/19/domingu/1292730394_850215.html &quot;Ella ye Le Pen. La heredera d'un estremista&quot;], ''El País'', 19 d'avientu de 2010]
* [http://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/europa/francia/marine_-y_pen Biografía de Marine Le Pen por CIDOB] {{n'idioma|es}}

{{NF|1968||Le Pen, Marine}}

{{Tradubot|Marine Le Pen}}
[[Categoría:Crítica al islamismu]]
[[Categoría:Críticos de la globalización]]
[[Categoría:Eurodiputaos y eurodiputaes de Francia]]
[[Categoría:Políticos y polítiques del Frente Nacional (Francia)]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Francia]]
[[Categoría:Abogaos y abogaes de Francia]]
[[Categoría:Euroescépticos]]
[[Categoría:Populismu de derecha]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6uc0f3u47tz6majrr8cd344hnfqfbf6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Juliet Alice Peddle</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146103</id>
    <revision>
      <id>3703455</id>
      <parentid>3363802</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6382" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Juliet Alice Peddle''' ([[Terre Haute (Indiana)|Terre Haute]], 7 de xunu de 1899–1979) foi una [[Arquiteutu|arquiteuta]] [[Modernismu|modernista]] estauxunidense, la primer muyer arquiteuta llicenciada nel estáu d'[[Indiana]] y cofundadora del Women's Architectural Club of Chicago.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Allaback|nome=Sarah|enllaceautor=|títulu=The first American women architects|url=|fechaaccesu=|añu=2008|editorial=University of Illinois Press|isbn=978-0-252-03321-6|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Quinn, Angie. [http://www.in.gov/dnr/historic/files/hp-GirlArchitects.pdf&lt;nowiki&gt;] &quot;Indiana's Girl Architects&quot;&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

== Vida temprana y educación ==
Yera fía de John B. y Alice O. Peddle. Foi educada na King Classical School. Aprendió a dibuxar gracies al so padre, quien-y enseñó diseñu de máquines nel Rose Polytechnic Institute.&lt;ref&gt;Bix, Amy Sue. &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;Rare Invaders—The Pre-World War II History of Women in American Engineering: A BIT of Girls Coming to Tech!&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;. MIT Press, 2015.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Caplow, Harriet M., et al. &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;Juliet Peddle of Terre Haute: The Architect, The Historien, and Her City, 1899-1979&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;. Vigo County Historical Society, 1989.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[http://www.indianahistory.org/our-collections/collection-guides/juliet-peddle-drawings-1941-1950.pdf &quot;Juliet Peddle Drawings, 1941–1950&quot;]. Indiana Historical Society. (PDF.)&lt;/ref&gt; Llogró'l grau d'arquiteuta na [[Universidá de Michigan]] en 1920. Foi la segunda muyer en consiguilo dempués de la so amiga [[Bertha Yerex Whitman]]. Dempués d'eso, camudar a [[Chicago]], onde trabayó de volao pa la firma d'arquiteutos Perkins, Fellows y Hamilton. Una de los sos compañeros de trabayu foi la so amiga Whitman, cola cual cofundaría, xunto a otros siete muyeres, el Women's Architectural Club of Chicago.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; El club taba activu na década de 1940, cuando se xunió al American Institute of Architecture.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Peddle foi la editora de la publicación ocasional del club llamada ''The Architrave''.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;&quot;Happy Architectural Holidays from Juliet Peddle&quot;. Dec. 10, 2014. Drawings + Documents Archive, University Libraries, Ball State University. (Website.)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;King, Susan F. &quot;Only Girl Architect Lonely&quot;. en &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;Chicago Architecture: Histories, Revisions, Alternatives&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;, Charles Waldheim, ed.&lt;/ref&gt; El grupu exhibió'l so trabayu alredor de Chicago, incluyendo la primera Woman's World Fair en 1925.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

Depués d'abandonar Perkins, Fellows y Hamilton, Peddle foi a estudiar arquiteutura a Europa.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Carrera n'arquiteutura ==
En 1935, Peddle volvió a Terre Haute, onde en 1939 convertir na primer arquiteuta llicenciada pol estáu d'Indiana. (Primero que ella, hubo otres muyeres prauticantes de l'arquiteutura n'Indiana, como Grace Crosby, pero Indiana empezó a llicenciar arquiteutos en 1929.)&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Abrió la so propia oficina d'arquiteutos en Terre Haute, onde diseñó edificios por más de tres décades.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; Amás de residencies, diseñó un edificiu de Seguridá Social, l'edificiu Medicenter, y la Crawford School en y alredor de Terre Haute.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Peddle foi reconocida pol so fuerte estilu modernista. El so Topping House (1960), por casu, contenía munchos elementos en cristal, incluyíos tragaluces de burbuyes, parés y divisores d'habitaciones fechos de vidriu texturizado.&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;&quot;Juliet Peddle: Terre Haute Architect&quot;. &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;Indiana Landmarks&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; blogue, January 23, 2012.&lt;/ref&gt;

Coles mesmes, Peddle sentía apreciu polos vieyos estilos americanos y taba anonadada pola gran cantidá de construcciones antigües que taben siendo baltaes.

Mientres delles décades, Peddle fotografió los edificios y cais de Terre Haute, creando un pervalible archivu históricu qu'agora s'atopa na Vigo County Historical Society n'Indiana. El so interés na hestoria local llevar a crear para dicha sociedá histórica una coleición de 60 dibuxos detallaos de los edificios de Terre Haute d'antes de la Guerra Civil, que tomaron como base un estudiu cautelosu de vieyes fotografíes, dibuxos, descripciones, especificaciones téuniques y entevistes con residentes locales.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;[http://www.aiaindiana.org/juliet-peddle-award &quot;Juliet Peddle Award&quot;] {{Wayback|url=http://www.aiaindiana.org/juliet-peddle-award |date=20160525160641 }}. AIA Indiana website.&lt;/ref&gt; Ella decidió publicar esta serie nel periódicu llocal ''Terre Haute Sunday Tribune Star'' en 1941 y 1942, como una manera d'ampliar la conocencia de los civiles locales sobre l'heriedu arquiteutónicu de Terre Haute.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;

En 1939, Peddle aprovió illustraciones pal llibru sobre colonos d'Indiana ''The Story of a Hoosier Immigration,'' el cual basóse nes hestories de Mary Elizabeth Peddle, que la so rellación con Juliet ye incierta.

== Legáu ==
Peddle morrió nel añu 1979. La Ball State University y el [http://www.rose-hulman.edu/offices-and-services/logan-library.aspx Rose-Hulman Institute of Technology (Logan Library)] tienen coleiciones de los sos dibuxos arquiteutónicos, bocetos ya impresos de los años 1928 hasta 1967.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; Los sos impresos, munchos de los cualos fueron usaos como tarxetes añales de Navidá, contienen les grueses llinies negres y altos contrastes típicos de les [[Xilografía|xilografíes]] y [[Linóleo|linóleo]]. Otra de les sos coleiciones de dibuxos atopar nel Rose-Hulman Institute of Technology (enantes Rose Polytechnic Institute) en Terre Haute.

Dende 1999, la Indiana Architecture Foundation dio añalmente una beca p'arquiteutura nel so honor: el Juliet Peddle Award. Esta reconoz a un estudiante por demostrar &quot;fuerte voluntá pa entamar, ser esitosu n'anovar, una fuerte devoción y compromisu cola arquiteutura, demostración de profesionalismo y esfotu, y tener un espíritu atentu&quot;.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{NF|1899|1979|Peddle, Juliet Alice}}

{{Tradubot|Juliet Alice Peddle}}

[[Categoría:Arquiteutos y arquiteutes d'Estaos Xuníos]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>9q68towa3xqae1jsnu7uz3oqiiyqi7t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chisato Moritaka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146672</id>
    <revision>
      <id>3703336</id>
      <parentid>3640670</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10281" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Chisato Moritaka''' (森高千里, ''Moritaka Chisato''). Nació'l [[11]] d'abril de [[1969]] n'[[Osaka]], [[Xapón]]. Ye una [[cantante]], [[lletrista]], [[compositora]], [[actriz]] y ex [[Idol]] [[Xapón|xaponesa]].

== Biografía == 
''Chisato'' nació n'[[Osaka]], pero se crió en [[Kyushu]], [[prefeutura de Kumamoto]]. [[Xapón]]. Debutó nel concursu de tv, ''Pocari Sweat Image Girl Contest'' resultando ganadora d'este. La so carrera como cantante empecipiaría en mayu de [[1987]], tres el llanzamientu del so primer ''single'' tituláu: ''New Season'', sol sellu discográficu de [[Warner Music Japan]]. Nun principiu algamaría'l puestu [[23]] na llista d'[[oricon]]. Col llanzamientu del so 
segundu ''álbum'' que llevo por nome &quot;[[El mio-hai]]&quot;, moritaka destacó la so trayeutoria musical d'otres idols xaponeses, yá que a diferencia d'estes, ye [[compositora]] y [[lletrista]] de les sos propies temes. Amás destácase como [[Multi-instrumentalista]], al tocar la [[Batería (instrumentu musical)|batería]], el [[pianu]], la [[guitarra]], el [[clarinete]] y otros [[preseos musicales]].

Magar esto nun algamar entrar nel top [[10]], de ''singles'', hasta'l llanzamientu de la so 
tema ''The Stress (Chukinto Versión)'' qu'algamó en primer instancia'l llugar numbero [[19]], pa dempués asitiase nel puestu numbero [[9]]. 

En [[1990]], llibero'l so sestu ''álbum'': &quot;[[Kokon Tozai]]&quot;. llogrando esta ocasión el puestu numbero [[1]]. Con esti fechu, caltuvo un ésitu favorable mientres los próximos nueve años, hasta fines de los [[años 1990]], con 10 ''albums'' d'estudiu y múltiples senciellos que lu siguieron. Les sos temes seríen usaos en distintos anuncios de televisión. 

Nos años posteriores realizó numberoses apaiciones en programa televisivos, de xuegos y concursos. Sicasí d'equí p'arriba tuvo un periodu d'inactividá que s'enllargo per 
dellos años. Tornando al mediu del espectáculu nel añu [[2007]], cuando interpretó una tema musical, pa un 
comercial d'automóviles de la marca [[Nissan]]. A lo llargo de la so carrera lliberó 17 ''albums d'estudiu'' nel so sellu discográficu actual, [[Zetima]].

== Actualidá == 
En [[2012]] retomó la so carrera musical cola lliberación d'un [[DVD]] ''live'', onde celebra'l so ''25 aniversariu'' y el llanzamientu de la so propia canal en [[Youtube]]. 

A la fecha rellanzó ''singles'' del pasáu, pa dicha plataforma.

== Vida personal == 
''Chisato'' casóse col actor [[Yosuke Eguchi]], d'esti matrimoniu dio a lluz a un neñu, y darréu a una neña.

== Intereses == 
* ''Moritaka'' caltién una estrecha amistá, con integrantes de la banda [[Princess Princess (banda)]]. Collaborando con elles nel pasáu, otorgando les sos amueses de sofitu mutuu a l'agrupación, y tando presente nel so primer realcuentru, que tuvo llugar nel añu [[2012]].

== Álbumes d'estudiu ==
*[1987.07.25] ''New Season''
*[1988.03.25] ''El mio-Hai''
*[1988.07.10] ''Romantic''
*[1988.11.29] ''Mite''
*[1989.07.25] ''Hijitsuryokuha Sengen (Non Capability Group Declaration)''
*[1990.10.17] ''Kokon Tozai (All Times and Places)''
*[1992.03.25] ''Rock Alive''
*[1992.11.18] ''Pepperland''
*[1993.05.10] ''LUCKY 7''
*[1994.07.25] ''STEP BY STEP''
*[1996.07.15] ''TAIYO (Sun)''
*[1997.07.16] ''PEACHBERRY''
*[1998.05.21] ''Kotoshi non Natsu wa More Better (This Summer Will Be More Better)''
*[1998.09.09] ''Sava Sava''

== Álbumes Remix == 
*[1991.07.10] ''The Moritaka''
*[1999.11.03] ''mix age''

== Karaoke Álbum ==
*[1992.08.25] ''The Karaoke VOL. 1''

== Meyores álbumes ==
*[1989.12.10] ''Moritaka Land''
*[1995.03.25] ''DO THE BEST''
*[1999.02.15] ''The Best Selection of First Moritaka 1987-1993''
*[1999.11.27] ''harvest time''
*[2004.11.26] ''My Favorites''
*[2012.08.08] ''The Singles''

== Senciellos ==
*[1987.05.25] ''NEW SEASON''
*[1987.10.25] ''OVERHEAT NIGHT''
*[1988.02.25] ''GET SMILE''
*[1988.03.25] ''NEW SEASON (re-release)''
*[1988.04.25] ''The El mio-Hai''
*[1988.10.25] ''ALONE''
*[1989.02.25] ''The Stress (Chukinto Version)''
*[1989.05.25] ''17 Sai (17 Years Old)''
*[1989.09.25] ''Daite (Being)''
*[1990.01.25] ''Michi / Seishun''
*[1990.05.25] ''Kusaimono nin wa Futa wo Shiro!!''
*[1990.09.10] ''Ame (Rain)''
*[1991.02.10] ''Benkyou non Uta (Song of Study)''
*[1991.06.25] ''Hachigatsu non Koi (August of Love)''
*[1991.10.25] ''Fight!!''
*[1992.02.25] ''Concert non Yoru (Night of the Concert)''
*[1992.06.25] ''Watashi ga Obasan nin Natte mo (Becoming Like Me)''
*[1993.01.25] ''Watarasebashi''
*[1993.04.10] ''Watashi non Natsu (My Summer)''
*[1993.06.25] ''Haeotoko (Fly Man)''
*[1993.10.11] ''Kaze nin Fukarete (Blowing in the Wind)''
*[1994.01.25] ''Rock 'n Omelette''
*[1994.01.31] ''Kibun Sokai (Feeling Refreshed)''
*[1994.05.10] ''Natsu non Hi (Days of Summer)''
*[1994.10.10] ''Suteki na Tanjoubi (Wonderful Birthday)''
*[1995.02.10] ''Futari wa Koibito (Couple of Sweethearts)''
*[1995.10.10] ''Yasumi non Gogo (In the Afternoon of a Day Off)''
*[1995.12.01] ''Jin Jin Jinglebell''
*[1996.02.19] ''SO BLUE''
*[1996.06.10] ''La La Sunshine''
*[1996.11.11] ''Giniro non Yume (Dreams of Silver)''
*[1997.02.25] ''Let's Go!''
*[1997.06.11] ''SWEET CANDY''
*[1997.10.15] ''Miracle Light''
*[1997.11.19] ''SNOW AGAIN''
*[1998.03.04] ''Denwa (Telephone)''
*[1998.07.15] ''Umi Made Gofun (5 Minutes to the Sea)''
*[1998.10.01] ''Tsumetai Tsuki (Cool Month)''
*[1999.03.17] ''Watashi non You nin (Like Me)''
*[1999.05.19] ''Mahiru non Hoshi''
*[1999.10.01] ''Ichido Asobi nin Kite yo '99 (Coming to a One-Time Play '99)''
*[2008.04.16] ''La La Sunshine (re-release)''
*[2009.11.25] ''Ame / Watarasebashi''

== Coleición de PVs ==
*[1988.04.25] ''El mio-Hai''
*[1988.11.28] ''Mite (Look)''
*[1988.xx.xx] ''OVERHEAT NIGHT''
*[1989.04.25] ''The Stress''
*[1989.11.10] ''17 Sai (17 Years Old)''
*[1991.03.25] ''Kusaimono nin wa Futa wo Shiro!!''
*[1992.03.25] ''Rock Alive''
[1994.12.01] ''Kibun Sokai (Feeling Refreshed)''
*[1997.03.10] 'TAIYO' ON &amp; OFF''
*[1998.09.09] ''5''

== Conciertos ==
*[1988.03.25] ''GET SMILE ~Nihon Seinenkan Live~''
*[1989.06.25] ''Mite ~Special~ Live in Shiodome PITII 4.15.'89''
*[1990.03.10] ''Hijitsuryokuha Sengen''
*[1991.xx.xx] ''Kokon Touzai ~Oni ga Deru ka Oni ga Deru ka Tour~''
*[1993.02.25] ''LIVE ROCK ALIVE''
*[1994.02.25] ''Lucky 7 LIVE''
*[1996.07.25] ''CHISATO MORITAKA 1996 DO THE BEST AT YOKOHAMA ARENA''
*[1998.02.15] ''MORITAKA CHISATO 1997 PEACHBERRY SHOW''
*[1999.04.14] ''CHISATO MORITAKA 1998 SAVA SAVA TOUR''

== Doramas ==
*[1988.xx.xx] ''Haha to Ko non Sotsugyoshiki''
*[1987.xx.xx] ''Kawa wa Nagareru''
*[1987.xx.xx] ''Gakuen Johobu HIP''
*[1987.xx.xx] ''Seishunhen''

== Comerciales ==
* ''Otsuka Pharmaceutical POKARISUETTO (1986 - 1988)''
* ''Pioneer (1988 - 1990)''
* ''Ezaki (1990 - 1991)''
* ''ANA SUMMER (1993)''
* ''Asahi Breweries Z (1994)''
* ''Suntory Ice Gin Vodca (1995)''
* ''Meiji Seika Milk Chocolate (1996-1998)''
* ''Lawson (1997-1999)''
* ''Japanese Life (1997-1999)''
* ''Kanebo Sara (1998-1999)''
* ''Kirin Beverage NACHURARUZU (1999)''
* ''Kanebo Marine Grace Alga (2001-2002)''
* ''TOYOTA Corolla Spacio (2001-2002)''
* ''Takeda Chemical Industries High C (2004)''
* ''HOUSE FOODS Java Curry (2004)''
* ''Kyushu Electric Power KIREI Life (2005)''
* ''Lion (2006)''
* ''Nissan (2007)''
* ''kao (2008)''
* ''Panasonic (2009)''
* ''Kao (2010 - 2011)''
* ''Fujiya (2010 - 2011)''
* ''Kikkoman (2011)''
* ''Otsuka Pharmaceutical (2012''
* ''Taiko Pharmaceutical (2014)''
* ''Asahi Beer (2015)''
* ''Kose (2015)''

== Referencies ==
*[http://wmg.jp/artist/moritakachisato/ en Warner Music Japan]
*[http://tower.jp/artist/280964 en Tower Records]
*[http://www.oricon.co.jp/prof/222335/ en oricon]
*[http://www.up-front-works.jp/artist/chisato_moritaka/ en up front agency]
*[http://www.cdjapan.co.jp/person/222335 en cdjapan]
*[https://musicbrainz.org/artist/853c102b-b4d6-415c-86y0-002d93f0dba8 en musicbrainz]
*[http://www.discogs.com/artist/311349-Chisato-Moritaka en discogs.com]
*[http://www.last.fm/search?q=chisato+moritaka en last.fm]
*[http://www.setlist.fm/setlists/chisato-moritaka-33d0987d.html en setlist.fm]
*[http://www.allmusic.com/artist/chisato-moritaka-mn0001246969 en allmusic.com]
*[http://www.allcinema.net/prog/search_all.php en allcinema.net]
*[https://soundcloud.com/voinaa/1gwbeogjw2yu en soundcloud]
*[http://www.yesasia.com/us/moritaka-chisato/0-aid589-0-bpt.47-en/list.html en yesasia.com]
*[http://www.play-asia.com/search/chisato+moritaka en play-asia.com]
*[http://www.cduniverse.com/sresult.asp?HT_Search=XARTIST&amp;HT_Search_Info=Chisato+Moritaka en cduniverse.com]
*[http://global.rakuten.com/en/search/?k=chisato+moritaka&amp;sid=tsta-shop&amp;l-id=gs_product_search en rakuten.com]
*[https://web.archive.org/web/20071218045337/http://www.idollica.com/moritaka/MoritakaChisato.html en idollica.com]
*[http://j-entonline.com/tag/warner-pioneer-corporation/ en j-entoline.com]
*[http://baike.baidu.com/view/1100132.htm en baike]
*[http://one-jp.com/search/lots/chisato%20moritaka/translate/1 en one-jp.com]
*[http://mydramalist.info/person/23865/moritaka_chisato en mydramalist]
*[http://www.jdorama.com/ivideo.2400.htm en jdorama.com]
*{{Enllaz rotu|1=[http://laughy.jp/search?q=%E6%A3%AE%E9%AB%98%E5%8D%83%E9%87%8C en laughy.jp] |2=http://laughy.jp/search?q=%E6%A3%AE%E9%AB%98%E5%8D%83%E9%87%8C |bot=InternetArchiveBot }}
*[http://www.weblio.jp/content/%E6%A3%AE%E9%AB%98%E5%8D%83%E9%87%8C en weblio.jp]
*[http://japantrip.tripod.com/moritaka.html en japantrip]
*[http://talent.yahoo.co.jp/pf/detail/pp1072]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[https://www.imdb.com/name/nm2853631/ Chisato Moritaka en IMDB]
*[http://www.moritaka-chisato.com/ Páxina oficial de Chisato Moritaka]
*[https://www.facebook.com/chisatomoritaka Facebook Oficial de Chisato Moritaka]
*[https://twitter.com/moritakastaff Twitter Oficial de Chisato Moritaka]

{{NF|1969||Moritaka, Chisato}}


{{Tradubot|Chisato Moritaka}}

[[Categoría:Cantantes de pop de Xapón]]
[[Categoría:Ídolos de Xapón]]
[[Categoría:Actores y actrices de Xapón]]
[[Categoría:Cantautores de Xapón]]
[[Categoría:Persones de la prefeutura de Kumamoto]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>9rk2ohkex6u0v8adfv9ntf8y2la0cx4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chloë Agnew</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146745</id>
    <revision>
      <id>3703095</id>
      <parentid>3653418</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4617" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Chloë Alexandra Adele Emily Agnew''' ([[Dublín]], [[Irlanda]] [[9 de xunu]] de [[1989]]) más conocida como ''Chloë Agnew'' ye una cantante [[Irlanda|irlandesa]] que se fixo llargamente conocida por formar parte del conxuntu d'intérpretes irlandeses [[Celtic Woman]], amás del fechu de figurar como la integrante más nueva de l'agrupación. Orixinaria de [[Knocklyon]], [[Dublín]], [[Irlanda]], vivió cola so madre [[Adele King|Adéle &quot;Twink&quot; King]] y la so hermana menor Naomi Agnew.
Agnew en tola so carrera interpretó cantares en variaos idiomes, ente ellos, inglés, irlandés, llatín, italianu y alemán.

== Vida temprana ==
Asistió a la ''[[Notre Dame des Missions Junior School]]'' pa la so educación escolar primaria, siguíu del so ingresu al colexu de neñes ''[[Alexandra College]]''. Ella asistió a la escuela de neñes del Colexu de Alexandra asistiendo al Notre Dame des Missions Junior pa la so educación d'escuela primaria. 

En [[1998]], Agnew representó a Irlanda y foi la ganadora del Gran Premiu na Primer Competencia de Cantar Internacional de neños en [[El Cairu]], [[Exiptu]], con un cantar llamáu ''&quot;The Friendship Tree&quot;''. Entós empezó a realizar la pantomima nel ''Olympia Theatre'' en Dublín.

En 1999, ella apaeció en ''[[The Young Messiah]]'', una adautación moderna de &quot;El Mesíes&quot; de [[Handel]].

== Entamos na so carrera ==

En 2000, a la edá de 11 años, Agnew col direutor David Downes grabó un cantar p'axuntar dineru pa los neños d'Afganistán. Cola so ayuda, ella grabó ''Angel of Mercy'' pal álbum ''This Holly Christmas Night'', que recaldó sobre £20,000 pal Fondu de Caridá Afganistanu De Neños en 2001. El mesmu añu, ella xunió la Catedral d'Ilesia de Cristu, nel coru de neñes, permaneciendo ellí por trés años.

Yá en 2002 Chloë, con ayuda del productor David Downes, llanzó'l so primer discu en solitariu tituláu de forma homónima, dos años dempués llanza'l so segundu álbum independiente llamáu ''Chloë: Walking In The Air''. En 2004 Downes fixo un conxuntu de cinco chiques cantantes, ente elles Agnew, esto foi pa la presentación d'especial pa PBS, titulada ''Celtic Woman''. Esta presentación resultó nun ésitu atayante onde los cinco chiques fixéronse conocíes y empezaron a construyir la so carrera musical. D'equí publicóse un álbum qu'axunta una variada seleición de los cantares y melodíes interpretaes nel conciertu col nome de l'agrupación ''Celtic Woman''.

Llega 2006 y esti conxuntu formáu por ''Chloë Agnew'', ''[[Órla Fallon]]'', ''[[Lisa Ann Kelly|Lisa Kelly]]'', ''[[Méav Ní Mhaolchatha]]'' y la violinista ''[[Máiréad Nesbitt]]'', llancen el so segundu álbum ambientáu na navidá: [[Celtic Woman: A Christmas Celebration|A Christmas Celebration]]. 

== La metamorfosis y la so nueva Vida ==
Adulces el grupu foise abriendo pasu y evolucionó nel so estilu musical siendo Agnew una de les más destacaes nes interpretaciones. 2013 foi l'añu en que Chloë superó una etapa de metamorfosis na cual dixébrase temporalmente de Celtic Woman pa siguir pola so cuenta, buscando'l so aldu na música, dedicándose a la so carrera en solitariu.

== Discografía ==
* ''Chloë'' ([[2002]])
* ''Chloë: Walking In The Air'' ([[2004]])
* ''[[Celtic Woman (álbum)|Celtic Woman]]'' ([[2005]])
* ''[[Celtic Woman: A Christmas Celebration]]'' ([[2006]])
* ''[[Celtic Woman: A New Journey]]'' ([[2007]])
* ''[[Celtic Woman: The Greatest Journey]]'' ([[2008]])
* ''Chloë'' ([[2008]])
* ''[[Celtic Woman: Songs From The Heart]]'' ([[2010]])
* ''[[Celtic Woman: Lullaby]]'' ([[2011]])
* ''[[Celtic Woman: Believe]]'' ([[2012]])
* ''[[Celtic Woman: Home For Christmas]]'' ([[2012]])
* ''[[Celtic Woman: Silent Night]]'' ([[2012]])
* ''Love Is Christmas'' ([[2013]])
* ''[[Celtic Woman: Emerald · Musical Gems]]'' ([[2014]])

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Chloë Agnew}}
* [http://www.chloeagnewofficial.com/ Sitiu oficial] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20090227003404/http://www.celticwoman.com/trellis/Chloe Perfil en Celticwoman.com] (n'inglés)
* {{IMDb nome|0013128|Chloë Agnew}}

{{NF|1989||Agnew, Chloe}}


{{Tradubot|Chloë Agnew}}

[[Categoría:Cantantes d'Irlanda]]
[[Categoría:Cantantes de música cristiana]]
[[Categoría:Cantantes n'irlandés]]
[[Categoría:Mezzosopranos d'Irlanda]]
[[Categoría:Músicos y músiques celtes]]
[[Categoría:Miembros de Celtic Woman]]
[[Categoría:Persones de Dublín]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>nq8rgwbe0ddybcvci9m32xhqj7xhnub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chola Luna</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146784</id>
    <revision>
      <id>3703327</id>
      <parentid>3683588</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:25:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4528" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Chola Luna''', nome artísticu de '''Alcira Carmen Luna''' {{nym}} foi una cantante [[arxentina]] de [[tangu]], que se destacar nes década de 1930, 1940 y 1950. A partir de 1955 foi escorrida políticamente, poles sos idees [[peronismu|peronistes]], polo que debió exiliase n'Uruguái hasta la década de 1960. Foi considerada &quot;una cancionista de notables condiciones, con un bellu color de voz y fina espresión, que quiciabes, nun tuvo la fortuna de trescender d'alcuerdu a la so calidá, pero quien tuvieron la fortuna d'esfrutala, considerar nel grupu de les grandes estrelles de la hestoria del nuesu tangu&quot;.&lt;ref name=&quot;Benedetto&quot;&gt;{{cita web|url=http://ciudadanosilustres.blogspot.com.ar/2012/08/alcira-carmen-chola-lluna-cancionista-de.html|editorial=Ciudadanos Pernomaos|fecha=13 d'agostu de 2012|fechaaccesu=21 de mayu de 2014|títulu=Alcira Carmen &quot;Chola&quot; Luna: cancionista de tangu|autor=Benedetto, Carlos}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Alcira Carmen Luna nació'l 12 de febreru de 1919 en Abasto nuna familia d'obreros, padre folclorista d'ende'l so amor a la música. A pocu de nacer la so familia aniciar en [[La Plata]], onde se crió y realizó la escuela primaria. Dende neña tuvo afición al cantar y en 1935 ganó'l concursu de ''Puloil'',&lt;ref name=&quot;TangosAlBardo&quot;&gt;{{cita web|url=http://tangosalbardo.blogspot.com.ar/2014/02/chola-lluna.html|editorial=Tangos al Bardu|títulu=Chola Luna|autor=|fecha=19 de febreru de 2014|fechaaccesu=21 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt; realizáu en [[Radio Belgrano]], la radio arxentina de mayor espardimientu na dómina, que-y dexó ser contratada como cantante de la emisora.

En 1942 actuó na película ''Gran pensión L'Allegría'', de [[Julio Irigoyen]] y actuó nel Teatru Nacional. En 1944 integró como cantante la orquesta de [[Francisco Canaro]], cantando a dúu con [[Carlos Roldán]], con quien grabó dos canciones en 1944.&lt;ref name=&quot;Benedetto&quot;/&gt; En 1946 integró como cantante l'elencu de la revista musical ''La Historia del Sainete'', unu de los más esitosos espectáculos del momentu.

En 1945, integró la orquesta de [[Francisco Lomuto]], faciendo dúu con [[Alberto Rivera]], nuna esitosa xira per Europa. Cola eleición de [[Juan D. Perón]] como presidente d'Arxentina en 1946, identificar coles idees del [[peronismu]], participando n'actuaciones en beneficiu de los neños y vieyos entamada pola [[Fundación Eva Perón]] y nel Centru Cultural de los Artistes.

Cantó nes orquestes d'[[Aníbal Troilo]], [[Julio De Caro]], [[Horacio Salgán]] y na orquesta del sindicatu de músicos dirixida por [[Mariano Mores]].

En 1955, el presidente constitucional[[Juan Domingo Perón]] foi derrocáu pola oligárquica dictadura militar autodenominada[[Revolución Llibertadora (Arxentina)|Revolución Llibertadora]], sol comandu de [[Pedro Eugenio Aramburu]]. Munchos tangueros peronistes, como [[Hugo del Carril]], [[Nelly Omar]], [[Héctor Mauré]], [[Anita Palmeru]], '''Chola Luna''', ente otros, fueron escorríos poles sos idees polítiques. 
Depués de realizar delles grabaciones coles orquestes de [[Francisco Trópoli]] y [[Miguel Caló]], se exilió n'[[Uruguái]], en 1957. 

En [[Montevidéu]] actuó nel históricu [[Gran Café Atenéu]], grabó cola orquesta de [[Luis Caruso]] y actuó xuntu [[Alba Solís]], tamién escorrida n'Arxentina. Na década de 1960, volvió a l'Arxentina y cantó a dúu con [[Julia Vidal]], un repertoriu que con cantares de tangu y folclor. Desempeñóse tamién como secretaria del famosu cómicu arxentín, [[Pepe Marrone]].

Alloñada del mediu artísticu, finó'l 2 d'abril de 2015, arrodiada de los sos seres queríos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.todotango.com/spanish/creadores/hmaure.asp|editorial=Tou Tangu|títulu=Héctor Mauré|autor=Pinsón, Néstor| fecha=|fechaaccesu=26 d'ochobre de 2013}} &lt;/ref&gt;

== Referencies ==

{{llistaref}}

== Fuentes ==

* {{cita web|url=http://ciudadanosilustres.blogspot.com.ar/2012/08/alcira-carmen-chola-lluna-cancionista-de.html|editorial=Ciudadanos Pernomaos|fecha=13 d'agostu de 2012|fechaaccesu=21 de mayu de 2014|títulu=Alcira Carmen &quot;Chola&quot; Luna: cancionista de tangu|autor=Benedetto, Carlos}}
* {{Commonscat|Category:Audiu files of tangu music|Grabaciones orixinales de tangos}}
{{NF|1919|2015|Luna, Chola}}


{{Tradubot|Chola Luna}}

[[Categoría:Cantantes de tangu d'Arxentina]]
[[Categoría:Músicos y músiques d'Arxentina]]
[[Categoría:Cantantes d'Arxentina]]
[[Categoría:cantantes en castellanu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qmk9zyyej1cyuywtc4uzy3eq0ag5k82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Christine Chubbuck</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146981</id>
    <revision>
      <id>3703269</id>
      <parentid>3702350</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18459" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Christine Chubbuck''' ([[24 d'agostu]] de [[1944]] – [[15 de xunetu]] de [[1974]]) foi una [[periodista]] d'[[Estaos Xuníos]], recordada por haber se [[Suicidiu|suicidáu]] mientres presentaba'l so [[programa de televisión]] en direutu.

== Biografía ==
Nació n'[[Hudson (Ohio)|Hudson]], [[Ohio]]. Allegó a la escuela pa neñes Lloréu School en Shaker Heights. Darréu, estudió artes [[Teatru|teatrales]] mientres un añu na Universidá Miami d'Ohio, depués asistió al Endicott Junior College en Beverly, Massachusetts. En [[1965]], llogró un grau en [[Radiodifusión]] na Universidá de Boston. Trabayó pa la estación televisiva WVIZ en Cleveland, Ohio, mientres los años [[1966]] y [[1967]]. Nel branu de 1967, participó nun taller de [[Radio (mediu de comunicación)|Radio]] y [[Televisión]] na [[Universidá de Nueva York]]. Este mesmu añu, trabayó per dellos meses n'estaciones de televisión públiques en Pittsburgh y Canton, Ohio. Pasó cuatro años como operadora computacional d'un [[hospital]] y dos años nuna firma de [[televisión per cable]] en Sarasota. Xustu antes integrase a la cadena WXLT, trabayó nel departamentu de programación de la emisora de televisión WTOG en [[San Petersburgu (Florida)|San Petersburgu, Florida]].&lt;ref name=&quot;dietz&quot;&gt;Dietz, Jon. &quot;On-Air Shot Kills TV Personality&quot;, ''Sarasota Herald-Tribune'', [[16 de xunetu]] de [[1974]].&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;thurs&quot;&gt;&quot;Chris Chubbuck Memorial Services Thursday&quot;, ''Sarasota Herald-Tribune'', [[14 de xunetu]] de [[1974]].&lt;/ref&gt;

Enforma tiempo antes de la so muerte, camudar a la casa de branu de la so familia en Pigazu Key, [[Florida]]. La rellación que caltenía cola so familia yera bien cercana, inclusive consideraba a la so madre y al so hermanu Greg como los sos amigos más cercanos.

Chubbuck collaboraba [[Voluntariáu|voluntariamente]] nel Hospital Sarasota Memorial, onde faía espectáculos de [[marioneta|marionetes]] pa neños con [[Mente (psicoloxía)#Enfermedaes mentales|enfermedaes mentales]]. Inclusive, incorporó dichos moñecos (fechos a mano) al so [[talk show]] na canal WXLT-TV.

Anque primeramente fuera contratada como reportera, a Christine dióse-y la oportunidá de conducir el programa ''Suncoast Digest'', un talk show que trataba diverses temes de sociedá. Chubbuck tomó'l so rol bien seriamente y convidó a los oficiales de Sarasota y Bradenton p'aldericar temes d'interés pa la creciente comunidá [[Mariña|costera]].

== Depresión ==
Christine comentó-y a los so familia sobre la so llucha contra la [[depresión]] y los enclinos [[Suicidiu|suicides]], anque nun-yos dixo la razón d'aquelles idees. En 1970, intentó suicidase con una [[Sobredosis|sobredosis de melecines]] y frecuentemente faía referencies al eventu. Tamién visitara a un [[siquiatra]] selmanes antes de morrer. La madre de Chubbuck nun quixo informa-y a la xerencia de la estación televisiva sobre los pensamientos de la so fía por mieu a que fuera despidida.&lt;ref&gt;Kamstock, Dr. Edwin L., Sarasota County Associate Medical Examiner, Autopsy report #A-74-203, Sarasota County Xérif's Dept. file, case #74-15120, [[15 de xunetu]] de [[1974]].&lt;/ref&gt;

Créese que la falta de rellaciones personales foi la causa de la so depresión. La madre de Christine llamentó frente a los sos colegues que la so fía tuviera por cumplir 30 años, siendo entá una muyer [[Virxinidá|virxe]] que nun tuviera más de dos cites con homes na so vida.

A Christine habíase-y extirpado el [[ovariu]] derechu. El so médicu informáralu de que si nun llograba quedase [[Embaranzu|embarazada]] dientro de dos o trés años, yera pocu probable que fuera capaz de concebir en tola so vida.

Taba namorada del so compañeru George Peter Ryan, inclusive-y regaló un pastel pal so cumpleaños tratando de recibir la so atención, solo pa dase cuenta de qu'él taba envueltu sentimentalmente cola reportera deportiva Andrea Kirby. Kirby yera la compañera más cercana a Chubbuck, pero ufiertáron-y un puestu de trabayu en Baltimore y colóse, lo qu'amontó la depresión de Christine.

El so compañeru considerar una persona sópita, sobremanera cuando intentaben demostra-y el so ciñu. Tamién víen que de cutiu Christine faía chancies sobre sí mesma, criticábase y refugaba cualquier afalagu que recibía. A los sos 29 años, nun sentía vergüenza de la so virxinidá, ello ye que nuna ocasión, mientres ensayaba un noticieru xunto a los sos colegues, ella presentóse como «Pristine Buttocks» ('nalgues vírxenes').&lt;ref name=People2&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/article/christine-chubbuck-brother-remembers-journalist-killed-herself-on-air |títulu=Brother of TV Journalist Christine Chubbuck Who Shot Herself on Air: 'She Never Felt Like She Was Good Enough' |fechaaccesu=13 de febreru de 2016 |apellíu= Pelisek |nome= Christine |fecha=11 de febreru de 2016 |sitiuweb=[[People]] |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

Greg Chubbuck aseguró que los sos padres gastaron cerca d'un millón de dólares en tratamientos pa la depresión de Christine mientres 20 años,&lt;ref name=People2/&gt; sicasí, él cree que la so hermana sufría de [[trestornu bipolar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/article/bother-of-christine-chubbuck-tv-host-suicide-nobody-will-find-tape-of-horrific-day |títulu=Brother of Christine Chubbuck, the 70s Journalist Who Committed Suicide on Live TV, Says No One Will Ever Find the Tape of that Horrific Day |fechaaccesu=13 de febreru de 2016 |apellíu= Pelisek |nome= Christine |fecha=11 de febreru de 2016 |sitiuweb=[[People]] |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

== La preparación ==
[[Ficheru:M&amp;Prevolver.jpg|thumb|Christine utilizó un revólver [[Smith &amp; Wesson]] calibre 38, similar al de la imaxe.]]
Tres selmanes antes del suicidiu, Chubbuck preguntó-y al direutor de [[Prensa escrita|prensa]] de la televisora si podía realizar un [[reportaxe]] sobre'l suicidiu. Dempués d'aprobada la so idea, visitó'l departamentu llocal del [[xérif]] pa parolar sobre los métodos de suicidiu. Na [[Entrevista periodística|entrevista]], l'oficial esplicólu qu'una de les maneres más eficientes pa matase yera utilizando un [[revólver]] [[Calibre (armes de fueu)|calibre]] 38 coles [[Munición|bales]] furaes na punta, y disparase na parte trasera de la cabeza, non na [[vidaya]].&lt;ref name=&quot;dietz&quot; /&gt;

Una selmana antes de morrer, díxo-y a Rob Smith, l'[[Edición (procesu)|editor]] del noticieru nocherniegu, que mercara una arma y bromió sobre suicidase «en direutu». Más tarde, Smith díxo-y al periódicu ''[[The Washington Post]]'' que la había regañado por faer esi comentariu.&lt;ref name=&quot;dietz&quot; /&gt;

El 12 de xunetu de 1974, Christine tuvo un discutiniu col direutor de prensa, Mike Simmons, dempués de qu'él esaniciara una de les sos hestories pa reemplazala por una sobre un tirotéu. Robert Nelson, el dueñu de la cadena, tratara de convencer al personal por que se concentraren n'investigar y publicar hestories policiales llenes de «sangre y coraes».

== El suicidiu ==
La mañana del [[15 de xunetu]] de 1974, Christine [[Tracamundiu (psicoloxía)|confundió]] a los sos colegues al dicir qu'ella tenía d'escribir el guión de les noticies pa darréu lleelo nel [[Informativu televisivu|noticiario]] al empezar el so programa, daqué que poques vegaes fixera antes.

L'invitáu d'esa mañana esperó nel [[Estudiu de televisión|plató]] mientres Chubbuck sentar nel escritoriu de les noticies. Nel guión, Christine escribiera un reporte nel que s'[[especulación (filosofía)|especulaba]] sobre'l so inminente suicidiu y señalábase qu'ella sería dada por [[Muerte|muerta]] once hores dempués. Christine escondió'l revólver na bolsa onde guardaba'l so marionetes y poner sol [[Bargueño|escritoriu]].

Mientres los primeros ocho minutos del programa, Chubbuck informó sobre trés noticies nacionales y dempués sobre un tirotéu nun [[restorán]] local el día anterior. Pidió que la noticia del tirotéu fuera acompañada por imáxenes de sofitu, pero estes nun pudieron ser exhibíes por cuenta de problemes téunicos. La [[Operador de cámara|camarógrafa]] que la enfocaba informólu que'l videu taba apexáu. Christine mirar y respondiólu: ''«Esa película nun va rodar»''. Darréu, quitó'l so llargu pelo negro de la so cara, tragó, movió nerviosamente los sos llabios y dio vuelta la páxina del guión cola so manzorga. Mirando escontra baxo, empezó a lleer, sonrió y dixo: ''«D'alcuerdu a la política de la Canal 40 de brinda-yos lo último en sangre y coraes a tou color, tán a puntu de ver otra primicia: un intentu de suicidiu»''. La so manzorga tremecía llevemente, pero la so voz yera firme. La so mano derecha surdió de baxo del escritoriu sosteniendo la pistola qu'apuntó detrás de la so oreya derecha. Tiró del gatíu y oyóse un fuerte estallíu. Una nube de fumu voló de l'arma y el so pelo movióse como si una rabasera de vientu haber truñáu. La so cara se desfiguró, la so boca esgañóse escontra baxo mientres la so cabeza solmenábase. Depués, el so cuerpu cayó violentamente escontra alantre y perdióse de vista. El direutor escureció rápido la imaxe y corrió al estudiu de grabación, esperando atopar a Christine nel suelu riéndose de la chancia que-yos fixera. Pero dio cuenta de que la situación yera real al ver cómo'l sangre brotaba de la so ñariz y de la so boca, mientres el so cuerpu tremecía. La operaria de cámara Jean Reed esplicó dempués que tamién pensaba que tou tratar d'un ellaboráu [[chiste]].&lt;ref&gt;Rubin, Valerie. [https://news.google.com/newspapers?id=mT0gAAAAIBAJ&amp;sjid=5mYEAAAAIBAJ&amp;dq=christine%20chubbuck&amp;pg=2581%2C10179 &quot;Tragic TV drama unfolds before unbelieving eyes&quot;], ''Sarasota Herald-Tribune'', July 16, 1974.&lt;/ref&gt;

Aína, la cadena de televisión exhibió una [[videocinta]] de [[Serviciu públicu|serviciu comuñal]] y dempués una [[película]]. Dellos televidentes llamaron al [[9-1-1|911]], mientres otros comunicábense cola canal pa saber si'l disparu fuera falsu.

Christine Chubbuck foi llevada al Hospital Sarasota Memorial y foi declarada muerta 14 hores dempués. Mientres dalgún tiempu, la canal WXLT exhibió repeticiones de la serie ''Gentle Ben'', en reemplazu del programa de Christine.

== Funeral ==
El cuerpu de Chubbuck foi [[Cremación|cremado]]. El [[funeral]] realizar nuna [[sablera]] y les sos [[ceniza|cenices]] fueron espardíes nel [[Golfu de Méxicu]] el [[18 de xunetu]] de [[1974]]. Allegaron aproximao 120 persones, incluyendo oficiales locales qu'apaecieren nel so show. Tres canciones de la cantante favorita de Christine, [[Roberta Flack]], fueron interpretaes.

El ministru [[Ilesies presbiterianes|presbiterianu]] Thomas Beason pronunció'l discursu, declarando: ''«Sufrimos esta perda, tamos asustaos pola so roxura, somos culpables pol so refugu, tamos mancaos pola so eleición d'aisllase y tamos confundíos pol so mensaxe»''. Los trés cadenes nacionales de televisión comunicaron el so fallecimientu.

== El videu del suicidiu ==
[[Ficheru:2-inch Quad Tape Reel with miniDV cassette.jpg|thumb|La muerte de Christine quedó grabada nuna cinta [[cuádruplex]] de dos pulgaes marca [[Ampex]].]]
Darréu dempués del suicidiu, la familia de Christine introdució un requerimientu [[Poder xudicial|xudicial]] contra la canal WXLT pa torgar que la [[Cuádruplex|cinta cuádruplex]] del suicidiu fuera exhibida. Darréu, el ''xérif'' de Sarasota apurrió una copia del videu a la familia Chubbuck xuntu con otres de les sos pertenencies.

Por cuenta de qu'en 1974 entá nun se comercializaba'l sistema de videu caseru [[VHS]] ye pocu probable que dalgún telespectador tuviera grabando'l programa, poro, les imáxenes de la muerte de Christine nunca volvieron ser sopelexaes.&lt;ref name=Vulture&gt;{{cita web |url=http://www.vulture.com/2016/01/death-hags-christine-chubbuck-suicide-videu.html |títulu= How the Video of Christine Chubbuck's Suicide Became a Very Macabre 'Holy Grail' |fechaaccesu=29 de xineru de 2016 |apellíu= Riesman |nome= Abraham |fecha=29 de xineru de 2016 |sitiuweb=[[New York (revista)|Vulture]] |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista pa la revista ''[[People]]'' en xineru de 2016, l'hermanu menor de Christine, Greg Chubbuck, confirmó que la única copia del videu foi guardada pola so madre (finada en 1994), pero aseguró que nin él nin naide sabe onde s'atopa anguaño.&lt;ref name=People2016&gt;{{cita web |url=http://www.people.com/article/christine-chubbuck-tv-host-suicide-brother-speaks-out-as-sundance-films-debú |títulu=Brother of '70s TV Journalist Christine Chubbuck Who Killed Herself on Air Refuses to Watch New Sundance Films About Her |fechaaccesu=29 de xineru de 2016 |apellíu=Pelisek |nome=Christine |fecha=26 de xineru de 2016 |sitiuweb=[[People]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160129022253/http://www.people.com/article/christine-chubbuck-tv-host-suicide-brother-speaks-out-as-sundance-films-debú |fechaarchivu=29 de xineru de 2016 }}&lt;/ref&gt;

La estación WXLT, agora llamada WWSB, aseguró que nos sos archivos nun s'atopa nenguna copia de dichu videu.&lt;ref name=Vulture/&gt; Pela so parte, nel Departamentu del Xérif de Sarasota afirmaron qu'enxamás tuvieron esi material nel so poder.&lt;ref name=Vulture/&gt;

Nel documental ''Kate Plays Christine'' (2016), Gordon Galbraith, un antiguu trabayador de la estación WXLT, declaró que Christine Chubbuck pidió-y grabar el so programa específicamente'l día que se suicidó. Sicasí, dempués del tráxicu sucesu, Robert Nelson, el dueñu de la canal, obedeció la orde de los sos abogaos de nun exhibir la cinta so nenguna circunstancia.&lt;ref name=Vulture/&gt; Nel mesmu documental, Steve Newman, l'home del tiempu que trabayaba en WXLT, aseguró que Nelson quedar cola única copia del videu y qu'anguaño ta en posesión de la so vilba, Mollie. Según Newman, Mollie quixo desfacer de la cinta llanzándola al mar, pero él la disuadió.&lt;ref name=Vulture/&gt; Especúlase que si Mollie entá caltién el videu nel so poder, ye probable que tea tan deterioráu pol pasu del tiempu que sería imposible reproducilo anguaño.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://nypost.com/2016/01/28/the-shocking-story-of-the-tv-newswoman-who-blew-her-brains-out-on-live-tv/ |títulu= The shocking story of the TV newswoman who blew her brains out on live TV |fechaaccesu=29 de xineru de 2016 |apellíu= Smith |nome= Kyle |fecha=28 de xineru de 2016 |sitiuweb=[[The New York Post]] |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 2016, la revista ''[[New York (revista)|Vulture]]'' recibió una llamada de Mollie Nelson confirmando la esistencia del misteriosu videu.&lt;ref name=Vulture2&gt;{{cita web |url=http://www.vulture.com/2016/06/christine-chubbuck-suicide-videu-exists.html?mid=facebook_nymag# |títulu= The Existence of Christine Chubbuck's Suicide Videu Has Been Confirmed |fechaaccesu=9 de xunu de 2016 |apellíu= Riesman |nome= Abraham |fecha=8 de xunu de 2016 |sitiuweb=[[New York (revista)|Vulture]] |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu a la muyer, el so maríu quedar cola cinta toos estos años, más nunca-y dixo por qué. Al morrer Robert, Mollie heredar. Sicasí, cuando s'estrenaron los dos películes sobre Christine Chubbuck en xineru de 2016, la prensa empezó a contactala pa preguntar pol videu. Al sentise incómoda pol asediu periodísticu, Mollie decidió apurrir la cinta a un bufete d'abogaos por que lu curiaren, yá que nun tien intenciones d'exhibila.&lt;ref name=Vulture2/&gt;

== Christine Chubbuck na cultura popular ==
Per primer vegada dende 1974, Greg Chubbuck faló públicamente sobre la so hermana nun especial de la cadena [[Y!|Y! Entertainment Television]], llamáu ''Boulevard of broken dreams: Christine Chubbuck'', en marzu de [[2007]].

En mayu de 2015, el sitiu de noticies The Wrap confirmó la realización de la película biográfica ''[[Christine (película de 2016)|Christine]]'', dirixida por Antonio Campos, escrita por Craig Shilowich y protagonizada por [[Rebecca Hall]] y [[Michael C. Hall]], quien interpreten a Christine Chubbuck y a George Peter Ryan, respeutivamente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.thewrap.com/rebecca-hall-michael-c-hall-to-star-in-antonio-campos-suicidal-reporter-drama-christine-exclusive/ |títulu= Rebecca Hall, Michael C. Hall to Star in Antonio Campos' Suicidal Reporter Drama 'Christine' (Exclusive) |fechaaccesu=30 d'agostu de 2015 |apellíu= Sneider |nome= Jeff |fecha= 7 de mayu de 2015 |obra= The Wrap |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Esta cinta estrenar mientres el [[Festival de Cine de Sundance]] de 2016, onde compitió na categoría Drama Estauxunidense.&lt;ref name=Sundance&gt;{{cita web |url= http://variety.com/2015/film/news/sundance-film-festival-2015-competition-next-films-1201650705/ |títulu= Sundance Film Festival Unveils 2016 Competition, Next Films |fechaaccesu=5 d'avientu de 2015 |apellíu= Chang |nome= Justin |fecha= 2 d'avientu de 2015 |obra= [[Variety]] |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; ''Kate Plays Christine'', otra película basada na hestoria de Chubbuck, tamién participó en dichu festival, pero na categoría Documental Estauxunidense.&lt;ref name=Sundance/&gt;

== Ver tamién ==
*''[[Christine (película de 2016)|Christine]]'', película biográfica sobre Christine Chubbuck.
* ''[[Network]]'', película de 1976 alrodiu de un llector de noticies qu'amenacia con suicidase mientres el so postreru noticiario en sabiendo qu'esti foi atayáu por baxa audiencia.
* [[Budd Dwyer]], políticu d'Estaos Xuníos que se suicidó mientres concedía una conferencia de prensa tresmitida en direutu por televisión.
* [[Asesinatu de Alison Parker y Adam Ward|Alison Parker y Adam Ward]], una periodista y un camarógrafu asesinaos n'agostu de 2015 mientres tresmitíen en direutu dende Virginia, Estaos Xuníos.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{IMDb nome|2182544|Christine Chubbuck}}
* [http://web.archive.org/web/http://www.manship2.lsu.edu/perkins/Handouts/chubbucknew.pdf ''«Christine Chubbuck: 29 años, guapa, educada. Una personalidá televisiva. Muerta. En direutu y a tou color»''], artículu de prensa escritu (n'inglés) por Sally Quinn pa ''[[The Washington Post]]'', 4 d'agostu de 1974.

{{NF|1944|1974|Chubbuck, Christine}}


{{Tradubot|Christine Chubbuck}}

[[Categoría:Periodistes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Suicidios filmados]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>8vzm1ti04xi6snhca0l9a5twzizzuoc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Christine Delphy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146986</id>
    <revision>
      <id>3703013</id>
      <parentid>3632687</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25096" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Christine Delphy''' {{nym}} ye una [[Socioloxía|socióloga]] [[Francia|francesa]], escritora y teórica. Foi cofundadora del [[Movimientu de Lliberación de les Muyeres]] en 1970 y de les revistes ''Questions féministes'' (1977-80, ''Cuestiones feministes'') y, xunto a [[Simone de Beauvoir]], ''[[Nouvelles Questions féministes]]'' (de 1980 a l'actualidá, ''Nueves cuestiones feministes'').

Delphy ye investigadora y militante [[Feminismu|feminista]], pionera de la [[Segunda fola del feminismu segunda fola del movimientu feminista]] en Francia y autora d'importantes analises sobre les desigualdaes de xéneru. Ye reconocida como una de les principales arquiteutes del pensamientu feminista contemporaneu, fundadora de la corriente teórica del ''[[feminismu materialista]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://jornadascinig.fahce.unlp.edu.ar/iii-2013/actes-2013/Smaldone.pdf|títulu=El legáu beauvoiriano nel feminismu materialista de Christine Delphy: les muyeres, el trabayu domésticu y l'alderique xéneru, clase y etnia|fechaaccesu=15 de marzu de 2016|autor=Mariana Smaldone|enllaceautor=|fecha=2013|idioma=|sitiuweb=|editorial=III Xornaes CINIG d'Estudios de Xéneru y Feminismos}}&lt;/ref&gt;

Pionera en Francia nos analises sobre l'articulación de les desigualdaes provocaes pol [[sexismu]], el [[clasismu]] y el [[racismu]], les sos aportaciones asemeyar a los [[Poscolonialismu|estudios post-coloniales]], siendo tamién próximes al [[interaccionismo simbólicu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lafabrique.fr/classer-dominer/|títulu FABRICAR EDITIONS - Classer, dominer|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.lafabrique.fr}}&lt;/ref&gt; Na actualidá caltién el so activismu feminista y les sos opiniones sobre la guerra, el [[Hiyab|velo islámicu]], la situación de la población musulmana en Francia xeneren discutiniu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://uk.sagepub.com/en-gb/eur/christine-delphy/book204098|títulu=Christine Delphy {{!}} SAGE Publications Ltd|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|autor=Stevi Jackson|sitiuweb=uk.sagepub.com}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Nació en París. Los sos padres rexentaben una farmacia local. Nel documental &quot;Je ne suis pas feministe, mais... &quot; Delphy describe la so temprana conciencia feminista reparando a los sos padres: dambos trabayaben na farmacia pero al so regresu a casa'l so padre ponía los pies n'alto pa folgar y lleer el periódicu mientres la so madre faía la comida del mediu día y dempués dambos retornaben a la farmacia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://jenesuispasfeministemais.wordpress.com/|títulu=Je ne suis pas féministe, mais...|fechaaccesu=3 de xineru de 2018|sitiuweb=Je ne suis pas féministe, mais...|idioma=fr-FR}}&lt;/ref&gt;

Ye Doctora en [[Socioloxía]] pola Universidá de Québec (1998) y trabaya dende 1966 nel CNRS (Centru nacional de la investigación científica) en París, onde anguaño ye direutora d'investigación emérita. 

Xuntu col so trabayu d'investigación, Christine Delphy contribuyó al desenvolvimientu de los estudios feministes. En 1977 cofundó con cuatro investigadores y [[Simone de Beauvoir]] la revista ''Questions féministes'', la primer revista d'esti tipu en Francia y una de les primeres n'Europa. En 1981 la publicación se refundó como ''[[Nouvelles Questions féministes]] y'' inda se caltién na actualidá (2015) gociando d'un importante prestíu a nivel internacional.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.antipodes.ch/revues/nqf|títulu=Editions Antipodes - NQF|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.antipodes.ch|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Dempués del fallecimientu de [[Simone de Beauvoir|Simone De Beauvoir]], Christine Delphy asumió la direición de la publicación y foi tamién direutora del comité de redaición, cargu qu'anguaño comparte con Patricia Roux, profesora d'estudios de xéneru na [[Universidá de Lausana]]. 

Haise [[salir del armariu reconocíu públicamente]] [[lesbiana]]&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Stevi Jackson, ''Christine Delphy'', [[Sage Publications Ltd]], 1996, p. 190 ISBN 0803988699&lt;/ref&gt; y foi miembru activista de les [[Gouines rouges]].&lt;ref&gt;Abigail Gregory, Ursula Tidd, ''Women in Contemporary France'', [[Berg Publishers]], 2000, p. 178 [https://books.google.com/books?id=mtz6_IZ3El so4C&amp;pg=PA178&amp;dq=%22christine+delphy%22+lesbian&amp;hl=en&amp;ei=TfmkS66BB4fEMemSxYAJ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDoQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22christine%20delphy%22%20lesbian&amp;f=false]&lt;/ref&gt;

En 2015 estrénase'l documental &quot;Je ne suis feministe, mais... &quot; que percuerre enxareya la vida de la socióloga cola hestoria del feminismu francés de la so dómina.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 

=== Feminismu materialista ===
La orixinalidá y l'interés de la so obra moren nel so analís sociu-económicu del Patriarcáu, demostrando que les desigualdaes persistentes ente muyeres y homes nel mercáu de trabayu sofiten sobre la esplotación del trabayu domésticu de les muyeres,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/2009/02/03/pagina-52/76556902/pdf.html?search=delphy|títulu=Christine Delphy: Muncha ministra, pero la probeza entá lleva faldes|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|autor=Lluís Amiguet|apellíu=|nome=|fecha=3 de febreru de 2009|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com}}&lt;/ref&gt; tesis que recueye principalmente ''L'Ennemi principal. Economie politique du patriarcat (1998).''&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_52-L-Ennemi-principal-tome-1.html|títulu=Editions Syllepse - L'Ennemi principal, tome 1|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|fecha=17 de setiembre de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120917213022/http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_52-L-Ennemi-principal-tome-1.html|fechaarchivu=17 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;

A partir de la socioloxía rural y de los estudios de terrenal sobre la tresmisión del patrimoniu, Christine Delphy evolucionó escontra la socioloxía de la familia. Pa l'autora, la familia ye una estructura económica, non solo no que concierne la tresmisión –l'heriedu y la socesión- sinón tamién no que concierne la producción. Ella ellaboró'l conceutu de manera de producción domésticu, una innovación teórica que foi argumentada al traviés de decenes d'artículos y numberosos llibros, conceutu utilizáu anguaño de manera habitual polos sociólogos de la familia. 

Otra aportación científica importante recoyida en ''L'Ennemi principal. Penser le genre (2001)'',&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_95-L-Ennemi-principal-tome-2.html|títulu=Editions Syllepse - L'Ennemi principal, tome 2|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|fecha=12 de setiembre de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110912050022/http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_95-L-Ennemi-principal-tome-2.html|fechaarchivu=12 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; ye'l so analís del conceutu de xéneru. Dende principios de los años 1980 argumenta que'l xéneru preciede'l sexu”, esto ye, que son la xerarquía y les rellaciones de poder les qu'inducen a la división sexual de la sociedá, y non a la inversa. 

Los trabayos de Christine Delphy enmárquense dientro de les corrientes sociolóxiques constructivistas, y polo tanto se contraponen a les teoríes del [[feminismu de la diferencia]]. Delphy teoriza el [[Perspectiva de xéneru|xéneru]] como una construcción social inscrita nes estructures sociales, y entiende asina'l funcionamientu social en términos de sistema, alloñar de les corrientes [[Posestructuralismo|postestructuralistas]] nes cualos enmárcase la teoría [[queer]], qu'esplica'l xéneru esencialmente a partir del so aspeutu performativo y discursivu.

== Obra ==
Dende finales de los años 1970 el so trabayu foi espublizáu en Gran Bretaña, Estaos Xuníos y en Francia y les sos obres traduciéronse en dellos idiomes: inglés, español, griegu, turcu, xaponés, italianu y alemán.

Los sos cuatro primeros llibros publicar n'inglés y español: “The main enemy” (Londres) (1977); “''Por un feminismu materialista. L'enemigu principal y otros testos''” (El Sal-Cuadiernos Inacabados 2-3, Barcelona) (1982); “Close to home” (University of Massachusetts) (1984); “Familiar Exploitation: A new analysis of marriage in contemporary western societies” (Oxford Polity Press) (1992).

Amás Delphy escribió más de setenta artículos en revistes científiques y en llibros coleutivos, según munchos artículos de vulgarización en periódicos y revistes polítiques, como Politis o Le Monde Diplomatique. Ente les numberoses publicaciones coleutives nes que participó cabo resaltar “''Muyeres: ciencia y práutica política''” (1985) con [[Celia Amorós]], [[Lourdes Benería]], [[Hilary Rose]] y [[Verena Stolcke]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Amorós|nome=Celia|títulu=Mujer: ciencia y práutica política|url=https://books.google.com/books?id=GGLUAAAACAAJ|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|fecha=1 de xineru de 1985|editorial=Debate|isbn=9788474442724|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

En 1999 entamó'l congresu internacional en París: ''“''El Cincuentenariu d'El segundu sexu''”'' pa celebrar la publicación d'esti llibru que fundó la segunda fola del feminismu. Axuntáronse investigadores y universitaries feministes de 37 países distintos, y esti eventu dio llugar a la publicación d'una película (&quot;Des fleurs pour Simone De Beauvoir&quot;, 2007, dirixíu por [[Carole Roussopoulos]] y [[Arlène Shale]]) y de un llibru: “''Le Cinquantenaire du Deuxième sexe''”, coordináu xuntu cola historiadora [[Sylvie Chaperon]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_59-Cinquantenaire-du-Deuxieme-sexe.html|títulu=Editions Syllepse - Cinquantenaire du Deuxième sexe|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.syllepse.net}}&lt;/ref&gt;

El so llibru, “''Classer, dominer. Qui sont les “autres”?''” publicáu n'ochobre de 2008, ye una antoloxía d'artículos, ponencies ya intervenciones presentaes mientres diez años ónde denuncia de manera implacable l'aumentu del racismu y la [[islamofobia]], esmazcarando, ente otres inxusticies, la impostura de “una guerra pa lliberar a les muyeres afganistanes” o la esclusión de les nueves musulmanes del sistema educativu en Francia. 

== Activismu ==
Delphy participó en 1968 na construcción d'unu de los grupos fundadores del Movimientu de Lliberación de la Muyer, el grupu FMA - Femenín, Masculín, Futuru qu'en 1969 pasó a denominase Femnismo, Marxismo Aición con [[Emmanuele de Lesseps]], [[Anne Zelensky]] y Jacqueline Feldman-Hogasen.

Esti grupu axuntar con otros (nos que participaron de Gille y [[Monique Wittig]], [[Christiane Rochefort]], [[Micha Garrigue]], [[Margaret Stephenson]]) pa formar el FML n'agostu de 1970; en setiembre del mesmu añu, les mesmes persones crearon un subgrupu de FML: Feministes Revolucionaries qu'esistió hasta 1977 con llargues interrupciones.

En payares de 1970 fundó con [[Anne Zelensky]] y otres feministes el MLA - Movimientu pola Llibertá d'Albuertu precursor del MLAC. Con Zelensky entamó [[Manifiestu de les 343|el Manifiestu de les 343]] nes que s'autoinculparon por prauticar albuertos. Foi l'empiezu d'una llarga campaña que culiminó cuando'l gobiernu de [[Valéry Giscard d'Estaing|Valery Giscard d'Estaing]], aprobó la [[Llei Veil]], llegalizando l'albuertu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.observatoriobioetica.org/2014/07/el manifiestu-de-les-343-declaracion-feminista-de-simone-de-beauvoir/4948|títulu=Biopolítica: Declaración feminista de Simone de Beauvoir|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|idioma=es-ES|sitiuweb=Observatoriu de Bioética, UCV}}&lt;/ref&gt;

En 1971 con [[Monique Wittig]] (y otres) fundóse les [[Gouines rouges]], a partir de los grupos d'alderique pa [[Lesbianismu|lesbianes]].

En 1976, participó na campaña contra la violación.

En 1977, participó na fundación de la primer revista francesa d'estudios de la muyer: Cuestions Feministes (QF) qu'en 1980 se refundó col nome de ''[[Nouvelles Questions féministes]]'' (NQF) qu'inda se publicar.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; La revista dexó la introducción ente otres temes del feminismu materialista y el conceutu de xéneru. Dambes revistes fueron fundaes col sofitu activu de [[Simone de Beauvoir]], quien foi [[Redactor xefe|redactora xefa]] hasta la so muerte.

En 1998 xunto a Sylvie Chaperon entama'l primera simposio científicu sobre la obra de [[Simone de Beauvoir]], que se celebró en París en xineru de 1999 sol títulu: ''Cincuentenariu d'El segundu sexu'', que los sos alderiques publicar en 2001 nun llibru mesmu nome.

Nel añu 2001, ente que yera co-presidenta de la Fundación Copernico, plantegóse la denuncia de la intervención d'Estaos Xuníos n'Afganistán, y enfrentándose a la negativa de la organización p'asitiase fundó con Willy Pelletier (coordinador de Copérnico) y otros miembros de la izquierda (ente ellos [[Catalina Levy]], [[Daniel Bensaïd|Daniel Bensaid]], [[Jacques Bidet]], Annie Bidet, Nils Anderson, Henri Maler y Dominique Lévy) la ''Coalición internacional contra'l guerre''.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://cicg.free.fr/textechristinedu26mars.htm|títulu=Agression sans cause et crimes de guerre contre|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=cicg.free.fr}}&lt;/ref&gt; En marzu de 2002 publicó en Monde Diplomatique &quot;¿Una guerra pa les muyeres afganistanes?&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Denunciando l'usu como sida del feminismu en temes pa xustificar una guerra qu'ella consideraba necolonial. El 6 d'abril de 2002, entamó una xunta sobre la creación del [[centru de detención de Guantánamo]]. En 2007, arriendes de les sos observaciones sobre les muyeres afghanas periodista Françoise Causse, autora d'un llibru críticu cola política francesa en Afghanistan denunció la so &quot;falta de rigor&quot; y la superficialidá del so analís nun artículu tituláu &quot; Les peligroses tesis de Delphy &quot;.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1={{Cita web|url=http://www.afghana.org/npds/html/article.php?sid=2473|títulu=Les dangereuses thèses de Christine Delphy par Françoise Causse - AFGHANA.Org Infos, l'info indépendante sur l'Afghanistan|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|apellíu=Afghana.Org|sitiuweb=www.afghana.org}} |2=http://www.afghana.org/npds/html/article.php?sid=2473 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Los sos comentarios sobre'l burka afganu y les muyeres activen otres reaiciones reprochándo-y les sos &quot;comparances simplayes.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ledevoir.com/societe/actualites-en-societe/160036/les-comparaisons-reductrices-de-christine-delphy|títulu=Les comparaisons réductrices de Christine Delphy|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=Le Devoir}}&lt;/ref&gt;

Delphy considera que se produz la mesma instrumentalización del feminismu nel alderique sobre la prohibición del velu islámicu na escuela.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.abc.es/hemeroteca/historico-17-11-2008/abc/Nacional/christine-delphy-prohibir-el velu-en-la escuela-ye-un golpe-del-lobby-antimusulman_911297786576.html|títulu=Christine Delphy «Prohibir el velu na escuela ye un golpe del «lobby» antimusulmán» {{!}} Nacional {{!}} Sociedá - Abc.es|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=ABC}}&lt;/ref&gt; Robló dos peticiones en contra de la llei en 2003 y en 2004 participó na creación d'asociación &quot;Coleutivu de feministes pola igualdá&quot;, de la que va ser la primer presidenta y el grupu &quot;Una escuela pa toes / toos&quot;. Escribe estensamente sobre esta tema destacando tres texto: « l'intervention contre une loi d'exclusion »&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Intervention-contre-une-loi-d|títulu=Intervention contre une loi d'exclusion - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (Intervención contra una llei d'esclusión), « Race, caste et genre »&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Race-caste-et-genre-en-France|títulu=Race, caste et genre en France - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (Raza, casta y xéneru) y « Antisexisme ou antiracisme : un faux dilemme » &quot;El antisexismo o'l antiracismo: un falsu dilema&quot;. Delphy tamién foi una de les firmantes d'una tribuna&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://rue89.nouvelobs.com/2012/06/15/racisme-anti-blanc-le-texte-de-la-mrap-preoccupant-232670|títulu=« Racisme antiblanc » : Le texte du Mrap « préoccupant »|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=Rue89}}&lt;/ref&gt; denunciando la política adoptada por trés años pol Movimientu contra'l Racismu y pola Amistá ente los Pueblos (MRAP), nel so congresu del 30 de marzu y 1 d'abril de 2012 en Bobigny, refiriéndose al &quot;racismu anti-blancu&quot;.

Pa Christine Delphy, l'alderique sobre'l velu islámicu venceyáu cola islamofobia tien raigaños antiguos: &quot;La población árabe-musulmana ta marcada como oxetivu dende va tiempu ... Esti refugu nun data d'ayeri. Alimentar pola arrogancia d'Occidente contra'l restu del mundu. En primer llugar producióse la colonización del norte d'África polos franceses. Dempués Oriente Mediu por franceses ya ingleses, ... De siguío, declaróse la primer guerra del Golfu (1991), la guerra n'Afganistán (2001) y la segunda Guerra del Golfu contra Iraq ( 2003). Toes estes maniobres imperialistes clásiques de los principales países frente al restu del mundu siempres se basaron nuna ideoloxía qu'inclúi estereotipos racistes.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://revuesocialisme.pagesperso-orange.fr/s11delphy.html|títulu=Interview Christine Delphy: Le féminisme doit être mondial|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=revuesocialisme.pagesperso-orange.fr}}&lt;/ref&gt;

En 2004-2005, participó na creación del movimientu de los [[Indíxenes de la República]] pa denunciar la repúglica &quot;racista y colonial&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2008/06/14/01016-20080614ARTFIG00056-les-indigenes-de-la-republique-inquietent-la-police-.php|títulu=Les Indigènes de la République inquiètent la police|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|apellíu=lefigaro.fr|sitiuweb=Le Figaro}}&lt;/ref&gt;

Nel añu 2011, ye una de los firmantes d'un manifiestu qu'espresen &quot;sofitu contra Charlie Hebdo&quot; y que denuncien la diferencia de tratu políticu y mediáticu ente una quema provocada nel periódicu por ser oxetivu de radicales y el silenciu fechu n'otros ataques criminales, como'l qu'asocedió coles mesmes nun edificiu ocupáu por persones d'[[Pueblu xitanu|etnia xitana]] que causó la muerte d'unu d'ellos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Pour-la-defense-de llibertar-d|títulu=Pour la défense de llibertar d'expression, contre le soutien à Charlie Hebdo ! - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt;

El 30 de payares de 2015 taba ente los firmantes del ''Llamamientu de los 58'' pa defender la llibertá de manifestase mientres l'estáu d'esceición decretáu tres los atentaos de París.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://blogs.mediapart.fr/edition/convídeslos de-mediapart/article/301115/lappel-des-58-nous-manifesterons-pendant-letat-durgence|títulu=L'appel des 58: «Nous manifesterons pendant l'état d'urgence» {{!}} Le Club de Mediapart|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|idioma=fr-FR|sitiuweb=Club de Mediapart}}&lt;/ref&gt;

== Publicaciones ==
=== Obres individuales ===
* ''The Main Enemy'', W.R.R.C.P., London, 1977
* ''Por un feminismu materialista'', El Sal, Barcelona, 1982
* ''Close to Home'', biblio. &amp; index, London, Hutchinson, &amp; The University of Massachusetts Press, 1984
* ''Familiar Exploitation: A New Analysis of Marriage in Contemporary Western Societies'' con Diana Leonard, {{lang|en|texte=Oxford, Polity Press,}} 1992
* ''L'Ennemi principal'' (Tome 1): ''économie politique du patriarcat'', Paris, [[Syllepse]], 1998. (Réédité en 2009 par [[Syllepse]], {{ISBN|2849501980}}
* ''L'Ennemi principal'' (Tome 2): ''penser le genre'', Paris, [[Syllepse]], Paris, 2001. (Réédité en 2009 par [[Syllepse]], {{ISBN|2907993887}}
* ''Classer, dominer : qui sont les autres'', Paris, Fabricar, 2008, {{ISBN|978-2-913372-82-5}}
* ''Un Universalisme si particulier, Féminisme et exception française'', Paris, [[Syllepse]], 2010, {{ISBN|978-2-84950-264-8}}
=== Obres coleutives ===
* ''Cinquantenaire du Deuxième sexe'' (dir. avec Sylvie Chaperon), Paris, Syllepse, 2001.
* ''Le Foulard islamique en questions'', Paris, Éditions Amsterdam 2004.
* ''Un Troussage d'adome'' (dir.), Paris, Syllepse, 2011, [[Syllepse]], {{ISBN|978-2-84950-328-7}}

=== Artículos ===
* ''&quot;Xéneru, raza y racismu: la prohibición del velu islámicu (hijab) en Francia&quot;'', na publicación del I Congresu Internacional &quot;Derechu, Xéneru ya Igualdá. Cambeos nes estructures xurídiques androcéntricas&quot; (coordináu por Daniela Heim y Encarna Bodelón, 2010).[http://158.109.129.18/centreantigona/docs/VOL1.pdf]

* ''&quot;Los desafíos actuales del feminismu&quot;''&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.insumisos.com/diplo/NODE/251.HTM|títulu=Los desafíos actuales del feminismu {{!}} El Dipló|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.insumisos.com}}&lt;/ref&gt; Monde Diplomatique, mayu de 2004.
* &quot;''Parité, discrimination positive et universalisme à la française''. Réflexions sur les moyens politiques d'imposer enfin l'égalité hommes-femmes&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lmsi.net/spip.php?article432&amp;var_recherche=delphy|títulu=Parité, discrimination positive et universalisme à la française - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (2005)
* &quot;''Antisexisme ou antirracisme? Un faux dilemme''&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Antisexisme-ou-antiracisme-Un-faux|títulu=Antisexisme ou antiracisme ? Un faux dilemme - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (2009). 
* &quot;''Une Guerre juste pour Les femmes afghanes?''&quot;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cita web|url= http://www.lmsi.net/spip.php?article464|títulu=Une guerre pour Les femmes afghanes ? - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.lmsi.net}}&lt;/ref&gt; 

== Filmografía ==
* ''Je ne suis pas féministe mais...'' (2015) De Florence Tissot y Sylvie Tissot. 52 minutos sobre la vida de Christine Delfpy&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.dailymotion.com/video/x3y12cq|títulu=Je ne suis pas féministe mais… - vidéo Dailymotion|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=Dailymotion}}&lt;/ref&gt; &quot;Yo nun soi feminista, pero...&quot; la espresión ye utilizada por Christine Delphy mientres una emisión en 1995 na que participa con Simone de Beauvoir. Ye la frase ritual que munches muyeres pronunciaron dalguna vegada por medrana a utilizar una pallabra estigmatizada pero p'autorizase al espresar un deséu d'igualdá. El filme entemez entevistes filmadas ya imáxenes d'archivu d'esta militante feminista y fundadora del MLF en 1970.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.filmsdocumentaires.com/films/3771-je-ne-suis-pas-feministe-mais|títulu=Je ne suis pas féministe mais…|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|idioma=fr-FR|sitiuweb=FilmsDocumentaires.com}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
En 1996 la editorial internacional SAGE, realizando un estudiu sobre les autores más enseñaes n'estudios de xéneru n'Inglaterra, pidió un trabayu sobre C. Delphy. Sol títulu de “''Christine Delphy''”, la profesora de Socioloxía de la University of York ''Stevi Jackon'' escribió esta introducción a les sos idees sobre la esplotación patriarcal, la clase, el xéneru y la institucionalización del feminismu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* ''&quot;[http://www.dailymotion.com/video/xfbni_femmes-debout-1 Debout! Une histoire du Mouvement de Libération des Femmes. 1970-1980.]&quot;''Documental sobre'l Movimientu de Lliberación de les Muyeres en Francia, de [[Carole Roussopoulos]]. Videu. En francés
* [http://www.femiteca.com/IMG/pdf/Beauvoir.pdf Ponencia presentada por Delphy nel Congresu &quot;50 aniversariu del Segundu sexu de S. De Beauvoir&quot;], 1999 [[Conxusta Feminista Les Comadres|Tertulia feminista Les Comadres]] (Xixón).
* ''[http://www.dailymotion.com/video/x7sjan_un-racisme-%C3%A0-peñe-voil%C3%A9-j%C3%A9r%C3%B4me-hos_webcam Un racisme à peñe voilé]'' [http://www.dailymotion.com/video/x7sjan_un-racisme-%C3%A0-peñe-voil%C3%A9-j%C3%A9r%C3%B4me-hos_webcam de Jerôme Host] (2004), documental sobre la prohibición del ''hijab'' na escuela pública en Francia y l'espulsión de nueves musulmanes del sistema públicu d'enseñanza. Videu (en francés)
* [http://www.youtube.com/watch?v=Fok4DoVgwpA Intervención de C. Delphy nel actu del Cincuentenariu del periódicu ''Monde Diplomatique''] Videu (en francés)
{{NF|1941||Delphy, Christine}}


{{Tradubot|Christine Delphy}}

[[Categoría:Sociólogos y sociólogues de Francia]]
[[Categoría:Feministes de Francia]]
[[Categoría:Activistes LGBT de Francia]]
[[Categoría:Escritores de Francia]]
[[Categoría:Periodistes de Francia]]
[[Categoría:Marxistes de Francia]]
[[Categoría:Activistes pro eleición]]
[[Categoría:Sociólogues feministes]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de París]]</text>
      <sha1>6s3fd27sk6q5q86m9tlwrbd7w2a4ozw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703098</id>
      <parentid>3703013</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25101" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Christine Delphy''' {{nym}} ye una [[Socioloxía|socióloga]] [[Francia|francesa]], escritora y teórica. Foi cofundadora del [[Movimientu de Lliberación de les Muyeres]] en 1970 y de les revistes ''Questions féministes'' (1977-80, ''Cuestiones feministes'') y, xunto a [[Simone de Beauvoir]], ''[[Nouvelles Questions féministes]]'' (de 1980 a l'actualidá, ''Nueves cuestiones feministes'').

Delphy ye investigadora y militante [[Feminismu|feminista]], pionera de la [[Segunda fola del feminismu segunda fola del movimientu feminista]] en Francia y autora d'importantes analises sobre les desigualdaes de xéneru. Ye reconocida como una de les principales arquiteutes del pensamientu feminista contemporaneu, fundadora de la corriente teórica del ''[[feminismu materialista]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://jornadascinig.fahce.unlp.edu.ar/iii-2013/actes-2013/Smaldone.pdf|títulu=El legáu beauvoiriano nel feminismu materialista de Christine Delphy: les muyeres, el trabayu domésticu y l'alderique xéneru, clase y etnia|fechaaccesu=15 de marzu de 2016|autor=Mariana Smaldone|enllaceautor=|fecha=2013|idioma=|sitiuweb=|editorial=III Xornaes CINIG d'Estudios de Xéneru y Feminismos}}&lt;/ref&gt;

Pionera en Francia nos analises sobre l'articulación de les desigualdaes provocaes pol [[sexismu]], el [[clasismu]] y el [[racismu]], les sos aportaciones asemeyar a los [[Poscolonialismu|estudios post-coloniales]], siendo tamién próximes al [[interaccionismo simbólicu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lafabrique.fr/classer-dominer/|títulu FABRICAR EDITIONS - Classer, dominer|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.lafabrique.fr}}&lt;/ref&gt; Na actualidá caltién el so activismu feminista y les sos opiniones sobre la guerra, el [[Hiyab|velo islámicu]], la situación de la población musulmana en Francia xeneren discutiniu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://uk.sagepub.com/en-gb/eur/christine-delphy/book204098|títulu=Christine Delphy {{!}} SAGE Publications Ltd|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|autor=Stevi Jackson|sitiuweb=uk.sagepub.com}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Nació en París. Los sos padres rexentaben una farmacia local. Nel documental &quot;Je ne suis pas feministe, mais... &quot; Delphy describe la so temprana conciencia feminista reparando a los sos padres: dambos trabayaben na farmacia pero al so regresu a casa'l so padre ponía los pies n'alto pa folgar y lleer el periódicu mientres la so madre faía la comida del mediu día y dempués dambos retornaben a la farmacia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://jenesuispasfeministemais.wordpress.com/|títulu=Je ne suis pas féministe, mais...|fechaaccesu=3 de xineru de 2018|sitiuweb=Je ne suis pas féministe, mais...|idioma=fr-FR}}&lt;/ref&gt;

Ye Doctora en [[Socioloxía]] pola Universidá de Québec (1998) y trabaya dende 1966 nel CNRS (Centru nacional de la investigación científica) en París, onde anguaño ye direutora d'investigación emérita. 

Xuntu col so trabayu d'investigación, Christine Delphy contribuyó al desenvolvimientu de los estudios feministes. En 1977 cofundó con cuatro investigadores y [[Simone de Beauvoir]] la revista ''Questions féministes'', la primer revista d'esti tipu en Francia y una de les primeres n'Europa. En 1981 la publicación se refundó como ''[[Nouvelles Questions féministes]] y'' inda se caltién na actualidá (2015) gociando d'un importante prestíu a nivel internacional.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.antipodes.ch/revues/nqf|títulu=Editions Antipodes - NQF|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.antipodes.ch|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Dempués del fallecimientu de [[Simone de Beauvoir|Simone De Beauvoir]], Christine Delphy asumió la direición de la publicación y foi tamién direutora del comité de redaición, cargu qu'anguaño comparte con Patricia Roux, profesora d'estudios de xéneru na [[Universidá de Lausana]]. 

Haise [[salir del armariu reconocíu públicamente]] [[lesbiana]]&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Stevi Jackson, ''Christine Delphy'', [[Sage Publications Ltd]], 1996, p. 190 ISBN 0803988699&lt;/ref&gt; y foi miembru activista de les [[Gouines rouges]].&lt;ref&gt;Abigail Gregory, Ursula Tidd, ''Women in Contemporary France'', [[Berg Publishers]], 2000, p. 178 [https://books.google.com/books?id=mtz6_IZ3El so4C&amp;pg=PA178&amp;dq=%22christine+delphy%22+lesbian&amp;hl=en&amp;ei=TfmkS66BB4fEMemSxYAJ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDoQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22christine%20delphy%22%20lesbian&amp;f=false]&lt;/ref&gt;

En 2015 estrénase'l documental &quot;Je ne suis feministe, mais... &quot; que percuerre enxareya la vida de la socióloga cola hestoria del feminismu francés de la so dómina.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 

=== Feminismu materialista ===
La orixinalidá y l'interés de la so obra moren nel so analís sociu-económicu del Patriarcáu, demostrando que les desigualdaes persistentes ente muyeres y homes nel mercáu de trabayu sofiten sobre la esplotación del trabayu domésticu de les muyeres,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/2009/02/03/pagina-52/76556902/pdf.html?search=delphy|títulu=Christine Delphy: Muncha ministra, pero la probeza entá lleva faldes|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|autor=Lluís Amiguet|apellíu=|nome=|fecha=3 de febreru de 2009|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com}}&lt;/ref&gt; tesis que recueye principalmente ''L'Ennemi principal. Economie politique du patriarcat (1998).''&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_52-L-Ennemi-principal-tome-1.html|títulu=Editions Syllepse - L'Ennemi principal, tome 1|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|fecha=17 de setiembre de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120917213022/http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_52-L-Ennemi-principal-tome-1.html|fechaarchivu=17 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;

A partir de la socioloxía rural y de los estudios de terrenal sobre la tresmisión del patrimoniu, Christine Delphy evolucionó escontra la socioloxía de la familia. Pa l'autora, la familia ye una estructura económica, non solo no que concierne la tresmisión –l'heriedu y la socesión- sinón tamién no que concierne la producción. Ella ellaboró'l conceutu de manera de producción domésticu, una innovación teórica que foi argumentada al traviés de decenes d'artículos y numberosos llibros, conceutu utilizáu anguaño de manera habitual polos sociólogos de la familia. 

Otra aportación científica importante recoyida en ''L'Ennemi principal. Penser le genre (2001)'',&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_95-L-Ennemi-principal-tome-2.html|títulu=Editions Syllepse - L'Ennemi principal, tome 2|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|fecha=12 de setiembre de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110912050022/http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_95-L-Ennemi-principal-tome-2.html|fechaarchivu=12 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; ye'l so analís del conceutu de xéneru. Dende principios de los años 1980 argumenta que'l xéneru preciede'l sexu”, esto ye, que son la xerarquía y les rellaciones de poder les qu'inducen a la división sexual de la sociedá, y non a la inversa. 

Los trabayos de Christine Delphy enmárquense dientro de les corrientes sociolóxiques constructivistas, y polo tanto se contraponen a les teoríes del [[feminismu de la diferencia]]. Delphy teoriza el [[Perspectiva de xéneru|xéneru]] como una construcción social inscrita nes estructures sociales, y entiende asina'l funcionamientu social en términos de sistema, alloñar de les corrientes [[Posestructuralismo|postestructuralistas]] nes cualos enmárcase la teoría [[queer]], qu'esplica'l xéneru esencialmente a partir del so aspeutu performativo y discursivu.

== Obra ==
Dende finales de los años 1970 el so trabayu foi espublizáu en Gran Bretaña, Estaos Xuníos y en Francia y les sos obres traduciéronse en dellos idiomes: inglés, español, griegu, turcu, xaponés, italianu y alemán.

Los sos cuatro primeros llibros publicar n'inglés y español: “The main enemy” (Londres) (1977); “''Por un feminismu materialista. L'enemigu principal y otros testos''” (El Sal-Cuadiernos Inacabados 2-3, Barcelona) (1982); “Close to home” (University of Massachusetts) (1984); “Familiar Exploitation: A new analysis of marriage in contemporary western societies” (Oxford Polity Press) (1992).

Amás Delphy escribió más de setenta artículos en revistes científiques y en llibros coleutivos, según munchos artículos de vulgarización en periódicos y revistes polítiques, como Politis o Le Monde Diplomatique. Ente les numberoses publicaciones coleutives nes que participó cabo resaltar “''Muyeres: ciencia y práutica política''” (1985) con [[Celia Amorós]], [[Lourdes Benería]], [[Hilary Rose]] y [[Verena Stolcke]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Amorós|nome=Celia|títulu=Mujer: ciencia y práutica política|url=https://books.google.com/books?id=GGLUAAAACAAJ|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|fecha=1 de xineru de 1985|editorial=Debate|isbn=9788474442724|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

En 1999 entamó'l congresu internacional en París: ''“''El Cincuentenariu d'El segundu sexu''”'' pa celebrar la publicación d'esti llibru que fundó la segunda fola del feminismu. Axuntáronse investigadores y universitaries feministes de 37 países distintos, y esti eventu dio llugar a la publicación d'una película (&quot;Des fleurs pour Simone De Beauvoir&quot;, 2007, dirixíu por [[Carole Roussopoulos]] y [[Arlène Shale]]) y de un llibru: “''Le Cinquantenaire du Deuxième sexe''”, coordináu xuntu cola historiadora [[Sylvie Chaperon]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.syllepse.net/lng_FR_srub_62_iprod_59-Cinquantenaire-du-Deuxieme-sexe.html|títulu=Editions Syllepse - Cinquantenaire du Deuxième sexe|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.syllepse.net}}&lt;/ref&gt;

El so llibru, “''Classer, dominer. Qui sont les “autres”?''” publicáu n'ochobre de 2008, ye una antoloxía d'artículos, ponencies ya intervenciones presentaes mientres diez años ónde denuncia de manera implacable l'aumentu del racismu y la [[islamofobia]], esmazcarando, ente otres inxusticies, la impostura de “una guerra pa lliberar a les muyeres afganistanes” o la esclusión de les nueves musulmanes del sistema educativu en Francia. 

== Activismu ==
Delphy participó en 1968 na construcción d'unu de los grupos fundadores del Movimientu de Lliberación de la Muyer, el grupu FMA - Femenín, Masculín, Futuru qu'en 1969 pasó a denominase Femnismo, Marxismo Aición con [[Emmanuele de Lesseps]], [[Anne Zelensky]] y Jacqueline Feldman-Hogasen.

Esti grupu axuntar con otros (nos que participaron de Gille y [[Monique Wittig]], [[Christiane Rochefort]], [[Micha Garrigue]], [[Margaret Stephenson]]) pa formar el FML n'agostu de 1970; en setiembre del mesmu añu, les mesmes persones crearon un subgrupu de FML: Feministes Revolucionaries qu'esistió hasta 1977 con llargues interrupciones.

En payares de 1970 fundó con [[Anne Zelensky]] y otres feministes el MLA - Movimientu pola Llibertá d'Albuertu precursor del MLAC. Con Zelensky entamó [[Manifiestu de les 343|el Manifiestu de les 343]] nes que s'autoinculparon por prauticar albuertos. Foi l'empiezu d'una llarga campaña que culiminó cuando'l gobiernu de [[Valéry Giscard d'Estaing|Valery Giscard d'Estaing]], aprobó la [[Llei Veil]], llegalizando l'albuertu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.observatoriobioetica.org/2014/07/el manifiestu-de-les-343-declaracion-feminista-de-simone-de-beauvoir/4948|títulu=Biopolítica: Declaración feminista de Simone de Beauvoir|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|idioma=es-ES|sitiuweb=Observatoriu de Bioética, UCV}}&lt;/ref&gt;

En 1971 con [[Monique Wittig]] (y otres) fundóse les [[Gouines rouges]], a partir de los grupos d'alderique pa [[Lesbianismu|lesbianes]].

En 1976, participó na campaña contra la violación.

En 1977, participó na fundación de la primer revista francesa d'estudios de la muyer: Cuestions Feministes (QF) qu'en 1980 se refundó col nome de ''[[Nouvelles Questions féministes]]'' (NQF) qu'inda se publicar.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; La revista dexó la introducción ente otres temes del feminismu materialista y el conceutu de xéneru. Dambes revistes fueron fundaes col sofitu activu de [[Simone de Beauvoir]], quien foi [[Redactor xefe|redactora xefa]] hasta la so muerte.

En 1998 xunto a Sylvie Chaperon entama'l primera simposio científicu sobre la obra de [[Simone de Beauvoir]], que se celebró en París en xineru de 1999 sol títulu: ''Cincuentenariu d'El segundu sexu'', que los sos alderiques publicar en 2001 nun llibru mesmu nome.

Nel añu 2001, ente que yera co-presidenta de la Fundación Copernico, plantegóse la denuncia de la intervención d'Estaos Xuníos n'Afganistán, y enfrentándose a la negativa de la organización p'asitiase fundó con Willy Pelletier (coordinador de Copérnico) y otros miembros de la izquierda (ente ellos [[Catalina Levy]], [[Daniel Bensaïd|Daniel Bensaid]], [[Jacques Bidet]], Annie Bidet, Nils Anderson, Henri Maler y Dominique Lévy) la ''Coalición internacional contra'l guerre''.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://cicg.free.fr/textechristinedu26mars.htm|títulu=Agression sans cause et crimes de guerre contre|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=cicg.free.fr}}&lt;/ref&gt; En marzu de 2002 publicó en Monde Diplomatique &quot;¿Una guerra pa les muyeres afganistanes?&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Denunciando l'usu como sida del feminismu en temes pa xustificar una guerra qu'ella consideraba necolonial. El 6 d'abril de 2002, entamó una xunta sobre la creación del [[centru de detención de Guantánamo]]. En 2007, arriendes de les sos observaciones sobre les muyeres afghanas periodista Françoise Causse, autora d'un llibru críticu cola política francesa en Afghanistan denunció la so &quot;falta de rigor&quot; y la superficialidá del so analís nun artículu tituláu &quot; Les peligroses tesis de Delphy &quot;.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1={{Cita web|url=http://www.afghana.org/npds/html/article.php?sid=2473|títulu=Les dangereuses thèses de Christine Delphy par Françoise Causse - AFGHANA.Org Infos, l'info indépendante sur l'Afghanistan|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|apellíu=Afghana.Org|sitiuweb=www.afghana.org}} |2=http://www.afghana.org/npds/html/article.php?sid=2473 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Los sos comentarios sobre'l burka afganistanu y les muyeres activen otres reaiciones reprochándo-y les sos &quot;comparances simplayes.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ledevoir.com/societe/actualites-en-societe/160036/les-comparaisons-reductrices-de-christine-delphy|títulu=Les comparaisons réductrices de Christine Delphy|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=Le Devoir}}&lt;/ref&gt;

Delphy considera que se produz la mesma instrumentalización del feminismu nel alderique sobre la prohibición del velu islámicu na escuela.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.abc.es/hemeroteca/historico-17-11-2008/abc/Nacional/christine-delphy-prohibir-el velu-en-la escuela-ye-un golpe-del-lobby-antimusulman_911297786576.html|títulu=Christine Delphy «Prohibir el velu na escuela ye un golpe del «lobby» antimusulmán» {{!}} Nacional {{!}} Sociedá - Abc.es|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=ABC}}&lt;/ref&gt; Robló dos peticiones en contra de la llei en 2003 y en 2004 participó na creación d'asociación &quot;Coleutivu de feministes pola igualdá&quot;, de la que va ser la primer presidenta y el grupu &quot;Una escuela pa toes / toos&quot;. Escribe estensamente sobre esta tema destacando tres texto: « l'intervention contre une loi d'exclusion »&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Intervention-contre-une-loi-d|títulu=Intervention contre une loi d'exclusion - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (Intervención contra una llei d'esclusión), « Race, caste et genre »&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Race-caste-et-genre-en-France|títulu=Race, caste et genre en France - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (Raza, casta y xéneru) y « Antisexisme ou antiracisme : un faux dilemme » &quot;El antisexismo o'l antiracismo: un falsu dilema&quot;. Delphy tamién foi una de les firmantes d'una tribuna&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://rue89.nouvelobs.com/2012/06/15/racisme-anti-blanc-le-texte-de-la-mrap-preoccupant-232670|títulu=« Racisme antiblanc » : Le texte du Mrap « préoccupant »|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=Rue89}}&lt;/ref&gt; denunciando la política adoptada por trés años pol Movimientu contra'l Racismu y pola Amistá ente los Pueblos (MRAP), nel so congresu del 30 de marzu y 1 d'abril de 2012 en Bobigny, refiriéndose al &quot;racismu anti-blancu&quot;.

Pa Christine Delphy, l'alderique sobre'l velu islámicu venceyáu cola islamofobia tien raigaños antiguos: &quot;La población árabe-musulmana ta marcada como oxetivu dende va tiempu ... Esti refugu nun data d'ayeri. Alimentar pola arrogancia d'Occidente contra'l restu del mundu. En primer llugar producióse la colonización del norte d'África polos franceses. Dempués Oriente Mediu por franceses ya ingleses, ... De siguío, declaróse la primer guerra del Golfu (1991), la guerra n'Afganistán (2001) y la segunda Guerra del Golfu contra Iraq ( 2003). Toes estes maniobres imperialistes clásiques de los principales países frente al restu del mundu siempres se basaron nuna ideoloxía qu'inclúi estereotipos racistes.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://revuesocialisme.pagesperso-orange.fr/s11delphy.html|títulu=Interview Christine Delphy: Le féminisme doit être mondial|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=revuesocialisme.pagesperso-orange.fr}}&lt;/ref&gt;

En 2004-2005, participó na creación del movimientu de los [[Indíxenes de la República]] pa denunciar la repúglica &quot;racista y colonial&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2008/06/14/01016-20080614ARTFIG00056-les-indigenes-de-la-republique-inquietent-la-police-.php|títulu=Les Indigènes de la République inquiètent la police|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|apellíu=lefigaro.fr|sitiuweb=Le Figaro}}&lt;/ref&gt;

Nel añu 2011, ye una de los firmantes d'un manifiestu qu'espresen &quot;sofitu contra Charlie Hebdo&quot; y que denuncien la diferencia de tratu políticu y mediáticu ente una quema provocada nel periódicu por ser oxetivu de radicales y el silenciu fechu n'otros ataques criminales, como'l qu'asocedió coles mesmes nun edificiu ocupáu por persones d'[[Pueblu xitanu|etnia xitana]] que causó la muerte d'unu d'ellos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Pour-la-defense-de llibertar-d|títulu=Pour la défense de llibertar d'expression, contre le soutien à Charlie Hebdo ! - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt;

El 30 de payares de 2015 taba ente los firmantes del ''Llamamientu de los 58'' pa defender la llibertá de manifestase mientres l'estáu d'esceición decretáu tres los atentaos de París.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://blogs.mediapart.fr/edition/convídeslos de-mediapart/article/301115/lappel-des-58-nous-manifesterons-pendant-letat-durgence|títulu=L'appel des 58: «Nous manifesterons pendant l'état d'urgence» {{!}} Le Club de Mediapart|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|idioma=fr-FR|sitiuweb=Club de Mediapart}}&lt;/ref&gt;

== Publicaciones ==
=== Obres individuales ===
* ''The Main Enemy'', W.R.R.C.P., London, 1977
* ''Por un feminismu materialista'', El Sal, Barcelona, 1982
* ''Close to Home'', biblio. &amp; index, London, Hutchinson, &amp; The University of Massachusetts Press, 1984
* ''Familiar Exploitation: A New Analysis of Marriage in Contemporary Western Societies'' con Diana Leonard, {{lang|en|texte=Oxford, Polity Press,}} 1992
* ''L'Ennemi principal'' (Tome 1): ''économie politique du patriarcat'', Paris, [[Syllepse]], 1998. (Réédité en 2009 par [[Syllepse]], {{ISBN|2849501980}}
* ''L'Ennemi principal'' (Tome 2): ''penser le genre'', Paris, [[Syllepse]], Paris, 2001. (Réédité en 2009 par [[Syllepse]], {{ISBN|2907993887}}
* ''Classer, dominer : qui sont les autres'', Paris, Fabricar, 2008, {{ISBN|978-2-913372-82-5}}
* ''Un Universalisme si particulier, Féminisme et exception française'', Paris, [[Syllepse]], 2010, {{ISBN|978-2-84950-264-8}}
=== Obres coleutives ===
* ''Cinquantenaire du Deuxième sexe'' (dir. avec Sylvie Chaperon), Paris, Syllepse, 2001.
* ''Le Foulard islamique en questions'', Paris, Éditions Amsterdam 2004.
* ''Un Troussage d'adome'' (dir.), Paris, Syllepse, 2011, [[Syllepse]], {{ISBN|978-2-84950-328-7}}

=== Artículos ===
* ''&quot;Xéneru, raza y racismu: la prohibición del velu islámicu (hijab) en Francia&quot;'', na publicación del I Congresu Internacional &quot;Derechu, Xéneru ya Igualdá. Cambeos nes estructures xurídiques androcéntricas&quot; (coordináu por Daniela Heim y Encarna Bodelón, 2010).[http://158.109.129.18/centreantigona/docs/VOL1.pdf]

* ''&quot;Los desafíos actuales del feminismu&quot;''&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.insumisos.com/diplo/NODE/251.HTM|títulu=Los desafíos actuales del feminismu {{!}} El Dipló|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.insumisos.com}}&lt;/ref&gt; Monde Diplomatique, mayu de 2004.
* &quot;''Parité, discrimination positive et universalisme à la française''. Réflexions sur les moyens politiques d'imposer enfin l'égalité hommes-femmes&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lmsi.net/spip.php?article432&amp;var_recherche=delphy|títulu=Parité, discrimination positive et universalisme à la française - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (2005)
* &quot;''Antisexisme ou antirracisme? Un faux dilemme''&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://lmsi.net/Antisexisme-ou-antiracisme-Un-faux|títulu=Antisexisme ou antiracisme ? Un faux dilemme - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=lmsi.net}}&lt;/ref&gt; (2009). 
* &quot;''Une Guerre juste pour Les femmes afghanes?''&quot;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cita web|url= http://www.lmsi.net/spip.php?article464|títulu=Une guerre pour Les femmes afghanes ? - les mots sont importants (lmsi.net)|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=www.lmsi.net}}&lt;/ref&gt; 

== Filmografía ==
* ''Je ne suis pas féministe mais...'' (2015) De Florence Tissot y Sylvie Tissot. 52 minutos sobre la vida de Christine Delfpy&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.dailymotion.com/video/x3y12cq|títulu=Je ne suis pas féministe mais… - vidéo Dailymotion|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|sitiuweb=Dailymotion}}&lt;/ref&gt; &quot;Yo nun soi feminista, pero...&quot; la espresión ye utilizada por Christine Delphy mientres una emisión en 1995 na que participa con Simone de Beauvoir. Ye la frase ritual que munches muyeres pronunciaron dalguna vegada por medrana a utilizar una pallabra estigmatizada pero p'autorizase al espresar un deséu d'igualdá. El filme entemez entevistes filmadas ya imáxenes d'archivu d'esta militante feminista y fundadora del MLF en 1970.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.filmsdocumentaires.com/films/3771-je-ne-suis-pas-feministe-mais|títulu=Je ne suis pas féministe mais…|fechaaccesu=16 de marzu de 2016|idioma=fr-FR|sitiuweb=FilmsDocumentaires.com}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
En 1996 la editorial internacional SAGE, realizando un estudiu sobre les autores más enseñaes n'estudios de xéneru n'Inglaterra, pidió un trabayu sobre C. Delphy. Sol títulu de “''Christine Delphy''”, la profesora de Socioloxía de la University of York ''Stevi Jackon'' escribió esta introducción a les sos idees sobre la esplotación patriarcal, la clase, el xéneru y la institucionalización del feminismu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* ''&quot;[http://www.dailymotion.com/video/xfbni_femmes-debout-1 Debout! Une histoire du Mouvement de Libération des Femmes. 1970-1980.]&quot;''Documental sobre'l Movimientu de Lliberación de les Muyeres en Francia, de [[Carole Roussopoulos]]. Videu. En francés
* [http://www.femiteca.com/IMG/pdf/Beauvoir.pdf Ponencia presentada por Delphy nel Congresu &quot;50 aniversariu del Segundu sexu de S. De Beauvoir&quot;], 1999 [[Conxusta Feminista Les Comadres|Tertulia feminista Les Comadres]] (Xixón).
* ''[http://www.dailymotion.com/video/x7sjan_un-racisme-%C3%A0-peñe-voil%C3%A9-j%C3%A9r%C3%B4me-hos_webcam Un racisme à peñe voilé]'' [http://www.dailymotion.com/video/x7sjan_un-racisme-%C3%A0-peñe-voil%C3%A9-j%C3%A9r%C3%B4me-hos_webcam de Jerôme Host] (2004), documental sobre la prohibición del ''hijab'' na escuela pública en Francia y l'espulsión de nueves musulmanes del sistema públicu d'enseñanza. Videu (en francés)
* [http://www.youtube.com/watch?v=Fok4DoVgwpA Intervención de C. Delphy nel actu del Cincuentenariu del periódicu ''Monde Diplomatique''] Videu (en francés)
{{NF|1941||Delphy, Christine}}


{{Tradubot|Christine Delphy}}

[[Categoría:Sociólogos y sociólogues de Francia]]
[[Categoría:Feministes de Francia]]
[[Categoría:Activistes LGBT de Francia]]
[[Categoría:Escritores de Francia]]
[[Categoría:Periodistes de Francia]]
[[Categoría:Marxistes de Francia]]
[[Categoría:Activistes pro eleición]]
[[Categoría:Sociólogues feministes]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de París]]</text>
      <sha1>2x108d8pg2rl9plp3jzc9atn3iyyap6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Christine Ohuruogu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147023</id>
    <revision>
      <id>3703328</id>
      <parentid>3501301</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8325" xml:space="preserve">{{Tradubot|Christine Ohuruogu}}
{{persona}}
'''Christine Ijeoma Ohuruogu''' {{nym}} ye una [[atletismu|atleta]] [[Reinu Xuníu|británica]] d'orixe [[Nixeria|nixerianu]] especialista nos [[400 metros llisos]], prueba na que se proclamó campeona olímpica en [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|2008]], y campeona mundial en [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|2007]] y [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|2013]].

== Trayeutoria ==
En 2003 foi tercer nel Campeonatu Européu Junior, y en 2005 ganó la medaya de plata nel Campeonatu Européu Sub-23.

Nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2005|Campeonatu Mundial de 2005]] de [[Ḥélsinki]], consiguió la medaya de bronce nel relevu de 4x400 m, xunto a [[Llei McConnell]], [[Donna Fraser]] y [[Nicola Sanders]].

En 2006 ganó la medaya d'oru nos [[Xuegos de la Mancomunidá de 2006|Xuegos de la Mancomunidá]] al ganar a la gran favorita, la campeona olímpico y mundial [[Tonique Williams-Darling|Tonique Williams]].&lt;ref&gt;[http://www.smh.com.au/news/athletics/its-ohuruogu-in-a-400-upset/2006/03/22/1142703369565.html It's Ohuruogu in a 400 upset], Sydney Morning Herald&lt;/ref&gt;

=== Sanción d'un añu ===

Ohuruogu recibió una sanción d'un añu al nun presentase a trés controles antidopaxe fuera de competición.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/athletics/5328420.stm Ohuruogu is hit by one-year ban], BBC Sport&lt;/ref&gt;L'[[Asociación Olímpica Británica]] impúnxo-y una prohibición pa tola vida pa competir nos xuegos olímpicos con Gran Bretaña, pero ganó'l recursu interpuestu ante esti comité. La sanción expiró xustu antes del empiezu del mundial que se diba a celebrar n'[[Osaka]].&lt;ref&gt;[http://www.terra.com/deportes/articulo/html/fox488422.htm Llevanten suspensión pa tola vida a Ohuruogu, que va poder tar en Beixín-2008], Terra&lt;/ref&gt; 

=== Títulu mundial y olímpicu ===

A los pocos díes de terminar la so sanción, ganó la medaya d'oru nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|Campeonatu Mundial de 2007]] con un tiempu de 49,61 segundos, quedando per delantre del so compatriota Nicola Sanders.&lt;ref&gt;[http://www.telegraph.co.uk/sport/othersports/athletics/2320083/Christine-Ohuruogu-wins-gold-in-Osaka.html Christine Ohuruogu wins gold in Osaka], The Telegraph&lt;/ref&gt;Ohuruogu tamién formó parte del equipu de relevos británicu que ganó la medaya de bronce nel 4x400 metros.

Nos [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008]] proclamóse campeona olímpica con un tiempu de 49,62 s, ganando a [[Shericka Williams]] y a la gran favorita, la corredora d'Estaos Xuníos [[Sanya Richards]].&lt;ref&gt;[http://www.theguardian.com/sport/2008/aug/19/christineohuruogu.olympicsathletics Olympics: Ohuruogu claims first track gold for Britain], The Guardian&lt;/ref&gt;

Participó nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2011|Campeonatu Mundial de 2011]], pero foi descalificada por una salida en falsu na so serie de 400 metros.&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/sport/0/athletics/14691334 World Athletics 2011: Christine Ohuruogu disqualified from 400m heats], BBC Sport&lt;/ref&gt;

Ohuruogu ganó la medaya de plata nos [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]]. Presentar nel estadiu, asitiáu a pocos minutos de la casa onde se crió, pa intentar revalidar el títulu que consiguió de forma sorpresiva cuatro años tras, pero foi superada por Sanya Richards.&lt;ref&gt;[http://www.theguardian.com/sport/2012/aug/05/london-2012-christine-ohuruogu-silver London 2012: Christine Ohuruogu's late charge brings silver in 400m], The Guardian&lt;/ref&gt; 

=== Segundu títulu mundial ===

En 2013 ganó la medaya d'oru nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|Mundial de Moscú]] superando a [[Amantle Montsho]] nun final bien afechu que se tuvo de decidir na [[semeya finish]], saliendo vencedora Ohuruogu por tan solu cuatro milésimes.&lt;ref&gt;[http://www.iaaf.org/news/feature/captain-christine-takes-second-400m-crown Captain Christine takes second 400m crown], IAAF&lt;/ref&gt;Ganó con un tiempu de 49,41 segundos, batiendo'l récor británicu que taba en posesión de [[Kathryn Smallwood|Kathy Cook]] dende 1984, y convirtióse na primer muyer británica en ganar dos títulos mundiales.&lt;ref&gt;[http://www.independent.co.uk/sport/xeneral/athletics/world-championships-2013-christine-ohuruogu-leaves-it-late-again-to-seal-her-place-in-history-8758124.html World Championships 2013: Christine Ohuruogu leaves it late again to seal her place in history], The Independent&lt;/ref&gt;Unos díes más tarde, ganó la medaya de bronce col relevu de 4x400 metros.&lt;ref&gt;[http://www.iaaf.org/results/iaaf-world-championships-in-athletics/2013/14th-iaaf-world-championships-4873/women/4x400-metres-relay/final/result 14th IAAF World Championships &gt; 4x400 Metres Relay - women], IAAF&lt;/ref&gt;

== Palmarés ==
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;border-collapse: collapse; font-size: 105%;&quot;
|- bgcolor=&quot;cccccc&quot;
!Añu
! Competición
!Llugar
!Puestu 
!Prueba 
!Marca
|-
|rowspan=2|[[2003]]
|rowspan=2|Campeonatu Européu Junior
|rowspan=2|[[Tampere]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]]
|400 metros
|54,21
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]]
|4x400 metros
|3:38,96
|-
|[[2004]]
|[[Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004|Xuegos Olímpicos]]
|[[Atenes]]
|align=&quot;center&quot;|4ª
|4x400 metros
|3:25,12
|-
|rowspan=3|[[2005]]
|rowspan=2|Campeonatu Européu Sub-23
|rowspan=2|[[Erfurt]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Zilveren medaille.svg|18px|Plata]]
|400 metros
|50,73
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Zilveren medaille.svg|18px|Plata]]
|4x400 metros
|3:31,64
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2005|Campeonatu Mundial]]
|[[Ḥélsinki]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]]
|4x400 metros
|3:24,44
|-
|[[2006]]
|[[Xuegos de la Mancomunidá de 2006|Xuegos de la Mancomunidá]]
|[[Melbourne]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]]
|400 metros
|50,28
|-
|rowspan=3|[[2007]]
|rowspan=2|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|Campeonatu Mundial]]
|rowspan=2|[[Osaka]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]]
|400 metros
|49,61
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]]
|4x400 metros
|3:20,04
|-
|IAAF World Athletics Final
|[[Stuttgart]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]]
|400 metros
|50,20
|-
|rowspan=2|[[2008]]
|rowspan=2|[[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|Xuegos Olímpicos]]
|rowspan=2|[[Beixín]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]]
|400 metros
|49,62
|-
|align=&quot;center&quot; | 5ª
|4x400 metros
|3:22,68
|-
|rowspan=2|[[2012]]
|[[Atletismu nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Xuegos Olímpicos]]
|[[Londres]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Zilveren medaille.svg|18px|Plata]]
|400 metros
|49,70
|-
|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu en Pista Cubierta de 2012|Campeonatu Mundial en Pista Cubierta]]
|[[Istambul]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]]
|4x400 metros
|3:28,76
|-
|rowspan=3|[[2013]]
|[[Campeonatu Européu d'Atletismu en Pista Cubierta de 2013|Campeonatu Européu en Pista Cubierta]]
|[[Gotemburgu]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]]
|4x400 metros
|3:27,56
|-
|rowspan=2|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|Campeonatu Mundial]]
|rowspan=2|[[Moscú]]
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]]
|400 metros
|49,41
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]]
|4x400 metros
|3:22,61
|}

== Referencies ==
{{llistaref}} 

== Enllaces esternos ==
* [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=0/athcode=198325/index.html Perfil IAAF - Christine Ohuruogu]

{{socesión
|predecesor = [[Tonique Williams-Darling]]
|títulu = Campeona Olímpica de [[400 metros]]
|periodu = [[atletismo Beixín 2008|Beixín 2008]]
|socesor = [[Sanya Richards-Ross]]
}}

{{NF|1984||Ohuruogu, Christine}}
[[Categoría:Deportistes d'Inglaterra]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos de Beixín 2008]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'atletismu]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'oru]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos de plata]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012]]
[[Categoría:Casos de dopaxe n'atletismu]]
[[Categoría:Persones de Londres]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0ku1yw6w8rurl5x25en04ksyg2ru7di</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Claire Bauroff</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147137</id>
    <revision>
      <id>3703270</id>
      <parentid>3700519</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15392" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Klara Amanda Anna Baur''', conocida artísticamente como '''Claire Bauroff'''&lt;ref&gt;Según el so biógrafu, l'investigador y profesor Ralf Georg Czapla, el cambéu realizóse (con calter oficial) en Munich en 1916. D'esta manera, el nome [[Llingües xermániques|xermanu]] ''Klara'' foi sustituyíu pol so equivalente en francés (''Claire''), al empar que al apellíu ''Baur'' (&quot;demasiao bávaru&quot;) añedíase-y la terminación -''off'', en visu a suxurir un ciertu orixe rusu, bien rellacionáu, sobremanera daquella, col mundu de la danza. Fonte: {{cita noticia|nome= Gerda |apellíu= Völk |títulu= Ein ungleiches Geschwisterpaar |url= https://www.obermain.de/lokal/lichtenfels/art2414,301731 |periódicu= Obermain-Tagblatt |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt; (Weißenhorn –[[Baviera]]–, [[26 de febreru]] de 1895-(?), [[7 de febreru]] de 1984), foi una baillarina, coreógrafa,&lt;ref&gt;Ver p. ex.: {{cita llibru|apellíu= Bach |nome= Steven |añu= 1992 |títulu= Marlene Dietrich: Life and Legend |allugamientu= |editorial= University of Minnesota Press |páxina= 483 |isbn= 978-1452929972 }}&lt;/ref&gt; profesora de ballet, actriz, [[Modelu d'artistes|modelu]] y escritora alemana, que la so actividá encuadrar dientro del movimientu coreográficu alemán denomináu ''Nackttanz'', surdíu nos años anteriores al entamu de la [[Primer Guerra Mundial]] como un intentu de «modernizar» la danza, en que los sos protagonistes llegaben a actuar n'ocasiones totalmente desnudes ante'l públicu, lo que vien siendo interpretáu por dellos investigadores como un xestu d'emancipación».&lt;ref&gt;Ver p. ex.: {{cita llibru|apellíu= Seth |nome= R. |apellíu2= Knox |nome2= C. |añu= 2006 |títulu= Weimar Germany Between Two Worlds |allugamientu= |editorial= Peter Lang |páxines= 56 y ss. |isbn= 978-0820463421 }}&lt;/ref&gt;

Como modelu, caltiénense una estensa galería de semeyes fotográfiques realizaos por autores como Nini y Carry Hess, Alexander Binder (1925), [[Lotte Jacobi]] (c. 1928)&lt;ref&gt;Ver p. ex.: {{cita llibru|apellíu= Warren |nome= Lynne |añu= 2005 |títulu= Encyclopedia of Twentieth-Century Photography |allugamientu= |editorial= Routledge |páxina= 821 |isbn= 978-1135205362 }}&lt;/ref&gt; o, especialmente, l'estauxunidense nacíu n'Austria Trude Fleischmann (1924), nos que'l cuerpu desnudu de la baillarina fundir con un fondu negru, pocu impresionada pola cámara, consideraos na actualidá como auténticos iconos de la [[fotografía erótica]] europea del primer terciu del sieglu XX.{{sfn|Tacke|2017|p= 41}}&lt;ref&gt;Cuando en 1925 esponer nel escaparate del ''Admiralpalast'' de Berlín, fueron retiraes darréu pola Policía por amosar &quot;zones picantes&quot;. Fonte: {{cita noticia|nome= Oliver |apellíu= Bentz |títulu= CHOREOGRAPHIE DER NACKTHEIT |url= http://www.czapla-germanistik.de/Ralf_Georg_Czapla/Presse/Eintrage/2012/10/26_Eintrag_1.html |periódicu= |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

Conócense tamién nesti aspeutu una carpeta compuesta por venti litografíes del artista gráficu y pintor Otto Heinrich Strohmeyer, inspiraes nos sos ballets ''Hermes'' y ''Spatzanz'' (presentada en 1919),&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= |apellíu= |títulu= Clara Bauroff Mappe. Litographien nach dem &quot;Hermes&quot; und &quot;Speertanz&quot; |url= https://www.vialibri.net/years/items/6152113/1895-strohmeyer-platenius-ottheinrich-di-otto-heinrich-clara-bauroff-mappe-litographien-nach-dem |periódicu= viaLibri |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt; una serie de dibuxos del ilustrador vienés B. F. Dolbin, etc.

En 2011, publicar el llibru ''Wandlung aber ist das Leben'', nel que'l profesor de Lliteratura alemana Ralf Georg Czapla recueye parte de la so obra poética.

== Biografía ==

'''Klara Amanda Anna Baur''' foi la cuarta de los seis fíos del matrimoniu formáu por Arthur Baur (1858-1923), notariu real del [[Estáu federáu (Alemaña)|estáu]] de Baviera, y Amélie Trumpler (1868-1957), fía d'un destacáu comerciante de la ciudá de [[Worms (Alemaña)|Worms]]. El so hermanu Friedrich (n. 1890) aportó a un notable empresariu, fundador del Grupu Baur, consideráu a la so muerte en 1965 como'l cuartu tresportista más importante d'Alemaña.{{sfn|VV. AA.|2008|p= 70}}{{sfn|Streifeneder|2015|pp= }}&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Gerda |apellíu= Völk |títulu= Ein ungleiches Geschwisterpaar |url= https://www.obermain.de/lokal/lichtenfels/art2414,301731 |periódicu= Obermain-Tagblatt |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

Magar la oposición de la familia, Klara fórmase como actriz en Munich (1913-5), al empar que se matricula na conocida Escuela Bode de Ximnasia Rítmica de la capital, fundada por Rudolf Bode en 1911. Intervién na xira del grupu ''Münchner Tanzgruppe'',{{sfn|Toepfer|1997|p= 238}} empobináu por Jutta von Collande y Andreas P. Scheller y basáu sobremanera nos presupuestos radicales de la [[Expresionismo|escuela espresionista]] del momentu.{{sfn|Fjeldsøy|2013|p= 490}} En 1920, participa con Collande y María Müllerbrunn na obra ''Primavera'' [sic], en que los trés baillarines actúen con independencia al ritmu de tres arpes separaes (finalmente, una imponse a les otres dos).&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Karl Eric |apellíu= Toepfer |títulu= Two Other Early Dance Groups |url= https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft167nb0sp&amp;chunk.id=d0y5814&amp;toc.depth=100&amp;toc.id=d0y5716&amp;brand=eschol |periódicu= UC Press Y-Books Collection, 1982-2004 |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, escribe xuntu al cineasta húngaru Pál Fejös el guión de la película muda ''Pán'', na qu'apaez tamién como actriz.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt0241861/|títulu=IMDb – ''Pán'' (1920)}}&lt;/ref&gt;

En xineru de 1921, contrái matrimoniu col aristócrata húngaru István Ferenc János Joszef Hippolyt Kasimir Zichy de Zich y Vásonkeö, conde de Zichy (n. 8 abr. 1865; trenta años, pos, mayor qu'ella), del que se divorcia cuasi darréu. Al paecer, nun pudo soportar la rotura, llegando a suicidase'l 14 de xunu d'esi mesmu añu.&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= |apellíu= |títulu= Istvan Franz Johann Joseph Hippolyt Kasimir Zichi, graf Zichy |url= https://geneall.net/de/name/1875818/istvan-franz-johann-joseph-hippolyt-kasimir-zichi-graf-zichy/ |periódicu= Geneall.net |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

Tamién daquella, más concretamente nel branu de 1922, conoz al novelista y filósofu [[Hermann Broch]], quien el 8 de setiembre dedíca-y el sonetu ''Die Tänzerin'' (n'[[Idioma español|esp.]], ''La baillarina''), «fechu a midida pa Claire Bauroff»,&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Hermann |apellíu= Broch |títulu= Die Taenzerin (fuer Claire Bauroff nach Mass gearbeitet) |url= https://brbl-dl.library.yale.edu/vufind/Record/3441273 |periódicu= Yale University Library |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;{{sfn|Broch|2009|pp= 32-33}} col que entabla una enllargada rellación epistolar, especialmente, sobre temes lliteraries y culturales, hasta'l so fallecimientu en mayu de 1951.

[[Ficheru:Claire Bauroff Binder.jpg|thumb|left|Claire Bauroff interpretando una de les ''Consolaciones'' de [[Franz Liszt]]. Fotografía realizada por Alexander Binder en 1925.]]
Empieza equí una esitosa xira d'actuaciones per Europa (en 1928, presentar con [[Joséphine Baker|Josephine Baker]] en Copenḥague y Estocolmo), solo avafada poles crítiques, de cutiu feroces, de quien consideren qu'una muyer «abondo harmoniosa» nun tien necesidá d'exhibise n'escena íntegramente desnuda.&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Vera |apellíu= Alexandrowa |títulu= OH JOSEPHINE OCH REVYN FRÅN WIEN |url= http://runeberg.org/scenen/1928/0431.html |periódicu= Scenen. Tidskrift för Teater, Musik och Film |fechaaccesu= 2 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Thomas |apellíu= Vogel |títulu= Wie Nacktänzerin Klara Baur zur Künstlerbohème wurde |url= https://www.swp.de/suedwesten/landkreise/kreis-neu-ulm-bayern/wie-nacktaenzerin-klara-baur-zur-kuenstlerboheme-wurde-17914763.html |periódicu= swp.de |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

Sobresal igualmente nesti aspeutu la so actuación en Viena'l 26 de payares de 1922, a la que garrasti'l so compatriota la tamién actriz y baillarina [[Anita Berber]], quién se maravió de que daquién pudiera baillar entá más desnuda qu'ella».&lt;ref&gt;Fonte: {{cita noticia|nome= |apellíu= |títulu= Bauroff, Claire |url= http://litkult1920er.aau.at/?q=lexikon/bauroff-claire |periódicu= ÖSTERREICHISCHE KULTUR UND LITERATUR DER 20er JAHRE |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

Cabo resaltar tamién nesti casu la so participación nel documental ''Wege zu Kraft und Schönheit – Ein Film über moderne Körperkultur'' (''El camín de la fuercia y la guapura – Una película sobre la cultura corporal moderna''),&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt0193620/|títulu= IMDb – ''El camín de la fuercia y la guapura'' (1925)}}&lt;/ref&gt; empobináu por Nicholas Kaufmann y Wilhelm Prager y estrenáu en Finlandia n'ochobre de 1925, consideráu, ente otres cuestiones, como una defensa a estazón del [[nudismu]], que la so curtia apaición xunto a personalidaes de la dómina como l'actor y deportista [[Johnny Weissmüller]], l'actriz y baillarina austroalemana conocida artísticamente como [[La Jana (actriz)|La Jana]], l'empresariu [[John D. Rockefeller]], el boxeador [[Jack Dempsey]] o hasta'l mesmu [[Benito Mussolini]] (que la so participación tamién refugar)&lt;ref&gt;Ver p. ex.: {{cita llibru|apellíu= Westerman |nome= Frank |añu= 2013 |títulu= El destín de los caballos blancos – Una hestoria distinta del sieglu XX |serie= El güeyu del tiempu |allugamientu= |editorial= Siruela |volume= 74 |páxines= |isbn= 9788415937463 }}&lt;/ref&gt; foi prohibida pola censura,{{sfn|Czapla|2015|p= 68}} o la presentación en Viena un añu antes del drama coreográficu ''Das Licht ruft'' (''La lluz ta llamando''), con música de Franz Salmhofer, nel que l'actriz encarna a siete personaje, denunciáu por dellos sectores de la sociedá austriaca pola falta de ropa» (n'[[Idioma alemán|al.]], ''kostümlosigkeit'') de l'artista.{{sfn|VV. AA.|2008|p= 82}}

Dende 1927, caltién una cierta rellación sentimental (nun ta claro que llegaren a contraer matrimoniu) col historiador y filósofu xudíu, íntimu amigu de [[Hermann Broch|Broch]], Paul Schrecker (1889-1963),{{sfn|Lanouette|2013|p= 77}} quien, tres la llegada del [[Alemaña nazi|réxime nazi]] y la so consiguiente espulsión de l'[[Academia Prusiana de les Ciencies]], fuxe a París en 1933.&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= |apellíu= |títulu= Paul Schrecker papers (1921-1964) |url= http://dla.library.upenn.edu/dla/ead/ead.html?id=EAD_upenn_rbml_PUSpMsColl987 |periódicu= University of Pennsylvania |fechaaccesu= 4 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt; Klara, quien en realidá se dixebró de Paul va unos meses, quedar en Baviera curiando de la so madre, al empar que se gana la vida como profesora de ballet.

En 1944, el pisu de la Schellingstraßy de Munich onde viven los dos ye destruyíu polos bombardeos aliaos. El so hermanu Friedrich regála-yos entós una enorme casona en [[Gräfelfing]], pela rodiada de la capital, na que madre y fía moren hasta la muerte d'aquella en 1957,{{sfn|VV. AA.|2008|p= 70}} y na que s'establez el ''Institut für Autogenes Training und Atemtherapie'' (Institutu d'[[Entrenamientu autógeno|Entrenamientu Autogénico]] y [[Terapia respiratoria|Terapia Respiratoria]]), allugáu nel nᵘ 9 de la Tassilostraßy, que dirixe mientres venti años.&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Ralf Georg |apellíu= Czapla |títulu= Der Unternehmer Friedrich Baur und die Tänzerin Claire Bauroff |url= https://issuu.com/echt/docs/echt_ausgabe_34_2016_web_komplett |periódicu= ECHT OBERKRANFEN |fechaaccesu= 5 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

Finó nuna residencia pa vieyos el [[7 de febreru]] de 1984, a los 88 años d'edá.{{sfn|Czapla|2015|pp= }}&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= |apellíu= |títulu= Bauroff, Claire |url= http://litkult1920er.aau.at/?q=lexikon/bauroff-claire |periódicu= ÖSTERREICHISCHE KULTUR UND LITERATUR DER 20er JAHRE |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia|nome= Oliver |apellíu= Bentz |títulu= CHOREOGRAPHIE DER NACKTHEIT |url= http://www.czapla-germanistik.de/Ralf_Georg_Czapla/Presse/Eintrage/2012/10/26_Eintrag_1.html |periódicu= |fechaaccesu= 3 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt;

== Obra poética ==

* {{cita llibru|apellíu= Bauroff |nome= Claire |apellíu2= Czapla |nome2= Ralf Georg [editor] |añu= 2011 |títulu= Wandlung aber ist das Leben |allugamientu= |editorial= Bernstein Verlag |isbn= 978-3939431619 }}

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* {{cita llibru|apellíu= Broch |nome= Hermann |añu= 2009 |títulu= Poesie |serie= Versus |allugamientu= |editorial= Città Nuova |volume= 3 |páxines= |isbn= 978-8831171090 }}
* {{cita llibru|apellíu= Czapla |nome= Ralf Georg |añu= 2015 |títulu= Die ungleichen Geschwister – Der Unternehmer Friedrich Baur und die Tänzerin Claire Bauroff |allugamientu= |editorial= |isbn= 978-3492057257 }}
* {{cita llibru|apellíu= Fjeldsøy |nome= Michael |añu= 2013 |títulu= Kulturradikalismens Musik |serie= Danish Humanist Texts and Studies |allugamientu= |editorial= Museum Tusculanum Press |volume= 45 |páxines= |isbn= 978-8763538947 }}
* {{cita llibru|apellíu= Lanouette |nome= William |añu= 2013 |títulu= Genius in the Shadows |allugamientu= |editorial= Skyhorse Publishing, Inc. |páxines= |isbn= 978-1628734775 }}
* {{cita llibru|apellíu= Streifeneder |nome= Wolf |añu= 2015 |títulu= Die Zerschlagung – Das Unternehmen Friedrich Baur 1925 bis 2015 |allugamientu= |editorial= epubli |páxines= |isbn= 978-3737525114 }}
* {{cita llibru|apellíu= Tacke |nome= Alexandra |añu= 2017 |títulu= Schnitzlers &quot;Fräulein Else&quot; und die Nackte Wahrheit |serie= Literatur, Kultur, Geschlecht |allugamientu= |editorial= Böhlau Verlag Köln Weimar |volume= 67 |páxines= |isbn= 978-3412224974 }}
* {{cita llibru|apellíu= Toepfer |nome= Karl Eric |añu= 1997 |títulu= Empire of Ecstasy – Nudity and Movement in German Body Culture (1910-1935) |allugamientu= |editorial= University of California Press |páxines= |isbn= 978-0520918276 }}
* {{cita llibru|apellíu= VV. AA. |nome= |añu= 2008 |títulu= Jahrbuch zur Kultur und Literatur der Weimarer Republik |allugamientu= |editorial= Text + Kritik |páxines= |isbn= 978-3883779515 }}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat}}
* {{Versalita|Deutsche National Bibliothek}}. [https://portal.dnb.de/opac.htm;jsessionid=Yp427kExB4xHlecotahuG3vsTa8-4_RQWje9G45Y.prod-fly1?query=claire+bauroff&amp;method=simpleSearch '''Claire Bauroff'''] (3 creitos).
* [[Internet Movie Database|IMDb]]. [https://www.imdb.com/name/nm2185137/?ref_=tt_ov_wr '''Claire Bauroff'''] (1 creitu).
* Oliver Bentz. [https://austria-forum.org/af/Wissenssammlungen/Essays/Kunst/Choreographie_der_Nacktheit '''Choreographie der Nacktheit'''] (n'alemán).
* Gerda Völk. [https://www.obermain.de/lokal/altenkunstadt-burgkunstadt-weismain/art2415,385963 '''Eine Tänzerin mit Mut zu neuen Wegen'''] (n'alemán).


{{NF|1895|1984|Bauroff, Claire}}


{{Tradubot|Claire Bauroff}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Alemaña]]
[[Categoría:Actores y actrices de cine mudu]]
[[Categoría:Modelos d'artistes]]
[[Categoría:Nackttanz]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>msuy132vwb7tvu1qc2y64wchd8r51mi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Clarice Taylor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147322</id>
    <revision>
      <id>3703338</id>
      <parentid>3600382</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2409" xml:space="preserve">{{persona |fecha de nacencia=20
de setiembre de 1917
|llugar de nacencia=[[Virxinia]], [[Estaos Xuníos]]
|fecha de fallecimientu=30 de mayu de 2011
|llugar de fallecimientu= [[Nueva Jersey]], Estaos Xuníos
|ocupación=[[actriz]]}}

'''Clarice Taylor''' (20 de setiembre de 1917 – 30 de mayu de 2011)&lt;ref name=boston&gt;{{Cita web|títulu=Clarice Taylor of 'The Cosby Show' dies at 93|url=http://www.boston.com/ae/tv/articles/2011/06/02/clarice_taylor_of_the_cosby_show_dies_at_93/|obra=Boston.com|fechaaccesu=2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=people&gt;{{Cita web|títulu=Cosby Show Actress Clarice Taylor Dies|url=http://www.people.com/people/article/0,,20499186,00.html|obra=People.com|fechaaccesu=2011}}&lt;/ref&gt; foi una [[actriz]] de [[teatru]], [[cine]] y [[televisión]] d'[[Estaos Xuníos]].

==Biografía==
Nació en [[Virxinia]] pero se crió en [[Harlem]], [[Nueva York]]. Fízose famosa pola so apaición na serie televisiva ''[[The Cosby Show]]''. Foi nomada a un [[Premiu Emmy]] en 1986 por dicha actuación. Tamién actuó na serie ''Nurse'', interpretando a Harriet en ''[[Sesame Street]]'' y a Emma en ''[[Sanford and Son]]''.&lt;ref&gt;{{Cita noticies |nome=Dennis |apellíu=Hevesi |publicación=[[The New York Times]] |títulu=Clarice Taylor Dies at 93; TV’s Cosby Called her Mom |url=http://www.nytimes.com/2011/06/03/arts/television/clarice-taylor-dies-at-93-tvs-cosby-called-her-mom.html?ref=deathsobituaries |fecha=2011}}&lt;/ref&gt;

La so primer apaición en cine dar na película ''Change of Mind'' (1969). Depués actuó en películes como ''Tell Me That You Love Me, Junie Moon'' (1970), ''Play Misty For Me'' (1971), ''Such Good Friends'' (1971), ''Five on the Blackhand Side'' (1973), ''Nothing Lasts Forever'' (1984), ''Sommersby'' (1993) y ''Smoke'' (1995).

==Fallecimientu==
Clarice Taylor morrió d'una [[Ataque cardiacu|falla cardiaca]] a la edá de 93 años en [[Nueva Jersey]].&lt;ref name=boston/&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

==Enllaces esternos==
{{Traducíu ref|en|Clarice Taylor|oldid=707128877|trad=parcial|fecha=17 de febreru de 2016}}
* {{IMDb nome|id=0852146|name=Clarice Taylor}}
* {{IBDB nome|88748}}
{{NF|1917|2011|Taylor, Clarice}}


{{Tradubot|Clarice Taylor}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Actores y actrices de cine d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>qyshxvtvglj6tykos2rlv066zeew8p8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Claudia di Girolamo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147548</id>
    <revision>
      <id>3703365</id>
      <parentid>3694415</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:32:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85266" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Claudia del Carmen Di Girolamo Quesney''' {{nym}} ye una [[actriz]] [[chile|chilena]] d'ascendencia [[italia]]na de llarga y polifacética trayeutoria,&lt;ref&gt;[http://miradamaga.cl/la voz-que-apurre-el teatru/ La voz qu'apurre'l teatru]&lt;/ref&gt; que trabayó tamién como [[dramaturga]] y [[direutora de teatru]].&lt;ref&gt;[http://www.lasegunda.com/Noticias/CulturaEspectaculos/2014/09/964960/en-la-tv-soi-un preséu-pero-en-el teatru-mando-yo/ Na televisión soi un preséu pero nel teatru mando yo] {{Wayback|url=http://www.lasegunda.com/Noticias/CulturaEspectaculos/2014/09/964960/en-la-tv-soi-un preséu-pero-en-el teatru-mando-yo/ |fecha=20140929233843 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://diario.latercera.com/2011/03/05/01/contenido/cultura-entretencion/30-61373-9-claudia-di-girolamo-tresforma-el-mapocho-n'escenariu teatral.shtml Claudia di Girólamo tresforma'l Mapocho n'escenariu teatral]&lt;/ref&gt; Di Girolamo ye considerada una de les meyores actrices de [[teatru]] [[chilenu]] del [[sieglu XXI]]&lt;ref&gt;[http://www.memoriachilena.cl/602/w3-article-100705.html Muyeres nel teatru (1950-2010): actrices, direutores y dramaturgues]&lt;/ref&gt; y una de les intérpretes de les artes escéniques más rentables na hestoria de la industria de la [[televisión chilena]].&lt;ref&gt;[http://blog.dafiti.cl/la-dorada-les-teleseries/ La dómina dorada de les teleseries]&lt;/ref&gt; Ye fía del destacáu artista [[Italia|ítalo]]-[[chilenu]] [[Claudio di Girolamo Carlini|Claudio Di Girolamo Carlini]].

Mientres la década de 1980, los rexistru de Di Girolamo tuvieron marcaos pol ésitu con delles actuaciones aclamaes pola crítica,&lt;ref&gt;[http://www.memoriachilena.cl/archivos2/pdfs/MC0060865.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.latercera.com/noticia/los-titeres-la-teleserie-mas-aplaudida-de-la-television-chilena-cumple-30-anos/ Los Títeres: la teleserie más aplaudida de la televisión chilena cumple 30 años]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://actrizchilena.blogspot.cl/2008/10/grandes-personaxes-luisa-san-lucas-de.html?view=mosaic Grandes personaxes: Luisa San Lucas]&lt;/ref&gt;ocupáu los papeles estelares nes telenoveles ''[[La madrasca (telenovela chilena)|La madrasca]]'', de 1981 y ''[[La nueche del cobarde]]'' en 1983, d'[[Arturo Moya Grau]]​, consolidándose a mediaos de década con ''[[Los Títeres]]'', de 1984 y ''[[Secretu de familia]]'' en 1986, de [[Sergio Vodanovic]].​ 

En 1990, col regresu de la [[democracia]] tres la cayida de la [[Dictadura Militar (Chile)|dictadura d'Augusto Pinochet]], Di Girolamo robló contratu con [[Televisión Nacional de Chile|la televisión estatal]], onde dio entamu al periodu más esitosu de la so carrera.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.cl/noticias/cultura-y-entretencion/notes donar/2003-03-08/193502.html La Doña Di Girolamo] {{Wayback|url=http://www.lanacion.cl/noticias/cultura-y-entretencion/notes donar/2003-03-08/193502.html |fecha=20170118032359 }}&lt;/ref&gt; Encabezó les primeres superproducciones de la historia de la televisión chilena, con ''[[Trampes y caretes]]'' de 1992, ''[[Estúpidu cupido]]'' de 1995, ''[[Oru verde (telenovela)|Oru verde]]'' de 1997, ''[[Iorana]]'' de 1998, ''[[La fiera (telenovela chilena)|La fiera]]'' de 1999, ''[[Romané]]'' de 2000, ''[[Pampa Ilusión]]'' de 2001, ''[[El circu de les Montini]]'' de 2002, ''[[Puertes adientro]]'' de 2003, ''[[Los Pincheira]]'' de 2004 y ''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]'' de 2006. Hasta finales de los años de 2000, foi la figura femenina más importante de la llamada Dómina d'Oru de les telenoveles de [[Vicente Sabatini]].&lt;ref&gt;[http://www.latercera.com/noticia/claudia-di-girolamo-axusta-salida-antemanada-de-tvn-tres-18-ano/ Claudia Di Girólamo axusta salida antemanada de TVN tres 18 años]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://foros.fotech.cl/topic/152653-actrices-revista-wiken-carolina-arregui-y-claudia-di-girolamo/ Claudia Di Girolamo y Carolina Arregui]&lt;/ref&gt; Reconocida pol so desendolque ríxidu y decidíu nos estudios de televisión y sobre los escenarios de teatru. Destacóse pol so versatilidad al interpretar una estensa gama de papeles y ye llargamente apreciada poles sos actuaciones en teatru y telenoveles melodramátiques ya históriques, anque los sos mayores ésitos algamar con [[drama|drames]] [[románticu|románticos]] col so coestrella [[Francisco Reyes]].&lt;ref&gt;[http://www.tvn.cl/teleseries/matriarques/como se conocieron-panchu-reis-y-claudia-di-girolamo-1618149 ¿Cómo se conocieron Panchu Reyes y Claudia Di Girolamo?]&lt;/ref&gt;

En 2006, Di Girolamo ye nomada por ''[[Chile escueye]]'' como la «meyor actriz chilena de tolos tiempos».&lt;ref&gt;[https://issuu.com/revistanos/docs/nosconcemarzo2011/93 Entrevista a Claudia Di Girolamo - Revista Nos]&lt;/ref&gt;

En 2011 pola so interpretación na serie ''[[Prófugos (serie de televisión)|Prófugos]]'' foi nomada a una Ninfa d'Oru a la «Meyor actriz en drama» na 51ª edición del [[Festival de Televisión de Montecarlu|Festival Internacional de Televisión de Montecarlu]].&lt;ref&gt;[https://actor-chilenu.blogspot.cl/2012/05/profugos-consigue-delles nominaciones.html?view=flipcard Prófugos consigue delles nominaciones pal Festival de Televisión de Mónaco]&lt;/ref&gt;

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Claudia Di Girolamo Quesney nació en [[Santiago de Chile]] en 1956. El so padre, [[Claudio Di Girólamo|Claudio Di Girolamo Carlini]] ([[1929]]), ye un [[direutor de teatru]] y [[dramaturgu]], y la so madre, María Carmen Quesney Besa, ye una [[asistente social]]. Los sos antepasaos paternos fueron emigrantes [[italianos]]. El so güelu, Giulio Di Girolamo Antonuzzi ([[1902]]-[[1998]]), orixinariu de [[L'Aquila]], foi pintor y restaurador de pintures. Los güelos de Di Girolamo, dempués la [[Segunda Guerra Mundial]], emigraron a [[Chile]] na busca de nueves perspeutives de vida. En 1948 Giulio, la so esposa Elvira Carlini Brandi ([[1905]]-[[1983]]) y los sos trés fíos, Paolo, Vittorio y Claudio, llegaron a América Llatina y aniciáronse en Chile.

Los padres de Claudia Di Girolamo, Claudio y Carmen, conocer en trabayos sociales entamaos pol sobrín de Claudio, Mariano Di Girólamo Carlini en [[San Miguel (Chile)|San Miguel]]; tiempu dempués de conocese, contraxeron matrimoniu en 1954 y tuvieron cinco fíos: Francesco, Claudia, Teresita, Paolo y Roberto. 

El so padre, escenógrafu y direutor teatral, foi carismáticu y estimulante pal so desenvolvimientu como actriz, anque daqué ausente nel planu cotidianu y domésticu. Los discutinios de sobremesa yeren [[teoría|teóriques]], [[ideoloxía|ideolóxiques]], estétiques y l'esixencia yera suprema: había que ser santu o [[artista]], y no posible xeniu. Dende pequeña, Claudia acompañó al so padre al teatru y eso definió entá con más nitidez la so vocación: “Baxar les escaleres del [[Ictus]] y ver a los actores maquillándose yera como abrir un llibru de cuentos. Alucinábame mirar al mio pá clavando clavos, pintando y que m'amosara d'ónde venía l'agua que salía milagrosamente pol lavatorio d'una escenografía na que tuviera trabayando”, declaró l'actriz. 

Los primeros años la familia vivió en [[Vitacura]], [[Santiago de Chile|Santiago]], ciudá na que Claudia Di Girolamo se crio y asistió colexu inglés Trewhela's School y depués al Colexu Institución Teresiana de [[Los Condes]]. L'actriz aprendió [[Idioma inglés|inglés]] y [[Idioma italianu|italianu]]. La so educación foise atayada tres el [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973]] d'[[Augusto Pinochet]], con tan solo 17 años d'edá. Nuna entrevista dixo «[...] A pesar de que yo yera una adolescente pa la [[Unidá Popular]], viviera intensamente esi periodu faciendo trabayos comuñales, esto ye, yo yera parte d'esa esplosión, na que podía participase y opinar, onde toos yéramos iguales y onde había llibertá pa exercer lo qu'unu yera». Dos años dempués, en 1975, ingresó a estudiar [[actuación]] nel [[Teatru Nacional Chilenu|Teatru Nacional Chilenu (TNCH)]] de la [[Facultá d'Artes de la Universidá de Chile]] de Santiago. «[...]&quot;Cuando llegué nun taben esos grandes maestros colos qu'unu quería estudiar. Esa foi la primer desilusión. Depués foi dase cuenta de que tabes nun ambiente de rocea, onde tol mundu tenía mieu ya inclusive los tos compañeros yeren sospechosos de pertenecer a la [[Direición d'Intelixencia Nacional|DINA]]. Entós dexé la carrera por un tiempu y empecé a trabayar con Enrique Noisvander&quot;». Na Escuela de Teatru de la reconocida universidá, foi compañera de los destacaos actores chilenos, ente ellos; [[Alfredo Capo]], [[Maricarmen Arrigorriaga]], [[Roxana Campos]] y [[Rosa Ramírez]], los que la denominaben ''La Pinky''.

== Carrera artística ==
{{AP|Filmografía de Claudia Di Girolamo}}

=== Entamos ===
Di Girolamo dexó la universidá decidida a convertise n'actriz y un día Enrique Noisvander, que dirixía una esitosa compañía de teatru de mimos. Impresionáu pol so entusiasmu, Noisvander integrar al repartu de la so producción, ''Educación Seximental'', de 1976.&lt;ref&gt;[http://www.memoriachilena.cl/602/w3-article-121905.html Educación Seximental, 1976]&lt;/ref&gt; «Cuando Noisvander llamóme acepté darréu». Tuvo De conxelar los sos estudios na escuela de teatru pa dedicase dafechu al trabayu pos s'incorporó a la compañía que tenía funciones tola selmana. N'escena, protagonizó un desnudu al pie del so compañeru d'repartu, Juan Obilinovic.&lt;ref&gt;[http://www.lacuarta.com/noticia/di-girolamo-vese-igual-de-lola-que-fai-34-anos/Di Girólamo vese igual de lola que hai 34 años]&lt;/ref&gt; La obra foi un ésitu, recibió bones crítiques pola so actuación y dexó-y empezar con una polifacética carrera en teatru.&lt;ref&gt;[https://teatru-nescafe-delasartes.cl/a-65-anos-de-los mimos-de-noisvander-rescatando-l'arte-del silenciu/A 65 años de los mimos de Noisvander rescatando l'arte del silenciu/]&lt;/ref&gt; En 1977, protagonizó'l curtiumetraxe ''Mutis'', dirixíu por [[Benjamín Galemiri]].&lt;ref&gt;[https://www.galemiri.cl/biografia/ Galemiri / biografía]&lt;/ref&gt; Con una ascendente carrera teatral en 1979 protagonizó ''Cero a la izquierda'', dirixida por Gustavo Meza y depués en 1981, ''Teyáu de vidriu'',&lt;ref&gt;[https://books.google.cl/books?id=dApXAAAAMAAJ&amp;q=claudia+di+girolamo+cristian+campos&amp;dq=claudia+di+girolamo+cristian+campos&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiHiLbyu_rbAhUCNZAKHVJoCAs4ChDoAQgmMAA Publicidá y aviso - Teyáu de vidriu 1981]&lt;/ref&gt; xunto a [[Cristián Campos]], [[Mauricio Pesutic]] y [[Rodolfo Bravo]], dirixíos por [[Jaime Vadell]].&lt;ref&gt;[https://books.google.cl/books?id=C50wAAAAYAAJ&amp;q=claudia+di+girolamo+cristian+campos+nato&amp;dq=claudia+di+girolamo+cristian+campos+nato&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiu1Lf9v_rbAhXCiJAKHbLcAfwQ6AEINDAD Opinión de Teyáu de Vidriu - Revista Paula]&lt;/ref&gt;

El so debú en televisión foi con un curtiu papel na miniserie de la cadena televisiva de [[Televisión Nacional de Chile]] ''[[Martín Rivas (telenovela de 1979)|Martín Rivas]]'' (versión de 1979), basada na novela homónima d'[[Alberto Blest]]. Na que compartía escena con [[Sonia Viveros]] y [[Malú Gatica]], ente otros. Nuna entrevista dixo: «&quot;Recuerdo la cantidá d'hores que s'invertíen en peñaos. Patricio Araya yera bien minuciosu, pero encantábame porque me gusta enforma amarutame&quot;». A pesar de la bona esperiencia, l'actriz nun se convencía en faer teleseries. [[Liliana Ross]], actriz y docente TNCH, señaló: &quot;Claudia nun taba bien contenta cola televisión. Nesa dómina toes yéramos bien esnob y teníamos una pose bien intelectual. La televisión yera considerada un arte de segunda categoría&quot;.
Foi'l direutor de teatru Gustavo Meza quien llogró convencela. Claudia, que yá tenía a la so fía Raffaella y precisaba el sueldu. Nuna entrevista señaló:
{{Cita| &quot;Les lucas veníenme bien. La Rafaella taba pequeña, entós tener un sueldu yera un descansu. Pero igual yo remontábame. Por que veas lo paradóxica que ye la vida: nunca proyeuté faciendo teleseries. Solamente proyeutábame en teatru. Creía que la televisión diba ser namái por un ratu, pero a esta edá, les teleseries yá son parte de la mio vida&quot;.|Claudia Di Girólamo}}

=== Década de 1980 ===
Con tan solo 24 años, la fama llegó-y de secute cuando s'integró al Área dramática de [[Canal 13 Chile|Canal 13]] —por una invitación del productor Ricardo Miranda— na esitosa producción ''[[La madrasca (telenovela chilena)|La Madrasca]]'' (1981) d'[[Arturo Moya Grau]], protagonizada por [[Jael Unger]] y [[Walter Kliche]]. Nesta telenovela interpretó a Luna San Lucas, una rebalba rapaza de clase alta que nun aceptaba a la so madrasca. Resultó ser una esperiencia dura pa la nueva actriz, pero que lu sirvió pa siguir incursionando rápido en televisión. &quot;Tenía munchos resquemores col xéneru porque cuando chica namái vía [[teleserie]]s [[venezuela|venezolanes]], entós tenía esa imaxe de que tou yera ayenu, falsu. Pensaba que ''La Madrasca'' diba ser caótica&quot;, confiesa l'actriz sobre la teleserie qu'en 1981 paralizó al so país.

Mientres les grabaciones, l'actriz caltuvo dellos conflictos col autor orixinal de la teleserie, [[Arturo Moya Grau]]. A él, naide osaba camuda-y una coma nos sos parllamentos. Moya Grau yera &quot;padre de les teleseries chilenes&quot;, un intocable, pero pa Claudia yera la so primer telenovela y como'l so personaxe, Lluna, yera nueva, y ella sentía que tenía de falar como la xente de la so xeneración. El problema yera que los testos dicíen otra cosa. Entós ella, ensin permisu, diba y camudaba los parllamentos. Polo que caltuvo dellos conflictos col respetáu autor de telenoveles.

«Con Moya Gran engarrábamos enforma. Dempués de ver la teleserie, llegaba a reclamame colos testos sorrayaos y dicíame: Claudia, camudasti esto, esto y esto. ¿Por qué?, dicíame bien enoxáu. Yo esplicábalu que la xente nuevo nun falaba asina y el respondíame: Si vender fuera nun se va entender, naide va entender lo que dicimos. Y él diba y quexábase col direutor [[Óscar Rodríguez Gingins|Óscar Rodríguez]]. Entós l'actor [[Jaime Vadell]], aconseyábame: Claudia, di los testos como tán escritos. Son maraviyosos asina. Nun hai que camuda-yos nin un puntu. Ende empecé a aprender. Entendí que yo tenía que faer un trabayu internu, que nun importaben tanto les pallabres, sinón cómo les dicía», esplicó l'actriz.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://foros.fotech.cl/topic/118254-actrices-claudia-di-girolamo-los-capitulos-desconocíos-de-la so-carrera-la reina-de-les-teleseries-tien-51-anos-y-nun entama-retirase/ |títulu=Claudia Di Girolamo: Los capítulos desconocíos de la so carrera =7 de marzu de 2008 |editorial=Revista Wikén}}&lt;/ref&gt;

En 1984, Di Girólamo siguió incursionando nel xéneru de les producciones dramátiques como ''[[Los Títeres]]'', nesta ocasión ye onde encarnó'l rol protagonista xunto a [[Gloria Münchmeyer]]. Esta postrera interpretaba magistralmente a l'antagonista de la hestoria, yá que el so personaxe yera demasiáu accidente. Nos años siguientes intervién en ''[[Ángel malu (telenovela chilena)|Ángel Malu]]'' encarnando a Lía y ''[[Secretu de familia]]'' (1986). Nesta postrera interpretó a la heroína Xenia, una formosa y humilde muyer qu'exerz como cordudera na familia Protagonista, compartiendo roles con [[Walter Kliche]], [[Marés González]], [[Patricia Rivadeneira]] y [[Cristián Campos]]. —La mayoría de los sos trabayos en televisión d'esta dómina son dramáticos—.

En 1987 participa nel ''remake'', ''[[La invitación (telenovela)|La invitación]]'' (1987), —tercer telenovela escrita por [[Jorge Díaz Saenger]] para [[Canal 13 Chile|Canal 13]]—, interpretando al so tercer personaxe complexu tres ''Los Títires'' y ''Secretu de familia'', encarnando a una muyer que sufre d'un [[paralís]] que la obliga permanecer en [[siella de ruedes]] tres un ataque causáu na piscina del hotel. Na telenovela comparte creitos con, [[Walter Kliche]], [[Gloria Munchmeyer]], [[Alejandro Castillo]], [[Paulina García]], ente otros. La telenovela funcionó en crítica y comercialmente atropando altos índices d'audiencia. 

En 1988, Di Girolamo suspende la so carrera televisiva p'aniciase xunto al so home, l'actor [[Cristián Campos]], en [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. Mientres la estadía en Texas, naz el so últimu fíu, [[Pedro Campos|Pedro]]. Dexó de ser actriz mientres añu y mediu pa ser madre, esposa y dueña de casa, oportunidá qu'aprovechó pa dedicase a la pintura y el dibuxu, afición que tenía abandonada. 

A fines de la [[década de 1980]], actuó n'obres teatrales en televisión, tal como en ''Teatru como nel teatru'' de la cadena [[Chilevisión|Canal 11]], xunto a la compañía de teatru del actor español residente en Chile, [[José Vilar]]. Paralelamente participó na primer versión chilena d'operar rock [[Xesucristu Superestrella]] d'[[Andrew Lloyd Webber]], encarnando a [[María Madalena]].

=== Década de 1990: Afitamientu como protagonista ===
A partir de la década de 1990, dempués d'apaecer en papeles estelares nes telenoveles más importantes de la década de 1980, apréciase una mayor variedá de rexistros nos sos papeles, con un mayor protagonismu en televisión. Di Girolamo consiguió un papel protagonista en ''[[Volver empezar|Volver Empezar]]'', telenovela pola cual consiguió debú na cadena de [[Televisión Nacional de Chile]],&lt;ref&gt;[https://books.google.cl/books?id=PJMwAAAAYAAJ&amp;q=claudia+di+girolamo+alfredo+capo&amp;dq=claudia+di+girolamo+alfredo+capo&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjwyovFxfrbAhVJE5AKHdc5AAgQ6AEIRTAG/ Jael Unger, Claudia Di Girolamo y Luz Croxatto lleguen a TVN]&lt;/ref&gt; el mesmu añu que marcó'l definitivu regresu de la democracia nel so país depués de la dictadura pol réxime militar en Chile. La xestión de la so incorporación a la canal estatal foi influyida pola productora [[Sonia Fuchs]]. A partir d'esta telenovela, les sos actuaciones tuvieron acompañaes pola so ''partenaire'' [[Francisco Reyes]], con quien trabayó asiduamente hasta los finales de 2009. El so debú cinematográficu foi en ''Amelia Lópes O'Neil'' de [[Valeria Sarmiento]] y ''Dos muyeres na ciudá'', dirixida pol so padre, [[Claudio di Girólamo]].

En 1992, Di Girolamo protagoniza exitosamente ''[[Trampes y Caretes]]'' xunto a [[Bastián Bodenhöfer]], [[Francisco Reyes]] y [[Jael Unger]]. El so rol cautivó l'audiencia.

En 1995, protagonizó xuntu con [[Francisco Reyes]] una esitosa telenovela escrita por [[Jorge Marchant Lazcano]], ''[[Estúpidu Cupido]]''.&lt;ref&gt;[http://www.tvn.cl/programes/muybuenosdias/destacaos/toos-los secretos-de-estupido-cupido-2384151 Tolos secretos d'Estúpidu Cupido]&lt;/ref&gt; Trataba avera del amor prohibíu ente una nueva relixosa con un engañador llocutor de radio na década de 1960.&lt;ref&gt;[http://www.teleserieschilenas.cl/2015/03/a-20-anos-del estrenu-de-estupido.html 20 años d'Estúpidu Cupido]&lt;/ref&gt; Di Girolamo y Reyes llevábense bárbaro bien mientres la producción y la so química en pantalla anició que muncha xente creyera que calteníen una rellación, sicasí, dambos negar. Los cassetes de la banda sonora foi un gran ésitu de ventes. Sicasí, ''Estúpidu Cupido'' xeneró discutiniu mientres la so exhibición, por cuenta de les presiones exercíes pola [[Ilesia Católica]] sobre la hestoria d'amor protagonista.

En 1999, interpretó a una muyer de calter contrariu en ''[[La fiera (telenovela chilena)|La Fiera]]'' de [[Víctor Carrasco]], inspirada na obra ''[[La fierecilla domada]]'' de William Shakespeare. Nesta producción compartió roles con [[Francisco Reyes]], [[Luis Alarcón]] y [[Aline Kuppenheim]]. Pola so actuación, Di Girólamo recibió aponderamientos de la crítica y foi ganadora d'un [[Premiu APES]] y un [[TV Grama]] a la «Meyor Actriz», foi nomada pa dellos premios, incluyendo un [[premiu Altazor]]. En teatru, protagonizó la obra ''[[Fedra (Racine)|Fedra]]'' de [[Jean Racine]], dirixida por [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]].

=== Década de 2000: Ésitos y consagración en televisión ===
A empiezos de dómina del 2000, interpretó a Jovanka Antich, una xitana que torna a [[Moxones (Chile)|Moxones]] pa realcontrase col so padre, la so tribu y un antiguu amor en ''[[Romané]]'', dirixida por [[Vicente Sabatini]].&lt;ref&gt;[http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={cc89f345-90ac-4ac7-b005-80f851096d01} TVN graba teleserie de xitanos al estilu mexicanu]&lt;/ref&gt; El so emocionalmente dramática interpretación y el so aparente dominiu del [[Romanín|acentu xitanu]] ganaron l'aplausu de la crítica y una nominación nos [[Premios Altazor 2001|premios Altazor]].&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/magacine/2000/08/07/28723/esti vienres-termina-romane.html/ Esti vienres termina Romané]&lt;/ref&gt; El guionista de la producción, [[Alejandro Cabrera]], escribió la hestoria y el personaxe de Di Girólamo n'inspiración de la obra ''[[La visita de la vieya dama]]'' del escritor suizu [[Friedrich Dürrenmatt]]. Na telenovela, compartió creitos con [[Francisco Reyes]], [[Francisco Melo]], [[Marés González]] —[[Premiu Nacional d'Artes de la Representación y Audiovisuales de Chile|Premiu Nacional de les Artes Escéniques]]—, [[Francisca Imboden]], [[Amparo Noguera]] y [[Antonia Zegers]].&lt;ref&gt;[http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={dc1ecd03-2070-4679-a031-faf17cabf614} Teleseries: Les razones de la paliza de Romané contra Sabor a ti]&lt;/ref&gt;

Depués del ésitu de ''Romané'', encarnó a la sindicalista y sufierta Inés Clark y al correutu Dr. Florencio Aguirre en ''[[Pampa Ilusión]]''. L'actriz cortó'l pelo nel primer capítulu y fora de pantalla trabayó con un fonoaudiólogo pa llegar al tonu grave de Florencio, nun yera xera fácil, púes nun interpretaba a un home, sinón a una muyer qu'asonsañaba selo. Coles mesmes, estudió xuntu médicu ciruxanu y diabetólogo, Manuel García de los Ríos —[[Premiu Nacional de Medicina (Chile)|Premiu Nacional de Medicina]]—, con quien llogró una conocencia sobre la enfermedá de diabétes pa fortalecer el conteníu del personaxe de Florencio. La so doble interpretación facer ganadora d'un [[Premiu APES]] y una nominación al [[Premios Altazor 2002|premiu Altazor]] na categoría de «Meyor Actriz». Amás el so personaxe xuntu al de l'actriz [[Amparo Noguera]], atroparon delles portaes de diarios d'espectáculos, pola primer escena d'un besu con una persona del mesmu xéneru en televisión abierta.

En 2002 protagoniza ''[[El circu de les Montini]]'' xunto a [[Delfina Guzmán]] y [[Francisco Melo]].&lt;ref&gt;[http://www.mercuriovalpo.cl/site/edic/20011227203508/pags/20011228000808.html En San Antonio filman nueva teleserie]&lt;/ref&gt; 

En 2004, interpretó a Marwa Abu Kassem, una matriarca d'una familia árabe en ''[[Los Pincheira]]'', compartiendo repartu con [[Francisco Melo]] y [[Blanca Lewin]], ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mercurioantofagasta.cl/site/edic/20040111030341/pags/20040111040659.html |títulu=Arabes son la minoría étnica presente en Los Pincheira |editorial=Mercuriu Antofagasta, Chile}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url =http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={b433bfd0-23b1-4d54-b705-645985feb378}|títulu=Claudia Di Girolamo: Nun sentí que Canal 13 anovara faciendo la so teleserie=16 de payares de 2003|editorial =Emol Chile|idioma =Español }}&lt;/ref&gt; El so personaxe caltuvo un increíble dominiu nel idioma correspondiente, pero pa llograr esto, tuvo de tomar clases d'árabe p'aprender a falar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mercuriovalpo.cl/site/edic/20040108234409/pags/20040109030222.html |títulu=Claudia di Girólamo y el so papel secundariu en Los Pincheira |editorial=Mercuriu Valparaíso, Chile}}&lt;/ref&gt; Di Girólamo foi nomada a un [[premiu Altazor]] a la «Meyor Actriz en Televisión». L'actriz recibió'l Premiu [[Edward W. Said]] de la Fundación Palestina Belén 2000 pola so contribución al país al personificar magistralmente a una madre árabe en ''Los Pincheira''.&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/nacional/2004/08/13/155765/fundacion-palestina-belen-2000-celebra-tres-ano-de-vida.html Fundación Palestina Belén 2000 celebra trés años de vida]&lt;/ref&gt; Nel mesmu añu, protagonizó la producción ''[[Ídolos (telenovela)|Ídolos]]'', interpretando a una muyer insegura y carente de ciñu que busca abellugu nel alcohol y los antidepresivos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lacuarta.com/diariu/2004/11/01/01.21.4a.ESP.IDOLOS.html |títulu=Claudia di Girólamo defende arca a arca desnudos y temátiques del culebrón=1 de payares de 2004 |editorial=La Cuarta |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304211438/http://www.lacuarta.com/diariu/2004/11/01/01.21.4a.ESP.IDOLOS.html |fechaarchivu=4 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt; Ante'l so rol, l'actriz dixo: «[...]&quot;encántame representar a una muyer que ye políticamente incorreuta, paezme maraviyosu que nun seya una madre y esposa exemplar&quot;». Ella ye una muyer que ta desesperada, viviendo la so pasión, les sos perdes de manera tan desencantada&quot;. Paralelamente participó na obra de teatru Psicosis 4:48 de [[Sarah Kane]], dirixida por [[Alfredo Capo]].&lt;ref&gt;{{cita web |url =http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={b433bfd0-23b1-4d54-b705-645985feb378}|títulu=Alfredo Castro va dirixir a Claudia Di Girolamo=14 de dicimbre de 2002|editorial =Emol Chile|idioma =Español }}&lt;/ref&gt; Esta interpretación foi falagada pol públicu y foi nomada per segunda vegada nel añu un [[premiu Altazor]] a la meyor actriz, pero esta ocasión, por teatru.

{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita|Una (Ella) diseña una carrera de tal manera que lo único que quier ye perpetuar una cierta calidá y un ciertu nivel. Eso ye irremplazable. Nun creo qu'esista naide que pueda reemplazar por casu a [[Marés González]] o [[Delfina Guzmán]]. Cada unu tien la so forma de ver y de faer, que ye bien particular.|''El mercuriu&lt;ref&gt;[http://www.mercurioantofagasta.cl/prontus4_noticies/site/artic/20040929/pags/20040929042031.html Claudia di Girolamo anuncia'l so retiru de les teleseries]. Consultáu'l 18 de xunu de 2018 {{pl}}&lt;/ref&gt;''&lt;br /&gt;[[29 de setiembre]] del [[2004]]&lt;/div&gt;}}
|}
 
En 2005, Di Girólamo fai un altu na so carrera pa estudiar [[lliteratura]] y [[dramaturxa]] en [[Barcelona]], [[España]].

En 2006 llogra l'ésitu de taquilla en ''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]'',&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/magacine/2006/03/06/212932/complices-un empiezu-con-duldes.html/ Cómplices un empiezu con duldes]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/magacine/2006/01/13/207779/complices-la-nueva-teleserie-de-tvn-revela-los sos-planes.html/ Cómplices la nueva teleserie de TVN revela los sos planes]&lt;/ref&gt; una comedia dramática descrita como ''[[novela]] [[moderna]]'' pol públicu, compartiendo escena con [[Francisco Reyes]], [[Francisca Lewin]] y [[Marcelo Alonso]].&lt;ref&gt;[http://www.mercuriovalpo.cl/prontus4_noticies/site/artic/20060114/pags/20060114021649.html El realcuentru de Francisco Reyes y Claudia Di Girólamo En Cómplices]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.latercera.com/noticia/claudia-di-girolamo-y-francisco-reis-tornen-como-pareya-a-tvn/ Claudia Di Girolamo y Francisco Reyes tornen como pareya en TVN]&lt;/ref&gt; Di Girolamo interpretó a Soledad Méndez, una bella y sofisticada [[estafadora]] que crea una vida ficticia p'apoderase de la fortuna d'un excéntrico y multimillonariu d'[[Estaos Xuníos]] que llega a Chile pa conocer a la so familia biolóxica.&lt;ref&gt;[https://elchere.wordpress.com/2006/03/19/complices/Crítica a Cómplices]&lt;/ref&gt; Por dicha actuación, recibió un ensin númberu d'aponderamientos de la crítica escoyida popularmente como la ''«Meyor actriz chilena de tolos tiempos»'' nel programa ''[[Chile escueye|Chile Escueye]]'' de [[Televisión Nacional de Chile|TVN]],&lt;ref&gt;[http://actrizchilena.blogspot.cl/2006/08/claudia-di-girlamola-meyor-actriz-de.html Claudia Di Girólamo ye la Meyor actriz de la historia de Chile según Chile Escueye]&lt;/ref&gt; ganadora d'un [[Copihue d'Oru]] a la «Meyor actriz popular» del añu y un [[TV Grama]] por votación popular, amás d'una nominación al [[Premiu Altazor]] —convirtiéndose nesi entós l'actriz con mayor nominaciones al premiu—. La telenovela convertir nun ésitu de taquilla al intre, convirtiéndose na producción más esitosa del añu, afaciéndose y exhibiéndose en países d'[[América]], [[Asia]] y [[Europa]].&lt;ref&gt;[http://foros.fotech.cl/topic/73690-complices-spoil-el-atanante-final-de-la-esitosa-teleserie-de-tvn/ L'atanante final de la esitosa teleserie de TVN]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.teleserieschilenas.cl/2009/09/complices-sale-al mundu.html/ Cómplices sale al mundu]&lt;/ref&gt; El mesmu añu encarna a la Madre en ''[[Roberto Zucco]]'' (1988), del dramaturgu francés [[Bernard-Marie Koltès]], xuntu con [[Néstor Cantillana]] y empobinada por [[Víctor Carrasco]]. Na obra comparte escena per primer vegada col so fíu, l'actor [[Antonio Campos (actor)|Antonio Campos]].&lt;ref&gt;[http://foros.fotech.cl/topic/50380-roberto-zucco-un homicida-con-nome-y-apellido/ Roberto Zucco, un homicida con nome y apellíu]&lt;/ref&gt;

En 2007 protagoniza la serie, ''[[Cárcel de Muyeres (serie de televisión)|Cárcel de Muyeres]]'',&lt;ref&gt;[http://estaticos.tvn.cl/skins/especiales/tvncorporativo/201410281740/memories/Memoria2007.pdf Memoria de TVN 2007]&lt;/ref&gt; una serie dramática carcelaria onde interpreta a Camila Prau, una periodista unviada a prisión,&lt;ref&gt;[http://www.mercurioantofagasta.cl/prontus4_noticies/site/artic/20070821/pags/20070821015113.html Polémica por serie &quot;Cárcel de Muyeres&quot;]&lt;/ref&gt; collaborando con [[Paulina García]], [[Paula Zúñiga]], [[Luz Jiménez (actriz)|Luz Jiménez]], [[Claudia Cabezas]] y [[Hellen Cáceres]].&lt;ref&gt;[http://www.mercuriovalpo.cl/prontus4_noticies/site/artic/20070807/pags/20070807003012.html Los nuevos apuestes prime de TVN]&lt;/ref&gt; Gracies a esti trabayu, llogró gran reconocencia pola so actuación. Nuna entrevista de [[Felipe Camiroaga]] en ''[[Animal Nocherniegu]]'', l'actriz sostuvo que «La perdida de la llibertá produz internamente una suerte d'escuridá na alma». Participó tamién na película ''[[Radio Corazón (película)|Radio Corazón]]'' (2007), de [[Roberto Artiagoitía]], onde interpretó a Sandra. Pa la película, Di Girolamo tuvo de besase cola actriz arxentina [[Juana Viale]]. «[...]&quot;Siento que ye un rellatu fiel de nós y el tratamientu que'l Rumpy dio-y a la película ye bien paecíu a lo de la radio, apurriéndo-y realismu&quot;».&lt;ref&gt;[http://foros.fotech.cl/topic/85499-claudia-digirolamo-2007-bruta-en-la-carcel-y-lesbiana/ Claudia Di Girolamo: Bruta, na cárcel y lesbiana]&lt;/ref&gt; El mesmu añu encarna a ''[[Hedda Gabler]]'' (1891), del dramaturgu noruegu [[Henrik Ibsen]], dirixida por [[Víctor Carrasco]].&lt;ref&gt;[http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={17d77ee3-b2f9-4725-b676-90addc69f0c7} Claudia di Girolamo va protagonizar &quot;Hedda Gabler&quot; en 2007. Nun va tar na teleserie de TVN]&lt;/ref&gt; Encarnó de manera escepcional a Hedda Gabler, llogrando una gran receición pública,&lt;ref&gt;[http://www.cooperativa.cl/noticias/cultura/teatro/claudia-di-girolamo-exito-de-hedda-gabler-anicia-en-les/2007-03-08/142139.html Claudia di Girólamo: Exito de &quot;Hedda Gabler&quot; anicia nes contradicciones del personaxe]&lt;/ref&gt; determinándose como unos de los meyores roles de l'actriz nel teatru.&lt;ref&gt;[http://lanacion.cl/2007/01/16/el papel-mas-dificil-de-di-girolamo/ El papel más dificil de Di Girolamo]&lt;/ref&gt; L'actriz esplicó: «ye una obra que me tenía encegolada dende la escuela».&lt;ref&gt;[http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={6196ca45-3af4-4b08-b1f0-91ab87a5a9a7} Claudia Di Girolamo va faer el papel de la so vida]&lt;/ref&gt;

En 2008 protagoniza la miniserie de dómina ''[[Paz (miniserie)|Paz]]'', basada en [[Guerra del Pacíficu|La Guerra del Pacíficu]].&lt;ref&gt;[http://actrizchilena.blogspot.cl/2007/10/claudia-di-girlamo-protagoniza-nueva.html Claudia Di Girolamo protagoniza nueva serie histórica]&lt;/ref&gt;

Dempués del estrenu de ''Los Esitosos Pells'', TVN decide desvenceyar a [[Vicente Sabatini]]&lt;ref&gt;[http://www.lacuarta.com/noticia/inminente-terremoto-en-tvn-di-girolamo-amenaza-con virase/ Inminente terremotu en TVN: Di Girolamo amenaza con virase]&lt;/ref&gt; —Xerente de programación y pareya de l'actriz—, decisión qu'impacta ya indigna a Di Girolamo.&lt;ref&gt;[http://www2.latercera.com/noticia/claudia-di-girolamo-axusta-salida-antemanada-de-tvn-tres-18-ano/ Claudia Di Girólamo axusta salida antemanada de TVN tres 18 años]&lt;/ref&gt; «Paezme que foi desaxeradamente violentu. Impacta bien de non yá ente los actores sinón qu'en tol equipu téunicu de les telenovela. Falo d'una sensación de consternación xeneral que sigue hasta güei. Pasó daqué bien grave que nun se puede embrivir».&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/magacine/2009/04/21/354634/claudia-di-girolamo-evalua-dexar-television-nacional-tres-salida-de-sabatini.html Claudia di Girolamo evalúa dexar Televisión Nacional tres salida de Sabatini]&lt;/ref&gt; Ante'l so descontentu públicu, la cadena buscó una forma de retenela, ante la so solicitú de términu antemanáu de contratu, ufiertóse-y protagonizar una nueva versión de La Quintrala.&lt;ref&gt;[http://www2.latercera.com/noticia/tvn-prepara-teleserie-sobre-la-quintrala-pa-2010/ TVN prepara teleserie sobre La Quintrala pa 2010]&lt;/ref&gt; Dada la posibilidá de qu'escoyera'l so próximu proyeutu, Di Girolamo optó por axustar el términu del so contratu envaloráu en $300.000.000.&lt;ref&gt;[http://chileactores.blogspot.cl/2009/07/claudia-di-girolami-axusta-la so-salida.html Claudia Di Girolamo axusta la so salida de TVN]&lt;/ref&gt; Antes del alcuerdu de salida ente l'actriz y los executivos, TVN pidiólu que filmara ''[[Conde Vrolok]]'' (2009),&lt;ref&gt;[http://www2.latercera.com/noticia/claudia-di-girolamo-incorporar a-teleserie-nocherniega-de-tvn/ Claudia Di Girólamo incorporar a teleserie nocherniega de TVN]&lt;/ref&gt; onde'l so papel foi'l d'una muyer abnegada d'un xeneral d'exercito que sufre un cambéu cuando lu converten en [[vampiru]].&lt;ref&gt;[http://www2.latercera.com/noticia/asi-sera-el-ultimo-personaxe-de-claudia-di-girolamo-en-tvn/ Asina va ser l'últimu personaxe de Claudia Di Girólamo en TVN]&lt;/ref&gt; La telenovela significó un ésitu, los críticos emponderaron el tresformamientu del personaxe de l'actriz.&lt;ref&gt;[http://foros.fotech.cl/topic/163911-conde-vrolok-claudia-di-girolamo-vuélvese-mas-mala-que-vrolok/ Claudia Di Girólamo vuélvese más mala que Vrolok]&lt;/ref&gt; El mesmu añu encarna a Orlando, obra homónima de 1928, de la dramaturga británica Virginia Woolf.

=== Década de 2010 ===
En xineru de 2010, Di Girólamo foi confirmada pa coprotagonizar la primer temporada de la serie de [[HBO]] ''[[Prófugos (serie de televisión)|Prófugos]]'', dirixida por [[Pablo Larraín]], onde interpretó a Kika Ferragut, líder narcotraficante chilena del cuartel Ferragut. Ye una muyer enérxica, ambiciosa, rensiosa y con una habilidá estraordinaria pa les finances. Pol so personaxe foi nomada como «Meyor Actriz en Drama» na 52 versión del [[Festival de Televisión de Montecarlu|Festival Internacional de Televisión de Mónaco]], compitiendo de la mesma coles actrices [[Julianna Margulies]], [[Kelly Macdonald]] y [[Juliette Lewis]].

En 2011, debuta como [[direutora de teatru]] y [[dramaturga]], y presentó na ribera del reconocíu [[ríu Mapocho]] de Santiago la obra ''Soi tumba'', primer parte de la triloxía ''Sobrevivientes por que recordar... dende'l marxe de la memoria''. El proyeutu foi la resultancia de cinco años d'investigación de la obra del dramaturgu irlandés [[Samuel Beckett]]. La obra foi amás escrita por Di Girólamo y en términos dramaturgos usa como exa principal la obra ''Camín de peor'' de Beckett y complementóse con una adautación de ''[[Los trés hermanes]]'' d'[[Antón Chejov]]. Nuna entrevista dixo «[...] El ríu siempres foi un llugar de refugaya y desastre, onde entá vive xente y onde se llanzaron cuerpos na dictadura. Tamién ye'l Mapocho onde madres tiraron a los sos fíos y persones suicidáronse. Ye una ferida, un llugar onde les persones van morrer o a dicinos que daqué nun funcionar». Paralelamente interpreta en televisión a la cruel terrateniente [[Catalina de los Ríos y Lísperguer]] (o ''[[Catalina de los Ríos y Lisperguer|La Quintrala]]'') en ''[[La doña (telenovela chilena)|La Doña]]'', versión moderna de la [[La Quintrala (miniserie)|serie homónima]] del direutor [[Vicente Sabatini]]. La so actuación recibió diverses crítiques y aponderamientos. Asina mesmu, al añu siguiente participó na comedia ''[[La Sexóloga]]'', sicasí, recibió baxos índices d'audiencia.

En 2013 presenta en [[Villa Grimaldi]] la obra ''Mina Antipersonal'', segunda parte de la triloxía ''Sobrevivientes por que recordar... dende'l marxe de la memoria'', onde Di Girólamo toca llugares incómodos de la memoria recién del país. Nesta propuesta l'actriz dirixó perbién al repartu ([[Francisca Gavilán]], Marcela Salinas y [[Gabriela Hernández]]) nun testu simbólicu de difícil entrada pal públicu, qu'entemez párrafos de los llibros de Luz Arce y Marcia Merino —delatores de la DINA—, La vida doble d'[[Arturo Fontaine]], poemes de [[Gabriela Mistral]], y ''Los díes felices'', de [[Samuel Beckett]]. N'agostu protagonizó xuntu con [[Sergio Hernández (actor)|Sergio Hernández]] la obra de teatru de [[Luis Alberto Heiremans]], ''El mar na muralla'' —segunda parte de la triloxía ''Bonaventura''. Ésta foi dirixida pol so propiu fíu [[Antonio Campos|Antonio]] xunto a la so compañía Teatru de Gerónimo en [[Centru Mori|Centru Mori Bellavista]]. L'ésitu de la obra llevar a presentar a les selmanes siguientes, una función na 6ª xornada del ciclu “Quilpué ye Teatru” con más de 600 espectadores.

{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita|Pidan tol perdón que quieran, pero digan ónde tán los sumíos.|''Radio Cooperativa&lt;ref&gt;[http://www.cooperativa.cl/noticias/pais/dd-hh/claudia-di-girolamo-pidan-tou-el-perdon-que-quieran-pero-digan-onde-estan/2013-09-06/114414.html Claudia Di Girólamo: Pidan tol perdón que quieran, pero digan ónde tán]. Consultáu'l 08 d'avientu de 2014 {{pl}}&lt;/ref&gt;''&lt;br /&gt;[[6 de setiembre]] del [[2013]]&lt;/div&gt;}}
|}
El 11 de setiembre, Di Girólamo y [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] dirixen ''[[Equí tán]]'',&lt;ref&gt;[https://ww3.museodelamemoria.cl/Informate/premiu-nacional-de-arte-y-la-representacion-y-audiovisuales-2015-en-el-mmdh/ Premiu nacional d'arte y la representación y audiovisuales 2015 nel MMDH]&lt;/ref&gt; una [[esposición]] [[escénica]] y [[testimoniu|testimonial]] en conmemoración de los 40 años de les víctimes del [[Golpe militar del 11 de setiembre de 1973]] nel [[Muséu de la Memoria y los Derechos Humanos]].&lt;ref&gt;[http://www.museodelamemoria.cl/actividá/%E2%80%9Caqui-estan-creacion-de-claudia-di-girolamo/ “Equí tán” creación de Claudia di Girólamo.]&lt;/ref&gt; La obra ye un rescate testimonial de les víctimes construyíu dende la emotividá del rellatu de los familiares, hasta la semeya que'l miembru más nuevu y, coles mesmes, postreru integrante de la familia, recrea la imaxe del so familiar al traviés d'una pintura. La esposición de pintura, tuvo una escelente acoyida y una intervención de 30 actores más destacaos de Chile. Ente ellos destaquen; [[Héctor Noguera]] —[[Premiu Nacional d'Artes de la Representación y Audiovisuales de Chile|Premiu Nacional de les Artes]]—, [[Delfina Guzmán]], [[José Soza]], [[Coca Guazzini]], [[Amparo Noguera]], [[Antonia Zegers]], [[Blanca Lewin]], [[Catalina Saavedra]], los sos fíos [[Antonio Campos di Girólamo|Antonio]] y [[Pedro Campos di Girólamo|Pedro Campos]], y el so padre [[Claudio di Girolamo|Claudio Di Girólamo]], ente otros.

En 2014 protagoniza xunto a [[Francisca Lewin]] y [[Pablo Gocha]] la comedia ''[[Las 2 Carolinas]]'', dirixida por [[Vicente Sabatini]], basada na [[The Devil Wears Prada (novela)|novela estauxunidense]], de [[Lauren Weisberger]]. Ambientada ente la [[moda]] y la [[clase social]], la telenovela cunta sobre insertamientu [[llaboral]] y la [[discriminación]] [[sociocultural]], que amuésase nuna moza que al salir de la universidá que nun llogra consiguir trabayu polos sos orixe. L'actriz encarnó a la sofisticada y refinada dueña de la tienda de modes. «Ye una muyer que tien arestes bastante fondes, dolores qu'había que sacar a flote».&lt;ref&gt;[https://entretenimientu.terra.cl/tv/di-girolamo-y-les-2-carolines-la culpa-nun ye-nuesa,efd6c8b0cb446410VgnVCM4000009bcceb0aRCRD.html Claudia Di Girolamo: La culpa nun ye nuesa]&lt;/ref&gt; En mayu del mesmu añu, dirixe la obra ''L'anarquista'', de [[David Mamet]] en [[Teatru UC]], protagonizada por [[Paulina García]] y [[Coca Guazzini]].&lt;ref&gt;[http://www.latercera.com/noticia/claudia-di-girolamo-y-paulina-garcia-enfrentar a-la-perdida-de-les-utopias/ Claudia Di Girólamo y Paulina García enfrentar a la perda de les utopíes]&lt;/ref&gt; «Interésame poner n'escena'l conflictu de les crisis ideolóxiques que, güei día, tamos viviendo como sociedá», declaró l'actriz.&lt;ref&gt;[http://www.elmostrador.cl/cultura/2014/05/23/claudia-di-girolamo-dirixe-la-anarquista-un montaxe-sobre-como-el sistema trágase les-ideologias/ Claudia di Girólamo dirixe &quot;L'anarquista&quot;, un montaxe sobre cómo'l sistema trágase les ideoloxía/]&lt;/ref&gt;

En 2015 Di Girolamo torna a la [[Televisión Nacional de Chile|televisión pública chilena]]&lt;ref&gt;[http://www.cooperativa.cl/noticias/entretencion/television/television-nacional/claudia-di-girolamo-torna-al-area-dramatica-de-tvn/2014-12-02/093151.html Claudia Di Girólamo torna al área dramática de TVN]&lt;/ref&gt; y protagoniza xunto a [[Francisco Reyes]], ''[[Matriarques]]'', de [[Sebastián Arrau]],&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/magacine/2014/12/02/692685/claudia-di-girolamo-torna-a-tvn.html Claudia Di Girólamo torna a TVN pa protagonizar próxima teleserie]&lt;/ref&gt; onde la esitosa dupla televisiva vuelve axuntase tres nueve años de ''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]'' (2006).&lt;ref&gt;[http://www.24horas.cl/tendencias/espectaculosycultura/al fin-asi-foi-la boda-de-claudia-di-girolamo-y-francisco-reis-1720514 ¡A la fin! Asina foi la boda de Claudia di Girolamo y Francisco Reyes]&lt;/ref&gt; La telenovela recibe una gran acoyida per parte de la [[crítica]] de [[Twitter|redes sociales]], sicasí nun llogra ser una de les de mayor ésitu comercial d'esi añu. Nel mesmu añu, protagoniza ''[[La torbonada]]'' (1611), de [[William Shakespeare]], onde interpreta a [[Prósperu]].&lt;ref&gt;[https://www.civico.com/santiago/eventu/la torbonada-en-gam-con-claudia-di-girolamo Alrodiu de la obra La Torbonada]&lt;/ref&gt; El dramaturgu [[Juan Radrigán]] —[[Premiu Nacional d'Artes de la Representación y Audiovisuales de Chile|Premiu Nacional de les Artes Escéniques]]— reescribió'l guión puramente por que lo interpretara Di Girolamo.&lt;ref&gt;[http://www.revistaintemperie.cl/2015/06/02/la torbonada-de-juan-radrigan-y-rodrigo-perez/ La torbonada de Juan Radrigán]&lt;/ref&gt; Na obra comparte creitos cola so sobrina, [[Mariana Di Girólamo]]. En payares de 2016, TVN decidió nun anova-y contratu al nun ser convocada nos próximos proyeutos de la estación.&lt;ref&gt;[http://www.biobiochile.cl/noticias/espectaculos-y-tv/tv/2016/12/01/tvn-nun anueva-contratu-a-claudia-digirolamo.shtml TVN nun anueva contratu a Claudia Di Girolamo]&lt;/ref&gt; Tres 35 años en televisión, l'actriz declaró: «De secute les canales de televisión cayen en cierta decadencia de conteníu, pasaron tantos años que merezo una posa y esta ye la oportunidá pa mirar la televisión dende fuera».&lt;ref&gt;[http://www.t13.cl/noticia/tendencias/espectaculos/claudia-di-girolamo-y-la so-vida-tv-primer-vegada-35-anos-ye-oportunidá-parar-rato Claudia Di Girolamo y la so vida ensin TV per primer vegada en 35 años: &quot;Ye una oportunidá parar un ratu&quot;]&lt;/ref&gt;

{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita|Siéntome más cómoda na ficción qu'en nuesa mesma realidá.|''La Tercer&lt;ref&gt;[http://www.latercera.com/noticia/claudia-di-girolamo-siéntome-mas-comoda-la-ficcion-la nuesa-realidá/ Claudia Di Girolamo: “Siéntome más cómoda na ficción qu'en nuesa mesma realidá”]. Consultáu'l 20 de setiembre de 2017 {{pl}}&lt;/ref&gt;''&lt;br /&gt;[[1 de xunetu]] del [[2017]]&lt;/div&gt;}}
|}
En 2017 tres un curtiu receso, l'actriz atopa nuevamente l'ésitu sobre'l teatru. En xineru, dirixe a [[Tamara Acosta]], [[Catalina Saavedra]], [[Francisca Gavilán]], [[Gabriela Hernández]] y Silvia Marín en ''Lady Marxinal'' na comuña de [[Quilicura]] n'homenaxe póstumu a Juan Radrigán.&lt;ref&gt;[http://www.t13.cl/noticia/tendencies/cultura/claudia-di-girolamo-estrena-homenaxe-juan-radrigan-esto-naz-nuesa-orfandad Claudia Di Girolamo estrena homenaxe a Juan Radrigán: “Esto naz dende la nuesa orfandad”]&lt;/ref&gt; En xunu protagoniza la obra esperimental ''Coneyu blancu, coneyu coloráu'', del dramaturgu iranín, Nassim Soleimanpour en CorpArtes.&lt;ref&gt;[http://www.zancada.com/2017/03/coneyu-blancu-coneyu-coloráu-teatru-esperimental/ Coneyu blancu, coneyu coloráu teatru esperimental] &lt;/ref&gt; El mesmu añu, realizó una interpretación en ''[[El zoo de cristal|El zoolóxicu de cristal]]'' (1944), de [[Tennesse Williams]], encarnando a Amanda Wingfield, una madre que vive de les alcordances, d'épiques fantasíes del pasáu.&lt;ref&gt;[http://www.centromori.cl/noticias/2017/07/el-zoologico-de-cristal-la obra-mas-emblematica-de-tennessee-williams-llega-a-teatru-mori-con-destacáu-repartu/ “El zoolóxicu de cristal”: la obra más emblemática de Tennessee Williams llega a Teatru Mori con destacáu repartu]&lt;/ref&gt; Dicha interpretación valió-y l'aplausu de la crítica y enllanta la frase «Llevántate y trunfa».&lt;ref&gt;[http://www.elmercurio.com/blogs/2017/07/31/53018/El-zoologico-de-cristal-cumple-pero-solu-en-el so-aspeutu-mas-obviu.aspx &quot;El zoolóxicu de cristal&quot; cumple, pero solu nel so aspeutu más obviu]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elmostrador.cl/cultura/2017/07/27/obra-el-zoologico-de-cristal-el realismu-en-escena/ Obra'l Zoolóxicu de Cristal el realismu n'escena]&lt;/ref&gt;El direutor, Álvaro Viguera, quien trabaya per primer vegada cola actriz, declaró que Di Girolamo dexar dafechu impresionáu lo escelente actriz que ye sobre l'escenariu.&lt;ref&gt;[http://www.economiaynegocios.cl/noticias/noticias.asp?id=377116 Álvaro Viguera en cuatro tiempo: El zoolóxicu de Cristal]&lt;/ref&gt; 

Antes de ''El zoolóxicu de cristal'', l'actriz robló un nuevu contratu con TVN so les xestaciones de [[Jaime d'Aguirre|Jaime D'Aguirre]],&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/noticias/Espectaculos/2017/07/17/867200/Claudia-Di-Girolamo-fala-de-el so-regresu-a-TVN-Siempres me gustó-la-television-Nunca-renegué--de-ella.html/ Claudia Di Girolamo fala del so regresu a TVN: &quot;Siempres me gustó la televisión. Nunca renegué d'ella&quot;]&lt;/ref&gt; quien la convoca pa reforzar al área dramática y protagonizar los próximos proyeutos.&lt;ref&gt;[http://www.radioagricultura.cl/2017/07/17/gdiaz-claudia-di-girolamo-torna-a-les-teleseries-nocherniegues-en-esta casa televisiva/ Claudia Di Girólamo torna a les teleseries nocherniegues… ¡Nesta casa televisiva!] {{Wayback|url=http://www.radioagricultura.cl/2017/07/17/gdiaz-claudia-di-girolamo-torna-a-les-teleseries-nocherniegues-en-esta casa televisiva/ |fecha=20171029064914 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tvn.cl/magazine/masdetvn/claudia-di-girolamo-vuelve-a-les nocherniegues-de-tvn-2450171 Claudia Di Girolamo xunir al Área Dramática de TVN pa ser parte d'esti proyeutu]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.pressreader.com/chile/la tercera/20171110/281552291139338 Claudia Di Girolamo: Nun foi fácil volver a TVN]&lt;/ref&gt; En payares estrena'l drama ''[[Dimi quién foi]]'', xunto a [[Antonia Santa María]], [[Francisco Reyes]] y [[Amparo Noguera]] como compañeros de repartu principal.&lt;ref&gt;[http://www.lun.com/lunmobileiphone/homeslide.aspx?dt=2012-02-0&amp;PaginaID=42&amp;bodyid=0&amp;SupplementId=0&amp;NewsID=#pagina-42 |Claudia Di Girolamo va encetar un personaxe con Alzheimer en Dimi Quien Foi]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fmdos.cl/noticias/look-noventero-claudia-di-girolamo/ El look noventero de Claudia Di Girolamo]&lt;/ref&gt; Di Girolamo y Noguera interpreten a dos hermanes dueñes d'un luxosu hotel que, tres un confusu incidente asocedíu va venti años tras, van ser les principales sospechoses del crime.&lt;ref&gt;[http://www.fotech.cl/el llazu familiar-de-claudia-di-girolamo-y-amparu-noguera-en-les-teleseries-de-tvn/2017/08/19/ El llazu familiar de Claudia Di Girolamo y Amparo Noguera]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fmdos.cl/noticias/amparu-noguera-y-claudia-di-girolamo-seran-hermanes-y-villanes-en-la-nueva-nocherniega-de-tvn/ Amparo Noguera y Claudia Di Girolamo van ser hermanes y villanes en nueva nocherniega de TVN]&lt;/ref&gt; El personaxe de Di Girolamo ye una [[académica]] que carez d'[[Alzheimer]].&lt;ref&gt;[https://tecache.cl/131154/proximas-nocherniegues-de-tvn-y-mega-encetaren-la tema-del-alzheimer/ Próximes nocherniegues de TVN y Mega van encetar la tema del Alzheimer]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tvn.cl/teleseries/dimequienfue/claudia-di-girolamo-tuvi--estudiando-enforma-sobre-el-alzheimer-2547973 Claudia Di Girolamo: Tuvi estudiando enforma sobre l'Alzheimer - 24 Hores TVN]&lt;/ref&gt; Nel día d'estrenu llevóse l'aplausu de la crítica y la reconocencia en redes sociales pola so conmovedora y respetable actuación.&lt;ref&gt;[http://www.tvn.cl/teleseries/dimequienfue/destacaos/siguidores-aplauden-actuacion-de-claudia-di-girolamo--2605047 Siguidores premien actuación de Claudia Di Girolamo]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.biobiochile.cl/noticias/espectaculos-y-tv/tv/2017/11/12/rol-de-claudia-digirolamo-saco-aplausos-en-dimi-quien-foi-y-recordo-a-gallardoniada-cinta.shtml Rol de Claudia Di Girolamo sacó aplausos en Dimi Quien Foi]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.radioagricultura.cl/entretencion/2017/11/12/claudia-digirolamo-una-de-les-mas-destacaes-en-el llanzamientu-de-dimi-quien-foi.html Claudia Di Girolamo una de les mas destacaes en Dimi Quien Foi]&lt;/ref&gt; Al traviés de Twitter, los sos colegues manifestaron los sos afalagos pa l'actriz. [[Amaya Forch]]: «Única grande y nuesa Claudia Di Girólamo» y [[Begoña Basauri]]: «El regalu de volver ver a una diosa de l'actuación». L'estudiu de la encuesta Wikén-GfK Adimark na categoría ''Cares de la televisión chilena: Ranking Actores'',&lt;ref&gt;[http://www.fotech.cl/de-alvaro-rudolphy-a-claudia-di-girolamo-actores-de-mega-y-tvn-son-los meyores evaluaos-en-2017/2018/02/16/ D'Álvaro Rudolphy a Claudia Di Girólamo: Actores de Mega y TVN son los meyores evaluaos en 2017]&lt;/ref&gt; dio-y a l'actriz un 72% de les preferencies al so favor, tresformándose na segunda meyor actriz evaluada pol públicu.&lt;ref&gt;[http://www.economiaynegocios.cl/noticias/noticias.asp?id=443652 Ranking d'actores de televisión]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://foros.fotech.cl/topic/332607-actores-ranking-de-actores-de-television-paola-volpato-y-alvaro-rudolphy-los meyor evaluaos-mientres-que-begona-basauri-y-ignacio-garmendia-los-peores/ Encuesta Wikén-GfK Adimark en Ranking Actores de TV]&lt;/ref&gt; 
{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita|«Nun puedo creer que nun síamos capaces de ver anguaño lo qu'asocede nel nuesu país y nun síamos capaces de traducilo no que faemos en televisión. Nun puedo creer que nun podamos mirar lo que se miró nesa dómina, como [[Vicente Sabatini|Sabatini]], [[Víctor Carrasco|Carrasco]] y [[Pablo Ávila|Avila]], que tuvieron la visión y la valentía de correr el riesgu en falar de temes complexes, que producíen un desenvolvimientu cultural, onde toles persones puedan trate reflexaes no que nós faemos»|''[[Nun culpes a la nueche (programa de televisión)|Nun culpes a la nueche]]''&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=IAhqWEjra0Q]&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;|— Claudia Di Girolamo alrodiu de la crisis de conteníos en televisión.}}
|}

Depués de ser llargamente aclamada poles sos actuaciones mientres el 2017, Di Girolamo decidió terminar el so contratu con TVN, cola llibertá d'escoyer los sos propios proyeutos. Esta decisión vese fondiada a la crisis financiera, de conteníos y producción qu'enfrenta la televisión pública. A mediaos de 2018, l'actriz tornó a [[Canal 13 Chile|Canal 13]] so les xestaciones del productor executivu [[Pablo Ávila]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://impresa.elmercurio.com/pages/NewsDetail.aspx?dt=2018-07-07&amp;NewsID=582361&amp;PaginaId=17&amp;SupplementId=0&amp;BodyID=3|títulu=Claudia Di Girolamo vuelve a Canal 13 nuna nueva comedia|fechaaccesu=8 de xunetu de 2018|fecha=7 de xunetu de 2018|editor=El Mercuriu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.t13.cl/noticia/tendencias/javiera-contador-y-claudia-di-girolamo-regresos-marcaren-nueva-teleserie-canal-13|títulu=Javiera Contador y Claudia Di Girolamo: Los regresos que van marcar a la nueva teleserie de Canal 13|fechaaccesu=8 de xunetu de 2018|fecha=7 de xunetu de 2018|sitiuweb=Teletrece}}&lt;/ref&gt;

== Actuaciones: téunica y analís ==
Munchos coinciden en que Di Girolamo nun ye una actriz instintiva. Gústa-y estudiar el testu y el personaxe curioso de mano, asegurándose de que los conoz por completu, depués ensayar tanto como-y fuera posible y filma namái una toma d'una mesma escena. La so auténtica pasión pola industria fizo que se comprometiera fuertemente pa cada rol y aportunara nel aprendizaxe de les habilidaes necesaries y la realización d'acrobacies pola so cuenta. Non solo yera conocida por aprender les sos propies llinies sinón tamién les de los sos compañeros de repartu. Di Girolamo arreyar na producción de caúna de les sos telenoveles protagonizaes por aciu suxerencies o manifestando la so opinión alrodiu de tou, dende el repartu ya interpretaciones. Mientres dalgunes de les sos contemporánees engorden, engúrriense y pasen al contingente de les tíes, ella sigue llozana, lluminosa y nos papeles principales.

En 1996 debutó como autora y direutora de la so propia obra de teatru, que'l so tema xiraba en redol al esgarráu venceyu ente dos hermanes. Xuntó dineru, mientres tou un añu nun fixo telenoveles, zarrar a escribir, arrendó una sierra llétrica pa cortar los árboles que precisaben pa la escenografía y llevantábase a los seis de la mañana toes los díes de pura aceleración. Foi-y pésimu a nivel de crítica, pero a ella eso tener ensin cuidu: «Nun ye una tema que m'esmuela. Tou lo contrario. Diéronme ganes de siguir investigando sobre los llazos del sangre».
{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita|Fixi un diseñu inconsciente de la mio carrera en tener una llinia consecuente polo cual yo estudié actuación, que tien que ver con faer personaxes bien convincentes, verdaderos, y que representaren la sociedá en que vivimos, un reflexu fondiáu a la cuestión política.|''Daqué Personal, UCV&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=BN8q0HM4NBI Claudia Di Girólamo: Fixi un diseñu inconsciente de la mio carrera]. Consultáu'l 26 de mayu de 2018 {{pl}}&lt;/ref&gt;''&lt;br /&gt;[[6 d'abril]] del [[2017]]&lt;/div&gt;}}
|}

Al comentar sobre'l so entusiasmu, Carlos Leppe dixo: «Nun tien edá y esa atemporalidad ye mesma de les bones actrices. Ye intelixente, ye una gran ordenada y tien una guapura con calter, bien del [[cine]] [[européu]]. Cuando entra al set dan ganes de quedase mirándola». Per otru llau, [[Néstor Cantillana]] dixo: «Siempres se sabe'l guión y nun tien camarín especial, trabaya heavy, más que munchos de nós (repartu). Ye de les que llega tres hores antes de la obra o al set de televisión. El so talentu nun podría conformase con eso, pero siempres ta trabayando. Non yá investiga en rellación col so personaxe, sinón que fai siempres un apurra al restu. En términos mediáticos ye la muyer que la lleva de la so xeneración d'actrices. Ye intelixente y fascinante». En 1999, foi dirixida por [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] en ''[[Fedra]]'', y este declaró: «Ye insoportable intelixente, saber hasta quién yera'l tatarabuelo de la Fedra. Tien una caligrafía corporal maraviyosa»

Mientres mediaos de década del 2000, los medios de comunicación y espectáculos empezaron a comparala con [[Carolina Arregui]], formando una inminente rivalidá televisiva. El direutor de televisión, [[Oscar Rodríguez (direutor)|Óscar Rodríguez]], referir a la téunica ente dambes actrices. «Claudia ye una actriz integral, muévese perbién nes telenoveles, en teatru y tamién en cine. Nel casu de Carolina, la so carrera ta más enfocada a la televisión, les telenoveles. Na Claudia alvierto una rigurosidad bien fuerte, les vegaes que me tocó dirixila llámame l'atención cómo constrúi los sos personaxes, dende les bases escontra riba, matizando enforma, eso encanta a cualquier direutor, trabaya en dellos planos. Carolina trabaya más dende la intuición».

== Influencies ==
Nacida nun tiempu onde'l [[arte]] y la [[revolución]] fueron una educación principal, Di Girolamo beneficiar d'influencies bien diverses. La pasión poles artes de los sos antepasaos italianos (güelos), y el profesionalismo de los sos padres y tíos, consolidaron les sos enganíes poles artes escéniques. Por ello, estudió teatru na Escuela d'[[Universidá de Chile]] mientres l'empiezu de la dictadura militar, a pesar del so pensamientu políticu opositor. Los maestros y actores de teatru de la escuela que tanto almiraba, atopábense exiliaos del so país natal.

Dientro de les actrices que nomó la so gran influencia ye [[Marés González]] ([[1925]]-[[2008]]): el so calter, el so humor y la so terrible carrera en teatru fixeron que la almirara fondamente. Otra de les actrices que mentó ye [[Delfina Guzmán]] ([[1929]]), de quien almira la so vixencia actoral. «Gustaríame aportar a como Delfina.»

En teatru trató con numberosos escritores y dramaturgos, tantu nacionales como estranxeros, dalgunos de los cualos escribiéron-y delles noveles pa la televisión. Di Girolamo pasó la mayor parte de la so carrera teatral interpretando personaxes femeninos de gran calter y suicides sobre la escena, como [[Fedra]], [[Medea]], [[Hedda Gabler]], [[Sarah Kane]] y [[Virginia Woolf]].&lt;ref&gt;[http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={75b6acc3-60bb-40d3-aeba-2ab944af5cc4} La heroína teatral de les dives]&lt;/ref&gt; Pa l'actriz, foi fundamental encarnar muyeres de calter p'adquirir la conocencia y el métodu nel desenvolvimientu d'escribir y montar obres de teatru. “Hai nelles una inconformidad col mundu femenín”, declaró l'actriz. Coles mesmes, hai trabayo testos d'autores masculinos como [[Samuel Beckett]], [[Antón Chejov]], [[Henrik Ibsen]], [[David Mamet]], [[Harold Pinter]] y [[Juan Radrigán]], adquiriendo la conocencia dramática pa escribir y dirixir testos basándose no social y la política.

== Vida personal ==
'''Rellaciones sentimentales'''
{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita| &quot;Yo creo na opción de formar y d'escoyer llibremente la familia na qu'unu quier tar. La familia fórmase cuando unu atopa seres que te amen incondicionalmente. Nun creo que la familia convencional seya la base de la sociedá. Cada unu busca'l llugar onde ye acoyíu y onde ye amáu&quot;.|''Revista Paula''. &lt;br/&gt;|— Claudia Di Girolamo alrodiu del so pensamientu.}}
|}
En materia sentimental, Di Girólamo repitió a lo llargo del tiempu la so preferencia por persones amestaes al [[arte]] y al [[espectáculu]]: el so primer home Ismael Frigerio, padre de [[Raffaella Di Girolamo]] (nacida en 1978), ye artista visual: el so segundu home foi l'actor [[Cristián Campos]], padre de los sos fíos [[Antonio Campos]] (nacíu en 1985) y [[Pedro Campos]] (nacíu en 1988). Tantu Pedro y Antonio son actores, ente que Raffaella ye [[psicóloga]].

La so actual pareya dende 1996 ye [[Vicente Sabatini]], un esitosu direutor y productor de televisión chilena. «Vicente foi un gran maestru pa mi, y falamos enforma de televisión, de lo que fizo, de lo que fixi, de lo que fiximos, de lo que nos gustaría faer y de lo que suañamos, faciendo xuicios terribles de secute, y tou eso ye bien entreteníu. La televisión ye un llugar desaxeradamente importante del nuesu diariu vivir, toa xira en redol a la televisión, ye un pulsu de la nuesa identidá bien importante y eso sociológicamente ye dignu d'estudiu”».

'''Imaxe pública y calter'''

Di Girolamo, ye conocida por abelugar fiero la so privacidá,&lt;ref&gt;[https://www.cooperativa.cl/noticias/entretencion/television/claudia-di-girolamo-reclamo-que-los medios-inventen-huevadas-sobre-ella/2004-08-18/142008.html Claudia di Girólamo reclamó que los medios inventen &quot;huevadas&quot; sobre ella]&lt;/ref&gt; sicasí nunca se negó de dar entrevistes o charres a los sos siguidores mientres gran parte de la so carrera.&lt;ref&gt;[http://diario.elmercurio.com/detalle/index.asp?id={b433bfd0-23b1-4d54-b705-645985feb378} Di Girólamo, al teatru con una crítica social]&lt;/ref&gt; D'esta forma, alloñar de la forma de vida tradicional de la celebridá y se desinteresó del ámbitu social al que vía como aburrible y superficial.&lt;ref&gt;[https://books.google.cl/books?id=rpzjAAAAMAAJ&amp;q=claudia+di+girolamo+Adem%C3%A1s+gústa-y enforma+el cine&amp;dq=claudia+di+girolamo+Adem%C3%A1s+gústa-y enforma+el cine&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj0ofzDxLXbAhWMnJAKHc8DBj8Q6AEIKzAB Entrevista a Claudia Di Girolamo 1996]&lt;/ref&gt; Utiliza ropa casual que va fuertemente contra les convenciones del [[glamour]]. A pesar del so celu pola privacidá, esfrutó de la so fama y reconocencia na década de 1980 y 1990 col so matrimoniu xunto a [[Cristián Campos]]&lt;ref&gt;[https://books.google.cl/books?id=vXfUAQAAQBAJ&amp;pg=PT664&amp;dq=claudia+di+girolamo+1989&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwil79-ugvDbAhVNL6wKHX0KCPwQ6AEIMTAC#v=onepage&amp;q&amp;f=false Historia de la vida privada en Chile]&lt;/ref&gt; y como cara esclusiva de [[Retail|retail]].
{| width=&quot;30%&quot; cellpadding=&quot;5&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:85%;border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=top | {{cita|Yo nun soi una persona sociable. Ye bien raru que fale de la mio vida privada con naide, abúrrenme eses temes. Yo sería incapaz de preguntar a daquién si ta de noviu. Incapaz. Muerro de vergüenza.|''Revista Paula''&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=BN8q0HM4NBI Claudia Di Girólamo: Lady Di]. Consultáu'l 26 de mayu de 2018&lt;br /&gt;[[2000]]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;|— Claudia Di Girolamo alrodiu de la so personalidá.}}
|}

La incesante enerxía y entusiasmu de Di Girolamo por faer telenoveles haber convertíu de tener un ampliu rexistru de decisión nel desenvolvimientu de los sos personaxes, ente que la so decidida independencia la han convirtió na clave pa la so estatus de celebridá. Magar tien rellaciones intenses con actores mientres dalgún rodaxe o puesta n'escena, dependiendo de dómines y circunstancies, en 2000 declaró nun tener amigos.&lt;ref&gt;[http://www.paula.cl/reportajes-y-entrevistas/entrevistas/lady-di/ Lady Di]&lt;/ref&gt; En 2008 Di Girolamo confesó ser, especialmente al empiezu de la so vida, una persona desconfiable» afeutada pola realidá política que se vivía na década de 1970, y que col pasu del tiempu, empezó a ser una muyer llibre. «empecé a vivir a los 30 años».&lt;ref&gt;[http://actrizchilena.blogspot.com/2008/10/claudia-di-girlamo-recin-empec-vivir.html?m=1 Claudia Di Girólamo: &quot;Recién empecé a vivir a los 30&quot;]&lt;/ref&gt; L'actriz caltuvo una actitú delicada, pero non nidiu, bien otra manera, col so aura como de [[musa|musa renacentista]], ye enérxica y frontera. Quiciabes por lo mesmo, alimentó la fama de ser una ''[[diva]]'' nel mundu del teatru y la televisión chilena.&lt;ref&gt;[http://www.quepasa.cl/articulo/cultura/2012/05/6-8571-9-xuegu-de-roles.shtml/ Xuegu de roles]&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar alrodiu del so ''divismo'' Di Girolamo dixo nuna entrevista: «yo nun me siento identificada con esa imaxe, nun soi una persona cercana. Pero esforcié por selo coles persones que m'interesen».&lt;ref&gt;[http://cosas.com/claudia-di-girolamo-la muyer-ye-un animal-bien-habil/ Claudia di Girolamo: &quot;La muyer ye un animal bien arteru&quot;]&lt;/ref&gt;

'''Activismu social'''

Di Girolamo ye una activista de los derechos [[LGBT]] y tien una visión a favor al [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu]]. Participó viviegamente xunto a la so familia na campaña audiovisual ''Amor ye amor'', de [[Movilh]], pola igualdá social y llegal.&lt;ref&gt;[http://www.radiomagallanes.cl/noticia.php?id_not=36579 El Movimientu d'Integración y Lliberación Homosexual, Movilh, va llanzar el llunes en Punta Arenas una campaña nacional polos derechos de la diversidá sexual]&lt;/ref&gt; Amás, participó nun eventu de caridá pa recaldar dineru pa la familia de [[Daniel Zamudio]].&lt;ref&gt;[http://www2.latercera.com/noticia/realizaren-eventu-cultural-pa-ayudar-a-familia-de-daniel-zamudio/ Van Realizar eventu cultural p'ayudar a familia de Daniel Zamudio]&lt;/ref&gt; En 2016, Di Girolamo xunto a [[Fundación Teatro a Mil]] dirixeron ''Radrigán Homenaxe'' nel [[Teatru Nescafé de les Artes]] n'homenaxe al dramaturgu pa recaldar fondo ante'l so críticu estáu de salú.&lt;ref&gt;[http://www.gam.cl/archivo/noticias/dos-obres-gam-estaran-en-l'homenaxe-juan-radrigan Dos obres GAM van tar nel homenaxe de Juan Radrigán] {{Wayback|url=http://www.gam.cl/archivo/noticias/dos-obres-gam-estaran-en-l'homenaxe-juan-radrigan |fecha=20170116182629 }}&lt;/ref&gt;

'''Pensamientu políticu'''

En 2005, sofitó a [[Michelle Bachelet]] na [[Eleición presidencial de Chile de 2005-2006|campaña presidencial de Chile de 2005]]. En 2016, reafitó la so almiración por Bachelet.&lt;ref&gt;[http://www.eldinamo.cl/cultpop/2016/10/05/claudia-di-girolamo-michelle-bachelet/ Claudia Di Girólamo y baxa aprobación de Bachelet: “L'amor que siento por ella nun varió”]&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==

=== Cine ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;5&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Películes]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Títulu
!Personaxe
!Direutor
! Notes
|-
|-align=&quot;center&quot;
| [[1977]] || ''Mutis'' || || [[Benjamín Galemiri]] || Curtiumetraxe
|-
|-align=&quot;center&quot;
| rowspan=&quot;2&quot;|[[1990]] || ''Dos muyeres na ciudá'' || Valeria Vergara || [[Claudio di Girolamo Carlini|Claudio Di Girolamo]] ||
|-
|-align=&quot;center&quot;
|''[[Amelia Lopes O'Neill (película)|Amelia Lopes O'Neill]]'' || Muyer de Fernando || [[Valeria Sarmiento]] ||
|-
|-align=&quot;center&quot;
| [[1996]] || ''[[El mio últimu home]]'' || Florencia || [[Tatiana Gaviola]] ||
|-
|-align=&quot;center&quot;
| [[2007]] || ''[[Radio Corazón (película)|Radio Corazón]]'' || Sandra || [[Roberto Artiagoitía]] ||
|-
|-align=&quot;center&quot;
| [[2008]] || ''[[Secretos (película)|Secretos]]'' || Amelia || [[Valeria Sarmiento]] ||
|-
|-align=&quot;center&quot;
| [[2010]] || ''[[Post mortem (película)|Post Mortem]]'' || Marta || [[Pablo Larraín]] || Namái apaez na versión ''[[Blu-ray]]''
|-
|}

== Televisión ==

=== Telenoveles ===
{| border=&quot;3&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;5&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Serie de televisión|Teleseries]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Teleserie
! Rol
! Canal
|-
|[[1981]]
|''[[La madrasca (telenovela chilena)|La madrasca]]''
|Luna San Lucas
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1982]]
|''[[Daquién por quien vivir]]''
|Karin Sonnenberg
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1983]]
|''[[La nueche del cobarde]]''
|María Constanza &quot;María C&quot;
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1984]]
|''[[Los títeres]]''
|Artemisa Mykonos
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1985]]
|''[[Matrimoniu de papel]]''
|Carmen Pérez
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[1986]]
|''[[Ángel malu (telenovela chilena)|Ángel malu]]''
|Lía Lozano |[[Canal
13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|''[[Secretu de familia]]''
|Xenia Cádic
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1987]]
|''[[La invitación (telenovela)|La invitación]]''
|Consuelo Vilar
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1990]]
|''[[¿Te cunté?]]''
|Sabrina Mardones
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1991]]
|''[[Volver empezar (telenovela de 1991)|Volver empezar]]''
|Valentina Urmeneta
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1992]]
|''[[Trampes y caretes]]''
|Mariana Ríos
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1993]]
|''[[Jaque mate (telenovela)|Jaque mate]]''
|Isabela Quesney
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1994]]
|''[[Rompecorazón]]''
|Patricia Sierra |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1995]]
|''[[Estúpidu cupido]]''
|Hermana Anxélica |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1997]]
|''[[Oru verde (telenovela)|Oru verde]]''
|Natalia Sotomayor
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1998]]
|''[[Iorana]]''
|Josefa Soublette
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1999]]
|''[[La fiera (telenovela chilena)|La Fiera]]''
|[[Catalina Chamorro|Catalina Chamorro &quot;La Fiera&quot;]]
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2000]]
|''[[Romané]]''
|Jovanka Antich
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2001]]
|''[[Pampa Ilusión]]''
|Inés Clark / Dr. Florencio Aguirre |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2002]]
|''[[El Circu de les Montini]]''
|[[Personaxes_de_El circu_de_les_Montini#Olga_Segunda|Olga Segunda Montini]]
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2003]]
|''[[Puertes adientro]]''
|Érica Sandoval
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2004]]
|''[[Los Pincheira]]''
|Marwa Abu Kassem
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2005]]
|''[[Ídolos (telenovela)|Ídolos]]''
|Isabel Segovia
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2006]]
|''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]''
|Soledad Méndez
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2007]]
|''[[Cárcel de Muyeres (temporada 1)|Cárcel de muyeres]]''
|Camila Prau |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2008]]
|''[[Vilba allegre]]''
|Beatriz Sarmiento
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2009]]
|''[[Los esitosos Pells (Chile)|Los esitosos Pells]]''
|Franca Andrade
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2010]]
|''[[Conde Vrolok]]''
|Elena Medrano de Verdugu |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2011]]
|''[[La doña (telenovela de 2011)|La Doña]]''
|[[Catalina de los Ríos y Lísperguer]] &quot;La Doña&quot;
|[[Chilevisión]]
|-
|[[2012]]
|''[[La Sexóloga]]''
|Olivia Pamplona
|[[Chilevisión]]
|-
|[[2013]]
|''[[Graduaos (Chile)|Graduaos]]''
|Titi Arlegui
|[[Chilevisión]]
|-
|[[2014]]
|''[[Las 2 Carolinas]]''
|Sofía Parker
|[[Chilevisión]]
|-
|[[2015]]
|''[[Matriarques]]''
|Diana Názer
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2017]]
|''[[Dimi quién foi]]''
|Adriana Lyon
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2018]]
|''[[La reina de Franklin]]''
|Julia Undurraga
|[[Canal 13 Chile|Canal 13]]
|-
|}

=== Series ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;5&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Serie de televisión]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Títulu
!Rol
! Canal
|-
|[[1979]]
|''[[Martín Rivas (telenovela de 1979)|Martín Rivas]]''
|Matilde Elías
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[1982]]
|''[[Una familia feliz]]''
|Javiera Altamira
|[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
|[[1996]]
|''[[Sucupira, la comedia]]''
|Sara Llineros
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2007]]
|''[[Cárcel de Muyeres (primer temporada)|Cárcel de muyeres]]''
|Camila Prau |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2008]]
|''[[Paz (miniserie)|Paz: Una hestoria de pasión]]''
|Marta de Almendros
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2011]]-[[2013]]
|''[[Prófugos (serie de televisión)|Prófugos]]''
|Francisca &quot;Kika&quot; Ferragut
|[[HBO]]
|-
|[[2018]]
|''[[Casa de Angelis (serie de televisión)|Casa de Angelis]]''
|align=&quot;center&quot;|—
|[[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|}

=== Programes ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;5&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Programes de televisión]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Títulu
!Rol
! Canal
|-
|[[1979]]-[[1980]]
|''Teatru como nel Teatru'' 
|Dellos personaxes 
|[[Chilevisión|Canal 9]]
|-
|[[1989]]
|''[[Una vegada más]]''
|Cata |[[Canal
13 Chile|Canal 13]]
|-
|[[1990]]
|''[[Teleduc]]''
|Dellos personaxes
|[[Canal 13 Chile|Canal 13]]
|-
|[[1993]]
|''[[XXXIV Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival de Viña del Mar]]''
|Co-animadora |[[Televisión
Nacional de Chile|TVN]]
|-
|[[2011]]
|''[[Festival del Huaso de Olmué]]''
|Xueza
|[[Chilevisión]]
|}

== Teatru ==
;Como actriz
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Obres de teatru]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu || Obra || Autor || Direutor || Personaxe || Teatru
|-
| 1975 || ''[[La Casa de Bernarda Alba]]'' || [[Federico García Lorca]]|| [[Liliana Ross]]|| ''Martiriu'' || [[Teatru Nacional Chilenu|Teatru Nacional]]
|-
| 1976 || ''Educación seximental'' || Carlos Alberto Cornejo || Enrique Noisvander || || Teatru Mistral
|-
| 1979 || ''Loyola, Loyola'' || La Falacia || [[Cristián García-Huidobro]] || || Sala La Comedia
|-
| 1979 || ''Gol, gol, autogol'' || La Falacia || [[Cristián García-Huidobro]] || || Sala Galpón Los Lleones
|-
| 1980 || ''Cero a la izquierda'' || David Benavente || Gustavo Meza ||''Llibertá M. Donovan'' ||Teatro Camilo Henríquez
|-
| 1981 || ''Teyáu de vidriu'' || David Benavente || [[Jaime Vadell]] || ''Ana María'' || Teatro Camilo Henríquez
|-
| 1983 || ''Última edición'' || [[Jorge Marchant Lazcano]] || Fernando González || ''Sandra'' ||
|-
| 1987 || ''Un día bien particular'' || [[Ettore Scola]] || [[Delfina Guzmán]] || ''Antonieta Tiberio'' || [[Teatru Ictus]]
|-
| 1990 || ''Llocos d'amor'' || [[Sam Shepard]] || [[Cristián Campos]] || ''May'' ||
|-
| 1992 || ''[[El Rei Lear]]'' || [[William Shakespeare]] || [[Alfredo Capo]] || ''[[Cordelia (personaxe)|Cordelia]]'' || Teatru UC
|-
| 1993 || ''El viciu absurdu'' || [[Virginia Woolf]] || [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] || ''[[Virginia Woolf]]'' || Sala Cuatro
|-
| 1994 || ''[[El tracamundiu]]'' || [[Albert Camus]] || [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] || ''María'' ||
|-
| 1995 || ''La Catedral de la lluz'' || Pablo Álvarez || [[Alfredo Capo]] || ''Emilia Tocopilla'' ||
|-
| 1997 || ''Akenatón'' || Michel Azama || Carola Oyarzún || ''Tiyi'' || Teatru UC
|-
| 1998 || ''Madame de Sade'' || [[Yukio Mishima]] || [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] || ''Renée'' ||
|-
| 1999 || ''[[Fedra (Racine)|Fedra]]'' || [[Jean Racine]] || [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] || ''[[Fedra]]''|| Sala Agustín Siré
|-
| 2000 || ''[[L'heriedu]]'' || [[Bernard-Marie Koltès]] || [[Víctor Carrasco]] || ''Anne Agathe'' || [[Teatru Huemul]]
|-
| 2001 || ''[[Medea (obra)|Medea]]'' || [[Jean Anouilh]] || [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] || ''[[Medea (Eurípides)|Madea]]'' || Sala Agustín Siré
|-
| 2003 || ''El fíu'' || John Fosse || [[Víctor Carrasco]] || ''La madre'' || Teatro San Ginés
|-
| 2004 || ''Psicosis 4:48'' || [[Sarah Kane]] || [[Alfredo Capo]] || ''Sarah Kane'' || Teatru Lastarria 90 
|-
| 2006 || ''[[Roberto Zucco]]'' || [[Bernard-Marie Koltès]] || [[Víctor Carrasco]] || ''Madre de Roberto'' || [[Teatru Nacional Chilenu|Teatru Nacional]]
|-
| 2007 || ''[[Hedda Gabler]]'' || [[Henrik Ibsen]] || [[Víctor Carrasco]] || ''[[Hedda Gabler]]'' || [[Matucana 100]]
|-
| 2007 || ''La fiesta'' || Spiro Scimone || [[Héctor Noguera]] || ''La madre'' || Goethe Institut
|-
| 2008 || ''Les Brutes'' || [[Juan Radrigán]] || [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]] || ''Xusta Quispe'' || Teatru La Memoria
|-
|2008 || ''1 Juan Emar, 1 sofá y 5 obstrucciones'' || Juan Emar || Patricio Pimienta || || [[Teatru Camino]]
|-
| 2009 || ''[[Orlando (novela)|Orlando]]'' || [[Virginia Woolf]] || [[Víctor Carrasco]] || ''Orlando'' || [[Centru Mori|Teatru Mori Bellavista]]
|-
| 2010 || ''[[Amledi, el tontu]]'' || [[Raúl Ruiz]] || [[Raúl Ruiz]] || ''Reina madre'' || [[Festival Santiago a Mil]]
|-
| 2011 || ''[[Casa de muñeques (obra de teatru)|Casa de muñeques]]'' || [[Henrik Ibsen]] || [[Alfredo Capo]] || ''Cristina'' || Teatru La Memoria
|-
| 2013 || ''El mar na muralla'' || [[Luis Alberto Heiremans]] || [[Antonio Campos]] || ''Rebeca'' || [[Centru Mori|Teatru Mori Bellavista]]
|-
| 2013 || ''Trovarsi'' || [[Luigi Pirandello]] || Aliocha de la Sotta || ''Claudia'' || [[Centru GAM]]
|-
| 2015 || ''[[La torbonada (teatru)|La torbonada]]'' || [[William Shakespeare]] || [[Juan Radrigán]] || ''[[Prósperu]]'' || Centru GAM
|-
| 2017 || ''Lady Marxinal'' || [[Juan Radrigán]] || || || [[Quilicura|Centru Cultural Quilicura]]
|-
| 2017 || ''Coneyu blancu, coneyu coloráu'' || Nassim Soleimanpour || || || CorpArtes
|-
| 2017 || ''[[El zoo de cristal|El zoolóxicu de cristal]]'' || [[Tennesse Williams]]|| Álvaro Viguera || ''Amanda Wingfield'' || [[Centru Mori|Teatru Mori Bellavista]]
|}

;Como direutora y dramaturga
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Obres de teatru]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu || Obra || Autor || Teatru
|-
|[[1996]] || ''La visita'' || Mesma || 
|-
|[[2006]] || ''La prueba de lo contrario'' ||Oliver Chiacciari || Goethe Institut 
|-
|[[2008]] || ''La cuidadora'' || Laura Forti || Goethe Institut 
|-
|[[2011]] || ''Soi tumba'' || Mesmu Teatru de la Ponte /[[Ríu Mapocho]]
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[2013]] || ''Mina antipersonal'' || Mesma || [[Matucana 100]] /[[Villa Grimaldi]]
|-
| '' [[Equí tán]]''&lt;ref&gt;[http://www.museodelamemoria.cl/actividá/%e2%80%9caqui-estan-creacion-de-claudia-di-girolamo/ ''Equí tán'' na páxina del Muséu de la Memoria], 2013; accesu 01.09.2013&lt;/ref&gt; || Mesma || [[Muséu de la Memoria y los Derechos Humanos]]
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[2014]] || ''L'anarquista'' || [[David Mamet]] || [[Teatru de la Universidá Católica]]
|-
| ''[[El montacargas]]'' || [[Harold Pinter]] || [[Centru GAM]]
|-
|[[2015]] || ''Comandu poéticos'' || Mesma || 
|-
|[[2016]] || ''Radrigán Homenaxe'' || Coleutivu || [[Teatru Nescafé de les Artes]]
|-
|[[2017]] || ''Lady Marxinal'' || Mesmu Centru Cultural Quilicura
|-
|[[2018]] || ''[[Hedda Gabler]]'' || [[Henrik Ibsen]] || [[Centru GAM]]
|}

== Premios y nominaciones ==
{{AP|Premios y nominaciones de Claudia Di Girolamo|11=Premios y nominaciones de Claudia Di Girolamo}}

Claudia Di Girolamo ganó los premios más prestixosos de la industria televisivo en Chile; en [[1999]] recibió'l [[premiu APES]] como meyor actriz pola so actuación en ''[[La fiera (telenovela chilena)|La fiera]]'' y darréu en ''[[Pampa Ilusión]]'' y ''[[Cárcel de Muyeres (primer temporada)|Cárcel de Muyeres]]''. Esi mesmu añu ganó simultáneamente una nominación al [[premiu Altazor]] por ''La Fiera'', nes categoríes de meyor actriz de televisión, respeutivamente. Tamién foi gallardoniada col [[TV Grama|premiu TV Grama]] en dos causes: la primera en 1999 como meyor actriz de televisión por ''La fiera'' y la segunda, en [[2002]] como meyor actriz por ''[[El Circu de les Montini]]''. Di Girólamo llogró un total de seis nominaciones a los Altazor y una nominación a les Ninfa d'Oru.

;[[Premiu APES]]
{|{{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! Añu !! Categoría !! Producción !! Resultáu
|-
| [[1993]] ||Meyor actriz de teatru ||''El viciu absurdu'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[1999]] || rowspan=5|Meyor actriz principal de televisión || ''[[La fiera (telenovela chilena)|La fiera]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2000]] || ''[[Romané]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2001]] || ''[[Pampa Ilusión]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2005]] || ''[[Los Pincheira]]'' y ''[[Ídolos (telenovela)|Ídolos]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2008]] || ''[[Cárcel de Muyeres (serie de televisión)|Cárcel de Muyeres]]'' ||style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|}

;[[Premiu Altazor de les Artes Nacionales|Premios Altazor]]
{|{{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! Añu !! Categoría !! Producción !! Resultáu
|-
| [[Premios Altazor 2001|2001]] || rowspan=2|Meyor actriz de televisión || ''[[Romané]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[Premios Altazor 2002|2002]] || ''[[Pampa Ilusión]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[Premios Altazor 2005|2005]] || Meyor actriz de teatru || ''Psicosis 4:48'' ||bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[Premios Altazor 2005|2005]] || rowspan=2|Meyor actriz de televisión || ''[[Los Pincheira]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[Premios Altazor 2007|2007]] || ''[[Cómplices (telenovela)|Cómplices]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|}

;[[Festival de Televisión de Montecarlu|Ninfa d'Oru]]
{|{{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! Añu !! Categoría !! Producción !! Resultáu
|-
|2012 || Meyor actriz en drama || ''[[Prófugos (serie de televisión)|Prófugos]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|}

;Otros premios
{|{{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! Añu !! Premiu !! Categoría !! Producción !! Resultáu
|-
| [[1999]] || [[TV Grama]] || rowspan=4|Meyor actriz || ''[[La fiera (telenovela)|La Fiera]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2000]] || [[TV Grama]] || ''[[Romané]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2002]] || [[TV Grama]] || ''[[El Circu de les Montini]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2006]] || [[TV Grama]] || ''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2006]] || [[Copihue d'Oru]] || Meyor actriz popular || ''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2006]] || Premiu FOTECH || Meyor actriz principal || ''[[Cómplices (telenovela chilena)|Cómplices]]'' ||bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2008]] || Premiu FOTECH || Meyor actriz principal || ''[[Vilba Allegre]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2011]] || [[Copihue d'Oru]] || Meyor actriz popular || ''[[La doña (telenovela de 2011)|La Doña]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2011]] || Premiu FOTECH || Meyor actriz principal || ''[[La doña (telenovela de 2011)|La Doña]]'' || style=&quot;background-color: #CFC&quot;|'''Ganadora''' 
|-
| [[2012]] || [[Copihue d'Oru]] || Meyor actriz popular || ''[[La Sexóloga]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2017]] || Premiu FOTECH || Meyor actriz principal || ''[[Dimi quién foi]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|-
| [[2017]] || Premiu Lo meyor TVN || Meyor actriz del añu || ''[[Dimi quién foi]]'' || bgcolor=&quot;FFDDDD&quot;|Nomada
|}

== Reconocencies ==
* Premiu Edward W. Said por Fundación Palestina Belén 2000, 2004.
* Distinción pola Federación de Muyeres pa la Paz Mundial, 2005.
* Escoyida la «Meyor actriz de tolos tiempos» en ''[[Chile escueye]]'', 2006. 
* «Troféu honoríficu» polos 118 años de la [[Esmaxanada|Municipalidá d'Esmaxanada]], 2012.
* Gallardón Mujer del Sieglu XXI pola [[Universidá del Pacíficu (Chile)|Universidá del Pacíficu]], 2013.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{IMDb|0223895}}
* [http://cinechile.cl/persona-131| Claudia di Girólamo en CineChile.cl]
* [https://web.archive.org/web/20080801224653/http://especiales.tvn.cl/otros/complices/claudia.htm Especial fotográficu de Claudia Di Girolamo en TVN.cl]

{{NF|1956||Di Girolamo, Claudia}}

{{Tradubot|Claudia di Girolamo}}
[[Categoría:Actores y actrices de cine de Chile]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru de Chile]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión de Chile]]
[[Categoría:Actores y actrices de Chile]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>gyitqts4ky2umrrsyt47dyv2ivan0p7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Concha Buika</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147702</id>
    <revision>
      <id>3703329</id>
      <parentid>3683587</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9664" xml:space="preserve">{{persona |imaxe =
Concha Buika..JPG
|sitio web = [http://www.conchabuikamusic.com www.conchabuikamusic.com]
}}
'''María Concepción Balboa Buika''', conocida como '''Concha Buika''' o '''Buika''' ([[Palma de Mallorca]], 11 de mayu de 1972), ye una [[cantante]] española, residente n'Estaos Xuníos.

== Biografía ==
Nació nes [[Islles Baleares]] onde vivía la so familia, exiliaos políticos de [[Guinea Ecuatorial]]. Ye fía del expolítico y escritor guineanu [[Juan Balboa Boneke]].&lt;ref name='razon'&gt;{{cita web|títulu=“Los artistes somos los verdaderos políticos”|url=http://www.larazon.com.ar/show/artistes-verdaderos-politicos_0_379800030.html|fechaaccesu=17 de payares de 2012|fecha=21 d'agostu de 2012|apellíu=Puddington|nome=Santiago|editorial=larazon.com.ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Buika'/&gt; La [[Xitanu|comunidá xitana]] del barriu de Son Gotleu en Palma de Mallorca onde se crió foi para ella un segundu llar, y atopó nel [[Flamencu (música)|flamencu]] una manera d'espresión auténticu y la salida ideal pa escapar d'una dura realidá de probeza y marginalidad.&lt;ref name='Buika'&gt;{{cita web|títulu=Bio|url=http://buikamusic.com/bio/|fechaaccesu=17 de payares de 2012|idioma=inglés|cita=Web oficial de Buika|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121124040158/http://buikamusic.com/bio/|fechaarchivu=24 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;

El so primer discu, ''Mestizüo'', salió en 2000.

En 2008 collaboró cola cantante de [[fadu]] portuguesa [[Mariza]] nun dúu incluyíu nel so discu ''Terra'' (''Pequeñes Verdaes)'' y con [[Elefthería Arvanitáki]] na tema ''Mírame''.

En 2008 el so cuartu discu, ''Neña de Fueu'', catapultó la so carrera internacional. Tres unos pocos conciertos en Los Angeles, Miami y Nueva York, el discu recibió dos nominaciones a los [[premios Grammy Llatinos]] de 2008, como «Álbum del Añu» y «Meyor Producción». Una edición especial del discu poner a la venta acompañáu d'un llibru de poemes de Buika ilustraos por autorretratos.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Diariu de Mallorca|títulu=Buika publica un llibru de poemes con autorretratos nuna edición especial del so discu Neña de fueu´|url=http://www.diariodemallorca.es/actual/2008/10/23/buika-publica-llibro-poemes-autorretratos-edicion-especial-discu-nina-fueu/403181.html|fechaaccesu=8 de setiembre de 2013|fecha=23 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 2009 salió al mercáu una collaboración realizada con [[Nelly Furtado]], na tema llamada ''Fuerte'', tou un himnu a encomalo de la muyer. Cantó xunto a Tomeu Penya na so tema ''Ho feim''.

El 20 d'ochobre de 2009 salió a la venta mundialmente el so discu ''L'últimu tragu'', un homenaxe a [[Chavela Vargas]] y a [[Bebo Valdés]] nos sos 90 cumpleaños, grabáu en direutu en Cuba nos Estudios Abdala con [[Chucho Valdés]] y el so cuartetu.&lt;ref name=&quot;Concha Buika&quot;&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita publicación|url=http://www.droatlantic.com_plt_Artistes_Biografia.aspx?IdObjeto=724|editorial=Dro Atlantic|títulu=Concha Buika.|fecha=2 de setiembre de 2006}} |2=http://www.droatlantic.com_plt_artistes_biografia.aspx/?IdObjeto=724 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;
L'álbum valió-y el so primer [[premiu Grammy]] al meyor álbum de música tradicional tropical.&lt;ref name='Buika'/&gt;

Dos canciones sos, ''Pol amor d'amar'' y ''Fíxome fácil'', fueron escoyíes por [[Pedro Almodóvar]] pa la banda sonora de la so película ''[[La piel que habito]]''.&lt;ref name='Buika'/&gt;

El 5 de payares de 2010 un artículu publicáu online na publicación npr.com definir como la Voz de la llibertá» arrexuntándola con otres 50 voces nuna llista llamada ''50 Great Voices''.&lt;ref name=&quot;nrg&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=130920420 |títulu=''50 Great Voices'' |fechaaccesu=10 de xunu de 2011 |autor=Alice Winkler |fecha=2 de payares de 2010 |obra=nrg.com music |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En 2011, foi convidada especial de [[Chick Coria]] nun conciertu nel club de jazz [[Blue Note (club de jazz)|Blue Note]], en Nueva York.&lt;ref name='Buika'/&gt;

En 2011 instalar en [[Miami]] pa poder atender la fuerte demanda de conciertos nos Estaos Xuníos.

== Discografía ==
* '''''Deadbeat''''', [[2018]] (Single - 22 de xunu)
* '''''Pa mi''''', [[2017]]
* '''''Vivir ensin mieu''''', [[2015]] 
* '''''La nueche más llarga''''', [[2013]]
* '''''Na mio piel''''', [[2011]] (Primer recopilatorio)
* '''''L'últimu tragu''''', [[2009]] xuntu al pianista [[Chucho Valdés]]
* '''''Neña de fueu''''', [[2008]] (Edición de luxu: 2cd's + Llibru de poemes)
* '''''Neña de fueu''''', [[2008]]
* '''''La mio neña Lola''''', [[2006]] (Edición especial CD+DVD)
* '''''La mio neña Lola''''', [[2006]]
* '''''Buika''''', [[2005]]
* '''''Mestizüo''''', [[2000]], xuntu al pianista [[Jacob Sureda]]

== Premios ==
* '''Discu d'Oru''' pol álbum: '''&quot;La mio neña Lola&quot;''' ''(Apurríu de la mano de [[Joaquín Sabina|Joaquin Sabina]])'' (2006) 
* '''Meyor Album''' '''cantar español '''pol álbum: '''&quot;La mio neña Lola&quot;''' ([[Premios de la Música|Premios de la música]], 2007) 
* '''Meyor Productor Artísticu''' pol álbum: '''&quot;La mio neña Lola&quot;''' ([[Javier Limón]]) ([[Premios de la Música|Premios de la música]], 2007) 
* '''Premiu de la crítica fonográfica Alemana''' pol álbum: '''&quot;La mio neña Lola&quot; '''(2007)
* '''[[Grammy Llatín]] &quot;Meyor Álbum tradicional tropical&quot;''' pol álbum: '''&quot;L'últimu tragu&quot; '''(2010)
* '''Discu d'Oru''' pol álbum: '''&quot;L'últimu tragu&quot;''' (en [[Colombia]], 2010)
Amás d'otros premios.

== Nominaciones ==
* '''[[Grammy Llatín]]''' al “'''Meyor Álbum” '''pol álbum''': “Neña de Fueu '''(2008, Warner / Casa Limón)
* '''[[Grammy Llatín]]'''''' a la ''' “Meyor Producción” '''pol álbum:''' “Neña de Fueu”'''(2008, Warner / Casa Limón)
* '''[[Grammy Llatín]]'''''' a la ''' “Grabación del añu” '''pola tema:''' “Fíxome fácil” '''(2009, Warner / B by B LLc)
* '''Premios Mobo Awards''' na categoría &quot;New comers&quot; (2010, en Gran Bretaña) 
* '''Premiu Luna del Auditoriu Nacional''' na categoría &quot;Música Iberoamericana&quot; (2010, en Méxicu)
* '''[[Grammy Llatín]]'''''' a la ''' “Grabación del añu” '''pola tema:''' “La nave del olvidu” '''(2013, Warner / B by B LLc)
* '''[[Grammys]]'''''' '''&quot;Best Latin Jazz Album&quot; pol álbum: '''&quot;La Nueche Más Llarga&quot;''' (2014, Warner / B by B LLc. en EE.UU)
* '''[[Grammy Llatín]]'''''' a la ''' “Grabación del añu” '''pola tema:''' “Si voi volver” '''(2015, Warner / B by B LLc)
Amás d'otres nominaciones.

== Collaboraciones ==
* Con '''[[Navajita Plateá]] '''na tema: ''&quot;Fríu ensin ti&quot;'' ([[2017]])
* Con '''[[Meta and the Cornerstones]]' '''nes temes: ''&quot;Do&quot;'' y ''&quot;Regardless&quot;'' ([[2017]])
* Con '''[[Vahagni]] '''na tema:'' &quot;Hov Arek Sarer Jan&quot;''' ''''' ([[2015]])
* Con Dellos artistes na tema: ''&quot;One Woman&quot;'' (UN Women) ([[2013]])
* Con '''[[Yasmin Levy]] '''na tema:'' &quot;Escaezte de mi&quot;''' ''''' ([[2012]])
* Con '''[[Anoushka Shankar|Anoushka Shanka]]'''[[Anoushka Shankar|r]]'' ''na tema: &quot;''Cuasi unu&quot; ''([[2011]])
* Con '''[[Antonio Carmona]]''' na tema: ''&quot;Los cuarenta&quot;'' ([[2011]])
* Con '''[[Seal]]''' na tema: ''&quot;You get me&quot;'' ([[2010]])
* Con '''[[Javier Limón]]''' na tema: ''&quot;Oru santo&quot;'' ([[2010]])
* Con '''[[Dany Noel]]''' na tema: ''&quot;Esa boca&quot;'' ([[2010]])
* Con '''[[Iván &quot;Melón&quot; Lewis]]''' y '''[[Sandra Carrasco]]''' nes temes: ''&quot;Mírame&quot;'' y ''&quot;Perlla marina&quot;'' ([[2010]])
* Con '''[[Nelly Furtado]]''' na tema: ''&quot;Fuerte&quot; ''([[2009]])
* Con '''[[Elefthería Arvanitáki|Eleftheria Arvanitaki]] '''na tema: ''“Mírame”'' ([[2008]])
* Con '''[[Javier Limón]]''' la tema: ''&quot;Habanerias&quot; ''([[2008]])
* Con '''[[Mariza]]''' na tema: ''&quot;Pequeñes verdaes&quot;'' ([[2008]])
* Con '''[[Ramón Porrina]]''' na tema: ''&quot;Bulería&quot;'' ([[2007]])
* Con '''[[José Luis Perales]]''' na tema: ''&quot;Nun ye casualidá&quot;'' ([[2006]])
* Con '''[[Armando Mazaneru]]''' na tema: ''&quot;Fíxonos falta tiempu&quot;'' ([[2005]])
* Con '''[[Bebo Valdés]]''' na tema: ''&quot;Bahía negra&quot;'' ([[2005]])
* Con '''[[Victoria Abril]]''' na tema: &quot;Putcheros do Brasil&quot; ([[2005]])
* Con '''[[Javier Limón]]''' na tema: &quot;Nel mesmu llugar&quot; ([[2005]])
* Con Kiko Navarro na tema: &quot;Suañando contigo&quot;

== Electrónica ==
* ''Suañando Contigo'', 2009, con Kiko Navarro.
* ''In the House: The West Coast Sessions Disc 1 - Jay-J &amp; Miguel Migs - &quot;Loving You [Vincenzo's Unreleased Dub]&quot;
* ''Will I (Discover Love) - Dj Chus &amp; David Penn Feat Concha Buika 2004

== Llibros publicaos ==
* ''A los qu'amaron a muyeres difíciles y acabaron per soltar se'' (2014/15, EDAF &amp; B by BOOKS LLC)

== Xires musicales ==
* [[Pa Mi World Tour]] - ([[2017]]–[[2018]])
* [[Vivir Ensin Mieu World Tour]] - ([[2015]]–[[2016]])
* [[La Nueche Más Llarga World Tour]] - ([[2014]]–[[2015]])

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Concha Buika}}
* [http://www.conchabuikamusic.com/ Web oficial]
* [https://www.facebook.com/BuikaMusic/ Facebook oficial]
* [https://twitter.com/buikamusic/ Twitter oficial]
* [https://www.instagram.com/buikamusic/ Instagram oficial]
* [http://buikafans.net/ Club de fans oficial]
* [https://web.archive.org/web/20091222171758/http://lnx.indajaus.com/acidjazzhispano/modules.php?name=Content&amp;pa=showpage&amp;pid=621 Concha Buika] en [[Acid Jazz Hispanu]]

{{NF|1972||Buika, Concha}}


{{DEFAULTSORT:Buika, Concha}}
{{Tradubot|Concha Buika}}

[[Categoría:Cantantes d'España]]
[[Categoría:Cantantes de les Islles Baleares]]
[[Categoría:cantantes en castellanu]]
[[Categoría:Cantantes de copla]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>5ck3xhenwrafi4xrimaw02fvbhot0e8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cristina Planas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148271</id>
    <revision>
      <id>3703481</id>
      <parentid>3702680</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:29:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13533" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Cristina Planas''' {{nym}} ye una artista peruana, dedicada principalmente a la escultura. Ye conocida poles sos polémiques obres&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cita publicación |títulu=Cristina Planas — Emerging Voices 2015 art winner|url = http://www.ft.com/intl/cms/s/2/fa8aaff6-36cf-11y5-bdbb-35y55cbae175.html#axzz40Hg218na|periódicu = Financial Times|fecha = 6 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=20 de febreru de 2016|issn = 0307-1766|nome = Naomi|apellíos = Mapstone}}&lt;/ref&gt; les cualos cavilguen sobre'l periodu del conflictu armáu internu nel Perú, les migraciones a la capital, y la rellación ente relixón y violencia na sociedá peruana.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Cristina Planas|url = http://cristinaplanas.pe|sitiuweb = cristinaplanas.pe |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==

=== Infancia y mocedá ===
Planas nació en [[Lima]] y darréu la so familia treslladar a [[Iquitos]], onde permaneció mientres la so infancia. Cuando la so familia tornó a Lima, vivió nun internáu católicu con monxes alemanes.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; La so infancia y mocedá coincidieron col desenvolvimientu del conflictu armáu internu nel [[Perú]]. L'artista menta que les vivencies mientres esta dómina tiñida pola incertidume tán reflexaes nel so trabayu, diznos que'l so “''xeneración tuvo una influencia bien fuerte de toa esa dómina''.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cita web |títulu=Cristina Planas gana'l Emerging Voices Awards|url = http://puntoedu.pucp.edu.pe/noticies/cristina-Planas-gana-el-emerging-voices-awards/|sitiuweb = puntoedu.pucp.edu.pe |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;” Artistes como Planas, [[Claudia Coca]], [[Natalia Iguiñíz]], [[Alfredo Márquez]], Miguel Aguirre, [[Elena Tejada]] y [[Susana Torres (artista)|Susana Torres]], que formáronse artísticamente mientres esti periodu nel [[Perú]], vieron el so trabayu altamente marcáu pola violencia interna.

=== Formación ===
Planas estudió escultura na Facultá d'Artes de la [[Pontificia Universidá Católica de Perú|Pontificia Universidá Católica de Lima]] mientres la primer metá de los noventa&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; y graduóse col 1er premiu d'escultura d'esta institución académica.

== Obra ==

=== ''La Wawa'' (1995) ===
''La Wawa'' ye una escultura la cual retrata a [[Abimael Guzmán]], líder de [[Senderu Lluminosu]]. Nesta escultura, Abimael visti un traxe a rayes, el mesmu'l cual vistió tres la so captura policial en setiembre de [[1992]]. Esti personaxe esta paráu coles sos estremidaes pegaes al cuerpu tomando una forma similar a la d'una ''wawa'' andina o sarcófagu exipciu. Esta escultura ta parada sobre una base xiratoria la cual xira al ritmu de ''Zorba el griegu'', música que tocaba nel videu alcontráu en 1991 nel cual vese a los principales líderes de Senderu celebrando nuna casa de Lima. Nel llombu d'esta escultura, el personaxe tien la figura d'un cuerpu atopáu pola policía de criminalística”.

Pal críticu peruanu Augusto del Valle, esta obra ye significativa d'un periodu'l cual llama “estética de la suxetividá”. L'argumenta que'l centru d'espresión de ''La Wawa'' xaz en “lo más cercano al yo”, ye dicir qu'esta escultura amuesa la proximidá suxetiva ente la imaxe d'[[Abimael Guzmán]] nel so traxe a rayes y l'artista. Del Valle diz que ''La Wawa'' nun tien una mirada política, anque la tema si ser, sinón una mirada suxetiva y personal escontra una imaxe que forma parte del “imaxinariu coleutivu&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{cita web |títulu=INCA - Investigación Nacional Crítica y Arte|url = http://inca.net.pe/assets/oxeto/memoria-ensin-territoriu-territoriu-ensin-memoria/|sitiuweb = inca.net.pe |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;” de Perú.

=== ''La migración de los Santos'' (2008) ===
Na amuesa podemos reparar a distintos santos populares peruanos, como [[Sarita Colonia]], [[Santa Rosa de Lima]], [[Martín de Porres|San Martín de Porres]], y el [[Señor de los Milagros (Lima)|Señor de los Milagros]]. Planas esculpir nun estilu kitsch. En pallabres de l'artista, el so oxetivu yera reinventalos col fin d'amosalos como seres humanos, quien “vivieron nesta tierra.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{cita web |títulu=Cristina Planas: “Toos somos unos migrantes”.|url = https://burbujasreloaded.wordpress.com/2008/10/12/cristina-Planas-toos-somos-unos migrantes/ |fechaaccesu=21 de febreru de 2016|nome = M. Isabel |apellíu=Guerra}}&lt;/ref&gt;”. D'esta manera, ella carauterizar d'una manera pocu común: toos visten ropa interior y acomuñar dichos populares per mediu de cintillos que faen de globos d'historieta al llau de les sos boques. Por casu, Sarita Colonia diz “''Acelera nomás, yo empongo''”, faciendo referencia a la ocupación de munchos migrantes, que remanen los microbuses o combis en [[Lima]], quien la vieron popularmente como la so santa. Planas esplica qu'esta frase “''vien ser una afirmación de que, si vamos migrar, hagámoslo yá mesmu, fijémonos na meta y non tantu nel camín''.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;” Per otru llau, [[Santa Rosa de Lima]] diz “''Nun se gana pero góciase''”, aludiendo a les semeyes canóniques d'esta santa, na cual retratar como gociosa del so sufrimientu. Sicasí, nesti casu Planas nun quier aludir al sufrimientu en sí, munches vegaes acomuñáu pola ilesia n'interpretaciones sobre Santa Rosa, sinón al esfrute.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; La obra final foi instalada xunto a asientos d'avión cubiertos por plásticos color coloráu y blancu, asemeyando asientos de microbús y la bandera de Perú. Sobre elles cayíen mázcares d'osíxenu que, en xunto, faíen del espaciu de la galería nuna especie de cabina d'avión, una &quot;metáfora&quot; pa la migración nel [[Perú]]. El sociólogu Sandro Venturo Schultz diz qu'esta decisión d'incluyir una alusión a esti espaciu de viaxe y los distintos santos, alude al espaciu de migración y la relixosidá como espaciu onde “''rindimos cultu a les nueses ilusiones''.” Ye asina que la galería ye un espaciu nel cual cavilgamos sobre la rellación ente la relixosidá, la condición migratoria, y de les fronteres de les nueses esperiencies d'ilusión y esperanza.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url = http://interculturalidad.org/numbero05/docs/1001-Cristina_Planas-Migracion_Santos.pdf|títulu = La Migración de los Santos|apellíos = Planas |nome=Cristina|fecha = 2008|publicación = Galería Vértiz |fechaaccesu=|doi = |pmid = }}&lt;/ref&gt;

== Discutinios ==

=== ''La Wawa'' (1995) ===
Nel 1997 la pieza foi censurada na Bienal Iberoamericana de Lima. La periodista Paola Ugaz esplica que la razón pola cual la pieza foi censurada foi porque namái pasaren cinco años dende la captura de Guzmán, lo cual provocó barruntos per parte del gobiernu fujimorista de que la pieza yera una apoloxía al [[Senderu Lluminosu|senderismo]] y unvió a policías de la Dincote -Direición Nacional contra'l Terrorismu- pa investigar el casu. 

Amosóse tamién na sala del Institutu Cultural Peruanu Norteamericanu (ICPNA) de Lima, pero namái pudo exhibise un día yá que foi prohibíu polos mesmos direutores de la institución.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; Dempués foi treslladada a la Casa Barbieri, onde primeramente foi censurada de nuevu pero tres la presencia policial nun se llevaron la pieza y la mesma autora la reinstaló cubrir con una bolsa de plásticu verde y unes viendas qu'incluyíen la pallabra ''caution,'' &quot;como si fuera una bomba que tuviera ende y que va españar” esplicó la mesma artista nuna entrevista sobre arte censuráu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B97hqb07HC8|títulu=Arte censuráu - Entrevista a l'artista plástica Cristina Planas |fechaaccesu=Domingo, 6 de marzu de 2016|autor=lamula.pe|enllaceautor=|fecha=3 d'agostu de 2012|sitiuweb=|editorial=}}&lt;/ref&gt;

En 2012 la pieza volvió ser exhibida na esposición ''Xixilar y Castigar, una curtia historia sobre la censura nel Perú'' na Sala Luis Miró Quesada Garland en Miraflores. Dada la proximidá de la fecha d'apertura de la esposición al aniversariu del [[Atentáu en Miraflores de 1992|atentáu de Tarata en 1992]] nun primer momentu consideraron nun exhibila pa evitar mancar sensibilidaes o que tendría una intervención editorial de los curadores de la sala, David Flores-Hora y Luis Llamba. Planas aportunó en que se presentara'l so trabayu. Finalmente la pieza amosóse acompañada d'un mensaxe pegáu na paré que contenía la pallabra &quot;Asesín&quot; repitida en delles ocasiones dirixíu escontra Abimael Guzmán, acompañáu d'un minúsculu lletreru cola anotación &quot;Intervención de la Galería Luis Miró Quesada Garland&quot;. 

La intervención de los curadores sobre la pieza xeneró un nuevu discutiniu por causa de les concesiones realizaes a les presiones esternes y a la aucensura per parte de los curadores nuna esposición na que se trataba precisamente de cuestionar esa censura. Flores-Hora nuna entrevista&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; esplicó que la intención fuera esponer la pieza incorporando'l puntu de vista de la sala y que primeramente la pallabra prevista foi la de &quot;peligru&quot; anque finalmente decidiéronse pola de &quot;Asesín&quot; pero consideró que la meyor opción fuera nun exhibir la pieza. Per otru llau Luis Planas, direutor de la galería y críticu d'arte aseguró que nun foi autocensura sinón que la intervención sobre la pieza per parte de la galería foi una respuesta de solidaridá colos deudos de Tarata a pidimientu de los familiares de les víctimes de Tarata.&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{cita web |url=http://larepublica.pe/20-08-2012/autocensura-en-una-amuesa-sobre censurar|títulu=Autocensura nuna amuesa sobre la Censura |fechaaccesu=7 de marzu de 2016|fecha=20 d'agostu de 2012|sitiuweb=larepublica.pe}}&lt;/ref&gt;”

Pela so parte el sociólogu peruanu [[Nelson Manrique]] denunció la paradoxa na que, según la so opinión, cayeron el curadores de l'amuesa sobre la censura: censurar una pieza ya incluyir la pallabra asesín &quot;p'antemanase y vencer al chantaxe de trés periódicos que causen terrorismu ideolóxicu.&quot;&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Una amuesa, pa Manrique de la importancia de falar de la censura en rellación a la historia del arte peruano.

=== La Migración de los Santos (2008) ===
La galería Vértiz, a dos díes de rematar la exhibición d'esta serie d'escultures foi clausurada pola municipalidá del distritu de San Isidro sol argumentu qu'ésta nun cuntaba con llicencia pa funcionar como tal.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{cita web |url=http://miraaeselococalato.blogspot.pe/2008/11/censuren-exposicin-de-arte-cristina.html|títulu=L'Arte Calato: CENSUREN ESPOSICIÓN DE ARTE-Cristina Planas y La Migración de Los Santos |fechaaccesu=7 de marzu de 2016|sitiuweb=miraaeselococalato.blogspot.pe}}&lt;/ref&gt; La clausura interpretóse como una censura tapada de l'amuesa y una concesión per parte de les autoridaes a les protestes contra l'amuesa per parte de los vecinos de San Isidro y representantes de la Ilesia Católica según el llamáu a la protesta coleutiva ante la blasfemia inconcebible&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fatima.org.pe/pagina-232-una blasfemia inconcebible-protesta-y-reparacion|títulu=Una blasfemia inconcebible: protesta y arreglu - El Perú precisa de Fátima |fechaaccesu=7 de marzu de 2016|sitiuweb=www.fatima.org.pe}}&lt;/ref&gt;

El críticu y curador d'arte Gustavo Buntinx llamentó esta “estúpida, contraproducente censura&quot;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://micromuseo-bitacora.blogspot.pe/2008/11/estpida-contraproducente-censura.html|títulu=Micromuseo - Bitácora: OTRA ESTÚPIDA, CONTRAPRODUCENTE CENSURA |fechaaccesu=7 de marzu de 2016|sitiuweb=micromuseo-bitacora.blogspot.pe}}&lt;/ref&gt; una y bones la ilesia y los sos representantes solo van llograr el mayor espardimientu del oxetu que quieren censurar. El críticu peruanu Luis Llamba na so columna pa la revista ''Caretes'' aseguró que l'amuesa de Planas non transgredía la moral nin les bones costumes yá que utilizaba íconos populares d'una imaginería coleutiva que nun yera “exclusividad” de la Ilesia Católica. De toes formes -añedió- l'episodiu ye'l reflexu d'una sociedá separatista qu'intenta “imponese pillando la nuesa llibertá de decisión.&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{cita web |url=http://zonadenoticias.blogspot.pe/2008/11/san-isidro-censura-amuesa-de-cristina.html|títulu=zonadenoticias: San Isidro censura amuesa de Cristina Planas |fechaaccesu=7 de marzu de 2016|sitiuweb=zonadenoticias.blogspot.pe}}&lt;/ref&gt;

== Distinciones y premios ==
En [[1998]] llogró la primer mención honrosa nel I Concursu d'Artes Plástiques nel I Concursu d'Artes Plástiques “''Pasaporte pa un Artista – Identidá y Ficción''” convocáu pola pola Embaxada de Francia nel Perú. Al añu siguiente, en 1999, foi finalista nel II Concursu d'Artes Plástiques “Pasaporte pa un Artista”, convocáu pola mesma embaxada.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url = http://interculturalidad.org/numbero05/docs/1001-Cristina_Planas-Migracion_Santos.pdf|títulu = La Migración de los Santos|apellíos = Planas |nome=Cristina|fecha = |publicación = Galería Vértiz |fechaaccesu=|doi = |pmid = }}&lt;/ref&gt; Nel [[2015]], Planas llogró'l premiu “Emerging Voices”, dau por the [[Financial Times]] y Oppenheimerfunds. Compitió pol premiu con más de 800 artistes de 100 países del mundu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1970||Planas, Cristina}}

{{Tradubot|Cristina Planas}}
[[Categoría:Escultores de Perú]]
[[Categoría:Persones de Lima]]
[[Categoría:Escultores]]
[[Categoría:Escultores de Perú]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4fd8p0igl5lf3z04nev3n9v26cjiczw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cecilia Milone</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148786</id>
    <revision>
      <id>3703326</id>
      <parentid>3696574</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:25:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10617" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Cecilia Milone''' {{nym}} ye una [[actriz]] y [[cantante]] arxentina.

== Biografía ==
Cecilia Milone nació en [[Buenos Aires]] el 7 de marzu de 1969. Cursó los sos estudios primarios nel Colexu Coronel Isidoro Suárez” y los estudios secundarios na Escuela Comercial Nº 4, Baldomero Fernández Moreno”, dambos establecimientos allugaos nel barriu de San Telmo, onde se crió.
A los 16 años empieza a tomar clases particulares d'arte escénico con [[María Vaner]]. Al terminar la escuela secundaria ingresa al “Conservatoriu Nacional d'Arte Dramático”, pero abandona estos estudios apenes empecipiaos. Consigue entós el so primer emplegu como recepcionista nun bufete xurídicu y sigue tomando distintos cursos privaos d'actuación con grandes profesores tales como: [[Carlos Gandolfo]] y Elena Tritek, ente otros.
Nel añu 1987, empecipia los sos estudios de Bel Cantar cola so Maestra Susana Rossi, quien inda la controla vocalmente.

== Trayeutoria ==
En 1991, acabante cumplir les sos 22 años, ye escoyida como la protagonista femenina de la obra musical ''[[Drácula, el musical]]'', pieza escrita y empobinada por [[Pepe Cibrián]], con música y arreglos d'[[Ángel Mahler]]. Col personaxe Mina Murray, fai'l so debú profesional ante 5.500 espectadores el 29 d'agostu de 1991, nel [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]].
''[[Drácula, el musical]]'' convirtióse rápido nun sucesu. Milone participó de toles grabaciones que se fixeron de la obra y de les xires efectuaes pel interior del país hasta 1994.

En 1993 realiza'l so primer llabor en televisión actuando en dellos capítulos de la serie ''[[Son de diez]]'', esi mesmu añu llogra'l so primer contratu televisivu en [[Canal 9 (Buenos Aires)|Canal 9]] participando na tira ''[[Con pecáu concebíes]]''. Dende entós forma parte de dellos elencos, hasta qu'en 1998, a partir d'una incursión nel ciclu ''[[Verdá consecuencia]]'', ye convocada pola productora [[Pol-ka]] pa ser parte de ''[[Gasoleros]]'', interpretando a la doctora Isabel Panigassi.
La gran repercusión que tuvo na serie n'[[Arxentina]] significó pa Milone l'empiezu de la so popularidá.
Dientro del so llabor teatral vale destaquen ''Boeing Boeing'', un vodevil que cuntó coles actuaciones de: [[Rodolfo Ranni]], [[Fabián Gianola]] y [[Ana Acosta]], y pol que tuvo nomada al premiu “[[Estrella de mar]]” pol personaxe de Judith. ''Boeing Boeing'' foi un ésitu, tantu nel Teatru Neptunu de la Ciudá de [[Mar del Plata]] como nel Teatru Astros de la capital federal (1999-2000).

Milone presentó nel añu 2000 el so primer trabayu discográficu como cantante solista ''Besos bruxos - Ente tangos y boleros''. Esti discu, que produció la compañía Universal”, surdió a partir del espectáculu ''Cecilia Milone, ente tangos y boleros'', que l'actriz y cantante presentara en febreru del 99' en La Puya, [[Mar del Plata]]; y a partir del 28 de setiembre d'esi mesmu añu, nel Complexu La Plaza.

Ente los sos trabayos televisivos, hai que destacar ''[[Poné a Francella]]'', ciclu tresmitíu por [[Telefé]], que-y dexó amosar se como comediante d'una manera masiva. Esi mesmu añu dedicóse tamién a la producción del so segundu discu, ''[[Dicir de mi]]''.

El 2003 foi un añu de musicales. Dende'l 9 de xineru, protagonizó nuevamente ''[[Drácula, el musical]]'' xunto a [[Juan Rodó]] nel Teatru Ópera y depués entamaron una llarga xira pel nuesu país que s'estendió mientres tol añu. El 20 d'avientu foi la fecha del estrenu en Mar del Plata de ''El show de les divorciaes'', pieza de Manuel González Gil y Martín Bianchedi que s'ufiertó a partir d'abril de 2004 na sala Pablo Neruda del Complexu La Plaza, en diversos teatros de les nueses provincies y na ciudá de [[Montevidéu]].
Paralelamente a los sos trabayos televisivu y teatral creó diversos espectáculos unipersonales.
Nel 2004 debutó en Capital con ''Alcordances surtíes'', que depués, nel 2006, presentaría nel [[Hotel Costa Galana]] mientres la temporada de branu, y mientres esi mesmu añu realizó una xira nacional.

El branu del 2007 atopar nel teatru Metropolitan 2. Protagonizó “Morocha y pasional”, un gran show de tangu, con un importante cuerpu de baille, músicos n'escena y una luxosa producción de [[Gerardo Sofovich]]. L'espectáculu permaneció seis meses en cartel.

La temporada veraniega de 2008 Cecilia estrenó “Muyeres guapes” xunto a [[Patricia Palmer]], [[Laura Oliva]], [[Natalia Lobo]] y Emme. Tuvo al cargu de la conducción del programa de radio “Yo soi la morocha” per Radio Orales, 98.5 de Mar del Plata.

Y esi mesmu branu estrenó'l so primer musical: “Amores del tangu”, n'homenaxe a [[Mariano Mores]], formando parte de la cartelera del &quot;Teatru Güemes&quot; y siendo nomaos al Premios “[[Premios Estrella de Mar|Estrella de mar]]”. “Amores del tangu tener a Cecilia como creadora y direutora y foi la obra cola cual realizó una xira nacional mientres tol añu, recibió una distinción del “Honorable [[Conceyu Deliberante]] del [[Partíu de Xeneral Pueyrredón]]” na Ciudá de [[Mar del Plata]].

Nel 2010 foi l'añu escoyíu pal reestreno del musical que convirtió en 1991 nun gran ésitu [[Chico Novarro]] ''Arríncame la vida''; y que nesta versión cuntar como direutor de la dupla Milone – Darthés.

En setiembre del 2011 estrenó ''Valiente y sentimental'' (que creó y dirixó) pal Maipo Kabaret, celebrando con música y testos los sos venti años d'oficiu.

N'avientu del 2012 formó parte de la segunda entrega de ''Primeres Dames del Musical''.

Mientres el 2013, dempués de pasar la temporada en Carlos Paz xuntu al Negru Álvarez, nel espectáculu ''Benditu, tu yes'', participó como panelista del ciclu de [[C5N]]: “Males rapaces”, que s'emitió tolos domingos a les 22hs. Ciclu, nel que, amás de panelista xunto a [[Moria Casán]], [[Carmen Barbieri]], [[Sofía Gala]] y Any Ventura tener como la intérprete y creadora de la cortina musical que llevó'l mesmu títulu que'l programa.

Mientres el branu del 2014 formó parte del repartu del musical ''Sorpreses'' qu'ufiertó en [[Mar del Plata]] xunto a [[Moria Casán]], [[Carmen Barbieri]], [[María Rosa Fugazot]], [[Divina Gloria]], Ivanna Rossi, y Mariana Jacazzio. Espectáculu que s'estrenó nel Teatru Atles de [[Mar del Plata]] y que cuntó cola direición de [[Ricky Pashkus]].

Y condució xunto a [[José María Muscari]] la primer edición de ''Señores y señores'' que s'ufiertó nel Teatru Gran Rex.

En payares d'anguaño van empezar los ensayos de ''[[Man of La Mancha]]'', versión que va tener la so fecha d'estrenu nel mes de xineru de 2015 en [[Buenos Aires]], y que Milone coprotagonizará xunto a [[Pepe Cibrián]] y [[Raúl Lavié]].

== Teatru ==
* ''Muncho más que trés'' - 2017

* ''Segunda vuelta'' - 2016

* ''Señores y señores'' (Conducción) - 2014

* ''Sorpreses'' - 2014

* ''Company'' - 2013/ 2014

* ''Danza de branu'' - 2013

* ''Benditu, tu yes'' - 2013

* ''Primeres dames'' - 2012

* ''Valiente y sentimental'' - 2011/ 2012

* ''La revista de Buenos Aires'' - 2011

* ''¿Y, ónde ta pá?'' - 2011

* ''Arríncame la vida'' - 2010 / 2011

* ''La rotativa del Maipo'' - 2009

* ''Amores del tangu'' - 2008

* ''Muyeres guapes'' - 2008

* ''Morocha y pasional'' - 2007

* ''Corrientes, esquina Glamour'' - 2006

* ''Alcordances surtíes'', 2004 – 2006 -2014

* ''[[El conventillo del Palombu]]'', Radioteatro pa ver - 2005

* ''La morocha nel abasto'' - 2005

* ''[[Drácula, el musical|Drácula, el conciertu]]'' - 2005

* ''El show de les divorciaes'' -2004

* ''Dicir de mi'' - 2003

* ''Musicales arxentinos'' – 2003

* ''Como por arte de barrabiellu'' - 2002

* ''Una muyer'' - 2001

* ''Lo que'l Turcu llevóse'' - 2000

* ''Besos bruxos'' - 1999/2000

* ''Boeing-Boeing'' - 1999

* ''Masculín, singular'' - 1996

* ''[[La zapatera prodigiosa]]'' - 1995

* ''Alcordances'' - 1994

* ''Homenaxe'' - 1993

* ''[[Drácula, el musical]]'' - 1991 /1992 /1994/ 2003

== Televisión ==
* ''Males rapaces'' Panelista - 2013

* ''Acompañantes'' Participación - 2009

* ''[[Ensin códigu]]'' – 2006 Participación

* ''[[Los secretos de pá]]'' – 2005 Artista convidada

* ''Homenaxe al humor'' – Participación Canal 12 Uruguái

* ''[[Poné a Francella]]'' 2ª. Temporada – Elenco 2002

* ''[[Gasoleros]]'' - 1998/1999 Repartu principal

* ''Ciudá prohibida'' – 1997 Repartu principal

* ''Non tou ye noticia'' - 1996 / 1997 Repartu

* ''[[Verdá consecuencia]]'' -1996 Participación

* ''90-60-90 Modelos'' - 1996 Participación

* ''[[Cybersix]]'' - 1995 Artista convidada

* ''[[Nueve luna]]'' – 1995 Artista convidada

* ''[[Per siempres muyerines]]'' - 1995 – Participación

* ''Sheik'' – 1995 Participación

* ''[[Monte rusu (programa de televisión)|Monte rusu]]'' – 1995 Participación

* ''Con alma de tangu'' - 1994 /1995 Repartu

* ''Namái pa pareyes'' -1994/1995 Participación

* ''Aprender a volar'' – 1994 Participación

* ''El precio del poder'' - 1994 Repartu

* ''L'ánxel de Pepe'' - 1994 Repartu principal

* ''[[Con pecáu concebíes]]'' - 1993 Repartu

* ''[[Son de diez]]'' - 1993 Participación

== Telefilms ==

* ''El balobru'' - 2004 Protagonista

* ''30 /30'' - 2001 Protagonista

== Cine ==

* ''[[Solo un ánxel]]'' - 2001 Repartu

* ''[[Los sos güeyos cerráronse y el mundu sigue andando]]'' - 1998 Participación

== Discografía ==

* 1991: ''Drácula, el musical'' - Fragmentos de la obra *
1992: ''Drácula, el musical'' - Obra completa *
1999: ''Besos bruxos'' - UNIVERSAL MUSIC ARXENTINA S.A.- Solista *
2002: ''Dicir de mi'' - Solista *
2004: El show de les divorciaes'' - Cantares de la obra *
2011: ''Arríncame la vida'' - Xuntu a [[Juan Darthés]]

== Radio ==

* ''El patiu de la Morocha'' - 2005 Conducción

* ''Yo soi la Morocha'' - 2008 Conducción

* ''Milone en Mar del Plata'' 2010 Conducción

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=cbQOBPe_H-8 Cecilia Milone: Videu de númberu musical]
* [http://www.youtube.com/watch?v=MGL8-ZhyxOk Cecilia Milone: Videu cantando]
* [http://www.extremista.com.ar/303/semeyes-de-cecilia-milone-en-paparazzi/ Milone en revista Paparazzi]

{{NF|1969||Milone, Cecilia}}

{{Tradubot|Cecilia Milone}}

[[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Arxentina]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Arxentina]]
[[Categoría:Mezzosopranos d'Arxentina]]
[[Categoría:Cantantes de tangu d'Arxentina]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Buenos Aires]]</text>
      <sha1>5beg606zptzlo0addsvrbxoy8wt6bom</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cecilia Paredes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148800</id>
    <revision>
      <id>3703307</id>
      <parentid>3683581</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9502" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Cecilia Paredes''' ([[Lima]], [[1950]]) ye una artista multimedia peruana establecida en [[Filadelfia]] (Estaos Xuníos) onde ye profesora convidada de la [[Universidá de Pennsylvania]]. La so obra tesciende escontra temes universales, especialmente a los rellacionaos col poder de la naturaleza y lo femenino. Tamién la migración, protagonista temática de delles de les sos esposiciones. Nes sos instalaciones utiliza con frecuencia elemento naturales de desfechu, na so mayoría orgánicos.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.m-arteyculturavisual.com/2015/11/07/cecilia-paredes/ |títulu=ENTREVISTA A CECILIA PAREDES |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |apellíu=Rojas |nome=Raul Madrid|fecha=7 de payares de 2015 |sitiuweb=M-Arte y Cultura Visual}}&lt;/ref&gt; Ente los sos trabayos más conocíos ta &quot;Paisaxes&quot; nel qu'ella mesma se mimetiza y utiliza el so propiu cuerpu como llenzu pa pintura corporal.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.lensculture.com/cecilia-paredes |títulu=Cecilia Paredes {{!}} LensCulture |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |apellíu=LensCulture |nome=Cecilia Paredes {{!}} |sitiuweb=LensCulture}}&lt;/ref&gt;

== Trayeutoria ==
Nació en Lima pero dende moza vivió fora de Perú. Estudió Artes Plástiques na [[Pontificia Universidá Católica de Perú|Universidá Católica de Lima]], nel Cambridge Arts and Crafts School d'Inglaterra y la Scuola del Nuedu de Roma. Completó residencies na Universidá de Pennsylvania y el Banff Art Centre de Canada.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 

Mientres los años d'estudiante en Lima nos años 70 caltuvo un intensu activismu político que-y obligó a exiliase xunto al so maríu. Vivió en [[Méxicu]] cinco años y en [[Costa Rica]], mientres cuasi 25 años. Na actualidá, mora n'EEXX, en Filadelfia onde ye profesora convidada na Universidá de Pennsylvania, onde mora.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Colectivamente espunxo en delles bienales como la de L'Habana, la de Venecia o la Bienal d'Arquiteutura de Canaries, amás d'esponer en festivales de fotografía y feries d'arte, siendo l'artista internacional convidada na feria FIA de Caracas en 2008.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.m-arteyculturavisual.com/2015/11/07/cecilia-paredes/ |títulu=ENTREVISTA A CECILIA PAREDES |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |apellíu=Rojas |nome=Raul Madrid|fecha=7 de payares de 2015 |sitiuweb=M-Arte y Cultura Visual}}&lt;/ref&gt;

La so obra exhibióse en llugares como la Tabacalera Promoción del Arte (Madrid, 2015), el [[Muséu del Hermitage|Muséu Ermitage]], [[Palaciu de Vladimir|Palaciu Vladimir]] (Rusia, 2013) y el Muséu de la Fotografía (Colombia, 2013).&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Cecilia Paredes: El perpetuo errante - Museos del Banco Central de Costa Rica|url=https://museosdelbancocentral.org/exhibitions/exhibiciones-anteriores/cecilia-paredes-el-perpetuo-errante/ |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |periódicu=Museos del Banco Central de Costa Rica|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

== Obra ==
Ella mesma ye la tema non yá de les sos performances sinón tamién de les sos fotografíes y oxetos, sicasí con frecuencia nun ye reconocida y apaez azorronada ente les materies naturales qu'utiliza, les capes de teles o afigurada como distinta y tresformada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.arte-sur.org/es/artistas/cecilia-paredes/ |títulu=Artesur » Cecilia Paredes |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |sitiuweb=www.arte-sur.org}}&lt;/ref&gt; Nes sos fotografíes Paredes se mimetiza con animales o seres mitolóxicos, fundida n'ornamientos florales.&lt;ref&gt;{{cita noticia |apellíos=Jarque |nome=Fietta |títulu=La peruana Paredes ‘instalada' en Madrid|url=https://cultura.elpais.com/cultura/2015/10/15/babelia/1444911756_867082.html|fecha=19 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Ye principalmente conocida pola so serie fotográfica permanente &quot;Paisaxes&quot; na que s'esquiza la [[yuxtaposición]] visual del so cuerpu pintáu con el patrones y la superficie debaxo d'él.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=El arte de camuflar la piel de Cecilia Paredes - Cultura Inquieta|url=http://culturainquieta.com/es/arte/diseno/item/10154-el-arte-de-camuflar-la-piel-de-cecilia-paredes.html |fechaaccesu=29 de xunu de 2017|idioma=es-es}}&lt;/ref&gt; Compón estes fotografíes por aciu la seleición d'un suelu estructurado, tales como papel tapiz floral, y intrincadamente pinta la so piel por que coincida. Les contornes inevitables de la so forma polo tanto zarrar y manifiesten, dependiendo del ángulu de la cámara.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.promociondelarte.com/tabacalera/noticia-95-cecilia-paredes-oyendo-con-los-ojos |títulu=Cecilia Paredes. Oyendo colos ojos. Promoción del Arte |fechaaccesu=29 de xunu de 2017 |sitiuweb=www.promociondelarte.com}}&lt;/ref&gt;

“''Nel periodu que Cecilia vivió en Costa Rica sentó precedentes nel desenvolvimientu d'obres objetuales ya instalaciones, nel emplegu de recursos naturales como materia primo y nel usu del cuerpu propiu como referente y mediu espresivu''”, esplica María José Monge, curadora d'artes visuales.

Ente los sos referentes artísticos atópense [[Remedios Varo]] y [[Leonora Carrington]] a quien Paredes denomina &quot;les sos madres&quot;. ''Elles'' -esplica- ''abriéronme la puerta pa dicime que tou ye posible, tou ye facederu''.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Tamién reconoz influencies na so obra de [[Kiki Smith]], [[Louise Bourgeois]], [[William Kentridge]] y [[Anselm Kiefer]] (padre de la materia y comprometíu col universu mitolóxicu).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Esposiciones recién ==
* 2016&amp;nbsp; &quot;El perpetuu Errante&quot;, Muséu Bancu Central, Costa Rica&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* 2015&amp;nbsp; Tabacalera Promoción d'Arte, Madrid, España.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Bienal de L'Habana 2015. Muséu Orgánicu Romerillo, Cuba.&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;
* 2014&amp;nbsp; Muséu del Espaciu, Individual. Samara, Rusia.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Pingyao Art Festival, Shanxi, China. Lingshi Print Festival, Lingshi, China.
* 2013&amp;nbsp; Muséu Hermitage Individual nel Palaciu Vladimir, San Petersburgu, Rusia.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Museo Pedro d'Osma, Individual, Lima, Perú.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Bienal de Fotografía, Bogotá, Colombia.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Bienal de Arezzo, Italia.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Arte pal Cambéu, Madrid, España.
* 2012&amp;nbsp; KIAF Art Siddhartha, Festival d'Arte Katmandú, Nepal.

* 2010&amp;nbsp; Muséu d'Arte Moderno, Individual MMOMA Moscú, Rusia.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Institutu Cultural Peruanu Norteamericanu, Individual, Lima, Perú.

&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; Bancu Mundial, Washington DC, EE.XX. Individual. [[Estaos Xuníos]]

== Premios y distinciones ==
* 2014&amp;nbsp;Premiu a la Excelencia Pingyao Photo Festival, China

* 2012&amp;nbsp;Escuela Nacional de Belles Artes Artista Convidada Charra Artística, Lima, Perú.
* 2012 Taller Comalapa, Guatemala, Artista Convidada

* 2011&amp;nbsp;Universidá de Texas, Artista Convidada,San Antonio Texas, EE.XX.

* 2010&amp;nbsp;Guanlan Taller d'Impresión, Artista Residente Gualan, Shenzhen, China

* 2009&amp;nbsp;Premiu Meyor Artista Estranxera Santiago de Chile *
2009 Premiu &quot;40th Street Award&quot; de Filadelfia, EE.XX.
* 2008&amp;nbsp; Artista Convidada a la FIA, Feria Internacional de Caracas, Venezuela *
2002&amp;nbsp; Primer Mención d'Honor Biañal Centroamericana, Managua, Nicaragua 
* 2000&amp;nbsp; Banff Centru pa les Artes, Canadá, Artista Residente. Residencia Discovery
* 1998&amp;nbsp; Fundación Rockefeller, Residencia Bellagio, Bellagio, Italia *
1998 Premiu Nacional de Grabáu, Lima, Perú

== Coleiciones ==

* Muséu d'Arte Moderno MMOMA Moscú, Rusia *
Bancu Mundial, Washington DC, EE.UU
* Deustche Bank, New York, EE.XX.
* San Antonio Museum of Art, Texas, EE.UU
* Muséu d'Arte y Diseñu Contemporaneu, Costa Rica *
Coleición Daniel Yankelewitz, Costa Rica *
Coleición Solina Mishaan, Florida, EE.XX.
* Coleición Ernesto Ventós, Barcelona, España *
Muséu del Barriu, New York, EE.UU
* Coleición Tomás Ybarra-Frausto, San Antonio, Texas, EE.XX.
* Museo d'Arte Moderno, Panamá *
Guanlan Print, Shenzhen, China *
Universidá de San Antonio, Texas, EE.XX.
* Universidad Nacional d'Inxeniería, Lima, Perú *
Lehigh University Collection, Pennsylvania, EE.XX.
* Coleición María De Corrolada, Madrid, España *
Coleición Teorética, Costa Rica *
Coleición Sagrario Pérez Soto Caracas, Venezuela *
Art Nexus, Florida, EE.UU
* Coleición Centro Wilfredo Lam, L'Habana, Cuba *
Universidá de Salamanca, España

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=Y3gqQASH6tY Cecilia Paredes en Lucila Walqui Galería]
* [https://www.youtube.com/watch?v=NZnxJQ1fhjM Cecilia Oyendo colos güeyos. La Tabacalera. Visita empuesta.]
* [https://museosdelbancocentral.org/exhibitions/exhibiciones-actuales/cecilia-parés-el-perpetuu-errante/ Cecilia Paredes: El perpetuu errante].

{{NF|1950||Paredes, Cecilia}}


{{Tradubot|Cecilia Paredes}}

[[Categoría:Artistes de Perú]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
{{referencies correxíes|percent=75}}</text>
      <sha1>f8t1pvgm52vbv65cov1xt4927ixp6xc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Celina Jaitley</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148923</id>
    <revision>
      <id>3703117</id>
      <parentid>3630835</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7031" xml:space="preserve">{{persona
| nome = Celina Jaitley
| nome de nacencia = Celina Jiya Jaitley 
| imaxe = Celinajaitleyy.jpg
| tamañu d'imaxe = 243px
| pie d'imaxe = Celina en [[Los Angeles]] (2007)
| fecha de nacencia = [[24 de payares]] de [[1981]]&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=I am unlucky in love: Celina|url=http://www.hindu.com/thehindu/holnus/009200811251560.htm|fecha=25 de payares de 2008|obra=The Hindu|fechaaccesu=13 de mayu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100628013525/http://www.hindu.com/thehindu/holnus/009200811251560.htm|fechaarchivu=28 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu= Gavin Rasquinha|nome= Reagan|títulu= On your guard|url= http://timesofindia.indiatimes.com/City_Supplements/Lucknow_Times/On_your_guard/articleshow/481635.cms|fecha= 19 de payares de 2006|obra= Times of India|fechaaccesu=13 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; {{edá|24|11|1981}}
| llugar de nacencia = {{bandera|AFG|1980}} [[República Democrática d'Afganistán|Afganistán]], [[Kabul]]
| nacionalidá = {{bandera2|India}}
| añu debú = 2001
| pareya = 
| filmfareawards = 
}}

'''Celina Jaitley''' ([[hindi]]: सेलीना जेटली; [[idioma panyabí oriental|panyabí]]: ਸੇਲੀਨਾ ਜੇਟਲੀ; [[idioma pashto|pashto]]: سلینا جیٹلی), nacida'l 24 de payares de 1981, ye una actriz india. Foi coronada [[Miss India]] en 2001.

== Mocedá ==
Jaitley nació en [[Kabul]], [[Afganistán]], siendo'l so padre d'orixe [[Panyab (India)|panyabí]] indiu y la so madre afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web | títulu= The whole world knows me: Celina Jaitley | url= http://sify.com/movies/bollywood/fullstory.php?id=14714914 | fecha= 14 de xunetu de 2008 | obra= Sify.com | editorial= [[Indo-Asian News Service]] | fechaaccesu=28 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt; El so padre, V.K. Jaitley, ye un coronel retiráu del [[exércitu indiu]],&lt;ref name=&quot;The Global Indian&quot;&gt;{{cita web|url = http://www.celinafans.com/| títulu = Celina Jaitley|editorial = The Global Indian|fechaaccesu = 22 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; y la so madre, Meeta, yera una enfermera del exércitu indiu, amás de participante en concursos de guapura n'Afganistán.&lt;ref name=&quot;The Global Indian&quot; /&gt; Tien un hermanu que pertenez al exércitu indiu.
[[Ficheru:Celina at LA1-crop.jpg|thumb|Celina en Los Angeles USA en 2007]]
Creció en distintes ciudaes, incluyendo [[Lucknow]], onde estudió na clase XI de la [[escuela Montessori]] de la ciudá ente 2003 y 2004, anque la mayor parte del tiempu pasar en [[Calcuta]]. Jaitley foi educada na [[Hinduismu|fe hindú]]. Comentó que de mozu tamién quixo apuntase nel exércitu, como médicu o como pilotu. Estudió na [[Indira Gandhi National Open University]], onde consiguió un títulu de comerciu.&lt;ref name=&quot;celina&quot;&gt;{{cita web |url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/30891361.cms|títulu= Celina Jaitley |fechaaccesu=11 de payares de 2008 |apellíu= |nome= |coautores= |fecha= [[2002-12-10]] |obra= [[The Times of India]] |editorial=}}&lt;/ref&gt;

== Carrera ==
Jaitley foi finalista del concursu de [[Miss Universu]] en 2001.&lt;ref name=&quot;celina&quot; /&gt; Amás del so títulu de [[Miss India]], CElina ganó los premios ''Miss Margo Beautiful Skin'', el ''Indiatimes Surfer's Choice'' y el [[MTV's Most Wanted]].

En 2003, fixo'l so debú na industria del cine con ''Janasheen'' de Feroz Khan. En 2007 Jaitley voló a [[Nueva Zelanda]] pa rodar la so primer película internacional, ''[[Love Has Non Language]]'', una comedia romántica. Mientres la so estancia en Nueva Zelanda hubo un incidente con un acosador que la siguiera dende la India. Jaitley díxose traumatizada pola esperiencia.

Ta previstu que Jaitley faiga'l papel d'una princesa [[Persia|persa]] na película ''[[Quest of Sheherzade]]'', na qu'actúa colos actores [[Sean Connery]] y [[Orlando Bloom]]. La película ta basada en ''[[Los mil y una nueches]]'' y va ser dirixida por [[Ken Khan]]. Va Ser el so primer trabayu pa [[Hollywood]].

Jaitley ye una activista a favor de la igualdá de la comunidá LGBT y sofita el movimientu a favor de los derechos [[Homosexualidá na India|LGBT de la India]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= Celina Jaitley talks about Twitter, LGBT issues |url= http://www.headlinesindia.com/lifestyle-news/social-networking/celina-jaitly-talks-about-twitter-lgbt-issues-22411.html |fecha= 14 de setiembre de 2009 |editorial= HeadlinesIndia |fechaaccesu= 14 de setiembre de 2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090922211323/http://www.headlinesindia.com/lifestyle-news/social-networking/celina-jaitly-talks-about-twitter-lgbt-issues-22411.html |fechaarchivu= 22 de setiembre de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://sify.com/news/fullstory.php?a=jg3w5aaggif |títulu=&quot;Bollywood supports gay rights&quot;, says Celina Jaitley |fecha= 29 de xunu de 2009 |editorial= Sify |fechaaccesu=4 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu= Hingorani |nome= Piya |títulu= Celina Jaitley campaigns for gay rights |url= http://ibnlive.in.com/news/celina-jaitley-campaigns-for-gai-rights/95953-8.html |fecha= 30 de xunu de 2009 |editorial= CNN-IBN |fechaaccesu=4 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu !! Títulu !! Papel !! Notes
|-
|rowspan= 2| 2003
| ''[[Janasheen]]''
| Jessica Pereira
| 
|-
| ''[[Khel (película de 2003)|Khel]]''
| Saanjh Batra
| 
|-
|rowspan= 3| 2005
| ''[[Silsilay]]''
| Preeti
| 
|-
| ''[[Non Entry]]''
| Sanjana Saxena
| 
|-
|''Suryam''
|Madhu
|Película rodada en [[idioma telugú]].
|-
|rowspan= 4| 2006
| ''[[Jawani Diwani: A Youthful Joyride]]''
| Roma Fernandes 
| 
|-
| ''[[Zinda (película)|Zinda]]''
| Nisha Roy
| 
|-
|''[[Tom, Dick, and Harry (película de 2006)|Tom, Dick, and Harry]]'' 
|Celina
|
|-
|''[[Apna Sapna Money Money]]''
|Saania Badnaam
|
|-
|rowspan= 3| 2007
| ''[[Rede: The Dark Side]]''
| Anahita Saxena
| 
|-
| ''[[Shakalaka Boom Boom]]''
| Sheena
| 
|-
| ''[[Heyy Babyy]]''
|Invitáu especial
| 
|-
|rowspan= 3| 2008
|''[[C Kkompany]]''
|
|
|-
|''[[Money Hai Toh Honey Hai]]''
|Shruti 
|
|-
|''[[Golmaal Returns]]''
|Meera
|
|-
|rowspan= 3| 2009
| ''[[Paying Guest (película de 2009)|Paying Guest]]''
| Ajay Sharma
| Estreno'l 29 de mayu de 2009
|-
| ''[[Unusual Love Story]]''
| 
| 
|-
|''One Night''
|Anarkali
|
|-
|2010
|''Quest of Sheherzade'' 
|
|Prevista
|-
|2011
|''[[Thank You (película)|Thank You]]''
|
|
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Celina Jaitley}}
* {{IMDb|1380415}}

{{NF|1981||Jaitley, Celina}}


{{Tradubot|Celina Jaitley}}

[[Categoría:Persones de Kabul]]
[[Categoría:Miss India]]
[[Categoría:Delegaes de Miss Universu]]
[[Categoría:Actores y actrices de la India]]
[[Categoría:Activistes LGBT de la India]]
[[Categoría:Modelos de la India]]
[[Categoría:Vexetarianos]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>i24kruey0hl7ko0f2l5xsnlohas411f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chaka Khan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148967</id>
    <revision>
      <id>3703396</id>
      <parentid>3593985</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5754" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Yvette Marie Stevens''', conocida como '''Chaka Khan''' ([[Chicago]], [[Illinois]], [[23 de marzu]] de [[1953]]) ye una cantante y lletrista d'[[Estaos Xuníos]] que se fixo famosa nos [[años 1970|años setenta]] como cantante al frente del grupu de ''[[funk]]'' [[Rufus (banda)|Rufus]] y darréu en solitariu. 

==Carrera==
Anque formó parte del grupu hasta 1978, Khan embarcar nuna esitosa carrera en solitariu. Los sos hits más populares, tantu con Rufus como en solitariu, son ''Tell Me Something Good'', ''Sweet Thing'', ''Ain't Nobody'', ''[[I'm Every Woman]]'', ''I&amp;nbsp;Feel For You'' y ''Through The Fire''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://2paragraphs.com/2015/09/chaka-khan-first-rb-artist-to-feature-rapper/|títulu=Chaka Khan First R&amp;B Artist To Feature Rapper, a trend that would go on to dominate contemporary music|work=2Paragraphs}}&lt;/ref&gt;

Conocida como la Reina del Funk, ganó diez premios Grammy y vendió un envaloráu de 70 millones d'álbumes en tol mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://thedinah.com/2012/10-time-grammy-award-winning-rock-n-roll-hall-of-fame-nominee-music-legend-chaka-khan-headlines-the-biggest-lesbian-event-in-the-world-the-dinah-2012|títulu=10-Time Grammy Award-Winning Rock N’ Roll Hall of Fame Nominee Music Legend Chaka Khan Headlines the Biggest Lesbian Event in the World|idioma=inglés|obra=The DInah 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://thedinah.com/2012/10-time-grammy-award-winning-rock-n-roll-hall-of-fame-nominee-music-legend-chaka-khan-headlines-the-biggest-lesbian-event-in-the-world-the-dinah-2012 |títulu=10-Time Grammy Award-Winning Rock N’ Roll Hall of Fame Nominee Music Legend Chaka Khan Headlines the Biggest Lesbian Event in the World: The DInah 2012 &amp;#124; The Original Club Skirts Dinah Shore Weekend 2014 |publisher=Thedinah.com |date= |fechaaccesu= 2014}}&lt;/ref&gt;
Tuvo participaciones especiales en programes como ''Dives Live ´99 In New York'', compartiendo escenariu con lleendes de la industria de la música como [[Cher]], [[Tina Turner]], [[Elton John]], [[Brandy (cantante)|Brandy]], [[LeAnn Rimes]], Melvin Davis (baxista de Chaka Khan), [[Whitney Houston]], [[Anastacia]], [[Joni Mitchell]] (faciendo los coros en «The Tenth World» y «Dreamland» del álbum ''Don Juan's Reckless Daughter''), ente otres. Más apocayá foi convidada a la serie animada ''[[Phineas y Ferb]]'' y púnxo-y la voz al dueto efectuáu xunto a [[Rod Stewart]] pa la so serie ''[[Thanks for the Memory: The Great American Songbook, Volume IV]]'' editáu en 2005, na so versión de «You Send Me», orixinal de [[Sam Cooke]].&lt;ref&gt;[https://www.allmusic.com/artist/chaka-khan-mn0000802302 Biografía de Chaka Khan] [[Allmusic]]. Consultáu'l 5 de febreru de 2018.&lt;/ref&gt;

==Vida personal==
Khan casóse dos veces y ye madre de dos fíos, Indira Milini y Damien Holland. El so primer matrimoniu foi con Hassan Khan en 1970, cuando ella tenía 17 años, terminando en divorciu pocu tiempu dempués. La nacencia de Milini foi la resultancia d'una rellación ente Khan y Rahsaan Morris. Khan casóse col so segundu home, Richard Holland, en 1976. Según los informes, el matrimoniu causó una división ente Khan y dellos miembros de Rufus, particularmente con Andre Fischer. Holland quería que Khan exhibiera una actitú más sobria nel escenariu, daqué que l'artista nunca tuvo dispuesta a faer. Solicitó'l divorciu en 1980, citando &quot;diferencies irreconciliables&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=|first=|date=6 d'avientu de 1982|títulu=Chaka Khan Reveals Feelings On Sex, Marriage, Drugs And Religion|url=https://books.google.com/books?id=rkEDAAAAMBAJ&amp;pg=PA55&amp;lpg=PA55&amp;dq=Richard+Holland+chaka+khan+1980&amp;source=bl&amp;ots=Qd0MDpONTe&amp;sig=LJPIPSKBy4p8kdiYZJafZeQr3iw&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjz2o7Gzv_YAhWDuVMKHVVhAeA4ChDoAQhQMAc#v=onepage&amp;q=Richard%20Holland%20chaka%20khan%201980&amp;f=false|journal=Jet Magacín|volume=Vol. 63, Non. 13|pages=55|via=}}&lt;/ref&gt; A mediaos de la década de 1980, metanes el so estrellalgu como solista, Khan camudar a Europa, primero estableciéndose en Londres, y depués mercando una residencia n'Alemaña.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Chaka Khan's Travelling Life|url=http://www.telegraph.co.uk/travel/celebrity-interviews/Chaka-Khans-Travelling-Life/|website=[[The Daily Telegraph]]|fechaaccesu= 2016|date=3 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Discografía ==

=== Rufus y Chaka Khan ===
*''[[Rags To Rufus]]'' (1974)
*''[[Rufus Featuring Chaka]]'' (1975)
*''[[Ask Rufus]]'' (1977)
*''[[Street player|Street Player]]'' (1978)
*''[[Masterjam]]'' (1979)
*''[[Stompin' At The Savoy]]'' (1983)

=== En solitariu ===
*''[[Chaka]]'' (1978)
*''[[Naughty (álbum)|Naughty]]'' (1980)
*''[[What Cha' Gonna Do for Me]]'' (1981)
*''[[Echoes of an Yera]]'' (1982)
*''[[Chaka Khan (álbum)|Chaka Khan]]'' (1982)
*''[[Ain't Nobody (Loves Me Better)]]'' (1983)
*''[[Destiny (álbum de Chaka Khan)|Destiny]]'' (1986)
*''[[C.K.]]'' (1988)
*''[[The Woman I Am]]'' (1992)
*''[[Come 2 My House]]'' (1998)
*''[[ClassiKhan]]'' (2004)
*''[[Funk This]]'' (2007)

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons category|Chaka Khan}}
*{{Discogs artista|Chaka Khan}}

{{NF|1953||Khan, Chaka}}


{{Tradubot|Chaka Khan}}

[[Categoría:Cantantes n'inglés]]
[[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Cantantes de soul]]
[[Categoría:Cantantes de jazz d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Cantantes de funk]]
[[Categoría:Cantantes de rhythm and blues]]
[[Categoría:Cantantes d'Illinois]]
[[Categoría:Contraltos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Miembros del Partíu Pantera Negra]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]]
[[Categoría:Persones de Chicago]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>tfxp9ivadcqrlv0177xmsnrvz3263l1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Charlotte Church</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149068</id>
    <revision>
      <id>3703384</id>
      <parentid>3598329</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9593" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Charlotte Maria Reed''' {{nym}}, más conocida como '''Charlotte Church''', ye una cantautora, actriz y [[Presentador de televisión|presentadora]] [[Reinu Xuníu|británica]]. En [[1998]] foi escuchada por Jonathan Shalit, quien ayudó a que consiguiera un contratu discográficu col sellu [[Sony]] Classical a los 12 años. N'años recién pasó de la música clásica a la música pop.

== Carrera musical ==

La guapura, la voz privilexada de Charlotte y el so repertoriu popular diéron-y un gran ésitu comercial. La so carrera empezó a los dolce años col so primer discu tituláu &quot;''[[Voice of an Angel]]''&quot;, onde exhibía la so peculiar voz de sopranu cantando [[aria|aries]], música sacra y pieces tradicionales que vendieron millones de copies alredor del mundu. Fixo un [[cameo]] nel programa de la cadena estauxunidense de televisión [[CBS]] &quot;Touched by an Angel&quot; (&quot;''Tocáu por un Ánxel''&quot;). Más tarde apaeció delles vegaes na televisora estauxunidense [[Public Broadcasting Service|PBS]], faciendo especiales y comerciales, foi bien reconocida pola campaña de la [[Ford]] titulada &quot;Just Wave Hello&quot;. El cantar del comercial apaeció nel so segundu álbum &quot;Charlotte Church&quot;, que llevaba'l mesmu títulu, que incluyía otru amiestu de pieces relixoses, tradicionales y d'ópera. 

Nel añu [[1999]] grabó'l cantar ''&quot;Tormentu d'amore&quot;'' xuntu al cantor [[Agnaldo Rayol]] como tema d'apertura de la [[telenovela]] [[Brasil|brasilana]] [[Terra Nostra (telenovela)|Terra Nostra]].

Nel añu [[2000]], Charlotte sacó &quot;[[Dream a Dream]]&quot;, un álbum de pieces navidiegues. Sicasí, hasta'l [[2001]] grabara namái dos canciones pop --&quot;Just Wave Hello&quot;y &quot;Dream a Dream&quot;, un dueto con [[Billy Gilman]].

Nel 2001, Charlotte Church amestó dellos cantares de [[Broadway]], de [[pop]] y [[Swing (cualidá musical)|swing]] al so repertoriu clásicu, col so álbum &quot;[[Enchantment]]&quot;. Esi mesmu añu, los cinéfilos escucharon per primer vegada a Church nel [[filme]] del 2001 de [[Ron Howard]]; &quot;[[A Beautiful Mind]]&quot; (&quot;Una Mente Brillosa&quot;). Por cuenta de que [[Céline Dion]] nun pudo cantar el cantar final de la película &quot;All Love Can Be&quot;, yá que taba empecipiando un show en [[Las Vegas]], el compositor [[James Horner]] asignólu a Church la música, que foi reescrita pal rangu vocal de la cantante. 

Nel [[2002]], a la edá de 16, Charlotte Church, sacó un álbum d'ésitos llamáu &quot;[[Prelude]]&quot;, pa despidise de la música clásica. Al añu siguiente, fixo'l so debú na pantalla nel filme de Craig Ferguson; &quot;I'll Be There&quot;. El filme foi tan mal recibíu pola crítica que nin siquier s'estrenó nos [[Estaos Xuníos]] (sí foi estrenada n'Europa, sicasí). Anguaño ta disponible en [[videu]].

A principiu d'agostu del 2010 anuncióse'l so próximu CD, tituláu &quot;Back to Scratch&quot; el cual va salir a la vienta'l 1° de payares del mesmu añu. Asina mesmu puédese descargar un de los cantares, titulada &quot;Cold California&quot; gratuitamente direutamente na so páxina Web. Aparentemente esti CD va siguir nel xéneru &quot;Pop&quot; con toques retro.

== Discutinios ==

Provocó dalgún discutiniu por dellos comentarios que fizo con al respective de los ataques del [[11 de setiembre]] de 2001, y por dicir que'l so axentes refugar pol so pesu. Tamién hubo discutiniu, cuando foi gallardoniada col títulu &quot;Rear of the Year&quot; (que premia al meyor traseru del añu), nel 2002 a la edá de 16.

En marzu de [[2005]], se rumoró qu'una fotografía del pechu desnudu de Charlotte fuera robada del teléfonu móvil del so noviu, [[Gavin Henson]], un xugador de [[Rugbi]], cuando ésti perdió'l so teléfonu nuna nueche de marcha en Cárdif. N'entrevistes, Church comentó que nun taba desnuda na fotografía, sinón que tenía puestu un [[brassiere]]. Dixo que la fotografía que circulaba na Internet onde ella apaecía desnuda yera falsa.

Apocayá'l so exnovio, Steven Johnson demandó que Charlotte pagáralu [[£]] 3&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 de la so fortuna pa evitar qu'ésti sacara un llibru. El so padre dixo que'l llibru &quot;mataría a la familia Church&quot;, yá que revela detalles esplícitos de la vida sexual de Charlotte y Steven (Charlotte entá nun dio respuesta al respeutu). Primeramente, otru de los sos ex vendiera hestories sexuales de la so rellación con Church a la prensa del corazón.

== Vida personal y música pop ==


En 2005 sacó'l so primer álbum pop &quot;Tissues and Issues&quot;, que los sos primeros dos senciellos (&quot;Crazy Chick&quot; y &quot;Call My Name&quot;) tuvieron nel top 10 británicu. El [[24 d'ochobre]] el tabloide escocés &quot;The Daily Record&quot; reportó qu'empezaría'l so debú actuando en televisión na serie &quot;Doctor Who&quot;. Esto tamién se dixo nel Daily Star. Sicasí, desconozse la veracidá d'estes afirmaciones.

Nel añu 2006, empieza'l so propiu Talk-Show llamáu &quot;The Charlotte Church Show&quot;, onde fai entevistes a famosos como [[Avril Lavigne]], [[Ashlee Simpson]], [[Hilary Duff]] o [[Nelly Furtado]], ente otros. El show empieza siempres col famosu &quot;Theme Tune&quot; nel cual canta faciendo crítica de l'actualidá. L'estilu de los cantares camuda con cada programa, por casu, de country a rock. Nel programa tamién se realicen dellos sketchs que provoquen les risaes del públicu.

En marzu de [[2007]], a la edá de 21 años, confirma'l so embaranzu del so primer fíu; hasta entós nun dixera nada del so estáu, pero munchos de los sos amigos y colegues abarruntaron cuando na celebración de la so 21 cumpleaños la cantante namái pidió agua pa tomar. El rumor foi confirmáu un mes dempués cuando llevaba cuasi tres meses d'embaranzu.

El [[20 de setiembre]] de 2007 naz la so primer fía sol nome de Ruby Megan Henson, con un pesu de 6 llibres y 12 oz.

Según el so sitiu oficial, el [[18 de xunu]] de 2008 Charlotte Church y el so maríu, Gavin Henson, anunciaron que taben esperando otru bebe. Sicasí Charlotte confirmó que va cumplir el so contratu con Canal 4 del Reinu Xuníu pa presentar la tercer temporada de &quot;The Charlotte Church Show&quot; en xunetu y agostu d'anguaño.

Nel sitiu oficial anuncióse la nacencia del so segundu fíu. Foi un varón y va ser llamáu Dexter Lloyd Henson, nació'l [[11 de xineru]] de 2009 pocu dempués de la media nueche, pesó 7 llibres y 5 oz. El segundu nome van poner según una tradición de la familia de Gavin.

N'abril de [[2010]] anuncióse la rotura del compromisu de Gavin Henson y Charlotte Church, nun hai munchos detalles al respeutu. Se rumoreó que foi por infidelidá del xugador de Rugby, pero esto foi negáu pola mesma Charlotte, a lo que namái amestó que foi por diferencies ente ellos. Yá taben comprometíos, con planes de casase a finales de 2010.

A finales del setiembre de 2010 anuncióse'l nuevu álbum de Charlotte Church, tituláu &quot;Back to Scratch&quot;, que sería llanzáu'l 25 de payares del mesmu añu. Dende la so páxina oficial, los fans podíen descargar gratuitamente el cantar &quot;Cold California&quot;, según ver un videu d'un detrás de cámares de la grabación del álbum. Nel videu puede escuchase el cantar &quot;Snow&quot;.

L'álbum empezó a grabase a finales del 2009, cuenta con 13 cantares. La que-y da'l títulu al álbum (Back To Scratch) foi grabada cuando la rellación ente Charlotte y Gavin empezaba a desmoronarse.

== Discografía ==

=== Álbumes ===
* ''[[Voice of an Angel]]'' (1998) #4 UK, #28 US, #22 AUS
* ''Charlotte Church'' (1999) #8 UK, #40 US
* ''Dream a Dream'' (2000) #30 UK, #7 US, #64 AUS
* ''Enchantment'' (2001) #24 UK, #15 US

;Extended plays
* 2012: ''ONE''
* 2013: ''TWO''
* 2013: ''THREE''
* 2014: ''FOUR''
* 2015: ''FIVE''

=== DVD ===
* ''[[Voice of an Angel in Concert]]'' (1999)
* ''[[The Holy Land]]'' (2001)
* ''[[Live from Xerusalem]]'' (2001)
* ''[[Enchantment Live from Wales]]'' (2002)

=== Senciellos ===
{{Columns-list|2|
* ''Voice of an Angel''
** &quot;Pie Jesu&quot;
** &quot;My Lagan Love&quot;
** &quot;In Trutina&quot;
** &quot;Panis Angelicus&quot;
** &quot;Amazing Grace&quot;

* ''Charlotte Church''
** &quot;Just Wave Hello&quot; #31 UK
** &quot;La Pastorella&quot;
** &quot;She Moved Through the Fair&quot;

* ''Dream a Dream''
** &quot;Ave Maria&quot;
** &quot;Dream a Dream&quot; with Billy Gilman

* ''Enchantment''
** &quot;Tonight&quot;
** &quot;Carrickfergus&quot;
** &quot;The Prayer&quot; with Josh Groban

* ''Prelude: The Best Of...''
** &quot;It's the Heart That Matters Most&quot;
** &quot;All Love Can Be&quot;

* ''Tissues and Issues''
** &quot;Crazy Chick&quot; #2 UK, #39 AUS, #33 NZ, #10 IRL
** &quot;Call My Name&quot; #10 UK, #60 AUS
** &quot;Even God Can't Change the Past&quot; #17 UK
** &quot;Moodswings (to Come at Me Like That)&quot; #14 UK

* ''Back to Scratch''
** &quot;Back to Scratch&quot; (2010) 
** &quot;Logical World&quot; (2010)
** &quot;Snow&quot; (2011)

* ''ONE''
** &quot;How Not To Be Surprised When You're a Ghost&quot; (2012)

* ''TWO''
** &quot;Glitterbombed&quot; (2012)
** &quot;Lasts, or Eschaton&quot; (2013)

* ''THREE''
** &quot;I Can Dream&quot; (2013)
** &quot;Water Tower&quot; (2013)

* ''FOUR''
** &quot;Little Movements&quot; (2014)
*Collaboraciones:
** &quot;The Opera Song (Brave New World)&quot; #3 UK, #62 AUS
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.charlottechurch.co Sitiu Oficial]
* [http://www.charlottechurchfan.com Videos de Charlotte Church]
* [http://www.amazon.co.uk/Back-Scratch-Charlotte-Church/dp/B0040JHF32 BackTo Scratch en Amazon]
* {{Discogs artista|Charlotte Church}}

{{NF|1986||Church, Charlotte}}

{{Tradubot|Charlotte Church}}

[[Categoría:Cantantes de Gales]]
[[Categoría:Sopranos de Gales]]
[[Categoría:Cantantes de pop del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Actores y actrices de cine de Gales]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión de Gales]]
[[Categoría:Presentadores de televisión del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Persones de Cárdif]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3nccmbzhduaik72j9gbz6jdpx7ytoju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chela Ruiz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149197</id>
    <revision>
      <id>3703385</id>
      <parentid>3630612</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11107" xml:space="preserve">{{persona
|nome =Chela Ruiz
|imaxe = Chela Ruiz.JPG
|tamañu d'imagen =
|pie d'imaxe = Chela Ruiz
|nome de nacencia = Aurora Ruiz
|fecha de nacencia = [[5 de xunu]] de [[1921]] 
|llugar de nacencia = {{bandera|Arxentina}} [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
|fecha de fallecimientu= [[17 d'avientu]] de [[1999]] ({{edá|05|06|1921|17|12|1999}})
|llugar de fallecimiento= {{bandera|Arxentina}} [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]
|otros nomes = 
|rol debú =
|añu debú =
|añu retiro =
|cónyuge = Julio Marín
|fíos = Laura y Xunetu Marín
|sitiu web = 
|otros premios = 
|imdb =0749719/}}

'''Chela Ruiz''' foi una actriz arxentina de radiu, teatru, cine y televisión que'l so verdaderu nome yera '''Aurora Ruiz''', nacida en Buenos Aires el 5 de xunu de 1921 y finada na mesma ciudá'l 17 d'avientu de 1999. Recibió dellos premios pol so llabor artística y recuérdase-y n'especial tantu pola interpretación que realizara na película ''La hestoria oficial'' d'una güela que busca a la so nieta como pola so militancia polos derechos humanos nel grupu ''Concencia''.

== Los sos empiezos na radio ==
Na so infancia y adolescencia vivió na llocalidá de [[Ciudadela (Buenos Aires)|Ciudadela]], [[Provincia de Buenos Aires]] axacente a la ciudá de [[Buenos Aires]]. A los 19 años empezó xuntu cola so hermana, la tamién actriz [[Nora Cullen]], a trabayar na radio lleendo avisos de publicidá y aportó a llocutora oficial de [[Radio Splendid]]. Trabayó como actriz nel esitosu programa ''Del brazu colos Varela'' onde tamién actuaba [[Ricardo Passano]], y tamién lo fixo con [[Margarita Xirgu]] y [[Pedro López Lagar|López Llagar]], aportando a una de les intérpretes favorites de l'autora de radioteatros [[Nené Cascallar]].

== Actuación en teatru ==
Debutó en teatru dirixida por [[Francisco Petrone]] en ''Una llibra de carne'', la pieza d'[[Agustín Cuzzani]] y actuó en munches otres obres tales como ''Lleguen los artistes'', de [[Jacobo Langsner]], ''La venganza de Don Mendo'', de [[Muñoz Ensuga]], dirixida por [[Norma Aleandro]], ''Trés por Chéjov'', ''[[L'oficiu de la señora Warren]]'', de [[George Bernard Shaw]], ''Réquiem pa un vienres a la nueche'', de [[Germán Rozenmacher]], ''[[El conventillo del Palombu]]'' (con Ricardo Darín padre), ''La pata de la sota'', de [[Roberto Cossa]], ''[[Les de Ribayu]]'' de [[Gregorio de Laferrère]], ''Doña Matinada'', ''Segundu tiempu'' de [[Ricardo Halac]] y ''Yeren cinco hermanos y ella nun yera bien santa'', de Miguel Iriarte, onde actuaba xuntu cola so fía Laura Marín. Recibió'l diploma al méritu dau pola [[Fundación Konex]] pol so llabor como actriz de comedia en radio y televisión, el premiu [[Estrella de Mar]] de 1984 como meyor actriz de repartu de teatru y en 1997 l'[[Asociación Arxentina d'Actores]] dio-y el [[Premiu Podestá]] pola so trayeutoria.

Les sos últimes actuaciones nel teatru fueron xunto a [[Carlos Carella]] en ''El patiu de la morocha'' y a [[Susana Rinaldi]] en ''Mines fieles de gran corazón''.

== La so actuación nel cine ==
Debutó en cine en 1954 nel filme ''[[Los güeyos llenos d'amor]]'' empobináu por [[Carlos Schlieper]] y la siguiente actuación foi en ''[[Sábadu a la nueche, cine]]'' empobinada por [[Fernando Ayala]]. Realizó una memorable actuación na película ''[[La hestoria oficial]]'' de 1985 dirixida por [[Luis Puenzo]] interpretando'l papel d'una [[Güeles de Plaza de Mayu güela de Plaza de Mayu]] que con esfotu y desesperación buscaba a la so nieta, recibiendo por ello'l premiu [[Cóndor de Plata]] de l'[[Asociación de Cronistes Cinematográficos de l'Arxentina]] en 1986 a la meyor actriz de repartu.

Respectu d'esi papel dicía la crítica cinematográfica Susana Freire:
{{Cita|&quot;«Foi un personaxe clave na so carrera. Non yá polos aplausos que'l filme collechó nel mundu enteru, nin pola emoción que la so actuación provocó n'el espectadores, sinón porque nesi papel l'actriz resumía munchos otros personaxes concebíos cola so especial sensibilidá. Nun se dexaba enchas, cada actuación yera una fina ellaboración que reflexaba un intensu procesu internu que podía traducir exteriormente cola simplicidá d'un pequeñu xestu.

Esta téunica aplicada al trabayu foi más qu'elocuente na telenovela ''Rosa de llueñe'', onde interpretaba a la madre del maestru ([[Juan Carlos Dual]]). Foi precisamente esi rol, el de madre, el qu'esplotó nos sos últimos trabayos y el que-y dio mayores prestos, como'l premiu a la meyor actriz protagonista que llogró pol so llabor en &quot;Ma querida&quot;, de Silvio Fischbein, o la repercusión qu'algamó nes telenoveles ''Amor xitano'', ''Soi Gina'', ''Muyer mercada'', ''Amar'', ''Antonella'' y ''Zíngara''».&lt;ref&gt;Freire, Susana: [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=165429&amp;high=Chela%20Ruiz ''Chela Ruiz, una actriz de raza''] nel diariu ''La Nación'' de Buenos Aires del 18 d'avientu de 1999 consultáu en 2008-06-20&lt;/ref&gt;}}

Tamién foi destacada la so actuación na película ''[[Ma querida]]'' empobinada en 1988 por [[Silvio Fischbein]] interpretando a Berta, una pintora xudía, que-y valió'l premiu como meyor actriz protagonista nel [[Festival Internacional de Cine de Cartagena]] (Colombia).

Actuó amás en ''[[La xirigota]]'' (1962) d'[[Enrique Dawi]], ''[[La guita]]'' (1970) de [[Fernando Ayala]], ''[[El solteru]]'' (1977), de [[Carlos Borcosque (fíu)]], ''[[Los mios díes con Verónica]]'' (1980) de [[Néstor Lescovich]], ''[[La conquista del Paraísu]]'' (1981) d'[[Eliseo Subiela]], ''[[Cenices del paraísu]]'' (1997) de [[Marcelo Piñeyro]] y en ''[[Los sos güeyos cerráronse y el mundu sigue andando]]'', de [[Jaime Chávarri]], en 1998, que foi'l so últimu trabayu.

== El so trabayu en televisión ==

Trabayó en numberoses telenoveles, tales como ''[[Fortín Quietu]]'' (1979), ''[[Un mundu de venti asiento]]'', ''[[Un día 32 en San Telmo]]'', ''Familia Gesa'', ''[[El amor tiene cara de mujer]]'', ''Nós, les muyeres'', ''[[Rosa de llueñe]]'', ''Amor xitano'' y ''RRDT'' y tamién nel popular programa humorísticu ''[[La revista disllocada]]''.

== Valoración ==

La dramaturga y guionista de televisión y de cine [[Aída Bortnik]] (autora ente otres obres del guión de ''La hestoria oficial'') recordaba con estes pallabres l'actuación de Chela Ruiz nun programa de televisión: {{Cita|«Chela: ¿usté cree nel ardor de les pasiones lloques?, preguntába-y con tonu cotidianu y razonable, pero con una mirada intensa y perturbadora. Brizuela Méndez nun algamar a contestar. Ella bastiábase a un monólogu irresistible, que lo nos sosprendía y provocaba emociones y risaes. Daba saltos mortales o baillaba'l valse, exhibía la seducción y el terror d'una danza de los siete velos y adquiría de secute tonos maternales y serenos que remataba llanzándose ensin rede escontra la exasperación romántica. Y nun precisaba pa eso más que pallabres, na so voz, na so manera de diciles, taba tou. Y paecía una señora tan normal, con un vistíu estampáu, cola cartera colgando del brazu y una melena refecha. Porque'l personaxe yera una señora. Como les qu'unu atopa a la salida de misa o comparando masitas pa un té con otru señores, quiciabes tan normales y abismalmente surreales como ella...

Cuando actuaba esbardiaba felicidá sobre nós, sobre los que podíamos sosprendenos riendo o llorando, según el so maxa dictáralo. Direutamente coneutaos a la más pura esencia de la so calidá d'actriz. Nun pudiendo aldovinar nunca d'ónde vendría la risada, o la emoción, nun viendo enxamás el sutil percorríu de la so flecha qu'apuntaba a estruminos el corazón de secute, ensin avisu, namái con talentu y entrega, namái sintiendo lo qu'había que sentir, cuando había que sentilo y obligándonos ensin esfuerciu dalgunu a sentilo con ella.»&lt;ref&gt;Bornik, Aída: [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=165430&amp;high=Chela%20Ruiz ''Col mesmu ardor de les pasiones lloques''] consultáu'l 2008-06-20 publicáu nel diariu ''La Nación'' de Buenos Aires del 18 d'avientu de 1999&lt;/ref&gt;}}

== El so fallecimientu ==

Chela Ruiz careció de [[mal d'Alzheimer]] mientres los últimos cuatro años de la so vida y dos meses antes de finar nun reconocía a naide. A empiezos d'avientu de 1999 foi internada nel [[Hospital Durand]] de la ciudá de Buenos Aires pa ser intervenida por una escara que se-y infestara y el 17 d'esi mes finó nesi establecimientu d'un paru cardiaco. Los sos restos fueron soterraos nel Panteón d'Actores del [[Campusantu de la Chacarita]].

== Filmografía ==
* ''[[Cenices del paraísu]]'' (1997) dir. [[Marcelo Piñeyro]].
* ''[[Los sos güeyos cerráronse y el mundu sigue andando]]'' (1997) dir. [[Jaime Chávarri]]
* ''[[El llau escuru del corazón]]'' (1992) dir. [[Eliseo Subiela]].
* ''[[Ma querida]]'' (1988) dir. [[Silvio Fishbein]].
* ''[[Los amores de Kafka]]'' (1988) dir. [[Docampo Feijóo]] y [[Juan Bautista Stagnaro]].
* ''[[La hestoria oficial]]'' (1985) dir. [[Luis Puenzo]].
* ''[[La conquista del paraísu]]'' (1981) dir. [[Eliseo Subiela]].
* ''[[Rosa de llueñe (película)|Rosa de llueñe]]'' (1980) dir. [[María Herminia Ablanéu]].
* ''[[Los mios díes con Verónica]]'' (1980) dir. [[Néstor Lescovich]].
* ''[[La islla (película de 1979)|La isla]]'' (1979) dir. [[Alejandro Doria]].
* ''[[Saverio, el cruel (película)|Saverio, el cruel]]'' (1977) dir. [[Ricardo Wullicher]].
* ''[[El solteru]]'' (1977) dir. [[Carlos Borcosque (fíu)]].
* ''[[Les sorpreses]]'' (1975) (segmentu ''Corazonada'') dir. [[Carlos Galettini]].
* ''[[La guita]]'' (1970) ($450.000 moneda nacional $4.500 Llei 18.188) dir. [[Fernando Ayala]].
* ''[[Destín pa dos]]'' (1968) dir. [[Alberto Du Bois]].
* ''[[La xirigota]]'' (1962) dir. [[Enrique Dawi]].
* ''[[Una americana en Buenos Aires]]'' (1961) dir. [[George Cahan]].
* ''[[Sábadu a la nueche, cine]]'' (1960) dir. [[Fernando Ayala]].
* ''[[Los güeyos llenos d'amor]]'' (1954) dir. [[Carlos Schlieper]].

== Televisión ==
* ''[[R.R.D.T.]]'' (1997)
* ''Soi Gina'' (1992)
* ''Atrevese'' (1991)
* ''Romanzo'' (1990)
* ''L'infiel'' (1986)
* ''Amor xitano'' (1983)
* ''Vanina''
* ''Rosa... de llueñe'' (1980)
* ''[[Daniel y Cecilia]]'' (1980)
* ''[[Un día 32 en San Telmo]]'' (1980)
* ''[[Un mundu de venti asiento]]'' (1978)
* ''Lo mejor de nuestra vida... nuestros hijos'' (1973)
* ''Esta nueche... mieu'' (1970)
* ''El club de Anteojito y Antifaz'' (1964)

== Notes ==
{{llistaref}}

== Referencies ==
* {{cita web
|url= http://www.clarin.com/diario/1999/12/18/y-06001d.htm
|títulu= Morrió Chela Ruiz, popular actriz del cine y la tevé
|fechaaccesu= 20 de xunu de 2008 
|apellíu=Oliver |nome=Lucila |obra = diariu ''Clarín'' de Buenos Aires del 18 d'avientu de 1999}}

{{NF|1921|1999|Ruiz, Chela}}


{{Tradubot|Chela Ruiz}}

[[Categoría:Actores y actrices de cine d'Arxentina]]
[[Categoría:Actores y actrices d'Arxentina]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Arxentina]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Persones de Buenos Aires]]</text>
      <sha1>d1hk456uve0zirvj9onncc5hsf9qur9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Daisy de la Hoya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149477</id>
    <revision>
      <id>3703340</id>
      <parentid>3493859</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1795" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Daisy de la Hoya''' {{nym}} ye una [[guitarrista]], [[modelu (moda)|modelu]] y [[celebridá]] d'[[Estaos Xuníos]].

== Biografía ==
Nació en California pero se crió en [[Denver]], [[Colorado]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090903085026/http://sports.rightpundits.com/?p=495 Biografía de Daisy de la Hoya en rightpundits.com]&lt;/ref&gt; Daisy de la Hoya ye sobrina del boxeador [[Óscar de la Hoya]]. Tamién ye conocida por Daisy Grave o Vannesa Mossman.

La so primer incursión nel mundu del espectáculu foi en 2003, cuando taba nuna banda llamada ''[[Seraphim Shock]]''. Col álbum &quot;Halloween Sex N Vegas&quot;. Na primavera de 2004, viaxó por tou Estaos Xuníos cola banda nel &quot;[[Halloween Sex N Tour Vegas]]&quot;.

Ella apaeció nel &quot;Daisy Rock’s Annual Guitar Catalog&quot; en 2005, tocando la guitarra rítmica nel “White Trash Satan” tour.

Daisy apaeció en revistes d'Alemaña y del restu d'Europa, empuesta escontra una carrera como actriz y modelu.

Recibió fuertes crítiques por una sesión de semeyes na que se vía unes rayes de cocaína al empar qu'apaecía nuna pose d'altu conteníu erótico, Daisy afirmó nun yera droga sinón farina.

Ye una de los artistes de Daisy Rock &quot;the Girl Guitar Company&quot;. Concursó en Rock of Love 2.

Na primavera de 2009 tuvo'l so propiu reality show na canal VH1, col títulu &quot;[[Daisy of Love]]&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.thehollywoodgossip.com/stars/daisy-de-la-hoya/ Daisy De La Hoya en thehollywoodgossip.com]&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Daisy de la Hoya}}
* [http://www.myspace.com/daisyrocksmusic Myspace oficial de Daisy de la Hoya] 

{{NF|1983||Hoya, Daisy de la}}

{{Tradubot|Daisy de la Hoya}}
[[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0x2w5b9geeik7e5ob15rzyst65srp4j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Escudu de Colombia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150228</id>
    <revision>
      <id>3703389</id>
      <parentid>3696089</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59409" xml:space="preserve">
{{ficha d'escudu |nome =
 Escudu d'armes de la&lt;br /&gt;República de Colombia |imaxe =
 Coat of arms of Colombia.svg
|anchu_imaxe = 250px
|propietariu = 
|entidá = {{bandera2|Colombia|nome=República de Colombia}}
|años_adoptáu = [[9 de mayu]] de [[1834]] ''(Creáu y Llexisláu)''&lt;br/&gt;[[17 de mayu]] de [[1924]] ''(Ratificáu)''&lt;br/&gt;[[9 de payares]] de [[1949]] ''(Reglamentado)''
|cimera =
|burelete =
|corona = 
|yelmu = 
|timbre = Cóndor de los Andes de frente con ales estendíes, mirando a la derecha, y corona de lloréu nel picu; cinta d'oru na base de les sos pates cola lleenda ''Llibertá y Orde''
|blasón = Terciáu en faxa; en xefe d'azur una granada d'oru nel centru, a la so diestra un cuernu de la bayura d'oru virtiendo monedes y la so siniestra un cuernu de la bayura virtiendo frutes y verdures; en faxa central de plata un gorru frigio de gules sosteníu por una llanza; en punta d'azur l'ismu de Panamá en verde con una embarcación en xefe y otra na base.
|tenante = Cuatro banderes de Colombia arrodiando'l blasón.
|condecoración =
|lema = Llibertá y Orde
|ordes =
|otros elementos =
|partes =
|versiones_anteriores =
|uso = · Bandera presidencial.&lt;br /&gt;· Documentación oficial.&lt;br /&gt;· Insinies militares.&lt;br /&gt;· Escultures.
}}

L''''Escudu d'armes de la [[Colombia|República de Colombia]]''' ye l'emblema heráldicu que representa al país, y que xunto cola [[Bandera de Colombia|bandera]] y l'[[Himnu nacional de Colombia|himnu nacional]], tien la categoría de [[Símbolos patrios de Colombia|símbolu patriu]].&lt;ref name=&quot;Escudocol&quot;&gt;{{cita web |url=http://web.presidencia.gov.co/asiescolombia/simbolos1.htm |títulu=Símbolo Patrios |autor=Presidencia de la República de Colombia |fechaaccesu=20 de setiembre de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090319231828/http://web.presidencia.gov.co/asiescolombia/simbolos1.htm |fechaarchivu=19 de marzu de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;

L'actual emblema y los sos elementos constituyentes tienen los sos oríxenes nel escudu aprobáu per mediu de la llei 3 del 9 de mayu de 1834, siendo presidente de la [[República de la Nueva Granada]] el xeneral [[Francisco de Paula Santander]]. Los colores y la disposición de los mesmos fueron adoptaos y reafitaos socesivamente por dellos decretos, particularmente los dictaminaos el 17 de mayu de 1924 y el 11 de xineru de 1934. Finalmente l'escudu ye reglamentado per mediu del decretu 3558 del 9 de payares de 1949, que amás describe de manera puntual la reproducción de la mayoría de los sos partes. L'escudu vixente na actualidá recueye tantu los elementos dictaminaos en 1834 como los descritos en 1924 y 1949, coles sos respeutives meyores estétiques.

L'escudu como símbolu nacional ye emplegáu pol Gobiernu ya instituciones estatales, siendo les úniques instituciones que pueden ostentalo de forma privativa. Tocantes al so diseñu esisten distintes versiones estilístiques, yá que a pesar de que les lleis y decretos vixentes describen cómo ten de ser la so reproducción, facer de forma incompleta y ensin tener en cuenta pa ello la ciencia de la [[heráldica]], lo que dio llugar a ciertos vacíos que la comunidá polo xeneral enllenó de manera desaveniente dientro del dibuxu del blasón.

== Descripción y diseñu del escudu ==

=== Elementos ===

D'alcuerdu a les lleis dictaes el [[s:Llei 3 del 9 de mayu de 1834|9 de mayu de 1834]], [[s:Decretu 861 de 1924 (17 de mayu)|17 de mayu de 1924]] y del [[s:Decretu 3558 de 1949 (9 de payares)|9 de payares de 1949]], l'escudu nacional consta de los siguientes elementos, colos sos correspondientes significaos:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.todacolombia.com/simbolos.html |títulu=Símbolo Patrios de Colombia |autor=Joaquín Piñeros Corpas |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

&lt;div style=&quot;border: solid thin #bbb;background:#ddd;padding:8px;font-style:italic;&quot;&gt;
El [[blasón]] tien forma suiza, en proporción de 6 d'anchu por 8 d'altu, estremáu en tres franxes iguales. Na [[Faxa (heráldica)|faxa]] cimera, sobre campu azul va nel centru una [[granada (frutu)|granada]] d'oru con tarmos y fueyes de lo mesmo, abierta y nel so centru graneada de colloráu, que recuerda a la [[República de la Nueva Granada|Nueva Granada]], nome que llevó'l país hasta mediaos del [[sieglu XIX]]. A los dos llaos topen dos [[cornucopia|cornucopies]]: la de la derecha con monedes d'oru, y la de la izquierda con frutos tropicales. Estos cuernos simbolicen la riqueza y la bayura del suelu colombianu.

La [[Faxa (heráldica)|faxa]] del mediu, sobre campu de color [[argén|platino]], va un [[gorru frigio]] coloráu enastado nuna llanza, que recuerda l'espíritu de la república y de la mesma, ye un símbolu universal de la llibertá.

Na [[Faxa (heráldica)|faxa]] inferior va'l [[ismu de Panamá]] arrodiáu d'agües marines, sobre les cualos allúguense dos buques coles veles esplegaes, apaecen unu en cada Océanu: el Pacíficu y l'Atlánticu, como símbolu de que Colombia ye l'únicu país [[América del Sur suramericanu]] bañáu por dos mares. Les veles esplegaes signifiquen el comerciu de [[Colombia]] colos demás países del mundu.

Sobre'l [[Xefe (heráldica)|xefe]] del escudu allúgase'l [[Cóndor de los Andes|Cóndor]], que ye l'ave patriótica del país y simboliza la llibertá, ta representáu de frente, coles ales estendíes y mirando escontra la derecha; del so picu escolga una [[corona de lloréu]]es de color verde y una cinta ondeante de color oro garrada al escudu y enxareyada na corona, na cual apaecen, en lletres negres, les pallabres '''Llibertá y Orde''', el lema nacional del país.

L'escudu reposa sobre cuatro banderes diverxentes de la base, de les cualos los dos inferiores formen un ángulu de 90 graos, y los dos cimeros van dixebraes de les primeres n'ángulos de 15 graos. Estes banderes van recoyíes escontra'l vértiz del escudu.
&lt;/div&gt;

L'escudu tuvo dellos cambeos estéticos nel añu 2004 mientres el mandatu del presidente [[Álvaro Uribe Vélez]], que nun fueron sustanciales nel so diseñu.&lt;ref name=&quot;Escudocol&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Nuevoescudo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.caracol.com.co/nota.aspx?id=123073 |títulu=Respuenden por cambeos al escudu de Colombia |editor=Caracol Radio |fecha=6 d'ochobre de 2004 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Especificaciones ===

Mientres les lleis dictaminaes el [[9 de mayu]] de [[1834]] y el [[17 de mayu]] de [[1924]] dispunxeron los elementos y la manera en qu'estos se distribúin dientro del blasón, la llei del [[9 de payares]] de [[1949]] contién una detallada (pero incompleta) descripción de les especificaciones del escudu pa la so correuta reproducción, que les sos partes pertinentes son:&lt;ref name=&quot;símbolos&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.udistrital.edu.co/universidá/colombia/simbolos/home/ |títulu=Símbolo Patrios |autor=Universidá Distrital Francisco José de Caldas |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110211014441/http://udistrital.edu.co/universidá/colombia/simbolos/home/ |fechaarchivu=11 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt;

* El [[blasón]] tien forma suiza, con proporciones de seis (6) d'anchu per ocho (8) d'altu.

* L'escudu ta estremáu en trés (3) [[faxa (heráldica)|faxes]] o campos iguales.

* Ye erróneu afatar l'escudu con [[Pieces heráldiques#F|ribetes]] o cantos, como tamién estremar con ellos los trés campos.

* La diestra y siniestra del escudu (derecha y esquierda, respeutivamente) determinar en rellación al escudu y non al observador.

* El gorru tien de tar mirando a la derecha y un pocu deformado escontra riba por que de la impresión de la punta de llanza.

* El mar del tercer cuartel debe de tar &quot;ondeado de plata&quot;.

* Los barcos de la tercer faxa son de color negru y tienen de tener a lo menos trés (3) palos y tar saleando escontra la derecha del escudu.

* Les banderes tienen de salir del cantu inferior y non de tras del escudu.

* El cóndor repara escontra la diestra en señal de ''Llexitimidá''; asitialo escontra la siniestra significa ''Bastardía''.

== Imprecisiones nel diseñu ==

=== Errores heráldicos ===

Les ambigues descripciones de les distintes partes del escudu nes lleis del [[9 de mayu]] de [[1834]] y [[17 de mayu]] de [[1924]], sumaes a delles equivocaciones nes especificaciones daes na llei del [[9 de payares]] de [[1949]] y a que nunca se tuvo en cuenta pa una correuta descripción del blasón la ciencia de la [[heráldica]], dieron orixe a una variedá d'errores nel diseñu del blasón colombianu (dalgunos de los cualos entá se caltienen) que costó dellos años correxir. Los principales fueron:&lt;ref name=&quot;García&quot;&gt;{{cita llibru | autor = García, Julio César | títulu = Himno y Símbolos de La nuesa Colombia | añu = 2000 | editorial = Camer Editores, Bogotá | isbn = 958-33-1489-7}}&lt;/ref&gt;

:'''1. El cóndor''': Como figura natural esta ave nun s'atopa nos llibros d'heráldica; por tantu tien de siguise pa la so posición y colores les mesmes regles que pal so símil más cercanu, esto ye la águila. Acordies con esta afirmación, la posición del timbre del escudu de [[Colombia]] ten de ser un cóndor de frente coles sos ales abiertes (heráldicamente denomináu esplayáu o azarientu), cola cabeza vuelta escontra la derecha, la cola baxo y espardío y sofitando los sos pates sobre l'emblema. Por cuenta de que enantes desconocíase como tenía de ser la figura d'esta ave, la interpretación fecha na década de [[1830]] pol artista Pío Domínguez ponía de timbre una ave qu'a dures penes paez ser un cóndor, pero que nun pasa de ser un aguilucho cola cabeza contornada a la izquierda. Nes representaciones socesives, el cóndor dibuxábase mirando indistintamente escontra la diestra o la siniestra (anque los artistes na so mayoría optaben por esta postrera), ensin motivu dalgunu. En [[1949]] corrixóse la mirada de l'ave, pero non la so postura, polo qu'entá se-y dibuxa de forma contornada como si tuviera entamando'l vuelu.

:'''2. Gorru frigio''': Nel modelu del escudu de [[1834]], el gorru frigio de la segunda franxa miraba escontra la esquierda. Anque les figures que tán dientro del ámbitu del escudu nun siguen necesariamente les regles del timbre, faise indispensable que toes elles miren escontra'l llau diestru del escudu. Dicha equivocación permaneció hasta 1949, cuando de manera simultánea se reglamentaron la mirada del cóndor, los barcos y el gorru frigio.

:'''3. Cantos y filetes''': En versiones posteriores a [[1890]] añediéronse-y al escudu borduras (tantu al blasón como a les separaciones de los campos) ensin dalguna esplicación o reglamentación. El decretu executivu de 1949 especifíca que l'escudu nacional nunca tien de teneles, pero'l so usu xeneralizáu a lo llargo del país fai d'este un error bien común y de difícil erradicación.

:'''4. Dimensiones''': Dende la so creación en [[1834]], nunca se determinaren les proporciones del escudu nacional colombianu. Ye en [[1949]] que per primer vegada estes son reglamentadas, pero diches dimensiones anguaño considérense &quot;pecáu heráldicu&quot;, por ser demasiáu allargáu escontra la punta. Les midíes pa un escudu d'esta forma tienen de ser de 6 d'altu por 5 d'anchu, que son les más comunes dientro de la ciencia heráldica.

=== Correiciones al escudu ===

Por cuenta de que estos errores yeren perpetuaos mas non correxíos (el decretu 3558 de 1949, a pesar de detallar los pormenores de los elementos el blasón facer de forma parcial, polo cual solo enmendó delles errates pero non la so totalidá), l'historiador y heraldista Enrique Ortega Ricaurte, xefe del [[Archivu Nacional de Colombia]] a mediaos del sieglu XX, quien taba bien esmolecíu poles incesantes profanaciones a les armes patries, resolvió nel añu de [[1954]] interpretar l'Escudu Nacional acordies coles regles de la heráldica. D'esta forma detalló un escudu que puede aceptase como correutu. Dicha descripción publicar nel [[Diariu Oficial]] Nᵘ 28820 del [[6 d'agostu]] de [[1955]] y que a la lletra diz:&lt;ref name=&quot;García&quot; /&gt;

{{cita|

*'''Campu del escudu''': L'Escudu Nacional ye de forma suiza y tien de ser el mesmu designáu pola Llei del 9 de mayu de 1834. Va Tener cinco partes d'anchu per seis de llargu. En nengún casu llevara ribete o cantu (incisu &quot;G&quot; del artículu 336 del reglamentu de Serviciu de Guarnición, aprobáu por Decretu Non 3558 del 9 de payares de 1949 del Poder Executivu). Tien De dir terciáu en faxa, esto ye &quot;estremáu en trés parles iguales, dixebraes por dos paraleles horizontales&quot;.

*'''Banderes''': Los cuatro banderes qu'afaten l'escudu, que nun son parte integrante d'él, van tener el mesmu enclín que les que figuren nel aprobáu polos llexisladores de 1834. Los sos colores y disposición son los fitos pol Decretu del 26 de payares de 1861 del xeneral Tomás Cipriano de Mosquera, Presidente Provisorio de los Estaos Xuníos de Colombia; &quot;estes banderes van recoyíes escontra'l vértiz del escudu&quot; (Artículu V del Decretu 861 del 17 de mayu de 1924 del presidente de la República de Colombia).

*'''Cóndor''': El Cóndor que simboliza la llibertá, ta representáu de frente coles ales estendíes y mirando escontra la derecha, &quot;por ser más noble&quot;. Del so picu va escolgar una corona de lloréu de verde; y nuna cinta ondeante, garrada del escudu y enxareyada na corona, va escribise, sobre oro, con lletres negres: LLIBERTÁ Y ORDE.

}}

=== Versiones utilizaes polos organismos estatales ===

Colombia caltuvo les carauterístiques del so blasón de forma cuasi invariable dende [[1834]] hasta que foi definitivamente reglamentado en [[1949]]. Sicasí y a pesar de que les lleis indiquen como ten de ser l'emblema, esisten delles versiones estilístiques, xeneraes por una mala interpretación de los componentes que tán indicaes nos distintos decretos y lleis. Adicionalmente, delles versiones incorporaron elementos que nun tán regulaos, tales como les [[Orla (heráldica)|orles]] que s'atopen nos emblemes utilizaos poles entidaes gubernamentales, que amás interpretaron de distinta manera otros detalles incluyíos nésti (por casu, el cóndor y les cornucopias).

D'ente tolos elementos el que más se tresformó col trescurrir del tiempu foi la última franxa, que contién el [[ismu de Panamá]]: nun principiu reglamentado como de color azul con mares de plata, evolucionó hasta anguaño ser dibuxáu en color verde arrodiáu de mares n'azul. Ésti cambéu de color deber al reemplazu del campu verde que sostenía'l blasón pola cola na parte inferior, onde se recueyen les banderes llaterales; depués el diseñu popularizar pola so harmonía cromática que modificó [[de facto]] l'últimu campu del escudu nacional (magar ésti nunca se reformó na norma).

{| {{tablaguapa}}
! style=&quot;background: #F0F0F0;&quot; colspan=&quot;2&quot; |Versiones heráldiques
! style=&quot;background: #F0F0F0;&quot; colspan=&quot;4&quot; |Versiones de les entidaes gubernamentales
|- align=&quot;center&quot;
|[[Ficheru:Escudo de Colombia.svg|115px|none]]
|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia.svg|115px|none]]
|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia (Regular use).svg|115px|none]]
|[[Ficheru:COA-Colombia.svg|105px|none]]
|[[Ficheru:Escudo colombia.jpg|115px|none]]
|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia 2.svg|115px|none]]
|- style=&quot;background: #F0F0F0;font-size:90%;width:98.5%;text-align:center;line-height:120%&quot;
|&lt;small&gt;Versión del escudu nacional de Colombia debidamente interpretada, acordies colos decretos que lu crearon y modificaron y en concordanza coles normes heráldiques.&lt;ref name=&quot;Lancita&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.clublancita.mil.co/?idcategoria=201653 |títulu=Evolución Histórica del Escudu de Colombia |autor=Club Lancita |fechaaccesu=20 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Versión heráldica del escudu nacional de Colombia con mares n'azul ya ismu en verde.&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Versión con orles en mariellu, mares n'azul ya ismu en verde, d'usu xeneralizáu nel país.&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Versión utilizada anguaño pola Presidencia de la República, que cunta colos cambeos estéticos realizaes nel 2004.&lt;ref name=&quot;Nuevoescudo&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Escudocol&quot; /&gt; Dichu escudo nun cumple coles normes heráldiques, nin coles lleis y decretos que regulen l'emblema.
|&lt;small&gt;Versión utilizada pola Presidencia de la República nes décades de 1950 y 1960. Dichu escudu basar nel dibuxu que fixera l'historiador Enrique Ortega Ricaurte pal so reseña publicada nel Diariu Oficial del 6 d'agostu de 1955.&lt;ref name=&quot;García&quot; /&gt;&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Versión utilizada pola Cámara de Representantes hasta 2008. Esta versión del escudu tien proporciones esaxeraes, yá que el so altor dobla'l so anchu.&lt;/small&gt;
|}

== Historia ==

=== Primeros escudos ===

Mientres la dominación española, l'escudu del monarca reinante yera l'utilizáu como símbolu de los sos diversos reinos y señoríos. Dichu blasón (conocíu davezu como les ''Armes del Rei''), camudaba cuando un nuevu monarca xubía al tronu, de conformidá coles regles de la [[heráldica]]. Los monarques españoles que reinaron sobre Colombia ([[Sabela I de Castiella|Isabel ''la Católica'']], [[Fernandu V de Castiella|Fernando ''el Católicu'']], [[Xuana I de Castiella|Juana ''la Lloca'']], [[Carlos I d'España|Carlos I]], [[Felipe II d'España|Felipe II]], [[Felipe III d'España|Felipe III]], [[Felipe IV d'España|Felipe IV]], [[Carlos II d'España|Carlos II]], [[Felipe V d'España|Felipe V]], [[Luis I d'España|Luis I]], [[Fernandu VI d'España|Fernandu VI]], [[Carlos III d'España|Carlos III]], [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] y [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]]), tuvieron cada unu'l so propiu emblema, distintu del de los demás. Per otra parte, delles ciudaes o villes sí cuntaben con escudu propiu, que yera dau per mediu de Reales Cédules.

El primer escudu de Colombia, como una entidá conxunta, foi aquel conferíu nun principiu a la ciudá de [[Santa Fe de Bogotá]] y a la so [[Nuevu Reinu de Granada|provincia]] por [[Carlos I d'España|Carlos V]], na [[Real Cédula]] emitida en [[Valladolid]] el [[3 d'avientu]] de [[1548]], y que se convirtió en [[1717]] nel escudu del [[Virreinatu de la Nueva Granada]].&lt;ref name=&quot;Lancita&quot; /&gt; Dichu escudu taba conformáu por un [[águila (heráldica)|águila]] coronada d'[[oru (heráldica)|oru]] en campu de lo mesmo, que les sos pates sosteníen dos granaes de [[gules]], con [[bordura]] d'[[azur]] que llevaba como [[Orla (heráldica)|orla]] nueve [[granada|granaes]] d'oru, que, según delles fontes, representaben los nueve provincies que nesi tiempu conformaben el virreinatu. Dende [[1932]] dichu emblema ye'l [[escudu de Bogotá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bogota.gov.co/portel/libreria/php/01.270703.html |títulu=Escudo de Bogotá |autor=Alcaldía de Bogotá |fechaaccesu=20 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

{| border=0 align=&quot;center&quot;
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Escudo Colonial de Bogotá.svg|170px]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of United Provinces of New Granada.svg|205px]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Virreinatu de la Nueva Granada]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1717 — 1819
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1815 — 1816&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/abril2010/imagenes/escudo3.jpg|títulu=Escudo d'armes de les Provincies Xuníes de la Nueva Granada (acuarela de Liborio Zerda, ca. 1892)|autor=Muséu Nacional de Colombia|fechaaccesu=1 d'avientu de 2010|urlarchivu=https://archive.is/20120628225530/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/abril2010/imagenes/escudo3.jpg|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;
|}

[[Ficheru:Coat of arms of United Provinces of New Granada (provisional).svg|thumb|200px|Escudu provisional de les Provincies Xuníes de la Nueva Granada en 1814.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.angelfire.com/realm/jolle/colombia/colombia-indep.htm |títulu=Independencia de Colombia |autor=Jaume Olle |fechaaccesu=1 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt;]]

L'escudu del virreinatu foi abandonáu mientres la dómina del [[Berros independentistes (Colombia)|berru d'independencia]], yá que se buscaba establecer a la [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada|Nueva Granada]] como un estáu independiente, y los sos símbolos teníen d'alloñar lo más posible de los adoptaos mientres la colonia, que representaben les atadures a la realeza española. Ente 1810 y 1812, aquelles provincies que nun queríen permanecer sol amparu colonial español xunir pa formar la primer república na hestoria nacional de [[Colombia]], que denominóse oficialmente [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] y que la so capital foi [[Tunja]].

Depués d'alcordar la forma de gobernar el país, los representantes de caúna de les rexones que conformaben la [[federación]] axuntar mientres l'añu de [[1814]] en Congresu, pa llegar a dellos convenios sobre diversos asuntos d'interés nacional, ente ellos p'afitar los emblemes que teníen d'usase pa identificar a la nueva república frente a les demás. En tal Congresu los delegaos de les [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada|Provincies Xuníes]] dieron orixe al ''primer escudu nacional de Colombia''. Este contenía numberosos elementos propios de la naciente república: el [[volcán Chimborazo]], el [[cóndor andín]], el [[saltu del Tequendama]], el [[ismu de Panamá]], delles [[granada (frutu)|granaes]] abiertes, un [[arcu (arma)|arcu]], un [[aljaba|carcaj]] y una [[flecha]] vertical; tou ello arrodiáu per un círculu cola lleenda ''“Provincies Xuníes de la Nueva Granada”''. La llei que lo reglamentó foi dada'l [[14 de xunetu]] de [[1815]] y sancionada el [[14 de payares]] del mesmu añu, que amás apurría una detallada descripción de los colores que tenía de llevar el blasón:

{{cita|'''[[s:Llei del 14 de payares de 1815 (Nueva Granada)|Llei del 14 de xunetu de 1815, sancionada'l 14 de payares de 1815]]'''&lt;ref name=&quot;Ortega&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Ortega Ricaurte, Enrique | títulu = Heráldica Nacional | añu = 1954 | editorial = Bancu de la República, Bogotá | oclc = 253691402}}&lt;/ref&gt;

----

'''Sobre los elementos del escudu nacional:'''

Va Ser l'escudu nacional acuarteláu pa la distribución de los signos qu'estremen y caractericen a la Nueva Granada, a saber:

Nel primer cuartel va figurar el Chimborazo refundiando llapaes de fueu pela parte de Altizana; nel segundu, el cóndor n'actitú d'alzar el vuelu y cola garra llevantada; nel terceru, la cascada del Tequendama; nel cuartu l'ismu de Panamá y dos barcos a los sos llaos, pa denotar los dos mares. El sobretou va ser una granada abierta.

El timbre un arcu y una aljaba con fleches n'aspa, y una d'estes vertical. La guirlanda compuesta de granaes y cañes afechiscamente enxareyes, orlará la so contorna; y últimamente va ponese na so circunferencia sobre'l colores de la bandera nacional la divisa ''“Provincies Xuníes de la Nueva Granada”''.

----

'''Sobre los esmaltes del escudu nacional:'''

El primer cuartel ye d'azul con un cuetu d'oru de dos cima, la más alta superada de plata y l'inferior de gules, representando'l Chimborazo de Quito, a quien la naturaleza coronó de nieve y fueu;

El segundu de púrpura, con utre cóndor, azarientu, de sable, cabeza y gargüelu de gules, picu y piernes d'oru, cola garra derecha llevantada;

El terceru de sinople, en banda dentada y ondeada de plata, representando la cascada del Tequendama na provincia de Cundinamarca;

El cuartu de plata, en banda denticulada de sinople, acompañada de dos barcos de sable, representando l'ismu de Panamá;

El sobretou d'azul con una granada d'oru abierta de gules fustada y guarnida de fueyes de sinople, aludiendo al nome y signu con que se conoció ésta parte del globu;

El timbre, un arcu y un carcaj con fleches n'aspa d'oru emplumaes, éstes d'azul y gules, y una d'elles vertical de sable, armada d'oru en barra detrás del escudu; esti arrodiáu d'una guirlanda de granaes d'oru abiertes de gules, fustada y guarnida de fueyes de sinople y floriada de púrpura;

Envueltu tou en tres bandes d'oru, sinople y gules, que son los colores de la bandera y pabellón nacional; la divisa ''“Provincies Xuníes de la Nueva Granada”'' en lletres d'oru sobre vender de sinople.
}}

Al par de les [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada|Provincies Xuníes]] establecer ente [[1812]] y [[1815]] un gobiernu autónomu en [[Cundinamarca]], lideráu por [[Antonio Nariño]]. Este creó un escudu conformáu por un águila de [[sable (heráldica)|sable]] coles ales abiertes, en que la so garra derecha empuñaba una espada vuelta escontra riba y na garra izquierda una granada, sobre que la so cabeza alzar un gorru frigio. Amás dellos fragmentos de cadena rota taben en redol de la águila. Na parte cimera llevaba'l lema ''“Morrer o Vencer”'', y envolubrando tol escudu diba'l lletreru ''“Gobiernu Llibre ya Independiente de Cundinamarca”''. Esti blasón foi abandonáu cuando'l términu del [[Guerra Civil ente Centralistes y Federalistes|conflictu ente federalistes y centralistes]] llevó a l'anexón de Cundinamarca per parte de les [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]], pa depués ser retomáu en 1886 como'l [[escudu de Cundinamarca|emblema del departamentu de Cundinamarca]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cundinamarca.gov.co/cundinamarca/plantillastandar.asp?seccion=SEC_SIMBOLOS&amp;condicion=19 |títulu=Escudo de Cundinamarca |autor=Gobernación de Cundinamarca |fechaaccesu=20 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Escudos de la Gran Colombia ===
{{AP|Escudu de la Gran Colombia}}

Ante la inminente [[Independencia de Colombia|independencia]] definitiva del país, los próceres de les campañes llibertadores decretaron la unión territorial y política de Venezuela, la Nueva Granada y Ecuador mientres el [[congresu de Angostura]], quedando asina creada la [[Gran Colombia]] el [[15 de febreru]] de [[1819]]. En dicha convención establecióse que provisionalmente l'escudu y la bandera de la nación seríen los hasta entós usaos per Venezuela, &quot;por ser más conocíos&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.simon-bolivar.org/Principal/bolivar/evolucion_del escudu venezolanu.html|títulu=Escudo de Venezuela|fechaaccesu=12 de xunetu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090521101651/http://www.simon-bolivar.org/Principal/bolivar/evolucion_del escudu venezolanu.html|fechaarchivu=21 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;

{| border=0 align=&quot;center&quot;
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of Gran Colombia (1819).svg|180px]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of Gran Colombia (1820).svg|190px]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of Gran Colombia (1821).svg|195px]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1819 — 1820
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1820 — 1821
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1821 — 1830
|}

[[Francisco de Paula Santander]], que daquella yera vicepresidente del [[departamentu de Cundinamarca (Gran Colombia)|departamentu de Cundinamarca]] (nome que se-y dio a tola Nueva Granada mientres foi parte de la Gran Colombia), decretó'l [[10 de xineru]] de [[1820]] el diseñu d'un nuevu escudu nacional, por cuenta de la falta de conocencia sobre les carauterístiques de les armes de Venezuela. Este constaba d'un blasón de forma suiza, qu'en campu d'azur exhibía un cóndor, que llevaba nes sos pates una espada y una granada (como nel [[escudu de Cundinamarca]] decretáu por Nariño). Na zona inferior atopábase una esfera de fierro, del cual partía una cadena de 10 estrelles (poles diez provincies de la nación) y sobre esta había una llapada de fueu. Na zona cimera del escudu atopaba una [[corona triunfal|guirlanda de lloréu]], y tou taba arrodiáu pola [[Orde de los Llibertadores]] y una cinta col lema ''“Vixit et Vincit et Amore Patriae”'', qu'en llatín significa &quot;Vivió y morrió, y ello, por amor a la Patria&quot;. El [[12 de xunetu]] de [[1821]] el Congresu Nacional decretó qu'esti escudu y la bandera venezolana seríen los nuevos símbolos provisionales de la República.&lt;ref name=&quot;Ortega&quot; /&gt;

L'escudu anterior foi reemplazáu pol primer escudu oficial de la Gran Colombia, que foi establecíu pola llei del [[6 d'ochobre]] de [[1821]], depués d'asocedíu'l [[Congresu de Cúcuta]], so los siguientes términos:

{{cita|'''[[s:Llei del 6 d'ochobre de 1821|Llei del 6 d'ochobre de 1821]]'''&lt;ref name=&quot;Ortega&quot; /&gt;

----
Considerando: que pol Artículu 11 de la Llei Fundamental de la República correspuénde-y designar les armes que tienen d'estremala no viniente ente les naciones independientes de la tierra, vieno en decretar y decreta lo siguiente:

'''Artículu 1''': va usase d'equí p'arriba, en llugar d'armes, de dos cornucopias llenes de frutos y flores de los países fríos, templaos y templaos, y de les fases colombianes que se van componer d'un hacecillo de les llances cola segur trevesada, arcos y fleches cruciaos, arreyaos con cinta tricolor pela parte inferior.

'''Artículu 2''': El gran sellu de la República y sellos del despachu van tener grabáu esti símbolu de la bayura, fuercia y unión con que los ciudadanos de Colombia tán resueltos a sostener la so independencia, cola siguiente inscripción na circunferencia: ''“República de Colombia”''.
}}

Depués de la incorporación de la [[Provincia Llibre de Guayaquil]] en [[1822]], plantegó modificar l'escudu grancolombiano per última vegada; dellos documentos oficiales de la dómina amuesa la impresión de distintos modelos, sicasí nun esiste una documentación como una llei o decretu que demuestre que efeutivamente se reglamentó un nuevu emblema.&lt;ref name=&quot;Estrada&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Estrada Guzmán, Eduardo | títulu = [http://estrada.bz/Bandera_del Iris/La Bandera_del Iris_llibro.pdf La Bandera del Iris 1801 - 2007, La Bandera Tricolor y l'Escudu de la República del Ecuador, 1830 - 2007] | añu = 2007 | isbn = 978-9978-45-908-9}}&lt;/ref&gt; El diseñu propuestu constaba d'un escudu de forma inglesa estremáu en tres campo, cada unu d'un color de la bandera. D'estos cuarteles el superior, d'[[azur]], tenía tantes estrelles como departamentos tuviera la República; por ello tuvo trés nun empiezu, depués seis, darréu nueve y finalmente dolce. Nel campu inferior esquierdu, de [[gules]], topábase un caballu cerbunu, símbolu de llibertá y nel cuartel restante, d'[[oru (heráldica)|oru]], víase un cetru rotu, representando a la [[monarquía]] destruyida. Na zona cimera del escudu llevaba un cóndor coles ales estendíes y na zona inferior una cinta cola lleenda ''“Ser Llibre o Morrer”''. Como [[tenante]]s l'escudu llevaba a un vieyu con una maza na so izquierda y a los sos pies una ánfora arramando agua cola lleenda ''“Orinoco”''; y a la so derecha una ninfa con una caña d'olivar na so mano y a los sos pies otra ánfora asemeyada cola lleenda ''“Madalena”''.&lt;ref name=&quot;Ortega&quot; /&gt;

=== Escudos de la Nueva Granada ===

Depués de la desapaición de la Gran Colombia en [[1830]], los trés países que se conformaron ([[Estáu de Venezuela]], [[Estáu del Ecuador]] y la [[República de la Nueva Granada]]) siguieron usando los mesmos emblemes (bandera y escudu) de forma provisional, hasta decretar insinies propies. D'esta miente asocede que dende 1830 hasta 1834 la Nueva Granada, convertida en república, usó'l mesmu escudu grancolombiano, tan solo añediendo'l lema ''“Estáu de Nueva Granada”'' nel so [[bordura (heráldica)|bordura]] pa estremalo del emplegáu polos sos vecinos.&lt;ref name=&quot;Ortega&quot; /&gt;

{| border=0 align=&quot;center&quot;
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of New Granada (1830).svg|185px]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of New Granada.svg|230px]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[República de la Nueva Granada|Estáu de la Nueva Granada]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[República de la Nueva Granada]]&lt;br /&gt;[[Confederación Granadina]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1830 — 1834
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1834 — 1861&lt;ref name=&quot;Decretu 1834&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Escudu-de-armes.jpg|títulu=Escudo d'armes y pabellón de la Nueva Granada (acuarela orixinal)|autor=Ministeriu de Cultura de Colombia|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://archive.is/20120628225535/http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Escudu-de-armes.jpg|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;
|}

[[Ficheru:Coat of arms of New Granada (proposal).svg|thumb|200px|Escudu propuestu en [[1833]] pa la República de la Nueva Granada.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Arch-GN15.jpg|títulu=Propuesta d'escudu d'armes pa la Nueva Granada (acuarela orixinal)|autor=Ministeriu de Cultura de Colombia|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://archive.is/20120628225536/http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Arch-GN15.jpg|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;]]

En [[1833]] el doctor Alejandro Vélez presentó al congresu un proyeutu de bandera y d'escudu pal país, siendo la primera aquella mesma que foi usada poles [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] en [[1815]] pero coles sos franxes en forma vertical. L'escudu en tantu yera de forma suiza y taba estremáu en tres cuarteles, el superior en [[azur]] llevaba un par de cornucopias y una granada, toes doraes, en símbolu de la riqueza del país. Nel campu central, de [[gules]], un caballu cerbunu de [[argén|plata]] en signu de la independencia de la república. Na punta, en campu de plata, l'ismu de Panamá en azur, arrodiáu de dos barcos en [[sable (heráldica)|sable]], unu en cada océanu. Por timbre llevaba una [[corona de lloréu]] en [[sinople]] sostenida por un cóndor de sable. Como [[tenante]]s del escudu taben les [[efixe]]s de la [[Xusticia]] y la [[Llibertá]] nuna túnica de plata. Anque'l proyeutu pasó gran parte de los alderiques nel congresu, nun foi redactada nenguna llei que la ratificara como'l blasón nacional.&lt;ref name=&quot;Ortega&quot; /&gt;

Al añu siguiente'l xeneral [[Francisco de Paula Santander]], presidente de la [[República de la Nueva Granada]], definió la forma y elementos básicos del actual escudu de Colombia per mediu de la llei 3 del [[9 de mayu]] de [[1834]], que na so mayoría permanecieron intactos:

{{cita|'''[[s:Llei 3 del 9 de mayu de 1834|Llei 3 del 9 de mayu de 1834]]'''&lt;ref name=&quot;Decretu 1834&quot;&gt;{{cita web |url=https://books.google.com.co/books?id=lyU2AAAAIAAJ&amp;dq=lleis+de+la+nueva+granada&amp;source=gbs_navlinks_s |títulu=Recopilación de lleis de la Nueva Granada - Llei 3 Mayu 9 de 1834 (páx. 24) |autor=Llinu de Pombo |fechaaccesu=17 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Colombia&quot;&gt;{{cita web |url=http://74.125.45.132/search?q=cache:2D0b42CTk9EJ:www.colomlanda.com/Spaans/Links/Mogelijk%2520te%2520gebruiken/Escudo%2520de%2520Colombia%2520testu.doc+www.colomlanda.com+esudo&amp;cd=1&amp;hl=es&amp;ct=clnk&amp;gl=co |títulu=Escudo de Colombia |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009 }}&lt;/ref&gt;

----

'''Artículu 1''': Les armes de la Nueva Granada van ser un escudu estremáu en trés faxes horizontales, que van llevar na cimera, sobre un campu azul, una granada d'oru, con tarmos y fueyes del mesmu, abierta y graneada de colloráu. A cada unu de los sos llaos va dir una cornucopia d'oru, inclinaes y virtiendo escontra'l centru, monedes la del derechu y la del esquierdu frutos de la zona chorniza. El primeru denota el nome que lleva esta República, y el segundu la riqueza de les sos mines y la feracidad de les sos tierres.

'''Artículu 2''': Na del mediu, sobre campu de color platino, un gorru coloráu enastado nuna llanza, como símbolu de la llibertá y de un metal precioso que ye propiu d'esti país.''

'''Artículu 3''': Na inferior va llevar l'ismu de Panamá d'azul, los dos mares ondeados de plata, y un navío colos sos veles esplegaes en cada unu d'ellos, lo que va indicar la importancia d'esti preciosu gargüelu, que forma parte integral de la República.''

'''Artículu 4''': Va Tar l'escudu sosteníu na parte cimera por una corona de lloréu, de verde, pendiente del picu d'un cóndor, coles ales esplegaes; y nuna cinta ondeante, garrada al escudu y enxareyada na corona, va escribise sobre oro con lletres negres esti lema: &quot;Llibertá y Orde&quot;.''

'''Artículu 5''': L'escudu va folgar sobre un campu verde, afatáu de delles plantes menudes.
}}

Les banderes llaterales qu'acompañaben l'escudu nun fueron llexislaes en dicha norma. Estes vinieron incorporase por un error d'interpretación, una y bones el [[27 de mayu]] de [[1834]] el Secretariu del Interior y Rellaciones Esteriores d'aquella dómina, doctor [[Llinu de Pombo]], unvió al so homólogu de la Secretaría del Despachu de Guerra y Marina una copia del decretu que dictaminó l'escudu y bandera nacional xuntu colos modelos d'estos. Llinu de Pombo asitió los pabellones de la marina mercante (la cual contenía una estrella de plata d'ocho puntes nel centru) y de l'armada (col blasón nacional na franxa azul) a les bandes del escudu como amuesa, magar esclarió en dichu documentu que nun formaben parte íntegra del mesmu. Al paecer el modelu provistu de banderes llaterales tomóse como un tou y a partir d'ellí foi'l que s'usó en tolos actos oficiales.&lt;ref name=&quot;Ortega&quot; /&gt;

[[Ficheru:Coat of arms of New Granada (1854).svg|left|thumb|200px|Escudu usáu pola República de la Nueva Granada ente abril y avientu de [[1854]], mientres la dictadura del xeneral José María Melo.]]
[[Ficheru:Coat of arms of New Granada (December 1854).svg|right|thumb|200px|Escudu usáu pola República de la Nueva Granada mientres avientu de 1854. Dichu emblema al paecer foi tomáu d'una interpretación fecha en Francia del escudu decretáu en [[1834]], que apaeció en dellos documentos d'esi país y taba más conforme colos cánones de la heráldica.]]

En [[1854]], depués del golpe d'estáu encabezáu por [[José María Melo]], l'escudu foi camudáu mientres unos pocos meses (del [[17 d'abril]] al [[4 d'avientu]]). Esti escudu taba conformáu por un [[fasces]] horizontal sobre'l cual acurríase un cóndor con una caña de lloréu na so pata visible, a la izquierda d'esti topaba un blasón cortáu (estremáu en dos [[cuartel (heráldica)|cuarteles]]), en que'l so campu cimero había una granada y nel inferior l'ismu de Panamá en [[sinople]]. Tres el blasón atopaben trés banderes nacionales, y na zona cimera del escudu taba una estrella de cinco puntes. Sobre'l fasces acurríase una cinta de plata col lema ''“Ab Ordine Libertas”'' (Al serviciu de la Llibertá), que taba en concordanza col lema &quot;''Llibertá y Orde''&quot; usáu pola República Neogranadina.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/xunetu2001/elescud.htm |títulu=L'Escudu de Colombia |autor=Fernando Restrepo Uribe |editorial=Biblioteca Luis Ángel Arango |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Sábese igualmente qu'una vegada que foi depuestu Melo a finales de dichu añu, la [[República de la Nueva Granada]] usaba otru modelu d'escudu. Dichu blasón consistía nel mesmu que foi reglamentado por [[Francisco de Paula Santander|Santander]] pero con notables diferencies nos sos adornos esternos. Por casu les banderes llaterales nun yeren dos sinón seis, trés a cada llau; el cóndor en llugar de topase en vuelu, posábase sobre'l blasón; y tol escudu se emplazaba sobre dos cañones cruzaos, seis bales puestes en pirámide y un terrazado de sinople. Sicasí en dicha versión la [[faxa (heráldica)|faxa]] central del [[gorru frigio]] yera bien angosta, tratándose de formar la figura heráldica llamada ceñidor o acolumbra, que ye una [[pieces menos honorables del escudo|pieza honorable menguada]].&lt;ref name=&quot;Castrillón&quot;&gt;{{cita llibru | autor = Castrillón M., Aurelio | títulu = Historial de les Banderes y Escudos Nacionales | añu = 1961 | editorial = Revista de les Fuercies Armaes de Colombia, Bogotá | id = Nun tien ISBN}}&lt;/ref&gt;

Darréu'l gobiernu de la [[Confederación Granadina]] siguió usando los mesmos emblemes de la República Neogranadina ensin mayores cambeos, tan solo añediendo un aru ovaláu de [[gules]] qu'envolubraba tol escudu a manera de marcu. En dichu óvalu imprimíase'l nome del país, xeneralmente en lletres doraes, y 8 estrelles d'ocho puntes como símbolu de cada unu de los estaos de la [[confederación]]. El so usu más profuso atopar nos emblemes estatales, yá que nestos amás del nome del país tamién se rexistraba'l nome del estáu al cual representaba.&lt;ref name=&quot;Castrillón&quot; /&gt;

=== Escudos depués del cambéu definitivu de nome a Colombia ===

En [[1861]] el xeneral [[Tomás Cipriano de Mosquera]] fíxose presidente del país, y una de les sos primeres aiciones foi camudar el nome del país al d'[[Estaos Xuníos de Colombia]]. Al declarase la [[federación]], acarretóse un cambéu nos símbolos patrios, ente ellos la disposición de les franxes de la bandera, lo qu'afectó'l diseñu les banderes llaterales del escudu. Mosquera decretó que les armes del país seríen les mesmes de la Confederación Granadina, col aditamento que sobre ésti habría un arcu compuestu por 9 estrelles d'ocho puntes, que representaben a cada unu de los [[Estáu federáu|Estaos Soberanos]] en que s'estremaba'l país. L'escudu taba enmarcáu por un [[óvalu]] coloráu, nel cual grabábase'l testu ''“Estaos Xuníos de Colombia”'' xuntu colos nueve estrelles d'ocho puntes que se repitíen na zona inferior del óvalu.

{| border=0 align=&quot;center&quot;
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of United States of Colombia.svg|190px]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia (1890).svg|220px]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia.svg|222px]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Estaos Xuníos de Colombia]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Colombia|República de Colombia]]
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|[[Colombia|República de Colombia]]
|-
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1861 — 1886&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9b/Coat_US_of_Colombia.jpg |títulu= Escudo d'armes de los Estaos Xuníos de Colombia (oliu sobre madera) |autor=Muséu Nacional de Colombia |fechaaccesu=1 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1886 — 1924&lt;ref name=&quot;Castrillón&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Decretu 1889&quot; /&gt;
|width=&quot;25%&quot; align=&quot;center&quot;|1924 — Presente&lt;ref name=&quot;Escudocol&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;símbolos&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Decretu 1924&quot; /&gt;
|}

[[Ficheru:Escudo de Colombia-1927-Palacio de la Cultura.jpg|thumb|200px|Escudu de Colombia na fachada del Palaciu de la Cultura Rafael Uribe Uribe, allugáu en Medellín y fecháu en [[1927]]. Magar esti escudu cumple con delles de les carauterístiques descrites na llei del 17 de mayu de [[1924]], el cóndor entá presenta la so mirada a la siniestra.]]

Depués del desenllaz de la [[Guerra civil colombiana de 1884-1885|guerra civil de 1885]], el nome del país foi finalmente camudáu en [[1886]] pol qu'anguaño ostenta: '''República de Colombia'''. Esto implicó nuevos cambeos nel escudu nacional. Nel decretu 838 del [[5 de payares]] de [[1889]] ordenar la supresión de los nueve estrelles federales (yá que el país adoptara'l sistema unitariu) y el cambéu de la lleenda pola de ''“República de Colombia”''.&lt;ref name=&quot;Decretu 1889&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/decreto/1889/decretu_0838_1889.html |títulu=Decreto 838 de 1889 |autor=Comisión Nacional de Televisión |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.angelfire.com/realm/jolle/colombia/colombia-repcolombia.htm |títulu=República de Colombia |autor=Jaume Olle |fechaaccesu=25 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; Amás, l'empléu posterior tresformó l'óvalu coloráu nun círculu, que anguaño solo utilizar pa enmarcar l'escudu n'insinies oficiales del Estáu, como l'usáu nel [[estandarte presidencial]].

Los últimos cambeos significativos fueron establecíes pol decretu 861 del [[17 de mayu]] de [[1924]],&lt;ref name=&quot;Decretu 1924&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/decreto/1924/decretu_0861_1924.html |títulu=Decreto 861 de 1924 |autor=Comisión Nacional de Televisión |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt; qu'estableció que l'allugamientu de les banderes sería la siguiente: los dos inferiores formando un ángulu de noventa grado (90º) ente sigo y los dos cimeros dixebraes de les primeres n'ángulos de quince grado (15º), siendo estes recoyíes nel vértiz del blasón, lo cual esanició definitivamente'l suelu verde que teníen les versiones anteriores del escudu; dichu cambéu repercutió nel color del ismu de Panamá; esti agora vendría ser pintáu en verde (munches versiones posteriores faen paecer qu'a partir d'este mesmu momentu los mares, antes de plata, agora seríen coloriaos n'azul). Amás, per mediu del decretu 3558 emitíu'l [[9 de payares]] de [[1949]], establezse que'l cóndor mira a la diestra del escudu en señal de llexitimidá de la nación colombiana.&lt;ref name=&quot;símbolos&quot; /&gt;

== Cambeos propuestos al escudu ==

Dende hai aprosimao un [[llustru]] vien plantegándose, de parte de delles cañes polítiques, la necesidá d'un cambéu nel escudu d'armes nacional. Les principales propuestes manifiesten l'enfotu de modificar, en dellos casos ensin considerar les normes de la heráldica o la tradición histórica, los elementos fundamentales del emblema.

Dalgunos d'estos críticos argumentaron que l'escudu d'armes ye obsoleto y anacrónicu. Por casu, díxose que'l [[cóndor andín]] ye una especie bien amenazada nel país, con apenes 100 exemplares cruciando'l paisaxe, y dada la so naturaleza d'alimentase de carroña, ye un animal con un perfil bien baxu pa representar una nación. La granada, al ser un frutu del Mediterraneu, nun ye anguaño cultivada en Colombia y el gorru frigio ye d'orixe griegu. D'últimes suxurióse camudar tamién l'ismu de Panamá, yá que esti yá nun pertenez a Colombia.

=== Ismu de Panamá ===
[[Ficheru:Proposal of coat of arms of Colombia.svg|thumb|200px|Escudu propuestu en [[2009]] pol gobernador del departamentu de Sucre, Jorge Barraza Farak, pa la República de Colombia, reemplazando'l gorru frigio pol sombreru vueltiao.&lt;ref name=&quot;Sombreru&quot; /&gt; Felicidad propuesta igualmente recueye'l so símil plantegada nel Congresu de la República pol representante Dayro Bustillo en [[2008]], na cual pretendía camudase l'ismu de Panamá poles isla de San Andrés y Providencia.&lt;ref name=&quot;Polemica&quot; /&gt;]]
[[Ficheru:Flag-map of Colombia.svg|thumb|200px|Ente les propuestes pa modificar l'escudu nacional ta la de camudar la forma que correspuende al llamáu estilu suizu por una contorna cola forma del [[croquis]] del mapa de Colombia estremáu en trés faxes, como l'equí amosáu.]]

Mientres [[2007]] y [[2008]] cursó nel Congresu de la República un proyeutu de llei'l cual contemplaba sustituyir el [[ismu de Panamá]] poles isla del [[Archipiélagu de San Andrés y Providencia]], y de la mesma tamién proponía la unificación de los elementos de la primer franxa en frutes exótiques; dicha iniciativa diose porque dellos congresistes, primordialmente pol representante Dayro Bustillo del departamentu de Bolívar, consideraron que Panamá, al dexar ser parte del territoriu colombianu dende 1903, nun tendría de tener representación nel emblema nacional. Dicha resolución xeneró un ampliu alderique sobre si yera posible modificar tan fondamente l'escudu nacional, que los sos componentes fueron históricamente constantes dende la creación del mesmu en 1834.&lt;ref name=&quot;Polemica&quot;&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_7647000/7647235.stm |títulu=Polémica por un escudu |autor=Hernando Salazar |editor=BBC Mundu |fecha=1 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;

La propuesta xeneró reaiciones atopaes tantu a favor como en contra. Por casu la senadora [[Lluz Elena Restrepo]], comentó lo siguiente: &quot;Pa mi ye pervalible sacar a Panamá del escudu. La perda de Panamá foi un procesu que ye símbolu de corrupción. Si nun emblema patriu tiense una enerxía tan negativa, hai que sacala&quot;.&lt;ref name=&quot;Polemica&quot; /&gt;

Sicasí, l'historiador [[Jorge Orlando Melo]] comentó que ye &quot;innecesariu&quot; camudar l'escudu. &quot;Les banderes y los escudos tienen una razón histórica. Nun creo que seya necesariu quitar al escudu'l cóndor, porque se ta acabando nos [[Andes]]. O que vaigamos quitar el cuernu de la bayura del escudu porque la riqueza nun se ve. O que quitemos a Panamá, porque la perdimos&quot;. Melo tamién resalta que munchos países cunten con emblemes con referencies &quot;que yá nun tienen vixencia&quot;. Amás, afirma que l'ismu de Panamá nel escudu colombianu fai mención a daqué qu'inda tien Colombia, como ye la zona del [[Rexón del Darién|Darién]] y les mariñes sobre'l [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] y el [[Pacíficu]], pos ye l'únicu país de [[Suramérica]] que tien mariñes sobre dambos océanos.

Esti discutiniu non solo afectó al pueblu y gobiernu colombianos, sinón que tuvo repercusiones en [[Nicaragua]], por cuenta de que dambos países sostienen [[Historia del Archipiélagu de San Andrés, Providencia y Santa Catalina#Reclamación de Nicaragua|un pleitu]] pola soberanía del archipiélagu de San Andrés, Providencia y Santa Catalina y les sos agües circundantes. El gobiernu nicaragüense ver como un intentu de Colombia de reafitar la so autoridá sobre les islles, ensin que naquel momentu la [[Corte Internacional de Xusticia]] dictara norma dalguna que diera per esclariada tal cuestión.&lt;ref name=&quot;Polemica&quot; /&gt;

=== Gorru frigio ===

Arriendes de la ponencia presentada en [[2007]] na cual contemplábase camudar l'ismu de Panamá poles isla de San Andrés y Providencia, presentáronse dellos discutinios sobre'l conteníu de les franxes, cuantimás pa reemplazar el [[gorru frigio]] del sector central, símbolu de la llibertá de los esclavos. Al nun conocer el verdaderu significáu ya importancia universal de dichu emblema, los congresistes plantegaron nel so reemplazu'l [[sombreru vueltiao]], que foi declaráu ''Símbolu Cultural de la Nación'' pol [[Congresu de Colombia]] por aciu la Llei 908 del 8 de setiembre de 2004.&lt;ref name=&quot;llei&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.secretariasenado.gov.co/senáu/basedoc/llei/2004/llei_0908_2004.html |títulu= Ley 908 de 2004 |fechaaccesu= 8 de xineru de 2011 |autor= Senáu de la República de Colombia }}&lt;/ref&gt;

Finalmente, el [[10 d'ochobre]] de [[2009]] el gobernador del departamentu de Sucre, Jorge Barraza Farak, fixo oficial la propuesta d'amestar esti sombreru al escudu nacional. En felicidá propuesta'l mandatariu espresó que se debería reemplazar el gorru frigio pol sombreru vueltiao, prinda carauterística del colombianu y obra artesanal del Caribe, ya igualmente que se camude la imaxe del ismu de Panamá pola del archipiélagu de San Andrés y Providencia.&lt;ref name=&quot;Sombreru&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/colombia/caribe/amestar-el sombreru-vueltiao-al escudu nacional-propunxo-el gobernador-de-sucre_6362847-1 |títulu=Amestar el sombreru vueltiao al Escudu Nacional propunxo'l Gobernador de Sucre |autor=Lluz Victoria Martínez |editor=El Tiempu |fecha=15 d'ochobre de 2009 |fechaaccesu=20 de febreru de 2010 }}&lt;/ref&gt;

=== Forma del escudu y cóndor de los Andes ===

A principios de [[2008]] dellos miembros de la comisión Segunda de la Cámara de Representantes buscaben reemplazar el cóndor por otra ave que representara meyor la identidá de la nación, según les sos opiniones, por ser una especie bien amenazada y amás ser carroñera.&lt;ref name=&quot;Condor&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.caracol.com.co/nota.aspx?id=573053 |títulu=Busquen un animal pa reemplazar al cóndor nel escudu nacional de Colombia |autor=Rodrigo Silva |editor=Caracol Radio |fecha=4 d'abril de 2008 |fechaaccesu=20 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Mientres dicha sesión y con base en formular, empezaron a surdir proposiciones de too tipu per parte de los congresistes, llanzaes ensin consultar normes de la heráldica nin tanto la hestoria. Ente elles la de sustituyir el cóndor por cualesquier otra ave colombiana. Ésta anicióse d'una propuesta que plantegaba suprimir l'actual forma del [[blasón]] que correspuende al llamáu estilu suizu, por un marcu col [[croquis]] del mapa de Colombia (magar los congresistes referir a este col nome de &quot;[[mapa físicu]] de Colombia&quot;) estremáu en tres franxes,&lt;ref name=&quot;Condor&quot; /&gt; por cuenta de que el actual tratar d'un &quot;escudu d'armes español&quot;. Pero como'l nuevu &quot;marcu&quot; del escudu sería'l mapa, totalmente irregular, sería imposible qu'ellí se posara un [[cóndor]], ave qu'amás ta en peligru d'estinción. Entós propunxeron camudar l'animal y pidieron ellaborar una llista de los que podríen ser simbólicos.&lt;ref name=&quot;Condor&quot; /&gt;

=== Otres propuestes ===

Nes sesiones de 2007 y 2008 tamién se suxurieron que nel nuevu escudu tendríen d'apaecer otros elementos nacionales como les flores, el café, los Llanos Orientales, la Sierra Nevada ya inclusive los traxes típicos.

Finalmente otra proposición recoyía la idea d'amestar a la cinta ondeante dorada, que tien la inscripción &quot;Llibertá y Orde&quot;, la pallabra &quot;Democracia&quot;.&lt;ref name=&quot;Condor&quot; /&gt;

== Regulación y usu ==
[[Ficheru:Presidential Seal of Colombia.svg|200px|thumb|Escudu utilizáu pol [[Presidente de Colombia]] nos sos actos protocolarios.]]
[[Ficheru:Coat of arms of colombian national police.svg|200px|thumb|L'escudu de Colombia nel emblema de la [[Policía Nacional de Colombia|Policía Nacional]].]]

L'escudu de Colombia, xuntu cola bandera y l'himnu, tán reglamentados per mediu del decretu 1967 del [[15 d'agostu]] de [[1991]].&lt;ref name=&quot;decretu 1967&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normes/Norma1.jsp?i=1524 |títulu=Decreto 1967 de 1991 |autor=Alcaldía de Bogotá |fechaaccesu=13 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt; No referente al escudu, el decretu dispón lo siguiente:&lt;ref name=&quot;Colombia&quot; /&gt;

* L'escudu de Colombia solo tien d'usase na Bandera Nacional del Presidente de la República, nes Banderes de Guerra, nos membretes de papel, sobres, etc., por aciu los cualos se ventilen asuntos puramente oficiales. Sicasí puede esculpise en monumentos, ilesies, capiyes, panteones o campusantos militares, cuarteles, buques, centros docentes y otros llugares, siempres qu'axunten condiciones de severidá, seriedá y respetu.
* L'escudu puede usase en medios publicitarios solamente cuando dichos mensaxes traigan a la formación d'un sentíu nacionalista o realcen los valores patrios.
* Cuando s'usen los Símbolos Patrios en prendes de vistir, oxetos y eventos, tienen de llevase col mayor respetu y decoro.
* Ye obligación de tolos establecimientos d'educación del país tener Bandera y Escudu Nacional, que tienen de caltenese col mayor respetu y dignidá nuna aula principal o salón d'actos.
* Asina mesmu ye obligación de los educadores y padres de familia fomentar el cultu a los Símbolos Patrios. Como refuerzu a esti cultu, mínimu una vegada al mes tien d'efeutuase un actu nel cual l'alumnu que más s'estremó debi izar la Bandera Nacional, mientres la comunidá estudiantil entona l'Himnu Nacional pa fomentar l'espíritu patrióticu de los ciudadanos.

=== Sanciones ===

L'antiguu Códigu Penal colombianu (Decretu 100 de 1980) disponía nel so capítulu primeru (Artículu 117) que quien ultraxara públicamente los símbolos patrios de Colombia, esto ye l'himnu, la bandera o l'escudu nacional, incurriría en traición a la Patria y tendría de cumplir una condena en prisión de seis (6) meses a dos (2) años.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://alcaldiademonteria.tripod.com/codigos/penal/sgndpnal.htm |títulu=Códigu Penal |autor=Alcaldía de Montería |fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Darréu, cola espedición de la Llei 599 de 2000, la pena de prisión foi esaniciada pol art. 461 y reemplazada por multa. Sicasí, la norma foi declara inexequible pola Corte Constitucional (fuera del ordenamientu xurídicu y por tantu ensin aplicación) por aciu sentencia C-575 de 2009.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.secretariasenado.gov.co/senáu/basedoc/llei/2000/llei_0599_2000_pr018.html#461 |títulu=Códigu Penal Llei 599 de 2000|autor=Secretaría del Senáu de la República |fechaaccesu=11 d'agostu de 2012}} |2=http://www.secretariasenado.gov.co/senáu/basedoc/llei/2000/llei_0599_2000_pr018.html |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.corteconstitucional.gov.co/relatoria/2009/C-575-09.htm |títulu=Sentencia C-575 de 2009|autor=Corte Constitucional |fechaaccesu=11 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* '''[[Símbolos patrios de Colombia|Símbolos Nacionales]] de [[Colombia]]:'''
** [[Bandera de Colombia|Bandera]]
** [[Himnu de Colombia|Himnu Nacional]]
** [[Cattleya trianae|Flor Nacional]]
* [[Escudu de la Gran Colombia]]
* [[Escudos de Colombia]]
* [[Banderes y escudos de los departamentos de Colombia]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |
autor = Ortega Ricaurte, Enrique |
títulu = Heráldica Nacional
| añu = 1954
| editorial = Bancu de la República, Bogotá
| oclc = 253691402
}}
* {{cita llibru |
autor = García, Júlio César
| títulu = Himno y Símbolos de La nuesa Colombia |
añu = 2000
| editorial = Camer Editores, Bogotá
| isbn = 958-33-1489-7
}}
* {{cita llibru |
autor = Castrillón M., Aurelio |
títulu = Historial de les Banderes y Escudos Nacionales
| añu = 1961
| editorial = Revista de les Fuercies Armaes de Colombia, Bogotá
| oclc = 39268995
}}
* {{cita llibru |
autor = Institutu Xeográficu Agustín Codazzi - Ministeriu de Facienda y Creitu Públicu |
títulu = Atles Básicu de Colombia |
añu = 1989
| editorial = División d'Espardimientu Xeográficu, Bogotá
| id = Nun tien ISBN
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Coats of arms of Colombia}}
{{wikisource|Categoría:Lleis sobre la bandera y l'escudu de Colombia|preposición=sobre les Lleis que regulen la bandera y l'escudu de Colombia}}
* {{enllace rotu|1=[http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/llei/1984/llei_0012_1984.html Llei 12 de 1984] |2=http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/llei/1984/llei_0012_1984.html |bot=InternetArchiveBot }} pola cual adóptense los símbolos patrios de la República de Colombia. Comisión Nacional de Televisión.
* [https://web.archive.org/web/20090922053723/http://www.colombiaya.com/seccion-colombia/escudu.html Símbolos Patrios de Colombia]. Escudu Nacional - Escudu d'Armes.
* {{enllaz rotu|1=[http://www.igac.gov.co/ninos/contenidos/emblemes_nacionales.jsp?idMenu=2&amp;idDocumento=3 Símbolos Patrios] |2=http://www.igac.gov.co/ninos/contenidos/emblemes_nacionales.jsp?idMenu=2&amp;idDocumento=3 |bot=InternetArchiveBot }}. Institutu Xeográficu Agustín Codazzi.
* [http://www.lablaa.org/blaavirtual/ayudadetareas/poli/poli93.htm Símbolos Patrios de Colombia]. Biblioteca Luis Ángel Arango.
* [https://web.archive.org/web/20090831065236/http://consuladodecolombia.com/colombia.htm Símbolos Nacionales de Colombia]. Consuláu Xeneral de Colombia.


{{Tradubot|Escudo de Colombia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Escudo|Colombia]]
[[Categoría:Escudos de Colombia| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>r6akqu4gd1dxuqwlr5ttuo36x7f17hc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ordenador portátil</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150288</id>
    <revision>
      <id>3703444</id>
      <parentid>3702512</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:00:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ordenador portátil d'escritoriu */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22908" xml:space="preserve">{{Ficha de hardware}}
Un '''ordenador portátil''' ye un dispositivu informáticu que puede movese o tresportar con relativa facilidá. Los ordenadores portátiles son capaces de realizar la mayor parte de les xeres que realicen los [[ordenadores personales|ordenadores d'escritoriu]], tamién llamaos «de torre»,o a cencielles PC, con similares capacidaes y cola ventaya del so pesu y tamañu amenorgaos. Amás, tamién tienen la capacidá d'operar por un periodu determináu per mediu de bateríes recargables, ensin tar coneutaes a una [[rede llétrica]] .

En dellos países tamién se-yos conoz polos sos términos n'inglés ''laptop'' o ''notebook'' (esta postrera tamién se conoz como ''mini laptop'').&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Estrema ente laptop y notebook|url=http://diferencias-entre.com/estrema-ente-laptop-y-notebook/}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
[[Ficheru:MacBook Air 1b.jpg|250px|thumb|MacBook Air.]]
[[Ficheru:Sony VAIO P.jpg|250px|thumb|Sony VAIO Serie P (2009).]]
El primer ordenador portátil considerada como tal fue la [[Epson HX-20]] desenvuelta en [[1981]]. Demostró los sos grandes beneficios pal trabayu de científicos, militares, empresarios, y otros profesionales, que vieron la ventaya de poder llevar con ellos el so ordenador con tola información que precisaben d'un llugar a otru.

La [[Osborne 1]] salió al mercáu comercial n'abril de 1981. Tuvo ésitu pal comerciu [[mayorista]] col formatu actual, anque entós yeren por demás llindaes, inclusive pa la teunoloxía de la dómina.

En 1985 el Departamentu I&amp;D de CMET desenvolvió Microtor I, un Ordenador Portátil basáu na CPU 6502. Foi'l primeru n'incorporar un Módem Acústicu, Display de Cristal Líquidu ya Imprentadora Térmica. El desenvolvimientu foi llanzáu na Feria Internacional de Santiago FISA d'esi añu.

En 1995, cola llegada de [[Windows 95]], la venta de les portátiles amontóse notablemente. Na actualidá degola les ventes de los equipos d'escritoriu. Nel tercer trimestre de [[2008]], les ventes de los portátiles superaron per primer vegada les de los equipos d'escritoriu, según la firma d'investigación [[iSuppli Corp]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://online.wsj.com/public/article/SB124035838677941173.html#mod=2_1362_leftbox |títulu = En plena recesión, los mini laptops baratos ganen curiosu |fechaaccesu = 24 d'abril de 2009 |añoacceso = |autor = Justin Scheck y Loretta Chao |autor2 = Di Pinheiro |fecha = 22 d'abril de 2009 |publicación = [[The Wall Street Journal]] }}&lt;/ref&gt;

=== L'ordenador portátil de 100 dólares ===
[[Ficheru:Laptop0956.jpg|250px|thumb|Prototipu de la primer xeneración de los ordenadores portátiles de 100 [[dólar]]es.]]
Nel 2005, miembros universitarios del [[MIT Media Lab]], ente ellos [[Nicholas Negroponte]] y [[Lewis Stiward]], introducieron el portátil de 100 dólares y el proyeutu ''[[OLPC|Un portátil por neñu]]''. El so oxetivu yera diseñar, fabricar y distribuyir portátiles abondo baratos p'aprovir con unu a cada neñu nel mundu, y qu'asina pudieren tener accesu a conocencies y métodos educativos modernos. L'ordenadores portátiles se venderian a los gobiernos y partiríense a los neños nes escueles estauxunidenses y otros países, inclusive n'América llatina. L'ordenador portátil consideróse l'aparatu más útil del mundu, porque yera pequeñu, yera bien bono de remanar, y yera más llixeru que los primeros diseños. Esta idea adoptar en dellos países, ente ellos Uruguái (vease [[Plan Ceibal]] y [[OLPC#Acoyida_del proyeutu|OLPC (One Laptop Per Child)]]) y Arxentina (vease [[Coneutar Igualdá]]).

=== Ordenador portátil d'escritoriu ===
[[Ficheru:Acer Aspire 8920 Gemstone.jpg|thumb|250px|Acer Aspire 8920.]]
Un '''ordenador portátil d'escritoriu''' o ''desknote'' ye un híbridu ente un [[ordenador d'escritoriu]] y un portátil tradicional. 

A finales de [[2002]], [[ECS]] introdució l'ordenador portátil de sobremesa al mundu de los ordenadores .

Un ordenador portátil de sobremesa ye un ordenador portátil cola teunoloxía y especificaciones (incluyendo potencia y velocidá) más recién d'ordenadores d'escritoriu; combina la unidá principal d'ordenador (p.&amp;nbsp;ej. placa madre, CPU, discu duru, puertos esternos, etc.) con una pantalla de cristal líquidu ([[LCD]]). Poro, un ordenador portátil d'escritoriu xeneralmente tien un tamañu similar a un portátil grande, anque a diferencia d'éstos, los ''desknotes'' riquen un tecláu y un mur esternu.

=== Ordenador 2 en 1 o híbridos ===
Ye un PC 2-en-1, tamién conocíu como un Tablet 2-en-1, Laptop 2-en1, desmontables 2-en-1, laplet, o, a cencielles, 2-in-1, ye un ordenador portátil que comparte carauterístiques tantu de les tabletas y l'ordenadores portátiles. Antes de l'apaición de los 2-en-1, los términos convertibles ya híbridos yá yeren utilizaos polos periodistes en teunoloxía. El términu convertible refierse típicamente a los PC 2-en-1 que presentaben dalgún tipu de mecanismu de tapecimientu de tecláu que dexa que'l tecláu pueda esmucise o xirar detrás de la parte posterior del xasis del ordenador, ente que'l términu d'híbridu de normal refierse a dispositivos qu'ufiertaben la disponibilidad d'acoplar un tecláu.

=== Impautu social ===
«Lo crucial ye que'l crecer nuna sociedá moderna sufrió tres cambio fundamentales: el cambéu de les rellaciones familiares, la restructuración de les fases de la niñez y de la mocedá, y una crecedera de los aparatos teunolóxicos día ente día.»&lt;ref&gt;Tully, C. J. (2007). «La socialización nel presente dixital: informalización y contextualización.» ''Revista Iberoamericana de Ciencia, Teunoloxía y Sociedá'', 3(8), 9-22.&lt;/ref&gt; La comunicación ye fundamental especialmente pa los mozos que viven nesta dómina de modernización.
 
Los aparatos teunolóxicos como los ordenadores portátiles, facilitaron esta comunicación de persona a persona,yá que al traviés d'esta teunoloxía unu puede comunicase ensin necesidá de tar de frente a la otra persona.
 
El poder comunicase al traviés d'estos medios facilitáronlu a munchos los sos trabayos yá que tienen «mayor llibertá y comodidá».&lt;ref&gt;Deepak, G., &amp; Pradeep, B. S. (2012). «Challenging uses and limitations of mobile computers.» ''Int.J.Computer Techology &amp; Applications'', 3(1), 177-181. &lt;/ref&gt; Pero tamién esiste una desventaxa d'estes meyores na teunoloxía como l'ordenador portátil, fixéronnos ser persones más individualistes y, nuna sociedá tan competitiva como ésta, les persones tienen de desenvolvese tantu nel ámbitu social como nel teunolóxicu, y consiguir un equilibriu ente dambos pa poder progresar. 
 
L'impautu social de la teunoloxía y la ciencia fueron soporte de la meyora nel bienestar d'una población y la so calidá de vida, ensin desdexar los aspeutos materiales rellacionaos con ellos, tales como l'alimentación, la vivienda, el tresporte, les comunicaciones y tola actividá d'infraestructura económica que resulta imprescindible pal desenvolvimientu d'un país y de les sos persones.&lt;ref&gt;Chia, J., &amp; Gradia, C. I. (2009). «La midida del impautu de la ciencia de la teunoloxía y l'innovación: analís d'una esperiencia.» ''Revista Iberoamericana de Ciencia, Teunoloxía y Sociedá'', 5(13), 83-96.&lt;/ref&gt;

== Componentes ==
Munchos de los componentes d'un ordenador portátil son similares a los componentes de los [[ordenadores]] d'escritoriu, pero davezu son de menor tamañu, con componentes similares, dalgunos de los cualos cítense de siguío:
* [[CPU]] de baxu consumu: [[Sandy bridge|Intel Core i3/i5/i7]], [[Intel Core 2 Duo]], [[Intel Core]], [[Intel Atom]], [[Intel Celeron|Celeron]], [[Intel Pentium|Pentium]], [[AMD Turion]], [[AMD Phenom]] o [[AMD Fusion]].
* [[Discu duru]] de 6,35&amp;nbsp;cm (2,5&quot;) o menor, frente a los discos de 8,89&amp;nbsp;cm (3,5&quot;) de los ordenadores d'escritoriu. Tamién [[Unidaes d'estáu sólidu]].
* Módulos de [[memoria RAM]] [[SO-DIMM]] (Small Outline DIMM) más pequeños que los DIMM avezaos n'l'ordenadores d'escritoriu.
* Unidá llectora y grabadora de [[Discu compactu|CD]], [[DVD]] o [[Blu-Ray]] de formatu amenorgáu (slim). Pue qu'en dellos modelos actuales nun incluyan un llector, pero puede mercar por separáu (esternu).
* Tecláu integráu, que suelen tener una distancia de percorríu más curtia pa les combinaciones y pa un amenorgáu grupu de tecles. Nun suel cuntar con tecláu numbéricu y les tecles de función pueden tar asitiaes en sitios que difieren d'un tecláu d'ordenador de sobremesa.
* Pantalla integrada tipu [[TFT]] o [[OLED]] que de la mesma realiza la función de tapa del portátil y facilita la so movilidá. Los portátiles modernos xeneralmente cunten con una pantalla de 13 pulgaes (33&amp;nbsp;cm) o mayor, con resolvimientos de 1280×800 (16:10) o 1366 × 768 (16:9) pixeles o cimeros. Dellos modelos utilicen pantalles con resolvimientos comunes n'ordenadores de sobremesa (por casu, 1440×900, 1600×900 y 1680×1050.) Los modelos con retroiluminación basada en [[LED]] tienen un menor consumu d'eletricidá y ángulos de visión más anchos. Los que cunten con pantalles de 10 pulgaes (25 cm) o menos tienen un resolución de 1024×600, ente que los de 11,6 (29 cm) o 12 pulgaes (30 cm) tienen resoluciones estándares de portátiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.geek.com/laptop-screen-size-resolution/ |títulu=Laptop Screens |idioma=inglés |editorial=Geek.com }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.laptop-computer-comparison.com/laptop-screens.html |títulu=2011 Laptop Screens Buying Guide |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.guide-to-laptops.com/guides/laptop-screens.html |títulu=Guide to Laptop Computer Screens |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
* [[touchpad|Panel táctil]] pa remanar el punteru en llugar del [[Mur (informática)|mur]]''.
* [[Adaptador de CA|Cargador]] o abreviadamente PSU (del inglés ''Power Supply Unit'', [[fonte d'alimentación]]), que tiende a ser universal (denomináu [[Universal Power Adapter for Mobile Devices]] - UPAMD).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://gcn.com/articles/2010/07/19/technicalities-universal-power-adapters.aspx |títulu=One cord for many devices: A dream or pipe dream? |editorial=GCN |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Los portátiles pueden cargase n'usu, pa optimizar tiempu y enerxía. Xeneralmente pueden recibir indistintamente corriente alterna americana (110 V a 60 Hz) o europea (220 V a 50 Hz), y producen un voltaxe de corriente sigue d'unos 12 [[voltiu|voltios]] (nel rangu de 7,2 a 19,5 voltios).
* Batería, que suel tener típicamente una duración de 2 a 4 hores n'equipos de 15,6&quot;. Una batería de 6 celdes nun netbook con Intel Atom puede apurrir una duración d'unes 6 hores dependiendo del modelu y l'usu.

[[Common Building Block]] ye l'estándar d'Intel y los principales fabricantes de portátiles pa los componentes.

== Carauterístiques ==
* Polo xeneral funcionen con una batería o con un adaptador que dexa tantu cargar la batería como dar suministru d'enerxía (inclusive col ordenador apagáu, xeneralmente por aciu el puertu [[USB]]). El [[Consorciu Wireless Power]] ta desenvolviendo una especificación pa la [[recarga inalámbrica]] de les bateríes de los ordenadores portátiles. 
* Suelen tener una pequeña batería que dexa caltener el reló y otros datos en casu de falta d'enerxía.
* Polo xeneral, a igual preciu, los portátiles suelen tener menos potencia qu'l'ordenadores de mesa, inclusive menor capacidá nos discos duros, menos capacidá gráfica y audiu, y menor potencia nos microprocesadores. De toes formes, suelen consumir menos enerxía y son más silenciosos.
* Cunten siquier tres puerto [[USB]], p'aumentar el so portabilidad.
* Pueden llevar drivers xenéricos y programes xenéricos (similares a [[Mobile Partner]], pero tamién llibres), pa usar [[módem USB|módems USB]].
* Suelen cuntar con una pantalla [[LCD]] y un [[touchpad]] ([[pad]] táctil).
* A partir de [[2008]], aprosimao, cunten con conexón [[Wifi]].
* Dellos modelos recién (2013), cunten con [[bluetooth]]. 
* Polo xeneral cunten con [[tarxeta PC]] (d'antiguo [[PCMCIA]]) o [[ExpressCard]] pa tarxetes d'espansión, anque ye un slot que dende [[2009]] ta sumiendo.
* Nun hai inda un [[factor de forma]] industrial estándar pa los portátiles, esto ye, cada fabricante tien el so propiu estilu de diseñu y construcción. Esto amonta los precios de los componentes en casu de qu'haya que reemplazalos o reparalos, y fai que resulten más difíciles de consiguir. Inclusive de cutiu esisten incompatibilidaes ente componentes de portátiles d'un mesmu fabricante. 
(Anguaño, los nuevos modelos suelen ser difíciles de reparar por usar componentes de la tecnologia [[Ball Grid Array|BGA]], siendo difíciles de consiguir. Xeneralmente les falles comunes son el [[Tarxeta gráfica|chip de video]], transistores de regulación de voltaxe o'l procesador).

=== Subportátil ===
{{AP|Subportátil}}
Son una nueva clase de portátiles qu'esanicien la unidá óptica, y amenorguen la potencia d'otros componentes como la tarxeta gráfica, col fin de menguar el tamañu físicu de les máquines (y n'ocasiones el costu), capaces d'entrar nel bolsu d'un pantalón, como nel casu de los VAIO serie P.

La so capacidá de procesamientu ye notablemente menor que los portátiles normales, por eso precisen sistemes operativos diseñaos específicamente, amás del usu d'almacenamientu remotu.

=== Fabricantes y marques ===
Munches marques, incluyíes les más importantes, nun diseñen y nun fabriquen el so ordenadores portátiles. Nel so llugar, un pequeñu númberu de fabricantes de diseños orixinales [[Orixinal design manufacturer|(ODM)]] diseñen los nuevos modelos d'ordenadores portátiles, y les marques escueyen los modelos que se van incluyir na so alliniación. En 2006, siete ODM principales fabricaron 7 de cada 10 ordenadores portátiles nel mundu, col más grande ([[Quanta Computer]]) que tien el 30&amp;nbsp;% de cuota del mercáu mundial. Poro, de cutiu son modelos idénticos a disposición tantu d'una multinacional y de una empresa de baxu perfil ODM de marca llocal. La gran mayoría d'ordenadores portátiles nel mercáu son fabricaos por un puñáu de fabricantes de diseños orixinales (ODM).
[[Ficheru:Dell_Adamo_XPS.jpg|300px|thumb|right|Dell Acocoro XPS.]]
Los más importantes son:
* [[Quanta Computer]] viende a (ente otros) HP/Compaq, Dell, Toshiba, Sony, Fujitsu, Acer, NEC, Gateway y Lenovo / IBM - tenga en cuenta que Quanta ye na actualidá, el mayor fabricante d'ordenadores portátiles nel mundu.
* [[Compal]] viende a Toshiba, HP/Compaq, Acer y Dell.
* [[Wistron Corporation]] (fabricación y ex división de diseñu de Acer) viende a HP/Compaq, Dell, IBM, NEC, Acer y Lenovo / IBM.
* [[Flextronics]] (ex Arima Informática división de portátiles Corporation) viende a HP/Compaq, NEC, y Dell.
* [[ECS]] viende a IBM, Fujitsu y Dell.
* [[Asus]] viende a Apple (iBook), Sony y Samsung.
* [[Inventec]] viende a HP/Compaq, Toshiba, y BenQ.
* [[Uniwill]] viende a Lenovo/IBM y Fujitsu, y PC World Reinu Xuníu mesma marca de Advent.
* [[Clevo]]
* [[Sager]]

Ente los fabricantes de ''notebooks'', inclúyense:
{{llista de columnes|4|
* [[Acer Inc.|Acer]]
* [[Alienware]]
* [[Apple]]
* [[Asus]]
* [[Clevo]]
* [[Compaq]]
* [[Dell Computer|Dell]]
* [[Falcon Northwest]]
* [[Fujitsu]]
* [[Gateway, Inc.|Gateway]]
* [[Hasee]]
* [[Hitachi]]
* [[HP Inc.|HP]] ([[Hewlett-Packard]]) 
* [[Huawei]]
* [[Lenovo]]
* [[LG Electronics|LG]]
* [[Medion]]
* [[Micro-Star International|MSI]]
* [[Packard Bell]]
* [[Samsung]]
* [[Sony]]
* [[Toshiba]]
* [[VAIO]]
}}

== Ventayes ==

=== Portabilidad ===
Ye usualmente la primer peculiaridá mentada al comparar los ordenadores portátiles coles d'escritoriu. La portabilidad física dexa que l'ordenador portátil pueda ser usada en munchos llugares — non yá nel llar y el trabayu, pero tamién mientres el tresporte o viaxe, en cafeteríes, auditorios, llibreríes, nel llugar onde s'atopa'l veceru, etc. La portabilidad ufierta munches ventayes.

* Productividá: Usar un ordenador portátil en llugares y situaciones desavenientes pa un ordenador d'escritoriu. Por casu: Un emplegáu alministrando los sos correos electrónicos mientres un viaxe llargu o un estudiante realizando la so xera na cafetería mientres un descansu ente conferencies.
* Inmediatez: El tresportar un ordenador portátil implica tener accesu instantáneu a información diversa, archivos personales y trabayos. La inmediatez dexa una meyor collaboración ente emplegaos o estudiantes, una y bones un ordenador portátil puede ser abierta pa presentar la información deseyada en cualquier momentu y llugar.
* Información actualizada: Si una persona tien más d'un ordenador d'escritoriu, los cambeos realizaos nuna nun se reflexen automáticamente na otra. Esisten delles soluciones al problema, incluyendo la tresferencia (por aciu memories USB o discos ópticos) o l'usu d'un programa de sincronización per Internet. Sicasí l'usu d'un solu ordenador portátil en dambos llugares evita'l problema por completu, asina que los archivos esisten nun solu llugar y siempres tán actualizaos.
* Conectividad: La proliferación de redes inalámbriques Wi-Fi y servicios de banda ancha móvil (HSDPA, LTE y otres) combinaes col soporte casi universal de los ordenadores portátiles implica qu'un ordenador portátil puede aportar fácilmente a Internet y les redes locales mientres tán en movimientu.

=== Otres ventayes ===
* Tamañu: Los ordenadores portátiles son más pequeñes que los ordenadores d'escritoriu. Esto ye una ventaya en llugares onde hai pocu espaciu, como departamentos pequeños. Cuando nun ta n'usu, un ordenador portátil puede cerrase y ser guardada.
* Menor consumu d'enerxía: Los ordenadores portátiles son muncho más eficientes que los ordenadores d'escritoriu. Un ordenador portátil usa 20-120 Watts comparaos colos 100-800 Watts pa los ordenadores d'escritoriu. Esto puede beneficiar especialmente a los negocios (los cualos usen cientos d'ordenadores personales, multiplicando los aforros potenciales) y llares onde un ordenador siempres ta encendida (como un servidor de medios domésticu, servidor d'impresión, etc.).
* Más silencioses: Los ordenadores portátiles son usualmente más silencioses que los ordenadores d'escritoriu, por cuenta de los componentes (discos duros más lentos y silenciosos de 2,5 pulgaes) y la menor producción de calor implicando l'usu de ventiladores más pequeños y silenciosos.
* Batería: Un ordenador portátil puede siguir n'usu en casu d'un apagón y nun ye afeutada por interrupciones d'enerxía curties y apagones. Un ordenador d'escritoriu precisa una UPS o Non-Break pa remanar les interrupciones curties, apagones y picos; algamar un tiempu de batería mayor a 20 a 30 minutos rique un UPS o Non-Break grande y costosu.
* Tou n'unu: Diseñaes pa ser portátiles, los ordenadores portátiles tienen tou integráu na carcasa. Pa los ordenadores d'escritoriu (con esceición de los tou n'unu) esto estrémase nel escritoriu, tecláu, mur, pantalla y periféricos opcionales como los altavoces.

== Desventaxes ==
* La pantalla asitiar por debaxo de la llinia de visión. Precísase inclinar la cabeza costantemente, lo que resulta una postura perxudicial. Pa trabayos puntuales nun supón una gran molestia, pero si l'aparatu utilízase como un ordenador de trabayu mientres díes y meses puede crear problemes na columna.
* Les [[batería llétrica|batería]]s enagora nun pueden cubrir siete o ocho hores de funcionamientu, una xornada llaboral media. Polo que la movilidá vese amenorgada.
* Los distintos tipos de «mur» que traen son más incómodos y menos afechiscos que los de sobremesa. Probáronse de botón y por pantalla, pero nenguna de los dos soluciones algama les prestaciones y la comodidá de los d'ordenadores de mesa.
* Los [[Tecláu (informática)|tecláu]]s suelen ser menos afechiscos que los esternos. Son más pequeños, magar los nuevos portátiles con pantalla más panorámica. El tecléu con ellos nun suel ser tan precisu como colos teclaos de sobremesa.
* Puede ser imposible o a lo menos caru d'asitiar otru discu duru amás del principal.
* Dellos modelos suelen calecer por demás pola mala ventilación que tienen, por cuenta de un mal diseñu per parte del fabricante, teniendo pequeños furos y un ventilador tipu turbina pequeñu. Esto trai a los siguientes problemes como: Apagaos d'emerxencia, faciendo que'l trabayu perder de manera repentina. Ralentizaciones, por cuenta de que'l sistema mengua la velocidá del procesador por que esti pueda esfrecese y nun producir daños al equipu.
 
P'arreglar estos problemes fabricáronse delles soluciones, especialmente la primera. Esisten nel mercáu soportes pa ordenadores portátiles regulables n'altor, colo cual llógrase asitiar el cantu cimeru de la pantalla na llinia de los güeyos. Desgraciadamente una solución asina enzanca enforma utilizar el tecláu, al tar muncho más alto l'aparatu y esixir tener los brazos en fierros permanentemente. Los portátiles forníos con dellos puertos USB almiten el mesmu tipu de tecláu y de mur que s'utilicen pa les máquines d'escritoriu. Sicasí, en munchos equipos del sieglu XX y primer década del sieglu XXI, namái podía conectase un periféricu por esti sistema, darréu foise amontando'l númberu. Dichu medría dexó tamién coneutar discos duros esternos, magar que estos dispositivos sufren una demoranza nel accesu a los datos por precisar arrincar la primer vegada que se-yos fai trabayar. Tamién se diseñaron bases enfriadoras pa portátiles onde s'asitia enriba l'ordenador, estes suelen llevar unu o más ventiladores qu'estrayen o ingresen aire al interior de la base del portátil, estes funcionen por USB. Sicasí queda esbardiáu un puertu USB polo tanto esta solo utiliza los 5 voltios del mesmu, amás queda más altu l'aparatu y enzanca usar el tecláu.

== Ver tamién ==
* [[Módem USB]]
* [[Tableta (ordenador)]]
* [[MacBook]]
* [[Netbook]]
* [[Ultrabook]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Laptop}}
* [http://www.wirelesspowerconsortium.com/ Consorciu Wireless Power]
* [https://archive.is/20130308004421/http://news.com.com/2100-1040-979763.html?tag=nl Desktop notebooks stake their claim] — artículu en [https://archive.is/20121208135346/http://news.com.com/ C|NET News.com] (n'inglés)
* [https://web.archive.org/web/20070228115843/http://australianit.news.com.au/articles/0%2C7204%2C18450151%5Y15397%5Y%5Enbv%5Y%2C00.html Power lifters] — artículu en [http://australianit.news.com.au/ Australian IT] (n'inglés)

{{Tradubot|Computadora portátil}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ordenadores portátiles|Ordenadores portátiles]]
[[Categoría:Inventos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Informática de 1981]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>e1rc2phmtd5pl5fts9vwa5ldhj1o3zz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mastín</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150444</id>
    <revision>
      <id>3703200</id>
      <parentid>3566128</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2833" xml:space="preserve">{{referencies|t=20151101092246}}
[[Ficheru:Molossian hound BM GR2001.10-10.1 n02.jpg|210px|thumb|Moloso primitivu (mastín griegu del sieglu II e.C.).]]
[[Ficheru:Greatpyrrazorback.jpg|210px|thumb|Monte de los Pirineos (mastín francés).]]
[[Ficheru:Protector of the sheep.jpg|210px|thumb|Mastín italianu n'Australia]]
[[Ficheru:Turkish akbash.jpg|210px|thumb|Mastín turcu (akbash).]]

En castellán el '''mastín''' ye un tipu de perru [[Perru guardián de ganáu proteutor de ganáu]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://dle.rae.es/?id=SihVF3L |títulu=definición de perru mastín |fechaaccesu= |apellíu= |nome= Real Academia Española|enllaceautor= www.rae.es |fecha= |formatu= |obra= |editor= |editorial= |ubicación= |idioma= español |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://dle.rae.es/?id=71dxXgr |títulu= Perru mastín: can que mata al llobu |fechaaccesu= |apellíu= |nome= Real Academia Española|enllaceautor= www.rae.es |fecha= |formatu= |obra= |editor= |editorial= |ubicación= |idioma= español |cita= }}&lt;/ref&gt; compuestu de decenes d'agrupaciones étniques distribuyíes a lo llargo d'[[Asia]] y [[Europa]].

Pertenez al grupu de los [[moloso (perru)|molosos]] de monte (moloso primitivu), esto ye, [[perru guardián de ganáu perru guardianes de ganáu]]. Ye incorreutu anque frecuente l'usu de los términos [[Moloso (perru)|moloso]] y [[dogo]] como sinónimos de mastín.

N'otros idiomes el términu mastín (mâtin, mastiff, mastino, etc) tien otru significáu distintu al que tien en castellán (usar pa perros de presa, dogos o molosos de sable), y a los perros guardianes de ganáu denominar con nomes como pregueru, perru de pastor, perru de llobu o perru de ganáu&lt;ref&gt;{{Cita DRAE|can|can que mata al llobu}}&lt;/ref&gt; (Anatolian Shepherd, Cao de Gado Trasmontano, etc).

== Races ==
===Mastines (guardianes de ganáu, perros de monte)===
*[[Cão de Castru Laboreiro|Mastín de Castro Laboreiro]]
*[[Pastor rumanu de Bucovina]]
*[[Pastor de Corb]]
*[[Pastor d'Anatolia|Pastor d'Anatolia (Karabash )]]
*[[Pastor de los Cárpatos]]
*[[Cuvac eslovacu]]
*[[Bakharwal|Mastín de Caxmir o Bakharwal]]
*[[Kuvasz]]
*[[Akbash]]
*[[Pastor de Maremma|Mastín italianu (pastor de Maremma)]]
*[[Cão da Serra da Estrela]]
*[[Ca de Bestiar]] 
*[[Perru majorero]]
*[[Perru de monte de los Pirineos|Monte de los Pirineos]]
*[[Mastín afganistanu]]
*[[Rafeiro do Alentejo|Mastín de Alentejo]]
*[[Mastín de los Alpes]]
*[[Mastín de Tres Móntesvos]]
*[[Mastín del Pirinéu]]
*[[Mastín español|Mastín español o lleonés]]
*[[Pastor caucásicu]]
*[[Pastor de Tatra]]
*[[Leonberger]]

== Ver tamién ==
* [[Mastines]]
* [[Perru boyero]]


== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Mastín}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Tipos de perru]]
[[Categoría:Perros boyeros]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9urhtl25nidp0mrn6ozscnyx2o020rc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Heroína</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150488</id>
    <revision>
      <id>3703153</id>
      <parentid>3699652</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70780" xml:space="preserve">{{otros usos|Heroína (dixebra)|otres definiciones}}
{{Ficha de melecina |
nome_medicamento = Heroína |
Nome_IUPAC = Diacetato de (5α,6α)-7,8-didehidro-4,5-epoxi-&lt;br /&gt;17-metilmorfinan-3,6-diol
| Imaxe = Heroin - Heroine.svg
| Anchu = 220px
| Imaxe2 = Heroin-3D-balls.png
| Anchu2 = 220px

&lt;!--Identificadores--&gt;
| Númberu_CAS = 561-27-3
| Suplementu_CAS =
| Prefixu_ATC = N02
| Sufixu_ATC = AA09
| Suplementu_ATC= 
| PubChem = 5462328
| DrugBank = DB01452
| ChemSpiderID = 
| UNII =
| KEGG =
| ChEBI =

&lt;!--Datos químicos--&gt;
| Fórmula_química = 
| C=21 | H=23 | N=1 | O=5
| Pesu_molecular = 369,41
| StdInChI =
| StdInChI_comment =
| StdInChIKey =
| Sinónimo = 
| Densidad = 
| Punto_fusión = 
| Puntu_ebullición = 

&lt;!--Farmacocinética--&gt;
| Biodisponibilidad = &lt;35% (oral), 44-61% (esneldada)&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1742-7843.2006.pto_233.x/abstract |títulu=Pharmacokinetics and Pharmacodynamics of High Doses of Pharmaceutically Prepared Heroin, by Intravenous or by Inhalation Route in Opioid-Dependent Patients|apellíos=Rook |nome=Elisabeth J.|apellíos2=Van Ree |nome2=Jan M. |fecha=2006 |publicación=Basic &amp; Clinical Pharmacology &amp; Toxicology |volume=98 |númberu=1 |páxines=86-96 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |idioma=en|issn=1742-7843 |doi=10.1111/j.1742-7843.2006.pto_233.x|apellíos3=Van den Brink |nome3=Wim|apellíos4=Hillebrand |nome4=Michel J. X.|apellíos5=Huitema |nome5=Alwin D. R.|apellíos6=Hendriks |nome6=Vincent M.|apellíos7=Beijnen |nome7=Jos H.}}&lt;/ref&gt;
| Unión_proteica = 0% ([[morfina]] metabolito 35%)
| Metabolismu = [[hepáticu]]
| Vida_media_eliminación = 2-3 hores
| Excreción = 90% [[renal]], restu [[biliar]]

&lt;!--Datos clínicos--&gt;
| nome_comercial =
| Llicencia_UE = &lt;!-- EMEA rique nome de marca --&gt;
| Llicencia_EEXX = &lt;!-- FDA puede usar nome xenéricu --&gt;
| Embaranzu_AU = &lt;!-- A / B1 / B2 / B3 / C / D / X --&gt;
| Embaranzu_US = &lt;!-- A / B / C / D / X --&gt;
| Categoría embarazo = Ensin clasificar. Dellos estudios detectaron riesgos de [[hepatitis]], [[malnutrición]] y otros efeutos.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu= Heroin and Pregnancy | pmc = 1272838 | authors=Several |fecha=06-1981 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
| Llegal_AU = S9
| Llegal_CA = Llista I |
Llegal_MX = Grupu I |
Llegal_UK = Class A |
Llegal_US = Llista I |
Estáu_llegal = 
| Riesgo_dependencia = Alto |
Víes_administración = Oral, intranasal, inhalatoria, transmucosal, intravenosa, rectal, intramuscular
}}
La '''heroína''', '''diacetilmorfina''' o '''diamorfina''' nel so [[Denominación Común Internacional]], ye un [[opioide]] con propiedaes [[Analxésicos opiáceos|analxésiques]] que tamién s'utiliza de forma menos común como supresor de la [[tos]] y [[antidiarreico]]. Polos sos efeutos eufóricos, la heroína utilízase como [[droga recreativa]] semisintética. Derivada de la [[morfina]] y aniciada a partir de l'[[Papaver somniferum|adormidera]], planta de la que s'estrayi'l [[opiu]], la so alministración frecuente y regular ta acomuñada a la tolerancia y a una fuerte [[Adicción a drogar|dependencia física]]. En dellos países emplegar en terapies n'usuarios crónicos como sustitutu d'[[opiáceos]] en combinación con llabores d'asistencia y asesoramientu al paciente.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1465-3362.2010.00266.x/abstract |títulu=Heroin maintenance treatment: From escurre to research to practice|apellíos=Uchtenhagen |nome=Ambros A. |fecha=1 de marzu de 2011 |publicación=Drug and Alcohol Review |volume=30 |númberu=2 |páxines=130-137 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |idioma=en|issn=1465-3362 |doi=10.1111/j.1465-3362.2010.00266.x}}&lt;/ref&gt;

Alministrada per vía intravenosa por aciu inyeición, la heroína puede ser ente dos y cuatro veces más potente que la morfina y ye más rápida n'empezar los sos efeutos.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.nrcresearchpress.com/doi/abs/10.1139/y86-001 |títulu=The therapeutic use of heroin: a review of the pharmacological literature|apellíos=Sawynok |nome=Jana |fecha=1986 |publicación=Canadian Journal of Physiology and Pharmacology |volume=64 |númberu=1 |páxines=1-6 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016|issn=0008-4212 |doi=10.1139/y86-001}}&lt;/ref&gt; La heroína ilícita suel presentase nun polvu blanco mate al que s'añedir diversos [[adulterante]]s.&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Buddy |nome1=T. |títulu=Basic Facts About Heroin |url=https://www.verywell.com/basic-facts-about-heroin-67378 |editorial=VeryWell |idioma=inglés |fecha=24 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Una fraición importante de los consumidores de opioides, más de trenta millones de persones al añu en tol mundu según la [[ONX]] (2014),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=World Drug Report 2016 |url=http://www.unodc.org/doc/wdr2016/WORLD_DRUG_REPORT_2016_web.pdf |editorial=United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) |idioma=inglés |fecha=mayu de 2016 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |allugamientu=Nueva York, Estaos Xuníos}}&lt;/ref&gt; peracaben heroína, que ta rellacionada con un efeutu narcóticu pronunciáu, clasifícase dientro de les drogues depresoras del [[sistema nerviosu central]] y caracterízase por producir una dependencia psicolóxica y física intensa a un ritmu bien aceleráu, siendo considerada una de les drogues más adictives y dañibles.&lt;ref name=&quot;Pyatnitskaya_1&quot;&gt;Pyatnitskaya I. Llibru Xeneral de drogues y l'abusu del alcohol. Guía pa los médicos. - Moscú: Meditsina de 2008. - S. 200-204. - 640. - ISBN 5-225-03329-6&lt;/ref&gt;

La heroína foi sintetizada per primer vegada por [[Charles Romley Alder Wright]] a finales del sieglu XIX, que consiguió aisllala gracies a l'[[acetilación]] del clorhidrato de morfina, un productu llográu de l'adormidera. «Heroína» foi'l nome comercial que la empresa [[Bayer]] punxo a la nueva sustancia, que la llanzó al mercáu como sustituta de la morfina, creyéndola menos adictiva. A nivel internacional, la heroína ta controlada poles Llistes I ya IV de la [[Convención Única sobre Estupefacientes]] y polo xeneral ye illegal la so fabricación, posesión y venta ensin llicencia.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=List of Narcotic Drugs under International Control |url=http://www.incb.org/pdf/y/list/46thedition.pdf |editorial=International Narcotics Control Board |idioma=inglés |fecha=avientu de 2004 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120510002957/http://www.incb.org/pdf/y/list/46thedition.pdf |fechaarchivu=10 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Producida sobremanera n'[[Afganistán]] y [[Birmania]], ta íntimamente xunida al [[Tráficu de drogues|tráfico internacional de drogues]] y foi responsable d'epidemies severes en dellos países d'[[Occidente]] mientres el sieglu XX. Afganistán produció'l 95&amp;nbsp;% del opiu del mundu en 2012,&lt;ref name=&quot;AF&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Afghanistan's Unending Addiction |url=http://www.nytimes.com/2014/10/27/opinion/afghanistans-unending-addiction.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |obra=Editorial |editorial=The New York Times |fecha=26 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; y el 66 % en 2015,&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.unodc.org/doc/wdr2016/WORLD_DRUG_REPORT_2016_web.pdf |títulu=Statistical tables |fecha=2016 |publicación=World Drug Report |editorial=ONX |páxines=12, 18, 32 |fechaaccesu=14 de xunu de 2017 |ubicación=Viena, Austria |idioma=inglés |isbn=978-92-1-057862-2}}&lt;/ref&gt; calteniéndose como'l principal productor mundial d'opiu nes últimes dos décades. Rexistróse un aumentu significativu de la ufierta y la demanda a nivel mundial nos últimos años;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Ayuso |nome=Miguel |títulu=Vuelve la heroína: el so consumu creció un 74% nos postreros 20 años |url=http://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2013-08-29/vuelve-la-heroina-el so-consumu-creció--un-74-en-los-ultimos-20-anos_22140/ |fecha=29 d'agostu de 2013 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2016|periódicu=El Confidencial}}&lt;/ref&gt; en países como [[Estaos Xuníos]] el consumu d'heroína multiplicóse na segunda década del sieglu XXI hasta convertise nuna verdadera epidemia.&lt;ref name=&quot;EP4&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bassets |nome1=Marc |títulu=Una nueva epidemia d'heroína solmena Estaos Xuníos |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2015/12/27/actualidad/1451251704_170861.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=28 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bassets |nome1=Marc |títulu=La heroína cute a los blancos d'Estaos Xuníos |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2016/04/28/estaos_xuníos/1461795411_137643.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=30 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Etimoloxía ==

En [[1895]], la compañía farmacéutica alemana Bayer comercializaba diacetilmorfina como unu más de los sos productos so receta médica col nome comercial d'heroína.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=heroin |títulu=Online Etymology Dictionary |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.etymonline.com}}&lt;/ref&gt; El nome foi rexistráu en xunu de [[1896]] y deriva del alemán la pallabra ''heroisch'' (que quier dicir, heroica), por cuenta del so efeutos heroicos» (efeutos beneficiosos, y d'aliviu de la tos) y el sufixu melecinal ''-in'' (-ina) (como en ''koffein'' / [[cafeína]]), colo que se creó al empar la connotación bien vendible de la ''Femme Héroïne'' (Alemaña nesa dómina yera bien [[francófila]]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Desenvolvióse principalmente como un sustitutu de la morfina, supresor de la tos «que nun crea adicción nin otros efeutos secundarios». La morfina nesi momentu yera una droga recreativa popular, y Bayer deseyaba atopar una similar, pero que nun creara tanta adicción. Sicasí, en contra de como lo presentaba la publicidá de Bayer: «sustitutu non adictivu de la morfina» La heroína llueu xeneraría una de les mayores tases de dependencia ente los sos usuarios, superando a la morfina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.drugrehabtreatment.com/ |títulu=Drug Rehab Treatment – Addiction Treatment Blogue |fechaaccesu=22 de setiembre de 2016 |fecha=26 de xunetu de 2016 |idioma=inglés |sitiuweb=Internet Archive (archiváu) |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160726100932/http://www.drugrehabtreatment.com/ |fechaarchivu=26 de xunetu de 2016 }}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
[[Ficheru:Bayer Heroin bottle.jpg|thumb|170px|Botella d'heroína comercializada por Bayer.]]
[[Ficheru:Bayer spanish heroin advertisement 1912a.jpg|thumb|170px|Anunciu d'heroína]]
En [[1874]], [[Charles Romley Alder Wright]] aislló un opiáceo nuevu gracies a l'[[acetilación]] del [[clorhidrato de morfina]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.uv.mx/rm/num_anteriores/revmedica_vol2_num2/articulos/aspirina.html |títulu=http://www.uv.mx/rm/num_anteriores/revmedica_vol2_num2/articulos/aspirina.html}}&lt;/ref&gt; colo cual llogró diacetilmorfina. L'inventu de Wright nun se popularizó darréu y la diamorfina nun empezaría a ser conocida hasta 23 años dempués, cuando foi re-sintetizada de forma independiente por otru químicu, [[Felix Hoffmann]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Felix Hoffmann |url=https://www.chemheritage.org/historical-profile/felix-hoffmann |editorial=Chemical Heritage Foundation |idioma=inglés |fecha=2015 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Hoffmann trabayaba pa la compañía farmacéutica Bayer en Elberfeld (Alemaña) y el so supervisor, Heinrich Dreser, encamentar a qu'acetilara morfina pa producir [[codeína]], un constituyente de l'adormidera y farmacológicamente similar a la morfina, pero muncho menos potente y adictiva. Sicasí, l'esperimentu produció una morfina acetilada ente un 50% y un 100% más potente que la morfina. Anque'l investigadores de Bayer nun fueron los primeres en producir heroína, si fueron pioneros na so fabricación industrial y comercialización,&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Edwards |nome1=Jin |títulu=Yes, Bayer Promoted Heroin for Children -- Here Are The Ads That Prove It |url=http://www.businessinsider.com/yes-bayer-promoted-heroin-for-children-here-are-the-ads-that-prove-it-2011-11 |editorial=Business Insider |idioma=inglés |fecha=17 de payares de 2011 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; qu'empezó en 1898 sol nome de «heroína», pocos díes dempués de sacar a la venta l'[[aspirina]]. Créese que'l nome d'heroína derivar de la pallabra heroica».&lt;ref name=&quot;sostav_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.sostav.ru/articles/2002/06/14/med140602/ |títulu=Немецкий Феникс - Sostav.ru: Статьи о рекламе, маркетинге, PR |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.sostav.ru}}&lt;/ref&gt;

El fármacu foi comercializáu ente 1898 y 1910 como un sedante pa la tos y como sustitutu de la morfina pensando que yera menos adictiva. Esto viose facilitáu pol fechu de que se creía que la heroína, producía daqué menos d'euforia con esviaciones mínimes nel comportamientu y l'intelixencia, suponiendo un usu curtiu. Nel so 11ª edición de 1910, la [[Enciclopedia Británica]], nel so artículu sobre los estaos de la morfina afirmaba:
{{cita|Na tos de la tuberculosis ye de recibu utilizar pequeñes dosis de morfina, pero pa esta enfermedá en particular ye meyor reemplazala con frecuencia per codeína o heroína, que sollivien la tos seca ensin los efeutos narcóticos posteriores a l'alministración de morfina.}}{{ensin referencies}}
Más tarde afayóse que la heroína convertir en gran midida en morfina al ser absorbida nel [[fégadu]]. En poco tiempu demostróse que l'adicción xenerada por utilizar esti compuestu ye muncho más intensa en comparanza a la de la morfina. Mientres munchos años, los médicos nun se dieron cuenta de los peligros d'usar clínicamente la heroína. Finalmente, afayóse que dellos pacientes que tuvieren usando grandes cantidaes d'heroína mientres enforma tiempu empezaben a presentar síntomes d'adicción. En [[1913]], Bayer suspendió la producción d'heroína y dende 1919, al igual que cola aspirina, Bayer perdió parte de los sos derechos de marca sobre la heroína debíu al [[Tratáu de Versalles de 1919]], consecuencia de la derrota alemana na [[Primer Guerra Mundial]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Section IV. Property, Rights and Interests: article 298 |url=https://en.wikisource.org/wiki/Treaty_of_Versailles/Part_X#Article_298 |editorial=Wikisource |idioma=inglés |fechaaccesu=23 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Nos [[Estaos Xuníos]] establecióse, al traviés de la Llei d'Impuestu sobre la Droga de [[1914]], un control refechu sobre l'usu de opiáceos, dexando l'usu de la heroína namái con fines terapéuticos. Diez años dempués, en [[1924]], el Congresu d'Estaos Xuníos estableció que nun esistía nengún usu llegal de la heroína y prohibió la so venta, importación o fabricación,&lt;ref name=&quot;web.archive_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |títulu=http://web.archive.org/20081002081342/www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081002081342/http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |fechaarchivu=2 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt; y un añu dempués el Comité de Salú de la [[Sociedá de Naciones]] prohibió la diacetilmorfina (1925), anque se tardó más de trés años en faer efeutiva la restricción. Aun así, la producción d'heroína siguió en gran númberu, yá que se calcula que nel mundu, ente [[1925]] y [[1930]], vendiéronse 34 tonelaes d'esta droga.

Dende [[1920]] a [[1930]] la heroína foi utilizada en dellos países pa la terapia de reemplazu en pacientes con adicción a la morfina y la [[cocaína]].&lt;ref name=&quot;narkotiki_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.narkotiki.ru/expert_3069.html |títulu=НАРКОТИКИ.РУ {{!}} К вопросу о &quot;заместительной терапии&quot; у больных героиновой наркоманией |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.narkotiki.ru}}&lt;/ref&gt; Amás, nes farmacies alemanes pudo adquirise heroína hasta [[1971]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.sostav.ru/articles/2002/06/14/med140602/ |títulu=http://www.sostav.ru/articles/2002/06/14/med140602/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.eve-rave.net/abfahrer/download/eve-rave/btmglv5.pdf |títulu=http://www.eve-rave.net/abfahrer/download/eve-rave/btmglv5.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927031957/http://www.eve-rave.net/abfahrer/download/eve-rave/btmglv5.pdf |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt;

Cola firma de la [[Convención Única sobre Estupefacientes]] en 1961 y la so posterior reforma de 1971, la heroína pasó a la Llista I y quedó ilegalizada práuticamente en tol mundu. Na actualidá, casi nenguna empresa del mundu produz o viende heroína como una droga llegal,&lt;ref name=&quot;web.archive_1&quot;/&gt; namái sintetízase en dellos casos pa realizar investigaciones o tamién pa tratamientos paliativos (pa solliviar el sufrimientu del paciente en situaciones estremes o terminales) y en bien pequeñes cantidaes, como, por casu, en corporaciones como Sigma-Aldrichsobremanera, nel direutoriu «Fluka» (una empresa perteneciente a la mentada enantes).

=== Espansión y tráficu internacional (dende 1945) ===
{{VT|Guerra contra drogar|Implicación de la CIA nel tráficu de drogues}}
[[Ficheru:HeroinWorld-en.svg|310px|miniaturadeimagen|derecha|Principales centros mundiales de producción d'heroína, encabezáu pola Media Lluna Dorada» d'[[Oriente Mediu]], siguíu pol Triángulu d'Oru» del [[Sudeste Asiáticu]], [[Méxicu]] y [[Colombia]]]]
El tráficu d'heroína foi práuticamente esaniciáu nos EE.XX. mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], por cuenta de les interrupciones temporales nel comerciu causaes pola guerra. La [[Segunda guerra sino-xaponesa|guerra de Xapón con China]] cortara les rutes de distribución habituales de la heroína y la guerra polo xeneral atayara la circulación d'opiu. Dempués de la Segunda Guerra Mundial, la [[Mafia italiana|mafia]] aprovechar de la debilidá del gobiernu italianu de posguerra y estableció llaboratorios d'heroína en [[Sicilia]].&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Davenport-Hines |nome1=Richard |títulu=War Views: Afghan heroin trade will live on |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/1590827.stm |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=BBC News |fecha=10 d'ochobre de 2001 |ubicación=Reinu Xuníu |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La mafia aprovechar del allugamientu de Sicilia, que travesaba la ruta histórica del opiu que se dirixía escontra l'oeste n'Europa y los Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Eric C. Schneider, Smack: ''Heroin and the American City'', University of Pennsylvania Press (2008), capítulu unu.&lt;/ref&gt; Cola victoria del [[Partíu Comunista de China]] na [[Guerra Civil China|guerra civil d'aquel país]] a finales de la década de 1940 esanicióse casi por completu la producción d'opiu, un descensu paralelu qu'asocedía coles mesmes qu'aumentaba'l pesu de Sicilia nel comerciu internacional.

Anque se caltuvo llegal en dellos países hasta dempués de la Segunda Guerra Mundial, los riesgos pa la salú, l'adicción y l'usu recreativu xeneralizáu llevaron a la mayoría de los países occidentales a declarar a la heroína una sustancia controlada na segunda metá del sieglu XX.
Ente finales de 1960 y principios de 1970, l'[[Axencia Central d'Intelixencia]] d'Estaos Xuníos (CIA) ayudó al [[Kuomintang]] (los nacionalistes chinos que tres la victoria comunista fuxeron a [[República de China|Taiwán]]) a establecer centros na frontera cola China continental y [[Laos]];&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; esto ayudó al desenvolvimientu del [[Triángulu d'Oru]], una rexón productora d'opiu qu'en 1973, momentu en qu'[[Guerra de Vietnam|Estaos Xuníos retirar de Vietnam]], envalorábase que suministraba un terciu de tola heroína que se consumía n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; L'historiador estauxunidense [[Alfred McCoy]] sostién que la CIA foi un collaborador necesariu, al traviés de la llamada «[[Conexón francesa]]»,&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; na esportación d'heroína dende'l Triángulu d'Oru ya Italia escontra Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=McCoy |nome1=Alfred |títulu=The Politics of Heroin: CIA Complicity in the Global Drug Trade |fecha=2003 |editorial=Adams II |isbn=1-55652-483-8 |páxina=385 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Defense.gov News Photo 110409-M-5160M-264 - U.S. Marine Corps Cpl. Mark Hickok patrols through a field during a clearing mission in Marja in Afghanistan s Helmand province on April 9 2011.jpg|260px|miniaturadeimagen|derecha|Un soldáu del [[Cuerpu de Marines d'Estaos Xuníos]] patrulla xunto a un plantíu d'[[Papaver somniferum|adormidera]] na provincia afganistana d'[[Provincia de Helmand|Helmand]], 2011.]]
A finales de la década de 1970 y la década de 1980, la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]], na qu'intervieno la [[Xunión Soviética]], condució a un aumentu de la producción nes rexones fronterices d'Afganistán y [[Paquistán]], una y bones los rebeldes [[muyahidines]] que lluchaben contra la URSS y el gobiernu socialista afganu precisaben financiamientu pa la compra d'armes;&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; esti fechu contribuyó en gran midida a la formación de l'actual Media Lluna d'Oru. En 1980, el 60% de la heroína vendida n'Estaos Xuníos, país que sofitaba a los muyahidines, provenía d'Afganistán.&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; Asina, mientres la década de 1980 producióse un aumentu na producción mundial, lo qu'amenorgó los precios. Dende esi momentu les rutes comerciales alloñar de Sicilia, una y bones les organizaciones criminales enfrentar ente sigo pol control, a lo que se sumó un mayor esfuerciu del gobiernu italianu por imponer la llei na isla.

Na década de 1990, el consumu d'heroína n'Occidente amenorgóse notablemente tres les epidemies de la década anterior (vease la seición posterior), ente que la so producción enllancóse o escayó. N'Afganistán, les cantidaes recoyíes caltuviéronse estables mientres tola década, hasta qu'ente 2000 y 2001 el [[Talibán|gobierno talibán]], en collaboración con [[Naciones Xuníes]], empecipió una campaña qu'acabó col 99% de los cultivos nes rexones que controlaba, que naquel momentu cubríen el 75% de la demanda mundial.&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; Sicasí, tres la invasión de la [[ISAF (exércitu)|OTAN-ISAF]] encabezada per Estaos Xuníos de 2001 y el subsiguiente caos económicu y social nel país, la producción volvió disparase hasta casi monopolizar el cultivu d'adormidera a nivel mundial na década de 2010.&lt;ref name=&quot;AF&quot;/&gt; El 13 de marzu de 2012, foi condergáu pola [[Corte de Distritu d'Estaos Xuníos]] pal [[Distritu de Columbia]] por delitos de combalechadura, tráficu d'heroína pa la so importación a Estaos Xuníos y [[narcoterrorismo]] [[Hajji Bagcho Sherzai]],&lt;ref name=&quot;DJEU&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Haji Bagcho Convicted by Federal Jury in Washington, D.C., on Drug Trafficking and Narcu-terrorism Charges |url=https://www.justice.gov/opa/pr/haji-bagcho-convicted-federal-jury-washington-dc-drug-trafficking-and-narcu-terrorism-charges |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=Departamentu de Xusticia de los Estaos Xuníos |fecha=13 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; un narcotraficante con venceyos con el talibanes y que les sos actividaes, según la [[Oficina de Naciones Xuníes contra la Droga y el Delitu]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=World Drug Report |url=http://www.unodc.org/pdf/research/wdr07/WDR_2007.pdf |editorial=Organización de les Naciones Xuníes (ONX) |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; fueron responsables del 20% de la producción mundial d'heroína nel añu 2006.&lt;ref name=&quot;DJEU&quot;/&gt;

=== Epidemia d'heroína (décades de 1970 - 1990) ===
{{VT|Cultura de drogues|Epidemia de crack}}
Dende principios de la década de 1970 y hasta mediaos de la década de 1980 el so consumu esperimentó un verdaderu boom mundial –solo n'Europa'l númberu d'adictos quintuplicar ente 1967 y 1977–&lt;ref name=&quot;HE1&quot;&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1977/02/03/sociedad/223772405_850215.html |títulu estiende'l consumu d'heroína n'Europa occidental |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |autor=Alfonso García Pérez |fecha=3 de febreru de 1977|editorial=El País}}&lt;/ref&gt; que se dexó sentir hasta bien entrada la década de 1990 y que provocó la muerte de miles de persones, fundamentalmente nueves de países occidentales; en países d'Europa como [[Alemaña]], [[España]], [[Francia]] o [[Italia]] el fenómenu resultó nuna verdadera epidemia, onde tuvo especial incidencia nes [[Clase obrera|clases baxes]] de la población.&lt;ref name=&quot;HE1&quot;/&gt;
[[Ficheru:Fixer Junkie Drogen Heroin philipp von ostau.jpg|200px|miniaturadeimagen|derecha|Consumidor inyectándose heroína]]
N'[[Alemaña Occidental]] (RFA) la epidemia foi descrita como la más grave de toa [[Europa]], siquier na década de 1970;&lt;ref name=&quot;HE2&quot;&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/22/sociedad/304120804_850215.html |títulu=Dos persones muerren diariamente, por heroína n'Alemaña Federal |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |fecha=22 d'agostu de 1979|editorial=El País}}&lt;/ref&gt; según estimaciones federales, en 1978 había 60.000 heroinómanos,&lt;ref name=&quot;HE2&quot;/&gt; na RFA prindábase la metá de la heroína de toa Europa y más de 700 persones morríen por sobredosis cada añu.&lt;ref name=&quot;HE2&quot;/&gt;Estos fechos fueron retrataos na simbólica novela, que se convirtió en llectura obligada nes escueles, llamada ''[[Los neños de la estación del Zoo]]'' y que foi llevada al cine col nome de ''[[Christiane F. – Wir Kinder vom Bahnhof Zoo|Yo, cristina F.]]'' y que cuntó cola participación de [[David Bowie]], quien almitió ser consumidor d'esta sustancia.

Nel casu d'España'l so usu nun empezar a xeneralizase hasta dempués de 1975, tres la muerte de [[Francisco Franco]] y l'empiezu de la [[Transición española|Transición a la democracia]], onde se vivía una atmósfera y pruyimientu d'absoluta llibertá onde prevalecía'l tou val» tres la ferrial dictadura. Xuníu a ello producióse, sobremanera dende empiezos de la década de 1980, una fuerte [[reconversión industrial]], que disparó'l desemplegu nes antigües rexones industriales como [[Madrid]], [[Cataluña]] y n'especial el [[País Vascu]], que la so economía dependía de la [[industria pesao]], principal oxetivu de la reconversión, qu'acabó práuticamente con tol sector ensin ufiertar alternatives.&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Magüeta |nome1=Pablo |títulu=Principales subsectores industriales nel País Vascu |url=http://www.ingeba.org/liburua/cursosup/magüeta/magüeta.htm |editorial=ingeba.org|fecha=1975 |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Nestes rexones foi precisamente onde la epidemia d'heroína más se cebar cola población;&lt;ref name=&quot;Y2&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Arollo |nome1=Lluis |títulu=Heroína: mercáu y poder políticu |url=https://elpais.com/diario/1984/04/05/sociedad/449964002_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=5 d'abril de 1984}}&lt;/ref&gt; en 1979 envalorábase qu'en Barcelona había 30.000 heroinómanos, un 1% de la población&lt;ref name=&quot;Y1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Quinta |nome1=Alfons |títulu=El 1% de la población de Barcelona, adicta a la heroína |url=https://elpais.com/diario/1979/12/01/espana/312850829_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=1 d'avientu de 1979 |ubicación=Barcelona |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y delles estimaciones apuntaben a qu'en toa España'l so númberu podía rondar los 80.000 en 1984, concentraos la mayoría en Barcelona, Madrid (6000 mozos consumidores habituales)&lt;ref name=&quot;Y3&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=España, país de tráficu y consumu |url=https://elpais.com/diario/1985/07/22/espana/490831204_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=22 de xunetu de 1985}}&lt;/ref&gt; y el País Vascu.&lt;ref name=&quot;Y2&quot;/&gt; Solo ente 1982 y 1984, les muertes d'adictos dobláronse.&lt;ref name=&quot;Y3&quot;/&gt; En 1984 delles estimaciones cifraben en 117.000 millones de pesetes (unos 700 millones de EUR) el dineru qu'esti mercáu movía al añu.&lt;ref name=&quot;Y2&quot;/&gt;
N'España la epidemia afectó a tola sociedá y nes rexones más afeutaes el tráficu y consumu de drogues tuvo ente les principales esmoliciones de la población hasta bien entrada la década de 1990. La so incidencia dexóse sentir na criminalidad, qu'aumentó considerablemente y algamó los sos máximos mientres la epidemia; en 1985, el [[Ministeriu del Interior (España)|Ministeriu del Interior]] envaloraba que'l 75% de los delitos comunes taben acomuñaos al tráficu o consumu de drogues,&lt;ref name=&quot;Y3&quot;/&gt; al respeutu, el númberu de deteníos por tráficu o tenencia de drogues, qu'en 1970 foi de 1200,&lt;ref name=&quot;Y1&quot;/&gt; aumentara hasta los 5200 en 1977&lt;ref name=&quot;Y1&quot;/&gt; y esguiláu hasta unos 11.000 en 1984.&lt;ref name=&quot;C2&quot;/&gt; Otru datu revelador yeren los atracos a farmacies, qu'en 1977 fueron 718 solo en Madrid, cuando en toa Francia fueron 750 y 1500 na [[República Federal Alemana|RFA]].&lt;ref name=&quot;Y1&quot;/&gt; Dichu masivu consumu duró hasta la primer metá de la década de 1990 (de cutiu tómase la referencia de 1992). Les películes de [[cine quinqui]] como ''[[El picu]]'' retraten a la perfeición esta epidemia que se cebar en barrios obreros masificados y nos que la mocedá nun tenía nengún futuru pola crisis económica, y onde munchos de los protagonistes d'estes películes morrieron pola so adicción a esta droga.
{| style=&quot;float: right;&quot; border=&quot;0&quot;
|-
|
{{Gráfica d'evolución|nome_completu=Desemplegu n'España (%)|color=blue|color_6=red|1976|5.7|1978|9.5|1980|12.4|1982|16.6|1984|21.1|1985|21.5|notes=&lt;small&gt;Evolución del porcentaxe de desemplegu en&lt;br/&gt; España ente 1976 y 1985 (na gráfica, a&lt;br/&gt; intervalos de dos años),&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Meravigilia |nome1=Alejandro |títulu=Evolución de la EPA dende 1976 |url=http://cincodias.com/cincodias/2014/07/28/graficos/1406544661_293795.html |fechaaccesu=29 de setiembre de 2016 |editorial=Cinco Días. Institutu Nacional d'Estadística (INE) |fecha=29 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;que'l so fuerte&lt;br/&gt; medría coincidió colos peores momentos&lt;br/&gt; de la epidemia d'heroína nesi país.&lt;/small&gt;
}}
|}
En 1984 el númberu d'adictos en Francia envalorar nunos 150.000 y de 240.000 a 360.000 n'Italia según fontes oficiales.&lt;ref name=&quot;Y5&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Marti Font |nome1=José María |títulu=Millón y mediu d'heroinómanos nos países del Mercáu Común |url=https://elpais.com/diario/1986/10/08/sociedad/529110001_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=8 d'ochobre de 1986}}&lt;/ref&gt; El problema n'Europa tuvo un algame continental y asitióse como una de les mayores problemátiques. Un informe del [[Parllamentu Européu]] de 1986 cifraba en 1,5 millones los heroinómanos de la [[Comunidá Europea]] (CE) y en 300.000 millones de dólares (USD) los beneficios xeneraos pola venta de drogues y estupefacientes illegales en tol mundu, que de la mesma motivaben el 50% de toles detenciones na CE.&lt;ref name=&quot;Y5&quot;/&gt; En dellos países, especialmente n'Italia y España, denunciar en munches ocasiones, dende una supuesta connivencia de la policía cola distribución llocal de drogues y la corrupción derivada del tráficu illegal tantu a nivel empresarial como nel Estáu,&lt;ref name=&quot;Y2&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=El Sindicatu Autónomu de Policía sofita les denuncies de la Coordinadora de Barrios contra'l tráficu de drogues |url=https://elpais.com/diario/1987/03/28/madrid/543932667_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=28 de marzu de 1987}}&lt;/ref&gt; hasta la esistencia d'un plan preconcebíu dende altes instancies p'anubrir de droga determinaes rexones o ciudaes, especialmente nes que prevalecíen sectores obreros o amestaos a [[Movimientu obreru español|movimientos sociales]].
Los problemes que travesaben los drogadictos yeren bien graves. La fortísima adicción física a la droga abasnaba a munchos mozos a la marxinación, la delincuencia y la prostitución pa poder pagase la dosis necesaria. Los que sobrevivíen quedaben marcaos con un [[estigma social]] y de cutiu con remortines mentales y físiques (daños en reñones, fégadu o arteries). Una de les primeres soluciones que s'aplicó foi recluyir a los drogadictos en sitios incomunicaos, de cutiu granxes, y dexar que se llimpiaren». Pero esa estancia yera d'unes poques selmanes o meses y cuando concluyía l'aislamientu una gran parte volvía inyectase. Darréu creáronse «narcosalas» nes cualos inyectábase [[metadona]], una droga muncho más blanda, como desintosicación de la heroína. El problema ye que yera tratamientu pa tola vida ya implicaba almitir que la heroína yera un problema crónicu ensin solución.
La muerte podía debese a múltiples motivos. Unu d'ellos ye que de cutiu se cortaba, esto ye, introducíense tou tipu de sustances adulterantes (como'l yelsu) p'amenorgar la proporción de droga y asina vender más y llograr más beneficios, produciendo tarrecibles efeutos nos cuerpos de los consumidores ensin qu'estos lo alvirtieren. N'otros casos asocedía que por cuenta de esto, al tar acostumaos a droga de «baxa pureza», cuando venía un cargamentu con una pureza mayor les [[sobredosis]] yeren bien comunes. N'ocasiones les muyeres embarazaes adictes tresmitíen la so adicción a los naciellos y estos nacíen col [[síndrome d'astinencia]].

El consumu siguió creciendo hasta mediaos de la década de 1980,&lt;ref name=&quot;C2&quot;/&gt; cuando s'enllancó y empezó a baxar fuertemente,&lt;ref name=&quot;C1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Pérez Oliva |nome1=Milagro |títulu=Cocaína pal ricu, heroína pal probe |url=https://elpais.com/diario/1985/08/18/sociedad/493164005_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=18 d'agostu de 1985}}&lt;/ref&gt; los sos motivos fueron dellos. Les [[enfermedaes de tresmisión sexual]] (ETS) faíen estragos ente los consumidores, especialmente cola apaición del [[SIDA]] nos años 80, qu'entós yera una enfermedá bien dura ya incurable y que se tresmitía cuando'l consumidores compartíen les jeringuillas, lo que provocó que munchos mozos nun s'atrevieren a probar esta droga. Lo mesmo asocedió col mieu a arimase d'otres enfermedaes como la [[hepatitis]]. Paralelu al descensu d'heroína produció l'ascensu del consumu de [[cocaína]] n'Europa y Estaos Xuníos,&lt;ref name=&quot;C1&quot;/&gt; que se convirtió na droga de referencia. La cocaína poner de moda ente famosos y les clases altes (como executivos),&lt;ref name=&quot;C2&quot;/&gt; y la sociedá acabó asonsañando'l comportamientu d'estes élites». N'Estaos Xuníos unes 22 millones de persones consumíen cocaína en 1985 (casi un 10% de la so población),&lt;ref name=&quot;C1&quot;/&gt; consumu que s'estendió hasta desamarrase la [[epidemia de crack]] de los años 90, anque esta afectó sobremanera a les clases baxes y minoríes étniques. D'esta forma acabó creándose la imaxe de la cocaína como la droga del ricu» y l'heroína como la droga del probe»,&lt;ref name=&quot;C1&quot;/&gt; anque'l preciu de la heroína siguió siendo mayor.&lt;ref name=&quot;C2&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Fonte Lafuente |nome1=Ismael |títulu=El gustu pola cocaína, un signu esternu de riqueza |url=https://elpais.com/diario/1982/11/29/espana/407372414_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=29 de payares de 1982}}&lt;/ref&gt; Al so descensu tamién pudo afectar la cada vez mayor conciencia social del problema, nel que se creaben asociaciones pa combatir el problema y dexar de ver al consumidor como un delincuente y velo como un enfermu que precisaba ayuda; la evidente imaxe de degradación física y psicolóxica que provocaba l'adicción nos drogadictos y el dañu a los sos seres queríos provocó un fuerte impautu na sociedá y «demonizó» la heroína pa la siguiente xeneración.

=== Sieglu XXI ===
[[Ficheru:CIA-SWAsia-Heroin-2007.png|miniaturadeimagen|274x274px|Principales rutes del tráficu illegal d'heroína dende los sos llugares de producción ([[Afganistán]] y la frontera con [[Paquistán]]) na primer década del sieglu XXI según l'[[Axencia Central d'Intelixencia]] (CIA)]]
A empiezos del sieglu XXI'l so consumu ye marxinal, en comparanza con otres drogues tradicionales como'l [[cannabis]] o la [[cocaína]], o inclusive con [[Droga de diseñu|drogues de diseñu]] o sintétiques, de creación relativamente recién.&lt;ref name=&quot;EP1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=García |nome1=Carolina |títulu=La hora de les drogues sintétiques |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2012/06/26/actualidad/1340741378_620573.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=26 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Dende los picos de producción del sieglu anterior, esta haise amenorgáu y al respeutu, Afganistán ye'l mayor productor mundial con diferencia y, envalórase que na primer década de sieglu hasta 3,3 millones d'afganos taben arreyaos nel cultivu y tráficu d'opiu;&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Walsh |nome1=Declan |títulu=UN horrified by surde in opium trade in Helmand |url=https://www.theguardian.com/world/2007/aug/28/afghanistan.drugstrade1 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=The Guardian |fecha=28 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt; sígue-y n'el so orde otru país asiáticu: [[Birmania]] o Myanmar. La producción asiática espórtase al traviés de les redes illegales de contrabandu fundamentalmente a [[Europa]], anque una parte significativa quedar n'Asia o se tresporta a [[África]]. La restante producción significativa de la droga ta allugada en [[Llatinoamérica]], concretamente en [[Méxicu]] (nel llamáu [[Triangulo Doráu]] mexicanu: [[Sinaloa]], [[Durango]] y [[Chihuahua]], amás de 6 estaos más&lt;ref&gt;http://expansion.mx/nacional/2016/06/28/el mapa-de-l'amapola-en-mexico-la franxa-del-pacifico-concentra-los cultivos&lt;/ref&gt;) y [[Colombia]] (nesti postreru, la producción d'heroína ye insignificante pola espansión de los cultivos de [[Erythroxylum coca|coca]] pa producir [[cocaína]]), países qu'enfrenten conflictos y guerres contra grupos armaos illegales como [[guerrilla|guerrilles]] y [[paramilitar]]es nel casu colombianu, amás de [[Cartelu (organización ilícita)|cartelos del narcotráficu]] y [[crime entamáu]] nos dos países.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Colombia. Coca cultivation survey. 2014 |url=https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Colombia/censo_VERÍES_2014_WEB.pdf |editorial=Oficina de Naciones Xuníes contra la Droga y el Delitu / Gobierno de Colombia |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; La heroína de los dos países termina casi toa nes cais d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Yagoub |nome1=Mimi |títulu=Sinaloa Cartelu's Takeover of US Heroin Market Questionable |url=http://www.insightcrime.org/news-analysis/mexico-cartelu-takeover-of-us-heroin-market-questionable |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=InSight Crime |fecha=26 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 2012 envalorábase que'l 70% de la heroína consumir n'África y Asia&lt;ref name=&quot;EP1&quot;/&gt; y delles estimaciones sostienen qu'ente 1990 y 2010 el preciu de la sustancia, afechu a la [[inflación]], amenorgóse más d'un 80% nel [[mercáu negru]],&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Prats |nome1=Jaime |títulu=Droga más barata y más pura |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/10/01/actualidad/1380631938_018151.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=1 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; ente que'l so consumu nesi periodu amontóse un 74% en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Ayuso |nome1=Miguel |títulu=Vuelve la heroína: el so consumu creció un 74% nos postreros 20 años |url=http://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2013-08-29/vuelve-la-heroina-el so-consumu-creció--un-74-en-los-ultimos-20-anos_22140/ |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El Confidencial}}&lt;/ref&gt; La pureza media de la sustancia ufiertada tamién s'amontó notablemente nel mesmu periodu.

Na década de 2010, reparar un aumentu nel tráficu d'heroína escontra Europa, nel marcu de lo que se señaló como una ufierta masiva» a nivel mundial. Sicasí, les estadístiques nun reflexen un aumentu significativu nel númberu de consumidores europeos;&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Ortega Dolz |nome1=Patricia |títulu=La heroína torna a España pola masiva ufierta mundial d'esta droga |url=http://politica.elpais.com/politica/2016/06/03/actualidad/1464975692_982464.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=5 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; situación bien distinta a la d'Estaos Xuníos, onde'l consumu d'heroína disparóse, sobremanera dende la crisis económica de 2007 y potenciáu pola gran ufierta disponible y los baxos precios.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; Según datos de 2012, el númberu de drogodependientes d'esta sustancia, 400.000 estauxunidenses esi añu, doblárase respectu al de 2002;&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=García |nome1=Carolina |títulu=El consumu d'heroína en EE UU creció un 80% ente 2007 y 2012 |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2014/02/04/actualidad/1391547232_689272.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=4 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt; y en 2014, el númberu de muertes por sobredosis d'heroína cuadruplicárase respectu al añu 2002.&lt;ref name=&quot;EP4&quot;/&gt; Sicasí, llueñe de detenese, l'ascensu n'Estaos Xuníos sigue a un ritmu alarmante, pos s'envalora (datos provisionales) qu'en 2016 morrieron 35.000 persones per consumu d'heroína (frente a les 8200 de 2013)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cdc.gov/vitalsigns/heroin/ |títulu=Today's Heroin Epidemic |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2016 |fecha=7 de xunetu de 2015, última revisión a fecha de consulta editorial=Centers for Disease Control and Prevention |idioma=inglés |autor1=Office of the Associate Direutor for Communications (OADC)}}&lt;/ref&gt; y unes 591.000 persones yeren dependientes.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=De Llanu |nome=Pablo |títulu=Heroína, la velea d'América |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2017/06/12/estaos_xuníos/1497295458_563632.html |fecha=13 de xunu de 2017 |fechaaccesu=14 de xunu de 2017|periódicu=El País |ubicación=Miami, Estaos Xuníos}}&lt;/ref&gt; L'eleváu númberu de sobredosis y l'alta mortalidá esplicar pol creciente usu d'otros opioides como adulterantes, cuantimás el [[fentanilo]].&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; En 2017 el presidente d'Estaos Xuníos [[Donald Trump]] declaró «emerxencia nacional» la epidemia de los opiáceos, que provoca más de cien muertos al día.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=De Llanu |nome=Pablo |títulu=Estaos Xuníos nes garres de la heroína |url=https://elpais.com/internacional/2017/08/26/estaos_xuníos/1503778994_700162.html |fecha=26 d'agostu de 2017 |fechaaccesu=27 d'agostu de 2017|periódicu=El País |ubicación=Miami, Estaos Xuníos}}&lt;/ref&gt;

== Propiedaes físiques y químiques ==
[[Ficheru:Heroin asian.jpg|thumb|Graos de pureza na heroína.]]
* Sustanza puro - polvu blanco y cristalín.
* Productu brutu - amargosu, de color gris- marrón de polvu en forma de pequeños cristales con un desagradable golor.&lt;ref name=&quot;domtest_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.domtest.ru/narko/opiat.php |títulu=http://www.domtest.ru/narko/opiat.php}}&lt;/ref&gt;

* Puntu de fusión: 170&amp;nbsp;°C.

* Solubilidá:
** n'agua: 0,058 g por 100 g (20&amp;nbsp;°C);
** n'éter dietílico: 1,4 g/100 g (20&amp;nbsp;°C);
** en etanol: 4 g por 100 g (20&amp;nbsp;°C).

Estos datos sobre solubilidá espresen la solubilidá de la heroína en forma de base llibre, y non na so forma de sal clorhídrico. Cuando la heroína ta en forma de sal (como la mayoría de los alcaloides) ye fácilmente soluble n'agua y otros solventes polares.

== Síntesis ==
Llograr por aciu un procesu d'[[acetilación]] de la [[morfina]]&lt;ref&gt; M. Rubtsov, AG Baychikov &quot;químicos sintéticos Preparaciones Farmacéutiques, Moscú, 1971, publicáu por&quot; Science &quot;. p. 234-235. Síntesis nalorfina&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Heroin.svg|thumb|300px|Procesu de acetilación de la morfina (1)]]
La materia primo pa usu industrial o de llaboratoriu mientres la síntesis de la heroína ye la morfina. La acetilación con [[anhídridu acético]] o [[Cloruru de etanoilo|cloruru d'acetilu]] producir mientres el calentamientu. Nun ye necesariu un escesu de cloruru d'acetilu, yá que nesti casu, la resultancia, cloruru d'hidróxenu, xunir a la parte básica de nitróxenu nucleu morfinanovogo, y parcialmente retiráu del amiestu de gas que mueve l'equilibriu casi por completu escontra la formación de derivaos diacetilados. El crudu de la acetilación se purifica por adición de carbón activo y peneráu pa ser darréu recristalizado en etanol.

El rendimientu de la reaición ye d'hasta del 95,5%.&lt;ref&gt;EA Babayan, Gajewski A., Bardin, Y. Aspeutos Llegales d'estupefacientes, sicotrópicos, sustances tóxiques y el so precursores bederre: Parte 3: El reglamentu y pública; Materiales, comentarios, entrugues y respuestes. - M: MCFR de 2003. - ISBN 5-7709-0243-4&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Heroin2.svg|thumb|300px|Procesu d'[[acetilación]] de la morfina (2)]]Los reactivos acetilantes tán incluyíos na llista de precursores d'estupefacientes y el tráficu en munchos países ta llindáu y controláu en conformidá cola llei y los trataos internacionales.&lt;ref&gt; Nesti casu, referir a l'afinidá química, un términu que s'aplica pa carauterizar la capacidá d'estes sustances a la interaición química ente ellos o pa carauterizar el grau d'estabilidá del compuestu resultante d'una espansión pal material orixinal [1]&lt;/ref&gt;
Amás pa la síntesis completa rique de la llimpieza fayadiza de los productos resultantes, la heroína, de cutiu ye sintetizada por persones que nun tienen l'equipu necesariu y utilicen ingredientes de dudosa calidá. Por casu, ente que la síntesis artesanal d'heroína puede ser llevada a cabu ensin morfina y opiu, la paya d'adormidera y similares, productos semi acabaos causen que la sustances adquiera un 50% extra de pesu.

Como resultancia del procesamientu d'estos materiales forma un compuestu masa resinoso marrón o negra con un baxu conteníu de diacetilmorfina y una gran cantidá d'impureces formaes mientres la reaición, con efeutos secundarios pocu predecibles.

== Mecanismu d'aición ==

La diacetilmorfina oral, una vegada que ta nel sistema circulatoriu, conviértese rápido nel fégadu en morfina. Sicasí, cuando s'inyecten heroína, que ye más lipofílica que la morfina, enfusa rápido nel celebru, y entós nesti convertir nun 6 monoacetilmorfina (6-MAM) y morfina.
El mecanismu d'aición de la heroína ye en gran parte determináu pol perfil de la morfina como típicu (estándar) nun opioide, teniendo una alta afinidá a los receptores opiáceos-μ2 μ1.

El diacetilmorfina en sí tien una afinidá relativamente baxa pa los receptores opiáceos μ. Sicasí, cuando s'alministra per vía intravenosa, en contraste cola hidromorfona y oksimorfina, el diacetilmorfina ye una versión más fuerte de la [[histamina]], que causa un pronunciáu sentíu más de «elevación», y en dellos casos tamién la sensación de picor.
Los receptores μ-opioide nos mamíferos tán disponibles nel celebru y el migollu espinal, según nel intestín. Nel celebru concentrar na materia gris del celebru, nel bulbu olfatorio y delles capes de la corteza del encéfalu, según en dellos nucleos de les neurones y na amígdala. El receptores representen un mecanismu metabotrópico GPCR - el receptores acomuñaos a proteínes G, que de normal activen les endorfines. Les endorfines son parte del sistema d'analxésicos diseñáu pa controlar el nivel de dolor. Los metabolitos de la heroína xunir a los receptores opioides. Pueden causar cambeos na excitabilidad de les neurones, aguiyando la lliberación presináptica d'acedu gamma-aminobutírico (GABA). Anque'l GABA ye un neurotransmisor inhibidor, l'efeutu final depende del sistema nerviosu y l'estáu de la neurona postsináptica. Amás, nel casu de los receptores opioides μ-, depende específicamente del agonista.
Tolos opiáceos, incluyendo la heroína, tienen una cierta semeyanza estructural coles endorfines endóxenes (producíes pol cuerpu). La estructura molecular de los opiáceos interactúa precisamente col receptor deseyáu. Les endorfines, dependiendo del tipu, funcionen nun grupu específicu de receptores, y los opiáceos, toos de manera simultánea, de manera bien similar coles endorfines pa llograr el mesmu efeutu.&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.it-med.ru/library/m/mehanizm.htm |títulu=Механизмы действия наркотических анальгетиков |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.it-med.ru}}&lt;/ref&gt;

La popularidá ente los adictos a les drogues,&lt;ref name=&quot;Pyatnitskaya_1&quot;/&gt; en comparanza con otros opiáceos, deber a que la heroína demostró tener efeutos más pronunciaos que'l d'otros estupefacientes y que los efeutos de la morfina. Esto debe a que l'impautu de los metabolitos de la morfina n'el receptores opioides μ produz una sensación d'euforia acompañada de analgesia y aición anti-inflamatoria, asina tamién una supresión de l'ansiedá. La morfina tamién se xune a los receptores δ-y y los κ. Esiste dalguna evidencia de que'l 6-MAM acomuñar con un subtipo de receptor opioide μ, que se xune un metabolito de la morfina, morfina-glucurónido 6β. La contribución d'esti receptores nos efeutos farmacolóxicos xenerales de la heroína sigue siendo desconocíu hasta'l momentu.
L'alministración crónica de opiáceos aumenta'l númberu de receptores opioides nel celebru, este ye'l principal mecanismu pa l'adicción y la dependencia a la heroína. Otros mecanismos de l'adicción puede aumentar pola producción de [[Acedu glutámico|glutamato]] (escitación d'un mediador) y la tresmisión glutamatérgica nel celebru, amenorgando la producción d'endorfines, y la regulación de l'actividá de los receptores opioides. Nesti casu, la interrupción de la droga causa una serie de doliosos síntomes (síndrome d'astinencia) carauterizaos por dolor, ansiedá, calambres musculares, velea, etc. Dependiendo de la duración del consumu de la droga y d'otros factores esti produzse dientro d'ente 4 y 24 hores dempués de la última dosis de diacetilmorfina.

== Efeutos ==
* [[Somnolencia]]
* [[Apatía]]
* Amenorgamientu de l'actividá física *
[[Miosis]]
* Amenorgamientu de la tensión arterial
* Amenorgamientu respiratoriu *
Estomagaes y vultures (estos dos últimos efeutos danse sobremanera les primeres vegaes que se consume)
* Astinencia

== Efeutos clínicos de la heroína ==

Los efeutos reparaos cuando se toma heroína, pueden estremase en dos grupos - a nivel central y a nivel periféricu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.golkom.ru/kme/01/1-70-1-2.html |títulu=Анальгетические средства - Краткая медицинская энциклопедия - Библиотека Природы |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.golkom.ru}}&lt;/ref&gt;

=== Sistema nerviosu central ===
[[Ficheru:Long-term effects of heroin.png|miniaturadeimagen|Diagrama colos efeutos al llargu plazu del consumu d'heroína, incluyendo los más comunes consecuencia de l'alministración o fabricación illegal de la sustancia (''n'inglés'').]]Analgesia;
Inhibición del centru respiratoriu;
Inhibición del centru de la vultura;
Depresión del centru de la tos;
Amenorgamientu del tamañu de la neñina al traviés de los nervios craniales (miosis);
sedación, sentimientu de paz, euforia, posible apaición d'allucinaciones prestoses o terroríficas;
Inhibición de l'actividá secretora del tracto gastrointestinal;
Estimulación de la lliberación de la hormona antidiurética y un amenorgamientu na micción;
Amenorgamientu de la temperatura corporal.
L'efeutu de la diacetilmorfina nel SNC acompañar d'un efeutu sedante, amenorgamientu del nivel de conciencia, sensación de calor, somnolencia y euforia. Los efeutos sedantes ya hipnóticos del diacetilmorfina vuélvense más pronunciaos que la de los agonistas μ meperedina ([[petidina]]), la morfina, la [[metadona]], la [[codeína]] y el [[fentanilo]]. Esti efeutu ye causáu pola presencia de grupos acetil, lo que facilita l'espardimientu al celebru. En dellos casos, la sedación puede ser acompañada per picos d'escitación de curtiu plazu y hiperactividad.
El diacetilmorfina ye un potente analxésicu, l'efeutu realizáu ye por cuenta de la depresión direuta de los [[metabolitos]] activos espinarales.
Cabo señalar que'l diacetilmorfina aumenta los efeutos si ye aplicáu de forma concomitante con hipnóticos, sedantes, fármacos p'anestesia xeneral, ansiolíticos, o [[alcohol]].&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;/&gt;

=== Sistema nerviosu periféricu ===
Posible desenvolvimientu d'estomagaes y vultures con dosis relativamente pequeñes, con un aumentu del consumu calteniendo la mesma dosis les estomagaes y vultures sumen. Fenómenos similares asoceden por cuenta de la irritación de los intestinos y el sistema de quimiorreceptores de vértigu qu'asoceden mientres la sedación.

Álzase'l funcionamientu de los esfínteres - esfínter urinariu, del [[esfínter de Oddi]] y Lyutkensa, esternu y esfínter internu y el rectu.

Aumenta'l funcionamientu de los músculos llisos. Aumenta la reactividá de los bronquios, como l'asma, pudiendo producise broncu-tiemblos. Puede asoceder un tiemblu ureteral, lo que lleva a la dificultá na micción volviéndose esta doliosa.

Dende'l sistema nerviosu central y periféricu asoceden aiciones llonxitudinales que suprimen la [[peristalsis]] del intestín, y el peristaltismo tresversal polo xeneralmente aumenta, aumenta'l funcionamientu de los distintos segmentos del tracto gastrointestinal, principalmente'l taburdiu gástricu, la secreciones basales se inhiben. Al menguar el pasu del conteníu intestinal produzse un aumentu na absorción d'agua nel intestín, un aumentu de la mafa y la densidá de les fieces y promueve el desenvolvimientu del estriñimientu.

Amenórgase l'actividá secretora, que puede conducir al secañu de la boca, los güeyos, la ñariz y el gargüelu, y a dispépticos trestornos, visión borrosa, tinnitus, y reaiciones alérxiques.

Produzse una disminucíon significativa de la temperatura corporal.

La heroína tien un efeutu pronunciáu sobre'l sistema nerviosu periféricu, l'alministración crónica conduz a munchos trestornos autonómicos - desenvuelvi bradicardia, amenorgamientu de la peristalsis del intestín, aumenta'l tonu de los esfínteres, amenorgamientu de l'actividá secretora.&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;/&gt;

==== Entueyos ====
Unu de los factores principales que lleven a una variedá d'entueyos graves, ye l'efeutu narcóticu de la heroína. Los entueyos surden cuando se toma la heroína como una droga que puede estremase en delles tomes diaries causando alteraciones fisiolóxiques pola aición del diacetilmorfina nel cuerpu humanu y por cuenta de les impureces del productu. Pa los individuos con adicción a esta droga la más común y peligrosu entueyu ye una [[sobredosis]]. Según dellos informes, el 50-60% de los consumidores de opiáceos siquier una vegada sufrieron una sobredosis. Tamién puede desenvolvese [[psicosis]] y estaos epilépticos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lvrach.ru/2006/05/4533918/ |títulu=Ургентные состояния при опийной наркомании |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;
Amás, al tomar la heroína, hai consecuencies al llargu plazu que se manifiesten nuna variedá de trestornos de la microcirculación, enfermedá nel fégadu, y nos componentes qu'actúen mientres la depresión del sistema nerviosu central.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |títulu=Виды опиатов |fecha=2 d'ochobre de 2010 |idioma=rusu |sitiuweb=Archiváu n'Internet Archive |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081002081342/http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |fechaarchivu=2 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt;
Amás de los efeutos tóxicos direutos d'heroína nel cuerpu, el so consumu puede afectar seriamente la salú por cuenta de una variedá d'impureces conteníes nel productu, por cuenta de la falta d'axentes de llimpieza o productos intencionalmente agregos de reventa pa llograr mayores beneficios por aciu amiestos con un amenorgamientu de la so cantidá de narcóticos p'asina llograr más beneficios na venta. Tamién el mesmu diacetilmorfina y les impureces conteníes na alministración de la droga pueden desenvolver una reaición alérxica marcada por [[angioedema]] y [[anafilaxia]], anque estos efeutos secundarios nun asoceden con demasiada frecuencia, pero podría representar un grave peligru pa la vida del usuariu nel casu de producise.

Cuando les inyeiciones intravenoses son de cutiu desenvueltes xenérase [[flebitis]], y la [[endocarditis]] con afectación de la válvula tricúspide del corazón. Si usa xeringues o contenedores pa solución o pa l'alministración intravenosa, cuérrese'l riesgu de desenvolver diverses infeiciones ([[Infecciones de tresmisión sexual|ETS]]) como'l [[VIH]] o la [[hepatitis]].

== Aplicaciones ==
[[Ficheru:Diamorphine ampoules.JPG|thumb|283x283px|right|Angüeñes de diamorfina pa usu, principalmente, hospitalariu.]]

El primer usu d'heroína foi de naturaleza puramente médica. Adulces, por cuenta de la revalorización de les prestaciones profesionales y l'evaluación de rellacionar riesgu-beneficio producióse la eliminación gradual del usu xeneralizáu de la heroína como melecina. Coles mesmes, aumentó'l creciente usu de melecines que contienen heroína como principiu activu.

Dende [[1971]] l'usu de la heroína en tol mundu ta dexáu solo en pequeñes cantidaes y n'estudios científicos controlaos puramente. Por eso, la producción d'heroína ta destinada práuticamente na so totalidá a la venta illegal y el narcotráficu.&lt;ref name=&quot;sostav_1&quot;/&gt;
=== En resume orgánica ===
La diacetilmorfina podría ser utilizada como productu entemediu na síntesis de derivaos de la morfina, tales como'l [[nalorfin]].

=== Usu médicu modernu ===
A pesar de que la heroína ye una droga d'abusu conocida, dellos investigadores (médicos y farmacéuticos) tán considerando la posibilidá de sustituyir la morfina por heroína. Recién estudios clínicos suxuren que pue ser menos peligrosu que'l tradicional clorhidrato de morfina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://opioids.com/heroin/versusmorphine.html |títulu=Heroin versus morphine |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=opioids.com}}&lt;/ref&gt;
Nel [[Reinu Xuníu]] la heroína purificada denominada diamorfina utilízase como un potente analxésicu pa la práutica de los cuidos paliativos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.patient.co.uk/showdoc/30002410/ |títulu=Diamorphine. Medical Heroin for sever pain management {{!}} Patient |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |idioma=en-GB |sitiuweb=Patient}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Esmorniar_1&quot;&gt;Esmorniar P. Davis, Paul esllumamientu, Janet Hardy. diamorfina (Inglés). opioides nel dolor del cáncer, [[Oxford University Press]], 2005, ISBN 0-19-852943-0, 9780198529439.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://content.karger.com/ProdukteDB/produkte.asp?doi=10.1159/000083036 |títulu=The Unique Role of Diamorphine in British Medical Practice: A Survey of Xeneral Practitioners and Hospital Doctors|apellíos=Gossop |nome=Michael|apellíos2=Keaney |nome2=Francis |publicación=European Addiction Research |volume=11 |númberu=2 |páxines=76-82 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |doi=10.1159/000083036|apellíos3=Sharma |nome3=Pankaj|apellíos4=Jackson |nome4=Mark}}&lt;/ref&gt;
N'otros países prefier l'usu de la morfina.&lt;ref name=&quot;Esmorniar_1&quot;/&gt; Anguaño reparar un enclín a migrar a la morfina tamién nel [[Reinu Xuníu]], sobremanera dempués de los problemes pola escasez nel suministru de diamorfina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ukhra.org/statements/diamorphine_shortage_uk.html |títulu=http://www.ukhra.org/statements/diamorphine_shortage_uk.html}}&lt;/ref&gt;
Anguaño, n'[[Alemaña]] y [[Suiza]] mientres la terapia de sustitución considérase la posibilidá de sustituyir la metadona químicamente por heroína pura.&lt;ref name=&quot;narkotiki_1&quot;/&gt; Nesti sentíu, en delles ciudaes alemanes tán llevándose a cabo estudio dende aprosimao l'añu [[2005]], el denomináu &quot;proyeutu de la heroína&quot; (''él. Heroinprojekt'' o ''él. Heroinstudie''). Estos estudios intenten evaluar los beneficios de la heroína calidable pa un paciente esternu so la supervisión d'un médicu con fines d'investigación p'asina determinar la posibilidá del tratamientu de l'adicción a los opioides col usu de terapia de sustitución a base d'heroína pura.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://health-ua.com/news/1581/ |títulu=http://health-ua.com/news/1581/ |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110711154701/http://health-ua.com/news/1581/ |fechaarchivu=11 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;

=== La heroína como droga d'abusu ===
Conocer a la heroína como una droga que puede clasificase dientro de les [[drogues]] dures, caracterizándose por producir una alta tasa de [[Drogodependencia|dependencia]] (adicción psicolóxica y física); amás produz un fuerte [[síndrome d'astinencia]], xenerando un problema sanitariu grave qu'enzanca'l tratamientu en casu d'adicción, ye por eso que s'utilicen drogues sustitutives, pa evitar los síntomes de l'astinencia a la droga. Sicasí, el tratamientu de la heroína entá con métodos sustitutivos pue ser bien complicáu por cuenta de la fuerte dependencia psicolóxica que xenera.&lt;ref&gt;Dependencia de opiáceos (capítulu d'un llibru d'avisiegu de RI Psiquiatría:. - M. 1998. - Práutica de 485 seg.)&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la so solubilidá en disolventes orgánicos y agua, la heroína puede enfusar al traviés de les membranes mucoses del cuerpu. Puede ser inyectada nel cuerpu de delles maneres: al traviés de la mucosa nasofaríngea, l'estómagu, l'intestín, el rectu, la natura, o tamién puede fumase, esneldase ya inxerise per vía oral. Dende l'empiezu del [[sieglu XX]] hasta l'actualidá, el métodu más común d'usala yera per vía intravenosa o inyectada,&lt;ref name=&quot;domtest_1&quot;/&gt; yá que dichu consumu dexa un efeutu rápidu ya intensu. Amás, al precisase cantidaes bien baxes el consumu per vía intravenosa, suel convertise nun métodu económicu por aciu el que los heroinómanos pueden amenorgar la dosis y el costo de manera significativa. Pa l'alministración al traviés de les membranes mucoses ríquese un especial refináu de la heroína, que ye caru y rique de más materiales.&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://addictions.ru/info4.php?dir=1&amp;pid=0&amp;rid=46&amp;PHPSESSID=0921da6fc82y7b4a67c73415c1c0b3a2 |títulu=addictions.ru&amp;nbsp;-&amp;nbsp;This website is for sale!&amp;nbsp;-&amp;nbsp;addictions Resources and Information. |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=addictions.ru}}&lt;/ref&gt;[[Ficheru:Rational scale to assess the harm of drugs (mean physical harm and mean dependence)-es.svg|thumb|La heroína ye la droga que presenta, con diferencies, mayores efeutos negativos (na imaxe: dañu físicu y dependencia) ente les 20 drogues d'abusu más avezaos.|231x231px]]Los suxetos que presenten adicción a la heroína utilicen distintos métodos p'alministración de la sustancia, ente ellos:
* Sollingual - mazcada, eslleir con otros componentes la sustancia.
* Esneldaos - inhalación direuta de la sustancia.
* Fumadores - puede ser entemecida con cualquier rellenu, como'l tabacu, o fumada en [[papel aluminiu]].
* Oral - una sustancia na so forma pura o una solución aguacienta de 30-40% d'alcohol. Puede ser utilizáu por cualesquier otru disolvente non tóxicu. Cabo señalar que'l etanol, en dellos casos puede amenorgar la gravedá de los efeutos de la heroína nel 2-3%.&lt;ref&gt;Pyatnitskaya I. Xeneral y de drogues privada y l'abusu del alcohol. Guía pa los médicos. - Moscú: Meditsina de 2008. - S. 207. - 640. - ISBN 5-225-03329-6&lt;/ref&gt;
* Cutanea - créase una incisión superficial na piel, que s'estrega a xeitu. Con esti métodu, son carauterístiques los repulgos queloides.
* Rectal o vaxinal - alministración xunto a supositorios.
* Intravenosa - Inyeición; la dosis de la droga eslleir n'agua y fiérvese pa la esterilización y una disolución meyor. La heroína suel ser introducida nes venes superficiales de les estremidaes, pero pueden introducise en cualesquier de les venes, como n'los consumidores de drogues que suelen tener grandes daños a les venes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://psy.rin.ru/cgi-bin/article.pl?id=513 |títulu=Героин - Наркомания и алкоголизм |sitiuweb=psy.rin.ru}}&lt;/ref&gt;
La dosis media pura va de 5 a 10 miligramos de diacetilmorfina (heroína). Si una persona utilizó los opiáceos mientres enforma tiempu, la dosis riquida de drogues puede aumentar hasta 4,2 vegaes o hasta ente 20 y 40 miligramos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.domtest.ru/inf.php?id=25 |títulu=http://www.domtest.ru/inf.php?id=25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://netnarkote.ru/ PDF&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.galactic.org.ua/Prostranstv/pr_narko-2.htm |títulu=Наркология,экспериментальные данные,передозировки,экстракт,опиоиды,морфиноподобные,фармакология,морфин,метадон,героин,фентанил,промедол,NIDA |autor=V.M. Bulaev |idioma=rusu |sitiuweb=www.galactic.org.ua |editorial=Institutu d'Investigación d'Adicciones del Ministeriu de Salú de la Federación de Rusia}}&lt;/ref&gt; En teoría, la dosis pa l'alministración crónica puede aumentar indefinidamente hasta l'escurrimientu de muerte por enfermedá o por entueyos concomitantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://piratski.ru/opiaty-geroin-kodein-fentanil-narkoticheskie-vechestva.html |títulu=http://piratski.ru/opiaty-geroin-kodein-fentanil-narkoticheskie-vechestva.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.xumuk.ru/spravochnik/49.html |títulu=http://www.xumuk.ru/spravochnik/49.html}}&lt;/ref&gt;

== Formes d'adulteración ==

Como tolos opiáceos de venta ilícita, la heroína puede adulterase con [[quinina]], [[lactosa]], [[azucre]], [[bórax]] y otros fármacos depresores del sistema nerviosu central, tales como los [[barbitúricos]] y sedantes o contaminase con [[bacteries]], [[virus]], [[fungos]] o partícules. Reportáronse dellos casos de sustitución total d'heroína por [[pentazocina]]. La droga llamada [[Speedball (droga)|''Speedball'']] nun ye más que [[cocaína]] entemecida con heroína.

Una y bones los consumidores d'heroína nun saben la fuercia real de la droga o'l so verdaderu conteníu, tán en riesgu de sufrir un [[envelenamientu]] por adulteración o una [[sobredosis]], fechos que pueden causar un altu riesgu de muerte; nel casu de la sobredosis utiliza la [[naloxona]] como antagonista de la heroína pa salvar al suxetu.

== Síndrome d'astinencia ==

El [[síndrome d'astinencia]] de la heroína, conocíu comúnmente como [[Síndrome d'astinencia|''monu'']], ye unu de los más fuertes ente les [[Droga|drogues d'abusu]].

Alcuéntrase tantu a nivel [[físicu]] como [[psicolóxicu]], y neurolóxicu siendo'l primeru'l que provoca'l cuadru más ''espaxaráu''.

Suel empezar con moqueo, lagrimeo, rinorrea, calambres y dolores musculares, síntomes similares a una [[gripe]], acompañáu d'una fuerte [[ansiedá]], siguíu de foria y vultures. El cuadru va apinándose según pasen les hores y puede acompañase de convulsiones y allucinaciones.

Suel unviar a nivel físicu ente'l 4º y el 5º día. A nivel psicolóxicu estiéndese muncho más nel tiempu dependiendo del individuu.

== Usos terapéuticos ==

A partir de la so apaición, la heroína utilizóse principalmente pa tratar la [[tuberculosis]] pola so capacidá pa suprimir el reflexu de la [[tos]]. Llueu se vio que'l so efeutu anestésicu nun yera mayor que'l de la [[morfina]], pero yera más activa, polo que podía utilizase en dosis menores llogrando'l mesmu efeutu coles consiguientes ventayes a nivel d'acumuladura nos texíos. Sicasí, daqué más estremar de la morfina: ciertos efeutos estimulantes y non solu analxésicos, polo que mientres enforma tiempu encamentóse como cura pal vezu producíu pola morfina.
Anguaño'l clorhidrato d'heroína utilízase bien pocu, yá solo como [[antitusígeno]] en casos severos.
Amás l'efeutu de la heroína ye más potente que'l de la morfina, pero menos duraderu.

== Ver tamién ==
* [[Morfina]]
* [[Opioides]]
* [[Opiáceo]]
* [[Opiu]]
* [[Láudano]]
* [[Chinu (heroína)]]
* [[Cheese (droga recreativa)]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Heroin}}
* [http://www.drogasycerebro.com/ Drogues y celebru -varios idiomes-] Páxina con información sobre l'efeutu de les drogues. Promovida pol Institutu Jellinek[http://www.jellinek.nl/] de [[Países Baxos]] -versión n'español del I.Y.A-.
* [http://motivacion.about.com/od/adiccion/a/La-Adiccion-A-Los-Opiaceos-Heroina-Y-Morfina.htm L'adicción a los opiáceos: heroína y morfina]
* [https://web.archive.org/web/20081002035455/http://www.ieanet.com/ I.Y.A. -Institutu pal Estudiu de les Adicciones-] L'I.Y.A. ye una [[ONG]] -España-
* [http://www.pnsd.msc.es// &quot;pnsd&quot; Plan Nacional sobre drogues] [[Ministeriu de Sanidá y Consumu]] - [[España]]
* [https://web.archive.org/web/20121211211227/http://www.fad.es/Home F.A.D. Fundación d'ayuda contra la Drogadicción]. Ye una [[Fundación (derechu)|Fundación]] privada -España-
* [http://www.nida.nih.gov/ResearchReports/Heroina/Heroina.html NIDA]: Artículu primeramente tomáu de la Serie de Reportes d'Investigación, publicaos baxu [[dominiu públicu]].
* [http://www.mind-surf.net/drogues/heroina.htm Les drogues talo como] Interesante páxina con datos oxetivos y bien fundaos sobre esta sustancia y munches otres.
* Documental de [[National Geographic]] sobre la heroína: (5 partes)
** {{YouTube|MuJLmbv88K8|1ª parte}}
** {{YouTube|Rs7qpKoZneg|2ª parte}}
** {{YouTube|LVD-sWb2tR8|3ª parte}}
** {{YouTube|GS41zgpeNfg|4ª parte}}
** {{YouTube|z0YYXBcPOD8|5º parte}}


{{Tradubot|Heroína}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Depresores]]
[[Categoría:Drogues]]
[[Categoría:Opioides]]
[[Categoría:Inventos del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Ciencia y teunoloxía del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Ciencia de 1878]]
[[Categoría:Reinu Xuníu en 1878]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]</text>
      <sha1>o5axlmiu9vgxlsuk30nw5p88yx95y1k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703258</id>
      <parentid>3703153</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:13:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70785" xml:space="preserve">{{otros usos|Heroína (dixebra)|otres definiciones}}
{{Ficha de melecina |
nome_medicamento = Heroína |
Nome_IUPAC = Diacetato de (5α,6α)-7,8-didehidro-4,5-epoxi-&lt;br /&gt;17-metilmorfinan-3,6-diol
| Imaxe = Heroin - Heroine.svg
| Anchu = 220px
| Imaxe2 = Heroin-3D-balls.png
| Anchu2 = 220px

&lt;!--Identificadores--&gt;
| Númberu_CAS = 561-27-3
| Suplementu_CAS =
| Prefixu_ATC = N02
| Sufixu_ATC = AA09
| Suplementu_ATC= 
| PubChem = 5462328
| DrugBank = DB01452
| ChemSpiderID = 
| UNII =
| KEGG =
| ChEBI =

&lt;!--Datos químicos--&gt;
| Fórmula_química = 
| C=21 | H=23 | N=1 | O=5
| Pesu_molecular = 369,41
| StdInChI =
| StdInChI_comment =
| StdInChIKey =
| Sinónimo = 
| Densidad = 
| Punto_fusión = 
| Puntu_ebullición = 

&lt;!--Farmacocinética--&gt;
| Biodisponibilidad = &lt;35% (oral), 44-61% (esneldada)&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1742-7843.2006.pto_233.x/abstract |títulu=Pharmacokinetics and Pharmacodynamics of High Doses of Pharmaceutically Prepared Heroin, by Intravenous or by Inhalation Route in Opioid-Dependent Patients|apellíos=Rook |nome=Elisabeth J.|apellíos2=Van Ree |nome2=Jan M. |fecha=2006 |publicación=Basic &amp; Clinical Pharmacology &amp; Toxicology |volume=98 |númberu=1 |páxines=86-96 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |idioma=en|issn=1742-7843 |doi=10.1111/j.1742-7843.2006.pto_233.x|apellíos3=Van den Brink |nome3=Wim|apellíos4=Hillebrand |nome4=Michel J. X.|apellíos5=Huitema |nome5=Alwin D. R.|apellíos6=Hendriks |nome6=Vincent M.|apellíos7=Beijnen |nome7=Jos H.}}&lt;/ref&gt;
| Unión_proteica = 0% ([[morfina]] metabolito 35%)
| Metabolismu = [[hepáticu]]
| Vida_media_eliminación = 2-3 hores
| Excreción = 90% [[renal]], restu [[biliar]]

&lt;!--Datos clínicos--&gt;
| nome_comercial =
| Llicencia_UE = &lt;!-- EMEA rique nome de marca --&gt;
| Llicencia_EEXX = &lt;!-- FDA puede usar nome xenéricu --&gt;
| Embaranzu_AU = &lt;!-- A / B1 / B2 / B3 / C / D / X --&gt;
| Embaranzu_US = &lt;!-- A / B / C / D / X --&gt;
| Categoría embarazo = Ensin clasificar. Dellos estudios detectaron riesgos de [[hepatitis]], [[malnutrición]] y otros efeutos.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |títulu= Heroin and Pregnancy | pmc = 1272838 | authors=Several |fecha=06-1981 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
| Llegal_AU = S9
| Llegal_CA = Llista I |
Llegal_MX = Grupu I |
Llegal_UK = Class A |
Llegal_US = Llista I |
Estáu_llegal = 
| Riesgo_dependencia = Alto |
Víes_administración = Oral, intranasal, inhalatoria, transmucosal, intravenosa, rectal, intramuscular
}}
La '''heroína''', '''diacetilmorfina''' o '''diamorfina''' nel so [[Denominación Común Internacional]], ye un [[opioide]] con propiedaes [[Analxésicos opiáceos|analxésiques]] que tamién s'utiliza de forma menos común como supresor de la [[tos]] y [[antidiarreico]]. Polos sos efeutos eufóricos, la heroína utilízase como [[droga recreativa]] semisintética. Derivada de la [[morfina]] y aniciada a partir de l'[[Papaver somniferum|adormidera]], planta de la que s'estrayi'l [[opiu]], la so alministración frecuente y regular ta acomuñada a la tolerancia y a una fuerte [[Adicción a drogar|dependencia física]]. En dellos países emplegar en terapies n'usuarios crónicos como sustitutu d'[[opiáceos]] en combinación con llabores d'asistencia y asesoramientu al paciente.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1465-3362.2010.00266.x/abstract |títulu=Heroin maintenance treatment: From escurre to research to practice|apellíos=Uchtenhagen |nome=Ambros A. |fecha=1 de marzu de 2011 |publicación=Drug and Alcohol Review |volume=30 |númberu=2 |páxines=130-137 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |idioma=en|issn=1465-3362 |doi=10.1111/j.1465-3362.2010.00266.x}}&lt;/ref&gt;

Alministrada per vía intravenosa por aciu inyeición, la heroína puede ser ente dos y cuatro veces más potente que la morfina y ye más rápida n'empezar los sos efeutos.&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.nrcresearchpress.com/doi/abs/10.1139/y86-001 |títulu=The therapeutic use of heroin: a review of the pharmacological literature|apellíos=Sawynok |nome=Jana |fecha=1986 |publicación=Canadian Journal of Physiology and Pharmacology |volume=64 |númberu=1 |páxines=1-6 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016|issn=0008-4212 |doi=10.1139/y86-001}}&lt;/ref&gt; La heroína ilícita suel presentase nun polvu blanco mate al que s'añedir diversos [[adulterante]]s.&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Buddy |nome1=T. |títulu=Basic Facts About Heroin |url=https://www.verywell.com/basic-facts-about-heroin-67378 |editorial=VeryWell |idioma=inglés |fecha=24 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Una fraición importante de los consumidores de opioides, más de trenta millones de persones al añu en tol mundu según la [[ONX]] (2014),&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=World Drug Report 2016 |url=http://www.unodc.org/doc/wdr2016/WORLD_DRUG_REPORT_2016_web.pdf |editorial=United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) |idioma=inglés |fecha=mayu de 2016 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |allugamientu=Nueva York, Estaos Xuníos}}&lt;/ref&gt; peracaben heroína, que ta rellacionada con un efeutu narcóticu pronunciáu, clasifícase dientro de les drogues depresoras del [[sistema nerviosu central]] y caracterízase por producir una dependencia psicolóxica y física intensa a un ritmu bien aceleráu, siendo considerada una de les drogues más adictives y dañibles.&lt;ref name=&quot;Pyatnitskaya_1&quot;&gt;Pyatnitskaya I. Llibru Xeneral de drogues y l'abusu del alcohol. Guía pa los médicos. - Moscú: Meditsina de 2008. - S. 200-204. - 640. - ISBN 5-225-03329-6&lt;/ref&gt;

La heroína foi sintetizada per primer vegada por [[Charles Romley Alder Wright]] a finales del sieglu XIX, que consiguió aisllala gracies a l'[[acetilación]] del clorhidrato de morfina, un productu llográu de l'adormidera. «Heroína» foi'l nome comercial que la empresa [[Bayer]] punxo a la nueva sustancia, que la llanzó al mercáu como sustituta de la morfina, creyéndola menos adictiva. A nivel internacional, la heroína ta controlada poles Llistes I ya IV de la [[Convención Única sobre Estupefacientes]] y polo xeneral ye illegal la so fabricación, posesión y venta ensin llicencia.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=List of Narcotic Drugs under International Control |url=http://www.incb.org/pdf/y/list/46thedition.pdf |editorial=International Narcotics Control Board |idioma=inglés |fecha=avientu de 2004 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120510002957/http://www.incb.org/pdf/y/list/46thedition.pdf |fechaarchivu=10 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Producida sobremanera n'[[Afganistán]] y [[Birmania]], ta íntimamente xunida al [[Tráficu de drogues|tráfico internacional de drogues]] y foi responsable d'epidemies severes en dellos países d'[[Occidente]] mientres el sieglu XX. Afganistán produció'l 95&amp;nbsp;% del opiu del mundu en 2012,&lt;ref name=&quot;AF&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Afghanistan's Unending Addiction |url=http://www.nytimes.com/2014/10/27/opinion/afghanistans-unending-addiction.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |obra=Editorial |editorial=The New York Times |fecha=26 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; y el 66 % en 2015,&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://www.unodc.org/doc/wdr2016/WORLD_DRUG_REPORT_2016_web.pdf |títulu=Statistical tables |fecha=2016 |publicación=World Drug Report |editorial=ONX |páxines=12, 18, 32 |fechaaccesu=14 de xunu de 2017 |ubicación=Viena, Austria |idioma=inglés |isbn=978-92-1-057862-2}}&lt;/ref&gt; calteniéndose como'l principal productor mundial d'opiu nes últimes dos décades. Rexistróse un aumentu significativu de la ufierta y la demanda a nivel mundial nos últimos años;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Ayuso |nome=Miguel |títulu=Vuelve la heroína: el so consumu creció un 74% nos postreros 20 años |url=http://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2013-08-29/vuelve-la-heroina-el so-consumu-creció--un-74-en-los-ultimos-20-anos_22140/ |fecha=29 d'agostu de 2013 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2016|periódicu=El Confidencial}}&lt;/ref&gt; en países como [[Estaos Xuníos]] el consumu d'heroína multiplicóse na segunda década del sieglu XXI hasta convertise nuna verdadera epidemia.&lt;ref name=&quot;EP4&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bassets |nome1=Marc |títulu=Una nueva epidemia d'heroína solmena Estaos Xuníos |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2015/12/27/actualidad/1451251704_170861.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=28 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bassets |nome1=Marc |títulu=La heroína cute a los blancos d'Estaos Xuníos |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2016/04/28/estaos_xuníos/1461795411_137643.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=30 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Etimoloxía ==

En [[1895]], la compañía farmacéutica alemana Bayer comercializaba diacetilmorfina como unu más de los sos productos so receta médica col nome comercial d'heroína.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=heroin |títulu=Online Etymology Dictionary |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.etymonline.com}}&lt;/ref&gt; El nome foi rexistráu en xunu de [[1896]] y deriva del alemán la pallabra ''heroisch'' (que quier dicir, heroica), por cuenta del so efeutos heroicos» (efeutos beneficiosos, y d'aliviu de la tos) y el sufixu melecinal ''-in'' (-ina) (como en ''koffein'' / [[cafeína]]), colo que se creó al empar la connotación bien vendible de la ''Femme Héroïne'' (Alemaña nesa dómina yera bien [[francófila]]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Desenvolvióse principalmente como un sustitutu de la morfina, supresor de la tos «que nun crea adicción nin otros efeutos secundarios». La morfina nesi momentu yera una droga recreativa popular, y Bayer deseyaba atopar una similar, pero que nun creara tanta adicción. Sicasí, en contra de como lo presentaba la publicidá de Bayer: «sustitutu non adictivu de la morfina» La heroína llueu xeneraría una de les mayores tases de dependencia ente los sos usuarios, superando a la morfina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.drugrehabtreatment.com/ |títulu=Drug Rehab Treatment – Addiction Treatment Blogue |fechaaccesu=22 de setiembre de 2016 |fecha=26 de xunetu de 2016 |idioma=inglés |sitiuweb=Internet Archive (archiváu) |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160726100932/http://www.drugrehabtreatment.com/ |fechaarchivu=26 de xunetu de 2016 }}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
[[Ficheru:Bayer Heroin bottle.jpg|thumb|170px|Botella d'heroína comercializada por Bayer.]]
[[Ficheru:Bayer spanish heroin advertisement 1912a.jpg|thumb|170px|Anunciu d'heroína]]
En [[1874]], [[Charles Romley Alder Wright]] aislló un opiáceo nuevu gracies a l'[[acetilación]] del [[clorhidrato de morfina]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.uv.mx/rm/num_anteriores/revmedica_vol2_num2/articulos/aspirina.html |títulu=http://www.uv.mx/rm/num_anteriores/revmedica_vol2_num2/articulos/aspirina.html}}&lt;/ref&gt; colo cual llogró diacetilmorfina. L'inventu de Wright nun se popularizó darréu y la diamorfina nun empezaría a ser conocida hasta 23 años dempués, cuando foi re-sintetizada de forma independiente por otru químicu, [[Felix Hoffmann]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Felix Hoffmann |url=https://www.chemheritage.org/historical-profile/felix-hoffmann |editorial=Chemical Heritage Foundation |idioma=inglés |fecha=2015 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Hoffmann trabayaba pa la compañía farmacéutica Bayer en Elberfeld (Alemaña) y el so supervisor, Heinrich Dreser, encamentar a qu'acetilara morfina pa producir [[codeína]], un constituyente de l'adormidera y farmacológicamente similar a la morfina, pero muncho menos potente y adictiva. Sicasí, l'esperimentu produció una morfina acetilada ente un 50% y un 100% más potente que la morfina. Anque'l investigadores de Bayer nun fueron los primeres en producir heroína, si fueron pioneros na so fabricación industrial y comercialización,&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Edwards |nome1=Jin |títulu=Yes, Bayer Promoted Heroin for Children -- Here Are The Ads That Prove It |url=http://www.businessinsider.com/yes-bayer-promoted-heroin-for-children-here-are-the-ads-that-prove-it-2011-11 |editorial=Business Insider |idioma=inglés |fecha=17 de payares de 2011 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; qu'empezó en 1898 sol nome de «heroína», pocos díes dempués de sacar a la venta l'[[aspirina]]. Créese que'l nome d'heroína derivar de la pallabra heroica».&lt;ref name=&quot;sostav_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.sostav.ru/articles/2002/06/14/med140602/ |títulu=Немецкий Феникс - Sostav.ru: Статьи о рекламе, маркетинге, PR |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.sostav.ru}}&lt;/ref&gt;

El fármacu foi comercializáu ente 1898 y 1910 como un sedante pa la tos y como sustitutu de la morfina pensando que yera menos adictiva. Esto viose facilitáu pol fechu de que se creía que la heroína, producía daqué menos d'euforia con esviaciones mínimes nel comportamientu y l'intelixencia, suponiendo un usu curtiu. Nel so 11ª edición de 1910, la [[Enciclopedia Británica]], nel so artículu sobre los estaos de la morfina afirmaba:
{{cita|Na tos de la tuberculosis ye de recibu utilizar pequeñes dosis de morfina, pero pa esta enfermedá en particular ye meyor reemplazala con frecuencia per codeína o heroína, que sollivien la tos seca ensin los efeutos narcóticos posteriores a l'alministración de morfina.}}{{ensin referencies}}
Más tarde afayóse que la heroína convertir en gran midida en morfina al ser absorbida nel [[fégadu]]. En poco tiempu demostróse que l'adicción xenerada por utilizar esti compuestu ye muncho más intensa en comparanza a la de la morfina. Mientres munchos años, los médicos nun se dieron cuenta de los peligros d'usar clínicamente la heroína. Finalmente, afayóse que dellos pacientes que tuvieren usando grandes cantidaes d'heroína mientres enforma tiempu empezaben a presentar síntomes d'adicción. En [[1913]], Bayer suspendió la producción d'heroína y dende 1919, al igual que cola aspirina, Bayer perdió parte de los sos derechos de marca sobre la heroína debíu al [[Tratáu de Versalles de 1919]], consecuencia de la derrota alemana na [[Primer Guerra Mundial]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Section IV. Property, Rights and Interests: article 298 |url=https://en.wikisource.org/wiki/Treaty_of_Versailles/Part_X#Article_298 |editorial=Wikisource |idioma=inglés |fechaaccesu=23 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Nos [[Estaos Xuníos]] establecióse, al traviés de la Llei d'Impuestu sobre la Droga de [[1914]], un control refechu sobre l'usu de opiáceos, dexando l'usu de la heroína namái con fines terapéuticos. Diez años dempués, en [[1924]], el Congresu d'Estaos Xuníos estableció que nun esistía nengún usu llegal de la heroína y prohibió la so venta, importación o fabricación,&lt;ref name=&quot;web.archive_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |títulu=http://web.archive.org/20081002081342/www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081002081342/http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |fechaarchivu=2 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt; y un añu dempués el Comité de Salú de la [[Sociedá de Naciones]] prohibió la diacetilmorfina (1925), anque se tardó más de trés años en faer efeutiva la restricción. Aun así, la producción d'heroína siguió en gran númberu, yá que se calcula que nel mundu, ente [[1925]] y [[1930]], vendiéronse 34 tonelaes d'esta droga.

Dende [[1920]] a [[1930]] la heroína foi utilizada en dellos países pa la terapia de reemplazu en pacientes con adicción a la morfina y la [[cocaína]].&lt;ref name=&quot;narkotiki_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.narkotiki.ru/expert_3069.html |títulu=НАРКОТИКИ.РУ {{!}} К вопросу о &quot;заместительной терапии&quot; у больных героиновой наркоманией |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.narkotiki.ru}}&lt;/ref&gt; Amás, nes farmacies alemanes pudo adquirise heroína hasta [[1971]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.sostav.ru/articles/2002/06/14/med140602/ |títulu=http://www.sostav.ru/articles/2002/06/14/med140602/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.eve-rave.net/abfahrer/download/eve-rave/btmglv5.pdf |títulu=http://www.eve-rave.net/abfahrer/download/eve-rave/btmglv5.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927031957/http://www.eve-rave.net/abfahrer/download/eve-rave/btmglv5.pdf |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt;

Cola firma de la [[Convención Única sobre Estupefacientes]] en 1961 y la so posterior reforma de 1971, la heroína pasó a la Llista I y quedó ilegalizada práuticamente en tol mundu. Na actualidá, casi nenguna empresa del mundu produz o viende heroína como una droga llegal,&lt;ref name=&quot;web.archive_1&quot;/&gt; namái sintetízase en dellos casos pa realizar investigaciones o tamién pa tratamientos paliativos (pa solliviar el sufrimientu del paciente en situaciones estremes o terminales) y en bien pequeñes cantidaes, como, por casu, en corporaciones como Sigma-Aldrichsobremanera, nel direutoriu «Fluka» (una empresa perteneciente a la mentada enantes).

=== Espansión y tráficu internacional (dende 1945) ===
{{VT|Guerra contra drogar|Implicación de la CIA nel tráficu de drogues}}
[[Ficheru:HeroinWorld-en.svg|310px|miniaturadeimagen|derecha|Principales centros mundiales de producción d'heroína, encabezáu pola Media Lluna Dorada» d'[[Oriente Mediu]], siguíu pol Triángulu d'Oru» del [[Sudeste Asiáticu]], [[Méxicu]] y [[Colombia]]]]
El tráficu d'heroína foi práuticamente esaniciáu nos EE.XX. mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], por cuenta de les interrupciones temporales nel comerciu causaes pola guerra. La [[Segunda guerra sino-xaponesa|guerra de Xapón con China]] cortara les rutes de distribución habituales de la heroína y la guerra polo xeneral atayara la circulación d'opiu. Dempués de la Segunda Guerra Mundial, la [[Mafia italiana|mafia]] aprovechar de la debilidá del gobiernu italianu de posguerra y estableció llaboratorios d'heroína en [[Sicilia]].&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Davenport-Hines |nome1=Richard |títulu=War Views: Afghan heroin trade will live on |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/1590827.stm |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=BBC News |fecha=10 d'ochobre de 2001 |ubicación=Reinu Xuníu |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La mafia aprovechar del allugamientu de Sicilia, que travesaba la ruta histórica del opiu que se dirixía escontra l'oeste n'Europa y los Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Eric C. Schneider, Smack: ''Heroin and the American City'', University of Pennsylvania Press (2008), capítulu unu.&lt;/ref&gt; Cola victoria del [[Partíu Comunista de China]] na [[Guerra Civil China|guerra civil d'aquel país]] a finales de la década de 1940 esanicióse casi por completu la producción d'opiu, un descensu paralelu qu'asocedía coles mesmes qu'aumentaba'l pesu de Sicilia nel comerciu internacional.

Anque se caltuvo llegal en dellos países hasta dempués de la Segunda Guerra Mundial, los riesgos pa la salú, l'adicción y l'usu recreativu xeneralizáu llevaron a la mayoría de los países occidentales a declarar a la heroína una sustancia controlada na segunda metá del sieglu XX.
Ente finales de 1960 y principios de 1970, l'[[Axencia Central d'Intelixencia]] d'Estaos Xuníos (CIA) ayudó al [[Kuomintang]] (los nacionalistes chinos que tres la victoria comunista fuxeron a [[República de China|Taiwán]]) a establecer centros na frontera cola China continental y [[Laos]];&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; esto ayudó al desenvolvimientu del [[Triángulu d'Oru]], una rexón productora d'opiu qu'en 1973, momentu en qu'[[Guerra de Vietnam|Estaos Xuníos retirar de Vietnam]], envalorábase que suministraba un terciu de tola heroína que se consumía n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; L'historiador estauxunidense [[Alfred McCoy]] sostién que la CIA foi un collaborador necesariu, al traviés de la llamada «[[Conexón francesa]]»,&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; na esportación d'heroína dende'l Triángulu d'Oru ya Italia escontra Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos1=McCoy |nome1=Alfred |títulu=The Politics of Heroin: CIA Complicity in the Global Drug Trade |fecha=2003 |editorial=Adams II |isbn=1-55652-483-8 |páxina=385 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Defense.gov News Photo 110409-M-5160M-264 - U.S. Marine Corps Cpl. Mark Hickok patrols through a field during a clearing mission in Marja in Afghanistan s Helmand province on April 9 2011.jpg|260px|miniaturadeimagen|derecha|Un soldáu del [[Cuerpu de Marines d'Estaos Xuníos]] patrulla xunto a un plantíu d'[[Papaver somniferum|adormidera]] na provincia afganistana d'[[Provincia de Helmand|Helmand]], 2011.]]
A finales de la década de 1970 y la década de 1980, la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]], na qu'intervieno la [[Xunión Soviética]], condució a un aumentu de la producción nes rexones fronterices d'Afganistán y [[Paquistán]], una y bones los rebeldes [[muyahidines]] que lluchaben contra la URSS y el gobiernu socialista afganistanu precisaben financiamientu pa la compra d'armes;&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; esti fechu contribuyó en gran midida a la formación de l'actual Media Lluna d'Oru. En 1980, el 60% de la heroína vendida n'Estaos Xuníos, país que sofitaba a los muyahidines, provenía d'Afganistán.&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; Asina, mientres la década de 1980 producióse un aumentu na producción mundial, lo qu'amenorgó los precios. Dende esi momentu les rutes comerciales alloñar de Sicilia, una y bones les organizaciones criminales enfrentar ente sigo pol control, a lo que se sumó un mayor esfuerciu del gobiernu italianu por imponer la llei na isla.

Na década de 1990, el consumu d'heroína n'Occidente amenorgóse notablemente tres les epidemies de la década anterior (vease la seición posterior), ente que la so producción enllancóse o escayó. N'Afganistán, les cantidaes recoyíes caltuviéronse estables mientres tola década, hasta qu'ente 2000 y 2001 el [[Talibán|gobierno talibán]], en collaboración con [[Naciones Xuníes]], empecipió una campaña qu'acabó col 99% de los cultivos nes rexones que controlaba, que naquel momentu cubríen el 75% de la demanda mundial.&lt;ref name=&quot;BBCH&quot;/&gt; Sicasí, tres la invasión de la [[ISAF (exércitu)|OTAN-ISAF]] encabezada per Estaos Xuníos de 2001 y el subsiguiente caos económicu y social nel país, la producción volvió disparase hasta casi monopolizar el cultivu d'adormidera a nivel mundial na década de 2010.&lt;ref name=&quot;AF&quot;/&gt; El 13 de marzu de 2012, foi condergáu pola [[Corte de Distritu d'Estaos Xuníos]] pal [[Distritu de Columbia]] por delitos de combalechadura, tráficu d'heroína pa la so importación a Estaos Xuníos y [[narcoterrorismo]] [[Hajji Bagcho Sherzai]],&lt;ref name=&quot;DJEU&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Haji Bagcho Convicted by Federal Jury in Washington, D.C., on Drug Trafficking and Narcu-terrorism Charges |url=https://www.justice.gov/opa/pr/haji-bagcho-convicted-federal-jury-washington-dc-drug-trafficking-and-narcu-terrorism-charges |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=Departamentu de Xusticia de los Estaos Xuníos |fecha=13 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; un narcotraficante con venceyos con el talibanes y que les sos actividaes, según la [[Oficina de Naciones Xuníes contra la Droga y el Delitu]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=World Drug Report |url=http://www.unodc.org/pdf/research/wdr07/WDR_2007.pdf |editorial=Organización de les Naciones Xuníes (ONX) |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; fueron responsables del 20% de la producción mundial d'heroína nel añu 2006.&lt;ref name=&quot;DJEU&quot;/&gt;

=== Epidemia d'heroína (décades de 1970 - 1990) ===
{{VT|Cultura de drogues|Epidemia de crack}}
Dende principios de la década de 1970 y hasta mediaos de la década de 1980 el so consumu esperimentó un verdaderu boom mundial –solo n'Europa'l númberu d'adictos quintuplicar ente 1967 y 1977–&lt;ref name=&quot;HE1&quot;&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1977/02/03/sociedad/223772405_850215.html |títulu estiende'l consumu d'heroína n'Europa occidental |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |autor=Alfonso García Pérez |fecha=3 de febreru de 1977|editorial=El País}}&lt;/ref&gt; que se dexó sentir hasta bien entrada la década de 1990 y que provocó la muerte de miles de persones, fundamentalmente nueves de países occidentales; en países d'Europa como [[Alemaña]], [[España]], [[Francia]] o [[Italia]] el fenómenu resultó nuna verdadera epidemia, onde tuvo especial incidencia nes [[Clase obrera|clases baxes]] de la población.&lt;ref name=&quot;HE1&quot;/&gt;
[[Ficheru:Fixer Junkie Drogen Heroin philipp von ostau.jpg|200px|miniaturadeimagen|derecha|Consumidor inyectándose heroína]]
N'[[Alemaña Occidental]] (RFA) la epidemia foi descrita como la más grave de toa [[Europa]], siquier na década de 1970;&lt;ref name=&quot;HE2&quot;&gt;{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/22/sociedad/304120804_850215.html |títulu=Dos persones muerren diariamente, por heroína n'Alemaña Federal |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |fecha=22 d'agostu de 1979|editorial=El País}}&lt;/ref&gt; según estimaciones federales, en 1978 había 60.000 heroinómanos,&lt;ref name=&quot;HE2&quot;/&gt; na RFA prindábase la metá de la heroína de toa Europa y más de 700 persones morríen por sobredosis cada añu.&lt;ref name=&quot;HE2&quot;/&gt;Estos fechos fueron retrataos na simbólica novela, que se convirtió en llectura obligada nes escueles, llamada ''[[Los neños de la estación del Zoo]]'' y que foi llevada al cine col nome de ''[[Christiane F. – Wir Kinder vom Bahnhof Zoo|Yo, cristina F.]]'' y que cuntó cola participación de [[David Bowie]], quien almitió ser consumidor d'esta sustancia.

Nel casu d'España'l so usu nun empezar a xeneralizase hasta dempués de 1975, tres la muerte de [[Francisco Franco]] y l'empiezu de la [[Transición española|Transición a la democracia]], onde se vivía una atmósfera y pruyimientu d'absoluta llibertá onde prevalecía'l tou val» tres la ferrial dictadura. Xuníu a ello producióse, sobremanera dende empiezos de la década de 1980, una fuerte [[reconversión industrial]], que disparó'l desemplegu nes antigües rexones industriales como [[Madrid]], [[Cataluña]] y n'especial el [[País Vascu]], que la so economía dependía de la [[industria pesao]], principal oxetivu de la reconversión, qu'acabó práuticamente con tol sector ensin ufiertar alternatives.&lt;ref&gt;{{Cita web|apellido1=Magüeta |nome1=Pablo |títulu=Principales subsectores industriales nel País Vascu |url=http://www.ingeba.org/liburua/cursosup/magüeta/magüeta.htm |editorial=ingeba.org|fecha=1975 |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Nestes rexones foi precisamente onde la epidemia d'heroína más se cebar cola población;&lt;ref name=&quot;Y2&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Arollo |nome1=Lluis |títulu=Heroína: mercáu y poder políticu |url=https://elpais.com/diario/1984/04/05/sociedad/449964002_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=5 d'abril de 1984}}&lt;/ref&gt; en 1979 envalorábase qu'en Barcelona había 30.000 heroinómanos, un 1% de la población&lt;ref name=&quot;Y1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Quinta |nome1=Alfons |títulu=El 1% de la población de Barcelona, adicta a la heroína |url=https://elpais.com/diario/1979/12/01/espana/312850829_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=1 d'avientu de 1979 |ubicación=Barcelona |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y delles estimaciones apuntaben a qu'en toa España'l so númberu podía rondar los 80.000 en 1984, concentraos la mayoría en Barcelona, Madrid (6000 mozos consumidores habituales)&lt;ref name=&quot;Y3&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=España, país de tráficu y consumu |url=https://elpais.com/diario/1985/07/22/espana/490831204_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=22 de xunetu de 1985}}&lt;/ref&gt; y el País Vascu.&lt;ref name=&quot;Y2&quot;/&gt; Solo ente 1982 y 1984, les muertes d'adictos dobláronse.&lt;ref name=&quot;Y3&quot;/&gt; En 1984 delles estimaciones cifraben en 117.000 millones de pesetes (unos 700 millones de EUR) el dineru qu'esti mercáu movía al añu.&lt;ref name=&quot;Y2&quot;/&gt;
N'España la epidemia afectó a tola sociedá y nes rexones más afeutaes el tráficu y consumu de drogues tuvo ente les principales esmoliciones de la población hasta bien entrada la década de 1990. La so incidencia dexóse sentir na criminalidad, qu'aumentó considerablemente y algamó los sos máximos mientres la epidemia; en 1985, el [[Ministeriu del Interior (España)|Ministeriu del Interior]] envaloraba que'l 75% de los delitos comunes taben acomuñaos al tráficu o consumu de drogues,&lt;ref name=&quot;Y3&quot;/&gt; al respeutu, el númberu de deteníos por tráficu o tenencia de drogues, qu'en 1970 foi de 1200,&lt;ref name=&quot;Y1&quot;/&gt; aumentara hasta los 5200 en 1977&lt;ref name=&quot;Y1&quot;/&gt; y esguiláu hasta unos 11.000 en 1984.&lt;ref name=&quot;C2&quot;/&gt; Otru datu revelador yeren los atracos a farmacies, qu'en 1977 fueron 718 solo en Madrid, cuando en toa Francia fueron 750 y 1500 na [[República Federal Alemana|RFA]].&lt;ref name=&quot;Y1&quot;/&gt; Dichu masivu consumu duró hasta la primer metá de la década de 1990 (de cutiu tómase la referencia de 1992). Les películes de [[cine quinqui]] como ''[[El picu]]'' retraten a la perfeición esta epidemia que se cebar en barrios obreros masificados y nos que la mocedá nun tenía nengún futuru pola crisis económica, y onde munchos de los protagonistes d'estes películes morrieron pola so adicción a esta droga.
{| style=&quot;float: right;&quot; border=&quot;0&quot;
|-
|
{{Gráfica d'evolución|nome_completu=Desemplegu n'España (%)|color=blue|color_6=red|1976|5.7|1978|9.5|1980|12.4|1982|16.6|1984|21.1|1985|21.5|notes=&lt;small&gt;Evolución del porcentaxe de desemplegu en&lt;br/&gt; España ente 1976 y 1985 (na gráfica, a&lt;br/&gt; intervalos de dos años),&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Meravigilia |nome1=Alejandro |títulu=Evolución de la EPA dende 1976 |url=http://cincodias.com/cincodias/2014/07/28/graficos/1406544661_293795.html |fechaaccesu=29 de setiembre de 2016 |editorial=Cinco Días. Institutu Nacional d'Estadística (INE) |fecha=29 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;que'l so fuerte&lt;br/&gt; medría coincidió colos peores momentos&lt;br/&gt; de la epidemia d'heroína nesi país.&lt;/small&gt;
}}
|}
En 1984 el númberu d'adictos en Francia envalorar nunos 150.000 y de 240.000 a 360.000 n'Italia según fontes oficiales.&lt;ref name=&quot;Y5&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Marti Font |nome1=José María |títulu=Millón y mediu d'heroinómanos nos países del Mercáu Común |url=https://elpais.com/diario/1986/10/08/sociedad/529110001_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=8 d'ochobre de 1986}}&lt;/ref&gt; El problema n'Europa tuvo un algame continental y asitióse como una de les mayores problemátiques. Un informe del [[Parllamentu Européu]] de 1986 cifraba en 1,5 millones los heroinómanos de la [[Comunidá Europea]] (CE) y en 300.000 millones de dólares (USD) los beneficios xeneraos pola venta de drogues y estupefacientes illegales en tol mundu, que de la mesma motivaben el 50% de toles detenciones na CE.&lt;ref name=&quot;Y5&quot;/&gt; En dellos países, especialmente n'Italia y España, denunciar en munches ocasiones, dende una supuesta connivencia de la policía cola distribución llocal de drogues y la corrupción derivada del tráficu illegal tantu a nivel empresarial como nel Estáu,&lt;ref name=&quot;Y2&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=El Sindicatu Autónomu de Policía sofita les denuncies de la Coordinadora de Barrios contra'l tráficu de drogues |url=https://elpais.com/diario/1987/03/28/madrid/543932667_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=28 de marzu de 1987}}&lt;/ref&gt; hasta la esistencia d'un plan preconcebíu dende altes instancies p'anubrir de droga determinaes rexones o ciudaes, especialmente nes que prevalecíen sectores obreros o amestaos a [[Movimientu obreru español|movimientos sociales]].
Los problemes que travesaben los drogadictos yeren bien graves. La fortísima adicción física a la droga abasnaba a munchos mozos a la marxinación, la delincuencia y la prostitución pa poder pagase la dosis necesaria. Los que sobrevivíen quedaben marcaos con un [[estigma social]] y de cutiu con remortines mentales y físiques (daños en reñones, fégadu o arteries). Una de les primeres soluciones que s'aplicó foi recluyir a los drogadictos en sitios incomunicaos, de cutiu granxes, y dexar que se llimpiaren». Pero esa estancia yera d'unes poques selmanes o meses y cuando concluyía l'aislamientu una gran parte volvía inyectase. Darréu creáronse «narcosalas» nes cualos inyectábase [[metadona]], una droga muncho más blanda, como desintosicación de la heroína. El problema ye que yera tratamientu pa tola vida ya implicaba almitir que la heroína yera un problema crónicu ensin solución.
La muerte podía debese a múltiples motivos. Unu d'ellos ye que de cutiu se cortaba, esto ye, introducíense tou tipu de sustances adulterantes (como'l yelsu) p'amenorgar la proporción de droga y asina vender más y llograr más beneficios, produciendo tarrecibles efeutos nos cuerpos de los consumidores ensin qu'estos lo alvirtieren. N'otros casos asocedía que por cuenta de esto, al tar acostumaos a droga de «baxa pureza», cuando venía un cargamentu con una pureza mayor les [[sobredosis]] yeren bien comunes. N'ocasiones les muyeres embarazaes adictes tresmitíen la so adicción a los naciellos y estos nacíen col [[síndrome d'astinencia]].

El consumu siguió creciendo hasta mediaos de la década de 1980,&lt;ref name=&quot;C2&quot;/&gt; cuando s'enllancó y empezó a baxar fuertemente,&lt;ref name=&quot;C1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Pérez Oliva |nome1=Milagro |títulu=Cocaína pal ricu, heroína pal probe |url=https://elpais.com/diario/1985/08/18/sociedad/493164005_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=18 d'agostu de 1985}}&lt;/ref&gt; los sos motivos fueron dellos. Les [[enfermedaes de tresmisión sexual]] (ETS) faíen estragos ente los consumidores, especialmente cola apaición del [[SIDA]] nos años 80, qu'entós yera una enfermedá bien dura ya incurable y que se tresmitía cuando'l consumidores compartíen les jeringuillas, lo que provocó que munchos mozos nun s'atrevieren a probar esta droga. Lo mesmo asocedió col mieu a arimase d'otres enfermedaes como la [[hepatitis]]. Paralelu al descensu d'heroína produció l'ascensu del consumu de [[cocaína]] n'Europa y Estaos Xuníos,&lt;ref name=&quot;C1&quot;/&gt; que se convirtió na droga de referencia. La cocaína poner de moda ente famosos y les clases altes (como executivos),&lt;ref name=&quot;C2&quot;/&gt; y la sociedá acabó asonsañando'l comportamientu d'estes élites». N'Estaos Xuníos unes 22 millones de persones consumíen cocaína en 1985 (casi un 10% de la so población),&lt;ref name=&quot;C1&quot;/&gt; consumu que s'estendió hasta desamarrase la [[epidemia de crack]] de los años 90, anque esta afectó sobremanera a les clases baxes y minoríes étniques. D'esta forma acabó creándose la imaxe de la cocaína como la droga del ricu» y l'heroína como la droga del probe»,&lt;ref name=&quot;C1&quot;/&gt; anque'l preciu de la heroína siguió siendo mayor.&lt;ref name=&quot;C2&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Fonte Lafuente |nome1=Ismael |títulu=El gustu pola cocaína, un signu esternu de riqueza |url=https://elpais.com/diario/1982/11/29/espana/407372414_850215.html |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=29 de payares de 1982}}&lt;/ref&gt; Al so descensu tamién pudo afectar la cada vez mayor conciencia social del problema, nel que se creaben asociaciones pa combatir el problema y dexar de ver al consumidor como un delincuente y velo como un enfermu que precisaba ayuda; la evidente imaxe de degradación física y psicolóxica que provocaba l'adicción nos drogadictos y el dañu a los sos seres queríos provocó un fuerte impautu na sociedá y «demonizó» la heroína pa la siguiente xeneración.

=== Sieglu XXI ===
[[Ficheru:CIA-SWAsia-Heroin-2007.png|miniaturadeimagen|274x274px|Principales rutes del tráficu illegal d'heroína dende los sos llugares de producción ([[Afganistán]] y la frontera con [[Paquistán]]) na primer década del sieglu XXI según l'[[Axencia Central d'Intelixencia]] (CIA)]]
A empiezos del sieglu XXI'l so consumu ye marxinal, en comparanza con otres drogues tradicionales como'l [[cannabis]] o la [[cocaína]], o inclusive con [[Droga de diseñu|drogues de diseñu]] o sintétiques, de creación relativamente recién.&lt;ref name=&quot;EP1&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=García |nome1=Carolina |títulu=La hora de les drogues sintétiques |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2012/06/26/actualidad/1340741378_620573.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=26 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Dende los picos de producción del sieglu anterior, esta haise amenorgáu y al respeutu, Afganistán ye'l mayor productor mundial con diferencia y, envalórase que na primer década de sieglu hasta 3,3 millones d'afganos taben arreyaos nel cultivu y tráficu d'opiu;&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Walsh |nome1=Declan |títulu=UN horrified by surde in opium trade in Helmand |url=https://www.theguardian.com/world/2007/aug/28/afghanistan.drugstrade1 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=The Guardian |fecha=28 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt; sígue-y n'el so orde otru país asiáticu: [[Birmania]] o Myanmar. La producción asiática espórtase al traviés de les redes illegales de contrabandu fundamentalmente a [[Europa]], anque una parte significativa quedar n'Asia o se tresporta a [[África]]. La restante producción significativa de la droga ta allugada en [[Llatinoamérica]], concretamente en [[Méxicu]] (nel llamáu [[Triangulo Doráu]] mexicanu: [[Sinaloa]], [[Durango]] y [[Chihuahua]], amás de 6 estaos más&lt;ref&gt;http://expansion.mx/nacional/2016/06/28/el mapa-de-l'amapola-en-mexico-la franxa-del-pacifico-concentra-los cultivos&lt;/ref&gt;) y [[Colombia]] (nesti postreru, la producción d'heroína ye insignificante pola espansión de los cultivos de [[Erythroxylum coca|coca]] pa producir [[cocaína]]), países qu'enfrenten conflictos y guerres contra grupos armaos illegales como [[guerrilla|guerrilles]] y [[paramilitar]]es nel casu colombianu, amás de [[Cartelu (organización ilícita)|cartelos del narcotráficu]] y [[crime entamáu]] nos dos países.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Colombia. Coca cultivation survey. 2014 |url=https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Colombia/censo_VERÍES_2014_WEB.pdf |editorial=Oficina de Naciones Xuníes contra la Droga y el Delitu / Gobierno de Colombia |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; La heroína de los dos países termina casi toa nes cais d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Yagoub |nome1=Mimi |títulu=Sinaloa Cartelu's Takeover of US Heroin Market Questionable |url=http://www.insightcrime.org/news-analysis/mexico-cartelu-takeover-of-us-heroin-market-questionable |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=InSight Crime |fecha=26 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 2012 envalorábase que'l 70% de la heroína consumir n'África y Asia&lt;ref name=&quot;EP1&quot;/&gt; y delles estimaciones sostienen qu'ente 1990 y 2010 el preciu de la sustancia, afechu a la [[inflación]], amenorgóse más d'un 80% nel [[mercáu negru]],&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Prats |nome1=Jaime |títulu=Droga más barata y más pura |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/10/01/actualidad/1380631938_018151.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=1 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; ente que'l so consumu nesi periodu amontóse un 74% en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Ayuso |nome1=Miguel |títulu=Vuelve la heroína: el so consumu creció un 74% nos postreros 20 años |url=http://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2013-08-29/vuelve-la-heroina-el so-consumu-creció--un-74-en-los-ultimos-20-anos_22140/ |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El Confidencial}}&lt;/ref&gt; La pureza media de la sustancia ufiertada tamién s'amontó notablemente nel mesmu periodu.

Na década de 2010, reparar un aumentu nel tráficu d'heroína escontra Europa, nel marcu de lo que se señaló como una ufierta masiva» a nivel mundial. Sicasí, les estadístiques nun reflexen un aumentu significativu nel númberu de consumidores europeos;&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=Ortega Dolz |nome1=Patricia |títulu=La heroína torna a España pola masiva ufierta mundial d'esta droga |url=http://politica.elpais.com/politica/2016/06/03/actualidad/1464975692_982464.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=5 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; situación bien distinta a la d'Estaos Xuníos, onde'l consumu d'heroína disparóse, sobremanera dende la crisis económica de 2007 y potenciáu pola gran ufierta disponible y los baxos precios.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; Según datos de 2012, el númberu de drogodependientes d'esta sustancia, 400.000 estauxunidenses esi añu, doblárase respectu al de 2002;&lt;ref&gt;{{cita noticia|apellíos1=García |nome1=Carolina |títulu=El consumu d'heroína en EE UU creció un 80% ente 2007 y 2012 |url=http://sociedad.elpais.com/sociedad/2014/02/04/actualidad/1391547232_689272.html |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |editorial=El País |fecha=4 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt; y en 2014, el númberu de muertes por sobredosis d'heroína cuadruplicárase respectu al añu 2002.&lt;ref name=&quot;EP4&quot;/&gt; Sicasí, llueñe de detenese, l'ascensu n'Estaos Xuníos sigue a un ritmu alarmante, pos s'envalora (datos provisionales) qu'en 2016 morrieron 35.000 persones per consumu d'heroína (frente a les 8200 de 2013)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cdc.gov/vitalsigns/heroin/ |títulu=Today's Heroin Epidemic |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2016 |fecha=7 de xunetu de 2015, última revisión a fecha de consulta editorial=Centers for Disease Control and Prevention |idioma=inglés |autor1=Office of the Associate Direutor for Communications (OADC)}}&lt;/ref&gt; y unes 591.000 persones yeren dependientes.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=De Llanu |nome=Pablo |títulu=Heroína, la velea d'América |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2017/06/12/estaos_xuníos/1497295458_563632.html |fecha=13 de xunu de 2017 |fechaaccesu=14 de xunu de 2017|periódicu=El País |ubicación=Miami, Estaos Xuníos}}&lt;/ref&gt; L'eleváu númberu de sobredosis y l'alta mortalidá esplicar pol creciente usu d'otros opioides como adulterantes, cuantimás el [[fentanilo]].&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; En 2017 el presidente d'Estaos Xuníos [[Donald Trump]] declaró «emerxencia nacional» la epidemia de los opiáceos, que provoca más de cien muertos al día.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=De Llanu |nome=Pablo |títulu=Estaos Xuníos nes garres de la heroína |url=https://elpais.com/internacional/2017/08/26/estaos_xuníos/1503778994_700162.html |fecha=26 d'agostu de 2017 |fechaaccesu=27 d'agostu de 2017|periódicu=El País |ubicación=Miami, Estaos Xuníos}}&lt;/ref&gt;

== Propiedaes físiques y químiques ==
[[Ficheru:Heroin asian.jpg|thumb|Graos de pureza na heroína.]]
* Sustanza puro - polvu blanco y cristalín.
* Productu brutu - amargosu, de color gris- marrón de polvu en forma de pequeños cristales con un desagradable golor.&lt;ref name=&quot;domtest_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.domtest.ru/narko/opiat.php |títulu=http://www.domtest.ru/narko/opiat.php}}&lt;/ref&gt;

* Puntu de fusión: 170&amp;nbsp;°C.

* Solubilidá:
** n'agua: 0,058 g por 100 g (20&amp;nbsp;°C);
** n'éter dietílico: 1,4 g/100 g (20&amp;nbsp;°C);
** en etanol: 4 g por 100 g (20&amp;nbsp;°C).

Estos datos sobre solubilidá espresen la solubilidá de la heroína en forma de base llibre, y non na so forma de sal clorhídrico. Cuando la heroína ta en forma de sal (como la mayoría de los alcaloides) ye fácilmente soluble n'agua y otros solventes polares.

== Síntesis ==
Llograr por aciu un procesu d'[[acetilación]] de la [[morfina]]&lt;ref&gt; M. Rubtsov, AG Baychikov &quot;químicos sintéticos Preparaciones Farmacéutiques, Moscú, 1971, publicáu por&quot; Science &quot;. p. 234-235. Síntesis nalorfina&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Heroin.svg|thumb|300px|Procesu de acetilación de la morfina (1)]]
La materia primo pa usu industrial o de llaboratoriu mientres la síntesis de la heroína ye la morfina. La acetilación con [[anhídridu acético]] o [[Cloruru de etanoilo|cloruru d'acetilu]] producir mientres el calentamientu. Nun ye necesariu un escesu de cloruru d'acetilu, yá que nesti casu, la resultancia, cloruru d'hidróxenu, xunir a la parte básica de nitróxenu nucleu morfinanovogo, y parcialmente retiráu del amiestu de gas que mueve l'equilibriu casi por completu escontra la formación de derivaos diacetilados. El crudu de la acetilación se purifica por adición de carbón activo y peneráu pa ser darréu recristalizado en etanol.

El rendimientu de la reaición ye d'hasta del 95,5%.&lt;ref&gt;EA Babayan, Gajewski A., Bardin, Y. Aspeutos Llegales d'estupefacientes, sicotrópicos, sustances tóxiques y el so precursores bederre: Parte 3: El reglamentu y pública; Materiales, comentarios, entrugues y respuestes. - M: MCFR de 2003. - ISBN 5-7709-0243-4&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Heroin2.svg|thumb|300px|Procesu d'[[acetilación]] de la morfina (2)]]Los reactivos acetilantes tán incluyíos na llista de precursores d'estupefacientes y el tráficu en munchos países ta llindáu y controláu en conformidá cola llei y los trataos internacionales.&lt;ref&gt; Nesti casu, referir a l'afinidá química, un términu que s'aplica pa carauterizar la capacidá d'estes sustances a la interaición química ente ellos o pa carauterizar el grau d'estabilidá del compuestu resultante d'una espansión pal material orixinal [1]&lt;/ref&gt;
Amás pa la síntesis completa rique de la llimpieza fayadiza de los productos resultantes, la heroína, de cutiu ye sintetizada por persones que nun tienen l'equipu necesariu y utilicen ingredientes de dudosa calidá. Por casu, ente que la síntesis artesanal d'heroína puede ser llevada a cabu ensin morfina y opiu, la paya d'adormidera y similares, productos semi acabaos causen que la sustances adquiera un 50% extra de pesu.

Como resultancia del procesamientu d'estos materiales forma un compuestu masa resinoso marrón o negra con un baxu conteníu de diacetilmorfina y una gran cantidá d'impureces formaes mientres la reaición, con efeutos secundarios pocu predecibles.

== Mecanismu d'aición ==

La diacetilmorfina oral, una vegada que ta nel sistema circulatoriu, conviértese rápido nel fégadu en morfina. Sicasí, cuando s'inyecten heroína, que ye más lipofílica que la morfina, enfusa rápido nel celebru, y entós nesti convertir nun 6 monoacetilmorfina (6-MAM) y morfina.
El mecanismu d'aición de la heroína ye en gran parte determináu pol perfil de la morfina como típicu (estándar) nun opioide, teniendo una alta afinidá a los receptores opiáceos-μ2 μ1.

El diacetilmorfina en sí tien una afinidá relativamente baxa pa los receptores opiáceos μ. Sicasí, cuando s'alministra per vía intravenosa, en contraste cola hidromorfona y oksimorfina, el diacetilmorfina ye una versión más fuerte de la [[histamina]], que causa un pronunciáu sentíu más de «elevación», y en dellos casos tamién la sensación de picor.
Los receptores μ-opioide nos mamíferos tán disponibles nel celebru y el migollu espinal, según nel intestín. Nel celebru concentrar na materia gris del celebru, nel bulbu olfatorio y delles capes de la corteza del encéfalu, según en dellos nucleos de les neurones y na amígdala. El receptores representen un mecanismu metabotrópico GPCR - el receptores acomuñaos a proteínes G, que de normal activen les endorfines. Les endorfines son parte del sistema d'analxésicos diseñáu pa controlar el nivel de dolor. Los metabolitos de la heroína xunir a los receptores opioides. Pueden causar cambeos na excitabilidad de les neurones, aguiyando la lliberación presináptica d'acedu gamma-aminobutírico (GABA). Anque'l GABA ye un neurotransmisor inhibidor, l'efeutu final depende del sistema nerviosu y l'estáu de la neurona postsináptica. Amás, nel casu de los receptores opioides μ-, depende específicamente del agonista.
Tolos opiáceos, incluyendo la heroína, tienen una cierta semeyanza estructural coles endorfines endóxenes (producíes pol cuerpu). La estructura molecular de los opiáceos interactúa precisamente col receptor deseyáu. Les endorfines, dependiendo del tipu, funcionen nun grupu específicu de receptores, y los opiáceos, toos de manera simultánea, de manera bien similar coles endorfines pa llograr el mesmu efeutu.&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.it-med.ru/library/m/mehanizm.htm |títulu=Механизмы действия наркотических анальгетиков |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.it-med.ru}}&lt;/ref&gt;

La popularidá ente los adictos a les drogues,&lt;ref name=&quot;Pyatnitskaya_1&quot;/&gt; en comparanza con otros opiáceos, deber a que la heroína demostró tener efeutos más pronunciaos que'l d'otros estupefacientes y que los efeutos de la morfina. Esto debe a que l'impautu de los metabolitos de la morfina n'el receptores opioides μ produz una sensación d'euforia acompañada de analgesia y aición anti-inflamatoria, asina tamién una supresión de l'ansiedá. La morfina tamién se xune a los receptores δ-y y los κ. Esiste dalguna evidencia de que'l 6-MAM acomuñar con un subtipo de receptor opioide μ, que se xune un metabolito de la morfina, morfina-glucurónido 6β. La contribución d'esti receptores nos efeutos farmacolóxicos xenerales de la heroína sigue siendo desconocíu hasta'l momentu.
L'alministración crónica de opiáceos aumenta'l númberu de receptores opioides nel celebru, este ye'l principal mecanismu pa l'adicción y la dependencia a la heroína. Otros mecanismos de l'adicción puede aumentar pola producción de [[Acedu glutámico|glutamato]] (escitación d'un mediador) y la tresmisión glutamatérgica nel celebru, amenorgando la producción d'endorfines, y la regulación de l'actividá de los receptores opioides. Nesti casu, la interrupción de la droga causa una serie de doliosos síntomes (síndrome d'astinencia) carauterizaos por dolor, ansiedá, calambres musculares, velea, etc. Dependiendo de la duración del consumu de la droga y d'otros factores esti produzse dientro d'ente 4 y 24 hores dempués de la última dosis de diacetilmorfina.

== Efeutos ==
* [[Somnolencia]]
* [[Apatía]]
* Amenorgamientu de l'actividá física *
[[Miosis]]
* Amenorgamientu de la tensión arterial
* Amenorgamientu respiratoriu *
Estomagaes y vultures (estos dos últimos efeutos danse sobremanera les primeres vegaes que se consume)
* Astinencia

== Efeutos clínicos de la heroína ==

Los efeutos reparaos cuando se toma heroína, pueden estremase en dos grupos - a nivel central y a nivel periféricu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.golkom.ru/kme/01/1-70-1-2.html |títulu=Анальгетические средства - Краткая медицинская энциклопедия - Библиотека Природы |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=www.golkom.ru}}&lt;/ref&gt;

=== Sistema nerviosu central ===
[[Ficheru:Long-term effects of heroin.png|miniaturadeimagen|Diagrama colos efeutos al llargu plazu del consumu d'heroína, incluyendo los más comunes consecuencia de l'alministración o fabricación illegal de la sustancia (''n'inglés'').]]Analgesia;
Inhibición del centru respiratoriu;
Inhibición del centru de la vultura;
Depresión del centru de la tos;
Amenorgamientu del tamañu de la neñina al traviés de los nervios craniales (miosis);
sedación, sentimientu de paz, euforia, posible apaición d'allucinaciones prestoses o terroríficas;
Inhibición de l'actividá secretora del tracto gastrointestinal;
Estimulación de la lliberación de la hormona antidiurética y un amenorgamientu na micción;
Amenorgamientu de la temperatura corporal.
L'efeutu de la diacetilmorfina nel SNC acompañar d'un efeutu sedante, amenorgamientu del nivel de conciencia, sensación de calor, somnolencia y euforia. Los efeutos sedantes ya hipnóticos del diacetilmorfina vuélvense más pronunciaos que la de los agonistas μ meperedina ([[petidina]]), la morfina, la [[metadona]], la [[codeína]] y el [[fentanilo]]. Esti efeutu ye causáu pola presencia de grupos acetil, lo que facilita l'espardimientu al celebru. En dellos casos, la sedación puede ser acompañada per picos d'escitación de curtiu plazu y hiperactividad.
El diacetilmorfina ye un potente analxésicu, l'efeutu realizáu ye por cuenta de la depresión direuta de los [[metabolitos]] activos espinarales.
Cabo señalar que'l diacetilmorfina aumenta los efeutos si ye aplicáu de forma concomitante con hipnóticos, sedantes, fármacos p'anestesia xeneral, ansiolíticos, o [[alcohol]].&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;/&gt;

=== Sistema nerviosu periféricu ===
Posible desenvolvimientu d'estomagaes y vultures con dosis relativamente pequeñes, con un aumentu del consumu calteniendo la mesma dosis les estomagaes y vultures sumen. Fenómenos similares asoceden por cuenta de la irritación de los intestinos y el sistema de quimiorreceptores de vértigu qu'asoceden mientres la sedación.

Álzase'l funcionamientu de los esfínteres - esfínter urinariu, del [[esfínter de Oddi]] y Lyutkensa, esternu y esfínter internu y el rectu.

Aumenta'l funcionamientu de los músculos llisos. Aumenta la reactividá de los bronquios, como l'asma, pudiendo producise broncu-tiemblos. Puede asoceder un tiemblu ureteral, lo que lleva a la dificultá na micción volviéndose esta doliosa.

Dende'l sistema nerviosu central y periféricu asoceden aiciones llonxitudinales que suprimen la [[peristalsis]] del intestín, y el peristaltismo tresversal polo xeneralmente aumenta, aumenta'l funcionamientu de los distintos segmentos del tracto gastrointestinal, principalmente'l taburdiu gástricu, la secreciones basales se inhiben. Al menguar el pasu del conteníu intestinal produzse un aumentu na absorción d'agua nel intestín, un aumentu de la mafa y la densidá de les fieces y promueve el desenvolvimientu del estriñimientu.

Amenórgase l'actividá secretora, que puede conducir al secañu de la boca, los güeyos, la ñariz y el gargüelu, y a dispépticos trestornos, visión borrosa, tinnitus, y reaiciones alérxiques.

Produzse una disminucíon significativa de la temperatura corporal.

La heroína tien un efeutu pronunciáu sobre'l sistema nerviosu periféricu, l'alministración crónica conduz a munchos trestornos autonómicos - desenvuelvi bradicardia, amenorgamientu de la peristalsis del intestín, aumenta'l tonu de los esfínteres, amenorgamientu de l'actividá secretora.&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;/&gt;

==== Entueyos ====
Unu de los factores principales que lleven a una variedá d'entueyos graves, ye l'efeutu narcóticu de la heroína. Los entueyos surden cuando se toma la heroína como una droga que puede estremase en delles tomes diaries causando alteraciones fisiolóxiques pola aición del diacetilmorfina nel cuerpu humanu y por cuenta de les impureces del productu. Pa los individuos con adicción a esta droga la más común y peligrosu entueyu ye una [[sobredosis]]. Según dellos informes, el 50-60% de los consumidores de opiáceos siquier una vegada sufrieron una sobredosis. Tamién puede desenvolvese [[psicosis]] y estaos epilépticos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lvrach.ru/2006/05/4533918/ |títulu=Ургентные состояния при опийной наркомании |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;
Amás, al tomar la heroína, hai consecuencies al llargu plazu que se manifiesten nuna variedá de trestornos de la microcirculación, enfermedá nel fégadu, y nos componentes qu'actúen mientres la depresión del sistema nerviosu central.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |títulu=Виды опиатов |fecha=2 d'ochobre de 2010 |idioma=rusu |sitiuweb=Archiváu n'Internet Archive |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081002081342/http://www.psychoshell.narod.ru/HTMLs/Opiates_2.htm |fechaarchivu=2 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt;
Amás de los efeutos tóxicos direutos d'heroína nel cuerpu, el so consumu puede afectar seriamente la salú por cuenta de una variedá d'impureces conteníes nel productu, por cuenta de la falta d'axentes de llimpieza o productos intencionalmente agregos de reventa pa llograr mayores beneficios por aciu amiestos con un amenorgamientu de la so cantidá de narcóticos p'asina llograr más beneficios na venta. Tamién el mesmu diacetilmorfina y les impureces conteníes na alministración de la droga pueden desenvolver una reaición alérxica marcada por [[angioedema]] y [[anafilaxia]], anque estos efeutos secundarios nun asoceden con demasiada frecuencia, pero podría representar un grave peligru pa la vida del usuariu nel casu de producise.

Cuando les inyeiciones intravenoses son de cutiu desenvueltes xenérase [[flebitis]], y la [[endocarditis]] con afectación de la válvula tricúspide del corazón. Si usa xeringues o contenedores pa solución o pa l'alministración intravenosa, cuérrese'l riesgu de desenvolver diverses infeiciones ([[Infecciones de tresmisión sexual|ETS]]) como'l [[VIH]] o la [[hepatitis]].

== Aplicaciones ==
[[Ficheru:Diamorphine ampoules.JPG|thumb|283x283px|right|Angüeñes de diamorfina pa usu, principalmente, hospitalariu.]]

El primer usu d'heroína foi de naturaleza puramente médica. Adulces, por cuenta de la revalorización de les prestaciones profesionales y l'evaluación de rellacionar riesgu-beneficio producióse la eliminación gradual del usu xeneralizáu de la heroína como melecina. Coles mesmes, aumentó'l creciente usu de melecines que contienen heroína como principiu activu.

Dende [[1971]] l'usu de la heroína en tol mundu ta dexáu solo en pequeñes cantidaes y n'estudios científicos controlaos puramente. Por eso, la producción d'heroína ta destinada práuticamente na so totalidá a la venta illegal y el narcotráficu.&lt;ref name=&quot;sostav_1&quot;/&gt;
=== En resume orgánica ===
La diacetilmorfina podría ser utilizada como productu entemediu na síntesis de derivaos de la morfina, tales como'l [[nalorfin]].

=== Usu médicu modernu ===
A pesar de que la heroína ye una droga d'abusu conocida, dellos investigadores (médicos y farmacéuticos) tán considerando la posibilidá de sustituyir la morfina por heroína. Recién estudios clínicos suxuren que pue ser menos peligrosu que'l tradicional clorhidrato de morfina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://opioids.com/heroin/versusmorphine.html |títulu=Heroin versus morphine |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=opioids.com}}&lt;/ref&gt;
Nel [[Reinu Xuníu]] la heroína purificada denominada diamorfina utilízase como un potente analxésicu pa la práutica de los cuidos paliativos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.patient.co.uk/showdoc/30002410/ |títulu=Diamorphine. Medical Heroin for sever pain management {{!}} Patient |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |idioma=en-GB |sitiuweb=Patient}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Esmorniar_1&quot;&gt;Esmorniar P. Davis, Paul esllumamientu, Janet Hardy. diamorfina (Inglés). opioides nel dolor del cáncer, [[Oxford University Press]], 2005, ISBN 0-19-852943-0, 9780198529439.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación |url=http://content.karger.com/ProdukteDB/produkte.asp?doi=10.1159/000083036 |títulu=The Unique Role of Diamorphine in British Medical Practice: A Survey of Xeneral Practitioners and Hospital Doctors|apellíos=Gossop |nome=Michael|apellíos2=Keaney |nome2=Francis |publicación=European Addiction Research |volume=11 |númberu=2 |páxines=76-82 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |doi=10.1159/000083036|apellíos3=Sharma |nome3=Pankaj|apellíos4=Jackson |nome4=Mark}}&lt;/ref&gt;
N'otros países prefier l'usu de la morfina.&lt;ref name=&quot;Esmorniar_1&quot;/&gt; Anguaño reparar un enclín a migrar a la morfina tamién nel [[Reinu Xuníu]], sobremanera dempués de los problemes pola escasez nel suministru de diamorfina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ukhra.org/statements/diamorphine_shortage_uk.html |títulu=http://www.ukhra.org/statements/diamorphine_shortage_uk.html}}&lt;/ref&gt;
Anguaño, n'[[Alemaña]] y [[Suiza]] mientres la terapia de sustitución considérase la posibilidá de sustituyir la metadona químicamente por heroína pura.&lt;ref name=&quot;narkotiki_1&quot;/&gt; Nesti sentíu, en delles ciudaes alemanes tán llevándose a cabo estudio dende aprosimao l'añu [[2005]], el denomináu &quot;proyeutu de la heroína&quot; (''él. Heroinprojekt'' o ''él. Heroinstudie''). Estos estudios intenten evaluar los beneficios de la heroína calidable pa un paciente esternu so la supervisión d'un médicu con fines d'investigación p'asina determinar la posibilidá del tratamientu de l'adicción a los opioides col usu de terapia de sustitución a base d'heroína pura.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://health-ua.com/news/1581/ |títulu=http://health-ua.com/news/1581/ |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110711154701/http://health-ua.com/news/1581/ |fechaarchivu=11 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;

=== La heroína como droga d'abusu ===
Conocer a la heroína como una droga que puede clasificase dientro de les [[drogues]] dures, caracterizándose por producir una alta tasa de [[Drogodependencia|dependencia]] (adicción psicolóxica y física); amás produz un fuerte [[síndrome d'astinencia]], xenerando un problema sanitariu grave qu'enzanca'l tratamientu en casu d'adicción, ye por eso que s'utilicen drogues sustitutives, pa evitar los síntomes de l'astinencia a la droga. Sicasí, el tratamientu de la heroína entá con métodos sustitutivos pue ser bien complicáu por cuenta de la fuerte dependencia psicolóxica que xenera.&lt;ref&gt;Dependencia de opiáceos (capítulu d'un llibru d'avisiegu de RI Psiquiatría:. - M. 1998. - Práutica de 485 seg.)&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la so solubilidá en disolventes orgánicos y agua, la heroína puede enfusar al traviés de les membranes mucoses del cuerpu. Puede ser inyectada nel cuerpu de delles maneres: al traviés de la mucosa nasofaríngea, l'estómagu, l'intestín, el rectu, la natura, o tamién puede fumase, esneldase ya inxerise per vía oral. Dende l'empiezu del [[sieglu XX]] hasta l'actualidá, el métodu más común d'usala yera per vía intravenosa o inyectada,&lt;ref name=&quot;domtest_1&quot;/&gt; yá que dichu consumu dexa un efeutu rápidu ya intensu. Amás, al precisase cantidaes bien baxes el consumu per vía intravenosa, suel convertise nun métodu económicu por aciu el que los heroinómanos pueden amenorgar la dosis y el costo de manera significativa. Pa l'alministración al traviés de les membranes mucoses ríquese un especial refináu de la heroína, que ye caru y rique de más materiales.&lt;ref name=&quot;it-med_1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://addictions.ru/info4.php?dir=1&amp;pid=0&amp;rid=46&amp;PHPSESSID=0921da6fc82y7b4a67c73415c1c0b3a2 |títulu=addictions.ru&amp;nbsp;-&amp;nbsp;This website is for sale!&amp;nbsp;-&amp;nbsp;addictions Resources and Information. |fechaaccesu=20 de setiembre de 2016 |sitiuweb=addictions.ru}}&lt;/ref&gt;[[Ficheru:Rational scale to assess the harm of drugs (mean physical harm and mean dependence)-es.svg|thumb|La heroína ye la droga que presenta, con diferencies, mayores efeutos negativos (na imaxe: dañu físicu y dependencia) ente les 20 drogues d'abusu más avezaos.|231x231px]]Los suxetos que presenten adicción a la heroína utilicen distintos métodos p'alministración de la sustancia, ente ellos:
* Sollingual - mazcada, eslleir con otros componentes la sustancia.
* Esneldaos - inhalación direuta de la sustancia.
* Fumadores - puede ser entemecida con cualquier rellenu, como'l tabacu, o fumada en [[papel aluminiu]].
* Oral - una sustancia na so forma pura o una solución aguacienta de 30-40% d'alcohol. Puede ser utilizáu por cualesquier otru disolvente non tóxicu. Cabo señalar que'l etanol, en dellos casos puede amenorgar la gravedá de los efeutos de la heroína nel 2-3%.&lt;ref&gt;Pyatnitskaya I. Xeneral y de drogues privada y l'abusu del alcohol. Guía pa los médicos. - Moscú: Meditsina de 2008. - S. 207. - 640. - ISBN 5-225-03329-6&lt;/ref&gt;
* Cutanea - créase una incisión superficial na piel, que s'estrega a xeitu. Con esti métodu, son carauterístiques los repulgos queloides.
* Rectal o vaxinal - alministración xunto a supositorios.
* Intravenosa - Inyeición; la dosis de la droga eslleir n'agua y fiérvese pa la esterilización y una disolución meyor. La heroína suel ser introducida nes venes superficiales de les estremidaes, pero pueden introducise en cualesquier de les venes, como n'los consumidores de drogues que suelen tener grandes daños a les venes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://psy.rin.ru/cgi-bin/article.pl?id=513 |títulu=Героин - Наркомания и алкоголизм |sitiuweb=psy.rin.ru}}&lt;/ref&gt;
La dosis media pura va de 5 a 10 miligramos de diacetilmorfina (heroína). Si una persona utilizó los opiáceos mientres enforma tiempu, la dosis riquida de drogues puede aumentar hasta 4,2 vegaes o hasta ente 20 y 40 miligramos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.domtest.ru/inf.php?id=25 |títulu=http://www.domtest.ru/inf.php?id=25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://netnarkote.ru/ PDF&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.galactic.org.ua/Prostranstv/pr_narko-2.htm |títulu=Наркология,экспериментальные данные,передозировки,экстракт,опиоиды,морфиноподобные,фармакология,морфин,метадон,героин,фентанил,промедол,NIDA |autor=V.M. Bulaev |idioma=rusu |sitiuweb=www.galactic.org.ua |editorial=Institutu d'Investigación d'Adicciones del Ministeriu de Salú de la Federación de Rusia}}&lt;/ref&gt; En teoría, la dosis pa l'alministración crónica puede aumentar indefinidamente hasta l'escurrimientu de muerte por enfermedá o por entueyos concomitantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://piratski.ru/opiaty-geroin-kodein-fentanil-narkoticheskie-vechestva.html |títulu=http://piratski.ru/opiaty-geroin-kodein-fentanil-narkoticheskie-vechestva.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.xumuk.ru/spravochnik/49.html |títulu=http://www.xumuk.ru/spravochnik/49.html}}&lt;/ref&gt;

== Formes d'adulteración ==

Como tolos opiáceos de venta ilícita, la heroína puede adulterase con [[quinina]], [[lactosa]], [[azucre]], [[bórax]] y otros fármacos depresores del sistema nerviosu central, tales como los [[barbitúricos]] y sedantes o contaminase con [[bacteries]], [[virus]], [[fungos]] o partícules. Reportáronse dellos casos de sustitución total d'heroína por [[pentazocina]]. La droga llamada [[Speedball (droga)|''Speedball'']] nun ye más que [[cocaína]] entemecida con heroína.

Una y bones los consumidores d'heroína nun saben la fuercia real de la droga o'l so verdaderu conteníu, tán en riesgu de sufrir un [[envelenamientu]] por adulteración o una [[sobredosis]], fechos que pueden causar un altu riesgu de muerte; nel casu de la sobredosis utiliza la [[naloxona]] como antagonista de la heroína pa salvar al suxetu.

== Síndrome d'astinencia ==

El [[síndrome d'astinencia]] de la heroína, conocíu comúnmente como [[Síndrome d'astinencia|''monu'']], ye unu de los más fuertes ente les [[Droga|drogues d'abusu]].

Alcuéntrase tantu a nivel [[físicu]] como [[psicolóxicu]], y neurolóxicu siendo'l primeru'l que provoca'l cuadru más ''espaxaráu''.

Suel empezar con moqueo, lagrimeo, rinorrea, calambres y dolores musculares, síntomes similares a una [[gripe]], acompañáu d'una fuerte [[ansiedá]], siguíu de foria y vultures. El cuadru va apinándose según pasen les hores y puede acompañase de convulsiones y allucinaciones.

Suel unviar a nivel físicu ente'l 4º y el 5º día. A nivel psicolóxicu estiéndese muncho más nel tiempu dependiendo del individuu.

== Usos terapéuticos ==

A partir de la so apaición, la heroína utilizóse principalmente pa tratar la [[tuberculosis]] pola so capacidá pa suprimir el reflexu de la [[tos]]. Llueu se vio que'l so efeutu anestésicu nun yera mayor que'l de la [[morfina]], pero yera más activa, polo que podía utilizase en dosis menores llogrando'l mesmu efeutu coles consiguientes ventayes a nivel d'acumuladura nos texíos. Sicasí, daqué más estremar de la morfina: ciertos efeutos estimulantes y non solu analxésicos, polo que mientres enforma tiempu encamentóse como cura pal vezu producíu pola morfina.
Anguaño'l clorhidrato d'heroína utilízase bien pocu, yá solo como [[antitusígeno]] en casos severos.
Amás l'efeutu de la heroína ye más potente que'l de la morfina, pero menos duraderu.

== Ver tamién ==
* [[Morfina]]
* [[Opioides]]
* [[Opiáceo]]
* [[Opiu]]
* [[Láudano]]
* [[Chinu (heroína)]]
* [[Cheese (droga recreativa)]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Heroin}}
* [http://www.drogasycerebro.com/ Drogues y celebru -varios idiomes-] Páxina con información sobre l'efeutu de les drogues. Promovida pol Institutu Jellinek[http://www.jellinek.nl/] de [[Países Baxos]] -versión n'español del I.Y.A-.
* [http://motivacion.about.com/od/adiccion/a/La-Adiccion-A-Los-Opiaceos-Heroina-Y-Morfina.htm L'adicción a los opiáceos: heroína y morfina]
* [https://web.archive.org/web/20081002035455/http://www.ieanet.com/ I.Y.A. -Institutu pal Estudiu de les Adicciones-] L'I.Y.A. ye una [[ONG]] -España-
* [http://www.pnsd.msc.es// &quot;pnsd&quot; Plan Nacional sobre drogues] [[Ministeriu de Sanidá y Consumu]] - [[España]]
* [https://web.archive.org/web/20121211211227/http://www.fad.es/Home F.A.D. Fundación d'ayuda contra la Drogadicción]. Ye una [[Fundación (derechu)|Fundación]] privada -España-
* [http://www.nida.nih.gov/ResearchReports/Heroina/Heroina.html NIDA]: Artículu primeramente tomáu de la Serie de Reportes d'Investigación, publicaos baxu [[dominiu públicu]].
* [http://www.mind-surf.net/drogues/heroina.htm Les drogues talo como] Interesante páxina con datos oxetivos y bien fundaos sobre esta sustancia y munches otres.
* Documental de [[National Geographic]] sobre la heroína: (5 partes)
** {{YouTube|MuJLmbv88K8|1ª parte}}
** {{YouTube|Rs7qpKoZneg|2ª parte}}
** {{YouTube|LVD-sWb2tR8|3ª parte}}
** {{YouTube|GS41zgpeNfg|4ª parte}}
** {{YouTube|z0YYXBcPOD8|5º parte}}


{{Tradubot|Heroína}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Depresores]]
[[Categoría:Drogues]]
[[Categoría:Opioides]]
[[Categoría:Inventos del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Ciencia y teunoloxía del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Ciencia de 1878]]
[[Categoría:Reinu Xuníu en 1878]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]</text>
      <sha1>rl7z4qkqj979v3icj0jd4dy99goyl7i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Renault Mégane</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150604</id>
    <revision>
      <id>3703318</id>
      <parentid>3639647</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47787" xml:space="preserve">{{Ficha d'automóvil
| nome = Renault Mégane
| imagen = {{montaxe fotográficu |color_borde=
 
| foto1a = Renault Mégane Coach Phase I 16V Montecarlo.JPG{{!}} Renault Mégane I |
semeya1b = Renault Megane front 20080625.jpg{{!}}Renault Mégane II | 
semeya2a = Renault Megane III RS.jpg{{!}}Renault Mégane III | 
semeya2b = Renault Megane RS, IAA 2017 IMG 0408.jpg{{!}} Renault Mégane IV
| tamañu = 250
| espaciado = 2
| pie_montaxe = Xeneraciones del Renault Mégane.
}}
| otros nomes = [[Renault Fluence]]
| fabricante = [[Renault]]
| periodu = 1995-presente |
predecesor = [[Renault 19]]
| socesor = [[Renault Fluence]]
| tipu = [[Automóvil de turismu]]
| segmentu = [[Segmentu C]]
| configuración = [[Configuración automotriz#Allugamientu del motor Motor delanteru tresversal]] / [[tracción delantera]]
| rellacionáu = [[Renault Mégane Scénic]]&lt;br /&gt;[[Renault Fluence]]&lt;br /&gt;[[Nissan Sentra]]
| rival = [[Citroën C4]]&lt;br /&gt;[[Citroën DS4]]&lt;br /&gt;[[Peugeot 308]]&lt;br /&gt;[[Opel Astra]]&lt;br /&gt;[[Ford Focus]]&lt;br /&gt;[[Fiat Bravo]]&lt;br /&gt;[[Honda Civic]]&lt;br /&gt;[[Volkswagen Golf]]&lt;br /&gt;[[Alfa Romeo Giulietta]]&lt;br /&gt;[[Hyundai i30]]
}}
El '''Renault Mégane''' ye un [[automóvil]] del [[segmentu C]] producíu pol fabricante francés [[Renault]]. El Mégane ye'l sustitutu del [[Renault 19]] y esisten cuatro generación, llanzaes nos años 1995, 2002, 2008 y 2016 respeutivamente. Toes tienen motor delanteru tresversal y tracción delantera y toes elles esisten con carroceríes [[hatchback]] de trés y cinco puertes, cola esceición de la primer xeneración, na que nun había [[hatchback]] de tres puertes (yá que nel so llugar había una versión [[coupé]] de dos puertes), y la cuarta xeneración, na que s'esanicia de forma definitiva esta carrocería. Les dos primeres xeneraciones tamién s'ufiertaron en variantes [[sedán]] de cuatro puertes, los trés primeres en [[descapotable]] de dos puertes, y los cuatro en [[Familiar (automóvil)|familiar]]. La versión [[monovolume]] del Mégane denominar [[Renault Scénic]] y [[Renault Scénic|Renault Grand Scénic]], cola que comparte plataforma y motorizaciones.

__TOC__

{{clear}}

== Primer xeneración (1995-2002) ==
{{Ficha d'automóvil
| imaxe = [[Ficheru:Renaultmegane.jpg|250px|Primer xeneración del Renault Mégane, con carrocería hatchback de cinco puertes.]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Mégane RXE 1.4 16V.jpg|250px|Primer xeneración del Renault Mégane segunda serie]]
| nome = Primer generación
| período = {{bandera|FRA}}/{{bandera|ESP}} 1994-2002&lt;br /&gt;{{bandera|ARG}} 1996-2009&lt;br /&gt;{{bandera|COL}} 1999-2009
| fábrica = {{bandera|FRA}} [[Billancourt]] &lt;br /&gt;{{bandera|ESP}} [[Palencia]]&lt;br /&gt;{{bandera|ARG}} [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba]]&lt;br /&gt;{{bandera|COL}} [[Envigado]]&lt;br /&gt;
| dimensiones = Cinco puertes: &lt;br/&gt; 4130 / 1700 / 1420 /&amp;nbsp;2580&amp;nbsp;mm&lt;br /&gt;Sedán y familiar: &lt;br/&gt; 4400 / 1700 / 1420 /&amp;nbsp;2580&amp;nbsp;mm&lt;br /&gt;Coupé: &lt;br/&gt; 3930 / 1700 / 1365 /&amp;nbsp;2470&amp;nbsp;mm&lt;br /&gt;Descapotable: &lt;br/&gt; 4030 / 1700 / 1335 /&amp;nbsp;2470&amp;nbsp;mm
}}

Pa la sustitución del [[Renault 19]], decidiérase camudar el conceutu comercial d'un modelu pol d'una gama de modelos que tomara les posibilidaes de poder satisfaer les distintes necesidaes nel mesmu segmentu de mercáu. El proyeutu Mégane consistió en faer seis modelos, distintos unos d'otros, so un mesmu proyeutu (X64) y que cubrieren numberosos tipos de carrocería. Trátase de diversificar la ufierta de modelos de calter mediu y non uniformar les necesidaes de los veceros a un solu modelu. Esti segmentu de vehículos medios yera'l más importante dientro del mercáu, por tantu los veceros yeren diversos con deseos desemeyaos. Presentar un grupu de soluciones sobre la base d'un vehículu mediu yera una idea novedosa entós.La idea del grupu de modelos con soluciones distintes tuvo enforma ésitu y por tantu rápido los competidores del Mégane acoyer a la idea y realizaron los sos proyeutos con idees similares.

La primer xeneración del Mégane foi llanzada al mercáu a la fin de 1995, con una carrocería hatchback de cinco puertes y una carrocería coupé de dos puertes denominada comercialmente &quot;Mégane Coupé&quot;. En payares de 1996 foi llanzada la versión sedán &quot;Mégane Classic&quot; y el monovolume &quot;Scénic&quot;, y dempués la descapotable llamada &quot;Mégane Cabriolet&quot; en marzu de 1997. En febreru de 1999 foi llanzada una versión reestilizada a la que Renault llamó &quot;Fase 2&quot;, coles mesmes que la versión familiar de cinco puertes &quot;Mégane Break&quot; y la versión Ta.

En 1998 el Renault Mégane recibió cuatro estrelles de cinco y 30 puntos de 34 na prueba de proteición a adultos en choques EuroNCAP.

El Mégane I foi fabricáu en [[Francia]], n'[[España]], y n'[[Arxentina]]. Depués del llanzamientu de la segunda xeneración, la primera dexar de producir n'[[Europa]]. N'América Llatina ([[Arxentina]] y [[Colombia]]), el Mégane I cesó la so producción en Colombia ente marzu y abril de 2009 con una gama simplificada; llamáu Mégane Unique dende 2006, del cual solo vender delles unidaes como modelu 2010. Esti Mégane Unique 2009-2010 escarecía de frenos ABS y convivió na gama de Renault col Mégane II dende 2005. En [[Venezuela]] y [[Ecuador]], anque nun se fabricaben los coches Renault, yeren importaos dende Colombia, Arxentina o Francia; el Mégane I Sedán foi fabricáu en Colombia y vendíu xuntu al Mégane II. El Mégane I presentaba un motor LAO4 1.6 L de 115 CV, sistemes de seguridá ameyoraos (airbags de pilotu y copilotu), ABS, repartidor electrónicu de frenáu, asistente de frenáu d'emerxencia, carrocería deformable, etc. Tamién tenemos d'esclariar que los pesos del motor, caxa son idénticos pa tolos casos llogrando valores de 160 kg y 40 kg respeutivamente formando asina'l conxuntu final con 200 kg totales. 

Otros pesos: Mégane sedán y familiar 

- Xasis/Carrocería: 219 kg 

- Pesos total: 1164 kg, cabo destacar que dalguna versión especial llindada amiéstense-y 25 kg más tomando un pesu total de 1189 kg. 

Cinco puertes: - Xasis/carrocería: 198 kg. 

Pesu total: 1012 kg (na versión coupé solamente se descuentan dellos pesos yá sía de puertes y/o otros elementos, tomando asina un pesu total de 999 kg) 
{{clear}}

=== Fase I (1995-1999) ===

&lt;gallery mode=packed&gt;
Archivu:Renaultmeganerear.jpg|Renault Mégane de cinco puertes.
Archivu:Renault Megane rear 20071204.jpg|Renault Mégane sedán.
Archivu:Renault Mégane Coach Phase I 16V Montecarlo Heck.JPG|Renault Mégane coupé.
Archivu:Renault Mégane I Cabriolet rear 20090920.jpg|Renault Mégane cabrio
&lt;/gallery&gt;

==== Motorizaciones ====

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores de gasolina
|-class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! 1.4 Ecu !! 1.4y !! 1.6y !! 2.0 !! 2.0 16v 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu |
1995-1999 || 1997-1999 || 1995-1999 || 1995-2000 || 1995-1999
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| colspan=&quot;2&quot; | L4 8v, inyeición monopunto || colspan=&quot;2&quot; | L4 8v, inyeición multipunto || L4 16v, inyeición multipunto
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| colspan=&quot;2&quot; | Y7J || K7M || F3R || F7R 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera
|colspan=&quot;2&quot; | 75.8 mm x 77.0 mm || 79.5 mm x 80.5 mm || colspan=&quot;2&quot; | 82.7 mm x 93.0 mm 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;2&quot; | 1390 cm³ || 1598 cm³ || colspan=&quot;2&quot; | 1998 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión
| colspan=&quot;3&quot; | 9.5: 1 || 9.8: 1 || 10.0: 1
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 70 CV (51 kW) @ 6000 || 75 CV (55 kW) @ 6000 || 90 CV (66 kW) @ 5000 || 115 CV (84 kW) @ 5400 || 150 CV (108 kW) @ 6000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 105 Nm @ 4000 || 107 Nm @ 4250 || 137 Nm @ 4000 || 168 Nm @ 4250 || 185 Nm @ 4500
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;13&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || Manual, 5 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h (5p / Coupe)
| colspan=&quot;2&quot; | 14.3 s || 11.5 s / 11.3 s || 9.7 s / 9.5 s || 8.7 s / 8.6 s
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima (5p / Coupe)
| colspan=&quot;2&quot; | 170 Km/h || 184 Km/h / 187 Km/h || 197 Km/h / 200 Km/h || 210 Km/h / 210 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km) (5p / Coupe)
| colspan=&quot;2&quot; | 7.4 || 6.9 / 7.4 || 8.2 / 8.6 || 8.1 / 9.1 
|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores diesel
|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! 1.9 d !! 1.9 dT !! 1.9 dTi
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu |
1996-1999 || 1996-1997 || 1997-2001
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| L4 8v || L4 8v, alterio || L4 8v, inyeición direuta, alterio
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| colspan=&quot;2&quot; | F8Q || F9Q
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera
|colspan=&quot;3&quot; | 80.0 mm x 83.0 mm
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;3&quot; | 1890 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión
| 21.5: 1 || 20.5: 1 || 18.3: 1
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 65 CV (47 kW) @ 4500 || 90 CV (66 kW) @ 4250 || 98 CV (72 kW) @ 4000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 118 Nm @ 2250 || 176 Nm @ 2000 || 200 Nm @ 2000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;3&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes || Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h (5P / Coupe)
| 16.5 s || 12.3 s || 12.3 s / 11.2 s
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima (5P / Coupe)
| 160 Km/h || 180 Km/h || 183 Km/h / 187 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km) (5P / Coupe)
| 6.5 || 6.3 || 5.2 / 6.1
|}

=== Fase II (1999-2002) ===

En 1999 el Renault Mégane recibió una pequeña reestilización onde la parrilla delantera foi llevantada, carauterístiques de seguridá más avanzaes y equipos actualizaos, y motores de 16 válvules, que s'utilicen en tola gama. La producción siguió nel mercáu d'América Llatina, onde se vendió xunto a la llinia Megane II a un preciu considerablemente más baxu hasta 2009.

&lt;gallery mode=packed&gt;
Archivu:Renault Megane rear 20080820.jpg|Renault Mégane de cinco puertes (segunda serie)
Archivu:Renault_M%C3%A9gane_I_Phase_II_Classic_1.6_16V_Heck.JPG|Renault Mégane Sedán (segunda serie).
Archivu:Renault Mégane Grandtour 1.6 16V Facelift.JPG|Renault Mégane wagon (segunda serie).
&lt;/gallery&gt;

==== Motorizaciones ====

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores de gasolina
|-class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! 1.4y !! 1.4 16v !! 1.6 16v !! 1.8 16V !! 2.0 IDE
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu |
1999-2000 || colspan=&quot;2&quot; | 1999-2003 || 2001-2003 || 1999-2003
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| L4 8v, inyeición multipunto || colspan=&quot;3&quot; | L4 16v, inyeición multipunto || L4 16v, inyeición direuta multipunto
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| Y7J || K4J || K4M || F4P || F5R
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera
|colspan=&quot;2&quot; | 75.8 mm x 77.0 mm || 79.5 mm x 80.5 mm || 82.7 mm x 83.0 mm || 82.7 mm x 93.0 mm 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;2&quot; | 1390 cm³ || 1598 cm³ || 1783 cm³ || 1998 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión
| 9.5: 1 || 10.0: 1 || 9.8: 1 || 9.7: 1 || 10.0: 1
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 75 CV (55 kW) @ 5500 || 95 CV (70 kW) @ 6000 || 110 CV (79 kW) @ 5750 || 116 CV (85 kW) @ 5750 || 140 CV (103 kW) @ 5500
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 114 Nm @ 4000 || 127 Nm @ 3750 || 148 Nm @ 3750 || 158 Nm @ 3750 || 200 Nm @ 4250
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;13&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || Manual, 5 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h (5p / Coupe)
| 13.8 s || 11.8 s / 11.3 s || 9.8 s / 9.6 s || 9.5 s || 8.6 s / 8.6 s
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima (5p / Coupe)
| 170 Km/h || 184 Km/h / 187 Km/h || 195 Km/h / 198 Km/h || 197 Km/h || 213 Km/h / 213 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km) (5p / Coupe)
| 6.6 || 6.9 / 6.8 || 7.0 / 6.9 || 7.7 || 7.5 / 7.5
|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores diesel
|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! 1.9 d !! colspan=&quot;2&quot; | 1.9 dTi !! 1.9 dCi
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu |
1999-2000 || 1999-2001 || 2000-2003 || 2001-2003
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| L4 8v || colspan=&quot;2&quot; | L4 8v, inyeición direuta, alterio || L4 8v, inyeición direuta, common-rail, alterio
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| F8Q || colspan=&quot;3&quot; | F9Q
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera
|colspan=&quot;4&quot; | 80.0 mm x 83.0 mm
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;4&quot; | 1890 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión
| 21.5: 1 || colspan=&quot;2&quot; | 18.3: 1 || 19.0: 1
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 65 CV (47 kW) @ 4500 || 98 CV (72 kW) @ 4000 || 80 CV (59 kW) @ 4000 || 105 CV (77 kW) @ 4000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 120 Nm @ 2250 || 200 Nm @ 2000 || 160 Nm @ 2000|| 200 Nm @ 1500
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;6&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| Manual, 5 velocidaes || Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h (5P / Coupe)
| 17.9 s || 12.3 s / 11.2 s || 13.8 s || 11.5 s / 11.1 s
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima (5P / Coupe)
| 158 Km/h || 183 Km/h / 187 Km/h || 170 Km/h || 189 Km/h / 189 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km) (5P / Coupe)
| 6.1 || 5.2 / 6.1 || 5.5 || 5.2 / 5.2
|}

== Segunda xeneración (2002-2009) ==
{{Ficha d'automóvil
| imaxe = [[Ficheru:Renault MéganeFacelift.jpg|250px|Segunda xeneración del Renault Mégane con carrocería hatchback de cinco puertes.]]
| nome = Segunda generación
| período = 2002-2009
Arxentina: 2005- 2010
| dimensiones = Hatchback: &lt;br /&gt; 4210 / 1780 / 1460 /&amp;nbsp;2625&amp;nbsp;mm&lt;br /&gt;Sedán: &lt;br /&gt; 4500 / 1780 / 1460 /&amp;nbsp;2685&amp;nbsp;mm &lt;br /&gt; Familiar: &lt;br /&gt; 4500 / 1780 / 1470 /&amp;nbsp;2625&amp;nbsp;mm&lt;br /&gt; Descapotable: &lt;br /&gt; 4355 / 1780 / 1405 /&amp;nbsp;2520&amp;nbsp;mm
}}

El Mégane foi rediseñáu por completu y presentáu al públicu en 2002. Esta xeneración foi gallardoniada col títulu de [[Coche del Añu n'Europa]] en 2003, y foi'l primer modelu del segmentu en recibir cinco estrelles na prueba de proteición a adultos en choques d'[[EuroNCAP]]. La variante descapotable pasó a llamase &quot;Mégane CC&quot;, y el so techu plegable ye de metal y vidriu en llugar de lona.

El Mégane II vendíu n'Europa foi reestilizado en 2006. Nel frontal, la moldura del paragolpes ye más arrondada y asemeya una sorrisa qu'alluga nos sos baxos les lluces antiniebla, los faros fueron rediseñados y l'insinia de Renault allugar nun nichu de distintu diseñu. Na trasera, el paragolpes ye más arrondáu y camudóse la disposición de les distintes lluces nos pilotos traseros. Nel interior camudaron los tapizaos y recubrimientos, y l'instrumentación pasó de tar allumada d'ámbare a blancu.

Esti modelu, ye bien criticáu pol cambéu de la bombilla del faru delanteru esquierdu, al tener que quitar el paragolpes delanteru.

&lt;gallery mode=packed&gt;
Archivu:Renault Mégane II Phase I Fünftürer 1.4 16V Dynamique Heck.JPG|Renault Mégane II Hb.
Archivu:Renault Megane CC rear 20090129.jpg|Renault Mégane CC .
Archivu:Luderitz,_Diaz-Point.jpg| Renault Mégane II Sedán.
Archivu:Renault Megane II Grandtour rear 20090118.jpg|Renault Mégane wagon 
Ficheru:Tablero_Megane_II.jpg|Vista del tableru d'un Megane II &lt;/gallery&gt;.


=== Fase I (2002-2006) ===

==== Motorizaciones ====

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores de gasolina

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;

! !! colspan=&quot;2&quot; | 1.4 16v !! 1.6 16v !! 2.0 16v !! 2.0T (GT) !! 2.0T (Megane Sport)
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu

| 2003-2005 || colspan=&quot;3&quot; | 2002-2006 || 2004-2006 || 2004-2008
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor

| colspan=&quot;4&quot; | L4 16v || colspan=&quot;2&quot; | L4 16v, alterio
|}


! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor

| colspan=&quot;2&quot; | K4J || K4M || colspan=&quot;3&quot; | F4R 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada

| colspan=&quot;2&quot; | 1390 cm³ || 1598 cm³ || colspan=&quot;3&quot; | 1998 cm³

|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión

| colspan=&quot;3&quot; | 10.0: 1 || 9.8: 1 || 9.5: 1 || 9.0: 1
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm

| 80 CV (60 kW) @ 6000 || 98 CV (72 kW) @ 6000 || 115 CV (82 kW) @ 6000 || 135 CV (99 kW) @ 5500 || 165 CV (123 kW) @ 5000 || 225 CV (165 kW) @ 5500 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm

| 124 Nm @ 3750 || 127 Nm @ 3750 || 152 Nm @ 4200 || 191 Nm @ 3750 || 270 Nm @ 3250 || 300 Nm @ 3000

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción

| colspan=&quot;6&quot; | Delantrera 

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión

| colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes || Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || Manual, 6 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 6 velocidaes

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h

| 13.5 s || 12.5 s || 10.9 s || 9.2 s || 8.3 s || 6.5 s 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima | 
171 Km/h || 183 Km/h || 192 Km/h || 200 Km/h || 220 Km/h || 236 Km/h
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| 6.5 || 6.7 || 6.8 || 8.0 || 7.7 || 8.8 
|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;

|+ Motores diesel

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;

! !! colspan=&quot;3&quot; | 1.5 dCi !! colspan=&quot;2&quot; | 1.9 dCi
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu

| 2002-2006 || 2002-2004 || 2004-2006 || 2003-2005 || 2005-2006 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor

| colspan=&quot;5&quot; | L4 8v, inyeición direuta, common-rail, alterio

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor

| colspan=&quot;3&quot; | K9K || colspan=&quot;2&quot; | F9Q

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera

| colspan=&quot;3&quot; | 76.0 mm x 80.5 mm || colspan=&quot;2&quot; | 80.0 mm x 93.0 mm

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada

| colspan=&quot;3&quot; | 1461 cm³ || colspan=&quot;2&quot; | 1870 cm³

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión

| colspan=&quot;2&quot; | 18.8: 1 || 15.6: 1 || 18.3: 1 || 17.0: 1
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm

| 82 CV (60 kW) @ 4000 || 101 CV (74 kW) @ 4000 || 105 CV (78 kW) @ 4000 || 120 CV (88 kW) @ 4000 || 131 CV (96 kW) @ 4000

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm

| 185 Nm @ 2000 || 200 Nm @ 1900 || 240 Nm @ 2000-2500 || colspan=&quot;2&quot; | 300 Nm @ 2000
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción

| colspan=&quot;6&quot; | Delantrera

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión

| Manual, 5 velocidaes || Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || colspan=&quot;3&quot; | Manual, 6 velocidaes

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h
| 14.3 s || 12.8 s || 11.1 s || colspan=&quot;2&quot; | 10.5 s
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima |
170 Km/h || 180 Km/h || 186 Km/h || colspan=&quot;2&quot; | 196 Km/h
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| 4.6 || colspan=&quot;2&quot; | 4.5 || colspan=&quot;2&quot; | 5.4
|}

=== Fase 2 (2004-2009) ===

==== Motorizaciones ====

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores de gasolina

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;

! !! 1.4 18v !! 1.6 18v !! 2.0 16v !! 2.0T (GT) !! 2.0T (Megane Sport) !! 2.0T (R26) !! 2.0T (R26R)
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu

| colspan=&quot;7&quot; | 2006-2009
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor

| colspan=&quot;3&quot; | L4 18v || colspan=&quot;4&quot; | L4 18v, alterio
|}


! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor

| K4J || K4M || colspan=&quot;5&quot; | F4R 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada

| 1390 cm³ || 1598 cm³ || colspan=&quot;5&quot; | 1998 cm³

|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión

| colspan=&quot;2&quot; | 10.0: 1 || 9.8: 1 || 9.5: 1 || colspan=&quot;3&quot; | 9.0: 1
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm

| 98 CV (72 kW) @ 6000 || 110 CV (82 kW) @ 6000 || 135 CV (99 kW) @ 5500 || 163 CV (120 kW) @ 5000 || 225 CV (165 kW) @ 5500 || colspan=&quot;2&quot; | 230 CV (169 kW) @ 5500 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm

| 127 Nm @ 3750 || 150 Nm @ 4250 || 191 Nm @ 3750 || 270 Nm @ 3250|| 300 Nm @ 3000 || colspan=&quot;2&quot; | 310 Nm @ 3000 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción

| colspan=&quot;13&quot; | Delantrera 

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión

| Manual, 5 velocidaes || Manual, 5 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || Manual, 6 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || colspan=&quot;4&quot; | Manual, 6 velocidaes
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h

| 12.5 s || 10.9 s || 9.2 s || 8.3 s || colspan=&quot;2&quot; | 6.5 s || 6.0 s
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima | 
183 Km/h || 192 Km/h || 200 Km/h || 220 Km/h || 236 Km/h || colspan=&quot;2&quot; | 237 Km/h 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| colspan=&quot;2&quot; | 6.9 || 8.0 || 7.7 || 8.8 || colspan=&quot;2&quot; | 8.5

|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;

|+ Motores diesel

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;

! !! colspan=&quot;2&quot; | 1.5 dCi !! 1.9 dCi !! 2.0 dCi || 2.0 dCi (Megane Sport)
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu

| colspan=&quot;5&quot; | 2006-2008 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor

| colspan=&quot;3&quot; | L4 8v, inyeición direuta, common-rail, alterio || colspan=&quot;2&quot; | L4 16v, inyeición direuta, common-rail, alterio

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor

| colspan=&quot;2&quot; | K9K || F9Q || colspan=&quot;2&quot; | M9R
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera

| colspan=&quot;2&quot; | 76.0 mm x 80.5 mm || 80.0 mm x 93.0 mm || colspan=&quot;2&quot; | 84.0 mm x 90.0 mm
 
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada

| colspan=&quot;2&quot; | 1461 cm³ || 1870 cm³ || colspan=&quot;2&quot; | 1995 cm³

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión

| 18.8: 1 || 15.6: 1 || 17.0: 1 || 15.0: 1 || 16.0: 1
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm

| 85 CV (63 kW) @ 3750 || 105 CV (78 kW) @ 4000 || 131 CV (96 kW) @ 4000 || 150 CV (110 kW) @ 4000 || 175 CV (127 kW) @ 3750

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm

| 200 Nm @ 1900 || 240 Nm @ 2000 || 300 Nm @ 2000 || 340 Nm @ 2000 || 360 Nm @ 2000
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción

| colspan=&quot;6&quot; | Delantrera

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión

| Manual, 5 velocidaes || Manual, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes / Automática, 4 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 6 velocidaes

|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h
| 14.3 s || 11.1 s || 9.0 s || 8.7 s || 8.3 s
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima |
170 Km/h || 186 Km/h || 200 Km/h || 210 Km/h || 220 Km/h
|-

! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| colspan=&quot;2&quot; | 4.5 || 5.5 || 5.4 || 6.5
|}

{{clear}}

=== Renault Mégane RS ===
[[Ficheru:MeganeRS.jpg|thumb|Vista posterior del Renault Mégane RS.]]

Los Renault Mégane RS (Renault Sport) son les versiones más potentes de la gama y fueron presentaos con motores diésel y gasolina.
En gasolina hai dos versiones, la RS 2.0T 16v 225 CV, con un consumu mediu de 8,8 L/ 100 km y la 2.0T 16v F1 Team R26 230 CV, peracabo trés décimes inferior. La versión diésel lleva'l motor 2.0 16v dCi 175 CV y consume 6,5 L/ 100 km. La versión 2.0T 16v F1 Team R26 230 CV ta disponible namái en carrocería hatchback tres puertes, ente que'l restu de les versiones pueden adquirise con carrocería hatchback de trés y cinco puertes.

Tanto la versión gasolina de 225 CV como la diésel de 175 CV lleven una suspensión deportiva distinta a la de los Mégane del restu de la gama, camuda tamién el tactu de la direición que s'afixo por que sía más direuta, dambes versiones monten de serie plantes de 18 pulgaes de diámetru. 

La versión de 230 CV tien un escape ya inyeición distintos al del 225 CV estrémase amás por tener un diferencial de deslizamiento llindáu ente les ruedes delanteres, la suspensión d'esta versión denominada «Xasis Cup» tien axustes distintos a les de les otres versiones y ta disponible como opción nes versiones de 225 CV y 175 CV. El Mégane RS Sport F1 Team R26 lleva unos adesivos nel paragolpes, les puertes y el techu, tien de serie plantes de 18&quot; escurecíes y esclusives d'esti Mégane, los asientos son [[Recaro Holding|Recaro]] y les pinces Brembo de los frenos van pintaes de colloráu, ufiértase tamién un mariellu específico pa esta versión que ye la más potente de tola gama Mégane.

Polo xeneral la carrocería nun camuda demasiáu respectu al restu de los Mégane, lo más destacable son los paragolpes más baxos (tantu por diseñu como por efeutu de la suspensión deportiva) l'escape ye doble y centralizáu na parte baxa del paragolpes traseru, los faros antiniebla van dafechu fora de la entrada d'aire que ye de distintu diseñu tamién, les moldures de los paragolpes suprimir pa conferi-y al modelu un aspeutu más agresivu, les moldures de les puertes queden intactes y la so forma xeneral recuerda a una plancha [[Electrolux]]. Les plantes varien según la versión y son esclusives de cada modelu Mégane Renault Sport.

=== Renault Mégane GT ===
[[Ficheru:Megane-gt-1-ouv.jpg|thumb|right|Renault Mégane GT]]

El Renault Mégane GT ye una versión deportiva del Renault Mégane. Foi presentáu n'ochobre de 2006, como una alternativa a los caros Mégane RS. 

El Renault Mégane GT ufierta una meyor sensación de conducción que'l modelu básicu. El ''espíritu GT'' encárnase al traviés d'un diseñu reafitáu tantu nel esterior como nel interior, ufiertando amás una ergonomía ameyorada.

Tamién ta forníu con un xasis más deportivu y más cercanu al suelu y tien una mayor adherencia a la carretera, ufiertando una meyor precisión gracies a una direición asistida afecha al so temperamentu deportivu.

El Mégane GT tien un aspeutu deportivu y unes llinies dinámicu y depurar. Detrás tien un doble tubu d'escape cromáu, coles sigles GT, y que dan el toque final al diseñu.

El habitáculo del Mégane GT ta concebíu como un verdaderu vehículu de competición.
El volante deportivu de cueru tien les sigles GT. Los pedales y reposar pies son d'aluminiu.
La ergonomía del puestu del conductor produz una sensación de tener totalmente controláu'l vehículu.

La campaña publicitaria correspondiente al '''Renault Mégane GT''' ''&quot;Escueye'l camín difícil&quot;'', ta inspirada nel llibru [[La hestoria interminable]] de [[Michael Ende]], faciendo una metáfora ente l'automóvil y [[La hestoria interminable (novela)#Atreyu|Atreyu]].&lt;ref&gt;Spot online www.eligeelcaminodificil.com http://www.eligeelcaminodificil.com&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Videu online en Youtube.com http://www.youtube.com/watch?v=GyuB2uuHFoE&lt;/ref&gt;

== Tercer xeneración (2008-2016) ==
{{Ficha d'automóvil
| imaxe = [[Ficheru:Renault Mégane III Phase I Coupé Platingrau.JPG|250px|Tercer xeneración del Renault Mégane Coupé]]
| nome = Tercer generación
| período = 2008-2016
Arxentina: 2010 - 2018
| dimensiones = Tres puertes: &lt;br /&gt; 4295 / 1810 / 1425 / 2640&amp;nbsp;mm &lt;br /&gt; Cinco puertes: &lt;br /&gt; 4295 / 1810 / 1470 / 2640&amp;nbsp;mm &lt;br/&gt; Familiar: &lt;br /&gt; 4560 / 1810 / 1507 / 2703&amp;nbsp;mm &lt;br /&gt; Descapotable: &lt;br /&gt; 4485 / 1810 / 1435 / 2610&amp;nbsp;mm
}}

El Mégane de tercer xeneración amosóse como prototipu hatchback de tres puertes nel [[Salón del Automóvil de Xinebra]] de 2007. La versión de producción presentóse oficialmente nel [[Salón del Automóvil de París]] d'esi añu en variantes hatchback de trés y cinco puertes. El cinco puertes poner a la venta en xunu de 2008, en cuantes que'l trés puertes ta disponible dende xineru de 2009 con baxu la denominación &quot;Mégane Coupé&quot;.

Nel Salón de Xinebra de 2009 exhibióse la variante familiar del Mégane, que se viende dende'l segundu semestre d'esi añu coles designaciones &quot;Mégane Grand Tour&quot; o &quot;Mégane Sport Tourer&quot;, según el mercáu. 

Nel Salón del Automóvil de Frankfurt de 2009 presentóse'l [[Renault Fluence]],&lt;ref&gt;http://es.autoblog.com/2009/09/17/frankfurt-2009-renault-fluence/ Frankfurt 2009: Renault Fluence]&lt;/ref&gt; que ye esencialmente un Mégane III con carrocería sedán 4 puertes y diversos cambeos estéticos tendientes a harmonizar la estética xeneral del vehículu col agregáu del tercer volume. Dichos cambeos afecten principalmente'l sector fronteru y el posterior. Ente que los cambeos non estéticos centrar na medría de la capacidá del maleteru que pasó de los 368 L del Megane III a 530 nel Fluence, y l'adaptación de la plataforma aumentando amás del llargor total la batalla (distancia ente exes) ameyorando asina la habitabilidad. El Fluence con mínimos cambeos tamién ye producíu por [[Renault Samsung Motors]] en [[Corea del Sur]] como [[Samsung SM3]], marca perteneciente al [[Renault|Grupu Renault]]. El Fluence comparte tamién les motorizaciones col Mégane III pero en dellos mercaos adopta un impulsor totalmente llétricu y completa asina la familia &quot;Zero Emission&quot; o ZE de Renault. Tamién s'ufierta'l Fluence con igual equipamientu de seguridá y confort que'l Megane III Hatchback.&lt;ref&gt;[http://autoblog.com.ar/2010/11/apuntes-del llanzamientu-de-los-renault-fluence-y-megane-iii/ Apuntes del llanzamientu del Renault Fluence y Megane III]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://autoblog.com.ar/2009/07/el-renault-fluence-yá s'amuesa-por-europa/ El Renault Fluence yá s'amuesa per Europa]&lt;/ref&gt;

La gama de motores de gasolina que forne al Megane III componer d'un 1.6 L Renault (K4M) atmosféricu con una potencia máxima de 100 y 110&amp;nbsp;CV, un 2.0 L (M4R) d'orixe [[Nissan]] con 143&amp;nbsp;CV y un 2.0 L Renault (F4R) TCe(turboalimentado) 180&amp;nbsp;CV. El 1.6 [[llitros|L]] tamién se va ufiertar como bicombustible gasolina/[[Y85]]. Nel segundu semestre va añedise un 1.4 L turboalimentado(TCe) de 130&amp;nbsp;CV. Pela so parte, los diésel son un 1.5 L de 85 ó 106(110 a partir d'abril de 2011)&amp;nbsp;[[Caballu de vapor|CV]], un 1.9 L de 130&amp;nbsp;CV y un 2.0 L de 160&amp;nbsp;CV; toos lleven turbocompresor, intercooler ya inyeición direuta con alimentación con common-rail. Les tresmisiones son manuales (de 5 y seis coles alantre) y dos automátiques (una de tipu variable - CVT).

El Mégane RS monta un motor gasolina de 2.0 L con turbocompresor [[twin-scroll]] y intercooler que desenvuelve una potencia máxima de 250&amp;nbsp;CV. Forne la tresmisión manual de seis coles alantre&lt;ref&gt;[http://www.km77.com/00/renault/megane/renaultsport/2009/t01.asp Renault Mégane Renault Sport]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.motorpasion.com/deportivos/renault-megane-rs&lt;/ref&gt;

Tolos niveles d'equipamientu lleven seis [[airbag]]s delanteros (fronteros, llaterales y cortina), la versión Coupé lleva 8 airbags (un airbag asitiáu na banqueta de los asientos delanteros. Renault llama a esti sistema «PRC» («Maxana Restrain Cushion»)&lt;ref&gt;[http://www.km77.com/00/renault/megane/coupe/2009/t01.asp&lt;/ref&gt;]; como otros elementos de seguridá lleva tamién [[control de tracción]] y [[control d'estabilidá]], forne de la mesma ABS con distribución electrónica del frenáu.&lt;ref&gt;[http://www.km77.com/00/renault/megane/2009/t01.asp]&lt;/ref&gt; 

En 2012, el Renault Megane recibe un llixeru llaváu de cara, cola incorporación del llume diurno LED, una parrilla más senciella en negru brillosu y motores más eficientes.&lt;ref&gt;Tola información del Renaul Megane 2012 en Diarimotor http://www.diariomotor.com/2012/01/05/renault-megane-collection-2012-lleguen-los-eficientes-energy/&lt;/ref&gt;

=== Motorizaciones ===

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores de gasolina
|-class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! colspan=&quot;2&quot; | 1.2 TCe !! 1.4 TCe !! colspan=&quot;2&quot; | 1.6 16v !! 1.6 (Etanol) !! 2.0 !! 2.0 TCe (GT) !! colspan=&quot;2&quot; | 2.0 TCe (RS) !! colspan=&quot;2&quot; | 2.0 TCe (RS Throphy)
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu |
2012-2016 || 2013-2016 || 2009-2013 || colspan=&quot;2&quot; | 2008-2013 || 2009-2010 || colspan=&quot;2&quot; | 2009-2013 || 2009-2012 || 2012-2016 || 2009-2012 || 2014-2016
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| colspan=&quot;3&quot; | L4 16v, inyeición direuta, alterio || colspan=&quot;4&quot; | L4 16v || colspan=&quot;6&quot; | L4 16v, inyeición direuta, alterio
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| colspan=&quot;2&quot; | H5F || H4J || colspan=&quot;3&quot; | K4M || M4R || colspan=&quot;5&quot; | F4R
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera
|colspan=&quot;2&quot; | 72.2 mm x 73.2 mm || 78.0 mm x 73.1 mm || colspan=&quot;3&quot; | 79.5 mm x 80.5 mm || 84.0 mm x 90.1 mm || colspan=&quot;5&quot; | 82.7 mm x 93.0 mm 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;2&quot; | 1199 cm³ || 1397 cm³ || colspan=&quot;3&quot; | 1598 cm³ || 1997 cm³ || colspan=&quot;5&quot; | 1998 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión
| colspan=&quot;2&quot; | 10.0: 1 || 9.1: 1 || 9.8: 1 || colspan=&quot;2&quot; | 9.7: 1 || 10.2: 1 || 9.3: 1 || 8.5: 1 || 8.6: 1 || 8.5: 1 || 8.6: 1 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 115 CV (85 kW) @ 4500 || 132 CV (97 kW) @ 5500 || 131 CV (96 kW) @ 5500 || 100 CV (74 kW) @ 6000 || colspan=&quot;2&quot; | 110 CV (81 kW) @ 6000 || 140 CV (103 kW) @ 6000 || 180 CV (132 kW) @ 5500 || 250 CV (184 kW) @ 5500 || colspan=&quot;2&quot; | 265 CV (195 kW) @ 5500 || 275 CV (202 kW) @ 5500
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 190 Nm @ 2000 || 205 Nm @ 2000 || 190 Nm @ 2250 || 148 Nm @ 4250 || colspan=&quot;2&quot; | 151 Nm @ 4250 || 195 Nm @ 2250 || 300 Nm @ 2000 || 340 Nm @ 3000 || 360 Nm @ 3000 || 360 Nm @ 3000-5000 || 360 Nm @ 3000-5000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;13&quot; | Delantera
|-uy 

! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| colspan=&quot;6&quot; | Manual, 6 velocidaes || Automática, variador continuu (CVT) || colspan=&quot;5&quot; | Manual, 6 velocidaes
|-uyyu
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h
| 9.7 s || 10.9 s || 5.8 s || colspan=&quot;3&quot; | 6.0 s || 10.3 s || 7.8 s || 6.1 s || colspan=&quot;2&quot; | 6.0 s || 5.8 s
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima |
190 Km/h || colspan=&quot;2&quot; | 200 Km/h || colspan=&quot;3&quot; | 190 Km/h || 195 Km/h || 225 Km/h || 250 Km/h || 254 Km/h || colspan=&quot;2&quot; | 255 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| 5.3 || 5.4 || 6.6 || 6.8 || 6.9 || 9.7 || 7.6 || 7.7 || 8.4 || colspan=&quot;2&quot; | 8.2 || 7.5
|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores diesel
|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! colspan=&quot;5&quot; | 1.5 dCi !! 1.6 dCi !! 1.9 dCi !! 2.0 dCi !! 2.0 dCi (GT)
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu |
2008-2009 || 2009-2014 || 2014-2016 || 2008-2012 || 2012-2016 || 2012-2016 || 2008-2012 || 2009-2012 || 2009-2014
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| colspan=&quot;5&quot; | L4 8v, inyeición direuta, common-rail, alterio, Filtru DPF (Penero antipartícules) || L4 16v, inyeición direuta, common-rail, alterio, Filtru DPF (Penero antipartícules) || L4 8v, inyeición direuta, common-rail, alterio, Filtru DPF (Penero antipartícules) || colspan=&quot;2&quot; | L4 16v, inyeición direuta, common-rail, alterio, Filtru DPF (Penero antipartícules)
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| colspan=&quot;5&quot; | K9K || R9M || F9Q || colspan=&quot;2&quot; | M9R
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Diámetru x carrera
|colspan=&quot;5&quot; | 76.0 mm x 80.5 mm || 80.0 mm x 79.5 mm || 80.0 mm x 93.0 mm || colspan=&quot;2&quot; | 84.0 mm x 90.0 mm 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;5&quot; | 1461 cm³ || 1598 cm³ || 1870 cm³ || colspan=&quot;2&quot; | 1995 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Rellación de compresión
| 17.6: 1 || colspan=&quot;2&quot; | 15.2: 1 || 15.3: 1 || 15.2: 1 || 15.4: 1 || 16.6: 1 || 15.5: 1 || 15.1: 1
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 85 CV (63 kW) @ 3750 || 90 CV (66 kW) @ 4000 || 95 CV (70 kW) @ 4000 || 105 CV (78 kW) @ 4000 || 110 CV (81 kW) @ 4000 || 131 CV (96 kW) @ 4000 || 131 CV (96 kW) @ 3750 || 150 CV (110 kW) @ 3750 || 165 CV (120 kW) @ 3750
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| colspan=&quot;2&quot; | 200 Nm @ 1750 || 240 Nm @ 2000 || colspan=&quot;2&quot; | 240 Nm @ 1750|| 320 Nm @ 1750 || 300 Nm @ 1750 || 360 Nm @ 2000 || 380 Nm @ 2000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;9&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| colspan=&quot;2&quot; | Manual, 5 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes / Automática, 6 velocidaes || colspan=&quot;2&quot; | Manual, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes / Automática, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h 
| 12.9 s || 12.5 s || 12.3 s || 10.9 s || 10.8 s || 9.8 s || 9.5 s || 9.2 s || 8.5 s 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima |
175 Km/h || 180 Km/h || colspan=&quot;3&quot; | 190 Km/h || 200 Km/h || 205 Km/h || 210 Km/h || 215 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km) 
| 4.5 || 4.4 || 4.1 || 4.5 || 4.4 || 4.0 || 5.1 || 6.6 || 5.6
|}

&lt;gallery mode=packed&gt;
Archivu:Renault_Megane_2.0_Dynamique_2014_(14393040044).jpg|Renault Mégane III llavadura de cara 2012
Archivu:Renault_Megane_2.0_Dynamique_Pack_2014_(13548227064).jpg|Renault Mégane III Llavadura de cara 2012
Archivu:Renault_Mégane_(III,_Facelift)_–_Frontansicht,_21._April_2013,_Münster.jpg| Renault Mégane III llavadura de cara 2012.
&lt;/gallery&gt;

En 2014, recibe l'últimu rediseño nel sector fronteru con vistes al futuru llanzamientu del Megane IV, el sedán tres volúmenes '''Fluence''' tamién recibe un rediseño nel so frontal que busca asemeyalo al estilu xeneral global de Renault.

&lt;gallery mode=packed&gt;
Archivu:Renault_Mégane_Paris_Deluxe_ENERGY_TCe_115_Start_%26_Stop_ecu²_(III,_2._Facelift)_–_Frontansicht,_13._Juli_2014,_Ratingen.jpg|Renault Mégane III rediseño 2014
Archivu:Renault_Mégane-III-5p_Phase3.JPG|Renault Mégane III rediseño 2014
Archivu:Renault_Fluence_1.6_Dynamique_2015_(15961460843).jpg| Renault Fluence rediseño 2013.
&lt;/gallery&gt;

'''Renault Megane III''' sectores posteriores según carrocería &lt;gallery
mode=packed&gt;
Archivu:Renault Mégane III 20090801 rear.JPG|Renault Mégane de cinco puertes.
Archivu:Renault Mégane RS (III) – Heckansicht, 12. März 2011, Düsseldorf.jpg|Renault Mégane Coupé RS.
Archivu:Renault Mégane CC III Luxe TCe 130 rear 20100731.jpg|Renault Mégane CC.
Archivu:Renault Mégane Grandtour III 20090620 rear.JPG|Renault Mégane wagon
Ficheru:Renault Fluence Heck.JPG|Renault Fluence (sustitúi al Megane Sedan.
&lt;/gallery&gt;

=== Series especiales ===
* [[Renault Mégane III RS]]. Versión deportiva.
* [[Renault Mégane III RS N4]]. Serie especial de la versión RS destinada a les competiciones [[Grupu N|Grupu N4]] de la [[Federación Internacional del Automóvil|FIA]].&lt;ref&gt;http://www.motorpasion.com/otres competiciones/renault-megane-sport-250-n4&lt;/ref&gt;
* [[Renault Mégane III RS Trophy]]. Versión del Mégane RS llanzada nel añu 2011 llindada a 500 unidaes qu'añede detalles estéticos y mecánicos extra.&lt;ref&gt;https://www.elmundo.es/elmundomotor/2011/06/13/coches/1307977281.html&lt;/ref&gt;

== Cuarta xeneración (2016-2021) ==
{{Ficha d'automóvil
| imaxe = [[Ficheru:2017 Renault Megane Dynamique S NAV DC 1.5 Front.jpg|250px|Quinta xeneración del Renault Mégane con carrocería hatchback de cinco puertes]]
| nome = Cuarta generación
| período = 2016-2021 |
dimensiones = Cinco puertes: &lt;br/&gt; 4360 / 1810 / 1447 / 2640&amp;nbsp;mm &lt;br/&gt; Sedán: 4632 / 1815 / 1447 / 2710&amp;nbsp;mm &lt;br/&gt; Familiar: 4625 / 1815 / 1457 / 2712&amp;nbsp;mm
}}

El Mégane IV foi presentáu nel [[Salón del Automóvil de Frankfurt|Salón de Frankfurt]] de 2015, y púnxose a la venta n'avientu d'esi mesmu añu. La nueva xeneración foi concebida siguiendo la nueva llinia de diseñu de Renault, que s'empecipió col Clio IV en 2012. El responsable del so diseñu foi l'actual diseñador xefe de Renault, Laurens Van den Acker. Comparte ciertes traces estilístiques col so hermanu de gama [[Renault Talismán]], como unes lluces diurnes LED en forma de C o unos pilotos allargaos que percuerren casi tol portón. Tamién destaquen los costazos esculpíos o los nervios que percuerren el capó y les puertes. Utiliza la plataforma modular CMF-C/D de l'Alianza Renault-Nissan, sobre la que s'asientan los modelos [[Renault Kadjar|Kadjar]], [[Renault Espace|Espace V]] y [[Renault Talismán|Talismán]].

El Mégane fabricar na fábrica que tien Renault en [[Villamuriel de Cerrato]], en [[Palencia]], [[España]]. Anguaño solo ta disponible con una carrocería [[hatchback]] de cinco puertes, a la que más palantre s'añedir un [[Familiar (automóvil)|familiar]] y un [[sedán]]. Les carroceríes [[hatchback]] de tres puertes (Mégane Coupe) y descapotable (Mégane CC) van sumir a partir d'esta xeneración.

A nivel de seguridá, el Mégane IV consiguió nel añu 2015 cinco estrelles nes pruebes de choque EuroNCAP (88% n'ocupante adultu, 87% n'ocupante infantil, 71% pa peatones y 71% n'asistencies a la seguridá). De serie lleva seis airbags (fronteros, llaterales delanteros y de cortina), ABS con asistencia a la frenada SAFE, ESC, sistemes de fixación pa sillitas infantiles ISOFIX, control de presión de los neumáticos y llendador/regulador de velocidá. Amás, según acabaos, puede fornir regulador de velocidá adaptativu, frenada d'emerxencia asistida, alerta de distancia de seguridá, alerta por cambéu involuntariu de carril, alerta d'escesu de velocidá con reconocencia de señales y detector d'ángulu muertu.

Tocantes al so equipamientu teunolóxicu, destaquen opciones como l'asistente al aparcamientu con cámara de marcha tras, los faros Full LED PURE VISION, el ''Head Up Display'', la pantalla TFT a color personalizable nel panel de preseos, el sistema d'entretenimientu R-Link 2.0 con pantalla táctil de 7 o de 8,9 pulgaes y navegador, el frenu de mano llétricu, el llume ambiental, el sistema de maneres de conducción Multisense, y los asientos delanteros calefactados y con masaxe pal conductor.

=== Mégane GT ===
El Mégane GT foi desenvueltu por [[Renault Sport]], y ye la versión más deportiva de la gama hasta la llegada del modelu RS. Ta disponible con un motor de gasolina 1.6 TCe de 205 cv y un Diésel 1.6 dCi de 165 cv. Dambos motores van acomuñaos a una caxa automática de doble embrague EDC con lleves d'aluminiu tres el volante, de siete rellaciones pa la gasolina y seis pal Diésel. El Mégane GT cuenta con un pack estéticu específicu (paragolpes, rejilla de calandra de nial d'abeya, difusor con doble salida d'escape, retrovisores en Dark Metal, llantes), un interior con un volante deportivu, pedales d'aluminiu y asientos deportivos con reposacabezas integraos y tapicería de alcántara opcional, amás d'un color esclusivu (Azul Rayu).

El Mégane GT cuenta con un taráu de suspensión más deportivu, amás del sistema de direición a los cuatro ruedes 4Control vistu n'otros Renault, qu'aumenta la so axilidá y estabilidá. La caxa de cambeos EDC tien dos funciones específiques: el Multi Change Down, pa baxar delles marches de golpe nun amenorgamientu, y el Launch Control pa faer salíes dende paráu más rápides.

El paquete estéticu (paragolpes y difusor) y los asientos del GT pueden acomuñar con restu de motorizaciones de la mano del acabáu GT Line, magar a nivel mecánicu esta versión nun incorpora les meyores mecániques del modelu GT.

=== Motorizaciones ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores de gasolina
|-class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! colspan=&quot;2&quot; | 1.2 TCe || 1.6 TCe
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu
|colspan=&quot;3&quot; | 2016-presente
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| colspan=&quot;3&quot; | L4 16v, inyeición direuta, alterio
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| colspan=&quot;2&quot; | H5F || M5MT
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;2&quot; | 1197 cm³ || 1618 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 100 CV (74 kW) @ 4500 || 130 CV (96 kW) @ 5500 || 205 CV (151 kW) @ 6000 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 175 Nm @ 1500 || 205 Nm @ 2000 || 280 Nm @ 2400
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;3&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| Manual, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes / Automática, 6 velocidaes || Automática, 7 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h 
| 12.3 s || 10.6 s || 7.1 s
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima | 
180 Km/h || 198 Km/h || 230 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| 5.4-5.5 || 5.6-5.7 || 6.0 
|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 95%; text-align:center&quot;
|+ Motores diesel
|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! !! colspan=&quot;3&quot; | 1.5 dCi || 1.6 dCi
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Periodu
|colspan=&quot;4&quot; | 2016-presente
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tipu de motor
| colspan=&quot;4&quot; | L4 16v, inyeición direuta, common-rail, alterio, penero antipartícules (DPF)
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Identificación del motor
| colspan=&quot;3&quot; | K9K || R9M
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Cilindrada
|colspan=&quot;3&quot; | 1461 cm³ || colspan=&quot;2&quot; | 1598 cm³
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Potencia máxima: CV (kW) @ rpm
| 90 CV (66 kW) @ 4000 || colspan=&quot;2&quot; | 110 CV (81 kW) @ 4000 || 130 CV (96 kW) @ 4000
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Par máximu: Nm @ rpm
| 220 Nm @ 1750 || 260 Nm @ 1750 || 250 Nm @ 1750 || 320 Nm @ 1750
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tracción
| colspan=&quot;4&quot; | Delantrera
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Tresmisión
| Manual, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes || Automática, 6 velocidaes || Manual, 6 velocidaes
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Aceleración 0–100 km/h 
| 13.4 s || colspan=&quot;2&quot; | 11.2 s || 10.0 s 
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Velocidá máxima |
175 Km/h || colspan=&quot;2&quot; | 187 Km/h || 199 Km/h
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Consumu combináu (L/100 Km)
| 3.7-3.9 || colspan=&quot;2&quot; | 3.5-3.8 || 4.0
|}

&lt;gallery mode=packed&gt;
Archivu:2017 Renault Megane Dynamique S NAV DC 1.5 Rear.jpg|Trasera del Renault Mégane IV
Archivu:Renault Megane Grand Tour.JPG |Renault Mégane Grand Tour.
Archivu:2017 Renault Megane Intens.jpg |Renault Mégane seden coupe.
&lt;/gallery&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://www.motor.es/renault/megane/ Gama y precios del Renault Megane]
* [http://www.diariomotor.com/2012/01/05/renault-megane-collection-2012-lleguen-los-eficientes-energy/ Tola información del Renault Megane 2012 en Diariomotor]
* [[Commons:Como programar vidrios automáticos d'un solu toque pa Renault Megane II.pdf]]
* [https://web.archive.org/web/20090130060142/http://renaultec.com/ Web oficial de Renault n'Ecuador]
* [http://www.clubmeganeargentina.com Club Megane Arxentina]
* [http://autociudad.blogspot.com/2009/07/motor-de-arranque-pa-renault-megane.html Información sobre motores d'arranque pa Renault Megane]
* [http://www.vignale-gamine.com/apps/forums/topics/show/3368285-vinnie-s-youngest-sister-renault-megane-sport-225 Renault Megane Sport 225 álbum de semeyes]
* [http://www.diariomotor.com/coches/renault/renault-megane-rs/ Renault Megane RS]


{{Tradubot|Renault Mégane}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Modelos d'automóviles del segmentu C]]
[[Categoría:Modelos de Renault|Megane]]
[[Categoría:Modelos d'automóviles]]
[[Categoría:Modelos d'automóviles d'Arxentina|Renault Megane]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de ficheru]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>r2bw7ahdojocus0xjy3x393pz7i1y9m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Biota del periodu Ediacáricu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150768</id>
    <revision>
      <id>3702982</id>
      <parentid>3660673</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:48:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84926" xml:space="preserve">[[Ficheru:DickinsoniaCostata.jpg|derecha|miniaturadeimagen|''Dickinsonia costata'', un organismu ediacáric icónicu, qu'amuesa l'apariencia «acolchada» típica de munchos organismos d'esta biota.]]
Los '''organismos ediacáricos''', tamién conocíos como '''biota del periodu Ediacáricu''' o, enantes, '''biota''' o '''fauna vendiense''', son antigües formes de vida [[Sésil|sésiles]] con forma [[Cilindru|tubular]] y de [[fueya]] qu'habitaron la [[Tierra]] demientres el periodu Ediacáricu (fai c. 635-542 millones d'años) y que representen los organismos multicelulares complexos más antiguos conocíos dientro del nivel macrocelular de complexidá biolóxica. Apaecieron pocu dempués de que concluyera la estensa y última glaciación del periodu Crioxénicu, y estinguiéronse na so mayoría poco enantes del abruptu incrementu na [[biodiversidá]] terrestre conocíu como esplosión cámbrica, que consistió na primer apaición nel rexistru [[fósil]] de los patrones y morfoloxíes básiques que más alantre supondríen l'encontu de los [[Animal|animales]] modernos. Pocos elementos propios de la diversidá de los organismos ediacáricos fueron incorporaos a estos patrones, y los distintos organismos del [[Cambrianu]] movieron y reemplazaron totalmente a les formes de vida qu'apoderaren el rexistru fósil Ediacara.

Los organismos ediacáricos apaecieron per primer vegada hai unos 580 millones d'años y espolletaron a empiezos del [[Cambrianu]], hai 542 millones d'años. Anque fueron afayaos dellos fósiles que podríen representar sobrevivientes n'estratos correspondientes al [[Cambrianu|Cambrianu mediu]] (fai c. 510-500 millones d'años), les comunidaes de fósiles más primitives sumen del rexistru fósil a la fin del periodu Ediacáricu, dexando namái fragmentos de los [[Ecosistema|ecosistemes]] qu'enantes espolletaren. Esisten diverses [[hipótesis]] pa esplicar esta desapaición, incluyendo un sesgu de caltenimientu, un ambiente cambiante, l'apaición de predadores o la competición con otres formes de vida.

La [[Árbol filoxenéticu|posición filoxenética]] de los organismos d'esta biofacies constitúi un gran problema para los [[Paleontoloxía|paleontólogos.]] Ente que munchos d'ellos paecen corresponder a formes de vida ensin representantes na fauna actual, dellos organismos ediacáricos paecen tar estrechamente rellacionaos con grupos que más palantre se convertiríen en prominentes; por casu, la morfoloxía de dellos [[Taxón|taxones]] como ''Funisia dorothea'' suxeren la so rellación colos poríferos o [[Cnidaria|cnidarios]], ente que ''Kimberella'' amuesa paecíu colos [[Mollusca|moluscos]] ya inclusive foi propuesta como un antepasáu d'estos, lo que llevó a pensar que dellos organismos yá presentaben simetría billateral, anque esta afirmación ye revesosa.&lt;ref&gt;Droser y Gehling 2008. «Synchronous Aggregate Growth in an Abundant New Ediacaran Tubular Organism.» ''Science'' 319: 1660-1662.&lt;/ref&gt; La mayoría de fósiles macroscópicos son morfolóxicamente distintos a les formes de vida posteriores: asemeyen a discos, bolses llenes de folla o colchones esponxosos. Por cuenta de les dificultaes p'asitiar nel árbol filoxénicu a estos organismos, dellos [[Paleontoloxía|paleontólogos]] suxirieron al empiezu que siquier parte de la biota edicárica representaría una caña independiente dafechu [[Estinción|estinta]] dientro d'un [[Reinu (bioloxía)|reinu]] propiu, denomináu '''Vendozoa''' (anguaño conocíu como Vendobionta). Otros, inclusive, consideren qu'estos organismos formaríen parte d'una especie d'esperimentu fallíu» de la vida multicelular, que supunxo que la vida multicelular posterior volviera evolucionar más palantre a partir d'organismos unicelulares non rellacionaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://geol.queensu.ca/people/narbonne/recent_pubs1.html |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070208031106/http://geol.queensu.ca/people/narbonne/recent_pubs1.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2007 |apellíu=Narbonne |nome=Guy |añu=2006|mes=xunu|títulu=The Origin and Early Evolution of Animals|editorial=Department of Geological Sciences and Geological Engineering, Queen's University |fechaaccesu=10 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;div style=&quot;text-align: left; padding:0.5em 0 0 0; float:right;&quot; class=&quot;toccolours&quot;&gt;'''La biota del periodu Ediacáricu nel so contestu'''

{|
| style=&quot;&quot; |&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Neoproterozoicu]] (última [[Era geológica|era]] del [[Precambrianu]])
|-
| style=&quot;&quot; |&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Era Paleozoica|Paleozoicu]] (primera era del [[Eón Fanerozoicu|Fanerozoicu]])
|}
&lt;small&gt;Escala de la exa: fai millones d'años.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
&lt;/small&gt;&lt;small&gt;Referencies: Waggoner 1998, Hofmann 1990&lt;ref name=&quot;Waggoner1998t&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Waggoner, Ben |apellíu=Waggoner, Ben |añu=1998|títulu=Interpreting the Earliest Metazoan Fossils: What Can We Learn? |urlarchivu=https://archive.is/20121221015440/http://intl-icb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/38/6/975|url=http://intl-icb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/38/6/975|publicación=Integrative and Comparative Biology|volumen=38 |númberu=6 |páxines=975-982|issn=1540-7063|ISSN=1540-7063|doi=10.1093/icb/38.6.975|DOI=10.1093/icb/38.6.975 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007 |fechaarchivu=21 d'avientu de 2012}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Hofmann, H. J. |apellíu=Hofmann, H. J.|coautores=Narbonne, G. M., Aitken, J. D.|apellíos2=Narbonne, G. M., Aitken, J. D. |añu=1990|títulu=Ediacaran remains from intertillite beds in northwestern Canada|url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/18/12/1199|publicación=Geology|volumen=18 |númberu=12 |páxines=1199-1202}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;

== Historia ==
Los primeres [[Fósil|fósiles]] ediacáricos descubiertos fueron los de ''Aspidella terranovica'', con forma de discu, en [[1868]]. El so descubridor, Alexander Murray, un agrimensor y [[Xeoloxía|xeólogu]], considerólos ferramientes útiles para determinar la edá de roques de la zona de la [[Islla de Terranova|islla de Terranova.]] Sicasí, como s'atopaben per debaxo de los «estratos primordiales», los estratos [[Cambrianu|cambrianos]] que se consideraba conteníen los primeros nicios de vida, pasaron cuatro años primero que daquién atreviérase a suxerir que podíen ser fósiles. La propuesta d'Elkanah Billings al respeuto foi refugada polos sos colegues por causa de la so esplicación senciella, y los fósiles fueron consideraos estructures debíes al escape de gases, concreciones inorgániques o inclusive trampes asitiaes por un dios maliciosu para semar la falta de fe. Naquellos tiempos inda nun se conocíen estructures similares en nengún otru llugar del mundu, y esti alderique llueu cayó nel escaezu.&lt;ref name=&quot;Gehling2000&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Gehling |apellíu=Gehling|coautores=Guy M. Narbonne y Michael M. Anderson|apellíos2=Guy M. Narbonne y Michael M. Anderson |nome=James G. |añu=2000|títulu=The First Named Ediacaran Body Fossil, Aspidella terranovica|publicación=Palaeontology|volumen=43 |páxines=429|doi=10.1111/j.0031-0239.2000.00134.x|DOI=10.1111/j.0031-0239.2000.00134.x}}&lt;/ref&gt;

En [[1933]], Georg Gürich afayó exemplares bien similares a los de Terranova en [[Namibia]], pero la firme creencia en que la vida tenía los sos oríxenes nel Cambrianu fizo que fueren asignaos a esti periodu, y nun se trazó nenguna rellación con ''Aspidella.''&lt;ref name=&quot;Gurich1933&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gürich, G. |apellíu=Gürich, G. |añu=1933|títulu=Die Kuibis-Fossilien der Nama-Formation von Südwestafrika|volumen=15 |páxines=137-155|idioma=alemán}}&lt;/ref&gt; 

En [[1946]], Reg Sprigg afayó fósiles similares a «aguamala» nos montes Ediacara, pertenecientes a los montes Flinders d'Australia, pero creíase qu'estes roques formárense nel Cambrianu inferior, de manera que, anque'l descubrimientu espertó ciertu interés, nun atraxo l'atención de los especialistes.&lt;ref name=&quot;Sprigg1947&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Sprigg, R. C. |apellíu=Sprigg, R. C. |añu=1947|títulu=Early Cambrian &quot;jellyfishes&quot; of Ediacara, South Australia and Mount John, Kimberly District, Western Australia|publicación=Transactions of the Royal Society of South Australia|volumen=73 |páxines=72-99}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Cyclomedusa.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|''Cyclomedusa'', un organismu del periodu Ediacáricu de filiación incierta, con aspeutu esponxosu.]]
Nun foi hasta'l descubrimientu [[Gran Bretaña|británicu]] del [[Iconu|icónico]] ''Charnia'' en [[1957]] cuando s'entamó a considerar seriamente que'l periodu [[precambrianu]] allugara vida.&lt;ref name=&quot;Laflamme_et_al._2007&quot;&gt;{{cita publicación |autor=M. Laflamme|coautores=G. M. Narbonne1, C. Greentree &amp; M. M. Anderson |añu=2007|títulu=Morphology and taphonomy of an Ediacaran frond: ''Charnia'' from the Avalon Peninsula of Newfoundland|publicación=Geological Society, London, Special Publications|volumen=286 |páxines=237-257|url=http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/286/1/237|doi=10.1144/SP286.17}}&lt;/ref&gt; Esti fósil en forma de fronda foi afayáu nel monte de Charnwood, n'Inglaterra, y por causa de los detallaos mapes xeolóxicos del British Geological Survey nun cupió nenguna dulda qu'estos fósiles taben insertos en [[Roca|roques]] precambrianes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.charnia.org.uk/newsletter/discovery_charnia_2005.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070517180510/http://www.charnia.org.uk/newsletter/discovery_charnia_2005.htm |fechaarchivu=17 de mayu de 2007|autor=Ford, Trevor|títulu=The discovery of ''Charnia''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.charnia.org.uk/saturday_school_2007.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928023851/http://www.charnia.org.uk/saturday_school_2007.htm |fechaarchivu=28 de setiembre de 2007|títulu=Leicester's fossil celebrity: Charnia and the evolution of early life |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; El paleontólogu Martin Glaessner trazó finalmente la conexón ente esti descubrimientu y los anteriores, y con una combinación de dataciones más precises de los exemplares esistentes y una inyeición de puxanza a la investigación, afayáronse munchos más miembros de la fauna ediacárica.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Sprigg, R. C. |apellíu=Sprigg, R. C. |añu=1991|títulu=Martin F Glaessner: Palaeontologist extraordinaire|publicación=Mem. Geol. Soc. India|volumen=20 |páxines=13-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Glaessner, M. F. |apellíu=Glaessner, M. F. |añu=1959|títulu=The oldest fossil faunas of South Australia|url=http://www.springerlink.com/content/th8t5154382750kq/|publicación=International Journal of Earth Sciences|volumen=47 |númberu=2 |páxines=522-531|editorial=Springer|doi=10.1007/BF01800671|DOI=10.1007/BF01800671}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Glaessner, Martin F. |apellíu=Glaessner, Martin F. |añu=1961|títulu=Precambrian Animals|publicación=Science. Am.|volumen=204 |páxines=72-78}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, tolos exemplares descubiertos hasta [[1967]] atopábense en xacimientos d'arenisca bien rugosa que torga que queden calteníos los detalles delicaos, faciendo que fuera difícil interpretalos. El descubrimientu de S. B. Misra de capes de povisa fosilíferes na povisa volcánico de Mistaken Point ([[Terranova y Labrador|Terranova y Llabrador]]) camudó la investigación, pues el caltenimientu de los detalles que faía posible la fina povisa dexó describir carauterístiques enantes inalvertíes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Misra, S. B. |apellíu=Misra, S. B. |añu=1969|títulu=Late Precambrian(?) fossils from southeastern Newfoundland|url=http://bulletin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/80/11/2133|publicación=Geol. Soc. America Bull.|volumen=80 |páxines=2133-2140 |formatu=abstract|doi=10.1130/0016-7606(1969)80[2133:LPFFSN]2.0.CO;2|DOI=10.1130/0016-7606(1969)80[2133:LPFFSN]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://geol.queensu.ca/people/narbonne/recent_pubs1.html |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070208031106/http://geol.queensu.ca/people/narbonne/recent_pubs1.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2007 |apellíu=Badham |nome=Mark|fecha=30 de xineru de 2003|títulu=The Mistaken Point Fossil Assemblage Newfoundland, Canada|editorial=The Miller Museum of Geology, Queen's University, Kingston, 
Ontario, Canada |fechaaccesu=10 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;

La probe comunicación, xunto cola dificultá de correllacionar [[Formación xeolóxica|formaciones]] globalmente distintes, fizo que surdiera una plétora de nomes distintos pa estos organismos. En [[1960]], el nome francés ''«Ediacarien»'', pelos montes Ediacara nel sur d'Australia, que deriven el so nome de la pallabra [[Aborixe australianu|aborixe]] ''Idiyakra'', «l'agua ta presente», propúnxose frente a los términos rivales «Sinian» y «Vendian», pa referise a les roques precambrianes terminales, nomes que tamién fueron daos a los organismos.&lt;ref name=&quot;Termier1960&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Termier, H. |apellíu=Termier, H.|coautores=Termier, G.|apellíos2=Termier, G. |añu=1960|títulu=L'Ediacarien, premier etage paleontologique|publicación=Rev. Gen. Sci. Et Bull. Assoc. Francaise Avan. Sci.|volumen=67 |númberu=3-4 |páxines=175-192|idioma=francés}}&lt;/ref&gt; Finalmente, los términos «Edicaran» y «Ediacarian» aplicáronse a la dómina o periodu xeolóxicu precambrianu y les sos roques correspondientes. En marzu de [[2004]], la Unión Internacional de Ciencies Xeolóxiques punxo fin a la inconsistencia, estableciendo formalmente'l nome del periodu terminal del Neoproterozoicu n'honor del [[Toponimia|topónimu]] australianu.&lt;ref name=&quot;Knoll2006&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Knoll |apellíu=Knoll|autor2=Walter, M.|apellíos2=Walter, M.|autor3=Narbonne, G.|apellíos3=Narbonne, G.|autor4=Christie-Blick, N.|apellíos4=Christie-Blick, N. |nome=Andy H. |añu=2006|títulu=The Ediacaran Period: a new addition to the geologic time scale |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070221084915/http://geol.queensu.ca/people/narbonne/KnollWalterNarbonneChristieBlick_Lethaia_2006.pdf|url=http://geol.queensu.ca/people/narbonne/KnollWalterNarbonneChristieBlick_Lethaia_2006.pdf|publicación=Lethaia|volumen=39 |páxines=13-30 |formatu=PDF|doi=10.1080/00241160500409223|DOI=10.1080/00241160500409223 |fechaaccesu=14 d'abril de 2007 |fechaarchivu=21 de febreru de 2007}} Reimpresión, original en [https://web.archive.org/web/20070929111343/http://www.stratigraphy.org/precambrian/Knoll_et_al_2004a.pdf].&lt;/ref&gt;

== Caltenimientu ==
La vasta mayoría del rexistru fósil compónse de la robusta materia [[Sistema oseu|esquelético]] de cadabres degradaos. Por eso, como los organismos ediacáricos teníen cuerpos llandios y escarecíen de cadarma, el so abondosu caltenimientu ye sorprendente. Probablemente contribuyó l'ausencia de criatures escavadores nestos sedimentos, pues a partir de la evolución d'estos organismos nel [[Cambrianu]], les impresiones de cuerpos llandios apaecen xeneralmente bioturbaes primero que pudieren fosilizase.

=== Estromatolitos ===
[[Ficheru:Greysonia_sp_ediacaran_bolivia.JPG|miniaturadeimagen|Estromatolitos ediacáricos del xéneru ''Greysonia'' de [[Bolivia]] (Seición vertical pulida).]]
[[Ficheru:Charniodiscus.png|miniaturadeimagen|El calquier fósil de ''Charniodiscus'' apenes puede estremase de la testura superficial en «piel d'elefante» de la roca sedimentaria estromatolítica.]]
Los estromatolitos son estructures sedimentaries bioconstruyíes aniciaes per colonies de [[Microorganismu|microorganismos]] formando «tapetes», que secreten fluyíos pegañosos ([[mucílagu]]), inducen la precipitación de [[Carbonatu|carbonatos]] o xunen les partícules sedimentaries de diverses maneres. Paez que migren escontra riba cuando queden cubiertes por una capa delgada de sedimentos, pero eso ye una ilusión provocada pola crecedera de la colonia; los individuos en sí nun se mueven. Si queda depositada una capa de sedimentos demasiao gruesa primero que puedan medrar o reproducise al traviés d'ella, delles partes de la colonia muerren, dexando fósiles con una carauterística [[Tactu|testura]] engurriada de «piel d'elefante».&lt;ref name=&quot;Runnegar1992&quot;&gt;{{cita llibru |añu=1992|autor=Runnegar, B. N.|coautores=Fedonkin, M. A.|editor=Schopf, W. J.; Klein, C.|títulu=The Proterozoic biosphere|otros=The Proterozoic Biosphere, a Multidisciplinary Study: Cambridge University Press, New York|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=9780521366151}}&lt;/ref&gt;

La mayoría de los estratos ediacáricos con testura superficial rugoso en «piel d'elefante», carauterística de los estromatolitos, contienen fósiles, amás la mayoría de los fósiles d'esti periodu atópense en superficies con estromatolitos. Anque los estromatolitos tuvieron bien estendíos nel pasáu remotu, la evolución de les sos predadores naturales (los organismos pacedores») nel Cambrianu fizo menguar significativamente el so númberu, polo qu'estes comunidaes tán anguaño llindaes a abellugos inhóspitos, onde los predadores nun pueden sobrevivir el tiempu abondu como pa xintales.&lt;ref name=&quot;Zhuravlev2001&quot;&gt;{{cita llibru |añu=2001|autor=Burzin, M. B.|editor=Zhuravlev, A. Y.; Riding, R.|URL=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;docId=100738360|títulu=The Ecology of the Cambrian Radiation|editorial=[[Columbia University Press]], New York|isbn=0231505167}}&lt;/ref&gt;

=== Fosilización ===
El caltenimientu d'estos [[Fósil|fósiles]] considerada un enigma científicu fascinante, pues al ser organismos de cuerpu llandiu, de normal nun fosilizaríen. A diferencia d'otres formes de vida de cuerpu blandu posteriores (como les de los esquistos de Burgess o les caliares de Solnhofen), los organismos ediacáricos nun taben alcontraos n'ambientes acutaos suxetos a condiciones locales inusuales, sinón que yeren un fenómenu global. Poro, los procesos qu'intervinieron na fosilización tuvieron de ser sistemáticos y tar presentes en tol mundu. Hubo d'esistir daqué bien distintu nel periodu Ediacáricu que dexó qu'estes delicaes criatures fueren calteníes. La hipótesis más estendida ye que los fósiles fueron calteníos gracies a que fueron rápido cubiertos por povisa o sable, atrapándolos xunto a la folla o los tapetes de microbios nos que vivíen.&lt;ref name=&quot;Narbonne1998&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Narbonne, Guy M. |apellíu=Narbonne, Guy M. |añu=1998|títulu=The Ediacara biota: A terminal Neoproterozoic experiment in the evolution of life|url=ftp://rock.geosociety.org/pub/GSAToday/gt9802.pdf|publicación=GSA|volumen=8 |númberu=2 |páxines=1-6 |formatu=PDF|issn=1052-5173|ISSN=1052-5173 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt; Les capes de povisa ufierten más detalles fósiles y pueden fechase con precisión con un marxe d'erru d'un millón d'años o menos por mediu de la datación radiométrica.&lt;ref name=&quot;Bowring&quot;&gt;{{cita llibru |añu=2001|autor=Bowring, S. A.|coautores=Martin, M. W.|editor=Briggs &amp; Crowther|URL=http://www.blackwellpublishing.com/book.asp?ref=9780632051496|títulu=Palæobiology II: A synthesis|editorial=Blackwell publishing group|isbn=9780632051496}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, ye más habitual atopar fósiles ediacáricos en capes de sable depositaes por [[Truena|nubes]] o por corrientes oceánicos d'alta enerxía qu'abasnaben les capes superficiales del fondu marín, conocíos como turbidites. Anguaño, los organismos de cuerpu llandiu cuasi nunca se fosilicen asina, pero la presencia d'estenses capes de microbios probablemente contribuyó a la preservación de los organismos ediacáricos, estabilizando les impresiones nel sedimentu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Gehling, J. G. |apellíu=Gehling, J. G. |añu=1987|títulu=Earliest known echinoderm — A new Ediacaran fossil from the Pound Subgroup of South Australia|publicación=Alcheringa|volumen=11 |páxines=337-45|doi=10.1080/03115518708619143|DOI=10.1080/03115518708619143 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;

=== ¿Qué foi calteníu? ===
El ritmu de cementación del sustratu superxacente, en venceyu al ritmu de descomposición del organismu, determina si caltién la superficie cimera o inferior del organismu. La mayoría de fósiles en forma de discu descompunxéronse primero que se cubriera'l sustratu superxacente, y la povisa o'l sable enllenaron el vacíu, dexando un molde de la parte inferior del organismu. Sicasí, los fósiles d'organismos esponxosos tienden a descomponese ''dempués'' de la cementación del sedimentu superxacente, polo que se caltién la superficie cimera. La so naturaleza más resistente refléxase nel fechu de que, en rares ocasiones, atópense fósiles d'organismos esponxosos ''dientro'' d'estratos acumulaos por [[Truena|nubes.]] La violenta sedimentación nun les destruyó, como lo fadría colos discos, menos resistentes. Amás, en dellos casos, la precipitación [[Bacteria|bacterial]] de minerales formó una mázcara mortuoria» similar a un molde del organismu.&lt;ref name=&quot;Gehling1999&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gehling, J. G. |apellíu=Gehling, J. G.|fecha=1 de febreru de 1999|títulu=Microbial mats in terminal Proterozoic siliciclastics; Ediacaran death masks|url=http://palaios.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/14/1/40|publicación=PALAIOS|volumen=14 |númberu=1 |páxines=40-57 |formatu=abstract|doi=10.2307/3515360|DOI=10.2307/3515360 |fechaaccesu=23 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt;

== Morfoloxía ==
{| style=&quot;&quot; class=&quot;infobox&quot;
! style=&quot;background:#77bb77&quot; colspan=&quot;2&quot; |&lt;center&gt;Formes los fósiles ediacáricos&lt;/center&gt;
|-
| width=&quot;150&quot; |''Tateana inflata'' (''Cyclomedusa'' ''radiata''), un fósil en forma de discu que formó parte de dalgún animal desconocíu. Escala métrica.
| width=&quot;200&quot; |[[Ficheru:Cyclomedusa_cropped.jpg|200x200px]]
|-
| width=&quot;150&quot; |Un molde del esponxosu ''Charnia'', el primer organismu precambrianu complexu conocíu. D'antiguo considérase pariente de los ''Pennatulacea''.
| width=&quot;200&quot; |[[Ficheru:Charnia_Spun.jpg|200x200px]]
|-
| width=&quot;150&quot; valign=&quot;top&quot; |''Spriggina'', un posible precursor de los trilobites, podría ser ún de los predadores que causó la estinción de los organismos ediacáricos y la posterior diversificación de los animales.&lt;ref name=&quot;McMenamin2003&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=McMenamin |apellíu=McMenamin |nome=Mark A. S. |añu=2003|títulu=''Spriggina'' is a Trilobitoid Ecdysozoan|url=http://gsa.confex.com/gsa/2003AM/finalprogram/abstract_62056.htm |fechaaccesu=21 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;e.g. {{cita publicación |autor=Butterfield, N. J. |apellíu=Butterfield, N. J. |añu=2007|títulu=Macroevolution and microecology through deep time|publicación=Palaeontology|volumen=51 |númberu=1 |páxines=41-55|doi=10.1111/j.1475-4983.2006.00613.x|DOI=10.1111/j.1475-4983.2006.00613.x}}&lt;/ref&gt;
| width=&quot;200&quot; |[[Ficheru:Spriggina_Floundensi_4.png|200x200px]]
|-
| width=&quot;150&quot; |Un icnofósil de finales del Ediacáricu, calteníu na base d'un estratu.
| width=&quot;200&quot; |[[Ficheru:Ediacaran_trace_fossil.jpg|210x210px]]
|-
| width=&quot;150&quot; |Cadena de icnofósiles creaos pola especie ''Yorgia'', un «organismu pacedor», xuntu al fósil del propiu cuerpu del organismu (derecha).
| width=&quot;200&quot; |[[Ficheru:Yorgia_trace.jpg|200x200px]]
|}
Los organismos ediacáricos exhibíen una inmensa variedá de carauterístiques morfolóxiques. El so tamañu varia dende los milímetros a los metros; la so complexidá, de simples «manches» a otres muncho más complicaes; la so rixidez, de robusta y resistente a análoga a la de les aguamales. Cuasi toles formes de simetría tán presentes. Estos organismos estrémense de fósiles anteriores en que presentaben una estructura multicelular entamada y estremada, según midíes de munchos centímetros.

La variedá morfolóxica de los organismos ediacáricos puede arrexuntase ''grosso modo'' nos siguientes taxones «de forma»: [[Embrión|embriones]], discos, bolses, organismos esponxosos, ediacáricos «non ediacáricos» y icnofósiles.

=== Embriones ===
Los descubrimientos recién de vida multicelular [[Precambrianu|precámbrica]] documentan numberosos casos de fósiles con forma d'embriones, especialmente na formación de Doushantuo, en [[República Popular China|China.]] Dellos afayos espertaron un gran interés mediáticu anque dellos investigadores afirmaron qu'en realidá son estructures non orgániques formaes pola precipitación de minerales dientro d'un buecu.&lt;ref name=&quot;Chen2004&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Chen, J-Y |apellíu=Chen, J-Y |añu=2004|mes=xunetu|títulu=Small Bilaterian Fossils from 40 to 55 Million Years Before the Cambrian|url=http://www.sciencemag.org/cgi/rapidpdf/1099213v1?ijkey=TmRu98UQkv06Y&amp;keytype=ref&amp;siteid=sci|publicación=Science|volumen=305 |númberu=5681 |páxines=218-222|issn=0036-8075|ISSN=0036-8075|pmid=15178752|PMID=15178752|doi=10.1126/science.1099213|DOI=10.1126/science.1099213 |fechaaccesu=27 d'abril de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Por ejemplo, {{cita web |url=http://www.msnbc.msn.com/id/5112628/|títulu=Fossil may be ancestor of most animals|editorial=msnbc |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}, {{cita web |url=http://www.astrobio.net/news/article1005.html|autor=Leslie Mullen|títulu=Earliest Bilateral Fossil Discovered|editorial=Astrobiology Magazine |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; Otros «embriones» foron interpretaos como restos de bacteries reductores d'azufre xigantes similares a ''Thiomargarita'', una propuesta en principiu bien aldericada pero que ta ganando aceptación.&lt;ref name=&quot;Bailey2007&quot;&gt;v.g. {{cita publicación |autor=Bailey, J. V. |apellíu=Bailey, J. V.|coautores=Joye, S. B., Kalanetra, K. M., Flood, B. E., Corsetti, F. A.|apellíos2=Joye, S. B., Kalanetra, K. M., Flood, B. E., Corsetti, F. A. |añu=2007|mes=xineru|títulu=Evidence of giant sulphur bacteria in Neoproterozoic phosphorites|url=http://www.nature.com/nature/journal/v445/n7124/abs/nature05457.html|publicación=Nature|volumen=445 |númberu=7124 |páxines=198-201 |formatu=abstract|issn=0028-0836|ISSN=0028-0836|pmid=17183268|PMID=17183268|doi=10.1038/nature05457|DOI=10.1038/nature05457 |fechaaccesu=28 d'abril de 2007}}, resumido por {{cita publicación |autor=Donoghue, P. C. J. |apellíu=Donoghue, P. C. J. |añu=2007|mes=xineru|títulu=Embryonic identity crisis |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070929131910/http://www.nature.com/nature/journal/v445/n7124/full/nature05520.html|url=http://www.nature.com/nature/journal/v445/n7124/full/nature05520.html|publicación=Nature|volumen=445 |númberu=7124 |páxines=155-156|issn=0028-0836|ISSN=0028-0836|pmid=17183264|PMID=17183264|doi=10.1038/nature05520|DOI=10.1038/nature05520 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007 |fechaarchivu=29 de setiembre de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BaileyvsXiao&quot;&gt;Respuesta de Xiao ''et al.'' a Bailey ''et al.'': {{cita publicación |autor=Xiao, S. |apellíu=Xiao, S.|autor2=Zhou, C.|apellíos2=Zhou, C.|autor3=Yuan, X.|apellíos3=Yuan, X. |añu=2007|mes=abril|títulu=Palaeontology: undressing and redressing Ediacaran embryos|url=http://www.nature.com/nature/journal/v446/n7136/abs/nature05753.html|publicación=Nature|volumen=446 |númberu=7136 |páxines=E9-E10 |formatu=abstract|issn=0028-0836|ISSN=0028-0836|pmid=17410133|PMID=17410133|doi=10.1038/nature05753|DOI=10.1038/nature05753 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007}}

Respuesta de Bailey ''et al.'': {{cita publicación |autor=Bailey, J. V. |apellíu=Bailey, J. V.|autor2=Joye, S. B.|apellíos2=Joye, S. B.|autor3=Kalanetra, K. M.|apellíos3=Kalanetra, K. M.|autor4=Flood, B. E.|apellíos4=Flood, B. E.|autor5=Corsetti, F. A.|apellíos5=Corsetti, F. A. |añu=2007|títulu=Palaeontology: Undressing and redressing Ediacaran embryos (Reply) |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070622073248/http://www.nature.com/nature/journal/v446/n7136/full/nature05754.html|url=http://www.nature.com/nature/journal/v446/n7136/full/nature05754.html|publicación=Nature|volumen=446 |númberu=7136 |páxines=E10-E11|doi=10.1038/nature05754|DOI=10.1038/nature05754 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007 |fechaarchivu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Knolletal2006&quot;&gt;{{Enllaz rotu|{{cita publicación |autor = Knoll, A. H.
 |coautores = Javaux, E. J., Hewitt, D., Cohen, P. |añu=2006
 |títulu = Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans
 |publicación = Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences
 |volumen = 361 |númberu=1470 |páxines=1023-1038
 |doi = 10.1098/rstb.2006.1843
 |url = http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/r33709390117w941/
 |fechaaccesu = 21 de xunu de 2007
 |pmid = 16754612
 |mes = xunu
 |issn = 0962-8436
}}|http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/r33709390117w941/}}([[Ayuda:Cómo recuperar un enllaz rotu|enllaz rotu]] disponible n'[[Internet Archive]]; ver el [//web.archive.org/web/*/http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/r33709390117w941/ historial] y la [//web.archive.org/web/2/http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/r33709390117w941/ última versión]).
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces esternos rotos]]&lt;/ref&gt;
Microfósiles de fai 632,5 millones d'años solo trés millones d'años dempués del fin de les glaciaciones del Periodu Crioxénicu— podríen representar «etapes de reposu» embriónicas nel ciclu vital de los animales más antiguos conocíos.&lt;ref name=&quot;Leiming2007&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Leiming, Y. |apellíu=Leiming, Y.|autor2=Zhu, M.|apellíos2=Zhu, M.|autor3=Knoll, A.|apellíos3=Knoll, A.|autor4=Yuan, X.|apellíos4=Yuan, X.|autor5=Zhang, J.|apellíos5=Zhang, J.|autor6=Hu, J.|apellíos6=Hu, J.|fecha=5 d'abril de 2007|mes=abril|títulu=Doushantuo embryos preserved inside diapause egg cysts|url=http://www.nature.com/nature/journal/v446/n7136/abs/nature05682.html|publicación=Nature|volumen=446 |númberu=7136 |páxines=661-663 |formatu=abstract|issn=0028-0836|ISSN=0028-0836|pmid=17410174|PMID=17410174|doi=10.1038/nature05682|DOI=10.1038/nature05682 |fechaaccesu=27 d'abril de 2007}}&lt;/ref&gt;
Una teoría alternativa ye qu'estes estructures representen etapes adultes de los animales d'esti periodu.&lt;ref name=&quot;Newman2006&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Newman, S. A. |apellíu=Newman, S. A.|autor2=Forgacs, G.|apellíos2=Forgacs, G.|autor3=Müller, G. B.|apellíos3=Müller, G. B. |añu=2006|títulu=Before programs: The physical origination of multicellular forms|url=http://www.ijdb.ehu.es/web/contents.php?vol=50&amp;issue=2-3&amp;doi=052049sn|publicación=The International Journal of Developmental Biology|volumen=50 |númberu=2-3 |páxines=289-299|issn=0214-6282|ISSN=0214-6282|pmid=16479496|PMID=16479496|doi=10.1387/ijdb.052049sn|DOI=10.1387/ijdb.052049sn |fechaaccesu=2 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;
Por aciu l'analís de muestres d'estos especímenes por microscopía tomográfica de rayos X de fuente sincrotrón, viose que nun se trata d'embriones nin de nenguna otra estructura acomuñada a los [[Animal|metazoos]], sinón que más bien se trata d'acumuladures de célules asemeyaes a quistes productu d'una división celular de tipu politómicu, esto ye, que vienen de una célula proxenitora qu'aumenta enforma de tamañu, produciéndose darréu divisiones celulares rápides socesives con pocu o nenguna crecedera ente etapes. Esta forma de división ye carauterística de dellos [[Protozóu|protozoos.]] Según los autores del estudiu, esto lleva a pensar que los llamaos &quot;embriones&quot; de Doushantuo sedríen en realidá representantes d'un grupu d'holozoos yá escastáu, qu'utilizaben estes estructures como propágulos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Huldtgren |apellíu=Huldtgren|coautores=J. A. Cunningham, C. Yin, M. Stampanoni, F. Marone, P. C. J. Donoghue, S. Bengtson|apellíos2=J. A. Cunningham, C. Yin, M. Stampanoni, F. Marone, P. C. J. Donoghue, S. Bengtson |nome=T.|fecha=22 d'avientu de 2011|títulu=Fossilized Nuclei and Germination Structures Identify Ediacaran &quot;Animal Embryos&quot; as Encysting Protists|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.1209537|publicación=Science|volumen=334 |númberu=6063 |páxines=1696-1699|idioma=inglés|issn=0036-8075|ISSN=0036-8075|doi=10.1126/science.1209537|DOI=10.1126/science.1209537 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Discos ===
Fósiles con forma [[Círculu|circular]], como ''Ediacaria'', ''Cyclomedusa'' y ''Rugoconites'', fixeron que los fósiles ediacáricos fueren identificaos orixinalmente como [[Cnidaria|cnidarios]], un grupu que tamién inclúi les aguamales y los [[Coral|corales.]]
Exámenes posteriores empobinaron a interpretaciones alternatives de los fósiles en forma de discu: anguaño, nengún ye consideráu con certidume una aguamala. Otres interpretaciones proponen cercanía colos rizoides, [[Protista|protistes]] y anémones marines; los patrones presentes onde s'atopen dos exemplares fixeron que munchos individuos aparentes sían identificaos como colonies de [[Microorganismu|microbios]]&lt;ref name=&quot;Grezhdankin2007&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Grazhdankin, D. |apellíu=Grazhdankin, D.|coauthor=Gerdes, G.|títulu=Ediacaran microbial colonies|publicación=Lethaia|volumen=40 |páxines=201-210|doi=10.1111/j.1502-3931.2007.00025.x|DOI=10.1111/j.1502-3931.2007.00025.x}}&lt;/ref&gt; y otros pueden representar marques de rayáu formaes por organismos dotaos de [[Pedúnculu|pedúnculos]] xirando alredor de los sos furacos.&lt;ref name=&quot;Jensen2002&quot;&gt;{{cita publicación |apellíos2=Gehling|apellíu2=Gehling|apellíos3=Droser|apellíu3=Droser|apellíos4=Grant|apellíu4=Grant |nome=S.|nome1=S.|nome2=J. G.|nome3=M. L.|nome4=S. W. F. |añu=2002|títulu=A scratch circle origin for the medusoid fossil Kullingia|url=http://earthsciences.ucr.edu/docs/Soren_scratch_2002.pdf|publicación=Lethaia|volumen=35 |númberu=4 |páxines=291-299|doi=10.1080/002411602320790616|DOI=10.1080/002411602320790616}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de que solo l'envés inferior del organismu se fosilizó, nun se conocen les abondes carauterístiques útiles del organismu pa establecer una estructura fayadiza.

=== Bolses ===
Fósiles como ''Pteridinium'', calteníos dientro de capes sedimentaries, aseméyense a «bolses llenes de folla». La comunidá científica nun llegó a un consensu sobro como interpretalos.&lt;ref name=&quot;UndergroundInNamibia&quot;&gt;(a) La única interpretación actual, lejos de ser aceptada universalmente, aparece en {{cita publicación |autor=Grazhdankin, D. |apellíu=Grazhdankin, D.|coautores=Seilacher, A.|apellíos2=Seilacher, A. |añu=2002|títulu=Underground Vendobionta From Namibia|url=http://www.blackwell-synergy.com/links/doi/10.1111/1475-4983.00227/abs/|publicación=Palaeontology|volumen=45 |númberu=1 |páxines=57-78 |formatu=abstract|doi=10.1111/1475-4983.00227|DOI=10.1111/1475-4983.00227}}&lt;/ref&gt;

=== Organismos esponxosos ===
Los organismos consideraos na definición revisada de Vendobionta d'A. Seilacher comparten una apariencia «esponxosa», y son asemeyaes a un colchón inflable.&lt;ref name=&quot;Seilacher1992&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Seilacher, A. |apellíu=Seilacher, A. |añu=1992|títulu=Vendobionta and Psammocorallia: lost constructions of Precambrian evolution|url=http://jgs.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/149/4/607|publicación=Journal of the Geological Society, London|volumen=149 |númberu=4 |páxines=607-613 |formatu=abstract|doi=10.1144/gsjgs.149.4.0607|DOI=10.1144/gsjgs.149.4.0607 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; En delles ocasiones estes esponxes» frayaron o fendieron enantes de caltenese; estos exemplares estropiaos ufierten nicios pervalibles pal procesu de reconstrucción. Por casu, les trés (o más) [[Fueya|frondes]] [[Pétalu|petaloidees]] de ''Swartpuntia'' ''germsi'' solo pueden reconocese n'exemplares estropiaos, pues de normal, les diverses fueyes quedaben ocultes cuando los organismos yeren entartallaos mientres la rápida sedimentación.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Narbonne, G. M. |apellíu=Narbonne, G. M.|coautores=Saylor, B. Z. &amp; Grotzinger, J. P.|apellíos2=Saylor, B. Z. &amp; Grotzinger, J. P. |añu=1997|títulu=The Youngest Ediacaran Fossils from Southern Africa|url=http://www.jstor.org/pss/1306595|publicación=Journal of Paleontology|volumen=71 |númberu=6 |páxines=953-967|issn=0022-3360|ISSN=0022-3360 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; 
Estos organismos paecen conformar dos grupos, los organismos «ranxeomorfos» [[Fractal|fractales]] y los «erniettomorfos», más senciellos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Xiao |apellíu=Xiao|coautores=Marc Laflamme|apellíos2=Marc Laflamme |nome=Shuhai|fecha=2009|títulu=On the eve of animal radiation: phylogeny, ecology and evolution of the Ediacara biota|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0169534708003066|publicación=Trends in Ecology &amp; Evolution|volumen=24 |númberu=1 |páxines=31-40|issn=0169-5347|ISSN=0169-5347|doi=10.1016/j.tree.2008.07.015|DOI=10.1016/j.tree.2008.07.015 |fechaaccesu=7 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; Incluyendo nestos grupos los fósiles de los célebres ''Charnia'' y ''Swartpuntia'', esti tipu ye'l más carauterísticu de los organismos ediacáricos, pero tamién el más malo d'asitiar dientro del [[Árbol filoxenéticu|árbol filoxenéticu]] conocíu. Al nun disponer de [[boca]], [[Intestín|intestinos]], [[Aparatu xenital|órganos reproductivos]] nin caltenese nenguna prueba de la so estructura interna, la so esistencia resulta bien estraña según los parámetros actuales. La [[hipótesis]] más aceptada ye que podíen zucar los nutrientes de l'agua a la so alredor por [[ósmosis]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Laflamme |apellíu=Laflamme|coautores=Shuhai Xiao, Michał Kowalewski|apellíos2=Shuhai Xiao, Michał Kowalewski |nome=Marc|fecha=2009|títulu=Osmotrophy in modular Ediacara organisms|url=http://www.pnas.org/content/106/34/14438.abstract|publicación=Proceedings of the National Academy of Sciences|volumen=106 |númberu=34 |páxines=14438-14443|doi=10.1073/pnas.0904836106|DOI=10.1073/pnas.0904836106 |fechaaccesu=7 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Ediacáricos «non ediacáricos» ===
Dellos organismos ediacáricos caltuvieron detalles más complexos, lo que dexó que sían interpretaos como posibles formes primitives de [[Filu|filos]] vivientes, escluyéndolos de delles definiciones de los organismos ediacáricos.
El fósil más antiguu d'esti tipu ye'l supuestu ''Vernanimalcula'', billateral, que según dellos especialistes ye, sicasí, la parte interior d'un sacu de güevos o un acritarcu.&lt;ref name=&quot;BengtsonBudd2004&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Bengtson, S. |apellíu=Bengtson, S.|fecha=19 de payares de 2004|mes=payares|títulu=Comment on &quot;Small Bilaterian Fossils from 40 to 55 Million Years Before the Cambrian&quot;|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/306/5700/1291a|publicación=Science|volumen=306 |númberu=5700 |páxines=1291|issn=0036-8075|ISSN=0036-8075|pmid=15550644|PMID=15550644|doi=10.1126/science.1101338|DOI=10.1126/science.1101338}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chen, et al.2004&quot;&gt;{{cita publicación |publicación=Science|fecha=19 de payares de 2004|volumen=306 |númberu=5700 |páxines=1291|doi=10.1126/science.1102328|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/sci;306/5700/1291b|títulu=Response to Comment on &quot;Small Bilaterian Fossils from 40 to 55 Million Years Before the Cambrian&quot;|autor=Chen, J.-Y.}}&lt;/ref&gt; Exemplos más de recién, aceutaos cuasi universalmente como billaterales, inclúin ''Kimberella'', paecíu a un moluscu, ''Spriggina'', y ''Parvancorina'', con forma d'escudu, que les sos rellaciones tán anguaño n'alderique.&lt;ref name=&quot;Fedonkin1997&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Fedonkin, M. A. |apellíu=Fedonkin, M. A.|coautores=Waggoner, B. M.|apellíos2=Waggoner, B. M. |añu=1997|mes=payares|títulu=The Late Precambrian fossil Kimberella is a mollusc-like bilaterian organism |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080114013137/http://www.nature.com/nature/journal/v388/n6645/full/388868a0.html|url=http://www.nature.com/nature/journal/v388/n6645/full/388868a0.html|publicación=Nature|volumen=388 |númberu=6645 |páxines=868-871|issn=0372-9311|ISSN=0372-9311|pmid=42242|PMID=42242|doi=10.1038/42242|DOI=10.1038/42242 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007 |fechaarchivu=14 de xineru de 2008}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Glaessner, M. F. |apellíu=Glaessner, M. F. |añu=1980|títulu=Parvancorina — an arthropod from the late Precambrian of South Australia|publicación=Ann. Nat. Hist. Mus. Wien.|volumen=83 |páxines=83-90 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Para una reinterpretación véase&amp;nbsp;{{cita publicación |autor=Ivantsov, A. Y. |apellíu=Ivantsov, A. Y.|coautores=Malakhovskaya, Y. E., Serezhnikova, E. A.|apellíos2=Malakhovskaya, Y. E., Serezhnikova, E. A. |añu=2004|títulu=Some Problematic Fossils from the Vendian of the Southeastern White Sea Region |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.vend.paleo.ru/pub/Ivantsov_et_al_2004_eng.pdf|url=http://www.maik.rssi.ru/abstract/paleng/4/paleng1_4p1abs.htm Abstract] [http://web.archive.org/web/http://www.vend.paleo.ru/pub/Ivantsov_et_al_2004_eng.pdf]|publicación=Paleontological Journal|volumen=38 |númberu=1 |páxines=1-9|idioma=ruso |formatu=abstract|issn=0031-0301|ISSN=0031-0301 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007 |fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Una serie de fósiles conocíos como pequeños fósiles con cascu tán tamién representaos nel periodu Ediacáricu, el más célebre d'ellos ye ''Cloudina'', un pequeñu fósil en forma de tubu que presenta marques de depredación, suxiriendo que, anque los predadores quiciabes nun seríen bien comunes mientres el Ediacárico, a lo menos esistíen.&lt;ref name=&quot;Germs1972&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Germs, G. J. B. |apellíu=Germs, G. J. B. |añu=1972|mes=ochobre|títulu=New shelly fossils from Nama Group, South West Africa|url=http://www.ajsonline.org/cgi/reprint/272/8/752|publicación=[[American Journal of Science]]|volumen=272 |páxines=752-761|issn=0002-9599|ISSN=0002-9599}}&lt;/ref&gt;
Nel periodu Ediacáricu yá esistíen representantes de [[Taxón|taxones]] modernos, dalgunos de los cualos pueden reconocese anguaño. Les esponxes, les algues coloraes y verdes, los [[Protista|protistes]] y les [[Bacteria|bacteries]] son fácilmente reconocibles, y dalgunos d'ellos yá esistíen miles de millones d'años antes del periodu Ediacáricu. Describiéronse tamién posibles [[Arthropoda|artrópodos]].&lt;ref name=&quot;Ivantsov2006&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ivantsov A. Yu. |apellíu=Ivantsov A. Yu. |añu=2006|títulu=New find of Cambrian type arthropoda from the Vendian of the White Sea, Russia. |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090225144529/http://www.igcp512.org/documents/IPC-T2-Abstracts.pdf|url=http://www.igcp512.org/documents/IPC-T2-Abstracts.pdf |fechaarchivu=25 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Icnofósiles ===
Cola esceición de dellos escolitos bien simples, los únicos cubiles conocíos del periodu Ediacáricu son horizontales, na superficie o xusto debaxo. Estos cubiles impliquen qu'esistíen organismos móviles con cabeces, que probablemente presentaríen una simetría billateral. Esti fechu asitiaríalos dientro del clado de los animales billaterales, pero tamién podríen ser consecuencia del movimientu d'organismos más simples que rodaben mientres s'alimentaben pel fondu marín.[cita riquida]
Unos supuestos «cubiles» de hai 1100 millones d'años podríen ser construyíos por [[Animal|animales]] que s'alimentaben de la parte inferior de los tapetes» de microbios, lo que los protexería d'un océanu con carauterístiques [[Química|químiques]] pocu aptes pa la vida; sicasí, el so anchor desigual y puntes estreches faen que seya difícil defender un orixe biolóxicu, polo qu'inclusive los primeres proponentes d'esta hipótesis yá nun defenden la so autenticidá. Los cubiles observaos impliquen un comportamientu simple, polo que nun paez tener continuidá la evidencia d'un comportamientu d'alimentación complexu y eficiente de principios del [[Cambrianu]]. Dellos fósiles ediacáricos, especialmente los discos, foron interpretaos nun principiu como icnofósiles, pero esta hipótesis nun foi confirmada. Amás de los cubiles, atopáronse icnofósiles direutamente acomuñaos con un fósil edicarense. ''Yorgia'' y ''Dickinsonia'' apaecen de cutiu a la fin de llargues víes d'icnofósiles que se correspuenden cola so forma o con un mecanismu d'alimentación ciliar, pero'l métodu de formación d'estos fósiles ensin rellacionar pero qu'apaecen xuntos sigue siendo, nel so mayor parte, un misteriu. El potencial moluscu ''Kimberella'' ta acomuñáu con marques d'estríes, posiblemente formaes por una rádula.[cita {{Ensin referencies}}&lt;ref name=&quot;Fedonkin1992&quot;&gt;{{cita llibru |añu=1992|autor=Fedonkin, M. A.|URL=https://books.google.co.uk/books?id=gUQMKiJOj64C&amp;pg=PP1&amp;ots=BkpdtmDml1&amp;sig=|títulu=Origin and early evolution of the life|editorial=Plenum}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Fedonkin_1985&quot;&gt;{{cita llibru |añu=1985|títulu=Vendian System: Historical-Geological and Paleontological Foundation, Vol. 1: Paleontology|idioma=ruso|editorial=[[Naúka (editorial)|Naúka]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Seilacher1998&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Seilacher, A. |apellíu=Seilacher, A.|autor2=Bose, P. K.|apellíos2=Bose, P. K.|autor3=Pflüger, F.|apellíos3=Pflüger, F.|enllaceautor=Adolf Seilacher|fecha=2 d'ochobre de 1998|títulu=Triploblastic Animals More Than 1 Billion Years Ago: Trace Fossil Evidence from India|publicación=Science|volumen=282 |númberu=5386 |páxines=80-83 |formatu=abstract|doi=10.1126/science.282.5386.80|DOI=10.1126/science.282.5386.80 |fechaaccesu=21 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Budd2000&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Budd, G. E. |apellíu=Budd, G. E.|coautores=Jensen, S.|apellíos2=Jensen, S. |añu=2000|títulu=A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla|url=http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X|publicación=Biological Reviews|volumen=75 |númberu=02 |páxines=253-295 |formatu=abstract|doi=10.1017/S000632310000548X|DOI=10.1017/S000632310000548X |fechaaccesu=27 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Jensen, S. |apellíu=Jensen, S. |añu=2008|títulu=PALEONTOLOGY: Reading Behavior from the Rocks|publicación=Science|volumen=322 |páxines=1051|doi=10.1126/science.1166220|DOI=10.1126/science.1166220}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ivantsov2002&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ivantsov, A. Y. |apellíu=Ivantsov, A. Y.|coautores=Malakhovskaya, Y. E.|apellíos2=Malakhovskaya, Y. E. |añu=2002|títulu=Giant Traces of Vendian Animals |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070704183947/http://vend.paleo.ru/pub/Ivantsov_et_Malakhovskaya_2002-e.pdf|url=http://vend.paleo.ru/pub/Ivantsov_et_Malakhovskaya_2002-e.pdf|publicación=Doklady Earth Sciences (Doklady Akademii Nauk)|volumen=385 |númberu=6 |páxines=618-622|idioma=ruso |formatu=PDF|issn=1028-334X|ISSN=1028-334X |fechaaccesu=10 de mayu de 2007 |fechaarchivu=4 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Oslo_2008&quot;&gt;Ivantsov, A. Yu. (2008). [http://www.cprm.gov.br/33IGC/1323085.html &quot;Feeding traces of the Ediacaran animals&quot;]. HPF-17 Trace fossils : ichnological concepts and methods. International Geological Congress - Oslo 2008.&lt;/ref&gt;

== Clasificación ya interpretación ==
La clasificación de los organismos ediacáricos ye difícil, y esisten diverses teoríes tocantes a la posición que-yos correspuende nel árbol [[Filoxenia|filoxenéticu]].

=== Cnidaria ===
Como los cnidarios son consideraos los eumetazoos (animales multicelulares con [[Texíu (bioloxía)|texíos]]) más primitivos, el primer intentu de categorizar estos fósiles definiólos como aguamales y pennatuláceos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Donovan, Stephen K., Lewis, David N. |apellíu=Donovan, Stephen K., Lewis, David N. |añu=2001|títulu=Fossils explained 35. The Ediacaran biota|url=http://www.blackwell-synergy.com/links/doi/10.1046/j.0266-6979.2001.00285.x/abs/|publicación=Geology Today|volumen=17 |númberu=3 |páxines=115-120 |formatu=abstract|doi=10.1046/j.0266-6979.2001.00285.x|DOI=10.1046/j.0266-6979.2001.00285.x |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}} 
&lt;/ref&gt; Sicasí, un estudiu detalláu del so ciclu de crecedera refugó esta hipótesis.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Antcliffe, J. B. |apellíu=Antcliffe, J. B.|coautores=Brasier, M. D.|apellíos2=Brasier, M. D. |añu=2007|títulu=Charnia and sea pens are poles apart|url=http://jgs.geoscienceworld.org/cgi/reprint/164/1/49|publicación=Journal of the Geological Society|volumen=164 |númberu=1 |páxines=49-51|doi=10.1144/0016-76492006-080|DOI=10.1144/0016-76492006-080 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Antcliffe2007&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Antcliffe, J. B. |apellíu=Antcliffe, J. B.|coautores=Brasier, M. D.|apellíos2=Brasier, M. D. |añu=2007|títulu=Charnia At 50: Developmental Models For Ediacaran Fronds|url=http://www.blackwell-synergy.com/doi/pdf/10.1111/j.1475-4983.2007.00738.x|publicación=Palaeontology|volumen=51 |númberu=1 |páxines=11-26|doi=10.1111/j.1475-4983.2007.00738.x|DOI=10.1111/j.1475-4983.2007.00738.x}}&lt;/ref&gt;

=== ''L'alborecer de la vida animal'' ===
Martin Glaessner suxirió nel so llibru ''The dawn of animal life'' (''L'alborecer de la vida animal'', [[1984]]) que los organismos ediacáricos yeren miembros d'un grupu corona de los [[Filu|filos]] modernos, pero que nun yeren similares porque inda nun desendolcaben les traces carauterístiques que s'utilicen na clasificación moderna.&lt;ref name=&quot;Glaessner1984&quot;&gt;{{cita llibru |añu=1984|autor=Glaessner, M. F.|títulu=The Dawn of Animal Life: A Biohistorical Study|editorial=Cambridge University Press|isbn=0521312167}}&lt;/ref&gt; Adolf Seilacher retrucó suxiriendo que'l periodu Ediacáricu foi l'escenariu en que los animales superaron a los [[Protista|protistes]] xigantes como forma de vida dominante.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Seilacher, A. |apellíu=Seilacher, A.|coautores=Grazhdankin, D., Legouta, A.|apellíos2=Grazhdankin, D., Legouta, A. |añu=2003|títulu=Ediacaran biota: The dawn of animal life in the shadow of giant protists|url=http://ci.nii.ac.jp/naid/110002695304/|publicación=Paleontological research|volumen=7 |númberu=1 |páxines=43-54|doi=10.2517/prpsj.7.43|DOI=10.2517/prpsj.7.43 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}
&lt;/ref&gt;

En [[1986]], Mark McMenamin afirmó que los organismos ediacáricos nun disponíen d'una fase [[Embrión|embrionaria]], polo cual nun podíen ser animales. Según él, estos organismos desencolcaron un [[sistema nerviosu]] y un [[Cerebru|celebru]] de forma independiente, de manera que «el camín escontra la vida intelixente empezó más d'una vegada nesti planeta» anque esta idea nun recibió enforma sofitu.

=== Nuevu filu ===
L'afirmación más célebre d'Adolf Seilacher foi que los organismos ediacáricos representaben un grupu monofiléticu únicu y escastáu de formes rellacionaes que baxaben d'un antepasáu común (un clado), polo que propunxo la creación del reinu Vendozoa, nomaes asina pol periodu Vendianu, terminoloxía anguaño obsoleta.&lt;ref&gt;{{cita llibru |añu=1984|autor=Seilacher, A.|títulu=Patterns of Change in Earth Evolution|editorial=Heidelberg: Springer-Verlag|isbn=0387127496}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Seilacher1989&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Seilacher, A. |apellíu=Seilacher, A. |añu=1989|títulu=Vendozoa: organismic construction in the Proterozoic biosphere|publicación=Lethaia|volumen=17 |páxines=229-239|doi=10.1111/j.1502-3931.1989.tb01332.x|DOI=10.1111/j.1502-3931.1989.tb01332.x}}&lt;/ref&gt; Más alantre, escluyó dellos fósiles, que fueron identificaos como [[Animal|metazoos]], y volvió proponer el filu «Vendobionta».

Seilacher describió los vendobiontes como [[Cnidaria|cnidarios]] esponxosos ensin cnidoblastos. Esta ausencia torga que s'alimentaren como los cnidarios actuales, de manera que suxirió que podríen sobrevivir gracies a una simbiosis con organismos [[Fotosíntesis|fotosintéticos]] o quimiotróficos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Buss, L. W. y Seilacher, A. |apellíu=Buss, L. W. y Seilacher, A. |añu=1994|títulu=The Phylum Vendobionta: A Sister Group of the Eumetazoa?|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0094-8373%28199424%2920%3A1%3C1%3ATPVASG%3E2.0.CO%3B2-F|publicación=Paleobiology|volumen=20 |númberu=1 |páxines=1-4|issn=0094-8373|ISSN=0094-8373|doi=10.2307/2401145|DOI=10.2307/2401145 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007}}
&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Kananakislichen.jpg|miniaturadeimagen|Liquenes con una estructura tridimensional que podría ser caltenida d'una forma similar a la de la [[madera]].]]

=== Líquenes ===
La hipótesis de Gregory Retallack de que los organismos ediacáricos yeren liquen&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Retallack, G. J. |apellíu=Retallack, G. J. |añu=1994|títulu=Were the Ediacaran fossils lichens? |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090225144529/http://www.uoregon.edu/~gregr/Papers/fossil%20lichens.pdf|url=http://www.uoregon.edu/~gregr/Papers/fossil%20lichens.pdf|publicación=Paleobiology|volumen=20 |númberu=4 |páxines=523-544|issn=0094-8373|ISSN=0094-8373 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007 |fechaarchivu=25 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; nun consiguió muncho sofitu ente la comunidá científica.&lt;ref name=&quot;Waggoner1995&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Waggoner, B. M. |apellíu=Waggoner, B. M. |añu=1995|títulu=Ediacaran Lichens: A Critique|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0094-8373(199522)21%3A3%3C393%3AELAC%3E2.0.CO%3B2-R|publicación=Paleobiology|volumen=21 |númberu=3 |páxines=393-397|doi=10.2307/2401174|DOI=10.2307/2401174 |fechaaccesu=11 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Waggoner2004&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Waggoner, B. |apellíu=Waggoner, B.|coautores=Collins, A. G.|apellíos2=Collins, A. G. |añu=2004|títulu=''Reductio Ad Absurdum'': Testing the Evolutionary Relationships of Ediacaran and Paleozoic Problematic Fossils Using Molecular Divergence Dates|publicación=Journal of Paleontology|volumen=78 |númberu=1 |páxines=51-61|doi=10.1666/0022-3360(2004)078|DOI=10.1666/0022-3360(2004)078}}&lt;/ref&gt; Retallack argumenta que los fósiles nun tán tan estrapaos como asocede coles aguamales fosilizaes en situaciones asemeyaes, y el so relieve avérase más al de la madera petrificada. Remarca que les parés [[Quitina|quitinoses]] de les colonies de liquen ufiertaríen una resistencia asemeyada a la compactación, y afirma que'l gran tamañu de los organismos —dacuando, de más d'un metro de diámetru, enforma mayores que cualesquier de los cubiles calteníos— representa una evidencia en contra de la so clasificación dientro de los [[Animal|animales]].

=== Otres interpretaciones ===
Cuasi tolos filos posibles fueron utilizaos en dalguna ocasión p'afaer los organismos ediacáricos, dende les [[Alga|algues]], hasta les [[Protista|protistes]] conocíos como foraminifera, pasando pelos [[Fungi|fungos]], o colonies de [[Bacteria|bacteries]] o [[Microorganismu|microbios]], según hipotéticos grupos entemedios ente les [[Plantae|plantes]] y los [[Animal|animales]].&lt;ref name=&quot;Waggoner1998&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Waggoner, Ben |apellíu=Waggoner, Ben |añu=1998|títulu=Interpreting the Earliest Metazoan Fossils: What Can We Learn? |urlarchivu=https://archive.is/20121221015440/http://intl-icb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/38/6/975|url=http://intl-icb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/38/6/975|publicación=Integrative and Comparative Biology|volumen=38 |númberu=6 |páxines=975-982 |formatu=abstract|doi=10.1093/icb/38.6.975|DOI=10.1093/icb/38.6.975 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007 |fechaarchivu=21 d'avientu de 2012}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Ford, T. D. |apellíu=Ford, T. D. |añu=1958|títulu=Pre-Cambrian fossils from Charnwood Forest|publicación=Proceedings of the Yorkshire Geological Society|volumen=31 |páxines=211-217|doi=10.1046/j.1365-2451.1999.00007.x|DOI=10.1046/j.1365-2451.1999.00007.x |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Zhuralev |apellíu=Zhuralev |añu=1992|títulu=Were Vend-Ediacaran multicellulars metazoa? |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.iugs.org/index.htm|url=http://www.jstor.org/view/00948373/di995962/99p0929r/0|volumen=2 |páxines=339 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007 |fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Peterson, K. J.; Waggoner, B. y Hagadorn, J. W. |apellíu=Peterson, K. J.; Waggoner, B. y Hagadorn, J. W. |añu=2003|títulu=A Fungal Analog for Newfoundland Ediacaran Fossils?|publicación=Integrative and Comparative Biology|volumen=43 |númberu=1 |páxines=127-36|doi=10.1093/icb/43.1.127|DOI=10.1093/icb/43.1.127}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dima2001&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Grazhdankin, D. |apellíu=Grazhdankin, D. |añu=2001|títulu=Microbial origin of some of the Ediacaran fossils|url=http://gsa.confex.com/gsa/2001AM/finalprogram/abstract_21602.htm |páxines=177 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Pflug |apellíu=Pflug |añu=1973|títulu=Zur fauna der Nama-Schichten in Südwest-Afrika. IV. Mikroscopische anatomie der petalo-organisme|publicación=Paleontographica |númberu=B144 |páxines=166-202|idioma=alemán|issn=0375-0299|ISSN=0375-0299 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;

== Orixe ==
Cuando apaecieron los organismos ediacáricos, hai 655 millones d'años, yá pasaren cuasi 4000 millones d'años dende la formación de la Tierra. Anque supunxo fósiles que fechen de hai 3460 millones d'años, la primer prueba inequívoca de vida fecha de hai 2700 millones d'años, y hai 1200 millones d'años yá esistíen con toa certidume [[Célula|célules]] con [[Nucleu celular|nucleu.]]&lt;ref name=&quot;Schopf1987&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Schopf, J. W. |apellíu=Schopf, J. W.|coautores=Packer, B. M.|apellíos2=Packer, B. M.|fecha=3 de xunetu de 1987|títulu=Early Archean (3.3-billion to 3.5-billion-year-old) microfossils from Warrawoona Group, Australia|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/237/4810/70|publicación=Science|volumen=237 |númberu=4810 |páxines=70 |formatu=abstract|doi=10.1126/science.11539686|DOI=10.1126/science.11539686 |fechaaccesu=21 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hofmann1999&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Hofmann, H. J. |apellíu=Hofmann, H. J.|autor2=Grey, K.|apellíos2=Grey, K.|autor3=Hickman, A. H.|apellíos3=Hickman, A. H.|autor4=Thorpe, R. I.|apellíos4=Thorpe, R. I.|fecha=1 d'agostu de 1999|títulu=Origin of 3.45 Ga coniform stromatolites in Warrawoona Group, Western Australia|url=http://bulletin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/111/8/1256|publicación=Bulletin of the Geological Society of America|volumen=111 |númberu=8 |páxines=1256-1262 |formatu=abstract|doi=10.1130/0016-7606(1999)111&lt;1256:OOGCSI&gt;2.3.CO;2|DOI=10.1130/0016-7606(1999)111&lt;1256:OOGCSI&gt;2.3.CO;2 |fechaaccesu=21 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Archer2006&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Archer, C. |apellíu=Archer, C.|coautores=Vance, D.|apellíos2=Vance, D.|fecha=1 de marzu de 2006|títulu=Coupled Fe and S isotope evidence for Archean microbial Fe (III) and sulfate reduction|url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/34/3/153|publicación=Geology|volumen=34 |númberu=3 |páxines=153-156 |formatu=abstract|doi=10.1130/G22067.1|DOI=10.1130/G22067.1 |fechaaccesu=24 de mayu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Butterfield2000&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Butterfield, Nicholas J. |apellíu=Butterfield, Nicholas J. |añu=2000|títulu=Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes|publicación=Paleobiology|volumen=26 |páxines=386|doi=10.1666/0094-8373(2000)026&lt;0386:BPNGNS&gt;2.0.CO;2|DOI=10.1666/0094-8373(2000)026&lt;0386:BPNGNS&gt;2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; Por eso cabe entrugase por qué fixo falta tantu tiempu pa qu'apaecieren formes con un grau de complexidá como'l de los organismos ediacáricos.

Posiblemente nun haya nenguna esplicación especial y el lentu procesu evolutivu a cencielles riquió 4000 millones d'años para atropar les adautaciones necesaries. Ello ye que paez qu'hai un lentu aumentu nel nivel máximu de complexidá a lo llargo d'esti tiempu, cola evolución de formes de vida más y más complexes pasu ente pasu, con nicios de vida anterior semi-complexa como ''Nimbia'', topada na formación Twitya y fechada hai 610 millones d'años, que posiblemente presentaba la morfoloxía más complexa d'aquel tiempu.&lt;ref name=&quot;Fedonkin1980&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Fedonkin, M. A. |apellíu=Fedonkin, M. A. |añu=1980|títulu=New representatives of the Precambrian coelenterates in the northern Russian platform|publicación=Paleontologicheskij Zhurnal |páxines=7-15|idioma=ruso|issn=0031-031X|ISSN=0031-031X}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:AntarcticaDomeCSnow.jpg|miniaturadeimagen|250x250px|Los casquetes de [[xelu]] de los periodos [[Precambrianu|precambrianos]], d'inmensu tamañu y algame global, podríen retrasar o torgar l'apaición de la vida multicelular.]]
Una corriente de pensamientu alternativu ye qu'a cencielles nun yera una ventaya ser grande hasta l'apaición de los organismos ediacáricos; l'ambiente favorecía les formes pequeñes. Un exemplu actual d'esti fechu ye'l [[plancton]], que'l so pequeñu tamañu permítelu reproducise rápido p'aprovechar los abondosos pero efímeros nutrientes de los florecimientos d'algues. Sicasí, l'ambiente tendría que ser bien distintu a tolos conocíos pa qu'una dimensión mayor nun fuera nunca ventaxosa.

Unu de los principales factores que llinden el tamañu ye la cantidá d'osíxenu de l'atmósfera. Ensin un [[Aparatu circulatoriu|sistema circulatoriu]] complexu, les baxes [[Concentración|concentraciones]] d'osíxenu faen bien difícil la so asimilación per parte d'un organismu lo bastante rápido como pa responder a les sos necesidaes [[Metabolismu|metabóliques]].

Na Tierra primitiva, los elementos reactivos como'l [[fierro]] y l'uraniu esistíen solo en forma [[Amenorgamientu-oxidación|amenorgada]] y podíen reaccionar, aferruñándose, col oxíxenu producíu por organismos [[Fotosíntesis|fotosintéticos.]] L'oxíxenu nun pudo empezar a atropase na atmósfera hasta que tol fierro quedó ferruñosu (formando bandes de fierro), según los demás elementos oxidables. Donald Canfield detectó nicios de les primeres cantidaes significatives d'osíxenu na atmósfera xusto enantes de l'apaición de los primeres fósiles ediacáricos, polo que la presencia d'osíxenu atmosférico llueu foi señalada como'l posible elementu desencadenante d'evolución diverxente del periodu Ediacárico.&lt;ref name=&quot;Canfield1996&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Canfield, D. E. |apellíu=Canfield, D. E.|coautores=Teske, A.|apellíos2=Teske, A. |añu=1996|mes=xunetu|títulu=Late Proterozoic rise in atmospheric oxygen concentration inferred from phylogenetic and sulphur-isotope studies|url=http://www.nature.com/nature/journal/v382/n6587/abs/382127a0.html|publicación=Nature|volumen=382 |númberu=6587 |páxines=127-132 |formatu=abstract|issn=0028-0836|ISSN=0028-0836|pmid=11536736|PMID=11536736|doi=10.1038/382127a0|DOI=10.1038/382127a0 |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Canfield2007&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Canfield, D. E. |apellíu=Canfield, D. E.|autor2=Poulton, S. W.|apellíos2=Poulton, S. W.|autor3=Narbonne, G. M.|apellíos3=Narbonne, G. M.|fecha=5 de xineru de 2007|mes=xineru|títulu=Late-Neoproterozoic Deep-Ocean Oxygenation and the Rise of Animal Life|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/315/5808/92|publicación=Science|volumen=315 |númberu=5808 |páxines=92 |formatu=abstract|issn=0036-8075|ISSN=0036-8075|pmid=17158290|PMID=17158290|doi=10.1126/science.1135013|DOI=10.1126/science.1135013 |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; Paez que l'osíxenu atropóse en dos etapes: l'apaición de pequeños organismos [[Sésil|sésiles]] paez correspondese con un primer impulsu d'oxixenación, y l'apaición d'organismos mayores y móviles coincide con un segundu.&lt;ref name=&quot;Fike2006&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Fike, D. A. |apellíu=Fike, D. A.|coautores=Grotzinger, J. P., Pratt, L. M., Summons, R. E.|apellíos2=Grotzinger, J. P., Pratt, L. M., Summons, R. E. |añu=2006|mes=avientu|títulu=Oxidation of the Ediacaran ocean|url=http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7120/abs/nature05345.html|publicación=Nature|volumen=444 |númberu=7120 |páxines=744-7 |formatu=abstract|issn=0028-0836|ISSN=0028-0836|pmid=17151665|PMID=17151665|doi=10.1038/nature05345|DOI=10.1038/nature05345 |fechaaccesu=28 d'abril de 2007}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el resolución del rexistru fósil conocíu ye demasiada baxa pa considerar esta teoría como definitiva, y les investigaciones actuales intenten determinar con precisión el papel que podría xugar l'oxíxenu, pos la anoxia tuvo un efeutu bien llindáu n'otres etapes con vida multicelular, como mientres el [[Cambrianu]] tempranu o'l [[Cretaceu|Cretácicu]].&lt;ref name=&quot;Butterfield2009&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Butterfield |apellíu=Butterfield |nome=N.|fecha=xineru de 2009|títulu=Oxygen, animals and oceanic ventilation: an alternative view|publicación=Geobiology|volumen=7 |númberu=1 |páxines=1-7|idioma=inglés|issn=1472-4677|ISSN=1472-4677|pmid=19200141|PMID=19200141|doi=10.1111/j.1472-4669.2009.00188.x|DOI=10.1111/j.1472-4669.2009.00188.x}}&lt;/ref&gt;

Los [[Glaciación|periodos de fríu intenso]] tamién fueron suxeríos como una torga pa la evolución de vida multicelular. Los embriones más antiguos conocíos, procedentes de la formación de Doushantuo en [[República Popular China|China]], apaecen solo un millón d'años dempués de que la Tierra remaneciera d'una glaciación global, suxiriendo que la capa de xelu y los fríos océanos podríen torgar l'apaición de vida complexa.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Narbonne, Guy M. |apellíu=Narbonne, Guy M. |añu=2003|mes=setiembre|títulu=Life after Snowball: The Mistaken Point biota and the origin of animal ecosystems|url=http://gsa.confex.com/gsa/2003AM/finalprogram/abstract_57850.htm|volumen=35 |númberu=6 |páxines=516 |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}
&lt;/ref&gt; Ye posible qu'evolucionara vida multicelular antes d'estes glaciaciones, y que estes lo [[Estinción|escastaren.]] Sicasí, la diversidá de formes de vida na [[Antártida]] actual plantega desalcuerdos razonables tocantes a si les temperatures fríes aumenten o amenorguen el ritmu de la evolución.

A empiezos del añu 2008 un equipu analizó la disparidá de les estructures d'organismos ediacáricos a partir de trés fósiles distintos: Avalon, en [[Terranova y Labrador|Terranova y Llabrador]], [[Canadá]], fecháu en 575 a 565 millones d'años, [[Mar Blancu|mar Blanco]], en [[Rusia]], (560-550 millones d'años) y Nama, en [[Namibia]] (550-542 millones d'años), darréu antes del empiezu del [[Cambrianu]]. Concluyeron que, ente que les amueses del mar Blanco presentaben la mayor parte de les [[Especie|especies]], nun había diferencies significatives ente los trés grupos, polo qu'antes del periodu de Avalon estos organismos tuvieron de sufrir la so propia «esplosión», similar a la esplosión del Cambrianu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Shen, B., Dong, L., Xiao, S. y Kowalewski, M. |apellíu=Shen, B., Dong, L., Xiao, S. y Kowalewski, M. |añu=2008|mes=xineru|títulu=The Avalon Explosion: Evolution of Ediacara Morphospace|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/319/5859/81|publicación=Science|revista=Science|volumen=319 |númberu=5859 |páxines=81-84 |formatu=abstract|issn=0036-8075|ISSN=0036-8075|pmid=18174439|PMID=18174439|doi=10.1126/science.1150279|DOI=10.1126/science.1150279}}&lt;/ref&gt;

== Desapaición ==
La baxa resolución del rexistru [[fósil]] fai que la desapaición de los organismos ediacáricos seya en parte un misteriu. Paez qu'hubo una desapaición relativamente abrupta a finales del periodu Ediacárico. La presencia d'organismos «ediacáricos» nel [[Cambrianu]] nun tien una aceptación universal. La causa —y realidá— d'esta desapaición ta anguaño n'alderique.

=== Sesgu de caltenimientu ===
L'abrupta desapaición de fósiles ediacáricos cerca de la llende del Cambrianu inferior podría debese a cencielles al fechu de que les condiciones yá nun favorecíen la fosilización de los organismos ediacáricos, que podríen siguir espolletando ensin caltenese. Sicasí, si yeren comunes, tuvo qu'atopase más d'un exemplar ocasional en conxuntos fosilíferos escepcionalmente bien calteníos (xacimientos como los esquistos de Burgess o los [[esquistos de Maotianshan]]), nun siendo que estos xacimientos representen un ambiente que los organismos ediacáricos nunca habitaron, o non aptu pal so caltenimientu.&lt;ref name=&quot;ConwayMorris1993&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Conway Morris, S. |apellíu=Conway Morris, S. |añu=1993|títulu=Ediacaran-like fossils in Cambrian Burgess Shale-type faunas of North America|publicación=Palaeontology|volumen=36 |númberu=0031-0239 |páxines=593-635 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Shu&quot;&gt;{{cita publicación |autor2=Morris, S. Conway|apellíos2=Morris, S. Conway|autor3=Han, J.|apellíos3=Han, J.|autor4=Li, Y.|apellíos4=Li, Y.|autor5=Zhang, X.-L.|apellíos5=Zhang, X.-L.|autor6=Hua, H.|apellíos6=Hua, H.|autor7=Zhang, Z.-F.|apellíos7=Zhang, Z.-F.|autor8=Liu, J.-N.|apellíos8=Liu, J.-N.|autor9=Guo, J.-F.|apellíos9=Guo, J.-F.|fecha=5 de mayu de 2006|mes=mayu|títulu=Lower Cambrian Vendobionts from China and Early Diploblast Evolution|url=http://science-mag.aaas.org/cgi/content/abstract/312/5774/731|publicación=Science|volumen=312 |númberu=5774 |páxines=731 |formatu=abstract|issn=0036-8075|ISSN=0036-8075|pmid=16675697|PMID=16675697|doi=10.1126/science.1124565|DOI=10.1126/science.1124565 |fechaaccesu=28 d'abril de 2007}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Kimberella_crop.jpg|miniaturadeimagen|''Kimberella'' podría presentar un estilu de vida predador o de pacedor.]]

=== Depredación y organismos pacedores ===
Suxirióse que, nel Cambrianu inferior, organismos nuna posición más alta dientro de la cadena trófica causaron que práuticamente sumieren les capes [[Microorganismu|microbianes.]] Si estos organismos «pacedores» apaecieron na mesma dómina na qu'empezaron a tornar los organismos ediacáricos, puede suxerise que los «pacedores de bacteries» desestabilizaron el sustratu microbianu, causando a lo menos un desplazamientu de los organismos de la biota ediacárica o alteriando hasta tal puntu l'ecosistema, que conduxera a la so [[estinción]].

Otra posibilidá ye que los nuevos [[Animal|animales]] con [[Sistema oseu|cadarma]] podríen alimentase direutamente de los organismos ediacáricos, relativamente indefensos.&lt;ref name=&quot;McMenamin1986&quot;&gt;{{cita llibru |añu=1986|autor=McMenamin M.|títulu=The Garden of Ediacara|editorial=Columbia Univ Press|isbn=9780231105590}}&lt;/ref&gt; Sicasí, si la interpretación de ''Kimberella'' (ediacáricu) como «organismu pacedor» ye correuta, puede deducise que los organismos ediacáricos yá encaraben una amenaza llendada de «depredación». Sicasí, hai poca evidencia d'icnofósiles del periodu Ediacáricu, fechu qu'a priori s'opón a la teoría de los pacedores activos. Amás, l'entamu del Cambrianu definese pola apaición d'un ensamblaxe global de icnofósiles, bien distintu del propiu del periodu Ediacáricu, con pocos nicios d'actividá.
[[Ficheru:Waptia.jpg|miniaturadeimagen|250x250px|Animales del [[Cambrianu]] como ''Waptia'' podríen competir coles formes de vida ediacáricas, o alimentase d'elles.]]

=== Competencia ===
Ye posible qu'un aumentu de la competencia por causa de la evolución d'innovaciones clave dientro d'otros grupos, quiciabes como respuesta a la depredación, espulsara a los organismos ediacáricos de los sos [[Nichu ecolóxicu|nichos ecolóxicos.]]&lt;ref name=&quot;Stanley1973&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Stanley, S. M. |apellíu=Stanley, S. M. |añu=1973|títulu=An ecological theory for the sudden origin of multicellular life in the Late Precambrian|url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&amp;pubmedid=16592084|publicación=Proc. Nat. Acad. Sci. U.S.A.|volumen=70 |númberu=5 |páxines=1486-1489|pmid=16592084|PMID=16592084|doi=10.1073/pnas.70.5.1486|DOI=10.1073/pnas.70.5.1486 |fechaaccesu=21 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; Sicasí, esti argumentu nun esplicó con éxitu fenómenos asemeyaos. Por casu, la esclusión competitiva» de los braquiópodos por parte de los [[Bivalvia|bivalvos]] foi finalmente considerada el resultáu coincidente de dos enclinos non rellacionaes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Gould, S. J. |apellíu=Gould, S. J.|coautores=Calloway, C. B.|apellíos2=Calloway, C. B. |añu=1980|títulu=Clams and Brachiopods-Ships that Pass in the Night|publicación=Paleobiology|volumen=6 |númberu=4 |páxines=383-396|issn=0094-8373|ISSN=0094-8373 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;

=== Cambéu nes condiciones ambientales ===
Anque ye difícil inferir l'efeutu que tienen unes condiciones planetaries cambiantes sobro los organismos, comunidaes y ecosistemes, hebo grandes cambeos a finales del [[Precambrianu]] y principios del Cambrianu inferior. La fragmentación de los [[Rodinia|supercontinentes]], la xubida del nivel del [[mar]] (creando mares someros y «aptos pa la vida»), una crisis de nutrientes disponibles, fluctuaciones na composición de l'atmósfera, incluyendo los niveles d'oxíxenu y [[dióxidu de carbonu]], y cambeos na química de los océanos que potenciaren la biomineralización&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Bartley, J. K. |apellíu=Bartley, J. K.|coautores=Pope, M., Knoll, A. H., Semikhatov, M. A., Petrov, P. Y. U.|apellíos2=Pope, M., Knoll, A. H., Semikhatov, M. A., Petrov, P. Y. U. |añu=1998|títulu=A Vendian-Cambrian boundary succession from the northwestern margin of the Siberian Platform: stratigraphy, palaeontology, chemostratigraphy and correlation|publicación=Geological Magazine|volumen=135 |númberu=4 |páxines=473-494|doi=10.1144/gsjgs.155.6.0957|DOI=10.1144/gsjgs.155.6.0957 |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt; son factores que pudieron andechar na estinción de la biota ediacárica.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=McKerrow, W. S. |apellíu=McKerrow, W. S.|coautores=Scotese, C. R., Brasier, M. D.|apellíos2=Scotese, C. R., Brasier, M. D. |añu=1992|títulu=Early Cambrian continental reconstructions |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071001162605/http://www.ingentaconnect.com/content/geol/jgs/1992/00000149/00000004/14940599|url=http://www.ingentaconnect.com/content/geol/jgs/1992/00000149/00000004/14940599|publicación=Journal of the Geological Society, London|volumen=149 |númberu=4 |páxines=599-606|doi=10.1144/gsjgs.149.4.0599|DOI=10.1144/gsjgs.149.4.0599 |fechaaccesu=22 de xunu de 2007 |fechaarchivu=1 d'ochobre de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Hallam, A. |apellíu=Hallam, A. |añu=1984|títulu=Pre-Quaternary sea-level changes|publicación=Annual Reviews|volumen=12 |páxines=205-243|doi=10.1146/annurev.ea.12.050184.001225|DOI=10.1146/annurev.ea.12.050184.001225}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Brasier1992a&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Brasier, M. D. |apellíu=Brasier, M. D. |añu=1992|títulu=Background to the Cambrian explosion|publicación=Journal of the Geological Society, London|volumen=149 |páxines=585-587|doi=10.1144/gsjgs.149.4.0585|DOI=10.1144/gsjgs.149.4.0585}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Brasier1992b&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Brasier, M. D. |apellíu=Brasier, M. D. |añu=1992|títulu=Global ocean-atmosphere change across the Precambrian-Cambrian transition|publicación=Geological Magazine|volumen=129 |númberu=2 |páxines=161-168|issn=0016-7568|ISSN=0016-7568|doi=10.1017/S0016756800008256|DOI=10.1017/S0016756800008256}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lowenstein2001&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Lowenstein, T. K. |apellíu=Lowenstein, T. K.|autor2=Timofeeff, M. N.|apellíos2=Timofeeff, M. N.|autor3=Brennan, S. T.|apellíos3=Brennan, S. T.|autor4=Hardie, L. A.|apellíos4=Hardie, L. A.|autor5=Demicco, R. V.|apellíos5=Demicco, R. V. |añu=2001|títulu=Oscillations in Phanerozoic Seawater Chemistry: Evidence from Fluid Inclusions|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001Sci...294.1086L|publicación=Science|volumen=294 |númberu=5544 |páxines=1086-1089|pmid=11691988|PMID=11691988|doi=10.1126/science.1064280|DOI=10.1126/science.1064280 |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;

== Asociaciones ediacáriques ==
Conócense fósiles de tipu Ediacara en venticinco llocalidaes de tol mundu y nuna gran variedá de condiciones de deposición, polo que suelen agrupase en trés tipos principales (asociaciones), que reciben el nome de les llocalidaes típiques. Cada asociación tiende a ocupar la so propia rexón de morfoespaciu y, dempués d'un impulsu inicial de diversificación, nun camuda enforma mientres el restu de la so esistencia.

=== Asociación de tipu Avalon ===
L'asociación de tipu Avalon defínese respectu al xacimientu de Mistaken Point, en [[Canadá]], el primer llugar onde s'identificó un gran númberu de fósiles ediacáricos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Benus |apellíu=Benus |añu=1988|títulu=Trace fossils, small shelly fossils and the Precambrian-Cambrian boundary|volumen=463 |páxines=81|editorial=University of the State of New York (mayu de 1988)|isbn=978-1555571788|ISBN=978-1555571788}}&lt;/ref&gt; Ye fácil datar l'asociación porque contién munches capes fines de povisa, que son una bona fonte de zircón, utilizáu nel métodu de datación radiométrica d'uraniu-plomu. Estes fines capes de povisa tamién caltienen detalles bien delicaos. Los miembros d'esta biota particular paecen sobrevivir hasta la estinción de tolos organismos ediacáricos al empiezu del [[Cambrianu]].&lt;ref name=&quot;Erwin2008&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Erwin, Douglas H. |apellíu=Erwin, Douglas H. |añu=2008|mes=mayu|títulu=Wonderful Ediacarans, Wonderful Cnidarians?|publicación=Evolution &amp; Development|volumen=10 |númberu=3 |páxines=263-264|issn=1520-541X|ISSN=1520-541X|pmid=18460087|PMID=18460087|doi=10.1111/j.1525-142X.2008.00234.x|DOI=10.1111/j.1525-142X.2008.00234.x}}&lt;/ref&gt;

Los organismos inclúin ranxeomorfos de les fondures marines, como ''Charnia'', que comparten un ciclu de crecedera [[Fractal|fractal.]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Clapham, Matthew E. |apellíu=Clapham, Matthew E.|coautores=Narbonne, Guy M., Gehling, James G.|apellíos2=Narbonne, Guy M., Gehling, James G. |añu=2003|títulu=Paleoecology of the oldest known animal communities: Ediacaran assemblages at Mistaken Point, Newfoundland|url=http://paleobiol.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/29/4/527|publicación=Paleobiology|volumen=29 |númberu=4 |páxines=527-544 |formatu=abstrac |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt; Ye probable que fueren calteníos ''in situ'' (esto ye, nun camudaron de posición dempués de morrer), anque esta premisa nun tien una aceutación universal. Esta asociación, a pesar de ser menos diversa que la de tipu Ediacara o Nama, paezse a les comunidaes [[Carboníferu|carboníferes]] d'alimentación en suspensión, lo que puede suxerir la presencia d'alimentación per filtraxe, pues según la mayoría de les interpretaciones los organismos atopábense n'agua demasiao fondo para dexar la [[Fotosíntesis|fotosíntesis.]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Clapham, M. E. |apellíu=Clapham, M. E.|coautores=Narbonne, G. M.|apellíos2=Narbonne, G. M. |añu=2002|títulu=Ediacaran epifaunal tiering|url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/30/7/62|publicación=Geology|volumen=3 |páxines=627-63 |formatu=abstract|doi=10.1130/0091-7613(2002)030&lt;0627:EET&gt;2.0.CO;2|DOI=10.1130/0091-7613(2002)030&lt;0627:EET&gt;2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; La baxa diversidá puede reflexar la fondura de l'agua —que llindaría les posibilidaes de especiación— o a cencielles podría ser demasiao mozu pa la presencia d'una gran [[Biodiversidá|biodiversidá.]] La opinión actual ta estremada ente estes dos hipótesis.

=== Asociación de tipu Ediacara ===
L'asociación de tipu Ediacara debi'l so nome a les llombes Ediacara d'Australia, y consiste en fósiles calteníos alredor de zones cerca de desaguaes de ríos (fexes prodeltaicos). Suelen atopase en capes de sable y de llimu formaes per baxo de la base habitual de moción acuática xenerada peles foleaes pero n'agua lo bastante somero como pa ser afectao poles foleaes demientres los torbones. La mayoría de fósiles tán calteníos como buelgues en capes microbianes, pero dalgunos tán calteníos ''dientro de'' niveles de sable.&lt;ref name=&quot;Grazhdankin2004&quot;&gt;{{cita publicación | autor = Grazhdankin, Dima |añu=2004
 | títulu = Patterns of distribution in the Ediacaran biotas: facies versus biogeography and evolution
 | publicación = Palæobiology
 | volumen = 30 |númberu=2 |páxines=203-221
 | doi=10.1666/0094-8373(2004)030&lt;0203:PODITE&gt;2.0.CO;2
 | url = http://paleobiol.geoscienceworld.org/cgi/reprint/30/2/203.pdf |formatu=PDF| fechaaccesu = 8 de marzu de 2007
 }}&lt;/ref&gt;

=== Asociación de tipu Nama ===
L'asociación de tipu Nama defínese según el xacimientu homónimu en [[Namibia]]. El tipu de fósiles más habitual consiste nun caltenimientu tridimensional, con organismos calteníos en cames de sable con capes interiores. Dima Grazhdankin cunta qu'estes formes representen organismos escavadores, ente que Guy Narbonne sostién que vivíen na superficie.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Narbonne |apellíu=Narbonne |nome=Guy M. |añu=2005|títulu=The Ediacara Biota: Neoproterozoic Origin of Animals and Their Ecosystems |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090326070241/http://geol.queensu.ca/people/narbonne/NarbonneAREPS2005Final.pdf|url=http://geol.queensu.ca/people/narbonne/NarbonneAREPS2005Final.pdf|publicación=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|volumen=33 |páxines=421-442|doi=10.1146/annurev.earth.33.092203.122519|DOI=10.1146/annurev.earth.33.092203.122519 |fechaaccesu=3 d'avientu de 2009 |fechaarchivu=26 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt; Estes capes queden metanes unidaes qu'entienden [[Gres|arenisques]], llimos y [[Esquistu|esquistos]], amás de capes microbianes que nel casu d'apaecer suelen contener fósiles. L'ambiente ye interpretáu como barreres de sable formaes na boca de los defluentes d'un [[delta fluvial]].

=== Significáu de les asociaciones ===
Na rexón del [[Mar Blancu|mar Blanco]] de [[Rusia]] atopáronse los trés tipos d'asociación en llugares bien próximos. Esti fechu, sumáu al considerable solapamientu nel tiempu de los organismos, fai que seya improbable que representen estadios evolutivos o [[Biocenosis|comunidaes]] distintes nel tiempu. Como s'atopen per tol mundu - en tolos continentes sacante [[L'Antártida]] - les llendes xeográfiques nun paecen tener influyencia; atópense los mesmos fósiles a toles paleolatitudes (la [[llatitú]] en que se formó'l fósil, teniendo en cuenta la [[deriva continental]]) y en distintes cuenques sedimentaries.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Waggoner, B. |apellíu=Waggoner, B. |añu=1999|títulu=Biogeographic Analyses of the Ediacara Biota: A Conflict with Paleotectonic Reconstructions|url=http://paleobiol.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/25/4/440|publicación=Paleobiology|volumen=25 |númberu=4 |páxines=440-458 |formatu=abstract|doi=10.1666/0094-8373(1999)025&lt;0440:BAOTEB&gt;2.3.CO;2|DOI=10.1666/0094-8373(1999)025&lt;0440:BAOTEB&gt;2.3.CO;2 |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;

Lo más probable ye que les trés asociaciones representen organismos afechos pa sobrevivir n'ambientes distintos, y que cualquier patrón aparente en diversidá o n'edá nun seya más que una impresión provocada poles poques amueses descubiertes, pues los xacimientos fosilíferos ediacáricos son bien escasos. Como los organismos ediacáricos representen un estadiu primitivu na historia de la vida multicelular, nun ye sorprendente que nun tean ocupaos toles distintes maneres de vida. Calculóse que, de les noventa y dos maneres de vida potencialmente posibles (combinaciones de manera d'alimentación, posición na cadena trófica, movilidá...), solo una docena taben ocupaos a finales del Ediacáricu. Na asociación de tipu Avalon solo atópense cuatro.&lt;ref name=&quot;Bambach2007&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Bambach, R. K. |apellíu=Bambach, R. K.|coautores=Bush, A. M., Erwin, D. H.|apellíos2=Bush, A. M., Erwin, D. H. |añu=2007|títulu=Autecology and the filling of Ecospace: Key metazoan radiations|url=http://www.blackwell-synergy.com/doi/full/10.1111/j.1475-4983.2006.00611.x|publicación=Palæontology|volumen=50 |númberu=1 |páxines=1-22|doi=10.1111/j.1475-4983.2006.00611.x|DOI=10.1111/j.1475-4983.2006.00611.x |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt; La falta de depredación a gran escala y la escavación vertical son probablemente los factores más importantes que llindaben la diversidá ecolóxica; l'apaición d'esta mientres el [[Cambrianu]] inferior dexó que'l númberu de maneres de vida ocupaos aumentara a trenta.

== Ver tamién ==
* Xéneros de la biota de Ediacara.
* [[Abioxénesis|Orixe de la vida]].
* Esplosión de Avalon

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}</text>
      <sha1>rzf5bd6wtmhpgakaakvnxjar1ghamio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mad Max</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150831</id>
    <revision>
      <id>3703285</id>
      <parentid>3701450</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14616" xml:space="preserve">{{película}}

'''''Mad Max''''' ye una [[Australia|película australiana]] d'[[Cine d'aición|aición]]-[[Cine de ciencia ficción|ciencia ficción]] de 1979 escrita y empobinada por [[George Miller]] y protagonizada por [[Mel Gibson]]. La película foi estrenada un añu más tarde nel restu del mundu. Con una temática [[distopía|distópica]], y un pequeñu presupuestu de 350.000 dólares, el filme consiguió recaldar 100&amp;nbsp;millones de dólares en tol mundu y produció tres secuela: ''[[Mad Max 2]]'' en 1981 (conocida como ''The Road Warrior'' o ''El guerreru de la carretera''), ''[[Mad Max Beyond Thunderdome]]'' en 1985 (''Mad Max, más allá de la cúpula del truenu'') y ''[[Mad Max: Fury Road]]''&lt;ref&gt;[https://www.imdb.com/title/tt1392190/ ''Mad Max: Fury Road'' (2014)] [[IMDb]] (n'inglés)&lt;/ref&gt; en 2015.

Ye considerada na actualidá como una [[filme de cultu|película de cultu]].&lt;ref&gt;[http://www.sensacine.com/peliculas/pelicula-125054/ Mad Max: Fury Road] Sensacine.com&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://escritouncine.com/2013/02/25/3771/ Entrevista a Evan Glodell: direutor de ''Bellflower'' (2011)] Escritouncine.com&lt;/ref&gt;

== Orixe del títulu ==
El títulu de la película fai un [[xuegu de pallabres]] col diminutivu del protagonista, Max, una y bones Mad Max puede entendese como (el) &quot;Llocu Max&quot; o &quot;Máxima Llocura&quot;. Esto asocede si entendemos a Max como abreviatura de ''Máximu'', buscando amás aprovechar l'efectu sonoru o alliteración, al ser los dos pallabres bastante asemeyaes.

== Argumentu ==
Nun futuru [[apocalipsis|apocalíptico]] marcáu pola escasez d'agua y el caos social, les peaes de facciones apoderen les carreteres d'[[Australia]]. Puede apreciase una redolada desordenada y [[distópico]]. Mientres la sociedá se desintegra, una patrulla de policías conocíos como la Patrulla de Fuercia Central (MFP, ''Main Force Patrol'' n'inglés) encargar de caltener la seguridá vial. Nella atópase [[Max Rockatansky]] ([[Mel Gibson]]), consideráu como'l meyor de los patrulleros de la so división. Max trabaya nun edificiu de Xulgáu arruináu per dientro y per fora, qu'al empar ye'l cuartel central de Patrullar.

Un pandillero llamáu Crawford Montazano, conocíu como &quot;Caballeru Nocherniegu&quot; (''Nightrider'' n'inglés), escapa de la custodia policial matando a un oficial y robando el so coche, un [[Motor V8|V8]] Especial de Persecución. Dempués d'un atayáu intentu de captura efectuáu polos policías, Max sale a ayudar y escuerre al criminal, que muerre xuntu cola so pareya nuna tarrecible esplosión.

Tiempu dempués, surde una peada que busca vengase de los &quot;bronces&quot; (del doblaxe de ''Bronze'' n'inglés, por cuenta de les insinies de bronce qu'identifiquen a los patrulleros como policías), dirixida por un motociclista moteyáu &quot;Toecutter&quot; ([[Hugh Keays-Byrne]]) -''Cortadedos'' n'inglés-, quien quier matalos en memoria del so amigu'l Caballeru Nocherniegu. Esta peada, mentanto, anda apavorando a los ciudadanos y practicando el pillaje, según a quien viaxen pela carretera. Ellí, estrocen el vehículu d'una pareya de ciudadanos y los dos son violaos pol grupu.

Nesi últimu casu, alleguen Max y el so compañeru y meyor amigu Jim el Gansu (Jim Goose n'inglés, encarnáu por [[Steve Bisley]]), pa ver los restos del coche y quien lo conducíen, atopándose namái cola moza y col menor de los miembros de la peada, ''Johnny el Neñu'' (''Johnny the Boy'' n'inglés, encarnáu por Tim Burns). So les instrucciones de Patrullar, llevar a dambes persones al xulgáu. 

Dientro del xulgáu, los policías esperen la visita del xuez por que dea la so apreciación sobre esti postreru incidente, lo qu'inclúi tamién decidir la suerte de Johnny el Neñu. Sicasí, les autoridaes deciden soltalo porque nun se presenta nengún testigu pa declarar sobre'l crime. Non contentu cola decisión, Jim el Gansu intenta convencer a les autoridaes y a los sos compañeros de qu'esa decisión foi un error, ensin llogralo. Esto nun fai sinón espertar deseos de vengación mutua ente Jim y Johnny.

Tando llibre, Johnny manipolia la [[motocicleta]] de Jim el Gansu, quien busca vengase de Jim. Al usala la moto estropiase, y atópase con un amigu so, Midge, quien vieno asisti-y y da-y la so carroceta por que Jim pueda tornar al cuartel de patrulla. Desafortunadamente, el Cortadedos y dalgunos de los sos secuaces armen una emboscada: Johnny refundia un tambor de frenos dempués de ver pasar a Jim conduciendo la carroceta, l'aru cai nel parabrís de la carroceta y Jim pierde'l control, faciendo entornar el vehículu a un llau de la carretera. El líder de la peada ordena a Johnny, el Neñu refundiar una cerilla cerca del vehículu entornáu, qu'arramaba gasolina, pero'l mieu de Johnny torgar primeramente. A la fin, el Cortadedos fai que Johnny refundie'l fósforu, y Jim el Gansu, al que-y resulta imposible salir del vehículu, ye envolubráu poles llapada.

Al enterase de lo anterior, Max va escontra l'hospital onde s'atopa Jim el Gansu amorrentando y terriblemente desfigurado poles quemadures. Dempués de velo decide arrenunciar al so trabayu, impotente al ver que tou va a peor. Decide faelo pensando na so esposa Jessie (encarnada por [[Joanne Samuel]]) y el so fíu Sprog. Preséntase ante'l so xefe, el Capitán ''Fifi'' McAffee, pa pidir la so baxa, y este diz-y que tome unes vacaciones y pensar meyor pos-y espresa dos pensamientos al so xefe al respective de la so decisión: nun quier terminar convirtiéndose nun pandillero como los qu'él escuerre y acepta tener mieu. Max nun quier camudar d'opinión ya instálase nel campu cola so familia. Al poco tiempu la familia ye escorrida pol Cortadedos y la so peada, quien terminen matando al so fíu y estrozando el cuerpu de la so esposa. Al asoceder esto, y en dexando a la so esposa morrebunda nun hospital, Max pierde la cordura y roba un V8 Especial de Persecución negru col motor modificáu y sale a la carretera buscando vengase del Cortadedos y la so peada.

Yá en plenu percorríu, crucia la zona que foi declarada &quot;Área prohibida&quot;, onde escapen el Cortadedos, Bubba Zanetti y Johnny. Detener al ver tirada la moto de Johnny, quien asonsaña tar muertu. Max avérase adulces pero Bubba dispára-y na pierna, dexando a Max nel suelu y con un brazu arolláu pola motocicleta de Bubba nun intentu por faese col so [[rifle]]. Dempués de la emboscada, el Cortadedos y Bubba busquen aprovechar la desventaxa de Max, quien intenta ponese de pies. Pero Max nesta ocasión llogra algamar la so arma y matu a Bubba. Mancáu na pierna, Max vuelve al so vehículu y empieza a escorrer al Cortadedos. Y previendo el pasu d'un camión, el Cortadedos pierde'l control na fuxida y muerre estrapáu.

Max atopa a Johnny el Neñu tomando les botes d'un home muertu, que'l so coche ta entornáu y arramando gasolina. Entós, lo esposa xuntu al vehículu y monta un artefautu esplosivu a base del combustible del coche. Finalmente, ufiérta-y una sierra de metal ya indícalu que tien diez minutos pa cortar la cadena de les esposes o cinco minutos pa cortase'l todíu. Max dexa a un histéricu Johnny a la so suerte. Dempués de pocos minutos, l'artefautu españa. El mayor mieu de Max cumplir y termina siendo un rufián más dientro de la carretera. Max Rockatansky convirtióse en Mad Max.

== Repartida ==
[[Ficheru:Mel Gibson 1990.jpg|miniaturadeimagen|derecha|''Mad Max'' representa'l segundu papel protagonista de [[Mel Gibson]] tres la so participación na cinta ''[[Summer City]]'' de 1977.]]
{{columnes}}
* [[Mel Gibson]] ye [[Max Rockatansky]]
* [[Joanne Samuel]] ye Jessie Rockatansky
* [[Hugh Keays-Byrne]] ye Toecutter
* [[Steve Bisley]] ye Jim &quot;Goose&quot; Rains
* Tim Burns ye Johnny the Boy
* [[Roger Ward]] ye Fred &quot;Fifi&quot; Macaffee
{{nueva columna}}
* [[Geoff Parry]] ye Bubba Zanetti
* [[Jonathan Hardy]] ye Labatouche
* Brendan Heath ye Sprog Rockatansky
* [[Sheila Florance|Sheila Florence]] ye May Swaisey
* [[Vincent Gil]] ye Crawford &quot;The Nightrider&quot; Montazano
{{fin columnes}}

== Producción ==
Cuando Mel Gibson allegó al casting del filme tenía moretones y mancaes na cara, yá que s'arreyara nuna engarradiella de chigre la nueche anterior. El direutor consideró qu'esa apariencia desfigurada yera perfecta pa la película y dio-y a Gibson el papel, afayando depués con plasmu que la cara de Gibson yera totalmente distintu cuando se presentó, yá ensin inflamaciones y golpes, al primer día de rodaxe.

Cuando terminó la filmación, 14 vehículos fueren destruyíos productu de les escenes d'aición. Mel Gibson negar a usar un [[Doble (cine)|doble]] pa les escenes peligroses, y realizar él mesmu.

Cuando la película foi estrenada n'[[Estaos Xuníos]], toles voces, incluyida la de Mel Gibson, fueron [[doblaxe|doblaes]] por actores con acentos estauxunidenses, una y bones el distribuidores pensaron que l'audiencia americana nun entendería l'acentu australianu conteníu na película.

== Vehículos ==
[[Ficheru:Pursuit Special Replica.jpg|miniaturadeimagen|right|Retruque d'unu de los autos usaos na película.]]
La película trazó una rellación recíproca colos coches qu'apaecíen ellí, volviéndolos famosos, y ellos a esta. Estos son:
* El coche de Max, el ''Interceptor'' mariellu, yera un [[Ford Falcon (Australia)|Ford Falcon]] XB de 1974, con motor modificáu. 
* El ''March Hare'', conducíu por Sarse y Scuttle, yera un Ford Falcon XA de 1972.
* El ''Big Bopper'', conducíu por Roop y Charlie, coles mesmes yera un Ford Falcon XB, pero con otru [[motor]].
* El coche más memorable de la película, el ''Pursuit Special'' negru de Max, yera una versión GT351 llindada del Ford XB Falcon Hardtop de 1973, modificáu pol direutor artísticu de la película, Jon Dowding. Lleva un [[compresor volumétrico]] desembragable, que ye lo que remana cuando precisa más potencia.
* De les motocicletes qu'apaecen na película, 14 fueron donaes por [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]], y fueron usaes por una auténtica peada de motociclistes local, los &quot;Vixilantes&quot;, quien actuaron como miembros de la peada del Cortadedos.

== Receición ==
Tres el so estrenu, la película polarizó a la crítica. Nuna reseña de 1979, el productor y críticu Phillip Adams zurdió a ''Mad Max'', afirmando que tenía &quot;la emoción d'un [[Mein Kampf]]&quot; y que sería la película favorita de &quot;violadores, sádicos, asesinos de neños ya incipientes [[Charles Manson]]&quot;.&lt;ref&gt;Phillip Adams, ''The Bulletin'', 1 de mayu de 1979; cited by [http://www.urbancinefile.com.au/home/view.asp?a=5602&amp;s=reviews ''urban cinefile'', 2010, &quot;Mad Max&quot;].&lt;/ref&gt; Depués d'exhibise nos Estaos Xuníos, Tom Buckley de ''[[The New York Times]]'' referir a la cinta como &quot;fea ya incoerente&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://movies.nytimes.com/movie/review?res=EE05Y7DF173BBB2CA7494CC6B6799C836896 |títulu=Mad Max |publicación=The New York Times |nome=Tom |apellíu=Buckley |fecha=14 de xunu de 1980 |fechaaccesu=26 d'abril de 2010 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110521024820/http://movies.nytimes.com/movie/review?res=EE05Y7DF173BBB2CA7494CC6B6799C836896 |fechaarchivu=21 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt; [[Stephen King]] nel so llibru ''[[Danse Macabre]]'' afirmó que la película ye un &quot;bodrio&quot;. Sicasí, la revista ''[[Variety]]'' allabó'l debú de Miller como direutor.&lt;ref&gt;{{cita publicación |author=|url=http://www.variety.com/review/VE1117792854.html?categoryid=31&amp;cs=1&amp;p=0 |títulu=Mad Max Review – Read Variety's Analysis Of The Movie Mad Max |publicación=Variety.com |fecha=1 de xineru de 1979 |fechaaccesu=7 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt;

''Mad Max'' cuenta con un 90% de ranking aprobatoriu nel sitiu web [[Rotten Tomatoes]], basáu en 54 reseñes positives, afirmando nel consensu: &quot;Exhibiendo les improbables acrobacies y choques automovilísticos a la perfeición, el direutor George Miller llogra dar vida por completu a un mundu violentu y post-apocalíptico&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mad Max (1979)|url=http://www.rottentomatoes.com/m/mad_max/|website=[[Rotten Tomatoes]] |publicación=Flixster |fechaaccesu=14 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; La cinta foi incluyida nes llistes de les &quot;meyores películes de tolos tiempos&quot; de ''The New York Times''&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=https://www.nytimes.com/ref/movies/1000best.html | work=[[The New York Times]] |títulu=The Best 1,000 Movies Ever Made |fecha=2003 |fechaaccesu=21 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt; y ''[[The Guardian]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.theguardian.com/film/series/1000-films-to-see-before-you-die|work=[[The Guardian]] |títulu=1000 films to see before you die |fecha=4 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt;

== Na cultura popular ==
* El grupu español de rock [[Accidente Total]] dedicó-y una cantar (''Max tas fechu una pena'') a la película nel so álbum ''[[En beneficiu de toos]]''.

* El filme foi una de les fontes d'inspiración pa los creadores de la saga de videoxuegos ''[[Fallout (serie)|Fallout]]'' ([[Interplay]], [[1997]]). En toles entregues d'esta saga (especialmente los dos primeres) fáense diverses referencies a oxetos (armadura de cueru d'una sola manga, armadura de raider, escopeta recortada de dos cañones, pistola ballesta, etc...), personaxes (hummungus, los raiders, el perru, el xamán, les tribus, etc...), situaciones o conceutos socedíos en dalguna de les películes ''Mad Max''. Un claru exemplu son los videos (en B&amp;N, con una voz en off) que sirven d'introducción en tolos xuegos de la saga, inspiraos na parte inicial de ''[[Mad Max 2|Mad Max II, El guerreru de la carretera]]''.

* Esta película da nome al &quot;madmaxismo&quot;, que ye una actitú pesimista ante un posible futuru apocalíptico y que se fixo famosa en distintes [[foru d'Internet|foros d'Internet]]. Al estilu de los &quot;Preppers&quot; o ''preparacionistas'', los cultores del madmaxismo inverten parte de les sos vides en preparar pa esa posibilidá de futuru.

* Na manga ''[[Hokuto non Ken]]'' (''El Puñu de la Estrella del Norte'') l'universu ficticiu de ''Mad Max'' sirvió de total inspiración pa los sos creadores Buronson y Hara; inclusive l'aspeutu y vistimienta de Jagi o'l del so protagonista Kenshiro son en casi tou bien paecíos a &quot;Goose&quot; y a &quot;Max&quot; respeutivamente. Tamién bebe de la saga ''[[Desert Punk]]''.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* {{IMDb títulu|0079501}}

{{Tradubot|Mad Max}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Películes de Metro-Goldwyn-Mayer]]
[[Categoría:Películes distópicas]]
[[Categoría:Películes sobre'l fin del mundu]]
[[Categoría:Road movies]]
[[Categoría:Películes d'aición]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>g9n12f0x9qlc3w4btsmdxkyv6zypto5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Paulina Urrutia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150836</id>
    <revision>
      <id>3703325</id>
      <parentid>3642639</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:25:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12693" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Paulina Marcela Urrutia Fernández''' {{nym}} ye una [[Actuación|actriz]], académica, direutora, dirixente sindical y política [[chile|chilena]], [[Ministru d'Estáu de Chile|ministra d'Estáu]] del primer Gobiernu de la [[Presidente de Chile|presidenta]] [[Michelle Bachelet]].

== Biografía ==
Nacida nuna familia de [[clase media]], crióse na comuña de [[San Miguel (Chile)|San Miguel]] de la capital [[chile|chilena]].&lt;ref name=&quot;paula&quot;&gt;Revista ''[[Paula (revista)|Paula]]'', Santiago, 22 d'abril de 2006, p.52&lt;/ref&gt; Los sos padres trabayaben na [[alministración pública]] y dixebráronse cuando ella tenía quince años d'edá. Cursó los sos estudios nel colexu de la [[Compañía de María Nuesa Señora|Compañía de María]] de calle Seminario, na comuña de [[Providencia (Chile)|Providencia]].&lt;ref name=&quot;paula&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;mercuriu&quot;&gt; Revista ''Yá'' de ''[[El Mercurio]]'', 3 de payares de 1993, p.8&lt;/ref&gt;

El so primer acercamientu col [[teatru]] tener siendo neña, nun taller del colexu.&lt;ref name=&quot;siete2&quot;&gt;Revista ''[[Siete + 7]]'', Santiago, 9 d'agostu de 2002, p.30&lt;/ref&gt; Más tarde, yá egresada de la educación secundaria, ingresó a estudiar la disciplina na [[Pontificia Universidá Católica de Chile]].&lt;ref name=&quot;cuerpoc&quot;&gt;''[[El Mercurio]]'', 11 d'ochobre de 2009, p.D4&lt;/ref&gt;

L'exerciciu d'el so oficiu empecipiar bien tempranamente. La primer obra de teatru na qu'actuó foi ''[[Esperando'l xarré (teatru)|Esperando'l xarré]]'', en 1987, so la direición de Raúl Osorio.&lt;ref name=&quot;paula&quot;/&gt; La so carrera en [[televisión]] empezó nuna serie de [[Televisión Nacional de Chile|Televisión Nacional de Chile (TVN)]] en 1989, gracies a una invitación de la productora [[Sonia Füchs]], na qu'interpretó con gran ésitu a [[Teresa de Los Andes|Juanita Fernández Solar]], quien sol nome de [[Teresa de Los Andes]] foi declarada más tarde la primer santa [[chile|chilena]].&lt;ref name=&quot;siete2&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;diariosiete&quot;&gt;''[[Diariu Siete]]'', Santiago, 31 de xineru de 2006, p.27&lt;/ref&gt;

Un añu dempués participó, tamién en TVN, en ''[[El milagru de vivir (telenovela chilena)|El milagru de vivir]]'', el so primera [[telenovela]]. En 1994, depués de protagonizar la teleserie ''[[Jaque mate (telenovela)|Jaque Mate]]'', ingresó na [[Canal 13 (Chile)|Corporación de Televisión de la Universidá Católica de Chile]] (UC TV), onde permaneció hasta 2002. D'esi periodu destaca la so actuación en ''[[Fora de control (telenovela)|Fuera de control]]'', como Sarita Mellafe, considerada pola crítica especializada como una de les meyores villanes vistes na [[televisión]] [[chile|chilena]].&lt;ref&gt;[http://www.fotech.cl/les-grandes-villanes-en-les nueses-teleseries/2009/02/09/ Fotech]&lt;/ref&gt; En 2003 volvió a TVN participando na telenovela ''[[Puertes adientro]]'', pero volvería al añu siguiente a UC TV onde participaría en ''[[Tentación (telenovela)|Tentación]]'' y ''[[Gates &amp; tuerques]]''.&lt;ref name=&quot;diariosiete&quot;/&gt;El so debú nel [[cine]] producir en 1993, na película '' [[Johnny cien peso]]'' del realizador local Gustavo Graef Marín.

Urrutia arreyóse rápido nel mundu políticu al participar viviegamente nel Sindicatu d'Actores de Chile (Sidarte), aportando a la so secretaria xeneral y la so presidenta (2001).&lt;ref name=&quot;mercuriu&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cuerpoc&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;diariosiete&quot;/&gt; Mientres el primer gobiernu de [[Michelle Bachelet]] foi nomada presidenta del [[Conseyu Nacional de la Cultura y les Artes]] (cargu equivalente en Chile al de ministru de Cultura d'otros países) en 2006.&lt;ref name=&quot;paula&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cuerpoc&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;diariosiete&quot;/&gt;

So la so alministración como ministra foi ellaboráu y aldericáu el proyeutu de reformes a la [[Llei de Propiedá Intelectual (Chile)|llei sobre propiedá intelectual]], que foi aprobáu unánimemente pol [[Congresu Nacional de Chile|Congresu Nacional]] el 13 de xineru de 2010, y promulgáu como Llei N° 20.435 el 4 de mayu d'esi añu, yá nel Gobiernu de [[Sebastián Piñera]].&lt;ref&gt;[http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=1012827&amp;idParte=&amp;idVersion=2010-05-04 Biblioteca del Congresu Nacional de Chile, llei sobre propiedá intelectual]&lt;/ref&gt;

En mayu de 2016 asumió la direición del teatru Camilo Henríquez, asocediendo nel cargu al dramaturgu [[Ramón Griffero]].&lt;ref&gt;[http://culto.latercera.com/2017/05/05/paulina-urrutia-asume-la-direccion-del teatru-camilo-henriquez/ Pedro Bahamondes. «Paulina Urrutia asume la direición del Teatru Camilo Henríquez»], ''Cultu'' de ''[[La Tercera]]'', 05.05.2017; accesu'l mesmu día&lt;/ref&gt;

Ye casada col [[periodista]], productor y direutor [[Augusto Góngora]]. Nun tien fíos.&lt;ref name=&quot;diariosiete&quot;/&gt;

== Filmografía ==

=== Cine ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot; 
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Películes]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Película
!Rol
! Direutor
|-
| 1993 || ''[[Johnny cien peso]]'' || Patty || Gustavo Graef-Marín
|-
| 1996 || ''[[L'encierre]]'' || Olga ||
Marcelo Ferrari
|-
| 1999 || ''Non tan llueñe de Andrómeda'' || América ||
Juan Vicente Araya
|-
| 2003 || ''Carga vital'' || Engracia 
|| Sebastián Campos
|-
| 2004 || ''[[Cachimba]]'' || Lucy || [[Silvio Caiozzi]]
|-
| 2004 || ''Tendida, mirando les estrelles'' || Nieve || Andrés Racz
|-
| 2006 || ''[[Fuga (película)|Fuga]]'' || Macarena Sancho || [[Pablo Larraín]]
|-
| 2007 || ''La gravedá del púgil'' || Nancy || Jorge Mella
|-
| 2016 || ''[[Camaleón (película)|Camaleón]]'' || Paulina || Jorge Riquelme Serrano
|}

=== Telenoveles ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;5&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Serie de televisión|Teleseries]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Teleserie
! Rol
! Canal
|-
| 1988 || ''[[Les dos cares del amor]]'' || Luchita (mozu) || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 1990 || ''[[El milagru de vivir (telenovela chilena)|El milagru de vivir]]'' || Elcira Troncoso || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 1991 || ''[[Volver empezar (telenovela de 1991)|Volver empezar]]'' || Nancy Jara || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 1992 || ''[[Trampes y caretes]]'' || Doris Machuca || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 1993 || ''[[Jaque mate (telenovela)|Jaque mate]]'' || Paula Quesney || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 1994 || ''[[Champaña (telenovela)|Champaña]]'' || Marly González || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 1995 || ''[[L'amor ta de moda]]'' || Soledad || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 1996 || ''[[Marrón Glacé, el regresu]]'' || Rosita Monarde || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 1997 || ''[[Eclís de lluna (telenovela)|Eclís de lluna]]'' || Luly || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 1998 || ''[[Amar (telenovela)|Amar]]'' || Nelly Llobos || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 1999 || ''[[Fuera de control (telenovela)|Fuera de control]]'' || Sarita Mellafe || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 2000 || ''[[Sabor a ti (telenovela)|Sabor a ti]]'' || Lucero del Campo || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 2001 || ''[[Piel canelo]]'' || María Coneyu || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 2003 || ''[[Puertes adientro]]'' || Sofía Méndez || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 2004 || ''[[Tentación (telenovela)|Tentación]]'' || Dominga Jiménez || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 2005 || ''[[Gates &amp; tuerques]]'' || Brenda Lillo || |[[Canal 13 (Chile)|Canal 13]]
|-
| 2017 || ''[[Dimi quién foi]]'' || Eliana Bustos || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 2018 || ''[[Amar a morrer (telenovela)|Amar a morrer]]'' || Rita || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|}

=== Series ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 92%;&quot; 
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot;|[[Serie de televisión]]
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Añu
!Series
! Rol
! Canal
|-
| 1989 || ''[[Teresa de los Andes (miniserie)|Sor Teresa de los Andes]]'' || [[Teresa de los Andes|Juana Fernández de la Cortil]]|| [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 1990 || ''Hestories de Corín Tellado'' || || [[TVN Chile|TVN]]
|-
|2002||''[[El día menos pensáu]]'' - El Pasiellu Escuru || Rosario Acuña || [[TVN Chile|TVN]]
|-
| 2003 || ''[[Cuentos de muyeres]]'' || Carla / Silvia || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 2005 || ''[[Casaos (serie de televisión)|Casaos]]'' ||Jessica López|| [[Chilevisión]]
|-
| 2006 || ''[[JPT: Xusticia Pa Toes Xusticia pa toos]]'' || || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 2011-2013 || ''[[Prófugos (serie de televisión)|Prófugos]]'' || Adriana Bascuñán || [[HBO]]
|-
| 2013 || ''[[Ecos del desiertu]]'' || Inés de Rivera || [[Chilevision]]
|-
| 2014 || ''[[Sudamerican Rockers]]'' || Carmen Ríos || [[Chilevision]]
|-
| 2014 || ''[[Pulseres coloraes (Chile)|Pulseres coloraes]]'' || Dra. Patricia Andrade || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 2015 || ''[[Juana Brava]]'' || Hilda Salgado || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|-
| 2017 || ''[[12 días que estremecieron Chile|12 díes: Gran quema en Valparaíso]]'' || Madre de Jorge || [[Chilevisión]]
|-
| 2018 || ''Casa de Angeli'' || || [[Televisión Nacional de Chile|TVN]]
|}

== Teatru ==
* ''[[Esperando'l xarré (obra de teatru)|Esperando'l xarré]]'' (1987), de [[Jacobo Langsner]]; Teatru de la Universidá Católica de Chile, dir.: Raúl Osorio
* ''El paséu de Buster Keaton'' (1988), ensamblaxe de tres pieces de [[Federico García Lorca]] pol direutor Aldo Parodi. Compañía Teatro La Memoria *
''La Tierra nun ye redonda'' (1989), puesta n'escena d'[[Alfredo Capo]], basada en ''El llibru de Cristóbal Colón'' de [[Paul Claudel]]. Compañía Teatro La Memoria *
''[[Hestoria del sangre]]'', d'[[Alfredo Capo]] y [[Rodrigo Pérez (actor)|Rodrigo Pérez]], nel papel de la moza de la peral, 1992. Compañía Teatro La Memoria; reestreno: 2010
* ''Los díes tuertos'' (1993). Compañía Teatro La Memoria *
''L'engañador'' (1996), de Benjamín Galemiri
* ''La misión'' (1997), de Heiner Müller 
* ''Máquina Hamlet'' (1999), de Heiner Müller
* ''Cinema-Uttopia'' (2000), de Ramón Griffero
* ''Toos saben quién foi'' (2001), d'Alejandro Moreno *
''Afaraos'' (2002), de [[Sarah Kane]], dir.: Alfredo Capo *
''L'amiga fascista'', d'Alejandro Chatu Moreno, nel papel d'Iris Rojas. Compañía Teatro de la Pallabra, 2010; Teatro Camilo Henríquez, 2017, so la direición de [[Víctor Carrasco]]
* ''Los tos deseos en fragmentos'' (2012), de Ramón Griffero; Teatru Fin de Sieglu *
''Prometeo, l'orixe'', de [[Ramón Griffero]], Teatro Camilo Henríquez, 2015
* ''99 La Morgue'' (2017), de Ramón Griffero, dirixida pol autor, Teatro Camilo Henríquez

== Videos musicales ==
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu !! Títulu !! Artista !! Direición
|-
| 2017 || Pa ser aceptada || Martina Lecaros || Nano García
|}

== Premios ==
'''[[Premiu APES]]'''
* 1990, como Meyor actriz de televisión por ''[[Volver empezar (telenovela chilena)|Volver empezar]]''.
* 1993, como Meyor actriz de cine por ''[[Johnny cien peso]]''.

'''[[Premiu Altazor de les Artes Nacionales]]'''
* 2000, n'Artes Audiovisuales como Meyor actriz de televisión por ''[[Fora de control (telenovela)|Fuera de control]]''.
* 2003, n'Artes Escéniques como Meyor actriz de teatru por ''Afaraos''.
* 2011, n'Artes Escéniques como Meyor actriz de teatru por ''L'amiga fascista''.

'''Festival Internacional de Trieste, Italia'''
* 2007, meyor interpretación pola película ''Tendida, mirando les estrelles''.

'''[[Premios Caleuche]]'''
* [[Premios Caleuche 2016|2016]], meyor actriz de repartu en series ''[[Sudamerican Rockers]]''.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.youtube.com/results?search_query=Paulina+Urrutia&amp;aq=f Selección de videos en YouTube]
* [http://www.elrancahuaso.cl/admin/render/noticia/12249 Entrevista de 2007 col ElRancahuaso como ministra de Cultura]

{{NF|1969||Urrutia Fernandez, Paulina}}

{{Tradubot|Paulina Urrutia}}
[[Categoría:Ministros y ministres de Chile]]
[[Categoría:Actores y actrices de cine de Chile]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru de Chile]]
[[Categoría:Actores y actrices de televisión de Chile]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hrwnlq0usnju7c8uixl42adpjr7d5vm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Emo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150974</id>
    <revision>
      <id>3702989</id>
      <parentid>3692912</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18191" xml:space="preserve">{{noneutralidad}}
{{Ficha de xéneru musical
|xéneru = ''Emo''
|color = black
|orixe musical= ''[[Post-hardcore]]''&lt;br /&gt;''[[Indie rock]]''&lt;br /&gt;''[[Pop punk]]&lt;br /&gt;''[[Rock alternativu]]''
|orixe cultural = Finales de los [[años 1980]] en [[Washington DC]]
|preseos = [[Guitarra]], [[Baxu (instrumentu musical)|baxu]], [[Batería (instrumentu musical)|batería]]&lt;br /&gt;delles vegaes tamién se fai usu de la [[Tuba]], el [[Panderu]] y/o'l [[Violín]]
|popularidá = Non bien popular na década de 1980, nos años 1990 tuvo una serie de cambeos de popularidá pasando en 1994 a 1997 a tener una popularidá [[underground]] y de 1997 a 1999 a una popularidá al nivel de la [[música independiente]], bien popular na década de 2000 na música [[mainstream]].
|derivaos = 
|subxéneros =''[[Screamo]]''
|enllaces = 
}}
El '''emo''' ye un xéneru musical deriváu del ''[[post-hardcore]]'' que nació a mediaos de los [[años 1980]]. Bandes como [[Rites of Spring]] y [[Embrace (banda estauxunidense)|Embrace]] empiecen un nuevu soníu dientro del rock alternativu, rompiendo musicalmente les restricciones básiques d'ello pero con una nueva llinia vocal muncho más melódica, llevando'l so soníu a una direición más personal y creando un contraste col so soníu más lentu y melódicu lo que dexó una sensación más esperimental.&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{Cita web |apellíu=Emotive |nome=Hardcore |títulu=Emo |url=http://www.web.mac.com/macinthetosh/Site_2/Emo.html |editorial=web.mac.com |fechaaccesu=15 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080408052824/http://www.web.mac.com/macinthetosh/Site_2/Emo.html |fechaarchivu=8 d'abril de 2008 }}&lt;/ref&gt;

El términu ''emo'' ye una apócope de '''emotive hardcore'''&lt;ref&gt;{{Cita web |apellíu=madame |nome=C |títulu=Urban Dictionary - Emotive Hardcore |url=http://www.urbandictionary.com/define.php?term=emotive+hardcore |editorial=urbandictionary.com |fechaaccesu=12 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=autogenerated2&gt;{{Cita web |apellíu=Emotive |nome=Hardcore |títulu=welcome to the truth |url=http://web.mac.com/macinthetosh/Site_2/Welcome.html |editorial=web.mac.com |fechaaccesu=12 de setiembre de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080408052839/http://web.mac.com/macinthetosh/Site_2/Welcome.html |fechaarchivu=8 d'abril de 2008 }}&lt;/ref&gt; o '''emo-core''' y fai referencia a les lletres de los grupos del xéneru, caracterizaes por encetar, a diferencia del [[hardcore punk]], temes más personales utilizando lletres más introspectives nes sos composiciones, buscando d'esta manera xenerar les mesmes emociones nel oyente. Pa llograr una mayor espresividá utilicen nel so música cambeos de [[ritmu]] y ''[[crescendos]]'', combinando nuna mesmu cantar estallíos de roxura heredaos del hardcore, con soníos más apacibles. Dependiendo del estilu de cada banda, el soníu mentáu puede variar, amestando o quitando berros en favor de voces llimpies, siendo más o menos caótiques, o aspirando a un soníu más o menos escuru.

== Actitú de los grupos emos ==
{{referencies|t=20150331|música}}
Les bandes ''emo'' nun faen música puramente comercial, yá que pa ellos tratar de satisfaer a un públicu mayoritariu sería incompatible con espresar emociones xenuines. Ello ye que tantu los conciertos d'estos grupos como los sos discos suelen tener precios baxos en comparanza colos d'otros artistes. Amás, munches de les bandes emo mientres los 90', al escarecer de los recursos económicos pa llanzar un álbum, preferíen llanzar splits ente dos o trés p'aforrar dineru.

Mientres los shows, les bandes emo carauterizar por tocar ensin un escenariu definíu, prefiriendo'l suelu en locales pequeños pa tar más cerca del públicu.

Anguaño, el términu ''emo'' ye utilizáu, amás de para esti estilu de música, para [[emo (subcultura)|la tribu urbana]] que se basa na ropa escuro y los sentimientos de sufrimientu. Acomuñáu coles persones que carecen de [[depresión]] y practiquen [[Autolesión|autolesiones]].

== Historia ==
A lo llargo de la so historia, el ''emo'' pasó por delles etapes.
A finales de la [[Años 1980|década de 1980]] el términu ''emo'' utilizar pa calificar a les bandes de la escena musical ''underground'' de [[Washington D.C.]] como [[Rites of Spring]] y [[Embrace (banda estauxunidense)|Embrace]], ente otres. A mediaos de los [[años 1990]], el xéneru adoptó'l patrones sonoros creaos por [[Sunny Day Real Ta]]. Anguaño, el términu ye equivocadamente utilizáu pa etiquetar bandes de diversos estilos como'l [[pop punk]], el [[post-hardcore]] ya inclusive el [[metalcore]]. Anque usualmente, el emo ta acomuñándose a una nueva resurdimientu de bandes [[Indie Rock]] nacíes a fines de la década del 2000, que siguen el soníu clásicu del emo de la [[Años 1990|década de 1990]] ente'l nordés y el centru d'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=emorevival&gt;{{Cita web |url=http://music.newcity.com/2010/10/05/the-new-emo-its-back-living-underground-and-thriving-in-chicago/ |títulu=The New Emo It's Back |fechaaccesu=28 de mayu de 2010 |apellíu=New City |nome=Music |fecha=5 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Les bandes más populares usualmente catalogaes dientro d'esti estilu musical son [[Dashboard Confessional]], [[American Football (banda)|American Football]], [[Mineral]], [[Thursday]], [[Jimmy Eat World]], [[The Academy Is...]], [[Penfold]], [[Texas Is The Reason]], [[Senses Fail]], ente otros. Pa la nueva aguada del emo sumir [[Brave Bird]], [[Dowsing]], [[Free Throw]], [[Empire! Empire! (I Was a Lonely Ta)]], [[Joie de Vivre]], [[Football, Etc.]], [[Annabel]], [[Snowing]] y [[Into It. Over It.]], ente otros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.89decibeles.com/articulos/el-emo-esta-de-vuelta |títulu=El emo esta de vuelta |fechaaccesu=25 de febreru de 2012 |apellíu=89decibeles |fecha=27 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=emorevival/&gt;

De resultes del cambéu sustancial y la poca rellación ente'l soníu de les bandes de la escena ''emo-core'' de los [[años 1980]] y entamos de los [Años 1990|1990]] col de les bandes anguaño etiquetaes dientro del xéneru, xeneráronse dos vertientes nel usu del términu '''&quot;emo&quot;'''. Mientres unos afirmen que'l xéneru sumió a fines de la [[Años 1990|década de 1990]] (Xuntu col álbum [[Clarity (álbum de Jimmy Eat World)|Clarity]] de [[Jimmy Eat World]]), otros acepten el so usu pa catalogar l'estilu de diverses bandes de la escena popular.

=== Primer xeneración ===
Nel so orixe, el términu ''emo'' yera usáu pa describir el soníu de los grupos de [[post-hardcore|post hardcore]] de mediaos de los [[años 1980]] na escena de [[Washington D.C.]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fourfa.com/styles/index.htm |títulu=Estilu Emo |fechaaccesu=11 de febreru de 2012 |apellíu=Style |nome=Emo |fecha=14 de mayu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;Foi definíu como ''emo-core'' -abreviación de ''emotive hardcore''- pola carga emocional de les lletres d'estes bandes y pola espresividá y espontaneidá qu'éstes exhibíen nos sos conciertos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://web.mac.com/macinthetosh/Site_2/Emo.html |títulu=Emo |fechaaccesu=11 -01-2012 |apellíu=Hardcore |nome=Emotive |fecha=28 de setiembre de 2009 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080408052824/http://web.mac.com/macinthetosh/Site_2/Emo.html |fechaarchivu=8 d'abril de 2008 }}&lt;/ref&gt;

El primer discu consideráu &quot;emocore&quot; foi l'álbum de debú homónimu de [[Rites of Spring]] en 1985.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fourfa.com/topten/index.html |títulu=Best Emo Records |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |apellíu=Hardcore |nome=Emotive |fecha=14 de mayu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nél, el grupu redirixió la pasión y la rabia propies del hardcore escontra temes como la soledá o la añoranza del pasáu en llugar d'escontra la revolución social como fuera lo común hasta entós en dichu xéneru.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fourfa.com/styles/index.htm |títulu=Emocore Style |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |apellíu=Style |nome=Emo |fecha=14 de mayu de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Otru grupu importante nesta dómina foi [[Embrace (banda estauxunidense)|Embrace]], lideraos por [[Ian Mackaye]], ex integrante de [[Minor Threat]], grupu qu'años antes yá inspirara'l movimientu [[Straight Edge]].{{fechos}} En dambos casos, Ian McKaye desvenceyar de les etiquetes rellacionaes: en cuanto al straight edge, nun se considera creador d'un movimientu al que siguir, y en cuanto al emo, nos sos entamos consideró la etiqueta una tontura, porque, según él, el hardcore punk yá ye de por sí música llena d'emoción.

[[Ian MacKaye|MacKaye]] y dos miembros de [[Rites of Spring]], el vocalista y guitarrista [[Guy Picciotto]] y el baterista [[Brendan Canty]] formaríen l'altamente influyente [[Fugazi]] quien, magar tar escasamente rellacionaos o coneutaos col términu &quot;emo&quot;, nun son comúnmente reconocíos como una banda de emo.

=== Segunda xeneración ===
A partir de mediaos de la [[Años 1990|década de 1990]] el ''emo'' empezó a estremase del post-hardcore, evolucionando en dos rama claramente diferenciables. La primer corriente siguió un camín persistiendo nel influxu del hardcore punk, pero adoptando ciertes cualidaes del [[powerviolence]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fourfa.com/styles/index.htm# |títulu=Hardcore Emo |fechaaccesu=13 de xineru de 2012 |apellíu=Style |nome=Emo |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y partes melódiques. Grupos como [[Indian Summer]], y [[Portraits of Past]] empezaríen a faer música d'esta manera, la que sería un preludiu a lo que na segunda metá de la [[Años 1990|década de 1990]] sería conocíu como [[screamo]]. Más tarde, una banda proveniente de [[Mens]], [[Francia]], llamada [[Anomie (banda francesa)|Anomie]] empecipiaría la escena ''screamo'' n'Europa a mediaos de los [[años 1990]].{{Fechos}}

A diferencia de la corriente enantes mentada, la segunda estremar de la primera por cuenta del so soníu más sele que'l so predecesor, guitarres disonantes y harmóniques, les velocidaes de ritmu (de lentu a rápidu y viceversa), les melodíes apacibles que dacuando españaben d'una forma eufórica y la cantidá de bandes que siguíen la filosofía del [[DIY]] ([[Jawbreaker (grupu)|Jawbreaker]], [[Sunny Day Real Ta]], [[Cap'n Jazz]], [[Braid]], [[The Movielife]]).

Tamién otros grupos como [[Jawbreaker (grupu)|Jawbreaker]] fueron poniendo los cimientos del emo, pero quien determinaron el soníu definitivu del xéneru fueron [[Sunny Day Real Ta]] colos sos dos primeros discos ''[[Diary (álbum)|Diary]]'' y ''[[Sunny Day Real Ta (LP2)|Sunny Day Real Ta]]''. El soníu de la banda de [[Seattle]] partía del post-hardcore pa incorporar influencies del [[grunge]] y el [[indie rock]], y completábase cola apasionada y visceral forma de cantar del so líder, [[Jeremy Enigk]].

Mientres esti periodu, Sunny Day Real Ta foi abriendo un nuevu abanicu de ciertes bandes que complementaríen el emo, ente estes, [[Christie Front Drive]], [[Jimmy Eat World]], [[Mineral (banda)|Mineral]] (quien establecería más tarde el soníu definitivu del emo), [[Texas Is The Reason]], [[The Promise Ring]], [[Knapsack (banda)|Knapsack]], ente otros.

Mientres esta influencia espandíase, otra banda dende [[Chicago]], [[Cap'n Jazz]] consolidaría'l verdaderu soníu del emo, estableciendo como base'l soníu post-hardcore y el indie. Asina foi reflexáu nel so primer álbum llanzáu en 1995 ''Burrinos, Inspiration Point, Fork Balloon Sports, Cards In The Spokes, Automatic Biographies, Kites, Kung Fu, Trophies, Banana Peels We've Slipped On and Egg Shells We've Tippy Toed Over'', más conocíu como ''[[Schmap'n Schmazz]]''. Cuatro años más tarde, en 1998, llancen el so discu d'[[antoloxía]] llamáu ''[[Anaphabetapolothology]]'' que reflexa'l claru soníu del emo a partir del post-hardcore y el indie rock.{{Fechos}}

Causa d'esta influencia, sumáronse bandes claves nel soníu'l emo como [[The Blacktop Cadence]], [[Joan of Arc (banda)|Joan of Arc]], [[Owls]], [[Owen (banda)|Owen]] (proyeutu del solista [[Mike Kinsella]]) y [[American Football (banda)|American Football]], [[Algernon Cadwadaller]], [[The Jazz June]], ente otros.

Más tarde, una banda proveniente de [[Texas]], &quot;[[Mineral (banda)|Mineral]]&quot;, establecería'l verdaderu soníu definitivu del ''emo'' acompañáu de [[melodía|melodíes]] apacibles qu'españaben con cierta roxura heredaos del [[punk]] y del [[indie rock]]. El so discu ''[[The Power of Failing]]'' traería los primeros cimientos sonoros pal ''emo'' pero ye col so segundu y postreru [[álbum d'estudiu]] ''[[EndSerenading]]'' quien se llevaría tol creitu y pondría significativamente el soníu definitivu del ''emo'' que, una década más tarde, bandes de la zona céntrica d'[[Estaos Xuníos]] tomaríen influencies de [[Mineral (banda)|Mineral]] y revitalizaríen el soníu del ''emo'' que dalguna vegada tener nos años '90.&lt;ref name=emorevival/&gt;Causa d'esto, al igual que [[Sunny Day Real Ta]] y [[Cap'n Jazz]], abriríen un ampliu abanicu musical de bandes ''[[Indie Rock]]'' nacíes a fines de la década de los 2000.&lt;ref name=emorevival/&gt;

Esta escena sobrevivió hasta fines de los '90, cuando la mayoría de les bandes dixebráronse o camudaron el so estilu, bien nuna direición más ''[[mainstream]]'', popular o comercial, o bien escontra estilos de más difícil catalogación.
[[Ficheru:Jimmy Eat World - 20-04-2005.jpg|thumb|250px|[[Jimmy Eat World]] en conciertu.]]
[[Ficheru:Tbsatmarysville.jpg|thumb|250px|[[Taking Back Sunday]] en conciertu.]]

=== Tercer xeneración ===
{{noneutralidad}}
A finales de los [[años 1990]] la escena [[cultura underground|underground]] emo práuticamente sumiera. Sicasí, el términu siguía siendo utilizáu dientro del ''mainstream'', cuasi siempres amestáu a les poques bandes sobrevivientes de la [[Años 1990|decada de 1990]], incluyendo a [[Jimmy Eat World]].

Magar Jimmy Eat World tocara un estilu emo-core nos principios de la so carrera, al tiempu del llanzamientu del so álbum ''[[Bleed American]]'', la banda cuasi esaniciara dafechu les sos influencies emo tomando una direición más cercana a xéneros un pocu más conocíos como'l [[rock alternativu]] y el [[pop punk]].

Cuando'l públicu empezó a conocer avera del términu ''emo'' y supo que Jimmy Eat World taba acomuñada con él, la banda siguió siendo clasificada como tal. Poro, los grupos más nuevos que sonaben como Jimmy Eat World y bandes más melódiques de los tardíos [[años 1990]] como [[The Get Up Kids]], fueron rápido incluyíes nesi xéneru.

De magar, el términu ''emo'' camudó pa describir una música dafechu distinta a la de los sos antepasaos, tomando reminiscencies del pop y la música electrónica y camudando les sos llíriques por unes muncho más populistes y, poro, más comerciales. Y, d'una manera entá más xenérica que na [[Años 1990|década de 1990]], la pallabra vieno designar una gran variedá de bandes, munches de les cualos teníen bien pocu de mancomún, como ye'l casu de [[My Chemical Romance]], [[Hawthorne Heights]], [[Brand New]], [[Something Corporate]], [[A Static Lullaby]], [[Thursday]], [[Emery]], [[Finch]], [[Saves The Day]], [[The Xuliana Theory]] y [[Forever Losing Sleep]].

L'epicentru de la tercer xeneración camudó tamién. Mientres nos [[años 1990]] los sos principales oríxenes fueren [[California]] y [[Arizona]], este camudara de mariña. La meca del emo yeren les periferies que bordiaben la ciudá de [[Nueva York]], [[Nueva Jersey]] y [[Long Island]]. La mayoría d'eses bandes (y subsecuentemente, les sos tempranes bases de fans) aniciar nesta rexón y progresaron escontra l'esterior.

== Screamo ==
{{AP|Screamo}}
El '''screamo''' ye un subxéneru del [[hardcore punk]] y del [[Emo (xéneru musical)|emo]]. La pallabra '''screamo''' vien de ''scream'' (berru n'[[idioma inglés|inglés]]) y de ''emo''. Básicamente ye una fusión de hardcore caóticu llenu de lletres que traten temes esistencialistes con gran carga intelectual, pesimista y delles vegaes temes políticos{{ensin referencies}}. El screamo aniciar n'Estaos Xuníos a finales de la [[Años 1990|década de 1990]], y caracterízase principalmente por vocales o berros fuertes, munches vegaes violentu y dramáticu. A diferencia del hardcore punk, los cantares y los berros son más lentos, los berros duren más y tienden a ser más agudos.

== Los álbumes más representativos del emo ==
Nel númberu 179 de la revista española [[Rockdelux]] publicóse una retrospectiva sobre'l emo-core onde s'escoyeron los dolce discos más representativos del xéneru. Estos álbumes fueron los siguientes:
* [[Jawbreaker (grupu)|Jawbreaker]] - ''[[Bivouac (album)|Bivouac]]'' (1992)
* [[Jawbox]] - ''For Your Own Special Sweetheart'' (1994)
* [[Sunny Day Real Ta]] - ''[[Sunny Day Real Ta (LP2)|Sunny Day Real Ta]]'' (1995)
* [[Christie Front Drive]] - ''[[Christie Front Drive (album)|Christie Front Drive]]'' (1996)
* [[Sense Field]] - ''[[Building]]'' (1996)
* [[Texas Is the Reason]] - ''[[Do You Know Who You Are?]]'' (1996)
* [[The Promise Ring]] - ''[[Nothing Feels Good]]'' (1997)
* [[Mineral (banda)|Mineral]] - ''[[EndSerenading]]'' (1997)
* [[The Get Up Kids]] - ''[[Four Minute Mile]]'' (1997)
* [[Knapsack (banda)|Knapsack]] - ''[[This Conversation Is Ending Starting Right Now]]'' (1998)
* [[The Van Pelt]] - ''[[Sultans Of Sentiment]]'' (1999)
* [[Jimmy Eat World]] - ''[[Clarity (álbum de Jimmy Eat World)|Clarity]]'' (1999)

== Ver tamién ==
* [[Emo (subcultura)]]
* [[Post hardcore]]
* [[Screamo]]
* [[Hardcore punk]]
* [[Punk]]
* [[Straight edge]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* ''El emocore. Raül Fernández, [[Rockdelux]] 179, payares de 2000.
* ''Doce capítulos del rescate emo-ciónal''. Raül Fernández, Rockdelux 179, payares de 2000.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Emo}}


{{Tradubot|Emo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Emo| ]]
[[Categoría:Subxéneros del punk]]
[[Categoría:Xéneros de música alternativa]]
[[Categoría:Xéneros musicales de los años 1990]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>iqpyskc9l2m02myjyjbiwxa3qxbfml3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Post-hardcore</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150976</id>
    <revision>
      <id>3703000</id>
      <parentid>3669705</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17841" xml:space="preserve">{{referencies|t=20120328|música}}
{{Ficha de xéneru musical
|xéneru = Post-hardcore
|color = DarkCyan
|orixe musical = [[Post-punk]], [[hardcore punk]], [[punk rock]], [[noise rock]]
|orixe cultural = Década de 1980 n'[[Estaos Xuníos]].
|preseos = [[Voz (música)|Voz]], [[guitarra llétrica]], [[Baxu (música)|baxu]], [[Batería (música)|batería]]
|popularidá = Escasa popularidá mientres les décades de 1980 y 1990, alta mientres la década de 2000.
|subxéneros = [[Emo (xéneru musical)|Emo]]&lt;small&gt;.
|enllaces = [[:Categoría:Grupos de post-hardcore|Grupos de post-hardcore]]
}}
El '''post-hardcore''' ye un xéneru musical deriváu del [[hardcore punk]] na década de 1980, con elementos esperimentales cercanos al [[rock progresivu]]. Les primeres apaiciones del xéneru fueron en [[Chicago]] a empiezos de los años 1980, con bandes como [[Big Black]], [[Naked Raygun]]
y depués pasaría a [[Washington, D.C.]] a mediaos y finales de dicha década, con bandes como [[Fugazi]], [[Rites Of Spring]] y [[Shudder to Think]], y a otres rexones de los [[Estaos Xuníos]] con agrupaciones como [[Helmet]], [[Quicksand]], [[Sunny Day Real Ta]], [[Drive Like Jehu]] o [[Moss Icon]].

== Soníu ==
El Post-hardcore nos sos empiezos tomó elementos del [[post-punk]] y del [[rock alternativu]] (sobremanera hasta na década de los 90s por cuenta de la gran influencia d'estos xéneros), los tiempos rápidos del hardcore como tamién les sos guitarres aburuyaes y amás de la llegada de los riffs repetitivos y en [[stacatto]] (col álbum debú de [[Helmet]], [[Strap It On]]), nes guitarres más llimpies y melódiques apréciase una notable influencia del rock alternativu como tamién el post punk, tocantes a la voz, el cantar taba muncho más enfatizado (Quicksand, Jawbox, Shiner, Shudder to Think, Far), pero les voces de rabia, disconformidá y frustración nun taben del tou ausentes (Unsane, Helmet, Snapcase), tou esto so la famosa ética &quot;Failo'l to mesmu&quot;. Estes bases según cada banda podíen ser combinables col Indie Rock ([[Jawbox]], [[Shiner]], [[Rival Schools]], [[Chavez]]), Jazz ([[Iceburn]]), Noise Rock ([[Unsane]]), o averase mas al propiu soníu del Hardcore Punk ([[Quicksand]], [[Snapcase]]).

Dende la década del 2000 ta marcáu pola so instrumentación basada en guitarres ruidoses acompañaes por interpretaciones vocales que de cutiu son cantaes con xuxurios, voces guturales y &quot;screams&quot;. El xéneru desveló un balance únicu de disonancia y melodía, en parte enriando l'estilu ruidosu y rápido del [[hardcore punk]] en mesuradas y sutiles formes de tensión y descarga.

== Historia ==

=== Años 1980 ===
Les primeres bandes que fueron descrites como post-hardcore provinieron de [[Chicago]], onde la escena musical vio'l surdimientu de grupos como [[Big Black]], Effigies y [[Naked Raygun]].&lt;ref name=Effigies/&gt; Darréu, un nuevu moviento de bandes surdió a mediaos de los años 80 en [[Washington DC]]. Estes bandes estremar de les antigües bandes [[hardcore punk|hardcore]] que surdieren mientres tola década de 1980 pol so toque emocional nes lletres y pola espresividá y espontaneidá qu'éstes exhibíen nos sos conciertos.{{fechos}}

Nel so primer discu, [[Rites of Spring]], banda considerada como influyente pal xéneru, redirixió la pasión y la rabia propies del hardcore escontra temes como la soledá o la añoranza del pasáu en llugar d'escontra la revolución social como fuera lo común hasta entós en dichu xéneru.{{fechos}}

Otru grupu importante nesta dómina foi [[Embrace]], lideraos por [[Ian Mackaye]], ex integrante de [[Minor Threat]], grupu qu'años antes yá inspirara'l movimientu [[Straight Edge]].

En 1987 nació'l grupu [[Fugazi]], formáu polos líderes de Rites of Spring y Embrace y que la so propuesta consistía en sumar al hardcore influencies d'otros xéneros como'l post-punk o'l daquella incipiente rock alternativu. Fugazi convertir nel grupu más influyente ya innovador de post-hardcore.

Otros nomes importantes nesti periodu inclúin a [[Shudder to Think]], [[One Last Wish]], [[Beefeater (Banda)|Beefeater]], [[Grey Matter]], [[Fire Party]] y darréu [[Moss Icon]] (de [[Maryland]]). La mayoría d'estes bandes grabó nel sellu [[Dischord Records]], y munches d'elles sumieron nos primeros años de la década de 1990.

=== Años 1990 ===
Sicasí, delles bandes nueves formar en Washington D.C. mientres finales de la década de los 80 y principios de los 90, munchos d'ellos acomuñaos con Dischord, ente ellos, amás de Shudder to Think, tamién surden [[Jawbox]] y Lungfish.

Mientres la década de 1990 surden bandes como [[Helmet]], [[Quicksand]] (liderada por Walter Schreifels, quien foi integrante de [[Gorilla Biscuits]] y [[Youth of Today]]), [[Jawbox]], [[Far (banda)|Far]], [[Rollins Band]] (lideráu pol vocalista de [[Black Flag]], [[Henry Rollins]]), [[Unsane]], [[Hum]], [[Shiner]], [[Snapcase]], [[Shudder to Think]], [[Handsome]], [[Shellac]] (Banda de [[Steve Albini]]), [[At The Drive-In]], [[Les Savy Fav]], [[Glassjaw]], Bear Vs Shark, [[Fugazi]], [[Unwound]], [[Refused]], [[The Mark of Cain]] [[Rival Schools]], [[Burning Airlines]] (estos dos últimos a finales de década).

Nesa década, según la banda, percíbense influencies y combinaciones col indie rock, jazz, funk, hard rock, noise rock, shoegazing y space rock, perfectamente podría nomase al hardcore punk, punk rock, post punk y el rock alternativu pero na década yera una base casi estandarizada a partes iguales o por separáu.

=== Años 2000 ===
La tercer xeneración de post-hardcore empezó a finales de la década de 1990 nos suburbios de [[Nueva York]], [[Nueva Jersey]] y [[Orange County]]. Ente elles destaquen (anque yá verdaderamente alloñaos del post-hardcore orixinal): [[Alesana]], [[Thursday]], [[Emery]], [[Thrice]], [[From Autumn to Ashes]], [[Taking Back Sunday]]{{fechos}}, [[Atreyu (banda)|Atreyu]]{{fechos}}, [[Underoath]] (combinándolo col metal estremo) y [[Saves The Day]]{{fechos}}. A pesar de que Atreyu y Saves The Day nun sían grupos de post-hardcore influyeron a gran númberu de grupos post-hardcore n'años posteriores.{{fechos}} Underoath por casu yera una banda de [[Death metal]] y [[Unblack metal]] qu'anidiaron el so soníu y nel so cuartu discu definiéronse como esti xéneru sicasí abandonen el Post hardcore y vuelven a endurezer el so soníu pa les sos siguientes producciones [[Define the great line]], [[Lost In The Sound Of Separation]], etc.

=== Años 2010 ===
El xéneru sufrió llixeres variaciones mientres los últimos años. Una d'elles ye que les nueves bandes de post-hardcore utilicen esgarraos berros mientres toa'l cantar fechos}}, en cuenta de grupos anteriores onde solo s'usaben mientres unes sílabes o pallabres, o como muncho nuna estrofa fechos}}. Los exemplos más significativos d'esti tipu de bandes son [[Drop Dead, Gorgeous]]. Otru cambéu significativu foi'l de soníos sintetizaos y progresivos dientro de los cantares de post-hardcore, siendo'l so máximos esponentes [[Blessthefall]], [[Asking Alexandria]].{{fechos}}
Tamién hai bandes qu'entemecen el Post-hardcore con otros xéneros como'l Rock esperimental y el Rock alternativu, como les bandes xaponeses [[Coldrain]] y [[Pay money To my Pain]].
Otru exemplu d'esto ye la banda estauxunidense [[Emarosa]], [[Fear Before]], [[Saosin]], [[Circa Survive]], y [[Dance Gavin Dance]] qu'entemecen post-hardcore con ciertos toques de [[soul]].{{fechos}}
Finalmente hai bandes de post-hardcore qu'entá cola popularidá del xéneru nos últimos años son underground calteniendo les traces orixinales d'esti xéneru, tales como [[Apostar]], anque son acomuñaes al screamo por cuenta de la so cercanía a eses bandes.

== Escenes locales ==

=== Méxicu ===
La escena en Méxicu nun ye escasa, delles bandes que puede nomase son Ducto que foi una banda más influyida pol estilu de bandes como Refused o Snapcase que funcionaben elementos de hardcore con post-hc. Sad Break Fast que yera una banda que se desendolcaba en shows de punk rock, pero con una notable influencia per Texas is the reason y Mineral. Austin TV que nos sos entamos teníen una clara influencia per bandes de la década de los 00's de post hardcore y emo como Cursive y Death Cab for Cutie. Darréu hubo bandes qu'entemecíen hardcore/metalcore con toques de post hardcore como 39 Steps que se convertiría en Endor. Anguaño hai bandes que xueguen ente'l emo, post hardcore y toques alternativos como: Nun Somos Marineros, Papáenojado, Sureste, Camiches y bandes de post hardcore con screamo o emo violence como Corporeal y Die Alone, tamién una banda actual qu'a toureado per Europa, América del Sur y E.U.A, Joliette banda de metalcore y toques de post hardcore.

=== Chile ===
Nos 90, la banda [[Supersordo]] foi pionera en dichu estilu, amás d'una esperimentación con otros xéneros.&lt;ref name=&quot;mp_banda&quot;/&gt; Influyéndose per bandes estranxeres como [[Fugazi]], [[Jawbox]], [[Girls Against Boys]], [[The Jesus Lizard]] y Shellac. El so álbum debú: ''[[Supersórdido]]'' (1992) foi escoyíu n'abril de 2008 pola edición chilena de la revista [[Rolling Stone (Chile)|Rolling Stone]] nel 11º. llugar ente los [[Los 50 meyores discos chilenos según Rolling Stone|50 meyores discos chilenos]] de tolos tiempos.&lt;ref name=&quot;rateyourmusic&quot;&gt;{{cita web |autor=Rate Your Music |títulu=Los 50 Meyores Discos Chilenos |url=http://rateyourmusic.com/list/el to_viciu/los_50_meyores_discos_chilenos |fechaaccesu=24 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Dende entamos del 2000, surdieron munches bandes del xéneru nel país, toes, de manera ''underground'', la más importante ye [[Asamblea Internacional del Fueu]], presentándose en delles ciudaes de Chile, Arxentina (2011), y por siete países d'Europa (2005), siendo tres meses de xira con una esitosa aceptación pol públicu Español y Francés.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120628003033/http://canchageneral.com/general/entrevista-esclusiva-a-juan-jose-sanchez-asamblea-internacional-del fueu-esti anu-hai-discu-nuevu-si-o-si/ Entrevista a Sánchez: ''¿Cualos son les tos meyores alcordances de la xira que los embarco per Europa? (...) fueron 3 meses bastante intensos onde pasamos de too (...) y dase cuenta de cómo cruciara'l gran oceano nuesa música, con dicite qu'en españa y francia cantaben los nuesos cantares.''&lt;/ref&gt; A esta fola, sumir bandes como [[Xubir En Busca Del Aire]], [[Teoría d'un Suañu Muertu]], Escaping from fear, Leidan, Griz, Demian, Illuminati, An Affair y Isidora Harte. Grupos nacíos
na segunda metá de los 2000 adoptaron diches influencies como Biografía Al Cielu, Dende'l mio Dolor y [[Tenemos Esplosivos]].
 
A entamos de 2003, formóse una banda llamada [[Aneurisma]] (o aN) la cual marcó un xéneru na mocedá chilena

Con influencies de bandes del nuevu mileniu n'inglés, nacieron bandes como Coeur Faible, [[Dream.In]], [[Rosewell]], [[In Coma Rose]], [[Almira'l mio Desastre]], [[Humana (banda)|Humana]], [[Made To Be Broken (banda)|Made To Be Broken]], [[Attack Over Grace]], [[Ocean Lullaby]], [[Sophia The Ocean|Sophia]], [[Ribo]], [[Aidha]], [[Breakdacode]], Starting To Forget, After Lie, Betray of Oriana, Asense, Revenge Of The Living Dead, En La to Agonía, A New Addiction, Gurriana, Amber, Until My Last Breath, Trever, Dran, Die Die My Cinderella, Allasca, Pruyimientu, Nada Especial, En Casu D'Emerxencia, ente munches otres. Anque estes suelen tener influencies de xéneros más llixeros ([[rock alternativu]]) o más pesaos ([[metalcore]]/[[deathcore]]) y dacuando con toques d'[[electrónicos]]

=== Colombia ===
Na última década del sieglu XX y la primera del sieglu XXI bandes surdieron como A Promise Like This, Heartless, [[F-mac]], Ratón Pérez, [[Razón de ser]], [[Sexto Sentido]], [[Forget my name]], [[Zona Cero]] , [[D-formas]] y Venora que se cataloguen el precursores de la escena bogotana ente otres tamién s'atopaben [[L'Ensin Sentíu]] (primeramente), [[74graos]], [[Valium]], [[The charlie brown]] (Cali) y [[P mas P]] (Ibague). Diches bandes abrieron la puerta a munches otres que representen actunamente el xéneru.
Na escena de Medellín del 2006 d'equí p'arriba destacaron bandes como (Day of the Emergency), (Pill), (Her Body Naked and Dead),(RADHEYA). Ente otres que pueden clasificase ente emocore/posthardcore. Tamién hai una gran escena de bandes Metal Core y Death Core con delles influencies de bandes más conocíes como (The Devil Wears Prada) Les más conocíes nos sos tiempos fueron: (She Hates the Rain), (As Angels Cry) estes yá nun tán presentes, ([[Hialina]]) y (Ensin and Grace) que siguen vixentes hasta la fecha (2016).
Dende'l 2008, Colombia tuvo la oportunidá de recibir grandes bandes del xéneru, como [[Poison The Well]], [[Alesana]], [[Underoath]], [[Blessthefall]], [[Silverstein]], [[A Skylit Drive]], [[Asking Alexandria]], [[Escape The Fate]], [[Bring Me The Horizon]], [[Falling in Reverse]] [[Motionless in white]] ente otres y dalgunes de les bandes enantes nomaes tocaron xunto a ellos.

=== Uruguái ===
Xéneru qu'entá nun tomó muncha forma na escena musical uruguaya, entemecióse enforma cola escena Metalcore y práuticamente formaron una sola. Por cuenta de la gran influencia d'otros estilos musicales, nun hai grandes referentes puramente de post-hardcore, pero si hai munches fusiones col [[Deathcore]], [[Death Metal]], [[Metalcore]], [[New Metal]], [[Hardcore Punk]]. Una gran presencia de bandes con llíriques n'inglés y voces guturales y screamos con munches influencies del Metalcore &quot;oldschool&quot; como [[As I Lay Dying]], [[Killswitch Engage]], [[Trivium]], [[Parkway Drive]] (nos sos entamos), [[All That Remains]] y los primeros discos d'[[Avenged Sevenfold]], ente otres.

Bandes que se destacar o se destacaron d'esta corriente son: [[Sentencia]], [[Betray The Silence]], [[Glorianah]], [[Unscarred A.D]], [[Through The Eyes Of Perversion]], [[Dawnfall XV]], [[Bride Of Betrayer]], [[I Shot The Sherif]].

Del 2008 d'equí p'arriba nótase una leve presencia de bandes con voces llimpies y n'español, tomando influencies por casu de bandes d'otros países de Llatinoamérica. Tales como [[Panda (banda)|Panda]] (Méxicu), Deny (Arxentina), etc. Bandes con influencies [[Pop Punk]] a lo [[A Day To Remember]] formen parte d'esto al igual que les influencies de New Metal de fines de los 90' y principiu de los 00'.

Bandes que se destacaron o se destacar d'esta corriente son: Invox, [[Subliminal (Band)|Subliminal]].

Igualmente al nun cuntar con una escena fuerte, Uruguái entá nun ye capaz d'atraer a bandes referentes del estilu, salvo dalgún casu aislláu como foi la banda canadiense The Agonist, el llunes 23 de xunetu de 2012.

=== España ===
A mediaos de la década de 1990 el [[punk]] tenía muncho más protagonismu na escena, pero'l post-hardcore resona en gran parte gracies a l'aportación del sellu independiente Bcore Disc, dende Barcelona fixo ecu del xéneru editando los primeros discos de bandes como [[Subterranean Kids]], [[Aina]] y [[Non more Lies]], qu'a pesar de nun recibir gran ésitu a nivel comercial, si qu'influyeron descomanadamente a ensame de grupos que mientres la siguiente década llevaríen el xéneru al gran públicu ya inclusive a les portaes de la prensa musical, como nos entamos de los barceloneses [[Standstill]] y [[Nueva Vulcano]], los madrilanos [[A Room With a View]] o los irundarras [[Lisabö]], y más anguaño los madrilanos [[Nothink]], [[Day After You]] o los rioxanos [[Black Drops Remains]]. Apocayá'l guitarrista Mario Reina(Conocíu como &quot;Liberty Mario&quot; y vocalista de la banda homónima &quot;The Liberty&quot; introdució'l post grunge y el post hardcore col so discu &quot;The Liberty Comes&quot;, con bones crítiques y una audiencia moderada.

=== Arxentina ===
El movimientu foi empezáu pol gran Mato a fines de los 80'cola so banda [[Chicolatada Violenta]]. Nos años 1990 xurden bandes con influencia del Punk y del [[Emocore]] como [[Mofla]] y particularmente Nun Demuestra Interés. Yá na década del 2000 salen bandes con un soníu más de la 2ª xeneración como [[Les Armes]], [[Ambura Hollywood]], [[Baltimore in Love]], [[Sweater]], [[Romeo Tragedy]], [[Árboles en llapaes]], [[Oostende]], [[Escaleres]], [[Capiya Negra]] y más.

De la metá del 2000 d'equí p'arriba destáquense bandes como: [[Deny]], [[Valor Interior]], [[Mellian (banda)|Melian]], [[All For Love]], ente otres. El soníu d'estes bandes, aseméyase más al soníu de la 3ᵉʳ xeneración de Post-hardcore y la so combinación con xéneros más pesaos como'l [[Metalcore]].

Na actualidá'l movimientu creció de manera que remanecieron munches bandes na Capital federal y nel interior del país, tales como Siete Mares a Distancia, Killer Pepe, La Cayida de Andrómeda, Koli, Semper, Discarne, Renacer del Tiempu, Susana Gutiérrez, Clay, Loyalty, Monumentos, ente otres.

=== Perú ===
En Perú esti movimientu tuvo los sos primeros entamos a mediadios del añu 2004, cola salida del EP &quot;Evita los rincones de la mente que la razón nun s'atreve a esplorar&quot; de la banda [[Valerie Series]] y siguíu de [[My Inside]] col so Demo &quot;D_emo&quot;, siendo catalogaos tamién como una de les bandes pioneres del post hxc/screamo esperimental trayendo consigo unu de los movimientos pioneros en sudamérica. Paralelamente surgian bandes como El mio Númberu Perfectu, Civeta.Dei, Springfield, Kendall, Eiana, Asturia, Llinia Colorada, Adiós, etc. Anguaño munches d'eses bandes tán desintegraes o a cencielles tomaron aldos distintos, un exemplu d'ello ye Kendall.

== Ver tamién ==
* [[Hardcore punk]]
* [[Post-punk]]
* [[Post-metal]]

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Post-hardcore}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Subxéneros del punk]]
[[Categoría:Post-hardcore]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6kiq813k1e0bdbtmd08oq0vdjixbykb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tráficu d'órganos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>151544</id>
    <revision>
      <id>3703240</id>
      <parentid>3701863</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55494" xml:space="preserve">El '''tráficu d'órganos''' ye una práutica que consiste na estracción d'[[Órganu (bioloxía)|órganos]] [[Homo sapiens|humanos]] con fines comerciales, usualmente pa realizar [[Tresplante (medicina)|tresplantes]]. Trátase d'una actividá que se considera illegal en gran parte del mundu y de la cual nun circula demasiada información real en comparanza con supuestos, polo que de cutiu resulten temátiques de [[lleenda urbana|lleendes urbanes]]. Nes postreres [[década|décades]] defensores de los [[derechos humanos]] denunciaron casos de presuntu tráficu d'órganos mayormente en países usualmente inestables políticamente, con [[Autoritarismu|rexímenes autoritarios]] o con poca [[seguridá xurídica]] como [[China]], [[India]], [[Mozambique]] o los países d'[[Europa Oriental|Europa oriental]] que d'antiguo formaben parte de [[Yugoslavia]] y la [[Xunión Soviética]].

D'alcuerdu a la [[Organización Mundial de la Salú]] (OMS), el tráficu d'órganos asocede cuando los órganos son removíos del cuerpu sol propósitu de realizar transaiciones comerciales&lt;ref name=&quot;Jafar&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Jafar |nome=Tazeen H.|títulu=Organ Trafficking: Global Solutions for a Global Problem |publicación=[[American Journal of Kidney Diseases]]|volume=54|issue=6|añu=2009|doi=10.1053/j.ajkd.2009.08.014|pmid= |páxines=1145–57}}&lt;/ref&gt; y estableció que &quot;''el pagu por órganos supón tomar una ventaya inxusta sobre los grupos más [[Probeza|probes]] y vulnerables, socavando la [[Donación d'órgano|donación]] [[Altruísmu|altruista]] y conduciendo a la [[Especulación (economía)|especulación]] y la [[trata de persones]]''&quot;.&lt;ref name=&quot;Crim&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Ambagtsheer |nome=F.|first2=W.|last2=Weimar|añu=2011|títulu=A Criminological Perspective: Why Prohibition of Organ Trade Is Not Effective and How the Declaration of Istanbul Can Move Forward |publicación=[[American Journal of Transplantation]]|volume=12|issue=3 |páxines=571–75|doi=10.1111/j.1600-6143.2011.03864.x}}&lt;/ref&gt; A pesar de les ordenances contra'l comerciu d'órganos, envaloróse que nel añu 2005 el 5% de toos el receptores d'órganos participaren en tresplantes d'órganos comercializaos. Les investigaciones indiquen que'l comerciu illegal d'órganos va n'aumentu, con un informe recién de [[Global Financial Integrity]] qu'envalora que'l comerciu illegal d'órganos xenera ganancies ente $ 600 millones y $ 1.2 mil millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] por [[añu]], con un ralu en munchos países.&lt;ref name=&quot;Shimazono&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Shimazono |nome=Yosuke|títulu=The State of the International Organ Trade: A Provisional Picture Based on Integration of Available Information |publicación=Bulletin of the World Health Organization|volume=85|issue=12|añu=2007|doi=10.1590/S0042-96862007001200017|doi-broken-date=2017-11-09}}&lt;/ref&gt;

Magar se trata d'una práutica habitual y tradicionalmente punida y refugada en casi tol mundu, el so estatus llegal, sicasí, ta tendiendo a camudar alredor del mundu; por casu, [[Australia]] y [[Singapur]] empezaron a dexar dende'l [[2013]] la compensación económica en cuenta de órganos pa donantes d'órganos vivos.

== Estatus llegal ==
Magar se trata d'una práutica habitual y tradicionalmente punida y refugada en casi tol mundu, el so estatus llegal, sicasí puede terminar tendiendo a camudar nel mundu; por casu, [[Australia]] y [[Singapur]] empezaron a dexar dende'l [[2013]] la compensación económica en cuenta de órganos pa donantes d'órganos vivos&lt;ref name=&quot;aus&quot;&gt;[http://www.theaustralian.com.au/news/latest-news/living-donors-to-receive-financial-support/story-fn3dxiwe-1226614172117 Live donors to get financial support], RASHIDA YOSUFZAI, AAP, APRIL 07, 2013&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bmj&quot;&gt;{{cita publicación |author=Author A|añu=2008|títulu=Singapore legalises compensation payments to kidney donors|url=http://www.bmj.com/content/337/bmj.a2456 |publicación=BMJ|volume=337|issue= |páxina=a2456|doi=10.1136/bmj.a2456}}&lt;/ref&gt; con organizaciones de defensa de persones con [[nefropatía]] en dambos países espresando'l so sofitu a esta nueva iniciativa.

Antes d'eso, [[Irán]] yera l'únicu país que dexaba mercar-venta llegal d'órganos. Sicasí, impon restricciones na so comercialización col fin de llindar el turismu de tresplantes, razón pola que felicidá práutica ta dexada y empobinada puramente al [[mercáu internu]]; [[ciudadanu|ciudadanos]] [[estranxeru|estranxeros]] nun tienen dexáu comercializar con ciudadanos iraninos y mercar-venta d'órganos solo puede efectuase ente persones d'una mesma nacionalidá.&lt;ref name=&quot;Griffin2007&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Griffin |nome=Anne|títulu=Iranian Organ Donation: Kidneys on Demand |publicación=[[British Medical Journal]]|volume=334|issue=7592 |páxines=502–05 |fecha=March 2007|pmid=17347232|pmc=1819484|doi=10.1136/bmj.39141.493148.94}}&lt;/ref&gt; El sistema básase principalmente na caridá y el voluntariáu, y aquellos a quien se-yos asignen donantes y pacientes coincidentes nun son remunerados pol so trabayu.&lt;ref name=&quot;Hippen&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cato.org/pub_display.php?pub_id=9273|títulu=Organ Sales and Moral Travails: Lessons from the Living Kidney Vendor Program in Iran |nome=Benjamin Y. |apellíu=Hippen|work=Cato Institute: Policy Analysis}}&lt;/ref&gt;

El defensores del comerciu d'órganos llegalizáu aclamaron al sistema iranín como un exemplu d'un modelu de comerciu d'órganos eficaz y seguro. Un artículu nel [[Clinical Journal of the American Society of Nephrology|Clinical Journal de la American Society of Nephrology]] señala que'l modelu iranín evitó munchos problemes acomuñaos col comerciu d'órganos. Sicasí, l'artículu señala que cualesquier otra solución intentada n'otros países en desenvolvimientu nun llogró nin siquier frenar la crecedera continua de llistes d'espera de tresplantes d'órganos.&lt;ref name=&quot;Ghods AJ, Savaj S 1136–45&quot;&gt;{{cita publicación |vauthors=Ghods AJ, Savaj S|títulu=Iranian model of paid and regulated living-unrelated kidney donation |publicación=Clin J Am Soc Nephrol|volume=1|issue=6 |páxines=1136–45 |fecha=November 2006|pmid=17699338|doi=10.2215/CJN.00700206}}&lt;/ref&gt;

Toles demás naciones tienen dalguna forma de llexislación destinada a prevenir el comerciu illegal d'órganos, yá sía por aciu una prohibición total o por aciu una llexislación que llinda cómo y quién puede faer les donaciones. Munchos países, incluyíos Bélxica y Francia, utilicen un sistema de consentimientu presuntu p'aumentar la cantidá d'órganos llegales disponibles para tresplante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://presumedconsent.org/?page_id=49|títulu=The Debate: Presumed Consent|fechaaccesu=24 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;

Nos [[Estaos Xuníos]], la llei federal prohibe la venta d'órganos; sicasí, el gobiernu creó iniciatives p'afalar la donación d'órganos y pa compensar a quien donen llibremente los sos órganos. En 2004, l'estáu de [[Wisconsin]] empezó a apurrir deducciones fiscales a los donantes vivos. En tol mundu, l'enclín na actualidá ye escontra una mayor regulación del comerciu d'órganos.

En [[2014]], [[Robert D. Truog]], del Centru de Bioética del Departamentu de Salú Global y Medicina Social de la [[Facultá de Medicina de Harvard|Facultá de Medicina]] d'[[Universidá de Harvard|Harvard]], escribió una [[carta abierta]] al [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidente d'Estaos Xuníos]] [[Barack Obama]] y otros líderes estauxunidenses sofitando la creación de proyeutos piloto pa estudiar formes de compensación de donantes vivos de reñón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ustransplantopenletter.org/rtruog.html|títulu=An Open Letter to President Barack Obama, Secretary of Health and Human Services Sylvia Mathews Burwell, Attorney Xeneral Eric Holder and Leaders of Congress |apellíu=Truog |nome=Robert D. |publicación=|fechaaccesu=12 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Un númberu de profesionales de la salú, profesionales de tresplantes, especialistes n'ética, abogaos, líderes relixosos, académicos y otros partidarios roblaron conjuntamente la carta. Na carta, y nun artículu anterior publicáu nel [[The New England Journal of Medicine|New England Journal of Medicine]], Truog enceta la necesidá urxente de donantes adicionales de reñón; los baxos riesgos de seguridá del procedimientu de tresplante; l'amenorgamientu significativu nos costos financieros, la morbilidad y les tases de mortalidá acomuñaes con tresplantar de reñón; y la capacidá d'implementar un sistema de donación renal compensada con estrictes regulaciones gubernamentales y salvaguardias étiques.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Truog |nome=Robert D.|títulu=The Ethics of Organ Donation by Living Donors |publicación=[[New England Journal of Medicine]]|volume=353|añu=2005|issue=5 |páxines=444–46|doi=10.1056/NEJMp058155}}&lt;/ref&gt;

El comerciu llegal de [[donación de sangre]] nos [[Estaos Xuníos]] produz más donaciones que'l sistema de donación ensin compensar nel [[Reinu Xuníu|Reinu Xuníu de Gran Bretaña]]. Décades tras, les esmoliciones sobre la calidá del sangre o órganos comercializaos fueron la principal causa en contra del comerciu llegal d'órganos y sangre.&lt;ref name=&quot;becker&quot;&gt;[http://www.becker-posner-blog.com/2006/01/should-the-purchase-and-sale-of-organs-for-transplant-surgery-be-permitted-becker.html Should the Purchase and Sale of Organs for Transplant Surgery be Permitted?], economics professor Gary S. Becker, 2006-01-01.&lt;/ref&gt; Sicasí, los partidarios del comerciu d'órganos argumenten que la [[teunoloxía]] de detección ye agora lo suficientemente [[Eficiencia|eficiente]] como pa garantizar la [[seguridá]] de los órganos comercializaos. Por cuenta de la [[escasez]] d'órganos, munchos órganos tresplantaos estrayer de los [[cadabre|cadabres]] de [[Tercer edá|persones mayores]] o [[Enfermedá|enfermes]], lo que dacuando llevó a que los órganos fallen o contengan cánceres. Sicasí, esperar a un órganu &quot;meyor&quot; puede ser peligrosu, una y bones los que queden na llista d'espera cuerren un altu riesgu de muerte.&lt;ref name=&quot;wsj2&quot;&gt;[https://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052748703481004574646233272990474?mg=renu64-wsj&amp;url=http%3A%2F%2Fonline.wsj.com%2Farticle%2FSB10001424052748703481004574646233272990474.html#mod=todays_us_weekend_journal The Meat Market], The Wall Street Journal, Jan. 8, 2010.&lt;/ref&gt;

El [[Bioética|bioético]] [[Gregory Pence]] espresó la so esmolición pola intensa presión social que los familiares, amigos o emplegaos de cutiu sienten por donar a un paciente. Según informes, dellos centros de tresplante resuelven esti problema &quot;inventando&quot; una escusa médica pa los donantes ronciegos. La compensación monetaria suxurióse como una solución, una y bones la disponibilidad de más órganos menguaría la presión sobre los amigos y la familia pa donar.&lt;ref&gt;[http://www.cbsnews.com/news/the-dark-side-of-organ-donation/ The Dark Side Of Organ Donation], CBS News, August 12, 2003.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cfi&quot;&gt;[http://www.centerforinquiry.netblogsentry/the_ethics_of_free-market_kidneys_part_1/ The Ethics of Free-Market Kidneys, Part 1], Benjamin Radford, February 4, 2014, Center for Inquiry.&lt;/ref&gt;

Antes de 2008, la venta d'órganos yera llegal en [[Filipines]], y el país yera un destín popular pal turismu de tresplantes. L'Axencia d'Información de Filipines, una caña del [[Gobiernu y política de Filipines|gobiernu]], inclusive promovió paquetes de tresplante de reñón &quot;tou incluyíu&quot; que se vendieron por aprosimao $ 25,000.&lt;ref name=&quot;Turner&quot;&gt;{{cita publicación |author=Turner, Leigh|títulu=Commercial Organ Transplantation in the Philippines |publicación=Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics|añu=2009|volume=18|issue=2 |páxines=192–96|doi=10.1017/S0963180109090318}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu prohibió la venta d'órganos a partir de marzu de 2008.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.arabnews.com/?page=4&amp;section=0&amp;article=124049|títulu=Cabral warns: Non more organs for sale in Philippines}}&lt;/ref&gt; Desque la prohibición entró en vixencia, el númberu de tresplantes menguó de 1,046 en 2007 a 511 en 2010.&lt;ref&gt;{{cita publicación |last1=Agence France-Presse|títulu=Ban on human organ sales working|url=http://www.smh.com.au//breaking-news-world/ban-on-human-organ-sales-working-20100728-10w5i.html|work=The Sydney Morning Herald |fecha=28 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; El profesor Roger Lee Mendoza suxurió que l'amenorgamientu del númberu de turistes de tresplantes y la venta documentada d'órganos sirve pa fortalecer los mercaos negros d'órganos. Diz que de cutiu, prohibir les ventes d'órganos fomenta los sistemes contractuales basaos en compensaciones ente donantes, intermediarios y compradores del baxu mundu.&lt;ref name=&quot;healthpolicyjrnl.com&quot;&gt;{{cita publicación |author=Lee Mendoza Roger|añu=2010|títulu=Kidney black markets and llegal transplants: Are they opposite sides of the same coin?|url=http://www.healthpolicyjrnl.com/article/S0168-8510(09)00267-X/abstract |publicación=Health Policy|volume=94|issue=3 |páxines=255–65|doi=10.1016/j.healthpol.2009.10.005}}&lt;/ref&gt;

== El tráficu d'órganos como lleenda urbana ==
Dende siquier empiezos de los años 90 circula en múltiples versiones [[lleenda urbana|lleendes urbanes]] que'l so tema ye'l robu d'órganos. Na so versión más común, el so protagonista ye una persona que s'espierta na habitación d'un [[hotel]], nuna bañera llena de xelu. Entiende que daquién-y hai [[droga]]do, y atopa una nota na que la informa de que se-y estrayxo dalgún [[órganu (bioloxía)|órganu]] (por casu, los [[reñones]] o'l [[fégadu]]) y aconséyase-y que llame al [[serviciu d'urxencies]] por que vengan buscalo.
 
El folclorista estauxunidense [[Jan Harold Brunvand]], especialista en lleendes urbanes, afirma nel so llibru ''The Baby Train'' qu'escuchó per primer vegada la lleenda en [[1991]]. Nes primeres versiones que circularon, unos amigos afayaben a la víctima tendida na cama ensangrecida d'un hotel o nel suelu d'una habitación, o sofitada na paré d'un edificiu. Namái al allegar a urxencies pescudaben la verdá. Escontra [[1995]], la hestoria mutó: la víctima espertaba sola nuna bañera llena de xelu, con una nota de los sos verdugos: «si quies vivir, llapada al 911» (teléfonu d'Urxencies). La víctima yera agora un home de negocios, y el llugar de los fechos solía ser [[Las Vegas]]. En [[1997]], la hestoria espublizóse al traviés de la Rede con una cadena de correos electrónicos. La llocalización camudó a [[Nueva Orleans]] y [[Houston]], ente otres ciudaes. El rumor cobró tanta fuercia que'l 30 de xineru de 1997 el Departamentu de Policía de Nueva Orleans tuvo que llanzar una páxina web pa desmentilo.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20080725121952/http://www.mardigrasday.com/police1.html&lt;/ref&gt;

N'España, les versiones que circulen suelen tener como protagonista a un adolescente que realiza un viaxe d'estudios a Estaos Xuníos. En dalgún garitu, lliga con una muyer fascinante y dixébrase de los sos amigos. Tres una nueche d'escesos, espierta a otru día nuna bañera llena de xelu. Los sos compañeros y profesores llevar al hospital, onde afayen que-y han extirpado un reñón.&lt;ref name=&quot;viana&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Díaz Viana|nome=Luis|títulu=Leyenda populares d'España históriques, maraviyoses y contemporánees. De los antiguos mitos a los rumores por Internet|añu=2008|editorial=La Esfera de los Llibros|isbn=978-84-9734-710-5|ubicación=Madrid|edición=1ª|páxines=294-298}}&lt;/ref&gt;

=== Orixe ===
Na década de 1970, introduciéronse productos farmacéuticos qu'eviten el refugu d'órganos. Esto, xuntu cola falta de regulación médica, ayudó a fomentar el mercáu d'órganos. Los procedimientos de donantes vivos inclúin tresplantes de reñón, fégadu, [[córnea]] y pulmón. La mayor parte del comerciu d'órganos implica tresplantes de reñón o fégadu.

Según [[Barbara Mikkelson]], los elementos fundamentales de la hestoria pueden venir de un casu real: en [[1988]], un ciudadanu [[Turquía|turcu]] vendió unu de los sos reñones y movióse al [[Reinu Xuníu]], onde-y foi estrayida la corada. De vuelta al so país, [[denuncia|denunció]] los fechos, alegando qu'allegara engañáu, ensin saber lo que diba asocede-y. Según la so versión, unos homes de negocios ufiertáron-y un [[puestu de trabayu]] n'Inglaterra. Al llegar al país, dixéron-y que lleváben-y a un hotel, pero en realidá conducir a un hospital. Ellí drogar y estrayxéron-y el reñón. N'abril de [[1991]] emitióse un episodiu de la serie de televisión ''[[Law &amp; Order]]'' tituláu ''Sonata pa órganu solista'', quiciabes inspiráu na noticia de 1988, que la so trama centrar nel robu d'un reñón. Según Mikkelson, la lleenda urbana pudo surdir d'esti episodiu.&lt;ref&gt;[http://www.snopes.com/horrors/robbery/kidney.asp Barbara Mikkelson, «Kidney Theft»], en [[Snopes.com]]&lt;/ref&gt; En realidá, el tratamientu [[cine]]matográfico de la tema remontar a finales de los [[Años 1970|años 70]], cuando s'estrena la [[película]] estauxunidense ''[[Coma (película)|Coma]]'' ([[1978]]), dirixida por [[Michael Crichton]] y protagonizada por [[Michael Douglas]], adautación de la [[Coma (novela)|novela homónima]] de [[Robin Cook]] ([[1977]]). La película presenta a un grupu de [[ciruxanu|ciruxanos]] maléficos qu'estrayen órganos a pacientes [[coma]]tosos pa vendelos nel [[mercáu negru]].&lt;ref&gt;[[imdbtitle:0077355|''Coma'' en Imbd]].&lt;/ref&gt;

Per otra parte, los testimonios de la lleenda recoyíos por [[Vicent-Campon]] n'[[Hispanoamérica]] son anteriores al casu aducíu por Mikkelson: el más antiguu remontar al añu [[1987]], n'[[Hondures]]. Amás, una escoyeta publicada en [[1989]] en [[Perú]], ''[[Pishtacos: de verdugos a sacaojos]]'', amuesa la continuidá ente la lleenda urbana sobre tráficu d'órganos y rellatos tradicionales bien anteriores sobre los [[pishtacos]], homes blancos que raptaben indíxenes pa degollalos y saca-yos la [[grasa corporal]]. Ésta unviábase depués a [[España]], onde s'emplegaba na fabricación de campanes, la preparación d'untaces melecinales y la lubricación de maquinaria.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Vergara Figueroa, Abilio y Freddy Ferrúa Carrasco|títulu=Pishtacos: de verdugos a sacaojos|añu=1989|editorial=Lima: Tarea|capítulo=Ayacucho: de nuevu los degolladores|id=páxs. 123-134}}&lt;/ref&gt; A partir de [[1987]], los rumores sobre pishtacos remanecen en [[Ayacucho]], la zona de Perú más castigada pol terrorismu de [[Senderu Lluminosu]]. Los pishtacos seríen agora [[Gringo|''gringos'']] que maten [[neñu|neños]] y [[Mocedá|nueves]] pa estraye-yos la grasa, cola que'l gobiernu amortiza la bayurosa [[delda esterna]] del país. En [[1989]], el rumor apaez, tresformáu, en [[Lima]]: los atacantes llámense ''Sacaojos'', pos estrayen los güeyos de los neños y trafican con ellos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Rojas Rimachi, Emilio|títulu=Pishtacos: de verdugos a sacaojos|añu=1989|editorial=Lima: Tarea|capítulo=Los 'sacaojos': el mieu y la roxura|id=páxs. 141-147}}&lt;/ref&gt;

N'España, atopamos una figura similar al pishtaco nel [[Sacamantecas]], que supuestamente robaba neños pa estraye-yos les mantegues (la grasa corporal), que s'utilizaben pa solliviar les dolencies de los nobles.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Blache, Martha|títulu=Folclor urbanu. Vixencia de la lleenda y los rellatos tradicionales|añu=1999|editorial=Buenos Aires: Ediciones Colihue|capítulu=Una lleenda contemporánea al traviés de la comunicación oral y la massmediática|id=páxs. 103-122}}&lt;/ref&gt; [[José Manuel Pedrosa]] venceya esta lleenda cola creencia perantigua nel [[vampirismu]] y los llamaos «crímenes médicos», casos en que, supuestamente, unos delincuentes rapten a neños o nuevos pa estraye-yos la so sangre o la so grasa corporal.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Pedrosa|nome=José Manuel|títulu=La autoestopista pantasma y otres lleendes urbanes españoles|fecha=payares de 2004|editorial=Páxines d'Espluma|isbn=84-95642-50-6|ubicación=Madrid|edición=1ª|páxines=14 y 217-224}}&lt;/ref&gt; N'España, los rumores d'esti tipu cunten con siquier tres sieglos de vixencia. Nel sieglu XX, autores como [[Ramón Gómez de la Serna]], [[Gerald Brenan]], [[Alfonso Xastre]], [[Manuel Vicent]] y [[Bernardo Atxaga]] diéron-yos un tratamientu lliterariu o documental.&lt;ref name=&quot;viana&quot; /&gt;

Otros argumentos rellacionaos cola seguridá inclúin:

El presuntu baxu riesgu por cuenta de la donación de reñón, al igual que dalgunes [[Ciruxía estética|ciruxíes estétiques]] como la [[liposucción]]&lt;ref name=&quot;Economist2&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.economist.com/node/8173039?story_id=8173039|títulu=Psst, wanna buy a kidney? |fecha=16 de payares de 2006|work=Organ transplants |publicación=The Economist Newspaper Limited 2011|fechaaccesu=12 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

La presunción de que, en promediu, los donantes de reñón vivos escoyíos viven más tiempu que les persones con dos reñones.&lt;ref name=&quot;Economist3&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.economist.com/node/8173039?story_id=8173039|títulu=Psst, wanna buy a kidney? |fecha=16 de payares de 2006|work=Organ transplants |publicación=The Economist Newspaper Limited 2011|fechaaccesu=12 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

La presunción de qu'en mercaos d'órganos llegalizaos, tantu'l donante como'l receptor tendríen más proteiciones que les que tendríen nel mercáu negru.&lt;ref name=&quot;Economist4&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.economist.com/node/8173039?story_id=8173039|títulu=Psst, wanna buy a kidney? |fecha=16 de payares de 2006|work=Organ transplants |publicación=The Economist Newspaper Limited 2011|fechaaccesu=12 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

La idea d'espandir el reñón restante del donante pa enllenar l'espaciu dexáu pol reñón donáu basaos en qu'un segundu reñón casi nun tien beneficios, una y bones los reñones xeneralmente fallen simultáneamente.&lt;ref name=&quot;atlantic&quot;&gt;[https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2009/07/with-functioning-kidneys-for-all/307587/ ...With Functioning Kidneys for All], munuaisensa luovuttanut päätoimittaja Virginia Postrel, The Atlantic, July 9, 2009.&lt;/ref&gt;

Qu'un reñón recibíu d'un donante vivu xeneralmente dura más qu'un reñón recibíu d'un donante muertu.&lt;ref name=&quot;atlantic2&quot;&gt;[https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2009/07/with-functioning-kidneys-for-all/307587/ ...With Functioning Kidneys for All], munuaisensa luovuttanut päätoimittaja Virginia Postrel, The Atlantic, July 9, 2009.&lt;/ref&gt;

Nel mercáu negru, los donantes pueden nun llograr abonda atención postoperatoria.&lt;ref name=&quot;wsj&quot;&gt;[https://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052748703481004574646233272990474?mg=renu64-wsj&amp;url=http%3A%2F%2Fonline.wsj.com%2Farticle%2FSB10001424052748703481004574646233272990474.html#mod=todays_us_weekend_journal The Meat Market], The Wall Street Journal, Jan. 8, 2010.&lt;/ref&gt;

== Precios d'órganos ==
Nos mercaos llegales d'Irán, el preciu d'un [[reñón]] bazcuya ente $ 2,000 y $ 4,000.&lt;ref name=&quot;Economist&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.economist.com/node/8173039?story_id=8173039|títulu=Psst, wanna buy a kidney? |fecha=16 de payares de 2006|work=Organ transplants |publicación=The Economist Newspaper Limited 2011|fechaaccesu=12 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aakp.org/aakp-library/Compensated-Donations/|títulu=A New Outlook on Compensated Kidney Donations |apellíu=Schall |nome=John A. |fecha=May 2008|work=RENALIFE |publicación=American Association of Kidney Patients|fechaaccesu=14 de xunu de 2011|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110927221324/http://www.aakp.org/aakp-library/Compensated-Donations/ |fechaarchivu=27 de setiembre de 2011|df=}}&lt;/ref&gt; Nel mercáu negru, sicasí, el preciu puede tar percima de $ 160,000, la mayoría de los cualos ye tomáu por intermediarios.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/8301-504083_162-5190413-504083.html|títulu=Black Market Kidneys, $160,000 a Pop |apellíu=Martinez |nome=Edecio |fecha=27 de xunetu de 2009 |publicación=CBS News|fechaaccesu=12 de xunu de 2011|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121104053745/http://www.cbsnews.com/8301-504083_162-5190413-504083.html |fechaarchivu=4 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt; Amás, cuando se realiza al traviés de provisores médicos afiliaos al mercáu negru, la operación de tresplante resulta peligrosa tantu pal donante como pal receptor, esti postreru pudiendo contraer enfermedaes como [[hepatitis]] o [[Virus de la inmunodeficiencia humana|VIH]]. El preciu típicu pagu a los donantes nel mercáu negru envalorar n'alredor de $ 5,000, pero dellos donantes reciben tan solo $ 1,000.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.who.int/bulletin/volumes/82/9/feature0904/en/|títulu=Organ trafficking and transplantation pose new challenges |publicación=WHO|fechaaccesu=12 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

En [[Paquistán]], los gastos de [[viaxe]] y [[hospital]] d'alredor de $ 500 xeneralmente dedúcense del preciu alcordáu dempués de tresplantar de reñón del mercáu negru.&lt;ref&gt;Syed Ali Anwar Naqvi, Bux Ali, Farida Mazhar, Mirza Naqi Safar and Syed Adibul Hasan Rizvi: ''A socioeconomic survey of kidney vendors in Pakistan'' In: Transplant International, Vol. 20, p. 934, http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1432-2277.2007.00529.x/abstract&lt;/ref&gt;

== Tráficu illegal d'órganos nel mundu ==

=== India ===
Antes de l'aprobación de la [[Llei de Tresplante d'Órganos Humanos d'India|Llei de Tresplante d'Órganos Humanos]] (THOA) en [[1994]], la [[India]] tenía un estensu mercáu llegal de comercialización d'órganos cuidao que esta práutica nun taba regulada pola llei y per ende nun s'atopaba prohibida. Los baxos costos y l'alta disponibilidad xeneraron negocios en tol mundu y convirtieron a India n'unu de los centros de [[tresplante de reñón]] más grandes del mundu. Sicasí, dellos problemes empezaron a surdir. En dellos casos, los pacientes nun sabíen qu'un tresplante de reñón llevar a cabu. N'otros casos, a los pacientes prometiéronse-yos pagos muncho más altos de lo que realmente recibieron. Estes y otres cuestiones étiques emburriaron al gobiernu indiu a aprobar una llexislación que prohibe la venta d'órganos. Sicasí, les lleis actuales inda contienen [[Llaguna xurídica|vacíos llegales]]. Por casu, el THOA establez qu'un donante d'órganos tien de ser un [[Parentescu|pariente]], [[cónyuge]] o donante individual por razones de &quot;ciñu&quot; pal receptor. De cutiu, los reclamos de &quot;ciñu&quot; son infundaos y el donante d'órganos nun tien conexón col receptor. En munchos casos, el donante puede nun ser indiu o inclusive falar el mesmu idioma que'l receptor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2004/01/0116_040116_EXPLorgantraffic.html|títulu=Organ Shortage Fuels Illicit Trade in Human Parts|fechaaccesu=1 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www1.american.edu/ted/KIDNEY.HTM|títulu=India Kidney Trade|fechaaccesu=1 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ipsnews.net/news.asp?idnews=41263|títulu=Hub For Global Organ Trade|fechaaccesu=1 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.issuesinmedicalethics.org/152ed52.html|títulu=Indian Journal of Medical Ethics: Asia's Organ Farms|fechaaccesu=1 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Formula&quot;&gt;Glaser, Sheri R. 2005. &quot;Formula to Stop the Illegal Organ Trade: Presumed Consent Laws and Mandatory Reporting Requirements for Doctors&quot;. Human Rights Brief. Volume 12: Issue 20&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Glaser&quot;&gt;{{cita publicación |author=Glaser, Sheri R.|títulu=Formula to Stop the Illegal Organ Trade: Presumed Consent Laws and Mandatory Reporting Requirements for Doctors |publicación=Human Rights Brief|url=http://www.wcl.american.edu/hrbrief/12/2glaser.pdf?rd=1|añu=2007}}&lt;/ref&gt;

L'enorme mercáu d'órganos, antes llegal, nun escayó y treslladó esta práutica a la clandestinidá. Nel país apaeció como práutica común los axentes o ''[[Bróker|brokers]]'' d'operaciones de compra-venta d'órganos, sobremanera reñones empobinaos a ciudadanos estranxeros.

=== Bangladesh ===
Magar [[Bangladex|Bangladesh]] ye un [[Mundu islámicu|país islámicu]] y nel [[Islam]] esisten severes prohibiciones y [[tabú|tabús]] en rellación a la mutilación corporal y tresplantar d'órganos, nel país abonden los negocios con intermediarios al igual que na vecina India y, ello ye qu'esiste un prolíficu mercáu illegal d'órganos ente dambes naciones.

L'[[Antropoloxía|antropólogu]] bangla-estauxunidense [[Monir Moniruzzaman]] de la [[Universidá Estatal de Michigan]], Estaos Xuníos, publicó en ''[[Medical Anthropology Quarterly]]'' una investigación realizada mientres 15 meses sobre'l mercáu negru d'órganos esistente nel país islámicu, afirmando que &quot;''el serviciu de tresplantes satisfai les necesidaes de menos del unu per cientu de la población, la minoría adinerada ente que la mayoría de los bangladeshíes muerren en silenciu, sabiendo que podríen salvar les sos vides al traviés de teunoloxía moderna.''&quot; y describiendo como funciona'l procesu de compra-venta de reñones.

Moniruzzaman entrevistó a 33 bangladesíes de baxes condiciones económiques (Toos menos unu de los vendedores qu'entrevistó Moniruzzaman yeren musulmanes) que decidieron vender los sos reñones, munchos de los cualos primeramente nin siquier sabíen qué yera un reñón. Cargaos de deldes, esti vendedores fueron atraíos polos clasificaos de periódicos qu'impliquen un pagu p'aquellos dispuestos a donar. Na so investigación, Moniruzzaman recoyó más de 1.000 clasificaos en periódicos populares solicitando órganos y faciendo ufiertes imposibles como ciudadanía nun país estranxeru.

En Bangladesh, el tráficu d'órganos ye illegal, pero Moniruzzaman atopa qu'asocede casi públicamente. Tolos anuncios clasificaos impliquen intercambios d'efectivu, pero nunca esclamándolo de forma esplícita. Nun momentu del so trabayu de campu, inclusive s'enfrentó a un nefrólogo que tenía una donación de reñón fondiáu nel antepar de la so oficina. &quot;''Pregunté-y a los principales nefrólogos: 'Estos anuncios tán perdayuri. ¿Por qué los funcionarios estatales nun tomen una posición ya intervienen?''' Y dixéronme: '''La donación ta asocediendo, pero nun ye mercar y vender'''.

P'atrapar a los posibles vendedores, los intermediarios d'órganos dícen-yos que tienen dos reñones, pero unu d'ellos ta &quot;dormiendo&quot; nel [[Cuerpu humanu|cuerpu]]. Mientres la operación, los médicos &quot;espierten&quot; esti reñón inactivu y retiren l'anterior pa la donación. Nesta visión, el segundu reñón ye solu equipaxe, una reserva d'efectivu soterrada nel llombu baxu. Amás, a los vendedores dízse-yos que'l so segundu reñón nun-yos sirve si falla'l primeru, lo qu'asela los pensamientos de &quot;¿y si preciso esi segundu reñón nel futuru?&quot; Tamién se-yos diz que la ciruxía ye dafechu segura.

Dempués de qu'acepten donar, el vendedores son sometíos a una prueba de texíu y si hai una coincidencia, el corredor va ufiertar al vendedor una suma alredor de $ 1.150 onde na mayoría de los casos, el vendedores reciben sumas más baxes. Los intermediarios d'órganos suman tarifes adicionales pa viaxes y otra loxística, y el vendedores dacuando solo faen la metá del monto inicial, ya inclusive entós solo dempués de que se completa la ciruxía.

Los corredores falsifican pasaportes y documentos llegales pa faer paecer plausible que'l vendedor tea donando a un familiar de sangre. Nun casu, Moniruzzaman atopó a un vendedor hindú de 38 años que tuvo que [[Circuncisión|circuncidarse]] pa donar a un receptor musulmán. La circuncisión realizar de forma cruda y solo con [[anestesia]] local. La mayoría de los vendedores colos que faló Moniruzzaman fueron llevaos a la India pa la ciruxía, y al llegar se -yos confiscaron los sos pasaportes por que nun pudieren dise. &quot;''Un casu qu'atopé'' [yera] ''un estudiante universitariu de 23 años''&quot;, diz. &quot;''Foi a la India y diose cuenta de que taba cometiendo un error. Asina que quería tornar ensin da-yos el reñón. L'axente contrató a dos matonos'' (indios) ''y básicamente cutir y obligar a dir a la sala d'operaciones.'' &quot;

Cuando tornaron a les sos vides diaries, el vendedores de reñones informaron que les sos condiciones económiques deterioráronse, a pesar de la pequeña arribación d'efectivu. Solo dos de los 33 vendedores usaron el dineru de manera responsable. Otros viéronse perxudicaos pola esperiencia y atopáronse incapaces de realizar el trabayu manual al que taben avezaos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Resnick|nome=Brian|títulu=Living Cadavers: How the Poor Are Tricked Into Selling Their Organs|url=https://www.theatlantic.com/health/archive/2012/03/living-cadavers-how-the-poor-are-tricked-into-selling-their-organs/254570/|fechaaccesu=22 d'abril de 2018|periódicu=The Atlantic|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

=== China ===
{{VT|Tresplante d'órganos na República Popular China}}
Na [[República Popular China|República Popular de China]] el [[Gobierno|gobiernu nacional]] lleva a cabu dende la [[Años 1960|década de 1960]] unu de los programes más amplios de [[Tresplante (medicina)|tresplantes]] nel mundu, sicasí probóse que nun cumple colos requisitos de la [[Organización Mundial de la Salú|OMS]] de tresparencia y trazabilidad sobre l'orixe y el llogru de los órganos. El programa gubernamental de tresplantes atraxo l'atención de medios internacionales nos [[años 1980]] y sobremanera los [[años 1990]] por cuenta d'esmoliciones [[ética|étiques]] sobre l'acusaciones d'estracción d'[[Órganu (bioloxía)|órganos]] de [[cadabre|cadabres]] de [[criminal]]es [[Pena de muerte|executaos]] pa ser utilizaos en tresplantes. Se denunció y probó que davezu s'estrayen órganos de reos [[pena de muerte|condergaos a muerte]] con o ensin el so consentimientu ya inclusive ensin la so conocencia por aciu l'usu de poderosos [[anestésicu|anestésicos]], lo cual supón un problema llegal y xurídico pal poder executivu chinu siendo que la llei china atopa como illegal la donación involuntaria d'órganos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=China fury at organ snatching 'lies&amp;#39;|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/1411389.stm|fecha=28 de xunu de 2001|fechaaccesu=21 de mayu de 2010|editorial=[[BBC News]]}}&lt;/ref&gt; Magar s'especula qu'esta práutica venía sosteniéndose mientres los dos décades anteriores, l'usu per parte del gobiernu de los órganos de los criminales recibió un llindáu estatus llegal cuando en [[1984]] llegalizóse la estracción d'órganos de criminales convictos col consentimientu de la familia o si'l cadabre nun yera reclamáu, y que magar se trata d'una [[norma provisional]] a más de 30 años entá nun foi derogada.&lt;ref name=&quot;tidyup3&quot;&gt;Jane Macartney, [http://www.timesonline.co.uk/article/0,,25689-1901558,00.html &quot;China to 'tidy up' trade in executed prisoners' organs&quot;], ''[[The Times]]'', 3 d'avientu de 2005&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ajt2016&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/ajt.14014/epdf|títulu=Transplant Medicine in China: Need for Transparency and International Scrutiny Remains|fecha=17 d'agostu de 2016|fechaaccesu=25 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; La creciente esmolición sobre los posibles abusos éticos derivaos del consentimientu baxu [[coerción]] y la [[Corrupción política|corrupción]] imperante llevó a grupos [[médicu|médicos]] y organizaciones pro-derechos humanos a condergar esta práutica dende la década de 1990.&lt;ref name=&quot;TTS&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.dafoh.org/TTS__policy_on_Interactions.php|títulu=TTS' policy on Interactions with China|fechaaccesu=24 de mayu de 2010|editorial=[[Doctors Against Forced Organ Harvesting]]|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110725215204/https://www.dafoh.org/TTS__policy_on_Interactions.php|fechaarchivu=25 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; Estes esmoliciones resurdieron en [[2001]], cuando ''[[The Washington Post]]'' informó qu'un médicu chinu solicitante d'[[Asilu políticu|asilu]] manifestó participar n'operaciones d'estracción d'órganos.

En [[2006]] hubo denuncies de sustracción d'órganos a prauticantes vivos de la disciplina espiritual [[Falun Gong]], que concluyeron na redaición d'un informe compilado pol ex secretariu d'Estáu [[Canadá|canadiense]] [[David Kilgour]] y l'abogáu de [[derechos humanos]] [[David Mates]].&lt;ref name=&quot;km&quot;&gt;Matos, David y Kilgour, David (2007). [http://organharvestinvestigation.net/ ''Revised Report into Allegations of Organ Harvesting of Falun Gong Practitioners in China'']&lt;/ref&gt; Según el periodista ya investigador [[Ethan Gutmann]], mientres el periodu de los años [[2000]] a [[2008]], cerca de 65.000 prauticantes de [[Falun Gong]] y ente 2.000 y 4.000 [[güigures]], [[tibetanos]] o [[Ilesia clandestina de China cristianos en clandestinidá]], toos grupos minoritarios y opositores al réxime chinu, fueron asesinaos polos sos órganos.&lt;ref name=&quot;Slaughter&quot;&gt;{{cita llibru |last1=Gutmann|first1=Ethan|títulu=The Slaughter: Mass Killings, Organ Harvesting, and China's Secret Solution to Its Dissident Problem|fecha=Agostu de 2014|editorial=Prometheus Books|isbn=978-1616149406|páxines=368|id={{ASIN|161614940X|country=ca}}}}&lt;/ref&gt; El disidente chinu [[Harry Wu]] y la [[Laogai Research Foundation]] acusen al gobiernu chinu de promover acusaciones y condenes espurias con mires a caltener un mercáu prósperu de tráficu d'órganos.&lt;ref&gt;«Entruga: ¿Cómo ye posible qu'en China esistan 13.000 tresplantes d'órganos al añu si nun hai donaciones? Respuesta: De nuevu la mesma respuesta: ''[[laogai]]''. El primer país del mundu en tresplantes d'órganos ye Estaos Xuníos (50.000, toos rexistraos); el segundu, China. D'esos 13.000 tresplantes, el 95% vien de prisioneros executaos. La nuesa fundación envalora que cada añu esisten ente 8.000 y 10.000 aniquilaos nos campos de trabayu.», [https://www.elpais.com/articulo/internacional/xuguetes/chinos/merca/sangre/presu/elpepuint/20080426elpepuint_10/Tes Entrevista a Harry Wu], ''El País'', 28/7/2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080630074207/http://www.laogai.org/news/special.php?specialid=4 «Organ Harvesting»], en laogai.org.&lt;/ref&gt; Un informe de [[Michael Y. Parmly]] sofita estes denuncies, precisando que los órganos de los condergaos van parar a persones adineraes de China y l'estranxeru.&lt;ref&gt;Michael Y. Parmly, [http://www.state.gov/g/drl/rls/rm/2001/3792.htm «Venta d'órganos humanos en China»], comparecencia ante'l subcomité d'Operaciones Internacionales y Derechos Humanos, Washington, 27 de xunu de 2001.&lt;/ref&gt; La [[ONG]] [[Human Rights Watch]] asegura que s'obliga a los presos a roblar les autorizaciones.&lt;ref name=&quot;Human&quot;&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/China/regula/tresplantes/organos/elpepusoc/20070407elpepusoc_3/Tes «China regula tresplantar d'órganos»], ''El País'', 7/4/2007.&lt;/ref&gt;Voceros del [[gobiernu chinu]] almitieron que nos hospitales del país utilicen órganos procedentes de condergaos a muerte, pero afirmen que namái nunos pocos casos y siempres col consentimientu espreso de los presos.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/5386720.stm BBC News - Organ sales 'thriving' in China] 27/09/06.&lt;/ref&gt;El [[6 d'abril]] de [[2007]], el gobiernu chinu aprobó una llei que prohibe'l tráficu d'órganos y establez como requisitu indispensable pa la estracción que'l donante venza voluntariamente los sos órganos.&lt;ref name=&quot;Human&quot; /&gt; Esta llei sicasí nun recueye les donaciones por casos como la &quot;muerte cerebral&quot;, circunstancia aparente pa esti tipu de tresplantes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundosalud/2007/04/09/biociencia/1176133950.html|títulu=China regula la donación d'órganos|fechaaccesu=29 de setiembre de 2015|obra=ElMundo.es}}&lt;/ref&gt;

En [[2007]], China emitió lleis que prohibíen el tráficu d'órganos,&lt;ref name=&quot;www.chinadaily.com.cn&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2010-04/10/content_9711027.htm|títulu=New system to boost number of organ donors|fechaaccesu=21 de mayu de 2010|obra=China Daily}}&lt;/ref&gt; ente que l'Asociación Médica China alcordó que los órganos de los prisioneros nun teníen de ser usaos para tresplantes, sacante para miembros de la so familia inmediata.&lt;ref name=&quot;CMA&quot;&gt;Nota de prensa, [http://www.medicalnewstoday.com/articles/84754.php &quot;Chinese Medical Association Reaches Agreement With World Medical Association Against Transplantation Of Prisioners's (sic) Organs&quot;], ''Medical News Today'', 7 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 24 de setiembre de 2010&lt;/ref&gt; En [[2008]], establecer en [[Shanghai]] un sistema de rexistru de [[Tresplante de fégadu|tresplantes hepáticos]], xuntu con una propuesta a nivel nacional pa incorporar información nos permisos de conducir p'aquellos que deseyaren donar los sos órganos.&lt;ref name=&quot;liver&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.shanghai.gov.cn/shanghai/node17256/node18151/userobject22ai29524.html|títulu=Shanghai|fechaaccesu=25 de setiembre de 2010|editorial=www.shanghai.gov.cn}}&lt;/ref&gt; A pesar d'estes iniciatives, ''[[China Daily]]'' informó n'agostu de [[2009]] qu'aprosimao 65% de los órganos tresplantaos inda provenía de prisioneros executaos. Los presos condergaos fueren descritu como «una fonte non apropiada para tresplantes d'órganos» pol viceministru de salú Huang Jiefu&lt;ref name=&quot;bbc20090826&quot;&gt;{{cita publicación |títulu=China admits death row organ use|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8222732.stm|fecha=26 d'agostu de 2009|fechaaccesu=24 de setiembre de 2010|obra=[[BBC News]]}}&lt;/ref&gt; y, en marzu de [[2010]], anunció la prueba del primer esquema de [[donación d'órganos]] póstumu, xestionáu en xunto pola [[Sociedaes Nacionales de la Cruz Roja y la Media Lluna Colorada|Sociedá de la Cruz Roja]] y el Ministeriu de Salú de China, en diez rexones piloto. Dichu esquema de donación, conocíu como Sistema de Respuesta de Tresplante d'Órganos de China (COTRS), nun inclúi información sobre l'orixe de los órganos.&lt;ref name=&quot;ajt20162&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/ajt.14014/epdf|títulu=Transplant Medicine in China: Need for Transparency and International Scrutiny Remains|fecha=17 d'agostu de 2016|fechaaccesu=25 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Magar nun se revelaron cifres exactes, les autoridaes chines nun negaron la práutica d'estrayer los órganos de prisioneros executaos y tomaron midíes pa encetar les esmoliciones internacionales con al respective de la dependencia del Estáu de prisioneros executaos pa la donación d'órganos y al comerciu illegal d'estos órganos que, en [[2005]], reconocieron asocediera; sicasí, negaron costantemente les acusaciones de extirpación d'órganos de prauticantes vivos de [[Falun Gong]].

La [[OMS|Organización Mundial de la Salú]] y la Sociedá del Tresplante (TTS) axusten que &quot;l'usu de prisioneros en cualquier país que tenga pena de muerte viola los estándares éticos médicos cuidao que los prisioneros nun pueden dar el so llibre consentimientu&quot;. El fechu de que la pena de muerte ye aplicada en China continental supunxo que'l so sistema de tresplante d'órganos sía puestu en dulda por munchos espertos de la sociedá médica.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome1=Didi Kirsten|títulu=Alderica Flares on China's Use of Prisoners' Organs as Experts Meet in Hong Kong|url=http://www.nytimes.com/2016/08/18/world/asia/debate-flares-on-chines-use-of-prisoners-organs-as-experts-meet-in-hong-kong.html?_r=1|fecha=17 d'agostu de 2016|fechaaccesu=18 d'agostu de 2016|axencia=[[The New York Times]]|apellíos1=Tatlow}}&lt;/ref&gt; Les 6 inspeiciones a hospitales en China en 2015, realizaes por organismos internacionales, fueron programaes de mano y nenguna de les visites autorizaes realizar nun centru de tresplante n'activu.&lt;ref name=&quot;ajt20163&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/ajt.14014/epdf|títulu=Transplant Medicine in China: Need for Transparency and International Scrutiny Remains|fecha=17 d'agostu de 2016|fechaaccesu=25 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;En xunu de 2016, un nuevu informe ellaboráu polos investigadores [[David Kilgour]], David Mates y Ethan Gutmann desveló que'l númberu d'órganos que se tresplanten al añu en China asitiar ente los 60.000 y 100.000, númberos bien alloñaos a los 10.000 que sostién el réxime chinu. Esta discrepancia nel númberu de tresplantes añales &quot;componer por órganos de presos executaos, munchos d'ellos presos de conciencia zarraos poles sos creencia relixoses o polítiques.&quot;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome1=James|títulu=Reporte: China sigue cola estracción d'órganos a presos a escala masiva|url=http://cnnespanol.cnn.com/2016/06/23/reporte-china-continua-con-la-extraccion-de-organos-a-presos-a escala masiva/|fecha=23 de xunu de 2016|fechaaccesu=25 de xunu de 2016|axencia=CNN|apellíos1=Griffiths}}&lt;/ref&gt; Espertos en tresplante afirmen que les práutiques d'estracción forzada d'órganos nun cesaron na actualidá a pesar de les promeses daes por China dende 2014.&lt;ref name=&quot;ajt20163&quot; /&gt;

La situación denunciada en China guarda una semeyanza sorprendente con un rellatu de [[1967]] del escritor de [[ciencia ficción]] [[Larry Niven]], tituláu ''[[The Jig-Saw Man]]'' (''El ruempecabeces humanu'').&lt;ref&gt;[http://www.tercerafundacion.net/biblioteca/ver/traduccion/28820 El ruempecabeces humanu.]&lt;/ref&gt; Niven presenta un futuru nel qu'a los condergaos a muerte oblígase-yos a donar tolos sos órganos, compensando asina la delda contraida cola sociedá. La demanda creciente d'órganos lleva a los [[llexislador]]es a estender la pena de muerte a cada vez más supuestos.&lt;ref&gt;[http://meganmcardle.theatlantic.com/archives/2008/02/should_we_harvest_organs_from.php Should we harvest organs from executions?], 26 de febreru de 2008&lt;/ref&gt;

=== Otres denuncies ===
Ente 1987 y 2008 la prensa fíxose ecu de numberoses denuncies ya investigaciones sobre tráficu d'órganos.

* Ente [[1987]] y [[1989]], apaecieron na prensa llatinoamericana numberosos artículos que denunciaben el robu de neños pa estraye-yos órganos (como güeyos y reñones) que yeren unviaos al estranxeru pa enllanta-y los a neños de families acomodaes. El primer país en que se produció la denuncia foi [[Hondures]] (1987). Darréu, el rumor estender a [[Costa Rica]], [[Méxicu]], [[Haití]] y [[Venezuela]].&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor = Campion-Vicent, Véronique 
| títulu = The Baby-Parts Story. A New Latin America Legend
| añu = 1990
| publicación = Western Folclor
| volume = 49
| númberu = 1
| id = páxs. 9-25. 
| url = http://www.jstor.org/pss/1499480}}&lt;/ref&gt; L'antropóloga Véronique Campion-Vicent, qu'estudió estes denuncies, considera que formen parte d'una campaña orquestada pola esquierda contra los Estaos Xuníos, qu'apaecen xeneralmente como beneficiariu de los órganos supuestamente robaos. Según esta antropóloga, el tratamientu periodísticu d'estes acusaciones sigue un patrón: recuéyense les acusaciones, pero non el desmentíu que suel siguiles. Nunca se presenten pruebes tanxibles, porque de fechu nun les hai.&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor = Campion-Vicent, Véronique 
| títulu = Situations d'incertude et rumeurs: disparitions et meurtres d'enfants
| añu = 1990
| publicación = Communications
| númberu = 52
| id = páxs. 51-60.
}}&lt;/ref&gt;
* En [[1992]], la policía [[Méxicu|mexicana]] empecipió una investigación sobre una presunta rede de tráficu d'órganos estrayíos a neños, con destín a pacientes estauxunidenses.&lt;ref&gt;F. Orgambides, [https://www.elpais.com/articulo/sociedad/MeXICO/Mexico/investiga/rede/trafico/organos/humanos/extraidos/ninos/elpepisoc/19920307elpepisoc_2/Te/ «Méxicu investiga una rede de tráficu d'órganos humanos estrayíos a neños»], ''El País'', 7/3/1992.&lt;/ref&gt; Darréu, especulóse cola posibilidá de que detrás de los [[Feminicidios en Ciudad Juárez|crímenes contra muyeres de Ciudad Juárez]] pudiera haber una mafia de tráficu d'órganos.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080921205219/http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=317595&amp;pagenum=7 L'enigma de Juárez. Tráficu de organos]&lt;/ref&gt; Sicasí, en [[2003]] la Procuradoría Xeneral de la República, n'investigando catorce caso, concluyó que les denuncies nun teníen fundamentu y que nun había nenguna prueba de la esistencia d'una organización d'esti tipu.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080922081126/http://www.univision.com/content/content.jhtml;jsessionid=ZTMQNLD0GS1YMCWIAA4CFFAKZAAD0IWC?cid=241060 Refuguen tráficu d'órganos en Juárez]&lt;/ref&gt;
* La organización feminista [[RAWA]] denunció que dende [[1992]], cuando la [[República Democrática d'Afganistán|república socialista afganistana]] foi destruyida, los fundamentalistes relixosos, conocíos como [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], arriquecer col tráficu d'órganos de probes locales.&lt;ref&gt;[http://www.rawa.org/mundu_sp.htm ''Los talibán, implicaos nel tráficu d'órganos infantiles'', por Julio Fuentes pa ''El Mundo''.]&lt;/ref&gt;
* En [[2005]], una comisión de l'Asamblea Parllamentaria del Conseyu d'Europa (PACE) certificó que se produxeren n'[[Ucraína]] casos de secuestru de neños naciellos, presuntamente pa utilizar los sos órganos en tresplantes y como fonte de [[célula madre|célules madre]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/elpporint/20050905elpepisoc_6/Tes «La XE confirma'l robu de ñácaros n'Ucraína pa tráficu d'órganos»], ''El País'', 5/9/2005.&lt;/ref&gt;
* En [[2007]], unes monxes españoles afirmaron tener pruebes d'esti tipu de tráficu en [[Mozambique]], anque nun pudieron precisar si los órganos destinar a tresplantes o a rituales de [[maxa negro]].&lt;ref&gt;J.F., [https://www.elpais.com/articulo/Comunidad/Valenciana/investiguen/ninos/sumíos/van/trafico/organos/elpepuespval/20070302elpval_3/Tes «Qu'investiguen si los neños sumíos van al tráficu d'órganos»], ''El País'', 2/3/2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Yasmina Jiménez, [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/03/04/solidaridad/1172981284.html «Una monxa española investiga'l tráficu d'órganos en Mozambique»], ''El Mundo'', 7/3/2007.&lt;/ref&gt;
* Tamién en 2007 Luc Noël, coordinador de procedimientos clínicos de la [[OMS]], declaró qu'había un 'turismu del tresplante' que llevaba pacientes adineraos a países intermediarios, como [[Sudáfrica]], [[Exiptu]] y [[Paquistán]], onde recibíen órganos 'donaos' a baxu preciu.&lt;ref&gt;Rodrigo Carrizu, [https://www.elpais.com/articulo/reportajes/vacio/llegal/munchos/paises/fai/posible/turismu/tresplante/elpepusocdmg/20070527elpdmgrep_3/Tes?print=1 Entrevista a Luc Noël], ''El País'', 27/5/2007.&lt;/ref&gt;
* Nel so llibru de [[2008]] ''La caza: los criminales de guerra y yo'' [[Carla Del Ponte]], fiscal del Tribunal Penal Internacional pa la ex Yugoslavia, asegura qu'en [[1999]] la guerrilla del [[Exércitu de Lliberación de Kosovo]] traficó con órganos estrayíos a cautivos [[Serbia|serbios]].&lt;ref&gt;«&quot;A los prisioneros más nuevos, sanos, fuertes y meyor alimentaos evitábense-yos los golpes. Yeren atendíos por personal médico y darréu tresferíos a otres estructures de detención en Burrel. Ellí yeren agospiaos nuna casa mariella utilizada como quirófanu clandestín onde -yos extirpaban órganos&quot;. Una vegada estrayíos, esos órganos &quot;viaxaben al estranxeru pa ser apurríos en clíniques onde los esperaben pacientes de pagu (...) Dempués de extirparles un reñón, dellos prisioneros yeren devueltos a la prisión, hasta'l momentu en que se -yos extirpaban otros órganos vitales, provocando finalmente la muerte&quot;».[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Carla/Ponte/acusa/trafico/organos/lider/Kosovo/elpepuint/20080413elpepiint_7/Te Rodrigo Carrizu, «Carla del Ponte acusa de tráficu d'órganos al líder de Kosovo»], ''El País'', 13/4/2008.&lt;/ref&gt;
* En mayu de 2008 el ministru del Interior [[argel]]ino [[Noredin Yazid Zerhouni]] afirmó que neños arxelinos y subsaḥarianos yeren introducíos illegalmente en [[Marruecos]], onde se -yos extirpaban los órganos pa vendelos n'[[Europa]].&lt;ref&gt;L.C., [https://www.elpais.com/articulo/internacional/islamistes/arxelinos/financien/secuestros/elpepiint/20080519elpepiint_5/Tes «Los islamistes arxelinos financiar con secuestros. Arxel confirma raptos de neños pa vender los sos órganos n'Europa»], ''El País'', 19/05/2008.&lt;/ref&gt;
* N'agostu de 2008, les autoridaes de [[Xordania]] anunciaron que siquier trenta y cinco xordanos finaren ente 2006 y 2008 en vendiendo los sos reñones por 3.000 dinares (unos 2.700 euros) a mafies de traficantes d'órganos qu'operaben, sobremanera, n'Exiptu y Paquistán.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/35/xordanos/morrieron//vender/organos/elpepisoc/20080804elpepisoc_7/Tes 35 xordanos morrieron por vender los sos órganos], ''El País'', 4/8/2008.&lt;/ref&gt;

== Na cultura popular ==
* Na [[novela]] [[Coma (novela)|Coma (]][[1977]]) de [[Robin Cook]], una moza estudiante de medicina que al ingresar a trabayar nun hospital afaya una rede de [[ciruxanu|ciruxanos]] que seden pa estrayer los órganos de pacientes [[coma]]tosos pa vendelos nel [[mercáu negru]].
* La [[película]] d'[[Estaos Xuníos]] ''[[Coma (película)|Coma]]'' ([[1978]]) ye una [[Guión adautáu|adautación cinematográfica]] de la novela homónima mentada.
* Na película ''[[Minority Report]]'' ([[2002]]) de [[Steven Spielberg]], ambientada nun [[Distopía|futuru distópico]], el personaxe tien de recurrir a un traficante d'órganos pa evitar ser prindáu. Concretamente píde-y que-y faiga un tresplante de güeyos, cuidao que la policía puede identificar a les persones cola llectura del iris. Nun momentu de tensión de la película, cuando unes arañes mecániques inspeccionen a diversos sospechosos, el personaxe tien d'abrir un güeyu antes del tiempu riquíu por que la operación sala con ésitu.
* Nel videoxuegu [[Max Payne 3]], Max vese envueltu nuna combalechadura na qu'una unidá de les fuercies especiales brasilanes mientres redaes ensin motivu nes [[favela|faveles]] arrestaben de forma non oficial a ciudadanos y pandilleros de les mesmes pa depués apurri-y les a un grupu [[paramilitar]] d'[[estrema derecha]] por que estos asesinar y punxeren los sos órganos en circulación.
* N'abril de [[1991]] emitióse un episodiu de la serie de televisión ''[[Law &amp; Order]]'' tituláu ''Sonata pa órganu solista'' que la so trama centrar nel robu d'un reñón.

== Ver tamién ==
* 
* [[Carla Del Ponte]]
* [[Harry Wu]]
* [[Jan Harold Brunvand]]
* [[Lleendes urbanes]]
* [[Pishtaco]]
* [[Sacamantecas]]
* [[Tresplante (medicina)|Tresplante]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}https://sandrabeltranm.wordpress.com/2018/07/03/trafico-de-organos-y-turismu-de-tresplante/

== Bibliografía ==
* [https://books.google.com/books?id=uhTliiFWUNoC&amp;pg=PA186&amp;lpg=PA186&amp;dq=%22this+first+cluster+of+stories+reached+the+world+media%22&amp;source=web&amp;ots=NCb0o_oiDL&amp;sig=wvWK2UmVSgfxj13nAtMzf_HJc8g Joel Bast. How Claims Spread: Cross-National Diffusion of Social Problems, capítulu ''The Diffusion of Organ Theft Narratives''.]
* Marie-Monique Robin. ''Voleurs d'yeux'' (premiu Albert Londres de 1995).
{{ORDENAR:Trafico de organos}}

{{Tradubot|Tráfico de órganos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Tráficu d'órganos]]
[[Categoría:Lleendes urbanes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0pof7xy1i2lha51pbnz02e52zk1eul9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra del Altu Karabaj</title>
    <ns>0</ns>
    <id>151880</id>
    <revision>
      <id>3703027</id>
      <parentid>3669555</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86154" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar
|nome_batalla = Guerra del Altu Karabaj
|imaxe = Karabakhwar01.jpg
|descripción_imaxe = '''Semeyes del conflictu'''
|conflictu = 
|participantes =
|fecha = [[26 de febreru]] de [[1988]]–[[16 de mayu]] de [[1994]]
|llugar = [[Altu Karabaj]], [[Armenia]] y [[Azerbaixán]]
|resultáu = Victoria militar armenia y cese del fueu tres el tratáu de [[1994]], robláu polos representantes d'[[Armenia]], [[Azerbaixán]] y la [[República d'Artsaj]].
|casus = Disputa territorial ente [[Armenia]] y [[Azerbaixán]].
|territoriu = 
|combatientes1 = [[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] '''[[República d'Artsaj]]'''&lt;br /&gt;Apoyáu por:&lt;br /&gt;{{bandera|Armenia}}&lt;br /&gt;{{bandera|Armenia}} [[Diáspora armenia]]&lt;br/&gt;[[Archivu:Flag of the CIS.svg|20px|border]] [[Mercenarios]] de la [[Comunidá d'Estados Independientes|CEI]]&lt;br/&gt;[[Archivu:Flag_of_South_Ossetia.svg|20px|]] [[Osetia|Voluntarios osetios]]&lt;br/&gt;[[Archivu:Yezidi flag in Armenia.jpg|20px|borde]] [[Yazidismu|Voluntarios yazidinos]]&lt;br/&gt;Ayuda armamentística:&lt;br/&gt;{{bandera|Rusia}}&lt;br/&gt;{{bandera|Grecia}}
|combatientes2 = [[Archivu:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1956–1991).svg|border|20px]] [[RSS d'Azerbaixán]] ([[OMON]])&lt;ref&gt;Les fuercies especiales de la policía soviética fueron les que de mano enfrentaron la revuelta de los armenios y pasaron a llamase ''OPON'' tres algamar Azerbaixán la so independencia, desmovilizáronse nel 1995.&lt;/ref&gt; (hasta'l [[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] '''[[Azerbaixán]]'''&lt;br /&gt;{{Bandera|Turquía}} [[Turquía]]&lt;ref&gt;{{Cita llibru |apellíu=Balayev |nome=Bahruz |títulu=The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context |añu=2013 |editorial=Lexington Books |isbn=9780739178287 |páxina=70|cita=Turkey took the Azerbaijani position, showing special activity. It rendered active military help to Azerbaijan. In the Azerbaijani army there were Turkish officers-instructors and a group of the Azerbaijani men started training in Turkey.}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;Apoyáu por:&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Afghanistan 1992 free.png|20px]] [[Muyahidinos afganos]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px]] [[Chechenia|Voluntarios chechenos]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the CIS.svg|20px]] [[Mercenarios]] de la [[Comunidá d'Estaos Independientes|CEI]]&lt;br/&gt;Ayuda armamentística:&lt;br/&gt;{{bandera|Rusia}}&lt;br/&gt;{{bandera|Ucraína}}&lt;br/&gt;{{bandera|Irán}}&lt;br/&gt;{{bandera|Israel}}
|comandante1 = [[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] [[Samvel Babayan]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] [[Hemayag Haroyan]] †&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] [[Monte Melkonian]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] [[Vazgen Sargsyan]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px]] [[Arkady Ter-Tatevosyan]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] [[Anatoly Zinevich]]
|comandante2 = [[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|border]] [[Isgandar Hamidov]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|border]] [[Surət Hüseynov]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|border]] [[Rahim Gaziev]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px|border]] [[Shamil Basáyev]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Afghanistan 1992 free.png|20px|border]] [[Gulbuddin Hekmatyar]]
|soldados1 = [[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 1.000 (1988)&lt;ref&gt;Zücher, 2007: 179, tabla 6.1&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 7.275 (1989)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 10.000 (1990)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 12.000 ([[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 20.930 ([[1992]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 20.000&lt;ref&gt;Chorbajian, Levon; Patrick Donabedian, Claude Mutafian (1994). ''The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh''. Londres: Zed Books. páxs. 13–18. ISBN 1-85649-288-5. Les estadístiques tán recoyíes pol ''International Institute for Strategic Studies'' de Londres nel informe ''The Military Balance, 1993–1994''. La cifra de 20.000 de la República de Nagorno-Karabaj, incluyíos 8.000 voluntarios de la propia Armenia, militares d'Armenia nel informe fízose esclusivamente por miembros del exércitu, les estadístiques d'Azerbaixán que se refier a 38.000 miembros del so exércitu y 1.600 na so fuercia aérea. La referencia a estes estadístiques pueden alcontrase nes páxinas 68-69 y 71-73 del informe.&lt;/ref&gt;-30.930 (1993-94)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 25.000 (1993)&lt;ref&gt;Drezner, 1999: 138, tabla 5.3&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 20.000 (1993-94)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 20.000 (1994)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 10.000-15.000 activos y 30.000-35.000 reserves (fines 1994)&lt;ref&gt;Brzeziński &amp; Sullivan, 1997: 462&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 1.000 (1988)&lt;ref&gt;World Bank Publications: Paul Collier, V. L. Elliot, Håvard Hegre, Anke Hoeffler, Marta Reynal-Querol &amp; Nicholas Sambanis (2003). ''Breaking the Conflict Trap: Civil War and Development Policy''. Washington DC: [[Oxford University Press]]. ISBN 978-0-8213-8641-5.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 5.000-7.000 ([[1992]])&lt;ref&gt;Kaldor, 2000&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 21.000 (1994)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 18.500-20.000 activos y 30.000 reservas (fines 1994)&lt;ref&gt;Ana Catalina Joya Ibarra (2011). ''[http://repository.urosario.edu.co/bitstream/10336/2393/1/1136879569-2011.pdf Análisis de la influyencia del conflictu por Nagorno-Karabaj na construcción d'un complexu rexonal de seguridá ente Irán, Rusia y Turquía nel sur del Cáucasu (periodu 1988-2008)]''. Bogotá: Universidá del Rosario, páxs. 20.&lt;/ref&gt;
|soldados2 = [[Archivu:Flag of the Soviet Union.svg|border|20px]] 15.000 (1988-90)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the Soviet Union.svg|border|20px]] 21.000 ([[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the Soviet Union.svg|border|20px]] 2.000 ([[1992]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 3.300 (1990)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 5.000 ([[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 20.000 ([[1991]]-[[1992|92]])&lt;ref&gt;Patrick Gorman. [http://www.zerbaijan.com/azeri/azarmy.htm &quot;The emerging army in Azerbaijan&quot;]. ''Central Asia Monitor'', No. 1, 1993.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 27.900 ([[1992]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 20.000-40.000 (1993)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 42.000 (1993-94)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 45.000-74.000 ([[1994]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 49.000 (fines de [[1994]])&lt;ref&gt;Zücher, 2007: 179&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px|border]] 2.000-3.000&lt;ref&gt;DeRouen, Karl and Uk Heo (eds.) ''Civil Wars of the World: Major Conflicts since World War II''. Santa Bárbara, California: ABC-CLIO, 2007, p. 148. ISBN 978-1-85109-919-1.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Afghanistan 1992 free.png|20px|border]] 1.000-3.000&lt;ref&gt;Taarnby, Michael. [https://es.scribd.com/doc/21698244/The-Mujahedin-in-Nagorno-Karabakh-A-Case-Study-in-the-Evolution-of-Global-Jihad &quot;The Mujaheddin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad&quot;.] ''Real Institute Elcano''. [[5 de setiembre]] de [[2008]].&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the CIS.svg|20px|border]] 1.500 ([[1992]])&lt;ref&gt;Zucher, 2007: 178&lt;/ref&gt;
|baxes1 = 4.592&lt;ref&gt;(en rusu) Melik-Shahnazarov, Arsen. ''[http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm Нагорный Карабах: факты против лжи]''.&lt;/ref&gt;-5.856&lt;ref&gt;[http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm Сумгаїт інфо] (en rusu)&lt;/ref&gt;muertos&lt;br /&gt;~25.000 firíos&lt;br /&gt;196 desapaecíos&lt;br /&gt;300.000 refuxaos&lt;ref&gt;[http://www.globalsecurity.org/military/world/war/nagorno-karabakh.htm Global security - Nagorno-Karabakh]&lt;/ref&gt;
|baxes2 = 25.000&lt;ref&gt;&quot;[http://www.euronews.net/2009/11/28/winds-of-change-in-nagorno-karabakh/ Winds of Change in Nagorno Karabakh ].&quot; ''[[Euronews]]''. 28 November 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;De Waal, Thomas (2003). Black Garden: ''Armenia and Azerbaijan Through Peace and War''. New York: New York University Press. pp. passim. ISBN 0-8147-1945-7.&lt;/ref&gt;-30.000 muertos&lt;ref&gt;[http://escolapau.uab.cat/img/programas/procesos/06anuarie.pdf ECP. Annuario 2006 de procesos de paz. Vicenç Fisas] páx. 83.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;60.000 heridos&lt;br /&gt;4.210 desapaecíos&lt;ref&gt;{{cita llibru
 |apellíu= Ohanyan
 |nome= Karine
 | coautores = Zarema Velikhanova
 |títulu= Investigation: Karabakh: Missing in Action - Alive or Dead?
 |editorial= Institute for War and Peace Reporting
 |fecha=12 de mayu de 2004
 |url= http://iwpr.gn.apc.org/?s=f&amp;o=160728&amp;apc_state=henicrs2004
}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;800.000-1.000.000 desplazaos
|campaña = 
}}
La '''Guerra del Altu Karabaj''' refierse [[Guerra|conflictu armáu]] qu'asocedió ente [[febreru]] de [[1988]] y [[mayu]] de [[1994]] nel pequeñu enclave armeniu del [[Altu Karabaj]], na rexón sureste del [[Cáucasu]], una antigua provincia [[Xunión Soviética|soviética]] poblada por una minoría azerí y una mayoría d'armenios, arrodiada dafechu pola [[República d'Azerbaixán]]. El [[Parllamentu del Altu Karabaj|parllamentu]] del enclave votó a favor de la xunión con [[Armenia]], lo que foi ratificáu nun [[plebiscitu]] que cuntó con una aplastante mayoría de la población favorable a la [[independencia]]. Les demandes d'unificación con [[Yereván]], qu'abondaron a lo llargo de la [[década de 1980]], desenvolvióse nun empiezu de manera pacífica, anque la presión autonomista xenerada énte'l [[Historia de la Xunión Soviética|colapsu de la Xunión Soviética]] a finales de la [[década]] llevaron apareyaos una medría de la violencia na rexón ente dambos grupos étnicos, lo que finalmente derivó en socesos de [[llimpieza étnica]] por dambes partes. A lo llargo del conflictu, tanto [[Armenia]] como [[Azerbaixán]] viéronse envolubraos nuna progresiva [[guerra ensin declarar]] nes zones montascoses de Karabaj pola intención d'Azerbaixán de reprimir a los [[Secesión|secesionistes]] y [[irredentistes]] del antiguu [[óblast]] autónomu.

Esti conflictu tresformóse nel más grave de toos aquellos que se dieron tres la desintegración de la [[XRSS]] n'[[avientu]] de [[1991]]. Los combates interétnicos empecipiáronse poco dempués de que'l Parllamentu local votara a favor de la xunión cola [[RSS d'Armenia]]'l [[20 de febreru]] de [[1988]]. Esta declaración de secesión de la [[RSS d'Azerbaixán]] foi considerada como'l resultáu d'«''una rensía de llarga duración na comunidá [[pueblu armeniu|armenia]] del [[Altu Karabaj]] escontra les series llimitaciones a la so cultura y llibertá relixosa poles autoridaes centrales soviétiques y azeríes''».

Xunto colos movimientos secesionistes de les [[repúbliques báltiques]] d'[[Estonia]], [[Letonia]] y [[Lituania]], el conflictu significó unu de los más importantes elementos na [[Disolución de la Xunión Soviética|desintegración de la Xunión Soviética]]. La proclamación d'independencia d'[[Azerbaixán]], siguida de la persecución masiva y asesinatos d'armenios, conocíos como &quot;''[[Xineru Negru]]''&quot;, significaron la cooptación de los poderes exercíos pol gobiernu central en manes de l'alministración de [[Bakú]]. Una de les primeres midíes tomaes pola naciente república foi la de desaniciar el gobiernu provincial autónomu del Altu Karabaj, lo que provocó como reaición que la mayoría [[armenia]] de la provincia votara masivamente en favor de la creación de la [[República d'Artsaj]].

La esguilada de la violencia acentuóse a lo llargo del [[iviernu]] de [[1992]] magar los intentos de mediación internacional patrocinaos pola [[OSCE]], que fallaron nun resolución del conflictu y una solución concordada de les partes. Na [[primavera]] de [[1993]] les fuercies armenies ocuparon rexones fuera del enclave, nun intentu d'arreyar a otros países de la zona como [[Rusia]] o [[Xeorxa]]. Pa [[1994]] los armenios del [[Altu Karabaj]] non solo controlaben el territoriu propiu de la República, sinón tamién cerca d'un 14% del territoriu nacional d'[[Azerbaixán]]. Un [[altu'l fueu]] alcordáu en [[1994]] baxo l'auspiciu de [[Rusia]] punxo términu a la parte armada del conflictu, ente qu'un organismu llamáu [[Grupu de Minsk d'OSCE|Grupu de Minsk]], supeditáu a la [[OSCE]], foi establecíu pa poder realizar les respeutives negociaciones de paz.

== Antecedentes ==
[[Archivu:Ofensiva turca de 1918 en el Caucaso.svg|thumb|200px|L'avance otomanu n'[[El Cáucasu]] en [[1918]]. Les diferencies ente les repúbliques que componíen la federación sobro l'actitú pa colos otomanos orixinó la rotura de la xunión ente elles.]]
[[Archivu:Khosrov bey Sultanov.jpg|thumb|150px|[[Khosrov bey Sultanov]].]]
{{AP|Historia del Altu Karabaj}}

=== Independencia del Imperiu rusu ===
La soberanía sobro'l territoriu d'[[Altu Karabaj]] foi oxetu d'una llarga disputa ente [[Armenia]] y [[Azerbaixán]], tanto que pervive hasta los nuestros díes. La rexón, conocida como ''[[República d'Artsaj|Artsaj]]'' polos [[armenios]], ye un territoriu pobláu por armenios dende los tiempos [[Prehistoria|prehistóricos]], siendo dacuando práuticamente la última fortaleza de la identidá y [[Cultura d'Armenia|cultura armenia]] mientres repitíes conquistes. Los problemes al respeutive de la soberanía, sicasí, son relativamente recién. Poco dempués de la capitulación del [[Imperiu Otomanu]] na [[Primer Guerra Mundial]] producióse la [[Revolución d'Ochobre (1917)|Revolución d'Ochobre]], per mediu de la que los [[bolxevique]]s aportaron al poder nun colapsáu [[Imperiu Rusu]] en [[1917]]. Trés naciones del [[Cáucasu]]: [[Xeorxa]], [[Armenia]] y [[Azerbaixán]] proclamaron la so independencia de [[Rusia]] y axuntáronse na [[República Democrática Federal de Trescaucasia]], que tuvo una curtia vida ([[10 de febreru]] a [[28 de mayu]] de [[1918]]).

=== Guerra ente Armenia y Azerbaixán (1918-1920) ===

Poco dempués de que s'eslleiera la Federación trescaucásica, graves disputes territoriales y étniques ente armenios y [[azerí]]es remataron nuna guerra abierta ente les acabante formar repúbliques democrátiques d'[[República Democrática d'Armenia|Armenia]] y [[República Democrática d'Azerbaixán|Azerbaixán]]. La guerra estiéndese a los distritos de [[Qazaj]], [[Syunik]], [[Najicheván]] y el mesmu Karabaj. La disputa céntrase nel establecimientu de la [[llende]] ente dambos países nes mentaes provincies. Los armenios de Karabaj intentaron proclamase nuna república independiente, pero fallaron al nun poder contautase con [[Armenia]]. Dempués de la derrota otomana na [[Primer Guerra Mundial]], tropes britániques ocuparon la zona de [[Trescaucasia]] en [[1919]], asitiando a la parte de Karabaj y [[Zangezur]] baxo'l mandatu de [[Khosrov bey Sultanov]], mientres que'l determín definitivu sobre'l futuru de la rexón yera tomada pola [[Conferencia de París de 1919]].

=== Intervención soviética ===
[[Archivu:Nagorno Karabakh03.png|right|thumb|250px|Mapa d'Altu Karabaj como provincia autónoma.]]
Magar tar la decisión fadiada, una moza [[Xunión Soviética]] intervieno n'[[El Cáucasu]] y nel plazu de trés años entamó a los distintos países na [[República Socialista Federativa Soviética Trescaucásica]], integrándolos nel so territoriu. Inspirándose na organización del Estáu soviéticu, los [[bolxeviques]] crearon entós un [[Buró Caucásicu]] conformáu por siete miembros, supervisaos pol entós [[Comisariu del Pueblu pa les Nacionalidaes]], que yera [[Stalin]]. Magar que'l Buró votó 4 a 3 a favor d'asitiar [[Altu Karabaj]] baxo l'autoridá de l'acabante de crear [[República Socialista Soviética d'Armenia]], les protestes de los líderes del [[Partíu Comunista d'Azerbaixán]], incluyendo al so líder [[Nariman Narimanov]], y un alzamientu antisoviéticu en [[Yereván]] en [[1921]] complicaron les rellaciones ente [[Armenia]] y [[Moscú]]. Esos factores conducieron a que'l Comité revisara'l so determín, por qu'en definitiva resolviera incorporase al acabante crear [[Óblast Autónomu del Altu Karabaj]] (OAAK) dientro de la [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]] en [[1923]], dexando a la so población compuesta nun 94% d'armenios - baxo'l gobiernu d'otra nacionalidá. La capital foi treslladada de [[Shusha]] a [[Khankendi]] (rebautizada como ''[[Stepanakert]]'' al poco tiempu).

Historiadores armenios y azeríes especularon mientres llargu tiempu sobro les razones d'esti determín, remanándose como probable motivu l'aplicación de la regla &quot;''[[divide y vas vencer]]''&quot;. Esto puede reparase, por casu, nel estrañu allugamientu del enclave de [[Najicheván]] (tierra tamién perteneciente a [[Armenia]] hasta la [[década de 1940]]), que ta arrodiáu por [[Armenia]] al norte ya [[Irán]] al sur, pero pertenez a [[Azerbaixán]].

Otru posible motivu d'esti determín ye l'intentu de realizar un xestu políticu de bona voluntá per parte de la XRSS escontra la [[Turquía]] d'[[Ataturk]], un gobiernu central qu'estazó [[Gran Armenia|Armenia]] anexonándose 12 [[Organización territorial d'Armenia|provincies armenies]], ente elles [[Provincia d'Erzurum|Erzurum]] y [[Provincia de Van|Van]], dos centros culturales de vital importancia pal pueblu armeniu. [[Armenia]], pela so parte, siempres se negó a reconocer la llegalidá de determín talu, y siguió a lo llargo del tiempu protestando dientro del sistema soviéticu por ello.

=== El resurdimientu de la cuestión d'Altu Karabaj ===
[[Archivu:1988 CPA 5942.jpg|right|thumb|Sellu postal de [[1988]] promocionando la ''[[Perestroika]]''.]]
[[Archivu:RIAN_archive_25981_Academician_Sakharov.jpg|right|thumb|200px|[[Andréi Sájarov]], unu de los líderes pol autogobiernu.]]
La eleición de [[Mikhaíl Gorbachov]] como [[Secretariu Xeneral]] del [[PCUS]] en [[1985]] traxo consigo la implementación de los sos dos grandes planes de reforma, conocíos como ''[[perestroika]]'' y ''[[glásnost]]''. Ente que los fines de la reforma económica cristaliza na ''[[perestroika]]'', la ''glásnost'' dexó que los ciudadanos soviéticos esfrutaren d'una relativa [[llibertá de prensa]], especialmente en cuanto se pudo per primer vegada criticar abiertamente a los gobernantes. Dientro d'esti marcu, los líderes soviéticos de Karabaj capitalizaron apertura tala consiguiendo llograr un votu del parllamentu rexonal a favor de la xunión del OAAK cola [[RSS d'Armenia]]'l [[20 de febreru]] de [[1988]]. Los dirixentes armenios del [[óblast]] quexábense porque la rexón nun cuntaba con testos escolares nin canales de [[televisión]] que tresmitieren n'armeniu. Nel mesmu sentíu que'l [[Secretariu Xeneral]] del [[Partíu Comunista d'Azerbaixán]], [[Heidar Aliev]], intentara realizar una &quot;azerificación&quot; de la zona, amontando la presencia, númberu ya influencia de los azeríes que vivíen n'[[Altu Karabaj]], coles mesmes que la población [[pueblu armeniu|armenia]] taba n'escayencia. Pa [[1988]] la población [[armenia]] que vivía na rexón menguara al rodiu de les trés cuartes partes.

El movimientu [[autogobiernu|autonomista]] fuera lideráu por diverses figures populares armenies, al igual que por miembros de la &quot;''[[intelligentsia]]''&quot;, como'l conocíu disidente y [[premiu Nobel de la Paz]] [[Andréi Sájarov]]. Enantes de la declaración del [[20 de febreru]], los armenios empezaren a protestar, nun conxuntu de fuelgues per parte de los trabayadores de [[Yereván]] que demandaben la unificación col enclave. Estes protestes fueron contestaes en términos similares en manifestaciones realizaes en [[Bakú]]. Como reaición a les protestes, [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] afirmó que les llendes ente les repúbliques soviétiques nun sedríen modificaes, acordies colo afitao nel artículu 78 de la [[Constitución de la XRSS]]. El líder soviéticu afirmó tamién qu'otres nacionalidaes y pueblos de la XRSS taben solicitando cambeos territoriales, y qu'una nueva fixación de llendes n'[[Altu Karabaj]] constituyiría &quot;un peligrosu [[precedente]]&quot;. Los armenios víen con desdeñu'l determín de [[1921]], considerando de la mesma que los sos esfuercios taben destinaos a correxir un error históricu baxo'l principiu de l'[[Derechu d'autodeterminación|autodeterminación]], un derechu coles mesmes contempláu na [[Constitución de la Xunión Soviética|Constitución soviética]] pa les sos repúbliques conformantes. Los azeríes, per otru llau, calificaben baltes demandes, qu'implicaben l'abandonu d'una importante rexón de la República, como inaceptables y alliniáronse cola postura de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]].

=== El Pogromu de Sumgait ===
[[Archivu:Az-qa-location-es.svg|thumb|150px|Área controlada pol gobiernu de Nagorno-Karabaj (en marrón escuru).]]
[[Archivu:Levon_ter-petrosian.jpg|thumb|150px|[[Levon Ter-Petrosián]].]]
[[Archivu:RIAN_archive_850809_General_Secretary_of_the_CPSU_CC_M._Gorbachev_(crop).jpg|thumb|150px|[[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]].]]
{{AP|Pogromu de Sumgait}}
Los conflictos étnicos ente miembros de les comunidaes que vivíen n'[[Altu Karabaj]] españaron al pocu tiempu. El [[22 de febreru]] de [[1988]], una confrontación direuta cerca d'[[Askerán]] (n'Altu Karabaj, na carretera ente [[Agdam]] y [[Stepanakert]]), ente un grupu militar azerí y grupos de ciudadanos armenios terminó en violentos incidentes que dexaron como saldu cerca de 10 armenios muertos y mancaos. Mientres los combates, un axente llocal de la [[Policía]], supuestamente armeniu, mató a dos nuevos azeríes. El [[27 de febreru|27]] del mesmu mes, mientres falaba na [[televisión]] central de [[Bakú]], el [[fiscal (funcionariu)|fiscal]] [[soviéticu]] [[Alexander Katusev]] mentó la nacionalidá de los mancaos.

Poques hores dempués de la intervención, españó un [[pogromu]] dirixíu escontra los residentes armenios na ciudá de [[Sumqayit|Sumgait]], allugada a 25 [[quilómetros]] al norte de [[Bakú]], que cuntaba con una alta población de refuxaos azeríes. El resultáu d'estos fechos foi'l de 32 armenios muertos, acordies coles estadístiques oficiales soviétiques, anque dellos años dempués, a principios de la [[Años 1990|década de 1990]], los mandatarios de la [[KGB]] reconocieron que teníen órdenes direutes del gabinete de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] de despintar notablemente'l númberu de los armenios muertos. Los armenios fueron cutíos y asesinaos; les muyeres armenies violaes, quemaes vives y asesinaes, tanto nes sos cases como en plena cai, mientres trés díes de violencia que namái cesaron cuando l'[[Exércitu Coloráu]] encaloró la rebelión entrando na ciudá'l [[1 de marzu]] de [[1988]].

La forma en que los armenios fueron asesinaos provocó una gran indignación ente los sos compatriotes, que consideraron que'l pogromu fuera respondíu per parte de les autoridaes soviétiques col fin d'amedranar a los miembros del movimientu d'Altu Karabaj. La violencia aumentó adulces dempués de los fechos de [[Sumgait]], hasta que [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] decidió finalmente intervenir militarmente n'[[Armenia]] en [[setiembre]] de [[1988]]. Pa esi tiempu envalorábase que más de 100 persones perdieren la vida tanto n'[[Armenia]] como n'[[Azerbaixán]]. A too esto amestáronse les consecuencies d'un gran terremotu qu'afaró la ciudá de [[Leninakan]], n'[[Armenia]], el [[Terremotu de Spitak 1988|7 d'avientu de 1988]], provocando la muerte de más de 25.000 persones.

Los intentos de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] pa estabilizar la rexón fueron infructuosos, yá que s'enfrentaba a la intransixencia de dambos bandos. Los armenios, per un llau, nun se conformaron cola promesa de [[Moscú]] de destinar 400 millones de [[Rublu soviéticu|rublos]] col fin de revitalizar l'[[idioma armeniu]], destinándolos a testos escolares y a una [[canal de televisión]] pa [[Karabaj]]. Pela so parte, [[Azerbaixán]] nun taba dispuestu en nengún casu a dexar territoriu a [[Armenia]]. Otru fechu que complicó la situación foi la detención por órdenes del [[Kremlin de Moscú|Kremlin]] de 11 miembros d'un acabante formar ''[[Comité de Karabaj]]'' (ente los que s'alcontraba [[Levon Ter-Petrosián]]) mientres el caos que siguió al terremotu. Estes aiciones polarizaron les rellaciones ente [[Moscú]] y los armenios, una y bones estos últimos perdieron l'enfotu en [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]], despreciándolu pola mala xestión de l'ayuda pa les víctimes del [[terremotu]] y pola so falta tanto de comprensión como de garantíes na xestión de la crisis.

=== ''Xineru Negru'' ===
[[Archivu:RedArmy Paratroops Baku 1990.jpg|thumb|200px|L'[[Exércitu Soviéticu]] nes cais de [[Bakú]].]]
{{AP|Xineru Negru}}
La creciente violencia interétnica empezó a cobrar cada vuelta más víctimes, lo qu'obligó a la mayoría de la población azerí residente n'[[Armenia]] a refuxase nel so país, coles mesmes que los armenios d'[[Azerbaixán]] fuxíen al suyu. La esguilada del conflictu paecía escapáse-y de les manes al [[Gobiernu de la Xunión Soviética|Gobiernu de la XRSS]], polo que'l determín de los líderes soviéticos de tomar el control direutu de la rexón en [[xineru]] de [[1989]] foi recibíu col preste de munchos armenios. Nel [[branu]] de [[1989]] los dirixentes del [[Frente Popular d'Azerbaixán]] y los sos siguidores llograron que la [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]] empecipiara un [[Bloquéu (estratexa)|bloquéu]] aereu y ferroviariu escontra Armenia, llogrando esgañar la economía del país al evitar que'l 85% de la carga y los bienes que llegaben per vía ferrial aportaren a la República. Esta midida tuvo otru efeutu, el de que la rexón de [[Najicheván]] quedara separtada dafechu del restu de la [[XRSS]]. La interrupción del tráficu ferroviariu a [[Armenia]] tuvo motiváu en parte polos ataques de militantes d'esi país escontra trabayadores azerbaixanos qu'entraben nel so territoriu, qu'empezaron a refugar a cumplir esos servicios.

En [[xineru]] de [[1990]] producióse otru [[pogromu escontra armenios en Bakú]], lo qu'obligó al Gobiernu soviéticu a declarar l'[[estáu d'emerxencia]] y a unviar tropes de la [[Ministeriu del Interior de Rusia|MVD]] a restablecer l'orde. La ciudá de [[Bakú]], capital d'[[Azerbaixán]], cuntaba entós daquella con una población armenia penriba de los 250.000 habitantes. Establecióse un [[toque de queda]] (cosa que nun asocedía na XRSS dende la [[Segunda Guerra Mundial]]) coles mesmes que se producíen fuertes combates ente les [[Fuercies Armaes Soviétiques|fuercies soviétiques]] y los nacionalistes azerbaixanos. Estos incidentes dexaron como saldu más de 120 azerbaixanos y 8 soldaos de la MVD muertos. Sicasí, mientres esti tiempu'l [[Partíu Comunista d'Azerbaixán]] cayera, tresformándose l'orde nun atapecíu caltenimientu de los [[comunistes]] nel poder, primero que protexer a la población [[Armenios|armenia]] del país. Estos eventos, conocíos como &quot;''[[Xineru Negru]]''&quot;, marcaron la rellación futura ente [[Azerbaixán]] y [[Rusia]]. Dempués d'estos fechos, la población armenia en [[Bakú]] viose visiblemente amenorgada, quedando en 36.000 habitantes.

=== Operación Aniellu ===
[[Archivu:Gandzasar monastic complex NKR.jpg|thumb|right|270px|El monasteriu en [[Gandzasar]] foi presentáu como oxetivu a destruyir pero un oficial rusu refugó bombardiar sobre la posición.]]
{{AP|Operación Aniellu}}
Na [[primavera]] de [[1991]] el [[Gobiernu de la Xunión Soviética|Gobiernu de la XRSS]] entamó un [[referendu]] especial a lo llargo de tol país, llamáu [[Tratáu de la Xunión]], col envís de decidir si les repúbliques soviétiques diben caltenese xuníes o optaben pola [[independencia]]. Como resultancia, nuevos gobiernos non comunistes llegaron al poder nes repúbliques, destacando a [[Borís Yeltsin]] en [[Rusia]], [[Levon Ter-Petrosian]] n'[[Armenia]] y [[Ayaz Mütallibov]] n'[[Azerbaixán]], ente que [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] siguía a cargu del gobiernu central como [[Presidente de la Xunión Soviética|Presidente de la XRSS]]. [[Azerbaixán]] votó en cumplimientu del tratáu, en cuantes que delles repúbliques boicotiaron el referendu, como [[Armenia]], que realizó un [[Referendu d'independencia d'Armenia de 1991|referendu paralelu sobro la independencia]]'l [[21 de setiembre]] de [[1991]].

Énte les perspeutives de la situación, munchos armenios y azeríes empezaron a adquirir [[arma|armes]] alcontraes en depósitos del Altu Karabaj, col fin de defendese. Frente a esto [[Ayaz Mütallibov|Mütallibov]] consiguió'l sofitu de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] pa realizar una operación militar conxunta con fuercies del [[Exércitu Coloráu]] y el naciente [[Exércitu de la República d'Azerbaixán|Exércitu azerí]], al envís de desarmar a la [[milicia]] armenia. Esta midida, conocida como &quot;''[[Operación Aniellu]]''&quot;, significó la deportación forzada de los armenios que poblaben les villes de la rexón de [[Shahumian]]. Estos actos fueron consideraos, tanto polos oficiales soviéticos del [[Kremlin de Rusia|Kremlin]] como pol Gobiernu armeniu, como un métodu d'intimidación contra quien sosteníen les demandes d'unificación.

Les resultaos de la operación fueron contraproducentes, una y bones la situación emburrió, inclusive a los armenios más reticentes al conflictu, a considerar que la única solución pa la crisis del [[Altu Karabaj]] yera recurrir a la llucha armada. El guerrilleru armeniu-estauxunidense [[Monte Melkonian]] (quien se convertiría nún de los más eficaces xefes militares de la guerra) sostuvo que Karabaj tenía de ser &quot;''lliberáu''&quot;. Señalaba que si esto nun se facía, la zona de Syunik sedría llueu anexonada por [[Azerbaixán]], a lo que-y siguiría toa [[Armenia]], concluyendo que &quot;''la perda d'Artsakh significaría la perda de toa Armenia''&quot;. [[Velayat Kuliev]], un escritor y direutor axuntu del [[Institutu de Lliteratura d'Azerbaixán]], contradixo estes apreciaciones, afirmando que &quot;''últimamente los nacionalistes armenios, incluyendo dalgunos influyentes personaxes, empezaron a falar sobro la [[Gran Armenia]]. Nun yera namái Azerbaixán. Ellos queríen amestar partes de [[Xeorxa]], [[Irán]] y [[Turquía]]''&quot;.

== El vacíu de poder armáu ==
[[Archivu:Armenian Presidential Elections 2008 Protest Day 11 - French Embassy Demonstration APC 130pm.jpg|thumb|200px|Un [[BTR-60|BTR-60PB]] soviéticu de [[1966]] n'[[Armenia]] nel [[2008]].]]
Cuando la desintegración de la [[Xunión Soviética|XRSS]] se convirtió nuna realidá pa los ciudadanos soviéticos na [[seronda]] de [[1991]], dambes partes empezaron a buscar la forma y a tomar les midíes precises pa facese coles armes alcontraes en depósitos a lo llargo del territoriu del Karabaj. Mientres la [[Guerra Fría]] l'altu mandu soviéticu estableciera planes pal casu d'una eventual invasión del [[Cáucasu]] per parte de la [[OTAN]] dende [[Turquía]], miembru d'organismu talu. En dichos planes considerárase que la zona d'[[Armenia]] sedría'l teatru d'operaciones, polo que se destinaron ellí trés divisiones del [[Exércitu Coloráu]], pero nun construyó nengún [[aeropuertu]] militar; a diferencia de la [[RSS d'Azerbaixán]], que cuntaba con cinco divisiones y cinco bases aérees. Ye más, [[Armenia]] malpenes disponía de 500 vagones ferroviarios de municiones, en comparanza colos 10.000 que se calteníen na zona azerí. [[Azerbaixán]] gociaba, poro, d'una gran ventaya estratéxica.

Al retirase les fuercies del [[Ministeriu del Interior Soviéticu]] (MVD), dexaron como mandáu a dambos bandos grandes [[arsenal (armamentu)|arsenales]] de [[municiones]] y una bona cantidá de [[vehículos armaos]]. Les fuercies unviaes por [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] trés años primero proveníen de distintes rexones de la [[XRSS]] y nun teníen intenciones de quedase na rexón munchu tiempu. La mayor parte d'estes unidaes taba compuesta por mozu [[conscriptu|conscriptos]], munchos de los cualos a cencielles vendieron les sos armes en cuenta de [[dineru]] o inclusive les intercambiaron por [[vodca]], ente qu'otros llegaron inclusive a intentar vender [[tanque]]s o [[tresportes blindaos de personal]] ([[tresporte blindáu de personal|APC]]). La esistencia de depósitos tan ruinamente protexíos, que facilitaron el suministru d'armes per parte de dambos bandos, llevó a culpar a la política de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] como la causa última del conflictu. Los azeríes adquirieron una bona cantidá d'esi equipamientu, según informó'l Ministru de Rellaciones Esteriores azerí en [[payares]] de [[1993]], cuando señaló que se mercaren 286 tanques, 842 vehículos armaos y 386 pieces d'[[artillería]] pola mor del vacíu de poder. Énte tala situación reportóse qu'empezaron a funcionar dellos [[Mercáu negru|mercaos negros]] onde se [[Tráficu d'armes|traficaba con armes]], incluyíes dalgunes provenientes d'[[Occidente]].

Evidencies posteriores demostraron qu'[[Azerbaixán]] cuntó con un sustancial sofitu militar per parte d'[[Irán]], [[Israel]] y [[Turquía]], amás de numberosos [[Mundu árabe|países árabes]]. La gran mayoría del [[armamentu]] consistía n'armes d'orixe rusu o de países del [[Bloque del Este|bloque oriental]], con dalguna cantidá d'armes de manufactura llocal. Per otru llau, la [[diáspora armenia]] consiguió donar una gran cantidá de [[dineru]] a Armenia, amás de llograr que'l [[Congresu de los Estaos Xuníos]] aprobara una resolución que condergaba'l bloquéu azerí a [[Armenia]] y prohibía toa ayuda militar a [[Azerbaixán]] en [[1992]]. Ente qu'[[Azerbaixán]] sostuvo que Rusia sofitó militarmente a [[Armenia]] nos entamos, señalóse que &quot;''los soldaos azeríes na rexón taben muncho meyor forníos con pertrechos soviéticos que los sos oponentes''&quot;.

L'arrenunciu de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] a la [[Presidente de la Xunión Soviética|presidencia de la XRSS]], asocedida'l [[26 d'avientu]] de [[1991]], emburriando a les restantes repúbliques de la Xunión ([[Bielorrusia]], [[Ucraína]] y [[Rusia]]) a proclamar la [[independencia]], lo que significó la desapaición definitiva de la [[Xunión Soviética]] como Estáu'l [[31 d'avientu]] del mesmu añu. Esti fechu baltaba l'últimu muru qu'evitaba qu'[[Armenia]] y [[Azerbaixán]] entraren nuna guerra total. Un mes enantes, el [[21 de payares]], el Parllamentu azerí revocó l'autonomía d'Altu Karabaj, rebautizando la rexón como &quot;''Xankandi''&quot;. En respuesta a esto, el [[10 d'avientu]] y baxo los auspicios del lideralgu armeniu de la rexón realizó un [[referendu]], [[Boicó|boicotiáu]] polos azeríes de la zona, que llogró como resultáu una aplastante mayoría de votos a favor de la independencia. El [[6 de xineru]] de [[1992]], la rexón declaróse independiente d'[[Azerbaixán]].

La retirada de les fuercies soviétiques d'[[Altu Karabaj]] foi namái momentanea, yá qu'en [[febreru]] de [[1992]] les yá desapaecíes repúbliques soviétiques conformaron la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] (CEI). Ente qu'[[Azerbaixán]] s'astuvo de participar, [[Armenia]], cola medrana d'una posible invasión turca énte la esguilada del conflictu, ingresó na CEI col envís de ponese baxo la proteición del paragües de seguridá coleutiva&quot;. En [[xineru]] del mesmu añu fuercies de la CEI movióse escontra la zona, estableciendo los sos cuarteles y centru de mandu en [[Stepanakert]], colo qu'adquirieron un rol más activu nel caltenimientu de la paz ya incorporaron antigües unidaes del [[Exércitu Coloráu]], como'l 366ᵘ Reximientu motorizáu de Fusileros y el 4ᵘ exércitu.

== La creación de los exércitos ==
[[Archivu:Republic of Artsakh map.png|right|thumb|250px|Mapa de la República d'Altu Karabaj.]]
Los esporádicos combates ente armenios y azeríes, amontaos dende la puesta en marcha de la [[Operación Aniellu]], conducieron rápido a la creación de tropes de voluntarios tanto n'[[Armenia]] como n'[[Azerbaixán]]. Ente los armenios foi común apellar a figures históriques de [[guerrilleru|guerrilleros]] de la causa [[Nacionalismu|nacionalista]], como [[Andranik Ozanian]] y [[Garegin Njdeh]], quien combatieron al [[Imperiu Otomanu]] ente finales del [[sieglu XIX]] y empiezos del [[Sieglu XX|XX]]. Fuera de les lleves realizaes ente la población masculina de 18 a 45 años d'edá, munchos armenios apuntáronse voluntarios n'unidaes conocíes como ''tchokats'', que yeren unos destacamentos de cerca de 40 homes, que xeneralmente taben al mandu d'un [[teniente coronel]]. Primeramente, munchos d'esos voluntarios actuaben a la manera de los [[partisanu|partisanos]], que'l so comportamientu mientres les operaciones de combate malpenes foi controláu. Esto provocó una masiva [[insubordinación]], onde yera común la [[deserción]] de los soldaos, al igual que'l saquéu de la pertenencies de los soldaos muertos y el robu de diversos bienes (por casu, el [[gasóil]]) pa ser vendíos nel [[mercáu negru]].

Munches muyeres apuntáronse nes [[milicies]] armenies, anque la so participación en combates foi escasa, pos se dedicaron especialmente a l'atención de los mancaos y la evacuación de los enfermos de los campos de batalla. Les fuercies azeríes funcionaben de manera asemeyada, anque la so organización yera meyor al empiezu del conflictu. El Gobiernu azerí tamién realizó lleves y reclutamientos masivos de ciudadanos que s'enrolaben con entusiasmu mientres los primeros meses tres el colapsu soviéticu. L'[[Exércitu Nacional d'Azerbaixán]] taba compuestu por cerca de 30.000 soldaos, amás de 10.000 efeutivos pertenecientes a les fuercies paramilitares OMON y dellos centenares d'integrantes del [[Frente Popular d'Azerbaixán]]. [[Suret Huseynov]], un fanegueru home de negocios d'Azerbaixán, entamó personalmente una [[brigada]] del exércitu azerí (la 709), mercando munches de les sos armes y vehículos del arsenal de la desapaecida 23ª División Motorizada del [[Exércitu Coloráu]]. La organización terrorista turca ''[[Llobos grises (paramilitares turcos)|Llobos Grises]]'', d'ideoloxía nacionalista y liderada por [[İsgandar Hamidov]] (responsable del atentáu escontra'l papa [[Xuan Pablu II]] en [[1981]]), foi tamién movilizada pa la guerra. El Gobiernu azerí contrató coles mesmes los servicios de distintos [[mercenariu|mercenarios]] de la zona, emplegando pa ello los ingresos [[Petroleu|petroleros]] de los xacimientos del [[Mar Caspiu]].

Igualmente ufiertáronse pa combatir por dambos bandos distintes unidaes disueltes del [[Exércitu Coloráu]], que quedaren nel llimbu que siguió a la desintegración de la [[Xunión Soviética|XRSS]]. Por casu, unu de los más destacaos integrantes de les fuercies armenies foi'l xeneral soviéticu [[Anatoly Zinevich]], quien tuviera n'[[Altu Karabaj]] ente [[1992]] y [[1997]] emprestando serviciu y entamando operaciones pa les fuercies armenies. A finales del conflictu [[Anatoly Zinevich|Zinevich]] detentaba'l cargu de Xefe del [[Estáu Mayor]] de les fuercies del Altu Karabaj.

Envalórase que'l personal militar, según los distintos bienes utilizaos nel conflictu nel periodu ente [[1993]] y [[1994]], yeren los siguientes:
{| {{tablaguapa}}
|- bgcolor=&quot;cccccc&quot;
!width=&quot;30%&quot;|País!!width=&quot;10%&quot;|[[Soldáu|Soldaos]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Artillería]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Tanque]]s!!width=&quot;10%&quot;|[[Tresporte blindáu de personal|APC]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Vehículu blindáu de combate|AFV]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Caza (avión)|Caces]]
|-
|[[República d'Artsaj]] || 20.000 || 16 || 13 || 120 || N/D || N/D
|-
|[[República d'Armenia]] || 20.000 || 170 || 160 || 240 || 200 || N/D
|-
|[[República d'Azerbaixán]] || 42.000 || 330 || 280 || 360 || 480 || 170
|}

== Primeres ofensives armenies ==
=== Masacre de Xocalı ===
[[Archivu:18_xojali_ilgar.jpg|thumb|200px|Imáxenes de la masacre.]]
{{AP|Masacre de Xocalı}}
El [[2 de xineru]] de [[1992]], [[Ayaz Mutalibov]] asumió la [[Presidente d'Azerbaixán|presidencia d'Azerbaixán]]. L'acabante crear [[República d'Armenia]] negó oficialmente cualesquier participación pa sofitar la secesión d'[[Altu Karabaj]] baxo la forma d'apoyu [[loxísticu]], [[comida]], [[combustible]] o otru. Sicasí, el presidente armeniu [[Levon Ter-Petrosián]] almitió darréu l'apoyu loxísticu y el pagu de salarios a los separatistes, pero negó l'unviu de les sos tropes pal combate. [[Armenia]] enfrentábase a un débil bloquéu per parte d'[[Azerbaixán]] más allá de les presiones de la vecina [[Turquía]], que decidió alliniase al llau d'Azerbaixán y establecer llazos estrechos con ésti.

L'únicu enllaz terrestre d'Armenia con Karabaj yera al traviés del estrechu y montascosu [[Laçın (raión)|corredor de Lachin]] que malpenes podía ser algamáu por un helicópteru. L'únicu [[aeropuertu]] de la rexón taba na pequeña ciudá de [[Xocalı]], a siete quilómetros al norte [[Stepanakert]] y con una población envalorada de 6.000 a 10.000 persones. Hai qu'añedir que Xocalı sirvía como base d'artillería dende'l [[23 de febreru]]. A fines de [[febreru]] Xocalı taba bastante aisllada, y les fuercies armenies desamarraron una ofensiva'l [[26 de febreru]] sofitaes por [[carros de combate]] de la unidá 366 pa prindar la llocalidá. Acordies col llau azerí o otres fontes como [[Human Rights Watch]] y tomando por base'l memorial de Moscú y la biografía del líder armeniu [[Monte Melkonian]] (documentada y publicada pol so hermanu), dempués de la captura de Xocalı procedióse al asesinatu de dellos centenares de civiles que fuxíen de la ciudá. Les fuercies armenies declararen primeramente que diben atacar la ciudá, pero que dexaríen un corredor terrestre pa que los civiles pudieren fuxir de la ciudá. Sicasí, cuando empezó l'ataque, les tropes armenies, que superaben en númberu a los azeríes, amenorgaron fácilmente a el defensores qu'intentaben retirase xuntu colos civiles escontra'l norte, a la ciudá d'[[Agdam]], controlada por Azerbaixán non ensin primero destruyir a costafecha la pista del [[aeropuertu]], dexándola temporalmente inútil pa los armenios. Al ver esto, les fuercies atacantes escorrieron a quien escapaben y abrieron fueu escontra ellos, matando a munchos civiles. Al ser acusaos por grupos internacionales de masacrar civiles arremente, los oficiales armenios negaron cometer matanza tala y declararon que l'oxetivu yera namái callar el fueu d'[[artillería]] proveniente de Xocalı.

Nunca se fixo un recuentu exautu del númberu de muertos, anque les estimaciones más conservadores apunten a 485, ente que'l recuentu oficial de les autoridaes azeríes pa los cayíos mientres los acontecimientos del [[25 de febreru]] al [[26 de febreru|26]] apunta a 613 civiles, de los cualos 106 sedríen muyeres y 83 neños. El [[3 de marzu]] de [[1992]], ''[[The Boston Globe]]'' reportó que más de mil persones fueron asesinaes nos más de cuatro años de conflictu, citando al alcalde de Xocalı, [[Elmar Mamedov]], y que tamién había entá 200 desapaecíos, 300 rehenes y 200 mancaos nos combates. Un informe publicáu en [[1992]] pola [[organización]] de [[derechos humanos]] ''[[Helsinki Watch]]'' esponía na so investigación qu'atopó que la [[OMON]] azerí y &quot;miembros de la milicia, entá n'uniforme y dalgunos inda con armes, taben tamién xuntos a los civiles masacraos&quot; y que puede ser la razón de los disparos de les tropes armenies escontra ellos.

=== Ocupación de Shusha ===
[[Archivu:Ridge Shushi battle.JPG|200px|thumb|left|El camín que conduz a Shusha foi l'escenariu d'una famosa batalla ente los vehículos blindaos d'Armenia y Azerbaixán.]]
[[Archivu:Shaposhnikov170.png|thumb|200px|[[Mariscal]] [[Yevgeny Shaposhnikov]].]]
[[Archivu:Shamil_Basaev2.jpg|thumb|200px|[[Shamil Basáyev]], líder del continxente [[chechenu]].]]
Depués de la [[Masacre de Xocalı]], el presidente azerí [[Ayaz Mutallibov]] foi forzáu a arrenunciar el [[6 de marzu]] de [[1992]] por cuenta de la presión de la opinión pública por fracasar na proteición y evacuación de la población de Xocalı. Nos meses siguientes a la captura de Xocalı, los comandantes azeríes, qu'aguantaben nel últimu bastión de la rexón, la ciudá de [[Shusha (ciudá)|Shusha]] (onde munchos azeríes fuxeren cuando llanzaron una de les sos primeres ofensives a [[Stepanakert]] el [[13 de febreru]] de [[1988]]), empezaron un bombardéu d'artillería a gran escala con [[llanzacohetes]] [[GRAD]] escontra Stepanakert. N'[[abril]], estos ataques obligaren a munches de les 50.000 persones que vivíen en [[Stepanakert]] a refuxase en [[búnker]]es soterraños y suétanos. Cuando se producieron incursiones terrestres azeríes nes zones estremeres de la [[ciudá]], los [[Grau militar|xefes militares]] d'[[Altu Karabaj]] entamaron una ofensiva pa tomar la ciudá de [[Shusha]], orixe del bombardéu de [[Stepanakert]]. El [[8 de mayu]], una fuercia armenia compuesta por delles centenes de soldaos acompañaos de [[tanques]] y [[helicópteros]] atacó la [[Fortificación|fortaleza]] de [[Shusha]]. Sangrientos combates llibrar nes cais de la ciudá y cientos d'homes morrieron en dambos bandos. Estrapáu pola fuercia de combate más numberosa de los armenios, el comandante azerí en Shusha ordenó la retirada, terminando los combates a otru día del entamu de la ofensiva.

La conquista de Shusha tuvo gran impautu na vecina [[Turquía]], que les sos rellaciones con Armenia ameyoraren dempués de declarar la [[independencia]] de la [[Xunión Soviética]], pero se vio un nuevu retrocesu a midida qu'Armenia diba conquistando territorios na rexón d'[[Altu Karabaj]]. La gran rensía con [[Turquía]] databa de primero de la dómina [[soviética]], y esta enemistá provenía en parte del [[xenocidiu armeniu]]. Munchos armenios refiérense a los azeríes como &quot;turcos&quot; por consideralos d'etnies próximes. El [[Primer ministru de Turquía|primer ministru turcu]] [[Süleyman Demirel]] afirmó ser intensamente primíu pol so pueblu por que Turquía interviniera y ayudara a [[Azerbaixán]]. Sicasí, Demirel oponse a tala intervención, refiriendo que la entrada de [[Turquía]] na guerra diría a espolear un conflictu inda mayor ente [[musulmanes]] y [[cristianos]], una y bones [[Turquía]] tien una población de mayoría musulmana. Turquía nunca unvió tropes a [[Azerbaixán, pero mandó conseyeros y una cantidá importante d'ayuda militar.

En [[mayu]] de [[1992]], el comandante militar de les Fuercies de la [[Comunidá d'Estaos Independientes|CEI]], [[Mariscal]] [[Yevgeny Shaposhnikov]], emitió un avisu a los países occidentales, especialmente a los [[Estaos Xuníos]], pa que nun interfirieren nel conflictu del [[Cáucasu]], afirmando qu'eso diría asitialos a piques d'una [[Tercer Guerra]] Mundial y eso nun podía permitise.

Un continxente [[chechenu]] al mandu de [[Shamil Basáyev]] foi una de les unidaes que tomaron parte nel conflictu. Acordies col [[coronel]] [[Azer Rustamov]] d'[[Azerbaixán]], en [[1992]], &quot;cientos de voluntarios chechenos diéronnos una ayuda difícil d'evaluar nes batalles lideraes por [[Basáyev]] y [[Salman Raduev]]&quot;. Dizse que Basáyev foi unu de los últimos guerreros n'abandonar [[Shusha]]. Basáyev confirmó darréu que mientres la so carrera él y la so tropa namái fueren ganaos una vegada y que la derrota asocedió en Karabaj n'enfrentamientos col Batallón Dashnak&quot;, afirmando tamién que sacó a los sos ''[[mujahidin]]'' del conflictu cuando la guerra paecía ser más por [[nacionalismu]] que por [[relixón]].

=== Sellando Lachin ===
[[Archivu:Əbülfəz_Elçibəy.jpg|thumb|200px|Abulfaz Elchibey.]]
La captura de Lachin dexó a Armenia unviar trenes de suministru p'ayudar a los separatistes de Karabaj, coles mesmes qu'abría un camín pa sacupar a los refuxaos armenios. El parllamentu azerí culpó al presidente azerí [[Yaqub Mammadov]] pola perda de Shusha, destituyéndolo del poder y esculpando a Mutalibov de cualquier responsabilidá dempués de la perda de Xocalı, restituyéndo-y los poderes de Presidente'l 15 de mayu de 1992. Munchos azeríes calificaron esta aición como un [[golpe d'Estáu]], al que se xunió la cancelación de les eleiciones parllamentaries fites pa xunu d'esi añu. El Parllamentu d'Azerbaixán taba compuestu por antiguos líderes del país mientres el réxime comunista, y les perdes de Xocalı y Shusha namái aumentaron la voluntá de dar en la votación.

Contribuyendo a esti tracamundiu, les fuercies armenies llanzaron una ofensiva'l 18 de mayu p'apoderase de la ciudá de [[Laçın]], asitiada nel estrechu corredor que dixebra Armenia d'Altu Karabaj. La ciudá taba mal protexía y a otru día los armenios tomaron el control de la llocalidá esaniciando a los azeríes restantes, p'abrir la carretera que xunía la rexón con Armenia.

La perda de Lachin foi'l golpe final pal réxime de Mutallibov. A pesar de tar prohibíes, produciéronse manifestaciones y activistes del Frente Popular intentaron dar un golpe armáu. Los enfrentamientos ente les fuercies gubernamentales y los activistes esguilaron hasta la ocupación del Parllamentu, l'aeropuertu de Bakú y l'oficina presidencial pola oposición. El 16 de xunu de 1992, [[Abulfaz Elchibey]] foi escoyíu presidente d'Azerbaixán, coles mesmes que líderes políticos del [[Frente Popular d'Azerbaixán]] ganaron escaños nel parllamentu. Los críticos caracterizaron a Mutalibov como un dirixente débil y poco implicáu na guerra de Karabaj. Elchibey taba dafechu en contra d'aceptar ayuda de los rusos, favoreciendo llazos más estrechos con Turquía.

Los combates tamién chiscaron les cercaníes de [[Najicheván]], que foi bombardeada poles tropes armenies en mayu de [[1992]].

== Esguilada del conflictu ==
=== Operación Goranboy ===
El 12 de xunu de 1992, l'exércitu d'Azerbaixán, xuntu cola brigada de Huseynove, axuntó una gran cantidá de [[tanques]], [[vehículos blindaos]] y [[helicópteros]] llanzando la Operación Goranboy, una gran ofensiva trés díes sobro la rexón, relativamente desarimada, de Shahumyan, al norte de Nagorno-Karabaj llogrando recuperar delles decenes de llocalidaes enantes sol control de les fuercies armenies. Otra razón de les rápides conquistes azeríes foi'l fechu de que munchos de los integrantes de los batallones yeren voluntarios armenios qu'aprovecharen la captura armenia de Lachin p'abandonar les llinies y retornar al so país. La ofensiva provocó que'l gobiernu d'Armenia amenaciara abiertamente a Azerbaixán con intervenir y ayudar a los separatistes que lluchaben en Karabaj.

La ofensiva fizo que les tropes armenies retirar al sur en direición a Stepanakert onde los comandantes de Karabaj entamaben destruyir una [[central hidroeléctrica]] na rexón de Martakert en casu de que la ofensiva nun fuera detenida. Envalorar en 30.000 los refuxaos que fueron forzaos a fuxir a la capital mientres los atacantes recuperaben aprosimao la metá d'Altu Karabaj. Sicasí, la meyora de los azeríes enllancóse cuando fueron atacaos por helicópteros de combate rusos provenientes de 104° División de Fuercies Aerotresportaes ([[VDV]], Vozdushno-Desantnye Vojska) con sede fuera de Ganja y que, irónicamente, detuvieron a unidaes terrestres de la mesma división. Acordies con una fonte oficial del gobiernu d'Armenia, consiguieron persuadir a les unidaes militares ruses pa llevar a cabo bombardeo y, finalmente, detener la meyora nunos díes. Con esto, los armenios restablecer de les baxes y entamaron una contraofensiva pa recuperar les fronteres anteriores.

=== Tentatives de mediaciones de paz ===
[[Archivu:OSCE_logo.svg|thumb|200px|Logo de la OSCE.]]
Nel [[branu]] de [[1992]], la [[CSCE]] (darréu denomada [[Organización pa la Seguridá y la Cooperación n'Europa]], OSCE) creó'l [[Grupu de Minsk d'OSCE|Grupu de Minsk]] en [[Ḥélsinki]] qu'incorporaba elementos d'once naciones, siendo co-presidíu por [[Francia]], [[Rusia]] y los [[Estaos Xuníos]] y teniendo como propósitu mediar l'establecimientu d'un alcuerdu de paz ente les partes del conflictu. Sicasí, na so xunta añal de 1992, la organización nun consiguió encetar y resolver los munchos nuevos problemes apaecíos dende'l colapsu de la Xunión Soviética, menos entá'l conflictu de Karabaj. La [[guerra de Yugoslavia]], la [[guerra de Transnistria]] en Moldavia y la creciente ambición de la independencia de Rusia polos separatistes chechenos, y les nueves disputes de Xeorxa con Rusia por [[Abḥasia]] y [[Osetia]] constituyíen prioridaes na axenda pa resolver disputes étniques.

La CSCE propunxo'l recursu a tropes de caltenimientu de la paz de la [[OTAN]] y la [[CEI]] para monitorizar los alcuerdos de [[cese al fueu]] y protexer los cargamentos d'ayuda humanitaria unviaos a los refuxaos. Diversos alcuerdos de paz fueron puestos en práutica dempués de la ofensiva de xunu, pero l'allugamientu d'una fuercia de paz europea, sofitada per Armenia, nunca llegó a asoceder. La idea d'unviar cien observadores internacionales a Karabaj aportó a alzada, pero les conversaciones ente los líderes armenios y azeríes rompiéronse dafechu en xunetu. Rusia taba especialmente en contra de la presencia d'una fuercia multinacional n'El Cáucasu, considerándola como una intrusión na so puerta trasera.

=== Ofensives de Mardakert y Martuni ===
[[Archivu:Robert_Kocharyan.jpg|thumb|200px|Robert Kocharyan.]]
A fines de xunu, una nueva y menor ofensiva azerí foi entamada, teniendo esta vegada como oxetivu Martudi, na metá sudeste de Karabaj. La fuercia d'ataque taba compuesta por delles decenes de tanques y vehículos de combate complementaos por diversu compañíes d'[[infantería]] integraes nos frentes de Majgalashen y Jardar, próximes de Martuni y Krasnyi Bazar. Sicasí, el comandante del reximientu de Martuni, [[Monte Melkonian]], tratáu por &quot;Avo&quot; polos sos homes, anque desprovistu d'equipamientu pesáu, consiguió esbaratar les repitíes turniaes de les fuercies azeríes.

A fines d'agostu de [[1992]] el gobiernu d'Altu Karabaj atopábase desorganizado, habiendo los sos miembros arrenunciáu'l [[17 d'agostu]]. El poder foi depués asumíu por un conceyu denomináu Comité de Defensa del Estáu, presidíu por [[Robert Kocharyan]], quien diría gobernar temporalmente l'enclave hasta que terminara'l conflictu. Coles mesmes, Azerbaixán llanzó ataques aéreos, bombardeando oxetivos civiles con frecuencia. Kocharyan condergó aquello qu'él creía yeren tentatives intencionales de los azeríes pa matar civiles, y tamién l'alegada pasividá de Rusia y la so actitú despreocupada sobro la venta y tresferencia de material de guerra a Azerbaixán.

=== Descansu d'iviernu ===
Al averase l'iviernu de 1992, dambos bandos abstener de llanzar ofensives en gran escala, pa caltener recursos como gas y lletricidá pa usu domésticu. Magar l'apertura d'un pasaxe de salida a los residentes de Karabaj, qu'Armenia y l'enclave sufrieren colos bloqueos económicos impuestos per Azerbaixán, que, a pesar de nun tener zarráu dafechu'l pasaxe, acabó per faer que l'ayuda unviada al traviés de Turquía llegara esporádicamente.

Esperimentando escasez d'enerxía y alimentos, dempués del zarru de la [[Central nuclear Metsamor]], les perspectives económiques d'Armenia yeren avesees: en Xeorxa, nuevos enfrentamientos colos separatistes d'Abḥasia y Osetia empezaron, habiendo éstos pasáu a atacar los convóis de mercadería y destruyir repitíes vegaes l'únicu oleoductu que xunía Rusia a Armenia. Similar al iviernu de [[1991]]-[[1992]], tamién el de [[1992]]-[[1993]] foi especialmente fríu, habiendo bastantes families n'Armenia y Karabaj ensin suministru de calor y agua caliente.

Otros bienes, como ceberes yeren más difíciles d'atopar. La diáspora armenia recaldó dineru y donó suministros a Armenia. N'avientu, dos cargamentos de 33.000 tonelaes de ceberes y 150 tonelaes de lleches pa ñácaros llegaron de los Estaos Xuníos al traviés del [[mar Negru]] al puertu de [[Batumi]], en Xeorxa. En febreru de [[1993]], la [[Comunidá Europea]] dio 4,5 millones d'euros a Armenia, ente que'l vecín Irán tamién aidó a Azerbaixán económicamente aproviendo enerxía y lletricidá. La postura d'Elchibey contra Irán y les sos declaraciones sobro la unificación cola minoría azerí n'Irán rompieron les rellaciones ente dambos países.

Los azeríes [[movíos internos|movíos internamente]] y los [[refuxáu|refuxaos]] internacionales fueron forzaos en campos provisorios creaos polos gobiernos d'Azerbaixán ya Irán. La [[Cruz Roja Internacional]] tamién distribuyó [[Frazada|cobertores]] a los azeríes y notó que n'avientu, los refuxaos yá teníen comida abondu pa la so alimentación. Azerbaixán tamién lluchó pola rehabilitación de la so industria petrolero, la principal esportación del país. Les sos refinería nun taben en funcionamientu a la capacidá máxima y les cuotes de producción taben bien per debaxo de les estimaciones. En 1965, los campos petroleros de [[Bakú]] producíen 21,5 millones de tonelaes de petroleu añalmente, ente qu'en 1988 el númberu amenorgárase a casi 3,3 millones. L'equipamientu anticuáu de les refineríes soviétiques y la renuencia de les compañíes occidentales n'invertir nuna zona de guerra onde los oleoductos yeren destruyíos rutinariamente torgaben a Azerbaixán esplorar al máximu la so riqueza.

== Branu de 1993 ==
=== Conflictos internos ===
A pesar del duru iviernu que dambos países vivieron, l'añu nuevu foi acoyíu por dambos bandos con entusiasmu. El presidente Elchibey espresó'l so optimismu teniendo en vista una solución por mutuu alcuerdu col so homólogu Ter-Petrossian, pero en [[xineru]] de [[1993]] acolumbrar d'esta esperanza esmucir por completu magar los llamamientos de cese al fueu fechos por [[Boris Yeltsin]] y [[George W. Bush]], asina que les hostilidaes na rexón se reencendieron una vegada más. Les fuercies armenies empezaron nueves ofensives que consiguieron recuperar asentamientos nel norte de Karabaj ocupaes polos azeríes dende la seronda anterior.

La frustración por estes derrotes militares salió cara al frente internu n'Azerbaixán. Los militares azeríes cayeron más na desesperación y el ministru de Defensa Gaziev y la brigada de Huseynov pidieron ayuda rusa, una midida que diba en contra de les polítiques d'Elchibey clasificaes como insubordinación. Los enfrentamientos y discutinios políticos ente'l ministru del Interior, Isgandar Hamidov, y Gaziev sobre a qué zona teníen de ser unviaes les fuercies militares llevaron al arrenunciu d'esti postreru'l 20 de febreru. Tamién n'Armenia socedió una reorganización política, cuando Ter-Petrossian dimitió y el primer ministru, Khosrov Arutyunyan, y el so gabinete fallaron na implementación d'un plan económicu vidable pal país, que xeneró protestes de los armenios contra'l lideralgu de Ter-Petrossian que fueron reprimíes y callaes.

=== Batalla de Kelbajar ===
[[Archivu:Kelbajar Rayon.PNG|thumb|200px|Raión de Kelbajar.]]
[[File:Heydar_Aliyev_1997.jpg|thumb|200px|[[Heydar Aliyev]].]]
Na zona oeste del norte de Karabaj, fuera de les llendes de la rexón, taba'l ''[[raión]]'' de [[Kəlbəcər (raión)|Kelbajar]], que yera axacente a Armenia. Con una población d'aprosimao 45 mil persones, compuesta por azeríes y [[curdos]] viviendo en delles decenes d'aldegues. En marzu de [[1993]], hubo noticies qu'árees so dominiu armeniu abargana al Reservatorio de Sarsang y [[Mardakert]] taben siendo atacaes por azeríes. Dempués de la esitosa defensa de Martuni, les tropes de Melkonian fueron encargaes de tomar la rexón de Kelbajar, d'onde les incursiones y l'artillería yeren unviaes según les informaciones disponibles.

La escasa oposición militar de los azeríes dexó a los combatientes de Melkonian ganar rápido un puntu de sofitu na rexón y tamién prindó dellos vehículos blindaos abandonaos y tanques. A les 2:45 pm del 2 d'abril, les fuercies armenies en dos direiciones avanzaron escontra Kelbajar nun ataque que rápido cutió contra la fuercia blindao azerí y les tropes atrincheraes cerca de la interseición Ganje-Kelbajar. Les fuercies azeríes fueron incapaces de detener les meyores realizaes por fuercies blindaes armenies y casi toos morrieron defendiendo la zona. El segundu ataque escontra Kelbajar tamién rápido superó a el defensores. El 3 d'abril, les fuercies armenies prindaren Kelbajar. El presidente Elchibey impunxo l'estáu d'emerxencia por un periodu de dos meses ya introdució la conscripción universal.

La ofensiva provocó refugu internacional contra'l gobiernu d'Armenia, pos per primer vegada les fuercies armenies cruciaren les llendes del enclave al interior del territoriu d'Azerbaixán. El [[30 d'abril]], el [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]] (CSNU) aprobó'l Resolvimientu 822, propuesta per Turquía y Paquistán, afirmando qu'Altu Karabaj formaba parte de territoriu azerí, debiendo les fuercies armenies retirase de Kelbajar. La [[Human Rights Watch]] concluyó que mientres la ofensiva armenia a Kelbajar cometióse numberoses violaciones de les lleis de guerra, incluyendo desplazamientos forzosos, quemes indiscriminaes y toma de rehenes.

Les repercusiones polítiques fixéronse sentir tamién n'Azerbaixán cuando Huseynov embarcar na so &quot;marcha a Bakú&quot; dende Ganje. Atayáu polo qu'él sentía como incompetencia d'Elchibey pa tratar col conflictu, y degradáu del so rangu de coronel, la so brigada avanzó escontra Bakú pa derrocar al presidente a principios de xunu. Elchibey dimitió del so cargu'l [[18 de xunu]] y el poder foi asumíu pol entós parllamentariu [[Heydar Aliyev]]. El [[1 de xunetu]], Huseynov foi nomáu primer ministru d'Azerbaixán. Como presidente interín, Aliyev eslleió 33 batallones de voluntarios del Frente Popular, qu'él consideraba políticamente poco fiables. Aliyev convertir en presidente d'Azerbaixán el [[10 d'ochobre]] de [[1993]].

=== Agdam, Füzuli, Cəbrayıl y Zangilan ===
[[Archivu:Agdam-nagorno-karabakh-3.jpg|300px|thumb|Ruines d'Agdam (2009)]]
[[File:(Tansu_Çiller)_Rueda_de_prensa_de_Felipe_González_y_la_primera_ministra_de_Turquía._Pool_Moncloa._16_de_noviembre_de_1995_(cropped)_(cropped).jpeg|thumb|200px|La primer ministra turca [[Tansu Çiller]].]]
[[Archivu:Serzh_Sargsyan_2009.jpg|thumb|200px|[[Serzh Sargsyan]].]]
Mientres el pueblu d'Azerbaixán diba afaciéndose al nuevu paisaxe político, munchos armenios enfrentar a la muerte de Melkonian que morrió antes del 12 de xunu nuna escaramuza cerca de la ciudá de Merzuli y la so muerte foi llorada públicamente a nivel nacional en Yerevan. Les fuercies armenies esplotaron la crisis política en Bakú, que dexara'l frente Karabaj casi indefensu. Los siguientes cuatro meses d'inestabilidá política n'Azerbaixán llevaron a la perda del control sobre cerca de cinco distritos, según el norte de Nagorno-Karabaj. Les fuercies militares d'Azerbaixán nun pudieron presentar muncha resistencia a les meyores d'Armenia y dexó la mayoría de les árees ensin nengún enfrentamientu grave. A finales de xunu, fueron espulsaos de Martakert, perdiendo'l so últimu puntu de sofitu nel enclave. En xunetu, les fuercies armenies preparar p'atacar y prindar la rexón d'[[Agdam]], otru ''raión'' asitiáu fuera de Nagorno-Karabaj, allegando que taben tratando d'impulsar una mayor barrera pa caltener fuera del algame a l'artillería azerí.

El [[4 de xunetu]], un bombardéu de l'artillería foi empecipiada poles fuercies armenies contra la capital de la rexón d'Agdam, destruyendo munches partes de la ciudá. Los soldaos, xuntu colos civiles empezaron a sacupar Agdam. Frente a un colapsu militar, Aliev trató de mediar col gobiernu de facto de Karabaj y los funcionarios del Grupu de Minsk. A mediaos d'agostu, los armenios rexuntaron una fuercia pa tomar les rexones azeríes de [[Füzuli (raión)|Füzuli]] y [[Cəbrayıl (raión)|Cəbrayıl]], al sur d'Altu Karabaj.

A la lluz de les meyores de los armenios n'Azerbaixán, la primer ministru turca [[Tansu Çiller]], alvirtió al gobiernu d'Armenia nun atacar Najicheván y esixó a los armenios retirase de los territorios d'Azerbaixán. Miles de soldaos turcos fueron unviaos a la frontera ente Turquía y Armenia a principios de setiembre. Fuercies de la Federación Rusa n'Armenia compensaron estos movimientos pa evitar la posibilidá de dalguna participación turca nel conflictu.

A principios de setiembre, les fuercies azeríes taben casi nun completu desorde. Munches de les armes pesaes que recibieren y mercaren a los rusos fueren sacaos d'aición o abandonaes mientres les batalles. Dende la ofensiva de xunu de 1992, les fuercies armenies prindaren a decenes de tanques, blindaos y pieces d'artillería llixero d'Azerbaixán. Por casu, d'alcuerdu a una entrevista televisiva a Monte Melkonian en marzu de 1993, les sos fuercies en Martuni solo prindaren o destruyeren un total de 55 [[T-72]], 24 [[BMP-2]], 15 [[APC]] y 25 pieces d'artillería pesao dende la ofensiva de Goranboy de xunu de 1992. &quot;La mayoría de les nueses armes&quot;, afirmó, &quot;[yeren] prindaos d'Azerbaixán&quot;. [[Serzh Sargsyan]], l'entós líder militar de les fuercies armaes de Karabaj afirmó que prindaron un total de 156 tanques a lo llargo de la totalidá de la guerra.

Otros signos de desesperación d'Azerbaixán incluyeron el reclutamiento per parte d'Aliyev d'ente 1.000 y 1.500 combatientes [[muyahidinos]] [[Demografía d'Afganistán|afganistanos]] y árabes d'Afganistán. Anque'l gobiernu d'Azerbaixán negó esta afirmación, correspondencia y fotografíes prindaes poles fuercies armenies indicaben lo contrario. Otres fontes d'ayuda esterior fueron Paquistán y Chechenia, por aciu la guerrilla de [[Shamil Basáyev]]. La compañía petrolera Mega Oil, con sede en EE. XX., tamién contrató a dellos entrenadores militares estauxunidenses como requisitu previu p'adquirir los derechos de perforación de xacimientos petrolíferos n'Azerbaixán.

== Enfrentamientos de 1993-1994 ==
[[Archivu:Location Artsakh en.png|300px|thumb|Les fronteres finales del conflictu dempués del cese al fueu de 1994 fueron roblaes. Les fuercies armenies d'Altu Karabaj controlen na actualidá casi'l 9% del territoriu d'Azerbaixán fuera del ex Oblast Autónomu de Nagorno-Karabakh. Les fuercies d'Azerbaixán, per otra parte, controlen [[Shahumian]] y les zones orientales de [[Martakert]] y [[Martuni]].]]
N'[[ochobre]] de [[1993]], Aliev foi escoyíu formalmente como presidente y prometió traer orde social pal país, amás de recuperar les rexones perdíes. Al mesmu mes, [[Azerbaixán]] xúnese a la [[CEI]]. La temporada d'[[iviernu]] carauterízase por condiciones asemeyaes a les del añu anterior, con dambos llaos procurando [[alimentos]] y recoyendo [[lleña]] con meses d'antelación. Los resoluciones 874 y 884 del [[Conseyu de Seguridá]] sobro'l conflictu de Nagorno-Karabaj fueron aprobaes n'[[ochobre]] y [[payares]] y, a pesar de volver aportunar nos mesmos puntos que los dos anteriores, reconocieron a Nagorno-Karabaj como parte nel conflictu.

A entamos de [[xineru]], les fuercies azeríes y les guerrilles afganistanes recapturaron parte del distritu de [[Füzuli (raión)|Füzuli]], incluyendo la interseición ferroviaria de Horadiz na frontera con Irán, pero nun consiguieron reconquistar la llocalidá de Füzuli. El 10 de xineru de 1994, les fuercies azeríes atacaron la rexón de Mardakert nuna tentativa de reconqistar la zona norte del enclave. Esta ofensiva consiguió avanzar y recuperar diverses partes de Karabaj al norte y al sur, pero foi detenida rápido. La República d'Armenia empezó a unviar reclutes del Exércitu regular y del Ministeriu del Interior pa detener la meyora azerí nel Karabaj. Pa reforzar les files del so exércitu, el gobiernu armeniu emitió un decretu convocando homes d'hasta 45 años per trés meses, y recurrieron a la presión de peaes para enlistar reclutes. Dellos soldaos en serviciu activu del Exércitu armeniu fueron prindaos poles fuercies azeríes.

Les ofensives azeríes volviéronse cada vez más desesperaes: mozos de 16 años práuticamente ensin entrenamientu fueron reclutados y tomaron parte n'ineficaces &quot;ondes humanes&quot;, una táctica aplicada per Irán mientres la [[Guerra Irán-Iraq]]. Dos ofensives d'esti tipu asocedieron nel iviernu causando la muerte de 5 mil azeríes, amás de cientos d'armenios. La principal ofensiva azerí intentaba recapturar el distritu de Kelbajar, p'amenaciar el corredor de Lachin, consiguiendo de primeres vencer la poca resistencia inicial y prindar el pasu d'Omar, pero cuando les fuercies armenies reaccionaron, los azeríes fueron derrotaos, naquellos que fueron los combates más sangrientos de tola guerra. Delles brigaes azeríes fueron abandonaes cuando los armenios reconquistaron el pasu d'Omar, siendo dempués abarganaes y abatíes.

La base política d'Azerbaixán alterióse munches vegaes, con dellos soldaos armenios que rellataben que los azeríes taben desmoralizados, nun teniendo clares les razones de la guerra y nun tando empeñaos en detenela. Un profesor rusu tamién sofita esti puntu de vista, afirmando que &quot;Karabaj nun interesa tantu a los azeríes qu'a los armenios. Probablemente, ye por eso que los mozos voluntarios d'Armenia tienen muncha más voluntá de lluchar y morrer por Karabaj que los d'Azerbaixán.&quot; Esta realidá foi descrita por un periodista que notó que &quot;En Stepanakert, ye imposible atopar un home capaz - seya voluntariu armeniu o residente local - ensin uniforme. [Ente que] n'Azerbaixán, homes con edá pa ser reclutados frecuenten cafés.&quot; [[Andréi Sájarov]] tamién concordaba con esta visión indicando la famosa declaración: &quot;P'Azerbaixán l'asuntu de Karabaj ye una cuestión d'ambición, pa los armenios de Karabaj, ye una cuestión de vida o muerte.&quot;

=== Cese al fueu de 1994 ===
[[Archivu:Gravestones of Azeri soldiers died in Karabakh war.jpg|250px|thumb|Les tumbes de soldaos azeríes en Bakú]]
Dempués de seis años d'intensos combates, dambos bandos taben llistos pa un altu'l fueu, y les víes diplomátiques intensificaron les sos aiciones nel mes de mayu. Azerbaixán tenía escosáu práuticamente tol so poderíu y confiaba qu'un altu'l fueu fuera propuestu, fuera pola [[CSCE]] o por Rusia, una vegada que los comandantes armenios afirmaren tener el camín abiertu hasta Bakú. Les batalles finales del conflictu asocedieron cerca de Shahumyan, y consistieron nuna serie de curties lluches en Gulustan.

El 16 de mayu, los líderes d'Armenia, Azerbaixán, Altu Karabaj y Rusia atopar en Moscú pa roblar una tregua, que diría efeutivamente a resultar nuna interrupción de les hostilidaes. N'Azerbaixán, munchos saludaron el fin de los combates, mientres otros queríen que'l contingente de tropes de caltenimientu de la paz a permanecer temporalmente na área nun tenía de ser d'orixe rusu. Enfrentamientos esporádicos siguieron en delles partes de la rexón, pero dambos bandos afirmáronse comprometíos en respetar l'altu'l fueu.

== Violencia y mediación dempués de cese al fueu ==
[[Archivu:Btc_pipeline_route.png|thumb|200px|[[Oleoductu Bakú-Tblisi-Ceyhan]].]]
Anguaño, el conflictu d'Altu Karabaj ye unu de los conflictos aniciaos dempués del [[colapsu de la Xunión Soviética]] y anguaño atayáu, xuntu coles rexones separatistes [[Abḥasia]] y [[Osetia del Sur]] en Xeorxa, y los problemes ente Moldavia y [[Transnistria]]. L'Altu Karabaj permanez so xurisdicción del gobiernu de la ensin reconocer, pero independiente [[de facto]], [[República d'Artsaj]], y caltién el so propiu exércitu: L'Exércitu de Defensa d'Altu Karabaj.

Contrariamente a los rellatos de comunicación social, que permanentemente mentaben les relixones de dambos pueblos, los aspeutos relixosos nunca tuvieron significáu, nin como ''[[casus belli]]'' adicional, y permaneció primariamente como una disputa de territoriu y derechos humanos de los armenios nel Karabaj. Dende 1995, los miembros del Grupu de Minsk mediaron los discutinios ente los gobiernos d'Armenia y Azerbaixán por que se llegue a una nueva solución. Numberoses propuestes fueron feches, teniendo como base la esistencia de cesiones de dambos llaos. Una de les propuestes axustaba que les fuercies armenies retirar de les siete rexones qu'arrodien el Karabaj, y Azerbaixán comparta dalgunos de los sos beneficios económicos, incluyendo los beneficios d'un oleoductu que xuniría Bakú con Turquía al traviés d'Armenia. Otres propuestes tamién se referíen a la concesión de mayor autonomía per Azerbaixán al enclave, yá bien próxima de la independencia. Armenia foi blancu de presión, al ser escluyida de los grandes proyeutos económicos en cursu na rexón, incluyendo l'[[Oleoductu Bakú-Tblisi-Ceyhan]] y el ferrocarril Kars-Tblisi-Bakú.

La mayoría de les propuestes d'autonomía fueron refugaes polos mesmos armenios, que consideren qu'esti puntu nun ye negociable. De la mesma forma, los azeríes negáronse a dexar pasar l'asuntu y regularmente amenacien con volver a entamar les hostilidaes. El 30 de marzu de 1998, [[Robert Kocharyan]] foi electu presidente y siguió refugando los pidíos p'alcordar un fin pal conflictu. En 2001, Kocharyan y Aliyev atopar en [[Key West]], Florida, p'aldericar los problemes en cuestión y, magar que dellos diplomáticos occidentales espresaren optimismu, la oposición creciente en dambos países contra la cesión de territoriu al oponente esleió les esperances d'una solución pacífica.

En total el conflictu xeneró casi un millón de refuxaos, con 400.000 habitantes armenios d'Azerbaixán mover a Armenia o Rusia, y otros 30.000 llegaron del Karabaj. Munchos de los que dexaron Karabaj tornaron dempués del fin de la guerra. Envalorar en 800.000 los azeríes movíos por cuenta de los combates, incluyíos los naturales d'Armenia y del enclave. Dellos otros grupos étnicos que vivíen en Karabaj fueron tamién forzaos a habitar en campos de refuxaos construyíos polos gobiernos azerí ya iranín. A pesar que s'afirma frecuentemente que los armenios controlen el 20 o hasta'l 40% del territoriu azerí, los númberos envaloraos, contabilizando l'enclave de [[Najicheván]], varien ente 13,62 y 14% (amenorgándose a 9% si Altu Karabaj fuera escluyíu).

Les consecuencies de la guerra dizse que xugaron un papel nel asesinatu de febreru de 2004 del teniente armeniu Gurgen Markaryan que foi asesináu a machetazos con un hachu pol so homólogu azerbaiyano, [[Ramil Safarov]] nun seminariu d'entrenamientu de la OTAN en [[Budapest]], Hungría. La enemistá d'Azerbaixán contra tolo armenio llevó a la destrucción de miles de llábanes medievales armenies, conocíos como ''[[jachkar]]s'', en campusantos en [[Julfa]], Najicheván. Esta destrucción detúvose temporalmente cuando se reveló per primer vegada en 1998, pero depués siguió hasta la so finalización en 2005. Azerbaixán comparó'l control d'Armenia de la rexón a la ocupación nazi de la Xunión Soviética mientres la Segunda Guerra Mundial.

== Situación actual ==
Al entamu de 2008, les tensiones ente Armenia, la República d'Artsaj y Azerbaixán deterioráronse inda más. Nel frente diplomáticu, el presidente azerí [[Ilham Aliyev]] repitió una vegada más declaraciones belicoses, como qu'Azerbaixán volvería usar la fuercia, si fuera necesariu, pa volver controlar el territoriu; coincidentemente los tiroteos a lo llargo de la frontera aumentaron. La violación más flagrante de cese de fueu asocedió al otru día de les declaraciones d'Aliyev, con dieciséis soldaos muertos y dambos bandos acusar d'empecipiar los combates. Amás, l'usu d'artillería nes confrontaciones más recién marca un aumentu de la violencia, qu'hasta entós arreyaben apenes tiros de [[francotirador]]es o rabaseres d'[[ametralladora|ametralladores]].

En 2008, la revista n'inglés Moscow Defense Brief cuntó que debíu al aumentu de los gastos d'Azerbaixán, que se reflexó nun fuerte rearmamientu de les fuercies armaes azeríes, l'equilibriu militar paez tar camudando en favor d'Azerbaixán. &quot;... L'enclín xeneral ye claramente a favor d'Azerbaixán, y paez qu'Armenia nun va ser capaz de sostener una carrera armamentista cola economía petrolera d'Azerbaixán. Esto puede conducir a la desestabilización del conflictu latente ente esos dos estaos&quot;, escribió'l periódicu.

N'abril de 2016 Armenia y Azerbaixán volvieron tener una conflagración armada que'l so resultancia foi un cese al fueu declaráu poco tiempu dempués d'empecipiaos los combates.&lt;ref&gt;{{Cita web |nome1=Sputnik |títulu=FOTO Alto Karabaj: La guerra de cuatro días Llea más en http://mundo.sputniknews.com/foto/20160406/1058418528/nagorno-karabaj-guerra.htmlixzz45GkfCJer |url=http://mundo.sputniknews.com/foto/20160406/1058418528/nagorno-karabaj-guerra.html|fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Los enfrentamientos armaos n'alto Karabaj (2016) ===
Los graves enfrentamientos (tamién denominaos ''La Guerra de 4 díes'') rexistraos na llinia de contautu ente les fuercies armaes d'Azerbaixán y Armenia nel territoriu de la república ensin reconocer d'Artsaj empezaron na nueche del 2 d'abril de 2016 y duraron cuatro díes.

==== El desenvolvimientu del conflictu ====
Na nueche del 31 de marzu al 1 d'abril [[Altu Karabaj]] y [[Azerbaixán]] acusaron mutuamente en bombardéu de los sos territorios. El 1 d'abril, a les 9:00 en posiciones de combate en Provincia de ''Tavush'' d'Armenia foi atopáu un soldáu con una ferida de muerte na cabeza. N'este mesmu día, a les 12:20 na direición escontra'l norte de la posición militar d'Armenia per parte d'Azerbaixán foi asesináu un soldáu armeniu. Los primeros enfrentamientos empecipiar na nueche del 2 d'abril de 2016. Antes del amanecer les tropes d'Azerbaixán empezaron ataque.
Según la prensa del Ministeriu de Defensa de la República d'Artsaj, les fuercies armaes d'Azerbaixán na nueche del 2 d'abril atacaron les árees de la zona del conflictu de Karabaj, por aciu l'aplicación de l'artillería pesao, vehículos blindaos, y l'aviación. Tamién se llevaron a cabu ataques a asentamientos Humanos. Dempués el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán declaró sobro ocupación de dellos visos estratéxicos de [[Karabaj]], incluyendo l'aldega Seysulan, los altores alredor de l'aldega ''Talysh'', tamién l'altor de ''Leletepe''. Сomo afirmó'l Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán d'altor alredor de l'aldega Talysh puedan crear un peligru pa la rexón Goranboy del país y la ciudá ''[[Naftalan]]'', y l'altor de ''Leletepe'' foi ocupada pa garantizar la seguridá de la ciudá ''[[Goradiz]]''. Más tarde foi confirmada la ocupación de la llomba ''Leletepe'' pol exércitu d'Azerbaixán. El [[2 d'abril]] pela tarde dambes partes informaron el númberu de muertos y mancaos.
El 5 d'abril, el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán informó que'l [[4 d'abril]] foi atacáu la base militar del enemigu en Madagiz. El mesmu día, el Ministeriu de Defensa d'Armenia espublizó la información de qu'Azerbaixán per primer vegada aplicó na rexón de Nagorno-Karabaj el sistema &quot;[[BM-30]]&quot;. Pela so parte, el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán declaró que nunca utilizaben dichu sistema.

==== L'altu'l fueu ====
El [[5 d'abril]] anunciar poles ambes partes la cesación del fueu. L'alcuerdu billateral sobro'l cese de les operaciones de combate foi llográu na xunta de los Comandantes d'Estáu Mayor d'Azerbaixán y Armenia en Moscú.&lt;ref&gt;http://www.rbc.ru/politics/06/04/2016/5704cb8f9a79470eb2af58fb&lt;/ref&gt;
El [[6 d'abril]], el [[Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán]] declaró que dende'l mediudía del 5 d'abril al mediudía del 6 d'abril Armenia bombardeó territoriu d'Azerbaixán, la frontera d'Azerbaixán y Armenia n'Ordubad, Shajbuz y Babek; La parte d'Armenia desmintió les acusaciones de los disparos y declararon que na frontera en Najchiván la situación calteníase estable y tranquila.
Según el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán, el 8 d'abril, cola mediación de representantes de la [[OSCE]] y del [[Comité Internacional de la Cruz Roja]] hasta les 8 de tardar taba previstu la realización del procesu de recoyida de los cadabres de los militares de dambos partes nel campu de batalla. A la fin del día informóse que'l procesu de busca y recoyida de cadabres foi termináu. Según el representante del presidente d'Altu Karabaj, el 10 d'abril Azerbaixán apurrió a Armenia 21 cuerpos de soldaos, y a Azerbaixán foi apurríu alredor de 13 cuerpos. Armenia apurrió a Azerbaixán cuerpos de trés miembros de la tripulación helicópteru baltáu El mio-24.&lt;ref&gt;[http://musavat.com/news/novosti-iz-karabakha/tela-clenov-ekipazha-la mio-24-peredani-azerbaydzhanskoy-storone-semeya_338866.html Armenia apurrió a Azerbaixán cuerpos de miembros de la tripulación helicópteru]&lt;/ref&gt;El 19 d'abril d'Azerbaixán llevar de la llinia de contautu l'últimu cuerpu del so soldáu.&lt;ref&gt;[http://oxu.az/war/128206 Azerbaixán llevar de la llinia de contautu l'últimu cuerpu del so soldáu]&lt;/ref&gt;

== Mala conducta ==
[[Archivu:Nor_Maragha006.JPG|thumb|200px|Monumentu na llocalidá de [[Nor Maraga]], construyíu n'honor de los defensores armenios de [[Maraghar]].]] 
{{VT|Masacre de Maraghar}}
Al salir del colapsu de la [[Xunión Soviética]] como estaos nacientes y por cuenta de los combates casi inmediatos, nun foi sinón hasta mediaos de [[1993]] qu'[[Armenia]] y [[Azerbaixán]] convirtiéronse signatarios de los alcuerdos de derechu internacional, incluyíos los [[Convenios de Xinebra]]. Les denuncies de los trés gobiernos (incluyíos [[Nagorno-Karabaj]]) regularmente acusaron al otru llau de cometer otomíes que yeren dacuando confirmaes por fontes de medios de terceres partes o organizaciones de derechos humanos. La [[masacre de Xocalı]], por casu, foi confirmada tanto pola [[Human Rights Watch]] y Memorial, ente que la conocida como [[Masacre de Maraghar]] foi alegáu por un grupu de la organización con sede en [[Gran Bretaña]] ''[[Christian Solidarity Worlwide]]'' en [[1992]]. Azerbaixán foi condergada por HRW pal usu de bombardeos aéreos en zones civiles densamente poblaes y que dambes partes fueron criticaes por fueu indiscrimináu, toma de rehenes y el desplazamientu forzáu de civiles.

La falta de lleis internacionales d'unu y otru llau p'acatar actividá práuticamente sancionáu na guerra, podría considerase [[crímenes de guerra]]. El saquéu y la mutilación (partes del cuerpu como les oreyes, traíos dende'l frente como alcordances atesoraes de guerra) de soldaos muertos echar voz de con frecuencia ya inclusive se jactó d'ente los soldaos. Otra práutica que tomó forma, pero non por soldaos regulares per parte de civiles mientres la guerra, foi'l trueque de prisioneros ente armenios y azeríes. De cutiu, cuando se perdió'l contautu ente familiares y un soldáu o un milicianu que sirvía nel frente, encargar d'entamar un intercambiu por prindar personalmente a un soldáu de les llinies de batalla y caltenelos nes llendes de los sos propios llares. Del ''[[New York Times]]'', el periodista [[Yoav Karny]] señaló qu'esta práutica yera tan &quot;vieya como la xente qu'ocupa [la] tierra&quot;.

Cuando terminó la guerra, dambos bandos acusaron a los sos rivales de siguir calteniendo cautivos; Azerbaixán afirmó qu'Armenia siguía calteniendo casi 5.000 prisioneros azeríes, ente qu'armenios reclamaben qu'Azerbaixán llevaba 600 prisioneros. El grupu ensin fines d'arriquecimientu, ''[[Helsinki Initiative 92]]'', investigó dos cárceles de [[Shusha]] y [[Stepanakert]] dempués de terminada la guerra, pero concluyó que nun había prisioneros de guerra ellí. Una investigación similar llegó a la mesma conclusión mientres la busca d'armenios supuestamente trabayando nes canteres d'Azerbaixán.

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
*Christoph Zürcher ([[2007]]). ''The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus''. [[Nueva York]]: [[New York University Press]]. ISBN 978-0-8147-9709-9.
*Daniel W. Drezner ([[1999]]). ''The Sanctions Paradox: Economic Statecraft and International Relations''. [[Cambridge]]: [[Cambridge University Press]]. ISBN 978-0-521-64415-0.
*Mary Kaldor &amp; World Institute for Development Economics Research ([[2000]]). ''Global insecurity''. Tomu III. [[Londres]]: Pinter. ISBN 978-1-85567-645-9.
*Zbigniew Brzeziński, Paige Sullivan, Center for Strategic and International Studies ([[1997]]). ''Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis''. [[Washington DC]]: M.E. Sharpe. ISBN 978-1-56324-637-1.

== Enllaces esternos ==
*[http://www.epcomunicacion.com.ar/blog/sumgait/ Resume de los Pogrom de Sumgait] {{es}}
*[http://www.epcomunicacion.com.ar/blog/nagornokarabakh Resume del conflictu de Nagorno Karabakh] {{es}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=XIJyA5zi68A VIDEU : Altu Karabaj: Ecos d'una Guerra Escaecida] {{es}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra del Altu Karabaj]]
[[Categoría:Historia d'Azerbaixán]]
[[Categoría:Historia d'Armenia]]</text>
      <sha1>gfpamx5qqqe2ugfe1wyiirprgaekqmu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703090</id>
      <parentid>3703027</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86159" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar
|nome_batalla = Guerra del Altu Karabaj
|imaxe = Karabakhwar01.jpg
|descripción_imaxe = '''Semeyes del conflictu'''
|conflictu = 
|participantes =
|fecha = [[26 de febreru]] de [[1988]]–[[16 de mayu]] de [[1994]]
|llugar = [[Altu Karabaj]], [[Armenia]] y [[Azerbaixán]]
|resultáu = Victoria militar armenia y cese del fueu tres el tratáu de [[1994]], robláu polos representantes d'[[Armenia]], [[Azerbaixán]] y la [[República d'Artsaj]].
|casus = Disputa territorial ente [[Armenia]] y [[Azerbaixán]].
|territoriu = 
|combatientes1 = [[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] '''[[República d'Artsaj]]'''&lt;br /&gt;Apoyáu por:&lt;br /&gt;{{bandera|Armenia}}&lt;br /&gt;{{bandera|Armenia}} [[Diáspora armenia]]&lt;br/&gt;[[Archivu:Flag of the CIS.svg|20px|border]] [[Mercenarios]] de la [[Comunidá d'Estados Independientes|CEI]]&lt;br/&gt;[[Archivu:Flag_of_South_Ossetia.svg|20px|]] [[Osetia|Voluntarios osetios]]&lt;br/&gt;[[Archivu:Yezidi flag in Armenia.jpg|20px|borde]] [[Yazidismu|Voluntarios yazidinos]]&lt;br/&gt;Ayuda armamentística:&lt;br/&gt;{{bandera|Rusia}}&lt;br/&gt;{{bandera|Grecia}}
|combatientes2 = [[Archivu:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1956–1991).svg|border|20px]] [[RSS d'Azerbaixán]] ([[OMON]])&lt;ref&gt;Les fuercies especiales de la policía soviética fueron les que de mano enfrentaron la revuelta de los armenios y pasaron a llamase ''OPON'' tres algamar Azerbaixán la so independencia, desmovilizáronse nel 1995.&lt;/ref&gt; (hasta'l [[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] '''[[Azerbaixán]]'''&lt;br /&gt;{{Bandera|Turquía}} [[Turquía]]&lt;ref&gt;{{Cita llibru |apellíu=Balayev |nome=Bahruz |títulu=The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context |añu=2013 |editorial=Lexington Books |isbn=9780739178287 |páxina=70|cita=Turkey took the Azerbaijani position, showing special activity. It rendered active military help to Azerbaijan. In the Azerbaijani army there were Turkish officers-instructors and a group of the Azerbaijani men started training in Turkey.}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;Apoyáu por:&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Afghanistan 1992 free.png|20px]] [[Muyahidinos afganistanos]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px]] [[Chechenia|Voluntarios chechenos]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the CIS.svg|20px]] [[Mercenarios]] de la [[Comunidá d'Estaos Independientes|CEI]]&lt;br/&gt;Ayuda armamentística:&lt;br/&gt;{{bandera|Rusia}}&lt;br/&gt;{{bandera|Ucraína}}&lt;br/&gt;{{bandera|Irán}}&lt;br/&gt;{{bandera|Israel}}
|comandante1 = [[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] [[Samvel Babayan]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] [[Hemayag Haroyan]] †&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] [[Monte Melkonian]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] [[Vazgen Sargsyan]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px]] [[Arkady Ter-Tatevosyan]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] [[Anatoly Zinevich]]
|comandante2 = [[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|border]] [[Isgandar Hamidov]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|border]] [[Surət Hüseynov]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|border]] [[Rahim Gaziev]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px|border]] [[Shamil Basáyev]]&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Afghanistan 1992 free.png|20px|border]] [[Gulbuddin Hekmatyar]]
|soldados1 = [[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 1.000 (1988)&lt;ref&gt;Zücher, 2007: 179, tabla 6.1&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 7.275 (1989)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 10.000 (1990)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 12.000 ([[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 20.930 ([[1992]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]][[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 20.000&lt;ref&gt;Chorbajian, Levon; Patrick Donabedian, Claude Mutafian (1994). ''The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh''. Londres: Zed Books. páxs. 13–18. ISBN 1-85649-288-5. Les estadístiques tán recoyíes pol ''International Institute for Strategic Studies'' de Londres nel informe ''The Military Balance, 1993–1994''. La cifra de 20.000 de la República de Nagorno-Karabaj, incluyíos 8.000 voluntarios de la propia Armenia, militares d'Armenia nel informe fízose esclusivamente por miembros del exércitu, les estadístiques d'Azerbaixán que se refier a 38.000 miembros del so exércitu y 1.600 na so fuercia aérea. La referencia a estes estadístiques pueden alcontrase nes páxinas 68-69 y 71-73 del informe.&lt;/ref&gt;-30.930 (1993-94)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 25.000 (1993)&lt;ref&gt;Drezner, 1999: 138, tabla 5.3&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 20.000 (1993-94)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 20.000 (1994)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Armenia.svg|20px|border]] 10.000-15.000 activos y 30.000-35.000 reserves (fines 1994)&lt;ref&gt;Brzeziński &amp; Sullivan, 1997: 462&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 1.000 (1988)&lt;ref&gt;World Bank Publications: Paul Collier, V. L. Elliot, Håvard Hegre, Anke Hoeffler, Marta Reynal-Querol &amp; Nicholas Sambanis (2003). ''Breaking the Conflict Trap: Civil War and Development Policy''. Washington DC: [[Oxford University Press]]. ISBN 978-0-8213-8641-5.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 5.000-7.000 ([[1992]])&lt;ref&gt;Kaldor, 2000&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 21.000 (1994)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|20px|border]] 18.500-20.000 activos y 30.000 reservas (fines 1994)&lt;ref&gt;Ana Catalina Joya Ibarra (2011). ''[http://repository.urosario.edu.co/bitstream/10336/2393/1/1136879569-2011.pdf Análisis de la influyencia del conflictu por Nagorno-Karabaj na construcción d'un complexu rexonal de seguridá ente Irán, Rusia y Turquía nel sur del Cáucasu (periodu 1988-2008)]''. Bogotá: Universidá del Rosario, páxs. 20.&lt;/ref&gt;
|soldados2 = [[Archivu:Flag of the Soviet Union.svg|border|20px]] 15.000 (1988-90)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the Soviet Union.svg|border|20px]] 21.000 ([[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the Soviet Union.svg|border|20px]] 2.000 ([[1992]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 3.300 (1990)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 5.000 ([[1991]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 20.000 ([[1991]]-[[1992|92]])&lt;ref&gt;Patrick Gorman. [http://www.zerbaijan.com/azeri/azarmy.htm &quot;The emerging army in Azerbaijan&quot;]. ''Central Asia Monitor'', No. 1, 1993.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 27.900 ([[1992]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 20.000-40.000 (1993)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 42.000 (1993-94)&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 45.000-74.000 ([[1994]])&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Azerbaijan.svg|20px|Bandera d'Azerbaixán]] 49.000 (fines de [[1994]])&lt;ref&gt;Zücher, 2007: 179&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|20px|border]] 2.000-3.000&lt;ref&gt;DeRouen, Karl and Uk Heo (eds.) ''Civil Wars of the World: Major Conflicts since World War II''. Santa Bárbara, California: ABC-CLIO, 2007, p. 148. ISBN 978-1-85109-919-1.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of Afghanistan 1992 free.png|20px|border]] 1.000-3.000&lt;ref&gt;Taarnby, Michael. [https://es.scribd.com/doc/21698244/The-Mujahedin-in-Nagorno-Karabakh-A-Case-Study-in-the-Evolution-of-Global-Jihad &quot;The Mujaheddin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad&quot;.] ''Real Institute Elcano''. [[5 de setiembre]] de [[2008]].&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Archivu:Flag of the CIS.svg|20px|border]] 1.500 ([[1992]])&lt;ref&gt;Zucher, 2007: 178&lt;/ref&gt;
|baxes1 = 4.592&lt;ref&gt;(en rusu) Melik-Shahnazarov, Arsen. ''[http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm Нагорный Карабах: факты против лжи]''.&lt;/ref&gt;-5.856&lt;ref&gt;[http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm Сумгаїт інфо] (en rusu)&lt;/ref&gt;muertos&lt;br /&gt;~25.000 firíos&lt;br /&gt;196 desapaecíos&lt;br /&gt;300.000 refuxaos&lt;ref&gt;[http://www.globalsecurity.org/military/world/war/nagorno-karabakh.htm Global security - Nagorno-Karabakh]&lt;/ref&gt;
|baxes2 = 25.000&lt;ref&gt;&quot;[http://www.euronews.net/2009/11/28/winds-of-change-in-nagorno-karabakh/ Winds of Change in Nagorno Karabakh ].&quot; ''[[Euronews]]''. 28 November 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;De Waal, Thomas (2003). Black Garden: ''Armenia and Azerbaijan Through Peace and War''. New York: New York University Press. pp. passim. ISBN 0-8147-1945-7.&lt;/ref&gt;-30.000 muertos&lt;ref&gt;[http://escolapau.uab.cat/img/programas/procesos/06anuarie.pdf ECP. Annuario 2006 de procesos de paz. Vicenç Fisas] páx. 83.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;60.000 heridos&lt;br /&gt;4.210 desapaecíos&lt;ref&gt;{{cita llibru
 |apellíu= Ohanyan
 |nome= Karine
 | coautores = Zarema Velikhanova
 |títulu= Investigation: Karabakh: Missing in Action - Alive or Dead?
 |editorial= Institute for War and Peace Reporting
 |fecha=12 de mayu de 2004
 |url= http://iwpr.gn.apc.org/?s=f&amp;o=160728&amp;apc_state=henicrs2004
}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;800.000-1.000.000 desplazaos
|campaña = 
}}
La '''Guerra del Altu Karabaj''' refierse [[Guerra|conflictu armáu]] qu'asocedió ente [[febreru]] de [[1988]] y [[mayu]] de [[1994]] nel pequeñu enclave armeniu del [[Altu Karabaj]], na rexón sureste del [[Cáucasu]], una antigua provincia [[Xunión Soviética|soviética]] poblada por una minoría azerí y una mayoría d'armenios, arrodiada dafechu pola [[República d'Azerbaixán]]. El [[Parllamentu del Altu Karabaj|parllamentu]] del enclave votó a favor de la xunión con [[Armenia]], lo que foi ratificáu nun [[plebiscitu]] que cuntó con una aplastante mayoría de la población favorable a la [[independencia]]. Les demandes d'unificación con [[Yereván]], qu'abondaron a lo llargo de la [[década de 1980]], desenvolvióse nun empiezu de manera pacífica, anque la presión autonomista xenerada énte'l [[Historia de la Xunión Soviética|colapsu de la Xunión Soviética]] a finales de la [[década]] llevaron apareyaos una medría de la violencia na rexón ente dambos grupos étnicos, lo que finalmente derivó en socesos de [[llimpieza étnica]] por dambes partes. A lo llargo del conflictu, tanto [[Armenia]] como [[Azerbaixán]] viéronse envolubraos nuna progresiva [[guerra ensin declarar]] nes zones montascoses de Karabaj pola intención d'Azerbaixán de reprimir a los [[Secesión|secesionistes]] y [[irredentistes]] del antiguu [[óblast]] autónomu.

Esti conflictu tresformóse nel más grave de toos aquellos que se dieron tres la desintegración de la [[XRSS]] n'[[avientu]] de [[1991]]. Los combates interétnicos empecipiáronse poco dempués de que'l Parllamentu local votara a favor de la xunión cola [[RSS d'Armenia]]'l [[20 de febreru]] de [[1988]]. Esta declaración de secesión de la [[RSS d'Azerbaixán]] foi considerada como'l resultáu d'«''una rensía de llarga duración na comunidá [[pueblu armeniu|armenia]] del [[Altu Karabaj]] escontra les series llimitaciones a la so cultura y llibertá relixosa poles autoridaes centrales soviétiques y azeríes''».

Xunto colos movimientos secesionistes de les [[repúbliques báltiques]] d'[[Estonia]], [[Letonia]] y [[Lituania]], el conflictu significó unu de los más importantes elementos na [[Disolución de la Xunión Soviética|desintegración de la Xunión Soviética]]. La proclamación d'independencia d'[[Azerbaixán]], siguida de la persecución masiva y asesinatos d'armenios, conocíos como &quot;''[[Xineru Negru]]''&quot;, significaron la cooptación de los poderes exercíos pol gobiernu central en manes de l'alministración de [[Bakú]]. Una de les primeres midíes tomaes pola naciente república foi la de desaniciar el gobiernu provincial autónomu del Altu Karabaj, lo que provocó como reaición que la mayoría [[armenia]] de la provincia votara masivamente en favor de la creación de la [[República d'Artsaj]].

La esguilada de la violencia acentuóse a lo llargo del [[iviernu]] de [[1992]] magar los intentos de mediación internacional patrocinaos pola [[OSCE]], que fallaron nun resolución del conflictu y una solución concordada de les partes. Na [[primavera]] de [[1993]] les fuercies armenies ocuparon rexones fuera del enclave, nun intentu d'arreyar a otros países de la zona como [[Rusia]] o [[Xeorxa]]. Pa [[1994]] los armenios del [[Altu Karabaj]] non solo controlaben el territoriu propiu de la República, sinón tamién cerca d'un 14% del territoriu nacional d'[[Azerbaixán]]. Un [[altu'l fueu]] alcordáu en [[1994]] baxo l'auspiciu de [[Rusia]] punxo términu a la parte armada del conflictu, ente qu'un organismu llamáu [[Grupu de Minsk d'OSCE|Grupu de Minsk]], supeditáu a la [[OSCE]], foi establecíu pa poder realizar les respeutives negociaciones de paz.

== Antecedentes ==
[[Archivu:Ofensiva turca de 1918 en el Caucaso.svg|thumb|200px|L'avance otomanu n'[[El Cáucasu]] en [[1918]]. Les diferencies ente les repúbliques que componíen la federación sobro l'actitú pa colos otomanos orixinó la rotura de la xunión ente elles.]]
[[Archivu:Khosrov bey Sultanov.jpg|thumb|150px|[[Khosrov bey Sultanov]].]]
{{AP|Historia del Altu Karabaj}}

=== Independencia del Imperiu rusu ===
La soberanía sobro'l territoriu d'[[Altu Karabaj]] foi oxetu d'una llarga disputa ente [[Armenia]] y [[Azerbaixán]], tanto que pervive hasta los nuestros díes. La rexón, conocida como ''[[República d'Artsaj|Artsaj]]'' polos [[armenios]], ye un territoriu pobláu por armenios dende los tiempos [[Prehistoria|prehistóricos]], siendo dacuando práuticamente la última fortaleza de la identidá y [[Cultura d'Armenia|cultura armenia]] mientres repitíes conquistes. Los problemes al respeutive de la soberanía, sicasí, son relativamente recién. Poco dempués de la capitulación del [[Imperiu Otomanu]] na [[Primer Guerra Mundial]] producióse la [[Revolución d'Ochobre (1917)|Revolución d'Ochobre]], per mediu de la que los [[bolxevique]]s aportaron al poder nun colapsáu [[Imperiu Rusu]] en [[1917]]. Trés naciones del [[Cáucasu]]: [[Xeorxa]], [[Armenia]] y [[Azerbaixán]] proclamaron la so independencia de [[Rusia]] y axuntáronse na [[República Democrática Federal de Trescaucasia]], que tuvo una curtia vida ([[10 de febreru]] a [[28 de mayu]] de [[1918]]).

=== Guerra ente Armenia y Azerbaixán (1918-1920) ===

Poco dempués de que s'eslleiera la Federación trescaucásica, graves disputes territoriales y étniques ente armenios y [[azerí]]es remataron nuna guerra abierta ente les acabante formar repúbliques democrátiques d'[[República Democrática d'Armenia|Armenia]] y [[República Democrática d'Azerbaixán|Azerbaixán]]. La guerra estiéndese a los distritos de [[Qazaj]], [[Syunik]], [[Najicheván]] y el mesmu Karabaj. La disputa céntrase nel establecimientu de la [[llende]] ente dambos países nes mentaes provincies. Los armenios de Karabaj intentaron proclamase nuna república independiente, pero fallaron al nun poder contautase con [[Armenia]]. Dempués de la derrota otomana na [[Primer Guerra Mundial]], tropes britániques ocuparon la zona de [[Trescaucasia]] en [[1919]], asitiando a la parte de Karabaj y [[Zangezur]] baxo'l mandatu de [[Khosrov bey Sultanov]], mientres que'l determín definitivu sobre'l futuru de la rexón yera tomada pola [[Conferencia de París de 1919]].

=== Intervención soviética ===
[[Archivu:Nagorno Karabakh03.png|right|thumb|250px|Mapa d'Altu Karabaj como provincia autónoma.]]
Magar tar la decisión fadiada, una moza [[Xunión Soviética]] intervieno n'[[El Cáucasu]] y nel plazu de trés años entamó a los distintos países na [[República Socialista Federativa Soviética Trescaucásica]], integrándolos nel so territoriu. Inspirándose na organización del Estáu soviéticu, los [[bolxeviques]] crearon entós un [[Buró Caucásicu]] conformáu por siete miembros, supervisaos pol entós [[Comisariu del Pueblu pa les Nacionalidaes]], que yera [[Stalin]]. Magar que'l Buró votó 4 a 3 a favor d'asitiar [[Altu Karabaj]] baxo l'autoridá de l'acabante de crear [[República Socialista Soviética d'Armenia]], les protestes de los líderes del [[Partíu Comunista d'Azerbaixán]], incluyendo al so líder [[Nariman Narimanov]], y un alzamientu antisoviéticu en [[Yereván]] en [[1921]] complicaron les rellaciones ente [[Armenia]] y [[Moscú]]. Esos factores conducieron a que'l Comité revisara'l so determín, por qu'en definitiva resolviera incorporase al acabante crear [[Óblast Autónomu del Altu Karabaj]] (OAAK) dientro de la [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]] en [[1923]], dexando a la so población compuesta nun 94% d'armenios - baxo'l gobiernu d'otra nacionalidá. La capital foi treslladada de [[Shusha]] a [[Khankendi]] (rebautizada como ''[[Stepanakert]]'' al poco tiempu).

Historiadores armenios y azeríes especularon mientres llargu tiempu sobro les razones d'esti determín, remanándose como probable motivu l'aplicación de la regla &quot;''[[divide y vas vencer]]''&quot;. Esto puede reparase, por casu, nel estrañu allugamientu del enclave de [[Najicheván]] (tierra tamién perteneciente a [[Armenia]] hasta la [[década de 1940]]), que ta arrodiáu por [[Armenia]] al norte ya [[Irán]] al sur, pero pertenez a [[Azerbaixán]].

Otru posible motivu d'esti determín ye l'intentu de realizar un xestu políticu de bona voluntá per parte de la XRSS escontra la [[Turquía]] d'[[Ataturk]], un gobiernu central qu'estazó [[Gran Armenia|Armenia]] anexonándose 12 [[Organización territorial d'Armenia|provincies armenies]], ente elles [[Provincia d'Erzurum|Erzurum]] y [[Provincia de Van|Van]], dos centros culturales de vital importancia pal pueblu armeniu. [[Armenia]], pela so parte, siempres se negó a reconocer la llegalidá de determín talu, y siguió a lo llargo del tiempu protestando dientro del sistema soviéticu por ello.

=== El resurdimientu de la cuestión d'Altu Karabaj ===
[[Archivu:1988 CPA 5942.jpg|right|thumb|Sellu postal de [[1988]] promocionando la ''[[Perestroika]]''.]]
[[Archivu:RIAN_archive_25981_Academician_Sakharov.jpg|right|thumb|200px|[[Andréi Sájarov]], unu de los líderes pol autogobiernu.]]
La eleición de [[Mikhaíl Gorbachov]] como [[Secretariu Xeneral]] del [[PCUS]] en [[1985]] traxo consigo la implementación de los sos dos grandes planes de reforma, conocíos como ''[[perestroika]]'' y ''[[glásnost]]''. Ente que los fines de la reforma económica cristaliza na ''[[perestroika]]'', la ''glásnost'' dexó que los ciudadanos soviéticos esfrutaren d'una relativa [[llibertá de prensa]], especialmente en cuanto se pudo per primer vegada criticar abiertamente a los gobernantes. Dientro d'esti marcu, los líderes soviéticos de Karabaj capitalizaron apertura tala consiguiendo llograr un votu del parllamentu rexonal a favor de la xunión del OAAK cola [[RSS d'Armenia]]'l [[20 de febreru]] de [[1988]]. Los dirixentes armenios del [[óblast]] quexábense porque la rexón nun cuntaba con testos escolares nin canales de [[televisión]] que tresmitieren n'armeniu. Nel mesmu sentíu que'l [[Secretariu Xeneral]] del [[Partíu Comunista d'Azerbaixán]], [[Heidar Aliev]], intentara realizar una &quot;azerificación&quot; de la zona, amontando la presencia, númberu ya influencia de los azeríes que vivíen n'[[Altu Karabaj]], coles mesmes que la población [[pueblu armeniu|armenia]] taba n'escayencia. Pa [[1988]] la población [[armenia]] que vivía na rexón menguara al rodiu de les trés cuartes partes.

El movimientu [[autogobiernu|autonomista]] fuera lideráu por diverses figures populares armenies, al igual que por miembros de la &quot;''[[intelligentsia]]''&quot;, como'l conocíu disidente y [[premiu Nobel de la Paz]] [[Andréi Sájarov]]. Enantes de la declaración del [[20 de febreru]], los armenios empezaren a protestar, nun conxuntu de fuelgues per parte de los trabayadores de [[Yereván]] que demandaben la unificación col enclave. Estes protestes fueron contestaes en términos similares en manifestaciones realizaes en [[Bakú]]. Como reaición a les protestes, [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] afirmó que les llendes ente les repúbliques soviétiques nun sedríen modificaes, acordies colo afitao nel artículu 78 de la [[Constitución de la XRSS]]. El líder soviéticu afirmó tamién qu'otres nacionalidaes y pueblos de la XRSS taben solicitando cambeos territoriales, y qu'una nueva fixación de llendes n'[[Altu Karabaj]] constituyiría &quot;un peligrosu [[precedente]]&quot;. Los armenios víen con desdeñu'l determín de [[1921]], considerando de la mesma que los sos esfuercios taben destinaos a correxir un error históricu baxo'l principiu de l'[[Derechu d'autodeterminación|autodeterminación]], un derechu coles mesmes contempláu na [[Constitución de la Xunión Soviética|Constitución soviética]] pa les sos repúbliques conformantes. Los azeríes, per otru llau, calificaben baltes demandes, qu'implicaben l'abandonu d'una importante rexón de la República, como inaceptables y alliniáronse cola postura de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]].

=== El Pogromu de Sumgait ===
[[Archivu:Az-qa-location-es.svg|thumb|150px|Área controlada pol gobiernu de Nagorno-Karabaj (en marrón escuru).]]
[[Archivu:Levon_ter-petrosian.jpg|thumb|150px|[[Levon Ter-Petrosián]].]]
[[Archivu:RIAN_archive_850809_General_Secretary_of_the_CPSU_CC_M._Gorbachev_(crop).jpg|thumb|150px|[[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]].]]
{{AP|Pogromu de Sumgait}}
Los conflictos étnicos ente miembros de les comunidaes que vivíen n'[[Altu Karabaj]] españaron al pocu tiempu. El [[22 de febreru]] de [[1988]], una confrontación direuta cerca d'[[Askerán]] (n'Altu Karabaj, na carretera ente [[Agdam]] y [[Stepanakert]]), ente un grupu militar azerí y grupos de ciudadanos armenios terminó en violentos incidentes que dexaron como saldu cerca de 10 armenios muertos y mancaos. Mientres los combates, un axente llocal de la [[Policía]], supuestamente armeniu, mató a dos nuevos azeríes. El [[27 de febreru|27]] del mesmu mes, mientres falaba na [[televisión]] central de [[Bakú]], el [[fiscal (funcionariu)|fiscal]] [[soviéticu]] [[Alexander Katusev]] mentó la nacionalidá de los mancaos.

Poques hores dempués de la intervención, españó un [[pogromu]] dirixíu escontra los residentes armenios na ciudá de [[Sumqayit|Sumgait]], allugada a 25 [[quilómetros]] al norte de [[Bakú]], que cuntaba con una alta población de refuxaos azeríes. El resultáu d'estos fechos foi'l de 32 armenios muertos, acordies coles estadístiques oficiales soviétiques, anque dellos años dempués, a principios de la [[Años 1990|década de 1990]], los mandatarios de la [[KGB]] reconocieron que teníen órdenes direutes del gabinete de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] de despintar notablemente'l númberu de los armenios muertos. Los armenios fueron cutíos y asesinaos; les muyeres armenies violaes, quemaes vives y asesinaes, tanto nes sos cases como en plena cai, mientres trés díes de violencia que namái cesaron cuando l'[[Exércitu Coloráu]] encaloró la rebelión entrando na ciudá'l [[1 de marzu]] de [[1988]].

La forma en que los armenios fueron asesinaos provocó una gran indignación ente los sos compatriotes, que consideraron que'l pogromu fuera respondíu per parte de les autoridaes soviétiques col fin d'amedranar a los miembros del movimientu d'Altu Karabaj. La violencia aumentó adulces dempués de los fechos de [[Sumgait]], hasta que [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] decidió finalmente intervenir militarmente n'[[Armenia]] en [[setiembre]] de [[1988]]. Pa esi tiempu envalorábase que más de 100 persones perdieren la vida tanto n'[[Armenia]] como n'[[Azerbaixán]]. A too esto amestáronse les consecuencies d'un gran terremotu qu'afaró la ciudá de [[Leninakan]], n'[[Armenia]], el [[Terremotu de Spitak 1988|7 d'avientu de 1988]], provocando la muerte de más de 25.000 persones.

Los intentos de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] pa estabilizar la rexón fueron infructuosos, yá que s'enfrentaba a la intransixencia de dambos bandos. Los armenios, per un llau, nun se conformaron cola promesa de [[Moscú]] de destinar 400 millones de [[Rublu soviéticu|rublos]] col fin de revitalizar l'[[idioma armeniu]], destinándolos a testos escolares y a una [[canal de televisión]] pa [[Karabaj]]. Pela so parte, [[Azerbaixán]] nun taba dispuestu en nengún casu a dexar territoriu a [[Armenia]]. Otru fechu que complicó la situación foi la detención por órdenes del [[Kremlin de Moscú|Kremlin]] de 11 miembros d'un acabante formar ''[[Comité de Karabaj]]'' (ente los que s'alcontraba [[Levon Ter-Petrosián]]) mientres el caos que siguió al terremotu. Estes aiciones polarizaron les rellaciones ente [[Moscú]] y los armenios, una y bones estos últimos perdieron l'enfotu en [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]], despreciándolu pola mala xestión de l'ayuda pa les víctimes del [[terremotu]] y pola so falta tanto de comprensión como de garantíes na xestión de la crisis.

=== ''Xineru Negru'' ===
[[Archivu:RedArmy Paratroops Baku 1990.jpg|thumb|200px|L'[[Exércitu Soviéticu]] nes cais de [[Bakú]].]]
{{AP|Xineru Negru}}
La creciente violencia interétnica empezó a cobrar cada vuelta más víctimes, lo qu'obligó a la mayoría de la población azerí residente n'[[Armenia]] a refuxase nel so país, coles mesmes que los armenios d'[[Azerbaixán]] fuxíen al suyu. La esguilada del conflictu paecía escapáse-y de les manes al [[Gobiernu de la Xunión Soviética|Gobiernu de la XRSS]], polo que'l determín de los líderes soviéticos de tomar el control direutu de la rexón en [[xineru]] de [[1989]] foi recibíu col preste de munchos armenios. Nel [[branu]] de [[1989]] los dirixentes del [[Frente Popular d'Azerbaixán]] y los sos siguidores llograron que la [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]] empecipiara un [[Bloquéu (estratexa)|bloquéu]] aereu y ferroviariu escontra Armenia, llogrando esgañar la economía del país al evitar que'l 85% de la carga y los bienes que llegaben per vía ferrial aportaren a la República. Esta midida tuvo otru efeutu, el de que la rexón de [[Najicheván]] quedara separtada dafechu del restu de la [[XRSS]]. La interrupción del tráficu ferroviariu a [[Armenia]] tuvo motiváu en parte polos ataques de militantes d'esi país escontra trabayadores azerbaixanos qu'entraben nel so territoriu, qu'empezaron a refugar a cumplir esos servicios.

En [[xineru]] de [[1990]] producióse otru [[pogromu escontra armenios en Bakú]], lo qu'obligó al Gobiernu soviéticu a declarar l'[[estáu d'emerxencia]] y a unviar tropes de la [[Ministeriu del Interior de Rusia|MVD]] a restablecer l'orde. La ciudá de [[Bakú]], capital d'[[Azerbaixán]], cuntaba entós daquella con una población armenia penriba de los 250.000 habitantes. Establecióse un [[toque de queda]] (cosa que nun asocedía na XRSS dende la [[Segunda Guerra Mundial]]) coles mesmes que se producíen fuertes combates ente les [[Fuercies Armaes Soviétiques|fuercies soviétiques]] y los nacionalistes azerbaixanos. Estos incidentes dexaron como saldu más de 120 azerbaixanos y 8 soldaos de la MVD muertos. Sicasí, mientres esti tiempu'l [[Partíu Comunista d'Azerbaixán]] cayera, tresformándose l'orde nun atapecíu caltenimientu de los [[comunistes]] nel poder, primero que protexer a la población [[Armenios|armenia]] del país. Estos eventos, conocíos como &quot;''[[Xineru Negru]]''&quot;, marcaron la rellación futura ente [[Azerbaixán]] y [[Rusia]]. Dempués d'estos fechos, la población armenia en [[Bakú]] viose visiblemente amenorgada, quedando en 36.000 habitantes.

=== Operación Aniellu ===
[[Archivu:Gandzasar monastic complex NKR.jpg|thumb|right|270px|El monasteriu en [[Gandzasar]] foi presentáu como oxetivu a destruyir pero un oficial rusu refugó bombardiar sobre la posición.]]
{{AP|Operación Aniellu}}
Na [[primavera]] de [[1991]] el [[Gobiernu de la Xunión Soviética|Gobiernu de la XRSS]] entamó un [[referendu]] especial a lo llargo de tol país, llamáu [[Tratáu de la Xunión]], col envís de decidir si les repúbliques soviétiques diben caltenese xuníes o optaben pola [[independencia]]. Como resultancia, nuevos gobiernos non comunistes llegaron al poder nes repúbliques, destacando a [[Borís Yeltsin]] en [[Rusia]], [[Levon Ter-Petrosian]] n'[[Armenia]] y [[Ayaz Mütallibov]] n'[[Azerbaixán]], ente que [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] siguía a cargu del gobiernu central como [[Presidente de la Xunión Soviética|Presidente de la XRSS]]. [[Azerbaixán]] votó en cumplimientu del tratáu, en cuantes que delles repúbliques boicotiaron el referendu, como [[Armenia]], que realizó un [[Referendu d'independencia d'Armenia de 1991|referendu paralelu sobro la independencia]]'l [[21 de setiembre]] de [[1991]].

Énte les perspeutives de la situación, munchos armenios y azeríes empezaron a adquirir [[arma|armes]] alcontraes en depósitos del Altu Karabaj, col fin de defendese. Frente a esto [[Ayaz Mütallibov|Mütallibov]] consiguió'l sofitu de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] pa realizar una operación militar conxunta con fuercies del [[Exércitu Coloráu]] y el naciente [[Exércitu de la República d'Azerbaixán|Exércitu azerí]], al envís de desarmar a la [[milicia]] armenia. Esta midida, conocida como &quot;''[[Operación Aniellu]]''&quot;, significó la deportación forzada de los armenios que poblaben les villes de la rexón de [[Shahumian]]. Estos actos fueron consideraos, tanto polos oficiales soviéticos del [[Kremlin de Rusia|Kremlin]] como pol Gobiernu armeniu, como un métodu d'intimidación contra quien sosteníen les demandes d'unificación.

Les resultaos de la operación fueron contraproducentes, una y bones la situación emburrió, inclusive a los armenios más reticentes al conflictu, a considerar que la única solución pa la crisis del [[Altu Karabaj]] yera recurrir a la llucha armada. El guerrilleru armeniu-estauxunidense [[Monte Melkonian]] (quien se convertiría nún de los más eficaces xefes militares de la guerra) sostuvo que Karabaj tenía de ser &quot;''lliberáu''&quot;. Señalaba que si esto nun se facía, la zona de Syunik sedría llueu anexonada por [[Azerbaixán]], a lo que-y siguiría toa [[Armenia]], concluyendo que &quot;''la perda d'Artsakh significaría la perda de toa Armenia''&quot;. [[Velayat Kuliev]], un escritor y direutor axuntu del [[Institutu de Lliteratura d'Azerbaixán]], contradixo estes apreciaciones, afirmando que &quot;''últimamente los nacionalistes armenios, incluyendo dalgunos influyentes personaxes, empezaron a falar sobro la [[Gran Armenia]]. Nun yera namái Azerbaixán. Ellos queríen amestar partes de [[Xeorxa]], [[Irán]] y [[Turquía]]''&quot;.

== El vacíu de poder armáu ==
[[Archivu:Armenian Presidential Elections 2008 Protest Day 11 - French Embassy Demonstration APC 130pm.jpg|thumb|200px|Un [[BTR-60|BTR-60PB]] soviéticu de [[1966]] n'[[Armenia]] nel [[2008]].]]
Cuando la desintegración de la [[Xunión Soviética|XRSS]] se convirtió nuna realidá pa los ciudadanos soviéticos na [[seronda]] de [[1991]], dambes partes empezaron a buscar la forma y a tomar les midíes precises pa facese coles armes alcontraes en depósitos a lo llargo del territoriu del Karabaj. Mientres la [[Guerra Fría]] l'altu mandu soviéticu estableciera planes pal casu d'una eventual invasión del [[Cáucasu]] per parte de la [[OTAN]] dende [[Turquía]], miembru d'organismu talu. En dichos planes considerárase que la zona d'[[Armenia]] sedría'l teatru d'operaciones, polo que se destinaron ellí trés divisiones del [[Exércitu Coloráu]], pero nun construyó nengún [[aeropuertu]] militar; a diferencia de la [[RSS d'Azerbaixán]], que cuntaba con cinco divisiones y cinco bases aérees. Ye más, [[Armenia]] malpenes disponía de 500 vagones ferroviarios de municiones, en comparanza colos 10.000 que se calteníen na zona azerí. [[Azerbaixán]] gociaba, poro, d'una gran ventaya estratéxica.

Al retirase les fuercies del [[Ministeriu del Interior Soviéticu]] (MVD), dexaron como mandáu a dambos bandos grandes [[arsenal (armamentu)|arsenales]] de [[municiones]] y una bona cantidá de [[vehículos armaos]]. Les fuercies unviaes por [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] trés años primero proveníen de distintes rexones de la [[XRSS]] y nun teníen intenciones de quedase na rexón munchu tiempu. La mayor parte d'estes unidaes taba compuesta por mozu [[conscriptu|conscriptos]], munchos de los cualos a cencielles vendieron les sos armes en cuenta de [[dineru]] o inclusive les intercambiaron por [[vodca]], ente qu'otros llegaron inclusive a intentar vender [[tanque]]s o [[tresportes blindaos de personal]] ([[tresporte blindáu de personal|APC]]). La esistencia de depósitos tan ruinamente protexíos, que facilitaron el suministru d'armes per parte de dambos bandos, llevó a culpar a la política de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] como la causa última del conflictu. Los azeríes adquirieron una bona cantidá d'esi equipamientu, según informó'l Ministru de Rellaciones Esteriores azerí en [[payares]] de [[1993]], cuando señaló que se mercaren 286 tanques, 842 vehículos armaos y 386 pieces d'[[artillería]] pola mor del vacíu de poder. Énte tala situación reportóse qu'empezaron a funcionar dellos [[Mercáu negru|mercaos negros]] onde se [[Tráficu d'armes|traficaba con armes]], incluyíes dalgunes provenientes d'[[Occidente]].

Evidencies posteriores demostraron qu'[[Azerbaixán]] cuntó con un sustancial sofitu militar per parte d'[[Irán]], [[Israel]] y [[Turquía]], amás de numberosos [[Mundu árabe|países árabes]]. La gran mayoría del [[armamentu]] consistía n'armes d'orixe rusu o de países del [[Bloque del Este|bloque oriental]], con dalguna cantidá d'armes de manufactura llocal. Per otru llau, la [[diáspora armenia]] consiguió donar una gran cantidá de [[dineru]] a Armenia, amás de llograr que'l [[Congresu de los Estaos Xuníos]] aprobara una resolución que condergaba'l bloquéu azerí a [[Armenia]] y prohibía toa ayuda militar a [[Azerbaixán]] en [[1992]]. Ente qu'[[Azerbaixán]] sostuvo que Rusia sofitó militarmente a [[Armenia]] nos entamos, señalóse que &quot;''los soldaos azeríes na rexón taben muncho meyor forníos con pertrechos soviéticos que los sos oponentes''&quot;.

L'arrenunciu de [[Mikhaíl Gorbachov|Gorbachov]] a la [[Presidente de la Xunión Soviética|presidencia de la XRSS]], asocedida'l [[26 d'avientu]] de [[1991]], emburriando a les restantes repúbliques de la Xunión ([[Bielorrusia]], [[Ucraína]] y [[Rusia]]) a proclamar la [[independencia]], lo que significó la desapaición definitiva de la [[Xunión Soviética]] como Estáu'l [[31 d'avientu]] del mesmu añu. Esti fechu baltaba l'últimu muru qu'evitaba qu'[[Armenia]] y [[Azerbaixán]] entraren nuna guerra total. Un mes enantes, el [[21 de payares]], el Parllamentu azerí revocó l'autonomía d'Altu Karabaj, rebautizando la rexón como &quot;''Xankandi''&quot;. En respuesta a esto, el [[10 d'avientu]] y baxo los auspicios del lideralgu armeniu de la rexón realizó un [[referendu]], [[Boicó|boicotiáu]] polos azeríes de la zona, que llogró como resultáu una aplastante mayoría de votos a favor de la independencia. El [[6 de xineru]] de [[1992]], la rexón declaróse independiente d'[[Azerbaixán]].

La retirada de les fuercies soviétiques d'[[Altu Karabaj]] foi namái momentanea, yá qu'en [[febreru]] de [[1992]] les yá desapaecíes repúbliques soviétiques conformaron la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] (CEI). Ente qu'[[Azerbaixán]] s'astuvo de participar, [[Armenia]], cola medrana d'una posible invasión turca énte la esguilada del conflictu, ingresó na CEI col envís de ponese baxo la proteición del paragües de seguridá coleutiva&quot;. En [[xineru]] del mesmu añu fuercies de la CEI movióse escontra la zona, estableciendo los sos cuarteles y centru de mandu en [[Stepanakert]], colo qu'adquirieron un rol más activu nel caltenimientu de la paz ya incorporaron antigües unidaes del [[Exércitu Coloráu]], como'l 366ᵘ Reximientu motorizáu de Fusileros y el 4ᵘ exércitu.

== La creación de los exércitos ==
[[Archivu:Republic of Artsakh map.png|right|thumb|250px|Mapa de la República d'Altu Karabaj.]]
Los esporádicos combates ente armenios y azeríes, amontaos dende la puesta en marcha de la [[Operación Aniellu]], conducieron rápido a la creación de tropes de voluntarios tanto n'[[Armenia]] como n'[[Azerbaixán]]. Ente los armenios foi común apellar a figures históriques de [[guerrilleru|guerrilleros]] de la causa [[Nacionalismu|nacionalista]], como [[Andranik Ozanian]] y [[Garegin Njdeh]], quien combatieron al [[Imperiu Otomanu]] ente finales del [[sieglu XIX]] y empiezos del [[Sieglu XX|XX]]. Fuera de les lleves realizaes ente la población masculina de 18 a 45 años d'edá, munchos armenios apuntáronse voluntarios n'unidaes conocíes como ''tchokats'', que yeren unos destacamentos de cerca de 40 homes, que xeneralmente taben al mandu d'un [[teniente coronel]]. Primeramente, munchos d'esos voluntarios actuaben a la manera de los [[partisanu|partisanos]], que'l so comportamientu mientres les operaciones de combate malpenes foi controláu. Esto provocó una masiva [[insubordinación]], onde yera común la [[deserción]] de los soldaos, al igual que'l saquéu de la pertenencies de los soldaos muertos y el robu de diversos bienes (por casu, el [[gasóil]]) pa ser vendíos nel [[mercáu negru]].

Munches muyeres apuntáronse nes [[milicies]] armenies, anque la so participación en combates foi escasa, pos se dedicaron especialmente a l'atención de los mancaos y la evacuación de los enfermos de los campos de batalla. Les fuercies azeríes funcionaben de manera asemeyada, anque la so organización yera meyor al empiezu del conflictu. El Gobiernu azerí tamién realizó lleves y reclutamientos masivos de ciudadanos que s'enrolaben con entusiasmu mientres los primeros meses tres el colapsu soviéticu. L'[[Exércitu Nacional d'Azerbaixán]] taba compuestu por cerca de 30.000 soldaos, amás de 10.000 efeutivos pertenecientes a les fuercies paramilitares OMON y dellos centenares d'integrantes del [[Frente Popular d'Azerbaixán]]. [[Suret Huseynov]], un fanegueru home de negocios d'Azerbaixán, entamó personalmente una [[brigada]] del exércitu azerí (la 709), mercando munches de les sos armes y vehículos del arsenal de la desapaecida 23ª División Motorizada del [[Exércitu Coloráu]]. La organización terrorista turca ''[[Llobos grises (paramilitares turcos)|Llobos Grises]]'', d'ideoloxía nacionalista y liderada por [[İsgandar Hamidov]] (responsable del atentáu escontra'l papa [[Xuan Pablu II]] en [[1981]]), foi tamién movilizada pa la guerra. El Gobiernu azerí contrató coles mesmes los servicios de distintos [[mercenariu|mercenarios]] de la zona, emplegando pa ello los ingresos [[Petroleu|petroleros]] de los xacimientos del [[Mar Caspiu]].

Igualmente ufiertáronse pa combatir por dambos bandos distintes unidaes disueltes del [[Exércitu Coloráu]], que quedaren nel llimbu que siguió a la desintegración de la [[Xunión Soviética|XRSS]]. Por casu, unu de los más destacaos integrantes de les fuercies armenies foi'l xeneral soviéticu [[Anatoly Zinevich]], quien tuviera n'[[Altu Karabaj]] ente [[1992]] y [[1997]] emprestando serviciu y entamando operaciones pa les fuercies armenies. A finales del conflictu [[Anatoly Zinevich|Zinevich]] detentaba'l cargu de Xefe del [[Estáu Mayor]] de les fuercies del Altu Karabaj.

Envalórase que'l personal militar, según los distintos bienes utilizaos nel conflictu nel periodu ente [[1993]] y [[1994]], yeren los siguientes:
{| {{tablaguapa}}
|- bgcolor=&quot;cccccc&quot;
!width=&quot;30%&quot;|País!!width=&quot;10%&quot;|[[Soldáu|Soldaos]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Artillería]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Tanque]]s!!width=&quot;10%&quot;|[[Tresporte blindáu de personal|APC]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Vehículu blindáu de combate|AFV]]!!width=&quot;10%&quot;|[[Caza (avión)|Caces]]
|-
|[[República d'Artsaj]] || 20.000 || 16 || 13 || 120 || N/D || N/D
|-
|[[República d'Armenia]] || 20.000 || 170 || 160 || 240 || 200 || N/D
|-
|[[República d'Azerbaixán]] || 42.000 || 330 || 280 || 360 || 480 || 170
|}

== Primeres ofensives armenies ==
=== Masacre de Xocalı ===
[[Archivu:18_xojali_ilgar.jpg|thumb|200px|Imáxenes de la masacre.]]
{{AP|Masacre de Xocalı}}
El [[2 de xineru]] de [[1992]], [[Ayaz Mutalibov]] asumió la [[Presidente d'Azerbaixán|presidencia d'Azerbaixán]]. L'acabante crear [[República d'Armenia]] negó oficialmente cualesquier participación pa sofitar la secesión d'[[Altu Karabaj]] baxo la forma d'apoyu [[loxísticu]], [[comida]], [[combustible]] o otru. Sicasí, el presidente armeniu [[Levon Ter-Petrosián]] almitió darréu l'apoyu loxísticu y el pagu de salarios a los separatistes, pero negó l'unviu de les sos tropes pal combate. [[Armenia]] enfrentábase a un débil bloquéu per parte d'[[Azerbaixán]] más allá de les presiones de la vecina [[Turquía]], que decidió alliniase al llau d'Azerbaixán y establecer llazos estrechos con ésti.

L'únicu enllaz terrestre d'Armenia con Karabaj yera al traviés del estrechu y montascosu [[Laçın (raión)|corredor de Lachin]] que malpenes podía ser algamáu por un helicópteru. L'únicu [[aeropuertu]] de la rexón taba na pequeña ciudá de [[Xocalı]], a siete quilómetros al norte [[Stepanakert]] y con una población envalorada de 6.000 a 10.000 persones. Hai qu'añedir que Xocalı sirvía como base d'artillería dende'l [[23 de febreru]]. A fines de [[febreru]] Xocalı taba bastante aisllada, y les fuercies armenies desamarraron una ofensiva'l [[26 de febreru]] sofitaes por [[carros de combate]] de la unidá 366 pa prindar la llocalidá. Acordies col llau azerí o otres fontes como [[Human Rights Watch]] y tomando por base'l memorial de Moscú y la biografía del líder armeniu [[Monte Melkonian]] (documentada y publicada pol so hermanu), dempués de la captura de Xocalı procedióse al asesinatu de dellos centenares de civiles que fuxíen de la ciudá. Les fuercies armenies declararen primeramente que diben atacar la ciudá, pero que dexaríen un corredor terrestre pa que los civiles pudieren fuxir de la ciudá. Sicasí, cuando empezó l'ataque, les tropes armenies, que superaben en númberu a los azeríes, amenorgaron fácilmente a el defensores qu'intentaben retirase xuntu colos civiles escontra'l norte, a la ciudá d'[[Agdam]], controlada por Azerbaixán non ensin primero destruyir a costafecha la pista del [[aeropuertu]], dexándola temporalmente inútil pa los armenios. Al ver esto, les fuercies atacantes escorrieron a quien escapaben y abrieron fueu escontra ellos, matando a munchos civiles. Al ser acusaos por grupos internacionales de masacrar civiles arremente, los oficiales armenios negaron cometer matanza tala y declararon que l'oxetivu yera namái callar el fueu d'[[artillería]] proveniente de Xocalı.

Nunca se fixo un recuentu exautu del númberu de muertos, anque les estimaciones más conservadores apunten a 485, ente que'l recuentu oficial de les autoridaes azeríes pa los cayíos mientres los acontecimientos del [[25 de febreru]] al [[26 de febreru|26]] apunta a 613 civiles, de los cualos 106 sedríen muyeres y 83 neños. El [[3 de marzu]] de [[1992]], ''[[The Boston Globe]]'' reportó que más de mil persones fueron asesinaes nos más de cuatro años de conflictu, citando al alcalde de Xocalı, [[Elmar Mamedov]], y que tamién había entá 200 desapaecíos, 300 rehenes y 200 mancaos nos combates. Un informe publicáu en [[1992]] pola [[organización]] de [[derechos humanos]] ''[[Helsinki Watch]]'' esponía na so investigación qu'atopó que la [[OMON]] azerí y &quot;miembros de la milicia, entá n'uniforme y dalgunos inda con armes, taben tamién xuntos a los civiles masacraos&quot; y que puede ser la razón de los disparos de les tropes armenies escontra ellos.

=== Ocupación de Shusha ===
[[Archivu:Ridge Shushi battle.JPG|200px|thumb|left|El camín que conduz a Shusha foi l'escenariu d'una famosa batalla ente los vehículos blindaos d'Armenia y Azerbaixán.]]
[[Archivu:Shaposhnikov170.png|thumb|200px|[[Mariscal]] [[Yevgeny Shaposhnikov]].]]
[[Archivu:Shamil_Basaev2.jpg|thumb|200px|[[Shamil Basáyev]], líder del continxente [[chechenu]].]]
Depués de la [[Masacre de Xocalı]], el presidente azerí [[Ayaz Mutallibov]] foi forzáu a arrenunciar el [[6 de marzu]] de [[1992]] por cuenta de la presión de la opinión pública por fracasar na proteición y evacuación de la población de Xocalı. Nos meses siguientes a la captura de Xocalı, los comandantes azeríes, qu'aguantaben nel últimu bastión de la rexón, la ciudá de [[Shusha (ciudá)|Shusha]] (onde munchos azeríes fuxeren cuando llanzaron una de les sos primeres ofensives a [[Stepanakert]] el [[13 de febreru]] de [[1988]]), empezaron un bombardéu d'artillería a gran escala con [[llanzacohetes]] [[GRAD]] escontra Stepanakert. N'[[abril]], estos ataques obligaren a munches de les 50.000 persones que vivíen en [[Stepanakert]] a refuxase en [[búnker]]es soterraños y suétanos. Cuando se producieron incursiones terrestres azeríes nes zones estremeres de la [[ciudá]], los [[Grau militar|xefes militares]] d'[[Altu Karabaj]] entamaron una ofensiva pa tomar la ciudá de [[Shusha]], orixe del bombardéu de [[Stepanakert]]. El [[8 de mayu]], una fuercia armenia compuesta por delles centenes de soldaos acompañaos de [[tanques]] y [[helicópteros]] atacó la [[Fortificación|fortaleza]] de [[Shusha]]. Sangrientos combates llibrar nes cais de la ciudá y cientos d'homes morrieron en dambos bandos. Estrapáu pola fuercia de combate más numberosa de los armenios, el comandante azerí en Shusha ordenó la retirada, terminando los combates a otru día del entamu de la ofensiva.

La conquista de Shusha tuvo gran impautu na vecina [[Turquía]], que les sos rellaciones con Armenia ameyoraren dempués de declarar la [[independencia]] de la [[Xunión Soviética]], pero se vio un nuevu retrocesu a midida qu'Armenia diba conquistando territorios na rexón d'[[Altu Karabaj]]. La gran rensía con [[Turquía]] databa de primero de la dómina [[soviética]], y esta enemistá provenía en parte del [[xenocidiu armeniu]]. Munchos armenios refiérense a los azeríes como &quot;turcos&quot; por consideralos d'etnies próximes. El [[Primer ministru de Turquía|primer ministru turcu]] [[Süleyman Demirel]] afirmó ser intensamente primíu pol so pueblu por que Turquía interviniera y ayudara a [[Azerbaixán]]. Sicasí, Demirel oponse a tala intervención, refiriendo que la entrada de [[Turquía]] na guerra diría a espolear un conflictu inda mayor ente [[musulmanes]] y [[cristianos]], una y bones [[Turquía]] tien una población de mayoría musulmana. Turquía nunca unvió tropes a [[Azerbaixán, pero mandó conseyeros y una cantidá importante d'ayuda militar.

En [[mayu]] de [[1992]], el comandante militar de les Fuercies de la [[Comunidá d'Estaos Independientes|CEI]], [[Mariscal]] [[Yevgeny Shaposhnikov]], emitió un avisu a los países occidentales, especialmente a los [[Estaos Xuníos]], pa que nun interfirieren nel conflictu del [[Cáucasu]], afirmando qu'eso diría asitialos a piques d'una [[Tercer Guerra]] Mundial y eso nun podía permitise.

Un continxente [[chechenu]] al mandu de [[Shamil Basáyev]] foi una de les unidaes que tomaron parte nel conflictu. Acordies col [[coronel]] [[Azer Rustamov]] d'[[Azerbaixán]], en [[1992]], &quot;cientos de voluntarios chechenos diéronnos una ayuda difícil d'evaluar nes batalles lideraes por [[Basáyev]] y [[Salman Raduev]]&quot;. Dizse que Basáyev foi unu de los últimos guerreros n'abandonar [[Shusha]]. Basáyev confirmó darréu que mientres la so carrera él y la so tropa namái fueren ganaos una vegada y que la derrota asocedió en Karabaj n'enfrentamientos col Batallón Dashnak&quot;, afirmando tamién que sacó a los sos ''[[mujahidin]]'' del conflictu cuando la guerra paecía ser más por [[nacionalismu]] que por [[relixón]].

=== Sellando Lachin ===
[[Archivu:Əbülfəz_Elçibəy.jpg|thumb|200px|Abulfaz Elchibey.]]
La captura de Lachin dexó a Armenia unviar trenes de suministru p'ayudar a los separatistes de Karabaj, coles mesmes qu'abría un camín pa sacupar a los refuxaos armenios. El parllamentu azerí culpó al presidente azerí [[Yaqub Mammadov]] pola perda de Shusha, destituyéndolo del poder y esculpando a Mutalibov de cualquier responsabilidá dempués de la perda de Xocalı, restituyéndo-y los poderes de Presidente'l 15 de mayu de 1992. Munchos azeríes calificaron esta aición como un [[golpe d'Estáu]], al que se xunió la cancelación de les eleiciones parllamentaries fites pa xunu d'esi añu. El Parllamentu d'Azerbaixán taba compuestu por antiguos líderes del país mientres el réxime comunista, y les perdes de Xocalı y Shusha namái aumentaron la voluntá de dar en la votación.

Contribuyendo a esti tracamundiu, les fuercies armenies llanzaron una ofensiva'l 18 de mayu p'apoderase de la ciudá de [[Laçın]], asitiada nel estrechu corredor que dixebra Armenia d'Altu Karabaj. La ciudá taba mal protexía y a otru día los armenios tomaron el control de la llocalidá esaniciando a los azeríes restantes, p'abrir la carretera que xunía la rexón con Armenia.

La perda de Lachin foi'l golpe final pal réxime de Mutallibov. A pesar de tar prohibíes, produciéronse manifestaciones y activistes del Frente Popular intentaron dar un golpe armáu. Los enfrentamientos ente les fuercies gubernamentales y los activistes esguilaron hasta la ocupación del Parllamentu, l'aeropuertu de Bakú y l'oficina presidencial pola oposición. El 16 de xunu de 1992, [[Abulfaz Elchibey]] foi escoyíu presidente d'Azerbaixán, coles mesmes que líderes políticos del [[Frente Popular d'Azerbaixán]] ganaron escaños nel parllamentu. Los críticos caracterizaron a Mutalibov como un dirixente débil y poco implicáu na guerra de Karabaj. Elchibey taba dafechu en contra d'aceptar ayuda de los rusos, favoreciendo llazos más estrechos con Turquía.

Los combates tamién chiscaron les cercaníes de [[Najicheván]], que foi bombardeada poles tropes armenies en mayu de [[1992]].

== Esguilada del conflictu ==
=== Operación Goranboy ===
El 12 de xunu de 1992, l'exércitu d'Azerbaixán, xuntu cola brigada de Huseynove, axuntó una gran cantidá de [[tanques]], [[vehículos blindaos]] y [[helicópteros]] llanzando la Operación Goranboy, una gran ofensiva trés díes sobro la rexón, relativamente desarimada, de Shahumyan, al norte de Nagorno-Karabaj llogrando recuperar delles decenes de llocalidaes enantes sol control de les fuercies armenies. Otra razón de les rápides conquistes azeríes foi'l fechu de que munchos de los integrantes de los batallones yeren voluntarios armenios qu'aprovecharen la captura armenia de Lachin p'abandonar les llinies y retornar al so país. La ofensiva provocó que'l gobiernu d'Armenia amenaciara abiertamente a Azerbaixán con intervenir y ayudar a los separatistes que lluchaben en Karabaj.

La ofensiva fizo que les tropes armenies retirar al sur en direición a Stepanakert onde los comandantes de Karabaj entamaben destruyir una [[central hidroeléctrica]] na rexón de Martakert en casu de que la ofensiva nun fuera detenida. Envalorar en 30.000 los refuxaos que fueron forzaos a fuxir a la capital mientres los atacantes recuperaben aprosimao la metá d'Altu Karabaj. Sicasí, la meyora de los azeríes enllancóse cuando fueron atacaos por helicópteros de combate rusos provenientes de 104° División de Fuercies Aerotresportaes ([[VDV]], Vozdushno-Desantnye Vojska) con sede fuera de Ganja y que, irónicamente, detuvieron a unidaes terrestres de la mesma división. Acordies con una fonte oficial del gobiernu d'Armenia, consiguieron persuadir a les unidaes militares ruses pa llevar a cabo bombardeo y, finalmente, detener la meyora nunos díes. Con esto, los armenios restablecer de les baxes y entamaron una contraofensiva pa recuperar les fronteres anteriores.

=== Tentatives de mediaciones de paz ===
[[Archivu:OSCE_logo.svg|thumb|200px|Logo de la OSCE.]]
Nel [[branu]] de [[1992]], la [[CSCE]] (darréu denomada [[Organización pa la Seguridá y la Cooperación n'Europa]], OSCE) creó'l [[Grupu de Minsk d'OSCE|Grupu de Minsk]] en [[Ḥélsinki]] qu'incorporaba elementos d'once naciones, siendo co-presidíu por [[Francia]], [[Rusia]] y los [[Estaos Xuníos]] y teniendo como propósitu mediar l'establecimientu d'un alcuerdu de paz ente les partes del conflictu. Sicasí, na so xunta añal de 1992, la organización nun consiguió encetar y resolver los munchos nuevos problemes apaecíos dende'l colapsu de la Xunión Soviética, menos entá'l conflictu de Karabaj. La [[guerra de Yugoslavia]], la [[guerra de Transnistria]] en Moldavia y la creciente ambición de la independencia de Rusia polos separatistes chechenos, y les nueves disputes de Xeorxa con Rusia por [[Abḥasia]] y [[Osetia]] constituyíen prioridaes na axenda pa resolver disputes étniques.

La CSCE propunxo'l recursu a tropes de caltenimientu de la paz de la [[OTAN]] y la [[CEI]] para monitorizar los alcuerdos de [[cese al fueu]] y protexer los cargamentos d'ayuda humanitaria unviaos a los refuxaos. Diversos alcuerdos de paz fueron puestos en práutica dempués de la ofensiva de xunu, pero l'allugamientu d'una fuercia de paz europea, sofitada per Armenia, nunca llegó a asoceder. La idea d'unviar cien observadores internacionales a Karabaj aportó a alzada, pero les conversaciones ente los líderes armenios y azeríes rompiéronse dafechu en xunetu. Rusia taba especialmente en contra de la presencia d'una fuercia multinacional n'El Cáucasu, considerándola como una intrusión na so puerta trasera.

=== Ofensives de Mardakert y Martuni ===
[[Archivu:Robert_Kocharyan.jpg|thumb|200px|Robert Kocharyan.]]
A fines de xunu, una nueva y menor ofensiva azerí foi entamada, teniendo esta vegada como oxetivu Martudi, na metá sudeste de Karabaj. La fuercia d'ataque taba compuesta por delles decenes de tanques y vehículos de combate complementaos por diversu compañíes d'[[infantería]] integraes nos frentes de Majgalashen y Jardar, próximes de Martuni y Krasnyi Bazar. Sicasí, el comandante del reximientu de Martuni, [[Monte Melkonian]], tratáu por &quot;Avo&quot; polos sos homes, anque desprovistu d'equipamientu pesáu, consiguió esbaratar les repitíes turniaes de les fuercies azeríes.

A fines d'agostu de [[1992]] el gobiernu d'Altu Karabaj atopábase desorganizado, habiendo los sos miembros arrenunciáu'l [[17 d'agostu]]. El poder foi depués asumíu por un conceyu denomináu Comité de Defensa del Estáu, presidíu por [[Robert Kocharyan]], quien diría gobernar temporalmente l'enclave hasta que terminara'l conflictu. Coles mesmes, Azerbaixán llanzó ataques aéreos, bombardeando oxetivos civiles con frecuencia. Kocharyan condergó aquello qu'él creía yeren tentatives intencionales de los azeríes pa matar civiles, y tamién l'alegada pasividá de Rusia y la so actitú despreocupada sobro la venta y tresferencia de material de guerra a Azerbaixán.

=== Descansu d'iviernu ===
Al averase l'iviernu de 1992, dambos bandos abstener de llanzar ofensives en gran escala, pa caltener recursos como gas y lletricidá pa usu domésticu. Magar l'apertura d'un pasaxe de salida a los residentes de Karabaj, qu'Armenia y l'enclave sufrieren colos bloqueos económicos impuestos per Azerbaixán, que, a pesar de nun tener zarráu dafechu'l pasaxe, acabó per faer que l'ayuda unviada al traviés de Turquía llegara esporádicamente.

Esperimentando escasez d'enerxía y alimentos, dempués del zarru de la [[Central nuclear Metsamor]], les perspectives económiques d'Armenia yeren avesees: en Xeorxa, nuevos enfrentamientos colos separatistes d'Abḥasia y Osetia empezaron, habiendo éstos pasáu a atacar los convóis de mercadería y destruyir repitíes vegaes l'únicu oleoductu que xunía Rusia a Armenia. Similar al iviernu de [[1991]]-[[1992]], tamién el de [[1992]]-[[1993]] foi especialmente fríu, habiendo bastantes families n'Armenia y Karabaj ensin suministru de calor y agua caliente.

Otros bienes, como ceberes yeren más difíciles d'atopar. La diáspora armenia recaldó dineru y donó suministros a Armenia. N'avientu, dos cargamentos de 33.000 tonelaes de ceberes y 150 tonelaes de lleches pa ñácaros llegaron de los Estaos Xuníos al traviés del [[mar Negru]] al puertu de [[Batumi]], en Xeorxa. En febreru de [[1993]], la [[Comunidá Europea]] dio 4,5 millones d'euros a Armenia, ente que'l vecín Irán tamién aidó a Azerbaixán económicamente aproviendo enerxía y lletricidá. La postura d'Elchibey contra Irán y les sos declaraciones sobro la unificación cola minoría azerí n'Irán rompieron les rellaciones ente dambos países.

Los azeríes [[movíos internos|movíos internamente]] y los [[refuxáu|refuxaos]] internacionales fueron forzaos en campos provisorios creaos polos gobiernos d'Azerbaixán ya Irán. La [[Cruz Roja Internacional]] tamién distribuyó [[Frazada|cobertores]] a los azeríes y notó que n'avientu, los refuxaos yá teníen comida abondu pa la so alimentación. Azerbaixán tamién lluchó pola rehabilitación de la so industria petrolero, la principal esportación del país. Les sos refinería nun taben en funcionamientu a la capacidá máxima y les cuotes de producción taben bien per debaxo de les estimaciones. En 1965, los campos petroleros de [[Bakú]] producíen 21,5 millones de tonelaes de petroleu añalmente, ente qu'en 1988 el númberu amenorgárase a casi 3,3 millones. L'equipamientu anticuáu de les refineríes soviétiques y la renuencia de les compañíes occidentales n'invertir nuna zona de guerra onde los oleoductos yeren destruyíos rutinariamente torgaben a Azerbaixán esplorar al máximu la so riqueza.

== Branu de 1993 ==
=== Conflictos internos ===
A pesar del duru iviernu que dambos países vivieron, l'añu nuevu foi acoyíu por dambos bandos con entusiasmu. El presidente Elchibey espresó'l so optimismu teniendo en vista una solución por mutuu alcuerdu col so homólogu Ter-Petrossian, pero en [[xineru]] de [[1993]] acolumbrar d'esta esperanza esmucir por completu magar los llamamientos de cese al fueu fechos por [[Boris Yeltsin]] y [[George W. Bush]], asina que les hostilidaes na rexón se reencendieron una vegada más. Les fuercies armenies empezaron nueves ofensives que consiguieron recuperar asentamientos nel norte de Karabaj ocupaes polos azeríes dende la seronda anterior.

La frustración por estes derrotes militares salió cara al frente internu n'Azerbaixán. Los militares azeríes cayeron más na desesperación y el ministru de Defensa Gaziev y la brigada de Huseynov pidieron ayuda rusa, una midida que diba en contra de les polítiques d'Elchibey clasificaes como insubordinación. Los enfrentamientos y discutinios políticos ente'l ministru del Interior, Isgandar Hamidov, y Gaziev sobre a qué zona teníen de ser unviaes les fuercies militares llevaron al arrenunciu d'esti postreru'l 20 de febreru. Tamién n'Armenia socedió una reorganización política, cuando Ter-Petrossian dimitió y el primer ministru, Khosrov Arutyunyan, y el so gabinete fallaron na implementación d'un plan económicu vidable pal país, que xeneró protestes de los armenios contra'l lideralgu de Ter-Petrossian que fueron reprimíes y callaes.

=== Batalla de Kelbajar ===
[[Archivu:Kelbajar Rayon.PNG|thumb|200px|Raión de Kelbajar.]]
[[File:Heydar_Aliyev_1997.jpg|thumb|200px|[[Heydar Aliyev]].]]
Na zona oeste del norte de Karabaj, fuera de les llendes de la rexón, taba'l ''[[raión]]'' de [[Kəlbəcər (raión)|Kelbajar]], que yera axacente a Armenia. Con una población d'aprosimao 45 mil persones, compuesta por azeríes y [[curdos]] viviendo en delles decenes d'aldegues. En marzu de [[1993]], hubo noticies qu'árees so dominiu armeniu abargana al Reservatorio de Sarsang y [[Mardakert]] taben siendo atacaes por azeríes. Dempués de la esitosa defensa de Martuni, les tropes de Melkonian fueron encargaes de tomar la rexón de Kelbajar, d'onde les incursiones y l'artillería yeren unviaes según les informaciones disponibles.

La escasa oposición militar de los azeríes dexó a los combatientes de Melkonian ganar rápido un puntu de sofitu na rexón y tamién prindó dellos vehículos blindaos abandonaos y tanques. A les 2:45 pm del 2 d'abril, les fuercies armenies en dos direiciones avanzaron escontra Kelbajar nun ataque que rápido cutió contra la fuercia blindao azerí y les tropes atrincheraes cerca de la interseición Ganje-Kelbajar. Les fuercies azeríes fueron incapaces de detener les meyores realizaes por fuercies blindaes armenies y casi toos morrieron defendiendo la zona. El segundu ataque escontra Kelbajar tamién rápido superó a el defensores. El 3 d'abril, les fuercies armenies prindaren Kelbajar. El presidente Elchibey impunxo l'estáu d'emerxencia por un periodu de dos meses ya introdució la conscripción universal.

La ofensiva provocó refugu internacional contra'l gobiernu d'Armenia, pos per primer vegada les fuercies armenies cruciaren les llendes del enclave al interior del territoriu d'Azerbaixán. El [[30 d'abril]], el [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]] (CSNU) aprobó'l Resolvimientu 822, propuesta per Turquía y Paquistán, afirmando qu'Altu Karabaj formaba parte de territoriu azerí, debiendo les fuercies armenies retirase de Kelbajar. La [[Human Rights Watch]] concluyó que mientres la ofensiva armenia a Kelbajar cometióse numberoses violaciones de les lleis de guerra, incluyendo desplazamientos forzosos, quemes indiscriminaes y toma de rehenes.

Les repercusiones polítiques fixéronse sentir tamién n'Azerbaixán cuando Huseynov embarcar na so &quot;marcha a Bakú&quot; dende Ganje. Atayáu polo qu'él sentía como incompetencia d'Elchibey pa tratar col conflictu, y degradáu del so rangu de coronel, la so brigada avanzó escontra Bakú pa derrocar al presidente a principios de xunu. Elchibey dimitió del so cargu'l [[18 de xunu]] y el poder foi asumíu pol entós parllamentariu [[Heydar Aliyev]]. El [[1 de xunetu]], Huseynov foi nomáu primer ministru d'Azerbaixán. Como presidente interín, Aliyev eslleió 33 batallones de voluntarios del Frente Popular, qu'él consideraba políticamente poco fiables. Aliyev convertir en presidente d'Azerbaixán el [[10 d'ochobre]] de [[1993]].

=== Agdam, Füzuli, Cəbrayıl y Zangilan ===
[[Archivu:Agdam-nagorno-karabakh-3.jpg|300px|thumb|Ruines d'Agdam (2009)]]
[[File:(Tansu_Çiller)_Rueda_de_prensa_de_Felipe_González_y_la_primera_ministra_de_Turquía._Pool_Moncloa._16_de_noviembre_de_1995_(cropped)_(cropped).jpeg|thumb|200px|La primer ministra turca [[Tansu Çiller]].]]
[[Archivu:Serzh_Sargsyan_2009.jpg|thumb|200px|[[Serzh Sargsyan]].]]
Mientres el pueblu d'Azerbaixán diba afaciéndose al nuevu paisaxe político, munchos armenios enfrentar a la muerte de Melkonian que morrió antes del 12 de xunu nuna escaramuza cerca de la ciudá de Merzuli y la so muerte foi llorada públicamente a nivel nacional en Yerevan. Les fuercies armenies esplotaron la crisis política en Bakú, que dexara'l frente Karabaj casi indefensu. Los siguientes cuatro meses d'inestabilidá política n'Azerbaixán llevaron a la perda del control sobre cerca de cinco distritos, según el norte de Nagorno-Karabaj. Les fuercies militares d'Azerbaixán nun pudieron presentar muncha resistencia a les meyores d'Armenia y dexó la mayoría de les árees ensin nengún enfrentamientu grave. A finales de xunu, fueron espulsaos de Martakert, perdiendo'l so últimu puntu de sofitu nel enclave. En xunetu, les fuercies armenies preparar p'atacar y prindar la rexón d'[[Agdam]], otru ''raión'' asitiáu fuera de Nagorno-Karabaj, allegando que taben tratando d'impulsar una mayor barrera pa caltener fuera del algame a l'artillería azerí.

El [[4 de xunetu]], un bombardéu de l'artillería foi empecipiada poles fuercies armenies contra la capital de la rexón d'Agdam, destruyendo munches partes de la ciudá. Los soldaos, xuntu colos civiles empezaron a sacupar Agdam. Frente a un colapsu militar, Aliev trató de mediar col gobiernu de facto de Karabaj y los funcionarios del Grupu de Minsk. A mediaos d'agostu, los armenios rexuntaron una fuercia pa tomar les rexones azeríes de [[Füzuli (raión)|Füzuli]] y [[Cəbrayıl (raión)|Cəbrayıl]], al sur d'Altu Karabaj.

A la lluz de les meyores de los armenios n'Azerbaixán, la primer ministru turca [[Tansu Çiller]], alvirtió al gobiernu d'Armenia nun atacar Najicheván y esixó a los armenios retirase de los territorios d'Azerbaixán. Miles de soldaos turcos fueron unviaos a la frontera ente Turquía y Armenia a principios de setiembre. Fuercies de la Federación Rusa n'Armenia compensaron estos movimientos pa evitar la posibilidá de dalguna participación turca nel conflictu.

A principios de setiembre, les fuercies azeríes taben casi nun completu desorde. Munches de les armes pesaes que recibieren y mercaren a los rusos fueren sacaos d'aición o abandonaes mientres les batalles. Dende la ofensiva de xunu de 1992, les fuercies armenies prindaren a decenes de tanques, blindaos y pieces d'artillería llixero d'Azerbaixán. Por casu, d'alcuerdu a una entrevista televisiva a Monte Melkonian en marzu de 1993, les sos fuercies en Martuni solo prindaren o destruyeren un total de 55 [[T-72]], 24 [[BMP-2]], 15 [[APC]] y 25 pieces d'artillería pesao dende la ofensiva de Goranboy de xunu de 1992. &quot;La mayoría de les nueses armes&quot;, afirmó, &quot;[yeren] prindaos d'Azerbaixán&quot;. [[Serzh Sargsyan]], l'entós líder militar de les fuercies armaes de Karabaj afirmó que prindaron un total de 156 tanques a lo llargo de la totalidá de la guerra.

Otros signos de desesperación d'Azerbaixán incluyeron el reclutamiento per parte d'Aliyev d'ente 1.000 y 1.500 combatientes [[muyahidinos]] [[Demografía d'Afganistán|afganistanos]] y árabes d'Afganistán. Anque'l gobiernu d'Azerbaixán negó esta afirmación, correspondencia y fotografíes prindaes poles fuercies armenies indicaben lo contrario. Otres fontes d'ayuda esterior fueron Paquistán y Chechenia, por aciu la guerrilla de [[Shamil Basáyev]]. La compañía petrolera Mega Oil, con sede en EE. XX., tamién contrató a dellos entrenadores militares estauxunidenses como requisitu previu p'adquirir los derechos de perforación de xacimientos petrolíferos n'Azerbaixán.

== Enfrentamientos de 1993-1994 ==
[[Archivu:Location Artsakh en.png|300px|thumb|Les fronteres finales del conflictu dempués del cese al fueu de 1994 fueron roblaes. Les fuercies armenies d'Altu Karabaj controlen na actualidá casi'l 9% del territoriu d'Azerbaixán fuera del ex Oblast Autónomu de Nagorno-Karabakh. Les fuercies d'Azerbaixán, per otra parte, controlen [[Shahumian]] y les zones orientales de [[Martakert]] y [[Martuni]].]]
N'[[ochobre]] de [[1993]], Aliev foi escoyíu formalmente como presidente y prometió traer orde social pal país, amás de recuperar les rexones perdíes. Al mesmu mes, [[Azerbaixán]] xúnese a la [[CEI]]. La temporada d'[[iviernu]] carauterízase por condiciones asemeyaes a les del añu anterior, con dambos llaos procurando [[alimentos]] y recoyendo [[lleña]] con meses d'antelación. Los resoluciones 874 y 884 del [[Conseyu de Seguridá]] sobro'l conflictu de Nagorno-Karabaj fueron aprobaes n'[[ochobre]] y [[payares]] y, a pesar de volver aportunar nos mesmos puntos que los dos anteriores, reconocieron a Nagorno-Karabaj como parte nel conflictu.

A entamos de [[xineru]], les fuercies azeríes y les guerrilles afganistanes recapturaron parte del distritu de [[Füzuli (raión)|Füzuli]], incluyendo la interseición ferroviaria de Horadiz na frontera con Irán, pero nun consiguieron reconquistar la llocalidá de Füzuli. El 10 de xineru de 1994, les fuercies azeríes atacaron la rexón de Mardakert nuna tentativa de reconqistar la zona norte del enclave. Esta ofensiva consiguió avanzar y recuperar diverses partes de Karabaj al norte y al sur, pero foi detenida rápido. La República d'Armenia empezó a unviar reclutes del Exércitu regular y del Ministeriu del Interior pa detener la meyora azerí nel Karabaj. Pa reforzar les files del so exércitu, el gobiernu armeniu emitió un decretu convocando homes d'hasta 45 años per trés meses, y recurrieron a la presión de peaes para enlistar reclutes. Dellos soldaos en serviciu activu del Exércitu armeniu fueron prindaos poles fuercies azeríes.

Les ofensives azeríes volviéronse cada vez más desesperaes: mozos de 16 años práuticamente ensin entrenamientu fueron reclutados y tomaron parte n'ineficaces &quot;ondes humanes&quot;, una táctica aplicada per Irán mientres la [[Guerra Irán-Iraq]]. Dos ofensives d'esti tipu asocedieron nel iviernu causando la muerte de 5 mil azeríes, amás de cientos d'armenios. La principal ofensiva azerí intentaba recapturar el distritu de Kelbajar, p'amenaciar el corredor de Lachin, consiguiendo de primeres vencer la poca resistencia inicial y prindar el pasu d'Omar, pero cuando les fuercies armenies reaccionaron, los azeríes fueron derrotaos, naquellos que fueron los combates más sangrientos de tola guerra. Delles brigaes azeríes fueron abandonaes cuando los armenios reconquistaron el pasu d'Omar, siendo dempués abarganaes y abatíes.

La base política d'Azerbaixán alterióse munches vegaes, con dellos soldaos armenios que rellataben que los azeríes taben desmoralizados, nun teniendo clares les razones de la guerra y nun tando empeñaos en detenela. Un profesor rusu tamién sofita esti puntu de vista, afirmando que &quot;Karabaj nun interesa tantu a los azeríes qu'a los armenios. Probablemente, ye por eso que los mozos voluntarios d'Armenia tienen muncha más voluntá de lluchar y morrer por Karabaj que los d'Azerbaixán.&quot; Esta realidá foi descrita por un periodista que notó que &quot;En Stepanakert, ye imposible atopar un home capaz - seya voluntariu armeniu o residente local - ensin uniforme. [Ente que] n'Azerbaixán, homes con edá pa ser reclutados frecuenten cafés.&quot; [[Andréi Sájarov]] tamién concordaba con esta visión indicando la famosa declaración: &quot;P'Azerbaixán l'asuntu de Karabaj ye una cuestión d'ambición, pa los armenios de Karabaj, ye una cuestión de vida o muerte.&quot;

=== Cese al fueu de 1994 ===
[[Archivu:Gravestones of Azeri soldiers died in Karabakh war.jpg|250px|thumb|Les tumbes de soldaos azeríes en Bakú]]
Dempués de seis años d'intensos combates, dambos bandos taben llistos pa un altu'l fueu, y les víes diplomátiques intensificaron les sos aiciones nel mes de mayu. Azerbaixán tenía escosáu práuticamente tol so poderíu y confiaba qu'un altu'l fueu fuera propuestu, fuera pola [[CSCE]] o por Rusia, una vegada que los comandantes armenios afirmaren tener el camín abiertu hasta Bakú. Les batalles finales del conflictu asocedieron cerca de Shahumyan, y consistieron nuna serie de curties lluches en Gulustan.

El 16 de mayu, los líderes d'Armenia, Azerbaixán, Altu Karabaj y Rusia atopar en Moscú pa roblar una tregua, que diría efeutivamente a resultar nuna interrupción de les hostilidaes. N'Azerbaixán, munchos saludaron el fin de los combates, mientres otros queríen que'l contingente de tropes de caltenimientu de la paz a permanecer temporalmente na área nun tenía de ser d'orixe rusu. Enfrentamientos esporádicos siguieron en delles partes de la rexón, pero dambos bandos afirmáronse comprometíos en respetar l'altu'l fueu.

== Violencia y mediación dempués de cese al fueu ==
[[Archivu:Btc_pipeline_route.png|thumb|200px|[[Oleoductu Bakú-Tblisi-Ceyhan]].]]
Anguaño, el conflictu d'Altu Karabaj ye unu de los conflictos aniciaos dempués del [[colapsu de la Xunión Soviética]] y anguaño atayáu, xuntu coles rexones separatistes [[Abḥasia]] y [[Osetia del Sur]] en Xeorxa, y los problemes ente Moldavia y [[Transnistria]]. L'Altu Karabaj permanez so xurisdicción del gobiernu de la ensin reconocer, pero independiente [[de facto]], [[República d'Artsaj]], y caltién el so propiu exércitu: L'Exércitu de Defensa d'Altu Karabaj.

Contrariamente a los rellatos de comunicación social, que permanentemente mentaben les relixones de dambos pueblos, los aspeutos relixosos nunca tuvieron significáu, nin como ''[[casus belli]]'' adicional, y permaneció primariamente como una disputa de territoriu y derechos humanos de los armenios nel Karabaj. Dende 1995, los miembros del Grupu de Minsk mediaron los discutinios ente los gobiernos d'Armenia y Azerbaixán por que se llegue a una nueva solución. Numberoses propuestes fueron feches, teniendo como base la esistencia de cesiones de dambos llaos. Una de les propuestes axustaba que les fuercies armenies retirar de les siete rexones qu'arrodien el Karabaj, y Azerbaixán comparta dalgunos de los sos beneficios económicos, incluyendo los beneficios d'un oleoductu que xuniría Bakú con Turquía al traviés d'Armenia. Otres propuestes tamién se referíen a la concesión de mayor autonomía per Azerbaixán al enclave, yá bien próxima de la independencia. Armenia foi blancu de presión, al ser escluyida de los grandes proyeutos económicos en cursu na rexón, incluyendo l'[[Oleoductu Bakú-Tblisi-Ceyhan]] y el ferrocarril Kars-Tblisi-Bakú.

La mayoría de les propuestes d'autonomía fueron refugaes polos mesmos armenios, que consideren qu'esti puntu nun ye negociable. De la mesma forma, los azeríes negáronse a dexar pasar l'asuntu y regularmente amenacien con volver a entamar les hostilidaes. El 30 de marzu de 1998, [[Robert Kocharyan]] foi electu presidente y siguió refugando los pidíos p'alcordar un fin pal conflictu. En 2001, Kocharyan y Aliyev atopar en [[Key West]], Florida, p'aldericar los problemes en cuestión y, magar que dellos diplomáticos occidentales espresaren optimismu, la oposición creciente en dambos países contra la cesión de territoriu al oponente esleió les esperances d'una solución pacífica.

En total el conflictu xeneró casi un millón de refuxaos, con 400.000 habitantes armenios d'Azerbaixán mover a Armenia o Rusia, y otros 30.000 llegaron del Karabaj. Munchos de los que dexaron Karabaj tornaron dempués del fin de la guerra. Envalorar en 800.000 los azeríes movíos por cuenta de los combates, incluyíos los naturales d'Armenia y del enclave. Dellos otros grupos étnicos que vivíen en Karabaj fueron tamién forzaos a habitar en campos de refuxaos construyíos polos gobiernos azerí ya iranín. A pesar que s'afirma frecuentemente que los armenios controlen el 20 o hasta'l 40% del territoriu azerí, los númberos envaloraos, contabilizando l'enclave de [[Najicheván]], varien ente 13,62 y 14% (amenorgándose a 9% si Altu Karabaj fuera escluyíu).

Les consecuencies de la guerra dizse que xugaron un papel nel asesinatu de febreru de 2004 del teniente armeniu Gurgen Markaryan que foi asesináu a machetazos con un hachu pol so homólogu azerbaiyano, [[Ramil Safarov]] nun seminariu d'entrenamientu de la OTAN en [[Budapest]], Hungría. La enemistá d'Azerbaixán contra tolo armenio llevó a la destrucción de miles de llábanes medievales armenies, conocíos como ''[[jachkar]]s'', en campusantos en [[Julfa]], Najicheván. Esta destrucción detúvose temporalmente cuando se reveló per primer vegada en 1998, pero depués siguió hasta la so finalización en 2005. Azerbaixán comparó'l control d'Armenia de la rexón a la ocupación nazi de la Xunión Soviética mientres la Segunda Guerra Mundial.

== Situación actual ==
Al entamu de 2008, les tensiones ente Armenia, la República d'Artsaj y Azerbaixán deterioráronse inda más. Nel frente diplomáticu, el presidente azerí [[Ilham Aliyev]] repitió una vegada más declaraciones belicoses, como qu'Azerbaixán volvería usar la fuercia, si fuera necesariu, pa volver controlar el territoriu; coincidentemente los tiroteos a lo llargo de la frontera aumentaron. La violación más flagrante de cese de fueu asocedió al otru día de les declaraciones d'Aliyev, con dieciséis soldaos muertos y dambos bandos acusar d'empecipiar los combates. Amás, l'usu d'artillería nes confrontaciones más recién marca un aumentu de la violencia, qu'hasta entós arreyaben apenes tiros de [[francotirador]]es o rabaseres d'[[ametralladora|ametralladores]].

En 2008, la revista n'inglés Moscow Defense Brief cuntó que debíu al aumentu de los gastos d'Azerbaixán, que se reflexó nun fuerte rearmamientu de les fuercies armaes azeríes, l'equilibriu militar paez tar camudando en favor d'Azerbaixán. &quot;... L'enclín xeneral ye claramente a favor d'Azerbaixán, y paez qu'Armenia nun va ser capaz de sostener una carrera armamentista cola economía petrolera d'Azerbaixán. Esto puede conducir a la desestabilización del conflictu latente ente esos dos estaos&quot;, escribió'l periódicu.

N'abril de 2016 Armenia y Azerbaixán volvieron tener una conflagración armada que'l so resultancia foi un cese al fueu declaráu poco tiempu dempués d'empecipiaos los combates.&lt;ref&gt;{{Cita web |nome1=Sputnik |títulu=FOTO Alto Karabaj: La guerra de cuatro días Llea más en http://mundo.sputniknews.com/foto/20160406/1058418528/nagorno-karabaj-guerra.htmlixzz45GkfCJer |url=http://mundo.sputniknews.com/foto/20160406/1058418528/nagorno-karabaj-guerra.html|fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Los enfrentamientos armaos n'alto Karabaj (2016) ===
Los graves enfrentamientos (tamién denominaos ''La Guerra de 4 díes'') rexistraos na llinia de contautu ente les fuercies armaes d'Azerbaixán y Armenia nel territoriu de la república ensin reconocer d'Artsaj empezaron na nueche del 2 d'abril de 2016 y duraron cuatro díes.

==== El desenvolvimientu del conflictu ====
Na nueche del 31 de marzu al 1 d'abril [[Altu Karabaj]] y [[Azerbaixán]] acusaron mutuamente en bombardéu de los sos territorios. El 1 d'abril, a les 9:00 en posiciones de combate en Provincia de ''Tavush'' d'Armenia foi atopáu un soldáu con una ferida de muerte na cabeza. N'este mesmu día, a les 12:20 na direición escontra'l norte de la posición militar d'Armenia per parte d'Azerbaixán foi asesináu un soldáu armeniu. Los primeros enfrentamientos empecipiar na nueche del 2 d'abril de 2016. Antes del amanecer les tropes d'Azerbaixán empezaron ataque.
Según la prensa del Ministeriu de Defensa de la República d'Artsaj, les fuercies armaes d'Azerbaixán na nueche del 2 d'abril atacaron les árees de la zona del conflictu de Karabaj, por aciu l'aplicación de l'artillería pesao, vehículos blindaos, y l'aviación. Tamién se llevaron a cabu ataques a asentamientos Humanos. Dempués el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán declaró sobro ocupación de dellos visos estratéxicos de [[Karabaj]], incluyendo l'aldega Seysulan, los altores alredor de l'aldega ''Talysh'', tamién l'altor de ''Leletepe''. Сomo afirmó'l Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán d'altor alredor de l'aldega Talysh puedan crear un peligru pa la rexón Goranboy del país y la ciudá ''[[Naftalan]]'', y l'altor de ''Leletepe'' foi ocupada pa garantizar la seguridá de la ciudá ''[[Goradiz]]''. Más tarde foi confirmada la ocupación de la llomba ''Leletepe'' pol exércitu d'Azerbaixán. El [[2 d'abril]] pela tarde dambes partes informaron el númberu de muertos y mancaos.
El 5 d'abril, el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán informó que'l [[4 d'abril]] foi atacáu la base militar del enemigu en Madagiz. El mesmu día, el Ministeriu de Defensa d'Armenia espublizó la información de qu'Azerbaixán per primer vegada aplicó na rexón de Nagorno-Karabaj el sistema &quot;[[BM-30]]&quot;. Pela so parte, el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán declaró que nunca utilizaben dichu sistema.

==== L'altu'l fueu ====
El [[5 d'abril]] anunciar poles ambes partes la cesación del fueu. L'alcuerdu billateral sobro'l cese de les operaciones de combate foi llográu na xunta de los Comandantes d'Estáu Mayor d'Azerbaixán y Armenia en Moscú.&lt;ref&gt;http://www.rbc.ru/politics/06/04/2016/5704cb8f9a79470eb2af58fb&lt;/ref&gt;
El [[6 d'abril]], el [[Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán]] declaró que dende'l mediudía del 5 d'abril al mediudía del 6 d'abril Armenia bombardeó territoriu d'Azerbaixán, la frontera d'Azerbaixán y Armenia n'Ordubad, Shajbuz y Babek; La parte d'Armenia desmintió les acusaciones de los disparos y declararon que na frontera en Najchiván la situación calteníase estable y tranquila.
Según el Ministeriu de Defensa d'Azerbaixán, el 8 d'abril, cola mediación de representantes de la [[OSCE]] y del [[Comité Internacional de la Cruz Roja]] hasta les 8 de tardar taba previstu la realización del procesu de recoyida de los cadabres de los militares de dambos partes nel campu de batalla. A la fin del día informóse que'l procesu de busca y recoyida de cadabres foi termináu. Según el representante del presidente d'Altu Karabaj, el 10 d'abril Azerbaixán apurrió a Armenia 21 cuerpos de soldaos, y a Azerbaixán foi apurríu alredor de 13 cuerpos. Armenia apurrió a Azerbaixán cuerpos de trés miembros de la tripulación helicópteru baltáu El mio-24.&lt;ref&gt;[http://musavat.com/news/novosti-iz-karabakha/tela-clenov-ekipazha-la mio-24-peredani-azerbaydzhanskoy-storone-semeya_338866.html Armenia apurrió a Azerbaixán cuerpos de miembros de la tripulación helicópteru]&lt;/ref&gt;El 19 d'abril d'Azerbaixán llevar de la llinia de contautu l'últimu cuerpu del so soldáu.&lt;ref&gt;[http://oxu.az/war/128206 Azerbaixán llevar de la llinia de contautu l'últimu cuerpu del so soldáu]&lt;/ref&gt;

== Mala conducta ==
[[Archivu:Nor_Maragha006.JPG|thumb|200px|Monumentu na llocalidá de [[Nor Maraga]], construyíu n'honor de los defensores armenios de [[Maraghar]].]] 
{{VT|Masacre de Maraghar}}
Al salir del colapsu de la [[Xunión Soviética]] como estaos nacientes y por cuenta de los combates casi inmediatos, nun foi sinón hasta mediaos de [[1993]] qu'[[Armenia]] y [[Azerbaixán]] convirtiéronse signatarios de los alcuerdos de derechu internacional, incluyíos los [[Convenios de Xinebra]]. Les denuncies de los trés gobiernos (incluyíos [[Nagorno-Karabaj]]) regularmente acusaron al otru llau de cometer otomíes que yeren dacuando confirmaes por fontes de medios de terceres partes o organizaciones de derechos humanos. La [[masacre de Xocalı]], por casu, foi confirmada tanto pola [[Human Rights Watch]] y Memorial, ente que la conocida como [[Masacre de Maraghar]] foi alegáu por un grupu de la organización con sede en [[Gran Bretaña]] ''[[Christian Solidarity Worlwide]]'' en [[1992]]. Azerbaixán foi condergada por HRW pal usu de bombardeos aéreos en zones civiles densamente poblaes y que dambes partes fueron criticaes por fueu indiscrimináu, toma de rehenes y el desplazamientu forzáu de civiles.

La falta de lleis internacionales d'unu y otru llau p'acatar actividá práuticamente sancionáu na guerra, podría considerase [[crímenes de guerra]]. El saquéu y la mutilación (partes del cuerpu como les oreyes, traíos dende'l frente como alcordances atesoraes de guerra) de soldaos muertos echar voz de con frecuencia ya inclusive se jactó d'ente los soldaos. Otra práutica que tomó forma, pero non por soldaos regulares per parte de civiles mientres la guerra, foi'l trueque de prisioneros ente armenios y azeríes. De cutiu, cuando se perdió'l contautu ente familiares y un soldáu o un milicianu que sirvía nel frente, encargar d'entamar un intercambiu por prindar personalmente a un soldáu de les llinies de batalla y caltenelos nes llendes de los sos propios llares. Del ''[[New York Times]]'', el periodista [[Yoav Karny]] señaló qu'esta práutica yera tan &quot;vieya como la xente qu'ocupa [la] tierra&quot;.

Cuando terminó la guerra, dambos bandos acusaron a los sos rivales de siguir calteniendo cautivos; Azerbaixán afirmó qu'Armenia siguía calteniendo casi 5.000 prisioneros azeríes, ente qu'armenios reclamaben qu'Azerbaixán llevaba 600 prisioneros. El grupu ensin fines d'arriquecimientu, ''[[Helsinki Initiative 92]]'', investigó dos cárceles de [[Shusha]] y [[Stepanakert]] dempués de terminada la guerra, pero concluyó que nun había prisioneros de guerra ellí. Una investigación similar llegó a la mesma conclusión mientres la busca d'armenios supuestamente trabayando nes canteres d'Azerbaixán.

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
*Christoph Zürcher ([[2007]]). ''The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus''. [[Nueva York]]: [[New York University Press]]. ISBN 978-0-8147-9709-9.
*Daniel W. Drezner ([[1999]]). ''The Sanctions Paradox: Economic Statecraft and International Relations''. [[Cambridge]]: [[Cambridge University Press]]. ISBN 978-0-521-64415-0.
*Mary Kaldor &amp; World Institute for Development Economics Research ([[2000]]). ''Global insecurity''. Tomu III. [[Londres]]: Pinter. ISBN 978-1-85567-645-9.
*Zbigniew Brzeziński, Paige Sullivan, Center for Strategic and International Studies ([[1997]]). ''Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis''. [[Washington DC]]: M.E. Sharpe. ISBN 978-1-56324-637-1.

== Enllaces esternos ==
*[http://www.epcomunicacion.com.ar/blog/sumgait/ Resume de los Pogrom de Sumgait] {{es}}
*[http://www.epcomunicacion.com.ar/blog/nagornokarabakh Resume del conflictu de Nagorno Karabakh] {{es}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=XIJyA5zi68A VIDEU : Altu Karabaj: Ecos d'una Guerra Escaecida] {{es}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerra del Altu Karabaj]]
[[Categoría:Historia d'Azerbaixán]]
[[Categoría:Historia d'Armenia]]</text>
      <sha1>it11kdsy4wpwxc53a5w4ycl2ed9kusy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Adolfo Prieto Álvarez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152642</id>
    <revision>
      <id>3702931</id>
      <parentid>3702701</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:02:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Protexó «[[Adolfo Prieto Álvarez]]» ([Editar=Permitir namái usuarios autoconfirmaos] (caduca'l 12:02 4 ago 2022 (UTC)) [Treslladar=Permitir namái usuarios autoconfirmaos] (caduca'l 12:02 4 ago 2022 (UTC)))</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1074" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Adolfo Prieto y Álvarez de las Vallinas''' {{nym}}, foi un empresariu [[Asturies|asturianu]].

Con 23 años coló pa [[Méxicu]], dexando a medies los estudios de filosofía y lletres en [[Madrid]]. En [[1907]] fízose cargu de la [[Compañía Fundidora de Fierro y Acero de Monterrey]]. Tamién foi xerente de la ''Sociedad Mercantil Ibáñez y Prieto'', presidente de la fábrica de''Hilados y Tejidos de Lana “La Victoria”'' y fundó empreses como la ''Manufacturera de Lana de San Luis Potosí, El Cerro del Mercado S.A.'', la ''Siderurgia de Monterrey'' o el ''Banco Popular de Edificación y Ahorros'' tamién de Monterrey. Tamién foi presidente del ''Casino Español'' y miembru del ''Patronato Mejicano''.

En [[1930]] encargó la construcción de les ''escueles María Josefa'' en [[Sama (Grau)|Sama]], qu'anguaño agospien el [[Muséu Etnográficu de Sama]]. 

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1867|1945|Prieto Alvarez, Adolfo}}

[[Categoría:Empresarios y empresaries d'Asturies]]
[[Categoría:Persones de Grau]]</text>
      <sha1>1ucschxqeal9g2fuscn9gb35rq9t3yb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703419</id>
      <parentid>3702931</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:59:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1093" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Adolfo Prieto y Álvarez de las Vallinas''' {{nym}} foi un empresariu [[Asturies|asturianu]].

Con 23 años coló pa [[Méxicu]], dexando a medies los estudios de filosofía y lletres en [[Madrid]]. En [[1907]] fízose cargu de la [[Compañía Fundidora de Fierro y Acero de Monterrey]]. Tamién foi xerente de la ''Sociedad Mercantil Ibáñez y Prieto'', presidente de la fábrica de''Hilados y Tejidos de Lana “La Victoria”'' y fundó empreses como la ''Manufacturera de Lana de San Luis Potosí, El Cerro del Mercado S.A.'', la ''Siderurgia de Monterrey'' o el ''Banco Popular de Edificación y Ahorros'' tamién de Monterrey. Tamién foi presidente del ''Casino Español'' y miembru del ''Patronato Mejicano''.

En [[1930]] encargó la construcción de les ''escueles María Josefa'' en [[Sama (Grau)|Sama]], qu'anguaño agospien el [[Muséu Etnográficu de Sama]]. 

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces persona}}

{{NF|1867|1945|Prieto Alvarez, Adolfo}}
[[Categoría:Empresarios y empresaries d'Asturies]]
[[Categoría:Persones de Grau]]</text>
      <sha1>m04vfxbrov29c2wd1vvadup1x9r9zge</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703420</id>
      <parentid>3703419</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:03:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1126" xml:space="preserve">{{referencies|t=20220728180312}}
{{persona}}
'''Adolfo Prieto y Álvarez de las Vallinas''' {{nym}} foi un empresariu [[Asturies|asturianu]].

Con 23 años coló pa [[Méxicu]], dexando a medies los estudios de filosofía y lletres en [[Madrid]]. En [[1907]] fízose cargu de la [[Compañía Fundidora de Fierro y Acero de Monterrey]]. Tamién foi xerente de la ''Sociedad Mercantil Ibáñez y Prieto'', presidente de la fábrica de''Hilados y Tejidos de Lana “La Victoria”'' y fundó empreses como la ''Manufacturera de Lana de San Luis Potosí, El Cerro del Mercado S.A.'', la ''Siderurgia de Monterrey'' o el ''Banco Popular de Edificación y Ahorros'' tamién de Monterrey. Tamién foi presidente del ''Casino Español'' y miembru del ''Patronato Mejicano''.

En [[1930]] encargó la construcción de les ''escueles María Josefa'' en [[Sama (Grau)|Sama]], qu'anguaño agospien el [[Muséu Etnográficu de Sama]]. 

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces persona}}

{{NF|1867|1945|Prieto Alvarez, Adolfo}}
[[Categoría:Empresarios y empresaries d'Asturies]]
[[Categoría:Persones de Grau]]</text>
      <sha1>ridd2vaqmo4gssjudhe0tpea0rcm6l9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Irredentismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152720</id>
    <revision>
      <id>3703130</id>
      <parentid>3689246</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227618" xml:space="preserve">El términu '''irredentismu''' ({{lang-it|''irredentismu'', de ''irredento''}}, &quot;non lliberar&quot;) fai referencia, en sentíu estrictu, al [[irredentismu italianu]], un movimientu políticu [[italia|italianu]] posterior a [[1870]] que reivindicaba pal Reinu d'Italia les tierres &quot;non rescataes&quot; ([[Italia irredenta]]) del [[Imperiu austrohúngaru]] ([[Dalmacia]], [[Istria]], [[Provincia de Trento|Trentín]]) y más tarde, por estensión, de tolos territorios que se consideraben italianos.

En sentíu estensu, entender por irredentismu toa corriente política que defende l'anexón a un territoriu consideráu como nación d'otros territorios que se consideren propios d'aquélla por motivos culturales, históricos, llingüísticos, raciales o d'otru tipu.

== Irredentismos reconocíos oficialmente ==
Dellos estaos cunten con documentos llegales que formalicen les sos pretensiones irredentistas, pueden ser constituciones o otros tipos de decretos.

=== Afganistán ===
[[Ficheru:Major ethnic groups of Pakistan in 1980-es.svg|miniaturadeimagen|250px|En verde, les árees con mayoría étnica paxta.]]

La frontera ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], conocida como [[Llinia Durand]], foi alcordada gobiernu afganu y l'entós [[Raj británicu]] en [[1893]]. Ensin tomar en cuenta que les tribus [[etnia paxta|paxtes]] fueron estremaes en dos estaos nacionales. Tres el surdimientu del Estáu de Paquistán, los afganistanos afirmaron nunca reconocer la frontera, polo que mientres les décades de [[Años 1950|1950]] y [[Años 1960|1960]] hubo enfrentamientos militares con cierta frecuencia. Tolos gobiernos afganistanos del sieglu XX declararon tener intenciones de xunir a los paxtos nun mesmu estáu nacional.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.institute-for-afghan-studies.org/Contributions/Commentaries/DRRoashanArch/2001_08_11_unholy_durand_line.htm|títulu=The Unholy Durand Line|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|fecha=25 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120325161737/http://www.institute-for-afghan-studies.org/Contributions/Commentaries/DRRoashanArch/2001_08_11_unholy_durand_line.htm|fechaarchivu=25 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Harrison|nome=Selig S.|títulu=Selig S. Harrison - The Fault Line Between Pashtuns and Punjabis in Pakistan|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/05/10/AR2009051001959.html|fecha=11 de mayu de 2009|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|issn=0190-8286|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

=== Arxentina ===
{{AP|Irredentismu arxentín|Disputa territorial de les Islles Malvines}}

El irredentismu arxentín (o'l conceutu de Gran Arxentina) referir a la idea de la soberanía de la [[República Arxentina]] sobre los [[territorios británicos d'ultramar]] de les [[islles Malvines]], [[Xeorxa del Sur]] y les islles [[Sandwich del Sur]], según la disputa con [[Chile]] pol [[Campu de Xelu Patagónico Sur]], la rexón denominada [[Antártida arxentina]] y l'[[espaciu marítimu arxentín]]. Tamién puede faer referencia a otros territorios d'antiguo apostaos como les [[islles Picton, Nueva y Lennox]], la [[Puna de Atacama]], [[Llagu del Desiertu]], [[Tarija]], ente otros

El gobiernu arxentín caltuvo un reclamu sobre les [[islles Malvines]] dende 1833 (incluyida la [[guerra de les Malvines]] en 1982). Considérase la parte de la [[Provincia de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur]], xuntu coles islles [[Xeorxa del Sur]] y [[Sandwich del Sur]]. Ente los argumentos del gobiernu poles isla, ye que se topen dientro de la [[plataforma continental]] d'[[América del Sur]], arrodiaes pel mar epicontinental qu'Arxentina denomina [[mar Arxentín]]. Anque Arxentina reivindica los sos derechos sobre les islles y esixe la so devolución, considerándoles parte integral ya indivisible del so territoriu, a criteriu de les [[Naciones Xuníes]] tratar d'un [[Territorios apostaos|territoriu en pleitu]] qu'inclúi na [[Llista de les Naciones Xuníes de territorios non autónomos|llista de territorios non autónomos]] so supervisión del [[Comité de Descolonización]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu=Posición arxentina sobre diversos aspeutos de la Cuestión de les Islles Malvines|url=http://www.mrecic.gov.ar/portal/seree/malvinas/home.html|fecha=29 de xunu de 2012|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=archive.is|páxina=|urlarchivu=https://archive.is/20120629064047/www.mrecic.gov.ar/portal/seree/malvinas/home.html|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Arxentina considera a les persones nacíes nesos territorios como ciudadanos arxentinos, sicasí, el conceutu namái aplícase naquellos ciudadanos de les islles que soliciten llograr la ciudadanía arxentina. 

Como parte del sentimientu nacional sobre les Malvines esiste la llamada ''[[Marcha de les Malvines]]'', que ye un cantar, que ta dedicada a la reivindicación arxentina de soberanía sobre les islles y ye entonada nes escueles y en tolos actos oficiales de reivindicación de soberanía (asocedíos el [[2 d'abril]] y [[10 de xunu]]).

[[Ficheru:Argentine map of Argentina.png|left|miniaturadeimagen|250px|La Gran Arxentina.]]

Les reclamaciones de la Nación Arxentina sobre los territorios citaos, apaecen na Primer Disposición Transitoria de la [[Constitución de la Nación Arxentina|Constitución Nacional]], que foi modificada per última vegada en [[1994]]:&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/0-4999/804/norma.htm|títulu=Infoleg|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=servicios.infoleg.gob.ar}}&lt;/ref&gt;

{{cita|La Nación Arxentina ratifica la so lexítima y imprescriptible soberanía sobre les Islles Malvines, Xeorxa del Sur y Sandwich del Sur y los espacios marítimos ya insulares correspondientes, por ser parte integrante del territoriu nacional. La recuperación de dichos territorios y l'exerciciu plenu de la soberanía, respetando la manera de vida de los sos habitantes, y conforme a los principios del derechu internacional, constitúin un oxetivu permanente ya irrenunciable del pueblu arxentín.|Constitución de la Nación Arxentina - Primer Disposición Transitoria}}

El [[campu de xelu patagónico sur]] ye una gran estensión de glaciares asitiada nos [[Andes patagónicos]] na frontera ente Arxentina y Chile, que constitúi'l mayor campu de xelu de calter continental non polar y con accesu terrestre. Entá ta pendiente la delimitación de 50&amp;nbsp;quilómetros (31&amp;nbsp;milles) de la frontera, ente'l [[monte Fitz Roy]] y el [[cuetu Murallón]]. &lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.difrol.cl/alcuerdo_de_xelos.htm|títulu=Difrol - Alcuerdu de Campu de Xelos|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=9 d'agostu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070809022701/http://www.difrol.cl/alcuerdo_de_xelos.htm|fechaarchivu=9 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Falkland Islands, South Georgia, South Sandwich Islands and the South Orkney Islands Argentina.png|thumb|250px|Allugamientu de les islles en pleitu.]]

Na [[Antártida]], esiste una área reclamada pola Arxentina, que ye llamada [[Antártida Arxentina]]. Estender ente los meridianos 74° O y 25° O, el paralelu 60° S y el [[polu sur]] y ye considerada como parte integral del so territoriu. Amás, se superpone coles reclamaciones del [[Reinu Xuníu]] y de [[Chile]]. Les reclamaciones antártiques arxentines tán basaes en dellos motivos, que son: considerar a la Península Antártica como parte del Cordal de los Andes según puntos de vista xeolóxicos y xeográficu; Arxentina caltuvo una ocupación permanente mientres más d'un sieglu, y controla l'antigua base na Antártida ([[Base Orcadas]] na [[isla Laurie]]); Arxentina lleva a cabu numberoses misiones de rescate na Antártida; Arxentina construyó'l primer aeropuertu de L'Antártida, na [[base Marambio]] en 1969; los arxentinos conformen la mayor población peninsular de L'Antártida, en comparanza colos nacionales de cualesquier otru país; el primer ñácaru antárticu nació na [[base Esperanza]]; y a lo último, Arxentina históricamente unvió en total a más persones a L'Antártida que tolos demás países xuntos, sicasí solo 230 arxentinos na actualidá permanecen nel continente, significativamente baxu comparándolo coles bases [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Por qué ye tiempu de reclamar polos nuesos intereses na Antártida|url=https://www.infobae.com/historia/2017/02/25/por-que-ye-tiempu-de-reclamar-polos nuesos intereses-en-la-antartida/|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Infobae|idioma=es-LA}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.malvinense.com.ar/snacional/an0708/817.htm|títulu=Antártida: los Reclamos Arxentín, Chilenu y Británicu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.malvinense.com.ar}}&lt;/ref&gt;

La tesis del mar de resguardu patrimonial de l'Arxentina o tesis del mar presencial arxentín, ye la teoría que favorez que, tres una apreciación oceanopolítica, la [[República Arxentina]] demarque sobre l'espaciu marítimu de la so zona d'influencia na [[alta mar]] axacente a la so [[Zona Económica Esclusiva]], la zona onde los sos intereses tuvieren o pudieren tar arreyaos direutamente. Nél incluyiríense amplies superficies marítimes en pleitu col [[Reinu Xuníu]], según les superficies marítimes que se proyeuten dende los territorios entendíos nel denomináu [[Antártida Arxentina|Sector Antárticu Arxentín]], zona reivindicada por dichu país, tamién suxeta a otres reclamaciones de soberanía, toes so los algames del [[Tratáu Antárticu]] en [[1959]]. Pa empiezos del 2014, esi país entá nun cuntaba con una área de mar presencial demarcada oficialmente. En [[1987]], el senador Mario Utrera presentó un proyeutu de llei denomináu «Fixación de les llendes del Mar de Resguardu Patrimonial Arxentín», que buscaba demarcar les llendes marítimes del país.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.senado.gov.ar/web/proyecto/verExpe.php?&amp;orixe=S5&amp;numexp=409/87&amp;tipu=PL&amp;tConsulta=1|títulu=UTRERA : PROYEUTU DE LLEI POL QUE S'AFITEN LLINDAR DEL DENOMINÁU MAR DE RESGUARDU PATRIMONIAL ARXENTÍN|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.senado.gov.ar|editorial=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

El [[conflictu del Beagle]] centrar na disputa pola soberanía de les islles y castros íntegramente allugaos nel llamáu «martiellu del laude», un polígonu definíu nel Compromisu d'arbitraxe que dambos países roblaron en 1971, nel que se topen allugaes les islles [[Isla Picton|Picton]], [[Isla Nueva|Nueva]], [[Isla Lennox|Lennox]], Gratil, Augustus, [[Castru Snipe|Snipe]], [[Islles Becasses|Becasses]], [[Isla Gable|Gable]] y otros castros. Alcordóse someter el resolución de la disputa a la decisión d'una corte arbitral que tenía de dar a conocer el so fallu al [[gobiernu del Reinu Xuníu]], que yera l'árbitru formal. El conflictu llegó al so puntu culminante'l 22 d'avientu de 1978, cuando les [[Fuercies Armaes d'Arxentina]] disponer a [[Operación Soberanía|ocupar les islles en disputa]], pero la intervención del papa [[Xuan Pablo II]] evitó la guerra y condució una mediación que llevó a la firma del [[Tratáu de Paz y Amistá ente Arxentina y Chile|Tratáu de Paz y Amistá]] el 29 de payares de 1984, que solucionó'l conflictu tres más de dos tercios de sieglu de disputa. Tres una consulta popular, el gobiernu arxentín ratificó'l tratáu, al igual que'l [[Réxime Militar (Chile)|gobiernu chilenu]], esti postreru ensin consulta dalguna.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_abstract&amp;pid=S0718-23762004000100005&amp;lng=es&amp;nrm=iso&amp;tlng=es|títulu=La disputa pol Beagle y el papel de los actores non estatales arxentinos|apellíos=Lacoste|nome=Pablo|fecha=00/2004|publicación=Universum (Talca)|volume=19|númberu=1|páxines=86–109|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|issn=0718-2376|doi=10.4067/S0718-23762004000100005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.cari.org.ar/pdf/mediacion-papal.pdf|títulu=La mediación papal nel conflictu de la zona austral|apellíos=Moncayo|nome=Guillermo R.|fecha=Ochobre de 2008|publicación=Consejo Arxentín pa les Rellaciones Internacionales. Serie d'artículos y testimonios - Non. 51|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ucema.edu.ar/ceieg/arg-rree/14/14-057.htm|títulu=Les rellaciones con América llatina - Les rellaciones con Chile|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=15 d'abril de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120415105250/http://www.ucema.edu.ar/ceieg/arg-rree/14/14-057.htm|fechaarchivu=15 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt;

Enantes, la Nación Arxentina tamién tuvo reclamaciones territoriales sobre la [[Puna de Atacama]], el [[Llagu del Desiertu]] y la ciudá boliviana de [[Tarija]].

=== Bengala ===
{{VT|Bengala}}
[[Ficheru:United Bengal.png|miniaturadeimagen|250px|La denominada Bengala Xunida atópase partida ente la India y Bangladex.]]

Esiste una ideoloxía conocida como Bengala Xunida (''United Bengal''), que propón la creación d'una nación de falantes del [[Idioma bengalí]] na zona d'[[Asia del Sur]]. Esta idea nació per parte del nacionalismu bengalí tres la [[Primer partición de Bengala|primer partición]] del territoriu en [[1905]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=India - The first partition of Bengal {{!}} history - geography|url=https://www.britannica.com/place/India/The-first-partition-of-Bengal|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Nesi añu'l Mandatu Británicu de la Presidencia de Bengala estremó al territoriu nes rexones de [[Bengala Occidental]], [[Bengala Oriental]] y [[Assam]] coles mires de debilitar cualquier tipu de movimientu nacionalista na rexón. Dempués d'un movimientu de protestes, Bengala foi reunificada en [[1911]].&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

En [[1947]], diose un [[Segunda partición de Bengala|segundu intentu]] d'estremar el territoriu bengalí tomando como base nes llamaes llinies comunales creaes mientres la [[Partición de la India]]. El primer ministru de Bengala, Huseyn Shaheed Suhrawardy y el líder nacionalista bengalí, Sarat Chandra Bose, propunxeron la creación d'un estáu independiente pa Bengala.&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Nation|nome=The New|títulu=Huseyn Shaheed Suhrawardy : His Life|url=http://thedailynewnation.com/news/34685/huseyn-shaheed-suhrawardy--his-life.html|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=The New Nation|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La propuesta nun foi sofitada por cuenta de la oposición de les autoridaes coloniales britániques y al conflictu ente los [[Musulmán|musulmanes]] y los [[Hinduismu|hinduistes]] de la rexón, lo que llevó finalmente a la segunda partición de Bengala.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.quora.com/During-the-1947-India-partition-why-Bengal-was-not-made-an-independent-state|títulu=During the 1947 India Partition, Why 'Bengal' Was Not Made an Independent State? - Quora|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.quora.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== Bolivia ===
{{VT|Mediterraneidad de Bolivia|Guerra del Pacíficu}}
[[Ficheru:Map of the War of the Pacific.en.svg|left|250px|miniaturadeimagen|Mapa de Perú, Bolivia y Chile antes de 1883. En naranxa territoriu peruanu, en mariellu'l bolivianu y en verde'l suelu chilenu.]]

El irredentismu bolivianu, conocíu como Mediterraneidad de Bolivia, alude a la situación xeográfica del país que lu convierte nun [[Estáu ensin mariña]]. El Gobiernu de Bolivia reclamó cuntar con una salida direuta al [[Océanu Pacíficu]] n'habiendo perdíu territoriu en favor de [[Chile]] depués de la so derrota na [[Guerra del Pacíficu]], en concretu, tratar d'una franxa conocida como'l [[Corredor de Atacama]]. Esta cesión territorial confirmar en [[1904]] tres la firma del [[Tratáu de 1904 ente Chile y Bolivia|Tratáu ente Chile y Bolivia]].&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Claves: Bolivia, Chile y el mar|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_3759000/3759740.stm|fecha=20 d'ochobre de 2004|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

Tres la perda de la franxa costera boliviana, el gobiernu del país trató de reclamar la torna d'unos 160 quilómetros de llongura por 10 d'anchu que dexe al país la posibilidá d'utilizar el puertu d'[[Arica]] nel so beneficiu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

En [[1975]], los gobiernos d'[[Augusto Pinochet]] y [[Hugo Banzer Suárez]] sostuvieron conversaciones sobre un alcuerdu territorial. La dictadura chilena ufiertaba a Bolivia la cesión d'una franxa de tierra al norte de Arica con salida al Océanu Pacíficu en cuenta de una porción de terrén similar que pasaría de l'alministración boliviana al Gobiernu de Chile. Sicasí, la ufierta nun espolletó pola necesidá d'aprobación de [[Perú]], nación que tamién había perdíu territoriu na Guerra del Pacíficu, ufiertóse la posibilidá d'un gobiernu tripartitu ente estaos arreyaos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Chile.|nome=BioBioChile - La Rede de Prensa Más Grande de|títulu=Charaña, el día en que Chile tuvo dispuestu a dexar soberanía a Bolivia|url=http://www.biobiochile.cl/noticias/2015/04/28/charana-el-dia-en-que-chile-tuvo-dispuestu-a-vencer-soberania-a-bolivia.shtml|fecha=28 d'abril de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=BioBioChile - La Rede de Prensa Más Grande de Chile|idioma=es-LA}}&lt;/ref&gt;

En [[2009]] promulgóse una nueva [[Constitución de Bolivia]], ente los artículos inclúyese la reivindicación del derechu históricu del país pa una salida al mar.

{{cita|Artículu 267&lt;br /&gt;
I. L'Estáu bolivianu declara'l so derechu irrenunciable y imprescriptible sobre'l territoriu que-y dea accesu al océanu Pacíficu y el so espaciu marítimu.
II. La solución efeutiva al diferendo marítimu al traviés de medios pacíficos y l'exerciciu plenu de la soberanía sobre dichu territoriu constitúin oxetivos permanentes ya irrenunciables del Estáu bolivianu.|Segunda Parte, Títulu VIII, Capítulu Cuartu: ''Reivindicación Marítima'', [http://www.justicia.gob.bo/index.php/normes/doc_download/35-nueva-constitucion-politica-del estáu Nueva Constitución Política del Estáu] (p. 62)}}

El [[24 d'abril]] de [[2013]], Bolivia empecipió formalmente una presentación ante la [[Corte Internacional de Xusticia]] d'una demanda pa solicitar a Chile una negociación sobre una salida al mar.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Bolivia presenta la so demanda marítima contra Chile ante Háyalo|url=http://cnnespanol.cnn.com/2013/04/24/bolivia-presenta-la so-demanda-maritima-contra-chile-ante háyalo/|fecha=24 d'abril de 2013|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=CNNEspañol.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; El [[24 de setiembre]] de [[2015]], La Corte Internacional de Xusticia declaróse competente pa siguir col pleitu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La Corte de L'Haya falla a favor de Bolivia na so reclamación a Chile d'un accesu al mar|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/186794-corte-haya falla-bolivia-chile-accesu-mar|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=RT n'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El [[21 de marzu]] de [[2017]], el Gobiernu de Bolivia presentó'l so retruque d'argumentos pa xustificar les sos pretensiones sobre'l territoriu chilenu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Redaición|títulu=Bolivia presenta retruque na demanda contra Chile na Corte de L'Haya por accesu al mar|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39335468|fecha=21 de marzu de 2017|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; El [[16 de setiembre]] del mesmu añu, Chile apurrió la dúplica pa responder a les afirmaciones bolivianes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=LR|nome=Redaición|títulu=Chile respuende a demanda de Bolivia en L'Haya {{!}} LaRepublica.pe|url=http://larepublica.pe/mundo/1099026-chile-respuende-a-demanda-de-bolivia-en-la faya|fecha=16 de setiembre de 2017|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El procesu atópase abiertu.

=== China ===
{{VT|Gran China}}
[[Ficheru:Greater China.GIF|miniaturadeimagen|250px|La Gran China. En mariellu destáquense les reclamaciones territoriales actuales. En color olivo amuésense los territorios que formaron parte del [[Imperiu chinu]], pero que yá nun son consideraos na idea irredentista.]]
[[Ficheru:ROC Administrative and Claims-es.svg|miniaturadeimagen|250px|Mapa coles reclamaciones territoriales del gobiernu de la República de China (Taiwán).]]

En [[República Popular China|China]] el irredentismu nacional busca la unión nun mesmu estáu de los territorios pertenecientes a la República Popular, [[República de China|Taiwán]] o (República de China) y les [[Rexón alministrativa especial|rexones alministratives especiales]] de [[Ḥong Kong]] y [[Macáu]]. El casu más trascendente políticamente foi'l de la Isla de Taiwán, por cuenta de que'l gobiernu comunista ye consideráu como'l representante lexítimu del pueblu chinu nel esterior, ente qu'en Taiwán esiste un estáu de corte capitalista col nome oficial de República de China.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/11/151106_china_taiwan_rencuentro_xi_jinping_ma_ying_jeou_historia_aw|títulu=China vs. Taiwán: la disputa de más de 60 años que sigue estremando'l país más grande d'Asia|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Mundu|nome=Redaición* BBC|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt;

Nel preámbulu de la [[Constitución de la República Popular China]] considérase que &quot;Taiwán ye parte del sagráu territoriu de la República Popular China. El cumplimientu de la grandiosa obra de la reunificación de la patria ye un deber sagráu de tol pueblu chinu, incluyíos los nuesos compatriotes de Taiwán.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.javiercolomo.com/index_arquivos/Const/Cons_Ch.htm|títulu=CONSTITUCIÓN DE LA REPÚBLICA POPULAR CHINA|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.javiercolomo.com}}&lt;/ref&gt;

El Gobiernu de la República de China alministró enantes en xunto a la [[China continental]] y a la Isla de Taiwán; tres la victoria militar de les fuercies del [[Partíu Comunista (China)|Partíu Comunista Chinu]] na [[Guerra Civil China|Guerra Civil]] estes llograron el so dominiu puramente na zona alcontrada en tierra firme. El [[1 d'ochobre]] de [[1949]], les tropes del [[Exércitu Popular de Lliberación]] entraron en [[Beixín]], polo que se fundó la República Popular China. 

Depués de la so derrota, el [[Gobiernu nacionalista de Nankín|gobiernu nacionalista]] escapó a la Isla de Taiwán onde estableció la nueva sede de la so alministración. Les autoridaes de la isla siguieron gobernando esi territoriu col nome oficial de ''República de China'', sicasí, l'estáu ye conocíu mayoritariamente como Taiwán, por cuenta de que la mayor parte de la so alministración céntrase puramente en Taiwán, en dellos casos, especialmente nel terrén deportivu tamién ye llamáu [[China Taipéi]]. Hasta [[1971]] goció de la reconocencia mayoritaria de les naciones y yera el representante chinu na [[Organización de les Naciones Xuníes]], siendo sustituyíu pola República Popular esi mesmu añu.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Na República de China, l'artículu cuartu del so [[Constitución de la República de China|Constitución]], establez que &quot;el territoriu de la República de China dientro de les sos fronteres nacionales esistentes nun va ser alteriáu salvu por un resolución de l'Asamblea Nacional&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sica.int/busqueda/busqueda_archivu.aspx?Archivu=odoc_2038_2_28072005.htm|títulu=CONSTITUCION DE LA REPÚBLICA DE CHINA|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.sica.int|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; D'esta forma, niégase cualquier tipu de pretensión de reinstalar el gobiernu nel territoriu continental.

Como parte de la so actual política de siguir el [[statu quo]], la República de China nun arrenunció a les reclamaciones sobre territorios anguaño controlaos pola República Popular de China, [[Mongolia]], [[Rusia]], [[Birmania]] y dellos estaos d'[[Asia Central]], esto ye, la [[Gran China]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/655587|títulu=The Concept of &quot;Greater China&quot;: Themes, Variations and Reservations|apellíos=Harding|nome=Harry|fecha=1993|publicación=The China Quarterly|númberu=136|páxines=660–686|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|doi=10.2307/655587}}&lt;/ref&gt; Sicasí, na práutica, Taiwán nun demostró dalguna aición que busque faer notar les sos intenciones de dominiu nos territorios citaos; sicasí, Taiwan buscó tomar el control de dellos archipielagos deshabitados pa estender los sos espacios de [[Mar territorial]] y [[Zona económica esclusiva]], en concretu búscase controlar: les [[Islles Senkaku]], que la so soberanía ye apostada por [[Xapón]] y la República Popular;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Senkaku, les 'islles Perejil' de Xapón que pueden ser el focu del próximu polvorín mundial|url=https//www.eldiario.es/theguardian/China-Japon-primer-polvorin-mundial_0_609989726.html|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt; y les [[Islles Paracelso]] y [[Islles Spratly|Spratly]] nel [[Mar de la China Meridional]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Mohorte|títulu=Les 13 disputes territoriales más chungues del mundu|url=https://magnet.xataka.com/un mundu fascinante/les-13-disputes-territoriales-mas-chungues-del mundu|fecha=14 de setiembre de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; qu'anguaño son alministraes pol gobiernu comunista de Beixín.

=== Comores ===

L'artículu primeru de la Constitución de la [[Comores|Unión de les Comores]] establez lo siguiente: &quot;La Unión de les Comores ye una república compuesta poles isla autónomes de [[Mohéli]], [[Mayotte]], [[Anjouan]] y [[Gran Comora]]&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.wipo.int/wipolex/es/text.jsp?file_id=208360|títulu=Comores: La Constitution comorienne|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.wipo.int|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, namái trés de los territorios citaos tán integraos na unión, Mayotte, sigue siendo un [[Francia d'ultramar|departamentu francés d'ultramar]], tres celebrase dos referéndums: unu en [[1974]] y otru en [[1976]], nos dos consultes populares la población de la isla votó por siguir formando parte de [[Francia]] con un 63.8 y un 99.4% de sofitos favorables respeutivamente.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Quand la France arracha Mayotte aux Comores (1974/1976)|url=http://www.francetvinfo.fr/replay-radio/histoires-d-info/quand-la-france-arracha-mayotte-aux-comores-1974-1976_1780287.html|fecha=10 de xunu de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Franceinfo|idioma=fr-FR}}&lt;/ref&gt;

=== Corea ===
{{VT|Reunificación de Corea}}
[[Ficheru:Korea (orthographic projection).svg|left|miniaturadeimagen|250px|Escurre de la Reunificación de Corea.]]

Tres la lliberación de Corea de la [[Ocupación xaponesa de Corea|ocupación xaponesa]] y l'establecimientu d'un [[Corea del Sur|tao capitalista]] y [[Corea del Norte|otru comunista]] na [[Península de Corea|Península]], los dos gobiernos amosaron les sos intenciones de reunificar al país so la bandera del so propiu sistema políticu.

En Corea del Sur, el so [[Constitución de la República de Corea|Constitución nacional]], nos artículos 3º y 4º reclama la xurisdicción sobre tola península coreana. Reconoz la división de Corea namái indireutamente, esixendo al presidente que trabaye pa la reunificación.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_protect/@protrav/@ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_117333.pdf|títulu=Constitution of the Republic of Korea|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Nel Sur esiste un organismu encargáu de &quot;gobernar&quot; los territorios alcontraos al norte de la Llinia de Demarcación Militar (actual Corea del Norte), tratar del [[Comité de los cinco provincies de Corea del Norte|Comité de los Cinco Provincies de Corea del Norte]], establecíu en 1949, ta integrada polos gobernadores de los cinco provincies nomáu pol Presidente. Sicasí, el cuerpu ye puramente simbólicu y en gran parte encargáu de tratar con desertores del Norte; si realmente produxérase la reunificación, el Comité sería disueltu y los nuevos alministradores nomaos pol Ministeriu d'Unificación.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://blogues.wsj.com/korearealtime/2014/03/18/south-koreas-governors-in-theory-for-north-korea/|títulu=South Korea's Governors-in-Theory for North Korea|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Gale|nome=Kwanwoo Jun and Alastair|fecha=18 de marzu de 2014|sitiuweb=WSJ|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La [[Constitución de Corea del Norte]] tamién sorraya la importancia de la reunificación, pero, magar nun formula una disposición formal similar p'alministrar el Sur, reclama efeutivamente el so territoriu, yá que nun reconoz diplomáticamente a la República de Corea, considerándola una &quot;entidá qu'ocupa'l territoriu coreanu&quot;. En concretu, méntase la situación nel preámbulu y nel artículu novenu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://es.wikisource.org/wiki/Constituci%C3%B3n_Socialista_de_Corea_del Norte|títulu=Constitución Socialista de Corea del Norte - Wikisource|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=es.wikisource.org|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

N'ocasiones tamién se menten los territorios de [[Manchuria]] y Jiandao (Gando).&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Marín|nome=Alfonso Ojeda|títulu=Corea interior, Corea esterior|url=https://books.google.com.mx/books?id=zvbIoaLjHt0C&amp;pg=PA63&amp;lpg=PA63&amp;dq=manchuria+y+gando+corea&amp;source=bl&amp;ots=uDxn2pO16F&amp;sig=P7M-RkKYTEqB6pAqplRYfn5JQ7I&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjx4eT1g8nWAhXkJsAKHSYABXMQ6AEIbDAL#v=onepage&amp;q=manchuria%20y%20gando%20corea&amp;f=false|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|fecha=2008|editorial=Verbum Editorial|isbn=9788479624262|idioma=es|apellíos2=Vega|nome2=Alvaro Fidalgu|apellíos3=Coreanes|nome3=Centru Español d'Investigaciones|apellíu4=Madrid|nome4=Universidá Complutense de}}&lt;/ref&gt;

=== India ===
[[Ficheru:Akhand Bharat.png|miniaturadeimagen|250px|Akhand Bharat o la Gran India.]]

La [[India]] amestóse tolos territorios coloniales alcontraos nel [[Subcontinente indiu]] que nun pertenecieron al [[Raj británicu]], yá seya pola forma pacífica como les colonies que llevaron el nome de la [[India francesa]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://mea.gov.in/billateral-documents.htm?dtl/5302/Treaty+establishing+De+Jure+Cession+of+French+Establishments+in+India|títulu=Treaty establishing De Jure Cession of French Establishments in India|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=mexa.gov.in|idioma=en}}&lt;/ref&gt; o por aciu invasiones militares como nel casu de la [[India portuguesa]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.austlii.edu.au/au/journals/MelbJIL/2009/18.html|títulu=White, Nigel D --- &quot;Defending Humanity: When Force is Justified and Why by George P Fletcher and Jens David Ohlin&quot; [2009] MelbJlIntLaw 18; (2009) 10(1) Melbourne Journal of International Law 379|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.austlii.edu.au}}&lt;/ref&gt; y antiguu [[Reinu de Sikkim]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.quora.com/How-did-Sikkim-become-a-part-of-the-Indian-Union|títulu=☆ How did Sikkim become a part of the Indian Union? - Quora|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.quora.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, dientro de la India esiste una idea llamada ''Akhand Bharat'' (Gran India en [[hindi]]), que busca la integración de [[Paquistán]] y [[Bangladex]] dientro del estáu indiu pa restaurar el territoriu de [[1947]], antes de la división del dominiu británicu, la &quot;India Indivisible&quot; (situación que se repitió a lo llargo de la historia en periodos como los imperios [[Imperiu Maurya|Maurya]], [[Imperiu Gupta|Gupta]], [[Imperiu mogol|Mogol]] y [[Imperiu maratha|Maratha]]).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Why 'Akhand Bharat' Is A Pipe Dream|url=http://www.huffingtonpost.in/varun-parekh/why-akhand-bharat-remains_b_9461132.html|fecha=16 de marzu de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Huffington Post India|idioma=en-IN}}&lt;/ref&gt; La idea ye defendida por organizaciones polítiques y culturales como'l [[Rastriya Swayamsevak Sangh]]&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=RSS and the idea of Akhand Bharat|url=http://indianexpress.com/article/explained/rss-akhand-bharat/|fecha=4 de xineru de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=The Indian Express|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; y el [[Partíu Popular Indiu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https//www.aljazeera.com/news/2015/12/india-bjp-chief-backs-unity-pakistan-bangladesh-151224100753698.html|títulu=BJP official backs India-Pakistan-Bangladesh unity|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.aljazeera.com}}&lt;/ref&gt; Otros partíos políticos importantes de la India, como'l [[Congresu Nacional Indiu]], oponer a la partición del territoriu por motivos de tipu relixosu, nun tán a favor d'un gran estáu nel Sur d'Asia.

Una versión amenorgada del irredentismu na India céntrase puramente nel territoriu de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], que foi oxetu de disputa con Paquistán dende 1947, a partir d'esi añu vive un [[Conflictu de Caxmir|conflictu]] ente los dos estaos pol dominiu de la rexón. El [[Maharajá de Jammu y Caxmir|Maharajá]] [[Hari Singh]] del [[Yamu y Caxmir]] robló'l tratáu d'adhesión a la India pa llograr proteición ante la medrana d'una incursión pakistaní.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Redaición|títulu=Por qué India y Paquistán tán de nuevu en cantu de la guerra per Caxmir|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-internacional-38086911|fecha=24 de payares de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; Dende l'españíu del conflictu, Caxmir permaneció estremáu en trés partes, alministráu pola India, Paquistán y [[República Popular China|China]] en porciones territoriales propies. Sicasí, sobre la base del tratáu d'adhesión, la India sigue reclamando tola rexón de Caxmir como parte integrante de la mesma. Tolos partíos políticos indios modernos sofiten la torna de la totalidá de Caxmir a la India, y tolos mapes oficiales de la India amuesen la totalidá de Yamú y Caxmir (incluyendo los territorios baxu control de les alministraciones pakistaní o china dempués de 1947) como parte integral de la India.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=DELI|nome=EL PERIÓDICU NUEVA|títulu=La India bloquia l'espardimientu d'Al Jazira polos sos mapes de Caxmir|url=http://www.elperiodico.com/es/internacional/20150422/la india-bloquia-la-difusion-de-al-jazira-polos sos mapes-de-cachemira-4123905|fecha=22 d'abril de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=elperiodico|idioma=ES}}&lt;/ref&gt;

=== Indonesia ===
[[Ficheru:Greater Indonesia Locator.svg|left|miniaturadeimagen|250px|La Gran Indonesia o Gran Malasia.]]

Indonesia reclamó tolos territorios de les antigües [[Indies Orientales Neerlandeses|Indies Orientales Holandeses]], y amás d'oponese a los planes británicos pa xunir a la [[Malasia británica|Malaya Británica]] y [[Isla de Borneo|Borneo]] nuna nueva federación independiente de [[Malasia]], yá que yeren vistos como una amenaza al so oxetivu de crear un estáu únicu llamáu Gran Indonesia. La oposición indonesia de la creación del estáu malayu provocó [[Confrontación indonesiu-malaya|enfrentamientu]] ente Indonesia y Malasia ente [[1962]] y [[1966]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Diplomat|nome=Adam Leong Kok Wey , The|títulu=The War That Gave Birth to ASEAN|url=http://thediplomat.com/2016/09/the-war-that-gave-birth-to-asean/|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=The Diplomat|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; sicasí, les tensiones repitiéronse a lo llargo del tiempu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Apuesta de frontera Malasia – Indonesia · Global Voices n'Español|url=https://ye.globalvoices.org/2010/10/13/disputa-de frontera malaya-indonesia/|fecha=13 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Global Voices n'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El país ocupó'l territoriu del [[Timor portugués]] (llamáu agora [[Timor Oriental]]) ente [[1975]] y [[2002]] basáu en demandes del irredentismu, la ocupación militar incluyó asaltos, violaciones, saqueos y otros actos violentos escontra la población llocal.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/documentos/2003/04/guerres_escaecíes/indonesia.html|títulu=ELMUNDO.es - DOCUMENTOS -|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; Al incluyir la Isla de Borneo dientro de les sos pretensiones, la unión incluyiría a Indonesia, Malasia, Timor Oriental, [[Brunéi]] y [[Singapur]].

La idea de xunir les antigües posesiones coloniales britániques y neerlandeses nel [[Sudeste Asiáticu]] tien los sos raigaños nel sieglu XX, una y bones el conceutu de (Melayu Raya) foi acuñáu na Malaya británica, siendo adoptáu por estudiantes y graduaos d'un colexu de formación magisterial a finales de la [[Años 1920|década de 1920]]. Delles figures polítiques n'Indonesia incluyendo Mohammad Yamin y [[Sukarno]] resucitaron la idea nos [[Años 1950|años 50]] y renombraron el conceutu d'unión política como la Gran Indonesia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.researchgate.net/publication/231888773_The_'Greater_Indonesia'_Idea_of_Nationalism_in_Malaya_and_Indonesia|títulu=The 'Greater Indonesia' Idea of Nationalism in Malaya and Indonesia|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=ResearchGate|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== Israel ===
{{VT|Gran Israel|nacionalismu palestino|Sionismu}}

En [[1948]] establecióse'l [[Israel|Estáu d'Israel]] tres l'aprobación del [[Plan de les Naciones Xuníes pa la partición de Palestina]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=UN Partition Plan|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/middle_east/israel_and_the_palestinians/key_documents/1681322.stm|fecha=29 de payares de 2001|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; el resolución de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] cumplir tres el fin del [[Mandatu británicu de Palestina]], la salida de les tropes y autoridaes britániques y la llamada &quot;[[Guerra árabe-israelina de 1948|Guerra d'Independencia]]&quot;,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/shared/spl/hi/middle_east/03/v3_ip_timeline/html/1948.stm|títulu=BBC NEWS|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=news.bbc.co.uk}}&lt;/ref&gt; na cual l'exércitu israelín ganó a una coalición de países árabes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://users.ox.ac.uk/~ssfc0005/Israel%20and%20the%20Arab%20Coalition%20in%2019481.html|títulu=Israel and the Arab Coalition in 1948|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=users.ox.ac.uk}}&lt;/ref&gt;

Dempués d'asegurar l'establecimientu como estáu, Israel empezó a reclamar tola rexón de [[Palestina (rexón)|Palestina]] como'l llar nacional del [[pueblu xudíu]], polo que puede considerase la idea como'l surdimientu del irredentismu israelín modernu, que busca la recuperación de los territorios perdíos dempués les diverses ocupaciones por potencies como l'[[Imperiu romanu]], l'[[Imperiu bizantín]], el [[Califatu]] y l'[[Imperiu otomanu]]. Amás de recuperar una [[Reinu d'Israel|soberanía]] que s'exerció a lo llargo de diversos periodos de la hestoria.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.monografias.com/trabayos89/curtia-hestoria-israel/curtia-hestoria-israel.shtml|títulu=Curtiu hestoria d'Israel - Monografias.com|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Monografias.com|nome=Luis Lorenzo Cortes,|sitiuweb=www.monografias.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Les reclamaciones territoriales israelines básense principalmente na tradición de los testos [[Biblia|bíblicos]] qu'aseguraben la [[Tierra Prometida]] pal pueblu xudíu y na ocupación territorial soberana que s'exerció en diversos periodos de la hestoria, lo que se marca especialmente na intención d'Israel d'exercer el dominiu total na ciudá de [[Xerusalén]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Israel, en busca de la Tierra Prometida|url=http://elordenmundial.com/2016/10/31/israel-busca-la tierra prometida/|fecha=31 d'ochobre de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=L'Orde Mundial nel S.XXI|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Como parte de la [[Judaísmu|tradición relixosa xudía]], describir nel pasaxe del [[Xénesis]], capítulu 15, versículos 18-21:&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.iglesia.net/biblia/libro/genesis.html#cap15|títulu=La Biblia: Xénesis Capítulu 15|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|apellíu=LaWebCristiana.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.iglesia.net|editorial=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Israel and occupied territories map.png|miniaturadeimagen|Mapa d'Israel y los territorios ocupaos|300x300px]]
''&quot;Esi día, [[Yahveh]] fixo un pactu con [[Abraham]], y dixo: &quot;A los tos descendientes doilos estes tierres, dende'l [[Nilu|ríu d'Exiptu]] hasta'l ríu [[Éufrates]]. La tierra de los Quenitas, Quenizitas, Cadmonitas, [[Hitites]], Perizitas, [[Refaim]], [[Amoritas]], [[Canaan]]itas, Girgasitas y [[Yebusitas]].''&quot;

Mientres la ocupación de los otomanos y el posterior mandatu británicu, el territoriu d'Israel foi llugar de convivencia ente poblaciones d'orixe [[Hebreos|hebréu]] y árabe, tres la [[Segunda Guerra Mundial]] estremóse'l territoriu ente diversos estaos. Ente [[1949]] y [[1967]], Israel tomó [[Xerusalén Oeste]], sicasí, en ganando la [[Guerra de los Seis Díes]], l'estáu hebréu amplió les sos fronteres al controlar la totalidá de Xerusalén, partes de [[Cixordania]] ([[Samaria]] y [[Xudea]]), la [[Franxa de Gaza]], los [[Altos del Golán]] y la [[Península del Sinaí]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.clarin.com/ediciones-anteriores/guerres-anexones-cambio-mapa_0_Sk5xfQHyRtl.html|títulu=Guerres, anexones y cambeos nel mapa|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Clarin.com|sitiuweb=www.clarin.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[1982]], l'estáu israelín devolvió la zona del Sinaí a [[Exiptu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Exiptu recupera güei el Sinaí tres 15 años d'ocupación israelina|url=https://elpais.com/diario/1982/04/25/internacional/388533604_850215.html|fecha=25 d'abril de 1982|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[1994]] dexó'l control de la Franxa de Gaza y una parte de Cixordania a l'[[Autoridá Nacional Palestina]], sicasí, caltién colonies xudíes nesos territorios, que son protexíes por tropes de les [[Fuercies de Defensa d'Israel]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Mapes: Les claves del conflictu palestino-israelín|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/view/134221-naturaleza-conflicto-palestín-israeli|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=RT n'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

El control de Xerusalén per parte d'Israel ye defendíu dientro oficialmente pola llamada [[Llei de Xerusalén]], que declara que la ciudá de Xerusalén, &quot;completa y xunida&quot;, pa ser la capital d'Israel. Pela so parte, l'artículu 3 de la Llei Fundamental de l'Autoridá Palestina, ratificáu en [[2002]] pola Autoridá Nacional Palestina y qu'actúa como constitución provisional, afirma que &quot;Xerusalén ye la capital de Palestina&quot;. El gobiernu palestín dende [[Ramala]] los territorios que fueron vencíos pol estáu israelín, ente que la Franxa de Gaza ye gobernada pol movimientu [[Hamás|Hamas]]. La mayoría de los gobiernos internacionales, incluyíos los Estaos Xuníos, nun acepten l'estáu de capital de Xerusalén, polo que caltienen les sos sedes diplomátiques en [[Tel Aviv]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Jord�|nome=Carmelo|títulu=�Por qu� les embaxaes n'Israel non est�n na capital d'Israel?|url=http://www.libertaddigital.com/internacional/oriente-mediu/2017-01-24/por-que-les embaxaes-en-israel-non-estan-en-la capital-de-israel-1276591268/|fecha=24 de xineru de 2017|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Libertad Digital|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

Dellos sectores de los ciudadanos israelinos y xudíos del mundu, consideren que la Ribera Oriental del [[ríu Xordán]] (anguaño parte del [[Xordania|Reino de Xordania]]) ye la parte oriental de la [[Tierra d'Israel]], les sos creencies basar n'interpretar los testos de la Biblia, según los cualos, les tribus israelites de [[Tribu de Manasés|Manasés]], [[Gad]] y [[Rubén]] establecer na vera oriental del Xordán y porque esa zona foi designada como llar nacional xudíu pola [[Sociedá de les Naciones]] nel [[Mandatu británicu de Palestina|Mandatu de Palestina]] basáu na conexón histórica reconocida del pueblu xudíu a la tierra.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://embassies.gov.il/madrid/NewsAndEvents/Pages/La-Declaraci%C3%B3n-Balfour-y-el Derechu-a-un Llar Nacional-Jud%C3%ADo.aspx|títulu=La Declaración Balfour y el Derechu a un Llar Nacional Xudíu|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Citando la [[Declaración Balfour de 1926|Declaración Balfour]] como una base esplícita, non pa crear, sinón pa &quot;reconstituyir&quot; la patria histórica del pueblu xudíu como un estáu-nación análogu al antiguu Reinu d'Israel, suxetu a cambeos per tratáu, capitulación, concesión, usu, significa que constitúi una base pa les reclamaciones de xurisdicción soberana.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=DECLARACIÓN BALFOUR: La responsabilidá histórica de Gran Bretaña na catástrofe palestina|url=http://www.palestinalibre.org/articulo.php?a=46946|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Venezuela ===
{{VT|Guayana Esequiba|Esequibo (Venezuela)}}
[[Ficheru:Venezuela, administrative divisions (+claims) - es - colored.svg|left|miniaturadeimagen|250px|División política de Venezuela. La zona con franxes naranxes ye'l territoriu del Esequibo que la so soberanía ye reclamada pol gobiernu venezolanu.]]

El territoriu de la Guayana Esequiba o [[Esequibo (Venezuela)|Esequibo]] ye un territoriu que s'atopa alministráu pola [[Guyana|República de Guyana]], sicasí, ye reclamáu pol Gobiernu de [[Venezuela]] como parte de la so estensión nacional. Mientres la [[Imperiu español|dominación española]] de la rexón, el territoriu del Esequibo formó parte del [[Virreinatu de Nueva Granada]] y la [[Capitanía Xeneral de Venezuela]]. Darréu pasó a formar parte de les colonies de la [[Guayana Británica]] y la [[Guayana Neerlandesa]]. 

En [[1897]] hubo un compromisu ente l'[[Imperiu británicu]] y Venezuela pa resolver la disputa territorial, sicasí, en [[1899]] producióse'l [[Laude Arbitral de París]], que falló en favor del [[Reinu Xuníu]], a partir d'esi añu los distintos gobiernos venezolanos aseguraron qu'hubo complicidá ente los xueces designaos y los británicos pa perxudicar a la nación suramericana.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/07/150720_venezuela_guyana_claves_diferendo_dp|títulu=Por qué Venezuela reclama dos tercios del territoriu de Guyana|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Mundu|nome=Daniel Pardu BBC|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt; En [[1966]], roblóse'l [[Alcuerdu de Xinebra (1966)|Alcuerdu de Xinebra]], que punxo la rexón so alministración de la Guyana británica mientres un plazu de cuatro años. En [[1970]] conxeláronse les negociaciones cola firma del [[Protocolu de Puertu España]], esi mesmu añu los guyaneses aportaron a la independencia total, lo que complicó les negociaciones.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 

Les reclamaciones de Venezuela tomen un territoriu d'unos 166 000 quilómetros cuadraos y según l'alcuerdu de Xinebra tendrá de resolvese por aciu una solución práutica, pacífica y satisfactoria al discutiniu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20561/volume-561-I-8192-English.pdf|títulu=Agreement to resolve the controversy over the frontier between Venezuela and British Guiana. Signed at Geneva, on 17 February 1966|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Mientres el gobiernu de [[Hugo Chávez]] la rellación ente Venezuela y Guyana foi flexible, nun principiu siguióse cola axenda de reclamar la área, pero a partir de [[2004]] el gobiernu chavista dexó les operaciones d'infraestructura y desenvolvimientu del gobiernu de [[Georgetown]], ya inclusive se llegó a afirmar que la reclamación de [[1962]] foi &quot;orquestada dende Washington pa primir al gobiernu izquierdista de Guyana&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Venezuela a puntu de perder el Esequibo pola neglixencia de Maduru|url=https://es.panampost.com/maria-teresa-romeru/2016/11/25/venezuela-perder-esequibo-maduru/|fecha=25 de payares de 2016|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=PanAm Post|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el gobiernu de [[Caraques]] realizó dellos xestos pa recordar la causa, por casu, el [[9 de marzu]] de [[2006]] modificóse la Bandera de Venezuela pa recuperar la octava estrella pa &quot;recordar l'apurra de Guayana a la causa independentista de Venezuela&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://vtv.gob.ve/conoz-mas-por-que s'amiesta-la-octava-estrella-a-la bandera nacional/|títulu=CONOZ MÁS {{!}} ¿Por qué amiéstase la octava estrella a la Bandera Nacional? – VTV|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|apellíu=MippCI|sitiuweb=vtv.gob.ve|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Mientres el mandatu de [[Nicolás Maduro]], el gobiernu venezolanu retomó les reclamaciones d'una más activa que'l so antecesor, llegando a tratar la tema nes Naciones Xuníes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Maduru encetó con Ban discutiniu ente Venezuela y Guyana pol Esequibo|url=http://www.elnuevoherald.com/noticias/mundo/america-latina/venezuela-ye/article104425051.html|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=elnuevoherald|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de Guyana considera como un &quot;absurdu&quot; les reclamaciones territoriales de Venezuela sobre una franxa que representa'l 66% del territoriu guyanés, inclusive s'aseguró que &quot;Venezuela nunca enxamás exerció soberanía sobre'l Esequibo&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Wallace|nome=Arturo|títulu=Carl Greenidge, vicepresidente de Guyana: &quot;El reclamu de Venezuela sobre'l Esequibo ye absurdu&quot;|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39321228|fecha=20 de marzu de 2017|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

== Irrendentismos ensin reconocencia oficial o históricos ==
En distintes partes del mundu esisten movimientos políticos irredentistas, que son sofitaos por sectores de la población y partíos políticos, sicasí, escarecen de reconocencia oficial pol estáu beneficiáu de la causa, sicasí estos pueden ser enarboliaos polos gobiernos nacionales en determinaos momentos, o fueron causa oficial mientres dalgún periodu de la so historia.

=== Europa ===

==== Albania ====
{{VT|Gran Albania|Nacionalismu albanés}}
[[Ficheru:Greater Albania.png|miniaturadeimagen|250px|La Gran Albania.]]

La [[Gran Albania]] o Albania Étnica, según los partidarios del nacionalismu albanés,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Bogdani|nome=Mirela|títulu=Albania and the European Union: The Tumultuous Journey Towards Integration and Accession|url=https://books.google.com.mx/books?id=32Wu8H7t8MwC&amp;pg=PA230&amp;dq=ethnic+albania&amp;cd=4&amp;redir_esc=y&amp;hl=es#v=onepage&amp;q=ethnic%20albania&amp;f=false|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|fecha=15 de marzu de 2007|editorial=I.B.Tauris|isbn=9781845113087|idioma=en|apellíos2=Loughlin|nome2=John}}&lt;/ref&gt; ye un conceutu irredentista que busca la integración de territorios que nun pertenecen al estáu albanés pero cunten con mayoríes étniques allegaes o tienen llazos históricos cola Patria Madre, por ello son consideraes como parte de la nación albanesa acordies con los sos partidarios.&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.balkaninsight.com/en/article/survey-greater-albania-remains-popular|títulu=Poll Reveals Support for 'Greater Albania' :: Balkan Insight|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.balkaninsight.com}}&lt;/ref&gt;

En términos xeográficos, l'Albania Étnica abarca la totalidá d'[[Albania]] y [[Kosovu]], amás de partes pertenecientes a [[Serbia]], [[Montenegru]], [[Grecia]] y la [[República de Macedonia]]. Nes zones reclamaes esiste una mayoría étnica de población albanesa, quitando la zona del [[Epiru]], alcontrada en territoriu helénicu.

Según l'informe Gallup Balkan Monitor 2010, la idea d'una Gran Albania ye sofitada pola mayoría de los albaneses n'Albania (63%), Kosovo (81%) y Macedonia (53%).&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;d362b43b&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Nikolaidis|nome=Andrej|títulu=Balkan nationalism has been reawoken by the attack of the drone {{!}} Andrej Nikolaidis|url=http://www.theguardian.com/commentisfree/2014/oct/15/balkan-nationalism-drone-football-serbia-albania|fecha=15 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

En [[2012]], como parte de les celebraciones pol centenariu de la independencia d'Albania, el primer ministru [[Sali Berisha]] faló de la esistencia de la llamada &quot;Albania de toles tierres albaneses, dende [[Préveza|Preveza]] a [[Preševo|Presevo]], y dende [[Skopie|Skopje]] hasta [[Podgorica]]&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Albania marks independence with giant cake and quarrels|url=https://www.reuters.com/article/us-albania-indpendence/albania-marks-independence-with-giant-cake-and-quarrels-idUSBRE8AR1F420121128|fecha=Wed Nov 28 22:42:13 UTC 2012|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Reuters}}&lt;/ref&gt;

El irredentismu albanés saltó como tema de conversación internacional n'ochobre de [[2014]], cuando mientres la celebración d'un [[Partíu de clasificación pa la Eurocopa ente Serbia y Albania (2014)|partíu de fútbol ente les seleiciones d'Albania y Serbia]] foi suspendíu por cuenta de la irrupción d'un [[Vehículu aereu non tripuláu|dron]] qu'amosaba una bandera coles cares d'[[Ismail Qemali]] y [[Isa Boletini]], consideraos como padres de la nación albanesa, y un mapa de la Gran Albania. Tres l'apaición del aparatu desamarró una espolín ente los futbolistes presentes na cancha, lo que provocó la finalización del xuegu, amás asocedieron incidentes rellacionaos en ciudaes de Serbia, Montenegru, Albania y en [[Viena]], [[Austria]].&lt;ref name=&quot;d362b43b&quot; /&gt; El sucesu sacó a la lluz los problemes nacionalistes que se viven nos [[Península balcánica|Balcanes]], una y bones les autoridaes serbies culparon al hermanu del Primer Ministru d'Albania, de ser el responsable de controlar l'artefactu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Lemaître|nome=Damien|títulu=Un dron españa'l Serbia-Albania|url=https://elpais.com/deportes/2014/10/14/actualidad/1413322162_688819.html|fecha=15 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Alemaña ====
{{VT|Großdeutschland|Panxermanismu|Anschluss|Alcuerdos de Múnich|Lebensraum}}
[[Ficheru:NS administrative Gliederung 1944.png|left|miniaturadeimagen|250px|División alministrativa del Tercer Reich en 1944. El conceutu base del imperiu foi la Gran Alemaña.]]

La idea d'una ''Großdeutschland'' (''Gran Alemaña'') surdió mientres el procesu d'[[Unificación alemana|unificación del territoriu xermánicu]] en [[1871]], los partidarios de la idea defendíen la creación d'un estáu qu'incluyera los territorios d'[[Alemaña]] y [[Austria]], sicasí, la idea foi ganada pola fórmula de la ''Kleindeutschland (Alemaña Menor),'' propuesta por [[Prusia]], que namái se centraba nel territoriu alemán al tomar en cuenta la imposibilidá d'incorporar al territoriu austriacu, qu'entós yera cabeza d'un [[Imperiu austrohúngaru|Imperiu]], y qu'amás yera rival militar de los prusianos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://tercerainformacion.es/antigua/spip.php?article67420|títulu=La Unificación alemana|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|apellíu=http://enredacoop.es|sitiuweb=tercerainformacion.es}}&lt;/ref&gt; 

La Gran Alemaña foi rescatada nel periodu previu a la [[Primer Guerra Mundial]], nesi periodu plantegóse un estáu qu'incluyera Alemaña, Austria y la rexón de [[Sudetes|Los Sudetes]], el planteamientu foi denomináu sol nome de &quot;cuestión alemana&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/5114661.pdf|títulu=La cuestión alemana y Europa|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|autor=Jan Patula|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Cola llegada del [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán|Partíu Nazi]] al poder, la creación d'un estáu qu'axuntara a tolos habitantes xermanos y de la mesma funcionara como un [[Lebensraum|espaciu vital]] convertir n'unu de los oxetivos fundamentales d'[[Adolf Hitler]]. La creación de la Gran Alemaña llograr col'anexón de los Sudetes tres los [[Alcuerdos de Múnich]] y el [[Anschluss]], esto ye, l'anexón d'Austria, los dos acontecimientos cumplir en [[1938]] dando per empecipiáu'l [[Alemaña nazi|Tercer Reich]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.ushmm.org/wlc/es/article.php?ModuleId=10007593|títulu=Expansión d'Alemaña antes de la guerra|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.ushmm.org}}&lt;/ref&gt; Darréu en [[1939]] empezaría la [[Invasión alemana de Polonia de 1939|Invasión de Polonia]], que provocó l'entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]], dellos territorios polacos integráronse dientro de la ''Großdeutschland,'' ente qu'otros pasaron a ser consideraos como parte del espaciu vital xuntu coles conquistes feches poles fuercies nazis n'[[Europa Oriental]].

Tres la derrota d'Alemaña na Segunda Guerra Mundial, el país foi estremáu en dos estaos: la [[Alemaña Occidental|República Federal]], de corte [[Democracia lliberal|democráticu lliberal]], y la [[República Democrática Alemana|República Democrática]], d'ideoloxía [[Comunismu|comunista]], polo cual el conceutu foi abandonáu mayoritariamente, el procesu remató cola [[Reunificación alemana]] de [[1990]].

La reivindicación d'una Gran Alemaña pasó a ser un movimientu minoritariu, que nun cunta con nengún tipu de sofitu políticu dientro de les fuercies más importantes electoralmente. Al ser considerada como una idea mandada de la dictadura de Hitler, la defensa d'esti conceutu namái ye fecha por grupos de corte [[Neonazismu|neonazi]], [[Fascismu|fascista]] y d'[[Estrema derecha n'Alemaña|estrema derecha]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Hall|nome=Allan|títulu=Neo-Nazis plotting 'Fourth Reich' in Germany|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/4839116/Neo-Nazis-plotting-Fourth-Reich-in-Germany.html|fecha=26 de febreru de 2009|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|issn=0307-1235|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

==== Bulgaria ====
{{VT|Gran Bulgaria}}
[[Ficheru:FronterasDeBulgariaSegúnSanStefanoYBerlín1878.svg|thumb|250px|Gran Bulgaria acordies con el [[Tratáu de San Stefano]].]]

El conceutu de la [[Gran Bulgaria]] trata d'alicar un estáu esistente en [[1913]] gracies al [[Tratáu de San Stefano]] de [[1878]], l'estáu foi eslleíu tres la firma d'un [[Tratáu de Bucuresti (1913)|alcuerdu en Bucuresti]] nel mesmu añu. Basaos na esistencia d'una entidá nacional histórica, los nacionalistes búlgaros reclamen l'anexón d'un territoriu qu'inclúi la mayor parte de [[Macedonia (rexón)|Macedonia]], [[Tracia]] y [[Mesia]]. La idea irredentista reclama territorios qu'anguaño inclúin la totalidá de Bulgaria y la República de Macedonia, amás de territorios pertenecientes a Grecia, Serbia, [[Rumanía]], Kosovo, [[Turquía]], Albania y [[Ucraína]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lahistoriaconmapas.com/historia/hestoria2/definicion-de-gran-bulgaria/|títulu=Definición de Gran Bulgaria - Meaning|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.lahistoriaconmapas.com|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

==== Croacia ====
{{VT|Gran Croacia|Movimientu Ilirio}}
[[Ficheru:NezavisnaDrzavaHrvatskaDistricts1943.png|miniaturadeimagen|250px|[[Estáu Independiente de Croacia]] en 1943, momentu nel que se realizó'l mayor aproximamientu al proyeutu irredentista de la Gran Croacia.]]

La [[Gran Croacia]] (en [[Idioma croata|croata]]: ''Velika Hrvatska'') ye un términu aplicáu a ciertes cañes del [[nacionalismu croata]]. El términu foi una plataforma pal nacionalismu croata mientres la mayor parte del sieglu XX, especialmente mientres la era del [[Reinu de Yugoslavia]], la [[Segunda Guerra Mundial]] y les [[Guerres Yugoslaves]] de los años noventa.&lt;ref name=&quot;:19&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=El Xenocidiu Bosniu: Documentos pa un Analís|url=https://books.google.com.mx/books/about/El Xenocidiu Bosniu.html?id=UItpAAAAMAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1 de xineru de 1996|editorial=Los Llibros del Tabayón|isbn=9788483190012|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

El conceutu d'una Gran Croacia tien los sos oríxenes modernos nel llamáu &quot;[[Movimientu Ilirio]]&quot;, que foi una campaña cultural y política de tipu [[Paneslavismu|pan-eslavo meridional]]con raigaños na [[Edá Moderna]], y entamada por un grupu de mozos intelectuales croates mientres la primer metá del sieglu XIX.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Allcock|nome=John B.|títulu=Conflict in the former Yugoslavia: an encyclopedia|url=https://books.google.com.mx/books?id=vqoUAQAAIAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1998|editorial=ABC-CLIO|isbn=9780874369359|idioma=en|apellíos2=Milivojević|nome2=Marko|apellíos3=Horton|nome3=John Joseph}}&lt;/ref&gt; Los oríxenes d'esti conceutu se encentran nos trabayos de Pavao Ritter Vitezović, ente finales del sieglu XVII y principios del sieglu XVIII. Vitezović foi'l primer ideólogu del nacionalismu croata que llegó a proclamar que tolos [[eslavos]] yeren [[croates]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Banac|nome=Ivo|títulu=The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics|url=https://books.google.com.mx/books?id=KfqbujXqQBkC&amp;pg=PA73%7Caccessdate=4&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2 de febreru de 1988|editorial=Cornell University Press|isbn=0801494931|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La &quot;[[Iliria]]&quot; proyeutada como territoriu eslavu por Vitezović eventualmente incorporaría non solo la mayor parte de la Europa suroriental, sinón tamién otres partes de la Europa central como Hungría. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Trencsényi|nome=Balázs|títulu=Whose Love of Which Country?: Composite States, National Histories and Patriotic Discourses in Early Modern East Central Europe|url=https://books.google.com.mx/books?id=eyRbB0mbSsUC&amp;pg=PA220&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2010|editorial=BRILL|isbn=9004182624|idioma=en|apellíos2=Zászkaliczky|nome2=Márton}}&lt;/ref&gt; Vitezović definía como territoriu croata a la mesma Iliria y tol territoriu pobláu por eslavos, incluyíu tol territoriu asitiáu ente los mares [[Mar Adriáticu|Adriáticu]], [[Mar Negru|Negru]] y [[Mar Bálticu|Bálticu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Fine|nome=John V. A. (Jr )|títulu=When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods|url=https://books.google.com.mx/books?id=wEF5oN5erE0C&amp;pg=PA487&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=5 de febreru de 2010|editorial=University of Michigan Press|isbn=0472025600|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El primer desenvolvimientu oficial de la Gran Croacia dar mientres la ocupación yugoslava per parte de les Fuercies de la Exa, quien crearon un gobiernu títere en [[Zagreb]] al que denominaron como [[Estáu Independiente de Croacia]], que foi proclamáu por [[Slavko Kvaternik]], unu de los líderes de la [[Ustacha]].

La Ustacha, un movimientu [[Fascismu|fascista]] &lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Ustasa {{!}} Croatian political movement|url=https://www.britannica.com/topic/Ustasa|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt; fundáu en 1929, sofitaba la creación d'una Gran Croacia que s'estendiera dende'l ríu [[Drina]] hasta les contornes de la ciudá de [[Belgráu]]. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Meier|nome=Viktor|títulu=Yugoslavia: A History of Its Demise|url=https://books.google.com.mx/books?id=InX1QDEq_O8C&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1999|editorial=Psychology Press|isbn=9780415185950|idioma=en}}&lt;/ref&gt; [[Ante Pavelić]], el [[Poglavnik]] (caudiellu) de los Ustacha, tuviera en negociaciones cola Italia Fascista dende 1927. Estes negociaciones incluyíen el sofitu de Pavelić a l'anexón italiana del territoriu reclamáu en [[Gobernación de Dalmacia|Dalmacia]] a cambéu del sofitu italianu pa consiguir la independencia de Croacia. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Fischer|nome=Bernd Jürgen|títulu=Balkan Strongmen: Dictators and Authoritarian Rulers of South Eastern Europe|url=https://books.google.com.mx/books?id=qMZaPjrHqYYC&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2007|editorial=Purdue University Press|isbn=9781557534552|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Amás, [[Benito Mussolini|Mussolini]] ufiertaba a Pavelić el derechu de que Croacia s'anexonara tola [[Bosnia y Herzegovina]]. Pavelić amosóse favorable a estos alcuerdos.

Sicasí, l'Estáu Independiente de Croacia tuvo una soberanía llindada, yá que na práutica viose sometíu al protectoráu exercíu tantu pola [[Alemaña nazi]] como pola [[Italia fascista]]. Amás, tenía d'enfrentar a una oposición interna fuerte, pos apenes la metá de la población yera étnicamente croata, el restu yeren serbios, bosnios musulmanes o xudíos. Lo que provocó que la Ustasa y l'Alemaña nazi tuvieren que faer operaciones de llimpieza étnica y xenocidiu escontra les minoríes del país.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/3133549|títulu=Wehrmacht Perceptions of Mass Violence in Croatia, 1941-1942|apellíos=Gumz|nome=Jonathan Y.|fecha=2001|publicación=The Historical Journal|volume=44|númberu=4|páxines=1015–1038|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=10.2307/3133549}}&lt;/ref&gt; El gobiernu fascista de Croacia tamién tuvo d'enfrentar a los [[partisanos yugoslavos]] qu'empezaron una guerrilla de resistencia comunista na rexón, l'Estáu Independiente terminaría en [[1945]] de resultes de la cayida de los nazis y el fin de la Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ramet|nome=Sabrina P.|títulu=The NDH - An Introduction, Totalitarian Movements and Political Religions 7|url=|fechaaccesu=|añu=2006|editorial=PRIO|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=399-409|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

La última vegada na cual el conceutu de la Gran Croacia foi puestu en práutica polos gobiernos nacionales, foi mientres la [[Guerra de Bosnia]], cuando l'exércitu croata empezó a intervenir en territoriu de Bosnia y Herzegovina pa protexer aquellos sectores con población croata.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.icty.org/x/cases/naletilic_martinovic/tjug/en/nal-tj030331-y.pdf|títulu=PROSECUTOR v. Mladen NALETILIC, aka “TUTA” And Vinko MARTINOVIC, aka “ŠTELA”|apellíu=|nome=|fecha=31 de marzu de 2003|publicación=International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of Former Yugoslavia since 1991|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt; En 1991 roblóse'l [[Alcuerdu de Karađorđevo]] ente'l presidente croata [[Franjo El tođman]] y el presidente serbiu [[Slobodan Milošević]], y col Alcuerdu de Graz de 1992, los líderes políticos serbios y croates alcordaron la partición de Bosnia, lo que llevaría a que les fuercies croates tamién s'enfrentaren col [[Exércitu de la República de Bosnia y Herzegovina|Exércitu de Bosnia y Herzegovina]] na [[Guerra Croata-Bosnia]]. Mientres esti periodu hanse documentáu masacres y operaciones de llimpieza étnica per parte de les fuercies croates sobre la población bosnia, coles mires de consiguir establecer una &quot;Gran Croacia&quot;. Hai pruebes que señalen qu'estes operaciones realizar con conocencia y consentimientu de les autoridaes croates de Zagreb, incluyíu'l presidente El tođman.&lt;ref name=&quot;:19&quot; /&gt; Dempués de la muerte de La tođman, el so socesor, [[Stjepan Mesić]], fixo públicos miles de documentos y grabaciones d'audiu nes que quedaben espuestos los planes d'El tođman con al respeutive de Bosnia. Les grabaciones revelaron que tanto Milosevic y El tođman inoraron les promeses de respetar la soberanía de Bosnia, inclusive dempués de la firma de los [[alcuerdos de Dayton]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Petric|nome=Philip Sherwell and Alina|títulu=Tudjman tapes reveal plans to estrema Bosnia and hide war crimes|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/bosnia/1343702/Tudjman-tapes-reveal-plans-to-estrema-Bosnia-and-hide-war-crimes.html|fecha=17 de xunu de 2000|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|issn=0307-1235|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Secret recordings link dead dictator to Bosnia crimes|url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/secret-recordings-link-dead-dictator-to-bosnia-crimes-635184.html|fecha=1 de payares de 2000|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=The Independent|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

==== España ====
{{VT|Disputa territorial de Xibraltar|Irredentismu español|Nacionalismu español}}
[[Ficheru:Reinos Antiguo Régimen.svg|miniaturadeimagen|left|250px|Reinos del Antiguu Réxime, magar yeren gobernaos de manera separada, considérase como la máxima estensión territorial d'España en suelu peninsular al incluyir les Corones de [[Corona de Castiella|Castiella]] y [[Corona d'Aragón|Aragón]] xuntu colos Reinos de [[Reinu de Portugal|Portugal]] y [[Reinu de Navarra|Navarra]].]]

N'[[España]] el irredentismu tien la so principal reclamación nel territoriu británicu de [[Xibraltar]], alcontráu nel sur de la [[Península ibérica]] y estremera con [[Andalucía]]. Xibraltar foi territoriu español hasta [[1704]], cuando nel marcu de la [[Guerra de Socesión Española]] foi tomáu polos británicu, siendo reconocida la so posesión cola firma del [[Tratáu d'Utrecht]] en [[1713]].

Mientres el [[Franquismu]] reafitóse la reivindicación d'España sobre Xibraltar, especialmente col espardimientu del lema &quot;[[Lemas del franquismu#Xibraltar ye espa.C3.B1ol|Xibraltar ye español]]&quot;, tres la muerte de [[Francisco Franco]], los gobiernos democráticos españoles siguieron cola política de reclamación de la zona del Peñón. En [[1967]] tuvo llugar el primer referéndum sobre la soberanía de Xibraltar, nel cual el 99.64% de los gibraltareños votaron por caltener el estatus col Reinu Xuníu, sicasí, la consulta foi considerada como illegal pol gobiernu español y la ONX por violar la Resolucón 2231 sobre la descolonización de Xibraltar.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.un.org/es/comun/docs/?symbol=A/RES/2231(XXI)&amp;Lang=S&amp;Area=RESOLUTION|títulu=Documento oficiales de les Naciones Xuníes|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.un.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=El día en que Xibraltar votó la so independencia nun referéndum illegal|url=https://www.elespanol.com/reportajes/20170901/243476352_0.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[2002]], los gobiernos d'España y Reinu Xuníu alcordaron una posible solución por aciu una soberanía compartida de les dos naciones,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Piqué y Straw van intentar cerrar el pactu sobre Xibraltar nuna selmana|url=https://elpais.com/diario/2002/05/07/espana/1020722415_850215.html|fecha=7 de mayu de 2002|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; sicasí, la oposición de la población gibraltareña provocó la convocatoria d'otru [[Referéndum sobre la soberanía de Xibraltar de 2002|referéndum]], nel plebiscitu celebráu'l [[7 de payares]], el 98.48% de los votantes oponer a la ufierta, polo que la solución alcordada abandonóse, sicasí, España volvió manifestar que yera una consulta illegal contraria a les disposiciones de la ONX.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=El Gobiernu diz que la consulta ye contraria a los resoluciones de la ONX|url=https://elpais.com/diario/2002/11/09/espana/1036796402_850215.html|fecha=9 de payares de 2002|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Ente [[2013]] y [[2014]] vivióse un [[Conflictu diplomáticu ente España y Reinu Xuníu de 2013-2014|conflictu diplomáticu]] de resultes de la xurisdicción de les agües territoriales de Xibraltar, el gobiernu español utilizó la causa p'amosar la soberanía española nel sitiu al endurecer los controles na [[Verja de Xibraltar|verja fronteriza]], sicasí, la cuestión foi rebaxando'l so nivel de tensión hasta quedar nel olvidu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Internet|nome=Unidá Editorial|títulu=Xibraltar, un conflictu que se dilata pel branu|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/17/espana/1376734621.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; En [[2017]], tres l'entamu del procesu de [[salida del Reinu Xuníu de la Unión Europea]] (Brexit) especulóse ante la posibilidá d'una recuperación del territoriu por cuenta de la oposición gibraltareña a la salida del espaciu européu, polo que Xibraltar pidió diálogu a España, situación sofitada pola [[Comisión Europea]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Va Ayudar el 'brexit' a qu'España recupere la soberanía sobre Xibraltar?|url=https://www.elespanol.com/mundo/europa/20170331/204980042_0.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Xibraltar pide a España un diálogu pa encetar consecuencies del Brexit|url=http://www.larazon.es/espana/gibraltar-pide-a-espana-un-dialogo-pa-encetar-consecuencies-del-brexit-BA15372672|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódico=www.larazon.es|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, Londres decidió dexar fora a Xibraltar de les negociaciones sobre la salida pa evitar cualquier confrontación que pueda retrasar el procesu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.eleconomista.es/internacional-eleconomista/noticias/8508599/07/17/Londres-dexa-fuera-Xibraltar-de-la-negociacion-del-Brexit-a-pesar-de-la protesta.html|títulu=Londres dexa a Xibraltar fora de la negociación del Brexit a pesar de la protesta|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=elEconomista.es|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Esisten otros movimientos irredentistas minoritarios n'España. El primeru d'ellos busca la reintegración d'[[Andorra]], [[Rosellón]], la [[Cerdaña]] y el [[País Vascu francés]], estos trés ultimos territorios fueron incorporaos a Francia, fronteres que fueron alcordaes nos Trataos de Bayona ente [[1856]] y [[1868]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://fama2.us.es/fde/ocr/2007/documentosInternacionalesDelReinadoDeIsabelII.pdf|títulu=Documento internacionales del Reináu de Doña Sabela II dende 1842 a 1868|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Mientres el franquismu surdió otru movimientu que buscaba la incorporación de [[Portugal]], yá fora de manera pacífica o pela vía armada, l'oxetivu yera'l de recrear la [[Portugal so la Casa d'Austria|unión dinástica ente España y Portugal]], que se vivió de [[1580]] a [[1640]]. La idea tenía un sofitu fuerte dientro del aparatu del réxime, en pallabres del historiador [[Stanley G. Payne]], el ministru d'esteriores español, [[Ramón Serrano Suñer]], señaló al so homólogu alemán [[Joachim von Ribbentrop]], &quot;''cuando se mira nel mapa d'Europa, Portugal xeográficamente falando nun tien derechu a esistir&quot;.''&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Públicu|títulu=Oxetivu: Lisboa. El plan de Franco pa invadir Portugal|url=http://blogs.publico.es/strambotic/2017/04/invadir-portugal/|fecha=17 d'abril de 2017|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=Strambotic|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; El plan d'anexón del territoriu portugués desenvolvióse como una hipótesis en casu de que dambes naciones entraren a delidiar na Segunda Guerra Mundial en bandos opuestu, sicasí, la [[neutralidá]] de los estaos y la firma del [[Pactu Ibéricu (1942)|Pactu Ibéricu de 1942]] esaniciaron cualquier posibilidá d'agresión militar mientres el franquismu considerando que los dos países yeren aliaos contra'l comunismu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Imparcial|nome=El títulu=La invasión de Portugal, el suañu imperial de Franco|url=https://www.elimparcial.es/noticia/9603/cultura/la-invasion-de-portugal-el-sueno-imperial-de-francu.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=L'Imparcial|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Suur-Suomen kartta.png|miniaturadeimagen|250px|La ''Gran Finlandia'' inclúi la [[Carelia]] Oriental (n'azul abuxao), [[Estonia]] y [[Ingria]] (n'azul escuro), la rexón de [[Finnmark]] (en verde), y parte del [[Valle del Torne]] (en moráu). N'azul claro reparar l'actual territoriu finlandés.]]

Sicasí, la idea de la unión ente España y Portugal entá permanez como un movimientu políticu denomináu [[Iberismu]], que ye defendíu pol Partíu Ibéricu Íber, sicasí, la nueva concepción inclúi la unión con [[Andorra]] creando una Comunidá Ibérica de Naciones.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Xunir España y Portugal? Esta xente va en serio y promete metenos nel G8. Noticies d'España|url=https://www.elconfidencial.com/espana/2016-10-16/xunir-espana-y-portugal-esta xente-va-en-seriu-y-promete-metenos-en-el-g8_1275310/|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=El Confidencial|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El proyeutu busca enfocase nos beneficios económicos, políticos y sociales amás d'añedir que la unión polos llazos culturales ye inevitable.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.infolibre.es/noticias/foro_milicia_democracia/2016/11/08/el_renacer_d'el_iberismo_57326_1861.html|títulu=El renacer del iberismu|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|apellíu=Rosa|nome=Fidel Gómez|sitiuweb=infoLibre.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la idea cunta con un sofitu minoritariu n'España, alredor del 39% de los españoles sofitar, ente qu'en Portugal algama'l 78% según un estudiu del [[Real Institutu Elcano]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Un 78% de los portugueses quieren una unión política con España|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20160716/403264938104/78-portugueses-quier-union-espana.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

==== Finlandia ====
{{VT|Gran Finlandia}}

La Gran Finlandia (en finlandés: ''Suur-Suomi'') ye una idea del periodu d'enteguerres. El conceutu yera'l d'un hipotéticu Estáu qu'incluyera tantu los territorios que güei conformen [[Finlandia]] como los habitaos por pueblos étnicamente rellacionaos col pueblu finés: [[Pueblu finés|fineses]], [[Carelia|karelios]], [[Pueblu lapón|saamis]], [[Estonia|estonios]], [[Ingria|ingrios]] y [[Pueblu kven|kvens]]. La idea de la ''Gran Finlandia'' creció espectacularmente en popularidá ya influencia alredor de [[1917]], coincidiendo cola independencia finlandesa, y foi tornando y perdiendo la so importancia y sofitu tres la Segunda Guerra Mundial y la [[Guerra de continuación]].&lt;ref name=&quot;:20&quot;&gt;{{Cita web|url=http://historiana.eu/case-study/children-war-finnish-children-sent-safety-ww2/greater-finland-ideology|títulu=Historiana : Case Study : The evacuation of children during times of war, an example from Finland|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Webtic|nome=Euroclio,|sitiuweb=historiana.eu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:21&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=A Greater Finland?|url=https://finlanddivided.wordpress.com/legacy/a-greater-finland/|fecha=19 de setiembre de 2016|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Finland Divided|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La versión más estendida del conceutu de la ''“Gran Finlandia”'' sería la que tuviera delimitada polos asina llamaes “llendes naturales” qu'incluyeren los territorios habitaos por fineses y karelios, algamando dende'l [[Mar Blanco]] al [[Llagu Onega]], y a lo llargo del [[Ríu Svir]] y el [[Ríu Nieva]] (o, más modestamente, el Ríu Sestra), hasta'l [[Golfu de Finlandia]]. Dellos siguidores d'esta idea incluyíen tamién [[Ingria]], [[Estonia]], la rexón de [[Finnmark]] y el [[Valle del Torne]].&lt;ref name=&quot;:20&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:21&quot; /&gt;

==== Francia ====
[[Ficheru:France 1800.png|left|miniaturadeimagen|250px|Francia en 1800, cuando algamó una estensión territorial basada nes fronteres naturales.]]

Les [[fronteres naturales de Francia]] son una teoría irredentista desenvuelta mientres la [[Revolución francesa]], que asegura que les llendes de la nación francesa tán definíos pol [[Océanu Atlánticu]], el [[Mar Mediterraneu]], el [[Canal de la Mancha]] el calce del [[Rin]], los [[Alpes]] y los [[Pirineos]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/ahrf_0003-4436_1998_num_314_1_2206|títulu=-y Rhin, frontière naturelle de la France.|apellíos=Smets|nome=Josef|publicación=Annales historiques de la Révolution française|volume=314|númberu=1|páxines=675–698|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|idioma=fr-FR|doi=10.3406/ahrf.1998.2206}}&lt;/ref&gt;

Productu d'esta teoría, surdió'l rattachismu, que ye una corriente nacionalista que busca la integración de [[Valonia (tierra romance)|Valonia]], la zona [[Idioma francés|francófona]] de [[Bélxica]] en territoriu francés ante una eventual desapaición del estáu federal, tratar d'una ideoloxía esistente dende los entamos del Reinu de Bélxica.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Llibre.be|nome=El títulu=-y rattachisme, vieux comme la Belgique|url=http://www.lalibre.be/actu/belgique/-y-rattachisme-vieux-comme-la-belgique-51b8971de4b0de6db9b11dc8|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|idioma=fr}}&lt;/ref&gt;

==== Grecia ====
{{VT|Gran Idea|Enosis}}

Tres la [[Guerra d'independencia de Grecia|Guerra d'independencia Griega]], l'establecimientu del estáu de [[Grecia]] empezó a pensar na ocupación de los territorios pertenecientes al [[Imperiu otomanu]] que cuntaben con una población [[Helenización|helénica]] mayoritaria. En [[1844]], surdió la [[Gran Idea]], una ideoloxía política que buscaba incorporar al [[Reinu de Grecia]] los territorios de [[Creta]], les [[Islles Xóniques]], [[Tracia]], [[Xonia]], el [[Archipiélagu del Dodecaneso]], el [[Epiru]], [[Macedonia (rexón)|Macedonia]], [[Tesalia]], [[Constantinopla]], [[Xipre]] y dellos territorios d'[[Anatolia]]. El nuevu estáu tendría la so capital en Constantinopla, buscábase recuperar los territorios que pertenecieren al [[Imperiu bizantín]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.nsd.uib.no/european_election_database/country/greece/introduction.html|títulu=European Election Database - Background - Greece|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.nsd.uib.no|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:GreciaAComienxzosDelSigloXX.svg|miniaturadeimagen|250px|Espansión territorial de Grecia dende 1832.]]

El irredentismu griegu empecipió en 1881, cuando s'adquirió'l territoriu de Tesalia productu de la [[Convención de Constantinopla]]. En [[1897]] sostúvose una [[Guerra greco-turca (1897)|guerra]] contra los otomanos, que resultó en derrota pa los helenos. Darréu diose la [[Guerres de los Balcanes]], la victoria de Grecia ayudólu a llograr les zones de Macedonia, el Epiru y delles islles del [[Mar Exéu]]. Dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], Grecia adquirió Tracia Occidental de [[Bulgaria]] según lo axustao nel [[Tratáu de Neuilly-sur-Seine]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Tratáu de Neuilly (1919) - Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|url=https://www.dipublico.org/3675/tratáu-de-neuilly-1919/|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Amás, gracies al [[Tratáu de Sèvres]] facer col control de [[Xonia]], [[Esmirna]] y [[Tracia Oriental]] (escluyendo la zona de Constantinopla), que yeren parte del Imperiu Otomanu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Tratáu de Sèvres (1920) - Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|url=https://www.dipublico.org/3680/tratáu-de-sevres-1920/|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Sicasí, les intenciones griegues d'ampliar el so control n'Asia Menor fueron deteníes pola [[Guerra d'Independencia turca]], esti sucesu, conocíu como la [[Guerra greco-turca (1919-1922)|Guerra greco-turca]] terminó cola quema de Esmirna,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://portugas.website/index.php?newsid=267582|títulu=Gran quema de Esmirna|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=portugas.website}}&lt;/ref&gt; el [[intercambiu de poblaciones ente Grecia y Turquía]], y la firma del [[Tratáu de Lausana]], que devolvió Tracia Oriental y Xonia a la recien creada [[Turquía|República de Turquía]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.sqdi.org/es/lausanne-firma-del tratáu-lausana-ente-grecia-y-turquia-revision-del tratáu-de-paz-de-sevres-ente-los aliaos-y-turquia/|títulu=Lausanne. Firma del Tratáu Lausana ente Grecia y Turquía (revisión del Tratáu de paz de Sèvres ente los Aliaos y Turquía)|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Los sucesos son conocíos ente los griegos como la &quot;Gran Catástrofe&quot;. Les aspiraciones irredentistas viéronse beneficiaes cola cesión de les [[Islles Xóniques]], entós del [[Reinu Xuníu]] en [[1864]], y cola entrega del [[Dodecaneso italianu]] en [[1947]].

Otru reclamu griegu irredentista inclúi la zona del [[Epiru Septentrional]] (anguaño parte d'Albania), onde vive una minoría griega de tamañu considerable. Grecia anexonó oficialmente la rexón en marzu de [[1916]], pero foi obligada a revocar poles grandes potencies. En [[1917]] Grecia perdió'l control del restu del Epiru Septentrional en favor d'Italia. La [[Conferencia de Paz de París (1919)|Conferencia de Paz de París de 1919]] axudicó la área a Grecia dempués de la Primer Guerra Mundial, sicasí, los acontecimientos políticos como la derrota griega na guerra greco-turca (1919-22) y, el cabildeo de los gobiernos italianu, austriacu y alemán en favor d'Albania dio llugar a que la área fuera vencida a Albania en payares de [[1921]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sfeva.gr/76F95304.en.aspx|títulu=The three liberations of Northern Epirus|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.sfeva.gr}}&lt;/ref&gt;

Otra esmolición de los griegos ye la incorporación de [[Xeografía de Xipre|Xipre]], o [[Enosis]], isla que pasó del control otomanu al británicu. Como resultáu de la Emerxencia de Xipre la isla ganó la independencia sol nome de [[Xipre|República de Xipre]] en [[1960]]. En [[1974]], la [[Dictadura de los Coroneles|Dictadura de los Coroneles Griegos]] intentó incorporar la isla a territoriu griegu por aciu un [[Golpe d'Estáu en Xipre de 1974|golpe d'estáu]], sicasí, la [[Operación Atila|intervención de tropes turques]] na zona norte provocó'l fracasu del plan, que concluyó que la separación del territoriu xipriota en dos zones separaes per una zona de seguridá conocida como la [[Llinia Verde (Xipre)|Llinia Verde]]: la República de Xipre, al sur, y la [[República Turca del Norte de Xipre]] na zona norte. L'asuntu convirtióse n'unu de los conflictos vixentes n'Europa.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sad island story|url=http://www.economist.com/node/18486379|fecha=31 de marzu de 2011|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=The Economist|issn=0013-0613}}&lt;/ref&gt;

El irredentismu griegu tamién tien intenciones sobre les islles [[Imbros]] y [[Ténedos|Tenedos]], alcontraes nel Mar Exéu, los dos territorios nun fueron vencíos a Grecia mientres los conflictos del sieglu XX, pero caltienen una población importante d'orixe helenu so l'alministración turca.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.globalislands.net/userfiles/Turkey1.pdf|títulu=Gökçeada (Imbros) and Bozcaada (Tenedos): preserving the bicultural character of the two Turkish islands as a model for co-operation between Turkey and Greece in the interest of the people concerníi|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|autor=Andreas Gross|enllaceautor=|fecha=6 de xunu de 2008|sitiuweb=|editorial=Asamblea Parllamentaria del Conseyu d'Europa|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Col afitamientu de les instituciones europees y l'entrada de Xipre y Bulgaria na [[Xunión Europea]], la Gran Idea paez perder cualquier posibilidá, sicasí, inda son latentes los conflictos ente griegos y turcos.

==== Hungría ====
{{VT|Gran Hungría|Nacionalismu húngaro}}
[[Ficheru:HungríaYTrianon19101920.svg|left|miniaturadeimagen|250px|El tratáu de Trianón partió los territorios consideraos como parte de la [[Gran Hungría]] ente diversos estaos europeos.]]

La [[Gran Hungría]] foi nos sos entamos una política d'Estáu impulsada coles mires de reclamar los territorios húngaros que fueron perdíos tres la firma del [[Tratáu de Trianón]] en [[1920]]. L'alcuerdu, productu de la derrota del país na [[Primer Guerra Mundial]], apurrió'l 70% de les tierres del antiguu [[Reinu d'Hungría]] a los estaos d'[[Austria]], [[Checoslovaquia]], [[Polonia]], [[Rumanía]] y al [[Reinu de los Serbios, Croates y Eslovenos]], esto significó qu'unos 3.3 millones d'húngaros convertir en ciudadanos d'otros estaos nacionales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Treaty of Trianon {{!}} World War I [1920]|url=https://www.britannica.com/event/Treaty-of-Trianon|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Nel periodu de l'Alemaña Nazi, l'[[Hungría na Segunda Guerra Mundial|estáu húngaru vixente]] incorporar a les [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|fuercies de la Exa]], polo que recibió delles zones d'Austria y [[Rutenia]] tres la so alianza con Hitler, sicasí, al rematar la Segunda Guerra Mundial volver a les fronteres establecíes en Trianón.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Dream of a Greater Hungary - The Globalist|url=https://www.theglobalist.com/the-dream-of-a-greater-hungary/|fecha=25 d'agostu de 2000|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=The Globalist|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El nacionalismu húngaro tamién tien nel so puntu de mira a la rexón de [[Transilvania]], que formó parte del Reinu d'Hungría hasta [[1526]] tres la [[Batalla de Mohács]], que provocó'l repartu del territoriu húngaru ente austriacos, otomanos y [[Principáu de Transilvania|transilvanos]]. El territoriu darréu pasó a los dominios de los [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]], hasta'l fin de la Primer Guerra Mundial, cuando s'incorporó a Rumanía. Sicasí, hai una presencia importante d'una minoría húngara na rexón. L'asuntu de la rexón provocó diversos incidentes diplomáticos ente Hungría y Rumanía.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.balkanalysis.com/romania/2013/02/11/revived-transylvania-apueste-strains-romanian-hungarian-relations-with-potential-for-future-internationalization-of-the-issue/|títulu=Revived Transylvania Apueste Strains Romanian-Hungarian Relations, with Potential for Future Internationalization of the Issue - Romania|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.balkanalysis.com}}&lt;/ref&gt;

En [[2004]], Hungría ingresó na Unión Europea, esti xestu pudo ser vistu como un intentu d'abandonar el irredentismu oficial, sicasí, entá esisten pretensiones menores a les orixinales, anguaño los nacionalistes húngaros reclamen la devolución de [[Voivodina]] ([[Serbia]]), [[Burgenland]] (Austria), un 66% del territoriu de [[Croacia]], la rexón de Transilvania y la totalidá d'[[Eslovaquia]]. Nel sieglu XXI, solamente una organización defende la idea, tratar del [[Movimientu por una Hungría Meyor]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://worldview.stratfor.com/article/hungary-hints-greater-hungary|títulu=Hungary: Hints of a 'Greater Hungary'|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=worldview.stratfor.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Irlanda ====
{{VT|Irlanda Xunida|Partición d'Irlanda|Nacionalismu irlandés}}
[[Ficheru:Map of Ireland's capitals.png|miniaturadeimagen|250px|División de la Isla d'Irlanda.]]

El irredentismu n'[[Irlanda]], basa la so idea nel conceutu d'[[Irlanda Xunida]], que busca la incorporación de los [[Úlster|seis condaos]] del [[Irlanda del Norte|norte de la isla]] nel sector republicanu surdíu como [[Estáu Llibre Irlandés]] en [[1922]]. Nun principiu, la [[Constitución d'Irlanda|Constitución de la República d'Irlanda]] reclamaba la soberanía en tol [[Irlanda (isla)|territoriu insular]], sicasí, en [[1998]] esaniciáronse los artículos referentes como parte del [[Alcuerdu de Vienres Santu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Eire decide güei el cambéu constitucional más importante dende la so fundación|url=https://elpais.com/diario/1998/05/22/internacional/895788011_850215.html|fecha=22 de mayu de 1998|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; A partir de la ratificación del tratáu, la carta magna irlandesa camudó'l so testu p'asegurar que &quot;una Irlanda xunida namái va poder exercese per medios pacíficos col consentimientu d'una mayoría del pueblu, espresada democráticamente, en dambes xurisdicciones de la isla&quot;.&lt;ref name=&quot;6y6b0ebe&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.taoiseach.gov.ie/eng/Historical_Information/The_Constitution/February_2015_-_Constitution_of_Ireland_.pdf|títulu=CONSTITUTION OF IRELAND|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

A lo llargo de la historia de la República d'Irlanda presentáronse ocasiones nes que se faló sobre una posible reunificación de la isla. En [[1940]], el Gobiernu Británicu ufiertó a Eire la creación d'un estáu únicu a cambéu del abandonu de la neutralidá y el so posterior entrada a la [[Segunda Guerra Mundial]] xunto a los [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Aliaos]], sicasí, el gobiernu de [[Dublín]] refugó la ufierta.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Britain offered unity if Ireland entered war|url=https://www.irishtimes.com/news/britain-offered-unity-if-ireland-entered-war-1.281078|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=The Irish Times|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

Ente les décades de [[Años 1960|1960]] y [[Años 1980|1980]] españó'l [[Conflictu d'Irlanda del Norte]], conocíu coloquialmente como ''The Troubles''&lt;sub&gt;,&lt;/sub&gt; magar, los gobiernos irlandeses buscaben la unión, especialmente mientres los mandatos d'[[Éamon de Valera]], fíxose más patente'l consensu ente los políticos irlandeses y británicos de que la unión namái sería válida col sofitu de la mayoría de la población norirlandesa.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1993/12/16/pagina-3/33733250/pdf.html|títulu=Edición del xueves, 16 avientu 1993, páxina 3 - Hemeroteca - Lavanguardia.es|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|apellíu=Dixital|nome=La Vanguardia|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; La opción foi sofitada mayoritariamente nel Sur, ente que nel Norte los partíos [[Unionismu (Irlanda)|unionistes]] amosaron el so refugu.

En [[1985]] roblóse'l [[alcuerdu anglo-irlandés]], que punxo fin al Conflictu. El pactu dexó que'l gobiernu irlandés llograra un papel consultivu nel Norte, que siguiría formando parte del Reinu Xuníu, sacantes la mayoría de la población norirlandesa espresar pola reunificación nes urnes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=L'alcuerdu anglo-irlandés|url=https://elpais.com/diario/1985/12/27/opinion/504486003_850215.html|fecha=27 d'avientu de 1985|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[1998]], suscribióse'l [[Alcuerdu de Vienres Santu]] que remató cualquier tipu de conflictu y provocó qu'Irlanda borrara de la so Constitución les reclamaciones sobre la soberanía en tola isla,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/especiales/2001/10/internacional/irlanda/alcuerdu.html|títulu=elmundo.es {{!}} Irlanda del Norte, camín de la paz|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; camudando'l testu por una versión qu'establecía que &quot;una Irlanda xunida namái va poder exercese per medios pacíficos col consentimientu d'una mayoría del pueblu, espresada democráticamente, en dambes xurisdicciones de la isla&quot;.&lt;ref name=&quot;6y6b0ebe&quot; /&gt;

Tres los alcuerdos paecía que la causa de la reunificación d'Irlanda fuera abandonada polos gobiernos republicanu, del norte y británicu. Sicasí, en [[2016]], tres el [[Referéndum sobre la permanencia del Reinu Xuníu na Unión Europea|referéndum]] sobre la [[salida del Reinu Xuníu de la Unión Europea]], la Irlanda Xunida volvió tratar se de resultes del sofitu a la permanencia a la Unión Europea n'Irlanda del Norte, polo que la unión con Irlanda sería la salida más senciella pa permanecer dientro del espaciu européu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Bruxeles estudia la posibilidá de reconocer una Irlanda &quot;xunida&quot; dientro de la XE|url=https://www.elmundo.es/internacional/2017/04/28/590342c4ca4741720c8b457f.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Escocia podría pidir la independencia y el Ulster la reunificación con Irlanda si gana'l Brexit|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20160622/402672890880/escocia-independencia-ulster-reunificacion-irlanda-brexit.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

==== Italia ====
{{VT|Irredentismu italianu|Imperiu colonial italianu|Gran Italia|Mare Nostrum Italianu}}
[[Ficheru:GreaterItalia.jpg|left|miniaturadeimagen|250px|&quot;Gran Italia&quot; según la idea de 1940: la llinia anaranxada amuesa les zones d'Europa y el norte d'África que seríen incluyíes nesti proyeutu que se remonta a 1940. La llinia verde correspuende a la llende más amplia con control militar italianu na zona del Mediterraneu, que correspuende a payares de 1942.]]

Italia ye'l trubiecu del irredentismu, movimientu surdíu tres la [[Unificación d'Italia|unificación]] del país, que buscaba ampliar los sos dominios a los territorios con mayoría italiana alcontraos fora de la [[Península itálica]]. Les reivindicaciones territoriales d'Italia basar nel reestablecimientu del [[Imperiu romanu|Imperiu Romanu]], una &quot;cuarta vera&quot; según el conceutu de [[Mare Nostrum Italianu|Mare Nostrum]] (del [[llatín]] &quot;El nuesu Mar&quot;) y les fronteres étniques tradicionales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Irredentismu n'Europa: en busca d'un gran país|url=http://elordenmundial.com/2014/09/08/irredentismu-en-europa-en-busca-de-un-gran-pais/|fecha=8 de setiembre de 2014|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Orde Mundial nel S.XXI|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

Cola llegada al poder del [[Partíu Nacional Fascista|Partíu Fascista]] de [[Benito Mussolini]], la idea de reconstruyir un imperiu italianu fíxose más patente n'asegurando que los [[Tratáu de Londres (1915)|trataos de Londres]] y [[Tratáu de Versalles (1919)|Versalles]] significaren una traición pa los italianos que combatieren contra les [[Potencies Centrales]], polo que se convirtió nun movimientu que ganó sofitu popular, daqué similar a lo asocedío na Alemaña Nazi.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://blogs.bu.edu/guidedhistory/moderneurope/catherine-shen/|títulu=The Aftermath of WWI: The Rise of Fascism in Germany and Italy {{!}} Guided History|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=blogues.bu.edu|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El líder fascista Cesara Maria De Vecchi, gobernador del Dodecaneso, propulsó la idea de la &quot;Italia imperial&quot; qu'incluyera tolos territorios europeos deseyaos polos irredentistas italianos ([[Niza]], [[Saboya]], [[Suiza italiana|Suiza Italiana]], [[Venecia Julia]], [[Dalmacia]], [[Islles Xóniques]], [[Malta]] y [[Córcega]]) y poblaos por comunidaes italianes mientres munchos sieglos, y que tamién incluyera territorios del norte d'África ([[Libia]] y [[Tunicia]]), nos cualos los italianos crearen &quot;[[Imperiu colonial italianu|colonies]]&quot; a finales del sieglu XIX. En [[1942]] completóse'l plan cola conquista de Córcega y Túnez. Pensando nuna victoria de la Exa, Mussolini yá pensaba n'espandir l'imperiu italianu a Creta y a les islles perifériques del sur de Grecia.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.eurasia1945.com/acontecimiento/fascismu/italia-en-la-segunda-guerra-mundial/|títulu=Italia na Segunda Guerra Mundial {{!}} Eurasia1945|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.eurasia1945.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; 

Dellos fascistes tamién víen posible la estensión del imperiu colonial n'África cola incorporación d'Exiptu y [[Sudán]] que se xuniríen a les colonies yá establecíes n'[[Eritrea italiana|Eritrea]], [[Etiopía|Abisinia]] y [[Somalia Italiana|Somalia]], conocíes como [[África Oriental Italiana]], lo que dexara ampliar la zona d'influencia y esplotación de materies primes pa sostener el réxime. 

El [[Campaña d'Italia (Segunda Guerra Mundial)|meyora de los aliaos n'Italia]] provocó la [[Armisticiu ente Italia y les fuercies armaes aliaes|cayida del réxime fascista]], col posterior l'establecimientu d'un gobiernu interín en [[Roma]] y la creación de la [[República Social Italiana]] que trató d'aguantar ante los aliaos n'espera d'unos refuerzos provenientes d'Alemaña, sicasí, tres el fin del fascismu los territorios ocupaos fueron devueltos a los sos estaos previos al conflictu y el nuevu estáu italianu abandonó cualquier pretensión d'espansionismu.&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt;

==== Macedonia ====

Na [[República de Macedonia]] se promueve un conceutu irredentista conocíu como [[Macedonia xunida]], basar na idea de la Macedonia étnica, esto ye, aquellos territorios de la [[Península balcánica]] onde les persones d'orixe macedoniu son mayoría. Los territorios reclamaos polos partidarios d'esta ideoloxía tomen: la provincia griega de [[Macedonia (Grecia)|Macedonia]]; el suroeste de Bulgaria, en concretu la [[Provincia de Blagoevgrad]] ([[Pirin]] según el nacionalismu macedonio), una franxa oriental n'Albania y una pequeña porción de serbia. La capital d'un eventual estáu nacional macedoniu alcontrar na ciudá griega de [[Tesalónica]].

Los irredentistas macedonios aseguren que la so patria foi estremada de manera en &quot;inxusta&quot; tres el [[Tratáu de Bucuresti (1913)|Tratáu de Bucuresti de 1913]], yá que pretenden reunificar una rexón transnacional nun únicu estáu étnicu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://meta.mk/en/for-a-united-macedonia-asks-for-meeting-with-commissioner-hahn/|títulu=“For a United Macedonia” asks for a meeting with Commissioner Hahn {{!}} Meta.mk|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=meta.mk}}&lt;/ref&gt;

==== Noruega ====
{{AP|Tierra de Erik el Colloráu}}

El [[Noruega|Reino de Noruega]] tien reclamaciones territoriales al respeutive de dellos territorios perdíos depués de la disolución de la [[Reinu de Dinamarca y Noruega|Unión real ente Dinamarca y Noruega]]. El llamáu [[Imperiu colonial noruegu|Imperiu noruegu]] tenía los territorios d'[[Islandia]], les [[Islles Feroe]], les [[Islles Shetland]] y les zones coloniales de [[Groenlandia]]. Tres la [[Unión de Kalmar]], les posesiones noruegues pasaron a tar rexíes por [[Dinamarca]]. En [[1814]] roblóse'l [[Tratáu de Kiel]], que tresfirió Noruega a [[Suecia]], sicasí, los daneses caltuvieron el control d'Islandia, Groenlandia y les Islles Feroe magar el so orixe.&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Larsen|nome=Karen|títulu=History of Norway|url=https://books.google.non/books?id=vhfWCgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=non#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|fecha=8 d'avientu de 2015|editorial=Princeton University Press|isbn=9781400875795|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

En [[1905]] Noruega dixebrar de Suecia. En [[1919]] los noruegos reclamaron la so soberanía sobre la [[Tunu|Groenlandia oriental]] por aciu la Declaración de Ihlen, esti fechu provocó una disputa con Dinamarca, que foi resuelta pola [[Corte Internacional de Xusticia]] en [[1933]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1933.04.05_greenland.htm|títulu=Llegal Status of Eastern Greenland, Denmark v. Norway, Judgment, 5 September 1933, Permanent Court of International Justice (PCIJ)|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.worldcourts.com}}&lt;/ref&gt; Enantes, Noruega incluyía les provincies de [[Provincia de Jämtland|Jämtland]], [[Härjedalen]], Idre, Sarna, y [[Bohuslän]], que fueron vencíes a Suecia tres les derrotes na [[Guerra de los Trenta Años]] y la [[Gran Guerra del Norte]].&lt;ref name=&quot;:6&quot; /&gt;

==== Países Baxos ====
[[Ficheru:Grootnederland.jpg|miniaturadeimagen|250px|La Gran Nederlandia. L'estáu propuestu que surdiría tres la fusión de los Países Baxos y Flandes.]]

La [[Gran Nederlandia]] (n'[[Dialeutu holandés|holandés]]: Groot-Nederland) o ''Dietsland'' (&quot;Dutchland&quot;) ye un estáu hipotéticu monollingüe que se formaría tres la fusión de los [[Países Baxos]] y l'estáu federal belga de [[Flandes]], los dos componentes comparten el [[idioma neerlandés]] con dos dialeutos: holandés y [[Dialeutu flamencu|flamencu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.brusselsjournal.com/node/2348|títulu=After Belgium: Will Flanders and the Netherlands Reunite? {{!}} The Brussels Journal|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.brusselsjournal.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La idea foi propuesta pol historiador Pieter Geyl, quien aseguró que los dos territorios namái tuvieron dixebraos mientres la [[Guerra de los Ochenta Años]].

El procesu tendría de faese por aciu una fusión de los dos países nuna nueva entidá, más que na forma una anexón holandesa de Flandes. El movimientu de la Gran Nederlandia estremóse mientres enforma tiempu na forma política que tomaría la política, considerando ente otres una confederación, una federación o un estáu unitariu. 

Mientres les crisis de gobiernu vivíes en Bélxica nos años 2007 y 2010 especular cola idea d'una posible integración de la rexón belga nel Reinu de los Países Baxos. En [[2008]] el diputáu holandés, [[Geert Wilders]] y el [[Partíu pola Llibertá]] propunxeron la [[Partición de Bélxica]] pa integrar a Flandes dientro del territoriu holandés, la idea namái foi sofitada pol partíu nacionalista flamencu [[Vlaams Belang]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=20Minuto|títulu=¿El futuru de Bélxica pasará por partir se ente Francia y Holanda? - 20minutos.es|url=http://www.20minutos.es/noticia/304794/0/belgica/francia/holanda/|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=20minutos.es - Últimes Noticies}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-2939882|títulu=Proponen partir a Bélxica en dos|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=Tiempu|nome=Casa Editorial El|sitiuweb=El Tiempu|idioma=es-CO}}&lt;/ref&gt;

==== Polonia ====

El reclamu irredentista polacu basar na recuperación del [[Kresy]], les tierres orientales de [[Polonia]] según el conceutu nacionalista. En [[1921]], les tropes polaques cruciaron la [[Llinia Curzon]] y ocuparon territorios de les [[Xunión Soviética|repúbliques soviétiques]] d'[[República Socialista Soviética d'Ucraína|Ucrania]], [[República Socialista Soviética Bielorrusa|Bielorrusia]] y [[República Socialista Soviética de Lituania (1918-1919)|Lituania]], ente'l so conquistes incluyíense delles ciudaes importantes de les respeutives zones soviétiques como [[Lviv]] (Ucrania), [[Vilnius]] (Lituania), [[Brest (Bielorrusia)|Brest]] y [[Grodno]] (Bielorrusia).&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://muse.jhu.edu/article/200050|títulu=Kazimierz Sosnkowski as Commander in Chief: The Government-in-Exile and Polish Strategy, 1943-1944|apellíos=Schwonek|nome=Matthew R.|fecha=10 de xunetu de 2006|publicación=The Journal of Military History|volume=70|númberu=3|páxines=743–780|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|issn=1543-7795|doi=10.1353/jmh.2006.0194}}&lt;/ref&gt; En [[1939]] esos territorios fueron recuperaos pola Xunión Soviética tres la firma del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov]]. Magar, eses tierres dexaron de pertenecer a Polonia dende esi pactu, entá vive una cantidá importante de polacos na rexón, polo que los nacionalistes reclamar sol llamáu &quot;Mitu de Kresy&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/1729/TESI_BA_ZABOKLICKA.pdf|títulu=LA IMATGE DELS CONFINS ORIENTALS NA LLITERATURA POLONESA. VISIÓ HISTÒRICA I FUNCIÓ NA NARRATIVA CREADA A POLÒNIA ALS ANYS 60-80 DEL SEGLE XX|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=BoĪena Anna Zaboklicka Zakwaska|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt;

==== Portugal ====
{{VT|Cuestión de Olivenza|Reintegracionismu}}
[[Ficheru:Portugaliza map-fr.svg|miniaturadeimagen|left|200px|Portugalicia o la unión ente Portugal y Galicia.]]

[[Portugal]] nun reconoz la soberanía española sobre [[Olivenza]] y [[Táliga]], conceyos que fueron vencíos a España mientres les [[Guerres Napoleóniques]], les reclamaciones portugueses sobre'l territoriu fueron aldericaes nel Congresu de Viena ensin llegar a nengún tipu de respuesta clara per parte de los arreyaos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Olivenza, el Xibraltar portugués|url=https://fronterasblog.com/2013/08/12/olivenza-el-gibraltar-portugues/|fecha=12 d'agostu de 2013|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=Fronteres|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; La cuestión surdió como una respuesta de dellos sectores de la política de Portugal p'acentuar les diferencies ente los dos países en respuesta al llamáu [[iberismu]]. El [[Gobiernu de Portugal]] caltién la reclamación sobre'l territoriu, sicasí viviegamente nun hai un movimientu oficial por cuenta de la poca practicidá y los potenciales problemes que desencadenaría llevar de llueñe l'asuntu, aun así, una parte del exércitu portugués considera a Olivenza como una tierra ocupada.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.extremaduraprogresista.com/varar/42-varar de-midir/212-olivenza-tierra-deseyada-el-ejercito-portugues-nun reconoz-una parte-de-la frontera-con-badajoz-que-considera-ocupada-por-espana|títulu=Olivenza, Tierra deseyada. L'exércitu portugués nun reconoz una parte de la frontera con Badayoz que considera ocupada per España|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.extremaduraprogresista.com|idioma=es-es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la cuestión de Olivenza provocó dellos conflictos xudiciales o políticos de baxa intensidá.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Reportaxe {{!}} La eterna disputa de Olivenza-Olivença|url=https://elpais.com/diario/2006/12/04/espana/1165186813_850215.html|fecha=4 d'avientu de 2006|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Nel sieglu XIX, mientres el periodu cultural del [[Rexurdimento]] gallegu, surdió un movimientu intelectual que busca la unión ente [[Galicia]] y Portugal o &quot;Portugalicia&quot;, la ideoloxía, conocida como [[reintegracionismu]] basar nes [[Idioma galaicoportugués|semeyances llingüístiques]] y culturales ente los dos pueblos,&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Cita web|url=https://issuu.com/fromgaliza/docs/dossier-vozpropria-19|títulu=Reintegracionismu llingüísticu: Dossier central da revista Voz Própria nᵘ19, editada por NÓS-Unidade Popular em 2007.|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt; según les cualos los gallegos son más próximos a los portugueses qu'a los castellanos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Vigo|nome=Faru de|títulu=La rellación cultural ente Galicia y Portugal|url=http://www.farodevigo.es/opinion/2017/06/04/relacion-cultural-galicia-portugal/1691848.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; La teoría apunta amás que los llazos en distintos ramos como la hestoria, la economía, cultura o les infraestructures ente los dos territorios esisten claramente, magar la división fronteriza al traviés del [[Ríu Miño]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=PortuGalicia|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/opinion/2004/03/27/portugalicia/0003_2547126.htm|fecha=27 de marzu de 2004|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Voz de Galicia|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; La idea cunta con una mayor defensa ente los partidarios del [[nacionalismu gallego]] qu'ente la población portuguesa.&lt;ref name=&quot;:7&quot; /&gt;

==== Rumanía ====
{{VT|Reino de Rumanía|Rumanía mientres el periodu d'enteguerres|Movimientu pa la Reunificación de Rumanía y Moldavia}}
[[Ficheru:Greater Romania ES.svg|miniaturadeimagen|250px|División alministrativa de Rumanía en 1930, periodu nel que se consiguió la llamada &quot;Gran Rumanía&quot;.]]

La &quot;Gran Rumanía&quot; ye un conceutu que busca la reintegración de los territorios de [[Besarabia]], el sector ucranianu de [[Bucovina]] y [[Moldavia]], que formaron parte del país mientres el [[Rumanía mientres el periodu d'enteguerres|periodu d'enteguerres]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Livezeanu|nome=Irina|títulu=Cultural Politics in Greater Romania: Regionalism, Nation Building &amp; Ethnic Struggle, 1918-1930|url=https://books.google.com.mx/books?id=5ysbpAyJjoAC&amp;pg=PA4&amp;dq=%22concept+of+Greater+Romania%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=NkxrU-y7DoSeO6TXgNAF&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%22concept%20of%20Greater%20Romania%22&amp;f=false|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|fecha=2000|editorial=Cornell University Press|isbn=0801486882|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Amás, los partidarios de la idea aseguren qu'en tolos territorios esiste una mayoría étnica rumana, incluyíos los [[Pueblu moldavu|moldavos]], quien son consideraos como rumanos magar tener un estáu independiente propiu. Mientres el periodu de [[1918]] a [[1941]] foi cuando'l país llogró a cuntar con una estensión territorial similar a la plantegada polos nacionalistes rumanos amás d'algamar la so mayor área total histórica (295 049 km²), sicasí, el proyeutu cuntó cola integración de minoríes eslaves qu'enzancaron la unidá ente tolos territorios que conformaron el [[Reinu de Rumanía]] ya inclusive provocó la persecución de les poblaciones étniques minoritaries.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Kallis|nome=Aristotle|títulu=Genocide and Fascism: The Eliminationist Drive in Fascist Europe|url=https://books.google.com.mx/books?id=o4rJ3ZiC8x4C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Genocide+and+Fascism:+The+Eliminationist+Drive+in+Fascist+Europe&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=j7dsU_PYNsbZPcudgJAB&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=Genocide%20and%20Fascism:%20The%20Eliminationist%20Drive%20in%20Fascist%20Europe&amp;f=false|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|fecha=25 de setiembre de 2008|editorial=Routledge|isbn=9781134300341|idioma=en}}&lt;/ref&gt; 

Tres la [[Revoluciones de 1989|cayida de los gobiernos comunistes]] nos diversos países d'Europa del Este, el irredentismu rumanu camudó'l so oxetivu pol de la [[Movimientu pa la Reunificación de Rumanía y Moldavia|reunificación ente Rumanía y Moldavia]]. Ente los años [[1989]] y [[1992]] diose un acercamientu ente los dos estaos que comparten llazos comunes como una identidá llingüística [[Idioma moldavu|moldavu]]-[[Idioma rumanu|rumana]], l'adopción de la [[Bandera de Moldavia|bandera nacional]] moldava, que comparte colores cola [[Bandera de Rumanía|enseña de Rumanía]] y la llibre circulación de persones ente los dos países.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://homes.ieu.edu.tr/~ibagdadi/INT435/Readings/Western%20NIS/King%20-%20Moldovan%20Identity.pdf|títulu=Identity and the Politics of Pan-Romanianism|apellíos=King|nome=Charles|fecha=branu de 1994|publicación=Slavic Review, Vol. 53, Non. 2|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt; En [[1991]] paecía más probable la unión, cuando'l presidente moldavu [[Mircea Snegur]] faló nel [[Parllamentu de Rumanía]] apelando a los rumanos d'un llau y otru del [[ríu Prut]]», a les «sagraes tierres rumanes ocupaes polos soviéticos» y asegurando que la Xunión Soviética nun s'esmolecía pola &quot;inevitable&quot; reunificación.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/1148644|títulu=The Soviet (Dis)Union|apellíos=Olcott|nome=Martha Brill|fecha=1991|publicación=Foreign Policy|númberu=82|páxines=118–136|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|doi=10.2307/1148644}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, la orientación pro-rusa del presidente rumanu [[Ion Iliescu]] y el refugu mayoritariu de la población moldava provocaron que la idea perdiérase, sicasí sirvió como sida pa la declaración d'independencia de [[Transnistria]], una zona moldava con mayoría étnica rusa.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Transnistria: ente Rusia y la República de Moldavia|url=https//www.eldiario.es/agendapublica/proyeutu-européu/Transnistria-Rusia-Republica-Moldavia_0_353465481.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

A partir de [[2013]], el gobiernu rumanu fixo distintos llamamientos a la unificación, sicasí, toos ellos fueron refugaos poles autoridaes moldaves alegando que prefieren una orientación a Europa.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://catedrapsyd.unizar.es/observatoriu-psyd/opina/la-republica-de-moldavia-nuevu-oxetivu-de-rumania.html|títulu=La República de Moldavia; ¿Nuevu oxetivu de Rumanía? - Cátedra Paz, Seguridá y Defensa|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=catedrapsyd.unizar.es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://mundo.sputniknews.com/mundo/20131129158672075/|títulu=Moldavia refuga la unificación propuesta per Rumanía|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|apellíu=Sputnik|sitiuweb=mundu.sputniknews.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[2016]], na ciudá moldava de [[Chisináu]] realizaron manifestaciones a favor y en contra de la unificación de resultes del estáu de la política nacional, lo que llevó al Presidente, [[Igor Dodon]] a plantegar la prohibición y la defensa pública de los planteamientos contra que llamaben a la disolución o destrucción del estáu moldavu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Presidente moldavu va prohibir los llamamientos a la reunificación con Rumanía|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20161124/412143524045/presidente-moldavu-prohibira-los llamamientos-a-la-reunificacion-con-rumania.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

==== Rusia ====
{{VT|Gran Rusia|Imperiu rusu|Nacionalismu ruso|América rusa|República de Crimea}}
{{VT|Adhesión de Crimea y Sebastopol a Rusia|Abḥasia|Transnistria|Osetia del Sur Nueva Rusia (confederación)}}
[[Ficheru:Great Russia.png|thumb|250px|Territoriu de la [[Gran Rusia]].]]

El irredentismu rusu busca la creación de la Gran Rusia que busca que los antiguos territorios integrantes de la Xunión Soviética vuelvan formar parte d'una nación rusa, el [[Presidente de Rusia|Presidente rusu]] [[Vladímir Putin]] foi acusáu de promover la ideoloxía como parte del so proyeutu políticu que busca fortalecer la influencia de [[Rusia]] nes rexones qu'ocupa.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Vladimir Putin, ¿el nuevu zar de la gran Rusia?|url=http://www.diariolasamericas.com/mundo/vladimir-putin-el-nuevu-zar-la-gran-rusia-n4107685|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=diariolasamericas.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Putin, ente la guerra y la reconstrucción de la Gran Rusia|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20151004/54437875838/putin-guerra-reconstruccion-gran-rusia.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

Dalgunos de los territorios que se reclamen pa una posible incorporación dientro del Estáu Rusu atópense Bielorrusia, [[Crimea]] y [[Sebastopol]], [[Abḥasia]], [[Osetia del Sur]], [[Transnistria]] y [[Nueva Rusia (confederación)|Nueva Rusia]]. Na mayoría d'ellos asocedieron llevantamientos armaos que busquen dixebrar a eses zones de los estaos nos que s'atopen integraos (Ucraína y [[Xeorxa]]), acusóse al gobiernu rusu de tar detrás de les rebeliones pa integrar nel país a aquelles rexones onde esistan poblaciones importantes d'orixe rusu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.revistaanfibia.com/ensayo/crimea/|títulu=CRIMEA: ELLÍ ONDE HAYA RUSOS, HAI RUSIA - Revista Anfibia|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.revistaanfibia.com}}&lt;/ref&gt;

==== Serbia ====
{{VT|Gran Serbia|Yugoslavia|Nacionalismu serbio}}
[[Ficheru:Map of Greater Serbia (in Yugoslavia).svg|miniaturadeimagen|250px|Mapa de la Gran Serbia propuestu a finales de los años 80 pol [[Partíu Radical Serbiu]] de [[Vojislav Šyšelj]]. Dientro del territoriu nacional serbiu inclúyense los territorios de la [[República de Macedonia]], [[Montenegru]], [[Bosnia y Herzegovina]], la [[República Serbia de Krajina|Krajina]], [[Eslavonia]] y [[Dalmacia]] (pertenecientes a [[Croacia]]).]]

En [[Serbia]] haise promovíu la idea d'una &quot;Gran Serbia&quot; por aciu dos corrientes: la primera rellacionar coles mires de llograr la unión de tolos serbios nun solu estáu, y na so forma más radical determinaría la inclusión en dichu estáu de rexones onde los serbios son una minoría más o menos significativa. Ente que la segunda referir a los intentos de xunir a los [[Pueblu eslavu|pueblos eslavos]] del Sur pola simple espansión de Serbia, de cuenta que los supuestos pueblos hermanos veríense forzaos a afaese a les lleis y costumes serbies.

En [[1914]] les aspiraciones nacionalistes dirixir escontra [[Imperiu austrohúngaru|Austria-Hungría]]. Una política gubernamental trató d'incorporar toles zones habitaes polos serbios y otres zones del eslavu meridional, sentando asina les bases de [[Yugoslavia]], un [[La Mano Negra|grupu nacionalista serbiu]] asesinó al archiduque [[Francisco Fernando d'Austria]], lo que provocó l'españíu de la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Foi culpa de los serbios la Primer Guerra Mundial?|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20140629/54411384872/culpa-serbios-primer-guerra-mundial-enric-xuliana.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

Tres el fin del conflictu bélicu, establecióse'l llamáu [[Reinu de los Serbios, Croates y Eslovenos|Reinu de los serbios, croates y eslovenos]] (antecedente de Yugoslavia), lo que llogró per primer ocasión la unidá de la población considerada como &quot;serbia&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.elinconformistadigital.com/2014/10/16/la-primer-guerra-mundial-y-europa-los estaos eslavos-por-darius-pallares/|títulu=La Primer Guerra Mundial y Europa: los estaos eslavos – por Darius Pallarés – L'Inconformista Dixital|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.elinconformistadigital.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Mientres el periodu socialista funcinó un estáu multinacional nel que convivíen nel que convivíen serbios, croates, eslovenios, macedonios, bosnios, albaneses, húngaros y otres minoríes, el equilbrio yera garantizáu pola figura de [[Josip Broz Tito]], pero tres la so muerte empecipiaron les tensiones ente les distintes comunidaes, lo que llevó a la fin de la federación.&lt;ref name=&quot;:8&quot; /&gt;

Nel periodu d'[[Disolución de Yugoslavia|esmembramientu de Yugoslavia]] creáronse seis estaos: Bosnia y Herzegovina, Croacia, Eslovenia, Macedonia y Yugoslavia, los dirixentes de les zones de población serbia en Croacia ([[República Serbia de Krajina|Krajina]]) y [[Bosnia y Herzegovina]] ([[República Srpska]]) declararon a los sos territorios como parte de la [[República Federal de Yugoslavia]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2008/02/17/internacional/1203244462.html|títulu=La desintegración de Yugoslavia, pasu a pasu {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|apellíu=Mundinteractivos|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; les separaciones d'estos dos rexones fueron ayudaes pol gobiernu de [[Belgráu]] por aciu operaciones militares en [[Guerra de Croacia|Croacia]] y [[Guerra de Bosnia Bosnia]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu Editorial {{!}} La pequeña Gran Serbia|url=https://elpais.com/diario/1992/10/16/opinion/719190005_850215.html|fecha=16 d'ochobre de 1992|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; les cualos fueron deteníes pola intervención de la [[OTAN]] y la [[Fuercia de Proteición de les Naciones Xuníes]] qu'ayudaron a les tropes croates a tomar el control de la zona rebalba y crearon un estáu federal en Bosnia y Herzegovina tres la firma de los [[Alcuerdos de Dayton]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sangría nos Balcanes: 25 años del entamu de les guerres yugoslaves|url=https://www.elmundo.es/l'aventura-de-la hestoria/2016/03/31/56fa63y046163f57098b4575.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Yugoslavia siguió cola unión de [[Serbia]] y [[Montenegru]], que funcionaben como un estáu federal, amás tenía'l dominiu sobre la [[Provincia Autónoma de Kosovo y Metojia]], sicasí tres la [[Guerra de Kosovo|guerra nesa rexón]] la ONX tomó'l control de la provincia y convertir nun protectoráu. En [[2008]], [[Kosovu]] aportó a la independencia, reconocida de manera parcial por dellos estaos. Mentanto, en [[2003]] Yugoslavia convertir na Unión Estatal de [[Serbia y Montenegru]], que remató en 2006 tres la separación de Montenegru.

La idea de la &quot;Gran Serbia&quot; quedó desacreditada internacionalmente por cuenta de la so rellación con políticos como [[Slobodan Milošević]], quien fueron acusaos de cometer [[Crime de guerra|crimen de guerra]], polo que los estaos d'Occidente viéronse impulsaos a condergar enérxicamente cualquier tipu d'intervención serbia nos demás estaos balcánicos, polo que foi definida como un &quot;suañu rotu&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.eldiariomontanes.es/20080218/internacional/sueno-rotu-gran-serbia-20080218.html|títulu=El suañu rotu de la Gran Serbia. eldiariomontanes.es|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.eldiariomontanes.es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la idea entá ye utilizada por dellos políticos serbios que ven la recuperación de Kosovo como l'entamu d'una torna al proyeutu nacional.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Los mitos del nacionalismu serbio. Kosovo, la patria perdida de Milošević|url=http://elordenmundial.com/2014/12/21/kosovo-la patria perdida-de-milosevic/|fecha=21 d'avientu de 2014|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Orde Mundial nel S.XXI|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

=== Asia Occidental ===

==== Armenia ====
{{VT|Gran Armenia|Armenia Wilsoniana|Nacionalismu armenio}}
[[Ficheru:United Armenia.png|miniaturadeimagen|250px|La Gran Armenia reclamada pola Federación Revolucionaria Armenia.]]

La Gran Armenia o Armenia Xunida ye un estáu reclamáu polos [[Pueblu armeniu|armenios]] d'[[Armenia]], Rusia y Turquía que busca la validez del ente nacional creáu nel [[Tratáu de Sèvres]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ohanian|nome=Pascual C.|títulu=La Cuestión Armenia y les Rellaciones Internacionales: Tomu 6|url=https://books.google.com.mx/books?id=1K5Gcf8nAdgC&amp;pg=PA1440&amp;lpg=PA1440&amp;dq=tratáu+de+sevres+armenia&amp;source=bl&amp;ots=y-ijf4mXrS&amp;sig=V9EhUrO57GheH-mRoJj_ZIWoWpw&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiNld2n-c_WAhWF6iYKHXa3Amk4ChDoAQgtMAE#v=onepage&amp;q=tratáu%20de%20sevres%20armenia&amp;f=false|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=1989|editorial=Pascual C. Ohanian|idioma=es}}&lt;/ref&gt; que les sos fronteres seríen definíes pol [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidente]] de los [[Estaos Xuníos]], [[Woodrow Wilson]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Frontera ente Turquía y Armenia: según lo determinao por Woodrow Wilson, presidente de los Estaos Xuníos d'América|url=https://www.wdl.org/es/item/47/|fecha=1920|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; sicasí, nengunu de los alcuerdos axustaos fueron puestos en práutica pos como parte del [[Tratáu de Brest-Litovsk]], los rusos dexaron parte de los territorios de la entós [[Transcaucasia]] al [[Imperiu otomanu]] lo que provocó la independencia d'[[República Democrática d'Armenia|Armenia]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ian.am/notes/-l5307/28-de-mayu-de-1918-la-primer-independencia-naz-la-republica-de-armenia.html|títulu=28 DE MAYU DE 1918. LA PRIMER INDEPENDENCIA. NAZ LA REPUBLICA D'ARMENIA|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; 

Tres el fin de la Primer Guerra Mundial, aceptóse la creación del Estáu Armeniu, sicasí, los [[Movimientu Nacional Turcu|nacionalistes turcos]] empezaron a ocupar territorios d'Armenia aliaos cola [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]], lo que finalmente se tradució nel [[Tratáu de Gümrü]] o Alexandropol, l'alcuerdu significó la perda de [[Kars]], [[Ardahan]] y los distritos armenios d'[[Anatolia]] en favor de Turquía, mientres s'apurrió [[Syunik'|Zangezur]] y l'[[Nagorno Karabaj|Alto Karabaj]] a Azerbaixán.&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=The Treaty of Alexandropol|apellíos=MadeInTurkey|url=https://www.youtube.com/watch?v=O9CpG1gJp5s|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=19 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En [[1988]], años antes de la [[Disolución de la Xunión Soviética|cayida de la Xunión Soviética]] españó la [[Guerra de Nagorno Karabaj]], una provincia azerí con mayoría de población armenia, el parllamentu provincial declaró la unión con Armenia. El conflictu remató en [[1994]] col establecimientu de la [[República de Nagorno Karabaj]], un estáu independiente [[de facto]] non reconocíu por nengún Estáu miembru de la ONX. N'abril de [[2016]] españó un [[Guerra de Nagorno Karabaj#Los enfrentamientos armaos en Nagorno Karabaj (2016)|curtiu conflictu armáu]] ente Azerbaixán y Nagorno Karabaj que terminó tres la mediación de [[Moscú]], los enfrentamientos empecipiaron como respuesta a una serie d'acusaciones de bombardeos ente dambos territorios.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Qué pasa nel Nagorno Karabaj? 10 claves pa entender la esguilada del conflictu|url=https//www.eldiario.es/catalunya/adios_a_les armes/Nagorno_Karabaj-Caucaso_Sur_6_517308278.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Tres la independencia y el conflictu del Altu Karabaj, el partíu políticu de la [[Federación Revolucionaria Armenia]] asumió nel so programa la reclamación de la Gran Armenia, los territorios esixíos son: el Nagorno (Alto) Karabaj y [[República Autónoma de Najicheván|Najicheván]] n'Azerbaixán; Javakhk (Distritos [[georgia]]nos d'[[Ajalkalaki]] y [[Ninotsminda]]); y la rexón turca d'[[Armenios nel Imperiu otomanu|Armenia Occidental]]. En xunto los territorios reclamaos suman los 152 376 km².&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/158_armenia_s_internal_instability_ahead.pdf|títulu=ARMENIA: INTERNAL INSTABILITY AHEAD|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=3 de marzu de 2016|sitiuweb=|editorial=|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160303234002/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/158_armenia_s_internal_instability_ahead.pdf|fechaarchivu=3 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;

==== Azerbaixán ====

Azerbaixán Íntegru ye un conceutu de la unión política y histórica de los territorios anguaño ya históricamente habitaos por azerbaixanos o controlaos históricamente por ellos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Diaspora agrees to reintegrate Iranian Azerbaijan in Republic of Azerbaijan|url=http://abc.az/eng/news_30_08_2012_67610.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=ABC.AZ|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160205144240/http://abc.az/eng/news_30_08_2012_67610.html|fechaarchivu=5 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt; Esiste amás, la idea irredentista d'Azerbaixán Occidental, que asegura que la mayor parte del territoriu qu'ocupa la moderna República d'Armenia pertenez históricamente a persones de la etnia azerí, idea espresada en 2010 por [[İlham Əliyev]], [[Presidente d'Azerbaixán]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://news.az/articles/24723|títulu=News.Az - Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands - Ilham Aliyev|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=1 de febreru de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140201212813/http://news.az/articles/24723|fechaarchivu=1 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;

El conceutu d'Azerbaixán Íntegru nun tien unes llendes territoriales definíos, sicasí, lo más común ente los partidarios d'esta creencia les reclamaciones definir en cinco territorio: [[Azerbaixán iranín|Azerbaixán meridional]]; Azerbaixán Occidental; [[Derbent]] (Rusia); Borchali ([[Rexón de Kvemo Kartli]] en Xeorxa); y la [[Provincia d'Iğdır]] (Turquía).&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=Whole Azerbaijan|apellíos=Poptropica4855|url=https://www.youtube.com/watch?v=eSgeR08nNZE|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=20 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;

==== Emiratos Árabes Xuníos ====

Los [[Emiratos Árabes Xuníos]] caltienen una disputa con Irán pola soberanía polos castros de [[Tumb Mayor y Menor]], que permanecen so soberanía iranina. Mientres el mandatu británicu na zona, les islles fueron puestes a resguardu pol [[Emiratu de Sharjah]]. En [[1971]], Irán asumió'l control d'[[Abu Musa]] nun alcuerdu d'alministración conxunta con Sharjan, pero'l [[30 de payares]] facer col control total del archipiélagu.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.routledge.com/Security-and-Territoriality-in-the-Persian-Gulf-A-Maritime-Political-Geography/Mojtahed-Zadeh-Mojtahed-Zadeh/p/book/9781138995987|títulu=Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography (Paperback) - Routledge|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|sitiuweb=Routledge.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Los Emiratos alieguen que mientres el sieglu XIX les islles tuvieron sol control de los xeques Qasmi, que los sos derechos fueron heredaos polos Emiratos Árabes Xuníos dempués de 1971. Sicasí, Irán afirma que los dueños de los castros vivíen na mariña iranina polo que yeren suxetos a dereches persa.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.iran-press-service.com/articles/iran_uae_saudi.html|títulu=DUBAI, June 6 (Reuters) - The United Arab Emirates, vexed by what it sees as abandonment by some of its key Gulf allies, has thrown down the gauntlet over stronger ties with Iran before a apueste over three strategic islands is resolvéi|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|fecha=7 de marzu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160307202313/http://www.iran-press-service.com/articles/iran_uae_saudi.html|fechaarchivu=7 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; En [[1980]], los EAU presentaron la so reclamación ante les Naciones Xuníes, sicasí, la propuesta foi refugada pol [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|Conseyu de Seguridá]].&lt;ref name=&quot;:9&quot; /&gt;

==== Irán ====
{{VT|Gran Irán}}
[[Ficheru:Greater Iran Map.png|miniaturadeimagen|250px|left|Xeográfica y culturalmente, el Gran Irán inclúi tola [[meseta iranina]], estendiéndose hasta [[Asia Central]] ([[Bactria]]) y el [[Hindukush]] al nordeste y [[Afganistán]] y [[Paquistán]] Occidental nel sureste y hasta [[Siria]] Oriental y el [[Cáucasu]] al noroeste.]]

El Paniranismu ye una ideoloxía que busca la solidaridá y la reunificación de tolos habitantes de los [[pueblos iranios]], aquellos que viven na [[Meseta iranina]] y los que tienen una influencia cultural iranina, polo que s'inclúi a los [[Pueblo persa|perses]], [[azeríes]], [[Pueblu curdu|curdos]], [[osetios]], [[zaza|zaces]], [[taxiquistaninos]] de [[Taxiquistán]] y Afganistán; amás del [[Baluchistán (Paquistán)|Baluchistán]] pakistaní. El creador del conceutu ye Mahmoud Afshar Yazdi, l'eventual estáu sería llamáu Gran Irán o Tierres d'Irán.&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|títulu=IRAN i. LANDS OF IRAN – Encyclopaedia Iranica|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|apellíu=electricpulp.com|sitiuweb=www.iranicaonline.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

La ideoloxía del pan-iranismu úsase más frecuentemente en conxunción cola idea de formar un [[Gran Irán]], que se refier a les rexones d'[[El Cáucasu]], Asia Occidental, [[Asia Central]] y partes d'Asia del Sur que tienen una influencia cultural iranín importante por cuenta de ser rexíos por un [[Imperiu aqueménida|imperiu persa]] en dalgún momentu de la hestoria.,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://azadegan.info/files/Dr.Frye-discusses-greater-Iran-on-CNN.mp4|títulu=Dr. Frye discusses greater Iran on CNN|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; aquellos que tuvieron un contautu cultural colos perses ensin tar controlaos por un gobiernu imperial, como los pueblos del [[Cáucasu septentrional]] o zones d'Asia Meridional, [[Baḥréin]] y China onde moren habitantes de [[Llingües iranies|llingua iranina]].

El Gran Irán xeográficamente correspuende aprosimao al territoriu del meseta iranina y les sos llanures estremeres.&lt;ref name=&quot;:10&quot; /&gt; Tamién recibe los nomes de ''Gran Persia'' o Continente Cultural Iranín.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.college.columbia.edu/cct_archive/nov03/features5.php|títulu=Columbia College Today|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.college.columbia.edu}}&lt;/ref&gt;

El conceutu del Gran Irán entiende la totalidá d'Afganistán, Azerbaixán, Irán, Taxiquistán, [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]], amás de zones parciales d'Armenia, China, Xeorxa, [[Iraq]], Paquistán, [[Siria]], Rusia y Turquía.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Dream—or Nightmare—of “Greater Iran”|url=http://www.geocurrents.info/geopolitics/the-dream%E2%80%94or-nightmare%E2%80%94of-%E2%80%9Cgreater-iran%E2%80%9D|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=GeoCurrents|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

==== Iraq ====
En ganando la independencia en [[1932]], el [[Reinu d'Iraq]] declaró que la llexitimidá sobre'l territoriu de [[Kuwait]] alegando que los dos territorios formaren parte del mesmu país hasta la creación de los mandatos británicos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=|nome=Duiker, William J; Spielvogel, Jackson J.|enllaceautor=|títulu=World History: From 1500. 5th edition|url=|fechaaccesu=|añu=2007|editorial=Thomson Wadsworth|isbn=|editor=|ubicación=Belmont, California, USA|páxina=839|idioma=inglés|capítulu=}}&lt;/ref&gt; En [[1991|1990]] llevar a cabu la [[Invasión de Kuwait|invasión del país]] per parte d'Iraq, qu'estableció una [[República de Kuwait|república]] [[Estáu satélite|satélite]] p'amestar el territoriu kuwaití darréu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Iraq anexona Kuwait de forma &quot;total y irreversible&quot;|url=https://elpais.com/diario/1990/08/09/internacional/650152802_850215.html|fecha=9 d'agostu de 1990|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; La ocupación iraquina remató en [[1991]] depués de la [[Guerra del Golfu]], na qu'una coalición internacional liderada per Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu, Francia y [[Arabia Saudita]] ganó a les tropes de Hussein llogrando la [[Campaña de lliberación de Kuwait|lliberación]] de Kuwait el [[28 de febreru]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/02/28/internacional/1298871057.html|títulu=Venti años del final de la Guerra del Golfu {{!}} Mundu {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|apellíu=Internet|nome=Unidá Editorial|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; 

Mientres la [[Guerra Irán-Iraq]], el gobiernu de [[Sadam Husein]] trató d'anexonar la provincia iranina de [[Provincia de Juzestán|Juzestán]] al considerala parte del territoriu iraquín por tener una población d'orixe árabe.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=correspondent|nome=Tehran Bureau|títulu=How Iran's Khuzestan went from wetland to wasteland|url=http://www.theguardian.com/world/iran-blogue/2015/apr/16/iran-khuzestan-environment-wetlands-dust-pollution|fecha=16 d'abril de 2015|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

==== Líbanu ====

El nacionalismu libanés busca la espansión del territoriu del [[Líbanu]] más allá de les sos fronteres pa tratar de recrear la estensión de [[Fenicia]] so un gobiernu dende [[Beirut]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Kaufman|nome=Asher|títulu=Reviving Phoenicia: The Search for Identity in Lebanon|url=https://books.google.com.mx/books?id=PTDkAwAAQBAJ&amp;pg=PA104&amp;lpg=PA104&amp;dq=%22Lebanese+irredentism%22&amp;source=bl&amp;ots=A_Whv3gvKc&amp;sig=CaFjoJ9r2SJuWQGYImKiNRxxgQ0&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%22Lebanese%20irredentism%22&amp;f=false|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=30 de xunu de 2014|editorial=I.B.Tauris|isbn=9781780767796|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Según los irredentistas nacionales, el Gran Líbanu incluyiría amás del territoriu propiu, la mariña de Siria y el norte d'Israel, territorios que s'identifiquen colos del antiguu reinu feniciu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/002200947100600104|títulu=The Lebanese Identity|apellíos=Salibi|nome=Kamal S.|publicación=Journal of Contemporary History|volume=6|númberu=1|páxines=76–86|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|idioma=en|doi=10.1177/002200947100600104}}&lt;/ref&gt;

==== Siria ====
{{VT|País de Sham|Nacionalismu sirio}}
[[Ficheru:Greater Syria Map.png|miniaturadeimagen|250px|La Gran Siria.]]

El conceutu de Gran Siria o País de Sham ye una idea de corte irredentista que busca l'establecimientu d'un estáu únicu na zona del [[Llevante mediterraneu]] y los estaos estremeros. El representante políticu principal de la idea ye'l [[Partíu Social Nacionalista Siriu]], que tien presencia nos estáu de Siria y Líbanu. El País de Sham entiende la totalidá de los estaos d'Israel, [[Xordania]], Líbanu, [[Estáu de Palestina|Palestina]] y Siria, amás del Sanjacado de Alejandreta ([[Provincia de Hatay]] en Turquía) y el norte de [[Tabuk (Arabia Saudita)|Tabuk]] en Arabia Saudita.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Pipes|nome=Daniel|títulu=Radical Politics and the Syrian Social Nationalist Party|url=http://www.danielpipes.org/5788/radical-politics-and-the-syrian-social-nationalist-party|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódico=Daniel Pipes|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; Dellos partidarios espanden les llendes territoriales de la Gran Siria pa incluyir Xipre, Iraq y la [[Península del Sinaí]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Pipes|nome=Daniel|títulu=Greater Syria: The History of an Ambition|url=https://books.google.com.mx/books?id=J3PsAb1uV94C&amp;pg=PA83&amp;lpg=PA83&amp;dq=greater+syria+iraq+sinai+cyprus&amp;source=bl&amp;ots=5rPof7wpf2&amp;sig=9O0ZV2hZzuqHmdIfH8xh7CAqyzk&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjov53Sx9DWAhVB4iYKHfyzAOgQ6AEIRTAH#v=onepage&amp;q=greater%20syria%20iraq%20sinai%20cyprus&amp;f=false|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=26 de marzu de 1992|editorial=Oxford University Press|isbn=9780195363043|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Turquía ====
{{VT|Neo-otomanismu|Provincia de Hatay|Turanismu}}
[[Ficheru:TratadoDeSevres1920.svg|miniaturadeimagen|250px|Fronteres del Imperiu Otomanu en 1914, partíes nel Tratáu de Sèvres.]]

Mientres la cayida del [[Imperiu otomanu]] promulgóse'l Pactu Nacional (Misak-ı Millî en [[Idioma turcu|turcu]]) una serie de seis idees que se convirtieron na base de les reclamaciones territoriales de Turquía mientres les conversaciones previes a la firma del [[Tratáu de Lausana]]. Nellos reclamaben tolos territorios del imperiu n'ónde vivieren mayoríes turques amás de la reserva en referéndum sobre'l futuru de Kars, Ardahan, [[Batumi]], [[Tracia]] occidental, [[Istambul]], el [[Mar de Mármara]], los [[Dardanelos]] y el [[Bósforu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.enjoyturkey.com/info/history_turkey/republic.htm|títulu=Turkish Republic|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.enjoyturkey.com}}&lt;/ref&gt;

La Gran Turquía ye un conceutu que busca reagrupar toos aquellos territorios de población turca que fueron apurríos a otros estaos dempués de la desintegración del imperiu otomanu. Nun principiu surdió como un movimientu que busca contraponerse a la idea irredentista del Gran Irán, que ye vistu por dellos sectores como una amenaza a la estabilidá del Mediu Oriente.&lt;ref name=&quot;:11&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Greater Turkey Vs. Greater Iran|url=http://www.geocurrents.info/geopolitics/greater-turkey-vs-greater-iran|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=GeoCurrents|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El conceutu xeneral de la Gran Turquía añede al territoriu turcu les gobernaciones iraquines de [[Gobernación de Nínive|Nínive]], [[Gobernación de Duhok|Duhok]], [[Gobernación de Erbil|Erbil]], [[Gobernación de Solimania|Solimania]], [[Gobernación de Kirkuk|Kirkuk]] y [[Gobernación de Duhok|Duhok]]; parte de les rexones siries d'[[Gobernación de Alepo|Alepo]], [[Gobernación de Hasaka|Hasaka]], [[Gobernación d'Al Raqa|Al Raqa]] y [[Gobernación de Idlib|Idlib]]; les [[Unidaes perifériques de Grecia|periferies griegues]] d'[[Unidá periférica de Evros|Evros]] y [[Unidá periférica de Ródope|Ródope]]; les franxa sur de les provincies búlgares de [[Burgas]] y [[Yambol]]; amás de la parte occidental d'Armenia y la zona xeorxana de [[Batumi]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://practicaleschatology.blogspot.mx/2016/11/a-greater-turkey.html|títulu=A Greater Turkey?|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|sitiuweb=practicaleschatology.blogspot.mx}}&lt;/ref&gt; Dellos partidarios del irredentismu turcu van más allá y son partidarios del [[Neo-otomanismu]], esto ye, la recreación del imperiu otomanu.&lt;ref name=&quot;:11&quot; /&gt;

El neo-otomanismu y la Gran Turquía fueron rellacionaos col actual [[Presidente de Turquía|Presidente]], [[Recep Tayyip Erdoğan]] y la so organización política, el [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Turquía)|Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu]], inclusive, el líder turcu apeló en delles ocasiones al pasáu imperial pa xustificar les sos polítiques:&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Bekdil|nome=Burak|títulu=Erdogan's Neo-Ottoman Plans|url=https://www.gatestoneinstitute.org/9254/erdogan-irredentism|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|periódicu=Gatestone Institute|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;{{cita|[En 1914] Los nuesos territorios yeren tan grandes como 2.5 millones de quilómetros cuadraos, y dempués de nueve años, nel momentu del Tratáu de Lausana menguó a 780.000 quilómetros cuadraos... Aportunar [nel caltenimientu de les fronteres de 1923] ye la mayor inxusticia que se fixo al nuesu país y a la nación. Ente que tou ta camudando nel mundu de güei, nun podemos ver el caltenimientu del nuesu estáu creáu en 1923 como un ésitu.|Recep Tayyip Erdogan, 19 d'ochobre de 2016}}Erdogan llamentó amás el fechu de la separación de la Provincia de Mosul, que ye considerada como turca y ye frecuente'l so llamáu a reconstruyir el pasáu otomanu como una forma d'afalar el nacionalismu turco.&lt;ref name=&quot;:12&quot; /&gt; Sicasí, delles fontes señalen qu'en realidá'l neo-otomanismu y el irredentismu turcos de Erdogan son una forma de primir militarmente a los estaos d'Iraq y Siria, que atópense somorguiaos en conflictos militares y tán suxetos a la intervención turca pa caltener la paz y caltener el poder del país na rexón.&lt;ref name=&quot;:12&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Ozkan|nome=Behlul|títulu=Opinion {{!}} The Failure of a Neo-Ottoman Foreign Policy|url=https://www.nytimes.com/2016/12/07/opinion/turkey-ottoman-foreign-policy-iraq-syria-failing.html|fecha=7 d'avientu de 2016|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Is There a &quot;Greater Turkey&quot; On the Rise?|url=https://muftah.org/greater-turkey-rise/#.WdF71xOCwWo|fecha=7 de setiembre de 2017|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|periódicu=Muftah|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

==== Yemen ====
{{VT|Gran Yemen}}
[[Ficheru: Yemen-map.png|miniaturadeimagen|250px|El Gran Yemen.]]

El Gran Yemen ye un términu xeográficu que toma'l territoriu de l'actual [[República del Yemen]] según les rexones saudines de [[Provincia de Garrar|Garrar]], la [[provincia de Najrán]], la [[provincia de Jizán]], les islles axacentes del [[Mar Coloráu]], Tihama y, dacuando, la provincia omaní de [[Dhofar]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Rabasa|nome=Angel|títulu=Ungoverned Territories: Understanding and Reducing Terrorism Risks|url=https://books.google.com.au/books?id=faWMHiaaLgkC&amp;pg=PA95&amp;lpg=PA95&amp;dq=violet+Line+1914&amp;source=bl&amp;ots=BCwmtya0Hj&amp;sig=KXg3P6JPCffyWSALXFI5cf8cu9M&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwix-aPUj5zKAhWJlJQKHYmYDB4Q6AEIHjAC#v=onepage&amp;q=violet%20Line%201914&amp;f=false|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|fecha=2007|editorial=Rand Corporation|isbn=9780833041524|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Tamién ye un términu políticu que denota les aspiraciones irrdentistas de xunir estes zones nun solu estáu. Estes reclamaciones basar na noción histórica de Bilad al-Yaman según nel Estáu Rasulid de los [[sieglos XIII]] al XV y al estáu zaidí de finales del XVII y principios del XVIII, qu'ocupaben la mayor parte del territoriu del Gran Yemen.

=== Asia Oriental ===

==== Xapón ====
[[Xapón]] reclama los dos islles más meridionales de les [[islles Kuriles]] alministraes per Rusia, la cadena isleña, alcontrar al norte d'[[Hokkaidō|Hokkaido]] y foi amestada pola Xunión Soviética dempués de la Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Japan's island row with Russia|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-11664434|fecha=29 d'abril de 2013|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=BBC News|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; Xapón tamién reclama'l grupu de castros conocíu como les [[Roques de Liancourt]] alministraes per Corea del Sur, que se conocen como Takeshima en Xapón y reclamáronse dende'l final de la Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Profile: Dokdo/Takeshima islands|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-19207086|fecha=10 d'agostu de 2012|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=BBC News|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; 
==== Mongolia ====
En [[Mongolia]] esiste una idea irredentista que defende la solidaridá cultural y política de los mongoles. El territoriu propuestu inclúi xeneralmente l'estáu independiente de Mongolia, les rexones chines de [[Mongolia Interior]] (Mongolia del Sur) y Dzungaria (en [[Sinkiang|Xinjiang]]), y la república rusa de [[República de Buriatia|Buriatia]]. Dacuando tamién s'inclúin [[Republica de Tuvá|Tuvá]], [[República de Altái|Altái]] y partes del [[Óblast d'Irkutsk]] y el [[Krai de Zabaikalie]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Land-locked States of Africa and Asia|url=|fechaaccesu=|añu=1998|editorial=Taylor &amp; Francis|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=150|idioma=inglés|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

=== Asia del Sur ===

==== Bangladex ====
El conceutu del Gran Bangladesh ta fuertemente rellacionáu cola idea irredentista de la Bengala Xunida (''United Bengal''). Dellos intelectuales indios consideren que [[Bangladex]] tien la intención de llevar a cabu la unificación de tolos territorios de [[Idioma bengalí|llingua bengalí]] pa integralos dientro del so estáu, magar, l'estáu bengalí nun espresó dalguna reclamación territorial, los sectores del nacionalismu hindú consideren que'l gobiernu promueve la inmigración illegal pa crear una mayoría na zona que camude la configuración [[Demografía|demográfica]], cultural y relixosa del nordeste de la India.&lt;ref name=&quot;:13&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu='Greater Islamic Bangladesh' is a serious threat to Indian Integrity, Sovereignty and Hindu Majority.|url=https://hinduexistence.org/2014/10/30/greater-islamic-bangladesh-is-a-threat-to-indian-integrity-sovereignty-and-hindu-majority/|fecha=30 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Struggle for Hindu Existence|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La idea india del Gran Bangladesh considera que'l gobiernu de Bangladex quier tomar el control de los estaos indios de [[Bengala Occidental]], [[Tripura]] y [[Assam]], según les [[Islles Andamán]], amás de la provincia [[Birmania|birmana]] de [[Rakáin]]. Mientres el movimientu d'independencia de Bangladex, plantegóse la posibilidá de construyir un estáu de Bengala, naquellos territorios de mayoría musulmana, sicasí, la oposición de los representantes del nacionalismu indio provocó que'l proyeutu nun se llevara a cabu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=United_Independent_Bengal_Movement|títulu=United Independent Bengal Movement - Banglapedia|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=en.banglapedia.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

La teoría tien traces de [[xenofobia]] y un discursu antiinmigración, pos considera que la elevada presencia d'habitantes del Bangladex en dellos estaos de la India forma parte d'un plan pa convertir grandes zones de los estaos del nordeste de la India y Bengala Occidental en zones de mayoría musulmana que darréu buscaríen dixebrase de la India y xunise al país vecín, onde'l [[Islam]] ye la relixón mayoritaria. Lo que foi consideráu por dellos sectores de la población hindú como una amenaza pa la integridá, soberanía y mayoría relixosa del país.&lt;ref name=&quot;:14&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Singh|nome=Y Bijoy|títulu=Why the growing Bangladeshi population is a real threat to India|url=https://www.saddahaq.com/why-growing-bangladeshis-population-is-a-real-threat-to-india|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=SaddaHaq}}&lt;/ref&gt;

==== Timor ====
''Vease: [[Gran Timor]]''

El Gran Timor (n'[[Idioma indonesiu|indonesiu]]: ''Timor Raya'') ye un conceutu que remembra la unidá ya independencia de la isla de [[Timor]], formáu pol portugués [[Timor Oriental]] y el neerlandés (agora [[Indonesia|indonesiu]]) [[Timor Occidental]].

La isla de Timor tuvo baxu [[Invasión indonesia de Timor Oriental|dominiu indonesiu]] ente [[1975]] y [[2002]]. En mayu de 2002, la parte oriental de la isla convertir nun estáu independiente, lo que provocó la medrana ente l'exércitu&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.etan.org/et2001c/december/16-22/18tni.htm|títulu=TNI Warns of W. Timor Rebels|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.etan.org}}&lt;/ref&gt; y los medios de comunicación d'Indonesia,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.thejakartapost.com/special/vos_24.asp|títulu=The Jakarta Post - Online Special: East Timor: To be or not to be a member of ASEAN?|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|fecha=26 de xunu de 2003|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20030626083245/http://www.thejakartapost.com/special/vos_24.asp|fechaarchivu=26 de xunu de 2003}}&lt;/ref&gt; quien creíen que la nueva nación podría afalar a una rebelión separatista na zona occidental. Sicasí, el gobiernu de [[Dili]] nun amosó interés dalgunu na zona, pos reconoció les llendes heredaes del periodu colonial,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=East Timor maps border with Indonesia|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/1945502.stm|fecha=23 d'abril de 2002|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; amás d'esistir una división étnica ente los dos sectores de la isla.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.lonelyplanet.com/thorntree/forums/asia-south-east-asia-islands-peninsula/east-timor/comparing-east-to-west-timor|títulu=Comparing East to West Timor|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=Planet|nome=Lonely|sitiuweb=www.lonelyplanet.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== América ===

==== Gran Colombia ====
{{VT|Gran Colombia}}
[[Ficheru:Gran Colombia in 1822.svg|miniaturadeimagen|250px|La Gran Colombia estremada en cuatro departamento en 1822.]]

La [[Gran Colombia]] foi una nación qu'esistió ente [[1819]] y [[1831]] sol mandatu de [[Simón Bolívar]], tomaba la totalidá de los territorios de [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Panamá]] y [[Venezuela]], amás de sectores qu'agora formen parte de [[Brasil]], Guyana, [[Hondures]], [[Nicaragua]] y [[Perú]], el país se [[Disolución de la Gran Colombia|desmembró]] poles diferencies ente los estaos integrantes, situación que s'agravó tres la muerte de Bolívar n'avientu de [[1830]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Press|nome=Europa|títulu=La Gran Colombia: el suañu de Simón Bolívar|url=http://www.notimerica.com/sociedad/noticia-gran-colombia-sueno-simon-bolivar-20160513085933.html|fecha=13 de mayu de 2016|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=notimerica.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; La idea de Bolívar pretendía llevar a cabu la unión de tolos territorios independientes de [[Hispanoamérica]] nun namái gobiernu, que tuviera la fuercia pa enfrentar a les potencies coloniales del sieglu XIX, sicasí, el proyeutu namái concretóse nes tierres que formaben parte del [[Virreinatu de Nueva Granada]] y la [[Capitanía Xeneral de Venezuela]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Bolívar y el suañu d'una Hispanoamérica xunida|url=https://hispanoamericaunida.com/2013/08/16/bolivar-y-el-sueno-de-una-hispanoamerica-xunida/|fecha=16 d'agostu de 2013|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Hispanoamérica Xunida|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[disolución de la Gran Colombia]] la idea foi aparcada. Sicasí, cola llegada de [[Hugo Chávez]] a la [[Presidente de Venezuela|Presidencia de Venezuela]], l'estáu venezolanu tomó los [[Bolivarianismu|postulaos de Bolívar]] como parte de la so política oficial. En xineru de [[2008]], el mandatariu venezolanu reafitó'l so compromisu cola idea de la reunificación de la Gran Colombia como una forma de &quot;pacificar la rexón&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.consulvenemontreal.org/rep/boletin/Boletin_Consuláu_13_01.pdf|títulu=Boletín Informativu Non. 13 del Consuláu Xeneral Xeneral de la República Bolivariana de Venezuela en Montreal|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Ministeriu del Poder Popular pa Rellaciones Esteriores de Venezuela|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; En xunetu de [[2010]] nel marcu de les celebraciones de los bicentenarios d'independencia llatinoamericanes, Hugo Chávez y [[Rafael Correa]], entós [[Presidente del Ecuador]] axuntáronse coles mires d'empecipiar un plan p'alicar la Gran Colombia, sicasí, el procesu nun pasó de les declaraciones sobre la intención.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/america/2010/07/05/venezuela/1278359671.html|títulu=Hugo Chávez y Rafael Correa xuntar p'alicar a la 'Gran Colombia' {{!}} Venezuela {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=Internet|nome=Unidá Editorial|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; Tres la muerte de Chávez, el proyeutu quedó abandonáu.

Delles voces minoritaries siguen defendiendo la unión, principalmente polos beneficios económicos que podría traer la reunificación de los cuatro estaos integrantes de la Gran Colombia, lo que llevaría al hipotéticu estáu a convertise nuna de les potencies económiques del mundu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Tiempo|nome=Casa Editorial El títulu=A alicar la Gran Colombia|url=http://www.portafolio.co/opinion/gonzalo-palau-rivas/alicar-gran-colombia-26296|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Portafolio.co|idioma=es-CO}}&lt;/ref&gt;

==== Guatemala ====
{{VT|Diferendo territorial ente Belice y Guatemala|Conflictu ente Belice y Guatemala (2016-presente)}}
[[Ficheru:Territorio en disputa entre Belice y Guatemala.svg|miniaturadeimagen|Guatemala y Belice partíu nel territoriu reconocíu oficialmente y el reclamáu polos guatemalianos.]]

En [[Guatemala]] esiste un conflictu territorial col estáu de [[Belice]] por una franxa territorial de 11 030 km² qu'anguaño son alministraes polos beliceños, la disputa estiéndese amás a diverses islles y castros alcontraos nel [[mar Caribe]].

La disputa empecipiar en [[1859]], a partir de la firma del Alcuerdu anglu-guatemalianu de 1859. &lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.minex.gob.gt/ADMINPORTAL/Data/DOC/20101001121030027HESTORIA.pdf|títulu=HISTORICA DEL DIFERENDO TERRITORIAL|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Guatemala|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; El territoriu reclamáu por Guatemala entiende dende'l [[ríu Sarstún]], nel sur, hasta'l [[ríu Sibún]], al norte; el cual entiende aprosimao 11 030 km².&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.minex.gob.gt/ADMINPORTAL/Data/DOC/20101022110802527presentacionCOMBELPROPUESTAMCMverCORTA071010.pdf|títulu=DIFERENDO TERRITORIAL DIFERENDO TERRITORIAL , INSULAR Y MARÍTIMU ENTE GUATEMALA Y BELICE|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Guatemala|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Les proporciones del reclamu basar en que'l territoriu de Belice tendría d'entender los territorios vencíos por [[Imperiu español|España]] a [[Imperiu británicu|Gran Bretaña]] nel [[Tratáu de París (1783)|Tratáu de París]] de 1783, un territoriu de 1482 km², y na segunda concesión en 1786, d'otra zona de 1883 km²; amás del territoriu propiu de Belice de 4323,964 km². Polo que'l restante territoriu non reconocíu sería parte de Guatemala y polo tanto taría siendo ocupáu illegalmente por Gran Bretaña. 

Enantes esistía una reclamación guatemaliana pol estáu mexicanu de [[Chiapas]], que formó parte de la Provincia de Guatemala mientres el periodu de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala|Capitanía Xeneral]] y la Provincia de Guatemala sol dominiu español, y na mesma demarcación mientres el [[Primer Imperiu Mexicanu]]. En [[1824]] proclamóse la [[Primer República Federal (Méxicu)|Primer República Federal de Méxicu]], lo que provocó la salida de les provincies centroamericanes que pasaron a ser independientes, sicasí, Chiapas quedó pendiente de incoporación a Méxicu o Guatemala.&lt;ref name=&quot;:15&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.viajes-a.net/ciudá/Huehuetan-78211.htm|títulu=Viaxes a Huehuetán (Méxicu)|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|fecha=14 de setiembre de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090914180053/http://www.viajes-a.net/ciudá/Huehuetan-78211.htm|fechaarchivu=14 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt; Nel mes de xunetu, la rexón del [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] dixebrar de Chiapas polo que se xunió a les Provincies Xuníes del Centru d'América. El [[14 de setiembre]], Chiapas incorporar a Méxicu. En [[1840]], l'alcalde de [[Tapachula]], capital del Soconusco, solicitó ayuda a Méxicu, en [[1842]] tropes mexicanes ocuparon la rexón que se xunió al país.&lt;ref name=&quot;:15&quot; /&gt; 

En 1842, [[1881]] y [[1882]] hubo [[Conflicto Méxicu-Guatemala de 1842 y 1882|conflictos diplomáticos ente los dos países]] al respeutive de la cuestión del Soconusco. Nel últimu añu, les dos naciones roblaron el [[Tratáu Ferrera-Mariscal]] p'alcordar les llendes fronterices, situación que se completó hasta [[1902]], cuando la comisión de llendes concluyó colos sos llabores, estableciendo la [[Frontera ente Guatemala y Méxicu|frontera actual]] nos ríos [[Ríu Suchiate|Suchiate]] y [[Ríu Usumacinta|Usumacinta]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.memoriapoliticademexico.org/Testos/5RepDictadura/1882TLG.html|títulu=1882 Tratáu de Llendes ente Méxicu y Guatemala|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=21 de marzu de 2009|sitiuweb=|editorial=|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090321113306/http://www.memoriapoliticademexico.org/Testos/5RepDictadura/1882TLG.html|fechaarchivu=21 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt;

==== Méxicu ====
{{VT|Aztlán|Reconquista (Méxicu)|Revanchismu}}
[[Ficheru:Mexico 42 estados.PNG|miniaturadeimagen|left|250px|Mapa de Méxicu d'alcuerdu a los partidarios de Reconquistar, esto ye, la recuperación de los territorios perdíos tres la firma del Tratáu de Guadalupe Hidalgo y la Venta de La Mesilla.]]

El conceutu irredentista de Méxicu, conocíu como Reconquista referir a la recuperación cultural y demográfico de los estaos del [[Suroeste d'Estaos Xuníos|Suroeste de los Estaos Xuníos]], que pertenecieron a Méxicu ente [[1821]] y [[1848]]. La idea foi popularizada polos escritores [[Carlos Fuentes]] y [[Elena Poniatowska]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.nuevodigital.com/2006/04/18/la-otra-reconquista-les protestes-migrat|títulu=La otra &quot;Reconquista&quot;: Les protestes migratories n'Estaos Xuníos potencien a movimientos de recuperación de la tierra &quot;robada&quot; a Méxicu metanes les apocalípticas alvertencies de Samuel Huntington sobre'l fin del 'suañu americanu'|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.nuevodigital.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.terra.com/arte/articulo/html/art5133.htm|títulu=Poniatowska: 'Meyora d'español ya hispanos ye como una reconquista'|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=15 d'abril de 2015|sitiuweb=|editorial=|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150415204059/http://www.terra.com/arte/articulo/html/art5133.htm|fechaarchivu=15 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; 

La recuperación de los territorios perdíos na [[cesión mexicana]] y la [[venta de La Mesilla]] ye una idea que tien una mayor fuercia dientro de los grupos nacionalistes [[chicanu|chicanos]], que plantegen la restauración d'[[Aztlán]], el conceutu namái busca la reintegración de los territorios perdíos tres la firma del [[Tratáu de Guadalupe Hidalgo]] y dexa fuera otres rexones estauxunidenses con presencia de migración mexicana.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.mexica.net/aztlan.php|títulu=What is the meaning of the word Aztlan?|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.mexica.net}}&lt;/ref&gt; En Méxicu, la idea ye sofitada principalmente por dellos grupos nacionalistes minoritarios como'l [[Frente Nacionalista de Méxicu]], que refuguen el Tratáu de Guadalupe Hidalgo y aseguren que s'atopen ocupaos polos Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.erepublik.com/es/article/frente-nacionalista-de-m-xico-2521028/1/20|títulu=Frente Nacionalista de Méxicu - published by RiqTam on day 2,721 - page 1 of 1|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.erepublik.com}}&lt;/ref&gt;

Tres la perda de los territorios, el gobiernu mexicanu namái fixo un plan pa recuperar los estaos perdíos en [[1848]], tratar del [[Plan de San Diego]] llanzáu mientres la [[Revolución mexicana]], consistía nuna operación realizada por partidarios del presidente [[Venustiano Carranza]] en [[1915]] que buscaba l'alzamientu de minoríes étniques como los mexicanos, los [[afroamericano|afroamericanos]] y [[Pueblos nativos de los Estaos Xuníos|nativos estauxunidenses]], el conflictu enfocárase n'atacar oxetivos anglosaxones, lo que provocaría inestabilidá na rexón, crisis social y una posible toma del suroeste d'Estaos Xuníos per parte de Méxicu, sicasí, la intentona foi esbaratada tres l'arrestu d'unu de los líderes y el descubrimientu de documentos rellacionaos, lo que provocó la unviada de tropes estauxunidenses a la zona fronteriza.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/ngp04|títulu=PLAN OF SAN DIEGO|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=M.|nome=COERVER, DON|fecha=15 de xunu de 2010|sitiuweb=www.tshaonline.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esi intentu, nun hubo nengún plan pa recuperar los territorios de parte de dalgún gobiernu mexicanu.

L'asuntu foi una especie de moneda de cambéu pa otros países que trataron de buscar el sofitu de Méxicu en conflictos que busquen debilitar o provocar militarmente a los Estaos Xuníos. El casu más conocíu foi'l del [[Telegrama Zimmermann]] de [[1917]], un comunicáu unviáu por [[Arthur Zimmermann]], Ministru d'Esteriores del [[Imperiu alemán|Imperiu Alemán]] al so embaxador en Méxicu, el conde [[Heinrich von Eckardt]]. Nel documentu suxuríase convidar a Méxicu a tomar parte de la Primer Guerra Mundial atacando a Estaos Xuníos en cuenta de ayuda militar y financiera pa recuperar Texas, Nuevu Méxicu y Arizona, ensin mentar a California. Los británicos afayaron el documentu ya informaron a Estaos Xuníos, quien decidió entrar a la guerra por causa de esi sucesu. El gobiernu mexicanu refugó la ufierta, pos consideraba que nun tenía los recursos pa entamar y sostener una invasión militar al atopase na llucha de la revolución mexicana.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://yumka.com/docs/zimmermann.pdf|títulu=Telegrama Zimmermann|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Juan Ramón Jiménez de Lleón|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

En [[2015]], reconquistar volvió a l'axenda pública como parte de la [[Guerra nel Donbáss]] ucraninao. El [[28 de marzu]], la [[República de Chechenia|República Rusa de Chechenia]] amenació con unviar armes a Méxicu por que'l país recuperara Texas, Nuevu Méxicu, Arizona, California, [[Nevada]], [[Utah]], [[Colorado]] y una zona de [[Wyoming]], si los Estaos Xuníos ufiertaben sofitu armamentístico al gobiernu d'Ucraína. Sicasí, el [[Kremlin de Moscú|Kremlin]] desautorizó la propuesta chechena asegurando que les rexones suxetes a la Federación Rusa nun pueden suministrar armes nin sofitu militar a países estranxeros, en Méxicu la propuesta nun foi considerada por nengún organismu oficial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Amenacia Chechenia con armar a Méxicu si EU da armes a Kiev|url=http://www.excelsior.com.mx/global/2015/03/26/1015655|fecha=26 de marzu de 2015|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Excélsior|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Armes ruses a Méxicu? {{!}} Reporte Indigo|url=http://www.reporteindigo.com/llatitú/armes-ruses-mexico/|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Reporte Indigo|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt;

Tres la llegada de [[Donald Trump]] a la Presidencia d'Estaos Xuníos, y la respuesta del resurdimientu del [[nacionalismu mexicano]], en marzu de [[2017]], l'ex candidatu presidencial [[Cuauhtémoc Cárdenas Solórzano]] y l'abogáu Guillermo Handam Castro presentaron una propuesta de demanda, pa declarar nulu'l Tratáu de Guadalupe Hidalgo, y de esta manera recuperar los estaos perdíos na cesión, o siquier consiguir una compensación económica acorde cola estensión territorial vencida. 

L'argumentu principal p'anular los alcuerdos sostién que al asoceder una invasión militar de los Estaos Xuníos, la firma foi nula d'orixe pola esistencia d'una coaición escontra los mexicanos firmantes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Cárdenas y abogáu presenten predemanda pa recuperar territoriu mexicanu perdíu ante EU - Proceso|url=http://www.proceso.com.mx/477516/cardenas-abogáu-presenten-predemanda-recuperar-territoriu-mexicanu-perdíu-ante-eu|fecha=9 de marzu de 2017|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Proceso|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la propuesta nun espolletó por cuenta de que'l gobiernu d'[[Enrique Peña Nieto]] nun tomó'l plan, yá que yera necesaria la participación del Estáu Mexicanu nun procesu penal internacional. [[Bernardo Sepúlveda Amor]], ex secretariu de rellaciones esteriores de Méxicu declaró al historiador [[Enrique Krauze]] que la propuesta sería díficl d'espolletar.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Krauze|nome=Enrique|títulu=Opinión {{!}} ¿Va Reponer Méxicu la metá del so territoriu?|url=https://www.nytimes.com/2017/04/06/opinion/will-mexico-get-half-of-its-territory-back.html?|fecha=6 d'abril de 2017|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt;{{cita|En tiempos anteriores les guerres de conquista nun s'atopaben cola mesma condena moral y llegal qu'agora forma parte del nuesu sistema llegal.. La demanda tendría que presentase conforme a la Convención de Viena y amosar que l'Estáu mexicanu nun aceptó espresamente la validez del tratáu o que, en razón de la so conducta, el mesmu Estáu amosó'l so refugu a esa validez... Pa llograr un dictame, la demanda d'anulación del Tratáu de 1848 tendría que sometese a la Corte Internacional de Xusticia, que la so xurisdicción obligatoria en casos contenciosos nun ta reconocida per Estaos Xuníos|Bernardo Sepúlveda Amor n'entrevista con Enrique Krauze. 6 d'abril de 2017.}}Otra causa irredentista mexicana ye'l [[Archipiélagu del Norte]] o ''Islles de la Canal,'' que s'atopen so la soberanía de los Estaos Xuníos d'América dende [[1852]], grupos de la sociedá civil reclamaron el conxuntu d'islles pal país, sicasí, el gobiernu mexicanu nun espresó nenguna declaración al respeutu. Los partidarios de la causa consideren que les islles quedaron fora del Tratáu de Guadalupe Hidalgo, polo que-y pertenecen a Méxicu de manera lexítima y son ocupaes polos estauxunidenses de manera illegal.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://historico.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/jurid/cont/20/pr/pr15.pdf|títulu=L'Archipiélagu del Norte. ¿Territoriu mexicanu o norteamericanu?|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Jorge A. Vargas|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

A lo último, dellos sectores de los medios de comunicación y la clase intelectual mexicana consideren la posibilidá de recuperar la [[Isla Clipperton]] o de La Pasión. Trátase d'un [[atolón]] alcontráu a 1120 km de les mariñes mexicanes y que s'atopa despobláu. Méxicu exerció la soberanía del llugar en dellos periodos: ente 1821 y 1858 y de 1906 a 1917, el llugar tamién foi ocupáu por estauxunidenses y franceses. Dempués de 1917 empecipióse una disputa ente mexicanos y franceses pola soberanía del atolón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://archivos.juridicas.unam.mx/www/bjv/llibros/9/4121/24.pdf|títulu=La Pasión na Isla de Clipperton: Un heriedu del Porfiriato|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Laura Ortíz Valdez|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; En [[1930]], un laude de [[Víctor Manuel III d'Italia]] otorgó'l territoriu a Francia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://sre.gob.mx/images/stories/doctransparencia/docs/09/laude.pdf|títulu=Laude arbitral del Rei d'Italia Víctor Manuel III, sobre la soberanía de la Isla de Clipperton (o Isla de la Pasión), ente los Estaos Xuníos Mexicanos y la República Francesa|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Secretaría de Rellaciones Esteriores de Méxicu|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; El Congresu de Méxicu aceptó l'arbitraxe y esanició la isla de la Constitución alegando que yera &quot;un cachu de tierra ensin valor&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Clipperton, la isla doblemente perdida|url=http://www.siempre.mx/2016/11/clipperton-la isla-doblemente-perdida/|fecha=26 de payares de 2016|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Siempres!|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt; Los partidarios de la recuperación del atolón sostienen que la importancia mora na ampliación del territoriu mexicanu d'ultramar, lo que dexaría estender l'espaciu económicu del país y beneficiaría a les embarcaciones pesqueres nacionales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La interesante hestoria de la Isla Clipperton, un atolón que tendría de ser mexicanu. - Axenda Informativa|url=http://agendainformativa.com.mx/2013/06/03/la-interesante-hestoria-de-la isla-clipperton-un-atolon-que-deberia-ser-mexicanu/|fecha=6 de marzu de 2013|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Axenda Informativa|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

==== Surinam ====
[[Ficheru:Suriname with disputed territories.jpg|miniaturadeimagen|250px|Fronteres terrestres de Surinam. En color verde claro reparar les zones reclamaes pel país.]]

Les fronteres de [[Surinam]] son un oxetu de disputa colos sos vecinos de Guyana y la [[Guayana Francesa]]. La frontera con Brasil ye la única que se caltién fixa dende [[1906]].&lt;ref name=&quot;:16&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Jacobs|nome=Frank|títulu=The Loneliness of the Guyanas|url=https://opinionator.blogs.nytimes.com/2012/01/16/the-loneliness-of-the-guyanas/|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Opinionator|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

La frontera oriental del país foi parte de desalcuerdos dende'l periodu colonial. La [[Guayana Neerlandesa]] y la Francesa establecieron en [[1861]] que la frontera escurriría pelos ríos [[Ríu Lawa|Lawa]] y [[Ríu Maroni|Maroni]], sicasí, en [[1885]] afayóse [[oru]] na zona alcontrada ente los ríos [[Ríu Tapanahoni|Tapanahoni]] y Lawa, lo que provocó qu'en [[1888]] los Países Baxos y Francia empecipiaren un arbitraxe internacional por aciu la figura del zar [[Alexandru III de Rusia]], el soberanu rusu determinó que'l Lawa yera la [[ríu#Cursu cimeru|cabecera]] del Maroni, y polo tanto tenía de ser consideráu la frontera. Los Países Baxos y Francia concluyeron un tratáu fronterizu sobre esta seición del ríu'l 30 de setiembre de 1915. Sicasí, esta decisión creó otra cuestión tocantes a qué ríu ye la [[Manantial|fonte]] del Lawa. Los Países Baxos consideraron que'l Marowini (el ríu tributariu oriental) yera la fonte del Lawa; los franceses consideraben que'l Litani, asitiáu más al oeste, yera la fonte de los Lawa. Esti problema entá nun se resolvió.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://www.questia.com/library/journal/1P3-882999241/the-french-guiana-suriname-boundary-apueste-at-the|títulu=The French Guiana-Suriname Boundary Apueste at the Itany-Marouini Triangle|apellíos=W.|nome=Donovan, Thomas|fecha=1 de xunetu de 2004|publicación=The Journal of Caribbean History|volume=38|númberu=2|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|idioma=en|issn=0047-2263}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:16&quot; /&gt;

Pel llau occidental, los distintos alcuerdos coloniales establecieron [[Frontera ente Guyana y Surinam|la frontera]] en distintos sitios ente'l [[ríu Berbice]] y el [[ríu Courantyne]]. El [[tratáu anglo-neerlandés de 1814]] devolvió Surinam al dominiu holandés, demarcado nes llendes del 1 de xineru de 1803, el Courantyne convertir na nueva llende ente la Guayana Británica y Surinam.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.guyana.org/suriname/guyana_suriname_colonial.html|títulu=The Guyana-Suriname boundary during the colonial yera|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.guyana.org}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el país considera que la [[rexón de Tigri]] forma parte del so territoriu y ye delimitado pelos ríos Boven-[[Ríu Courantyne|Corantijn]] (el cual en Guyana ye denomináu ''New River'') y el [[Ríu Coeroeni|Coeroeni]] y el Koetari.&lt;ref name=&quot;:16&quot; /&gt;

Esiste amás una disputa territorial nes agües territoriales de Guyana y Surinam qu'inclusive provocó enfrentamientos ente guardacostes surinameses y buscadores de petroleu. Pa resolver el conflictu convocó un tribunal de cinco miembro acordies coles normes establecíes nel anexu VII de la Convención de les Naciones Xuníes sobre'l Derechu del Mar, qu'en 2007 estableció la so propia frontera que difier de les reclamaciones de dambes partes. La frontera martitima foi finalmente resuelta pol arbitraxe internacional en beneficiu de Surinam.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.pcacases.com/web/view/9|títulu=PCA :: Case view|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.pcacases.com}}&lt;/ref&gt;

=== África ===

==== Congo ====

La unificación del [[El Congu (rexón)|Congo]] referir a una posible unificación de la [[República del Congo]] (o Congo-Brazaville) y la [[República Democrática d'El Congu]] (Congo-Kinshasa o [[Zaire]]) por que pasen a convertise nun únicu estáu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.africatopsuccess.com/en/2014/09/25/congo-towards-the-unification-of-brazzaville-and-kinshasa/|títulu=Congo: towards the unification of Brazzaville and Kinshasa? {{!}} Africa Top Success|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.africatopsuccess.com|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

Los dos Congos comparten grupos étnicos, una llingua oficial (el francés) y delles llingües nacionales ([[Idioma lingala|lingala]], kituba y [[Llingües kongo|kongo]]). Tien de destacar amás que les capitales de los dos estaos, les ciudaes de [[Brazzaville]] y [[Kinxasa]], formen una especie de [[Conurbación|conurbación urbana]], yá que namái dixebrar el [[ríu Congo]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.quora.com/Should-the-Republic-of-the-Congo-and-the-Democratic-Republic-of-the-Congo-unite-to-form-one-country|títulu=Should the Republic of the Congo and the Democratic Republic of the Congo unite to form one country? - Quora|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.quora.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Marruecos ====
{{VT|Gran Marruecos|Zona Llibre}}
[[Ficheru:Gran Marruecos.PNG|miniaturadeimagen|250px|left|Mapa del Gran Marruecos. Amuesa'l Reinu de Marruecos, el territoriu d'El Sáḥara Occidental, la Zona Llibre, Ceuta, Melilla y los demás territorios consideraos nel proyeutu irredentista.]]

El [[Gran Marruecos]] ye un conceutu irredentista qu'empezó a ser utilizáu nos [[Años 1940|años cuarenta]] del [[sieglu XX]], sofitada especialmente pol [[Partíu Istiqlal]] (Nacionalista Marroquín), como una ferramienta pa llograr el sofitu del pueblu [[Marruecos|marroquín]] na llucha contra'l [[Imperiu colonial francés]]. Dempués de la [[independencia]] marroquina en [[1956]], y tres la muerte del [[sultán]] [[Mohamed V de Marruecos|Mohamed V]] ([[1961]]), el so fíu [[Hasan II de Marruecos|Hasan II]] alicó'l conceutu de &quot;Gran Marruecos&quot; como un allongamientu del procesu independentista. Esti procesu empezara cola finalización del [[protectoráu]] francés, consiguiendo la retrocesión de [[Tánxer]] y el fin del [[Protectoráu español de Marruecos|protectoráu español]] sobre los [[territoriu|territorios]] alministraos por [[España]] nel norte de Marruecos. Poco dempués (tres la [[Guerra d'Ifni]] con España, [[1957]]-[[1958]]), consiguió tamién l'adquisición de los territorios del protectoráu nel sur de Marruecos, los territorios de Tarfaya ([[Cabu Juby]]).

Los territorios que compondríen esti &quot;Gran Marruecos&quot; atopen la so xustificación nuna proclamada continuidá ente les diverses [[dinastía|dinastíes]] que reinaren nel territoriu marroquín (como los [[almohade]]s o los [[Benimerines|meriníes]]) y el Marruecos actual. D'esta forma, habría qu'incluyir [[El Sáḥara Occidental]], la totalidá de [[Mauritania]], les zones occidentales d'[[Arxelia]] (provincies de [[Béchar]] y [[Tindouf]], según les árees habitaes polos [[tuat]]), la zona norte de [[Malí]], que'l so nucleu central sería la ciudá de [[Tombuctú]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=“Greater Morocco” a National Identity or a Veil for Moroccan Interests?|url=https://sciosica.wordpress.com/2015/05/15/greater-morocco-a-national-identity-or-a-veil-for-moroccan-interests/|fecha=15 de mayu de 2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=International Politics|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; y les ciudaes españoles de [[Ceuta]] y [[Melilla]], según les ''[[places de soberanía]]'' españoles&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La solombra de Perexil ye allargada|url=https://www.publico.es/espana/sombra-perejil-allargada.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; (delles corrientes reclamen la inclusión de les [[islles Canaries]] por un efeutu de «africanidá» y [[frontera natural]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.laprovincia.es/opinion/2012/06/16/son-canaries-marroquies/464444.html|títulu=¿Son les Canaries marroquines? - La Provincia Diariu de Les Palmes|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Palmes|nome=La Provincia Diariu de Les|sitiuweb=www.laprovincia.es}}&lt;/ref&gt; sicasí, Marruecos sofitó la españolidá del archipiélagu canariu, cuando la [[Organización pa la Unidá Africana]] y dellos gobiernos como'l d'Arxelia y [[Libia]] sofitaben al líder independentista [[Antonio Cubillo]] y el so organismu políticu, el [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]]).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Marruecos sofita la españolidá de Canaries|url=https://elpais.com/diario/1978/02/21/espana/256863613_850215.html|fecha=21 de febreru de 1978|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2494339.pdf|títulu=Les Islles Canaries y los alcuerdos de la OUA|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Julio Cola Alberich|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=Revista de Política Internacional - númberu 156|idioma=}}&lt;/ref&gt;

El Sáḥara Occidental foi'l llugar onde más s'amosó la idea del irredentismu marroquín. Ente'l [[6 de payares|6]] y el [[9 de payares]] de [[1975]] empecipió la llamada [[Marcha verde]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1975/11/06/pagina-5/34220144/pdf.html|títulu=Edición del vienres, 07 payares 1975, páxina 5 - Hemeroteca - Lavanguardia.es|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Dixital|nome=La Vanguardia|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; na cual el rei Hassan II decidió unviar a más de 250 mil civiles desarmaos y a más de 25 mil miembro del [[Exércitu Real de Marruecos]] a ocupar la entós provincia española d'[[El Sáḥara español]], p'amestala y que fuera reconocida como una provincia marroquina, xustificando les sos aiciones en base al procesu de descolonización que la ONX encamentara a España a empecipiar en [[1965]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.un.org/es/comun/docs/?symbol=A/RES/2072(XX)&amp;Lang=S&amp;Area=RESOLUTION|títulu=Resolución 2072 Cuestión de Ifni y el Sáḥara Español|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Asamblea Xeneral de la Organización de les Naciones Xuníes|enllaceautor=|fecha=1965|sitiuweb=www.un.org|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; El [[18 de payares]] les [[Cortes franquistes]] aprobaron la descolonización d'El Sáḥara con 345 voto favor, cuatro en contra y cuatro abstención.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1975/11/19/pagina-13/34195918/pdf.html|títulu=Edición del miércoles, 19 payares 1975, páxina 13 - Hemeroteca - Lavanguardia.es|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Dixital|nome=La Vanguardia|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; N'avientu empecipió la retirada española, y para [[1976]] les tropes españoles abandonaron la rexón y el territoriu foi partíu ente Marruecos y Mauritania quien empezaron a lluchar contra'l [[Frente Polisariu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=L'últimu día d'El Sáḥara español|url=http://www.eldiariomontanes.es/cantabria/201605/01/ultimo-sahara-espanol-20160430202824.html|fecha=2 de mayu de 2016|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=El Diario Montañés|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; En [[1978]] los mauritanos arrenunciaron a los sos derechos sobre'l terciu sur d'El Sáḥara pola so incapacidá económica y militar, polo que los marroquinos facer col control total de la rexón.&lt;ref name=&quot;:17&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/especiales/2009/06/internacional/sahara/conflictu.html|títulu=VOCES DEL SÁHARA {{!}} Especiales {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt;

Oficialmente, Marruecos namái reclama la so soberanía sobre les ciudaes españoles de Ceuta y Melilla,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=El Gobiernu prepara frente a una ofensiva de Marruecos pa reclamar Ceuta y Melilla na ONX|url=http://www.elconfidencialdigital.com/politica/Gobierno-Marruecos-ONX-Ceuta-Melilla_0_2505349466.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=El Confidencial Digital|idioma=es}}&lt;/ref&gt; y la franxa oriental d'El Sáḥara Occidental, conocida como [[Zona Llibre]], que ye controlada pol Frente Polisariu, esta postrera ye dixebrada del territoriu controláu pol exércitu marroquín por aciu el [[Muriu marroquín]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sáḥara Occidental: 39 años d'olvidu|url=https//www.eldiario.es/agendapublica/proyeutu-européu/Sahara-Occidental-anos-escaezo_0_324767908.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En febreru de [[2017]], les tropes marroquines retirar del sur d'El Sáḥara Occidental, sicasí, caltienen el control políticu na zona.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Peregil|nome=Francisco|títulu=Marruecos retirar del sur d'El Sáḥara Occidental en respuesta a la ONX|url=https://elpais.com/internacional/2017/02/26/actualidad/1488131256_464642.html|fecha=26 de febreru de 2017|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Mauritania ====
[[Ficheru:Greater Mauritania.png|miniaturadeimagen|250px|La propuesta de la Gran Mauritania propuesta por Moktar Ould Daddah, primer Presidente de Mauritania.]]

Gran Mauritania ye un términu pal oxetivu irredentista de [[Mauritania]] sobre El Sáḥara Occidental y otres árees saḥarianes de la zona occidental del [[Desiertu d'El Sáḥara]]. El términu foi acuñáu pol primer presidente de Mauritania, [[Moktar Ould Daddah]], cuando empezó a reclamar el territoriu entós conocíu como El Sáḥara español inclusive antes de la independencia de Mauritania en 1960, amás de reclamar la mayor parte de [[Malí]]. En [[1957]], l'entós líder independentista declaró:&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://dx.doi.org/10.1080/13629380500344445|títulu=Mauritania: A Saharan frontier-state|apellíos=Salem|nome=Zekeria Ould Ahmed|fecha=1 de setiembre de 2005|publicación=The Journal of North African Studies|volume=10|númberu=3-4|páxines=491–506|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|issn=1362-9387|doi=10.1080/13629380500344445}}&lt;/ref&gt;

{{cita|Poro, apiellu a los nuesos hermanos d'El Sáḥara español a que suañen con esta Gran Mauritania económica y espiritual de la que nun podemos falar nesti momentu, ruégolos que repitir un mensaxe d'amistá, un llamamientu a la concordia ente tolos moros del Atlánticu, en [[Azawad]] y dende el [[Draa]] hasta les fronteres de [[Senegal]].|Moktar Ould Daddah}}

La reivindicación d'El Sáḥara español volvió ser popularizada pol réxime mauritanu a principios de los años 70, cuando España preparar p'abandonar la colonia. Mauritania tarrecía entós la espansión marroquina escontra la so frontera, por cuenta de la idea irredentista del &quot;Gran Marruecos&quot; qu'enantes incluyera non yá El Sáḥara español, sinón tamién Mauritania na so totalidá.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://ec.europa.eu/development/body/publications/courier/courier191/en/en_055.pdf|títulu=Mauritania and Western Sahara: a qualified neutrality|apellíos=|nome=|fecha=Marzu - Abril 2002|publicación=The ACP-EU Courier Non 191|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://web.mit.edu/cascon/cases/case_mom.html|títulu=Cascon Case MOM: Morocco-Mauritania 1957-70|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=web.mit.edu}}&lt;/ref&gt;

Les reivindicaciones mauritanes sobre'l territoriu utilizáronse asina pa evitar l'amenaza percibida del espansionismu marroquín y afalar a España a estremar el territoriu ente Marruecos y Mauritania nos [[Alcuerdu Tripartitu de Madrid|Alcuerdos de Madrid]]. Sicasí, esto nun tuvo en cuenta una opinión consultiva de la [[Corte Internacional de Xusticia]] (CIJ) que decidiera a finales de 1975 que'l pueblu d'El Sáḥara Occidental tenía'l [[derechu d'autodeterminación]], que s'exercería llibremente en forma d'elección ente les opciones de la integración con Mauritania y/o Marruecos, o la creación d'un estáu independiente.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.mepc.org///journal_vol12/0509_weinberg.asp|títulu=BOOK REVIEWS: Shelley|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=12 d'ochobre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061012120046/http://www.mepc.org///journal_vol12/0509_weinberg.asp|fechaarchivu=12 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=323&amp;code=sa&amp;p1=3&amp;p2=4&amp;case=61&amp;k=69&amp;p3=5|títulu=International Court of Justice|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=26 de marzu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080326101936/http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=323&amp;code=sa&amp;p1=3&amp;p2=4&amp;case=61&amp;k=69&amp;p3=5|fechaarchivu=26 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt; La parte mauritana del territoriu, que correspuende a la metá sur del [[Ríu d'Oru]], o un terciu del territoriu enteru, foi renombrada como Tiris al-Gharbiyya.

En 1976 Mauritania tomó'l control del terciu sur d'El Sáḥara Occidental, sicasí, tuvo d'enfrentase militarmente al frente Polisariu que yera sofitáu per Arxelia, les males resultaos nel conflictu provocaron la cayida de Ould Daddah en 1978 y el rétiro de les tropes y l'aparatu gubernamental mauritanu de la rexón, lo que provocó la ocupación total per parte de Marruecos.&lt;ref name=&quot;:17&quot; /&gt; 

Les rellaciones con [[Rabat]] deterioráronse rápido, y metanes acusaciones del sofitu marroquín a intentos de golpes d'estáu y enfrentamientos armaos menores, Mauritania averar a Arxelia y al Polisariu. El gobiernu estableció en [[1984]] rellaciones formales col gobiernu saḥarianu del Frente Polisariu, la [[República Árabe Saḥariana Democrática]], a la que reconoció como autoridá oficial d'El Sáḥara Occidental.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Mauritania reconoz a la República Arabe Saḥariana Democrática|url=https://elpais.com/diario/1984/02/28/internacional/446770805_850215.html|fecha=28 de febreru de 1984|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Mauritania hai arrenunciando a tolos sos derechos sobre la zona y anguaño la idea de la Gran Mauritania nun ye defendida por nengún partíu políticu.

==== Somalia ====
{{VT|Gran Somalia}}
[[Ficheru:Somali map of Greater Somalia.jpg|miniaturadeimagen|left|250px|Territoriu de la Gran Somalia al respeutive de los estaos vecinos.]]

La Gran Somalia ye un conceutu irredentista que busca unificar les rexones del [[Cuernu d'África]] onde viven les etnies [[Etnia somalina|somalines]]. L'estáu pansomalí tomaría la totalidá de [[Somalia]], la rexón d'[[Ogaden]] (este d'[[Etiopía]]), la franxa oriental de [[Xibuti]] y el nordeste de [[Kenia]].

El conceutu d'una Gran Somalia foi creáu polos colonizadores italianos de principios del sieglu XX, que calteníen la colonia de la [[Somalia Italiana]]. En 1936 añedieron la rexón d'Ogaden al territoriu colonial. Ente qu'en 1941 añediéronse la [[Somalilandia Británica]] y dellos sectores de Kenia, que fueron conquistaos polos italianos mientres la Segunda Guerra Mundial. La estensión del territoriu foi de 702 000&amp;nbsp;km² y tenía la so capital na ciudá de [[Mogadixu]], Benito Mussolini llamó a la colonia como ''La Gran Somalia'' y esistió ente agostu de 1940 y abril de 1941. Tres el fin el conflictu bélicu, los británicos recuperaron les sos colonies y la xunión quedó eslleida.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.fedoa.unina.it/1881/1/Santoianni_Progettazione_Architettonica.pdf|títulu=L'Eritrea y la Somalia en Il Razionalismu nelle colonie italiane 1928-1943 La «nuova architettura» delle Terre d'Oltremare|apellíos=Santoianni|nome=Vittorio|fecha=|publicación=Dottorato di Ricerca in Progettazione Architettonica y Urbana - XX Ciclu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;

En [[1960]], les colonies de Somalia italiana y Somalilandia británica consiguieron la independencia y formaron la República de Somalia. En 1963 empecipió una rebelión na rexón etiope d'Ogaden pa integrase en Somalia la cual yera coordinada pol [[Frente pa la Lliberación Nacional d'Ogaden]] (FLNO), el conflictu terminó en 1970 cuando los rebeldes rindieron ante la fuercia del exércitu d'Etiopía y la falta de sofitu del gobiernu somalín que prefirió invertir los sos recursos nel desenvolvimientu nacional.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://countrystudies.us/ethiopia/128.htm|títulu=Ethiopia - Other Movements and Fronts|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=countrystudies.us}}&lt;/ref&gt; Ente [[1977]] y [[1978]] Somalia y Etiopía sostuvieron una [[Guerra d'Ogaden|guerra pol control de la d'Ogaden]]. Los etiopes cuntaron col sofitu de [[Cuba]], la Xunión Soviética y [[Yeme del Sur]], ente que los somalinos namái tuvieron reforzaos pol FLNO. Debíu al sofitu brindáu polos exércitos [[Fuercies Armaes Revolucionaries de Cuba cubanu]], [[Exércitu Soviéticu|soviéticu]] y sudyemenita, amás de l'[[Fuercia Aérea de Cuba|aviación del país caribeñu]], Etiopía ganó la guerra.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La Fuercia Aérea de Cuba na Guerra d'Etiopía (Ogadén) • Rubén Urribarres|url=http://www.urrib2000.narod.ru/Etiopia.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Aviación Cubana • Rubén Urribarres}}&lt;/ref&gt; En 1982 hubo otru enfrentamientu ente les dos naciones con una nueva victoria etiope.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.onwar.com/aced/chrono/c1900s/yr80/fethiopiasomalia1982.htm|títulu=Ethiopia Somalia Clashes 1982|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.onwar.com}}&lt;/ref&gt; Finalmente, en [[1988]] roblóse'l tratáu de paz qu'esanició cualquier pretensión de guerra y restableció les rellaciones diplomátiques ente dambes naciones, suspendíes dende 1977.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Reuters|títulu=Ethiopian and Somali Forces Withdrawn Under Agreement|url=http://www.nytimes.com/1988/04/26/world/ethiopian-and-somali-forces-withdrawn-under-agreement.html|fecha=26 d'abril de 1988|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Rule|nome=Sheila|títulu=Somalia and Ethiopia Resume Relations|url=http://www.nytimes.com/1988/04/05/world/somalia-and-ethiopia-resume-relations.html|fecha=5 d'abril de 1988|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

En [[1958]] celebróse un referéndum en Xibuti pa decidir si siguía siendo la colonia de [[Somalia francesa]] o pasaba a integrase nel estáu somalín. La votación decantar pol caltenimientu de la unión con Francia, gracies a la combinación de los votos del [[pueblu afar]] y los europeos residentes na colonia. En 1977 el país convertir nun estáu independiente y [[Hassan Gouled Aptidon]] convertir n'el so primera [[Presidente de Xibuti|presidente]], Gouled sofitara la permanencia de Francia na colonia, polo que s'esanició cualquier intentu d'unión con Somalia.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Hassan Gouled Aptidon {{!}} president of Djibouti|url=https://global.britannica.com/biography/Hassan-Gouled-Aptidon|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

En 1981, l'entós [[Presidentes de Somalia|Presidente de Somalia]], [[Mohamed Siad Barre]], visitó [[Nairobi]], y afirmó que Somalia taba suspendiendo'l so reclamu na [[Provincia Nororiental (Kenia)|Provincia Nororiental]] de Kenia (NFD). La meyora de les rellaciones con Kenia llevó a la firma d'un pactu n'avientu de 1984 nel que s'alcordó poner fin a les hostilidaes a lo llargo de la frontera.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Pike|nome=John|títulu=The Somali Apueste: Kenia Beware|url=https://www.globalsecurity.org/military/library/report/1984/WTL.htm|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

En [[1991]] españó la [[Guerra civil somalina]] que provocó la cayida de Siad Barrre. Nesi añu la rexón de [[Somalilandia]] declaróse como un estáu independiente ensin reconocencia internacional. En [[1998]] [[Puntlandia]] declaró la so independencia temporal como una zona autónoma dientro del estáu somalín. Nel mesmu añu [[Jubalandia]] proclamó la so autonomía siendo reconquistada al añu siguiente. Finalmente, en [[2006]] declaróse l'autonomía de [[Galmudug]]. Estos conflictos y separaciones enmarcaes dientro de la guerra civil provocaron que la idea irredentista d'una Gran Somalia quedara escaecida.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Somalia o'l conflictu permanente|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_6577000/6577027.stm|fecha=18 de payares de 2008|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Reportaxe {{!}} La guerra eterna de Somalia|url=https://elpais.com/diario/2011/08/14/internacional/1313272801_850215.html|fecha=14 d'agostu de 2011|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Sudáfrica ====
[[Ficheru:SouthAfrica1885 es.svg|miniaturadeimagen|250px|Colonies nel África Austral en 1885. Jan Smuts proyeutó la espansión de Sudáfrica a cuenta de les demás colonies. La idea foi retomada mientres la independencia de dellos territorios d'África. Sudáfrica controló África del Sudoeste ente 1915 y 1990.]]

Mientres finales del sieglu XIX y empiezos del sieglu XX, dellos líderes políticos sudafricanos y británicos abogaron por una Gran Sudáfrica. Esti irredentismu puede considerase como una forma temprana de [[panafricanismu]], anque puramente llindada a los africanos blancos d'ascendencia europea.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Schwarz|nome=Bill|enllaceautor=|títulu=The White Man's World|url=|fechaaccesu=|añu=2012|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=019929691X|editor=|allugamientu=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

La primer idea surdió del estadista [[Jan Smuts]] quien dende [[1895]] consideraba como necesaria la espansión de la [[Colonia del Cabu]], anguaño Sudáfrica, que la so frontera tenía de ser el [[Ríu Zambeze]] o inclusive'l [[Ecuador terrestre|Ecuador]].&lt;ref name=&quot;:18&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Hyam Ronald|nome=Henshaw Peter|enllaceautor=|títulu=The Lion and the Springbok: Britain and South Africa Since the Boer War|url=|fechaaccesu=|añu=2003|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=0521824532|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Según Smuts, los territorios d'[[África del Sudoeste Alemana|África Sudoccidental]], [[Rodesia del Sur]], y a lo menos les partes meridionales del [[Mozambique]] [[Imperiu portugués|portugués]] (especialmente'l puertu de [[Maputu|Lourenço Marques]] na [[Badea de Maputu|Badea de Delagoa]]) xuntu colos Territorios de l'Alta Comisión ([[Lesothu|Basutoland]], [[Bechuanalandia]] y [[Suazilandia]]) teníen d'incluyise nesti estáu, siendo [[Pretoria]] la so capital.&lt;ref name=&quot;:18&quot; /&gt;

En 1910 formóse la [[Unión Sudafricana]] compuesta poles Colonies del Cabu, [[Colonia de Natal|Natal]], [[Colonia de Transvaal|Transvaal]] y el [[Estáu Llibre d'Orange]], foi vistu como'l primer pasu escontra una posible unificación del [[África austral|sur d'África]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.questia.com/library/1314856/the-unification-of-south-africa-1902-1910|títulu=The Unification of South Africa, 1902-1910 by L. M. Thompson, 1960 {{!}} Online Research Library: Questia|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.questia.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los territorios de Basutolandia, Bechuanalandia, Suazilandia y Rodesia siguieron sol dominiu direutu de los británicos y nun entraron na unión. En 1915, Sudáfrica tomó la África Sudoccidental Alemana y la renombró como [[África del Sudoeste]], sicasí, nunca foi considerada como un territoriu oficial sudafricano debiddo a la negativa del estáu ocupante a integrar el territoriu nel [[Fideicomiso de Naciones Xuníes]] porque eso dexaría la independencia de la rexón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.icj-cij.org/icjwww/idecisions/isummaries/inamsummary710621.htm|títulu=SUMMARY: Llegal consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Namibia (South-West Africa) Notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970) Advisory Opinion - 21 June 1971|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2 d'ochobre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061002121353/http://www.icj-cij.org/icjwww/idecisions/isummaries/inamsummary710621.htm|fechaarchivu=2 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt;

En 1922, Rodesia votó en contra de xunise a la Unión Sudafricana, esti fechu provocó que la idea de Smuts de crear un estáu que llegara hasta Mozambique perdiera fuercia.&lt;ref name=&quot;:18&quot; /&gt; En 1924, [[Barry Hertzog]] foi electu como primer ministru, Hertzog yera antimperialista y favorable a los [[Afrikáner]]s, lo que provocó que'l Reinu Xuníu tuviera menos flexibilidá al respeutive de los pidimientos de Sudáfrica.&lt;ref name=&quot;:18&quot; /&gt;

Mientres el [[Apartheid]], especialmente sol gobiernu de [[Hendrik Verwoerd]], tomar a considerancia la idea d'absorber a los estaos que s'independizaríen darréu como [[Botsuana]], [[Lesothu]] y [[Suazilandia]], que seríen parte d'una Unión Sudafricana apoderada polos blancos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Foltz|nome=William J.|títulu=Arms and the African: Military Influences on Africa's International Relations|url=https://books.google.com.mx/books/about/Arms_and_the_African.html?id=cUCoQgAACAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1985|editorial=Yale University Press|isbn=9780300033472|idioma=en|apellíos2=Bienen|nome2=Henry}}&lt;/ref&gt; Nel gobiernu de Verwoerd, en concretu en [[1960]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.revolvy.com/main/index.php?s=South%20African%20referendu,%201960&amp;item_type=topic|títulu=&quot;South African referendu, 1960&quot; on Revolvy.com|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=LLC|nome=Revolvy,|sitiuweb=www.revolvy.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt; llevar a cabu un referéndum ente la población blanca pa saber si tenía de siguise cola rellación ente Sudáfrica y el Reinu Xuníu, el 52% de los votantes opúnxose. Sudáfrica independizar de Reinu Xuníu, pero permaneció na [[Mancomunidá de Naciones|Commonwealth]]. La so permanencia nesta organización fíxose cada vez más difícil, pos los estaos africanos y asiáticos intensificaron la so presión pa espulsar a Sudáfrica,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=South Africa and the Commonwealth: A historical allegiance or catalyst for change?|url=http://www.polity.org.za/article/south-africa-and-the-commonwealth-a-historical-allegiance-or-catalyst-for-change-2011-01-17|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Polity.org.za}}&lt;/ref&gt; que finalmente se retiró de la Commonwealth el [[31 de mayu]] de [[1961]], fecha en que se declaró como república.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Anonymous|títulu=The Republic of South Africa is established|url=http://www.sahistory.org.za/dated-event/republic-south-africa-established|fecha=16 de marzu de 2011|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=South African History Online}}&lt;/ref&gt;

=== Oceanía ===

==== Papúa Nueva Guinea ====
El gobiernu de [[Papúa Nueva Guinea]] busca la reunificación de la [[Nueva Guinea|isla de Nueva Guinea]], la parte oriental del llugar ye un estáu independiente, ente que la occidental ([[Nueva Guinea Occidental]]) forma parte d'Indonesia. Na zona oeste realizáronse diverses [[Conflictu en Papúa|protestes y actos]] pa reclamar la independencia d'Indonesia y la posterior xunta col estáu oriental, la organización más visible ye'l [[Movimientu Papúa Llibre]] y amás, ente [[1961]] y [[1964]] esistió una [[República de Papúa Occidental]]. Los separatistes alieguen que los sos llazos étnicos son totalmente distintos de los grupos indonesios, una y bones ellos son parte de los [[Indíxena#Ind.C3.ADgenas de Ocean.C3.ADa|grupos indíxenes d'Oceanía]], mientres los ocupantes son d'orixe [[Etnia javanesa|javanés]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://fas.org/irp/world/pa/papua.htm|títulu=Free Papua Movement Organisasi Papua Merdeka (OPM)|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

==== Samoa ====
El conceutu irredentista en Samoa busca la reunificación del estáu independiente [[Samoa|Samoa Occidental]] cola [[Samoa Americana]], [[Territorios ensin incorporar de los Estaos Xuníos|territoriu ensin incorporar de los Estaos Xuníos]], dambes partes de les islles Samoanes que comparten la etnia y la cultura, plantegóse dende la primer metá del XX siguiendo la división de los territorios poles grandes potencies (plantegáu pol Conveniu Tripartitu ente Alemaña, Estaos Xuníos y Reinu Xuníu de 1899).&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.wpcouncil.org/managed-fishery-ecosystems/american-samoa-archipelago/|títulu=American Samoa Archipelago|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.wpcouncil.org|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El sentimientu a favor y en contra de la unificación esiste en diversos graos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ferro|nome=Katarina|títulu=Migration happens: reasons, effects and opportunities of migration in the South Pacific|url=https://books.google.com.mx/books?id=mMKOAAAAMAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=31 d'avientu de 2006|editorial=Lit|isbn=9783825869984|idioma=en|apellíos2=Wallner|nome2=Margot|apellíos3=Bedford|nome3=Richard}}&lt;/ref&gt; Dellos líderes políticos de Samoa Occidental argumentaron por que Samoa Occidental convertir en parte de los territorios ensin incorporar d'Estaos Xuníos, o pa una futura reunificación con Samoa Oriental.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Meleisea|nome=Malama|títulu=Lagaga: A Short History of Western Samoa|url=https://books.google.com.mx/books?id=Gt_RrCAkctwC&amp;pg=PA148&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1987|editorial=editorips@usp.ac.fj|isbn=9789820200296|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Anque los samoanos estauxunidenses tienen una fuerte identidá nacional samoana, nun hai nengún movimientu que busque la independencia o la reunificación samoana en Samoa Americana.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Barker|nome=Joanne|títulu=Sovereignty Matters: Locations of Contestation and Possibility in Indigenous Struggles for Self-determination|url=https://books.google.com.mx/books?id=nHp7-BTy57MC&amp;pg=PA109&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1 d'avientu de 2005|editorial=O of Nebraska Press|isbn=080325198X|idioma=en}}&lt;/ref&gt; En 1997, el gobiernu de Samoa Americana protestó tres el cambéu de nome de Samoa Occidental por Samoa, los americanos consideraron que se trataba d'una forma d'espresar l'autoridá del estáu independiente sobre toles islles Samoanes.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Minahan|nome=James|títulu=Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World A-Z [4 Volumes]|url=https://books.google.com.mx/books?id=ZfnWCQAAQBAJ&amp;pg=PA565&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=30 de mayu de 2002|editorial=ABC-CLIO|isbn=9780313076961|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

== Irredentismos ensin estáu ==
Esisten dellos movimientos irredentistas que busquen unificar distintes rexones de diversos estaos so una mesma bandera. Los partidarios d'estes ideoloxíes suelen basase nel idioma, los grupos étnicos, la hestoria o la cultura pa reclamar la creación d'estaos independientes en zones onde nun esisten como tales.

Les [[Nación ensin Estáu|naciones ensin Estáu]] son [[comunidá|comunidaes]] que, entá teniendo les carauterístiques culturales o identitarias acomuñaes davezu con una [[nación]], nun disponen d'un [[Estáu]] propiu, y, en munchos casos, nun tán reconocíes oficialmente como comunidaes estremaes. Les naciones ensin estáu, poro, tán incluyíes n'estaos onde la nación predominante ye otra, o partíes ente diversos estaos, en dellos casos esti fechu significó la nacencia de movimientos irredentistas que busquen la creación d'un estáu.

=== Asiria ===

La patria asiria ye una rexón xeográfico y cultural asitiada nel norte de [[Mesopotamia]] que foi tradicionalmente habitada [[pueblu asiriu]]. La área cola mayor concentración d'asirios na tierra atopar na patria Asiria, o'l Triángulu Asiriu, una rexón qu'entiende les llanures de [[Nínive]], el sur d'[[Hakkâri|Hakkari]] y les rexones de Barwari. Equí ye onde dellos grupos asirios intenten crear un estáu-nación independiente.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nisan|nome=Mordechai|títulu=Minorities in the Middle East: A History of Struggle and Self-Expression, 2d ed.|url=https://books.google.com.mx/books/about/Minorities_in_the_Middle_East.html?id=keD9z1XWuNwC&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=19 d'ochobre de 2012|editorial=McFarland|isbn=9780786451333|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La tierra reclamada asemeyar a les llendes de l'antigua [[Asiria]] puramente felicidá, y les provincies posteriores d'Asiria ([[Asiria aqueménida|Athura]] / [[Asuristan]]), qu'esistieron ente'l los sieglos 25 aC y el sieglu VII dC, que tuvieron vixentes mientres los imperios [[Dinastía aqueménida|Aqueménida]], [[Imperiu seléucida|Seléucida]], [[Partia]], [[Imperiu romanu|Romana]] y [[Imperiu sasánida|Sasánida]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Donabed|nome=Sargon|títulu=Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century|url=https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ&amp;pg=PT18&amp;dq=northern+Iraq,+southeastern+Turkey,+northwestern+Iran,+northeastern+Syria+Assyrians&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=northern%20Iraq,%20southeastern%20Turkey,%20northwestern%20Iran,%20northeastern%20Syria%20Assyrians&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1 de febreru de 2015|editorial=Edinburgh University Press|isbn=9780748686056|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== Euskal Herria ===
{{VT|Euskal Herria|Euskal Herria como proyeutu políticu|Nacionalismu vascu|Disposición transitoria cuarta}}
[[Ficheru:Euskal Herria Mapa 2.tif|left|miniaturadeimagen|250px|Mapa de Euskal Herria.]]

[[Euskal Herria]] (n'[[euskera]]: ''País del euskera''), ye un términu na llingua vasca que fai referencia , acordies cola [[Sociedá d'Estudios Vascos]] «a un espaciu o rexón cultural europea, asitiáu a entrambos llaos de los Pirineos y qu'entiende territorios d'España y Francia. Poro, conozse como Euskal Herria o [[Vasconia]] al espaciu nel que la cultura vasca manifestar en tola so dimensión».&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.euskosare.org/euskal_herria/aurkezpena_eh/presentacion_xeneral_euskal_herria|títulu=Presentación Xeneral de Euskal Herria — EuskoSare|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=14 de payares de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071114043045/http://www.euskosare.org/euskal_herria/aurkezpena_eh/presentacion_xeneral_euskal_herria|fechaarchivu=14 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;

Dichu territoriu atópase partíu en distintes organizaciones políticu-alministratives españoles y franceses: [[Álava]] (n'euskera, ''Llabraba''), [[Vizcaya]] (''Bizkaia''), [[Guipúzcoa]] (''Gipuzkoa''), que conformen l'autonomía del [[País Vascu]], y [[Navarra]] (''Nafarroa''), n'España; y [[Baxa Navarra]] (''Nafarroa Beherea''), [[Labort]] (''Lapurdi'') y [[Sola]] (''Zuberoa''), en [[Francia]].&lt;ref name=&quot;:22&quot; /&gt;

El País Vascu ta reconocíu como una [[nacionalidá histórica]] per parte de la [[Constitución española de 1978]] ente que Navarra ye conocida como una [[comunidá foral]], lo que les fai tener delles prerrogativas y reconocencies con derechos históricos. Ello ye que hasta [[1512]] esistió nel territoriu reclamáu como Euskal Herria un estáu independiente, llamáu [[Reinu de Navarra]]. A lo llargo de la historia asocediéronse dellos proyeutos pa crear un estáu qu'una a los vascos d'España y Francia: la República de les Provincies Xuníes del Pirinéu,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Martín|nome=José Luis Ortigosa|títulu=La Cuestión Vasca: Dende la Prehistoria hasta la muerte de Sabín Arana|url=https://books.google.com.mx/books?id=_Bo3DwAAQBAJ&amp;pg=PA257&amp;lpg=PA257&amp;dq=Rep%C3%BAblica+de+les Provincies Xuníes+d'el+Pirinéu&amp;source=bl&amp;ots=DC2EfdtyQf&amp;sig=HydyOl3-grL_J9xRnAANgqOfOPY&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj_lY63gNjWAhWHYiYKHf5gABUQ6AEIazAP#v=onepage&amp;q=Rep%C3%BAblica%20de%20les%20Provincies%20Xuníes%20d'el%20Pirinéu&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=10 d'abril de 2013|editorial=Vision Llibros|isbn=9788490116159|idioma=es}}&lt;/ref&gt; y el proyeutu presentáu pol senador francés [[Dominique Joseph Garat]] a [[Napoleón Bonaparte]] conocíu como República de Nueva Fenicia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/nueva-fenicia/ar-98761/#hasiera|títulu=NUEVA FENICIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|idioma=eu}}&lt;/ref&gt;

Cola nacencia del nacionalismu vascu poner en cuestión la posibilidá de crear un estáu independiente&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.historiasiglo20.org/HE/11a-3.htm|títulu=Historia d'España - El réxime de la Restauración (1875-1902) - Rexonalismu y nacionalismu.|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.historiasiglo20.org}}&lt;/ref&gt; el modelu foi dende un Estáu Vascu autónomu n'España hasta una República Federal.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sabinetxea.org/llibro/llibru/5.html|títulu=V.- LA INDEPENDENCIA|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Sabín Arana|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Oficialmente, la única opción oficial de xunta ente los territorios vascos ye la [[disposición transitoria cuarta]], integrada dientro de la Constitución Española y establez un procedimientu pa la incorporación de [[Navarra]] al [[País Vascu]]. La idea namái púnxose en práutica n'avientu de [[1979]], siendo refugada pola Comisión de Réxime Foral del Parllamentu de Navarra.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=El Parllamentu foral refuga una proposición d'integración n'Euskadi|url=https://elpais.com/diario/1979/12/18/espana/314319622_850215.html|fecha=18 d'avientu de 1979|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

=== Curdistán ===
{{VT|Nacionalismu curdo}}
[[Ficheru:Great Kurdistan; Kurdish nationalists claim.jpg|miniaturadeimagen|250px|Mapa del territoriu curdu.]]

[[Curdistán]] ye una [[Estáu ensin mariniega|rexón ensin accesu al mar]] asitiada n'[[Asia Menor]], al norte d'[[Oriente Mediu]] y al sur de la [[Cáucasu|Transcaucasia]]. Históricamente reclamáu pol [[pueblu curdu]], la [[etnia]] que lo habita, el so territoriu atópase partíu ente cuatro Estaos actuales: [[Turquía]], [[Iraq]], [[Irán]] y [[Siria]], a los cualos hai qu'añedir un pequeñu enclave n'[[Armenia]]. Según estimaciones hai unos 30 millones de curdos partíos ente los cuatro estaos qu'anguaño apoderen la rexón histórica del Curdistán.&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2014/10/141014_curdos_kurdistan_historia_analisis_aw|títulu=Quién son los curdos y por qué inda nun tienen un Estáu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Mundu|nome=Redaición BBC|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt;

Históricamente, los curdos fueron un pueblu apoderáu por otres naciones. Na [[Edá Antigua|Antigüedá]], los [[medos]], antecesores de los curdos, llucharon contra [[asirios]] y [[aquemenidas]], quien finalmente-yos ganaron. Mientres la [[Edá Media]], el Curdistán foi estremáu ente los imperios [[Imperiu otomanu|otomanu]] y [[Imperiu persa|persa]]. Hasta'l [[sieglu XIX]], los gobernantes otomanos respetaron considerablemente l'autonomía curda. Nel ocaso del Imperiu otomanu empieza a plantegase per primer vegada la cuestión nacional nel Curdistán. Nel [[Tratáu de Sèvres]], en cayendo'l vieyu Estáu otomanu, prevíase la creación d'un [[Estáu-nación]] curdu, pero dichu tratáu nunca entró a valir. Col [[Tratáu de Lausana]] ([[1923]]) el Curdistán sería estremáu ente Turquía, Siria, Irán, Iraq y la [[XRSS]]. En [[1946]], la [[República de Mahabad|República curda de Mahabad]] llogra la so efímera independencia nel [[Curdistán iranín]]. Esta república socialista cuntó col sofitu soviéticu y foi presidida pol nacionalista [[Qazi Muhammad]]. Darréu aumenten les aiciones de los nacionalistes contra los gobiernos d'Iraq ya Irán. En [[1984]] fúndase'l [[Partíu de los Trabayadores de Curdistán]] (PKK), grupu armáu qu'opera dende entós nel [[Curdistán turcu]].&lt;ref name=&quot;:23&quot; /&gt;

Nel [[Curdistán iraquín]] empecipióse un procesu que busca la creación d'un estáu independiente que sería'l primeru de la etnia curda. El [[25 de setiembre]] de [[2017]] celebróse un [[Referéndum d'independencia del Curdistán iraquín de 2017|referéndum d'independencia]] nel cual trunfó'l sí. Sicasí, la consulta nun ye aceptada per Iraq, que'l so gobiernu empezó a tomar midíes como'l zarru d'aeropuertos curdos y l'unviada de tropes a les cercaníes de la rexón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.dw.com/es/irak-reacciona-tres-el-refer%C3%A9ndum/av-40735983|títulu=Iraq reacciona tres el referéndum {{!}} Tolos conteníos {{!}} DW {{!}} 28.09.2017|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=(www.dw.com)|nome=Deutsche Welle|sitiuweb=DW.COM|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Los gobiernos de Siria, Turquía, Irán y Estaos Xuníos tamién s'amosaron en contra del procesu, porque lo consideren un ataque direutu a la unidá d'Iraq y una amenaza pa la estabilidá d'Oriente Mediu, tien de mentase, que quitando a los estauxunidenses, el restu d'estaos contrarios controlen partes de la rexón curda, polo que'l so refugu ye vistu como una forma de proteición ante posibles movimientos similares nos sos países.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Turquía ya Irán se alían contra'l referéndum nel Curdistán iraquín|url=https://www.elmundo.es/internacional/2017/09/23/59c67d53468aeb16108b45a0.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.hispantv.com/noticias/siria/354542/referendu-independencia-kurdistan-irak-tensiones|títulu=Siria refuga'l referendu curdu y sofita integridá d'Iraq {{!}} HISPANTV|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=HispanTV|sitiuweb=HISPANTV}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://mundo.sputniknews.com/politica/201709261072647557-washington-curdos-irak/|títulu=EEUU diz tar bien decepcionáu pol referéndum nel Curdistán iraquín|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Sputnik|sitiuweb=mundu.sputniknews.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Namái l'estáu d'Israel amosó'l so sofitu a la independencia curda.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Redaición|títulu=Por qué Israel ye l'únicu país que sofita'l referendu independentista de los curdos n'Iraq|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-internacional-41387299|fecha=26 de setiembre de 2017|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

El pueblu curdu foi moteyáu &quot;el pueblu más grande ensin un cachu de tierra&quot;, lo que reflexa la causa irredentista d'un Curdistán independiente.&lt;ref name=&quot;:23&quot; /&gt;

=== Países Catalanes ===
{{VT|Pancatalanismu|Países Catalanes|Nacionalismu catalano}}
[[Ficheru:Domini lingüístic català.png|left|miniaturadeimagen|250px|Mapa de los territorios de llingua catalana o Países Catalanes]]

Los [[Países Catalanes]] (en [[Idioma catalán|catalán]]: ''Països Catalans'') son el conceutu xeográficu col cual la ideoloxía del [[pancatalanismu]] defende'l calter de [[nación]] del conxuntu de los territorios onde se fala [[Idioma catalán|catalán]]: les comunidaes autónomes españoles de [[Cataluña]]; la [[Comunidá Valenciana]] y les [[Islles Baleares]]; la zona denominada como [[Franxa d'Aragón|Franxa de Poniente]] d'[[Aragón]]; el [[Rosellón (Francia)|Rosellón]], [[Conflent]] y la [[Alta Cerdaña|Cerdaña francesa]], a los que denominen ''Cataluña del Norte''; el [[Andorra|Principáu d'Andorra]] y la ciudá d'[[Alguer]], na isla [[italia]]na de [[Cerdeña]]. &lt;ref name=&quot;:24&quot;&gt;{{Cita web|url=http://in.direute.cat/documents/digueu-li_catalunya.pdf|títulu=Digueu-li Catalunya: Centre i perifèria en nacer catalana|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Josep Guia|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt; 

Esta ideoloxía aspira a la constitución d'un Estáu independiente con esti conxuntu de territorios, col nome de Países Catalanes, anque dellos sectores minoritarios prefieren dicir ''Cataluña''. &lt;ref name=&quot;:24&quot; /&gt; Sicasí, fora de Cataluña esta ideoloxía tien un enraigono bien desigual: escasu na Comunidá Valenciana, un pocu mayor en Baleares, y namái testimonial nel Rosellón, Andorra, la Franxa de Poniente y Alguer.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Los planes expansionistas del nacionalismu catalán nun entusiasmen fora de Cataluña|url=https://cronicaglobal.elespanol.com/politica/los planes-expansionistas-del nacionalismu-catalan-nun entusiasmen-fora-de-cataluna_9697_102.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Cronica global|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Valencia, ente'l anticatalanismu y el proyeutu de Països Catalans {{!}} lamarea.com|url=https://www.lamarea.com/2012/09/27/valencia-ente-el-anticatalanismu-y-el proyeutu-de-paisos-catalans/|fecha=27 de setiembre de 2012|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=lamarea.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

El términu ''pancatalanismu'' suel ser güei refugáu polos grupos que profesen esta ideoloxía. El vocablu ye utilizáu principalmente por grupos y persones ayenos al pancatalanismu, y especialmente polos abiertamente contrarios al mesmu (casu non yá del [[blaverismu]] na [[Comunidá Valenciana]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.tesisenred.net/bitstream/handle/10803/10298/flor.pdf|títulu=L'anticatalanisme al País Valencià: Identitat i reproducció social del discurs del &quot;Blaverisme&quot;|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Vicent Flor i Moreno|enllaceautor=|fecha=2009|sitiuweb=|editorial=Servei de Publicacions - Universitat de València|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt; sinón de partíos políticos con representación nes [[Cortes d'Aragón]], por casu). &lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.heraldo.es/noticias/aragon/les cortes_piden_editar_llibros_catalan_aragon_pa_evitar_testos_incorrectos.html|títulu=Les Cortes piden editar llibros de catalán n'Aragón pa evitar testos incorreutos|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Zaragoza|nome=CARLOS VILLANOVA.|sitiuweb=heraldu.es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, tamién foi emplegáu nel pasáu por grupos o persones que profesaben la ideoloxía pancatalanista.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.unitat.cat/articles/pancatalanisme.html|títulu=Pancatalanisme. Unitat Nacional Catalana|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=4 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101004082425/http://www.unitat.cat/articles/pancatalanisme.html|fechaarchivu=4 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; Los grupos pancatalanistas prefieren autodenominarse a cencielles como nacionalistes, [[Nacionalismu catalano|catalanistes]] o inclusive [[Nacionalismu valenciano|valencianistes]].

Políticamente, la unidá de los territorios de llingua catalana so un namái estáu independiente nun esistió como tal. Los [[Condaos catalanes]], el [[Reinu de Mallorca]] y el [[Reinu de Valencia]] fueron entidaes polítiques separaes que xunto al [[Reinu d'Aragón]] formaron la [[Corona d'Aragón|Corona homónima]], cada integrante tenía les sos propies lleis ya instituciones polítiques pero compartiendo al soberanu, en [[1479]] diose la [[unión dinástica]] ente [[Fernando II d'Aragón]] y [[Sabela I de Castiella]] que creó la [[Monarquía Hispánica]]. Ente [[1704]] y [[1716]], [[Felipe V d'España|Felipe V]] aplicó los [[Decretos de Nueva Planta]], lo que significó'l final de los reinos de la Corona d'Aragón.

== Artículos sobre causes irrendentintas ==
{{llista de columnes|3|
* [[Cuestión de Olivenza]]
* [[Cuestión de les Islles Malvines]]
* [[Diferendo territorial ente Belice y Guatemala|Cuestión de Belize]]
* [[Disputa territorial de Xibraltar|Cuestión de Xibraltar]]
* [[Euskal Herria]]
* [[Gran Albania]]
* [[Gran Alemaña]]
* [[Gran Arxentina]]
* [[Gran Armenia]]
* [[Gran Bulgaria]]
* [[Gran China]]
* [[Gran Colombia]]
* [[Gran Croacia]]
* [[Gran Finlandia]]
* [[Gran Hungría]]
* [[Gran Idea]] (Grecia)
* [[Gran Irán]]
* [[Gran Israel]]
* [[Gran Italia]]
* [[Gran Marruecos]]
* [[Gran Rusia]]
* [[Gran Serbia]]
* [[Gran Siria]]
* [[Gran Somalia]]
* [[Gran Timor]]
* [[Gran Yemen]]
* [[Guayana Esequiba]]
* [[Italia irredenta]]
* [[Macedonia xunida]]
* [[Mediterraneidad de Bolivia]]
* [[Pancatalanismu]]
* [[Reconquista (Méxicu)]]
}}

== Ver tamién ==
* [[Nacionalismu]]
* [[Espansionismu]]
* [[Imperialismu]]
* [[Frontera natural]]
* [[Lebensraum]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* Bonjour, Edgar (1970). ''Geschichte der schweizerischen Neutralität'' 4ª edición. Basilea.
* Huber, Kurt (1953). ''Der italienische Irredentismus gegen die Schweiz (1870–1925)'' Zúrich.
* Vivante, Angelo (1912). ''Irredentismu adriatico - Contributo alla discussione sulle rapporti austrio-italiani'' Xinebra: Imprenta comercial.


{{Tradubot|Irredentismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Fascismu]]
[[Categoría:Irredentismu| ]]
[[Categoría:Pannacionalismu]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ivw03ivz6g2jdxvkt2fxz3ajr5wgkh9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703175</id>
      <parentid>3703130</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227623" xml:space="preserve">El términu '''irredentismu''' ({{lang-it|''irredentismu'', de ''irredento''}}, &quot;non lliberar&quot;) fai referencia, en sentíu estrictu, al [[irredentismu italianu]], un movimientu políticu [[italia|italianu]] posterior a [[1870]] que reivindicaba pal Reinu d'Italia les tierres &quot;non rescataes&quot; ([[Italia irredenta]]) del [[Imperiu austrohúngaru]] ([[Dalmacia]], [[Istria]], [[Provincia de Trento|Trentín]]) y más tarde, por estensión, de tolos territorios que se consideraben italianos.

En sentíu estensu, entender por irredentismu toa corriente política que defende l'anexón a un territoriu consideráu como nación d'otros territorios que se consideren propios d'aquélla por motivos culturales, históricos, llingüísticos, raciales o d'otru tipu.

== Irredentismos reconocíos oficialmente ==
Dellos estaos cunten con documentos llegales que formalicen les sos pretensiones irredentistas, pueden ser constituciones o otros tipos de decretos.

=== Afganistán ===
[[Ficheru:Major ethnic groups of Pakistan in 1980-es.svg|miniaturadeimagen|250px|En verde, les árees con mayoría étnica paxta.]]

La frontera ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], conocida como [[Llinia Durand]], foi alcordada gobiernu afganistanu y l'entós [[Raj británicu]] en [[1893]]. Ensin tomar en cuenta que les tribus [[etnia paxta|paxtes]] fueron estremaes en dos estaos nacionales. Tres el surdimientu del Estáu de Paquistán, los afganistanos afirmaron nunca reconocer la frontera, polo que mientres les décades de [[Años 1950|1950]] y [[Años 1960|1960]] hubo enfrentamientos militares con cierta frecuencia. Tolos gobiernos afganistanos del sieglu XX declararon tener intenciones de xunir a los paxtos nun mesmu estáu nacional.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.institute-for-afghan-studies.org/Contributions/Commentaries/DRRoashanArch/2001_08_11_unholy_durand_line.htm|títulu=The Unholy Durand Line|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|fecha=25 de marzu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120325161737/http://www.institute-for-afghan-studies.org/Contributions/Commentaries/DRRoashanArch/2001_08_11_unholy_durand_line.htm|fechaarchivu=25 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Harrison|nome=Selig S.|títulu=Selig S. Harrison - The Fault Line Between Pashtuns and Punjabis in Pakistan|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/05/10/AR2009051001959.html|fecha=11 de mayu de 2009|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|issn=0190-8286|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

=== Arxentina ===
{{AP|Irredentismu arxentín|Disputa territorial de les Islles Malvines}}

El irredentismu arxentín (o'l conceutu de Gran Arxentina) referir a la idea de la soberanía de la [[República Arxentina]] sobre los [[territorios británicos d'ultramar]] de les [[islles Malvines]], [[Xeorxa del Sur]] y les islles [[Sandwich del Sur]], según la disputa con [[Chile]] pol [[Campu de Xelu Patagónico Sur]], la rexón denominada [[Antártida arxentina]] y l'[[espaciu marítimu arxentín]]. Tamién puede faer referencia a otros territorios d'antiguo apostaos como les [[islles Picton, Nueva y Lennox]], la [[Puna de Atacama]], [[Llagu del Desiertu]], [[Tarija]], ente otros

El gobiernu arxentín caltuvo un reclamu sobre les [[islles Malvines]] dende 1833 (incluyida la [[guerra de les Malvines]] en 1982). Considérase la parte de la [[Provincia de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur]], xuntu coles islles [[Xeorxa del Sur]] y [[Sandwich del Sur]]. Ente los argumentos del gobiernu poles isla, ye que se topen dientro de la [[plataforma continental]] d'[[América del Sur]], arrodiaes pel mar epicontinental qu'Arxentina denomina [[mar Arxentín]]. Anque Arxentina reivindica los sos derechos sobre les islles y esixe la so devolución, considerándoles parte integral ya indivisible del so territoriu, a criteriu de les [[Naciones Xuníes]] tratar d'un [[Territorios apostaos|territoriu en pleitu]] qu'inclúi na [[Llista de les Naciones Xuníes de territorios non autónomos|llista de territorios non autónomos]] so supervisión del [[Comité de Descolonización]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu=Posición arxentina sobre diversos aspeutos de la Cuestión de les Islles Malvines|url=http://www.mrecic.gov.ar/portal/seree/malvinas/home.html|fecha=29 de xunu de 2012|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=archive.is|páxina=|urlarchivu=https://archive.is/20120629064047/www.mrecic.gov.ar/portal/seree/malvinas/home.html|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Arxentina considera a les persones nacíes nesos territorios como ciudadanos arxentinos, sicasí, el conceutu namái aplícase naquellos ciudadanos de les islles que soliciten llograr la ciudadanía arxentina. 

Como parte del sentimientu nacional sobre les Malvines esiste la llamada ''[[Marcha de les Malvines]]'', que ye un cantar, que ta dedicada a la reivindicación arxentina de soberanía sobre les islles y ye entonada nes escueles y en tolos actos oficiales de reivindicación de soberanía (asocedíos el [[2 d'abril]] y [[10 de xunu]]).

[[Ficheru:Argentine map of Argentina.png|left|miniaturadeimagen|250px|La Gran Arxentina.]]

Les reclamaciones de la Nación Arxentina sobre los territorios citaos, apaecen na Primer Disposición Transitoria de la [[Constitución de la Nación Arxentina|Constitución Nacional]], que foi modificada per última vegada en [[1994]]:&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/0-4999/804/norma.htm|títulu=Infoleg|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=servicios.infoleg.gob.ar}}&lt;/ref&gt;

{{cita|La Nación Arxentina ratifica la so lexítima y imprescriptible soberanía sobre les Islles Malvines, Xeorxa del Sur y Sandwich del Sur y los espacios marítimos ya insulares correspondientes, por ser parte integrante del territoriu nacional. La recuperación de dichos territorios y l'exerciciu plenu de la soberanía, respetando la manera de vida de los sos habitantes, y conforme a los principios del derechu internacional, constitúin un oxetivu permanente ya irrenunciable del pueblu arxentín.|Constitución de la Nación Arxentina - Primer Disposición Transitoria}}

El [[campu de xelu patagónico sur]] ye una gran estensión de glaciares asitiada nos [[Andes patagónicos]] na frontera ente Arxentina y Chile, que constitúi'l mayor campu de xelu de calter continental non polar y con accesu terrestre. Entá ta pendiente la delimitación de 50&amp;nbsp;quilómetros (31&amp;nbsp;milles) de la frontera, ente'l [[monte Fitz Roy]] y el [[cuetu Murallón]]. &lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.difrol.cl/alcuerdo_de_xelos.htm|títulu=Difrol - Alcuerdu de Campu de Xelos|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=9 d'agostu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070809022701/http://www.difrol.cl/alcuerdo_de_xelos.htm|fechaarchivu=9 d'agostu de 2007}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Falkland Islands, South Georgia, South Sandwich Islands and the South Orkney Islands Argentina.png|thumb|250px|Allugamientu de les islles en pleitu.]]

Na [[Antártida]], esiste una área reclamada pola Arxentina, que ye llamada [[Antártida Arxentina]]. Estender ente los meridianos 74° O y 25° O, el paralelu 60° S y el [[polu sur]] y ye considerada como parte integral del so territoriu. Amás, se superpone coles reclamaciones del [[Reinu Xuníu]] y de [[Chile]]. Les reclamaciones antártiques arxentines tán basaes en dellos motivos, que son: considerar a la Península Antártica como parte del Cordal de los Andes según puntos de vista xeolóxicos y xeográficu; Arxentina caltuvo una ocupación permanente mientres más d'un sieglu, y controla l'antigua base na Antártida ([[Base Orcadas]] na [[isla Laurie]]); Arxentina lleva a cabu numberoses misiones de rescate na Antártida; Arxentina construyó'l primer aeropuertu de L'Antártida, na [[base Marambio]] en 1969; los arxentinos conformen la mayor población peninsular de L'Antártida, en comparanza colos nacionales de cualesquier otru país; el primer ñácaru antárticu nació na [[base Esperanza]]; y a lo último, Arxentina históricamente unvió en total a más persones a L'Antártida que tolos demás países xuntos, sicasí solo 230 arxentinos na actualidá permanecen nel continente, significativamente baxu comparándolo coles bases [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Por qué ye tiempu de reclamar polos nuesos intereses na Antártida|url=https://www.infobae.com/historia/2017/02/25/por-que-ye-tiempu-de-reclamar-polos nuesos intereses-en-la-antartida/|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Infobae|idioma=es-LA}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.malvinense.com.ar/snacional/an0708/817.htm|títulu=Antártida: los Reclamos Arxentín, Chilenu y Británicu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.malvinense.com.ar}}&lt;/ref&gt;

La tesis del mar de resguardu patrimonial de l'Arxentina o tesis del mar presencial arxentín, ye la teoría que favorez que, tres una apreciación oceanopolítica, la [[República Arxentina]] demarque sobre l'espaciu marítimu de la so zona d'influencia na [[alta mar]] axacente a la so [[Zona Económica Esclusiva]], la zona onde los sos intereses tuvieren o pudieren tar arreyaos direutamente. Nél incluyiríense amplies superficies marítimes en pleitu col [[Reinu Xuníu]], según les superficies marítimes que se proyeuten dende los territorios entendíos nel denomináu [[Antártida Arxentina|Sector Antárticu Arxentín]], zona reivindicada por dichu país, tamién suxeta a otres reclamaciones de soberanía, toes so los algames del [[Tratáu Antárticu]] en [[1959]]. Pa empiezos del 2014, esi país entá nun cuntaba con una área de mar presencial demarcada oficialmente. En [[1987]], el senador Mario Utrera presentó un proyeutu de llei denomináu «Fixación de les llendes del Mar de Resguardu Patrimonial Arxentín», que buscaba demarcar les llendes marítimes del país.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.senado.gov.ar/web/proyecto/verExpe.php?&amp;orixe=S5&amp;numexp=409/87&amp;tipu=PL&amp;tConsulta=1|títulu=UTRERA : PROYEUTU DE LLEI POL QUE S'AFITEN LLINDAR DEL DENOMINÁU MAR DE RESGUARDU PATRIMONIAL ARXENTÍN|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.senado.gov.ar|editorial=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

El [[conflictu del Beagle]] centrar na disputa pola soberanía de les islles y castros íntegramente allugaos nel llamáu «martiellu del laude», un polígonu definíu nel Compromisu d'arbitraxe que dambos países roblaron en 1971, nel que se topen allugaes les islles [[Isla Picton|Picton]], [[Isla Nueva|Nueva]], [[Isla Lennox|Lennox]], Gratil, Augustus, [[Castru Snipe|Snipe]], [[Islles Becasses|Becasses]], [[Isla Gable|Gable]] y otros castros. Alcordóse someter el resolución de la disputa a la decisión d'una corte arbitral que tenía de dar a conocer el so fallu al [[gobiernu del Reinu Xuníu]], que yera l'árbitru formal. El conflictu llegó al so puntu culminante'l 22 d'avientu de 1978, cuando les [[Fuercies Armaes d'Arxentina]] disponer a [[Operación Soberanía|ocupar les islles en disputa]], pero la intervención del papa [[Xuan Pablo II]] evitó la guerra y condució una mediación que llevó a la firma del [[Tratáu de Paz y Amistá ente Arxentina y Chile|Tratáu de Paz y Amistá]] el 29 de payares de 1984, que solucionó'l conflictu tres más de dos tercios de sieglu de disputa. Tres una consulta popular, el gobiernu arxentín ratificó'l tratáu, al igual que'l [[Réxime Militar (Chile)|gobiernu chilenu]], esti postreru ensin consulta dalguna.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_abstract&amp;pid=S0718-23762004000100005&amp;lng=es&amp;nrm=iso&amp;tlng=es|títulu=La disputa pol Beagle y el papel de los actores non estatales arxentinos|apellíos=Lacoste|nome=Pablo|fecha=00/2004|publicación=Universum (Talca)|volume=19|númberu=1|páxines=86–109|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|issn=0718-2376|doi=10.4067/S0718-23762004000100005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.cari.org.ar/pdf/mediacion-papal.pdf|títulu=La mediación papal nel conflictu de la zona austral|apellíos=Moncayo|nome=Guillermo R.|fecha=Ochobre de 2008|publicación=Consejo Arxentín pa les Rellaciones Internacionales. Serie d'artículos y testimonios - Non. 51|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ucema.edu.ar/ceieg/arg-rree/14/14-057.htm|títulu=Les rellaciones con América llatina - Les rellaciones con Chile|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=15 d'abril de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120415105250/http://www.ucema.edu.ar/ceieg/arg-rree/14/14-057.htm|fechaarchivu=15 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt;

Enantes, la Nación Arxentina tamién tuvo reclamaciones territoriales sobre la [[Puna de Atacama]], el [[Llagu del Desiertu]] y la ciudá boliviana de [[Tarija]].

=== Bengala ===
{{VT|Bengala}}
[[Ficheru:United Bengal.png|miniaturadeimagen|250px|La denominada Bengala Xunida atópase partida ente la India y Bangladex.]]

Esiste una ideoloxía conocida como Bengala Xunida (''United Bengal''), que propón la creación d'una nación de falantes del [[Idioma bengalí]] na zona d'[[Asia del Sur]]. Esta idea nació per parte del nacionalismu bengalí tres la [[Primer partición de Bengala|primer partición]] del territoriu en [[1905]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=India - The first partition of Bengal {{!}} history - geography|url=https://www.britannica.com/place/India/The-first-partition-of-Bengal|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Nesi añu'l Mandatu Británicu de la Presidencia de Bengala estremó al territoriu nes rexones de [[Bengala Occidental]], [[Bengala Oriental]] y [[Assam]] coles mires de debilitar cualquier tipu de movimientu nacionalista na rexón. Dempués d'un movimientu de protestes, Bengala foi reunificada en [[1911]].&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

En [[1947]], diose un [[Segunda partición de Bengala|segundu intentu]] d'estremar el territoriu bengalí tomando como base nes llamaes llinies comunales creaes mientres la [[Partición de la India]]. El primer ministru de Bengala, Huseyn Shaheed Suhrawardy y el líder nacionalista bengalí, Sarat Chandra Bose, propunxeron la creación d'un estáu independiente pa Bengala.&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Nation|nome=The New|títulu=Huseyn Shaheed Suhrawardy : His Life|url=http://thedailynewnation.com/news/34685/huseyn-shaheed-suhrawardy--his-life.html|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=The New Nation|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La propuesta nun foi sofitada por cuenta de la oposición de les autoridaes coloniales britániques y al conflictu ente los [[Musulmán|musulmanes]] y los [[Hinduismu|hinduistes]] de la rexón, lo que llevó finalmente a la segunda partición de Bengala.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.quora.com/During-the-1947-India-partition-why-Bengal-was-not-made-an-independent-state|títulu=During the 1947 India Partition, Why 'Bengal' Was Not Made an Independent State? - Quora|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.quora.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== Bolivia ===
{{VT|Mediterraneidad de Bolivia|Guerra del Pacíficu}}
[[Ficheru:Map of the War of the Pacific.en.svg|left|250px|miniaturadeimagen|Mapa de Perú, Bolivia y Chile antes de 1883. En naranxa territoriu peruanu, en mariellu'l bolivianu y en verde'l suelu chilenu.]]

El irredentismu bolivianu, conocíu como Mediterraneidad de Bolivia, alude a la situación xeográfica del país que lu convierte nun [[Estáu ensin mariña]]. El Gobiernu de Bolivia reclamó cuntar con una salida direuta al [[Océanu Pacíficu]] n'habiendo perdíu territoriu en favor de [[Chile]] depués de la so derrota na [[Guerra del Pacíficu]], en concretu, tratar d'una franxa conocida como'l [[Corredor de Atacama]]. Esta cesión territorial confirmar en [[1904]] tres la firma del [[Tratáu de 1904 ente Chile y Bolivia|Tratáu ente Chile y Bolivia]].&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Claves: Bolivia, Chile y el mar|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_3759000/3759740.stm|fecha=20 d'ochobre de 2004|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

Tres la perda de la franxa costera boliviana, el gobiernu del país trató de reclamar la torna d'unos 160 quilómetros de llongura por 10 d'anchu que dexe al país la posibilidá d'utilizar el puertu d'[[Arica]] nel so beneficiu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

En [[1975]], los gobiernos d'[[Augusto Pinochet]] y [[Hugo Banzer Suárez]] sostuvieron conversaciones sobre un alcuerdu territorial. La dictadura chilena ufiertaba a Bolivia la cesión d'una franxa de tierra al norte de Arica con salida al Océanu Pacíficu en cuenta de una porción de terrén similar que pasaría de l'alministración boliviana al Gobiernu de Chile. Sicasí, la ufierta nun espolletó pola necesidá d'aprobación de [[Perú]], nación que tamién había perdíu territoriu na Guerra del Pacíficu, ufiertóse la posibilidá d'un gobiernu tripartitu ente estaos arreyaos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Chile.|nome=BioBioChile - La Rede de Prensa Más Grande de|títulu=Charaña, el día en que Chile tuvo dispuestu a dexar soberanía a Bolivia|url=http://www.biobiochile.cl/noticias/2015/04/28/charana-el-dia-en-que-chile-tuvo-dispuestu-a-vencer-soberania-a-bolivia.shtml|fecha=28 d'abril de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=BioBioChile - La Rede de Prensa Más Grande de Chile|idioma=es-LA}}&lt;/ref&gt;

En [[2009]] promulgóse una nueva [[Constitución de Bolivia]], ente los artículos inclúyese la reivindicación del derechu históricu del país pa una salida al mar.

{{cita|Artículu 267&lt;br /&gt;
I. L'Estáu bolivianu declara'l so derechu irrenunciable y imprescriptible sobre'l territoriu que-y dea accesu al océanu Pacíficu y el so espaciu marítimu.
II. La solución efeutiva al diferendo marítimu al traviés de medios pacíficos y l'exerciciu plenu de la soberanía sobre dichu territoriu constitúin oxetivos permanentes ya irrenunciables del Estáu bolivianu.|Segunda Parte, Títulu VIII, Capítulu Cuartu: ''Reivindicación Marítima'', [http://www.justicia.gob.bo/index.php/normes/doc_download/35-nueva-constitucion-politica-del estáu Nueva Constitución Política del Estáu] (p. 62)}}

El [[24 d'abril]] de [[2013]], Bolivia empecipió formalmente una presentación ante la [[Corte Internacional de Xusticia]] d'una demanda pa solicitar a Chile una negociación sobre una salida al mar.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Bolivia presenta la so demanda marítima contra Chile ante Háyalo|url=http://cnnespanol.cnn.com/2013/04/24/bolivia-presenta-la so-demanda-maritima-contra-chile-ante háyalo/|fecha=24 d'abril de 2013|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=CNNEspañol.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; El [[24 de setiembre]] de [[2015]], La Corte Internacional de Xusticia declaróse competente pa siguir col pleitu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La Corte de L'Haya falla a favor de Bolivia na so reclamación a Chile d'un accesu al mar|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/186794-corte-haya falla-bolivia-chile-accesu-mar|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=RT n'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El [[21 de marzu]] de [[2017]], el Gobiernu de Bolivia presentó'l so retruque d'argumentos pa xustificar les sos pretensiones sobre'l territoriu chilenu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Redaición|títulu=Bolivia presenta retruque na demanda contra Chile na Corte de L'Haya por accesu al mar|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39335468|fecha=21 de marzu de 2017|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; El [[16 de setiembre]] del mesmu añu, Chile apurrió la dúplica pa responder a les afirmaciones bolivianes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=LR|nome=Redaición|títulu=Chile respuende a demanda de Bolivia en L'Haya {{!}} LaRepublica.pe|url=http://larepublica.pe/mundo/1099026-chile-respuende-a-demanda-de-bolivia-en-la faya|fecha=16 de setiembre de 2017|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El procesu atópase abiertu.

=== China ===
{{VT|Gran China}}
[[Ficheru:Greater China.GIF|miniaturadeimagen|250px|La Gran China. En mariellu destáquense les reclamaciones territoriales actuales. En color olivo amuésense los territorios que formaron parte del [[Imperiu chinu]], pero que yá nun son consideraos na idea irredentista.]]
[[Ficheru:ROC Administrative and Claims-es.svg|miniaturadeimagen|250px|Mapa coles reclamaciones territoriales del gobiernu de la República de China (Taiwán).]]

En [[República Popular China|China]] el irredentismu nacional busca la unión nun mesmu estáu de los territorios pertenecientes a la República Popular, [[República de China|Taiwán]] o (República de China) y les [[Rexón alministrativa especial|rexones alministratives especiales]] de [[Ḥong Kong]] y [[Macáu]]. El casu más trascendente políticamente foi'l de la Isla de Taiwán, por cuenta de que'l gobiernu comunista ye consideráu como'l representante lexítimu del pueblu chinu nel esterior, ente qu'en Taiwán esiste un estáu de corte capitalista col nome oficial de República de China.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/11/151106_china_taiwan_rencuentro_xi_jinping_ma_ying_jeou_historia_aw|títulu=China vs. Taiwán: la disputa de más de 60 años que sigue estremando'l país más grande d'Asia|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Mundu|nome=Redaición* BBC|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt;

Nel preámbulu de la [[Constitución de la República Popular China]] considérase que &quot;Taiwán ye parte del sagráu territoriu de la República Popular China. El cumplimientu de la grandiosa obra de la reunificación de la patria ye un deber sagráu de tol pueblu chinu, incluyíos los nuesos compatriotes de Taiwán.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.javiercolomo.com/index_arquivos/Const/Cons_Ch.htm|títulu=CONSTITUCIÓN DE LA REPÚBLICA POPULAR CHINA|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.javiercolomo.com}}&lt;/ref&gt;

El Gobiernu de la República de China alministró enantes en xunto a la [[China continental]] y a la Isla de Taiwán; tres la victoria militar de les fuercies del [[Partíu Comunista (China)|Partíu Comunista Chinu]] na [[Guerra Civil China|Guerra Civil]] estes llograron el so dominiu puramente na zona alcontrada en tierra firme. El [[1 d'ochobre]] de [[1949]], les tropes del [[Exércitu Popular de Lliberación]] entraron en [[Beixín]], polo que se fundó la República Popular China. 

Depués de la so derrota, el [[Gobiernu nacionalista de Nankín|gobiernu nacionalista]] escapó a la Isla de Taiwán onde estableció la nueva sede de la so alministración. Les autoridaes de la isla siguieron gobernando esi territoriu col nome oficial de ''República de China'', sicasí, l'estáu ye conocíu mayoritariamente como Taiwán, por cuenta de que la mayor parte de la so alministración céntrase puramente en Taiwán, en dellos casos, especialmente nel terrén deportivu tamién ye llamáu [[China Taipéi]]. Hasta [[1971]] goció de la reconocencia mayoritaria de les naciones y yera el representante chinu na [[Organización de les Naciones Xuníes]], siendo sustituyíu pola República Popular esi mesmu añu.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Na República de China, l'artículu cuartu del so [[Constitución de la República de China|Constitución]], establez que &quot;el territoriu de la República de China dientro de les sos fronteres nacionales esistentes nun va ser alteriáu salvu por un resolución de l'Asamblea Nacional&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sica.int/busqueda/busqueda_archivu.aspx?Archivu=odoc_2038_2_28072005.htm|títulu=CONSTITUCION DE LA REPÚBLICA DE CHINA|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.sica.int|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; D'esta forma, niégase cualquier tipu de pretensión de reinstalar el gobiernu nel territoriu continental.

Como parte de la so actual política de siguir el [[statu quo]], la República de China nun arrenunció a les reclamaciones sobre territorios anguaño controlaos pola República Popular de China, [[Mongolia]], [[Rusia]], [[Birmania]] y dellos estaos d'[[Asia Central]], esto ye, la [[Gran China]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/655587|títulu=The Concept of &quot;Greater China&quot;: Themes, Variations and Reservations|apellíos=Harding|nome=Harry|fecha=1993|publicación=The China Quarterly|númberu=136|páxines=660–686|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|doi=10.2307/655587}}&lt;/ref&gt; Sicasí, na práutica, Taiwán nun demostró dalguna aición que busque faer notar les sos intenciones de dominiu nos territorios citaos; sicasí, Taiwan buscó tomar el control de dellos archipielagos deshabitados pa estender los sos espacios de [[Mar territorial]] y [[Zona económica esclusiva]], en concretu búscase controlar: les [[Islles Senkaku]], que la so soberanía ye apostada por [[Xapón]] y la República Popular;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Senkaku, les 'islles Perejil' de Xapón que pueden ser el focu del próximu polvorín mundial|url=https//www.eldiario.es/theguardian/China-Japon-primer-polvorin-mundial_0_609989726.html|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt; y les [[Islles Paracelso]] y [[Islles Spratly|Spratly]] nel [[Mar de la China Meridional]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Mohorte|títulu=Les 13 disputes territoriales más chungues del mundu|url=https://magnet.xataka.com/un mundu fascinante/les-13-disputes-territoriales-mas-chungues-del mundu|fecha=14 de setiembre de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; qu'anguaño son alministraes pol gobiernu comunista de Beixín.

=== Comores ===

L'artículu primeru de la Constitución de la [[Comores|Unión de les Comores]] establez lo siguiente: &quot;La Unión de les Comores ye una república compuesta poles isla autónomes de [[Mohéli]], [[Mayotte]], [[Anjouan]] y [[Gran Comora]]&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.wipo.int/wipolex/es/text.jsp?file_id=208360|títulu=Comores: La Constitution comorienne|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.wipo.int|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, namái trés de los territorios citaos tán integraos na unión, Mayotte, sigue siendo un [[Francia d'ultramar|departamentu francés d'ultramar]], tres celebrase dos referéndums: unu en [[1974]] y otru en [[1976]], nos dos consultes populares la población de la isla votó por siguir formando parte de [[Francia]] con un 63.8 y un 99.4% de sofitos favorables respeutivamente.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Quand la France arracha Mayotte aux Comores (1974/1976)|url=http://www.francetvinfo.fr/replay-radio/histoires-d-info/quand-la-france-arracha-mayotte-aux-comores-1974-1976_1780287.html|fecha=10 de xunu de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Franceinfo|idioma=fr-FR}}&lt;/ref&gt;

=== Corea ===
{{VT|Reunificación de Corea}}
[[Ficheru:Korea (orthographic projection).svg|left|miniaturadeimagen|250px|Escurre de la Reunificación de Corea.]]

Tres la lliberación de Corea de la [[Ocupación xaponesa de Corea|ocupación xaponesa]] y l'establecimientu d'un [[Corea del Sur|tao capitalista]] y [[Corea del Norte|otru comunista]] na [[Península de Corea|Península]], los dos gobiernos amosaron les sos intenciones de reunificar al país so la bandera del so propiu sistema políticu.

En Corea del Sur, el so [[Constitución de la República de Corea|Constitución nacional]], nos artículos 3º y 4º reclama la xurisdicción sobre tola península coreana. Reconoz la división de Corea namái indireutamente, esixendo al presidente que trabaye pa la reunificación.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_protect/@protrav/@ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_117333.pdf|títulu=Constitution of the Republic of Korea|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Nel Sur esiste un organismu encargáu de &quot;gobernar&quot; los territorios alcontraos al norte de la Llinia de Demarcación Militar (actual Corea del Norte), tratar del [[Comité de los cinco provincies de Corea del Norte|Comité de los Cinco Provincies de Corea del Norte]], establecíu en 1949, ta integrada polos gobernadores de los cinco provincies nomáu pol Presidente. Sicasí, el cuerpu ye puramente simbólicu y en gran parte encargáu de tratar con desertores del Norte; si realmente produxérase la reunificación, el Comité sería disueltu y los nuevos alministradores nomaos pol Ministeriu d'Unificación.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://blogues.wsj.com/korearealtime/2014/03/18/south-koreas-governors-in-theory-for-north-korea/|títulu=South Korea's Governors-in-Theory for North Korea|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Gale|nome=Kwanwoo Jun and Alastair|fecha=18 de marzu de 2014|sitiuweb=WSJ|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La [[Constitución de Corea del Norte]] tamién sorraya la importancia de la reunificación, pero, magar nun formula una disposición formal similar p'alministrar el Sur, reclama efeutivamente el so territoriu, yá que nun reconoz diplomáticamente a la República de Corea, considerándola una &quot;entidá qu'ocupa'l territoriu coreanu&quot;. En concretu, méntase la situación nel preámbulu y nel artículu novenu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://es.wikisource.org/wiki/Constituci%C3%B3n_Socialista_de_Corea_del Norte|títulu=Constitución Socialista de Corea del Norte - Wikisource|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=es.wikisource.org|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

N'ocasiones tamién se menten los territorios de [[Manchuria]] y Jiandao (Gando).&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Marín|nome=Alfonso Ojeda|títulu=Corea interior, Corea esterior|url=https://books.google.com.mx/books?id=zvbIoaLjHt0C&amp;pg=PA63&amp;lpg=PA63&amp;dq=manchuria+y+gando+corea&amp;source=bl&amp;ots=uDxn2pO16F&amp;sig=P7M-RkKYTEqB6pAqplRYfn5JQ7I&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjx4eT1g8nWAhXkJsAKHSYABXMQ6AEIbDAL#v=onepage&amp;q=manchuria%20y%20gando%20corea&amp;f=false|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|fecha=2008|editorial=Verbum Editorial|isbn=9788479624262|idioma=es|apellíos2=Vega|nome2=Alvaro Fidalgu|apellíos3=Coreanes|nome3=Centru Español d'Investigaciones|apellíu4=Madrid|nome4=Universidá Complutense de}}&lt;/ref&gt;

=== India ===
[[Ficheru:Akhand Bharat.png|miniaturadeimagen|250px|Akhand Bharat o la Gran India.]]

La [[India]] amestóse tolos territorios coloniales alcontraos nel [[Subcontinente indiu]] que nun pertenecieron al [[Raj británicu]], yá seya pola forma pacífica como les colonies que llevaron el nome de la [[India francesa]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://mea.gov.in/billateral-documents.htm?dtl/5302/Treaty+establishing+De+Jure+Cession+of+French+Establishments+in+India|títulu=Treaty establishing De Jure Cession of French Establishments in India|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=mexa.gov.in|idioma=en}}&lt;/ref&gt; o por aciu invasiones militares como nel casu de la [[India portuguesa]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.austlii.edu.au/au/journals/MelbJIL/2009/18.html|títulu=White, Nigel D --- &quot;Defending Humanity: When Force is Justified and Why by George P Fletcher and Jens David Ohlin&quot; [2009] MelbJlIntLaw 18; (2009) 10(1) Melbourne Journal of International Law 379|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.austlii.edu.au}}&lt;/ref&gt; y antiguu [[Reinu de Sikkim]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.quora.com/How-did-Sikkim-become-a-part-of-the-Indian-Union|títulu=☆ How did Sikkim become a part of the Indian Union? - Quora|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.quora.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, dientro de la India esiste una idea llamada ''Akhand Bharat'' (Gran India en [[hindi]]), que busca la integración de [[Paquistán]] y [[Bangladex]] dientro del estáu indiu pa restaurar el territoriu de [[1947]], antes de la división del dominiu británicu, la &quot;India Indivisible&quot; (situación que se repitió a lo llargo de la historia en periodos como los imperios [[Imperiu Maurya|Maurya]], [[Imperiu Gupta|Gupta]], [[Imperiu mogol|Mogol]] y [[Imperiu maratha|Maratha]]).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Why 'Akhand Bharat' Is A Pipe Dream|url=http://www.huffingtonpost.in/varun-parekh/why-akhand-bharat-remains_b_9461132.html|fecha=16 de marzu de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Huffington Post India|idioma=en-IN}}&lt;/ref&gt; La idea ye defendida por organizaciones polítiques y culturales como'l [[Rastriya Swayamsevak Sangh]]&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=RSS and the idea of Akhand Bharat|url=http://indianexpress.com/article/explained/rss-akhand-bharat/|fecha=4 de xineru de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=The Indian Express|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; y el [[Partíu Popular Indiu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https//www.aljazeera.com/news/2015/12/india-bjp-chief-backs-unity-pakistan-bangladesh-151224100753698.html|títulu=BJP official backs India-Pakistan-Bangladesh unity|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.aljazeera.com}}&lt;/ref&gt; Otros partíos políticos importantes de la India, como'l [[Congresu Nacional Indiu]], oponer a la partición del territoriu por motivos de tipu relixosu, nun tán a favor d'un gran estáu nel Sur d'Asia.

Una versión amenorgada del irredentismu na India céntrase puramente nel territoriu de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], que foi oxetu de disputa con Paquistán dende 1947, a partir d'esi añu vive un [[Conflictu de Caxmir|conflictu]] ente los dos estaos pol dominiu de la rexón. El [[Maharajá de Jammu y Caxmir|Maharajá]] [[Hari Singh]] del [[Yamu y Caxmir]] robló'l tratáu d'adhesión a la India pa llograr proteición ante la medrana d'una incursión pakistaní.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Redaición|títulu=Por qué India y Paquistán tán de nuevu en cantu de la guerra per Caxmir|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-internacional-38086911|fecha=24 de payares de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; Dende l'españíu del conflictu, Caxmir permaneció estremáu en trés partes, alministráu pola India, Paquistán y [[República Popular China|China]] en porciones territoriales propies. Sicasí, sobre la base del tratáu d'adhesión, la India sigue reclamando tola rexón de Caxmir como parte integrante de la mesma. Tolos partíos políticos indios modernos sofiten la torna de la totalidá de Caxmir a la India, y tolos mapes oficiales de la India amuesen la totalidá de Yamú y Caxmir (incluyendo los territorios baxu control de les alministraciones pakistaní o china dempués de 1947) como parte integral de la India.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=DELI|nome=EL PERIÓDICU NUEVA|títulu=La India bloquia l'espardimientu d'Al Jazira polos sos mapes de Caxmir|url=http://www.elperiodico.com/es/internacional/20150422/la india-bloquia-la-difusion-de-al-jazira-polos sos mapes-de-cachemira-4123905|fecha=22 d'abril de 2015|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=elperiodico|idioma=ES}}&lt;/ref&gt;

=== Indonesia ===
[[Ficheru:Greater Indonesia Locator.svg|left|miniaturadeimagen|250px|La Gran Indonesia o Gran Malasia.]]

Indonesia reclamó tolos territorios de les antigües [[Indies Orientales Neerlandeses|Indies Orientales Holandeses]], y amás d'oponese a los planes británicos pa xunir a la [[Malasia británica|Malaya Británica]] y [[Isla de Borneo|Borneo]] nuna nueva federación independiente de [[Malasia]], yá que yeren vistos como una amenaza al so oxetivu de crear un estáu únicu llamáu Gran Indonesia. La oposición indonesia de la creación del estáu malayu provocó [[Confrontación indonesiu-malaya|enfrentamientu]] ente Indonesia y Malasia ente [[1962]] y [[1966]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Diplomat|nome=Adam Leong Kok Wey , The|títulu=The War That Gave Birth to ASEAN|url=http://thediplomat.com/2016/09/the-war-that-gave-birth-to-asean/|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=The Diplomat|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; sicasí, les tensiones repitiéronse a lo llargo del tiempu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Apuesta de frontera Malasia – Indonesia · Global Voices n'Español|url=https://ye.globalvoices.org/2010/10/13/disputa-de frontera malaya-indonesia/|fecha=13 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Global Voices n'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El país ocupó'l territoriu del [[Timor portugués]] (llamáu agora [[Timor Oriental]]) ente [[1975]] y [[2002]] basáu en demandes del irredentismu, la ocupación militar incluyó asaltos, violaciones, saqueos y otros actos violentos escontra la población llocal.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/documentos/2003/04/guerres_escaecíes/indonesia.html|títulu=ELMUNDO.es - DOCUMENTOS -|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; Al incluyir la Isla de Borneo dientro de les sos pretensiones, la unión incluyiría a Indonesia, Malasia, Timor Oriental, [[Brunéi]] y [[Singapur]].

La idea de xunir les antigües posesiones coloniales britániques y neerlandeses nel [[Sudeste Asiáticu]] tien los sos raigaños nel sieglu XX, una y bones el conceutu de (Melayu Raya) foi acuñáu na Malaya británica, siendo adoptáu por estudiantes y graduaos d'un colexu de formación magisterial a finales de la [[Años 1920|década de 1920]]. Delles figures polítiques n'Indonesia incluyendo Mohammad Yamin y [[Sukarno]] resucitaron la idea nos [[Años 1950|años 50]] y renombraron el conceutu d'unión política como la Gran Indonesia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.researchgate.net/publication/231888773_The_'Greater_Indonesia'_Idea_of_Nationalism_in_Malaya_and_Indonesia|títulu=The 'Greater Indonesia' Idea of Nationalism in Malaya and Indonesia|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=ResearchGate|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== Israel ===
{{VT|Gran Israel|nacionalismu palestino|Sionismu}}

En [[1948]] establecióse'l [[Israel|Estáu d'Israel]] tres l'aprobación del [[Plan de les Naciones Xuníes pa la partición de Palestina]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=UN Partition Plan|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/middle_east/israel_and_the_palestinians/key_documents/1681322.stm|fecha=29 de payares de 2001|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; el resolución de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] cumplir tres el fin del [[Mandatu británicu de Palestina]], la salida de les tropes y autoridaes britániques y la llamada &quot;[[Guerra árabe-israelina de 1948|Guerra d'Independencia]]&quot;,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/shared/spl/hi/middle_east/03/v3_ip_timeline/html/1948.stm|títulu=BBC NEWS|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=news.bbc.co.uk}}&lt;/ref&gt; na cual l'exércitu israelín ganó a una coalición de países árabes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://users.ox.ac.uk/~ssfc0005/Israel%20and%20the%20Arab%20Coalition%20in%2019481.html|títulu=Israel and the Arab Coalition in 1948|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|sitiuweb=users.ox.ac.uk}}&lt;/ref&gt;

Dempués d'asegurar l'establecimientu como estáu, Israel empezó a reclamar tola rexón de [[Palestina (rexón)|Palestina]] como'l llar nacional del [[pueblu xudíu]], polo que puede considerase la idea como'l surdimientu del irredentismu israelín modernu, que busca la recuperación de los territorios perdíos dempués les diverses ocupaciones por potencies como l'[[Imperiu romanu]], l'[[Imperiu bizantín]], el [[Califatu]] y l'[[Imperiu otomanu]]. Amás de recuperar una [[Reinu d'Israel|soberanía]] que s'exerció a lo llargo de diversos periodos de la hestoria.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.monografias.com/trabayos89/curtia-hestoria-israel/curtia-hestoria-israel.shtml|títulu=Curtiu hestoria d'Israel - Monografias.com|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Monografias.com|nome=Luis Lorenzo Cortes,|sitiuweb=www.monografias.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Les reclamaciones territoriales israelines básense principalmente na tradición de los testos [[Biblia|bíblicos]] qu'aseguraben la [[Tierra Prometida]] pal pueblu xudíu y na ocupación territorial soberana que s'exerció en diversos periodos de la hestoria, lo que se marca especialmente na intención d'Israel d'exercer el dominiu total na ciudá de [[Xerusalén]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Israel, en busca de la Tierra Prometida|url=http://elordenmundial.com/2016/10/31/israel-busca-la tierra prometida/|fecha=31 d'ochobre de 2016|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=L'Orde Mundial nel S.XXI|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Como parte de la [[Judaísmu|tradición relixosa xudía]], describir nel pasaxe del [[Xénesis]], capítulu 15, versículos 18-21:&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.iglesia.net/biblia/libro/genesis.html#cap15|títulu=La Biblia: Xénesis Capítulu 15|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|apellíu=LaWebCristiana.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=www.iglesia.net|editorial=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Israel and occupied territories map.png|miniaturadeimagen|Mapa d'Israel y los territorios ocupaos|300x300px]]
''&quot;Esi día, [[Yahveh]] fixo un pactu con [[Abraham]], y dixo: &quot;A los tos descendientes doilos estes tierres, dende'l [[Nilu|ríu d'Exiptu]] hasta'l ríu [[Éufrates]]. La tierra de los Quenitas, Quenizitas, Cadmonitas, [[Hitites]], Perizitas, [[Refaim]], [[Amoritas]], [[Canaan]]itas, Girgasitas y [[Yebusitas]].''&quot;

Mientres la ocupación de los otomanos y el posterior mandatu británicu, el territoriu d'Israel foi llugar de convivencia ente poblaciones d'orixe [[Hebreos|hebréu]] y árabe, tres la [[Segunda Guerra Mundial]] estremóse'l territoriu ente diversos estaos. Ente [[1949]] y [[1967]], Israel tomó [[Xerusalén Oeste]], sicasí, en ganando la [[Guerra de los Seis Díes]], l'estáu hebréu amplió les sos fronteres al controlar la totalidá de Xerusalén, partes de [[Cixordania]] ([[Samaria]] y [[Xudea]]), la [[Franxa de Gaza]], los [[Altos del Golán]] y la [[Península del Sinaí]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.clarin.com/ediciones-anteriores/guerres-anexones-cambio-mapa_0_Sk5xfQHyRtl.html|títulu=Guerres, anexones y cambeos nel mapa|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Clarin.com|sitiuweb=www.clarin.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[1982]], l'estáu israelín devolvió la zona del Sinaí a [[Exiptu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Exiptu recupera güei el Sinaí tres 15 años d'ocupación israelina|url=https://elpais.com/diario/1982/04/25/internacional/388533604_850215.html|fecha=25 d'abril de 1982|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[1994]] dexó'l control de la Franxa de Gaza y una parte de Cixordania a l'[[Autoridá Nacional Palestina]], sicasí, caltién colonies xudíes nesos territorios, que son protexíes por tropes de les [[Fuercies de Defensa d'Israel]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Mapes: Les claves del conflictu palestino-israelín|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/view/134221-naturaleza-conflicto-palestín-israeli|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=RT n'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

El control de Xerusalén per parte d'Israel ye defendíu dientro oficialmente pola llamada [[Llei de Xerusalén]], que declara que la ciudá de Xerusalén, &quot;completa y xunida&quot;, pa ser la capital d'Israel. Pela so parte, l'artículu 3 de la Llei Fundamental de l'Autoridá Palestina, ratificáu en [[2002]] pola Autoridá Nacional Palestina y qu'actúa como constitución provisional, afirma que &quot;Xerusalén ye la capital de Palestina&quot;. El gobiernu palestín dende [[Ramala]] los territorios que fueron vencíos pol estáu israelín, ente que la Franxa de Gaza ye gobernada pol movimientu [[Hamás|Hamas]]. La mayoría de los gobiernos internacionales, incluyíos los Estaos Xuníos, nun acepten l'estáu de capital de Xerusalén, polo que caltienen les sos sedes diplomátiques en [[Tel Aviv]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Jord�|nome=Carmelo|títulu=�Por qu� les embaxaes n'Israel non est�n na capital d'Israel?|url=http://www.libertaddigital.com/internacional/oriente-mediu/2017-01-24/por-que-les embaxaes-en-israel-non-estan-en-la capital-de-israel-1276591268/|fecha=24 de xineru de 2017|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|periódicu=Libertad Digital|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

Dellos sectores de los ciudadanos israelinos y xudíos del mundu, consideren que la Ribera Oriental del [[ríu Xordán]] (anguaño parte del [[Xordania|Reino de Xordania]]) ye la parte oriental de la [[Tierra d'Israel]], les sos creencies basar n'interpretar los testos de la Biblia, según los cualos, les tribus israelites de [[Tribu de Manasés|Manasés]], [[Gad]] y [[Rubén]] establecer na vera oriental del Xordán y porque esa zona foi designada como llar nacional xudíu pola [[Sociedá de les Naciones]] nel [[Mandatu británicu de Palestina|Mandatu de Palestina]] basáu na conexón histórica reconocida del pueblu xudíu a la tierra.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://embassies.gov.il/madrid/NewsAndEvents/Pages/La-Declaraci%C3%B3n-Balfour-y-el Derechu-a-un Llar Nacional-Jud%C3%ADo.aspx|títulu=La Declaración Balfour y el Derechu a un Llar Nacional Xudíu|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Citando la [[Declaración Balfour de 1926|Declaración Balfour]] como una base esplícita, non pa crear, sinón pa &quot;reconstituyir&quot; la patria histórica del pueblu xudíu como un estáu-nación análogu al antiguu Reinu d'Israel, suxetu a cambeos per tratáu, capitulación, concesión, usu, significa que constitúi una base pa les reclamaciones de xurisdicción soberana.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=DECLARACIÓN BALFOUR: La responsabilidá histórica de Gran Bretaña na catástrofe palestina|url=http://www.palestinalibre.org/articulo.php?a=46946|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Venezuela ===
{{VT|Guayana Esequiba|Esequibo (Venezuela)}}
[[Ficheru:Venezuela, administrative divisions (+claims) - es - colored.svg|left|miniaturadeimagen|250px|División política de Venezuela. La zona con franxes naranxes ye'l territoriu del Esequibo que la so soberanía ye reclamada pol gobiernu venezolanu.]]

El territoriu de la Guayana Esequiba o [[Esequibo (Venezuela)|Esequibo]] ye un territoriu que s'atopa alministráu pola [[Guyana|República de Guyana]], sicasí, ye reclamáu pol Gobiernu de [[Venezuela]] como parte de la so estensión nacional. Mientres la [[Imperiu español|dominación española]] de la rexón, el territoriu del Esequibo formó parte del [[Virreinatu de Nueva Granada]] y la [[Capitanía Xeneral de Venezuela]]. Darréu pasó a formar parte de les colonies de la [[Guayana Británica]] y la [[Guayana Neerlandesa]]. 

En [[1897]] hubo un compromisu ente l'[[Imperiu británicu]] y Venezuela pa resolver la disputa territorial, sicasí, en [[1899]] producióse'l [[Laude Arbitral de París]], que falló en favor del [[Reinu Xuníu]], a partir d'esi añu los distintos gobiernos venezolanos aseguraron qu'hubo complicidá ente los xueces designaos y los británicos pa perxudicar a la nación suramericana.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/07/150720_venezuela_guyana_claves_diferendo_dp|títulu=Por qué Venezuela reclama dos tercios del territoriu de Guyana|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|apellíu=Mundu|nome=Daniel Pardu BBC|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt; En [[1966]], roblóse'l [[Alcuerdu de Xinebra (1966)|Alcuerdu de Xinebra]], que punxo la rexón so alministración de la Guyana británica mientres un plazu de cuatro años. En [[1970]] conxeláronse les negociaciones cola firma del [[Protocolu de Puertu España]], esi mesmu añu los guyaneses aportaron a la independencia total, lo que complicó les negociaciones.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 

Les reclamaciones de Venezuela tomen un territoriu d'unos 166 000 quilómetros cuadraos y según l'alcuerdu de Xinebra tendrá de resolvese por aciu una solución práutica, pacífica y satisfactoria al discutiniu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20561/volume-561-I-8192-English.pdf|títulu=Agreement to resolve the controversy over the frontier between Venezuela and British Guiana. Signed at Geneva, on 17 February 1966|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Mientres el gobiernu de [[Hugo Chávez]] la rellación ente Venezuela y Guyana foi flexible, nun principiu siguióse cola axenda de reclamar la área, pero a partir de [[2004]] el gobiernu chavista dexó les operaciones d'infraestructura y desenvolvimientu del gobiernu de [[Georgetown]], ya inclusive se llegó a afirmar que la reclamación de [[1962]] foi &quot;orquestada dende Washington pa primir al gobiernu izquierdista de Guyana&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Venezuela a puntu de perder el Esequibo pola neglixencia de Maduru|url=https://es.panampost.com/maria-teresa-romeru/2016/11/25/venezuela-perder-esequibo-maduru/|fecha=25 de payares de 2016|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=PanAm Post|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el gobiernu de [[Caraques]] realizó dellos xestos pa recordar la causa, por casu, el [[9 de marzu]] de [[2006]] modificóse la Bandera de Venezuela pa recuperar la octava estrella pa &quot;recordar l'apurra de Guayana a la causa independentista de Venezuela&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://vtv.gob.ve/conoz-mas-por-que s'amiesta-la-octava-estrella-a-la bandera nacional/|títulu=CONOZ MÁS {{!}} ¿Por qué amiéstase la octava estrella a la Bandera Nacional? – VTV|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|apellíu=MippCI|sitiuweb=vtv.gob.ve|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Mientres el mandatu de [[Nicolás Maduro]], el gobiernu venezolanu retomó les reclamaciones d'una más activa que'l so antecesor, llegando a tratar la tema nes Naciones Xuníes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Maduru encetó con Ban discutiniu ente Venezuela y Guyana pol Esequibo|url=http://www.elnuevoherald.com/noticias/mundo/america-latina/venezuela-ye/article104425051.html|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=elnuevoherald|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de Guyana considera como un &quot;absurdu&quot; les reclamaciones territoriales de Venezuela sobre una franxa que representa'l 66% del territoriu guyanés, inclusive s'aseguró que &quot;Venezuela nunca enxamás exerció soberanía sobre'l Esequibo&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Wallace|nome=Arturo|títulu=Carl Greenidge, vicepresidente de Guyana: &quot;El reclamu de Venezuela sobre'l Esequibo ye absurdu&quot;|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39321228|fecha=20 de marzu de 2017|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

== Irrendentismos ensin reconocencia oficial o históricos ==
En distintes partes del mundu esisten movimientos políticos irredentistas, que son sofitaos por sectores de la población y partíos políticos, sicasí, escarecen de reconocencia oficial pol estáu beneficiáu de la causa, sicasí estos pueden ser enarboliaos polos gobiernos nacionales en determinaos momentos, o fueron causa oficial mientres dalgún periodu de la so historia.

=== Europa ===

==== Albania ====
{{VT|Gran Albania|Nacionalismu albanés}}
[[Ficheru:Greater Albania.png|miniaturadeimagen|250px|La Gran Albania.]]

La [[Gran Albania]] o Albania Étnica, según los partidarios del nacionalismu albanés,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Bogdani|nome=Mirela|títulu=Albania and the European Union: The Tumultuous Journey Towards Integration and Accession|url=https://books.google.com.mx/books?id=32Wu8H7t8MwC&amp;pg=PA230&amp;dq=ethnic+albania&amp;cd=4&amp;redir_esc=y&amp;hl=es#v=onepage&amp;q=ethnic%20albania&amp;f=false|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|fecha=15 de marzu de 2007|editorial=I.B.Tauris|isbn=9781845113087|idioma=en|apellíos2=Loughlin|nome2=John}}&lt;/ref&gt; ye un conceutu irredentista que busca la integración de territorios que nun pertenecen al estáu albanés pero cunten con mayoríes étniques allegaes o tienen llazos históricos cola Patria Madre, por ello son consideraes como parte de la nación albanesa acordies con los sos partidarios.&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.balkaninsight.com/en/article/survey-greater-albania-remains-popular|títulu=Poll Reveals Support for 'Greater Albania' :: Balkan Insight|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.balkaninsight.com}}&lt;/ref&gt;

En términos xeográficos, l'Albania Étnica abarca la totalidá d'[[Albania]] y [[Kosovu]], amás de partes pertenecientes a [[Serbia]], [[Montenegru]], [[Grecia]] y la [[República de Macedonia]]. Nes zones reclamaes esiste una mayoría étnica de población albanesa, quitando la zona del [[Epiru]], alcontrada en territoriu helénicu.

Según l'informe Gallup Balkan Monitor 2010, la idea d'una Gran Albania ye sofitada pola mayoría de los albaneses n'Albania (63%), Kosovo (81%) y Macedonia (53%).&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;d362b43b&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Nikolaidis|nome=Andrej|títulu=Balkan nationalism has been reawoken by the attack of the drone {{!}} Andrej Nikolaidis|url=http://www.theguardian.com/commentisfree/2014/oct/15/balkan-nationalism-drone-football-serbia-albania|fecha=15 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

En [[2012]], como parte de les celebraciones pol centenariu de la independencia d'Albania, el primer ministru [[Sali Berisha]] faló de la esistencia de la llamada &quot;Albania de toles tierres albaneses, dende [[Préveza|Preveza]] a [[Preševo|Presevo]], y dende [[Skopie|Skopje]] hasta [[Podgorica]]&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Albania marks independence with giant cake and quarrels|url=https://www.reuters.com/article/us-albania-indpendence/albania-marks-independence-with-giant-cake-and-quarrels-idUSBRE8AR1F420121128|fecha=Wed Nov 28 22:42:13 UTC 2012|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Reuters}}&lt;/ref&gt;

El irredentismu albanés saltó como tema de conversación internacional n'ochobre de [[2014]], cuando mientres la celebración d'un [[Partíu de clasificación pa la Eurocopa ente Serbia y Albania (2014)|partíu de fútbol ente les seleiciones d'Albania y Serbia]] foi suspendíu por cuenta de la irrupción d'un [[Vehículu aereu non tripuláu|dron]] qu'amosaba una bandera coles cares d'[[Ismail Qemali]] y [[Isa Boletini]], consideraos como padres de la nación albanesa, y un mapa de la Gran Albania. Tres l'apaición del aparatu desamarró una espolín ente los futbolistes presentes na cancha, lo que provocó la finalización del xuegu, amás asocedieron incidentes rellacionaos en ciudaes de Serbia, Montenegru, Albania y en [[Viena]], [[Austria]].&lt;ref name=&quot;d362b43b&quot; /&gt; El sucesu sacó a la lluz los problemes nacionalistes que se viven nos [[Península balcánica|Balcanes]], una y bones les autoridaes serbies culparon al hermanu del Primer Ministru d'Albania, de ser el responsable de controlar l'artefactu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Lemaître|nome=Damien|títulu=Un dron españa'l Serbia-Albania|url=https://elpais.com/deportes/2014/10/14/actualidad/1413322162_688819.html|fecha=15 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Alemaña ====
{{VT|Großdeutschland|Panxermanismu|Anschluss|Alcuerdos de Múnich|Lebensraum}}
[[Ficheru:NS administrative Gliederung 1944.png|left|miniaturadeimagen|250px|División alministrativa del Tercer Reich en 1944. El conceutu base del imperiu foi la Gran Alemaña.]]

La idea d'una ''Großdeutschland'' (''Gran Alemaña'') surdió mientres el procesu d'[[Unificación alemana|unificación del territoriu xermánicu]] en [[1871]], los partidarios de la idea defendíen la creación d'un estáu qu'incluyera los territorios d'[[Alemaña]] y [[Austria]], sicasí, la idea foi ganada pola fórmula de la ''Kleindeutschland (Alemaña Menor),'' propuesta por [[Prusia]], que namái se centraba nel territoriu alemán al tomar en cuenta la imposibilidá d'incorporar al territoriu austriacu, qu'entós yera cabeza d'un [[Imperiu austrohúngaru|Imperiu]], y qu'amás yera rival militar de los prusianos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://tercerainformacion.es/antigua/spip.php?article67420|títulu=La Unificación alemana|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|apellíu=http://enredacoop.es|sitiuweb=tercerainformacion.es}}&lt;/ref&gt; 

La Gran Alemaña foi rescatada nel periodu previu a la [[Primer Guerra Mundial]], nesi periodu plantegóse un estáu qu'incluyera Alemaña, Austria y la rexón de [[Sudetes|Los Sudetes]], el planteamientu foi denomináu sol nome de &quot;cuestión alemana&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/5114661.pdf|títulu=La cuestión alemana y Europa|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|autor=Jan Patula|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Cola llegada del [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán|Partíu Nazi]] al poder, la creación d'un estáu qu'axuntara a tolos habitantes xermanos y de la mesma funcionara como un [[Lebensraum|espaciu vital]] convertir n'unu de los oxetivos fundamentales d'[[Adolf Hitler]]. La creación de la Gran Alemaña llograr col'anexón de los Sudetes tres los [[Alcuerdos de Múnich]] y el [[Anschluss]], esto ye, l'anexón d'Austria, los dos acontecimientos cumplir en [[1938]] dando per empecipiáu'l [[Alemaña nazi|Tercer Reich]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.ushmm.org/wlc/es/article.php?ModuleId=10007593|títulu=Expansión d'Alemaña antes de la guerra|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.ushmm.org}}&lt;/ref&gt; Darréu en [[1939]] empezaría la [[Invasión alemana de Polonia de 1939|Invasión de Polonia]], que provocó l'entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]], dellos territorios polacos integráronse dientro de la ''Großdeutschland,'' ente qu'otros pasaron a ser consideraos como parte del espaciu vital xuntu coles conquistes feches poles fuercies nazis n'[[Europa Oriental]].

Tres la derrota d'Alemaña na Segunda Guerra Mundial, el país foi estremáu en dos estaos: la [[Alemaña Occidental|República Federal]], de corte [[Democracia lliberal|democráticu lliberal]], y la [[República Democrática Alemana|República Democrática]], d'ideoloxía [[Comunismu|comunista]], polo cual el conceutu foi abandonáu mayoritariamente, el procesu remató cola [[Reunificación alemana]] de [[1990]].

La reivindicación d'una Gran Alemaña pasó a ser un movimientu minoritariu, que nun cunta con nengún tipu de sofitu políticu dientro de les fuercies más importantes electoralmente. Al ser considerada como una idea mandada de la dictadura de Hitler, la defensa d'esti conceutu namái ye fecha por grupos de corte [[Neonazismu|neonazi]], [[Fascismu|fascista]] y d'[[Estrema derecha n'Alemaña|estrema derecha]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Hall|nome=Allan|títulu=Neo-Nazis plotting 'Fourth Reich' in Germany|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/4839116/Neo-Nazis-plotting-Fourth-Reich-in-Germany.html|fecha=26 de febreru de 2009|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|issn=0307-1235|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

==== Bulgaria ====
{{VT|Gran Bulgaria}}
[[Ficheru:FronterasDeBulgariaSegúnSanStefanoYBerlín1878.svg|thumb|250px|Gran Bulgaria acordies con el [[Tratáu de San Stefano]].]]

El conceutu de la [[Gran Bulgaria]] trata d'alicar un estáu esistente en [[1913]] gracies al [[Tratáu de San Stefano]] de [[1878]], l'estáu foi eslleíu tres la firma d'un [[Tratáu de Bucuresti (1913)|alcuerdu en Bucuresti]] nel mesmu añu. Basaos na esistencia d'una entidá nacional histórica, los nacionalistes búlgaros reclamen l'anexón d'un territoriu qu'inclúi la mayor parte de [[Macedonia (rexón)|Macedonia]], [[Tracia]] y [[Mesia]]. La idea irredentista reclama territorios qu'anguaño inclúin la totalidá de Bulgaria y la República de Macedonia, amás de territorios pertenecientes a Grecia, Serbia, [[Rumanía]], Kosovo, [[Turquía]], Albania y [[Ucraína]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lahistoriaconmapas.com/historia/hestoria2/definicion-de-gran-bulgaria/|títulu=Definición de Gran Bulgaria - Meaning|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.lahistoriaconmapas.com|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

==== Croacia ====
{{VT|Gran Croacia|Movimientu Ilirio}}
[[Ficheru:NezavisnaDrzavaHrvatskaDistricts1943.png|miniaturadeimagen|250px|[[Estáu Independiente de Croacia]] en 1943, momentu nel que se realizó'l mayor aproximamientu al proyeutu irredentista de la Gran Croacia.]]

La [[Gran Croacia]] (en [[Idioma croata|croata]]: ''Velika Hrvatska'') ye un términu aplicáu a ciertes cañes del [[nacionalismu croata]]. El términu foi una plataforma pal nacionalismu croata mientres la mayor parte del sieglu XX, especialmente mientres la era del [[Reinu de Yugoslavia]], la [[Segunda Guerra Mundial]] y les [[Guerres Yugoslaves]] de los años noventa.&lt;ref name=&quot;:19&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=El Xenocidiu Bosniu: Documentos pa un Analís|url=https://books.google.com.mx/books/about/El Xenocidiu Bosniu.html?id=UItpAAAAMAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1 de xineru de 1996|editorial=Los Llibros del Tabayón|isbn=9788483190012|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

El conceutu d'una Gran Croacia tien los sos oríxenes modernos nel llamáu &quot;[[Movimientu Ilirio]]&quot;, que foi una campaña cultural y política de tipu [[Paneslavismu|pan-eslavo meridional]]con raigaños na [[Edá Moderna]], y entamada por un grupu de mozos intelectuales croates mientres la primer metá del sieglu XIX.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Allcock|nome=John B.|títulu=Conflict in the former Yugoslavia: an encyclopedia|url=https://books.google.com.mx/books?id=vqoUAQAAIAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1998|editorial=ABC-CLIO|isbn=9780874369359|idioma=en|apellíos2=Milivojević|nome2=Marko|apellíos3=Horton|nome3=John Joseph}}&lt;/ref&gt; Los oríxenes d'esti conceutu se encentran nos trabayos de Pavao Ritter Vitezović, ente finales del sieglu XVII y principios del sieglu XVIII. Vitezović foi'l primer ideólogu del nacionalismu croata que llegó a proclamar que tolos [[eslavos]] yeren [[croates]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Banac|nome=Ivo|títulu=The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics|url=https://books.google.com.mx/books?id=KfqbujXqQBkC&amp;pg=PA73%7Caccessdate=4&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2 de febreru de 1988|editorial=Cornell University Press|isbn=0801494931|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La &quot;[[Iliria]]&quot; proyeutada como territoriu eslavu por Vitezović eventualmente incorporaría non solo la mayor parte de la Europa suroriental, sinón tamién otres partes de la Europa central como Hungría. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Trencsényi|nome=Balázs|títulu=Whose Love of Which Country?: Composite States, National Histories and Patriotic Discourses in Early Modern East Central Europe|url=https://books.google.com.mx/books?id=eyRbB0mbSsUC&amp;pg=PA220&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2010|editorial=BRILL|isbn=9004182624|idioma=en|apellíos2=Zászkaliczky|nome2=Márton}}&lt;/ref&gt; Vitezović definía como territoriu croata a la mesma Iliria y tol territoriu pobláu por eslavos, incluyíu tol territoriu asitiáu ente los mares [[Mar Adriáticu|Adriáticu]], [[Mar Negru|Negru]] y [[Mar Bálticu|Bálticu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Fine|nome=John V. A. (Jr )|títulu=When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods|url=https://books.google.com.mx/books?id=wEF5oN5erE0C&amp;pg=PA487&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=5 de febreru de 2010|editorial=University of Michigan Press|isbn=0472025600|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

El primer desenvolvimientu oficial de la Gran Croacia dar mientres la ocupación yugoslava per parte de les Fuercies de la Exa, quien crearon un gobiernu títere en [[Zagreb]] al que denominaron como [[Estáu Independiente de Croacia]], que foi proclamáu por [[Slavko Kvaternik]], unu de los líderes de la [[Ustacha]].

La Ustacha, un movimientu [[Fascismu|fascista]] &lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Ustasa {{!}} Croatian political movement|url=https://www.britannica.com/topic/Ustasa|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt; fundáu en 1929, sofitaba la creación d'una Gran Croacia que s'estendiera dende'l ríu [[Drina]] hasta les contornes de la ciudá de [[Belgráu]]. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Meier|nome=Viktor|títulu=Yugoslavia: A History of Its Demise|url=https://books.google.com.mx/books?id=InX1QDEq_O8C&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1999|editorial=Psychology Press|isbn=9780415185950|idioma=en}}&lt;/ref&gt; [[Ante Pavelić]], el [[Poglavnik]] (caudiellu) de los Ustacha, tuviera en negociaciones cola Italia Fascista dende 1927. Estes negociaciones incluyíen el sofitu de Pavelić a l'anexón italiana del territoriu reclamáu en [[Gobernación de Dalmacia|Dalmacia]] a cambéu del sofitu italianu pa consiguir la independencia de Croacia. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Fischer|nome=Bernd Jürgen|títulu=Balkan Strongmen: Dictators and Authoritarian Rulers of South Eastern Europe|url=https://books.google.com.mx/books?id=qMZaPjrHqYYC&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2007|editorial=Purdue University Press|isbn=9781557534552|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Amás, [[Benito Mussolini|Mussolini]] ufiertaba a Pavelić el derechu de que Croacia s'anexonara tola [[Bosnia y Herzegovina]]. Pavelić amosóse favorable a estos alcuerdos.

Sicasí, l'Estáu Independiente de Croacia tuvo una soberanía llindada, yá que na práutica viose sometíu al protectoráu exercíu tantu pola [[Alemaña nazi]] como pola [[Italia fascista]]. Amás, tenía d'enfrentar a una oposición interna fuerte, pos apenes la metá de la población yera étnicamente croata, el restu yeren serbios, bosnios musulmanes o xudíos. Lo que provocó que la Ustasa y l'Alemaña nazi tuvieren que faer operaciones de llimpieza étnica y xenocidiu escontra les minoríes del país.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/3133549|títulu=Wehrmacht Perceptions of Mass Violence in Croatia, 1941-1942|apellíos=Gumz|nome=Jonathan Y.|fecha=2001|publicación=The Historical Journal|volume=44|númberu=4|páxines=1015–1038|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=10.2307/3133549}}&lt;/ref&gt; El gobiernu fascista de Croacia tamién tuvo d'enfrentar a los [[partisanos yugoslavos]] qu'empezaron una guerrilla de resistencia comunista na rexón, l'Estáu Independiente terminaría en [[1945]] de resultes de la cayida de los nazis y el fin de la Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ramet|nome=Sabrina P.|títulu=The NDH - An Introduction, Totalitarian Movements and Political Religions 7|url=|fechaaccesu=|añu=2006|editorial=PRIO|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=399-409|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

La última vegada na cual el conceutu de la Gran Croacia foi puestu en práutica polos gobiernos nacionales, foi mientres la [[Guerra de Bosnia]], cuando l'exércitu croata empezó a intervenir en territoriu de Bosnia y Herzegovina pa protexer aquellos sectores con población croata.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.icty.org/x/cases/naletilic_martinovic/tjug/en/nal-tj030331-y.pdf|títulu=PROSECUTOR v. Mladen NALETILIC, aka “TUTA” And Vinko MARTINOVIC, aka “ŠTELA”|apellíu=|nome=|fecha=31 de marzu de 2003|publicación=International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of Former Yugoslavia since 1991|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt; En 1991 roblóse'l [[Alcuerdu de Karađorđevo]] ente'l presidente croata [[Franjo El tođman]] y el presidente serbiu [[Slobodan Milošević]], y col Alcuerdu de Graz de 1992, los líderes políticos serbios y croates alcordaron la partición de Bosnia, lo que llevaría a que les fuercies croates tamién s'enfrentaren col [[Exércitu de la República de Bosnia y Herzegovina|Exércitu de Bosnia y Herzegovina]] na [[Guerra Croata-Bosnia]]. Mientres esti periodu hanse documentáu masacres y operaciones de llimpieza étnica per parte de les fuercies croates sobre la población bosnia, coles mires de consiguir establecer una &quot;Gran Croacia&quot;. Hai pruebes que señalen qu'estes operaciones realizar con conocencia y consentimientu de les autoridaes croates de Zagreb, incluyíu'l presidente El tođman.&lt;ref name=&quot;:19&quot; /&gt; Dempués de la muerte de La tođman, el so socesor, [[Stjepan Mesić]], fixo públicos miles de documentos y grabaciones d'audiu nes que quedaben espuestos los planes d'El tođman con al respeutive de Bosnia. Les grabaciones revelaron que tanto Milosevic y El tođman inoraron les promeses de respetar la soberanía de Bosnia, inclusive dempués de la firma de los [[alcuerdos de Dayton]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Petric|nome=Philip Sherwell and Alina|títulu=Tudjman tapes reveal plans to estrema Bosnia and hide war crimes|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/bosnia/1343702/Tudjman-tapes-reveal-plans-to-estrema-Bosnia-and-hide-war-crimes.html|fecha=17 de xunu de 2000|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|issn=0307-1235|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Secret recordings link dead dictator to Bosnia crimes|url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/secret-recordings-link-dead-dictator-to-bosnia-crimes-635184.html|fecha=1 de payares de 2000|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=The Independent|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

==== España ====
{{VT|Disputa territorial de Xibraltar|Irredentismu español|Nacionalismu español}}
[[Ficheru:Reinos Antiguo Régimen.svg|miniaturadeimagen|left|250px|Reinos del Antiguu Réxime, magar yeren gobernaos de manera separada, considérase como la máxima estensión territorial d'España en suelu peninsular al incluyir les Corones de [[Corona de Castiella|Castiella]] y [[Corona d'Aragón|Aragón]] xuntu colos Reinos de [[Reinu de Portugal|Portugal]] y [[Reinu de Navarra|Navarra]].]]

N'[[España]] el irredentismu tien la so principal reclamación nel territoriu británicu de [[Xibraltar]], alcontráu nel sur de la [[Península ibérica]] y estremera con [[Andalucía]]. Xibraltar foi territoriu español hasta [[1704]], cuando nel marcu de la [[Guerra de Socesión Española]] foi tomáu polos británicu, siendo reconocida la so posesión cola firma del [[Tratáu d'Utrecht]] en [[1713]].

Mientres el [[Franquismu]] reafitóse la reivindicación d'España sobre Xibraltar, especialmente col espardimientu del lema &quot;[[Lemas del franquismu#Xibraltar ye espa.C3.B1ol|Xibraltar ye español]]&quot;, tres la muerte de [[Francisco Franco]], los gobiernos democráticos españoles siguieron cola política de reclamación de la zona del Peñón. En [[1967]] tuvo llugar el primer referéndum sobre la soberanía de Xibraltar, nel cual el 99.64% de los gibraltareños votaron por caltener el estatus col Reinu Xuníu, sicasí, la consulta foi considerada como illegal pol gobiernu español y la ONX por violar la Resolucón 2231 sobre la descolonización de Xibraltar.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.un.org/es/comun/docs/?symbol=A/RES/2231(XXI)&amp;Lang=S&amp;Area=RESOLUTION|títulu=Documento oficiales de les Naciones Xuníes|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.un.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=El día en que Xibraltar votó la so independencia nun referéndum illegal|url=https://www.elespanol.com/reportajes/20170901/243476352_0.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[2002]], los gobiernos d'España y Reinu Xuníu alcordaron una posible solución por aciu una soberanía compartida de les dos naciones,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Piqué y Straw van intentar cerrar el pactu sobre Xibraltar nuna selmana|url=https://elpais.com/diario/2002/05/07/espana/1020722415_850215.html|fecha=7 de mayu de 2002|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; sicasí, la oposición de la población gibraltareña provocó la convocatoria d'otru [[Referéndum sobre la soberanía de Xibraltar de 2002|referéndum]], nel plebiscitu celebráu'l [[7 de payares]], el 98.48% de los votantes oponer a la ufierta, polo que la solución alcordada abandonóse, sicasí, España volvió manifestar que yera una consulta illegal contraria a les disposiciones de la ONX.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=El Gobiernu diz que la consulta ye contraria a los resoluciones de la ONX|url=https://elpais.com/diario/2002/11/09/espana/1036796402_850215.html|fecha=9 de payares de 2002|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Ente [[2013]] y [[2014]] vivióse un [[Conflictu diplomáticu ente España y Reinu Xuníu de 2013-2014|conflictu diplomáticu]] de resultes de la xurisdicción de les agües territoriales de Xibraltar, el gobiernu español utilizó la causa p'amosar la soberanía española nel sitiu al endurecer los controles na [[Verja de Xibraltar|verja fronteriza]], sicasí, la cuestión foi rebaxando'l so nivel de tensión hasta quedar nel olvidu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Internet|nome=Unidá Editorial|títulu=Xibraltar, un conflictu que se dilata pel branu|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/17/espana/1376734621.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; En [[2017]], tres l'entamu del procesu de [[salida del Reinu Xuníu de la Unión Europea]] (Brexit) especulóse ante la posibilidá d'una recuperación del territoriu por cuenta de la oposición gibraltareña a la salida del espaciu européu, polo que Xibraltar pidió diálogu a España, situación sofitada pola [[Comisión Europea]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Va Ayudar el 'brexit' a qu'España recupere la soberanía sobre Xibraltar?|url=https://www.elespanol.com/mundo/europa/20170331/204980042_0.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Español|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Xibraltar pide a España un diálogu pa encetar consecuencies del Brexit|url=http://www.larazon.es/espana/gibraltar-pide-a-espana-un-dialogo-pa-encetar-consecuencies-del-brexit-BA15372672|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódico=www.larazon.es|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, Londres decidió dexar fora a Xibraltar de les negociaciones sobre la salida pa evitar cualquier confrontación que pueda retrasar el procesu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.eleconomista.es/internacional-eleconomista/noticias/8508599/07/17/Londres-dexa-fuera-Xibraltar-de-la-negociacion-del-Brexit-a-pesar-de-la protesta.html|títulu=Londres dexa a Xibraltar fora de la negociación del Brexit a pesar de la protesta|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=elEconomista.es|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Esisten otros movimientos irredentistas minoritarios n'España. El primeru d'ellos busca la reintegración d'[[Andorra]], [[Rosellón]], la [[Cerdaña]] y el [[País Vascu francés]], estos trés ultimos territorios fueron incorporaos a Francia, fronteres que fueron alcordaes nos Trataos de Bayona ente [[1856]] y [[1868]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://fama2.us.es/fde/ocr/2007/documentosInternacionalesDelReinadoDeIsabelII.pdf|títulu=Documento internacionales del Reináu de Doña Sabela II dende 1842 a 1868|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

Mientres el franquismu surdió otru movimientu que buscaba la incorporación de [[Portugal]], yá fora de manera pacífica o pela vía armada, l'oxetivu yera'l de recrear la [[Portugal so la Casa d'Austria|unión dinástica ente España y Portugal]], que se vivió de [[1580]] a [[1640]]. La idea tenía un sofitu fuerte dientro del aparatu del réxime, en pallabres del historiador [[Stanley G. Payne]], el ministru d'esteriores español, [[Ramón Serrano Suñer]], señaló al so homólogu alemán [[Joachim von Ribbentrop]], &quot;''cuando se mira nel mapa d'Europa, Portugal xeográficamente falando nun tien derechu a esistir&quot;.''&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Públicu|títulu=Oxetivu: Lisboa. El plan de Franco pa invadir Portugal|url=http://blogs.publico.es/strambotic/2017/04/invadir-portugal/|fecha=17 d'abril de 2017|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=Strambotic|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; El plan d'anexón del territoriu portugués desenvolvióse como una hipótesis en casu de que dambes naciones entraren a delidiar na Segunda Guerra Mundial en bandos opuestu, sicasí, la [[neutralidá]] de los estaos y la firma del [[Pactu Ibéricu (1942)|Pactu Ibéricu de 1942]] esaniciaron cualquier posibilidá d'agresión militar mientres el franquismu considerando que los dos países yeren aliaos contra'l comunismu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Imparcial|nome=El títulu=La invasión de Portugal, el suañu imperial de Franco|url=https://www.elimparcial.es/noticia/9603/cultura/la-invasion-de-portugal-el-sueno-imperial-de-francu.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=L'Imparcial|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Suur-Suomen kartta.png|miniaturadeimagen|250px|La ''Gran Finlandia'' inclúi la [[Carelia]] Oriental (n'azul abuxao), [[Estonia]] y [[Ingria]] (n'azul escuro), la rexón de [[Finnmark]] (en verde), y parte del [[Valle del Torne]] (en moráu). N'azul claro reparar l'actual territoriu finlandés.]]

Sicasí, la idea de la unión ente España y Portugal entá permanez como un movimientu políticu denomináu [[Iberismu]], que ye defendíu pol Partíu Ibéricu Íber, sicasí, la nueva concepción inclúi la unión con [[Andorra]] creando una Comunidá Ibérica de Naciones.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Xunir España y Portugal? Esta xente va en serio y promete metenos nel G8. Noticies d'España|url=https://www.elconfidencial.com/espana/2016-10-16/xunir-espana-y-portugal-esta xente-va-en-seriu-y-promete-metenos-en-el-g8_1275310/|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=El Confidencial|idioma=es}}&lt;/ref&gt; El proyeutu busca enfocase nos beneficios económicos, políticos y sociales amás d'añedir que la unión polos llazos culturales ye inevitable.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.infolibre.es/noticias/foro_milicia_democracia/2016/11/08/el_renacer_d'el_iberismo_57326_1861.html|títulu=El renacer del iberismu|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|apellíu=Rosa|nome=Fidel Gómez|sitiuweb=infoLibre.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la idea cunta con un sofitu minoritariu n'España, alredor del 39% de los españoles sofitar, ente qu'en Portugal algama'l 78% según un estudiu del [[Real Institutu Elcano]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Un 78% de los portugueses quieren una unión política con España|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20160716/403264938104/78-portugueses-quier-union-espana.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

==== Finlandia ====
{{VT|Gran Finlandia}}

La Gran Finlandia (en finlandés: ''Suur-Suomi'') ye una idea del periodu d'enteguerres. El conceutu yera'l d'un hipotéticu Estáu qu'incluyera tantu los territorios que güei conformen [[Finlandia]] como los habitaos por pueblos étnicamente rellacionaos col pueblu finés: [[Pueblu finés|fineses]], [[Carelia|karelios]], [[Pueblu lapón|saamis]], [[Estonia|estonios]], [[Ingria|ingrios]] y [[Pueblu kven|kvens]]. La idea de la ''Gran Finlandia'' creció espectacularmente en popularidá ya influencia alredor de [[1917]], coincidiendo cola independencia finlandesa, y foi tornando y perdiendo la so importancia y sofitu tres la Segunda Guerra Mundial y la [[Guerra de continuación]].&lt;ref name=&quot;:20&quot;&gt;{{Cita web|url=http://historiana.eu/case-study/children-war-finnish-children-sent-safety-ww2/greater-finland-ideology|títulu=Historiana : Case Study : The evacuation of children during times of war, an example from Finland|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Webtic|nome=Euroclio,|sitiuweb=historiana.eu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:21&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=A Greater Finland?|url=https://finlanddivided.wordpress.com/legacy/a-greater-finland/|fecha=19 de setiembre de 2016|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Finland Divided|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La versión más estendida del conceutu de la ''“Gran Finlandia”'' sería la que tuviera delimitada polos asina llamaes “llendes naturales” qu'incluyeren los territorios habitaos por fineses y karelios, algamando dende'l [[Mar Blanco]] al [[Llagu Onega]], y a lo llargo del [[Ríu Svir]] y el [[Ríu Nieva]] (o, más modestamente, el Ríu Sestra), hasta'l [[Golfu de Finlandia]]. Dellos siguidores d'esta idea incluyíen tamién [[Ingria]], [[Estonia]], la rexón de [[Finnmark]] y el [[Valle del Torne]].&lt;ref name=&quot;:20&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:21&quot; /&gt;

==== Francia ====
[[Ficheru:France 1800.png|left|miniaturadeimagen|250px|Francia en 1800, cuando algamó una estensión territorial basada nes fronteres naturales.]]

Les [[fronteres naturales de Francia]] son una teoría irredentista desenvuelta mientres la [[Revolución francesa]], que asegura que les llendes de la nación francesa tán definíos pol [[Océanu Atlánticu]], el [[Mar Mediterraneu]], el [[Canal de la Mancha]] el calce del [[Rin]], los [[Alpes]] y los [[Pirineos]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/ahrf_0003-4436_1998_num_314_1_2206|títulu=-y Rhin, frontière naturelle de la France.|apellíos=Smets|nome=Josef|publicación=Annales historiques de la Révolution française|volume=314|númberu=1|páxines=675–698|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|idioma=fr-FR|doi=10.3406/ahrf.1998.2206}}&lt;/ref&gt;

Productu d'esta teoría, surdió'l rattachismu, que ye una corriente nacionalista que busca la integración de [[Valonia (tierra romance)|Valonia]], la zona [[Idioma francés|francófona]] de [[Bélxica]] en territoriu francés ante una eventual desapaición del estáu federal, tratar d'una ideoloxía esistente dende los entamos del Reinu de Bélxica.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Llibre.be|nome=El títulu=-y rattachisme, vieux comme la Belgique|url=http://www.lalibre.be/actu/belgique/-y-rattachisme-vieux-comme-la-belgique-51b8971de4b0de6db9b11dc8|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|idioma=fr}}&lt;/ref&gt;

==== Grecia ====
{{VT|Gran Idea|Enosis}}

Tres la [[Guerra d'independencia de Grecia|Guerra d'independencia Griega]], l'establecimientu del estáu de [[Grecia]] empezó a pensar na ocupación de los territorios pertenecientes al [[Imperiu otomanu]] que cuntaben con una población [[Helenización|helénica]] mayoritaria. En [[1844]], surdió la [[Gran Idea]], una ideoloxía política que buscaba incorporar al [[Reinu de Grecia]] los territorios de [[Creta]], les [[Islles Xóniques]], [[Tracia]], [[Xonia]], el [[Archipiélagu del Dodecaneso]], el [[Epiru]], [[Macedonia (rexón)|Macedonia]], [[Tesalia]], [[Constantinopla]], [[Xipre]] y dellos territorios d'[[Anatolia]]. El nuevu estáu tendría la so capital en Constantinopla, buscábase recuperar los territorios que pertenecieren al [[Imperiu bizantín]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.nsd.uib.no/european_election_database/country/greece/introduction.html|títulu=European Election Database - Background - Greece|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.nsd.uib.no|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:GreciaAComienxzosDelSigloXX.svg|miniaturadeimagen|250px|Espansión territorial de Grecia dende 1832.]]

El irredentismu griegu empecipió en 1881, cuando s'adquirió'l territoriu de Tesalia productu de la [[Convención de Constantinopla]]. En [[1897]] sostúvose una [[Guerra greco-turca (1897)|guerra]] contra los otomanos, que resultó en derrota pa los helenos. Darréu diose la [[Guerres de los Balcanes]], la victoria de Grecia ayudólu a llograr les zones de Macedonia, el Epiru y delles islles del [[Mar Exéu]]. Dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], Grecia adquirió Tracia Occidental de [[Bulgaria]] según lo axustao nel [[Tratáu de Neuilly-sur-Seine]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Tratáu de Neuilly (1919) - Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|url=https://www.dipublico.org/3675/tratáu-de-neuilly-1919/|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Amás, gracies al [[Tratáu de Sèvres]] facer col control de [[Xonia]], [[Esmirna]] y [[Tracia Oriental]] (escluyendo la zona de Constantinopla), que yeren parte del Imperiu Otomanu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Tratáu de Sèvres (1920) - Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|url=https://www.dipublico.org/3680/tratáu-de-sevres-1920/|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Derechu Internacional Públicu - www.dipublico.org|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Sicasí, les intenciones griegues d'ampliar el so control n'Asia Menor fueron deteníes pola [[Guerra d'Independencia turca]], esti sucesu, conocíu como la [[Guerra greco-turca (1919-1922)|Guerra greco-turca]] terminó cola quema de Esmirna,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://portugas.website/index.php?newsid=267582|títulu=Gran quema de Esmirna|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=portugas.website}}&lt;/ref&gt; el [[intercambiu de poblaciones ente Grecia y Turquía]], y la firma del [[Tratáu de Lausana]], que devolvió Tracia Oriental y Xonia a la recien creada [[Turquía|República de Turquía]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.sqdi.org/es/lausanne-firma-del tratáu-lausana-ente-grecia-y-turquia-revision-del tratáu-de-paz-de-sevres-ente-los aliaos-y-turquia/|títulu=Lausanne. Firma del Tratáu Lausana ente Grecia y Turquía (revisión del Tratáu de paz de Sèvres ente los Aliaos y Turquía)|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Los sucesos son conocíos ente los griegos como la &quot;Gran Catástrofe&quot;. Les aspiraciones irredentistas viéronse beneficiaes cola cesión de les [[Islles Xóniques]], entós del [[Reinu Xuníu]] en [[1864]], y cola entrega del [[Dodecaneso italianu]] en [[1947]].

Otru reclamu griegu irredentista inclúi la zona del [[Epiru Septentrional]] (anguaño parte d'Albania), onde vive una minoría griega de tamañu considerable. Grecia anexonó oficialmente la rexón en marzu de [[1916]], pero foi obligada a revocar poles grandes potencies. En [[1917]] Grecia perdió'l control del restu del Epiru Septentrional en favor d'Italia. La [[Conferencia de Paz de París (1919)|Conferencia de Paz de París de 1919]] axudicó la área a Grecia dempués de la Primer Guerra Mundial, sicasí, los acontecimientos políticos como la derrota griega na guerra greco-turca (1919-22) y, el cabildeo de los gobiernos italianu, austriacu y alemán en favor d'Albania dio llugar a que la área fuera vencida a Albania en payares de [[1921]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sfeva.gr/76F95304.en.aspx|títulu=The three liberations of Northern Epirus|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.sfeva.gr}}&lt;/ref&gt;

Otra esmolición de los griegos ye la incorporación de [[Xeografía de Xipre|Xipre]], o [[Enosis]], isla que pasó del control otomanu al británicu. Como resultáu de la Emerxencia de Xipre la isla ganó la independencia sol nome de [[Xipre|República de Xipre]] en [[1960]]. En [[1974]], la [[Dictadura de los Coroneles|Dictadura de los Coroneles Griegos]] intentó incorporar la isla a territoriu griegu por aciu un [[Golpe d'Estáu en Xipre de 1974|golpe d'estáu]], sicasí, la [[Operación Atila|intervención de tropes turques]] na zona norte provocó'l fracasu del plan, que concluyó que la separación del territoriu xipriota en dos zones separaes per una zona de seguridá conocida como la [[Llinia Verde (Xipre)|Llinia Verde]]: la República de Xipre, al sur, y la [[República Turca del Norte de Xipre]] na zona norte. L'asuntu convirtióse n'unu de los conflictos vixentes n'Europa.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sad island story|url=http://www.economist.com/node/18486379|fecha=31 de marzu de 2011|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=The Economist|issn=0013-0613}}&lt;/ref&gt;

El irredentismu griegu tamién tien intenciones sobre les islles [[Imbros]] y [[Ténedos|Tenedos]], alcontraes nel Mar Exéu, los dos territorios nun fueron vencíos a Grecia mientres los conflictos del sieglu XX, pero caltienen una población importante d'orixe helenu so l'alministración turca.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.globalislands.net/userfiles/Turkey1.pdf|títulu=Gökçeada (Imbros) and Bozcaada (Tenedos): preserving the bicultural character of the two Turkish islands as a model for co-operation between Turkey and Greece in the interest of the people concerníi|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|autor=Andreas Gross|enllaceautor=|fecha=6 de xunu de 2008|sitiuweb=|editorial=Asamblea Parllamentaria del Conseyu d'Europa|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Col afitamientu de les instituciones europees y l'entrada de Xipre y Bulgaria na [[Xunión Europea]], la Gran Idea paez perder cualquier posibilidá, sicasí, inda son latentes los conflictos ente griegos y turcos.

==== Hungría ====
{{VT|Gran Hungría|Nacionalismu húngaro}}
[[Ficheru:HungríaYTrianon19101920.svg|left|miniaturadeimagen|250px|El tratáu de Trianón partió los territorios consideraos como parte de la [[Gran Hungría]] ente diversos estaos europeos.]]

La [[Gran Hungría]] foi nos sos entamos una política d'Estáu impulsada coles mires de reclamar los territorios húngaros que fueron perdíos tres la firma del [[Tratáu de Trianón]] en [[1920]]. L'alcuerdu, productu de la derrota del país na [[Primer Guerra Mundial]], apurrió'l 70% de les tierres del antiguu [[Reinu d'Hungría]] a los estaos d'[[Austria]], [[Checoslovaquia]], [[Polonia]], [[Rumanía]] y al [[Reinu de los Serbios, Croates y Eslovenos]], esto significó qu'unos 3.3 millones d'húngaros convertir en ciudadanos d'otros estaos nacionales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Treaty of Trianon {{!}} World War I [1920]|url=https://www.britannica.com/event/Treaty-of-Trianon|fechaaccesu=29 de setiembre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Nel periodu de l'Alemaña Nazi, l'[[Hungría na Segunda Guerra Mundial|estáu húngaru vixente]] incorporar a les [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|fuercies de la Exa]], polo que recibió delles zones d'Austria y [[Rutenia]] tres la so alianza con Hitler, sicasí, al rematar la Segunda Guerra Mundial volver a les fronteres establecíes en Trianón.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Dream of a Greater Hungary - The Globalist|url=https://www.theglobalist.com/the-dream-of-a-greater-hungary/|fecha=25 d'agostu de 2000|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=The Globalist|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El nacionalismu húngaro tamién tien nel so puntu de mira a la rexón de [[Transilvania]], que formó parte del Reinu d'Hungría hasta [[1526]] tres la [[Batalla de Mohács]], que provocó'l repartu del territoriu húngaru ente austriacos, otomanos y [[Principáu de Transilvania|transilvanos]]. El territoriu darréu pasó a los dominios de los [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]], hasta'l fin de la Primer Guerra Mundial, cuando s'incorporó a Rumanía. Sicasí, hai una presencia importante d'una minoría húngara na rexón. L'asuntu de la rexón provocó diversos incidentes diplomáticos ente Hungría y Rumanía.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.balkanalysis.com/romania/2013/02/11/revived-transylvania-apueste-strains-romanian-hungarian-relations-with-potential-for-future-internationalization-of-the-issue/|títulu=Revived Transylvania Apueste Strains Romanian-Hungarian Relations, with Potential for Future Internationalization of the Issue - Romania|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.balkanalysis.com}}&lt;/ref&gt;

En [[2004]], Hungría ingresó na Unión Europea, esti xestu pudo ser vistu como un intentu d'abandonar el irredentismu oficial, sicasí, entá esisten pretensiones menores a les orixinales, anguaño los nacionalistes húngaros reclamen la devolución de [[Voivodina]] ([[Serbia]]), [[Burgenland]] (Austria), un 66% del territoriu de [[Croacia]], la rexón de Transilvania y la totalidá d'[[Eslovaquia]]. Nel sieglu XXI, solamente una organización defende la idea, tratar del [[Movimientu por una Hungría Meyor]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://worldview.stratfor.com/article/hungary-hints-greater-hungary|títulu=Hungary: Hints of a 'Greater Hungary'|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=worldview.stratfor.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Irlanda ====
{{VT|Irlanda Xunida|Partición d'Irlanda|Nacionalismu irlandés}}
[[Ficheru:Map of Ireland's capitals.png|miniaturadeimagen|250px|División de la Isla d'Irlanda.]]

El irredentismu n'[[Irlanda]], basa la so idea nel conceutu d'[[Irlanda Xunida]], que busca la incorporación de los [[Úlster|seis condaos]] del [[Irlanda del Norte|norte de la isla]] nel sector republicanu surdíu como [[Estáu Llibre Irlandés]] en [[1922]]. Nun principiu, la [[Constitución d'Irlanda|Constitución de la República d'Irlanda]] reclamaba la soberanía en tol [[Irlanda (isla)|territoriu insular]], sicasí, en [[1998]] esaniciáronse los artículos referentes como parte del [[Alcuerdu de Vienres Santu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Eire decide güei el cambéu constitucional más importante dende la so fundación|url=https://elpais.com/diario/1998/05/22/internacional/895788011_850215.html|fecha=22 de mayu de 1998|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; A partir de la ratificación del tratáu, la carta magna irlandesa camudó'l so testu p'asegurar que &quot;una Irlanda xunida namái va poder exercese per medios pacíficos col consentimientu d'una mayoría del pueblu, espresada democráticamente, en dambes xurisdicciones de la isla&quot;.&lt;ref name=&quot;6y6b0ebe&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.taoiseach.gov.ie/eng/Historical_Information/The_Constitution/February_2015_-_Constitution_of_Ireland_.pdf|títulu=CONSTITUTION OF IRELAND|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

A lo llargo de la historia de la República d'Irlanda presentáronse ocasiones nes que se faló sobre una posible reunificación de la isla. En [[1940]], el Gobiernu Británicu ufiertó a Eire la creación d'un estáu únicu a cambéu del abandonu de la neutralidá y el so posterior entrada a la [[Segunda Guerra Mundial]] xunto a los [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Aliaos]], sicasí, el gobiernu de [[Dublín]] refugó la ufierta.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Britain offered unity if Ireland entered war|url=https://www.irishtimes.com/news/britain-offered-unity-if-ireland-entered-war-1.281078|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=The Irish Times|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

Ente les décades de [[Años 1960|1960]] y [[Años 1980|1980]] españó'l [[Conflictu d'Irlanda del Norte]], conocíu coloquialmente como ''The Troubles''&lt;sub&gt;,&lt;/sub&gt; magar, los gobiernos irlandeses buscaben la unión, especialmente mientres los mandatos d'[[Éamon de Valera]], fíxose más patente'l consensu ente los políticos irlandeses y británicos de que la unión namái sería válida col sofitu de la mayoría de la población norirlandesa.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1993/12/16/pagina-3/33733250/pdf.html|títulu=Edición del xueves, 16 avientu 1993, páxina 3 - Hemeroteca - Lavanguardia.es|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|apellíu=Dixital|nome=La Vanguardia|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; La opción foi sofitada mayoritariamente nel Sur, ente que nel Norte los partíos [[Unionismu (Irlanda)|unionistes]] amosaron el so refugu.

En [[1985]] roblóse'l [[alcuerdu anglo-irlandés]], que punxo fin al Conflictu. El pactu dexó que'l gobiernu irlandés llograra un papel consultivu nel Norte, que siguiría formando parte del Reinu Xuníu, sacantes la mayoría de la población norirlandesa espresar pola reunificación nes urnes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=L'alcuerdu anglo-irlandés|url=https://elpais.com/diario/1985/12/27/opinion/504486003_850215.html|fecha=27 d'avientu de 1985|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[1998]], suscribióse'l [[Alcuerdu de Vienres Santu]] que remató cualquier tipu de conflictu y provocó qu'Irlanda borrara de la so Constitución les reclamaciones sobre la soberanía en tola isla,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/especiales/2001/10/internacional/irlanda/alcuerdu.html|títulu=elmundo.es {{!}} Irlanda del Norte, camín de la paz|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; camudando'l testu por una versión qu'establecía que &quot;una Irlanda xunida namái va poder exercese per medios pacíficos col consentimientu d'una mayoría del pueblu, espresada democráticamente, en dambes xurisdicciones de la isla&quot;.&lt;ref name=&quot;6y6b0ebe&quot; /&gt;

Tres los alcuerdos paecía que la causa de la reunificación d'Irlanda fuera abandonada polos gobiernos republicanu, del norte y británicu. Sicasí, en [[2016]], tres el [[Referéndum sobre la permanencia del Reinu Xuníu na Unión Europea|referéndum]] sobre la [[salida del Reinu Xuníu de la Unión Europea]], la Irlanda Xunida volvió tratar se de resultes del sofitu a la permanencia a la Unión Europea n'Irlanda del Norte, polo que la unión con Irlanda sería la salida más senciella pa permanecer dientro del espaciu européu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Bruxeles estudia la posibilidá de reconocer una Irlanda &quot;xunida&quot; dientro de la XE|url=https://www.elmundo.es/internacional/2017/04/28/590342c4ca4741720c8b457f.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Escocia podría pidir la independencia y el Ulster la reunificación con Irlanda si gana'l Brexit|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20160622/402672890880/escocia-independencia-ulster-reunificacion-irlanda-brexit.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

==== Italia ====
{{VT|Irredentismu italianu|Imperiu colonial italianu|Gran Italia|Mare Nostrum Italianu}}
[[Ficheru:GreaterItalia.jpg|left|miniaturadeimagen|250px|&quot;Gran Italia&quot; según la idea de 1940: la llinia anaranxada amuesa les zones d'Europa y el norte d'África que seríen incluyíes nesti proyeutu que se remonta a 1940. La llinia verde correspuende a la llende más amplia con control militar italianu na zona del Mediterraneu, que correspuende a payares de 1942.]]

Italia ye'l trubiecu del irredentismu, movimientu surdíu tres la [[Unificación d'Italia|unificación]] del país, que buscaba ampliar los sos dominios a los territorios con mayoría italiana alcontraos fora de la [[Península itálica]]. Les reivindicaciones territoriales d'Italia basar nel reestablecimientu del [[Imperiu romanu|Imperiu Romanu]], una &quot;cuarta vera&quot; según el conceutu de [[Mare Nostrum Italianu|Mare Nostrum]] (del [[llatín]] &quot;El nuesu Mar&quot;) y les fronteres étniques tradicionales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Irredentismu n'Europa: en busca d'un gran país|url=http://elordenmundial.com/2014/09/08/irredentismu-en-europa-en-busca-de-un-gran-pais/|fecha=8 de setiembre de 2014|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Orde Mundial nel S.XXI|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

Cola llegada al poder del [[Partíu Nacional Fascista|Partíu Fascista]] de [[Benito Mussolini]], la idea de reconstruyir un imperiu italianu fíxose más patente n'asegurando que los [[Tratáu de Londres (1915)|trataos de Londres]] y [[Tratáu de Versalles (1919)|Versalles]] significaren una traición pa los italianos que combatieren contra les [[Potencies Centrales]], polo que se convirtió nun movimientu que ganó sofitu popular, daqué similar a lo asocedío na Alemaña Nazi.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://blogs.bu.edu/guidedhistory/moderneurope/catherine-shen/|títulu=The Aftermath of WWI: The Rise of Fascism in Germany and Italy {{!}} Guided History|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=blogues.bu.edu|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El líder fascista Cesara Maria De Vecchi, gobernador del Dodecaneso, propulsó la idea de la &quot;Italia imperial&quot; qu'incluyera tolos territorios europeos deseyaos polos irredentistas italianos ([[Niza]], [[Saboya]], [[Suiza italiana|Suiza Italiana]], [[Venecia Julia]], [[Dalmacia]], [[Islles Xóniques]], [[Malta]] y [[Córcega]]) y poblaos por comunidaes italianes mientres munchos sieglos, y que tamién incluyera territorios del norte d'África ([[Libia]] y [[Tunicia]]), nos cualos los italianos crearen &quot;[[Imperiu colonial italianu|colonies]]&quot; a finales del sieglu XIX. En [[1942]] completóse'l plan cola conquista de Córcega y Túnez. Pensando nuna victoria de la Exa, Mussolini yá pensaba n'espandir l'imperiu italianu a Creta y a les islles perifériques del sur de Grecia.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.eurasia1945.com/acontecimiento/fascismu/italia-en-la-segunda-guerra-mundial/|títulu=Italia na Segunda Guerra Mundial {{!}} Eurasia1945|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.eurasia1945.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; 

Dellos fascistes tamién víen posible la estensión del imperiu colonial n'África cola incorporación d'Exiptu y [[Sudán]] que se xuniríen a les colonies yá establecíes n'[[Eritrea italiana|Eritrea]], [[Etiopía|Abisinia]] y [[Somalia Italiana|Somalia]], conocíes como [[África Oriental Italiana]], lo que dexara ampliar la zona d'influencia y esplotación de materies primes pa sostener el réxime. 

El [[Campaña d'Italia (Segunda Guerra Mundial)|meyora de los aliaos n'Italia]] provocó la [[Armisticiu ente Italia y les fuercies armaes aliaes|cayida del réxime fascista]], col posterior l'establecimientu d'un gobiernu interín en [[Roma]] y la creación de la [[República Social Italiana]] que trató d'aguantar ante los aliaos n'espera d'unos refuerzos provenientes d'Alemaña, sicasí, tres el fin del fascismu los territorios ocupaos fueron devueltos a los sos estaos previos al conflictu y el nuevu estáu italianu abandonó cualquier pretensión d'espansionismu.&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt;

==== Macedonia ====

Na [[República de Macedonia]] se promueve un conceutu irredentista conocíu como [[Macedonia xunida]], basar na idea de la Macedonia étnica, esto ye, aquellos territorios de la [[Península balcánica]] onde les persones d'orixe macedoniu son mayoría. Los territorios reclamaos polos partidarios d'esta ideoloxía tomen: la provincia griega de [[Macedonia (Grecia)|Macedonia]]; el suroeste de Bulgaria, en concretu la [[Provincia de Blagoevgrad]] ([[Pirin]] según el nacionalismu macedonio), una franxa oriental n'Albania y una pequeña porción de serbia. La capital d'un eventual estáu nacional macedoniu alcontrar na ciudá griega de [[Tesalónica]].

Los irredentistas macedonios aseguren que la so patria foi estremada de manera en &quot;inxusta&quot; tres el [[Tratáu de Bucuresti (1913)|Tratáu de Bucuresti de 1913]], yá que pretenden reunificar una rexón transnacional nun únicu estáu étnicu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://meta.mk/en/for-a-united-macedonia-asks-for-meeting-with-commissioner-hahn/|títulu=“For a United Macedonia” asks for a meeting with Commissioner Hahn {{!}} Meta.mk|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=meta.mk}}&lt;/ref&gt;

==== Noruega ====
{{AP|Tierra de Erik el Colloráu}}

El [[Noruega|Reino de Noruega]] tien reclamaciones territoriales al respeutive de dellos territorios perdíos depués de la disolución de la [[Reinu de Dinamarca y Noruega|Unión real ente Dinamarca y Noruega]]. El llamáu [[Imperiu colonial noruegu|Imperiu noruegu]] tenía los territorios d'[[Islandia]], les [[Islles Feroe]], les [[Islles Shetland]] y les zones coloniales de [[Groenlandia]]. Tres la [[Unión de Kalmar]], les posesiones noruegues pasaron a tar rexíes por [[Dinamarca]]. En [[1814]] roblóse'l [[Tratáu de Kiel]], que tresfirió Noruega a [[Suecia]], sicasí, los daneses caltuvieron el control d'Islandia, Groenlandia y les Islles Feroe magar el so orixe.&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Larsen|nome=Karen|títulu=History of Norway|url=https://books.google.non/books?id=vhfWCgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=non#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|fecha=8 d'avientu de 2015|editorial=Princeton University Press|isbn=9781400875795|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

En [[1905]] Noruega dixebrar de Suecia. En [[1919]] los noruegos reclamaron la so soberanía sobre la [[Tunu|Groenlandia oriental]] por aciu la Declaración de Ihlen, esti fechu provocó una disputa con Dinamarca, que foi resuelta pola [[Corte Internacional de Xusticia]] en [[1933]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1933.04.05_greenland.htm|títulu=Llegal Status of Eastern Greenland, Denmark v. Norway, Judgment, 5 September 1933, Permanent Court of International Justice (PCIJ)|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.worldcourts.com}}&lt;/ref&gt; Enantes, Noruega incluyía les provincies de [[Provincia de Jämtland|Jämtland]], [[Härjedalen]], Idre, Sarna, y [[Bohuslän]], que fueron vencíes a Suecia tres les derrotes na [[Guerra de los Trenta Años]] y la [[Gran Guerra del Norte]].&lt;ref name=&quot;:6&quot; /&gt;

==== Países Baxos ====
[[Ficheru:Grootnederland.jpg|miniaturadeimagen|250px|La Gran Nederlandia. L'estáu propuestu que surdiría tres la fusión de los Países Baxos y Flandes.]]

La [[Gran Nederlandia]] (n'[[Dialeutu holandés|holandés]]: Groot-Nederland) o ''Dietsland'' (&quot;Dutchland&quot;) ye un estáu hipotéticu monollingüe que se formaría tres la fusión de los [[Países Baxos]] y l'estáu federal belga de [[Flandes]], los dos componentes comparten el [[idioma neerlandés]] con dos dialeutos: holandés y [[Dialeutu flamencu|flamencu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.brusselsjournal.com/node/2348|títulu=After Belgium: Will Flanders and the Netherlands Reunite? {{!}} The Brussels Journal|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.brusselsjournal.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La idea foi propuesta pol historiador Pieter Geyl, quien aseguró que los dos territorios namái tuvieron dixebraos mientres la [[Guerra de los Ochenta Años]].

El procesu tendría de faese por aciu una fusión de los dos países nuna nueva entidá, más que na forma una anexón holandesa de Flandes. El movimientu de la Gran Nederlandia estremóse mientres enforma tiempu na forma política que tomaría la política, considerando ente otres una confederación, una federación o un estáu unitariu. 

Mientres les crisis de gobiernu vivíes en Bélxica nos años 2007 y 2010 especular cola idea d'una posible integración de la rexón belga nel Reinu de los Países Baxos. En [[2008]] el diputáu holandés, [[Geert Wilders]] y el [[Partíu pola Llibertá]] propunxeron la [[Partición de Bélxica]] pa integrar a Flandes dientro del territoriu holandés, la idea namái foi sofitada pol partíu nacionalista flamencu [[Vlaams Belang]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=20Minuto|títulu=¿El futuru de Bélxica pasará por partir se ente Francia y Holanda? - 20minutos.es|url=http://www.20minutos.es/noticia/304794/0/belgica/francia/holanda/|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=20minutos.es - Últimes Noticies}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-2939882|títulu=Proponen partir a Bélxica en dos|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=Tiempu|nome=Casa Editorial El|sitiuweb=El Tiempu|idioma=es-CO}}&lt;/ref&gt;

==== Polonia ====

El reclamu irredentista polacu basar na recuperación del [[Kresy]], les tierres orientales de [[Polonia]] según el conceutu nacionalista. En [[1921]], les tropes polaques cruciaron la [[Llinia Curzon]] y ocuparon territorios de les [[Xunión Soviética|repúbliques soviétiques]] d'[[República Socialista Soviética d'Ucraína|Ucrania]], [[República Socialista Soviética Bielorrusa|Bielorrusia]] y [[República Socialista Soviética de Lituania (1918-1919)|Lituania]], ente'l so conquistes incluyíense delles ciudaes importantes de les respeutives zones soviétiques como [[Lviv]] (Ucrania), [[Vilnius]] (Lituania), [[Brest (Bielorrusia)|Brest]] y [[Grodno]] (Bielorrusia).&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://muse.jhu.edu/article/200050|títulu=Kazimierz Sosnkowski as Commander in Chief: The Government-in-Exile and Polish Strategy, 1943-1944|apellíos=Schwonek|nome=Matthew R.|fecha=10 de xunetu de 2006|publicación=The Journal of Military History|volume=70|númberu=3|páxines=743–780|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|issn=1543-7795|doi=10.1353/jmh.2006.0194}}&lt;/ref&gt; En [[1939]] esos territorios fueron recuperaos pola Xunión Soviética tres la firma del [[Pactu Ribbentrop-Mólotov]]. Magar, eses tierres dexaron de pertenecer a Polonia dende esi pactu, entá vive una cantidá importante de polacos na rexón, polo que los nacionalistes reclamar sol llamáu &quot;Mitu de Kresy&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/1729/TESI_BA_ZABOKLICKA.pdf|títulu=LA IMATGE DELS CONFINS ORIENTALS NA LLITERATURA POLONESA. VISIÓ HISTÒRICA I FUNCIÓ NA NARRATIVA CREADA A POLÒNIA ALS ANYS 60-80 DEL SEGLE XX|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=BoĪena Anna Zaboklicka Zakwaska|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt;

==== Portugal ====
{{VT|Cuestión de Olivenza|Reintegracionismu}}
[[Ficheru:Portugaliza map-fr.svg|miniaturadeimagen|left|200px|Portugalicia o la unión ente Portugal y Galicia.]]

[[Portugal]] nun reconoz la soberanía española sobre [[Olivenza]] y [[Táliga]], conceyos que fueron vencíos a España mientres les [[Guerres Napoleóniques]], les reclamaciones portugueses sobre'l territoriu fueron aldericaes nel Congresu de Viena ensin llegar a nengún tipu de respuesta clara per parte de los arreyaos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Olivenza, el Xibraltar portugués|url=https://fronterasblog.com/2013/08/12/olivenza-el-gibraltar-portugues/|fecha=12 d'agostu de 2013|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=Fronteres|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; La cuestión surdió como una respuesta de dellos sectores de la política de Portugal p'acentuar les diferencies ente los dos países en respuesta al llamáu [[iberismu]]. El [[Gobiernu de Portugal]] caltién la reclamación sobre'l territoriu, sicasí viviegamente nun hai un movimientu oficial por cuenta de la poca practicidá y los potenciales problemes que desencadenaría llevar de llueñe l'asuntu, aun así, una parte del exércitu portugués considera a Olivenza como una tierra ocupada.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.extremaduraprogresista.com/varar/42-varar de-midir/212-olivenza-tierra-deseyada-el-ejercito-portugues-nun reconoz-una parte-de-la frontera-con-badajoz-que-considera-ocupada-por-espana|títulu=Olivenza, Tierra deseyada. L'exércitu portugués nun reconoz una parte de la frontera con Badayoz que considera ocupada per España|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.extremaduraprogresista.com|idioma=es-es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la cuestión de Olivenza provocó dellos conflictos xudiciales o políticos de baxa intensidá.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Reportaxe {{!}} La eterna disputa de Olivenza-Olivença|url=https://elpais.com/diario/2006/12/04/espana/1165186813_850215.html|fecha=4 d'avientu de 2006|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Nel sieglu XIX, mientres el periodu cultural del [[Rexurdimento]] gallegu, surdió un movimientu intelectual que busca la unión ente [[Galicia]] y Portugal o &quot;Portugalicia&quot;, la ideoloxía, conocida como [[reintegracionismu]] basar nes [[Idioma galaicoportugués|semeyances llingüístiques]] y culturales ente los dos pueblos,&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Cita web|url=https://issuu.com/fromgaliza/docs/dossier-vozpropria-19|títulu=Reintegracionismu llingüísticu: Dossier central da revista Voz Própria nᵘ19, editada por NÓS-Unidade Popular em 2007.|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt; según les cualos los gallegos son más próximos a los portugueses qu'a los castellanos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Vigo|nome=Faru de|títulu=La rellación cultural ente Galicia y Portugal|url=http://www.farodevigo.es/opinion/2017/06/04/relacion-cultural-galicia-portugal/1691848.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; La teoría apunta amás que los llazos en distintos ramos como la hestoria, la economía, cultura o les infraestructures ente los dos territorios esisten claramente, magar la división fronteriza al traviés del [[Ríu Miño]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=PortuGalicia|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/opinion/2004/03/27/portugalicia/0003_2547126.htm|fecha=27 de marzu de 2004|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Voz de Galicia|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; La idea cunta con una mayor defensa ente los partidarios del [[nacionalismu gallego]] qu'ente la población portuguesa.&lt;ref name=&quot;:7&quot; /&gt;

==== Rumanía ====
{{VT|Reino de Rumanía|Rumanía mientres el periodu d'enteguerres|Movimientu pa la Reunificación de Rumanía y Moldavia}}
[[Ficheru:Greater Romania ES.svg|miniaturadeimagen|250px|División alministrativa de Rumanía en 1930, periodu nel que se consiguió la llamada &quot;Gran Rumanía&quot;.]]

La &quot;Gran Rumanía&quot; ye un conceutu que busca la reintegración de los territorios de [[Besarabia]], el sector ucranianu de [[Bucovina]] y [[Moldavia]], que formaron parte del país mientres el [[Rumanía mientres el periodu d'enteguerres|periodu d'enteguerres]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Livezeanu|nome=Irina|títulu=Cultural Politics in Greater Romania: Regionalism, Nation Building &amp; Ethnic Struggle, 1918-1930|url=https://books.google.com.mx/books?id=5ysbpAyJjoAC&amp;pg=PA4&amp;dq=%22concept+of+Greater+Romania%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=NkxrU-y7DoSeO6TXgNAF&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%22concept%20of%20Greater%20Romania%22&amp;f=false|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|fecha=2000|editorial=Cornell University Press|isbn=0801486882|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Amás, los partidarios de la idea aseguren qu'en tolos territorios esiste una mayoría étnica rumana, incluyíos los [[Pueblu moldavu|moldavos]], quien son consideraos como rumanos magar tener un estáu independiente propiu. Mientres el periodu de [[1918]] a [[1941]] foi cuando'l país llogró a cuntar con una estensión territorial similar a la plantegada polos nacionalistes rumanos amás d'algamar la so mayor área total histórica (295 049 km²), sicasí, el proyeutu cuntó cola integración de minoríes eslaves qu'enzancaron la unidá ente tolos territorios que conformaron el [[Reinu de Rumanía]] ya inclusive provocó la persecución de les poblaciones étniques minoritaries.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Kallis|nome=Aristotle|títulu=Genocide and Fascism: The Eliminationist Drive in Fascist Europe|url=https://books.google.com.mx/books?id=o4rJ3ZiC8x4C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Genocide+and+Fascism:+The+Eliminationist+Drive+in+Fascist+Europe&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=j7dsU_PYNsbZPcudgJAB&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=Genocide%20and%20Fascism:%20The%20Eliminationist%20Drive%20in%20Fascist%20Europe&amp;f=false|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|fecha=25 de setiembre de 2008|editorial=Routledge|isbn=9781134300341|idioma=en}}&lt;/ref&gt; 

Tres la [[Revoluciones de 1989|cayida de los gobiernos comunistes]] nos diversos países d'Europa del Este, el irredentismu rumanu camudó'l so oxetivu pol de la [[Movimientu pa la Reunificación de Rumanía y Moldavia|reunificación ente Rumanía y Moldavia]]. Ente los años [[1989]] y [[1992]] diose un acercamientu ente los dos estaos que comparten llazos comunes como una identidá llingüística [[Idioma moldavu|moldavu]]-[[Idioma rumanu|rumana]], l'adopción de la [[Bandera de Moldavia|bandera nacional]] moldava, que comparte colores cola [[Bandera de Rumanía|enseña de Rumanía]] y la llibre circulación de persones ente los dos países.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://homes.ieu.edu.tr/~ibagdadi/INT435/Readings/Western%20NIS/King%20-%20Moldovan%20Identity.pdf|títulu=Identity and the Politics of Pan-Romanianism|apellíos=King|nome=Charles|fecha=branu de 1994|publicación=Slavic Review, Vol. 53, Non. 2|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt; En [[1991]] paecía más probable la unión, cuando'l presidente moldavu [[Mircea Snegur]] faló nel [[Parllamentu de Rumanía]] apelando a los rumanos d'un llau y otru del [[ríu Prut]]», a les «sagraes tierres rumanes ocupaes polos soviéticos» y asegurando que la Xunión Soviética nun s'esmolecía pola &quot;inevitable&quot; reunificación.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/1148644|títulu=The Soviet (Dis)Union|apellíos=Olcott|nome=Martha Brill|fecha=1991|publicación=Foreign Policy|númberu=82|páxines=118–136|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|doi=10.2307/1148644}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, la orientación pro-rusa del presidente rumanu [[Ion Iliescu]] y el refugu mayoritariu de la población moldava provocaron que la idea perdiérase, sicasí sirvió como sida pa la declaración d'independencia de [[Transnistria]], una zona moldava con mayoría étnica rusa.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Transnistria: ente Rusia y la República de Moldavia|url=https//www.eldiario.es/agendapublica/proyeutu-européu/Transnistria-Rusia-Republica-Moldavia_0_353465481.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

A partir de [[2013]], el gobiernu rumanu fixo distintos llamamientos a la unificación, sicasí, toos ellos fueron refugaos poles autoridaes moldaves alegando que prefieren una orientación a Europa.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://catedrapsyd.unizar.es/observatoriu-psyd/opina/la-republica-de-moldavia-nuevu-oxetivu-de-rumania.html|títulu=La República de Moldavia; ¿Nuevu oxetivu de Rumanía? - Cátedra Paz, Seguridá y Defensa|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=catedrapsyd.unizar.es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://mundo.sputniknews.com/mundo/20131129158672075/|títulu=Moldavia refuga la unificación propuesta per Rumanía|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|apellíu=Sputnik|sitiuweb=mundu.sputniknews.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En [[2016]], na ciudá moldava de [[Chisináu]] realizaron manifestaciones a favor y en contra de la unificación de resultes del estáu de la política nacional, lo que llevó al Presidente, [[Igor Dodon]] a plantegar la prohibición y la defensa pública de los planteamientos contra que llamaben a la disolución o destrucción del estáu moldavu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Presidente moldavu va prohibir los llamamientos a la reunificación con Rumanía|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20161124/412143524045/presidente-moldavu-prohibira-los llamamientos-a-la-reunificacion-con-rumania.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

==== Rusia ====
{{VT|Gran Rusia|Imperiu rusu|Nacionalismu ruso|América rusa|República de Crimea}}
{{VT|Adhesión de Crimea y Sebastopol a Rusia|Abḥasia|Transnistria|Osetia del Sur Nueva Rusia (confederación)}}
[[Ficheru:Great Russia.png|thumb|250px|Territoriu de la [[Gran Rusia]].]]

El irredentismu rusu busca la creación de la Gran Rusia que busca que los antiguos territorios integrantes de la Xunión Soviética vuelvan formar parte d'una nación rusa, el [[Presidente de Rusia|Presidente rusu]] [[Vladímir Putin]] foi acusáu de promover la ideoloxía como parte del so proyeutu políticu que busca fortalecer la influencia de [[Rusia]] nes rexones qu'ocupa.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Vladimir Putin, ¿el nuevu zar de la gran Rusia?|url=http://www.diariolasamericas.com/mundo/vladimir-putin-el-nuevu-zar-la-gran-rusia-n4107685|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=diariolasamericas.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Putin, ente la guerra y la reconstrucción de la Gran Rusia|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20151004/54437875838/putin-guerra-reconstruccion-gran-rusia.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

Dalgunos de los territorios que se reclamen pa una posible incorporación dientro del Estáu Rusu atópense Bielorrusia, [[Crimea]] y [[Sebastopol]], [[Abḥasia]], [[Osetia del Sur]], [[Transnistria]] y [[Nueva Rusia (confederación)|Nueva Rusia]]. Na mayoría d'ellos asocedieron llevantamientos armaos que busquen dixebrar a eses zones de los estaos nos que s'atopen integraos (Ucraína y [[Xeorxa]]), acusóse al gobiernu rusu de tar detrás de les rebeliones pa integrar nel país a aquelles rexones onde esistan poblaciones importantes d'orixe rusu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.revistaanfibia.com/ensayo/crimea/|títulu=CRIMEA: ELLÍ ONDE HAYA RUSOS, HAI RUSIA - Revista Anfibia|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.revistaanfibia.com}}&lt;/ref&gt;

==== Serbia ====
{{VT|Gran Serbia|Yugoslavia|Nacionalismu serbio}}
[[Ficheru:Map of Greater Serbia (in Yugoslavia).svg|miniaturadeimagen|250px|Mapa de la Gran Serbia propuestu a finales de los años 80 pol [[Partíu Radical Serbiu]] de [[Vojislav Šyšelj]]. Dientro del territoriu nacional serbiu inclúyense los territorios de la [[República de Macedonia]], [[Montenegru]], [[Bosnia y Herzegovina]], la [[República Serbia de Krajina|Krajina]], [[Eslavonia]] y [[Dalmacia]] (pertenecientes a [[Croacia]]).]]

En [[Serbia]] haise promovíu la idea d'una &quot;Gran Serbia&quot; por aciu dos corrientes: la primera rellacionar coles mires de llograr la unión de tolos serbios nun solu estáu, y na so forma más radical determinaría la inclusión en dichu estáu de rexones onde los serbios son una minoría más o menos significativa. Ente que la segunda referir a los intentos de xunir a los [[Pueblu eslavu|pueblos eslavos]] del Sur pola simple espansión de Serbia, de cuenta que los supuestos pueblos hermanos veríense forzaos a afaese a les lleis y costumes serbies.

En [[1914]] les aspiraciones nacionalistes dirixir escontra [[Imperiu austrohúngaru|Austria-Hungría]]. Una política gubernamental trató d'incorporar toles zones habitaes polos serbios y otres zones del eslavu meridional, sentando asina les bases de [[Yugoslavia]], un [[La Mano Negra|grupu nacionalista serbiu]] asesinó al archiduque [[Francisco Fernando d'Austria]], lo que provocó l'españíu de la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Foi culpa de los serbios la Primer Guerra Mundial?|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20140629/54411384872/culpa-serbios-primer-guerra-mundial-enric-xuliana.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}&lt;/ref&gt;

Tres el fin del conflictu bélicu, establecióse'l llamáu [[Reinu de los Serbios, Croates y Eslovenos|Reinu de los serbios, croates y eslovenos]] (antecedente de Yugoslavia), lo que llogró per primer ocasión la unidá de la población considerada como &quot;serbia&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.elinconformistadigital.com/2014/10/16/la-primer-guerra-mundial-y-europa-los estaos eslavos-por-darius-pallares/|títulu=La Primer Guerra Mundial y Europa: los estaos eslavos – por Darius Pallarés – L'Inconformista Dixital|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.elinconformistadigital.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; Mientres el periodu socialista funcinó un estáu multinacional nel que convivíen nel que convivíen serbios, croates, eslovenios, macedonios, bosnios, albaneses, húngaros y otres minoríes, el equilbrio yera garantizáu pola figura de [[Josip Broz Tito]], pero tres la so muerte empecipiaron les tensiones ente les distintes comunidaes, lo que llevó a la fin de la federación.&lt;ref name=&quot;:8&quot; /&gt;

Nel periodu d'[[Disolución de Yugoslavia|esmembramientu de Yugoslavia]] creáronse seis estaos: Bosnia y Herzegovina, Croacia, Eslovenia, Macedonia y Yugoslavia, los dirixentes de les zones de población serbia en Croacia ([[República Serbia de Krajina|Krajina]]) y [[Bosnia y Herzegovina]] ([[República Srpska]]) declararon a los sos territorios como parte de la [[República Federal de Yugoslavia]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2008/02/17/internacional/1203244462.html|títulu=La desintegración de Yugoslavia, pasu a pasu {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|apellíu=Mundinteractivos|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; les separaciones d'estos dos rexones fueron ayudaes pol gobiernu de [[Belgráu]] por aciu operaciones militares en [[Guerra de Croacia|Croacia]] y [[Guerra de Bosnia Bosnia]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu Editorial {{!}} La pequeña Gran Serbia|url=https://elpais.com/diario/1992/10/16/opinion/719190005_850215.html|fecha=16 d'ochobre de 1992|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; les cualos fueron deteníes pola intervención de la [[OTAN]] y la [[Fuercia de Proteición de les Naciones Xuníes]] qu'ayudaron a les tropes croates a tomar el control de la zona rebalba y crearon un estáu federal en Bosnia y Herzegovina tres la firma de los [[Alcuerdos de Dayton]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sangría nos Balcanes: 25 años del entamu de les guerres yugoslaves|url=https://www.elmundo.es/l'aventura-de-la hestoria/2016/03/31/56fa63y046163f57098b4575.html|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Yugoslavia siguió cola unión de [[Serbia]] y [[Montenegru]], que funcionaben como un estáu federal, amás tenía'l dominiu sobre la [[Provincia Autónoma de Kosovo y Metojia]], sicasí tres la [[Guerra de Kosovo|guerra nesa rexón]] la ONX tomó'l control de la provincia y convertir nun protectoráu. En [[2008]], [[Kosovu]] aportó a la independencia, reconocida de manera parcial por dellos estaos. Mentanto, en [[2003]] Yugoslavia convertir na Unión Estatal de [[Serbia y Montenegru]], que remató en 2006 tres la separación de Montenegru.

La idea de la &quot;Gran Serbia&quot; quedó desacreditada internacionalmente por cuenta de la so rellación con políticos como [[Slobodan Milošević]], quien fueron acusaos de cometer [[Crime de guerra|crimen de guerra]], polo que los estaos d'Occidente viéronse impulsaos a condergar enérxicamente cualquier tipu d'intervención serbia nos demás estaos balcánicos, polo que foi definida como un &quot;suañu rotu&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.eldiariomontanes.es/20080218/internacional/sueno-rotu-gran-serbia-20080218.html|títulu=El suañu rotu de la Gran Serbia. eldiariomontanes.es|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.eldiariomontanes.es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la idea entá ye utilizada por dellos políticos serbios que ven la recuperación de Kosovo como l'entamu d'una torna al proyeutu nacional.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Los mitos del nacionalismu serbio. Kosovo, la patria perdida de Milošević|url=http://elordenmundial.com/2014/12/21/kosovo-la patria perdida-de-milosevic/|fecha=21 d'avientu de 2014|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|periódicu=L'Orde Mundial nel S.XXI|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

=== Asia Occidental ===

==== Armenia ====
{{VT|Gran Armenia|Armenia Wilsoniana|Nacionalismu armenio}}
[[Ficheru:United Armenia.png|miniaturadeimagen|250px|La Gran Armenia reclamada pola Federación Revolucionaria Armenia.]]

La Gran Armenia o Armenia Xunida ye un estáu reclamáu polos [[Pueblu armeniu|armenios]] d'[[Armenia]], Rusia y Turquía que busca la validez del ente nacional creáu nel [[Tratáu de Sèvres]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ohanian|nome=Pascual C.|títulu=La Cuestión Armenia y les Rellaciones Internacionales: Tomu 6|url=https://books.google.com.mx/books?id=1K5Gcf8nAdgC&amp;pg=PA1440&amp;lpg=PA1440&amp;dq=tratáu+de+sevres+armenia&amp;source=bl&amp;ots=y-ijf4mXrS&amp;sig=V9EhUrO57GheH-mRoJj_ZIWoWpw&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiNld2n-c_WAhWF6iYKHXa3Amk4ChDoAQgtMAE#v=onepage&amp;q=tratáu%20de%20sevres%20armenia&amp;f=false|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=1989|editorial=Pascual C. Ohanian|idioma=es}}&lt;/ref&gt; que les sos fronteres seríen definíes pol [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidente]] de los [[Estaos Xuníos]], [[Woodrow Wilson]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Frontera ente Turquía y Armenia: según lo determinao por Woodrow Wilson, presidente de los Estaos Xuníos d'América|url=https://www.wdl.org/es/item/47/|fecha=1920|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|idioma=es}}&lt;/ref&gt; sicasí, nengunu de los alcuerdos axustaos fueron puestos en práutica pos como parte del [[Tratáu de Brest-Litovsk]], los rusos dexaron parte de los territorios de la entós [[Transcaucasia]] al [[Imperiu otomanu]] lo que provocó la independencia d'[[República Democrática d'Armenia|Armenia]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ian.am/notes/-l5307/28-de-mayu-de-1918-la-primer-independencia-naz-la-republica-de-armenia.html|títulu=28 DE MAYU DE 1918. LA PRIMER INDEPENDENCIA. NAZ LA REPUBLICA D'ARMENIA|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; 

Tres el fin de la Primer Guerra Mundial, aceptóse la creación del Estáu Armeniu, sicasí, los [[Movimientu Nacional Turcu|nacionalistes turcos]] empezaron a ocupar territorios d'Armenia aliaos cola [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]], lo que finalmente se tradució nel [[Tratáu de Gümrü]] o Alexandropol, l'alcuerdu significó la perda de [[Kars]], [[Ardahan]] y los distritos armenios d'[[Anatolia]] en favor de Turquía, mientres s'apurrió [[Syunik'|Zangezur]] y l'[[Nagorno Karabaj|Alto Karabaj]] a Azerbaixán.&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=The Treaty of Alexandropol|apellíos=MadeInTurkey|url=https://www.youtube.com/watch?v=O9CpG1gJp5s|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=19 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En [[1988]], años antes de la [[Disolución de la Xunión Soviética|cayida de la Xunión Soviética]] españó la [[Guerra de Nagorno Karabaj]], una provincia azerí con mayoría de población armenia, el parllamentu provincial declaró la unión con Armenia. El conflictu remató en [[1994]] col establecimientu de la [[República de Nagorno Karabaj]], un estáu independiente [[de facto]] non reconocíu por nengún Estáu miembru de la ONX. N'abril de [[2016]] españó un [[Guerra de Nagorno Karabaj#Los enfrentamientos armaos en Nagorno Karabaj (2016)|curtiu conflictu armáu]] ente Azerbaixán y Nagorno Karabaj que terminó tres la mediación de [[Moscú]], los enfrentamientos empecipiaron como respuesta a una serie d'acusaciones de bombardeos ente dambos territorios.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Qué pasa nel Nagorno Karabaj? 10 claves pa entender la esguilada del conflictu|url=https//www.eldiario.es/catalunya/adios_a_les armes/Nagorno_Karabaj-Caucaso_Sur_6_517308278.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Tres la independencia y el conflictu del Altu Karabaj, el partíu políticu de la [[Federación Revolucionaria Armenia]] asumió nel so programa la reclamación de la Gran Armenia, los territorios esixíos son: el Nagorno (Alto) Karabaj y [[República Autónoma de Najicheván|Najicheván]] n'Azerbaixán; Javakhk (Distritos [[georgia]]nos d'[[Ajalkalaki]] y [[Ninotsminda]]); y la rexón turca d'[[Armenios nel Imperiu otomanu|Armenia Occidental]]. En xunto los territorios reclamaos suman los 152 376 km².&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/158_armenia_s_internal_instability_ahead.pdf|títulu=ARMENIA: INTERNAL INSTABILITY AHEAD|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=3 de marzu de 2016|sitiuweb=|editorial=|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160303234002/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/158_armenia_s_internal_instability_ahead.pdf|fechaarchivu=3 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;

==== Azerbaixán ====

Azerbaixán Íntegru ye un conceutu de la unión política y histórica de los territorios anguaño ya históricamente habitaos por azerbaixanos o controlaos históricamente por ellos.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Diaspora agrees to reintegrate Iranian Azerbaijan in Republic of Azerbaijan|url=http://abc.az/eng/news_30_08_2012_67610.html|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=ABC.AZ|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160205144240/http://abc.az/eng/news_30_08_2012_67610.html|fechaarchivu=5 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt; Esiste amás, la idea irredentista d'Azerbaixán Occidental, que asegura que la mayor parte del territoriu qu'ocupa la moderna República d'Armenia pertenez históricamente a persones de la etnia azerí, idea espresada en 2010 por [[İlham Əliyev]], [[Presidente d'Azerbaixán]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://news.az/articles/24723|títulu=News.Az - Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands - Ilham Aliyev|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=1 de febreru de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140201212813/http://news.az/articles/24723|fechaarchivu=1 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;

El conceutu d'Azerbaixán Íntegru nun tien unes llendes territoriales definíos, sicasí, lo más común ente los partidarios d'esta creencia les reclamaciones definir en cinco territorio: [[Azerbaixán iranín|Azerbaixán meridional]]; Azerbaixán Occidental; [[Derbent]] (Rusia); Borchali ([[Rexón de Kvemo Kartli]] en Xeorxa); y la [[Provincia d'Iğdır]] (Turquía).&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=Whole Azerbaijan|apellíos=Poptropica4855|url=https://www.youtube.com/watch?v=eSgeR08nNZE|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=20 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;

==== Emiratos Árabes Xuníos ====

Los [[Emiratos Árabes Xuníos]] caltienen una disputa con Irán pola soberanía polos castros de [[Tumb Mayor y Menor]], que permanecen so soberanía iranina. Mientres el mandatu británicu na zona, les islles fueron puestes a resguardu pol [[Emiratu de Sharjah]]. En [[1971]], Irán asumió'l control d'[[Abu Musa]] nun alcuerdu d'alministración conxunta con Sharjan, pero'l [[30 de payares]] facer col control total del archipiélagu.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.routledge.com/Security-and-Territoriality-in-the-Persian-Gulf-A-Maritime-Political-Geography/Mojtahed-Zadeh-Mojtahed-Zadeh/p/book/9781138995987|títulu=Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography (Paperback) - Routledge|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|sitiuweb=Routledge.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Los Emiratos alieguen que mientres el sieglu XIX les islles tuvieron sol control de los xeques Qasmi, que los sos derechos fueron heredaos polos Emiratos Árabes Xuníos dempués de 1971. Sicasí, Irán afirma que los dueños de los castros vivíen na mariña iranina polo que yeren suxetos a dereches persa.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.iran-press-service.com/articles/iran_uae_saudi.html|títulu=DUBAI, June 6 (Reuters) - The United Arab Emirates, vexed by what it sees as abandonment by some of its key Gulf allies, has thrown down the gauntlet over stronger ties with Iran before a apueste over three strategic islands is resolvéi|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|fecha=7 de marzu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160307202313/http://www.iran-press-service.com/articles/iran_uae_saudi.html|fechaarchivu=7 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; En [[1980]], los EAU presentaron la so reclamación ante les Naciones Xuníes, sicasí, la propuesta foi refugada pol [[Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|Conseyu de Seguridá]].&lt;ref name=&quot;:9&quot; /&gt;

==== Irán ====
{{VT|Gran Irán}}
[[Ficheru:Greater Iran Map.png|miniaturadeimagen|250px|left|Xeográfica y culturalmente, el Gran Irán inclúi tola [[meseta iranina]], estendiéndose hasta [[Asia Central]] ([[Bactria]]) y el [[Hindukush]] al nordeste y [[Afganistán]] y [[Paquistán]] Occidental nel sureste y hasta [[Siria]] Oriental y el [[Cáucasu]] al noroeste.]]

El Paniranismu ye una ideoloxía que busca la solidaridá y la reunificación de tolos habitantes de los [[pueblos iranios]], aquellos que viven na [[Meseta iranina]] y los que tienen una influencia cultural iranina, polo que s'inclúi a los [[Pueblo persa|perses]], [[azeríes]], [[Pueblu curdu|curdos]], [[osetios]], [[zaza|zaces]], [[taxiquistaninos]] de [[Taxiquistán]] y Afganistán; amás del [[Baluchistán (Paquistán)|Baluchistán]] pakistaní. El creador del conceutu ye Mahmoud Afshar Yazdi, l'eventual estáu sería llamáu Gran Irán o Tierres d'Irán.&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|títulu=IRAN i. LANDS OF IRAN – Encyclopaedia Iranica|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|apellíu=electricpulp.com|sitiuweb=www.iranicaonline.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

La ideoloxía del pan-iranismu úsase más frecuentemente en conxunción cola idea de formar un [[Gran Irán]], que se refier a les rexones d'[[El Cáucasu]], Asia Occidental, [[Asia Central]] y partes d'Asia del Sur que tienen una influencia cultural iranín importante por cuenta de ser rexíos por un [[Imperiu aqueménida|imperiu persa]] en dalgún momentu de la hestoria.,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://azadegan.info/files/Dr.Frye-discusses-greater-Iran-on-CNN.mp4|títulu=Dr. Frye discusses greater Iran on CNN|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; aquellos que tuvieron un contautu cultural colos perses ensin tar controlaos por un gobiernu imperial, como los pueblos del [[Cáucasu septentrional]] o zones d'Asia Meridional, [[Baḥréin]] y China onde moren habitantes de [[Llingües iranies|llingua iranina]].

El Gran Irán xeográficamente correspuende aprosimao al territoriu del meseta iranina y les sos llanures estremeres.&lt;ref name=&quot;:10&quot; /&gt; Tamién recibe los nomes de ''Gran Persia'' o Continente Cultural Iranín.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.college.columbia.edu/cct_archive/nov03/features5.php|títulu=Columbia College Today|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.college.columbia.edu}}&lt;/ref&gt;

El conceutu del Gran Irán entiende la totalidá d'Afganistán, Azerbaixán, Irán, Taxiquistán, [[Turkmenistán]] y [[Uzbequistán]], amás de zones parciales d'Armenia, China, Xeorxa, [[Iraq]], Paquistán, [[Siria]], Rusia y Turquía.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=The Dream—or Nightmare—of “Greater Iran”|url=http://www.geocurrents.info/geopolitics/the-dream%E2%80%94or-nightmare%E2%80%94of-%E2%80%9Cgreater-iran%E2%80%9D|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=GeoCurrents|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

==== Iraq ====
En ganando la independencia en [[1932]], el [[Reinu d'Iraq]] declaró que la llexitimidá sobre'l territoriu de [[Kuwait]] alegando que los dos territorios formaren parte del mesmu país hasta la creación de los mandatos británicos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=|nome=Duiker, William J; Spielvogel, Jackson J.|enllaceautor=|títulu=World History: From 1500. 5th edition|url=|fechaaccesu=|añu=2007|editorial=Thomson Wadsworth|isbn=|editor=|ubicación=Belmont, California, USA|páxina=839|idioma=inglés|capítulu=}}&lt;/ref&gt; En [[1991|1990]] llevar a cabu la [[Invasión de Kuwait|invasión del país]] per parte d'Iraq, qu'estableció una [[República de Kuwait|república]] [[Estáu satélite|satélite]] p'amestar el territoriu kuwaití darréu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Iraq anexona Kuwait de forma &quot;total y irreversible&quot;|url=https://elpais.com/diario/1990/08/09/internacional/650152802_850215.html|fecha=9 d'agostu de 1990|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; La ocupación iraquina remató en [[1991]] depués de la [[Guerra del Golfu]], na qu'una coalición internacional liderada per Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu, Francia y [[Arabia Saudita]] ganó a les tropes de Hussein llogrando la [[Campaña de lliberación de Kuwait|lliberación]] de Kuwait el [[28 de febreru]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/02/28/internacional/1298871057.html|títulu=Venti años del final de la Guerra del Golfu {{!}} Mundu {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|apellíu=Internet|nome=Unidá Editorial|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; 

Mientres la [[Guerra Irán-Iraq]], el gobiernu de [[Sadam Husein]] trató d'anexonar la provincia iranina de [[Provincia de Juzestán|Juzestán]] al considerala parte del territoriu iraquín por tener una población d'orixe árabe.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=correspondent|nome=Tehran Bureau|títulu=How Iran's Khuzestan went from wetland to wasteland|url=http://www.theguardian.com/world/iran-blogue/2015/apr/16/iran-khuzestan-environment-wetlands-dust-pollution|fecha=16 d'abril de 2015|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

==== Líbanu ====

El nacionalismu libanés busca la espansión del territoriu del [[Líbanu]] más allá de les sos fronteres pa tratar de recrear la estensión de [[Fenicia]] so un gobiernu dende [[Beirut]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Kaufman|nome=Asher|títulu=Reviving Phoenicia: The Search for Identity in Lebanon|url=https://books.google.com.mx/books?id=PTDkAwAAQBAJ&amp;pg=PA104&amp;lpg=PA104&amp;dq=%22Lebanese+irredentism%22&amp;source=bl&amp;ots=A_Whv3gvKc&amp;sig=CaFjoJ9r2SJuWQGYImKiNRxxgQ0&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%22Lebanese%20irredentism%22&amp;f=false|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=30 de xunu de 2014|editorial=I.B.Tauris|isbn=9781780767796|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Según los irredentistas nacionales, el Gran Líbanu incluyiría amás del territoriu propiu, la mariña de Siria y el norte d'Israel, territorios que s'identifiquen colos del antiguu reinu feniciu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/002200947100600104|títulu=The Lebanese Identity|apellíos=Salibi|nome=Kamal S.|publicación=Journal of Contemporary History|volume=6|númberu=1|páxines=76–86|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|idioma=en|doi=10.1177/002200947100600104}}&lt;/ref&gt;

==== Siria ====
{{VT|País de Sham|Nacionalismu sirio}}
[[Ficheru:Greater Syria Map.png|miniaturadeimagen|250px|La Gran Siria.]]

El conceutu de Gran Siria o País de Sham ye una idea de corte irredentista que busca l'establecimientu d'un estáu únicu na zona del [[Llevante mediterraneu]] y los estaos estremeros. El representante políticu principal de la idea ye'l [[Partíu Social Nacionalista Siriu]], que tien presencia nos estáu de Siria y Líbanu. El País de Sham entiende la totalidá de los estaos d'Israel, [[Xordania]], Líbanu, [[Estáu de Palestina|Palestina]] y Siria, amás del Sanjacado de Alejandreta ([[Provincia de Hatay]] en Turquía) y el norte de [[Tabuk (Arabia Saudita)|Tabuk]] en Arabia Saudita.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Pipes|nome=Daniel|títulu=Radical Politics and the Syrian Social Nationalist Party|url=http://www.danielpipes.org/5788/radical-politics-and-the-syrian-social-nationalist-party|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódico=Daniel Pipes|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; Dellos partidarios espanden les llendes territoriales de la Gran Siria pa incluyir Xipre, Iraq y la [[Península del Sinaí]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Pipes|nome=Daniel|títulu=Greater Syria: The History of an Ambition|url=https://books.google.com.mx/books?id=J3PsAb1uV94C&amp;pg=PA83&amp;lpg=PA83&amp;dq=greater+syria+iraq+sinai+cyprus&amp;source=bl&amp;ots=5rPof7wpf2&amp;sig=9O0ZV2hZzuqHmdIfH8xh7CAqyzk&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjov53Sx9DWAhVB4iYKHfyzAOgQ6AEIRTAH#v=onepage&amp;q=greater%20syria%20iraq%20sinai%20cyprus&amp;f=false|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|fecha=26 de marzu de 1992|editorial=Oxford University Press|isbn=9780195363043|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Turquía ====
{{VT|Neo-otomanismu|Provincia de Hatay|Turanismu}}
[[Ficheru:TratadoDeSevres1920.svg|miniaturadeimagen|250px|Fronteres del Imperiu Otomanu en 1914, partíes nel Tratáu de Sèvres.]]

Mientres la cayida del [[Imperiu otomanu]] promulgóse'l Pactu Nacional (Misak-ı Millî en [[Idioma turcu|turcu]]) una serie de seis idees que se convirtieron na base de les reclamaciones territoriales de Turquía mientres les conversaciones previes a la firma del [[Tratáu de Lausana]]. Nellos reclamaben tolos territorios del imperiu n'ónde vivieren mayoríes turques amás de la reserva en referéndum sobre'l futuru de Kars, Ardahan, [[Batumi]], [[Tracia]] occidental, [[Istambul]], el [[Mar de Mármara]], los [[Dardanelos]] y el [[Bósforu]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.enjoyturkey.com/info/history_turkey/republic.htm|títulu=Turkish Republic|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.enjoyturkey.com}}&lt;/ref&gt;

La Gran Turquía ye un conceutu que busca reagrupar toos aquellos territorios de población turca que fueron apurríos a otros estaos dempués de la desintegración del imperiu otomanu. Nun principiu surdió como un movimientu que busca contraponerse a la idea irredentista del Gran Irán, que ye vistu por dellos sectores como una amenaza a la estabilidá del Mediu Oriente.&lt;ref name=&quot;:11&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Greater Turkey Vs. Greater Iran|url=http://www.geocurrents.info/geopolitics/greater-turkey-vs-greater-iran|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|periódicu=GeoCurrents|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El conceutu xeneral de la Gran Turquía añede al territoriu turcu les gobernaciones iraquines de [[Gobernación de Nínive|Nínive]], [[Gobernación de Duhok|Duhok]], [[Gobernación de Erbil|Erbil]], [[Gobernación de Solimania|Solimania]], [[Gobernación de Kirkuk|Kirkuk]] y [[Gobernación de Duhok|Duhok]]; parte de les rexones siries d'[[Gobernación de Alepo|Alepo]], [[Gobernación de Hasaka|Hasaka]], [[Gobernación d'Al Raqa|Al Raqa]] y [[Gobernación de Idlib|Idlib]]; les [[Unidaes perifériques de Grecia|periferies griegues]] d'[[Unidá periférica de Evros|Evros]] y [[Unidá periférica de Ródope|Ródope]]; les franxa sur de les provincies búlgares de [[Burgas]] y [[Yambol]]; amás de la parte occidental d'Armenia y la zona xeorxana de [[Batumi]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://practicaleschatology.blogspot.mx/2016/11/a-greater-turkey.html|títulu=A Greater Turkey?|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2017|sitiuweb=practicaleschatology.blogspot.mx}}&lt;/ref&gt; Dellos partidarios del irredentismu turcu van más allá y son partidarios del [[Neo-otomanismu]], esto ye, la recreación del imperiu otomanu.&lt;ref name=&quot;:11&quot; /&gt;

El neo-otomanismu y la Gran Turquía fueron rellacionaos col actual [[Presidente de Turquía|Presidente]], [[Recep Tayyip Erdoğan]] y la so organización política, el [[Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu (Turquía)|Partíu de la Xusticia y el Desenvolvimientu]], inclusive, el líder turcu apeló en delles ocasiones al pasáu imperial pa xustificar les sos polítiques:&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Bekdil|nome=Burak|títulu=Erdogan's Neo-Ottoman Plans|url=https://www.gatestoneinstitute.org/9254/erdogan-irredentism|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|periódicu=Gatestone Institute|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;{{cita|[En 1914] Los nuesos territorios yeren tan grandes como 2.5 millones de quilómetros cuadraos, y dempués de nueve años, nel momentu del Tratáu de Lausana menguó a 780.000 quilómetros cuadraos... Aportunar [nel caltenimientu de les fronteres de 1923] ye la mayor inxusticia que se fixo al nuesu país y a la nación. Ente que tou ta camudando nel mundu de güei, nun podemos ver el caltenimientu del nuesu estáu creáu en 1923 como un ésitu.|Recep Tayyip Erdogan, 19 d'ochobre de 2016}}Erdogan llamentó amás el fechu de la separación de la Provincia de Mosul, que ye considerada como turca y ye frecuente'l so llamáu a reconstruyir el pasáu otomanu como una forma d'afalar el nacionalismu turco.&lt;ref name=&quot;:12&quot; /&gt; Sicasí, delles fontes señalen qu'en realidá'l neo-otomanismu y el irredentismu turcos de Erdogan son una forma de primir militarmente a los estaos d'Iraq y Siria, que atópense somorguiaos en conflictos militares y tán suxetos a la intervención turca pa caltener la paz y caltener el poder del país na rexón.&lt;ref name=&quot;:12&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Ozkan|nome=Behlul|títulu=Opinion {{!}} The Failure of a Neo-Ottoman Foreign Policy|url=https://www.nytimes.com/2016/12/07/opinion/turkey-ottoman-foreign-policy-iraq-syria-failing.html|fecha=7 d'avientu de 2016|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Is There a &quot;Greater Turkey&quot; On the Rise?|url=https://muftah.org/greater-turkey-rise/#.WdF71xOCwWo|fecha=7 de setiembre de 2017|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|periódicu=Muftah|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

==== Yemen ====
{{VT|Gran Yemen}}
[[Ficheru: Yemen-map.png|miniaturadeimagen|250px|El Gran Yemen.]]

El Gran Yemen ye un términu xeográficu que toma'l territoriu de l'actual [[República del Yemen]] según les rexones saudines de [[Provincia de Garrar|Garrar]], la [[provincia de Najrán]], la [[provincia de Jizán]], les islles axacentes del [[Mar Coloráu]], Tihama y, dacuando, la provincia omaní de [[Dhofar]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Rabasa|nome=Angel|títulu=Ungoverned Territories: Understanding and Reducing Terrorism Risks|url=https://books.google.com.au/books?id=faWMHiaaLgkC&amp;pg=PA95&amp;lpg=PA95&amp;dq=violet+Line+1914&amp;source=bl&amp;ots=BCwmtya0Hj&amp;sig=KXg3P6JPCffyWSALXFI5cf8cu9M&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwix-aPUj5zKAhWJlJQKHYmYDB4Q6AEIHjAC#v=onepage&amp;q=violet%20Line%201914&amp;f=false|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2017|fecha=2007|editorial=Rand Corporation|isbn=9780833041524|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

Tamién ye un términu políticu que denota les aspiraciones irrdentistas de xunir estes zones nun solu estáu. Estes reclamaciones basar na noción histórica de Bilad al-Yaman según nel Estáu Rasulid de los [[sieglos XIII]] al XV y al estáu zaidí de finales del XVII y principios del XVIII, qu'ocupaben la mayor parte del territoriu del Gran Yemen.

=== Asia Oriental ===

==== Xapón ====
[[Xapón]] reclama los dos islles más meridionales de les [[islles Kuriles]] alministraes per Rusia, la cadena isleña, alcontrar al norte d'[[Hokkaidō|Hokkaido]] y foi amestada pola Xunión Soviética dempués de la Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Japan's island row with Russia|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-11664434|fecha=29 d'abril de 2013|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=BBC News|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; Xapón tamién reclama'l grupu de castros conocíu como les [[Roques de Liancourt]] alministraes per Corea del Sur, que se conocen como Takeshima en Xapón y reclamáronse dende'l final de la Segunda Guerra Mundial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Profile: Dokdo/Takeshima islands|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-19207086|fecha=10 d'agostu de 2012|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=BBC News|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; 
==== Mongolia ====
En [[Mongolia]] esiste una idea irredentista que defende la solidaridá cultural y política de los mongoles. El territoriu propuestu inclúi xeneralmente l'estáu independiente de Mongolia, les rexones chines de [[Mongolia Interior]] (Mongolia del Sur) y Dzungaria (en [[Sinkiang|Xinjiang]]), y la república rusa de [[República de Buriatia|Buriatia]]. Dacuando tamién s'inclúin [[Republica de Tuvá|Tuvá]], [[República de Altái|Altái]] y partes del [[Óblast d'Irkutsk]] y el [[Krai de Zabaikalie]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Land-locked States of Africa and Asia|url=|fechaaccesu=|añu=1998|editorial=Taylor &amp; Francis|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=150|idioma=inglés|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

=== Asia del Sur ===

==== Bangladex ====
El conceutu del Gran Bangladesh ta fuertemente rellacionáu cola idea irredentista de la Bengala Xunida (''United Bengal''). Dellos intelectuales indios consideren que [[Bangladex]] tien la intención de llevar a cabu la unificación de tolos territorios de [[Idioma bengalí|llingua bengalí]] pa integralos dientro del so estáu, magar, l'estáu bengalí nun espresó dalguna reclamación territorial, los sectores del nacionalismu hindú consideren que'l gobiernu promueve la inmigración illegal pa crear una mayoría na zona que camude la configuración [[Demografía|demográfica]], cultural y relixosa del nordeste de la India.&lt;ref name=&quot;:13&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu='Greater Islamic Bangladesh' is a serious threat to Indian Integrity, Sovereignty and Hindu Majority.|url=https://hinduexistence.org/2014/10/30/greater-islamic-bangladesh-is-a-threat-to-indian-integrity-sovereignty-and-hindu-majority/|fecha=30 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Struggle for Hindu Existence|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

La idea india del Gran Bangladesh considera que'l gobiernu de Bangladex quier tomar el control de los estaos indios de [[Bengala Occidental]], [[Tripura]] y [[Assam]], según les [[Islles Andamán]], amás de la provincia [[Birmania|birmana]] de [[Rakáin]]. Mientres el movimientu d'independencia de Bangladex, plantegóse la posibilidá de construyir un estáu de Bengala, naquellos territorios de mayoría musulmana, sicasí, la oposición de los representantes del nacionalismu indio provocó que'l proyeutu nun se llevara a cabu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=United_Independent_Bengal_Movement|títulu=United Independent Bengal Movement - Banglapedia|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=en.banglapedia.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

La teoría tien traces de [[xenofobia]] y un discursu antiinmigración, pos considera que la elevada presencia d'habitantes del Bangladex en dellos estaos de la India forma parte d'un plan pa convertir grandes zones de los estaos del nordeste de la India y Bengala Occidental en zones de mayoría musulmana que darréu buscaríen dixebrase de la India y xunise al país vecín, onde'l [[Islam]] ye la relixón mayoritaria. Lo que foi consideráu por dellos sectores de la población hindú como una amenaza pa la integridá, soberanía y mayoría relixosa del país.&lt;ref name=&quot;:14&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Singh|nome=Y Bijoy|títulu=Why the growing Bangladeshi population is a real threat to India|url=https://www.saddahaq.com/why-growing-bangladeshis-population-is-a-real-threat-to-india|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=SaddaHaq}}&lt;/ref&gt;

==== Timor ====
''Vease: [[Gran Timor]]''

El Gran Timor (n'[[Idioma indonesiu|indonesiu]]: ''Timor Raya'') ye un conceutu que remembra la unidá ya independencia de la isla de [[Timor]], formáu pol portugués [[Timor Oriental]] y el neerlandés (agora [[Indonesia|indonesiu]]) [[Timor Occidental]].

La isla de Timor tuvo baxu [[Invasión indonesia de Timor Oriental|dominiu indonesiu]] ente [[1975]] y [[2002]]. En mayu de 2002, la parte oriental de la isla convertir nun estáu independiente, lo que provocó la medrana ente l'exércitu&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.etan.org/et2001c/december/16-22/18tni.htm|títulu=TNI Warns of W. Timor Rebels|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.etan.org}}&lt;/ref&gt; y los medios de comunicación d'Indonesia,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.thejakartapost.com/special/vos_24.asp|títulu=The Jakarta Post - Online Special: East Timor: To be or not to be a member of ASEAN?|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|fecha=26 de xunu de 2003|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20030626083245/http://www.thejakartapost.com/special/vos_24.asp|fechaarchivu=26 de xunu de 2003}}&lt;/ref&gt; quien creíen que la nueva nación podría afalar a una rebelión separatista na zona occidental. Sicasí, el gobiernu de [[Dili]] nun amosó interés dalgunu na zona, pos reconoció les llendes heredaes del periodu colonial,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=East Timor maps border with Indonesia|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/1945502.stm|fecha=23 d'abril de 2002|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt; amás d'esistir una división étnica ente los dos sectores de la isla.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.lonelyplanet.com/thorntree/forums/asia-south-east-asia-islands-peninsula/east-timor/comparing-east-to-west-timor|títulu=Comparing East to West Timor|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=Planet|nome=Lonely|sitiuweb=www.lonelyplanet.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== América ===

==== Gran Colombia ====
{{VT|Gran Colombia}}
[[Ficheru:Gran Colombia in 1822.svg|miniaturadeimagen|250px|La Gran Colombia estremada en cuatro departamento en 1822.]]

La [[Gran Colombia]] foi una nación qu'esistió ente [[1819]] y [[1831]] sol mandatu de [[Simón Bolívar]], tomaba la totalidá de los territorios de [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Panamá]] y [[Venezuela]], amás de sectores qu'agora formen parte de [[Brasil]], Guyana, [[Hondures]], [[Nicaragua]] y [[Perú]], el país se [[Disolución de la Gran Colombia|desmembró]] poles diferencies ente los estaos integrantes, situación que s'agravó tres la muerte de Bolívar n'avientu de [[1830]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Press|nome=Europa|títulu=La Gran Colombia: el suañu de Simón Bolívar|url=http://www.notimerica.com/sociedad/noticia-gran-colombia-sueno-simon-bolivar-20160513085933.html|fecha=13 de mayu de 2016|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=notimerica.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; La idea de Bolívar pretendía llevar a cabu la unión de tolos territorios independientes de [[Hispanoamérica]] nun namái gobiernu, que tuviera la fuercia pa enfrentar a les potencies coloniales del sieglu XIX, sicasí, el proyeutu namái concretóse nes tierres que formaben parte del [[Virreinatu de Nueva Granada]] y la [[Capitanía Xeneral de Venezuela]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Bolívar y el suañu d'una Hispanoamérica xunida|url=https://hispanoamericaunida.com/2013/08/16/bolivar-y-el-sueno-de-una-hispanoamerica-xunida/|fecha=16 d'agostu de 2013|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Hispanoamérica Xunida|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[disolución de la Gran Colombia]] la idea foi aparcada. Sicasí, cola llegada de [[Hugo Chávez]] a la [[Presidente de Venezuela|Presidencia de Venezuela]], l'estáu venezolanu tomó los [[Bolivarianismu|postulaos de Bolívar]] como parte de la so política oficial. En xineru de [[2008]], el mandatariu venezolanu reafitó'l so compromisu cola idea de la reunificación de la Gran Colombia como una forma de &quot;pacificar la rexón&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.consulvenemontreal.org/rep/boletin/Boletin_Consuláu_13_01.pdf|títulu=Boletín Informativu Non. 13 del Consuláu Xeneral Xeneral de la República Bolivariana de Venezuela en Montreal|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Ministeriu del Poder Popular pa Rellaciones Esteriores de Venezuela|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; En xunetu de [[2010]] nel marcu de les celebraciones de los bicentenarios d'independencia llatinoamericanes, Hugo Chávez y [[Rafael Correa]], entós [[Presidente del Ecuador]] axuntáronse coles mires d'empecipiar un plan p'alicar la Gran Colombia, sicasí, el procesu nun pasó de les declaraciones sobre la intención.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/america/2010/07/05/venezuela/1278359671.html|títulu=Hugo Chávez y Rafael Correa xuntar p'alicar a la 'Gran Colombia' {{!}} Venezuela {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=Internet|nome=Unidá Editorial|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt; Tres la muerte de Chávez, el proyeutu quedó abandonáu.

Delles voces minoritaries siguen defendiendo la unión, principalmente polos beneficios económicos que podría traer la reunificación de los cuatro estaos integrantes de la Gran Colombia, lo que llevaría al hipotéticu estáu a convertise nuna de les potencies económiques del mundu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Tiempo|nome=Casa Editorial El títulu=A alicar la Gran Colombia|url=http://www.portafolio.co/opinion/gonzalo-palau-rivas/alicar-gran-colombia-26296|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Portafolio.co|idioma=es-CO}}&lt;/ref&gt;

==== Guatemala ====
{{VT|Diferendo territorial ente Belice y Guatemala|Conflictu ente Belice y Guatemala (2016-presente)}}
[[Ficheru:Territorio en disputa entre Belice y Guatemala.svg|miniaturadeimagen|Guatemala y Belice partíu nel territoriu reconocíu oficialmente y el reclamáu polos guatemalianos.]]

En [[Guatemala]] esiste un conflictu territorial col estáu de [[Belice]] por una franxa territorial de 11 030 km² qu'anguaño son alministraes polos beliceños, la disputa estiéndese amás a diverses islles y castros alcontraos nel [[mar Caribe]].

La disputa empecipiar en [[1859]], a partir de la firma del Alcuerdu anglu-guatemalianu de 1859. &lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.minex.gob.gt/ADMINPORTAL/Data/DOC/20101001121030027HESTORIA.pdf|títulu=HISTORICA DEL DIFERENDO TERRITORIAL|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Guatemala|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; El territoriu reclamáu por Guatemala entiende dende'l [[ríu Sarstún]], nel sur, hasta'l [[ríu Sibún]], al norte; el cual entiende aprosimao 11 030 km².&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.minex.gob.gt/ADMINPORTAL/Data/DOC/20101022110802527presentacionCOMBELPROPUESTAMCMverCORTA071010.pdf|títulu=DIFERENDO TERRITORIAL DIFERENDO TERRITORIAL , INSULAR Y MARÍTIMU ENTE GUATEMALA Y BELICE|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Guatemala|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Les proporciones del reclamu basar en que'l territoriu de Belice tendría d'entender los territorios vencíos por [[Imperiu español|España]] a [[Imperiu británicu|Gran Bretaña]] nel [[Tratáu de París (1783)|Tratáu de París]] de 1783, un territoriu de 1482 km², y na segunda concesión en 1786, d'otra zona de 1883 km²; amás del territoriu propiu de Belice de 4323,964 km². Polo que'l restante territoriu non reconocíu sería parte de Guatemala y polo tanto taría siendo ocupáu illegalmente por Gran Bretaña. 

Enantes esistía una reclamación guatemaliana pol estáu mexicanu de [[Chiapas]], que formó parte de la Provincia de Guatemala mientres el periodu de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala|Capitanía Xeneral]] y la Provincia de Guatemala sol dominiu español, y na mesma demarcación mientres el [[Primer Imperiu Mexicanu]]. En [[1824]] proclamóse la [[Primer República Federal (Méxicu)|Primer República Federal de Méxicu]], lo que provocó la salida de les provincies centroamericanes que pasaron a ser independientes, sicasí, Chiapas quedó pendiente de incoporación a Méxicu o Guatemala.&lt;ref name=&quot;:15&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.viajes-a.net/ciudá/Huehuetan-78211.htm|títulu=Viaxes a Huehuetán (Méxicu)|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|fecha=14 de setiembre de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090914180053/http://www.viajes-a.net/ciudá/Huehuetan-78211.htm|fechaarchivu=14 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt; Nel mes de xunetu, la rexón del [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] dixebrar de Chiapas polo que se xunió a les Provincies Xuníes del Centru d'América. El [[14 de setiembre]], Chiapas incorporar a Méxicu. En [[1840]], l'alcalde de [[Tapachula]], capital del Soconusco, solicitó ayuda a Méxicu, en [[1842]] tropes mexicanes ocuparon la rexón que se xunió al país.&lt;ref name=&quot;:15&quot; /&gt; 

En 1842, [[1881]] y [[1882]] hubo [[Conflicto Méxicu-Guatemala de 1842 y 1882|conflictos diplomáticos ente los dos países]] al respeutive de la cuestión del Soconusco. Nel últimu añu, les dos naciones roblaron el [[Tratáu Ferrera-Mariscal]] p'alcordar les llendes fronterices, situación que se completó hasta [[1902]], cuando la comisión de llendes concluyó colos sos llabores, estableciendo la [[Frontera ente Guatemala y Méxicu|frontera actual]] nos ríos [[Ríu Suchiate|Suchiate]] y [[Ríu Usumacinta|Usumacinta]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.memoriapoliticademexico.org/Testos/5RepDictadura/1882TLG.html|títulu=1882 Tratáu de Llendes ente Méxicu y Guatemala|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=21 de marzu de 2009|sitiuweb=|editorial=|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090321113306/http://www.memoriapoliticademexico.org/Testos/5RepDictadura/1882TLG.html|fechaarchivu=21 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt;

==== Méxicu ====
{{VT|Aztlán|Reconquista (Méxicu)|Revanchismu}}
[[Ficheru:Mexico 42 estados.PNG|miniaturadeimagen|left|250px|Mapa de Méxicu d'alcuerdu a los partidarios de Reconquistar, esto ye, la recuperación de los territorios perdíos tres la firma del Tratáu de Guadalupe Hidalgo y la Venta de La Mesilla.]]

El conceutu irredentista de Méxicu, conocíu como Reconquista referir a la recuperación cultural y demográfico de los estaos del [[Suroeste d'Estaos Xuníos|Suroeste de los Estaos Xuníos]], que pertenecieron a Méxicu ente [[1821]] y [[1848]]. La idea foi popularizada polos escritores [[Carlos Fuentes]] y [[Elena Poniatowska]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.nuevodigital.com/2006/04/18/la-otra-reconquista-les protestes-migrat|títulu=La otra &quot;Reconquista&quot;: Les protestes migratories n'Estaos Xuníos potencien a movimientos de recuperación de la tierra &quot;robada&quot; a Méxicu metanes les apocalípticas alvertencies de Samuel Huntington sobre'l fin del 'suañu americanu'|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.nuevodigital.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.terra.com/arte/articulo/html/art5133.htm|títulu=Poniatowska: 'Meyora d'español ya hispanos ye como una reconquista'|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=15 d'abril de 2015|sitiuweb=|editorial=|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150415204059/http://www.terra.com/arte/articulo/html/art5133.htm|fechaarchivu=15 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; 

La recuperación de los territorios perdíos na [[cesión mexicana]] y la [[venta de La Mesilla]] ye una idea que tien una mayor fuercia dientro de los grupos nacionalistes [[chicanu|chicanos]], que plantegen la restauración d'[[Aztlán]], el conceutu namái busca la reintegración de los territorios perdíos tres la firma del [[Tratáu de Guadalupe Hidalgo]] y dexa fuera otres rexones estauxunidenses con presencia de migración mexicana.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.mexica.net/aztlan.php|títulu=What is the meaning of the word Aztlan?|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.mexica.net}}&lt;/ref&gt; En Méxicu, la idea ye sofitada principalmente por dellos grupos nacionalistes minoritarios como'l [[Frente Nacionalista de Méxicu]], que refuguen el Tratáu de Guadalupe Hidalgo y aseguren que s'atopen ocupaos polos Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.erepublik.com/es/article/frente-nacionalista-de-m-xico-2521028/1/20|títulu=Frente Nacionalista de Méxicu - published by RiqTam on day 2,721 - page 1 of 1|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.erepublik.com}}&lt;/ref&gt;

Tres la perda de los territorios, el gobiernu mexicanu namái fixo un plan pa recuperar los estaos perdíos en [[1848]], tratar del [[Plan de San Diego]] llanzáu mientres la [[Revolución mexicana]], consistía nuna operación realizada por partidarios del presidente [[Venustiano Carranza]] en [[1915]] que buscaba l'alzamientu de minoríes étniques como los mexicanos, los [[afroamericano|afroamericanos]] y [[Pueblos nativos de los Estaos Xuníos|nativos estauxunidenses]], el conflictu enfocárase n'atacar oxetivos anglosaxones, lo que provocaría inestabilidá na rexón, crisis social y una posible toma del suroeste d'Estaos Xuníos per parte de Méxicu, sicasí, la intentona foi esbaratada tres l'arrestu d'unu de los líderes y el descubrimientu de documentos rellacionaos, lo que provocó la unviada de tropes estauxunidenses a la zona fronteriza.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/ngp04|títulu=PLAN OF SAN DIEGO|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|apellíu=M.|nome=COERVER, DON|fecha=15 de xunu de 2010|sitiuweb=www.tshaonline.org|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esi intentu, nun hubo nengún plan pa recuperar los territorios de parte de dalgún gobiernu mexicanu.

L'asuntu foi una especie de moneda de cambéu pa otros países que trataron de buscar el sofitu de Méxicu en conflictos que busquen debilitar o provocar militarmente a los Estaos Xuníos. El casu más conocíu foi'l del [[Telegrama Zimmermann]] de [[1917]], un comunicáu unviáu por [[Arthur Zimmermann]], Ministru d'Esteriores del [[Imperiu alemán|Imperiu Alemán]] al so embaxador en Méxicu, el conde [[Heinrich von Eckardt]]. Nel documentu suxuríase convidar a Méxicu a tomar parte de la Primer Guerra Mundial atacando a Estaos Xuníos en cuenta de ayuda militar y financiera pa recuperar Texas, Nuevu Méxicu y Arizona, ensin mentar a California. Los británicos afayaron el documentu ya informaron a Estaos Xuníos, quien decidió entrar a la guerra por causa de esi sucesu. El gobiernu mexicanu refugó la ufierta, pos consideraba que nun tenía los recursos pa entamar y sostener una invasión militar al atopase na llucha de la revolución mexicana.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://yumka.com/docs/zimmermann.pdf|títulu=Telegrama Zimmermann|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Juan Ramón Jiménez de Lleón|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

En [[2015]], reconquistar volvió a l'axenda pública como parte de la [[Guerra nel Donbáss]] ucraninao. El [[28 de marzu]], la [[República de Chechenia|República Rusa de Chechenia]] amenació con unviar armes a Méxicu por que'l país recuperara Texas, Nuevu Méxicu, Arizona, California, [[Nevada]], [[Utah]], [[Colorado]] y una zona de [[Wyoming]], si los Estaos Xuníos ufiertaben sofitu armamentístico al gobiernu d'Ucraína. Sicasí, el [[Kremlin de Moscú|Kremlin]] desautorizó la propuesta chechena asegurando que les rexones suxetes a la Federación Rusa nun pueden suministrar armes nin sofitu militar a países estranxeros, en Méxicu la propuesta nun foi considerada por nengún organismu oficial.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Amenacia Chechenia con armar a Méxicu si EU da armes a Kiev|url=http://www.excelsior.com.mx/global/2015/03/26/1015655|fecha=26 de marzu de 2015|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Excélsior|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=¿Armes ruses a Méxicu? {{!}} Reporte Indigo|url=http://www.reporteindigo.com/llatitú/armes-ruses-mexico/|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Reporte Indigo|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt;

Tres la llegada de [[Donald Trump]] a la Presidencia d'Estaos Xuníos, y la respuesta del resurdimientu del [[nacionalismu mexicano]], en marzu de [[2017]], l'ex candidatu presidencial [[Cuauhtémoc Cárdenas Solórzano]] y l'abogáu Guillermo Handam Castro presentaron una propuesta de demanda, pa declarar nulu'l Tratáu de Guadalupe Hidalgo, y de esta manera recuperar los estaos perdíos na cesión, o siquier consiguir una compensación económica acorde cola estensión territorial vencida. 

L'argumentu principal p'anular los alcuerdos sostién que al asoceder una invasión militar de los Estaos Xuníos, la firma foi nula d'orixe pola esistencia d'una coaición escontra los mexicanos firmantes.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Cárdenas y abogáu presenten predemanda pa recuperar territoriu mexicanu perdíu ante EU - Proceso|url=http://www.proceso.com.mx/477516/cardenas-abogáu-presenten-predemanda-recuperar-territoriu-mexicanu-perdíu-ante-eu|fecha=9 de marzu de 2017|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Proceso|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la propuesta nun espolletó por cuenta de que'l gobiernu d'[[Enrique Peña Nieto]] nun tomó'l plan, yá que yera necesaria la participación del Estáu Mexicanu nun procesu penal internacional. [[Bernardo Sepúlveda Amor]], ex secretariu de rellaciones esteriores de Méxicu declaró al historiador [[Enrique Krauze]] que la propuesta sería díficl d'espolletar.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Krauze|nome=Enrique|títulu=Opinión {{!}} ¿Va Reponer Méxicu la metá del so territoriu?|url=https://www.nytimes.com/2017/04/06/opinion/will-mexico-get-half-of-its-territory-back.html?|fecha=6 d'abril de 2017|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt;{{cita|En tiempos anteriores les guerres de conquista nun s'atopaben cola mesma condena moral y llegal qu'agora forma parte del nuesu sistema llegal.. La demanda tendría que presentase conforme a la Convención de Viena y amosar que l'Estáu mexicanu nun aceptó espresamente la validez del tratáu o que, en razón de la so conducta, el mesmu Estáu amosó'l so refugu a esa validez... Pa llograr un dictame, la demanda d'anulación del Tratáu de 1848 tendría que sometese a la Corte Internacional de Xusticia, que la so xurisdicción obligatoria en casos contenciosos nun ta reconocida per Estaos Xuníos|Bernardo Sepúlveda Amor n'entrevista con Enrique Krauze. 6 d'abril de 2017.}}Otra causa irredentista mexicana ye'l [[Archipiélagu del Norte]] o ''Islles de la Canal,'' que s'atopen so la soberanía de los Estaos Xuníos d'América dende [[1852]], grupos de la sociedá civil reclamaron el conxuntu d'islles pal país, sicasí, el gobiernu mexicanu nun espresó nenguna declaración al respeutu. Los partidarios de la causa consideren que les islles quedaron fora del Tratáu de Guadalupe Hidalgo, polo que-y pertenecen a Méxicu de manera lexítima y son ocupaes polos estauxunidenses de manera illegal.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://historico.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/jurid/cont/20/pr/pr15.pdf|títulu=L'Archipiélagu del Norte. ¿Territoriu mexicanu o norteamericanu?|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Jorge A. Vargas|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

A lo último, dellos sectores de los medios de comunicación y la clase intelectual mexicana consideren la posibilidá de recuperar la [[Isla Clipperton]] o de La Pasión. Trátase d'un [[atolón]] alcontráu a 1120 km de les mariñes mexicanes y que s'atopa despobláu. Méxicu exerció la soberanía del llugar en dellos periodos: ente 1821 y 1858 y de 1906 a 1917, el llugar tamién foi ocupáu por estauxunidenses y franceses. Dempués de 1917 empecipióse una disputa ente mexicanos y franceses pola soberanía del atolón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://archivos.juridicas.unam.mx/www/bjv/llibros/9/4121/24.pdf|títulu=La Pasión na Isla de Clipperton: Un heriedu del Porfiriato|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Laura Ortíz Valdez|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; En [[1930]], un laude de [[Víctor Manuel III d'Italia]] otorgó'l territoriu a Francia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://sre.gob.mx/images/stories/doctransparencia/docs/09/laude.pdf|títulu=Laude arbitral del Rei d'Italia Víctor Manuel III, sobre la soberanía de la Isla de Clipperton (o Isla de la Pasión), ente los Estaos Xuníos Mexicanos y la República Francesa|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|autor=Secretaría de Rellaciones Esteriores de Méxicu|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; El Congresu de Méxicu aceptó l'arbitraxe y esanició la isla de la Constitución alegando que yera &quot;un cachu de tierra ensin valor&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Clipperton, la isla doblemente perdida|url=http://www.siempre.mx/2016/11/clipperton-la isla-doblemente-perdida/|fecha=26 de payares de 2016|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Siempres!|idioma=es-MX}}&lt;/ref&gt; Los partidarios de la recuperación del atolón sostienen que la importancia mora na ampliación del territoriu mexicanu d'ultramar, lo que dexaría estender l'espaciu económicu del país y beneficiaría a les embarcaciones pesqueres nacionales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La interesante hestoria de la Isla Clipperton, un atolón que tendría de ser mexicanu. - Axenda Informativa|url=http://agendainformativa.com.mx/2013/06/03/la-interesante-hestoria-de-la isla-clipperton-un-atolon-que-deberia-ser-mexicanu/|fecha=6 de marzu de 2013|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Axenda Informativa|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

==== Surinam ====
[[Ficheru:Suriname with disputed territories.jpg|miniaturadeimagen|250px|Fronteres terrestres de Surinam. En color verde claro reparar les zones reclamaes pel país.]]

Les fronteres de [[Surinam]] son un oxetu de disputa colos sos vecinos de Guyana y la [[Guayana Francesa]]. La frontera con Brasil ye la única que se caltién fixa dende [[1906]].&lt;ref name=&quot;:16&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=Jacobs|nome=Frank|títulu=The Loneliness of the Guyanas|url=https://opinionator.blogs.nytimes.com/2012/01/16/the-loneliness-of-the-guyanas/|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|periódicu=Opinionator|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

La frontera oriental del país foi parte de desalcuerdos dende'l periodu colonial. La [[Guayana Neerlandesa]] y la Francesa establecieron en [[1861]] que la frontera escurriría pelos ríos [[Ríu Lawa|Lawa]] y [[Ríu Maroni|Maroni]], sicasí, en [[1885]] afayóse [[oru]] na zona alcontrada ente los ríos [[Ríu Tapanahoni|Tapanahoni]] y Lawa, lo que provocó qu'en [[1888]] los Países Baxos y Francia empecipiaren un arbitraxe internacional por aciu la figura del zar [[Alexandru III de Rusia]], el soberanu rusu determinó que'l Lawa yera la [[ríu#Cursu cimeru|cabecera]] del Maroni, y polo tanto tenía de ser consideráu la frontera. Los Países Baxos y Francia concluyeron un tratáu fronterizu sobre esta seición del ríu'l 30 de setiembre de 1915. Sicasí, esta decisión creó otra cuestión tocantes a qué ríu ye la [[Manantial|fonte]] del Lawa. Los Países Baxos consideraron que'l Marowini (el ríu tributariu oriental) yera la fonte del Lawa; los franceses consideraben que'l Litani, asitiáu más al oeste, yera la fonte de los Lawa. Esti problema entá nun se resolvió.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://www.questia.com/library/journal/1P3-882999241/the-french-guiana-suriname-boundary-apueste-at-the|títulu=The French Guiana-Suriname Boundary Apueste at the Itany-Marouini Triangle|apellíos=W.|nome=Donovan, Thomas|fecha=1 de xunetu de 2004|publicación=The Journal of Caribbean History|volume=38|númberu=2|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017|idioma=en|issn=0047-2263}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:16&quot; /&gt;

Pel llau occidental, los distintos alcuerdos coloniales establecieron [[Frontera ente Guyana y Surinam|la frontera]] en distintos sitios ente'l [[ríu Berbice]] y el [[ríu Courantyne]]. El [[tratáu anglo-neerlandés de 1814]] devolvió Surinam al dominiu holandés, demarcado nes llendes del 1 de xineru de 1803, el Courantyne convertir na nueva llende ente la Guayana Británica y Surinam.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.guyana.org/suriname/guyana_suriname_colonial.html|títulu=The Guyana-Suriname boundary during the colonial yera|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.guyana.org}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el país considera que la [[rexón de Tigri]] forma parte del so territoriu y ye delimitado pelos ríos Boven-[[Ríu Courantyne|Corantijn]] (el cual en Guyana ye denomináu ''New River'') y el [[Ríu Coeroeni|Coeroeni]] y el Koetari.&lt;ref name=&quot;:16&quot; /&gt;

Esiste amás una disputa territorial nes agües territoriales de Guyana y Surinam qu'inclusive provocó enfrentamientos ente guardacostes surinameses y buscadores de petroleu. Pa resolver el conflictu convocó un tribunal de cinco miembro acordies coles normes establecíes nel anexu VII de la Convención de les Naciones Xuníes sobre'l Derechu del Mar, qu'en 2007 estableció la so propia frontera que difier de les reclamaciones de dambes partes. La frontera martitima foi finalmente resuelta pol arbitraxe internacional en beneficiu de Surinam.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.pcacases.com/web/view/9|títulu=PCA :: Case view|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.pcacases.com}}&lt;/ref&gt;

=== África ===

==== Congo ====

La unificación del [[El Congu (rexón)|Congo]] referir a una posible unificación de la [[República del Congo]] (o Congo-Brazaville) y la [[República Democrática d'El Congu]] (Congo-Kinshasa o [[Zaire]]) por que pasen a convertise nun únicu estáu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.africatopsuccess.com/en/2014/09/25/congo-towards-the-unification-of-brazzaville-and-kinshasa/|títulu=Congo: towards the unification of Brazzaville and Kinshasa? {{!}} Africa Top Success|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.africatopsuccess.com|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

Los dos Congos comparten grupos étnicos, una llingua oficial (el francés) y delles llingües nacionales ([[Idioma lingala|lingala]], kituba y [[Llingües kongo|kongo]]). Tien de destacar amás que les capitales de los dos estaos, les ciudaes de [[Brazzaville]] y [[Kinxasa]], formen una especie de [[Conurbación|conurbación urbana]], yá que namái dixebrar el [[ríu Congo]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.quora.com/Should-the-Republic-of-the-Congo-and-the-Democratic-Republic-of-the-Congo-unite-to-form-one-country|títulu=Should the Republic of the Congo and the Democratic Republic of the Congo unite to form one country? - Quora|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.quora.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

==== Marruecos ====
{{VT|Gran Marruecos|Zona Llibre}}
[[Ficheru:Gran Marruecos.PNG|miniaturadeimagen|250px|left|Mapa del Gran Marruecos. Amuesa'l Reinu de Marruecos, el territoriu d'El Sáḥara Occidental, la Zona Llibre, Ceuta, Melilla y los demás territorios consideraos nel proyeutu irredentista.]]

El [[Gran Marruecos]] ye un conceutu irredentista qu'empezó a ser utilizáu nos [[Años 1940|años cuarenta]] del [[sieglu XX]], sofitada especialmente pol [[Partíu Istiqlal]] (Nacionalista Marroquín), como una ferramienta pa llograr el sofitu del pueblu [[Marruecos|marroquín]] na llucha contra'l [[Imperiu colonial francés]]. Dempués de la [[independencia]] marroquina en [[1956]], y tres la muerte del [[sultán]] [[Mohamed V de Marruecos|Mohamed V]] ([[1961]]), el so fíu [[Hasan II de Marruecos|Hasan II]] alicó'l conceutu de &quot;Gran Marruecos&quot; como un allongamientu del procesu independentista. Esti procesu empezara cola finalización del [[protectoráu]] francés, consiguiendo la retrocesión de [[Tánxer]] y el fin del [[Protectoráu español de Marruecos|protectoráu español]] sobre los [[territoriu|territorios]] alministraos por [[España]] nel norte de Marruecos. Poco dempués (tres la [[Guerra d'Ifni]] con España, [[1957]]-[[1958]]), consiguió tamién l'adquisición de los territorios del protectoráu nel sur de Marruecos, los territorios de Tarfaya ([[Cabu Juby]]).

Los territorios que compondríen esti &quot;Gran Marruecos&quot; atopen la so xustificación nuna proclamada continuidá ente les diverses [[dinastía|dinastíes]] que reinaren nel territoriu marroquín (como los [[almohade]]s o los [[Benimerines|meriníes]]) y el Marruecos actual. D'esta forma, habría qu'incluyir [[El Sáḥara Occidental]], la totalidá de [[Mauritania]], les zones occidentales d'[[Arxelia]] (provincies de [[Béchar]] y [[Tindouf]], según les árees habitaes polos [[tuat]]), la zona norte de [[Malí]], que'l so nucleu central sería la ciudá de [[Tombuctú]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=“Greater Morocco” a National Identity or a Veil for Moroccan Interests?|url=https://sciosica.wordpress.com/2015/05/15/greater-morocco-a-national-identity-or-a-veil-for-moroccan-interests/|fecha=15 de mayu de 2015|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=International Politics|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; y les ciudaes españoles de [[Ceuta]] y [[Melilla]], según les ''[[places de soberanía]]'' españoles&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La solombra de Perexil ye allargada|url=https://www.publico.es/espana/sombra-perejil-allargada.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; (delles corrientes reclamen la inclusión de les [[islles Canaries]] por un efeutu de «africanidá» y [[frontera natural]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.laprovincia.es/opinion/2012/06/16/son-canaries-marroquies/464444.html|títulu=¿Son les Canaries marroquines? - La Provincia Diariu de Les Palmes|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Palmes|nome=La Provincia Diariu de Les|sitiuweb=www.laprovincia.es}}&lt;/ref&gt; sicasí, Marruecos sofitó la españolidá del archipiélagu canariu, cuando la [[Organización pa la Unidá Africana]] y dellos gobiernos como'l d'Arxelia y [[Libia]] sofitaben al líder independentista [[Antonio Cubillo]] y el so organismu políticu, el [[Movimientu pola Autodeterminación ya Independencia del Archipiélagu Canariu]]).&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Marruecos sofita la españolidá de Canaries|url=https://elpais.com/diario/1978/02/21/espana/256863613_850215.html|fecha=21 de febreru de 1978|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2494339.pdf|títulu=Les Islles Canaries y los alcuerdos de la OUA|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Julio Cola Alberich|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=Revista de Política Internacional - númberu 156|idioma=}}&lt;/ref&gt;

El Sáḥara Occidental foi'l llugar onde más s'amosó la idea del irredentismu marroquín. Ente'l [[6 de payares|6]] y el [[9 de payares]] de [[1975]] empecipió la llamada [[Marcha verde]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1975/11/06/pagina-5/34220144/pdf.html|títulu=Edición del vienres, 07 payares 1975, páxina 5 - Hemeroteca - Lavanguardia.es|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Dixital|nome=La Vanguardia|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; na cual el rei Hassan II decidió unviar a más de 250 mil civiles desarmaos y a más de 25 mil miembro del [[Exércitu Real de Marruecos]] a ocupar la entós provincia española d'[[El Sáḥara español]], p'amestala y que fuera reconocida como una provincia marroquina, xustificando les sos aiciones en base al procesu de descolonización que la ONX encamentara a España a empecipiar en [[1965]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.un.org/es/comun/docs/?symbol=A/RES/2072(XX)&amp;Lang=S&amp;Area=RESOLUTION|títulu=Resolución 2072 Cuestión de Ifni y el Sáḥara Español|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Asamblea Xeneral de la Organización de les Naciones Xuníes|enllaceautor=|fecha=1965|sitiuweb=www.un.org|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; El [[18 de payares]] les [[Cortes franquistes]] aprobaron la descolonización d'El Sáḥara con 345 voto favor, cuatro en contra y cuatro abstención.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1975/11/19/pagina-13/34195918/pdf.html|títulu=Edición del miércoles, 19 payares 1975, páxina 13 - Hemeroteca - Lavanguardia.es|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Dixital|nome=La Vanguardia|sitiuweb=hemeroteca.lavanguardia.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; N'avientu empecipió la retirada española, y para [[1976]] les tropes españoles abandonaron la rexón y el territoriu foi partíu ente Marruecos y Mauritania quien empezaron a lluchar contra'l [[Frente Polisariu]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=L'últimu día d'El Sáḥara español|url=http://www.eldiariomontanes.es/cantabria/201605/01/ultimo-sahara-espanol-20160430202824.html|fecha=2 de mayu de 2016|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=El Diario Montañés|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; En [[1978]] los mauritanos arrenunciaron a los sos derechos sobre'l terciu sur d'El Sáḥara pola so incapacidá económica y militar, polo que los marroquinos facer col control total de la rexón.&lt;ref name=&quot;:17&quot;&gt;{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/especiales/2009/06/internacional/sahara/conflictu.html|títulu=VOCES DEL SÁHARA {{!}} Especiales {{!}} elmundo.es|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.elmundo.es}}&lt;/ref&gt;

Oficialmente, Marruecos namái reclama la so soberanía sobre les ciudaes españoles de Ceuta y Melilla,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=El Gobiernu prepara frente a una ofensiva de Marruecos pa reclamar Ceuta y Melilla na ONX|url=http://www.elconfidencialdigital.com/politica/Gobierno-Marruecos-ONX-Ceuta-Melilla_0_2505349466.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=El Confidencial Digital|idioma=es}}&lt;/ref&gt; y la franxa oriental d'El Sáḥara Occidental, conocida como [[Zona Llibre]], que ye controlada pol Frente Polisariu, esta postrera ye dixebrada del territoriu controláu pol exércitu marroquín por aciu el [[Muriu marroquín]].&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Sáḥara Occidental: 39 años d'olvidu|url=https//www.eldiario.es/agendapublica/proyeutu-européu/Sahara-Occidental-anos-escaezo_0_324767908.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=eldiario.es|idioma=es}}&lt;/ref&gt; En febreru de [[2017]], les tropes marroquines retirar del sur d'El Sáḥara Occidental, sicasí, caltienen el control políticu na zona.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Peregil|nome=Francisco|títulu=Marruecos retirar del sur d'El Sáḥara Occidental en respuesta a la ONX|url=https://elpais.com/internacional/2017/02/26/actualidad/1488131256_464642.html|fecha=26 de febreru de 2017|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Mauritania ====
[[Ficheru:Greater Mauritania.png|miniaturadeimagen|250px|La propuesta de la Gran Mauritania propuesta por Moktar Ould Daddah, primer Presidente de Mauritania.]]

Gran Mauritania ye un términu pal oxetivu irredentista de [[Mauritania]] sobre El Sáḥara Occidental y otres árees saḥarianes de la zona occidental del [[Desiertu d'El Sáḥara]]. El términu foi acuñáu pol primer presidente de Mauritania, [[Moktar Ould Daddah]], cuando empezó a reclamar el territoriu entós conocíu como El Sáḥara español inclusive antes de la independencia de Mauritania en 1960, amás de reclamar la mayor parte de [[Malí]]. En [[1957]], l'entós líder independentista declaró:&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://dx.doi.org/10.1080/13629380500344445|títulu=Mauritania: A Saharan frontier-state|apellíos=Salem|nome=Zekeria Ould Ahmed|fecha=1 de setiembre de 2005|publicación=The Journal of North African Studies|volume=10|númberu=3-4|páxines=491–506|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|issn=1362-9387|doi=10.1080/13629380500344445}}&lt;/ref&gt;

{{cita|Poro, apiellu a los nuesos hermanos d'El Sáḥara español a que suañen con esta Gran Mauritania económica y espiritual de la que nun podemos falar nesti momentu, ruégolos que repitir un mensaxe d'amistá, un llamamientu a la concordia ente tolos moros del Atlánticu, en [[Azawad]] y dende el [[Draa]] hasta les fronteres de [[Senegal]].|Moktar Ould Daddah}}

La reivindicación d'El Sáḥara español volvió ser popularizada pol réxime mauritanu a principios de los años 70, cuando España preparar p'abandonar la colonia. Mauritania tarrecía entós la espansión marroquina escontra la so frontera, por cuenta de la idea irredentista del &quot;Gran Marruecos&quot; qu'enantes incluyera non yá El Sáḥara español, sinón tamién Mauritania na so totalidá.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://ec.europa.eu/development/body/publications/courier/courier191/en/en_055.pdf|títulu=Mauritania and Western Sahara: a qualified neutrality|apellíos=|nome=|fecha=Marzu - Abril 2002|publicación=The ACP-EU Courier Non 191|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://web.mit.edu/cascon/cases/case_mom.html|títulu=Cascon Case MOM: Morocco-Mauritania 1957-70|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=web.mit.edu}}&lt;/ref&gt;

Les reivindicaciones mauritanes sobre'l territoriu utilizáronse asina pa evitar l'amenaza percibida del espansionismu marroquín y afalar a España a estremar el territoriu ente Marruecos y Mauritania nos [[Alcuerdu Tripartitu de Madrid|Alcuerdos de Madrid]]. Sicasí, esto nun tuvo en cuenta una opinión consultiva de la [[Corte Internacional de Xusticia]] (CIJ) que decidiera a finales de 1975 que'l pueblu d'El Sáḥara Occidental tenía'l [[derechu d'autodeterminación]], que s'exercería llibremente en forma d'elección ente les opciones de la integración con Mauritania y/o Marruecos, o la creación d'un estáu independiente.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.mepc.org///journal_vol12/0509_weinberg.asp|títulu=BOOK REVIEWS: Shelley|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=12 d'ochobre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061012120046/http://www.mepc.org///journal_vol12/0509_weinberg.asp|fechaarchivu=12 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=323&amp;code=sa&amp;p1=3&amp;p2=4&amp;case=61&amp;k=69&amp;p3=5|títulu=International Court of Justice|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=26 de marzu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080326101936/http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=323&amp;code=sa&amp;p1=3&amp;p2=4&amp;case=61&amp;k=69&amp;p3=5|fechaarchivu=26 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt; La parte mauritana del territoriu, que correspuende a la metá sur del [[Ríu d'Oru]], o un terciu del territoriu enteru, foi renombrada como Tiris al-Gharbiyya.

En 1976 Mauritania tomó'l control del terciu sur d'El Sáḥara Occidental, sicasí, tuvo d'enfrentase militarmente al frente Polisariu que yera sofitáu per Arxelia, les males resultaos nel conflictu provocaron la cayida de Ould Daddah en 1978 y el rétiro de les tropes y l'aparatu gubernamental mauritanu de la rexón, lo que provocó la ocupación total per parte de Marruecos.&lt;ref name=&quot;:17&quot; /&gt; 

Les rellaciones con [[Rabat]] deterioráronse rápido, y metanes acusaciones del sofitu marroquín a intentos de golpes d'estáu y enfrentamientos armaos menores, Mauritania averar a Arxelia y al Polisariu. El gobiernu estableció en [[1984]] rellaciones formales col gobiernu saḥarianu del Frente Polisariu, la [[República Árabe Saḥariana Democrática]], a la que reconoció como autoridá oficial d'El Sáḥara Occidental.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Mauritania reconoz a la República Arabe Saḥariana Democrática|url=https://elpais.com/diario/1984/02/28/internacional/446770805_850215.html|fecha=28 de febreru de 1984|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Mauritania hai arrenunciando a tolos sos derechos sobre la zona y anguaño la idea de la Gran Mauritania nun ye defendida por nengún partíu políticu.

==== Somalia ====
{{VT|Gran Somalia}}
[[Ficheru:Somali map of Greater Somalia.jpg|miniaturadeimagen|left|250px|Territoriu de la Gran Somalia al respeutive de los estaos vecinos.]]

La Gran Somalia ye un conceutu irredentista que busca unificar les rexones del [[Cuernu d'África]] onde viven les etnies [[Etnia somalina|somalines]]. L'estáu pansomalí tomaría la totalidá de [[Somalia]], la rexón d'[[Ogaden]] (este d'[[Etiopía]]), la franxa oriental de [[Xibuti]] y el nordeste de [[Kenia]].

El conceutu d'una Gran Somalia foi creáu polos colonizadores italianos de principios del sieglu XX, que calteníen la colonia de la [[Somalia Italiana]]. En 1936 añedieron la rexón d'Ogaden al territoriu colonial. Ente qu'en 1941 añediéronse la [[Somalilandia Británica]] y dellos sectores de Kenia, que fueron conquistaos polos italianos mientres la Segunda Guerra Mundial. La estensión del territoriu foi de 702 000&amp;nbsp;km² y tenía la so capital na ciudá de [[Mogadixu]], Benito Mussolini llamó a la colonia como ''La Gran Somalia'' y esistió ente agostu de 1940 y abril de 1941. Tres el fin el conflictu bélicu, los británicos recuperaron les sos colonies y la xunión quedó eslleida.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://www.fedoa.unina.it/1881/1/Santoianni_Progettazione_Architettonica.pdf|títulu=L'Eritrea y la Somalia en Il Razionalismu nelle colonie italiane 1928-1943 La «nuova architettura» delle Terre d'Oltremare|apellíos=Santoianni|nome=Vittorio|fecha=|publicación=Dottorato di Ricerca in Progettazione Architettonica y Urbana - XX Ciclu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;

En [[1960]], les colonies de Somalia italiana y Somalilandia británica consiguieron la independencia y formaron la República de Somalia. En 1963 empecipió una rebelión na rexón etiope d'Ogaden pa integrase en Somalia la cual yera coordinada pol [[Frente pa la Lliberación Nacional d'Ogaden]] (FLNO), el conflictu terminó en 1970 cuando los rebeldes rindieron ante la fuercia del exércitu d'Etiopía y la falta de sofitu del gobiernu somalín que prefirió invertir los sos recursos nel desenvolvimientu nacional.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://countrystudies.us/ethiopia/128.htm|títulu=Ethiopia - Other Movements and Fronts|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=countrystudies.us}}&lt;/ref&gt; Ente [[1977]] y [[1978]] Somalia y Etiopía sostuvieron una [[Guerra d'Ogaden|guerra pol control de la d'Ogaden]]. Los etiopes cuntaron col sofitu de [[Cuba]], la Xunión Soviética y [[Yeme del Sur]], ente que los somalinos namái tuvieron reforzaos pol FLNO. Debíu al sofitu brindáu polos exércitos [[Fuercies Armaes Revolucionaries de Cuba cubanu]], [[Exércitu Soviéticu|soviéticu]] y sudyemenita, amás de l'[[Fuercia Aérea de Cuba|aviación del país caribeñu]], Etiopía ganó la guerra.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La Fuercia Aérea de Cuba na Guerra d'Etiopía (Ogadén) • Rubén Urribarres|url=http://www.urrib2000.narod.ru/Etiopia.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Aviación Cubana • Rubén Urribarres}}&lt;/ref&gt; En 1982 hubo otru enfrentamientu ente les dos naciones con una nueva victoria etiope.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.onwar.com/aced/chrono/c1900s/yr80/fethiopiasomalia1982.htm|títulu=Ethiopia Somalia Clashes 1982|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.onwar.com}}&lt;/ref&gt; Finalmente, en [[1988]] roblóse'l tratáu de paz qu'esanició cualquier pretensión de guerra y restableció les rellaciones diplomátiques ente dambes naciones, suspendíes dende 1977.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Reuters|títulu=Ethiopian and Somali Forces Withdrawn Under Agreement|url=http://www.nytimes.com/1988/04/26/world/ethiopian-and-somali-forces-withdrawn-under-agreement.html|fecha=26 d'abril de 1988|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Rule|nome=Sheila|títulu=Somalia and Ethiopia Resume Relations|url=http://www.nytimes.com/1988/04/05/world/somalia-and-ethiopia-resume-relations.html|fecha=5 d'abril de 1988|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=The New York Times|issn=0362-4331|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

En [[1958]] celebróse un referéndum en Xibuti pa decidir si siguía siendo la colonia de [[Somalia francesa]] o pasaba a integrase nel estáu somalín. La votación decantar pol caltenimientu de la unión con Francia, gracies a la combinación de los votos del [[pueblu afar]] y los europeos residentes na colonia. En 1977 el país convertir nun estáu independiente y [[Hassan Gouled Aptidon]] convertir n'el so primera [[Presidente de Xibuti|presidente]], Gouled sofitara la permanencia de Francia na colonia, polo que s'esanició cualquier intentu d'unión con Somalia.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Hassan Gouled Aptidon {{!}} president of Djibouti|url=https://global.britannica.com/biography/Hassan-Gouled-Aptidon|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

En 1981, l'entós [[Presidentes de Somalia|Presidente de Somalia]], [[Mohamed Siad Barre]], visitó [[Nairobi]], y afirmó que Somalia taba suspendiendo'l so reclamu na [[Provincia Nororiental (Kenia)|Provincia Nororiental]] de Kenia (NFD). La meyora de les rellaciones con Kenia llevó a la firma d'un pactu n'avientu de 1984 nel que s'alcordó poner fin a les hostilidaes a lo llargo de la frontera.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Pike|nome=John|títulu=The Somali Apueste: Kenia Beware|url=https://www.globalsecurity.org/military/library/report/1984/WTL.htm|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

En [[1991]] españó la [[Guerra civil somalina]] que provocó la cayida de Siad Barrre. Nesi añu la rexón de [[Somalilandia]] declaróse como un estáu independiente ensin reconocencia internacional. En [[1998]] [[Puntlandia]] declaró la so independencia temporal como una zona autónoma dientro del estáu somalín. Nel mesmu añu [[Jubalandia]] proclamó la so autonomía siendo reconquistada al añu siguiente. Finalmente, en [[2006]] declaróse l'autonomía de [[Galmudug]]. Estos conflictos y separaciones enmarcaes dientro de la guerra civil provocaron que la idea irredentista d'una Gran Somalia quedara escaecida.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Somalia o'l conflictu permanente|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_6577000/6577027.stm|fecha=18 de payares de 2008|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=Reportaxe {{!}} La guerra eterna de Somalia|url=https://elpais.com/diario/2011/08/14/internacional/1313272801_850215.html|fecha=14 d'agostu de 2011|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

==== Sudáfrica ====
[[Ficheru:SouthAfrica1885 es.svg|miniaturadeimagen|250px|Colonies nel África Austral en 1885. Jan Smuts proyeutó la espansión de Sudáfrica a cuenta de les demás colonies. La idea foi retomada mientres la independencia de dellos territorios d'África. Sudáfrica controló África del Sudoeste ente 1915 y 1990.]]

Mientres finales del sieglu XIX y empiezos del sieglu XX, dellos líderes políticos sudafricanos y británicos abogaron por una Gran Sudáfrica. Esti irredentismu puede considerase como una forma temprana de [[panafricanismu]], anque puramente llindada a los africanos blancos d'ascendencia europea.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Schwarz|nome=Bill|enllaceautor=|títulu=The White Man's World|url=|fechaaccesu=|añu=2012|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=019929691X|editor=|allugamientu=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

La primer idea surdió del estadista [[Jan Smuts]] quien dende [[1895]] consideraba como necesaria la espansión de la [[Colonia del Cabu]], anguaño Sudáfrica, que la so frontera tenía de ser el [[Ríu Zambeze]] o inclusive'l [[Ecuador terrestre|Ecuador]].&lt;ref name=&quot;:18&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Hyam Ronald|nome=Henshaw Peter|enllaceautor=|títulu=The Lion and the Springbok: Britain and South Africa Since the Boer War|url=|fechaaccesu=|añu=2003|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=0521824532|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}&lt;/ref&gt; Según Smuts, los territorios d'[[África del Sudoeste Alemana|África Sudoccidental]], [[Rodesia del Sur]], y a lo menos les partes meridionales del [[Mozambique]] [[Imperiu portugués|portugués]] (especialmente'l puertu de [[Maputu|Lourenço Marques]] na [[Badea de Maputu|Badea de Delagoa]]) xuntu colos Territorios de l'Alta Comisión ([[Lesothu|Basutoland]], [[Bechuanalandia]] y [[Suazilandia]]) teníen d'incluyise nesti estáu, siendo [[Pretoria]] la so capital.&lt;ref name=&quot;:18&quot; /&gt;

En 1910 formóse la [[Unión Sudafricana]] compuesta poles Colonies del Cabu, [[Colonia de Natal|Natal]], [[Colonia de Transvaal|Transvaal]] y el [[Estáu Llibre d'Orange]], foi vistu como'l primer pasu escontra una posible unificación del [[África austral|sur d'África]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.questia.com/library/1314856/the-unification-of-south-africa-1902-1910|títulu=The Unification of South Africa, 1902-1910 by L. M. Thompson, 1960 {{!}} Online Research Library: Questia|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.questia.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los territorios de Basutolandia, Bechuanalandia, Suazilandia y Rodesia siguieron sol dominiu direutu de los británicos y nun entraron na unión. En 1915, Sudáfrica tomó la África Sudoccidental Alemana y la renombró como [[África del Sudoeste]], sicasí, nunca foi considerada como un territoriu oficial sudafricano debiddo a la negativa del estáu ocupante a integrar el territoriu nel [[Fideicomiso de Naciones Xuníes]] porque eso dexaría la independencia de la rexón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.icj-cij.org/icjwww/idecisions/isummaries/inamsummary710621.htm|títulu=SUMMARY: Llegal consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Namibia (South-West Africa) Notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970) Advisory Opinion - 21 June 1971|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=2 d'ochobre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061002121353/http://www.icj-cij.org/icjwww/idecisions/isummaries/inamsummary710621.htm|fechaarchivu=2 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt;

En 1922, Rodesia votó en contra de xunise a la Unión Sudafricana, esti fechu provocó que la idea de Smuts de crear un estáu que llegara hasta Mozambique perdiera fuercia.&lt;ref name=&quot;:18&quot; /&gt; En 1924, [[Barry Hertzog]] foi electu como primer ministru, Hertzog yera antimperialista y favorable a los [[Afrikáner]]s, lo que provocó que'l Reinu Xuníu tuviera menos flexibilidá al respeutive de los pidimientos de Sudáfrica.&lt;ref name=&quot;:18&quot; /&gt;

Mientres el [[Apartheid]], especialmente sol gobiernu de [[Hendrik Verwoerd]], tomar a considerancia la idea d'absorber a los estaos que s'independizaríen darréu como [[Botsuana]], [[Lesothu]] y [[Suazilandia]], que seríen parte d'una Unión Sudafricana apoderada polos blancos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Foltz|nome=William J.|títulu=Arms and the African: Military Influences on Africa's International Relations|url=https://books.google.com.mx/books/about/Arms_and_the_African.html?id=cUCoQgAACAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1985|editorial=Yale University Press|isbn=9780300033472|idioma=en|apellíos2=Bienen|nome2=Henry}}&lt;/ref&gt; Nel gobiernu de Verwoerd, en concretu en [[1960]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.revolvy.com/main/index.php?s=South%20African%20referendu,%201960&amp;item_type=topic|títulu=&quot;South African referendu, 1960&quot; on Revolvy.com|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=LLC|nome=Revolvy,|sitiuweb=www.revolvy.com|idioma=en}}&lt;/ref&gt; llevar a cabu un referéndum ente la población blanca pa saber si tenía de siguise cola rellación ente Sudáfrica y el Reinu Xuníu, el 52% de los votantes opúnxose. Sudáfrica independizar de Reinu Xuníu, pero permaneció na [[Mancomunidá de Naciones|Commonwealth]]. La so permanencia nesta organización fíxose cada vez más difícil, pos los estaos africanos y asiáticos intensificaron la so presión pa espulsar a Sudáfrica,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=South Africa and the Commonwealth: A historical allegiance or catalyst for change?|url=http://www.polity.org.za/article/south-africa-and-the-commonwealth-a-historical-allegiance-or-catalyst-for-change-2011-01-17|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Polity.org.za}}&lt;/ref&gt; que finalmente se retiró de la Commonwealth el [[31 de mayu]] de [[1961]], fecha en que se declaró como república.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Anonymous|títulu=The Republic of South Africa is established|url=http://www.sahistory.org.za/dated-event/republic-south-africa-established|fecha=16 de marzu de 2011|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=South African History Online}}&lt;/ref&gt;

=== Oceanía ===

==== Papúa Nueva Guinea ====
El gobiernu de [[Papúa Nueva Guinea]] busca la reunificación de la [[Nueva Guinea|isla de Nueva Guinea]], la parte oriental del llugar ye un estáu independiente, ente que la occidental ([[Nueva Guinea Occidental]]) forma parte d'Indonesia. Na zona oeste realizáronse diverses [[Conflictu en Papúa|protestes y actos]] pa reclamar la independencia d'Indonesia y la posterior xunta col estáu oriental, la organización más visible ye'l [[Movimientu Papúa Llibre]] y amás, ente [[1961]] y [[1964]] esistió una [[República de Papúa Occidental]]. Los separatistes alieguen que los sos llazos étnicos son totalmente distintos de los grupos indonesios, una y bones ellos son parte de los [[Indíxena#Ind.C3.ADgenas de Ocean.C3.ADa|grupos indíxenes d'Oceanía]], mientres los ocupantes son d'orixe [[Etnia javanesa|javanés]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://fas.org/irp/world/pa/papua.htm|títulu=Free Papua Movement Organisasi Papua Merdeka (OPM)|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt;

==== Samoa ====
El conceutu irredentista en Samoa busca la reunificación del estáu independiente [[Samoa|Samoa Occidental]] cola [[Samoa Americana]], [[Territorios ensin incorporar de los Estaos Xuníos|territoriu ensin incorporar de los Estaos Xuníos]], dambes partes de les islles Samoanes que comparten la etnia y la cultura, plantegóse dende la primer metá del XX siguiendo la división de los territorios poles grandes potencies (plantegáu pol Conveniu Tripartitu ente Alemaña, Estaos Xuníos y Reinu Xuníu de 1899).&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.wpcouncil.org/managed-fishery-ecosystems/american-samoa-archipelago/|títulu=American Samoa Archipelago|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.wpcouncil.org|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt;

El sentimientu a favor y en contra de la unificación esiste en diversos graos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ferro|nome=Katarina|títulu=Migration happens: reasons, effects and opportunities of migration in the South Pacific|url=https://books.google.com.mx/books?id=mMKOAAAAMAAJ&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=31 d'avientu de 2006|editorial=Lit|isbn=9783825869984|idioma=en|apellíos2=Wallner|nome2=Margot|apellíos3=Bedford|nome3=Richard}}&lt;/ref&gt; Dellos líderes políticos de Samoa Occidental argumentaron por que Samoa Occidental convertir en parte de los territorios ensin incorporar d'Estaos Xuníos, o pa una futura reunificación con Samoa Oriental.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Meleisea|nome=Malama|títulu=Lagaga: A Short History of Western Samoa|url=https://books.google.com.mx/books?id=Gt_RrCAkctwC&amp;pg=PA148&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1987|editorial=editorips@usp.ac.fj|isbn=9789820200296|idioma=en}}&lt;/ref&gt; Anque los samoanos estauxunidenses tienen una fuerte identidá nacional samoana, nun hai nengún movimientu que busque la independencia o la reunificación samoana en Samoa Americana.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Barker|nome=Joanne|títulu=Sovereignty Matters: Locations of Contestation and Possibility in Indigenous Struggles for Self-determination|url=https://books.google.com.mx/books?id=nHp7-BTy57MC&amp;pg=PA109&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1 d'avientu de 2005|editorial=O of Nebraska Press|isbn=080325198X|idioma=en}}&lt;/ref&gt; En 1997, el gobiernu de Samoa Americana protestó tres el cambéu de nome de Samoa Occidental por Samoa, los americanos consideraron que se trataba d'una forma d'espresar l'autoridá del estáu independiente sobre toles islles Samoanes.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Minahan|nome=James|títulu=Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World A-Z [4 Volumes]|url=https://books.google.com.mx/books?id=ZfnWCQAAQBAJ&amp;pg=PA565&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=30 de mayu de 2002|editorial=ABC-CLIO|isbn=9780313076961|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

== Irredentismos ensin estáu ==
Esisten dellos movimientos irredentistas que busquen unificar distintes rexones de diversos estaos so una mesma bandera. Los partidarios d'estes ideoloxíes suelen basase nel idioma, los grupos étnicos, la hestoria o la cultura pa reclamar la creación d'estaos independientes en zones onde nun esisten como tales.

Les [[Nación ensin Estáu|naciones ensin Estáu]] son [[comunidá|comunidaes]] que, entá teniendo les carauterístiques culturales o identitarias acomuñaes davezu con una [[nación]], nun disponen d'un [[Estáu]] propiu, y, en munchos casos, nun tán reconocíes oficialmente como comunidaes estremaes. Les naciones ensin estáu, poro, tán incluyíes n'estaos onde la nación predominante ye otra, o partíes ente diversos estaos, en dellos casos esti fechu significó la nacencia de movimientos irredentistas que busquen la creación d'un estáu.

=== Asiria ===

La patria asiria ye una rexón xeográfico y cultural asitiada nel norte de [[Mesopotamia]] que foi tradicionalmente habitada [[pueblu asiriu]]. La área cola mayor concentración d'asirios na tierra atopar na patria Asiria, o'l Triángulu Asiriu, una rexón qu'entiende les llanures de [[Nínive]], el sur d'[[Hakkâri|Hakkari]] y les rexones de Barwari. Equí ye onde dellos grupos asirios intenten crear un estáu-nación independiente.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nisan|nome=Mordechai|títulu=Minorities in the Middle East: A History of Struggle and Self-Expression, 2d ed.|url=https://books.google.com.mx/books/about/Minorities_in_the_Middle_East.html?id=keD9z1XWuNwC&amp;redir_esc=y|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=19 d'ochobre de 2012|editorial=McFarland|isbn=9780786451333|idioma=en}}&lt;/ref&gt; La tierra reclamada asemeyar a les llendes de l'antigua [[Asiria]] puramente felicidá, y les provincies posteriores d'Asiria ([[Asiria aqueménida|Athura]] / [[Asuristan]]), qu'esistieron ente'l los sieglos 25 aC y el sieglu VII dC, que tuvieron vixentes mientres los imperios [[Dinastía aqueménida|Aqueménida]], [[Imperiu seléucida|Seléucida]], [[Partia]], [[Imperiu romanu|Romana]] y [[Imperiu sasánida|Sasánida]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Donabed|nome=Sargon|títulu=Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century|url=https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ&amp;pg=PT18&amp;dq=northern+Iraq,+southeastern+Turkey,+northwestern+Iran,+northeastern+Syria+Assyrians&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=northern%20Iraq,%20southeastern%20Turkey,%20northwestern%20Iran,%20northeastern%20Syria%20Assyrians&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=1 de febreru de 2015|editorial=Edinburgh University Press|isbn=9780748686056|idioma=en}}&lt;/ref&gt;

=== Euskal Herria ===
{{VT|Euskal Herria|Euskal Herria como proyeutu políticu|Nacionalismu vascu|Disposición transitoria cuarta}}
[[Ficheru:Euskal Herria Mapa 2.tif|left|miniaturadeimagen|250px|Mapa de Euskal Herria.]]

[[Euskal Herria]] (n'[[euskera]]: ''País del euskera''), ye un términu na llingua vasca que fai referencia , acordies cola [[Sociedá d'Estudios Vascos]] «a un espaciu o rexón cultural europea, asitiáu a entrambos llaos de los Pirineos y qu'entiende territorios d'España y Francia. Poro, conozse como Euskal Herria o [[Vasconia]] al espaciu nel que la cultura vasca manifestar en tola so dimensión».&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.euskosare.org/euskal_herria/aurkezpena_eh/presentacion_xeneral_euskal_herria|títulu=Presentación Xeneral de Euskal Herria — EuskoSare|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=14 de payares de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071114043045/http://www.euskosare.org/euskal_herria/aurkezpena_eh/presentacion_xeneral_euskal_herria|fechaarchivu=14 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt;

Dichu territoriu atópase partíu en distintes organizaciones políticu-alministratives españoles y franceses: [[Álava]] (n'euskera, ''Llabraba''), [[Vizcaya]] (''Bizkaia''), [[Guipúzcoa]] (''Gipuzkoa''), que conformen l'autonomía del [[País Vascu]], y [[Navarra]] (''Nafarroa''), n'España; y [[Baxa Navarra]] (''Nafarroa Beherea''), [[Labort]] (''Lapurdi'') y [[Sola]] (''Zuberoa''), en [[Francia]].&lt;ref name=&quot;:22&quot; /&gt;

El País Vascu ta reconocíu como una [[nacionalidá histórica]] per parte de la [[Constitución española de 1978]] ente que Navarra ye conocida como una [[comunidá foral]], lo que les fai tener delles prerrogativas y reconocencies con derechos históricos. Ello ye que hasta [[1512]] esistió nel territoriu reclamáu como Euskal Herria un estáu independiente, llamáu [[Reinu de Navarra]]. A lo llargo de la historia asocediéronse dellos proyeutos pa crear un estáu qu'una a los vascos d'España y Francia: la República de les Provincies Xuníes del Pirinéu,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Martín|nome=José Luis Ortigosa|títulu=La Cuestión Vasca: Dende la Prehistoria hasta la muerte de Sabín Arana|url=https://books.google.com.mx/books?id=_Bo3DwAAQBAJ&amp;pg=PA257&amp;lpg=PA257&amp;dq=Rep%C3%BAblica+de+les Provincies Xuníes+d'el+Pirinéu&amp;source=bl&amp;ots=DC2EfdtyQf&amp;sig=HydyOl3-grL_J9xRnAANgqOfOPY&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj_lY63gNjWAhWHYiYKHf5gABUQ6AEIazAP#v=onepage&amp;q=Rep%C3%BAblica%20de%20les%20Provincies%20Xuníes%20d'el%20Pirinéu&amp;f=false|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=10 d'abril de 2013|editorial=Vision Llibros|isbn=9788490116159|idioma=es}}&lt;/ref&gt; y el proyeutu presentáu pol senador francés [[Dominique Joseph Garat]] a [[Napoleón Bonaparte]] conocíu como República de Nueva Fenicia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/nueva-fenicia/ar-98761/#hasiera|títulu=NUEVA FENICIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|idioma=eu}}&lt;/ref&gt;

Cola nacencia del nacionalismu vascu poner en cuestión la posibilidá de crear un estáu independiente&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.historiasiglo20.org/HE/11a-3.htm|títulu=Historia d'España - El réxime de la Restauración (1875-1902) - Rexonalismu y nacionalismu.|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|sitiuweb=www.historiasiglo20.org}}&lt;/ref&gt; el modelu foi dende un Estáu Vascu autónomu n'España hasta una República Federal.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.sabinetxea.org/llibro/llibru/5.html|títulu=V.- LA INDEPENDENCIA|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Sabín Arana|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; Oficialmente, la única opción oficial de xunta ente los territorios vascos ye la [[disposición transitoria cuarta]], integrada dientro de la Constitución Española y establez un procedimientu pa la incorporación de [[Navarra]] al [[País Vascu]]. La idea namái púnxose en práutica n'avientu de [[1979]], siendo refugada pola Comisión de Réxime Foral del Parllamentu de Navarra.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu=El Parllamentu foral refuga una proposición d'integración n'Euskadi|url=https://elpais.com/diario/1979/12/18/espana/314319622_850215.html|fecha=18 d'avientu de 1979|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

=== Curdistán ===
{{VT|Nacionalismu curdo}}
[[Ficheru:Great Kurdistan; Kurdish nationalists claim.jpg|miniaturadeimagen|250px|Mapa del territoriu curdu.]]

[[Curdistán]] ye una [[Estáu ensin mariniega|rexón ensin accesu al mar]] asitiada n'[[Asia Menor]], al norte d'[[Oriente Mediu]] y al sur de la [[Cáucasu|Transcaucasia]]. Históricamente reclamáu pol [[pueblu curdu]], la [[etnia]] que lo habita, el so territoriu atópase partíu ente cuatro Estaos actuales: [[Turquía]], [[Iraq]], [[Irán]] y [[Siria]], a los cualos hai qu'añedir un pequeñu enclave n'[[Armenia]]. Según estimaciones hai unos 30 millones de curdos partíos ente los cuatro estaos qu'anguaño apoderen la rexón histórica del Curdistán.&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2014/10/141014_curdos_kurdistan_historia_analisis_aw|títulu=Quién son los curdos y por qué inda nun tienen un Estáu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Mundu|nome=Redaición BBC|sitiuweb=BBC Mundo}}&lt;/ref&gt;

Históricamente, los curdos fueron un pueblu apoderáu por otres naciones. Na [[Edá Antigua|Antigüedá]], los [[medos]], antecesores de los curdos, llucharon contra [[asirios]] y [[aquemenidas]], quien finalmente-yos ganaron. Mientres la [[Edá Media]], el Curdistán foi estremáu ente los imperios [[Imperiu otomanu|otomanu]] y [[Imperiu persa|persa]]. Hasta'l [[sieglu XIX]], los gobernantes otomanos respetaron considerablemente l'autonomía curda. Nel ocaso del Imperiu otomanu empieza a plantegase per primer vegada la cuestión nacional nel Curdistán. Nel [[Tratáu de Sèvres]], en cayendo'l vieyu Estáu otomanu, prevíase la creación d'un [[Estáu-nación]] curdu, pero dichu tratáu nunca entró a valir. Col [[Tratáu de Lausana]] ([[1923]]) el Curdistán sería estremáu ente Turquía, Siria, Irán, Iraq y la [[XRSS]]. En [[1946]], la [[República de Mahabad|República curda de Mahabad]] llogra la so efímera independencia nel [[Curdistán iranín]]. Esta república socialista cuntó col sofitu soviéticu y foi presidida pol nacionalista [[Qazi Muhammad]]. Darréu aumenten les aiciones de los nacionalistes contra los gobiernos d'Iraq ya Irán. En [[1984]] fúndase'l [[Partíu de los Trabayadores de Curdistán]] (PKK), grupu armáu qu'opera dende entós nel [[Curdistán turcu]].&lt;ref name=&quot;:23&quot; /&gt;

Nel [[Curdistán iraquín]] empecipióse un procesu que busca la creación d'un estáu independiente que sería'l primeru de la etnia curda. El [[25 de setiembre]] de [[2017]] celebróse un [[Referéndum d'independencia del Curdistán iraquín de 2017|referéndum d'independencia]] nel cual trunfó'l sí. Sicasí, la consulta nun ye aceptada per Iraq, que'l so gobiernu empezó a tomar midíes como'l zarru d'aeropuertos curdos y l'unviada de tropes a les cercaníes de la rexón.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.dw.com/es/irak-reacciona-tres-el-refer%C3%A9ndum/av-40735983|títulu=Iraq reacciona tres el referéndum {{!}} Tolos conteníos {{!}} DW {{!}} 28.09.2017|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=(www.dw.com)|nome=Deutsche Welle|sitiuweb=DW.COM|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Los gobiernos de Siria, Turquía, Irán y Estaos Xuníos tamién s'amosaron en contra del procesu, porque lo consideren un ataque direutu a la unidá d'Iraq y una amenaza pa la estabilidá d'Oriente Mediu, tien de mentase, que quitando a los estauxunidenses, el restu d'estaos contrarios controlen partes de la rexón curda, polo que'l so refugu ye vistu como una forma de proteición ante posibles movimientos similares nos sos países.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Turquía ya Irán se alían contra'l referéndum nel Curdistán iraquín|url=https://www.elmundo.es/internacional/2017/09/23/59c67d53468aeb16108b45a0.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=ELMUNDO|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.hispantv.com/noticias/siria/354542/referendu-independencia-kurdistan-irak-tensiones|títulu=Siria refuga'l referendu curdu y sofita integridá d'Iraq {{!}} HISPANTV|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=HispanTV|sitiuweb=HISPANTV}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://mundo.sputniknews.com/politica/201709261072647557-washington-curdos-irak/|títulu=EEUU diz tar bien decepcionáu pol referéndum nel Curdistán iraquín|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Sputnik|sitiuweb=mundu.sputniknews.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt; Namái l'estáu d'Israel amosó'l so sofitu a la independencia curda.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=Redaición|títulu=Por qué Israel ye l'únicu país que sofita'l referendu independentista de los curdos n'Iraq|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-internacional-41387299|fecha=26 de setiembre de 2017|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=BBC Mundu|idioma=en-GB}}&lt;/ref&gt;

El pueblu curdu foi moteyáu &quot;el pueblu más grande ensin un cachu de tierra&quot;, lo que reflexa la causa irredentista d'un Curdistán independiente.&lt;ref name=&quot;:23&quot; /&gt;

=== Países Catalanes ===
{{VT|Pancatalanismu|Países Catalanes|Nacionalismu catalano}}
[[Ficheru:Domini lingüístic català.png|left|miniaturadeimagen|250px|Mapa de los territorios de llingua catalana o Países Catalanes]]

Los [[Países Catalanes]] (en [[Idioma catalán|catalán]]: ''Països Catalans'') son el conceutu xeográficu col cual la ideoloxía del [[pancatalanismu]] defende'l calter de [[nación]] del conxuntu de los territorios onde se fala [[Idioma catalán|catalán]]: les comunidaes autónomes españoles de [[Cataluña]]; la [[Comunidá Valenciana]] y les [[Islles Baleares]]; la zona denominada como [[Franxa d'Aragón|Franxa de Poniente]] d'[[Aragón]]; el [[Rosellón (Francia)|Rosellón]], [[Conflent]] y la [[Alta Cerdaña|Cerdaña francesa]], a los que denominen ''Cataluña del Norte''; el [[Andorra|Principáu d'Andorra]] y la ciudá d'[[Alguer]], na isla [[italia]]na de [[Cerdeña]]. &lt;ref name=&quot;:24&quot;&gt;{{Cita web|url=http://in.direute.cat/documents/digueu-li_catalunya.pdf|títulu=Digueu-li Catalunya: Centre i perifèria en nacer catalana|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Josep Guia|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt; 

Esta ideoloxía aspira a la constitución d'un Estáu independiente con esti conxuntu de territorios, col nome de Países Catalanes, anque dellos sectores minoritarios prefieren dicir ''Cataluña''. &lt;ref name=&quot;:24&quot; /&gt; Sicasí, fora de Cataluña esta ideoloxía tien un enraigono bien desigual: escasu na Comunidá Valenciana, un pocu mayor en Baleares, y namái testimonial nel Rosellón, Andorra, la Franxa de Poniente y Alguer.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Los planes expansionistas del nacionalismu catalán nun entusiasmen fora de Cataluña|url=https://cronicaglobal.elespanol.com/politica/los planes-expansionistas-del nacionalismu-catalan-nun entusiasmen-fora-de-cataluna_9697_102.html|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=Cronica global|idioma=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Valencia, ente'l anticatalanismu y el proyeutu de Països Catalans {{!}} lamarea.com|url=https://www.lamarea.com/2012/09/27/valencia-ente-el-anticatalanismu-y-el proyeutu-de-paisos-catalans/|fecha=27 de setiembre de 2012|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|periódicu=lamarea.com|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt;

El términu ''pancatalanismu'' suel ser güei refugáu polos grupos que profesen esta ideoloxía. El vocablu ye utilizáu principalmente por grupos y persones ayenos al pancatalanismu, y especialmente polos abiertamente contrarios al mesmu (casu non yá del [[blaverismu]] na [[Comunidá Valenciana]],&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.tesisenred.net/bitstream/handle/10803/10298/flor.pdf|títulu=L'anticatalanisme al País Valencià: Identitat i reproducció social del discurs del &quot;Blaverisme&quot;|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|autor=Vicent Flor i Moreno|enllaceautor=|fecha=2009|sitiuweb=|editorial=Servei de Publicacions - Universitat de València|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt; sinón de partíos políticos con representación nes [[Cortes d'Aragón]], por casu). &lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.heraldo.es/noticias/aragon/les cortes_piden_editar_llibros_catalan_aragon_pa_evitar_testos_incorrectos.html|títulu=Les Cortes piden editar llibros de catalán n'Aragón pa evitar testos incorreutos|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|apellíu=Zaragoza|nome=CARLOS VILLANOVA.|sitiuweb=heraldu.es}}&lt;/ref&gt; Sicasí, tamién foi emplegáu nel pasáu por grupos o persones que profesaben la ideoloxía pancatalanista.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.unitat.cat/articles/pancatalanisme.html|títulu=Pancatalanisme. Unitat Nacional Catalana|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|fecha=4 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101004082425/http://www.unitat.cat/articles/pancatalanisme.html|fechaarchivu=4 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; Los grupos pancatalanistas prefieren autodenominarse a cencielles como nacionalistes, [[Nacionalismu catalano|catalanistes]] o inclusive [[Nacionalismu valenciano|valencianistes]].

Políticamente, la unidá de los territorios de llingua catalana so un namái estáu independiente nun esistió como tal. Los [[Condaos catalanes]], el [[Reinu de Mallorca]] y el [[Reinu de Valencia]] fueron entidaes polítiques separaes que xunto al [[Reinu d'Aragón]] formaron la [[Corona d'Aragón|Corona homónima]], cada integrante tenía les sos propies lleis ya instituciones polítiques pero compartiendo al soberanu, en [[1479]] diose la [[unión dinástica]] ente [[Fernando II d'Aragón]] y [[Sabela I de Castiella]] que creó la [[Monarquía Hispánica]]. Ente [[1704]] y [[1716]], [[Felipe V d'España|Felipe V]] aplicó los [[Decretos de Nueva Planta]], lo que significó'l final de los reinos de la Corona d'Aragón.

== Artículos sobre causes irrendentintas ==
{{llista de columnes|3|
* [[Cuestión de Olivenza]]
* [[Cuestión de les Islles Malvines]]
* [[Diferendo territorial ente Belice y Guatemala|Cuestión de Belize]]
* [[Disputa territorial de Xibraltar|Cuestión de Xibraltar]]
* [[Euskal Herria]]
* [[Gran Albania]]
* [[Gran Alemaña]]
* [[Gran Arxentina]]
* [[Gran Armenia]]
* [[Gran Bulgaria]]
* [[Gran China]]
* [[Gran Colombia]]
* [[Gran Croacia]]
* [[Gran Finlandia]]
* [[Gran Hungría]]
* [[Gran Idea]] (Grecia)
* [[Gran Irán]]
* [[Gran Israel]]
* [[Gran Italia]]
* [[Gran Marruecos]]
* [[Gran Rusia]]
* [[Gran Serbia]]
* [[Gran Siria]]
* [[Gran Somalia]]
* [[Gran Timor]]
* [[Gran Yemen]]
* [[Guayana Esequiba]]
* [[Italia irredenta]]
* [[Macedonia xunida]]
* [[Mediterraneidad de Bolivia]]
* [[Pancatalanismu]]
* [[Reconquista (Méxicu)]]
}}

== Ver tamién ==
* [[Nacionalismu]]
* [[Espansionismu]]
* [[Imperialismu]]
* [[Frontera natural]]
* [[Lebensraum]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* Bonjour, Edgar (1970). ''Geschichte der schweizerischen Neutralität'' 4ª edición. Basilea.
* Huber, Kurt (1953). ''Der italienische Irredentismus gegen die Schweiz (1870–1925)'' Zúrich.
* Vivante, Angelo (1912). ''Irredentismu adriatico - Contributo alla discussione sulle rapporti austrio-italiani'' Xinebra: Imprenta comercial.


{{Tradubot|Irredentismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Fascismu]]
[[Categoría:Irredentismu| ]]
[[Categoría:Pannacionalismu]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>f6glm853g619rdnb7y4r40ezqs9ijhs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hrant Dink</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152752</id>
    <revision>
      <id>3703311</id>
      <parentid>3414402</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3296" xml:space="preserve">{{persona}}
[[Ficheru:Hrant dink28.jpeg|thumb|right|Hrant Dink]]
'''Hrant Dink''' {{nym}} foi un [[periodista]] [[Turquía|turcu]] d'orixe [[Armenia|armeniu]].&lt;ref&gt;[http://www.lavoz.com.ar/07/01/20/secciones/internacionales/nota.asp?nota_id=37333 Conderguen crime de periodista armeniu], La Voz, 20 de nero de 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629124112/actualidad.terra.es/nacional/articulo/turquia_hrant_dink_1340506.htm Turquía ablayada pol asesinatu del periodista armeniu Hrant Dink], Terra Actualidá, 20 de xineru de 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.laverdad.es/murcia/20070119/mundu/conmocion-turquia-asesinatu-periodista_200701191641.html Conmoción en Turquía pol asesinatu d'un periodista defensor de la causa armenia], [[Diariu La Verdá]], 20 de xineru de 2007&lt;/ref&gt;

La so faceta profesional más conocida yera la so condición de redactor del selmanariu ''[[Agos]]'' n'[[idioma armeniu|armeniu]]. Foi columnista y redactor-xefe del mesmu dende [[1996]] hasta'l so asesinatu, mediu al que se-y considera como la voz de la comunidá armenia.

La so familia treslladar a Istambul en [[1960]]. Tres el divorciu de los sos padres crióse nun [[orfanatu]] armeniu. Estudió n'escueles armenies y, al terminar los sos estudios en secundaria, casóse. Cursó la formación cimera en [[Zooloxía]] na [[Universidá d'Istambul]], onde se graduó, pa pasar darréu a estudiar [[Filosofía]] na mesma universidá.

En [[1996]] empezó a escribir nel selmanariu Agos onde dicía querer establecer una ponte d'unión y comunicación ente los turcos y la comunidá armenia a la que consideraba aisllada nel país. Otru de los oxetivos del selmanariu yera averar a dambos estaos, Turquía y Armenia, reconociendo los primeres les [[Xenocidiu armeniu|inxusticies cometíes contra'l pueblu armeniu]] nel pasáu. Yera tamién columnista del diariu d'esquierda ''[[BirGün]]'', y recibiera en [[Hamburgu]] (Alemaña) el premiu &quot;Henri-Nannen&quot; pa la llibertá de prensa.

En [[2005]] foi condergáu por violar l'artículu 301 del Códigu Penal, en concretu por ''«faltar la identidá turca»'' nun artículu sobre la [[diáspora armenia]]. Dink escribió una serie d'artículos nos cualos convidó a los armenios de la diáspora a terminar de centrar les sos roxures nel enfrentamientu colos turcos y a faelo nel bienestar d'Armenia. 

Manifestó la so intención de recurrir sentenciar ante'l Tribunal Supremu de Turquía y la Corte Europea de Derechos Humanos.

El [[19 de xineru]] de [[2007]], mientres tornaba a la so casa procedente de la redaición de Agos, foi asesináu a tiros na cai. Na nueche del [[20 de xineru]], la policía de Turquía informó de la detención d'un mozu de 17 años na ciudá de [[Samsun]], na mariña del [[mar Negru]], que se confesara autor del crime.&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629124112/actualidad.terra.es/nacional/articulo/mozu_hrant_dink_1341069.htm Un mozu confiesa asesinar al periodista armeniu Hrant Dink], Terra Actualidá, 21 de xineru de 2007&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1954|2007|Dink, Hrant}}


{{Tradubot|Hrant Dink}}

[[Categoría:Periodistes de Turquía]]
[[Categoría:Periodistes asesinaos]]
[[Categoría:Asesinatos en Turquía]]
[[Categoría:Activistes polos derechos humanos]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>e32km71c76wijftir76yonckllxwbx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Patience Cleveland</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152926</id>
    <revision>
      <id>3703346</id>
      <parentid>3699468</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3537" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Patience M. Cleveland''' {{nym}} yera una [[actriz]] de [[Película|cine]] y [[televisión]] d'[[Estaos Xuníos]].

== Vida personal ==
Patience Cleveland nació na Ciudá de Nueva York, la más nueva de seis hermanos, nuna familia de [[New Hampshire]], onde se crió. Los sos padres yeren el Dr. Mather Cleveland, M.D. y la so muyer, Susan Colgate Cleveland. El so padre escribió ''New Hampshire and the Civil War and the Civil War'' y ''The Orthopedic Service at St.Luke's Hospital, New York City'', 1859-1968. La so familia tien llargos llazos cola Universidá Colby-Sawyer, onde los papeles familiares, incluyendo los suyos propios, tán archivaos.&lt;ref&gt;[http://www.colby-sawyer.edu/search.html?cof=FORID%3A11&amp;cx=008565958324143105447%3Acafjne3rnna&amp;q=Patience+Cleveland&amp;minibutton.x=5&amp;minibutton.y=9&amp;siteurl=http%3A%2F%2Fwww Patience Cleveland archives at Colby-Sawyer College]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://patiencecleveland.wordpress.com/ Cleveland's diaries (&quot;A Day in the Life&quot;)]&lt;/ref&gt;

== Educación ==
Cleveland graduar en Miss Porter's School y en Smith College.

== Carrera ==
Cleveland escribió'l llibru infantil, ''El Llión Ta Ocupáu'', que foi publicáu en 1963.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Cleveland|nome=Patience|añu=1963|títulu=The Lion Is Busy|oclc=003906665|allugamientu=New York|editorial=Atlantis Books}}&lt;/ref&gt;

Cleveland apaeció en munches series de televisión, incluyendo ''[[Seinfeld]]'', ''[[Everybody Loves Raymond]]'', ''That's Life'' , ''The Drew Carey Show'', Angel, ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'', y ''Green Acres'', xuntu con dar voz en series tales como ''[[Harvey Birdman, Attorney at Law]]'', según en munchos anuncios pa televisión. Actuó en vairas películes, incluyendo a Roberta Sparrow, tamién conocida como &quot;Abuelita Muerte&quot; na película de cultu de 2001'' [[Donnie Darko]]. ''&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;64&quot;&gt;&lt;/span&gt;

== Matrimoniu ==
Patience Cleveland se casñi con Peter S. Hobbs el 24 d'ochobre de 1965, en [[Los Angeles]], California. Nun tuvieron fíos y divorciáronse en 1968.&lt;ref&gt;California, Marriage Index, 1960-1985 [available online at ancestry.com]. &lt;/ref&gt;

== Muerte ==
Patience Cleveland morrió de [[cáncer]] en Santa Monica (California), cuatro díes dempués de la so 73º cumpleaños.

== Filmografía parcial ==
{| style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot; {{tablaguapa}}

! Añu
! Títulu
! Papel 
! Notes
|-
| [[Cine en 2002|2002]] 
| ''Taking the Wheel'' 
| La Madre |
n/Un
|-
| [[Cine en 2001|2001]] 
| ''[[Donnie Darko]]'' 
| Abuelita Muerte/Roberta 
| n/ SparrowUn
|-
| [[Cine en 2000|2000]] 
| ''Get Your Stuff'' 
| Lillian 
| n/Un
|-
| [[Cine en 1989|1989]] 
| ''Nowhere to Run'' 
| Abuelita Franklin 
| n/Un
|-
| [[Cine en 1986|1986]] 
| ''[[Psicosis III|Psycho III]]'' 
| Hermana Margaret 
| n/Un
|-
| [[Cine en 1985|1985]] 
| Lies 
| Tida Louise 
| n/Un
|-
| [[Cine en 1967|1967]] 
| ''Fitzwilly'' 
| Dolly 
| n/Un
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{IMDb nome}}
* [http://haystack.colby-sawyer.edu/items/browse/tag/Patience+Cleveland Semeyes de Patience Cleveland] del Cleveland Colby Colgate Archivos en Colby@–Sawyer Universidá 
* [http://patiencecleveland.wordpress.com Entraes de diariu escrites por Patience Cleveland] por Cleveland Colby Colgate Archivos 

{{Tradubot|Patience Cleveland}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]
[[Categoría:Persones finaes en 2004]]
[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>o98cmkybo74bl60k6g458tfayqzxzm8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Patricia Gutiérrez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153025</id>
    <revision>
      <id>3703403</id>
      <parentid>3626259</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4969" xml:space="preserve">{{Tradubot|Patricia Gutiérrez}}
{{persona}}
'''Patricia Lorena Gutiérrez Fernández''' {{nym}} ye una inxeniera, política y activista [[Venezuela|venezolana]], ye esposa del dirixente del partíu [[Voluntá Popular]] [[Daniel Ceballos (políticu)|Daniel Ceballos]]. Anguaño desempeña'l cargu d'Alcaldesa del [[Municipio San Cristóbal (Táchira)|Municipio San Cristóbal]] del [[Estáu Táchira]].

== Biografía ==
Nació na llocalidá [[Maracaibo|marabina]] de Tierra Negra'l 15 d'ochobre de 1983, ye fía d'Armando Gutiérrez y Luivina Fernández, siendo ella una de los cuatro hermanos producto de dichu enllaz matrimonial.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://noticiaaldia.com/2014/05/en-semeyes-asi-transcurrio-la infancia-de-patricia-de-ceballos-la-marabina-electa-alcaldesa-de-san-cristobal/|títulu=Infancia de Patricia Gutiérrez}}&lt;/ref&gt; Casóse con [[Daniel Ceballos (políticu)|Daniel Ceballos]] el [[12 d'ochobre]] de [[2007]] del cual tienen 3 fíos; María Victoria, María Verónica y Juan Daniel.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://informe21.com/daniel-ceballos/denuncien-que-ceballos-esta-en-una celda-de-trés-por-dos-metros|títulu=Acontecimientos de la rellación ente Daniel Ceballos y Patricia Gutiérrez}}&lt;/ref&gt;

=== Estudios ===
Cursó estudios de primaria nel Colexu &quot;La Epifanía&quot; nel [[Zulia]] y depués camúdase cola so familia al [[Táchira]] onde llogra'l títulu de bachiller nel Colexu &quot;Cervantes&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://noticiaaldia.com/2014/05/fala-l'hermanu-de-l'alcaldesa-de-san-cristobal-el lideralgu-nun es-nuevo-pa-patricia/|títulu=Estudios básicos de Patricia Gutiérrez}}&lt;/ref&gt;
Cursó estudios universitarios na Universidá Esperimental del Táchira llogrando'l títulu d'[[Inxeniería industrial|Inxeniera industrial]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.lapatilla.com/site/2015/05/30/les cares-del-30mvamostodos-en-venezuela/|títulu=Dato sobre muyeres na política venezolana}}&lt;/ref&gt;

=== Trayeutoria política ===
Empecipiar na política siendo integrante del movimientu &quot;Xusticia Universitaria&quot;, organización estudiantil del partíu [[Primero Xusticia]].

A encabezáu delles manifestaciones públiques en Venezuela, foi quien pronunció un discursu de culminación d'una marcha de les muyeres que se llevó a cabu en San Cristóbal el [[26 de febreru]] de [[2014]], convocada a nivel nacional por [[María Corina Machado]] y [[Lilian Tintori]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.eljoropo.com/site/quien-es-patricia-gutierrez-de-ceballos-posible-candidata-a-la-alcaldia-de-san-cristobal-estáu-tachira/|títulu=Activismu políticu de Patricia de Ceballos}}&lt;/ref&gt;

Depués de que'l so maríu fóra-y revocáu'l cargu como alcalde de San Cristóbal por orde del [[Tribunal Supremu de Xusticia]] polos acontecimientos asocedíos mientres les [[Manifestaciones en Venezuela de 2014|manifestaciones de febreru de 2014]] y que depués s'estendieron al [[estáu Táchira]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ultimasnoticias.com.ve/noticias/actualidad/suceso/tsj-esclaria-que-daniel-ceballos-sigue-presu.aspx|títulu=Midida de prisión contra Daniel Ceballos|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160306042446/http://www.ultimasnoticias.com.ve/noticias/actualidad/suceso/tsj-esclaria-que-daniel-ceballos-sigue-presu.aspx|fechaarchivu=6 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; polo que decide postulase como Alcaldesa del Conceyu San Cristóbal.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://informe21.com/rosa-de-scarano/patricia-de-ceballos-y-rosa-de-scarano-esposes-d'alcaldes presos-y-candidates|títulu=Esposes d'alcaldes deteníos y candidates}}&lt;/ref&gt; Foi escoyida como alcaldesa de dicha municipalidá del estáu Táchira, col 73.2% de los votos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cne.gob.ve/resultáu_municipal_2014/r/1/reg_000000.html|títulu=Resultaos de les Eleiciones Municipales de 2014}}&lt;/ref&gt;

Anguaño ye militante del partíu políticu [[Voluntá Popular]].
Anguaño precandidata a la Gobernación del Estáu Tachira nes [[Eleiciones primaries de la Mesa de la Unidá Democrática de 2017]].

=== Casu Gutiérrez y Chataing ===
El [[30 de mayu]] de [[2014]], foi espublizáu na cuenta de twìtter, presuntamente ''hackeada'' de la dirixente [[Lilian Tintori]], un audiu que'l so conteníu exhibía un supuestu actu d'infidelidá col animador venezolanu [[Luis Chataing]]. Patricia de Ceballos llomó como «chimbo y burdo» el material y que son aiciones del Gobiernu venezolanu pa desprestixala.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.el-nacional.com/politica/Patricia-Ceballos-rellaciona-Luis-Chataing_0_638936191.html|títulu=Supuestu actu d'infidelidá de Patricia de Ceballos}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Daniel Ceballos (políticu)]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1983||Gutierrez, Patricia}}
[[Categoría:Políticos y polítiques de Venezuela]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Voluntá Popular]]
[[Categoría:Alcaldes y alcaldeses de Venezuela]]
[[Categoría:Persones de Maracaibo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>gdcp5f7gaouiytobfhf3vsg6cdsre4z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sunbeam 350HP</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153113</id>
    <revision>
      <id>3703319</id>
      <parentid>3702244</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14941" xml:space="preserve">{{Ficha d'automóvil
| imaxe = [[Ficheru:Beaulieu National Motor Museum Sunbeam 350 pk 15-10-2011 13-00-32.png|250px|]]
| pie = Sumbeam 350HP nel Muséu Nacional del Motor de Beaulieu 
| nome = Sunbeam 350HP
| empresa_matriz =[[Sunbeam]] de [[Wolverhampton]]
| periodu = Un solu exemplar fabricáu en 1920 
| carrocería = Ruedes descubiertes
| layout =
| plataforma = 
| motor = 18.3-llitros V12 [[Sunbeam Manitou]] de {{convertir|350|hp|kW|0|abr=1}}
| tresmisión =4-velocidaes con preselector,&lt;br /&gt;desenvolvimientu final 1.5:1
| distancia ente exes ={{convertir|10|ft|mm|abr=0|1}}, vía {{convertir|4|ft|mm|disp=2}}
| llongura = {{convertir|16|ft|mm|disp=2}}
| anchu = 
| altor =
| peso = 1550 kg
| diseñador =[[Louis Coatalen]]
}}

El '''Sunbeam 350HP''' ye un automóvil propulsado por un motor d'aviación, construyíu pola compañía [[Sunbeam]] en 1920. Foi'l primeru de dellos vehículos del mesmu tipu diseñaos pa bater el [[récor de velocidá en tierra]].

== Diseñu ==
El coche foi dotáu con un propulsor V12 de 18.3-llitros fabricáu a midida, basáu nun híbridu de los motores aeronáuticos [[Sunbeam Manitou]] y [[Sunbeam Arab]]. Esti motor montaba cuatro bloques de tres cilindro cada unu dispuestos en dos bancos a 60 graos (a diferencia del Arab, que tenía les bancaes asitiaes a 90 graos). Cada cilindru tenía un furu d'entrada y dos de salida, coles válvules aicionaes por un solu árbol de lleves en cabeza. Los dos xuegos de lleves (unu per cada bancada) yeren remanaos por un conxuntu complexu de 16 engranajes enllazaos a la parte delantera del cigoñal - una disposición bien similar a la utilizada nel motor Maori que montaba dos árboles de lleves en cabeza por bancu de cilindros. Una tresmisión de 4 velocidaes primeramente impulsaba una exa posterior con diferencial, sustituyendo a les peligroses cadenes de tresmisión d'otros coches. [[Harry Hawker]] condució'l coche en 1920 en Brooklands, pero sufrió un arreventón, saliéndose del circuitu. El diferencial foi reemplazáu por un senciellu engranaje de corona y piñón, de cuenta que les ruedes traseres funcionaben en bloque. En manes de [[Kenelm Lee Guinness]] tuvo más ésitu. Los frenos yeren rudimentarios, como yera habitual na dómina, con un frenu de pies qu'actuaba sobre la tresmisión y un frenu manual sobre los tambores traseros. La suspensión yera tamién convencional, con ballestes semielípticas forníes con amortiguadores de resfregón diseñaos por Andre Hartford.&lt;ref name=&quot;Holthusen, 1986&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=The Land Speed Record|apellíu=Holthusen|nome=Peter J. R.|isbn=0-85429-499-6|añu=1986|editorial=[[Haynes Publishing Group|Haynes]]|allugamientu=Sparkford}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Campbells&quot;&gt;{{cita web|títulu=Sunbeam 350HP|url=http://www.racingcampbells.com/content/cars.asp|editorial=The Racing Campbells|deadurl=yes|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110715142154/http://www.racingcampbells.com/content/cars.asp|fechaarchivu=15 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bluebird team racing&quot;&gt;{{cita web|títulu=1920 350 HP Sunbeam – ‘Blue Bird'|url=http://www.bluebirdteamracing.net/bluebirdsupportersclub/car/1920.html}}&lt;/ref&gt;

== Carrera ==
[[Ficheru:Sunbeam 350hp land speed record car (5963447302).jpg|mini|275px|Carenado posterior del Sunbeam 350hp]]
El 350HP corrió per primer vegada en [[Brooklands]] en 1920 pilotáu por [[Harry Hawker]]. N'ochobre, [[Rene Thomas (auto racing)|Rene Thomas]] estableció un nuevu rexistru na xubida de [[Gaillon]] (Francia).

El 17 d'abril [[Jean Chassagne]] xiró a 114 mph (183 km/h), axudicándose la 13º Xunta de Pascua en Brooklands. En mayu de 1922 [[Kenelm Lee Guinness]] llogró tres registro col Sunbeam 350: la vuelta rápida en Brooklands, a 123 mph (198 km/h); el [[Récor de velocidá en tierra|rexistro de velocidá en tierra]] sobre una milla en 129 mph (208 km/h); y sobre un quilómetru en 133 mph (215 km/h). Este foi'l últimu récor absolutu de velocidá batíu na pista de Brooklands.

=== Blue Bird ===
[[Malcolm Campbell]] condució'l coche emprestáu nes Pruebes de Velocidá de Saltburn el 17 de xunu de 1922 y batió el so primer rexistru de velocidá, estableciéndolo en 138 mph (222 km/h). Aun así, debíu al sistema de cronometraxe manual, nun foi aceptáu como un rexistru oficial.

Campbell persuadió a [[Louis Coatalen]] por que-y vendiera'l Sunbeam, pintar d'azul y lo rebautizó como &quot;Blue Bird&quot; ('Páxaru Azul'), el cuartu ''[[Blue Bird]]''. El 23 de xunu de 1923, Campbell estableció en [[Fanø]], [[Dinamarca]], un nuevu récor de velocidá en 138 mph (222 km/h) sobre'l quilómetru llanzáu. Como yá asocediera enantes, el rexistru nun foi oficialmente aceptáu porque'l sistema de cronometraxe nun s'afaía a les normes establecíes.

Nel iviernu de 1923–1924, el coche unviar al fabricante d'aeronaves [[Boulton Paul]] en Norwich, pa realizar pruebes nun [[túnel de vientu]]. Ameyoraron el perfil aerodinámicu del coche con una rejilla de radiador estrecha nel morru y una llarga cola carenada. Les ruedes traseres tamién taben cubiertes pol carenado. Amás, alzóse la rellación de compresión del motor utilizando nuevos pistones.&lt;ref name=&quot;Brew, 1998&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Sunbeam Aero-engines|apellíu=Brew|nome=Alec|añu=1998|editorial=Airlife|isbn=1-84037-023-8}}&lt;/ref&gt;

Campbell tornó a Fanø nel branu, pero la sablera taba en males condiciones y el pasu de los espectadores nun taba controláu. Nel primer percorríu españó los dos neumáticos traseros d'el ''Blue Bird'', perdió'l control del vehículu y nun arolló al ensame por bien pocu. Campbell protestó ante les autoridaes encargaes de la seguridá y tornó la so responsabilidá sobre cualesquier nuevu incidente. De forma tráxica, un neumáticu delanteru saliera despidíu, matando a un rapazu que s'atopaba ente'l públicu.&lt;ref name=&quot;Fanoe 1924&quot;&gt;{{cita web|títulu=Campbell at Fanoe, 1924|url=http://www.bluebirdteamracing.net/bluebirdsupportersclub/peo/mc.html}}&lt;/ref&gt;

El coche foi treslladáu a [[Pendine Sands]], nel sur de Gales, llogrando por fin la resultancia escorrida, y llogrando el primeru de los nueve récores de Campbell. El rexistru estableció'l 24 de setiembre de 1924, con una velocidá de 146 mph (235 km/h) y un tiempu rexistráu oficialmente. Poco dempués, punxo'l Blue Bird a la venta por 1500 llibres, pero cuando supo que [[J. G. Parry-Thomas|Parry-Thomas]] tamién entamaba bater el récor col 'Babs', decidió caltenelo. El ''Blue Bird'' tornó a Pendine en 1925, y el 21 de xunetu dexó'l récor en 150 mph (240 km/h),  siendo'l primer vehículu en superar esta velocidá. Na milla llograra 153 mph (246 km/h), una cifra qu'apaeció na publicidá de la dómina d'aceite llubricante y de buxíes. Pa conmemorar esti llogru, Campbell encargó unos modelos a escala d'el ''Blue Bird''.&lt;ref name=&quot;Lodge&quot;&gt;{{cita publicación|títulu=Lodge sparkplug advert|url=http://www.sirmalcolmcampbell.com/images/ferns25.jpg|publicación=The Motor|fecha=9 de marzu de 1926|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110718120850/http://www.sirmalcolmcampbell.com/images/ferns25.jpg|fechaarchivu=18 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wolverhampton&quot;&gt;{{cita web|títulu=Sunbeam Manitou|url=http://www.localhistory.scit.wlv.ac.uk/Museum/Transport/planes/SunbeamEngines8.htm|editorial=Wolverhampton Museum of Industry|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080601032616/http://www.localhistory.scit.wlv.ac.uk/Museum/Transport/planes/SunbeamEngines8.htm|fechaarchivu=2008}}&lt;/ref&gt;

== Regresu ==
Dempués de ser vendíu por Campbell, el Sunbeam retornó al circuitu de pruebes con neumáticos más anchos, recuperando la so cola curtia y el so color verde. Nuna fecha tan tardida como 1936, el presentador [[Billy Cotton]] algamó col Sunbean 122 mph (196 km/h) sobre un quilómetru na sablera de [[Southport]]. El coche pudo permanecer dempués en Lancashire, remaneciendo ellí mientres la Segunda Guerra Mundial y siendo vendíu a la coleición de Beaulieu en 1958.&lt;ref name=&quot;NMM Beaulieu&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Guidebook|editorial=National Motor Museum, Beaulieu}}&lt;/ref&gt;

Anguaño esíbese nel [[National Motor Museum, Beaulieu|Muséu Nacional del Motor]] en Beaulieu, Hampshire. El motor foi curioso restauráu dempués de sufrir daños severos nos años 1990. Per primer vegada en venti años, el vehículu volvió a correr de nuevu en xineru de 2014.&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Cropley|nome=Steve|títulu=Cropley on Cars: Sunbeam Land Speed Record car runs again|url=http://www.autocar.co.ukblogsanything-goes/cropley-cars-sunbeam-land-speed-record-car-runs-again|editorial=Autocar|fechaaccesu=30 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=SneR50Eu0uc|títulu=Starting of the Sunbeam 350HP|first1=Johni|last1=Parker|fecha=29 de xineru de 2014|editorial=Johni Parker|formatu=Video|via=[[YouTube]]}}&lt;/ref&gt;

== 2015. Llamamientu y restauración ==
[[Ficheru:Paris - Retromobile 2014 - Sunbeam 350cv - 002.jpg|mini|275px|El Sunbeam 350HP nel ''Retromobile'' de París (2014)]]
Mientres una prueba de funcionamientu desenvuelta en 1993 pa evaluar l'estáu del coche, un bloquéu nel circuitu de lubricación provocó'l frayatu d'una biela. Dellos años dempués, el coche exhibíu nel muséu amosaba un furacu bien visible nel so motor, nel puntu onde la biela furara'l bloque.

En xineru de 2014, en completando un ambiciosu proyeutu de reconstrucción acometíu pol equipu de mecánicos del Muséu Nacional del Motor a lo llargo de dellos años, el Sunbeam volvió funcionar de nuevu, presentándose otra vegada en públicu 50 años dempués. Al mes siguiente foi una de les apaiciones estelares nel espectáculu del Retromobile de París y tamién rodó nel Festival de Velocidá de Goodwood.

En 2015 el Muséu Nacional del Motor de Beaulieu llanzó un llamamientu pa recaldar fondos col fin de construyir una nueva caxa de cambeos pal históricu Sunbeam 350hp de sir Malcolm Campbell, l'automóvil que batió'l récor de velocidá en tierra en 1920.

El direutor ya Inxenieru xefe del muséu, Doug Hill, dixo: 

:''“Mientres la llarga y accidentada carrera del Sunbeam, el so talón d'Aquiles foi la so débil caxa de cambeos. En dalgún momentu tres la Segunda Guerra Mundial, retiróse la caxa de cambeos orixinal y darréu perdióse. Reemplazar con una caxa orixinalmente utilizada na furgoneta Albion 35hp , diseñada pa tresmitir tan solo una décima parte de la potencia del motor del Sunbeam, de la mesma manera en que'l sistema de frenáu foi modificáu comprometiendo severamente la capacidá d'amenorgar la velocidá del vehículu.&quot;''

:&quot;''Pa la próxima etapa de la hestoria de la restauración del Sunbeam, precisamos construyir una nueva caxa de cambeos dende cero. Como yá nun esiste la caxa orixinal y nun hai nengún modelu que siguir, esta xera va ser un retu que va riquir de too la nuesa conocencia y remangu. Ye un pasu vital nel nuesu percorríu pa restaurar l'automóvil al so estáu de 1925  y va ayudanos enforma a que s'avere a la velocidá pa la que foi construyíu.&quot;''&lt;ref name=&quot;Appeal&quot;&gt;{{cita press release |url=https://www.beaulieu.co.uk/news/the-sunbeam-350hp-appeal/ |date=9 de marzu de 2015|títulu=The Sunbam 350HP Appeal |publisher=National Motor Museum |fechaaccesu=10 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

El 21 de xunetu de 2015, na sablera galesa de Pendine, celebróse'l 90º aniversariu del primer récor mundial de velocidá en tierra de sir Malcolm Campbell nel ‘Bluebird'. L'acontecimientu foi recreáu pol so nietu, Don Wales (tamién posesor de  un récor de velocidá en tierra), quien condució'l coche dafechu restauráu.&lt;ref name=&quot;anniversary&quot;&gt;{{cita web | url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-south-west-wales-33606932 | títulu=BBC News Land speed record-breaker Blue Bird at Pendine for 90th anniversary | editorial=BBC | fecha=21 de xunetu de 2015 | fechaaccesu=21 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=Eopq-G0Ltvo&amp;ebc=ANyPxKq8LLoVn_5dTSvBLlfz7o-b5xbLrMHIf6rjz-snaC9yplkOvLRPOPWYRcZADA9GRoHsRXG0aJsB_ECW2L8hjp7jPzFCOQ |títulu=Malcolm Campbell's record breaking Blue Bird to run again |first1=Baba |last1=Haber |fecha=21 de xunetu de 2015|editorial=[[BBC News]] |formatu=Video |via=[[YouTube]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=npXvNkgwY0s |títulu=Don Wales at the wheel of legendary Sunbeam 350hp 'Blue Bird' |formatu=Video |editorial=carphile.co.uk |autor=carphile |fecha=7 d'agostu de 2015 |via=YouTube}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Sunbeam_350HP_'Bluebird'.jpg|derecha|mini|275px|El Sunbeam 350HP na sablera de Pendine Sands (Gales), nel 90º aniversariu del récor de velocidá en tierra de sir Malcolm Campbell.]]
Comentando'l llamamientu que llevó a la restauración del Blue Bird, Don Wales dixo:

:''¡Esti formosu coche foi amorosamente restauráu y curiáu por Doug Hill y el so equipu; y un coche tan icónico como esti merez tener les pieces finales nel so sitiu pa completalo!''&lt;ref name=&quot;Appeal&quot;/&gt;

La nueva caxa de cambeos va ser parte d'un proyeutu al llargu plazu pa restaurar l'automóvil al so estáu de 1925. Esta xera tamién rique la fabricación de dos tubos d'escape de gran llargor, un nuevu asientu tapizáu, un morru llixeramente inclináu en forma de conu y el carenado de les rueda traseres.

Nel 2016, l'Asociación del Muséu del Motor foi unu de los collaboradores escoyíos pal nuevamente rellanzáu Espectáculu del Motor de Londres, nel que'l Sunbeam 350hp exhibióse como parte del llamamientu.

== Ver tamién ==
* [[Récor de velocidá en tierra]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* {{cita web
 |títulu = Record-breaking Pendine Sands
 |url = http://www.sandspeedwales.co.uk/5907.html
 |editorial = Sand Speed Wales
 |formatu = photos
 |deadurl = yes
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100909181752/http://www.sandspeedwales.co.uk/5907.html
 |fechaarchivu = 9 de setiembre de 2010
}} Many rare period photos.
* {{cita web
 |títulu=Sunbeam, with later land speed record cars behind, at Beaulieu
 |url=https://www.flickr.com/photos/twopsgoss/414632934/in/pool-79693942@N00/
 |editorial=[https://www.flickr.com/photos/twopsgoss/ twopsgoss]
}}
* {{cita web
|url=http://www.nationalmotormuseum.org.uk/domains/nationalmotormuseum.org.uk/local/media/downloads/350hp%20Sunbeam%20completed.pdf
 |títulu=National Motor Museum collection
 |editorial=National Motor Museum 
}}
* {{cita web
 |url=https://www.beaulieu.co.uk/news/the-sunbeam-350hp-appeal/
 |títulu= The Sunbeam 350hp Appeal
 |editorial=National Motor Museum
}}
* {{cita web
 |url=https://mydonate.bt.com/events/sunbeamappeal 
 |títulu= Donate to the Sunbeam 350hp Appeal
 |editorial=National Motor Museum
}}


{{Tradubot|Sunbeam 350HP}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Récor de velocidá d'automóviles]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de ficheru]]</text>
      <sha1>j5jypih7wnjt534p4nt397v5fzpwh43</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pornografía infantil</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153172</id>
    <revision>
      <id>3703408</id>
      <parentid>3643315</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8188" xml:space="preserve">[[Ficheru:Operation Protect Our Children banner.jpg|thumb|right|200px|Alvertencia en páxina zarrada por pornografía infantil mientres la operación &quot;Protect Our Children&quot;]]
Denominar '''pornografía infantil''' a toa representación de [[menor d'edá menores d'edá]] de cualesquier [[sexu]] en conductes sexualmente esplícites. Puede tratase de representaciones visuales, descriptives, como por casu en ficción, o inclusive sonores.

L'accesu a conteníos pornográficos polo xeneral evolucionó los distintos medios; [[lliteratura]], [[fotografía]], [[video]], [[cine]], [[DVD]], dibuxos d'animación y nos últimos años [[Pornografía n'Internet|Internet]]. Internet dexó detectar y escorrer a productores y distribuidores de conteníos illegales que mientres décades operaren impunemente pero tamién facilitó descomanadamente l'accesu a esti tipu de pornografía.&lt;ref&gt;[http://www.uoc.edu/in3/dt/20056/index.html Pornografía infantil ya Internet], ponencia de Fermín Morales, Catedráticu de Derechu Penal na [[Universidá Autónoma de Barcelona]]&lt;/ref&gt;

El NCMEC (Centru Nacional pa Menores Sumíos y Esplotaos)&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://icmec.net/Espanol|títulu=Centro Nacional pa Menores Sumíos y Esplotaos|fechaaccesu=6 de febreru de 2018|sitiuweb=icmec.net|idioma=en}}&lt;/ref&gt; estima qu'alredor del 20 % de tola [[pornografía n'Internet]] contién imáxenes de neños.&lt;ref&gt;[http://www.missingkids.com/en_US/documents/TransactionTrendsFCACPArticle.pdf Protecting the children]&lt;/ref&gt;

== Definición ==
Tradicionalmente considérense como pornografía infantil a aquelles representaciones [[fotografía|fotográfiques]] o fílmicas en formatos dixital o analóxicu de menores d'edá de cualquier sexu en conductes sexualmente esplícites yá sía sólos o interactuando con otros menores d'edá o con [[adultos]].

&quot;[[Pornografía]]&quot; ye un términu difícil de delimitar, sicasí cuando se trata de pornografía infantil, ésta atópase espresamente definida nel protocolu facultativu de la [[Convención sobre los Derechos del Neñu]] de la [[Organización de les Naciones Xuníes]] nos siguientes términos:

{{Cita|
Artículu 2 
A los efeutos del presente Protocolu: 
c) Por pornografía infantil entiéndese toa representación, per cualesquier mediu, d'un neñu dedicáu a actividaes sexuales esplícites, reales o simulaes, o toa representación de les partes xenitales d'un neñu con fines primordialmente sexuales.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20040627024448/http://untreaty.un.org/English/notpubl/iv-11c_sp.doc Protocolu facultativu de la Convención Sobre los Derechos del Neñu relativu a la venta de neños, la prostitución infantil y l'usu de neños na pornografía-Naciones Xuníes]&lt;/ref&gt;}}

En [[Xapón]], dellos cómics [[manga]] [[hentai]] representen a neños de dambos sexos teniendo rellaciones con otros neños o lo que se conoz como ''[[lolicon]]'' (proveniente de &quot;[[Complexu de Lolita]]&quot;) nel casu de les neñes y ''[[shotacon]]'' nel casu de los neños.

== Proliferación y llexislación ==
En [[1998]] la [[Interpol]] envaloraba que'l 80% de los sitios d'Internet con pornografía infantil proveníen de [[Xapón]].&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2054271,00.html Japan's Shame] TIME, 1999&lt;/ref&gt;

Nos últimos años la población xeneral tuvo un mayor accesu a la pornografía debíu a la crecedera d'[[Internet]]. Ayudáu pol creciente númberu de noticies nos diarios sobre escándalos rellacionaos col descubrimientu de redes de pornografía infantil y [[pederastia]] n'internet, producióse alarma en ciertos sectores de la población y esmolición al respective de la seguridá y riesgos de los menores d'edá cuando saleen per internet. L'enclín de la sociedá ye d'adoptar mayores restricciones. Les lleis varien abondo según el país, pero les imáxenes explícitamente sexuales de menores d'edá tán prohibíes en tol mundu. {{demostrar}}

== Regulación por países ==
=== Arxentina ===
El [[Códigu Penal de la Nación Arxentina|Códigu Penal]] contempla la pornografía infantil y la tipifica nel so artículu 128, que dispón que:
{{cita|Va Ser reprimíu con prisión de trés (3) a seis (6) años el que produxera, financiara, ufiertara, comerciare, publicara, facilitara, sopelexara o distribuyera, per cualesquier mediu, toa representación d'un menor de dieciocho (18) años dedicáu a actividaes sexuales esplícites o toa representación de los sos partes xenitales con fines predominantemente sexuales, al igual que'l qu'entamara espectáculos en direuto de representaciones sexuales esplícites en que participaren dichos menores.

Va Ser reprimíu con prisión de cuatro (4) meses a un (1) añu'l qu'a sabiendes tuviera nel so poder representaciones de les descriptas nel párrafu anterior.

Va Ser reprimíu con prisión de seis (6) meses a dos (2) años el que tuviera nel so poder representaciones de les descriptas nel primer párrafu con fines inequívocos de distribución o comercialización.

Va Ser reprimíu con prisión d'un (1) mes a trés (3) años el que facilitara l'accesu a espectáculos pornográficos o suministrara material pornográfico a menores de catorce (14) años.

Toles escales penales previstes nesti artículu van alzar nun terciu nel so mínimu y nel so máximu cuando la víctima fora menor de trelce (13) años.&lt;ref&gt;[http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/15000-19999/16546/texact.htm#17 Códigu Penal de la República Arxentina]; art. 128&lt;/ref&gt;}}

Amás de la so producción y distribución, en llinies xenerales, endurecióse la regulación al punir tamién la simple tenencia de la mesma, por aciu la reforma del artículu realizada pola llei 27.436 en marzu de 2018.&lt;ref&gt;[http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/305000-309999/309201/norma.htm Llei 27.436.]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.clarin.com/sociedad/penalicen-tenencia-pornografia-infantil_0_SJ-01Xbqf.html Dende agora, la sola tenencia de pornografía infantil ye delitu.]&lt;/ref&gt;

=== España ===
Nel [[Códigu Penal]] español establezse:
{{cita|De los delitos d'exhibicionismu y provocación sexual, Artículu 185:
*El qu'executara o fixera executar a otra persona actos d'exhibición obscena ante menor d'edá o incapaces, va ser castigáu cola pena de prisión de seis meses a un añu o multa de 12 a 24 meses.
* Artículu 189: Va Ser castigáu cola pena de prisión d'unu a cinco años:
** a) El que captara o utilizara a menores d'edá o a incapaces con fines o n'espectáculos exhibicionistes o pornográficos, tanto públicos como privaos, o pa ellaborar cualquier clase de material pornográfico, sía'l que quier el so soporte, o financiara cualesquier d'estes actividaes o se lucrare con elles.
** b) El que produxera, vendiera, distribuyera, exhibiera, ufiertara o facilitara la producción, venta, espardimientu o exhibición per cualesquier mediu de material pornográfico en que la so ellaboración fueren utilizaos menores d'edá o incapaces, o lo tener pa estos fines, anque'l material tuviera'l so orixe nel estranxeru o fuera desconocíu.
* 2. El que pal so propiu usu tenga material pornográfico en que la so ellaboración utilizar menores d'edá o incapaces, va ser castigáu cola pena de tres meses a un añu de prisión o con multa de seis meses a dos años.
*3. Van Ser castigaos cola pena de prisión de cinco a nueve años los que realicen los actos previstos nel apartáu 1 d'esti artículu cuando allegue dalguna de les circunstancies siguientes, etc.&lt;ref&gt;[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Penal/lo10-1995.l2t8.html#c5 Códigu penal d'España] &lt;/ref&gt;}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Ver tamién ==
* [[Abusu sexual infantil]]
* [[Prostitución infantil]]
* [[Sexting]]
* [[VIH nel neñu]]
* [[Pedofilia]]

== Enllaces esternos ==
* [http://www.fedaro.info/?p=15 Informe realizáu pal Institutu Interamericano del Neñu]
{{IprNoticias|Golpe contra la pornografía infantil n'España}}


{{Tradubot|Pornografía infantil}}

[[Categoría:Abusu y maltratu infantil]]
[[Categoría:Pornografía]]
[[Categoría:Delitos sexuales]]
[[Categoría:Delitos informáticos]]
[[Categoría:Abusu]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>66rtd76k8v19c7zujjemvvbfp1qzc3k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu de Madrid-Barajas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153348</id>
    <revision>
      <id>3703432</id>
      <parentid>3699619</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T19:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>207.188.143.3</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81700" xml:space="preserve">{{correxir|t=20210104165257}}
{{edificiu}}
[[Ficheru:Air Europa Logo (2015).svg|miniaturadeimagen|282x282px|AIR EUROPA]]
L''''Aeropuertu Adolfo Suárez Madrid-Barajas''' {{códigos aeroportuarios}}, &lt;ref&gt;{{Cita web |obra=[[ABC (España)|Diariu ABC]] |títulu=Barajas yá ye l'aeropuertu «Adolfo Suárez Madrid Barajas» según el BOE |fecha={{Fecha|26|03|2014}} |url=https://www.abc.es/madrid/20140326/abci-barajas-suarez-201403260832.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=CambioDeNombre&gt;{{Cita publicación |publicación=[[Boletín Oficial del Estáu]] nº 74 de {{Fecha|26|03|2014}} |editor=[[Gobiernu d'España]] |títulu=Orde FOM/480/2014, de 24 de marzu, pola que se modificar la denominación oficial del aeropuertu de Madrid-Barajas.|issn=0212-033X |url=https://boe.es/boe/dias/2014/03/26/pdfs/BOE-A-2014-3275.pdf}}&lt;/ref&gt; enantes '''Aeropuertu de Madrid-Barajas''',&lt;ref name=CambioDeNombre /&gt; ye un [[Aeropuertos d'España|aeropuertu español]] públicu propiedá d'[[Aena]] asitiáu na redoma de la ciudá de [[Madrid]], la capital d'España. Ye'l primer aeropuertu español por tráficu de pasaxeros, carga aérea y operaciones,&lt;ref name=&quot;s2008&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/ccurl/286/698/Añal-definitivos_2009.pdf |títulu=TRÁFICU DE PASAXEROS, OPERACIONES Y CARGA NOS AEROPUERTOS ESPAÑOLES (2009). |fechaaccesu=22 de xunetu de 2010 |fecha=2009 |autor=[[Aeropuertos Españoles y Navegación Aereu]]}}&lt;/ref&gt;según el quintu d'Europa y ventiavu cuartu del mundu por númberu de pasaxeros.&lt;ref name=&quot;ACI&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Annual-Traffic-Data/Passengers/2011-final |títulu=Passenger Traffic 2013 FINAL |fechaaccesu=8 de febreru de 2015 |idioma=inglés |fecha=22 d'avientu de 2014 |autor=Airports Council International}}&lt;/ref&gt;

== Historia ==
=== Entamos ===
El 23 de marzu de 1929 publicóse'l pliegu de condiciones pa la realización d'un concursu d'eleición de los terrenes pa desenvolver l'aeropuertu civil de Madrid.&lt;ref&gt;Gaceta de Madrid nº87, de 28 de marzu de 1929. Xunta del Aeropuertu de Madrid.&lt;/ref&gt;El concursu cerró'l 15 d'abril y a él presentáronse cuatro propuestes: [[Carabanchel Alto]], [[Getafe]], [[Vallecas]] y [[Barajas (Madrid)|Barajas]], aceptándose finalmente esta última propuesta realizada por Rogelio Sol Mestre. La intención yera sustituyir a los aeródromos de Alcalá, [[Aeropuertu de Madrid-Cuatro Viento|Carabanchel]] y [[Base Aérea de Getafe|Getafe]], y pallo escoyó una pradería baldía nel nordeste de la capital nel entós conceyu de Barajas (que darréu foi absorbíu per Madrid) de 493 [[fanega|faneges]] (unes 320&amp;nbsp;[[Hectárea|ha]]), con bones comunicaciones cola capital al traviés de la carretera de Francia (l'actual A-2) y nuna zona despoblada y llibre de torgues. La compra de los terrenes roblóse'l 30 de xunetu de 1930 por un valor de 730&amp;nbsp;000 pesetes.

El 23 de xunetu convocó un concursu pa la redaición del proyeutu del nuevu aeropuertu, presentándose siete proyeuto distintos. El xuráu del concursu (compuestu por distintos profesionales civiles y militares) escoyó la propuesta del inxenieru [[Marquesáu de los Álamos del Guadalete|marqués de los Álamos]] y del arquiteutu [[Luis Gutiérrez de Sotu]]. Les obres del aeropuertu empezaron namás tener disponibles los terrenes, empezando pola habilitación de la zona d'aterrizaxe y l'instalación d'un aerofaro de recalada (primer ayuda al navegación aérea cola que cuntó l'aeropuertu). El 14 d'abril de 1930 autorizar a les compañíes [[CLASSA]], [[CETFA]], [[CASA]] y [[Compañía Española d'Aviación|CEA]] a instalase nel aeropuertu. Abrir al tráficu aereu nacional ya internacional el [[22 d'abril]] de [[1931]], anque les operaciones comerciales regulares tardaron dos años n'empezar a realizase, pos l'aeropuertu entá siguía n'obres. Xuntu al campu de vuelos construyó una pequeña terminal, con una capacidá pa 30&amp;nbsp;000 pasaxeros añales, amás de dellos hangares y l'edificiu del Avión Club. El primer direutor del aeropuertu foi Jacobo Armijo y Fernández de Alarcón.&lt;ref&gt;
{{Cita web |url=http://www.boe.es/datos/imagenes/BOE/1931/112/A00266.tif |títulu=Orde nomando provisionalmente Xefe y Subjefe del Aeropuertu de Madrid (sito en Barajas) a D. Jacobo Armijo y Fernández de Alarcón y D. Rafael Huidobro Polanco. |fechaaccesu=10 de mayu de 2009 |autor=Gaceta de Madrid nº112 |fecha=22 d'abril de 1931 |cita=''... el Gobiernu Provisional de la República Española dispón que sían nomaos provisionalmente, Xefe y Subjefe del Aeropuertu de Madrid [...] don Jacobo Armijo y Fernández de Alarcón [...] y don Rafael Huidobro Polanco [...]''}}.&lt;/ref&gt;

La primer llinia regular establecer la compañía [[Llinies Aérees Postales Españoles]] (LAPE) cola so llinia a Barcelona. Nos [[años 1930|años 30]] empiecen los vuelos internacionales. Al españar la [[Guerra Civil Española]], LAPE suspende'l so plan de vuelos. Mientres la guerra realicen servicios bélicos y de tresporte civil con [[París]], [[Barcelona]] y la zona norte. Una vegada terminada la guerra, Barajas recupera la so condición d'aeropuertu civil, col aterrizaxe'l 12 d'abril de 1939 d'un avión alemán de compañía Lufthansa.&lt;ref&gt; Utrilla Navarro, Luis: &quot;Un aeropuertu en Barajas&quot; n'AA. VV.: Madrid-Barajas, 75 d'historia, Décimes Xornaes d'Estudios Históricos Aeronáuticos. Madrid: Fundación Aena, 2007, pp 32-33.&lt;/ref&gt; El [[1 de mayu]] de [[1939]], [[Iberia LAE|Iberia]] treslladó los sos equipos dende [[Aeropuertu de Salamanca|Matacán (Salamanca)]] a Madrid-Barajas.&lt;ref name=ref_duplicada_1&gt;{{cita llibru |títulu=&quot;Plan Direutor del Aeropuertu de Madrid Barajas&quot; |fecha=ochobre de 1999 |editor=&quot;[[AENA]]&quot; |allugamientu=[[Madrid]]}}&lt;/ref&gt;

Orixinalmente, el campu de vuelos yera un gran círculu bordiáu de blancu col nome de ''Madrid'' nel so interior, ensin pavimentar, formáu per suelu natural cubiertu de yerba. Rematada la Guerra Civil, empecípiase'l programa d'espansión del aeropuertu nos [[años 1940|años 40]], cola creación de la sociedá [[Aeropuertu Tresoceánicos Españoles|Aeropuertos Tresoceánicos Españoles (ATE)]]. Se pavimenta el campu de vuelos y diséñense nueves pistes, la primera de les cualos entra en funcionamientu en [[1944]] (la 15-33) que cuntaba con 1,4&amp;nbsp;km de llargor y 48 metros d'anchu. Al rematar la década l'aeropuertu tenía tres pistes, nenguna de les cualos esiste anguaño.

=== La era de l'aviación comercial ===
[[Archivu:PanorMadrid170108.jpg|thumb|upright=1.3|Vista dende'l mirador de [[Paracuellos de Jarama]]. Al fondu, el norte de la ciudá de [[Madrid]], colos sos carauterísticos rascacielos. Más palantre, l'Aeropuertu de Madrid-Barajas. La cercanía del conceyu al aeropuertu xeneró continuos conflictos pola molestia que supón el ruiu de los aviones.&lt;ref name = &quot;aero&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/madrid/vecinos/Paracuellos/xunen/ruiu/Barajas/elpepiautmad/20060508elpmad_4/Tes/ |títulu=Los vecinos de Paracuellos xunir contra'l ruiu de Barajas |fechaaccesu=17 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt;]]L'apertura del réxime autárquico dexó un despegue del númberu de pasaxeros lo mesmo que de les infraestructures del aeropuertu. En xunetu de [[1946]], Barajas queda abiertu al tráficu internacional.&lt;ref name=&quot;PD&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.boe.es/boe/dias/1999/12/16/pdfs/A44340-44342.pdf |títulu=ORDE de 19 payares de 1999 pola que s'aprueba'l Plan direutor del Aeropuertu de Madrid-Barajas. |fechaaccesu=23 de mayu de 2009 |fecha=16 d'avientu de 1999 |autor=[[Ministeriu de Fomentu d'España|Ministeriu de Fomentu]], nel [[Boletín Oficial del Estáu|BOE]]}}&lt;/ref&gt;En [[1948]] enllargar la pista 15-33 hasta los 3050&amp;nbsp;m. de llargor y 90 d'anchor, instalándose de la mesma un sistema d'aterrizaxe instrumental [[SCS-51]].&lt;ref name=&quot;PD&quot;/&gt;Nos [[Años 1950|años 50]] l'aeropuertu supera'l mediu millón de pasaxeros, aumenta a 5 el númberu de pistes y empecípiense les llinies regulares con [[Nueva York]]. En [[1951]] inaugúrase la pista 01-19 de 2600 x 61&amp;nbsp;m. En [[1953]] empecípiase la construcción d'un nuevu edificiu terminal, asitiáu al norte del anterior, pero que finalmente nun inclúi la estación de ferrocarril que taba proyeutada. Nel Plan d'Aeropuertu de 1957 Barajas ye clasificáu como aeropuertu internacional de primera categoría.&lt;ref name=&quot;PD&quot;/&gt;En [[1959]] instalar nel aeropuertu les compañíes [[ESSO]] y [[Campsa]] pal suministru de combustible.

Los grandes reactores aterricen en Madrid-Barajas nos años sesenta y la crecedera de tráficu, de resultes del turismu principalmente, enche les previsiones. A principios del deceniu, algámase'l millón doscientos mil pasaxeros, el doble de lo previsto nel Plan d'Aeropuertos de 1957, lo qu'obliga a reformalo en fondura. La Terminal Nacional, actual T2, que s'empezara a construyir en [[1953]] inaugurar nestes feches, y modifíquense les pistes, creándose una disposición de dos pistes úniques cruzaes, la primera de les cualos, de 4,1&amp;nbsp;km de llargor entra en serviciu en [[1965]]. En setiembre d'esi añu camuda'l nome del aeropuertu, pasando a adoptar: ''Aeropuertu de Madrid-Barajas''.&lt;ref name=&quot;PD&quot;/&gt;Tamién s'instalen les primeres''/'' ayudes radioeléctriques.

En [[1969]] introducióse un sistema pioneru de control de la avifauna por aciu ferres perdigueros adomaos, qu'eviten que les aves averar al aeropuertu y causen estroces nos aviones nos despegues y aterrizaxes. El primer equipu de halconeros foi entrenáu por [[Félix Rodríguez de la Fuente]]. Esi mesmu añu, inauguróse la terminal de carga y la plataforma de estacionamiento d'aviones cargueros.&lt;ref name=&quot;PD&quot; /&gt;

Nos [[Años 1970|años 70]], cola puxanza del turismu y la llegada del [[Boeing 747]], l'aeropuertu algama los 4 millones de pasaxeros, y empecípiase la construcción de la terminal internacional (actual T1). En [[1974]], [[Iberia, L.A.E.|Iberia]] introduz la [[ponte aérea]] ente Madrid y Barcelona, un serviciu con múltiples frecuencies diaries cada pocu tiempu ensin reserva previa.

El [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|mundial de fútbol de 1982]] trai consigo importantes reformes pal aeropuertu, cola ampliación y reforma de los dos terminales esistentes.

=== Saturación y ampliación ===
Les ampliaciones de los [[años 1980]] fixérense pensando que nun s'encheríen hasta l'añu [[2000]], sicasí, la crecedera sostenida del tráficu tres la lliberación del mercáu aereu yá fai pensar en [[1989]] na necesidá de faer daqué pa evitar que l'aeropuertu colápsese dafechu en [[1992]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/madrid/aeropuertu/Barajas/quedara/colapsáu/anos/espectacular/aumentu/trafico/aereo/elpepiespmad/19890523elpmad_1/Tes «L'aeropuertu de Barajas va quedar colapsáu en tres años pol espectacular aumentu del tráficu aereu»] ''[[El País (España)|El País]]'', de 25/05/1989&lt;/ref&gt; Propónse como solución crear un nuevu aeropuertu en [[Campo Real (Madrid)|Campo Real]] y cerrar el de Barajas.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/madrid/peor/elpepiespmad/19890523elpmad_2/Tes «Dos peor qu'unu»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 23/05/1989&lt;/ref&gt;Yá en [[1988]] presentó problemes graves de saturación ante la incapacidá de la [[Direición Xeneral d'Aviación Civil (España)|Direición Xeneral d'Aviación Civil]] (qu'entós xestionaba l'aeropuertu) pa resolvela.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/Aviacion/Civil/reconoz/incapacidá/resolver/colapsu/varios/aeropuertos/elpepiesp/19880809elpepinac_2/Tes «Aviación Civil reconoz la so incapacidá pa resolver el colapsu de dellos aeropuertos»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 09/08/1988&lt;/ref&gt; L'alderique xira en redol a dos soluciones distintes: ampliación de les instalaciones esistentes, o bien la construcción d'un nuevu aeropuertu. Optar pola primer solución y en 1991 redáctase un Plan Direutor del aeropuertu de Madrid-Barajas, con un Plan d'Infraestructures hasta un horizonte de quince años y un plan d'aición inmediatu pa responder a les insuficiencias detectaes en 1990. En 1992, alcuérdase l'ampliación del aeropuertu col denomináu «Plan Barajas», que recoyía la primer fase propuesta pol Plan Direutor con un horizonte de capacidá pal añu 2010, y qu'incluyía ente otres la construcción d'una nueva pista, una nueva torre de control, un nuevu edificiu terminal, plataformes y sistemes de tresporte.

Nos [[años 1990]] l'aeropuertu sufre más ampliaciones. En [[1994]] constrúyese la terminal de carga, l'edificiu de interconexión ente la Terminal Internacional y la Terminal Nacional, y el remozamiento de la torre de control.

En [[1997]] inaugúrase'l Dique Norte», que ye usáu como terminal esclusivu d'Iberia pa vuelos [[Alcuerdu de Schengen|Schengen]]. En [[1998]] inaugúrase la nueva torre de control, de 71 m d'altor, y en [[1999]] el nuevu «Dique Sur», que supón una ampliación de la terminal internacional. Por estes feches camúdase la distribución de les terminales: El dique sur y la mayor parte de la Terminal Internacional pasen a llamase T1; el restu de la Terminal Internacional y la Terminal Nacional denominar agora T2 y el dique norte denominar T3.

[[Archivu:Barajas pista.gif|thumb|Configuración de pistes del aeropuertu tres l'apertura de la pista 18R-36L en [[1998]].]]
El 31 d'ochobre de [[1998]] inaugúrase la nueva pista 18R-36L,&lt;ref name=&quot;HISTORIA-BARAJAS&quot;/&gt;que sustitúi a l'anterior 18-36, que queda fora de serviciu), de 4400 m de llargor x 60 d'anchu, lo que la convierte na más llarga d'Europa.&lt;ref name=&quot;HISTORIA-BARAJAS&quot;/&gt; La pista entra en serviciu real el 5 de payares d'esi añu.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/1998/11/05/madrid/05N0131.html «Barajas estrenó anueche la pista más llarga d'Europa»] ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' de 5/11/1998&lt;/ref&gt;

En 1999 el [[Metro de Madrid]] enllaza l'aeropuertu con [[Estación de Mar de Cristal|Mar de Cristal]] al traviés de la [[Llinia 8 (Metro de Madrid)|Llinia 8]], llegando a [[Estación de Nuevos Ministerios|Nuevos Ministerios]] en 2002. Esto ye el resultáu d'un vieyu proyeutu anunciáu dende 1989 de xunir Barajas y el centru de Madrid con un tren de luxu,&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/madrid/Leguina/Ribayu/anuncien/creacion/tren/luxu/Barajas/Nuevos/Ministerios/elpepiespmad/19890609elpmad_2/Tes «Leguina y Ribayu anuncien la creación d'un tren de luxu ente Barajas y Nuevos Ministerios»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 09/06/1989&lt;/ref&gt; que tres la presión del empresariáu madrilanu convertir nuna llinia de metro convencional.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/madrid/FERNANDEZ-TAPIA/_FERNANDO_/VICEPRESIDENTE_REAL_MADRID/EMPRESARIU/MADRID/MADRID_/CONCEYU/CEIM/empresarios/proponen/amplie/metro/Barajas/elpepuespmad/19861210elpmad_9/Tes «Los empresarios proponen que s'amplíe'l 'metro' hasta Barajas»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 10/12/1986&lt;/ref&gt;

=== El Plan Barajas» ===
Nel añu [[2000]], l'aeropuertu atópase en cantu de la saturación tres años d'intensa crecedera del tráficu que soporta. Nesi añu empecipia la execución de l'ampliación del aeropuertu, na forma d'un macroproyeutu conocíu como «Plan Barajas». El plan consistía básicamente en construyir un edificiu terminal, un edificiu satélite dependiente del nuevu terminal, dos nueves pistes (paraleles a les esistentes nesi momentu), dos grandes plataformes en redol a los nuevos edificios terminales, nuevos aparcamientos y víes d'accesu al aeropuertu, soterramientu de la [[M-111]] per debaxo de les pistes, un tren automáticu pa la conexón ente'l terminal y el satélite dientro d'un túnel de servicios aeroportuarios, según un sistema de tratamientu automatizado d'equipaxes nos nuevos terminales. Asociáu llevaba l'ampliación de la central llétrica del aeropuertu, la esviadura del [[ríu Jarama]], cais de rodadura nes nueves infraestructures, nueves ayudes al navegación aérea y una nueva torre de control.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?cid=1074158814152&amp;pagename=Microsite%2Fmicrosite&amp;SMO=1&amp;p=1071230761953&amp;c=Microsite_FA&amp;MO=1 |títulu=Presentación del Plan Barajas |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=Aeropuertu Españoles y Navegación Aereu, S.A. - AENA}}&lt;/ref&gt;

'''Nueva área terminal''': Consistió na construcción de los nuevos terminales T4 y el so ''satélite'', la T4S, proyeutaes polos arquiteutos [[Estudiu Lamela]]&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Estudio Lamela |url=http://lamela.com/proyeuto.php?idProyecto=568 |obra=Proyeutos|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y [[Richard Rogers|Richard Rogers Partnership]] (ganador esti postreru del [[Premiu Stirling]] de 2006&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.elperiodico.com/default.asp?idpublicacio_PK=46&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=347821&amp;idseccio_PK=1021 |títulu=La nueva terminal de Barajas gana'l prestixosu premiu Stirling d'arquiteutura |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=[[El Periódico de Catalunya]] |fecha=15 d'ochobre de 2006}}&lt;/ref&gt;por esti proyeutu), con [[Luis Vidal]] como direutor, y les inxenieríes Initec (Empresa Nacional d'Inxeniería) y Carillion (ganadores del Premiu IStructE d'Estructures Comerciales de 2006 por esti proyeutu)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.carillionplc.com/news/news_story.asp?id=429 |títulu=TPS expertise recognised at Madrid Terminal 4 |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |idioma=inglés |cita=''TPS has won a prestigious award for its role in the Terminal 4 project at Barajas Airport in Madrid. It received the IStructE (Institution of Structural Engineering) Award for commercial or retail structures during a ceremony at the East Wintergarden in Canary Wharf''}}.&lt;/ref&gt;foi construyíu por [[Remana]], [[Dragaos]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Dragaos |url=http://www.dragados.com/exp_tinnel_projet.php?type=Building |obra=Visión xeneral. Proyeutos|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; [[Ferrovial]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ferrovial.com/en/index.asp?MP=21&amp;MS=594&amp;MN=5 |títulu=Grupu Ferrovial. History 200-2004 |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |idioma=inglés |cita=''On 3 April 2000, the Ferrovial-Agromán joint venture officially obtained a contract worth 104 billion pesetes to build the new terminal at Madrid Barajas Airport''}}&lt;/ref&gt; OHL&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=OHL Construcción |url=http://www.ohlconstruccion.com/actividad/infraestructures-aeroportuarias |obra=Actividaes n'infraestructures aeroportuarias|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y [[Sacyr]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Sacyr |url=http://www.sacyr.com/es_es/soluciones-de-negociu/ampliacion-aeropuertu-de-barajas.aspx |obra=Obres aeroportuarias|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Inclúi un sistema automatizado de tratamientu d'equipaxes, un tren soterrañu pal treslláu de pasaxeros, equipaxes y equipos aeroportuarios ente'l terminal y el so satélite. La Terminal 4 cuenta con 470&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m², 38 posiciones de contautu y capacidá pa 35 millones de pasaxeros al añu, ente que l'edificiu satélite cunta con 290&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m², 26 posiciones de contautu y capacidá pa 15 millones de pasaxeros al añu.&lt;ref name=&quot;HISTORIA-BARAJAS&quot;/&gt;Dambos edificios tán separaos 2,5&amp;nbsp;km.

'''Nueves pistes''': Construyéronse dos nueves pistes paraleles a les esistentes, que se denominaron 15L/33R (anguaño 14L/32R) y 18L/36R, colo que se consiguió amontar la capacidá del campu de vuelos hasta 120 operaciones a la hora.&lt;ref name=&quot;HISTORIA-BARAJAS&quot;/&gt;

Nel añu [[2002]], inaugúrense los servicios de facturación na estación de [[Metro de Madrid|metro]] de [[Nuevos Ministerios (Metro de Madrid)|Nuevos Ministerios]],&lt;ref name=&quot;Vía Llibre&quot;&gt;''[https://web.archive.org/web/20070927233708/http://www.vialibre-ffe.com/hemeroteca/454/revista/actualidad/actualidá1.htm Inauguráu'l intercambiador de Nuevos Ministerios en Madrid con serviciu direutu de metro al aeropuertu]'', Vía Llibre, N° 454, xunu de 2002&lt;/ref&gt;nel corazón del centru financieru de la ciudá ([[AZCA]]) y a poca distancia del centru históricu (malapenes un par de paraes en metro); esti serviciu foi clausuráu en 2005.&lt;ref name=&quot;ABC SEPLA&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.sepla.es/news/archives/010026.php |títulu=Les aereollinies refuguen retomar la facturación en Nuevos Ministerios |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=[[ABC (España)|ABC]] (copia del orixinal en [[SEPLA]]) |fecha=24 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090206214606/http://www.sepla.es/news/archives/010026.php |fechaarchivu=6 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt;Yera un complementu a la [[Llinia 8 (Metro de Madrid)|llinia 8 del metro]]. Les nueves terminales y les pistes completar en [[2004]], pero retraso alministrativos y d'equipamientu, según la polémica sobre la redistribución de les terminales provoquen que nun entren en serviciu hasta'l [[5 de febreru]] de [[2006]].&lt;ref name=&quot;INAUGURACIÓN&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/espana/gran/Barajas/inaugura/güei/aumenta/capacidá/aeroportuaria/Madrid/elpporesp/20060204elpepinac_12/Tes |títulu=El 'gran Barajas' que s'inaugura güei aumenta nun 50% la capacidá aeroportuaria de Madrid |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=N. Junquera, N. Tesón n'[[El País (España)|El País]] |fecha=4 de febreru de 2006}}&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Aeropuerto de Madrid-Barajas - Exterior 04.jpg|thumb|Vista nocherniega.]]
N'ochobre de 2006 salió a concursu'l proyeutu pa construyir una llinia de [[Cercaníes Renfe]] que xuniera l'aeropuertu coles estaciones de [[Estación de Chamartín|Chamartín]] y colla la d'[[Estación de Atocha-Cercaníes|Atocha-Cercaníes]] con fecha de terminación primeramente prevista pa 2009 y finalmente inaugurada en 2011 como [[Llinia C-1 (Cercanía Madrid)|Llinia C-1]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://terranoticias.terra.es/articulo/html/av22147344.htm |títulu=Cercaníes que va xunir Chamartín y aeropuertu Barajas va funcionar en 2010 |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=[[Axencia EFE|EFE]] n'[[Terra Networks|Actualidá terra]] |fecha=27 d'avientu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100619045130/http://terranoticias.terra.es/articulo/html/av22147344.htm |fechaarchivu=19 de xunu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

Con esta nueva ampliación, Madrid-Barajas algama una capacidá máxima de 70 millones de pasaxeros añales, una superficie disponible en terminales de 940&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m², 104 posiciones de estacionamiento de contautu p'aeronaves y de 21&amp;nbsp;800 places d'aparcamientu.&lt;ref name=&quot;HISTORIA-BARAJAS&quot;/&gt;En 2007, l'aeropuertu crució la barrera de los 50 millones de pasaxeros que viaxaron al traviés d'él. La cifra concreta foi de 52&amp;nbsp;143&amp;nbsp;275 persones.

=== Historia recién ===
[[Archivu:Atentado ETA Barajas.jpg|thumb|Columna de fumu nel aeropuertu tres la esplosión d'un [[coche bomba]] el [[30 d'avientu]] de [[2006]].]]
El [[30 d'avientu]] de [[2006]] hubo un atentáu terrorista en Barajas. Una furgoneta bomba españó nel módulu D del estacionamiento de la T4, causando'l colapsu de dichu módulu ya innumberables daños materiales, según una ventena de mancaos y dos muertos, Carlos Alonso Palate y Diego Armando Estacio, dambos d'orixe ecuatorianu. L'atentáu foi reivindicáu pol grupu [[terrorista]] [[ETA]].
{{AP|Atentáu nel Aeropuertu de Madrid-Barajas de 2006}}

L'aeropuertu foi escoyíu ''meyor aeropuertu del añu 2008'' polos llectores de la revista Condé Nast Traveller&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cntraveller.com/ReadersAwards/2008/Airports/ |títulu=Readers' Travel Awards 2008 - Airports |fechaaccesu=23 de mayu de 2009 |autor=CondéNet UK Ltd |fecha=2009 |idioma=inglés |cita=''Singapore and Madrid have the cleanest airports in the world (both 93.33), but the new terminal at Madrid Barajas helped it edge ahead for design/layout (91.25).''}}&lt;/ref&gt;El [[9 de xineru]] de [[2009]] l'aeropuertu tuvo que ser cerráu mientres 5 hores por cuenta de la nieve cayida esa mañana.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://avion.microsiervos.com/aeropuertos/madrid-barajas-zarráu-cinco-hores-por nevada.html |títulu=L'aeropuertu de Madrid - Barajas zarráu cinco hores por una fuerte nevada |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=Avion Revue - Microsiervos |fecha=9 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;A los problemes causaos pola nieve sumáronse los conflictos llaborales de los pilotos de la compañía [[Iberia L.A.E.|Iberia]] y la de los controladores d'[[Aena]], causando ciertu caos mientres dellos díes nel aeropuertu.

El 1 d'agostu de 2015, l'aereollinia dubaití [[Emirates]] inauguró la so ruta Dubái-Madrid col [[Airbus A380]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://revistatravelmanager.es/el-a380-de-emirates-desapiega-dende-madrid/ |títulu=L'A380 de Emirates desapiega dende Madrid |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015 |fecha=3 d'agostu de 2015 |obra=revistratravelmanager.es}}&lt;/ref&gt; siendo la primer vegada qu'esti avión operaba en Barajas. Antes d'esto, la ruta yera cubierta pol [[Boeing 777]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.expansion.com/empresas/transporte/2015/07/31/55bb9ae9y2704hala6578b458f.html |títulu=L'avión comercial más grande del mundu desapiega en Madrid |fechaaccesu=7 de setiembre de 2015|apellíos1=Cáceres |nome1=Iván|apellíos2=Alonso |nome2=Raquel |fecha=31 de xunetu de 2015 |editorial=''[[Expansión (periódicu)|Expansión]]''}}&lt;/ref&gt;

=== Cambéu de nome en 2014 ===
El [[26 de marzu]] de [[2014]] publicar una orde ministerial del [[Ministeriu de Fomentu]] pola cual l'aeropuertu pasa a llamase ''Aeropuertu Adolfo Suárez Madrid–Barajas''.&lt;ref name=CambioDeNombre/&gt; El renombramiento busca homenaxar a [[Adolfo Suárez González]], primer presidente del gobiernu d'España tres la restauración de la democracia y reconocíu como unu de los artífices de la [[Transición Española]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Presidente de la Transición |url=http://politica.elpais.com/politica/2014/03/23/actualidad/1395610122_813041.html |editorial=El País |fecha=24 de marzu de 2014 |fechaaccesu=24 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Adolfo Suarez, artisan de la transition post-franquiste, est mort |url=http://www.lemonde.fr/disparitions/article/2014/03/23/adolfo-suarez-artisan-de-la-transition-post-franquiste-est-mort_4388007_3382.html |editorial=Monde |fecha=23 de marzu de 2014 |fechaaccesu=24 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Morrió Adolfo Suárez, el pilotu de la Transición española |url=https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2014/03/140322_obituariu_espana_adolfo_suarez_lav.shtmlm |editorial=BBC |fecha=23 de marzu de 2014 |fechaaccesu=24 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=España llora a Adolfo Suárez, l'home de la Transición |url=https://www.lavanguardia.com/politica/20140323/54404358605/espana-llora-adolfo-suarez-transicion.html |editorial=BBC |fecha=23 de marzu de 2014 |fechaaccesu=24 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=L'últimu adiós a Adolfo Suárez, el pilotu de la transición |url=http://www.lavozdegalicia.es/noticia/politica/2014/03/24/ultimo-adios-presidente-transicion-adolfo-suarez-capiya-encesa-congresu/00031395647694694667487.htm |editorial=BBC |fecha=23 de marzu de 2014 |fechaaccesu=24 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Muerre Adolfo Suárez, el presidente de la Transición |url=https://www.elmundo.es/espana/2014/03/23/532eecdf268y3y791y8b456d.html |editorial=BBC |fecha=23 de marzu de 2014 |fechaaccesu=24 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt; fináu'l [[23 de marzu]] de [[2014]], pocos díes antes de la decisión del cambéu de nome.

== Na actualidá ==
L'aeropuertu allugar nel nordeste de [[Madrid]]. Les terminales alcontrar nel términu municipal de Madrid, pero'l campu de vuelos estiéndese tamién por [[Alcobendas]], [[San Sebastián de los Reyes]] y [[Paracuellos de Jarama]]. L'aeropuertu entró en serviciu'l [[22 d'abril]] de [[1931]], anque hubo vuelos de prueba nos terrenes onde s'asitiaría l'aeropuertu dende [[1928]].&lt;ref name=UTR/&gt;

Amás de tener bien bones conexones con cuasi tolos aeropuertos españoles, ye l'aeropuertu européu que más conexones tien con [[Hispanoamérica]], gracies a qu'[[Iberia (aereollinia)|Iberia]], la compañía líder ente Europa y América Llatina, fixo de la T4 la so [[centru de conexión|hub]]. La ruta que xune Madrid-Barajas col [[Aeropuertu de Barcelona]] (el conocíu como ''Ponte Aérea''), fundáu por [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] en 1974 ye la ruta ente dos aeropuertos que tien mayor númberu de vuelos a la selmana de tol mundu,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.oag.com/oagcorporate/pressreleases/07+OAG+reveals+latest+industry+intelligence+on+the+busiest+routes+2109072.html |títulu=OAG reveals latest industry intelligence on the busiest routes |fechaaccesu=23 de mayu de 2009 |idioma=inglés |fecha=21 de setiembre de 2007 |autor=[[Official Airline Guide|OAG]] |cita=''The route between Barcelona and Madrid has retained top spot on the list of ‘world's busiest routes' with the highest number of flight operations (971 per week).''}}&lt;/ref&gt;anque tres l'apertura en [[2008]] de la [[Llinia d'alta velocidá Madrid-Zaragoza-Barcelona-Frontera francesa|Llinia d'Alta Velocidá Madrid-Barcelona]] el tráficu amenorgóse notablemente nesta ruta,&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/mundodinero/2008/07/19/economia/1216462796.html L'AVE ente Madrid y Barcelona amenorga nun 14,2% el tráficu aereu ente dambes ciudaes] en elmundo.es de 19/07/2008&lt;/ref&gt; llegando'l tren d'alta velocidá a atropar el 50&amp;nbsp;% del total de pasaxeros ente les dos ciudaes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cope.es/economia/20-04-09--ave-madrid-barcelona-gánase-pasaxeros-45911-1 |títulu=L'AVE Madrid-Barcelona ganar a los pasaxeros |fechaaccesu=23 de mayu de 2009 |fecha=20 d'abril de 2009 |autor=[[COPE|acope.es]]}}&lt;/ref&gt;

En 2007 tuvo un tráficu 52,1 millones de pasaxeros, lo que lo convirtió nel cuartu d'Europa.&lt;ref&gt;[http://elviajero.elpais.com/articulo/viaxeru/Barajas/cuartu/aeropuertu/européu/numbero/pasaxeros/elppor/20090114elpepuvia_1/Tes Barajas yá ye'l cuartu aeropuertu européu en númberu de pasaxeros], en ''El Viaxeru'' d'[[El País (España)|El País]] de 14/01/2009&lt;/ref&gt;Sicasí, el númberu de pasaxeros baxó a pocu más de 50 millones al añu siguiente. El númberu de pasaxeros creció significativamente desque s'inauguró l'ampliación del aeropuertu en [[2006]] y cabo destacar que yá en 2007 desbancó al aeropuertu holandés de [[Aeropuertu de Schiphol|Schiphol (Ámsterdam)]] como cuartu aeropuertu européu en númberu de pasaxeros. En 2010 l'aeropuertu volvió xubir hasta los 50 millones de pasaxeros.

Hasta l'añu 2010, Aena nun apurría datos desagregaos del beneficiu o perdes xeneráu per cada aeropuertu de la so rede, pero según datos proporcionaos pola mesma Aena a una publicación específica del sector, nel añu 2004 el Ebitda de Madrid-Barajas (incluyendo los elevaos costos de navegación aérea inherentes al aeropuertu) foi de 173 millones d'euros, lo que lo convertía nel que llograba'l mayor marxe brutu d'esplotación.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/economia/mitad/aeropuertu/espanoles/rexistra/perdíes/explotacion/elpepieco/20061201elpepieco_2/Tes/ |títulu=La metá de los aeropuertos españoles rexistra perdes d'esplotación |fechaaccesu=16 de mayu de 2009 |fecha=1 d'avientu de 2006 |autor=Belén Cebrián, n'[[El País (España)|El País]] |cita=''Madrid-Barajas encabeza la llista de los rentables. En 2004 rexistró un Ebitda de 173 millones d'euros, siguíu del aeropuertu de Barcelona, con 87,2 millones.''}}.&lt;/ref&gt;Sicasí, l'aeropuertu rexistra perdes netes, debíu al eleváu importe que representen les amortizaciones y costu del capital qu'encaren los grandes aeropuertos españoles, somorguiaos históricamente nuna permanente crisis de crecedera.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/economia/Solu/48/aerodromos/espanoles/tienen/beneficios/elpepieco/20100113elpepieco_3/Tes#/ |títulu=Namái nueve de los 48 aeródromos españoles tienen beneficios |fechaaccesu=20 de xineru de 2010 |fecha=13 de xineru de 2010 |autor=L.O., n'[[El País (España)|El País]] |cita=''El casu de Madrid ye bien significativu. Barajas llogró un Ebitda de 138,94 millones, pero amortizó inversiones per valor de 283,5 con unos gastos financieros de 156 millones. Asina que el resultáu antes d'impuestos ye de 300 millones de perdes.''}}.&lt;/ref&gt;Nel añu 2009, tantu Barajas como El Prat (Barcelona), rexistraron inclusive perdes operatives, entá ensin contabilizar amortizaciones y depreciaciones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/economia/Solu/aeropuertos/Aena/llograron/beneficios/2009/elpepueco/20100112elpepueco_3/Tes#/ |títulu=Namái nueve aeropuertu de Aena llograron beneficios en 2009 |fechaaccesu=20 de xineru de 2010 |fecha=12 de xineru de 2010 |autor=ELPAIS.com, n'[[El País (España)|El País]] |cita=''En 2010, según les previsiones ellaboraes por Fomentu, estes perdes operatives van disparar hasta los 597,7 millones d'euros, de los que 311 millones correspuenden a Barajas, ente que El Prat va triplicar les sos perdes operatives hasta los 145,13 millones d'euros.''}}.&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu tienen base d'operaciones les aereollinies [[Iberia LAE|Iberia]] (que ye l'aereollinia dominante nel aeropuertu yá que mueve cuasi la metá de los pasaxeros totales), [[Air Europa]], [[Air Nostrum]], [[Vueling Airlines]], [[EasyJet]], [[Ryanair]], [[Wamos Air]], [[Swiftair]] y [[Gestair Cargu]]. Los trés primeres utilicen l'aeropuertu como centru de conexones ente vuelos o ''Hub''.

El día 26 de marzu del 2014, una orde ministerial del [[Ministeriu de Fomentu]] dispón que l'aeropuertu pasa a tener el nome de '''Aeropuertu Adolfo Suárez Madrid-Barajas,'''&lt;ref name=&quot;CambioDeNombre&quot;/&gt; n'homenaxe al antiguu presidente del Gobiernu d'España [[Adolfo Suárez]], fináu pocos díes antes.
[[Ficheru:Iberia economy class in-flight meals.jpg|miniaturadeimagen|IBERIA]]

== Allugamientu y comunicaciones ==
[[Archivu:Madrid barajas aeropuerto terminal t4.jpg|thumb|Zona preembarque Terminal 4 y galería comercial.]]
{{Mapa de llocalización
|Madrid (conceyu)
|lat_gra=|lat_min = 29
|lat_seg = 36.80
|lon_gra=|lon_min = -34
|lon_seg = -0.035
|label = Aeropuertu Adolfo Suárez Madrid-Barajas
|position = left
|lat_deg = 40
|lon_deg = -3
|float = left
|caption = Situación del aeropuertu nel conceyu de Madrid.
|width = 200
}}
L'aeropuertu asitiar al nordeste de [[Madrid]], nel [[distritu de Barajas]], anque'l sistema aeroportuario estiéndese tamién polos conceyos d'[[Alcobendas]], [[San Sebastián de los Reyes]] y [[Paracuellos de Jarama]]. La T4, la más recién, ta dixebrada más de 2 quilómetros de les terminales T1, T2 y T3. Pa la comunicación ente toles terminales, [[Aena]] dispunxo un serviciu gratuitu d'autobús (Airport Shuttle).

De la mesma, los dos edificios de los que se compón la Terminal 4: el principal y el so satélite, al tar dixebraos por más d'un quilómetru y tener ente ellos una de les pistes, tán comunicaos por un tren neumáticu llétricu ensin conductor que realiza'l percorríu por una galería soterraña.

=== Accesu en taxi ===
[[Archivu:Barajas interior3.jpg|thumb|Terminal 4.]]
[[Archivu:AA en Barajas.JPG|thumb|[[Boeing 767]] d'[[American Airlines]] nel aeropuertu.]]

Toles terminales disponen de paraes de taxi nel esterior de les árees de ''llegaes'' correutamente señalizaes. Les tarifes son fixes pa tolos trayectos ente l'Aeropuertu y la ciudá de Madrid, independientemente del númberu de pasaxeros y la distancia percorrida. Asina, si'l destín del viaxe ta dientro de la [[M-30]], el preciu ye de 30 [http://www.aeropuertomadrid-barajas.com/transportes/taxis-barajas.htm euros], ente que si'l destín ta na área esterior de la M-30, el preciu ye de 20 euros pa percorríos d'hasta 10&amp;nbsp;km. Superaos los 10&amp;nbsp;km, el taxímetru va siguir contabilizando na tarifa que correspuenda.

Los taxis oficiales son blancos con bandes coloraes y escudos del [[Conceyu de Madrid]] nes puertes.

=== Accesu n'autobús ===
[[Archivu:Barajas interior5.jpg|thumb|Entrada Planta Cimera. Salida Planta Inferior.]]

La forma más barata y cómoda d'aportar al aeropuertu dende la ciudá ye n'autobús. La llinia 200 de la [[Empresa Municipal de Tresportes de Madrid|EMT]] coneuta'l '''Intercambiador d'Avenida d'América''' con Canillejas y les terminales T1-T2-T3 y T4, respeutivamente. Los autobuses qu'operen la llinia 200 tán diseñaos específicamente pa esti trayeutu, disponen de portaequipajes y operen ente les 05:00 y les 24:00 h, un horariu muncho más ampliu que'l restu de llinies de la EMT. La llinia 101 xune les terminales 1,2 y 3 del Aeropuertu col Cascu Históricu de [[Barajas]] por un estremu y col intercambiador de [[Estación de Canillejas|Canillejas]] pol otru. Les tarifes de les llinies 200 y 101 son les mesmes que pal restu de la rede de la EMT (1,5&amp;nbsp;€ el billete senciellu que baxa a 1,20&amp;nbsp;€ con [[Metrobús (Madrid)|metrobús]]).

Enantes esistía una llinia (la 89) d'autobús que comunicaba l'aeropuertu cola plaza de ''Colón'' en Madrid, pero foi esaniciada pocu dempués de que la llinia que parte dende ''Avenida d'América'' empezara a emprestar serviciu. Tamién esistía la llinia 201, que comunicaba la estación Barajas cola T4. Foi esaniciada en 2007, cola llegada del metro a la T4.

Dende payares de 2010, esiste una nueva llinia de EMT, la [[Llinia Exprés Aeropuertu (EMT Madrid)|Llinia Exprés Aeropuertu]], que sale de la [[estación de Atocha]], con paraes en: [[Plaza de Cibeles]] y [[Cai d'O'Donnell|O'Donnell]]. Dende ellí va direutamente al aeropuertu de Barajas con parada nes terminales 1, 2 y 4. La llinia funciona 24h al día, 365 díes al añu con una tarifa de 5 euros per persona (nun son válidos nesta llinia nin los metrobús nin los abonos tresporte o turísticos). De nueche, la cabecera ta na Plaza de Cibeles, coneutando con toles llinies d'autobuses nocherniegos de Madrid.

Otres llinies del Consorciu Rexonal de Tresportes conecten les distintes terminales con conceyos cercanos:
* '''822''': T1 - [[Coslada]] - [[San Fernando de Henares]]
* '''824''': T2 - [[Torrejón de Ardoz]] - [[Alcalá de Henares]]
* '''827''': Canillejas - T4 - [[Alcobendas]] - [[Universidá Autónoma de Madrid]] - [[Tres Cantos]]
* '''828''': Canillejas - T4 - [[Alcobendas]] - [[Universidá Autónoma de Madrid]]

=== Accesu en metro ===
{{AP|Estación d'Aeropuertu T1-T2-T3}} {{AP|Estación d'Aeropuertu T4}}
[[Archivu:Pasillo T1 Madrid-Barajas.jpg|thumb|Terminal 1.]]
[[Archivu:Aeropuerto.Barajas.Interior1.jpg|thumb|Zona d'embarque de la T3.]]
[[Archivu:Madrid 1.JPG|thumb|Terminal 1 de Madrid-Barajas.]]
[[Archivu:Madrid 3.JPG|thumb|[[Boeing 777]] d'[[Aeroméxico]] nel aeropuertu.]]
[[Archivu:Terminal T-4 Madrid - Barajas Airport (8520153689).jpg|thumb|Terminal 4 de Madrid-Barajas.]]
[[Archivu:Madrid 5.JPG|thumb|Pasiellu nel aeropuertu de Madrid.]]
[[Archivu:N774AM (8154584727).jpg|thumb|[[Boeing 777|Boeing 777 2Q8]] d'[[Aeroméxico]] en plataforma.]]

La '''[[Llinia 8 (Metro de Madrid)|Llinia 8]]''' del [[Metro de Madrid]] (Nuevos Ministerios-Aeropuertu T4) xune la estación de Nuevos Ministerios coles terminales del aeropuertu en 20 min.

Esisten 2 estaciones nel aeropuertu, la que da serviciu a les terminales antigües ([[Estación d'Aeropuertu T1-T2-T3|Aeropuertu T1-T2-T3]], asitiada nel Terminal T3) y la de la nueva área terminal ([[Estación d'Aeropuertu T4|Aeropuertu T4]]). Pa entrar o salir de cualesquier de los dos aparques ye necesariu un suplementu de 3&amp;nbsp;€ que puede mercase por separáu o añedir al abonu correspondiente. Los usuarios d'Abonu Tresportes nun paguen suplementu.

Barajas, al igual que l'[[Aeropuertu de Barcelona]] y l'[[Aeropuertu de Heathrow]] (Londres), ye unu de los trés únicos aeropuertos europeos con delles estaciones de metro, nos casos de Barajas y Barcelona, con dos caúna, nel de Heathrow, trés.

Nel casu de l'ampliación del metro hasta la T4, esistió un rifirrafe políticu ente la [[Comunidá de Madrid]] y el [[Ministeriu de Fomentu d'España|Ministeriu de Fomentu]] sobre quién yera l'alministración competente pa llevar a cabu esta ampliación de la [[Llinia 8 (Metro de Madrid)|llinia 8]], tando no fondero la discrepancia sobre quién tenía de financiar les obres. Finalmente, la [[Comunidá de Madrid]] decidió recurrir al financiamientu priváu y sacó a concursu les obres en [[febreru de 2006]], siendo axudicaes en [[abril de 2006]]. Asina, la esplotación y construcción del nuevu tramu axudicar a una concesión privada mientres venti años, inaugurándose'l 3 de [[mayu de 2007]] ya incorporando el suplementu antes citáu pa llegar a la nueva terminal nesti mediu de tresporte. Por que los viaxeros de los cuatro terminales tean n'igualdá de condiciones, los viaxeros que xuban na parada de les T1-T2-T3 tamién paguen el suplementu.

=== Accesu en tren ===
Dende'l día 23 de setiembre de 2011, la Terminal 4 tien [[estación d'Aeropuertu T4|estación de cercaníes Renfe]].

Nun futuru, entámase llevar l'AVE al aeropuertu. D'esta forma, el '''Aeropuertu de Barajas''' va quedar integráu, non solo na rede de [[Cercanía Madrid]], sinón tamién nes redes [[Alta Velocidá Española|AVE]] y de ''Llargu Percorríu'' de [[Renfe Operadora|RENFE]].

== Tráficu y estadístiques ==
=== El númberu de pasaxeros ===
Apreciar nos últimos años una medría considerable nel númberu de pasaxeros de vuelos internacionales, permaneciendo esa cifra estable de 2007 a 2009 y amontándose nuevamente en 2010 y 2011 con medríes porcentuales d'un 6,1&amp;nbsp;% y un 4,6&amp;nbsp;%, respeutivamente. Sicasí, dende 2007 amenorgóse'l númberu de viaxeros de trayectos nacionales, coincidiendo cola progresiva puesta en serviciu de llinies ferroviaries d'alta velocidá ([[LAV]]) a Málaga, Barcelona, Valencia y Alicante. En 2010 el númberu de viaxeros nacionales baxó un 1,4&amp;nbsp;% y en 2011 amenorgar de nuevu nun 9&amp;nbsp;%.&lt;ref name = &quot;eleconomista.es (d'Axencia EFE)&quot;&gt;{{Cita web |títulu=eleconomista.es (percancia EFE) Barajas creció un 2,9&amp;nbsp;% en pasaxeros en 2010, pero perdió 0,3&amp;nbsp;% tráficu aereu |url=http://www.eleconomista.es/mercado-cotizaciones/noticias/2739128/01/11/Barajas-crecio-un-29-per
 cientu-en-pasaxeros-en-2010-pero-perdio-03-en-trafico-aereo.html}} Barajas creció un 2,9&amp;nbsp;% en pasaxeros en 2010, pero perdió 0,3&amp;nbsp;% tráficu aereu. &lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;abc.es(d'Axencia EFE)&quot;&gt;{{Cita web |títulu=abc.es (percancia EFE) Barajas perdió en 2011 un 0,4&amp;nbsp;% en pasaxeros y un 1&amp;nbsp;% de vuelos, pero creció en carga. |url=https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1063418}} Barajas perdió en 2011 un 0,4&amp;nbsp;% en pasaxeros y un 1&amp;nbsp;% de vuelos, pero creció en carga.&lt;/ref&gt;

La cifra más alta de pasaxeros nun mes nel Aeropuertu de Barajas rexistrar en xunetu de 2007, con 5&amp;nbsp;011&amp;nbsp;924 pasaxeros (2&amp;nbsp;145&amp;nbsp;349 en trayectos nacionales y 2&amp;nbsp;866&amp;nbsp;575 en trayectos internacionales). Xineru y febreru suelen ser los meses con un menor númberu de viaxeros, con 3&amp;nbsp;412&amp;nbsp;101 pasaxeros en xineru de 2010 y 3&amp;nbsp;107&amp;nbsp;963 en xineru de 2009.

Na tabla siguiente detállase'l númberu de pasaxeros en Barajas, según datos del Ministeriu de Fomentu:&lt;ref name = &quot;Ministeriu de Fomentu&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Ministeriu de Fomentu |url=http://www.fomento.es/BE/?nivel=2&amp;orde=03000000}} Tráficu por aeropuertos&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;toccolours&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=red
!Exerciciu!! Total pasaxeros!! Tray. nacionales!! Tray. internacionales
|-
| 2017 || 53&amp;nbsp;402&amp;nbsp;506 || 14&amp;nbsp;868&amp;nbsp;354 || 38&amp;nbsp;534&amp;nbsp;152
|-
| 2016 || 50&amp;nbsp;354&amp;nbsp;370 || 14&amp;nbsp;279&amp;nbsp;682 || 36&amp;nbsp;074&amp;nbsp;688
|-
| 2015 || 46&amp;nbsp;828&amp;nbsp;279 || 12&amp;nbsp;985&amp;nbsp;428 || 33&amp;nbsp;842&amp;nbsp;851
|-
| 2014 || 41&amp;nbsp;763&amp;nbsp;897 || 12&amp;nbsp;145&amp;nbsp;696 || 29&amp;nbsp;618&amp;nbsp;201
|-
| 2013 || 39&amp;nbsp;661&amp;nbsp;478 || 11&amp;nbsp;952&amp;nbsp;232 || 27&amp;nbsp;709&amp;nbsp;246
|-
| 2012 || 45&amp;nbsp;102&amp;nbsp;128 || 14&amp;nbsp;486&amp;nbsp;737 || 30&amp;nbsp;615&amp;nbsp;391
|-
| 2011 || 49&amp;nbsp;542&amp;nbsp;117 || 17&amp;nbsp;095&amp;nbsp;150 || 32&amp;nbsp;446&amp;nbsp;967
|-
| 2010 || 49&amp;nbsp;632&amp;nbsp;904 || 18&amp;nbsp;702&amp;nbsp;156 || 30&amp;nbsp;930&amp;nbsp;748
|-
| 2009 || 47&amp;nbsp;950&amp;nbsp;995 || 18&amp;nbsp;884&amp;nbsp;879 || 29&amp;nbsp;066&amp;nbsp;116
|-
| 2008 || 50&amp;nbsp;501&amp;nbsp;156 || 20&amp;nbsp;714&amp;nbsp;149 || 29&amp;nbsp;787&amp;nbsp;007
|-
| 2007 || 52&amp;nbsp;789&amp;nbsp;619 || 22&amp;nbsp;767&amp;nbsp;156 || 29&amp;nbsp;022&amp;nbsp;463
|-
| 2006 || 45&amp;nbsp;158&amp;nbsp;242 || 20&amp;nbsp;589&amp;nbsp;801 || 24&amp;nbsp;568&amp;nbsp;441
|-
| 2005 || 41&amp;nbsp;560&amp;nbsp;552 || 19&amp;nbsp;567&amp;nbsp;545 || 21&amp;nbsp;993&amp;nbsp;007
|-
| 2004 || 38&amp;nbsp;121&amp;nbsp;423 || 18&amp;nbsp;168&amp;nbsp;317 || 19&amp;nbsp;953&amp;nbsp;106
|-
| 2003 || 35&amp;nbsp;359&amp;nbsp;101 || 17&amp;nbsp;218&amp;nbsp;633 || 18&amp;nbsp;140&amp;nbsp;468
|-
| 2002 || 33&amp;nbsp;677&amp;nbsp;304 || 16&amp;nbsp;437&amp;nbsp;685 || 17&amp;nbsp;239&amp;nbsp;619
|-
|}

=== Estadístiques de la ruta ===
{|
|
{|class=&quot;toccolours&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=red |+
'''Rutes internacionales más transitaes Madrid-Barajas (2017)&lt;ref&gt;[http://www.aena.es/csee/Satellite?c=Page&amp;cid=1113582476715&amp;pagename=Estadisticas%2FEstadisticas Estadístiques aena-aeropuertos.]&lt;/ref&gt;'''

|-
! Puestu
!Ciudá
!Pasaxeros
! Compañíes Aérees
|-
| 1
| {{bandera|Portugal}} [[Aeropuertu de Lisboa|Lisboa (Portugal)]]
| 1.428.663
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[TAP Portugal|TAP Air Portugal]], [[EasyJet]]
|-
| 2
| {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Aeropuertu de Londres-Heathrow|Londres-Heathrow (Reinu Xuníu)]]
| 1.382.307
| [[British Airways]], [[Iberia LAE|Iberia]].
|-
| 3
| {{bandera|Francia}} [[Aeropuertu de París-Orly|París-Orly (Francia)]]
| 1.152.677
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Transavia]].
|-
| 4
| {{bandera|Francia}} [[Aeropuertu de París-Charles de Gaulle|París-Charles de Gaulle (Francia)]]
| 1.106.478
| [[Vueling]], [[Air France]], [[Iberia Express]], [[EasyJet]]
|-
| 5
| {{bandera|Italia}} [[Aeropuertu de Roma-Fiumicino|Roma (Italia)]]
| 1.095.726
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Alitalia]], [[Ethiopian Airlines]], [[Vueling]]
|-
| 6
| {{bandera|Alemaña}} [[Aeropuertu de Frankfurt del Main|Frankfurt del Main (Alemaña)]]
| 1.048.560
| [[Air Europa]], [[Lufthansa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[LATAM]], [[Air Nostrum]], [[Ryanair]]
|-
| 7
| {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Aeropuertu de Londres-Gatwick|Londres-Gatwick (Reinu Xuníu)]]
| 1.030.226
| [[Air Europa]], [[EasyJet]], [[Iberia Express]], [[Norwegian Air Shuttle|Norwegian]]
|-
| 8
| {{Bandera|Países Baxos}} [[Aeropuertu d'Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam (Países Baxos)]]
| 1.027.895
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[KLM]].
|-
| 9
| {{bandera|Bélxica}} [[Aeropuertu de Bruxeles-National|Bruxeles (Bélxica)]]
| 965.715
| [[Air Europa]], [[Brussels Airlines]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Ryanair]]
|-
| 10
| {{bandera|Alemaña}} [[Aeropuertu Internacional de Múnich-Franz Josef Strauss|Múnich (Alemaña)]]
| 829.460
| [[Air Europa]], [[Lufthansa]], [[Iberia LAE|Iberia]].
|-
| 11
| {{bandera|Arxentina}} [[Aeropuertu Internacional Ministru Pistarini|Buenos Aires (Arxentina)]]
| 814.915
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Aerolíneas Argentinas]].
|-
| 12
| {{bandera|Colombia}} [[Aeropuertu Internacional El Dorado|Bogotá (Colombia)]]
| 790.035
| [[Air Europa]], [[Avianca]], [[Iberia LAE|Iberia]].
|-
| 13
| {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy|Nueva York (EE.&amp;nbsp;UU.)]]
| 779.086
| [[Air Europa]], [[American Airlines]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Delta Air Lines]]
|-
| 14
| {{bandera|Méxicu}} [[Aeropuertu Internacional de la Ciudá de Méxicu|Ciudá de Méxicu (Méxicu)]]
| 681.814
| [[Aeroméxico]], [[Iberia LAE|Iberia]].
|-
| 15
| {{Bandera|Perú}} [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez|Lima (Perú)]]
| 653.066
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[LATAM Peru|LATAM Perú]], [[Plus ultra Llinies Aérees|Plus ultra]].
|-
| 16
| {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Aeropuertu Internacional de Miami|Miami (Estaos Xuníos)]]
| 650.756
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[American Airlines]]
|-
| 17
| {{bandera|Brasil}} [[Aeropuertu Internacional de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos (Brasil)]]
| 628.636
| [[Air Europa]], [[Air China]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[LATAM (Brasil)|LATAM]].
|-
| 18
| {{Bandera|Suiza}} [[Aeropuertu de Zúrich|Zúrich (Suiza)]]
| 622.518
| [[Air Europa]], [[Iberia (aereollinia)|Iberia]], [[Swiss International Air Lines|Swiss International]]
|-
| 19
| | {{Bandera|Portugal}} [[Aeropuertu de Porto-Francisco Sá Carneiro|Porto (Portugal)]]
| 615.307
| [[Air Europa]], [[TAP Air Portugal]], [[Ryanair]], [[Air Nostrum]]
|-
| 20
| {{bandera|Italia}} [[Aeropuertu de Milán-Malpensa|Milán-Malpensa (Italia)]]
| 602.604
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[EasyJet]]
&lt;!--
|-
| 21
| {{Bandera|Portugal}} [[Aeropuertu de Porto-Francisco Sá Carneiro|Porto (Portugal)]]
| 443 789
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[TAP]], [[Ryanair]]]
|-
| 22
| {{bandera|Italia}} [[Aeropuertu de Venecia|Venecia (Italia)]]
| 436 816
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Alitalia]].
|-
| 23
| {{bandera|Colombia}} [[Aeropuertu Internacional El Dorado|Bogotá (Colombia)]]
| 387 731
| [[Air Europa]], [[Avianca]], [[Iberia LAE|Iberia]].
|-
| 24
| {{bandera|Cuba}} [[Aeropuertu Internacional José Martí|L'Habana (Cuba)]]
| 374 075
| [[Air Europa]], [[Cubana d'Aviación]].
|-
| 25
| {{bandera|Grecia}} [[Aeropuertu Internacional Eleftherios Venizelos|Atenes (Grecia)]]
| 358 865
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Aegean Airlines]].
|-
| 26
| {{bandera|Chile}} [[Aeropuertu Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile (Chile)]]
| 358 381
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[LATAM]].
|-
| 27
| {{bandera|República Dominicana}} [[Aeropuertu Internacional Les Américas|Santu Domingu (República Dominicana)]]
| 337 897
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]].
|-
| 28
| {{bandera|Italia}} [[Aeropuertu de Milán-Linate|Milán-Linate (Italia)]]
| 330 353
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Alitalia]].
|-
| 29
| {{bandera|Irlanda}} [[Aeropuertu de Dublín|Dublín (Irlanda)]]
| 321 924
| [[Iberia Express]], [[Ryanair]], [[Aer Lingus]].
|-
| 30
| {{bandera|Turquía}} [[Aeropuertu Internacional Atatürk|Istambul (Turquía)]]
| 321 418
| [[Turkish Airlines]].
|-
| 31
| {{bandera|Israel}} [[Aeropuertu Internacional Ben Gurión|Tel-Aviv (Israel)]]
| 308 485
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[El Al]].
|-
| 32
| {{bandera|Bélxica}} [[Aeropuertu de Bruxeles Sur|Charleroi (Bélxica)]]
| 307 658
| [[Ryanair]]
|-
| 33
| {{bandera|Dinamarca}} [[Aeropuertu de Copenḥague-Kastrup|Copenḥague-Kastrup (Dinamarca)]]
| 307 003
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Scandinavian Airlines System|SAS]], [[Norwegian Air Shuttle]]
|-
| 34
| {{bandera|Italia}} [[Aeropuertu de Bolonia|Bolonia (Italia)]]
| 286 117
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Ryanair]].
|-
| 35
| {{bandera|Alemaña}} [[Aeropuertu Internacional de Düsseldorf|Düsseldorf (Alemaña)]]
| 284 923
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]].

|-
| 36
| {{bandera|Alemaña}} [[Aeropuertu de Berlín-Tegel|Berlín-Tegel (Alemaña)]]
| 278 762
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Lufthansa]], [[Air Berlin]], [[EasyJet]].
|-
| 37
| {{bandera|República Checa}} [[Aeropuertu de Praga|Praga (República Checa)]]
| 277 752
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Czech Airlines|CSA]], [[Wizzair]].
|-
| 38
| {{bandera|Méxicu}} [[Aeropuertu Internacional de Cancún|Cancún (Méxicu)]]
| 264 168
| [[Air Europa]], [[Air Pullmantur]], [[Evelop Airlines]], [[Orbest Orizonia Airlines]]
|-
| 39
| {{bandera|Marruecos}} [[Aeropuertu de Casablanca|Casablanca (Marruecos)]]
| 259 506
| [[Iberia LAE|Iberia]], [[Royal Air Maroc]], [[EasyJet]], [[Ryanair]]
|-
| 40
| {{bandera|Ecuador}} [[Aeropuertu Internacional de Guayaquil|Guayaquil (Ecuador)]]
| 251 873
| [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[LATAM (Ecuador)|LATAM]].
 --&gt;
|}
{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 85%&quot; width=align=
|+ '''Rutes aérees nacionales más transitaes dende Madrid-Barajas (2017)'''
|-
! Puestu
!Ciudá
!Pasaxeros
! Compañíes Aérees
|-
| 1
| [[Archivu:Flag of Catalonia.svg|20px]] [[Aeropuertu de Barcelona|Barcelona]]
| 2.341.060
| Air Europa, Iberia, Vueling Airlines
|-
|2
| [[Archivu:Flag of the Balearic Islands.svg|20px]] [[Aeropuertu de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]]
| 1.816.204
| Air Europa, Iberia Express, Ryanair, Norwegian
|-
| 3
| [[Archivu:Flag of the Canary Islands.svg|20px]] [[Aeropuertu de Gran Canaria|Gran Canaria]]
| 1.510.712
| Air Europa, Iberia Express, Ryanair, Norwegian
|-
| 4
| [[Archivu:Flag of the Canary Islands.svg|20px]] [[Aeropuertu de Tenerife Norte|Tenerife]]
| 1.382.264
| Air Europa, Iberia Express, Ryanair, Norwegian
|-
| 5
| [[Archivu:Flag of the Basque Country.svg|20px]] [[Aeropuertu de Bilbao|Bilbao]]
| 743.844
| Iberia, Air Europa
|-
| 6
| [[Archivu:Flag of the Balearic Islands.svg|20px]] [[Aeropuertu d'Eivissa|Eivissa]]
| 730.162
| Air Europa, Air Nostrum, Ryanair, Vueling Airlines
|-
|7
| [[Archivu:Flag of Galicia.svg|20px]] [[Aeropuertu de La Coruña|La Coruña]]
| 621.971
| Iberia, Air Europa
|-
| 8
| [[Archivu:Flag of Galicia.svg|20px]] [[Aeropuertu de Santiago de Compostela|Santiago de Compostela]]
| 608.003
| Iberia Express, Ryanair
|-
| 9
| [[Archivu:Flag of Galicia.svg|20px]] [[Aeropuertu de Vigo-Peinador|Vigo]]
| 594.044
| Air Europa, Iberia
|-
| 10
| [[Archivu:Flag of Asturias.svg|20px]] [[Aeropuertu d'Asturies|Asturies]]
| 479.819
| Iberia, Iberia Express
|-
| 11
| [[Archivu:Flag of the Canary Islands.svg|20px]] [[Aeropuertu de Lanzarote|Lanzarote]]
| 456.216
| Air Europa, Ryanair, Iberia Express
|-
| 12
| [[Archivu:Flag_of_the_Land_of_Valencia_(official).svg|20px]] [[Aeropuertu de Valencia|Valencia]]
| 343.015
| Air Nostrum, Air Europa
|-
| 13
| [[Archivu:Flag of Andalusia.svg|20px]] [[Aeropuertu de Málaga-Costa del Sol|Málaga]]
| 320.744
| Iberia Express, Air Nostrum, Air Europa
|-
| 14
| [[Archivu:Flag of the Canary Islands.svg|20x20px]] [[Aeropuertu d'Alicante-Elx|Fuerteventura]]
| 305.502
| Iberia Express, Ryanair
|-
|15
|[[Archivu:Flag of Andalusia.svg|20px]] [[Aeropuertu de Sevilla|Sevilla]]
|301.902
|Iberia Express, Air Nostrum
|}
|}
[[Ficheru:Iberia A330 Economy Class.jpg|miniaturadeimagen|246x246px|IBERIA]]

== Carauterístiques téuniques ==
=== Operatives ===
L'aeropuertu de Madrid-Barajas ye un aeropuertu H24 (abiertu 24 hores)&lt;ref name=&quot;AIP&quot; /&gt;pero les operaciones nél sufren delles restricciones. Ta prohibíu'l so usu por aeronaves ensin radiocomunicación y helicópteros.

Amás prohíbese la operación de despegue y aterrizaxe d'aeronaves clasificaes a partir de CR-4 (esto ye, con una cuota de ruiu de nivel 4 o más). De la mesma esisten restricciones parciales pa otres aeronaves ente les 23:00 y les 7:00.

Delles aeronaves tienen restricciones nocherniegues nel usu de les [[Unidá d'Enerxía Auxiliar|APU]]: [[Ilyushin]] (tolos modelos), [[DC-8]] (tolos modelos), [[Fokker 50]], [[McDonnell Douglas MD-80]] (tolos modelos), [[MD-11]], [[B-747|Boeing 747]] (tolos modelos), [[Bombardier CRJ100/200|Bombardier CRJ200]], [[Embraer 120]], [[B-717|Boeing 717]] y [[B-727|Boeing 727]]. Les siguientes tienen amás restricciones nos procedimientos de salida: [[Antonov 72]], [[Antonov 124]], [[Airbus A340|Airbus A340-600]], [[B-727|Boeing 727]], [[B-737|Boeing 737-100]], [[B-737|Boeing 737-200]], [[B-747|Boeing 747]], [[Douglas DC-8]], [[McDonnell Douglas DC-10]], [[Ilyushin 62]], [[Lockheed L-1011 TriStar|Lockheed L-1011]], [[McDonnell Douglas MD-11]], [[Tupolev 134]], [[British Aerospace BAe 125]], [[North American Sabreliner]] y [[Yakovlev Yac-42]].
[[Archivu:AMadridBarajas.JPG|thumb|Vista del Aeropuertu.]]
[[Archivu:IberiaAMadridBarajas.JPG|thumb|[[Airbus A340|Airbus A340-600]] d'[[Iberia (aereollinia)|Iberia]] aparcáu.]]

=== Aeródromu ===
[[Archivu:Avión de Iberia en el aeropuerto de Barajas. Septiembre de 2011.JPG|thumb|[[Airbus A319]] d'Iberia nel aeropuertu de Barajas en setiembre de 2011.]]

==== Edificios ====
[[Archivu:A319 Iberia T4.JPG|thumb|right|[[Airbus A319]] aparcáu na T4.]]

L'aeropuertu de Barajas consta de tres edificios terminales, un edificiu satélite y dos ''diques'' (unu de los cualos puede cuasi considerase una terminal), amás d'una terminal dedicada puramente a carga. La división espacial utilizada na nomenclatura del aeropuertu (T1, T2, T3, T4 y T4-S) nun coincide esautamente cola división real arquitectónica del aeropuertu. Amás y dende entamos del 2013 amás cunta con una terminal d'Aviación Executiva que foi remocicada d'antigües instalaciones, por aciu una concesión a un consorciu formáu por Gestair y Multiservicios Aeroportuarios.
* '''Antigua Terminal Internacional o Terminal T1''' : Ye'l más antiguu de los que s'atopen n'operación nel aeropuertu. Foi xuníu al terminal nacional por un edificiu de interconexión, que-y dexó aumentar en 4 nueves puertes d'embarque. Cuenta con 22 puertes d'embarque (puertes C43 a C50 y D53 a D66).
* '''Antigua Terminal Nacional o Terminal T2''': En cuanto al área d'embarque, cuenta con 16 puertes d'embarque, pero tópase estremáu ente'l T1 (puertes B20 a B33, correspondientes a la zona internacional) y T2 (puertes C34 a C43, correspondiente a la zona Schengen).
* '''Dique Norte o Terminal T3''': El T3 ye un terminal integráu nel edificiu del ''Dique Norte'', pero que solo se trata d'una área de facturación separada (ensin operaciones anguaño), yá que tanto les sales d'embarque como de recoyida d'equipaxes tán integraes nel T2. El dique norte plantegóse como una estensión del terminal nacional, al cual apurría once amosadores de facturación, cinco cintes de recoyida d'equipaxes y 20 puertes d'embarque.
* '''Dique Sur''': Ye un edificiu amiesto a la Terminal T1. Cuenta con 10 puertes d'embarque (puertes A1 a A14), 5 d'elles con [[pasarela d'accesu direutu a aeronaves|fingers]]. Incluyíu íntegramente dientro del T1.
* '''Terminal 4''': Denomináu T4, cuenta con 6 plantes, 3 sobre rasante y 3 so rasante. Na primer planta cunta con 22 cintes de recoyida d'equipaxes estremaes ente 2 sales, 10 y 11, la primera destinada a vuelos de llegada internacionales y la segunda a vuelos de llegada nacionales. Cuenta con 2 cintes dobles y 2 cintes pa recoyida d'equipaxes especiales. La primer planta cunta con 76 puertes d'embarque.
* '''Satélite''': Denomináu T4-S. Cuenta con trés plantes sobre rasante. La primera ta dedicada a salíes Schengen y cuenta con 19 puertes d'embarque. La segunda ta dedicada a salíes internacionales, cuenta con 48 puertes d'embarque. La tercera ta dedicada a recibir los vuelos de llegaes internacionales polo que cunta colos filtros de seguridá afechos pa tal fin.

==== Terminales ====
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; width=&quot;&quot;
|-
| colspan=&quot;7&quot; align=&quot;center&quot; | '''Carauterístiques de los terminales'''
|-
!Terminal!!Puertes!!Mostradores de&lt;br /&gt;facturación!!Puertes de&lt;br /&gt;embarque!!Pasareles!!Cintes de&lt;br /&gt;recoyida de&lt;br /&gt;equipaxes!!Superficie&lt;br /&gt;preséu&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fomento.es/NR/rdonlyres/2AFEDA1A-D3B0-4CC1-8206-A25F73CE7604/54813/Estusituaaeropuertu.pdf |títulu=Carauterístiques |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] |cita='Plan Direutor del Aeropuertu de Madrid-Barajas'}}&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Archivu:MAD-LEMD Madrid Barajas T1.svg|22px]]''' ||align=&quot;center&quot;|[[Archivu:Madrid Barajas A.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas B.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas C.svg|18px]]||170&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1050046408532&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Facturación T1 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]]}}&lt;/ref&gt; ||43&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1050046408459&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Embarque T1 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]]}}&lt;/ref&gt; || 17|| 15||90&amp;nbsp;110
|-
|'''[[Archivu:MAD-LEMD Madrid Barajas T2.svg|22px]]''' ||align=&quot;center&quot;|[[Archivu:Madrid Barajas C.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas D.svg|18px]]||99&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1050046408865&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Facturación T2 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]]}}&lt;/ref&gt; ||20&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1050046408912&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Embarque T2 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]]}}&lt;/ref&gt; || 11|| 12||85&amp;nbsp;165
|-
|'''[[Archivu:MAD-LEMD Madrid Barajas T3.svg|22px]]''' ||align=&quot;center&quot;|[[Archivu:Madrid Barajas H.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas F.svg|18px]]||20&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1050046409034&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Facturación T3 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]]}}&lt;/ref&gt; ||21&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1050046409062&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Embarque T3 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] }}&lt;/ref&gt; ||12 ||5 ||23&amp;nbsp;046
|-
|'''[[Archivu:MAD-LEMD Madrid Barajas T4.svg|22px]]''' ||align=&quot;center&quot;|[[Archivu:Madrid Barajas H.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas J.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas K.svg|18px]]||185&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1132835520925&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Facturación T4 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] }}&lt;/ref&gt;||76&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1132835522778&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Embarque T4 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] }}&lt;/ref&gt; || 38&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.iberia.com/OneToOne/v3/product.do?cntCat=Productos/LLESAL&amp;cntId=terminalesT4_T4S&amp;isPopup=true |títulu=Embarque T4 |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] }}&lt;/ref&gt;||22 ||470&amp;nbsp;000
|-
|'''[[Archivu:MAD-LEMD Madrid Barajas T4S.svg|30px]]''' ||align=&quot;center&quot;|[[Archivu:Madrid Barajas M.svg|18px]] [[Archivu:Madrid Barajas S.svg|18px]]|||0 ||67&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&amp;MO=1&amp;SMO=5&amp;SiteName=MAD&amp;c=InfoPractica_FA&amp;cid=1132835522778&amp;other=Salíes&amp;p=1049727006249&amp;pagename=subHome |títulu=Embarque T4S |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] }}&lt;/ref&gt; || 26&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.iberia.com/OneToOne/v3/product.do?cntCat=Productos/LLESAL&amp;cntId=terminalesT4_T4S&amp;isPopup=true |títulu=Embarque T4S |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 |fecha=2 d'abril de 2011 |autor=[[AENA]] |cita='16 d'elles dobles'}}&lt;/ref&gt;||0 ||286&amp;nbsp;984
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |'''Total''' || 474|| 227|| 104|| 54||955&amp;nbsp;305
|}
*[[Ficheru:Boeing 747-267B, Iberia (Air Atlanta Icelandic) AN0171212.jpg|miniaturadeimagen|IBERIA]]'''T1''': Puertes A, B y C, esta postrera hasta la C42. Cuenta con 170 mostradores de facturación, incluyendo les automátiques, y dispón d'un total de 43 puertes d'embarque. Cuenta coles mesmes con dos sales de llegaes caúna con ocho y siete cintes de recoyida d'equipaxes respeutivamente. Ta formada per parte del antiguu ''Terminal Internacional'' y el nuevu ''Dique Sur''.
* '''T2''': Puertes C, dende la C43 d'equí p'arriba, y D. Amás de los 99 mostradores de facturación tien dellos más na pasarela d'entrada al aeropuertu, que nun fueron señalaos. Dispón de 20 puertes d'embarque y pa la recoyida d'equipaxes de dos sales de llegaes con seis cintes d'equipaxe caúna. Corresponder col antiguu ''Terminal Nacional'' más parte del antiguu ''Terminal Internacional''.
* '''T3''': Puertes Y y F. Cuenta con venti amosadores de facturación (fora de serviciu anguaño), cinco cintes de recoyida d'equipaxes (nuna sala amiesta a la de la T2) y 21 puertes d'embarque (de la Y68 a la Y82 y de la F90 a la F94, estes postreres destinaes puramente a vuelos rexonales). La T3 corresponder al ''Dique Norte'' y anguaño utilízase puramente como una estensión de la T2 y non como terminal independiente.
* '''T4''': Puertes H, J y K. Na primer planta cunta con 22 cintes de recoyida d'equipaxes estremaes ente 2 sales, 10 y 11, la primera destinada a vuelos de llegada internacionales y la segunda a vuelos de llegada nacionales. Cuenta con 2 cintes dobles y 2 cintes pa recoyida d'equipaxes especiales. La primer planta cunta con 76 puertes d'embarque (de la H1 a la H37, de la J40 a la J59 y de la K62 a K98). Na segunda planta atópense los mostradores de facturación y los filtros principales de seguridá.
* '''T4-S''': Puertes M y S. Cuenta con 19 puertes d'embarque (puertes M22 a M48) na ''zona [[Alcuerdu de Schengen|Schengen]]''. La segunda planta ta dedicada a salíes internacionales, cuntando con 48 puertes d'embarque (puertes S1 a S12 y S15 a S50). La tercera ta dedicada a recibir los vuelos de llegaes internacionales polo que cunta colos filtros de seguridá afechos pa tal fin.

==== Hangares ====
Barajas cuenta con dos zones principales d'hangares, per un sitiu, la ''Antigua Área Industrial'', ente'l T3 y el T4, y per otru llau el ''Área Industrial de La Muñoza''. Iberia tien hangares de caltenimientu en dambes árees, anque tienen más actividá los de la segunda zona.

==== Pista ====
Madrid-Barajas cuenta con cuatro pistes físiques paraleles dos a dos: les 18L/36R - 18R/36L y les 14L/32R - 14R/32L. En terminoloxía aeronáutica considérase que tien 8 pistes distintes, y que solo s'usen simultáneamente cuatro d'elles según les configuraciones d'operación, norte o sur. El ATC escueye una o otra configuración en función de la meteoroloxía.
* Configuración norte: mientres el día (07:00-23:00), les pistes 36L y 36R van utilizar pa despegues y les pistes 32L y 32R p'aterrizaxes. Mientres la nueche (23:00-07:00) va utilizase la pista 36L pa despegues y la pista 32R p'aterrizaxes. Nun s'autoricen despegues peles pistes 14L/14R.
* Configuración sur: mientres el día (07:00-23:00), les pistes 14L y 14R van utilizar pa despegues y les pistes 18L y 18R p'aterrizaxes. Mientres la nueche (23:00-07:00) va utilizase la pista 14L pa despegues y la pista 18L p'aterrizaxes. Nun se van autorizar despegues peles pistes 32L/32R.

* Amás esiste una pista más (18C/36C, antes 18-36 y 18L-36R) que foi la primera que tuvo l'aeropuertu. Úsase como pista de estacionamiento y escurre ente'l Terminal T4s-Terminal 1. La pista ta cortada al altor del so encruz cola pista 14R/32L y cerca del so estremu norte ye cruciada per una carretera de vehículos del aeropuertu, lo que torga qu'agora mesmu se puedan realizar operaciones de despegue y aterrizaxe. Atopar ensin usu dende la inauguración de les pistes 18R/36L y 14L/32R, a mediaos de la década de 2000.

El 20 de setiembre de 2012, coincidiendo col cambéu de ciclu [[AIRAC]], les antigües pistes 15R/33L y 15L/33R camudaron la so denominación y pasaron a llamase 14R/32L y 14L/32R, por cuenta de los cambeos na declinación magnética local.&lt;ref name=AIRAC0912/&gt;

Les carauterístiques físiques de les pistes son les siguientes:&lt;ref name=&quot;AIP&quot; /&gt;

=== Navegación aereu ===
==== Torres de control ====
[[Archivu:Torre de control de Madrid-Barajas - 01.jpg|thumb|upright|Torre Norte.]]

L'aeropuertu cunta con tres torres de control:
* La '''Torre Norte''', asitiada xuntu al edificiu satélite. Empezó a funcionar el 31 d'ochobre de 1998.&lt;ref name=&quot;HISTORIA-BARAJAS&quot;&gt;(2003). Madrid: Aeropuertos Españoles y Navegación Aereu. ''Madrid-Barajas, historia d'un futuru'' (folletu informativu). Disponible en [https://www.scribd.com/doc/8354891/Historia-del Aeropuertu-de-Barajas Scribd]&lt;/ref&gt;
* La '''Torre Oeste''', emplazada xuntu al edificiu terminal T4.
* La '''Torre Sur''', asitiada encastrada dientro del edificiu terminal T2.

Cualesquier de los trés torres tien capacidá pa controlar cualquier aspeutu del tráficu aereu y el movimientu d'aeronaves nel aeropuertu, pero en condiciones de funcionamientu normal les xeres tán partíes ente los trés.

La '''Torre Norte''' ye la torre de control principal del aeropuertu y la más grande de toes coles que cunta. Foi inaugurada en [[1998]] y sustituyó a l'actual Torre Sur como principal del aeropuertu.

La '''Torre Oeste''' foi la última torre de control en construyise nel aeropuertu. Inaugurar en 2006 al par que'l Terminal T4. Encargar de xestionar el movimientu de rodadura de les aeronaves en tierra en redol al terminal T4.
[[Archivu:Aeropuerto de Madrid-Barajas - Exterior 02.jpg|thumb|Torre Sur.]]

La '''Torre Sur''' ye l'antigua torre de control del aeropuertu. Asítiase dientro del terminal T2, anque cuando foi construyida taba emplazada nel ''Terminal Nacional''. Hasta 1998 yera la única torre de control del aeropuertu, pero dende esi momentu solo xestiona les operaciones de rodadura de les aeronaves en redol a los edificios terminal T1, T2 y T3, según col terminal de carga. A pesar d'esti amenorgamientu de funciones la torre sigue cuntando con capacidaes operatives plenes.

==== Ayudes al navegación ====
L'aeropuertu cunta con distintes ayudes al navegación.

Tocantes a ayudes pal aterrizaxe, l'aeropuertu cunta con [[Instrumental landing system|ILS]] de Categoría III, [[Indicador de Trayeutoria d'Aproximamientu de Precisión|PAPI]] y de Sistemes de Llume d'Aproximamientu de Precisión CAT II/III (900&amp;nbsp;m), nes pistes 32L, 32R, 18L y 18R (que son les que se destinen a aterrizaxes). Les carauterístiques de los ILS son les siguientes:&lt;ref name=&quot;AIP&quot; /&gt;
* '''Pista 32L''': localizador ''MAA'' emitiendo en 109.900 MHz dende {{coord|40|29|10.3810|N|003|34|38.5956|W}}, sienda d'entamo emitiendo en 333.800 MHz dende {{coord|40|27|57.0555|N|003|33|17.5709|W}}.
* '''Pista 32R''': localizador ''MBB'' emitiendo en 109.100 MHz dende {{coord|40|29|49.4289|N|003|33|36.1747|W}}, sienda d'entamo emitiendo en 331.400 MHz dende {{coord|40|28|34.5222|N|003|32|13.6731|W}}.
* '''Pista 18L''': localizador ''IML'' emitiendo en 111.500 MHz dende {{coord|40|29|54.2065|N|003|33|33.0949|W}}, sienda d'entamo emitiendo en 332.900 MHz dende {{coord|40|31|31.5282|N|003|33|28.9570|W}}.
* '''Pista 18R''': localizador ''IMR'' emitiendo en 110.700 MHz dende {{coord|40|29|24.5249|N|003|34|28.5949|W}}, sienda d'entamo emitiendo en 330.200 MHz dende {{coord|40|31|11.7539|N|003|34|24.1107|W}}.

Cuenta de la mesma con cuatro [[VOR]],&lt;ref name=AIP&gt;AIS ESPAÑA, [[AIP]] d'aeródromu: [https://web.archive.org/web/20070929104805/http://www.aena.es/csee/ccurl/-Y_AD_2_LEMD_en.pdf -Y AD 2 - LEMD], de 9 d'abril de 2009. Navegación Aereu d'España.&lt;/ref&gt;toos ellos acomuñaos a un DME. Dos d'ellos nes cercaníes del aeropuertu (xestionaos direutamente pol aeropuertu) y otros dos na redolada de Madrid, xestionaos pola Direición de Navegación Aereu de la Rexón Centro:
* DVOR BRA (Barajas, {{coord|40|28|08.50|N|003|33|27.59|W}}): asitiáu al pie de la pista 14R/32L
* DVOR SSY (San Sebastián de los Reyes, {{coord|40|32|47.1194|N|003|34|31.3318|W}}): asitiáu al norte de la cabecera 18R, a 1,5 nM aproximao.
* DVOR RBO (Robledillo de Mohernando, {{coord|40|51|14.2766|N|003|14|47.4050|W}}): asitiáu na [[Provincia de Guadalaxara]], nel Términu Municipal del mesmu nome, bien próximu al [[Aeródromu de Robledillo de Mohernando|Aeródromu de Robledillo]], [[LERM]].
* DVOR PDT (Perales de Tajuña, {{coord|40|15|10.4401|N|003|20|52.2750|W}}): asitiáu a unes 15 nM al sur esti de les cabeceres 32L/32R.

==== Sistemes de vixilancia ====
* L'aeropuertu cunta con dos radares de Superficie (SMR), que xixilen los movimientos d'aeronaves lo mesmo que de cualquier vehículu na área de maniobres. Tán asitiaos nel campu d'antenes de la torre Norte (al pie de la T4 Satélite) y nel de la torre Sur (al pie de la T2).
* Tamién cuenta, dende marzu del 2011, con un sistema de multilateración,&lt;ref&gt;{{Cita web |autor=YERA International, Inc. |títulu=Yera Surface System Operational in Madrid |url=http://news.sra.com/press-release/yera-surface-system-operational-madrid |fechaaccesu=19 de xunetu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; capaz de detectar blancos cooperativos (dotaos de trasponder) na área de maniobres.

==== Enerxía ====
L'aeropuertu tien una central térmica de ciclu combináu mesma que lo abastez d'enerxía llétrica, calefaición y otres necesidaes.{{ensin referencies}}

== Aereollinies y destinos ==
Les principales aereollinies del aeropuertu son [[Iberia LAE|Iberia]] y [[Air Europa]]. Madrid-Barajas ye l'aeropuertu européu con más vuelos con [[Iberoamérica]], tien enllaces frecuentes con cuasi tolos aeropuertos españoles y tien bones conexones coles capitales europees, amás de tener delles conexones con África, Asia y Norteamérica.&lt;ref&gt;[http://www.aena.es/ AENA] Aeropuertos Españoles y Navegación Aereu&lt;/ref&gt;

=== Destinos nacionales ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 85%&quot; width=&quot;1100&quot; align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;1&quot; |Ciudaes|| rowspan=&quot;1&quot; |Nome del Aeropuertu|| rowspan=&quot;1&quot; |Aereollinies
|-
|colspan=&quot;4&quot; |{{ESP}}
|-
|rowspan=&quot;15&quot; |[[Alicante]]||[[Aeropuertu d'Alicante-Elx]]||{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
|[[Aeropuertu d'Almería]]||{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
|[[Aeropuertu d'Asturies]]
|{{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]]
|-
|[[Aeropuertu de Badayoz]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
|[[Aeropuertu de Barcelona-El Prat]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] / {{Bandera|ESP}} [[Vueling Airlines|Vueling]]
|-
|[[Aeropuertu de Bilbao]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]]
|-
|[[Aeropuertu de Santander|Aeropuertu Seve Ballesteros]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] 
|-
|[[Aeropuertu de Fuerteventura]]
|{{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-
|[[Aeropuertu de Gran Canaria]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|NOR}} [[Norwegian Air Shuttle|Norwegian]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-
|[[Aeropuertu de Granada]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
|[[Aeropuertu d'Eivissa]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]] / {{Bandera|ESP}} [[Vueling Airlines|Vueling]]
|-
|[[Aeropuertu de Xerez|Aeropuertu de Xerez de la Frontera]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]]
|-
|[[Aeropuertu de La Coruña]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]]
|-
|[[Aeropuertu de La Palma]]
|{{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]]
|-
|[[Lanzarote]]
|[[Aeropuertu de Lanzarote]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-
|[[Logroño]]
|[[Aeropuertu de Logroño-Agoncillo]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
|[[Málaga]]
|[[Aeropuertu de Málaga-Costa del Sol]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]]
|-
|[[Melilla]]
|[[Aeropuertu de Melilla]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
|[[Menorca]]
|[[Aeropuertu de Menorca]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]] / {{Bandera|ESP}} [[Vueling Airlines|Vueling]]
|-
|[[Palma de Mallorca]]
|[[Aeropuertu de Palma de Mallorca]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|NOR}} [[Norwegian Air Shuttle|Norwegian]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-
| [[Pamplona]]
| [[Aeropuertu de Pamplona]]
| {{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-
| [[San Sebastián]]
| [[Aeropuertu de San Sebastián]]
| {{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-bgcolor=d8d8d8
| [[Santiago de Compostela]]
| [[Aeropuertu de Santiago de Compostela]]
| {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-bgcolor=#d8d8d8
|[[Sevilla]]
|[[Aeropuertu de Sevilla]]
|{{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] 
|-bgcolor=#faf0e6
|[[San Cristóbal de La Laguna|Tenerife Norte]]
|[[Aeropuertu de Tenerife Norte]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|NOR}} [[Norwegian Air Shuttle|Norwegian]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-bgcolor=d8d8d8
|[[Granadilla d'Abona|Tenerife Sur]]
|[[Aeropuertu de Tenerife Sur]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia Express]] / {{Bandera|IRE}} [[Ryanair]]
|-bgcolor=ecf3fc&quot;
|[[Valencia]]
|[[Aeropuertu de Valencia]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Air Nostrum]]
|-bgcolor=ecf3fc
|[[Vigo]]
|[[Aeropuertu de Vigo]]
|{{Bandera|ESP}} [[Air Europa]] / {{Bandera|ESP}} [[Iberia (aereollinia)|Iberia]]
|}

== Accidentes ya incidentes notables ==
* El [[30 de setiembre]] de [[1972]], el [[Douglas C-47]] de la compañía [[Spantax]] con matrícula ''EC-AQE'' estrellar mientres el despegue, mientres un vuelu d'entrenamientu. Morrió 1 de los 6 ocupantes del avión.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19720930-0|títulu=ASN Aircraft accident Douglas C-47B-1-DK EC-AQE Madrid-Barajas Airport (MAD)|fechaaccesu=23 de mayu de 2009|autor=Aviation Safety Network|fecha=2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
*El [[27 de payares]] de [[1983]], el [[Boeing 747|Boeing 747-200]] de la compañía [[Avianca]] con matrícula ''HK-2910'', qu'operaba'l vuelu AV 011 procedente de [[Aeropuertu de París-Charles de Gaulle|París]],&lt;ref&gt;''Reseña del vuelu''. Ministeriu de Fomentu. [https://web.archive.org/web/20100508183902/http://www.fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANU/DIRECCIONES_XENERALES/ORGANOS_COLEXAOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_1.htm]&lt;/ref&gt; estrellar en [[Mejorada del Campo]] mientres les maniobres d'aproximamientu p'aterrizar nel aeropuertu. L'avión topetó contra una llomba y quedó partíu en 5 cachos. Solo 11 de los 169 pasaxeros sobrevivieron, y nun hubo sobrevivientes ente los 23 tripulantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANU/DIRECCIONES_XENERALES/ORGANOS_COLEXAOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_2.htm |títulu=A-042/1983 Informe Téunicu del Accidente Sufiertu pola Aeronave Boeing 747-283B, Matrícula HK-2910, a 12 KM. del Aeropuertu de Madrid-Barajas el día 27 de payares de 1983, &quot;Mancadures a persones&quot; |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=Comisión d'Investigación d'Accidentes ya Incidentes d'Aviación Civil |fecha=1983 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090212134100/http://fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANU/DIRECCIONES_XENERALES/ORGANOS_COLEXAOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_2.htm |fechaarchivu=12 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt;
{{AP|Vuelo 11 de Avianca}}

* El [[7 d'avientu]] de [[1983]] el [[Boeing 727]] con matrícula ''EC-CFJ'' qu'operaba'l vuelu IB 350 d'[[Iberia L.A.E.|Iberia]] con destín [[Aeropuertu de Roma-Fiumicino|Roma-Fiumicino]] topetó mientres el despegue con un [[McDonnell Douglas DC-9|Douglas DC-9]] con matrícula ''EC-CGS'' d'[[Aviaco]] qu'operaba'l vuelu AO 134 con destín [[Aeropuertu de Santander|Santander]]. El DC-9 de Aviaco entrara por equivocación na pista mientres el vuelu d'Iberia taba desapegando. Nel vuelu d'Iberia viaxaben 93 persones de les que 51 finaron. Nun hubo sobrevivientes ente les 42 persones del avión de Aviaco.
{{AP|Choque de 1983 en Barajas}}

* El [[20 d'agostu]] de [[2008]] a les 14:25 h, el vuelu JK 5022 de [[Spanair]] (operáu por un [[McDonnell Douglas MD-80|McDonnel Douglas MD-82]]) con destín [[Aeropuertu de Gran Canaria|Gran Canaria]] estrellar mientres la maniobra de despegue. L'aeronave diba cuasi llena, con 166 pasaxeros y 6 tripulantes a bordu. Ello ye que solo 11 asientos de los 175 que constituyíen la configuración total del avión, bautizáu ''Sunbreeze'',&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2008/graficos/ago/s3/sunbreeze.html |títulu=Anatomía del Sunbreeze |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;quedaron vacíos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com/graficos/sociedá/Traxedia/Barajas/elpgra/20080820elpepusoc_1/Ge/ |títulu=Accidente aereu en Barajas |fechaaccesu=7 de mayu de 2009 |autor=Matías Guadalupe Cruz n'[[El País (España)|El País]] |fecha=19 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt;Hubo 154 finaos y 18 sobrevivientes, toos ellos mancaos.
{{AP|Vuelo 5022 de Spanair}}

== Ver tamién ==
* [[Aeropuertos d'España]]
* [[Tresportes n'España]]
* [[Aereollinies y destinos del Aeropuertu de Madrid-Barajas]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.aeropuertomadrid-barajas.com Aeropuertu Adolfo Suárez Madrid-Barajas ]
* [http://www.aena.es/es/aeropuertu-madrid-barajas/index.html Aeropuertu Adolfo Suárez Madrid-Barajas - Web oficial]
* [http://www.arquiteuturayreforma.com/aeropuerto-barajas-t4/ Asina se fixo la Terminal 4 del Aeropuertu de Madrid Barajas]
{{COAM|F3.221}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos d'España]]
[[Categoría:Edificios de la Comunidá de Madrid]]</text>
      <sha1>se119dz6y5ogp65crrzzup9rkvp15r9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lufthansa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153393</id>
    <revision>
      <id>3703278</id>
      <parentid>3677701</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27467" xml:space="preserve">{{Organización}}

'''Deutsche Lufthansa [[Aktiengesellschaft|AG]]''' ([[idioma alemán|alemán]]: ''Luft'', «aire», y [[Lliga Hanseática|Hansa]]), ye una compañía aérea alemana con sede en [[Colonia (Alemaña)|Colonia]] ([[Renania del Norte-Westfalia]]), considerada dende 2009 como l'[[aereollinia]] más grande d'[[Europa]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.vanguardia.com/historico/38577-lufthansa-se-convirtio-en-la-aereollinia-mas-grande-de-europa |títulu= Lufthansa convertir na aereollinia más grande d'Europa |autor= EFE |fecha= 3 de setiembre de 2009 |editorial= Vanguardia |fechaaccesu= 5 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; El so aeropuertu base ye [[Frankfurt del Main]] col [[Aeropuertu Internacional de Múnich]] como segunda exa d'operaciones. Los sos hangares p'arreglos atopar en [[Hamburgu]].

Lufthansa foi fundada en Colonia en 1953, anque tien antecedentes dende 1926, na [[Periodu de entreguerras|entreguerra]]. Nel añu 1966 cotizó per primer vegada en [[Bolsa de Frankfurt|bolsa]] y hasta 1994 el [[Gobiernu federal d'Alemaña|Gobierno Federal d'Alemaña]] entá tenía'l 34&amp;nbsp;% de les aiciones. Dende 1997 tola compañía atopar en manes privaes.

Los vuelos de Lufthansa tienen el códigu d'[[Asociación de Tresporte Aereu Internacional|IATA]] '''LH''' y el so códigu d'[[Organización d'Aviación Civil Internacional|OACI]] ye '''DLH'''. Los vuelos internacionales que van escontra Alemaña reciben un númberu impar y los procedentes d'Alemaña reciben un númberu par.

Deutsche Lufthansa, xuntu coles aereollinies [[Air Canada]], [[Scandinavian Airlines System]], [[Thai International|Thai Airways International]] y [[United Airlines]], ye unu de los miembros fundadores de l'alianza de llinies aérees [[Star Alliance]], y tien un programa de fidelización de veceros que'l so nome ye ''Miles and More''.

La compañía foi gallardoniada en 2010 col premiu de Meyor Aereollinia d'Europa nos ''World Airline Award''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://economia.terra.com.pe/noticias/noticia.aspx?idNoticia=201005261446_AGE_79010943|títulu=Lufthansa, meyor aereollinia d'Europa nos premios 'World Airline Award 2010'|autor=Europa Press|fecha= 26 de mayu de 2010|editorial=Terra|fechaaccesu= 5 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;font-size:90%; text-align:left; width:22.7em&quot;
|-
|
'''Datos básicos'''
* Númberu de pasaxeros: 84 millones ([[2013]])
* Númberu de pasaxeros: 53.4 millones ([[2006]])
* Mercancíes tresportaes: 1&amp;nbsp;736&amp;nbsp;000 [[tonelaes]] ([[2005]])
* Emplegaos: 93&amp;nbsp;541 ([[2005]])
* Ingresos:
** 39&amp;nbsp;200 millones de dólares
* Beneficio netu:
** 1530 millones de dólares
|}

== Historia ==
La hestories de Deutsche Lufthansa estremar en dos partes, pos podría falase de dos compañíes distintos. Per un sitiu esistiría la «vieya» Lufthansa hasta l'añu de [[1945]]. La «nueva» Lufthansa nació nos [[años 1950]], cuando los aliaos de la [[Segunda Guerra Mundial]] llevantaron les restricciones.

=== La vieya» Lufthansa (1926-1945) ===

En 1926, Lufthansa foi fundada como '''Deutsche Luft Hansa Aktiengesellschaft''' (''[[Hansa]] Aérea Alemana, Sociedá Anónima'', n'[[Alemaña|alemán]]) en [[Berlín]].&lt;ref name=&quot;DW&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.dw-world.de/dw/article/0,,1849137,00.html |títulu= Lufthansa celebra'l so 80 aniversariu |autor= Eva Usi |fecha= 6 de xineru de 2006 |editorial= [[Deutsche Welle]] |fechaaccesu= 6 de xunu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Entós, 162 aviones de distintos tamaños empezaron a volar rutes ente Berlín y [[Zúrich]] (Suiza), pasando por [[Erfurt]] y [[Halle (Saxonia-Anhalt)|Halle]].&lt;ref name=&quot;DW&quot;/&gt; Lufthansa foi la primer llinia aérea n'exhibir películes mientres el vuelu pa los sos pasaxeros.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.eldiario.net/noticias/2003/2003_12/nt031217/8_02int.html |títulu= Cien años de fazañes aérees |fecha= 17 d'avientu de 2003 |editorial= El Diariu |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt;

Al añu siguiente, cola ayuda de Lufthansa, naz n'[[España]] la compañía [[Iberia (aereollinia)|Iberia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://books.google.com/books?id=DmaIiVaOYA8C&amp;pg=PA577&amp;lpg=PA577&amp;dq=lufthansa+1927+iberia&amp;source=bl&amp;ots=RZACav7cwC&amp;sig=Aj-LfRP1Fnt-8Awch2mTmdZWZwY&amp;hl=es&amp;ei=hi_VTPm-GMrusga_55TUCA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=7&amp;ved=0CD4Q6AEwBg#v=onepage&amp;q=lufthansa%201927%20iberia&amp;f=false |títulu= Historia económica d'España |autor= Agustín González Enciso, Juan Manuel Matés Barcu |editorial= Ariel |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt; y en 1931, Lufthansa creó xuntu col [[República de China (1912-1949)|gobiernu chinu]] la Eurasia Corporation.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://books.google.com/books?id=mpSkIrOCrQkC&amp;pg=PA72&amp;lpg=PA72&amp;dq=%22Eurasia+Corporation%22+lufthansa&amp;source=bl&amp;ots=jvWs9UevKe&amp;sig=LnU2hldatAX1BPSE4CMzerjZcEY&amp;hl=es&amp;ei=pTTVTMmxO5D2sgaS48DWCA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDMQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=%22Eurasia%20Corporation%22%20lufthansa&amp;f=false |títulu= War wings: the United States and Chinese military aviation, 1929-1949 |autor= Guangqiu Xu |editorial= Library of Congress |idioma= inglés |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt;

Foi cola introducción en 1934 del [[Heinkel He 70]], un avión utilizáu nos llamaos &quot;trayecto relámpago&quot; ente [[Berlín]], [[Hamburgu]], [[Colonia (Alemaña)|Colonia]] y [[Frankfurt del Main]], que la so habitual sobrecarga de corréu aereu foi abandonada; en menos d'un añu instaláronse once rutes d'esti tipu a lo llargo d'[[Europa]]. El 28 de setiembre, la Lufthansa tresportó al so millonésimu pasaxeru.&lt;ref name=&quot;DW&quot;/&gt;

Yá dende finales de los años 20, dos tipos d'aviones yeren [[CATO|catapultados]] dende [[Barcu de pasaxeros|buques de pasaxeros]] p'acelerar la entrega del corréu al traviés del [[Océanu Atlánticu]]. Pal serviciu del [[Atlánticu Sur]] tamién s'empezar a utilizar aviones con una capacidá de corréu de 10&amp;nbsp;t, y un segundu buque base para [[CATO|despegue per catapulta]]. Los tiempos de vuelu ente Alemaña y [[Rio de Janeiro]] amenorgar a tres díes y la travesía hasta [[Buenos Aires]] completar en mediu día más.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:WO5x3yGSPscJ:www.cluberlin.com.ar/llibro150a/llibru_2.pdf+Deutsche+Lufthansa+1926&amp;hl=es&amp;pid=bl&amp;srcid=ADGEEShrD_n8_BsokUV8Hz4uyAoHDgPtFQ2c9D6H123qB-QZ_Kdjq4Dy-PNsSFGkzIfRFi2I8ufK1xq9t7yDM5wVqEvGhHjRbHExPx2HtCLrvmcMyStDH2_cIqBabVMTYG1DpZLzMOeO&amp;sig=AHIEtbR6BippLHy8K7BElXcWn4gEW3vJlQ |títulu= Un motor pal comerciu billateral |editorial= Cámara d'Industria y Comerciu Arxentín-Alemana |fechaaccesu= 6 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; Asina, en 1935 Lufthansa realizó'l so viaxe númberu cien al Atlánticu Sur y llevara yá más de cuatro millones d'unviaes postales nesa ruta.

En 1938 Lufthansa tresporta 254&amp;nbsp;713 pasaxeros y 5288 tonelaes de cartes. El 27 de marzu, un [[Dornier Do 18]] [[CATO|catapultado]] dende la cubierta del Westfalen fondiáu xunto a la mariña británica, efectuó un vuelu ensin escales hasta [[Caravelas]], Brasil —5245 milles—, estableciendo un récor d'autonomía pa [[hidroavion]]es.

Una investigación encargada por Lufthansa en 1999 afirma que l'aereollinia cooperó col [[réxime nazi]] (1933-1945).&lt;ref name=&quot;nacion&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.nacion.com/2010-08-17/Mundu/UltimaHora/Mundu2487740.aspx |títulu= Aereollinia alemana Lufthansa ye acusada de despintar el so pasáu nazi |autor= AFP |fecha= 17 d'agostu de 2010 |editorial= La Nación |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt; Asina, mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], reparó aviones de la fuercia aérea ([[Luftwaffe]]) y al igual que la mayoría de les empreses alemanes, emplegó [[Trabayos forzaos|mano d'obra forzosa]].&lt;ref name=&quot;nacion&quot;/&gt;

Dempués d'intervenir el gobiernu chinu, el serviciu de Eurasia ye suspendíu a finales de payares de 1940. Les operaciones suramericanes de la compañía paralizáronse dempués de 1941. En 1942 la subsidiaria de Lufthansa en Brasil foi nacionalizada. Pasu ente pasu abandónense más rutes. Los pilotos y los talleres d'arreglu y caltenimientu trabayen pa la Luftwaffe. Los aviones son emplegaos pal tresporte militar. El 23 de marzu de 1945 ellabórase'l postreru [[plan de vuelu]]. A la fin de la conflagración, la llinia aérea foi liquidada polos [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|aliaos]].&lt;ref name=&quot;DW&quot;/&gt;

=== La «nueva» Lufthansa ===
[[Ficheru:Lufthansa_headquarters,_Cologne,_Germany_-_20080623.jpg|thumb|Sede de Lufthansa.]]

Poco dempués de la guerra dellos emplegaos de Lufthansa intenten sentar les bases pal tráficu aereu civil. Sicasí, esto nun se consigue hasta empiezos de los [[años 1950]]. La reconstrucción, el [[Milagru económicu alemán|milagru económicu]] y la [[Guerra Fría]] faen posible que pueda volvese a volar n'Alemaña.

La nueva Lufthansa fundar en 1953 calteniendo'l mesmu nome, logotipu y gran parte de los emplegaos de l'anterior.&lt;ref name=&quot;nacion&quot;/&gt; El gobiernu federal y l'[[Organización territorial d'Alemaña|estáu federáu]] de [[Renania del Norte-Westfalia]] apurrieron el [[capital social]] de 6 millones de [[Marcu alemán|marcos alemanes]]. A finales de 1954 la Lufthansa emplegaba a casi 600 persones.

En 1955, Lufthansa retoma'l tráficu aereu internu alemán.&lt;ref name=&quot;DW&quot;/&gt; Los primeros enllaces establecer ente [[Hamburgu]], [[Düsseldorf]], [[Colonia (Alemaña)|Colonia]]/[[Bonn]], [[Frankfurt del Main]] y [[Múnich]]. Poco dempués suministra [[Lockheed Corporation|Lockheed]] el primer [[Super Constellation]] pa un vuelu Nueva York-Hamburgu ensin escales. Tan solo un mes más tarde los aviones de la Lufthansa dirixir a destinos estranxeros. Lufthansa ingresó en xunu na [[Asociación de Tresporte Aereu Internacional|IATA]].

El serviciu regular del Atlánticu Norte empieza en xunetu con pilotos de la [[Trans World Airlines|TWA]]. Dos meses más tarde sobrevuélase l'Atlánticu Norte per centésima vegada. N'avientu fundóse la sociedá de [[Vuelu chárter|vuelos chárter]] [[Condor Airlines]].

N'agostu de 1956 retómase tamién el serviciu de Suramérica, colos destinos [[Rio de Janeiro]], [[São Paulo]] y [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires|Buenos Aires]]. Dende setiembre Lufthansa vuela tamién a [[Oriente Próximu]] y [[Oriente Mediu|Mediu]], colos destinos [[Istambul]], [[Beirut]], [[Bagdag]] y [[Teheran]]. Tamién, xuntu cola [[British European Airways]] (BEA) inaugúrase un serviciu européu de mercancíes en 1958.

El 1 de payares de 1959 estréllase un Super Constellation cuando s'atopa nel tramu final del so aproximamientu a Rio de Janeiro. Esti accidente cuesta la vida a 36 persones.&lt;ref name=&quot;eluniverso&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.eluniverso.com/2009/01/12/1/1445/6058CA966C2F466D9F3Y17C075B38D81.html |títulu= Un día como güei |autor= AFP |fecha= 12 de xineru de 2009 |editorial= L'Universu |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt;

En 1960 empieza la era de los reactores na Lufthansa. Col [[Boeing 707]], que llega a Hamburgu, Lufthansa convertir n'unu de los pioneros d'esta era. Dempués, Lufthansa retoma los vuelos regulares a [[África]]. Dende marzu vuela dos vegaes selmanales a [[Lagos]] en [[Nixeria]] y a partir de mayu a [[Johannesburgu]].

En xineru de 1966, un [[Convair 440]] estrellar en [[Bremen]] costando la vida a 46 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-46415001.html |títulu= Zangen und Zeugen |fecha= 31 d'ochobre de 1966 |editorial= [[Der Spiegel]] |idioma= alemán |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt; El mes siguiente, [[Praga]] convertir nel primer destín nos países del [[Pactu de Varsovia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.expo2005.cz/en/partners/lufthansa.shtml |títulu= Partner of the Czech Participation in EXPO 2005 Aichi |fecha= 2005 |editorial= expo2005.cz |idioma= inglés |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120319152115/http://www.expo2005.cz/en/partners/lufthansa.shtml |fechaarchivu= 19 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; El 1 de xunetu funda una nueva filial, la Sociedá Llindada de Servicios Lufthansa (Lufthansa Service GmbH). En 1969 empecipia los sos servicios a [[La Paz]], col Aeropuertu comercial más altu del mundu 4080&amp;nbsp;m&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;n.&amp;nbsp;m., vía [[Lima]] y [[Nueva York]] col [[Boeing 707]] Intercontinental. Darréu foi la primer aereollinia en llevar un [[Douglas DC-10-30]] a esta terminal aérea.

El 13 d'ochobre de 1977, cuatro terroristes [[Secuestru del avión Landshut|secuestren l'avión ''Landshut'']] de Lufthansa mientres el so vuelu de [[Palma de Mallorca]] a [[Frankfurt del Main]]. Dende esi entós la compañía lleva a bordu axentes armaos, col fin de protexer a la tripulación d'ataques terroristes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.elpais.com/articulo/internacional/ALEMAÑA/LUFTHANSA/Secuestráu/vuelu/Boeing/aleman/trayecto/Palma-dende esi entós se -y permitio llevar a bordu axentes armaos, col fin de protexer a los aviones d'ataques terroristes.Francfort/elpepiint/19771014elpepiint_13/Tes |títulu= Secuestráu en vuelu un Boeing alemán que faía'l trayeutu Palma-Frankfurt |fecha= 14 d'ochobre de 1977 |editorial= El País |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt; El ''[[Grenzschutzgruppe 9]]'' (GSG 9, unidá antiterrorista del ''Bundesgrenzschutz'', policía encargada de protexer les fronteres alemanes) llibera los pasaxeros el día 18 d'ochobre en [[Mogadixu]] no que ye la so primer operación.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.tudiscovery.com/munich/resultados/index.shtml |títulu= Munich 1972 |editorial= Discovery Channel |fechaaccesu= 6 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt;

La [[reunificación alemana]] en 1990, dexó a Lufthansa retornar a la capital alemana tamién reunificada, [[Berlín]], depués de 45 años ensin volar a esa ciudá onde nació la compañía aérea.&lt;ref name=&quot;DW&quot;/&gt;

En 2009, Lufthansa fixo públicu l'adquisición del 90&amp;nbsp;% del accionariado d'[[Austrian Airlines]] por 166 millones d'[[euru|euros]], en superando l'escrutiniu de la [[Comisariu européu de Competencia|Comisión Europea de la Competencia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = https://www.elpais.com/articulo/economia/Lufthansa/fai/90/Austrian/Airlines/elpepieco/20090904elpepieco_12/Tes/ |títulu = Lufthansa facer col 90% de Austrian Airlines |fechaaccesu = 4 de setiembre de 2009 |autor = [[Europa Press]] |fecha = 4 de setiembre de 2009 |editorial = [[El País]]}}&lt;/ref&gt;

En 2018, la compañía alemana camudó la so clásica llibrea a una nueva, el so cambéu provocó'l cambéu de color nel so logo, del doráu al blancu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://fly-news.es/aviacion-comercial/Aereollinies/lufthansa-presenta-nueva-imaxe/ |títulu = Lufthansa presenta la so nueva imaxe |fechaaccesu = 7 de febreru de 2018 |autor = [[Luis Calvo (Fly-news)]] |fecha = 7 de febreru de 2018 |editorial = [[Fly-news]]}}&lt;/ref&gt;

== Flota aérea de Deutsche Lufthansa ==
[[Ficheru:D-ABYA@PEK (20180316091434).jpg|thumb|[[Boeing 747-8]] de Lufthansa.]]
[[Ficheru:Lufthansa, D-AISP, Airbus A321-231 (44339373112).jpg|thumb|Airbus A321 de Lufthansa]]
[[Ficheru:Lufthansa, D-AIMN, Airbus A380-841 (20165444408) (2).jpg|thumb|[[Airbus A380]] de Lufthansa]]
[[Ficheru:D-AIXI LH A359 Dortmund (40783613370).jpg|thumb|[[Airbus A350]] de Lufthansa]]
La flota de Lufthansa a fecha d'abril de 2018 componer de los siguientes aviones:

&lt;center&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse;text-align:center&quot;
|+ '''Flota de Lufthansa&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=The fleet|editorial=Lufthansa|url=http://investor-relations.lufthansa.com/en/fakten-zum-unternehmen/fleet.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120519161849/http://investor-relations.lufthansa.com/en/fakten-zum-unternehmen/fleet.html|fechaarchivu=19 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web| títulu=Planespotters: Lufthansa fleet list| editorial=planespotters.net| url=http://www.planespotters.net/Airline/Lufthansa| fechaaccesu=23 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lufthansa.com/mediapool/pdf/18/media_732518.pdf Lufthansa Seat map]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.flightglobal.com/articles/2011/02/13/353111/lufthansa-discloses-747-8i-configuration.html Lufthansa's 747-8Is to seat just 386 passengers&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;'''
|- style=&quot;background:#082567;&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:140px;&quot; | &lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Aeronaves
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:40px;&quot; | &lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;En serviciu
!rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:40px;&quot; | &lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Pidíos
! colspan=&quot;5&quot; class=&quot;unsortable&quot; | &lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Butaques
! rowspan=&quot;2&quot; | &lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Notes
|- style=&quot;background:#082567;&quot;
! style=&quot;width:25px;&quot; | &lt;abbr title=&quot;First class&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt; F&lt;/abbr&gt;
! style=&quot;width:25px;&quot; | &lt;abbr title=&quot;Business class&quot;&gt; &lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;C&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr title=&quot;Economy class&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Y+&lt;/abbr&gt;
! style=&quot;width:25px;&quot; | &lt;abbr title=&quot;Economy class&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Y&lt;/abbr&gt;
! style=&quot;width:29px;&quot; | &lt;center&gt;&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Total
|-
|[[Airbus A319-100]]
|30
| -
| rowspan=&quot;4&quot; |0
|32
| rowspan=&quot;4&quot; |0
|90
|122
|
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Airbus A320-200]]
| rowspan=&quot;2&quot; |69
| rowspan=&quot;2&quot; | -
|28
|126
|154
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|28
|138
|166
|-
|[[Airbus A320neo]]
|10
|51
|28
|152
|180
|Primer operador d'esti equipu nel mundu
|-
|[[Airbus A321-100]]
|20
| -
| rowspan=&quot;2&quot; |0
| rowspan=&quot;2&quot; |30
| rowspan=&quot;2&quot; |0
| rowspan=&quot;2&quot; |160
| rowspan=&quot;2&quot; |190
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|[[Airbus A321|Airbus A321-200]]
|43
| -
|-
|[[Airbus A320neo|Airbus A321neo]]
| -
|40
| colspan=&quot;5&quot; |TBA
|Entregues en 2019.
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Airbus A330-300]]
| rowspan=&quot;3&quot; |19
| rowspan=&quot;3&quot; | -
| rowspan=&quot;2&quot; |8
|30
| rowspan=&quot;2&quot; |21
|177
|236
| rowspan=&quot;3&quot; |
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |42
|145
|216
|-
|0
|28
|185
|255
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Airbus A340-300]]
| rowspan=&quot;3&quot; |16
| rowspan=&quot;3&quot; | -
| rowspan=&quot;3&quot; |0
|30
| rowspan=&quot;2&quot; |28
|221
|279
| rowspan=&quot;3&quot; |
|-
|42||181||251
|-
|18
|19||261||298
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Airbus A340-600]]
| rowspan=&quot;2&quot; |20
| rowspan=&quot;2&quot; | -
| rowspan=&quot;2&quot; |8
|44
|32
|213
|297
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|56
|28
|189
|281
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Airbus A350|Airbus A350-900]]
| rowspan=&quot;2&quot; |8
| rowspan=&quot;2&quot; |17
| rowspan=&quot;2&quot; |0
|48
| rowspan=&quot;2&quot; |21
|224
|293
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|36
|262
|319
|-
|[[Airbus A380|Airbus A380-800]]
|14
| -
|8
|78
|52
|371
|509
|
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Boeing 747-400#747-400|Boeing 747-400]]
| rowspan=&quot;2&quot; |13
| rowspan=&quot;2&quot; | -
| rowspan=&quot;2&quot; |0
|53
| rowspan=&quot;2&quot; |32
|308
|393
| rowspan=&quot;2&quot; |Seran retiraos pa 2025. Reemplazaos por Boeing 777-9
|-
|67||272||371
|-
|[[Boeing 747|Boeing 747-8I]]
|19
| -
|8
|80
|32
|244
|364
|
|-
|[[Boeing 777|Boeing 777-9X]]
| -
|20
| colspan=&quot;5&quot; |TBA
|Entregues ente 2020 y 2025.
|-
|-
|'''Total'''
|'''281'''
|'''111'''
|}
&lt;/center&gt;

Pa combatir el [[ébola]] tresformar a un avión [[A340]] nuna estación de vuelu pa enfermos. La división téunica de Lufthansa fornió l'avión, que se llama «Villingen-Schwenningen», de forma fayadiza por que pueda tresportase y tratar a persones infestaes con esa enfermedá.

El selmanariu ''[[Der Spiegel]]'' informó de que se construyeron nel avión tres carpes d'aislamientu hermétiques, nes que podrá tresportase y tratar a los enfermos. El Gobiernu alemán encargó esti avión pa garantizar la seguridá de los ayudantes alemanes nes zones d'África occidental afeutaes pol ébola, en casu de que s'infecten y sían repatriaos. L'avión acondicionar a finales del 2014 y tamién va sirvir pa infestaos d'otres naciones.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.spiegel.de/politik/deutschland/lufthansa-baut-passagier-airbus-zum-ebola-jet-um-a-1003169.html|títulu=Ayuda d'emerxencia n'área epidémica}}&lt;/ref&gt;

== Rutes del Airbus A350; Airbus A380 y Boeing 747-8 Intercontinental ==

'''Rutes del A350 de Lufthansa:'''
Toles rutes d'esti equipu, tien salida dende [[Aeropuertu Internacional Franz Josef Strauss|Munich]]

{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 85%&quot; width=&quot;760&quot; align=center
! Ciudaes por países|| Nome del aeropuertu || Observación
|-
|[[Delhi]], [[India]]||[[Aeropuertu Internacional Indira Gandhi]]||
|-
|[[Boston]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional Logan]]||
|-
|[[Mexico City]], [[Mexico]]||[[Aeropuertu Internacional de la Ciudá de Méxicu]]||Empecipia Ochobre de 2018&lt;ref&gt;http://m.milenio.com/negocios/Lufthansa-A350-900-Ciudá-Mexico-cdmx-ochobre-munich-aereollinia_0_1124887918.html&lt;/ref&gt;
|-
|[[Mumbai]], [[India]]||[[Aeropuertu Internacional Chhatrapati Shivaji]]||
|-
|[[Singapur]], [[Singapur]]||[[Aeropuertu Internacional de Singapur]]||
|-
|[[Tel Aviv]], [[Tel Aviv]]||[[Aeropuertu Internacional Ben Gurion]]||
|-
|[[Ḥong Kong]], [[China]]||[[Aeropuertu Internacional de Hong Kong]]||
|-
|}
[[Ficheru:Lufthansa Boeing 747-830 D-ABYO &quot;Saarland&quot; &quot;Fanhansa&quot; 75.jpg|miniaturadeimagen|Lufthansa Boeing 747-830 D-ABYO &quot;Saarland&quot; &quot;Fanhansa&quot; 75]]
'''Rutes del A380 de Lufthansa:'''&lt;ref&gt;http://a380.lufthansa.com/TAKEPART/&lt;/ref&gt;
Toles rutes d'esti equipu, tien salida dende [[Aeropuertu Internacional de Frankfurt|Frankfurt]]
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 85%&quot; width=&quot;760&quot; align=center
! Ciudaes por países|| Nome del aeropuertu || Observación
|-
|[[Nadia Styles|NADI]]
|[[AEROPUERTO NADI]]
|
|-
|[[Apia|AIPA]]
|[[Aeropuertu Apiaguaiki Tumpa|AEROPUERTO APIA]]
|
|-
|[[Yaren|YANEN]]
|[[aeropuerto yaren]]
|
|-
|[[Seúl]], [[Corea del Sur]]||[[Aeropuertu Internacional d'Incheon]]|| 
|-
|[[Ḥong Kong]], [[China]]||[[Aeropuertu Internacional de Hong Kong]]||
|-
|[[Beixín]], [[China]]||[[Aeropuertu Internacional de Beixín-Capital]]||
|-
|[[Shanghai]], [[China]]||[[Aeropuertu Internacional de Shanghai-Pudong]]||
|-
|[[Bangkok]], [[Tailandia]]
|[[Aeropuertu Internacional Suvarnabhumi]]
|
|-
|[[Singapur]], [[Singapur]]||[[Aeropuertu Internacional Changi]]||
|-
|[[Los Angeles]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]]||
|-
|[[Houston]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Intercontinental George Bush]]||
|-
|[[Miami]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional de Miami]]||
|-
|[[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy]]||Opera pel branu los vuelos 400-401
|-
|[[San Francisco (California)]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional de San Francisco]]||
|-
|}

'''Rutes del B747-8 Intercontinental de Lufthansa:'''&lt;ref&gt;http://www.lufthansa.com/online/portal/lh/de/info_and_services/flightinfo?nodeid=2143155439&amp;l=en&amp;cid=18002&lt;/ref&gt;
Toles rutes d'esti equipu, tien salida dende [[Aeropuertu Internacional de Frankfurt|Frankfurt]]

{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 85%&quot; width=&quot;760&quot; align=center
! Ciudaes por países|| Nome del aeropuertu || Observación
|-
|[[Buenos Aires]], [[Arxentina]]||[[Aeropuertu Internacional Ministru Pistarini]]||
|-
|[[Rio de Janeiro]], [[Brasil]]||[[Aeropuertu Internacional Galeao]]|| 
|-
|[[São Paulo]], [[Brasil]]||[[Aeropuertu Internacional de Guarulhos]]||
|-

|[[Boston]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional Logan]]||
|-
|[[Chicago]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional O'Hare]]||
|-
|[[Los Angeles]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]]||
|-
|[[Newark (Nueva Jersey)|Newark]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional Llibertá de Newark]]|| &lt;ref&gt;http://www.usatoday.com/story/todayinthesky/2015/02/27/lufthansas-747-8-now-flying-to-newark-liberty/24107265/&lt;/ref&gt;
|-
|[[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy]]||Pel hibiernu opera los vuelos 400-401 y Pel branu 404-405
|-
|[[Washington D.C.]], [[Estaos Xuníos]]||[[Aeropuertu Internacional Washington Dulles]]||
|-
|[[Delhi]], [[India]]||[[Aeropuertu Internacional Indira Gandhi]]||
|-
|[[Tokiu]], [[Xapón]]||[[Aeropuertu Internacional de Haneda]]||
|-
|[[Ciudá de Méxicu]], [[Méxicu]]||[[Aeropuertu Internacional de la Ciudá de Méxicu]]||
|-
|[[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]]||[[Aeropuertu Internacional de Johannesburgu]]||
|-
|}

== Destinos ==
{{AP| Destinos de Lufthansa}}

&lt;center&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|+ '''Nuevos destinos de Lufthansa'''
|- bgcolor=Orange !Destín

!Aeronaves
!Fecha d'entamu !Aeropuertu de Salida (Bases)

|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Destinos suspendíos ===
Lufthansa suspendió los sos vuelos a Venezuela y por cuenta de la [[Crisis económica en Venezuela de 2013-2017|crisis económica]] qu'anguaño sufre'l país suramericanu y los problemes col cambéu de la moneda. Por estes razones, l'aereollinia alemana decidió atayar dende'l 17 de xunu de 2016 los trés vuelos selmanales qu'hasta entós xuníen Frankfurt con Caracas
, s'esta estudiando'l reiniciar operaciones nel segundu semestre del añu 2018

== Socios ==

=== Comercial ===
Lufthansa tien alcuerdos de códigu compartíu con:

{|
|- valign=&quot;top&quot;
|
* {{ITA}}: [[Alitalia]]
* {{IND}}: [[Air India]] (''futuru'')
* {{MLT}}: [[Air Malta]]
* {{MDA}}: [[Air Moldova]]
* {{COL}}: [[Avianca]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://presse.lufthansa.com/en/news-releases/singleview/archive/2010/november/03/article/1811.html |títulu=Lufthansa and Avianca sign Cooperation Agreement |fecha=03.11.10 |editorial=presse.lufthan gol de señoor}}&lt;/ref&gt;
|}

== Crítiques ==

=== Rellaciones col Veceru ===
{{Non neutralidá}}
La calidá del serviciu viose avafada pol probe nivel de serviciu brindáu pol departamentu de rellaciones col veceru, por cuenta de la falta de sentíu d'urxencia pa dar información y el mal usu de los medios a disposición pa otorgalos.{{ensin referencies}} Como toa empresa d'aviación comercial abrieron canales de comunicación n'Internet,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lufthansa.com/|títulu=Páxina web oficial de Lufthansa|fechaaccesu=19 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt; Facebook,&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.facebook.com/lufthansa?fref=ts|títulu=Páxina de Lufthansa en Facebook|fechaaccesu=19 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt; corréu electrónicu, etc., que de normal sirven p'acelerar los procesos de reclamos y quexes, pero nun ye'l casu nesta empresa; tou lo contrario, emprestar a dilación, xenerando descontentu nos usuarios. Esto pue ser refrendáu por distintos portales d'asuntos col consumidor, como consumeraffairs.com,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.consumeraffairs.com/travel/lufthansa.html|títulu=Lufthansa Consumer Complaints &amp; Reviews|fechaaccesu=19 de febreru de 2016|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; el cual otorgar un índiz de prestu xeneral de 1 sobre 5 estrelles, basáu n'opiniones de más de 100 usuarios de tol mundu.

== Ver tamién ==
* [[Aeronave llétrica]]
* [[Aereollinies d'Alemaña]]

== Referencies ==
{{formatu de cita|t=20150404194226}}
{{llistaref|2}}

== Bibliografía adicional ==

''Gunther Plüschow: una vida de suaños, aventures y desafíos por un amor imposible: la Patagonia'', Roberto Litvachkes, ISBN 987-21760-1-9. Inclúi un DVD de 127&amp;nbsp;min de duración coles imáxenes filmadas por G. Plüschow en 1928 mientres les sos espediciones, navegación y vuelos sobre la Patagonia. Llibru y DVD disponibles en 4 idiomes.

== Enllaces esternos ==
{{commons|Lufthansa}}
* [http://www.lufthansa.com/es/es/homepage Sitio web oficial de Lufthansa]
* [http://mobile.lufthansa.com Lufthansa - versión móvil]

{{Coord|50|56|15|N|6|58|11|E|display=title|region:DE_type:landmark_source:dewiki}}


{{Tradubot|Lufthansa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Lufthansa]]
[[Categoría:Star Alliance]]
[[Categoría:Aereollinies fundaes en 1926]]
[[Categoría:Miembros IATA]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>iv6ypzkmcttlxlw82ds7kjr7prniozr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dota 2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153841</id>
    <revision>
      <id>3703310</id>
      <parentid>3677060</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74176" xml:space="preserve">{{videoxuegu}}

'''Dota 2''' (abreviatura de [[Defense of the Ancients]] 2 y n'Español '''Defensa de los Ancestros 2''') ye un [[videoxuegu]] perteneciente al xéneru ARTS («estratexa d'aición en tiempu real»), tamién conocíu como [[MOBA]], llanzáu'l 9 de xunetu de 2013. El xuegu foi desenvueltu pola empresa [[Valve Corporation]]. El títulu foi anunciáu oficialmente'l 13 d'ochobre de 2010, nun artículu nel sitiu web [[Game Informer]];&lt;ref name=&quot;ValveDOTA2&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Biessener |idioma=inglés|nome=Adam|url=http://gameinformer.com/b/features/archive/2010/10/13/dota-2-announced-details.aspx |títulu=Valve's New Game Announced, Detailed: Dota 2|fecha=13 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=13 d'ochobre de 2010|editorial=[[Game Informer]]}}&lt;/ref&gt; darréu, entró na so etapa Beta a principios del 2011, y finalmente llanzóse al públicu polo xeneral al traviés de [[Steam]] el 9 de xunetu de 2013 para [[Microsoft Windows]], y el 18 de xunetu de 2013 para [[OS X]] y [[Linux]], el 17 de xunu de 2015 Valve llanzó la beta del xuegu usando'l nuevu motor gráficu Source 2 [Dota 2 Reborn], veceru que va ser l'únicu y definitivu pocu dempués del The International 2015 según l'anunciu caltuvo fiel al so predecesor, al empar qu'amontó la calidá del productu final, amás d'ufiertar una esperiencia envolvente y gratificante pa los xugadores. Sicasí Dota 2 ye anguaño criticáu por tener una dura [[curva d'aprendizaxe]] y una comunidá de les más contraries nel ámbitu d'internet. Anguaño ye'l xuegu más xugáu de Steam con más de 40.6 millones de xugadores&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.gamebreaker.tv/games/dota2/dota-2-has more-players-than-world-of-warcraft/ |títulu=Dota 2 tien más xugadores que World of Warcraft | autor = [[GameBreaker TV]]}}&lt;/ref&gt; únicos que se conecten cuasi na so totalidá con frecuencia diaria&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://store.steampowered.com/stats/?snr=1_4_4__110 |títulu= Xugadores diarios de los títulos de Valve}}&lt;/ref&gt; y aportó a incluyíu nel [[Guinness World Records]] Gamer's Edition.&lt;ref name=&quot;Rejami&quot;&gt;{{cita web|url=http://rejami.com/dota-2-recibe-dos-paginas-en-la revista-gamer-de-gwr-2014/|títulu=Dota 2 recibe dos páxina na versión &quot;gamer&quot; de GWR 2014|fecha=7 d'ochobre de 2014|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;

[[Valve Corporation]] entama de manera añal el campeonatu mundial [[The International (e-sport)|L'Internacional]], que na so primer edición foi xugáu na ciudá de [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], n'[[Alemaña]], nel añu 2011. La edición de 2015 nel Key Arena ([[Seattle]], Estaos Xuníos) partió una cantidá 18.429.613&amp;nbsp;USD$&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://dota2.prizetrac.kr/international2015|títulu=The International 2015 - Dota 2 Prize Pool Tracker|fechaaccesu=6 de mayu de 2017|sitiuweb=dota2.prizetrac.kr}}&lt;/ref&gt; y na edición de 2016 partiéronse unos $20,770,460 USD$.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.gosugamers.net/dota2/events/521-the-international-2016|títulu=Dota 2 Event: The International 2016 {{!}} GosuGamers|fechaaccesu=6 de mayu de 2017|idioma=en|sitiuweb=www.gosugamers.net}}&lt;/ref&gt; Anguaño'l [[The International (e-sport)|The International]] ye'l tornéu añal de e-sports que más dineru apurre en premios.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://wiki.teamliquid.net/dota2/The_International|títulu=The International - Liquipedia Dota 2 Wiki|fechaaccesu=6 de mayu de 2017|idioma=en|sitiuweb=wiki.teamliquid.net}}&lt;/ref&gt; Tamién otru tornéu importante qu'entama [[Valve Corporation]] son les llamaes Majors,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.dota2.com/majors/|títulu=Dota 2 - Majors|fechaaccesu=6 de mayu de 2017|sitiuweb=Dota2.com}}&lt;/ref&gt; les cualos empezaron en payares de 2015, siendo trés al añu y apurriendo $3,000,000 USD en premios.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://wiki.teamliquid.net/dota2/Frankfurt_Major/2015|títulu=Frankfurt Major 2015 - Liquipedia Dota 2 Wiki|fechaaccesu=6 de mayu de 2017|idioma=en|sitiuweb=wiki.teamliquid.net}}&lt;/ref&gt;
L'añu 2017 el premiu al meyor equipu de Dota 2 foi de $10,862,683 pal equipu ganador.

== Xugabilidá ==

=== Mapa ===

Una partida de ''Dota 2'', cuenta con una fortaleza pa caúna de los dos faiciones opuestes, Los Dire y Los Radiant , que contienen una estructura principal a la que se-y denomina como ''Ancestru'', que son defendíos por dellos edificios más pequeños. Dambes bases opuestes tán coneutaes por trés caminos principales, a los que se suel referir tamién como llinies o carriles, estos atópense xixilaos por una socesión de tres torres defensives, según l'apaición periódica (cada minutu) de grupos d'unidaes autónomes llamaes &quot;''creeps&quot;'' que van avanzar per cada carril atacando a toles unidaes o estructures enemigues coles qu'entren en rangu de visión. Los creeps de cada llinia qu'apaecen cada minutu facer más fuertes si un equipu destrúi los barracones enemigos asitiaos dientro de la fortaleza respeutiva.y cuando destrúin los trés barracones los creeps convertir en mega creeps 

Les Torres y creeps sirven pa estremar el xuegu ente dambos equipos; cada unu de los equipos ta simbolizáu con un color (Radiant como verde, Dire como coloráu) amás, les primeres son de cutiu el puntu focal de escaramuzas ente los dos equipos. El mapa de ''Dota 2'' ye, na so función, simétricu, a pesar de tener una serie de diferencies fundamentales que confier una serie de ventayes y desventaxes a cada llau. La base Radiant atopar na esquina suroeste del mapa, ente que la base Dire esta na esquina nordés, les dos partes tán estremaes per un ríu qu'estrema'l mapa diagonalmente pola metá.

Los dos equipos, xeneralmente integraos por cinco xugadores cada unu, enfrentar ente sigo como'l defensores de los sos respeutivos Ancestros. Al traviés del mapa pueden atopase grupos de &quot;''creeps'' neutrales&quot;, que nun tán amestaos a nenguna de los dos faiciones y atópense principalmente nel monte o &quot;xungla&quot;, pero constitúin un recursu pa los xugadores. Asitiáu nel llau noroeste del ríu atopa un neutral creep llamáu ''Roshan'' que dependiendo de los héroes escoyíos y l'etapa del xuegu puede riquir d'un xugador a tol equipu pa matalo. Dempués de la so muerte, Roshan va dexar cayer la Proteición del Inmortal, oxetu que previen la muerte de quien lo recueya, resucitándolo cola totalidá de los sos puntos de salú y maná.

Si la de la proteición inmortal nun s'usa en menos de 5 minutos va sumir del inventariu del usuariu que lu tenga. Roshan al morrer per tercer vegada dexara un quesu que restaura instantáneamente 2500 HP y 1000 maná.

=== Héroes ===

Anguaño, hai 115 &quot;Héroes&quot; en Dota 2. Los héroes son poderoses [[Personaxe xugador|unidaes controlaes pol xugador]] con habilidaes especiales úniques. Anque munchos héroes tienen roles similares a otros, cada unu da distintes ventayes y llimitaciones al equipu. Los héroes empiecen siendo débiles al entamu de la partida, pero van dir xubiendo de nivel les sos habilidaes y estadístiques, al dir atropando esperiencia mientres l'intre del xuegu, pudiendo llegar hasta un máximu de venticinco niveles. Los métodos de combate de los héroes tán bien influyíos pola so carauterística principal, que puede ser fuercia, axilidá, o intelixencia. La mayoría de les maneres de xuegu ufierten equipos con un tiempu de preparación primero qu'empiece el xuegu, por qu'asina pueda decidise la selección d'héroes, una y bones la composición del equipu puede afectar significativamente el so rendimientu mientres tola partida. Por cuenta de que ''Dota 2'' ye altamente empobináu al xuegu n'equipu, los xugadores tienen de coordinar y planiar les sos aiciones colos sos compañeros col fin de llograr la victoria.

Los xugadores tienen 9 ranuras d'inventariu más el que s'enlleno anguaño que s'enllenen pola compra d'artículos en cuenta de oru, la moneda principal del xuegu. Estos artículos varien drásticamente na so función: dalgunos a cencielles ameyoren les estadístiques d'un héroe, ente qu'otros otorgar habilidá que pueden activase o pasives adicionales. El so preciu varia en rellación col so beneficiu. Anque l'oru concédese costantemente (a un ritmu lentu), los artículu más caros de normal solo son mercaos polos héroes con una tasa d'acumuladura d'oru bastante alta, lo que polo xeneral consiguir al matar eficientemente a los creeps, héroes o estructures enemigues. Matar personaxes non-xugadores da oru namái al aquel xugador que dio'l golpe final, ente que matar héroes da oru al asesín y a cualquier aliáu cercanu, y la destrucción de torres o matar a Roshan da oru a tolos xugadores del equipu más un pagu adicional a aquel que-y diera l'últimu golpe. Amás del botín d'oru, matar unidaes y estructures va ser compensáu con esperiencia a midida que los xugadores cumplen oxetivos, dexando a los sos héroes xubir de nivel. &quot;Refugar&quot; ye una carauterística del xuegu que dexa a los xugadores la capacidá d'amenorgar l'acumuladura d'oru y esperiencia al matar a una unidá aliada o destruyir una estructura aliada primero que l'enemigu destruyir

=== Eventos Estacionales ===

Mientres periodos específicos del añu, Dota 2 añede nuevos escenarios temáticos independientes al xuegu regular, dichos eventos tienen una esperiencia de xuegu distintu pal xugador y de normal modifiquen les habilidaes y artículos según delles mecániques del xuegu y el mapa polo xeneral, coles mires de suponer un retu distintu pal xugador y afaese a la temática. Davezu estos eventos dexen de llau la competencia ente los dos equipos y céntrense na cooperación de los participantes pa completar nuevos oxetivos correspondientes a dichos eventos. Dica agora cúntase con 3 eventos añales que son Diretide festexando Halloween,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.dota2.com/diretide/?l=spanish | títulu = Diretide | fechaaccesu = 29 d'abril de 2014 | autor = ''[[Valve Corporation]]''}}&lt;/ref&gt; Frostivus celebrando la Navidá&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.dota2.com/frostivus/day1/?l=spanish | títulu = Frostivus | fechaaccesu = 29 d'abril de 2014 | autor = ''[[Valve Corporation]]''}}&lt;/ref&gt; y finalmente el nuevu eventu Festival del Nuevu Floriar que'l so tema ye la llegada de la [[primavera]] y el [[añu nuevu chinu]]. Estos eventos nun se realicen puramente sobre les feches sinón relatives a estes.

Primeramente, Valve nun tenía la intención d'implementar dichos eventos añales polo que nel añu 2013 l'esperáu eventu de Diretide, que se prometiera pa la fecha, nunca llegó, xenerando una reaición negativa na comunidá de xugadores que consecuentemente llevó a que la so puntaje menguara nes páxines de consulta; amás la empresa [[Volvo]] resultó arreyada nel procesu pola manera particular na cual los xugadores referir a Valve, y l'espardimientu del mensaxe llegó inclusive a publicar nel perfil del [[Barack Obama|presidente de los Estaos Xuníos]] nuna de les redes sociales. Citando: -give Diretide.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.gosugamers.net/dota2/features/3533-have-we-gone-too-far-a-diretide-diatribe| títulu = Have we gone too far? A Diretide diatribe | fechaaccesu = 29 d'abril de 2014 | nome = Julian | apellíu = Koch | obra = Gosugamers |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Maneres ===

Hai 12 maneres de xuegu :

Hai de solliñar que la partida tamién puede terminar si tolos héroes d'un equipu abandonen la partida y gana l'equipu que non abandonu.

'''''Manera Alterio''''': ye como la manera d'elección llibre solu que recibes más oru y esperiencia eso fai la to partida más rápida y ye el mesmu conceutu tienes de destruyir la so torre central (Ancient). 

'''''Eleición Llibre''''': Cada xugador puede escoyer cualquier héroe disponible.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient).

'''''Toos Aleatoriu''''': Cada xugador va recibir un héroe al azar.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient).

'''''Selección Simple''''': Cada xugador va escoyer a unu de los trés héroes escoyíos al azar pa él.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient).

'''''Selección Aleatoria''''': A cada xugador asignárase-y un héroe escoyíu d'a l'azar pal, que va poder intercambiar con dalgún aliáu si esti esta d'alcuerdu.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient).

'''''Manera Capitán''''': A cada equipu asígnase-yos a un capitán por qu'escueya los héroes pal so equipu. Los capitanes tamién prohiben héroes ente los disponibles.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient).

'''''Selección con Capitán''''': A cada equipu asígnase-yos a un capitán por qu'escueya los héroes pal so equipu ente un grupu llindáu.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient)

'''''Menos Xugaos''''': Los xugadores solo pueden escoyer ente los sos héroes menos usaos. Esta manera ye ideal p'aprender héroes nuevos una y bones toos van tar n'igualdá de condiciones.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient)

'''''Selección d'Habilidaes''''': Crea un héroe únicu escoyíu ente un conxuntu d'habilidaes.El xuegu remata cuando se destrúi la torre central (Ancient)

'''''1 vs 1 Mid''''': Manera enfrentamientu d'un xugador na sienda central. Gana quien esanicie al enemigu dos vegaes o destruya la torre central primeru. Nun puede vese l'héroe escoyíu pol enemigu y pueden haber héroes duplicaos.Xeneralmente encamiéntase usar héroes que tienen habilidaes pa baxa-y la vida al héroe enemigu en poco tiempu (ZEUS, OGRE, ETC
) o héroes que tengan facilidá pa romper torres (sniper, drow ranger, etc)

'''''Toos aleatoriu a muerte''''': Cada xugador recibe un héroe'l cual va ser sustituyíu por otru de forma aleatoria al morrer, cada equipu tien solo 40 vides. El xuegu remata cuando se destrúi la torre central(Ancient) contraria o los 5 xugadores pierden los sos 40 héroes disponibles
LA NUEVA ACTUALIZACION:
Esta actualización toma bien de aspeutos del xuegu nuevu motor de gráficos meyor xugabilidá amás modifiquen el mapa añediendo 2 fontes a los llaos de la tienda secreta esto ye una gran ayuda cuando empiecen TEAM-FIGHT amás puedes teletransportarte a estes fontes, esta actualización añede un árbol de talentos a cada personaxe pa beneficiu d'este, esta actualización tendría de tomase como una espansión del xuegu, proximante podríen llanzase nuevos personaxes ya inclusive añedir nuevos mapes. Amás d'una nueva manera de xuegu “Manera Alterio”.

Selección con habilidaes: Tienes qu'escoyer un xugador pero con distintes habilidaes.

== Desarrollu ==

{{Requisitosvj
|usarmínyrec=non
|plataforma1 = [[Microsoft Windows]]
|so1 = Windows 7 &lt;!--Sabemos que tamién cuerre en XP, Vista, and 8, pero nun ta dientro de la descripción del xuegu, asina que nun lo incluyan equí--&gt;
|cpu1 = Procesador multinucleo Intel o AMD de 2.8 [[Herciu|GHz]]
|ram1 = 4 [[Gigabyte|GB]]
|gpu1 = nVidia GeForce 8600/9600GT, ATI/AMD Radeon HD2600/3600
|Soníu1 = Tarxeta de soníu compatible con DirectX
|rede1 = Internet de banda ancha |discu1
 = 12 GB d'espaciu llibre |entrada1
 = [[Tecláu (informática)|Tecláu]] y [[Mur (informática)|Mouse]]
|plataforma2 = [[OS X]]
|so2 = [[Mac OS X Lion]] 10.7
|cpu2 = Procesador multinucleo Intel
|ram2 = 4 GB
|gpu2 = nVidia 320M, Radeon 7000, Intel HD 3000, o cimera |rede2
 = Internet de banda ancha |discu2
 = 9 GB d'espaciu llibre |entrada2
 = Tecláu y Mouse
|plataforma3 = [[Linux]]
|so3 = [[Ubuntu 12.04]]
|cpu3 = Procesador multinucleo Intel o AMD at 2.8 GHz
|ram3 = 4 GB
|gpu3 = nVidia GeForce 8600/9600GT, ATI/AMD Radeon HD2600/3600, OpenGL 2.1
|soníu3 = Tarxeta de soníu compatible con OpenAL
|rede3 = Internet de banda ancha |discu3
 = 9 GB d'espaciu llibre |entrada3
 = Tecláu y Mouse
}}

=== Oríxenes ===

La primer apaición de ''Dota'' foi como un mapa pal xuegu ''[[Warcraft III: Reign of Chaos]]'' llamáu ''[[Defense of the Ancients]]'', que foi creáu col software ''[[Warcraft III World Editor]]''. Esti mapa foi embrivíu a &quot;DOTA&quot;, orixinalmente foi creáu pol usuariu anónimu &quot;Eul&quot;, que se basó nel mapa de ''[[StarCraft]]'' &quot;Aeon of Strife&quot;.&lt;ref name=&quot;gotfragpg1&quot;&gt;{{cita web | idioma = inglés | apellíu = Tok | nome = Kevin | fecha = 8 de xineru de 2014 | url = http://www.gotfrag.com/war/story/31052/ | títulu = Defense of the Ancients 101 | editorial = [[GotFrag]] | fechaaccesu = 24 de xunu de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090624130500/http://www.gotfrag.com/war/story/31052/ | fechaarchivu = 24 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt; Cuando [[Blizzard Entertainment]] llanzo la espansión [[Warcraft III: The Frozen Throne|The Frozen Throne]] en 2003, Eul abandonó la edición del mapa y otru editores de mapes retomaron el so trabayu por iniciativa propia, desenvolviendo distintes versiones del mapa orixinal, incluyendo nuevos héroes, artículos y diverses carauterístiques. La versión más acoyida polos xugadores foi ''&quot;Dota: All Stars&quot;'', desenvueltu por [[Steve Feak|Steve &quot;Guinsoo&quot; Feak]], qu'incluyó na so versión carauterístiques d'otres variantes. Cola ayuda d'un miembru de la so cla, Steve &quot;Pendragon&quot; Mescon, una fonte de recursos pa ''Dota'' según un centru pa la comunidá fueron creaos nel sitiu web dota-allstars.com. En 2005, el cargu de Feak como líder de desenvolvimientu y diseñu foi-y vencíu a ''[[IceFrog]]'', otru miembru de la so cla.

La popularidá de ''Defense of the Ancients'' medría dramáticamente, pos el mapa convertir nun elementu importante nel campu de los [[deportes electrónicos]]. Nun artículu sobre la industria de los videoxuegos nel sitiu web [[Gamasutra]], l'editor Michael Walbridge citó a Dota como'l MOD más popular del mundu, según unu de los títulos competitivos más populares, con una fuerte presencia en Garraba, Europa y Norteamérica.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.gamasutra.com/php-bin/news_index.php?story=18863#.UTN861fohYQ |títulu= Analysis: Defense of the Ancients – An Underground Revolution |fechaaccesu= |apellíu= Walbridge |nome= Michael |fecha= 12 de xunu de 2008 |editor= [[Gamasutra]] | idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; En mayu de 2009, a midida que el xéneru del xuegu volvíase más prometedor, IceFrog apoderar de ''Dota'' y dixebróse de Menscon; ente que IceFrog formó una nueva comunidá oficial de xugadores na páxina web playdota.com, Feak y Menscón xunir a [[Riot Games]], col sofitu de dicha empresa crearon otru xuegu independiente inspiráu en ''Dota''.

Dota empezó a tener enforma ésitu y xugadores , siendo sofitáu principalmente por foros onde los mesmos xugadores opinaben sobre les carauterístiques que podríen tener nuevos héroes o les meyores que'l xuegu podría presentar. Creóse una comunidá en redol al títulu, que foi creciendo y finalmente el xuegu, sol mandu del misteriosu xugador IceFrog (herederu de la franquicia que la so identidá real naide conoz), foi acovecíu pola compañía Valve Corporation , alloñar de Blizzard y Warcraft.

En 2011 y sol nome DOTA 2 , el xuegu oficializóse y vio la lluz. Magar el conceutu y los héroes siguieron siendo los mesmos, por temes de derechos d'autor hubo que camudar nomes de personaxes y carauterístiques gráfiques. Amás, esi mesmu añu realizó'l primer tornéu mundial y anguaño volvió cola so sesta versión sol nome &quot;The International&quot;, cuntando con xugadores de tol globu.

=== Conceutu ===
Acordies con el fundador y [[direutor executivu]] de Valve, [[Gabe Newell]], la inversión en ''DOTA'' per parte de la corporación deber al interés coleutivu de munchos emplegaos veteranos nel xuegu, incluyendo al diseñador de [[Team Fortress 2|Team Fortress]] Robin Walker, el programador y al direutor de proyeutos Erik Johnson, que na so totalidá intentaren xugar a nivel competitivu. Cola intensificación del interés nel xuegu, empezaron a contautar con IceFrog, preguntando cualos yeren los planes que teníen pal mod.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.youtube.com/watch?v=ZbLim542yWw |títulu= DOTA 2 – Gamescom 2011 Interview (PC) |fechaaccesu= 13 de mayu de 2014 |autor= Gamespot |fecha= 19 d'agostu de 2011 |idioma= inglés |cita=}}&lt;/ref&gt; Los correos eventualmente llevaron a Erick Jognson a ufiertar a IceFrog un tour poles instalaciones de la compañía, y dempués d'esto terminó siendo contratáu pa desenvolver una secuela.&lt;ref name=&quot;IGNDOTA2&quot;&gt;{{cita web |apellíu= Onyett |nome= Charles |url= http://www.ign.com/articles/2011/01/07/valves-next-game |títulu= El siguiente xuegu de Valve |fechaarchivu= 9 de payares de 2012 |editor= IGN |fechaaccesu= 13 de mayu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121109072424/http://www.ign.com/articles/2011/01/07/valves-next-game |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; El primer comunicáu públicu con respectu al desenvolvimientu de Dota 2 foi un artículu nel blogue de IceFrog el 5 d'ochobre de 2009, onde afirmo que taría dirixiendo un equipu de desenvolvimientu en Valve.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.playdota.com/forums/blogue.php?b=264 |títulu= Escelentes noticies pa los fans de dota |fechaaccesu= 19 de mayu de 2014 |nome= IceFrog |fecha= 10 de setiembre de 2010 |idioma= inglés |editor= Playdota |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120723161030/http://www.playdota.com/forums/blogue.php?b=264 |fechaarchivu= 23 de xunetu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Nun se dio nengún avisu sobre'l xuegu hasta'l 13 d'ochobre de 2010; cuando la páxina web '[[Game Informer]]' revelo detalles específicos avera del xuegu y el so desenvolvimientu; el servidor de 'Game Informer' dexó de responder debíu al altu númberu de visites en dichu anuncio.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gameinformer.com/b/podcasts/archive/2010/10/14/game-informer-show-dota-2-medal-of-honor.aspx |títulu=Artículu de dota en Gameinformer |fechaaccesu=19 de mayu de 2014 |apellíu=Helgeson |nome=Matt |fecha=14 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés |editor=Game Informer |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121021224758/http://www.gameinformer.com/b/podcasts/archive/2010/10/14/game-informer-show-dota-2-medal-of-honor.aspx |fechaarchivu=21 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt; Erick Johnson esclario'l tracamundiu sobre la forma escrita del nome del xuegu, citándolo como &quot;Dota&quot; en llugar de &quot;DOTA&quot;; por cuenta de la evolución y adopción que'l xuegu xeneró como conceutu reemplazo al acrónimu &quot;Defense of the Ancients&quot;&lt;ref name=&quot;IGNDOTA2&quot;/&gt; poco dempués d'una sesión d'entrugues y respuestes de IceFrog na páxina oficial de Dota ellaborada dempués de la so contratación, Valve realizó una reclamación polos derechos sobre marca.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.escapistmagazine.com/news/view/102727-Valve-Files-Trademark-for-DOTA |títulu=Reclamación polos derechos de DOTA |fechaaccesu=19 de mayu de 2014 |apellíu=Funk |nome=John |fecha=23 de xunetu de 2012 |idioma=inglés |editorial=IGN |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121010222605/http://www.escapistmagazine.com/news/view/102727-Valve-Files-Trademark-for-DOTA |fechaarchivu=10 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt; Steve Feak y Steve Mescon protestaron que Valve nun tenía nengún derechu de convertir a Dota nuna marca, cuidao que dende'l so puntu de vista esti xuegu yera propiedá de la comunidá. El 9 d'agostu de 2010, Mescon enllenó una patente pola marca &quot;DOTA&quot; en nome de DOTA-Allstars, [[Sociedá de responsabilidá llindada|LLC]]-nesi momentu yera subsidiaria de Riot Games- col motivu de &quot;protexer el trabayu que docenes d'autores fixeron pa crear el xuegu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pcgamer.com/2010/08/17/riot-games-dev-counter-files-dota-trademark/ |títulu= Reclamación polos derechos de DOTA |fechaaccesu= 19 de mayu de 2014 |apellíu=Funk |nome=John |fecha= 23 de xunetu de 2012 |idioma=inglés |editorial= Escapist Magacín}}&lt;/ref&gt; Rob Pardo, el vice presidente executivu de [[Blizzard Entertainment]], espreso una opinión similar, esplicando que'l nome Dota yera un recursu de la so comunidá de xugadores. Blizzard llogró la patente de DOTA-Allstars, LLC de Riot Games en 2011, pa estender los sos derechos non solo como creadores del World Editor sinón tamién los derechos de compaxinar que creó'l mod primeramente.&lt;ref name=&quot;Plunkett_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://kotaku.com/5883938/blizzard-and-valve-go-to-war-over-dota-name |títulu=La engarradiella pol nome Dota |fechaaccesu=19 de mayu de 2014 |apellíu=Plunkett |nome=Luke |fecha=10 de febreru de 2012 |editorial=Kotaku |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; mientres la revelación de Dota 2 en Gamescom 2011, Gabe Newell esplico la intención de Valve en mercar la marca, diciendo que IceFrog deseyaba desenvolver una secuela direuta de DOTA, y que los xugadores probablemente reconocer como tal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eurogamer.net/articles/2011-08-22-dota-trademark-blizzard-valve-respond |títulu=Respuesta pol nome de la marca |fechaaccesu= 19 de mayu de 2014 |apellíu=Yin-Poole |nome=Wesley |fecha=22 d'agostu de 2011 |editorial= Eurogamer |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Blizzard enllenó un formulariu en contra de Valve en payares de 2011, nel cual establecía cómo los sos derechos sobre ambos Warcraft III World Editor y Dota-Allstars, LLC según propiedá de la so franquicia.&lt;ref name=&quot;Plunkett_1&quot;/&gt; El 11 de mayu de 2012 Blizzard y Valve anunciaron que la so disputa concluyera; Valve retendría los derechos comerciales de la franquicia de &quot;Dota&quot;, ente que Blizzard tendría de camudar el nome del so mod pa StarCraft II, que s'afixera cómo otru xuegu autónomu llamáu &quot;Heroes of the Storm el 17 d'ochobre de 2013.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://kotaku.com/blizzard-s-diablu-starcraft-wow-crossover-has-a-new-nam-1447238984 |títulu=El nuevu nome del xuegu de Blizzard |fechaaccesu=19 de mayu de 2014 |apellíu=Narcisse |nome=Evan |fecha=17 d'ochobre de 2013 |editorial=Kotaku |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gameinformer.com/b/news/archive/2012/05/11/valve-blizzard-reach-dota-trademark-agreement.aspx |títulu=Valve y Blizzard lleguen a un alcuerdu polos derechos de Dota|fechaaccesu=19 de mayu de 2014 |apellíu=Reilly |nome=Jim Reilly |fecha=11 de mayu de 2012 |editorial=Gameinformer |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Soníos ===

Tolos soníos fueron creaos de cero, una y bones los soníos anteriores pertenecíen a Blizzard (sacante los soníos clásicos de Unreal Tournament, como GodLike, Owning, MegaKill, Rampage, etc.)

== Llanzamientu ==
[[Ficheru:The_International_Dota_2_video_game_tournament.jpg|thumb|250px|right| Área del Tornéu ''The International 2011'']]

Dempués d'estenses pruebes internes, ''Dota 2'' fíxose visible per primer vegada al públicu na ''[[gamescom|Gamescom 2011]]'', cola primer edición de &quot; The International &quot;. Coincidiendo con esti acontecimientu, Valve abre les inscripción pa les invitaciones a la beta;. les primeres invitaciones fueron unviaes pocu dempués de la Gamescom. Mientres l'eventu, Gabe Newell especuló que ''Dota 2'' probablemente'l llanzamientu va ser pal 2012, a pesar de los planes orixinales pa un llanzamientu completu a finales del 2011. Dempués de cuasi dos años de fase beta, la transición pal llanzamientu poner en marcha'l 21 de xunu de 2013, y foi llanzáu oficialmente'l 9 de xunetu de 2013, con un rexistru de xugadores únicos mensuales a más de tres millones. Dos meses dempués del llanzamientu del xuegu, Gabe Newell afirmó que les actualizaciones de ''Dota 2'' xeneraron aproximao'l trés per cientu el tráficu global d'Internet. El 16 d'avientu de 2013, les restricciones finales contra l'accesu global ilimitáu a ''Dota 2'' llevantáronse dempués de que la infraestructura y el servidores del xuegu reforzáronse considerablemente.

Como parte d'un plan pa crear una rede social en redol a ''Dota 2'', Gabe Newell, anunció n'abril de 2012 que'l xuegu sería [[Free to Play]], con una acentuación de xugador contribuciones a la comunidá. El 1 de xunu de 2012, l'equipu de desenvolvimientu de Valve formalmente confirmó que'l xuegu sería free-to-play, ensin costu añedíu pa tener la llista completa de los héroes y artículos fácilmente disponibles. Sicasí, los ingresos de ''Dota 2'', caltiénse al traviés de la esclusiva tienda de cosméticos de ''Dota Store'', onde'l xugadores pueden mercar oxetos del xuegu. Hasta'l llanzamientu del xuegu, los xugadores fueron capaces de mercar un paquete d'accesu tempranu, qu'incluyía una copia dixital de ''Dota 2'', xuntu con dellos artículos cosméticos del xuegu. El ''Dota Store'' entiende creaciones personalizaes desenvueltes por Valve, según productos de Steam Workshop, que ye un sistema nel que los usuarios pueden presentar creaciones pa la revisión por Valve y si tien ésitu, incorporar en ''Dota 2''. El modelu de mercáu fórmase dempués de Team Fortress 2, que se convirtió n'ésitu en xunu de 2011 y había reembolsado diseñadores cosméticos con 3,5 trillones de dólares d'ingresos a partir de la convocatoria de free-to-play. Gabe Newell reveló que'l promediu collaborador Steam Workshop de ''Dota 2'' fixo aproximao $ 15,000 de les sos creaciones nel añu 2013 y que nun hubo casos de contribuyentes que ganen la metá d'un millón de dólares al traviés d'esti tipu de práutiques.

Col fin de cumplir coles normes establecíes pola llexislación económica de países específicos, Valve optó por contratar a los desarrolladores de base nacional pa la publicación. El 19 d'ochobre de 2012, el líder desarrollador y editor de xuegos de videu de Beijing, [[Perfect World (company)|Perfect World]], anunció l'adquisición de los derechos esclusivos pa publicar y distribuyir ''Dota 2'' en China. El 9 de payares de 2012, fíxose un alcuerdu similar col equipu desarrollador y editor de Tokiu, [[Nexon Corporation|Nexon Co. Ltd.]] pa publicar y distribuyir en Xapón y Corea del Sur.

==Receición==

{{Video game reviews
| MC = 90/100&lt;ref name=&quot;Metacritic&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.metacritic.com/game/pc/dota-2 |títulu=''Dota 2'' for PC Reviews |fechaaccesu=5 de setiembre de 2013 |website=[[Metacritic]]}}&lt;/ref&gt;
| Destruct = 9.5/10&lt;ref name=&quot;DestructReview&quot;&gt;{{cita web |last=Patrick |first=Hancock |url=http://www.destructoid.com/review-dota-2-258506.phtml |títulu=Dota 2 |date=24 de xunetu de 2013 |website=''[[Destructoid]]'' |fechaaccesu=25 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;
| Edge = 9/10&lt;ref name=&quot;EdgeReview&quot;&gt;{{cita web |last=Edge Staff |títulu=Dota 2 review |url=http://www.edge-online.com/review/dota-2-review/ |work=Edge Magacín UK |fechaaccesu=2 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;
| EuroG = 9/10&lt;ref name=&quot;EuroGReview&quot;&gt;{{cita web |last=Smith |first=Quintin |url=http://www.eurogamer.net/articles/2013-07-16-dota-2-review |títulu=Dota 2 review |date=16 de xunetu de 2013 |website=[[Eurogamer]]}}&lt;/ref&gt;
| GI = 9/10&lt;ref name=&quot;GIReview&quot; /&gt;
| GSpot = 9/10&lt;ref name=&quot;GSpot&quot;&gt;{{cita web |last=Gaston |first=Martin |url=http://www.gamespot.com/reviews/dota-2-review/1900-6411615/ |títulu=Dota 2 Review |date=19 de xunetu de 2013 |website=[[GameSpot]]}}&lt;/ref&gt;
| IGN = 9.4/10&lt;ref name=&quot;IGNReview&quot;&gt;{{cita web |last=Cameron |first=Phill |url=http://www.ign.com/articles/2013/07/24/dota-2-review |títulu=Dota 2 Review |date=24 de xunetu de 2013 |website=IGN}}&lt;/ref&gt;
| Poly = 8.5/10&lt;ref name=&quot;PolygonReview&quot;&gt;{{cita web |last1=Gies |first1=Arthur |títulu=''Dota 2'' review |url=https://www.polygon.com/2017/8/15/16151674/dota-2-review |website=Polygon |fechaaccesu=15 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;
| PCGUS = 90/100&lt;ref name=&quot;PCGUS&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.pcgamer.com/review/dota-2-review-2/ |títulu=Dota 2 review |date=7 d'agostu de 2013 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2013 |first=Chris |last=Thursten |website=PC Gamer}}&lt;/ref&gt;
| VG = 9/10&lt;ref name=&quot;VideoGamer&quot;&gt;{{cita web |last=McCormick |first=Rich |url=http://www.videogamer.com/reviews/defence_of_the_ancients_2_review.html |títulu=Dota 2 Review |date=26 de xunetu de 2013 |website=[[VideoGamer.com]] |fechaaccesu=29 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;
}}

Dota 2 recibió l'aclamación universal, acordies cola páxina de comentarios [[Metacritic]].&lt;ref name=&quot;Metacritic&quot; /&gt; Nuna vista previa del xuegu en 2012, Rich McCormick de [[PC Gamer]] pensó que Dota 2 yera &quot;un xuegu increíblemente fondu y complexu qu'ufierta la secuela más pura de la '''Defensa de los Ancestros''' orixinal. Pagu como pocos, pero ye difícil&quot;.&lt;ref name=&quot;PCG&quot;&gt;{{cita web |last=McCormick |first=Rich |url=http://www.pcgamer.com/review/dota-2-review/ |títulu=Dota 2 Review |date=22 de setiembre de 2012 |website=PC Gamer |archivedate=27 de payares de 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121127235225/http://www.pcgamer.com/review/dota-2-review/3/}}&lt;/ref&gt; Adam Biessener, l'editor autor del artículu d'anunciu de Dota 2 para [[Game Informer]] en 2010, emponderó a [[Valve]] por caltener la mesma mecánica y el mesmu equilibriu de xuegu que fizo que la Defensa de los Ancestros tuviera ésitu cuasi una década antes y Quintin Smith d'[[Eurogamer]] describió a Dota 2 como la &quot;forma suprema del [[MOBA]] que tolos demás que trabayen nel xéneru intenten prindar como un [[rayu]] nuna [[botella]]&quot;.&lt;ref name=&quot;EuroGReview&quot; /&gt; Los aspeutos más emponderaos del xuegu fueron la so fondura, entrega y equilibriu xeneral. Chris Thursten de PC Gamer describió'l xuegu como &quot;fondu y gratificante&quot;.&lt;ref name=&quot;PCGUS&quot; /&gt;

Martin Gaston de [[GameSpot]] felicitó a Valve pol diseñu artísticu y l'entrega de Dota 2, citando la execución del diseñu de la interfaz d'usuariu, l'actuación de voz y la carauterización como cimera a la de los competidores del xuegu.&lt;ref name=&quot;GSpot&quot; /&gt; Phill Cameron d'[[IGN]] y James Kozanitis de [[Hardcore Gamer]] emponderaron a Dota 2 pol so modelu de negociu gratuitu que nun se vio afeutáu polos cosméticos, y Kozanitis afirmó que Dota 2 yera &quot;l'únicu xuegu que podía faese de baldre&quot;.&lt;ref name=&quot;IGNReview&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Kozanitis |first1=James |títulu=Why Dota 2 is the Only Game that Does Free-To-Play Right |url=http://www.hardcoregamer.com/2014/09/07/why-dota-2-is-the-only-game-that-does-free-to-play-right/99773/ |website=Hardcore Gamer |fechaaccesu=8 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Nick Kolan d'[[IGN]] tamién tuvo d'alcuerdu, comparando'l modelu de negociu del xuegu col de [[Valve]] [[Team Fortress 2]], qu'usa un sistema cuasi idénticu.&lt;ref name=&quot;LoL vs Dota&quot; &gt;{{cita web |last1=Kolan |first1=Nick |títulu=League of Legends Versus Dota 2 |url=http://www.ign.com/articles/2012/11/12/league-of-legends-versus-dota-2 |website=IGN |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; Amestar posteriores al llanzamientu tamién fueron emponderaes, como la adición de soporte de [[realidá virtual]] (VR) en 2016. Ben Kuchera de [[Polygon]] pensó que los xuegos con espectadores en realidá virtual yeren &quot;sorprendentes&quot;, comparándolos con poder ver un xuegu de [[fútbol americanu]] na [[televisión]] cola capacidá de saltar al campu en cualquier momentu pa ver el puntu de vista del [[mariscal de campu]].&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Kuchera |first1=Ben |títulu=Spectating Dota 2 in VR is amazing, watch it in action |url=http://www.polygon.com/2016/7/29/12325418/dota-2-vr-valve-vive |website=Polygon |fechaaccesu=9 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Chris Thursten de [[PC Gamer]] tuvo d'alcuerdu, calificando la esperiencia de &quot;increíble&quot; y a diferencia de cualesquier otru sistema de presentación d'[[eSports]] qu'esistía antes.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Thursten |first1=Chris |títulu=Dota 2 Battle Pass update adds crazy new VR spectator mode |url=http://www.pcgamer.com/dota-2-battle-pass-update-adds-crazy-new-vr-spectator-mode/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=9 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Sam Machkovech d'[[Ars Technica]] Tamién emponderó la adición, creyendo que la funcionalidad podría &quot;atraer l'atención de xugadores y non xugadores por igual&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Machkovech |first1=Sam |títulu=Dota 2 releases full VR spectator suite—just in time for the International |url=https://arstechnica.com/gaming/2016/07/dota-2-releases-full-vr-spectator-suite-just-in-time-for-the-international/ |website=Ars Techinca |fechaaccesu=9 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

Magar la mayoría de los revisores dieron a '''Dota 2''' crítiques altamente positives, una crítica común foi que'l xuegu caltién una [[curva d'aprendizaxe]] abrupta que rique un compromisu escepcional pa superalo. Mientres brindaba una revisión moderadamente positiva qu'emponderaba la estabilidá del productu de [[Valve]], Fredrik Åslund de la división sueca de [[Gamereactor]] describió'l so primer partíu de Dota 2 como una de les esperiencies más humillantes y inhóspitas de la so carrera de xuegu, citando la curva d'aprendizaxe y les actitúes de los xugadores como daqué pocu atopadizu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gamereactor.se/recensioner/114504/Dota+2/ |títulu=''Dota 2'' Recension |last=Åslund |first=Fredrik |website=''[[Gamereactor]]'' |date=18 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt; Benjamin Danneberg de [[GameStar]] aludió a la curva d'aprendizaxe como un &quot;cantil d'aprendizaxe&quot;, llamando a la esperiencia del acabante aportar doliosa, cola función de [[tutorial]] nueva para Dota la franquicia solo tien un ésitu parcial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gamestar.de/spiele/dota-2/test/dota_2,46371,3025780.html |títulu=''Dota 2'' im Test |last=Danneberg |first=Benjamin |website=''[[GameStar]]'' |date=18 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=16 d'agostu de 2013 |language=German}}&lt;/ref&gt; Nuna revisión pal [[periódicu]] [[Metro]], Dota 2 foi criticáu por nun compensar los defectos cola curva d'aprendizaxe de la Defensa de los Ancestros, según a la comunidá dacuando contraria, que ye comúnmente criticada nos xuegos de sable de batalla en llinia multixugador.&lt;ref name=&quot;Metro&quot;&gt;{{cita web |url=http://metro.co.uk/2013/07/19/dota-2-review-esport-of-kings-3889373/ |títulu=''Dota 2'' review&amp;nbsp;– eSport of kings |publisher=''[[Metro (British newspaper)|Metro]]'' |date=19 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=7 d'avientu de 2013 |quote=''Nowadays games like Dota and League Of Legends are described as MOBAs, which stands for multiplayer online battle arena&amp;nbsp;– a laughably unhelpful term which is strangely fitting given how infamously difficult the games are to get into. And how notoriously unpleasant and elitist their online community tends to be.''}}&lt;/ref&gt; Peter Bright d'[[Ars Technica]] tamién criticó la capacidá de los sitios web de terceros por dexar el xuegu y los apuestes nes resultaos de los partíos, similar a los discutinios que tamién esistíen col [[Counter-Strike: Global Offensive]] de Valve.&lt;ref name=&quot;Gambling&quot;&gt;{{cita web |last1=Bright |first1=Peter |títulu=Valve can't pass buck to third parties for teaching CS:GO kids to gamble |url=https://arstechnica.com/gaming/2016/07/valve-cant-pass-buck-to-third-parties-for-teaching-csgo-kids-to-gamble/ |website=Ars Technica |fechaaccesu=13 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; Usando Dota 2 como exemplu, Bright pensó que Valve había construyíu elementos de xuegu direutamente nos sos xuegos, y tenía problemes cola práutica non reglamentada, qu'afirmó que de cutiu yera utilizada por xugadores menores d'edá y rexones onde'l xuegu ye illegal.&lt;ref name=&quot;Gambling&quot;/&gt; El senador australianu Nick Xenophon tuvo un sentimientu similar al declarar que quería introducir una llexislación nel so país pa embrivir l'accesu de menores d'edá dientro de los [[videoxuegos]], incluyíu Dota 2.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Armitage |first1=Catherine |títulu=Nick Xenophon calls for curbs on teen gambling in eSports video games |url=http://www.smh.com.au/technology/games/just-when-we-got-used-to-kids-dying-or-killing-on-screen-something-worse-came-along-20160728-gqfp5x.html |website=smh.com.au |publisher=The Sydney Morning Herald |fechaaccesu=5 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; En respuesta al discutiniu, el xerente de proyeutu de Valve y Dota 2, Erik Johnson, declaró que tomaríen midíes contra los sitios de terceros, diciendo que la práutica nun taba dexada por [[API]] o los sos alcuerdos d'usuariu.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Wolf |first1=Jacob |títulu=Valve prohibits online gambling through Steam for Counter-Strike and Dota 2 |url=http://espn.go.com/esports/story/_/id/17058219/valve-prohibits-online-gambling-steam-counter-strike-dota-2 |website=ESPN |fechaaccesu=14 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;

Les comparances de Dota 2 con otros xuegos del xéneru [[MOBA]] son comunes, y la mecánica y el modelu comercial del xuegu de cutiu compárense direutamente con [[League of Legends]] y [[Héroes de la Nube]].&lt;ref name=&quot;LoL vs Dota&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=LeJacq |first1=Yannick |títulu=League And Dota 2 Are Both Becoming A Bit More Like Heroes Of The Storm |url=http://kotaku.com/league-and-dota-2-are-both-becoming-a-bit-more-like-her-1712596174 |website=Kotaku |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Chalk |first1=Andy |títulu=League of Legends set to dominate MOBA market in 2016 |url=http://www.pcgamer.com/league-of-legends-set-to-dominate-moba-market-in-2016/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Gaston |first1=Martin |títulu=How Heroes of the Storm Is Different From--and the Same as--League of Legends and Dota 2 |url=http://www.gamespot.com/articles/how-heroes-of-the-storm-is-different-from-and-the-same-as-league-of-legends-and-dota-2/1100-6418405/ |website=GameSpot |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; En contraste con League of Legends, TJ Hafer de [[PC Gamer]] llamó a Dota 2 la &quot;esperiencia cimera&quot;, afirmando que pensaba que'l xuegu yera &quot;tou sobre'l contra-xuegu&quot;, cola mayoría d'héroes diseñaos pa compensar direutamente a otros.&lt;ref name=&quot;Face Off&quot;&gt;{{cita web |títulu=Face Off: Is League of Legends a better game than Dota 2? |url=http://www.pcgamer.com/face-off-league-of-legends-vs-dota-2/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=3 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Hafer tamién prefirió la forma en que'l xuegu remanó'l so grupu de selección d'héroes, y toos ellos desbloquiáronse dende'l principiu, a diferencia de [[League of Legends]].&lt;ref name=&quot;Face Off&quot;/&gt; Comparando Dota 2 con [[Héroes de la Nube]], Jason Parker de [[CNET]] dixo que, anque yera más fácil entrar en [[Héroes de la Nube]], les complexidaes y la fondura de Dota 2 seríen más apreciaes por aquellos que dedicaron el tiempu p'apoderalo.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Parker |first1=Jason |títulu=Dota 2 vs. Heroes of the Storm: Which MOBA is right for you? |url=http://www.cnet.com/news/dota-2-vs-heroes-of-the-storm-which-moba-is-right-for-you/ |website=CNET |fechaaccesu=4 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Amás comparándolo con [[Héroes de Newerth]], los xugadores profesionales de los equipos de Dota 2 OG dixo que la mayoría de los xugadores de [[Héroes de Newerth]] fueron capaces de faer la transición más fácil pal xuegu, por cuenta de les fuertes semeyances que dambos xuegos comparten.&lt;ref name=&quot;HoN&quot;&gt;{{cita web |last1=Sillis |first1=Ben |last2=Partridge |first2=Joe |títulu=How Heroes of Newerth led OG to Dota 2 |url=http://www.redbull.com/us/en/esports/stories/1331777537101/og-dota-2-interview-heroes-of-newerth |website=Red Bull |fechaaccesu=4 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

===Premios y reconocencies===

Dempués de la so primer presentación pública nel añu 2011, Dota 2 ganó'l premiu [[People's Choice]] d'[[IGN]].&lt;ref name=&quot;IGNAward&quot;&gt;{{cita web |last=MacDonald |first=Keza |url=http://www.ign.com/articles/2011/08/23/ign-peoples-choice-award-and-the-winner-is |títulu=IGN People's Choice Award: And The Winner Is... |date=23 d'agostu de 2011 |work=IGN |archivedate=5 de payares de 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121105091234/http://www.ign.com/articles/2011/08/23/ign-peoples-choice-award-and-the-winner-is}}&lt;/ref&gt; N'avientu de 2012, PC Gamer incluyó a Dota 2 como un nomáu pal so premiu al Xuegu del Añu, según al meyor títulu del añu d'[[eSports]].&lt;ref&gt;{{cita web |author=PC Gamer |url=http://www.pcgamer.com/2012/12/11/pc-gamers-game-of-the-year-nominees/ |títulu=The PC Gamer 2012 Game of the Year nominees |date=11 d'avientu de 2011 |website=[[PC Gamer]] |archivedate=15 de xineru de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130115174439/http://www.pcgamer.com/2012/12/11/pc-gamers-game-of-the-year-nominees/}}&lt;/ref&gt; En 2013, l'añu en que'l xuegu llanzóse oficialmente, Dota 2 ganó los premios de los eSport meyor xuegu del añu de PC Gamer&lt;ref name=&quot;PCE-Sport2013&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.pcgamer.com/2013/12/29/e-sport-of-the-year-dota-2/ |títulu=Y-Sport of the year: Dota 2 |date=29 d'avientu de 2013 |work=[[PC Gamer]]}}&lt;/ref&gt; y en [[onGamers]].&lt;ref name=&quot;onGamersESport2013&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ongamers.com/articles/2013-ongamers-esports-industry-awards/1100-554/ |títulu=2013 onGamers Esports Industry Awards |last1=Connors |first1=Cody |last2=Rom |first2=Kim |date=5 de xineru de 2014 |work=[[onGamers]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140106040507/http://www.ongamers.com/articles/2013-ongamers-esports-industry-awards/1100-554/ |archivedate=6 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt; [[GameTrailers]] tamién-y dio'l premiu al meyor xuegu de [[Ordenador personal|PC]] de 2013,&lt;ref name=&quot;GTBestPCGame&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.gametrailers.com/full-episodes/j9iiws/gametrailers-game-of-the-year-awards-best-pc-game |títulu=Best PC Game |date=30 d'avientu de 2013 |work=[[GameTrailers]] |fechaaccesu=31 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; con IGN tamién otorgándo-y el meyor [[xuegu d'estratexa]] y táctica pa PC, el meyor xuegu pa xugadores múltiples de PC y el premiu People's Choice.&lt;ref name=&quot;IGNBestStrategyTactics&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ign.com/wikis/best-of-2013/Best_PC_Strategy_%26_Tactics_Game |títulu=Best PC Strategy &amp; Tactics Game |date=9 de xineru de 2014 |work=IGN}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IGNBestMultiplayer&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ign.com/wikis/best-of-2013/Best_PC_Multiplayer_Game |títulu=Best PC Multiplayer Game |date=9 de xineru de 2014 |work=IGN}}&lt;/ref&gt; De forma similar, [[Game Informer]] reconoció a Dota 2 poles categoríes de Meyor xuegu Esclusivu de PC, Meyor Multixugador Competitivu y Meyor videoxuegu d'estratexa de 2013.&lt;ref name=&quot;GIBestof2013&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.gameinformer.com/b/features/archive/2014/01/07/game-informer-best-of-2013-awards.aspx?PostPageIndex=1 |títulu=Game Informer Best Of 2013 Awards |date=7 de xineru de 2014 |work=IGN |fechaaccesu=25 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, Dota 2 foi nomáu pa dellos premios al Xuegu del Añu. por [[Destructoid]], incluyíu'l premiu al meyor xuegu competitivu. Ente que el personal escoyó a [[StarCraft II: El Corazón del Ensame]], Dota 2 recibió la mayoría de los votos distribuyíos ente los nueve nomaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.destructoid.com/the-winner-of-destructoid-s-best-of-2013-competitive-game-267954.phtml |títulu=The winner of Destructoid's best of 2013 competitive game |date=24 d'avientu de 2013 |fechaaccesu=3 de xineru de 2014 |website=[[Destructoid]]}}&lt;/ref&gt; Dota 2 Más tarde foi nomáu pal meyor xuegu multixugador nos 10º Premios de los Xuegos de l'Academia Británica en 2014, pero perdió contra [[Grand Theft Auto V]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ign.com/articles/2014/03/13/bafta-games-awards-2014-winners-announced |títulu=BAFTA Games Awards 2014 Winners Announced |date=13 de marzu de 2014 |work=IGN |fechaaccesu=21 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt; y foi nomáu pal Xuegu del Añu de eSports en [[The Game Awards]] n'eventos del 2015, 2016 y 2017.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Nominees |url=http://thegameawards.com/nominees/ |website=The Game Awards |fechaaccesu=30 de payares de 2015 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151114024126/http://thegameawards.com/nominees/ |archivedate=14 de payares de 2015 |df=mdy}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last=Sarkar |first=Samit |date=16 de payares de 2016 |url=http://www.polygon.com/2016/11/16/13652228/the-game-awards-2016-nominees |títulu=Here are the nominees for The Game Awards 2016 |website=[[Polygon]] |fechaaccesu=16 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.rollingstone.com/glixel/news/horizon-zelda-mario-tie-for-most-game-award-noms-w511742 |títulu='Horizon Zero Dawn,' 'Zelda,' 'Mario' Top List of Game Award Nominees |first=Blake |last=Hester |date=14 de payares de 2017 |fechaaccesu=14 de payares de 2017 |website=Rolling Stone}}&lt;/ref&gt; mientres ganaba'l premiu al meyor [[MOBA]] nos [[Global Game Awards]] 2015.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=DOTA 2 Global Game Awards Nominee 2015 |url=http://www.game-debate.com/awards/2015/nominee/dota-2 |work=Global Game Awards |fechaaccesu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; El xuegu tamién foi nomáu pal premiu creáu pola comunidá &quot;Love/Hate Relationship&quot; nos [[Premios Steam]] (Steam Awards) inaugurales nel 2016.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.polygon.com/2016/12/20/14027538/steam-awards-2016-finalists-voting |títulu=2016 Steam Awards finalists go all the way back to 2006 |first=Owen |last=Good |date=20 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=7 de xineru de 2016 |website=[[Polygon (website)|Polygon]]}}&lt;/ref&gt; Diverses publicaciones incluyeron a Dota 2 como unu de los meyores [[videoxuegos]] de tolos tiempos.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Peckham |first1=Matt |last2=Eadicicco |first2=Llisa |last3=Fitzpatrick |first3=Alex |last4=Vella |first4=Matt |last5=Patrick Pullen |first5=John |last6=Raab |first6=Josh |last7=Grossman |first7=Lev |títulu=The 50 Best Video Games of All Time |url=http://time.com/4458554/best-video-games-all-time/ |website=Time |fechaaccesu=23 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The PC Gamer Top 100 |url=http://www.pcgamer.com/best-pc-games-1/9/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=12 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Edge Special List: The 100 Greatest Video Games |work=''[[Edge (magacín)|Edge]]'' |date=September 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Edge Presents: The 100 Greatest Video Games of All Time |work=''[[Edge (magacín)|Edge]]'' |date=August 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|last1=Warr|first1=Philippa|last2=O'Connor|first2=Alice|títulu=Best PC games of all time|url=https://www.rockpapershotgun.com/2017/11/24/best-pc-games/52/|website=Rock, Paper, Shotgun|date=24 de payares de 2017|fechaaccesu=2 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |author1=Polygon staff |títulu=The 500 best games of all time: 100-1 |url=https://www.polygon.com/features/2017/12/1/16707720/the-500-best-games-of-all-time-100-1 |website=Polygon |fechaaccesu=1 d'avientu de 2017 |date=1 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Open AI ==
Dota 2 al ser un popular MOBA, foi escoyíu pa poner a prueba al sistema d'intelixencia artificial OpenAI, fundada por Elon Musk y Sam Altman.

Esta intelixencia artificial llogró vencer a munchu xugadores en partíes 1vs1 como al famosu xugador Dendi, que foi una partida protagonizada pol héroe &quot;Shadow Fiend&quot;. Agora foi capaz de ganar a un equipu de 5 xugadores, utilizando bots qu'aprendieron pola so propia cuenta como xugar Dota 2. Estos bots tienen una velocidá d'aprendizaxe de 180 años per día d'analís. D'esta forma pudieron analizar les posibilidaes de victoria, posibles estratexes y tamién el comportamientu de los sos rivales, de forma que puedan pensar como ellos y poder ganalos nel so ambiente. Les partíes fueron en base al meyor de trés, y los bots solo tienen control a 18 héroes de los más de 100 qu'esisten anguaño, cuidao que entá son incapaces de controlar a tolos héroes por delles falles temporales.

==Legáu==

[[Ficheru:Dota 2 Juggernaut cosplay.jpg|thumb|190px|right|Un fan faciendo [[cosplay]] como Juggernaut, unu de los 115 personaxes jugables del xuegu]]

Dos meses antes del so llanzamientu oficial, Dota 2 rompió'l récor de tolos tiempos de [[Steam]] pa la mayoría de los xugadores concurrentes con cuasi 330,000 xugadores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pcgamer.com/2013/05/20/dota-2-breaks-concurrent-steam-players-record-again/ |títulu=Dota 2 breaks concurrent Steam players record (again) |date=20 de mayu de 2013 |fechaaccesu=21 de mayu de 2013 |first=Evan |last=Lahti |website=[[PC Gamer]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.polygon.com/2013/5/21/4350866/dota-2-breaks-own-record-for-most-concurrent-users-on-steam |títulu=Dota 2 breaks own record for most concurrent users on Steam |first=Jenna |last=Pitcher |website=[[Polygon (website)|Polygon]] |date=21 de mayu de 2013 |fechaaccesu=21 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; Simultáneamente con esti puntu de referencia, el númberu simultáneu de xugadores de Dota 2 en mayu de 2013 superó'l númberu de xugadores pal restu de los diez meyores xuegos combinaos de [[Steam]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pcgamesn.com/dota/dota-2-had-more-players-yesterday-rest-steam-top-ten-put-together |títulu=Dota 2 had more players yesterday than the rest of the Steam top ten put together |last=Peel |first=Jeremy |website=PCGamesN |date=24 de mayu de 2013 |fechaaccesu=12 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; Dota 2 foi'l primer xuegu na hestoria de Steam en tener más d'un millón de xugadores simultáneos,&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Good |first1=Owen |títulu=Dota 2 is Steam's first game with 1 million users playing at the same time |url=http://www.polygon.com/2015/2/15/8042171/dota-2-concurrent-users-million-steam-pc |website=Polygon |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Maiberg |first1=Emanuel |títulu=Dota 2 Hits 1 million Concurrent Players, Still Far Smaller Than League of Legends |url=http://www.gamespot.com/articles/dota-2-hits-1-million-concurrent-players-still-far/1100-6425324/ |website=GameSpot |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; y caltúvose como'l xuegu más xugáu polos xugadores concurrentes na plataforma mientres cuatro años, nunca cayendo al segundu llugar por nengún periodu enllargáu de tiempu hasta ser superáu por [[PlayerUnknown's Battlegrounds]] en 2017.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=McCormick |first1=Rich |títulu=Steam rises to 65 million active users, eclipsing Xbox Live |url=https://www.theverge.com/2013/10/30/5045830/steam-65-million-active-accounts-6-million-concurrent-users |website=The Verge |fechaaccesu=12 de xineru de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Orland |first1=Kyle |títulu=Introducing Steam Gauge: Ars reveals Steam's most popular games |url=https://arstechnica.com/gaming/2014/04/introducing-steam-gauge-ars-reveals-steams-most-popular-games/ |website=Ars Technica |fechaaccesu=12 de xineru de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Brown |first1=Fraser |títulu=PlayerUnknown's Battlegrounds beats Dota 2's highest concurrent player record |url=http://www.pcgamer.com/playerunknowns-battlegrounds-beats-dota-2s-highest-concurrent-player-record/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=16 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; L'audiencia y los siguíos de les lligues y torneos profesionales de Dota 2 tamién son populares, con un númberu máximu d'espectadores de dellos eventos qu'algamen los millones.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=McWhertor |first1=Michael |títulu=The International Dota 2 tournament watched by more than 20M viewers, Valve says |url=http://www.polygon.com/2014/7/29/5949773/dota-2-the-international-tournament-20-million-viewers |website=Polygon |fechaaccesu=22 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Thean Eu |first1=Goh |títulu=Astru gets into e-sports, Dota 2 broadcast pulls in 1.5mil viewers |url=https://www.digitalnewsasia.com/dixital-economy/astru-gets-into-esports-dota2-broadcast-pulls-in-mil-viewers |website=Digital News Asia |fechaaccesu=22 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Aitchison |first1=Kaci |títulu=Millions of people from around the world are watching THIS game |url=http://q13fox.com/2016/08/19/millions-of-people-from-around-the-world-are-watching-this-game/ |website=q13fox.com |publisher=Fox |fechaaccesu=20 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

A partir del llanzamientu amestáronse venceyos publicitarios d'otros [[videoxuegos]] y medios a Dota 2, incluyíos [[Half-Life 2]],&lt;ref name=&quot;Annoucer packs&quot;&gt;{{cita web |last1=Cameron |first1=Phill |títulu=Getting to know the business of Dota 2's indie Announcer Packs |url=http://www.gamasutra.com/view/news/235272/Getting_to_know_the_business_of_Dota_2s_indie_Announcer_Packs.php |website=Gamasutra |fechaaccesu=27 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; [[bastión]],&lt;ref name=&quot;Annoucer packs&quot;/&gt; &lt;ref&gt;{{cita web |last1=Gaston |first1=Martin |títulu=Dota 2 First Blood update debúes GLaDOS announcer on September 23 |url=http://www.gamespot.com/articles/dota-2-first-blood-update-debúes-glados-announcer-on-september-23/1100-6414753/ |website=GameSpot |fechaaccesu=27 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; [[Grid Defense: The Awakening]],&lt;ref name=&quot;Annoucer packs&quot;/&gt; [[Trine]],&lt;ref name=&quot;Annoucer packs&quot;/&gt; Los paquetes d'anunciantes [[Stanley Parable]],&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Zorine |first1=Te |títulu=Dota 2 gets The Stanley Parable announcer pack |url=http://www.gamespot.com/articles/dota-2-gets-the-stanley-parable-announcer-pack/1100-6419644/ |website=GameSpot |fechaaccesu=27 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; [[Rick y Morty]],&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Zorine |first1=Te |títulu=Dota 2 Gets Rick and Morty Announcer Pack |url=http://www.gamespot.com/articles/dota-2-gets-rick-and-morty-announcer-pack/1100-6429938/ |website=GameSpot |fechaaccesu=27 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; [[Fallout 4]],&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Frank |first1=Allegra |títulu=Fallout 4 meets Dota 2 with Mister Handy announcer pack |url=http://www.polygon.com/2015/10/22/9598500/fallout-4-dota-2-mister-handy-announcer-pack-steam |website=Polygon |fechaaccesu=27 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; y [[Deus Ex: Human Divided]],&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Gies |first1=Arthur |títulu=Deus Ex's Adam Jensen is a strange, great fit in Dota 2 |url=http://www.polygon.com/2016/9/2/12736542/deus-ex-adam-jensen-dota-2-announcer |website=Polygon |fechaaccesu=3 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; que reemplacen l'anunciador predeterminado del xuegu por unu basáu neses franquicies. Amás de los paquetes de llocutores, conocíos artistes musicales escribieron paquetes de música que pueden reemplazar la banda sonora predeterminada del xuegu, como l'artista de música electrónica [[deadmau5]] y el compositor singapuranu [[JJ Lin]].&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Middleton |first1=Ryan |títulu=Deadmau5 Releases 35 Minutes Of New Music For 'Dota 2' |url=http://www.musictimes.com/articles/44017/20150726/deadmau5-releases-new-35-minutes-of-music-for-dota-2.htm |website=Music Times |fechaaccesu=7 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Greening |first1=Chris |títulu=DOTA 2 adds epic orchestral music pack from Chance Thomas |url=http://www.vgmonline.net/dota-2-adds-epic-orchestral-music-pack-from-chance-thomas/ |website=Video Game Music Online |fechaaccesu=7 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Nguyen |first1=Patrick |títulu=Bristleback announcer pack and Compendium music by Jeremy Soule is out now |url=http://gamespresso.com/2015/07/05/bristleback-announcer-pack-and-compendium-music-by-jeremy-soule-is-out-now/ |website=gamespresso |fechaaccesu=7 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt; Pa coincidir col llanzamientu de [[Windows]] de [[Square Enix]] [[Final Fantasy Type-0 HD]] n'agostu de 2015, un paquete que contién una pantalla de carga personalizada, un [[Moogle Ward]], y un [[Chocobo]] de mensaxería añedieron el mesmu mes.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Carter |first1=Chris |títulu=Final Fantasy Type-0 HD will have DOTA 2 bonuses, 'exclusive loading screen' on PC |url=https://www.destructoid.com/final-fantasy-type-0-hd-will-have-dota-2-bonuses-exclusive-loading-screen-on-pc-296777.phtml |website=Destructoid |fechaaccesu=27 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt; N'abril de 2016, Valve anunció un concursu de taller de promoción cruciada para [[Sega]] [[Total War: Warhammer]], les obres ganadores incluyir nel xuegu más tarde esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Warhammer Comes to the Dota 2 Workshop |url=http://blog.dota2.com/2016/04/warhammer-comes-to-the-dota-2-workshop/ |website=Dota 2 |fechaaccesu=8 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; En 2017, un conxuntu de cosméticos basáu nel Companion Cube de la serie [[Portal]] foi llanzáu como parte del compendiu internacional d'esi añu pal héroe conocíu como &quot;Io&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Stewart |first1=Sam |títulu=Valve Reveals Companion Cube Cosmetic For Dota 2 Hero |url=http://www.ign.com/articles/2017/05/19/valve-reveals-companion-cube-cosmetic-for-dota-2-hero |website=IGN |fechaaccesu=20 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt; N'avientu d'esi mesmu añu, el personaxe [[Amaterasu]] de [[Capcom]] Ōkami incluyóse como un serviciu de mensaxería pa los qu'había pre-ordenáu la lliberación en PC del xuegu.&lt;ref&gt;{{cita web|last1=Moyse|first1=Chris|títulu=Capcom submit Okami's Amaterasu as a potential DOTA 2 courier|url=https://www.destructoid.com/capcom-submit-okami-s-amaterasu-as-a-potential-dota-2-courier-476459.phtml|website=Destructoid|fechaaccesu=12 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

La popularidá de Dota 2 llevó a Valve a producir indumentaria, accesorios, cartelos y una serie d'otros productos colos héroes y otros elementos del xuegu. Amás, Valve aseguró contratos de llicencia con productores terceros; la primera d'estes ufiertes yera en [[SteelSeries]] [[mousepad]] cola tema de Dota 2, que s'anunció na [[Gamescom]] 2011.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.businesswire.com/news/home/20110816006581/en/SteelSeries-Valve%C2%AE-Corporation-Introduz-SteelSeries-QcK-DOTA#.O6OdfbHdOSo |títulu=SteelSeries and Valve® Corporation Introduz the SteelSeries QcK+ DOTA 2 Edition |website=[[Business Wire]] |date=16 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=20 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; En setiembre de 2012, [[Weta Workshop]], l'estudiu de utilería que crea'l troféu &quot;Aegis de los Campeones&quot; pa los ganadores de [[The International]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dota 2 - Aegis of Champions |url=http://www.dota2.com/aegisofchampions |website=Dota 2 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; anunció una llinia de productos qu'incluyiría estatues, armes y armadures basaes en personaxes y elementos de Dota 2.&lt;ref&gt;{{cita web |last=Plunkett |first=Luke |url=http://kotaku.com/5946053/dota-2s-official-retruca-weapons-are-blowing-my-mind |títulu=''DOTA 2'''s Official Retruca Weapons Are Blowing My Mind |date=24 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=31 de mayu de 2014 |website=Kotaku}}&lt;/ref&gt; En febreru de 2013, l'Asociación Nacional de Coleicionables d'Entretenimientu anunció una nueva llinia de xuguetes con figures d'aición con temes d'héroes na Feria Internacional del Xuguete de los Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.prnewswire.com/news-releases/necawizkids-unveils-new-dota-2-and-team-fortress-2-collectibles-games-with-valve-190006351.html |títulu=NECA/WizKids Unveils New ''Dota 2'' And ''Team Fortress 2'' Collectibles, Games, With Valve |date=6 de febreru de 2013 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2013 |publisher=[[PR Newswire]]}}&lt;/ref&gt; Na [[Gamescom 2015]], exhibióse una demostración de teunoloxía [[HTC]] Vive de [[realidá virtual]] (VR) basada nel comerciante de la tienda d'oxetos del xuegu, lo que-yos dexó a los participantes interactuar con dellos oxetos y elementos del xuegu en realidá virtual.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Hayden |first1=Scott |títulu=Valve's 'Secret Shop' HTC Vive Demo Introduces You to DOTA 2's Fantastic World Full of Magic |url=http://www.roadtovr.com/htc-vive-secret-shop-demo-introduces-dota-2s-shopkeeper-fantastic-world-full-magic/ |website=roadtovr.com |fechaaccesu=8 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; La [[Demo (videoxuegos)|demo]], conocida como Secret Shop, incluyóse más tarde al añu siguiente en [[The Lab]], el xuegu de compilación de realidá virtual de Valve.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Pearce |first1=Alanah |last2=Dyer |first2=Mitch |títulu=The Lab: Valve's Free and Fun VR Mini-Game Collection |url=http://www.ign.com/articles/2016/03/24/the-lab-valves-free-and-fun-vr-mini-game-collection |website=IGN |fechaaccesu=7 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; Dempués de la conclusión d'El Internacional 2015, Valve dio la [[Égida]] de Campeones del Coleicionista, que yera un retruque de bronce n'escala 1/5 del troféu Aegis de los Campeones, p'aquellos con compendios de 1,000 niveles o más.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=The Collector's Aegis of Champions |url=http://blog.dota2.com/2015/07/the-collectors-aegis-of-champions/ |website=Dota 2 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; Valve dio'l Collector Aegis nuevamente al añu siguiente pa L'Internacional 2016, y tamién vendió un cascu de realidá virtual HTC Vive d'edición llindada de Dota 2 mientres l'eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Level 1000 Collector's Aegis of Champions |url=http://blog.dota2.com/2016/07/level-1000-collectors-aegis-of-champions/ |website=Dota 2 |fechaaccesu=29 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Martindale |first1=Jon |títulu=Virtual reality and DOTA 2 fan? We have the VR headset for you |url=https://www.yahoo.com/tech/virtual-reality-dota-2-fan-173055323.html |website=Yahoo |fechaaccesu=27 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; En xunetu de 2017, [[Ipecac Recordings]] llanzó una [[banda sonora]] oficial de 18 pistes, incluyida una versión en [[vinilu]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=DOTA 2 (The Official Soundtrack) |url=https://releases.rede/release/fight-songs-the-music-of-team-fortress-2/?current_book=222 |website=releases.rede |fechaaccesu=20 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt; Un xuegu de cartes coleicionables de Valve basáu n'elementos de Dota 2, tituláu Artifact, va llanzar en 2018.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.polygon.com/2017/8/8/16116786/valve-artifact-dota-2-card-game |títulu=Valve announces Artifact, a Dota 2 card game |work=[[Polygon (website)|Polygon]] |first=Arthur |last=Gies |date=8 d'agostu de 2017 |fechaaccesu=9 d'agostu de 2017 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170809073740/https://www.polygon.com/2017/8/8/16116786/valve-artifact-dota-2-card-game |archivedate=9 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Dota 2 vanguard prop.jpg|thumb|250px|left|Accesorios físicos, basaos ​​n'artículos del xuegu, que se vienden como mercancía en '''L'Internacional 2012''']]

Un documental sobre'l xuegu y la so escena profesional foi producíu por [[Valve]] y publicáu en marzu de 2014. Conocíu como [[Free to Play]] la película, sigue a trés xugadores mientres el so tiempu nel primera Internacional en 2011.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.destructoid.com/dota-2-documentary-free-to-play-the-movie-released-272184.phtml |títulu=Dota 2 documentary Free to Play: The Movie released |last=Taramie |first=Jordan |publisher=[[Destructoid]] |date=19 de marzu de 2014 |fechaaccesu=9 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt; el xugador estauxunidense de baloncestu [[Jeremy Lin]], quien yera una sensación de los medios nesi momentu, tuvo una apaición especial na película, onde llamó al xuegu &quot;una forma de vida&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=NBA star Jeremy Lin says DOTA 2 is &quot;more than just a game&quot; |url=http://www.gamespot.com/articles/nba-star-jeremy-lin-says-dota-2-is-more-than-just-a-game/1100-6418781/ |website=GameSpot |fechaaccesu=30 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; Lin depués comparó'l xuegu y l'escena de xuegu profesional polo xeneral col baloncestu y otros eventos deportivos tradicionales, diciendo que nun había muncha diferencia ente los dos,&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Markazi |first1=Arash |títulu=Jeremy Lin on esports: &quot;It's the unique talent of the players that is the draw&quot; |url=http://www.espn.com/esports/story/_/id/17289571/jeremy-lin-esports-unique-talent-players-draw |website=ESPN |fechaaccesu=13 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; ente que tamién comparaba delles estrelles de la [[NBA]]. Como [[Stephen Curry]], [[Kobe Bryant]] y [[LeBron James]], a distintos héroes nel xuegu.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Kelly |first1=Christina |títulu=Jeremy Lin compares NBA All-Stars to Dota heroes |url=http://www.espn.com/esports/story/_/id/17279875/jeremy-lin-compares-nba-all-stars-dota-heroes |website=ESPN |fechaaccesu=15 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; A partir de 2016, [[Valve]] empezó a producir una serie documental episódica titulada [[True Sight]], un socesor espiritual de tipu [[Free to Play]].&lt;ref name=&quot;True Sight&quot;&gt;{{cita web |last1=Thursten |first1=Chris |títulu=Valve's latest Dota 2 documentary series starts today |url=http://www.pcgamer.com/valves-latest-dota-2-documentary-series-starts-today/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Los trés primeros episodios siguieron a los equipos profesionales [[Evil Geniuses]] y [[Fnatic]] mientres el tornéu [[Boston Major]] a finales de 2016.&lt;ref name=&quot;True Sight&quot;/&gt; Llanzáronse dos episodios más en 2017, centrándose nes grandes finales de los torneos [[Major de Kiev]] y l'Internacional 2017.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=True Sight: The Kiev Major Grand Finals |url=http://blog.dota2.com/2017/05/true-sight-the-kiev-major-grand-finals/ |website=Dota 2 blogue |fechaaccesu=1 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Rose |first1=Victoria |títulu=True Sight mini-documentary, this time featuring TI7's Grand Finals, is now available to watch |url=https://www.theflyingcourier.com/2017/9/27/16376074/true-sight-the-international-7-dota-2-esports-documentary |website=The Flying Courier |publisher=Polygon |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; Valve tamién enxaretó oficialmente'l [[cosplay]] en competiciones colos héroes del xuegu, que tienen llugar mientres el tiempu d'inactividá en torneos profesionales de Dota 2 y cunten con pozos de premios propios.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Dyer |first1=Mitch |títulu=See the Dota 2 Cosplay, Merch, and Spectacle at The International 5 |url=http://www.ign.com/articles/2015/08/07/see-the-dota-2-cosplay-merch-and-spectacle-at-the-international-5 |website=IGN |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Stubbs |first1=Mike |títulu=$15,000 cosplay competition to take place at The International 6 |url=http://www.mcvuk.com/news/read/15-000-cosplay-competition-to-take-place-at-the-international-6/0169774 |website=MCV |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160806163200/http://www.mcvuk.com/news/read/15-000-cosplay-competition-to-take-place-at-the-international-6/0169774 |archivedate=6 d'agostu de 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Van Allen |first1=Eric |títulu=Why Moscow deserves a Dota 2 major |url=http://espn.go.com/esports/story/_/id/15833306/why-moscow-deserves-dota-2-major |website=ESPN |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; La creación de Dota 2 con temes d'animaciones y videos [[CGI]], na so mayoría creaos pola comunidá con [[Source Filmmaker]], tamién tienen llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Plunkett |first1=Luke |títulu=2015's Best Cartoons Made Using Valve's Games |url=http://kotaku.com/2015s-best-valve-movies-are-pretty-good-1743408673 |website=Kotaku |fechaaccesu=30 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; De forma similar a les competiciones de cosplay, Valve celebra concursos de curtiumetraxes cada añu n'El Internacional, y los ganadores de la competencia tamién reciben premios en [[dineru]].&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Wilson |first1=Nick |títulu=Enter the Dota 2 Short Film Contest and bag yourself a cool $20,000 at the International |url=http://www.pcgamesn.com/dota-2/enter-the-dota-2-short-filme-contest-and-bag-yourself-a-cool-20000-at-the-international |website=PCGamesN |fechaaccesu=30 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dota 2 Short Film Contest |url=http://blog.dota2.com/2016/05/dota-2-short-filme-contest-2/ |website=Dota 2 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; Amás, Valve creó webcomics gratuitos presentando a dalgunos de los héroes, detallando entá más les sos conocencies básiques.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Albert |first1=Brian |títulu=New Dota 2 Comic Hints at Release of 'Oracle' Dota 1 Hero |url=http://www.ign.com/articles/2014/11/15/new-dota-2-comic-hints-at-release-of-oracle-dota-1-hero |website=IGN |fechaaccesu=10 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Strom |first1=Steven |títulu=Valve Launches Long-Form Dota 2 Comic 'The Last Castle' |url=http://www.ign.com/articles/2015/11/19/valve-launches-long-form-dota-2-comic-the-last-castle |website=IGN |fechaaccesu=10 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Savage |first1=Phil |títulu=Dota 2 comic heralds New Bloom update |url=http://www.pcgamer.com/dota-2-comic-heralds-new-bloom-update/ |website=PC Gamer |fechaaccesu=10 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; Una coleición física de los cómics foi llanzada como [[Dota 2: The Comic Collection]] por [[Dark Horse Comics]] n'agostu de 2017.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=DOTA 2: The Comic Collection HC |url=http://www.darkhorse.com/Books/3000-669/DOTA-2-The-Comic-Collection-HC |website=darkhorse.com |fechaaccesu=1 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Delles escueles y universidaes asiátiques, como la Universidá de Teunoloxía d'Asia Pacíficu y La innovación en [[Malasia]], llevó a cabo curso sobre Dota 2, enseñando a los estudiantes los fundamentos y les habilidaes básiques pa usar mientres el xuegu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dota 2 is Now Being Learned in Schools Around China |url=http://www.gametribute.com/2253/dota-2-course-now-being-learned-in-schools/ |website=gametribute.com |fechaaccesu=11 de mayu de 2017 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170522181652/http://www.gametribute.com/2253/dota-2-course-now-being-learned-in-schools |archivedate=22 de mayu de 2017 |df=mdy-all }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=APU eSports Malaysia Academy Skills Certificate in Defense of the Ancients 2 |url=http://www.apu.edu.my/esports_academy/DOTA2 |website=apu.edu.my |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Dota 2 tamién foi parte d'eventos multideportivos tradicionales, como na categoría [[eSports]] de Xuegos asiáticos d'interior y [[artes marciales]].&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Kim |first1=Andrew |títulu=Asian Indoor and Martial Arts Games choose Dota 2 over League of Legends for MOBA category |url=https://slingshotesports.com/2017/05/22/asian-indoor-martial-arts-games-dota-2/ |website=slingshotesports.com |fechaaccesu=24 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==

* [http://es.dota2.com/ Sitiu web oficial]
* [http://dota2.com.ar Dota 2 Arxentina oficial]


{{Tradubot|Dota 2}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Videoxuegos de 2013]]
[[Categoría:Valve]]
[[Categoría:Videoxuegos pa Windows]]
[[Categoría:Videoxuegos Free-to-play]]
[[Categoría:Videoxuegos d'un solu xugador y de multixugador]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ml68vzpcws4msu4i6ojhnb93gsijw81</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mélica Muñoz-Schick</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154241</id>
    <revision>
      <id>3703401</id>
      <parentid>3657435</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9232" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Mélica Elisa Muñoz-Schick''' ([[Santiago de Chile|Santiago]], [[6 de xunu]] de [[1941]]) ye una [[botánica]] [[chile|chilena]], anguaño ye Curadora [[Eméritu|Emérita]] del [[Muséu Nacional d'Historia Natural de Chile]], y desempeñóse como [[Conservador (arte)|curadora]] de la institución ente [[1966]] y [[2008]]. Ye fía del botánicu chilenu [[Carlos Muñoz Pizarro]] y de Ruth Schick Carrasco. Pertenez a la [[Sociedá de Botánica de Chile]], a l'[[American Society of Plant Taxonomists]] (ASPT) y al Grupu Especialista en Plantes de Suramérica Templada (GEPSAT).

== Niñez y formación académica ==
Mélica Muñoz creció nel senu d'una familia amestada a les ciencies. El so padre foi'l distinguíu inxenieru agrónomu y botánicu nacional, Carlos Muñoz Pizarro, ente que la so madre, Ruth Schick, yera químicu farmacéuticu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://mnhn.cl/613/w3-article-5240.html|títulu=Biografía de Mélica Muñoz Schick|apellíos=|nome=|fecha=|publicación=|editorial=Muséu Nacional d'Historia Natural|fechaaccesu=|lugar-publicación=Santiago|formatu=PDF|doi=|pmid=|añu=2011}}&lt;/ref&gt; La influencia del padre empezó dende'l nome de [[Melica|Mélica]], que correspuende a un xéneru de plantes alcontráu en Chile y Europa. Les hermanes de Mélica Muñoz tamién fueron bautizaes con nomes botánicos, [[Nassella]] y [[Aria]]. Solamente l'hermanu, Carlos, nun recibiría un nome científicu, a pidíu de Ruth Schick.

A fines de la década de 1940, los Muñoz Schick moraron na [[Parque Quinta Normal|Quinta Normal]]. Asignóse-yos una casa, allugada na esquina de les aveníes Portales y Matucana, considerando que Carlos Muñoz trabayaba nel Muséu Nacional d'Historia Natural como Xefe de la Seición Botánica. D'esta manera los años d'infancia de Mélica trescurrieron ente'l Parque Quinta Normal, onde reparaba plantes y árboles, y los salones del MNHN, onde podía apreciar el trabayu del so padre, amás de toles coleiciones que'l muséu exhibía.

Los sos estudios primarios realizar nel British High School, colexu que taba asitiáu en callar Exércitu. Depués, en [[1959]], ingresó a estudiar arquiteutura na [[Universidá de Chile]]. Mélica nun s'afixo al estudiu de l'Arquiteutura, polo que decidió camudase de carrera, pa estudiar Agronomía, decisión que cuntó col beneplácito del so padre Carlos, cuidao que eso significaba que la so fía podría ser la so socesora nos estudios botánicos. N'Agronomía atopar con una mayoría masculina, pero ello nun amenorgó los sos deseos d'estudios. La so tesis basar nel cultivu de les [[Carica candamarcencis|papayas]], y realizar nel [[Institutu d'Investigaciones Agropecuaries]] (INIA).

== Vida familiar ==
En [[1970]] Mélica contrái matrimoniu col arquiteutu Sergio Moreira, quien-y ayudó trabayos botánicos, por aciu el dibuxu y la fotografía de plantes, y el diseñu de les portaes de los sos llibros, como ''Flora del Parque Nacional Puyehue''. Mélica tien cuatro fíos. Trés d'ellos (un agrónomu, un inxenieru forestal y un xeógrafu) collaboren apurriendo especies al Herbario del MNHN, amás de crecer nel ambiente del MNHN, retrucando la dinámica que la mesma Mélica tenía col so padre, Carlos Muñoz, o bien lo que faía la so antecesora nel cargu, [[Rebeca Acevedo]], quien yera acompañada pol so únicu, quien la ayudar cuando salía d'escursión. Col so fíu, Andrés Moreira Muñoz, Doctor en Xeografía, Mélica escribió'l llibru ''Alstromelias de Chile: diversidá, distribución y caltenimientu,'' y convirtióse nun compañeru n'investigaciones y trabayu en terrén en diversos llugares de Chile.

== Llabor nel Muséu Nacional d'Historia Natural ==

En [[1966]] Mélica Muñoz, recién rematando los sos estudios universitarios, ingresó al MNHN. Pa ello postuló a un trabayu na seición de Botánica del muséu, puestu [[Rebeca Acevedo]], Xefa de la Seición, xubilóse. El so postulación foi aceptada, polo que dende esi añu Mélica Muñoz foi la Xefa de la seición (siguiendo los pasos del so padre, Carlos Muñoz, quien ocupó'l mesmu cargu), amás d'investigadora y curadora del Herbario Nacional. Tenía entós namái 25 años. El trabayu nel MNHN dexó desenvolver la so vocación botánica. Los primeros años nel muséu sirviéronlu pa formase na disciplina, lo qu'incluyía revisión de bibliografía y faer montaxes de plantes. Coles mesmes siguió cola catalogación del Herbario Nacional.

D'esta manera asume un trabayu de considerable estensión: la [[taxonomía]] de toles especies botániques que crecen en [[Chile]]. Esti llabor consideró'l treslláu del Herbario y la so constante crecedera, el que se da al llabor de coleuta que realicen tantu Mélica Muñoz como otru investigadores de la seición. Unu d'apurrir principales de Mélica Muñoz al MNHN y el so Herbario ye la creación de la base de datos del mesmu. Coles mesmes, esmolecer de que'l Herbario cuntara con una proyeición internacional, por aciu les rellaciones con investigadores de diversos llugares del orbe, según la inclusión de la base de datos del Herbario Nacional a redes internacionales.

En xunetu de 1971, la revista ''Eva'' fíxo-y un perfil a cuenta del so trabayu de caltenimientu del Herbario Nacional, onde puede lleese: «Esta ayalga botánica ta al cargu de una cobarde rapaza con nome de planta, pelo negru, ojo café, menuda y delgada. Día tres día, Mélica Muñoz de Moreira (casada, tien un fíu de tres meses) ordena, identifica y clasifica les plantes seques. Ella ye la investigadora Xefe de la Seición Botánica del Muséu. Ye Inxenieru Agrónomu, y especializóse en ''taxonomía'', que ye la ciencia qu'identifica la planta, esto ye, da-y un nome».&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=|títulu=Mélica Muñoz, la guardadora del Herbario|apellíos=Johnson|nome=Marlore|fecha=30 de xunetu de 1971|publicación=Revista Eva|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}&lt;/ref&gt;

Paralelamente impulsó diversos proyeutos tales como «Nueva Flora de Chile», consistente na revisión de la mayor cantidá d'exemplares de flora chilena.

Nel MNHN, Mélica Muñoz compartió pasiellos con pernomaes personalidaes de la ciencia chilena, empezando pola arqueóloga [[Grete Mostny]], direutora del muséu ente 1964 y 1982, o'l Premiu Nacional de Ciencies 1996, [[Nibaldo Bahamonde]]. Dientro de los sos apurras ta'l trabayu realizáu na exhibición permanente «Chile Bioxeográficu», proyeutu lideráu por Grete Mostny, a empiezos de la década de 1980. Mélica tuvo a cargu del guión botánicu d'esta amuesa, información que tuvo vixente hasta [[2010]], cuando [[Terremotu de Chile de 2010|el terremotu de febreru d'esi añu]] obligó a cerrar el muséu por daños, lo que fadría que «Chile Bioxeográficu» fuera rediseñáu pa la reapertura del MNHN, en [[mayu]] de [[2012]].

A empiezos del añu 2008, Mélica Muñoz acoyer a retiru, completando 42 años de trabayu ininterrumpíu nel MNHN, institución cola que se caltién en contautu cuidao que foi nomada Curadora Emérita del muséu, n'homenaxe al so trabayu científicu.

== Investigaciones ==
Ta dedicada escontra les revisiones de los [[Genus|xéneros]] ''Melica'' &lt;small&gt;[[L.]]&lt;/small&gt;, ''Nassella'' &lt;small&gt;([[Trin.]]) [[Desv.]]&lt;/small&gt; y ''Cristaria'' &lt;small&gt;[[Cav.]]&lt;/small&gt;
* Usos de les plantes (usu melecinal y alimenticiu, especies natives con potencial como frutales)
* Catálogos (tipos de [[Reiche]], complementu a los tipos de [[Philippi]], catálogu de [[Carlo Luigi Giuseppe Bertero|C.J.Bertero]], catálogu de [[Claudio Gay|Gay]])
* Nuevos rexistros de plantes pa Chile *
Historia de les plantes y naturalistes
* Especies de la zona mediterránea de Chile *
Endemismos, Xéneros Reinales de Monocotiledónees.
* Historia de la botánica y naturalistes.
* Distribución d'especies, endemismos.
* Caltenimientu de Biodiversidá: participación en tres llibros Coloraos sobre Flora y nos Sitios Prioritarios pa caltenimientu de la Biodiversidá.

;Proyeutos en cursu:
* Llibru Coloráu de la rexón d'Atacama
* Actualización y ordenación del Herbario de Espermatófitas chilenes ([[SGO]])

== Delles publicaciones ==
=== Llibros ===
* {{Versalita|andrés Moreira Muñoz, mélica Muñoz Schick}}. [[1999]]. ''Caleu y el cuetu El Carbayu''. CONAMA. 119 pp. ISBN 9562884902

* [[1987]]. ''Botánica de Chile: 250 años d'iconografía: axenda Cochrane''. Lord Cochrane. 118 pp.

* [[1985]]. ''Flores del Norte Chicu''. Ilustró [[Sergio Moreira Espinoza]]. 2ª ed. DBAM. 95 pp.

* [[1980]]. ''Flora del parque nacional Puyehue''. Univ. 551 pp.

{{Botánicu|Muñoz-Schick|Muñoz, Melica}}

== Referencies ==
* {{IPNI autor|Mélica Muñoz-Schick|36440-1}}
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==
* [http://www2.udec.cl/~botanica/ Páxina de la Sociedá de Botánica de Chile]
* [http://www.biouls.cl/lrojo/lrojo03/public_html/investigadores/m_munoz.html Páxina de la Universidá de La Serena]
{{NF|1941||Munoz, Mel}}


{{Tradubot|Mélica Muñoz-Schick}}

[[Categoría:Botánicos y botániques de Chile]]
[[Categoría:Agrónomos y agrónomes de Chile]]
[[Categoría:Plantes descrites por Muñoz-Schick]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>o76ndp7xez7mg9lkfq5rf1e77vi35gl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mònica Bernabé</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154260</id>
    <revision>
      <id>3703063</id>
      <parentid>3220862</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4431" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Mònica Bernabé Fernández''' {{nym}} ye una [[periodista]] [[España|española]] conocida pol so trabayu como corresponsal n'[[Afganistán]] onde vivió más de 7 años. Dende xineru de 2015 ye corresponsal del diariu [[El Mundo (España)|''El Mundo'']] en [[Roma]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cita publicación |apellíos={{versalita|Redacción PR}}|nome=|títulu=Nueves corresponsales en ‘El Mundo’: Irene Hernández en París y Mónica Bernabé en Roma|url=http://prnoticias.com/periodismopr/620-periodismu-1/20138019-el mundu-noma-nuevos-corresponsales-en-roma-y-paris|fecha=27 de xineru de 2015|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|periódicu=prnoticias|páxina=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Estudió na [[Universidá Autónoma de Barcelona]]. Nel añu 2000, tres el so primer viaxe a Afganistán —y a [[Peshawar]]—, fundó l'Asociación polos Derechos Humanos n'Afganistán (ASDHA&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://afgancat.org/ye|títulu=Asociación polos Derechos Humanos n'Afganistán (ASDHA)|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=es|sitiuweb=Asociación polos Derechos Humanos n'Afganistán|editorial=|allugamientu=Barcelona|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150811104632/http://afgancat.org/ye|fechaarchivu=11 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;), [[ONG]] de sofitu a muyeres afganistanes, que preside. Dende entós viaxó tolos años a Afganistán hasta qu'a mediaos de 2007 establecióse ellí collaborando en diversos medios ente ellos el diariu [[El Mundo (España)|''El Mundo'']], [[Radio Nacional d'España]] (RNE), [[RAC 1|Ràdio Associació de Catalunya 1]] (RAC1), [[Canal Sur Televisión]], el serviciu n'español de [[Deutsche Welle]], etc.&lt;ref name=&quot;ElMundo1&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2010/02/23/comunicacion/1266925558.html|títulu=La periodista Mònica Bernabé, premiu Julio Anguita Parráu|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|autor=|enllaceautor=|apellíu={{versalita|Caravaca}}|nome=Toñi|fecha=25 de febreru de 2010|idioma=es|sitiuweb=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial=Unidá Editorial}}&lt;/ref&gt; 

En 2015 treslladar a Roma p'asumir la corresponsalía de ''El Mundo'' na capital italiana.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Premios ==
* 2010 [[Julio Anguita Parráu#premiu Julio Anguita Parráu|Premiu Julio Anguita Parráu]] de periodismu.&lt;ref name=&quot;ElMundo1&quot; /&gt; 
* 2011 Premiu Proteus nel ámbitu de la cultura y la comunicación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.editorialproteus.com/premis/?lang=es|títulu=III Premios Proteus d'Ética|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=es|sitiuweb=Editorial Proteus|editorial=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120603042229/http://www.editorialproteus.com/premis/?lang=es|fechaarchivu=3 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; 
* 2013 XXIX [[Premiu de Periodismu Cirilo Rodríguez]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos={{versalita|ElMundo.es}}|nome=|títulu=La periodista d'El MUNDU Mònica Bernabé recibe'l Premiu Cirilo Rodríguez|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/05/24/comunicacion/1369417422.html|fecha=|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial=Unidá Editorial|ubicación=Madrid|páxina=}} &lt;/ref&gt; 
* 2013 Premiu Derechos Humanos.

== Obra ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'', editorial Debate (2012)&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=|títulu=Afganistán, en primer persona|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/06/15/internacional/1339772784.html|fecha=|fechaaccesu=21 de xunu de 2016|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial=Unidá Editorial|ubicación=Madrid|páxina=|apellíu={{versalita|ElMundo.es}}}}&lt;/ref&gt;
* ''Muyeres. Afganistán'', esposición en xunto con [[Gervasio Sánchez]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=|autor=|enllaceautor=|títulu=Gervasio Sánchez reflexa les difíciles condiciones de vida de la muyer afgana|url=https://www.heraldo.es/noticias/ocio-cultura/2016/03/01/gervasio-sanchez-reflexa-les-dificiles-condiciones-vida-muyer-afgana-793835-1361024.html|fecha=1 de marzu de 2016|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|axencia=[[Europa Press]]|periódicu=[[Heraldu d'Aragón|Heraldu]]|editorial=Heraldu d'Aragón|ubicación=Zaragoza|páxina=|idioma=es|apellíu={{versalita|Europa Press}}}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{NF|1972||Bernabé, Mònica}}

{{Tradubot|Mònica Bernabé}}
[[Categoría:Periodistes d'España]]
[[Categoría:Persones de Barcelona]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>btoyib4nesaxqtfu433xji6k6w0mydh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703203</id>
      <parentid>3703063</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4441" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Mònica Bernabé Fernández''' {{nym}} ye una [[periodista]] [[España|española]] conocida pol so trabayu como corresponsal n'[[Afganistán]] onde vivió más de 7 años. Dende xineru de 2015 ye corresponsal del diariu [[El Mundo (España)|''El Mundo'']] en [[Roma]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cita publicación |apellíos={{versalita|Redacción PR}}|nome=|títulu=Nueves corresponsales en ‘El Mundo’: Irene Hernández en París y Mónica Bernabé en Roma|url=http://prnoticias.com/periodismopr/620-periodismu-1/20138019-el mundu-noma-nuevos-corresponsales-en-roma-y-paris|fecha=27 de xineru de 2015|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|periódicu=prnoticias|páxina=|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Estudió na [[Universidá Autónoma de Barcelona]]. Nel añu 2000, tres el so primer viaxe a Afganistán —y a [[Peshawar]]—, fundó l'Asociación polos Derechos Humanos n'Afganistán (ASDHA&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://afgancat.org/ye|títulu=Asociación polos Derechos Humanos n'Afganistán (ASDHA)|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=es|sitiuweb=Asociación polos Derechos Humanos n'Afganistán|editorial=|allugamientu=Barcelona|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150811104632/http://afgancat.org/ye|fechaarchivu=11 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;), [[ONG]] de sofitu a muyeres afganistanes, que preside. Dende entós viaxó tolos años a Afganistán hasta qu'a mediaos de 2007 establecióse ellí collaborando en diversos medios ente ellos el diariu [[El Mundo (España)|''El Mundo'']], [[Radio Nacional d'España]] (RNE), [[RAC 1|Ràdio Associació de Catalunya 1]] (RAC1), [[Canal Sur Televisión]], el serviciu n'español de [[Deutsche Welle]], etc.&lt;ref name=&quot;ElMundo1&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2010/02/23/comunicacion/1266925558.html|títulu=La periodista Mònica Bernabé, premiu Julio Anguita Parráu|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|autor=|enllaceautor=|apellíu={{versalita|Caravaca}}|nome=Toñi|fecha=25 de febreru de 2010|idioma=es|sitiuweb=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial=Unidá Editorial}}&lt;/ref&gt; 

En 2015 treslladar a Roma p'asumir la corresponsalía de ''El Mundo'' na capital italiana.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Premios ==
* 2010 [[Julio Anguita Parráu#premiu Julio Anguita Parráu|Premiu Julio Anguita Parráu]] de periodismu.&lt;ref name=&quot;ElMundo1&quot; /&gt; 
* 2011 Premiu Proteus nel ámbitu de la cultura y la comunicación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.editorialproteus.com/premis/?lang=es|títulu=III Premios Proteus d'Ética|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=es|sitiuweb=Editorial Proteus|editorial=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120603042229/http://www.editorialproteus.com/premis/?lang=es|fechaarchivu=3 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; 
* 2013 XXIX [[Premiu de Periodismu Cirilo Rodríguez]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos={{versalita|ElMundo.es}}|nome=|títulu=La periodista d'El MUNDU Mònica Bernabé recibe'l Premiu Cirilo Rodríguez|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/05/24/comunicacion/1369417422.html|fecha=|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial=Unidá Editorial|ubicación=Madrid|páxina=}} &lt;/ref&gt; 
* 2013 Premiu Derechos Humanos.

== Obra ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'', editorial Debate (2012)&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=|títulu=Afganistán, en primer persona|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/06/15/internacional/1339772784.html|fecha=|fechaaccesu=21 de xunu de 2016|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial=Unidá Editorial|ubicación=Madrid|páxina=|apellíu={{versalita|ElMundo.es}}}}&lt;/ref&gt;
* ''Muyeres. Afganistán'', esposición en xunto con [[Gervasio Sánchez]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=|autor=|enllaceautor=|títulu=Gervasio Sánchez reflexa les difíciles condiciones de vida de la muyer afganistana|url=https://www.heraldo.es/noticias/ocio-cultura/2016/03/01/gervasio-sanchez-reflexa-les-dificiles-condiciones-vida-muyer-afganistana-793835-1361024.html|fecha=1 de marzu de 2016|fechaaccesu=8 d'abril de 2017|axencia=[[Europa Press]]|periódicu=[[Heraldu d'Aragón|Heraldu]]|editorial=Heraldu d'Aragón|ubicación=Zaragoza|páxina=|idioma=es|apellíu={{versalita|Europa Press}}}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{NF|1972||Bernabé, Mònica}}

{{Tradubot|Mònica Bernabé}}
[[Categoría:Periodistes d'España]]
[[Categoría:Persones de Barcelona]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pm8dmcl04vo7ziim68rxxnvjei0y1wj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mónica González Santana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154324</id>
    <revision>
      <id>3703353</id>
      <parentid>3631335</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4304" xml:space="preserve">{{persona |educación=[[Universidá d'Uviéu]]
y [[Universidá de Zaragoza]] 
|alma máter = 
|ocupación =
|año activu = 
|cónyuge = 
|obres = 
|premios=I Premiu d'Investigación d'Hestoria de les Muyeres}}
'''Mónica González Santana''' ([[Ferrol]]) Llicenciada y Doctora n'Hestoria pola Universidá d'Uviéu y especialista n'[[Estudios feministes|Estudios de la Muyer y Polítiques pa la Igualdá]].

== Biografía ==
Nació en [[Ferrol]] pero se crió en [[Sotrondio]], el pueblu del so padre, en [[Samartín del Rei Aurelio]], [[Asturies]]. En [[2012]] presentó'l so [[Tesis Doctoral]] &quot;Rellaciones de poder nes comunidaes protohistóriques del Noroeste peninsular. Espacios sociales, práutiques cotidianes ya identidaes de xéneru&quot; cola que consiguió'l so Doctoráu&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://digibuo.uniovi.es/dspace/handle/10651/12643 |títulu= Repositorio de la so Tesis Doctoral}}&lt;/ref&gt;
Tien amás un Máster en Museos: Educación y Comunicación pola [[Universidá de Zaragoza]] y ye especialista n'[[Estudios feministes|Estudios de la Muyer y Polítiques pa la Igualdá]].

Participó como investigadora, en dellos proyeutos I+D del Ministeriu de Ciencia ya Innovación d'España, con proyeición y participación de distintes universidaes europees. Esta formación, amás, dexó-y participar en numberosos congresos y seminarios nacionales y internaciones, según publicar distintos artículos y llibros. De la mesma, la so trayeutoria como investigadora llevó-y a trabayar como docente en distintos programes del IAM, nos [[CPR d'Uviéu]] y [[Avilés]], según na [[Universidá Nacional d'Educación a Distancia|UNED]] o n'Estensión Universitaria.&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/occidente/2010/10/16/voz-femenina-oir-pueblos/981169.html ''Noticia como tutora nel programa Muyer Rural''], [[La Nueva España]], 2010&lt;/ref&gt;

Profesionalemente dedicar a l'[[arqueoloxía]], llabor que lu hai lleváu a vivir en distintos llugares de la [[Península Ibérica]]. Na actualidá compaxina'l so amor pola [[arqueoloxía]] cola Educación, Comunicación y accesibilidá patrimonial nel Proyeutu [[Castillo de Gauzón]]”, en [[Castrillón]]&lt;ref&gt;[https://www.lne.es/aviles/2013/08/02/castiellu-gauzon-alza-ponte-levadizo/1450124.html ''Noticia visita empuesta como arqueóloga''], [[La Nueva España]], 2 d'agostu de 2013&lt;/ref&gt; y nel Muséu Arqueolóxicu d'Asturies, n'[[Uviéu]].

== Premios ==
En [[2010]] gana la primer edición del Premiu d'Investigación d'Hestoria de les Muyeres que convoca la conceyalía de la Muyer del Conceyu d'Avilés, gracies a la so obra 'Les Muyeres del Noroeste Hispanu nos testos grecollatinos. El mitu de la bárbara y les revisiones dende l'arqueoloxía y l'epigrafía'.&lt;ref&gt;[https://www.elcomercio.es/v/20100309/aviles/monica-gonzalez-gana-primer-20100309.html ''Noticia premiu''], [[El Comerciu]], 9 de marzu de 2010&lt;/ref&gt;
{{cita|Esti trabayu surdió como la tesina de la mio llicenciatura. Como nun tenía medios suficientes pa publicar, decidí presentalo a esti premiu.|Mónica González Santana}}

== Publicaciones ==
* 2014 - ''Rellaciones de poder nes comunidaes protohistóriques del Noroeste peninsular. Espacios sociales, práutiques cotidianes ya identidaes de xéneru'', TRABE.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url = http://www.trabe.org/pdf/01RelacionesWEB.pdf|títulu = Rellaciones de poder nes comunidaes protohistóriques del Noroeste peninsular. Espacios sociales, práutiques cotidianes ya identidaes de género|apellíu = González Santana |nome = Mónica|fecha = 2014|publicación = TRABE}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{cita web |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/autor?codigo=2566200 |títulu=Repositorio en Dialnet |editorial=Universidá de La Rioxa |idioma=español}}
{{cita web |url=https://scholar.google.es/citations?user=-ZPLf60AAAAJ&amp;hl=es |títulu=Cites en google académicu |editorial=Universidá de La Rioxa |idioma=español}}
{{llistaref}}

{{NF|el sieglu XX||Gonzalez Santana, Monica}}


{{Tradubot|Mónica González Santana}}

[[Categoría:Feministes d'España]]
[[Categoría:Historiadores d'España]]
[[Categoría:Historiadores d'España]]
[[Categoría:Arqueólogos y arqueólogues]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Ferrol]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>ot4jdkesgzpzd2d3q6sasyel7n3jywg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nadia Anjuman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154436</id>
    <revision>
      <id>3703067</id>
      <parentid>3678351</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6403" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nadia Anjuman''' {{nym}}&lt;ref name=Thehypertexts/&gt; foi una [[poeta]] y [[periodista]] [[Afganistán|afgana]], asesinada a golpes pol so maríu, Farid Anjuman, y los familiares d'este.

== Biografía ==
Yera la sesta fía d'una familia numberosa. Terminó la escuela secundaria a pesar de dos años d'interrupción por cuenta de que'l réxime talibán prohibía que les muyeres aprendieren a lleer y escribir.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;
Pa los talibanes, inclusive si un padre enseñábalu a escribir a la so fía, sería condergáu a la pena de muerte. Les muyeres teníen prohibíu trabayar, estudiar y rise en voz alta. Solo dexábase-yos coser y bordar. Anjuman y otres moces pertenecíen a los Círculos de Cordura de Herat, y axuntábense tres veces a la selmana na Escuela de Cordura l'Aguya d'Oru, na casa del profesor Rahyab (de sesenta años nesa dómina) a estudiar lliteratura. Anjuman y les sos compañeres estudiaben a escritores prohibíos como [[William Shakespeare]], [[Honoré de Balzac]], [[Fiódor Dostoevsky]], [[Charles Dickens]], [[Lev Tolstoy]], [[James Joyce]] y [[Nabokov]].&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;
Si fueren atrapaes, el réxime [[talibán]] condergar a ser [[aforcamientu (métodu d'execución)|aforcaes]].

Nesa dómina tuvo que lluchar contra los deseos de los sos padres de xunila en matrimoniu: «Creo que tuvi bastante ésitu. Supónse qu'equí les neñes casar a los 14 o 15&amp;nbsp;años d'edá».&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;
Finalmente'l so padres obligar a casase con Farid Ahmad Majid Mia [o Nia], llicenciáu en Lliteratura, conferenciante de Filoloxía y emplegáu alministrativu na facultá de Lliteratura de la Universidá de Herat.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

En 2005, mientres entá yera una estudiante na [[Universidá de Herat]], pudo publicar el so primer llibru: ''Gol-y dudi'' (‘flor afumada’)&lt;ref name=Thehypertexts/&gt; o quiciabes ''Gul-y-dodi'' (‘flor colorada escura’),&lt;ref name=Universeofpoetry/&gt; que foi popular n'[[Afganistán]], [[Paquistán]] ya inclusive n'[[Irán]].

La poesía describía la opresión que sufren les muyeres afganistanes. Un fragmentu d'unu de los poemes de Nadia Anjuman diz:
{{cita|&lt;br /&gt;Toi enxaulada nesta esquina&lt;br /&gt;enllena de murria y pena...&lt;br /&gt;Les mios nales tán cerraes y nun puedo volar.&lt;br /&gt;Soi una muyer afgana y tengo de llamentame.}}

La periodista y escritora [[Christina Lamb]], esperta en temes de la muyer n'Afganistán, escribió un llibru alrodiu de los Círculos de Cordura de Herat, a los que pertenecía Anjuman.
{{cita|Les sos amigues dixeron que los sos familiares taben furiosos, porque creíen qu'una muyer que publicara poesía avera del amor y la guapura traía oprobio a la familia.|Christina Lamb&lt;ref name=Thehypertexts&gt;[http://www.thehypertexts.com/Nadia_Anjuman_Poet_Poetry_Picture_Bio.htm Biografía de Nadia Anjuman] nel sitiu web The Hypertexts&lt;/ref&gt;}}

El [[4 de payares]] de 2005, la policía atopó'l so cuerpu na so casa, na ciudá occidental de Herat. Poco dempués, el funcionariu cimeru de la policía, Nisar Ahmad Paikar, indicó que'l so maríu confesara cutila, pero nun asesinala. Él sostuvo que la moza suicidaríase.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

Informóse que Nadia morrió como resultáu d'una corte na cabeza.&lt;ref name=BBC/&gt;
El sangre que devolvió podría ayudar a determinar la causa del so fallecimientu, publicó l'axencia de noticies Pajhwok.&lt;ref name=BBC/&gt;
Los familiares de Nadia Anjuman ―los mesmos que, xuntu col so maríu, son sospechosos de la golpiza― llograron torgar que se llevara a cabu l'autopsia correspondiente.&lt;ref name=BBC&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4412550.stm «Afghan poet dies after battering»] (poeta afgana muerre tres golpiza), artículu nel sitiu web BBC News del 6 de payares de 2005. Amuesa una fotografía de la poeta. Consultáu'l 21 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;
La so suegra y el so maríu fueron encarcelaos.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

Dende la prisión, el maríu de Anjuman aportunó en qu'él nun yera culpable del asesinatu: «Nun maté a Nadia. ¿Cómo diba matar a daquién a quien yo amaba? Tuvimos un pequeñu discutiniu y solo di-y una bofetada na cara, una sola vegada. Dir a otra habitación y cuando volvió díxome qu'había tomáu venenu. Díxome que me perdonaba por abofetearla y clamióme: “Nun-y digas a naide que tomé venenu; di-yos que morrí d'un ataque al corazón”». Maria Bashir, fiscal de la ciudá de Herat, amuésase escéptica: «Una de les razones poles que s'abarrunta del maríu ye que nun la llevara al hospital sinón hasta cuatro hores dempués de da-y una paliza».&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

«Convirtiérase nuna gran poeta en persa», declaró Ahmed Said Haghighi, presidente del Círculu Lliterariu de Herat, fundáu en 1920. Foi Haghighi quien escurrió la treta d'utilizar les clases de cordura como una cubierta pa enseñar a les muyeres, dempués de que los talibanes non solo cerraron toles escueles pa neñes, sinón que tamién empezaron a destruyiles pa construyir mezquites nel so llugar.

Les [[Naciones Xuníes]] condergaron la so muerte al poco tiempu:

{{cita|La muerte de Nadia Anjuman, según lo sopelexao, ye de fechu tráxica y una gran perda p'Afganistán... Precisa ser investigada y sía'l que quier atopáu responsable tendrá de ser tratáu dientro d'una corte formal de lleis&quot;. Un oficial llamáu Paikar confirmó que'l maríu de Nadia de fechu yá tenía cargos nel so contra.|Adrian Edwards, voceru de la ONX}}

Miles de simpatizantes asistieron al funeral de Nadia Anjuman en Herat. La so obra sigue siendo popular en países persahablantes, ente mozos de dambos sexos.&lt;ref name=Universeofpoetry/&gt;

A Anjuman sobrevíve-y un fíu, Bahram Saíd, que nel momentu de la so muerte tenía seis meses.&lt;ref name=Universeofpoetry&gt;[http://www.universeofpoetry.org/afghanistan.shtml «Afghanistan: Nadia Anjuman (1980-2005)»], biografía de Nadia Anjuman escrita por Rachel Webster con Zuzanna Olszewska, publicada nel sitiu web Universe of Poetry (A United Nation of Poetry). Consultáu'l 22 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1980|2005|Anjuman, Nadia}}

{{Tradubot|Nadia Anjuman}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Feminicidios n'Afganistán]]
[[Categoría:Poetes d'Afganistán]]
[[Categoría:Violencia de xéneru n'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>59z6u4iaacj9777v47ihm9ejmtm27q8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703205</id>
      <parentid>3703067</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6418" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nadia Anjuman''' {{nym}}&lt;ref name=Thehypertexts/&gt; foi una [[poeta]] y [[periodista]] [[Afganistán|afganistana]], asesinada a golpes pol so maríu, Farid Anjuman, y los familiares d'este.

== Biografía ==
Yera la sesta fía d'una familia numberosa. Terminó la escuela secundaria a pesar de dos años d'interrupción por cuenta de que'l réxime talibán prohibía que les muyeres aprendieren a lleer y escribir.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;
Pa los talibanes, inclusive si un padre enseñábalu a escribir a la so fía, sería condergáu a la pena de muerte. Les muyeres teníen prohibíu trabayar, estudiar y rise en voz alta. Solo dexábase-yos coser y bordar. Anjuman y otres moces pertenecíen a los Círculos de Cordura de Herat, y axuntábense tres veces a la selmana na Escuela de Cordura l'Aguya d'Oru, na casa del profesor Rahyab (de sesenta años nesa dómina) a estudiar lliteratura. Anjuman y les sos compañeres estudiaben a escritores prohibíos como [[William Shakespeare]], [[Honoré de Balzac]], [[Fiódor Dostoevsky]], [[Charles Dickens]], [[Lev Tolstoy]], [[James Joyce]] y [[Nabokov]].&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;
Si fueren atrapaes, el réxime [[talibán]] condergar a ser [[aforcamientu (métodu d'execución)|aforcaes]].

Nesa dómina tuvo que lluchar contra los deseos de los sos padres de xunila en matrimoniu: «Creo que tuvi bastante ésitu. Supónse qu'equí les neñes casar a los 14 o 15&amp;nbsp;años d'edá».&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;
Finalmente'l so padres obligar a casase con Farid Ahmad Majid Mia [o Nia], llicenciáu en Lliteratura, conferenciante de Filoloxía y emplegáu alministrativu na facultá de Lliteratura de la Universidá de Herat.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

En 2005, mientres entá yera una estudiante na [[Universidá de Herat]], pudo publicar el so primer llibru: ''Gol-y dudi'' (‘flor afumada’)&lt;ref name=Thehypertexts/&gt; o quiciabes ''Gul-y-dodi'' (‘flor colorada escura’),&lt;ref name=Universeofpoetry/&gt; que foi popular n'[[Afganistán]], [[Paquistán]] ya inclusive n'[[Irán]].

La poesía describía la opresión que sufren les muyeres afganistanes. Un fragmentu d'unu de los poemes de Nadia Anjuman diz:
{{cita|&lt;br /&gt;Toi enxaulada nesta esquina&lt;br /&gt;enllena de murria y pena...&lt;br /&gt;Les mios nales tán cerraes y nun puedo volar.&lt;br /&gt;Soi una muyer afganistana y tengo de llamentame.}}

La periodista y escritora [[Christina Lamb]], esperta en temes de la muyer n'Afganistán, escribió un llibru alrodiu de los Círculos de Cordura de Herat, a los que pertenecía Anjuman.
{{cita|Les sos amigues dixeron que los sos familiares taben furiosos, porque creíen qu'una muyer que publicara poesía avera del amor y la guapura traía oprobio a la familia.|Christina Lamb&lt;ref name=Thehypertexts&gt;[http://www.thehypertexts.com/Nadia_Anjuman_Poet_Poetry_Picture_Bio.htm Biografía de Nadia Anjuman] nel sitiu web The Hypertexts&lt;/ref&gt;}}

El [[4 de payares]] de 2005, la policía atopó'l so cuerpu na so casa, na ciudá occidental de Herat. Poco dempués, el funcionariu cimeru de la policía, Nisar Ahmad Paikar, indicó que'l so maríu confesara cutila, pero nun asesinala. Él sostuvo que la moza suicidaríase.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

Informóse que Nadia morrió como resultáu d'una corte na cabeza.&lt;ref name=BBC/&gt;
El sangre que devolvió podría ayudar a determinar la causa del so fallecimientu, publicó l'axencia de noticies Pajhwok.&lt;ref name=BBC/&gt;
Los familiares de Nadia Anjuman ―los mesmos que, xuntu col so maríu, son sospechosos de la golpiza― llograron torgar que se llevara a cabu l'autopsia correspondiente.&lt;ref name=BBC&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4412550.stm «Afghan poet dies after battering»] (poeta afganistana muerre tres golpiza), artículu nel sitiu web BBC News del 6 de payares de 2005. Amuesa una fotografía de la poeta. Consultáu'l 21 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;
La so suegra y el so maríu fueron encarcelaos.&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

Dende la prisión, el maríu de Anjuman aportunó en qu'él nun yera culpable del asesinatu: «Nun maté a Nadia. ¿Cómo diba matar a daquién a quien yo amaba? Tuvimos un pequeñu discutiniu y solo di-y una bofetada na cara, una sola vegada. Dir a otra habitación y cuando volvió díxome qu'había tomáu venenu. Díxome que me perdonaba por abofetearla y clamióme: “Nun-y digas a naide que tomé venenu; di-yos que morrí d'un ataque al corazón”». Maria Bashir, fiscal de la ciudá de Herat, amuésase escéptica: «Una de les razones poles que s'abarrunta del maríu ye que nun la llevara al hospital sinón hasta cuatro hores dempués de da-y una paliza».&lt;ref name=Thehypertexts/&gt;

«Convirtiérase nuna gran poeta en persa», declaró Ahmed Said Haghighi, presidente del Círculu Lliterariu de Herat, fundáu en 1920. Foi Haghighi quien escurrió la treta d'utilizar les clases de cordura como una cubierta pa enseñar a les muyeres, dempués de que los talibanes non solo cerraron toles escueles pa neñes, sinón que tamién empezaron a destruyiles pa construyir mezquites nel so llugar.

Les [[Naciones Xuníes]] condergaron la so muerte al poco tiempu:

{{cita|La muerte de Nadia Anjuman, según lo sopelexao, ye de fechu tráxica y una gran perda p'Afganistán... Precisa ser investigada y sía'l que quier atopáu responsable tendrá de ser tratáu dientro d'una corte formal de lleis&quot;. Un oficial llamáu Paikar confirmó que'l maríu de Nadia de fechu yá tenía cargos nel so contra.|Adrian Edwards, voceru de la ONX}}

Miles de simpatizantes asistieron al funeral de Nadia Anjuman en Herat. La so obra sigue siendo popular en países persahablantes, ente mozos de dambos sexos.&lt;ref name=Universeofpoetry/&gt;

A Anjuman sobrevíve-y un fíu, Bahram Saíd, que nel momentu de la so muerte tenía seis meses.&lt;ref name=Universeofpoetry&gt;[http://www.universeofpoetry.org/afghanistan.shtml «Afghanistan: Nadia Anjuman (1980-2005)»], biografía de Nadia Anjuman escrita por Rachel Webster con Zuzanna Olszewska, publicada nel sitiu web Universe of Poetry (A United Nation of Poetry). Consultáu'l 22 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|1980|2005|Anjuman, Nadia}}

{{Tradubot|Nadia Anjuman}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Feminicidios n'Afganistán]]
[[Categoría:Poetes d'Afganistán]]
[[Categoría:Violencia de xéneru n'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>djfqx0xdg3p6s25ftsd7d2jl7hev0yd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nadia Nadim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154461</id>
    <revision>
      <id>3703207</id>
      <parentid>3591136</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2662" xml:space="preserve">{{Tradubot|Nadia Nadim}}
{{persona}}
'''Nadia Nadim''' {{nym}} ye una [[futbolista]] [[Afganistán|afganistana]] nacionalizada [[Dinamarca|danesa]]. Xuega como [[Delanteru|delantera]] y el so equipu actual ye'l [[Manchester City]] de la [[FA Women's Super League]] d'[[Inglaterra]]. Ye la primera nacionalizada danesa na seición femenina. 

== Biografía ==
Sobrevivió a una dura infancia n'Afganistán onde'l so padre yera xeneral del exércitu. Foi asesináu polos talibanes cuando Nadia tenía 10 años. La so madre decidió escapar a Europa colos sos cinco fíes. Llegaron hasta Paquistán pagando a un traficante y dende ellí a Italia usando pasaportes falsos. Esconder nun camión y llegaron a Dinamarca onde solicitaron asilu y onde Nadia afayó la so pasión pol futbol. Convertir na primera nacionalizada danesa en xugar na seición femenina de fútbol.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|autor=Irene Caselli / Claudia Jardim|títulu=El próximu Mundial de fútbol ye femenín|url=https://elpais.com/elpais/2018/09/05/planeta_futuro/1536143415_541597.html|fecha=2018-09-07|fechaaccesu=2018-09-07|periódicu=El País|allugamientu=|páxina=|númberu=|issn=1134-6582|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

== Clubes ==

{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- align=center bgcolor=#DDDDDD style=&quot;color:black;&quot;
!width=&quot;190&quot;|Club
!width=&quot;170&quot;|País
!width=&quot;120&quot;|Añu
|-align=center

|IK Skovbakken
|{{DAN}}
|[[2006]] - [[2012]]
|-align=center
|[[Fortuna Hjørring]]
|{{DAN}}
|[[2012]] - [[2015]]
|-align=center
|[[Sky Blue Football Club|Sky Blue F.C.]]
|{{EUA}}
|[[2014]] - [[2015]]
|-align=center
|[[Portland Thorns Football Club|Portland Thorns]]
|{{EUA}}
|[[2016]] - [[2017]]
|-align=center
|[[Manchester City]]
|{{ING}}
|[[2018]] -
|}

== Palmarés ==

=== Campeonatos nacionales ===
{|align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f7f8ff&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- bgcolor=DDDDDD
!width=200|Títulu
!width=160|Club

!width=160|País
!width=95|Añu
|-
|Copa de Dinamarca
|[[Fortuna Hjørring]]
|{{DAN}}
|[[2009]]
|-
|[[Elitedivisionen]]
|[[Fortuna Hjørring]]
|{{DAN}}
|[[Elitedivisionen|2013-14]]
|}

== Ver tamién ==
* [[Marta Vieira]]
* [[Fatim Jawara]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[http://es.uefa.com/teamsandplayers/players/player=250011226/profile/index.html Ficha de la xugadora] en Uefa.com
*{{twitter|nadia_nadim}}

{{NF|1988||Nadim}}
[[Categoría:Futbolistes de Dinamarca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qb3hc0mmkfxuxq18xzgzjvczzae54e6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de Guatemala</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155375</id>
    <revision>
      <id>3703254</id>
      <parentid>3701393</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:11:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="349209" xml:space="preserve">La '''historia de Guatemala''' ye la cronoloxía de sucesos acaecíos dende l'empiezu del primixeniu poblamientu humanu nel actual territoriu de la [[República de Guatemala]] hasta los nuesos díes. Esta empieza colos primeros grupos de persones n'habitar la rexón, de les que se destacar la civilización maya. 

Los conquistadores españoles lleguen a Guatemala en 1523. Hernán Cortés noma a la ciudá de Guatemala, na so carta de rellación empobinada a [[Carlos I d'España|Carlos V]], fechada en [[Méxicu]] el 15 d'ochobre del añu siguiente 1524. Cortés referir a «unes ciudaes de que munchos díes había que yo tengo noticies que se llamen Ucatlán y Guatemala». La rexón pasó a formar la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]], adscrita al [[Virreinatu de la Nueva España]].

Nel sieglu {{versalita|xix}}, los criollos de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]] llograron la so independencia del [[Imperiu español]] y la rexón pasó a llamase [[Federación Centroamericana]], que amestóse efímeramente al imperiu d'[[Agustín de Iturbide]] en Méxicu. Tres la separación de Méxicu empecipiaron les guerres ente los conservadores —esto ye, los [[criollos]] de mayor abolengu y que vivíen na capital de la federación, conocíos tamién como [[Clan Aycinena]], y el cleru regular de la [[Ilesia católica]]— y los lliberales, que yeren criollos de menor categoría que se dedicaben a l'agricultura a gran escala y vivíen nel restu de la Capitanía Xeneral. La llucha ente dambos bandos dio llugar a la desintegración de la [[Federación Centroamericana]], de la que remanecieron los cinco repúbliques de Centro América, ente elles l'actual Guatemala.

Primeramente un Estáu de la Federación Centroamericana gobernáu por conservadores como [[Mariano Aycinena]] y depués pol lliberal [[Mariano Gálvez]], la moderna República de Guatemala fundóse'l 21 de marzu de 1847, mientres el gobiernu conservador del xeneral [[Rafael Carrera]], y de esta forma empezó a tener rellaciones diplomátiques y comerciales col restu de naciones del orbe. Sol mandu de Carrera, Guatemala aguantó tolos intentos d'invasión de los sos vecinos lliberales.

En 1871, seis años dempués de la muerte de Carrera, trunfó la [[Reforma Lliberal]] y estableciéronse réximes lliberales de corte dictatorial. El [[café]] convertir nel principal cultivu del país. En 1901, mientres el gobiernu del llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]], empecipióse la intromisión nos asuntos d'estáu de corporaciones norteamericanes, principalmente de la [[United Fruit Company]] (UFCO), que constituyóse na principal empresa del país. En 1944, metanes la [[Segunda Guerra Mundial]], producióse la [[Revolución de 1944 en Guatemala|revolución d'ochobre]], la que derrocó al réxime militar d'entós. La [[Revolución de 1944 en Guatemala#Contrarrevolución|contrarrevolución de 1954]], caltuvo dalgunes de les reformes socialistes de los réximes revolucionarios, incluyendo la dignificación del Exércitu. En 1960, nel marcu de la [[Guerra Fría]], empecipióse la [[Guerra Civil de Guatemala|guerra civil]] y un periodu d'inestabilidá política, con golpes d'estáu. El conflictu armáu dexó un saldu de más de 250.000 víctimes —ente muertos y sumíos . Tres la transición a un [[Procesu democráticu de Guatemala nel sieglu XXI|sistema democráticu en 1985]], y depués d'estenses negociaciones cola guerrilla, llogróse roblar los Alcuerdos de Paz en 1996, empezó una nueva dómina en Guatemala.

== Dómina prehispánica ==
{{VT|Mesoamérica}}

[[Ficheru:Tikal.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Templu de les Mázcares]], en [[Tikal]].]]
[[Ficheru:Centroamerica prehispanica siglo XVI.svg|thumb|330px|Mapa de les distintes entidaes territoriales qu'esistíen en Guatemala y el restu de Centroamérica nel sieglu {{versalita|xvi}} antes de la llegada de los españoles.]]

Distintos grupos poblaron [[Guatemala]] mientres la dómina tamién conocida como precolombina siendo la más importante la [[civilización maya]], que florió na mayor parte de lo que güei ye [[Guatemala]] y les sos rexones circundantes mientres aprosimao dos mil años antes de la llegada de los españoles.&lt;ref name=grube&gt;{{harvnb|Grube|2006|p=}}&lt;/ref&gt; La so historia estremar en tres periodu: Preclásicu, Clásicu y Postclásico, siendo mientres el Periodu Clásicu cuando esta civilización tien los sos principales adelantos científicos y culturales. 

La mayor parte de les grandes ciudaes mayes de la rexón del [[Petén]] y les tierres baxes del norte de Guatemala fueron abandonaes alredor del añu [[1000 e.C.|1000 e.C. ]] Los estaos postclásicos tardíos de les tierres altes centrales —como'l [[Reinu K'iche' de Q'umarkaj|reinu de los quichés en Q'umarkaj (Utatlán)]]— inda espolletaben a la llegada del conquistador español [[Pedro de Alvarado]] ente 1523 y 1527.&lt;ref name=grube/&gt;

Los pobladores nativos de les tierres altes de Guatemala, como los [[Kakchiquel (etnia)|kakchiqueles]], [[mam (etnia)|mam]], [[Quiché (etnia)|quiché]] y [[Zutuhil|tzutujiles]], y los kek'chi nes tierres baxes del norte guatemalianu formen una parte significativa de la población guatemaliana.&lt;ref name=grube/&gt; Nel sureste del país predominaben los [[llingües xincas|xincas]] que nun paecen lingüísticamente rellacionaos con nengún otru pueblu de [[Mesoamérica]].

=== Civilización maya ===
{{AP|Cultura maya}}
{{VT|El Mirador (ciudá maya)|Piedras Negras (sitiu arqueolóxicu)|Quiriguá|Tikal|Uaxactún}}

La civilización maya sobresalió en delles disciplines científiques y artes tales como l'arquiteutura, la escritura, un avanzáu cálculu del tiempu per mediu de les matemátiques y l'astronomía; el [[calendariu maya]] ye bien precisu y, a diferencia del [[calendariu gregorianu]] —que se basa en correiciones basaes n'[[añu bisiestu|años bisiestos]]—,&lt;ref name=calendar&gt;{{harvnb|Cifuentes Anléu|30 d'abril de 2002|p=6}}&lt;/ref&gt; nun tien un mecanismu de correición y recurre a rellacionar por aciu un fechu astronómicu dos ciclos orixinalmente independientes, conocíos como'l «haab» y la cuenta llarga».&lt;ref name=calendar/&gt; Yeren cazadores, llabradores, practicaben la [[pesca]], adomaben animales como pavos y coríos; sirvir de canoes pa navegar pelos ríos y pa viaxar a les islles cercanes.{{harvnp|Rivera Doráu|2006|p=}} Tamién destacaron na [[pintura]], la [[escultura]], la [[orfebrería]] y la [[metalurxa]] del cobre, texíen l'algodón y la fibra de agave y desenvolvieron el más completu sistema d'[[escritura]] n'América prehispánica. Ente los deportes que practicaben destaca'l [[xuegu de pelota mesoamericanu|xuegu de pelota]], que más qu'un xuegu yera una ceremonia.{{harvnp|Reents-Budet|1997|pp=20-29}}

&lt;div align=center&gt;
{|align=&quot;center&quot; | class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot; | style='font-size:0.9em
|+Cronoloxía Maya&lt;ref name=&quot;Estrada-Belli11p3&quot;&gt;{{harvnb|Estrada-Belli|2011|p=3}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;color:white;&quot;
!style=background:#659ec7|'''Periodu'''
!style=background:#659ec7 colspan=&quot;2&quot;|'''División'''
!style=background:#659ec7|'''Años'''
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; colspan=3|Arcaicu |8000–2000
e.C.&lt;ref&gt;{{harvnb|Sharer|Traxler|2006|p=98}}&lt;/ref&gt;
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; rowspan=&quot;6&quot;|Preclásicu
|style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;|Preclásicu tempranu |
2000–1000 e.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|Preclásicu mediu |
Preclásicu mediu tempranu |
1000–600 e.C.
|-
| Preclásicu mediu tardíu |
600–350 e.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; rowspan=&quot;3&quot;| Preclásicu tardíu |Preclásicu tardíu inicial

| 350 aC –1 d.C.
|-
|Preclásicu tardíu posterior
| 1 dC – 159 d.C.
|-
|Preclásicu Terminal
| 159–250 d.C.
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; rowspan=&quot;3&quot;|Clásicu
|style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Clásicu Tempranu |
250–550 d.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Clásicu Tardíu |
550–830 d.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Clásicu Terminal
| 830–950 d.C.
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|Postclásico
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Postclásico ceo |
950–1200 d.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;|Postclásico tardíu |
1200–1539 d.C.
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; colspan=&quot;3&quot;|Colonial
| 1511–1697 d.C.&lt;ref&gt;{{harvnb|Masson|2012|p=18238}};&lt;br /&gt;{{harvnb|Pugh|Cecil|2012|p=315}}&lt;/ref&gt;
|}
&lt;/div&gt;

El so desenvolvimientu n'inxeniería foi monumental, construyeron grandes metrópolis dende'l Periodu Preclásicu tales como los sitios de [[Ruines de San Bartolo|San Bartolo]], [[Cival]], [[Nakbé]], [[El Mirador (ciudá maya)|El Mirador]], na [[Cuenca del Mirador]], [[Uaxactún]], [[Tikal]], [[Ceibal]], [[Ríu Azul (xacimientu)|Ríu Azul]], [[Yaxhá]], [[Dos Piles]], [[Cancuén]], [[Machaquilá]], [[Aguateca]], nes tierres baxes del Norte, asitiaes nel departamentu de [[Petén]] y [[Kaminal Juyú]], nes tierres altes del altiplanu central, según [[Takalik Abaj]] nel departamentu de [[Retalhuleu]], asitiáu na zona costera del océanu Pacíficu.{{harvnp|Drew|1999|p=}}{{harvnp|Sharer|Traxler|2006|p=324}}

=== Cultures indíxenes posteriores ===
{{VT|Q'umarkaj|Iximché|Zaculeu|Mixco Viejo}}

Al entamu del postclásico tardíu, [[Chichén Itzá]], [[Mayapán]] y Izamal yera les principales ciudaes mayes na península de [[Yucatán]]; tres una guerra ente los habitantes de Chichen Itzá y los de Izamal, los primeres fueron espulsaos de la península y tuviéronse qu'establecer na rexón de [[Petén]], en Guatemala —específicamente na moderna [[Flores (Petén)|Isla de Flores]]—.&lt;ref name=nich&gt;{{harvnb|NICH|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt;

Cola salida de los itzaes, la familia Cocom de Mayapán pasó a ser el llinaxe más poderosu de la rexón y esixó que tolos líderes de les provincies aliaes vivieren en Mayapán; d'esta forma, creóse la Lliga de Mayapán con dieciesis provincies o ciudaes estáu. Pero en 1441, hubo alzamientos en contra de los Cocom y los sos líderes fueron sacrificaos dando per terminada la Lliga. A partir d'entós, los dieciséis provincies atollar nuna serie de guerres civiles que se caltuvo hasta la llegada de los españoles a principios del sieglu {{versalita|[[sieglu XVI|xvi]]}}.&lt;ref name=nich/&gt;

Na rexón qu'ocupa la moderna Guatemala, los indíxenes que vivieron nel postclásico tardíu en Guatemala atopábense estremaos nun bon númberu de señoríos y los principales yeren:

* [[Q'umarkaj]] o Utatlán, capital de los [[Quiché (etnia)|ki'che']],{{harvnp|Christenson|2010|p=59}}
* [[Iximché]], capital de los [[kakchikel]],{{harvnp|Nichols|Pool|2012|p=412}}
* [[Zaculeu]] o Saqulew, capital de los [[mames]],{{harvnp|Borhegyi|1954|pp=132-135}}
* [[Mixco Viejo]], capital de los [[pokomames]],{{harvnp|Lehmann|McIntyre|Kuh|s.f.|p=7}}
* [[Chuitinamit]], capital de los [[tz'utujil]]{{harvnp|Lovell|Swezey|Kramer|Lutz|2013|p=20}}

Los antiguos escritos indíxenes aducíen que les sos ciudaes estáu proveníen de [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]];&lt;ref name=chronicles&gt;{{harvnb|Maxwell|Hill II|2010|p=20}}&lt;/ref&gt; sicasí, nel casu de los kakchikeles, los sos oríxenes más allá d'[[Iximché]] y de [[Mixco Viejo]] fueron escasamente estudiaos y solamente hai evidencia de la so esistencia nel postclásico tardíu (1250-1524 d.c.)&lt;ref name=chronicles/&gt; Per otra parte, delles investigaciones del periodu clásicu tempranu evidencian que para esi entós yá había presencia de k'iche's en Mesoamérica pero nun hai nicios de rellaciones con ciudá de Tula.&lt;ref name=chronicles/&gt;

Les ciudaes mayes [[Tayasal|Nojpetén]] (o Tayasal, capital de los maya [[itzá|itzaes]]), y [[Zacpetén]] (capital de los maya [[Ko'woj]]), dambes en [[Petén]] nun fueron conquistaes fácilmente; ello ye que'l reinu itzá aguantó hasta 1697, siendo l'últimu reinu nativu independiente d'[[América]] que se sometió a los españoles.{{harvnp|Clayton|2015|p=93}}

== Conquista española ==
{{AP|Conquista de Guatemala|Catolicismu en Guatemala}}

=== Adelantamientu y gobernación de Guatemala ===

[[Ficheru:Pedro de Alvarado (Tomás Povedano).jpg|miniaturadeimagen|200px|Semeya estilizado del conquistador [[Pedro de Alvarado]] cola Cruz d'[[Orde de Santiago]].]]

En 1523 los conquistadores españoles llegaron pel oeste, provenientes de [[Méxicu]], sol mandu del capitán [[Pedro de Alvarado]], col enfotu de esplorar y colonizar los territorios de l'actual Guatemala. Enfrentáronse primero colos k'iches y depués aliáronse de volao colos kaqchikeles, fundando'l so primer asentamientu'l 25 de xunetu de 1524 nes cercaníes de Iximché, capital de los kaqchikeles, villa que recibió por nome «Santiago de los Caballeros de Guatemala» n'honor al apóstol [[Santiago'l Mayor]]. Ye importante resaltar qu'un soldáu enfermu cola [[viruela]] llegó a Méxicu y dio entamu a les plagues devastadoras qu'afararon les poblaciones natives del continente americanu.{{harvnp|Smith|1996,2003|p=279}}

El 22&amp;nbsp;de payares de 1527 aquella ciudá foi treslladada al valle de Almolonga —el modernu barriu de San Miguel Escobar en [[Ciudad Vieja (Guatemala)|Ciudad Vieja]], [[Sacatepéquez]]— debíu al constante asediu que sufría polos ataques de los nativos.{{harvnp|Jones|1998|p=82}}{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=28}} Nel citáu añu, Pedro de Alvarado viaxó a España pa entrevistase col emperador [[Carlos I d'España|Carlos V]], quien finalmente-y apurrió los títulos de gobernador, capitán xeneral y adelantráu de Guatemala, el [[18 d'avientu]] de [[1527]].

Esta segunda ciudá foi destruyida na madrugada del 11&amp;nbsp;de setiembre de 1541 por un ádene de folla y piedres que baxó del visu del [[volcán d'Agua]], o volcán Hunahpú como-y llamaben los indíxenes, soterrando a la entós capital de la rexón y soterrando a la ciudá cola mayoría de los sos habitantes. Ente ellos tuvo la gobernadora [[Beatriz de la Cueva]], vilba de [[Pedro de Alvarado]]. Esto obligó a que la ciudá fora de nuevu treslladada al cercanu valle de Panchoy, unos seis quilómetros enagües embaxo, onde s'atopa la moderna ciudá d'[[Antigua Guatemala]].{{harvnp|Jones|1998|p=82}}{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=28}} El 10 de marzu de 1543 el conceyu celebró ellí la so primer sesión y la ciudá caltuvo'l mesmu escudu d'armes dau na villa de [[Medina del Campo]] por real cédula'l 28 de xunetu de 1532,{{harvnp|Villacorta Calderón|1938|p=402}} y el 10 de marzu de 1566 el rei [[Felipe II d'España|Felipe II]] condecorar cola mercé del títulu de «Bien Noble y Bien Lleal Ciudá».{{harvnp|IBAR|1910|p=376}}

=== Conquista de los Cuchumatanes ===

Nos diez años dempués de la cayida de [[Zaculeu]], los españoles trataron d'invadir la [[Sierra de los Cuchumatanes]] pa conquistar a los pueblos [[Chuj (etnia)|chuj]] y [[Q'anjob'al (etnia)|q'anjob'al]]{{harvnp|Limón Aguirre|2008|p=10}} y pa buscar oru, plata y otres riqueces; sicasí, l'alloñanza y la dificultá del terrén fixeron que la so conquista resultara difícil.{{harvnp|Limón Aguirre|2008|p=11}}{{refn|group=lower-alpha|Envalórase que la población de los Cuchumatanes cuntaba doscientos sesenta mil habitantes antes del contautu colos europeos. A la llegada de los españoles na rexón, la población yá baxara hasta cientu cincuenta mil habitantes de resultes de les enfermedaes d'Europa que-yos precedieren.{{harvnp|Lovell|2005|p=71}}}}

Dempués los españoles conquistaron la parte occidental de la sierra de los Cuchumatanes, los [[Ixil (etnia)|ixiles]] y uspantecos(''uspantek'') llograr safar; estos pueblos yeren aliaos y en 1529 los guerreros uspantecos taben hostigando a les fuercies españoles tratando de fomentar la rebelión ente los quichés. Gaspar Arias, [[alcalde|maxistráu]] de Guatemala, enfusó nos Cuchumatanes orientales con una infantería de sesenta soldaos españoles y trescientos guerreros aliaos indíxenes{{harvnp|Lovell|2005|p=64}} y a principios de setiembre llograra imponer l'autoridá española temporalmente na área qu'ocupen los modernos poblaos de [[Chajul]] y [[Nebaj]].{{harvnp|Lovell|2005|p=64–65}} Depués, cuando colaba al este escontra [[Uspantán]], Arias recibió avisu de que'l gobernador en funciones de Guatemala, [[Francisco de Orduña]], destituyir como maxistráu y tuvo que tornar a Guatemala, dexando al mandu al inespertu Pedro de Olmos. Olmos llanzó un desastrosu asaltu fronteru a la ciudá, onde'l españoles fueron emboscados pola retaguardia por más de dos mil guerreros uspantecos; los sobrevivientes que llograron escapar, tornaron, hostigados, a la guarnición española en Q'umarkaj.{{harvnp|Lovell|2005|p=65}}

Un añu más tarde, Francisco de Castellanos encabezó una nueva espedición militar contra los ixiles y uspantecos, con ocho cabo, trenta y dos homes montaos, cuarenta soldaos españoles a cuerpu y cientos de guerreros aliaos indíxenes; nes fasteres más altes de los Cuchumatanes, na área qu'ocupa'l modernu conceyu de Sacapulas, enfrentar contra casi cinco mil guerreros ixiles procedentes de Nebaj y asentamientos cercanos. Les fuercies españoles asediaron la ciudá y los sos aliaos indíxenes llograron esguilar les parés, enfusar na fortaleza y prendiéron-y fueu;{{harvnp|Lovell|2005|p=65}} los sobrevivientes fueron marcaos como [[esclavos]] pa castiga-yos pola so resistencia.{{harvnp|Lovell|2005|p=65–66}} Los habitantes de [[Chajul]], al sabelo, darréu rindiéronse y los españoles siguieron escontra Uspantán onde había diez mil guerreros, procedentes del área ocupada polos modernos conceyos de [[San Juan Cotzal|Cotzal]], [[Cunén]], Sacapulas y [[Verapaz (Guatemala)|Verapaz]]; l'esplegue de la caballería española y l'usu de les armes de fueu decidieron la batalla en favor de los españoles qu'ocuparon [[Uspantán]] y nuevamente marcaron como esclavos a tolos guerreros sobrevivientes. Los pueblos pela redolada tamién se rindieron y n'avientu 1530 remató la conquista de los Cuchumatanes.{{harvnp|Lovell|2005|p=66}}

=== Requerimientu de Palacios Rubios, encomiendes y repartimientos ===
{{AP|Requerimientu (historia d'América)}}

Hubo tres mecanismo de colonización que los conquistadores españoles utilizaron p'apoderase de les tierres y mano d'obra de los nativos: el [[Requerimientu (historia d'América)|requerimientu de Palacios Rubios]], les [[Encamienta#La encomienda n'América|encamienta]]s y los [[repartimientu d'indios|repartimientu]]s.

El [[Requerimientu (historia d'América)|requerimientu de Palacios Rubios]] yera un requisitu llegal previu pa cualquier aición armada de conquista; por esti mecanismu, a los indíxenes riquía lleéndose-y un manifiestu o [[ultimátum]] preparáu pol xurista [[Juan López de Palacios Rubios]]— que se convertiesen al [[cristianismu]] y prauticaren la obediencia a l'autoridá real.&lt;ref name=severu1/&gt; Sicasí, el mecanismu malvóse rápido, llegando a lleese simbólicamente a dellos quilómetros de la próxima aldega a ser tomada. Ensin cuntar que la llectura facer n'español, que nun conocíen los indíxenes, que, seya que non nun taben dispuestos a convertise pol pixín fechu de la llectura d'una carta.&lt;ref name=palacios&gt;{{harvnb|López de Palacios|2010|p=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=severu1&gt;{{harvnb|Martínez Peláez|1976|pp=63-65}}&lt;/ref&gt; N'otres ocasiones, lleer a unos cuantos indíxenes, a los que se-yos pidía que fueren esplicá-ylo a los sos coterráneos y dábase-yos abondos díes por qu'aceptaren la propuesta; trescurríos los díes, si nun había respuesta, los conquistadores atacaben los poblaos.&lt;ref name=severu1/&gt; N'otres circunstancies, el requerimientu lleer dende los barcos antes d'atracar o dende lo alto de llombes alloñaes de los poblaos y un notariu certificaba que se lleera a los nativos.&lt;ref name=palacios/&gt;

La [[Encamienta#La encomienda n'América|encamienta]] y el [[repartimientu d'indios|repartimientu]] fueron sistemes instituyíos por [[Cristóbal Colón]] nes Antilles, recién descubiertes. El repartimientu consistía en partir tierres y grupos d'indíxenes como mano d'obra pa trabayales ente que la encomienda consistía n'apurrir grupos d'indíxenes pa cristianizarlos, que yeren puestos a trabayar como esclavos hasta la so aniquilación.&lt;ref name=severu1/&gt;

=== Cortés nel Petén ===
{{AP|Conquista del Petén}}
[[Ficheru:Retrato de Hernán Cortés.jpg|miniaturadeimagen|Hernán Cortés, conquistador del imperiu azteca, crució'l Petén nel sieglu {{versalita|xvi}}.]]

En 1525, dempués de la [[Conquista de Méxicu|conquista del imperiu azteca]], Hernán Cortés dirixó una espedición per tierra a Honduras y travesó el reinu Itzá no que güei ye'l departamentu de Petén en Guatemala.&lt;ref name=Jones358/&gt; El so oxetivu yera encalorar la rebelión de [[Cristóbal de Olid]], a quien unviara a la conquista d'Hondures y que s'estableciera de forma independiente al llegar a esi territoriu.{{harvnp|Sharer|Traxler|2006|p=761}} La espedición de Cortés cuntaba con cientu cuarenta soldaos españoles, noventa y tres d'ellos montaos, trés mil guerreros mexicanos, cientu cincuenta caballos, una piara de gochos, artillería, municiones y otros suministros. Tamién diba acompañáu de seiscientos portadores maya chontal de Acalán. El 13 de marzu de 1525, los espedicionarios llegaron a orellar norte del llagu Petén Itzá.{{harvnp|Sharer|Traxler|2006|pp=761-762}}

En enterándose de que la rebelión de Olid fuera encalorada, Cortés retornó a Méxicu per vía marítima; nun hubo otros contactos formales ente los españoles y los itzaes hasta la llegada de los sacerdotes [[franciscanu|franciscanos]] en 1618, cuando aparentemente la cruz dexada por Cortés inda taba de pies en Nojpetén.&lt;ref name=Jones358&gt;{{harvnb|Jones|2000|p=358}}&lt;/ref&gt; Fueron dellos los intentos militares que resultaron infructuosos pa conquistar a los [[lacandones]] —quien permanecieron llibres hasta 1697{{harvnp|Pons Sáez|1997|pp=XIX-XXIX}}— anque los dominicos entamaron pel so llau una conversión pacífica nes Tierres de Guerra» de Tezulutlán.

=== Los dominicos na Verapaz ===
{{AP|Capitulaciones de Tezulutlán}}

[[Ficheru:Fray Bartolomé de las Casas.jpg|200px|miniaturadeimagen|Frai [[Bartolomé de las Casas]], [[Orde de Predicadores|O.P.]], quien xunto a los flaires Rodrigo de Landa, [[Pedro Angulo|Pedro de Angulo]] y Luis de Cáncer empecipiaron la catequización de les Verapaces en 1542.&lt;ref name=pons1997/&gt;{{harvnp|Hernández|2015|p=120}}]]

En payares de 1536, el flaire [[Bartolomé de las Casas]], [[Orde de Predicadores|O.P.]] instalar en [[Santiago de Guatemala]]. Meses dempués l'obispu Juan Garcés, que yera amigu so, convidólu a treslladase a Tlascala. Darréu, volvió treslladase a Guatemala. El 2 de mayu de 1537 consiguió del gobernador llicenciáu Don Alfonso de Maldonado un compromisu escritu ratificáu'l 6 de xunetu de 1539 pol Virréi de Méxicu Don [[Antonio de Mendoza y Pacheco|Antonio de Mendoza]], que los nativos de Tuzulutlán, cuando fueren conquistaos, nun seríen daos n'encomienda sinón que seríen vasallos de la Corona.{{harvnp|Anabitarte|1991|p=107}} Les Cases, xuntu con otros flaires dominicos, buscó a cuatro indíxenes cristianos y enseñó-yos cantaraes relixosos onde s'esplicaben cuestiones básiques del Evanxeliu. Darréu encabezó una comitiva que traxo pequeños regalos a los nativos ya impresionó al cacique, que decidió convertise al cristianismu y ser predicador de los sos vasallos, y bautizóse col nome de Juan. Los nativos consintieron la construcción d'una ilesia pero otru cacique llamáu Cobán quemó la ilesia. Juan y los sos homes, acompañáu de Les Cases y Pedro de Angulo, fueron falar colos indíxenes de Cobán y convenciéronlos de les sos bones intenciones.{{harvnp|Anabitarte|1991|p=109}}

Les Cases, frai [[Luis de Cáncer]], fray Rodrigo de Llatida y fray Pedro de Angulo, [[Orde de Predicadores|O.P.]] tomaron parte nel proyeutu d'amenorgamientu y pacificación, pero foi Luis de Cáncer quien foi recibíu pol cacique de Sacapulas llogrando realizar los primeros bautizos de los habitantes. El cacique «Don Juan» tomó la iniciativa de casar a una de les sos fíes con un principal del pueblu de [[Cobán]] so la relixón católica.{{harvnp|Anabitarte|1991|p=108-109}}

Les Cases y Angulo fundaron el pueblu de [[Rabinal]], y [[Cobán]] foi la cabecera de la doctrina católica. Tres dos años d'esfuerciu'l sistema d'amenorgamientu empezó a tener un ésitu relativu, pos los indíxenes treslladar a terrenes más accesibles y fundáronse llocalidaes a la manera española. El nome de «Tierra de Guerra» foi sustituyíu pol de «Vera Paz» (verdadera paz), denominación que se fixo oficial en 1547.&lt;ref name=pons1997&gt;{{harvnb|Pons Sáez|1997|p=XIX a XXIX}}&lt;/ref&gt;

=== Fundación y tresllaos de la ciudá capital ===

La ciudá capital de Guatemala foi fundada por [[Pedro de Alvarado]] en 1524 el día de la festividá de Santiago, polo que se-y conoció como [[Santiago de los Caballeros de Guatemala]].&lt;ref name=juarros104&gt;{{harnvb|Juarros|Bailly|1824|p=104}}&lt;/ref&gt; Santa Cecilia tamién yera considerada como patrona de la ciudá, porque en 1526 los reis kakchikeles sulevar hasta que fueron finalmente sometíos el día en que se celebra a esta santa de la [[Ilesia católica]].&lt;ref name=juarros104/&gt; 

El 9 de setiembre de 1541 morrió Pedro de Alvarado y el conceyu nomó nel so llugar a la so vilba, doña [[Beatriz de la Cueva]] como gobernadora; pero solamente pudo ocupar el cargu dos díes, porque'l 11 de setiembre asocedió l'hinchente de la ciudá: fuertes agües afloxaron la tierra de les fasteres más altes del [[Volcán d'Agua]] y dellí producióse un llavuquie qu'afaró con cuanto atopó al so pasu.&lt;ref name=melchor48&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|pp=27-28}}&lt;/ref&gt; Nun principiu decidió treslladase la ciudá al valle de Tiangues en [[Chimaltenango]], pero finalmente, l'inxenieru Juan Bautista Antonelli indicó que yera meyor el valle de Panchoy. Escoyéronse como nuevos gobernadores al obispu [[Francisco Marroquín]] y al llicenciáu [[Francisco de la Cueva]], hermanu de Beatriz. Ellos gobernaron hasta'l 17 de mayu de 1542, en que llegó'l llicenciáu Alonso de Maldonado, unviáu del virréi de Méxicu.

De resultes de les [[Capitulaciones de Tezulutlán]], el rei [[Carlos I d'España|Carlos I]] promulgó'l 20 de payares de 1542 les [[Lleis Nueves]] que prohibieron la esclavitú de los indíxenes y ordenaron que toos quedaren llibres de los [[Encomienda|encomenderos]] y fueren puestos so la proteición direuta de la Corona.{{harvnp|WDL|1620|p=}}

En 1543 treslladóse la ciudá al valle de Panchoy; la nueva ciudá tuvo trazu rectilliniu y apurriéronse terrenes alredor de la plaza central pal conceyu y la catedral; el restu foi pa los vecinos y les órdenes relixoses. L'inxenieru Antonelli tuvo a cargu del trazáu.&lt;ref name=melchor48/&gt;

La primera [[Real Audiencia|Audiencia]] que s'estableció nel Reinu de Guatemala foi la «[[Audiencia de les Llendes]]», llamada asina por tar ente les llendes de Nueva España y el Perú. Foi fundada nes [[Lleis Nueves]] de 1542, establecer en Gracies a Dios n'[[Hondures]] y el so primer presidente foi'l llicenciáu don Alonso de Maldonado; el territoriu de l'Audiencia yera [[Yucatán]], [[Chiapas]], Soconusco, [[Centroamérica]] y [[Panamá]]. El 16 de xunu de 1548 treslladóse l'Audiencia a la ciudá de [[Santiago de los Caballeros Antigua Guatemala]], llegando como presidente Alonso López de Cerrato. Hubo munchos problemes ente l'Audiencia de los representantes de la Corona y el conceyu de los conquistadores de Guatemala, al puntu que l'Audiencia foi suprimida en 1565.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=29}}

En 1551, la catedral de la ciudá foi investida con tolos privilexos ya indulxencies de la ilesia de Santiago en Galicia pol papa Julio III.&lt;ref name=juarros104/&gt; 

Cola nueva «Audiencia de Guatemala» establecida en 1570, empecipióse la dómina colonial puramente felicidá, y les autoridaes máximes del Reinu de Guatemala fueron l'arzobispu católicu y el presidente de la Real Audiencia.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=115}} Pela so parte, la ciudá de Santiago de los Caballeros llegó al algamar tal rellumanza, que foi considerada como una de les más belles del [[Nuevu Mundu]].&lt;ref name=juarros104/&gt;

=== Fundación de Écija cola so Milicia ===
{{AP|San Carlos Sija}}

El [[14 d'avientu]] del añu [[1526]] los [[conquistadores españoles]] dieron en fundar [[San Carlos Sija|Écija]] col so [[Milicia]] pa caltener l'orde de los llugares yá [[Conquista militar|conquistaos]]; norte de [[Guatemala]] y el Sur de [[Méxicu]], d'esa cuenta se continua cola [[Conquista militar|conquista]] fundando El [[Reinu de Guatemala]].&lt;ref name=&quot;polu81&quot;&gt;{{cita publicación|títulu=Títulu de Alotenango, 1565: Clave p'allugar xeográficamente l'antigua Itzcuintepec pipil|apellíu=Polo Sifontes|nome=Francis|publicación=Antropoloxía y Historia de Guatemala|editorial=Direición Xeneral d'Antropoloxía y Historia de Guatemala, Ministeriu d'Educación|volumen=3, Dómina II|páxines=109–129|editor=Francis Polo Sifontes y Celso A. Lara Figueroa|allugamientu=Ciudá de Guatemala|oclc=605015816|ref=harv|añu=1981}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://books.google.com.gt/books?id=kvU-22-T1lYC&amp;pg=PA412&amp;lpg=PA412&amp;dq=milicia+de+%C3%A9cija&amp;source=bl&amp;ots=JdS9GaSg2y&amp;sig=rBdAlnnknHUw9NhlzXnFnXTZwuE&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjxyta9uLHbAhUDyFkKHVXvBy4Q6AEIWjAK#v=onepage&amp;q=milicia%20de%20%C3%A9cija&amp;f=false Les milicies: formación ya incidencia nel ámbitu rural. La respuesta de Écija y Carmona como exemplos de les estructures de defensa de la Corona]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;El Quetzalteco (13 de setiembre de 2014): [https://issuu.com/elquetzalteco/docs/elquetzalteco2988/6 San Carlos Sija yera llamáu Valle de Écija]&lt;/ref&gt;

== Dómina colonial ==
{{AP|Capitanía Xeneral de Guatemala}}
{{VT|Relixón en Guatemala}}
Mientres esti periodu colonial, que duró casi trescientos años, Guatemala foi una [[Capitanía Xeneral de Guatemala|capitanía xeneral]] que de la mesma dependía del [[Virreinatu de la Nueva España]], el modernu [[Méxicu]]. Estender dende la rexón del [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] —agora nel estáu de [[Chiapas]], Méxicu— hasta [[Costa Rica]]. Anque esta rexón nun foi tan rica en minerales y metales como [[Méxicu]] y [[Perú]], destacóse principalmente na producción agrícola, especialmente la caña d'azucre, el cacáu, les maderes precioses y la tinta d'[[añil]] pa tiñir testiles.{{harvnp|Jones|1998|pp=111,132–133,145}}

=== Sieglu {{versalita|xvii}} ===

[[Ficheru:Sanhermanopedro.JPG|miniaturadeimagen|200px|[[Pedro de San José de Betancur]]. Misioneru franciscanu canariu en Guatemala y fundador de la [[Orde de los Hermanos Betlemitas|Orde de los Betlemitas]]. Na imaxe, escultura del Santu na [[Cueva del Santu Hermanu Pedro]] al sur de [[Tenerife]].]]

==== Doctrines de nativos guatemalianos ====
{{AP|Catolicismu en Guatemala}}

La corona española enfocar na catequización de los indíxenes; les congregaciones fundaes polos misioneros reales nel Nuevu Mundu fueron llamaes «doctrines d'indios» o a cencielles «doctrines».&lt;ref name=vanoss17&gt;{{harvnb|van Oss|1986|p=17-19}}&lt;/ref&gt; Orixinalmente, los flaires teníen namái una misión temporal: enseña-y la fe católica a los indíxenes, pa depués dar pasu a parroquies seculares como les establecíes n'España; con esti fin, los flaires teníen d'enseñar los evanxelios y l'idioma español a los nativos.&lt;ref name=vanoss17/&gt; Yá cuando los indíxenes tuvieren catequizaos y falaren español, podríen empezar a vivir en parroquies y a contribuyir col diezmu, como faíen los peninsulares.&lt;ref name=vanoss53&gt;{{harvnb|van Oss|1986|p=53}}&lt;/ref&gt;

Pero esti plan nunca se llevó a cabu, principalmente porque la corona perdió'l control de les órdenes regulares asina los miembros embarcar p'América.&lt;ref name=vanoss25&gt;{{harvnb|van Oss|1986|p=25}}&lt;/ref&gt; Per otra parte, protexíos polos sos privilexos apostólicos p'ayudar a la conversión de los indíxenes, los misionares solamente atendieron a l'autoridá de los sos priores y provinciales, y non a la de les autoridaes españoles nin a les de los obispos. Los provinciales de les órdenes, de la mesma, namái rindíen cuentes a los líderes del so orde y non a la corona; una vegada establecieren una doctrina, protexíen los sos intereses nella, inclusive en contra de los intereses del rei y de esta forma les doctrines pasaron a ser pueblos d'indios que se quedaron establecíos pa tol restu de la colonia.&lt;ref name=vanoss53/&gt;

Les doctrines fueron fundaes a discreción de los flaires, yá que teníen llibertá completa pa establecer comunidaes pa catequizar a los indíxenes, cola esperanza de qu'estes pasaren col tiempu a la xurisdicción d'una parroquia secular a la que se-y pagaría'l diezmu; en realidá, lo qu'asocedió foi que les doctrines crecieron ensin control y nunca pasaron al control de parroquies.&lt;ref name=vanoss53/&gt; L'alministración coleutiva per parte del grupu de flaires yeren la carauterística más importante de les doctrines yá que garantizaba la continuación del sistema de la comunidá en casu finara unu de los dirixentes.{{harvnp|van Oss|1986|p=54}}

==== Eventos asocedíos na ciudá de Santiago de los Caballeros de Guatemala ====
{{AP|Pedro de San José Betancur|José de Pineda Ibarra|Universidá de San Carlos de Guatemala}}

[[Ficheru:1a. Universidad.JPG|miniaturadeimagen|200px|Placa conmemorativa de la fundación de la primer universidá de Guatemala, na ciudá de [[Antigua Guatemala|Santiago de los Caballeros]] en 1676.]]

Pedro de San José Betancur, o Santu [[Pedro de San José Betancur|Hermano Pedro]], llegó a tierres guatemalianes en 1650 procedente del so natal [[Tenerife]]; al apenes desembarcar sufrió una grave enfermedá, mientres la cual tuvo la primer oportunidá de tar colos más probes y desheredaos. Tres la so recuperación quixo realizar estudios eclesiásticos pero, al nun poder faelo, profesó como terciariu franciscanu nel [[Ilesia de San Francisco (Antigua Guatemala)|Conventu de San Francisco]]. Fundó centros d'acoyida pa probes, indíxenes y vagamundos y tamién fundó la [[Orde de los Hermanos Betlemitas|Orde de los Hermanos de La nuesa Señora de Bethlehem]] en 1656, col fin de sirvir a los probes.&lt;ref name=fumero/&gt; El Santu Hermanu Pedro escribió delles obres, ente elles: ''Instrucción al hermanu De la Cruz'', ''Corona de la Pasión de Xesucristu nuesu bien'' o ''Regles de la Confraternidad de los Betlemitas''.&lt;ref name=fumero&gt;{{harvnb|Fumero|2010|p=}}&lt;/ref&gt; Per otru llau, foi'l primera alfabetizador d'América y l'Orde de los Betlemitas, de la mesma foi la primera [[orde relixosa]] nacida nel continente americanu. Pedro de San José Betancur foi un home adelantráu al so tiempu, tantu nos sos métodos pa enseñar a lleer y escribir a los analfabetos como nel tratu dau a los enfermos.

En 1660 llegó a [[Santiago de los Caballeros de Guatemala]] l'imprentador [[José de Pineda Ibarra]], contratáu polos eclesiásticos guatemalianos. Trabayó n'impresión, encuadernación y en compra y venta de llibros; morrió en 1680, heredándo-y la imprenta al so fíu Antonio, quien la siguió operando hasta la so muerte en 1721.{{harvnp|CVC|s.f.|p=}}

El 31 de xineru de 1676 por Real Cédula de Carlos II fundóse la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Real y Pontificia Universidá de San Carlos Borromeo]],{{harvnp|Universidá de San Carlos|2007|p=}} la tercer universidá fundada n'América, onde estudiaron munches figures importantes del país, ente ellos Fray Francisco Ximénez, descubridor del manuscritu [[Popol Vuh]] —y quien amás lo tradució parcialmente al castellán— y el doctor [[José Felipe Flores]], eminente protomédico de Guatemala y médicu personal del rei d'España. 

Nel arte del sieglu {{versalita|xvii}} sobresalen el maestru pintor Pedro de Liendo&lt;ref name=duncan94&gt;{{harvnb|Kinkead|1985|p=94}}&lt;/ref&gt; y el maestru escultor [[Quirio Cataño]].&lt;ref name=duncan94/&gt;

==== Conquista del Petén ====
{{AP|Conquista del Petén}}

Los itzaes aguantaren tolos intentos de conquista española dende 1524. En 1622 una espedición militar encabezada pol capitán Francisco de Mirones, acompañada pol flaire franciscanu Diego Delgado, salió de Yucatán; esta espedición convertir nun desastre pa los españoles que fueron masacrados polos itzaes. En 1628 los choles del Enllordié nel sur fueron puestos so l'alministración del gobernador colonial de Verapaz formando parte de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]]. En 1633 los choles del Enllordié remontáronse infructuosamente contra'l dominiu español. En 1695 una espedición militar que salió de Guatemala, trató de llegar al llagu [[Petén Itzá]]; esta foi siguida por misioneros que salieron de Mérida en 1696, y en 1697 pola espedición de [[Martín de Ursúa y Arizmendi]], que salió de Yucatán y que resultó na derrota final de los reinos independientes del centru de Petén, y la so incorporación nel Imperiu español.{{harvnp|Jones|1998|p=}}

==== Castiellu de San Felipe de Lara ====
{{AP|Castiellu de San Felipe de Lara}}

[[Ficheru:Castillo de San Felipe de Lara in Guatemala 01.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Castiellu de San Felipe de Lara]] na desaguada del ríu Duce nel [[llagu de Izabal]]. Foi construyíu por Diego Gómez de Ocampo en 1697 por orde del rei [[Felipe II d'España]] para constrarrestar incursiones de pirates ingleses.]]

El [[Castiellu de San Felipe de Lara]] ye una [[Fortaleza (arquiteutura)|fortaleza]] allugada na desaguada del [[Ríu Duce (Guatemala)|ríu Duce]] col [[llagu de Izabal]] nel oriente de [[Guatemala]]. Foi construyida en 1697 por Diego Gómez de Ocampo pa protexer les propiedaes coloniales españoles contra los ataques de los pirates ingleses. El ríu Duce coneuta'l llagu de Izabal col [[mar Caribe]] y tuvo espuestu a repitíos ataques de pirates ente'l sieglu {{versalita|xvi}} y el sieglu {{versalita|xviii}}. El rei [[Felipe II d'España]] ordenó la construcción de la fortaleza pa compensar el pillaje polos pirates. En 2002 foi inscritu na llista tentativa del [[Patrimoniu de la Humanidá]] d'[[UNESCO]].{{harvnp|UNESCO|2002|p=}}

=== Sieglu {{versalita|xviii}} ===

==== Los terremotos de San Miguel ====
{{AP|Terremotu de Guatemala de 1717}}

Los terremotos más fuertes que vivió la ciudá de Santiago de los Caballeros antes del so treslláu definitivu en 1776 fueron los [[Terremotu de Guatemala de 1717|terremotos de San Miguel]] en 1717. Nesa dómina, el dominiu de la [[Ilesia católica]] sobre los vasallos de la Corona española yera absolutu y esto faía que cualquier desastre natural fuera consideráu como un castigu divín. Na ciudá, los habitantes tamién creíen que la cercanía del Volcán de Fueu yera la causa de los terremotos; l'arquiteutu mayor Diego de Porres llegó a afimar que los terremotos yeren causáu poles reventazones del volcán.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=103}}

El 27 d'agostu hubo una erupción bien fuerte del [[Volcán de Fueu]], que s'estendió hasta'l 30 d'agostu; los vecinos de la ciudá pidieron auxiliu al Santu Cristu de la catedral y a la [[Virxe del Socorru]] que yeren los patronos xuraos contra'l fueu del volcán. El 29 d'agostu salió la [[Virxe del Rosario]] en procesión dempués d'un sieglu ensin salir y hubo munches más procesiones de santos hasta'l día 29 de setiembre, día de San Miguel; los primeres seísmos pela tarde fueron leves, pero a eso de les 7 de la nueche produció un fuerte temblón qu'obligó a los vecinos a salir de les sos cases; siguieron los temblones y retumbos hasta'l cuatro de la mañana. Los vecinos salieron a la cai y a berros confesaben los sos pecaos, pensando lo peor.&lt;ref name=melchor104&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|104}}&lt;/ref&gt;

Los [[Terremotu de Guatemala de 1717|terremotos de San Miguel]] estropiaron la ciudá considerablemente, al puntu que'l Real Palaciu sufrió daños en dellos cuartos y parés. Tamién hubo un abandonu parcial de la ciudá, escasez d'alimentos, falta de mano d'obra y munchos daños nes construcciones de la ciudá; amás de numberosos muertos y mancaos.&lt;ref name=melchor104/&gt; Estos terremotos fixeron pensar a les autoridaes en treslladar la ciudá a un nuevu asentamientu menos propensu a l'actividá sísmica; los vecinos de la ciudá opónense rotundamente al treslláu, ya inclusive tomaron el Real Palaciu en protesta al mesmu. A la fin, la ciudá nun se movió d'allugamientu, pero'l númberu d'elementos nel Batallón de Dragones p'abelugar l'orde foi considerable.&lt;ref name=rodriguezg&gt;{{harvnb|Rodríguez Girón|Flores|Garnica|1995|p=}}&lt;/ref&gt; Los daños nel palaciu fueron reparaos por Diego de Porres, quien los terminó en 1720; anque hai nicios de qu'hubo más trabayos de Porres hasta 1736.&lt;ref name=rodriguezg/&gt;

Los habitantes de la ciudá de Santiago de los Caballeros tarrecíen a los seísmos, pero non tanto como a les epidemies de viruela, una y bones les mesmes asocedíen aprosimao cada quince años y provocaben más decesos que los terremotos. Los terremotos yeren responsables, eso sí, del cambéu nel estilu arquiteutónicu de la ciudá y de la perda de pervalibles retablos y pintures.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=109}}

==== Rafael Landívar ====
{{AP|Rafael Landívar}}

{{caxa de cita|La Ilesia del Gran P. S. Agustín, nueva á espenses de l'arrogancia de N. Catholico Rei D. Phelipe V (que de Dios gocia) quedó peor, que si tuviera pelos suelos, pos precisen los PPs. de muncha mariña pa baltalos, y de ingenioros arbitrios por que nó apeligren los operarios; á esto amiéstase, que'l Conventu ta inhabitable, y los sos moradóres en rara incomodidad, y probeza suma. con aumentu de dolor vi polos mios güeyos la ruina causada na Ilesia, y Conventu de Nrá. Madre y Sra. de les Mercedres, y nun puedo paras en silenciu quanto asocedió na ruina de la referida Ilesia... Güei ta asitiada la Sacratissima Imaxe na Portería cola Venerable, y Sagrada Imaxe de Jesús Nazarenu, qu'ellí se venera, la que careció; porque anque la Bobeda de la so Capiya ta del tou destruyida, caltúvose de pies.|Agustín de la Caxiga y Rada: ''Curtia rellación del llamentable estragu, que careció esta ciudá de Santiago de guathemala, col terremotu del día quatro de marzu, d'anguaño de 1751.''&lt;ref name=melchor106&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=106}}&lt;/ref&gt;}}

El poeta y sacerdote [[Rafael Landívar]] empecipió la so formación académica a los once años nel Colexu Mayor Universitariu de San Borja, que coles mesmes yera [[seminariu]] [[Xesuites|xesuita]]. En 1744 inscribir na [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Real y Pontificia Universidá de San Carlos]], onde se-y confirió'l grau de [[bachiller]] en [[filosofía]] en 1746, cuando nun cumplía los quince años. Pocu más d'un añu dempués, en mayu de 1747, llogró los graos de llicenciáu en filosofía y maestru. En 1749 treslladar a [[Méxicu]] pa ingresar a la orde relixosa de la [[Compañía de Xesús]] y ordenóse sacerdote en 1755. A la so torna a Guatemala, desempeñóse como rector del colexu San Borja.

El 4 de marzu de 1751 un nuevu terremotu arruinó la ciudá de Santiago de los Caballeros, anque los daños nun fueron abondos pa considerar el treslláu de la ciudá.&lt;ref name=melchor106/&gt; En 1767, por cuenta de la [[Pragmática Sanción de 1767|Pragmática Sanción contra los xesuites]] per parte del rei [[Carlos III d'España]], Landívar foi desterráu de les tierres [[América|americanes]] y xuntu con tolos sos compañeros d'orde, coló a Méxicu primero, y depués a [[Europa]], instalándose en [[Boloña]], [[Italia]]. Ye ellí onde publicó'l so llibru «Rusticatio Mexicana» (Pelos Campos de Méxicu), en [[llatín]], al igual que la so oración aciaga» na muerte del obispu Figueredo y Victoria, benefactor de la Compañía de Xesús.

==== Les reformes borbóniques ====
{{AP|Reformes borbóniques}}

[[Ficheru:Carlos de Borbón, rey de las Dos Sicilias.jpg|200px|miniaturadeimagen|Rei [[Carlos III d'España]], promotor de les reformes borbóniques.]]

En 1754, en virtú d'una Real Cédula parte de les [[Reformes Borbóniques]], tolos curatos de les órdenes regulares fueron trespasaos al [[cleru secular]]. {{harvnp|Juarros|1818|p=338}} En 1765 publicáronse les reformes borbóniques de la Corona española, que pretendíen recuperar el poder real sobre les colonies y aumentar la recaldación fiscal.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=110}}&lt;ref name=estrada&gt;{{harvnb|Estrada Herrera|s.f.|pp=3-4}}&lt;/ref&gt; Con estes reformes creáronse los estancos pa controlar la producción de les bébores embriagantes, el tabacu, la pólvora, los naipes y el patiu de gallos. La real facienda puyaba l'estancu añalmente y un particular mercar, convirtiéndose asina nel dueñu del monopoliu de ciertu productu. Esi mesmu añu creáronse cuatro subdelegaciones de la Real Facienda en [[San Salvador]], Ciudá Real, [[Comayagua (Comayagua)|Comayagua]] y [[León (Nicaragua)|León]] y l'estructura políticu alministrativa del [[Reinu de Guatemala]] camudó a quince provincies:&lt;ref name=melchor111&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=111}}&lt;/ref&gt;

Amás d'esta redistribución alministrativa, la corona española estableció una política tendiende a menguar el poder de la [[Ilesia católica]],{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=111}} el cual hasta esi momentu yera práutiques absolutu sobre los vasallos españoles. La política d'amenorgamientu de poder de la ilesia basar na [[Ilustración]].{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=112}}

==== Problemes de la Ilesia católica ====
{{VT|Espulsión de los xesuites}}

N'América les rellaciones ente la Corona española y la [[Ilesia católica]] fuéronse sedando nel sieglu {{versalita|xviii}}; pero tamién hubo problemes ente'l [[Cleru#cleru secular|cleru secular]] y el [[Cleru#cleru regular|cleru regular]], yá que se taba [[Secularización|secularizando]] les doctrines del cleru regular. Esto ye, los sacerdotes que nun pertenecíen a les órdenes relixoses y que proveníen de les clases baxes de la sociedá diben quedándose coles parroquies qu'hasta entós pertenecieren a les poderoses órdenes relixoses, conformaes por miembros de les clases elitistes de la sociedá colonial.&lt;ref name=melchor114&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=114}}&lt;/ref&gt;

Nel sieglu {{versalita|xvii}} hubo una puxanza del [[Cleru#cleru secular|cleru secular]], con un aumentu considerable n'ordenaciones sacerdotales que llograron satisfaer la demanda de cures párroco nel Reinu; los [[dominicos]], por casu, perdieron casi toles sos parroquies, sacante les de la Veparaz; pela so parte, los franciscanos y mercedarios fueron desaposiaos de la mayoría de les sos doctrines nel Reinu de Guatemala. Pa 1768, cuando aportó l'arzobispu [[Pedro Cortés y Larraz]] a Guatemala, les poderoses órdenes d'antaño namái teníen al so cargu 34 de les 289 parroquies qu'había na archidiócesis.&lt;ref name=melchor114/&gt;

Tres un conflictu fuerte que se produció en Paraguay ente los xesuites y les autoridaes españoles pol control de les misiones, y tres otres enzanques n'Europa, los xesuites fueron espulsaos de los territorios españoles en 1767.&lt;ref name=melchor112&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=112}}&lt;/ref&gt;

==== Los Terremotos de Santa Marta ====
{{AP|Terremotu de Santa Marta}}

Pa 1773, el Reinu de Guatemala yera vastu, con una xurisdicción que tomaba más de 2400 quilómetros de llargor, llindada pol [[océanu Atlánticu]] y el [[océanu Pacíficu]] al sur; tenía trés obispaos [[sufragáneos]], once ciudaes, munches villes y aprosimao novecientos pueblos, partíos en venticuatro gobierno y alcaldíes mayores qu'apoderaba la [[Real Audiencia|Real, Pretorial Audiencia]], presidida pol presidente, el conseyu y reximientu. Ente les dependencies de l'Audiencia atopábense: los xulgaos de tierres, xulgaos de bienes de difuntos, xulgaos de cruzada, xulgaos de papel selláu y bienes de comunidaes, ordinarios de provincia, tribunal de cuentes, y los de les respeutives rentes reales.&lt;ref name=cadena17&gt;{{harvnb|Cadena|1774|p=17}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, los criollos guatemalianos oponíen al poder real el Conceyu, que taba compuestu de dos alcaldes ordinarios, trece regidor, procuráu síndicu y mayordomu.&lt;ref name=cadena17/&gt;Y finalmente, el poder eclesiástico —que taba dirixíu pol arzobispu y el superiores de les órdenes regulares— cuntaba con nueve prebendados, cinco dignatario, dos cures rectores, ocho convento relixosos, cinco de monxes, trés de beates y dos colexos.&lt;ref name=cadena17/&gt;

El treslláu de la capital provocó que la ciudá de Guatemala perdiera importancia y fuercia político ante les provincios del Reinu de Guatemala, una y bones la [[Ciudá de Guatemala|Nueva Guatemala de la Asunción]] nunca tuvo la guapura y grandor de Santiago de los Caballeros y cuando se declaró la independencia en 1821, la ciudá taba a mediu construyir y nun llogró caltenese como la capital de la [[Federación Centroamericana]].{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=132}}

=== Sieglu {{versalita|xix}} ===

[[Ficheru:José Joaquín de Bustamante y Guerra (Museo Naval de Madrid).jpg|miniaturadeimagen|200px|[[José de Bustamante y Guerra]], Capitán Xeneral de Guatemala de 1810 a 1818.{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|p=86}}]]

La rexón siguió floriando. Industries como les del [[cacáu]] y la [[caña d'azucre]] floriaron mientres tol periodu colonial de Guatemala, creando grandes riqueces y dexando el desenvolvimientu d'otres industries, que'l so puxanza duró hasta finales del sieglu {{versalita|xviii}}. Los últimos decenios del sieglu {{versalita|xviii}} significaron pa la Corona española un inmensu esbardie d'enerxíes humanes y económiques destinaes a soportar y llevar a bon términu repitíos proyeutos bélicos nos que se vio envolubrada. Frutu de celos expansionistas, como de meyores políticu-económicos, asitiaren a España nuna situación bastante difícil: nun yera facederu vencer ante'l poderíu de les potencies vecines, pero faer frente a tales empreses béliques significábalu innumberables sacrificios humanos y económicos.&lt;ref name=hernandez30/&gt; 

Per otru llau, les sos vastes posesiones d'ultramar yeren de por sí otra gran empresa na que tenía d'invertir asemeyaes enerxíes y recursos, anque de diversa manera; según velar por elles como una pervalible ayalga sobre'l que teníen puestos los güeyos propios y estraños. Aspeutu importante que merecía obligaos desvelos per parte de l'alta burocracia real española, según los esfuercios ya inversiones yá señalaos, yera'l tráficu comercial-marítimu que sostenía la metrópolis y les sos colonies. Per mediu d'él, podía detectase'l pulsu y ritmu de les rellaciones ente dambos continentes. 

Esa molición real sobre'l caltenimientu y caltenimientu d'una rellación continua nel ámbitu comercial puede esplicase polos factores que la constituyíen, como lo yeren, per un sitiu la riqueza en metales preciosos y materies primes qu'América apurría, según el mercáu de consumu qu'ella mesma significaba pa los xéneros y productos peninsulares. Esi intercambiu, les más de les vegaes desigual pa les colonies ultramarines, suponía un renglón considerable na economía real peninsular. D'ellí la so constante vixilancia y proteición, manifiesta en toa una serie de disposiciones reales que mientres casi tres sieglos guarden una llinia clara de pensamientu: el caltenimientu, en exclusividad, del comerciu coles colonies como daqué inherente ya imaxinable solo pa la Corona española, ensin llegar a contemplar la inxerencia en dicha rellación, d'otres naciones. La guerra sostenida con Inglaterra nos últimos años del sieglu {{versalita|xviii}} plantegó difíciles problemes a esa rellación comercial, una y bones les fuercies ingleses conocíen bien los puntos neurálxicos de la economía española y atacar frontalmente.&lt;ref name=&quot;hernandez30&quot; /&gt;

==== Conxuración de Belén ====

[[Ficheru:Casausytorres 23.JPG|miniaturadeimagen|200px|Arzobispu de Guatemala [[Ramón Casaus y Torres]], collaboró col Capitán Xeneral [[José de Bustamante y Guerra]] y opúnxose a los movimientos lliberales independentistes.]]

En 1811 [[José de Bustamante y Guerra]] foi nomáu [[Capitanía Xeneral de Guatemala|capitán xeneral de Guatemala]], nuna dómina de gran actividá independentista;{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|p=86}}{{harvnp|Gómez Carrillo|1887|p=35}} y primeramente desenvolvió una política reformista de corte ilustráu. Sicasí, ante la revolución de [[Miguel Hidalgo y Costiella]] y [[José María Morelos]] en [[Méxicu]], preparó tropes en Guatemala y creó el cuerpu de voluntarios de Fernando VII» y dende el so puestu enfrentar a los constitucionalistas llocales, reprimiendo duramente a los independentistes.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=103}} Tamién s'opunxo a la [[Constitución de Cádiz|constitución lliberal de 1812]].{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|p=85}}

Dende'l 28 d'ochobre de 1813, y dempués de la eleición del rector de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Real y Pontificia Universidá de San Carlos Borromeo]],&lt;ref name=chaverri58&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=58}}&lt;/ref&gt; celebrárense na celda prioral del Conventu de Belén delles xuntes entamaes por frai Juan Nepomuceno de la Concepción al envís de derrocar al capitán xeneral Bustamante y Guerra y llograr la independencia de la rexón.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=103}}&lt;ref name=chaverri58/&gt; En payares hubo otra xunta en casa de Cayetano y Mariano Bedoya, hermanos menores de doña [[María Dolores Bedoya|Dolores Bedoya de Molina]], y cuñaos de [[Pedro Molina Mazariegos]];&lt;ref name=chaverri59/&gt; ente los conxuraos había dellos miembros de los cleros tantu [[cleru regular|regular]] como [[cleru secular|secular]], demostrando l'interés de les distintes faiciones de la [[Ilesia católica]] nel alzamientu contra Bustamante y Guerra.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}}

El 21 d'avientu de 1813, Bustamante y Guerra, enterar de que nel conventu de Belén axuntábense sediciosos pa intentar una sulevación por una delación de José Prudencio de La Llana,{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=103}} y dictó un autu por que'l capitán Antonio Villar y el so ayudante, Francisco Pulgu, prindaren a los relixosos d'esi monasteriu. Na acometida resultaríen presos dellos conxuraos.&lt;ref name=chaverri58/&gt; Esti resolución foi comunicada pol alcalde del conceyu'l día 24; d'ende alantre, hasta'l siguiente mes, otros resultaríen prindaos.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}} Tamién se llibró orde de captura contra'l rexidor [[José Francisco Barrundia]], quien llogró escapar.{{harvnp|Collada|et. al|1988|p=}}

Al trate descubiertu, el teniente de dragones Yúdice escribió a Bustamante y Guerra pa pidir la clemencia del rei y da-y nomes de los conxuraos.&lt;ref name=chaverri59&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=59}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}} Coles mesmes, Bustamante comisionó al so sobrín. el carmelita frai Manuel de la Madre de Dios, na casa de correos, por qu'abriera toa correspondencia que cayera nes sos manes; tolos prindaos fueron sometíos a xuiciu y condergaos a distintes penes.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}}

Bustamante y Guerra dempués denunció al so socesor nomáu Juan Antonio de Tornos, intendente d'Hondures, por supuestos enclinos lliberales y asina llogró la so confirmación nel so puestu por [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]] en 1814. Foi destituyíu n'agostu de 1817 y volvió a España en 1819. Esi mesmu añu entró nuevamente a formar parte de la Xunta d'Indies. En 1820 foi compensáu cola Gran Cruz de la Orde Americana d'Isabel la Católica y nomóse-y direutor xeneral de l'Armada hasta 1822. En 1823 foi integrante de la Xunta d'espediciones a América, y un añu dempués, volvió otra vegada a la Direición Xeneral de l'Armada y trabayó nel Ministeriu de Marina de Madrid hasta la so muerte en 1825, siendo'l so cargu militar el de teniente xeneral.

==== Alzamientu de Totonicapán ====
{{AP|Atanasio Tzul|Llevantamientu indíxena de Totonicapán de 1820}}

Pa 1820, [[Atanasio Tzul]] yera reconocíu como representante non oficial de les parcialidaes de Linkah, Pachah, Uculjuyub, Chiché y Tinamit en [[Totonicapán]]; nel mesmu añu, cola representación antes descrita y ante l'interés del so pueblu por acabar colos impuestos eclesiásticos y el tributu, Tzul xunió fuercies con Lucas Aguilar y col Alcalde Mayor de Totonicapán, [[Narciso Mallol]]. Xuntos llucharon en contra del poder de la colonia española, remanada pol capitán xeneral del Reinu de Guatemala, l'arzobispu de Guatemala [[Ramón Casaus y Torres]], la élite ladina local y los caciques de Totonicapán, quien taben estremaos del restu de la población indíxena y cuntaben con ciertos privilexos por cuenta del so sofitu a la conquista europea.&lt;ref name=mobil75/&gt; Los tributos reales fueren suprimíos en 1811 poles [[Cortes de Cádiz]], pero fueron impuestos de nuevu pol rei [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]].&lt;ref name=mobil75/&gt;

La debilidá político y militar del imperiu español, los primeros intentos por una autonomía política y la competencia ente oficiales españoles fueron clave pal ésitu del llevantamientu.&lt;ref name=pollack&gt;{{harvnb|Pollack|2007|p=}}&lt;/ref&gt; Asina, diose pasu al refugu del tributu, la remoción del Alcalde Mayor, José Manuel Lara de Arrese y l'imposición d'un gobiernu propiu.&lt;ref name=mobil75/&gt;

Siquier mientres unos díes ente xunetu y agostu de 1820, Tzul actuó como'l representante más destacáu del gobiernu indíxena,&lt;ref name=pollack/&gt; anque dempués foi azotáu mientres nueve díes&lt;ref name=mobil75/&gt; y encarceláu en Quetzaltenango, dempués de que'l movimientu sufriera una represión a manes d'alredor de mil milicianos ladinos.{{harvnp|Democracia Multicultural|2009|p=}} En marzu de 1821, Tzul foi lliberáu, dempués d'una manifestación d'individuos totonicapenses y de solicitar un indultu.&lt;ref name=mobil75/&gt; Esta sulevación recuérdase especialmente pola imposición de los Reales Atributos, onde Atanasio Tzul púnxose la corona del señor San José y a la so muyer, Felipa Soc, púnxo-y la corona de Santa Cecilia.&lt;ref name=&quot;mobil75&quot;&gt;{{harvnb|Móbil|1991|p=}}&lt;/ref&gt;

=== La proclamación de la independencia ===
[[Ficheru:Firma del Acta de Independencia de Centroamérica.jpg|350px|right|miniaturadeimagen|Robla de l'Acta d'Independencia de Centroamérica&lt;br/&gt;15 de setiembre de 1821, pintura de [[Luis Vergara Afumada]].]]

En 1818 l'implacable Bustamante dexó'l poder y sustituyólu Carlos Urrutia, un home de calter débil y en que'l so gobierno los independentistes ganaron terrén. En 1820 el rei d'España [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]] viose forzáu a restablecer la constitución de 1812, por cuenta de ello implementóse en Centroamérica la llibertá de prensa. Nesi mesmu añu'l doctor [[Pedro Molina Mazariegos]] empezó a publicar ''[[Pedro Molina Mazariegos|L'Editor Constitucional]]'', periódicu nel que se criticó al gobiernu de la colonia, defendiéronse los derechos de los centroamericanos y promovióse la independencia.

En Méxicu, la revolución llogró un completu trunfu y al traviés del [[Plan d'Iguala]] declaró la so independencia total d'España'l 24 de febreru de 1821. Esta noticia asoró a les autoridaes españoles de Guatemala y al empar sirvió d'estímulu a la causa independentista. El 9 de marzu, primíu polos lliberales independentistes, el Capitán Xeneral Carlos de Urrutia —personaxe achacaso y débil de calter{{harvnp|Gómez Carrillo|1887|p=35}}— dexó'l puestu por que fuera ocupáu pol subinspector del exércitu [[Gabino Gaínza]], quien recién llegara a Guatemala.{{harvnp|Gómez Carrillo|1887|p=35}} Gainza yera del presto de los independentistes, porque amás de ser un home d'una edá bien avanzada, tamién yera de calter débil y cambiadizu. Sol so mandu Centroamérica esperimentó un baturiciu social de niveles intolerables qu'obligó a la diputación provincial a solicitar a Gainza una xunta p'aldericar la difícil tema de la independencia.{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|pp=87-88}}

== La Independencia y les Provincies Xuníes del Centru d'América ==
{{AP|Independencia de Centroamérica}}

[[Ficheru:Procer Jose del Valle.jpg|left|miniaturadeimagen|170px|José Cecilio del Valle, redactor de l'acta d'independencia.]]
[[Ficheru:Proceresindependenciaguatemala.jpg|200px|miniaturadeimagen|Firma de l'acta de la independencia de Centroamérica'l 15 de setiembre de 1821 nel interior del Palaciu Real. Pintura de Rafael Beltranena.]]Pal añu 1820, la Constitución de Cádiz foi puesta nuevamente en vixencia, por cuenta de los acontecimientos provocaos por [[Rafael del Riego]] nel mes de xineru; amás, se reinstalaron les diputaciones de Guatemala y León el 13 de xunetu d'esi añu. [[José Matías Delgado]] integró la Xunta Consultiva Provincial xunto a [[José Simeón Cañes]], Mariano Beltranena, José Valdez, José Antonio Rivera Cabeza de Vaca, y [[José Mariano Calderón]], previu al establecimientu de la constitución na rexón el 26 d'esi mes.{{harvnp|Monterey|1996| p=58}}

Sicasí, pal añu 1821 túvose noticia nel Reinu de Guatemala de la proclamación del [[Plan d'Iguala]] nel [[Virreinatu de Nueva España]] nel mes de febreru, nel cual declarábase la independencia del Imperiu español. Tamién [[Ciudá Real de Chiapas]] declaróse independiente n'agostu. Ante los fechos, [[Gabino Gaínza]], que s'atopaba al mandu de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]], viose primíu polos criollos centroamericanos pa proclamar la independencia de momentu.{{harvnp|Meléndez Chaverri|2000| pp=235-237}}

El capitán xeneral Gaínza entós, atendiendo esti llamáu, axuntó una xunta de notables compuesta pol señor arzobispu, diputaos, xefes militares, los prelaos de les órdenes relixoses, y emplegaos de facienda. Naquella xunta presidida pol mesmu Gainza, los presentes externaron con llibertá la so opinión. El señor [[José Cecilio del Valle]] tomó la pallabra y demostró la necesidá y la xusticia de la Independencia, manifestando que, pa proclamala, primero tenía d'oyese'l votu de la Provincies. Sicasí, los criollos que s'axuntaren na Plaza d'Armas pidieron a voces la independencia, y esta foi proclamada esi mesmu día, [[15 de setiembre]] de [[1821]]. Del Valle redactó aquel documentu, según el manifiestu que publicó'l capitán xeneral Gainza sobre la independencia.&lt;ref name=rosa&gt;{{harvnb|Rosa|1882|p=}}&lt;/ref&gt; y la formación de la constitución.

Tamién se determinó que la eleición de representantes facer poles mesmes xuntes eleutorales qu'escoyera diputaos a les cortes d'España, reparándose les lleis anteriores pal procedimientu de la eleición; que'l Congresu Constituyente axuntárase'l 1º de marzu de 1822; que se caltuviera la [[Catolicismu en Guatemala|relixón católica]] «en tola so integridá y pureza»; y, finalmente, que mientres el país constituyíase, el xefe [[Gabino Gaínza]] siguiría al frente del gobiernu obrando acordies con una Xunta Provisional Consultiva.&lt;ref name=rosa/&gt;

Al saber de los sucesos en San Salvador, el 27 d'ochobre la Xunta Consultiva nomó a [[José Matías Delgado]] como Intendente de la provincia, por qu'aselara los ánimos y asumiera «el mandu políticu y obrar no militar como lo esixeren les circunstancies».{{harvnp|Monterey|1996| p=68}}&lt;ref name=chaverri251&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=251-253}}&lt;/ref&gt; Al so pasu por [[Santa Ana (ciudá d'El Salvador)|Santa Ana]], punxo en llibertá a los Arce, Rodríguez y Lara quien yeren conducíos presos a Guatemala, y al llegar a San Salvador, Barriera dexó'l mandu de la provincia, y les tropes de voluntarios realistes fueron desarmaes y llicenciaes. Los salvadoreños decidieron entamase como Diputación Provincial d'alcuerdu a la Constitución de Cádiz, con Delgado como intendente presidente.&lt;ref name=chaverri251/&gt;

=== Anexón al Imperiu mexicanu ===
{{AP|Agustín de Iturbide}}
[[Ficheru:Iturbide.jpg|200px|miniaturadeimagen|[[Agustín de Iturbide]]. ]]
[[Ficheru:Escudo de las Provincias Unidas del Centro de América.svg|200px|miniaturadeimagen|Escudu de les [[Provincies Xuníes del Centru d'América]].]]
A pesar de la nueva situación política, esistía nes autoridaes de les provincies centroamericanes la indecisión, una y bones unes se avocaban pola independencia total y otres adoptaben el [[Plan d'Iguala]] y la sumisión al [[Primer Imperiu Mexicanu|Imperiu mexicanu]] d'[[Agustín de Iturbide]]. Precisamente, Gaínza supo de la invitación de Iturbide el 27 de payares por que'l Reinu de Guatemala formara, xunto a Méxicu, «un grande imperiu», yá que Guatemala, según reporta [[Alejandro Marure]], «topábase inda impotente pa gobernase por sigo mesma».&lt;ref name=chaverri257&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=257-258}}&lt;/ref&gt; Tamién anunciaba l'aproximamientu d'un exércitu de proteición»,&lt;ref name=chaverri257/&gt; que la so misión yera «protexer coles armes..los amantes de la so patria».{{harvnp|López Velásquez|2000| p=93}}

Ello ye que la faición anexonista al Imperiu mexicanu, compuesta polos criollos de la ciudá de Guatemala y los miembros de les órdenes regulares de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia católica]],&lt;ref name=martinez306/&gt; deseyaben caltener la hexemonía na rexón tres la independencia, y empezaba a imponese en Guatemala, yá que tarrecíen que'l congresu centroamericanu axustáu pol acta d'independencia del 15 de setiembre, que tenía de decidir el puntu d'independencia xeneral y absoluta», fora contrariu a los sos intereses.{{harvnp|López Velásquez|2000|p=77}} Por aciu una consulta a los cabildros abiertos, el 5 de xineru foi decretada l'anexón pola Xunta Consultiva, que quedó eslleida darréu.&lt;ref name=chaverri257/&gt; Sicasí, namái los cabildros de San Salvador y [[San Vicente (ciudá d'El Salvador)|San Vicente]] manifestaron dafechu la so oposición,{{harvnp|Guandique|1962| p=127}} y convertiríense depués en baluarte del partíu lliberal de Centroamérica.

Díes antes, y en vista de la situación inestable nes provincies, el gobiernu presidíu por Delgado unviara una invitación a les Provincies de León y Comayagua el 25 d'avientu de 1821 pa xunise a San Salvador y asina formar una especie d'entidá tripartita».{{harvnp|Guandique|1962|p=41 y 137-138}} D'igual manera'l conceyu de San Salvador espresara la so posición de resolver el so destín per mediu d'un congresu nacional centroamericanu, como únicu facultáu pa resolver sobre l'asuntu.{{harvnp|Monterey|1996| p=71}}

La ofensiva dende Guatemala pa someter a San Salvador empezó col esplegue de les tropes al mandu del sarxentu mayor [[José Nicolás de Abós y Padilla]], que trabó batalla coles huestes salvadoreñes comandadas por [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]], quien trunfó na [[batalla de Llanu L'Espín]]. Otra ofensiva al mandu de Manuel Arzú, a pesar d'aportar a San Salvador, nun pudo consolidar la ocupación. Pa cesar les hostilidaes, roblóse un conveniu'l 10 d'ochobre de 1822 ente representantes salvadoreños y del Imperiu mexicanu, pactu nel que se reconoció la voluntá de les provincies que se sometieren a Méxicu y tamién a les que deseyaben suxetar a San Salvador.{{harvnp|Monterey|1996| p=94}} A la fin l'alcuerdu quedó a la discreción Iturbide, quien tomó como disensión la conducta de San Salvador y ordenó el so sometimientu.{{harvnp|Meléndez Chaverri|2000|p=263-265}}

[[Vicente Filísola]] comandó les tropes imperiales mexicanes sobre San Salvador, pero'l 12 de payares el gobiernu salvadoreñu alcordó la incorporación al Imperiu mexicanu.{{harvnp|Monterey|1996| p=97}} Sicasí, el so cumplimientu fadría efeutivu a condición de que se suspendiera la marcha de los militares, según reconociérase la ereición de la siella episcopal. Amás caltendríen l'armamentu y dependeríen d'un gobiernu central.&lt;ref name=chaverri267&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000| pp=267-268}}&lt;/ref&gt; Filísola interpretó esto como una dilación, polo que declaró nula'l resolución y reclamó la xurisdicción al Imperiu;&lt;ref name=monterey98&gt;{{harvnb|Monterey|1996| p=98}}&lt;/ref&gt; ante los fechos, los salvadoreños declararon nula la incorporación al Imperiu mexicanu y alcordaron la incorporación a los [[Estaos Xuníos]] el 2 d'avientu.&lt;ref name=monterey98/&gt; La declaración nun detuvo a Filísola, que dempués d'ocupar [[Mexicanos]], el 9 de febreru de 1823 tomó San Salvador. Ellí tuvo contautu colos dirixentes salvadoreños, ente ellos Delgado, quien terminó confináu nuna de les sos faciendes. A pesar de los acontecimientos, Iturbide abdicó al tronu'l 19 de marzu, polo que Filísola decidió convocar el congresu establecíu na acta del 15 de setiembre.&lt;ref name=chaverri267/&gt;

=== Guerra Civil Centroamericana ===
{{AP|Guerra Civil Centroamericana}}

Tres la convocatoria de Filísola, la provincia salvadoriana nomó a los sos representantes. Per San Salvador fueron escoyíos José Matías Delgado y José Antonio Jiménez y Vasconcelos en calidá de diputaos propietarios, y como suplentes Pedro José Cuellar y Juan Francisco Sosa.{{harvnp|Monterey|1996|p=106}} El 24 de xunu de 1823, quedó instalada l'Asamblea Constituyente de Centro América y el mesmu Delgado resultó escoyíu como'l so presidente con un total de trenta y siete voto. La primer sesión llevar a a cabu'l 29 de xunu, y Delgado espresó un discursu qu'en parte reza:

Amás, Delgado, xunto a [[José Simeón Cañes]], [[Pedro Molina Mazariegos]], Francisco Flores y Felipe Vega, realizaren el dictame relativu a la independencia absoluta de les provincies del Reinu de Guatemala.{{harvnp|Monterey|1996|p=107}} Pal 1 de xunetu, foi emitida la [[Declaración d'Independencia absoluta de Centroamérica]], que nel so entamu proclama'l nome de «les Provincies Xuníes del Centru d'América...»;{{harvnp|Meléndez Chaverri|2000| p=277-279}}

Sicasí, nos nuevos Estaos yera aldericáu'l sistema que rexiría a la nueva república centroamericana, esto ye, ente unu [[federalismu|federal]] o [[centralismu|centralizáu]]. La opinión que prevalecía nes provincies, sacante Guatemala, yera'l sistema federal similar al de los [[Estaos Xuníos]]. El militar ya historiador Manuel Montúfar y Coronado atribuyó al cura Delgado la definitiva adopción d'esti sistema, pos lu acusaba de buscar el beneficiu personal p'alzar la siella episcopal en San Salvador, anque Meléndez Chaverri destacó que l'actitú de los salvadoreños «nes sos lluches llibertaries yera móvil más que suficiente pa l'adopción d'un sistema pol que suañaben dende 1811».&lt;ref name=chaverri279&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=279-281}}&lt;/ref&gt;

Delgado, [[Pedro Molina Mazariegos]], [[José Francisco Barrundia y Cepeda|José Francisco Barrundia]], y [[Mariano Gálvez]] participaron na redaición de les [[Bases de Constitución Federal|Bases de la Constitución Federal]] publicaes el 17 d'avientu de 1823.{{harvnp|Monterey|1996|p=116}}{{harvnp|Guandique|1962| p=340}} Cola instalación de la [[República Federal de Centro América]], el xeneral salvadoreñu [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] quedó escoyíu como'l so presidente pal añu 1825.&lt;ref name=chaverri279/&gt; Pero n'ochobre de 1826 el presidente de la [[República Federal de Centro América]], [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] eslleió'l [[Congresu]] y el [[Senáu]] ya intentu establecer un sistema [[Estáu unitariu|unitariu]] aliándose con el conservadores, polo que se quedó ensin el sofitu del so partíu, el lliberal. D'esta forma empecipió una guerra civil na rexón de la que remaneció la figura dominante del xeneral hondureñu [[Francisco Morazán]].

[[Mariano de Aycinena y Piñol]] foi designáu'l 1º de marzu de 1827 como [[Presidente de Guatemala|gobernador del estáu de Guatemala]] pol presidente de la [[Federación Centroamericana|Federación de les Provincies Xuníes del Centru d'América]], [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]]. El so gobernatura foi de índole dictatorial; prohibió la llibertá de prensa y l'ingresu de llibros de tipu lliberal a Guatemala. Tamién decretó la pena de muerte con efeutu retroactivu y formó el decretu ''fatal'' de 1827 pa xuicios sumarios. Como miembru del partíu conservador, restituyó los diezmos obligatorios pal [[cleru secular]] de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia católica]].{{harvnp|González Davison|2008|p=426}}

D'esta dómina daten semeyes en miniatura del artista [[Francisco Cabrera (Guatemala)|Francisco Cabrera]] de les dames que pertenecíen al [[Clan Aycinena]].&lt;ref name=llances/&gt;

&lt;div align=center style='font-size:0.9en'&gt;
'''Dames del Clan Aycinena retrataes por Cabrera na década de 1820'''&lt;ref name=llances&gt;{{harvnb|Martínez Llances|2013|p=114}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery perrow=&quot;4&quot; widths=&quot;150px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Ficheru:Mariajosefapavonyarrivillaga.jpeg|María Josefa Pavón y Arrivillaga
Ficheru:Mariamanuelaaycinena.jpeg|María Manuela Aycinena y Piñol
Ficheru:Mariamanuelasanchezdeperales.jpeg|María Manuela Sánchez de Perales
Ficheru:Mariasanchezperales.jpg|María Petrona Micaela Sánchez de Perales
&lt;/gallery&gt;
&lt;/div&gt;

=== Invasión lliberal de Morazán en 1829 ===
{{AP|Guerra civil centroamericana|Manuel José de Arce y Fagoaga|Francisco Morazán}}
{{VT|Batalla de San Antonio (El Salvador)}}

[[Ficheru:Don Francisco Morazan Quezada.JPG|left|200px|miniaturadeimagen|Caudiellu lliberal hondureñu [[Francisco Morazán]].]]
[[Ficheru:aycinena.jpg|200px|miniaturadeimagen|[[Mariano de Aycinena y Piñol]], gobernador del Estáu de Guatemala en 1829. Yera amás el líder del [[Clan Aycinena]], poderosu grupu del partíu conservador.]]

Morazán caltúvose engarrando alredor de San Miguel, ganando a cada pelotón unviáu por Arzú dende San Salvador hasta que dexó al coronel Montúfar al cargu de San Salvador y foi ocupase personalmente de Morazán; cuando l'hondureñu dio cuenta de los movimientos de Arzú, salió camín d'Hondures a reclutar más tropes.&lt;ref name=hondurash/&gt; El 20 de setiembre, el xeneral Arzú taba cerca del [[ríu Lempa]] con quinientos homes en busca de Morazán, cuando s'enteró de que les sos fuercies habíen capitulado en [[Mexicanos]] y San Salvador.&lt;ref name=hondurash&gt;{{harvnb|Honduras en llinia|1996|p=}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, Morazán tornó a El Salvador con un exércitu respetable. El xeneral Arzú asonsañando enfermedá fuxó a Guatemala, dexando les sos tropes sol mandu del teniente coronel Antonio de Aycinena. El coronel y les sos tropes colaben con camín de territoriu hondureñu, cuando fueron interceptaos polos homes de Morazán en San Antonio. El 9 d'ochobre Aycinena viose obligáu a rindise.{{harvnp|Morazán|1942|p=23}} Cola capitulación de San Antonio, El Salvador quedó finalmente llibre de tropes federales. El 23 d'ochobre, el xeneral Morazán fixo la so entrada triunfal na plaza de San Salvador. Unos díes más tarde, coló n'[[Ahuachapán]], pa entamar l'exércitu con mires a retirar a los conservadores aristócrata y eclesiásticu del poder nel territoriu guatemalianu y enllantar un orde constitucional allegáu a la [[Federación Centroamericana]] que los lliberales naguaben.&lt;ref name=gonzalez4y26&gt;{{harvnb|González Davison|2008|pp=4-26}}&lt;/ref&gt;

Al enterase d'estos fechos, [[Mariano de Aycinena y Piñol|Mariano de Aycinena]] trató d'axustar con Morazán, pero como esti taba decidíu a acabar cola hexemonía de los aristócrates y eclesiásticos guatemalianos, nun aceptó nengún tratu. Aycinena, al ver que nun consiguía una solución pacífica, escribió a los sos conciudadanos:

{{caxa de cita|alliniación=center|anchu=80%|COMPATRIOTES:&lt;br /&gt;

Col mayor sentimientu, veo na necesidá d'anunciavos: que tolos esfuercios del supremu gobiernu nacional, y de les autoridaes del Estáu, pol reestablecimientu de la paz, fueron inútiles: los que lleven la voz y apoderáronse del mandu en S. Salvador, tienen interés n'enllargar la guerra; porque ella sirve á los sos mires personales, ya impórtalos bien pocu la suerte de los pueblos.&lt;br /&gt;

Aspirando á la dominación de tola república, y al aumentu de la so propia fortuna, quieren tiñir de sangre'l suelu privilexáu, y destruyir toles fontes de la riqueza de la nación y del propietariu particular.&lt;br /&gt;

Si nun fueren estos los principios de la so conducta, yá volveríen á la patria la tranquilidá de qu'antes gociara: yá convendríen en dalgún de tantos trataos de paz que se-yos propunxeron, casi toos ventaxosos pa ellos mesmos; pero los rehúsan, porque de nada cúriense menos que del bien xeneral. |Mariano de Aycinena y Piñol&lt;br /&gt;Manifiestu del Xefe d'Estáu a los pueblos&lt;br /&gt;27 d'ochobre de 1828{{harvnp|Aycinena y Piñol|1828|p=1}}}}

[[Ficheru:Plate_33-_ANTIGUA_GUATIMALA.jpg|miniaturadeimagen|200px|Parque Central de la ciudá d'[[Antigua Guatemala]] mientres la guerra civil de 1829. Reparar que l'antiguu [[Palaciu de los Capitanes Xenerales (Guatemala)|Palaciu de la Capitanía Xeneral]] taba destruyíu y que les sos columnes abelugárense nes construcciones provisionales que se reparen nel grabáu.]]

En Ahuachapán, Morazán fixo tou lo posible pa entamar un exércitu numberosu. Solicitó al gobiernu d'El Salvador que-y apurriera cuatro&amp;nbsp;mil homes, pero tuvo que conformase con dos&amp;nbsp;mil. Cuando taba en condiciones d'actuar a principios de 1829, unvió una división al mandu del coronel Juan Prem pa entrar en territoriu guatemalianu y tomar el control de [[Chiquimula]]. La orde foi llevada a cabu por Prem a pesar de la resistencia ufiertada pol enemigu. Poco dempués, Morazán movió una pequeña fuercia cerca de la Ciudá de Guatemala sol mandu del coronel Gutiérrez pa forzar al enemigu salir de les sos trincheres y causar la deserción de les sos tropes. Mentanto, el coronel Domínguez, que saliera de la ciudá de Guatemala con seiscientos soldaos d'infantería p'atacar a Prem, enterar de la pequeña fuercia que cuntaba Gutiérrez. Domínguez camudó los sos planes y foise detrás Gutiérrez. Esta oportunidá foi aprovechada por Prem quien se treslladó de Zacapa y atacó a les fuercies de Domínguez, ganándolos el 15 de xineru de 1829. Depués d'esos fechos Morazán ordenólu a Prem que siguiera la so marcha colos mil cuatrocientos homes sol so mandu y ocupara el puestu de San José, cerca de la capital.&lt;ref name=morazan455&gt;{{harvnb|Morazán|1942|pp=4-55}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, el pueblu d'[[Antigua Guatemala]] entamar contra'l gobiernu conservador de Aycinena en Guatemala lo qu'entainó la invasión de Morazán a Guatemala col so Exércitu Proteutor de la Llei»; l'hondureñu asitió a los sos homes nel pueblu de [[Pínula]], cerca de la [[Ciudá de Guatemala]]. El 15 de febreru una de les mayores divisiones de Morazán, sol mandu de Cayetano de la Cerda, foi ganada en [[Mixco]] poles tropes federales,&lt;ref name=baronesa&gt;{{harvnb|Baronesa de Wilson|1888|p=}}&lt;/ref&gt; polo que Morazán llevantó l'asediu de la ciudá y concentró les sos fuercies na [[Antigua (Guatemala)|Antigua]]. Una división de tropes federales siguiérenlu dende la capital sol mandu del coronel Pacheco, en direición a [[Sumpango]] y [[El Tejar (Guatemala)|Tejar]] col propósitu d'atacalo n'Antigua. Pero Pacheco estendió les sos fuercies, dexando a dalgunos d'ellos en Sumpango. Cuando llegó a San Miguelito el 6 de marzu, con un exércitu más pequeñu, foi ganáu pol xeneral Morazán,&lt;ref name=baronesa/&gt;&lt;ref name=morazan455/&gt;

Dempués de la victoria de San Miguelito, l'exércitu de Morazán aumentó cuando voluntarios guatemalianos xunir a les sos files. El 15 de marzu, cuando Morazán y el so exércitu taben en camín d'ocupar les sos posiciones anteriores, foi interceptáu poles tropes federales del coronel Prau nel ranchu de Les Llamargues. Morazán, con una posición cimera, entartalló al exércitu de Prau. El campu de batalla quedó llenu de cadabres, presos y armes. Darréu, Morazán movilizar a recuperar les sos antigües posiciones en [[Pínula]] y Aceytuno, y pone-y nuevamente sitiu a la ciudá de Guatemala.&lt;ref name=morazan455/&gt; Aycinena ordenó'l 18 de marzu de 1829 que s'aplicara la pena de muerte a tou aquel qu'ayudara al enemigu, fixo una proclama na qu'invocaba la defensa de la santidá de los altares» y emitió una disposición llegal, pola que los líderes lliberales, ente ellos el doctor [[Pedro Molina Mazariegos]], fueron declaraos enemigos de la patria; con too y con eso, foi derrotáu.&lt;ref name=dicgeo&gt;{{harvnb|Asociación d'Amigos del País|2004|p=}}&lt;/ref&gt;

El 12 d'abril de 1829 robló'l Conveniu de Capitulación con Morazán y foi unviáu a prisión colos sos compañeros de gobiernu; Morazán, pela so parte, anuló'l documentu'l día 20 del mesmu mes, pos el so principal oxetivu yera esaniciar el poder de los criollos conservadores y la xerarquía de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia Católica]] en Guatemala, a quien los crillos lliberales repunaben por haber tao sol so dominiu mientres la colonia española.&lt;ref name=gonzalez4y26/&gt;

=== Gobiernu de Mariano Gálvez ===
{{AP|Mariano Gálvez}}[[Ficheru:Map_of_Journey.jpg|miniaturadeimagen|200px|Mapa de Guatemala en 1839. Reparar les fronteres non delimitidas con Méxicu en Yucatán y Chiapas, y que Belice inda yera un asentamientu inglés.{{harvnp|Stephens|Catherwood|1854|p=1}}]]

Tres la separación del Imperiu de Iturbide creóse la [[República Federal de Centro América]], con [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] como primer presidente. La República Federal foi una entidá política qu'incluyía a Guatemala, [[Hondures|Comayagua]], El Salvador, [[Nicaragua]] y [[Costa Rica]].

Pa 1837, nel Estáu de Guatemala empecípiase una llucha armada contra quien gobernaba l'Estáu de Guatemala, lliberal al igual que Francisco Morazán, el doctor [[Mariano Gálvez|José Mariano Gálvez]]. Gálvez, lliberal cultu y progresista, entamara una serie de reformes sociales dirixíes a minar el poder del [[cleru regular]], principal miembru del Partíu Conservador xuntu col [[Clan Aycinena]].{{harvnp|González Davison|p=25-35}} Atayó los diezmos, promulgó la llei de divorciu y esanició munchos de los privilexos de los conventos; como yera d'esperase, el [[cleru secular]] —que nun fuera espulsáu en 1829— presentó les reformes non como un ataque contra los intereses económicos de la Ilesia, sinón como una falta a la fe cristiana y asuzó a la población llabradora en contra del gobiernu «[[herexe]]».{{harvnp|González Davison|p=25-35}}

Emburriaos poles reformes lliberales y la propaganda conservadora, movimientos insurxentes empecipiar nos montes de Guatemala y [[Rafael Carrera y Turcios]] foi'l máximu dirixente de les mesmes; ente les tropes sulevaes atopábense numberosos indíxenes&lt;ref name=hernandez30&gt;{{harvnb|Hernández de León|1930|p=}}&lt;/ref&gt; que llucharon mientres dos años pa consiguir la secesión guatemaliana de la federación, lo cual llogróse en 1838 cola disolución de la federación. Los alzaos empezar per asaltar les poblaciones, ensin dar oportunidá de tener alcuentros coles tropes del gobiernu y arrobinaben la idea de los enemigos de Gálvez, que consistía n'acusalo del envelenamientu de les agües fluviales p'arrobinar el ''roxura morbus'' a la población.{{refn|group=lower-alpha|El gobiernu nun yera'l culpable de tal envelenamientu: la crecedera poblacional y la poca capacidá de la estructura sanitaria de la ciudá contribuyeron al espardimientu de la enfermedá.&lt;ref name=gonzalez2008&gt;{{harvnb|González Davison|2008|p=35}}&lt;/ref&gt;}} Esta acusación favoreció a los oxetivos de Carrera, poniendo a una gran parte de la población en contra de Mariano Gálvez y los lliberales; inclusive los mesmos lliberales empezaron a atacar a Gálvez polos sos violentos métodos militares —qu'incluyíen táctiques de tierra esfarrapada en poblaciones alzaes—.{{harvnp|González Davison|2008|p=41}}

=== Independencia de Los Altos ===
{{AP|Estáu de Los Altos}}
L'área de Los Altos taba poblada mayoritariamente por indíxenes, quien caltuvieren les sos tradiciones ancestrales y les sos tierres nel fríu altiplanu del oeste guatemalianu.&lt;ref name=woodward113&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=113}}&lt;/ref&gt; Mientres tola dómina colonial esistieren revueltes en contra del gobiernu español.&lt;ref name=woodward113/&gt; Depués de la independencia, los mestizos y criollos llocales favorecieron al partíu lliberal, en cuantes que la mayoría indíxena yera partidaria de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia católica]] y, poro, conservadora.&lt;ref name=woodward113/&gt;

Mientres l'alministración del gobiernu de [[Mariano Gálvez]], Los Altos desaprobaron los cambeos introducíos pol xefe del gobiernu, pero los líderes de la rexón nun fueron conservadores, sinón lliberales que s'oponíen a Gálvez.&lt;ref name=woodward114&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=114}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, los criollos y ladinos de Los Altos teníen una gran rensía contra los comerciantes de la [[Ciudá de Guatemala]] —los miembros del [[Clan Aycinena]]— quien monopolizaban el comerciu y oponíense rotundamente a la construcción d'un puertu nel [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] y de una carretera que lu sirviera a Los Altos pa comerciar con países estranxeros direutamente.&lt;ref name=woodward114/&gt;

En mayu de 1836, un periódicu de la llocalidá propunxo que se formara un estáu qu'entendiera a les rexones de [[Quetzaltenango (departamentu)|Quetzaltenango]], [[Totonicapán (departamentu)|Totonicapán]], [[Sololá (departamentu)|Sololá]] y [[Suchitepéquez]], que tendría alredor de doscientos mil habitantes y que-yos dexaría mayor llibertá d'aición y meyor representación ante la [[Federación Centroamericana]].&lt;ref name=woodward114/&gt;

Al cayer el gobiernu de Gálvez, los representantes criollos de Los Altos aprovecharon pa dixebrase del Estáu de Guatemala el 2 de febreru de 1838. El gobernador Valenzuela nun pudo faer nada al respeutu, y el congresu de la [[Federación Centroamericana]] reconoció al Sestu Tao'l 5 de xunu de 1838 con una xunta de gobiernu provisional compuesta por Marcelo Molina Mata, José M. Gálvez y José A. Aguilar, ente que'l xeneral mexicanu [[Agustín Guzmán]] —antiguu oficial del exércitu de [[Vicente Filísola]] que s'aniciara en [[Quetzaltenango]]— quedó al mandu del exércitu del Estáu.&lt;ref name=woodward114/&gt; La bandera de Los Altos yera un cambéu de la de les Provincies Xuníes del Centru d'América, con escudu nel centru amosando un volcán al fondu y un [[Pharomachrus mocinno|quetzal]] resplandorientu —una ave local que representaba la llibertá— delantre. Foi la primer bandera centroamericana qu'emplegó'l quetzal como símbolu; esta ave dende 1871 forma parte de la [[bandera de Guatemala]]. Finalmente, n'avientu de 1838, Molina foi electu como Gobernador del Estáu, y de momentu empezó a trabayar nel desenvolvimientu del puertu nel Pacíficu y n'ameyorar les rellaciones col gobiernu federal en [[San Salvador]].&lt;ref name=woodward114/&gt;

N'ochobre de 1838 Carrera invadió a El Salvador, pero foi ganáu poles fuercies de Morazán. Repuestu, el 13 d'abril de 1839, Carrera tomó por sorpresa la plaza de Guatemala, asitiando nel Gobiernu a [[Mariano Rivera Paz]]. Parte de la población de la ciudá, que sufriera los escesos del trunfu lliberal diez años antes y que taba en contra de les reformes «anticristianas» de Gálvez, sofitó a Carrera. Sicasí, el 29 d'avientu de 1839 foi ganáu en Villa Nueva pol exércitu del xeneral Carlos Salazar Castro, en vista de lo cual foi robláu'l tratáu El Rinconcito, obligando a Carrera a deponer les armes, otorgándo-y el cargu de comandante del distritu de Mita.

El 18 de marzu de 1840, siendo'l líder lliberal Morazán el xefe d'Estáu d'El Salvador, este invadió a Guatemala con mil&amp;nbsp;quinientos soldaos pa esaniciar d'una vegada por toes l'amenaza conservadora pa Centroamérica qu'en Guatemala tenía'l so principal baluarte. Morazán apoderóse fácilmente de la capital, yá que Carrera asonsañó una retirada. Cuando'l invasores celebraben y empecipiaben el saquéu de la ciudá, Carrera atacar con cuatrocientos soldaos y pieces d'artillería y contrasitió la plaza, trunfando y recuperando la ciudá a otru día, 19 de marzu. El desastre foi tal, que Morazán tuvo que fuxir de Guatemala colos sos más allegaos glayando «¡Que viva Carrera!» pa salvar la vida, mientres los sos soldaos quedaron na ciudá, a mercé de les tropes de Carrera.&lt;ref name=hernandez30/&gt;

Poco dempués, Rafael Carrera, al enterase que Los Altos volviera declarase independiente pensando que Morazán lo había derrotáu, dirixó les sos fuercies contra tal Estáu y reincorporar al Estáu de Guatemala en 1840.{{refn|group=lower-alpha|Tres la reincorporación, los principales dirixentes quetzaltecos fueron exhibíos na capital guatemaliana como trofeos de guerra y fueron fusilaos tolos miembros de la Municipalidá de Quetzaltenango; ellos fueron: Eulogio Quezada, Romualdo Briones, Cesareo Arango, Leandro Arango, Montés Gonzales, Roberto Molina, Manuel Pivaral, José Ignacio Fernández, José María Fernández, Zacarias Martínez, Pedro Meoño, Benito Escobar, Felipe Hernández, Félix López, Marcelo Pacheco, José María Alvarado, y José Ignacio Paz.&lt;ref name=hernandez30/&gt;}}

== El gobiernu conservador de los Trenta Años» ==
{{AP|Gobiernu conservador de los 30 años|Rafael Carrera y Turcios}}
{{VT|Clan Aycinena}}

Tando yá nel poder, Rafael Carrera empecipiaría la construcción d'un réxime conservador, revirtiendo les reformes lliberales feches enantes. Los lliberales acusar de ser un militar analfabetu, y dicíase qu'él roblaba col nome «Racaraca», nome pol cual pasaría a ser conocíu polos guatemalianos, anque foi más conocíu por esti nome polos lliberales, quien lo llamaba asina en forma despreciatible, aludiendo al so analfabetismu, ente que polos conservadores, foi más conocíu como «Caudiellu Adoráu de los Pueblos».&lt;ref name=hernandez59&gt;{{harvnb|Hernández de León|1959|p=3}}&lt;/ref&gt; Foi un estratega militar, quien venció a El Salvador y Honduras na [[Batalla de L'Arada]]. Los siguientes sucesos internacionales condicionaron el gobiernu del xeneral Carrera: la [[Guerra de Secesión de los Estaos Xuníos]], la espansión d'[[Inglaterra]] particularmente en [[Belice]], Roatán n'[[Hondures]] y el Reinu de Mosquitia en Nicaragua, la ocupación militar de [[Méxicu]] polos Estaos Xuníos que dio como resultáu la incorporación a esti país de cerca de 900&amp;nbsp;000 km² mexicanos, la «[[fiebre d'oru]]» en California, y la declaración de [[Nicaragua]] como un Estáu más de los Estaos Xuníos (esclavista y falando inglés), gobernáu por [[William Walker]], y que desencadenó la [[Guerra Nacional de Nicaragua|Guerra contra los Filibusteros]].

Carrera foi nomáu presidente vitaliciu en 1854 y gobernó Guatemala hasta la so muerte, asocedida'l vienres Santu 14 d'abril de 1865 en siendo envelenáu mientres unes vacaciones en Escuintla.&lt;ref name=hernandez59/&gt;

=== Colonización belga de 1844 ===
[[Ficheru:Carte du District de Santo-Thomas (Etat de Guatemala).jpg|200px|miniaturadeimagen|Mapa de la rexón del llagu de Izabal y del distritu de Santu Tomás. La rexón en mariellu correspuende al área que fuera vencida a perpetuidad por Carrera pa la colonia belga.]]

En 1844, el distritu de Santo Tomás de Castilla foi colonizáu pola Comunidá de la Unión, patrocinada pola Compañía Belga de Colonización;{{harvnp|Compagnie Belge de Colonisation|1844|p=44}} el gobiernu del Estáu de Guatemala, dirixíu por [[Rafael Carrera]] concediera'l distritu de Santu Tomás a dicha compañía per mediu del decretu de l'[[Congresu de la República de Guatemala|Asamblea Constituyente de Guatemala]] el 4 de mayu de 1843.{{harvnp|Compagnie Belge de Colonisation|1844|p=31}} Los belgues convertir al catolicismu y traxeron consigo a sacerdotes xesuites, que tornaben a Guatemala per primer vegada desque la orde foi espulsada en 1765; sicasí, lo inhóspito de la rexón nun dexó espolletar a la colonia, que sumió en 1850.

=== Creación de la República de Guatemala ===
{{AP|Creación de la República de Guatemala}}

El 21 de marzu de 1847 roblóse un decretu proclamando a [[Guatemala]] como República soberana ya independiente,{{harvnp|Cámara de Representantes de Guatemala|21 de marzu de 1847|p=}} dixebrándola definitivamente de la [[República Federal de Centro América]], y fíxose llamar «fundador de la Nueva República». Con esta midida Guatemala pudo empecipiar les sos aiciones como Estáu soberanu y entablar rellaciones coles potencies europees. Mientres esti periodu produz La [[Batalla de l'Arada]] y La [[Guerra Nacional de Nicaragua|Guerra contra los Filibusteros]], lideraos por [[William Walker]]. El 22 d'ochobre de 1851 arrenunció'l presidente [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]] y l'Asamblea Nacional nomó a [[Rafael Carrera]] por que lo sustituyera; Carrera tomó posesión el 6 de payares de 1851.{{harvnp|Woodward|1993|p=}}{{harvnp|Woodward|2002|p=}}

=== Batalla de l'Arada ===
{{AP|Batalla de l'Arada|l1=|3=}}
El gobernante salvadoreñu [[Doroteo Vasconcelos]] dio asilu a los lliberales guatemalianos, ente quien taba [[José Francisco Barrundia]] quien fundó un periódicu p'atacar a Carrera, aprovechando fechos como'l del atentáu del Marimbero. Vasconcelos alimentó, mientres tou un añu a la faición rebalba «El Monte», nel oriente de Guatemala distribuyendo dineru y armes ente los sulevaos. A fines del añu de 1850, Vasconcelos sintióse cansáu d'esta guerra lenta contra Guatemala y decidió obrar abiertamente. Coles mesmes, el mandatariu salvadoreñu empecipió una cruzada contra'l réxime conservador de Guatemala, convidando a participar na alianza a Honduras y Nicaragua; pero de dambos gobiernos solo l'hondureñu presidíu por [[Juan Lindo]] aceptó participar na invasión.

Entrín y non, en Guatemala, onde se conocíen perfectamente los planes d'invasión na so contra, el presidente de [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]] toma les previsiones necesaries pa enfrentar la situación, mientres l'arzobispu don Francisco de Paula García Peláez ordena nel so archidiócesis rogativas de paz.

El día 4 de xineru de 1851 axuntar n'[[Ocotepeque]] los presidentes d'[[Hondures]] y [[El Salvador]], cola cual quedó sellada l'alianza en contra de Guatemala. L'exércitu salvadoreñu componer de cuatro&amp;nbsp;mil homes perfectamente municionados y con sofitu d'artillería; los hondureños pela so parte, aprestaron dos&amp;nbsp;mil homes pa la campaña. El gruesu de les fuercies aliaes asítiase en [[Metapán]], por ser esti unu allugamientu próximu a Honduras y a la frontera guatemaliana.

La Batalla de l'Arada llibró'l 2 de febreru de 1851 cerca de la ciudá de [[Chiquimula]] en Guatemala, ente les fuercies de [[Guatemala]] y un exércitu aliáu d'Hondures y El Salvador. La batalla formó parte de la guerra ente'l gobiernu [[Conservadorismu#Conservadorismu en Llatinoamérica|conservador]] de Guatemala contra la coalición [[Lliberalismu|lliberal]] d'El Salvador y Honduras, y foi l'amenaza más patente pa Guatemala de perder la so soberanía como República. El combate resolver con una contundente victoria de les fuercies de Carrera, cola heroica participación del [[Fuercies Armaes de Guatemala|Batallón Sijeño]] comandado pol [[Coronel]] [[Fuercies Armaes de Guatemala|Florencio Calderón]], ente otros que selló definitivamente la so hexemonía na rexón.{{harvnp|Hernández de León|1925|p=193}} Pocos meses dempués de [[La Batalla de l'Arada]], el 22 d'ochobre de 1851 arrenunció'l presidente Paredes; l'Asamblea Nacional nomó a Carrera por que la sustituyera, y este tomó posesión de la Presidencia'l 6 de payares de 1851 en solicitando a los representantes que modificaren la Constitución de la República a la so conveniencia.{{harvnp|Hernández de León|1930|p=97}}

=== Concordatu de 1852 ===
{{AP|Concordatu de Guatemala de 1852}}

[[Ficheru:Carrerayturcios_2014-06-22_09-46.jpg|200px|miniaturadeimagen|Capitán Xeneral [[Rafael Carrera y Turcios]].]]

En 1854 establecióse un [[concordatu]] cola [[Santa Sede]], per mediu del cual Guatemala otorgaba la educación del pueblu guatemalianu a les [[cleru regular|órdenes regulares]] de la Ilesia Católica, comprometer a respetar les propiedaes y los monaterios eclesiásticos, autorizaba'l diezmu obligatoriu y dexaba que los obispos censuraren lo que se publicar nel país; en cuenta de ello, Guatemala recibía indulxencies pa los miembros del exércitu, dexaba que quien adquirieren les propiedaes que los lliberales espropiaren a la Ilesia en 1829 caltener, percibía impuestos polo xenerao poles propiedaes de la Ilesia, y tenía el derechu de xulgar coles lleis guatemalianes a los eclesiásticos que perpetaren crímenes.&lt;ref name=ayci1854&gt;{{harvnb|Aycinena|1854|p=}}&lt;/ref&gt; El concordatu tuvo vixente hasta la cayida del gobiernu conservador del mariscal [[Vicente Cerna y Cerna]].&lt;ref name=ayci1854/&gt;

=== Guerra contra los Filibusteros ===
{{AP|Guerra Nacional de Nicaragua}}

[[Ficheru:Mariscalzavala 2014-07-01 20-32.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[José Víctor Zavala]] cuando yera coronel del exércitu conservador guatemalianu. Foi'l comandante de les fuercies guatemalianes mientres la [[Guerra Nacional de Nicaragua|Guerra contra los Filibusteros]]. Algamó'l grau de mariscal.]]

El 5 de mayu de 1856, el xeneral [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]], ex-presidente de Guatemala, partió con quinientos homes escontra Nicaragua. El mesmu Carrera y dalgunos de los principales miembros de la sociedá guatemaliana diben na espedición. Los [[Estaos Xuníos]] reconocieren el gobiernu nicaragüense de [[William Walker]], a lo que tolos gobiernos conservadores de Centro América respondieron mandando exércitos pa derrocar al filibusteru&lt;ref name=hernandez14/&gt; Ye importante enfatizar qu'en 1856, los [[Estaos Xuníos]] inda nun yeren la potencia estranxera qu'en que se convirtieron depués de tar nel bandu vencedor de la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y [[Segunda Guerra Mundial]]); otra manera, taben metanes les convulsiones internes que resultaron na [[Guerra de Secesión d'Estaos Xuníos|Guerra Civil]]. 

L'entós coronel [[José Víctor Zavala]] incorporar a la columna guatemaliana n'El Salvador, onde s'atopaba entós y [[Francisco Dueñas]], nuevu presidente d'El Salvador movilizó ochocientos homes al frente del xeneral [[Ramón Belloso]].&lt;ref name=hernandez14/&gt; Zavala terminó comandando el contingente de Guatemala mientres la [[Guerra Nacional de Nicaragua]] en 1856, como parte del Exércitu Aliáu Centroamericanu tres la muerte del Xeneral [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]]. Mientres el conflictu, Zavala entró en discordia col comandante xeneral de los aliaos, el salvadoreñu Belloso.{{harvnp|Dueñas Van Severen|2006|p=124}} El día 12 d'ochobre de 1856, mientres el [[Destrucción de Granada (Nicaragua)|sitiu de Granada]], Zavala realizó un actu de valentía al travesar la plaza de la ciudá escontra la casa onde s'abelugaben los filibusteros baxu fueu intenso, llogrando arrincar la bandera del enemigu;{{harvnp|Latin American Studies|s.f.|p=}} coles mesmes, Zavala recibió so la so autoridá la ciudá de [[Rivas (Nicaragua)|Rivas]] el 1 de mayu de 1857, una vegada que [[William Walker]] rindióse.{{harvnp|Dueñas Van Severen|2006|p=140}}

{{caxa de cita|anchu=70%|alliniación=center|«Bien conocíos son los sucesos asocedíos en Nicaragua desque, n'ochobre del añu pasáu, unos pocos estranxeros, procedentes de California, apoderar naquella república de l'autoridá, aprovechándose del escosamientu que produxeren la discordia y una enllargada llucha intestina».&lt;br&gt;
«Vais defender una causa santa: la causa de la nuesa relixón y de la nuesa raza. A los vuesos hermanos de Costa Rica cupió l'honor d'arramar la primer sangre en defensa de la patria. Vós vais acreditar que, en Guatemala tamos dispuestos a sacrificar tou por ella. Tengo enteru enfotu nel xefe que vos manda y nel vuesu valor y sufrimientu. Yo voi siguivos de cerca, con toos vuesos compañeros si fuera necesariu. Entrín y non, encamiéntovos la más estrecha unión colos vuesos hermanos d'El Salvador, Honduras y Costa Rica pa llevar a cabu la obra común de llanzar del país a los que, ensin derechu dalgunu, vinieron entemecer se nes nueses disenciones y a amenacianos cola más oprobiosa servidume.»
|[[Federico Hernández de León]] &lt;ref name=hernandez14&gt;{{harvnb|Hernández de León|14 de mayu de 1959|p=}}&lt;/ref&gt;}}

=== Tratáu Wyke-Aycinena: Convención de llendes de Belice ===
{{AP|Historia de la frontera de Belice, Guatemala y Méxicu|Tratáu Wyke-Aycinena}}

L'área qu'ocupa Belice na península de Yucatán nunca foi ocupada per España o Guatemala, anque España efeutuó delles espediciones d'esploración nel sieglu {{versalita|xvi}} que lu sirvieron de base pa depués reclamar la área como so;&lt;ref name=woodward308&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=308}}&lt;/ref&gt; Guatemala a cencielles heredó esi argumentu pa reclamar el territoriu, magar que nunca unvió espediciones al área depués de la independencia por cuenta de les guerres que se producieron en Centroamérica ente 1821 y 1860.&lt;ref name=woodward308/&gt; Pela so parte, los ingleses establecieren pequeños asentamientu dende mediaos del sieglu {{versalita|xvii}}, principalmente pa bases de bucaneros y depués pa esplotación maderera; los asentamientos nunca fueron reconocíos como colonies britániques anque taben de dalguna forma rexíos pol gobiernu inglés en [[Xamaica]].&lt;ref name=woodward308/&gt; Nel sieglu {{versalita|xviii}} Belice convertir nel principal puntu de contrabandu en Centro América anque depués los ingleses reconocieron la soberanía española de la rexón per mediu de los trataos de 1783 y de 1786, en cuenta de que se terminaren les hostilidaes con España y que los españoles autorizaren a los súbditos de la Corona británica a esplotar les maderes precioses qu'había en Belice.&lt;ref name=woodward308/&gt;

Tres la independencia de la rexón centroamericana de la Corona española en 1821, Belice convertir na punta de llanza de la penetración comercial británica nel ismu centroamericanu; cases comerciales ingleses establecer en Belice y empecipiaron unes prósperes rutes comerciales colos puertos caribeños de Guatemala, Honduras y Nicaragua.&lt;ref name=woodward308/&gt;

Los lliberales tomaron el poder en Guatemala en 1829 en venciendo y espulsar a los miembros del [[Clan Aycinena]] y el [[cleru regular]] de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia Católica]] y empecipiaron un reclamu formal pero infructuoso sobre la rexón beliceña;{{harvnp|Woodward|1993|p=}} esto, a pesar de que per otra parte, [[Francisco Morazán]] —entós presidente de la [[Federación Centroamericana]]— no personal empecipió tratos comerciales con los ingleses, cuantimás el comerciu de caoba. En Guatemala, el gobernador [[Mariano Gálvez]] apurrió delles concesiones territoriales a ciudadanos ingleses, ente ellos la meyor facienda de la Verapaz, [[Salamá|Facienda de San Jerónimo]]; estos tratos británicos fueron aprovechaos por curar párrocos en Guatemala —yá que el [[cleru secular]] nun fuera espulsáu por nun tener propiedaes nin poder políticu— p'acusar a los lliberales de [[herexía]] y empecipiar una revolución llabradora contra los herexes lliberales y a favor de la verdadera relixón.{{refn|group=lower-alpha|name=abraso|A curar párrocos nun se-yos espulsó, pero sí fueron debilitaos cuando'l gobiernu de Gálvez prohibió'l diezmu obligatoriu.&lt;ref name=gonzalez1552&gt;{{harvnb|González Davison|2008|pp=15-52}}&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=gonzalez1552/&gt; Cuando llegó [[Rafael Carrera]] al poder en 1840 depués del trunfu de la revolución, non solamente nun siguió colos reclamos sobre'l territoriu beliceño, sinón qu'estableció un consuláu guatemalianu na rexón pa velar polos intereses de Guatemala nesi importante puntu comercial.&lt;ref name=woodward308/&gt; El comerciu beliceño foi preponderante na rexón hasta 1855, en que los colombianos construyeron un ferrocarril tresoceánicu en Panamá en 1855, dexando que'l comerciu fluyera más eficientemente nos puertos del Pacíficu guatemalianu; a partir d'esti momentu, Belice empezó a tornar n'importancia.&lt;ref name=woodward308/&gt;

Cuando s'empecipió la [[Guerra de Castes]] en Yucatán —alzamientu indíxena que dexó miles de colonos europeos asesinaos— los representantes beliceños y guatemalianos poner n'alerta; los refuxaos yucatecos llegaben fuxendo a Guatemala y a Belice ya inclusive el superintendente de Belice llegó a tarrecer que Carrera —dau la so fuerte alianza colos indíxenes guatemalianos— tuviera favoreciendo les revoluciones indíxenes en Centroamérica.&lt;ref name=woodward308/&gt; Na década de 1850, los ingleses demostraron tener bona voluntá escontra los países centroamericanos: retirar de la Mariña de los Mosquitos en Nicaragua y empecipiaron negociaciones que resultaríen na devolución del territoriu en 1894, tornaron les Islles de la Badea a Honduras ya inclusive axustaron col filibusteru estauxunidense [[William Walker]] nun esfuerciu pa evitar qu'esti invadiera Honduras tres apoderarase de Nicaragua.&lt;ref name=woodward309&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=309}}&lt;/ref&gt; Y roblaron un tratáu sobre la soberanía de Belice con Guatemala, tratáu que foi reportáu dende entós en Guatemala como'l mayor error del gobiernu conservador de Rafael Carrera.&lt;ref name=woodward309/&gt;

Aycinena, como Ministru de Rellaciones Esteriores, esforciárase en caltener rellaciones cordiales cola Corona británica. En 1859, l'amenaza de [[William Walker]] presentóse nuevamente en Centro América; con cuenta de llograr les armes necesaries pa enfrentalo, el réxime de Carrera tuvo que vence-y el territoriu de [[Belice]] al Imperiu Británicu. El 30 d'abril de 1859 celebróse la convención ente los representantes de [[Inglaterra|Gran Bretaña]] y Guatemala pa definir les llendes con [[Belice]], tres la cual emitióse un decretu nel que Guatemala viose favorecida nel artículu séptimu, qu'axusta qu'Inglaterra abriría pola so cuenta una vía de comunicación terrestre de la ciudá de [[Belice]] hasta la ciudá de Guatemala.{{harvnp|Hernández de León|30 d'abril de 1959|p=}}

El controversial tratáu Wyke-Aycinena de 1859 tenía dos partes: los primeros seis artículos definíen claramente la frontera Guatemala-Belice y nellos Guatemala reconocía la soberanía inglesa sobre'l territoriu de Belice;&lt;ref name=woodward309/&gt; pela so parte, el séptimu artículu trata sobre la construcción d'un camín escontra la Ciudá de Guatemala, que sería beneficiosu pa dambes partes, cuidao que Belice perdiera la so importancia comercial dende la construcción del ferrocarril tresoceánicu en Panamá en 1855 y Guatemala precisaba una vía de comunicación eficiente escontra la mariña atlántica. Sicasí, el camín nunca se construyó, primero porque los términos del artículu nun taben claros, lo que llevó a disputes ente guatemalianos n'ingleses sobre l'allugamientu exactu del camín, y depués, tres el derrocamientu de los conservadores en 1871 los lliberales utilizaron l'argumentu de que'l camín nun taba construyíu y dieron el tratáu como nulu.&lt;ref name=woodward310&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=310}}&lt;/ref&gt;

El tratáu foi ratificáu por Carrera'l 1 de mayu de 1859, ente que'l cónsul d'Inglaterra en Guatemala, Charles Lennox Wyke, viaxó a Gran Bretaña pa llograr la ratificación real, tornando a Guatemala el 26 de setiembre de 1859.&lt;ref name=woodward310/&gt;

=== Muerte de Carrera y gobiernu de Vicente Cerna ===
Tres la muerte del xeneral Carrera'l 14 d'abril de 1865{{harvnp|González Davison|2008|p=426}} quedó nel poder interinamente [[Pedro de Aycinena]], hasta que'l mariscal [[Vicente Cerna y Cerna]] foi designáu presidente'l 24 de mayu d'esi añu.&lt;ref name=cerna24&gt;{{harvnb|La Cía. Bacrofft|1889|p=496}}&lt;/ref&gt;

Cerna siguió cola política conservadora de Carrera y foi reelecto pa otru periodu presidencial que s'empecipió'l 24 de mayu de 1869.&lt;ref name=cerna24/&gt; Pero entós los criollos lliberales alzar n'armes dirixíos por [[Miguel García Granados]] y [[Justo Rufino Barrios]] y llograron derrocar al gobiernu de Cerna el 30 de xunu de 1871.&lt;ref name=cerna24/&gt;

== La Revolución Lliberal de 1871 ==
{{AP|Reforma Lliberal}}

[[Ficheru:1866 map of Central America from Une voie nouvelle à tavers l'Amérique Centrale.jpg|miniaturadeimagen|200px|América Central en 1866, pocu dempués de la muerte del xeneral [[Rafael Carrera|Carrera]]. Obsérve que Chiapas y Soconusco yeren inda parte de Guatemala.]]
[[Ficheru:Pagojornaleros1890.jpg|miniaturadeimagen|200px|Pagu a xornaleros en Santa Rosa en 1890 d'alcuerdu al [[Reglamentu de Xornaleros]] instituyíu por Barrios.&lt;ref name=martinez306/&gt;]]
[[Ficheru:Temporerascafe1875.jpg|200px|miniaturadeimagen|«Temporeres» —[[Reglamentu de Xornaleros|xornaleres]]— nuna finca de café en 1875. Les temporeres diben del altiplanu guatemalianu a trabayar a llugares templaos pa la corte de café tipu arábigu, esto ye d'árbol altu. El capatáz ye'l mozu varón. Fotografía d'[[Eadweard Muybridge]].]]
El xeneral [[Justo Rufino Barrios]] impulsó la llamada [[Reforma Lliberal]] de 1871, conxuntamente col xeneral [[Miguel García Granados]] ya intelectuales lliberales como [[Lorenzo Montúfar]] y [[Antonio Batres Jáuregui]], col fin de camudar la economía de los lliberales nel país, ameyorar el so comerciu, ya introducir nuevos cultivos y manufactures que los favorecieren. Mientres esta era'l [[café]] fíxose un cultivu importante pa Guatemala,&lt;ref name=martinez306/&gt; favoreciendo al capital criollu quetzalteco que nun llograra los sos oxetivos mientres l'efímeru [[Estáu de Los Altos Sestu Estáu]].

Tres factores económicos importantes asocedieron nesti periodu:

# Introducióse la producción a gran escala del café; esto obedeció a que los terratenientes lliberales d'occidente fueron los principales promotores de la Revolución.&lt;ref name=martinez306/&gt; Coles mesmes, la introducción del ferrocarril foi por causa de la necesidá de tresportar el granu a los puertos del país.
# Con cuenta de compensar a los militares que collaboraron cola revolución, espropiáronse les tierres d'indios, que yeren estensiones de tierra onde los indíxenes guatemalianos vivíen dende la dómina colonial.&lt;ref name=iepala54&gt;{{harvnb|IEPALA|1980|p=54}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, se instituyeron les rotaciones de los indíxenes ente les propiedaes de los nuevos terratenientes.&lt;ref name=xornaleros/&gt;
# Producióse una fuerte inmigración alemana nes Verapaces, que collaboró decididamente na producción del café.&lt;ref name=cambranes282&gt;{{harvnb|Castellanos Cambranes|1992|p=282}}&lt;/ref&gt; El capital alemán dio orixe a los llatifundios neocoloniales en Guatemala, convirtiendo los antiguos feudos coloniales en propiedá capitalista,&lt;ref name=cambranes282/&gt; convirtiendo a Guatemala nuna semicoloina del imperialismu alemán de finales del sieglu {{versalita|[[sieglu XIX|xix]]}}.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=288}}

Mientres la so xestión entamó un vastu programa de reformes que tomaron, ente otros aspeutos, a la Ilesia, la economía y l'educación; establecióse la educación pública gratuita, al traviés d'escueles en tol país, suprimiéndose paralelamente les hermandaes y órdenes relixoses, anque poco s'adelantró na alfabetización de la mayoría de la población indíxena. Fundó'l Bancu Hipotecariu, l'hospital d'Oriente, la [[Escuela Politéunica (Guatemala)|Escuela Politéunica]] y mandó construyir el Campusantu Xeneral de Guatemala y la [[Penitenciaría Central de Guatemala]]. Amás, mientres la so presidencia, en Guatemala tendiéronse les primeres llinies telegráfiques y ferroviaries, roblándose'l contratu pa la construcción del [[Ferrocarril del Norte de Guatemala|Ferrocarril del Norte]].&lt;ref name=vidaurre7&gt;{{harvnb|Vidaurre|1907|p=26}}&lt;/ref&gt; Nel orde alministrativu y llegal, promulgáronse'l Códigu Penal, el Militar y el Códigu Fiscal; coles mesmes fueron creaos los departamentos de [[Retalhuleu]] y [[Baxa Verapaz]]. Barrios eslleió l'Asamblea Llexislativa y convocó a una constituyente compuesta namái polos sos allegaos por que promulgaren la [[Constitución de Guatemala de 1879|Constitución de 1879]], fecha a la midida de les sos necesidaes.&lt;ref name=angulo&gt;{{harvnb|Angulo Guridi|1891|p=126}}&lt;/ref&gt; y, al añu siguiente, foi reelixíu presidente pa un mandatu de seis años.&lt;ref name=angulo/&gt; Tamién pa da-y apariencia de democracia presentó'l so arrenunciu a l'Asamblea llexislativa en dos causes, que nun foi aceptada en nenguna de los casos.&lt;ref name=angulo/&gt;

Mientres el gobiernu de Barrios desaposiar a los indíxenes de les tierres d'indios», que partióse ente los oficiales que lu ayudaron mientres la Reforma Lliberal;&lt;ref name=iepala54/&gt; coles mesmes, decrétase'l «[[Reglamentu de Xornaleros]]», llexislación llaboral qu'asitió a la población indíxena práutiques a la disposición de los intereses de los nuevos hacendados cafetaleros y de los tradicionales.&lt;ref name=martinez306&gt;{{harvnb|Martínez Peláez|2009|p=306}}&lt;/ref&gt; El decretu establecía lo siguiente pa los indíxenes:

# Quedaron obligaos a trabayar nes finques cuando los dueños precisar y ensin importar onde s'atoparen.
# Quedaron baxu tutelar de les autoridaes llocales, quien s'encargaben de velar porque los contingentes d'indíxenes fueren unviaos a les finques.
# Quedaron suxetos a la «habilitación»: paga forzada antemanada, endeudadora del trabayador y justificadora de la so unviada a les finques y de la so retención nelles.
# Creación del llibretu de xornaleros»: documentu probatorio de la solvencia del trabayador frente al so patronu, y ensin la cual el trabayador taba suxetu al rigos de les autoridaes y de los dueños de finques.&lt;ref name=xornaleros&gt;{{harvnb|Barrios|1887|p=}}&lt;/ref&gt;

Como resultáu d'esti reglamentu, hubo un notable aumentu de les esportaciones, y activóse l'intercambiu colos países capitalistes; tanto los antiguos conservadores aristócrates como los nuevos terratenientes cafetaleros viéronse beneficiaos con estes midíes. Agora bien, sí hubo un terrateniente conservador que foi atacáu y desaposiáu de los privilexos que gociara mientres el [[Rafael Carrera|gobierno de los 30 años]]: el cleru mayor de la [[Ilesia católica]]. Los lliberales cafetaleros viéronse obligaos a atacar a la Ilesia pol poder qu'esta tenía y pola fuerte oposición que faía a compartir el poder colos lliberales.

{{caxa de cita|alliniación=center|anchu=70%|[[Ficheru:Mapaguatelimites.JPG|miniaturadeimagen|140px|Llendes de Guatemala y Méxicu (1896).{{harvnp|La Ilustración Guatemaliana|1896|p=289}}]]&lt;br/&gt;«Esti conveniu de llendes, col que se remató un llargu periodu de negociaciones y l'ulterior trazáu de la frontera, que foi la so consecuencia, constituyeron pa Guatemala fechos fundamentales na so historia de finales del Sieglu {{versalita|[[sieglu XIX|xix]]}}. Por esti tratáu, Guatemala arrenunció non solamente a aldericar los sos derechos sobre Chiapas y Soconusco, sinón a los derechos mesmos. Cerróse definitivamente la oportunidá pa posteriores reclamos, ensin siquier pidir absolutamente nada a cambéu; esti conveniu cerró herméticamente la puerta a toa posterior reclamación, en virtú de que, al Guatemala vencer Chiapas y Soconusco, arrenunció espresa y categóricamente a toa compensación o indemnización. Este ye un exemplu singular, nos añales del Derechu Internacional, d'un arreglu ente dos países nel qu'unu d'ellos llegó a faer arrogante entrega de les sos posiciones y clausuró definitivamente la puerta de posteriores reclamos, ensin pidir a cambéu absolutamente nada».|Solís Castañeda, 2013}}

[[Ficheru:Muertebarrios.jpg|miniaturadeimagen|200px|Muerte del xeneral Barrios na [[Batalla de Chalchuapa]] el 2 d'abril de 1885.{{harvnp|Lavarreda|s.f.|p=79}}]]

Per otru llau, Barrios escorrió enconadamente a la oposición, obligando a fuxir a munchos guatemalianos al exiliu;{{harvnp|Lavarreda|s.f.|p=47}} D'alcuerdu al periódicu estauxunidense ''[[The New York Times]]'', el terremotu de Guatemala del 3 de setiembre de 1874 foi'l más devastador de los que se rexistraron nesi añu en tol mundu.&lt;ref name=nyt&gt;{{harvnb|The New York Times|20 d'avientu de 1874|p=}}&lt;/ref&gt; Non solamente destruyóse dafechu'l pueblu de Parramos,&lt;ref name=llei&gt;{{harvnb|Gobiernu de Guatemala|1883|p=243}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Montessus de Ballore|1884|p=}} sinón que bandes de foraxíos armaos con cuchiellos y otres armes punzocortantes intentaron asaltar a los damnificados y roba-yos lo poco que-yos quedaba; afortunadamente, les bandes fueron prindaes pola policía del gobiernu del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] y [[execución sumaria|executaes sumariamente]].&lt;ref name=nyt/&gt;

Pa 1881, les rellaciones ente'l presidente [[Justo Rufino Barrios]] y los representantes de la Ilesia Católica ameyoraren y el presidente unvió a [[Ángel María Arroyo]] como ministru plenipotenciario ante la [[Santa Sede]] pa trabayar nun nuevu concordatu, que sustituyera al [[Concordatu de Guatemala de 1852|Concordatu de 1852]].&lt;ref name=alejos&gt;{{harvnb|Alejos-Grau|2008|p=}}&lt;/ref&gt; El documentu tuvo llistu'l 2 de xunetu de 1884, pero nun foi aldericáu na Asamblea de 1885 porque nun algamar a ser incluyíu na axenda llexislativa;{{harvnp|Guerra|1886|p=828}} sicasí, tres la muerte del presidente Barrios esi añu'l so socesor, el xeneral [[Manuel Lisandro Barillas Bercián]] yá nun ratificó'l tratáu.&lt;ref name=alejos/&gt; Barrios, quien tenía ambiciones de reunificar [[América Central]], entemetiéndose na política de los países vecinos, principalmente [[Hondures]] y [[El Salvador]], y consiguiendo el sofitu de Méxicu dexando -y incondicionalmente [[Chiapas]] y [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] en 1882,&lt;ref name=&quot;mariscal&quot;&gt;{{harvnb|Solís Castañeda|2013|p=}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Del Cid Fernández|1966|p=429}} llevó a Guatemala a la guerra contra [[El Salvador]] nun intentu d'algamar esti fin pero finó na [[Batalla de Chalchuapa]] el 2 d'abril de 1885 ensin llograr algamar el so cometíu.{{harvnp|Lavarreda|s.f.|p=79}}

=== Gobiernu de Manuel Lisandro Barillas ===
{{AP|Manuel Lisandro Barillas Bercián}}

Arriendes de l'arrenunciu del presidente [[Alejandro M. Sinibaldi]], provisorio qu'exerciera dempués de la muerte violenta del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] en 1885, l'Asamblea Nacional declara que'l segundu designáu a la presidencia de la República asumiera'l poder. La persona señalada yera'l xeneral Manuel Lisandro Barillas. quien llegó nel intre del sepelio del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] y esixó a Juan Martín Barrundia —hasta pocos díes antes Ministru de Guerra de Barrios y principal candidatu a quedase na presidencia— que-y fora apurríu'l poder, aduciendo qu'un númberu regular de tropa venía con él, indicándo-y a Barrundia que la tropa taba acantonada a redoma de la ciudá. Primero que Barillas valir d'aquel ardid pa primir pola entrada darréu de la presidencia, ocupaba'l puestu de xefe de políticu de Quetzaltenango. La tropa de la cual falaba nun esistía y asina coló al Palaciu de Gobiernu p'asumir la primer maxistratura de la Nación. Cuando Barrundia entendió'l so error, yá yera tarde; decidió alloñar del país por un tiempu, yá que disponía de los medios necesarios pa ello. Barrundia tornó a Guatemala en 1888, pa finalmente aniciase en Méxicu dende onde publicó folletos en contra del gobiernu de Barillas. Finalmente convocó a eleiciones, que ganó fácilmente. Pa perpetuase nel poder camudó la constitución de la República al so sabor y antoxu y enllargó el mandatu constitucional per espaciu de seis años. Mientres aquel gobiernu fusilar a numberosos enemigos del réxime y espulsóse del país a muncha xente que nun compartía'l pensamientu políticu de Barillas. Dientro de les rebeliones qu'encaloró a sangre y fueu anótase históricamente la de Huehuetenango nel añu de 1887, que-y dio oportunidá de suspender les garantíes constitucionales y eslleir l'[[Congresu de la República de Guatemala|Asamblea Llexislativa]] para depués convocar una Asamblea Constituyente que redactara una nueva constitución afecha a les aspiraciones del gobernante.

Tres el derrocamientu del presidente salvadoreñu por [[Carlos Ezeta]] n'[[El Salvador]], el designáu a la presidencia salvadoriana, Camilo Álvarez, y numberosos enemigos del nuevu réxime abelugar en Guatemala y solicitaron ayuda al presidente Barillas por que detuviera a los exércitos de Ezeta, que pretendía invadir a Guatemala; la verdadera intención yera recuperar el gobiernu nel so país valiéndose del exércitu guatemalianu. Convencíu polos rumor, les tropes movilizar hasta la frontera, con Camilo Álvarez ente ellos, quien inclusive nomara a los sos ministros. Les tropes guatemalianes yá nun siguieron avanzando. Inclusive, l'exércitu de Ezeta diose'l luxu de retornar a la capital salvadoriana a encalorar un llevantamientu. Yá na frontera, Guatemala siguió ensin mover les sos tropes; y l'asuntu terminó cola intervención de los miembros del Cuerpu Diplomáticu, que roblaron un arreglu de paz, el 21 d'agostu de 1890. Con ironía, los guatemalianos llamaron a esta la guerra del totoposte», yá que solo sirvió pa movilizar granu de maíz molíu (totoposte) p'alimentar tropes que nunca combatieron, lo qu'estropió gravemente la economía del país. 

Barillas dio beques pa realizar estudios n'Europa a los más sobresalientes estudiantes de medicina de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Universidá Nacional]], y tamién a los lliteratos, como [[Enrique Gómez Carrillo]], a quien-y dio una beca pa estudiar en Madrid.{{harvnp|Torres Espinoza|2007|p=12}} Fundó la Facultá de Medicina d'Occidente&lt;ref&gt;{{cita web|website=Muséu Militar de Guatemala|autor=Muséu del Exércitu|títulu=Manuel Lisandro Barillas|editorial=Exércitu de Guatemala|allugamientu=Guatemala|añu=s.f.|fechaaccesu=7 d'agostu de 2014|url=http://museo.mil.gt/v1/index.php/manuel-lisandro-barillas|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140812100143/http://museo.mil.gt/v1/index.php/manuel-lisandro-barillas|fechaarchivu=12 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; y el 28 de xunu de 1888, creó la [[Institutu Normal Central pa Señorites Belén|Escuela Normal de Señorites]].{{harvnp|Muñoz de Castro|s.f.|p=}} 

Tocantes a infraestructura, dexó abandonada la construcción del [[Ferrocarril del Norte de Guatemala|Ferrocarril del Norte]] a pesar de que Barrios dexara un fondu pal mesmu, y sicasí ocupóse na canalización del [[ríu Motagua]], obra que provocó fuertes crítiques de corrupción poles grandes sumas del erariu nacional que s'utilizaron. Mientres el so gobiernu remocicóse'l «Teatro Carrera», que foi rebautizado col nome de Teatru Colón» y foi baltáu en 1923 depués de los daños de los [[Terremotu de Guatemala de 1917|Terremotos de 1917-18]]. Pa 1898, en que s'efectúa'l traspso del poder a Reyna Barrios, el parque central de Guatemala yá cuntaba con allumáu públicu.{{harvnp|Castellanos|2014|p=44:55}}

Nes [[Eleiciones xenerales de Guatemala de 1892|eleiciones de 1892]], foi la primer vegada que los partíos fixeron propaganda nos periódicos de la dómina.{{harvnp|Castellanos|2014|p=40:00}} Barillas Bercián foi un casu únicu ente tolos presidentes lliberales que tuvo Guatemala ente 1871 y 1944: él apurrió'l poder al so socesor en forma pacífica.{{harvnp|Castellanos|2014|p=40:00}}

=== Colonización alemana de la Verapaz ===
{{AP|Inmigración alemana en Guatemala}}

Producióse una fuerte inmigración alemana nes Verapaces, que collaboró decididamente na producción del café.&lt;ref name=cambranes282&gt;{{harvnb|Castellanos Cambranes|1992|p=282}}&lt;/ref&gt; La producción de café pa esportación que llevaron a cabu'l alemanes basar nun sistema d'orixe feudal impulsáu pol gobiernu lliberal de [[Justo Rufino Barrios]] que nun pretendía ameyorar les condiciones de vida de los llabradores indíxenes sinón que la propiedá comunal indíxena pasara a manes de propietarios privaos qu'atroparen el capital agrícola.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=315}} Ye más, les tierres comunales fueron axudicaes preferiblemente a estranxeros dempués de ser declaraes baldías pos el mesmu Barrios consideraba que «un alemán valía por dosciencos llabradores guatemalianos».{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=326-327}}

[[Alta Verapaz]] foi onde'l alemanes concentráronse: a fines del sieglu {{versalita|[[sieglu XIX|xix]]}} los finqueros alemanes llegaron a atropar nes sos manes trés cuartes partes de la estensión total de los 8686 km² que tenía'l departamentu. Amás constatóse que los llabradores fuxíen de los sos pueblos pa nun cayer en manes de los finqueros, quien amás de desaposialos de les sos tierres obligar a trabayar nos plantíos y beneficios de café.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=327}} Munchos de los nuevos terratenientes alemanes yeren capitalistes o gociaben de creitos en poderosos bancos o cases comerciales de [[Hamburgu]]. Calcúlase que pa 1898 —añu en que s'empecipió'l gobiernu de [[Manuel Estrada Cabrera]]—, los alemanes invirtieren en Guatemala más de cientu venti millones de dólares norteamericanos.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=329}} 

Pa la esportación del café, los alemanes construyeron el Ferrocarril Verapaz, que foi fundáu'l 15 de xineru de 1894 por aciu la firma d'un contratu por noventa años ente l'estáu de Guatemala. Esti contratu prevía la construcción, caltenimientu y esplotación d'un tramu de ferrocarril ente'l Puertu Fluvial de [[Panzós]] y la paraxa de Pancajché, de trenta milles d'estensión. Amás de les terminales en Panzós y Pancajché, había estaciones en Santa Rosita, [[Santa Catalina La Tinta|La Tinta]], y Papalhá.&lt;ref name=pacifico/&gt; En 1898, reportóse que dada la riqueza del café producíu en [[Cobán]], que nesi entós yera la tercer ciudá más grande de [[Guatemala]], taba ampliándose el ferrocarril dende Panzós hasta esa ciudá.&lt;ref name=pacifico&gt;{{harvnb|La Ilustración del Pacíficu|15 de marzu de 1898|p=206}}&lt;/ref&gt; El ferrocarril tuvo n'usu continuu hasta 1965.

{{imaxe múltiple |posición_tabla=center

|títulu=Cobán na década de 1890
|testu=Na década de 1890, mientres el gobiernu del xeneral [[José María Reyna Barrios]], el reconocíu antropólogu [[Alfred Percival Maudslay]] visitó Cobán y publicó estes fotografíes nel so llibru ''A Glimpse at Guatemala''.{{harvnp|Maudslay|Maudslay|1899|pp=151-160}}
|semeya1=A glimpse of Guatemala 151-Ilesia de Coban 1898.png|testu1=Ilesia del parque central|anchu1=250
|semeya2=A glimpse of Guatemala 155-People from Coban 1898.png|testu2=Mercáu|anchu2=230
|semeya3=A glimpse of Guatemala 160-Calvariu de Coban.png|testu3=Ilesia del Calvariu anchu3=230
}}

=== Colapsu del café de 1897 ===
{{AP|Esposición Centroamericana|José María Reina Barrios}}

En marzu de 1897, coincidiendo col entamu de la Esposición Centroamericana revistir cultura ''[[La Ilustración Guatemaliana]]'' publicó un analís detalláu de la situación económica de Guatemala.{{harvnp|Saravia|1897|p=233}} Aquel día, los bancos del país presentíen una mala situación y quixeren ameyorar los sos creitos esixendo garantíes fiduciarias, retirando creitos y pasando circulares colo que consiguieron xeneral la llerza ente la población guatemaliana.{{harvnp|Saravia|1897|p=223}} Per otra parte, dellos bancos amontaren considerablemente'l tipu d'interés aprovechando la concesión que teníen del gobiernu pa emitir billetes.{{harvnp|Saravia|1897|p=223}}

D'alcuerdu al analís de ''La Ilustración Guatemaliana'', en marzu de 1897 esistía una paralización completa nos negocios por falta casi absoluta d'efeutivu, situación bien grave que taba empezando a afectar el comerciu, l'agricultura, la industria y demás fontes de riqueza.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}} Les causes d'esti seriu problema yeren l'escesivu desenvolvimientu que'l gobiernu de Reina Barrio diera a necesidaes ficticies —esto ye, el embellecimiento de la [[Ciudá de Guatemala]], proyeutu de Acatán y el gastu millonariu na [[Esposición Centroamericana]]— ensin tomar en cuenta'l verdaderu estáu de les cuentes nacionales y pa les que precisó de munchos recursos particulares llograos per mediu de bonos.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}} Esta actitú treslladárase a la población polo xeneral, una y bones les families entraren nuna dómina de luxu y vanidá nel que se buscaben coches, caballerizas, llacayos con luxosa llibrea, visites al teatru y otres coses nes que se gastar más de lo que les families teníen d'ingresos; esto resultaba en que s'abusara del creitu y de la especulación.{{harvnp|Saravia|1897|p=222}} Considerábase aquel día que la única solución yera una austeridá completa con un plan d'economíes y l'astención absoluta de too asuelu innecesariu y tarrecíase que se llegara a una bancarrota estatal.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}}

En resume, nun quedaba saldu dalgunu que pudiera permediar la balanza del comerciu guatemalianu en 1897{{harvnp|Saravia|1897|p=234}} y encamentábense midíes d'austeridá y que se fixera un préstamu al llargu plazu axustáu en bones condiciones, y que nun fuera como los qu'hasta entós se fixeron polos gobiernu guatemalianos que non solamente teníen intereses escesivos, sinón que nun yeren alministraos de forma honrada.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}}

El 10 de marzu, el periódicu opositor ''La República'' publicó que nun esistía gayola ente la población guatemaliana pola realización de la Esposición, a pesar de la majestuosidad de la mesma; felicidá apatía deber a la esmolición polos acontecimientos económicos y políticos de los últimos meses.{{harvnp|La República|10 de marzu de 1897|p=}} N'otru fuerte artículu contra'l gobiernu, acusen de deficiente'l manexu d'agua —la cual llográbase en parte del proyeutu de Acatán— y que se taba utilizando nes fontes de la Esposición dexando ensin suministros a la población de la [[Ciudá de Guatemala]].{{harvnp|La Ilustración Guatemaliana|15 d'abril de 1897|p=252}} Por estes publicaciones, el periódicu foi cerráu temporalmente pol gobiernu de Reina Barrio, anque foi reabiertu pocos meses dempués.

Les consecuencies del fracasu de la Esposición fueron considerables pa Guatemala, pos la falta d'inversión internacional dexó al país ensin fondos abondos pa faer frente a los préstamos fechos pa satisfaer los ambiciosos oxetivos de la Esposición. Per otra parte, cuando Reina Barrios pretendió estender el so mandatu pa resolver la situación, produxérense les [[Revolución quetzalteca|revoluciones de setiembre de 1897]] que desencaderon una serie d'eventos que concluyeron cuando [[Edgar Zollinger]] asesinó al presidente Reina Barrios el 8 de febreru de 1898.{{harvnp|Buchenau|1996|p=}} Y, finalmente, la delda esterna con bancos ingleses qu'heredó'l socesor de Reina Barrio, el llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]], fizo que se viera obligáu a buscar el sofitu económico y militar de los Estaos Xuníos, con cuenta d'evitar una posible invasión militar inglesa que pretendiera cobrar dicha delda.{{harvnp|Buchenau|1996|p=}}

== Primer metá del sieglu {{versalita|xx}} ==

=== Gobiernu de Manuel Estrada Cabrera ===
{{AP|Manuel Estrada Cabrera}}

[[Ficheru:Manuelestradaretrato.jpg|thumb|175px|left|Llicenciáu Manuel Estrada Cabrera mientres el so cuartu periodu presidencial.&lt;br /&gt;Presidente de Guatemala&lt;br /&gt;Gobernó ente 1898 y 1920.]]

{{caxa de cita|anchu=35%|

[[Ficheru:Tr-bigstick-cartoon.JPG|thumb|175px|left|Caricatura de la política del «Gran Garrote» (del inglés «Big Stick») del gobiernu del presidente d'Estaos Xuníos [[Theodore Roosevelt]], que caltuvo a tolos países del Caribe so un dominiu ferrial con cuenta de que la construcción del [[Canal de Panamá]] asocediera ensin problemes.]]

Posiblemente, l'oficial militar más activu de les [[Guerres bananeras]] fuera'l [[Mayor Xeneral]] del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos]] [[Smedley Butler]]. Butler combatió n'[[Hondures]] en 1903 y emprestó serviciu en Nicaragua de 1909 a 1912; amás, foi condecoráu cola [[Medaya d'Honor]] pola so actuación en [[Veracruz]] en 1914 y recibió otra al valor mientres la represión de la resistencia Cacu» n'[[Haití]] en 1915. En 1935 escribió nel so famosu llibru ''[[La guerra ye un lladroniciu]]'':{{harvnp|Schmidt|1987|p=4}}&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Patricia|apellíu=Galeana|títulu=Cronología Iberoamericana 1803-1992|editorial=Fondu de Cultura Económica|ubicación= Méxicu|añu=1993|páxina=15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Gastón|apellíu=García Cantú|títulu=Les invasiones Norteamericanes en Méxicu|editorial=Yera|ubicación=Méxicu|añu=1974|páxina=10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Gregorio|apellíu=Selser|títulu=Cronología de les Intervenciones Estranxeres n'América Llatina (1776-1945)|editorial=Universidaes: Nacional Autónoma de Méxicu, Obrera de Méxicu y Autónoma Metropolitana-Atzcapozalcoy de Guadalaxara|ubicación= Méxicu|añu=1994-1997-2001|páxina=4}}&lt;/ref&gt;

''«Sirví mientres 30 años y cuatro meses nes unidaes más combatives de les Fuercies Armaes estauxunidenses: na [[Infantería de Marina]]. Tengo la sensación d'actuar mientres tou esi tiempu de bandíu altamente calificáu al serviciu de les grandes empreses de [[Wall Street]] y les sos [[banqueru|banqueros]]. N'otres pallabres, fui un [[pandillero]] al serviciu del [[capitalismu]]. De tal manera, en 1914 afirmé la seguridá de los intereses petroleros en Méxicu, [[Tampico]] en particular. Contribuyí a tresformar a Cuba nun país onde la xente del National City Bank podía birlar tranquilamente los beneficios. Participé na &quot;llimpieza&quot; de [[Nicaragua]], de 1902 a 1912, por cuenta de la firma bancaria internacional Brown Brothers Harriman. En 1916, por cuenta de los grandes azucreros estauxunidenses, apurrí a la [[República Dominicana]] la &quot;civilización&quot;. En 1923 &quot;endreché&quot; los asuntos n'[[Hondures]] n'interés de les [[United Fruit Company|compañíes fruteres estaodunidenses]]. En 1927, en [[China]], afité los intereses de la [[Standard Oil]]. Cuando miro escontra tras pienso que pudi dar a [[Al Capone]] delles suxerencies. Él, como gánster, operó en tres distritos d'una ciudá. Yo, como Marine, operé en trés continentes.»''}}


Mientres el gobiernu del primer presidente civil de Guatemala, llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]] (1898-1920), la [[United Fruit Company]] (UFCO) convertir na principal fuercia económico de Guatemala, con grandes concesiones daes pol gobiernu yá que Estrada Cabrera tenía aiciones na compañía, y amás interesába-y llograr el sofitu norteamericanu pa evitar un posible ataque de la flota británica (lo cual yera bien posible por cuenta de les deldes que dexara'l so antecesor, el xeneral Reyna Barrios tres el fracasu de la [[Esposición Centroamericana]]); tocantes a la política esterior de los Estaos Xuníos pa Centro América consistía en caltener gobiernos allegaos y los más pacíficos posible pa facilitar la construcción de la canal interoceánico que primero tuvo planiáu pa Nicaragua, depués en Colombia y d'últimes en Panamá, tres la [[separación de Panamá de Colombia]] esta política económica norteamericana foi conocida como'l «[[Gran Garrote]] de les [[Guerres bananeras]] de [[Teddy Roosevelt]] —presidente de los [[Estaos Xuníos]] nesi entós— y les sos operaciones cuntaron frecuentemente col respaldu militar de los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|Marines]] de los Estaos Xuníos.{{harvnp|Buchenau|1996|p=58}}

Estes intervenciones béliques fueron realizaes con tanta frecuencia que los Marines crearon y publicaron en 1921 un manual de táctiques y estratexes aplicables a guerres a pequeña escala.

Con al respeutive de los países vecinos, Estrada Cabrera tuvo que caltener al marxe a los gobiernos de Méxicu, El Salvador y Nicaragua, que los sos presidentes pretendíen influyir decisivamente en Guatemala, ya inclusive llegaron a intentar invadila en delles oportunidaes.{{harvnp|Buchenau|1996|p=57}}

Siguiendo l'estilu de la dómina nun toleró oposición al so gobiernu, escorrió a los sos enemigos políticos y acutó la llibertá de prensa,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ortiz R.|nome=Silverio|enllaceautor=Silverio Ortiz|títulu=Reseña histórica de la parte que l'elementu obreru tuvo nel Partíu Unionista|editorial=Inéditu; estractos tán publicaos nel llibru ¡Ecce Pericles! de [[Rafael Arévalo Martínez]]|allugamientu=Guatemala|añu=1922}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Arévalo Martínez|1945|p=25-223}} pero a pesar d'esto, ye consideráu como un alministrador eficiente, yá que llogró caltener la economía del país magar que esta viose afeutada por:

* La delda colo bancos británicos heredada del gobiernu de [[José María Reyna Barrios]].{{harvnp|Buchenau|1996|p=62}}
* La construcción del [[Canal de Panamá]], que fizo inútil la construcción del ferrocarril interoceánico en Guatemala y provocó tensión con los presidentes [[José Santos Zelaya]] de Nicaragua y [[Porfirio Díaz]] de Méxicu.{{harvnp|Bucheanu|1996|p=64}}
* La variabilidá nel preciu del café, principal productu d'esportación de Guatemala mientres los réximes lliberales.&lt;ref&gt;{{harvnb|Macías del Real|1898|p=14}}&lt;/ref&gt;
* Les imposiciones polítiques, económiques y militares de los [[Estaos Xuníos]], [[Inglaterra]] y [[Alemaña]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Eses alloñaes ruines fumientes. Guatemala na Primer Guerra Mundial - Departamentu d'Educación Departamento d'Educación|url=https://educacion.ufm.edu/eses-alloñaes-ruines-fumientes-guatemala-en-la-primer-guerra-mundial/|fecha=12 de payares de 2013|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018|periódicu=Departamentu d'Educación|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; y finalmente, *
Los terremotos de 1917-18, que destruyeron más de la metá de la Ciudá de Guatemala.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=1917-18: Guatemala afarada por una serie de fuertes temblones|url=https://www.prensalibre.com/hemeroteca/terremoto-en-guatemala-1917-18|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018|periódicu=Prensa Llibre}}&lt;/ref&gt;

La UFCO controló más del 40&amp;nbsp;% de la tierra del país, tol ferrocarril y les instalaciones de Puerto Barrio, l'únicu puertu na mariña Atlántica de Guatemala y El Salvador; esta situación caltener hasta 1944.

==== Guatemala: una República Bananera («Banana Republic») ====

[[Ficheru:O. Henry. Cabbages and Kings (1904) cover.jpg|miniaturadeimagen|200px|Cabbages and Kings (Repollos y reis) d'[[O. Henry]], llibru publicáu en 1904, y que popularizó'l términu peyorativu «[[República Bananera]]».&lt;ref name=henry&gt;{{harvnb|Henry|2000|p=}}&lt;/ref&gt;]]

El términu despreciatible «República Bananera» (del inglés «Banana Republic») frecuentemente utilízase pa describir a pequeños países que son probes y subdesendolcaos y que tienen un gobiernu inestable, con corrupción galopante y una rellación sumisa colos Estaos Xuníos. El términu foi acuñáu pol escritor norteamericanu O. Henry, quien lo utilizó pa describir al imaxinariu país «Anchuria» na so novela «Cabbages and Kings».&lt;ref name=henry/&gt; Henry inspirar no que vio mientres un viaxe a Honduras, que fuera invadida en 1910 pola corporación frutera Cuyamel Fruit, y que tuvo a puntu de dise a la guerra por rivalidaes corporatives cola so vecina, la Guatemala de [[Manuel Estrada Cabrera]], que de la mesma taba controlada pola [[United Fruit Company]]. Otru escritores siguieron utilizando'l términu pa describir a los corruptos países d'América Central y el poder casi absolutu que nos mesmu teníen les fruteres norteamericanes.&lt;ref group=lower-alpha&gt;Ente ellos los ganadores del premiu Nobel de Lliteratura, [[Miguel Angel Asturias]] (coles sos noveles ''Vientu Fuerte'', ''El papa verde'' y ''[[Los güeyos de los soterraos]]''), [[Pablo Neruda]] col so poema ''United Fruit Company'' y [[Gabriel García Márquez]] cola so novela ''[[Cien años de soledad]]''.&lt;/ref&gt;

==== Terremotu de San Perfectu ====
{{AP|Terremotu de Guatemala de 1902}}

El [[Terremotu de Guatemala de 1902|terremotu de San Perfectu]] asocedió'l 18 d'abril de 1902 pela nueche y tuvo una magnitú envalorada de [[Escala de magnitú pel momento|M&lt;sub&gt;w&lt;/sub&gt;]] 7,5 nel [[Quetzaltenango|departamentu de Quetzaltenango]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Principales eventos sísmicos del sieglu XX en Guatemala|autor=INSIVUMEH|añu=s.f.|url=http://www.insivumeh.gob.gt/geofisica/indice%20sismo.htm|fechaaccesu=20 de marzu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080801123208/http://www.insivumeh.gob.gt/geofisica/indice%20sismo.htm|fechaarchivu=1 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; El terremotu tuvo una duración d'aprosimao minutu y mediu y foi precedíu de dellos [[Premonitor (sismoloxía)|seísmos premonitores]] y siguíu de munches [[Retruque (sismoloxía)|retruques]]. Ente ochocientes y novecientes persones finaron pol terremotu y hubo daños materiales importantes na estensa zona afeutada. Toles ilesies nel oeste de Guatemala y l'este de [[Chiapas]] sufrieron daños severos o fueron destruyíes.{{harvnp|Rose|s.f.|p=394}}

&lt;center&gt;
{{Imaxe múltiple |
posición_tabla = center
| direición = horizontal
| títulu = Terremotu de San Perfectu| posición_títulu = enriba | 
testu = Fotografies de la catástrofe publicaes por Julio Yaquier.
| posición = embaxo | 
semeya1 = Sanperfecto1902 Lacienaga - Copy.jpg| anchu1 = 180 | testu1 = La Barraquera |
semeya2 = SanPerfecto1902Espiritusanto.jpg| anchu2 = 180 | testu2 = Ilesia del Espíritu Santu |
semeya3 = Sanperfecto1902 Empresaelectrica - Copy.jpg| anchu3 = 180 | testu3 = Empresa Llétrica |
semeya4 = Sanperfecto1902 Sannicolas.jpg| anchu4 = 180 | testu4 = Ilesia de San Nicolás
}}
&lt;/center&gt;

==== Erupción del volcán Santa María de 1902 ====
{{AP|Terremotu de Guatemala de 1902}}

N'abril de 1902 destruyo Quetzaltenango y una gran parte de la rexón occidental de Guatemala, y depués el 24 d'ochobre d'esi mesmu añu fueron nuevamente afeutaos pola fuerte erupción del volcán Santa María.&lt;ref name=aragon&gt;{{harvnb|Aragón|2013|p=}}&lt;/ref&gt; El volcán había estáu inactivu dende la conquista española en 1524 y tenía un conu casi perfectu de 3768 metros d'altor. La erupción foi más devastadora que'l terremotu, yá que tamién provocó cuantiosos daños nes finques y aldegues aledañas y hai recuentos que'l sable y ceniza tomo a la rexón de [[Chiapas]], en [[Méxicu]].&lt;ref name=aragon/&gt; Calcúlase que la catástrofe provocó cinco mil muertes y miles de pesos en perdes agrícoles y materiales.&lt;ref name=aragon/&gt;

==== Estructura social de Guatemala ====
{{AP|Gobiernu de Manuel Estrada Cabrera (1898-1920)}}

[[Ficheru:Cabreracrímenes.jpg|200px|miniaturadeimagen|Caricatura d'A. N. Campos qu'amuesa cómo'l gobiernu de Manuel Estrada Cabrera basar en crímenes de lesa humanidá.{{harvnb|Xunta Llibertadora|1914|p=2}}]]

En 1920, el príncipe [[Guillermo de Suecia]] visitó Guatemala y fixo una descripción oxetiva tantu de la sociedá guatemaliana de la dómina como del gobiernu d'Estrada Cabrera nel so llibru ''Between two continents, notes from a journey in Central America, 1920'' —''{{lang|es|Ente dos continentes, notes d'un viaxe a Centro América, 1920}}''—.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=148-209}} El príncipe esplicó la dinámica de la sociedá guatemaliana que reparó indicando qu'anque Guatemala faíase llamar República, cuntaba en realidá con tres clases sociales claramente definíes:{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=152}}

# [[Criollos]]: una minoría formáu por families descendientes de los españoles que conquistaron [[Centroamérica]] y que pa 1920 taben al cargu de dambos partíos políticos nel país. Pa esi añu, rellacionárense con estranxeros, principalmente europeos y la gran mayoría d'ellos tenía sangre indíxena na so venes.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=153}} Los criollos dirixíen el país tantu política como intelectualmente, debíu en parte a que la so educación, anque probe pa los estándares europeos de la dómina, yera descomanadamente cimera a la del restu de la población del país, en parte porque solo les families d'abolengu tenín accesu a los partíos políticos nesa dómina,{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=152}} y finalmente, porque eses families controlaben la mayor parte de les tierres cultivables del país.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=153}}
# [[Ladín (población)|Ladinos]]: la clase media, constituyida por persones que nacieron del encruz ente nativos, negros y criollos. En 1920 nun teníen poder dalgunu, anque conformaben el gruesu de los grupos d'artesanos, dueños de tiendes, comerciantes y oficiales de baxu rangu nel exércitu.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1920|p=154}} solo nel oriente del país podíen atopase en llabores agrícoles.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1920|p=154}}
# Indíxenes: les vasta mayoría de la población. Analfabetos y renuentes a cualquier forma de cambéu, fueron utilizaos nel exércitu poles sos cualidaes, llegando a posiciones de mandos medios, pola so cualidaes de ser renuentes a participar n'actividaes polítiques y el so respetu innatu escontra'l gobiernu y el oficiales.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=154}} En 1920, constituyíen la principal fonte de mano d'obra agrícola y taben en trés grandes categoríes:
## Mozos colonos: vivíen en plantíos. Dábase-yos un pequeñu terrenal por que lu cultivaren pola so cuenta, en cuenta de que trabayaren nos plantíos por ciertos periodos de tiempu.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=154}}
## Mozos xornaleros: trabayadores per día, que yeren contrataos pa trabayar nes finques por un determináu tiempu. Pagábase-yos un salariu diariu.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=154}} En teoría, cada mozu yera llibre de faer col so trabayu lo que quixera, pero en realidá quedaben arreyaos a los plantíos por cuestiones económiques. Nun podíen dise d'un llugar has que nun pagaren tou lo que-y debíen al propietariu de la finca, quien dende'l principiu incentivar a empeñase con él o ella per mediu de creitos y préstamos d'efeutivu, hasta llegar un puntu en que nun podíen pagar la delda y quedaben nuna posición de servidume.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=155}} Si los mozos fuxíen, los propietarios de les finques podíen faer que los escorrieren y encarcelaren, y tol costo de los gastos de la persecución cargábense-y a la delda del mozu. Per otru llau, si dalgunu refugar a trabayar, yera puestu en prisión ensin más trámite.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=155}} Los pagos diarios yeren extremedamente baxos.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=156}}
## Artesanos independientes: aquellos indíxenes que vivíen nes provincies más remotes y sobrevivíen cultivando maíz, frijol o arroz. El so escedente vender nos mercaos de la comunidá y frecuentemente tresportaben los sos productos a los sos llombos.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=156}}

=== Dempués de Estrada Cabrera ===

[[Ficheru:Tresdobleces.jpg|miniaturadeimagen|200px|La Casa del Pueblu» n'avientu de 1919, al momentu de roblar l'Acta de los Trés Dobleces. Reparar a los líderes conservadores de Guatemala sentaos al mandu de la fotografía.]]
[[Ficheru:Central America, the West Indies South America and Portions of the United States and Mexico WDL62.png|miniaturadeimagen|200px|Mapa de rutes de la ''Flota Blanca'' de la [[United Fruit Company]], que tenía'l monopoliu de tresporte de carga y persones dende y escontra Puerto Barrio.]]

Tres la [[Selmana Tráxica de 1920|Selmana Tráxica]] que remató cola rindición d'Estrada Cabrera'l 14 d'abril de 1920, el presidente interín [[Carlos Herrera y Luna]] heredó un desorde fiscal, monetariu y bancariu, con inflación galopante; oponer a ratificar dellos contratos con compañíes norteamericanes que roblara Estrada Cabrera y qu'Herrera consideraba lescivos pal país.{{refn|group=lower-alpha|Tres el so derrocamientu n'avientu de 1921 el so socesor, el xeneral [[José María Orellana]] —que fuera xefe del Estáu Mayor de Estrada Cabrera— ratificó toos estos contratos.&lt;ref name=chema&gt;{{harvnb|Molina Calderón|2011|p=}}&lt;/ref&gt;}} Ente estos contratos atopábense:

* Venta de la Empresa Llétrica, que fuera espropiada a los accionistes alemanes dempués de la [[Primer Guerra Mundial]]
* Contratu cola International Railways of Central America (IRCA) —una compañía de la United Fruit Company— pa poner a valir el Contratu Ferrocarrilero Méndez-Williamson de 1908 robláu nel periodu del presidente [[Manuel Estrada Cabrera]]. El contratu yera lescivo pa Guatemala y referíase a faer los arreglos necesarios a efeutu de principiar los trabayos del Ferrocarril, que pondría en comunicación a Guatemala con El Salvador, na ruta Zacapa-Anguiatú—esti postreru, frontera con El Salvador.&lt;ref name=chema/&gt;
* Contratu sobre serviciu de lluz, calor y fuercia llétrico con Central America Power Company
* Contrato con Washington Serruys, pa la instalación d'una tranvía llétricu *
Contratu ente'l Ministeriu de Fomentu y la Compañía All America Cables Incorporated, pal establecimientu na capital d'una oficina pública de cablegrames.&lt;ref name=chema/&gt;

Tocantes a la educación, Herrera eslleió la Universidá Estrada Cabrera, que fuera fundada en 1918 y sustituyir coles escueles Facultativad de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Universidá Nacional]], a la que-y dio autonomía pa eleición d'autoridaes. Pero nesi entós apenes había trescientos estudiantes en tola universidá, y l'analfabetismu nel país yera del 93&amp;nbsp;%, debíu principalmente a la llei de xornaleros» qu'instituyera [[Justo Rufino Barrios]] y qu'obligaba a los xornaleros indíxenes a trabayar nes finques, ensin da-yos tiempu pa la so educación. Los gobiernos de Orellana y Chacón entamaron una reforma educativa, otorgando beques nel estranxeru a egresados de la [[Escuela Normal pa Varones]] y otres escueles de maestros del país.

==== El Poder de la United Fruit Company nel gobiernu de Orellana ====
{{VT|United Fruit Company}}

[[Ficheru:Orellanaplanamayor.jpg|450px|miniaturadeimagen|center|Xeneral José María Orellana -sentáu al centru- y tras, el Xeneral de División [[San Carlos Sija|José Gabriel Reyes Rodas]] y la so plana mayor nel interior de la [[Escuela Politéunica (Guatemala)|Escuela Politéunica]] en derrocando al presidente [[Carlos Herrera y Luna|Carlos Herrera]] el golpe d'estáu de 1921.]]A mediaos de 1924, los portuarios de Puerto Barrio, claves pa la esportación de banano y pa les importanciones a Guatemala, demandaron la xornada d'ocho hores y aumentu de los sos salarios. La UFCO negar a aceptar y nun venció; los trabayadores entós y fueron a la fuelga, a la cual solidarizáronse tolos trabayadores de les finques de la frutera». La UFCO pidió ayuda al gobiernu, qu'actuó con rapidez: tropes fueron unviaes a imponer l'orde en Barrios; el choque foi brutal, saldándose con muerte y mancaos ente los obreros. La fuelga tardó ventisiete díes, pero la represión llogró acabala: ventidós dirixentes fueron encarcelaos y depués expatriados.{{harvnp|Bauer Paz|1965|p=35}} A finales d'esi añu, los trabayadores de la International Railways of Central America (IRCA) demandaron l'amenorgamientu d'hores de trabayu, l'aumentu de salariu y el respetu pa la so organización Sociedá Ferrocarrilera. Una vegada más, la frutera» (propietaria de la IRCA) negóse rotundamente a aceptar estes demandes y movilizó al gobiernu de Orellana pa reprimir violentamente la fuelga de 5000 trabayadores.{{harvnp|Bauer Paz|1965|p=35}} Un mecanismu llargamente utilizáu pola UFCO yera mercar a precios baxos grandes cantidaes de tierres como una ferramienta pa evitar que surdieren competidores y caltener asina un [[monopoliu]] sobre la [[Alministración de la Producción|producción]] de bananos, inclusive calteniendo estenses zones agrícoles ensin cultivar so sida que [[seca|seques]] o [[huracan]]es obligáben-y a caltener «en reserva grandes estensiones de terrén ensin usar.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=XQ3328eVDwwC&amp;pg=PA43&amp;lpg=PA43|títulu=El silenciu quedó tras: testimonios de la fuelga bananera de 1954|autor=Barahona, Marvin|coleición=Talanquera|editorial=Guaymuras|añu=1994|isbn=9789992633199|páxina=43}}&lt;/ref&gt;

=== Gobiernos de transición ===
{{AP|Baudilio Palma|Manuel María Orellana Contreras}}
Baudilio Palma yera'l [[Ministeriu de Finances Públiques de Guatemala|secretariu de Facienda]] y segundu designáu a la Presidencia del presidente xeneral [[Lázaro Chacón González]]{{harvnp|Prensa Llibre|2007|p=}} cuando esti sufrió un derrame cerebral que yá non -y dexó siguir al frente del gobiernu. Entós Palma, n'alcuerdu con tol gabinete, foi designáu pa desempeñar les funciones de presidente de forma interina,&lt;ref name=time&gt;{{harvnb|Time|1931|p=}}&lt;/ref&gt; a pesar de ser el segundu designáu na Presidencia de la República yá que el primer designáu, xeneral [[Mauro de León]], foi inducíu a arrenunciar al cargu.{{harvnp|El nuesu Diariu|1930|p=14 d'avientu}}

El 13 d'avientu de 1930 el so nomamientu foi aprobáu pola [[Congresu de la República de Guatemala|Asamblea Nacional Llexislativa]] y el 16 d'avientu de 1930 el presidente d'[[Estaos Xuníos]] [[Herbert C. Hoover]] al traviés d'una telegrama aceptó la presidencia de Palma;&lt;ref name=time/&gt; pero'l 17 d'avientu de 1930, unos pocos soldaos y miembros del Partíu Progresista, lideraos por [[Manuel María Orellana Contreras]], aprucieron nel despachu de Palma y esixéron-y el so arrenunciu per escritu. Tres la llucha que se desencadenó, Palma presentó'l so arrenunciu y foi deteníu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=Nee4NZNBERcC&amp;pg=PA83&amp;lpg=PA83|autor=Barnoya, José|títulu=Los cien años del inseutu editorial=Librerias Artemis Edinter|añu=1996|isbn=9788489452848 |páxina=83|coleición=Historia}}&lt;/ref&gt;

A los dos díes publicó la noticia nos periódicos, qu'indicaben que los Partíos Lliberales de Guatemala nun taben acordies con el nomamientu de Palma, argumentando que yera'l xeneral De León el primer designáu a la Presidencia y que esto nun foi respetáu por quien nomaron a Palma encargáu de la Presidencia.{{harvnp|El nuesu Diariu|1930|p=18 d'avientu}}

El gobiernu de Orellana nun foi reconocíu per Estaos Xuníos y el 31 d'avientu de 1930, l'Asamblea aceptó'l so arrenunciu&lt;ref name=time/&gt; y designó al llicenciáu [[José María Reina Andrade]] como primer designáu a la presidencia y a los [[xenerales de división]] [[San Carlos Sija|José Gabriel Reyes Rodas]] [[Ministeriu de la Defensa Nacional (Guatemala)|Ministru de la Guerra]] y Rodrigo Solórzano. Reina Andrade asumió la presidencia interina pa convocar a unes [[eleiciones]] y el segundu José Reyes como primer designáu, nes que [[Jorge Ubico]] ganó como candidatu únicu nes eleiciones de 1931, asumió'l cargu'l 14 de febreru.{{harvnp|Díaz Romeu|1996|pp=37-42}}

=== Gobiernu del xeneral Jorge Ubico ===
{{VT|United Fruit Company}}

[[Ficheru:Ubico orellana.jpg|miniaturadeimagen|200px|Presidente [[José María Orellana]] y el so primera designáu a la presidencia, [[Jorge Ubico Castañeda]]. Fotografía de 1922.]]

Tres la muerte de José María Orellana, y depués de participar nes eleiciones de 1926, en que perdió contra'l tamién lliberal [[Lázaro Chacón González]], el xeneral [[Jorge Ubico Castañeda]] retirar a la vida privada; pero cola inestabilidá que se dio tres l'arrenunciu del xeneral Chacón a finales de 1930, por enfermedá, y la crisis económica qu'esistía nel país por cuenta de la [[Gran Depresión]] aniciada pola quiebra de la [[Bolsa de Valores de Nueva York]] en 1929, arreyóse nuevamente nel tingláu políticu. N'avientu de 1930, el presidente interín [[Baudilio Palma]] foi derrocáu y asesináu nun golpe militar pol xeneral [[Manuel María Orellana Contreras]], pero'l gobiernu d'esti nun foi reconocíu pol presidente de los [[Estaos Xuníos]], país qu'aquel día yá tenía fuertes inversiones en Guatemala, derivaes de les grandes concesiones daes a les bananeras y a los ferrocarriles mientres el gobiernu de [[Manuel Estrada Cabrera]]. L'Asamblea Nacional Llexislativa designó a [[José María Reina Andrade]], quien fuera ministru de Gobernación mientres bona parte del gobiernu de Estrada Cabrera, y esti darréu convocó a eleiciones, a les cualos presentóse Ubico Castañeda como candidatu únicu.{{harvnp|De los Ríos|1948|p=58}}

[[Ficheru:Emden1936g.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Kriegsmarine|Marineros alemanes]] desfilando na [[Ciudá de Guatemala]] mientres un viaxe de bona voluntá en 1936.]]

Por esi entós, yeren numberosos los países que s'inclinaben por gobiernos autoritarios; esistía'l gobiernu fascista de [[Benito Mussolini]] n'[[Italia]], la dictadura del PRI en [[Méxicu]] y la dictadura imperial de Hirohito en [[Xapón]]. D'esta manera, una vegada nel poder, Ubico Castañeda asumió poderes dictatoriales y métodos d'espionaxe y represión similares a los de Barrios y Estrada Cabrera, y caltuvo una Asamblea llexislativa títere obediente a los sos mandatos. Intelixente, dinámicu y temperamental tenía obsesión por controlar hasta'l más mínimu detalle de la vida de Guatemala,&lt;ref name=sabín18&gt;{{harvnb|Sabín|2007|p=18}}&lt;/ref&gt; siendo unu de los sos principales oxetivos foi'l de llograr una reorganización de l'alministración pública, pa lo que nomó a dellos allegaos sos, los llamaos «Ubiquistas», en posiciones claves del gobiernu.{{harvnp|De los Ríos|1948|p=24}} El so gobiernu carauterizar por un esfuerciu por estabilizar les finances del estáu, amenorgando'l gastu públicu: demostró ser un alministrador bien capaz al amenorgar los sueldos de los emplegaos públicos nun 40&amp;nbsp;% pa compensar el déficit del gobiernu. Esta midida nun provocó resistencia, porque se-yos empezar a pagar n'efeutivu en llugar del usu d'unes tarxetes que solo podíen revender n'aceptando fuertes descuentos.&lt;ref name=sabín18/&gt; Tamién fomentó la producción del café mientres la [[Depresión de 1929]] per mediu de la llei de vagancia» y la llei de vialidad» Anque para ellos sometiera a la mayoría indíxena del país a trabayu práutiques forzáu nes finques cafetaleres y nos caminos del país. y tamién poles aiciones d'una policía y poder xudicial implacables en contra del delitu, de la corrupción y de cualquier tipu d'oposición al réxime.&lt;ref name=sabín18/&gt; Finalmente, completó la centralización del poder al esaniciar a los alcaldes popularmente electos por intendentes que yeren nomaos por el mesmu presidente. Gracies a la mano d'obra casi gratuita disponible poles sos lleis, ye significativu'l so impulsu a la construcción d'obra pública, especialmente carreteres, en beneficiu de l'actividá cafetalera, apoderada por inmigrantes alemanes na Veparaz (onde fuera Xefe Políticu) y por terratenientes guatemalianos nel restu del país. Pa la construcción de carreteres emplegó trabayu forzáu d'indíxenes, xixilaos pol cuerpu d'inxenieros del exércitu. Per mediu del decretu 1995 de 1934 atayó les deldes impagables que los xornaleros teníen colos hacendados. Pero pa compensar una potencial escasez de mano d'obra pa les finques, promulgó'l Decretu 1996: «La Llei de Vagancia», que obligaba a tou llabrador que nun tuviera un mínimu de tierres a trabayar cierta cantidá de díes al añu de serviciu d'un hacendado; si esto non podía comprobase, el xornaleru tenía de trabayar gratuitamente nos caminos.
[[Ficheru:Felicitaci%2B%C2%A6nHitlerUbico.jpg|100px|miniaturadeimagen|left|Felicitación de Hitler a Ubico.]]
Ubico estendió'l so mandatu y convirtióse nel caudiellu del país reelixéndose delles vegaes pos la población que podía votar yeren solo los habitantes de la ciudá capital y delles cabeceres departamentales y estos taben estimaos cola alministración pol ameyoramientu nes sos condiciones de vida.&lt;ref name=sabín22&gt;{{harvnb|Sabín|2007|p=22}}&lt;/ref&gt; Anque yera almirador de los gobiernos dictatoriales de [[Benito Mussolini]], [[Francisco Franco]] y [[Adolf Hitler]], caltuvo rellaciones cordiales colos [[Estaos Xuníos]] y puede dicise que'l so alministración caltuvo gracies al monopoliu bananero de la frutera» (la [[United Fruit Company]]). Conforme avanzaron los sucesos de la [[Segunda Guerra Mundial]], la política norteamericana y los sos compromisos cola frutera obligar non solamente a declarar la guerra a les [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|naciones de la Exa]] —[[Alemaña]], [[Italia]] y [[Xapón]]— sinón a dexar l'establecimientu de bases norteamericanes nel Guatemala.{{refn|group=lower-alpha|Hubo trés bases nel país: Nel Aeropuertu «[[Aeropuertu Internacional La Aurora|La Aurora]]» na [[Ciudá de Guatemala]], nel [[Puerto San José|Puertu de San José]] na mariña del Pacíficu, y en [[Puerto Barrio]] nel Caribe.&lt;ref name=sabín22/&gt;}} Ente los beneficios que recibió del gobiernu norteamericanu en cuenta de la so alianza na guerra hubo armamentu modernu pal exércitu y entrenamientu na [[Escuela Politéunica de Guatemala|Escuela Politéunica]] por militares norteamericanos. Ello ye que Mussolini recibió la máxima condecoración del país, la [[Orde del Quetzal]]. Más tarde, Ubico recibió la Orde d'Isabel la Católica de manes del Estáu Español, gobernáu por Franco. 

[[Ficheru:Presidente Jorge Ubico Castañeda.png|200px|miniaturadeimagen|Xeneral Jorge Ubico Castañeda na so fotografía oficial. 14 de febreru de 1931.]]
Mientres el gobiernu del [[Tercer Reich]] (1933-1945) n'Alemaña, en Guatemala había rumores que suponíen que los alemanes na Verapaz queríen establecese como una «nueva Alemaña» cola política [[nazismu|nacional socialista]] d'[[Adolf Hitler|Hitler]]. Los alemanes adquirieren terrenes, mazanes, cases y finques gracies a les concesiones de los presidentes lliberales que gobernaron de 1885 a 1920 en Guatemala ,&lt;ref name=mp88&gt;{{harvnb|Martínez Peláez|1977|p=}}&lt;/ref&gt; y gociaron de privilexos mientres el gobiernu dictorial del xeneral [[Jorge Ubico]], pero un incidente afectó la esistencia de la comunidá alemana verapacense: en 1935-1936, el [[Tercer Reich]] pidió votar a los sos ciudadanos sobre l'[[Anschluss|anexón d'Austria a Alemaña]] y un barcu alemán fondió en [[Puerto Barrio]] pa efeutuar l'actividá y quien asistieron fueron «fichaos» como simpatizantes del réxime nazi d'[[Adolf Hitler]]. La tensión amontóse cuando s'empecipió la [[Segunda Guerra Mundial]] ente [[Alemaña]], [[Francia]] ya [[Inglaterra]] en 1939 cola invasión alemana a [[Polonia]] y llegó a un puntu críticu cuando [[Xapón]], aliáu de los alemanes, atacó la base militar estauxunidense de [[Pearl Harbor]] en Oahu, [[Ḥawai]] el 7 d'avientu de 1941; cuando los Estaos Xuníos ingresaron a la guerra, obligaron al presidente [[Jorge Ubico]] a espulsar a los alemanes de Guatemala ya intervenir toles sos propiedaes.{{harvnp|Dosal|1993|p=}} Los alemanes varones viéronse obligaos a abandonar al so país d'orixe obligaos a ingresar a les files del exércitu alemán.

Ubico reprimió fuertemente a la delincuencia cola denominada Llei de Fuga, per mediu de la cual los acusaos de delitos graves yeren executaos extrajudicialmente por orde presidencial. Tamién combatió la corrupción nel Estáu cola creación de la Contraloría Xeneral de Cuentes de la Nación y el Tribunal de Cuentes. Con esto, les cárceles convertir n'elementu disuasor pal robu del erariu públicu. Obligó a l'asamblea llexislativa a decretar una donación de 200&amp;nbsp;000 dólares de la dómina pa la so persona poles sos contribuciones a la patria. En 1944, dempués de más de trece años de ferrial dictadura, el so gobiernu empezó a denotar claros signos de debilidá. Multiplicáronse les manifestaciones de la población na so contra, esixendo'l so arrenunciu. Estes manifestaciones yeren dirixíes principalmente por maestros y por estudiantes de la Universidá Nacional. El 25 de xunu de 1944, mientres l'intre d'una d'estes manifestaciones, resultó muerta la profesora María Chinchilla, lo qu'auníu al «[[Jorge Ubico#La carta de los 311|memorando de los 311]]» y a les presiones populares, dieron llugar al arrenunciu del xeneral Ubico, el 1 de xunetu de 1944 aceptó formalmente arrenunciar al so cargu: Ubico dexó nel poder a un triunviratu militar conformáu polos xenerales [[Federico Ponce Vaides]], Bonaventura Pineda y Sandoval Ariza, a quien sacó del ostracismu en que los caltuvo mientres el so gobiernu y depués partió escontra l'exiliu políticu en Nueva Orleans, onde taba la sede de la [[United Fruit Company]].{{harvnp|De los Ríos|1948|p=138}}

== Revolución de 1944 ==
{{AP|Revolución de 1944}}
[[Ficheru:Juntagobierno1944.jpg|250px|miniaturadeimagen|derecha|Miembros de la xunta revolucionaria de gobiernu que s'instaló'l 20 d'ochobre de 1944. D'esquierda a derecha: capitán [[Jacobo Árbenz Guzmán]], ciudadanu [[Jorge Toriello Garrido]] y mayor [[Francisco Javier Arana]].]]
El xeneral Ponce Vaides, solamente tuvo al mandu mientres 110 díes y siguió cola forma de gobernar represiva del so antecesor, dando instrucciones a la policía p'atacar a los sos adversarios. Naquellos díes, ''[[El Imparcial (Guatemala)|El Imparcial]]'' publicó entós fuertes editoriales contra les intenciones de [[Federico Ponce Vaides]] de perpetuase nel poder. Por cuenta de estos acontecimientos, el primeru d'ochobre foi asesináu'l periodista Alejandro Córdova frente a la so residencia na ciudá capital. El crime aceleró los preparativos del movimientu cívicu militar del 20 d'ochobre de 1944.{{refn|group=lower-alpha|Díes dempués, Ponce Vaides y el Direutor de la Policía Nacional, coronel Moisés Evaristo Orozco, fueron acusaos como autores intelectuales del asesinatu.&lt;ref name=sabín24&gt;{{harvnb|Sabín|2007|p=24}}&lt;/ref&gt;}} Toos estos acontecimientos terminaron d'encender les pasiones reprimíes per dellos años. Foi'l 20 d'ochobre de 1944, cuando asocedió un llevantamientu popular, onde participaron: abogaos, maestros, obreros, estudiantes universitarios y una parte del Exércitu. La llucha establecer ente la otra parte del Exércitu y la policía que yeren lleales al xeneral Ponce. Depués d'estos sucesu espublizóse la noticia de que Ponce Vaides solicitara asilu políticu en Méxicu y el gobiernu fuera tomáu por un triunviratu compuestu por un civil y dos militares: El civil [[Jorge Toriello Garrido]], el mayor [[Francisco Javier Arana]] y el capitán [[Jacobo Árbenz Guzmán]].&lt;ref name=gleijesesjas528&gt;{{harvnb|Gleijeses|s.f.|p=528}}&lt;/ref&gt;

Les principales funciones del gobiernu de transición fueron, derogar los decretos que realizara l'alministración anterior. Convocó a una Asamblea Nacional Constituyente que produció una nueva Carta Magna. Quedó instituyida la Xunta Revolucionaria del 20 d'ochobre de 1944, col propósitu de garantizar a los guatemalianos un marcu constitucional pa llevar a Guatemala a una democracia representativa.
Ente los decretos más importantes que robló la Xunta Revolucionaria atópense: &lt;br /&gt;

* Decretu Non. 1 Disolución de l'Asamblea Nacional y convocatoria pa eleición de Diputaos pa integrar l'Asamblea Revolucionaria.
* Decretu Non. 7 Derógase'l Decretu Non. 1474 dende'l primeru de xineru de 1945, anulando'l serviciu personal (trabayu forzosu) por pagu d'impuestu de vialidad.
* Decretu Non. 14 Otorgar autonomía a la Universidá Nacional, que pasa a llamase [[Universidá de San Carlos de Guatemala]].

=== Gobiernu de Arévalo ===
{{AP|Juan José Arévalo}}
[[Ficheru:Juan jose arevalo bermejo large.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|Presidente Juan José Arévalo Bermejo, el 15 de marzu de 1945. Fotografía oficial.]]
El gobiernu del primer presidente electu democráticamente na historia de Guatemala, [[Juan José Arévalo]], estremar poles sos numberoses realizaciones educatives y de beneficiu pa les clases medies urbanes; pero la élite social nun taba conforme col gobiernu arevalista, pos per primer vegada na historia del país la clase media urbana tenía poder y utilizar por que'l gobiernu adoptara midíes en favor de los obreros de la ciudá.&lt;ref name=gleijeses534&gt;{{harvnb|Gleijeses|s.f.|p=534}}&lt;/ref&gt; La élite consideraba nocives les reformes sociales y consideraba que yera más fácil faer negocios y dineru —y que yera más seguru pa ellos— vivir nun réxime dictatorial como'l d'Ubico.&lt;ref name=gleijeses534/&gt;

El presidente Arévalo Bermejo empecipió'l so gobiernu en 1945, y d'alcuerdu a los historiadores lliberales{{harvnp|Sabín|2007|p=40}} dende'l principiu utilizó un llinguaxe dacuando disociador, qu'empezó a polarizar a la sociedá guatemaliana, causando ente los terratenientes la sensación de que solo yera'l gobernante d'una parte de los guatemalianos. Per otra parte, nel llibru autobiográficu ''Despachu Presidencial'' de Arévalo, reparar que'l gobiernu empecipiar con sanciones a la oposición —al puntu que cada vez que s'abarruntaba una intriga en contra del gobiernu, acutábense les llibertaes civiles, los sospechosos yeren prindaos y depués unviaos al exiliu, intervencionismu económicu del Estáu cola emisión de la ''Llei d'Emerxencia Económica''— y un decidíu sofitu a un movimientu sindicalista acabante surdir.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Arévalo Bermejo|nome=Juan José|enllaceautor=Juan José Arévalo|títulu=Escritos políticos y discurso|ubicación=Guatemala|editorial=Tip. Nacional|añu=1953}}&lt;/ref&gt; Asina entós, les fuercies d'oposición al gobiernu arevalista —''i.y.'', revolucionarios moderaos y «ubiquistas» adulces fueron marxinaes y empezaron a tarrecer la implementación d'un [[socialismu]] nel país. Per otra parte, ye importante destacar que'l presidente Arévalo tomó posesión con poder llindáu, acutáu polos militares, que taben empobinaos pol teniente coronel Arana.{{harvnp|Cardoza y Aragón|s.f.|p=}}

El frente de llucha del gobiernu arevalista foi preponderantemente urbanu y, a diferencia del so socesor, nun enfrentó los problemes de la tenencia de la tierra y el trabayu agrícola, a pesar de que la mayoría de la población yera rural ya indíxena, salvu no rellacionao con los trabayadores de l'agricultura tecnificada norteamericana aposentada nes vastes y fértiles rexones de Bananera y Tiquisate. Per otra parte, el réxime revolucionariu, impulsáu y empobináu por miembros de les capes medies direuta ya indireutamente, fortaleció les posiciones y amontar; esto ye, qu'optó por favorecer a los sectores de la población urbano y ladino que conformen lo que dellos sociólogos llamen «les instancies morales de la sociedá», esto ye, la universidá, los centros d'enseñanza secundaria (que dobló nos primeres 6 años), los tribunales, la burocracia (principalmente la militar), la prensa, les ilesies, los intelectuales, los profesores y los profesionales universitarios, a los que se englobó al traviés de la colegiación obligatoria. Pela so parte, el sector terrateniente entamóse al traviés de les asociaciones de llabradores, comerciantes, industriales, banqueros, aseguradores y especuladores financieros, etc.{{harvnp|Guzmán-Böckler|1998|p=14}}

Los precios del café, principal productu agrícola qu'esportaben los guatemalianos, una y bones el banano yera negociu esclusivu de los norteamericanos, algamaron los precios que perdieren en 1930. Y, anque la beneficiada en primer términu foi la élite cafetalera, hubo una derrama abonda p'abrir nuevos negocios o ampliar los yá esistentes nos rangos sociales entemedios de la capital y de delles cabeceres departamentales. Coles mesmes, mientres el gobiernu de Arévalo hubo considerable espansión de les clases medies urbanes y ladines del país, a les qu'hasta'l sindicalismu recién entamáu favoreció, cuidao que munchos de los nuevos dirixentes y diputaos obreros salieron de les sos distintes capes.{{harvnp|Guzmán-Böckler|1998|p=15}}

Múltiples intrigues y asonadas militares, ente les que sobresal la rebelión militar del 18 de xunetu de 1949 que s'empecipió col asesinatu del teniente coronel [[Francisco Javier Arana]], nun llograron baltar el gobiernu de Arévalo, debíu al fuerte sofitu popular col que cuntaba, tantu asina que non solo llogró rematar el so mandatu sinón qu'inclusive pudo apurrir el poder nun contestu pacíficu y d'eleiciones democrátiques al so socesor, el coronel [[Jacobo Árbenz Guzmán]] quien tenía enclinos revolucionarios más radicales que les de Arévalo.{{harvnp|Guzmán-Böckler|1998|p=15}}

=== Gobiernu de Jacobo Árbenz ===
{{AP|Jacobo Árbenz Guzmán}}
{{VT|Decreto 900}}

[[Ficheru:Jacoboarbenz1950.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|Presidente Jacobo Árbenz Guzmán, el día 16 de marzu de 1951.]]
Llegó al poder dempués de ganar les eleiciones que se desenvolvieron na República de Guatemala, nel añu de 1950. Foi sofitáu polos partíos Renovación Nacional y Aición Revolucionaria de la Capital y el partíu Integración Nacional de Quetzaltenango. Los obreros, llabradores, maestros y estudiantes diéron-y tol so respaldu, ganando'l procesu eleccionario.

En 1950, el 76&amp;nbsp;% de los habitantes teníen menos del 10&amp;nbsp;% de les tierres; ente que un 2,2&amp;nbsp;%, el 70&amp;nbsp;%. La [[United Fruit Company]] yera dueña de más del 50&amp;nbsp;% de les tierres cultivables del país, de les que namái cultivaba'l 2,6&amp;nbsp;%; y los llabradores teníen sueldos miserables. Per otra parte, dende'l gobiernu de [[Manuel Estrada Cabrera]] esistíen monopolios norteamericanos d'empreses subsidiarias de la UFCO y que se dedicaben al tresporte de carga per ferrocarril y vapores, los que salíen de Puerto Barrio, Izabal, puertu controláu pola ''frutera''. Coles mesmes, controlaben la xeneración de la eletricidá, los teléfonos y telégrafos del país. Estes empreses nun pagaben nengún tipu d'impuestu pol usu de los recursos nacionales, gracies a les arrogantes concesiones daes por Estrada Cabrera, y ratificaes polos gobiernos de [[José María Orellana]] y [[Jorge Ubico]].&lt;ref name=avi01&gt;{{cita web|autor=Avizora|website=Avizora|títulu=Jacobo Arbenz|añu=2001|allugamientu=Arxentín|fechaaccesu=14 d'agostu de 2014|url=http://avizora.com/publicaciones/biografias/testos/testos_a/0034_arbenz_jacobo.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070724231602/http://avizora.com/publicaciones/biografias/testos/testos_a/0034_arbenz_jacobo.htm|fechaarchivu=24 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt;

Nel so discursu inicial dixo:&lt;br /&gt; «El nuesu gobiernu propónse empecipiar el camín del desenvolvimientu económicu de Guatemala, tendiendo escontra los trés oxetivos fundamentales siguientes:
(a) convertir el nuesu país d'una nación dependiente y d'economía semicolonial nun país económicamente independiente, (b) convertir a Guatemala de país atrasáu y d'economía predominantemente semifeudal nun país moderno y capitalista; y (c) faer qu'esti tresformamientu llevar a cabu en forma que traiga consigo la mayor elevación posible del nivel de vida de les grandes mases del pueblu».&lt;ref name=avi01/&gt;

[[Ficheru:Arbenz y vilanova 1944.jpg|200px|miniaturadeimagen|izquierda|Jacobo Árbenz y la so esposa, María Cristina Vilanova de Árbenz, considerada una de les muyeres más influyentes del país nel sieglu XX. Foi llamada pola so caridá y lideralgu como la «[[Eva Perón]]» de Guatemala.]]

Puesto qu'Árbenz yera de tinte izquierdista nacionalista, numberosos autores lliberales indiquen que foi comunista. Árbenz atacó los intereses de los monopolios estauxunidenses en Guatemala, ente que
los miembros del so círculu priváu yeren dirixentes del Partíu Guatemalianu del Trabayu (PGT), que yera'l partíu comunista de Guatemala y el día de la muerte del presidente soviéticu [[Josif Stalin]], el Congresu reparó un minutu de silenciu. Per otra parte, l'ambiente [[Macartismo|macartista]] que se vivía n'[[Estaos Xuníos]] depués de la [[Segunda Guerra Mundial]] y el llabor del personero anticomunista del Departamentu d'Estáu, [[:en:John Puerifoy|John Puerifoy]], quien foi nomáu como embaxador de EE.&amp;nbsp;UU. en Guatemala ente payares de 1953 y xunetu de 1954, y coordinó el sofitu de la CIA al movimientu de Castillo Armas.&lt;ref name=avi01/&gt; 

Sobre la base del so plan de gobiernu, promulgó'l [[Decretu 900]], pa espropiar los terrenes ociosos de la UFCO el 17 de xunu de 1952&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web|url=http://old.congreso.gob.gt/archivos/decretos/1952/gtdcx900.pdf|website=Congresu de la República de Guatemala|allugamientu=Guatemala|títulu=Decreto 900|fechaaccesu=13 d'agostu de 2014}} |2=http://old.congreso.gob.gt/archivos/decretos/1952/gtdcx900.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; que creó la posibilidá de ganancia de cultivos pa los trabayadores de campu que nun teníen tierres enantes. Les finques menores de noventa hectárees nun taben afeutaes pola llei, nin les de menos de doscientes hectárees que tuvieren cultivaes, siquier nos sos dos terceres partes. Tampoco les grandes propiedaes en producción, cualesquier fuera'l so tamañu; pero al prohibise'l colonato y l'aparcería, intentábase obligar a los terratenientes a invertir en salarios. Mientres los 18 meses d'aplicación, partir ente 603 y 615 hectárees de tierres privaes; 280 mil hectárees de tierres nacionales; y concediéronse creitos pa sofitar la producción. A la [[United Fruit Company]] (UFCO), que caltenía ensin cultivar el 85&amp;nbsp;% de los sos 220 mil hectárees, espropiáronse-y 156 mil hectárees.{{refn|group=lower-alpha|Un mecanismu llargamente utilizáu pola UFCO yera mercar a precios baxos grandes cantidaes de tierres como una ferramienta pa evitar que surdieren competidores y caltener asina un [[monopoliu]] sobre la [[Alministración de la Producción|producción]] de plátanos, inclusive calteniendo estenses zones agrícoles ensin cultivar so sida que [[seca|seques]] o [[huracan]]es obligáben-y a caltener «en reserva grandes estensiones de terrén ensin utilizar.&lt;ref name=ceh67&gt;{{harvnb|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 67}}&lt;/ref&gt;}} 

Simultáneamente, el gobiernu arbencista empecipió la construcción de la carretera al [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] pa competir contra'l monopoliu del ferrocarril, que taba controláu pola frutera estauxunidense por aciu la so empresa [[International Railways of Central America]] (IRCA); amás, empecipió la construcción del puertu «[[Santo Tomás de Castilla]]» onde s'atopaba'l puertu Matías de Gálvez, pa competir con [[Puerto Barrio]], puertu controláu pola UFCO por aciu la so [[United Fruit Company#La Gran Flota Blanca (Great White Fleet)|Great White Fleet]]. Finalmente, empecipiáronse los estudios pa construyir la planta de xeneración «Jurún Marinalá», pa competir cola empresa llétrica en manes de norteamericanos.&lt;ref name=avi01/&gt;

=== Golpe d'Estáu de 1954 ===
{{AP|Golpe d'Estáu de 1954|Operación PBSUCCESS|Operación PBFORTUNE|Operación WASHTUB}}

== Gobiernu Contrarrevolucionario ==
{{AP|Carlos Castillo Armas|Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|Operación PBSUCESS}}

[[Ficheru:Guatemala liberacion 1954 55.jpg|miniaturadeimagen|145px|left|Sellu conmemorativo de la invasión de 1954.]]

Rota la Constitución, nun foi difícil echar per tierra'l pactu de transición de mandu alcordáu ente Árbenz y Díaz. Nun hubo capacidá d'aición nin de respuesta política a la turniada contrarrevolucionaria, encabezada pol embaxador Peurifoy, la [[CIA]] y el [[Departamentu d'Estáu]] —empobinaos polos [[John Foster Dulles|hermanos Dulles]]— y el presidente d'Estaos Xuníos [[Dwight Eisenhower]], quien actuaron movíos por intereses más económicos que políticos.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{cita llibru|author=Cullather, Nick|añu=1999|títulu=Secret History: The CIA's classified account of its operations in Guatemala, 1952-1954|editorial=[[Stanford University Press]]|isbn= 0-8047-3311-2|idioma=a}}&lt;/ref&gt;

En [[El Salvador]], Carlos Castillo Armas esperaba poder entrar triunfalmente al país. El problema de la entrada triunfal del Exércitu de la Lliberación a la ciudá de Guatemala representaba'l puntu de quebre ente la nueva Xunta de Gobiernu y el caudiellu liberacionista. O más específicamente: ente Castillo Armas y el coronel Monzón, quien con ser fervosu anticomunista y militar esperimentáu nel campu político, guardaba cierta fidelidá a la institución armada. Peurifoy viaxó a [[San Salvador]] a axuntase col líder rebalbu, [[Carlos Castillo Armas]]. Mientres l'alcuentru, Castillo Armas nun tuvo mayor problema pa dexar en claro'l so deséu d'entrar a Guatemala investido con amplios poderes personalizaos. Castillo Armas recibió una especie de gabinete de gobiernu, conformáu por abogaos, empresarios y militares, quien roblaron un pactu que puede resumise de la forma siguiente: reconocíase implícitamente el lideralgu de Castillo Armas al reestructurar la Xunta de Gobiernu, dexando la so incorporación, lo mesmo que la del mayor Enrique Trinidá Oliva. Per otru llau, alcordóse combatir a muerte el [[comunismu]], y el [[Movimientu de Lliberación Nacional]] tomó'l control de les instituciones públiques y del orde xurídicu llegal. El 3 de xunetu de 1954, Castillo Armas salía victoriosu, y yera recibíu na [[Ciudá de Guatemala]] colos honores qu'esixera pa sigo, al frente del Exércitu liberacionista.&lt;ref name=&quot;a&quot;/&gt;

Les primeres aiciones del gobiernu contrarrevolucionario de Carlos Castillo Armas fueron illegalizar al [[Partíu Guatemalianu del Trabayu]], prohibió les asociaciones, los sindicatos y los partíos políticos, suspendió los programes favorables a los indíxenes y a la clase obrera, impunxo una severa censura, eslleió'l Congresu y empezó una dura persecución en contra de los intelectuales d'esquierda —de quien la mayoría viéronse obligaos a abelugase na Embaxada de [[Méxicu]] pa salir al exiliu, ente quien s'atopaba'l presidente derrocáu [[Jacobo Árbenz Guzmán]]—. Los fondos del Ministeriu d'Educación fueron conxelaos y prohibiéronse tolos llibros consideraos «comunistes»; coles mesmes, empecipiáronse les hostilidaes escontra la [[Universidá de San Carlos de Guatemala]], que constituyóse como la principal fuercia opositor y vía de denuncia contra los abusos del gobiernu y contra la invasión estauxunidense. Pero más importante, derogó la Constitución de 1945 y la Llei de [[Reforma Agraria]], contenida nel [[Decretu 900]], colo cual dexábase ensin efeutu la distribución de la tierra a los llabradores y toles tierres que yá fueren partíes, fueron devueltes a los miembros de los terratenientes del país y a la [[United Fruit Company]].&lt;ref name=&quot;a&quot;/&gt;

N'emitiendo'l marcu llegal provisional, conocíu como Estatutu Políticu de la República de Guatemala, el 10 d'ochobre de 1954, la xunta militar convocó un plebiscitu, nel que Castillo Armas llogró'l 99,9&amp;nbsp;% del votu favorable. La resultancia casi unánime reflexa l'ausencia d'alternatives, pos nel plebiscitu preguntar a la población si aceptar o non como presidente de la República. El votu foi públicu y obligatoriu, ente que l'escrutiniu foi secretu. Y el actu producir nun clima de terror qu'afectó a los partidarios de Árbenz y los sectores de la oposición d'esquierda polo xeneral. D'esta manera Castillo Armas convertir en presidente de la República pal periodu qu'habría de concluyir el 15 de marzu de 1960, según afitar l'Asamblea Nacional Constituyente, que foi escoyida coles mesmes.{{harvnp|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 100}}

A lo último, el nuevu gobiernu alcordó la fusión del Exércitu Nacional de Guatemala col invasor Exércitu de Lliberación, lo cual provocó la indignación dientro de la institución armada, quien foi acusada pola sociedá civil de ser «traidora» y «cobarde». De resultes, la madrugada del 2 d'agostu de 1954, la Compañía de Caballeros Cadetes de la Escuela Militar Guatemaliana, sulevar en contra del gobiernu de [[Carlos Castillo Armas]] y del Exércitu de Lliberación, con mires a recuperar la dignidá de la institución. Esti alzamientu saldar cola rápida derrota del Exércitu representante de la [[CIA]], pero por cuenta de la inesperiencia política y la falta de comprensión de la magnitú de los acontecimientos per parte de los cadetes, que fueron engañaos pol arzobispu de Guatemala, [[Mariano Rossell y Arellano]], quien-yos propunxo una salida pacífica al problema, pero en cuenta de eso, ordenó l'arrestu de tolos alzaos. Por cuenta de esti incidente, la [[Embaxada]] d'[[Estaos Xuníos]] y el [[Movimientu de Lliberación Nacional]], nun perdieron más el tiempu y fundieron dambos Exércitos, sometiendo a los miembros del Exércitu de Guatemala a una fonda «reeducación política», y convirtiéndolo n'antirrevolucionariu, lo cual foi una de les aiciones más determinantes que consolidaríen la contrarrevolución, dando asina una reblagada alantre pa convertir a Guatemala nun país [[anticomunista]].&lt;ref name=&quot;a&quot;/&gt;

=== Execución de les principales reformes de Árbenz ===

De los proyeutos arbencistas, Castillo Armas solo derogó la reforma agraria darréu dempués de tomar el poder, pero tuvo que rematar la carretera al Atlánticu, so la direición del Inxenieru Juan Luis Lizarralde, Ministru d'Obres Públiques, pola importancia que tenía pa la economía del país; la carretera terminar en 1959, y tres la so finalización asocedió lo qu'Árbenz esperara: el ferrocarril de la UFCO nun pudo competir contra'l tresporte vehicular en camiones. Coles mesmes, y pola mesma razón, siguió colos trabayos de planificación del puertu de Santu Tomás y de la hidroeléctrica [[Institutu Nacional d'Electrificación (Guatemala)#Hidroeléctrica Jurún Marinalá|Jurún Marinalá]], que foi terminada ya inaugurada en 1970.&lt;ref name=ceh96&gt;{{harvnb|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 96}}&lt;/ref&gt;

A partir del 19 de xunetu de 1954, l'Estáu recuperó les tierres de les finques nacionales que fueren partíes y el 26 del mesmu mes anuló la Llei de [[Decretu 900]], substituyéndola por un nuevu Estatutu Agrariu; coles mesmes, revocóse la entrega en propiedá del 78&amp;nbsp;% de los parcelamientos, que fueron devueltos a los sos antiguos propietarios. Nos departamentos más afeutaos, como Alta Verapaz, Escuintla, Izabal, Baxa Verapaz, Chimaltenango, San Marcos y parte de Quiché, rexistráronse sistemáticos actos de violencia.{{harvnp|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 94}} Mientres esti periodu produciéronse numberosos desallugos y casos de persecución de «llabradores agraristas». Calificábase asina a los llabradores que nos años anteriores entamárense y qu'aportaren a la tierra. Na concepción del nuevu réxime'l agrarismo yera sinónimu de comunismu, y los beneficiarios de la llei yeren asumíos como comunistes.&lt;ref name=ceh95&gt;{{harvnb|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 95}}&lt;/ref&gt; Los llabradores tamién recuerden que foi a partir d'esti momentu cuando se reactivó l'antiguu modelu de colonato feudal, impuestu en tiempos de [[Justo Rufino Barrios]] col so «reglamentu de xornaleros» y perfeccionáu mientres el gobiernu de [[Jorge Ubico]] cola so «llei de vagancia» y «llei de vialidad» que garantizaben la disponibilidad de mano d'obra práutiques gratuita pa les finques cafetaleres, principal fonte d'ingresos del país.&lt;ref name=ceh95/&gt;

Una vegada nel poder, hai evidencia del baramentu con que'l gobiernu liberacionista dirixó les sos aiciones pa consiguir documentación inherente a eventuales «instrucciones especiales» que mientres los dos gobiernos anteriores» otorgárense pa facilitar los viaxes de «políticos» y «comunistes». Esto diose por cuenta de la imperiosa necesidá norteamericana de consiguir pruebes avera del calter comunista» del réxime derrocáu. La posibilidá de llograr «evidencia documental» cola cual esponer la combalechadura comunista» nos asuntos de Guatemala, fuera definida como unu de los oxetivos primarios per parte de la [[CIA]], qu'unvió a dellos de los sos oficiales a Ciudá de Guatemala mientres diez díes por que coordinaren la creación d'una fuercia de seguridá local esperta nes práutiques usaes pol [[Macartismo]] nos Estaos Xuníos.&lt;ref name=ferreira2014&gt;{{cita web|apellíu=García Ferreira|nome=Roberto|publicación=La onda dixital|títulu=José Manuel Fortuny: un comunista clandestín en Montevideo|fechaaccesu=12 d'agostu de 2014|añu=2014|url=http://www.laondadigital.info/laonda/laonda/503/A4.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140813160215/http://www.laondadigital.info/laonda/laonda/503/A4.htm|fechaarchivu=13 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Asesinatu de Castillo Armas ===

La nueche del 26 de xunetu de 1957, cuando [[Guatemala]] taba somorguiada nuna pergrave crisis política, [[Carlos Castillo Armas]] foi asesináu na Casa Presidencial, ablayáu con tres disparo de fusil. Al pie de el so cadabre atopó un papel escritu a llápiz que dicía: «Nin el poder nin el dineru dan forma al Mundu».&lt;ref name=contrapoder/&gt;

El primer sospechosu foi'l soldáu Romeo Vásquez Sánchez, de venticuatro años, quien escribiera nel so diariu «Tol mio sufrimientu va ser apagáu con el sangre d'Armas». Los investigadores sofitar nel diariu que toparon nel so casillero, un cuadiernu con ventitrés páxina nes que falaba de los sos planes: creía que al matar al títere de grupos de poder en Guatemala, Castillo Armas,eso supondría que Arévalo volvería al poder. Taba consciente de que podía morrer, pero nun lu importaba: «soi un mártir y nada tengo que perder» escribió'l mozu, que se suicidó a los pocos minutos de supuestamente matar al presidente.&lt;ref name=contrapoder/&gt; Sicasí, lo absurdo d'esta versión fizo que se duldar de l'autenticidá del supuestu diariu, dando llugar a delles teoríes sobre posibles autores del crime:
* [[Rafael Leónidas Trujillo]]: dictador de la [[República Dominicana]], pos Castillo Armas nun-y dio la [[Orde del Quetzal]] que-y ufiertaría depués d'ayudar cola invasión.
* Rivales militares de Castillo Armas
* El [[Comunismu]] Internacional, en vengación pol derrocamientu de Árbenz.&lt;ref name=contrapoder&gt;{{cita web|url=http://www.contrapoder.com.gt/es/edicion21/cultura/721/|website=Contrapoder|títulu=Trés disparos nuna nueche lluviosa|autor=Sandoval, Marta|añu=2014|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=12 d'agostu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202100201/http://www.contrapoder.com.gt/es/edicion21/cultura/721/|fechaarchivu=2 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Guerra Civil de Guatemala ==
{{AP|Guerra Civil de Guatemala}}

=== La Guerra Fría ===
{{AP|Guerra Fría}}

[[Ficheru:Guerra Fria 1980.png|200px|miniaturadeimagen|Mapa del mundu en [[Guerra Fría]]: en tonos de colloráu los aliaos de la [[XRSS]] y otros países comunistes, y en tonos d'azul la [[OTAN]], los [[Estaos Xuníos]] y los sos aliaos [[capitalistes]]; los puntos coloraos signifiquen guerrilles comunistes y los puntos azules guerrilles anticomunistes. Guatemala apaez n'azul, con un puntu coloráu.]]

La [[Guerra Fría]] foi un enfrentamientu políticu, económicu, social, militar, informativu ya inclusive deportivu empecipiáu al rematar la [[Segunda Guerra Mundial]], que'l so orixe soler asítiase en 1947, mientres les tensiones de la [[Posguerra de la Segunda Guerra Mundial|posguerra]], y enllargóse hasta la disolución de la [[Xunión Soviética]]{{refn|group=lower-alpha|Empecipio de la [[Perestroika]] en 1985, [[cayida del muriu de Berlín]] en 1989 y [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|golpe d'Estáu na URSS]] de 1991.&lt;ref name=history/&gt;}} ente los bloques [[Historia del capitalismu|occidental-capitalista]] lideráu por [[Estaos Xuníos]], y el [[Historia del comunismu oriental-comunista]] lideráu pola Xunión Soviética. Les razones d'esti enfrentamientu fueron esencialmente imperialistes, ideolóxiques y polítiques: cada unu de los dos bloques verdaderamente deseyaben enllantar el so modelu de gobiernu en tol planeta y utilizar los recursos de los sos aliaos col menor costo posible.{{refn|group=lower-alpha|Como'l casu de la [[Operación Ajax]] n'Irán que los Estaos Xuníos promovieron p'asegurase'l petroleu d'esi país, o'l golpe d'Estáu de 1954 que la [[United Fruit Company|UFCO patrocinó]] pa derrocar al gobiernu de [[Jacobo Árbenz]] y siguir aprovechando les arrogantes concesiones que-y fixeren los gobiernos guatemalianos de Estrada Cabrera, Orellana y Ubico. Pela so parte, la Xunión Soviética aprovechó los recursos naturales de los sos aliaos ya inclusive realizó invasiones p'asegurase mayores recursos, como la que realizó n'[[Afganistán]] en 1979.&lt;ref name=history/&gt;}} Magar esti enfrentamientu nun llegó a desencadenar una [[guerra mundial]], la entidá y la gravedá de los conflictos económicos, políticos ya ideolóxicos, que se desencadenaron, marcaron significativamente gran parte de la historia de la segunda metá del sieglu {{versalita|xx}} en tol mundu. La Guerra Civil de Guatemala producióse como resultancia direuta d'esti conflictu mundial.&lt;ref name=history&gt;{{harvnb|United States History|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt;

=== Gobiernu de Miguel Ydígoras Fuentes ===
{{AP|Miguel Ydígoras Fuentes}}
En 1958, el políticu y militar [[Miguel Ydígoras Fuentes]], un fervosu anticomunista y enemigu políticu de los gobiernos progresistes de [[Juan José Arévalo]] y [[Jacobo Árbenz Guzmán]], llegó al poder en fundando'l Partíu Redención y cuntar col sofitu de sectores derechiegos del exércitu.&lt;ref name=nyt82&gt;{{harnvb|Bird|8 d'ochobre de 1982|p=}}&lt;/ref&gt; Mientres el so gobiernu empecipiar con una política de reconciliación y apertura que condució a que munchos exilados retornaren al país, inclusive dellos miembros del [[Partíu Guatemalianu de los Trabayadores]] (PGT), anque la so actividá siempres foi considerada illegal; el movimientu [[sindical]], per otra parte, reactivóse. Sicasí, les traces d'inestabilidá caltener con intrigues, atentaos o protestes sociales y estudiantiles, y la voluntá aperturista llueu se foi cerrando. En 1960 cola llegada de [[Fidel Castro]] al poder en [[Cuba]], Miguel Ydígoras Fuentes rompió les rellaciones diplomátiques que [[Guatemala]] caltenía cola isla por ser Castro un líder marxista, lo que llevó a Ydígoras a consentir l'usu clandestín del territoriu guatemalianu pa sofitar los preparativos Norteamericanos pa la invasión a Cuba, en cuenta de promover la recuperación de [[Belice]] una vegada solucionáu'l problema castrista. Al salir a la lluz esti fechu, la evidente violación a la soberanía nacional amontó'l descontentu internu, lo que motivó qu'en xunetu de 1960 un grupu armáu intentara tomar por asaltu la Base Militar de [[Cobán]], sicasí esto nun foi posible y fueron deteníos. Les tropes anticastristas fueron entrenaes na finca Helvethia en [[Retalhuleu]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=13 de payares 1960 timonazu de la historia|website=Idea, Analís y Aición|añu=2008|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|url=http://opinionpraxis.blogspot.com/2008_11_12_archive.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131004215601/http://opinionpraxis.blogspot.com/2008_11_12_archive.html|fechaarchivu=4 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Guerra Civil de Guatemala|website=El Llatinoamericanu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|añu=s.f.|url=http://marting.stormpages.com/guerragua.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140617081556/http://marting.stormpages.com/guerragua.htm|fechaarchivu=17 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt;

==== Rebelión del 13 de payares de 1960 y surdimientu de la guerrilla ====

Ente'l 11 de payares y 12 de payares un grupu d'oficiales concentrar na [[Ciudá de Guatemala]] col fin de derrocar al gobiernu de Ydígoras, encontándose pola difícil situación de les unidaes militares tocantes a mal tratu y soporte loxísticu deficiente.&lt;ref name=s2110&gt;{{harvnb|Memories|12 de payares de 2010|p=}}&lt;/ref&gt; El 13 de payares de 1960, inspiraos y afalaos pol trunfu de la [[Revolución Cubana]], una faición del Exércitu de Guatemala sublevóse coles mires de derrocar el gobiernu de [[Miguel Ydígoras Fuentes]]&lt;ref name=s2110/&gt; y anque fracasaron, abrieron un nuevu tipu de llucha política al formar el [[Movimientu Revolucionariu 13 de Payares]] (MR-13) col fin de derrocar al gobiernu per mediu de les armes y contautaron colos grupos políticos, cuantimás col PGT, pa establecer aliances. La crisis política siguió y el gobiernu abrió munchos lladrales, empecipiándose asina la llucha [[guerrillera]] en Guatemala.&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Rinze de León, Otto|títulu=Asonada del 13 de payares de 1960|publicación=[[ElPeriódico]]|allugamientu=Guatemala|añu=2013|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|url=http://elperiodico.com.gt/es/20130429/cartes/227536/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150511102821/http://elperiodico.com.gt/es/20130429/cartes/227536/|fechaarchivu=11 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

==== Xornaes Estudiantiles de marzu y abril de 1962 ====
{{AP|Miguel Ydígoras Fuentes}}

N'avientu de 1961, Ydígoras Fuentes entamó un fraude eleutoral nos comicios pa escoyer a los diputaos al Congresu de la República. Determinóse que'l 1 de marzu de 1962 tomaríen esos diputaos los sos respeutivos cargos. Los estudiantes universitarios, entamaos na Asociación d'Estudiantes Universitarios (AEU), y los estudiantes d'educación secundaria axuntaos nel Frente Xuníu del Estudiantáu Guatemalianu Entamáu (FUEU) realizaron una protesta'l 1 de marzu d'esi añu y esi mesmu día, los estudiantes realizaron un paru de llabores nes distintes facultaes y escueles de la Universidá, esvalixaes pel centru de la Ciudá. Asitiaron banderes negres nes partes fronteres de los edificios denunciando «la muerte de la democracia». La protesta tuvo efeutu. Nos siguientes díes crecieron les aiciones en contra del réxime, inclusive grandes manifestaciones nes cais de la capital.&lt;ref name=viato12/&gt;

Fueron les primeres xornaes de llucha masiva, dende'l golpe contrarrevolucionario de 1954. Los estudiantes, utilizando namái palos, piedres y delles bombes Molotov, detuvieron les meyores de les fuercies públiques. Cuando'l gobiernu cortó la rede telefónica, los estudiantes reaccionaron, ocupando radioemisoras pa tresmitir los sos mensaxes y coordinar asina les sos aiciones. Les protestes estender al interior del país, [[Chiquimula]], [[Jutiapa (conceyu)|Jutiapa]], [[Retalhuleu]], [[San Marcos (San Marcos)|San Marcos]], [[Huehuetenango]] y principalmente a [[Quetzaltenango]], el segundu centru de protesta estudiantil.&lt;ref name=viato12/&gt; Dellos institutos del Estáu fueron violentamente atacaos pola policía. Nesi momentu, el movimientu de mases na capital yá se convirtiera nun retu pal gobiernu. Ydigoras llanzó un comunicáu nel cual atribuyía los disturbios a los [[comunistes]] y llamaba a la población a nun dexar que'l comunismu» volviera ensangrecer» a [[Guatemala]].&lt;ref name=viato12/&gt;

La clave pa la permanencia de Ydígoras nel poder fueron les fuercies armaes; los estudiantes y los sos aliaos, taben a puntu de tomar el poder, como lo fixeren na [[Revolución d'Ochobre de 1944]], pero Ydígoras aceptó sustituyir tol so gabinete de ministros namái por militares y ordenó reprimir les protestes. Declaróse l'estáu de sitiu, impúnxose toque de queda y empecipióse la persecución, lo qu'auníu a la falta d'un líder del movimientu popular, dio ventaya a les fuercies de seguridá y terminó per romper la resistencia de la población. Dellos estudiantes fueron ametrallaos o fueron prindaos.&lt;ref name=viato12/&gt; La rebelión popular foi encalorada y a la fin de la revuelta'l saldu yera de decenes de muertos y mancaos, centenares de prindaos y munchos otros espulsaos del país.&lt;ref name=viato12&gt;{{harvnb|Villalobos Viato|8 d'abril de 2012|p=}}&lt;/ref&gt;

=== Golpe d'Estáu (1963) ===

Tando'l gobiernu de Ydígoras na cuerda fluexa, esti p'aselar los ánimos, autorizó que'l ex-presidente, el socialista [[Juan José Arévalo]], líder alredor de quien s'unificaba tola [[Izquierda política|esquierda]], tornara al país y fuera candidatu pa les eleiciones de 1963, y asina pudiera ser electu presidente pal periodu 1964-1970. La cúpula del Exércitu de Guatemala y les clases altes más conservadores de la sociedá opunxéronse rotundamente, tarreciendo la posibilidá de que se repitiera la esperiencia de 1944-1954.&lt;ref&gt;{{cita web|publicación=Blogue de Jorge Palmieri|enllaceautor=Jorge Palmieri|añu=2007|autor=Palmieri, Jorge|formatu=en línea|títulu=La mio autobiografía|fechaaccesu=14 d'agostu de 2014|url=http://jorgepalmieri.com/2011/11/01/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150109085918/http://jorgepalmieri.com/2011/11/01/|fechaarchivu=9 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; A finales de marzu, los rumores de que Arévalo ingresaría al país arreciaron. El [[29 de marzu]] tolos periódicos del país dieron la noticia nes sos portaes de que Juan José Arévalo taba en [[Guatemala]]. A otru día, na madrugada del 30 de marzu de 1963, [[Miguel Ydígoras Fuentes]] foi derrocáu pol so ministru de Defensa, el coronel [[Enrique Peralta Azurdia]], quien darréu declaró l'estáu de sitiu y, pensando en que'l trunfu eleutoral de Juan José Arévalo yera seguru ya inevitable, anuló les eleiciones de 1963 acusando a Ydígoras de tar a puntu d'apurrir el poder nes manes del enemigu. Ydígoras foi espulsáu del país escontra [[Panamá]]. Con esti [[Golpe d'Estáu]] atayóse la primer oportunidá de reencauzar a Guatemala na vía democrática atayada diba una década.{{harvnp|Melville|Melville|1971|p=48}}

=== Gobiernu del llicenciáu Julio César Méndez Montenegro ===
{{AP|Julio César Méndez Montenegro}}

Poco tiempu dempués hubo eleiciones democrátiques y resultó electu Presidente'l llicenciáu [[Julio César Méndez Montenegro]] en 1966. Como vicepresidente foi electu'l reconocíu periodista [[Clemente Marroquín Rojas]]. Anque nun principiu paecía consiguise una democracia tresparente, el [[Exércitu]], que tuteló'l gobiernu, llanzó una fuerte campaña contra la [[insurxencia]] que rompió en gran parte'l movimientu guerrilleru nel campu y empezó el conflictu civil qu'habría de causar centenares de miles de víctimes. Mientres el so gobiernu estableció'l celeste como'l color de la Bandera Nacional y restablecióse, en 1967, el decretu 2795 promulgáu pol gobiernu del xeneral [[Jorge Ubico Castañeda]] qu'dio a les finques cafetaleres y a les empreses bananeras el permisu pa castigar a los colonos xornaleros: «Van Tar exentos de responsabilidá criminal los propietarios de finques...».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Galeano|nome=Eduardo|enllaceautor=Les venes abiertes d'América Llatina|títulu=Les venes abiertes d'América Llatina|editorial=Ediciones La Cueva|ubicación=Barcelona|añu=1978|formatu=PDF|url=http://csociales.fmoues.edu.sv/files/les venes abiertes.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150423121116/http://csociales.fmoues.edu.sv/files/les venes abiertes.pdf|fechaarchivu=23 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;

El so gobiernu foi controláu polos militares;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Villagrán Kramer|nome=Francisco|enllaceautor=Francisco Villagrán Kramer|añu=1994|títulu=Biografía política de Guatemala: Los pactos políticos de 1944 a 1970|edición=2&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;.|editorial=FLACSO|allugamientu=Guatemala|url=https://books.google.com/books?id=EN3bPgAACAAJ}}&lt;/ref&gt; nomó como [[Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Guatemala|ministru de Rellaciones Esteriores de Guatemala]] al embaxador de Guatemala ante les Naciones Xuníes, llicenciáu [[Emilio Arenales Catalán]]; el llicenciáu Arenales, de la mesma, foi nomáu como presidente de la vigesimotercera [[Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes]].{{harvnp|Naciones Xuníes|1968|p=}}

Mientres el so gobiernu aldericóse dexar les mines de níquel n'[[El Estor]], [[Izabal]] a una empresa canadiense; la concesión foi finalmente dada a la [[EXMIBAL]] pol gobiernu siguiente, el del xeneral Carlos Arana Osorio. Per otra parte, la concesión del ferrocarril pa la [[International Railways of Central America]], que s'empecipió en 1904 mientres el gobiernu del llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]],&lt;ref name=buchelis&gt;{{harvnb|Bucheli|2008|pp=433-454}}; {{harvnb|Bucheli|Jones|2005|p=}}&lt;/ref&gt; llegó al so términu mientres el so gobiernu. La empresa, que tuviera perdes sustanciales depués de la construcción de la carretera al Atlánticu mientres los gobiernos de [[Jacobo Árbenz Guzmán]] y [[Carlos Castillo Armas]], creó exprofesamente un estáu d'insolvencia por que pasara a propiedá del Estáu de Guatemala.{{harvnp|Castellanos Montúfar|2006|p=27}}

Al asumir la presidencia, l'[[Exércitu de Guatemala]] —quien yera'l qu'en realidá ostentaba'l poder— nun-y dexó nengún marxe d'aición y los intentos por amenorgar la violencia tantu de la estrema derecha como de la estrema izquierda nun fueron abondes. Ello ye que mientres el so gobiernu la violencia política amontóse: la guerrilla fortaleciérase, lo que llevó al exércitu a implementar una importante campaña contrainsurgente, sobremanera nel oriente del país y na [[Ciudá de Guatemala]]. Un fechu que trescaló a la sociedá guatemaliana mientres esti gobiernu, foi'l secuestru, tortura y asesinatu de la Miss Guatemala de 1958, [[Rogelia Cruz Martínez]] quien se xuniera a la [[guerrilla]] [[izquierdista]] dempués de les xornaes estudiantiles de 1962; foi raptada n'avientu de 1967 poles fuercies gubernamentales, y atopada muerta'l 11 de xineru de 1968 cerca d'una ponte cerca d'[[Escuintla (Escuintla)|Escuintla]], con tarrecibles señales de tortura.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Guatemala: el martiriu d'una reina y la guerra de la vergüenza|apellíu=González Molina|nome=Marta G.|editorial=Novum Pro|isbn=9788493887704|url=http://www.afehc-historia-centroamericana.org/index.php/index.php?action=fi_aff&amp;id=3197|añu=2011}}&lt;/ref&gt;

El 10 d'avientu de 1964 finó l'arzobispu Rossell y Arellano y foi sustituyíu pol obispu [[Mario Casariego]], primer español n'ocupar el puestu en Guatemala dende 1821. Dende l'entamu de la so xestión acusóse-y de tar al serviciu d'intereses antipopulares, de favorecer a les élites del país y de tar influyíu pol [[Opus Dei]]; el so secretariu priváu siempres foi un miembru de dicha orde conservadora y Casariego frecuentemente visita España pa ordenar a grupos de sacerdotes del Opus Dei. En 1968, el presidente [[Julio César Méndez Montenegro]] solicitó-y que visitara al presidente mexicanu Díaz Ordaz y solicitára-y sofitu nes sos disputes colos xefes militares Arriaga Monte y Arana Osorio. Al tornar a Guatemala en marzu, l'arzobispu foi secuestráu por grupos d'estrema derecha; hubo numberosos grupos de cristianos qu'alzaron les sos oraciones pal apaecimientu del arzobispu; inclusive, el [[papa]] unvió-y una carta y honrólu con delles dignidaes eclesiástiques y el cargu de «Conseyeru de la Sagrada Congregación Consistorial», que-y otorgaba poderes cimeres a los del [[Nunciu Apostólicu]], pos tenía'l derechu de revisar tolos nomamientos d'obispos na rexón. Inclusive, foi nomáu «Príncipe de la Ilesia» y llogró la [[Orde del Quetzal]] cuando foi lliberáu.&lt;ref name=iepala187&gt;{{harvnb|IEPALA|1980|p=187-188}}&lt;/ref&gt;

El 8 de xunu de 1968, la guerrilla guatemaliana asesinó al embaxador d'[[Estaos Xuníos]] en [[Guatemala]] [[John Gordon Mein]], siendo'l primer embaxador de EE.&amp;nbsp;UU. en ser asesináu mientres sirvía al so país nel estranxeru. Como represalia, l'Exércitu de Guatemala asesinó a dellos dirixentes de les [[Fuercies Armaes Rebeldes]]. Aparentemente, les [[Fuercies Armaes Rebeldes]] (FAR) intentaron secuestralo, pero matar cuando intentaba fuxir.&lt;ref name=hamilton&gt;{{harvnb|Hamilton|2003|p=}}&lt;/ref&gt;

Ante la meyora de la guerrilla, l'[[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]] tomó midíes drástiques pa entartallala. Les operaciones contra la subversión nel Oriente del país fueron efeutives: destruyéronse los sos depósitos d'armes, les sos llinies de comunicación y suministru. Dende esi entós hasta enfusada la década de 1970 l'actuar de la guerrilla foi casi nulu, llindándose a actos de sabotaxe aisllaos y de poca trescendencia. Ente estos postreros el 27 de febreru de 1970 foi secuestráu'l ministru de Rellaciones Esteriores, [[Alberto Fuentes Mohr]] y el 16 de marzu l'agregáu llaboral de la Embaxada d'Estaos Xuníos, Sean Holly. Les [[Fuercies Armaes Rebeldes]] (FAR) reivindicaron l'autoría de dambos delitos.

La [[Institutu Nacional d'Electrificación (Guatemala)#Hidroeléctrica Jurún Marinalá|Hidroeléctrica Jurún Marinalá]] empecipióse y concluyó nel periodu del presidente Julio César Méndez Montenegro; este foi un proyeutu empecipiáu pol Gobiernu del coronel [[Jacobo Árbenz Guzmán]] antes del so derrocamientu en 1954.{{harvnp|Schlesinger|Kinzer|1982|p=25}} Coles mesmes, mientres el so gobiernu construyó la colonia «Primero de Julio» na periferia de la [[Ciudá de Guatemala]] y amás, creóse la estación de televisión d'accesu públicu cola creación de Televisora Nacional de Guatemala, Canal&amp;nbsp;8 que yera la socesora de TGW-Canal 8, que fuera cerrada en 1965.

En 1967, l'escritor guatemalianu [[Miguel Ángel Asturias]] llogró'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]]. El Gobiernu de Méndez Montenegro mandó a ellaborar un bustu del escritor nel so honor, que s'atopa na [[Biblioteca Nacional de Guatemala]].

=== Réximes Militares de la Década de 1970 ===
{{AP|Franxa Tresversal del Norte|Carlos Arana Osorio|Kjell Eugenio Laugerud García|Fernando Romeo Lucas García}}
{{VT|EXMIBAL}}

[[Ficheru:Guatemala_franja_transversal_del_norte.png|thumb|250px|Rexón llindada, al norte, per una llinia imaxinaria ente'l Vértiz de Santiago en [[Huehuetenango]] y [[Santo Tomás de Castilla|Puertu Santo Tomás de Castilla]] n'[[Izabal]] y, al sur, por [[La Mesilla]] en Huehuetenango y el [[llagu de Izabal]]. Entiende, d'oeste a este, parte de los departamentos de Huehuetenango, [[Quiché (Guatemala)|Quiché]], [[Alta Verapaz]] y Izabal. Tien una superficie averada de 15 750 quilómetros cuadraos. Na rexón esisten proyeutos pa esplotar la riqueza de les tierres de la zona y la creación d'una importante rede vial pa facilitar les esplotaciones petroleru y mineru, que fueron fonte de serios enfrentamientos ente'l [[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]] y l'[[Exércitu Guerrilleru de los Probes]] mientres la [[Guerra Civil de Guatemala]], especialmente en [[Masacre de Panzós|Panzós]], [[Chisec]] y nes selves del [[Ixcán]] ente 1976 y 1982.]]

El [[coronel]] [[Carlos Manuel Arana Osorio]] (1970-1974), del partíu d'[[estrema derecha]], [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|Movimientu de Lliberación Nacional]], foi'l primeru d'una llarga serie de xefes de gobiernu militares, que cola escusa de detener l'aición insurxente entamaron dos tales campañes contraterroristas. En 1970 dos nuevos grupos guerrilleros patrocinaos pola [[Xunión Soviética]] y [[Fidel Castro]], el EGP y la ORPA, intensificaron la insurxencia contra los gobiernos militares. El xeneral Arana taba casáu cola señora Alida España, quien foi la so asesora en cuestiones de seguridá contrainsurgente; poles sos aiciones militares, principalmente nel Oriente de Guatemala conocióse-y como «El Chacal d'Oriente». Les razones de la so eleición como candidatu del partíu fueron la so condición de fervosa [[anticomunista]] y los sos notables trunfos contra la guerrilla nel oriente guatemalianu; mientres el so gobiernu abondaron los grupos [[paramilitares]] d'estrema [[Derecha política|derecha]], empecipiándose un clima de muncha inseguridá y violencia.{{harvnp|Parrinello|2013|p=}}

En dexando que los executivos d'empreses mineres práutiques reescribieren la llei de Minería de Guatemala, el gobiernu dio una concesión por cuarenta años pa la esplotación del níquel a la empresa [[EXMIBAL|Esplotaciones y Esploraciones Mineres de Izabal, S.A. (EXMIBAL)]], subsidiaria de la compaña canadiense International Nickel Company (INCO).&lt;ref name=Rakosy/&gt; Mientres el gobiernu de [[Julio César Méndez Montenegro]] aldericóse la posibilidá de dexar les mines de níquel n'[[Izabal]], pero asina'l xeneral [[Carlos Arana Osorio]] empecipió la so xestión el 1º de xunetu de 1970, reabrió'l casu de EXMIBAL y empezó a trabayar pa vence-y la concesión. Numberosos sectores sociales oponer a la mesma, yá que argumentaben que resultaría bien onerosa pal país. Unu de los principales opositores foi la comisión que la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Universidá de San Carlos]] creó p'analizar l'asuntu; ente los miembros de la comisión taba'l llicenciáu [[Óscar Adolfo Mijangos López]], aquel día diputáu nel [[Congresu de la República de Guatemala|Congresu]] y respetáu intelectual guatemalianu.&lt;ref name=ceh11/&gt; Mijangos López opúnxose rotundamente a les condiciones de la concesión que propunxo'l Gobiernu a EXMIBAL; el 13 de febreru de 1971 foi asesináu por desconocíos cuando salía de la so oficina na 4ª avenida de la zona 1 de la [[Ciudá de Guatemala]].&lt;ref name=ceh11&gt;{{harvnb|CEH: Vol.11|1999|p=1}}&lt;/ref&gt;{{refn|group=lower-alpha|Mijangos López nun creía fueren atentar contra la so vida, yá que s'atopaba en siella de ruedes dende 1958.&lt;ref name=ceh11/&gt;}}

La [[Franxa Tresversal del Norte]] (FTN) foi creada oficialmente mientres el gobiernu del xeneral [[Carlos Arana Osorio]] en 1970, por aciu el Decretu 60-70 nel [[Congresu de la República de Guatemala|Congresu de la República]], pal establecimientu de desenvolvimientu agrariu. De primeres tenía un gran potential agropecuaria y pa la esplotación de maderes precioses, pero depués a partir de 1974, empezar a esplotar petroleu comercialmente nes cercaníes de la FTN arriendes de los descubrimientos realizaos poles petroleres Basic Resources y Shenandoah Oil, qu'operaben conxuntamente nel campu petrolero de Rubelsanto, [[Alta Verapaz]].

El 8 de mayu de 1971, el Gobiernu de Arana Osorio finalmente dio la concesión a EXMIBAL;&lt;ref name=ceh11/&gt; esta cubría 385 quilómetros cuadraos na área d'El Estor, con una inversión inicial de US$228 millones. La mina, construyida nos montes de los indíxenes Q'eqchi, incluyía un complexu residencial de setecientes cases, numberoses oficines, un hospital, un pequeñu centru comercial, escuela, una cancha de golf y un gran área de procesamientu industrial.&lt;ref name=Rakosy&gt;{{harvnb|Rakosy|2002|p=}}&lt;/ref&gt;

En 1974, el xeneral [[Kjell Lauguerud García]] ganó al xeneral [[Efraín Ríos Montt]], n'eleiciones presidenciales fraudulentas. Mientres el so gobiernu produció'l [[Terremotu de Guatemala de 1976]] que dexó al país en ruines; a pesar d'acusaciones de corrupción, la reaición del so gobiernu foi altamente capaz pa recuperar al país del desastre.

En 1976, cuando Laugerud García llegó a visitar la cooperativa Mayalán nel sector d'[[Ixcán]], Quiché, na [[Franxa Tresversal del Norte]] el cual formárase apenes diez años antes, dixo: «Mayalán ta asitiada nel visu del oru», dexando entever que la Franxa Tresversal del Norte yá nun sería dedicada a l'agricultura nin al movimientu cooperativista, sinón que sería utilizada por oxetivos estratéxicos d'esplotación de recursos naturales.{{harvnp|Solano|2012|p=18}} Tres esa visita presidencial, les compañíes petroleres Basic Resources y Shenandoah Oil realizaron esploraciones en tierres de Xalbal, mui cerca de Mayalán nel [[Ixcán]], onde furaron el pozu «San Lucas» con resultaos infructuoses. Eses esploraciones, qu'abrieron el camín pa futuros esperimentos petroleros n'[[Ixcán]], y el restu de la FTN, tamién fueron el principal motivu pa la construcción de la carretera de terracería que percuerre la Franxa. Shennadoah Oil, l'Institutu Nacional de Tresformamientu Agrariu (INTA) y el Batallón d'Inxenieros del Exércitu coordinar pa construyir esi corredor ente 1975 y 1979, lo qu'a lo postrero dexó que políticos, militares y empresarios poderosos de la dómina apoderar de munches de les tierres onde la riqueza maderera y el potencial petroleru xacíen.{{harvnp|Solano|2012|p=19}}

[[Ficheru:GuateQuake1976Patzicia.jpg |miniaturadeimagen|200px|Destrucción en [[Patzicía]] tres el terremotu del 4 de febreru.]]

El Gobiernu de Laugerud viose definíu por trés fechos: el [[Terremotu de Guatemala de 1976]], la [[Masacre de Panzós]] y el conflictu diplomáticu por [[Belice]]. El terremotu del 4 de febreru de 1976 afectó una área d'alredor de 30&amp;nbsp;000 km², con una población de 2,5 millones de persones y que dexó cerca de ventitrés mil persones finaes y setenta y siete mil gravemente mancaes. Aprosimao doscientes ochenta y cinco mil cases fueron destruyíes, dexando a cerca de 1,2 millones de persones ensin llar.{{harvnp|Escuela pa toos|1977|p=49-52}} El departamentu de [[Chimaltenango (departamentu)|Chimaltenango]] foi'l más afeutáu pos rexistró casi catorce mil muertos y munchos pueblos —como [[San Martín Jilotepeque]], por casu— quedaron totalmente en ruines.{{harvnp|Escuela pa toos|1977|p=51}} El seísmu tamién presentó daños al patrimoniu cultural nacional cola destrucción total o parcial de delles ilesies coloniales y dellos edificios históricos.{{harvnp|Bucknam|Plafker|Sharp|1978|pp=170-173}} La respuesta del gobiernu, anque con delles acusaciones de corrupción, foi aplaudida pola población guatemaliana que se vio estimada pol llabor desenvuelta pol xeneral Laugerud.

Escontra'l 24 o 25 de mayu de 1978, un contingente militar d'unos trenta soldaos treslladar de Quinich a [[Panzós]], conceyu d'[[Alta Verapaz]] que conlinda con [[El Estor]], onde la minera [[EXMIBAL]] tenía la so planta d'estraición de níquel.&lt;ref name=diariu /&gt; L'Exércitu consideraba que la organización llabradora yera parte activa de la guerrilla. El 29 de mayu de 1978, los llabradores de delles aldegues decidieron realizar una manifestación pública na plaza de Panzós; cientos d'homes, muyeres, neños y neñes indíxenes dirixir a la plaza cargando los sos preseos de trabayu, machetes y palos, pero por causes non esclariaes empecipióse un tirotéu de parte del exércitu que dexó numberosos muertos y mancaos ente los llabradores.&lt;ref name=Ecured&gt;{{harvnb|Ecured|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=diariu&gt;{{harvnb|Diariu de Centro América|2 de xunu de 1978|p=}}&lt;/ref&gt; La masacre causó un gran impautu nacional ya internacional.&lt;ref name=Ecured/&gt;

=== Gobiernu de Lucas García (1978-1982) ===
{{AP|Fernando Romeo Lucas García}}
{{VT|Revolución Sandinista|Matanza na embaxada española de Guatemala|Guerra Civil de Guatemala}}

En 1978 los militares siguieron col modelu eleutoral de los años anteriores. La tercer eleición militar foi la del ex&amp;nbsp;ministru de la Defensa, xeneral [[Fernando Romeo Lucas García]] como presidente y la del civil [[Francisco Villagrán Kramer]] como vicepresidente. La eleición diose metanes una crisis política: rompióse l'alianza anticomunista PID-MLN y el primeru pasó a aliase col PR y otros pequeños partíos, colos cualos formó un «Frente Ampliu». Les resultaos de los comicios del 5 de marzu d'esi añu aniciaron una vegada más protestes, violencia y denuncies de fraude. El Congresu prauticó la eleición de segundu grau'l día 13 d'aquel mes, tornando les pruebes de la victoria del coronel Enrique Peralta Azurdia, ex xefe d'Estáu de Guatemala y candidatu del [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|MLN]]. L'enclín a l'astención eleutoral acentuar con un 63,5&amp;nbsp;% de non votantes, resultando nel binomiu eleutoral menos votáu na historia del país, prueba de la poca llexitimidá del modelu militar y del réxime políticu.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 362}}

So barruntos y señalamientos de fraude eleutoral, [[Fernando Romeo Lucas García]] foi electu presidente y tomó posesión en xunetu de 1978; «a guerra en Guatemala hai que ganala nel monte y na capital» foi la conseña del so gobiernu. Pela so parte, la oposición formada pol movimientu social con dirixentes d'esquierda— promovía que nel país tenía d'impulsase la democracia. Lucas tenía un discursu pocu arteru y magar n'ocasiones dirixir a les mases en q'eqchi', los sos xestos toscos y el so imaxe distante facer paecer un presidente pocu bonable y accesible.{{harvnp|Hurtado|2013|p=}}

==== Trunfu sandinista en Nicaragua ====
{{AP|Revolución Sandinista}}

A mediaos de los años 70, parte de los líderes económicos nicaragüense y el miembros de la [[Ilesia católica]] d'esi país centroamericanu empezar a alliniar en contra del gobiernu d'[[Anastasio Somoza Debayle]]. Formaron un movimientu d'oposición dirixíu por [[Pedro Joaquín Chamorro Cardenal]], dueñu del diariu ''[[La Prensa (Nicaragua)|La Prensa]]'', el mayor del país, y forzaron al gobiernu a realizar dellos cambeos. Pero tres l'asesinatu de Chamorro el 10 de xineru de 1978, desamarróse un gran malestar nel país y en marzu de 1979 les distintes fraiciones del comunista [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional]] roblaron l'alcuerdu d'unidá; depués, en xunu fixeron el llamamientu a la «Ofensiva Final» y convocaron a una fuelga xeneral. El gobiernu estauxunidense de [[Jimmy Carter]] intentó, por aciu la [[Organización de los Estaos Americanos]] (OEA), parar la meyora del FSLN, pero nun llogró sofitu necesariu de los países llatinoamericanos presentes na organización.&lt;ref name=&quot;de baldre&quot;&gt;{{cita web|website=Via Nica|títulu=La revolución|allugamientu=Nicaragua|fechaaccesu=28 d'ochobre de 2014|url=https://vianica.com/sp/go/specials/15-la-revolucion-sandinista-nicaragua.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150316143927/https://vianica.com/sp/go/specials/15-la-revolucion-sandinista-nicaragua.html|fechaarchivu=16 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Finalmente, los [[Estaos Xuníos]] viéronse obligaos a pidi-y l'arrenunciu a [[Anastasio Somoza Debayle]], quien abandonó'l país el martes 17 de xunetu de 1979. [[Francisco Urcuyo Maliaños]], entós Presidente del Congresu Nacional de Nicaragua, foi nomáu presidente y anunció que nun arrenunciaría a la presidencia y que completaría'l periodu hasta en mayu de 1981. Esi mesmu día, los cancilleres del [[Pactu Andín]] —[[Ecuador]], [[Venezuela]] y [[Perú]]— aconceyaos en [[San José de Costa Rica|San José]], [[Costa Rica]], refugaron públicamente la maniobra de Urcuyo, y na mañana del miércoles 18 de xunetu, [[Sergio Ramírez]], [[Alfonso Robelo]], y [[Violeta Barrios de Chamorro]], dexaron [[San José (Costa Rica)|San José]], [[Costa Rica]], y dirixiéronse escontra [[León (Nicaragua)|León]], onde s'axuntaron colos comandantes sandinistas [[Daniel Ortega Saavedra]] y Moisés Hassan Morales, proclamando a León como la nueva capital provisional, y la [[comunidá internacional]] reconocer como'l gobiernu lexítimu de la República.&lt;ref name=gratis /&gt;

Urcuyo partió al exiliu en [[Guatemala]]; pela so parte, los sandinistas entraron en [[Managua]] el 19 de xunetu de 1979 poniendo fin a la etapa dictatorial somocista asumiendo les responsabilidaes de gobiernu. Esti trunfu significó A New Hope pa los guerrilleros de Guatemala y [[El Salvador]], que víen agora cómo podíen llograr recursos loxísticos y militares non solamente de Cuba, sinón que tamién de Nicaragua.&lt;ref name=gratis /&gt;

==== Quema de la embaxada d'España ====
{{AP|Matanza na embaxada española de Guatemala}}

El xueves 31 de xineru de 1980, el casu de Guatemala atraxo l'atención mundial cola quema de la Embaxada d'España, na que trenta y siete persones fueron quemaes vives, ente elles dellos ciudadanos españoles.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=ElPeriódico|títulu=Quema d'embaxada española|publicación=[[elPeriódico]]|añu=31 de xineru de 2012|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2013|allugamientu=Guatemala|url=http://www.elperiodico.com.gt/es/20120131/opinion/207260|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131030030737/http://www.elperiodico.com.gt/es/20120131/opinion/207260|fechaarchivu=30 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; La movilización en forma de protesta per parte d'un grupu d'indíxenes, col fin de llamar l'atención del mundu sobre les matances qu'en 1980 cometía l'Exércitu guatemalianu n'[[El Quiché]] so les órdenes del xeneral Fernando Romeo Lucas García, foi'l preludiu del casu de la [[Matanza na embaxada española de Guatemala|quema de la Embaxada d'España]].&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Diariu La Hora|títulu=Una crónica atanante nel aniversariu de la quema de la Embaxada d'España tres 33 años d'impunidá|publicación=Diariu [[La Hora (Guatemala)|La Hora]]|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2013|añu=31 de xineru de 2013|url=http://www.lahora.com.gt/index.php/nacional/guatemala/reportajes-y-entrevistas/172731-una-cronica-atanante-en-l'aniversariu-de-la quema-de-la embaxada-de-espana-tres-33-anos-de-impunidá-|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131207080514/http://www.lahora.com.gt/index.php/nacional/guatemala/reportajes-y-entrevistas/172731-una-cronica-atanante-en-l'aniversariu-de-la quema-de-la embaxada-de-espana-tres-33-anos-de-impunidá-|fechaarchivu=7 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; [[España]] ruempe les rellaciones diplomátiques con Guatemala.{{harvnp|Perspeutiva Militar|2007|p=1}}

Poco dempués de los sucesos de la Embaxada d'España, en febreru de 1980 a iniciativa del Comité d'Unidá Llabradora (CUC) convocóse una masiva xunta en Iximché (Tecpán, [[Chimaltenango]]), p'analizar la situación del país. Nella participaron numberoses organizaciones, ente elles la Coordinadora Nacional Indíxena, la Federación de Trabayadores de Guatemala, el Frente «Robin García» y el Comité «Pro Justicia y Paz». D'esa xunta salió'l documentu «''Los pueblos indíxenes de Guatemala ante'l Mundu»'', declaración política que plantegaba reivindicaciones étniques xuntu con otres de calter políticu, de denuncia de la represión, la esclusión económica, la igualdá y el respetu cultural.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 386}} L'ambiente insurreccional aumentó los efeutos alarmantes d'esti movimientu ensin precedentes, constituyéndose nun oxetivu de les aiciones represives empobinaes contra'l sector social rural.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 387}}

Tanto la toma de la Embaxada d'España como la fuelga de los cañeros de la Mariña Sur, dambes promovíes por activistes del CUC, marcaron el cumal del clima de baturiciu políticu y social de la dómina; amás, amosaron la llinia converxente escontra la que s'emponer tantu'l movimientu social como la insurxencia. Esto fixo más evidente, cuando'l 1 de mayu de 1980 el Conseyu Nacional d'Unidá Sindical (CNUS), que se convirtiera na exa de dichu movimientu, llamó a «instaurar un Gobiernu revolucionariu, democráticu, y popular» y a «derrocar al réxime luquista», conseñes que fueron secundaes polos grupos insurxentes.&lt;ref name=ceh388&gt;{{harvnb|CEH: Agudización|1999|p=Seición 388}}&lt;/ref&gt; Nesa ocasión fueron secuestraos trenta y dos participantes cerca del Parque Centenariu. Los cadabres de ventiocho d'ellos apaecieron torturaos díes dempués.&lt;ref name=ceh388/&gt;

==== Atentaos guerrilleros contra bienes del Estáu ====
{{AP|Guerra Civil de Guatemala}}

Mientres el gobiernu de Lucas García la espiral de violencia siguió aumentando hasta algamar niveles inimaxinables. El gobiernu concentró los sos esfuercios n'aniquilar al enemigu internu, llindándose non solo a combatir a la guerrilla sinón atacando sistemáticamente al movimientu social y a la población nes árees de fuerte presencia guerrillera, principalmente les más alloñaes de la ciudá de Guatemala.&lt;ref name=ceh360&gt;{{harvnb|CEH: Agudización|1999|p=Seición 360}}&lt;/ref&gt; Nel Gobiernu de Lucas García la estratexa contrainsurgente concentrar n'esaniciar al movimientu social tantu urbanu como rural, que creciera sensiblemente mientres los años previos, según combatir a la guerrilla.&lt;ref name=ceh360/&gt; El terror que se desamarró mientres esti Gobiernu desestructuró toles organizaciones sociales, polítiques y profesionales esistentes. L'alministración de la xusticia tamién se vio fuertemente afeutada por ello: xueces y abogaos fueron asesinaos al envís de paralizar dafechu a la xusticia y toa aición de proteición de los derechos humanos. En nengún otru periodu executáronse tantos xueces y abogaos, especialmente, aquellos que dieren trámite a recursos d'exhibición personal o que dictaren resoluciones contrarios a los intereses del Gobiernu; ante esta represión otros xueces y abogaos optaron por plegar se a les imposiciones del Executivu pa l'aplicación de la xusticia. Les constantes violaciones a los derechos humanos llevaron al arrenunciu del vicepresidente de la República [[Francisco Villagrán Kramer]] en 1981, siendo sustituyíu pol coronel Óscar Mendoza Azurdia.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 363}}

{{caxa de cita|«Cadáver degollaos colgaos de les piernes ente los fierros retorcigañaos de vehículos desfechos, cuerpos informes ente vidrios y fragmentos de cañes d'árboles per toos llaos provocar cola esplosión terrorista que solmenó'l corazón de la ciudá ayeri a les 9:35 hores. Reporteros d'El Gráficu que pudieron llegar al sitiu mesmu de la esplosión segundos dempués del terrorífico estallíu atopar con una escena verdaderamente infernal na 6ª avenida y 6ª cai convertida nun xigantescu fornu. Los reporteros guardaron, tamién, el dramáticu auxiliu de los mancaos dalgunos de suma gravedá como un home que perdió dafechu la pierna izquierda dende la zanca que yeren baldrayos de piel.»|Tomáu de ''El Gráficu'', 6 de setiembre de 1980&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Bombazu nel Palaciu Nacional|apellíu=Figueroa|nome=Luis|website=Blogue de Lluis Figueroa|añu=2011|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2014|url=https://web.archive.org/web/20111001000000*/http://luisfi61.com/2011/11/29/bombazu_palaciu_nacional/}}&lt;/ref&gt;}}

Pero la guerrilla nun yera un rival que se amilanara fácilmente: el 5 de setiembre de 1980 diose un [[ataque terrorista]] del [[Exércitu Guerrilleru de los Probes]] frente al [[Palaciu Nacional de la Cultura (Guatemala)|Palaciu Nacional]] col enfotu de disuadir al pueblu guatemalianu d'asistir a una manifestación de sofitu al gobiernu del xeneral Lucas García que taba planiada pal domingu 7 de setiembre nel Parque Central. Nesi ataque morrieron seis adultos y un neñu por causa de la esplosión de dos bombes allugaes nun vehículu;&lt;ref name=viudes&gt;{{cita web|autor=Asociación de Vilbes de Militares|títulu=Guatemala, viudes y güérfanos que dexó'l comunismu|publicación=La otra memoria histórica|añu=5 d'avientu de 2011|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2013|url=http://laotramemoriahistorica.lacoctelera.net/post/2011/12/05/guatemala-viudes-y-güerfanos-dexo-comunismu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131207183644/http://laotramemoriahistorica.lacoctelera.net/post/2011/12/05/guatemala-viudes-y-güerfanos-dexo-comunismu|fechaarchivu=7 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; hubo un númberu indetermináu de mancaos y cuantiosos daños materiales non solo nes obres d'arte del Palaciu Nacional, sinón qu'en munchos de los edificios redoma.&lt;ref name=prensalibre80&gt;{{harvnb|Prensa Llibre|6 de setiembre de 1980|p=}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Perspeutiva Militar|2007|p=1}} La guerrilla tamién atacó la terminal de los autobuses Galgos, y a un bus de la empresa Fortaleza, matando a un mecánicu.&lt;ref name=prensalibre80 /&gt;

Les organizaciones guerrilleres xustificaben estes aiciones argumentando qu'afectaben, per un sitiu, los intereses económicos del Estáu y de los sectores granibles, y pol otru, que frayaben al Exércitu:
* &lt;o&gt;Exércitu Guerrilleru de los Probes&lt;/o&gt;: «Destruyir infraestructura col conceutu de dicir vamos destruyir la infraestructura del país, pa estropiar el país, eso non. Siempres tenía una esplicación... en rellación a la guerra que tábamos viviendo y en rellación al momentu tácticu que para qué díbamos volar esta ponte, sí lo díbamos a volar por que el Exércitu nun pasara y por que nun siguiera cola so barbarie... pa corta-y la meyora y la retirada... Pero lo que ye de Nentón pal norte, la carretera cerróse [finales de 1981 entamu de 1982], nun entraba l'Exércitu, nun entraba nenguna autoridá, taben cortaos los postes de telegrafía que yeren los medios de comunicación qu'habíen amás de la carretera».{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 250}} «Al cortar la enerxía que llegara al cuartel (del Exércitu) cortábase la enerxía de tola población, creando descontentu ente'l pueblu. Dempués, esos sabotaxes xeneralizar pa ''provocar yá un descontrol total en tol país y dir preparando condiciones pa pasar a un periodu casi de pre-insurrección''.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 244}}
* &lt;o&gt;Fuercies Armaes Rebeldes&lt;/o&gt;: «Escorremos el torgamientu de la coordinación, comunicación y movilización de les fuercies enemigues, per un sitiu, y pol otru'l torgamientu del desenvolvimientu de los procesos granibles qu'impulsen les clases dominantes».

Per otra parte, a finales de 1981 y principios 1982, la guerrilla quemó alredor de venticuatro municipalidad de los trenta y ún que tien el departamentu de [[Huehuetenango]], {{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 233}} y trenta y tres registro civiles fueron destruyíos en tola república. Estos fechos perxudicaron a la población porque quemaron los llibros oficiales, y por dalgún tiempu nun se tenía onde rexistrar nengún fechu civil.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 234}}

==== Atentaos guerrilleros contra bienes particulares ====
{{AP|Guerra Civil de Guatemala}}
{{VT|Ciudá de Guatemala}}

L'ataque contra oxetivos financieros, comerciales y agrícoles se nincrementó, una y bones los grupos guerrilleros consideraben a eses instituciones como «[[reaccionariu|reaccionarios]] [[burgues]]es» y «millonarios esplotadores» que colabaran col gobiernu xenocida» de Lucas García. Estos fueron dellos ataques:
* Carro bomba qu'estropio tamién les instalaciones d'otres instituciones financieres nacionales y transnacionales; les perdes causaes con esti atentáu fueron mayores de Q&amp;nbsp;300&amp;nbsp;000.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 253}}
* Sabotaxe a les instalaciones de la refinería [[Texaco|TEXACO]] na carrera al [[Puerto San José|Puertu de San José]], [[Escuintla (conceyu)|Escuintla]]por considerar que la TEXACO taba manipoliando los precios de los combustibles y reprimiendo a los sos trabayadores.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 254}}
* Ataque contra edificios recién construyíos: Cámara d'Industria, Torre Panamericana (onde funcionaba'l Bancu del Café) y Centru Financieru del Bancu Industrial||Carro bomba que dexaron vidreres dafechu estrozaes.
* Carro bomba que resultó na parcial baltadera d'una de les torres del Centru Financieru del Bancu Industrial; el Bancu nun reparó los vidrios de los pisos cimeros, pero les instalaciones fueron reacondicinadas y siguieron funcionáu.

==== Entamu de tierra esfarrapada ====
{{AP|Masacres en Guatemala|Guerra Civil de Guatemala|Xenocidiu guatemalianu}}

Pa compensar la puxanza de la ofensiva guerrilla tres el trunfu de la Revolución Sandinista en Nicaragua en 1979, el gobiernu de Lucas García empecipió la ofensiva de «Tierra Afarada» na rexón onde operaba'l [[Exércitu Guerrilleru de los Probes]], en Quiché. Diéronse entós intensos ataques a poblaciones civiles que resultaron en masacres rexistraes pol informe de ''Recuperación de la Memoria Histórica (REMHI)''{{harvnp|Informe REMHI|s.f.|p=1}} y los informes de la [[Comisión pal Esclarecimiento Históricu]].&lt;ref name=ceh1&gt;{{harvnb|CEH: Agudización|1999|p=1}}&lt;/ref&gt; L'informe REMHI indicó que «la mayoría de les masacres rexistraes [...] correspuenden al Departamentu de Quiché (263); sígenlu [[Alta Verapaz]] (63), Huehuetenango (42), [[Baxa Verapaz]] (16) [[Petén]] (10) y [[Chimaltenango]] (9)»,&lt;ref name=&quot;REMHI, nota 10&quot;&gt;{{harvnb|REMHI|1998|p=}}&lt;/ref&gt; pero tamién apaecen n'otros departamentos. «Dempués d'ochobre de 1981 hai más testimonios de masacres y caracterícense por un patrón más indiscrimináu»,&lt;ref name=&quot;REMHI, Tomu 2, capítulu3&quot;&gt;{{harvnb|REMHI|1998|p=}}&lt;/ref&gt; lo que suxure que «dempués d'esa fecha les masacres fueron más importantes, taben planiaes con mayor premeditación y llevaron a cabu una destrucción más global de les comunidaes, en congruencia cola gran ofensiva desenvuelta pol Exércitu a partir de Chimaltenango escontra grandes árees del Altiplanu».&lt;ref name=&quot;REMHI, Tomu 2, capítulu3&quot;/&gt; 

Xuntu cola quema y destrucción de les cases, les tortures, otomíes masives y les captures de la población apaecieron en más de la metá de los ataques. Los enterramientos en fueses comunes, de cutiu escavaes poles mesmes víctimes, descríbense tamién nuna parte importante de los testimonios; estos enterramientos clandestinos en fueses comunes fueron utilizaos munches vegaes como una forma de despintar les pruebes de los asesinatos. N'otres ocasiones les masacres dar nel marcu d'operativos a gran escala con gran esplegue de fuercies militares y sofitu de l'aviación que bombardeó eses zones. Siquier una de cada nueve comunidaes analizaes sufrió bombardeos acomuñaos a masacres, yá fora nos díes anteriores o dempués del bombardéu; les rexones más bombardeadas fueron les comunidaes del área ixil y Sacapulas en Quiché, delles zones de Baxa Verapaz y de Huehuetenango.&lt;ref name=rehmi/&gt;

Dempués del ataque lo más frecuente foi que la xente fuxera (40&amp;nbsp;%) como forma de defender la so vida, yá fora al monte, al exiliu o a otra comunidá; una de cada seis aldegues que sufrieron masacres quedó dafechu esfarrapada.{{refn|group=lower-alpha|Dende finales de 1980 l'Exércitu aplicó la denominada estratexa de tierra esfarrapada. En delles comunidaes de la rexón los militares obligaben a tolos vecinos a abandonar les sos cases y concentrase na cabecera municipal so control militar. Unes families obedecíen; otres, abelugar nel monte. A la población maya k'iche' que s'abelugó nel monte, l'Exércitu identificar cola guerrilla. Someter a un cercu militar, a continuos ataques que imposibilitaron la so alimentación, agospiamientu y asistencia médica. Estes poblaciones permanecieron ente unu y dos años nos montes de la contorna de les sos comunidaes, pa movese dempués escontra les Guacamayas, onde quedaron aisllaes pola persistencia del asediu militar. Munches persones morrieron de fame.{{harvnp|CEH: Caso Non. 77|1999|p=}}}}

==== Comunidaes de población en resistencia ====
{{AP|Comunidaes de Población en Resistencia}}

Nengún sector foi más afeutáu pola violencia mientres los años de la Guerra civil de Guatemala que la población llabradora; la guerra dexó nel campu un saldu de muertes y destrucción ensin precedentes, xenerando ente otres reaiciones la fuga masiva de miles de llabradores guatemalianos. Nel periodu 1981-82, nel que más de cuatrocientos pueblos y aldegues fueron afaraes y miles de guatemalianos asesinaos, la reaición de los sobrevivientes atrapaos ente dos fueos —les fuercies del exércitu y les d'elementos guerrilleros de la [[URNG]]— foi fuxir, o ponese sol control del Exércitu forzaos a participar en patrullar de autodefensa civil (PAC) o reasitiaos nes aldegues modelo», onde fueron concentraos. Unos cincuenta mil persones totalmente quitaes escapar a zones selváticas del departamentu del Quiché unos na Sierra Ixil, y otres nel Ixcán, fronterizu con Méxicu— pasando esos años escondíos del mundu esterior y fora de control gubernamental formando mínimos grupos urbanos que depués formaron les [[Comunidaes de Población en Resistencia]] (CPR).{{harvnp|Comisión Interamericana de Derechos Humanos|1994|p=Introducción}}

Étnicamente les CPR del Ixcán yeren na so gran mayoría k'iches ente que nes comunidaes de la Sierra yeren mayoritariamente ixiles, siendo'l restu chajuleños, cotzaleños y k'iches, según ladinos.{{harvnp|Comisión Interamericana de Derechos Humanos|1994|p=Introducción}}
[[Ficheru:FTNprojects.jpg|miniaturadeimagen|620px|center|Allugamientu de proyeutos gubernamentales y de masacres na área de la [[Franxa Tresversal del Norte]]. Reparar el campu petrolero de Atzam que s'atopa operativu en Ixcán.]]

==== Represión contra la Universidá de San Carlos ====

Mientres los gobiernos militares de los años setenta, caltúvose la tensión ente'l gobiernu y l'universidá, que llegó al so puntu álgido en 1978, mientres les protestes masives que se producieron pa protestar pol alza del pasaxe al tresporte urbanu de la [[Ciudá de Guatemala]]. L'Asociación d'Estudiantes Universitarios tuvo un papel protagonista nes protestes, pero esto traxo la persecución de los sos líderes y l'asesinatu del secretariu xeneral de dicha asociación [[Oliverio Castañeda de León]], el 20 d'ochobre d'esi añu.

A tan solu quince díes del asesinatu de Castañeda de León, foi sumíu'l so socesor, Antonio Ciani García, y nos siguientes dieciocho meses recibieron amenaces casi tolos dirixentes estudiantiles y profesores universitarios con vinculaciones polítiques (inclusive colos partíos llegales). Quien nun fixeron casu y siguieron coles sos actividaes de protesta, morrieron o fueron secuestraos. En 1979 hubo dellos ataques contra prestíos miembros de la Universidá, incluyendo l'asesinatu d'[[Alberto Fuentes Mohr]], el dirixente estudiantil y sindical Ricardo Martínez Solórzano. Manuel Lisandro Andrade Roca, secretariu xeneral de la Universidá nel periodu de [[Saúl Osorio Paz]] y dirixente estudiantil mientres les xornaes de 1962, l'ex alcalde de la capital [[Manuel Colom Argueta]]. Na Universidá, el rector [[Saúl Osorio Paz]], dempués de los ataques a los sos colegues y amenaces contra la so persona, empezó a vivir na rectoría, protexíu por brigaes estudiantiles del partíu universitariu FRENTE. Nun casu ensin precedentes, el rector dirixó la Universidá dende la clandestinidá por casi dos años, al estremu de ser obligáu a salir del país.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Aguilera Peralta|nome=Gabriel|nome2=Jorge|apellíu2=Romeru Imery|añu=1981|títulu=Dialéutica del terror en Guatemala|ubicación=San José|editorial=EDUCA}}&lt;/ref&gt;

=== Golpe d'Estáu del 23 de marzu de 1982 ===
{{VT|Efraín Ríos Montt}}

{{caxa de cita|«Frente a la crisis política, social y económica que nició y que caltién nel poder a un grupu de guatemalianos ensin escupulicios, l'Exércitu decidió reconducir a Guatemala escontra'l camín de la verdadera democracia qu'esixen tolos sectores de la población».|Lionel Sisniega Otero&lt;br /&gt;Excandidato a vicepresidente pol [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|MLN]]&lt;br /&gt;23 de marzu de 1982&lt;ref name=elpais823/&gt;}}

El 23 de marzu de 1982, Lucas García foi depuestu por un [[golpe d'estáu]] lideráu por oficiales medios del [[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]]. Nes primeres comunicaciones,&lt;ref name=pais82p&gt;{{harvnb|El País|1982|p=Primer plana}}&lt;/ref&gt; indicóse que'l golpe d'Estáu militar foi dirixíu por un grupu d'oficiales nuevos» del [[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]], que'l so oxetivu sería «acabar cola corrupción». Los sulevaos tomaron el control de la [[Ciudá de Guatemala]] y llograron que'l xeneral Lucas García rindir a los militares qu'hores antes arrodiaren el [[Palaciu Nacional de la Cultura (Guatemala)|Palaciu Nacional]].&lt;ref name=elpais823&gt;{{harvnb|El País|1982|p=3}}&lt;/ref&gt;

En rindiéndose, Lucas García foi conducíu so escolta militar al aeropuertu, pa ser espulsáu del país; apenes media hora antes terminárase'l plazu dau polos sulevaos por que'l presidente Lucas apurriérase pacíficamente, y les tropes tomaren posiciones pa un posible asaltu al palaciu, asitiáu nel centru de la ciudá.&lt;ref name=pais82p/&gt;{{refn|group=lower-alpha|Ríos Mont fuera candidatu de la Democracia Cristiana guatemaliana nes eleiciones de 1974, y entós aseguró que sacara más votos que'l xeneral Eugenio Laugerud García, pero'l Congresu designó presidente a esti postreru, que yera candidatu de los sectores oficiales.&lt;ref name=elpais823/&gt;}} Mentanto, les cais de Ciudá de Guatemala tuvieron tomaes por carros blindaos, vehículos con ametralladores y un gran esplegue de soldaos n'uniforme de campaña. Les cais de Guatemala quedaron ayeri ermu, y tantu tiendes como establecimientos cerraron les sos puertes. El ganador de les eleiciones d'unes selmanes antes, xeneral Aníbal Guevara, taba de vacaciones en Miami'l día del golpe d'Estáu y nun pudo faer nada pa defender la so postura.&lt;ref name=pais82p/&gt; 

Tres la salida de Lucas García, el xefes de los sulevaos pidieron la comparecencia nel palaciu del xeneral Ríos Montt y del candidatu a la vicepresidencia pol partíu [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|Movimientu de Lliberación Nacional]] nes pasaes eleiciones, Lionel Sisniega Otero.&lt;ref name=pais82p/&gt; Daquella, Ríos Montt yera dirixente de la ilesia evanxélica «El Verbu»; nun s'atopaba d'alta nel exércitu, pero gociaba de prestíu ente los oficiales mediu que lu recordaben na so etapa como direutor de la [[Escuela Politéunica (Guatemala)|Escuela Politéunica]], que lo consideraben honestu y aparente pal cargu.&lt;ref name=car13&gt;{{cita publicación|apellíu=Carrera|nome=Margarita|títulu=El xeneral Ríos Montt|añu=2013|url=http://www.prensalibre.com/opinion/xeneral-Rios-Montt_0_890910926.html|publicación=[[Prensa Llibre]]|allugamientu=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141123023552/http://www.prensalibre.com/opinion/xeneral-Rios-Montt_0_890910926.html|fechaarchivu=23 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Los golpistes desconocíen, aparentemente, la so nueva filiación relixosa y la so entrega a dicha actividá.&lt;ref name=car13/&gt;

Una vegada montada la xunta de gobiernu, conformáu pel xeneral Ríos Montt, el xeneral Horacio Maldonado Shaad y el coronel Francisco Luis Gordillo —quien depués partipó en política col so propiu partíu políticu, el Movimientu Emerxente de Concordia (MEC), y foi parte de la Comisión Nacional de Reconciliación en 1990— anunció que convocaría nueves eleiciones, pero nun precisó la fecha. La xunta anunció que va ellaborar un plan de trabayu que va ser presentáu al pueblu lo antes posible».&lt;ref name=elpais823/&gt; La Xunta de Gobiernu eslleió'l Congresu y abolió la Constitución tres el trunfu del golpe.&lt;ref name=elpais823/&gt; N'abril de 1982, en cadena nacional de televisión, Ríos Montt declaró una amnistía por que la izquierda subversiva dexara les armes. Tres la escasa respuesta al so pidimientu, el 9 de junio Río Montt se autoproclamó Xefe d'Estáu y anuló al xeneral Héctor Maldonado Schaad y al Coronel Francisco Luis Gordillo Martínez del poder, ente que concentra a tolos elementos del exércitos nos cuarteles cercanos a la capital, onde fuelguen per un mes.&lt;ref name=hernan2013&gt;{{cita web|apellíu=Hernández|nome=Oswaldo|añu=2013|títulu=Tribunales de fueru especial: La xusticia que foi de los xenerales|fechaaccesu=28 d'abril de 2013|website=Plaza Pública|allugamientu=Guatemala|url=http://www.plazapublica.com.gt/content/la xusticia-que-foi-de-los xenerales|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150302162419/http://www.plazapublica.com.gt/content/la xusticia-que-foi-de-los xenerales|fechaarchivu=2 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 30 de xunu de 1982, Ríos Montt dixo nun discursu televisáu que'l gobiernu daba cuenta de qu'había guatemalianos que por medrana a ser asesinaos nun fixeron usu de l'amnistía y que por esta razón el gobiernu diba combatir a la subversión con xuicios abiertos, dafechu xustos, al empar que con enerxía y con rigor. Informó que para tal efeutu estableciera «tribunales de fueru especial» que cumpliríen con esti propósitu y declaró qu'a partir d'esi momentu había pena de muerte por fusilamiento, pa los que secuestraren, provocaren quemes, y atacaren y estropiaren instalaciones de defensa. Finalmente, anunció qu'a partir del 1º. de xunetu quedaba establecíu en tol país l'estáu de sitiu, y que diba movilizar tropes pa combatir a la subversión, pa empecipiar yá la batalla final».&lt;ref name=hernan2013/&gt; 

Los Tribunales de Fueru Especial, dirixíos por funcionarios desconocíos, civiles o militares, nomaos pol Presidente, y que xulgaron y condergaron, de forma drástica y rápida, de manera paralela al Organismu Xudicial a más de quinientes persones culpaes de pretender esforciar les instituciones xurídiques, polítiques, económiques y sociales del país yeren un órganu xudicial suxetu al Poder Executivu y específicamente al ministeriu de la Defensa, entós a cargu del xeneral [[Óscar Humberto Mejía Víctores]].&lt;ref name=hernan2013/&gt; 

Tres la visita de la Corte Interamericana de Derechos Humanos a finales de 1982, Ríos Montt decidió suspender toles execuciones a pena de muerte esistentes, ensin que se diera a conocer el nome de los condergaos, tomando en cuenta delles suxerencies del organismu internacional de derechos humanos.&lt;ref name=hernan2013/&gt;

Ente'l martes 22 de febreru y el 4 de marzu de 1983, seis condergaos a muerte fueron noticia mundial: Héctor Adolfo Morales López, los hermanos Walter Vinicio y Sergio Roberto Marroquín González, Carlos Subuyuj Cuc, Pedro Raxón Tepet y Marco Antonio Gonzálezfueron fusilaos apenes unos díes antes de la visita del papa [[Xuan Pablo II]] a Guatemala, y a pesar d'este pidiera indulxencia pa los condergaos.&lt;ref name=hernan2013/&gt;

=== Gobiernu de Óscar Humberto Mejía Víctores ===
{{AP|Óscar Humberto Mejía Víctores}}

{{caxa de cita|«Si pá{{refn|group=lower-alpha|«Pá»: los Estaos Xuníos&lt;ref name=carlin/&gt;}} y ma{{refn|group=lower-alpha|«Ma»: el [[bloque soviéticu]]&lt;ref name=carlin/&gt;}} dicen que yo tengo que faer daqué, facer porque si non, ¡CASTÍGUENME!; si non, ¡NUN ME DAN DE COMER!»|[[Efraín Ríos Montt]], al referise a los papeles d'Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética en Guatemala&lt;ref name=carlin&gt;{{cita publicación|nome=John|apellíu=Carlin|url=http://internacional.elpais.com/internacional/2013/05/11/actualidad/1368283196_614466.html|títulu=El “apartheid” más bederre|publicación=El País|añu=2013|fechaaccesu=2 de xineru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140808113547/http://internacional.elpais.com/internacional/2013/05/11/actualidad/1368283196_614466.html|fechaarchivu=8 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;}}

Ríos Montt foi derrocáu'l 8 d'agostu de 1983 por un golpe d'Estáu executáu pol xeneral Mejía Víctores, el so ministru de Defensa, quien empecipió la transición escontra los réximes democráticos nel país. Mejía Víctores xustificó'l so golpe, diciendo que «los fanáticos relixosos» abusaben de les sos posiciones nel gobiernu y tamién debíu «a la corrupción oficial». Siete persones finaron mientres el golpe. La conciencia nos Estaos Xuníos sobre'l conflictu en Guatemala, y la so dimensión étnica, amontar cola publicación en 1983 del rellatu autobiográficu ''[[Llámome Rigoberta Menchú y asina me nació la conciencia]]'' qu'escribiera Rigoberta Menchú col sofitu de los altos xefes de la [[Unidá Revolucionaria Nacional Guatemaliana]].&lt;ref group=lower-alpha&gt;[[Rigoberta Menchú]] sería gallardoniada en 1992 col [[Premiu Nobel de la Paz]] pol so trabayu a favor d'una xusticia social más amplia y l'inclusión de los pueblos indíxenes de Guatemala y de tol mundu nos asuntos tocantes al so propiu futuru; anque de casualidá, esi añu cumplíense quinientos años del descubrimientu d'América.&lt;/ref&gt;

El 12 d'agostu de 1983, tres un añu y once díes d'esistencia, el Gobiernu derogó la llei de los Tribunales de Fueru Especial, en publicando'l decretu 93-83. Les demandes en contra de too lo qu'executaren los Tribunales de Fueru Especial, sicasí, fueron aumentando de tonu. Finalmente, en xunetu de 1984, Mejía Víctores decretó l'indultu total por aciu el decretu-llei 74-84.&lt;ref name=hernan2013/&gt;

Mejía Víctores sofitar nun Estatutu Fundamental de Gobiernu (Decreto Llei 11-86) redactáu pol abogáu Manuel de Jesús Girón Tánchez y convocó a una Asamblea Nacional Constituyente. Y mientres l'asamblea deliberaba sobre una nueva Constitución, el Gobiernu dio marcha al plan de «Reasentamiento militarizado de la población movida» ya implementóse un proyeutu militar pa la transición. Y como inda taba en marcha la [[Guerra Civil de Guatemala|Guerra Civil]] executen andar el plan «Firmeza 83», col cual afitó'l control sobre la población civil y fortaleció a les [[Patrulles de Autodefensa Civil]].&lt;ref name=s219xunetu&gt;{{cita publicación|autor=Sieglu 21|url=http://www.s21.com.gt/opinion/2010/07/09/oscar-humberto-mejia-victores|títulu=Óscar Humberto Mejía Víctores|fechaaccesu=13 d'ochobre de 2010|publicación=Siglo 21|allugamientu=Guatemala|añu=9 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131020142720/http://www.s21.com.gt/opinion/2010/07/09/oscar-humberto-mejia-victores|fechaarchivu=20 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; Tamién punxo en marcha los planes de campaña «Realcuentro Institucional 84» y «Estabilidá Nacional 85», con fuerte énfasis políticu pa empobinar la transición, pero sigue col hostigamiento y eliminación selectiva de dellos dirixentes populares, ente ellos el catedráticu universitariu Santiago López Aguilar.&lt;ref name=s219xunetu/&gt;

Mientres el gobiernu de Mejía Víctores nació'l [[Grupu de Sofitu Mutuu (Guatemala)|Grupu de Sofitu Mutuu]] (GAM) lideráu por [[Nineth Montenegro]]&lt;ref name=s219xunetu/&gt; y tamién cobró una fuercia considerable la Coordinadora d'Estudiantes d'Educación Media (CEEM) —formada por estudiantes del [[Institutu Nacional Central pa Varones]], el [[institutu Normal Central pa Señorites Belén]] y l'Institutu Rafael Aqueche&lt;ref group=lower-alpha&gt;Pa 1985, les élites retirárense d'estos institutos educativos alcontraos nel Centru Históricu de la Ciudá de Guatemala y los estudiantes de los mesmos agora yeren de les árees medies y baxes de la ciudá.&lt;/ref&gt;— la cual entamó masives protestes en setiembre de 1985 en contra de l'alza de los precios de los tresportes públicos. Siquier diez persones morrieron na Ciudá de Guatemala na folada de disturbios urbanos más estensos dende les protestes contra'l gobiernu de [[Fernando Romeo Lucas García]] n'agostu de 1978. Los disturbios empecipiar con manifestaciones populares contra l'alza del preciu del tresporte públicu pero depués xeneralizáronse contra la situación económica que vivía'l país nesi momentu. Tamién, la nueche del 3 de setiembre la [[Universidá de San Carlos de Guatemala]] foi ocupada militarmente y díxose que nel so interior atopó un polígonu de tiru soterrañu y propaganda subversiva.&lt;ref&gt;{{cita publicación|autor=El País|títulu=10 muertos en Guatemala na protesta contra la xubida de precio|publicación=El País|añu=1985|ubicación=Madrid, España|url=https://elpais.com/diario/1985/09/05/portada/494719202_850215.html|páxina=2|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150402163149/https://elpais.com/diario/1985/09/05/portada/494719202_850215.html|fechaarchivu=2 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; A la fin, como parte de la solución del procesu diose un bonu estudiantil por que los estudiantes d'educación primaria y media tresportárense gratuitamente nos buses urbanos, y promovióse a los estudiantes por decretu. Mientres estos disturbios fixeron la so apaición grupos entamaos de pandilleros d'árees marxinales de la Ciudá de Guatemala, quien se presentaríen darréu como les [[Mara (peada)|maras]] y que tuvieron influyíes pol estilu de baille [[breakdance]] que llevaben a Guatemala los mozos deportaos de los Estaos Xuníos.

== Torna al sistema democráticu ==
{{AP|Procesu democráticu de Guatemala nel sieglu XXI}}

=== Gobiernu de Vinicio Cerezo Arévalo ===
{{AP|Marco Vinicio Cerezo Arévalo}}

Cerezo Arévalo llegó al poder dempués de [[Guerra Civil de Guatemala|trenta años de gobiernos autoritarios]], nun clima de guerra civil, desemplegu, desabastecimiento, perda de divises polos gastos militares, escasez de combustibles, aislamientu internacional y polo xeneral tolos síntomes d'una fonda [[recesión]] económica. Depués del so toma de posesión, en xineru de 1986, la presidente Cerezo anunció que les sos prioridaes seríen terminar la violencia política y establecer el gobiernu de llei. Les reformes incluyeron nueves lleis del ''[[hábeas corpus]]'' y amparu (proteición ordenada por tribunal), la creación d'un comité llexislativu de derechos humanos, y l'establecimientu en 1987 de la Oficina del Procurador de Derechos Humanos. La Corte Suprema tamién entamó una serie de reformes pa lluchar contra la corrupción y ameyorar la eficacia de sistema llegal.{{harvnp|CEUR|1990|p=3}}

En 1979, la moneda guatemaliana, el [[Quetzal (moneda)|quetzal]] cotizar a un dólar d'Estaos Xuníos; pero pa finales del 1985 el tipu de cambéu yera de [[Quetzal (moneda)|Q]]&amp;nbsp;1,47 por dólar, en 1987 yera de Q&amp;nbsp;2,53 y yá pa 1990 cayera a Q&amp;nbsp;5,57 por dólar; esti fenómenu impactó desigualmente a la sociedá: per un sitiu, pa los productores d'artículos cada cambéu del tipu de cambéu ye rápido tresferida al consumidor, por aciu la revaluación de los precios; pol otru, la gran mayoría trabayadora de la población nun tien un mecanismu similar de compensación y la devaluación resulta nuna erosión constante de los sos ingresos.{{harvnp|CEUR|1990|p=5}} Estos cambeos tuvieron basaos nel enfoque económicu neolliberal qu'indica que al xerarquizar el prestu de les necesidaes, racionando l'usu de los sos escasos recursos, xenérase una llibertá d'eleición pa los consumidores; sicasí, la resultancia foi la llimitación de la capacidá adquisitiva de los mesmos.{{harvnp|CEUR|1990|p=5}}

Col entamu del gobiernu de [[Marco Vinicio Cerezo Arévalo]] en 1986, empecipiáronse tamién invasiones de terrenes como nun s'habíen vistu antes na historia de la [[Ciudá de Guatemala]];{{harvnp|CEUR|1990|p=4}} con invasiones de Villa Llobos I ya II en Villa Nueva —qu'aquel día yá yera parte de la zona metropolitana de Guatemala— en 1988, terrenes nos Campos del Roosevelt nes cercaníes del hospital del mesmu nome na zona 11 en 1989 y de terrenales baldíos na colonia Bethania, zona 7, Santa Elisa na zona 18, Ciudá Peronia y terrenes nel rellenu sanitariu de la zona 3, anque esti postreru foi desallugáu violentamente pol pelotón antimotines de la policía en 1990.{{harvnp|CEUR|1990|p=4}}

El gobiernu foi fuertemente criticáu pola so falta de voluntá pa investigar o escorrer casos de violaciones a los derechos humanos. El so gobiernu sufrió dellos intentos de golpe d'Estáu: en mayu de 1988 el primer intentu de golpe d'Estáu contra'l gobiernu punxo n'alerta a la cúpula del Exércitu y dio como resultáu qu'espulsaren y marxinaren a dellos oficiales de la institución.&lt;ref name=rd04&gt;{{cita publicación|títulu=D tou un pocu: una vida de golpes|url=http://www-old.me.gatech.edu/hu/Press/Press03/revista.htm|autor=Revista D|publicación=[[Prensa Llibre]]|allugamientu=Guatemala|añu=2004|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150307233425/http://www-old.me.gatech.edu/hu/Press/Press03/revista.htm|fechaarchivu=7 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Un añu dempués, en 1989, entamóse otra intentona per parte de tres grupos —los espulsaos y marxinaos l'añu anterior y otros cuatro n'activu.&lt;ref name=rd04/&gt;

Los últimos dos años del gobiernu de Cerezo tamién fueron marcaos por problemes d'enfrentamientos políticos y de fuelgues gremiales, particularmente la de los maestros, quien reclamaben aumentos salariales. Per otru llau, la CEPAL señala al gobiernu de Cerezo por llograr la única crecedera permanente nos últimos cincuenta años de Guatemala, xubiendo d'una recesión de -2&amp;nbsp;% del PIB na dómina de la guerra a un +4&amp;nbsp;% de crecedera del PIB cuando apurrió'l mandu en 1991. El gobiernu de Cerezo foi'l primeru depués de dictadures y fraudes militares, polo que'l retu más importante consistió nel establecimientu de la institucionalidad democrática, amás d'enfrentar la problemática de la guerra, pa lo cual Cerezo promovió, non solo pa Guatemala, sinón en Centroamérica, los [[Alcuerdu de Esquipulas|Alcuerdos de Esquipulas I ya II]], qu'establecieron el Procedimientu pa buscar la Paz Firme y Duradero. A l'alministración de Cerezo y la Democracia Cristiana atribúyese-y la institucionalidad democrática, la modernización económica según apurras significativos na etapa democrática que s'empecipió cola so alministración.

=== Gobiernu de Jorge Serrano Elías ===
{{AP|Jorge Serrano Elías}}

El 11 de payares de 1990 fixéronse eleiciones parllamentaries y presidenciales. Dempués d'una votación de desempate, [[Jorge Antonio Serrano Elías|Jorge Serrano]] asumió la presidencia'l 14 de xineru de 1991, completando asina la primer transición d'un gobiernu civil electu democráticamente a otru.{{harvnp|Serrano Elías|2012|p=85}} Como'l so partíu, el Movimientu d'Aición Solidaria (MAS) ganó solo 18 de los 116 asientos del Congresu, Serrano robló una débil alianza colos Demócrates Cristianos y la Xunión del Centru Nacional (UCN). La resultancia de l'alministración de Serrano foi mistu. Tuvo ésitu en consolidar el control civil sobre l'exércitu, reemplazando dellos oficiales y persuadiendo al exércitu pa participar nos diálogos de paz cola URNG. Dio'l pasu, políticamente impopular, de reconocer la soberanía de Belice. El gobiernu de Serrano revirtió l'esmuza económicu qu'heredó, amenorgando la inflación y reforzando una crecedera real.{{harvnp|Serrano Elías|2012|p=169}}

El 25 de mayu de 1993, Serrano eslleió illegalmente'l [[Congresu de Guatemala|Congresu]] y la [[Corte Suprema de Xusticia de Guatemala|Corte Suprema]] y trató d'acutar les llibertaes civiles, según afirmaba pa lluchar contra la corrupción. El «[[Serranazo|autogolpe]]» fracasó por cuenta de protestes unificaes y fuertes pola mayoría d'elementos de la sociedá guatemaliana, la presión internacional, y l'imposición del exércitu sobre les decisiones del Tribunal de la Constitucionalidá, que gobernó contra l'intentu de golpe. &lt;ref&gt;Revista Unvio ''[http://www.envio.org.ni/articulo/789]''&lt;/ref&gt; Ante esta presión, Serrano fuxó'l país. Nesta inestabilidá y según ordenar la Carta Magna de Guatemala, el vicepresidente [[Gustavo Espina]] asume la presidencia'l 1 de xunu de 1993, pero ye primíu a arrenunciar el 5 de xunu del añu en cursu.&lt;ref&gt; [http://www.economicexpert.com/a/Gustavo:Adolfo:Espina:Salguero.html Gustavo Adolfo Espina Salguero] {{Wayback|url=http://www.economicexpert.com/a/Gustavo:Adolfo:Espina:Salguero.html |date=20131029210425 }}. Economic experts.com&lt;/ref&gt;

=== Gobiernu de Ramiro de León ===
{{AP|Ramiro de León Carpio}}
El 5 de xunu de 1993, el Congresu, acordies cola constitución de 1985, escoyó al procurador de Derechos Humanos, [[Ramiro de León Carpio]], pa completar el periodu presidencial de Serrano Elías. De León, nun yera un miembru de nengún partíu políticu y escarecía d'una base política, pero gociaba d'un fuerte sofitu popular, llanzó una ambiciosa campaña anticorrupción pa «purificar» el Congresu y la Corte Suprema, esixendo los arrenuncios de tolos miembros de los dos cuerpos.&lt;ref name=ramiro&gt;{{cita web |url= http://www.deguate.com/artman/publish/personaxes_presi/Ramiro-de-Leon-Carpio.shtml |títulu= Presidentes de Guatemala |fechaaccesu=16 de xunetu de 2011|autor=De Guate|fecha= 12 de setiembre de 2004|website=deguate.com}}&lt;/ref&gt;

A pesar de la resistencia considerable del Congresu, la presión presidencial y popular condució a un alcuerdu en payares de 1993 ente l'alministración y el Congresu, Entemediáu pola Ilesia Católica. Esti paquete de reformes constitucionales foi aprobáu pol referéndum popular el 30 de xineru de 1994. N'agostu de 1994, un nuevu Congresu foi electu pa completar el periodu non vencíu. Controláu polos partíos anticorrupción —el FRG, encabezáu pol exgeneral Ríos Montt, y el centru derechiegu Partíu d'Avanzada Nacional (PAN)— el nuevu Congresu intentó alloñar de la corrupción que caracterizó a los sos precursores.

Sol gobiernu de De León, el procesu de paz, agora cola participación de les Naciones Xuníes, tomó la nueva vida. El gobiernu y la URNG roblaron alcuerdos sobre derechos humanos (marzu de 1994), el reestablecimientu de persones movíes (xunu de 1994), esclarecimiento históricu (xunu de 1994), y derechos indíxenes (marzu de 1995). Tamién fixeron un progresu significativu sobre un alcuerdu socioeconómico y agrariu.&lt;ref name=ramiro/&gt;

=== Gobiernu d'Álvaro Arzú (1996-2000) ===
{{AP|Álvaro Arzú}}
Les eleiciones nacionales pa presidente, el Congresu, y oficines municipales fueron sosteníes en payares de 1995. Con casi venti partíos que compiten na primer ronda, la eleición presidencial llegó hasta un desempate'l 7 de xineru de 1996 nel cual el candidatu del PAN, [[Álvaro Enrique Arzú Irigoyen|Álvaro Arzú]] ganó a [[Alfonso Antonio Portillo Cabrera|Alfonso Portillo]] del FRG solamente por un 2&amp;nbsp;% de los votos. Arzu ganó por cuenta de la so fuercia na Ciudá de Guatemala, onde sirviera antes como alcalde, amás del área urbana circundante. Portillo ganó en tolos departamentos rurales sacante [[El Petén]]. So l'alministración de Arzú, concluyéronse les negociaciones ente'l gobiernu y la URNG, n'avientu de 1996, el gobiernu robló los alcuerdos de paz, que terminaben un conflictu de 36 años. La situación de los derechos humanos tamién ameyoró mientres el gobiernu de Arzú, y tomáronse midíes p'amenorgar la influencia de los militares n'asuntos nacionales.

==== Privatización de GUATEL ====

La empresa Telecomunicaciones de Guatemala (TELGUA) foi creada cuando la empresa estatal (GUATEL) foi vendida en 1997 pol gobiernu de Arzú a la empresa Luca por 701 millones de dólares;&lt;ref name=az00/&gt; Luca, de la mesma, vendió la mayoría de les aiciones de la compañía a la empresa Teléfonos de Méxicu (TELMEX), que dirixe'l consorciu dende xineru de 2000. Pa poder privatizar la empresa, el gobiernu anterior modificó la Llei de Compres y Contrataciones del Estáu, que torgaba la venta de GUATEL;&lt;ref name=az00/&gt; amás, constituyó una empresa privada con fondos del Estáu —Telecomunicaciones de Guatemala— a la cual treslladó los activos de la telefónica estatal. Yá como tal, empecipió la negociación.&lt;ref name=az00&gt;{{cita publicación|apellíu=Arrazola|nome=Carlos|títulu=Privatización de telefonía &quot;lesiva pal país&quot;|allugamientu=Nicaragua|publicación=La Prensa|añu=2000|fechaaccesu=25 de xunu de 2015|url=http://www.laprensa.com.ni/2000/06/09/internacionales/732987-privatizacin-detelefona-lesiva|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150625170205/http://www.laprensa.com.ni/2000/06/09/internacionales/732987-privatizacin-detelefona-lesiva|fechaarchivu=25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; Los funcionarios del gobiernu qu'axustaron la venta de la empresa telefónica, fueron el ministru de Comunicaciones, [[Fritz García-Gallont]], y el xerente de TELGUA Fredy Guzmán.

== Sieglu {{versalita|xxi}} ==
{{AP|Proceso democráticu de Guatemala nel sieglu XXI}}

=== Gobiernu d'Alfonso Portillo (2000-2004) ===
{{AP|Alfonso Portillo|Efraín Ríos Montt}}

Alfonso Antonio Portillo Cabrera gobernó [[Guatemala]] del 14 de xineru de 2000 al 14 de xineru de 2004. Mientres el so gobiernu, empezó a esnudar el réxime de privilexos del poder económicu formal en Guatemala depués de la firma de los Alcuerdu de Paz de 1996 —principalmente los de los productores d'azucre, pollu, cementu y cerveza—,&lt;ref name=j14&gt;{{harvnb|Juárez|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt; pero la so llexitimidá como presidente foi minada pola reputación internacional del líder del so partíu políticu, el xeneral [[Efraín Ríos Montt]] —a quien se comparaba col xeneral chilenu [[Augusto Pinochet]]— y l'esistencia d'un Estáu estructuralmente corruptu ya ineficiente en Guatemala.&lt;ref name=g03&gt;{{cita web|apellíu=Gutiérrez|nome=Edgar|títulu=El retu de la democracia en Guatemala|cita=Edgar Gutiérrez yera'l ministru de Rellaciones Esteriores de Guatemala en 2003.|url=http://www.jornada.unam.mx/2003/07/29/029a1mun.php?origen=index.html&amp;fly=2|fechaaccesu=13 de marzu de 2015|ubicación=Méxicu, D.F.|añu=2003|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150313195155/http://www.jornada.unam.mx/2003/07/29/029a1mun.php?origen=index.html&amp;fly=2|fechaarchivu=13 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; A la fin del so gobiernu, tenía nel so contra a los miembros d'esi poder político, que tenía una influencia aplastante nos mercaos, los medios de comunicación masiva y nos grupos de la sociedá civil en Guatemala.&lt;ref name=g03/&gt; Esta influencia quedó de manifiestu cuando Portillo foi desaposiáu d'inmunidá al ser removíu como diputáu del [[Parllamentu Centroamericanu]] —cargu que-y correspondía como ex-presidente— y darréu encarceláu y enjuicidado en Guatemala.

=== Gobiernu d'Óscar Berger Perdomo (2004-2008) ===
{{AP|Óscar Berger Perdomo|Proceso democráticu de Guatemala nel sieglu XXI}}
[[Ficheru:%C3%93scar_Berger_Perdomo_2005.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Óscar Berger Perdomo]], presidente de Guatemala de 2004 a 2008.]]

[[Ficheru:Stan_04oct05.jpg|miniaturadeimagen|200px|Imaxe satelital del [[Furacán Stan]] tomada'l 4 d'ochobre de 2005, poco primero de tocar tierra en Centroamérica.{{harvnp|EFE|2005|p=}}]]
[[Ficheru:GeorgeW%26LauraBush_visits_Oscar%26WendyBerger,_Guatemala,_2007March12.jpg|miniaturadeimagen|200px|Visita del presidente d'Estaos Xuníos [[George W. Bush]] a Guatemala el 12 de marzu de 2007. D'esquierda a derecha: [[Wendy de Berger]], primer dama de Guatemala, presidente Berger, presidente Bush y [[Barbara Bush]], primer dama de los Estaos Xuníos.]]

Recibió la banda presidencial el 14 de xineru de 2004 y tomó posesión pa un mandatu cuatrienal con un discursu inaugural nel que prometió un trabayu siguíu del so Executivu pa fortalecer les instituciones del Estáu de Derechu y lluchar contra la impunidá de los corruptos y los violentos. Al entamu d'el so gobiernu empecipió una persecución en contra d'ex funcionarios del réxime d'[[Alfonso Portillo]], que llevantó una alta mira de que'l gobiernu desmantelaría la estructura corrupta del Estáu pero como esa reforma nun s'entamó, al cabu de pocos meses el nivel d'aceptación del mandatariu ente'l públicu esbarrumbóse.{{harvnp|FUNDADESC|2006|p=}}

N'ochobre de 2005, Guatemala sufrió unu de los peores desastres naturales de la so historia. El pasu por [[Centroamérica]] del [[furacán Stan]], que les sos consecuencies seríen más bederres que les producíes años tras pol [[Furacán Mitch|Mitch]], semó'l caos nel país, causando centenares de víctimes mortales y de sumíos, según una incalculable cifra de damnificados. Tal foi'l grau de destrucción xeneráu, que Berger declaró l'estáu de calamidá pública».{{harvnp|EFE|2005|p=}}{{harvnp|SEGEPLAN|2006|p=2}}

Mientres el so gobiernu realizaron obres importantes como la construcción de delles autopistes de [[Guatemala]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070821171123/http://dca.gob.gt:85/archivu/060131/nacpag3.htm Óscar Berger inaugura trabayos en carretera El Ranchu-Guatemala]&lt;/ref&gt; y la remodelación del [[Aeropuertu Internacional La Aurora]].{{harvnp|Reynolds|2008|p=}} pero tamién asocedieron serios fechos qu'afayaron el grau de corrupción de dellos de les sos funcionaris: el [[Casu PARLACEN]],&lt;ref name=&quot;Figueroa&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Figueroa|añu=2007|nome=Javier|website=Derechos.org|títulu=Carta abierta al Presidente de Guatemala Óscar Berger Perdomo|url=http://www.derechos.org/nizkor/guatemala/doc/figueroa1.html|fechaarchivu=6 de setiembre de 2008|cita=Yá fora de Guatemala, Javier Figueroa unvió una carta abierta al presidente Berger en marzu de 2007, onde faía series acusaciones en contra d'ésti y la so familia. Sicasí, les acusaciones nun fueron confirmaes y nin el presidente nin los sos familiares fueron llevaos a xuiciu arriendes de dicha carta.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080906120224/http://www.derechos.org/nizkor/guatemala/doc/figueroa1.html}}&lt;/ref&gt;
{{harvnp|El Faru|2010|p=}} el Casu de tomar de la cárcel de Pavón,{{harvnp|Prensa Llibre|2006|p=}}&lt;ref name=oliva/&gt; la quiebra de los bancos del Café{{harvnp|Pérez|2006|p=}} y de Comerciu{{harvnp|Martínez|2007|p=}} y el robu millonariu nel Aeropuertu La Aurora.&lt;ref name=uni2006&gt;{{cita publicación|autor=L'Universal|publicación=L'Universal|allugamientu=Méxicu|añu=2006|fechaaccesu=26 de febreru de 2015|títulu=Millonariu Robu n'aeropuertu de Guatemala|url=http://www.eluniversal.com.mx/internacional/51504.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070603094333/http://www.eluniversal.com.mx/internacional/51504.html|fechaarchivu=3 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=oliva&gt;{{cita web|apellíu=Oliva Alonzo|nome=Roberto|títulu=Sicario de pescuezu blancu: La Operación Pavu Real|añu=2010|allugamientu=Guatemala|website=Blogue de Llabrando nel Mar|url=http://arandoenelmarolivalonzo.blogspot.com/2010/08/la-operacion-pavu-real.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150224235450/http://arandoenelmarolivalonzo.blogspot.com/2010/08/la-operacion-pavu-real.html|fechaarchivu=24 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;

El 12 d'avientu de 2006, les [[Naciones Xuníes]] y el Gobiernu de Guatemala roblaron l'Alcuerdu relativu a la creación d'una [[Comisión Internacional Contra la Impunidá en Guatemala]] ([[CICIG]]), que, tres l'aprobación de la Corte de Constitucionalidá en mayu de 2007, foi ratificáu darréu pol Congresu de la República'l 1.° d'agostu de 2007. Surdió asina la CICIG como un órganu independiente de calter internacional, que la so finalidá ye sofitar al Ministeriu Públicu, la Policía Nacional Civil y a otres instituciones del Estáu tantu na investigación de los delitos cometíos por integrantes de los cuerpos illegales de seguridá y aparatos clandestinos de seguridá, como polo xeneral nes aiciones que tiendan al esmantelamientu d'estos grupos.&lt;ref name=cicigman&gt;{{harvnb|CICIG|2012|p=}}&lt;/ref&gt; Finalmente, la competitividá que fomentó'l gobiernu d'[[Alfonso Portillo]] pa compensar los monopolios guatemalianos d'azucre, cerveza, cementu y productos avícoles foi revertida pol gobiernu de Berger; con éses con Berger diose un retrocesu en cuanto al puestu de competitividá de Guatemala.{{harvnp|Carbayeda|2009|p=17}}

=== Gobiernu d'Álvaro Colom Caballeros (2008-2012) ===
{{AP|Álvaro Colom Caballeros}}

En 2008 tomó'l cargu [[Álvaro Colom Caballeros]] del [[partíu políticu]] de [[centru esquierda]] [[Unidá Nacional de la Esperanza]] (UNE) en ganándo-y a [[Otto Pérez Molina]] con una ventaya de 5,36&amp;nbsp;%, según la cifres del tribunal eleutoral. Foi unu de los 2 candidatos n'algamar la [[segunda vuelta]] de la [[Eleiciones xenerales de Guatemala (2007)|eleición presidencial de Guatemala]] el [[9 de setiembre]] de 2007 xuntu al candidatu del [[Partíu Patriota]], [[Otto Pérez Molina]].{{harvnp|BBC|2007|p=}} En marzu de 2008, la incursión de cárteles mexicanos en Guatemala fíxose evidente cuando once narcotraficantes morrieron na madrugada del 26 de marzu al paecer nuna disputa pol control del territoriu, según la hipótesis de la fiscalía; ente los finaos taba Juan José León Ardón, unu de los delincuentes más buscaos pola policía guatemaliana y conocíu como «Juancho León» o «míster J».{{harvnp|Elías|27 de marzu de 2008|p=}}

Siguiendo'l procedimientu axustáu nel artículu 14 del Alcuerdu sobre l'establecimientu de la CICIG, el 24 de marzu de 2009, el ministru de Rellaciones Esteriores de Guatemala solicitó, per mediu d'una carta personal empobinada al secretariu xeneral de les Naciones Xuníes, la prórroga del mandatu de la CICIG por otros dos años. La prórroga foi confirmada'l 15 d'abril de 2009 cuando [[Ban Ki-moon]] unvió una respuesta personal al ministru de Rellaciones Esteriores, polo que la CICIG siguió trabayando hasta'l 4 de setiembre de 2011 p'ayudar al Estáu, y el so mandatu estendióse dende entós. 

En mayu de 2009 el Gobiernu de Colom enfrentó la so mayor prueba, conocíu como'l [[Casu Rosenberg]], depués del asesinatu del abogáu [[Rodrigo Rosenberg Marzano]] y que esti dexara un videu póstumu nel qu'acusaba al presidente, a la so esposa y a funcionarios de Banrural d'ordenar la so muerte.{{harvnp|Brice|Ahmed|2009|p=}} El gobiernu ver nuna situación difícil, pero llogró caltenese nel poder y finalmente la [[CICIG]] presentó un polémicu reporte final nel qu'indicó que Rosenberg entamó'l so propiu asesinatu depués de cayer en depresión tres l'asesinatu de la so amiga, Marjorie Musa, unes selmanes antes de la so muerte. 

N'agostu de 2010, cinco suboficiales de la [[Guardia Civil]] española y trés inspeutores del Cuerpu Nacional de Policía de dichu país desarticularon en Guatemala l'antigua cúpula de Gobernación del gobiernu de Berger, a que los sos miembros acusar d'asesinatos, secuestros y blanquéu de dineru.&lt;ref name=c10&gt;{{cita publicación|apellíu=Cervero|añu=2010|nome=José Luis|títulu=La Guardia Civil desarticula l'antigua cúpula d'Interior de Guatemala|url=http://www.gaceta.es/noticias/la-guardia-civil-desarticula-la-antigua-cupula-de-interior-de-guatemala-16082010-1222.html|fechaaccesu=6 de marzu de 2015|ubicación=Madrid, España|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150306223601/http://www.gaceta.es/noticias/la-guardia-civil-desarticula-la-antigua-cupula-de-interior-de-guatemala-16082010-1222.html|fechaarchivu=6 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Guatemala ordenara la busca internacional y captura ya ingresu en prisión de, siquier, dieciocho altos funcionarios de la Policía Nacional Civil (PNC) y del exministro de Gobernación, Carlos Vielmann, el exdireutor xeneral de la PNC, Erwin Sperisen, al subjefe, Javier Figueroa, y al exjefe de la División d'Investigación de la Policía Nacional, Sotu Diéguez.&lt;ref name=c10/&gt; Les pesquises de los investigadores españoles apuntaben a la posibilidá de que dalgún de los axentes guatemalianos intervendría na execución de cientos de persones.&lt;ref name=c10/&gt; Pela so parte, nun se citó al ex-presidente Óscar Berger.&lt;ref name=c10/&gt;

El cantante arxentín [[Facundo Cabral]] presentar na [[Ciudá de Guatemala]] el martes 5 de xunetu de 2011 nel Expocenter del Grand Tikal Futura Hotel y el xueves 7 presentar nel Teatru Roma de la ciudá de [[Quetzaltenango]], onde cerró interpretando'l cantar ''Nun soi d'equí, nin soi d'allá''. Foi [[Asesinatu|asesináu]] el 9 de xunetu de 2011 alredor de les {{esd|5:20 a. m.}}, na Ciudá de Guatemala, víctima d'un atentáu aparentemente empobináu al [[empresariu]] Henry Fariñas&lt;ref name=plcabral&gt;{{cita publicación|autor=Prensa Llibre|url=http://www.prensalibre.com/noticias/xusticia/violencia-henry-farrina-facundo_cabral_0_514748623.html|títulu=Lo que se sabe de Henry Fariña, blancu d'ataque onde morrió Facundo Cabral|publicación=Prensa Llibre|allugamientu=Guatemala|fecha=10 de xunetu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131203064247/http://www.prensalibre.com/noticias/xusticia/violencia-henry-farrina-facundo_cabral_0_514748623.html|fechaarchivu=3 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Xefe de Gobernación: Nun hai teoría d'ataque direutu a Facundo Cabral|website=Emisores Xuníes|allugamientu=Guatemala|añu=9 de xunetu de 2011|fechaaccesu=5 de marzu de 2015|url=http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/nacionales/xefe-de-gobernacion-nun hai-teoria-d'ataque direutu-facundo-cabral-0|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110815204208/http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/nacionales/xefe-de-gobernacion-nun hai-teoria-d'ataque direutu-facundo-cabral-0|fechaarchivu=15 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu1=Del Cid|nome1=M.|apellíu2=Castiellu|nome2=M.|url=http://www.elperiodico.com.gt/es/20110710/pais/197955/|títulu=Fariñas ye xerente del club nocherniegu Elite|publicación=ElPeriódico|añu=10 de xunetu de 2011|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=5 de marzu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140703174008/http://www.elperiodico.com.gt/es/20110710/pais/197955/|fechaarchivu=3 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; el cual conducía al cantautor y al so representante al [[Aeropuertu Internacional La Aurora]] dende l'hotel onde s'agospiaba, pa siguir en [[Nicaragua]] cola so xira de presentaciones.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=EFE|títulu=Unos sicarios asesinen al cantautor arxentín Facundo Cabral en Guatemala|website=20 Minutos.es|añu=9 de xunetu de 2011|ubicación=España|url=http://www.20minutos.es/noticia/1106166/0/facundo-cabral/asesináu/guatemala/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131109081123/http://www.20minutos.es/noticia/1106166/0/facundo-cabral/asesináu/guatemala/|fechaarchivu=9 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Gobiernu de Otto Pérez Molina ===
{{VT|Caso de La Llinia en Guatemala|Casu Cooptación del Estáu en Guatemala|Caso Redes en Guatemala}}

[[Ficheru:Renuncia Ya-41.jpg|200px|miniaturadeimagen|Manifestación del 30 de mayu de 2015, esixendo l'arrenunciu del [[Presidente de Guatemala|presidente]] [[Otto Pérez Molina|Otto Pérez]]]]

Al llegar al poder, el gobiernu de Pérez Molina privatizó la Empresa Portuaria Quetzal n'[[Escuintla (departamentu)|Escuintla]] el miércoles de la primera [[Selmana Santa en Guatemala|Selmana Santa]] que pasaron como gobernantes. Dempués, la vicepresidente [[Roxana Baldetti]] asitió a Claudia Méndez Asencio como intendente d'Aduanes na [[Superintendencia d'Alministración Tributaria de Guatemala]] (SAT). Conforme avanzaba'l so gobiernu, Pérez Molina intervieno ''de facto'' la SAT y asitió a militares nes aduanes, aduciendo que yera p'aumentar la recaldación y frenar el contrabandu.&lt;ref name=rodrip&gt;{{cita web|apellíu=Rodríguez Pellecer|nome=Martín|añu=17 d'abril de 2015|títulu=El final del proyeutu políticu del Partíu Patriota|website=Blogue Númada|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=18 d'abril de 2015|url=https://nomada.gt/el-final-del proyeutu-politico-del partíu patriota/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150419003530/https://nomada.gt/el-final-del proyeutu-politico-del partíu patriota/|fechaarchivu=19 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Darréu, el Gobiernu de Pérez Molina quixo privatizar la recaldación nes aduanes contratando a una empresa arxentina, pero la oposición ciudadana frenar.&lt;ref name=rodrip/&gt;

Cuando'l PP tomó les riendes del gobiernu, en 2012, la presencia de Baldetti Elías reafitó'l papel de poder del xeneral retiráu Luis Francisco Ortega Menaldo{{refn|group=lower-alpha|name=Menaldo|A Ortega Menaldo considérase-y herederu del xeneral y ex-presidente [[Carlos Manuel Arana Osorio]] quien yera'l so suegru y lo catapultó nes esferes de la intelixencia militar na década de 1970. Ortega Menaldo, col rangu de capitán, formar nel Centru Rexonal de Telecomunicaciones, meyor conocíu como La Rexonal, mientres el gobiernu de Arana (1970-1974). En 1980, tomó'l mandu del acabante crear Departamentu de Seguridá ya Investigaciones Especiales del Ministeriu de Finances, que se convirtió n'otru frente de «batalla» contrainsurgente, pero coles mesmes sentó les bases de les redes de contrabandu. Col gobiernu de Cerezo (1986-1990), l'entós ministru de la Defensa, Héctor Gramajo, nomar xefe de la Direición d'Intelixencia Militar en 1987, ente que'l xeneral Manuel Callejas —consideráu'l xefe de La Confrería— asumió como xefe d'Estáu Mayor de la Defensa. Nellos, Gramajo sofitar pa compensar la influencia la llinia dura del Exércitu (Oficiales d'El Monte) aliada al partíu d'estrema derecha [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|MLN]] y contener los intentos de golpe d'Estáu xestaos nesi periodu de gobiernu. Col sofitu de la [[CIA]], Ortega Menaldo fundó la Escuela d'Intelixencia Militar en 1987, tuvo na nómina de la CIA y trabayó estrechamente cola [[Alministración pal Control de Drogues|DEA]].&lt;ref name=Solanu22abril/&gt;}} en Guatemala, dada la cercanía ente dambos y que se consolidó mientres el gobiernu de [[Jorge Serrano Elías]].&lt;ref name=Solanu22abril/&gt; Consideráu como l'herederu del lideralgu na corriente militar conocida como la Confrería», Ortega Menaldo operaría tres bambalinas los filos de la política nacional, daqué que nun foi demostráu, pero que se rumora persistentemente nel país.&lt;ref name=Solanu22abril/&gt; Con éses los dos figures emblemátiques nel actual gobiernu —Pérez Molina y Baldetti Elías— resultaríen de l'alianza ente los dos principales corrientes militares surdíes mientres la [[Guerra Civil de Guatemala]]: el Sindicatu» y la Confrería». Pero l'apaición de Luis Mendizábal —propietariu de la Boutique Emilio, onde s'axuntaben los miembros de la Llinia— según la investigación de la CICIG, confirmó cómo la tercera corriente del exércitu tamién s'asitió dientro del gobiernu: la del xeneral retiráu Marco Tuliu Espinosa Contreras, un xeneral de la Fuercia Aérea, quien s'asitió mientres el gobiernu d'[[Álvaro Arzú]] pa mover a les otres dos mientres el periodu que duró esa alministración. Pela so parte, el comerciante y miembru de la comunidá de inteligencia Luis Mendizábal ye una figura qu'apaez en momentos coyunturales de la historia de Guatemala dende'l Gobiernu de [[Fernando Romeo Lucas García]].&lt;ref name=Solanu22abril&gt;{{harvnb|Solano|22 d'abril de 2015|p=}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu del Partíu Patriota pasó por una constante crisis de recaldación fiscal dende 2012, carauterizada pol incumplimientu de les metes de recaldación alcordaes ente la SAT y el gobiernu. La recaldación nes aduanes baxó en 2013 de Q&amp;nbsp;15,8 millardos a Q&amp;nbsp;15,3 millardos, y se desaceleró en 2014; lo mesmo asocedió col Impuestu al Valor Agregáu (IVA) sobre les importaciones. Les fiendes fiscales nestos años xuben a unos Q&amp;nbsp;7 mil millones, que fueron suplíos por aciu la emisión de bonos de l'ayalga y la contratación de préstamos, amontando la delda pública. La crisis financiera llevó al gobiernu a contemplar la creación de nuevos impuestos a la telefonía, cementu y actividaes mineres pa financiar el presupuestu 2015, de los cualos el primeru foi suspendíu provisionalmente pola Corte de Constitucionalidá.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Partíu Socialista Centroamericanu|añu=6 de mayu de 2015|fechaaccesu=6 de mayu de 2015|títulu=¡Qu'arrenuncie YÁ'l gobiernu del Partíu Patriota!|website=Albedrío|ubicación=Guatemala|url=http://www.albedrio.org/htm/otrosdocs/comunicaos/psoca-016.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150507143748/http://www.albedrio.org/htm/otrosdocs/comunicaos/psoca-016.html|fechaarchivu=7 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 2014 el capitán retiráu Byron Lima Oliva, quien taba en prisión dende diba quince años na cárcel de Pavoncito, condergáu pol asesinatu del obispu [[Juan José Gerardi]], foi prindáu cuando la CICIG afayó que controlaba dicha prisión y que tenía práutiques'l control del sistema penitenciariu de Guatemala.&lt;ref name=xornada&gt;{{cita publicación|apellíu=Martínez|nome=Sanjuana|títulu=Enxuicien en Guatemala a Byron Lima Oliva, l'asesín del obispu Gerardi|allugamientu=[[UNAM]]|publicación=La Xornada|añu=14 de setiembre de 2014|url=http://www.jornada.unam.mx/2014/09/14/politica/013n1pol|fechaaccesu=30 d'abril de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150430225344/http://www.jornada.unam.mx/2014/09/14/politica/013n1pol|fechaarchivu=30 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Les investigaciones demostraron que Lima Oliva entraba y salía al so antoxu en vehículos blindaos y con escolta; cuando foi prindáu y lleváu a la torre de tribunales pa declarar xuntu col direutor de presidios —Edgar Josué Camargo— y otros prindaos dixo una y otra vez que yera amigu del presidente [[Otto Pérez Molina]]. La CICIG informó que Lima Oliva crearía un imperiu de dellos millones de dólares por dedicase al control de la prisión y cobrar hasta dolce mil dólares pola venta de tresllaos de prisión.&lt;ref name=xornada/&gt; Nun yera la primer vegada que lo prindaben por tar arreyáu n'actos ilícitos: en febreru de 2013 foi prindáu fuera de la cárcel cuando diba nun vehículu blindáu y con escolta.&lt;ref name=xornada/&gt;

N'abril de 2015, nel gobiernu guatemalianu aldericábase solicitar a la [[Organización de les Naciones Xuníes]] una prórroga de dos años al mandatu de la CICIG.&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Font|nome=Juan Luis|website=Contrapoder|títulu=L'agonía del gobiernu|fechaaccesu=19 d'abril de 2015|añu=19 d'abril de 2015|allugamientu=Guatemala|url=http://contrapoder.com.gt/2015/04/19/la-agonia-del gobiernu/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150420031156/http://contrapoder.com.gt/2015/04/19/la-agonia-del gobiernu/|fechaarchivu=20 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; El 16 d'abril, un casu de corrupción nes aduanes de [[Guatemala]] foi afayáu pola CICIG en 2015. La investigación de la CICIG arreyó a dellos altos funcionarios del Gobiernu del xeneral retiráu [[Otto Pérez Molina]], incluyendo'l secretariu priváu de la vicepresidencia, el capitán retiráu Juan Carlos Monzón.&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Véliz|nome=Rodrigo|títulu=El Casu SAT: el legáu de la intelixencia militar|añu=17 d'abril de 2015|allugamientu=Guatemala|publicación=Centro de Medios Independientes de Guatemala|fechaaccesu=22 d'abril de 2015|url=http://cmiguate.org/el casu-sat-el legáu-de-la intelixencia militar/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150422144047/http://cmiguate.org/el casu-sat-el legáu-de-la intelixencia militar/|fechaarchivu=22 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Monzón atopar en [[Seúl]], [[Corea del Sur]], acompañando a la vicepresidente, [[Roxana Baldetti]], a quien-y foi conferíu un doctoráu ''honoris causa'' nesa ciudá pol so trabayu social, cuando s'enteró de los cargos contra él y entamó la fuga. El 9 de mayu d'esi añu Baldetti Elías presentó'l so arrenunciu al cargu, y tres dellos díes de cambeos y eleiciones nel congresu, el maxistráu de la [[Corte de Constitucionalidá de Guatemala]] [[Alejandro Maldonado Aguirre]] foi designáu como'l décimu cuartu [[vicepresidente de Guatemala]].

El 21 d'agostu de 2015 la CICIG y el Ministeriu Públicu xiraron una orde de captura contra la ex vicepresidente [[Roxana Baldetti]] y una solicitú de antejuicio contra'l presidente Pérez Molina polos delitos de confechu pasivu, asociación ilícita y casu especial de defraundación aduanera; evidencies llograes mientres los operativos del 16 d'abril demostraron que Juan Carlos Monzón nun yera'l líder de la rede de defraducación aduanera llamada «[[Casu de La Llinia en Guatemala|La Llinia]]», sinón que lo seríen el presidente y l'ex vicepresidente.{{harvnp|Ruano|21 d'agostu de 2015|p=}}

El 2 de setiembre de 2015 arrenunció a la Presidencia de la República depués de ser desaforáu pol Congresu un día antes,&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Arrenuncia'l presidente Otto Pérez|url=http://www.prensalibre.com/guatemala/politica/arrenuncia-el presidente-otto-perez|obra=Prensa|editorial=Prensa Llibre|idioma=ES|fecha=3 de setiembre de 2015|fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y el 3 de setiembre presentar a la Torre de Tribunales pa enfrentar la so primer audiencia pol [[Casu de La Llinia en Guatemala|casu de La Llinia]].{{harvnp|Prensa Llibre|3 de setiembre de 2015|p=}}

=== Gobiernu de transición d'Alejandro Maldonado Aguirre ===
{{AP|Alejandro Maldonado Aguirre}}

El 3 de setiembre, el llicenciáu Alejandro Maldonado Aguirre, vicepresidente de Guatemala, foi juramentado como'l nuevu presidente de la República tres l'arrenunciu de Pérez Molina. Maldonado Aguirre, de 79 años, convertir nel primer ciudadanu en sirvir como vicepresidente y presidente de Guatemala nel mesmu periodu ensin ser electu —enantes el llicenciáu [[Ramiro de León Carpio]] fuera designáu presidente en 1993.{{harvnp|elPeriódico|3 de setiembre de 2015|p=}}

=== Gobiernu de Jimmy Morales ===
{{AP|Jimmy Morales|Jafeth Cabrera Franco|Williams Mansilla|Lucrecia Hernández Mack}}
[[Ficheru:Toma de posesión de Presidente guatemalteco (23759293853).jpg|200px|miniaturadeimagen|Toma de posesión de Jimmy Morales, 14 de xineru de 2016.]]
Morales y Cabrera juramentaron al cargu de Presidente y vicepresidente de la República respeutivamente, el 14 de xineru de 2016 nel teatru Miguel Ángel Asturias.{{harvnp|Prensa Llibre|1 de mayu de 2016|p=}}

== Ver tamién ==

* 
* [[:Categoría:Anexos:Historia de Guatemala|Anexos:Historia de Guatemala]]
* [[Guatemala]]
* [[Guatemalianos|Guatemalianos pernomaos]]
* [[Historia Territorial de Guatemala]]
* [[Presidentes de Guatemala]]
* [[Escoyeta de Lleis de la República de Guatemala]]

== Notes ==

{{llistaref|group=lower-alpha}}

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

{{Refcomienza|2}}
* {{cita llibru |apellíu=Alejos-Grau|nome=Carmen José|títulu=Teología n'América Llatina|volume=3|editor=Saranyana, José Ignacio|isbn=9788495107473|edición=ilustrada|editorial=Iberoamericana|añu=2008|url=https://books.google.com/books?id=IcLd9DU_LiUC&amp;pg=PA173&amp;lpg=PA173}}
* {{cita llibru |apellíu=Anabitarte|nome=Héctor|añu=1991|títulu=Grandes Personaxes. Bartolomé de las Casas editorial=Labor|publicación=Edición Colaborativa del 75 Aniversariu|isbn=84-335-7100-1}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=qn4rAAAAYAAJ&amp;pg=RA1-PA126&amp;lpg=RA1-PA126|autor=Angulo Guridi, Alejandro|títulu=Temas políticos: exame comparativu críticu de les constituciones de Hispanoamérica, Brasil y Haití|añu=1891|editorial=Cervantes}}
* {{cita publicación|nome=Magda|apellíu=Aragón|títulu=Cuando'l día volvióse nueche; la erupción del volcán Santa María de 1902|publicación=Revista Estudios Dixital|númberu=1|allugamientu=Guatemala|editorial=Escuela d'Historia, Universidá de San Carlos|añu=2013|url=http://sitios.usac.edu.gt/revistahistoria/index.php?id=60|fechaaccesu=7 de payares de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141108040852/http://sitios.usac.edu.gt/revistahistoria/index.php?id=60|fechaarchivu=8 de payares de 2014}}
* {{cita llibru |nome=Luis Ernesto|apellíu=Ayala Benítez|títulu=La Ilesia y l'independencia política de Centro América: &quot;El casu d'El Estáu d'El Salvador&quot; (1808-1833)|volume=9|coleición=Storia Ecclesiastica|editorial=Tesi gregoriana|url=https://books.google.com/books?id=GWpXSQfF0_gC&amp;pg=PA104&amp;lpg=PA104|añu=2007|isbn=9788878391024}}
* {{cita llibru |url=https://archive.org/details/concordatoen00unseguat|apellíu=Aycinena|nome=Pedro de|enllaceautor=Pedro de Aycinena|títulu=Concordatu ente la Santa Sede y el presidente de la República de Guatemala|editorial=Imprenta La Paz|añu=1854|allugamientu=Guatemala|idioma=Llatín y Español}}
* {{cita llibru |autor=Baronesa de Wilson|títulu=Americanos célebres|url=http://www.lehman.cuny.edu/ciberletras/v05/martin.html|ubicación=Barcelona, España|editorial=Socesores de N. Ramírez y C.|añu=1888}}
* {{cita publicación|apellíu=Barrios|nome=Justo Rufino|títulu=Decreto númberu 177: Reglamentos de xornaleros|publicación=[[El Guatemalianu]]|allugamientu=Guatemala|añu=1877|fechaaccesu=8 de mayu de 2015|url=http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150508213952/http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html|fechaarchivu=8 de mayu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Bauer Paz|nome=Alfonso|enllaceautor=Alfonso Bauer Paiz|url=http://ufdc.ufl.edu/UF00078500/00001/52x?vo=3|títulu= Compilación de lleis llaborales de Guatemala de 1872 a 1930|editorial=Centru d'Estudios Económicos y Sociales, [[Universidá de San Carlos de Guatemala]]|añu=1965|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=20 d'agostu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140819084343/http://ufdc.ufl.edu/UF00078500/00001/52x?vo=3|fechaarchivu=19 d'agostu de 2014}}
* {{cita web|autor=BBC|títulu=Guatemala heads for run-off vote|publicación=BBC News|añu=2007|ubicación=Inglaterra|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012|ref=harv|idioma=en|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/6986834.stm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090201225350/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/6986834.stm|fechaarchivu=1 de febreru de 2009}}
* {{cita publicación|apellíu=Bird|nome=David|url=http://www.nytimes.com/1982/10/08/obituaries/xeneral-ydigoras-of-guatemala-bay-of-pigs-figure-is-dead-at-86.html|publicación=The New York Times|fecha=8 d'ochobre de 1982|títulu=Xeneral Ydígoras of Guatemala, Bay of Pigs figure is dead at 86|allugamientu=Nueva York|idioma=en}}
* {{cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/40973712|títulu=Reviewed Work: The Ruins of Zaculeu, Guatemala by Richard B. Woodbury, Aubrey S. Trik, John M. Dimick, Charles Weer Goff, William C. Root, T. Da-y Stewart, Nathalie F. S. Woodbury|apellíu=Borhegyi|nome=Stephan F.|enllaceautor=Stephan F. de Borhegyi|publicación=Boletín Bibliográficu d'Antropoloxía Americana|volume=17|númberu=2|añu=1954|idioma=en|editorial=Pan American Institute of Geography and History}}
* {{cita web|apellíu=Brice|apellíu2=Ahmed|nome=Arthur|nome2=Saeed|títulu=Guatemala rejects allegations of role in lawyer's death|website=CNN|fechaaccesu=12 de mayu de 2009|añu=2009|url=http://www.cnn.com/2009/WORLD/americas/05/12/guatemala.videu.slaying|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090515175624/http://www.cnn.com/2009/WORLD/americas/05/12/guatemala.videu.slaying|fechaarchivu=15 de mayu de 2009}}
* {{cita publicación|apellíu=Bucheli|nome=Marcelo|añu=2008|títulu =Multinational Corporations, Totalitarian Regimes, and Economic Nationalism: United Fruit Company in Central America, 1899-1975| idioma=en|publicación =Business History|volume=50| númberu=4| doi =10.1080/00076790802106315}}
* {{cita publicación|apellíu=Bucheli|nome=Marcelo|máscaraautor=1|apellíu2=Jones|nome2=Geoffrey|añu=2005|títulu=The Octopus and the Generals: the United Fruit Company in Guatemala|publicación=Harvard Business School Case|númberu=9–805–146|url=http://harvardbusinessonline.hbsp.harvard.edu/b01/en/common/item_detail.jhtml?id=805146|idioma=en|fechaaccesu=3 de febreru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20121210075609/http://harvardbusinessonline.hbsp.harvard.edu/b01/en/common/item_detail.jhtml?id=805146|fechaarchivu=10 d'avientu de 2012}}
* {{cita publicación|apellíu=Buchenau|nome=Jürgen| títulu=In the Shadow of the Giant, the Making of Mexico's Central America Policy (1876-1930)|idioma=en|editorial=Univ of Alabama|url=https://books.google.com/books/about/In_the_Shadow_of_the_Giant.html?id=ly_N4C8JGdIC|edición=Vintage Intl.|allugamientu=Alabama|añu=1996 |ISBN= 0-8173-0829-6}}
* {{cita publicación |apellíu =Bucknam|nome =R.C.|idioma=en|nome2=George|apellíu2=Plafker|nome3=R.V.|apellíu3=Sharp |títulu=Fault movement (afterslip) following the Guatemala earthquake of February 4, 1976 | publicación=Geology |volume=6 |númberu=3 |añu=1978|doi=10.1130/0091-7613}}
* {{cita llibru |url=https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Curtiu_Descripci%C3%B3n_de_la_Noble_Ciudá_de_Santiago_de_los Caballeros_de_Guatemala.pdf|títulu=Curtiu descripción de la noble ciudá de Santiago de los Caballeros de Guatemala y puntual noticia de la so llamentable ruina causada d'un violentu terremotu'l día ventinueve de xunetu de 1773|apellíu=Cadena|nome=Felipe|editorial=Oficina d'Antonio Sánchez Cubillas|añu=1774|allugamientu=Mixco, Guatemala}}
* {{cita web|url=http://es.wikisource.org/wiki/Llei_13_creaci%C3%B3n_de_la_Rep%C3%BAblica_de_Guatemala|títulu=Creación de la República de Guatemala|autor=Cámara de Representantes de Guatemala|añu=21 de marzu de 1847|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu= 14 d'agostu de 2014}}
* {{cita publicación|apellíu=Cardoza y Aragón|nome=Luis|enllaceautor=Luis Cardoza y Aragón|publicación=Páxina de la lliteratura guatemaliana|títulu=Diez años de primavera nel país de la eterna dictadura|fechaaccesu=20 d'agostu de 2014|añu=s.f.|url=http://www.literaturaguatemalteca.org/aragon14.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060621002433/http://www.literaturaguatemalteca.org/aragon14.htm|fechaarchivu=21 de xunu de 2006}}
* {{cita publicación|url=http://newmedia.ufm.edu/gsm/index.php?title=Castellanosvidayobra|títulu=Vida y obra de José María Reyna Barrios|nome=Lorena|apellíu=Castellanos|publicación=[[Universidad Francisco Marroquín]]|añu=2014|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=3 de payares de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141103050109/http://newmedia.ufm.edu/gsm/index.php?title=Castellanosvidayobra|fechaarchivu=3 de payares de 2015}}
* {{cita publicación|apellíu=Castellanos Cambranes|nome=Julio|títulu=500 años de llucha pela tierra. Estudios sobre propiedá rual y reforma agraria en Guatemala|volume=1|capítulu=5. Enclinos del desenvolvimientu agrariu nel sieglu XIX y surdimientu de la propiedá capitalista de la tierra en Guatemala|allugamientu=Guatemala|editorial=FLACSO|añu=1992|url=http://www.flacsoandes.edu.ec/libros/digital/53099.pdf}}
* {{cita publicación|editorial=PDGH|publicación=Coleición Rescate de la Memoria Histórica de Personar|títulu=Manuel Colom Argueta|apellíu=Castellanos Montúfar|nome=Sagrario|añu=2006|url=http://biblioteca.oj.gob.gt/digitales/42567.pdf|allugamientu=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006090429/http://biblioteca.oj.gob.gt/digitales/42567.pdf|fechaarchivu=6 d'ochobre de 2014}}
* {{cita publicación|url=http://ceur.usac.edu.gt/pdf/Boletin/Boletin_CEUR_09.pdf|títulu=Invasiones de tierres (1986-1990) Un encha popular en tiempos de democracia|autor=CEUR|publicación=Boletín del CEUR, Universidá de San Carlos de Guatemala|númberu=9|añu=1990|fechaaccesu=27 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141018024106/http://ceur.usac.edu.gt/pdf/Boletin/Boletin_CEUR_09.pdf|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2014}}
* {{cita publicación|apellíu=Cifuentes Anléu|nome=Edgar|títulu=Los Calendarios Gregoriano y Maya|url=http://fisica.usac.edu.gt/calendariu/calendariu.pdf|fecha=30 d'abril de 2002|editorial=Escuela de Física de la Universidá de San Carlos de Guatemala|allugamientu=Guatemala|páxina=6|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060515153143/http://fisica.usac.edu.gt/calendariu/calendariu.pdf|fechaarchivu=15 de mayu de 2006}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=xKBsCQAAQBAJ|títulu=The esoteric codex: Astrological texts|apellíu=Clayton|nome=Arthur|editorial=Lulu|añu=2015|isbn=9781312935754|idioma=en}}
* {{cita llibru |apellíu=Collada|nome=Carmen|apellíu2=''et. al''|títulu=Centro América|volume=Tomo 2|añu=1988|ubicación=Méxicu|editorial=Institutu d'Investigaciones Dr. José Mena Luis Mora|id=isbn 9686173749}}
* {{cita web|url=http://www.albedrio.org/htm/articulos/m/mcolussi-274.html|títulu=La corrupción como una nueva &quot;plaga bíblica&quot;: estratexa de manipulación mediática|apellíu=Colussi|nome=Marcelo|fecha=23 de payares de 2015|fechaaccesu=30 de payares de 2015|website=Albedrío|ubicación=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151130063200/http://www.albedrio.org/htm/articulos/m/mcolussi-274.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}
* {{cita llibru |autor=CEH: Antecedentes |enllaceautor=Comisión pal Esclarecimiento Históricu |títulu=Causes y oríxenes del enfrentamientu armáu; antecedentes inmediatos (1944-1961) |publicación=Guatemala: memoria del silenciu editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia |añu=1999 |url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/ante.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506054225/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/ante.html |fechaarchivu=6 de mayu de 2013 }}
* {{cita llibru |autor=CEH: Agudización|máscaraautor=1|títulu=Agudización de la Violencia y Militarización del Estáu (1979-1985)|publicación=Guatemala: memoria del silenciu editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia|añu=1999|url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/agud.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506054258/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/agud.html|fechaarchivu=6 de mayu de 2013}}
* {{cita llibru |autor=CEH: Vol.11|máscaraautor=1|títulu=Ejecución estraxudiciales de Manuel Colom Argueta y Alberto Fuentes Mohr|publicación=Guatemala: memoria del silenciu editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia|añu=1999|url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/amiesto1/vol1/non65.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506082212/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/amiesto1/vol1/non65.html|fechaarchivu=6 de mayu de 2013}}
* {{cita llibru |autor=CEH: Vol. IV|máscaraautor=1|editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia|añu=1999|títulu=Atentaos contra sedes municipales|publicación=Guatemala: memoria del silenciu|url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap2/vol4/muni.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506082212/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap2/vol4/muni.html|fechaarchivu=6 de mayu de 2013}}
* {{cita web|autor=CICIG|website=[[CICIG]]|añu=2012|allugamientu=Guatemala|títulu=Mandatu|url=http://cicig.org/index.php?page=mandatu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120319180014/http://cicig.org/index.php?page=mandatu|fechaarchivu=19 de marzu de 2012}}
* {{cita llibru |títulu=Colonisation du district de Santu-Thomas de Guatemala par la Communauté de l'Union|apellíu=Compagnie Belge de Colonisation|publicación=Collection de renseignements publiés ou recueillis par la Compagnie|editorial=Orixinal held and digitised by the British Library|añu=1844|idioma=francés|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Baie_et_Port_de_Santu_Thomas.jpg}}
* {{cita web|url=http://www.conamigua.gob.gt/plan-denomináu-alianza-pa-la prosperidá-del-triangulo-norte-de-america-central-presenten-pa-tundir-problematica-migratoria/|títulu=Plan denomináu Alianza pa la prosperidá del Triángulu Norte d'América Central presenten pa desaniciar problemática migratoria|autor=CONAMIGUA|fecha=s.f.|website=Conamigua.gob.gt|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=30 de payares de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151130150250/http://www.conamigua.gob.gt/plan-denomináu-alianza-pa-la prosperidá-del-triangulo-norte-de-america-central-presenten-pa-tundir-problematica-migratoria/|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}
* {{cita llibru |url=https://en.wikisource.org/wiki/Page:Appleton%27s_Guide_to_Mexico.djvu/9|títulu=Appleton's guide to Mexico, including a chapter on Guatemala, and a complete English-Spanish vocabulary|apellíu=Conkling|nome=Alfred R.|enllaceautor=Alfred R. Conkling|allugamientu=Nueva York|editorial=D. Appleton and Company|añu=1884|idioma=en}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=mHxaBAAAQBAJ|títulu=Art and society in a highland Maya community: the altarpiece of Santiago Atitlán|idioma=en|apellíu=Christenson|nome=Allen J.|editorial=University of Texas Press|añu=2010|isbn=9780292789838}}
* {{cita web|autor=CVC|fecha=s.f.|url=http://cvc.cervantes.es/artes/ciudades_patrimonio/antigua/personalidaes/pineda.htm|títulu=L'Antigua Guatemala. José de Pineda y Ibarra|website=Centru virtual Cervantes|fechaaccesu=27 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130308022721/http://cvc.cervantes.es/artes/ciudades_patrimonio/antigua/personalidaes/pineda.htm|fechaarchivu=8 de marzu de 2013}}
* {{cita llibru |apellíu=De los Ríos|nome=Efraín|enllaceautor=Efraín De los Ríos|títulu=Ombres contra Homes editorial=Fondu de la Cultura de la Universidá de Méxicu|ubicación=Méxicu|añu=1948|edición=3&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;}}
* {{cita llibru |títulu=Possible Coup in Guatemala|añu=1983|autor=Defense Intelligence Agency|capítulu=Section 3|url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB32/docs/doc25.pdf|coleición=National Security Archive Electronic|volume=32|editorial=[[National Security Archive]]|ubicación=George Washington University}}
* {{cita llibru |apellíu=Del Cid Fernández|nome=Enrique|títulu=Grandeces y miseries de la vida diplomática|url=https://books.google.com/books?id=rWtKAAAAMAAJ&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=Barrios|editorial=Exércitu de Guatemala|añu=1966|allugamientu=Guatemala|páxina=429}}
* {{cita web|autor=Democracia Multicultural|url=http://democraciamulticultural.blogspot.com/2009/05/atanasio-tzul.html|website=Democracia Multicultural|títulu=Atanasio Tzul|añu=2009|fechaaccesu=15 de setiembre de 2010}}
* {{cita publicación|autor=Diariu de Centro América|publicación=[[Diariu de Centro América]]|títulu=Entrevista a Walter Overdick, alcalde de Panzós|fecha=2 de xunu de 1978|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|nome=Guillermo|apellíu=Díaz Romeu|títulu=Del réxime de Carlos Herrera a la eleición de Jorge Ubico|publicación=Historia xeneral de Guatemala. 1993-1999|allugamientu=Guatemala|editorial=Asociación d'Amigos del País|volume=5|añu=1996|url=http://libraries.ucsd.edu/locations/sshl/resources/featured-collections/latin-american-elections-statistics/guatemala/elections-and-events-19001943.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150112225429/http://libraries.ucsd.edu/locations/sshl/resources/featured-collections/latin-american-elections-statistics/guatemala/elections-and-events-19001943.html|fechaarchivu=12 de xineru de 2015}}
* {{cita llibru |títulu=Diccionariu históricu biográficu de Guatemala|allugamientu=Guatemala|autor=Asociación d'Amigos del País editorial=Amigos del País|añu=2004|isbn=99922-44-01-1}}
* {{cita llibru |apellíu=Dosal|nome=Paul J.|títulu=Doing Business with the Dictators: A Political History of United Fruit in Guatemala 1899-1944|idioma=en|allugamientu=Wilmington|editorial=Scholarly Resources |añu=1993}}
* {{cita llibru |apellíu=Drew|nome=David |añu=1999 |títulu=The Lost Chronicles of the Mayan Kings |editorial=[[University of California Press]] |allugamientu=Los Angeles|ref=harv|idioma=n'enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíu=Dueñas Van Severen|nome=J. Ricardo|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:p9bqEn00wJQJ:www.sica.int/centro_documentacion/inst/sgsica/La%2520Invasi%25C3%25B3n%2520Filibustera%2520de%2520Nicaragua%2520y%2520la%2520Guerra%2520Nacional.pdf|títulu=La invasión filibustera de Nicaragua y la Guerra Nacional|añu=2006|editorial=Secretaría Xeneral del Sistema de la Integración Centroamericana SG-SICA}} |2=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache%3Ap9bqEn00wJQJ%3Awww.sica.int%2Fcentro_documentacion%2Finst%2Fsgsica%2FLa%2520Invasi%25C3%25B3n%2520Filibustera%2520de%2520Nicaragua%2520y%2520la%2520Guerra%2520Nacional.pdf |bot=InternetArchiveBot }}
* {{cita web|autor=Ecured|títulu=Masacre de Panzós|publicación=Ecured|allugamientu=Cuba|fecha=s.f.|fechaaccesu=8 de mayu de 2010|url=http://www.ecured.cu/index.php/Masacre_de_Panz%C3%B3s|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150115050524/http://www.ecured.cu/index.php/Masacre_de_Panz%C3%B3s|fechaarchivu=15 de xineru de 2015}}
* {{cita publicación|apellíu=Elías|nome=José|títulu=El &quot;narcu&quot; llibra la so guerra en Guatemala|publicación=El País|añu=27 de marzu de 2008|ubicación=Madrid|fechaaccesu=5 de marzu de 2015|url=http://internacional.elpais.com/internacional/2008/03/27/actualidad/1206572406_850215.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150307221033/http://internacional.elpais.com/internacional/2008/03/27/actualidad/1206572406_850215.html|fechaarchivu=7 de marzu de 2015}}
* {{cita web|url=http://www.almanaqueept.org/index.php/llibros/finish/13-1977/2261-terremotu-en-guatemala|autor=Escuela pa toes publicación=Páxina del Almanaque Escuela pa Toes fecha=1977|títulu=Terremotu en Guatemala|fechaaccesu=5 de payares de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141105172023/http://www.almanaqueept.org/index.php/llibros/finish/13-1977/2261-terremotu-en-guatemala|fechaarchivu=5 de payares de 2014}}
* {{cita publicación|autor=elPeriódico|url=http://elperiodico.com.gt/2015/09/03/pais/alejandro-maldonado-xura-como-49-presidente-de-la-republica-de-guatemala/|títulu=Alejandro Maldonado Xura como 49 presidente de la República de Guatemala|fecha=3 de setiembre de 2015|fechaaccesu=3 de setiembre de 2015|publicación=ElPeriódico|allugamientu=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150903215441/http://elperiodico.com.gt/2015/09/03/pais/alejandro-maldonado-xura-como-49-presidente-de-la-republica-de-guatemala/|fechaarchivu=3 de setiembre de 2015}}
* {{cita web| fecha=s.f.| url=http://www.authenticmaya.com/ancient_guatemala.htm| títulu=Ancient Guatemala| editorial=Authentic Maya| nome=Mary| apellíu=Esquivel de Villalobos| idioma=en| fechaaccesu=29 d'abril de 2007| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070523103423/http://www.authenticmaya.com/ancient_guatemala.htm| fechaarchivu=23 de mayu de 2007}}
* {{cita publicación|url=http://www.fuac.edu.co/recurso_web/descargas/grafia/borbon.pdf|títulu=Marco y propósitos xenerales de les Reformes Borbóniques|apellíu=Estrada Ferrera|nome=Fabiola|editorial=Fundación Universidá Autónoma de Colombia|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150727222406/http://www.fuac.edu.co/recurso_web/descargas/grafia/borbon.pdf|fechaarchivu=27 de xunetu de 2015}}
* {{cita web|apellíu=Fumero|nome=Pedro|url=http://www.eldia.es/2010-04-11/sur/7-Xenes-aborigenes-Santu-Hermanu-Pedro.htm|publicación=El Día|ubicación=España|añu=2010|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2014|títulu=Gen aboríxenes nel Santu Hermanu Pedro|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141026103711/http://www.eldia.es/2010-04-11/sur/7-Xenes-aborigenes-Santu-Hermanu-Pedro.htm|fechaarchivu=26 d'ochobre de 2014}}
* {{cita llibru |apellíu=Gleijeses|nome=Piero|títulu=Shattered Hope: The Guatemalan Revolution and the United States, 1944-1954. |editorial=[[Princeton University Press]]|allugamientu=Nuevu Jersey, Estaos Xuníos|añu=1991|idioma=en}}
* {{cita publicación|apellíu=Gleijeses|nome=Piero|máscaraautor=1|títulu=The Death of Francisco Arana: a turning point in the Guatemalan Revolution|url=http://www.latinamericanstudies.org/guatemala/francisco-arana.pdf|publicación=Journal of Latin American Studies|volume=22|idioma=en|ubicación=Inglaterra|añu=s.f.}}
* {{cita llibru |apellíu=Gómez Carrillo|nome=Agustín|enllaceautor=Agustín Gómez Carrillo|títulu=Estudio históricu de l'América Central|edición=3.&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;|ubicación=Madrid|editorial=Imprenta de Hernando|añu=1886|páxines=240|url=https://archive.org/details/estudiohistric00agus}}
* {{cita llibru |apellíu=Gómez Carrillo|nome=Agustín|máscaraautor=1|títulu=Elemento de la historia de Centro-América|editorial=Tip. d'Arenales|ubicación=Guatemala|añu=1887|url=https://archive.org/details/elementosdelahis00gmuoft}}
* {{cita llibru |apellíu=Gómez Carrillo|nome=Agustín|máscaraautor=1|títulu=Compendio de la historia de l'América Central|url=https://archive.org/stream/compendiodehistoria00agusguat|añu=1892|ubicación=Madrid|editorial=Imprenta de la vilba de Hernando}}
* {{cita llibru |apellíu=González Davison|nome=Fernando|añu=2008|títulu=El monte infinitu; Carrera, caudiellu de Guatemala|editorial=Artemis y Edinter|allugamientu=Guatemala|isbn=84-89452-81-4}}
* {{cita llibru |apellíu=Grube|nome=Nikolai|títulu=Los mayes. Una civilización milenaria|añu=2006|editorial=Tandem Verlag GmbH: Ullmann &amp; Könemann|isbn=978-3-8331-1959-0}}
* {{cita llibru |apellíu=Guandique|nome=José Salvador|títulu=Presbíteru y Doctor José Matías Delgado|añu=1962 |editorial=Direición Xeneral de Publicaciones ya Impresos}}
* {{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=g0AXAAAAYAAJ&amp;pg=PA828&amp;lpg=PA828|títulu=Ley emitíes pol gobiernu democráticu de la República de Guatemala y pola Asamblea Nacional constituyente y llexislativa|apellíu=Guerra|nome=Viviano|volume=Tomo IV|añu=1886|editorial=Tip. de Pedro Arenales}}
* {{cita llibru |apellíu=Guzmán-Böckler|nome=Carlos|enllaceautor=Carlos Guzmán-Böckler|títulu=La Fuelga de Dolores que conocí cola mio xeneración (1947-1977)|editorial=Universitaria|allugamientu=Guatemala|añu=1998}}
* {{cita llibru |apellíu=Henry|nome=O.|enllaceautor=República Bananera|títulu=Cabbages and Kings|idioma=en|añu=2000|editorial=Project Gutenberg|formatu=ebook|fechaaccesu=15 d'avientu de 2014|url=http://www.gutenberg.org/files/2777/2777-h/2777-h.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131103164609/http://www.gutenberg.org/files/2777/2777-h/2777-h.htm|fechaarchivu=3 de payares de 2013}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=ulTnBgAAQBAJ|títulu=Bartolomé de las Casas (españoles eminentes)|apellíu=Hernández|nome=Bernal|editorial=Penguin Random House|ubicación=España|añu=2015|isbn=9788430617340}}
* {{cita publicación|apellíu=Hernández de León|nome=Federico|enllaceautor=Federico Hernández de León|títulu=El Capítulu de les Efemérides: Convención de llendes con Belice|publicación=Diariu [[La Hora (Guatemala)|La Hora]]|allugamientu=Guatemala|añu=30 d'abril de 1959}}
* {{cita llibru |apellíu=Hernández de León|nome=Federico|máscaraautor=1|títulu=El llibru de les efemérides: Capítulos de la Historia de l'América Central|editorial=Tip. Sánchez y de Guise|allugamientu=Guatemala|volume=Tomo I|añu=1925|url=https://books.google.com/books?id=4a8WAAAAYAAJ&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=L'Arada}}
* {{cita llibru |apellíu=Hernández de León|nome=Federico|máscaraautor=1|títulu=El llibru de les efemérides|volume=Tomo III|editorial=Tip. Sánchez y de Guise|allugamientu=Guatemala|añu=1930}}
* {{cita web|autor=Honduras en llinia|url=http://www.honduras.com/history/morazan.html|títulu=Francisco Morazán|website=fondures.com|añu=1996|fechaaccesu=1 d'abril de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120805195708/http://www.honduras.com/history/morazan.html|fechaarchivu=5 d'agostu de 2012}}
* {{cita publicación|url=http://www.elperiodico.com.gt/es//pais/28239|añu=2013|títulu=Lo que namái Romeo Lucas García pudo escaecer|apellíu=Hurtado|nome=Paola|publicación=elPeriódico|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140821104035/http://www.elperiodico.com.gt/es//pais/28239|fechaarchivu=21 d'agostu de 2014}}
* {{cita llibru |autor=IBAR|url=https://books.google.com/books?id=dMg-AQAAMAAJ|títulu=Boletín de la Oficina internacional de les repúbliques americanes|idioma=en|númberu=30|añu=1910|editorial=International Bureau of the American Republics}}
* {{cita llibru |autor=IEPALA|títulu=Guatemala, un futuru próximu|editorial=Artigrafía; Institutu d'Estudios Políticos p'América Llatina y Africa|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com/books?id=1xFMbBqjzmsC|añu=1980|páxines=242|isbn=9788485436101}}
* {{cita llibru |apellíu=Jones|nome=Grant D.| añu=1998|títulu=The Conquest of the Last Maya Kingdom|url=https://books.google.co.uk/books?id=PeOWl54Mt7UC|editorial=[[Stanford University Press]]|allugamientu=Stanford, California, EE. XX.|isbn=978-0-8047-3522-3|oclc=9780804735223|idioma=en}}
* {{cita web|apellíu=Juárez|nome=Edgar|títulu=La lleición d'Alfonso Portillo|website=Fala Guate|fecha=s.f.|url=http://hablaguate.com/articles/14703-la-leccion-de-alfonso-portillo|fechaaccesu=28 de febreru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150228050425/http://hablaguate.com/articles/14703-la-leccion-de-alfonso-portillo|fechaarchivu=28 de febreru de 2015}}
* {{cita llibru |títulu=Bien noble y bien lleal ciudá de Santiago de los Cabelleros de Goathemala (L'Antigua) 1543-1773 (pequeña esquisa histórica, que pa escribir d'ella nun van algamar los sieglos|apellíu=Juárez y Aragón|nome=J. Fernando|allugamientu=Guatemala|editorial=Tip. Nacional|añu=1971|url=http://searchworks.stanford.edu/view/125649}}
* {{cita llibru |apellíu=Juarros|nome=Domingo|enllaceautor=Domingo Juarros|títulu=Compendio de la historia de la Ciudá de Guatemala|añu=1818|editorial=Ignacio Beteta|allugamientu=Guatemala|url=https://archive.org/stream/compendiodelahis21juar#page/n3/mode/2up}}
* {{cita llibru |apellíu=Juarros|nome=Domingo|máscaraautor=1|apellíu2=Bailly|nome2=Jacques|añu=1824|títulu=A Statistical and Commercial History of Guatemala|url=https://books.google.com/books?id=kHk9AAAAcAAJ|idioma=en}}
* {{cita llibru |autor=Xunta Llibertadora|títulu=Rede page: Via Crucis of a Central American Republic. Victims of the President of Guatemala|añu=1914|url=https://archive.org/stream/redpageviacrucis00junt#page/n1/mode/2up|editorial=Xunta Llibertadora|allugamientu=[[Nueva York]]|idioma=en}}
* {{cita publicación|url=https://books.google.com/books?id=UVx-MJytTFYC|títulu=Estudio Del Reinu de Guatemala: Homenaxe Al Profesor S.D. Markman|volume=309 |idioma=en|publicación=Publicaciones de la Escuela d'Estudios Hispanu-Americanos de la Universidá de Sevilla |apellíu=Kinkead|nome=Duncan Theobald|editorial=CSIC Press|añu=1985|isbn=9788400060114}}
* {{cita llibru |editorial=Guate360°|añu=s.f.|url=https://books.google.com/books?id=rT88HRY7N3EC|apellíu=Lavarreda|nome=Carlos|títulu=El Reformador Justo Rufino Barrios}}
* {{cita llibru |autor=La Cía. Bacrofft|url=https://books.google.com/books?id=x-FHAAAAIAAJ&amp;pg=PA496&amp;lpg=PA496|títulu=Manual de rellaciones comerciales ya industriales de los Estaos Xuníos cola América española|añu=1889|editorial=La compañía Bacrofft}}
* {{cita llibru |url=http://www.latinamericanstudies.org/filibusters/Bandera-Cubana-Filibustera.pdf|autor=Latin American Studies|añu=s.f.|publicación=latinamericanstudies.org|títulu=Guerra de Nicaragua contra los filibusteros|fechaaccesu=18 de xunetu de 2014|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100713090332/http://www.latinamericanstudies.org/filibusters/Bandera-Cubana-Filibustera.pdf|fechaarchivu=13 de xunetu de 2010}}
* {{cita publicación|autor=La Ilustración del Pacíficu|títulu=El Ferrocarril Verapaz|añu=15 de marzu de 1898|volume=II|númberu=38|publicación=[[La Ilustración Guatemaliana]]|url=https://archive.org/stream/lailustra238unseguat#page/210/mode/2up|allugamientu=Guatemala|editorial=Siguere, Guirola y Cía}}
* {{cita publicación|autor=La República|añu=10 de marzu de 1897|títulu=La Esposición|publicación=[[La Ilustración Guatemaliana]]|url=https://archive.org/stream/ilustracionguate00guat#page/390/mode/2up|allugamientu=Guatemala|volume=I|númberu=16|editorial=Síguere, Guirola y Cía.}}
* {{cita llibru |títulu=Guide to the ruins of Mixco Viejo: Ceremonial Center and Fortified Town of the Maya Indians - Pokomam Group|url=https://books.google.com/books?id=lDlrAAAAMAAJ|allugamientu=Guatemala|fecha=s.f.|idioma=en|apellíu=Lehmann|nome=Henri|apellíu2=McIntyre|nome2=Andrew|apellíu3=Kuh|nome3=Edwin|editorial=Piedra Santa}}
* {{cita publicación|apellíu=Limón Aguirre|nome=Fernando|añu=2008 |títulu=La ciudadanía del pueblu chuj en Méxicu: Una dialéutica negativa d'identidaes editorial=El Colexu de la Frontera Sur – Unidad San Cristóbal de Casar |ubicación=San Cristóbal de Les Cases, Méxicu |url=http://www.ciesas.edu.mx/proyeutos/relaju/cd_relaju/Ponencies/Mesa%20Valladares-Castro/LimonAguirreFernando.pdf |fechaaccesu=15 de setiembre de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120722210906/http://www.ciesas.edu.mx/proyeutos/relaju/cd_relaju/Ponencies/Mesa%20Valladares-Castro/LimonAguirreFernando.pdf|fechaarchivu=22 de xunetu de 2012}}
* {{cita web|apellíu=López de Palacios|nome=Juan|añu=2010|añu-orixinal=1512|url=https://web.archive.org/web/20030815000000*/http://www.ciudadseva.com/testos/otros/requeri.htm|títulu=Requerimientu de Palacios Rubios|website=Ciudá Seva|fechaaccesu=26 de xunu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=López Velásquez|nome=María Eugenia|títulu=San Salvador na Anexón Centroamericana al Imperiu del Septentrión|añu=2000|editorial=Direición de Publicaciones ya Impresos|isbn=99923-0-040-X}}
* {{cita llibru |apellíu=Lovell|nome=W. George|añu=2000 |capítulu=The Highland Maya |editor=Richard E.W. Adams y Murdo J. Macleod (eds.) |títulu=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, {{nowrap|Vol. II}}: Mesoamerica, {{nowrap|part 2}} |allugamientu=Cambridge, Inglaterra |editorial=[[Cambridge University Press]] |idioma=en|páxines=392–444|isbn=0-521-65204-9 |oclc=33359444}}
* {{cita publicación|url=https://books.google.com/books?id=LapGAQAAQBAJ|páxina=20|volume=271|publicación=The Civilization of the American Indian Series|títulu=Strange Lands and Different Peoples: Spaniards and Indians in Colonial Guatemala|idioma=en|apellíu=Lovell|nome=W. George|autor2=Swezey|nome2=William R.|autor3=Kramer|nome3=Wendy|apellíu4=Lutz|nome4=Christopher H.|editorial=University of Oklahoma Press|añu=2013|isbn=9780806151168 }}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez Peláez|nome=Severo|enllaceautor=Severo Martínez Peláez|títulu=La patria del criollu. Ensayu d'interpretación de la realidá colonial guatemaliana|edición=4ª|editorial=EDUCA|ubicación=San José|añu=1976}}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez Peláez|nome=Severo|máscaraautor=1|títulu=La Patria del Criollu: ensayu d'interpretación de la realidá colonial guatemaliana|url=https://books.google.com/books?id=RcrtDXh6PBQC&amp;pg=PA306&amp;lpg=PA306|editorial=[[Duke University Press]]|añu=2009|isbn=9780822392064|páxines=xlix y 306}}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez Peláez|nome=Severo|máscaraautor=1|títulu=Racismu y analís históricu de la definición del Indiu Guatemalianu|allugamientu=Guatemala|añu=1977|url=https://books.google.com/books/about/Racismu_y_an%C3%A1lisis_hist%C3%B3ricu_en_la_def.html?id=fT0LAQAAIAAJ|editorial=FCCEEUSAC}}
* {{cita publicación|apellíu=Masson|nome=Marilyn A. |añu=2012|títulu=Maya collapse cycles |publicación=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=109 |númberu=45 |páxines=18237–18238 |editorial=National Academy of Sciences |url=http://www.jstor.org/stable/41829886 |jstor=41829886 |issn=1091-6490 |ubicación=Washington, D.C., EE.XX.|idioma=en|ref=harv|cita=suscripción riquida}}
* {{cita llibru |apellíu=Maudslay|nome=Alfred Percival|enllaceautor=Alfred Percival Maudslay|títulu=A glimpse at Guatemala, and some notes on the ancient monuments of Central America|apellíu2=Maudslay|nome2=Anne Cary|allugamientu=[[Londres]]|idioma=en|editorial=John Murray|añu=1899|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_Glimpse_at_Guatemala.pdf}}
* {{cita llibru |títulu=Kaqchikel Chronicles: The Definitive Edition|url=https://books.google.com/books?id=AF5fAgAAQBAJ|apellíu=Maxwell|nome=Judith M.|apellíu2=Hill II|nome2=Robert M.|editorial=University of Texas |idioma=en|añu=2010|isbn=9780292788220}}
* {{cita publicación|apellíu=Melchor Toledo|nome=Johann Estuardo|títulu=L'arte relixoso de l'Antigua Guatemala, 1773-1821; crónica de la emigración de les sos imáxenes|publicación=tesis doctoral n'Historia del Arte|editorial=UNAM|añu=2011|ubicación=Méxicu|url=http://132.248.9.195/ptd2012/febreru/0677645/0677645_A1.pdf|fechaaccesu=10 de payares de 2014}}
* {{cita llibru |apellíu=Meléndez Chaverri |nome=Carlos |títulu=José Matías Delgado, Prócer Centroamericanu |añu=2000 |editorial=Conseyu Nacional pa la Cultura y l'Arte|ubicación=San Salvador|isbn=99923-0-057-4}}
* {{cita llibru |apellíu=Melville|nome=Thomas|apellíu2=Melville|nome2=Marjorie|títulu=Guatemala - Another Vietnam?|editorial=Penguin Books|añu=1971|ubicación=EE.XX.|idioma=en}}
* {{cita publicación|autor=Memories|títulu=Memories del 13 de payares de 1960|añu=12 de payares de 2010|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|url=http://www.s21.com.gt/opinion/2010/11/12/memories-13-payares-1960|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131005182022/http://www.s21.com.gt/opinion/2010/11/12/memories-13-payares-1960|fechaarchivu=5 d'ochobre de 2013}}
* {{cita llibru |apellíu=Móbil|nome=José A.|títulu=100 Personaxes Históricos de Guatemala|url=https://books.google.com/books/about/100_personaxes_hist%C3%B3ricos_de_Guatemala.html?id=vchqAAAAMAAJ|editorial=Serviprensa Centroamericanu|allugamientu=Guatemala|añu=1991}}
* {{cita publicación|publicación=Prensa Llibre|apellíu=Molina Calderón|nome=José|allugamientu=Guatemala|títulu=José María Orellana y el Quetzal|añu=2011|fechaaccesu=26 de xunetu de 2014|url=http://prensalibre.com/economia/Jose-Maria-Orellana-quetzal_0_533346664.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110811233232/http://prensalibre.com/economia/Jose-Maria-Orellana-quetzal_0_533346664.html|fechaarchivu=11 d'agostu de 2011}}
* {{cita llibru |apellíu=Monterey|nome=Francisco J.|títulu=Historia d'El Salvador, Anotaciones Cronolóxiques 1810-1842|añu=1996 |editorial=Universitaria}}
* {{cita llibru |títulu=Testamentu y memories|cita=Testamentu y memories del xeneral Francisco Morazán: discursos y artículos relativos al héroe. Publicación conmemorativa del primer centenariu de la so muerte|apellíu=Morazán|nome=Francisco|enllaceautor=Francisco Morazán|editorial=Talleres Tip. Nacionales|allugamientu=Honduras|añu=1942|añu-orixinal=1842|ref=harv|páxines=60|url=https://books.google.com/books/about/Testamentu_y_memories_del xeneral_Franci.html?id=Cew8AQAAIAAJ}}
* {{cita llibru |apellíu=Montessus de Ballore|nome=F. de|títulu=Temblores y erupciones volcániques en Centro-América|editorial=Francisco Sagrini|añu=1884|ubicación=San Salvador|url=https://books.google.com/books?id=QbRXAAAAMAAJ}}
* {{cita web|publicación=Google books|títulu=Portafolio del Institutu Normal Central pa Señorites Belén|apellíu=Muñoz de Castro|fechaaccesu=6 de setiembre de 2014|fecha=s.f.|url=https://sites.google.com/site/portafoliodesaramunozdecastro/home/el mio-perfil-1/institutu-normal-central-pa-senoritas-belen-|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141007010854/https://sites.google.com/site/portafoliodesaramunozdecastro/home/el mio-perfil-1/institutu-normal-central-pa-senoritas-belen-|fechaarchivu=7 d'ochobre de 2014}}
* {{cita llibru |autor=Naciones Xuníes|enllaceautor=Organización de les Naciones Xuníes|publicación=United Nations biografies|títulu=Emilio Arenales Catalán (Guatemala) elected president of the twenty-third session of the General Assembly|idioma=en|fechaaccesu=12 d'agostu de 2014|añu=1968|url=https://web.archive.org/web/20010301000000*/http://www.un.org/ga/55/president/bio23.htm}}
* {{cita web|autor=NICH|url=http://www.nichbelize.org/ia-archaeology/late-postclassic.html|fecha=s.f.|títulu=Institutu of Archeology: Late Postclassic|website=National Institute of Culture and History|allugamientu=Belmopán|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150727193246/http://www.nichbelize.org/ia-archaeology/late-postclassic.html|fechaarchivu=27 de xunetu de 2015}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=8cBpAgAAQBAJ|títulu=The Oxford Handbook fo Mesoamerican Archeology|apellíu=Nichols|nome=Deborah L.|apellíu2=Pool|nome2=Christopher A.|editorial=[[Oxford University Press]]|ubicación=Estaos Xuníos|idioma=en|añu=2012|isbn=9780199875009}}
* {{cita publicación|autor=El nuesu Diariu|títulu=Noticies de primera plana|enllaceautor=Federico Hernández de León|allugamientu=Guatemala|añu=1930|publicación=El nuesu Diariu}}
* {{cita publicación|títulu=Carlos Manuel Arana Osorio|apellíu=Parrinello|nome=Danilo|publicación=elPeriódico|añu=2013|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2013|url=https://web.archive.org/web/20130601000000*/http://www.elperiodico.com.gt/es/20130803/opinion/232122/}}
* {{cita web|url=http://afehc-historia-centroamericana.org/index.php?action=fi_aff&amp;id=1679|títulu=Atanasio Tzul|apellíu=Pollack|nome=Aaron|website=AFEHC|fechaaccesu=15 de setiembre de 2010|añu=2007}}
* {{cita llibru |apellíu=Pons Sáez|nome=Nuria|añu=1997|títulu=La conquista del Lacandón|ubicación=Méxicu|editorial=[[UNAM]]|isbn=968-36-6150-5|páxines=XIX a XXIX}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|títulu=Avalancha terrorista en contra de la manifestación de mañana; poder públicu y tresporte extraurbano blancos d'ataque|publicación=[[Prensa Llibre]]|añu=6 de setiembre de 1980|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|máscaraautor=1|publicación=Prensa Llibre|añu=2007|url=http://web.archive.org/web/20081201090355/http://www.prensalibre.com/pl/2007/agostu/15/179759.html|títulu=Economía pa Toos: Bancu Agrícola Hipotecariu de 1894|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|máscaraautor=1|url=http://www.prensalibre.com/guatemala/xusticia/perez-molina-presentárase-ante-el xuez-diz-el so-abogáu|títulu=Pérez Molina presentaráse ante'l xuez diz el so abogáu|fecha=3 de setiembre de 2015|fechaaccesu=3 de setiembre de 2015|publicación=Prensa Llibre|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|máscaraautor=1|url=http://www.prensalibre.com/guatemala/politica/llogros-del gobiernu-segun-jimmy-morales-y-cinco-verdad-a-medies|títulu=Llogros del Gobiernu, según Jimmy Morales, y cinco verdad a medies|fecha=1 de mayu de 2016|fechaaccesu=1 de mayu de 2016|publicación=Prensa Llibre|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|apellíu=Pugh|nome=Timothy W. |nome2=Leslie G.|apellíu2=Cecil |añu=2012 |títulu=The contact period of central Petén, Guatemala in color |publicación=Social and Cultural Analysis, Department of |volume=Artículu 6 |publicación=Faculty Publications |url=http://scholarworks.sfasu.edu/sca/6/|editorial=Stephen F. Austin State University |allugamientu=Nacogdoches|idioma=en}}
* {{cita web|website=MAC: Mines and communities|títulu=Victimization - the EXMIBAL Story|apellíu=Rakosy|nome=Betsy|añu=2002|fechaaccesu=17 de setiembre de 2014|idioma=en|url=http://www.minesandcommunities.org/article.php?a=7057|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006082651/http://www.minesandcommunities.org/article.php?a=7057|fechaarchivu=6 d'ochobre de 2014}}
* {{cita publicación|apellíu=Reents-Budet|nome=Dorie|títulu=Cerámica maya|volume=V|númberu=28|añu=1997|ubicación=Méxicu|editorial=Raigaños}}
* {{cita llibru |nome=Rafael|apellíu=Reyes|títulu=Nociones d'Historia d'El Salvador|allugamientu=San Salvador, El Salvador|editorial=Francisco Sagrini|añu=1885}}
* {{cita publicación |autor=REMHI |títulu=Guatemala, Nunca Más. Informe REMHI |url=http://www.odhag.org.gt/html/PIES4A.HTM |añu=1998 |editorial=ODHAG ||fechaaccesu=24 de xunetu de 2015|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación |autor=REMHI|máscaraautor=1|títulu=Guatemala, Nunca Más. Informe REMHI |url=http://www.odhag.org.gt/html/TOMO2C3.HTM|añu=1998 |editorial=ODHAG |páxina=nota 10|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Rivera Doráu|nome=Miguel|títulu=El pensamientu relixosu de los antiguos mayes|añu=2006|coleición=Paradigmes|ubicación=Madrid|editorial=Trotta|isbn=978-84-8164-871-3}}
* {{cita llibru |apellíu=Carbayeda|nome=Gilberto|editorial=DIGUSAC|títulu=La situación del consumidor, los niveles de competitives y el so impautu económico y social en Guatemala|añu=2009|allugamientu=Guatemala|url=http://www.usac.edu.gt/archivos/aipn3gilbertoinfofinal.doc|fechaaccesu=28 de febreru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150228190012/http://www.usac.edu.gt/archivos/aipn3gilbertoinfofinal.doc|fechaarchivu=28 de febreru de 2015}}
* {{cita publicación|apellíu=Rodríguez Girón|nome=Zoila|títulu=El real palaciu d'Antigua Guatemala: arqueoloxía y propuesta de rehabilitación|apellíu2=Flores|nome2=José Alejandro|apellíu3=Garnica|nome3=Marlen|publicación=Simposio d'investigaciones arqueolóxiques en Guatemala|añu=1995|editor=Laporte, L.P; Escobedo, H.|editorial=Muséu Nacional d'Arqueoloxía y Etnoloxía, versión dixital|allugamientu=Guatemala|url=http://www.asociaciontikal.com/pdf/41.95_-_Zoila_et_al.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110914213628/http://www.asociaciontikal.com/pdf/41.95_-_Zoila_et_al.pdf|fechaarchivu=14 de setiembre de 2011}}
* {{cita llibru |apellíu=Rosa|nome=Ramón|títulu=Biografía de don José Cecilio del Valle|allugamientu=Tegucigalpa|editorial=Tip. Nacional|añu=1882|url=https://books.google.com/books?id=aepqAAAAMAAJ}}
* {{cita publicación|apellíu=Rose|nome=William Ingersol|url=https://books.google.com/books?id=xZp0mS_QWHMC|títulu=Natural Hazards in El Salvador|idioma=en|publicación=Geological Society of America|añu=s.f.|fechaaccesu=7 de payares de 2014}}
* {{cita publicación|url=http://www.guatevision.com/cicig-otto-perez-participo-en-la-liena/|títulu=CICIG: Otto Pérez participó en &quot;La Llinia&quot;|allugamientu=Guatemala|fecha=21 d'agostu de 2015|fechaaccesu=21 d'agostu de 2015|apellíu=Ruano|nome=Jessica|publicación=Guatevisión|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150821185039/http://www.guatevision.com/cicig-otto-perez-participo-en-la-liena/|fechaarchivu=21 d'agostu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Sabín|nome=Carlos|enllaceautor=Carlos Sabín|títulu=Guatemala, la historia callada (1944-1989) Tomu I: Revolución y Lliberación|editorial=Fondu de Cultura Económica|allugamientu=Guatemala|añu=2007|isbn=9789992248522}}
* {{cita publicación|apellíu=Saravia|nome=José Miguel|añu=1897|títulu=Situación económica|publicación=[[La Ilustración Guatemaliana]]|url=https://archive.org/stream/ilustracionguate00guat#page/376/mode/2up|allugamientu=Guatemala|volume=I|númberu=16|editorial=Síguere, Guirola y Cía.}}
* {{cita publicación|apellíu=Schlesinger|nome=Stephen|apellíu2=Kinzer|nome2=Stephen|añu=1982|idioma=en|títulu=Bitter Fruit: The Untold Story of the American Coup in Guatemala|publicación=The David Rockefeller Center Series on Latin American Studies|allugamientu=Cambridge|editorial=Harvard University Press|url=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&amp;type=summary&amp;url=/journals/hispanic_american_historical_review/v080/80.3dosal.pdf|isbn=0-385-14861-5|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150630153509/http://muse.jhu.edu/login?auth=0&amp;type=summary&amp;url=%2Fjournals%2Fhispanic_american_historical_review%2Fv080%2F80.3dosal.pdf|fechaarchivu=30 de xunu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Schoultz|nome=Lars|añu=1998|títulu=Beneath the United States|idioma=en|allugamientu=Cambridge|editorial=[[Harvard University Press]]|isbn=978-0674922761}}
* {{cita llibru |apellíu=Sharer|nome=Robert J. |enllaceautor=Robert Sharer|apellíu2=Traxler|nome2=Lloa P. |añu=2006 |títulu=The Ancient Maya |edición=6ª|allugamientu=Stanford, CA |editorial=Stanford University Press|isbn=0-8047-4817-9 |oclc=57577446|ref=harv|idioma=en}}
* {{cita llibru |apellíu=Solano|nome=Luis|títulu=Contextualización histórica de la Franxa Tresversal del Norte (FTN)|editorial=Centru d'Estudios y Documentación de la Frontera Occidental de Guatemala|añu=2012|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2014|ref=harv|url=http://www.albedrio.org/htm/documentos/EstudioFranjaTransversalNorteCEDFOG.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141113172058/http://www.albedrio.org/htm/documentos/EstudioFranjaTransversalNorteCEDFOG.pdf|fechaarchivu=13 de payares de 2014}}
* {{cita web|apellíu=Solís Castañeda|nome=Sara|url=http://www.iripaz.org/listado_docs/politica_esterior/cuestion-limitrofe.html|website=Institutu de Rellaciones Internacionales ya Investigaciones pa la Paz|títulu=La cuestión estremera territorial guatemaliana nel sieglu XIX: casos de Chiapas, Soconusco y Belice|añu=2013|fechaaccesu=28 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141123094002/http://www.iripaz.org/listado_docs/politica_esterior/cuestion-limitrofe.html|fechaarchivu=23 de payares de 2014}}
* {{cita web|autor=Sputnik|url=http://mundo.sputniknews.com/robles/20150427/1036832386.html|títulu=Rusia apuesta por invertir n'América Llatina como nunca antes|fecha=2015|fechaaccesu=30 de payares de 2015|website=Sputnik news|ubicación=Rusia|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150720025358/http://mundo.sputniknews.com/robles/20150427/1036832386.html|fechaarchivu=20 de xunetu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Stephens|nome=John Lloyd|apellíu2=Catherwood|nome2=Frederick|títulu=Incidents of travel in Central America, Chiapas, and Yucatan|url=https://archive.org/details/incidentstravel00cathgoog|idioma=en|editorial=Arthur Hall, Virtue and Co.|añu=1854|ubicación=Londres}}
* {{cita publicación|autor=The New York Times|publicación=[[The New York Times]]|títulu=Earthquakes. A record of the shocks in 1874-the thirty days of terror in Guatemala|fecha=20 d'avientu de 1874|url=http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9502Y3DA173DE43BBC4851DFB467838F669FDE|allugamientu=Nueva York|fechaaccesu=7 d'avientu de 2015|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151207232719/http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9502Y3DA173DE43BBC4851DFB467838F669FDE|fechaarchivu=7 d'avientu de 2015}}
* {{cita publicación|autor=Time|añu=1931|títulu=Died. Xeneral Lazaro Chacon, 56, President of Guatemala|idioma=en|ubicación=EE.XX.|fechaaccesu=25 de xunu de 2015|url=http://time.com/time/magazine/article/0,9171,741436,00.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070815091216/http://time.com/time/magazine/article/0,9171,741436,00.html|fechaarchivu=15 d'agostu de 2007}}
* {{cita llibru |apellíu=Torres Espinoza|nome=Enrique|títulu=Enrique Gómez Carrillo, el cronista errante|editorial=Artermis y Edinter|allugamientu=Guatemala|añu=2007|isbn=9789992261569}}
* {{cita web|autor=UNESCO|url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1761/|website=UNESCO World Heritage Center|títulu=Castle of San Felipe de Lara|añu=2002|fechaaccesu=23 d'agostu de 2012|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070626023007/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1761/|fechaarchivu=26 de xunu de 2007}}
* {{cita publicación|autor=Universidá de San Carlos|editorial=Universitaria|títulu=Documentu d'información xeneral sobre la ''Universidá de San Carlos|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=23 d'agostu de 2013|añu=2007|url=http://www.usac.edu.gt/archivos/acercadeculturaorganizacionalusac.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120516115223/http://www.usac.edu.gt/archivos/acercadeculturaorganizacionalusac.pdf|fechaarchivu=16 de mayu de 2012}}
* {{cita llibru |títulu=Catholic Colonialism: A Parish History of Guatemala, 1524-1821|apellíu=van Oss|nome=Adriaan C.|idioma=en|url=https://books.google.com/books?id=apazT06Y15cC|añu=1986|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge}}
* {{cita llibru |apellíu=Villacorta Calderón|nome=José A.|url=https://books.google.com/books?id=qF88AQAAIAAJ|títulu=Prehistoria y historia d'Antigua|editorial=Tip. Nacional|añu=1938|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita llibru |apellíu=Vidaurre|nome=Adrián|títulu=Paralelu ente dos alministraciones: apuntes pa la historia|enllaceautor=Adrian Vidaurre|url=https://books.google.com/books?id=Ct1qAAAAMAAJ&amp;pg=PA26&amp;lpg=PA26|editorial=Tip. Sánchez y de Guise|allugamientu=Guatemala|ref=harv|añu=1907}}
* {{cita publicación|apellíu=Villalobos Viato|nome=Roberto|títulu=Protestes contra Ydígoras Fuentes|url=http://especiales.prensalibre.com/revistad/2012/04/08/historia.shtml|publicación=Revista D|editorial=Prensa Llibre|fecha=8 d'abril de 2012|fechaaccesu=15 de marzu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120413174819/http://especiales.prensalibre.com/revistad/2012/04/08/historia.shtml|fechaarchivu=13 d'abril de 2012}}
* {{cita web|autor=WDL|url = http://www.wdl.org/es/item/515/ |títulu =Espejo de la cruel y horrible tiranía española perpetada nos Países Baxos pol tiranu, el duque d'Alba, y otros comandantes del rei Felipe II|website=World Digital Library|añu=1620|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013}}
* {{cita llibru |autor=Wilhelm of Sweden|enllaceautor=Guillermo de Suecia|url=https://archive.org/stream/journeycentral00wilhrich|títulu=Between two continents, notes from a journey in Central America, 1920 |añu=1922|idioma=en|editorial=Y. Nash and Grayson, Ltd.|ubicación=Londres}}
{{reftermina}}

== Bibliografía adicional ==

{{refcomienza}}
* {{cita llibru|url=http://www.cicig.org/uploads/documents/2015/informe_financiamiento_politicagt.pdf|títulu=Informe: El financiamiento de la política en Guatemala|añu=2015|autor=CICIG|editorial=[[CICIG]]|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita llibru |apellíu=Del Cid Fernández|nome=Enrique|títulu=Grandeces y miseries de la vida diplomática|url=https://books.google.com/books?id=rWtKAAAAMAAJ|editorial=Exércitu de Guatemala|añu=1966|allugamientu=Guatemala|páxines=745}}
* {{cita llibru |apellíu=Milla y Vidaurre|nome=José|enllaceautor=José Milla y Vidaurre|apellíu2=Gómez Carrillo|nome2=Agustín|títulu=Historia de l'América Central; dende'l descubrimientu del país polos españoles (1502) hasta la so independencia d'España (1821)|editorial=Tip. Nacional|allugamientu=Guatemala|añu=1905|url=https://archive.org/stream/historiadelaame01machgoog}}
* Historia Xeneral de Guatemala, 1999, several authors isbn 84-88622-07-4.
* I, Rigoberta Menchu: An Indian Woman in Guatemala. (1984).
{{reftermina}}

== Enllaces esternos ==

{{refcomienza}}
* {{Commonscat|History of Guatemala}}
* {{Commons|Guatemala#Famous Immigrants|Inmigrantes famosos}}
* {{cita web|url=http://tierra.free-people.net/paises/pais-historia-de-guatemala.php |publicación= Tierra Free People|títulu=Detallada historia de Guatemala|fechaaccesu=5 de payares de 2014}}
* {{cita web|url=http://www.deguate.com/artman/publish/historia.shtml|títulu=Historia de Guatemala al traviés de los años|publicación=De Guate|fechaaccesu=5 de payares de 2014}}
* {{cita web|url=http://hoyenlahistoriadeguatemala.org|títulu=Güei na historia de Guatemala|añu=2016|allugamientu=Guatemala|website=Güei na historia de Guatemala|fechaaccesu=26 de marzu de 2016}}
* Documental fílmico de ''The Field Museum'' sobre Guatemala mientres el gobiernu de [[Jorge Ubico]] en 1934:
*#[https://m.youtube.com/watch?v=ZGaquzNnQoQ Parte 1]: [[United Fruit Company]] n'[[Izabal]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=nTcnoWunCW0 Parte 2]: [[Antigua Guatemala]], [[Chinautla]], [[Chichicastenango]] y [[Llagu de Atitlán]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=BCLTuvZN7Rs Parte 3]: Finca cafetalera de [[Inmigración alemana en Guatemala|propietarios alemanes]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=GEQ_BzZzkHA Parte 4]: [[United Fruit Company]] en Tiquisate
* Documental fílmico de Guatemala mientres el gobiernu de [[Juan José Arévalo]]:
*#[https://m.youtube.com/watch?v=TqaE1rB7YYQ Parte 1]: [[Ciudá de Guatemala]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=Tc3HftyJklY Parte 2]: [[Llagu de Atitlán]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=fsfYo5kSPDg Parte 3]: [[Chichicastenango]], [[El Quiché]], y [[Llagu de Atitlán]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=kFMJAMaFBsg Parte 4]: [[El Quiché]], Vistes aérees de Guatemala, [[Ciudá de Guatemala]], [[Aeropuertu Internacional La Aurora]] y [[Alta Verapaz]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=Trn-6q8Fv4Y Parte 5]: [[Alta Verapaz]], Travesía [[ríu Polochic]]-[[llagu de Izabal]]-[[Ríu Duce (Guatemala)|ríu Duce]], [[Livingston (Guatemala)|Livingston]] ya instalaciones de la [[United Fruit Company]] en [[Puerto Barrio]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=ONiYExKr9_I Parte 6]: [[International Railways of Central America|IRCA]]: Viaxe de Bananera a Palín
*#[https://m.youtube.com/watch?v=sbx3XkMk5W8 Parte 7]: IRCA: Viaxe Palín-Retalhuleu-Ciudá de Guatemala
* Documental fílmico ''[http://villagt.com/terremotu-en-guatemala-1976.html Terremotu en Guatemala de 1976]: Documental sobre los efeutos del terremotu que solmenó a Guatemala el 4 de febreru de 1976.
* Documental fílmico ''[http://www.youtube.com/watch?v=FG6fh9M8wdc Nin unu vivu: Traxedia na Embaxada d'España en Guatemala]'': Documental sobre los fechos socedíos el 31 de xineru de 1980 na Embaxada d'España en Guatemala. Presenta entevistes colos principales participantes, ente sobrevivientes y periodistes que cubrieron los fechos.
{{reftermina}}

{{Tradubot|Historia de Guatemala}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Guatemala]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>rv4nuejv7sb3j9vmh46y9mzc37pqub8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703255</id>
      <parentid>3703254</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:11:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="349209" xml:space="preserve">La '''historia de Guatemala''' ye la cronoloxía de sucesos acaecíos dende l'empiezu del primixeniu poblamientu humanu nel actual territoriu de la [[República de Guatemala]] hasta los nuesos díes. Esta empieza colos primeros grupos de persones n'habitar la rexón, de les que se destacar la civilización maya. 

Los conquistadores españoles lleguen a Guatemala en 1523. Hernán Cortés noma a la ciudá de Guatemala, na so carta de rellación empobinada a [[Carlos I d'España|Carlos V]], fechada en [[Méxicu]] el 15 d'ochobre del añu siguiente 1524. Cortés referir a «unes ciudaes de que munchos díes había que yo tengo noticies que se llamen Ucatlán y Guatemala». La rexón pasó a formar la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]], adscrita al [[Virreinatu de la Nueva España]].

Nel sieglu {{versalita|xix}}, los criollos de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]] llograron la so independencia del [[Imperiu español]] y la rexón pasó a llamase [[Federación Centroamericana]], que amestóse efímeramente al imperiu d'[[Agustín de Iturbide]] en Méxicu. Tres la separación de Méxicu empecipiaron les guerres ente los conservadores —esto ye, los [[criollos]] de mayor abolengu y que vivíen na capital de la federación, conocíos tamién como [[Clan Aycinena]], y el cleru regular de la [[Ilesia católica]]— y los lliberales, que yeren criollos de menor categoría que se dedicaben a l'agricultura a gran escala y vivíen nel restu de la Capitanía Xeneral. La llucha ente dambos bandos dio llugar a la desintegración de la [[Federación Centroamericana]], de la que remanecieron los cinco repúbliques de Centro América, ente elles l'actual Guatemala.

Primeramente un Estáu de la Federación Centroamericana gobernáu por conservadores como [[Mariano Aycinena]] y depués pol lliberal [[Mariano Gálvez]], la moderna República de Guatemala fundóse'l 21 de marzu de 1847, mientres el gobiernu conservador del xeneral [[Rafael Carrera]], y de esta forma empezó a tener rellaciones diplomátiques y comerciales col restu de naciones del orbe. Sol mandu de Carrera, Guatemala aguantó tolos intentos d'invasión de los sos vecinos lliberales.

En 1871, seis años dempués de la muerte de Carrera, trunfó la [[Reforma Lliberal]] y estableciéronse réximes lliberales de corte dictatorial. El [[café]] convertir nel principal cultivu del país. En 1901, mientres el gobiernu del llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]], empecipióse la intromisión nos asuntos d'estáu de corporaciones norteamericanes, principalmente de la [[United Fruit Company]] (UFCO), que constituyóse na principal empresa del país. En 1944, metanes la [[Segunda Guerra Mundial]], producióse la [[Revolución de 1944 en Guatemala|revolución d'ochobre]], la que derrocó al réxime militar d'entós. La [[Revolución de 1944 en Guatemala#Contrarrevolución|contrarrevolución de 1954]], caltuvo dalgunes de les reformes socialistes de los réximes revolucionarios, incluyendo la dignificación del Exércitu. En 1960, nel marcu de la [[Guerra Fría]], empecipióse la [[Guerra Civil de Guatemala|guerra civil]] y un periodu d'inestabilidá política, con golpes d'estáu. El conflictu armáu dexó un saldu de más de 250.000 víctimes —ente muertos y sumíos . Tres la transición a un [[Procesu democráticu de Guatemala nel sieglu XXI|sistema democráticu en 1985]], y depués d'estenses negociaciones cola guerrilla, llogróse roblar los Alcuerdos de Paz en 1996, empezó una nueva dómina en Guatemala.

== Dómina prehispánica ==
{{VT|Mesoamérica}}

[[Ficheru:Tikal.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Templu de les Mázcares]], en [[Tikal]].]]
[[Ficheru:Centroamerica prehispanica siglo XVI.svg|thumb|330px|Mapa de les distintes entidaes territoriales qu'esistíen en Guatemala y el restu de Centroamérica nel sieglu {{versalita|xvi}} antes de la llegada de los españoles.]]

Distintos grupos poblaron [[Guatemala]] mientres la dómina tamién conocida como precolombina siendo la más importante la [[civilización maya]], que florió na mayor parte de lo que güei ye [[Guatemala]] y les sos rexones circundantes mientres aprosimao dos mil años antes de la llegada de los españoles.&lt;ref name=grube&gt;{{harvnb|Grube|2006|p=}}&lt;/ref&gt; La so historia estremar en tres periodu: Preclásicu, Clásicu y Postclásico, siendo mientres el Periodu Clásicu cuando esta civilización tien los sos principales adelantos científicos y culturales. 

La mayor parte de les grandes ciudaes mayes de la rexón del [[Petén]] y les tierres baxes del norte de Guatemala fueron abandonaes alredor del añu [[1000 e.C.|1000 e.C. ]] Los estaos postclásicos tardíos de les tierres altes centrales —como'l [[Reinu K'iche' de Q'umarkaj|reinu de los quichés en Q'umarkaj (Utatlán)]]— inda espolletaben a la llegada del conquistador español [[Pedro de Alvarado]] ente 1523 y 1527.&lt;ref name=grube/&gt;

Los pobladores nativos de les tierres altes de Guatemala, como los [[Kakchiquel (etnia)|kakchiqueles]], [[mam (etnia)|mam]], [[Quiché (etnia)|quiché]] y [[Zutuhil|tzutujiles]], y los kek'chi nes tierres baxes del norte guatemalianu formen una parte significativa de la población guatemaliana.&lt;ref name=grube/&gt; Nel sureste del país predominaben los [[llingües xincas|xincas]] que nun paecen lingüísticamente rellacionaos con nengún otru pueblu de [[Mesoamérica]].

=== Civilización maya ===
{{AP|Cultura maya}}
{{VT|El Mirador (ciudá maya)|Piedras Negras (sitiu arqueolóxicu)|Quiriguá|Tikal|Uaxactún}}

La civilización maya sobresalió en delles disciplines científiques y artes tales como l'arquiteutura, la escritura, un avanzáu cálculu del tiempu per mediu de les matemátiques y l'astronomía; el [[calendariu maya]] ye bien precisu y, a diferencia del [[calendariu gregorianu]] —que se basa en correiciones basaes n'[[añu bisiestu|años bisiestos]]—,&lt;ref name=calendar&gt;{{harvnb|Cifuentes Anléu|30 d'abril de 2002|p=6}}&lt;/ref&gt; nun tien un mecanismu de correición y recurre a rellacionar por aciu un fechu astronómicu dos ciclos orixinalmente independientes, conocíos como'l «haab» y la cuenta llarga».&lt;ref name=calendar/&gt; Yeren cazadores, llabradores, practicaben la [[pesca]], adomaben animales como pavos y coríos; sirvir de canoes pa navegar pelos ríos y pa viaxar a les islles cercanes.{{harvnp|Rivera Doráu|2006|p=}} Tamién destacaron na [[pintura]], la [[escultura]], la [[orfebrería]] y la [[metalurxa]] del cobre, texíen l'algodón y la fibra de agave y desenvolvieron el más completu sistema d'[[escritura]] n'América prehispánica. Ente los deportes que practicaben destaca'l [[xuegu de pelota mesoamericanu|xuegu de pelota]], que más qu'un xuegu yera una ceremonia.{{harvnp|Reents-Budet|1997|pp=20-29}}

&lt;div align=center&gt;
{|align=&quot;center&quot; | class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot; | style='font-size:0.9em
|+Cronoloxía Maya&lt;ref name=&quot;Estrada-Belli11p3&quot;&gt;{{harvnb|Estrada-Belli|2011|p=3}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;color:white;&quot;
!style=background:#659ec7|'''Periodu'''
!style=background:#659ec7 colspan=&quot;2&quot;|'''División'''
!style=background:#659ec7|'''Años'''
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; colspan=3|Arcaicu |8000–2000
e.C.&lt;ref&gt;{{harvnb|Sharer|Traxler|2006|p=98}}&lt;/ref&gt;
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; rowspan=&quot;6&quot;|Preclásicu
|style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;|Preclásicu tempranu |
2000–1000 e.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|Preclásicu mediu |
Preclásicu mediu tempranu |
1000–600 e.C.
|-
| Preclásicu mediu tardíu |
600–350 e.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; rowspan=&quot;3&quot;| Preclásicu tardíu |Preclásicu tardíu inicial

| 350 aC –1 d.C.
|-
|Preclásicu tardíu posterior
| 1 dC – 159 d.C.
|-
|Preclásicu Terminal
| 159–250 d.C.
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; rowspan=&quot;3&quot;|Clásicu
|style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Clásicu Tempranu |
250–550 d.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Clásicu Tardíu |
550–830 d.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Clásicu Terminal
| 830–950 d.C.
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|Postclásico
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;| Postclásico ceo |
950–1200 d.C.
|-
| style=&quot;background:lightgrey;&quot; colspan=&quot;2&quot;|Postclásico tardíu |
1200–1539 d.C.
|-
! style=&quot;background:lemonchiffon;&quot; colspan=&quot;3&quot;|Colonial
| 1511–1697 d.C.&lt;ref&gt;{{harvnb|Masson|2012|p=18238}};&lt;br /&gt;{{harvnb|Pugh|Cecil|2012|p=315}}&lt;/ref&gt;
|}
&lt;/div&gt;

El so desenvolvimientu n'inxeniería foi monumental, construyeron grandes metrópolis dende'l Periodu Preclásicu tales como los sitios de [[Ruines de San Bartolo|San Bartolo]], [[Cival]], [[Nakbé]], [[El Mirador (ciudá maya)|El Mirador]], na [[Cuenca del Mirador]], [[Uaxactún]], [[Tikal]], [[Ceibal]], [[Ríu Azul (xacimientu)|Ríu Azul]], [[Yaxhá]], [[Dos Piles]], [[Cancuén]], [[Machaquilá]], [[Aguateca]], nes tierres baxes del Norte, asitiaes nel departamentu de [[Petén]] y [[Kaminal Juyú]], nes tierres altes del altiplanu central, según [[Takalik Abaj]] nel departamentu de [[Retalhuleu]], asitiáu na zona costera del océanu Pacíficu.{{harvnp|Drew|1999|p=}}{{harvnp|Sharer|Traxler|2006|p=324}}

=== Cultures indíxenes posteriores ===
{{VT|Q'umarkaj|Iximché|Zaculeu|Mixco Viejo}}

Al entamu del postclásico tardíu, [[Chichén Itzá]], [[Mayapán]] y Izamal yera les principales ciudaes mayes na península de [[Yucatán]]; tres una guerra ente los habitantes de Chichen Itzá y los de Izamal, los primeres fueron espulsaos de la península y tuviéronse qu'establecer na rexón de [[Petén]], en Guatemala —específicamente na moderna [[Flores (Petén)|Isla de Flores]]—.&lt;ref name=nich&gt;{{harvnb|NICH|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt;

Cola salida de los itzaes, la familia Cocom de Mayapán pasó a ser el llinaxe más poderosu de la rexón y esixó que tolos líderes de les provincies aliaes vivieren en Mayapán; d'esta forma, creóse la Lliga de Mayapán con dieciesis provincies o ciudaes estáu. Pero en 1441, hubo alzamientos en contra de los Cocom y los sos líderes fueron sacrificaos dando per terminada la Lliga. A partir d'entós, los dieciséis provincies atollar nuna serie de guerres civiles que se caltuvo hasta la llegada de los españoles a principios del sieglu {{versalita|[[sieglu XVI|xvi]]}}.&lt;ref name=nich/&gt;

Na rexón qu'ocupa la moderna Guatemala, los indíxenes que vivieron nel postclásico tardíu en Guatemala atopábense estremaos nun bon númberu de señoríos y los principales yeren:

* [[Q'umarkaj]] o Utatlán, capital de los [[Quiché (etnia)|ki'che']],{{harvnp|Christenson|2010|p=59}}
* [[Iximché]], capital de los [[kakchikel]],{{harvnp|Nichols|Pool|2012|p=412}}
* [[Zaculeu]] o Saqulew, capital de los [[mames]],{{harvnp|Borhegyi|1954|pp=132-135}}
* [[Mixco Viejo]], capital de los [[pokomames]],{{harvnp|Lehmann|McIntyre|Kuh|s.f.|p=7}}
* [[Chuitinamit]], capital de los [[tz'utujil]]{{harvnp|Lovell|Swezey|Kramer|Lutz|2013|p=20}}

Los antiguos escritos indíxenes aducíen que les sos ciudaes estáu proveníen de [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]];&lt;ref name=chronicles&gt;{{harvnb|Maxwell|Hill II|2010|p=20}}&lt;/ref&gt; sicasí, nel casu de los kakchikeles, los sos oríxenes más allá d'[[Iximché]] y de [[Mixco Viejo]] fueron escasamente estudiaos y solamente hai evidencia de la so esistencia nel postclásico tardíu (1250-1524 d.c.)&lt;ref name=chronicles/&gt; Per otra parte, delles investigaciones del periodu clásicu tempranu evidencian que para esi entós yá había presencia de k'iche's en Mesoamérica pero nun hai nicios de rellaciones con ciudá de Tula.&lt;ref name=chronicles/&gt;

Les ciudaes mayes [[Tayasal|Nojpetén]] (o Tayasal, capital de los maya [[itzá|itzaes]]), y [[Zacpetén]] (capital de los maya [[Ko'woj]]), dambes en [[Petén]] nun fueron conquistaes fácilmente; ello ye que'l reinu itzá aguantó hasta 1697, siendo l'últimu reinu nativu independiente d'[[América]] que se sometió a los españoles.{{harvnp|Clayton|2015|p=93}}

== Conquista española ==
{{AP|Conquista de Guatemala|Catolicismu en Guatemala}}

=== Adelantamientu y gobernación de Guatemala ===

[[Ficheru:Pedro de Alvarado (Tomás Povedano).jpg|miniaturadeimagen|200px|Semeya estilizado del conquistador [[Pedro de Alvarado]] cola Cruz d'[[Orde de Santiago]].]]

En 1523 los conquistadores españoles llegaron pel oeste, provenientes de [[Méxicu]], sol mandu del capitán [[Pedro de Alvarado]], col enfotu de esplorar y colonizar los territorios de l'actual Guatemala. Enfrentáronse primero colos k'iches y depués aliáronse de volao colos kaqchikeles, fundando'l so primer asentamientu'l 25 de xunetu de 1524 nes cercaníes de Iximché, capital de los kaqchikeles, villa que recibió por nome «Santiago de los Caballeros de Guatemala» n'honor al apóstol [[Santiago'l Mayor]]. Ye importante resaltar qu'un soldáu enfermu cola [[viruela]] llegó a Méxicu y dio entamu a les plagues devastadoras qu'afararon les poblaciones natives del continente americanu.{{harvnp|Smith|1996,2003|p=279}}

El 22&amp;nbsp;de payares de 1527 aquella ciudá foi treslladada al valle de Almolonga —el modernu barriu de San Miguel Escobar en [[Ciudad Vieja (Guatemala)|Ciudad Vieja]], [[Sacatepéquez]]— debíu al constante asediu que sufría polos ataques de los nativos.{{harvnp|Jones|1998|p=82}}{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=28}} Nel citáu añu, Pedro de Alvarado viaxó a España pa entrevistase col emperador [[Carlos I d'España|Carlos V]], quien finalmente-y apurrió los títulos de gobernador, capitán xeneral y adelantráu de Guatemala, el [[18 d'avientu]] de [[1527]].

Esta segunda ciudá foi destruyida na madrugada del 11&amp;nbsp;de setiembre de 1541 por un ádene de folla y piedres que baxó del visu del [[volcán d'Agua]], o volcán Hunahpú como-y llamaben los indíxenes, soterrando a la entós capital de la rexón y soterrando a la ciudá cola mayoría de los sos habitantes. Ente ellos tuvo la gobernadora [[Beatriz de la Cueva]], vilba de [[Pedro de Alvarado]]. Esto obligó a que la ciudá fora de nuevu treslladada al cercanu valle de Panchoy, unos seis quilómetros enagües embaxo, onde s'atopa la moderna ciudá d'[[Antigua Guatemala]].{{harvnp|Jones|1998|p=82}}{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=28}} El 10 de marzu de 1543 el conceyu celebró ellí la so primer sesión y la ciudá caltuvo'l mesmu escudu d'armes dau na villa de [[Medina del Campo]] por real cédula'l 28 de xunetu de 1532,{{harvnp|Villacorta Calderón|1938|p=402}} y el 10 de marzu de 1566 el rei [[Felipe II d'España|Felipe II]] condecorar cola mercé del títulu de «Bien Noble y Bien Lleal Ciudá».{{harvnp|IBAR|1910|p=376}}

=== Conquista de los Cuchumatanes ===

Nos diez años dempués de la cayida de [[Zaculeu]], los españoles trataron d'invadir la [[Sierra de los Cuchumatanes]] pa conquistar a los pueblos [[Chuj (etnia)|chuj]] y [[Q'anjob'al (etnia)|q'anjob'al]]{{harvnp|Limón Aguirre|2008|p=10}} y pa buscar oru, plata y otres riqueces; sicasí, l'alloñanza y la dificultá del terrén fixeron que la so conquista resultara difícil.{{harvnp|Limón Aguirre|2008|p=11}}{{refn|group=lower-alpha|Envalórase que la población de los Cuchumatanes cuntaba doscientos sesenta mil habitantes antes del contautu colos europeos. A la llegada de los españoles na rexón, la población yá baxara hasta cientu cincuenta mil habitantes de resultes de les enfermedaes d'Europa que-yos precedieren.{{harvnp|Lovell|2005|p=71}}}}

Dempués los españoles conquistaron la parte occidental de la sierra de los Cuchumatanes, los [[Ixil (etnia)|ixiles]] y uspantecos(''uspantek'') llograr safar; estos pueblos yeren aliaos y en 1529 los guerreros uspantecos taben hostigando a les fuercies españoles tratando de fomentar la rebelión ente los quichés. Gaspar Arias, [[alcalde|maxistráu]] de Guatemala, enfusó nos Cuchumatanes orientales con una infantería de sesenta soldaos españoles y trescientos guerreros aliaos indíxenes{{harvnp|Lovell|2005|p=64}} y a principios de setiembre llograra imponer l'autoridá española temporalmente na área qu'ocupen los modernos poblaos de [[Chajul]] y [[Nebaj]].{{harvnp|Lovell|2005|p=64–65}} Depués, cuando colaba al este escontra [[Uspantán]], Arias recibió avisu de que'l gobernador en funciones de Guatemala, [[Francisco de Orduña]], destituyir como maxistráu y tuvo que tornar a Guatemala, dexando al mandu al inespertu Pedro de Olmos. Olmos llanzó un desastrosu asaltu fronteru a la ciudá, onde'l españoles fueron emboscados pola retaguardia por más de dos mil guerreros uspantecos; los sobrevivientes que llograron escapar, tornaron, hostigados, a la guarnición española en Q'umarkaj.{{harvnp|Lovell|2005|p=65}}

Un añu más tarde, Francisco de Castellanos encabezó una nueva espedición militar contra los ixiles y uspantecos, con ocho cabo, trenta y dos homes montaos, cuarenta soldaos españoles a cuerpu y cientos de guerreros aliaos indíxenes; nes fasteres más altes de los Cuchumatanes, na área qu'ocupa'l modernu conceyu de Sacapulas, enfrentar contra casi cinco mil guerreros ixiles procedentes de Nebaj y asentamientos cercanos. Les fuercies españoles asediaron la ciudá y los sos aliaos indíxenes llograron esguilar les parés, enfusar na fortaleza y prendiéron-y fueu;{{harvnp|Lovell|2005|p=65}} los sobrevivientes fueron marcaos como [[esclavos]] pa castiga-yos pola so resistencia.{{harvnp|Lovell|2005|p=65–66}} Los habitantes de [[Chajul]], al sabelo, darréu rindiéronse y los españoles siguieron escontra Uspantán onde había diez mil guerreros, procedentes del área ocupada polos modernos conceyos de [[San Juan Cotzal|Cotzal]], [[Cunén]], Sacapulas y [[Verapaz (Guatemala)|Verapaz]]; l'esplegue de la caballería española y l'usu de les armes de fueu decidieron la batalla en favor de los españoles qu'ocuparon [[Uspantán]] y nuevamente marcaron como esclavos a tolos guerreros sobrevivientes. Los pueblos pela redolada tamién se rindieron y n'avientu 1530 remató la conquista de los Cuchumatanes.{{harvnp|Lovell|2005|p=66}}

=== Requerimientu de Palacios Rubios, encomiendes y repartimientos ===
{{AP|Requerimientu (historia d'América)}}

Hubo tres mecanismo de colonización que los conquistadores españoles utilizaron p'apoderase de les tierres y mano d'obra de los nativos: el [[Requerimientu (historia d'América)|requerimientu de Palacios Rubios]], les [[Encamienta#La encomienda n'América|encamienta]]s y los [[repartimientu d'indios|repartimientu]]s.

El [[Requerimientu (historia d'América)|requerimientu de Palacios Rubios]] yera un requisitu llegal previu pa cualquier aición armada de conquista; por esti mecanismu, a los indíxenes riquía lleéndose-y un manifiestu o [[ultimátum]] preparáu pol xurista [[Juan López de Palacios Rubios]]— que se convertiesen al [[cristianismu]] y prauticaren la obediencia a l'autoridá real.&lt;ref name=severu1/&gt; Sicasí, el mecanismu malvóse rápido, llegando a lleese simbólicamente a dellos quilómetros de la próxima aldega a ser tomada. Ensin cuntar que la llectura facer n'español, que nun conocíen los indíxenes, que, seya que non nun taben dispuestos a convertise pol pixín fechu de la llectura d'una carta.&lt;ref name=palacios&gt;{{harvnb|López de Palacios|2010|p=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=severu1&gt;{{harvnb|Martínez Peláez|1976|pp=63-65}}&lt;/ref&gt; N'otres ocasiones, lleer a unos cuantos indíxenes, a los que se-yos pidía que fueren esplicá-ylo a los sos coterráneos y dábase-yos abondos díes por qu'aceptaren la propuesta; trescurríos los díes, si nun había respuesta, los conquistadores atacaben los poblaos.&lt;ref name=severu1/&gt; N'otres circunstancies, el requerimientu lleer dende los barcos antes d'atracar o dende lo alto de llombes alloñaes de los poblaos y un notariu certificaba que se lleera a los nativos.&lt;ref name=palacios/&gt;

La [[Encamienta#La encomienda n'América|encamienta]] y el [[repartimientu d'indios|repartimientu]] fueron sistemes instituyíos por [[Cristóbal Colón]] nes Antilles, recién descubiertes. El repartimientu consistía en partir tierres y grupos d'indíxenes como mano d'obra pa trabayales ente que la encomienda consistía n'apurrir grupos d'indíxenes pa cristianizarlos, que yeren puestos a trabayar como esclavos hasta la so aniquilación.&lt;ref name=severu1/&gt;

=== Cortés nel Petén ===
{{AP|Conquista del Petén}}
[[Ficheru:Retrato de Hernán Cortés.jpg|miniaturadeimagen|Hernán Cortés, conquistador del imperiu azteca, crució'l Petén nel sieglu {{versalita|xvi}}.]]

En 1525, dempués de la [[Conquista de Méxicu|conquista del imperiu azteca]], Hernán Cortés dirixó una espedición per tierra a Honduras y travesó el reinu Itzá no que güei ye'l departamentu de Petén en Guatemala.&lt;ref name=Jones358/&gt; El so oxetivu yera encalorar la rebelión de [[Cristóbal de Olid]], a quien unviara a la conquista d'Hondures y que s'estableciera de forma independiente al llegar a esi territoriu.{{harvnp|Sharer|Traxler|2006|p=761}} La espedición de Cortés cuntaba con cientu cuarenta soldaos españoles, noventa y tres d'ellos montaos, trés mil guerreros mexicanos, cientu cincuenta caballos, una piara de gochos, artillería, municiones y otros suministros. Tamién diba acompañáu de seiscientos portadores maya chontal de Acalán. El 13 de marzu de 1525, los espedicionarios llegaron a orellar norte del llagu Petén Itzá.{{harvnp|Sharer|Traxler|2006|pp=761-762}}

En enterándose de que la rebelión de Olid fuera encalorada, Cortés retornó a Méxicu per vía marítima; nun hubo otros contactos formales ente los españoles y los itzaes hasta la llegada de los sacerdotes [[franciscanu|franciscanos]] en 1618, cuando aparentemente la cruz dexada por Cortés inda taba de pies en Nojpetén.&lt;ref name=Jones358&gt;{{harvnb|Jones|2000|p=358}}&lt;/ref&gt; Fueron dellos los intentos militares que resultaron infructuosos pa conquistar a los [[lacandones]] —quien permanecieron llibres hasta 1697{{harvnp|Pons Sáez|1997|pp=XIX-XXIX}}— anque los dominicos entamaron pel so llau una conversión pacífica nes Tierres de Guerra» de Tezulutlán.

=== Los dominicos na Verapaz ===
{{AP|Capitulaciones de Tezulutlán}}

[[Ficheru:Fray Bartolomé de las Casas.jpg|200px|miniaturadeimagen|Frai [[Bartolomé de las Casas]], [[Orde de Predicadores|O.P.]], quien xunto a los flaires Rodrigo de Landa, [[Pedro Angulo|Pedro de Angulo]] y Luis de Cáncer empecipiaron la catequización de les Verapaces en 1542.&lt;ref name=pons1997/&gt;{{harvnp|Hernández|2015|p=120}}]]

En payares de 1536, el flaire [[Bartolomé de las Casas]], [[Orde de Predicadores|O.P.]] instalar en [[Santiago de Guatemala]]. Meses dempués l'obispu Juan Garcés, que yera amigu so, convidólu a treslladase a Tlascala. Darréu, volvió treslladase a Guatemala. El 2 de mayu de 1537 consiguió del gobernador llicenciáu Don Alfonso de Maldonado un compromisu escritu ratificáu'l 6 de xunetu de 1539 pol Virréi de Méxicu Don [[Antonio de Mendoza y Pacheco|Antonio de Mendoza]], que los nativos de Tuzulutlán, cuando fueren conquistaos, nun seríen daos n'encomienda sinón que seríen vasallos de la Corona.{{harvnp|Anabitarte|1991|p=107}} Les Cases, xuntu con otros flaires dominicos, buscó a cuatro indíxenes cristianos y enseñó-yos cantaraes relixosos onde s'esplicaben cuestiones básiques del Evanxeliu. Darréu encabezó una comitiva que traxo pequeños regalos a los nativos ya impresionó al cacique, que decidió convertise al cristianismu y ser predicador de los sos vasallos, y bautizóse col nome de Juan. Los nativos consintieron la construcción d'una ilesia pero otru cacique llamáu Cobán quemó la ilesia. Juan y los sos homes, acompañáu de Les Cases y Pedro de Angulo, fueron falar colos indíxenes de Cobán y convenciéronlos de les sos bones intenciones.{{harvnp|Anabitarte|1991|p=109}}

Les Cases, frai [[Luis de Cáncer]], fray Rodrigo de Llatida y fray Pedro de Angulo, [[Orde de Predicadores|O.P.]] tomaron parte nel proyeutu d'amenorgamientu y pacificación, pero foi Luis de Cáncer quien foi recibíu pol cacique de Sacapulas llogrando realizar los primeros bautizos de los habitantes. El cacique «Don Juan» tomó la iniciativa de casar a una de les sos fíes con un principal del pueblu de [[Cobán]] so la relixón católica.{{harvnp|Anabitarte|1991|p=108-109}}

Les Cases y Angulo fundaron el pueblu de [[Rabinal]], y [[Cobán]] foi la cabecera de la doctrina católica. Tres dos años d'esfuerciu'l sistema d'amenorgamientu empezó a tener un ésitu relativu, pos los indíxenes treslladar a terrenes más accesibles y fundáronse llocalidaes a la manera española. El nome de «Tierra de Guerra» foi sustituyíu pol de «Vera Paz» (verdadera paz), denominación que se fixo oficial en 1547.&lt;ref name=pons1997&gt;{{harvnb|Pons Sáez|1997|p=XIX a XXIX}}&lt;/ref&gt;

=== Fundación y tresllaos de la ciudá capital ===

La ciudá capital de Guatemala foi fundada por [[Pedro de Alvarado]] en 1524 el día de la festividá de Santiago, polo que se-y conoció como [[Santiago de los Caballeros de Guatemala]].&lt;ref name=juarros104&gt;{{harnvb|Juarros|Bailly|1824|p=104}}&lt;/ref&gt; Santa Cecilia tamién yera considerada como patrona de la ciudá, porque en 1526 los reis kakchikeles sulevar hasta que fueron finalmente sometíos el día en que se celebra a esta santa de la [[Ilesia católica]].&lt;ref name=juarros104/&gt; 

El 9 de setiembre de 1541 morrió Pedro de Alvarado y el conceyu nomó nel so llugar a la so vilba, doña [[Beatriz de la Cueva]] como gobernadora; pero solamente pudo ocupar el cargu dos díes, porque'l 11 de setiembre asocedió l'hinchente de la ciudá: fuertes agües afloxaron la tierra de les fasteres más altes del [[Volcán d'Agua]] y dellí producióse un llavuquie qu'afaró con cuanto atopó al so pasu.&lt;ref name=melchor48&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|pp=27-28}}&lt;/ref&gt; Nun principiu decidió treslladase la ciudá al valle de Tiangues en [[Chimaltenango]], pero finalmente, l'inxenieru Juan Bautista Antonelli indicó que yera meyor el valle de Panchoy. Escoyéronse como nuevos gobernadores al obispu [[Francisco Marroquín]] y al llicenciáu [[Francisco de la Cueva]], hermanu de Beatriz. Ellos gobernaron hasta'l 17 de mayu de 1542, en que llegó'l llicenciáu Alonso de Maldonado, unviáu del virréi de Méxicu.

De resultes de les [[Capitulaciones de Tezulutlán]], el rei [[Carlos I d'España|Carlos I]] promulgó'l 20 de payares de 1542 les [[Lleis Nueves]] que prohibieron la esclavitú de los indíxenes y ordenaron que toos quedaren llibres de los [[Encomienda|encomenderos]] y fueren puestos so la proteición direuta de la Corona.{{harvnp|WDL|1620|p=}}

En 1543 treslladóse la ciudá al valle de Panchoy; la nueva ciudá tuvo trazu rectilliniu y apurriéronse terrenes alredor de la plaza central pal conceyu y la catedral; el restu foi pa los vecinos y les órdenes relixoses. L'inxenieru Antonelli tuvo a cargu del trazáu.&lt;ref name=melchor48/&gt;

La primera [[Real Audiencia|Audiencia]] que s'estableció nel Reinu de Guatemala foi la «[[Audiencia de les Llendes]]», llamada asina por tar ente les llendes de Nueva España y el Perú. Foi fundada nes [[Lleis Nueves]] de 1542, establecer en Gracies a Dios n'[[Hondures]] y el so primer presidente foi'l llicenciáu don Alonso de Maldonado; el territoriu de l'Audiencia yera [[Yucatán]], [[Chiapas]], Soconusco, [[Centroamérica]] y [[Panamá]]. El 16 de xunu de 1548 treslladóse l'Audiencia a la ciudá de [[Santiago de los Caballeros Antigua Guatemala]], llegando como presidente Alonso López de Cerrato. Hubo munchos problemes ente l'Audiencia de los representantes de la Corona y el conceyu de los conquistadores de Guatemala, al puntu que l'Audiencia foi suprimida en 1565.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=29}}

En 1551, la catedral de la ciudá foi investida con tolos privilexos ya indulxencies de la ilesia de Santiago en Galicia pol papa Julio III.&lt;ref name=juarros104/&gt; 

Cola nueva «Audiencia de Guatemala» establecida en 1570, empecipióse la dómina colonial puramente felicidá, y les autoridaes máximes del Reinu de Guatemala fueron l'arzobispu católicu y el presidente de la Real Audiencia.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=115}} Pela so parte, la ciudá de Santiago de los Caballeros llegó al algamar tal rellumanza, que foi considerada como una de les más belles del [[Nuevu Mundu]].&lt;ref name=juarros104/&gt;

=== Fundación de Écija cola so Milicia ===
{{AP|San Carlos Sija}}

El [[14 d'avientu]] del añu [[1526]] los [[conquistadores españoles]] dieron en fundar [[San Carlos Sija|Écija]] col so [[Milicia]] pa caltener l'orde de los llugares yá [[Conquista militar|conquistaos]]; norte de [[Guatemala]] y el Sur de [[Méxicu]], d'esa cuenta se continua cola [[Conquista militar|conquista]] fundando El [[Reinu de Guatemala]].&lt;ref name=&quot;polu81&quot;&gt;{{cita publicación|títulu=Títulu de Alotenango, 1565: Clave p'allugar xeográficamente l'antigua Itzcuintepec pipil|apellíu=Polo Sifontes|nome=Francis|publicación=Antropoloxía y Historia de Guatemala|editorial=Direición Xeneral d'Antropoloxía y Historia de Guatemala, Ministeriu d'Educación|volumen=3, Dómina II|páxines=109–129|editor=Francis Polo Sifontes y Celso A. Lara Figueroa|allugamientu=Ciudá de Guatemala|oclc=605015816|ref=harv|añu=1981}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://books.google.com.gt/books?id=kvU-22-T1lYC&amp;pg=PA412&amp;lpg=PA412&amp;dq=milicia+de+%C3%A9cija&amp;source=bl&amp;ots=JdS9GaSg2y&amp;sig=rBdAlnnknHUw9NhlzXnFnXTZwuE&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjxyta9uLHbAhUDyFkKHVXvBy4Q6AEIWjAK#v=onepage&amp;q=milicia%20de%20%C3%A9cija&amp;f=false Les milicies: formación ya incidencia nel ámbitu rural. La respuesta de Écija y Carmona como exemplos de les estructures de defensa de la Corona]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;El Quetzalteco (13 de setiembre de 2014): [https://issuu.com/elquetzalteco/docs/elquetzalteco2988/6 San Carlos Sija yera llamáu Valle de Écija]&lt;/ref&gt;

== Dómina colonial ==
{{AP|Capitanía Xeneral de Guatemala}}
{{VT|Relixón en Guatemala}}
Mientres esti periodu colonial, que duró casi trescientos años, Guatemala foi una [[Capitanía Xeneral de Guatemala|capitanía xeneral]] que de la mesma dependía del [[Virreinatu de la Nueva España]], el modernu [[Méxicu]]. Estender dende la rexón del [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] —agora nel estáu de [[Chiapas]], Méxicu— hasta [[Costa Rica]]. Anque esta rexón nun foi tan rica en minerales y metales como [[Méxicu]] y [[Perú]], destacóse principalmente na producción agrícola, especialmente la caña d'azucre, el cacáu, les maderes precioses y la tinta d'[[añil]] pa tiñir testiles.{{harvnp|Jones|1998|pp=111,132–133,145}}

=== Sieglu {{versalita|xvii}} ===

[[Ficheru:Sanhermanopedro.JPG|miniaturadeimagen|200px|[[Pedro de San José de Betancur]]. Misioneru franciscanu canariu en Guatemala y fundador de la [[Orde de los Hermanos Betlemitas|Orde de los Betlemitas]]. Na imaxe, escultura del Santu na [[Cueva del Santu Hermanu Pedro]] al sur de [[Tenerife]].]]

==== Doctrines de nativos guatemalianos ====
{{AP|Catolicismu en Guatemala}}

La corona española enfocar na catequización de los indíxenes; les congregaciones fundaes polos misioneros reales nel Nuevu Mundu fueron llamaes «doctrines d'indios» o a cencielles «doctrines».&lt;ref name=vanoss17&gt;{{harvnb|van Oss|1986|p=17-19}}&lt;/ref&gt; Orixinalmente, los flaires teníen namái una misión temporal: enseña-y la fe católica a los indíxenes, pa depués dar pasu a parroquies seculares como les establecíes n'España; con esti fin, los flaires teníen d'enseñar los evanxelios y l'idioma español a los nativos.&lt;ref name=vanoss17/&gt; Yá cuando los indíxenes tuvieren catequizaos y falaren español, podríen empezar a vivir en parroquies y a contribuyir col diezmu, como faíen los peninsulares.&lt;ref name=vanoss53&gt;{{harvnb|van Oss|1986|p=53}}&lt;/ref&gt;

Pero esti plan nunca se llevó a cabu, principalmente porque la corona perdió'l control de les órdenes regulares asina los miembros embarcar p'América.&lt;ref name=vanoss25&gt;{{harvnb|van Oss|1986|p=25}}&lt;/ref&gt; Per otra parte, protexíos polos sos privilexos apostólicos p'ayudar a la conversión de los indíxenes, los misionares solamente atendieron a l'autoridá de los sos priores y provinciales, y non a la de les autoridaes españoles nin a les de los obispos. Los provinciales de les órdenes, de la mesma, namái rindíen cuentes a los líderes del so orde y non a la corona; una vegada establecieren una doctrina, protexíen los sos intereses nella, inclusive en contra de los intereses del rei y de esta forma les doctrines pasaron a ser pueblos d'indios que se quedaron establecíos pa tol restu de la colonia.&lt;ref name=vanoss53/&gt;

Les doctrines fueron fundaes a discreción de los flaires, yá que teníen llibertá completa pa establecer comunidaes pa catequizar a los indíxenes, cola esperanza de qu'estes pasaren col tiempu a la xurisdicción d'una parroquia secular a la que se-y pagaría'l diezmu; en realidá, lo qu'asocedió foi que les doctrines crecieron ensin control y nunca pasaron al control de parroquies.&lt;ref name=vanoss53/&gt; L'alministración coleutiva per parte del grupu de flaires yeren la carauterística más importante de les doctrines yá que garantizaba la continuación del sistema de la comunidá en casu finara unu de los dirixentes.{{harvnp|van Oss|1986|p=54}}

==== Eventos asocedíos na ciudá de Santiago de los Caballeros de Guatemala ====
{{AP|Pedro de San José Betancur|José de Pineda Ibarra|Universidá de San Carlos de Guatemala}}

[[Ficheru:1a. Universidad.JPG|miniaturadeimagen|200px|Placa conmemorativa de la fundación de la primer universidá de Guatemala, na ciudá de [[Antigua Guatemala|Santiago de los Caballeros]] en 1676.]]

Pedro de San José Betancur, o Santu [[Pedro de San José Betancur|Hermano Pedro]], llegó a tierres guatemalianes en 1650 procedente del so natal [[Tenerife]]; al apenes desembarcar sufrió una grave enfermedá, mientres la cual tuvo la primer oportunidá de tar colos más probes y desheredaos. Tres la so recuperación quixo realizar estudios eclesiásticos pero, al nun poder faelo, profesó como terciariu franciscanu nel [[Ilesia de San Francisco (Antigua Guatemala)|Conventu de San Francisco]]. Fundó centros d'acoyida pa probes, indíxenes y vagamundos y tamién fundó la [[Orde de los Hermanos Betlemitas|Orde de los Hermanos de La nuesa Señora de Bethlehem]] en 1656, col fin de sirvir a los probes.&lt;ref name=fumero/&gt; El Santu Hermanu Pedro escribió delles obres, ente elles: ''Instrucción al hermanu De la Cruz'', ''Corona de la Pasión de Xesucristu nuesu bien'' o ''Regles de la Confraternidad de los Betlemitas''.&lt;ref name=fumero&gt;{{harvnb|Fumero|2010|p=}}&lt;/ref&gt; Per otru llau, foi'l primera alfabetizador d'América y l'Orde de los Betlemitas, de la mesma foi la primera [[orde relixosa]] nacida nel continente americanu. Pedro de San José Betancur foi un home adelantráu al so tiempu, tantu nos sos métodos pa enseñar a lleer y escribir a los analfabetos como nel tratu dau a los enfermos.

En 1660 llegó a [[Santiago de los Caballeros de Guatemala]] l'imprentador [[José de Pineda Ibarra]], contratáu polos eclesiásticos guatemalianos. Trabayó n'impresión, encuadernación y en compra y venta de llibros; morrió en 1680, heredándo-y la imprenta al so fíu Antonio, quien la siguió operando hasta la so muerte en 1721.{{harvnp|CVC|s.f.|p=}}

El 31 de xineru de 1676 por Real Cédula de Carlos II fundóse la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Real y Pontificia Universidá de San Carlos Borromeo]],{{harvnp|Universidá de San Carlos|2007|p=}} la tercer universidá fundada n'América, onde estudiaron munches figures importantes del país, ente ellos Fray Francisco Ximénez, descubridor del manuscritu [[Popol Vuh]] —y quien amás lo tradució parcialmente al castellán— y el doctor [[José Felipe Flores]], eminente protomédico de Guatemala y médicu personal del rei d'España. 

Nel arte del sieglu {{versalita|xvii}} sobresalen el maestru pintor Pedro de Liendo&lt;ref name=duncan94&gt;{{harvnb|Kinkead|1985|p=94}}&lt;/ref&gt; y el maestru escultor [[Quirio Cataño]].&lt;ref name=duncan94/&gt;

==== Conquista del Petén ====
{{AP|Conquista del Petén}}

Los itzaes aguantaren tolos intentos de conquista española dende 1524. En 1622 una espedición militar encabezada pol capitán Francisco de Mirones, acompañada pol flaire franciscanu Diego Delgado, salió de Yucatán; esta espedición convertir nun desastre pa los españoles que fueron masacrados polos itzaes. En 1628 los choles del Enllordié nel sur fueron puestos so l'alministración del gobernador colonial de Verapaz formando parte de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]]. En 1633 los choles del Enllordié remontáronse infructuosamente contra'l dominiu español. En 1695 una espedición militar que salió de Guatemala, trató de llegar al llagu [[Petén Itzá]]; esta foi siguida por misioneros que salieron de Mérida en 1696, y en 1697 pola espedición de [[Martín de Ursúa y Arizmendi]], que salió de Yucatán y que resultó na derrota final de los reinos independientes del centru de Petén, y la so incorporación nel Imperiu español.{{harvnp|Jones|1998|p=}}

==== Castiellu de San Felipe de Lara ====
{{AP|Castiellu de San Felipe de Lara}}

[[Ficheru:Castillo de San Felipe de Lara in Guatemala 01.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Castiellu de San Felipe de Lara]] na desaguada del ríu Duce nel [[llagu de Izabal]]. Foi construyíu por Diego Gómez de Ocampo en 1697 por orde del rei [[Felipe II d'España]] para constrarrestar incursiones de pirates ingleses.]]

El [[Castiellu de San Felipe de Lara]] ye una [[Fortaleza (arquiteutura)|fortaleza]] allugada na desaguada del [[Ríu Duce (Guatemala)|ríu Duce]] col [[llagu de Izabal]] nel oriente de [[Guatemala]]. Foi construyida en 1697 por Diego Gómez de Ocampo pa protexer les propiedaes coloniales españoles contra los ataques de los pirates ingleses. El ríu Duce coneuta'l llagu de Izabal col [[mar Caribe]] y tuvo espuestu a repitíos ataques de pirates ente'l sieglu {{versalita|xvi}} y el sieglu {{versalita|xviii}}. El rei [[Felipe II d'España]] ordenó la construcción de la fortaleza pa compensar el pillaje polos pirates. En 2002 foi inscritu na llista tentativa del [[Patrimoniu de la Humanidá]] d'[[UNESCO]].{{harvnp|UNESCO|2002|p=}}

=== Sieglu {{versalita|xviii}} ===

==== Los terremotos de San Miguel ====
{{AP|Terremotu de Guatemala de 1717}}

Los terremotos más fuertes que vivió la ciudá de Santiago de los Caballeros antes del so treslláu definitivu en 1776 fueron los [[Terremotu de Guatemala de 1717|terremotos de San Miguel]] en 1717. Nesa dómina, el dominiu de la [[Ilesia católica]] sobre los vasallos de la Corona española yera absolutu y esto faía que cualquier desastre natural fuera consideráu como un castigu divín. Na ciudá, los habitantes tamién creíen que la cercanía del Volcán de Fueu yera la causa de los terremotos; l'arquiteutu mayor Diego de Porres llegó a afimar que los terremotos yeren causáu poles reventazones del volcán.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=103}}

El 27 d'agostu hubo una erupción bien fuerte del [[Volcán de Fueu]], que s'estendió hasta'l 30 d'agostu; los vecinos de la ciudá pidieron auxiliu al Santu Cristu de la catedral y a la [[Virxe del Socorru]] que yeren los patronos xuraos contra'l fueu del volcán. El 29 d'agostu salió la [[Virxe del Rosario]] en procesión dempués d'un sieglu ensin salir y hubo munches más procesiones de santos hasta'l día 29 de setiembre, día de San Miguel; los primeres seísmos pela tarde fueron leves, pero a eso de les 7 de la nueche produció un fuerte temblón qu'obligó a los vecinos a salir de les sos cases; siguieron los temblones y retumbos hasta'l cuatro de la mañana. Los vecinos salieron a la cai y a berros confesaben los sos pecaos, pensando lo peor.&lt;ref name=melchor104&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|104}}&lt;/ref&gt;

Los [[Terremotu de Guatemala de 1717|terremotos de San Miguel]] estropiaron la ciudá considerablemente, al puntu que'l Real Palaciu sufrió daños en dellos cuartos y parés. Tamién hubo un abandonu parcial de la ciudá, escasez d'alimentos, falta de mano d'obra y munchos daños nes construcciones de la ciudá; amás de numberosos muertos y mancaos.&lt;ref name=melchor104/&gt; Estos terremotos fixeron pensar a les autoridaes en treslladar la ciudá a un nuevu asentamientu menos propensu a l'actividá sísmica; los vecinos de la ciudá opónense rotundamente al treslláu, ya inclusive tomaron el Real Palaciu en protesta al mesmu. A la fin, la ciudá nun se movió d'allugamientu, pero'l númberu d'elementos nel Batallón de Dragones p'abelugar l'orde foi considerable.&lt;ref name=rodriguezg&gt;{{harvnb|Rodríguez Girón|Flores|Garnica|1995|p=}}&lt;/ref&gt; Los daños nel palaciu fueron reparaos por Diego de Porres, quien los terminó en 1720; anque hai nicios de qu'hubo más trabayos de Porres hasta 1736.&lt;ref name=rodriguezg/&gt;

Los habitantes de la ciudá de Santiago de los Caballeros tarrecíen a los seísmos, pero non tanto como a les epidemies de viruela, una y bones les mesmes asocedíen aprosimao cada quince años y provocaben más decesos que los terremotos. Los terremotos yeren responsables, eso sí, del cambéu nel estilu arquiteutónicu de la ciudá y de la perda de pervalibles retablos y pintures.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=109}}

==== Rafael Landívar ====
{{AP|Rafael Landívar}}

{{caxa de cita|La Ilesia del Gran P. S. Agustín, nueva á espenses de l'arrogancia de N. Catholico Rei D. Phelipe V (que de Dios gocia) quedó peor, que si tuviera pelos suelos, pos precisen los PPs. de muncha mariña pa baltalos, y de ingenioros arbitrios por que nó apeligren los operarios; á esto amiéstase, que'l Conventu ta inhabitable, y los sos moradóres en rara incomodidad, y probeza suma. con aumentu de dolor vi polos mios güeyos la ruina causada na Ilesia, y Conventu de Nrá. Madre y Sra. de les Mercedres, y nun puedo paras en silenciu quanto asocedió na ruina de la referida Ilesia... Güei ta asitiada la Sacratissima Imaxe na Portería cola Venerable, y Sagrada Imaxe de Jesús Nazarenu, qu'ellí se venera, la que careció; porque anque la Bobeda de la so Capiya ta del tou destruyida, caltúvose de pies.|Agustín de la Caxiga y Rada: ''Curtia rellación del llamentable estragu, que careció esta ciudá de Santiago de guathemala, col terremotu del día quatro de marzu, d'anguaño de 1751.''&lt;ref name=melchor106&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=106}}&lt;/ref&gt;}}

El poeta y sacerdote [[Rafael Landívar]] empecipió la so formación académica a los once años nel Colexu Mayor Universitariu de San Borja, que coles mesmes yera [[seminariu]] [[Xesuites|xesuita]]. En 1744 inscribir na [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Real y Pontificia Universidá de San Carlos]], onde se-y confirió'l grau de [[bachiller]] en [[filosofía]] en 1746, cuando nun cumplía los quince años. Pocu más d'un añu dempués, en mayu de 1747, llogró los graos de llicenciáu en filosofía y maestru. En 1749 treslladar a [[Méxicu]] pa ingresar a la orde relixosa de la [[Compañía de Xesús]] y ordenóse sacerdote en 1755. A la so torna a Guatemala, desempeñóse como rector del colexu San Borja.

El 4 de marzu de 1751 un nuevu terremotu arruinó la ciudá de Santiago de los Caballeros, anque los daños nun fueron abondos pa considerar el treslláu de la ciudá.&lt;ref name=melchor106/&gt; En 1767, por cuenta de la [[Pragmática Sanción de 1767|Pragmática Sanción contra los xesuites]] per parte del rei [[Carlos III d'España]], Landívar foi desterráu de les tierres [[América|americanes]] y xuntu con tolos sos compañeros d'orde, coló a Méxicu primero, y depués a [[Europa]], instalándose en [[Boloña]], [[Italia]]. Ye ellí onde publicó'l so llibru «Rusticatio Mexicana» (Pelos Campos de Méxicu), en [[llatín]], al igual que la so oración aciaga» na muerte del obispu Figueredo y Victoria, benefactor de la Compañía de Xesús.

==== Les reformes borbóniques ====
{{AP|Reformes borbóniques}}

[[Ficheru:Carlos de Borbón, rey de las Dos Sicilias.jpg|200px|miniaturadeimagen|Rei [[Carlos III d'España]], promotor de les reformes borbóniques.]]

En 1754, en virtú d'una Real Cédula parte de les [[Reformes Borbóniques]], tolos curatos de les órdenes regulares fueron trespasaos al [[cleru secular]]. {{harvnp|Juarros|1818|p=338}} En 1765 publicáronse les reformes borbóniques de la Corona española, que pretendíen recuperar el poder real sobre les colonies y aumentar la recaldación fiscal.{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=110}}&lt;ref name=estrada&gt;{{harvnb|Estrada Herrera|s.f.|pp=3-4}}&lt;/ref&gt; Con estes reformes creáronse los estancos pa controlar la producción de les bébores embriagantes, el tabacu, la pólvora, los naipes y el patiu de gallos. La real facienda puyaba l'estancu añalmente y un particular mercar, convirtiéndose asina nel dueñu del monopoliu de ciertu productu. Esi mesmu añu creáronse cuatro subdelegaciones de la Real Facienda en [[San Salvador]], Ciudá Real, [[Comayagua (Comayagua)|Comayagua]] y [[León (Nicaragua)|León]] y l'estructura políticu alministrativa del [[Reinu de Guatemala]] camudó a quince provincies:&lt;ref name=melchor111&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=111}}&lt;/ref&gt;

Amás d'esta redistribución alministrativa, la corona española estableció una política tendiende a menguar el poder de la [[Ilesia católica]],{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=111}} el cual hasta esi momentu yera práutiques absolutu sobre los vasallos españoles. La política d'amenorgamientu de poder de la ilesia basar na [[Ilustración]].{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=112}}

==== Problemes de la Ilesia católica ====
{{VT|Espulsión de los xesuites}}

N'América les rellaciones ente la Corona española y la [[Ilesia católica]] fuéronse sedando nel sieglu {{versalita|xviii}}; pero tamién hubo problemes ente'l [[Cleru#cleru secular|cleru secular]] y el [[Cleru#cleru regular|cleru regular]], yá que se taba [[Secularización|secularizando]] les doctrines del cleru regular. Esto ye, los sacerdotes que nun pertenecíen a les órdenes relixoses y que proveníen de les clases baxes de la sociedá diben quedándose coles parroquies qu'hasta entós pertenecieren a les poderoses órdenes relixoses, conformaes por miembros de les clases elitistes de la sociedá colonial.&lt;ref name=melchor114&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=114}}&lt;/ref&gt;

Nel sieglu {{versalita|xvii}} hubo una puxanza del [[Cleru#cleru secular|cleru secular]], con un aumentu considerable n'ordenaciones sacerdotales que llograron satisfaer la demanda de cures párroco nel Reinu; los [[dominicos]], por casu, perdieron casi toles sos parroquies, sacante les de la Veparaz; pela so parte, los franciscanos y mercedarios fueron desaposiaos de la mayoría de les sos doctrines nel Reinu de Guatemala. Pa 1768, cuando aportó l'arzobispu [[Pedro Cortés y Larraz]] a Guatemala, les poderoses órdenes d'antaño namái teníen al so cargu 34 de les 289 parroquies qu'había na archidiócesis.&lt;ref name=melchor114/&gt;

Tres un conflictu fuerte que se produció en Paraguay ente los xesuites y les autoridaes españoles pol control de les misiones, y tres otres enzanques n'Europa, los xesuites fueron espulsaos de los territorios españoles en 1767.&lt;ref name=melchor112&gt;{{harvnb|Melchor Toledo|2011|p=112}}&lt;/ref&gt;

==== Los Terremotos de Santa Marta ====
{{AP|Terremotu de Santa Marta}}

Pa 1773, el Reinu de Guatemala yera vastu, con una xurisdicción que tomaba más de 2400 quilómetros de llargor, llindada pol [[océanu Atlánticu]] y el [[océanu Pacíficu]] al sur; tenía trés obispaos [[sufragáneos]], once ciudaes, munches villes y aprosimao novecientos pueblos, partíos en venticuatro gobierno y alcaldíes mayores qu'apoderaba la [[Real Audiencia|Real, Pretorial Audiencia]], presidida pol presidente, el conseyu y reximientu. Ente les dependencies de l'Audiencia atopábense: los xulgaos de tierres, xulgaos de bienes de difuntos, xulgaos de cruzada, xulgaos de papel selláu y bienes de comunidaes, ordinarios de provincia, tribunal de cuentes, y los de les respeutives rentes reales.&lt;ref name=cadena17&gt;{{harvnb|Cadena|1774|p=17}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, los criollos guatemalianos oponíen al poder real el Conceyu, que taba compuestu de dos alcaldes ordinarios, trece regidor, procuráu síndicu y mayordomu.&lt;ref name=cadena17/&gt;Y finalmente, el poder eclesiástico —que taba dirixíu pol arzobispu y el superiores de les órdenes regulares— cuntaba con nueve prebendados, cinco dignatario, dos cures rectores, ocho convento relixosos, cinco de monxes, trés de beates y dos colexos.&lt;ref name=cadena17/&gt;

El treslláu de la capital provocó que la ciudá de Guatemala perdiera importancia y fuercia político ante les provincios del Reinu de Guatemala, una y bones la [[Ciudá de Guatemala|Nueva Guatemala de la Asunción]] nunca tuvo la guapura y grandor de Santiago de los Caballeros y cuando se declaró la independencia en 1821, la ciudá taba a mediu construyir y nun llogró caltenese como la capital de la [[Federación Centroamericana]].{{harvnp|Melchor Toledo|2011|p=132}}

=== Sieglu {{versalita|xix}} ===

[[Ficheru:José Joaquín de Bustamante y Guerra (Museo Naval de Madrid).jpg|miniaturadeimagen|200px|[[José de Bustamante y Guerra]], Capitán Xeneral de Guatemala de 1810 a 1818.{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|p=86}}]]

La rexón siguió floriando. Industries como les del [[cacáu]] y la [[caña d'azucre]] floriaron mientres tol periodu colonial de Guatemala, creando grandes riqueces y dexando el desenvolvimientu d'otres industries, que'l so puxanza duró hasta finales del sieglu {{versalita|xviii}}. Los últimos decenios del sieglu {{versalita|xviii}} significaron pa la Corona española un inmensu esbardie d'enerxíes humanes y económiques destinaes a soportar y llevar a bon términu repitíos proyeutos bélicos nos que se vio envolubrada. Frutu de celos expansionistas, como de meyores políticu-económicos, asitiaren a España nuna situación bastante difícil: nun yera facederu vencer ante'l poderíu de les potencies vecines, pero faer frente a tales empreses béliques significábalu innumberables sacrificios humanos y económicos.&lt;ref name=hernandez30/&gt; 

Per otru llau, les sos vastes posesiones d'ultramar yeren de por sí otra gran empresa na que tenía d'invertir asemeyaes enerxíes y recursos, anque de diversa manera; según velar por elles como una pervalible ayalga sobre'l que teníen puestos los güeyos propios y estraños. Aspeutu importante que merecía obligaos desvelos per parte de l'alta burocracia real española, según los esfuercios ya inversiones yá señalaos, yera'l tráficu comercial-marítimu que sostenía la metrópolis y les sos colonies. Per mediu d'él, podía detectase'l pulsu y ritmu de les rellaciones ente dambos continentes. 

Esa molición real sobre'l caltenimientu y caltenimientu d'una rellación continua nel ámbitu comercial puede esplicase polos factores que la constituyíen, como lo yeren, per un sitiu la riqueza en metales preciosos y materies primes qu'América apurría, según el mercáu de consumu qu'ella mesma significaba pa los xéneros y productos peninsulares. Esi intercambiu, les más de les vegaes desigual pa les colonies ultramarines, suponía un renglón considerable na economía real peninsular. D'ellí la so constante vixilancia y proteición, manifiesta en toa una serie de disposiciones reales que mientres casi tres sieglos guarden una llinia clara de pensamientu: el caltenimientu, en exclusividad, del comerciu coles colonies como daqué inherente ya imaxinable solo pa la Corona española, ensin llegar a contemplar la inxerencia en dicha rellación, d'otres naciones. La guerra sostenida con Inglaterra nos últimos años del sieglu {{versalita|xviii}} plantegó difíciles problemes a esa rellación comercial, una y bones les fuercies ingleses conocíen bien los puntos neurálxicos de la economía española y atacar frontalmente.&lt;ref name=&quot;hernandez30&quot; /&gt;

==== Conxuración de Belén ====

[[Ficheru:Casausytorres 23.JPG|miniaturadeimagen|200px|Arzobispu de Guatemala [[Ramón Casaus y Torres]], collaboró col Capitán Xeneral [[José de Bustamante y Guerra]] y opúnxose a los movimientos lliberales independentistes.]]

En 1811 [[José de Bustamante y Guerra]] foi nomáu [[Capitanía Xeneral de Guatemala|capitán xeneral de Guatemala]], nuna dómina de gran actividá independentista;{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|p=86}}{{harvnp|Gómez Carrillo|1887|p=35}} y primeramente desenvolvió una política reformista de corte ilustráu. Sicasí, ante la revolución de [[Miguel Hidalgo y Costiella]] y [[José María Morelos]] en [[Méxicu]], preparó tropes en Guatemala y creó el cuerpu de voluntarios de Fernando VII» y dende el so puestu enfrentar a los constitucionalistas llocales, reprimiendo duramente a los independentistes.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=103}} Tamién s'opunxo a la [[Constitución de Cádiz|constitución lliberal de 1812]].{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|p=85}}

Dende'l 28 d'ochobre de 1813, y dempués de la eleición del rector de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Real y Pontificia Universidá de San Carlos Borromeo]],&lt;ref name=chaverri58&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=58}}&lt;/ref&gt; celebrárense na celda prioral del Conventu de Belén delles xuntes entamaes por frai Juan Nepomuceno de la Concepción al envís de derrocar al capitán xeneral Bustamante y Guerra y llograr la independencia de la rexón.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=103}}&lt;ref name=chaverri58/&gt; En payares hubo otra xunta en casa de Cayetano y Mariano Bedoya, hermanos menores de doña [[María Dolores Bedoya|Dolores Bedoya de Molina]], y cuñaos de [[Pedro Molina Mazariegos]];&lt;ref name=chaverri59/&gt; ente los conxuraos había dellos miembros de los cleros tantu [[cleru regular|regular]] como [[cleru secular|secular]], demostrando l'interés de les distintes faiciones de la [[Ilesia católica]] nel alzamientu contra Bustamante y Guerra.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}}

El 21 d'avientu de 1813, Bustamante y Guerra, enterar de que nel conventu de Belén axuntábense sediciosos pa intentar una sulevación por una delación de José Prudencio de La Llana,{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=103}} y dictó un autu por que'l capitán Antonio Villar y el so ayudante, Francisco Pulgu, prindaren a los relixosos d'esi monasteriu. Na acometida resultaríen presos dellos conxuraos.&lt;ref name=chaverri58/&gt; Esti resolución foi comunicada pol alcalde del conceyu'l día 24; d'ende alantre, hasta'l siguiente mes, otros resultaríen prindaos.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}} Tamién se llibró orde de captura contra'l rexidor [[José Francisco Barrundia]], quien llogró escapar.{{harvnp|Collada|et. al|1988|p=}}

Al trate descubiertu, el teniente de dragones Yúdice escribió a Bustamante y Guerra pa pidir la clemencia del rei y da-y nomes de los conxuraos.&lt;ref name=chaverri59&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=59}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}} Coles mesmes, Bustamante comisionó al so sobrín. el carmelita frai Manuel de la Madre de Dios, na casa de correos, por qu'abriera toa correspondencia que cayera nes sos manes; tolos prindaos fueron sometíos a xuiciu y condergaos a distintes penes.{{harvnp|Ayala Benítez|2007|p=104}}

Bustamante y Guerra dempués denunció al so socesor nomáu Juan Antonio de Tornos, intendente d'Hondures, por supuestos enclinos lliberales y asina llogró la so confirmación nel so puestu por [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]] en 1814. Foi destituyíu n'agostu de 1817 y volvió a España en 1819. Esi mesmu añu entró nuevamente a formar parte de la Xunta d'Indies. En 1820 foi compensáu cola Gran Cruz de la Orde Americana d'Isabel la Católica y nomóse-y direutor xeneral de l'Armada hasta 1822. En 1823 foi integrante de la Xunta d'espediciones a América, y un añu dempués, volvió otra vegada a la Direición Xeneral de l'Armada y trabayó nel Ministeriu de Marina de Madrid hasta la so muerte en 1825, siendo'l so cargu militar el de teniente xeneral.

==== Alzamientu de Totonicapán ====
{{AP|Atanasio Tzul|Llevantamientu indíxena de Totonicapán de 1820}}

Pa 1820, [[Atanasio Tzul]] yera reconocíu como representante non oficial de les parcialidaes de Linkah, Pachah, Uculjuyub, Chiché y Tinamit en [[Totonicapán]]; nel mesmu añu, cola representación antes descrita y ante l'interés del so pueblu por acabar colos impuestos eclesiásticos y el tributu, Tzul xunió fuercies con Lucas Aguilar y col Alcalde Mayor de Totonicapán, [[Narciso Mallol]]. Xuntos llucharon en contra del poder de la colonia española, remanada pol capitán xeneral del Reinu de Guatemala, l'arzobispu de Guatemala [[Ramón Casaus y Torres]], la élite ladina local y los caciques de Totonicapán, quien taben estremaos del restu de la población indíxena y cuntaben con ciertos privilexos por cuenta del so sofitu a la conquista europea.&lt;ref name=mobil75/&gt; Los tributos reales fueren suprimíos en 1811 poles [[Cortes de Cádiz]], pero fueron impuestos de nuevu pol rei [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]].&lt;ref name=mobil75/&gt;

La debilidá político y militar del imperiu español, los primeros intentos por una autonomía política y la competencia ente oficiales españoles fueron clave pal ésitu del llevantamientu.&lt;ref name=pollack&gt;{{harvnb|Pollack|2007|p=}}&lt;/ref&gt; Asina, diose pasu al refugu del tributu, la remoción del Alcalde Mayor, José Manuel Lara de Arrese y l'imposición d'un gobiernu propiu.&lt;ref name=mobil75/&gt;

Siquier mientres unos díes ente xunetu y agostu de 1820, Tzul actuó como'l representante más destacáu del gobiernu indíxena,&lt;ref name=pollack/&gt; anque dempués foi azotáu mientres nueve díes&lt;ref name=mobil75/&gt; y encarceláu en Quetzaltenango, dempués de que'l movimientu sufriera una represión a manes d'alredor de mil milicianos ladinos.{{harvnp|Democracia Multicultural|2009|p=}} En marzu de 1821, Tzul foi lliberáu, dempués d'una manifestación d'individuos totonicapenses y de solicitar un indultu.&lt;ref name=mobil75/&gt; Esta sulevación recuérdase especialmente pola imposición de los Reales Atributos, onde Atanasio Tzul púnxose la corona del señor San José y a la so muyer, Felipa Soc, púnxo-y la corona de Santa Cecilia.&lt;ref name=&quot;mobil75&quot;&gt;{{harvnb|Móbil|1991|p=}}&lt;/ref&gt;

=== La proclamación de la independencia ===
[[Ficheru:Firma del Acta de Independencia de Centroamérica.jpg|350px|right|miniaturadeimagen|Robla de l'Acta d'Independencia de Centroamérica&lt;br/&gt;15 de setiembre de 1821, pintura de [[Luis Vergara Afumada]].]]

En 1818 l'implacable Bustamante dexó'l poder y sustituyólu Carlos Urrutia, un home de calter débil y en que'l so gobierno los independentistes ganaron terrén. En 1820 el rei d'España [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]] viose forzáu a restablecer la constitución de 1812, por cuenta de ello implementóse en Centroamérica la llibertá de prensa. Nesi mesmu añu'l doctor [[Pedro Molina Mazariegos]] empezó a publicar ''[[Pedro Molina Mazariegos|L'Editor Constitucional]]'', periódicu nel que se criticó al gobiernu de la colonia, defendiéronse los derechos de los centroamericanos y promovióse la independencia.

En Méxicu, la revolución llogró un completu trunfu y al traviés del [[Plan d'Iguala]] declaró la so independencia total d'España'l 24 de febreru de 1821. Esta noticia asoró a les autoridaes españoles de Guatemala y al empar sirvió d'estímulu a la causa independentista. El 9 de marzu, primíu polos lliberales independentistes, el Capitán Xeneral Carlos de Urrutia —personaxe achacaso y débil de calter{{harvnp|Gómez Carrillo|1887|p=35}}— dexó'l puestu por que fuera ocupáu pol subinspector del exércitu [[Gabino Gaínza]], quien recién llegara a Guatemala.{{harvnp|Gómez Carrillo|1887|p=35}} Gainza yera del presto de los independentistes, porque amás de ser un home d'una edá bien avanzada, tamién yera de calter débil y cambiadizu. Sol so mandu Centroamérica esperimentó un baturiciu social de niveles intolerables qu'obligó a la diputación provincial a solicitar a Gainza una xunta p'aldericar la difícil tema de la independencia.{{harvnp|Gómez Carrillo|1886|pp=87-88}}

== La Independencia y les Provincies Xuníes del Centru d'América ==
{{AP|Independencia de Centroamérica}}

[[Ficheru:Procer Jose del Valle.jpg|left|miniaturadeimagen|170px|José Cecilio del Valle, redactor de l'acta d'independencia.]]
[[Ficheru:Proceresindependenciaguatemala.jpg|200px|miniaturadeimagen|Firma de l'acta de la independencia de Centroamérica'l 15 de setiembre de 1821 nel interior del Palaciu Real. Pintura de Rafael Beltranena.]]Pal añu 1820, la Constitución de Cádiz foi puesta nuevamente en vixencia, por cuenta de los acontecimientos provocaos por [[Rafael del Riego]] nel mes de xineru; amás, se reinstalaron les diputaciones de Guatemala y León el 13 de xunetu d'esi añu. [[José Matías Delgado]] integró la Xunta Consultiva Provincial xunto a [[José Simeón Cañes]], Mariano Beltranena, José Valdez, José Antonio Rivera Cabeza de Vaca, y [[José Mariano Calderón]], previu al establecimientu de la constitución na rexón el 26 d'esi mes.{{harvnp|Monterey|1996| p=58}}

Sicasí, pal añu 1821 túvose noticia nel Reinu de Guatemala de la proclamación del [[Plan d'Iguala]] nel [[Virreinatu de Nueva España]] nel mes de febreru, nel cual declarábase la independencia del Imperiu español. Tamién [[Ciudá Real de Chiapas]] declaróse independiente n'agostu. Ante los fechos, [[Gabino Gaínza]], que s'atopaba al mandu de la [[Capitanía Xeneral de Guatemala]], viose primíu polos criollos centroamericanos pa proclamar la independencia de momentu.{{harvnp|Meléndez Chaverri|2000| pp=235-237}}

El capitán xeneral Gaínza entós, atendiendo esti llamáu, axuntó una xunta de notables compuesta pol señor arzobispu, diputaos, xefes militares, los prelaos de les órdenes relixoses, y emplegaos de facienda. Naquella xunta presidida pol mesmu Gainza, los presentes externaron con llibertá la so opinión. El señor [[José Cecilio del Valle]] tomó la pallabra y demostró la necesidá y la xusticia de la Independencia, manifestando que, pa proclamala, primero tenía d'oyese'l votu de la Provincies. Sicasí, los criollos que s'axuntaren na Plaza d'Armas pidieron a voces la independencia, y esta foi proclamada esi mesmu día, [[15 de setiembre]] de [[1821]]. Del Valle redactó aquel documentu, según el manifiestu que publicó'l capitán xeneral Gainza sobre la independencia.&lt;ref name=rosa&gt;{{harvnb|Rosa|1882|p=}}&lt;/ref&gt; y la formación de la constitución.

Tamién se determinó que la eleición de representantes facer poles mesmes xuntes eleutorales qu'escoyera diputaos a les cortes d'España, reparándose les lleis anteriores pal procedimientu de la eleición; que'l Congresu Constituyente axuntárase'l 1º de marzu de 1822; que se caltuviera la [[Catolicismu en Guatemala|relixón católica]] «en tola so integridá y pureza»; y, finalmente, que mientres el país constituyíase, el xefe [[Gabino Gaínza]] siguiría al frente del gobiernu obrando acordies con una Xunta Provisional Consultiva.&lt;ref name=rosa/&gt;

Al saber de los sucesos en San Salvador, el 27 d'ochobre la Xunta Consultiva nomó a [[José Matías Delgado]] como Intendente de la provincia, por qu'aselara los ánimos y asumiera «el mandu políticu y obrar no militar como lo esixeren les circunstancies».{{harvnp|Monterey|1996| p=68}}&lt;ref name=chaverri251&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=251-253}}&lt;/ref&gt; Al so pasu por [[Santa Ana (ciudá d'El Salvador)|Santa Ana]], punxo en llibertá a los Arce, Rodríguez y Lara quien yeren conducíos presos a Guatemala, y al llegar a San Salvador, Barriera dexó'l mandu de la provincia, y les tropes de voluntarios realistes fueron desarmaes y llicenciaes. Los salvadoreños decidieron entamase como Diputación Provincial d'alcuerdu a la Constitución de Cádiz, con Delgado como intendente presidente.&lt;ref name=chaverri251/&gt;

=== Anexón al Imperiu mexicanu ===
{{AP|Agustín de Iturbide}}
[[Ficheru:Iturbide.jpg|200px|miniaturadeimagen|[[Agustín de Iturbide]]. ]]
[[Ficheru:Escudo de las Provincias Unidas del Centro de América.svg|200px|miniaturadeimagen|Escudu de les [[Provincies Xuníes del Centru d'América]].]]
A pesar de la nueva situación política, esistía nes autoridaes de les provincies centroamericanes la indecisión, una y bones unes se avocaban pola independencia total y otres adoptaben el [[Plan d'Iguala]] y la sumisión al [[Primer Imperiu Mexicanu|Imperiu mexicanu]] d'[[Agustín de Iturbide]]. Precisamente, Gaínza supo de la invitación de Iturbide el 27 de payares por que'l Reinu de Guatemala formara, xunto a Méxicu, «un grande imperiu», yá que Guatemala, según reporta [[Alejandro Marure]], «topábase inda impotente pa gobernase por sigo mesma».&lt;ref name=chaverri257&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=257-258}}&lt;/ref&gt; Tamién anunciaba l'aproximamientu d'un exércitu de proteición»,&lt;ref name=chaverri257/&gt; que la so misión yera «protexer coles armes..los amantes de la so patria».{{harvnp|López Velásquez|2000| p=93}}

Ello ye que la faición anexonista al Imperiu mexicanu, compuesta polos criollos de la ciudá de Guatemala y los miembros de les órdenes regulares de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia católica]],&lt;ref name=martinez306/&gt; deseyaben caltener la hexemonía na rexón tres la independencia, y empezaba a imponese en Guatemala, yá que tarrecíen que'l congresu centroamericanu axustáu pol acta d'independencia del 15 de setiembre, que tenía de decidir el puntu d'independencia xeneral y absoluta», fora contrariu a los sos intereses.{{harvnp|López Velásquez|2000|p=77}} Por aciu una consulta a los cabildros abiertos, el 5 de xineru foi decretada l'anexón pola Xunta Consultiva, que quedó eslleida darréu.&lt;ref name=chaverri257/&gt; Sicasí, namái los cabildros de San Salvador y [[San Vicente (ciudá d'El Salvador)|San Vicente]] manifestaron dafechu la so oposición,{{harvnp|Guandique|1962| p=127}} y convertiríense depués en baluarte del partíu lliberal de Centroamérica.

Díes antes, y en vista de la situación inestable nes provincies, el gobiernu presidíu por Delgado unviara una invitación a les Provincies de León y Comayagua el 25 d'avientu de 1821 pa xunise a San Salvador y asina formar una especie d'entidá tripartita».{{harvnp|Guandique|1962|p=41 y 137-138}} D'igual manera'l conceyu de San Salvador espresara la so posición de resolver el so destín per mediu d'un congresu nacional centroamericanu, como únicu facultáu pa resolver sobre l'asuntu.{{harvnp|Monterey|1996| p=71}}

La ofensiva dende Guatemala pa someter a San Salvador empezó col esplegue de les tropes al mandu del sarxentu mayor [[José Nicolás de Abós y Padilla]], que trabó batalla coles huestes salvadoreñes comandadas por [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]], quien trunfó na [[batalla de Llanu L'Espín]]. Otra ofensiva al mandu de Manuel Arzú, a pesar d'aportar a San Salvador, nun pudo consolidar la ocupación. Pa cesar les hostilidaes, roblóse un conveniu'l 10 d'ochobre de 1822 ente representantes salvadoreños y del Imperiu mexicanu, pactu nel que se reconoció la voluntá de les provincies que se sometieren a Méxicu y tamién a les que deseyaben suxetar a San Salvador.{{harvnp|Monterey|1996| p=94}} A la fin l'alcuerdu quedó a la discreción Iturbide, quien tomó como disensión la conducta de San Salvador y ordenó el so sometimientu.{{harvnp|Meléndez Chaverri|2000|p=263-265}}

[[Vicente Filísola]] comandó les tropes imperiales mexicanes sobre San Salvador, pero'l 12 de payares el gobiernu salvadoreñu alcordó la incorporación al Imperiu mexicanu.{{harvnp|Monterey|1996| p=97}} Sicasí, el so cumplimientu fadría efeutivu a condición de que se suspendiera la marcha de los militares, según reconociérase la ereición de la siella episcopal. Amás caltendríen l'armamentu y dependeríen d'un gobiernu central.&lt;ref name=chaverri267&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000| pp=267-268}}&lt;/ref&gt; Filísola interpretó esto como una dilación, polo que declaró nula'l resolución y reclamó la xurisdicción al Imperiu;&lt;ref name=monterey98&gt;{{harvnb|Monterey|1996| p=98}}&lt;/ref&gt; ante los fechos, los salvadoreños declararon nula la incorporación al Imperiu mexicanu y alcordaron la incorporación a los [[Estaos Xuníos]] el 2 d'avientu.&lt;ref name=monterey98/&gt; La declaración nun detuvo a Filísola, que dempués d'ocupar [[Mexicanos]], el 9 de febreru de 1823 tomó San Salvador. Ellí tuvo contautu colos dirixentes salvadoreños, ente ellos Delgado, quien terminó confináu nuna de les sos faciendes. A pesar de los acontecimientos, Iturbide abdicó al tronu'l 19 de marzu, polo que Filísola decidió convocar el congresu establecíu na acta del 15 de setiembre.&lt;ref name=chaverri267/&gt;

=== Guerra Civil Centroamericana ===
{{AP|Guerra Civil Centroamericana}}

Tres la convocatoria de Filísola, la provincia salvadoriana nomó a los sos representantes. Per San Salvador fueron escoyíos José Matías Delgado y José Antonio Jiménez y Vasconcelos en calidá de diputaos propietarios, y como suplentes Pedro José Cuellar y Juan Francisco Sosa.{{harvnp|Monterey|1996|p=106}} El 24 de xunu de 1823, quedó instalada l'Asamblea Constituyente de Centro América y el mesmu Delgado resultó escoyíu como'l so presidente con un total de trenta y siete voto. La primer sesión llevar a a cabu'l 29 de xunu, y Delgado espresó un discursu qu'en parte reza:

Amás, Delgado, xunto a [[José Simeón Cañes]], [[Pedro Molina Mazariegos]], Francisco Flores y Felipe Vega, realizaren el dictame relativu a la independencia absoluta de les provincies del Reinu de Guatemala.{{harvnp|Monterey|1996|p=107}} Pal 1 de xunetu, foi emitida la [[Declaración d'Independencia absoluta de Centroamérica]], que nel so entamu proclama'l nome de «les Provincies Xuníes del Centru d'América...»;{{harvnp|Meléndez Chaverri|2000| p=277-279}}

Sicasí, nos nuevos Estaos yera aldericáu'l sistema que rexiría a la nueva república centroamericana, esto ye, ente unu [[federalismu|federal]] o [[centralismu|centralizáu]]. La opinión que prevalecía nes provincies, sacante Guatemala, yera'l sistema federal similar al de los [[Estaos Xuníos]]. El militar ya historiador Manuel Montúfar y Coronado atribuyó al cura Delgado la definitiva adopción d'esti sistema, pos lu acusaba de buscar el beneficiu personal p'alzar la siella episcopal en San Salvador, anque Meléndez Chaverri destacó que l'actitú de los salvadoreños «nes sos lluches llibertaries yera móvil más que suficiente pa l'adopción d'un sistema pol que suañaben dende 1811».&lt;ref name=chaverri279&gt;{{harvnb|Meléndez Chaverri|2000|p=279-281}}&lt;/ref&gt;

Delgado, [[Pedro Molina Mazariegos]], [[José Francisco Barrundia y Cepeda|José Francisco Barrundia]], y [[Mariano Gálvez]] participaron na redaición de les [[Bases de Constitución Federal|Bases de la Constitución Federal]] publicaes el 17 d'avientu de 1823.{{harvnp|Monterey|1996|p=116}}{{harvnp|Guandique|1962| p=340}} Cola instalación de la [[República Federal de Centro América]], el xeneral salvadoreñu [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] quedó escoyíu como'l so presidente pal añu 1825.&lt;ref name=chaverri279/&gt; Pero n'ochobre de 1826 el presidente de la [[República Federal de Centro América]], [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] eslleió'l [[Congresu]] y el [[Senáu]] ya intentu establecer un sistema [[Estáu unitariu|unitariu]] aliándose con el conservadores, polo que se quedó ensin el sofitu del so partíu, el lliberal. D'esta forma empecipió una guerra civil na rexón de la que remaneció la figura dominante del xeneral hondureñu [[Francisco Morazán]].

[[Mariano de Aycinena y Piñol]] foi designáu'l 1º de marzu de 1827 como [[Presidente de Guatemala|gobernador del estáu de Guatemala]] pol presidente de la [[Federación Centroamericana|Federación de les Provincies Xuníes del Centru d'América]], [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]]. El so gobernatura foi de índole dictatorial; prohibió la llibertá de prensa y l'ingresu de llibros de tipu lliberal a Guatemala. Tamién decretó la pena de muerte con efeutu retroactivu y formó el decretu ''fatal'' de 1827 pa xuicios sumarios. Como miembru del partíu conservador, restituyó los diezmos obligatorios pal [[cleru secular]] de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia católica]].{{harvnp|González Davison|2008|p=426}}

D'esta dómina daten semeyes en miniatura del artista [[Francisco Cabrera (Guatemala)|Francisco Cabrera]] de les dames que pertenecíen al [[Clan Aycinena]].&lt;ref name=llances/&gt;

&lt;div align=center style='font-size:0.9en'&gt;
'''Dames del Clan Aycinena retrataes por Cabrera na década de 1820'''&lt;ref name=llances&gt;{{harvnb|Martínez Llances|2013|p=114}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery perrow=&quot;4&quot; widths=&quot;150px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Ficheru:Mariajosefapavonyarrivillaga.jpeg|María Josefa Pavón y Arrivillaga
Ficheru:Mariamanuelaaycinena.jpeg|María Manuela Aycinena y Piñol
Ficheru:Mariamanuelasanchezdeperales.jpeg|María Manuela Sánchez de Perales
Ficheru:Mariasanchezperales.jpg|María Petrona Micaela Sánchez de Perales
&lt;/gallery&gt;
&lt;/div&gt;

=== Invasión lliberal de Morazán en 1829 ===
{{AP|Guerra civil centroamericana|Manuel José de Arce y Fagoaga|Francisco Morazán}}
{{VT|Batalla de San Antonio (El Salvador)}}

[[Ficheru:Don Francisco Morazan Quezada.JPG|left|200px|miniaturadeimagen|Caudiellu lliberal hondureñu [[Francisco Morazán]].]]
[[Ficheru:aycinena.jpg|200px|miniaturadeimagen|[[Mariano de Aycinena y Piñol]], gobernador del Estáu de Guatemala en 1829. Yera amás el líder del [[Clan Aycinena]], poderosu grupu del partíu conservador.]]

Morazán caltúvose engarrando alredor de San Miguel, ganando a cada pelotón unviáu por Arzú dende San Salvador hasta que dexó al coronel Montúfar al cargu de San Salvador y foi ocupase personalmente de Morazán; cuando l'hondureñu dio cuenta de los movimientos de Arzú, salió camín d'Hondures a reclutar más tropes.&lt;ref name=hondurash/&gt; El 20 de setiembre, el xeneral Arzú taba cerca del [[ríu Lempa]] con quinientos homes en busca de Morazán, cuando s'enteró de que les sos fuercies habíen capitulado en [[Mexicanos]] y San Salvador.&lt;ref name=hondurash&gt;{{harvnb|Honduras en llinia|1996|p=}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, Morazán tornó a El Salvador con un exércitu respetable. El xeneral Arzú asonsañando enfermedá fuxó a Guatemala, dexando les sos tropes sol mandu del teniente coronel Antonio de Aycinena. El coronel y les sos tropes colaben con camín de territoriu hondureñu, cuando fueron interceptaos polos homes de Morazán en San Antonio. El 9 d'ochobre Aycinena viose obligáu a rindise.{{harvnp|Morazán|1942|p=23}} Cola capitulación de San Antonio, El Salvador quedó finalmente llibre de tropes federales. El 23 d'ochobre, el xeneral Morazán fixo la so entrada triunfal na plaza de San Salvador. Unos díes más tarde, coló n'[[Ahuachapán]], pa entamar l'exércitu con mires a retirar a los conservadores aristócrata y eclesiásticu del poder nel territoriu guatemalianu y enllantar un orde constitucional allegáu a la [[Federación Centroamericana]] que los lliberales naguaben.&lt;ref name=gonzalez4y26&gt;{{harvnb|González Davison|2008|pp=4-26}}&lt;/ref&gt;

Al enterase d'estos fechos, [[Mariano de Aycinena y Piñol|Mariano de Aycinena]] trató d'axustar con Morazán, pero como esti taba decidíu a acabar cola hexemonía de los aristócrates y eclesiásticos guatemalianos, nun aceptó nengún tratu. Aycinena, al ver que nun consiguía una solución pacífica, escribió a los sos conciudadanos:

{{caxa de cita|alliniación=center|anchu=80%|COMPATRIOTES:&lt;br /&gt;

Col mayor sentimientu, veo na necesidá d'anunciavos: que tolos esfuercios del supremu gobiernu nacional, y de les autoridaes del Estáu, pol reestablecimientu de la paz, fueron inútiles: los que lleven la voz y apoderáronse del mandu en S. Salvador, tienen interés n'enllargar la guerra; porque ella sirve á los sos mires personales, ya impórtalos bien pocu la suerte de los pueblos.&lt;br /&gt;

Aspirando á la dominación de tola república, y al aumentu de la so propia fortuna, quieren tiñir de sangre'l suelu privilexáu, y destruyir toles fontes de la riqueza de la nación y del propietariu particular.&lt;br /&gt;

Si nun fueren estos los principios de la so conducta, yá volveríen á la patria la tranquilidá de qu'antes gociara: yá convendríen en dalgún de tantos trataos de paz que se-yos propunxeron, casi toos ventaxosos pa ellos mesmos; pero los rehúsan, porque de nada cúriense menos que del bien xeneral. |Mariano de Aycinena y Piñol&lt;br /&gt;Manifiestu del Xefe d'Estáu a los pueblos&lt;br /&gt;27 d'ochobre de 1828{{harvnp|Aycinena y Piñol|1828|p=1}}}}

[[Ficheru:Plate_33-_ANTIGUA_GUATIMALA.jpg|miniaturadeimagen|200px|Parque Central de la ciudá d'[[Antigua Guatemala]] mientres la guerra civil de 1829. Reparar que l'antiguu [[Palaciu de los Capitanes Xenerales (Guatemala)|Palaciu de la Capitanía Xeneral]] taba destruyíu y que les sos columnes abelugárense nes construcciones provisionales que se reparen nel grabáu.]]

En Ahuachapán, Morazán fixo tou lo posible pa entamar un exércitu numberosu. Solicitó al gobiernu d'El Salvador que-y apurriera cuatro&amp;nbsp;mil homes, pero tuvo que conformase con dos&amp;nbsp;mil. Cuando taba en condiciones d'actuar a principios de 1829, unvió una división al mandu del coronel Juan Prem pa entrar en territoriu guatemalianu y tomar el control de [[Chiquimula]]. La orde foi llevada a cabu por Prem a pesar de la resistencia ufiertada pol enemigu. Poco dempués, Morazán movió una pequeña fuercia cerca de la Ciudá de Guatemala sol mandu del coronel Gutiérrez pa forzar al enemigu salir de les sos trincheres y causar la deserción de les sos tropes. Mentanto, el coronel Domínguez, que saliera de la ciudá de Guatemala con seiscientos soldaos d'infantería p'atacar a Prem, enterar de la pequeña fuercia que cuntaba Gutiérrez. Domínguez camudó los sos planes y foise detrás Gutiérrez. Esta oportunidá foi aprovechada por Prem quien se treslladó de Zacapa y atacó a les fuercies de Domínguez, ganándolos el 15 de xineru de 1829. Depués d'esos fechos Morazán ordenólu a Prem que siguiera la so marcha colos mil cuatrocientos homes sol so mandu y ocupara el puestu de San José, cerca de la capital.&lt;ref name=morazan455&gt;{{harvnb|Morazán|1942|pp=4-55}}&lt;/ref&gt;

Mentanto, el pueblu d'[[Antigua Guatemala]] entamar contra'l gobiernu conservador de Aycinena en Guatemala lo qu'entainó la invasión de Morazán a Guatemala col so Exércitu Proteutor de la Llei»; l'hondureñu asitió a los sos homes nel pueblu de [[Pínula]], cerca de la [[Ciudá de Guatemala]]. El 15 de febreru una de les mayores divisiones de Morazán, sol mandu de Cayetano de la Cerda, foi ganada en [[Mixco]] poles tropes federales,&lt;ref name=baronesa&gt;{{harvnb|Baronesa de Wilson|1888|p=}}&lt;/ref&gt; polo que Morazán llevantó l'asediu de la ciudá y concentró les sos fuercies na [[Antigua (Guatemala)|Antigua]]. Una división de tropes federales siguiérenlu dende la capital sol mandu del coronel Pacheco, en direición a [[Sumpango]] y [[El Tejar (Guatemala)|Tejar]] col propósitu d'atacalo n'Antigua. Pero Pacheco estendió les sos fuercies, dexando a dalgunos d'ellos en Sumpango. Cuando llegó a San Miguelito el 6 de marzu, con un exércitu más pequeñu, foi ganáu pol xeneral Morazán,&lt;ref name=baronesa/&gt;&lt;ref name=morazan455/&gt;

Dempués de la victoria de San Miguelito, l'exércitu de Morazán aumentó cuando voluntarios guatemalianos xunir a les sos files. El 15 de marzu, cuando Morazán y el so exércitu taben en camín d'ocupar les sos posiciones anteriores, foi interceptáu poles tropes federales del coronel Prau nel ranchu de Les Llamargues. Morazán, con una posición cimera, entartalló al exércitu de Prau. El campu de batalla quedó llenu de cadabres, presos y armes. Darréu, Morazán movilizar a recuperar les sos antigües posiciones en [[Pínula]] y Aceytuno, y pone-y nuevamente sitiu a la ciudá de Guatemala.&lt;ref name=morazan455/&gt; Aycinena ordenó'l 18 de marzu de 1829 que s'aplicara la pena de muerte a tou aquel qu'ayudara al enemigu, fixo una proclama na qu'invocaba la defensa de la santidá de los altares» y emitió una disposición llegal, pola que los líderes lliberales, ente ellos el doctor [[Pedro Molina Mazariegos]], fueron declaraos enemigos de la patria; con too y con eso, foi derrotáu.&lt;ref name=dicgeo&gt;{{harvnb|Asociación d'Amigos del País|2004|p=}}&lt;/ref&gt;

El 12 d'abril de 1829 robló'l Conveniu de Capitulación con Morazán y foi unviáu a prisión colos sos compañeros de gobiernu; Morazán, pela so parte, anuló'l documentu'l día 20 del mesmu mes, pos el so principal oxetivu yera esaniciar el poder de los criollos conservadores y la xerarquía de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia Católica]] en Guatemala, a quien los crillos lliberales repunaben por haber tao sol so dominiu mientres la colonia española.&lt;ref name=gonzalez4y26/&gt;

=== Gobiernu de Mariano Gálvez ===
{{AP|Mariano Gálvez}}[[Ficheru:Map_of_Journey.jpg|miniaturadeimagen|200px|Mapa de Guatemala en 1839. Reparar les fronteres non delimitidas con Méxicu en Yucatán y Chiapas, y que Belice inda yera un asentamientu inglés.{{harvnp|Stephens|Catherwood|1854|p=1}}]]

Tres la separación del Imperiu de Iturbide creóse la [[República Federal de Centro América]], con [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] como primer presidente. La República Federal foi una entidá política qu'incluyía a Guatemala, [[Hondures|Comayagua]], El Salvador, [[Nicaragua]] y [[Costa Rica]].

Pa 1837, nel Estáu de Guatemala empecípiase una llucha armada contra quien gobernaba l'Estáu de Guatemala, lliberal al igual que Francisco Morazán, el doctor [[Mariano Gálvez|José Mariano Gálvez]]. Gálvez, lliberal cultu y progresista, entamara una serie de reformes sociales dirixíes a minar el poder del [[cleru regular]], principal miembru del Partíu Conservador xuntu col [[Clan Aycinena]].{{harvnp|González Davison|p=25-35}} Atayó los diezmos, promulgó la llei de divorciu y esanició munchos de los privilexos de los conventos; como yera d'esperase, el [[cleru secular]] —que nun fuera espulsáu en 1829— presentó les reformes non como un ataque contra los intereses económicos de la Ilesia, sinón como una falta a la fe cristiana y asuzó a la población llabradora en contra del gobiernu «[[herexe]]».{{harvnp|González Davison|p=25-35}}

Emburriaos poles reformes lliberales y la propaganda conservadora, movimientos insurxentes empecipiar nos montes de Guatemala y [[Rafael Carrera y Turcios]] foi'l máximu dirixente de les mesmes; ente les tropes sulevaes atopábense numberosos indíxenes&lt;ref name=hernandez30&gt;{{harvnb|Hernández de León|1930|p=}}&lt;/ref&gt; que llucharon mientres dos años pa consiguir la secesión guatemaliana de la federación, lo cual llogróse en 1838 cola disolución de la federación. Los alzaos empezar per asaltar les poblaciones, ensin dar oportunidá de tener alcuentros coles tropes del gobiernu y arrobinaben la idea de los enemigos de Gálvez, que consistía n'acusalo del envelenamientu de les agües fluviales p'arrobinar el ''roxura morbus'' a la población.{{refn|group=lower-alpha|El gobiernu nun yera'l culpable de tal envelenamientu: la crecedera poblacional y la poca capacidá de la estructura sanitaria de la ciudá contribuyeron al espardimientu de la enfermedá.&lt;ref name=gonzalez2008&gt;{{harvnb|González Davison|2008|p=35}}&lt;/ref&gt;}} Esta acusación favoreció a los oxetivos de Carrera, poniendo a una gran parte de la población en contra de Mariano Gálvez y los lliberales; inclusive los mesmos lliberales empezaron a atacar a Gálvez polos sos violentos métodos militares —qu'incluyíen táctiques de tierra esfarrapada en poblaciones alzaes—.{{harvnp|González Davison|2008|p=41}}

=== Independencia de Los Altos ===
{{AP|Estáu de Los Altos}}
L'área de Los Altos taba poblada mayoritariamente por indíxenes, quien caltuvieren les sos tradiciones ancestrales y les sos tierres nel fríu altiplanu del oeste guatemalianu.&lt;ref name=woodward113&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=113}}&lt;/ref&gt; Mientres tola dómina colonial esistieren revueltes en contra del gobiernu español.&lt;ref name=woodward113/&gt; Depués de la independencia, los mestizos y criollos llocales favorecieron al partíu lliberal, en cuantes que la mayoría indíxena yera partidaria de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia católica]] y, poro, conservadora.&lt;ref name=woodward113/&gt;

Mientres l'alministración del gobiernu de [[Mariano Gálvez]], Los Altos desaprobaron los cambeos introducíos pol xefe del gobiernu, pero los líderes de la rexón nun fueron conservadores, sinón lliberales que s'oponíen a Gálvez.&lt;ref name=woodward114&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=114}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, los criollos y ladinos de Los Altos teníen una gran rensía contra los comerciantes de la [[Ciudá de Guatemala]] —los miembros del [[Clan Aycinena]]— quien monopolizaban el comerciu y oponíense rotundamente a la construcción d'un puertu nel [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] y de una carretera que lu sirviera a Los Altos pa comerciar con países estranxeros direutamente.&lt;ref name=woodward114/&gt;

En mayu de 1836, un periódicu de la llocalidá propunxo que se formara un estáu qu'entendiera a les rexones de [[Quetzaltenango (departamentu)|Quetzaltenango]], [[Totonicapán (departamentu)|Totonicapán]], [[Sololá (departamentu)|Sololá]] y [[Suchitepéquez]], que tendría alredor de doscientos mil habitantes y que-yos dexaría mayor llibertá d'aición y meyor representación ante la [[Federación Centroamericana]].&lt;ref name=woodward114/&gt;

Al cayer el gobiernu de Gálvez, los representantes criollos de Los Altos aprovecharon pa dixebrase del Estáu de Guatemala el 2 de febreru de 1838. El gobernador Valenzuela nun pudo faer nada al respeutu, y el congresu de la [[Federación Centroamericana]] reconoció al Sestu Tao'l 5 de xunu de 1838 con una xunta de gobiernu provisional compuesta por Marcelo Molina Mata, José M. Gálvez y José A. Aguilar, ente que'l xeneral mexicanu [[Agustín Guzmán]] —antiguu oficial del exércitu de [[Vicente Filísola]] que s'aniciara en [[Quetzaltenango]]— quedó al mandu del exércitu del Estáu.&lt;ref name=woodward114/&gt; La bandera de Los Altos yera un cambéu de la de les Provincies Xuníes del Centru d'América, con escudu nel centru amosando un volcán al fondu y un [[Pharomachrus mocinno|quetzal]] resplandorientu —una ave local que representaba la llibertá— delantre. Foi la primer bandera centroamericana qu'emplegó'l quetzal como símbolu; esta ave dende 1871 forma parte de la [[bandera de Guatemala]]. Finalmente, n'avientu de 1838, Molina foi electu como Gobernador del Estáu, y de momentu empezó a trabayar nel desenvolvimientu del puertu nel Pacíficu y n'ameyorar les rellaciones col gobiernu federal en [[San Salvador]].&lt;ref name=woodward114/&gt;

N'ochobre de 1838 Carrera invadió a El Salvador, pero foi ganáu poles fuercies de Morazán. Repuestu, el 13 d'abril de 1839, Carrera tomó por sorpresa la plaza de Guatemala, asitiando nel Gobiernu a [[Mariano Rivera Paz]]. Parte de la población de la ciudá, que sufriera los escesos del trunfu lliberal diez años antes y que taba en contra de les reformes «anticristianas» de Gálvez, sofitó a Carrera. Sicasí, el 29 d'avientu de 1839 foi ganáu en Villa Nueva pol exércitu del xeneral Carlos Salazar Castro, en vista de lo cual foi robláu'l tratáu El Rinconcito, obligando a Carrera a deponer les armes, otorgándo-y el cargu de comandante del distritu de Mita.

El 18 de marzu de 1840, siendo'l líder lliberal Morazán el xefe d'Estáu d'El Salvador, este invadió a Guatemala con mil&amp;nbsp;quinientos soldaos pa esaniciar d'una vegada por toes l'amenaza conservadora pa Centroamérica qu'en Guatemala tenía'l so principal baluarte. Morazán apoderóse fácilmente de la capital, yá que Carrera asonsañó una retirada. Cuando'l invasores celebraben y empecipiaben el saquéu de la ciudá, Carrera atacar con cuatrocientos soldaos y pieces d'artillería y contrasitió la plaza, trunfando y recuperando la ciudá a otru día, 19 de marzu. El desastre foi tal, que Morazán tuvo que fuxir de Guatemala colos sos más allegaos glayando «¡Que viva Carrera!» pa salvar la vida, mientres los sos soldaos quedaron na ciudá, a mercé de les tropes de Carrera.&lt;ref name=hernandez30/&gt;

Poco dempués, Rafael Carrera, al enterase que Los Altos volviera declarase independiente pensando que Morazán lo había derrotáu, dirixó les sos fuercies contra tal Estáu y reincorporar al Estáu de Guatemala en 1840.{{refn|group=lower-alpha|Tres la reincorporación, los principales dirixentes quetzaltecos fueron exhibíos na capital guatemaliana como trofeos de guerra y fueron fusilaos tolos miembros de la Municipalidá de Quetzaltenango; ellos fueron: Eulogio Quezada, Romualdo Briones, Cesareo Arango, Leandro Arango, Montés Gonzales, Roberto Molina, Manuel Pivaral, José Ignacio Fernández, José María Fernández, Zacarias Martínez, Pedro Meoño, Benito Escobar, Felipe Hernández, Félix López, Marcelo Pacheco, José María Alvarado, y José Ignacio Paz.&lt;ref name=hernandez30/&gt;}}

== El gobiernu conservador de los Trenta Años» ==
{{AP|Gobiernu conservador de los 30 años|Rafael Carrera y Turcios}}
{{VT|Clan Aycinena}}

Tando yá nel poder, Rafael Carrera empecipiaría la construcción d'un réxime conservador, revirtiendo les reformes lliberales feches enantes. Los lliberales acusar de ser un militar analfabetu, y dicíase qu'él roblaba col nome «Racaraca», nome pol cual pasaría a ser conocíu polos guatemalianos, anque foi más conocíu por esti nome polos lliberales, quien lo llamaba asina en forma despreciatible, aludiendo al so analfabetismu, ente que polos conservadores, foi más conocíu como «Caudiellu Adoráu de los Pueblos».&lt;ref name=hernandez59&gt;{{harvnb|Hernández de León|1959|p=3}}&lt;/ref&gt; Foi un estratega militar, quien venció a El Salvador y Honduras na [[Batalla de L'Arada]]. Los siguientes sucesos internacionales condicionaron el gobiernu del xeneral Carrera: la [[Guerra de Secesión de los Estaos Xuníos]], la espansión d'[[Inglaterra]] particularmente en [[Belice]], Roatán n'[[Hondures]] y el Reinu de Mosquitia en Nicaragua, la ocupación militar de [[Méxicu]] polos Estaos Xuníos que dio como resultáu la incorporación a esti país de cerca de 900&amp;nbsp;000 km² mexicanos, la «[[fiebre d'oru]]» en California, y la declaración de [[Nicaragua]] como un Estáu más de los Estaos Xuníos (esclavista y falando inglés), gobernáu por [[William Walker]], y que desencadenó la [[Guerra Nacional de Nicaragua|Guerra contra los Filibusteros]].

Carrera foi nomáu presidente vitaliciu en 1854 y gobernó Guatemala hasta la so muerte, asocedida'l vienres Santu 14 d'abril de 1865 en siendo envelenáu mientres unes vacaciones en Escuintla.&lt;ref name=hernandez59/&gt;

=== Colonización belga de 1844 ===
[[Ficheru:Carte du District de Santo-Thomas (Etat de Guatemala).jpg|200px|miniaturadeimagen|Mapa de la rexón del llagu de Izabal y del distritu de Santu Tomás. La rexón en mariellu correspuende al área que fuera vencida a perpetuidad por Carrera pa la colonia belga.]]

En 1844, el distritu de Santo Tomás de Castilla foi colonizáu pola Comunidá de la Unión, patrocinada pola Compañía Belga de Colonización;{{harvnp|Compagnie Belge de Colonisation|1844|p=44}} el gobiernu del Estáu de Guatemala, dirixíu por [[Rafael Carrera]] concediera'l distritu de Santu Tomás a dicha compañía per mediu del decretu de l'[[Congresu de la República de Guatemala|Asamblea Constituyente de Guatemala]] el 4 de mayu de 1843.{{harvnp|Compagnie Belge de Colonisation|1844|p=31}} Los belgues convertir al catolicismu y traxeron consigo a sacerdotes xesuites, que tornaben a Guatemala per primer vegada desque la orde foi espulsada en 1765; sicasí, lo inhóspito de la rexón nun dexó espolletar a la colonia, que sumió en 1850.

=== Creación de la República de Guatemala ===
{{AP|Creación de la República de Guatemala}}

El 21 de marzu de 1847 roblóse un decretu proclamando a [[Guatemala]] como República soberana ya independiente,{{harvnp|Cámara de Representantes de Guatemala|21 de marzu de 1847|p=}} dixebrándola definitivamente de la [[República Federal de Centro América]], y fíxose llamar «fundador de la Nueva República». Con esta midida Guatemala pudo empecipiar les sos aiciones como Estáu soberanu y entablar rellaciones coles potencies europees. Mientres esti periodu produz La [[Batalla de l'Arada]] y La [[Guerra Nacional de Nicaragua|Guerra contra los Filibusteros]], lideraos por [[William Walker]]. El 22 d'ochobre de 1851 arrenunció'l presidente [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]] y l'Asamblea Nacional nomó a [[Rafael Carrera]] por que lo sustituyera; Carrera tomó posesión el 6 de payares de 1851.{{harvnp|Woodward|1993|p=}}{{harvnp|Woodward|2002|p=}}

=== Batalla de l'Arada ===
{{AP|Batalla de l'Arada|l1=|3=}}
El gobernante salvadoreñu [[Doroteo Vasconcelos]] dio asilu a los lliberales guatemalianos, ente quien taba [[José Francisco Barrundia]] quien fundó un periódicu p'atacar a Carrera, aprovechando fechos como'l del atentáu del Marimbero. Vasconcelos alimentó, mientres tou un añu a la faición rebalba «El Monte», nel oriente de Guatemala distribuyendo dineru y armes ente los sulevaos. A fines del añu de 1850, Vasconcelos sintióse cansáu d'esta guerra lenta contra Guatemala y decidió obrar abiertamente. Coles mesmes, el mandatariu salvadoreñu empecipió una cruzada contra'l réxime conservador de Guatemala, convidando a participar na alianza a Honduras y Nicaragua; pero de dambos gobiernos solo l'hondureñu presidíu por [[Juan Lindo]] aceptó participar na invasión.

Entrín y non, en Guatemala, onde se conocíen perfectamente los planes d'invasión na so contra, el presidente de [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]] toma les previsiones necesaries pa enfrentar la situación, mientres l'arzobispu don Francisco de Paula García Peláez ordena nel so archidiócesis rogativas de paz.

El día 4 de xineru de 1851 axuntar n'[[Ocotepeque]] los presidentes d'[[Hondures]] y [[El Salvador]], cola cual quedó sellada l'alianza en contra de Guatemala. L'exércitu salvadoreñu componer de cuatro&amp;nbsp;mil homes perfectamente municionados y con sofitu d'artillería; los hondureños pela so parte, aprestaron dos&amp;nbsp;mil homes pa la campaña. El gruesu de les fuercies aliaes asítiase en [[Metapán]], por ser esti unu allugamientu próximu a Honduras y a la frontera guatemaliana.

La Batalla de l'Arada llibró'l 2 de febreru de 1851 cerca de la ciudá de [[Chiquimula]] en Guatemala, ente les fuercies de [[Guatemala]] y un exércitu aliáu d'Hondures y El Salvador. La batalla formó parte de la guerra ente'l gobiernu [[Conservadorismu#Conservadorismu en Llatinoamérica|conservador]] de Guatemala contra la coalición [[Lliberalismu|lliberal]] d'El Salvador y Honduras, y foi l'amenaza más patente pa Guatemala de perder la so soberanía como República. El combate resolver con una contundente victoria de les fuercies de Carrera, cola heroica participación del [[Fuercies Armaes de Guatemala|Batallón Sijeño]] comandado pol [[Coronel]] [[Fuercies Armaes de Guatemala|Florencio Calderón]], ente otros que selló definitivamente la so hexemonía na rexón.{{harvnp|Hernández de León|1925|p=193}} Pocos meses dempués de [[La Batalla de l'Arada]], el 22 d'ochobre de 1851 arrenunció'l presidente Paredes; l'Asamblea Nacional nomó a Carrera por que la sustituyera, y este tomó posesión de la Presidencia'l 6 de payares de 1851 en solicitando a los representantes que modificaren la Constitución de la República a la so conveniencia.{{harvnp|Hernández de León|1930|p=97}}

=== Concordatu de 1852 ===
{{AP|Concordatu de Guatemala de 1852}}

[[Ficheru:Carrerayturcios_2014-06-22_09-46.jpg|200px|miniaturadeimagen|Capitán Xeneral [[Rafael Carrera y Turcios]].]]

En 1854 establecióse un [[concordatu]] cola [[Santa Sede]], per mediu del cual Guatemala otorgaba la educación del pueblu guatemalianu a les [[cleru regular|órdenes regulares]] de la Ilesia Católica, comprometer a respetar les propiedaes y los monaterios eclesiásticos, autorizaba'l diezmu obligatoriu y dexaba que los obispos censuraren lo que se publicar nel país; en cuenta de ello, Guatemala recibía indulxencies pa los miembros del exércitu, dexaba que quien adquirieren les propiedaes que los lliberales espropiaren a la Ilesia en 1829 caltener, percibía impuestos polo xenerao poles propiedaes de la Ilesia, y tenía el derechu de xulgar coles lleis guatemalianes a los eclesiásticos que perpetaren crímenes.&lt;ref name=ayci1854&gt;{{harvnb|Aycinena|1854|p=}}&lt;/ref&gt; El concordatu tuvo vixente hasta la cayida del gobiernu conservador del mariscal [[Vicente Cerna y Cerna]].&lt;ref name=ayci1854/&gt;

=== Guerra contra los Filibusteros ===
{{AP|Guerra Nacional de Nicaragua}}

[[Ficheru:Mariscalzavala 2014-07-01 20-32.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[José Víctor Zavala]] cuando yera coronel del exércitu conservador guatemalianu. Foi'l comandante de les fuercies guatemalianes mientres la [[Guerra Nacional de Nicaragua|Guerra contra los Filibusteros]]. Algamó'l grau de mariscal.]]

El 5 de mayu de 1856, el xeneral [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]], ex-presidente de Guatemala, partió con quinientos homes escontra Nicaragua. El mesmu Carrera y dalgunos de los principales miembros de la sociedá guatemaliana diben na espedición. Los [[Estaos Xuníos]] reconocieren el gobiernu nicaragüense de [[William Walker]], a lo que tolos gobiernos conservadores de Centro América respondieron mandando exércitos pa derrocar al filibusteru&lt;ref name=hernandez14/&gt; Ye importante enfatizar qu'en 1856, los [[Estaos Xuníos]] inda nun yeren la potencia estranxera qu'en que se convirtieron depués de tar nel bandu vencedor de la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y [[Segunda Guerra Mundial]]); otra manera, taben metanes les convulsiones internes que resultaron na [[Guerra de Secesión d'Estaos Xuníos|Guerra Civil]]. 

L'entós coronel [[José Víctor Zavala]] incorporar a la columna guatemaliana n'El Salvador, onde s'atopaba entós y [[Francisco Dueñas]], nuevu presidente d'El Salvador movilizó ochocientos homes al frente del xeneral [[Ramón Belloso]].&lt;ref name=hernandez14/&gt; Zavala terminó comandando el contingente de Guatemala mientres la [[Guerra Nacional de Nicaragua]] en 1856, como parte del Exércitu Aliáu Centroamericanu tres la muerte del Xeneral [[Mariano Paredes (Guatemala)|Mariano Paredes]]. Mientres el conflictu, Zavala entró en discordia col comandante xeneral de los aliaos, el salvadoreñu Belloso.{{harvnp|Dueñas Van Severen|2006|p=124}} El día 12 d'ochobre de 1856, mientres el [[Destrucción de Granada (Nicaragua)|sitiu de Granada]], Zavala realizó un actu de valentía al travesar la plaza de la ciudá escontra la casa onde s'abelugaben los filibusteros baxu fueu intenso, llogrando arrincar la bandera del enemigu;{{harvnp|Latin American Studies|s.f.|p=}} coles mesmes, Zavala recibió so la so autoridá la ciudá de [[Rivas (Nicaragua)|Rivas]] el 1 de mayu de 1857, una vegada que [[William Walker]] rindióse.{{harvnp|Dueñas Van Severen|2006|p=140}}

{{caxa de cita|anchu=70%|alliniación=center|«Bien conocíos son los sucesos asocedíos en Nicaragua desque, n'ochobre del añu pasáu, unos pocos estranxeros, procedentes de California, apoderar naquella república de l'autoridá, aprovechándose del escosamientu que produxeren la discordia y una enllargada llucha intestina».&lt;br&gt;
«Vais defender una causa santa: la causa de la nuesa relixón y de la nuesa raza. A los vuesos hermanos de Costa Rica cupió l'honor d'arramar la primer sangre en defensa de la patria. Vós vais acreditar que, en Guatemala tamos dispuestos a sacrificar tou por ella. Tengo enteru enfotu nel xefe que vos manda y nel vuesu valor y sufrimientu. Yo voi siguivos de cerca, con toos vuesos compañeros si fuera necesariu. Entrín y non, encamiéntovos la más estrecha unión colos vuesos hermanos d'El Salvador, Honduras y Costa Rica pa llevar a cabu la obra común de llanzar del país a los que, ensin derechu dalgunu, vinieron entemecer se nes nueses disenciones y a amenacianos cola más oprobiosa servidume.»
|[[Federico Hernández de León]] &lt;ref name=hernandez14&gt;{{harvnb|Hernández de León|14 de mayu de 1959|p=}}&lt;/ref&gt;}}

=== Tratáu Wyke-Aycinena: Convención de llendes de Belice ===
{{AP|Historia de la frontera de Belice, Guatemala y Méxicu|Tratáu Wyke-Aycinena}}

L'área qu'ocupa Belice na península de Yucatán nunca foi ocupada per España o Guatemala, anque España efeutuó delles espediciones d'esploración nel sieglu {{versalita|xvi}} que lu sirvieron de base pa depués reclamar la área como so;&lt;ref name=woodward308&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=308}}&lt;/ref&gt; Guatemala a cencielles heredó esi argumentu pa reclamar el territoriu, magar que nunca unvió espediciones al área depués de la independencia por cuenta de les guerres que se producieron en Centroamérica ente 1821 y 1860.&lt;ref name=woodward308/&gt; Pela so parte, los ingleses establecieren pequeños asentamientu dende mediaos del sieglu {{versalita|xvii}}, principalmente pa bases de bucaneros y depués pa esplotación maderera; los asentamientos nunca fueron reconocíos como colonies britániques anque taben de dalguna forma rexíos pol gobiernu inglés en [[Xamaica]].&lt;ref name=woodward308/&gt; Nel sieglu {{versalita|xviii}} Belice convertir nel principal puntu de contrabandu en Centro América anque depués los ingleses reconocieron la soberanía española de la rexón per mediu de los trataos de 1783 y de 1786, en cuenta de que se terminaren les hostilidaes con España y que los españoles autorizaren a los súbditos de la Corona británica a esplotar les maderes precioses qu'había en Belice.&lt;ref name=woodward308/&gt;

Tres la independencia de la rexón centroamericana de la Corona española en 1821, Belice convertir na punta de llanza de la penetración comercial británica nel ismu centroamericanu; cases comerciales ingleses establecer en Belice y empecipiaron unes prósperes rutes comerciales colos puertos caribeños de Guatemala, Honduras y Nicaragua.&lt;ref name=woodward308/&gt;

Los lliberales tomaron el poder en Guatemala en 1829 en venciendo y espulsar a los miembros del [[Clan Aycinena]] y el [[cleru regular]] de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia Católica]] y empecipiaron un reclamu formal pero infructuoso sobre la rexón beliceña;{{harvnp|Woodward|1993|p=}} esto, a pesar de que per otra parte, [[Francisco Morazán]] —entós presidente de la [[Federación Centroamericana]]— no personal empecipió tratos comerciales con los ingleses, cuantimás el comerciu de caoba. En Guatemala, el gobernador [[Mariano Gálvez]] apurrió delles concesiones territoriales a ciudadanos ingleses, ente ellos la meyor facienda de la Verapaz, [[Salamá|Facienda de San Jerónimo]]; estos tratos británicos fueron aprovechaos por curar párrocos en Guatemala —yá que el [[cleru secular]] nun fuera espulsáu por nun tener propiedaes nin poder políticu— p'acusar a los lliberales de [[herexía]] y empecipiar una revolución llabradora contra los herexes lliberales y a favor de la verdadera relixón.{{refn|group=lower-alpha|name=abraso|A curar párrocos nun se-yos espulsó, pero sí fueron debilitaos cuando'l gobiernu de Gálvez prohibió'l diezmu obligatoriu.&lt;ref name=gonzalez1552&gt;{{harvnb|González Davison|2008|pp=15-52}}&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=gonzalez1552/&gt; Cuando llegó [[Rafael Carrera]] al poder en 1840 depués del trunfu de la revolución, non solamente nun siguió colos reclamos sobre'l territoriu beliceño, sinón qu'estableció un consuláu guatemalianu na rexón pa velar polos intereses de Guatemala nesi importante puntu comercial.&lt;ref name=woodward308/&gt; El comerciu beliceño foi preponderante na rexón hasta 1855, en que los colombianos construyeron un ferrocarril tresoceánicu en Panamá en 1855, dexando que'l comerciu fluyera más eficientemente nos puertos del Pacíficu guatemalianu; a partir d'esti momentu, Belice empezó a tornar n'importancia.&lt;ref name=woodward308/&gt;

Cuando s'empecipió la [[Guerra de Castes]] en Yucatán —alzamientu indíxena que dexó miles de colonos europeos asesinaos— los representantes beliceños y guatemalianos poner n'alerta; los refuxaos yucatecos llegaben fuxendo a Guatemala y a Belice ya inclusive el superintendente de Belice llegó a tarrecer que Carrera —dau la so fuerte alianza colos indíxenes guatemalianos— tuviera favoreciendo les revoluciones indíxenes en Centroamérica.&lt;ref name=woodward308/&gt; Na década de 1850, los ingleses demostraron tener bona voluntá escontra los países centroamericanos: retirar de la Mariña de los Mosquitos en Nicaragua y empecipiaron negociaciones que resultaríen na devolución del territoriu en 1894, tornaron les Islles de la Badea a Honduras ya inclusive axustaron col filibusteru estauxunidense [[William Walker]] nun esfuerciu pa evitar qu'esti invadiera Honduras tres apoderarase de Nicaragua.&lt;ref name=woodward309&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=309}}&lt;/ref&gt; Y roblaron un tratáu sobre la soberanía de Belice con Guatemala, tratáu que foi reportáu dende entós en Guatemala como'l mayor error del gobiernu conservador de Rafael Carrera.&lt;ref name=woodward309/&gt;

Aycinena, como Ministru de Rellaciones Esteriores, esforciárase en caltener rellaciones cordiales cola Corona británica. En 1859, l'amenaza de [[William Walker]] presentóse nuevamente en Centro América; con cuenta de llograr les armes necesaries pa enfrentalo, el réxime de Carrera tuvo que vence-y el territoriu de [[Belice]] al Imperiu Británicu. El 30 d'abril de 1859 celebróse la convención ente los representantes de [[Inglaterra|Gran Bretaña]] y Guatemala pa definir les llendes con [[Belice]], tres la cual emitióse un decretu nel que Guatemala viose favorecida nel artículu séptimu, qu'axusta qu'Inglaterra abriría pola so cuenta una vía de comunicación terrestre de la ciudá de [[Belice]] hasta la ciudá de Guatemala.{{harvnp|Hernández de León|30 d'abril de 1959|p=}}

El controversial tratáu Wyke-Aycinena de 1859 tenía dos partes: los primeros seis artículos definíen claramente la frontera Guatemala-Belice y nellos Guatemala reconocía la soberanía inglesa sobre'l territoriu de Belice;&lt;ref name=woodward309/&gt; pela so parte, el séptimu artículu trata sobre la construcción d'un camín escontra la Ciudá de Guatemala, que sería beneficiosu pa dambes partes, cuidao que Belice perdiera la so importancia comercial dende la construcción del ferrocarril tresoceánicu en Panamá en 1855 y Guatemala precisaba una vía de comunicación eficiente escontra la mariña atlántica. Sicasí, el camín nunca se construyó, primero porque los términos del artículu nun taben claros, lo que llevó a disputes ente guatemalianos n'ingleses sobre l'allugamientu exactu del camín, y depués, tres el derrocamientu de los conservadores en 1871 los lliberales utilizaron l'argumentu de que'l camín nun taba construyíu y dieron el tratáu como nulu.&lt;ref name=woodward310&gt;{{harvnb|Woodward|1993|p=310}}&lt;/ref&gt;

El tratáu foi ratificáu por Carrera'l 1 de mayu de 1859, ente que'l cónsul d'Inglaterra en Guatemala, Charles Lennox Wyke, viaxó a Gran Bretaña pa llograr la ratificación real, tornando a Guatemala el 26 de setiembre de 1859.&lt;ref name=woodward310/&gt;

=== Muerte de Carrera y gobiernu de Vicente Cerna ===
Tres la muerte del xeneral Carrera'l 14 d'abril de 1865{{harvnp|González Davison|2008|p=426}} quedó nel poder interinamente [[Pedro de Aycinena]], hasta que'l mariscal [[Vicente Cerna y Cerna]] foi designáu presidente'l 24 de mayu d'esi añu.&lt;ref name=cerna24&gt;{{harvnb|La Cía. Bacrofft|1889|p=496}}&lt;/ref&gt;

Cerna siguió cola política conservadora de Carrera y foi reelecto pa otru periodu presidencial que s'empecipió'l 24 de mayu de 1869.&lt;ref name=cerna24/&gt; Pero entós los criollos lliberales alzar n'armes dirixíos por [[Miguel García Granados]] y [[Justo Rufino Barrios]] y llograron derrocar al gobiernu de Cerna el 30 de xunu de 1871.&lt;ref name=cerna24/&gt;

== La Revolución Lliberal de 1871 ==
{{AP|Reforma Lliberal}}

[[Ficheru:1866 map of Central America from Une voie nouvelle à tavers l'Amérique Centrale.jpg|miniaturadeimagen|200px|América Central en 1866, pocu dempués de la muerte del xeneral [[Rafael Carrera|Carrera]]. Obsérve que Chiapas y Soconusco yeren inda parte de Guatemala.]]
[[Ficheru:Pagojornaleros1890.jpg|miniaturadeimagen|200px|Pagu a xornaleros en Santa Rosa en 1890 d'alcuerdu al [[Reglamentu de Xornaleros]] instituyíu por Barrios.&lt;ref name=martinez306/&gt;]]
[[Ficheru:Temporerascafe1875.jpg|200px|miniaturadeimagen|«Temporeres» —[[Reglamentu de Xornaleros|xornaleres]]— nuna finca de café en 1875. Les temporeres diben del altiplanu guatemalianu a trabayar a llugares templaos pa la corte de café tipu arábigu, esto ye d'árbol altu. El capatáz ye'l mozu varón. Fotografía d'[[Eadweard Muybridge]].]]
El xeneral [[Justo Rufino Barrios]] impulsó la llamada [[Reforma Lliberal]] de 1871, conxuntamente col xeneral [[Miguel García Granados]] ya intelectuales lliberales como [[Lorenzo Montúfar]] y [[Antonio Batres Jáuregui]], col fin de camudar la economía de los lliberales nel país, ameyorar el so comerciu, ya introducir nuevos cultivos y manufactures que los favorecieren. Mientres esta era'l [[café]] fíxose un cultivu importante pa Guatemala,&lt;ref name=martinez306/&gt; favoreciendo al capital criollu quetzalteco que nun llograra los sos oxetivos mientres l'efímeru [[Estáu de Los Altos Sestu Estáu]].

Tres factores económicos importantes asocedieron nesti periodu:

# Introducióse la producción a gran escala del café; esto obedeció a que los terratenientes lliberales d'occidente fueron los principales promotores de la Revolución.&lt;ref name=martinez306/&gt; Coles mesmes, la introducción del ferrocarril foi por causa de la necesidá de tresportar el granu a los puertos del país.
# Con cuenta de compensar a los militares que collaboraron cola revolución, espropiáronse les tierres d'indios, que yeren estensiones de tierra onde los indíxenes guatemalianos vivíen dende la dómina colonial.&lt;ref name=iepala54&gt;{{harvnb|IEPALA|1980|p=54}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, se instituyeron les rotaciones de los indíxenes ente les propiedaes de los nuevos terratenientes.&lt;ref name=xornaleros/&gt;
# Producióse una fuerte inmigración alemana nes Verapaces, que collaboró decididamente na producción del café.&lt;ref name=cambranes282&gt;{{harvnb|Castellanos Cambranes|1992|p=282}}&lt;/ref&gt; El capital alemán dio orixe a los llatifundios neocoloniales en Guatemala, convirtiendo los antiguos feudos coloniales en propiedá capitalista,&lt;ref name=cambranes282/&gt; convirtiendo a Guatemala nuna semicoloina del imperialismu alemán de finales del sieglu {{versalita|[[sieglu XIX|xix]]}}.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=288}}

Mientres la so xestión entamó un vastu programa de reformes que tomaron, ente otros aspeutos, a la Ilesia, la economía y l'educación; establecióse la educación pública gratuita, al traviés d'escueles en tol país, suprimiéndose paralelamente les hermandaes y órdenes relixoses, anque poco s'adelantró na alfabetización de la mayoría de la población indíxena. Fundó'l Bancu Hipotecariu, l'hospital d'Oriente, la [[Escuela Politéunica (Guatemala)|Escuela Politéunica]] y mandó construyir el Campusantu Xeneral de Guatemala y la [[Penitenciaría Central de Guatemala]]. Amás, mientres la so presidencia, en Guatemala tendiéronse les primeres llinies telegráfiques y ferroviaries, roblándose'l contratu pa la construcción del [[Ferrocarril del Norte de Guatemala|Ferrocarril del Norte]].&lt;ref name=vidaurre7&gt;{{harvnb|Vidaurre|1907|p=26}}&lt;/ref&gt; Nel orde alministrativu y llegal, promulgáronse'l Códigu Penal, el Militar y el Códigu Fiscal; coles mesmes fueron creaos los departamentos de [[Retalhuleu]] y [[Baxa Verapaz]]. Barrios eslleió l'Asamblea Llexislativa y convocó a una constituyente compuesta namái polos sos allegaos por que promulgaren la [[Constitución de Guatemala de 1879|Constitución de 1879]], fecha a la midida de les sos necesidaes.&lt;ref name=angulo&gt;{{harvnb|Angulo Guridi|1891|p=126}}&lt;/ref&gt; y, al añu siguiente, foi reelixíu presidente pa un mandatu de seis años.&lt;ref name=angulo/&gt; Tamién pa da-y apariencia de democracia presentó'l so arrenunciu a l'Asamblea llexislativa en dos causes, que nun foi aceptada en nenguna de los casos.&lt;ref name=angulo/&gt;

Mientres el gobiernu de Barrios desaposiar a los indíxenes de les tierres d'indios», que partióse ente los oficiales que lu ayudaron mientres la Reforma Lliberal;&lt;ref name=iepala54/&gt; coles mesmes, decrétase'l «[[Reglamentu de Xornaleros]]», llexislación llaboral qu'asitió a la población indíxena práutiques a la disposición de los intereses de los nuevos hacendados cafetaleros y de los tradicionales.&lt;ref name=martinez306&gt;{{harvnb|Martínez Peláez|2009|p=306}}&lt;/ref&gt; El decretu establecía lo siguiente pa los indíxenes:

# Quedaron obligaos a trabayar nes finques cuando los dueños precisar y ensin importar onde s'atoparen.
# Quedaron baxu tutelar de les autoridaes llocales, quien s'encargaben de velar porque los contingentes d'indíxenes fueren unviaos a les finques.
# Quedaron suxetos a la «habilitación»: paga forzada antemanada, endeudadora del trabayador y justificadora de la so unviada a les finques y de la so retención nelles.
# Creación del llibretu de xornaleros»: documentu probatorio de la solvencia del trabayador frente al so patronu, y ensin la cual el trabayador taba suxetu al rigos de les autoridaes y de los dueños de finques.&lt;ref name=xornaleros&gt;{{harvnb|Barrios|1887|p=}}&lt;/ref&gt;

Como resultáu d'esti reglamentu, hubo un notable aumentu de les esportaciones, y activóse l'intercambiu colos países capitalistes; tanto los antiguos conservadores aristócrates como los nuevos terratenientes cafetaleros viéronse beneficiaos con estes midíes. Agora bien, sí hubo un terrateniente conservador que foi atacáu y desaposiáu de los privilexos que gociara mientres el [[Rafael Carrera|gobierno de los 30 años]]: el cleru mayor de la [[Ilesia católica]]. Los lliberales cafetaleros viéronse obligaos a atacar a la Ilesia pol poder qu'esta tenía y pola fuerte oposición que faía a compartir el poder colos lliberales.

{{caxa de cita|alliniación=center|anchu=70%|[[Ficheru:Mapaguatelimites.JPG|miniaturadeimagen|140px|Llendes de Guatemala y Méxicu (1896).{{harvnp|La Ilustración Guatemaliana|1896|p=289}}]]&lt;br/&gt;«Esti conveniu de llendes, col que se remató un llargu periodu de negociaciones y l'ulterior trazáu de la frontera, que foi la so consecuencia, constituyeron pa Guatemala fechos fundamentales na so historia de finales del Sieglu {{versalita|[[sieglu XIX|xix]]}}. Por esti tratáu, Guatemala arrenunció non solamente a aldericar los sos derechos sobre Chiapas y Soconusco, sinón a los derechos mesmos. Cerróse definitivamente la oportunidá pa posteriores reclamos, ensin siquier pidir absolutamente nada a cambéu; esti conveniu cerró herméticamente la puerta a toa posterior reclamación, en virtú de que, al Guatemala vencer Chiapas y Soconusco, arrenunció espresa y categóricamente a toa compensación o indemnización. Este ye un exemplu singular, nos añales del Derechu Internacional, d'un arreglu ente dos países nel qu'unu d'ellos llegó a faer arrogante entrega de les sos posiciones y clausuró definitivamente la puerta de posteriores reclamos, ensin pidir a cambéu absolutamente nada».|Solís Castañeda, 2013}}

[[Ficheru:Muertebarrios.jpg|miniaturadeimagen|200px|Muerte del xeneral Barrios na [[Batalla de Chalchuapa]] el 2 d'abril de 1885.{{harvnp|Lavarreda|s.f.|p=79}}]]

Per otru llau, Barrios escorrió enconadamente a la oposición, obligando a fuxir a munchos guatemalianos al exiliu;{{harvnp|Lavarreda|s.f.|p=47}} D'alcuerdu al periódicu estauxunidense ''[[The New York Times]]'', el terremotu de Guatemala del 3 de setiembre de 1874 foi'l más devastador de los que se rexistraron nesi añu en tol mundu.&lt;ref name=nyt&gt;{{harvnb|The New York Times|20 d'avientu de 1874|p=}}&lt;/ref&gt; Non solamente destruyóse dafechu'l pueblu de Parramos,&lt;ref name=llei&gt;{{harvnb|Gobiernu de Guatemala|1883|p=243}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Montessus de Ballore|1884|p=}} sinón que bandes de foraxíos armaos con cuchiellos y otres armes punzocortantes intentaron asaltar a los damnificados y roba-yos lo poco que-yos quedaba; afortunadamente, les bandes fueron prindaes pola policía del gobiernu del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] y [[execución sumaria|executaes sumariamente]].&lt;ref name=nyt/&gt;

Pa 1881, les rellaciones ente'l presidente [[Justo Rufino Barrios]] y los representantes de la Ilesia Católica ameyoraren y el presidente unvió a [[Ángel María Arroyo]] como ministru plenipotenciario ante la [[Santa Sede]] pa trabayar nun nuevu concordatu, que sustituyera al [[Concordatu de Guatemala de 1852|Concordatu de 1852]].&lt;ref name=alejos&gt;{{harvnb|Alejos-Grau|2008|p=}}&lt;/ref&gt; El documentu tuvo llistu'l 2 de xunetu de 1884, pero nun foi aldericáu na Asamblea de 1885 porque nun algamar a ser incluyíu na axenda llexislativa;{{harvnp|Guerra|1886|p=828}} sicasí, tres la muerte del presidente Barrios esi añu'l so socesor, el xeneral [[Manuel Lisandro Barillas Bercián]] yá nun ratificó'l tratáu.&lt;ref name=alejos/&gt; Barrios, quien tenía ambiciones de reunificar [[América Central]], entemetiéndose na política de los países vecinos, principalmente [[Hondures]] y [[El Salvador]], y consiguiendo el sofitu de Méxicu dexando -y incondicionalmente [[Chiapas]] y [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] en 1882,&lt;ref name=&quot;mariscal&quot;&gt;{{harvnb|Solís Castañeda|2013|p=}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Del Cid Fernández|1966|p=429}} llevó a Guatemala a la guerra contra [[El Salvador]] nun intentu d'algamar esti fin pero finó na [[Batalla de Chalchuapa]] el 2 d'abril de 1885 ensin llograr algamar el so cometíu.{{harvnp|Lavarreda|s.f.|p=79}}

=== Gobiernu de Manuel Lisandro Barillas ===
{{AP|Manuel Lisandro Barillas Bercián}}

Arriendes de l'arrenunciu del presidente [[Alejandro M. Sinibaldi]], provisorio qu'exerciera dempués de la muerte violenta del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] en 1885, l'Asamblea Nacional declara que'l segundu designáu a la presidencia de la República asumiera'l poder. La persona señalada yera'l xeneral Manuel Lisandro Barillas. quien llegó nel intre del sepelio del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] y esixó a Juan Martín Barrundia —hasta pocos díes antes Ministru de Guerra de Barrios y principal candidatu a quedase na presidencia— que-y fora apurríu'l poder, aduciendo qu'un númberu regular de tropa venía con él, indicándo-y a Barrundia que la tropa taba acantonada a redoma de la ciudá. Primero que Barillas valir d'aquel ardid pa primir pola entrada darréu de la presidencia, ocupaba'l puestu de xefe de políticu de Quetzaltenango. La tropa de la cual falaba nun esistía y asina coló al Palaciu de Gobiernu p'asumir la primer maxistratura de la Nación. Cuando Barrundia entendió'l so error, yá yera tarde; decidió alloñar del país por un tiempu, yá que disponía de los medios necesarios pa ello. Barrundia tornó a Guatemala en 1888, pa finalmente aniciase en Méxicu dende onde publicó folletos en contra del gobiernu de Barillas. Finalmente convocó a eleiciones, que ganó fácilmente. Pa perpetuase nel poder camudó la constitución de la República al so sabor y antoxu y enllargó el mandatu constitucional per espaciu de seis años. Mientres aquel gobiernu fusilar a numberosos enemigos del réxime y espulsóse del país a muncha xente que nun compartía'l pensamientu políticu de Barillas. Dientro de les rebeliones qu'encaloró a sangre y fueu anótase históricamente la de Huehuetenango nel añu de 1887, que-y dio oportunidá de suspender les garantíes constitucionales y eslleir l'[[Congresu de la República de Guatemala|Asamblea Llexislativa]] para depués convocar una Asamblea Constituyente que redactara una nueva constitución afecha a les aspiraciones del gobernante.

Tres el derrocamientu del presidente salvadoreñu por [[Carlos Ezeta]] n'[[El Salvador]], el designáu a la presidencia salvadoriana, Camilo Álvarez, y numberosos enemigos del nuevu réxime abelugar en Guatemala y solicitaron ayuda al presidente Barillas por que detuviera a los exércitos de Ezeta, que pretendía invadir a Guatemala; la verdadera intención yera recuperar el gobiernu nel so país valiéndose del exércitu guatemalianu. Convencíu polos rumor, les tropes movilizar hasta la frontera, con Camilo Álvarez ente ellos, quien inclusive nomara a los sos ministros. Les tropes guatemalianes yá nun siguieron avanzando. Inclusive, l'exércitu de Ezeta diose'l luxu de retornar a la capital salvadoriana a encalorar un llevantamientu. Yá na frontera, Guatemala siguió ensin mover les sos tropes; y l'asuntu terminó cola intervención de los miembros del Cuerpu Diplomáticu, que roblaron un arreglu de paz, el 21 d'agostu de 1890. Con ironía, los guatemalianos llamaron a esta la guerra del totoposte», yá que solo sirvió pa movilizar granu de maíz molíu (totoposte) p'alimentar tropes que nunca combatieron, lo qu'estropió gravemente la economía del país. 

Barillas dio beques pa realizar estudios n'Europa a los más sobresalientes estudiantes de medicina de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Universidá Nacional]], y tamién a los lliteratos, como [[Enrique Gómez Carrillo]], a quien-y dio una beca pa estudiar en Madrid.{{harvnp|Torres Espinoza|2007|p=12}} Fundó la Facultá de Medicina d'Occidente&lt;ref&gt;{{cita web|website=Muséu Militar de Guatemala|autor=Muséu del Exércitu|títulu=Manuel Lisandro Barillas|editorial=Exércitu de Guatemala|allugamientu=Guatemala|añu=s.f.|fechaaccesu=7 d'agostu de 2014|url=http://museo.mil.gt/v1/index.php/manuel-lisandro-barillas|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140812100143/http://museo.mil.gt/v1/index.php/manuel-lisandro-barillas|fechaarchivu=12 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; y el 28 de xunu de 1888, creó la [[Institutu Normal Central pa Señorites Belén|Escuela Normal de Señorites]].{{harvnp|Muñoz de Castro|s.f.|p=}} 

Tocantes a infraestructura, dexó abandonada la construcción del [[Ferrocarril del Norte de Guatemala|Ferrocarril del Norte]] a pesar de que Barrios dexara un fondu pal mesmu, y sicasí ocupóse na canalización del [[ríu Motagua]], obra que provocó fuertes crítiques de corrupción poles grandes sumas del erariu nacional que s'utilizaron. Mientres el so gobiernu remocicóse'l «Teatro Carrera», que foi rebautizado col nome de Teatru Colón» y foi baltáu en 1923 depués de los daños de los [[Terremotu de Guatemala de 1917|Terremotos de 1917-18]]. Pa 1898, en que s'efectúa'l traspso del poder a Reyna Barrios, el parque central de Guatemala yá cuntaba con allumáu públicu.{{harvnp|Castellanos|2014|p=44:55}}

Nes [[Eleiciones xenerales de Guatemala de 1892|eleiciones de 1892]], foi la primer vegada que los partíos fixeron propaganda nos periódicos de la dómina.{{harvnp|Castellanos|2014|p=40:00}} Barillas Bercián foi un casu únicu ente tolos presidentes lliberales que tuvo Guatemala ente 1871 y 1944: él apurrió'l poder al so socesor en forma pacífica.{{harvnp|Castellanos|2014|p=40:00}}

=== Colonización alemana de la Verapaz ===
{{AP|Inmigración alemana en Guatemala}}

Producióse una fuerte inmigración alemana nes Verapaces, que collaboró decididamente na producción del café.&lt;ref name=cambranes282&gt;{{harvnb|Castellanos Cambranes|1992|p=282}}&lt;/ref&gt; La producción de café pa esportación que llevaron a cabu'l alemanes basar nun sistema d'orixe feudal impulsáu pol gobiernu lliberal de [[Justo Rufino Barrios]] que nun pretendía ameyorar les condiciones de vida de los llabradores indíxenes sinón que la propiedá comunal indíxena pasara a manes de propietarios privaos qu'atroparen el capital agrícola.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=315}} Ye más, les tierres comunales fueron axudicaes preferiblemente a estranxeros dempués de ser declaraes baldías pos el mesmu Barrios consideraba que «un alemán valía por dosciencos llabradores guatemalianos».{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=326-327}}

[[Alta Verapaz]] foi onde'l alemanes concentráronse: a fines del sieglu {{versalita|[[sieglu XIX|xix]]}} los finqueros alemanes llegaron a atropar nes sos manes trés cuartes partes de la estensión total de los 8686 km² que tenía'l departamentu. Amás constatóse que los llabradores fuxíen de los sos pueblos pa nun cayer en manes de los finqueros, quien amás de desaposialos de les sos tierres obligar a trabayar nos plantíos y beneficios de café.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=327}} Munchos de los nuevos terratenientes alemanes yeren capitalistes o gociaben de creitos en poderosos bancos o cases comerciales de [[Hamburgu]]. Calcúlase que pa 1898 —añu en que s'empecipió'l gobiernu de [[Manuel Estrada Cabrera]]—, los alemanes invirtieren en Guatemala más de cientu venti millones de dólares norteamericanos.{{harvnp|Castellanos Cambranes|1992|p=329}} 

Pa la esportación del café, los alemanes construyeron el Ferrocarril Verapaz, que foi fundáu'l 15 de xineru de 1894 por aciu la firma d'un contratu por noventa años ente l'estáu de Guatemala. Esti contratu prevía la construcción, caltenimientu y esplotación d'un tramu de ferrocarril ente'l Puertu Fluvial de [[Panzós]] y la paraxa de Pancajché, de trenta milles d'estensión. Amás de les terminales en Panzós y Pancajché, había estaciones en Santa Rosita, [[Santa Catalina La Tinta|La Tinta]], y Papalhá.&lt;ref name=pacifico/&gt; En 1898, reportóse que dada la riqueza del café producíu en [[Cobán]], que nesi entós yera la tercer ciudá más grande de [[Guatemala]], taba ampliándose el ferrocarril dende Panzós hasta esa ciudá.&lt;ref name=pacifico&gt;{{harvnb|La Ilustración del Pacíficu|15 de marzu de 1898|p=206}}&lt;/ref&gt; El ferrocarril tuvo n'usu continuu hasta 1965.

{{imaxe múltiple |posición_tabla=center

|títulu=Cobán na década de 1890
|testu=Na década de 1890, mientres el gobiernu del xeneral [[José María Reyna Barrios]], el reconocíu antropólogu [[Alfred Percival Maudslay]] visitó Cobán y publicó estes fotografíes nel so llibru ''A Glimpse at Guatemala''.{{harvnp|Maudslay|Maudslay|1899|pp=151-160}}
|semeya1=A glimpse of Guatemala 151-Ilesia de Coban 1898.png|testu1=Ilesia del parque central|anchu1=250
|semeya2=A glimpse of Guatemala 155-People from Coban 1898.png|testu2=Mercáu|anchu2=230
|semeya3=A glimpse of Guatemala 160-Calvariu de Coban.png|testu3=Ilesia del Calvariu anchu3=230
}}

=== Colapsu del café de 1897 ===
{{AP|Esposición Centroamericana|José María Reina Barrios}}

En marzu de 1897, coincidiendo col entamu de la Esposición Centroamericana revistir cultura ''[[La Ilustración Guatemaliana]]'' publicó un analís detalláu de la situación económica de Guatemala.{{harvnp|Saravia|1897|p=233}} Aquel día, los bancos del país presentíen una mala situación y quixeren ameyorar los sos creitos esixendo garantíes fiduciarias, retirando creitos y pasando circulares colo que consiguieron xeneral la llerza ente la población guatemaliana.{{harvnp|Saravia|1897|p=223}} Per otra parte, dellos bancos amontaren considerablemente'l tipu d'interés aprovechando la concesión que teníen del gobiernu pa emitir billetes.{{harvnp|Saravia|1897|p=223}}

D'alcuerdu al analís de ''La Ilustración Guatemaliana'', en marzu de 1897 esistía una paralización completa nos negocios por falta casi absoluta d'efeutivu, situación bien grave que taba empezando a afectar el comerciu, l'agricultura, la industria y demás fontes de riqueza.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}} Les causes d'esti seriu problema yeren l'escesivu desenvolvimientu que'l gobiernu de Reina Barrio diera a necesidaes ficticies —esto ye, el embellecimiento de la [[Ciudá de Guatemala]], proyeutu de Acatán y el gastu millonariu na [[Esposición Centroamericana]]— ensin tomar en cuenta'l verdaderu estáu de les cuentes nacionales y pa les que precisó de munchos recursos particulares llograos per mediu de bonos.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}} Esta actitú treslladárase a la población polo xeneral, una y bones les families entraren nuna dómina de luxu y vanidá nel que se buscaben coches, caballerizas, llacayos con luxosa llibrea, visites al teatru y otres coses nes que se gastar más de lo que les families teníen d'ingresos; esto resultaba en que s'abusara del creitu y de la especulación.{{harvnp|Saravia|1897|p=222}} Considerábase aquel día que la única solución yera una austeridá completa con un plan d'economíes y l'astención absoluta de too asuelu innecesariu y tarrecíase que se llegara a una bancarrota estatal.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}}

En resume, nun quedaba saldu dalgunu que pudiera permediar la balanza del comerciu guatemalianu en 1897{{harvnp|Saravia|1897|p=234}} y encamentábense midíes d'austeridá y que se fixera un préstamu al llargu plazu axustáu en bones condiciones, y que nun fuera como los qu'hasta entós se fixeron polos gobiernu guatemalianos que non solamente teníen intereses escesivos, sinón que nun yeren alministraos de forma honrada.{{harvnp|Saravia|1897|p=234}}

El 10 de marzu, el periódicu opositor ''La República'' publicó que nun esistía gayola ente la población guatemaliana pola realización de la Esposición, a pesar de la majestuosidad de la mesma; felicidá apatía deber a la esmolición polos acontecimientos económicos y políticos de los últimos meses.{{harvnp|La República|10 de marzu de 1897|p=}} N'otru fuerte artículu contra'l gobiernu, acusen de deficiente'l manexu d'agua —la cual llográbase en parte del proyeutu de Acatán— y que se taba utilizando nes fontes de la Esposición dexando ensin suministros a la población de la [[Ciudá de Guatemala]].{{harvnp|La Ilustración Guatemaliana|15 d'abril de 1897|p=252}} Por estes publicaciones, el periódicu foi cerráu temporalmente pol gobiernu de Reina Barrio, anque foi reabiertu pocos meses dempués.

Les consecuencies del fracasu de la Esposición fueron considerables pa Guatemala, pos la falta d'inversión internacional dexó al país ensin fondos abondos pa faer frente a los préstamos fechos pa satisfaer los ambiciosos oxetivos de la Esposición. Per otra parte, cuando Reina Barrios pretendió estender el so mandatu pa resolver la situación, produxérense les [[Revolución quetzalteca|revoluciones de setiembre de 1897]] que desencaderon una serie d'eventos que concluyeron cuando [[Edgar Zollinger]] asesinó al presidente Reina Barrios el 8 de febreru de 1898.{{harvnp|Buchenau|1996|p=}} Y, finalmente, la delda esterna con bancos ingleses qu'heredó'l socesor de Reina Barrio, el llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]], fizo que se viera obligáu a buscar el sofitu económico y militar de los Estaos Xuníos, con cuenta d'evitar una posible invasión militar inglesa que pretendiera cobrar dicha delda.{{harvnp|Buchenau|1996|p=}}

== Primer metá del sieglu {{versalita|xx}} ==

=== Gobiernu de Manuel Estrada Cabrera ===
{{AP|Manuel Estrada Cabrera}}

[[Ficheru:Manuelestradaretrato.jpg|thumb|175px|left|Llicenciáu Manuel Estrada Cabrera mientres el so cuartu periodu presidencial.&lt;br /&gt;Presidente de Guatemala&lt;br /&gt;Gobernó ente 1898 y 1920.]]

{{caxa de cita|anchu=35%|

[[Ficheru:Tr-bigstick-cartoon.JPG|thumb|175px|left|Caricatura de la política del «Gran Garrote» (del inglés «Big Stick») del gobiernu del presidente d'Estaos Xuníos [[Theodore Roosevelt]], que caltuvo a tolos países del Caribe so un dominiu ferrial con cuenta de que la construcción del [[Canal de Panamá]] asocediera ensin problemes.]]

Posiblemente, l'oficial militar más activu de les [[Guerres bananeras]] fuera'l [[Mayor Xeneral]] del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos]] [[Smedley Butler]]. Butler combatió n'[[Hondures]] en 1903 y emprestó serviciu en Nicaragua de 1909 a 1912; amás, foi condecoráu cola [[Medaya d'Honor]] pola so actuación en [[Veracruz]] en 1914 y recibió otra al valor mientres la represión de la resistencia Cacu» n'[[Haití]] en 1915. En 1935 escribió nel so famosu llibru ''[[La guerra ye un lladroniciu]]'':{{harvnp|Schmidt|1987|p=4}}&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Patricia|apellíu=Galeana|títulu=Cronología Iberoamericana 1803-1992|editorial=Fondu de Cultura Económica|ubicación= Méxicu|añu=1993|páxina=15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Gastón|apellíu=García Cantú|títulu=Les invasiones Norteamericanes en Méxicu|editorial=Yera|ubicación=Méxicu|añu=1974|páxina=10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Gregorio|apellíu=Selser|títulu=Cronología de les Intervenciones Estranxeres n'América Llatina (1776-1945)|editorial=Universidaes: Nacional Autónoma de Méxicu, Obrera de Méxicu y Autónoma Metropolitana-Atzcapozalcoy de Guadalaxara|ubicación= Méxicu|añu=1994-1997-2001|páxina=4}}&lt;/ref&gt;

''«Sirví mientres 30 años y cuatro meses nes unidaes más combatives de les Fuercies Armaes estauxunidenses: na [[Infantería de Marina]]. Tengo la sensación d'actuar mientres tou esi tiempu de bandíu altamente calificáu al serviciu de les grandes empreses de [[Wall Street]] y les sos [[banqueru|banqueros]]. N'otres pallabres, fui un [[pandillero]] al serviciu del [[capitalismu]]. De tal manera, en 1914 afirmé la seguridá de los intereses petroleros en Méxicu, [[Tampico]] en particular. Contribuyí a tresformar a Cuba nun país onde la xente del National City Bank podía birlar tranquilamente los beneficios. Participé na &quot;llimpieza&quot; de [[Nicaragua]], de 1902 a 1912, por cuenta de la firma bancaria internacional Brown Brothers Harriman. En 1916, por cuenta de los grandes azucreros estauxunidenses, apurrí a la [[República Dominicana]] la &quot;civilización&quot;. En 1923 &quot;endreché&quot; los asuntos n'[[Hondures]] n'interés de les [[United Fruit Company|compañíes fruteres estaodunidenses]]. En 1927, en [[China]], afité los intereses de la [[Standard Oil]]. Cuando miro escontra tras pienso que pudi dar a [[Al Capone]] delles suxerencies. Él, como gánster, operó en tres distritos d'una ciudá. Yo, como Marine, operé en trés continentes.»''}}


Mientres el gobiernu del primer presidente civil de Guatemala, llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]] (1898-1920), la [[United Fruit Company]] (UFCO) convertir na principal fuercia económico de Guatemala, con grandes concesiones daes pol gobiernu yá que Estrada Cabrera tenía aiciones na compañía, y amás interesába-y llograr el sofitu norteamericanu pa evitar un posible ataque de la flota británica (lo cual yera bien posible por cuenta de les deldes que dexara'l so antecesor, el xeneral Reyna Barrios tres el fracasu de la [[Esposición Centroamericana]]); tocantes a la política esterior de los Estaos Xuníos pa Centro América consistía en caltener gobiernos allegaos y los más pacíficos posible pa facilitar la construcción de la canal interoceánico que primero tuvo planiáu pa Nicaragua, depués en Colombia y d'últimes en Panamá, tres la [[separación de Panamá de Colombia]] esta política económica norteamericana foi conocida como'l «[[Gran Garrote]] de les [[Guerres bananeras]] de [[Teddy Roosevelt]] —presidente de los [[Estaos Xuníos]] nesi entós— y les sos operaciones cuntaron frecuentemente col respaldu militar de los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|Marines]] de los Estaos Xuníos.{{harvnp|Buchenau|1996|p=58}}

Estes intervenciones béliques fueron realizaes con tanta frecuencia que los Marines crearon y publicaron en 1921 un manual de táctiques y estratexes aplicables a guerres a pequeña escala.

Con al respeutive de los países vecinos, Estrada Cabrera tuvo que caltener al marxe a los gobiernos de Méxicu, El Salvador y Nicaragua, que los sos presidentes pretendíen influyir decisivamente en Guatemala, ya inclusive llegaron a intentar invadila en delles oportunidaes.{{harvnp|Buchenau|1996|p=57}}

Siguiendo l'estilu de la dómina nun toleró oposición al so gobiernu, escorrió a los sos enemigos políticos y acutó la llibertá de prensa,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ortiz R.|nome=Silverio|enllaceautor=Silverio Ortiz|títulu=Reseña histórica de la parte que l'elementu obreru tuvo nel Partíu Unionista|editorial=Inéditu; estractos tán publicaos nel llibru ¡Ecce Pericles! de [[Rafael Arévalo Martínez]]|allugamientu=Guatemala|añu=1922}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Arévalo Martínez|1945|p=25-223}} pero a pesar d'esto, ye consideráu como un alministrador eficiente, yá que llogró caltener la economía del país magar que esta viose afeutada por:

* La delda colo bancos británicos heredada del gobiernu de [[José María Reyna Barrios]].{{harvnp|Buchenau|1996|p=62}}
* La construcción del [[Canal de Panamá]], que fizo inútil la construcción del ferrocarril interoceánico en Guatemala y provocó tensión con los presidentes [[José Santos Zelaya]] de Nicaragua y [[Porfirio Díaz]] de Méxicu.{{harvnp|Bucheanu|1996|p=64}}
* La variabilidá nel preciu del café, principal productu d'esportación de Guatemala mientres los réximes lliberales.&lt;ref&gt;{{harvnb|Macías del Real|1898|p=14}}&lt;/ref&gt;
* Les imposiciones polítiques, económiques y militares de los [[Estaos Xuníos]], [[Inglaterra]] y [[Alemaña]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Eses alloñaes ruines fumientes. Guatemala na Primer Guerra Mundial - Departamentu d'Educación Departamento d'Educación|url=https://educacion.ufm.edu/eses-alloñaes-ruines-fumientes-guatemala-en-la-primer-guerra-mundial/|fecha=12 de payares de 2013|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018|periódicu=Departamentu d'Educación|idioma=es-ES}}&lt;/ref&gt; y finalmente, *
Los terremotos de 1917-18, que destruyeron más de la metá de la Ciudá de Guatemala.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=1917-18: Guatemala afarada por una serie de fuertes temblones|url=https://www.prensalibre.com/hemeroteca/terremoto-en-guatemala-1917-18|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018|periódicu=Prensa Llibre}}&lt;/ref&gt;

La UFCO controló más del 40&amp;nbsp;% de la tierra del país, tol ferrocarril y les instalaciones de Puerto Barrio, l'únicu puertu na mariña Atlántica de Guatemala y El Salvador; esta situación caltener hasta 1944.

==== Guatemala: una República Bananera («Banana Republic») ====

[[Ficheru:O. Henry. Cabbages and Kings (1904) cover.jpg|miniaturadeimagen|200px|Cabbages and Kings (Repollos y reis) d'[[O. Henry]], llibru publicáu en 1904, y que popularizó'l términu peyorativu «[[República Bananera]]».&lt;ref name=henry&gt;{{harvnb|Henry|2000|p=}}&lt;/ref&gt;]]

El términu despreciatible «República Bananera» (del inglés «Banana Republic») frecuentemente utilízase pa describir a pequeños países que son probes y subdesendolcaos y que tienen un gobiernu inestable, con corrupción galopante y una rellación sumisa colos Estaos Xuníos. El términu foi acuñáu pol escritor norteamericanu O. Henry, quien lo utilizó pa describir al imaxinariu país «Anchuria» na so novela «Cabbages and Kings».&lt;ref name=henry/&gt; Henry inspirar no que vio mientres un viaxe a Honduras, que fuera invadida en 1910 pola corporación frutera Cuyamel Fruit, y que tuvo a puntu de dise a la guerra por rivalidaes corporatives cola so vecina, la Guatemala de [[Manuel Estrada Cabrera]], que de la mesma taba controlada pola [[United Fruit Company]]. Otru escritores siguieron utilizando'l términu pa describir a los corruptos países d'América Central y el poder casi absolutu que nos mesmu teníen les fruteres norteamericanes.&lt;ref group=lower-alpha&gt;Ente ellos los ganadores del premiu Nobel de Lliteratura, [[Miguel Angel Asturias]] (coles sos noveles ''Vientu Fuerte'', ''El papa verde'' y ''[[Los güeyos de los soterraos]]''), [[Pablo Neruda]] col so poema ''United Fruit Company'' y [[Gabriel García Márquez]] cola so novela ''[[Cien años de soledad]]''.&lt;/ref&gt;

==== Terremotu de San Perfectu ====
{{AP|Terremotu de Guatemala de 1902}}

El [[Terremotu de Guatemala de 1902|terremotu de San Perfectu]] asocedió'l 18 d'abril de 1902 pela nueche y tuvo una magnitú envalorada de [[Escala de magnitú pel momento|M&lt;sub&gt;w&lt;/sub&gt;]] 7,5 nel [[Quetzaltenango|departamentu de Quetzaltenango]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Principales eventos sísmicos del sieglu XX en Guatemala|autor=INSIVUMEH|añu=s.f.|url=http://www.insivumeh.gob.gt/geofisica/indice%20sismo.htm|fechaaccesu=20 de marzu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080801123208/http://www.insivumeh.gob.gt/geofisica/indice%20sismo.htm|fechaarchivu=1 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; El terremotu tuvo una duración d'aprosimao minutu y mediu y foi precedíu de dellos [[Premonitor (sismoloxía)|seísmos premonitores]] y siguíu de munches [[Retruque (sismoloxía)|retruques]]. Ente ochocientes y novecientes persones finaron pol terremotu y hubo daños materiales importantes na estensa zona afeutada. Toles ilesies nel oeste de Guatemala y l'este de [[Chiapas]] sufrieron daños severos o fueron destruyíes.{{harvnp|Rose|s.f.|p=394}}

&lt;center&gt;
{{Imaxe múltiple |
posición_tabla = center
| direición = horizontal
| títulu = Terremotu de San Perfectu| posición_títulu = enriba | 
testu = Fotografies de la catástrofe publicaes por Julio Yaquier.
| posición = embaxo | 
semeya1 = Sanperfecto1902 Lacienaga - Copy.jpg| anchu1 = 180 | testu1 = La Barraquera |
semeya2 = SanPerfecto1902Espiritusanto.jpg| anchu2 = 180 | testu2 = Ilesia del Espíritu Santu |
semeya3 = Sanperfecto1902 Empresaelectrica - Copy.jpg| anchu3 = 180 | testu3 = Empresa Llétrica |
semeya4 = Sanperfecto1902 Sannicolas.jpg| anchu4 = 180 | testu4 = Ilesia de San Nicolás
}}
&lt;/center&gt;

==== Erupción del volcán Santa María de 1902 ====
{{AP|Terremotu de Guatemala de 1902}}

N'abril de 1902 destruyo Quetzaltenango y una gran parte de la rexón occidental de Guatemala, y depués el 24 d'ochobre d'esi mesmu añu fueron nuevamente afeutaos pola fuerte erupción del volcán Santa María.&lt;ref name=aragon&gt;{{harvnb|Aragón|2013|p=}}&lt;/ref&gt; El volcán había estáu inactivu dende la conquista española en 1524 y tenía un conu casi perfectu de 3768 metros d'altor. La erupción foi más devastadora que'l terremotu, yá que tamién provocó cuantiosos daños nes finques y aldegues aledañas y hai recuentos que'l sable y ceniza tomo a la rexón de [[Chiapas]], en [[Méxicu]].&lt;ref name=aragon/&gt; Calcúlase que la catástrofe provocó cinco mil muertes y miles de pesos en perdes agrícoles y materiales.&lt;ref name=aragon/&gt;

==== Estructura social de Guatemala ====
{{AP|Gobiernu de Manuel Estrada Cabrera (1898-1920)}}

[[Ficheru:Cabreracrímenes.jpg|200px|miniaturadeimagen|Caricatura d'A. N. Campos qu'amuesa cómo'l gobiernu de Manuel Estrada Cabrera basar en crímenes de lesa humanidá.{{harvnb|Xunta Llibertadora|1914|p=2}}]]

En 1920, el príncipe [[Guillermo de Suecia]] visitó Guatemala y fixo una descripción oxetiva tantu de la sociedá guatemaliana de la dómina como del gobiernu d'Estrada Cabrera nel so llibru ''Between two continents, notes from a journey in Central America, 1920'' —''{{lang|es|Ente dos continentes, notes d'un viaxe a Centro América, 1920}}''—.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=148-209}} El príncipe esplicó la dinámica de la sociedá guatemaliana que reparó indicando qu'anque Guatemala faíase llamar República, cuntaba en realidá con tres clases sociales claramente definíes:{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=152}}

# [[Criollos]]: una minoría formáu por families descendientes de los españoles que conquistaron [[Centroamérica]] y que pa 1920 taben al cargu de dambos partíos políticos nel país. Pa esi añu, rellacionárense con estranxeros, principalmente europeos y la gran mayoría d'ellos tenía sangre indíxena na so venes.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=153}} Los criollos dirixíen el país tantu política como intelectualmente, debíu en parte a que la so educación, anque probe pa los estándares europeos de la dómina, yera descomanadamente cimera a la del restu de la población del país, en parte porque solo les families d'abolengu tenín accesu a los partíos políticos nesa dómina,{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=152}} y finalmente, porque eses families controlaben la mayor parte de les tierres cultivables del país.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=153}}
# [[Ladín (población)|Ladinos]]: la clase media, constituyida por persones que nacieron del encruz ente nativos, negros y criollos. En 1920 nun teníen poder dalgunu, anque conformaben el gruesu de los grupos d'artesanos, dueños de tiendes, comerciantes y oficiales de baxu rangu nel exércitu.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1920|p=154}} solo nel oriente del país podíen atopase en llabores agrícoles.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1920|p=154}}
# Indíxenes: les vasta mayoría de la población. Analfabetos y renuentes a cualquier forma de cambéu, fueron utilizaos nel exércitu poles sos cualidaes, llegando a posiciones de mandos medios, pola so cualidaes de ser renuentes a participar n'actividaes polítiques y el so respetu innatu escontra'l gobiernu y el oficiales.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=154}} En 1920, constituyíen la principal fonte de mano d'obra agrícola y taben en trés grandes categoríes:
## Mozos colonos: vivíen en plantíos. Dábase-yos un pequeñu terrenal por que lu cultivaren pola so cuenta, en cuenta de que trabayaren nos plantíos por ciertos periodos de tiempu.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=154}}
## Mozos xornaleros: trabayadores per día, que yeren contrataos pa trabayar nes finques por un determináu tiempu. Pagábase-yos un salariu diariu.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=154}} En teoría, cada mozu yera llibre de faer col so trabayu lo que quixera, pero en realidá quedaben arreyaos a los plantíos por cuestiones económiques. Nun podíen dise d'un llugar has que nun pagaren tou lo que-y debíen al propietariu de la finca, quien dende'l principiu incentivar a empeñase con él o ella per mediu de creitos y préstamos d'efeutivu, hasta llegar un puntu en que nun podíen pagar la delda y quedaben nuna posición de servidume.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=155}} Si los mozos fuxíen, los propietarios de les finques podíen faer que los escorrieren y encarcelaren, y tol costo de los gastos de la persecución cargábense-y a la delda del mozu. Per otru llau, si dalgunu refugar a trabayar, yera puestu en prisión ensin más trámite.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=155}} Los pagos diarios yeren extremedamente baxos.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=156}}
## Artesanos independientes: aquellos indíxenes que vivíen nes provincies más remotes y sobrevivíen cultivando maíz, frijol o arroz. El so escedente vender nos mercaos de la comunidá y frecuentemente tresportaben los sos productos a los sos llombos.{{harvnp|Wilhelm of Sweden|1922|p=156}}

=== Dempués de Estrada Cabrera ===

[[Ficheru:Tresdobleces.jpg|miniaturadeimagen|200px|La Casa del Pueblu» n'avientu de 1919, al momentu de roblar l'Acta de los Trés Dobleces. Reparar a los líderes conservadores de Guatemala sentaos al mandu de la fotografía.]]
[[Ficheru:Central America, the West Indies South America and Portions of the United States and Mexico WDL62.png|miniaturadeimagen|200px|Mapa de rutes de la ''Flota Blanca'' de la [[United Fruit Company]], que tenía'l monopoliu de tresporte de carga y persones dende y escontra Puerto Barrio.]]

Tres la [[Selmana Tráxica de 1920|Selmana Tráxica]] que remató cola rindición d'Estrada Cabrera'l 14 d'abril de 1920, el presidente interín [[Carlos Herrera y Luna]] heredó un desorde fiscal, monetariu y bancariu, con inflación galopante; oponer a ratificar dellos contratos con compañíes norteamericanes que roblara Estrada Cabrera y qu'Herrera consideraba lescivos pal país.{{refn|group=lower-alpha|Tres el so derrocamientu n'avientu de 1921 el so socesor, el xeneral [[José María Orellana]] —que fuera xefe del Estáu Mayor de Estrada Cabrera— ratificó toos estos contratos.&lt;ref name=chema&gt;{{harvnb|Molina Calderón|2011|p=}}&lt;/ref&gt;}} Ente estos contratos atopábense:

* Venta de la Empresa Llétrica, que fuera espropiada a los accionistes alemanes dempués de la [[Primer Guerra Mundial]]
* Contratu cola International Railways of Central America (IRCA) —una compañía de la United Fruit Company— pa poner a valir el Contratu Ferrocarrilero Méndez-Williamson de 1908 robláu nel periodu del presidente [[Manuel Estrada Cabrera]]. El contratu yera lescivo pa Guatemala y referíase a faer los arreglos necesarios a efeutu de principiar los trabayos del Ferrocarril, que pondría en comunicación a Guatemala con El Salvador, na ruta Zacapa-Anguiatú—esti postreru, frontera con El Salvador.&lt;ref name=chema/&gt;
* Contratu sobre serviciu de lluz, calor y fuercia llétrico con Central America Power Company
* Contrato con Washington Serruys, pa la instalación d'una tranvía llétricu *
Contratu ente'l Ministeriu de Fomentu y la Compañía All America Cables Incorporated, pal establecimientu na capital d'una oficina pública de cablegrames.&lt;ref name=chema/&gt;

Tocantes a la educación, Herrera eslleió la Universidá Estrada Cabrera, que fuera fundada en 1918 y sustituyir coles escueles Facultativad de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Universidá Nacional]], a la que-y dio autonomía pa eleición d'autoridaes. Pero nesi entós apenes había trescientos estudiantes en tola universidá, y l'analfabetismu nel país yera del 93&amp;nbsp;%, debíu principalmente a la llei de xornaleros» qu'instituyera [[Justo Rufino Barrios]] y qu'obligaba a los xornaleros indíxenes a trabayar nes finques, ensin da-yos tiempu pa la so educación. Los gobiernos de Orellana y Chacón entamaron una reforma educativa, otorgando beques nel estranxeru a egresados de la [[Escuela Normal pa Varones]] y otres escueles de maestros del país.

==== El Poder de la United Fruit Company nel gobiernu de Orellana ====
{{VT|United Fruit Company}}

[[Ficheru:Orellanaplanamayor.jpg|450px|miniaturadeimagen|center|Xeneral José María Orellana -sentáu al centru- y tras, el Xeneral de División [[San Carlos Sija|José Gabriel Reyes Rodas]] y la so plana mayor nel interior de la [[Escuela Politéunica (Guatemala)|Escuela Politéunica]] en derrocando al presidente [[Carlos Herrera y Luna|Carlos Herrera]] el golpe d'estáu de 1921.]]A mediaos de 1924, los portuarios de Puerto Barrio, claves pa la esportación de banano y pa les importanciones a Guatemala, demandaron la xornada d'ocho hores y aumentu de los sos salarios. La UFCO negar a aceptar y nun venció; los trabayadores entós y fueron a la fuelga, a la cual solidarizáronse tolos trabayadores de les finques de la frutera». La UFCO pidió ayuda al gobiernu, qu'actuó con rapidez: tropes fueron unviaes a imponer l'orde en Barrios; el choque foi brutal, saldándose con muerte y mancaos ente los obreros. La fuelga tardó ventisiete díes, pero la represión llogró acabala: ventidós dirixentes fueron encarcelaos y depués expatriados.{{harvnp|Bauer Paz|1965|p=35}} A finales d'esi añu, los trabayadores de la International Railways of Central America (IRCA) demandaron l'amenorgamientu d'hores de trabayu, l'aumentu de salariu y el respetu pa la so organización Sociedá Ferrocarrilera. Una vegada más, la frutera» (propietaria de la IRCA) negóse rotundamente a aceptar estes demandes y movilizó al gobiernu de Orellana pa reprimir violentamente la fuelga de 5000 trabayadores.{{harvnp|Bauer Paz|1965|p=35}} Un mecanismu llargamente utilizáu pola UFCO yera mercar a precios baxos grandes cantidaes de tierres como una ferramienta pa evitar que surdieren competidores y caltener asina un [[monopoliu]] sobre la [[Alministración de la Producción|producción]] de bananos, inclusive calteniendo estenses zones agrícoles ensin cultivar so sida que [[seca|seques]] o [[huracan]]es obligáben-y a caltener «en reserva grandes estensiones de terrén ensin usar.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=XQ3328eVDwwC&amp;pg=PA43&amp;lpg=PA43|títulu=El silenciu quedó tras: testimonios de la fuelga bananera de 1954|autor=Barahona, Marvin|coleición=Talanquera|editorial=Guaymuras|añu=1994|isbn=9789992633199|páxina=43}}&lt;/ref&gt;

=== Gobiernos de transición ===
{{AP|Baudilio Palma|Manuel María Orellana Contreras}}
Baudilio Palma yera'l [[Ministeriu de Finances Públiques de Guatemala|secretariu de Facienda]] y segundu designáu a la Presidencia del presidente xeneral [[Lázaro Chacón González]]{{harvnp|Prensa Llibre|2007|p=}} cuando esti sufrió un derrame cerebral que yá non -y dexó siguir al frente del gobiernu. Entós Palma, n'alcuerdu con tol gabinete, foi designáu pa desempeñar les funciones de presidente de forma interina,&lt;ref name=time&gt;{{harvnb|Time|1931|p=}}&lt;/ref&gt; a pesar de ser el segundu designáu na Presidencia de la República yá que el primer designáu, xeneral [[Mauro de León]], foi inducíu a arrenunciar al cargu.{{harvnp|El nuesu Diariu|1930|p=14 d'avientu}}

El 13 d'avientu de 1930 el so nomamientu foi aprobáu pola [[Congresu de la República de Guatemala|Asamblea Nacional Llexislativa]] y el 16 d'avientu de 1930 el presidente d'[[Estaos Xuníos]] [[Herbert C. Hoover]] al traviés d'una telegrama aceptó la presidencia de Palma;&lt;ref name=time/&gt; pero'l 17 d'avientu de 1930, unos pocos soldaos y miembros del Partíu Progresista, lideraos por [[Manuel María Orellana Contreras]], aprucieron nel despachu de Palma y esixéron-y el so arrenunciu per escritu. Tres la llucha que se desencadenó, Palma presentó'l so arrenunciu y foi deteníu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=Nee4NZNBERcC&amp;pg=PA83&amp;lpg=PA83|autor=Barnoya, José|títulu=Los cien años del inseutu editorial=Librerias Artemis Edinter|añu=1996|isbn=9788489452848 |páxina=83|coleición=Historia}}&lt;/ref&gt;

A los dos díes publicó la noticia nos periódicos, qu'indicaben que los Partíos Lliberales de Guatemala nun taben acordies con el nomamientu de Palma, argumentando que yera'l xeneral De León el primer designáu a la Presidencia y que esto nun foi respetáu por quien nomaron a Palma encargáu de la Presidencia.{{harvnp|El nuesu Diariu|1930|p=18 d'avientu}}

El gobiernu de Orellana nun foi reconocíu per Estaos Xuníos y el 31 d'avientu de 1930, l'Asamblea aceptó'l so arrenunciu&lt;ref name=time/&gt; y designó al llicenciáu [[José María Reina Andrade]] como primer designáu a la presidencia y a los [[xenerales de división]] [[San Carlos Sija|José Gabriel Reyes Rodas]] [[Ministeriu de la Defensa Nacional (Guatemala)|Ministru de la Guerra]] y Rodrigo Solórzano. Reina Andrade asumió la presidencia interina pa convocar a unes [[eleiciones]] y el segundu José Reyes como primer designáu, nes que [[Jorge Ubico]] ganó como candidatu únicu nes eleiciones de 1931, asumió'l cargu'l 14 de febreru.{{harvnp|Díaz Romeu|1996|pp=37-42}}

=== Gobiernu del xeneral Jorge Ubico ===
{{VT|United Fruit Company}}

[[Ficheru:Ubico orellana.jpg|miniaturadeimagen|200px|Presidente [[José María Orellana]] y el so primera designáu a la presidencia, [[Jorge Ubico Castañeda]]. Fotografía de 1922.]]

Tres la muerte de José María Orellana, y depués de participar nes eleiciones de 1926, en que perdió contra'l tamién lliberal [[Lázaro Chacón González]], el xeneral [[Jorge Ubico Castañeda]] retirar a la vida privada; pero cola inestabilidá que se dio tres l'arrenunciu del xeneral Chacón a finales de 1930, por enfermedá, y la crisis económica qu'esistía nel país por cuenta de la [[Gran Depresión]] aniciada pola quiebra de la [[Bolsa de Valores de Nueva York]] en 1929, arreyóse nuevamente nel tingláu políticu. N'avientu de 1930, el presidente interín [[Baudilio Palma]] foi derrocáu y asesináu nun golpe militar pol xeneral [[Manuel María Orellana Contreras]], pero'l gobiernu d'esti nun foi reconocíu pol presidente de los [[Estaos Xuníos]], país qu'aquel día yá tenía fuertes inversiones en Guatemala, derivaes de les grandes concesiones daes a les bananeras y a los ferrocarriles mientres el gobiernu de [[Manuel Estrada Cabrera]]. L'Asamblea Nacional Llexislativa designó a [[José María Reina Andrade]], quien fuera ministru de Gobernación mientres bona parte del gobiernu de Estrada Cabrera, y esti darréu convocó a eleiciones, a les cualos presentóse Ubico Castañeda como candidatu únicu.{{harvnp|De los Ríos|1948|p=58}}

[[Ficheru:Emden1936g.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Kriegsmarine|Marineros alemanes]] desfilando na [[Ciudá de Guatemala]] mientres un viaxe de bona voluntá en 1936.]]

Por esi entós, yeren numberosos los países que s'inclinaben por gobiernos autoritarios; esistía'l gobiernu fascista de [[Benito Mussolini]] n'[[Italia]], la dictadura del PRI en [[Méxicu]] y la dictadura imperial de Hirohito en [[Xapón]]. D'esta manera, una vegada nel poder, Ubico Castañeda asumió poderes dictatoriales y métodos d'espionaxe y represión similares a los de Barrios y Estrada Cabrera, y caltuvo una Asamblea llexislativa títere obediente a los sos mandatos. Intelixente, dinámicu y temperamental tenía obsesión por controlar hasta'l más mínimu detalle de la vida de Guatemala,&lt;ref name=sabín18&gt;{{harvnb|Sabín|2007|p=18}}&lt;/ref&gt; siendo unu de los sos principales oxetivos foi'l de llograr una reorganización de l'alministración pública, pa lo que nomó a dellos allegaos sos, los llamaos «Ubiquistas», en posiciones claves del gobiernu.{{harvnp|De los Ríos|1948|p=24}} El so gobiernu carauterizar por un esfuerciu por estabilizar les finances del estáu, amenorgando'l gastu públicu: demostró ser un alministrador bien capaz al amenorgar los sueldos de los emplegaos públicos nun 40&amp;nbsp;% pa compensar el déficit del gobiernu. Esta midida nun provocó resistencia, porque se-yos empezar a pagar n'efeutivu en llugar del usu d'unes tarxetes que solo podíen revender n'aceptando fuertes descuentos.&lt;ref name=sabín18/&gt; Tamién fomentó la producción del café mientres la [[Depresión de 1929]] per mediu de la llei de vagancia» y la llei de vialidad» Anque para ellos sometiera a la mayoría indíxena del país a trabayu práutiques forzáu nes finques cafetaleres y nos caminos del país. y tamién poles aiciones d'una policía y poder xudicial implacables en contra del delitu, de la corrupción y de cualquier tipu d'oposición al réxime.&lt;ref name=sabín18/&gt; Finalmente, completó la centralización del poder al esaniciar a los alcaldes popularmente electos por intendentes que yeren nomaos por el mesmu presidente. Gracies a la mano d'obra casi gratuita disponible poles sos lleis, ye significativu'l so impulsu a la construcción d'obra pública, especialmente carreteres, en beneficiu de l'actividá cafetalera, apoderada por inmigrantes alemanes na Veparaz (onde fuera Xefe Políticu) y por terratenientes guatemalianos nel restu del país. Pa la construcción de carreteres emplegó trabayu forzáu d'indíxenes, xixilaos pol cuerpu d'inxenieros del exércitu. Per mediu del decretu 1995 de 1934 atayó les deldes impagables que los xornaleros teníen colos hacendados. Pero pa compensar una potencial escasez de mano d'obra pa les finques, promulgó'l Decretu 1996: «La Llei de Vagancia», que obligaba a tou llabrador que nun tuviera un mínimu de tierres a trabayar cierta cantidá de díes al añu de serviciu d'un hacendado; si esto non podía comprobase, el xornaleru tenía de trabayar gratuitamente nos caminos.
[[Ficheru:Felicitaci%2B%C2%A6nHitlerUbico.jpg|100px|miniaturadeimagen|left|Felicitación de Hitler a Ubico.]]
Ubico estendió'l so mandatu y convirtióse nel caudiellu del país reelixéndose delles vegaes pos la población que podía votar yeren solo los habitantes de la ciudá capital y delles cabeceres departamentales y estos taben estimaos cola alministración pol ameyoramientu nes sos condiciones de vida.&lt;ref name=sabín22&gt;{{harvnb|Sabín|2007|p=22}}&lt;/ref&gt; Anque yera almirador de los gobiernos dictatoriales de [[Benito Mussolini]], [[Francisco Franco]] y [[Adolf Hitler]], caltuvo rellaciones cordiales colos [[Estaos Xuníos]] y puede dicise que'l so alministración caltuvo gracies al monopoliu bananero de la frutera» (la [[United Fruit Company]]). Conforme avanzaron los sucesos de la [[Segunda Guerra Mundial]], la política norteamericana y los sos compromisos cola frutera obligar non solamente a declarar la guerra a les [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|naciones de la Exa]] —[[Alemaña]], [[Italia]] y [[Xapón]]— sinón a dexar l'establecimientu de bases norteamericanes nel Guatemala.{{refn|group=lower-alpha|Hubo trés bases nel país: Nel Aeropuertu «[[Aeropuertu Internacional La Aurora|La Aurora]]» na [[Ciudá de Guatemala]], nel [[Puerto San José|Puertu de San José]] na mariña del Pacíficu, y en [[Puerto Barrio]] nel Caribe.&lt;ref name=sabín22/&gt;}} Ente los beneficios que recibió del gobiernu norteamericanu en cuenta de la so alianza na guerra hubo armamentu modernu pal exércitu y entrenamientu na [[Escuela Politéunica de Guatemala|Escuela Politéunica]] por militares norteamericanos. Ello ye que Mussolini recibió la máxima condecoración del país, la [[Orde del Quetzal]]. Más tarde, Ubico recibió la Orde d'Isabel la Católica de manes del Estáu Español, gobernáu por Franco. 

[[Ficheru:Presidente Jorge Ubico Castañeda.png|200px|miniaturadeimagen|Xeneral Jorge Ubico Castañeda na so fotografía oficial. 14 de febreru de 1931.]]
Mientres el gobiernu del [[Tercer Reich]] (1933-1945) n'Alemaña, en Guatemala había rumores que suponíen que los alemanes na Verapaz queríen establecese como una «nueva Alemaña» cola política [[nazismu|nacional socialista]] d'[[Adolf Hitler|Hitler]]. Los alemanes adquirieren terrenes, mazanes, cases y finques gracies a les concesiones de los presidentes lliberales que gobernaron de 1885 a 1920 en Guatemala ,&lt;ref name=mp88&gt;{{harvnb|Martínez Peláez|1977|p=}}&lt;/ref&gt; y gociaron de privilexos mientres el gobiernu dictorial del xeneral [[Jorge Ubico]], pero un incidente afectó la esistencia de la comunidá alemana verapacense: en 1935-1936, el [[Tercer Reich]] pidió votar a los sos ciudadanos sobre l'[[Anschluss|anexón d'Austria a Alemaña]] y un barcu alemán fondió en [[Puerto Barrio]] pa efeutuar l'actividá y quien asistieron fueron «fichaos» como simpatizantes del réxime nazi d'[[Adolf Hitler]]. La tensión amontóse cuando s'empecipió la [[Segunda Guerra Mundial]] ente [[Alemaña]], [[Francia]] ya [[Inglaterra]] en 1939 cola invasión alemana a [[Polonia]] y llegó a un puntu críticu cuando [[Xapón]], aliáu de los alemanes, atacó la base militar estauxunidense de [[Pearl Harbor]] en Oahu, [[Ḥawai]] el 7 d'avientu de 1941; cuando los Estaos Xuníos ingresaron a la guerra, obligaron al presidente [[Jorge Ubico]] a espulsar a los alemanes de Guatemala ya intervenir toles sos propiedaes.{{harvnp|Dosal|1993|p=}} Los alemanes varones viéronse obligaos a abandonar al so país d'orixe obligaos a ingresar a les files del exércitu alemán.

Ubico reprimió fuertemente a la delincuencia cola denominada Llei de Fuga, per mediu de la cual los acusaos de delitos graves yeren executaos extrajudicialmente por orde presidencial. Tamién combatió la corrupción nel Estáu cola creación de la Contraloría Xeneral de Cuentes de la Nación y el Tribunal de Cuentes. Con esto, les cárceles convertir n'elementu disuasor pal robu del erariu públicu. Obligó a l'asamblea llexislativa a decretar una donación de 200&amp;nbsp;000 dólares de la dómina pa la so persona poles sos contribuciones a la patria. En 1944, dempués de más de trece años de ferrial dictadura, el so gobiernu empezó a denotar claros signos de debilidá. Multiplicáronse les manifestaciones de la población na so contra, esixendo'l so arrenunciu. Estes manifestaciones yeren dirixíes principalmente por maestros y por estudiantes de la Universidá Nacional. El 25 de xunu de 1944, mientres l'intre d'una d'estes manifestaciones, resultó muerta la profesora María Chinchilla, lo qu'auníu al «[[Jorge Ubico#La carta de los 311|memorando de los 311]]» y a les presiones populares, dieron llugar al arrenunciu del xeneral Ubico, el 1 de xunetu de 1944 aceptó formalmente arrenunciar al so cargu: Ubico dexó nel poder a un triunviratu militar conformáu polos xenerales [[Federico Ponce Vaides]], Bonaventura Pineda y Sandoval Ariza, a quien sacó del ostracismu en que los caltuvo mientres el so gobiernu y depués partió escontra l'exiliu políticu en Nueva Orleans, onde taba la sede de la [[United Fruit Company]].{{harvnp|De los Ríos|1948|p=138}}

== Revolución de 1944 ==
{{AP|Revolución de 1944}}
[[Ficheru:Juntagobierno1944.jpg|250px|miniaturadeimagen|derecha|Miembros de la xunta revolucionaria de gobiernu que s'instaló'l 20 d'ochobre de 1944. D'esquierda a derecha: capitán [[Jacobo Árbenz Guzmán]], ciudadanu [[Jorge Toriello Garrido]] y mayor [[Francisco Javier Arana]].]]
El xeneral Ponce Vaides, solamente tuvo al mandu mientres 110 díes y siguió cola forma de gobernar represiva del so antecesor, dando instrucciones a la policía p'atacar a los sos adversarios. Naquellos díes, ''[[El Imparcial (Guatemala)|El Imparcial]]'' publicó entós fuertes editoriales contra les intenciones de [[Federico Ponce Vaides]] de perpetuase nel poder. Por cuenta de estos acontecimientos, el primeru d'ochobre foi asesináu'l periodista Alejandro Córdova frente a la so residencia na ciudá capital. El crime aceleró los preparativos del movimientu cívicu militar del 20 d'ochobre de 1944.{{refn|group=lower-alpha|Díes dempués, Ponce Vaides y el Direutor de la Policía Nacional, coronel Moisés Evaristo Orozco, fueron acusaos como autores intelectuales del asesinatu.&lt;ref name=sabín24&gt;{{harvnb|Sabín|2007|p=24}}&lt;/ref&gt;}} Toos estos acontecimientos terminaron d'encender les pasiones reprimíes per dellos años. Foi'l 20 d'ochobre de 1944, cuando asocedió un llevantamientu popular, onde participaron: abogaos, maestros, obreros, estudiantes universitarios y una parte del Exércitu. La llucha establecer ente la otra parte del Exércitu y la policía que yeren lleales al xeneral Ponce. Depués d'estos sucesu espublizóse la noticia de que Ponce Vaides solicitara asilu políticu en Méxicu y el gobiernu fuera tomáu por un triunviratu compuestu por un civil y dos militares: El civil [[Jorge Toriello Garrido]], el mayor [[Francisco Javier Arana]] y el capitán [[Jacobo Árbenz Guzmán]].&lt;ref name=gleijesesjas528&gt;{{harvnb|Gleijeses|s.f.|p=528}}&lt;/ref&gt;

Les principales funciones del gobiernu de transición fueron, derogar los decretos que realizara l'alministración anterior. Convocó a una Asamblea Nacional Constituyente que produció una nueva Carta Magna. Quedó instituyida la Xunta Revolucionaria del 20 d'ochobre de 1944, col propósitu de garantizar a los guatemalianos un marcu constitucional pa llevar a Guatemala a una democracia representativa.
Ente los decretos más importantes que robló la Xunta Revolucionaria atópense: &lt;br /&gt;

* Decretu Non. 1 Disolución de l'Asamblea Nacional y convocatoria pa eleición de Diputaos pa integrar l'Asamblea Revolucionaria.
* Decretu Non. 7 Derógase'l Decretu Non. 1474 dende'l primeru de xineru de 1945, anulando'l serviciu personal (trabayu forzosu) por pagu d'impuestu de vialidad.
* Decretu Non. 14 Otorgar autonomía a la Universidá Nacional, que pasa a llamase [[Universidá de San Carlos de Guatemala]].

=== Gobiernu de Arévalo ===
{{AP|Juan José Arévalo}}
[[Ficheru:Juan jose arevalo bermejo large.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|Presidente Juan José Arévalo Bermejo, el 15 de marzu de 1945. Fotografía oficial.]]
El gobiernu del primer presidente electu democráticamente na historia de Guatemala, [[Juan José Arévalo]], estremar poles sos numberoses realizaciones educatives y de beneficiu pa les clases medies urbanes; pero la élite social nun taba conforme col gobiernu arevalista, pos per primer vegada na historia del país la clase media urbana tenía poder y utilizar por que'l gobiernu adoptara midíes en favor de los obreros de la ciudá.&lt;ref name=gleijeses534&gt;{{harvnb|Gleijeses|s.f.|p=534}}&lt;/ref&gt; La élite consideraba nocives les reformes sociales y consideraba que yera más fácil faer negocios y dineru —y que yera más seguru pa ellos— vivir nun réxime dictatorial como'l d'Ubico.&lt;ref name=gleijeses534/&gt;

El presidente Arévalo Bermejo empecipió'l so gobiernu en 1945, y d'alcuerdu a los historiadores lliberales{{harvnp|Sabín|2007|p=40}} dende'l principiu utilizó un llinguaxe dacuando disociador, qu'empezó a polarizar a la sociedá guatemaliana, causando ente los terratenientes la sensación de que solo yera'l gobernante d'una parte de los guatemalianos. Per otra parte, nel llibru autobiográficu ''Despachu Presidencial'' de Arévalo, reparar que'l gobiernu empecipiar con sanciones a la oposición —al puntu que cada vez que s'abarruntaba una intriga en contra del gobiernu, acutábense les llibertaes civiles, los sospechosos yeren prindaos y depués unviaos al exiliu, intervencionismu económicu del Estáu cola emisión de la ''Llei d'Emerxencia Económica''— y un decidíu sofitu a un movimientu sindicalista acabante surdir.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Arévalo Bermejo|nome=Juan José|enllaceautor=Juan José Arévalo|títulu=Escritos políticos y discurso|ubicación=Guatemala|editorial=Tip. Nacional|añu=1953}}&lt;/ref&gt; Asina entós, les fuercies d'oposición al gobiernu arevalista —''i.y.'', revolucionarios moderaos y «ubiquistas» adulces fueron marxinaes y empezaron a tarrecer la implementación d'un [[socialismu]] nel país. Per otra parte, ye importante destacar que'l presidente Arévalo tomó posesión con poder llindáu, acutáu polos militares, que taben empobinaos pol teniente coronel Arana.{{harvnp|Cardoza y Aragón|s.f.|p=}}

El frente de llucha del gobiernu arevalista foi preponderantemente urbanu y, a diferencia del so socesor, nun enfrentó los problemes de la tenencia de la tierra y el trabayu agrícola, a pesar de que la mayoría de la población yera rural ya indíxena, salvu no rellacionao con los trabayadores de l'agricultura tecnificada norteamericana aposentada nes vastes y fértiles rexones de Bananera y Tiquisate. Per otra parte, el réxime revolucionariu, impulsáu y empobináu por miembros de les capes medies direuta ya indireutamente, fortaleció les posiciones y amontar; esto ye, qu'optó por favorecer a los sectores de la población urbano y ladino que conformen lo que dellos sociólogos llamen «les instancies morales de la sociedá», esto ye, la universidá, los centros d'enseñanza secundaria (que dobló nos primeres 6 años), los tribunales, la burocracia (principalmente la militar), la prensa, les ilesies, los intelectuales, los profesores y los profesionales universitarios, a los que se englobó al traviés de la colegiación obligatoria. Pela so parte, el sector terrateniente entamóse al traviés de les asociaciones de llabradores, comerciantes, industriales, banqueros, aseguradores y especuladores financieros, etc.{{harvnp|Guzmán-Böckler|1998|p=14}}

Los precios del café, principal productu agrícola qu'esportaben los guatemalianos, una y bones el banano yera negociu esclusivu de los norteamericanos, algamaron los precios que perdieren en 1930. Y, anque la beneficiada en primer términu foi la élite cafetalera, hubo una derrama abonda p'abrir nuevos negocios o ampliar los yá esistentes nos rangos sociales entemedios de la capital y de delles cabeceres departamentales. Coles mesmes, mientres el gobiernu de Arévalo hubo considerable espansión de les clases medies urbanes y ladines del país, a les qu'hasta'l sindicalismu recién entamáu favoreció, cuidao que munchos de los nuevos dirixentes y diputaos obreros salieron de les sos distintes capes.{{harvnp|Guzmán-Böckler|1998|p=15}}

Múltiples intrigues y asonadas militares, ente les que sobresal la rebelión militar del 18 de xunetu de 1949 que s'empecipió col asesinatu del teniente coronel [[Francisco Javier Arana]], nun llograron baltar el gobiernu de Arévalo, debíu al fuerte sofitu popular col que cuntaba, tantu asina que non solo llogró rematar el so mandatu sinón qu'inclusive pudo apurrir el poder nun contestu pacíficu y d'eleiciones democrátiques al so socesor, el coronel [[Jacobo Árbenz Guzmán]] quien tenía enclinos revolucionarios más radicales que les de Arévalo.{{harvnp|Guzmán-Böckler|1998|p=15}}

=== Gobiernu de Jacobo Árbenz ===
{{AP|Jacobo Árbenz Guzmán}}
{{VT|Decreto 900}}

[[Ficheru:Jacoboarbenz1950.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|Presidente Jacobo Árbenz Guzmán, el día 16 de marzu de 1951.]]
Llegó al poder dempués de ganar les eleiciones que se desenvolvieron na República de Guatemala, nel añu de 1950. Foi sofitáu polos partíos Renovación Nacional y Aición Revolucionaria de la Capital y el partíu Integración Nacional de Quetzaltenango. Los obreros, llabradores, maestros y estudiantes diéron-y tol so respaldu, ganando'l procesu eleccionario.

En 1950, el 76&amp;nbsp;% de los habitantes teníen menos del 10&amp;nbsp;% de les tierres; ente que un 2,2&amp;nbsp;%, el 70&amp;nbsp;%. La [[United Fruit Company]] yera dueña de más del 50&amp;nbsp;% de les tierres cultivables del país, de les que namái cultivaba'l 2,6&amp;nbsp;%; y los llabradores teníen sueldos miserables. Per otra parte, dende'l gobiernu de [[Manuel Estrada Cabrera]] esistíen monopolios norteamericanos d'empreses subsidiarias de la UFCO y que se dedicaben al tresporte de carga per ferrocarril y vapores, los que salíen de Puerto Barrio, Izabal, puertu controláu pola ''frutera''. Coles mesmes, controlaben la xeneración de la eletricidá, los teléfonos y telégrafos del país. Estes empreses nun pagaben nengún tipu d'impuestu pol usu de los recursos nacionales, gracies a les arrogantes concesiones daes por Estrada Cabrera, y ratificaes polos gobiernos de [[José María Orellana]] y [[Jorge Ubico]].&lt;ref name=avi01&gt;{{cita web|autor=Avizora|website=Avizora|títulu=Jacobo Arbenz|añu=2001|allugamientu=Arxentín|fechaaccesu=14 d'agostu de 2014|url=http://avizora.com/publicaciones/biografias/testos/testos_a/0034_arbenz_jacobo.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070724231602/http://avizora.com/publicaciones/biografias/testos/testos_a/0034_arbenz_jacobo.htm|fechaarchivu=24 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt;

Nel so discursu inicial dixo:&lt;br /&gt; «El nuesu gobiernu propónse empecipiar el camín del desenvolvimientu económicu de Guatemala, tendiendo escontra los trés oxetivos fundamentales siguientes:
(a) convertir el nuesu país d'una nación dependiente y d'economía semicolonial nun país económicamente independiente, (b) convertir a Guatemala de país atrasáu y d'economía predominantemente semifeudal nun país moderno y capitalista; y (c) faer qu'esti tresformamientu llevar a cabu en forma que traiga consigo la mayor elevación posible del nivel de vida de les grandes mases del pueblu».&lt;ref name=avi01/&gt;

[[Ficheru:Arbenz y vilanova 1944.jpg|200px|miniaturadeimagen|izquierda|Jacobo Árbenz y la so esposa, María Cristina Vilanova de Árbenz, considerada una de les muyeres más influyentes del país nel sieglu XX. Foi llamada pola so caridá y lideralgu como la «[[Eva Perón]]» de Guatemala.]]

Puesto qu'Árbenz yera de tinte izquierdista nacionalista, numberosos autores lliberales indiquen que foi comunista. Árbenz atacó los intereses de los monopolios estauxunidenses en Guatemala, ente que
los miembros del so círculu priváu yeren dirixentes del Partíu Guatemalianu del Trabayu (PGT), que yera'l partíu comunista de Guatemala y el día de la muerte del presidente soviéticu [[Josif Stalin]], el Congresu reparó un minutu de silenciu. Per otra parte, l'ambiente [[Macartismo|macartista]] que se vivía n'[[Estaos Xuníos]] depués de la [[Segunda Guerra Mundial]] y el llabor del personero anticomunista del Departamentu d'Estáu, [[:en:John Puerifoy|John Puerifoy]], quien foi nomáu como embaxador de EE.&amp;nbsp;UU. en Guatemala ente payares de 1953 y xunetu de 1954, y coordinó el sofitu de la CIA al movimientu de Castillo Armas.&lt;ref name=avi01/&gt; 

Sobre la base del so plan de gobiernu, promulgó'l [[Decretu 900]], pa espropiar los terrenes ociosos de la UFCO el 17 de xunu de 1952&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web|url=http://old.congreso.gob.gt/archivos/decretos/1952/gtdcx900.pdf|website=Congresu de la República de Guatemala|allugamientu=Guatemala|títulu=Decreto 900|fechaaccesu=13 d'agostu de 2014}} |2=http://old.congreso.gob.gt/archivos/decretos/1952/gtdcx900.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; que creó la posibilidá de ganancia de cultivos pa los trabayadores de campu que nun teníen tierres enantes. Les finques menores de noventa hectárees nun taben afeutaes pola llei, nin les de menos de doscientes hectárees que tuvieren cultivaes, siquier nos sos dos terceres partes. Tampoco les grandes propiedaes en producción, cualesquier fuera'l so tamañu; pero al prohibise'l colonato y l'aparcería, intentábase obligar a los terratenientes a invertir en salarios. Mientres los 18 meses d'aplicación, partir ente 603 y 615 hectárees de tierres privaes; 280 mil hectárees de tierres nacionales; y concediéronse creitos pa sofitar la producción. A la [[United Fruit Company]] (UFCO), que caltenía ensin cultivar el 85&amp;nbsp;% de los sos 220 mil hectárees, espropiáronse-y 156 mil hectárees.{{refn|group=lower-alpha|Un mecanismu llargamente utilizáu pola UFCO yera mercar a precios baxos grandes cantidaes de tierres como una ferramienta pa evitar que surdieren competidores y caltener asina un [[monopoliu]] sobre la [[Alministración de la Producción|producción]] de plátanos, inclusive calteniendo estenses zones agrícoles ensin cultivar so sida que [[seca|seques]] o [[huracan]]es obligáben-y a caltener «en reserva grandes estensiones de terrén ensin utilizar.&lt;ref name=ceh67&gt;{{harvnb|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 67}}&lt;/ref&gt;}} 

Simultáneamente, el gobiernu arbencista empecipió la construcción de la carretera al [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] pa competir contra'l monopoliu del ferrocarril, que taba controláu pola frutera estauxunidense por aciu la so empresa [[International Railways of Central America]] (IRCA); amás, empecipió la construcción del puertu «[[Santo Tomás de Castilla]]» onde s'atopaba'l puertu Matías de Gálvez, pa competir con [[Puerto Barrio]], puertu controláu pola UFCO por aciu la so [[United Fruit Company#La Gran Flota Blanca (Great White Fleet)|Great White Fleet]]. Finalmente, empecipiáronse los estudios pa construyir la planta de xeneración «Jurún Marinalá», pa competir cola empresa llétrica en manes de norteamericanos.&lt;ref name=avi01/&gt;

=== Golpe d'Estáu de 1954 ===
{{AP|Golpe d'Estáu de 1954|Operación PBSUCCESS|Operación PBFORTUNE|Operación WASHTUB}}

== Gobiernu Contrarrevolucionario ==
{{AP|Carlos Castillo Armas|Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|Operación PBSUCESS}}

[[Ficheru:Guatemala liberacion 1954 55.jpg|miniaturadeimagen|145px|left|Sellu conmemorativo de la invasión de 1954.]]

Rota la Constitución, nun foi difícil echar per tierra'l pactu de transición de mandu alcordáu ente Árbenz y Díaz. Nun hubo capacidá d'aición nin de respuesta política a la turniada contrarrevolucionaria, encabezada pol embaxador Peurifoy, la [[CIA]] y el [[Departamentu d'Estáu]] —empobinaos polos [[John Foster Dulles|hermanos Dulles]]— y el presidente d'Estaos Xuníos [[Dwight Eisenhower]], quien actuaron movíos por intereses más económicos que políticos.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{cita llibru|author=Cullather, Nick|añu=1999|títulu=Secret History: The CIA's classified account of its operations in Guatemala, 1952-1954|editorial=[[Stanford University Press]]|isbn= 0-8047-3311-2|idioma=a}}&lt;/ref&gt;

En [[El Salvador]], Carlos Castillo Armas esperaba poder entrar triunfalmente al país. El problema de la entrada triunfal del Exércitu de la Lliberación a la ciudá de Guatemala representaba'l puntu de quebre ente la nueva Xunta de Gobiernu y el caudiellu liberacionista. O más específicamente: ente Castillo Armas y el coronel Monzón, quien con ser fervosu anticomunista y militar esperimentáu nel campu político, guardaba cierta fidelidá a la institución armada. Peurifoy viaxó a [[San Salvador]] a axuntase col líder rebalbu, [[Carlos Castillo Armas]]. Mientres l'alcuentru, Castillo Armas nun tuvo mayor problema pa dexar en claro'l so deséu d'entrar a Guatemala investido con amplios poderes personalizaos. Castillo Armas recibió una especie de gabinete de gobiernu, conformáu por abogaos, empresarios y militares, quien roblaron un pactu que puede resumise de la forma siguiente: reconocíase implícitamente el lideralgu de Castillo Armas al reestructurar la Xunta de Gobiernu, dexando la so incorporación, lo mesmo que la del mayor Enrique Trinidá Oliva. Per otru llau, alcordóse combatir a muerte el [[comunismu]], y el [[Movimientu de Lliberación Nacional]] tomó'l control de les instituciones públiques y del orde xurídicu llegal. El 3 de xunetu de 1954, Castillo Armas salía victoriosu, y yera recibíu na [[Ciudá de Guatemala]] colos honores qu'esixera pa sigo, al frente del Exércitu liberacionista.&lt;ref name=&quot;a&quot;/&gt;

Les primeres aiciones del gobiernu contrarrevolucionario de Carlos Castillo Armas fueron illegalizar al [[Partíu Guatemalianu del Trabayu]], prohibió les asociaciones, los sindicatos y los partíos políticos, suspendió los programes favorables a los indíxenes y a la clase obrera, impunxo una severa censura, eslleió'l Congresu y empezó una dura persecución en contra de los intelectuales d'esquierda —de quien la mayoría viéronse obligaos a abelugase na Embaxada de [[Méxicu]] pa salir al exiliu, ente quien s'atopaba'l presidente derrocáu [[Jacobo Árbenz Guzmán]]—. Los fondos del Ministeriu d'Educación fueron conxelaos y prohibiéronse tolos llibros consideraos «comunistes»; coles mesmes, empecipiáronse les hostilidaes escontra la [[Universidá de San Carlos de Guatemala]], que constituyóse como la principal fuercia opositor y vía de denuncia contra los abusos del gobiernu y contra la invasión estauxunidense. Pero más importante, derogó la Constitución de 1945 y la Llei de [[Reforma Agraria]], contenida nel [[Decretu 900]], colo cual dexábase ensin efeutu la distribución de la tierra a los llabradores y toles tierres que yá fueren partíes, fueron devueltes a los miembros de los terratenientes del país y a la [[United Fruit Company]].&lt;ref name=&quot;a&quot;/&gt;

N'emitiendo'l marcu llegal provisional, conocíu como Estatutu Políticu de la República de Guatemala, el 10 d'ochobre de 1954, la xunta militar convocó un plebiscitu, nel que Castillo Armas llogró'l 99,9&amp;nbsp;% del votu favorable. La resultancia casi unánime reflexa l'ausencia d'alternatives, pos nel plebiscitu preguntar a la población si aceptar o non como presidente de la República. El votu foi públicu y obligatoriu, ente que l'escrutiniu foi secretu. Y el actu producir nun clima de terror qu'afectó a los partidarios de Árbenz y los sectores de la oposición d'esquierda polo xeneral. D'esta manera Castillo Armas convertir en presidente de la República pal periodu qu'habría de concluyir el 15 de marzu de 1960, según afitar l'Asamblea Nacional Constituyente, que foi escoyida coles mesmes.{{harvnp|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 100}}

A lo último, el nuevu gobiernu alcordó la fusión del Exércitu Nacional de Guatemala col invasor Exércitu de Lliberación, lo cual provocó la indignación dientro de la institución armada, quien foi acusada pola sociedá civil de ser «traidora» y «cobarde». De resultes, la madrugada del 2 d'agostu de 1954, la Compañía de Caballeros Cadetes de la Escuela Militar Guatemaliana, sulevar en contra del gobiernu de [[Carlos Castillo Armas]] y del Exércitu de Lliberación, con mires a recuperar la dignidá de la institución. Esti alzamientu saldar cola rápida derrota del Exércitu representante de la [[CIA]], pero por cuenta de la inesperiencia política y la falta de comprensión de la magnitú de los acontecimientos per parte de los cadetes, que fueron engañaos pol arzobispu de Guatemala, [[Mariano Rossell y Arellano]], quien-yos propunxo una salida pacífica al problema, pero en cuenta de eso, ordenó l'arrestu de tolos alzaos. Por cuenta de esti incidente, la [[Embaxada]] d'[[Estaos Xuníos]] y el [[Movimientu de Lliberación Nacional]], nun perdieron más el tiempu y fundieron dambos Exércitos, sometiendo a los miembros del Exércitu de Guatemala a una fonda «reeducación política», y convirtiéndolo n'antirrevolucionariu, lo cual foi una de les aiciones más determinantes que consolidaríen la contrarrevolución, dando asina una reblagada alantre pa convertir a Guatemala nun país [[anticomunista]].&lt;ref name=&quot;a&quot;/&gt;

=== Execución de les principales reformes de Árbenz ===

De los proyeutos arbencistas, Castillo Armas solo derogó la reforma agraria darréu dempués de tomar el poder, pero tuvo que rematar la carretera al Atlánticu, so la direición del Inxenieru Juan Luis Lizarralde, Ministru d'Obres Públiques, pola importancia que tenía pa la economía del país; la carretera terminar en 1959, y tres la so finalización asocedió lo qu'Árbenz esperara: el ferrocarril de la UFCO nun pudo competir contra'l tresporte vehicular en camiones. Coles mesmes, y pola mesma razón, siguió colos trabayos de planificación del puertu de Santu Tomás y de la hidroeléctrica [[Institutu Nacional d'Electrificación (Guatemala)#Hidroeléctrica Jurún Marinalá|Jurún Marinalá]], que foi terminada ya inaugurada en 1970.&lt;ref name=ceh96&gt;{{harvnb|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 96}}&lt;/ref&gt;

A partir del 19 de xunetu de 1954, l'Estáu recuperó les tierres de les finques nacionales que fueren partíes y el 26 del mesmu mes anuló la Llei de [[Decretu 900]], substituyéndola por un nuevu Estatutu Agrariu; coles mesmes, revocóse la entrega en propiedá del 78&amp;nbsp;% de los parcelamientos, que fueron devueltos a los sos antiguos propietarios. Nos departamentos más afeutaos, como Alta Verapaz, Escuintla, Izabal, Baxa Verapaz, Chimaltenango, San Marcos y parte de Quiché, rexistráronse sistemáticos actos de violencia.{{harvnp|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 94}} Mientres esti periodu produciéronse numberosos desallugos y casos de persecución de «llabradores agraristas». Calificábase asina a los llabradores que nos años anteriores entamárense y qu'aportaren a la tierra. Na concepción del nuevu réxime'l agrarismo yera sinónimu de comunismu, y los beneficiarios de la llei yeren asumíos como comunistes.&lt;ref name=ceh95&gt;{{harvnb|CEH: Antecedentes|1999|p=Seición 95}}&lt;/ref&gt; Los llabradores tamién recuerden que foi a partir d'esti momentu cuando se reactivó l'antiguu modelu de colonato feudal, impuestu en tiempos de [[Justo Rufino Barrios]] col so «reglamentu de xornaleros» y perfeccionáu mientres el gobiernu de [[Jorge Ubico]] cola so «llei de vagancia» y «llei de vialidad» que garantizaben la disponibilidad de mano d'obra práutiques gratuita pa les finques cafetaleres, principal fonte d'ingresos del país.&lt;ref name=ceh95/&gt;

Una vegada nel poder, hai evidencia del baramentu con que'l gobiernu liberacionista dirixó les sos aiciones pa consiguir documentación inherente a eventuales «instrucciones especiales» que mientres los dos gobiernos anteriores» otorgárense pa facilitar los viaxes de «políticos» y «comunistes». Esto diose por cuenta de la imperiosa necesidá norteamericana de consiguir pruebes avera del calter comunista» del réxime derrocáu. La posibilidá de llograr «evidencia documental» cola cual esponer la combalechadura comunista» nos asuntos de Guatemala, fuera definida como unu de los oxetivos primarios per parte de la [[CIA]], qu'unvió a dellos de los sos oficiales a Ciudá de Guatemala mientres diez díes por que coordinaren la creación d'una fuercia de seguridá local esperta nes práutiques usaes pol [[Macartismo]] nos Estaos Xuníos.&lt;ref name=ferreira2014&gt;{{cita web|apellíu=García Ferreira|nome=Roberto|publicación=La onda dixital|títulu=José Manuel Fortuny: un comunista clandestín en Montevideo|fechaaccesu=12 d'agostu de 2014|añu=2014|url=http://www.laondadigital.info/laonda/laonda/503/A4.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140813160215/http://www.laondadigital.info/laonda/laonda/503/A4.htm|fechaarchivu=13 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Asesinatu de Castillo Armas ===

La nueche del 26 de xunetu de 1957, cuando [[Guatemala]] taba somorguiada nuna pergrave crisis política, [[Carlos Castillo Armas]] foi asesináu na Casa Presidencial, ablayáu con tres disparo de fusil. Al pie de el so cadabre atopó un papel escritu a llápiz que dicía: «Nin el poder nin el dineru dan forma al Mundu».&lt;ref name=contrapoder/&gt;

El primer sospechosu foi'l soldáu Romeo Vásquez Sánchez, de venticuatro años, quien escribiera nel so diariu «Tol mio sufrimientu va ser apagáu con el sangre d'Armas». Los investigadores sofitar nel diariu que toparon nel so casillero, un cuadiernu con ventitrés páxina nes que falaba de los sos planes: creía que al matar al títere de grupos de poder en Guatemala, Castillo Armas,eso supondría que Arévalo volvería al poder. Taba consciente de que podía morrer, pero nun lu importaba: «soi un mártir y nada tengo que perder» escribió'l mozu, que se suicidó a los pocos minutos de supuestamente matar al presidente.&lt;ref name=contrapoder/&gt; Sicasí, lo absurdo d'esta versión fizo que se duldar de l'autenticidá del supuestu diariu, dando llugar a delles teoríes sobre posibles autores del crime:
* [[Rafael Leónidas Trujillo]]: dictador de la [[República Dominicana]], pos Castillo Armas nun-y dio la [[Orde del Quetzal]] que-y ufiertaría depués d'ayudar cola invasión.
* Rivales militares de Castillo Armas
* El [[Comunismu]] Internacional, en vengación pol derrocamientu de Árbenz.&lt;ref name=contrapoder&gt;{{cita web|url=http://www.contrapoder.com.gt/es/edicion21/cultura/721/|website=Contrapoder|títulu=Trés disparos nuna nueche lluviosa|autor=Sandoval, Marta|añu=2014|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=12 d'agostu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202100201/http://www.contrapoder.com.gt/es/edicion21/cultura/721/|fechaarchivu=2 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Guerra Civil de Guatemala ==
{{AP|Guerra Civil de Guatemala}}

=== La Guerra Fría ===
{{AP|Guerra Fría}}

[[Ficheru:Guerra Fria 1980.png|200px|miniaturadeimagen|Mapa del mundu en [[Guerra Fría]]: en tonos de colloráu los aliaos de la [[XRSS]] y otros países comunistes, y en tonos d'azul la [[OTAN]], los [[Estaos Xuníos]] y los sos aliaos [[capitalistes]]; los puntos coloraos signifiquen guerrilles comunistes y los puntos azules guerrilles anticomunistes. Guatemala apaez n'azul, con un puntu coloráu.]]

La [[Guerra Fría]] foi un enfrentamientu políticu, económicu, social, militar, informativu ya inclusive deportivu empecipiáu al rematar la [[Segunda Guerra Mundial]], que'l so orixe soler asítiase en 1947, mientres les tensiones de la [[Posguerra de la Segunda Guerra Mundial|posguerra]], y enllargóse hasta la disolución de la [[Xunión Soviética]]{{refn|group=lower-alpha|Empecipio de la [[Perestroika]] en 1985, [[cayida del muriu de Berlín]] en 1989 y [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|golpe d'Estáu na URSS]] de 1991.&lt;ref name=history/&gt;}} ente los bloques [[Historia del capitalismu|occidental-capitalista]] lideráu por [[Estaos Xuníos]], y el [[Historia del comunismu|oriental-comunista]] lideráu pola Xunión Soviética. Les razones d'esti enfrentamientu fueron esencialmente imperialistes, ideolóxiques y polítiques: cada unu de los dos bloques verdaderamente deseyaben enllantar el so modelu de gobiernu en tol planeta y utilizar los recursos de los sos aliaos col menor costo posible.{{refn|group=lower-alpha|Como'l casu de la [[Operación Ajax]] n'Irán que los Estaos Xuníos promovieron p'asegurase'l petroleu d'esi país, o'l golpe d'Estáu de 1954 que la [[United Fruit Company|UFCO patrocinó]] pa derrocar al gobiernu de [[Jacobo Árbenz]] y siguir aprovechando les arrogantes concesiones que-y fixeren los gobiernos guatemalianos de Estrada Cabrera, Orellana y Ubico. Pela so parte, la Xunión Soviética aprovechó los recursos naturales de los sos aliaos ya inclusive realizó invasiones p'asegurase mayores recursos, como la que realizó n'[[Afganistán]] en 1979.&lt;ref name=history/&gt;}} Magar esti enfrentamientu nun llegó a desencadenar una [[guerra mundial]], la entidá y la gravedá de los conflictos económicos, políticos ya ideolóxicos, que se desencadenaron, marcaron significativamente gran parte de la historia de la segunda metá del sieglu {{versalita|xx}} en tol mundu. La Guerra Civil de Guatemala producióse como resultancia direuta d'esti conflictu mundial.&lt;ref name=history&gt;{{harvnb|United States History|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt;

=== Gobiernu de Miguel Ydígoras Fuentes ===
{{AP|Miguel Ydígoras Fuentes}}
En 1958, el políticu y militar [[Miguel Ydígoras Fuentes]], un fervosu anticomunista y enemigu políticu de los gobiernos progresistes de [[Juan José Arévalo]] y [[Jacobo Árbenz Guzmán]], llegó al poder en fundando'l Partíu Redención y cuntar col sofitu de sectores derechiegos del exércitu.&lt;ref name=nyt82&gt;{{harnvb|Bird|8 d'ochobre de 1982|p=}}&lt;/ref&gt; Mientres el so gobiernu empecipiar con una política de reconciliación y apertura que condució a que munchos exilados retornaren al país, inclusive dellos miembros del [[Partíu Guatemalianu de los Trabayadores]] (PGT), anque la so actividá siempres foi considerada illegal; el movimientu [[sindical]], per otra parte, reactivóse. Sicasí, les traces d'inestabilidá caltener con intrigues, atentaos o protestes sociales y estudiantiles, y la voluntá aperturista llueu se foi cerrando. En 1960 cola llegada de [[Fidel Castro]] al poder en [[Cuba]], Miguel Ydígoras Fuentes rompió les rellaciones diplomátiques que [[Guatemala]] caltenía cola isla por ser Castro un líder marxista, lo que llevó a Ydígoras a consentir l'usu clandestín del territoriu guatemalianu pa sofitar los preparativos Norteamericanos pa la invasión a Cuba, en cuenta de promover la recuperación de [[Belice]] una vegada solucionáu'l problema castrista. Al salir a la lluz esti fechu, la evidente violación a la soberanía nacional amontó'l descontentu internu, lo que motivó qu'en xunetu de 1960 un grupu armáu intentara tomar por asaltu la Base Militar de [[Cobán]], sicasí esto nun foi posible y fueron deteníos. Les tropes anticastristas fueron entrenaes na finca Helvethia en [[Retalhuleu]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=13 de payares 1960 timonazu de la historia|website=Idea, Analís y Aición|añu=2008|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|url=http://opinionpraxis.blogspot.com/2008_11_12_archive.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131004215601/http://opinionpraxis.blogspot.com/2008_11_12_archive.html|fechaarchivu=4 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Guerra Civil de Guatemala|website=El Llatinoamericanu|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|añu=s.f.|url=http://marting.stormpages.com/guerragua.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140617081556/http://marting.stormpages.com/guerragua.htm|fechaarchivu=17 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt;

==== Rebelión del 13 de payares de 1960 y surdimientu de la guerrilla ====

Ente'l 11 de payares y 12 de payares un grupu d'oficiales concentrar na [[Ciudá de Guatemala]] col fin de derrocar al gobiernu de Ydígoras, encontándose pola difícil situación de les unidaes militares tocantes a mal tratu y soporte loxísticu deficiente.&lt;ref name=s2110&gt;{{harvnb|Memories|12 de payares de 2010|p=}}&lt;/ref&gt; El 13 de payares de 1960, inspiraos y afalaos pol trunfu de la [[Revolución Cubana]], una faición del Exércitu de Guatemala sublevóse coles mires de derrocar el gobiernu de [[Miguel Ydígoras Fuentes]]&lt;ref name=s2110/&gt; y anque fracasaron, abrieron un nuevu tipu de llucha política al formar el [[Movimientu Revolucionariu 13 de Payares]] (MR-13) col fin de derrocar al gobiernu per mediu de les armes y contautaron colos grupos políticos, cuantimás col PGT, pa establecer aliances. La crisis política siguió y el gobiernu abrió munchos lladrales, empecipiándose asina la llucha [[guerrillera]] en Guatemala.&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Rinze de León, Otto|títulu=Asonada del 13 de payares de 1960|publicación=[[ElPeriódico]]|allugamientu=Guatemala|añu=2013|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|url=http://elperiodico.com.gt/es/20130429/cartes/227536/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150511102821/http://elperiodico.com.gt/es/20130429/cartes/227536/|fechaarchivu=11 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

==== Xornaes Estudiantiles de marzu y abril de 1962 ====
{{AP|Miguel Ydígoras Fuentes}}

N'avientu de 1961, Ydígoras Fuentes entamó un fraude eleutoral nos comicios pa escoyer a los diputaos al Congresu de la República. Determinóse que'l 1 de marzu de 1962 tomaríen esos diputaos los sos respeutivos cargos. Los estudiantes universitarios, entamaos na Asociación d'Estudiantes Universitarios (AEU), y los estudiantes d'educación secundaria axuntaos nel Frente Xuníu del Estudiantáu Guatemalianu Entamáu (FUEU) realizaron una protesta'l 1 de marzu d'esi añu y esi mesmu día, los estudiantes realizaron un paru de llabores nes distintes facultaes y escueles de la Universidá, esvalixaes pel centru de la Ciudá. Asitiaron banderes negres nes partes fronteres de los edificios denunciando «la muerte de la democracia». La protesta tuvo efeutu. Nos siguientes díes crecieron les aiciones en contra del réxime, inclusive grandes manifestaciones nes cais de la capital.&lt;ref name=viato12/&gt;

Fueron les primeres xornaes de llucha masiva, dende'l golpe contrarrevolucionario de 1954. Los estudiantes, utilizando namái palos, piedres y delles bombes Molotov, detuvieron les meyores de les fuercies públiques. Cuando'l gobiernu cortó la rede telefónica, los estudiantes reaccionaron, ocupando radioemisoras pa tresmitir los sos mensaxes y coordinar asina les sos aiciones. Les protestes estender al interior del país, [[Chiquimula]], [[Jutiapa (conceyu)|Jutiapa]], [[Retalhuleu]], [[San Marcos (San Marcos)|San Marcos]], [[Huehuetenango]] y principalmente a [[Quetzaltenango]], el segundu centru de protesta estudiantil.&lt;ref name=viato12/&gt; Dellos institutos del Estáu fueron violentamente atacaos pola policía. Nesi momentu, el movimientu de mases na capital yá se convirtiera nun retu pal gobiernu. Ydigoras llanzó un comunicáu nel cual atribuyía los disturbios a los [[comunistes]] y llamaba a la población a nun dexar que'l comunismu» volviera ensangrecer» a [[Guatemala]].&lt;ref name=viato12/&gt;

La clave pa la permanencia de Ydígoras nel poder fueron les fuercies armaes; los estudiantes y los sos aliaos, taben a puntu de tomar el poder, como lo fixeren na [[Revolución d'Ochobre de 1944]], pero Ydígoras aceptó sustituyir tol so gabinete de ministros namái por militares y ordenó reprimir les protestes. Declaróse l'estáu de sitiu, impúnxose toque de queda y empecipióse la persecución, lo qu'auníu a la falta d'un líder del movimientu popular, dio ventaya a les fuercies de seguridá y terminó per romper la resistencia de la población. Dellos estudiantes fueron ametrallaos o fueron prindaos.&lt;ref name=viato12/&gt; La rebelión popular foi encalorada y a la fin de la revuelta'l saldu yera de decenes de muertos y mancaos, centenares de prindaos y munchos otros espulsaos del país.&lt;ref name=viato12&gt;{{harvnb|Villalobos Viato|8 d'abril de 2012|p=}}&lt;/ref&gt;

=== Golpe d'Estáu (1963) ===

Tando'l gobiernu de Ydígoras na cuerda fluexa, esti p'aselar los ánimos, autorizó que'l ex-presidente, el socialista [[Juan José Arévalo]], líder alredor de quien s'unificaba tola [[Izquierda política|esquierda]], tornara al país y fuera candidatu pa les eleiciones de 1963, y asina pudiera ser electu presidente pal periodu 1964-1970. La cúpula del Exércitu de Guatemala y les clases altes más conservadores de la sociedá opunxéronse rotundamente, tarreciendo la posibilidá de que se repitiera la esperiencia de 1944-1954.&lt;ref&gt;{{cita web|publicación=Blogue de Jorge Palmieri|enllaceautor=Jorge Palmieri|añu=2007|autor=Palmieri, Jorge|formatu=en línea|títulu=La mio autobiografía|fechaaccesu=14 d'agostu de 2014|url=http://jorgepalmieri.com/2011/11/01/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150109085918/http://jorgepalmieri.com/2011/11/01/|fechaarchivu=9 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; A finales de marzu, los rumores de que Arévalo ingresaría al país arreciaron. El [[29 de marzu]] tolos periódicos del país dieron la noticia nes sos portaes de que Juan José Arévalo taba en [[Guatemala]]. A otru día, na madrugada del 30 de marzu de 1963, [[Miguel Ydígoras Fuentes]] foi derrocáu pol so ministru de Defensa, el coronel [[Enrique Peralta Azurdia]], quien darréu declaró l'estáu de sitiu y, pensando en que'l trunfu eleutoral de Juan José Arévalo yera seguru ya inevitable, anuló les eleiciones de 1963 acusando a Ydígoras de tar a puntu d'apurrir el poder nes manes del enemigu. Ydígoras foi espulsáu del país escontra [[Panamá]]. Con esti [[Golpe d'Estáu]] atayóse la primer oportunidá de reencauzar a Guatemala na vía democrática atayada diba una década.{{harvnp|Melville|Melville|1971|p=48}}

=== Gobiernu del llicenciáu Julio César Méndez Montenegro ===
{{AP|Julio César Méndez Montenegro}}

Poco tiempu dempués hubo eleiciones democrátiques y resultó electu Presidente'l llicenciáu [[Julio César Méndez Montenegro]] en 1966. Como vicepresidente foi electu'l reconocíu periodista [[Clemente Marroquín Rojas]]. Anque nun principiu paecía consiguise una democracia tresparente, el [[Exércitu]], que tuteló'l gobiernu, llanzó una fuerte campaña contra la [[insurxencia]] que rompió en gran parte'l movimientu guerrilleru nel campu y empezó el conflictu civil qu'habría de causar centenares de miles de víctimes. Mientres el so gobiernu estableció'l celeste como'l color de la Bandera Nacional y restablecióse, en 1967, el decretu 2795 promulgáu pol gobiernu del xeneral [[Jorge Ubico Castañeda]] qu'dio a les finques cafetaleres y a les empreses bananeras el permisu pa castigar a los colonos xornaleros: «Van Tar exentos de responsabilidá criminal los propietarios de finques...».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Galeano|nome=Eduardo|enllaceautor=Les venes abiertes d'América Llatina|títulu=Les venes abiertes d'América Llatina|editorial=Ediciones La Cueva|ubicación=Barcelona|añu=1978|formatu=PDF|url=http://csociales.fmoues.edu.sv/files/les venes abiertes.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150423121116/http://csociales.fmoues.edu.sv/files/les venes abiertes.pdf|fechaarchivu=23 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;

El so gobiernu foi controláu polos militares;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Villagrán Kramer|nome=Francisco|enllaceautor=Francisco Villagrán Kramer|añu=1994|títulu=Biografía política de Guatemala: Los pactos políticos de 1944 a 1970|edición=2&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;.|editorial=FLACSO|allugamientu=Guatemala|url=https://books.google.com/books?id=EN3bPgAACAAJ}}&lt;/ref&gt; nomó como [[Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Guatemala|ministru de Rellaciones Esteriores de Guatemala]] al embaxador de Guatemala ante les Naciones Xuníes, llicenciáu [[Emilio Arenales Catalán]]; el llicenciáu Arenales, de la mesma, foi nomáu como presidente de la vigesimotercera [[Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes]].{{harvnp|Naciones Xuníes|1968|p=}}

Mientres el so gobiernu aldericóse dexar les mines de níquel n'[[El Estor]], [[Izabal]] a una empresa canadiense; la concesión foi finalmente dada a la [[EXMIBAL]] pol gobiernu siguiente, el del xeneral Carlos Arana Osorio. Per otra parte, la concesión del ferrocarril pa la [[International Railways of Central America]], que s'empecipió en 1904 mientres el gobiernu del llicenciáu [[Manuel Estrada Cabrera]],&lt;ref name=buchelis&gt;{{harvnb|Bucheli|2008|pp=433-454}}; {{harvnb|Bucheli|Jones|2005|p=}}&lt;/ref&gt; llegó al so términu mientres el so gobiernu. La empresa, que tuviera perdes sustanciales depués de la construcción de la carretera al Atlánticu mientres los gobiernos de [[Jacobo Árbenz Guzmán]] y [[Carlos Castillo Armas]], creó exprofesamente un estáu d'insolvencia por que pasara a propiedá del Estáu de Guatemala.{{harvnp|Castellanos Montúfar|2006|p=27}}

Al asumir la presidencia, l'[[Exércitu de Guatemala]] —quien yera'l qu'en realidá ostentaba'l poder— nun-y dexó nengún marxe d'aición y los intentos por amenorgar la violencia tantu de la estrema derecha como de la estrema izquierda nun fueron abondes. Ello ye que mientres el so gobiernu la violencia política amontóse: la guerrilla fortaleciérase, lo que llevó al exércitu a implementar una importante campaña contrainsurgente, sobremanera nel oriente del país y na [[Ciudá de Guatemala]]. Un fechu que trescaló a la sociedá guatemaliana mientres esti gobiernu, foi'l secuestru, tortura y asesinatu de la Miss Guatemala de 1958, [[Rogelia Cruz Martínez]] quien se xuniera a la [[guerrilla]] [[izquierdista]] dempués de les xornaes estudiantiles de 1962; foi raptada n'avientu de 1967 poles fuercies gubernamentales, y atopada muerta'l 11 de xineru de 1968 cerca d'una ponte cerca d'[[Escuintla (Escuintla)|Escuintla]], con tarrecibles señales de tortura.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Guatemala: el martiriu d'una reina y la guerra de la vergüenza|apellíu=González Molina|nome=Marta G.|editorial=Novum Pro|isbn=9788493887704|url=http://www.afehc-historia-centroamericana.org/index.php/index.php?action=fi_aff&amp;id=3197|añu=2011}}&lt;/ref&gt;

El 10 d'avientu de 1964 finó l'arzobispu Rossell y Arellano y foi sustituyíu pol obispu [[Mario Casariego]], primer español n'ocupar el puestu en Guatemala dende 1821. Dende l'entamu de la so xestión acusóse-y de tar al serviciu d'intereses antipopulares, de favorecer a les élites del país y de tar influyíu pol [[Opus Dei]]; el so secretariu priváu siempres foi un miembru de dicha orde conservadora y Casariego frecuentemente visita España pa ordenar a grupos de sacerdotes del Opus Dei. En 1968, el presidente [[Julio César Méndez Montenegro]] solicitó-y que visitara al presidente mexicanu Díaz Ordaz y solicitára-y sofitu nes sos disputes colos xefes militares Arriaga Monte y Arana Osorio. Al tornar a Guatemala en marzu, l'arzobispu foi secuestráu por grupos d'estrema derecha; hubo numberosos grupos de cristianos qu'alzaron les sos oraciones pal apaecimientu del arzobispu; inclusive, el [[papa]] unvió-y una carta y honrólu con delles dignidaes eclesiástiques y el cargu de «Conseyeru de la Sagrada Congregación Consistorial», que-y otorgaba poderes cimeres a los del [[Nunciu Apostólicu]], pos tenía'l derechu de revisar tolos nomamientos d'obispos na rexón. Inclusive, foi nomáu «Príncipe de la Ilesia» y llogró la [[Orde del Quetzal]] cuando foi lliberáu.&lt;ref name=iepala187&gt;{{harvnb|IEPALA|1980|p=187-188}}&lt;/ref&gt;

El 8 de xunu de 1968, la guerrilla guatemaliana asesinó al embaxador d'[[Estaos Xuníos]] en [[Guatemala]] [[John Gordon Mein]], siendo'l primer embaxador de EE.&amp;nbsp;UU. en ser asesináu mientres sirvía al so país nel estranxeru. Como represalia, l'Exércitu de Guatemala asesinó a dellos dirixentes de les [[Fuercies Armaes Rebeldes]]. Aparentemente, les [[Fuercies Armaes Rebeldes]] (FAR) intentaron secuestralo, pero matar cuando intentaba fuxir.&lt;ref name=hamilton&gt;{{harvnb|Hamilton|2003|p=}}&lt;/ref&gt;

Ante la meyora de la guerrilla, l'[[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]] tomó midíes drástiques pa entartallala. Les operaciones contra la subversión nel Oriente del país fueron efeutives: destruyéronse los sos depósitos d'armes, les sos llinies de comunicación y suministru. Dende esi entós hasta enfusada la década de 1970 l'actuar de la guerrilla foi casi nulu, llindándose a actos de sabotaxe aisllaos y de poca trescendencia. Ente estos postreros el 27 de febreru de 1970 foi secuestráu'l ministru de Rellaciones Esteriores, [[Alberto Fuentes Mohr]] y el 16 de marzu l'agregáu llaboral de la Embaxada d'Estaos Xuníos, Sean Holly. Les [[Fuercies Armaes Rebeldes]] (FAR) reivindicaron l'autoría de dambos delitos.

La [[Institutu Nacional d'Electrificación (Guatemala)#Hidroeléctrica Jurún Marinalá|Hidroeléctrica Jurún Marinalá]] empecipióse y concluyó nel periodu del presidente Julio César Méndez Montenegro; este foi un proyeutu empecipiáu pol Gobiernu del coronel [[Jacobo Árbenz Guzmán]] antes del so derrocamientu en 1954.{{harvnp|Schlesinger|Kinzer|1982|p=25}} Coles mesmes, mientres el so gobiernu construyó la colonia «Primero de Julio» na periferia de la [[Ciudá de Guatemala]] y amás, creóse la estación de televisión d'accesu públicu cola creación de Televisora Nacional de Guatemala, Canal&amp;nbsp;8 que yera la socesora de TGW-Canal 8, que fuera cerrada en 1965.

En 1967, l'escritor guatemalianu [[Miguel Ángel Asturias]] llogró'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]]. El Gobiernu de Méndez Montenegro mandó a ellaborar un bustu del escritor nel so honor, que s'atopa na [[Biblioteca Nacional de Guatemala]].

=== Réximes Militares de la Década de 1970 ===
{{AP|Franxa Tresversal del Norte|Carlos Arana Osorio|Kjell Eugenio Laugerud García|Fernando Romeo Lucas García}}
{{VT|EXMIBAL}}

[[Ficheru:Guatemala_franja_transversal_del_norte.png|thumb|250px|Rexón llindada, al norte, per una llinia imaxinaria ente'l Vértiz de Santiago en [[Huehuetenango]] y [[Santo Tomás de Castilla|Puertu Santo Tomás de Castilla]] n'[[Izabal]] y, al sur, por [[La Mesilla]] en Huehuetenango y el [[llagu de Izabal]]. Entiende, d'oeste a este, parte de los departamentos de Huehuetenango, [[Quiché (Guatemala)|Quiché]], [[Alta Verapaz]] y Izabal. Tien una superficie averada de 15 750 quilómetros cuadraos. Na rexón esisten proyeutos pa esplotar la riqueza de les tierres de la zona y la creación d'una importante rede vial pa facilitar les esplotaciones petroleru y mineru, que fueron fonte de serios enfrentamientos ente'l [[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]] y l'[[Exércitu Guerrilleru de los Probes]] mientres la [[Guerra Civil de Guatemala]], especialmente en [[Masacre de Panzós|Panzós]], [[Chisec]] y nes selves del [[Ixcán]] ente 1976 y 1982.]]

El [[coronel]] [[Carlos Manuel Arana Osorio]] (1970-1974), del partíu d'[[estrema derecha]], [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|Movimientu de Lliberación Nacional]], foi'l primeru d'una llarga serie de xefes de gobiernu militares, que cola escusa de detener l'aición insurxente entamaron dos tales campañes contraterroristas. En 1970 dos nuevos grupos guerrilleros patrocinaos pola [[Xunión Soviética]] y [[Fidel Castro]], el EGP y la ORPA, intensificaron la insurxencia contra los gobiernos militares. El xeneral Arana taba casáu cola señora Alida España, quien foi la so asesora en cuestiones de seguridá contrainsurgente; poles sos aiciones militares, principalmente nel Oriente de Guatemala conocióse-y como «El Chacal d'Oriente». Les razones de la so eleición como candidatu del partíu fueron la so condición de fervosa [[anticomunista]] y los sos notables trunfos contra la guerrilla nel oriente guatemalianu; mientres el so gobiernu abondaron los grupos [[paramilitares]] d'estrema [[Derecha política|derecha]], empecipiándose un clima de muncha inseguridá y violencia.{{harvnp|Parrinello|2013|p=}}

En dexando que los executivos d'empreses mineres práutiques reescribieren la llei de Minería de Guatemala, el gobiernu dio una concesión por cuarenta años pa la esplotación del níquel a la empresa [[EXMIBAL|Esplotaciones y Esploraciones Mineres de Izabal, S.A. (EXMIBAL)]], subsidiaria de la compaña canadiense International Nickel Company (INCO).&lt;ref name=Rakosy/&gt; Mientres el gobiernu de [[Julio César Méndez Montenegro]] aldericóse la posibilidá de dexar les mines de níquel n'[[Izabal]], pero asina'l xeneral [[Carlos Arana Osorio]] empecipió la so xestión el 1º de xunetu de 1970, reabrió'l casu de EXMIBAL y empezó a trabayar pa vence-y la concesión. Numberosos sectores sociales oponer a la mesma, yá que argumentaben que resultaría bien onerosa pal país. Unu de los principales opositores foi la comisión que la [[Universidá de San Carlos de Guatemala|Universidá de San Carlos]] creó p'analizar l'asuntu; ente los miembros de la comisión taba'l llicenciáu [[Óscar Adolfo Mijangos López]], aquel día diputáu nel [[Congresu de la República de Guatemala|Congresu]] y respetáu intelectual guatemalianu.&lt;ref name=ceh11/&gt; Mijangos López opúnxose rotundamente a les condiciones de la concesión que propunxo'l Gobiernu a EXMIBAL; el 13 de febreru de 1971 foi asesináu por desconocíos cuando salía de la so oficina na 4ª avenida de la zona 1 de la [[Ciudá de Guatemala]].&lt;ref name=ceh11&gt;{{harvnb|CEH: Vol.11|1999|p=1}}&lt;/ref&gt;{{refn|group=lower-alpha|Mijangos López nun creía fueren atentar contra la so vida, yá que s'atopaba en siella de ruedes dende 1958.&lt;ref name=ceh11/&gt;}}

La [[Franxa Tresversal del Norte]] (FTN) foi creada oficialmente mientres el gobiernu del xeneral [[Carlos Arana Osorio]] en 1970, por aciu el Decretu 60-70 nel [[Congresu de la República de Guatemala|Congresu de la República]], pal establecimientu de desenvolvimientu agrariu. De primeres tenía un gran potential agropecuaria y pa la esplotación de maderes precioses, pero depués a partir de 1974, empezar a esplotar petroleu comercialmente nes cercaníes de la FTN arriendes de los descubrimientos realizaos poles petroleres Basic Resources y Shenandoah Oil, qu'operaben conxuntamente nel campu petrolero de Rubelsanto, [[Alta Verapaz]].

El 8 de mayu de 1971, el Gobiernu de Arana Osorio finalmente dio la concesión a EXMIBAL;&lt;ref name=ceh11/&gt; esta cubría 385 quilómetros cuadraos na área d'El Estor, con una inversión inicial de US$228 millones. La mina, construyida nos montes de los indíxenes Q'eqchi, incluyía un complexu residencial de setecientes cases, numberoses oficines, un hospital, un pequeñu centru comercial, escuela, una cancha de golf y un gran área de procesamientu industrial.&lt;ref name=Rakosy&gt;{{harvnb|Rakosy|2002|p=}}&lt;/ref&gt;

En 1974, el xeneral [[Kjell Lauguerud García]] ganó al xeneral [[Efraín Ríos Montt]], n'eleiciones presidenciales fraudulentas. Mientres el so gobiernu produció'l [[Terremotu de Guatemala de 1976]] que dexó al país en ruines; a pesar d'acusaciones de corrupción, la reaición del so gobiernu foi altamente capaz pa recuperar al país del desastre.

En 1976, cuando Laugerud García llegó a visitar la cooperativa Mayalán nel sector d'[[Ixcán]], Quiché, na [[Franxa Tresversal del Norte]] el cual formárase apenes diez años antes, dixo: «Mayalán ta asitiada nel visu del oru», dexando entever que la Franxa Tresversal del Norte yá nun sería dedicada a l'agricultura nin al movimientu cooperativista, sinón que sería utilizada por oxetivos estratéxicos d'esplotación de recursos naturales.{{harvnp|Solano|2012|p=18}} Tres esa visita presidencial, les compañíes petroleres Basic Resources y Shenandoah Oil realizaron esploraciones en tierres de Xalbal, mui cerca de Mayalán nel [[Ixcán]], onde furaron el pozu «San Lucas» con resultaos infructuoses. Eses esploraciones, qu'abrieron el camín pa futuros esperimentos petroleros n'[[Ixcán]], y el restu de la FTN, tamién fueron el principal motivu pa la construcción de la carretera de terracería que percuerre la Franxa. Shennadoah Oil, l'Institutu Nacional de Tresformamientu Agrariu (INTA) y el Batallón d'Inxenieros del Exércitu coordinar pa construyir esi corredor ente 1975 y 1979, lo qu'a lo postrero dexó que políticos, militares y empresarios poderosos de la dómina apoderar de munches de les tierres onde la riqueza maderera y el potencial petroleru xacíen.{{harvnp|Solano|2012|p=19}}

[[Ficheru:GuateQuake1976Patzicia.jpg |miniaturadeimagen|200px|Destrucción en [[Patzicía]] tres el terremotu del 4 de febreru.]]

El Gobiernu de Laugerud viose definíu por trés fechos: el [[Terremotu de Guatemala de 1976]], la [[Masacre de Panzós]] y el conflictu diplomáticu por [[Belice]]. El terremotu del 4 de febreru de 1976 afectó una área d'alredor de 30&amp;nbsp;000 km², con una población de 2,5 millones de persones y que dexó cerca de ventitrés mil persones finaes y setenta y siete mil gravemente mancaes. Aprosimao doscientes ochenta y cinco mil cases fueron destruyíes, dexando a cerca de 1,2 millones de persones ensin llar.{{harvnp|Escuela pa toos|1977|p=49-52}} El departamentu de [[Chimaltenango (departamentu)|Chimaltenango]] foi'l más afeutáu pos rexistró casi catorce mil muertos y munchos pueblos —como [[San Martín Jilotepeque]], por casu— quedaron totalmente en ruines.{{harvnp|Escuela pa toos|1977|p=51}} El seísmu tamién presentó daños al patrimoniu cultural nacional cola destrucción total o parcial de delles ilesies coloniales y dellos edificios históricos.{{harvnp|Bucknam|Plafker|Sharp|1978|pp=170-173}} La respuesta del gobiernu, anque con delles acusaciones de corrupción, foi aplaudida pola población guatemaliana que se vio estimada pol llabor desenvuelta pol xeneral Laugerud.

Escontra'l 24 o 25 de mayu de 1978, un contingente militar d'unos trenta soldaos treslladar de Quinich a [[Panzós]], conceyu d'[[Alta Verapaz]] que conlinda con [[El Estor]], onde la minera [[EXMIBAL]] tenía la so planta d'estraición de níquel.&lt;ref name=diariu /&gt; L'Exércitu consideraba que la organización llabradora yera parte activa de la guerrilla. El 29 de mayu de 1978, los llabradores de delles aldegues decidieron realizar una manifestación pública na plaza de Panzós; cientos d'homes, muyeres, neños y neñes indíxenes dirixir a la plaza cargando los sos preseos de trabayu, machetes y palos, pero por causes non esclariaes empecipióse un tirotéu de parte del exércitu que dexó numberosos muertos y mancaos ente los llabradores.&lt;ref name=Ecured&gt;{{harvnb|Ecured|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=diariu&gt;{{harvnb|Diariu de Centro América|2 de xunu de 1978|p=}}&lt;/ref&gt; La masacre causó un gran impautu nacional ya internacional.&lt;ref name=Ecured/&gt;

=== Gobiernu de Lucas García (1978-1982) ===
{{AP|Fernando Romeo Lucas García}}
{{VT|Revolución Sandinista|Matanza na embaxada española de Guatemala|Guerra Civil de Guatemala}}

En 1978 los militares siguieron col modelu eleutoral de los años anteriores. La tercer eleición militar foi la del ex&amp;nbsp;ministru de la Defensa, xeneral [[Fernando Romeo Lucas García]] como presidente y la del civil [[Francisco Villagrán Kramer]] como vicepresidente. La eleición diose metanes una crisis política: rompióse l'alianza anticomunista PID-MLN y el primeru pasó a aliase col PR y otros pequeños partíos, colos cualos formó un «Frente Ampliu». Les resultaos de los comicios del 5 de marzu d'esi añu aniciaron una vegada más protestes, violencia y denuncies de fraude. El Congresu prauticó la eleición de segundu grau'l día 13 d'aquel mes, tornando les pruebes de la victoria del coronel Enrique Peralta Azurdia, ex xefe d'Estáu de Guatemala y candidatu del [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|MLN]]. L'enclín a l'astención eleutoral acentuar con un 63,5&amp;nbsp;% de non votantes, resultando nel binomiu eleutoral menos votáu na historia del país, prueba de la poca llexitimidá del modelu militar y del réxime políticu.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 362}}

So barruntos y señalamientos de fraude eleutoral, [[Fernando Romeo Lucas García]] foi electu presidente y tomó posesión en xunetu de 1978; «a guerra en Guatemala hai que ganala nel monte y na capital» foi la conseña del so gobiernu. Pela so parte, la oposición formada pol movimientu social con dirixentes d'esquierda— promovía que nel país tenía d'impulsase la democracia. Lucas tenía un discursu pocu arteru y magar n'ocasiones dirixir a les mases en q'eqchi', los sos xestos toscos y el so imaxe distante facer paecer un presidente pocu bonable y accesible.{{harvnp|Hurtado|2013|p=}}

==== Trunfu sandinista en Nicaragua ====
{{AP|Revolución Sandinista}}

A mediaos de los años 70, parte de los líderes económicos nicaragüense y el miembros de la [[Ilesia católica]] d'esi país centroamericanu empezar a alliniar en contra del gobiernu d'[[Anastasio Somoza Debayle]]. Formaron un movimientu d'oposición dirixíu por [[Pedro Joaquín Chamorro Cardenal]], dueñu del diariu ''[[La Prensa (Nicaragua)|La Prensa]]'', el mayor del país, y forzaron al gobiernu a realizar dellos cambeos. Pero tres l'asesinatu de Chamorro el 10 de xineru de 1978, desamarróse un gran malestar nel país y en marzu de 1979 les distintes fraiciones del comunista [[Frente Sandinista de Lliberación Nacional]] roblaron l'alcuerdu d'unidá; depués, en xunu fixeron el llamamientu a la «Ofensiva Final» y convocaron a una fuelga xeneral. El gobiernu estauxunidense de [[Jimmy Carter]] intentó, por aciu la [[Organización de los Estaos Americanos]] (OEA), parar la meyora del FSLN, pero nun llogró sofitu necesariu de los países llatinoamericanos presentes na organización.&lt;ref name=&quot;de baldre&quot;&gt;{{cita web|website=Via Nica|títulu=La revolución|allugamientu=Nicaragua|fechaaccesu=28 d'ochobre de 2014|url=https://vianica.com/sp/go/specials/15-la-revolucion-sandinista-nicaragua.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150316143927/https://vianica.com/sp/go/specials/15-la-revolucion-sandinista-nicaragua.html|fechaarchivu=16 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Finalmente, los [[Estaos Xuníos]] viéronse obligaos a pidi-y l'arrenunciu a [[Anastasio Somoza Debayle]], quien abandonó'l país el martes 17 de xunetu de 1979. [[Francisco Urcuyo Maliaños]], entós Presidente del Congresu Nacional de Nicaragua, foi nomáu presidente y anunció que nun arrenunciaría a la presidencia y que completaría'l periodu hasta en mayu de 1981. Esi mesmu día, los cancilleres del [[Pactu Andín]] —[[Ecuador]], [[Venezuela]] y [[Perú]]— aconceyaos en [[San José de Costa Rica|San José]], [[Costa Rica]], refugaron públicamente la maniobra de Urcuyo, y na mañana del miércoles 18 de xunetu, [[Sergio Ramírez]], [[Alfonso Robelo]], y [[Violeta Barrios de Chamorro]], dexaron [[San José (Costa Rica)|San José]], [[Costa Rica]], y dirixiéronse escontra [[León (Nicaragua)|León]], onde s'axuntaron colos comandantes sandinistas [[Daniel Ortega Saavedra]] y Moisés Hassan Morales, proclamando a León como la nueva capital provisional, y la [[comunidá internacional]] reconocer como'l gobiernu lexítimu de la República.&lt;ref name=gratis /&gt;

Urcuyo partió al exiliu en [[Guatemala]]; pela so parte, los sandinistas entraron en [[Managua]] el 19 de xunetu de 1979 poniendo fin a la etapa dictatorial somocista asumiendo les responsabilidaes de gobiernu. Esti trunfu significó A New Hope pa los guerrilleros de Guatemala y [[El Salvador]], que víen agora cómo podíen llograr recursos loxísticos y militares non solamente de Cuba, sinón que tamién de Nicaragua.&lt;ref name=gratis /&gt;

==== Quema de la embaxada d'España ====
{{AP|Matanza na embaxada española de Guatemala}}

El xueves 31 de xineru de 1980, el casu de Guatemala atraxo l'atención mundial cola quema de la Embaxada d'España, na que trenta y siete persones fueron quemaes vives, ente elles dellos ciudadanos españoles.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=ElPeriódico|títulu=Quema d'embaxada española|publicación=[[elPeriódico]]|añu=31 de xineru de 2012|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2013|allugamientu=Guatemala|url=http://www.elperiodico.com.gt/es/20120131/opinion/207260|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131030030737/http://www.elperiodico.com.gt/es/20120131/opinion/207260|fechaarchivu=30 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; La movilización en forma de protesta per parte d'un grupu d'indíxenes, col fin de llamar l'atención del mundu sobre les matances qu'en 1980 cometía l'Exércitu guatemalianu n'[[El Quiché]] so les órdenes del xeneral Fernando Romeo Lucas García, foi'l preludiu del casu de la [[Matanza na embaxada española de Guatemala|quema de la Embaxada d'España]].&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Diariu La Hora|títulu=Una crónica atanante nel aniversariu de la quema de la Embaxada d'España tres 33 años d'impunidá|publicación=Diariu [[La Hora (Guatemala)|La Hora]]|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2013|añu=31 de xineru de 2013|url=http://www.lahora.com.gt/index.php/nacional/guatemala/reportajes-y-entrevistas/172731-una-cronica-atanante-en-l'aniversariu-de-la quema-de-la embaxada-de-espana-tres-33-anos-de-impunidá-|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131207080514/http://www.lahora.com.gt/index.php/nacional/guatemala/reportajes-y-entrevistas/172731-una-cronica-atanante-en-l'aniversariu-de-la quema-de-la embaxada-de-espana-tres-33-anos-de-impunidá-|fechaarchivu=7 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; [[España]] ruempe les rellaciones diplomátiques con Guatemala.{{harvnp|Perspeutiva Militar|2007|p=1}}

Poco dempués de los sucesos de la Embaxada d'España, en febreru de 1980 a iniciativa del Comité d'Unidá Llabradora (CUC) convocóse una masiva xunta en Iximché (Tecpán, [[Chimaltenango]]), p'analizar la situación del país. Nella participaron numberoses organizaciones, ente elles la Coordinadora Nacional Indíxena, la Federación de Trabayadores de Guatemala, el Frente «Robin García» y el Comité «Pro Justicia y Paz». D'esa xunta salió'l documentu «''Los pueblos indíxenes de Guatemala ante'l Mundu»'', declaración política que plantegaba reivindicaciones étniques xuntu con otres de calter políticu, de denuncia de la represión, la esclusión económica, la igualdá y el respetu cultural.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 386}} L'ambiente insurreccional aumentó los efeutos alarmantes d'esti movimientu ensin precedentes, constituyéndose nun oxetivu de les aiciones represives empobinaes contra'l sector social rural.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 387}}

Tanto la toma de la Embaxada d'España como la fuelga de los cañeros de la Mariña Sur, dambes promovíes por activistes del CUC, marcaron el cumal del clima de baturiciu políticu y social de la dómina; amás, amosaron la llinia converxente escontra la que s'emponer tantu'l movimientu social como la insurxencia. Esto fixo más evidente, cuando'l 1 de mayu de 1980 el Conseyu Nacional d'Unidá Sindical (CNUS), que se convirtiera na exa de dichu movimientu, llamó a «instaurar un Gobiernu revolucionariu, democráticu, y popular» y a «derrocar al réxime luquista», conseñes que fueron secundaes polos grupos insurxentes.&lt;ref name=ceh388&gt;{{harvnb|CEH: Agudización|1999|p=Seición 388}}&lt;/ref&gt; Nesa ocasión fueron secuestraos trenta y dos participantes cerca del Parque Centenariu. Los cadabres de ventiocho d'ellos apaecieron torturaos díes dempués.&lt;ref name=ceh388/&gt;

==== Atentaos guerrilleros contra bienes del Estáu ====
{{AP|Guerra Civil de Guatemala}}

Mientres el gobiernu de Lucas García la espiral de violencia siguió aumentando hasta algamar niveles inimaxinables. El gobiernu concentró los sos esfuercios n'aniquilar al enemigu internu, llindándose non solo a combatir a la guerrilla sinón atacando sistemáticamente al movimientu social y a la población nes árees de fuerte presencia guerrillera, principalmente les más alloñaes de la ciudá de Guatemala.&lt;ref name=ceh360&gt;{{harvnb|CEH: Agudización|1999|p=Seición 360}}&lt;/ref&gt; Nel Gobiernu de Lucas García la estratexa contrainsurgente concentrar n'esaniciar al movimientu social tantu urbanu como rural, que creciera sensiblemente mientres los años previos, según combatir a la guerrilla.&lt;ref name=ceh360/&gt; El terror que se desamarró mientres esti Gobiernu desestructuró toles organizaciones sociales, polítiques y profesionales esistentes. L'alministración de la xusticia tamién se vio fuertemente afeutada por ello: xueces y abogaos fueron asesinaos al envís de paralizar dafechu a la xusticia y toa aición de proteición de los derechos humanos. En nengún otru periodu executáronse tantos xueces y abogaos, especialmente, aquellos que dieren trámite a recursos d'exhibición personal o que dictaren resoluciones contrarios a los intereses del Gobiernu; ante esta represión otros xueces y abogaos optaron por plegar se a les imposiciones del Executivu pa l'aplicación de la xusticia. Les constantes violaciones a los derechos humanos llevaron al arrenunciu del vicepresidente de la República [[Francisco Villagrán Kramer]] en 1981, siendo sustituyíu pol coronel Óscar Mendoza Azurdia.{{harvnp|CEH: Agudización|1999|p=Seición 363}}

{{caxa de cita|«Cadáver degollaos colgaos de les piernes ente los fierros retorcigañaos de vehículos desfechos, cuerpos informes ente vidrios y fragmentos de cañes d'árboles per toos llaos provocar cola esplosión terrorista que solmenó'l corazón de la ciudá ayeri a les 9:35 hores. Reporteros d'El Gráficu que pudieron llegar al sitiu mesmu de la esplosión segundos dempués del terrorífico estallíu atopar con una escena verdaderamente infernal na 6ª avenida y 6ª cai convertida nun xigantescu fornu. Los reporteros guardaron, tamién, el dramáticu auxiliu de los mancaos dalgunos de suma gravedá como un home que perdió dafechu la pierna izquierda dende la zanca que yeren baldrayos de piel.»|Tomáu de ''El Gráficu'', 6 de setiembre de 1980&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Bombazu nel Palaciu Nacional|apellíu=Figueroa|nome=Luis|website=Blogue de Lluis Figueroa|añu=2011|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2014|url=https://web.archive.org/web/20111001000000*/http://luisfi61.com/2011/11/29/bombazu_palaciu_nacional/}}&lt;/ref&gt;}}

Pero la guerrilla nun yera un rival que se amilanara fácilmente: el 5 de setiembre de 1980 diose un [[ataque terrorista]] del [[Exércitu Guerrilleru de los Probes]] frente al [[Palaciu Nacional de la Cultura (Guatemala)|Palaciu Nacional]] col enfotu de disuadir al pueblu guatemalianu d'asistir a una manifestación de sofitu al gobiernu del xeneral Lucas García que taba planiada pal domingu 7 de setiembre nel Parque Central. Nesi ataque morrieron seis adultos y un neñu por causa de la esplosión de dos bombes allugaes nun vehículu;&lt;ref name=viudes&gt;{{cita web|autor=Asociación de Vilbes de Militares|títulu=Guatemala, viudes y güérfanos que dexó'l comunismu|publicación=La otra memoria histórica|añu=5 d'avientu de 2011|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2013|url=http://laotramemoriahistorica.lacoctelera.net/post/2011/12/05/guatemala-viudes-y-güerfanos-dexo-comunismu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131207183644/http://laotramemoriahistorica.lacoctelera.net/post/2011/12/05/guatemala-viudes-y-güerfanos-dexo-comunismu|fechaarchivu=7 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; hubo un númberu indetermináu de mancaos y cuantiosos daños materiales non solo nes obres d'arte del Palaciu Nacional, sinón qu'en munchos de los edificios redoma.&lt;ref name=prensalibre80&gt;{{harvnb|Prensa Llibre|6 de setiembre de 1980|p=}}&lt;/ref&gt;{{harvnp|Perspeutiva Militar|2007|p=1}} La guerrilla tamién atacó la terminal de los autobuses Galgos, y a un bus de la empresa Fortaleza, matando a un mecánicu.&lt;ref name=prensalibre80 /&gt;

Les organizaciones guerrilleres xustificaben estes aiciones argumentando qu'afectaben, per un sitiu, los intereses económicos del Estáu y de los sectores granibles, y pol otru, que frayaben al Exércitu:
* &lt;o&gt;Exércitu Guerrilleru de los Probes&lt;/o&gt;: «Destruyir infraestructura col conceutu de dicir vamos destruyir la infraestructura del país, pa estropiar el país, eso non. Siempres tenía una esplicación... en rellación a la guerra que tábamos viviendo y en rellación al momentu tácticu que para qué díbamos volar esta ponte, sí lo díbamos a volar por que el Exércitu nun pasara y por que nun siguiera cola so barbarie... pa corta-y la meyora y la retirada... Pero lo que ye de Nentón pal norte, la carretera cerróse [finales de 1981 entamu de 1982], nun entraba l'Exércitu, nun entraba nenguna autoridá, taben cortaos los postes de telegrafía que yeren los medios de comunicación qu'habíen amás de la carretera».{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 250}} «Al cortar la enerxía que llegara al cuartel (del Exércitu) cortábase la enerxía de tola población, creando descontentu ente'l pueblu. Dempués, esos sabotaxes xeneralizar pa ''provocar yá un descontrol total en tol país y dir preparando condiciones pa pasar a un periodu casi de pre-insurrección''.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 244}}
* &lt;o&gt;Fuercies Armaes Rebeldes&lt;/o&gt;: «Escorremos el torgamientu de la coordinación, comunicación y movilización de les fuercies enemigues, per un sitiu, y pol otru'l torgamientu del desenvolvimientu de los procesos granibles qu'impulsen les clases dominantes».

Per otra parte, a finales de 1981 y principios 1982, la guerrilla quemó alredor de venticuatro municipalidad de los trenta y ún que tien el departamentu de [[Huehuetenango]], {{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 233}} y trenta y tres registro civiles fueron destruyíos en tola república. Estos fechos perxudicaron a la población porque quemaron los llibros oficiales, y por dalgún tiempu nun se tenía onde rexistrar nengún fechu civil.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 234}}

==== Atentaos guerrilleros contra bienes particulares ====
{{AP|Guerra Civil de Guatemala}}
{{VT|Ciudá de Guatemala}}

L'ataque contra oxetivos financieros, comerciales y agrícoles se nincrementó, una y bones los grupos guerrilleros consideraben a eses instituciones como «[[reaccionariu|reaccionarios]] [[burgues]]es» y «millonarios esplotadores» que colabaran col gobiernu xenocida» de Lucas García. Estos fueron dellos ataques:
* Carro bomba qu'estropio tamién les instalaciones d'otres instituciones financieres nacionales y transnacionales; les perdes causaes con esti atentáu fueron mayores de Q&amp;nbsp;300&amp;nbsp;000.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 253}}
* Sabotaxe a les instalaciones de la refinería [[Texaco|TEXACO]] na carrera al [[Puerto San José|Puertu de San José]], [[Escuintla (conceyu)|Escuintla]]por considerar que la TEXACO taba manipoliando los precios de los combustibles y reprimiendo a los sos trabayadores.{{harvnp|CEH: Vol. IV|1999|p=Seición 254}}
* Ataque contra edificios recién construyíos: Cámara d'Industria, Torre Panamericana (onde funcionaba'l Bancu del Café) y Centru Financieru del Bancu Industrial||Carro bomba que dexaron vidreres dafechu estrozaes.
* Carro bomba que resultó na parcial baltadera d'una de les torres del Centru Financieru del Bancu Industrial; el Bancu nun reparó los vidrios de los pisos cimeros, pero les instalaciones fueron reacondicinadas y siguieron funcionáu.

==== Entamu de tierra esfarrapada ====
{{AP|Masacres en Guatemala|Guerra Civil de Guatemala|Xenocidiu guatemalianu}}

Pa compensar la puxanza de la ofensiva guerrilla tres el trunfu de la Revolución Sandinista en Nicaragua en 1979, el gobiernu de Lucas García empecipió la ofensiva de «Tierra Afarada» na rexón onde operaba'l [[Exércitu Guerrilleru de los Probes]], en Quiché. Diéronse entós intensos ataques a poblaciones civiles que resultaron en masacres rexistraes pol informe de ''Recuperación de la Memoria Histórica (REMHI)''{{harvnp|Informe REMHI|s.f.|p=1}} y los informes de la [[Comisión pal Esclarecimiento Históricu]].&lt;ref name=ceh1&gt;{{harvnb|CEH: Agudización|1999|p=1}}&lt;/ref&gt; L'informe REMHI indicó que «la mayoría de les masacres rexistraes [...] correspuenden al Departamentu de Quiché (263); sígenlu [[Alta Verapaz]] (63), Huehuetenango (42), [[Baxa Verapaz]] (16) [[Petén]] (10) y [[Chimaltenango]] (9)»,&lt;ref name=&quot;REMHI, nota 10&quot;&gt;{{harvnb|REMHI|1998|p=}}&lt;/ref&gt; pero tamién apaecen n'otros departamentos. «Dempués d'ochobre de 1981 hai más testimonios de masacres y caracterícense por un patrón más indiscrimináu»,&lt;ref name=&quot;REMHI, Tomu 2, capítulu3&quot;&gt;{{harvnb|REMHI|1998|p=}}&lt;/ref&gt; lo que suxure que «dempués d'esa fecha les masacres fueron más importantes, taben planiaes con mayor premeditación y llevaron a cabu una destrucción más global de les comunidaes, en congruencia cola gran ofensiva desenvuelta pol Exércitu a partir de Chimaltenango escontra grandes árees del Altiplanu».&lt;ref name=&quot;REMHI, Tomu 2, capítulu3&quot;/&gt; 

Xuntu cola quema y destrucción de les cases, les tortures, otomíes masives y les captures de la población apaecieron en más de la metá de los ataques. Los enterramientos en fueses comunes, de cutiu escavaes poles mesmes víctimes, descríbense tamién nuna parte importante de los testimonios; estos enterramientos clandestinos en fueses comunes fueron utilizaos munches vegaes como una forma de despintar les pruebes de los asesinatos. N'otres ocasiones les masacres dar nel marcu d'operativos a gran escala con gran esplegue de fuercies militares y sofitu de l'aviación que bombardeó eses zones. Siquier una de cada nueve comunidaes analizaes sufrió bombardeos acomuñaos a masacres, yá fora nos díes anteriores o dempués del bombardéu; les rexones más bombardeadas fueron les comunidaes del área ixil y Sacapulas en Quiché, delles zones de Baxa Verapaz y de Huehuetenango.&lt;ref name=rehmi/&gt;

Dempués del ataque lo más frecuente foi que la xente fuxera (40&amp;nbsp;%) como forma de defender la so vida, yá fora al monte, al exiliu o a otra comunidá; una de cada seis aldegues que sufrieron masacres quedó dafechu esfarrapada.{{refn|group=lower-alpha|Dende finales de 1980 l'Exércitu aplicó la denominada estratexa de tierra esfarrapada. En delles comunidaes de la rexón los militares obligaben a tolos vecinos a abandonar les sos cases y concentrase na cabecera municipal so control militar. Unes families obedecíen; otres, abelugar nel monte. A la población maya k'iche' que s'abelugó nel monte, l'Exércitu identificar cola guerrilla. Someter a un cercu militar, a continuos ataques que imposibilitaron la so alimentación, agospiamientu y asistencia médica. Estes poblaciones permanecieron ente unu y dos años nos montes de la contorna de les sos comunidaes, pa movese dempués escontra les Guacamayas, onde quedaron aisllaes pola persistencia del asediu militar. Munches persones morrieron de fame.{{harvnp|CEH: Caso Non. 77|1999|p=}}}}

==== Comunidaes de población en resistencia ====
{{AP|Comunidaes de Población en Resistencia}}

Nengún sector foi más afeutáu pola violencia mientres los años de la Guerra civil de Guatemala que la población llabradora; la guerra dexó nel campu un saldu de muertes y destrucción ensin precedentes, xenerando ente otres reaiciones la fuga masiva de miles de llabradores guatemalianos. Nel periodu 1981-82, nel que más de cuatrocientos pueblos y aldegues fueron afaraes y miles de guatemalianos asesinaos, la reaición de los sobrevivientes atrapaos ente dos fueos —les fuercies del exércitu y les d'elementos guerrilleros de la [[URNG]]— foi fuxir, o ponese sol control del Exércitu forzaos a participar en patrullar de autodefensa civil (PAC) o reasitiaos nes aldegues modelo», onde fueron concentraos. Unos cincuenta mil persones totalmente quitaes escapar a zones selváticas del departamentu del Quiché unos na Sierra Ixil, y otres nel Ixcán, fronterizu con Méxicu— pasando esos años escondíos del mundu esterior y fora de control gubernamental formando mínimos grupos urbanos que depués formaron les [[Comunidaes de Población en Resistencia]] (CPR).{{harvnp|Comisión Interamericana de Derechos Humanos|1994|p=Introducción}}

Étnicamente les CPR del Ixcán yeren na so gran mayoría k'iches ente que nes comunidaes de la Sierra yeren mayoritariamente ixiles, siendo'l restu chajuleños, cotzaleños y k'iches, según ladinos.{{harvnp|Comisión Interamericana de Derechos Humanos|1994|p=Introducción}}
[[Ficheru:FTNprojects.jpg|miniaturadeimagen|620px|center|Allugamientu de proyeutos gubernamentales y de masacres na área de la [[Franxa Tresversal del Norte]]. Reparar el campu petrolero de Atzam que s'atopa operativu en Ixcán.]]

==== Represión contra la Universidá de San Carlos ====

Mientres los gobiernos militares de los años setenta, caltúvose la tensión ente'l gobiernu y l'universidá, que llegó al so puntu álgido en 1978, mientres les protestes masives que se producieron pa protestar pol alza del pasaxe al tresporte urbanu de la [[Ciudá de Guatemala]]. L'Asociación d'Estudiantes Universitarios tuvo un papel protagonista nes protestes, pero esto traxo la persecución de los sos líderes y l'asesinatu del secretariu xeneral de dicha asociación [[Oliverio Castañeda de León]], el 20 d'ochobre d'esi añu.

A tan solu quince díes del asesinatu de Castañeda de León, foi sumíu'l so socesor, Antonio Ciani García, y nos siguientes dieciocho meses recibieron amenaces casi tolos dirixentes estudiantiles y profesores universitarios con vinculaciones polítiques (inclusive colos partíos llegales). Quien nun fixeron casu y siguieron coles sos actividaes de protesta, morrieron o fueron secuestraos. En 1979 hubo dellos ataques contra prestíos miembros de la Universidá, incluyendo l'asesinatu d'[[Alberto Fuentes Mohr]], el dirixente estudiantil y sindical Ricardo Martínez Solórzano. Manuel Lisandro Andrade Roca, secretariu xeneral de la Universidá nel periodu de [[Saúl Osorio Paz]] y dirixente estudiantil mientres les xornaes de 1962, l'ex alcalde de la capital [[Manuel Colom Argueta]]. Na Universidá, el rector [[Saúl Osorio Paz]], dempués de los ataques a los sos colegues y amenaces contra la so persona, empezó a vivir na rectoría, protexíu por brigaes estudiantiles del partíu universitariu FRENTE. Nun casu ensin precedentes, el rector dirixó la Universidá dende la clandestinidá por casi dos años, al estremu de ser obligáu a salir del país.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Aguilera Peralta|nome=Gabriel|nome2=Jorge|apellíu2=Romeru Imery|añu=1981|títulu=Dialéutica del terror en Guatemala|ubicación=San José|editorial=EDUCA}}&lt;/ref&gt;

=== Golpe d'Estáu del 23 de marzu de 1982 ===
{{VT|Efraín Ríos Montt}}

{{caxa de cita|«Frente a la crisis política, social y económica que nició y que caltién nel poder a un grupu de guatemalianos ensin escupulicios, l'Exércitu decidió reconducir a Guatemala escontra'l camín de la verdadera democracia qu'esixen tolos sectores de la población».|Lionel Sisniega Otero&lt;br /&gt;Excandidato a vicepresidente pol [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|MLN]]&lt;br /&gt;23 de marzu de 1982&lt;ref name=elpais823/&gt;}}

El 23 de marzu de 1982, Lucas García foi depuestu por un [[golpe d'estáu]] lideráu por oficiales medios del [[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]]. Nes primeres comunicaciones,&lt;ref name=pais82p&gt;{{harvnb|El País|1982|p=Primer plana}}&lt;/ref&gt; indicóse que'l golpe d'Estáu militar foi dirixíu por un grupu d'oficiales nuevos» del [[Fuercies Armaes de Guatemala|Exércitu de Guatemala]], que'l so oxetivu sería «acabar cola corrupción». Los sulevaos tomaron el control de la [[Ciudá de Guatemala]] y llograron que'l xeneral Lucas García rindir a los militares qu'hores antes arrodiaren el [[Palaciu Nacional de la Cultura (Guatemala)|Palaciu Nacional]].&lt;ref name=elpais823&gt;{{harvnb|El País|1982|p=3}}&lt;/ref&gt;

En rindiéndose, Lucas García foi conducíu so escolta militar al aeropuertu, pa ser espulsáu del país; apenes media hora antes terminárase'l plazu dau polos sulevaos por que'l presidente Lucas apurriérase pacíficamente, y les tropes tomaren posiciones pa un posible asaltu al palaciu, asitiáu nel centru de la ciudá.&lt;ref name=pais82p/&gt;{{refn|group=lower-alpha|Ríos Mont fuera candidatu de la Democracia Cristiana guatemaliana nes eleiciones de 1974, y entós aseguró que sacara más votos que'l xeneral Eugenio Laugerud García, pero'l Congresu designó presidente a esti postreru, que yera candidatu de los sectores oficiales.&lt;ref name=elpais823/&gt;}} Mentanto, les cais de Ciudá de Guatemala tuvieron tomaes por carros blindaos, vehículos con ametralladores y un gran esplegue de soldaos n'uniforme de campaña. Les cais de Guatemala quedaron ayeri ermu, y tantu tiendes como establecimientos cerraron les sos puertes. El ganador de les eleiciones d'unes selmanes antes, xeneral Aníbal Guevara, taba de vacaciones en Miami'l día del golpe d'Estáu y nun pudo faer nada pa defender la so postura.&lt;ref name=pais82p/&gt; 

Tres la salida de Lucas García, el xefes de los sulevaos pidieron la comparecencia nel palaciu del xeneral Ríos Montt y del candidatu a la vicepresidencia pol partíu [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|Movimientu de Lliberación Nacional]] nes pasaes eleiciones, Lionel Sisniega Otero.&lt;ref name=pais82p/&gt; Daquella, Ríos Montt yera dirixente de la ilesia evanxélica «El Verbu»; nun s'atopaba d'alta nel exércitu, pero gociaba de prestíu ente los oficiales mediu que lu recordaben na so etapa como direutor de la [[Escuela Politéunica (Guatemala)|Escuela Politéunica]], que lo consideraben honestu y aparente pal cargu.&lt;ref name=car13&gt;{{cita publicación|apellíu=Carrera|nome=Margarita|títulu=El xeneral Ríos Montt|añu=2013|url=http://www.prensalibre.com/opinion/xeneral-Rios-Montt_0_890910926.html|publicación=[[Prensa Llibre]]|allugamientu=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141123023552/http://www.prensalibre.com/opinion/xeneral-Rios-Montt_0_890910926.html|fechaarchivu=23 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Los golpistes desconocíen, aparentemente, la so nueva filiación relixosa y la so entrega a dicha actividá.&lt;ref name=car13/&gt;

Una vegada montada la xunta de gobiernu, conformáu pel xeneral Ríos Montt, el xeneral Horacio Maldonado Shaad y el coronel Francisco Luis Gordillo —quien depués partipó en política col so propiu partíu políticu, el Movimientu Emerxente de Concordia (MEC), y foi parte de la Comisión Nacional de Reconciliación en 1990— anunció que convocaría nueves eleiciones, pero nun precisó la fecha. La xunta anunció que va ellaborar un plan de trabayu que va ser presentáu al pueblu lo antes posible».&lt;ref name=elpais823/&gt; La Xunta de Gobiernu eslleió'l Congresu y abolió la Constitución tres el trunfu del golpe.&lt;ref name=elpais823/&gt; N'abril de 1982, en cadena nacional de televisión, Ríos Montt declaró una amnistía por que la izquierda subversiva dexara les armes. Tres la escasa respuesta al so pidimientu, el 9 de junio Río Montt se autoproclamó Xefe d'Estáu y anuló al xeneral Héctor Maldonado Schaad y al Coronel Francisco Luis Gordillo Martínez del poder, ente que concentra a tolos elementos del exércitos nos cuarteles cercanos a la capital, onde fuelguen per un mes.&lt;ref name=hernan2013&gt;{{cita web|apellíu=Hernández|nome=Oswaldo|añu=2013|títulu=Tribunales de fueru especial: La xusticia que foi de los xenerales|fechaaccesu=28 d'abril de 2013|website=Plaza Pública|allugamientu=Guatemala|url=http://www.plazapublica.com.gt/content/la xusticia-que-foi-de-los xenerales|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150302162419/http://www.plazapublica.com.gt/content/la xusticia-que-foi-de-los xenerales|fechaarchivu=2 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 30 de xunu de 1982, Ríos Montt dixo nun discursu televisáu que'l gobiernu daba cuenta de qu'había guatemalianos que por medrana a ser asesinaos nun fixeron usu de l'amnistía y que por esta razón el gobiernu diba combatir a la subversión con xuicios abiertos, dafechu xustos, al empar que con enerxía y con rigor. Informó que para tal efeutu estableciera «tribunales de fueru especial» que cumpliríen con esti propósitu y declaró qu'a partir d'esi momentu había pena de muerte por fusilamiento, pa los que secuestraren, provocaren quemes, y atacaren y estropiaren instalaciones de defensa. Finalmente, anunció qu'a partir del 1º. de xunetu quedaba establecíu en tol país l'estáu de sitiu, y que diba movilizar tropes pa combatir a la subversión, pa empecipiar yá la batalla final».&lt;ref name=hernan2013/&gt; 

Los Tribunales de Fueru Especial, dirixíos por funcionarios desconocíos, civiles o militares, nomaos pol Presidente, y que xulgaron y condergaron, de forma drástica y rápida, de manera paralela al Organismu Xudicial a más de quinientes persones culpaes de pretender esforciar les instituciones xurídiques, polítiques, económiques y sociales del país yeren un órganu xudicial suxetu al Poder Executivu y específicamente al ministeriu de la Defensa, entós a cargu del xeneral [[Óscar Humberto Mejía Víctores]].&lt;ref name=hernan2013/&gt; 

Tres la visita de la Corte Interamericana de Derechos Humanos a finales de 1982, Ríos Montt decidió suspender toles execuciones a pena de muerte esistentes, ensin que se diera a conocer el nome de los condergaos, tomando en cuenta delles suxerencies del organismu internacional de derechos humanos.&lt;ref name=hernan2013/&gt;

Ente'l martes 22 de febreru y el 4 de marzu de 1983, seis condergaos a muerte fueron noticia mundial: Héctor Adolfo Morales López, los hermanos Walter Vinicio y Sergio Roberto Marroquín González, Carlos Subuyuj Cuc, Pedro Raxón Tepet y Marco Antonio Gonzálezfueron fusilaos apenes unos díes antes de la visita del papa [[Xuan Pablo II]] a Guatemala, y a pesar d'este pidiera indulxencia pa los condergaos.&lt;ref name=hernan2013/&gt;

=== Gobiernu de Óscar Humberto Mejía Víctores ===
{{AP|Óscar Humberto Mejía Víctores}}

{{caxa de cita|«Si pá{{refn|group=lower-alpha|«Pá»: los Estaos Xuníos&lt;ref name=carlin/&gt;}} y ma{{refn|group=lower-alpha|«Ma»: el [[bloque soviéticu]]&lt;ref name=carlin/&gt;}} dicen que yo tengo que faer daqué, facer porque si non, ¡CASTÍGUENME!; si non, ¡NUN ME DAN DE COMER!»|[[Efraín Ríos Montt]], al referise a los papeles d'Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética en Guatemala&lt;ref name=carlin&gt;{{cita publicación|nome=John|apellíu=Carlin|url=http://internacional.elpais.com/internacional/2013/05/11/actualidad/1368283196_614466.html|títulu=El “apartheid” más bederre|publicación=El País|añu=2013|fechaaccesu=2 de xineru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140808113547/http://internacional.elpais.com/internacional/2013/05/11/actualidad/1368283196_614466.html|fechaarchivu=8 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;}}

Ríos Montt foi derrocáu'l 8 d'agostu de 1983 por un golpe d'Estáu executáu pol xeneral Mejía Víctores, el so ministru de Defensa, quien empecipió la transición escontra los réximes democráticos nel país. Mejía Víctores xustificó'l so golpe, diciendo que «los fanáticos relixosos» abusaben de les sos posiciones nel gobiernu y tamién debíu «a la corrupción oficial». Siete persones finaron mientres el golpe. La conciencia nos Estaos Xuníos sobre'l conflictu en Guatemala, y la so dimensión étnica, amontar cola publicación en 1983 del rellatu autobiográficu ''[[Llámome Rigoberta Menchú y asina me nació la conciencia]]'' qu'escribiera Rigoberta Menchú col sofitu de los altos xefes de la [[Unidá Revolucionaria Nacional Guatemaliana]].&lt;ref group=lower-alpha&gt;[[Rigoberta Menchú]] sería gallardoniada en 1992 col [[Premiu Nobel de la Paz]] pol so trabayu a favor d'una xusticia social más amplia y l'inclusión de los pueblos indíxenes de Guatemala y de tol mundu nos asuntos tocantes al so propiu futuru; anque de casualidá, esi añu cumplíense quinientos años del descubrimientu d'América.&lt;/ref&gt;

El 12 d'agostu de 1983, tres un añu y once díes d'esistencia, el Gobiernu derogó la llei de los Tribunales de Fueru Especial, en publicando'l decretu 93-83. Les demandes en contra de too lo qu'executaren los Tribunales de Fueru Especial, sicasí, fueron aumentando de tonu. Finalmente, en xunetu de 1984, Mejía Víctores decretó l'indultu total por aciu el decretu-llei 74-84.&lt;ref name=hernan2013/&gt;

Mejía Víctores sofitar nun Estatutu Fundamental de Gobiernu (Decreto Llei 11-86) redactáu pol abogáu Manuel de Jesús Girón Tánchez y convocó a una Asamblea Nacional Constituyente. Y mientres l'asamblea deliberaba sobre una nueva Constitución, el Gobiernu dio marcha al plan de «Reasentamiento militarizado de la población movida» ya implementóse un proyeutu militar pa la transición. Y como inda taba en marcha la [[Guerra Civil de Guatemala|Guerra Civil]] executen andar el plan «Firmeza 83», col cual afitó'l control sobre la población civil y fortaleció a les [[Patrulles de Autodefensa Civil]].&lt;ref name=s219xunetu&gt;{{cita publicación|autor=Sieglu 21|url=http://www.s21.com.gt/opinion/2010/07/09/oscar-humberto-mejia-victores|títulu=Óscar Humberto Mejía Víctores|fechaaccesu=13 d'ochobre de 2010|publicación=Siglo 21|allugamientu=Guatemala|añu=9 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131020142720/http://www.s21.com.gt/opinion/2010/07/09/oscar-humberto-mejia-victores|fechaarchivu=20 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; Tamién punxo en marcha los planes de campaña «Realcuentro Institucional 84» y «Estabilidá Nacional 85», con fuerte énfasis políticu pa empobinar la transición, pero sigue col hostigamiento y eliminación selectiva de dellos dirixentes populares, ente ellos el catedráticu universitariu Santiago López Aguilar.&lt;ref name=s219xunetu/&gt;

Mientres el gobiernu de Mejía Víctores nació'l [[Grupu de Sofitu Mutuu (Guatemala)|Grupu de Sofitu Mutuu]] (GAM) lideráu por [[Nineth Montenegro]]&lt;ref name=s219xunetu/&gt; y tamién cobró una fuercia considerable la Coordinadora d'Estudiantes d'Educación Media (CEEM) —formada por estudiantes del [[Institutu Nacional Central pa Varones]], el [[institutu Normal Central pa Señorites Belén]] y l'Institutu Rafael Aqueche&lt;ref group=lower-alpha&gt;Pa 1985, les élites retirárense d'estos institutos educativos alcontraos nel Centru Históricu de la Ciudá de Guatemala y los estudiantes de los mesmos agora yeren de les árees medies y baxes de la ciudá.&lt;/ref&gt;— la cual entamó masives protestes en setiembre de 1985 en contra de l'alza de los precios de los tresportes públicos. Siquier diez persones morrieron na Ciudá de Guatemala na folada de disturbios urbanos más estensos dende les protestes contra'l gobiernu de [[Fernando Romeo Lucas García]] n'agostu de 1978. Los disturbios empecipiar con manifestaciones populares contra l'alza del preciu del tresporte públicu pero depués xeneralizáronse contra la situación económica que vivía'l país nesi momentu. Tamién, la nueche del 3 de setiembre la [[Universidá de San Carlos de Guatemala]] foi ocupada militarmente y díxose que nel so interior atopó un polígonu de tiru soterrañu y propaganda subversiva.&lt;ref&gt;{{cita publicación|autor=El País|títulu=10 muertos en Guatemala na protesta contra la xubida de precio|publicación=El País|añu=1985|ubicación=Madrid, España|url=https://elpais.com/diario/1985/09/05/portada/494719202_850215.html|páxina=2|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150402163149/https://elpais.com/diario/1985/09/05/portada/494719202_850215.html|fechaarchivu=2 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; A la fin, como parte de la solución del procesu diose un bonu estudiantil por que los estudiantes d'educación primaria y media tresportárense gratuitamente nos buses urbanos, y promovióse a los estudiantes por decretu. Mientres estos disturbios fixeron la so apaición grupos entamaos de pandilleros d'árees marxinales de la Ciudá de Guatemala, quien se presentaríen darréu como les [[Mara (peada)|maras]] y que tuvieron influyíes pol estilu de baille [[breakdance]] que llevaben a Guatemala los mozos deportaos de los Estaos Xuníos.

== Torna al sistema democráticu ==
{{AP|Procesu democráticu de Guatemala nel sieglu XXI}}

=== Gobiernu de Vinicio Cerezo Arévalo ===
{{AP|Marco Vinicio Cerezo Arévalo}}

Cerezo Arévalo llegó al poder dempués de [[Guerra Civil de Guatemala|trenta años de gobiernos autoritarios]], nun clima de guerra civil, desemplegu, desabastecimiento, perda de divises polos gastos militares, escasez de combustibles, aislamientu internacional y polo xeneral tolos síntomes d'una fonda [[recesión]] económica. Depués del so toma de posesión, en xineru de 1986, la presidente Cerezo anunció que les sos prioridaes seríen terminar la violencia política y establecer el gobiernu de llei. Les reformes incluyeron nueves lleis del ''[[hábeas corpus]]'' y amparu (proteición ordenada por tribunal), la creación d'un comité llexislativu de derechos humanos, y l'establecimientu en 1987 de la Oficina del Procurador de Derechos Humanos. La Corte Suprema tamién entamó una serie de reformes pa lluchar contra la corrupción y ameyorar la eficacia de sistema llegal.{{harvnp|CEUR|1990|p=3}}

En 1979, la moneda guatemaliana, el [[Quetzal (moneda)|quetzal]] cotizar a un dólar d'Estaos Xuníos; pero pa finales del 1985 el tipu de cambéu yera de [[Quetzal (moneda)|Q]]&amp;nbsp;1,47 por dólar, en 1987 yera de Q&amp;nbsp;2,53 y yá pa 1990 cayera a Q&amp;nbsp;5,57 por dólar; esti fenómenu impactó desigualmente a la sociedá: per un sitiu, pa los productores d'artículos cada cambéu del tipu de cambéu ye rápido tresferida al consumidor, por aciu la revaluación de los precios; pol otru, la gran mayoría trabayadora de la población nun tien un mecanismu similar de compensación y la devaluación resulta nuna erosión constante de los sos ingresos.{{harvnp|CEUR|1990|p=5}} Estos cambeos tuvieron basaos nel enfoque económicu neolliberal qu'indica que al xerarquizar el prestu de les necesidaes, racionando l'usu de los sos escasos recursos, xenérase una llibertá d'eleición pa los consumidores; sicasí, la resultancia foi la llimitación de la capacidá adquisitiva de los mesmos.{{harvnp|CEUR|1990|p=5}}

Col entamu del gobiernu de [[Marco Vinicio Cerezo Arévalo]] en 1986, empecipiáronse tamién invasiones de terrenes como nun s'habíen vistu antes na historia de la [[Ciudá de Guatemala]];{{harvnp|CEUR|1990|p=4}} con invasiones de Villa Llobos I ya II en Villa Nueva —qu'aquel día yá yera parte de la zona metropolitana de Guatemala— en 1988, terrenes nos Campos del Roosevelt nes cercaníes del hospital del mesmu nome na zona 11 en 1989 y de terrenales baldíos na colonia Bethania, zona 7, Santa Elisa na zona 18, Ciudá Peronia y terrenes nel rellenu sanitariu de la zona 3, anque esti postreru foi desallugáu violentamente pol pelotón antimotines de la policía en 1990.{{harvnp|CEUR|1990|p=4}}

El gobiernu foi fuertemente criticáu pola so falta de voluntá pa investigar o escorrer casos de violaciones a los derechos humanos. El so gobiernu sufrió dellos intentos de golpe d'Estáu: en mayu de 1988 el primer intentu de golpe d'Estáu contra'l gobiernu punxo n'alerta a la cúpula del Exércitu y dio como resultáu qu'espulsaren y marxinaren a dellos oficiales de la institución.&lt;ref name=rd04&gt;{{cita publicación|títulu=D tou un pocu: una vida de golpes|url=http://www-old.me.gatech.edu/hu/Press/Press03/revista.htm|autor=Revista D|publicación=[[Prensa Llibre]]|allugamientu=Guatemala|añu=2004|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150307233425/http://www-old.me.gatech.edu/hu/Press/Press03/revista.htm|fechaarchivu=7 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Un añu dempués, en 1989, entamóse otra intentona per parte de tres grupos —los espulsaos y marxinaos l'añu anterior y otros cuatro n'activu.&lt;ref name=rd04/&gt;

Los últimos dos años del gobiernu de Cerezo tamién fueron marcaos por problemes d'enfrentamientos políticos y de fuelgues gremiales, particularmente la de los maestros, quien reclamaben aumentos salariales. Per otru llau, la CEPAL señala al gobiernu de Cerezo por llograr la única crecedera permanente nos últimos cincuenta años de Guatemala, xubiendo d'una recesión de -2&amp;nbsp;% del PIB na dómina de la guerra a un +4&amp;nbsp;% de crecedera del PIB cuando apurrió'l mandu en 1991. El gobiernu de Cerezo foi'l primeru depués de dictadures y fraudes militares, polo que'l retu más importante consistió nel establecimientu de la institucionalidad democrática, amás d'enfrentar la problemática de la guerra, pa lo cual Cerezo promovió, non solo pa Guatemala, sinón en Centroamérica, los [[Alcuerdu de Esquipulas|Alcuerdos de Esquipulas I ya II]], qu'establecieron el Procedimientu pa buscar la Paz Firme y Duradero. A l'alministración de Cerezo y la Democracia Cristiana atribúyese-y la institucionalidad democrática, la modernización económica según apurras significativos na etapa democrática que s'empecipió cola so alministración.

=== Gobiernu de Jorge Serrano Elías ===
{{AP|Jorge Serrano Elías}}

El 11 de payares de 1990 fixéronse eleiciones parllamentaries y presidenciales. Dempués d'una votación de desempate, [[Jorge Antonio Serrano Elías|Jorge Serrano]] asumió la presidencia'l 14 de xineru de 1991, completando asina la primer transición d'un gobiernu civil electu democráticamente a otru.{{harvnp|Serrano Elías|2012|p=85}} Como'l so partíu, el Movimientu d'Aición Solidaria (MAS) ganó solo 18 de los 116 asientos del Congresu, Serrano robló una débil alianza colos Demócrates Cristianos y la Xunión del Centru Nacional (UCN). La resultancia de l'alministración de Serrano foi mistu. Tuvo ésitu en consolidar el control civil sobre l'exércitu, reemplazando dellos oficiales y persuadiendo al exércitu pa participar nos diálogos de paz cola URNG. Dio'l pasu, políticamente impopular, de reconocer la soberanía de Belice. El gobiernu de Serrano revirtió l'esmuza económicu qu'heredó, amenorgando la inflación y reforzando una crecedera real.{{harvnp|Serrano Elías|2012|p=169}}

El 25 de mayu de 1993, Serrano eslleió illegalmente'l [[Congresu de Guatemala|Congresu]] y la [[Corte Suprema de Xusticia de Guatemala|Corte Suprema]] y trató d'acutar les llibertaes civiles, según afirmaba pa lluchar contra la corrupción. El «[[Serranazo|autogolpe]]» fracasó por cuenta de protestes unificaes y fuertes pola mayoría d'elementos de la sociedá guatemaliana, la presión internacional, y l'imposición del exércitu sobre les decisiones del Tribunal de la Constitucionalidá, que gobernó contra l'intentu de golpe. &lt;ref&gt;Revista Unvio ''[http://www.envio.org.ni/articulo/789]''&lt;/ref&gt; Ante esta presión, Serrano fuxó'l país. Nesta inestabilidá y según ordenar la Carta Magna de Guatemala, el vicepresidente [[Gustavo Espina]] asume la presidencia'l 1 de xunu de 1993, pero ye primíu a arrenunciar el 5 de xunu del añu en cursu.&lt;ref&gt; [http://www.economicexpert.com/a/Gustavo:Adolfo:Espina:Salguero.html Gustavo Adolfo Espina Salguero] {{Wayback|url=http://www.economicexpert.com/a/Gustavo:Adolfo:Espina:Salguero.html |date=20131029210425 }}. Economic experts.com&lt;/ref&gt;

=== Gobiernu de Ramiro de León ===
{{AP|Ramiro de León Carpio}}
El 5 de xunu de 1993, el Congresu, acordies cola constitución de 1985, escoyó al procurador de Derechos Humanos, [[Ramiro de León Carpio]], pa completar el periodu presidencial de Serrano Elías. De León, nun yera un miembru de nengún partíu políticu y escarecía d'una base política, pero gociaba d'un fuerte sofitu popular, llanzó una ambiciosa campaña anticorrupción pa «purificar» el Congresu y la Corte Suprema, esixendo los arrenuncios de tolos miembros de los dos cuerpos.&lt;ref name=ramiro&gt;{{cita web |url= http://www.deguate.com/artman/publish/personaxes_presi/Ramiro-de-Leon-Carpio.shtml |títulu= Presidentes de Guatemala |fechaaccesu=16 de xunetu de 2011|autor=De Guate|fecha= 12 de setiembre de 2004|website=deguate.com}}&lt;/ref&gt;

A pesar de la resistencia considerable del Congresu, la presión presidencial y popular condució a un alcuerdu en payares de 1993 ente l'alministración y el Congresu, Entemediáu pola Ilesia Católica. Esti paquete de reformes constitucionales foi aprobáu pol referéndum popular el 30 de xineru de 1994. N'agostu de 1994, un nuevu Congresu foi electu pa completar el periodu non vencíu. Controláu polos partíos anticorrupción —el FRG, encabezáu pol exgeneral Ríos Montt, y el centru derechiegu Partíu d'Avanzada Nacional (PAN)— el nuevu Congresu intentó alloñar de la corrupción que caracterizó a los sos precursores.

Sol gobiernu de De León, el procesu de paz, agora cola participación de les Naciones Xuníes, tomó la nueva vida. El gobiernu y la URNG roblaron alcuerdos sobre derechos humanos (marzu de 1994), el reestablecimientu de persones movíes (xunu de 1994), esclarecimiento históricu (xunu de 1994), y derechos indíxenes (marzu de 1995). Tamién fixeron un progresu significativu sobre un alcuerdu socioeconómico y agrariu.&lt;ref name=ramiro/&gt;

=== Gobiernu d'Álvaro Arzú (1996-2000) ===
{{AP|Álvaro Arzú}}
Les eleiciones nacionales pa presidente, el Congresu, y oficines municipales fueron sosteníes en payares de 1995. Con casi venti partíos que compiten na primer ronda, la eleición presidencial llegó hasta un desempate'l 7 de xineru de 1996 nel cual el candidatu del PAN, [[Álvaro Enrique Arzú Irigoyen|Álvaro Arzú]] ganó a [[Alfonso Antonio Portillo Cabrera|Alfonso Portillo]] del FRG solamente por un 2&amp;nbsp;% de los votos. Arzu ganó por cuenta de la so fuercia na Ciudá de Guatemala, onde sirviera antes como alcalde, amás del área urbana circundante. Portillo ganó en tolos departamentos rurales sacante [[El Petén]]. So l'alministración de Arzú, concluyéronse les negociaciones ente'l gobiernu y la URNG, n'avientu de 1996, el gobiernu robló los alcuerdos de paz, que terminaben un conflictu de 36 años. La situación de los derechos humanos tamién ameyoró mientres el gobiernu de Arzú, y tomáronse midíes p'amenorgar la influencia de los militares n'asuntos nacionales.

==== Privatización de GUATEL ====

La empresa Telecomunicaciones de Guatemala (TELGUA) foi creada cuando la empresa estatal (GUATEL) foi vendida en 1997 pol gobiernu de Arzú a la empresa Luca por 701 millones de dólares;&lt;ref name=az00/&gt; Luca, de la mesma, vendió la mayoría de les aiciones de la compañía a la empresa Teléfonos de Méxicu (TELMEX), que dirixe'l consorciu dende xineru de 2000. Pa poder privatizar la empresa, el gobiernu anterior modificó la Llei de Compres y Contrataciones del Estáu, que torgaba la venta de GUATEL;&lt;ref name=az00/&gt; amás, constituyó una empresa privada con fondos del Estáu —Telecomunicaciones de Guatemala— a la cual treslladó los activos de la telefónica estatal. Yá como tal, empecipió la negociación.&lt;ref name=az00&gt;{{cita publicación|apellíu=Arrazola|nome=Carlos|títulu=Privatización de telefonía &quot;lesiva pal país&quot;|allugamientu=Nicaragua|publicación=La Prensa|añu=2000|fechaaccesu=25 de xunu de 2015|url=http://www.laprensa.com.ni/2000/06/09/internacionales/732987-privatizacin-detelefona-lesiva|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150625170205/http://www.laprensa.com.ni/2000/06/09/internacionales/732987-privatizacin-detelefona-lesiva|fechaarchivu=25 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; Los funcionarios del gobiernu qu'axustaron la venta de la empresa telefónica, fueron el ministru de Comunicaciones, [[Fritz García-Gallont]], y el xerente de TELGUA Fredy Guzmán.

== Sieglu {{versalita|xxi}} ==
{{AP|Proceso democráticu de Guatemala nel sieglu XXI}}

=== Gobiernu d'Alfonso Portillo (2000-2004) ===
{{AP|Alfonso Portillo|Efraín Ríos Montt}}

Alfonso Antonio Portillo Cabrera gobernó [[Guatemala]] del 14 de xineru de 2000 al 14 de xineru de 2004. Mientres el so gobiernu, empezó a esnudar el réxime de privilexos del poder económicu formal en Guatemala depués de la firma de los Alcuerdu de Paz de 1996 —principalmente los de los productores d'azucre, pollu, cementu y cerveza—,&lt;ref name=j14&gt;{{harvnb|Juárez|s.f.|p=}}&lt;/ref&gt; pero la so llexitimidá como presidente foi minada pola reputación internacional del líder del so partíu políticu, el xeneral [[Efraín Ríos Montt]] —a quien se comparaba col xeneral chilenu [[Augusto Pinochet]]— y l'esistencia d'un Estáu estructuralmente corruptu ya ineficiente en Guatemala.&lt;ref name=g03&gt;{{cita web|apellíu=Gutiérrez|nome=Edgar|títulu=El retu de la democracia en Guatemala|cita=Edgar Gutiérrez yera'l ministru de Rellaciones Esteriores de Guatemala en 2003.|url=http://www.jornada.unam.mx/2003/07/29/029a1mun.php?origen=index.html&amp;fly=2|fechaaccesu=13 de marzu de 2015|ubicación=Méxicu, D.F.|añu=2003|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150313195155/http://www.jornada.unam.mx/2003/07/29/029a1mun.php?origen=index.html&amp;fly=2|fechaarchivu=13 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; A la fin del so gobiernu, tenía nel so contra a los miembros d'esi poder político, que tenía una influencia aplastante nos mercaos, los medios de comunicación masiva y nos grupos de la sociedá civil en Guatemala.&lt;ref name=g03/&gt; Esta influencia quedó de manifiestu cuando Portillo foi desaposiáu d'inmunidá al ser removíu como diputáu del [[Parllamentu Centroamericanu]] —cargu que-y correspondía como ex-presidente— y darréu encarceláu y enjuicidado en Guatemala.

=== Gobiernu d'Óscar Berger Perdomo (2004-2008) ===
{{AP|Óscar Berger Perdomo|Proceso democráticu de Guatemala nel sieglu XXI}}
[[Ficheru:%C3%93scar_Berger_Perdomo_2005.jpg|miniaturadeimagen|200px|[[Óscar Berger Perdomo]], presidente de Guatemala de 2004 a 2008.]]

[[Ficheru:Stan_04oct05.jpg|miniaturadeimagen|200px|Imaxe satelital del [[Furacán Stan]] tomada'l 4 d'ochobre de 2005, poco primero de tocar tierra en Centroamérica.{{harvnp|EFE|2005|p=}}]]
[[Ficheru:GeorgeW%26LauraBush_visits_Oscar%26WendyBerger,_Guatemala,_2007March12.jpg|miniaturadeimagen|200px|Visita del presidente d'Estaos Xuníos [[George W. Bush]] a Guatemala el 12 de marzu de 2007. D'esquierda a derecha: [[Wendy de Berger]], primer dama de Guatemala, presidente Berger, presidente Bush y [[Barbara Bush]], primer dama de los Estaos Xuníos.]]

Recibió la banda presidencial el 14 de xineru de 2004 y tomó posesión pa un mandatu cuatrienal con un discursu inaugural nel que prometió un trabayu siguíu del so Executivu pa fortalecer les instituciones del Estáu de Derechu y lluchar contra la impunidá de los corruptos y los violentos. Al entamu d'el so gobiernu empecipió una persecución en contra d'ex funcionarios del réxime d'[[Alfonso Portillo]], que llevantó una alta mira de que'l gobiernu desmantelaría la estructura corrupta del Estáu pero como esa reforma nun s'entamó, al cabu de pocos meses el nivel d'aceptación del mandatariu ente'l públicu esbarrumbóse.{{harvnp|FUNDADESC|2006|p=}}

N'ochobre de 2005, Guatemala sufrió unu de los peores desastres naturales de la so historia. El pasu por [[Centroamérica]] del [[furacán Stan]], que les sos consecuencies seríen más bederres que les producíes años tras pol [[Furacán Mitch|Mitch]], semó'l caos nel país, causando centenares de víctimes mortales y de sumíos, según una incalculable cifra de damnificados. Tal foi'l grau de destrucción xeneráu, que Berger declaró l'estáu de calamidá pública».{{harvnp|EFE|2005|p=}}{{harvnp|SEGEPLAN|2006|p=2}}

Mientres el so gobiernu realizaron obres importantes como la construcción de delles autopistes de [[Guatemala]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070821171123/http://dca.gob.gt:85/archivu/060131/nacpag3.htm Óscar Berger inaugura trabayos en carretera El Ranchu-Guatemala]&lt;/ref&gt; y la remodelación del [[Aeropuertu Internacional La Aurora]].{{harvnp|Reynolds|2008|p=}} pero tamién asocedieron serios fechos qu'afayaron el grau de corrupción de dellos de les sos funcionaris: el [[Casu PARLACEN]],&lt;ref name=&quot;Figueroa&quot;&gt;{{cita web|apellíu=Figueroa|añu=2007|nome=Javier|website=Derechos.org|títulu=Carta abierta al Presidente de Guatemala Óscar Berger Perdomo|url=http://www.derechos.org/nizkor/guatemala/doc/figueroa1.html|fechaarchivu=6 de setiembre de 2008|cita=Yá fora de Guatemala, Javier Figueroa unvió una carta abierta al presidente Berger en marzu de 2007, onde faía series acusaciones en contra d'ésti y la so familia. Sicasí, les acusaciones nun fueron confirmaes y nin el presidente nin los sos familiares fueron llevaos a xuiciu arriendes de dicha carta.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080906120224/http://www.derechos.org/nizkor/guatemala/doc/figueroa1.html}}&lt;/ref&gt;
{{harvnp|El Faru|2010|p=}} el Casu de tomar de la cárcel de Pavón,{{harvnp|Prensa Llibre|2006|p=}}&lt;ref name=oliva/&gt; la quiebra de los bancos del Café{{harvnp|Pérez|2006|p=}} y de Comerciu{{harvnp|Martínez|2007|p=}} y el robu millonariu nel Aeropuertu La Aurora.&lt;ref name=uni2006&gt;{{cita publicación|autor=L'Universal|publicación=L'Universal|allugamientu=Méxicu|añu=2006|fechaaccesu=26 de febreru de 2015|títulu=Millonariu Robu n'aeropuertu de Guatemala|url=http://www.eluniversal.com.mx/internacional/51504.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070603094333/http://www.eluniversal.com.mx/internacional/51504.html|fechaarchivu=3 de xunu de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=oliva&gt;{{cita web|apellíu=Oliva Alonzo|nome=Roberto|títulu=Sicario de pescuezu blancu: La Operación Pavu Real|añu=2010|allugamientu=Guatemala|website=Blogue de Llabrando nel Mar|url=http://arandoenelmarolivalonzo.blogspot.com/2010/08/la-operacion-pavu-real.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150224235450/http://arandoenelmarolivalonzo.blogspot.com/2010/08/la-operacion-pavu-real.html|fechaarchivu=24 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;

El 12 d'avientu de 2006, les [[Naciones Xuníes]] y el Gobiernu de Guatemala roblaron l'Alcuerdu relativu a la creación d'una [[Comisión Internacional Contra la Impunidá en Guatemala]] ([[CICIG]]), que, tres l'aprobación de la Corte de Constitucionalidá en mayu de 2007, foi ratificáu darréu pol Congresu de la República'l 1.° d'agostu de 2007. Surdió asina la CICIG como un órganu independiente de calter internacional, que la so finalidá ye sofitar al Ministeriu Públicu, la Policía Nacional Civil y a otres instituciones del Estáu tantu na investigación de los delitos cometíos por integrantes de los cuerpos illegales de seguridá y aparatos clandestinos de seguridá, como polo xeneral nes aiciones que tiendan al esmantelamientu d'estos grupos.&lt;ref name=cicigman&gt;{{harvnb|CICIG|2012|p=}}&lt;/ref&gt; Finalmente, la competitividá que fomentó'l gobiernu d'[[Alfonso Portillo]] pa compensar los monopolios guatemalianos d'azucre, cerveza, cementu y productos avícoles foi revertida pol gobiernu de Berger; con éses con Berger diose un retrocesu en cuanto al puestu de competitividá de Guatemala.{{harvnp|Carbayeda|2009|p=17}}

=== Gobiernu d'Álvaro Colom Caballeros (2008-2012) ===
{{AP|Álvaro Colom Caballeros}}

En 2008 tomó'l cargu [[Álvaro Colom Caballeros]] del [[partíu políticu]] de [[centru esquierda]] [[Unidá Nacional de la Esperanza]] (UNE) en ganándo-y a [[Otto Pérez Molina]] con una ventaya de 5,36&amp;nbsp;%, según la cifres del tribunal eleutoral. Foi unu de los 2 candidatos n'algamar la [[segunda vuelta]] de la [[Eleiciones xenerales de Guatemala (2007)|eleición presidencial de Guatemala]] el [[9 de setiembre]] de 2007 xuntu al candidatu del [[Partíu Patriota]], [[Otto Pérez Molina]].{{harvnp|BBC|2007|p=}} En marzu de 2008, la incursión de cárteles mexicanos en Guatemala fíxose evidente cuando once narcotraficantes morrieron na madrugada del 26 de marzu al paecer nuna disputa pol control del territoriu, según la hipótesis de la fiscalía; ente los finaos taba Juan José León Ardón, unu de los delincuentes más buscaos pola policía guatemaliana y conocíu como «Juancho León» o «míster J».{{harvnp|Elías|27 de marzu de 2008|p=}}

Siguiendo'l procedimientu axustáu nel artículu 14 del Alcuerdu sobre l'establecimientu de la CICIG, el 24 de marzu de 2009, el ministru de Rellaciones Esteriores de Guatemala solicitó, per mediu d'una carta personal empobinada al secretariu xeneral de les Naciones Xuníes, la prórroga del mandatu de la CICIG por otros dos años. La prórroga foi confirmada'l 15 d'abril de 2009 cuando [[Ban Ki-moon]] unvió una respuesta personal al ministru de Rellaciones Esteriores, polo que la CICIG siguió trabayando hasta'l 4 de setiembre de 2011 p'ayudar al Estáu, y el so mandatu estendióse dende entós. 

En mayu de 2009 el Gobiernu de Colom enfrentó la so mayor prueba, conocíu como'l [[Casu Rosenberg]], depués del asesinatu del abogáu [[Rodrigo Rosenberg Marzano]] y que esti dexara un videu póstumu nel qu'acusaba al presidente, a la so esposa y a funcionarios de Banrural d'ordenar la so muerte.{{harvnp|Brice|Ahmed|2009|p=}} El gobiernu ver nuna situación difícil, pero llogró caltenese nel poder y finalmente la [[CICIG]] presentó un polémicu reporte final nel qu'indicó que Rosenberg entamó'l so propiu asesinatu depués de cayer en depresión tres l'asesinatu de la so amiga, Marjorie Musa, unes selmanes antes de la so muerte. 

N'agostu de 2010, cinco suboficiales de la [[Guardia Civil]] española y trés inspeutores del Cuerpu Nacional de Policía de dichu país desarticularon en Guatemala l'antigua cúpula de Gobernación del gobiernu de Berger, a que los sos miembros acusar d'asesinatos, secuestros y blanquéu de dineru.&lt;ref name=c10&gt;{{cita publicación|apellíu=Cervero|añu=2010|nome=José Luis|títulu=La Guardia Civil desarticula l'antigua cúpula d'Interior de Guatemala|url=http://www.gaceta.es/noticias/la-guardia-civil-desarticula-la-antigua-cupula-de-interior-de-guatemala-16082010-1222.html|fechaaccesu=6 de marzu de 2015|ubicación=Madrid, España|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150306223601/http://www.gaceta.es/noticias/la-guardia-civil-desarticula-la-antigua-cupula-de-interior-de-guatemala-16082010-1222.html|fechaarchivu=6 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Guatemala ordenara la busca internacional y captura ya ingresu en prisión de, siquier, dieciocho altos funcionarios de la Policía Nacional Civil (PNC) y del exministro de Gobernación, Carlos Vielmann, el exdireutor xeneral de la PNC, Erwin Sperisen, al subjefe, Javier Figueroa, y al exjefe de la División d'Investigación de la Policía Nacional, Sotu Diéguez.&lt;ref name=c10/&gt; Les pesquises de los investigadores españoles apuntaben a la posibilidá de que dalgún de los axentes guatemalianos intervendría na execución de cientos de persones.&lt;ref name=c10/&gt; Pela so parte, nun se citó al ex-presidente Óscar Berger.&lt;ref name=c10/&gt;

El cantante arxentín [[Facundo Cabral]] presentar na [[Ciudá de Guatemala]] el martes 5 de xunetu de 2011 nel Expocenter del Grand Tikal Futura Hotel y el xueves 7 presentar nel Teatru Roma de la ciudá de [[Quetzaltenango]], onde cerró interpretando'l cantar ''Nun soi d'equí, nin soi d'allá''. Foi [[Asesinatu|asesináu]] el 9 de xunetu de 2011 alredor de les {{esd|5:20 a. m.}}, na Ciudá de Guatemala, víctima d'un atentáu aparentemente empobináu al [[empresariu]] Henry Fariñas&lt;ref name=plcabral&gt;{{cita publicación|autor=Prensa Llibre|url=http://www.prensalibre.com/noticias/xusticia/violencia-henry-farrina-facundo_cabral_0_514748623.html|títulu=Lo que se sabe de Henry Fariña, blancu d'ataque onde morrió Facundo Cabral|publicación=Prensa Llibre|allugamientu=Guatemala|fecha=10 de xunetu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131203064247/http://www.prensalibre.com/noticias/xusticia/violencia-henry-farrina-facundo_cabral_0_514748623.html|fechaarchivu=3 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Xefe de Gobernación: Nun hai teoría d'ataque direutu a Facundo Cabral|website=Emisores Xuníes|allugamientu=Guatemala|añu=9 de xunetu de 2011|fechaaccesu=5 de marzu de 2015|url=http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/nacionales/xefe-de-gobernacion-nun hai-teoria-d'ataque direutu-facundo-cabral-0|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110815204208/http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/nacionales/xefe-de-gobernacion-nun hai-teoria-d'ataque direutu-facundo-cabral-0|fechaarchivu=15 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu1=Del Cid|nome1=M.|apellíu2=Castiellu|nome2=M.|url=http://www.elperiodico.com.gt/es/20110710/pais/197955/|títulu=Fariñas ye xerente del club nocherniegu Elite|publicación=ElPeriódico|añu=10 de xunetu de 2011|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=5 de marzu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140703174008/http://www.elperiodico.com.gt/es/20110710/pais/197955/|fechaarchivu=3 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; el cual conducía al cantautor y al so representante al [[Aeropuertu Internacional La Aurora]] dende l'hotel onde s'agospiaba, pa siguir en [[Nicaragua]] cola so xira de presentaciones.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=EFE|títulu=Unos sicarios asesinen al cantautor arxentín Facundo Cabral en Guatemala|website=20 Minutos.es|añu=9 de xunetu de 2011|ubicación=España|url=http://www.20minutos.es/noticia/1106166/0/facundo-cabral/asesináu/guatemala/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131109081123/http://www.20minutos.es/noticia/1106166/0/facundo-cabral/asesináu/guatemala/|fechaarchivu=9 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Gobiernu de Otto Pérez Molina ===
{{VT|Caso de La Llinia en Guatemala|Casu Cooptación del Estáu en Guatemala|Caso Redes en Guatemala}}

[[Ficheru:Renuncia Ya-41.jpg|200px|miniaturadeimagen|Manifestación del 30 de mayu de 2015, esixendo l'arrenunciu del [[Presidente de Guatemala|presidente]] [[Otto Pérez Molina|Otto Pérez]]]]

Al llegar al poder, el gobiernu de Pérez Molina privatizó la Empresa Portuaria Quetzal n'[[Escuintla (departamentu)|Escuintla]] el miércoles de la primera [[Selmana Santa en Guatemala|Selmana Santa]] que pasaron como gobernantes. Dempués, la vicepresidente [[Roxana Baldetti]] asitió a Claudia Méndez Asencio como intendente d'Aduanes na [[Superintendencia d'Alministración Tributaria de Guatemala]] (SAT). Conforme avanzaba'l so gobiernu, Pérez Molina intervieno ''de facto'' la SAT y asitió a militares nes aduanes, aduciendo que yera p'aumentar la recaldación y frenar el contrabandu.&lt;ref name=rodrip&gt;{{cita web|apellíu=Rodríguez Pellecer|nome=Martín|añu=17 d'abril de 2015|títulu=El final del proyeutu políticu del Partíu Patriota|website=Blogue Númada|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=18 d'abril de 2015|url=https://nomada.gt/el-final-del proyeutu-politico-del partíu patriota/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150419003530/https://nomada.gt/el-final-del proyeutu-politico-del partíu patriota/|fechaarchivu=19 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Darréu, el Gobiernu de Pérez Molina quixo privatizar la recaldación nes aduanes contratando a una empresa arxentina, pero la oposición ciudadana frenar.&lt;ref name=rodrip/&gt;

Cuando'l PP tomó les riendes del gobiernu, en 2012, la presencia de Baldetti Elías reafitó'l papel de poder del xeneral retiráu Luis Francisco Ortega Menaldo{{refn|group=lower-alpha|name=Menaldo|A Ortega Menaldo considérase-y herederu del xeneral y ex-presidente [[Carlos Manuel Arana Osorio]] quien yera'l so suegru y lo catapultó nes esferes de la intelixencia militar na década de 1970. Ortega Menaldo, col rangu de capitán, formar nel Centru Rexonal de Telecomunicaciones, meyor conocíu como La Rexonal, mientres el gobiernu de Arana (1970-1974). En 1980, tomó'l mandu del acabante crear Departamentu de Seguridá ya Investigaciones Especiales del Ministeriu de Finances, que se convirtió n'otru frente de «batalla» contrainsurgente, pero coles mesmes sentó les bases de les redes de contrabandu. Col gobiernu de Cerezo (1986-1990), l'entós ministru de la Defensa, Héctor Gramajo, nomar xefe de la Direición d'Intelixencia Militar en 1987, ente que'l xeneral Manuel Callejas —consideráu'l xefe de La Confrería— asumió como xefe d'Estáu Mayor de la Defensa. Nellos, Gramajo sofitar pa compensar la influencia la llinia dura del Exércitu (Oficiales d'El Monte) aliada al partíu d'estrema derecha [[Movimientu de Lliberación Nacional (Guatemala)|MLN]] y contener los intentos de golpe d'Estáu xestaos nesi periodu de gobiernu. Col sofitu de la [[CIA]], Ortega Menaldo fundó la Escuela d'Intelixencia Militar en 1987, tuvo na nómina de la CIA y trabayó estrechamente cola [[Alministración pal Control de Drogues|DEA]].&lt;ref name=Solanu22abril/&gt;}} en Guatemala, dada la cercanía ente dambos y que se consolidó mientres el gobiernu de [[Jorge Serrano Elías]].&lt;ref name=Solanu22abril/&gt; Consideráu como l'herederu del lideralgu na corriente militar conocida como la Confrería», Ortega Menaldo operaría tres bambalinas los filos de la política nacional, daqué que nun foi demostráu, pero que se rumora persistentemente nel país.&lt;ref name=Solanu22abril/&gt; Con éses los dos figures emblemátiques nel actual gobiernu —Pérez Molina y Baldetti Elías— resultaríen de l'alianza ente los dos principales corrientes militares surdíes mientres la [[Guerra Civil de Guatemala]]: el Sindicatu» y la Confrería». Pero l'apaición de Luis Mendizábal —propietariu de la Boutique Emilio, onde s'axuntaben los miembros de la Llinia— según la investigación de la CICIG, confirmó cómo la tercera corriente del exércitu tamién s'asitió dientro del gobiernu: la del xeneral retiráu Marco Tuliu Espinosa Contreras, un xeneral de la Fuercia Aérea, quien s'asitió mientres el gobiernu d'[[Álvaro Arzú]] pa mover a les otres dos mientres el periodu que duró esa alministración. Pela so parte, el comerciante y miembru de la comunidá de inteligencia Luis Mendizábal ye una figura qu'apaez en momentos coyunturales de la historia de Guatemala dende'l Gobiernu de [[Fernando Romeo Lucas García]].&lt;ref name=Solanu22abril&gt;{{harvnb|Solano|22 d'abril de 2015|p=}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu del Partíu Patriota pasó por una constante crisis de recaldación fiscal dende 2012, carauterizada pol incumplimientu de les metes de recaldación alcordaes ente la SAT y el gobiernu. La recaldación nes aduanes baxó en 2013 de Q&amp;nbsp;15,8 millardos a Q&amp;nbsp;15,3 millardos, y se desaceleró en 2014; lo mesmo asocedió col Impuestu al Valor Agregáu (IVA) sobre les importaciones. Les fiendes fiscales nestos años xuben a unos Q&amp;nbsp;7 mil millones, que fueron suplíos por aciu la emisión de bonos de l'ayalga y la contratación de préstamos, amontando la delda pública. La crisis financiera llevó al gobiernu a contemplar la creación de nuevos impuestos a la telefonía, cementu y actividaes mineres pa financiar el presupuestu 2015, de los cualos el primeru foi suspendíu provisionalmente pola Corte de Constitucionalidá.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Partíu Socialista Centroamericanu|añu=6 de mayu de 2015|fechaaccesu=6 de mayu de 2015|títulu=¡Qu'arrenuncie YÁ'l gobiernu del Partíu Patriota!|website=Albedrío|ubicación=Guatemala|url=http://www.albedrio.org/htm/otrosdocs/comunicaos/psoca-016.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150507143748/http://www.albedrio.org/htm/otrosdocs/comunicaos/psoca-016.html|fechaarchivu=7 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 2014 el capitán retiráu Byron Lima Oliva, quien taba en prisión dende diba quince años na cárcel de Pavoncito, condergáu pol asesinatu del obispu [[Juan José Gerardi]], foi prindáu cuando la CICIG afayó que controlaba dicha prisión y que tenía práutiques'l control del sistema penitenciariu de Guatemala.&lt;ref name=xornada&gt;{{cita publicación|apellíu=Martínez|nome=Sanjuana|títulu=Enxuicien en Guatemala a Byron Lima Oliva, l'asesín del obispu Gerardi|allugamientu=[[UNAM]]|publicación=La Xornada|añu=14 de setiembre de 2014|url=http://www.jornada.unam.mx/2014/09/14/politica/013n1pol|fechaaccesu=30 d'abril de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150430225344/http://www.jornada.unam.mx/2014/09/14/politica/013n1pol|fechaarchivu=30 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Les investigaciones demostraron que Lima Oliva entraba y salía al so antoxu en vehículos blindaos y con escolta; cuando foi prindáu y lleváu a la torre de tribunales pa declarar xuntu col direutor de presidios —Edgar Josué Camargo— y otros prindaos dixo una y otra vez que yera amigu del presidente [[Otto Pérez Molina]]. La CICIG informó que Lima Oliva crearía un imperiu de dellos millones de dólares por dedicase al control de la prisión y cobrar hasta dolce mil dólares pola venta de tresllaos de prisión.&lt;ref name=xornada/&gt; Nun yera la primer vegada que lo prindaben por tar arreyáu n'actos ilícitos: en febreru de 2013 foi prindáu fuera de la cárcel cuando diba nun vehículu blindáu y con escolta.&lt;ref name=xornada/&gt;

N'abril de 2015, nel gobiernu guatemalianu aldericábase solicitar a la [[Organización de les Naciones Xuníes]] una prórroga de dos años al mandatu de la CICIG.&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Font|nome=Juan Luis|website=Contrapoder|títulu=L'agonía del gobiernu|fechaaccesu=19 d'abril de 2015|añu=19 d'abril de 2015|allugamientu=Guatemala|url=http://contrapoder.com.gt/2015/04/19/la-agonia-del gobiernu/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150420031156/http://contrapoder.com.gt/2015/04/19/la-agonia-del gobiernu/|fechaarchivu=20 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; El 16 d'abril, un casu de corrupción nes aduanes de [[Guatemala]] foi afayáu pola CICIG en 2015. La investigación de la CICIG arreyó a dellos altos funcionarios del Gobiernu del xeneral retiráu [[Otto Pérez Molina]], incluyendo'l secretariu priváu de la vicepresidencia, el capitán retiráu Juan Carlos Monzón.&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Véliz|nome=Rodrigo|títulu=El Casu SAT: el legáu de la intelixencia militar|añu=17 d'abril de 2015|allugamientu=Guatemala|publicación=Centro de Medios Independientes de Guatemala|fechaaccesu=22 d'abril de 2015|url=http://cmiguate.org/el casu-sat-el legáu-de-la intelixencia militar/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150422144047/http://cmiguate.org/el casu-sat-el legáu-de-la intelixencia militar/|fechaarchivu=22 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Monzón atopar en [[Seúl]], [[Corea del Sur]], acompañando a la vicepresidente, [[Roxana Baldetti]], a quien-y foi conferíu un doctoráu ''honoris causa'' nesa ciudá pol so trabayu social, cuando s'enteró de los cargos contra él y entamó la fuga. El 9 de mayu d'esi añu Baldetti Elías presentó'l so arrenunciu al cargu, y tres dellos díes de cambeos y eleiciones nel congresu, el maxistráu de la [[Corte de Constitucionalidá de Guatemala]] [[Alejandro Maldonado Aguirre]] foi designáu como'l décimu cuartu [[vicepresidente de Guatemala]].

El 21 d'agostu de 2015 la CICIG y el Ministeriu Públicu xiraron una orde de captura contra la ex vicepresidente [[Roxana Baldetti]] y una solicitú de antejuicio contra'l presidente Pérez Molina polos delitos de confechu pasivu, asociación ilícita y casu especial de defraundación aduanera; evidencies llograes mientres los operativos del 16 d'abril demostraron que Juan Carlos Monzón nun yera'l líder de la rede de defraducación aduanera llamada «[[Casu de La Llinia en Guatemala|La Llinia]]», sinón que lo seríen el presidente y l'ex vicepresidente.{{harvnp|Ruano|21 d'agostu de 2015|p=}}

El 2 de setiembre de 2015 arrenunció a la Presidencia de la República depués de ser desaforáu pol Congresu un día antes,&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Arrenuncia'l presidente Otto Pérez|url=http://www.prensalibre.com/guatemala/politica/arrenuncia-el presidente-otto-perez|obra=Prensa|editorial=Prensa Llibre|idioma=ES|fecha=3 de setiembre de 2015|fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y el 3 de setiembre presentar a la Torre de Tribunales pa enfrentar la so primer audiencia pol [[Casu de La Llinia en Guatemala|casu de La Llinia]].{{harvnp|Prensa Llibre|3 de setiembre de 2015|p=}}

=== Gobiernu de transición d'Alejandro Maldonado Aguirre ===
{{AP|Alejandro Maldonado Aguirre}}

El 3 de setiembre, el llicenciáu Alejandro Maldonado Aguirre, vicepresidente de Guatemala, foi juramentado como'l nuevu presidente de la República tres l'arrenunciu de Pérez Molina. Maldonado Aguirre, de 79 años, convertir nel primer ciudadanu en sirvir como vicepresidente y presidente de Guatemala nel mesmu periodu ensin ser electu —enantes el llicenciáu [[Ramiro de León Carpio]] fuera designáu presidente en 1993.{{harvnp|elPeriódico|3 de setiembre de 2015|p=}}

=== Gobiernu de Jimmy Morales ===
{{AP|Jimmy Morales|Jafeth Cabrera Franco|Williams Mansilla|Lucrecia Hernández Mack}}
[[Ficheru:Toma de posesión de Presidente guatemalteco (23759293853).jpg|200px|miniaturadeimagen|Toma de posesión de Jimmy Morales, 14 de xineru de 2016.]]
Morales y Cabrera juramentaron al cargu de Presidente y vicepresidente de la República respeutivamente, el 14 de xineru de 2016 nel teatru Miguel Ángel Asturias.{{harvnp|Prensa Llibre|1 de mayu de 2016|p=}}

== Ver tamién ==

* 
* [[:Categoría:Anexos:Historia de Guatemala|Anexos:Historia de Guatemala]]
* [[Guatemala]]
* [[Guatemalianos|Guatemalianos pernomaos]]
* [[Historia Territorial de Guatemala]]
* [[Presidentes de Guatemala]]
* [[Escoyeta de Lleis de la República de Guatemala]]

== Notes ==

{{llistaref|group=lower-alpha}}

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

{{Refcomienza|2}}
* {{cita llibru |apellíu=Alejos-Grau|nome=Carmen José|títulu=Teología n'América Llatina|volume=3|editor=Saranyana, José Ignacio|isbn=9788495107473|edición=ilustrada|editorial=Iberoamericana|añu=2008|url=https://books.google.com/books?id=IcLd9DU_LiUC&amp;pg=PA173&amp;lpg=PA173}}
* {{cita llibru |apellíu=Anabitarte|nome=Héctor|añu=1991|títulu=Grandes Personaxes. Bartolomé de las Casas editorial=Labor|publicación=Edición Colaborativa del 75 Aniversariu|isbn=84-335-7100-1}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=qn4rAAAAYAAJ&amp;pg=RA1-PA126&amp;lpg=RA1-PA126|autor=Angulo Guridi, Alejandro|títulu=Temas políticos: exame comparativu críticu de les constituciones de Hispanoamérica, Brasil y Haití|añu=1891|editorial=Cervantes}}
* {{cita publicación|nome=Magda|apellíu=Aragón|títulu=Cuando'l día volvióse nueche; la erupción del volcán Santa María de 1902|publicación=Revista Estudios Dixital|númberu=1|allugamientu=Guatemala|editorial=Escuela d'Historia, Universidá de San Carlos|añu=2013|url=http://sitios.usac.edu.gt/revistahistoria/index.php?id=60|fechaaccesu=7 de payares de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141108040852/http://sitios.usac.edu.gt/revistahistoria/index.php?id=60|fechaarchivu=8 de payares de 2014}}
* {{cita llibru |nome=Luis Ernesto|apellíu=Ayala Benítez|títulu=La Ilesia y l'independencia política de Centro América: &quot;El casu d'El Estáu d'El Salvador&quot; (1808-1833)|volume=9|coleición=Storia Ecclesiastica|editorial=Tesi gregoriana|url=https://books.google.com/books?id=GWpXSQfF0_gC&amp;pg=PA104&amp;lpg=PA104|añu=2007|isbn=9788878391024}}
* {{cita llibru |url=https://archive.org/details/concordatoen00unseguat|apellíu=Aycinena|nome=Pedro de|enllaceautor=Pedro de Aycinena|títulu=Concordatu ente la Santa Sede y el presidente de la República de Guatemala|editorial=Imprenta La Paz|añu=1854|allugamientu=Guatemala|idioma=Llatín y Español}}
* {{cita llibru |autor=Baronesa de Wilson|títulu=Americanos célebres|url=http://www.lehman.cuny.edu/ciberletras/v05/martin.html|ubicación=Barcelona, España|editorial=Socesores de N. Ramírez y C.|añu=1888}}
* {{cita publicación|apellíu=Barrios|nome=Justo Rufino|títulu=Decreto númberu 177: Reglamentos de xornaleros|publicación=[[El Guatemalianu]]|allugamientu=Guatemala|añu=1877|fechaaccesu=8 de mayu de 2015|url=http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150508213952/http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html|fechaarchivu=8 de mayu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Bauer Paz|nome=Alfonso|enllaceautor=Alfonso Bauer Paiz|url=http://ufdc.ufl.edu/UF00078500/00001/52x?vo=3|títulu= Compilación de lleis llaborales de Guatemala de 1872 a 1930|editorial=Centru d'Estudios Económicos y Sociales, [[Universidá de San Carlos de Guatemala]]|añu=1965|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=20 d'agostu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140819084343/http://ufdc.ufl.edu/UF00078500/00001/52x?vo=3|fechaarchivu=19 d'agostu de 2014}}
* {{cita web|autor=BBC|títulu=Guatemala heads for run-off vote|publicación=BBC News|añu=2007|ubicación=Inglaterra|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012|ref=harv|idioma=en|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/6986834.stm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090201225350/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/6986834.stm|fechaarchivu=1 de febreru de 2009}}
* {{cita publicación|apellíu=Bird|nome=David|url=http://www.nytimes.com/1982/10/08/obituaries/xeneral-ydigoras-of-guatemala-bay-of-pigs-figure-is-dead-at-86.html|publicación=The New York Times|fecha=8 d'ochobre de 1982|títulu=Xeneral Ydígoras of Guatemala, Bay of Pigs figure is dead at 86|allugamientu=Nueva York|idioma=en}}
* {{cita publicación|url=http://www.jstor.org/stable/40973712|títulu=Reviewed Work: The Ruins of Zaculeu, Guatemala by Richard B. Woodbury, Aubrey S. Trik, John M. Dimick, Charles Weer Goff, William C. Root, T. Da-y Stewart, Nathalie F. S. Woodbury|apellíu=Borhegyi|nome=Stephan F.|enllaceautor=Stephan F. de Borhegyi|publicación=Boletín Bibliográficu d'Antropoloxía Americana|volume=17|númberu=2|añu=1954|idioma=en|editorial=Pan American Institute of Geography and History}}
* {{cita web|apellíu=Brice|apellíu2=Ahmed|nome=Arthur|nome2=Saeed|títulu=Guatemala rejects allegations of role in lawyer's death|website=CNN|fechaaccesu=12 de mayu de 2009|añu=2009|url=http://www.cnn.com/2009/WORLD/americas/05/12/guatemala.videu.slaying|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090515175624/http://www.cnn.com/2009/WORLD/americas/05/12/guatemala.videu.slaying|fechaarchivu=15 de mayu de 2009}}
* {{cita publicación|apellíu=Bucheli|nome=Marcelo|añu=2008|títulu =Multinational Corporations, Totalitarian Regimes, and Economic Nationalism: United Fruit Company in Central America, 1899-1975| idioma=en|publicación =Business History|volume=50| númberu=4| doi =10.1080/00076790802106315}}
* {{cita publicación|apellíu=Bucheli|nome=Marcelo|máscaraautor=1|apellíu2=Jones|nome2=Geoffrey|añu=2005|títulu=The Octopus and the Generals: the United Fruit Company in Guatemala|publicación=Harvard Business School Case|númberu=9–805–146|url=http://harvardbusinessonline.hbsp.harvard.edu/b01/en/common/item_detail.jhtml?id=805146|idioma=en|fechaaccesu=3 de febreru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20121210075609/http://harvardbusinessonline.hbsp.harvard.edu/b01/en/common/item_detail.jhtml?id=805146|fechaarchivu=10 d'avientu de 2012}}
* {{cita publicación|apellíu=Buchenau|nome=Jürgen| títulu=In the Shadow of the Giant, the Making of Mexico's Central America Policy (1876-1930)|idioma=en|editorial=Univ of Alabama|url=https://books.google.com/books/about/In_the_Shadow_of_the_Giant.html?id=ly_N4C8JGdIC|edición=Vintage Intl.|allugamientu=Alabama|añu=1996 |ISBN= 0-8173-0829-6}}
* {{cita publicación |apellíu =Bucknam|nome =R.C.|idioma=en|nome2=George|apellíu2=Plafker|nome3=R.V.|apellíu3=Sharp |títulu=Fault movement (afterslip) following the Guatemala earthquake of February 4, 1976 | publicación=Geology |volume=6 |númberu=3 |añu=1978|doi=10.1130/0091-7613}}
* {{cita llibru |url=https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Curtiu_Descripci%C3%B3n_de_la_Noble_Ciudá_de_Santiago_de_los Caballeros_de_Guatemala.pdf|títulu=Curtiu descripción de la noble ciudá de Santiago de los Caballeros de Guatemala y puntual noticia de la so llamentable ruina causada d'un violentu terremotu'l día ventinueve de xunetu de 1773|apellíu=Cadena|nome=Felipe|editorial=Oficina d'Antonio Sánchez Cubillas|añu=1774|allugamientu=Mixco, Guatemala}}
* {{cita web|url=http://es.wikisource.org/wiki/Llei_13_creaci%C3%B3n_de_la_Rep%C3%BAblica_de_Guatemala|títulu=Creación de la República de Guatemala|autor=Cámara de Representantes de Guatemala|añu=21 de marzu de 1847|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu= 14 d'agostu de 2014}}
* {{cita publicación|apellíu=Cardoza y Aragón|nome=Luis|enllaceautor=Luis Cardoza y Aragón|publicación=Páxina de la lliteratura guatemaliana|títulu=Diez años de primavera nel país de la eterna dictadura|fechaaccesu=20 d'agostu de 2014|añu=s.f.|url=http://www.literaturaguatemalteca.org/aragon14.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060621002433/http://www.literaturaguatemalteca.org/aragon14.htm|fechaarchivu=21 de xunu de 2006}}
* {{cita publicación|url=http://newmedia.ufm.edu/gsm/index.php?title=Castellanosvidayobra|títulu=Vida y obra de José María Reyna Barrios|nome=Lorena|apellíu=Castellanos|publicación=[[Universidad Francisco Marroquín]]|añu=2014|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=3 de payares de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141103050109/http://newmedia.ufm.edu/gsm/index.php?title=Castellanosvidayobra|fechaarchivu=3 de payares de 2015}}
* {{cita publicación|apellíu=Castellanos Cambranes|nome=Julio|títulu=500 años de llucha pela tierra. Estudios sobre propiedá rual y reforma agraria en Guatemala|volume=1|capítulu=5. Enclinos del desenvolvimientu agrariu nel sieglu XIX y surdimientu de la propiedá capitalista de la tierra en Guatemala|allugamientu=Guatemala|editorial=FLACSO|añu=1992|url=http://www.flacsoandes.edu.ec/libros/digital/53099.pdf}}
* {{cita publicación|editorial=PDGH|publicación=Coleición Rescate de la Memoria Histórica de Personar|títulu=Manuel Colom Argueta|apellíu=Castellanos Montúfar|nome=Sagrario|añu=2006|url=http://biblioteca.oj.gob.gt/digitales/42567.pdf|allugamientu=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006090429/http://biblioteca.oj.gob.gt/digitales/42567.pdf|fechaarchivu=6 d'ochobre de 2014}}
* {{cita publicación|url=http://ceur.usac.edu.gt/pdf/Boletin/Boletin_CEUR_09.pdf|títulu=Invasiones de tierres (1986-1990) Un encha popular en tiempos de democracia|autor=CEUR|publicación=Boletín del CEUR, Universidá de San Carlos de Guatemala|númberu=9|añu=1990|fechaaccesu=27 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141018024106/http://ceur.usac.edu.gt/pdf/Boletin/Boletin_CEUR_09.pdf|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2014}}
* {{cita publicación|apellíu=Cifuentes Anléu|nome=Edgar|títulu=Los Calendarios Gregoriano y Maya|url=http://fisica.usac.edu.gt/calendariu/calendariu.pdf|fecha=30 d'abril de 2002|editorial=Escuela de Física de la Universidá de San Carlos de Guatemala|allugamientu=Guatemala|páxina=6|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060515153143/http://fisica.usac.edu.gt/calendariu/calendariu.pdf|fechaarchivu=15 de mayu de 2006}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=xKBsCQAAQBAJ|títulu=The esoteric codex: Astrological texts|apellíu=Clayton|nome=Arthur|editorial=Lulu|añu=2015|isbn=9781312935754|idioma=en}}
* {{cita llibru |apellíu=Collada|nome=Carmen|apellíu2=''et. al''|títulu=Centro América|volume=Tomo 2|añu=1988|ubicación=Méxicu|editorial=Institutu d'Investigaciones Dr. José Mena Luis Mora|id=isbn 9686173749}}
* {{cita web|url=http://www.albedrio.org/htm/articulos/m/mcolussi-274.html|títulu=La corrupción como una nueva &quot;plaga bíblica&quot;: estratexa de manipulación mediática|apellíu=Colussi|nome=Marcelo|fecha=23 de payares de 2015|fechaaccesu=30 de payares de 2015|website=Albedrío|ubicación=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151130063200/http://www.albedrio.org/htm/articulos/m/mcolussi-274.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}
* {{cita llibru |autor=CEH: Antecedentes |enllaceautor=Comisión pal Esclarecimiento Históricu |títulu=Causes y oríxenes del enfrentamientu armáu; antecedentes inmediatos (1944-1961) |publicación=Guatemala: memoria del silenciu editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia |añu=1999 |url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/ante.html |fechaaccesu=20 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506054225/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/ante.html |fechaarchivu=6 de mayu de 2013 }}
* {{cita llibru |autor=CEH: Agudización|máscaraautor=1|títulu=Agudización de la Violencia y Militarización del Estáu (1979-1985)|publicación=Guatemala: memoria del silenciu editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia|añu=1999|url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/agud.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506054258/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap1/agud.html|fechaarchivu=6 de mayu de 2013}}
* {{cita llibru |autor=CEH: Vol.11|máscaraautor=1|títulu=Ejecución estraxudiciales de Manuel Colom Argueta y Alberto Fuentes Mohr|publicación=Guatemala: memoria del silenciu editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia|añu=1999|url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/amiesto1/vol1/non65.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506082212/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/amiesto1/vol1/non65.html|fechaarchivu=6 de mayu de 2013}}
* {{cita llibru |autor=CEH: Vol. IV|máscaraautor=1|editorial=Programa de Ciencia y Derechos Humanos, Asociación Americana de la Meyora de la Ciencia|añu=1999|títulu=Atentaos contra sedes municipales|publicación=Guatemala: memoria del silenciu|url=http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap2/vol4/muni.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130506082212/http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/cap2/vol4/muni.html|fechaarchivu=6 de mayu de 2013}}
* {{cita web|autor=CICIG|website=[[CICIG]]|añu=2012|allugamientu=Guatemala|títulu=Mandatu|url=http://cicig.org/index.php?page=mandatu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120319180014/http://cicig.org/index.php?page=mandatu|fechaarchivu=19 de marzu de 2012}}
* {{cita llibru |títulu=Colonisation du district de Santu-Thomas de Guatemala par la Communauté de l'Union|apellíu=Compagnie Belge de Colonisation|publicación=Collection de renseignements publiés ou recueillis par la Compagnie|editorial=Orixinal held and digitised by the British Library|añu=1844|idioma=francés|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Baie_et_Port_de_Santu_Thomas.jpg}}
* {{cita web|url=http://www.conamigua.gob.gt/plan-denomináu-alianza-pa-la prosperidá-del-triangulo-norte-de-america-central-presenten-pa-tundir-problematica-migratoria/|títulu=Plan denomináu Alianza pa la prosperidá del Triángulu Norte d'América Central presenten pa desaniciar problemática migratoria|autor=CONAMIGUA|fecha=s.f.|website=Conamigua.gob.gt|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=30 de payares de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151130150250/http://www.conamigua.gob.gt/plan-denomináu-alianza-pa-la prosperidá-del-triangulo-norte-de-america-central-presenten-pa-tundir-problematica-migratoria/|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}
* {{cita llibru |url=https://en.wikisource.org/wiki/Page:Appleton%27s_Guide_to_Mexico.djvu/9|títulu=Appleton's guide to Mexico, including a chapter on Guatemala, and a complete English-Spanish vocabulary|apellíu=Conkling|nome=Alfred R.|enllaceautor=Alfred R. Conkling|allugamientu=Nueva York|editorial=D. Appleton and Company|añu=1884|idioma=en}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=mHxaBAAAQBAJ|títulu=Art and society in a highland Maya community: the altarpiece of Santiago Atitlán|idioma=en|apellíu=Christenson|nome=Allen J.|editorial=University of Texas Press|añu=2010|isbn=9780292789838}}
* {{cita web|autor=CVC|fecha=s.f.|url=http://cvc.cervantes.es/artes/ciudades_patrimonio/antigua/personalidaes/pineda.htm|títulu=L'Antigua Guatemala. José de Pineda y Ibarra|website=Centru virtual Cervantes|fechaaccesu=27 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130308022721/http://cvc.cervantes.es/artes/ciudades_patrimonio/antigua/personalidaes/pineda.htm|fechaarchivu=8 de marzu de 2013}}
* {{cita llibru |apellíu=De los Ríos|nome=Efraín|enllaceautor=Efraín De los Ríos|títulu=Ombres contra Homes editorial=Fondu de la Cultura de la Universidá de Méxicu|ubicación=Méxicu|añu=1948|edición=3&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;}}
* {{cita llibru |títulu=Possible Coup in Guatemala|añu=1983|autor=Defense Intelligence Agency|capítulu=Section 3|url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB32/docs/doc25.pdf|coleición=National Security Archive Electronic|volume=32|editorial=[[National Security Archive]]|ubicación=George Washington University}}
* {{cita llibru |apellíu=Del Cid Fernández|nome=Enrique|títulu=Grandeces y miseries de la vida diplomática|url=https://books.google.com/books?id=rWtKAAAAMAAJ&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=Barrios|editorial=Exércitu de Guatemala|añu=1966|allugamientu=Guatemala|páxina=429}}
* {{cita web|autor=Democracia Multicultural|url=http://democraciamulticultural.blogspot.com/2009/05/atanasio-tzul.html|website=Democracia Multicultural|títulu=Atanasio Tzul|añu=2009|fechaaccesu=15 de setiembre de 2010}}
* {{cita publicación|autor=Diariu de Centro América|publicación=[[Diariu de Centro América]]|títulu=Entrevista a Walter Overdick, alcalde de Panzós|fecha=2 de xunu de 1978|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|nome=Guillermo|apellíu=Díaz Romeu|títulu=Del réxime de Carlos Herrera a la eleición de Jorge Ubico|publicación=Historia xeneral de Guatemala. 1993-1999|allugamientu=Guatemala|editorial=Asociación d'Amigos del País|volume=5|añu=1996|url=http://libraries.ucsd.edu/locations/sshl/resources/featured-collections/latin-american-elections-statistics/guatemala/elections-and-events-19001943.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150112225429/http://libraries.ucsd.edu/locations/sshl/resources/featured-collections/latin-american-elections-statistics/guatemala/elections-and-events-19001943.html|fechaarchivu=12 de xineru de 2015}}
* {{cita llibru |títulu=Diccionariu históricu biográficu de Guatemala|allugamientu=Guatemala|autor=Asociación d'Amigos del País editorial=Amigos del País|añu=2004|isbn=99922-44-01-1}}
* {{cita llibru |apellíu=Dosal|nome=Paul J.|títulu=Doing Business with the Dictators: A Political History of United Fruit in Guatemala 1899-1944|idioma=en|allugamientu=Wilmington|editorial=Scholarly Resources |añu=1993}}
* {{cita llibru |apellíu=Drew|nome=David |añu=1999 |títulu=The Lost Chronicles of the Mayan Kings |editorial=[[University of California Press]] |allugamientu=Los Angeles|ref=harv|idioma=n'enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíu=Dueñas Van Severen|nome=J. Ricardo|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:p9bqEn00wJQJ:www.sica.int/centro_documentacion/inst/sgsica/La%2520Invasi%25C3%25B3n%2520Filibustera%2520de%2520Nicaragua%2520y%2520la%2520Guerra%2520Nacional.pdf|títulu=La invasión filibustera de Nicaragua y la Guerra Nacional|añu=2006|editorial=Secretaría Xeneral del Sistema de la Integración Centroamericana SG-SICA}} |2=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache%3Ap9bqEn00wJQJ%3Awww.sica.int%2Fcentro_documentacion%2Finst%2Fsgsica%2FLa%2520Invasi%25C3%25B3n%2520Filibustera%2520de%2520Nicaragua%2520y%2520la%2520Guerra%2520Nacional.pdf |bot=InternetArchiveBot }}
* {{cita web|autor=Ecured|títulu=Masacre de Panzós|publicación=Ecured|allugamientu=Cuba|fecha=s.f.|fechaaccesu=8 de mayu de 2010|url=http://www.ecured.cu/index.php/Masacre_de_Panz%C3%B3s|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150115050524/http://www.ecured.cu/index.php/Masacre_de_Panz%C3%B3s|fechaarchivu=15 de xineru de 2015}}
* {{cita publicación|apellíu=Elías|nome=José|títulu=El &quot;narcu&quot; llibra la so guerra en Guatemala|publicación=El País|añu=27 de marzu de 2008|ubicación=Madrid|fechaaccesu=5 de marzu de 2015|url=http://internacional.elpais.com/internacional/2008/03/27/actualidad/1206572406_850215.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150307221033/http://internacional.elpais.com/internacional/2008/03/27/actualidad/1206572406_850215.html|fechaarchivu=7 de marzu de 2015}}
* {{cita web|url=http://www.almanaqueept.org/index.php/llibros/finish/13-1977/2261-terremotu-en-guatemala|autor=Escuela pa toes publicación=Páxina del Almanaque Escuela pa Toes fecha=1977|títulu=Terremotu en Guatemala|fechaaccesu=5 de payares de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141105172023/http://www.almanaqueept.org/index.php/llibros/finish/13-1977/2261-terremotu-en-guatemala|fechaarchivu=5 de payares de 2014}}
* {{cita publicación|autor=elPeriódico|url=http://elperiodico.com.gt/2015/09/03/pais/alejandro-maldonado-xura-como-49-presidente-de-la-republica-de-guatemala/|títulu=Alejandro Maldonado Xura como 49 presidente de la República de Guatemala|fecha=3 de setiembre de 2015|fechaaccesu=3 de setiembre de 2015|publicación=ElPeriódico|allugamientu=Guatemala|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150903215441/http://elperiodico.com.gt/2015/09/03/pais/alejandro-maldonado-xura-como-49-presidente-de-la-republica-de-guatemala/|fechaarchivu=3 de setiembre de 2015}}
* {{cita web| fecha=s.f.| url=http://www.authenticmaya.com/ancient_guatemala.htm| títulu=Ancient Guatemala| editorial=Authentic Maya| nome=Mary| apellíu=Esquivel de Villalobos| idioma=en| fechaaccesu=29 d'abril de 2007| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070523103423/http://www.authenticmaya.com/ancient_guatemala.htm| fechaarchivu=23 de mayu de 2007}}
* {{cita publicación|url=http://www.fuac.edu.co/recurso_web/descargas/grafia/borbon.pdf|títulu=Marco y propósitos xenerales de les Reformes Borbóniques|apellíu=Estrada Ferrera|nome=Fabiola|editorial=Fundación Universidá Autónoma de Colombia|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150727222406/http://www.fuac.edu.co/recurso_web/descargas/grafia/borbon.pdf|fechaarchivu=27 de xunetu de 2015}}
* {{cita web|apellíu=Fumero|nome=Pedro|url=http://www.eldia.es/2010-04-11/sur/7-Xenes-aborigenes-Santu-Hermanu-Pedro.htm|publicación=El Día|ubicación=España|añu=2010|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2014|títulu=Gen aboríxenes nel Santu Hermanu Pedro|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141026103711/http://www.eldia.es/2010-04-11/sur/7-Xenes-aborigenes-Santu-Hermanu-Pedro.htm|fechaarchivu=26 d'ochobre de 2014}}
* {{cita llibru |apellíu=Gleijeses|nome=Piero|títulu=Shattered Hope: The Guatemalan Revolution and the United States, 1944-1954. |editorial=[[Princeton University Press]]|allugamientu=Nuevu Jersey, Estaos Xuníos|añu=1991|idioma=en}}
* {{cita publicación|apellíu=Gleijeses|nome=Piero|máscaraautor=1|títulu=The Death of Francisco Arana: a turning point in the Guatemalan Revolution|url=http://www.latinamericanstudies.org/guatemala/francisco-arana.pdf|publicación=Journal of Latin American Studies|volume=22|idioma=en|ubicación=Inglaterra|añu=s.f.}}
* {{cita llibru |apellíu=Gómez Carrillo|nome=Agustín|enllaceautor=Agustín Gómez Carrillo|títulu=Estudio históricu de l'América Central|edición=3.&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;|ubicación=Madrid|editorial=Imprenta de Hernando|añu=1886|páxines=240|url=https://archive.org/details/estudiohistric00agus}}
* {{cita llibru |apellíu=Gómez Carrillo|nome=Agustín|máscaraautor=1|títulu=Elemento de la historia de Centro-América|editorial=Tip. d'Arenales|ubicación=Guatemala|añu=1887|url=https://archive.org/details/elementosdelahis00gmuoft}}
* {{cita llibru |apellíu=Gómez Carrillo|nome=Agustín|máscaraautor=1|títulu=Compendio de la historia de l'América Central|url=https://archive.org/stream/compendiodehistoria00agusguat|añu=1892|ubicación=Madrid|editorial=Imprenta de la vilba de Hernando}}
* {{cita llibru |apellíu=González Davison|nome=Fernando|añu=2008|títulu=El monte infinitu; Carrera, caudiellu de Guatemala|editorial=Artemis y Edinter|allugamientu=Guatemala|isbn=84-89452-81-4}}
* {{cita llibru |apellíu=Grube|nome=Nikolai|títulu=Los mayes. Una civilización milenaria|añu=2006|editorial=Tandem Verlag GmbH: Ullmann &amp; Könemann|isbn=978-3-8331-1959-0}}
* {{cita llibru |apellíu=Guandique|nome=José Salvador|títulu=Presbíteru y Doctor José Matías Delgado|añu=1962 |editorial=Direición Xeneral de Publicaciones ya Impresos}}
* {{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=g0AXAAAAYAAJ&amp;pg=PA828&amp;lpg=PA828|títulu=Ley emitíes pol gobiernu democráticu de la República de Guatemala y pola Asamblea Nacional constituyente y llexislativa|apellíu=Guerra|nome=Viviano|volume=Tomo IV|añu=1886|editorial=Tip. de Pedro Arenales}}
* {{cita llibru |apellíu=Guzmán-Böckler|nome=Carlos|enllaceautor=Carlos Guzmán-Böckler|títulu=La Fuelga de Dolores que conocí cola mio xeneración (1947-1977)|editorial=Universitaria|allugamientu=Guatemala|añu=1998}}
* {{cita llibru |apellíu=Henry|nome=O.|enllaceautor=República Bananera|títulu=Cabbages and Kings|idioma=en|añu=2000|editorial=Project Gutenberg|formatu=ebook|fechaaccesu=15 d'avientu de 2014|url=http://www.gutenberg.org/files/2777/2777-h/2777-h.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131103164609/http://www.gutenberg.org/files/2777/2777-h/2777-h.htm|fechaarchivu=3 de payares de 2013}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=ulTnBgAAQBAJ|títulu=Bartolomé de las Casas (españoles eminentes)|apellíu=Hernández|nome=Bernal|editorial=Penguin Random House|ubicación=España|añu=2015|isbn=9788430617340}}
* {{cita publicación|apellíu=Hernández de León|nome=Federico|enllaceautor=Federico Hernández de León|títulu=El Capítulu de les Efemérides: Convención de llendes con Belice|publicación=Diariu [[La Hora (Guatemala)|La Hora]]|allugamientu=Guatemala|añu=30 d'abril de 1959}}
* {{cita llibru |apellíu=Hernández de León|nome=Federico|máscaraautor=1|títulu=El llibru de les efemérides: Capítulos de la Historia de l'América Central|editorial=Tip. Sánchez y de Guise|allugamientu=Guatemala|volume=Tomo I|añu=1925|url=https://books.google.com/books?id=4a8WAAAAYAAJ&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=L'Arada}}
* {{cita llibru |apellíu=Hernández de León|nome=Federico|máscaraautor=1|títulu=El llibru de les efemérides|volume=Tomo III|editorial=Tip. Sánchez y de Guise|allugamientu=Guatemala|añu=1930}}
* {{cita web|autor=Honduras en llinia|url=http://www.honduras.com/history/morazan.html|títulu=Francisco Morazán|website=fondures.com|añu=1996|fechaaccesu=1 d'abril de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120805195708/http://www.honduras.com/history/morazan.html|fechaarchivu=5 d'agostu de 2012}}
* {{cita publicación|url=http://www.elperiodico.com.gt/es//pais/28239|añu=2013|títulu=Lo que namái Romeo Lucas García pudo escaecer|apellíu=Hurtado|nome=Paola|publicación=elPeriódico|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140821104035/http://www.elperiodico.com.gt/es//pais/28239|fechaarchivu=21 d'agostu de 2014}}
* {{cita llibru |autor=IBAR|url=https://books.google.com/books?id=dMg-AQAAMAAJ|títulu=Boletín de la Oficina internacional de les repúbliques americanes|idioma=en|númberu=30|añu=1910|editorial=International Bureau of the American Republics}}
* {{cita llibru |autor=IEPALA|títulu=Guatemala, un futuru próximu|editorial=Artigrafía; Institutu d'Estudios Políticos p'América Llatina y Africa|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com/books?id=1xFMbBqjzmsC|añu=1980|páxines=242|isbn=9788485436101}}
* {{cita llibru |apellíu=Jones|nome=Grant D.| añu=1998|títulu=The Conquest of the Last Maya Kingdom|url=https://books.google.co.uk/books?id=PeOWl54Mt7UC|editorial=[[Stanford University Press]]|allugamientu=Stanford, California, EE. XX.|isbn=978-0-8047-3522-3|oclc=9780804735223|idioma=en}}
* {{cita web|apellíu=Juárez|nome=Edgar|títulu=La lleición d'Alfonso Portillo|website=Fala Guate|fecha=s.f.|url=http://hablaguate.com/articles/14703-la-leccion-de-alfonso-portillo|fechaaccesu=28 de febreru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150228050425/http://hablaguate.com/articles/14703-la-leccion-de-alfonso-portillo|fechaarchivu=28 de febreru de 2015}}
* {{cita llibru |títulu=Bien noble y bien lleal ciudá de Santiago de los Cabelleros de Goathemala (L'Antigua) 1543-1773 (pequeña esquisa histórica, que pa escribir d'ella nun van algamar los sieglos|apellíu=Juárez y Aragón|nome=J. Fernando|allugamientu=Guatemala|editorial=Tip. Nacional|añu=1971|url=http://searchworks.stanford.edu/view/125649}}
* {{cita llibru |apellíu=Juarros|nome=Domingo|enllaceautor=Domingo Juarros|títulu=Compendio de la historia de la Ciudá de Guatemala|añu=1818|editorial=Ignacio Beteta|allugamientu=Guatemala|url=https://archive.org/stream/compendiodelahis21juar#page/n3/mode/2up}}
* {{cita llibru |apellíu=Juarros|nome=Domingo|máscaraautor=1|apellíu2=Bailly|nome2=Jacques|añu=1824|títulu=A Statistical and Commercial History of Guatemala|url=https://books.google.com/books?id=kHk9AAAAcAAJ|idioma=en}}
* {{cita llibru |autor=Xunta Llibertadora|títulu=Rede page: Via Crucis of a Central American Republic. Victims of the President of Guatemala|añu=1914|url=https://archive.org/stream/redpageviacrucis00junt#page/n1/mode/2up|editorial=Xunta Llibertadora|allugamientu=[[Nueva York]]|idioma=en}}
* {{cita publicación|url=https://books.google.com/books?id=UVx-MJytTFYC|títulu=Estudio Del Reinu de Guatemala: Homenaxe Al Profesor S.D. Markman|volume=309 |idioma=en|publicación=Publicaciones de la Escuela d'Estudios Hispanu-Americanos de la Universidá de Sevilla |apellíu=Kinkead|nome=Duncan Theobald|editorial=CSIC Press|añu=1985|isbn=9788400060114}}
* {{cita llibru |editorial=Guate360°|añu=s.f.|url=https://books.google.com/books?id=rT88HRY7N3EC|apellíu=Lavarreda|nome=Carlos|títulu=El Reformador Justo Rufino Barrios}}
* {{cita llibru |autor=La Cía. Bacrofft|url=https://books.google.com/books?id=x-FHAAAAIAAJ&amp;pg=PA496&amp;lpg=PA496|títulu=Manual de rellaciones comerciales ya industriales de los Estaos Xuníos cola América española|añu=1889|editorial=La compañía Bacrofft}}
* {{cita llibru |url=http://www.latinamericanstudies.org/filibusters/Bandera-Cubana-Filibustera.pdf|autor=Latin American Studies|añu=s.f.|publicación=latinamericanstudies.org|títulu=Guerra de Nicaragua contra los filibusteros|fechaaccesu=18 de xunetu de 2014|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100713090332/http://www.latinamericanstudies.org/filibusters/Bandera-Cubana-Filibustera.pdf|fechaarchivu=13 de xunetu de 2010}}
* {{cita publicación|autor=La Ilustración del Pacíficu|títulu=El Ferrocarril Verapaz|añu=15 de marzu de 1898|volume=II|númberu=38|publicación=[[La Ilustración Guatemaliana]]|url=https://archive.org/stream/lailustra238unseguat#page/210/mode/2up|allugamientu=Guatemala|editorial=Siguere, Guirola y Cía}}
* {{cita publicación|autor=La República|añu=10 de marzu de 1897|títulu=La Esposición|publicación=[[La Ilustración Guatemaliana]]|url=https://archive.org/stream/ilustracionguate00guat#page/390/mode/2up|allugamientu=Guatemala|volume=I|númberu=16|editorial=Síguere, Guirola y Cía.}}
* {{cita llibru |títulu=Guide to the ruins of Mixco Viejo: Ceremonial Center and Fortified Town of the Maya Indians - Pokomam Group|url=https://books.google.com/books?id=lDlrAAAAMAAJ|allugamientu=Guatemala|fecha=s.f.|idioma=en|apellíu=Lehmann|nome=Henri|apellíu2=McIntyre|nome2=Andrew|apellíu3=Kuh|nome3=Edwin|editorial=Piedra Santa}}
* {{cita publicación|apellíu=Limón Aguirre|nome=Fernando|añu=2008 |títulu=La ciudadanía del pueblu chuj en Méxicu: Una dialéutica negativa d'identidaes editorial=El Colexu de la Frontera Sur – Unidad San Cristóbal de Casar |ubicación=San Cristóbal de Les Cases, Méxicu |url=http://www.ciesas.edu.mx/proyeutos/relaju/cd_relaju/Ponencies/Mesa%20Valladares-Castro/LimonAguirreFernando.pdf |fechaaccesu=15 de setiembre de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120722210906/http://www.ciesas.edu.mx/proyeutos/relaju/cd_relaju/Ponencies/Mesa%20Valladares-Castro/LimonAguirreFernando.pdf|fechaarchivu=22 de xunetu de 2012}}
* {{cita web|apellíu=López de Palacios|nome=Juan|añu=2010|añu-orixinal=1512|url=https://web.archive.org/web/20030815000000*/http://www.ciudadseva.com/testos/otros/requeri.htm|títulu=Requerimientu de Palacios Rubios|website=Ciudá Seva|fechaaccesu=26 de xunu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=López Velásquez|nome=María Eugenia|títulu=San Salvador na Anexón Centroamericana al Imperiu del Septentrión|añu=2000|editorial=Direición de Publicaciones ya Impresos|isbn=99923-0-040-X}}
* {{cita llibru |apellíu=Lovell|nome=W. George|añu=2000 |capítulu=The Highland Maya |editor=Richard E.W. Adams y Murdo J. Macleod (eds.) |títulu=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, {{nowrap|Vol. II}}: Mesoamerica, {{nowrap|part 2}} |allugamientu=Cambridge, Inglaterra |editorial=[[Cambridge University Press]] |idioma=en|páxines=392–444|isbn=0-521-65204-9 |oclc=33359444}}
* {{cita publicación|url=https://books.google.com/books?id=LapGAQAAQBAJ|páxina=20|volume=271|publicación=The Civilization of the American Indian Series|títulu=Strange Lands and Different Peoples: Spaniards and Indians in Colonial Guatemala|idioma=en|apellíu=Lovell|nome=W. George|autor2=Swezey|nome2=William R.|autor3=Kramer|nome3=Wendy|apellíu4=Lutz|nome4=Christopher H.|editorial=University of Oklahoma Press|añu=2013|isbn=9780806151168 }}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez Peláez|nome=Severo|enllaceautor=Severo Martínez Peláez|títulu=La patria del criollu. Ensayu d'interpretación de la realidá colonial guatemaliana|edición=4ª|editorial=EDUCA|ubicación=San José|añu=1976}}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez Peláez|nome=Severo|máscaraautor=1|títulu=La Patria del Criollu: ensayu d'interpretación de la realidá colonial guatemaliana|url=https://books.google.com/books?id=RcrtDXh6PBQC&amp;pg=PA306&amp;lpg=PA306|editorial=[[Duke University Press]]|añu=2009|isbn=9780822392064|páxines=xlix y 306}}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez Peláez|nome=Severo|máscaraautor=1|títulu=Racismu y analís históricu de la definición del Indiu Guatemalianu|allugamientu=Guatemala|añu=1977|url=https://books.google.com/books/about/Racismu_y_an%C3%A1lisis_hist%C3%B3ricu_en_la_def.html?id=fT0LAQAAIAAJ|editorial=FCCEEUSAC}}
* {{cita publicación|apellíu=Masson|nome=Marilyn A. |añu=2012|títulu=Maya collapse cycles |publicación=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=109 |númberu=45 |páxines=18237–18238 |editorial=National Academy of Sciences |url=http://www.jstor.org/stable/41829886 |jstor=41829886 |issn=1091-6490 |ubicación=Washington, D.C., EE.XX.|idioma=en|ref=harv|cita=suscripción riquida}}
* {{cita llibru |apellíu=Maudslay|nome=Alfred Percival|enllaceautor=Alfred Percival Maudslay|títulu=A glimpse at Guatemala, and some notes on the ancient monuments of Central America|apellíu2=Maudslay|nome2=Anne Cary|allugamientu=[[Londres]]|idioma=en|editorial=John Murray|añu=1899|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_Glimpse_at_Guatemala.pdf}}
* {{cita llibru |títulu=Kaqchikel Chronicles: The Definitive Edition|url=https://books.google.com/books?id=AF5fAgAAQBAJ|apellíu=Maxwell|nome=Judith M.|apellíu2=Hill II|nome2=Robert M.|editorial=University of Texas |idioma=en|añu=2010|isbn=9780292788220}}
* {{cita publicación|apellíu=Melchor Toledo|nome=Johann Estuardo|títulu=L'arte relixoso de l'Antigua Guatemala, 1773-1821; crónica de la emigración de les sos imáxenes|publicación=tesis doctoral n'Historia del Arte|editorial=UNAM|añu=2011|ubicación=Méxicu|url=http://132.248.9.195/ptd2012/febreru/0677645/0677645_A1.pdf|fechaaccesu=10 de payares de 2014}}
* {{cita llibru |apellíu=Meléndez Chaverri |nome=Carlos |títulu=José Matías Delgado, Prócer Centroamericanu |añu=2000 |editorial=Conseyu Nacional pa la Cultura y l'Arte|ubicación=San Salvador|isbn=99923-0-057-4}}
* {{cita llibru |apellíu=Melville|nome=Thomas|apellíu2=Melville|nome2=Marjorie|títulu=Guatemala - Another Vietnam?|editorial=Penguin Books|añu=1971|ubicación=EE.XX.|idioma=en}}
* {{cita publicación|autor=Memories|títulu=Memories del 13 de payares de 1960|añu=12 de payares de 2010|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2013|url=http://www.s21.com.gt/opinion/2010/11/12/memories-13-payares-1960|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131005182022/http://www.s21.com.gt/opinion/2010/11/12/memories-13-payares-1960|fechaarchivu=5 d'ochobre de 2013}}
* {{cita llibru |apellíu=Móbil|nome=José A.|títulu=100 Personaxes Históricos de Guatemala|url=https://books.google.com/books/about/100_personaxes_hist%C3%B3ricos_de_Guatemala.html?id=vchqAAAAMAAJ|editorial=Serviprensa Centroamericanu|allugamientu=Guatemala|añu=1991}}
* {{cita publicación|publicación=Prensa Llibre|apellíu=Molina Calderón|nome=José|allugamientu=Guatemala|títulu=José María Orellana y el Quetzal|añu=2011|fechaaccesu=26 de xunetu de 2014|url=http://prensalibre.com/economia/Jose-Maria-Orellana-quetzal_0_533346664.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110811233232/http://prensalibre.com/economia/Jose-Maria-Orellana-quetzal_0_533346664.html|fechaarchivu=11 d'agostu de 2011}}
* {{cita llibru |apellíu=Monterey|nome=Francisco J.|títulu=Historia d'El Salvador, Anotaciones Cronolóxiques 1810-1842|añu=1996 |editorial=Universitaria}}
* {{cita llibru |títulu=Testamentu y memories|cita=Testamentu y memories del xeneral Francisco Morazán: discursos y artículos relativos al héroe. Publicación conmemorativa del primer centenariu de la so muerte|apellíu=Morazán|nome=Francisco|enllaceautor=Francisco Morazán|editorial=Talleres Tip. Nacionales|allugamientu=Honduras|añu=1942|añu-orixinal=1842|ref=harv|páxines=60|url=https://books.google.com/books/about/Testamentu_y_memories_del xeneral_Franci.html?id=Cew8AQAAIAAJ}}
* {{cita llibru |apellíu=Montessus de Ballore|nome=F. de|títulu=Temblores y erupciones volcániques en Centro-América|editorial=Francisco Sagrini|añu=1884|ubicación=San Salvador|url=https://books.google.com/books?id=QbRXAAAAMAAJ}}
* {{cita web|publicación=Google books|títulu=Portafolio del Institutu Normal Central pa Señorites Belén|apellíu=Muñoz de Castro|fechaaccesu=6 de setiembre de 2014|fecha=s.f.|url=https://sites.google.com/site/portafoliodesaramunozdecastro/home/el mio-perfil-1/institutu-normal-central-pa-senoritas-belen-|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141007010854/https://sites.google.com/site/portafoliodesaramunozdecastro/home/el mio-perfil-1/institutu-normal-central-pa-senoritas-belen-|fechaarchivu=7 d'ochobre de 2014}}
* {{cita llibru |autor=Naciones Xuníes|enllaceautor=Organización de les Naciones Xuníes|publicación=United Nations biografies|títulu=Emilio Arenales Catalán (Guatemala) elected president of the twenty-third session of the General Assembly|idioma=en|fechaaccesu=12 d'agostu de 2014|añu=1968|url=https://web.archive.org/web/20010301000000*/http://www.un.org/ga/55/president/bio23.htm}}
* {{cita web|autor=NICH|url=http://www.nichbelize.org/ia-archaeology/late-postclassic.html|fecha=s.f.|títulu=Institutu of Archeology: Late Postclassic|website=National Institute of Culture and History|allugamientu=Belmopán|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150727193246/http://www.nichbelize.org/ia-archaeology/late-postclassic.html|fechaarchivu=27 de xunetu de 2015}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=8cBpAgAAQBAJ|títulu=The Oxford Handbook fo Mesoamerican Archeology|apellíu=Nichols|nome=Deborah L.|apellíu2=Pool|nome2=Christopher A.|editorial=[[Oxford University Press]]|ubicación=Estaos Xuníos|idioma=en|añu=2012|isbn=9780199875009}}
* {{cita publicación|autor=El nuesu Diariu|títulu=Noticies de primera plana|enllaceautor=Federico Hernández de León|allugamientu=Guatemala|añu=1930|publicación=El nuesu Diariu}}
* {{cita publicación|títulu=Carlos Manuel Arana Osorio|apellíu=Parrinello|nome=Danilo|publicación=elPeriódico|añu=2013|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2013|url=https://web.archive.org/web/20130601000000*/http://www.elperiodico.com.gt/es/20130803/opinion/232122/}}
* {{cita web|url=http://afehc-historia-centroamericana.org/index.php?action=fi_aff&amp;id=1679|títulu=Atanasio Tzul|apellíu=Pollack|nome=Aaron|website=AFEHC|fechaaccesu=15 de setiembre de 2010|añu=2007}}
* {{cita llibru |apellíu=Pons Sáez|nome=Nuria|añu=1997|títulu=La conquista del Lacandón|ubicación=Méxicu|editorial=[[UNAM]]|isbn=968-36-6150-5|páxines=XIX a XXIX}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|títulu=Avalancha terrorista en contra de la manifestación de mañana; poder públicu y tresporte extraurbano blancos d'ataque|publicación=[[Prensa Llibre]]|añu=6 de setiembre de 1980|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|máscaraautor=1|publicación=Prensa Llibre|añu=2007|url=http://web.archive.org/web/20081201090355/http://www.prensalibre.com/pl/2007/agostu/15/179759.html|títulu=Economía pa Toos: Bancu Agrícola Hipotecariu de 1894|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|máscaraautor=1|url=http://www.prensalibre.com/guatemala/xusticia/perez-molina-presentárase-ante-el xuez-diz-el so-abogáu|títulu=Pérez Molina presentaráse ante'l xuez diz el so abogáu|fecha=3 de setiembre de 2015|fechaaccesu=3 de setiembre de 2015|publicación=Prensa Llibre|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|autor=Prensa Llibre|máscaraautor=1|url=http://www.prensalibre.com/guatemala/politica/llogros-del gobiernu-segun-jimmy-morales-y-cinco-verdad-a-medies|títulu=Llogros del Gobiernu, según Jimmy Morales, y cinco verdad a medies|fecha=1 de mayu de 2016|fechaaccesu=1 de mayu de 2016|publicación=Prensa Llibre|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación|apellíu=Pugh|nome=Timothy W. |nome2=Leslie G.|apellíu2=Cecil |añu=2012 |títulu=The contact period of central Petén, Guatemala in color |publicación=Social and Cultural Analysis, Department of |volume=Artículu 6 |publicación=Faculty Publications |url=http://scholarworks.sfasu.edu/sca/6/|editorial=Stephen F. Austin State University |allugamientu=Nacogdoches|idioma=en}}
* {{cita web|website=MAC: Mines and communities|títulu=Victimization - the EXMIBAL Story|apellíu=Rakosy|nome=Betsy|añu=2002|fechaaccesu=17 de setiembre de 2014|idioma=en|url=http://www.minesandcommunities.org/article.php?a=7057|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006082651/http://www.minesandcommunities.org/article.php?a=7057|fechaarchivu=6 d'ochobre de 2014}}
* {{cita publicación|apellíu=Reents-Budet|nome=Dorie|títulu=Cerámica maya|volume=V|númberu=28|añu=1997|ubicación=Méxicu|editorial=Raigaños}}
* {{cita llibru |nome=Rafael|apellíu=Reyes|títulu=Nociones d'Historia d'El Salvador|allugamientu=San Salvador, El Salvador|editorial=Francisco Sagrini|añu=1885}}
* {{cita publicación |autor=REMHI |títulu=Guatemala, Nunca Más. Informe REMHI |url=http://www.odhag.org.gt/html/PIES4A.HTM |añu=1998 |editorial=ODHAG ||fechaaccesu=24 de xunetu de 2015|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita publicación |autor=REMHI|máscaraautor=1|títulu=Guatemala, Nunca Más. Informe REMHI |url=http://www.odhag.org.gt/html/TOMO2C3.HTM|añu=1998 |editorial=ODHAG |páxina=nota 10|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Rivera Doráu|nome=Miguel|títulu=El pensamientu relixosu de los antiguos mayes|añu=2006|coleición=Paradigmes|ubicación=Madrid|editorial=Trotta|isbn=978-84-8164-871-3}}
* {{cita llibru |apellíu=Carbayeda|nome=Gilberto|editorial=DIGUSAC|títulu=La situación del consumidor, los niveles de competitives y el so impautu económico y social en Guatemala|añu=2009|allugamientu=Guatemala|url=http://www.usac.edu.gt/archivos/aipn3gilbertoinfofinal.doc|fechaaccesu=28 de febreru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150228190012/http://www.usac.edu.gt/archivos/aipn3gilbertoinfofinal.doc|fechaarchivu=28 de febreru de 2015}}
* {{cita publicación|apellíu=Rodríguez Girón|nome=Zoila|títulu=El real palaciu d'Antigua Guatemala: arqueoloxía y propuesta de rehabilitación|apellíu2=Flores|nome2=José Alejandro|apellíu3=Garnica|nome3=Marlen|publicación=Simposio d'investigaciones arqueolóxiques en Guatemala|añu=1995|editor=Laporte, L.P; Escobedo, H.|editorial=Muséu Nacional d'Arqueoloxía y Etnoloxía, versión dixital|allugamientu=Guatemala|url=http://www.asociaciontikal.com/pdf/41.95_-_Zoila_et_al.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110914213628/http://www.asociaciontikal.com/pdf/41.95_-_Zoila_et_al.pdf|fechaarchivu=14 de setiembre de 2011}}
* {{cita llibru |apellíu=Rosa|nome=Ramón|títulu=Biografía de don José Cecilio del Valle|allugamientu=Tegucigalpa|editorial=Tip. Nacional|añu=1882|url=https://books.google.com/books?id=aepqAAAAMAAJ}}
* {{cita publicación|apellíu=Rose|nome=William Ingersol|url=https://books.google.com/books?id=xZp0mS_QWHMC|títulu=Natural Hazards in El Salvador|idioma=en|publicación=Geological Society of America|añu=s.f.|fechaaccesu=7 de payares de 2014}}
* {{cita publicación|url=http://www.guatevision.com/cicig-otto-perez-participo-en-la-liena/|títulu=CICIG: Otto Pérez participó en &quot;La Llinia&quot;|allugamientu=Guatemala|fecha=21 d'agostu de 2015|fechaaccesu=21 d'agostu de 2015|apellíu=Ruano|nome=Jessica|publicación=Guatevisión|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150821185039/http://www.guatevision.com/cicig-otto-perez-participo-en-la-liena/|fechaarchivu=21 d'agostu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Sabín|nome=Carlos|enllaceautor=Carlos Sabín|títulu=Guatemala, la historia callada (1944-1989) Tomu I: Revolución y Lliberación|editorial=Fondu de Cultura Económica|allugamientu=Guatemala|añu=2007|isbn=9789992248522}}
* {{cita publicación|apellíu=Saravia|nome=José Miguel|añu=1897|títulu=Situación económica|publicación=[[La Ilustración Guatemaliana]]|url=https://archive.org/stream/ilustracionguate00guat#page/376/mode/2up|allugamientu=Guatemala|volume=I|númberu=16|editorial=Síguere, Guirola y Cía.}}
* {{cita publicación|apellíu=Schlesinger|nome=Stephen|apellíu2=Kinzer|nome2=Stephen|añu=1982|idioma=en|títulu=Bitter Fruit: The Untold Story of the American Coup in Guatemala|publicación=The David Rockefeller Center Series on Latin American Studies|allugamientu=Cambridge|editorial=Harvard University Press|url=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&amp;type=summary&amp;url=/journals/hispanic_american_historical_review/v080/80.3dosal.pdf|isbn=0-385-14861-5|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150630153509/http://muse.jhu.edu/login?auth=0&amp;type=summary&amp;url=%2Fjournals%2Fhispanic_american_historical_review%2Fv080%2F80.3dosal.pdf|fechaarchivu=30 de xunu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Schoultz|nome=Lars|añu=1998|títulu=Beneath the United States|idioma=en|allugamientu=Cambridge|editorial=[[Harvard University Press]]|isbn=978-0674922761}}
* {{cita llibru |apellíu=Sharer|nome=Robert J. |enllaceautor=Robert Sharer|apellíu2=Traxler|nome2=Lloa P. |añu=2006 |títulu=The Ancient Maya |edición=6ª|allugamientu=Stanford, CA |editorial=Stanford University Press|isbn=0-8047-4817-9 |oclc=57577446|ref=harv|idioma=en}}
* {{cita llibru |apellíu=Solano|nome=Luis|títulu=Contextualización histórica de la Franxa Tresversal del Norte (FTN)|editorial=Centru d'Estudios y Documentación de la Frontera Occidental de Guatemala|añu=2012|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2014|ref=harv|url=http://www.albedrio.org/htm/documentos/EstudioFranjaTransversalNorteCEDFOG.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141113172058/http://www.albedrio.org/htm/documentos/EstudioFranjaTransversalNorteCEDFOG.pdf|fechaarchivu=13 de payares de 2014}}
* {{cita web|apellíu=Solís Castañeda|nome=Sara|url=http://www.iripaz.org/listado_docs/politica_esterior/cuestion-limitrofe.html|website=Institutu de Rellaciones Internacionales ya Investigaciones pa la Paz|títulu=La cuestión estremera territorial guatemaliana nel sieglu XIX: casos de Chiapas, Soconusco y Belice|añu=2013|fechaaccesu=28 de xunetu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141123094002/http://www.iripaz.org/listado_docs/politica_esterior/cuestion-limitrofe.html|fechaarchivu=23 de payares de 2014}}
* {{cita web|autor=Sputnik|url=http://mundo.sputniknews.com/robles/20150427/1036832386.html|títulu=Rusia apuesta por invertir n'América Llatina como nunca antes|fecha=2015|fechaaccesu=30 de payares de 2015|website=Sputnik news|ubicación=Rusia|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150720025358/http://mundo.sputniknews.com/robles/20150427/1036832386.html|fechaarchivu=20 de xunetu de 2015}}
* {{cita llibru |apellíu=Stephens|nome=John Lloyd|apellíu2=Catherwood|nome2=Frederick|títulu=Incidents of travel in Central America, Chiapas, and Yucatan|url=https://archive.org/details/incidentstravel00cathgoog|idioma=en|editorial=Arthur Hall, Virtue and Co.|añu=1854|ubicación=Londres}}
* {{cita publicación|autor=The New York Times|publicación=[[The New York Times]]|títulu=Earthquakes. A record of the shocks in 1874-the thirty days of terror in Guatemala|fecha=20 d'avientu de 1874|url=http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9502Y3DA173DE43BBC4851DFB467838F669FDE|allugamientu=Nueva York|fechaaccesu=7 d'avientu de 2015|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151207232719/http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9502Y3DA173DE43BBC4851DFB467838F669FDE|fechaarchivu=7 d'avientu de 2015}}
* {{cita publicación|autor=Time|añu=1931|títulu=Died. Xeneral Lazaro Chacon, 56, President of Guatemala|idioma=en|ubicación=EE.XX.|fechaaccesu=25 de xunu de 2015|url=http://time.com/time/magazine/article/0,9171,741436,00.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070815091216/http://time.com/time/magazine/article/0,9171,741436,00.html|fechaarchivu=15 d'agostu de 2007}}
* {{cita llibru |apellíu=Torres Espinoza|nome=Enrique|títulu=Enrique Gómez Carrillo, el cronista errante|editorial=Artermis y Edinter|allugamientu=Guatemala|añu=2007|isbn=9789992261569}}
* {{cita web|autor=UNESCO|url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1761/|website=UNESCO World Heritage Center|títulu=Castle of San Felipe de Lara|añu=2002|fechaaccesu=23 d'agostu de 2012|idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070626023007/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1761/|fechaarchivu=26 de xunu de 2007}}
* {{cita publicación|autor=Universidá de San Carlos|editorial=Universitaria|títulu=Documentu d'información xeneral sobre la ''Universidá de San Carlos|allugamientu=Guatemala|fechaaccesu=23 d'agostu de 2013|añu=2007|url=http://www.usac.edu.gt/archivos/acercadeculturaorganizacionalusac.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120516115223/http://www.usac.edu.gt/archivos/acercadeculturaorganizacionalusac.pdf|fechaarchivu=16 de mayu de 2012}}
* {{cita llibru |títulu=Catholic Colonialism: A Parish History of Guatemala, 1524-1821|apellíu=van Oss|nome=Adriaan C.|idioma=en|url=https://books.google.com/books?id=apazT06Y15cC|añu=1986|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge}}
* {{cita llibru |apellíu=Villacorta Calderón|nome=José A.|url=https://books.google.com/books?id=qF88AQAAIAAJ|títulu=Prehistoria y historia d'Antigua|editorial=Tip. Nacional|añu=1938|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita llibru |apellíu=Vidaurre|nome=Adrián|títulu=Paralelu ente dos alministraciones: apuntes pa la historia|enllaceautor=Adrian Vidaurre|url=https://books.google.com/books?id=Ct1qAAAAMAAJ&amp;pg=PA26&amp;lpg=PA26|editorial=Tip. Sánchez y de Guise|allugamientu=Guatemala|ref=harv|añu=1907}}
* {{cita publicación|apellíu=Villalobos Viato|nome=Roberto|títulu=Protestes contra Ydígoras Fuentes|url=http://especiales.prensalibre.com/revistad/2012/04/08/historia.shtml|publicación=Revista D|editorial=Prensa Llibre|fecha=8 d'abril de 2012|fechaaccesu=15 de marzu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120413174819/http://especiales.prensalibre.com/revistad/2012/04/08/historia.shtml|fechaarchivu=13 d'abril de 2012}}
* {{cita web|autor=WDL|url = http://www.wdl.org/es/item/515/ |títulu =Espejo de la cruel y horrible tiranía española perpetada nos Países Baxos pol tiranu, el duque d'Alba, y otros comandantes del rei Felipe II|website=World Digital Library|añu=1620|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013}}
* {{cita llibru |autor=Wilhelm of Sweden|enllaceautor=Guillermo de Suecia|url=https://archive.org/stream/journeycentral00wilhrich|títulu=Between two continents, notes from a journey in Central America, 1920 |añu=1922|idioma=en|editorial=Y. Nash and Grayson, Ltd.|ubicación=Londres}}
{{reftermina}}

== Bibliografía adicional ==

{{refcomienza}}
* {{cita llibru|url=http://www.cicig.org/uploads/documents/2015/informe_financiamiento_politicagt.pdf|títulu=Informe: El financiamiento de la política en Guatemala|añu=2015|autor=CICIG|editorial=[[CICIG]]|allugamientu=Guatemala}}
* {{cita llibru |apellíu=Del Cid Fernández|nome=Enrique|títulu=Grandeces y miseries de la vida diplomática|url=https://books.google.com/books?id=rWtKAAAAMAAJ|editorial=Exércitu de Guatemala|añu=1966|allugamientu=Guatemala|páxines=745}}
* {{cita llibru |apellíu=Milla y Vidaurre|nome=José|enllaceautor=José Milla y Vidaurre|apellíu2=Gómez Carrillo|nome2=Agustín|títulu=Historia de l'América Central; dende'l descubrimientu del país polos españoles (1502) hasta la so independencia d'España (1821)|editorial=Tip. Nacional|allugamientu=Guatemala|añu=1905|url=https://archive.org/stream/historiadelaame01machgoog}}
* Historia Xeneral de Guatemala, 1999, several authors isbn 84-88622-07-4.
* I, Rigoberta Menchu: An Indian Woman in Guatemala. (1984).
{{reftermina}}

== Enllaces esternos ==

{{refcomienza}}
* {{Commonscat|History of Guatemala}}
* {{Commons|Guatemala#Famous Immigrants|Inmigrantes famosos}}
* {{cita web|url=http://tierra.free-people.net/paises/pais-historia-de-guatemala.php |publicación= Tierra Free People|títulu=Detallada historia de Guatemala|fechaaccesu=5 de payares de 2014}}
* {{cita web|url=http://www.deguate.com/artman/publish/historia.shtml|títulu=Historia de Guatemala al traviés de los años|publicación=De Guate|fechaaccesu=5 de payares de 2014}}
* {{cita web|url=http://hoyenlahistoriadeguatemala.org|títulu=Güei na historia de Guatemala|añu=2016|allugamientu=Guatemala|website=Güei na historia de Guatemala|fechaaccesu=26 de marzu de 2016}}
* Documental fílmico de ''The Field Museum'' sobre Guatemala mientres el gobiernu de [[Jorge Ubico]] en 1934:
*#[https://m.youtube.com/watch?v=ZGaquzNnQoQ Parte 1]: [[United Fruit Company]] n'[[Izabal]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=nTcnoWunCW0 Parte 2]: [[Antigua Guatemala]], [[Chinautla]], [[Chichicastenango]] y [[Llagu de Atitlán]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=BCLTuvZN7Rs Parte 3]: Finca cafetalera de [[Inmigración alemana en Guatemala|propietarios alemanes]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=GEQ_BzZzkHA Parte 4]: [[United Fruit Company]] en Tiquisate
* Documental fílmico de Guatemala mientres el gobiernu de [[Juan José Arévalo]]:
*#[https://m.youtube.com/watch?v=TqaE1rB7YYQ Parte 1]: [[Ciudá de Guatemala]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=Tc3HftyJklY Parte 2]: [[Llagu de Atitlán]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=fsfYo5kSPDg Parte 3]: [[Chichicastenango]], [[El Quiché]], y [[Llagu de Atitlán]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=kFMJAMaFBsg Parte 4]: [[El Quiché]], Vistes aérees de Guatemala, [[Ciudá de Guatemala]], [[Aeropuertu Internacional La Aurora]] y [[Alta Verapaz]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=Trn-6q8Fv4Y Parte 5]: [[Alta Verapaz]], Travesía [[ríu Polochic]]-[[llagu de Izabal]]-[[Ríu Duce (Guatemala)|ríu Duce]], [[Livingston (Guatemala)|Livingston]] ya instalaciones de la [[United Fruit Company]] en [[Puerto Barrio]]
*#[https://m.youtube.com/watch?v=ONiYExKr9_I Parte 6]: [[International Railways of Central America|IRCA]]: Viaxe de Bananera a Palín
*#[https://m.youtube.com/watch?v=sbx3XkMk5W8 Parte 7]: IRCA: Viaxe Palín-Retalhuleu-Ciudá de Guatemala
* Documental fílmico ''[http://villagt.com/terremotu-en-guatemala-1976.html Terremotu en Guatemala de 1976]: Documental sobre los efeutos del terremotu que solmenó a Guatemala el 4 de febreru de 1976.
* Documental fílmico ''[http://www.youtube.com/watch?v=FG6fh9M8wdc Nin unu vivu: Traxedia na Embaxada d'España en Guatemala]'': Documental sobre los fechos socedíos el 31 de xineru de 1980 na Embaxada d'España en Guatemala. Presenta entevistes colos principales participantes, ente sobrevivientes y periodistes que cubrieron los fechos.
{{reftermina}}

{{Tradubot|Historia de Guatemala}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Guatemala]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>ptviqutjaqcbouifvwb1md63az64a0v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Plutarco Elías Calles</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155381</id>
    <revision>
      <id>3703411</id>
      <parentid>3694599</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113820" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Francisco Plutarco Elías Campuzano''',&lt;ref&gt;''&quot;Acta de bautizu de Plutarco Elías Campuzano&quot;'', Guaymas, 1878.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Nel so árbol xenealóxicu diz ser el so nome: Francisco Plutarco Elías-Calles Campuzano. Los sos padres verdaderos: Plutarco Elías Lluceru (1849-1917) y María Jesús Campuzano Noriega (1844-¿?)&lt;/ref&gt; meyor conocíu como '''Plutarco Elías Calles''',&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; ([[Guaymas]], [[Sonora]]; [[25 de setiembre]] de [[1877]]-[[Ciudá de Méxicu]], [[Distritu Federal]]; [[19 d'ochobre]] de [[1945]]) foi un [[políticu]] y [[militar]] [[Méxicu|mexicanu]], [[presidente de los Estaos Xuníos Mexicanos]] nel cuatrieniu de [[1924]] a [[1928]]. Figura clave na historia de Méxicu, nel apoxéu de la so carrera foi denomináu como'l Xefe Máximu de la [[Revolución mexicana|Revolución]]».

Fíu natural del burócrata Plutarco Elías, que provenía d'una familia de terratenientes y mineros con una bona posición económica, que col pasu de los años foise amenorgando por cuenta de tolos problemes sociales, políticos y económicos de la dómina.&lt;ref name=padres&gt;{{cita web |url=http://presidentes.mx/presidentes/plutarco-elias-calles/|títulu=45° presidente de Méxicu: Plutarco Elías Calles|obra=Presidentes de Méxicu}}&lt;/ref&gt; El so padre tuvo problemes col alcohol y abandonó a la so familia diendo vivir a una finca en [[San Pedro Palominas]],&lt;ref name=padres/&gt; y la so madre María de Jesús Campuzano morrió cuando tenía trés años y quedó baxu tutelar de los sos tíos maternos en [[Hermosillo]].&lt;ref name=&quot;PECSS&quot;&gt;[[Sara Sefchovich|SEFCHOVICH, Sara]], ''&quot; La Suerte de la consorte''&quot;. Méxicu, Océanu, 2001.&lt;/ref&gt;

Trabayó como cantinero, alministrador d'un hotel en [[Guaymas]], [[Sonora]] nun molín en [[Fronteras]], periodista, y maestru ya inspector d'escueles. En [[1911]] foi nomáu comisariu d'[[Agua Prieta]], onde encaloró un llevantamientu [[Ricardo Flores Magón|magonista]]. En [[1912]] sumar a les fuercies revolucionaries nel gobiernu de [[Francisco I. Madero]] pa enfrentar la rebelión de [[Pascual Orozco]]. A la cayida de Madero, en [[1913]] xunir al constitucionalismo encabezáu por [[Venustiano Carranza]] y tuvo sol mandu d'[[Álvaro Obregón]]. Al rematar la llucha contra [[Victoriano Huerta]], col grau de coronel&lt;ref&gt;''Grandes Biografíes de Méxicu'' vol1. Oceano grupu editorial. Barcelona, España.1998.páx. 28.&lt;/ref&gt; enfrentó con ésitu los ataques de [[Francisco Villa]] a [[Sonora]], dende Agua Prieta.

En [[1915]] foi nomáu gobernador interín de Sonora. Dempués foi nomáu secretariu de Fomentu y Trabayu nel gabinete del presidente Venustiano Carranza. En [[1920]] xuntar a la campaña eleutoral d'[[Álvaro Obregón]]. Al trunfar el [[Plan d'Agua Prieta]], ocupó la Secretaría de Guerra nel gobiernu d'[[Adolfo de la Huerta]] y darréu la de secretariu de Gobernación nel gobiernu de Obregón.

Favoritu de Obregón, en [[1924]] ye escoyíu [[Presidente de Méxicu|presidente de la República]]. Mientres el so gobiernu creó'l [[Bancu de Méxicu]], ordenó la construcción de carreteres, creó la primer llinia aérea, fundó los bancos Ejidal y Agrícola, restauró la [[Universidá Autónoma Chapingo|Escuela d'Agronomía de Chapingo]] y fundó la Escuela Médicu-Veterinaria, construyó preses, sistemes de riego y numberoses escueles rurales. Mientres el so mandatu tamién s'empecipia la llamada [[Guerra Cristera]] debíu, ente otres coses, al [[Constitución Mexicana|artículu 130 de la Constitución]] y porque la ilesia tenía de rexistrase pa poder ser oficial y pagar cuota al gobiernu. Calles fixo cumplir felicidaes midíes per mediu de la fuercia, lo qu'agravó'l conflictu, que terminaría hasta [[1929]].

[[Álvaro Obregón]] reelixóse como [[presidente de Méxicu]] y, mientres la celebración del so trunfu, foi asesináu en [[1928]]. Ye importante destacar que, nun contestu que yera aparente por que Calles estendiera'l so mandatu, pa sorpresa de munchos, nel so últimu informe de Gobiernu, creó la llamada &quot;la etapa de les instituciones&quot; (de la [[Revolución mexicana]]). Gracies a ello&amp;mdash;conforme a lo dispuesto pola Constitución&amp;mdash;el Congresu de la Unión designó presidente interín a [[Emilio Portes Gil]], quien convocó a nueves eleiciones pa [[1929]].

El mensaxe ante'l Congresu nun dexaba de ser, sicasí, una paradoxa en sí mesmu, pos magar Calles falaba de la necesidá de dexar de ser un país de caudiellos pa convertinos nun país d'instituciones, él mesmu convirtióse nun caudiellu arquetípico.

El 4 de marzu de [[1929]], Calles y dellos militares y caudiellos de la revolución Mexicana, fundan el [[Partíu Nacional Revolucionariu]] (PNR) antecesor del [[Partíu Revolucionariu Institucional|PRI]]. Esti partíu nació como una federación de partíos políticos rexonales, grupos políticos diversos, xenerales y caudiellos sobrevivientes de la llucha armada.

El primer candidatu presidencial del PNR foi [[Pascual Ortiz Rubio]], quien resultó escoyíu presidente en [[1929]]. Dende entós hasta la so espulsión del país en [[1936]], Plutarco Elías Calles xugó un papel clave na política de Méxicu. Entós conocióse-y como'l Xefe Máximu de la Revolución y como'l [[Maximato]] ([[1928]]-[[1934]]). En [[1932]], Pascual Ortiz Rubio arrenuncia a la presidencia, dempués de nun soportar la inxerencia de Calles nel so gobiernu. Nel so llugar ye nomáu presidente interín el xeneral [[Abelardo L. Rodríguez]], que s'ocupa de los asuntos alministrativos, y Calles de la política nacional. Nesta dómina modifícase'l [[Constitución Mexicana|artículu 3 de la Constitución]] pa la enseñanza de la educación socialista.

En [[1934]] Calles postula como candidatu a la presidencia al xeneral [[Lázaro Cárdenas del Río|Lázaro Cárdenas]], col llamáu Plan Sexenal. Cárdenas ye escoyíu y Calles impon-y xente del so enfotu nel gabinete presidencial. La madrugada del 10 d'abril de [[1936]], Cárdenas, acompañáu por un cuerpu militar, saca a Calles de la so casa (en pijama),&lt;ref&gt;{{cita web |url=
http://www.yucatan.com.mx/noticia.asp?cx=11$2900000000$4104635&amp;f=20090630
 |títulu=La torna de la piyama |fechaaccesu=26 de xunetu de 2009
 |autor=Carlos Menéndez Navarrete, corresponsal ''&quot;Diariu de Yucatán''
 |formatu=HTML
}}&lt;/ref&gt; y llevar hasta un avión del [[Exércitu Mexicanu]] que lo llevará a California. D'esta manera Cárdenas espulsa del país a Calles y pide l'arrenunciu de tolos callistas nel so gobiernu. Plutarco Elías Calles fixa la so residencia en [[San Diego (California)|San Diego]], [[California]] y torna a Méxicu hasta que'l presidente [[Manuel Ávila Camacho]], a la fin del so mandatu, déxa-y de nuevu morar nel país onde torna gravemente enfermu. Morrió'l [[19 d'ochobre]] de [[1945]] na [[Ciudá de Méxicu]].

== Familia y mocedá ==
[[Ficheru:José Juan Elías.png|thumb|left|150px|El Coronel José Juan Elías, «El Chinaco», el so güelu paternu.]]
L'orixe de los Elías atribuyir a [[xudíos sefardinos]].&lt;ref&gt;[[Armando Elías Chomina]], autor del Compendiu de datos históricos de la familia Elías” sostién que l'apellíu tien orixe xudíu.&lt;/ref&gt; Los sos antepasaos llegaron a [[Méxicu]] a fines del [[sieglu XVIII]] y empezaron a destacar na sociedá como terratenientes y mineros d'ésitu, amasando una gran fortuna que s'amenorgó pero nun se perdió na so totalidá nos disturbios y guerres del [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;PECAA&quot;&gt; AYALA ANGUIANO, Armando: &quot;Historia esencial de Méxicu. Tomu VI; Forxa y esbarrumbe del PRI&quot;, Méxicu, Editorial Conteníu, 2003.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Francisco Elías González de Zayas heredó al so fíu José Francisco, l'ampliu valle de San Pedro Palominas, que permaneció inactivu hasta que pasó a manes del so descendiente José Juan Elías Pérez. La familia Elías Lluceru tenía 34 mil hectárees en San Pedro Palominas y otres 30 mil estremaes en delles faciendes. La Llei de Baldíos de [[1883]] fai que pierdan más de 20 mil hectárees por inactividá. A fines del sieglu XIX, la Cananea Copper Company mercó bona parte del territoriu restante de San Pedro Palominas.&lt;/ref&gt; El más sobresaliente de los sos antepasaos foi'l so güelu, el [[Coronel]] [[José Juan Elías Pérez]] ([[1824]]-[[1865]]),&lt;ref&gt;Nació en [[Arizpe]], Sonora n'agostu de [[1824]]. Los sos padres, Jesús Rafael Elías González y Caxigas ([[1803]]-[[1852]]) y María Guadalupe Pérez Ortiz. Empecipió la so carrera militar como cadete nes guarniciones de soldaos y foi xubíu a coronel. Inspector de Colonies Militares y comandante militar de la frontera; combatió al filibusteru Henry A. Crabb en [[1857]]. Prefeutu del distritu d'[[Ures]] ([[1860]]-[[1864]]); lluchó na so última batalla en contra de los [[Maximiliano I de Méxicu|imperialistes]] en Cananea Vieya n'agostu de [[1865]]. Mancáu y por [[cangrena]], morrió díes dempués en [[Bacoachi (conceyu)|Bocoachi]].&lt;/ref&gt; «El Chinaco»,&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://eliasofsonora.net/eliaspdf/historicalDataRosa.pdf
 |títulu=Los Elías de Sonora |fechaaccesu=23
 de xunetu de 2009
 |autor=Rosa Albina Garavito Elías
 |añu=
Bonu elías cais se l conocía. Como llabrador miñitarisado
 |formatu=PDF
}}&lt;/ref&gt; embravecíu militar lliberal que morrió en combate contra les fuercies imperialistes de [[Maximiliano I de Méxicu]].

El so fíu Plutarco Elías Lluceru ([[1848]]-[[1917]])&lt;ref name=&quot;PECJB&quot;/&gt; estudió Derechu y trabayó como [[funcionariu públicu]]: foi [[diputáu]] local pol distritu d'[[Ures]] en [[1872]] y [[Prefeutu (autoridá)|prefeutu]] de [[Guaymas]] en [[1874]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot; /&gt; La so principal esmolición, dempués de la so modesta carrera política, foi la d'albacea de les propiedaes familiares, que menguaron pola inactividá, el abigeato y los frecuentes ataques apaches.&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;&gt; MEDINA-NAVASCUÉS, Teresa. ''&quot;Plutarco Elías Campuzano; mal conocíu como Presidente Calles&quot;'', Méxicu, Editorial Quebecor, 2006.&lt;/ref&gt;

Mientres la so estancia en [[Ures]], Elías Lluceru convivió y procreó dos fíos cola profesora Juana Lidia Malvido, con quien vivió hasta [[1876]]. Esi añu treslladar a [[Guaymas]] y xúnese temporalmente con María de Jesús Campuzano Noriega ([[1844]]-[[1880]]),&lt;ref&gt;Fía d'Antonio Campuzano y María Josefa Noriega López.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PECJB&quot;&gt;BÜCHENAU, Jürgen: ''&quot;Plutarco Elías Calles and the Mexican Revolution&quot;'', Estaos Xuníos, Editorial Rowman &amp; Littlefield, 2006.&lt;/ref&gt; vilba dende [[1872]] de Francisco Calles Araujo&lt;ref name=&quot;PECJB&quot;/&gt;&lt;ref&gt;María de Jesús Campuzano casóse'l [[12 de febreru]] de [[1864]] na Catedral de L'Asunción de [[Hermosillo]] con Francisco Calles Araujo. Depués de tener descendencia, dos varones y una muyer; Calles Araujo careció y morrió en [[1872]].&lt;/ref&gt; y tuvieron dos fíos.

Los hermanos Elías Campuzano fueron Francisco Plutarco, nacíu'l [[25 de setiembre]] de [[1877]] en [[Guaymas]], [[Sonora]]; y María Dolores. Los sos medios hermanos fueron Arnulfo ([[1866]]), Aquila Clemencia ([[1867]]) y Francisco Calles Campuzano ([[1868]]);&lt;ref name=&quot;PECCM&quot;&gt;MACÍAS RICHARDS, Carlos: ''&quot;Vida y temperamentu: Plutarco Elías Calles (1877-1945)&quot;'', Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1995.&lt;/ref&gt; Arturo (1872-1934)&lt;ref&gt;L'empresariu y diplomáticu Arturo Elías Malvido nació en [[Guaymas]] el [[26 d'abril]] de [[1872]]. Empecipiar nel Cuerpu Consular Mexicanu en [[1903]] como vicecónsul en Salomonville. Foi xubíu a cónsul na metá del añu de [[1911]]. Dos años dempués, en marzu [[Victoriano Huerta]] nomar visitador de los consulaos, cargu que desempeñó hasta la cayida del gobiernu huertista. Reingresó al serviciu consular en 1924 y en 1928 el presidente [[Emilio Portes Gil]] nomar xefe d'Establecimientos Fabriles Militares. Foi gobernador del territoriu de Baxa California y dempués fíxose cargu de la Direición de Correos y Telégrafos hasta'l día del so fallecimientu, asocedíu na [[ciudá de Méxicu]] el [[30 de payares]] de [[1934]].&lt;/ref&gt; y Plutarco Elías Malvido (1874-1876).&lt;ref name=&quot;PECJB&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Morrió'l [[22 de xunu]] de [[1876]], a los dos años.&lt;/ref&gt;

El so padre, alcohólicu y d'inconstancia ya irresponsabilidaes conocíes, abandonar y colóse a la so amenorgada finca en San Pedro Palominas. La so madre morrió en [[1880]] y a partir d'esi momentu y hasta los venti años, Plutarco quedó al cargu de la so tía materna María Josefa Campuzano y del so maríu Juan Bautista Calles, hermanu de la primer pareya de la so madre.

[[Ficheru:Panorama of the city of Guaymas, Mexico, showing a bay in the background, ca.1905 (CHS-1515).jpg|thumb|300px|[[Guaymas]], [[Sonora]], llugar de nacencia de Plutarco Elías Calles.]]

Plutarco camudar con ellos a [[Hermosillo]], onde cursó los sos estudios básicos. La so güela paterna, Bernardina Lluceru Urías (1830-1902),&lt;ref&gt;Fía de Gregorio Lluceru y Casilda Urías, nació en [[1830]] en Tecoripa, [[Sonora]]; casóse con José Juan Elías en [[1847]]. Tuvieron ocho fíos; Plutarco, Rafael, Abundio, Carlos, María de Jesús, Alejandro, Manuel y Dolores, de los que se fixo cargu dempués de la muerte del so maríu en [[1865]]. Vivió siempres cola pensión que-y dio l'Estáu por ser esposa d'un servidor de la patria. Morrió en [[Guaymas]] el [[15 d'abril]] de [[1902]].&lt;/ref&gt; dacuando visitar y cuntába-y les fazañes de los sos tíos, que fueron persones de bona posición económica.

El so tíu, Juan Bautista Calles, tenía un local onde vendía llicores y atarraquites. Él esmolecióse por cuidu y la so educación, pos ente los sos hermanos había dellos maestros d'escuela; d'él Plutarco adoptó l'apellíu Calles. Primeramente, conocióse-y como Plutarco Calles hasta [[1897]], cuando se realcontró col so padre, y foi entós cuando decidió amesta-y l'apellíu Elías al so nome.

En [[1888]], Calles estudió col profesor Benignu López Serra na Academia de Profesores, col propósitu de faese maestru; recibir en [[1894]] y dedicóse al maxisteriu. Aportó a inspector de les Xuntes d'Instrucción Pública en [[Hermosillo]], profesor na Escuela #1 pa varones y ayudante nel Colexu de Sonora. En [[1897]] torna a [[Guaymas]], onde foi maestru del quintu grau na Escuela #1, editó la Revista Escolar” y dirixó la escuela de la Sociedá d'Artesanos “El Porvenir”.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;&gt;KRAUZE, Enrique: ''&quot;Plutarco Elías Calles, reformar dende l'orixe&quot;'', na serie ''&quot;Biografía del Poder&quot;'', Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1987.&lt;/ref&gt;

Esi mesmu añu'l so padre llevar a [[Arizpe]], d'onde tornó Calles desnortiáu y un pocu [[alcohólicu]]. Por esi tiempu Calles escribió un poema tituláu &quot;Dulda&quot;, que revela'l so fondu conflictu d'identidá. Nes sos memories, [[Adolfo de la Huerta]] refier asina'l so primer alcuentru con Calles:
{{cita|«Conocí a Calles cuando ésti desempeñaba l'oficiu d'ayudante de profesor de párvulos, nuna escuela de Hermosillo, y al saber que yera de Guaymas averélu bonable y pregunté-y de qué familia yera...&quot;De la mía&quot;, contestóme; seca frase que bien demuestra'l so pocu gustu en que fuera investigáu'l so orixe.»&lt;ref name=&quot;MemoriasADLH&quot;/&gt;}} Para [[1899]] Plutarco llogró dixebrase del alcohol y tomó un camín distintu al del so padre: casóse namái polo civil con [[Natalia Chacón]], empezando un añu dempués la creación de lo que sería una numberosa familia. Mientres dos años Calles desempeñó ensin ésitu varios emplegos. Amás de maestru foi tesoreru municipal del puertu de Guaymas ya inspector xeneral d'educación, puestos de los que foi despidíu por barruntu de fraude. Darréu vuélvese alministrador del &quot;Hotel Méxicu&quot;, propiedá del so mediu hermanu Arturo Elías; cargu que dexó Plutarco al amburase l'inmueble'l [[10 de xineru]] de [[1903]].&lt;ref&gt;Pa esa dómina, Calles yera l'únicu dueñu del [[hotel]] pos Arturo Elías fuera nomáu [[Cónsul (serviciu esterior)|cónsul]] mexicanu en Salomonville, Estaos Xuníos. Calles recibió de la empresa aseguradora «Northon Company» la cantidá de 3.000 pesos.&lt;/ref&gt;

{{cita|&quot;Aquellos años de la vida de Plutarco Elías Calles fueron bien pocu afortunaos; nun paecía sinón qu'un destín adversu escorríalu costantemente. En Guaymas circuló una versión malévola que lo acusaba de disponer de dineru que, como caxeru d'una agrupación de profesores, fuéren-y confiáu [...] Pero a más de qu'aquella versión, falsa y tou, estendióse.

L'amistá y proteición del entós secretariu de Gobernación de Sonora, Alberto Cubillas, vinieron favorece-y y foi nomáu [Calles] presidente municipal de Fronteres […] Lo cierto ye que surdieron males voluntaes nos vecinos y Calles tuvo que volver al so natal Guaymas.

Nesos díes el so hermanu Arturo Elías yera propietariu d'un hotel, y Plutarco foi puestu como encargáu del chigre. L'hotel amburóse pocu dempués, y como taba bien aseguráu nun faltaron les males llingües y propalaron la versión d'una quema provocada intencionalmente y entá señalaron a Plutarco como l'autor. Pero n'honor a la verdá, hai que dicir que'l cargu yera infundáu.

La so amistá con Cubillas volvió favorece-y, y foi nomáu tesoreru municipal de Guaymas; pero nuevamente la mala suerte se ensañó con él: al recibir la Tesorería de manes del so antecesor, ésti apurrió-y, ente otros documentos, un vale personal pola cantidá de seis mil pesos. Calles, […] por escesu d'enfotu, […] aceptó'l vale y cuando pocu dempués un visitador […] prauticó-y una visita y atopó-y aquel vale, […] nun quixo aceptalo, y llevantando (el) […] acta disponer a conseñar a Plutarco responsable del delitu.

Calles […] consiguió ente los sos amigos la cantidá riquida, que reintegró a la caxa de la Tesorería, pero'l visitador, […] fixo sía comoquier el conseñamientu.&quot;&lt;ref name=&quot;MemoriasADLH&quot;&gt;''Memories d'Adolfo de la Huerta'', Méxicu, 1981.&lt;/ref&gt;}}

A principios del [[sieglu XX]] a Elías Lluceru quedáben-y inda unes nueve mil hectárees en Santa Rosa, cerca de [[Fronteres]]. En [[1903]] la Secretaría de Fomentu dio-y los documentos d'axudicación correspondientes. Ende, Elías Calles dedicar a l'agricultura: llantaba [[trigu]], [[papa]] y [[maíz]], sicasí, tampoco con ello adquirió estabilidá económica. El llabriegu Calles nun sabía semar y nun tenía bona maquinaria pal negociu. En [[1906]] retirar de l'[[agricultura]] y ensin ésitu, solicitó una concesión minera.

Esi añu visitar en Santa Rosa'l so amigu Santiago Smithers, quien lo persuade de faese cargu de la xerencia del molín fariñeru “Excélsior” en [[Fronteres]]. Calles acepta y en [[1910]] el Bancu de [[Sonora]] embarga'l molín.

Esi añu empecipia un negociu de compra-venta de pasturas, granes y farines llamáu “Elías, Smithers y Compañía”. Nel almacén d'esi negociu efeutuáronse delles xuntes del maderismo guaymense col que Calles simpatizaba. En [[abril]] de [[1911]] el negociu de Calles y Smithers cierra; y pollo vuelve al alcohol. Les sos responsabilidaes fixeron que se rehabilitara por sigo mesmu; pos para [[1911]], yá nacieren cinco de los dolce fíos que procreó con Natalia Chacón.

{{cita|&quot;Dempués, Calles acomuñar con [...] Santiago Smithers, descendiente de norteamericanos, home honestu, trabayador y que gociaba de prestíu y xeneral estimación nel Estáu. La nueva sociedá espolletó de primeres, pero la quema d'un almacén y los primeros biltos de la revolución descompunxeron la situación y foi entós cuando Calles inclinóse a favor del enclín revolucionariu&quot;.&lt;ref name=&quot;MemoriasADLH&quot;/&gt;}}

== Carrera militar y política ==
[[Ficheru:Pascual Orozco.jpg|left|thumb|200px|[[Pascual Orozco]], revolucionariu a quien Calles combatió en [[1912]].]]
En [[1911]] Calles abrió un comerciu en [[Agua Prieta]] onde distribuyía granes, granos, implementos agrícoles, petroleu, mantega, carne y piloncillo,&lt;ref name=&quot;PECBIC&quot;/&gt; col que-y diba regularmente bien. En setiembre d'esi añu'l so tíu políticu,&lt;ref&gt;El mediu hermanu del gobernador [[José María Maytorena|José María Maytorena Tapia]], José María Maytorena Galaz, taba casáu cola tía de Calles, María de Jesús Elías Lluceru.&lt;/ref&gt; el gobernador [[José María Maytorena]], nomar comisariu.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; Mientres el so cargu, Calles encargar de caltener l'orde, alministrar xusticia y de l'aduana. «El Viejo»,&lt;ref&gt;Tamién yera referíu como «La Vieyina» por cuenta de la so caminar encorváu, la so voz llixeramente cascada y a qu'acostumaba siempres a llevar un cayáu&lt;/ref&gt; como-y dicíen el so amigos, encargar de reorganizar la [[cárcel]], asignó un edificiu a la [[comisaría]], creó un centru escolar ya impartió sentencies a los rebeldes.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

Los cónsules del gobiernu de [[Francisco I. Madero]] en [[Douglas (Arizona)|Douglas]] acusar ante Maytorena de conspirar contra'l réxime, pero'l gobernador siguió sofitándolo. En [[1912]] Calles enfrentó con ésitu la rebelión encabezada por [[Pascual Orozco]].&lt;ref name=&quot;FIDEICOMISO&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.fapecft.org.mx/biogra_plutarco.html#
 |títulu=Plutarco Elías Calles (1877-1945) |fechaaccesu=25 de xunetu de 2009
 |autor=Fideicomiso Plutarco Elías Calle-Fernando Torreblanca
 |formatu=HTML
}}&lt;/ref&gt; Ante'l golpe d'Estáu de [[Victoriano Huerta]] y l'asesinatu del presidente Madero, Calles unvió una telegrama al gobernador Maytorena nel que lo convidaba a llevantase n'armes. Darréu, instaló a la so esposa y fíos en [[Heroica Nozales|Nozales]] y dedicóse al reclutamiento de voluntarios en Douglas.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;&gt; MARES, Roberto: &quot;Plutarco Elías Calles&quot;, na serie &quot;Los Grandes Mexicanos&quot;, Méxicu, Grupu Editorial Tomu S.A. DE C.V., 2004.&lt;/ref&gt;

El [[5 de marzu]] de [[1913]] Calles entró a Méxicu al mandu d'un pequeñu grupu de soldaos dispuestos a la llucha. Darréu rellacionóse con otru xefes revolucionarios, ente ellos: [[Manuel M. Diéguez]], Pedro F. Bracamontes y [[Esteban Baca Calderón]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;Coles mesmes, participó na redaición y firma del [[Plan de Nacozari]] robláu'l [[12 de marzu]] d'esi añu, onde se desconocía'l gobiernu de Huerta.

{{cita|¡A les armes!

Los ciudadanos qu'empuñamos les armes pa llanzanos llenos d'ardor y rebosantes d'indignación al campu de la llucha nun venimos animaos d'esi espíritu de sistemática rebeldía que perdura por dalgún tiempu nos pueblos sacudíos formidablemente por una revolución como la de 1910; venimos cumplir con un deber como patriotes, rescatando de la tierra de la opresión al pueblu al que de nuevu trata d'encadenar la usurpación.

Como ciudadanos, salvando les instituciones republicanes d'un réxime absolutista como'l militar. Como homes, enjugando les llárimes de los que sufren cuando ven despintase'l sol radiante de les llibertaes humanes nun ocaso de regresión y d'estancamientu. Venimos protestar contra'l réxime y a llevar al banquín de los acusaos al criminal y a los sos cómplices; esto ye, a les Huerta y los Blanquet, a los Díaz y a los Mondragón, a los De la Barra y a los Reis y a tantos otros.

Venimos vengar el sangrientu ultraxe fechu a la llei, cuando asesinen al presidente de la República y a restituyir a cañonazos el derechu de xentes conculcado; venimos faenos xusticia, en representación de tol pueblu mexicanu, y a sentar la segunda piedra del Templu de Themis, baltáu'l 19 pola mano criminal de Félix Díaz, y el 23 de febreru […] pasáu, pola criminal y traidora de Victoriano Huerta.

Venimos, a lo último a lluchar ensin tregua y con tesón contra'l mal y siguir cola revolución de 1910, a apurrir el nuesu contingente de sangre a la causa del pueblu, a sacrificanos n'ares de les llibertaes públiques; a llimpiar de traidores el país y a llevar a culatazos a la rindición, a los cobardes y a los indiferentes, a los serviles y a los acomodaticios; a los atrofiaos de la conciencia y a los ociosos de la enerxía.

A eso venimos y pa eso empuñamos en 30-30.&lt;ref name=&quot;PlanN&quot;&gt;Fragmentos del Plan de Nacozari. [[Nacozari]], [[Sonora]], 12 de marzu de 1913.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;}}

El mandu xeneral del exércitu sonorense taba al cargu d'[[Álvaro Obregón]]. Nel norte, el xefe d'operaciones yera [[Juan Cabral]]; nel centru, [[Salvador Alvarado]] y nel sur, [[Benjamín Hill]]. Calles foi xubíu a teniente coronel y el [[16 de marzu]] entama pola so cuenta, y ensin autorización de Obregón, tomar de [[Nacozari]]. L'aición militar fracasó y Calles permanez en Nozales entamando'l suministru d'armes. Tres la derrota; Obregón moteyar “Plutarco Elías Cuerres”&lt;ref name=&quot;PECBIC&quot;&gt; {{cita web |url=http://www.bicentenario.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=138:10-datos-que-tienes de conocer-sobre-plutarco-elias-cais&amp;catid=72:10-datos-interesaos |títulu=Páxina del Bicentenariu |fechaaccesu=25
 de xunetu de 2009
 |autor=bicentenariu.gob.mx
 |formatu=HTML
}}&lt;/ref&gt; y cúntase que comentó:

{{cita|Calles nun s'avera al peligru, va pidi-y chiche a Arnulfo Gómez por que lo ayudar.&lt;ref&gt;Álvaro Obregón citáu n'Enrique Krauze; “Biografía del Poder”.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PECCM&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECBIC&quot;/&gt;}}
[[Ficheru:Jose Maria Maytorena.jpg|left|thumb|200px|El Gobernador de Sonora [[José María Maytorena|José María Maytorena Tapia]], tíu políticu de Calles y a quien combatió. Ausentar pa engarrar contra [[Victoriano Huerta]] y al so regresu reclamó la gubernatura y el mandu militar.]]
En [[febreru]] de [[1913]] el gobernador [[José María Maytorena]] pidió llicencia per seis meses al Congresu estatal p'ausentase y dir combatir a [[Victoriano Huerta]]. Dexó nel so llugar a Ignacio L. Pesqueira y coló a [[Estaos Xuníos]], onde paroló col Secretariu d'Estáu [[William Bryan]] alrodiu de la so oposición a reconocer a Huerta como presidente. Casi a la fin de la so llicencia, tornó a [[Sonora]] y Venustiano Carranza autorizólu por que n'agostu reasumiera la gubernatura del estáu; Maytorena reclamó'l mandu militar y el xefes del movimientu negáronse. Nos salones de la Presidencia Municipal de [[Cananea]] axuntáronse [[Ignacio Bonillas]], Calles, Ignacio Pesqueira, [[Manuel M. Diéguez]] y dellos diputaos locales pa buscar la forma en que Maytorena non reasumiera la gubernatura.&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt;

La combalechadura fíxose saber y Maytorena detuvo a Pesqueira, destituyó a Calles como xefe d'armes en [[Heroica Nozales|Nozales]] y a Bonillas como prefeutu d'[[Arizpe]]. Calles negar a dexar el so cargu; Bonillas y Pesqueira exiliáronse n'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt; Diéguez foi reincorporáu al exércitu y Obregón tuvo al mandu del mesmu, mientres Maytorena foi aceptáu como gobernador de Sonora sol entendimientu de que se desempeñaría como tal hasta'l momentu fayadizu pa prescindir d'él.&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt;

Carranza llegó a [[Sonora]] a mediaos de setiembre de [[1913]]. Para [[ochobre]], la rellación ente Maytorena y Carranza paecía rompese. La rotura definitiva consolidóse cuando Carranza nomó a Ignacio Pesqueira secretariu de Guerra.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt; El [[1 d'avientu]] Calles foi xubíu a [[coronel]]; Carranza tenía-y particular apreciu y enfotu.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; En marzu de [[1914]] Calles foi designáu comandante militar de la plaza de [[Hermosillo]] y xefe de les fuercies fixes de [[Sonora]], tiempu nel cual dedicóse a amenorgar el poder de Maytorena y ésti, en reciprocidá, col sofitu de xefes [[yaqui]]s hostiliza a Calles hasta provocar la so repliegue al norte del estáu.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

En [[setiembre]] de [[1914]] Maytorena y el so compadre [[Francisco Villa]] ruempen rellaciones col gobiernu de Venustiano Carranza.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; A fines del mes, Calles tornó a Sonora y pasó por [[Agua Prieta]], onde saludó per última vegada al so padre, que morrió trés años dempués.&lt;ref&gt;Plutarco Elías Lluceru morrió en [[1917]] en [[Agua Prieta]] a los 69 años d'edá. Terminó la so vida viviendo nun hotel; onde les enfermeres sacáben-y les botelles de llicor escondíes so les almaes.&lt;/ref&gt; El [[1 d'ochobre]] empecipiar en [[Nacozari]] l'inminente enfrentamientu ente les tropes de Calles y Maytorena. Los maytorenistas, con 10 mil homes y los yaquis engarrando al so favor; sitiaron Nacozari por 107 díes.&lt;ref&gt;Un reporte militar estauxunidense efeutuáu nel mes d'[[abril]] de [[1915]], fai una estimación de que les tropes de Maytorena teníen alredor de 5.230 homes contra 3.500 de los homes de Carranza. Y en un armamentu, los maytorenistas apoderaron la situación; Calles y Hill cuntaben con 5.300 rifles y 5.200 millones de bales, ente que los soldaos de Maytorena con 15.500 rifles y 8.500 millones de bales. Superioridá cola que, fácilmente, los maytorenistas sitiaron [[Nacozari]] por trés costaos, una y bones la cuarta banda ye la frontera con [[Estaos Xuníos]].&lt;/ref&gt; Calles y [[Benjamín Hill]] aguantaron con 800 homes hasta que resultaron victoriosos. Calles, nesi entós xeneral brigadier, permanez en [[Agua Prieta]] adomando brigaes y xixilando les aiciones de les tropes de Maytorena en [[1915]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

=== Gobernador de Sonora ===

==== Primer mandatu ====
El [[4 d'agostu]] de [[1915]] Carranza nomar gobernador interín de [[Sonora]] y comandante militar del so estáu natal, desempeñándose como tal hasta'l [[16 de mayu]] de [[1916]].&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt; Mientres los diez meses del so interinato, Calles dedicóse simultáneamente a enfrentar a los xefes yaquis de Maytorena.

El mesmu día en qu'asumió'l cargu de gobernador, Calles dio a conocer el so Programa de Gobiernu, que ellaboró pensando nes ''“revolución d'ideales y les reformes escontra'l progresu qu'agora presentaba al pueblu”''.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

Mientres el so gubernatura asegurar de faer respetar les [[garantíes individuales]] y les llibertaes polítiques.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; Fixo reformes a la [[educación]], abrió escueles en tolos sitios de más de 500 habitantes, obligó a les compañíes mineres o industriales a instalar centros escolares ya instaurar sistemes de beques, biblioteques, escueles normales y p'adultos. Tamién promovió una nueva llexislatura civil y penal, fixo reformes a l'[[agricultura]] concediendo meyores sueldos a llabradores y la subdivisión de grandes finques. Mientres el so mandatu, diose la creación d'un bancu agrícola oficial del estáu de [[Sonora]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;
[[Ficheru:Pancho villa horseback.jpg|thumb|350px|[[Pancho Villa]], revolucionariu qu'atacó [[Agua Prieta]] en [[1915]], Calles combatir y trunfó con menos de la cuarta parte de soldaos.]]
El [[1 de payares]] de [[1915]], [[Francisco Villa]] atacó [[Agua Prieta]] al mandu de 18.000 homes, pero Calles aguantó y trunfó con menos de la cuarta parte de soldaos, utilizando la mesma estratexa de resistencia del sitiu de [[Nacozari]] de [[1914]]: los soldaos de Villa estrellar contra un allugamientu de mines, alambraos, fueses y trincheres dispuestes por Calles. Tres la so derrota, díes dempués, el 2 d'avientu, Villa asesinó nel pequeñu pobláu de San Pedro de la Cueva a tolos varón que lu habitaben (73 homes), incluyendo al cura Andrés Avelino Flores.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;

Coles mesmes, Calles abrió nuevos caminos, favoreció la competencia comercial en beneficiu del consumidor, propunxo un nuevu réxime fiscal y creó instituciones de beneficencia.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; Fixo que se inculcaran vezos de llimpieza por aciu conferencies públiques y amás, encargar d'impulsar el mutualismo ente los obreros. Cuatro díes dempués del so toma de posesión, emitió un decretu nel que prohibió la venta y fabricación de bébores embriagantes, con pena de cárcel per cinco años a quien lo fixera.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

{{cita|Considerando qu'una de les causes de la decadencia de los pueblos ye l'usu de les bébores embriagantes, qu'amás de producir aniquilamientu físicu y les perversión moral del individuu, ye tamién unu de los principales factores del malestar económico; que ye bien sabíu que la criminalidad ta en rellación direuta col emplegu de les bébores alcohóliques y teniendo el gobiernu constitucionalista la obligación de moralizar a los ciudadanos que tán sol so amparu y procurar el so meyoramientu, nun podría dexar d'ocupase de llexislar darréu sobre tan importante materia.

Poro, tuvi qu'emitir el siguiente decretu:

1. Queda absolutamente prohibida nel Estáu de Sonora la importación, venta y fabricación de bébores embriagantes.

2. Considérense como bebíes embriagantes aquelles que contengan alcohol en cualquier cantidá.

3. Les persones que infrinjan l'artículu primeru van ser castigaes con cinco años de prisión que va imponer l'Executivu, mientres se restablez el Poder Xudicial, faciendo constar el procedimientu nuna acta onde se va recibir la declaración de los derechos responsables y les pruebes qu'hubieren y pro o en contra. A los cómplices y encubridores va imponése-yos prisión de trés y dos años, respeutivamente.

4. Los delitos de embriaguez van castigar coles penes que yá tienen señalaes nel Códigu Penal, llevándose a cabu'l mesmu procedimientu sumariu que s'espresa na primer parte del artículu terceru, entrín y non se restablecen los tribunales.&lt;ref name=&quot;DECRE1&quot;&gt;Fragmentos del “Decreto Númberu 1” emitíu pol gobernador Plutarco Elías Calles. Molina, Sonora; 8 d'agostu de 1915.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;}}

Ente la gran cantidá de decretos apaecíen dalgunos prohibiendo los xuegos d'azar, autorizando a la policía a arrestar a los organizadores, xugadores y espectadores de los mesmos.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt; Calles concedió amnistía a los siguidores de [[Francisco Villa]] y clausuró los sitios de tortura nes penitenciarías.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; N'otru decretu, ordenó la tresferencia al dominiu públicu de los bienes de quien sofitaren moral o materialmente a [[Pascual Orozco]], [[Victoriano Huerta]] o al gobiernu de la [[Convención d'Aguascalientes]]. En mayu de [[1916]] ordenó la distribución ente los emplegaos públicos un cuestionariu nel que se-yos amedrana pa declarar la so llealtá al gobiernu y confesar les sos antigües filiaciones pasaes.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;

Como gobernador, ordenó la emisión d'otros decretos referentes a la creación d'escueles, pal establecimientu del catastru, pa la publicación de la Llei Orgánica de los Tribunales d'Estáu y onde afitaba'l sueldu mínimu pa xornaleros y peones. Mientres el so mandatu, Calles atendió nun 22% a la educación pública. En mayu de [[1916]] foi asignáu, per unos meses, a la Xefatura d'Operaciones del Estáu y [[Adolfo de la Huerta]] convertir en Gobernador Interín. Pal tiempu en que dexó la gubernatura, Calles dictara 56 decretos, emitiendo seis per mes.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

==== Segundu y tercer mandatu ====
[[Ficheru:Venustiano Carranza ca. 1917.jpg|thumb|left|600px|Venustiano Carranza, mentor políticu de Elías Calles.]]
El [[25 de xunu]] de [[1917]], Calles reasume la gobernatura constitucionalmente ostentándola hasta mayu de [[1919]], con una curtia interrupción dexando nel poder a Cesáreo Soriano; periodu nel cual Calles ye designáu ministru d'Industria, Comerciu y Trabayu mientres l'alministración de [[Venustiano Carranza]]. Mientres los sos últimos dos mandatos como gobernador, Calles promulgó cinco ley reglamentaries: la de Xuntes de Conciliación y Arbitraxe, la d'Indemnizaciones, la d'Alministración Interior del Estáu, la de Trabayu y Previsión Social y la Llei Agraria. A Soriano lo [[desafuero|desaforó]] por aciu el [[Congresu]] por dexar l'establecimientu d'una casa de xuegos.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

Espulsó a dellos simpatizantes de la lliga anarquista [[IWW]] y ordenó el fusilamiento de [[Lázaro Gutiérrez de Lara]]. A los indios yaquis y a les compañíes estauxunidenses “Wheeler y Richardson”, qu'atropaben tierres inactives, dedicar a combatilos mientres la so gubernatura.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; Otramiente, Calles ordenó la espulsión de tolos sacerdotes católicos de [[Sonora]]. Inauguró la Escuela Normal pa Profesores y entamó un congresu pedagóxicu, en xineru y xunu de [[1916]] respeutivamente. Calles mandó abrir 127 escueles primaries y les escueles “Cruz Gálvez d'Artes y Oficios” pa los neños güérfanos de la [[Revolución]].&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

En [[agostu]] de [[1917]] Calles fixo circular un manifiestu tituláu ''“Pola redención de la raza”'', onde pidía la cooperación de la ciudadanía pa construyir dos grandes edificios (unu pa varones y otru pa muyeres) per mediu d'un conveniu públicu.&lt;ref name=&quot;PECMR&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

{{cita|Hai menos de dos años, en 1915, fundé la Escuela d'Artes y Oficios pa Güérfanos […], impulsándome a ello a les repitíes observaciones que al correr los distintos puntos del estáu pudi recoyer en cuanto el númberu verdaderamente crecíu de neños güérfanos y abandonaos qu'atopé en casi tolos llugares.
[…] Concebí asina la idea de crear un asilu que, amás d'arrampuñar a la indigencia y ensin dulda a la corrupción a aquellos seres infelices ya inocentes, pudiera convertilos n'elementos d'orde y progresu […], más tarde […], aptos pal trabayu y moralmente fuertes y sanos.&lt;ref name=&quot;DECRE12&quot;&gt;Fragmentos del &quot;Decreto númberu 12&quot; emitíu pol gobernador Plutarco Elías Calles a favor de los neños güérfanos. Sonora; 1917.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PECMR&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;}}

Nel decretu, Calles estableció que se protexería a tolos güérfanos ensin distinción dalguna. Para [[1920]], la institución cuntaba con instalaciones fayadices: el de varones tenía 468 alumnos internos y el de muyeres, cuntaba con 396 alumnes; ente elles les fíes del xeneral Calles.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; La escuela tenía seis años de primaria y dábase enseñanza industrial. Los varones aprendíen carpintería, agricultura y mecanografía. Les muyeres formaron una orquesta y los varones una banda de música. Tolos alumnos de la institución, al referise al gobernador, llamar «Pá Calles».&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

{{cita|Los ésitos y fracasos que tengan nes escueles Cruz Gálvez considerar como mios, y voi gociar colos primeres y voi sufrir colos segundos.&lt;ref name=&quot;DECRE2&quot;&gt;Carta de Plutarco Elías Calles al direutor de la escuela “Cruz Gálvez. Ciudá de Méxicu, 7 de payares de 1919.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;}}

== La llucha pol poder ==

=== Plan d'Agua Prieta ===
{{AP|Plan d'Agua Prieta}}

En [[xineru]] de [[1920]], Calles arrenunció al so puestu nel gabinete de Carranza pa incorporase a la campaña presidencial d'[[Álvaro Obregón]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; Por cuenta de les diferencies polítiques ente Venustiano Carranza y Obregón, en [[abril]] de [[1920]] el &quot;grupu de los sonorenses&quot; integráu por Obregón, Calles y De la Huerta, proclamó'l [[Plan d'Agua Prieta]] que desconocía al gobiernu carrancista. Col asesinatu de Carranza en [[Tlaxcalantongo]], Puebla, Calles ocupó'l cargu de secretariu de Guerra y Marina mientres el interinato d'[[Adolfo de la Huerta]] y foi secretariu de Gobernación nel gabinete del presidente [[Álvaro Obregón]],&lt;ref name=&quot;FIDEICOMISO&quot;/&gt;el cual desempeñó mientres casi tol cuatrieniu presidencial.

=== Secretariu de Gobernación ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |&quot;El [...] (secretariu) Calles tien bon físicu de dictador […] el so calter ye de dominador de fieres y pisoteador de sapos […].&quot;&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; &quot;Ye home trabáu, anchu de costazos y d'actitú aveseda. […] La so cara ye dura, foliada, de traces agresives; mázcara de bronce que raramente reláxase. Los sos güeyos son pequeños, fundíos y ensin espresión. El so pelo negru yá tien toques de gris y el so bigote recortáu paez fuera de sitiu nuna cara tan severa.&quot;
|-
| style=&quot;text-align: left;&quot; |.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;
|}
[[Ficheru: General PE Calles 3.jpg|left|thumb|300px|Plutarco Elías Calles fotografiáu fuera del edificiu de la [[Federación Estauxunidense del Trabayu]] colos funcionarios de la mesma; mientres una visita que realizó meses antes de tomar posesión como [[presidente de Méxicu]]. Ende foi recibíu con honores y ufiertóse-y una llacuada, presidíu por [[Samuel Gompers]], quien dirixó delles pallabres a Calles mientres la so visita'l [[31 d'ochobre]] de [[1924]].]]
A Obregón y a Calles más que la simpatía o l'amistá, la historia y la política mexicana xunir. No fondero, dambos sentíen despreciu unu pol otru; sicasí, siempres se precisaron mutuamente y calteníen un tratu cordial. A mediaos de [[1923]] Calles retirar a la facienda de Soledá del Llixu, [[Nuevo León]], propiedá d'unu de los sos fíos. Ende inauguró una escuela y y impartió la primer lleición de la clase. Pa esi tiempu yá sabía que yera l'escoyíu p'asoceder a Obregón y estremóse pa cavilgar sobre lo que fadría nel so gobiernu.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-00633, Plutarco Elias Calles und Friedrich Ebert.jpg|thumb|300px|Plutarco Elías Calles col [[presidente d'Alemaña]] [[Friedrich Ebert]] n'agostu de [[1924]].]]
En [[Sonora]] empezaron a llamalo «El Turcu».&lt;ref&gt;A Calles atribuyíase-y orixe [[musulmán]], tamién se rumoraba que tenía sangre [[siria]]. Por eso empezar a llamar «El Turcu». Calles exhibía ciertes traces orientales.&lt;/ref&gt; Ente agostu y ochobre de [[1924]], Calles viaxó a Europa con parte de la so numberosa familia. Unu de los propósitos del viaxe ye atendese nel sanatoriu Grunewald los dolores de la so pierna estropiada mientres el sitiu en Naco. Otru de los sos oxetivos yera estudiar la organización política, económica y social d'Europa; en particular l'[[Alemaña]] socialdemócrata, gobernada por [[Friedrich Ebert]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

Nesi país averar a industries cooperatives y solicitó copia de cada preséu de trabayu. Sobre trabayo y organización industrial pidió estatutos, libretas de trabayu, talonarios, vales de too tipu y obres lliteraries d'interés xeneral. En [[Hamburgu]], Calles aprovechó pa externar les sos polítiques de recibimientu a los inmigrantes europeos, incluyíos los xudíos. El so mensaxe llegó hasta delles ciudaes polaques. D'[[Alemaña]] pasó a [[Francia]], onde foi recibíu con honores pol primer ministru [[Édouard Herriot]]. Nun pudo viaxar a [[Inglaterra]], entós rexida pol [[Primer Ministru]] [[Ramsay MacDonald]], pero conformar con enterase del movimientu llaborista d'esti país.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;Per otru llau, ente dambos surdiría una simpatía mutua, pos años dempués, nuna gran fuelga en [[Inglaterra]], el gobiernu mexicanu —por órdenes de Calles— unviólu 200 mil dólares empobinaos a los mineros del [[carbón]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;Depués visitó al [[presidente d'Estaos Xuníos]] [[Calvin Coolidge]] y asistió a una llacuada nel so honor entamáu pola [[Federación Estauxunidense del Trabayu]], onde dirixó unes pallabres el reconocíu líder [[Samuel Gompers]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

== Mandatu presidencial ==

=== Protesta ===
{{AP|Rebelión delahuertista}}

La so cercanía escontra [[Álvaro Obregón]] yera tal, que se dicía que yera'l brazu derechu qu'esti perdiera en [[Celaya]].&lt;ref name=&quot;PECSS&quot;/&gt; Foi gracies a esta rellación que, ensin enforma esfuerciu, anque si hubo d'encalorar la rebelión encabezada por [[Adolfo de la Huerta]] y gana-y al so únicu contrincante Ángel Flores; que Calles ocupó la siella presidencial a los cuarenta y siete años d'edá. Tomó posesión del cargu a les 12:00 hores del [[1 d'avientu]] de [[1924]] nel flamante [[Estadiu Nacional de Méxicu|Estadiu Nacional]], como se-y conocía antes al estadiu construyíu nos terrenes del antiguu Panteón de la Piedá; nuna ceremonia a la qu'asistieron más de cuarenta mil persones. Al actu siguiólu una receición que siguió tola nueche frente a la casa de Calles na cai Marsella númberu 21.&lt;ref name=&quot;PECSS&quot;/&gt;

El nuevu mandatariu yera un políticu ente los militares que supo ganase a los más importantes líderes de la dómina por que-y dexaren siguir cola reconstrucción del país. Calles asitiaría'l so poder sobre cuatro pilares:
* El sofitu del xeneral [[Álvaro Obregón]], principal caudiellu de la dómina.
* La profesionalización y descaudillización del [[exércitu]].
* La organización de les bases que la llevaríen a la creación del [[Partíu Nacional Revolucionariu]].
* L'alcuerdu norteamericanu con tou y renegociación de la delda.&lt;ref name=&quot;PECRP&quot;&gt;POCES HORCASITAS: ''&quot; &quot;El triunviratu sonorense&quot;''&quot;, Méxicu, Martín Casilla Editor, 1983.&lt;/ref&gt;

=== Gabinete ===
{| cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;2&quot; style=&quot;float: left; margin:1em 1em 1em 0; border:1px solid #000000;font-size:85%;&quot; align=&quot;center&quot;
!bgcolor=&quot;#dcdcdc&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''CARGU'''||align=&quot;left&quot;|'''NOME'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretariu de Gobernación]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Emilio Portes Gil]]'''||
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretariu de Gobernación]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Adalberto Tejeda Olivares]]'''||
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Rellaciones Esteriores (Méxicu)|Secretariu de Rellaciones]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Aarón Sáenz]]'''||
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Rellaciones Esteriores (Méxicu)|Secretariu de Rellaciones]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Genaro Estrada]]'''||
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Facienda y Creitu Públicu (Méxicu)|Secretariu de Facienda]]''' ||align=&quot;left&quot; |'''[[Alberto J. Pani]]'''||
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Facienda y Creitu Públicu (Méxicu)|Secretariu de Facienda]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Luis Fernando Maldonado]]'''||
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Secretariu de Guerra y Marina]]'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Joaquín Amaro Domínguez]]'''||
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría d'Agricultura, Ganadería, Desenvolvimientu Rural, Pesca y Alimentación (Méxicu)|Secretariu d'Agricultura]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Luis L. León]]'''||
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría d'Agricultura, Ganadería, Desenvolvimientu Rural, Pesca y Alimentación (Méxicu)|Secretariu d'Agricultura]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Adalberto Tejeda]]'''||
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría d'Agricultura, Ganadería, Desenvolvimientu Rural, Pesca y Alimentación (Méxicu)|Secretariu d'Agricultura]]'''||align=&quot;left&quot; |'''[[Eduardo Ortiz]]'''||
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Comunicaciones y Tresportes (Méxicu)|Secretariu de Comunicaciones]]''' ||align=&quot;left&quot;|'''[[Ramón Ross (políticu)|Ramón Ross]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Comunicaciones y Tresportes (Méxicu)|Secretariu de Comunicaciones]]''' ||align=&quot;left&quot;|'''[[Luis N. Morones]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría d'Economía (Méxicu)|Secretariu d'Industria y Comerciu]]''' ||align=&quot;left&quot;|'''[[José Manuel Puig Casauranc]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretariu Educación Pública]]''' ||align=&quot;left&quot;|'''[[José Manuel Puig Casauranc]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretariu Educación Pública]]'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Moisés Sáenz]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de Salú (Méxicu)|Departamentu de Salobridá]]''' ||align=&quot;left&quot;|'''[[Ignacio Gastelum]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Departamentu de Fabriles]]'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Celestino Gasca]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''Departamentu de Contraloría'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Luis Montes d'Oca]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''Departamentu de Contraloría'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Julio Freyssinier Morín]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Procuradoría Xeneral de la República (Méxicu)|Procurador Xeneral de la República]]''' || '''[[Romeo Ortega]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Procuradoría Xeneral de la República (Méxicu)|Procurador Xeneral de la República]]''' || '''[[Ezequiel Padilla Peñaloza]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
!bgcolor=&quot;#000000&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Departamentu del Distritu Federal (Méxicu)|Departamentu del Distritu Federal]]'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Ángel Alanís]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Departamentu del Distritu Federal (Méxicu)|Departamentu del Distritu Federal]]'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Everardo Gallardo]]'''||align=&quot;left&quot;|
|-
|align=&quot;left&quot;|'''[[Departamentu del Distritu Federal (Méxicu)|Departamentu del Distritu Federal]]'''||align=&quot;left&quot;|'''[[Juan Correa]]'''||align=&quot;left&quot;|&lt;ref name=&quot;PECJJFR&quot;&gt; FLORES RANGEL, Juan José. ''&quot; &quot;Historia de Méxicu&quot;''&quot;. Méxicu, Thomson, 2005.&lt;/REF&gt;
|}
{{clear}}

=== Política interna ===
La política de Calles mientres la so presidencia taba enfocada na reconstrucción nacional, por aciu l'establecimientu d'un [[Estáu]] fuerte, sofitáu na ideoloxía populista y basao nel principiu de conciliación de sectores. Con Calles llogró un axuste económicu y d'instituyir un nuevu orde políticu.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;&gt;DELGADO DE CANTÚ, Gloria. ''&quot; &quot;Historia de Méxicu&quot;''&quot;. Méxicu, Pearson Education, 2002. ISBN 970-26-0356-0&lt;/ref&gt;

==== Reorganización del exércitu ====
{{AP|Joaquín Amaro Domínguez}}
[[Ficheru:Joaquin amaro.gif|thumb|500px|Xeneral [[Joaquín Amaro Domínguez]], desempeñóse como ministru de Guerra nes alministraciones de Calles, Pascual Ortiz Rubio y [[Emilio Portes Gil]]. Calles -y comisionó la reorganización del exércitu.]]
Poles rivalidá internes y les aspiraciones presidenciales de casi toos el xefes militares, l'exércitu convirtiérase nun centru d'insurrección, polo que foi necesaria la so reorganización; llabor que Calles-y asignó al secretariu de Guerra [[Joaquín Amaro Domínguez|Joaquín Amaro]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Restablecióse l'antiguu [[Colexu Militar]] y profesionalizóse a los oficiales, despidiendo a los más revoltosos. Amaro enfocar n'acabar con el costume na que los xefes de zona o d'unidá formaben exércitos privaos que-y rindíen llealtá. El xeneral Amaro estremó al país en 33 xefatures que remplazaban a diez zones, y cuando yera necesariu, subdividir. Otru problema del exércitu mexicanu d'esi tiempu yera la falta de dineru p'adquirir armamentos y el mal salariu de los soldaos, condiciones qu'ameyoraron cuando Méxicu ameyoró rellaciones diplomátiques con [[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

=== Guerra Cristera ===
{{AP|Guerra Cristera}}
Por '''Guerra Cristera''' entender a la etapa histórica trescurrida ente [[1926]] y [[1929]], carauterizada pol presidente Plutarco Elías Calles, onde s'efeutuó un conflictu armáu ente'l gobiernu y milicies de llaicos, presbíteros y relixosos católicos qu'aguantaben l'aplicación de llexislación y polítiques públiques empobinaes a acutar el poder y la participación de la [[Ilesia católica]] sobre los bienes de la nación según en procedimientos civiles. &lt;br /&gt;

Ente los eventos que bastiaron el conflictu, per un sitiu cúntense delles matances de fieles católicos a la salida d'actos de cultu en templos católicos na Ciudá de Méxicu y n'otres ciudaes de la República, y per l'otru llau les otomíes de los cristeros en contra de los Maestros Rurales desarmaos,&lt;ref name=&quot;right&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=The Mexican right: the end of revolutionary reform, 1929-1940 |autor=John W. Sherman |editorial=Greenwood Publishing Group |añu=1997 |isbn=0275957365, 9780275957360 |páxines=43-45 |url=https://books.google.com.mx/books?id=h29VKMtmzzcC&amp;q=cristeros+teachers#v=snippet&amp;q=cristeros%20teachers&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Becoming llabradores: politics, identity, and agrarian struggle in postrevolutionary Michoacán, 1920-1935 |autor=Christopher Robert Boyer |editorial=[[Stanford University Press]] |añu=2003 |isbn=0804743568, 9780804743563 |páxines=179-81 |url=https://books.google.com.mx/books?id=wij7fa771i0C&amp;q=cristeros+teachers#v=snippet&amp;q=cristeros%20teachers&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;fire&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Setting the Virgin on fire: Lázaro Cárdenas, Michoacán peasants, and the redemption of the Mexican Revolution |autor=Marjorie Becker |editorial=[[University of California Press]] |añu=1995 |isbn=0520084195, 9780520084193 |páxines=124-126 |url=https://books.google.com.mx/books?id=poCw5DcQF5cC&amp;q=cristeros+teachers#v=snippet&amp;q=cristeros%20teachers&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Performing the community: representation, ritual and reciprocity in the Totonac Highlands of Mexico |autor=Cora Govers |editorial=LIT Verlag Münster |añu=2006 |isbn=3825897516, 9783825897512 |páxina=132 |url=https://books.google.com.mx/books?id=4y4KnORm320C&amp;q=cristeros+teachers#v=snippet&amp;q=cristeros%20teachers&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; que nin siquier tomaben parte nel conflictu,&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The holy war in Los Altos: a rexonal analysis of Mexico's Cristero rebellion |autor=Jim Tuck |editorial=University of Arizona Press |añu=1982 |isbn=0816507791, 9780816507795 |páxina=184 |url=https://books.google.com.mx/books?id=fj96AAAAMAAJ&amp;q=cristeros+teachers#search_anchor}}&lt;/ref&gt; dalgunos nun aceptaron dexar les sos escueles y comunidaes, y a munchos cortáronse-yos les oreyes como resultáu.&lt;ref name=&quot;revolution&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Mexico, the end of the revolution |autor=Donald Clark Hodges, Daniel Ross Gandy, Ross Gandy |editorial=Praeger |añu=2002 |isbn=0275973336, 9780275973339 |páxina=50 |url=https://books.google.com.mx/books?id=7prW3gXbFRgC&amp;q=persecution+cristeros+teachers#v=onepage&amp;q=persecution%20cristeros%20teachers&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Mexico – A Revolution by Education |autor=George I. Sanchez |editorial=Read Books |añu=2008 |isbn=1443725870, 9781443725873 |páxina=119 |url=https://books.google.com.mx/books?id=mniza5YPT8wC&amp;q=cristeros+teachers+ears#v=snippet&amp;q=cristeros%20teachers%20ears&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Los códigos ocultos del cardenismo: un estudiu de la violencia política, el cambéu social y la continuidá institucional |autor=Raquel Sosa Elízaga |editorial=Plaza y Valdes |añu=1996 |isbn=9688564656, 9789688564653 |páxina=333 |url=https://books.google.com.mx/books?id=jnHvmRfNwOsC&amp;q=maestros+desorejados#v=onepage&amp;q=maestros%20desorejados&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Historia de la cuestión agraria mexicana, Volume 5 |autor=Everardo Escárcega López |editorial=Sieglu XXI |añu=1990 |isbn=9682314925, 9789682314926 |páxina=20 |url=https://books.google.com.mx/books?id=RIr9q05GvzQC&amp;q=desorejados+cristeros#v=snippet&amp;q=desorejados%20cristeros&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; a dichos maestros conózse-yos como &quot;maestros desorejados&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Faith and impiety in revolutionary Mexico |autor=Matthew Butler, Matthew John Blakemore Butler |editorial=Palgrave Macmillan |añu=2007 |isbn=140398381X, 9781403983817 |páxina=11 |url=https://books.google.com.mx/books?id=PtCtFTtvoV0C}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Societies of fear: the legacy of civil war, violence and terror in Latin America |autor=Kees Koonings, Dirk Kruijt |editorial=Zed Books |añu=1999 |isbn=1856497674, 9781856497671 |páxina=112 |url=https://books.google.com.mx/books?id=mCdsSrteGGoC&amp;q=teachers+killed+raped+desorejados#v=snippet&amp;q=teachers%20killed%20raped%20desorejados&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; En Los peores casos, los maestros fueron torturaos y asesinaos polos cristeros.&lt;ref name=&quot;right&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;fire&quot;/&gt; Calculóse que siquier 300 maestros fueron asesinaos ente los años 1935 y 1939,&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The reconquest of Mexico: the years of Lázaro Cárdenas |autor=Nathaniel Weyl, Mrs. Sylvia Castleton Weyl |editorial=Oxford university press |añu=1939 |páxina=322 |url=https://books.google.com.mx/books?id=9UkVAAAAYAAJ&amp;q=almost+300+rural+teachers#search_anchor}}&lt;/ref&gt; incluyendo l'asesinatu de Carlos Sayago, Carlos Pastraña, y Llibráu Labastida en Teziutlán, Puebla;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=La ciudá y el campu na historia de Méxicu: memoria de la VII Xunta d'Historiadores Mexicanos y Norteamericanos (in English) |autor=Eric Van Young, Gisela von Wobeser |editorial=Universidá Nacional Autónoma de Méxicu |añu=1992 |isbn=9683618650, 9789683618658 |páxina=896 |url=https://books.google.com.mx/books?id=a-C7AAAAIAAJ&amp;q=cristeros+teachers#search_anchor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=School &amp; society (Special Correspondence) |autor=James McKeen Cattell, Will Carson Ryan, Raymond Walters |editorial=Society for the Advancement of Education |añu=1936 |volume=44 |páxines=739-41 |url=https://books.google.com.mx/books?id=CzM5AAAAMAAJ&amp;q=teachers+cristeros+#search_anchor}}&lt;/ref&gt; la execución del maestru, Carlos Toledano, quien foi quemáu vivu en Tlapacoyan, Veracruz;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=A berros y sombrerazos: historia de los alderiques sobre educación sexual en Méxicu, 1906-1946 (in Spanish) |autor=Belinda Arteaga |editorial=Miguel Angel Porrua |añu=2002 |isbn=970701217X, 9789707012172 |páxina=161 |url=https://books.google.com.mx/books?id=Af6FAAAAIAAJ&amp;q=vivu+carlos+toledanu+#search_anchor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=El balance del cardenismo |autor=Eduardo J. Correa |editorial=Talleres linotipográficos &quot;Aición&quot; |añu=1941 |páxina=317 |url=https://books.google.com.mx/books?id=iaT-nugaHSIC&amp;q=quemáu+maestru+rural+toledanu+#search_anchor}}&lt;/ref&gt; y el linchamiento de siquier 42 maestros nel estáu de [[Michoacán]]:.&lt;ref name=&quot;fire&quot;/&gt; Coles mesmes puede citase'l casu de la maestra [[María Rodríguez Murillo]], quien fora ultraxada y muerta por un grupu de cristeros.&lt;ref&gt;Mártires de la enseñanza|http://elobservadorcampechano.wordpress.com/2008/05/14/maestros-martirizados-por-los-cristeros/&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
Estos eventos fueron rexistraos polos principales diarios del País, pero que fueron censuraos pol gobiernu revolucionariu,{{ensin referencies}} anque dellos diarios estranxeros sí reportaron les masacres.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

==== Antecedentes ====

===== Rotura de rellaciones cola Ilesia Católica =====
[[Ficheru:Cristeroscolgados.jpg|thumb|left|300px|Cristeros colgaos en [[Jalisco]]. Mientres la [[Guerra Cristera]], los rebeldes yeren fusilaos y darréu colgaos por que sirviera d'alvertencia y escarmientu. Aquella guerra non solo costó 70,000 vides sinón una cayida fulminante de la producción agrícola y l'emigración de 200,000 persones. En pallabres del historiador [[Luis González y González]], foi una guerra sangrienta como poques, el mayor sacrificiu humanu coleutivu en tola historia de Méxicu.]]
Escontra [[1919]], los católicos fundaren el partíu políticu Nacional Republicanu, y esixeron que fuera reformada la Constitución de la qu'entamaben manifestaciones contra'l gobiernu revolucionariu y glayaben pola [[ciudá de Méxicu]] les sos filiaciones relixoses. En [[febreru]] de [[1925]] los dirixentes de la Confederación Rexonal Obrera Mexicana, [[CROM]], concibieron la idea de formar una [[ilesia católica]] dixebrada de Roma y punxeron en práutica'l so proyeutu nun templu de la ciudá de Méxicu, que tomaron violentamente, poles armes, y onde instalaron al sacerdote renegáu José Joaquín Pérez por que fuera el patriarca de la nueva [[Ilesia (organización)|Ilesia]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt; Por esi tiempu, los gobernadores anticlericales de los Estaos de [[Veracruz]] y [[Tabasco]] dictaron decretos pa llindar les funciones de los sacerdotes. En protesta, los mozos católicos fundaron, en marzu de 1925 la Lliga Nacional de Defensa Relixosa. El conflictu ente la [[Ilesia católica|Ilesia]] y el gobiernu apinóse cuando'l [[arzobispu de Méxicu]] José Mora del Río, realizó protestes contra les disposiciones que se referíen a les cuestiones relixoses nel artículu 130 de la [[Constitución]]. Calles ordenó al Procurador de Xusticia la detención del arzobispu, lo cual produció numberoses protestes de los católicos y de dellos embaxadores estranxeros.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

===== Llei &quot;Calles&quot; =====
El [[14 de xunu]] de [[1926]], el gobiernu del Presidente Plutarco Elías Calles Campuzano expedió una Llei adicional que foi publicada'l [[2 de xunetu]] del mesmu añu, na que llindaba'l númberu de sacerdotes en cada Entidá y onde s'establecía que tolos sacerdotes del país teníen de rexistrase con cada presidente municipal y solamente podríen exercer les sos funciones quien tuvieren una llicencia dada pol Congresu de la Unión o'l Congresu del estáu correspondiente. Esta Llei efeutivamente non solamente nun dixebraba Ilesia y Estáu, sinón que supeditaba la primera al segundu, que por aciu ella adquiría &quot;Carta blanca&quot; llegal pa entemetese al so antoxu nos asuntos puramente internos de les Ilesies, la Católicasobremanera.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Nel decretu, Calles faía saber les reformes del Códigu Penal onde establecía penes severes por violaciones a la Constitución no referente a cultos o enseñanza. Por cuenta de la Llei &quot;Calles&quot;, fueron clausuraos arbitrariamente 142 templos nel País, delles capiyes n'asilos de beneficencia privada abiertos al públicu; suprimiéronse les actuaciones de relixosos en toles instituciones de beneficencia nes que participaben; cerráronse 73 conventos y espulsóse a numberosos sacerdotes estranxeros. Ante estes agresiones per parte del gobiernu, a finales de [[xunetu]] de [[1926]], l'episcopáu mexicanu ordenó la suspensión de tolos actos de calter relixosu; aición que bastió'l movimientu armáu.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

===== Remortines de la Guerra Cristera =====
El conflictu relixosu desenvolvióse principalmente nos estaos de [[Guanajuato]], [[Colima]], [[Querétaro]], [[Michoacán]] y [[Jalisco]]. El gobiernu de Calles, pa combatir a los remontaos, invirtió enormes recursos económicos, materiales y humanos, pos tuvo necesidá d'emplegar más de 200.000 soldaos.

[[Emilio Portes Gil]], empezó una llarga negociación, na que participó como mediador, el recién llegáu [[embaxador]] estauxunidense, [[Dwight Morrow]]. Llogróse un alcuerdu d'amnistía xeneral pa tolos llevantaos n'armes que quixeren rindise. Alcordóse devolver les cases curales y episcopales, y evitar mayores confrontaciones en delantre.

L'alcuerdu nun tomó en cuenta a los 500.000 combatientes del exércitu cristero que pa esi momentu sufrieren 25.000 baxes. Decepcionaos, la mayoría dexó les armes, otros, entá so la condena de les autoridaes eclesiástiques siguieron la llucha mientres dellos años. Aquella guerra non solo costó 70.000 vides sinón una cayida fulminante de la producción agrícola y l'emigración de 200.000 persones. En pallabres del historiador [[Luis González y González]], «foi una guerra sangrienta como poques, el mayor sacrificiu humanu coleutivu en tola historia de Méxicu».&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Krauze, Enrique |títulu=Biografía del poder: caudiellos de la Revolución Mexicana, 1910-1940 |añu=1997 |editorial=Tusquets |isbn=978-84-8310-030-1 |páxina=353 |url=https://books.google.com.ar/books?id=vXNVAAAAMAAJ&amp;q=%22guerra+sangrienta+como+poques,+el+mayor+sacrificiu+humanu+coleutivu+en+toa+la historia+de+M%C3%A9xico%22&amp;dq=%22guerra+sangrienta+como+poques,+el+mayor+sacrificiu+humanu+coleutivu+en+toa+la historia+de+M%C3%A9xico%22&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiUzY7IiNnQAhXDiZAKHbo0DroQ6AEIJTAB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Maldonado Gallardo, Alejo; Guerra, Sergio; González Arana; Roberto |títulu=Revoluciones llatinoamericanes del sieglu XX: síntesis histórica y analís historiográficu |añu=2006 |allugamientu=Morelia, Méxicu |editorial=Universidá Michoacana de San Nicolás d'Hidalgo, Facultá d'Historia |páxina=126 |isbn=970-703-414-9 |url=https://books.google.com.ar/books?id=g58SAQAAIAAJ&amp;q=%22guerra+sangrienta+como+poques,+el+mayor+sacrificiu+humanu+coleutivu+en+toa+la historia+de+M%C3%A9xico%22&amp;dq=%22guerra+sangrienta+como+poques,+el+mayor+sacrificiu+humanu+coleutivu+en+toa+la historia+de+M%C3%A9xico%22&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiUzY7IiNnQAhXDiZAKHbo0DroQ6AEIHzAA}}&lt;/ref&gt;

=== Economía, finances y obres públiques ===
El proyeutu de reconstrucción económica mientres l'alministración de Calles foi de llamáu ''“Nueva Política Económica”''.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt; El proyeutu tenía como oxetivu;
* La creación d'una moneda estable, un presupuestu equilibráu y una Facienda sana.
* La busca d'una correuta política financiera.
* La devolución de bienes a manes privaes.
* La creación del impuestu sobre la renta.
* La creación d'instituciones y práutiques que sofitaren la política financiera.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

La misión de llevar a cabu les polítiques financieres callistas foi encamentada a Alberto J. Pani. El so llabor de saneamientu financieru consistió nel amenorgamientu de los sueldos de toles secretaríes, en suprimir dellos departamentos na de Facienda; en reformar métodos de contabilidá nacional y presupuestos; coles mesmes Pani impunxo drásticos amenorgamientos monetarios a toa oficina de gobiernu; encargar d'atayar los subsidios y les partíes que se dedicaben a sostener les asociaciones culturales civiles de beneficencia; amenorgar les compres a [[Estaos Xuníos]]; entamar la Direición Xeneral de Catastru aplicando métodos vanguardistas; diversificar les fontes d'ingresu federal per mediu del establecimientu del Impuestu sobre la Renta y racionalizar el réxime fiscal por aciu la organización de la Primer Convención Nacional, que s'efeutuó na [[ciudá de Méxicu]] n'agostu de [[1925]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

A fines d'[[avientu]] de [[1924]], fueron creaes la Llei Xeneral d'Instituciones de Creitu y Establecimientos Bancarios y la Comisión Nacional Bancaria, que la so función principal yera xixilar que les instituciones de creitu cumplieres les disposiciones llegales. El [[7 de xineru]] de [[1925]] foi expedida la Llei Xeneral d'Instituciones de Creitu, que marcaba la continuación del procesu evolutivu del sistema bancariu mexicanu, impulsáu mientres el [[Porfiriato]] y atayáu col derrumbe políticu d'ésti. Tantu yera la continuación del réxime de [[Porfirio Díaz]] na reorganización bancaria del gobiernu de Calles que se mandó a llamar a Miguel S. Macedo, unu de los “Científicos” más allegáu a [[José Yves Limantour]], quien fuera ministru de Facienda de Díaz y que yá concibiera les bases d'una nueva estructuración del sistema bancariu antes del entamu de la [[Revolución mexicana]]. La nueva llexislación estableció la creación d'un Bancu únicu d'emisión, que sería'l [[Bancu de Méxicu]], inauguráu'l [[1 de setiembre]] de [[1925]]; y yera alministráu por un conseyu integráu por industriales, comerciantes, banqueros y políticos de pesu nel país, y taba presidíu por [[Manuel Gómez Morín]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

El Bancu de Méxicu, que'l so mayor accionista yera'l gobiernu, crear col propósitu d'establecer un réxime bancariu empobináu a una economía social de base nacionalista. Taba facultáu pa efeutuar les siguientes funciones específiques:

* Emisión de billetes.
* Regular la circulación monetaria nel país, los cambeos sobre l'esterior y la tasa d'interés
* Redescontar documentos de calter mercantil
* Faese cargu del serviciu de tesorería del gobiernu *
Coles llimitaciones de la llei respeutiva, efeutuar les operaciones bancaries que pertenecen a los bancos de depósitu y descuentos.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;
[[Ficheru:Manuel Gomez Morin.jpg|thumb|left|200px|[[Manuel Gómez Morín]], cofundador y primer presidente del [[Bancu de Méxicu]]; gracies a la so iniciativa, en [[1926]] establecióse'l '''Bancu de Creitu Agrícola''' pal fomentu, reglamentación y vixilancia de los creitos rexonales.]]
Otra institución de creitu creada nel gobiernu de Calles foi'l Bancu de Creitu Agrícola, inauguráu en febreru de [[1926]], que'l so proyeutu deber a [[Manuel Gómez Morín]]; el propósitu de la fundación d'esti bancu partía del supuestu de qu'en bona midida yá fuera realizada la [[reforma agraria]], y constituyíase pa faer préstamos d'avíu, refaccionarios o inmobiliarios. Amás, Gómez Morín buscaba qu'esta institución sirviera pal fomentu, reglamentación y vixilancia del funcionamientu de les sociedaes de creitu rexonales.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Los trabayos que Pani fixo cola economía mexicana dieron bones resultancies. En mediu añu los depósitos aumentaron un 22% y, a finales de [[1925]], llogróse un superávit de 21 millones de pesos, a pesar de que la creación del Bancu de Méxicu riquió de la inversión d'un pocu más de 50 millones de pesos del aforru estatal.

Sicasí, aquella situación de bonanza nun prevaleció enforma tiempu. Les finances mexicanes dependíen en gran midida de los impuestos del petroleu y cuando en [[1926]] conxugar factores que provocaron la cayida de los precios del crudu, la economía mexicana entró nuna crisis de la que nun se recuperaría hasta la dómina de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Tal crisis acentuar pola cayida del preciu de la [[plata]], otra área que constituyía les principales fontes de riqueza de Méxicu. Al desastre económicu auniéronse problemes d'orde políticu y social: el regresu d'Álvaro Obregón a la vida política y la [[Guerra Cristera]]. En [[1927]] arrenunció Pani como [[secretariu de Facienda]] y foi sustituyíu por Luis Montes d'Oca, quien exerció'l so cargu mientres la reconciliación diplomática ente Méxicu y Estaos Xuníos y caltuvo un cordial y amistosu tratu col [[embaxador]] Dwight Morrow.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

El gobiernu de Calles foi'l primeru n'invertir en [[infraestructura]].&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt; Mientres el so xestión creóse la Direición Xeneral de Caminos y la Comisión Xeneral de [[Regación]]; empezar a construyir carreteres, caminos, preses y canales.&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;&gt; BARROY SÁNCHEZ, Héctor. ''&quot; &quot;Historia de Méxicu&quot;''&quot;. Méxicu, McGraw-Hill, 2006.&lt;/REF&gt; El [[Bancu de Méxicu]] y la [[Secretaría de Facienda y Creitu Públicu (Méxicu)|Secretaría de Facienda]], rexida por Alberto J. Pani, conducíen la economía y les finances del Méxicu na segunda metá de la década de [[1920]]. Nel rubro de la industria, pal añu de [[1925]] en Méxicu cuntar con 130 fábriques de capital estauxunidense ([[Palmolive]] y la [[Ford Motor Company]]) y de capital nacional ([[CEMEX]], [[Grupu Modelo]]). Nel mercáu de valores, Méxicu algamó importantes niveles y los inversionistas llograron ganancies.&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

Sicasí, la puxanza económica nun duró enforma, pos nel periodu [[1926]]-[[1932]], la economía y les finances tornaron; tamién lo fixeron la demanda interna, les inversiones, les ganancies y la producción industrial. Esto traxo como repercusión el zarru de fábriques y el desemplegu masivu. La economía de dellos países entró en recesión y encararon una severa crisis mientres la [[Gran Depresión]]. En Méxicu, por causa de la [[Guerra Cristera]], munchos inversionistas resabiaron del gobiernu y retiráronse. Les esportaciones, mientres esti tiempu, suspendiéronse y nun había divises. La [[Guerra Cristera]] afectó enforma al país no que fai a la economía.&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

=== Calles y el comunismu ===
En 1923 cuando se sabía yá que Calles seria candidatu a la presidencia búscose un partíu políticu que lo sofitara, d'esta manera la so candidatura foi llanzada pol [[Partíu Comunista Mexicanu]], fundáu'l 24 de payares de 1919 (y con quien hubo mayores coincidencies ideolóxiques) y el [[Partíu Llaborista Mexicanu]]. Mientres el gobiernu de Calles ratificaron el so principios de sofitar la repartida de la tierra y d'entamar a los trabayadores agrícoles, lo que foi criticáu polos grandes hacendados y los llatifundistes qu'entá quedaben nel país. Mientres el Callismo partióse 62% de territoriu a la comunidá agraria y dióse-yos creitos que-yos dexaren progresar y desenvolvese.

[[Ficheru:Logo PCM.jpg|right|thumb|150px|emblema del [[Partíu Comunista Mexicanu]]]]

Coles mesmes la estricta política Callista d'aplicar l'artículu 27 de la Constitución provocó la inmediata reaición del gobiernu d'Estaos Xuníos. L'embaxador estauxunidense en Méxicu, James Rockwell Sheffield llamó a Calles ''[[comunista]]''. Calles nunca se consideró a sigo mesmu como comunista, pero consideraba la revolución como una forma de gobernar más qu'una posición ideolóxica. La primer embaxada de la [[Xunión Soviética]], nunca antes establecida, instaurar en Méxicu; ocasión na que l'embaxador de dicha dependencia señaló que “nengún país amuesa más semeyances que la [[Xunión Soviética]] y Méxicu”. Dempués d'esto, dellos miembros del gobiernu d'Estaos Xuníos, empezando por Sheffield, consideraron que Méxicu yera'l segundu país bolxevique na Tierra y empezaron a referise a él como “Soviet Méxicu”. Tiempu dempués Calles volvió ser llomáu de ''[[comunista]]'' por dellos xerarques de la [[ilesia católica]] pola so estricta política anticlerical, paecida a la que nun entamu fuera adoptada pola Xunión Soviética, la Llei Calles espulsó del país a los sacerdotes estranxeros y reguló l'actividá de les Ilesies. Esta Llei efeutivamente non solamente dixebraba Ilesia y Estáu, sinón que supeditaba la primera al segundu, que por aciu aquella adquiría &quot;Carta blanca&quot; llegal pa entemetese al so antoxu nos asuntos puramente internos de les Ilesies; la católica en particular. Calles tamién sofitó la lliberación económica de gran parte de la población llabrador y obrero ameyorando les sos actividaes llaborales y entamando dellos sindicatos.

Sicasí Calles dio instrucciones a les Secretaríes de Rellaciones Esteriores y Gobernación por que torgaren la entrada de [[comunistes]] al país y la so infiltración na política mexicana, lo que foi bien vistu polos Estaos Xuníos.

=== Delda esterna ===
La delda esterna foi otru de los problemes importantes que Calles s'enfocó en tratar. N'ochobre de [[1925]], cuando la reorganización bancaria de Pani inspirara ciertu enfotu a los acreedores foranos, llogróse un nuevu conveniu con Thomas Lamont que dexó refinanciar la delda esterna. Esti conveniu correxía l'anterior, robláu por [[Adolfo de la Huerta]] y Thomas Lamont, nel so aspeutu fundamental; yá que lliberaba al gobiernu mexicanu de pagar la delda ferrocarrilera a manes privaes, polo que'l gobiernu de Calles quitaba los problemes económicos y llaborales qu'aquexaben al sector ferrocarrilero.

Na Enmienda Pani», como se-y llamó al conveniu, caltúvose la obligación de Méxicu de pagar capital ya intereses de la delda desque fueren suspendíos los pagos en 1914, pero llogróse que'l comité de banqueros enllargara'l plazu de pagos hasta xineru de [[1928]]. Al dixebrar la delda de los ferrocarriles, la suma de la delda menguó de 1451 a 998 millones de pesos, sicasí, como efeutu de la crisis y de los conflictos políticu-sociales de [[1926]], Calles suspendió nuevamente'l pagu de la delda esterior en [[1927]].

La nueva situación de crisis económica pola que travesaba Méxicu esmoleció al embaxador Morrow y convenció a Calles de que realizara un estudiu sobre les finances mexicanes por un grupu d'espertos estauxunidenses. Estos encamentaron que fueren amenorgaos los gastos correspondientes a les obres públiques y los gastos militares, que nesi tiempu ocupaben una tercer parte del presupuestu, pa enriar eses reparticiones al serviciu de la delda.

=== Política agraria ===
Nel gobiernu de Calles creóse'l Bancu Nacional de Creitu [[Agricultura|Agrícola]], la Comisión Nacional de [[Regación]] y la Comisión Nacional de Caminos. Estes instituciones fueron creaes col fin d'otorgar creitos pal campu y la construcción de preses, banzaos, sistemes de riego, caminos y carreteres pa favorecer a l'agricultura y a la economía del país.&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

La repartida de tierres nun se realizaba por cuenta de los intereses de llatifundios mexicanos y estranxeros que teníen nel so poder la mayor parte de tierres. Calles emitió la llei reglamentaria del artículu 27 de la [[Constitución]] onde estableció'l derechu a la dotación o a la restitución de tierres y agües, coles mires de solucionar el problema.&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

Coles mesmes estableció que los mexicanos podíen adquirir tierres y agües en cualquier puntu de la República; que los estranxeros nun podíen adquirir propiedaes nin tener concesiones sobre mines, agües y [[hidrocarburos]] a 100 quilómetros de les fronteres y a 50 quilómetros de les mariñes. Los estranxeros que pretendieren mercar o llograr concesiones teníen d'arrenunciar al sofitu de los sos países natales.&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

Mientres el gobiernu de Calles, Méxicu siguía siendo un país onde gran parte de la población económicamente activa trabayaba nel [[Campu (agricultura)|campu]] y na so mayoría, taba constituyida por peones, anque en menor proporción qu'antes de la [[Revolución mexicana]]. La población llabradora componer de comuñeros, ejidatarios, pequeños propietarios comuñeros y renteros de facienda, ranchos y ejidos. Incluyía tamién a los trabayadores agrícoles migratorios.
[[Ficheru:General PE Calles 7.jpg|thumb|left|300px|Mientres la so alministración, Elías Calles partió 62% de territoriu a la comunidá agrícola, doblando la cantidá de reparticiones qu'[[Álvaro Obregón]] fixo mientres la so alministración.]]
Pa Calles, la situación del agru mexicanu tenía de camudar. A diferencia d'[[Álvaro Obregón]], Calles consideraba que'l problema tenía de ser tratáu non solo como un conflictu políticu, sinón con una visión téunicu-económica, so la direición del Estáu.

La solución pa tratar el problema agrícola consistió no que'l presidente llamó «Solución Integral», que trataba la entrega de la tierra y daba la garantía de la so producción, faciendo que'l que la recibiera fora dotáu de granes, agües, implementos y creitos necesarios pal cultivu de les sos tierres.

Con base na Solución Integral», en [[1925]] Calles expedió la Llei Sobre Repartición de Tierres Ejidales y Constitución del Patrimoniu Parcelario Ejidal”, que'l so propósitu yera sustituyir el sistema d'esplotación coleutiva por un sistema d'esplotación individual. La repartida agraria realizar por mediu de dos procedimientos:

* La '''restitución''' que se llevaba a efeutu en casu de qu'un pueblu presentara los sos títulos de propiedá y demostrara ser desaposiáu.
* La''' dotación''', onde se procedía cuando los títulos que presentaba un pueblu que fuera desaposiáu de tierres teníen dalgún defectu que torgara la restitución.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Pa 1928, los gobiernos revolucionarios apurrieren cerca de 5 millones 400 mil hectárees; Venustiano Carranza partiera'l 4%, [[Adolfo de la Huerta]] el 3%, Obregón el 31% y Calles el 62%. Otru puntu que'l proyeutu «Solución Integral» de Calles cumplió pal sector agrícola foi un intensu trabayu de [[regación]], proyeutáu por [[Alberto J. Pani]], que la so principal especialidá yera la hidráulica, con base n'estudios primeramente efeutuaos sobre recursos acuíferos de Méxicu.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

A principios de xineru de [[1926]] empezar a poner en práutica la Llei Federal de Regación, que se publicar un mes antes, na que se señalaben los trés propósitos de la obra de regación:

* Amontar les árees cultivaes p'asegurar una meyor producción agrícola.
* Crear la pequeña propiedá por aciu la parcelación de tierres irrigadas.
* Llograr la lliberación económica de gran parte de la población llabradora.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Pal añu de [[1928]] realizárense importantes obres de regación; principalmente na zona norte de Méxicu, que tuvieron un costo de 20 millones de pesos n'oru nacional. La presa &quot;Don Martín&quot;, en [[Nuevo León]], foi una de les más importantes; con capacidá de 1.400 millones de metros cúbicos que regaríen 65 mil hectárees de tierra greba. Al respeutive de la producción agrícola nel periodu de Calles, destaca la notable crecedera de l'agricultura comercial na rexón norte de la República, aportando a cinco veces mayor que la de [[1907]]. Nel sur y centru del país, fíxose un decrecimiento pa 1928 principalmente polos disturbios del sieglu. Poro, la producción agrícola mexicana nel norte yera moderna, altamente tecnificada; y nel centru y el sur, yera de subsistencia y menguaben añu con añu les colleches.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

=== Política de comerciu ===
Los años de llucha armada nun afectaron el [[comerciu esterior]] mexicanu. Para [[1926]], el valor de les esportaciones yera casi tres veces mayor qu'en [[1910]], faciendo que la posición comercial de Méxicu resultara favorable. Los productos esportaos yeren materies primes, como minerales, petroleu y derivaos, ganáu y productos animales, y productos agrícoles: [[café]], [[tomate]], [[arroz]], [[azucre]], [[vainilla]], [[tabacu]], [[henequén]], [[algodón]] y [[goma de mazcar|chicle]].&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

La esportación d'[[oru]] y [[plata]] decayó en [[1927]], por causa de una baxa producción d'oru y de la cayida del preciu internacional de la plata. Les esportaciones de productos agrícoles doblar ente [[1910]] y [[1927]]. L'agricultura comercial d'esportación foi un factor qu'ayudó a superar la crisis económica que careció Méxicu a partir de [[xunetu]] de [[1926]]; y de la que s'empezaría a recuperar hasta [[1929]], cuando taba a puntu de dar entamu la [[Gran Depresión]].&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

=== Política de tresportes ===
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-00634, Berlin, Besuch des mexikanischen Präsidenten.jpg|thumb|250px|Na alministración callista implementáronse polítiques sobre les víes de tresporte.]]
Mientres el réxime callista rehabilitáronse [[ferrocarriles]], primíos poles deldes y los problemes llaborales. Esto pretendíase dende'l primer añu del so gobiernu, pero llograr en parte de [[1925]] cuando se devolvió l'alministración de los ferrocarriles a les compañíes privaes. Estes establecieron midíes d'emerxencia; sicasí, nun pudieron dar resolución a los problemes económicos nin a los llaborales y en [[1927]] viéronse obligaes a suspender los pagos de la so propia delda esterna.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Rematóse la obra de construcción del Ferrocarril Sud Pacíficu que xunía a [[Tepic]] con [[La Quemada]], en [[Jalisco]]. Con ello, una sola vía enllazaba les ciudaes de [[Heroica Nozales|Nozales]], [[Hermosillo]], [[Guaymas]], [[Mazatlán]], [[Tepic]] y [[Guadalaxara (Méxicu)|Guadalaxara]]; lo que dexó que la producción del noroeste llegara al restu del país y amenorgando la dependencia del sur de los [[Estaos Xuníos]]. Amás avanzóse na construcción de la vía de [[Tampico]]-Méxicu y proyeutóse una ruta que xuniera a Chihuahua-Navojoa-[[Yavaros]] col propósitu de coneutar [[Sonora]], [[Sinaloa]] y [[Chihuahua]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

Coles mesmes, el gobiernu de Calles fixo que fueren ampliaes y ameyoraes les carreteres, xera encamentada a la Comisión Nacional de Caminos y que'l so oxetivu yera crear una competencia ente les víes ferrocarrileras y carreteres promoviendo'l desenvolvimientu turísticu. Les carreteres construyíes fueron les de Méxicu-[[Puebla]], Méxicu-[[Pachuca]] y Méxicu-[[Acapulco de Juárez|Acapulco]]; amás siguiéronse colos llabores de la carretera panamericana que tenía de venceyar Méxicu con [[Nuevu Laredo]] escontra'l norte y con [[Comitán]], Chiapas, escontra'l sur. A nivel tao, construyéronse tamién caminos carreteros que xunieron les principales poblaciones de tráficu comercial.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

=== Política d'educación ===
El gobiernu de Calles encargar de da-y mayor impulsu al rubro de la educación. Diose la construcción d'escueles urbanes y rurales, fundóse l'Institutu Téunicu Industrial, la Escuela Nacional de Constructores y l'Escuela d'Inxenieros Mecánicos Lletricistes; esos planteles seríen el antecesores del [[Institutu Politéunicu Nacional]], creáu mientres la presidencia de [[Lázaro Cárdenas del Río|Lázaro Cárdenas]].&lt;ref name=&quot;PECHB&quot;/&gt;

== Vida personal ==
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-01043, Plutarco Elias Calles und Natalia Calles.jpg|thumb|500px|Plutarco Elías Calles y [[Natalia Chacón]]. Ella yera orixinaria de [[Mazatlán]], onde nació en [[1879]]. Casar en [[1899]] pol civil y un añu dempués empezaron la formación de la so familia; tuvieron doce fíos. Polos deberes militares de Calles, ocho años duraron separaos y mientres esi tiempu Natalia nun dexó de reprocha-y l'abandonu y la poca correspondencia. Dempués d'Agua Prieta, Natalia dir col so maríu a la capital. Un cuatrieniu dempués, él ocuparía la presidencia de la República. Asmática, Natalia foi [[Primer Dama de Méxicu]] hasta l'añu de [[1927]], fecha en que morrió en [[Los Angeles]].]]

A los 20 años, Elías Calles arreyar con Josefina Bonfiglio, orixinaria de [[Tepic]], d'ascendencia [[Italia|italiana]] y fía d'un emplegáu d'aduana. Quedó embarazada y el so padre Plutarco Elías Lluceru convencer de desabrise del neñu y Calles coló a [[Fronteres]]. Cuando nació'l neñu, Josefina llamar Roberto. Poco dempués de la so nacencia, ella casóse con un emplegáu de telégrafos de «El Mineral del Tigre», con quien tuvo cuatro fíos más. En [[Fronteres]] Calles rellacionar con Rosario Gómez. Ella yera fía de la so otrora proteutor José Gómez Meza y taba casada con Manuel Fuentes, amigu de Plutarco; en afayándose la rellación, Plutarco fuxó y Gómez Meza unvió a Rosario a [[Heroica Nozales|Nozales]].

El [[24 d'agostu]] de [[1899]], Elías Calles casóse pol civil con [[Natalia Chacón]], fía d'un axente d'aduanes y quien se convertiría en [[Primer Dama de Méxicu]]. Tuvieron doce fíos: [[Rodolfo Elías Calles|Rodolfo]] (1900-1965), [[Plutarco Elías Calles Chacón|Plutarco]] (1901-1976), Bernardina (1902-1903), Natalia (1904-1998), Hortensia (1905-1996), Ernestina (1906-1984), Elodia (1908-1908), Josefina (1910-1910), Alicia (1911-1988), Artemisa (1915-1998) y Gustavo (1918-1990).&lt;ref name=&quot;PECJB&quot;/&gt; Calles siempres foi ciñu a la so familia y bien apegáu al so llar. En [[1919]], cuando Calles yera ministru d'Industria y Comerciu, atopar con Roberto. Ufiertó-y ayuda p'adquirir un meyor emplegu, pos yera [[telegrafista]], pero Roberto tornó la ufierta.

En [[1920]], Calles tuvo en [[Agua Prieta]] una aventura con Amanda Ruiz, orixinaria de [[Cananea]]. D'esta rellación nació Manuel Elías Calle Ruiz. Calles nun se desabrió d'Amanda Ruiz y el so fíu, al que reconoció y col que nun tuvo problema en compartir la so vida na [[ciudá de Méxicu]]. Manuel Elías Calle Ruiz foi reconocíu llegalmente, y a partir d'ello pasó'l so vacaciones tolos años col so padre y Leonor Llorente. Amanda Ruiz nun-y guardó rensía dalgunu a Calles, a quien cariñosamente llamaba ''&quot;inolvidable papacito&quot;''.

{{cita|Agua Prieta, Sonora; marzu de 1929&lt;br /&gt;
Xeneral P. Elías Calles&lt;br /&gt;
Méxicu D.F.
&lt;br /&gt;
O onde s'atope.
&lt;br /&gt;

Inolvidable papacito:
&lt;br /&gt;

Llegamos bien pero ta nevando y fai enforma fríu. Manuel sintióse bien mal, pol cambéu de temperatura tan distinto. Espero que cuando tou póngase bien mandes por nós otra vegada. Equí bien feu, toi bien murniu.
Non te escaezas de nós, ayudar, pos equí les cases tán en bien males condiciones, casi cayéndose. Nun tenemos con qué movenos, yá ves que tou cuesta dineru. Manuel te manda munchos besos y que-y mandes otros 100 pesos. nun se-y escaeció'l reló que lu prometisti […]&lt;br /&gt;
Dica agora esto non más y que te alcuerdes de mi y del to fíu, quien te quier y non te escaez.&lt;br /&gt;
'''AMANDA RUIZ.'''&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt;}}

Natalia morrió en 1927, lo cual dexar bien abatíu y en depresión per dellos meses. El [[2 d'agostu]] de [[1930]], Calles casar por segunda ocasión con Leonor Llorente,&lt;ref&gt;Leonor Llorente Machado foi la segunda esposa de Plutarco Elías Calles. Nació en [[1903]] en [[Mérida (Méxicu)|Mérida]], [[Yucatán]]. Guitarrista y pianista; Leonor yera [[sopranu]] de la Compañía Nacional d'Ópera. Casar en Santa Bárbara en [[1930]] y tuvieron dos fíos. Dempués d'una operación de la que paecía recuperase, Leonor Machado morrió en [[1932]] de [[cáncer cerebral]] na so residencia de la [[ciudá de Méxicu]].&lt;/ref&gt; quien yera guitarrista, pianista y [[sopranu]]; con quien tuvo dos fíos, Plutarco José (1931) y Leonardo Gilberto (1932). La boda foi discreta, pol civil. Llorente morrió poco tiempu dempués del enllaz por [[cáncer]], el [[25 de payares]] de [[1932]].

Dempués de la presidencia; Calles viaxó en dos causes, por llargos periodos, a [[Europa]]. Amás retirábase por temporaes a les sos diverses finques y negocios. A la facienda &quot;Soledá del Llixu&quot; en [[Nuevo León]], propiedá del so fíu Plutarco, y al inxeniu azucreru de &quot;El Mante&quot; yá nun asistía cola frecuencia que la faía. Dende'l so segundu matrimoniu, el so llugar preferíu yera la quinta &quot;Los Palombos&quot;, en [[Cuernavaca]]. Pero nun dexaba de dir al so ranchu Santa Bárbara en [[Ixtapaluca]], Estáu de Méxicu, cerca de [[Chalco (conceyu)|Chalco]], onde tenía un establu, una granxa avícola y una escuela fundada por él, a la qu'allegaba un estudiante per cada estáu de la República. Tamién reposaba en &quot;El Sauzal&quot;, ranchu que'l so propietariu yera [[Abelardo L. Rodríguez]], o'l Tambor, xuntu al mar, propiedá de la so fía Alicia. Al pie de los sos familiares y amigos, Calles xugaba [[golf]] y nos sos tiempos llibres, realizaba con frecuencia sesiones espiritistas, coles que buscaba infructuosamente la cura de los sos males.&lt;ref name=&quot;CALLESC&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.diariodemorelos.com/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=19560&amp;Itemid=80
 |títulu=Plutarco Elías Calles en Cuernavaca |fechaaccesu=10 d'agostu de 2009
 |autor=Diariu de Morelos
 |formatu=HTML
}}&lt;/ref&gt;

== Rellación Calles-Obregón ==

=== La diarquía ===
Al empecipiar Calles el so gobiernu'l [[1 d'avientu]] de [[1924]], Obregón retirar a vivir a [[Sonora]], lo cual nun significó que nun dexara d'intervenir na política, pos se caltenía informáu de la manera en que Calles gobernaba y llegó a intervenir direutamente en dellos asuntos políticos. Cúntase que Obregón y Calles fixeren un pactu secretu” en [[1923]], nel qu'alcordaben que los dos se turnarían el poder periodu tres periodu. Nel cuatrieniu callista, el sistema políticu foi una diarquía, sobremanera en [[1926]], cuando Obregón tornó abiertamente a la política, decidíu a defender y promover la so reelección. A partir d'esto, la presión sobre Calles foi muncha y ésta empioró cuando Obregón y [[Luis N. Morones]] rompieron rellaciones amistoses irreconciliables pos dambos pretendíen la siella presidencial; esto obligaría a Calles a actuar como mediador ente ellos munches vegaes. Aquella rivalidá acentuó les divisiones qu'había nel [[Congresu]] por cuenta de los problemes interregionales, formáronse bloques de cromistas, socialistes, agraristas, obregonistas, moronistas y dellos callistas, que lluchaben a favor o en contra de la reelección de Obregón.&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;

=== Socesión presidencial ===
La reelección de Obregón y la formación de bloques fixeron más conflictiva la situación política del añu de [[1926]]. Al añu siguiente presentáronse les candidatures de Arnulfo R. Gómez y [[Francisco R. Serrano]] pa la presidencia, pero, tal como lo antemanara'l primeru d'ellos, “Obregón bastió los acontecimientos emburriando a los sos adversarios a la rebelión;&lt;ref name=&quot;PECJM&quot;&gt;MEYER, Jean: ''&quot; &quot;Estáu y Sociedá con Calles&quot;''&quot;, Méxicu, El Colexu de Méxicu, 1981.&lt;/ref&gt; y en calidá de rebeldes, Gómez y Serrano fueron aprehendidos y fusilaos n'ochobre de [[1927]].
[[Ficheru:JoseDeLeonToral.JPG|thumb|200px|[[José de León Toral]], asesín material del presidente electu de Méxicu, [[Álvaro Obregón]], muertu'l [[17 de xunetu]] de [[1928]].]]
A la fin llogró imponese la voluntá de Obregón, que tamién Calles compartía. El Congresu de la Unión aprobó les reformes a la [[Constitución Mexicana]] nel sentíu de dexar la reelección al cargu de [[Presidente de Méxicu]], siempres que non fora pal periodu inmediatu. Obregón aceptó la so candidatura'l [[26 de xunu]] de [[1927]] y pocu dempués percorrió casi tol país na so campaña política. El [[10 de xunetu]] de [[1928]] efeutuáronse les eleiciones y Obregón resultó electu Presidente de la República.&lt;ref name=&quot;PECGC&quot;&gt;CASASOLA, Gustavo: ''&quot;Seis sieglos d'historia gráfica de Méxicu, tomu 4&quot;''&quot;. Méxicu, Editorial Gustavo Casasola S.A, 1976&lt;/ref&gt;

=== Asesinatu de Obregón ===
Sicasí, Obregón, el candidatu electu, nun llegó a ocupar la presidencia per segunda ocasión. El [[17 de xunetu]] de [[1928]], el xeneral Obregón asistió a una llacuada realizada pa celebrar el so trunfu nel restorán “La Bombilla” en San Ángel. Mientres la convidada, Obregón foi asesináu por [[José de León Toral]], que lo creía responsable del conflictu relixosu. Poles circunstancies, nun faltó quien acusaron a Morones y a Calles d'entamar el so asesinatu, pero nunca se pudieron probar les acusaciones; l'asesinatu de Obregón camudó l'aldu de la política mexicana.

=== Nomamientu del presidente interín ===
Col asesinatu de Obregón, el problema políticu inmediatu yera nomar al presidente interín. Calles propunxo ante'l [[Congresu]] que, la persona que se postulara a la presidencia interina, y a la constitucional dempués, nun perteneciera al exércitu. Amás, Calles torgó que se postularen dellos llexisladores obregonistas. L'entá [[presidente de Méxicu]] consiguió que fuera escoyíu [[Emilio Portes Gil]], que la so presidencia entendió del [[1 d'avientu]] de [[1928]] al [[5 de febreru]] de [[1930]], tiempu nel cual prepararíase'l procesu pa la eleición constitucional d'un nuevu presidente.

== Maximato ==
{{AP|Maximato}}
[[Ficheru:Pascual Ortiz Rubio.jpg|thumb|left|200px|Ing. Pascual Ortiz Rubio, arrenunció pol autoritarismu ya intervención de Calles nel so gobiernu. Foi'l primer candidatu que postuló'l partíu fundáu por Calles en [[1929]].]]
A los 51 años d'edá, Calles dexó'l poder en manes del abogáu tamaulipeco [[Emilio Portes Gil]]. La gran reforma política de Plutarco foi la creación d'un partíu únicu, d'estáu, que per vegada primera llogró axuntar y poner n'orde a la mayoría de los grupos políticos. ''“El que quiera la siella presidencial, que se forme”'' dicía Calles.&lt;ref name=&quot;ROSASFX&quot;/&gt;D'equí p'arriba, toa aspiración pol poder tenía de ser enriada al traviés del [[Partíu Revolucionariu Institucional|Partíu Nacional Revolucionariu]]. La so fundación tuvo llugar el [[4 de marzu]] de [[1929]]. El PNR alzóse como l'únicu partíu capaz de conducir al país a un estáu de bienestar y desenvolvimientu. Ensin [[Álvaro Obregón]], quien en vida fuera una figura político y militar de pesu; el poder de Calles axigantóse. Dientro del escenariu políticu nacional, nun había personaxe que tuviera percima de la so autoridá. Empezaron a llamalo'l Xefe Máximu de la Revolución». Calles ye consideráu, polos historiadores, como'l dueñu de Méxicu” mientres los años 1928-1934. A pesar de los presidentes [[Emilio Portes Gil]], Pascual Ortiz Rubio y [[Abelardo L. Rodríguez]]; les grandes decisiones y l'última pallabra en materia político proveníen de Calles. Esti periodu ye conocíu históricamente como [[Maximato|El Maximato]]. Los políticos allegaben a consultalo a la so residencia de la colonia Anzures o a la so finca de [[Cuernavaca]].&lt;ref name=&quot;ROSASFX&quot;&gt;{{cita web |url=http://fox.presidencia.gob.mx/mexico/sabiasque/?conteníu=26208&amp;pagina=1
 |títulu=El Xefe Máximu: Plutarco Elías Calles |fechaaccesu=10 d'agostu de 2009
 |autor=Alejandro Rosas en “Presidencia de la República (2000-20006)
 |fecha=Xueves 27
 |añu=2006
|mes =Julio |formatu=HTML
 
}}&lt;/ref&gt;

Dende la casa de Calles na colonia Anzures, llográbase apreciar el [[Castiellu de Chapultepec]]. Por ello, la xente de la dómina, al pasar pola casa del ex-presidente, dicía: «Ellí vive'l presidente, pero'l que manda vive enfrente». Con Porte Gil foi designáu Secretariu de Guerra y Marina pa combatir la rebelión escobarista, nuevamente desempeñaríase como tal mientres el gobiernu de [[Pascual Ortiz Rubio]]. En 1933, [[Abelardo L. Rodríguez]] -y comisionó la Secretaría de Facienda y la presidencia del Conseyu Executivu de los Ferrocarriles Nacionales de Méxicu.&lt;ref name=&quot;FIDEICOMISO&quot;/&gt;Calles escoyó como candidatu a la Presidencia al so antiguu subordináu [[Lázaro Cárdenas del Río|Lázaro Cárdenas]], pensando que podría controlalo como lo fixera colos sos predecesores, lo cual nun asocedió.

== Últimos años ==

=== Exiliu ===
[[Ficheru:PlutarcoCallesTombDF.JPG|thumb|250px|A la so muerte, asocedida'l [[19 d'ochobre]] de [[1945]], los restos mortales de Calles fueron depositaos na cripta de la so madrina xunto a los de la so esposa [[Natalia Chacón]]. En [[1969]], por órdenes del Presidente [[Gustavo Díaz Ordaz]], los sos restos fueron treslladaos al [[Monumentu a la Revolución (Méxicu)|Monumentu de la Revolución]].]]
Cárdenas asumió la presidencia'l [[1 d'avientu]] de [[1934]]. Calles tenía la idea de disponer del gobiernu de Cárdenas tal que lo fixera nel pasáu, pero lo qu'asocedió foi, que Calles empezó a perder poder y autoridá. Per esos díes Calles careció de la [[aparatu dixestivu|vesícula]] y recibió de los sos médicos l'encamientu de treslladase a [[Los Angeles (California)|Los Angeles]] pa ser operáu. A partir del [[11 d'avientu]] de [[1934]], Calles conformar con saber qu'impunxera nel gabinete de Cárdenas a trés callistas y que los sos fíos [[Plutarco Elías Calles Chacón|Plutarco]] y Alfredo, fueren convertíos en gobernadores de [[Nuevo León]] y [[Tamaulipas]] respeutivamente y que al so xenru [[Fernando Torreblanca Contreras]] nomárase-y subsecretariu de Rellaciones Esteriores.

Dempués de la intervención quirúrxica y de la so convalecencia en [[Los Angeles]], Calles tornó a la facienda &quot;El Tambor&quot; de la so fía Alicia Elías Calles de Almada. Allá recibía visites de políticos que lu poníen al tantu sobre lo qu'asocedía nel país col gobiernu de Cárdenas. En mayu de [[1935]], Calles tornó a la [[ciudá de Méxicu]], en que la so estación ferroviaria foi recibíu pol presidente y una comitiva de callistas. Depués sostuvo una llarga plática con Cárdenas, pero la situación política nun camudó. El [[12 de xunu]] de [[1935]], Calles fixo declaraciones pa esixir que se punxera fin a la fola de fuelgues y a la división del Congresu, yá que, nes sos pallabres, ''“d'últimes intervién l'exércitu, de resultes, el choque armáu y el desastre de la nación”''.&lt;ref name=&quot;PECAA&quot;/&gt;
[[Ficheru:Lazaro cardenas2.jpg|thumb|left|200px|[[Lázaro Cárdenas del Río|Lázaro Cárdenas]], [[presidente de Méxicu]] de [[1934]] a [[1940]]. Calles imponer como candidatu presidencial, pos pensaba que podría influyir nél como lo fixera nel pasáu. Cárdenas foi drásticu: rompió rellaciones con Calles y mandar al exiliu en [[1936]], del que nun tornaría hasta [[1941]].]]
D'últimes, Calles esixía devolver la so influencia política a [[Luis N. Morones]] y amenaciaba a Cárdenas, de qu'en casu de nun suprimir les divisiones del Congresu, retiraría-y el poder como lo fixera col inxenieru Ortiz Rubio. En respuesta, el presidente [[Lázaro Cárdenas del Río|Lázaro Cárdenas]] solicita l'arrenunciu de los miembros del gabinete con filiación callista. El [[16 de xunu]] Calles llamentar poles sos pallabres y declaró que se retiraba definitivamente de la vida política nacional. Nel Zócalo de la capital los contingentes obreros manifestaron el so sofitu a les decisiones de Cárdenas.&lt;ref name=&quot;PECAA&quot;/&gt;

Mentanto, na so facienda de Santa Bárbara, Calles empieza a faer los preparativos pa un viaxe de recréu a [[Ḥawai]]. Mientres la so ausencia, el gobiernu de Cárdenas consolídase y los periódicos aprovecharon la oportunidá pa facer# risión a él y a los sos partidarios. El [[13 d'avientu]] de [[1935]] Calles tornó a la ciudá de Méxicu pa defender al callismo de los ataques que taba sufriendo; los periódicos que lu habíen combayáu nel pasáu, negar a publicar les sos declaraciones. El so apuerto anició diverses protestes y la separación de dellos gobernadores, senadores y diputaos de los sos cargos. La tensión ente callistas y cardenistas enllargar hasta que'l presidente Cárdenas tomó la decisión de romper definitivamente con Calles.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

La nueche del [[9 d'abril]] de [[1936]], venti militares y ocho policías armaos entraron na facienda de Santa Bárbara, residencia de Calles. Mientres s'atopaba reposando na so cama lleendo “[[La mio Llucha]]”, el llibru d'[[Adolf Hitler]]; comunicáronlu que Cárdenas ordenábalu preparar pa salir del país a los siete de la mañana. Asina [[10 d'abril]] foi conducíu al Puertu Central Aereu, onde en compañía d'otros activos callistas, Luis L. León, [[Luis N. Morones]] y Melchor Ortega; encetó un aeroplanu que lu llevó al exiliu n'[[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;PECGD&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECAA&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;PECGC&quot;/&gt; Calles permaneció los cinco años del so destierru en [[San Diego (California)|San Diego]], [[California]]; acompañáu de la so fía Hortensia Elías Calles de Torreblanca. Establecer nuna casa de dos pisos allugada nel númberu 1212 de la cai Upas.&lt;ref&gt;La residencia de la familia Calles tenía [[cacíu|cacíos]], [[llavadora]], aparatos pa la llimpieza, cortines, ropes de bañu y recámares, una cacía fina y otra pal usu diariu. La so fía Hortensia Elías Calles de Torreblanca refería que “Al mio pá estelábalu'l mar, bañábase dos veces diaries. Llevantábase, almorzaba bien llixeru y como a los once yá tábamos na sablera. Comíamos y dormíamos un pigazu y como a los cinco de la tarde volvíamos a la sablera”.&lt;/ref&gt; Mientres los branos, como Calles gustaba de dir a la sablera, arrendaben una casa na cai Del Mar, aledaño del luxosu barriu residencial La Jolla, onde permanecíen por trés meses tolos años que duró'l destierru.&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt;

Calles frecuentaba dos veces per día les sableres californianes. Anque murniu, en California visitaba asiduamente granxes, ranchos y cultivos y pasiaba ente güertes y xardinos. Calteníase enteráu de lo socedío en Méxicu, nel exiliu frecuentóse delles vegaes con [[José Vasconcelos Calderón|José Vasconcelos]], con quien nel pasáu tuviera diferencies polítiques y llimaron aspereces.&lt;ref&gt;La rivalidá ente ellos nació mientres les eleiciones presidenciales de [[1929]]. Vasconcelos y Calles volvieron a entamar la so amistá mientres el destierru. Calles díxo-y; “Usté ye l'home que más ataques me llanzó, faciendo burlla hasta del mio nome al llamame «la Plutarca». Pero si usté tuviera nel mio llugar, nel gobiernu, tuviera que faer lo que yo fixi; non podía faese otra cosa pa gobernar percima d'esi grupu de militares llainos, ambiciosos, venales y cobardes.&lt;/ref&gt; En marzu de [[1941]], mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], el presidente Manuel Ávila Camacho convidar a tornar a Méxicu. Nel mes de setiembre, Calles apaeció nel balcón de [[Palaciu Nacional (Méxicu)|Palaciu Nacional]] flanqueado pol Presidente Ávila Camacho, y los expresidentes Pascual Ortíz Rubio, Abelardo Lujan Rodríguez, Lázaro Cárdenas del Río , Emilio Portes Gil y Adolfo De la Huerta. Los sos últimos cuatro años de vida pasar na so quinta &quot;Les Palmes&quot;, en [[Cuernavaca]]; onde se dedicó a la [[horticultura]] y a la [[xardinería]]. Llantó flores y árboles frutales y marcaba personalmente los bulbos.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

Calles dedicábase de xemes en cuando a xugar golf, el so deporte favorito; amás dedicábase a asistir, dende mediaos de [[1941]] hasta la so muerte en [[1945]], una vegada per selmana, a les sesiones espiritistas que Rafael Álvarez presidía dende [[1939]] nel Institutu Mexicanu d'Investigaciones Síquicas. A éstes asistíen tamién políticos como Gilberto Valenzuela, [[Juan Andreu Almazán]], [[Ezequiel Padilla]] y [[Miguel Alemán Valdés]]. Calles invocaba a los espíritos d'Enrique del Castillo y de [[Rubén Darío]].&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt;

=== Muerte ===
A finales del mes de [[setiembre]], el so médicu de cabecera decidió preparar pa otra intervención quirúrxica; onde-y inyectaben más de dos millones y mediu d'unidaes de [[penicilina]]. Toles sos visites encamentáron-y treslladase a [[Rochester]] pa la operación, pero Calles negóse. Por nenguna circunstancia deseyaba dexar Méxicu otra vegada. Calles foi internáu nel Sanatoriu Lady Cowdray de la [[ciudá de Méxicu]], onde foi operáu pol doctor Abraham Ayala González. El [[12 d'ochobre]] detectáron-y la formación d'adherencies nel tubu de secreciones del [[fégadu]], de resultes de la operación que se fixera doce años antes. Magar esti entueyu y del mala traza colédoco, por trombosis, salió bien de la operación y, mientres una selmana, paeció recuperase satisfactoriamente.&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt;

Una selmana dempués de la so operación, Calles presentó inesperadamente una hemorraxa masiva, atribuyida a una mancadura de l'arteria mesentérica.''' Francisco Plutarco Elías Calles Campuzano''' finó'l [[19 d'ochobre]] de [[1945]] a les 14:40 hores. Los principales diarios nacionales de la dómina rellaten qu'esi día y xusto a esa hora notóse, sobrevolando la Ciudá de Méxicu, la más grande parvada d'utres (&quot;zopilotes&quot;) que se viera en munchos años na ciudá. Munchos atribuyeron esti fechu ominoso a les dures persecuciones relixoses que llanzara contra los católicos mexicanos.&lt;ref name=&quot;PECEK&quot;/&gt; El cortexu aciagu salió de les cais de Guadalaxara, residencia de la so fía Hortensia y el so xenru Fernando Torreblanca, aldu al panteón de Dolores, onde se llevó a cabu l'entierru. Ente les ufriendes florales y telegrames nun figuró nengunu unviáu por [[Lázaro Cárdenas del Río|Lázaro Cárdenas]].&lt;ref name=&quot;PECTM&quot;/&gt; Los restos del so primer cónyuge, [[Natalia Chacón]], fueron desaterraos primero y reinhumados dempués, p'asitialos al llau de los de Calles.&lt;ref name=&quot;PECBRG&quot;/&gt;Darréu, en [[1969]], los restos de Plutarco Elías Calles fueron llevaos al Monumentu a la Revolución na [[ciudá de Méxicu]], onde permanecen.&lt;ref name=&quot;PECBRG&quot;&gt; RAMÍREZ GONZÁLEZ, Beatriz. ''&quot; &quot;Na probeza y na riqueza: Biografía de Natalia Chacón de Elías Calles&quot;''&quot;. Méxicu, DEMAC, 2008.&lt;/REF&gt;

== Fideicomiso Calles-Torreblanca ==
El [[Fideicomiso]] Archivos Plutarco Elías Calle-Fernando Torreblanca (FAPECFT); foi creáu en [[1986]] pola so fía Hortensia Elías Calles, quien axuntó y curió tolos documentos históricos de Calles y del so maríu Fernando Torreblanca que s'atopen abellugaos na so propia casa-habitación de la cai de Guadalaxara n° 104 na [[colonia Condesa]] de la [[ciudá de Méxicu]].&lt;ref name=&quot;FIDEICOMISO&quot;/&gt;

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
{{Columnes}}

=== Fontes principales ===
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* CASASOLA, Gustavo: ''&quot;Seis sieglos d'historia gráfica de Méxicu, tomu 4&quot;'', Méxicu, Editorial Gustavo Casasola S.A, 1976.
* — ''&quot;Seis sieglos d'historia gráfica de Méxicu, tomu 5&quot;'', Méxicu, Editorial Gustavo Casasola S.A, 1976.
* FUENTES MARES, José: ''&quot;Historia Ilustrada de Méxicu, de Hernán Cortés a Miguel de la Madrid. Tomu III&quot;'', Méxicu, Editorial Océanu, 1984. ISBN 968-491-047-9
* KRAUZE, Enrique: ''&quot;Plutarco Y. Calles, reformar dende l'orixe&quot;'', na serie ''&quot;Biografía del Poder&quot;'', Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1987. ISBN 968-16-2292-8
* — ''&quot;Sieglu de caudiellos, biografía política de Méxicu —1810-1910—&quot;'', Méxicu, Editorial Tusquets, 1994. ISBN 970-699-048-8
* ROSAS, Alejandro: ''&quot;Mitos de la historia mexicana. D'Hidalgo a Zedillo&quot;'', Méxicu, Editorial Planeta, 2006. ISBN 970-37-0555-3
* MARES, Roberto: ''&quot;Plutarco Elías Calles&quot;'', na serie ''&quot;Los Grandes Mexicanos&quot;'', Méxicu, Grupu Editorial Tomu S.A. DE C.V., 2004. ISBN 970-666-977-9
* RODRÍGUEZ, Esteban David: ''&quot;Derechu de sangre: Hestories familiares del poder públicu en Méxicu&quot;'', Méxicu, Grijalbo, 2007. ISBN 968-5957-44-4
* MEDINA-NAVASCUÉS, Teresa: ''&quot;Plutarco Elías Campuzano; mal conocíu como Presidente Calles&quot;'', Méxicu, Editorial Quebecor, 2006. ISBN 970-710-225-X
* SILVA HERZOG, Jesús: &quot;Curtia historia de la Revolución Mexicana&quot;, Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1978.
&lt;/div&gt;

=== Fontes secundaries ===
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;

* BÜCHENAU, Jürgen: ''&quot;Plutarco Elías Calles and the Mexican Revolution&quot;'', Estaos Xuníos, Editorial Rowman &amp; Littlefield, 2006.
* MACÍAS RICHARDS, Carlos: ''&quot;Vida y temperamentu: Plutarco Elías Calles (1877-1945)&quot;'', Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1995. ISBN 968-16-4799-8
* LLIÓN QUINTANAR, Adriana: ''&quot;Forxadores de Méxicu&quot;'', Colombia, CARGRAPHICS, S.A. ISBN 968-7999-02-0
* PONTE, Ramón: ''&quot;Homes de la Revolución: Calles&quot;'', Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1994.
* AYALA ANGUIANO, Armando: ''&quot;Historia Esencial de Méxicu. Tomu VI; Forxa y esbarrumbe del PRI&quot;'', Méxicu, Editorial Conteníu, 2003. ISBN 968-6694-46-3
* SILVA CÁZARES, Carlos. ''&quot;Plutarco Elías Calles&quot;''. Méxicu, Planeta-Booket, 2005. ISBN 970-37-0291-0
* MEYER, Jean. ''&quot;La Cristiada&quot;''. Méxicu, Sieglu XXI, 1980.
* SHIRK, David.'' &quot;Mexico's New Politics&quot;''. 2005, Lynne Rienner Publishers. ISBN 1-58826-270-7.
* POCES HORCASITAS. ''&quot; &quot;El triunviratu sonorense&quot;''&quot;. Méxicu, Martín Casilla Editor, 1983. ISBN 968-471-044-5
* FLORES RANGEL, Juan José. ''&quot; &quot;Historia de Méxicu&quot;''&quot;. Méxicu, Thomson, 2005.
* DELGADO DE CANTÚ, Gloria. ''&quot; &quot;Historia de Méxicu&quot;''&quot;. Méxicu, Pearson Education, 2002. ISBN 970-26-0356-0
* BARROY SÁNCHEZ, Héctor. ''&quot; &quot;Historia de Méxicu&quot;''&quot;. Méxicu, McGraw-Hill, 2006. ISBN 970-10-4972-1
* DULLES, John: ''&quot; &quot;Ayeri en Méxicu. Una Crónica de la Revolución (1919-1936)&quot;''&quot;, Méxicu, Fondu de Cultura Económica, 1977.
* MEYER, Jean: ''&quot; &quot;Estáu y Sociedá con Calles&quot;''&quot;, Méxicu, El Colexu de Méxicu, 1981. ISBN 968-12-0071-3
* RAMÍREZ GONZÁLEZ, Beatriz. ''&quot; &quot;Na probeza y na riqueza: Biografía de Natalia Chacón de Elías Calles&quot;''&quot;. Méxicu, DEMAC, 2008. ISBN 978-968-6851-74-8
{{Final columnes}}

== Ver tamién ==
* [[Eleiciones federales de Méxicu de 1924]]
* [[Historia de Méxicu]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Plutarco Elías Calles}}

{{Socesión|fila 1
| títulu = [[Gobernantes de Sonora|Gobernador de Sonora]]
| periodu = [[1915]]-[[1916]]
| predecesor = [[Benjamin Hill (militar)|Benjamin Hill]]
| socesor = [[Adolfo de la Huerta]] }}

{{Socesión|fila 2
| títulu = [[Gobernantes de Sonora|Gobernador de Sonora]]
| periodu = [[1917]] - [[1918]]
| predecesor = [[Adolfo de la Huerta]]
| socesor = [[Cesareo G. Soriano]] }}

{{Socesión|fila 3
| títulu = [[Gobernantes de Sonora|Gobernador de Sonora]]
| periodu = [[1918]] - [[1919]]
| predecesor = [[Cesareo G. Soriano]]
| socesor = [[Adolfo de la Huerta]] }}

{{Socesión|fila 4
| títulu = [[Secretaría d'Economía (Méxicu)|Secretariu d'Industria, Comerciu y Trabayu]]
| periodu = [[1919]]-[[1920]]
| predecesor = [[León Salinas]]
| socesor = [[León Salinas]] }}

{{Socesión|fila 5
| títulu = [[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Secretariu de Guerra y Marina]]
| periodu = [[1920]]
| predecesor = [[Francisco L. Urquizo]]
| socesor = [[Benjamin Hill (militar)|Benjamin Hill]] }}

{{Socesión|fila 6
| títulu = [[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretariu de Gobernación]]
| periodu = [[1920]]-[[1923]]
| predecesor = [[José Inocente Llugo]]
| socesor = [[Gilberto Valenzuela]] }}

{{Socesión|fila 7
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Mexico.svg|45px]]&lt;br /&gt;[[Presidente de Méxicu]]
| periodu = [[1924]] - [[1928]]
| predecesor = [[Álvaro Obregón]]
| socesor = [[Emilio Portes Gil]] }}

{{Socesión|fila 8
| títulu = [[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Secretariu de Guerra y Marina]]
| periodu = [[1929]]
| predecesor = [[Joaquín Amaro Domínguez]]
| socesor = [[Joaquín Amaro Domínguez]] }}

{{Socesión|fila 9
| títulu = [[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Secretariu de Guerra y Marina]]
| periodu = [[1931]]-[[1932]]
| predecesor = [[Joaquín Amaro Domínguez]]
| socesor = [[Abelardo L. Rodríguez]] }}

{{Socesión|última fila &lt;!-- fila 10 --&gt;
| títulu = [[Secretaría de Facienda y Creitu Públicu (Méxicu)|Secretariu de Facienda y Creitu Públicu]]
| periodu = [[1933]]-[[1933]]
| predecesor = [[Alberto J. Pani]]
| socesor = [[Marte R. Gómez]] }}

{{NF|1877|1945|Elias Calles, plutarco}}

{{Tradubot|Plutarco Elías Calles}}
[[Categoría:Presidentes de Méxicu]]
[[Categoría:Gobernadores de Méxicu]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Méxicu]]
[[Categoría:Secretarios y secretaries d'Estáu de Méxicu]]
[[Categoría:Masones de Méxicu]]
[[Categoría:Lliberales de Méxicu]]
[[Categoría:Maestros de Méxicu]]
[[Categoría:Profesores de Méxicu]]
[[Categoría:Ateos activistes]]
[[Categoría:Persones de Sonora]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>a0otlpctv7fi832npch6cplw2x0eaaz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hamid Karzai</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155533</id>
    <revision>
      <id>3703150</id>
      <parentid>3679340</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6547" xml:space="preserve">{{Tradubot|Hamid Karzai}}
{{persona}}
'''Abd El Hamid Karzai''' (en [[idioma persa|persa]] '''حامد کرزى''' ; {{nym|paréntesis=non}}) ye un políticu [[Afganistán|afganu]], [[Presidente d'Afganistán|presidente]] del so páis dende'l [[22 d'avientu]] de [[2001]] nel gobiernu de transición y llueu escoyíu democráticamente el [[7 d'avientu]] de [[2004]] y reelixíu n'[[agostu]] de [[2009]]. En [[2014]] dexó'l cargu al nun tar permitíos más de dos mandatos pola constitución afganistana.

Musulmán perteneciente a una familia d'[[etnia paxta]] de gran influencia. Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] tuvo al cargu de la oficina de [[Sibghatullah Mojaddedi]], el líder d'unu de los grupos [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidin]]es que llucharon contra'l gobiernu comunista y que tenía llazos cola [[CIA]]. Participó nel gobiernu muyahidin dende [[1992]] a [[1996]]. Cola llegada del réxime [[talibán]], se exilió a [[París]]. Trabayó pa la compañía [[Petroleu|petrolero]] [[Unocal]].

Karzai foi designáu como [[Presidente d'Afganistán|presidente]] de l'[[Autoridá Interina Afganistana|Alministración Transitoria]] el [[22 d'avientu]] de [[2001]] tres el [[Alcuerdu de Bonn]] del [[5 d'avientu]] dempués de la invasión d'[[Estaos Xuníos]] del país y el consiguiente derrocamientu del réxime fundamentalista de los talibán. Foi nomáu presidente interín de l'alministración afganistana de transición, pola [[Loya yirga]] del [[19 de xunu]] de [[2002]],

El [[2 de payares]] de [[2004]] hubo eleiciones presidenciales, promovíes por [[Estaos Xuníos]]. Karzai foi proclamáu vencedor de les mesma, con un 55,4% de los votos dientro d'un gobiernu de coalición.

Siendo'l máximu'l representante del poder central, na práutica la so autoridá solo ye efectiva na capital, [[Kabul]], y ciertes árees controlaes poles fuercies internacionales. La escasa capacidá del exércitu afganu y el dominiu na mayor parte del país de los distintos &quot;[[señores de la guerra]]&quot; faen difícil exercer una autoridá efectiva en tol territoriu afganu.

Dizse que'l so gobiernu caracterizóse por dexar total llibertá d'aición de les tropes estauxunidense afincaes nel país, nun clima político y social caóticu causáu pola insurxencia [[fundamentalista]]. Karzai trabayó por llograr una integración de les distintes tribus y grupos armaos na estructura estatal y na celebración de les eleiciones llexislatives del 18 de setiembre de [[2005]].

Per otra parte, les acusaciones de tráficu de drogues y armes del so hermanu [[Ahmed Wali Karzai]] resintió la imaxe de Hamid.

En [[2007]], cola ampliación al este y sur d'Afganistán de les operaciones de la [[OTAN]] y una mayor ofensiva talibán, el presidente Karzai realizó una ufierta de paz a los talibán sofitáu polos Estaos Xuníos y la [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]. Los rebeldes refugaron la propuesta mientres les tropes de la OTAN sigan nel país.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.swissinfo.org/spa/internacional/axencies/detail/El talibanes_refuguen_la propuesta_de_di_logo_de_Karzai.html?siteSect=143&amp;sid=8267905&amp;cKey=1191229903000&amp;ty=ti |autor=Swissinfo |títulu=El talibanes refuguen la propuesta de diálogu de Karzai |añu=2007 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2007}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de [[2009]] presentar a les [[eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2009|eleiciones]] pa revalidar el so mandatu cinco años más. Na primer vuelta celebrada'l día 20, foi'l candidatu con meyor resultáu con un 49,67% de los votos, en cantu de la mayoría absoluta pero riquiendo una segunda vuelta. El so rival más direutu y contra quien tendría de apostase la presidencia en payares, [[Abdullah Abdullah]], llogró'l 30,5 de los votos, pero denunció continues irregularidaes nel procesu eleutoral. El 2 de payares, ante la retirada de Abdullah de la segunda vuelta yá que pensaba que les condiciones de tresparencia siguíen siendo insuficientes, la Comisión Eleutoral declaró-y vencedor de los comicios ensin necesidá d'una segunda ronda.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.publico.es/internacional/266074/abdullah/karzai/eleiciones/afganistan |títulu= Karzai, declaráu presidente electu d'Afganistán |fechaaccesu= 2 de payares de 2009 |fecha= 2 de payares de 2009 |editorial= Públicu/Axencies |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20091105165427/https://www.publico.es/internacional/266074/abdullah/karzai/eleiciones/afganistan |fechaarchivu= 5 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;

N'abril del 2013 reconoció recibir “pequeñes cantidaes” de dineru n'efectivu, con calter mensual y mientres una década, d'Estaos Xuníos pa “distintos propósitos”.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.nacion.com/2013-04-30/Mundu/presidente-afganu-reconoz-recibir--dineru-de-la-cia-.aspx |títulu= Presidente afganu reconoz recibir dineru de la CIA |fechaaccesu=30 d'abril de 2013 |fecha=30 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

Dexó'l so puestu como presidente'l 29 de setiembre de 2014 tres les [[Eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2014|eleiciones]] del 5 d'abril de 2014, una y bones la Constitución afganistana nun dexa un tercer mandatu.&lt;ref name=corrolada3&gt;[[#Bibliografía|Corral (2014)]], p. 3&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* {{Cita publicación
 |autor= Corral Hernández, David
 |títulu= Eleiciones n'Afganistán, un pasu determinante |añu=
 2014
| revista = Institutu Español d'Estudios Estratéxicos
 |volume= 28/2014
 |url= http://www.ieee.es/Galerias/ficheru/docs_opinion/2014/DIEEEO28-2014_EleicionesAfganistan_DavidCorral.pdf
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikinoticies|Categoría:Hamid Karzai}}
*[http://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/asia/afganistan/hamid_karzai Biografía de Hamid Karzai por CIDOB] (n'español)
*[http://www.webislam.com/?idt=1418 El Petroleu y la guerra d'Afganistán]

{{Socesión
| predecesor = [[Burhanuddin Rabbani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Estáu Islámicu&lt;br /&gt;d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República Islámica d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(2001-2002, ''Presidente de l'Alministración Transitoria'')&lt;br /&gt;(2002-2004, ''Presidente Interín de l'Alministración de Transición'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Ashraf Ghani Ahmadzai]]
| periodu = [[2001]] - [[2014]]
}}

{{NF|1957||Karzai, Hamid}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8baavfqe9l0ddvclhe68ptk5jgngdg6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703151</id>
      <parentid>3703150</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6552" xml:space="preserve">{{Tradubot|Hamid Karzai}}
{{persona}}
'''Abd El Hamid Karzai''' (en [[idioma persa|persa]] '''حامد کرزى''' ; {{nym|paréntesis=non}}) ye un políticu [[Afganistán|afganistanu]], [[Presidente d'Afganistán|presidente]] del so páis dende'l [[22 d'avientu]] de [[2001]] nel gobiernu de transición y llueu escoyíu democráticamente el [[7 d'avientu]] de [[2004]] y reelixíu n'[[agostu]] de [[2009]]. En [[2014]] dexó'l cargu al nun tar permitíos más de dos mandatos pola constitución afgana.

Musulmán perteneciente a una familia d'[[etnia paxta]] de gran influencia. Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] tuvo al cargu de la oficina de [[Sibghatullah Mojaddedi]], el líder d'unu de los grupos [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidin]]es que llucharon contra'l gobiernu comunista y que tenía llazos cola [[CIA]]. Participó nel gobiernu muyahidin dende [[1992]] a [[1996]]. Cola llegada del réxime [[talibán]], se exilió a [[París]]. Trabayó pa la compañía [[Petroleu|petrolero]] [[Unocal]].

Karzai foi designáu como [[Presidente d'Afganistán|presidente]] de l'[[Autoridá Interina Afgana|Alministración Transitoria]] el [[22 d'avientu]] de [[2001]] tres el [[Alcuerdu de Bonn]] del [[5 d'avientu]] dempués de la invasión d'[[Estaos Xuníos]] del país y el consiguiente derrocamientu del réxime fundamentalista de los talibán. Foi nomáu presidente interín de l'alministración afgana de transición, pola [[Loya yirga]] del [[19 de xunu]] de [[2002]],

El [[2 de payares]] de [[2004]] hubo eleiciones presidenciales, promovíes por [[Estaos Xuníos]]. Karzai foi proclamáu vencedor de les mesma, con un 55,4% de los votos dientro d'un gobiernu de coalición.

Siendo'l máximu'l representante del poder central, na práutica la so autoridá solo ye efectiva na capital, [[Kabul]], y ciertes árees controlaes poles fuercies internacionales. La escasa capacidá del exércitu afganistanu y el dominiu na mayor parte del país de los distintos &quot;[[señores de la guerra]]&quot; faen difícil exercer una autoridá efectiva en tol territoriu afganistanu.

Dizse que'l so gobiernu caracterizóse por dexar total llibertá d'aición de les tropes estauxunidense afincaes nel país, nun clima político y social caóticu causáu pola insurxencia [[fundamentalista]]. Karzai trabayó por llograr una integración de les distintes tribus y grupos armaos na estructura estatal y na celebración de les eleiciones llexislatives del 18 de setiembre de [[2005]].

Per otra parte, les acusaciones de tráficu de drogues y armes del so hermanu [[Ahmed Wali Karzai]] resintió la imaxe de Hamid.

En [[2007]], cola ampliación al este y sur d'Afganistán de les operaciones de la [[OTAN]] y una mayor ofensiva talibán, el presidente Karzai realizó una ufierta de paz a los talibán sofitáu polos Estaos Xuníos y la [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]. Los rebeldes refugaron la propuesta mientres les tropes de la OTAN sigan nel país.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.swissinfo.org/spa/internacional/axencies/detail/El talibanes_refuguen_la propuesta_de_di_logo_de_Karzai.html?siteSect=143&amp;sid=8267905&amp;cKey=1191229903000&amp;ty=ti |autor=Swissinfo |títulu=El talibanes refuguen la propuesta de diálogu de Karzai |añu=2007 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2007}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de [[2009]] presentar a les [[eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2009|eleiciones]] pa revalidar el so mandatu cinco años más. Na primer vuelta celebrada'l día 20, foi'l candidatu con meyor resultáu con un 49,67% de los votos, en cantu de la mayoría absoluta pero riquiendo una segunda vuelta. El so rival más direutu y contra quien tendría de apostase la presidencia en payares, [[Abdullah Abdullah]], llogró'l 30,5 de los votos, pero denunció continues irregularidaes nel procesu eleutoral. El 2 de payares, ante la retirada de Abdullah de la segunda vuelta yá que pensaba que les condiciones de tresparencia siguíen siendo insuficientes, la Comisión Eleutoral declaró-y vencedor de los comicios ensin necesidá d'una segunda ronda.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.publico.es/internacional/266074/abdullah/karzai/eleiciones/afganistan |títulu= Karzai, declaráu presidente electu d'Afganistán |fechaaccesu= 2 de payares de 2009 |fecha= 2 de payares de 2009 |editorial= Públicu/Axencies |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20091105165427/https://www.publico.es/internacional/266074/abdullah/karzai/eleiciones/afganistan |fechaarchivu= 5 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;

N'abril del 2013 reconoció recibir “pequeñes cantidaes” de dineru n'efectivu, con calter mensual y mientres una década, d'Estaos Xuníos pa “distintos propósitos”.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.nacion.com/2013-04-30/Mundu/presidente-afganistanu-reconoz-recibir--dineru-de-la-cia-.aspx |títulu= Presidente afganistanu reconoz recibir dineru de la CIA |fechaaccesu=30 d'abril de 2013 |fecha=30 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

Dexó'l so puestu como presidente'l 29 de setiembre de 2014 tres les [[Eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2014|eleiciones]] del 5 d'abril de 2014, una y bones la Constitución afgana nun dexa un tercer mandatu.&lt;ref name=corrolada3&gt;[[#Bibliografía|Corral (2014)]], p. 3&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* {{Cita publicación
 |autor= Corral Hernández, David
 |títulu= Eleiciones n'Afganistán, un pasu determinante |añu=
 2014
| revista = Institutu Español d'Estudios Estratéxicos
 |volume= 28/2014
 |url= http://www.ieee.es/Galerias/ficheru/docs_opinion/2014/DIEEEO28-2014_EleicionesAfganistan_DavidCorral.pdf
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikinoticies|Categoría:Hamid Karzai}}
*[http://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/asia/afganistan/hamid_karzai Biografía de Hamid Karzai por CIDOB] (n'español)
*[http://www.webislam.com/?idt=1418 El Petroleu y la guerra d'Afganistán]

{{Socesión
| predecesor = [[Burhanuddin Rabbani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Estáu Islámicu&lt;br /&gt;d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República Islámica d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(2001-2002, ''Presidente de l'Alministración Transitoria'')&lt;br /&gt;(2002-2004, ''Presidente Interín de l'Alministración de Transición'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Ashraf Ghani Ahmadzai]]
| periodu = [[2001]] - [[2014]]
}}

{{NF|1957||Karzai, Hamid}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rmr79ypb9sag8tevw8etzi3oktbl6q0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703252</id>
      <parentid>3703151</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:09:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6572" xml:space="preserve">{{Tradubot|Hamid Karzai}}
{{persona}}
'''Abd El Hamid Karzai''' (en [[idioma persa|persa]] '''حامد کرزى''' ; {{nym|paréntesis=non}}) ye un políticu [[Afganistán|afganistanu]], [[Presidente d'Afganistán|presidente]] del so páis dende'l [[22 d'avientu]] de [[2001]] nel gobiernu de transición y llueu escoyíu democráticamente el [[7 d'avientu]] de [[2004]] y reelixíu n'[[agostu]] de [[2009]]. En [[2014]] dexó'l cargu al nun tar permitíos más de dos mandatos pola constitución afganistana.

Musulmán perteneciente a una familia d'[[etnia paxta]] de gran influencia. Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] tuvo al cargu de la oficina de [[Sibghatullah Mojaddedi]], el líder d'unu de los grupos [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidin]]es que llucharon contra'l gobiernu comunista y que tenía llazos cola [[CIA]]. Participó nel gobiernu muyahidin dende [[1992]] a [[1996]]. Cola llegada del réxime [[talibán]], se exilió a [[París]]. Trabayó pa la compañía [[Petroleu|petrolero]] [[Unocal]].

Karzai foi designáu como [[Presidente d'Afganistán|presidente]] de l'[[Autoridá Interina Afganistana|Alministración Transitoria]] el [[22 d'avientu]] de [[2001]] tres el [[Alcuerdu de Bonn]] del [[5 d'avientu]] dempués de la invasión d'[[Estaos Xuníos]] del país y el consiguiente derrocamientu del réxime fundamentalista de los talibán. Foi nomáu presidente interín de l'alministración afganistana de transición, pola [[Loya yirga]] del [[19 de xunu]] de [[2002]],

El [[2 de payares]] de [[2004]] hubo eleiciones presidenciales, promovíes por [[Estaos Xuníos]]. Karzai foi proclamáu vencedor de les mesma, con un 55,4% de los votos dientro d'un gobiernu de coalición.

Siendo'l máximu'l representante del poder central, na práutica la so autoridá solo ye efectiva na capital, [[Kabul]], y ciertes árees controlaes poles fuercies internacionales. La escasa capacidá del exércitu afganistanu y el dominiu na mayor parte del país de los distintos &quot;[[señores de la guerra]]&quot; faen difícil exercer una autoridá efectiva en tol territoriu afganistanu.

Dizse que'l so gobiernu caracterizóse por dexar total llibertá d'aición de les tropes estauxunidense afincaes nel país, nun clima político y social caóticu causáu pola insurxencia [[fundamentalista]]. Karzai trabayó por llograr una integración de les distintes tribus y grupos armaos na estructura estatal y na celebración de les eleiciones llexislatives del 18 de setiembre de [[2005]].

Per otra parte, les acusaciones de tráficu de drogues y armes del so hermanu [[Ahmed Wali Karzai]] resintió la imaxe de Hamid.

En [[2007]], cola ampliación al este y sur d'Afganistán de les operaciones de la [[OTAN]] y una mayor ofensiva talibán, el presidente Karzai realizó una ufierta de paz a los talibán sofitáu polos Estaos Xuníos y la [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]. Los rebeldes refugaron la propuesta mientres les tropes de la OTAN sigan nel país.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.swissinfo.org/spa/internacional/axencies/detail/El talibanes_refuguen_la propuesta_de_di_logo_de_Karzai.html?siteSect=143&amp;sid=8267905&amp;cKey=1191229903000&amp;ty=ti |autor=Swissinfo |títulu=El talibanes refuguen la propuesta de diálogu de Karzai |añu=2007 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2007}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de [[2009]] presentar a les [[eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2009|eleiciones]] pa revalidar el so mandatu cinco años más. Na primer vuelta celebrada'l día 20, foi'l candidatu con meyor resultáu con un 49,67% de los votos, en cantu de la mayoría absoluta pero riquiendo una segunda vuelta. El so rival más direutu y contra quien tendría de apostase la presidencia en payares, [[Abdullah Abdullah]], llogró'l 30,5 de los votos, pero denunció continues irregularidaes nel procesu eleutoral. El 2 de payares, ante la retirada de Abdullah de la segunda vuelta yá que pensaba que les condiciones de tresparencia siguíen siendo insuficientes, la Comisión Eleutoral declaró-y vencedor de los comicios ensin necesidá d'una segunda ronda.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.publico.es/internacional/266074/abdullah/karzai/eleiciones/afganistan |títulu= Karzai, declaráu presidente electu d'Afganistán |fechaaccesu= 2 de payares de 2009 |fecha= 2 de payares de 2009 |editorial= Públicu/Axencies |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20091105165427/https://www.publico.es/internacional/266074/abdullah/karzai/eleiciones/afganistan |fechaarchivu= 5 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt;

N'abril del 2013 reconoció recibir “pequeñes cantidaes” de dineru n'efectivu, con calter mensual y mientres una década, d'Estaos Xuníos pa “distintos propósitos”.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.nacion.com/2013-04-30/Mundu/presidente-afganistanu-reconoz-recibir--dineru-de-la-cia-.aspx |títulu= Presidente afganistanu reconoz recibir dineru de la CIA |fechaaccesu=30 d'abril de 2013 |fecha=30 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

Dexó'l so puestu como presidente'l 29 de setiembre de 2014 tres les [[Eleiciones presidenciales d'Afganistán de 2014|eleiciones]] del 5 d'abril de 2014, una y bones la Constitución afganistana nun dexa un tercer mandatu.&lt;ref name=corrolada3&gt;[[#Bibliografía|Corral (2014)]], p. 3&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* {{Cita publicación
 |autor= Corral Hernández, David
 |títulu= Eleiciones n'Afganistán, un pasu determinante |añu=
 2014
| revista = Institutu Español d'Estudios Estratéxicos
 |volume= 28/2014
 |url= http://www.ieee.es/Galerias/ficheru/docs_opinion/2014/DIEEEO28-2014_EleicionesAfganistan_DavidCorral.pdf
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikinoticies|Categoría:Hamid Karzai}}
*[http://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/asia/afganistan/hamid_karzai Biografía de Hamid Karzai por CIDOB] (n'español)
*[http://www.webislam.com/?idt=1418 El Petroleu y la guerra d'Afganistán]

{{Socesión
| predecesor = [[Burhanuddin Rabbani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Estáu Islámicu&lt;br /&gt;d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República Islámica d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(2001-2002, ''Presidente de l'Alministración Transitoria'')&lt;br /&gt;(2002-2004, ''Presidente Interín de l'Alministración de Transición'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Ashraf Ghani Ahmadzai]]
| periodu = [[2001]] - [[2014]]
}}

{{NF|1957||Karzai, Hamid}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>c65oh3qoze0ol0mpa9neiub3g83n96e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Francisco Morazán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155692</id>
    <revision>
      <id>3703275</id>
      <parentid>3688250</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93690" xml:space="preserve">{{Tradubot|Francisco Morazán}}
{{persona}}
'''José Francisco Morazán Quezada''' {{nym}}&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rree.gob.sv/comunidaes/comunidaes.nsf/pages/franciscomorazan|títulu=Xeneral Francisco Morazán|publicación=Ministerio de Rellaciones Esteriores|allugamientu=El Salvador |fechaaccesu=marzu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040223153917/http://www.rree.gob.sv/comunidaes/comunidaes.nsf/pages/franciscomorazan |fechaarchivu=23 de febreru de 2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.angelfire.com/ca5/mas/mor/mor008.html |títulu=Francisco Morazán: Crónica biográfica|añu=2004|publicación=angelfire.com |fechaaccesu=29 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; foi un [[militar]] y [[políticu]] [[Hondures|honduranu]] que gobernó a la [[República Federal de Centro América]] mientres l'aturbolináu periodu de [[1830]] a [[1839]].

Saltó a la fama depués de la so victoria na [[Batalla de La Trinidá]], el [[11 de payares]] de [[1827]].{{sfn|Pérez Cruz|s.f.|p=}} De magar, y hasta la so derrota en Guatemala en 1840, Morazán apoderó la escena político y militar de [[Centroamérica]].{{sfn|González Davison|2008|p=148-154}}

Nel ámbitu políticu, Francisco Morazán foi reconocíu polos miembros del so partíu como un gran pensador y visionariu. D'alcuerdu a escritores lliberales como [[Federico Hernández de León]]{{sfn|Hernández de León|1930p=}} [[Lorenzo Montúfar]]{{sfn|Montúfar|Salazar|1892|p=}} y [[Ramón Rosa]]{{sfn|Rosa|1974|p=}} Morazán intentó tresformar a Centroamérica nuna nación grande y progresista; ente qu'escritores conservadores como [[Manuel Coronado Aguilar]] acusar d'intentar imponese pola fuercia por motivos personales;{{sfn|Coronado Aguilar|1975|p=}}{{sfn|Coronado Aguilar|1965|p=}} finalmente, escritores socialistes como [[Severo Martínez Peláez]]{{sfn|Martínez Peláez|1990|p=}} suxuren que, los lliberales empobinaos por Morazán yeren los criollos hacendados que fueren esplotaos polos criollos guatemalianos y el [[cleru regular]] mientres la colonia y, con Morazán a la cabeza, pretendíen tomar el poder de la rexón pa sigo.{{sfn|Martínez Peláez|1990|p=}} La xestión de Morazán como mandatariu de la República Federal promulgó les reformes lliberales, que taben dirixíes a quitar el poder a los principales miembros del partíu conservador: los criollos que moraben na [[Ciudá de Guatemala|Nueva Guatemala de la Asunción]] y les [[cleru regular|órdenes regulares]] de la Ilesia Católica. Les reformes incluyeron: la educación, [[llibertá de prensa]] y de relixón ente otres.&lt;ref name=&quot;Casa de Morazán&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ihah.hn/FLAX/PlanInterpretativoMuseo_CasadeMorazan.swf|títulu=Casa de Morazán|editor=ihah.hn|fecha=2008 |fechaaccesu=1 d'abril de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110721094947/http://www.ihah.hn/FLAX/PlanInterpretativoMuseo_CasadeMorazan.swf |fechaarchivu=21 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;
Amás llindó'l poder del [[cleru secular]] de la Ilesia Católica cola abolición del [[diezmu]] de parte del gobiernu y la separación del Estáu y la Ilesia.&lt;ref name=&quot;Biography of Francisco Morazan&quot;&gt;Christopher MINSTER: [http://latinamericanhistory.about.com/od/historyofcentralamerica/p/09morazan.htm «Biography of Francisco Morazán»], 2009. Consultáu'l 1 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;

Con estes reformes Morazán ganóse enemigos poderosos, y el so periodu de gobiernu tuvo marcáu por amargosu lluches internes ente [[lliberalismu|lliberales]] y [[conservadorismu|conservadores]].&lt;ref name=&quot;Biography of Francisco Morazan&quot;/&gt;
Sicasí, al traviés de la so capacidá militar, Morazán caltúvose firme nel poder hasta [[1837]], cuando la República Federal quebróse irrevocablemente. Esto foi esplotáu poles órdenes regulares de la Ilesia y los líderes conservadores guatemalianos, que se xunieron sol lideralgu del xeneral guatemalianu [[Rafael Carrera]], y, col fin de nun dexar que los criollos lliberales arrampuñáren-yos el so privilexos,{{sfn|Martínez Peláez|1990|p=}} terminaron per estremar a Centroamérica en cinco estaos.&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,773591,00.html «The Américas: Morazán's dream»], artículu na revista ''Time Magazine''; consultáu en marzu de 2010.&lt;/ref&gt;

== Vida privada ==

=== Primeros años y la so educación ===
'''José Francisco Morazán Quezada''' nació'l [[3 d'ochobre]] de [[1792]] en [[Tegucigalpa]], entós parte de la [[Intendencia de Comayagua]], [[Capitanía Xeneral de Guatemala]], mientres los últimos años del dominiu de la colonia española. Los sos padres fueron José Eusebio Morazán Alemán y Guadalupe Quezada Borjas, dambos miembros d'una familia criolla de clase alta dedicada al comerciu y l'agricultura.&lt;ref name=&quot;Teguz de l'Alcordanza&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.latribuna.hn/web2.0/?p=48269|títulu=L'escelsu fíu de la Villa|editor=La Trbuna.hn|fecha=6 d'ochobre de 2009 |fechaaccesu=31 de marzu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100811090838/http://www.latribuna.hn/web2.0/?p=48269 |fechaarchivu=11 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;
Los sos güelos fueron: Juan Bautista Morazán, emigrante [[Córcega|corsu]],&lt;ref&gt;[http://impreso.elnuevodiario.com.ni/2007/03/29/especiales/50885 «Prócer yera d'orixe corsu»] {{Wayback|url=http://impreso.elnuevodiario.com.ni/2007/03/29/especiales/50885 |fecha=20100829083912 }}, artículu en ''El Nuevu Diariu'' (Nicaragua) del 29 de marzu de 2007; consultáu'l 15 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;
y María Gertrudis Alemán.&lt;ref name=&quot;Teguz de l'Alcordanza&quot;/&gt;
Trece díes dempués de la so nacencia, Morazán foi bautizáu na ilesia de San Miguel Arcánxel, pol padre Juan Francisco Márquez.

{{ahnentafel-compact5
|style=font-size: 90%; line-height: 110%;
|border=1
|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;
|boxstyle_1=background-color: #fcc;
|boxstyle_2=background-color: #fb9;
|boxstyle_3=background-color: #ffc;
|boxstyle_4=background-color: #bfc;
|boxstyle_5=background-color: #9fe;
|1= 1. José Francisco Morazán Quezada 
|2= 2. [[José Eusebio Morazán Alemán]] (1761-¿?)
|3= 3. [[Guadalupe Quezada Borjas]] 
|4= 4. [[Juan Bautista Morazzani]] (italianu)
|5= 5. María Gertrudis Alemán
|6= 6. Juan Bautista de Quezada
|7= 7. María Borjas Alvarenga
|10= 10. Francisco Antonio Alemán
|11= 11. Águeda Alemán
}}

Francisco Morazán foi nel so mayor parte un home autodidacta.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100308220658/http://www.history.com/topics/francisco-morazan
«Francisco Morazán»,] curtia biografía de la ''Encyclopædia britannica'', citáu nel sitiu web ''History Channel''.&lt;/ref&gt;
En 1804, los sos padres aprovecharon l'apertura d'una escuela católica nel pueblu de San Francisco onde unviaron al mozu José Francisco,{{sfn|Jiménez Solís|1999|p=}} anque se desconoz el ralu de tiempu que permaneció en tal llugar.{{sfn|Serrano|2008|p=1}} Según l'historiador ya intelectual lliberal hondureñu [[Ramón Rosa]], Morazán «tuvo la desgracia de nacer [...] nesa dómina murnia d'aislamientu y l'escuridá total en qu'Hondures escarecía d'escueles. [...] Morazán pos, tuvo qu'aprender les sos primeres lletres, llectura, escritura, les regles elementales de l'Aritmética n'escueles privaes de pésima organización y sosteníes con una especie de contribución que aprestaban los padres de familia».{{sfn|Rosa|1974|p=49-55}}
Les enseñances que recibió fueron al traviés de fray Santiago Gabrielino, nomáu instructor relixosu a la de [[Guatemala]] el sacerdote José Antonio Murga.

En 1808, José Francisco treslladar xunto a la so familia a [[Morocelí]].&lt;ref&gt;[http://www.historiadehonduras.hn/HeroesyProceres/morazan.htm «José Francisco Morazán Quesada»], artículu en ''Héroes y Próceres'', 2009; consultáu'l 31 de marzu de 2010&lt;/ref&gt;
Ellí trabayó nos terrenes heredaos por Don Eusebio Morazán. Amás, tuvo la oportunidá de llaboriar como emplegáu de l'alcaldía. En 1813 la familia camudar a Tegucigalpa. Una vegada ellí, el Sr. Eusebio punxo al so fíu so la tutoría de León Vásquez, quien-y enseñó derechu civil, procesu penal y notariado. Coles mesmes, tuvo la oportunidá d'aprender a lleer francés na biblioteca del so tíu políticu, [[Dionisio de Herrera]], lo cual dexó-y familiarizar se coles obres de [[Montesquieu]], el contratu social de [[Jean-Jacques Rousseau]], la [[Revolución francesa]], la historia d'Europa, según les biografíes de los líderes griegos y romanos. Esta dedicación y espíritu de superación, llevó de xemes en cuando a José Francisco a destacar na so ciudá natal, onde llegó a representar los intereses de dalgunes persones ante'l tribunal colonial.&lt;ref name=&quot;HeroesyProceres&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.historiadehonduras.hn/HeroesyProceres/morazan.htm#LA FAMILIA_D'EL_HEROE_|títulu=La Familia del Heroe|editor=Nahún Valladares y Valladares |fecha=2008 |fechaaccesu=31 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

El 7 d'agostu de 1820, [[Narciso Mallol]], tendría como secretariu del conceyu Mayor de Tegucigalpa, al Llicenciáu [[Dionisio de Herrera]] y un añu más tarde cuntaría colos servicios del mozu Francisco Morazán quien fungiera como secretariu del conceyu y depués de defensor d'oficiu en procesos civiles y criminales.

=== Matrimoniu y familia ===

Francisco Morazán casóse con María Josefa Lastiri na [[Catedral de Comayagua]] el 30&amp;nbsp;d'avientu de 1825. D'esti matrimoniu nació en San Salvador Adela Morazán Lastiri en 1838: la única fía de Morazán. María Josefa pertenecía a una de les families más riques de la provincia d'Hondures. El so padre foi'l comerciante español Juan Miguel Lastiri, quien xugó un papel importante nel desenvolvimientu comercial de Tegucigalpa. La so madre foi Margarita Lozano, miembru d'una poderosa familia criolla na ciudá. María Josefa yera una viuda quien se casara de primeres col terrateniente Esteban Traviesu, con quien procreó 4&amp;nbsp;fíos. A la so muerte, Lastiri heredó una fortuna. L'heriedu de María Josefa y el nuevu círculu d'amigos poderosos ya influyentes, que salieron d'esti matrimoniu, ayudaron en llevantar en gran midida los negocios del propiu Morazán, y polo consiguiente los sos proyeutos políticos.

Fora del so matrimoniu, Francisco Morazán foi padre d'un fíu, Francisco Morazán Moncada, quien nació'l 4&amp;nbsp;d'ochobre de 1827 de la rellación del xeneral con Francisca de Moncada, fía d'un conocíu políticu nicaragüense llamáu Liberato Moncada. Francisco Morazán fíu vivió na casa del matrimoniu Morazán-Lastiri, y acompañó al so padre en Guatemala, El Salvador, Panamá, Perú y finalmente en Costa Rica. Dempués de la muerte del so padre, Francisco Morazán Moncada aniciar en [[Chinandega (Nicaragua)]], onde se dedicó a l'agricultura. Morrió en 1904, a los 77&amp;nbsp;años d'edá. El xeneral Morazán tamién tuvo un fíu adoptivu llamáu José Antonio Ruiz. Él yera'l fíu lexítimu d'Eusebio Ruiz y la dama guatemaliana Rita Zelayandía, quien apurrió al so fíu al xeneral Morazán, cuando'l rapazu tenía solamente 14 años d'edá. José Antonio acompañó al so padre adoptivu nes varies aiciones militares y convirtióse nun xeneral de brigada. Morrió en Tegucigalpa en 1883.&lt;ref name=&quot;HeroesyProceres&quot;/&gt;

=== Entamos de la so carrera política y militar ===
La Capitanía Xeneral de Guatemala independizar d'España en 1821.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mined.gob.ni/independ2.php |títulu=Acta d'Independencia»|publicación=Ministeriu d'Educación de Nicaragua|allugamientu=Nicaragua |fechaaccesu=2 d'abril de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100930160431/http://www.mined.gob.ni/independ2.php |fechaarchivu=30 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
Foi nesi entós cuando Francisco Morazán empezó a tomar parte activa na política. Trabayó nel conceyu de Tegucigalpa, onde se desempeñaba como secretariu del alcalde [[Narciso Mallol]] y como defensor d'oficiu en casos xudiciales en materia civil y criminal, ente otres coses. Esto dexó-y a Morazán llegar a adquirir una gran conocencia de la estructura y funcionamientu de l'alministración pública de la provincia. Asina tamién-y dexó entrar en contautu cercanu colos problemes de la sociedá colonial.&lt;ref name=&quot;Casa de Morazán&quot;/&gt;

El 28 de payares de 1821 llegó a Guatemala una nota del xeneral [[Agustín de Iturbide]] suxuriendo que'l Reinu de Guatemala, y el Virreinatu de Méxicu, formaren un gran imperiu sol [[Plan d'Iguala]] y los [[Trataos de Córdoba]].&lt;ref name=&quot;Historia d'Hondures&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.historiadehonduras.hn/Historia/Independiente/la_anexion_a_mexico.htm |títulu=Periodu Independiente |editorial=Historia d'Hondures|ubicación=Hondures|añu=2008 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2018|ref=harv |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180222041755/http://www.historiadehonduras.hn:80/Hestoria/Independiente/la_anexion_a_mexico.htm |fechaarchivu=22 de febreru de 2018}}&lt;/ref&gt;
La Xunta Provisional Consultiva declaró qu'esta nun yera una orde inmediata pa tomar tal determinación, sinón una opción; polo que yera necesariu esplorar la voluntá y escuchar la opinión del pueblu de Centroamérica.{{sfn|Pérez Brignoli|Sawrey|Stettri|1985|p=64-67}} Con esta idea, celebráronse cabildros abiertos en distintos partes del Reinu, una y bones la nueva forma de gobiernu tenía de ser decidida pol congresu que s'axuntaría en 1822.&lt;ref name=&quot;Historia d'Hondures&quot;/&gt;

La cuestión de l'anexón a Méxicu provocó divisiones al interior de caúna de les provincies cuidao que unes ciudaes taben a favor d'esta y otres en contra. N'Hondures, por casu, [[Comayagua (ciudá)|Comayagua]] ―al traviés del so gobernador José Tinoco de Contreras― pronuncióse a favor de l'anexón; pero Tegucigalpa, la segunda ciudá más importante de la provincia oponer a la idea de la mesma.&lt;ref name=&quot;Historia d'Hondures&quot;/&gt;
Esto provocó que Tinoco tomara aiciones represives contra les autoridaes d'esa ciudá. Ante esta situación entamar en Tegucigalpa un exércitu de voluntarios, col fin de compensar l'agresividá de Tinoco y defender la so independencia.
Foi mientres estos acontecimientos que Francisco Morazán se enlistó como voluntariu, al serviciu de les autoridaes de Tegucigalpa. Foi designáu como capitán d'una de les compañíes, por decisión de los xefes oficiales qu'entamaron les milicies. Asina empezó la vida militar de Morazán y la so llucha contra los intereses conservadores.&lt;ref name=&quot;Morazán, el nuesu altivu héroe&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.revistacaliban.cu/articulo.php?article_id=51 |títulu=Morazán, el nuesu altivu héroe|editor=revistacaliban|fecha=2008 |fechaaccesu=1 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;

[[Francisco Morazán (departamentu)|Tegucigalpa]], sicasí, nun pudo caltener la so oposición, y viose obligada a reconocer la so anexón a Méxicu'l 22&amp;nbsp;d'agostu de 1822. L'anexón al [[Primer Imperiu Mexicanu|Imperiu Mexicanu]] d'Agustín de Iturbide duró pocu, porque esti abdicó'l 19 de marzu de 1823, y el 1°. de xunetu d'esi mesmu añu, Centroamérica [[Declaración d'Independencia absoluta de Centroamérica|proclamó la so independencia definitiva]], y convirtióse nes [[Provincies Xuníes del Centru d'América]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mined.gob.ni/independ3.php|títulu=Declaratoria d'independencia absoluta y definitiva|publicación=Ministeriu d'Educación de Nicaragua|allugamientu=Nicaragua |fechaaccesu=2 d'abril de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090911234432/http://www.mined.gob.ni/independ3.php |fechaarchivu=11 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;!--Dellos documentos históricos alluguen a Morazán como integrante de la comisión que dictaminó les bases del poder eleutoral de la República Federal, nuna xunta que sostuvo l'Asamblea Constituyente de Centroamérica.{{ensin referencies}}--&gt;
Darréu, el 25 de setiembre de 1824, Francisco Morazán foi nomáu Secretariu Xeneral del gobiernu del so tíu político y primer Xefe d'Estáu d'Hondures, [[Dionisio Herrera]], y robló la [[Constitución del Estáu d'Hondures de 1825|primer constitución d'esi país]]. Depués, el 6 d'abril de 1826, convertir en Presidente del Conseyu Representativu.&lt;ref name=dehonduras/&gt;

== Antecedentes de la República Federal ==
{{AP|República Federal de Centroamérica}}
[[Ficheru:Escudo de la República Federal de Centro América.svg|thumb|[[Escudu de la República Federal de Centroamérica]] (1824-1839).]]

Depués de la [[independencia de Centroamérica]] d'[[España]] en [[1821]], y la so posterior emancipación absoluta del [[1 de xunetu]] de [[1823]], la nación centroamericana quedó finalmente llibre ya independiente. Esta nueva nación pasó a llamase [[Provincies Xuníes de Centroamérica]], y quedó conformada polos estaos de [[Guatemala]], [[Hondures]], [[El Salvador]], [[Nicaragua]] y [[Costa Rica]].{{sfn|Pérez Brignoli|Sawrey|Stettri|1985|p=64-67}} Al añu siguiente, el Congresu Constituyente axuntar na [[Ciudá de Guatemala]] coles mires de decidir cual sería'l sistema de gobiernu al traviés del cual rexiríense los destinos de la nueva nación. Na mesa d'alderiques presentáronse dos propuestes distintes:

* Los [[lliberalismu (política)|lliberales]] apostaben por un gobiernu [[federalista]], influyíu pola ''[[Constitución de los Estaos Xuníos]]'' (de [[1787]]) y pola de [[Constitución española de 1812|Cádiz]] (de [[1812]]).{{sfn|Pérez Brignoli|Sawrey|Stettri|1985|p=64-67}} Esti tipu de gobiernu dába-y a cada Estáu mayor [[independencia]] o autonomía d'alministrase y de crear les sos propies lleis y reformes, ente otres coses; pero siempres so la supervisión del Gobiernu Federal, garante d'una [[Constitución]].

* El conservadores, per otru llau, inclinar por un gobiernu centralista. Al traviés d'esti sistema, deseyaben un centru de control y alministración únicu. Nesti sistema, les decisiones y lleis yeren adoptaes na capital de la nación y aplíquense a toles demás estaos por igual.

* Dempués d'aldericar los dos propuestes, los lliberales, quien yeren mayoría, fixeron valir esta ventaya y ganaron el derechu d'adoptar la 'tesis federalista', ante'l descontentu de los conservadores.

Darréu, el [[22 de payares]] de [[1824]], sol lema «Dios, Unión y Llibertá», la Constitución foi aprobada y la nación pasó a llamase [[República Federal de Centroamérica]].{{sfn|Pérez Brignoli|Sawrey|Stettri|1985|p=64-67}} So la nueva Constitución, resultó electu presidente [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] del Partíu Lliberal, quien prometió tresformar la economía y la sociedá centroamericana al traviés de les sos reformes lliberales, pero a los pocos meses Arce atopar con una gran oposición per parte de los conservadores, quien pola so influencia social y enorme poder económicu, nun dexaron nengún tipu de meyora nos sos programes de gobiernu. Al tar convencíu de les sos llimitaciones, Arce terminó por abandonar los sos programes de gobiernu y decidió aliase col partíu de la oposición. Esta nueva posición de Arce, dio-y a los conservadores el control del gobiernu federal cuasi por completu.

En 1826, el doctor Miguel Echarri&lt;ref&gt;El doctor Miguel Echarri yera un masón de grau&amp;nbsp;33 y fuera gran maestre del Gran Oriente Neogranadino (que pertenecía al Gran Oriente de Colombia).&lt;/ref&gt; quien por motivos de política interna fuera espulsáu de [[Colombia]] y estableciérase n'Hondures, aprovechó pa empecipiar na masonería al mozu Francisco Morazán y a [[Dionisio de Herrera]] (quien fungía como xefe supremu d'Hondures).&lt;ref&gt;«Decreto númberu 2. La Gran Loxa de Hornduras», artículu na revista ''La Cultura Masónica como Elementu de Cambéu y Tresformamientu en Beneficiu de la Sociedá''.&lt;/ref&gt;

== Golpe d'Estáu n'Hondures de 1827 ==
{{AP|Golpe d'Estáu n'Hondures de 1827}}

El Gobiernu Federal encabezáu por [[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] pretendía eslleir el Congresu federal, y pollo convocó a una xunta que se celebraría en [[Cojutepeque]] el [[10 d'ochobre]] de [[1826]], pa escoyer a un Congresu estraordinariu.{{sfn|Montúfar|1853|p=26-27}} Esta midida d'orde inconstitucional foi refugada pol xefe d'Estáu d'Hondures, [[Dionisio de Herrera]].

[[Manuel José de Arce y Fagoaga|Manuel José Arce]] eslleió n'ochobre de 1826 el [[Congresu]] y el [[Senáu]] intentando establecer un sistema [[centralismu|centralista]] o [[Estáu unitariu|unitariu]] aliándose con el conservadores, polo que se quedó ensin el sofitu del so partíu, el lliberal. Como resultancia, producióse un conflictu ente'l Gobiernu Federal y los Estaos, pronunciándose en contra Dionisio Herrera y [[Marianu Prau]], xefe del Estáu del Salvador.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20141218212235/http://www.latribuna.hn/2012/06/14/perdida-del honor-2/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.uv.es/ivorra/Hestoria/SXIX/1825.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20140812102807/http://bloguerosrevolucion.ning.com/profilesblogsfrancisco-moraz-n-y-la mocedá&lt;/ref&gt;

Arce entró en conflictu con [[Dionisio de Herrera]] polo que l'Asamblea Nacional convoco a nueves eleiciones n'[[Hondures]], pero Herrera fixo casu omiso d'esti decretu yá que según la [[Constitución del Estáu d'Hondures de 1825|constitución d'Hondures]] el so mandatu expiraba hasta'l 16 de setiembre de 1827. Arce decidió espulsar a Herrera{{sfn|Gómez Carrillo|1900|p=}} por estes razones, pero so la sida de protexer los plantíos de tabacu en Los Llanos ([[Santa Rosa de Copán]]), propiedá del gobiernu federal. Arce encargó al Teniente Xeneral [[Justo Milla]] executar el golpe d'Estáu, quien el [[9 d'abril]] de [[1827]] y al mandu de 200&amp;nbsp;homes, apoderar de [[Comayagua (Comayagua)|Comayagua]] —la capital del Estáu—, dio-y captura a Herrera y unviar a una prisión de [[Guatemala]]. 

Mientres Milla ocupar de consolidar el poder en Comayagua, Morazán escapó de les tropes federales. Salió de la sitiada capital en compañía de los coroneles Remigio Díaz y José Antonio Márquez, col propósitu de llograr refuerzos en [[Tegucigalpa]]. El so plan yera retornar y lliberar a la capital del Estáu. A la so torna de Tegucigalpa, él y el so exércitu de 300&amp;nbsp;homes aparcar nel ranchu La Maradiaga, onde s'enfrentó a les fuercies de Milla'l 29 d'abril de [[1827]].{{sfn|Montúfar|1853|p=26-27}} Tres la batalla, Milla tomó'l poder d'Hondures (10 de mayu) y Morazán fuxó a [[Choluteca]]. Darréu viaxó a [[Ojojona]], onde s'axuntó cola so familia en xunu. Ellí foi prindáu por 23 díes y treslladáu a Tegucigalpa por orde del Comandante Ramón de Anguiano.&lt;ref name=dehonduras/&gt;

Salió so fianza y foise a [[La Unión (El Salvador)|La Unión]] (El Salvador) en xunu de [[1827]], col enfotu de emigrar a [[Méxicu]]. Nesta llocalidá, atopar con Mariano Vidaurre, un unviáu especial d'El Salvador en Nicaragua. Vidaurre convenció a Morazán de que, nesi país, él podría atopar el sofitu militar que precisaba pa espulsar a Milla del territoriu hondureñu. Francisco Morazán treslladar a la ciudá de [[León (Nicaragua)|León]] ([[Nicaragua]]) el 15 de setiembre, onde s'axuntó col comandante d'armes del Estáu de Nicaragua, coronel José Anacleto Ordóñez conocíu como Cleto Ordóñez. Pa Morazán la xunta dio los sos frutos, pos el líder nicaragüense apurrió-y armes y un contingente de 135&amp;nbsp;homes. A estos milicianos xuniéronse-yos les tropes del coronel Zepeda d'El Salvador, y delles columnes de voluntarios hondureños en [[Departamentu de Choluteca|Choluteca]] (Hondures).

== Xefe d'Estáu provisional d'Hondures ==
[[Ficheru:Batalla de la Trinidad.JPG|thumb|400px|Francisco Morazán xubió al poder depués de la so victoria na Batalla de La Trinidá.]]

Morazán dirixir coles sos tropes escontra'l sur d'Hondures, llegando a [[Choluteca]] n'ochobre de [[1827]]. Cuando Justo Milla afayó la presencia de Morazán, rápido treslladóse coles sos tropes a Tegucigalpa, onde estableció'l so cuartel xeneral. Pela so parte, Morazán dirixir a [[Sabanagrande (Hondures)|Sabanagrande]]. A les 9 de la mañana del 11 de payares, Morazán y los sos homes enfrentar al exércitu del coronel Justo Milla, na memorable [[Batalla de La Trinidá]].&lt;ref&gt;Arturo Humberto MONTES: ''Morazán y la Federación Centroamericana'', 1958.&lt;/ref&gt;
Dempués de cinco hores d'intensos combates, les tropes federales de Milla fueron entartallaes polos homes de Morazán.{{sfn|Montúfar|1853|p=26-27}} Milla y dalgunos de los sos oficiales sobrevivieron y fuxeron del [[campu de batalla]]. Tres esta victoria, Morazán coló a Comayagua onde fixo la so entrada triunfal el 26 de payares. A otru día convocó al Conseyu Representativu, que lo nomó Xefe d'Estáu de manera provisional, y nomó a [[Diego Vigil]] como Subjefe.{{sfn|Lindvall-Larson|testu=Vallina Hernández 1990|p=19}}

Unvió columnes de pacificación a la mariña norte y los pueblos fronterizos, y encaloró un llevantamientu n'[[El Rosariu (Hondures)|Opoteca]]. El 28 de xunu de 1828 depositó la xefatura del Estáu en Vigil, pa participar na guerra civil centroamericana.&lt;ref name=dehonduras/&gt;

== Guerra civil centroamericana ==
{{AP|Guerra civil centroamericana}}
[[Ficheru:Manuel José Arce y Fagoaga.jpg|thumb|En 1827 el presidente Arce invadió Hondures y El Salvador y favoreció una guerra civil.]]
Dempués de la so victoria en 'La Trinidá', Morazán surdió como'l líder del movimientu lliberal y aportó a reconocíu poles sos habilidá militares en toa América Central. Por estes razones, recibió llamaos d'ayuda de los lliberales n'El Salvador. Al igual que n'Hondures, los salvadoreños oponer a los nuevos congresistes y otros funcionarios del gobiernu escoyíos pol decretu emitíu'l 10 d'ochobre de 1826. Los salvadoreños esixeron la restitución de los antiguos líderes políticos, pero'l presidente Manuel Arce argumentó qu'esta midida yera necesaria pa restablecer l'orde constitucional.

En marzu de 1827 el gobiernu d'El Salvador respondió pola fuercia militar. Tropes salvadoreñes colaron con camín de Guatemala col enfotu de tomase la capital de la República y baxar de la siella al presidente. Pero'l mesmu presidente Arce tomó'l mandu de les sos tropes federales y ganó a los salvadoreños na madrugada del 23 de marzu en Arrazola. La división salvadoriana esvalixóse y el xefes fuxeron. El campu quedó semáu de cadabres, prisioneros, armes, municiones y equipaxe. Depués d'estos sucesos, el presidente Arce ordenó a 2.000 tropes federales al mandu del xeneral Manuel de Arzú pa ocupar El Salvador.&lt;ref name=&quot;Memories&quot;&gt;Francisco Morazán: ''Memories''.&lt;/ref&gt;
Esti eventu marcó l'entamu de la guerra civil.

Mentanto n'Hondures, Francisco Morazán aceptó'l desafíu propuestu polos salvadoreños. Apurrió-y el mandu a [[Diego Vigil]] como nuevu xefe d'Estáu d'Hondures y foise a [[Texiguat]], onde se preparar y entamó les sos tropes con mires a la campaña militar salvadoriana. En xunu de 1828, Morazán dirixir a El Salvador con una fuercia de 1.400 homes. Esti grupu de militantes componer de pequeños grupos d'hondureños, nicaragüenses y salvadoreños qu'apurrieron les sos propies ferramientes de guerra. Teníen amás el sofitu de los indios que sirvíen como infantería. Dellos voluntarios siguíen los sos convencimientos lliberales, otros trabayaben pa un líder políticu, otros a cencielles esperaben llograr daqué en torna polos sos esfuerciu dempués de terminada la guerra.&lt;ref name=&quot;Historia d'Hondures&quot;/&gt;

Ente que l'exércitu salvadoreñu enfrentar a les fuercies federales en San Salvador, Morazán asítiase na parte oriental del estáu. El 6 de xunetu, Morazán ganó a les tropes el coronel Vicente Domínguez na facienda El Gualcho. Nes sos memories, Morazán describe la batalla de la siguiente manera:

{{cita|A les 12 de la nueche entamé la mio marcha con esti oxetu, pero l'agua nun me dexó doblar la xornada, y vi obligáu a aguardar, na Facienda de Gualcho, qu'ameyorara'l tiempu… A los trés de la mañana, que l'agua cesó, fixi asitiar dos compañíes de cazadores nel altor qu'apodera la facienda, escontra la esquierda… A los cinco supi la posición qu'esti (l'enemigu) ocupaba.. Nun podía yo recular nestes circunstancies… Nun yera yá posible siguir la marcha, ensin grave peligru, por una inmensa llanura y a presencia mesma de los contrarios. Menos podía defendeme na facienda, asitiáu so un altor de más de 200 pies qu'en forma de semicírculu apodera a tiru de pistola'l principal edificiu, cortáu pel estremu opuestu con un ríu inaccesible que lu sirve de foso. Foi, pos, necesariu aceptar la batalla con toles ventayes qu'algamara l'enemigu… fixi avanzar a los cazadores sobre l'enemigu pa detener el so movimientu, porque, conociendo criticar de la mio posición, colaba sobre estos a pasu d'ataque. Mentanto xubía la fuercia por una sienda pendiente y estrecha, rompióse'l fueu a mediu tiru de fusil, que depués se fixo xeneral. Pero 175 soldaos bisoños fixeron impotentes per un cuartu d'hora los repitíos ataques de tol gruesu del enemigu… L'entusiasmu que produció en tolos soldaos l'heroísmu d'estos valientes hondureños, entepasó al númberu de los contrarios. Cuando l'aición fíxose xeneral per dambes partes, foi obligada a recular la nuesa nala derecha. Y ocupada l'artillería llixero que lo sofitaba; pero la reserva, obrando entós per aquel llau, restableció la nuesa llinia, repunxo l'artillería y decidió l'aición, arollando parte del centru y tol lladral esquierdu, qu'abasnaron, na so fuga, al restu del enemigu, esvalixándose dempués na llanura… Los salvadoreños auxiliares, qu'embrivieron la so marcha al ruiu de l'aición, col deséu de tomar nella, llegaron a tiempu d'escorrer a los esvalixaos…&lt;ref name=&quot;Memories&quot;/&gt;}}

Morazán caltúvose engarrando alredor de San Miguel, ganando a cada pelotón unviáu pol xeneral Arzú dende [[San Salvador]].&lt;ref name=&quot;Historia d'Hondures&quot;/&gt; Esto motivó a Arzú a dexar al coronel Montúfar al cargu de San Salvador y a ocupase personalmente de Morazán. Cuando'l caudiellu lliberal diose cuenta de los movimientos de Arzú salió camín d'Hondures a reclutar más tropes xuniéndose-y la [[San Carlos Sija|Milicia de Écija]]. El 20 de setiembre, el xeneral Arzú taba cerca del [[ríu Lempa]] con 500 homes en busca de Morazán, cuando s'enteró de que les sos fuercies habíen capitulado en [[Mexicanos]] y San Salvador.

Mentanto, Morazán partió camín d'[[El Salvador]] con un exércitu de 600 homes, y aparcóse en [[Goascorán]] el 2 d'ochobre de 1828. El xeneral Arzú asonsañando enfermedá tornó a Guatemala, dexando les sos tropes sol mandu del Teniente Coronel Antonio de Aycinena. El coronel y les sos tropes colaben con camín de territoriu hondureñu, cuando fueron interceptaos polos homes de Morazán en San Antonio. El 9 d'ochobre Aycinena viose obligáu a rindise.&lt;ref name=&quot;Memories&quot;/&gt;
Cola capitulación de San Antonio, El Salvador quedó finalmente llibre de tropes federales. El 23 d'ochobre, el xeneral Morazán fixo la so entrada triunfal na plaza de San Salvador. Tornó a [[Hondures]] por noticies d'un llevantamientu en [[Olancho]], onde dirixó una proclama a los sos habitantes el 22 de Payares de 1828. Dempués coló en [[Ahuachapán]], pa entamar l'exércitu con mires a la lliberación del territoriu guatemalianu y restaurar l'orde constitucional.&lt;ref name=dehonduras/&gt;

=== Batalles y dictadura en Guatemala ===
[[Ficheru:Map_of_Journey.jpg|thumb|250px|Mapa de Guatemala na dómina de Morazán; reparar que les fronteres non delimitadas con Méxicu en Yucatán y Chiapas, y que Belice inda yera un asentamientu británicu.{{harvnp|Stephens|Catherwood|1854|p=1}}. En 1829 Morazán ocupó Guatemala y restableció l'orde constitucional de la República Federal de Centroamérica.]]

El 1 de Xineru de 1829 Morazán instaló un cuartel en [[Ahuachapán]] y fixo tou lo posible pa entamar un exércitu numberosu, al cual llamó l'Exercito Aliáu Proteutor de la Llei.&lt;ref name=dehonduras/&gt; Solicitó al gobiernu d'El Salvador que-y apurriera 4000&amp;nbsp;homes, pero tuvo que conformase con 2.000. Cuando taba en condiciones d'actuar en xineru de 1829, unvió una división al mandu del coronel Juan Prem pa entrar en territoriu guatemalianu y tomar el control de [[Chiquimula]]. La orde foi llevada a cabu por Prem a pesar de la resistencia ufiertada pol enemigu. Poco dempués, Morazán movió a la [[San Carlos Sija|milicia de écija]] cerca de la Ciudá de Guatemala sol mandu del coronel Gutiérrez pa forzar al enemigu salir de les sos trincheres y causar la deserción de les sos tropes. Mentanto, el coronel Domínguez, que saliera de la ciudá de Guatemala con seiscientos soldaos d'infantería p'atacar a Prem, enterar de la pequeña fuercia que cuntaba Gutiérrez. Domínguez camudó los sos planes y foise detrás Gutiérrez. Esta oportunidá foi aprovechada por Prem quien se treslladó de Zacapa y atacó a les fuercies de Domínguez, ganándolos el 15 de xineru de 1829. Depués d'esos fechos Morazán ordenólu a Prem que siguiera la so marcha colos 1400&amp;nbsp;homes sol so mandu y ocupara el puestu de San José, cerca de la capital.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}}

Mentanto, el pueblu d'[[Antigua Guatemala]] entamar contra'l gobiernu de Guatemala y punxo al departamentu de [[Sacatepéquez]] so la proteición del xeneral Morazán. Esto entainó la invasión de Morazán a Guatemala, quien asitió a los sos homes nel pueblu de [[San José Pinula|Pínula]], cerca de la ciudá capital. Les operaciones militares na capital empezaron con pequeñes escaramuzas en frente de les fortificaciones del gobiernu. El 15 de febreru una de les mayores divisiones de Morazán, sol mandu de Cayetano de la Cerda, foi ganáu en [[Mixco]] poles tropes federales.&lt;ref name=&quot;Wilson&quot;&gt;Baronesa de Wilson: ''Americanos célebres'' (páxs.&amp;nbsp;31-34). Barcelona: Imp. Socesores de N. Ramírez y C., 1888.&lt;/ref&gt;

Por cuenta de esta derrota Morazán llevantó l'asediu de la ciudá y concentró les sos fuercies na [[Antigua (Guatemala)|Antigua]]. Una división de tropes federales siguiérenlu dende la capital sol mandu del coronel Pacheco, en direición a [[Sumpango]] y [[El Tejar (Guatemala)|Tejar]] col propósitu d'atacalo n'Antigua. Pero Pacheco estendió les sos fuercies, dexando a dalgunos d'ellos en Sumpango. Cuando llegó a San Miguelito el 6 de marzu, con un exércitu más pequeñu, foi ganáu pol xeneral Morazán. Esti incidente llevantó una vegada más la moral de los homes de Morazán. Dempués de la victoria de San Miguelito, l'exércitu de Morazán compuestu polos [[San Carlos Sija|milicianos de écija]] aumenten cola unión de voluntarios guatemalianos nes sos files. El 15 de marzu, Morazán y el so exércitu taben en camín d'ocupar les sos posiciones anteriores, foi interceptáu poles tropes federales del coronel Prau nel ranchu de Les Llamargues. Morazán, con una posición cimera, entartalló al exércitu de Prau. El campu de batalla quedó llenu de cadabres, presos y armes. Darréu, Morazán cola [[San Carlos Sija|milicia de écija]] movilizar a recuperar les sos antigües posiciones en Pínula y Aceytuno, y pone-y nuevamente sitiu a la ciudá de Guatemala.{{sfn|Gómez Carrillo|1900|p=}}

El xeneral Verveer, ministru plenipotenciario del rei de los [[Países Baxos]] ante la Federación de Centroamérica, intentó mediar ente'l Gobiernu del Estáu y Morazán, pero nun pudieron llegar a un alcuerdu. Les operaciones militares siguieron con gran ésitu pal exércitu aliáu. El 12 d'abril, el xefe d'Estáu de Guatemala, [[Mariano de Aycinena y Piñol]], líder del poderosu [[Clan Aycinena]], capituló y a otru día a la Plaza Central foi ocupada poles tropes de Morazán. Darréu dempués el presidente Arce, Mariano Aycinena, Mariano Beltranena, y tolos funcionarios que tuvieren dalgún papel na guerra, fueron unviaos a prisión. Dempués d'estos acontecimientos, el xeneral Morazán espulsó a los eclesiásticos más importantes y a tolos miembros del [[Clan Aycinena]] ―esto ye, a los miembros del partíu conservador― y dirixó el país dictatorialmente, hasta que'l senador Juan Barrundia asumió'l cargu, el 25 de xunu de 1829.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}}{{sfn|Gómez Carrillo|1900|p=}}

== Segundu mandatu n'Hondures ==
El 5 de marzu de 1829, Morazán y [[Diego Vigil]] fueron nomaos Xefe y Sub-xefe d'Estáu pola Asamblea Llexislativa d'[[Hondures]]. Esi mesmu mes, por encamientu del gobiernu, Morazán mercó y treslladó dende Guatemala la primer imprenta d'Hondures, instalada nel [[Cuartel San Francisco]] so la direición del nicaragüense Cayetano Castro. Esta foi estrenada con una proclama al [[Departamentu de Olancho (Hondures)|departamentu de Olancho]] per parte de Morazán, pa evitar que se volvieren nel so contra, con fecha 4 d'avientu de 1829,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.xplorhonduras.com/la prensa-en-hondura/ |títulu=La Prensa n'Hondures |fechaaccesu=11 de xineru de 2018 |fecha= |sitiuweb=xplorhonduras.com}}&lt;/ref&gt; mesma en qu'asumió'l cargu de Xefe d'Estáu tres la so torna a Hondures. El 24 d'avientu dexó'l gobiernu en manes de [[Juan Ángel Arias]] pa entamar la pacificación de Olancho, que remató cola firma d'un conveniu'l 21 de xineru de 1830, onde los olanchanos comprometer a emprestar obediencia al Gobiernu d'Hondures. 

El 19 de febreru ganó una insurrección n'[[El Rosariu (Hondures)|Opoteca]] y reasumió la xefatura del Estáu'l 22 d'abril. Mientres esti mandatu fundóse'l primer periódicu oficial d'Hondures, ''[[La Gaceta (Hondures)|La Gaceta del Gobiernu]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=[[Augusto C. Coello]] |url=http://www.angelfire.com/ca5/mas/curio/curio14.html |títulu=La imprenta y el periódicu oficial n'Hondures |fechaaccesu=11 de xineru de 2018 |fecha=Mayu de 1929 |sitiuweb=Angelfire.com}}&lt;/ref&gt; En xunu ganó les eleiciones pa Presidente de la República Federal de Centro América; mesmu mes en qu'unvió a [[Dionisio de Herrera]] a pacificar [[Nicaragua]]. Morazán arrenunció a la xefatura d'Hondures el 28 de xunetu, que asumió a otru día el Sub-Xefe d'Estáu, Diego Vigil.&lt;ref name=dehonduras&gt;{{cita web |url=http://www.historiadehonduras.hn/presidentes/franciscomorazan.htm |títulu=Francisco Morazán |fechaaccesu=21 de setiembre de 2018 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180209182223/http://www.historiadehonduras.hn:80/presidentes/franciscomorazan.htm |fechaarchivu=9 de febreru de 2018 |editorial=Historia d'Hondures}}&lt;/ref&gt;

== Presidencia de la Federación ==

=== Periodu 1830-1834 ===
[[Ficheru:Casausytorres 23.JPG|thumb|Morazán espulsó de Centroamérica al arzobispu español [[Ramón Casaus y Torres]].]]

Francisco Morazán ganó'l votu popular de la eleición presidencial de 1830, na que tuvo como opositor al moderáu [[José Cecilio del Valle]]. El nuevu presidente tomó posesión el 16 de setiembre del mesmu añu. Nel so discursu inaugural, declaró:
{{cita|«El Pueblu soberanu manda asitiar nel más peligrosu de los sos destinos. Tengo De obedecer y cumplir el solemne xuramentu qu'acabó d'emprestar. Ufierto sostener la Constitución Federal que defendí como soldáu y como ciudadanu.»|Francisco Morazán&lt;ref name=&quot;Casa de Morazán&quot;/&gt;}}
Con Francisco Morazán como presidente y col so sofitu escontra los gobernadores, los lliberales consolidaren el poder. D'esta forma, el nuevu mandatariu y los sos aliaos allugar nuna posición inmeyorable pa implementar les sos reformes, que taben inspiraes na filosofía de la [[ilustración]]. Al traviés d'estes, el presidente intentaría desmantelar en Centroamérica lo qu'él consideraba yeren instituciones arcaiques&lt;ref name=&quot;The Blood of Guatemala&quot;&gt;{{harvnb|Grandin|2000|pp=100-101}}&lt;/ref&gt; heredaes de la dómina colonial una y bones solo contribuyeren al atrasu na rexón. Según el viaxeru [[John Lloyd Stephens]], el xeneral Morazán deseyaba pal so pueblu una sociedá basada na educación universal, llibertá relixosa ya igualdá social y política.&lt;ref name=&quot;Incidents of Travel in Central America&quot;&gt;{{harvnb|Stephens|Catherwood|1854|p=}}&lt;/ref&gt;

En 1831, Morazán y el gobernador [[Mariano Gálvez]] convirtieron a Guatemala nun llaboratoriu políticu. Supervisóse la construcción d'escueles y carreteres,&lt;ref&gt;Rita J. Markel: ''Guatemala in pictures'', 1998.&lt;/ref&gt; promulgáronse polítiques de llibre comerciu; foi convidáu'l capital estranxeru y los inmigrantes; dexóse'l matrimoniu, el divorciu secular y la llibertá d'espresión; poner a disposición les tierres públiques pa la espansión de la [[Dactylopius coccus|cochinilla]]; foi dixebrada la Ilesia del Estáu; los [[diezmos]] fueron abolíos; proclamóse la llibertá de relixón; los bienes eclesiásticos fueron confiscados, suprimiéronse les órdenes relixoses, y retiróse-y a la Ilesia católica'l control que tenía sobre la educación,&lt;ref name=&quot;The Blood of Guatemala&quot;/&gt; ente otres polítiques.

Cola implementación d'estes midíes revolucionaries,&lt;ref name=santana27/&gt; Morazán convertir según l'escritor Adalberto Santana― nel primer mandatariu d'América Llatina qu'aplicó a la so xestión un pensamientu lliberal.&lt;ref name=santana27&gt;{{harvnb|Santana|2006|p=27-41}}&lt;/ref&gt; Ello solmenó un duru golpe a los criollos de la [[Ciudá de Guatemala]]; pero lo más importante foi, el desaposió al [[cleru regular]] de los sos privilexos, y amenorgó el so poder.{{harvnp|Williams|1920|p=}}

D'alcuerdu a la escritora María Wilhelmine Williams: &quot;Les razones inmediates pa les distintes promulgaciones variaben. Delles lleis taben destinaes a protexer l'estáu del cleru... Otres apuntaben a ayudar a recuperar l'ayalga pública, y, coles mesmes, barrer col privilexu aristocráticu; ente qu'otra llexislación ―n'especial les postreres― foi promulgada pa castigar la oposición a fechos anteriores ya intrigues contra'l gobiernu&quot;, cuando Francisco Morazán llegó al poder.{{harvnp|Williams|1920|p=}}

Entós daquella, Morazán ordenó la aprehensión y espulsión del Arzobispu [[Ramón Casaus y Torres]], siendo efectiva la nueche del [[10 de xunetu]] de [[1829]], lo mesmo que de 289 flaires, miembros de les órdenes [[Orde de Predicadores Dominica]], [[Orde Franciscana|Franciscana]] y [[Orde de Agustinos Recoletos|Recoleta]], yá que taben so barruntu d'oponese a la independencia. Casaus y Torres viaxó dende Guatemala hasta [[Omoa]] curiáu pol Xeneral Nicolás Raoul y a llombu de [[mula]], onde lo esperaben en dos [[embarcación de vela|veleros]] pal so treslláu a [[L'Habana]], los miembros de les órdenes [[Orde de los Hermanos Betlemitas|Betlemita]] y [[Orde de la Mercé|Mercedaria]] quien nun fueron prindaos nin reprendíos por nun participar en política. Pela so parte Casaus y Torres rindió-y cuentes al Rei d'España sobre la so conducta política en Centroamérica, como si l'arzobispu de Guatemala fuera un cargu de la Corona Española y non de la [[Santa Sede]]. Arriendes d'ello, el Rei [[Fernandu VII]] concedió-y una pensión de 3000 pesos, y pocu dempués foi nomáu arzobispu de L'Habana hasta l'añu [[1845]].

Mientres la guerra civil, los líderes relixosos usaren la so influencia en contra del xeneral Morazán y del partíu lliberal. Tamién s'opunxeren a les reformessobremanera a los que teníen que ver cola educación universal, que los lliberales taben decidíos a implementar a cualesquier costo.{{sfn|Williams|1920|p=}}

En marzu de 1832, españó otru conflictu n'El Salvador. El xefe d'Estáu [[José María Cornejo]] remontárase en contra de dellos decretos federales, lo qu'obligó al presidente Morazán a actuar de momentu. Como comandante en xefe púnxose a la cabeza de les tropes federales que colaron a El Salvador onde vencieron al exércitu del xefe Cornejo el 14 de marzu de 1832. El 28 del mesmu mes, Morazán ocupara San Salvador. A partir d'entós, empezaron los rumores sobre la necesidá de reformar la Constitución.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}}

=== Periodu 1835-1839 ===
[[Ficheru:Cecilio del Valle.jpg|miniaturadeimagen|220px|Llicenciáu [[José Cecilio del Valle]], quien ganó les eleiciones federales de 1834, pero nun pudo asumir la presidencia por cuenta de la so muerte nesi mesmu añu.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}}]]

En 1834, a pidimientu del gobernador Mariano Gálvez, el xeneral Morazán treslladó la capital de la República Federal a [[Sonsonate]] y darréu a [[San Salvador]].{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}} El mesmu añu, terminaren los primeros cuatro años de la presidencia de Francisco Morazán. D'alcuerdu a la constitución de 1824, nueves eleiciones teníen de celebrase col fin d'escoyer al próximu presidente.

El moderáu conservador [[José Cecilio del Valle]] presentóse como'l candidatu opositor del presidente en ejercicio Francisco Morazán. Por esti motivu, el xeneral depositó la presidencia en Gregorio Salazar, por que'l Congresu Federal verificara la imparcialidá de la eleición.

Cuando tolos votos fueron contaos, José Cecilio del Valle ganó a Francisco Morazán.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}} La resultancia de les eleiciones federales demostraron una fuerte oposición popular a les reformes lliberales. Valle, sicasí, morrió antes d'asumir el cargu. La mayoría d'historiadores coinciden en que si Valle nun finara, él pudo crear un gobiernu de conciliación ente les fuercies d'oposición (lliberales y conservadores). Por cuenta de estos fechos, el día 2 de xunu, el Congresu Federal convocó a una nueva eleición la cual foi ganada por Francisco Morazán. El 14 de febreru de 1835 foi juramentado como presidente pa un segundu mandatu en [[Ciudá Guatemala]].&lt;ref name=dehonduras/&gt;

==== Fin de la Federación ====
[[Ficheru:CentralAmerica1860Map.jpg|thumb|300px|Mapa de Centroamérica depués de la disolución de la federación.]]
[[Ficheru:Carrerayturcios 2014-06-22 09-46.jpg|thumb|derecha|El xeneral conservador guatemalianu [[Rafael Carrera]], foi una figura clave na disolución de la República Federal de Centroamérica que pretendíen formar los criollos lideraos por Morazán.]]

En febreru de 1837 producir en Centroamérica una serie d'acontecimientos dramáticos, que encendieron una revolución la cual remató col fin de la Federación. Una epidemia de [[cólera morbus|cólera]]{{sfn|Gómez Carrillo|1900|p=90}} azotó l'estáu de Guatemala dexando aprosimao mil muertos y trés mil infestaos cola bacteria. La epidemia cutió especialmente a los probes y a los indíxenes nes tierres altes del estáu y arrobinóse de forma rápida. El gobiernu de [[Mariano Gálvez]] cola esperanza de solliviar la situación, unvió a los médicos disponibles, enfermeres, y estudiantes de medicina y los remedios pa la so distribución; pero estes midíes fueron de poca ayuda, porque los indios siguíen morriendo.

Nel momentu que apaeció'l cólera, los indíxenes del distritu de Mita, influyíos polos sos sacerdotes, atopábense furiosos pol sistema de xuiciu per xuráu (incomprensible pa ellos), que'l xefe Gálvez introduxera.{{sfn|Pelosu|Tenenbaum|1996|p=}} La ilesia vio tou esto como una oportunidá de solmena-y un golpe al gobiernu lliberal de Gálvez, pos los sacerdotes locales espublizaron el rumor de que'l gobiernu envelenara los ríos y regueros col propósitu d'aniquilar a la población indíxena.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}} Como prueba d'ello, amosaben a los indios una recién concesión de territoriu en Verapaz que se fixera a una empresa de colonización británica.{{sfn|Williams|1920|p=}}

Los desenfrenaos indíxenes refugaron a los sos supuestos asesinos. Col cólera estendiéndose, tomaron les armes, mataron a la xente de raza blanca y a los lliberales, quemaron les sos cases, y preparáronse pa enfrentar el gobiernu de Gálvez quien unvió un exércitu pa tratar de detener la revuelta. Pero les midíes del exércitu yeren tan represives, qu'empioraron les coses. En xunu, Santa Rosa de Mita llevantar n'armes y dende el pueblu de [[Mataquescuintla]] surdió un nuevu caudiellu de nome [[Rafael Carrera y Turcios]]. El nueva Carrera yera analfabetu,{{sfn|Williams|1920|p=}} pero astutu y carismáticu. Amás fuera un criador de puercos que se convirtiera en asaltador de caminos, pero a quien los rebeldes queríen como'l so líder.

Los sacerdotes anunciaron a los nativos que Carrera yera'l so ánxel proteutor, que baxara de los cielos pa tomar vengación sobre los herexes, los lliberales y los estranxeros y pa restaurar el so dominiu antiguu. Escurrieron dellos trucos pa face-yos creer a los indios esta ilusión, que fueron anunciaos como milagros. Ente ellos, una carta foi llanzada dende'l techu d'una de les ilesies, metanes una vasta congregación d'indíxenes. Esta carta supuestamente venía de la Virxe María, que comisionaba a Carrera a liderar una revuelta en contra'l gobiernu.{{sfn|Squier|1852|p=429-430}}

So berros de «¡Viva la relixón!» y «¡Muerte a los estranxeros!», Carrera y les sos fuercies empecipiaron una guerra contra'l gobiernu.&lt;ref&gt;John Lynch: ''Caudiellos in Spanish America, 1800-1850'' (páx.&amp;nbsp;379), 1992.&lt;/ref&gt;
Afalaos por estos acontecimientos el conservadores xunir a la revuelta. Mentanto, el gobiernu de Mariano Gálvez solicitaba ayuda militar al xeneral Morazán.

Pa cuando Morazán aportó a la Ciudá de Guatemala, Gálvez yá abandonara la xefatura del estáu. El grupu nel poder dio-y plenos poderes pa enfrentar a Rafael Carrera, coles mesmes ufiertáron-y la presidencia vitalicia, pero Morazán refugó esta ufierta, porque ello taba en contra de los sos principios lliberales. Depués Morazán fixo un llamáu a Carrera a deponer les armes, pero'l líder rebalbu opúnxose. Carrera foi derrotáu y escorríu por Morazán en delles ocasiones, llogrando asina pacificar l'estáu. Pero'l xeneral nunca pudo prindar al líder indíxena, una y bones esti a cencielles retirábase a los montes y tornaba pa ocupar les posiciones clave asina les tropes de Morazán salíen del estáu de Guatemala.

Pa 1838 Morazán presidía sobre una federación morrebunda. El Congresu trató d'alicar el Gobiernu Federal otorgándo-y el control de los sos ingresos aduaneros. Pero Hondures, Nicaragua y Costa Rica oponer a ello y utilizaron esta escusa p'abandonar la Unión. La Federación morriera. El 1 de febreru de 1839, Morazán terminara'l so segundu mandatu como presidente constitucional, el Congresu habíase disueltu y nun había nenguna base xurídica pa nomar al so socesor.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}}
A la fin, la inorancia, el poderíu de la Ilesia, les amargoses lluches internes ente conservadores y lliberales, y la busca de gloria personal,{{sfn|Williams|1920|p=}} fueron les principales razones de la disolución de la Federación.

== Xefe d'Estáu d'El Salvador ==
[[Ficheru:Francisco Morazán Quesada.JPG|thumb|180px|right|Semeya de Francisco Morazán nel Salón de Expresidentes de l'[[Asamblea Llexislativa de Costa Rica]], pintáu por Aquiles Bigot.]]
Dempués de concluyíu'l so segundu mandatu como presidente de la República Federal, Morazán quedar ensin poder políticu o militar. El 13 de xunetu de 1839, sicasí, el xeneral foi escoyíu xefe d'Estáu d'El Salvador.&lt;ref&gt;[http://comisioncivicademocratica.org/PRESIDENTES1836_1850.aspx »Gobernantes d'El Salvador»], artículu nel sitiu web de la Comisión Cívica Democrática; consultáu'l 15 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;
Cuando Rafael Carrera y el conservadores de Guatemala diéronse cuenta del nuevu papel que desempeñaba, decidieron declara-y la guerra a El Salvador. El xeneral convirtiérase na personificación mesma de la Federación, él yera'l cuerpu y alma de la Constitución de 1824, y esanicialo significaba terminar con cualquier idea o esperanza que quedara de la Federación.

Por esa razón, los sos enemigos nun deseyaben que tuviera al mandu d'esa nación, nin de nengún otru Estáu centroamericanu y comprometiéronse a ganalo. El 24 de xunetu de 1839, Nicaragua y Guatemala celebraron un tratáu d'alianza en contra del gobiernu de Morazán n'El Salvador.&lt;ref name=&quot;Alvarenga&quot;&gt;Patricia ALVARENGA, Paul AMAROLI, Jorge CÁCERES, y Cristina EGUIZÁBAL: ''Historia d'El Salvador'' (tomu I). Ministeriu d'Educación d'El Salvador, 1994.&lt;/ref&gt;
Darréu, el 24 d'agostu del mesmu añu, el líder guatemalianu Rafael Carrera y Turcios llamaría a los salvadoreños a la insurrección popular en contra del so presidente. Estos llamaos provocaron dellos llevantamientos, que fueron entartallaos ensin enforma esfuerciu pol gobiernu.

Al nun tener ésitu de forma interna, los enemigos del xeneral formaron un exércitu compuestu por tropes hondureñes y nicaragüenses. El 18 de setiembre de 1839, Morazán atopar n'El Salvador pa torgar la meyora de les huestes de [[Francisco Ferrera]], pero en San Salvador asocedió un amotinamientu y la plaza yera controlada por Pedro León Velásquez; los alzaos mandaron un mensaxe al xeneral nel qu'amenaciaben con peracabar a la so esposa, el so fíu Francisco y a la recién nacida Adela si non capitulaba, pero Morazán respondió con estes memorables pallabres: {{cita|Los rehenes que los mios enemigos tienen son pa mi sagraos y falen bien alto al mio corazón, pero soi Xefe del Estáu y tengo d'atacar pasando sobre los cadabres de los mios fíos; más nun voi sobrevivir a tan tarrecible desgracia.&lt;ref name=fisdl&gt;Fisdl: [http://www.fisdl.gob.sv/servicios/en-linea/ciudadanu/conoz-el to-conceyu/cuscatlan/777.html Suchitoto]&lt;/ref&gt;||col2=}}

Sicasí, Morazán llogró retomar San Salvador, ente que León Velásquez apurrir ensin condiciones y arrenunció de les amenaces que pesaben sobre la familia del xeneral quien amás-y perdonó la vida.&lt;ref name=fisdl/&gt;

El 25 de setiembre, Morazán trunfó na [[Batalla de San Pedro Perulapán]],&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091006033535/http://www.fuerzaarmada.gob.sv/MdnCcp/galeria%20imagenes/Heroes%20barrios.htm «Capitán xeneral Gerardo Barrios»;] consultáu'l 15 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;na que solo precisó de 600 salvadoreños pa vencer a los más de 2000&amp;nbsp;homes comandados polos xenerales Francisco Ferrera, Nicolás d'Espinosa y Manuel Quijano y García. Dempués de la derrota, los humildaos xenerales y les sos tropes fuxeron con camín de los estaos vecinos, dexando tras más de trescientos muertos.&lt;ref name=&quot;Wilson&quot;/&gt;

El 18 de marzu 1840 Morazán fixo un últimu intentu por restaurar la Unión. Axuntó unos 1300&amp;nbsp;homes y collos coló a Guatemala. Una vegada asitiáu, Morazán coló dende'l sur, atacando a los homes de Carrera allugaos na capital. Pero Carrera tendiéra-y una trampa, pos sacara la mayor parte de la so propia fuercia fora de la capital, dexando solo una pequeña guarnición, bien visible nel interior. D'esta manera Morazán y los sos homes acabaron cola carnada, pero depués viéronse asaltaos dende toles direiciones poles fuercies de Carrera compuestes por unos 5000&amp;nbsp;homes. Foi una batalla bultable pol so xabacismu y reveló el llau despiadáu de Carrera, que los sos homes cantaben «Salve Regina», y glayaben «¡Viva Carrera!» y «¡Muerte a Morazán!»{{harvnp|Woodward|1993|p=119}}{{harvnp|Lynch|1992|p=379}}

A la mañana siguiente, Morazán taba quedándose ensin municiones. Depués ordenó un aumentu nel fueu dende tres esquines de la plaza, col fin de llamar l'atención, mientres él y dalgunos de los sos oficiales apenes llograben escapar con vida camín d'El Salvador. La victoria de Carrera foi decisiva.{{harvnp|Williams|1920|p=}} El 4 d'abril de 1840, ante una xunta de notables, Morazán manifestó'l so arrenunciu y el so resolución a salir del país, pos nun deseyaba causa-y más problemes al pueblu salvadoreñu.

== Exiliu a Perú ==
[[Ficheru:BasinStreet Morazan02.JPG|thumb|200px|right]]

El 8 d'abril de 1840, el xeneral Francisco Morazán tomó'l camín del exiliu. Partió dende'l [[puertu de La Llibertá]] (El Salvador), a bordu de la goleta ''Izalco'' acompañáu por 30 de los sos más cercanos amigos y veteranos de guerra.&lt;ref name=&quot;Alvarenga&quot;/&gt;
Al aportar a [[Caldera (Costa Rica) |Puerto Caldera (Costa Rica)]] solicitó asilu pa 23 de los sos oficiales, que foi-y concedíu. Siete d'ellos siguieron col viaxe a América del Sur na so compañía. Morazán aportó a [[Provincia de Chiriquí|Chiriquí]], y depués pasó a [[David (Panamá)|David]], [[Panamá]], onde la so familia esperábalu. Mientres s'atopaba nesta llocalidá, Morazán foi informáu polos sos amigos alrodiu de les tarrecibles persecuciones sufiertes polos sos partidarios a manes de Rafael Carrera y otros líderes lliberales d'América Central.

Indignáu por estos fechos y pola cadena d'insultos y llevantos contra él por dellos miembros de la prensa, Morazán escribió y publicó el so famosu ''Manifiestu de David'' con fecha 16 de xunetu de 1841.&lt;ref name=&quot;Pensamientu morazánico&quot;&gt;Institutu Morazánico (2003).&lt;/ref&gt;
Nesti manifiestu Morazán ataca a los serviles a quien acusa de ser «homes mezquinos» y abusadores de los derechos más sagraos del pueblu. Coles mesmes recuérdalos que s'opunxeron a la independencia de Centroamérica, y sacrificaron la llibertá al xunise al imperiu de Iturbide.&lt;ref name=&quot;Manifiestu de David (1841)&quot;&gt;Manifiestu de David por Francisco Morazán.&lt;/ref&gt;
Polo tanto fai-yos saber que Centroamérica nun ye la so patria, sinón la patria d'aquellos que fixeron «resonar el berru de la independencia en tol Reinu de Guatemala... y sintiéronse electrizados col sagráu fueu de la llibertá».&lt;ref name=&quot;Manifiestu de David (1841)&quot;&gt;Manifiestu de David por Francisco Morazán.&lt;/ref&gt;

Morazán inda s'atopaba en David cuando recibió llamaes de los sos colegues lliberales en Costa Rica. Braulio Carrillo, gobernador d'esi estáu, acutara les llibertaes individuales, llindáu la llibertá de prensa, y derogara la Constitución Política de 1825 que foi sustituyida per una nuevu carta constitucional, denominada «[[Decretu de Bases y Garantíes|Ley de Bases y Garantíes]]», que declaraba, nos sos artículos 1 y 2, que'l xefe d'Estáu de Costa Rica yera «escoyíu pol pueblu» (artículu 1) y que esta era inamovible» (artículu 2), lo que los sos enemigos convirtieron en «vitaliciu», llamándo-y entós «dictador» una y otra vez.&lt;ref name=obregonclotilde1&gt;{{Cita Harvard|Obregón|2000|p=99|sp=sí}}&lt;/ref&gt;
Per otra parte, Carrillo tamién declarara a Costa Rica un Estáu llibre ya independiente. A pesar d'estos fechos, Morazán quixo caltenese alloñáu de los asuntos políticos de Centroamérica, y siguió el so viaxe camín de Perú. Una vegada en Llima, recibió la invitación del Mariscal [[Agustín Gamarra]] para comandar una división peruana, en momentos en que'l so país taba en guerra con Chile.&lt;ref name=&quot;Santana, Adalberto 1992&quot;&gt;Adalberto Santana: ''El pensamientu de Morazán''. Universidá Nacional Autónoma de Méxicu: Programa d'Espardimientu d'Estudios Llatinoamericanos, 1992.&lt;/ref&gt;
Sicasí Morazán negóse, porque s'atopó con qu'esta guerra yera bien confusa. Dende faía más de doce años les disensiones ente les Repúbliques d'El Perú y Bolivia ―nes cualos viéronse arreyaos los Estaos de Chile y Colombia― dieron llugar a una serie de guerres con ésitos y fracasos recíprocos, que provocaron aciages etapes de caos ente toles partes que fueron batalloses.&lt;ref name=&quot;Santana, Adalberto 1992&quot; /&gt;

Nel Perú, Morazán tuvo la fortuna d'atopar bonos amigos colos que compartía los mesmos ideales. Ente estos taben los xenerales [[José Rufino Echenique]] y [[Pedro Pablo Bermúdez]].&lt;ref name=&quot;Pensamientu morazánico&quot;&gt;Institutu Morazánico (2003).&lt;/ref&gt;
Alredor de 1841, los británicos empezaron a intervenir nel territoriu de la Mosquitia, allugáu ente Hondures y Nicaragua. Esti acontecimientu impulsó a Morazán pa poner fin al so autu impuestu exiliu nel Perú, y decidió que yera hora de tornar a Centroamérica porque lo consideraba un deber» y un sentimientu nacional irresistible» non solo pa él, sinón que pa toos «aquellos que tienen un corazón pa la so patria». Col respaldu financieru del xeneral Pedro Bermúdez, partió dende El Callao a finales d'avientu de 1841 a bordu del buque ''El Cruzador''. Nesi viaxe foi acompañáu pol xeneral [[José Trinidad Cabañas]], José Miguel Saravia, y otros cinco oficiales. Él y los sos compañeros fixeron una parada en [[Guayaquil]], Ecuador y Chiriquí, Panamá, onde tuvo la oportunidá d'axuntase cola so familia una vegada más, antes de tornar a l'América Central.

== Xefe Supremu de Costa Rica ==
[[Ficheru:Braulio Carrillo 01.jpg|thumb|[[Braulio Carrillo]], xefe d'Estáu de Costa Rica.]]
[[Ficheru:General Jose Trinidad Cabanas.JPG|220px|thumb|José Trinidad Cabañas, compañeru d'armes de Morazán]]
Derrotáu pol xeneral Carrera, Morazán abandonó El Salvador y foi abelugase a la población [[panamiega]] de [[David (Panamá)|David]] ([[Chiriquí]]), que nesa dómina yera parte de Colombia. Aniciáu ellí, Morazán, concibió, por insinuación de los enemigos de Carrillo, la idea d'invadir Costa Rica.&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;&gt;Rafael OBREGÓN LORÍA y Marina VOLIO BRENES: ''Primeros años de vida independiente'' (páx.&amp;nbsp;133-139), 2010.&lt;/ref&gt;
La oposición a Carrillo yera realmente minoritaria, pero la so fuercia anició nel pidimientu d'ayuda estranxera qu'estos fixeron.&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt;
Costa Rica, anque nun-y interesaba particularmente, sirvía-y pa'l so propósitos expansionistas nel restu de Centroamérica, amás de que podría apurri-y homes, armes y dineru,&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt; una y bones el tornar a Centroamérica y enfrentase de nuevu con Carrera, yera unu de los sos oxetivos.&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt;

El 7 d'abril y ensin nengún contratiempu, la flota de Morazán que yera compuesta por cinco buques desembarcó nel puertu de Caldera, Costa Rica, pero'l so marcha nun la entamó hasta'l 9 del mesmu mes. «Carrillo dictó un decretu nel que mandaba a axuntar tol exércitu pa la defensa del Estáu contra l'enemigu estranxeru»,&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt; el so plan defensa contemplaba un grupu d'homes a cargu del salvadoreñu [[Vicente Villaseñor]], quien cola so traición, atayaría dichu proyeutu de defensa. «Carrillo nun deseyaba'l derramamiento de sangre, polo que pensó en falar con Morazán (...) Carrillo fracasó na so invitación a Morazán. El xeneral invasor tenía yá alcordada una entrevista y non precisamente col mandatariu costarricense, sinón con Villaseñor, quien-y apurriría les fuercies que fueren puestes a los sos órdenes»,&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt;
asina él y Vicente Villaseñor roblaron el ''[[Pactu del Jocote|Pactu d'El Jocote]]''. L'alcuerdu prevía la integración d'un solu cuerpu militar, la convocatoria d'una Asamblea Nacional Constituyente, la espulsión de Braulio Carrillo y otros miembros de la so alministración, y l'instalación d'un gobiernu provisional sol mandu de Francisco Morazán. «Con detenimiento lleó Carrillo'l pactu traicioneru. Él sabía que podía face-y frente a les fuercies de Morazán, pero tamién que se desamarraría una fola de sangre. Si a Morazán y a Villaseñor eso tener ensin cuidu, a él esmolecía-y fondamente. Pensaba que si él yera la persona en discutiniu fadríase a un llau, abandonaría'l país, sacrificaría la so obra (...) Convieno Carrillo en dar la so aprobación al pactu, previes dellos cambeos».&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt;
El 13 d'abril de 1842, les fuercies de Morazán entraron na ciudá de San José,{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}} «una hora más tarde Carrillo empecipió'l so destierru» escontra El Salvador.&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt;

El primer actu de Morazán foi abrir les puertes del Estáu a refuxaos políticos costarricenses y centroamericanos. Amás, el nuevu gobernante dedicar a derogar delles de les lleis emitíes na dómina de Carrillo y dedicóse a otres reformes. Coles mesmes convocó a una Asamblea Constituyente la cual nomar xefe supremu del Estáu de Costa Rica.&lt;ref&gt;[http://www.guiascostarica.com/presi/presi05.htm «Francisco Morazán Quesada»], artículu nel sitiu web costarricense ''GuiasCostaRica.com''; consultáu'l 9 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;

Al so apuerto a [[Caldera (Costa Rica)|Puerto Caldera]], «Morazán traía consigo un documentu que se conoz como Proclama de la Caldera; n'este ufiertaba a los costarricenses devolve-y la llibertá a Costa Rica y proclamaba la guerra contra Carrillo, a quien llamaba tiranu, déspota, ignorante y sanguinario»,&lt;ref name=&quot;Loria-Brenes&quot;/&gt; calificativos que «Morazán escaecía de qu'él yera non menos acreedor d'estos epítetos, como nun tardó n'esperimentalo dolorosamente el pueblu a quien prometía devolver la llibertá».&lt;ref&gt;Ricardo FERNÁNDEZ GUARDIA: ''Coses y xentes d'antaño'' (páx.&amp;nbsp;338), 1935.&lt;/ref&gt;
Pal mes de setiembre de 1842, Morazán yá perdiera la mayor parte del sofitu inicial que lu había lleváu al poder en Costa Rica. La so presencia en Costa Rica espertara una gran medrana nel restu d'estaos centroamericanos: Guatemala declaró a Costa Rica país enemigu; El Salvador rompió rellaciones, y Hondures y Nicaragua desconocieron el gobiernu de Morazán. Los cuatro estaos entamar na llamada «[[Pactu de Guatemala|Confederación de Guatemala]]», una unión militar contra Costa Rica na qu'alcordaron «aidase mutuamente y faer causa común en casu de que s'atacara la independencia de toos y de cualesquier d'ellos».{{harvnp|Obregón|2000|p=106|sp=sí}}
A esto tamién se sumó que'l 29 de xunetu de 1842, Morazán, nuna llongura manifiesta, comunicó a los costarricenses la so intención de refaer la Unión Centroamericana pola fuercia de les armes.{{harvnp|Obregón|2000|p=105|sp=sí}}

== Muerte ==
[[Ficheru:Morazan mausoleum.JPG|thumb|Tumba de Morazán nel [[Campusantu de Los Pernomaos]], en San Salvador (El Salvador).]]
El [[11 de setiembre]] de [[1842]] españó n'[[Alajuela (ciudá)|Alajuela]] un movimientu popular contra'l gobiernu de Morazán. Cuatrocientos homes encabezaos pol portugués [[Antonio Pinto Soares]], Ante estos
fechos, Morazán y los sos homes llogren repeler los ataques y replegáronse nel cuartel xeneral. Dende ellí fixéron-y frente a los insurrectos que según l'historiador Montúfar xubíen a mil homes.

La llucha siguió encarnizada y aportunante. A midida que el conflictu yera desfavorable a los sitiaos el Capellán José Castro propunxo una capitulación a Morazán garantizándo-y la vida, pero él negóse. Dempués de 88 hores de llucha, Morazán y los sos collaboradores más cercanos decidieron romper el sitiu. El xeneral [[José Trinidad Cabañas]] con 30 homes fixo posible la retirada de Morazán y el so oficiales cercanos escontra [[Cartago (Costa Rica)|Cartago]].

Sicasí, la insurrección estendiérase hasta esi llugar y Morazán tuvo que solicitar ayuda del so supuestu amigu Pedro Mayorga,&lt;ref name=&quot;Explorations&quot;&gt;{{harvnb|Wells|1857|p=}}&lt;/ref&gt; sicasí, este traicionó-y y brindó-y facilidaes a los enemigos de Morazán pa prindalo xunto a los xenerales Vicente Villaseñor, Saravia y otru oficiales.{{harvnp|Ortega|1988|p=}} El xeneral Villaseñor quixo suicidase con un puñal y resultó mancáu gravemente. Cayó al suelu bañáu en sangre pero sobrevivió. El xeneral Saravia morrió depués de sufrir una tarrecible convulsión.&lt;ref name=&quot;Explorations&quot;/&gt;

Darréu una burlla de xuiciu» llevar a cabu,&lt;ref name=&quot;Explorations&quot;/&gt; na cual Morazán y Villaseñor fueron condergaos a muerte poles autoconstituidas nueves autoridaes.&lt;ref name=&quot;Explorations&quot;/&gt;
D'alcuerdu al historiador William Wells: «La xunta qu'emitió esta bárbarica resolución taba compuesta por Antonio Pinto (fechu comandante xeneral nesi momentu), el padre Blanco, el infame doctor Castillo, y dos españoles d'apellíos Benavidez y Farrufo».&lt;ref name=&quot;Explorations&quot;/&gt;

Dempués d'estos fechos, los condergaos fueron treslladaos al paredón de fusilamiento{{sfn|Ortega|1988|p=}}{{sfn|Woodward|1993|p=153}} alcontráu na plaza central de la ciudá. Antes de perfacese l'actu d'execución, Morazán dictó-y el so testamentu al so fíu Francisco. N'este, el xeneral axustó que la so muerte yera un asesinatu»&lt;ref name=&quot;Testamentu&quot;&gt;{{harvnb|Morazán|1842|p=}}&lt;/ref&gt; y amás declaró: «Nun tengo enemigos, nin la menor rensía llevo al sepulcru contra los mios asesinos, que los perdono y deséu el mayor bien posible».&lt;ref name=&quot;Testamentu&quot;/&gt; Darréu ufiertáron-y una siella y refugar. Al xeneral Villaseñor, que s'atopaba sentáu ya inconsciente y sol efeutu d'un sedante,{{ensin referencies}} Morazán díxo-y: «Queríu amigu, la posteridá va faenos xusticia» y persignóse.

Según rellata l'historiador Miguel Ortega,{{sfn|Ortega|1988|p=}} Morazán pidió'l mandu de la escolta, abrióse la negra levita, afayóse'l pechu con dambes manes y con voz inalterada ―como quien da órdenes nuna parada militar―, mandó: «¡Preparen armes! ¡Apunten!». Entós corrixó la puntería d'unu de los tiradores y finalmente glayó: «¡Apunten! ¡Foi...!». La postrera sílaba foi apagada por una descarga zarrada. Villaseñor recibió l'impautu de los chombos nel llombu y foise de focicu. Ente'l fumu de la pólvora, viose que Morazán alzó llevemente la cabeza y musitó: «Entá toi vivu...».{{sfn|Ortega|1988|p=}} Una segunda descarga acabó cola vida del home al cual [[José Martí]] describió como «un xeniu poderosu, un estratega, un orador, un verdaderu estadista, quiciabes l'únicu que produxera l'América Central».{{sfn|Martí|2010|p=210-231}} N'ochobre de 1842, los gobiernos de Centroamérica, satisfechos de que Morazán sumiera, volvieron a entamar les sos rellaciones con Costa Rica.{{sfn|Obregón|2000|p=107}}

En 1848, el gobiernu de José María Castro, unvió los restos de Morazán a El Salvador, cumpliendo unu de los sos últimos deseos.{{sfn|Reyes|1885|p=283-287}}

== Mandáu ==
{{Caxa de cita Alta ye la nueche y Morazán xixila.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Invasores enllenaron la to morada.&lt;br /&gt;Y te partieron como fruta muerta,&lt;br /&gt;y otros sellaron sobre los tos llombos&lt;br /&gt;los dientes d'un fonduxe sanguinaria,&lt;br /&gt;y otres te escalaron nos puertos&lt;br /&gt;cargando sangre sobre los tos dolores.|([[Pablo Neruda]]: ''Cantar xeneral'', XXXI).
}}

Francisco Morazán convertir nun mártir y un símbolu de la República de Centroamérica. Él dio la so vida, anque ensin ésitu, tratando de caltener la unión d'estos países. Rescampla, tamién, que la so muerte contribuyó, en cierta midida, por que cada una d'estes naciones sían güei países independientes.

La so imaxe puede atopase en billetes, logotipos, sellos postales, instituciones, ciudaes, departamentos, escueles y parques, ente otres coses que caltienen el so legáu. El Salvador foi unu de los primeros países pa rindir tributu a Morazán. El 15 de marzu de 1882, el presidente [[Rafael Zaldívar]] develó un monumentu na so memoria, allugáu na [[Plaza Francisco Morazán]], y, el 14 de marzu de 1887, l'Asamblea Nacional de la República d'El Salvador sustituyó'l nome del [[Departamentu de Gotera]] por Departamentu Morazán, «pa perpetuar el nome del gran líder de la Unión Centroamericana».&lt;ref&gt;[http://www.rree.gob.sv/comunidaes/comunidaes.nsf/pages/franciscomorazan «Francisco Morazán Quezada»] {{Wayback|url=http://www.rree.gob.sv/comunidaes/comunidaes.nsf/pages/franciscomorazan |fecha=20040223153917 }}, artículu nel sitiu web salvadoreñu ''RREE.gob.sv'', de 2005; consultáu'l 27 de febreru de 2010.&lt;/ref&gt;
Tamién el presidente [[Doroteo Vasconcelos]] nomó nel so honor l'aldega [[San Francisco Morazán|«San» Francisco Morazán]]. N'Hondures, camudóse'l nome del departamentu de Tegucigalpa a Francisco Morazán nel añu 1943. En Guatemala, la ciudá guatemaliana de Tocoy Tzimá convertir en [[Morazán (El Progresu)|Morazán]] el 15 payares de 1887.
En Nicaragua, fundóse [[Puertu Morazán]] en 1945.&lt;ref&gt;[http://www.deguate.com/artman/publish/historia-conceyos-guatemala/hestoria-del conceyu-de-morazan-el progresu.shtml «Historia del conceyu de Morazán»], artículu del 15 de mayu de 2008 (sobre la fundación del puertu nicaragüense Morazán); consultáu'l 30 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:SFyzSfV_-SIJ:www.inifom.gob.ni/conceyos/documentos/CHINANDEGA/pto_morazan.pdf+puertu+morazan+nicaragua Ficha municipal de Puertu Morazán], consultáu'l 30 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;

Nel ámbitu políticu la idea de la integración caltener na mente de munchos centroamericanos. Por casu, el [[Parllamentu Centroamericanu]] (Parlacen) ye una institución política consagrada a la integración de los países de Centroamérica, que representa una versión moderna de la histórica República Federal de Centroamérica, anque ensin cuntar con [[Costa Rica]], pero qu'inclúi a [[Panamá]] y a la [[República Dominicana]].&lt;ref&gt;[http://www.parlacen.org.gt/index-portada.html Parlacén.org;] consultáu'l 30 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;
Nel pasáu varios intentos infructuosos fixéronse pa restablecer la Unión (1851, 1886 y 1921).&lt;ref&gt;[http://www.cervantesvirtual.com/portal/constituciones/Rep_Fed_Centroamerica/rep_fed_centroamerica.shtml Constituciones hispanoamericanes de la República Federal de Centroamérica;] consultáu'l 4 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;

El legáu de Morazán ta tamién presente nes artes. La primer obra de rexistru n'El Salvador titúlase ''La traxedia de Morazán'', escrita por Francisco Díaz (1812-1845),&lt;ref&gt;Martin BANHAM: ''The Cambridge guide to theatre'' (páx.&amp;nbsp;325). Cambridge: University Press, 1995.&lt;/ref&gt; que ye una dramatización de la vida del presidente d'América Central. Coles mesmes, n'Hondures se escenificó la obra teatral de Luis Andrés Zúñiga Portillo llamada ''Los conspiradores'' (1916), que foi un drama históricu qu'honra les virtúes de Francisco Morazán.{{sfn|Brubin|1996|p=}} Nel so llibru ''Cantar xeneral'', [[Pablo Neruda]] tamién rinde homenaxe al caudiellu lliberal» con un poema a América Central.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=MIAmOynpB44C&amp;dq=cantar+xeneral+de+pablo+neruda&amp;printsec=frontcover&amp;source=bn&amp;hl=en&amp;ei=HciyS6_DH4rYsgPu1vyOAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;vei0CBEQ6AEwAw#v=onepage&amp;q=&amp;f=false Cantar xeneral] Pablo Neruda 14 de xunu de 1976. Caracas, Biblioteca Ayacucho. Fecha d'accesu 30 de marzu 2010. ISBN 84-660-0076-3.&lt;/ref&gt;
Estatues y bustos de Francisco Morazán puede atopase en Chile, Panamá, El Salvador, Estaos Xuníos, España, Hondures, Costa Rica y Nicaragua, ente otros.

== Reconocencies ==
[[Ficheru:Historic Image of Francisco Morazan.jpg|thumb|200px|Morazán cerca de los sos 50 años, por Vilardell. Semeya recoyida nel llibru ''Americanos Célebres'' (1888) d'[[Emilia Serrano de Wilson]].]]

=== Semeyes de Francisco Morazán ===
{{cita|El xeneral Morazán yera blancu, llixeramente sonrosáu; de cuerpu delgáu, alto y rectu; el conxuntu de faiciones constituyía una fisonomía tan perfectamente delineada que, viéndola una vegada, non podía escaecese, recordando siempres enforma del tipu griegu... Personaxe severamente pundonoroso y probo, enxamás abusó del poder en provechu propiu; l'esterior de la so familia; la so casa, la so dote, el so vistíu; tou llevó'l sellu de la modesta decencia.|José María Cáceres.&lt;ref name=montes&gt;{{Cita Harvard |Montes|1958| pp=42-45|sp=sí}}&lt;/ref&gt;}}

{{cita|Tenía como 45 años; cinco pies y diez pulgaes d'altu; yera delgáu, con barba y bigote negros y llevaba espada y casaca militar abotonada hasta'l gargüelu. Taba ensin sombreru y l'espresión de la so cara yera nidia ya intelixente [...] siempres dirixía les sos tropes; tuviera en numberoses batalles y de cutiu fuera mancáu, pero nunca derrotáu.|[[John Lloyd Stephens]]&lt;ref name=montes&gt;{{Cita Harvard |Montes|1958| pp=42-45|sp=sí}}&lt;/ref&gt;}}

{{cita|Nenguna frivolidá notar nes sos costumes, tan pures, sencielles ya iguaes. Fuxía de les diversiones, lo mesmo que d'exhibise y llucise. Evitaba les demostraciones de simpatía, les llacuaes y les lliviandaes, pero complacer n'estremu'l tratu de los homes ilustraos, anque fueren los sos enemigos. [...] Naide tarreció-y, porque enxamás se-y vio un actu de ferocidá nin asañamientu. Los sos mayores enemigos, deponíen les sos roxures na so presencia, porque viéndo-y yera imposible odia-y.|Antonio Grimaldi.&lt;ref name=montes&gt;{{Cita Harvard |Montes|1958| pp=42-45|sp=sí}}&lt;/ref&gt;}}

=== Himnu a Francisco Morazán ===
{{Cita|Máxica rima de bronce que cante la maravía de la to épica historia sobre los cumes la mio musa llevante la fabulosa rellumanza de la to gloria.&lt;br /&gt;Que'l to figura enciende'l to flama qu'irradien les albes de nácare y oro himnu solemne apregone la to fama vive nos aires tu nome sonoru.&lt;br /&gt;Ecu d'amor nes altes llendes queda analayando nos verdes pinares lloren la to muerte les escamplaes clarines y nel to fondu responsu los mares.&lt;br /&gt;Inclita musa d'arcanos acentos del to nome destierra l'olvidu llexa l'ideal de la unión de los vientos cual pabellón al futuru tendíu.&lt;br /&gt;Quien la to figura cinxir de flores pase la to numen venciendo muertes cual sol ensin ocaso de vives reblanees sobre l'eternu radar de los sieglos.&lt;br /&gt;Patria saluda al heroicu guerreru himnu alzar de lluz y victoria ama a la sublime reblaneda del so aceru pon nel so frente'l lloréu de la gloria.}}

=== Bustos, estatues y monumentos nel mundu ===
Esisten dellos monumentos n'honor a la memoria d'esti caudiellu. Unu de los más representativos y el más antiguu ye la [[Plaza Francisco Morazán]], nel [[Centru Históricu de San Salvador|centru históricu]] de la [[Ciudá de San Salvador]] ([[El Salvador]]), na cual atópase una estatua del Xeneral Francisco Morazán fecha en bronce sobre un pedestal de mármol na que s'atopen cinco muyeres sosteniendo caúna los escudos qu'en 1882, añu en que s'inauguró la plaza, ostentaben caúna de los cinco repúbliques centroamericanes que conformaron la [[República Federal de Centro América]]. Ello ye que esti monumentu ye'l más antiguu de la capital salvadoriana que sigue de pies. Tamién esiste un monumentu col so bustu en Panamá, Ciudá de Panamá, nel Parque Pega allugáu na Cinta Costera frente al Hotel Miramar.

&lt;gallery heights=&quot;130px&quot; style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
Ficheru:Plaza Francisco Morazan.jpg|Plaza Francisco Morazán en [[San Salvador]] (El Salvador).
Ficheru:MorazanSJ.jpg|[[Parque Morazán]] en [[San José (Costa Rica)|San José]] (Costa Rica).
Ficheru:Estatua de Morazan en San Pedro Sula.JPG|Estatua en [[San Pedro Sula]] (Hondures).
Ficheru:José_Francisco_Morazán_02.jpg|Bustu en [[Santa Cruz de Tenerife]] (islles Canaries).
Ficheru:Monumento al general Francisco Morazán - Parque del Retiro - 20070805.jpg|Monumentu nel [[Parque del Retiru]] de [[Madrid]] (España).
Ficheru:BasinStreetMorazan.jpg|Estatua en [[Nueva Orleans]] (Estaos Xuníos).
Ficheru:Estatua de Francisco Morazan.JPG|Estatua ecuestre nel Parque Central de [[Tegucigalpa]] (Hondures).
&lt;/gallery&gt;

== Ver tamién ==
* [[Batalles de Francisco Morazán]]
* [[Academia Militar d'Hondures Xeneral Francisco Morazán]]
* [[Exércitu Aliáu Proteutor de la Llei]]
* [[Golpe d'Estáu n'Hondures de 1827]]
* [[Golpes d'Estáu n'Hondures]]
* [[José Justo Milla]]

&lt;center&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''Próceres d'Hondures'''&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Ficheru:Coat of arms of Honduras.svg|24px]]&lt;/center&gt;&lt;!--N'orde cronolóxicu--&gt;
&lt;gallery style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
Ficheru:Lempira.jpg|[[Lempira (cacique lenca)|Lempira]]
Ficheru:Del Valle blanco y negro.jpg|[[José Cecilio del Valle]]
Ficheru:DionisioDeHerrera.jpg|[[Dionisio de Herrera]]
Ficheru:G.F.Morazan Q..jpg|'''Francisco Morazán'''
Ficheru:Trinidad Reyes blanco y negro.jpg|[[José Trinidad Reyes]]
Ficheru:Jose Trinidad Cabañas 001.jpg|[[José Trinidad Cabañas]]
&lt;/gallery&gt;

{{Socesión
| periodu = [[1827]] – [[1827]]
| predecesor = [[José Jerónimo Zelaya Fiallos]]
| títulu = [[Gobernantes d'Hondures|Xefe d'Estáu d'Hondures]] &lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del Estado de Honduras.jpg|30px]]
| socesor = [[Diego Vigil]]
| periodu2 = [[1829]] – [[1830]]
| predecesor2 = [[Diego Vigil]]
| títulu2 = [[Gobernantes d'Hondures|Xefe d'Estáu d'Hondures]] &lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del Estado de Honduras.jpg|30px]]
| socesor2 = [[José Santos Díaz del Valle]]
| periodu3 = [[1830]] – [[1834]]
| predecesor3 = [[José Francisco Barrundia y Cepeda]]
| títulu3 = [[Presidentes de Centroamérica]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo de la República Federal de Centro América.svg|25px]]
| socesor3 = [[Gregorio Salazar]]
| periodu4 = [[1834]] – [[1838]]
| predecesor4 = [[Gregorio Salazar]]
| títulu4 = [[Presidentes de Centroamérica]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo de la República Federal de Centro América.svg|25px]]
| socesor4 = [[Diego Vigil]]
| periodu5 = [[1832]]
| predecesor5 =[[José María Cornejo]]
| títulu5 = [[Presidente d'El Salvador|Xefe provisorio del Estáu del Salvador]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo de las Provincias Unidas del Centro de América.svg|El Salvador|30px]]
| socesor5 = [[Joaquín de San Martín]]
| periodu6 = [[1839]] – [[1840]]
| predecesor6 =[[Antonio José Cañes]]
| títulu6 = [[Presidente d'El Salvador|Xefe supremu del Estáu del Salvador]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo de las Provincias Unidas del Centro de América.svg|El Salvador|30px]]
| socesor6 = [[José María Silva]]
| periodu7 = 1842-1842
| predecesor7 = [[Braulio Carrillo]]
| títulu7 = [[Presidente de Costa Rica|Xefes d'Estáu de Costa Rica]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo de la República Federal de Centro América.svg|Costa Rica|30px]]
| socesor7 = [[Antonio Pinto Soares]]
}}


== Bibliografía ==
{{refcomienza}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Don}}|apellíu={{Versalita|Brubin}}|títulu=The world encyclopedia of contemporary theatre. The Americas|ubicación=Londres, Inglaterra|editorial=Routledge|añu=1996|idioma=en|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Coronado Aguilar}}|nome={{Versalita|Manuel}}|enllaceautor=Manuel Coronado Aguilar|añu=1965|allugamientu=Guatemala|títulu=El xeneral Carrera ante la hestoria|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Coronado Aguilar}}|máscaraautor=1|nome={{Versalita|Manuel}}|añu=1975|allugamientu=Guatemala|títulu=Apuntes históricu guatemalenses|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Agustín}}|apellíu={{Versalita|Gómez Carrillo}}|enllaceautor=Agustín Gómez Carrillo|url=http://www.archive.org/stream/elementosdelahi00carrgoog/elementosdelahi00carrgoog_djvu.txt |títulu=Elemento de la historia de Centroamérica|ubicación=Madrid, España|editorial=Imprenta de Hernando y Compañía |añu=1900|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|González Davison}}|nome={{Versalita|Fernando}}|añu=2008|títulu=El monte infinitu; Carrera, caudiellu de Guatemala|editorial=Artemis y Edinter|allugamientu=Guatemala|isbn=84-89452-81-4|ref=harv}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=euDOGDN5Vo4C&amp;pg=PA100|títulu= The Blood of Guatemala: A History of Race and Nation|coleición=Latin America Otherwise|apellíu={{versalita|Grandin}}|nome={{versalita|Greg}}|fecha=2000|editorial=[[Duke University Press]]|isbn=9780822324959 |idioma=en|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Baldomero}}|apellíu={{Versalita|Serrano}}|títulu=Morazán, el caballeru de la revolución (2ª edición)|allugamientu=Tegucigalpa, Hondures|editorial=Editorial Cultura|añu=2008|idioma=es|ref=harv|isbn=978-99926-10-86-2}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Hernández de León}}|nome={{Versalita|Federico}}|enllaceautor=Federico Hernández de León|títulu=El llibru de les efemérides editorial=Sánchez y de Guise|añu=1930|allugamientu=Guatemala|ref=harv}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Henríquez Ureña}}|nome={{Versalita|Max}}|títulu=Panorama históricu de la lliteratura cubana 1492-1952. 2 tomo|ubicación=New York|editorial=Les Américas|añu=1963|capítulu=XXXVII: José Martí|volume=Tomo II|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Jiménez Solís}}|nome={{Versalita|Jorge}} |títulu=Francisco Motazán, la so vida y la so obra|añu=1999|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Lindvall-Larson}} |nome={{Versalita|Karen}} |títulu=Latin American Election Statistics: A Guide to Sources |títulu-trad=Estadístiques d'eleiciones llatín americanes: una guía de fontes |url=https://library.ucsd.edu/research-and-collections/collections/notable-collections/latin-american-elections-statistics/Hondures/18121844.html |fechaaccesu=15 d'agostu de 2018 |capítulo=Hondures: Elections and Events 1812-1844 |editorial=[https://library.ucsd.edu/ Llibrería] de la [[Universidá de California en San Diego]]}}
* {{cita llibru |nome={{versalita|John}}|apellíu={{versalita|Lynch}} |títulu=Caudillo in Spanish America 1800-1850|añu=1992|idioma=en|ref=harv}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Martí}}|nome={{Versalita|José}}|títulu=L'América Central|publicación=Obres completes. Edición crítica|volume=13|editorial=Centru d'Estudios Martianos|ubicación=L'Habana|añu=2010|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Martínez Peláez}}|enllaceautor=Severo Martínez Peláez|nome={{Versalita|Severo}}|títulu=La patria del criollu; ensayu d'interpretación de la realidá colonial guatemaliana|añu=1990|ubicación=Méxicu|editorial=Ediciones en Marcha|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Montúfar}}|nome={{Versalita|Lorenzo}}|enllaceautor=Lorenzo Montúfar y Rivera|nome2={{Versalita|Ramón A.}}|apellíu2={{Versalita|Salazar}}|editorial=Tipografía Nacional|otros títulu=El centenariu del xeneral Francisco Morazán|edición= |fecha= |añu=1892 |allugamientu=Guatemala|id= |isbn= |páxina=|capítulo=|urlcapítulo= |cita=|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Manuel}}|apellíu={{Versalita|Montúfar}}|títulu=Historia de la Revolución de Centroamérica|añu=1853|pp=26-27|ref=harv}}
* {{cita llibru |títulu=Testamentu de Francisco Morazán|nome={{Versalita|Francisco}}|apellíu={{Versalita|Morazán}}|añu=1842|allugamientu=Costa Rica|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Obregón}}|nome={{Versalita|Clotilde María}}|url=https://books.google.co.cr/books?id=8wqPTI2704EC|títulu=El procesu eleutoral y el poder executivo en Costa Rica: 1808-1998|editorial= Universidá de Costa Rica|añu=2000|ISBN=9977-67-618-6|ref=harv}}
* {{cita llibru |títulu=Lloréu ensin Ocaso|apellíu={{Versalita|Ortega}}|nome={{Versalita|Miguel}}|añu=1988|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Pelosu}}|nome={{Versalita|Vincent C.}}|nome2={{Versalita|Barbara A.}}|apellíu2={{Versalita|Tenenbaum}}|títulu=Liberals, politics, and power; state formation in Nineteenth-Century Latin America|idioma=en|editorial=University of Georgia Press|ubicación=Georgia, EE.XX. |añu=1996|isbn=978-0-8203-1800-4|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Héctor}}|apellíu={{Versalita|Pérez Brignoli}}|nome2={{Versalita|Ricardo}}|apellíu2={{Versalita|Sawrey}}|nome3={{Versalita|Susana}}|apellíu3={{Versalita|Stettri}}|url=https://books.google.com/books?id=LhF8K-iYNrcC&amp;pg=PA60|títulu=A brief history of Central America|volume=I|allugamientu=Madrid|editorial=O. C. Press|añu=1985|isbn=0520068327|idioma=en|ref=harv}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Pérez Cruz}}|publicación=Revista Calban|allugamientu=Cuba|nome={{Versalita|Felipe de Jesús}}|url=http://www.revistacaliban.cu/articulo.php?article_id=51|títulu=Morazán, el nuesu altivu héroe|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Rafael}}|apellíu={{Versalita|Reyes}} |títulu=Nociones d'Historia del Salvador|allugamientu=San Salvador, El Salvador|editorial=Imprenta Francisco Sagrini|añu=1885|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Rosa}}|nome={{Versalita|Ramón}}|enllaceautor=Ramón Rosa|títulu=Historia del Beneméritu Xeneral Don Francisco Morazán, ex-presidente de la República de Centroamérica|editorial=Ministeriu d'Educación Pública, Ediciones Téuniques Centroamericanu|allugamientu=Tegucigalpa|añu=1974|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra/hestoria-del-benemerito-gral-don-francisco-morazan-ex-presidente-de-la-republica-de-centroamerica/|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Adalberto}}|apellíu={{Versalita|Santana}}|url=https://books.google.com.ar/books?id=DUqh81WJRM4C&amp;pg=PA27&amp;lpg=PA27|capítulo=Dos próceres de la nuesa América|editor={{Versalita|Santana, Adalberto; Guerra Villaboy, Sergio}}|títulu=Benito Juárez n'América Llatina y el Caribe|ubicación=Méxicu|editorial=UNAM, Cuadiernos de Cuaderno |añu=2006|isbn=9703242464|ref=harv}}
* {{cita llibru |nome={{Versalita|Ephraim George}}|apellíu={{Versalita|Squier}}|enllaceautor=Ephraim George Squier|url=https://archive.org/stream/nicaraguaitspeo05squigoog|títulu=Nicaragua, its people, scenery, monuments and the proposed Interoceanic Canal|editorial=D. Appleton and Co.|allugamientu=New York, EE.XX. |añu=1852|idioma=en|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Stephens}}|nome={{Versalita|John Lloyd}}|apellíu2={{Versalita|Catherwood}}|nome2={{versalita|Frederick}}|enllaceautor=John Lloyd Stephens|enllaceautor2=Frederick Catherwood|url=https://archive.org/details/incidentstravel00cathgoog|títulu=Incidents of travel in Central America, Chiapas, and Yucatan|idioma=en|editorial=Arthur Hall, Virtue and Co.|añu=1854|allugamientu=[[Londres]], [[Inglaterra]]|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Wells}}|nome={{versalita|William}}|títulu=Explorations and Adventures in Hondures|editorial=Harper|allugamientu=Nueva York|idioma=en|añu=1857|ref=harv}}
* {{cita publicación |títulu=The ecclesiastical policy of Francisco Morazán and the other Central American liberals|añu=1920|url=https://archive.org/details/ecclesiasticalpo00will|apellíu={{Versalita|Williams}}|nome={{Versalita|Mary Wilhelmine}}|publicación=The Hispanic American Historical Review|númberu=2|volume=III|ref=harv}}
* {{cita llibru |títulu=Rafael Carrera and the Emergence of the Republic of Guatemala, 1821-1871|nome={{Versalita|Ralph Llee, Jr.}}|apellíu={{Versalita|Woodward}}|añu=1993|editorial=University of Georgia Press|allugamientu=Athens, Georgia EE.XX. |formatu=Edición en llinia|url=http://muse.jhu.edu/books/9780820343600|ref=harv}}
{{reftermina}}

=== Biografíes ===
{{refcomienza}}
* Magüeta, Longino: ''Morazán revolucionariu''. Tegucigalpa: Editorial Baktun, 1992.
* Bardales, Rafael: ''Pensamientu políticu del xeneral Francisco Morazán''. Tegucigalpa: Editorial Universitaria, 1985.
* Díaz Chávez, Filánder: ''Probe Morazán probe''. Tegucigalpa: Guaymuras, 1988.
* Fernández Guardia, Ricardo: ''Morazán en Costa Rica''. San José (Costa Rica): Lehmann, 1942.
* Ficklen, John Rose: ''Central America and Mexico''.
* Jiménez Solís, J. Jorge: ''Francisco Morazán: la so vida y la so obra''. Méxicu: Programa Testos Escolares Nacionales, 1958.
* {{cita llibru |apellíos=Montes |nome=Arturo Humberto|enllaceautor= |coautores= |editorial=|editor=Llibro Mex |otros títulu=Morazán y la Federación Centroamericana|edición=1ª |fecha= |añu=1958|ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu=Martínez López|nome=Y.|enllaceautor= |coautores= |editorial=|editor= |otros= |títulu=Biografía del xeneral Francisco Morazán|edición=2ª|fecha= |añu=1931 |ref=harv}}
* Santana, Adalberto: ''El diariu de Francisco Morazán''. Méxicu: PUDEL/UNAM (Programa d'Espardimientu d'Estudios Llatinoamericanos).
* Santana, Adalberto: ''El pensamientu de Morazán''. Méxicu: UNAM, 1992.
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Escotu}}|nome={{Versalita|Julio}}|títulu=El Xeneral Morazán marcha a batallar dende la muerte (novela biográfica)|allugamientu=[[San Pedro Sula]], [[Hondures]]|editorial=Centru Editorial|añu=1992}}
{{reftermina}}

=== Historia rellacionada ===
{{refcomienza}}
* {{cita llibru |apellíu=Guerra Vilaboy |nome=Sergio |enllaceautor= |coautor=Santana, Adalberto|editorial=Grupu Loera Chavez|editor=UNAM |otros títulu=Benito Juárez n'América Llatina|edición= |fecha= |añu=1992 |ubicación=Méxicu |id= |isbn=970-32-42-46-4|páxines=27-41 |capítulo=Dos Poceres de Nuesta América | urlcapítulo = |ref=harv}}
* {{cita llibru |apellíu=Rodríguez Lapuente |nome=Manuel |títulu=Historia d'Iberoamérica |ubicación=España |editorial=Ramón Sopena (1974) |isbn=84-303-0185-2}}
* {{cita llibru |apellíos=Rouquié |nome=Alain |enllaceautor= |editorial=Fondu de Cultura Económica|editor= |otros= |títulu=Guerres y Paz n'América Central|edición= |fecha= |añu=1994|isbn=968-16-4309-7|ref=harv}}
{{reftermina}}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{refcomienza}}
{{commonscat|Francisco Morazán}}
{{wikisource|Francisco Morazán Quesada}}
{{wikiquote|Francisco Morazán}}
* [http://www.bch.hn/galerias/?level=album&amp;id=18 Exposición Francisco Morazán Bancu Central d'Hondures]
* [https://web.archive.org/web/20110721094947/http://www.ihah.hn/FLAX/PlanInterpretativoMuseo_CasadeMorazan.swf Proyeutu Casa de Morazán Proyeutu Casa de Morazán]
* [https://web.archive.org/web/20040223153917/http://www.rree.gob.sv/comunidaes/comunidaes.nsf/pages/franciscomorazan José Francisco Morazán Quezada 2003]
* [https://web.archive.org/web/20111005015852/http://www.latribuna.hn/2011/05/01/batalles-y-combates-del xeneral-morazan-en-centroamerica/ Batalles y combates del xeneral Morazán en Centroamérica]
{{reftermina}}

{{NF|1792|1842|Morazan Quezada, Jose Francisco}}
[[Categoría:Escritores d'Hondures]]
[[Categoría:Gobernantes d'El Salvador]]
[[Categoría:Gobernantes de Nicaragua]]
[[Categoría:Xefes d'Estáu de Costa Rica]]
[[Categoría:Xefes d'Estáu d'Hondures]]
[[Categoría:Masones d'Hondures]]
[[Categoría:Militares d'Hondures]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Hondures]]
[[Categoría:Persones de Tegucigalpa]]
[[Categoría:Executaos d'Hondures]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>h6nzsl1t1g5hx4e4pbre3sraoge5bl1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nur Muhammad Taraki</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155942</id>
    <revision>
      <id>3703072</id>
      <parentid>3701449</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66644" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nur Muhammad Taraki''' {{nym}} foi un [[escritor]], [[Revolución|revolucionariu]] y [[estadista]] [[Afganistán|afganu]]. Fundó'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, conocíu como comunista), lideró la [[Revolución de Saur]], qu'estableció un [[Estáu socialista]]: la [[República Democrática d'Afganistán]], de la cual foi presidente. Mientres el so gobiernu, Taraki aplicó un plan radical de tresformamientos y encabezó la llucha contra los contrarrevolucionarios armaos (conocíos como «[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]»), hasta que foi derrocáu nun [[golpe d'Estáu]] entamáu pol so primer ministru, quien pocu tiempu dempués ordenó la so execución.

== Primeros años ==
Nur Muhammad nació nel senu d'una familia nómade de la tribu taraki d'[[etnia paxta]] el 15 de xunetu de 1917 en Kalai, un pequeñu pueblu de la [[Provincia de Gazni]]. A la edá de cinco años empezó a trabayar nel cuidu de la granxa d'una vilba, pero duró pocu porque'l so padre, Nazir Muhammad, quería qu'aprendiera a lleer y escribir. En [[1932]] camudar a [[Kandahar]] y atopó emplegu na Pashtun Trading Company, siendo promovíu y unviáu a la oficina de la empresa en [[Bombay]], onde completó la escuela{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} y estudió l'[[Idioma inglés|inglés]] y el [[urdu]].{{harvnp|Loi|1983|p=166}} Nesa ciudá de la [[India]], Taraki entró en contautu con nacionalistes, socialistes y [[Partíu Comunista de la India comunistes]]; estos postreros adoctrinar.{{harvnp|Dupree|1992|p=87}} En [[1937]] tornó a Afganistán, llogró un diploma na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]] y empezó a trabayar nel Ministeriu d'Economía. Más tarde trabayó na prensa, para [[Radio Kabul]] y pa l'[[Axencia de Noticies Bajtar]].{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}

== Escritor ==
Taraki escribió noveles y obres polítiques en paxtu, siendo conocíu especialmente polos sos rellatu sociales nos que rellataba la vida de los probes: llabradores, artesanos o trabayadores, contribuyendo al desenvolvimientu de les [[Realismu socialista|enclinos realistes]] na lliteratura afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=A. S. Gerasimova|títulu=Тараки Нур Мухаммед|url=http://bse.sci-lib.com/article108950.html|obra=Большой Советской Энциклопедии|editorial=Советская Энциклопедия|idioma=rusu|fecha=1969-1978 (3ª edición) |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Munchos de los sos trabayos nun llegaron a publicar, circulando namái al traviés de copies manuscrites nel círculu lliterariu progresivu que se formó en redol a él.{{harvnp|Dupree|1985|p=70}}

Ente [[1948]] y [[1953]] escribió cuentos como ''So la vaca'' y ''Esto ye serviciu''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} Na segunda metá de la década del '50 escribió les noveles ''Los trés comíes'', ''Los padres de Samat'', ''La mio paga'',{{harvnp|Loi|1983|p=166}} ''La fía de llabradores'' y ''La nueva vida''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} ''La fía de llabradores'' centrar nel problema de la muyer considerada como moneda de cambéu; la obra ye interesante pa la investigación [[estilística]] cuidao que non azarosamente l'autor dispunxo una narrativa curtia, mentó discretamente los sentimientos de los personaxes y usó un llinguaxe senciellu y casi fríu mas afechu a les distintes situaciones.{{harvnp|Loi|1983|p=166}}

Na so obra ''Blanco'', de [[1956]], fixo una descripción sociolóxica de la vida aldeana nes árees de [[Gazni]]-Kandahar.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} En [[1958]] publicó ''El viaxe de Bang'' y en 1962 ''Solo'', dambes tuvieron segundes ediciones curaes pola [[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] en [[1978]].{{harvnp|Loi|1983|pp=164-165, 167}} En ''El viaxe de Bang'' llegó al maduror l'estilu que les sos bases estableció n'obres anteriores, persistiendo un ciertu «[[verismo]]», una ambientación bien precisa, un llinguaxe urxente y una narrativa indispensable, un cambéu na voz del narrador pola mor del pasu del tiempu verbal del pasáu esternu a la narrativa— al presente internu—, xuegu que destaca cuando l'autor espón dalguna traza psicolóxica del protagonista.{{harvnp|Loi|1983|p=168}} ''El viaxe de Bang'' foi traducíu al rusu (publicáu en tres oportunidad: [[1980]] por [[Editorial Progreso|Progresu]] de [[Moscú]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга, и др. повести|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001004489|editorial=[[Biblioteca Estatal de Rusia]]|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; [[1984]] por Sabchota Sakartvelo de [[Tblisi]]&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга : Повесть|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001210281|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y [[1987]] por Raduga de Moscú)&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Повести : Пер. с пушту|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001367290|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y al [[Idioma italianu|italianu]] (en 1983).{{harvnp|Loi|1983|p=171}} En 2010, ''Blanco'' y otres obres de Taraki fueron reimpresas en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu={{rtl-lang|ps|د نورمحمد تره کي اثار چاپ سول}}|url=http://larawbar.net/15810.html |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|obra=Larawbar|fecha=25 de xineru de 2010|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

Taraki tamién foi autor d'ensayos, como unu sobre [[Máximu Gorki]], escritu en 1964.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} Pa 1978, Taraki publicara más de trenta obres, na so mayoría noveles curties, pero dalgunos trataben sobre filosofía materialista.{{harvnp|Halliday|1978|p=22}}

Como traductor, Taraki popularizó n'Afganistán obres de la [[lliteratura rusa|lliteratura clásica rusa]] y soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=АФГАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/lliteratura/AFGANSKAYA_LLITERATURA.html?page=0,2|obra=Универсальная научно-популярная энциклопедия «Кругосвет»|editorial=Instituto Sociedad Abierta|idioma=rusu|fecha=2005 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nos años '70, Taraki dirixó un equipu de l'Academia de Paxtu de Kabul que mientres años arrexuntó definiciones de pallabres nesi idioma y axuntar nun [[diccionariu]] inglés-paxtu y de definiciones de más d'ochocientes páxines publicáu en [[1975]], llargamente espublizáu. Escosu nos 90, volvió ser publicáu tres la cayida del [[réxime talibán]].{{harvnp|Pushtu Academy Kabul|2007|loc=contratapa}}

== Militante ==
A fines de la década de los 40, Taraki fundó xunto a un grupu d'intelectuales [[Mocedá Despierta]], que publicaba'l hebdomadario ''Angar'' («Caricotes»), que foi prohibíu daes les sos reclamaciones de «pan, ropa, educación ya igualdá». Pol so activismu, el gobiernu intentar alloñar nomándolo amestáu de prensa na embaxada afgana en [[Estaos Xuníos d'América]] en [[1953]], pero aprovechó pa denunciar al gobiernu. Tornó al so país y abrió la Nur Translation Bureau y, coles mesmes que subsistía como traductor, siguió la so carrera como escritor. Al arrenunciar [[Mohammed Daud Khan]] como primer ministru, Taraki pudo actuar más llibremente y convidó a otros trenta persones al Congresu Fundacional del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán, el [[1 de xineru]] de [[1965]], siendo escoyíu Secretariu Xeneral del nuevu partíu.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}


El [[11 d'abril]] de [[1966]], Taraki publicó'l primer númberu de la revista en paxtu y [[dari]]{{harvnp|Adamec|2010|p=XLIII}} ''[[Jalq]]'' ({{rtl-lang|ps|خلق‎}}, «Pueblu») que definía como misión del PDPA la de «solliviar l'agonía ensin llendes de los pueblos primíos d'Afganistán» y afirmaba que «la tema principal de la dómina contemporánea y centru de la [[llucha de clases]] en tol mundu, qu'empezó cola [[Gran Revolución Socialista d'Ochobre]], ye la llucha ente'l [[socialismu]] internacional y el [[capitalismu]] internacional». El periódicu foi un gran ésitu, especialmente ente los estudiantes. La so primer publicación vendió 20&amp;nbsp;000 copies, numberaes y en tiraes posteriores en redol a 10&amp;nbsp;000 (namái hubo seis ediciones en total). El 23 de mayu de 1966, les autoridaes cerrar na base de que yera «antiislámico», «anticonstitucional» y «antimonárquicu».{{harvnp|Seekins|1986|p=221}}

Poco dempués de la so fundación, el PDPA estremar en dos faiciones: ''Jalq'' y ''[[Parcham]]'' ({{rtl-lang|ps|پرچم‎}}, «Bandera», ésta tamién pol so periódicu, liderada por [[Babrak Karmal]]), radicales y moderaos respeutivamente, pos los ''jalqis'' pensaben un alzamientu militar mientres los ''parchamis'' abogaben por cambeos graduales, inclusive s'aliaron mientres un tiempu a Daud, cuando ésti [[República de Daud|derrocó al rei Zahir Shah]]. El 1977 los dos faiciones pudieron reconciliase gracies a les xestiones de Taraki, pero la división permaneció subxacente, especialmente en cuanto al intensu odiu personal ente Karmal, líder ''parchami'', y [[Jafizulá Amín]], prominente ''jalqi''.{{harvnp|Edwards|2002|pp=46-47}}

El [[17 d'abril]] de 1978, [[Mir Akbar Kaibar]], destacáu dirixente del PDPA, foi asesináu pola policía. El cortexu aciagu, lideráu por Taraki, foi acompañáu por más de quince mil persones, y remató como una manifestación. El 26 d'abril, Taraki y otros seis xefes del PDPA fueron arrestaos, pero Amín dir más tarde, lo que-y dio tiempu pa contautar a oficiales militares simpatizantes. Unu d'estos, [[Abdul Qadir]], safó'l so arrestu. Tanquistas y aviadores atacaron el [[Arg|Palaciu]] y derrocaron a Daud. Los líderes del PDPA fueron lliberaos y Taraki nomáu [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]] y Primer Ministru d'Afganistán.{{harvnp|Halliday|1978|p=32}}
{{AP|Revolución de Saur}}

== Presidente ==

=== Gabinete ===
{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:100%; width:600px; background:F5F5F5;&quot;
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left; margin-left:6%;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|50px|Escudu de la República Democrática d'Afganistán|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color:black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;font-size:100%&quot;&gt;Gabinete de Ministros d'Afganistán mientres la&lt;br /&gt;Presidencia de Nur Muhammad Taraki{{harvnp|Adamec|2012|pp=XLIX-LII}}{{harvnp|Adamec|1979|pp=31, 42, 47}}{{harvnp|Arnold|1983|pp=178-185}}{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=89}}&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
|Cartera |Titular

|Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Primer ministru d'Afganistán|Primer ministru]]
|Jafizulá Amín&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki
|[[27 de marzu]] de 1979 - *&lt;br /&gt;[[30 d'abril]] de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Babrak
Karmal
|30 d'abril de 1978 - [[5 de xunetu]] de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |[[Shah
Wali]]&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Mohammad
Aslam Watanjar
|30 d'abril de 1978 - 15 de setiembre de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura y Reforma Agraria d'Afganistán|Ministru d'Agricultura y Reforma Agraria]]
|[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Saleh Muhammad Ziri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agua y Enerxía d'Afganistán|Ministru d'Agua y Enerxía]]
|[[Muhammed Mansur Hashimi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Sociales y Turismu d'Afganistán|Ministra d'Asuntos Sociales y Turismu]]
|[[Anahita Ratebzad]]
|30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Tribales d'Afganistán|Ministru d'Asuntos Tribales]]
|[[Nizamuddin Tahzib]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comerciu d'Afganistán|Ministru de Comerciu]]
|[[Abdul Quddus Ghorbandi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comunicaciones d'Afganistán|Ministru de Comunicaciones]]
|[[Said Mohammad Gulabzoi]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar
|8 de xunetu de 1978 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 8 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa Nacional]]
|Jafizulá Amin&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki&lt;br /&gt;Abdul Qadir
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;[[1 d'abril]] de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;17 d'agostu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 17 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Información y Cultura d'Afganistán|Ministru d'Información y Cultura]]
|[[Khial Muhammad Katawazi]]&lt;br /&gt;[[Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i]]
|[[1 d'abril]] de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Interior d'Afganistán|Ministru d'Interior]]
|Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Sher Jan Mazduryar]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Nur Ahmad Nur]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;1 d'abril de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;8 de xunetu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Xusticia d'Afganistán|Ministru de Xusticia]]
|[[Abdul Hakim Shara'i]]
|30 d'abril] de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación d'Afganistán|Ministru d'Educación]]
|[[Muhammad Salim Masudi]]&lt;br /&gt;[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Dastagir Panjshiri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación Cimera d'Afganistán|Ministru d'Educación Cimera]]
|[[Mahmud Suma]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu del Esterior d'Afganistán|Ministru del Esterior]]
|Shah Wali&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Finances d'Afganistán|Ministru de Finances]]
|[[Abdul Karim Misaq]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Fronteres d'Afganistán|Ministru de Fronteres]]
|Sher Jan Mazduryar&lt;br /&gt;[[Sahib Jan Shara'i]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Mines ya Industria d'Afganistán|Ministru de Mines ya Industria]]
|[[Muhammad Ismail Danish]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Obres Públiques d'Afganistán|Ministru d'Obres Públiques]]
|Dastagir Panjshiri&lt;br /&gt;[[Mohammed Rafi]]
|28 d'agostu de 1978 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Planificación d'Afganistán|Ministru de Planificación]]
|[[Muhammad Siddiq Alemyar]]&lt;br /&gt;Shah Wali&lt;br /&gt;[[Sultán Alí Keshtmand]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;23 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Radio y Televisión d'Afganistán|Ministru de Radio y Televisión]]
|&lt;br /&gt;[[Sulaiman Laiq]]
|&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Salú d'Afganistán|Ministru de Salú]]
|[[Saleh Muhammad Ziri]]&lt;br /&gt;Shah Wali
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Tresporte y Turismu d'Afganistán|Ministru de Tresporte y Turismu]]
|Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i
|1 d'abril de 1979 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Ministru ensin cartera |Sahib
Jan Shara'i
|28 de xunetu de 1979 -
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|}

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; Siguió nes sos funciones tres el derrocamientu de Taraki.

&lt;nowiki&gt;**&lt;/nowiki&gt; Ministeriu disueltu.

=== Economía ===
[[Ficheru:Land reform.jpg|thumb|right|300px|Apurre de tierres a llabradores mientres la reforma agraria.]]
Antes de la Revolución, el 95% de la población tenía la metá de la tierra cultivable y el 5% yera dueñu de la otra metá. Los terratenientes vendíen los insumos y arrendaben parte de les sos tierres cuidao que les de los llabradores yéren-yos insuficientes pal so caltenimientu. Taraki anunció que se preparar estudios que llevaríen dos años pa poder implementar una reforma agraria, pero finalmente'l gobiernu decidió empecipiala col Decretu nᵘ8 del 2 d'avientu de 1978, qu'establecía que nenguna familia podía tener más de seis hectárees de tierres de primera calidá o equivalente y que naide podía hipotecar, arrendar o vender tierres percima d'esa dimensión. Pa faelo efeutivu, el gobiernu construyó cases pa funcionarios agrícoles, distribuyó granes, caxes de brotos de seda y ferramientes, entamó nueves güertes y abrió veterinaries.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}} Fueron consideraos miembros de la familia: home, esposa y fíos solteros menores de dieciocho años; d'esta forma buscábase esaniciar les unidaes mayores de parentescu como entidaes económiques, pos yeren entendíes como rellaciones prefeudales. La tierra escedente de les propiedaes mayores de seis hectárees foi distribuyida a trabayadores ensin tierra, pequeños llabradores y nómades. D'estes operaciones encargaba'l Departamentu de la Reforma Agraria; de la regación, el Ministeriu d'Agua y Enerxía.{{harvnp|Rubin|1994|pp=207-208}}

En complementación cola reforma agraria, el réxime promovió les [[cooperativa|cooperatives]] llabradores. L'estatutu que les regulaba indicaba que l'ingresu a les mesmes yera voluntariu, que teníen de tar abiertes a que s'una cualquier llabrador con cuatro hectárees de tierra de primera calidá o equivalente y que los miembros teníen d'escoyer oficiales que s'ocuparíen de los asuntos comunes y de mediar coles autoridaes. Cuidao que la reforma agraria crearía munches unidaes d'esplotación non rentables, el que diches unidaes viérense empuxaes a xunise en cooperatives sería'l primer pasu a la coleutivización.{{harvnp|Rubin|1994|p=207}} Estableciéronse ochocientes cooperatives agrícoles con doscientos mil participantes.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}}

Sicasí, la reforma agraria nun se basó en nengún estudiu catastral del campu afgano, nun teniendo en cuenta les diferencies na tenencia de tierres y les sos concepciones según la rexón. Bien frecuentemente, militantes del PDPA y militares llegaben a les aldegues a faer los repartimientos ensin considerar les carauterístiques locales. Al esaniciar del panorama económicu a los terratenientes, los llabradores probes quedar ensin la so fonte tradicional de granes, agua y ferramientes, ensin ufiertar l'Estáu una alternativa realmente funcional. El colapsu del Estáu nel campu arriendes de la guerra nun dexó a los llabradores esfrutar los beneficios de les sos nueves tierres.{{harvnp|Halliday|1980|p=24}} Amás, esta reforma atopar con numberoses torgues: per un sitiu, amplios sectores del campesinado consideraben que la tierra yera lexítimamente propiedá de los señores y nun podíen aceptar tierra «robada»; por otru, había continuos sabotaxes de los terratenientes que s'afiliaron a les cooperatives pa oponese dende adientro, amás de robos y atentaos terroristes.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Arriendes d'ello, la reforma agraria nun pudo llevase a cabu efeutivamente.{{harvnp|Rubin|1994|pp=208-209}}

Per otra parte, el gobiernu comunista atayó deldes, préstamos ya hipoteques de llabradores probes; distribuyó gratuitamente les tierres confiscadas a los señores emigraos y a la familia real pa los llabradores ensin tierra;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Khan|nome=Lal|títulu=Anniversary of a revolution obliterated from history|url=http://www.dailytimes.com.pk/opinion/27-Apr-2014/anniversary-of-a-revolution-obliterated-from-history |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=Daily Times|fecha=26 d'abril de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; estableció un salariu mínimu y un impuestu progresivu a la renta; amenorgó'l preciu d'alimentos de primera necesidá;&lt;ref name=&quot;mparenti&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Parenti |nome=Michael|enllaceautor=Michael Parenti|títulu=Afghanistan, Another Untold Story|url=http://www.michaelparenti.org/afghanistan%20story%20untold.html|idioma=inglés|fecha=2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; proyeutó desenvolver les industries pesao y llixero;{{harvnp|Quintana Pali|1987|p=108}} y abolió el subsidiu que-y unviaba'l gobiernu al derrocáu monarca [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=L'últimu rei afganu lleva una esistencia frugal en Roma|url=https://elpais.com/diario/1979/05/02/internacional/294444015_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[El País]]|fecha=2 de mayu de 1979}}&lt;/ref&gt;

Taraki nacionalizó el comerciu esterior —midida que perxudicó a munchos xefes tribales— y l'Estáu convertir en dueñu del 51% de les empreses principales. La xinta pa los emplegaos estatales foi igualáu y nel exércitu introducieron les comíes comuñales pa oficiales y soldaos en xunto.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}}

Nos sos primeros cinco meses, el gobiernu de Taraki robló ventinueve acuerdo y contratos (por valor de cientu cuatro millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]]) colos soviéticos pa la cooperación económica planiada, ente los cualos atopábense la construcción d'una planta de procesamientu de mineral, d'una planta de fundición de cobre, la meyora na planta d'enerxía en [[Mazar-i-Sharif]], suministru de equipospara la esploración de petroleu y gas, etc. Cola ayuda soviética construyéronse fábriques, pontes, carreteres, llinies de tresmisión d'eletricidá y subestaciones, etc. Los vencimientos de los préstamos soviéticos yeren en diez, dolce, quince y más años y con baxes tases d'interés.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=68-69}} Alcuerdos similares, tocantes a préstamos con condiciones favorables p'Afganistán y capacitación de trabayadores afganos, roblar con [[Checoslovaquia]], la [[República Democrática Alemana]] y [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]].{{harvnp|Slinkin|1999|pp=72-73}}

Con ayuda del [[Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu]] y de la [[Organización de les Naciones Xuníes pa l'Alimentación y l'Agricultura]], el gobiernu de la República Democrática d'Afganistán realizó un estudiu del monte Diwagal en [[Provincia de Kunar|Kunar]] pa optimizar la so preservación.{{harvnp|Hotte|1979|p=1}}

En 1979 el réxime ''jalqi'' llevó a cabu'l primera y únicu [[censu de población]] de la hestoria d'Afganistán, qu'indicó que la población del país yera de 13&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000 habitantes (anque pudo censase hasta'l 67% de la población por causa de la violencia armada).{{harvnp|Bhattacharya|1984|p=126}}{{harvnp|Pinney|2012|p=154}}

=== Educación ===
El réxime empezó una campaña d'[[alfabetización]]: nel primer añu fundáronse seiscientes escueles{{harvnp|Halliday|1980|p=23}} y per primer vegada enseñar nes llingües natives de los alumnos y con asistencia de muyeres. Fueron [[Separación Ilesia-Estáu|dixebraes la relixón del Estáu]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt; El nuevu [[Currículu (educación)|currículu]] taba inspiráu nel [[marxismu]].{{harvnp|Dupree|1981|p=9}} Los nuevos llibros de testu d'educación primaria amosaben muyeres ensin velu y neñes sentaes xunto a neños.{{harvnp|Millins|1990|p=6}} Creáronse les asignatures de Ciencies Naturales pa primaria y de Política pa secundaria; l'asignatura Historia foi enseñada dende la [[Concepción materialista d'historiar|concepción materialista]].{{harvnp|Elmi|1986|p=20}} A la [[Universidá Nangarhar]] fuéron-y creaes trés nueves facultaes: Agricultura, Educación ya Inxeniería.{{harvnp|Safi|1987|p=5}} La Facultá de Lletres de la Universidá de Kabul foi estremada en trés: Facultá de Llingua y Lliteratura, Facultá de Xeografía y Facultá de Ciencies Sociales.{{harvnp|Elmi|1986|p=4}}

El gobiernu del PDPA estableció, xuntu al paxtu y al dari, al [[Idioma uzbecu|uzbecu]], al [[Idioma turcomanu|turcomanu]], al [[Llingües nuristaníes|nuristaní]], al [[pashai]] y al [[Idioma baluchi|baluchi]] como idiomes oficiales d'Afganistán, buscando que'l paxtu sía'l llinguaxe de comunicación interétnica.{{harvnp|Nawid|2012|pp=43-45}} Empezaron a tresmitise programes de radio y a publicar selmanarios nesos idiomes novedosamente reconocíos.{{harvnp|Halliday|1978|p=39}} Ente'l 11 y el 13 d'agostu tuvo llugar na capital del país el Seminariu d'Escritores y Poetes, qu'estableció na so Declaración Fundamental la intención de siguir el realismu socialista inspirándose principalmente na obra de Taraki.{{harvnp|Dupree|1985|p=69}} Los resoluciones qu'articulaben el trabayu que s'esperaba realizaren los escritores yeren:

{{cita|«'''1.''' Defender la Revolución de Saur pa defender l'honor nacional.&lt;br /&gt;
'''2.''' Promover la conciencia político y social de les mases trabayadores.&lt;br /&gt;
'''3.''' Esaniciar el colonialismu y el feudalismu al traviés de les idees facedores de dómina de la clase trabayadora.&lt;br /&gt;
'''4.''' Rematar l'individualismu y sacrificar intereses privaos.&lt;br /&gt;
'''5.''' Dar a conocer les hostilidaes.&lt;br /&gt;
'''6.''' Condergar actos reaccionarios traicioneros, el belicismu, el sionismu, el ''[[apartheid]]'' y les intrigues [[imperialistes]].&lt;br /&gt;
'''7.''' Sofitar los movimientos de lliberación alredor del mundu, incluyendo los de los [[baluchis]] y los paxtos.»{{harvnp|Dupree|1992|p=86}}}}

=== Muyer ===
El réxime de Taraki promovió la igualdá de derechos pa les muyeres:{{harvnp|Halliday|1980|p=23}}{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=31}} permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], permisu de transitar llibremente y conducir automóviles, abolición práutica de la [[dote]],&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Штаханов|nome=Максим|títulu=ПОПЫТКА РАДИКАЛЬНОЙ МОДЕРНИЗАЦИИ АФГАНИСТАНА В 1979-92 гг.|url=http://www.shtahanov.ru/statii/afganistan.htm#_Toc115334935|obra=КЛАССОВАЯ БОРЬБА В АФГАНИСТАНЕ ВО 2-ой ПОЛОВИНЕ 20 ВЕКА|idioma=rusu|fecha=2004 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; entendiendo que los derechos de la muyer a educación, emplegu, circulación y eleición de cónyuge yera unu de los oxetivos principales de la fase democrático y nacional» de la Revolución.{{harvnp|Moghadam|1992|p=46}} El [[17 d'ochobre]] de 1978 apaeció'l siguiente decretu:

{{cita|«'''Decretu nᵘ7. Gastos de dote y matrimoniu.'''

Esti decretu ye promulgáu n'aplicación del artículu 12 de les Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios de la República Democrática d'Afganistán pa garantizar la igualdá de derechos de les muyeres con homes y, nel ámbitu del derechu civil, pa remover les rellaciones feudales patriarcales inxustes ente home y muyer, y pal afitamientu de llazos familiares más sinceros.

'''Artículu 1.''' '''a)''' Naide va poder comprometer o dar en matrimoniu una moza por efeutivu o por productos; '''b)''' naide va poder obligar al noviu a pagar efeutivu o productos a nome de porción matrimonial, al momentu del matrimoniu.&lt;br /&gt;
'''Artículu 2.''' Naide va poder obligar al noviu o al so curio a preparar ropa o otros regalos pa la moza o la so familia a nome de ''idi'', ''naurozi'', ''barati'' o otres fiestes.&lt;br /&gt;
'''Artículu 3.''' La moza o la so curio nun va tomar efeutivu o productos a nome de dote percima de diez [[dírham]]s según la ''[[xaria]]'', que nun ye más de 300 [[Afs]] según la tasa bancaria de la plata.&lt;br /&gt;
'''Artículu 4.''' Los compromisos y los matrimonios van tener llugar col plenu consentimientu de les partes arreyaes, en consecuencia: '''a)''' naide va ser forzáu al matrimoniu; '''b)''' naide va poder torgar el llibre matrimoniu d'una vilba o forzala a casase por rellaciones familiares o llazos patriarcales; '''c)''' naide va poder torgar los matrimonios llegales cola sida de compromisu, gastos de compromisos forzaos, o por usu de la fuercia.&lt;br /&gt;
'''Artículu 5.''' Los compromisos y los matrimonios pa muyeres menores de dieciséis años y varones menores de dieciocho años nun van ser dexaos.&lt;br /&gt;
'''Artículu 6.''' '''a)''' Los infractores van ser suxetos a prisión de seis meses a trés años;
'''b)''' efeutivu o productos aceptaos en violación de les disposiciones d'esti decretu va ser confiscados.&lt;br /&gt;
'''Artículu 7.''' Esti decretu va ser promulgáu depués de la so publicación na ''Gaceta Oficial''.»{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=12}}}}

La organización estatal de muyeres afganistanes foi renombrada dempués de la Revolución como [[Organización Democrática de la Muyer Afgana]] y asitiada sol nuevu Ministeriu d'Asuntos Sociales;{{harvnp|Hunte|1978|p=87}} camudó otra vegada'l nome unos meses dempués por Organización Popular de la Muyer Afgana y volvió a la órbita del Ministeriu d'Educación.{{harvnp|Dupree|1981|p=7}} Mientres l'Alministración Taraki delles muyeres tuvieron un importante rol, destacar Anahita Ratebzad (Ministra d'Asuntos Sociales y miembru del Conseyu Revolucionariu, hasta que foi movida pol enfrentamientu ''jalqis'' y ''parchamis''), Firouza (direutora de la [[Media Lluna Colorada Afgana]]), la Profesora Siddiqui,{{harvnp|Moghadam|2011|p=159}} Sultana Umayd (direutora de la Escuela de Señorites de Kabul), Soraya (presidente de la Organización Democrática de la Muyer Afgana), Ruhafza Kamyar (direutora de la Escuela Vocacional de la Muyer) y Dilara Mark (direutora de la Escuela Amana Fidawa).{{harvnp|Moghadam|1992|p=139}}

Les midíes alrodiu de les muyeres endurecieron a la oposición: magar que Taraki aseguró que nun seríen obligaes a dir a la escuela, incontables emigraos aseguraben que los cuadros comunistes sí queríen educar pola fuercia y que por esti motivu abandonaben Afganistán. En Kandahar, delles militantes de la Organización Popular de la Muyer Afgana fueron asesinaes por terroristes arriendes de esto. El comportamientu de les comunistes foi consideráu tendiente a l'anarquía sexual», lo cual alloñó a los centristes que pudieren simpatizar col réxime.{{harvnp|Dupree|1981|pp=9-10}}

Redactóse una llei de divorciu, pero nunca pudo oficializase por causa de los llevantamientos fundamentalistes qu'empezaron a asoceder. Previu a la Revolución, esistíen lleis pa la igualdá ente muyeres y varones, pero recién en 1978 intentóse l'aplicación real d'esti ideal, lo cual foi unu de los motivos pal alzamientu armáu contrarrevolucionario.{{harvnp|Moghadam|2011|p=160}}

=== Derechu ===
Dos selmanes dempués de la Revolución, la Constitución de Daud de 1977 foi abolida y reemplazada peles Llinia Básiques de Deberes Revolucionarios{{harvnp|Seekins|1986|p=216}} qu'empunxeren a la República Democrática d'Afganistán hasta la redaición d'una nueva constitución, y qu'indicaben: reforma agraria, [[Economía planiada|planificación científica de la economía]], democratización del Estáu, refugu del imperialismu, igualdá de derechos pa les muyeres, proteición de les empreses nacionales frente a la competencia de les estranxeres, amenorgamientu d'impuestos indireutos y medría d'impuestos direutos graduales, meyora y obligatoriedá de la educación primaria, meyora del sistema de salú pública, non alliniadura y coesistencia pacífica, sofitu a les lluches de los pueblos del Tercer Mundu contra l'imperialismu, sofitu a la independencia de Palestina, etc.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Basic lines of revolutionary duties of govt. of Democratic Republic of Afghanistan|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/37086 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 de mayu de 1978|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Creóse una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país. Fueron llegalizaos los [[sindicatu|sindicatos]] y lliberaos los [[presos políticos]] y decenes de miles de presos comunes que taben reteníos en condiciones infrahumanes por escarecer de recursos pa pagase la defensa.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Miles de prontuarios fueron quemaos en públicu.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}} Amás, el gobiernu esanició'l cultivu del [[opiu]] utilizáu pa fabricar [[heroína]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt;

Del 4 al 7 d'avientu de 1978, Taraki visitó la [[XRSS]]. El día 5 él y [[Leonid Brézhnev]] roblaron un alcuerdu de venti años de duración: el Tratáu d'Amistá, Bona Vecindá y Cooperación ente la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques y la República Democrática d'Afganistán. Esti tratáu yera similar a los que la URSS robló con otros países como India o [[Vietnam]]; el so artículu 4 sería utilizáu a finales de 1979 como fundamentu de la llegalidá de la intervención soviética qu'asocedería. Taraki robló tamién un alcuerdu pa la cooperación económica ente los dos países y pa la cooperación ente'l PDPA y el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]].{{harvnp|Seekins|1986|pp=234-235}} La URSS dio-y al gobiernu afganu ayuda civil y militar. Sicasí, los soviéticos nun se sentíen cómodos col radicalismu de Taraki y Amín y trataron infructuosamente de promover a izquierdistes moderaos.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt;

=== Relixón ===
Los llabradores sofitaron el procesu revolucionariu al empiezu, pero depués munchos punxéronse en contra porque los contrarrevolucionarios señalaben al réxime como «[[atéu]]» y promotor del «[[amor llibre]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Parenti|nome=Christian|títulu=Ideology and Electricity: The Soviet Experience in Afghanistan|url=https://www.thenation.com/article/ideology-and-electricity-soviet-experience-afghanistan/ |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[The Nation (Estaos Xuníos)|The Nation]]|fecha=17 d'abril de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El gobiernu de Taraki buscó compensar la propaganda reaccionaria aportunando nel so respetu pol islam y mentando los principios islámicos de «igualdá, fraternidá y xusticia social» como los principios rectores del réxime. La llectura del ''[[Corán]]'' y les oraciones de [[ramadán]] de 1978 facer nel Palaciu del Pueblu y nuna cantidá mayor de mezquites con respectu al añu anterior.{{harvnp|Edwards|2002|p=77}} De toes formes, bien pocos dirixentes relixosos dieron el so sofitu al réxime, arrexuntándose ellos na [[Sociedá de Ulemas d'Afganistán]].{{harvnp|Edwards|2002|p=81-82}} Un asesor soviéticu pidió a Taraki y a Amín que fixeren visites bien espublizaes a mezquites, p'aselar los rumores de antiislamismo.{{harvnp|Seekins|1986|p=236}}

=== Guerra ===
Ente mayu y xunu de 1978 instalar en Paquistán el primer campamentu de los contrarrevolucionarios.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVII}} Les manifestaciones violentes contra los tresformamientos empezaron a mediaos d'esi añu en [[Nurestán]]. Otres revueltes empezaron a asocedese a lo llargo del país, amás de periódicos atentaos [[terrorista|terroristes]] nes ciudaes.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; A empiezos de 1979, los muyahidines, entrenaos en Paquistán, llibraron combates contra tropes del Exércitu afganu na frontera ente los dos países. El 14 de febreru, un grupu [[maoísta]] tomó como rehén al embaxador de los EUA, [[Adolph Dubs]]. El diplomáticu finó mientres el so intentu de rescate.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVIII}}{{harvnp|Camp|2012|p=10}} Por esti motivu, los [[Bloque Occidental|países occidentales]] suspendieron, al mes siguiente, les ayudes qu'unviaben a Afganistán.{{harvnp|Collins|1983|p=148}}

En [[Herat]], en marzu de 1979, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes xiinos]], con sofitu del serviciu d'intelixencia d'Irán, tomaron la ciudá y asesinaron a simpatizantes comunistes y asesores soviéticos. Esta revuelta foi entartallada y el gobiernu pudo albortar otres varies intrigues col arrestu de los implicaos. Los yihadistes mataben a los activistes pola reforma agraria y saboteaban a los llabradores que trabayaben la tierra partida. Numberosos líderes fundamentalistes fueron executaos sumariamente pol gobiernu.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; Trés díes depués d'esi alzamientu, el Conseyu Revolucionariu estableció'l [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]], con Taraki como Presidente del mesmu.{{harvnp|Halliday|1980|p=27}}

[[Ficheru:Flag of Jamiat-e Islami.svg|thumb|right|250px|Bandera de Jamiati Islami, faición muyahidín.]]
Yá dende 1978, los estauxunidenses empezaren a formar insurxentes y establecer emisiones radiales de propaganda p'Afganistán dende Paquistán.{{harvnp|Weiner|1990|p=149}} Dende esi vecín país y tamién al traviés d'[[Exiptu]] y [[Arabia Saudita]] llegaba l'ayuda estauxunidense pa los insurxentes. Tamién Irán y [[China]] teníen grupos armaos que respondíen y dependíen d'ellos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Karadia|nome=Chhotu|títulu=Afghanistan: Marx and the mullahs|url=http://indiatoday.intoday.in/story/afghanistan-president-noor-mohammad-taraki-fights-islamic-forces-led-by-mullahs/1/427418.html |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|obra=India Today|fecha=15 de xunu de 1979|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa mayu de 1979, China, Arabia Saudita, Irán y [[Emiratos Árabes Xuníos]] habíen provistu millones de dólares a la contrarrevolución.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=29}}

En xunu de 1978, dosciento setenta militares y diplomáticos de la [[OTAN]] tuvieron una conferencia en [[Annapolis]] na que concluyeron que los sos intereses taben seriamente afeutaos pola Revolución afgana.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=28}} N'abril, axentes de la [[CIA|intelixencia de EUA]] entrevistar con dellos líderes fundamentalistes. Acordies con l'entós [[Conseyeru de Seguridá Nacional]] de EUA [[Zbigniew Brzezinski]], los sos esfuercios por sofitar a los reaccionarios afganos empezaron n'abril de 1979, y l'ayuda de EUA a los muyahidines foi aprobada'l 3 de xunetu de 1979 pol presidente [[Jimmy Carter]].{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|pp=28-29}}

Arriendes de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra que s'empecipió]], pa fines de 1979, más de cien mil persones tuvieren qu'abandonar Afganistán.{{harvnp|Foley|1991|p=26}}

Pa compensar a los insurxentes, el gobiernu confió principalmente nel [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|Departamentu pa Salvaguardar los Intereses d'Afganistán]] (axencia d'intelixencia), so la direición d'[[Asadulá Sarvari]], y nos [[Defensores de la Revolución]] (antigua xendarmería); amás formó una milicia del PDPA.{{harvnp|Halliday|1980|p=29}} Taraki repetidamente solicitó a la URSS la medría de l'ayuda militar.{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=91}} Nel primer añu, hubo trescientos fusilamientos d'enemigos del réxime.{{harvnp|Seekins|1986|p=238}} Crecieron rumores alrodiu d'execuciones clandestines llevaes a cabu poles fuercies del orde.{{harvnp|Edwards|2002|p=82}} La gran mayoría de los executaos yeren [[Mulá|sacerdotes]] y xefes tribales opuestos a la educación secularizada y a la reforma agraria.{{harvnp|Kaplan|2001|p=115}}

=== Partíu ===
[[Ficheru:Flag of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|thumb|right|350px|Bandera del PDPA.]]
Taraki refugó realizar un gobiernu de coalición con otres agrupaciones polítiques, polo que los militantes del PDPA ocuparon casi tolos puestos del Estáu. Munchos d'ellos nun pasaben de trenta años d'edá y nun teníen esperiencia como funcionarios públicos.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=15-16}} La unidá ente los dos faiciones que conformaben el PDPA deterioróse rápido, lo que se tradució en fuertes lluches internes. Los líderes ''parchamis'' fueron destituyíos de los cargos gubernamentales y los sos siguidores nel Exércitu pasaos a retiru. Tamién hubo denuncies de planes de los ''parchamis'' pa dar un golpe d'Estáu y, arriendes d'ello, hubo delles execuciones.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; En 1979 un asesor soviéticu intentó persuadir a Taraki de que se reconciliara colos ''parchamis'' y de qu'incluyera a figures non comunistes nel gobiernu, suxerencia que foi refugada.{{harvnp|Seekins|1986|pp=236-237}}

Amás, los ''jalqis'' estremar en delles faiciones, una parte permaneció con Taraki (los ''jalqis'' colloraos), otra siguió a Amín (los ''jalqis'' negros) y tamién esistíen grupos más pequeños lideraos unu por [[Abdul Karim Zarghun]] (los ''jalqis'' de Paktia) y otru por [[Dastagir Panjsheri]].{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1361}}{{harvnp|Adamec|2010|p=255}} Yá antes de la Revolución l'Estáu afganu yera bien fráxil, y debilitóse entá más coles disputes intestinas del PDPA y los arrenuncios de funcionarios del aparatu civil estatal.{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1359}}

Depués de qu'en marzu de 1979 Amín reemplazara a Taraki como primer ministru, el presidente empezó a ser marxináu de la direición del Estáu pol so antiguu protexíu. Nuna xunta del Politburó de xunetu, Amín culpó a Taraki polos problema acaecíos.{{harvnp|Edwards|2002|pp=87-88}} Na primavera d'esi añu, Amín dio en armar a miembros de la so tribu —jaroti— formando con ellos una milicia.{{harvnp|Dorronsoro|Lobato|1989|p=95}} N'agostu, Taraki acusó a Amín de [[nepotismu]].{{harvnp|Edwards|2002|p=88}} Simultáneamente empezaron a circular ''[[shabnameh]]'' (panfletos anónimos clandestinos) esixendo a Taraki que ruempa con Amín y que retome'l control del Estáu, o qu'arrenuncie.{{harvnp|Pakistani Progresive|1980|p=23}}

== Derrocamientu ==
A empiezos de setiembre, el presidente partió a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y, nel viaxe de regresu, fixo una curtia parada en Moscú, avisáu polos sos siguidores lleales de que Amín conspiraba pa esanicialo. Taraki escurrió colos soviéticos desfacer de Amín primero que él actúe ya incluyir a figures moderaes nel gobiernu. Sarvari entamó matar a Amín cuando fora recibir a Taraki al aeropuertu'l día [[11 de setiembre|11]], pero foi descubiertu y nun pudo actuar. Esi día tuvo llugar la última xunta del gabinete de Taraki. El [[12 de setiembre|12]], el presidente y el primer ministru axuntáronse: Amín pidió-y a Taraki que castigue a Sarvari y a los ministros Watanjar, Gulabzoi y Mazduryar por haber pensáu matalo, pero Taraki negóse y ufiertó-y un puestu d'embaxador, que Amín refugó pidiéndo-y al presidente qu'arrenuncie, lo cual Taraki refugó. El [[13 de setiembre|13]], el presidente telefonió a Amín pa convidalo a una xunta de normalización del lideralgu nacional, pero'l primer ministru, avisáu por un adepto de que correría peligru, tornó la invitación. Amás, Amín pidió-y a'l so cuñáu Yaqub del Ministeriu de Defensa que reemplace a los comandantes lleales a Taraki por otros adeptos a él. Pela tarde, Taraki díxo-y a Amín que diera marcha tras colos reemplazos nel exércitu, pos él nun los autorizaba, na so calidá de Comandante en Xefe. Los cuatro xefes fieles a Taraki enriba mentaos intentaron movilizar a les sos unidaes militares, pero nun llograron qu'éstes actuaren. El [[14 de setiembre|14]], Taraki y Amín diben axuntase de nuevu, pero hubo un tirotéu. Amín tornó con más fuercies y arrestó al presidente, anunciando'l [[16 de setiembre|16]] que Taraki arrenunciara y que él lo asocedía en tolos sos cargos.{{harvnp|Wahab|Youngerman|2007|p=150}}{{harvnp|Tomsen|2011|pp=149-152}}

== Muerte ==
El [[23 de setiembre]] el nuevu gobiernu anunció nuna conferencia de prensa que Taraki taba «definitivamente enfermu»{{harvnp|Seekins|1986|p=239}} y el [[10 d'ochobre]] apaeció en ''[[The Kabul Times]]'' una curtia noticia alrodiu de la muerte de Taraki por una seria enfermedá que llevaba sufriendo dalgún tiempu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Taraki dies of illness|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/39235 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 d'ochobre de 1979|páxina=4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Más palantre, dempués del [[Operación Nube-333|derrocamientu de Amín]], realizóse una investigación sobre la muerte de Taraki y los autores materiales fueron xulgaos, siendo les sos confesiones grabáu y publicar na prensa. Revelóse que dende'l 15 de setiembre Taraki y la so familia tuvieron arrestaos nel Palaciu, más palantre los sos deudos fueron tresllaos a otra dependencia estatal y él foi afogáu con una almada, por oficiales que siguíen órdenes de Amín, la nueche del 8 d'ochobre. Antes de morrer, Taraki apurrió a los sos executores un dineru por que lo dieren a la so esposa, y el so reló pulsera por que lo dieren a Jafizulá Amín. A lo último, apurrió-yos el so carné del PDPA.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Jandad's confessions on Amin's misdeeds, Taraki's martyrdom|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11111 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=21 de xineru de 1980|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions of killing Taraki's aides (part I)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11138 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=27 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions (part II)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11143 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=28 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos asesinos cuntó mientres l'interrogatoriu:

{{cita|«'''Respuesta:''' [...] Nós tábamos llorando. [...] Entós [l'oficial a cargu] glayónos que nun lloráramos. Que nun tendríamos de ser tan nidios porque yera una decisión del Partíu, del Conseyu Revolucionariu, del Comité Central del PDPA. Y que tábamos obligaos a cumplir les órdenes de la direición. [...]

'''Entruga:''' Cuando Taraki foi martirizado, ¿nun-yos pidió a ustedes qu'arrenuncien?

'''Respuesta:''' Taraki nun dixo nada pol estilu. Él namái nos dio'l so reló y el so carné del Partíu. Y cuando Rozi ordenó que les sos manes fueren ataes, él inclusive nos ayudar. Él nun dixo nada.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Lt. Iqbal's confession about martyrdom of Noor M. Taraki|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11123 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=23 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Los implicaos fueron condergaos y executaos.{{harvnp|Edwards|2002|p=91}}

== Legáu ==
L'asesinatu de Taraki afectó emocialmente de forma considerable a Breznev, impulsáu la so decisión d'intervenir na guerra afgana'l 27 d'avientu de 1979.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Afghan Slaying Spurred Invasion, He Says : Gromyko Calls Brezhnev a Problem Drinker|url=http://articles.latimes.com/1989-04-04/news/mn-958_1_brezhnev-a-problem |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=4 d'abril de 1989|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Depués de la cayida de Amín, los pósteres y semeyes de Taraki pudieron volver ser exhibíos polos sos simpatizantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=López Muñoz|nome=Ismael|títulu=La situación n'Afganistán sol dominiu soviéticu ye caótica|url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=El País|fecha=15 de xineru de 1980}}&lt;/ref&gt; Poco díes dempués de la intervención soviética, la vilba de Taraki escribió-y una carta abierta a Jimmy Carter, refugando la reivindicación que'l mandatariu de EUA fixo de Amín en pos de xustificar la oposición estauxunidense a la revesosa aición de la URSS:

{{cita|«Señor Presidente,&lt;br /&gt;toi enoxada y sosprendida, al igual que tolos afganos honestos, pol fechu de qu'usté ta tratando de protexer al criminal y asesín de Amín. Usté déxase llama-y &quot;el presidente lexítimu&quot; d'Afganistán. Les sos pallabres falten la memoria del mio difuntu maríu, Nur Muhammad Taraki, que foi asesináu villanamente por Amín y los sos carniceros, les sos pallabres namái pueden ser calificaes como una burlla sacrílega a la memoria de miles d'inocentes patriotes afganos y combatientes pola llibertá y felicidá de la so patria que fueron torturaos hasta la muerte por él.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Mrs. Taraki asks Carter not to interfere in DRA's internal affairs|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11071 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=10 de xineru de 1980|páxina=1|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

En 2011 creóse la Fundación Taraki pola Cultura y la Sociedá Civil, que llevó a cabu l'arreglu de la casa natal de Nur Muhammad Taraki, que foi un muséu na dómina de la República Democrática.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Taraki House Museum renovations process|url=http://taraki.org/Renu.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2012|autor=Taraki Foundation for Culture and Civil Society|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==

=== Referencies ===
{{llistaref|3}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|enllaceautor=Ludwig Adamec|títulu=First supplement to the Who's who of Afghanistan - Democratic Republic of Afghanistan|fecha=1979|editorial=Akademische Druck- und Verlagsanstalt|allugamientu=Graz|url=http://pahar.in/mountains/Books%20and%20Articles/Afghanistan/1979%20First%20Supplement%20to%20the%20Who%27s%20Who%20of%20Afghanistan%20by%20Adamec%20s.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=The A to Z of Afghan Wars, Revolutions and Insurgencies|fecha=2010|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0-8108-7624-8 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=Historical Dictionary of Afghanistan |fechaaccesu=27 de mayu de 2012|idioma=inglés|edición=4ª|añu=2012|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0810878150}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Arnold}}|nome=Anthony|títulu=Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq|fecha=1983|editorial=Hoover Institution|allugamientu=Stanford|isbn=0-8179-7792-9 |fechaaccesu=30 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Bhattacharya}}|nome=Sauri|títulu=Soviet nationality policy in Afghanistan|publicación=Asian Affairs|fecha=1984|volume=15|númberu=2|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3199/azu_acku_pamphlet_ds371_2_b53_1984_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Camp}}|nome=Dick|títulu=Boots on the Ground: The Fight to Liberate Afghanistan from Al-Qaeda and the Taliban, 2001-2002|fecha=2012|allugamientu=Minneapolis|editorial=Zenith|isbn=978-0-7603-4111-7 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Collins}}|nome=Joseph|títulu=Soviet military performance in Afghanistan: A preliminary assessment|publicación=Comparative Strategy|fecha=1983|volume=4|númberu=2|doi=10.1080/01495938308402661 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[United States Military Academy]]|allugamientu=West Point|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Dixon}}|nome1=Norm|apellíos2={{Versalita|Holmes}}|nome2=Dave|títulu=Behind the US War on Afghanistan|fecha=2001|editorial=Resistance|allugamientu=Sydney|isbn=1876646225 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Dorronsoro}}|nome1=Gilles|apellíos2={{Versalita|Lobato}}|nome2=Chantal|títulu=The Militia in Afghanistan|publicación=Central Asian Survey|fecha=1989|volume=8|númberu=4|doi=10.1080/02634938908400683 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dorronsoro}}|nome=Gilles|títulu=Revolution Unending. Afghanistan: 1979 to the Present|fecha=2005|editorial=Hurst &amp; Company|ubicación=Londres|isbn=1-85065-683-5 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|enllaceautor=Nancy Dupree|títulu=Revolutionary rhetoric and Afghan women|fecha=1981|editorial=The Asia Society|allugamientu=Nueva York|url=https://archive.org/details/azu_acku_pamphlet_hq1735_6_d87_1981 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=The conscription of Afghan writers: An aborted experiment in socialist realism|publicación=[[Central Asian Survey]]|fecha=1985|volume=4|númberu=4|doi=10.1080/02634938508400524 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=Socialist realism in the literature of Afghanistan|publicación=Journal of South Asian Literature|fecha=1992|volume=27|númberu=2 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Edwards}} |nome=David|títulu=Before Taliban: genealogies of the Afghan Jihad|fecha=2002|editorial=University of California|allugamientu=Berkeley|url=https://easterncampaign.files.wordpress.com/2009/06/edwards.pdf|isbn=0–520-22861-8 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Elmi}}|nome=Yusuf|títulu=A brief look at the sovietization of Afghan education|fecha=1986|editorial=Afghan Jehad Works Translation Centre|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3216/azu_acku_pamphlet_ds371_2_y46_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Foley}} |nome=Paul|títulu=Hejrat: the migration of Afghan refugees to Pakistan, 1978-1990|fecha=1991|editorial=[[University of Hawaii]]|allugamientu=Honolulu|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3984/azu_acku_pamphlet_hv640_4_a28_f654_1991_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1978|númberu=112|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanrev1978_NLR10901.pdf |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=New Left Review|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Halliday}}|nome1=Fred|apellíos2={{Versalita|Tanin}}|nome2=Zahir|enllaceautor2=Zahir Tanin|títulu=The communist regime in Afghanistan 1978–1992: Institutions and conflicts|publicación=Europa-Asia Estudies|fecha=1998|volume=50|númberu=8|doi=10.1080/09668139808412601 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hotte}}|nome=Edward|títulu=Forest management plan for the Diwagal forest, Afghanistan: assistance to forestry and watershed development|fecha=1979|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes]]|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4774/azu_acku_pamphlet_sd416_3_a34_h688_1979_w.pdf |fechaaccesu=26 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hunte}}|nome=Pamela |títulu=Women and the development process in Afghanistan|fecha=1978|editorial=Rexonal Training for Women|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3752/azu_acku_pamphlet_hq1240_5_a34_h858_1978_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Kaplan}} |nome=Robert|títulu=Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan|fecha=2001|editorial=Vintage|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1400030255 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Loi}}|nome=Lucia Sele|títulu=« Il Viaggio Di Bang » Di Nùr Muhammad Tarakì|publicación=Empobine Modernu|fecha=1983|volume=63|númberu=1/12 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=italianu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Millins}}|nome=Chris|títulu=1990 spring educational report: review of the programme|fecha=1990|editorial=Health Unlimited|allugamientu=Daichopan|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4218/azu_acku_pamphlet_la1081_s775_1990_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Past Educational Practice}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|enllaceautor=Valentine Moghadam|títulu=Patriarchy and the politics of gender in modernising societies: Iran, Pakistan and Afghanistan|publicación=International Sociology|fecha=1992|volume=7|númberu=35|doi=10.1177/026858092007001002 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor1=Kaplan|nome-editor1=Lawrence|títulu=Fundamentalism in Comparative Perspective|fecha=1992|editorial=[[University of Massachusetts]]|allugamientu=Boston|isbn=0-87023-797-7 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Fundamentalism and the Woman Cuestion in Afghanistan}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor=Visweswaran|nome-editor=Kamala|títulu=Perspectives on Modern South Asia: A Reader in Culture, History, and Representation|fecha=2011|editorial=Wiley-Blackwell|allugamientu=Oxford|isbn=978-1-4051-0062-5 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Nadra}}|nome=Rodolfo |títulu=Afganistán dende Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011|edición=1ª|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|capítulo=Revolución y contrarrevolución}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Nawid}}|nome=Senzil|títulu=Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice|fecha=2012|editorial=Brill|allugamientu=Boston|isbn=9789004201453 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|Pakistani Progresive}}|títulu=&quot;The Resort to Arms was the Final Mistake&quot;: Interview with an Afghan Marxist|publicación=[[MERIP Reports]]|fecha=1980|númberu=89 |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Pinney}}|nome=Andrew|apellíu-editor1=van Bijlert|nome-editor1=Martine|apellíu-editor2=Kouvo|nome-editor2=Sari|títulu=Snapshots of an Intervention|fecha=2012|editorial=Afghanistan Analysts Network|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghanistan-analysts.org/wp-content/uploads/downloads/2012/09/Snapshots_of_an_Intervention.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=An Afghan Population Estimation}}
* {{cita llibru |autor={{Versalita|Pushtu Academy Kabul}}|títulu=English Pushtu Dictionary|fecha=2007|editorial=Simon Wallenberg|ubicación=Londres|isbn=9781843560166 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés y paxtu}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Quintana Pali}} |nome=Santiago |títulu=Afganistán: encruciada estratéxica del Asia Central|publicación=Estudios d'Asia y África|fecha=1987|volume=22|númberu=1|url=http://estudiosdeasiayafrica.colmex.mx/index.php/eaa/article/view/1006/1006 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[El Colexu de Méxicu]]|ubicación=Méxicu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Rubin}}|nome=Barnett|apellíu-editor1=Weiner|nome-editor1=Myron|apellíu-editor2=Banuazizi|nome-editor2=Ali|títulu=The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan|fecha=1994|editorial=[[Syracuse University]]|allugamientu=Siracusa|isbn=0-8156-2608-8 |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Redistribution and the State in Afghanistan. The Red Revolution Turns Green}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Safi}}|nome=Batinshah|títulu=Education for Afghan children|fecha=1987|editorial=Afghanistan Education Comitee|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4212/azu_acku_pamphlet_la1081_s34_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Seekins}}|nome=Donald|apellíu-editor1=Nyrop|nome-editor1=Richard|apellíu-editor2=Seekins|nome-editor2=Donald|títulu=Afghanistan: a country study|fecha=1986|editorial=[[Universidá Americana (Washington, D.C.)|The American University]]|ubicación=Washington D.C.|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Government and Politics |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120729064028/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Slinkin}}|nome=Mijaíl Filantevich|títulu=Народно-демократическая партия Афганистана у власти. Время Тараки-Амина (1978-1979 гг.)|fecha=1999|editorial=Симферопольский Государственный Университет|allugamientu=Simferópol|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=rusu|capítulu=Начало осуществления программных установок НДПА. Утверждение левацкоавантюристического курса во внутренней и внешней политике ДРА |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070930194942/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaarchivu=30 de setiembre de 2007}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|The Ministry of Information and Culture}}|títulu=Decree Non. 7|publicación=Aryana (Democratic Republic of Afghanistan)|fecha=1978|páxina=12|url=http://184.73.243.18:8080/jspui/bitstream/azu/6358/1/azu_acku_serial_ds350_a79_v1978_oct_nov_w.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|editorial=Afghanistan Publicity Bureau|allugamientu=Kabul|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Tomsen}} |nome=Peter|títulu=The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers|fecha=2011|editorial=Public Affairs|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1-58648-763-8 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Wahab}}|nome1=Shaista|apellíos2={{Versalita|Youngerman}}|nome2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fecha=2007|editorial=Facts On File|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-8160-5761-0 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Weiner}}|nome=Tim|títulu=Blank Check: The Pentagon's Black Budget|fecha=1990|editorial=Warner|allugamientu=Nueva York |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Nur Muhammad Taraki}}
{{wikiquote|Nur Muhammad Taraki}}
* Obres de Taraki en paxtu: [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13064/azu_acku_pk6816_tay497_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|څړه}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13065/azu_acku_pk6816_tay49_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|د بنګ مسافری}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13063/azu_acku_pk6816_tay495_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|سپین}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13066/azu_acku_pk6816_tay49_1358_w.pdf {{rtl-lang|ps|سنگسار}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/7603/azu_acku_pk6816_tay49_1392_w.pdf {{rtl-lang|ps|موچي}}].

{{Socesión
| predecesor = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Altu Conseyu de Defensa Nacional
| socesor = Jafizulá Amín
| periodu = 1979
| predecesor2 = Abdul Qadir
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Ministru de Defensa Nacional
| socesor2 = Mohammad Aslam Watanjar
| periodu2 = 1978-1979
| predecesor3 = Abdul Qadir&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu |
socesor3 = Jafizulá Amín
| periodu3 = 1978-1979
| predecesor4 = Mohammed Daud Khan
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Primer Ministru d'Afganistán
| socesor4 = Jafizulá Amín
| periodu4 = 1978-1979
| predecesor5 = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu5 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor5 = Jafizulá Amín
| periodu5 = 1965-1979
}}

{{NF|1917|1979|Taraki, Nur Muhammad}}

{{Tradubot|Nur Muhammad Taraki}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores en pastún]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ensayistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores de cuentos d'Afganistán]]
[[Categoría:Traductores d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>tu9bfax4r93t7edyfds5d12lihp6x7b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703160</id>
      <parentid>3703072</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66664" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nur Muhammad Taraki''' {{nym}} foi un [[escritor]], [[Revolución|revolucionariu]] y [[estadista]] [[Afganistán|afganu]]. Fundó'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, conocíu como comunista), lideró la [[Revolución de Saur]], qu'estableció un [[Estáu socialista]]: la [[República Democrática d'Afganistán]], de la cual foi presidente. Mientres el so gobiernu, Taraki aplicó un plan radical de tresformamientos y encabezó la llucha contra los contrarrevolucionarios armaos (conocíos como «[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]»), hasta que foi derrocáu nun [[golpe d'Estáu]] entamáu pol so primer ministru, quien pocu tiempu dempués ordenó la so execución.

== Primeros años ==
Nur Muhammad nació nel senu d'una familia nómade de la tribu taraki d'[[etnia paxta]] el 15 de xunetu de 1917 en Kalai, un pequeñu pueblu de la [[Provincia de Gazni]]. A la edá de cinco años empezó a trabayar nel cuidu de la granxa d'una vilba, pero duró pocu porque'l so padre, Nazir Muhammad, quería qu'aprendiera a lleer y escribir. En [[1932]] camudar a [[Kandahar]] y atopó emplegu na Pashtun Trading Company, siendo promovíu y unviáu a la oficina de la empresa en [[Bombay]], onde completó la escuela{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} y estudió l'[[Idioma inglés|inglés]] y el [[urdu]].{{harvnp|Loi|1983|p=166}} Nesa ciudá de la [[India]], Taraki entró en contautu con nacionalistes, socialistes y [[Partíu Comunista de la India comunistes]]; estos postreros adoctrinar.{{harvnp|Dupree|1992|p=87}} En [[1937]] tornó a Afganistán, llogró un diploma na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]] y empezó a trabayar nel Ministeriu d'Economía. Más tarde trabayó na prensa, para [[Radio Kabul]] y pa l'[[Axencia de Noticies Bajtar]].{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}

== Escritor ==
Taraki escribió noveles y obres polítiques en paxtu, siendo conocíu especialmente polos sos rellatu sociales nos que rellataba la vida de los probes: llabradores, artesanos o trabayadores, contribuyendo al desenvolvimientu de les [[Realismu socialista|enclinos realistes]] na lliteratura afgana.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=A. S. Gerasimova|títulu=Тараки Нур Мухаммед|url=http://bse.sci-lib.com/article108950.html|obra=Большой Советской Энциклопедии|editorial=Советская Энциклопедия|idioma=rusu|fecha=1969-1978 (3ª edición) |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Munchos de los sos trabayos nun llegaron a publicar, circulando namái al traviés de copies manuscrites nel círculu lliterariu progresivu que se formó en redol a él.{{harvnp|Dupree|1985|p=70}}

Ente [[1948]] y [[1953]] escribió cuentos como ''So la vaca'' y ''Esto ye serviciu''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} Na segunda metá de la década del '50 escribió les noveles ''Los trés comíes'', ''Los padres de Samat'', ''La mio paga'',{{harvnp|Loi|1983|p=166}} ''La fía de llabradores'' y ''La nueva vida''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} ''La fía de llabradores'' centrar nel problema de la muyer considerada como moneda de cambéu; la obra ye interesante pa la investigación [[estilística]] cuidao que non azarosamente l'autor dispunxo una narrativa curtia, mentó discretamente los sentimientos de los personaxes y usó un llinguaxe senciellu y casi fríu mas afechu a les distintes situaciones.{{harvnp|Loi|1983|p=166}}

Na so obra ''Blanco'', de [[1956]], fixo una descripción sociolóxica de la vida aldeana nes árees de [[Gazni]]-Kandahar.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} En [[1958]] publicó ''El viaxe de Bang'' y en 1962 ''Solo'', dambes tuvieron segundes ediciones curaes pola [[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] en [[1978]].{{harvnp|Loi|1983|pp=164-165, 167}} En ''El viaxe de Bang'' llegó al maduror l'estilu que les sos bases estableció n'obres anteriores, persistiendo un ciertu «[[verismo]]», una ambientación bien precisa, un llinguaxe urxente y una narrativa indispensable, un cambéu na voz del narrador pola mor del pasu del tiempu verbal del pasáu esternu a la narrativa— al presente internu—, xuegu que destaca cuando l'autor espón dalguna traza psicolóxica del protagonista.{{harvnp|Loi|1983|p=168}} ''El viaxe de Bang'' foi traducíu al rusu (publicáu en tres oportunidad: [[1980]] por [[Editorial Progreso|Progresu]] de [[Moscú]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга, и др. повести|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001004489|editorial=[[Biblioteca Estatal de Rusia]]|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; [[1984]] por Sabchota Sakartvelo de [[Tblisi]]&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга : Повесть|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001210281|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y [[1987]] por Raduga de Moscú)&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Повести : Пер. с пушту|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001367290|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y al [[Idioma italianu|italianu]] (en 1983).{{harvnp|Loi|1983|p=171}} En 2010, ''Blanco'' y otres obres de Taraki fueron reimpresas en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu={{rtl-lang|ps|د نورمحمد تره کي اثار چاپ سول}}|url=http://larawbar.net/15810.html |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|obra=Larawbar|fecha=25 de xineru de 2010|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

Taraki tamién foi autor d'ensayos, como unu sobre [[Máximu Gorki]], escritu en 1964.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} Pa 1978, Taraki publicara más de trenta obres, na so mayoría noveles curties, pero dalgunos trataben sobre filosofía materialista.{{harvnp|Halliday|1978|p=22}}

Como traductor, Taraki popularizó n'Afganistán obres de la [[lliteratura rusa|lliteratura clásica rusa]] y soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=АФГАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/lliteratura/AFGANSKAYA_LLITERATURA.html?page=0,2|obra=Универсальная научно-популярная энциклопедия «Кругосвет»|editorial=Instituto Sociedad Abierta|idioma=rusu|fecha=2005 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nos años '70, Taraki dirixó un equipu de l'Academia de Paxtu de Kabul que mientres años arrexuntó definiciones de pallabres nesi idioma y axuntar nun [[diccionariu]] inglés-paxtu y de definiciones de más d'ochocientes páxines publicáu en [[1975]], llargamente espublizáu. Escosu nos 90, volvió ser publicáu tres la cayida del [[réxime talibán]].{{harvnp|Pushtu Academy Kabul|2007|loc=contratapa}}

== Militante ==
A fines de la década de los 40, Taraki fundó xunto a un grupu d'intelectuales [[Mocedá Despierta]], que publicaba'l hebdomadario ''Angar'' («Caricotes»), que foi prohibíu daes les sos reclamaciones de «pan, ropa, educación ya igualdá». Pol so activismu, el gobiernu intentar alloñar nomándolo amestáu de prensa na embaxada afgana en [[Estaos Xuníos d'América]] en [[1953]], pero aprovechó pa denunciar al gobiernu. Tornó al so país y abrió la Nur Translation Bureau y, coles mesmes que subsistía como traductor, siguió la so carrera como escritor. Al arrenunciar [[Mohammed Daud Khan]] como primer ministru, Taraki pudo actuar más llibremente y convidó a otros trenta persones al Congresu Fundacional del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán, el [[1 de xineru]] de [[1965]], siendo escoyíu Secretariu Xeneral del nuevu partíu.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}


El [[11 d'abril]] de [[1966]], Taraki publicó'l primer númberu de la revista en paxtu y [[dari]]{{harvnp|Adamec|2010|p=XLIII}} ''[[Jalq]]'' ({{rtl-lang|ps|خلق‎}}, «Pueblu») que definía como misión del PDPA la de «solliviar l'agonía ensin llendes de los pueblos primíos d'Afganistán» y afirmaba que «la tema principal de la dómina contemporánea y centru de la [[llucha de clases]] en tol mundu, qu'empezó cola [[Gran Revolución Socialista d'Ochobre]], ye la llucha ente'l [[socialismu]] internacional y el [[capitalismu]] internacional». El periódicu foi un gran ésitu, especialmente ente los estudiantes. La so primer publicación vendió 20&amp;nbsp;000 copies, numberaes y en tiraes posteriores en redol a 10&amp;nbsp;000 (namái hubo seis ediciones en total). El 23 de mayu de 1966, les autoridaes cerrar na base de que yera «antiislámico», «anticonstitucional» y «antimonárquicu».{{harvnp|Seekins|1986|p=221}}

Poco dempués de la so fundación, el PDPA estremar en dos faiciones: ''Jalq'' y ''[[Parcham]]'' ({{rtl-lang|ps|پرچم‎}}, «Bandera», ésta tamién pol so periódicu, liderada por [[Babrak Karmal]]), radicales y moderaos respeutivamente, pos los ''jalqis'' pensaben un alzamientu militar mientres los ''parchamis'' abogaben por cambeos graduales, inclusive s'aliaron mientres un tiempu a Daud, cuando ésti [[República de Daud|derrocó al rei Zahir Shah]]. El 1977 los dos faiciones pudieron reconciliase gracies a les xestiones de Taraki, pero la división permaneció subxacente, especialmente en cuanto al intensu odiu personal ente Karmal, líder ''parchami'', y [[Jafizulá Amín]], prominente ''jalqi''.{{harvnp|Edwards|2002|pp=46-47}}

El [[17 d'abril]] de 1978, [[Mir Akbar Kaibar]], destacáu dirixente del PDPA, foi asesináu pola policía. El cortexu aciagu, lideráu por Taraki, foi acompañáu por más de quince mil persones, y remató como una manifestación. El 26 d'abril, Taraki y otros seis xefes del PDPA fueron arrestaos, pero Amín dir más tarde, lo que-y dio tiempu pa contautar a oficiales militares simpatizantes. Unu d'estos, [[Abdul Qadir]], safó'l so arrestu. Tanquistas y aviadores atacaron el [[Arg|Palaciu]] y derrocaron a Daud. Los líderes del PDPA fueron lliberaos y Taraki nomáu [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]] y Primer Ministru d'Afganistán.{{harvnp|Halliday|1978|p=32}}
{{AP|Revolución de Saur}}

== Presidente ==

=== Gabinete ===
{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:100%; width:600px; background:F5F5F5;&quot;
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left; margin-left:6%;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|50px|Escudu de la República Democrática d'Afganistán|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color:black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;font-size:100%&quot;&gt;Gabinete de Ministros d'Afganistán mientres la&lt;br /&gt;Presidencia de Nur Muhammad Taraki{{harvnp|Adamec|2012|pp=XLIX-LII}}{{harvnp|Adamec|1979|pp=31, 42, 47}}{{harvnp|Arnold|1983|pp=178-185}}{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=89}}&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
|Cartera |Titular

|Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Primer ministru d'Afganistán|Primer ministru]]
|Jafizulá Amín&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki
|[[27 de marzu]] de 1979 - *&lt;br /&gt;[[30 d'abril]] de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Babrak
Karmal
|30 d'abril de 1978 - [[5 de xunetu]] de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |[[Shah
Wali]]&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Mohammad
Aslam Watanjar
|30 d'abril de 1978 - 15 de setiembre de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura y Reforma Agraria d'Afganistán|Ministru d'Agricultura y Reforma Agraria]]
|[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Saleh Muhammad Ziri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agua y Enerxía d'Afganistán|Ministru d'Agua y Enerxía]]
|[[Muhammed Mansur Hashimi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Sociales y Turismu d'Afganistán|Ministra d'Asuntos Sociales y Turismu]]
|[[Anahita Ratebzad]]
|30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Tribales d'Afganistán|Ministru d'Asuntos Tribales]]
|[[Nizamuddin Tahzib]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comerciu d'Afganistán|Ministru de Comerciu]]
|[[Abdul Quddus Ghorbandi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comunicaciones d'Afganistán|Ministru de Comunicaciones]]
|[[Said Mohammad Gulabzoi]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar
|8 de xunetu de 1978 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 8 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa Nacional]]
|Jafizulá Amin&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki&lt;br /&gt;Abdul Qadir
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;[[1 d'abril]] de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;17 d'agostu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 17 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Información y Cultura d'Afganistán|Ministru d'Información y Cultura]]
|[[Khial Muhammad Katawazi]]&lt;br /&gt;[[Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i]]
|[[1 d'abril]] de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Interior d'Afganistán|Ministru d'Interior]]
|Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Sher Jan Mazduryar]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Nur Ahmad Nur]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;1 d'abril de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;8 de xunetu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Xusticia d'Afganistán|Ministru de Xusticia]]
|[[Abdul Hakim Shara'i]]
|30 d'abril] de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación d'Afganistán|Ministru d'Educación]]
|[[Muhammad Salim Masudi]]&lt;br /&gt;[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Dastagir Panjshiri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación Cimera d'Afganistán|Ministru d'Educación Cimera]]
|[[Mahmud Suma]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu del Esterior d'Afganistán|Ministru del Esterior]]
|Shah Wali&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Finances d'Afganistán|Ministru de Finances]]
|[[Abdul Karim Misaq]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Fronteres d'Afganistán|Ministru de Fronteres]]
|Sher Jan Mazduryar&lt;br /&gt;[[Sahib Jan Shara'i]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Mines ya Industria d'Afganistán|Ministru de Mines ya Industria]]
|[[Muhammad Ismail Danish]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Obres Públiques d'Afganistán|Ministru d'Obres Públiques]]
|Dastagir Panjshiri&lt;br /&gt;[[Mohammed Rafi]]
|28 d'agostu de 1978 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Planificación d'Afganistán|Ministru de Planificación]]
|[[Muhammad Siddiq Alemyar]]&lt;br /&gt;Shah Wali&lt;br /&gt;[[Sultán Alí Keshtmand]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;23 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Radio y Televisión d'Afganistán|Ministru de Radio y Televisión]]
|&lt;br /&gt;[[Sulaiman Laiq]]
|&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Salú d'Afganistán|Ministru de Salú]]
|[[Saleh Muhammad Ziri]]&lt;br /&gt;Shah Wali
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Tresporte y Turismu d'Afganistán|Ministru de Tresporte y Turismu]]
|Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i
|1 d'abril de 1979 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Ministru ensin cartera |Sahib
Jan Shara'i
|28 de xunetu de 1979 -
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|}

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; Siguió nes sos funciones tres el derrocamientu de Taraki.

&lt;nowiki&gt;**&lt;/nowiki&gt; Ministeriu disueltu.

=== Economía ===
[[Ficheru:Land reform.jpg|thumb|right|300px|Apurre de tierres a llabradores mientres la reforma agraria.]]
Antes de la Revolución, el 95% de la población tenía la metá de la tierra cultivable y el 5% yera dueñu de la otra metá. Los terratenientes vendíen los insumos y arrendaben parte de les sos tierres cuidao que les de los llabradores yéren-yos insuficientes pal so caltenimientu. Taraki anunció que se preparar estudios que llevaríen dos años pa poder implementar una reforma agraria, pero finalmente'l gobiernu decidió empecipiala col Decretu nᵘ8 del 2 d'avientu de 1978, qu'establecía que nenguna familia podía tener más de seis hectárees de tierres de primera calidá o equivalente y que naide podía hipotecar, arrendar o vender tierres percima d'esa dimensión. Pa faelo efeutivu, el gobiernu construyó cases pa funcionarios agrícoles, distribuyó granes, caxes de brotos de seda y ferramientes, entamó nueves güertes y abrió veterinaries.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}} Fueron consideraos miembros de la familia: home, esposa y fíos solteros menores de dieciocho años; d'esta forma buscábase esaniciar les unidaes mayores de parentescu como entidaes económiques, pos yeren entendíes como rellaciones prefeudales. La tierra escedente de les propiedaes mayores de seis hectárees foi distribuyida a trabayadores ensin tierra, pequeños llabradores y nómades. D'estes operaciones encargaba'l Departamentu de la Reforma Agraria; de la regación, el Ministeriu d'Agua y Enerxía.{{harvnp|Rubin|1994|pp=207-208}}

En complementación cola reforma agraria, el réxime promovió les [[cooperativa|cooperatives]] llabradores. L'estatutu que les regulaba indicaba que l'ingresu a les mesmes yera voluntariu, que teníen de tar abiertes a que s'una cualquier llabrador con cuatro hectárees de tierra de primera calidá o equivalente y que los miembros teníen d'escoyer oficiales que s'ocuparíen de los asuntos comunes y de mediar coles autoridaes. Cuidao que la reforma agraria crearía munches unidaes d'esplotación non rentables, el que diches unidaes viérense empuxaes a xunise en cooperatives sería'l primer pasu a la coleutivización.{{harvnp|Rubin|1994|p=207}} Estableciéronse ochocientes cooperatives agrícoles con doscientos mil participantes.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}}

Sicasí, la reforma agraria nun se basó en nengún estudiu catastral del campu afgano, nun teniendo en cuenta les diferencies na tenencia de tierres y les sos concepciones según la rexón. Bien frecuentemente, militantes del PDPA y militares llegaben a les aldegues a faer los repartimientos ensin considerar les carauterístiques locales. Al esaniciar del panorama económicu a los terratenientes, los llabradores probes quedar ensin la so fonte tradicional de granes, agua y ferramientes, ensin ufiertar l'Estáu una alternativa realmente funcional. El colapsu del Estáu nel campu arriendes de la guerra nun dexó a los llabradores esfrutar los beneficios de les sos nueves tierres.{{harvnp|Halliday|1980|p=24}} Amás, esta reforma atopar con numberoses torgues: per un sitiu, amplios sectores del campesinado consideraben que la tierra yera lexítimamente propiedá de los señores y nun podíen aceptar tierra «robada»; por otru, había continuos sabotaxes de los terratenientes que s'afiliaron a les cooperatives pa oponese dende adientro, amás de robos y atentaos terroristes.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Arriendes d'ello, la reforma agraria nun pudo llevase a cabu efeutivamente.{{harvnp|Rubin|1994|pp=208-209}}

Per otra parte, el gobiernu comunista atayó deldes, préstamos ya hipoteques de llabradores probes; distribuyó gratuitamente les tierres confiscadas a los señores emigraos y a la familia real pa los llabradores ensin tierra;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Khan|nome=Lal|títulu=Anniversary of a revolution obliterated from history|url=http://www.dailytimes.com.pk/opinion/27-Apr-2014/anniversary-of-a-revolution-obliterated-from-history |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=Daily Times|fecha=26 d'abril de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; estableció un salariu mínimu y un impuestu progresivu a la renta; amenorgó'l preciu d'alimentos de primera necesidá;&lt;ref name=&quot;mparenti&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Parenti |nome=Michael|enllaceautor=Michael Parenti|títulu=Afghanistan, Another Untold Story|url=http://www.michaelparenti.org/afghanistan%20story%20untold.html|idioma=inglés|fecha=2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; proyeutó desenvolver les industries pesao y llixero;{{harvnp|Quintana Pali|1987|p=108}} y abolió el subsidiu que-y unviaba'l gobiernu al derrocáu monarca [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=L'últimu rei afganu lleva una esistencia frugal en Roma|url=https://elpais.com/diario/1979/05/02/internacional/294444015_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[El País]]|fecha=2 de mayu de 1979}}&lt;/ref&gt;

Taraki nacionalizó el comerciu esterior —midida que perxudicó a munchos xefes tribales— y l'Estáu convertir en dueñu del 51% de les empreses principales. La xinta pa los emplegaos estatales foi igualáu y nel exércitu introducieron les comíes comuñales pa oficiales y soldaos en xunto.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}}

Nos sos primeros cinco meses, el gobiernu de Taraki robló ventinueve acuerdo y contratos (por valor de cientu cuatro millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]]) colos soviéticos pa la cooperación económica planiada, ente los cualos atopábense la construcción d'una planta de procesamientu de mineral, d'una planta de fundición de cobre, la meyora na planta d'enerxía en [[Mazar-i-Sharif]], suministru de equipospara la esploración de petroleu y gas, etc. Cola ayuda soviética construyéronse fábriques, pontes, carreteres, llinies de tresmisión d'eletricidá y subestaciones, etc. Los vencimientos de los préstamos soviéticos yeren en diez, dolce, quince y más años y con baxes tases d'interés.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=68-69}} Alcuerdos similares, tocantes a préstamos con condiciones favorables p'Afganistán y capacitación de trabayadores afganistanos, roblar con [[Checoslovaquia]], la [[República Democrática Alemana]] y [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]].{{harvnp|Slinkin|1999|pp=72-73}}

Con ayuda del [[Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu]] y de la [[Organización de les Naciones Xuníes pa l'Alimentación y l'Agricultura]], el gobiernu de la República Democrática d'Afganistán realizó un estudiu del monte Diwagal en [[Provincia de Kunar|Kunar]] pa optimizar la so preservación.{{harvnp|Hotte|1979|p=1}}

En 1979 el réxime ''jalqi'' llevó a cabu'l primera y únicu [[censu de población]] de la hestoria d'Afganistán, qu'indicó que la población del país yera de 13&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000 habitantes (anque pudo censase hasta'l 67% de la población por causa de la violencia armada).{{harvnp|Bhattacharya|1984|p=126}}{{harvnp|Pinney|2012|p=154}}

=== Educación ===
El réxime empezó una campaña d'[[alfabetización]]: nel primer añu fundáronse seiscientes escueles{{harvnp|Halliday|1980|p=23}} y per primer vegada enseñar nes llingües natives de los alumnos y con asistencia de muyeres. Fueron [[Separación Ilesia-Estáu|dixebraes la relixón del Estáu]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt; El nuevu [[Currículu (educación)|currículu]] taba inspiráu nel [[marxismu]].{{harvnp|Dupree|1981|p=9}} Los nuevos llibros de testu d'educación primaria amosaben muyeres ensin velu y neñes sentaes xunto a neños.{{harvnp|Millins|1990|p=6}} Creáronse les asignatures de Ciencies Naturales pa primaria y de Política pa secundaria; l'asignatura Historia foi enseñada dende la [[Concepción materialista d'historiar|concepción materialista]].{{harvnp|Elmi|1986|p=20}} A la [[Universidá Nangarhar]] fuéron-y creaes trés nueves facultaes: Agricultura, Educación ya Inxeniería.{{harvnp|Safi|1987|p=5}} La Facultá de Lletres de la Universidá de Kabul foi estremada en trés: Facultá de Llingua y Lliteratura, Facultá de Xeografía y Facultá de Ciencies Sociales.{{harvnp|Elmi|1986|p=4}}

El gobiernu del PDPA estableció, xuntu al paxtu y al dari, al [[Idioma uzbecu|uzbecu]], al [[Idioma turcomanu|turcomanu]], al [[Llingües nuristaníes|nuristaní]], al [[pashai]] y al [[Idioma baluchi|baluchi]] como idiomes oficiales d'Afganistán, buscando que'l paxtu sía'l llinguaxe de comunicación interétnica.{{harvnp|Nawid|2012|pp=43-45}} Empezaron a tresmitise programes de radio y a publicar selmanarios nesos idiomes novedosamente reconocíos.{{harvnp|Halliday|1978|p=39}} Ente'l 11 y el 13 d'agostu tuvo llugar na capital del país el Seminariu d'Escritores y Poetes, qu'estableció na so Declaración Fundamental la intención de siguir el realismu socialista inspirándose principalmente na obra de Taraki.{{harvnp|Dupree|1985|p=69}} Los resoluciones qu'articulaben el trabayu que s'esperaba realizaren los escritores yeren:

{{cita|«'''1.''' Defender la Revolución de Saur pa defender l'honor nacional.&lt;br /&gt;
'''2.''' Promover la conciencia político y social de les mases trabayadores.&lt;br /&gt;
'''3.''' Esaniciar el colonialismu y el feudalismu al traviés de les idees facedores de dómina de la clase trabayadora.&lt;br /&gt;
'''4.''' Rematar l'individualismu y sacrificar intereses privaos.&lt;br /&gt;
'''5.''' Dar a conocer les hostilidaes.&lt;br /&gt;
'''6.''' Condergar actos reaccionarios traicioneros, el belicismu, el sionismu, el ''[[apartheid]]'' y les intrigues [[imperialistes]].&lt;br /&gt;
'''7.''' Sofitar los movimientos de lliberación alredor del mundu, incluyendo los de los [[baluchis]] y los paxtos.»{{harvnp|Dupree|1992|p=86}}}}

=== Muyer ===
El réxime de Taraki promovió la igualdá de derechos pa les muyeres:{{harvnp|Halliday|1980|p=23}}{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=31}} permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], permisu de transitar llibremente y conducir automóviles, abolición práutica de la [[dote]],&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Штаханов|nome=Максим|títulu=ПОПЫТКА РАДИКАЛЬНОЙ МОДЕРНИЗАЦИИ АФГАНИСТАНА В 1979-92 гг.|url=http://www.shtahanov.ru/statii/afganistan.htm#_Toc115334935|obra=КЛАССОВАЯ БОРЬБА В АФГАНИСТАНЕ ВО 2-ой ПОЛОВИНЕ 20 ВЕКА|idioma=rusu|fecha=2004 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; entendiendo que los derechos de la muyer a educación, emplegu, circulación y eleición de cónyuge yera unu de los oxetivos principales de la fase democrático y nacional» de la Revolución.{{harvnp|Moghadam|1992|p=46}} El [[17 d'ochobre]] de 1978 apaeció'l siguiente decretu:

{{cita|«'''Decretu nᵘ7. Gastos de dote y matrimoniu.'''

Esti decretu ye promulgáu n'aplicación del artículu 12 de les Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios de la República Democrática d'Afganistán pa garantizar la igualdá de derechos de les muyeres con homes y, nel ámbitu del derechu civil, pa remover les rellaciones feudales patriarcales inxustes ente home y muyer, y pal afitamientu de llazos familiares más sinceros.

'''Artículu 1.''' '''a)''' Naide va poder comprometer o dar en matrimoniu una moza por efeutivu o por productos; '''b)''' naide va poder obligar al noviu a pagar efeutivu o productos a nome de porción matrimonial, al momentu del matrimoniu.&lt;br /&gt;
'''Artículu 2.''' Naide va poder obligar al noviu o al so curio a preparar ropa o otros regalos pa la moza o la so familia a nome de ''idi'', ''naurozi'', ''barati'' o otres fiestes.&lt;br /&gt;
'''Artículu 3.''' La moza o la so curio nun va tomar efeutivu o productos a nome de dote percima de diez [[dírham]]s según la ''[[xaria]]'', que nun ye más de 300 [[Afs]] según la tasa bancaria de la plata.&lt;br /&gt;
'''Artículu 4.''' Los compromisos y los matrimonios van tener llugar col plenu consentimientu de les partes arreyaes, en consecuencia: '''a)''' naide va ser forzáu al matrimoniu; '''b)''' naide va poder torgar el llibre matrimoniu d'una vilba o forzala a casase por rellaciones familiares o llazos patriarcales; '''c)''' naide va poder torgar los matrimonios llegales cola sida de compromisu, gastos de compromisos forzaos, o por usu de la fuercia.&lt;br /&gt;
'''Artículu 5.''' Los compromisos y los matrimonios pa muyeres menores de dieciséis años y varones menores de dieciocho años nun van ser dexaos.&lt;br /&gt;
'''Artículu 6.''' '''a)''' Los infractores van ser suxetos a prisión de seis meses a trés años;
'''b)''' efeutivu o productos aceptaos en violación de les disposiciones d'esti decretu va ser confiscados.&lt;br /&gt;
'''Artículu 7.''' Esti decretu va ser promulgáu depués de la so publicación na ''Gaceta Oficial''.»{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=12}}}}

La organización estatal de muyeres afganistanes foi renombrada dempués de la Revolución como [[Organización Democrática de la Muyer Afgana]] y asitiada sol nuevu Ministeriu d'Asuntos Sociales;{{harvnp|Hunte|1978|p=87}} camudó otra vegada'l nome unos meses dempués por Organización Popular de la Muyer Afgana y volvió a la órbita del Ministeriu d'Educación.{{harvnp|Dupree|1981|p=7}} Mientres l'Alministración Taraki delles muyeres tuvieron un importante rol, destacar Anahita Ratebzad (Ministra d'Asuntos Sociales y miembru del Conseyu Revolucionariu, hasta que foi movida pol enfrentamientu ''jalqis'' y ''parchamis''), Firouza (direutora de la [[Media Lluna Colorada Afgana]]), la Profesora Siddiqui,{{harvnp|Moghadam|2011|p=159}} Sultana Umayd (direutora de la Escuela de Señorites de Kabul), Soraya (presidente de la Organización Democrática de la Muyer Afgana), Ruhafza Kamyar (direutora de la Escuela Vocacional de la Muyer) y Dilara Mark (direutora de la Escuela Amana Fidawa).{{harvnp|Moghadam|1992|p=139}}

Les midíes alrodiu de les muyeres endurecieron a la oposición: magar que Taraki aseguró que nun seríen obligaes a dir a la escuela, incontables emigraos aseguraben que los cuadros comunistes sí queríen educar pola fuercia y que por esti motivu abandonaben Afganistán. En Kandahar, delles militantes de la Organización Popular de la Muyer Afgana fueron asesinaes por terroristes arriendes de esto. El comportamientu de les comunistes foi consideráu tendiente a l'anarquía sexual», lo cual alloñó a los centristes que pudieren simpatizar col réxime.{{harvnp|Dupree|1981|pp=9-10}}

Redactóse una llei de divorciu, pero nunca pudo oficializase por causa de los llevantamientos fundamentalistes qu'empezaron a asoceder. Previu a la Revolución, esistíen lleis pa la igualdá ente muyeres y varones, pero recién en 1978 intentóse l'aplicación real d'esti ideal, lo cual foi unu de los motivos pal alzamientu armáu contrarrevolucionario.{{harvnp|Moghadam|2011|p=160}}

=== Derechu ===
Dos selmanes dempués de la Revolución, la Constitución de Daud de 1977 foi abolida y reemplazada peles Llinia Básiques de Deberes Revolucionarios{{harvnp|Seekins|1986|p=216}} qu'empunxeren a la República Democrática d'Afganistán hasta la redaición d'una nueva constitución, y qu'indicaben: reforma agraria, [[Economía planiada|planificación científica de la economía]], democratización del Estáu, refugu del imperialismu, igualdá de derechos pa les muyeres, proteición de les empreses nacionales frente a la competencia de les estranxeres, amenorgamientu d'impuestos indireutos y medría d'impuestos direutos graduales, meyora y obligatoriedá de la educación primaria, meyora del sistema de salú pública, non alliniadura y coesistencia pacífica, sofitu a les lluches de los pueblos del Tercer Mundu contra l'imperialismu, sofitu a la independencia de Palestina, etc.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Basic lines of revolutionary duties of govt. of Democratic Republic of Afghanistan|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/37086 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 de mayu de 1978|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Creóse una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país. Fueron llegalizaos los [[sindicatu|sindicatos]] y lliberaos los [[presos políticos]] y decenes de miles de presos comunes que taben reteníos en condiciones infrahumanes por escarecer de recursos pa pagase la defensa.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Miles de prontuarios fueron quemaos en públicu.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}} Amás, el gobiernu esanició'l cultivu del [[opiu]] utilizáu pa fabricar [[heroína]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt;

Del 4 al 7 d'avientu de 1978, Taraki visitó la [[XRSS]]. El día 5 él y [[Leonid Brézhnev]] roblaron un alcuerdu de venti años de duración: el Tratáu d'Amistá, Bona Vecindá y Cooperación ente la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques y la República Democrática d'Afganistán. Esti tratáu yera similar a los que la URSS robló con otros países como India o [[Vietnam]]; el so artículu 4 sería utilizáu a finales de 1979 como fundamentu de la llegalidá de la intervención soviética qu'asocedería. Taraki robló tamién un alcuerdu pa la cooperación económica ente los dos países y pa la cooperación ente'l PDPA y el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]].{{harvnp|Seekins|1986|pp=234-235}} La URSS dio-y al gobiernu afganu ayuda civil y militar. Sicasí, los soviéticos nun se sentíen cómodos col radicalismu de Taraki y Amín y trataron infructuosamente de promover a izquierdistes moderaos.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt;

=== Relixón ===
Los llabradores sofitaron el procesu revolucionariu al empiezu, pero depués munchos punxéronse en contra porque los contrarrevolucionarios señalaben al réxime como «[[atéu]]» y promotor del «[[amor llibre]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Parenti|nome=Christian|títulu=Ideology and Electricity: The Soviet Experience in Afghanistan|url=https://www.thenation.com/article/ideology-and-electricity-soviet-experience-afghanistan/ |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[The Nation (Estaos Xuníos)|The Nation]]|fecha=17 d'abril de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El gobiernu de Taraki buscó compensar la propaganda reaccionaria aportunando nel so respetu pol islam y mentando los principios islámicos de «igualdá, fraternidá y xusticia social» como los principios rectores del réxime. La llectura del ''[[Corán]]'' y les oraciones de [[ramadán]] de 1978 facer nel Palaciu del Pueblu y nuna cantidá mayor de mezquites con respectu al añu anterior.{{harvnp|Edwards|2002|p=77}} De toes formes, bien pocos dirixentes relixosos dieron el so sofitu al réxime, arrexuntándose ellos na [[Sociedá de Ulemas d'Afganistán]].{{harvnp|Edwards|2002|p=81-82}} Un asesor soviéticu pidió a Taraki y a Amín que fixeren visites bien espublizaes a mezquites, p'aselar los rumores de antiislamismo.{{harvnp|Seekins|1986|p=236}}

=== Guerra ===
Ente mayu y xunu de 1978 instalar en Paquistán el primer campamentu de los contrarrevolucionarios.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVII}} Les manifestaciones violentes contra los tresformamientos empezaron a mediaos d'esi añu en [[Nurestán]]. Otres revueltes empezaron a asocedese a lo llargo del país, amás de periódicos atentaos [[terrorista|terroristes]] nes ciudaes.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; A empiezos de 1979, los muyahidines, entrenaos en Paquistán, llibraron combates contra tropes del Exércitu afganu na frontera ente los dos países. El 14 de febreru, un grupu [[maoísta]] tomó como rehén al embaxador de los EUA, [[Adolph Dubs]]. El diplomáticu finó mientres el so intentu de rescate.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVIII}}{{harvnp|Camp|2012|p=10}} Por esti motivu, los [[Bloque Occidental|países occidentales]] suspendieron, al mes siguiente, les ayudes qu'unviaben a Afganistán.{{harvnp|Collins|1983|p=148}}

En [[Herat]], en marzu de 1979, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes xiinos]], con sofitu del serviciu d'intelixencia d'Irán, tomaron la ciudá y asesinaron a simpatizantes comunistes y asesores soviéticos. Esta revuelta foi entartallada y el gobiernu pudo albortar otres varies intrigues col arrestu de los implicaos. Los yihadistes mataben a los activistes pola reforma agraria y saboteaban a los llabradores que trabayaben la tierra partida. Numberosos líderes fundamentalistes fueron executaos sumariamente pol gobiernu.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; Trés díes depués d'esi alzamientu, el Conseyu Revolucionariu estableció'l [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]], con Taraki como Presidente del mesmu.{{harvnp|Halliday|1980|p=27}}

[[Ficheru:Flag of Jamiat-e Islami.svg|thumb|right|250px|Bandera de Jamiati Islami, faición muyahidín.]]
Yá dende 1978, los estauxunidenses empezaren a formar insurxentes y establecer emisiones radiales de propaganda p'Afganistán dende Paquistán.{{harvnp|Weiner|1990|p=149}} Dende esi vecín país y tamién al traviés d'[[Exiptu]] y [[Arabia Saudita]] llegaba l'ayuda estauxunidense pa los insurxentes. Tamién Irán y [[China]] teníen grupos armaos que respondíen y dependíen d'ellos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Karadia|nome=Chhotu|títulu=Afghanistan: Marx and the mullahs|url=http://indiatoday.intoday.in/story/afghanistan-president-noor-mohammad-taraki-fights-islamic-forces-led-by-mullahs/1/427418.html |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|obra=India Today|fecha=15 de xunu de 1979|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa mayu de 1979, China, Arabia Saudita, Irán y [[Emiratos Árabes Xuníos]] habíen provistu millones de dólares a la contrarrevolución.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=29}}

En xunu de 1978, dosciento setenta militares y diplomáticos de la [[OTAN]] tuvieron una conferencia en [[Annapolis]] na que concluyeron que los sos intereses taben seriamente afeutaos pola Revolución afgana.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=28}} N'abril, axentes de la [[CIA|intelixencia de EUA]] entrevistar con dellos líderes fundamentalistes. Acordies con l'entós [[Conseyeru de Seguridá Nacional]] de EUA [[Zbigniew Brzezinski]], los sos esfuercios por sofitar a los reaccionarios afganistanos empezaron n'abril de 1979, y l'ayuda de EUA a los muyahidines foi aprobada'l 3 de xunetu de 1979 pol presidente [[Jimmy Carter]].{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|pp=28-29}}

Arriendes de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra que s'empecipió]], pa fines de 1979, más de cien mil persones tuvieren qu'abandonar Afganistán.{{harvnp|Foley|1991|p=26}}

Pa compensar a los insurxentes, el gobiernu confió principalmente nel [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|Departamentu pa Salvaguardar los Intereses d'Afganistán]] (axencia d'intelixencia), so la direición d'[[Asadulá Sarvari]], y nos [[Defensores de la Revolución]] (antigua xendarmería); amás formó una milicia del PDPA.{{harvnp|Halliday|1980|p=29}} Taraki repetidamente solicitó a la URSS la medría de l'ayuda militar.{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=91}} Nel primer añu, hubo trescientos fusilamientos d'enemigos del réxime.{{harvnp|Seekins|1986|p=238}} Crecieron rumores alrodiu d'execuciones clandestines llevaes a cabu poles fuercies del orde.{{harvnp|Edwards|2002|p=82}} La gran mayoría de los executaos yeren [[Mulá|sacerdotes]] y xefes tribales opuestos a la educación secularizada y a la reforma agraria.{{harvnp|Kaplan|2001|p=115}}

=== Partíu ===
[[Ficheru:Flag of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|thumb|right|350px|Bandera del PDPA.]]
Taraki refugó realizar un gobiernu de coalición con otres agrupaciones polítiques, polo que los militantes del PDPA ocuparon casi tolos puestos del Estáu. Munchos d'ellos nun pasaben de trenta años d'edá y nun teníen esperiencia como funcionarios públicos.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=15-16}} La unidá ente los dos faiciones que conformaben el PDPA deterioróse rápido, lo que se tradució en fuertes lluches internes. Los líderes ''parchamis'' fueron destituyíos de los cargos gubernamentales y los sos siguidores nel Exércitu pasaos a retiru. Tamién hubo denuncies de planes de los ''parchamis'' pa dar un golpe d'Estáu y, arriendes d'ello, hubo delles execuciones.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; En 1979 un asesor soviéticu intentó persuadir a Taraki de que se reconciliara colos ''parchamis'' y de qu'incluyera a figures non comunistes nel gobiernu, suxerencia que foi refugada.{{harvnp|Seekins|1986|pp=236-237}}

Amás, los ''jalqis'' estremar en delles faiciones, una parte permaneció con Taraki (los ''jalqis'' colloraos), otra siguió a Amín (los ''jalqis'' negros) y tamién esistíen grupos más pequeños lideraos unu por [[Abdul Karim Zarghun]] (los ''jalqis'' de Paktia) y otru por [[Dastagir Panjsheri]].{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1361}}{{harvnp|Adamec|2010|p=255}} Yá antes de la Revolución l'Estáu afganu yera bien fráxil, y debilitóse entá más coles disputes intestinas del PDPA y los arrenuncios de funcionarios del aparatu civil estatal.{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1359}}

Depués de qu'en marzu de 1979 Amín reemplazara a Taraki como primer ministru, el presidente empezó a ser marxináu de la direición del Estáu pol so antiguu protexíu. Nuna xunta del Politburó de xunetu, Amín culpó a Taraki polos problema acaecíos.{{harvnp|Edwards|2002|pp=87-88}} Na primavera d'esi añu, Amín dio en armar a miembros de la so tribu —jaroti— formando con ellos una milicia.{{harvnp|Dorronsoro|Lobato|1989|p=95}} N'agostu, Taraki acusó a Amín de [[nepotismu]].{{harvnp|Edwards|2002|p=88}} Simultáneamente empezaron a circular ''[[shabnameh]]'' (panfletos anónimos clandestinos) esixendo a Taraki que ruempa con Amín y que retome'l control del Estáu, o qu'arrenuncie.{{harvnp|Pakistani Progresive|1980|p=23}}

== Derrocamientu ==
A empiezos de setiembre, el presidente partió a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y, nel viaxe de regresu, fixo una curtia parada en Moscú, avisáu polos sos siguidores lleales de que Amín conspiraba pa esanicialo. Taraki escurrió colos soviéticos desfacer de Amín primero que él actúe ya incluyir a figures moderaes nel gobiernu. Sarvari entamó matar a Amín cuando fora recibir a Taraki al aeropuertu'l día [[11 de setiembre|11]], pero foi descubiertu y nun pudo actuar. Esi día tuvo llugar la última xunta del gabinete de Taraki. El [[12 de setiembre|12]], el presidente y el primer ministru axuntáronse: Amín pidió-y a Taraki que castigue a Sarvari y a los ministros Watanjar, Gulabzoi y Mazduryar por haber pensáu matalo, pero Taraki negóse y ufiertó-y un puestu d'embaxador, que Amín refugó pidiéndo-y al presidente qu'arrenuncie, lo cual Taraki refugó. El [[13 de setiembre|13]], el presidente telefonió a Amín pa convidalo a una xunta de normalización del lideralgu nacional, pero'l primer ministru, avisáu por un adepto de que correría peligru, tornó la invitación. Amás, Amín pidió-y a'l so cuñáu Yaqub del Ministeriu de Defensa que reemplace a los comandantes lleales a Taraki por otros adeptos a él. Pela tarde, Taraki díxo-y a Amín que diera marcha tras colos reemplazos nel exércitu, pos él nun los autorizaba, na so calidá de Comandante en Xefe. Los cuatro xefes fieles a Taraki enriba mentaos intentaron movilizar a les sos unidaes militares, pero nun llograron qu'éstes actuaren. El [[14 de setiembre|14]], Taraki y Amín diben axuntase de nuevu, pero hubo un tirotéu. Amín tornó con más fuercies y arrestó al presidente, anunciando'l [[16 de setiembre|16]] que Taraki arrenunciara y que él lo asocedía en tolos sos cargos.{{harvnp|Wahab|Youngerman|2007|p=150}}{{harvnp|Tomsen|2011|pp=149-152}}

== Muerte ==
El [[23 de setiembre]] el nuevu gobiernu anunció nuna conferencia de prensa que Taraki taba «definitivamente enfermu»{{harvnp|Seekins|1986|p=239}} y el [[10 d'ochobre]] apaeció en ''[[The Kabul Times]]'' una curtia noticia alrodiu de la muerte de Taraki por una seria enfermedá que llevaba sufriendo dalgún tiempu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Taraki dies of illness|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/39235 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 d'ochobre de 1979|páxina=4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Más palantre, dempués del [[Operación Nube-333|derrocamientu de Amín]], realizóse una investigación sobre la muerte de Taraki y los autores materiales fueron xulgaos, siendo les sos confesiones grabáu y publicar na prensa. Revelóse que dende'l 15 de setiembre Taraki y la so familia tuvieron arrestaos nel Palaciu, más palantre los sos deudos fueron tresllaos a otra dependencia estatal y él foi afogáu con una almada, por oficiales que siguíen órdenes de Amín, la nueche del 8 d'ochobre. Antes de morrer, Taraki apurrió a los sos executores un dineru por que lo dieren a la so esposa, y el so reló pulsera por que lo dieren a Jafizulá Amín. A lo último, apurrió-yos el so carné del PDPA.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Jandad's confessions on Amin's misdeeds, Taraki's martyrdom|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11111 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=21 de xineru de 1980|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions of killing Taraki's aides (part I)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11138 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=27 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions (part II)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11143 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=28 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos asesinos cuntó mientres l'interrogatoriu:

{{cita|«'''Respuesta:''' [...] Nós tábamos llorando. [...] Entós [l'oficial a cargu] glayónos que nun lloráramos. Que nun tendríamos de ser tan nidios porque yera una decisión del Partíu, del Conseyu Revolucionariu, del Comité Central del PDPA. Y que tábamos obligaos a cumplir les órdenes de la direición. [...]

'''Entruga:''' Cuando Taraki foi martirizado, ¿nun-yos pidió a ustedes qu'arrenuncien?

'''Respuesta:''' Taraki nun dixo nada pol estilu. Él namái nos dio'l so reló y el so carné del Partíu. Y cuando Rozi ordenó que les sos manes fueren ataes, él inclusive nos ayudar. Él nun dixo nada.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Lt. Iqbal's confession about martyrdom of Noor M. Taraki|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11123 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=23 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Los implicaos fueron condergaos y executaos.{{harvnp|Edwards|2002|p=91}}

== Legáu ==
L'asesinatu de Taraki afectó emocialmente de forma considerable a Breznev, impulsáu la so decisión d'intervenir na guerra afgana'l 27 d'avientu de 1979.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Afghan Slaying Spurred Invasion, He Says : Gromyko Calls Brezhnev a Problem Drinker|url=http://articles.latimes.com/1989-04-04/news/mn-958_1_brezhnev-a-problem |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=4 d'abril de 1989|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Depués de la cayida de Amín, los pósteres y semeyes de Taraki pudieron volver ser exhibíos polos sos simpatizantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=López Muñoz|nome=Ismael|títulu=La situación n'Afganistán sol dominiu soviéticu ye caótica|url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=El País|fecha=15 de xineru de 1980}}&lt;/ref&gt; Poco díes dempués de la intervención soviética, la vilba de Taraki escribió-y una carta abierta a Jimmy Carter, refugando la reivindicación que'l mandatariu de EUA fixo de Amín en pos de xustificar la oposición estauxunidense a la revesosa aición de la URSS:

{{cita|«Señor Presidente,&lt;br /&gt;toi enoxada y sosprendida, al igual que tolos afganistanos honestos, pol fechu de qu'usté ta tratando de protexer al criminal y asesín de Amín. Usté déxase llama-y &quot;el presidente lexítimu&quot; d'Afganistán. Les sos pallabres falten la memoria del mio difuntu maríu, Nur Muhammad Taraki, que foi asesináu villanamente por Amín y los sos carniceros, les sos pallabres namái pueden ser calificaes como una burlla sacrílega a la memoria de miles d'inocentes patriotes afganistanos y combatientes pola llibertá y felicidá de la so patria que fueron torturaos hasta la muerte por él.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Mrs. Taraki asks Carter not to interfere in DRA's internal affairs|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11071 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=10 de xineru de 1980|páxina=1|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

En 2011 creóse la Fundación Taraki pola Cultura y la Sociedá Civil, que llevó a cabu l'arreglu de la casa natal de Nur Muhammad Taraki, que foi un muséu na dómina de la República Democrática.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Taraki House Museum renovations process|url=http://taraki.org/Renu.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2012|autor=Taraki Foundation for Culture and Civil Society|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==

=== Referencies ===
{{llistaref|3}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|enllaceautor=Ludwig Adamec|títulu=First supplement to the Who's who of Afghanistan - Democratic Republic of Afghanistan|fecha=1979|editorial=Akademische Druck- und Verlagsanstalt|allugamientu=Graz|url=http://pahar.in/mountains/Books%20and%20Articles/Afghanistan/1979%20First%20Supplement%20to%20the%20Who%27s%20Who%20of%20Afghanistan%20by%20Adamec%20s.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=The A to Z of Afghan Wars, Revolutions and Insurgencies|fecha=2010|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0-8108-7624-8 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=Historical Dictionary of Afghanistan |fechaaccesu=27 de mayu de 2012|idioma=inglés|edición=4ª|añu=2012|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0810878150}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Arnold}}|nome=Anthony|títulu=Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq|fecha=1983|editorial=Hoover Institution|allugamientu=Stanford|isbn=0-8179-7792-9 |fechaaccesu=30 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Bhattacharya}}|nome=Sauri|títulu=Soviet nationality policy in Afghanistan|publicación=Asian Affairs|fecha=1984|volume=15|númberu=2|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3199/azu_acku_pamphlet_ds371_2_b53_1984_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Camp}}|nome=Dick|títulu=Boots on the Ground: The Fight to Liberate Afghanistan from Al-Qaeda and the Taliban, 2001-2002|fecha=2012|allugamientu=Minneapolis|editorial=Zenith|isbn=978-0-7603-4111-7 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Collins}}|nome=Joseph|títulu=Soviet military performance in Afghanistan: A preliminary assessment|publicación=Comparative Strategy|fecha=1983|volume=4|númberu=2|doi=10.1080/01495938308402661 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[United States Military Academy]]|allugamientu=West Point|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Dixon}}|nome1=Norm|apellíos2={{Versalita|Holmes}}|nome2=Dave|títulu=Behind the US War on Afghanistan|fecha=2001|editorial=Resistance|allugamientu=Sydney|isbn=1876646225 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Dorronsoro}}|nome1=Gilles|apellíos2={{Versalita|Lobato}}|nome2=Chantal|títulu=The Militia in Afghanistan|publicación=Central Asian Survey|fecha=1989|volume=8|númberu=4|doi=10.1080/02634938908400683 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dorronsoro}}|nome=Gilles|títulu=Revolution Unending. Afghanistan: 1979 to the Present|fecha=2005|editorial=Hurst &amp; Company|ubicación=Londres|isbn=1-85065-683-5 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|enllaceautor=Nancy Dupree|títulu=Revolutionary rhetoric and Afghan women|fecha=1981|editorial=The Asia Society|allugamientu=Nueva York|url=https://archive.org/details/azu_acku_pamphlet_hq1735_6_d87_1981 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=The conscription of Afghan writers: An aborted experiment in socialist realism|publicación=[[Central Asian Survey]]|fecha=1985|volume=4|númberu=4|doi=10.1080/02634938508400524 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=Socialist realism in the literature of Afghanistan|publicación=Journal of South Asian Literature|fecha=1992|volume=27|númberu=2 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Edwards}} |nome=David|títulu=Before Taliban: genealogies of the Afghan Jihad|fecha=2002|editorial=University of California|allugamientu=Berkeley|url=https://easterncampaign.files.wordpress.com/2009/06/edwards.pdf|isbn=0–520-22861-8 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Elmi}}|nome=Yusuf|títulu=A brief look at the sovietization of Afghan education|fecha=1986|editorial=Afghan Jehad Works Translation Centre|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3216/azu_acku_pamphlet_ds371_2_y46_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Foley}} |nome=Paul|títulu=Hejrat: the migration of Afghan refugees to Pakistan, 1978-1990|fecha=1991|editorial=[[University of Hawaii]]|allugamientu=Honolulu|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3984/azu_acku_pamphlet_hv640_4_a28_f654_1991_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1978|númberu=112|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanrev1978_NLR10901.pdf |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=New Left Review|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Halliday}}|nome1=Fred|apellíos2={{Versalita|Tanin}}|nome2=Zahir|enllaceautor2=Zahir Tanin|títulu=The communist regime in Afghanistan 1978–1992: Institutions and conflicts|publicación=Europa-Asia Estudies|fecha=1998|volume=50|númberu=8|doi=10.1080/09668139808412601 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hotte}}|nome=Edward|títulu=Forest management plan for the Diwagal forest, Afghanistan: assistance to forestry and watershed development|fecha=1979|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes]]|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4774/azu_acku_pamphlet_sd416_3_a34_h688_1979_w.pdf |fechaaccesu=26 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hunte}}|nome=Pamela |títulu=Women and the development process in Afghanistan|fecha=1978|editorial=Rexonal Training for Women|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3752/azu_acku_pamphlet_hq1240_5_a34_h858_1978_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Kaplan}} |nome=Robert|títulu=Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan|fecha=2001|editorial=Vintage|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1400030255 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Loi}}|nome=Lucia Sele|títulu=« Il Viaggio Di Bang » Di Nùr Muhammad Tarakì|publicación=Empobine Modernu|fecha=1983|volume=63|númberu=1/12 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=italianu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Millins}}|nome=Chris|títulu=1990 spring educational report: review of the programme|fecha=1990|editorial=Health Unlimited|allugamientu=Daichopan|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4218/azu_acku_pamphlet_la1081_s775_1990_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Past Educational Practice}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|enllaceautor=Valentine Moghadam|títulu=Patriarchy and the politics of gender in modernising societies: Iran, Pakistan and Afghanistan|publicación=International Sociology|fecha=1992|volume=7|númberu=35|doi=10.1177/026858092007001002 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor1=Kaplan|nome-editor1=Lawrence|títulu=Fundamentalism in Comparative Perspective|fecha=1992|editorial=[[University of Massachusetts]]|allugamientu=Boston|isbn=0-87023-797-7 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Fundamentalism and the Woman Cuestion in Afghanistan}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor=Visweswaran|nome-editor=Kamala|títulu=Perspectives on Modern South Asia: A Reader in Culture, History, and Representation|fecha=2011|editorial=Wiley-Blackwell|allugamientu=Oxford|isbn=978-1-4051-0062-5 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Nadra}}|nome=Rodolfo |títulu=Afganistán dende Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011|edición=1ª|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|capítulo=Revolución y contrarrevolución}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Nawid}}|nome=Senzil|títulu=Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice|fecha=2012|editorial=Brill|allugamientu=Boston|isbn=9789004201453 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|Pakistani Progresive}}|títulu=&quot;The Resort to Arms was the Final Mistake&quot;: Interview with an Afghan Marxist|publicación=[[MERIP Reports]]|fecha=1980|númberu=89 |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Pinney}}|nome=Andrew|apellíu-editor1=van Bijlert|nome-editor1=Martine|apellíu-editor2=Kouvo|nome-editor2=Sari|títulu=Snapshots of an Intervention|fecha=2012|editorial=Afghanistan Analysts Network|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghanistan-analysts.org/wp-content/uploads/downloads/2012/09/Snapshots_of_an_Intervention.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=An Afghan Population Estimation}}
* {{cita llibru |autor={{Versalita|Pushtu Academy Kabul}}|títulu=English Pushtu Dictionary|fecha=2007|editorial=Simon Wallenberg|ubicación=Londres|isbn=9781843560166 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés y paxtu}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Quintana Pali}} |nome=Santiago |títulu=Afganistán: encruciada estratéxica del Asia Central|publicación=Estudios d'Asia y África|fecha=1987|volume=22|númberu=1|url=http://estudiosdeasiayafrica.colmex.mx/index.php/eaa/article/view/1006/1006 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[El Colexu de Méxicu]]|ubicación=Méxicu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Rubin}}|nome=Barnett|apellíu-editor1=Weiner|nome-editor1=Myron|apellíu-editor2=Banuazizi|nome-editor2=Ali|títulu=The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan|fecha=1994|editorial=[[Syracuse University]]|allugamientu=Siracusa|isbn=0-8156-2608-8 |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Redistribution and the State in Afghanistan. The Red Revolution Turns Green}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Safi}}|nome=Batinshah|títulu=Education for Afghan children|fecha=1987|editorial=Afghanistan Education Comitee|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4212/azu_acku_pamphlet_la1081_s34_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Seekins}}|nome=Donald|apellíu-editor1=Nyrop|nome-editor1=Richard|apellíu-editor2=Seekins|nome-editor2=Donald|títulu=Afghanistan: a country study|fecha=1986|editorial=[[Universidá Americana (Washington, D.C.)|The American University]]|ubicación=Washington D.C.|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Government and Politics |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120729064028/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Slinkin}}|nome=Mijaíl Filantevich|títulu=Народно-демократическая партия Афганистана у власти. Время Тараки-Амина (1978-1979 гг.)|fecha=1999|editorial=Симферопольский Государственный Университет|allugamientu=Simferópol|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=rusu|capítulu=Начало осуществления программных установок НДПА. Утверждение левацкоавантюристического курса во внутренней и внешней политике ДРА |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070930194942/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaarchivu=30 de setiembre de 2007}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|The Ministry of Information and Culture}}|títulu=Decree Non. 7|publicación=Aryana (Democratic Republic of Afghanistan)|fecha=1978|páxina=12|url=http://184.73.243.18:8080/jspui/bitstream/azu/6358/1/azu_acku_serial_ds350_a79_v1978_oct_nov_w.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|editorial=Afghanistan Publicity Bureau|allugamientu=Kabul|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Tomsen}} |nome=Peter|títulu=The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers|fecha=2011|editorial=Public Affairs|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1-58648-763-8 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Wahab}}|nome1=Shaista|apellíos2={{Versalita|Youngerman}}|nome2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fecha=2007|editorial=Facts On File|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-8160-5761-0 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Weiner}}|nome=Tim|títulu=Blank Check: The Pentagon's Black Budget|fecha=1990|editorial=Warner|allugamientu=Nueva York |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Nur Muhammad Taraki}}
{{wikiquote|Nur Muhammad Taraki}}
* Obres de Taraki en paxtu: [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13064/azu_acku_pk6816_tay497_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|څړه}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13065/azu_acku_pk6816_tay49_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|د بنګ مسافری}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13063/azu_acku_pk6816_tay495_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|سپین}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13066/azu_acku_pk6816_tay49_1358_w.pdf {{rtl-lang|ps|سنگسار}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/7603/azu_acku_pk6816_tay49_1392_w.pdf {{rtl-lang|ps|موچي}}].

{{Socesión
| predecesor = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Altu Conseyu de Defensa Nacional
| socesor = Jafizulá Amín
| periodu = 1979
| predecesor2 = Abdul Qadir
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Ministru de Defensa Nacional
| socesor2 = Mohammad Aslam Watanjar
| periodu2 = 1978-1979
| predecesor3 = Abdul Qadir&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu |
socesor3 = Jafizulá Amín
| periodu3 = 1978-1979
| predecesor4 = Mohammed Daud Khan
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Primer Ministru d'Afganistán
| socesor4 = Jafizulá Amín
| periodu4 = 1978-1979
| predecesor5 = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu5 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor5 = Jafizulá Amín
| periodu5 = 1965-1979
}}

{{NF|1917|1979|Taraki, Nur Muhammad}}

{{Tradubot|Nur Muhammad Taraki}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores en pastún]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ensayistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores de cuentos d'Afganistán]]
[[Categoría:Traductores d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>laf3uvefwqbvkvlrutexq2rh71fcn72</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703210</id>
      <parentid>3703160</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66709" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nur Muhammad Taraki''' {{nym}} foi un [[escritor]], [[Revolución|revolucionariu]] y [[estadista]] [[Afganistán|afganu]]. Fundó'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, conocíu como comunista), lideró la [[Revolución de Saur]], qu'estableció un [[Estáu socialista]]: la [[República Democrática d'Afganistán]], de la cual foi presidente. Mientres el so gobiernu, Taraki aplicó un plan radical de tresformamientos y encabezó la llucha contra los contrarrevolucionarios armaos (conocíos como «[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]»), hasta que foi derrocáu nun [[golpe d'Estáu]] entamáu pol so primer ministru, quien pocu tiempu dempués ordenó la so execución.

== Primeros años ==
Nur Muhammad nació nel senu d'una familia nómade de la tribu taraki d'[[etnia paxta]] el 15 de xunetu de 1917 en Kalai, un pequeñu pueblu de la [[Provincia de Gazni]]. A la edá de cinco años empezó a trabayar nel cuidu de la granxa d'una vilba, pero duró pocu porque'l so padre, Nazir Muhammad, quería qu'aprendiera a lleer y escribir. En [[1932]] camudar a [[Kandahar]] y atopó emplegu na Pashtun Trading Company, siendo promovíu y unviáu a la oficina de la empresa en [[Bombay]], onde completó la escuela{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} y estudió l'[[Idioma inglés|inglés]] y el [[urdu]].{{harvnp|Loi|1983|p=166}} Nesa ciudá de la [[India]], Taraki entró en contautu con nacionalistes, socialistes y [[Partíu Comunista de la India comunistes]]; estos postreros adoctrinar.{{harvnp|Dupree|1992|p=87}} En [[1937]] tornó a Afganistán, llogró un diploma na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]] y empezó a trabayar nel Ministeriu d'Economía. Más tarde trabayó na prensa, para [[Radio Kabul]] y pa l'[[Axencia de Noticies Bajtar]].{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}

== Escritor ==
Taraki escribió noveles y obres polítiques en paxtu, siendo conocíu especialmente polos sos rellatu sociales nos que rellataba la vida de los probes: llabradores, artesanos o trabayadores, contribuyendo al desenvolvimientu de les [[Realismu socialista|enclinos realistes]] na lliteratura afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=A. S. Gerasimova|títulu=Тараки Нур Мухаммед|url=http://bse.sci-lib.com/article108950.html|obra=Большой Советской Энциклопедии|editorial=Советская Энциклопедия|idioma=rusu|fecha=1969-1978 (3ª edición) |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Munchos de los sos trabayos nun llegaron a publicar, circulando namái al traviés de copies manuscrites nel círculu lliterariu progresivu que se formó en redol a él.{{harvnp|Dupree|1985|p=70}}

Ente [[1948]] y [[1953]] escribió cuentos como ''So la vaca'' y ''Esto ye serviciu''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} Na segunda metá de la década del '50 escribió les noveles ''Los trés comíes'', ''Los padres de Samat'', ''La mio paga'',{{harvnp|Loi|1983|p=166}} ''La fía de llabradores'' y ''La nueva vida''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} ''La fía de llabradores'' centrar nel problema de la muyer considerada como moneda de cambéu; la obra ye interesante pa la investigación [[estilística]] cuidao que non azarosamente l'autor dispunxo una narrativa curtia, mentó discretamente los sentimientos de los personaxes y usó un llinguaxe senciellu y casi fríu mas afechu a les distintes situaciones.{{harvnp|Loi|1983|p=166}}

Na so obra ''Blanco'', de [[1956]], fixo una descripción sociolóxica de la vida aldeana nes árees de [[Gazni]]-Kandahar.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} En [[1958]] publicó ''El viaxe de Bang'' y en 1962 ''Solo'', dambes tuvieron segundes ediciones curaes pola [[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] en [[1978]].{{harvnp|Loi|1983|pp=164-165, 167}} En ''El viaxe de Bang'' llegó al maduror l'estilu que les sos bases estableció n'obres anteriores, persistiendo un ciertu «[[verismo]]», una ambientación bien precisa, un llinguaxe urxente y una narrativa indispensable, un cambéu na voz del narrador pola mor del pasu del tiempu verbal del pasáu esternu a la narrativa— al presente internu—, xuegu que destaca cuando l'autor espón dalguna traza psicolóxica del protagonista.{{harvnp|Loi|1983|p=168}} ''El viaxe de Bang'' foi traducíu al rusu (publicáu en tres oportunidad: [[1980]] por [[Editorial Progreso|Progresu]] de [[Moscú]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга, и др. повести|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001004489|editorial=[[Biblioteca Estatal de Rusia]]|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; [[1984]] por Sabchota Sakartvelo de [[Tblisi]]&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга : Повесть|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001210281|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y [[1987]] por Raduga de Moscú)&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Повести : Пер. с пушту|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001367290|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y al [[Idioma italianu|italianu]] (en 1983).{{harvnp|Loi|1983|p=171}} En 2010, ''Blanco'' y otres obres de Taraki fueron reimpresas en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu={{rtl-lang|ps|د نورمحمد تره کي اثار چاپ سول}}|url=http://larawbar.net/15810.html |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|obra=Larawbar|fecha=25 de xineru de 2010|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

Taraki tamién foi autor d'ensayos, como unu sobre [[Máximu Gorki]], escritu en 1964.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} Pa 1978, Taraki publicara más de trenta obres, na so mayoría noveles curties, pero dalgunos trataben sobre filosofía materialista.{{harvnp|Halliday|1978|p=22}}

Como traductor, Taraki popularizó n'Afganistán obres de la [[lliteratura rusa|lliteratura clásica rusa]] y soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=АФГАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/lliteratura/AFGANSKAYA_LLITERATURA.html?page=0,2|obra=Универсальная научно-популярная энциклопедия «Кругосвет»|editorial=Instituto Sociedad Abierta|idioma=rusu|fecha=2005 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nos años '70, Taraki dirixó un equipu de l'Academia de Paxtu de Kabul que mientres años arrexuntó definiciones de pallabres nesi idioma y axuntar nun [[diccionariu]] inglés-paxtu y de definiciones de más d'ochocientes páxines publicáu en [[1975]], llargamente espublizáu. Escosu nos 90, volvió ser publicáu tres la cayida del [[réxime talibán]].{{harvnp|Pushtu Academy Kabul|2007|loc=contratapa}}

== Militante ==
A fines de la década de los 40, Taraki fundó xunto a un grupu d'intelectuales [[Mocedá Despierta]], que publicaba'l hebdomadario ''Angar'' («Caricotes»), que foi prohibíu daes les sos reclamaciones de «pan, ropa, educación ya igualdá». Pol so activismu, el gobiernu intentar alloñar nomándolo amestáu de prensa na embaxada afganistana en [[Estaos Xuníos d'América]] en [[1953]], pero aprovechó pa denunciar al gobiernu. Tornó al so país y abrió la Nur Translation Bureau y, coles mesmes que subsistía como traductor, siguió la so carrera como escritor. Al arrenunciar [[Mohammed Daud Khan]] como primer ministru, Taraki pudo actuar más llibremente y convidó a otros trenta persones al Congresu Fundacional del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán, el [[1 de xineru]] de [[1965]], siendo escoyíu Secretariu Xeneral del nuevu partíu.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}


El [[11 d'abril]] de [[1966]], Taraki publicó'l primer númberu de la revista en paxtu y [[dari]]{{harvnp|Adamec|2010|p=XLIII}} ''[[Jalq]]'' ({{rtl-lang|ps|خلق‎}}, «Pueblu») que definía como misión del PDPA la de «solliviar l'agonía ensin llendes de los pueblos primíos d'Afganistán» y afirmaba que «la tema principal de la dómina contemporánea y centru de la [[llucha de clases]] en tol mundu, qu'empezó cola [[Gran Revolución Socialista d'Ochobre]], ye la llucha ente'l [[socialismu]] internacional y el [[capitalismu]] internacional». El periódicu foi un gran ésitu, especialmente ente los estudiantes. La so primer publicación vendió 20&amp;nbsp;000 copies, numberaes y en tiraes posteriores en redol a 10&amp;nbsp;000 (namái hubo seis ediciones en total). El 23 de mayu de 1966, les autoridaes cerrar na base de que yera «antiislámico», «anticonstitucional» y «antimonárquicu».{{harvnp|Seekins|1986|p=221}}

Poco dempués de la so fundación, el PDPA estremar en dos faiciones: ''Jalq'' y ''[[Parcham]]'' ({{rtl-lang|ps|پرچم‎}}, «Bandera», ésta tamién pol so periódicu, liderada por [[Babrak Karmal]]), radicales y moderaos respeutivamente, pos los ''jalqis'' pensaben un alzamientu militar mientres los ''parchamis'' abogaben por cambeos graduales, inclusive s'aliaron mientres un tiempu a Daud, cuando ésti [[República de Daud|derrocó al rei Zahir Shah]]. El 1977 los dos faiciones pudieron reconciliase gracies a les xestiones de Taraki, pero la división permaneció subxacente, especialmente en cuanto al intensu odiu personal ente Karmal, líder ''parchami'', y [[Jafizulá Amín]], prominente ''jalqi''.{{harvnp|Edwards|2002|pp=46-47}}

El [[17 d'abril]] de 1978, [[Mir Akbar Kaibar]], destacáu dirixente del PDPA, foi asesináu pola policía. El cortexu aciagu, lideráu por Taraki, foi acompañáu por más de quince mil persones, y remató como una manifestación. El 26 d'abril, Taraki y otros seis xefes del PDPA fueron arrestaos, pero Amín dir más tarde, lo que-y dio tiempu pa contautar a oficiales militares simpatizantes. Unu d'estos, [[Abdul Qadir]], safó'l so arrestu. Tanquistas y aviadores atacaron el [[Arg|Palaciu]] y derrocaron a Daud. Los líderes del PDPA fueron lliberaos y Taraki nomáu [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]] y Primer Ministru d'Afganistán.{{harvnp|Halliday|1978|p=32}}
{{AP|Revolución de Saur}}

== Presidente ==

=== Gabinete ===
{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:100%; width:600px; background:F5F5F5;&quot;
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left; margin-left:6%;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|50px|Escudu de la República Democrática d'Afganistán|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color:black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;font-size:100%&quot;&gt;Gabinete de Ministros d'Afganistán mientres la&lt;br /&gt;Presidencia de Nur Muhammad Taraki{{harvnp|Adamec|2012|pp=XLIX-LII}}{{harvnp|Adamec|1979|pp=31, 42, 47}}{{harvnp|Arnold|1983|pp=178-185}}{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=89}}&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
|Cartera |Titular

|Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Primer ministru d'Afganistán|Primer ministru]]
|Jafizulá Amín&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki
|[[27 de marzu]] de 1979 - *&lt;br /&gt;[[30 d'abril]] de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Babrak
Karmal
|30 d'abril de 1978 - [[5 de xunetu]] de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |[[Shah
Wali]]&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Mohammad
Aslam Watanjar
|30 d'abril de 1978 - 15 de setiembre de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura y Reforma Agraria d'Afganistán|Ministru d'Agricultura y Reforma Agraria]]
|[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Saleh Muhammad Ziri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agua y Enerxía d'Afganistán|Ministru d'Agua y Enerxía]]
|[[Muhammed Mansur Hashimi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Sociales y Turismu d'Afganistán|Ministra d'Asuntos Sociales y Turismu]]
|[[Anahita Ratebzad]]
|30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Tribales d'Afganistán|Ministru d'Asuntos Tribales]]
|[[Nizamuddin Tahzib]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comerciu d'Afganistán|Ministru de Comerciu]]
|[[Abdul Quddus Ghorbandi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comunicaciones d'Afganistán|Ministru de Comunicaciones]]
|[[Said Mohammad Gulabzoi]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar
|8 de xunetu de 1978 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 8 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa Nacional]]
|Jafizulá Amin&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki&lt;br /&gt;Abdul Qadir
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;[[1 d'abril]] de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;17 d'agostu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 17 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Información y Cultura d'Afganistán|Ministru d'Información y Cultura]]
|[[Khial Muhammad Katawazi]]&lt;br /&gt;[[Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i]]
|[[1 d'abril]] de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Interior d'Afganistán|Ministru d'Interior]]
|Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Sher Jan Mazduryar]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Nur Ahmad Nur]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;1 d'abril de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;8 de xunetu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Xusticia d'Afganistán|Ministru de Xusticia]]
|[[Abdul Hakim Shara'i]]
|30 d'abril] de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación d'Afganistán|Ministru d'Educación]]
|[[Muhammad Salim Masudi]]&lt;br /&gt;[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Dastagir Panjshiri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación Cimera d'Afganistán|Ministru d'Educación Cimera]]
|[[Mahmud Suma]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu del Esterior d'Afganistán|Ministru del Esterior]]
|Shah Wali&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Finances d'Afganistán|Ministru de Finances]]
|[[Abdul Karim Misaq]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Fronteres d'Afganistán|Ministru de Fronteres]]
|Sher Jan Mazduryar&lt;br /&gt;[[Sahib Jan Shara'i]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Mines ya Industria d'Afganistán|Ministru de Mines ya Industria]]
|[[Muhammad Ismail Danish]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Obres Públiques d'Afganistán|Ministru d'Obres Públiques]]
|Dastagir Panjshiri&lt;br /&gt;[[Mohammed Rafi]]
|28 d'agostu de 1978 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Planificación d'Afganistán|Ministru de Planificación]]
|[[Muhammad Siddiq Alemyar]]&lt;br /&gt;Shah Wali&lt;br /&gt;[[Sultán Alí Keshtmand]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;23 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Radio y Televisión d'Afganistán|Ministru de Radio y Televisión]]
|&lt;br /&gt;[[Sulaiman Laiq]]
|&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Salú d'Afganistán|Ministru de Salú]]
|[[Saleh Muhammad Ziri]]&lt;br /&gt;Shah Wali
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Tresporte y Turismu d'Afganistán|Ministru de Tresporte y Turismu]]
|Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i
|1 d'abril de 1979 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Ministru ensin cartera |Sahib
Jan Shara'i
|28 de xunetu de 1979 -
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|}

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; Siguió nes sos funciones tres el derrocamientu de Taraki.

&lt;nowiki&gt;**&lt;/nowiki&gt; Ministeriu disueltu.

=== Economía ===
[[Ficheru:Land reform.jpg|thumb|right|300px|Apurre de tierres a llabradores mientres la reforma agraria.]]
Antes de la Revolución, el 95% de la población tenía la metá de la tierra cultivable y el 5% yera dueñu de la otra metá. Los terratenientes vendíen los insumos y arrendaben parte de les sos tierres cuidao que les de los llabradores yéren-yos insuficientes pal so caltenimientu. Taraki anunció que se preparar estudios que llevaríen dos años pa poder implementar una reforma agraria, pero finalmente'l gobiernu decidió empecipiala col Decretu nᵘ8 del 2 d'avientu de 1978, qu'establecía que nenguna familia podía tener más de seis hectárees de tierres de primera calidá o equivalente y que naide podía hipotecar, arrendar o vender tierres percima d'esa dimensión. Pa faelo efeutivu, el gobiernu construyó cases pa funcionarios agrícoles, distribuyó granes, caxes de brotos de seda y ferramientes, entamó nueves güertes y abrió veterinaries.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}} Fueron consideraos miembros de la familia: home, esposa y fíos solteros menores de dieciocho años; d'esta forma buscábase esaniciar les unidaes mayores de parentescu como entidaes económiques, pos yeren entendíes como rellaciones prefeudales. La tierra escedente de les propiedaes mayores de seis hectárees foi distribuyida a trabayadores ensin tierra, pequeños llabradores y nómades. D'estes operaciones encargaba'l Departamentu de la Reforma Agraria; de la regación, el Ministeriu d'Agua y Enerxía.{{harvnp|Rubin|1994|pp=207-208}}

En complementación cola reforma agraria, el réxime promovió les [[cooperativa|cooperatives]] llabradores. L'estatutu que les regulaba indicaba que l'ingresu a les mesmes yera voluntariu, que teníen de tar abiertes a que s'una cualquier llabrador con cuatro hectárees de tierra de primera calidá o equivalente y que los miembros teníen d'escoyer oficiales que s'ocuparíen de los asuntos comunes y de mediar coles autoridaes. Cuidao que la reforma agraria crearía munches unidaes d'esplotación non rentables, el que diches unidaes viérense empuxaes a xunise en cooperatives sería'l primer pasu a la coleutivización.{{harvnp|Rubin|1994|p=207}} Estableciéronse ochocientes cooperatives agrícoles con doscientos mil participantes.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}}

Sicasí, la reforma agraria nun se basó en nengún estudiu catastral del campu afgano, nun teniendo en cuenta les diferencies na tenencia de tierres y les sos concepciones según la rexón. Bien frecuentemente, militantes del PDPA y militares llegaben a les aldegues a faer los repartimientos ensin considerar les carauterístiques locales. Al esaniciar del panorama económicu a los terratenientes, los llabradores probes quedar ensin la so fonte tradicional de granes, agua y ferramientes, ensin ufiertar l'Estáu una alternativa realmente funcional. El colapsu del Estáu nel campu arriendes de la guerra nun dexó a los llabradores esfrutar los beneficios de les sos nueves tierres.{{harvnp|Halliday|1980|p=24}} Amás, esta reforma atopar con numberoses torgues: per un sitiu, amplios sectores del campesinado consideraben que la tierra yera lexítimamente propiedá de los señores y nun podíen aceptar tierra «robada»; por otru, había continuos sabotaxes de los terratenientes que s'afiliaron a les cooperatives pa oponese dende adientro, amás de robos y atentaos terroristes.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Arriendes d'ello, la reforma agraria nun pudo llevase a cabu efeutivamente.{{harvnp|Rubin|1994|pp=208-209}}

Per otra parte, el gobiernu comunista atayó deldes, préstamos ya hipoteques de llabradores probes; distribuyó gratuitamente les tierres confiscadas a los señores emigraos y a la familia real pa los llabradores ensin tierra;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Khan|nome=Lal|títulu=Anniversary of a revolution obliterated from history|url=http://www.dailytimes.com.pk/opinion/27-Apr-2014/anniversary-of-a-revolution-obliterated-from-history |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=Daily Times|fecha=26 d'abril de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; estableció un salariu mínimu y un impuestu progresivu a la renta; amenorgó'l preciu d'alimentos de primera necesidá;&lt;ref name=&quot;mparenti&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Parenti |nome=Michael|enllaceautor=Michael Parenti|títulu=Afghanistan, Another Untold Story|url=http://www.michaelparenti.org/afghanistan%20story%20untold.html|idioma=inglés|fecha=2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; proyeutó desenvolver les industries pesao y llixero;{{harvnp|Quintana Pali|1987|p=108}} y abolió el subsidiu que-y unviaba'l gobiernu al derrocáu monarca [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=L'últimu rei afganu lleva una esistencia frugal en Roma|url=https://elpais.com/diario/1979/05/02/internacional/294444015_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[El País]]|fecha=2 de mayu de 1979}}&lt;/ref&gt;

Taraki nacionalizó el comerciu esterior —midida que perxudicó a munchos xefes tribales— y l'Estáu convertir en dueñu del 51% de les empreses principales. La xinta pa los emplegaos estatales foi igualáu y nel exércitu introducieron les comíes comuñales pa oficiales y soldaos en xunto.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}}

Nos sos primeros cinco meses, el gobiernu de Taraki robló ventinueve acuerdo y contratos (por valor de cientu cuatro millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]]) colos soviéticos pa la cooperación económica planiada, ente los cualos atopábense la construcción d'una planta de procesamientu de mineral, d'una planta de fundición de cobre, la meyora na planta d'enerxía en [[Mazar-i-Sharif]], suministru de equipospara la esploración de petroleu y gas, etc. Cola ayuda soviética construyéronse fábriques, pontes, carreteres, llinies de tresmisión d'eletricidá y subestaciones, etc. Los vencimientos de los préstamos soviéticos yeren en diez, dolce, quince y más años y con baxes tases d'interés.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=68-69}} Alcuerdos similares, tocantes a préstamos con condiciones favorables p'Afganistán y capacitación de trabayadores afganistanos, roblar con [[Checoslovaquia]], la [[República Democrática Alemana]] y [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]].{{harvnp|Slinkin|1999|pp=72-73}}

Con ayuda del [[Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu]] y de la [[Organización de les Naciones Xuníes pa l'Alimentación y l'Agricultura]], el gobiernu de la República Democrática d'Afganistán realizó un estudiu del monte Diwagal en [[Provincia de Kunar|Kunar]] pa optimizar la so preservación.{{harvnp|Hotte|1979|p=1}}

En 1979 el réxime ''jalqi'' llevó a cabu'l primera y únicu [[censu de población]] de la hestoria d'Afganistán, qu'indicó que la población del país yera de 13&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000 habitantes (anque pudo censase hasta'l 67% de la población por causa de la violencia armada).{{harvnp|Bhattacharya|1984|p=126}}{{harvnp|Pinney|2012|p=154}}

=== Educación ===
El réxime empezó una campaña d'[[alfabetización]]: nel primer añu fundáronse seiscientes escueles{{harvnp|Halliday|1980|p=23}} y per primer vegada enseñar nes llingües natives de los alumnos y con asistencia de muyeres. Fueron [[Separación Ilesia-Estáu|dixebraes la relixón del Estáu]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt; El nuevu [[Currículu (educación)|currículu]] taba inspiráu nel [[marxismu]].{{harvnp|Dupree|1981|p=9}} Los nuevos llibros de testu d'educación primaria amosaben muyeres ensin velu y neñes sentaes xunto a neños.{{harvnp|Millins|1990|p=6}} Creáronse les asignatures de Ciencies Naturales pa primaria y de Política pa secundaria; l'asignatura Historia foi enseñada dende la [[Concepción materialista d'historiar|concepción materialista]].{{harvnp|Elmi|1986|p=20}} A la [[Universidá Nangarhar]] fuéron-y creaes trés nueves facultaes: Agricultura, Educación ya Inxeniería.{{harvnp|Safi|1987|p=5}} La Facultá de Lletres de la Universidá de Kabul foi estremada en trés: Facultá de Llingua y Lliteratura, Facultá de Xeografía y Facultá de Ciencies Sociales.{{harvnp|Elmi|1986|p=4}}

El gobiernu del PDPA estableció, xuntu al paxtu y al dari, al [[Idioma uzbecu|uzbecu]], al [[Idioma turcomanu|turcomanu]], al [[Llingües nuristaníes|nuristaní]], al [[pashai]] y al [[Idioma baluchi|baluchi]] como idiomes oficiales d'Afganistán, buscando que'l paxtu sía'l llinguaxe de comunicación interétnica.{{harvnp|Nawid|2012|pp=43-45}} Empezaron a tresmitise programes de radio y a publicar selmanarios nesos idiomes novedosamente reconocíos.{{harvnp|Halliday|1978|p=39}} Ente'l 11 y el 13 d'agostu tuvo llugar na capital del país el Seminariu d'Escritores y Poetes, qu'estableció na so Declaración Fundamental la intención de siguir el realismu socialista inspirándose principalmente na obra de Taraki.{{harvnp|Dupree|1985|p=69}} Los resoluciones qu'articulaben el trabayu que s'esperaba realizaren los escritores yeren:

{{cita|«'''1.''' Defender la Revolución de Saur pa defender l'honor nacional.&lt;br /&gt;
'''2.''' Promover la conciencia político y social de les mases trabayadores.&lt;br /&gt;
'''3.''' Esaniciar el colonialismu y el feudalismu al traviés de les idees facedores de dómina de la clase trabayadora.&lt;br /&gt;
'''4.''' Rematar l'individualismu y sacrificar intereses privaos.&lt;br /&gt;
'''5.''' Dar a conocer les hostilidaes.&lt;br /&gt;
'''6.''' Condergar actos reaccionarios traicioneros, el belicismu, el sionismu, el ''[[apartheid]]'' y les intrigues [[imperialistes]].&lt;br /&gt;
'''7.''' Sofitar los movimientos de lliberación alredor del mundu, incluyendo los de los [[baluchis]] y los paxtos.»{{harvnp|Dupree|1992|p=86}}}}

=== Muyer ===
El réxime de Taraki promovió la igualdá de derechos pa les muyeres:{{harvnp|Halliday|1980|p=23}}{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=31}} permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], permisu de transitar llibremente y conducir automóviles, abolición práutica de la [[dote]],&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Штаханов|nome=Максим|títulu=ПОПЫТКА РАДИКАЛЬНОЙ МОДЕРНИЗАЦИИ АФГАНИСТАНА В 1979-92 гг.|url=http://www.shtahanov.ru/statii/afganistan.htm#_Toc115334935|obra=КЛАССОВАЯ БОРЬБА В АФГАНИСТАНЕ ВО 2-ой ПОЛОВИНЕ 20 ВЕКА|idioma=rusu|fecha=2004 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; entendiendo que los derechos de la muyer a educación, emplegu, circulación y eleición de cónyuge yera unu de los oxetivos principales de la fase democrático y nacional» de la Revolución.{{harvnp|Moghadam|1992|p=46}} El [[17 d'ochobre]] de 1978 apaeció'l siguiente decretu:

{{cita|«'''Decretu nᵘ7. Gastos de dote y matrimoniu.'''

Esti decretu ye promulgáu n'aplicación del artículu 12 de les Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios de la República Democrática d'Afganistán pa garantizar la igualdá de derechos de les muyeres con homes y, nel ámbitu del derechu civil, pa remover les rellaciones feudales patriarcales inxustes ente home y muyer, y pal afitamientu de llazos familiares más sinceros.

'''Artículu 1.''' '''a)''' Naide va poder comprometer o dar en matrimoniu una moza por efeutivu o por productos; '''b)''' naide va poder obligar al noviu a pagar efeutivu o productos a nome de porción matrimonial, al momentu del matrimoniu.&lt;br /&gt;
'''Artículu 2.''' Naide va poder obligar al noviu o al so curio a preparar ropa o otros regalos pa la moza o la so familia a nome de ''idi'', ''naurozi'', ''barati'' o otres fiestes.&lt;br /&gt;
'''Artículu 3.''' La moza o la so curio nun va tomar efeutivu o productos a nome de dote percima de diez [[dírham]]s según la ''[[xaria]]'', que nun ye más de 300 [[Afs]] según la tasa bancaria de la plata.&lt;br /&gt;
'''Artículu 4.''' Los compromisos y los matrimonios van tener llugar col plenu consentimientu de les partes arreyaes, en consecuencia: '''a)''' naide va ser forzáu al matrimoniu; '''b)''' naide va poder torgar el llibre matrimoniu d'una vilba o forzala a casase por rellaciones familiares o llazos patriarcales; '''c)''' naide va poder torgar los matrimonios llegales cola sida de compromisu, gastos de compromisos forzaos, o por usu de la fuercia.&lt;br /&gt;
'''Artículu 5.''' Los compromisos y los matrimonios pa muyeres menores de dieciséis años y varones menores de dieciocho años nun van ser dexaos.&lt;br /&gt;
'''Artículu 6.''' '''a)''' Los infractores van ser suxetos a prisión de seis meses a trés años;
'''b)''' efeutivu o productos aceptaos en violación de les disposiciones d'esti decretu va ser confiscados.&lt;br /&gt;
'''Artículu 7.''' Esti decretu va ser promulgáu depués de la so publicación na ''Gaceta Oficial''.»{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=12}}}}

La organización estatal de muyeres afganistanes foi renombrada dempués de la Revolución como [[Organización Democrática de la Muyer Afganistana]] y asitiada sol nuevu Ministeriu d'Asuntos Sociales;{{harvnp|Hunte|1978|p=87}} camudó otra vegada'l nome unos meses dempués por Organización Popular de la Muyer Afganistana y volvió a la órbita del Ministeriu d'Educación.{{harvnp|Dupree|1981|p=7}} Mientres l'Alministración Taraki delles muyeres tuvieron un importante rol, destacar Anahita Ratebzad (Ministra d'Asuntos Sociales y miembru del Conseyu Revolucionariu, hasta que foi movida pol enfrentamientu ''jalqis'' y ''parchamis''), Firouza (direutora de la [[Media Lluna Colorada Afganistana]]), la Profesora Siddiqui,{{harvnp|Moghadam|2011|p=159}} Sultana Umayd (direutora de la Escuela de Señorites de Kabul), Soraya (presidente de la Organización Democrática de la Muyer Afganistana), Ruhafza Kamyar (direutora de la Escuela Vocacional de la Muyer) y Dilara Mark (direutora de la Escuela Amana Fidawa).{{harvnp|Moghadam|1992|p=139}}

Les midíes alrodiu de les muyeres endurecieron a la oposición: magar que Taraki aseguró que nun seríen obligaes a dir a la escuela, incontables emigraos aseguraben que los cuadros comunistes sí queríen educar pola fuercia y que por esti motivu abandonaben Afganistán. En Kandahar, delles militantes de la Organización Popular de la Muyer Afganistana fueron asesinaes por terroristes arriendes de esto. El comportamientu de les comunistes foi consideráu tendiente a l'anarquía sexual», lo cual alloñó a los centristes que pudieren simpatizar col réxime.{{harvnp|Dupree|1981|pp=9-10}}

Redactóse una llei de divorciu, pero nunca pudo oficializase por causa de los llevantamientos fundamentalistes qu'empezaron a asoceder. Previu a la Revolución, esistíen lleis pa la igualdá ente muyeres y varones, pero recién en 1978 intentóse l'aplicación real d'esti ideal, lo cual foi unu de los motivos pal alzamientu armáu contrarrevolucionario.{{harvnp|Moghadam|2011|p=160}}

=== Derechu ===
Dos selmanes dempués de la Revolución, la Constitución de Daud de 1977 foi abolida y reemplazada peles Llinia Básiques de Deberes Revolucionarios{{harvnp|Seekins|1986|p=216}} qu'empunxeren a la República Democrática d'Afganistán hasta la redaición d'una nueva constitución, y qu'indicaben: reforma agraria, [[Economía planiada|planificación científica de la economía]], democratización del Estáu, refugu del imperialismu, igualdá de derechos pa les muyeres, proteición de les empreses nacionales frente a la competencia de les estranxeres, amenorgamientu d'impuestos indireutos y medría d'impuestos direutos graduales, meyora y obligatoriedá de la educación primaria, meyora del sistema de salú pública, non alliniadura y coesistencia pacífica, sofitu a les lluches de los pueblos del Tercer Mundu contra l'imperialismu, sofitu a la independencia de Palestina, etc.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Basic lines of revolutionary duties of govt. of Democratic Republic of Afghanistan|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/37086 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 de mayu de 1978|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Creóse una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país. Fueron llegalizaos los [[sindicatu|sindicatos]] y lliberaos los [[presos políticos]] y decenes de miles de presos comunes que taben reteníos en condiciones infrahumanes por escarecer de recursos pa pagase la defensa.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Miles de prontuarios fueron quemaos en públicu.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}} Amás, el gobiernu esanició'l cultivu del [[opiu]] utilizáu pa fabricar [[heroína]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt;

Del 4 al 7 d'avientu de 1978, Taraki visitó la [[XRSS]]. El día 5 él y [[Leonid Brézhnev]] roblaron un alcuerdu de venti años de duración: el Tratáu d'Amistá, Bona Vecindá y Cooperación ente la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques y la República Democrática d'Afganistán. Esti tratáu yera similar a los que la URSS robló con otros países como India o [[Vietnam]]; el so artículu 4 sería utilizáu a finales de 1979 como fundamentu de la llegalidá de la intervención soviética qu'asocedería. Taraki robló tamién un alcuerdu pa la cooperación económica ente los dos países y pa la cooperación ente'l PDPA y el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]].{{harvnp|Seekins|1986|pp=234-235}} La URSS dio-y al gobiernu afganu ayuda civil y militar. Sicasí, los soviéticos nun se sentíen cómodos col radicalismu de Taraki y Amín y trataron infructuosamente de promover a izquierdistes moderaos.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt;

=== Relixón ===
Los llabradores sofitaron el procesu revolucionariu al empiezu, pero depués munchos punxéronse en contra porque los contrarrevolucionarios señalaben al réxime como «[[atéu]]» y promotor del «[[amor llibre]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Parenti|nome=Christian|títulu=Ideology and Electricity: The Soviet Experience in Afghanistan|url=https://www.thenation.com/article/ideology-and-electricity-soviet-experience-afghanistan/ |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[The Nation (Estaos Xuníos)|The Nation]]|fecha=17 d'abril de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El gobiernu de Taraki buscó compensar la propaganda reaccionaria aportunando nel so respetu pol islam y mentando los principios islámicos de «igualdá, fraternidá y xusticia social» como los principios rectores del réxime. La llectura del ''[[Corán]]'' y les oraciones de [[ramadán]] de 1978 facer nel Palaciu del Pueblu y nuna cantidá mayor de mezquites con respectu al añu anterior.{{harvnp|Edwards|2002|p=77}} De toes formes, bien pocos dirixentes relixosos dieron el so sofitu al réxime, arrexuntándose ellos na [[Sociedá de Ulemas d'Afganistán]].{{harvnp|Edwards|2002|p=81-82}} Un asesor soviéticu pidió a Taraki y a Amín que fixeren visites bien espublizaes a mezquites, p'aselar los rumores de antiislamismo.{{harvnp|Seekins|1986|p=236}}

=== Guerra ===
Ente mayu y xunu de 1978 instalar en Paquistán el primer campamentu de los contrarrevolucionarios.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVII}} Les manifestaciones violentes contra los tresformamientos empezaron a mediaos d'esi añu en [[Nurestán]]. Otres revueltes empezaron a asocedese a lo llargo del país, amás de periódicos atentaos [[terrorista|terroristes]] nes ciudaes.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; A empiezos de 1979, los muyahidines, entrenaos en Paquistán, llibraron combates contra tropes del Exércitu afganu na frontera ente los dos países. El 14 de febreru, un grupu [[maoísta]] tomó como rehén al embaxador de los EUA, [[Adolph Dubs]]. El diplomáticu finó mientres el so intentu de rescate.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVIII}}{{harvnp|Camp|2012|p=10}} Por esti motivu, los [[Bloque Occidental|países occidentales]] suspendieron, al mes siguiente, les ayudes qu'unviaben a Afganistán.{{harvnp|Collins|1983|p=148}}

En [[Herat]], en marzu de 1979, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes xiinos]], con sofitu del serviciu d'intelixencia d'Irán, tomaron la ciudá y asesinaron a simpatizantes comunistes y asesores soviéticos. Esta revuelta foi entartallada y el gobiernu pudo albortar otres varies intrigues col arrestu de los implicaos. Los yihadistes mataben a los activistes pola reforma agraria y saboteaban a los llabradores que trabayaben la tierra partida. Numberosos líderes fundamentalistes fueron executaos sumariamente pol gobiernu.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; Trés díes depués d'esi alzamientu, el Conseyu Revolucionariu estableció'l [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]], con Taraki como Presidente del mesmu.{{harvnp|Halliday|1980|p=27}}

[[Ficheru:Flag of Jamiat-e Islami.svg|thumb|right|250px|Bandera de Jamiati Islami, faición muyahidín.]]
Yá dende 1978, los estauxunidenses empezaren a formar insurxentes y establecer emisiones radiales de propaganda p'Afganistán dende Paquistán.{{harvnp|Weiner|1990|p=149}} Dende esi vecín país y tamién al traviés d'[[Exiptu]] y [[Arabia Saudita]] llegaba l'ayuda estauxunidense pa los insurxentes. Tamién Irán y [[China]] teníen grupos armaos que respondíen y dependíen d'ellos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Karadia|nome=Chhotu|títulu=Afghanistan: Marx and the mullahs|url=http://indiatoday.intoday.in/story/afghanistan-president-noor-mohammad-taraki-fights-islamic-forces-led-by-mullahs/1/427418.html |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|obra=India Today|fecha=15 de xunu de 1979|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa mayu de 1979, China, Arabia Saudita, Irán y [[Emiratos Árabes Xuníos]] habíen provistu millones de dólares a la contrarrevolución.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=29}}

En xunu de 1978, dosciento setenta militares y diplomáticos de la [[OTAN]] tuvieron una conferencia en [[Annapolis]] na que concluyeron que los sos intereses taben seriamente afeutaos pola Revolución afganistana.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=28}} N'abril, axentes de la [[CIA|intelixencia de EUA]] entrevistar con dellos líderes fundamentalistes. Acordies con l'entós [[Conseyeru de Seguridá Nacional]] de EUA [[Zbigniew Brzezinski]], los sos esfuercios por sofitar a los reaccionarios afganistanos empezaron n'abril de 1979, y l'ayuda de EUA a los muyahidines foi aprobada'l 3 de xunetu de 1979 pol presidente [[Jimmy Carter]].{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|pp=28-29}}

Arriendes de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra que s'empecipió]], pa fines de 1979, más de cien mil persones tuvieren qu'abandonar Afganistán.{{harvnp|Foley|1991|p=26}}

Pa compensar a los insurxentes, el gobiernu confió principalmente nel [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|Departamentu pa Salvaguardar los Intereses d'Afganistán]] (axencia d'intelixencia), so la direición d'[[Asadulá Sarvari]], y nos [[Defensores de la Revolución]] (antigua xendarmería); amás formó una milicia del PDPA.{{harvnp|Halliday|1980|p=29}} Taraki repetidamente solicitó a la URSS la medría de l'ayuda militar.{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=91}} Nel primer añu, hubo trescientos fusilamientos d'enemigos del réxime.{{harvnp|Seekins|1986|p=238}} Crecieron rumores alrodiu d'execuciones clandestines llevaes a cabu poles fuercies del orde.{{harvnp|Edwards|2002|p=82}} La gran mayoría de los executaos yeren [[Mulá|sacerdotes]] y xefes tribales opuestos a la educación secularizada y a la reforma agraria.{{harvnp|Kaplan|2001|p=115}}

=== Partíu ===
[[Ficheru:Flag of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|thumb|right|350px|Bandera del PDPA.]]
Taraki refugó realizar un gobiernu de coalición con otres agrupaciones polítiques, polo que los militantes del PDPA ocuparon casi tolos puestos del Estáu. Munchos d'ellos nun pasaben de trenta años d'edá y nun teníen esperiencia como funcionarios públicos.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=15-16}} La unidá ente los dos faiciones que conformaben el PDPA deterioróse rápido, lo que se tradució en fuertes lluches internes. Los líderes ''parchamis'' fueron destituyíos de los cargos gubernamentales y los sos siguidores nel Exércitu pasaos a retiru. Tamién hubo denuncies de planes de los ''parchamis'' pa dar un golpe d'Estáu y, arriendes d'ello, hubo delles execuciones.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; En 1979 un asesor soviéticu intentó persuadir a Taraki de que se reconciliara colos ''parchamis'' y de qu'incluyera a figures non comunistes nel gobiernu, suxerencia que foi refugada.{{harvnp|Seekins|1986|pp=236-237}}

Amás, los ''jalqis'' estremar en delles faiciones, una parte permaneció con Taraki (los ''jalqis'' colloraos), otra siguió a Amín (los ''jalqis'' negros) y tamién esistíen grupos más pequeños lideraos unu por [[Abdul Karim Zarghun]] (los ''jalqis'' de Paktia) y otru por [[Dastagir Panjsheri]].{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1361}}{{harvnp|Adamec|2010|p=255}} Yá antes de la Revolución l'Estáu afganu yera bien fráxil, y debilitóse entá más coles disputes intestinas del PDPA y los arrenuncios de funcionarios del aparatu civil estatal.{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1359}}

Depués de qu'en marzu de 1979 Amín reemplazara a Taraki como primer ministru, el presidente empezó a ser marxináu de la direición del Estáu pol so antiguu protexíu. Nuna xunta del Politburó de xunetu, Amín culpó a Taraki polos problema acaecíos.{{harvnp|Edwards|2002|pp=87-88}} Na primavera d'esi añu, Amín dio en armar a miembros de la so tribu —jaroti— formando con ellos una milicia.{{harvnp|Dorronsoro|Lobato|1989|p=95}} N'agostu, Taraki acusó a Amín de [[nepotismu]].{{harvnp|Edwards|2002|p=88}} Simultáneamente empezaron a circular ''[[shabnameh]]'' (panfletos anónimos clandestinos) esixendo a Taraki que ruempa con Amín y que retome'l control del Estáu, o qu'arrenuncie.{{harvnp|Pakistani Progresive|1980|p=23}}

== Derrocamientu ==
A empiezos de setiembre, el presidente partió a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y, nel viaxe de regresu, fixo una curtia parada en Moscú, avisáu polos sos siguidores lleales de que Amín conspiraba pa esanicialo. Taraki escurrió colos soviéticos desfacer de Amín primero que él actúe ya incluyir a figures moderaes nel gobiernu. Sarvari entamó matar a Amín cuando fora recibir a Taraki al aeropuertu'l día [[11 de setiembre|11]], pero foi descubiertu y nun pudo actuar. Esi día tuvo llugar la última xunta del gabinete de Taraki. El [[12 de setiembre|12]], el presidente y el primer ministru axuntáronse: Amín pidió-y a Taraki que castigue a Sarvari y a los ministros Watanjar, Gulabzoi y Mazduryar por haber pensáu matalo, pero Taraki negóse y ufiertó-y un puestu d'embaxador, que Amín refugó pidiéndo-y al presidente qu'arrenuncie, lo cual Taraki refugó. El [[13 de setiembre|13]], el presidente telefonió a Amín pa convidalo a una xunta de normalización del lideralgu nacional, pero'l primer ministru, avisáu por un adepto de que correría peligru, tornó la invitación. Amás, Amín pidió-y a'l so cuñáu Yaqub del Ministeriu de Defensa que reemplace a los comandantes lleales a Taraki por otros adeptos a él. Pela tarde, Taraki díxo-y a Amín que diera marcha tras colos reemplazos nel exércitu, pos él nun los autorizaba, na so calidá de Comandante en Xefe. Los cuatro xefes fieles a Taraki enriba mentaos intentaron movilizar a les sos unidaes militares, pero nun llograron qu'éstes actuaren. El [[14 de setiembre|14]], Taraki y Amín diben axuntase de nuevu, pero hubo un tirotéu. Amín tornó con más fuercies y arrestó al presidente, anunciando'l [[16 de setiembre|16]] que Taraki arrenunciara y que él lo asocedía en tolos sos cargos.{{harvnp|Wahab|Youngerman|2007|p=150}}{{harvnp|Tomsen|2011|pp=149-152}}

== Muerte ==
El [[23 de setiembre]] el nuevu gobiernu anunció nuna conferencia de prensa que Taraki taba «definitivamente enfermu»{{harvnp|Seekins|1986|p=239}} y el [[10 d'ochobre]] apaeció en ''[[The Kabul Times]]'' una curtia noticia alrodiu de la muerte de Taraki por una seria enfermedá que llevaba sufriendo dalgún tiempu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Taraki dies of illness|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/39235 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 d'ochobre de 1979|páxina=4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Más palantre, dempués del [[Operación Nube-333|derrocamientu de Amín]], realizóse una investigación sobre la muerte de Taraki y los autores materiales fueron xulgaos, siendo les sos confesiones grabáu y publicar na prensa. Revelóse que dende'l 15 de setiembre Taraki y la so familia tuvieron arrestaos nel Palaciu, más palantre los sos deudos fueron tresllaos a otra dependencia estatal y él foi afogáu con una almada, por oficiales que siguíen órdenes de Amín, la nueche del 8 d'ochobre. Antes de morrer, Taraki apurrió a los sos executores un dineru por que lo dieren a la so esposa, y el so reló pulsera por que lo dieren a Jafizulá Amín. A lo último, apurrió-yos el so carné del PDPA.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Jandad's confessions on Amin's misdeeds, Taraki's martyrdom|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11111 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=21 de xineru de 1980|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions of killing Taraki's aides (part I)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11138 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=27 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions (part II)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11143 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=28 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos asesinos cuntó mientres l'interrogatoriu:

{{cita|«'''Respuesta:''' [...] Nós tábamos llorando. [...] Entós [l'oficial a cargu] glayónos que nun lloráramos. Que nun tendríamos de ser tan nidios porque yera una decisión del Partíu, del Conseyu Revolucionariu, del Comité Central del PDPA. Y que tábamos obligaos a cumplir les órdenes de la direición. [...]

'''Entruga:''' Cuando Taraki foi martirizado, ¿nun-yos pidió a ustedes qu'arrenuncien?

'''Respuesta:''' Taraki nun dixo nada pol estilu. Él namái nos dio'l so reló y el so carné del Partíu. Y cuando Rozi ordenó que les sos manes fueren ataes, él inclusive nos ayudar. Él nun dixo nada.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Lt. Iqbal's confession about martyrdom of Noor M. Taraki|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11123 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=23 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Los implicaos fueron condergaos y executaos.{{harvnp|Edwards|2002|p=91}}

== Legáu ==
L'asesinatu de Taraki afectó emocialmente de forma considerable a Breznev, impulsáu la so decisión d'intervenir na guerra afganistana'l 27 d'avientu de 1979.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Afghan Slaying Spurred Invasion, He Says : Gromyko Calls Brezhnev a Problem Drinker|url=http://articles.latimes.com/1989-04-04/news/mn-958_1_brezhnev-a-problem |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=4 d'abril de 1989|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Depués de la cayida de Amín, los pósteres y semeyes de Taraki pudieron volver ser exhibíos polos sos simpatizantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=López Muñoz|nome=Ismael|títulu=La situación n'Afganistán sol dominiu soviéticu ye caótica|url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=El País|fecha=15 de xineru de 1980}}&lt;/ref&gt; Poco díes dempués de la intervención soviética, la vilba de Taraki escribió-y una carta abierta a Jimmy Carter, refugando la reivindicación que'l mandatariu de EUA fixo de Amín en pos de xustificar la oposición estauxunidense a la revesosa aición de la URSS:

{{cita|«Señor Presidente,&lt;br /&gt;toi enoxada y sosprendida, al igual que tolos afganistanos honestos, pol fechu de qu'usté ta tratando de protexer al criminal y asesín de Amín. Usté déxase llama-y &quot;el presidente lexítimu&quot; d'Afganistán. Les sos pallabres falten la memoria del mio difuntu maríu, Nur Muhammad Taraki, que foi asesináu villanamente por Amín y los sos carniceros, les sos pallabres namái pueden ser calificaes como una burlla sacrílega a la memoria de miles d'inocentes patriotes afganistanos y combatientes pola llibertá y felicidá de la so patria que fueron torturaos hasta la muerte por él.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Mrs. Taraki asks Carter not to interfere in DRA's internal affairs|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11071 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=10 de xineru de 1980|páxina=1|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

En 2011 creóse la Fundación Taraki pola Cultura y la Sociedá Civil, que llevó a cabu l'arreglu de la casa natal de Nur Muhammad Taraki, que foi un muséu na dómina de la República Democrática.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Taraki House Museum renovations process|url=http://taraki.org/Renu.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2012|autor=Taraki Foundation for Culture and Civil Society|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==

=== Referencies ===
{{llistaref|3}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|enllaceautor=Ludwig Adamec|títulu=First supplement to the Who's who of Afghanistan - Democratic Republic of Afghanistan|fecha=1979|editorial=Akademische Druck- und Verlagsanstalt|allugamientu=Graz|url=http://pahar.in/mountains/Books%20and%20Articles/Afghanistan/1979%20First%20Supplement%20to%20the%20Who%27s%20Who%20of%20Afghanistan%20by%20Adamec%20s.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=The A to Z of Afghan Wars, Revolutions and Insurgencies|fecha=2010|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0-8108-7624-8 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=Historical Dictionary of Afghanistan |fechaaccesu=27 de mayu de 2012|idioma=inglés|edición=4ª|añu=2012|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0810878150}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Arnold}}|nome=Anthony|títulu=Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq|fecha=1983|editorial=Hoover Institution|allugamientu=Stanford|isbn=0-8179-7792-9 |fechaaccesu=30 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Bhattacharya}}|nome=Sauri|títulu=Soviet nationality policy in Afghanistan|publicación=Asian Affairs|fecha=1984|volume=15|númberu=2|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3199/azu_acku_pamphlet_ds371_2_b53_1984_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Camp}}|nome=Dick|títulu=Boots on the Ground: The Fight to Liberate Afghanistan from Al-Qaeda and the Taliban, 2001-2002|fecha=2012|allugamientu=Minneapolis|editorial=Zenith|isbn=978-0-7603-4111-7 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Collins}}|nome=Joseph|títulu=Soviet military performance in Afghanistan: A preliminary assessment|publicación=Comparative Strategy|fecha=1983|volume=4|númberu=2|doi=10.1080/01495938308402661 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[United States Military Academy]]|allugamientu=West Point|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Dixon}}|nome1=Norm|apellíos2={{Versalita|Holmes}}|nome2=Dave|títulu=Behind the US War on Afghanistan|fecha=2001|editorial=Resistance|allugamientu=Sydney|isbn=1876646225 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Dorronsoro}}|nome1=Gilles|apellíos2={{Versalita|Lobato}}|nome2=Chantal|títulu=The Militia in Afghanistan|publicación=Central Asian Survey|fecha=1989|volume=8|númberu=4|doi=10.1080/02634938908400683 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dorronsoro}}|nome=Gilles|títulu=Revolution Unending. Afghanistan: 1979 to the Present|fecha=2005|editorial=Hurst &amp; Company|ubicación=Londres|isbn=1-85065-683-5 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|enllaceautor=Nancy Dupree|títulu=Revolutionary rhetoric and Afghan women|fecha=1981|editorial=The Asia Society|allugamientu=Nueva York|url=https://archive.org/details/azu_acku_pamphlet_hq1735_6_d87_1981 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=The conscription of Afghan writers: An aborted experiment in socialist realism|publicación=[[Central Asian Survey]]|fecha=1985|volume=4|númberu=4|doi=10.1080/02634938508400524 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=Socialist realism in the literature of Afghanistan|publicación=Journal of South Asian Literature|fecha=1992|volume=27|númberu=2 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Edwards}} |nome=David|títulu=Before Taliban: genealogies of the Afghan Jihad|fecha=2002|editorial=University of California|allugamientu=Berkeley|url=https://easterncampaign.files.wordpress.com/2009/06/edwards.pdf|isbn=0–520-22861-8 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Elmi}}|nome=Yusuf|títulu=A brief look at the sovietization of Afghan education|fecha=1986|editorial=Afghan Jehad Works Translation Centre|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3216/azu_acku_pamphlet_ds371_2_y46_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Foley}} |nome=Paul|títulu=Hejrat: the migration of Afghan refugees to Pakistan, 1978-1990|fecha=1991|editorial=[[University of Hawaii]]|allugamientu=Honolulu|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3984/azu_acku_pamphlet_hv640_4_a28_f654_1991_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1978|númberu=112|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanrev1978_NLR10901.pdf |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=New Left Review|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Halliday}}|nome1=Fred|apellíos2={{Versalita|Tanin}}|nome2=Zahir|enllaceautor2=Zahir Tanin|títulu=The communist regime in Afghanistan 1978–1992: Institutions and conflicts|publicación=Europa-Asia Estudies|fecha=1998|volume=50|númberu=8|doi=10.1080/09668139808412601 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hotte}}|nome=Edward|títulu=Forest management plan for the Diwagal forest, Afghanistan: assistance to forestry and watershed development|fecha=1979|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes]]|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4774/azu_acku_pamphlet_sd416_3_a34_h688_1979_w.pdf |fechaaccesu=26 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hunte}}|nome=Pamela |títulu=Women and the development process in Afghanistan|fecha=1978|editorial=Rexonal Training for Women|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3752/azu_acku_pamphlet_hq1240_5_a34_h858_1978_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Kaplan}} |nome=Robert|títulu=Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan|fecha=2001|editorial=Vintage|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1400030255 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Loi}}|nome=Lucia Sele|títulu=« Il Viaggio Di Bang » Di Nùr Muhammad Tarakì|publicación=Empobine Modernu|fecha=1983|volume=63|númberu=1/12 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=italianu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Millins}}|nome=Chris|títulu=1990 spring educational report: review of the programme|fecha=1990|editorial=Health Unlimited|allugamientu=Daichopan|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4218/azu_acku_pamphlet_la1081_s775_1990_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Past Educational Practice}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|enllaceautor=Valentine Moghadam|títulu=Patriarchy and the politics of gender in modernising societies: Iran, Pakistan and Afghanistan|publicación=International Sociology|fecha=1992|volume=7|númberu=35|doi=10.1177/026858092007001002 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor1=Kaplan|nome-editor1=Lawrence|títulu=Fundamentalism in Comparative Perspective|fecha=1992|editorial=[[University of Massachusetts]]|allugamientu=Boston|isbn=0-87023-797-7 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Fundamentalism and the Woman Cuestion in Afghanistan}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor=Visweswaran|nome-editor=Kamala|títulu=Perspectives on Modern South Asia: A Reader in Culture, History, and Representation|fecha=2011|editorial=Wiley-Blackwell|allugamientu=Oxford|isbn=978-1-4051-0062-5 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Nadra}}|nome=Rodolfo |títulu=Afganistán dende Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011|edición=1ª|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|capítulo=Revolución y contrarrevolución}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Nawid}}|nome=Senzil|títulu=Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice|fecha=2012|editorial=Brill|allugamientu=Boston|isbn=9789004201453 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|Pakistani Progresive}}|títulu=&quot;The Resort to Arms was the Final Mistake&quot;: Interview with an Afghan Marxist|publicación=[[MERIP Reports]]|fecha=1980|númberu=89 |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Pinney}}|nome=Andrew|apellíu-editor1=van Bijlert|nome-editor1=Martine|apellíu-editor2=Kouvo|nome-editor2=Sari|títulu=Snapshots of an Intervention|fecha=2012|editorial=Afghanistan Analysts Network|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghanistan-analysts.org/wp-content/uploads/downloads/2012/09/Snapshots_of_an_Intervention.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=An Afghan Population Estimation}}
* {{cita llibru |autor={{Versalita|Pushtu Academy Kabul}}|títulu=English Pushtu Dictionary|fecha=2007|editorial=Simon Wallenberg|ubicación=Londres|isbn=9781843560166 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés y paxtu}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Quintana Pali}} |nome=Santiago |títulu=Afganistán: encruciada estratéxica del Asia Central|publicación=Estudios d'Asia y África|fecha=1987|volume=22|númberu=1|url=http://estudiosdeasiayafrica.colmex.mx/index.php/eaa/article/view/1006/1006 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[El Colexu de Méxicu]]|ubicación=Méxicu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Rubin}}|nome=Barnett|apellíu-editor1=Weiner|nome-editor1=Myron|apellíu-editor2=Banuazizi|nome-editor2=Ali|títulu=The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan|fecha=1994|editorial=[[Syracuse University]]|allugamientu=Siracusa|isbn=0-8156-2608-8 |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Redistribution and the State in Afghanistan. The Red Revolution Turns Green}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Safi}}|nome=Batinshah|títulu=Education for Afghan children|fecha=1987|editorial=Afghanistan Education Comitee|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4212/azu_acku_pamphlet_la1081_s34_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Seekins}}|nome=Donald|apellíu-editor1=Nyrop|nome-editor1=Richard|apellíu-editor2=Seekins|nome-editor2=Donald|títulu=Afghanistan: a country study|fecha=1986|editorial=[[Universidá Americana (Washington, D.C.)|The American University]]|ubicación=Washington D.C.|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Government and Politics |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120729064028/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Slinkin}}|nome=Mijaíl Filantevich|títulu=Народно-демократическая партия Афганистана у власти. Время Тараки-Амина (1978-1979 гг.)|fecha=1999|editorial=Симферопольский Государственный Университет|allugamientu=Simferópol|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=rusu|capítulu=Начало осуществления программных установок НДПА. Утверждение левацкоавантюристического курса во внутренней и внешней политике ДРА |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070930194942/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaarchivu=30 de setiembre de 2007}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|The Ministry of Information and Culture}}|títulu=Decree Non. 7|publicación=Aryana (Democratic Republic of Afghanistan)|fecha=1978|páxina=12|url=http://184.73.243.18:8080/jspui/bitstream/azu/6358/1/azu_acku_serial_ds350_a79_v1978_oct_nov_w.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|editorial=Afghanistan Publicity Bureau|allugamientu=Kabul|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Tomsen}} |nome=Peter|títulu=The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers|fecha=2011|editorial=Public Affairs|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1-58648-763-8 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Wahab}}|nome1=Shaista|apellíos2={{Versalita|Youngerman}}|nome2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fecha=2007|editorial=Facts On File|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-8160-5761-0 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Weiner}}|nome=Tim|títulu=Blank Check: The Pentagon's Black Budget|fecha=1990|editorial=Warner|allugamientu=Nueva York |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Nur Muhammad Taraki}}
{{wikiquote|Nur Muhammad Taraki}}
* Obres de Taraki en paxtu: [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13064/azu_acku_pk6816_tay497_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|څړه}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13065/azu_acku_pk6816_tay49_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|د بنګ مسافری}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13063/azu_acku_pk6816_tay495_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|سپین}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13066/azu_acku_pk6816_tay49_1358_w.pdf {{rtl-lang|ps|سنگسار}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/7603/azu_acku_pk6816_tay49_1392_w.pdf {{rtl-lang|ps|موچي}}].

{{Socesión
| predecesor = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Altu Conseyu de Defensa Nacional
| socesor = Jafizulá Amín
| periodu = 1979
| predecesor2 = Abdul Qadir
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Ministru de Defensa Nacional
| socesor2 = Mohammad Aslam Watanjar
| periodu2 = 1978-1979
| predecesor3 = Abdul Qadir&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu |
socesor3 = Jafizulá Amín
| periodu3 = 1978-1979
| predecesor4 = Mohammed Daud Khan
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Primer Ministru d'Afganistán
| socesor4 = Jafizulá Amín
| periodu4 = 1978-1979
| predecesor5 = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu5 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor5 = Jafizulá Amín
| periodu5 = 1965-1979
}}

{{NF|1917|1979|Taraki, Nur Muhammad}}

{{Tradubot|Nur Muhammad Taraki}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores en pastún]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ensayistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores de cuentos d'Afganistán]]
[[Categoría:Traductores d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>i919eo99u4cp5uogb13q06b2khgjzgm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703212</id>
      <parentid>3703210</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66734" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nur Muhammad Taraki''' {{nym}} foi un [[escritor]], [[Revolución|revolucionariu]] y [[estadista]] [[Afganistán|afganistanu]]. Fundó'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, conocíu como comunista), lideró la [[Revolución de Saur]], qu'estableció un [[Estáu socialista]]: la [[República Democrática d'Afganistán]], de la cual foi presidente. Mientres el so gobiernu, Taraki aplicó un plan radical de tresformamientos y encabezó la llucha contra los contrarrevolucionarios armaos (conocíos como «[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]»), hasta que foi derrocáu nun [[golpe d'Estáu]] entamáu pol so primer ministru, quien pocu tiempu dempués ordenó la so execución.

== Primeros años ==
Nur Muhammad nació nel senu d'una familia nómade de la tribu taraki d'[[etnia paxta]] el 15 de xunetu de 1917 en Kalai, un pequeñu pueblu de la [[Provincia de Gazni]]. A la edá de cinco años empezó a trabayar nel cuidu de la granxa d'una vilba, pero duró pocu porque'l so padre, Nazir Muhammad, quería qu'aprendiera a lleer y escribir. En [[1932]] camudar a [[Kandahar]] y atopó emplegu na Pashtun Trading Company, siendo promovíu y unviáu a la oficina de la empresa en [[Bombay]], onde completó la escuela{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} y estudió l'[[Idioma inglés|inglés]] y el [[urdu]].{{harvnp|Loi|1983|p=166}} Nesa ciudá de la [[India]], Taraki entró en contautu con nacionalistes, socialistes y [[Partíu Comunista de la India comunistes]]; estos postreros adoctrinar.{{harvnp|Dupree|1992|p=87}} En [[1937]] tornó a Afganistán, llogró un diploma na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]] y empezó a trabayar nel Ministeriu d'Economía. Más tarde trabayó na prensa, para [[Radio Kabul]] y pa l'[[Axencia de Noticies Bajtar]].{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}

== Escritor ==
Taraki escribió noveles y obres polítiques en paxtu, siendo conocíu especialmente polos sos rellatu sociales nos que rellataba la vida de los probes: llabradores, artesanos o trabayadores, contribuyendo al desenvolvimientu de les [[Realismu socialista|enclinos realistes]] na lliteratura afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=A. S. Gerasimova|títulu=Тараки Нур Мухаммед|url=http://bse.sci-lib.com/article108950.html|obra=Большой Советской Энциклопедии|editorial=Советская Энциклопедия|idioma=rusu|fecha=1969-1978 (3ª edición) |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Munchos de los sos trabayos nun llegaron a publicar, circulando namái al traviés de copies manuscrites nel círculu lliterariu progresivu que se formó en redol a él.{{harvnp|Dupree|1985|p=70}}

Ente [[1948]] y [[1953]] escribió cuentos como ''So la vaca'' y ''Esto ye serviciu''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} Na segunda metá de la década del '50 escribió les noveles ''Los trés comíes'', ''Los padres de Samat'', ''La mio paga'',{{harvnp|Loi|1983|p=166}} ''La fía de llabradores'' y ''La nueva vida''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} ''La fía de llabradores'' centrar nel problema de la muyer considerada como moneda de cambéu; la obra ye interesante pa la investigación [[estilística]] cuidao que non azarosamente l'autor dispunxo una narrativa curtia, mentó discretamente los sentimientos de los personaxes y usó un llinguaxe senciellu y casi fríu mas afechu a les distintes situaciones.{{harvnp|Loi|1983|p=166}}

Na so obra ''Blanco'', de [[1956]], fixo una descripción sociolóxica de la vida aldeana nes árees de [[Gazni]]-Kandahar.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} En [[1958]] publicó ''El viaxe de Bang'' y en 1962 ''Solo'', dambes tuvieron segundes ediciones curaes pola [[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] en [[1978]].{{harvnp|Loi|1983|pp=164-165, 167}} En ''El viaxe de Bang'' llegó al maduror l'estilu que les sos bases estableció n'obres anteriores, persistiendo un ciertu «[[verismo]]», una ambientación bien precisa, un llinguaxe urxente y una narrativa indispensable, un cambéu na voz del narrador pola mor del pasu del tiempu verbal del pasáu esternu a la narrativa— al presente internu—, xuegu que destaca cuando l'autor espón dalguna traza psicolóxica del protagonista.{{harvnp|Loi|1983|p=168}} ''El viaxe de Bang'' foi traducíu al rusu (publicáu en tres oportunidad: [[1980]] por [[Editorial Progreso|Progresu]] de [[Moscú]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга, и др. повести|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001004489|editorial=[[Biblioteca Estatal de Rusia]]|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; [[1984]] por Sabchota Sakartvelo de [[Tblisi]]&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга : Повесть|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001210281|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y [[1987]] por Raduga de Moscú)&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Повести : Пер. с пушту|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001367290|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y al [[Idioma italianu|italianu]] (en 1983).{{harvnp|Loi|1983|p=171}} En 2010, ''Blanco'' y otres obres de Taraki fueron reimpresas en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu={{rtl-lang|ps|د نورمحمد تره کي اثار چاپ سول}}|url=http://larawbar.net/15810.html |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|obra=Larawbar|fecha=25 de xineru de 2010|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

Taraki tamién foi autor d'ensayos, como unu sobre [[Máximu Gorki]], escritu en 1964.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} Pa 1978, Taraki publicara más de trenta obres, na so mayoría noveles curties, pero dalgunos trataben sobre filosofía materialista.{{harvnp|Halliday|1978|p=22}}

Como traductor, Taraki popularizó n'Afganistán obres de la [[lliteratura rusa|lliteratura clásica rusa]] y soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=АФГАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/lliteratura/AFGANSKAYA_LLITERATURA.html?page=0,2|obra=Универсальная научно-популярная энциклопедия «Кругосвет»|editorial=Instituto Sociedad Abierta|idioma=rusu|fecha=2005 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nos años '70, Taraki dirixó un equipu de l'Academia de Paxtu de Kabul que mientres años arrexuntó definiciones de pallabres nesi idioma y axuntar nun [[diccionariu]] inglés-paxtu y de definiciones de más d'ochocientes páxines publicáu en [[1975]], llargamente espublizáu. Escosu nos 90, volvió ser publicáu tres la cayida del [[réxime talibán]].{{harvnp|Pushtu Academy Kabul|2007|loc=contratapa}}

== Militante ==
A fines de la década de los 40, Taraki fundó xunto a un grupu d'intelectuales [[Mocedá Despierta]], que publicaba'l hebdomadario ''Angar'' («Caricotes»), que foi prohibíu daes les sos reclamaciones de «pan, ropa, educación ya igualdá». Pol so activismu, el gobiernu intentar alloñar nomándolo amestáu de prensa na embaxada afganistana en [[Estaos Xuníos d'América]] en [[1953]], pero aprovechó pa denunciar al gobiernu. Tornó al so país y abrió la Nur Translation Bureau y, coles mesmes que subsistía como traductor, siguió la so carrera como escritor. Al arrenunciar [[Mohammed Daud Khan]] como primer ministru, Taraki pudo actuar más llibremente y convidó a otros trenta persones al Congresu Fundacional del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán, el [[1 de xineru]] de [[1965]], siendo escoyíu Secretariu Xeneral del nuevu partíu.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}


El [[11 d'abril]] de [[1966]], Taraki publicó'l primer númberu de la revista en paxtu y [[dari]]{{harvnp|Adamec|2010|p=XLIII}} ''[[Jalq]]'' ({{rtl-lang|ps|خلق‎}}, «Pueblu») que definía como misión del PDPA la de «solliviar l'agonía ensin llendes de los pueblos primíos d'Afganistán» y afirmaba que «la tema principal de la dómina contemporánea y centru de la [[llucha de clases]] en tol mundu, qu'empezó cola [[Gran Revolución Socialista d'Ochobre]], ye la llucha ente'l [[socialismu]] internacional y el [[capitalismu]] internacional». El periódicu foi un gran ésitu, especialmente ente los estudiantes. La so primer publicación vendió 20&amp;nbsp;000 copies, numberaes y en tiraes posteriores en redol a 10&amp;nbsp;000 (namái hubo seis ediciones en total). El 23 de mayu de 1966, les autoridaes cerrar na base de que yera «antiislámico», «anticonstitucional» y «antimonárquicu».{{harvnp|Seekins|1986|p=221}}

Poco dempués de la so fundación, el PDPA estremar en dos faiciones: ''Jalq'' y ''[[Parcham]]'' ({{rtl-lang|ps|پرچم‎}}, «Bandera», ésta tamién pol so periódicu, liderada por [[Babrak Karmal]]), radicales y moderaos respeutivamente, pos los ''jalqis'' pensaben un alzamientu militar mientres los ''parchamis'' abogaben por cambeos graduales, inclusive s'aliaron mientres un tiempu a Daud, cuando ésti [[República de Daud|derrocó al rei Zahir Shah]]. El 1977 los dos faiciones pudieron reconciliase gracies a les xestiones de Taraki, pero la división permaneció subxacente, especialmente en cuanto al intensu odiu personal ente Karmal, líder ''parchami'', y [[Jafizulá Amín]], prominente ''jalqi''.{{harvnp|Edwards|2002|pp=46-47}}

El [[17 d'abril]] de 1978, [[Mir Akbar Kaibar]], destacáu dirixente del PDPA, foi asesináu pola policía. El cortexu aciagu, lideráu por Taraki, foi acompañáu por más de quince mil persones, y remató como una manifestación. El 26 d'abril, Taraki y otros seis xefes del PDPA fueron arrestaos, pero Amín dir más tarde, lo que-y dio tiempu pa contautar a oficiales militares simpatizantes. Unu d'estos, [[Abdul Qadir]], safó'l so arrestu. Tanquistas y aviadores atacaron el [[Arg|Palaciu]] y derrocaron a Daud. Los líderes del PDPA fueron lliberaos y Taraki nomáu [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]] y Primer Ministru d'Afganistán.{{harvnp|Halliday|1978|p=32}}
{{AP|Revolución de Saur}}

== Presidente ==

=== Gabinete ===
{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:100%; width:600px; background:F5F5F5;&quot;
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left; margin-left:6%;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|50px|Escudu de la República Democrática d'Afganistán|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color:black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;font-size:100%&quot;&gt;Gabinete de Ministros d'Afganistán mientres la&lt;br /&gt;Presidencia de Nur Muhammad Taraki{{harvnp|Adamec|2012|pp=XLIX-LII}}{{harvnp|Adamec|1979|pp=31, 42, 47}}{{harvnp|Arnold|1983|pp=178-185}}{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=89}}&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
|Cartera |Titular

|Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Primer ministru d'Afganistán|Primer ministru]]
|Jafizulá Amín&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki
|[[27 de marzu]] de 1979 - *&lt;br /&gt;[[30 d'abril]] de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Babrak
Karmal
|30 d'abril de 1978 - [[5 de xunetu]] de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |[[Shah
Wali]]&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Mohammad
Aslam Watanjar
|30 d'abril de 1978 - 15 de setiembre de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura y Reforma Agraria d'Afganistán|Ministru d'Agricultura y Reforma Agraria]]
|[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Saleh Muhammad Ziri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agua y Enerxía d'Afganistán|Ministru d'Agua y Enerxía]]
|[[Muhammed Mansur Hashimi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Sociales y Turismu d'Afganistán|Ministra d'Asuntos Sociales y Turismu]]
|[[Anahita Ratebzad]]
|30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Tribales d'Afganistán|Ministru d'Asuntos Tribales]]
|[[Nizamuddin Tahzib]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comerciu d'Afganistán|Ministru de Comerciu]]
|[[Abdul Quddus Ghorbandi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comunicaciones d'Afganistán|Ministru de Comunicaciones]]
|[[Said Mohammad Gulabzoi]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar
|8 de xunetu de 1978 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 8 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa Nacional]]
|Jafizulá Amin&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki&lt;br /&gt;Abdul Qadir
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;[[1 d'abril]] de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;17 d'agostu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 17 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Información y Cultura d'Afganistán|Ministru d'Información y Cultura]]
|[[Khial Muhammad Katawazi]]&lt;br /&gt;[[Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i]]
|[[1 d'abril]] de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Interior d'Afganistán|Ministru d'Interior]]
|Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Sher Jan Mazduryar]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Nur Ahmad Nur]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;1 d'abril de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;8 de xunetu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Xusticia d'Afganistán|Ministru de Xusticia]]
|[[Abdul Hakim Shara'i]]
|30 d'abril] de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación d'Afganistán|Ministru d'Educación]]
|[[Muhammad Salim Masudi]]&lt;br /&gt;[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Dastagir Panjshiri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación Cimera d'Afganistán|Ministru d'Educación Cimera]]
|[[Mahmud Suma]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu del Esterior d'Afganistán|Ministru del Esterior]]
|Shah Wali&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Finances d'Afganistán|Ministru de Finances]]
|[[Abdul Karim Misaq]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Fronteres d'Afganistán|Ministru de Fronteres]]
|Sher Jan Mazduryar&lt;br /&gt;[[Sahib Jan Shara'i]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Mines ya Industria d'Afganistán|Ministru de Mines ya Industria]]
|[[Muhammad Ismail Danish]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Obres Públiques d'Afganistán|Ministru d'Obres Públiques]]
|Dastagir Panjshiri&lt;br /&gt;[[Mohammed Rafi]]
|28 d'agostu de 1978 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Planificación d'Afganistán|Ministru de Planificación]]
|[[Muhammad Siddiq Alemyar]]&lt;br /&gt;Shah Wali&lt;br /&gt;[[Sultán Alí Keshtmand]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;23 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Radio y Televisión d'Afganistán|Ministru de Radio y Televisión]]
|&lt;br /&gt;[[Sulaiman Laiq]]
|&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Salú d'Afganistán|Ministru de Salú]]
|[[Saleh Muhammad Ziri]]&lt;br /&gt;Shah Wali
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Tresporte y Turismu d'Afganistán|Ministru de Tresporte y Turismu]]
|Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i
|1 d'abril de 1979 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Ministru ensin cartera |Sahib
Jan Shara'i
|28 de xunetu de 1979 -
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|}

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; Siguió nes sos funciones tres el derrocamientu de Taraki.

&lt;nowiki&gt;**&lt;/nowiki&gt; Ministeriu disueltu.

=== Economía ===
[[Ficheru:Land reform.jpg|thumb|right|300px|Apurre de tierres a llabradores mientres la reforma agraria.]]
Antes de la Revolución, el 95% de la población tenía la metá de la tierra cultivable y el 5% yera dueñu de la otra metá. Los terratenientes vendíen los insumos y arrendaben parte de les sos tierres cuidao que les de los llabradores yéren-yos insuficientes pal so caltenimientu. Taraki anunció que se preparar estudios que llevaríen dos años pa poder implementar una reforma agraria, pero finalmente'l gobiernu decidió empecipiala col Decretu nᵘ8 del 2 d'avientu de 1978, qu'establecía que nenguna familia podía tener más de seis hectárees de tierres de primera calidá o equivalente y que naide podía hipotecar, arrendar o vender tierres percima d'esa dimensión. Pa faelo efeutivu, el gobiernu construyó cases pa funcionarios agrícoles, distribuyó granes, caxes de brotos de seda y ferramientes, entamó nueves güertes y abrió veterinaries.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}} Fueron consideraos miembros de la familia: home, esposa y fíos solteros menores de dieciocho años; d'esta forma buscábase esaniciar les unidaes mayores de parentescu como entidaes económiques, pos yeren entendíes como rellaciones prefeudales. La tierra escedente de les propiedaes mayores de seis hectárees foi distribuyida a trabayadores ensin tierra, pequeños llabradores y nómades. D'estes operaciones encargaba'l Departamentu de la Reforma Agraria; de la regación, el Ministeriu d'Agua y Enerxía.{{harvnp|Rubin|1994|pp=207-208}}

En complementación cola reforma agraria, el réxime promovió les [[cooperativa|cooperatives]] llabradores. L'estatutu que les regulaba indicaba que l'ingresu a les mesmes yera voluntariu, que teníen de tar abiertes a que s'una cualquier llabrador con cuatro hectárees de tierra de primera calidá o equivalente y que los miembros teníen d'escoyer oficiales que s'ocuparíen de los asuntos comunes y de mediar coles autoridaes. Cuidao que la reforma agraria crearía munches unidaes d'esplotación non rentables, el que diches unidaes viérense empuxaes a xunise en cooperatives sería'l primer pasu a la coleutivización.{{harvnp|Rubin|1994|p=207}} Estableciéronse ochocientes cooperatives agrícoles con doscientos mil participantes.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}}

Sicasí, la reforma agraria nun se basó en nengún estudiu catastral del campu afgano, nun teniendo en cuenta les diferencies na tenencia de tierres y les sos concepciones según la rexón. Bien frecuentemente, militantes del PDPA y militares llegaben a les aldegues a faer los repartimientos ensin considerar les carauterístiques locales. Al esaniciar del panorama económicu a los terratenientes, los llabradores probes quedar ensin la so fonte tradicional de granes, agua y ferramientes, ensin ufiertar l'Estáu una alternativa realmente funcional. El colapsu del Estáu nel campu arriendes de la guerra nun dexó a los llabradores esfrutar los beneficios de les sos nueves tierres.{{harvnp|Halliday|1980|p=24}} Amás, esta reforma atopar con numberoses torgues: per un sitiu, amplios sectores del campesinado consideraben que la tierra yera lexítimamente propiedá de los señores y nun podíen aceptar tierra «robada»; por otru, había continuos sabotaxes de los terratenientes que s'afiliaron a les cooperatives pa oponese dende adientro, amás de robos y atentaos terroristes.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Arriendes d'ello, la reforma agraria nun pudo llevase a cabu efeutivamente.{{harvnp|Rubin|1994|pp=208-209}}

Per otra parte, el gobiernu comunista atayó deldes, préstamos ya hipoteques de llabradores probes; distribuyó gratuitamente les tierres confiscadas a los señores emigraos y a la familia real pa los llabradores ensin tierra;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Khan|nome=Lal|títulu=Anniversary of a revolution obliterated from history|url=http://www.dailytimes.com.pk/opinion/27-Apr-2014/anniversary-of-a-revolution-obliterated-from-history |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=Daily Times|fecha=26 d'abril de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; estableció un salariu mínimu y un impuestu progresivu a la renta; amenorgó'l preciu d'alimentos de primera necesidá;&lt;ref name=&quot;mparenti&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Parenti |nome=Michael|enllaceautor=Michael Parenti|títulu=Afghanistan, Another Untold Story|url=http://www.michaelparenti.org/afghanistan%20story%20untold.html|idioma=inglés|fecha=2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; proyeutó desenvolver les industries pesao y llixero;{{harvnp|Quintana Pali|1987|p=108}} y abolió el subsidiu que-y unviaba'l gobiernu al derrocáu monarca [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=L'últimu rei afganistanu lleva una esistencia frugal en Roma|url=https://elpais.com/diario/1979/05/02/internacional/294444015_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[El País]]|fecha=2 de mayu de 1979}}&lt;/ref&gt;

Taraki nacionalizó el comerciu esterior —midida que perxudicó a munchos xefes tribales— y l'Estáu convertir en dueñu del 51% de les empreses principales. La xinta pa los emplegaos estatales foi igualáu y nel exércitu introducieron les comíes comuñales pa oficiales y soldaos en xunto.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}}

Nos sos primeros cinco meses, el gobiernu de Taraki robló ventinueve acuerdo y contratos (por valor de cientu cuatro millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]]) colos soviéticos pa la cooperación económica planiada, ente los cualos atopábense la construcción d'una planta de procesamientu de mineral, d'una planta de fundición de cobre, la meyora na planta d'enerxía en [[Mazar-i-Sharif]], suministru de equipospara la esploración de petroleu y gas, etc. Cola ayuda soviética construyéronse fábriques, pontes, carreteres, llinies de tresmisión d'eletricidá y subestaciones, etc. Los vencimientos de los préstamos soviéticos yeren en diez, dolce, quince y más años y con baxes tases d'interés.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=68-69}} Alcuerdos similares, tocantes a préstamos con condiciones favorables p'Afganistán y capacitación de trabayadores afganistanos, roblar con [[Checoslovaquia]], la [[República Democrática Alemana]] y [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]].{{harvnp|Slinkin|1999|pp=72-73}}

Con ayuda del [[Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu]] y de la [[Organización de les Naciones Xuníes pa l'Alimentación y l'Agricultura]], el gobiernu de la República Democrática d'Afganistán realizó un estudiu del monte Diwagal en [[Provincia de Kunar|Kunar]] pa optimizar la so preservación.{{harvnp|Hotte|1979|p=1}}

En 1979 el réxime ''jalqi'' llevó a cabu'l primera y únicu [[censu de población]] de la hestoria d'Afganistán, qu'indicó que la población del país yera de 13&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000 habitantes (anque pudo censase hasta'l 67% de la población por causa de la violencia armada).{{harvnp|Bhattacharya|1984|p=126}}{{harvnp|Pinney|2012|p=154}}

=== Educación ===
El réxime empezó una campaña d'[[alfabetización]]: nel primer añu fundáronse seiscientes escueles{{harvnp|Halliday|1980|p=23}} y per primer vegada enseñar nes llingües natives de los alumnos y con asistencia de muyeres. Fueron [[Separación Ilesia-Estáu|dixebraes la relixón del Estáu]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt; El nuevu [[Currículu (educación)|currículu]] taba inspiráu nel [[marxismu]].{{harvnp|Dupree|1981|p=9}} Los nuevos llibros de testu d'educación primaria amosaben muyeres ensin velu y neñes sentaes xunto a neños.{{harvnp|Millins|1990|p=6}} Creáronse les asignatures de Ciencies Naturales pa primaria y de Política pa secundaria; l'asignatura Historia foi enseñada dende la [[Concepción materialista d'historiar|concepción materialista]].{{harvnp|Elmi|1986|p=20}} A la [[Universidá Nangarhar]] fuéron-y creaes trés nueves facultaes: Agricultura, Educación ya Inxeniería.{{harvnp|Safi|1987|p=5}} La Facultá de Lletres de la Universidá de Kabul foi estremada en trés: Facultá de Llingua y Lliteratura, Facultá de Xeografía y Facultá de Ciencies Sociales.{{harvnp|Elmi|1986|p=4}}

El gobiernu del PDPA estableció, xuntu al paxtu y al dari, al [[Idioma uzbecu|uzbecu]], al [[Idioma turcomanu|turcomanu]], al [[Llingües nuristaníes|nuristaní]], al [[pashai]] y al [[Idioma baluchi|baluchi]] como idiomes oficiales d'Afganistán, buscando que'l paxtu sía'l llinguaxe de comunicación interétnica.{{harvnp|Nawid|2012|pp=43-45}} Empezaron a tresmitise programes de radio y a publicar selmanarios nesos idiomes novedosamente reconocíos.{{harvnp|Halliday|1978|p=39}} Ente'l 11 y el 13 d'agostu tuvo llugar na capital del país el Seminariu d'Escritores y Poetes, qu'estableció na so Declaración Fundamental la intención de siguir el realismu socialista inspirándose principalmente na obra de Taraki.{{harvnp|Dupree|1985|p=69}} Los resoluciones qu'articulaben el trabayu que s'esperaba realizaren los escritores yeren:

{{cita|«'''1.''' Defender la Revolución de Saur pa defender l'honor nacional.&lt;br /&gt;
'''2.''' Promover la conciencia político y social de les mases trabayadores.&lt;br /&gt;
'''3.''' Esaniciar el colonialismu y el feudalismu al traviés de les idees facedores de dómina de la clase trabayadora.&lt;br /&gt;
'''4.''' Rematar l'individualismu y sacrificar intereses privaos.&lt;br /&gt;
'''5.''' Dar a conocer les hostilidaes.&lt;br /&gt;
'''6.''' Condergar actos reaccionarios traicioneros, el belicismu, el sionismu, el ''[[apartheid]]'' y les intrigues [[imperialistes]].&lt;br /&gt;
'''7.''' Sofitar los movimientos de lliberación alredor del mundu, incluyendo los de los [[baluchis]] y los paxtos.»{{harvnp|Dupree|1992|p=86}}}}

=== Muyer ===
El réxime de Taraki promovió la igualdá de derechos pa les muyeres:{{harvnp|Halliday|1980|p=23}}{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=31}} permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], permisu de transitar llibremente y conducir automóviles, abolición práutica de la [[dote]],&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Штаханов|nome=Максим|títulu=ПОПЫТКА РАДИКАЛЬНОЙ МОДЕРНИЗАЦИИ АФГАНИСТАНА В 1979-92 гг.|url=http://www.shtahanov.ru/statii/afganistan.htm#_Toc115334935|obra=КЛАССОВАЯ БОРЬБА В АФГАНИСТАНЕ ВО 2-ой ПОЛОВИНЕ 20 ВЕКА|idioma=rusu|fecha=2004 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; entendiendo que los derechos de la muyer a educación, emplegu, circulación y eleición de cónyuge yera unu de los oxetivos principales de la fase democrático y nacional» de la Revolución.{{harvnp|Moghadam|1992|p=46}} El [[17 d'ochobre]] de 1978 apaeció'l siguiente decretu:

{{cita|«'''Decretu nᵘ7. Gastos de dote y matrimoniu.'''

Esti decretu ye promulgáu n'aplicación del artículu 12 de les Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios de la República Democrática d'Afganistán pa garantizar la igualdá de derechos de les muyeres con homes y, nel ámbitu del derechu civil, pa remover les rellaciones feudales patriarcales inxustes ente home y muyer, y pal afitamientu de llazos familiares más sinceros.

'''Artículu 1.''' '''a)''' Naide va poder comprometer o dar en matrimoniu una moza por efeutivu o por productos; '''b)''' naide va poder obligar al noviu a pagar efeutivu o productos a nome de porción matrimonial, al momentu del matrimoniu.&lt;br /&gt;
'''Artículu 2.''' Naide va poder obligar al noviu o al so curio a preparar ropa o otros regalos pa la moza o la so familia a nome de ''idi'', ''naurozi'', ''barati'' o otres fiestes.&lt;br /&gt;
'''Artículu 3.''' La moza o la so curio nun va tomar efeutivu o productos a nome de dote percima de diez [[dírham]]s según la ''[[xaria]]'', que nun ye más de 300 [[Afs]] según la tasa bancaria de la plata.&lt;br /&gt;
'''Artículu 4.''' Los compromisos y los matrimonios van tener llugar col plenu consentimientu de les partes arreyaes, en consecuencia: '''a)''' naide va ser forzáu al matrimoniu; '''b)''' naide va poder torgar el llibre matrimoniu d'una vilba o forzala a casase por rellaciones familiares o llazos patriarcales; '''c)''' naide va poder torgar los matrimonios llegales cola sida de compromisu, gastos de compromisos forzaos, o por usu de la fuercia.&lt;br /&gt;
'''Artículu 5.''' Los compromisos y los matrimonios pa muyeres menores de dieciséis años y varones menores de dieciocho años nun van ser dexaos.&lt;br /&gt;
'''Artículu 6.''' '''a)''' Los infractores van ser suxetos a prisión de seis meses a trés años;
'''b)''' efeutivu o productos aceptaos en violación de les disposiciones d'esti decretu va ser confiscados.&lt;br /&gt;
'''Artículu 7.''' Esti decretu va ser promulgáu depués de la so publicación na ''Gaceta Oficial''.»{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=12}}}}

La organización estatal de muyeres afganistanes foi renombrada dempués de la Revolución como [[Organización Democrática de la Muyer Afganistana]] y asitiada sol nuevu Ministeriu d'Asuntos Sociales;{{harvnp|Hunte|1978|p=87}} camudó otra vegada'l nome unos meses dempués por Organización Popular de la Muyer Afganistana y volvió a la órbita del Ministeriu d'Educación.{{harvnp|Dupree|1981|p=7}} Mientres l'Alministración Taraki delles muyeres tuvieron un importante rol, destacar Anahita Ratebzad (Ministra d'Asuntos Sociales y miembru del Conseyu Revolucionariu, hasta que foi movida pol enfrentamientu ''jalqis'' y ''parchamis''), Firouza (direutora de la [[Media Lluna Colorada Afganistana]]), la Profesora Siddiqui,{{harvnp|Moghadam|2011|p=159}} Sultana Umayd (direutora de la Escuela de Señorites de Kabul), Soraya (presidente de la Organización Democrática de la Muyer Afganistana), Ruhafza Kamyar (direutora de la Escuela Vocacional de la Muyer) y Dilara Mark (direutora de la Escuela Amana Fidawa).{{harvnp|Moghadam|1992|p=139}}

Les midíes alrodiu de les muyeres endurecieron a la oposición: magar que Taraki aseguró que nun seríen obligaes a dir a la escuela, incontables emigraos aseguraben que los cuadros comunistes sí queríen educar pola fuercia y que por esti motivu abandonaben Afganistán. En Kandahar, delles militantes de la Organización Popular de la Muyer Afganistana fueron asesinaes por terroristes arriendes de esto. El comportamientu de les comunistes foi consideráu tendiente a l'anarquía sexual», lo cual alloñó a los centristes que pudieren simpatizar col réxime.{{harvnp|Dupree|1981|pp=9-10}}

Redactóse una llei de divorciu, pero nunca pudo oficializase por causa de los llevantamientos fundamentalistes qu'empezaron a asoceder. Previu a la Revolución, esistíen lleis pa la igualdá ente muyeres y varones, pero recién en 1978 intentóse l'aplicación real d'esti ideal, lo cual foi unu de los motivos pal alzamientu armáu contrarrevolucionario.{{harvnp|Moghadam|2011|p=160}}

=== Derechu ===
Dos selmanes dempués de la Revolución, la Constitución de Daud de 1977 foi abolida y reemplazada peles Llinia Básiques de Deberes Revolucionarios{{harvnp|Seekins|1986|p=216}} qu'empunxeren a la República Democrática d'Afganistán hasta la redaición d'una nueva constitución, y qu'indicaben: reforma agraria, [[Economía planiada|planificación científica de la economía]], democratización del Estáu, refugu del imperialismu, igualdá de derechos pa les muyeres, proteición de les empreses nacionales frente a la competencia de les estranxeres, amenorgamientu d'impuestos indireutos y medría d'impuestos direutos graduales, meyora y obligatoriedá de la educación primaria, meyora del sistema de salú pública, non alliniadura y coesistencia pacífica, sofitu a les lluches de los pueblos del Tercer Mundu contra l'imperialismu, sofitu a la independencia de Palestina, etc.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Basic lines of revolutionary duties of govt. of Democratic Republic of Afghanistan|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/37086 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 de mayu de 1978|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Creóse una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país. Fueron llegalizaos los [[sindicatu|sindicatos]] y lliberaos los [[presos políticos]] y decenes de miles de presos comunes que taben reteníos en condiciones infrahumanes por escarecer de recursos pa pagase la defensa.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Miles de prontuarios fueron quemaos en públicu.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}} Amás, el gobiernu esanició'l cultivu del [[opiu]] utilizáu pa fabricar [[heroína]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt;

Del 4 al 7 d'avientu de 1978, Taraki visitó la [[XRSS]]. El día 5 él y [[Leonid Brézhnev]] roblaron un alcuerdu de venti años de duración: el Tratáu d'Amistá, Bona Vecindá y Cooperación ente la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques y la República Democrática d'Afganistán. Esti tratáu yera similar a los que la URSS robló con otros países como India o [[Vietnam]]; el so artículu 4 sería utilizáu a finales de 1979 como fundamentu de la llegalidá de la intervención soviética qu'asocedería. Taraki robló tamién un alcuerdu pa la cooperación económica ente los dos países y pa la cooperación ente'l PDPA y el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]].{{harvnp|Seekins|1986|pp=234-235}} La URSS dio-y al gobiernu afganistanu ayuda civil y militar. Sicasí, los soviéticos nun se sentíen cómodos col radicalismu de Taraki y Amín y trataron infructuosamente de promover a izquierdistes moderaos.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt;

=== Relixón ===
Los llabradores sofitaron el procesu revolucionariu al empiezu, pero depués munchos punxéronse en contra porque los contrarrevolucionarios señalaben al réxime como «[[atéu]]» y promotor del «[[amor llibre]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Parenti|nome=Christian|títulu=Ideology and Electricity: The Soviet Experience in Afghanistan|url=https://www.thenation.com/article/ideology-and-electricity-soviet-experience-afghanistan/ |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[The Nation (Estaos Xuníos)|The Nation]]|fecha=17 d'abril de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El gobiernu de Taraki buscó compensar la propaganda reaccionaria aportunando nel so respetu pol islam y mentando los principios islámicos de «igualdá, fraternidá y xusticia social» como los principios rectores del réxime. La llectura del ''[[Corán]]'' y les oraciones de [[ramadán]] de 1978 facer nel Palaciu del Pueblu y nuna cantidá mayor de mezquites con respectu al añu anterior.{{harvnp|Edwards|2002|p=77}} De toes formes, bien pocos dirixentes relixosos dieron el so sofitu al réxime, arrexuntándose ellos na [[Sociedá de Ulemas d'Afganistán]].{{harvnp|Edwards|2002|p=81-82}} Un asesor soviéticu pidió a Taraki y a Amín que fixeren visites bien espublizaes a mezquites, p'aselar los rumores de antiislamismo.{{harvnp|Seekins|1986|p=236}}

=== Guerra ===
Ente mayu y xunu de 1978 instalar en Paquistán el primer campamentu de los contrarrevolucionarios.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVII}} Les manifestaciones violentes contra los tresformamientos empezaron a mediaos d'esi añu en [[Nurestán]]. Otres revueltes empezaron a asocedese a lo llargo del país, amás de periódicos atentaos [[terrorista|terroristes]] nes ciudaes.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; A empiezos de 1979, los muyahidines, entrenaos en Paquistán, llibraron combates contra tropes del Exércitu afganistanu na frontera ente los dos países. El 14 de febreru, un grupu [[maoísta]] tomó como rehén al embaxador de los EUA, [[Adolph Dubs]]. El diplomáticu finó mientres el so intentu de rescate.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVIII}}{{harvnp|Camp|2012|p=10}} Por esti motivu, los [[Bloque Occidental|países occidentales]] suspendieron, al mes siguiente, les ayudes qu'unviaben a Afganistán.{{harvnp|Collins|1983|p=148}}

En [[Herat]], en marzu de 1979, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes xiinos]], con sofitu del serviciu d'intelixencia d'Irán, tomaron la ciudá y asesinaron a simpatizantes comunistes y asesores soviéticos. Esta revuelta foi entartallada y el gobiernu pudo albortar otres varies intrigues col arrestu de los implicaos. Los yihadistes mataben a los activistes pola reforma agraria y saboteaban a los llabradores que trabayaben la tierra partida. Numberosos líderes fundamentalistes fueron executaos sumariamente pol gobiernu.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; Trés díes depués d'esi alzamientu, el Conseyu Revolucionariu estableció'l [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]], con Taraki como Presidente del mesmu.{{harvnp|Halliday|1980|p=27}}

[[Ficheru:Flag of Jamiat-e Islami.svg|thumb|right|250px|Bandera de Jamiati Islami, faición muyahidín.]]
Yá dende 1978, los estauxunidenses empezaren a formar insurxentes y establecer emisiones radiales de propaganda p'Afganistán dende Paquistán.{{harvnp|Weiner|1990|p=149}} Dende esi vecín país y tamién al traviés d'[[Exiptu]] y [[Arabia Saudita]] llegaba l'ayuda estauxunidense pa los insurxentes. Tamién Irán y [[China]] teníen grupos armaos que respondíen y dependíen d'ellos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Karadia|nome=Chhotu|títulu=Afghanistan: Marx and the mullahs|url=http://indiatoday.intoday.in/story/afghanistan-president-noor-mohammad-taraki-fights-islamic-forces-led-by-mullahs/1/427418.html |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|obra=India Today|fecha=15 de xunu de 1979|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa mayu de 1979, China, Arabia Saudita, Irán y [[Emiratos Árabes Xuníos]] habíen provistu millones de dólares a la contrarrevolución.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=29}}

En xunu de 1978, dosciento setenta militares y diplomáticos de la [[OTAN]] tuvieron una conferencia en [[Annapolis]] na que concluyeron que los sos intereses taben seriamente afeutaos pola Revolución afganistana.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=28}} N'abril, axentes de la [[CIA|intelixencia de EUA]] entrevistar con dellos líderes fundamentalistes. Acordies con l'entós [[Conseyeru de Seguridá Nacional]] de EUA [[Zbigniew Brzezinski]], los sos esfuercios por sofitar a los reaccionarios afganistanos empezaron n'abril de 1979, y l'ayuda de EUA a los muyahidines foi aprobada'l 3 de xunetu de 1979 pol presidente [[Jimmy Carter]].{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|pp=28-29}}

Arriendes de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra que s'empecipió]], pa fines de 1979, más de cien mil persones tuvieren qu'abandonar Afganistán.{{harvnp|Foley|1991|p=26}}

Pa compensar a los insurxentes, el gobiernu confió principalmente nel [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|Departamentu pa Salvaguardar los Intereses d'Afganistán]] (axencia d'intelixencia), so la direición d'[[Asadulá Sarvari]], y nos [[Defensores de la Revolución]] (antigua xendarmería); amás formó una milicia del PDPA.{{harvnp|Halliday|1980|p=29}} Taraki repetidamente solicitó a la URSS la medría de l'ayuda militar.{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=91}} Nel primer añu, hubo trescientos fusilamientos d'enemigos del réxime.{{harvnp|Seekins|1986|p=238}} Crecieron rumores alrodiu d'execuciones clandestines llevaes a cabu poles fuercies del orde.{{harvnp|Edwards|2002|p=82}} La gran mayoría de los executaos yeren [[Mulá|sacerdotes]] y xefes tribales opuestos a la educación secularizada y a la reforma agraria.{{harvnp|Kaplan|2001|p=115}}

=== Partíu ===
[[Ficheru:Flag of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|thumb|right|350px|Bandera del PDPA.]]
Taraki refugó realizar un gobiernu de coalición con otres agrupaciones polítiques, polo que los militantes del PDPA ocuparon casi tolos puestos del Estáu. Munchos d'ellos nun pasaben de trenta años d'edá y nun teníen esperiencia como funcionarios públicos.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=15-16}} La unidá ente los dos faiciones que conformaben el PDPA deterioróse rápido, lo que se tradució en fuertes lluches internes. Los líderes ''parchamis'' fueron destituyíos de los cargos gubernamentales y los sos siguidores nel Exércitu pasaos a retiru. Tamién hubo denuncies de planes de los ''parchamis'' pa dar un golpe d'Estáu y, arriendes d'ello, hubo delles execuciones.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; En 1979 un asesor soviéticu intentó persuadir a Taraki de que se reconciliara colos ''parchamis'' y de qu'incluyera a figures non comunistes nel gobiernu, suxerencia que foi refugada.{{harvnp|Seekins|1986|pp=236-237}}

Amás, los ''jalqis'' estremar en delles faiciones, una parte permaneció con Taraki (los ''jalqis'' colloraos), otra siguió a Amín (los ''jalqis'' negros) y tamién esistíen grupos más pequeños lideraos unu por [[Abdul Karim Zarghun]] (los ''jalqis'' de Paktia) y otru por [[Dastagir Panjsheri]].{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1361}}{{harvnp|Adamec|2010|p=255}} Yá antes de la Revolución l'Estáu afganistanu yera bien fráxil, y debilitóse entá más coles disputes intestinas del PDPA y los arrenuncios de funcionarios del aparatu civil estatal.{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1359}}

Depués de qu'en marzu de 1979 Amín reemplazara a Taraki como primer ministru, el presidente empezó a ser marxináu de la direición del Estáu pol so antiguu protexíu. Nuna xunta del Politburó de xunetu, Amín culpó a Taraki polos problema acaecíos.{{harvnp|Edwards|2002|pp=87-88}} Na primavera d'esi añu, Amín dio en armar a miembros de la so tribu —jaroti— formando con ellos una milicia.{{harvnp|Dorronsoro|Lobato|1989|p=95}} N'agostu, Taraki acusó a Amín de [[nepotismu]].{{harvnp|Edwards|2002|p=88}} Simultáneamente empezaron a circular ''[[shabnameh]]'' (panfletos anónimos clandestinos) esixendo a Taraki que ruempa con Amín y que retome'l control del Estáu, o qu'arrenuncie.{{harvnp|Pakistani Progresive|1980|p=23}}

== Derrocamientu ==
A empiezos de setiembre, el presidente partió a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y, nel viaxe de regresu, fixo una curtia parada en Moscú, avisáu polos sos siguidores lleales de que Amín conspiraba pa esanicialo. Taraki escurrió colos soviéticos desfacer de Amín primero que él actúe ya incluyir a figures moderaes nel gobiernu. Sarvari entamó matar a Amín cuando fora recibir a Taraki al aeropuertu'l día [[11 de setiembre|11]], pero foi descubiertu y nun pudo actuar. Esi día tuvo llugar la última xunta del gabinete de Taraki. El [[12 de setiembre|12]], el presidente y el primer ministru axuntáronse: Amín pidió-y a Taraki que castigue a Sarvari y a los ministros Watanjar, Gulabzoi y Mazduryar por haber pensáu matalo, pero Taraki negóse y ufiertó-y un puestu d'embaxador, que Amín refugó pidiéndo-y al presidente qu'arrenuncie, lo cual Taraki refugó. El [[13 de setiembre|13]], el presidente telefonió a Amín pa convidalo a una xunta de normalización del lideralgu nacional, pero'l primer ministru, avisáu por un adepto de que correría peligru, tornó la invitación. Amás, Amín pidió-y a'l so cuñáu Yaqub del Ministeriu de Defensa que reemplace a los comandantes lleales a Taraki por otros adeptos a él. Pela tarde, Taraki díxo-y a Amín que diera marcha tras colos reemplazos nel exércitu, pos él nun los autorizaba, na so calidá de Comandante en Xefe. Los cuatro xefes fieles a Taraki enriba mentaos intentaron movilizar a les sos unidaes militares, pero nun llograron qu'éstes actuaren. El [[14 de setiembre|14]], Taraki y Amín diben axuntase de nuevu, pero hubo un tirotéu. Amín tornó con más fuercies y arrestó al presidente, anunciando'l [[16 de setiembre|16]] que Taraki arrenunciara y que él lo asocedía en tolos sos cargos.{{harvnp|Wahab|Youngerman|2007|p=150}}{{harvnp|Tomsen|2011|pp=149-152}}

== Muerte ==
El [[23 de setiembre]] el nuevu gobiernu anunció nuna conferencia de prensa que Taraki taba «definitivamente enfermu»{{harvnp|Seekins|1986|p=239}} y el [[10 d'ochobre]] apaeció en ''[[The Kabul Times]]'' una curtia noticia alrodiu de la muerte de Taraki por una seria enfermedá que llevaba sufriendo dalgún tiempu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Taraki dies of illness|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/39235 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 d'ochobre de 1979|páxina=4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Más palantre, dempués del [[Operación Nube-333|derrocamientu de Amín]], realizóse una investigación sobre la muerte de Taraki y los autores materiales fueron xulgaos, siendo les sos confesiones grabáu y publicar na prensa. Revelóse que dende'l 15 de setiembre Taraki y la so familia tuvieron arrestaos nel Palaciu, más palantre los sos deudos fueron tresllaos a otra dependencia estatal y él foi afogáu con una almada, por oficiales que siguíen órdenes de Amín, la nueche del 8 d'ochobre. Antes de morrer, Taraki apurrió a los sos executores un dineru por que lo dieren a la so esposa, y el so reló pulsera por que lo dieren a Jafizulá Amín. A lo último, apurrió-yos el so carné del PDPA.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Jandad's confessions on Amin's misdeeds, Taraki's martyrdom|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11111 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=21 de xineru de 1980|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions of killing Taraki's aides (part I)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11138 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=27 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions (part II)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11143 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=28 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos asesinos cuntó mientres l'interrogatoriu:

{{cita|«'''Respuesta:''' [...] Nós tábamos llorando. [...] Entós [l'oficial a cargu] glayónos que nun lloráramos. Que nun tendríamos de ser tan nidios porque yera una decisión del Partíu, del Conseyu Revolucionariu, del Comité Central del PDPA. Y que tábamos obligaos a cumplir les órdenes de la direición. [...]

'''Entruga:''' Cuando Taraki foi martirizado, ¿nun-yos pidió a ustedes qu'arrenuncien?

'''Respuesta:''' Taraki nun dixo nada pol estilu. Él namái nos dio'l so reló y el so carné del Partíu. Y cuando Rozi ordenó que les sos manes fueren ataes, él inclusive nos ayudar. Él nun dixo nada.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Lt. Iqbal's confession about martyrdom of Noor M. Taraki|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11123 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=23 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Los implicaos fueron condergaos y executaos.{{harvnp|Edwards|2002|p=91}}

== Legáu ==
L'asesinatu de Taraki afectó emocialmente de forma considerable a Breznev, impulsáu la so decisión d'intervenir na guerra afganistana'l 27 d'avientu de 1979.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Afghan Slaying Spurred Invasion, He Says : Gromyko Calls Brezhnev a Problem Drinker|url=http://articles.latimes.com/1989-04-04/news/mn-958_1_brezhnev-a-problem |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=4 d'abril de 1989|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Depués de la cayida de Amín, los pósteres y semeyes de Taraki pudieron volver ser exhibíos polos sos simpatizantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=López Muñoz|nome=Ismael|títulu=La situación n'Afganistán sol dominiu soviéticu ye caótica|url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=El País|fecha=15 de xineru de 1980}}&lt;/ref&gt; Poco díes dempués de la intervención soviética, la vilba de Taraki escribió-y una carta abierta a Jimmy Carter, refugando la reivindicación que'l mandatariu de EUA fixo de Amín en pos de xustificar la oposición estauxunidense a la revesosa aición de la URSS:

{{cita|«Señor Presidente,&lt;br /&gt;toi enoxada y sosprendida, al igual que tolos afganistanos honestos, pol fechu de qu'usté ta tratando de protexer al criminal y asesín de Amín. Usté déxase llama-y &quot;el presidente lexítimu&quot; d'Afganistán. Les sos pallabres falten la memoria del mio difuntu maríu, Nur Muhammad Taraki, que foi asesináu villanamente por Amín y los sos carniceros, les sos pallabres namái pueden ser calificaes como una burlla sacrílega a la memoria de miles d'inocentes patriotes afganistanos y combatientes pola llibertá y felicidá de la so patria que fueron torturaos hasta la muerte por él.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Mrs. Taraki asks Carter not to interfere in DRA's internal affairs|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11071 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=10 de xineru de 1980|páxina=1|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

En 2011 creóse la Fundación Taraki pola Cultura y la Sociedá Civil, que llevó a cabu l'arreglu de la casa natal de Nur Muhammad Taraki, que foi un muséu na dómina de la República Democrática.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Taraki House Museum renovations process|url=http://taraki.org/Renu.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2012|autor=Taraki Foundation for Culture and Civil Society|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==

=== Referencies ===
{{llistaref|3}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|enllaceautor=Ludwig Adamec|títulu=First supplement to the Who's who of Afghanistan - Democratic Republic of Afghanistan|fecha=1979|editorial=Akademische Druck- und Verlagsanstalt|allugamientu=Graz|url=http://pahar.in/mountains/Books%20and%20Articles/Afghanistan/1979%20First%20Supplement%20to%20the%20Who%27s%20Who%20of%20Afghanistan%20by%20Adamec%20s.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=The A to Z of Afghan Wars, Revolutions and Insurgencies|fecha=2010|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0-8108-7624-8 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=Historical Dictionary of Afghanistan |fechaaccesu=27 de mayu de 2012|idioma=inglés|edición=4ª|añu=2012|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0810878150}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Arnold}}|nome=Anthony|títulu=Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq|fecha=1983|editorial=Hoover Institution|allugamientu=Stanford|isbn=0-8179-7792-9 |fechaaccesu=30 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Bhattacharya}}|nome=Sauri|títulu=Soviet nationality policy in Afghanistan|publicación=Asian Affairs|fecha=1984|volume=15|númberu=2|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3199/azu_acku_pamphlet_ds371_2_b53_1984_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Camp}}|nome=Dick|títulu=Boots on the Ground: The Fight to Liberate Afghanistan from Al-Qaeda and the Taliban, 2001-2002|fecha=2012|allugamientu=Minneapolis|editorial=Zenith|isbn=978-0-7603-4111-7 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Collins}}|nome=Joseph|títulu=Soviet military performance in Afghanistan: A preliminary assessment|publicación=Comparative Strategy|fecha=1983|volume=4|númberu=2|doi=10.1080/01495938308402661 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[United States Military Academy]]|allugamientu=West Point|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Dixon}}|nome1=Norm|apellíos2={{Versalita|Holmes}}|nome2=Dave|títulu=Behind the US War on Afghanistan|fecha=2001|editorial=Resistance|allugamientu=Sydney|isbn=1876646225 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Dorronsoro}}|nome1=Gilles|apellíos2={{Versalita|Lobato}}|nome2=Chantal|títulu=The Militia in Afghanistan|publicación=Central Asian Survey|fecha=1989|volume=8|númberu=4|doi=10.1080/02634938908400683 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dorronsoro}}|nome=Gilles|títulu=Revolution Unending. Afghanistan: 1979 to the Present|fecha=2005|editorial=Hurst &amp; Company|ubicación=Londres|isbn=1-85065-683-5 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|enllaceautor=Nancy Dupree|títulu=Revolutionary rhetoric and Afghan women|fecha=1981|editorial=The Asia Society|allugamientu=Nueva York|url=https://archive.org/details/azu_acku_pamphlet_hq1735_6_d87_1981 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=The conscription of Afghan writers: An aborted experiment in socialist realism|publicación=[[Central Asian Survey]]|fecha=1985|volume=4|númberu=4|doi=10.1080/02634938508400524 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=Socialist realism in the literature of Afghanistan|publicación=Journal of South Asian Literature|fecha=1992|volume=27|númberu=2 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Edwards}} |nome=David|títulu=Before Taliban: genealogies of the Afghan Jihad|fecha=2002|editorial=University of California|allugamientu=Berkeley|url=https://easterncampaign.files.wordpress.com/2009/06/edwards.pdf|isbn=0–520-22861-8 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Elmi}}|nome=Yusuf|títulu=A brief look at the sovietization of Afghan education|fecha=1986|editorial=Afghan Jehad Works Translation Centre|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3216/azu_acku_pamphlet_ds371_2_y46_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Foley}} |nome=Paul|títulu=Hejrat: the migration of Afghan refugees to Pakistan, 1978-1990|fecha=1991|editorial=[[University of Hawaii]]|allugamientu=Honolulu|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3984/azu_acku_pamphlet_hv640_4_a28_f654_1991_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1978|númberu=112|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanrev1978_NLR10901.pdf |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=New Left Review|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Halliday}}|nome1=Fred|apellíos2={{Versalita|Tanin}}|nome2=Zahir|enllaceautor2=Zahir Tanin|títulu=The communist regime in Afghanistan 1978–1992: Institutions and conflicts|publicación=Europa-Asia Estudies|fecha=1998|volume=50|númberu=8|doi=10.1080/09668139808412601 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hotte}}|nome=Edward|títulu=Forest management plan for the Diwagal forest, Afghanistan: assistance to forestry and watershed development|fecha=1979|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes]]|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4774/azu_acku_pamphlet_sd416_3_a34_h688_1979_w.pdf |fechaaccesu=26 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hunte}}|nome=Pamela |títulu=Women and the development process in Afghanistan|fecha=1978|editorial=Rexonal Training for Women|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3752/azu_acku_pamphlet_hq1240_5_a34_h858_1978_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Kaplan}} |nome=Robert|títulu=Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan|fecha=2001|editorial=Vintage|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1400030255 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Loi}}|nome=Lucia Sele|títulu=« Il Viaggio Di Bang » Di Nùr Muhammad Tarakì|publicación=Empobine Modernu|fecha=1983|volume=63|númberu=1/12 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=italianu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Millins}}|nome=Chris|títulu=1990 spring educational report: review of the programme|fecha=1990|editorial=Health Unlimited|allugamientu=Daichopan|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4218/azu_acku_pamphlet_la1081_s775_1990_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Past Educational Practice}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|enllaceautor=Valentine Moghadam|títulu=Patriarchy and the politics of gender in modernising societies: Iran, Pakistan and Afghanistan|publicación=International Sociology|fecha=1992|volume=7|númberu=35|doi=10.1177/026858092007001002 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor1=Kaplan|nome-editor1=Lawrence|títulu=Fundamentalism in Comparative Perspective|fecha=1992|editorial=[[University of Massachusetts]]|allugamientu=Boston|isbn=0-87023-797-7 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Fundamentalism and the Woman Cuestion in Afghanistan}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor=Visweswaran|nome-editor=Kamala|títulu=Perspectives on Modern South Asia: A Reader in Culture, History, and Representation|fecha=2011|editorial=Wiley-Blackwell|allugamientu=Oxford|isbn=978-1-4051-0062-5 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Nadra}}|nome=Rodolfo |títulu=Afganistán dende Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011|edición=1ª|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|capítulo=Revolución y contrarrevolución}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Nawid}}|nome=Senzil|títulu=Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice|fecha=2012|editorial=Brill|allugamientu=Boston|isbn=9789004201453 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|Pakistani Progresive}}|títulu=&quot;The Resort to Arms was the Final Mistake&quot;: Interview with an Afghan Marxist|publicación=[[MERIP Reports]]|fecha=1980|númberu=89 |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Pinney}}|nome=Andrew|apellíu-editor1=van Bijlert|nome-editor1=Martine|apellíu-editor2=Kouvo|nome-editor2=Sari|títulu=Snapshots of an Intervention|fecha=2012|editorial=Afghanistan Analysts Network|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghanistan-analysts.org/wp-content/uploads/downloads/2012/09/Snapshots_of_an_Intervention.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=An Afghan Population Estimation}}
* {{cita llibru |autor={{Versalita|Pushtu Academy Kabul}}|títulu=English Pushtu Dictionary|fecha=2007|editorial=Simon Wallenberg|ubicación=Londres|isbn=9781843560166 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés y paxtu}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Quintana Pali}} |nome=Santiago |títulu=Afganistán: encruciada estratéxica del Asia Central|publicación=Estudios d'Asia y África|fecha=1987|volume=22|númberu=1|url=http://estudiosdeasiayafrica.colmex.mx/index.php/eaa/article/view/1006/1006 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[El Colexu de Méxicu]]|ubicación=Méxicu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Rubin}}|nome=Barnett|apellíu-editor1=Weiner|nome-editor1=Myron|apellíu-editor2=Banuazizi|nome-editor2=Ali|títulu=The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan|fecha=1994|editorial=[[Syracuse University]]|allugamientu=Siracusa|isbn=0-8156-2608-8 |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Redistribution and the State in Afghanistan. The Red Revolution Turns Green}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Safi}}|nome=Batinshah|títulu=Education for Afghan children|fecha=1987|editorial=Afghanistan Education Comitee|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4212/azu_acku_pamphlet_la1081_s34_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Seekins}}|nome=Donald|apellíu-editor1=Nyrop|nome-editor1=Richard|apellíu-editor2=Seekins|nome-editor2=Donald|títulu=Afghanistan: a country study|fecha=1986|editorial=[[Universidá Americana (Washington, D.C.)|The American University]]|ubicación=Washington D.C.|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Government and Politics |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120729064028/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Slinkin}}|nome=Mijaíl Filantevich|títulu=Народно-демократическая партия Афганистана у власти. Время Тараки-Амина (1978-1979 гг.)|fecha=1999|editorial=Симферопольский Государственный Университет|allugamientu=Simferópol|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=rusu|capítulu=Начало осуществления программных установок НДПА. Утверждение левацкоавантюристического курса во внутренней и внешней политике ДРА |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070930194942/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaarchivu=30 de setiembre de 2007}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|The Ministry of Information and Culture}}|títulu=Decree Non. 7|publicación=Aryana (Democratic Republic of Afghanistan)|fecha=1978|páxina=12|url=http://184.73.243.18:8080/jspui/bitstream/azu/6358/1/azu_acku_serial_ds350_a79_v1978_oct_nov_w.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|editorial=Afghanistan Publicity Bureau|allugamientu=Kabul|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Tomsen}} |nome=Peter|títulu=The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers|fecha=2011|editorial=Public Affairs|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1-58648-763-8 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Wahab}}|nome1=Shaista|apellíos2={{Versalita|Youngerman}}|nome2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fecha=2007|editorial=Facts On File|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-8160-5761-0 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Weiner}}|nome=Tim|títulu=Blank Check: The Pentagon's Black Budget|fecha=1990|editorial=Warner|allugamientu=Nueva York |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Nur Muhammad Taraki}}
{{wikiquote|Nur Muhammad Taraki}}
* Obres de Taraki en paxtu: [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13064/azu_acku_pk6816_tay497_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|څړه}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13065/azu_acku_pk6816_tay49_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|د بنګ مسافری}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13063/azu_acku_pk6816_tay495_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|سپین}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13066/azu_acku_pk6816_tay49_1358_w.pdf {{rtl-lang|ps|سنگسار}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/7603/azu_acku_pk6816_tay49_1392_w.pdf {{rtl-lang|ps|موچي}}].

{{Socesión
| predecesor = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Altu Conseyu de Defensa Nacional
| socesor = Jafizulá Amín
| periodu = 1979
| predecesor2 = Abdul Qadir
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Ministru de Defensa Nacional
| socesor2 = Mohammad Aslam Watanjar
| periodu2 = 1978-1979
| predecesor3 = Abdul Qadir&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu |
socesor3 = Jafizulá Amín
| periodu3 = 1978-1979
| predecesor4 = Mohammed Daud Khan
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Primer Ministru d'Afganistán
| socesor4 = Jafizulá Amín
| periodu4 = 1978-1979
| predecesor5 = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu5 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor5 = Jafizulá Amín
| periodu5 = 1965-1979
}}

{{NF|1917|1979|Taraki, Nur Muhammad}}

{{Tradubot|Nur Muhammad Taraki}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores en pastún]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ensayistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores de cuentos d'Afganistán]]
[[Categoría:Traductores d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>r4vmcszs9e7fv1muas9gvucm8nqycd9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703249</id>
      <parentid>3703212</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:08:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66739" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nur Muhammad Taraki''' {{nym}} foi un [[escritor]], [[Revolución|revolucionariu]] y [[estadista]] [[Afganistán|afganistanu]]. Fundó'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, conocíu como comunista), lideró la [[Revolución de Saur]], qu'estableció un [[Estáu socialista]]: la [[República Democrática d'Afganistán]], de la cual foi presidente. Mientres el so gobiernu, Taraki aplicó un plan radical de tresformamientos y encabezó la llucha contra los contrarrevolucionarios armaos (conocíos como «[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]»), hasta que foi derrocáu nun [[golpe d'Estáu]] entamáu pol so primer ministru, quien pocu tiempu dempués ordenó la so execución.

== Primeros años ==
Nur Muhammad nació nel senu d'una familia nómade de la tribu taraki d'[[etnia paxta]] el 15 de xunetu de 1917 en Kalai, un pequeñu pueblu de la [[Provincia de Gazni]]. A la edá de cinco años empezó a trabayar nel cuidu de la granxa d'una vilba, pero duró pocu porque'l so padre, Nazir Muhammad, quería qu'aprendiera a lleer y escribir. En [[1932]] camudar a [[Kandahar]] y atopó emplegu na Pashtun Trading Company, siendo promovíu y unviáu a la oficina de la empresa en [[Bombay]], onde completó la escuela{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} y estudió l'[[Idioma inglés|inglés]] y el [[urdu]].{{harvnp|Loi|1983|p=166}} Nesa ciudá de la [[India]], Taraki entró en contautu con nacionalistes, socialistes y [[Partíu Comunista de la India comunistes]]; estos postreros adoctrinar.{{harvnp|Dupree|1992|p=87}} En [[1937]] tornó a Afganistán, llogró un diploma na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]] y empezó a trabayar nel Ministeriu d'Economía. Más tarde trabayó na prensa, para [[Radio Kabul]] y pa l'[[Axencia de Noticies Bajtar]].{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}

== Escritor ==
Taraki escribió noveles y obres polítiques en paxtu, siendo conocíu especialmente polos sos rellatu sociales nos que rellataba la vida de los probes: llabradores, artesanos o trabayadores, contribuyendo al desenvolvimientu de les [[Realismu socialista|enclinos realistes]] na lliteratura afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=A. S. Gerasimova|títulu=Тараки Нур Мухаммед|url=http://bse.sci-lib.com/article108950.html|obra=Большой Советской Энциклопедии|editorial=Советская Энциклопедия|idioma=rusu|fecha=1969-1978 (3ª edición) |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Munchos de los sos trabayos nun llegaron a publicar, circulando namái al traviés de copies manuscrites nel círculu lliterariu progresivu que se formó en redol a él.{{harvnp|Dupree|1985|p=70}}

Ente [[1948]] y [[1953]] escribió cuentos como ''So la vaca'' y ''Esto ye serviciu''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} Na segunda metá de la década del '50 escribió les noveles ''Los trés comíes'', ''Los padres de Samat'', ''La mio paga'',{{harvnp|Loi|1983|p=166}} ''La fía de llabradores'' y ''La nueva vida''.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}} ''La fía de llabradores'' centrar nel problema de la muyer considerada como moneda de cambéu; la obra ye interesante pa la investigación [[estilística]] cuidao que non azarosamente l'autor dispunxo una narrativa curtia, mentó discretamente los sentimientos de los personaxes y usó un llinguaxe senciellu y casi fríu mas afechu a les distintes situaciones.{{harvnp|Loi|1983|p=166}}

Na so obra ''Blanco'', de [[1956]], fixo una descripción sociolóxica de la vida aldeana nes árees de [[Gazni]]-Kandahar.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} En [[1958]] publicó ''El viaxe de Bang'' y en 1962 ''Solo'', dambes tuvieron segundes ediciones curaes pola [[Academia de Ciencies d'Afganistán|Academia de Ciencies]] en [[1978]].{{harvnp|Loi|1983|pp=164-165, 167}} En ''El viaxe de Bang'' llegó al maduror l'estilu que les sos bases estableció n'obres anteriores, persistiendo un ciertu «[[verismo]]», una ambientación bien precisa, un llinguaxe urxente y una narrativa indispensable, un cambéu na voz del narrador pola mor del pasu del tiempu verbal del pasáu esternu a la narrativa— al presente internu—, xuegu que destaca cuando l'autor espón dalguna traza psicolóxica del protagonista.{{harvnp|Loi|1983|p=168}} ''El viaxe de Bang'' foi traducíu al rusu (publicáu en tres oportunidad: [[1980]] por [[Editorial Progreso|Progresu]] de [[Moscú]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга, и др. повести|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001004489|editorial=[[Biblioteca Estatal de Rusia]]|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; [[1984]] por Sabchota Sakartvelo de [[Tblisi]]&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Скитания Банга : Повесть|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001210281|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y [[1987]] por Raduga de Moscú)&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Тараки, Нур Мухаммед - Повести : Пер. с пушту|url=http://search.rsl.ru/ru/record/01001367290|editorial=Biblioteca Estatal de Rusia|idioma=rusu|fecha=27 de febreru de 2002 |fechaaccesu=18 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; y al [[Idioma italianu|italianu]] (en 1983).{{harvnp|Loi|1983|p=171}} En 2010, ''Blanco'' y otres obres de Taraki fueron reimpresas en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu={{rtl-lang|ps|د نورمحمد تره کي اثار چاپ سول}}|url=http://larawbar.net/15810.html |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|obra=Larawbar|fecha=25 de xineru de 2010|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

Taraki tamién foi autor d'ensayos, como unu sobre [[Máximu Gorki]], escritu en 1964.{{harvnp|Dupree|1992|p=88}} Pa 1978, Taraki publicara más de trenta obres, na so mayoría noveles curties, pero dalgunos trataben sobre filosofía materialista.{{harvnp|Halliday|1978|p=22}}

Como traductor, Taraki popularizó n'Afganistán obres de la [[lliteratura rusa|lliteratura clásica rusa]] y soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=АФГАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/lliteratura/AFGANSKAYA_LLITERATURA.html?page=0,2|obra=Универсальная научно-популярная энциклопедия «Кругосвет»|editorial=Instituto Sociedad Abierta|idioma=rusu|fecha=2005 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nos años '70, Taraki dirixó un equipu de l'Academia de Paxtu de Kabul que mientres años arrexuntó definiciones de pallabres nesi idioma y axuntar nun [[diccionariu]] inglés-paxtu y de definiciones de más d'ochocientes páxines publicáu en [[1975]], llargamente espublizáu. Escosu nos 90, volvió ser publicáu tres la cayida del [[réxime talibán]].{{harvnp|Pushtu Academy Kabul|2007|loc=contratapa}}

== Militante ==
A fines de la década de los 40, Taraki fundó xunto a un grupu d'intelectuales [[Mocedá Despierta]], que publicaba'l hebdomadario ''Angar'' («Caricotes»), que foi prohibíu daes les sos reclamaciones de «pan, ropa, educación ya igualdá». Pol so activismu, el gobiernu intentar alloñar nomándolo amestáu de prensa na embaxada afganistana en [[Estaos Xuníos d'América]] en [[1953]], pero aprovechó pa denunciar al gobiernu. Tornó al so país y abrió la Nur Translation Bureau y, coles mesmes que subsistía como traductor, siguió la so carrera como escritor. Al arrenunciar [[Mohammed Daud Khan]] como primer ministru, Taraki pudo actuar más llibremente y convidó a otros trenta persones al Congresu Fundacional del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán, el [[1 de xineru]] de [[1965]], siendo escoyíu Secretariu Xeneral del nuevu partíu.{{harvnp|Adamec|1979|pp=15-16}}


El [[11 d'abril]] de [[1966]], Taraki publicó'l primer númberu de la revista en paxtu y [[dari]]{{harvnp|Adamec|2010|p=XLIII}} ''[[Jalq]]'' ({{rtl-lang|ps|خلق‎}}, «Pueblu») que definía como misión del PDPA la de «solliviar l'agonía ensin llendes de los pueblos primíos d'Afganistán» y afirmaba que «la tema principal de la dómina contemporánea y centru de la [[llucha de clases]] en tol mundu, qu'empezó cola [[Gran Revolución Socialista d'Ochobre]], ye la llucha ente'l [[socialismu]] internacional y el [[capitalismu]] internacional». El periódicu foi un gran ésitu, especialmente ente los estudiantes. La so primer publicación vendió 20&amp;nbsp;000 copies, numberaes y en tiraes posteriores en redol a 10&amp;nbsp;000 (namái hubo seis ediciones en total). El 23 de mayu de 1966, les autoridaes cerrar na base de que yera «antiislámico», «anticonstitucional» y «antimonárquicu».{{harvnp|Seekins|1986|p=221}}

Poco dempués de la so fundación, el PDPA estremar en dos faiciones: ''Jalq'' y ''[[Parcham]]'' ({{rtl-lang|ps|پرچم‎}}, «Bandera», ésta tamién pol so periódicu, liderada por [[Babrak Karmal]]), radicales y moderaos respeutivamente, pos los ''jalqis'' pensaben un alzamientu militar mientres los ''parchamis'' abogaben por cambeos graduales, inclusive s'aliaron mientres un tiempu a Daud, cuando ésti [[República de Daud|derrocó al rei Zahir Shah]]. El 1977 los dos faiciones pudieron reconciliase gracies a les xestiones de Taraki, pero la división permaneció subxacente, especialmente en cuanto al intensu odiu personal ente Karmal, líder ''parchami'', y [[Jafizulá Amín]], prominente ''jalqi''.{{harvnp|Edwards|2002|pp=46-47}}

El [[17 d'abril]] de 1978, [[Mir Akbar Kaibar]], destacáu dirixente del PDPA, foi asesináu pola policía. El cortexu aciagu, lideráu por Taraki, foi acompañáu por más de quince mil persones, y remató como una manifestación. El 26 d'abril, Taraki y otros seis xefes del PDPA fueron arrestaos, pero Amín dir más tarde, lo que-y dio tiempu pa contautar a oficiales militares simpatizantes. Unu d'estos, [[Abdul Qadir]], safó'l so arrestu. Tanquistas y aviadores atacaron el [[Arg|Palaciu]] y derrocaron a Daud. Los líderes del PDPA fueron lliberaos y Taraki nomáu [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] del [[Conseyu Revolucionariu]] y Primer Ministru d'Afganistán.{{harvnp|Halliday|1978|p=32}}
{{AP|Revolución de Saur}}

== Presidente ==

=== Gabinete ===
{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:100%; width:600px; background:F5F5F5;&quot;
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left; margin-left:6%;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|50px|Escudu de la República Democrática d'Afganistán|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color:black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;font-size:100%&quot;&gt;Gabinete de Ministros d'Afganistán mientres la&lt;br /&gt;Presidencia de Nur Muhammad Taraki{{harvnp|Adamec|2012|pp=XLIX-LII}}{{harvnp|Adamec|1979|pp=31, 42, 47}}{{harvnp|Arnold|1983|pp=178-185}}{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=89}}&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
|Cartera |Titular

|Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Primer ministru d'Afganistán|Primer ministru]]
|Jafizulá Amín&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki
|[[27 de marzu]] de 1979 - *&lt;br /&gt;[[30 d'abril]] de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Babrak
Karmal
|30 d'abril de 1978 - [[5 de xunetu]] de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |[[Shah
Wali]]&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 27 de marzu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Vice primer ministru |Mohammad
Aslam Watanjar
|30 d'abril de 1978 - 15 de setiembre de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura y Reforma Agraria d'Afganistán|Ministru d'Agricultura y Reforma Agraria]]
|[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Saleh Muhammad Ziri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agua y Enerxía d'Afganistán|Ministru d'Agua y Enerxía]]
|[[Muhammed Mansur Hashimi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Sociales y Turismu d'Afganistán|Ministra d'Asuntos Sociales y Turismu]]
|[[Anahita Ratebzad]]
|30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Asuntos Tribales d'Afganistán|Ministru d'Asuntos Tribales]]
|[[Nizamuddin Tahzib]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comerciu d'Afganistán|Ministru de Comerciu]]
|[[Abdul Quddus Ghorbandi]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Comunicaciones d'Afganistán|Ministru de Comunicaciones]]
|[[Said Mohammad Gulabzoi]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar
|8 de xunetu de 1978 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 8 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa Nacional]]
|Jafizulá Amin&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;Nur Muhammad Taraki&lt;br /&gt;Abdul Qadir
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;[[1 d'abril]] de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;17 d'agostu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 17 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Información y Cultura d'Afganistán|Ministru d'Información y Cultura]]
|[[Khial Muhammad Katawazi]]&lt;br /&gt;[[Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i]]
|[[1 d'abril]] de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Interior d'Afganistán|Ministru d'Interior]]
|Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Sher Jan Mazduryar]]&lt;br /&gt;Mohammad Aslam Watanjar&lt;br /&gt;[[Nur Ahmad Nur]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;1 d'abril de 1979 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;8 de xunetu de 1978 - 1 d'abril de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 5 de xunetu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Xusticia d'Afganistán|Ministru de Xusticia]]
|[[Abdul Hakim Shara'i]]
|30 d'abril] de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación d'Afganistán|Ministru d'Educación]]
|[[Muhammad Salim Masudi]]&lt;br /&gt;[[Abdul Rashid Jalili]]&lt;br /&gt;[[Dastagir Panjshiri]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación Cimera d'Afganistán|Ministru d'Educación Cimera]]
|[[Mahmud Suma]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu del Esterior d'Afganistán|Ministru del Esterior]]
|Shah Wali&lt;br /&gt;Jafizulá Amín
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Finances d'Afganistán|Ministru de Finances]]
|[[Abdul Karim Misaq]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Fronteres d'Afganistán|Ministru de Fronteres]]
|Sher Jan Mazduryar&lt;br /&gt;[[Sahib Jan Shara'i]]
|28 de xunetu de 1979 - 15 de setiembre de 1979&lt;br /&gt;28 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Mines ya Industria d'Afganistán|Ministru de Mines ya Industria]]
|[[Muhammad Ismail Danish]]
|30 d'abril de 1978 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Obres Públiques d'Afganistán|Ministru d'Obres Públiques]]
|Dastagir Panjshiri&lt;br /&gt;[[Mohammed Rafi]]
|28 d'agostu de 1978 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Planificación d'Afganistán|Ministru de Planificación]]
|[[Muhammad Siddiq Alemyar]]&lt;br /&gt;Shah Wali&lt;br /&gt;[[Sultán Alí Keshtmand]]
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;23 d'agostu de 1978 - 28 de xunetu de 1979&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 23 d'agostu de 1978
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Radio y Televisión d'Afganistán|Ministru de Radio y Televisión]]
|&lt;br /&gt;[[Sulaiman Laiq]]
|&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 1 d'abril de 1979**
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Salú d'Afganistán|Ministru de Salú]]
|[[Saleh Muhammad Ziri]]&lt;br /&gt;Shah Wali
|28 de xunetu de 1979 - *&lt;br /&gt;30 d'abril de 1978 - 28 de xunetu de 1979
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Tresporte y Turismu d'Afganistán|Ministru de Tresporte y Turismu]]
|Muhammed Hassan Bareq-Shafi'i
|1 d'abril de 1979 - *
|-
!style=&quot;background:#C0A465;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|Ministru ensin cartera |Sahib
Jan Shara'i
|28 de xunetu de 1979 -
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|}

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; Siguió nes sos funciones tres el derrocamientu de Taraki.

&lt;nowiki&gt;**&lt;/nowiki&gt; Ministeriu disueltu.

=== Economía ===
[[Ficheru:Land reform.jpg|thumb|right|300px|Apurre de tierres a llabradores mientres la reforma agraria.]]
Antes de la Revolución, el 95% de la población tenía la metá de la tierra cultivable y el 5% yera dueñu de la otra metá. Los terratenientes vendíen los insumos y arrendaben parte de les sos tierres cuidao que les de los llabradores yéren-yos insuficientes pal so caltenimientu. Taraki anunció que se preparar estudios que llevaríen dos años pa poder implementar una reforma agraria, pero finalmente'l gobiernu decidió empecipiala col Decretu nᵘ8 del 2 d'avientu de 1978, qu'establecía que nenguna familia podía tener más de seis hectárees de tierres de primera calidá o equivalente y que naide podía hipotecar, arrendar o vender tierres percima d'esa dimensión. Pa faelo efeutivu, el gobiernu construyó cases pa funcionarios agrícoles, distribuyó granes, caxes de brotos de seda y ferramientes, entamó nueves güertes y abrió veterinaries.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}} Fueron consideraos miembros de la familia: home, esposa y fíos solteros menores de dieciocho años; d'esta forma buscábase esaniciar les unidaes mayores de parentescu como entidaes económiques, pos yeren entendíes como rellaciones prefeudales. La tierra escedente de les propiedaes mayores de seis hectárees foi distribuyida a trabayadores ensin tierra, pequeños llabradores y nómades. D'estes operaciones encargaba'l Departamentu de la Reforma Agraria; de la regación, el Ministeriu d'Agua y Enerxía.{{harvnp|Rubin|1994|pp=207-208}}

En complementación cola reforma agraria, el réxime promovió les [[cooperativa|cooperatives]] llabradores. L'estatutu que les regulaba indicaba que l'ingresu a les mesmes yera voluntariu, que teníen de tar abiertes a que s'una cualquier llabrador con cuatro hectárees de tierra de primera calidá o equivalente y que los miembros teníen d'escoyer oficiales que s'ocuparíen de los asuntos comunes y de mediar coles autoridaes. Cuidao que la reforma agraria crearía munches unidaes d'esplotación non rentables, el que diches unidaes viérense empuxaes a xunise en cooperatives sería'l primer pasu a la coleutivización.{{harvnp|Rubin|1994|p=207}} Estableciéronse ochocientes cooperatives agrícoles con doscientos mil participantes.{{harvnp|Edwards|2002|pp=66-67}}

Sicasí, la reforma agraria nun se basó en nengún estudiu catastral del campu afganistanu, nun teniendo en cuenta les diferencies na tenencia de tierres y les sos concepciones según la rexón. Bien frecuentemente, militantes del PDPA y militares llegaben a les aldegues a faer los repartimientos ensin considerar les carauterístiques locales. Al esaniciar del panorama económicu a los terratenientes, los llabradores probes quedar ensin la so fonte tradicional de granes, agua y ferramientes, ensin ufiertar l'Estáu una alternativa realmente funcional. El colapsu del Estáu nel campu arriendes de la guerra nun dexó a los llabradores esfrutar los beneficios de les sos nueves tierres.{{harvnp|Halliday|1980|p=24}} Amás, esta reforma atopar con numberoses torgues: per un sitiu, amplios sectores del campesinado consideraben que la tierra yera lexítimamente propiedá de los señores y nun podíen aceptar tierra «robada»; por otru, había continuos sabotaxes de los terratenientes que s'afiliaron a les cooperatives pa oponese dende adientro, amás de robos y atentaos terroristes.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Arriendes d'ello, la reforma agraria nun pudo llevase a cabu efeutivamente.{{harvnp|Rubin|1994|pp=208-209}}

Per otra parte, el gobiernu comunista atayó deldes, préstamos ya hipoteques de llabradores probes; distribuyó gratuitamente les tierres confiscadas a los señores emigraos y a la familia real pa los llabradores ensin tierra;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Khan|nome=Lal|títulu=Anniversary of a revolution obliterated from history|url=http://www.dailytimes.com.pk/opinion/27-Apr-2014/anniversary-of-a-revolution-obliterated-from-history |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=Daily Times|fecha=26 d'abril de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; estableció un salariu mínimu y un impuestu progresivu a la renta; amenorgó'l preciu d'alimentos de primera necesidá;&lt;ref name=&quot;mparenti&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Parenti |nome=Michael|enllaceautor=Michael Parenti|títulu=Afghanistan, Another Untold Story|url=http://www.michaelparenti.org/afghanistan%20story%20untold.html|idioma=inglés|fecha=2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; proyeutó desenvolver les industries pesao y llixero;{{harvnp|Quintana Pali|1987|p=108}} y abolió el subsidiu que-y unviaba'l gobiernu al derrocáu monarca [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=L'últimu rei afganistanu lleva una esistencia frugal en Roma|url=https://elpais.com/diario/1979/05/02/internacional/294444015_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[El País]]|fecha=2 de mayu de 1979}}&lt;/ref&gt;

Taraki nacionalizó el comerciu esterior —midida que perxudicó a munchos xefes tribales— y l'Estáu convertir en dueñu del 51% de les empreses principales. La xinta pa los emplegaos estatales foi igualáu y nel exércitu introducieron les comíes comuñales pa oficiales y soldaos en xunto.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}}

Nos sos primeros cinco meses, el gobiernu de Taraki robló ventinueve acuerdo y contratos (por valor de cientu cuatro millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]]) colos soviéticos pa la cooperación económica planiada, ente los cualos atopábense la construcción d'una planta de procesamientu de mineral, d'una planta de fundición de cobre, la meyora na planta d'enerxía en [[Mazar-i-Sharif]], suministru de equipospara la esploración de petroleu y gas, etc. Cola ayuda soviética construyéronse fábriques, pontes, carreteres, llinies de tresmisión d'eletricidá y subestaciones, etc. Los vencimientos de los préstamos soviéticos yeren en diez, dolce, quince y más años y con baxes tases d'interés.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=68-69}} Alcuerdos similares, tocantes a préstamos con condiciones favorables p'Afganistán y capacitación de trabayadores afganistanos, roblar con [[Checoslovaquia]], la [[República Democrática Alemana]] y [[República Popular de Bulgaria|Bulgaria]].{{harvnp|Slinkin|1999|pp=72-73}}

Con ayuda del [[Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu]] y de la [[Organización de les Naciones Xuníes pa l'Alimentación y l'Agricultura]], el gobiernu de la República Democrática d'Afganistán realizó un estudiu del monte Diwagal en [[Provincia de Kunar|Kunar]] pa optimizar la so preservación.{{harvnp|Hotte|1979|p=1}}

En 1979 el réxime ''jalqi'' llevó a cabu'l primera y únicu [[censu de población]] de la hestoria d'Afganistán, qu'indicó que la población del país yera de 13&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000 habitantes (anque pudo censase hasta'l 67% de la población por causa de la violencia armada).{{harvnp|Bhattacharya|1984|p=126}}{{harvnp|Pinney|2012|p=154}}

=== Educación ===
El réxime empezó una campaña d'[[alfabetización]]: nel primer añu fundáronse seiscientes escueles{{harvnp|Halliday|1980|p=23}} y per primer vegada enseñar nes llingües natives de los alumnos y con asistencia de muyeres. Fueron [[Separación Ilesia-Estáu|dixebraes la relixón del Estáu]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt; El nuevu [[Currículu (educación)|currículu]] taba inspiráu nel [[marxismu]].{{harvnp|Dupree|1981|p=9}} Los nuevos llibros de testu d'educación primaria amosaben muyeres ensin velu y neñes sentaes xunto a neños.{{harvnp|Millins|1990|p=6}} Creáronse les asignatures de Ciencies Naturales pa primaria y de Política pa secundaria; l'asignatura Historia foi enseñada dende la [[Concepción materialista d'historiar|concepción materialista]].{{harvnp|Elmi|1986|p=20}} A la [[Universidá Nangarhar]] fuéron-y creaes trés nueves facultaes: Agricultura, Educación ya Inxeniería.{{harvnp|Safi|1987|p=5}} La Facultá de Lletres de la Universidá de Kabul foi estremada en trés: Facultá de Llingua y Lliteratura, Facultá de Xeografía y Facultá de Ciencies Sociales.{{harvnp|Elmi|1986|p=4}}

El gobiernu del PDPA estableció, xuntu al paxtu y al dari, al [[Idioma uzbecu|uzbecu]], al [[Idioma turcomanu|turcomanu]], al [[Llingües nuristaníes|nuristaní]], al [[pashai]] y al [[Idioma baluchi|baluchi]] como idiomes oficiales d'Afganistán, buscando que'l paxtu sía'l llinguaxe de comunicación interétnica.{{harvnp|Nawid|2012|pp=43-45}} Empezaron a tresmitise programes de radio y a publicar selmanarios nesos idiomes novedosamente reconocíos.{{harvnp|Halliday|1978|p=39}} Ente'l 11 y el 13 d'agostu tuvo llugar na capital del país el Seminariu d'Escritores y Poetes, qu'estableció na so Declaración Fundamental la intención de siguir el realismu socialista inspirándose principalmente na obra de Taraki.{{harvnp|Dupree|1985|p=69}} Los resoluciones qu'articulaben el trabayu que s'esperaba realizaren los escritores yeren:

{{cita|«'''1.''' Defender la Revolución de Saur pa defender l'honor nacional.&lt;br /&gt;
'''2.''' Promover la conciencia político y social de les mases trabayadores.&lt;br /&gt;
'''3.''' Esaniciar el colonialismu y el feudalismu al traviés de les idees facedores de dómina de la clase trabayadora.&lt;br /&gt;
'''4.''' Rematar l'individualismu y sacrificar intereses privaos.&lt;br /&gt;
'''5.''' Dar a conocer les hostilidaes.&lt;br /&gt;
'''6.''' Condergar actos reaccionarios traicioneros, el belicismu, el sionismu, el ''[[apartheid]]'' y les intrigues [[imperialistes]].&lt;br /&gt;
'''7.''' Sofitar los movimientos de lliberación alredor del mundu, incluyendo los de los [[baluchis]] y los paxtos.»{{harvnp|Dupree|1992|p=86}}}}

=== Muyer ===
El réxime de Taraki promovió la igualdá de derechos pa les muyeres:{{harvnp|Halliday|1980|p=23}}{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=31}} permisu de nun usar [[Velo islámicu|velu]], permisu de transitar llibremente y conducir automóviles, abolición práutica de la [[dote]],&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Штаханов|nome=Максим|títulu=ПОПЫТКА РАДИКАЛЬНОЙ МОДЕРНИЗАЦИИ АФГАНИСТАНА В 1979-92 гг.|url=http://www.shtahanov.ru/statii/afganistan.htm#_Toc115334935|obra=КЛАССОВАЯ БОРЬБА В АФГАНИСТАНЕ ВО 2-ой ПОЛОВИНЕ 20 ВЕКА|idioma=rusu|fecha=2004 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; entendiendo que los derechos de la muyer a educación, emplegu, circulación y eleición de cónyuge yera unu de los oxetivos principales de la fase democrático y nacional» de la Revolución.{{harvnp|Moghadam|1992|p=46}} El [[17 d'ochobre]] de 1978 apaeció'l siguiente decretu:

{{cita|«'''Decretu nᵘ7. Gastos de dote y matrimoniu.'''

Esti decretu ye promulgáu n'aplicación del artículu 12 de les Llinies Básiques de Deberes Revolucionarios de la República Democrática d'Afganistán pa garantizar la igualdá de derechos de les muyeres con homes y, nel ámbitu del derechu civil, pa remover les rellaciones feudales patriarcales inxustes ente home y muyer, y pal afitamientu de llazos familiares más sinceros.

'''Artículu 1.''' '''a)''' Naide va poder comprometer o dar en matrimoniu una moza por efeutivu o por productos; '''b)''' naide va poder obligar al noviu a pagar efeutivu o productos a nome de porción matrimonial, al momentu del matrimoniu.&lt;br /&gt;
'''Artículu 2.''' Naide va poder obligar al noviu o al so curio a preparar ropa o otros regalos pa la moza o la so familia a nome de ''idi'', ''naurozi'', ''barati'' o otres fiestes.&lt;br /&gt;
'''Artículu 3.''' La moza o la so curio nun va tomar efeutivu o productos a nome de dote percima de diez [[dírham]]s según la ''[[xaria]]'', que nun ye más de 300 [[Afs]] según la tasa bancaria de la plata.&lt;br /&gt;
'''Artículu 4.''' Los compromisos y los matrimonios van tener llugar col plenu consentimientu de les partes arreyaes, en consecuencia: '''a)''' naide va ser forzáu al matrimoniu; '''b)''' naide va poder torgar el llibre matrimoniu d'una vilba o forzala a casase por rellaciones familiares o llazos patriarcales; '''c)''' naide va poder torgar los matrimonios llegales cola sida de compromisu, gastos de compromisos forzaos, o por usu de la fuercia.&lt;br /&gt;
'''Artículu 5.''' Los compromisos y los matrimonios pa muyeres menores de dieciséis años y varones menores de dieciocho años nun van ser dexaos.&lt;br /&gt;
'''Artículu 6.''' '''a)''' Los infractores van ser suxetos a prisión de seis meses a trés años;
'''b)''' efeutivu o productos aceptaos en violación de les disposiciones d'esti decretu va ser confiscados.&lt;br /&gt;
'''Artículu 7.''' Esti decretu va ser promulgáu depués de la so publicación na ''Gaceta Oficial''.»{{harvnp|The Ministry of Information and Culture|1978|p=12}}}}

La organización estatal de muyeres afganistanes foi renombrada dempués de la Revolución como [[Organización Democrática de la Muyer Afganistana]] y asitiada sol nuevu Ministeriu d'Asuntos Sociales;{{harvnp|Hunte|1978|p=87}} camudó otra vegada'l nome unos meses dempués por Organización Popular de la Muyer Afganistana y volvió a la órbita del Ministeriu d'Educación.{{harvnp|Dupree|1981|p=7}} Mientres l'Alministración Taraki delles muyeres tuvieron un importante rol, destacar Anahita Ratebzad (Ministra d'Asuntos Sociales y miembru del Conseyu Revolucionariu, hasta que foi movida pol enfrentamientu ''jalqis'' y ''parchamis''), Firouza (direutora de la [[Media Lluna Colorada Afganistana]]), la Profesora Siddiqui,{{harvnp|Moghadam|2011|p=159}} Sultana Umayd (direutora de la Escuela de Señorites de Kabul), Soraya (presidente de la Organización Democrática de la Muyer Afganistana), Ruhafza Kamyar (direutora de la Escuela Vocacional de la Muyer) y Dilara Mark (direutora de la Escuela Amana Fidawa).{{harvnp|Moghadam|1992|p=139}}

Les midíes alrodiu de les muyeres endurecieron a la oposición: magar que Taraki aseguró que nun seríen obligaes a dir a la escuela, incontables emigraos aseguraben que los cuadros comunistes sí queríen educar pola fuercia y que por esti motivu abandonaben Afganistán. En Kandahar, delles militantes de la Organización Popular de la Muyer Afganistana fueron asesinaes por terroristes arriendes de esto. El comportamientu de les comunistes foi consideráu tendiente a l'anarquía sexual», lo cual alloñó a los centristes que pudieren simpatizar col réxime.{{harvnp|Dupree|1981|pp=9-10}}

Redactóse una llei de divorciu, pero nunca pudo oficializase por causa de los llevantamientos fundamentalistes qu'empezaron a asoceder. Previu a la Revolución, esistíen lleis pa la igualdá ente muyeres y varones, pero recién en 1978 intentóse l'aplicación real d'esti ideal, lo cual foi unu de los motivos pal alzamientu armáu contrarrevolucionario.{{harvnp|Moghadam|2011|p=160}}

=== Derechu ===
Dos selmanes dempués de la Revolución, la Constitución de Daud de 1977 foi abolida y reemplazada peles Llinia Básiques de Deberes Revolucionarios{{harvnp|Seekins|1986|p=216}} qu'empunxeren a la República Democrática d'Afganistán hasta la redaición d'una nueva constitución, y qu'indicaben: reforma agraria, [[Economía planiada|planificación científica de la economía]], democratización del Estáu, refugu del imperialismu, igualdá de derechos pa les muyeres, proteición de les empreses nacionales frente a la competencia de les estranxeres, amenorgamientu d'impuestos indireutos y medría d'impuestos direutos graduales, meyora y obligatoriedá de la educación primaria, meyora del sistema de salú pública, non alliniadura y coesistencia pacífica, sofitu a les lluches de los pueblos del Tercer Mundu contra l'imperialismu, sofitu a la independencia de Palestina, etc.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Basic lines of revolutionary duties of govt. of Democratic Republic of Afghanistan|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/37086 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 de mayu de 1978|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Creóse una Comisión Xurídica pa faer conocer los derechos a la población y asegurase de que la llei cumplir en tol país. Fueron llegalizaos los [[sindicatu|sindicatos]] y lliberaos los [[presos políticos]] y decenes de miles de presos comunes que taben reteníos en condiciones infrahumanes por escarecer de recursos pa pagase la defensa.{{harvnp|Nadra|1980|pp=22-23}} Miles de prontuarios fueron quemaos en públicu.{{harvnp|Halliday|1978|p=38}} Amás, el gobiernu esanició'l cultivu del [[opiu]] utilizáu pa fabricar [[heroína]].&lt;ref name=&quot;mparenti&quot; /&gt;

Del 4 al 7 d'avientu de 1978, Taraki visitó la [[XRSS]]. El día 5 él y [[Leonid Brézhnev]] roblaron un alcuerdu de venti años de duración: el Tratáu d'Amistá, Bona Vecindá y Cooperación ente la Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques y la República Democrática d'Afganistán. Esti tratáu yera similar a los que la URSS robló con otros países como India o [[Vietnam]]; el so artículu 4 sería utilizáu a finales de 1979 como fundamentu de la llegalidá de la intervención soviética qu'asocedería. Taraki robló tamién un alcuerdu pa la cooperación económica ente los dos países y pa la cooperación ente'l PDPA y el [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]].{{harvnp|Seekins|1986|pp=234-235}} La URSS dio-y al gobiernu afganistanu ayuda civil y militar. Sicasí, los soviéticos nun se sentíen cómodos col radicalismu de Taraki y Amín y trataron infructuosamente de promover a izquierdistes moderaos.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt;

=== Relixón ===
Los llabradores sofitaron el procesu revolucionariu al empiezu, pero depués munchos punxéronse en contra porque los contrarrevolucionarios señalaben al réxime como «[[atéu]]» y promotor del «[[amor llibre]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Parenti|nome=Christian|títulu=Ideology and Electricity: The Soviet Experience in Afghanistan|url=https://www.thenation.com/article/ideology-and-electricity-soviet-experience-afghanistan/ |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=[[The Nation (Estaos Xuníos)|The Nation]]|fecha=17 d'abril de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El gobiernu de Taraki buscó compensar la propaganda reaccionaria aportunando nel so respetu pol islam y mentando los principios islámicos de «igualdá, fraternidá y xusticia social» como los principios rectores del réxime. La llectura del ''[[Corán]]'' y les oraciones de [[ramadán]] de 1978 facer nel Palaciu del Pueblu y nuna cantidá mayor de mezquites con respectu al añu anterior.{{harvnp|Edwards|2002|p=77}} De toes formes, bien pocos dirixentes relixosos dieron el so sofitu al réxime, arrexuntándose ellos na [[Sociedá de Ulemas d'Afganistán]].{{harvnp|Edwards|2002|p=81-82}} Un asesor soviéticu pidió a Taraki y a Amín que fixeren visites bien espublizaes a mezquites, p'aselar los rumores de antiislamismo.{{harvnp|Seekins|1986|p=236}}

=== Guerra ===
Ente mayu y xunu de 1978 instalar en Paquistán el primer campamentu de los contrarrevolucionarios.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVII}} Les manifestaciones violentes contra los tresformamientos empezaron a mediaos d'esi añu en [[Nurestán]]. Otres revueltes empezaron a asocedese a lo llargo del país, amás de periódicos atentaos [[terrorista|terroristes]] nes ciudaes.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; A empiezos de 1979, los muyahidines, entrenaos en Paquistán, llibraron combates contra tropes del Exércitu afganistanu na frontera ente los dos países. El 14 de febreru, un grupu [[maoísta]] tomó como rehén al embaxador de los EUA, [[Adolph Dubs]]. El diplomáticu finó mientres el so intentu de rescate.{{harvnp|Adamec|2010|p=XLVIII}}{{harvnp|Camp|2012|p=10}} Por esti motivu, los [[Bloque Occidental|países occidentales]] suspendieron, al mes siguiente, les ayudes qu'unviaben a Afganistán.{{harvnp|Collins|1983|p=148}}

En [[Herat]], en marzu de 1979, [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes xiinos]], con sofitu del serviciu d'intelixencia d'Irán, tomaron la ciudá y asesinaron a simpatizantes comunistes y asesores soviéticos. Esta revuelta foi entartallada y el gobiernu pudo albortar otres varies intrigues col arrestu de los implicaos. Los yihadistes mataben a los activistes pola reforma agraria y saboteaban a los llabradores que trabayaben la tierra partida. Numberosos líderes fundamentalistes fueron executaos sumariamente pol gobiernu.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; Trés díes depués d'esi alzamientu, el Conseyu Revolucionariu estableció'l [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]], con Taraki como Presidente del mesmu.{{harvnp|Halliday|1980|p=27}}

[[Ficheru:Flag of Jamiat-e Islami.svg|thumb|right|250px|Bandera de Jamiati Islami, faición muyahidín.]]
Yá dende 1978, los estauxunidenses empezaren a formar insurxentes y establecer emisiones radiales de propaganda p'Afganistán dende Paquistán.{{harvnp|Weiner|1990|p=149}} Dende esi vecín país y tamién al traviés d'[[Exiptu]] y [[Arabia Saudita]] llegaba l'ayuda estauxunidense pa los insurxentes. Tamién Irán y [[China]] teníen grupos armaos que respondíen y dependíen d'ellos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=Karadia|nome=Chhotu|títulu=Afghanistan: Marx and the mullahs|url=http://indiatoday.intoday.in/story/afghanistan-president-noor-mohammad-taraki-fights-islamic-forces-led-by-mullahs/1/427418.html |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|obra=India Today|fecha=15 de xunu de 1979|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa mayu de 1979, China, Arabia Saudita, Irán y [[Emiratos Árabes Xuníos]] habíen provistu millones de dólares a la contrarrevolución.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=29}}

En xunu de 1978, dosciento setenta militares y diplomáticos de la [[OTAN]] tuvieron una conferencia en [[Annapolis]] na que concluyeron que los sos intereses taben seriamente afeutaos pola Revolución afganistana.{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|p=28}} N'abril, axentes de la [[CIA|intelixencia de EUA]] entrevistar con dellos líderes fundamentalistes. Acordies con l'entós [[Conseyeru de Seguridá Nacional]] de EUA [[Zbigniew Brzezinski]], los sos esfuercios por sofitar a los reaccionarios afganistanos empezaron n'abril de 1979, y l'ayuda de EUA a los muyahidines foi aprobada'l 3 de xunetu de 1979 pol presidente [[Jimmy Carter]].{{harvnp|Dixon|Holmes|2001|pp=28-29}}

Arriendes de la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra que s'empecipió]], pa fines de 1979, más de cien mil persones tuvieren qu'abandonar Afganistán.{{harvnp|Foley|1991|p=26}}

Pa compensar a los insurxentes, el gobiernu confió principalmente nel [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|Departamentu pa Salvaguardar los Intereses d'Afganistán]] (axencia d'intelixencia), so la direición d'[[Asadulá Sarvari]], y nos [[Defensores de la Revolución]] (antigua xendarmería); amás formó una milicia del PDPA.{{harvnp|Halliday|1980|p=29}} Taraki repetidamente solicitó a la URSS la medría de l'ayuda militar.{{harvnp|Dorronsoro|2005|p=91}} Nel primer añu, hubo trescientos fusilamientos d'enemigos del réxime.{{harvnp|Seekins|1986|p=238}} Crecieron rumores alrodiu d'execuciones clandestines llevaes a cabu poles fuercies del orde.{{harvnp|Edwards|2002|p=82}} La gran mayoría de los executaos yeren [[Mulá|sacerdotes]] y xefes tribales opuestos a la educación secularizada y a la reforma agraria.{{harvnp|Kaplan|2001|p=115}}

=== Partíu ===
[[Ficheru:Flag of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|thumb|right|350px|Bandera del PDPA.]]
Taraki refugó realizar un gobiernu de coalición con otres agrupaciones polítiques, polo que los militantes del PDPA ocuparon casi tolos puestos del Estáu. Munchos d'ellos nun pasaben de trenta años d'edá y nun teníen esperiencia como funcionarios públicos.{{harvnp|Slinkin|1999|pp=15-16}} La unidá ente los dos faiciones que conformaben el PDPA deterioróse rápido, lo que se tradució en fuertes lluches internes. Los líderes ''parchamis'' fueron destituyíos de los cargos gubernamentales y los sos siguidores nel Exércitu pasaos a retiru. Tamién hubo denuncies de planes de los ''parchamis'' pa dar un golpe d'Estáu y, arriendes d'ello, hubo delles execuciones.&lt;ref name=&quot;shtahanov&quot; /&gt; En 1979 un asesor soviéticu intentó persuadir a Taraki de que se reconciliara colos ''parchamis'' y de qu'incluyera a figures non comunistes nel gobiernu, suxerencia que foi refugada.{{harvnp|Seekins|1986|pp=236-237}}

Amás, los ''jalqis'' estremar en delles faiciones, una parte permaneció con Taraki (los ''jalqis'' colloraos), otra siguió a Amín (los ''jalqis'' negros) y tamién esistíen grupos más pequeños lideraos unu por [[Abdul Karim Zarghun]] (los ''jalqis'' de Paktia) y otru por [[Dastagir Panjsheri]].{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1361}}{{harvnp|Adamec|2010|p=255}} Yá antes de la Revolución l'Estáu afganistanu yera bien fráxil, y debilitóse entá más coles disputes intestinas del PDPA y los arrenuncios de funcionarios del aparatu civil estatal.{{harvnp|Halliday|Tanin|1998|p=1359}}

Depués de qu'en marzu de 1979 Amín reemplazara a Taraki como primer ministru, el presidente empezó a ser marxináu de la direición del Estáu pol so antiguu protexíu. Nuna xunta del Politburó de xunetu, Amín culpó a Taraki polos problema acaecíos.{{harvnp|Edwards|2002|pp=87-88}} Na primavera d'esi añu, Amín dio en armar a miembros de la so tribu —jaroti— formando con ellos una milicia.{{harvnp|Dorronsoro|Lobato|1989|p=95}} N'agostu, Taraki acusó a Amín de [[nepotismu]].{{harvnp|Edwards|2002|p=88}} Simultáneamente empezaron a circular ''[[shabnameh]]'' (panfletos anónimos clandestinos) esixendo a Taraki que ruempa con Amín y que retome'l control del Estáu, o qu'arrenuncie.{{harvnp|Pakistani Progresive|1980|p=23}}

== Derrocamientu ==
A empiezos de setiembre, el presidente partió a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] y, nel viaxe de regresu, fixo una curtia parada en Moscú, avisáu polos sos siguidores lleales de que Amín conspiraba pa esanicialo. Taraki escurrió colos soviéticos desfacer de Amín primero que él actúe ya incluyir a figures moderaes nel gobiernu. Sarvari entamó matar a Amín cuando fora recibir a Taraki al aeropuertu'l día [[11 de setiembre|11]], pero foi descubiertu y nun pudo actuar. Esi día tuvo llugar la última xunta del gabinete de Taraki. El [[12 de setiembre|12]], el presidente y el primer ministru axuntáronse: Amín pidió-y a Taraki que castigue a Sarvari y a los ministros Watanjar, Gulabzoi y Mazduryar por haber pensáu matalo, pero Taraki negóse y ufiertó-y un puestu d'embaxador, que Amín refugó pidiéndo-y al presidente qu'arrenuncie, lo cual Taraki refugó. El [[13 de setiembre|13]], el presidente telefonió a Amín pa convidalo a una xunta de normalización del lideralgu nacional, pero'l primer ministru, avisáu por un adepto de que correría peligru, tornó la invitación. Amás, Amín pidió-y a'l so cuñáu Yaqub del Ministeriu de Defensa que reemplace a los comandantes lleales a Taraki por otros adeptos a él. Pela tarde, Taraki díxo-y a Amín que diera marcha tras colos reemplazos nel exércitu, pos él nun los autorizaba, na so calidá de Comandante en Xefe. Los cuatro xefes fieles a Taraki enriba mentaos intentaron movilizar a les sos unidaes militares, pero nun llograron qu'éstes actuaren. El [[14 de setiembre|14]], Taraki y Amín diben axuntase de nuevu, pero hubo un tirotéu. Amín tornó con más fuercies y arrestó al presidente, anunciando'l [[16 de setiembre|16]] que Taraki arrenunciara y que él lo asocedía en tolos sos cargos.{{harvnp|Wahab|Youngerman|2007|p=150}}{{harvnp|Tomsen|2011|pp=149-152}}

== Muerte ==
El [[23 de setiembre]] el nuevu gobiernu anunció nuna conferencia de prensa que Taraki taba «definitivamente enfermu»{{harvnp|Seekins|1986|p=239}} y el [[10 d'ochobre]] apaeció en ''[[The Kabul Times]]'' una curtia noticia alrodiu de la muerte de Taraki por una seria enfermedá que llevaba sufriendo dalgún tiempu».&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Taraki dies of illness|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/39235 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=The Kabul Times|fecha=10 d'ochobre de 1979|páxina=4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Más palantre, dempués del [[Operación Nube-333|derrocamientu de Amín]], realizóse una investigación sobre la muerte de Taraki y los autores materiales fueron xulgaos, siendo les sos confesiones grabáu y publicar na prensa. Revelóse que dende'l 15 de setiembre Taraki y la so familia tuvieron arrestaos nel Palaciu, más palantre los sos deudos fueron tresllaos a otra dependencia estatal y él foi afogáu con una almada, por oficiales que siguíen órdenes de Amín, la nueche del 8 d'ochobre. Antes de morrer, Taraki apurrió a los sos executores un dineru por que lo dieren a la so esposa, y el so reló pulsera por que lo dieren a Jafizulá Amín. A lo último, apurrió-yos el so carné del PDPA.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Jandad's confessions on Amin's misdeeds, Taraki's martyrdom|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11111 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=21 de xineru de 1980|páxines=1, 4|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions of killing Taraki's aides (part I)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11138 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=27 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Wodood's confessions (part II)|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11143 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=28 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los sos asesinos cuntó mientres l'interrogatoriu:

{{cita|«'''Respuesta:''' [...] Nós tábamos llorando. [...] Entós [l'oficial a cargu] glayónos que nun lloráramos. Que nun tendríamos de ser tan nidios porque yera una decisión del Partíu, del Conseyu Revolucionariu, del Comité Central del PDPA. Y que tábamos obligaos a cumplir les órdenes de la direición. [...]

'''Entruga:''' Cuando Taraki foi martirizado, ¿nun-yos pidió a ustedes qu'arrenuncien?

'''Respuesta:''' Taraki nun dixo nada pol estilu. Él namái nos dio'l so reló y el so carné del Partíu. Y cuando Rozi ordenó que les sos manes fueren ataes, él inclusive nos ayudar. Él nun dixo nada.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Lt. Iqbal's confession about martyrdom of Noor M. Taraki|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11123 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=23 de xineru de 1980|páxina=3|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

Los implicaos fueron condergaos y executaos.{{harvnp|Edwards|2002|p=91}}

== Legáu ==
L'asesinatu de Taraki afectó emocialmente de forma considerable a Breznev, impulsáu la so decisión d'intervenir na guerra afganistana'l 27 d'avientu de 1979.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Afghan Slaying Spurred Invasion, He Says : Gromyko Calls Brezhnev a Problem Drinker|url=http://articles.latimes.com/1989-04-04/news/mn-958_1_brezhnev-a-problem |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=4 d'abril de 1989|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Depués de la cayida de Amín, los pósteres y semeyes de Taraki pudieron volver ser exhibíos polos sos simpatizantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=López Muñoz|nome=Ismael|títulu=La situación n'Afganistán sol dominiu soviéticu ye caótica|url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|obra=El País|fecha=15 de xineru de 1980}}&lt;/ref&gt; Poco díes dempués de la intervención soviética, la vilba de Taraki escribió-y una carta abierta a Jimmy Carter, refugando la reivindicación que'l mandatariu de EUA fixo de Amín en pos de xustificar la oposición estauxunidense a la revesosa aición de la URSS:

{{cita|«Señor Presidente,&lt;br /&gt;toi enoxada y sosprendida, al igual que tolos afganistanos honestos, pol fechu de qu'usté ta tratando de protexer al criminal y asesín de Amín. Usté déxase llama-y &quot;el presidente lexítimu&quot; d'Afganistán. Les sos pallabres falten la memoria del mio difuntu maríu, Nur Muhammad Taraki, que foi asesináu villanamente por Amín y los sos carniceros, les sos pallabres namái pueden ser calificaes como una burlla sacrílega a la memoria de miles d'inocentes patriotes afganistanos y combatientes pola llibertá y felicidá de la so patria que fueron torturaos hasta la muerte por él.»&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Mrs. Taraki asks Carter not to interfere in DRA's internal affairs|url=http://content.library.arizona.edu/cdm/ref/collection/p16127coll6/id/11071 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|obra=Kabul New Times|fecha=10 de xineru de 1980|páxina=1|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;}}

En 2011 creóse la Fundación Taraki pola Cultura y la Sociedá Civil, que llevó a cabu l'arreglu de la casa natal de Nur Muhammad Taraki, que foi un muséu na dómina de la República Democrática.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Taraki House Museum renovations process|url=http://taraki.org/Renu.html |fechaaccesu=26 de febreru de 2012|autor=Taraki Foundation for Culture and Civil Society|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fuentes ==

=== Referencies ===
{{llistaref|3}}

=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|enllaceautor=Ludwig Adamec|títulu=First supplement to the Who's who of Afghanistan - Democratic Republic of Afghanistan|fecha=1979|editorial=Akademische Druck- und Verlagsanstalt|allugamientu=Graz|url=http://pahar.in/mountains/Books%20and%20Articles/Afghanistan/1979%20First%20Supplement%20to%20the%20Who%27s%20Who%20of%20Afghanistan%20by%20Adamec%20s.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=The A to Z of Afghan Wars, Revolutions and Insurgencies|fecha=2010|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0-8108-7624-8 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Adamec}}|nome=Ludwig|títulu=Historical Dictionary of Afghanistan |fechaaccesu=27 de mayu de 2012|idioma=inglés|edición=4ª|añu=2012|editorial=Scarecrow|allugamientu=Lanham|isbn=978-0810878150}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Arnold}}|nome=Anthony|títulu=Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq|fecha=1983|editorial=Hoover Institution|allugamientu=Stanford|isbn=0-8179-7792-9 |fechaaccesu=30 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Bhattacharya}}|nome=Sauri|títulu=Soviet nationality policy in Afghanistan|publicación=Asian Affairs|fecha=1984|volume=15|númberu=2|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3199/azu_acku_pamphlet_ds371_2_b53_1984_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Camp}}|nome=Dick|títulu=Boots on the Ground: The Fight to Liberate Afghanistan from Al-Qaeda and the Taliban, 2001-2002|fecha=2012|allugamientu=Minneapolis|editorial=Zenith|isbn=978-0-7603-4111-7 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Collins}}|nome=Joseph|títulu=Soviet military performance in Afghanistan: A preliminary assessment|publicación=Comparative Strategy|fecha=1983|volume=4|númberu=2|doi=10.1080/01495938308402661 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[United States Military Academy]]|allugamientu=West Point|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Dixon}}|nome1=Norm|apellíos2={{Versalita|Holmes}}|nome2=Dave|títulu=Behind the US War on Afghanistan|fecha=2001|editorial=Resistance|allugamientu=Sydney|isbn=1876646225 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Dorronsoro}}|nome1=Gilles|apellíos2={{Versalita|Lobato}}|nome2=Chantal|títulu=The Militia in Afghanistan|publicación=Central Asian Survey|fecha=1989|volume=8|númberu=4|doi=10.1080/02634938908400683 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dorronsoro}}|nome=Gilles|títulu=Revolution Unending. Afghanistan: 1979 to the Present|fecha=2005|editorial=Hurst &amp; Company|ubicación=Londres|isbn=1-85065-683-5 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|enllaceautor=Nancy Dupree|títulu=Revolutionary rhetoric and Afghan women|fecha=1981|editorial=The Asia Society|allugamientu=Nueva York|url=https://archive.org/details/azu_acku_pamphlet_hq1735_6_d87_1981 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=The conscription of Afghan writers: An aborted experiment in socialist realism|publicación=[[Central Asian Survey]]|fecha=1985|volume=4|númberu=4|doi=10.1080/02634938508400524 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Dupree}}|nome=Nancy|títulu=Socialist realism in the literature of Afghanistan|publicación=Journal of South Asian Literature|fecha=1992|volume=27|númberu=2 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Edwards}} |nome=David|títulu=Before Taliban: genealogies of the Afghan Jihad|fecha=2002|editorial=University of California|allugamientu=Berkeley|url=https://easterncampaign.files.wordpress.com/2009/06/edwards.pdf|isbn=0–520-22861-8 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Elmi}}|nome=Yusuf|títulu=A brief look at the sovietization of Afghan education|fecha=1986|editorial=Afghan Jehad Works Translation Centre|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3216/azu_acku_pamphlet_ds371_2_y46_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Foley}} |nome=Paul|títulu=Hejrat: the migration of Afghan refugees to Pakistan, 1978-1990|fecha=1991|editorial=[[University of Hawaii]]|allugamientu=Honolulu|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3984/azu_acku_pamphlet_hv640_4_a28_f654_1991_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1978|númberu=112|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanrev1978_NLR10901.pdf |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Halliday}}|nome=Fred|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=New Left Review|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellido1={{Versalita|Halliday}}|nome1=Fred|apellíos2={{Versalita|Tanin}}|nome2=Zahir|enllaceautor2=Zahir Tanin|títulu=The communist regime in Afghanistan 1978–1992: Institutions and conflicts|publicación=Europa-Asia Estudies|fecha=1998|volume=50|númberu=8|doi=10.1080/09668139808412601 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hotte}}|nome=Edward|títulu=Forest management plan for the Diwagal forest, Afghanistan: assistance to forestry and watershed development|fecha=1979|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes]]|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4774/azu_acku_pamphlet_sd416_3_a34_h688_1979_w.pdf |fechaaccesu=26 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Hunte}}|nome=Pamela |títulu=Women and the development process in Afghanistan|fecha=1978|editorial=Rexonal Training for Women|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/3752/azu_acku_pamphlet_hq1240_5_a34_h858_1978_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Kaplan}} |nome=Robert|títulu=Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan|fecha=2001|editorial=Vintage|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1400030255 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Loi}}|nome=Lucia Sele|títulu=« Il Viaggio Di Bang » Di Nùr Muhammad Tarakì|publicación=Empobine Modernu|fecha=1983|volume=63|númberu=1/12 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017|idioma=italianu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Millins}}|nome=Chris|títulu=1990 spring educational report: review of the programme|fecha=1990|editorial=Health Unlimited|allugamientu=Daichopan|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4218/azu_acku_pamphlet_la1081_s775_1990_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Past Educational Practice}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|enllaceautor=Valentine Moghadam|títulu=Patriarchy and the politics of gender in modernising societies: Iran, Pakistan and Afghanistan|publicación=International Sociology|fecha=1992|volume=7|númberu=35|doi=10.1177/026858092007001002 |fechaaccesu=14 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor1=Kaplan|nome-editor1=Lawrence|títulu=Fundamentalism in Comparative Perspective|fecha=1992|editorial=[[University of Massachusetts]]|allugamientu=Boston|isbn=0-87023-797-7 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Fundamentalism and the Woman Cuestion in Afghanistan}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Moghadam}}|nome=Valentine|apellíu-editor=Visweswaran|nome-editor=Kamala|títulu=Perspectives on Modern South Asia: A Reader in Culture, History, and Representation|fecha=2011|editorial=Wiley-Blackwell|allugamientu=Oxford|isbn=978-1-4051-0062-5 |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Nadra}}|nome=Rodolfo |títulu=Afganistán dende Afganistán |fechaaccesu=26 de xunu de 2011|edición=1ª|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|capítulo=Revolución y contrarrevolución}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Nawid}}|nome=Senzil|títulu=Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice|fecha=2012|editorial=Brill|allugamientu=Boston|isbn=9789004201453 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|Pakistani Progresive}}|títulu=&quot;The Resort to Arms was the Final Mistake&quot;: Interview with an Afghan Marxist|publicación=[[MERIP Reports]]|fecha=1980|númberu=89 |fechaaccesu=19 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Pinney}}|nome=Andrew|apellíu-editor1=van Bijlert|nome-editor1=Martine|apellíu-editor2=Kouvo|nome-editor2=Sari|títulu=Snapshots of an Intervention|fecha=2012|editorial=Afghanistan Analysts Network|allugamientu=Kabul|url=http://www.afghanistan-analysts.org/wp-content/uploads/downloads/2012/09/Snapshots_of_an_Intervention.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=An Afghan Population Estimation}}
* {{cita llibru |autor={{Versalita|Pushtu Academy Kabul}}|títulu=English Pushtu Dictionary|fecha=2007|editorial=Simon Wallenberg|ubicación=Londres|isbn=9781843560166 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés y paxtu}}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Quintana Pali}} |nome=Santiago |títulu=Afganistán: encruciada estratéxica del Asia Central|publicación=Estudios d'Asia y África|fecha=1987|volume=22|númberu=1|url=http://estudiosdeasiayafrica.colmex.mx/index.php/eaa/article/view/1006/1006 |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|editorial=[[El Colexu de Méxicu]]|ubicación=Méxicu}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Rubin}}|nome=Barnett|apellíu-editor1=Weiner|nome-editor1=Myron|apellíu-editor2=Banuazizi|nome-editor2=Ali|títulu=The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan|fecha=1994|editorial=[[Syracuse University]]|allugamientu=Siracusa|isbn=0-8156-2608-8 |fechaaccesu=24 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Redistribution and the State in Afghanistan. The Red Revolution Turns Green}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Safi}}|nome=Batinshah|títulu=Education for Afghan children|fecha=1987|editorial=Afghanistan Education Comitee|allugamientu=Peshawar|url=http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/4212/azu_acku_pamphlet_la1081_s34_1987_w.pdf |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Seekins}}|nome=Donald|apellíu-editor1=Nyrop|nome-editor1=Richard|apellíu-editor2=Seekins|nome-editor2=Donald|títulu=Afghanistan: a country study|fecha=1986|editorial=[[Universidá Americana (Washington, D.C.)|The American University]]|ubicación=Washington D.C.|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|idioma=inglés|capítulu=Government and Politics |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120729064028/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter4.pdf |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Slinkin}}|nome=Mijaíl Filantevich|títulu=Народно-демократическая партия Афганистана у власти. Время Тараки-Амина (1978-1979 гг.)|fecha=1999|editorial=Симферопольский Государственный Университет|allugamientu=Simferópol|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaaccesu=13 de marzu de 2017|idioma=rusu|capítulu=Начало осуществления программных установок НДПА. Утверждение левацкоавантюристического курса во внутренней и внешней политике ДРА |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070930194942/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |fechaarchivu=30 de setiembre de 2007}}
* {{cita publicación |autor={{Versalita|The Ministry of Information and Culture}}|títulu=Decree Non. 7|publicación=Aryana (Democratic Republic of Afghanistan)|fecha=1978|páxina=12|url=http://184.73.243.18:8080/jspui/bitstream/azu/6358/1/azu_acku_serial_ds350_a79_v1978_oct_nov_w.pdf |fechaaccesu=20 de marzu de 2017|editorial=Afghanistan Publicity Bureau|allugamientu=Kabul|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Tomsen}} |nome=Peter|títulu=The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers|fecha=2011|editorial=Public Affairs|allugamientu=Nueva York|isbn=978-1-58648-763-8 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1={{Versalita|Wahab}}|nome1=Shaista|apellíos2={{Versalita|Youngerman}}|nome2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fecha=2007|editorial=Facts On File|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-8160-5761-0 |fechaaccesu=21 de marzu de 2017|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos={{Versalita|Weiner}}|nome=Tim|títulu=Blank Check: The Pentagon's Black Budget|fecha=1990|editorial=Warner|allugamientu=Nueva York |fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Nur Muhammad Taraki}}
{{wikiquote|Nur Muhammad Taraki}}
* Obres de Taraki en paxtu: [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13064/azu_acku_pk6816_tay497_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|څړه}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13065/azu_acku_pk6816_tay49_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|د بنګ مسافری}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13063/azu_acku_pk6816_tay495_1357_w.pdf {{rtl-lang|ps|سپین}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/13066/azu_acku_pk6816_tay49_1358_w.pdf {{rtl-lang|ps|سنگسار}}], [http://www.afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/azu/7603/azu_acku_pk6816_tay49_1392_w.pdf {{rtl-lang|ps|موچي}}].

{{Socesión
| predecesor = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Altu Conseyu de Defensa Nacional
| socesor = Jafizulá Amín
| periodu = 1979
| predecesor2 = Abdul Qadir
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Ministru de Defensa Nacional
| socesor2 = Mohammad Aslam Watanjar
| periodu2 = 1978-1979
| predecesor3 = Abdul Qadir&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu |
socesor3 = Jafizulá Amín
| periodu3 = 1978-1979
| predecesor4 = Mohammed Daud Khan
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Primer Ministru d'Afganistán
| socesor4 = Jafizulá Amín
| periodu4 = 1978-1979
| predecesor5 = &lt;small&gt;''Nengún''&lt;/small&gt;
| títulu5 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px|link=]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor5 = Jafizulá Amín
| periodu5 = 1965-1979
}}

{{NF|1917|1979|Taraki, Nur Muhammad}}

{{Tradubot|Nur Muhammad Taraki}}
[[Categoría:Periodistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores en pastún]]
[[Categoría:Novelistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ensayistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Escritores de cuentos d'Afganistán]]
[[Categoría:Traductores d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ru4y81lw6gh5vagvafzc9wel9s4szzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Luis Batlle Berres</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155972</id>
    <revision>
      <id>3703358</id>
      <parentid>3679491</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13633" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Luis Conrado Batlle Berres''' {{nym}} foi un políticu y periodista [[Uruguái|uruguayu]]. Presidente n'exerciciu del Poder Executivu ente'l 2 d'agostu de [[1947]] y el 1 de marzu de [[1951]]. Ye conocíu por ser el fundador de la corriente política conocida como 'neobatllismo'.&lt;ref&gt;''[https://web.archive.org/web/20080522192237/http://www.agn.gub.uy/coleccion/normaisaarcpf.htm Biografía y xenealoxía de la familia Batlle]''.&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
Tataranieto d'inmigrantes [[Cataluña|catalanes]] naturales de [[Sitges]], y sobrín de [[José Batlle y Ordóñez]]. Yera fíu de Luis Batlle y Ordóñez cola so primer esposa d'ascendencia [[Irlanda|irlandesa]], Petrona Berres (fía de Manuel Berres y Susana Mc Intyre, ésta de la mesma hermana de María Mc Intyre, la esposa de William Raulin Amy).
Quedó güérfanu en [[1908]], polo que se crió nel llar del so tíu [[José Batlle y Ordóñez]], más precisamente, na quinta de Piedres Blanques. Cursó los sos estudios secundarios na [[Escuela y Licéu Elbio Fernández]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.elbiofernandez.edu.uy/ex-alumnos/exalumnos-de-honor-o-destacaos/|títulu =Ex Alumnos d'Honor o Destacaos |autor = elbiofernandez|ubicación = Uruguái| fechaaccesu = 8 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Ingresando darréu a la Facultá de Derechu de la [[Universidá de la República]]. Diputáu pol [[Partíu Coloráu (Uruguái)|Partíu Coloráu]] dende [[1923]], foi opositor al golpe de [[Gabriel Terra]], polo que foi desterráu a [[Buenos Aires]] cola so familia.

Tuvo trés fíos cola so esposa [[Matilde Ibáñez Tálice]] (1907-2002): [[Jorge Batlle|Jorge Luis]] (1927-2016), presidente d'Uruguái ente 2000 y 2005; [[Luis Batlle Ibáñez|Luis César]] (1930-2016) pianista ya intérprete de música clásica; y Matilde Linda, nacida n'[[Arxentina]] en 1932.

Caltuvo una fuerte rivalidá colos sos primos [[César Batlle Pacheco|César]] y [[Lorenzo Batlle Pacheco]], lo qu'estremó al batllismo en dos corrientes, la de la [[llista 15]], que Luis Batlle condució, y la de la [[llista 14]], a que'l so frente atopar los dos hermanos citaos.

== Carrera política ==
Periodista nel diariu ''[[El Día (Uruguái)|El Día]]'' primero, depués creó ''[[Aición (Uruguái)|Aición]]'' y adquirió la [[radio Ariel]] de Montevideo, dende onde desenvolvió una intensa influencia na vida política del so partíu y del país.

Ente 1943 y 1945 [[Cámara de Representantes d'Uruguái#Presidentes de la C.C3.A1mara de Representantes|presidió la Cámara de Diputaos]].

=== Vicepresidente y Presidente: el Neobatllismo ===
[[Ficheru:Lista 15.jpg |thumb|left| La [[Llista 15]] nes [[eleiciones xenerales d'Uruguái de 1946|eleiciones de 1946]]. Tomás Berreta yera'l candidatu a la Presidencia y Luis Batlle el candidatu a la vicepresidencia, y tres la muerte del primeru'l segundu convertir en Presidente.]]
Nos [[Eleiciones xenerales d'Uruguái de 1946|comicios de 1946]] foi electu [[Vicepresidente d'Uruguái|Vicepresidente de la República]], acompañando a [[Tomás Berreta]]. Asumió la Presidencia de la República a la muerte de Berreta el 2 d'agostu de 1947, desenvolviendo una política estatista y proteicionista, qu'en dellos aspeutos siguió la política de sustitución d'importaciones creada nos años 1930. Esto llamóse Neobatllismo.&lt;ref&gt;http://www.harwoodschool.edu.uy/index2.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=12&amp;Itemid=71 El Neobatllismo&lt;/ref&gt;

La so personalidá carismática y la so fonda buelga na vida política del so tiempu sofitáronse, ente otres razones, nel manexu d'una estructura de clubes políticos barriales que recoyeron el votu de bona parte de les clases medio y obrero, a impulsu de caudiellos locales que munches vegaes trocaron aquellos sufraxos por puestos na alministración pública o por promeses de los mesmos, lo cual foi de fondes y duraderes consecuencies na vida política del Uruguái.&lt;ref&gt;[https://www.elobservador.com.uy/el naufraxu-del-neobatllismo-n1208058 El naufraxu del neobatllismo]&lt;/ref&gt;

Ente los sos más entusiastes militantes destacóse un grupu conocíu como [[Mozos turcos (Uruguái)|los mozos turcos]] de Luis Batlle: [[Zelmar Michelini]], [[Teófilo Collazo]], [[Guzmán Acosta y Lara]], [[Norberto Sanguinetti]], [[Tabaré Hackenbruch]], [[Julio María Sanguinetti]].&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.forobatllista.com/insumos/correoviernes45.pdf Otres rutes, el mesmu puertu (páx. 2)] |2=http://www.forobatllista.com/insumos/correoviernes45.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

Magar el so lideralgu nel [[Partíu Coloráu (Uruguái)|Partíu Coloráu]] foi ampliu, nun foi total, non yá pola oposición del nucleu conservador de la &quot;llista 14&quot; sinón tamién pola intensísima fragmentación n'ensame de llistes que foi moneda corriente na so coleutividá dende entós. Llomáu como &quot;el mandón&quot; pola propaganda adversa de la so propia coleutividá. Al rematar el so mandatu, y nun pudiendo ser reelixíu, impunxo al químicu farmacéuticu [[Andrés Martínez Trueba]] como candidatu del so sector, que sería conocíu como &quot;Llista 15&quot;, pa les eleiciones de payares de [[1950]], nes qu'ésti llogró la victoria.

Hai de solliñar qu'en 1947 adquirióse la finca allugada na esquina de l'avenida Joaquín Suárez y la cai Reyes, pa destinala a [[Residencia Presidencial de Suárez y Reyes|residencia presidencial]].&lt;ref&gt;{{cita web
 |url = https://www.elpais.com.uy/04/10/31/pnacio_119292.asp
 |títulu = Residencia presidencial de Suárez y Reyes
 |fechaaccesu = 2009
 |autor = [[El País (Uruguái)|El País]]
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121211010216/https://www.elpais.com.uy/04/10/31/pnacio_119292.asp
 |fechaarchivu = 11 d'avientu de 2012
}}&lt;/ref&gt;

=== Gabinete ministerial 1947-1951 ===
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%&quot;
|- bgcolor=&quot;#ececec&quot;
! Ministeriu !! Nome !! Periodu
|-
| rowspan=&quot;5&quot; | [[Ministeriu del Interior d'Uruguái|Interior]] || [[Giordano Eccher]] || [[1947]] - [[1948]]
|-
| [[Alberto Fermín Zubiría]] || [[1948]] - [[1949]]
|-
| [[José L. Peña|José Peña]] || [[1949]] - [[1950]]
|-
| [[Alfredo Zubiría]] || [[1950]]
|-
| [[Dardu Regules]] || [[1950]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;4&quot; | [[Ministeriu de Rellaciones Esteriores d'Uruguái|Rellaciones Esteriores]] || [[Mateo Marques Capo]] || [[1947]]
|-
| [[Daniel Castellanos]] || [[1947]] - [[1949]]
|-
| [[César Charlone (políticu)|César Charlone]] || [[1949]] - [[1950]]
|-
| [[Alberto Domínguez Cámpora]] || [[1950]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Ministeriu d'Economía y Finances d'Uruguái|Economía y Finances]] || [[Ledo Arroyo Torres]] || [[1947]] - [[1949]]
|-
| [[Nilo Berchesi]] || [[1949]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Ministeriu de Defensa Nacional d'Uruguái|Defensa Nacional]] || [[Pedro Munar]] || [[1947]]
|-
| [[Francisco Forteza]] || [[1947]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Ministeriu d'Educación y Cultura d'Uruguái|Instrucción Pública y Previsión Social]] || [[Francisco Forteza]] || [[1947]]
|-
| [[Oscar Secco Ellauri]] || [[1947]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Ministeriu de Tresporte y Obres Públiques d'Uruguái|Obres Públiques]] || [[Manuel Rodríguez Correa]] || [[1947]] - [[1949]]
|-
| [[José Acquistapace]] || [[1949]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | [[Ministeriu d'Industria, Enerxía y Minería d'Uruguái|Industria y Trabayu]] || [[Alberto Fermín Zubiría]] || [[1947]] - [[1948]]
|-
| [[Fernando Fariña]] || [[1948]] - [[1949]]
|-
| [[Santiago Rompani]] || [[1949]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Ministeriu de Salú Pública d'Uruguái|Salú Pública]] || [[Enrique Claveaux]] || [[1947]] - [[1949]]
|-
| [[Lisandro Cersósimo]] || [[1949]] - [[1951]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | [[Ministeriu de Ganadería, Agricultura y Pesca d'Uruguái|Ganadería, Agricultura y Pesca]] || [[Aquiles Espalter]] || [[1947]] - [[1948]]
|-
| [[Luis Alberto Brause]] || [[1948]] - [[1949]]
|-
| [[Carlos Fischer]] || [[1949]] - [[1951]]
|}
&lt;ref&gt;Cronoloxía Histórica del Prof. Walter Rela&lt;/ref&gt;

=== El colegialismo ===
Al asumir Martínez Trueba, en [[1951]], llegó a un alcuerdu colos sectores mayoritarios del [[Partíu Nacional (Uruguái)|Partíu Nacional]], empobináu por [[Luis Alberto d'Herrera]], y cola &quot;14&quot; nel sentíu de la reimplantación del [[Conseyu Nacional de Gobiernu|poder executivu colexáu]], cola esperanza de detener el predominiu de Luis Batlle na política nacional.

Plebiscitada la reforma correspondiente a fines de [[1951]] y puesta en vixencia en [[1952]], la [[Constitución d'Uruguái de 1952|nueva constitución]] enllantó'l colexáu integral como sustitución de la Presidencia de la República, según la colegialización de les alministraciones departamentales y de los entes autónomos.
Buscóse retomar les idees de [[José Batlle y Ordóñez]]. El Poder Executivu Colexáu implicaba amás la coesistencia de los dos partíos tradicionales en tomar de decisiones, munches vegaes éstes contradictories, yá que nun llograben un consensu y debíense mover nun contestu d'inestabilidá propiu de la [[Segunda Posguerra]].
Según l'autor Carlos Machado: ''&quot;La xestión del primer Conseyu de Gobiernu carauterizar pol so desembozado conservadorismu&quot;'',&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=MACHADO|nome=Carlos|enllaceautor=Carlos Machado|títulu=Historia de los orientales|añu=s/d|editorial=Editorial Banda Oriental|isbn=s/d|páxines=162}}&lt;/ref&gt; implicó una series de midíes, con calter de represalia en contra de les movilizaciones y/o fuelgues de los asalariaos de diversos sectores que se víen afeutaos pol contestu, l'adopción de les [[Midíes Puestes de Seguridá]] establecíes na [[Constitución d'Uruguái de 1952|Constitución de la República]] coles mires de detener les constantes manifestaciones y descontentu social provocáu pol contestu internacional y el consecuente impautu nel mediu local, al traviés del amenorgamientu de les esportaciones, una fuerte inflación nos bienes de consumu de primera necesidá y un amenorgamientu nos ingresos de los asalariaos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=NAHUM|nome=Benjamin|títulu=Manual d'Historia del Uruguái|añu=2000|editorial=Editorial Banda Oriental|enllaceautor=Benjamín Nahum|isbn=9974-1-0234-0|páxines=196-197|allugamientu=Montevideo- Uruguái}}&lt;/ref&gt;

Nes eleiciones de [[1954]] la llista 15 de Luis Batlle alzar col trunfu eleutoral sobre los sos adversarios d'una manera contundente, anque de nuevu nel poder, l'almiráu (y aldericáu) dirixente nun abolió la colegialización del estáu uruguayu; tocó-y en suerte presidir el [[Conseyu Nacional de Gobiernu 1955-1959|Conseyu Nacional de Gobiernu]] mientres 1955.
{{AP|Conseyu Nacional de Gobiernu 1955-1959}}
En [[1958]], impotente pa faer frente a la crisis económica que s'empezara a desamarrar dende [[1955]] tres la cayida de los precios de los artículos exportables de la economía monoproductora uruguaya, la 15 perdió [[Eleiciones xenerales d'Uruguái de 1958|les eleiciones d'aquel añu, ganaes pol Partíu Nacional]], qu'asina tornó al gobiernu tres 93 años de nun exercelo.

=== Últimu tramu de la so carrera ===
Senador nel últimu tramu de la so vida y actuación política, finó en [[1964]], dexando al [[Partíu Coloráu (Uruguái)|Partíu Coloráu]] ensin un lideralgu claru y fondamente estremáu. El so fíu, [[Jorge Batlle Ibáñez]], a pesar de presentase como'l so continuador ya imponese a los sos correlixonarios en [[1966]] como candidatu del partíu a les eleiciones d'aquel añu, nun llogró l'ésitu que deseyaba, siendo escoyíu naquella ocasión el xeneral [[Óscar Diego Gestido|Óscar Gestido]].

[[Ficheru:Discurso de Luis Batlle Berres en un acto en la campaña de 1962.ogg|thumb|left| Discursu de Luis Batlle Berres nun actu na campaña de 1962.]]

En 1967 inauguróse un monumentu n'homenaxe a Batlle Berres, obra del arquiteutu [[Román Fresnéu Siri]], allugáu na plaza onde'l [[Bulevar Artigas|Bulevar Xeneral José Artigas]] dobla n'ángulu rectu. Esti monumentu, que constitúi un finxu nel paisaxe montevideano, remembra cola so forma d'O'l costume de Luis Batlle d'alzar los brazos n'actitú de saludu mientres los sos actos públicos. La xente llama informalmente a dichu monumentu &quot;los cuernos de Batlle&quot;, al igual que la zona a la so alredor.

== Referencies ==
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
{{llistaref}}
&lt;/div&gt;

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.presidencia.gub.uy Presidencia del Uruguái]
* [http://www.rau.edu.uy/uruguay/historia/Uy_berres.htm Minibiografía de Batlle Berres, ''Rau'']
* [http://www.uruguaytotal.com/videos/y1_info.htm Luis Batlle Berres en pantalla. Filmación en ''Uruguái Total'']
* [http://www.jorgebarrera.com/luisbatlleberres/semeyes.htm Galería de semeyes de la quinta onde vivió José Batlle y Ordóñez cola so familia y el so sobrín Luis Batlle Berres]

{{Socesión
| predecesor = [[Andrés Martínez Trueba]]
| títulu = [[Conseyu Nacional de Gobiernu 1955-1959|Presidente del Conseyu Nacional de Gobiernu]]
| periodu = [[1955]]-[[1956]]
| socesor = [[Alberto Fermín Zubiría]]
| predecesor2 = [[Tomás Berreta]]
| títulu2 = [[Presidente d'Uruguái]]
| periodu2 = [[1947]]-[[1951]]
| socesor2 = [[Andrés Martínez Trueba]]
}}

{{NF|1897|1964|Batlle, Luis}}


{{Tradubot|Luis Batlle Berres}}

[[Categoría:Persones de Montevidéu]]
[[Categoría:Periodistes d'Uruguái]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Uruguái]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Uruguái]]
[[Categoría:Presidentes d'Uruguái]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5j5gss9ag2hetot8crf1o66b50vxb08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pedro Santana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156072</id>
    <revision>
      <id>3703405</id>
      <parentid>3686061</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28928" xml:space="preserve">{{Tradubot|Pedro Santana}}
{{otrosusos}}
{{persona}}
'''Pedro Santana Familias''', Marqués de Las Carreras {{nym}}, foi un [[militar]] y [[caudiellu]] [[República Dominicana|dominicanu]]. Foi'l primer presidente constitucional de la [[República Dominicana]]; en 1862, la reina [[Sabela II d'España]] dio-y el títulu de [[Marquesáu de Las Carreras|marqués de Las Carreras]].

== Biografía ==

Pedro Santana nació na rexón fronteriza, na ciudá d'[[Hincha (Haití)|Hincha]] (qu'aquel día yera la tercera mayor Ciudá de la [[Capitanía Xeneral de Santu Domingu|Colonia de Santu Domingu]], anguaño pertenez a Haití), el 29 de xunu de 1801. Los sos padres propietarios de tierres nel valle de Guaba.

Él yera fíu de Pedro Santana, un indíxena natural de Méxicu, y de Petronila Familias, una colona española natural de Canaries.&lt;ref name=AcademiaHistoria/&gt; Santana tuvo un [[hermanu ximielgu]] llamáu Ramón (1801–1844),&lt;ref&gt;[http://www.diariodominicano.com/n.php?id=998 La muerte de Ramón Santana]&lt;/ref&gt; y otru hermanu llamáu Florencio, que yera discapacitáu (mudu, allunáu y paralíticu).&lt;ref name=AcademiaHistoria/&gt;

Por cuenta de la [[invasión haitiana de 1805]], la familia Santana-Familia mover al [[Cibao]] y depués a [[El Seibo]], na parte oriental del país, onde finalmente se dediquen a la [[ganadería]]. Nesa rexón fíxose notar el so padre cuando, depués del suicidiu del gobernador francés [[Jean-Louis Ferrand]] mientres la [[batalla de Palu Fincáu]], tarazó-y la cabeza y llevar como troféu a la ciudá de [[Santu Domingu]]. 

Pedro Santana padre salió de la rexón esti y llegó a [[Azua]]. La primer visita que realizó foi al cónsul francés, Eustache Juchereau de Saint-Denys. Este confesó nuna ocasión, que Pedro Santana -y faló col más vivu entusiasmu de la so devoción y almiración polos franceses. Participó na firma del manifiestu del 16 de xineru de 1844.&lt;ref&gt;[http://www.jmarcano.com/mipais/historia/xineru16.html Manifiestu de 16 de xineru de 1844]&lt;/ref&gt; El [[7 de marzu]] de [[1844]], la Xunta Central Gubernativa, presidida por [[Tomás Bobadilla y Briones]], nomar{{cuál}} Xefe de l'Armada Espedicionaria de la Frontera Sur, dándo-y el derechu de reclutar homes n'edá d'integrase a la milicia.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu |1=Antonio Duvergé |2=http://www.bilirrubina.com/historia_biografias_antonio_duverge.htm}} enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt;&lt;sup&gt;&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;''[[Ayuda:Cómo recuperar un enllaz rotu|enllaz rotu]]''&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&lt;/sup&gt;

A pesar de la so ayuda militar a la [[República Dominicana]] naquellos díes, convertir nun caudiellu militar y depués nun dictador. Pedro y el so hermanu ximielgu Ramón Santana tomaron la comandancia d'Armes d'[[El Seibo]] a les 3&amp;nbsp;[[Ante merídiem|a.m.]] del [[27 de febreru]] de [[1844]], que s'atopaba en manes de los [[Haití|haitianos]], y proclamáronse ante la República, frente a la vieya Ilesia del pueblu.&lt;ref name=provinciasdominicanas&gt;{{cita web|títulu=L'embravecíu mellizu de Santana|url=http://www.provinciasdominicanas.org/index2.php?option=com_content&amp;do_pdf=1&amp;id=17502|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014|editorial=provinciasdominicanas.org|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006144013/http://www.provinciasdominicanas.org/index2.php?option=com_content&amp;do_pdf=1&amp;id=17502|fechaarchivu=6 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;

El [[9 de xunu]], cuando los trinitarios pasaron a presidir la Xunta de Gobiernu, Pedro Santana foi destituyíu del mandu del exércitu del Sur.

Seis díes más tarde, el so hermanu Ramón finó.&lt;ref name=provinciasdominicanas/&gt;

En [[xunetu]] de [[1844]], Santana presentar col so exércitu en Santu Domingu y fíxose proclamar Presidente de la Xunta Central Gubernativa.&lt;ref&gt;[http://www.jmarcano.com/mipais/politicos/gobiernos1.html Los dirixentes de la primer República]&lt;/ref&gt; Nel mes siguiente, Santana deportó a los Padres de la Patria. El [[14 de payares]] del mesmu añu tomó'l cargu de primer Presidente Constitucional de la [[República Dominicana]].

Caltuvo la presidencia mientres tres periodu. El so primer gobiernu tuvo calter dictatorial. Amestó a la Constitución de la [[República Dominicana]] el famosu artículu 210 que-y dio poderes pa realizar aiciones dictatoriales en contra de los ciudadanos.&lt;ref&gt;[http://www.jmarcano.com/mipais/hestoria/const44.html L'artículu 210 de la primer Constitución]&lt;/ref&gt;

El [[27 de febreru]] de [[1845]], al conmemorase'l primer aniversariu de la [[Independencia Nacional Dominicana]], Pedro Santana ordenó'l fusilamiento de [[María Trinidad Sánchez]] y d'[[Andrés Sánchez]], tida y hermanu respeutivamente del patriciu [[Francisco del Rosario Sánchez]], y de [[José del Carmen Figueroa]], acusaos de conspirar contra'l gobiernu. En [[1847]] fusiló a los hermanos Puello.

Les idees anexonistas de Pedro Santana consiguiéron-y munchos enemigos políticos, yá que llegó a amestar la so patria a [[España]] el [[18 de marzu]] de [[1861]], lo cual foi consideráu como la muerte de la nacionalidá. Ocupó'l cargu de Gobernador col rangu de Capitán Xeneral del territoriu. Como premiu a la so llealtá a España, la reina [[Sabela II d'España]] concedió-y el títulu de [[Marquesáu de Las Carreras Marqués de Las Carreras]]&lt;ref name=&quot;FM&quot;&gt;Fernández-Mota de Cifuentes, María Teresa (1984), [https://books.google.es/books?id=rbEP8FHpxHUC&amp;vq=Polavieja&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s ''Rellación de títulos nobiliarios vacantes, y principales documentos que contién cada espediente que, de los mesmos, caltener nel Archivu del Ministeriu de Xusticia''], Ediciones Hidalguía. ISBN 8400057805, 9788400057800.&lt;/ref&gt;

Unu de los actos que más desacreditó al so gobiernu foi'l fusilamiento de [[Francisco del Rosario Sánchez]], en [[1861]], al empecipiase les lluches pola [[Guerra de la Restauración (República Dominicana)]].&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=http://www.bibliotecapolitica.com/media/4724/xuiciu%20a el%20xeneral%20pedro%20santana.pdf |2=http://www.bibliotecapolitica.com/media/4724/xuiciu%20a el%20xeneral%20pedro%20santana.pdf |bot=InternetArchiveBot }} Un &quot;procesu&quot; al Xeneral Santana]&lt;/ref&gt;

Retirar de la vida militar y política nel añu [[1864]]. Morrió cola edá de 62 años na ciudá de Santu Domingu, el [[14 de xunu]] de [[1864]], y foi soterráu na Fortaleza xunto a la Torre del Homenaxe. Los sos restos fuelguen nel [[Panteón Nacional de la República Dominicana|Panteón Nacional]].

== Participación na batalla del 19 de marzu ==
El 14 de marzu de 1844, el Xeneral Pedro Santana salió escontra la frontera con un exércitu de 2000 homes, ente los que cuntaba hateros y monteros d'El Seybo, Hato Mayor y Higüey.

Pedro Santana y los sos homes xunir a les tropes de la rexón Sur que taben comandadas por [[Manuel de Regla Mota]], [[Antonio Duvergé]], [[Vicente Noble]] y [[José María Cabral]], aconceyaos toos en Azua.

El 16 de marzu, los dominicanos recibíen la noticia de que'l xeneral haitianu Souffront llegaba a Neyba con 10&amp;nbsp;000 soldaos. Un mensaxeru unviáu al xeneral Pedro Santana, dende El Maniel, informaba que l'exércitu haitianu “invade yá'l territoriu”. Pedro Santana entérase asina de que les tropes de Souffront fueron retrasaes poles emboscada, pero les tropes de [[Charles Rivière-Hérard]] yá s'atopaben cerca de Azua.

=== Entamu de la batalla ===
A les tropes que yá taben de primeres nel campu de combate, xuniéronse más refuerzos recibíos dende la ciudá de [[Jacmel]], que yera la zona que más soldaos apurriera “ al exércitu haitianu nesta campaña”. La llegada d'estos refuerzos indicaba que los haitianos sabíen la disposición de ser enfrentaos per parte de los dominicanos.

Les operaciones del exércitu dominicanu taben sol control cimeru del xeneral Pedro Santana. Fíxose acompañar del xeneral Antonio Duvergé, quien taba encargáu de velar polos distintos lladrales mientres la batalla. Antonio Duvergé cuntó con refuerzos llegaos dende Baní y de la mesma Azua. L'exércitu dominicanu combatió con dos cañones, unu remanáu por Francisco Suañé y l'otru pol teniente José del Carmen García.

Otros militares que combatieron fueron los fusileros Vicente Noble, Valentín Alcántara, Marcos Trinidá, Hipólito Garabito y un contingente de macheteros entrenaos por [[Francisco Suañé]], asitiaos nel llau derechu. Na retaguardia taba Nicolás Mañón con 200 homes nel Fuerte Resolí.

Al centru de la defensa dominicana, una pieza d'artillería y el gruesu de les tropes de hateros y monteros, comandados por Juan Esteban Ceara, Lucas Díaz, Luis Álvarez, onde tamién s'atopaba'l xeneral Pedro Guillermo.

A la izquierda, otra pieza d'artillería y los fusileros Feliciano Martínez, José Leger y Matías de Vargas.

=== Primer ataque ===

=== Segundu ataque ===
Los haitianos atacaron pelos caminos de los Conucos, na nala esquierda dominicana. Ellí fueron enfrentaos por Matías de Vargas, Feliciano Martínez y José Leger.

=== Tercer ataque ===
La nala norte del exércitu haitianu, que diba avanzando pel camín de La Folla, zarapicar coles tropes fusileras d'Antonio Duvergé y Vicente Noble. Los macheteros de Nicolás Mañón, que s'atopaben na retaguardia d'esta posición, refugar nel Fuerte Risolí. L'ataque provocó la fuxida de los invasores n'escorribanda y una morrina mayúscula.

L'ésitu fundamental de la batalla, escurrida por Antonio Duvergé y Francisco Suañé, (recordemos que Santana llegó a Azua el día 18 cuando yá'l [[campu de batalla]] taba dispuestu y cuando tuvieren llugar les esfriegues de la Fuente del Rodiu, Les Hicoteas y el Pasu del Xura), basar na estratexa de hostigar hasta llograr retrasar al enemigu y alloñar de los llugares onde pudieren atopar provisiones pa caltenese nel campu de batalla.

=== Retirada de Pedro Santana ===
El 19 de marzu pela tarde les tropes dominicanes, tres una acelerada xunta, retirar a Sabana Buey y dexen ensin defensa'l campu de batalla en Azua.

La retirada de Pedro Santana, provocó que'l Gobiernu Dominicanu convocara una xunta de guerra, na cual entrevistáronse con Pedro Santana'l presidente de la xunta [[Tomás Bobadilla|Tomás Bobadilla y Briones]], y los xenerales Antonio Duvergé, [[Bonaventura Báez]] y Francisco Suañé.

Aldericaron sobre la retirada de Pedro Santana y esplicaron los inconvenientes qu'esto aniciaba, por cuenta de que les fuercies militares a partir d'esti momentu, amenorgaríense. Pedro Santana argumentó que yera una retirada estratéxica pa caltener la esistencia del so exércitu.

Mientres s'atopaben aconceyaos, llegó la desagradable noticia de que'l xeneral haitianu Souffront averar dende Neyba con un exércitu poderosu.

Esta situación, provocó'l primer enfrentamientu de Juan Pablo Duarte con Pedro Santana, quien yera partidariu de combatir en contra de los haitianos.

Otra amenaza yera la partida de Pierrot, quien ocupara a Dajabón y dellí entamábase pa llegar a Santiago.

El 21 de marzu de 1844 en Talanquera, Pierrot foi enfrentáu pol xeneral Tito Salcedo y el 24 de marzu en Escalante.

Yá Pedro Santana exhibía les sos traces de dictador, oponiéndose nun momentu de tanto peligru pa la Nación a participar coles sos tropes nel combate. Delles persones pa defendelo, argumentaron que lo fixo, pa caltener los sos homes.

Juan Pablo Duarte, indignáu cola actitú de Pedro Santana, reaccionó solicitando permisu a la Xunta de Gobiernu encabezáu por Tomás Bobadilla y Briones p'atacar al exércitu invasor.

Viose claro que la Xunta de Gobiernu, sentía una gran medrana de desautorizar a Pedro Santana. Amás el grupu de Bonaventura Báez siguía col so plan de protectoráu o anexón a Francia, apavoriaos tamién pola amenaza d'una nueva invasión. Nun teníen fe en que los dominicanos podíen enfrentar y ganar la batalla en contra del exércitu invasor.

Estes idees, yeren contraries totalmente a lo que Juan Pablo Duarte creía. Juan Pablo Duarte yera partidariu de defender l'honor de la patria, ensin cuntar con nenguna potencia estranxera. Confiaba nel valor de los dominicanos pa construyir la so nacionalidá.

Al enterase los haitianos de la retirada de Pedro Santana, [[Charles Hérard]] amosó una gran arrogancia. Les intervenciones del xeneral Juan Pablo Duarte y Bonaventura Báez, traxeron de resultes, que Tomás Bobadilla y Briones acusara a estos xenerales de insubordinación y de nun querer acatar les órdenes de Pedro Santana.

Al so regresu a Santu Domingu, el 9 d'abril de 1844, la Xunta encabezada por Tomás Bobadilla y Briones, foi derrocada polos trinitarios y Francisco del Rosario Sánchez, convertir nel nuevu Presidente de la Xunta.

Matías Ramón Mella foi designáu gobernador de Santiago y dende ellí dio en entamar la defensa de la ciudá de Santiago de los Caballeros, frente a l'amenaza d'una nueva invasión.

==Primer Gobiernu Constitucional de Pedro Santana (1844-1848)==

De finales de [[mayu]] del [[1844]], [[Juan Pablo Duarte]] xunto a [[José Joaquín Puello]], llevaron a cabu un [[golpe d'estáu]], deponiendo a la mayoría conservadora de la Xunta Central Gubernativa. La nueva Xunta Central Gubernativa tuvo presidida por [[Francisco del Rosario Sánchez]]. A principiu de xunu d'esi mesmu añu, Pedro Santana coló coles sos tropes escontra Santu Domingu llogrando destituyir a [[Francisco del Rosario Sánchez]].

El xeneral Pedro Santana pasó a ocupar la presidencia de la Xunta Central Gubernativa, siendo la so primer decisión declarar a [[Juan Pablo Duarte]], [[Matías Ramón Mella]] y [[Francisco del Rosario Sánchez]], xunto a otros trinitarios, traidores de la patria, siendo unviaos al destierru. A partir d'esi momentu, los trinitarios quedaron separaos del poder.

Nesta situación empecipió la organización del [[Estáu]], nomándose los primeros ministros y gobernadores, y entamándose los exércitos ya instaurándose el serviciu militar obligatoriu.

Al redactase la primera [[Constitución dominicana de 1844|Constitución]] de 1844, Pedro Santana exerció presión sobre los constituyentes por qu'incluyeren l'artículu 210 el cual establecía:

''Mientres la guerra actual y mientres nun tea roblada la paz, el Presidente de la República puede llibremente entamar l'exércitu y armada, movilizar les guardias de la nación; pudiendo, arriendes d'ello, dar les órdenes, providencies y decretos que convengan, ensin tar suxetu a responsabilidá dalguna.''

El [[27 de febreru]] de [[1845]], al conmemorase'l primer aniversariu de la [[Independencia Nacional Dominicana|Independencia Nacional]], Pedro Santana ordenó'l fusilamiento de [[María Trinidad Sánchez]] y [[Andrés Sánchez]], tida y hermanu respeutivamente del patriciu [[Francisco del Rosario Sánchez]], y a [[José del Carmen Figueroa]], acusaos de conspirar contra'l gobiernu dominicanu.

Conforme a la Constitución de 1844, el presidente Pedro Santana fuera proclamáu por dos periodos consecutivos de cuatro años, polo que tenía de gobernar hasta'l 15 de febreru de [[1852]]. Pero al términu del so primer periodu la situación de crisis política y económica que vivía'l país fixo que'l so gobiernu perdiera popularidá polo cual ésti argumentó quebrantos de salú, arrenunciando'l [[4 d'agostu]] de [[1848]], siendo asocedíu pol Conseyu de Secretarios d'Estáu, encargáu provisionalmente del poder executivu ente'l 4 d'agostu al 8 de setiembre de 1848.

== Gobiernu ''de facto'' (1849) ==
Depués del so arrenunciu en 1848, foi sustituído por [[Manuel Jiménez González]]. El gobiernu de Jiménez tuvo dende los sos entamos l'amenaza de nueves invasiones. Tres la negatividad d'estes amenaces per parte de Jiménez González, el [[Congresu Nacional de la República Dominicana|Congresu Nacional]] llamó a Pedro Santana por que se fixera al cargu de la situación militar, dexándose dempués de los sos trunfos reponer el so prestíu políticu.

Esto llevó a cabu que Pedro Santana diera un [[golpe d'estáu]] contra Manuel Jiménez, el [[29 de mayu]] de [[1849]]. Gobernó provisionalmente el país como Xefe Supremu de la República dende'l [[30 de mayu]] al [[23 de setiembre]] de [[1849]], como procesu de transición de les eleiciones convocaes esi mesmu añu, que fueron ganaes pol candidatu suxuríu por Santana, [[Bonaventura Báez]]. A final de cuentes resultó ser un gobiernu que controló l'alministración pública d'una forma desproporcionada.

== Participación de la batalla d'El Númberu ==
La batalla del Númberu foi escenificada camín a Azua cuando l'exércitu encabezáu por Duvergé llogró ganar a los haitianos quebrando la seguridá psico-militar del exércitu invasor. En memoria a esta batalla güei atópase un monumentu que lleva como nome &quot;El Númberu&quot;.

La batalla d'El Númberu, foi una batalla importante mientres los años posteriores a la independencia dominicana y foi llibrada'l 17 d'abril de 1849, cerca de Azua de Compostela. Una fuercia de tropes dominicanes, una parte del exércitu del sur, dirixida pol xeneral Antonio Duvergé, atopó una fuercia qu'entepasaba en númberu a les tropes dominicanes con 15&amp;nbsp;000 homes del exércitu haitianu dirixida pol xeneral Jean François Jeannot.&lt;ref&gt; [http://www.educando.edu.do/Portal.Base/Web/VerContenido.aspx?ID=108835 Pedro Santana]&lt;/ref&gt;

== Participación na batalla de Las Carreras Unu de los combates más grandes dominicanu-haitianos, foi efectuáu apenes dos díes depués de la batalla d'El Númberu, tres la invasión del enemigu Soulouque. “Las Carreras” foi llibrada nel llugar del mesmu nome, abarganáu a la marxe oriental del ríu Ocoa, ente'l 19 y el 22 d'abril de 1845.

L'exércitu dominicanu foi comandado por Pedro Santana quien invictamente llogró la victoria, depués de díes de combates mientres los cualos destacáronse Antonio Duvergé, Antonio Abá Alfau, Marcos Evanxelista, el Comandante Aniceto Martínez y los capitanes Bruno Arquino y Bruno del Rosario, y aumentó descomanadamente, poro, el so prestíu.&lt;ref&gt;El ''Congresu Nacional'' dominicanu otorgar el títulu de &quot;llibertador de la nación&quot; el 18 de xunetu de 1849 pola so victoria na &quot;Batalla de les Carreres&quot;.&lt;/ref&gt;

== Segundu gobiernu constitucional de Santana (1853-1856) ==
El [[15 de febreru]] de [[1853]] llevar a cabo eleiciones nes que Pedro Santana ganó la presidencia pal periodu 1853-1857. El so nuevu gobiernu nun foi bien distintu al anterior, caracterizándose por ser despóticu y arbitrariu. Nun xestu conciliador, Pedro Santana decretó una absolución pa gran númberu de exiliaos políticos, anque ente éstos nun s'incluyó a [[Juan Pablo Duarte]], que vivía en [[Venezuela]].

Pedro Santana, al igual que [[Bonaventura Báez]], dedicar a faer xestiones pa llograr un protectoráu d'[[Estaos Xuníos]]. [[España]], qu'hasta entós nun amosara gran interés en [[República Dominicana]], esmolecer pol espaciu que [[Estaos Xuníos]] podía ganar nel país. Esto motivó que [[España]] entainar a roblar delles reconocencies.

[[Antonio María Segovia]], cónsul español, dedicar a entorpecer les negociaciones de Pedro Santana con [[Estaos Xuníos]], sofitó a los sectores enemigos del gobiernu. Amás, en [[1856]] ufiertó la nacionalidá [[España|española]] a tolos [[dominicanu|dominicanos]] que la solicitaren. Un ábanu d'opositores beneficiar de la llamada [[Matrícula de Segovia]], pasando a actuar llibremente sol amparu [[España|español]].

Los problemes diplomáticos con [[España]], la crisis financiera y el descensu de la popularidá de Pedro Santana fixeron qu'ésti arrenunciara'l [[26 de marzu]] de [[1856]]. El vicepresidente [[Manuel de Regla Mota]], ocupó la presidencia de la República y por un alcuerdu políticu, Báez foi nomáu nuevu vicepresidente, pa depués dar en l'arrenunciu del presidente, y Báez asumir el poder. Báez taba fuera del país dende [[1853]] por órdenes de Pedro Santana. [[Bonaventura Báez]] retornó al país p'asumir el cargu gracies a les xestiones realizaes pol cónsul [[Antonio María Segovia]].

== Tercer gobiernu constitucional y l'Anexón (1858-1861) ==
En [[agostu]] de [[1858]] Pedro Santana dio un [[golpe d'estáu]] al gobiernu del Presidente [[José Desiderio Valverde]], en [[Santiago de los Caballeros|Santiago]]. So esti gobiernu ''de facto'' que s'estendió hasta xineru de 1859, el xeneral Pedro Santana dio en reasitiar la sede del gobiernu en Santu Domingu y depués a legitimar el so mandatu, convocando a unes eleiciones nes que resultaron escoyíos como Presidente Pedro Santana y Vicepresidente Antonio Abá Alfau, empecipiando'l so nuevu mandatu constitucional el 31 de xineru de 1859.

Mientres esti gobiernu, el país enfrentó una grave crisis económica como resultáu de la Revolución de 1857. Les cortes de madera, que yeren el principal renglón d'esportación, amenorgar considerablemente. La esplotación yera la principal forma de recaldación del pueblu [[dominicanu]], polo que'l gobiernu taba ensin recursos.

Políticamente, los continuos rumores de les intenciones d'una nueva invasión haitiana per parte de [[Faustin Soulouque]] calteníen en tensión al país. Les intenciones de Faustin Soulouque nun se concretaron por cuenta de un movimientu d'oposición interna, encabezáu pol xeneral [[Fabre Geffrard]], que lo derrocó n'avientu de [[1858]]. El xeneral Geffrard tenía una actitú distinta y ufiertó garantíes al gobiernu de que los [[Haití|haitianos]] deseyaben un entendimientu con [[República Dominicana]].

Un problema económicu, heredáu por Pedro Santana de la xestión de [[Bonaventura Báez]], yera la gran cantidá de papel moneda devaluada circulante. Esti dineru fuera emitíu por [[Bonaventura Báez]] pa estafar a los tabaqueros d'El Cibao, en [[1857]].

Pedro Santana siguió faciendo de callao grandes cantidaes d'emisiones monetaries ensin respaldu, perxudicando les finances nacionales. La xustificación pa estes emisiones yera la necesidá de preparar militarmente p'aguantar una posible invasión haitiana.

A pesar de les garantíes ufiertaes pol Presidente Geffrard, Pedro Santana retornó los sos intentos de busca d'un protectoráu con [[España]] so la premisa de la inminencia d'un ataque [[Haití|haitianu]]. En [[1859]] el xeneral [[Felipe Alfau]] viaxó a [[España]] pa xestionar un protectoráu cola Reina d'España [[Sabela II d'España|Sabela II]]. El mesmu Pedro Santana escribió una carta a la reina na que-y espresaba'l so interés, non nun simple protectoráu, sinón na [[Ocupación española de la República Dominicana|anexón]].

Pedro Santana y los sectores de poder comenenciudos na anexón esperaben que con ésta pudieren beneficiase de distintes maneres, principalmente garantizar los sos puestos y los sos privilexos sociales. [[España]] deseyaba que l'anexón paeciera en tou momentu como la voluntá del pueblu [[dominicanu]]. Pa tales fines, Pedro Santana dio en axuntase colos xefes militares y sectores políticos más importantes a lo qu'informó y convenció de que sofitaren l'[[Ocupación española de la República Dominicana|Anexón]]. Cada unu d'ellos tenía de garantizar l'adhesión de la población. Aquellos que manifestaron desalcuerdu fueron unviaos al exiliu.

El [[18 de marzu]] de [[1861]], cuando se proclamó l'anexón a España, el pueblu [[dominicanu]] confirmó los rumores que corrieren mientres meses. Darréu empezaron a salir los manifiestos de sofitu, tal que fuera alcordáu polos siguidores de Pedro Santana. Santana foi nomáu gobernador de Santu Domingu, pero llueu afayó que les coses nun seríen como él entamara, una y bones les directrices [[españoles]] tomaben toles decisiones.

El descontentu algamó inclusive a los sectores anexonistas que nun llograron consiguir los beneficios qu'esperaben. El mesmu Pedro Santana sentíase incómodu cola perda de la so influencia y autoridá. Alegando quebrantos de salú, arrenunció al so cargu'l [[20 de xunetu]] de [[1862]].

== Carauterístiques de los sos Gobiernos ==
* Mientres el so primer gobiernu estableció [[impuestos]] a frutos y productos estranxeros.
* Realizó la primer emisión de [[papel moneda]].
* Reabrió la [[Universidá Autónoma de Santu Domingu|Universidá de Santu Domingu]].
* En [[1846]] producióse una devaluación de la moneda y prevaleció la corrupción alministrativa.
* Decretó la espulsión de [[La Trinitaria|los Trinitarios]].
* En setiembre de [[1858]] punxo de nuevu a valir la Constitución de Moca.
* Buscó la reconocencia internacional.
* Nel so tercer periodu de gobiernu realizó l'[[anexón]] a [[España]].
* [[Ratificación]] de los bienes nacionales.
* Creación del [[caudillismo]] en 1847.

==Matrimonios==
La primer novia de Santana foi la doncella María del Carmen Ruiz, descrita como bien formosa y simpática. Antes del [[casoriu]], Ruiz viaxó escontra Higüey por [[Nuesa Señora de la Altagracia|motivos relixosos]] y cuando tornaba al Seybo, el so caballu asustóse y ella estrellóse contra una roca y morrió. La muerte de la so prometida causó-y una fonda [[depresión]] a Pedro Santana, polo que'l so hermanu ximielgu Ramón decidió llevalo consigo a visitar la so novia Froilana Febles Rivera, que moraba na ciudá d'El Seybo. Pedro namorar de la suegra del so hermanu, doña Micaela Antonio Rivera de Sotu viuda de Miguel Febles Vallenilla, y casóse con ella. Años más tarde, tres un infeliz matrimoniu, Santana enviuda. En 1858, casa con Ana Zorrilla Lauriano (n.&amp;nbsp;1798), tamién viuda y mayor qu'él.&lt;ref name=AcademiaHistoria&gt;{{cita web |url=http://bagn.academiahistoria.org.do/boletines/boletin78/BAGN_1953_Non_78-02.pdf |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=13 de payares de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304064848/http://bagn.academiahistoria.org.do/boletines/boletin78/BAGN_1953_Non_78-02.pdf |fechaarchivu=4 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;VAD&quot;&gt;{{Cita publicación|url=http://es.calameo.com/read/0005307756985c3dc6678|títulu=Documento Históricos (Coleición y notes de V.&amp;thinsp;A.&amp;thinsp;D.)|apellíos={{Smallcaps|Alfau Durán}}|nome=Vetilio|enllaceautor=Vetilio Alfau Durán|fecha=1949|publicación=Clío|editorial=Academia Dominicana d'Historiar|númberu=83|fechaaccesu=5 de xunu de 2016|lugar-publicación=Ciudá Trujillo|páxina=17|doi=|pmid=|cita=(...) comparecieron de la una parte'l señor Xeneral Llibertador Don Pedro Santana, de cincuenta y ocho años d'edá, fíu lexítimu de los difuntos Pedro Santana y Petronila Familia, vilbu de la difunta Micaela de Riveras, habitante domiciliado nesta ciudá; y de la otra parte la señora Ana Zorrilla, de sesenta años d'edá, fía lexítima de los difuntos Juan Zorrilla y Faustina Lauriano, vilba del difuntu Juan Rodríguez, habitante domiciliada d'esta ciudá (...)&lt;br /&gt;(...) mandé dar sepultura eclesiástica al cadabre del Escelentísimu Sor. Teniente Xeneral Don Pedro Santana, Marqués de les Carreres, de sesenta y trés años d'edá, natural d'Hincha, maríu en segundes nupcias de Doña Ana de Zorrilla, y fíu lexítimu de Don Pedro y Doña Petrona Familias: Finó ayeri d'inflamación cerebral; recibiendo'l Sacramentu de la estremaunción; fixo testamentu ante'l Notariu Don José Ma. Pérez. (...)}}&lt;/ref&gt;

==Muerte y testamento==
Santana finó'l 14 de xunu de 1864 en careciendo. Según la so acta de fallecimientu, finó de ''inflamación cerebral''; foi soterráu a otru día.&lt;ref name=&quot;VAD&quot;/&gt; Nun tuvo fíos lexítimos coles sos esposes, bien posiblemente porque dambes yeren madures.&lt;ref name=AcademiaHistoria/&gt;

Nel so testamentu, Santana mandó los sos bienes a la so vilba Ana Zorilla, el so hermanu allunao y paralítico Florencio Santana, la so tida Dominga, los sos fiyascos Miguel y Loriana Febles, y la so cuñada y fiyasca Froilana Febles. Tamién a los sos sobrinos: Manuel, Francisco y Rafael Santana; y los sos afiaos: Pedro García, Francisco Robiou, Socorru de la Cruz Zorrilla y María de los Santos Núñez; los afiaos de los sos sobrinos: Gerardo de la Cruz Zorrilla y Juan José de la Cruz Zorrilla; y el señor Valentín Familia.&lt;ref name=DoceLinajes&gt;http://www.docelinajes.org/2010/11/el xeneral-pedro-santana-primer-marques-de-les-carrerasy-la identidá dominicana-ii/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://mocanos.typepad.com/my_weblog/2009/02/el testamentu-de-pedro-santana.html&lt;/ref&gt;

Dende 1978, los sos restos xacen nel [[Panteón de la Patria]] por disposición del presidente [[Joaquín Balaguer]].&lt;ref name=DoceLinajes/&gt;&lt;ref&gt;http://www.educando.edu.do/articulos/estudiante/fallecimientu-de-pedro-santana/&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1801|1864|Santana, Pedro}}
[[Categoría:Políticos y polítiques de la República Dominicana]]
[[Categoría:Presidentes de la República Dominicana]]
[[Categoría:Militares de la República Dominicana]]
[[Categoría:Dictadores de la República Dominicana]]
[[Categoría:Lliberales de la República Dominicana]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>58epie49zunu4cdht35ff09ues3nn80</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Carlos Holguín Mallarino</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156113</id>
    <revision>
      <id>3703268</id>
      <parentid>3421790</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11288" xml:space="preserve">{{persona |nome =
Carlos Holguín Mallarino
|imagen = Carlos Holguín Mallarino oleo.jpg
|cargo = 22º [[Presidente de la República de Colombia]]
|escudu = Presidential Seal of Colombia.svg
|entamu = [[7 d'agostu]] de [[1888]]
|final = [[7 d'agostu]] de [[1892]]
|predecesor = [[Rafael Núñez]]
|socesor = [[Rafael Núñez]]
|cargu2 = [[Ministros de Rellaciones Esteriores de Colombia|Secretariu de Rellaciones Esteriores]]
|escudu2 = Ministeriu de Rellaciones Esteriores de Colombia.svg
|empecipio2 = [[1887]]
|final2 = [[1888]]
|presidente2 = [[Rafael Nuñez Moledo]]
|predecesor2 = [[Vicente Restrepo]]
|socesor2 = [[Antonio Roldan]]
|fecha de nacencia = {{fecha|11|7|1833}}
|llugar de nacencia = {{bandera|COL|1834}} [[Nóvita]], [[República de Nueva Granada]].
|fecha de fallecimientu = {{fecha|19|10|1894}} ({{edá|11|06|1832|19|10|1894}})
|llugar de fallecimiento = {{bandera|COL}} [[Bogotá]], [[Colombia]].
|nacionalidá = [[Nacionalidá colombiana|Colombiana]]
|cónyuge = Margarita Caro Tobar
|oficiu = [[Políticu]], [[abogáu]] y [[militar]].
|partíu = [[Ficheru:Bandera del Partíu Conservador Colombianu.png|20px]] [[Partíu Conservador Colombianu|Partíu Conservador]]
}}

'''Carlos Holguín Mallarino''' ([[Nóvita]], 11 de xunetu de 1832-[[Bogotá]], 19 d'ochobre de 1894) foi un [[políticu]], [[abogáu]], [[periodista]] y [[militar]] [[colombia|colombianu]], quien ocupó la presidencia de la [[Colombia|República]] dende 1888 hasta 1892. Como activista del Partíu Conservador contribuyó a la recuperación del poder políticu que dexó la [[Hexemonía Conservadora]] a partir de 1888.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.banrepcultural.org/node/123380 |títulu= Carlos Holguín (1832- 1894), cien años de la muerte d'un presidente |fechaaccesu=27 d'abril de 2017 |apellíu= Valencia |nome= Alonso |fecha= ochobre de 1994 |sitiuweb= [[Biblioteca Luis Ángel Arango]]}}&lt;/ref&gt;

El so mandatu presidencial destacóse especialmente por traer a Colombia los servicios de teléfonu y ampliar l'allumáu públicu en Bogotá. Creó la Policía Nacional de Colombia. Destacóse la so esmolición especial poles obres públiques. Ye particularmente recordáu pola entrega illegal (ensin l'autorización del [[Congresu de la República de Colombia|Congresu]]) y a manera propia, de l'ayalga quimbaya a la entós reina d'España.

== Biografía ==
Carlos Holguín nació'l 18 de xunetu de 1832, na población de [[Nóvita]] (anguaño en [[Topetó]]). Fíu de Vicente Holguín Sánchez y María Josefa Mallarino Ibargüen. La so familia xugó un papel relevante na política departamental y nacional. De los sos trelce hermanos, unu foi presidente de la República, [[Jorge Holguín]], y amás el so tíu [[Manuel María Mallarino]] ocupó dichu cargu.

Casóse con Margarita Caro Tovar, hermana de [[Miguel Antonio Caro]] quien sería'l socesor de Carlos na presidencia, y fía de [[José Eusebio Caro]], fundador del [[Partíu Conservador Colombianu|Partíu Conservador]].

Holguín fixo los sos primeros estudios en [[Cali]] y siguir en Bogotá. Escontra 1847, ingresó al Colexu de la compañía de Jesús pero viose obligáu a suspendelos en 1850, cuando fueron espulsaos pol gobiernu. 
D'ellí pasó depués al [[Colexu Mayor de San Bartolomé (Bogotá)|Colexu de San Bartolomé]] onde se graduó en Derechu y ciencies Polítiques, en 1851, a la curtia edá de 19 años. Dalgunos de los sos docentes na xurisprudencia fueron [[José Ignacio de Márquez]], [[Francisco Javier Zaldúa]] y [[Cerbeleón Pinzón]]. 

Empezó a trabayar al añu siguiente de la so graduación, nel Tribunal Cimeru del Cauca como fiscal.
Otramiente, empecipio la so carrera militar al llevantase n'armes contra'l dictador [[José María Melo]], sirvió na compañía del sur y foi secretariu del coronel Manuel Tejada.

Na [[guerra civil colombiana de 1860-1862]], Holguín participó defendiendo la [[Confederación Granadina]] de [[Mariano Ospina Rodríguez]]. Participó na campaña del Magdalena y combatió hasta la cayida del gobiernu de Ospina Rodríguez.

== Trayeutoria política ==
Participó nos congresos de 1856 y 1858, el congresu de 1859 nomar Maxistráu de la Suprema Corte federal de Xusticia. Tuvo nel [[Congresu de la República de Colombia|Congresu de la República]] dende 1868 hasta 1877, como representante y senador polos estaos de [[Estáu Soberanu de Cundinamarca|Cundinamarca]], [[Estáu Soberanu del Tolima|Tolima]] y [[Estáu Soberanu d'Antioquia|Antioquia]]. Amás Holguín adquirió notoriedá pol so llabor periodística y la so oratoria. 

A pesar de que taba práuticamente solo nun congresu d'idees contraries a les suyes, rellumu pola so oratoria; a esti respectu [[Marco Fidel Suárez]] comentó:«La so oratoria nun foi la de llugares comunes o de la declamación bueca nin ampulosa, nin rellumó poles imáxenes con que se exornan los discursos académicos o les arengues populares. Yera la oratoria parllamentaria acerada y acandilante, en que campeaban les armes del convencimientu y enxamás les de la persuasión o'l sentimentalismu. Los sos discursos estremar pola perenal facundia, la dialéutica claro y bonal, la sátira más caltriante, el retruque más puestu y oportuna, y les alusiones históriques meyor trayíes».

Na primer presidencia de [[Rafael Núñez]] nomóse-y como ministru plenipotenciario n'Inglaterra y n'España, foi'l primeru en tener esa dignidá n'España. En 1883, retomó'l so cargu de ministru nel [[Reinu Xuníu]]. Al so regresu al país en 1887, foi nomáu ministru de rellaciones esteriores.

=== Presidente de Colombia ===
En 1888 Carlos Holguín Mallarino ye nomáu presidente pol [[Congresu de la República de Colombia|Congresu de la República]] por unanimidá de votos, dada l'ausencia del presidente Núñez.

El so gobiernu tuvo relativu énfasis en [[obres públiques]] y la &quot;modernización&quot; del país. Construyó carreteres y diques, facilitó'l navegación del [[Ríu Magdalena|Magdalena]], el [[Ríu Cauca|Cauca]] y del [[Nechí]]. Construyó amás el primer [[hospital militar de Bogotá]].

Estableció los primeros servicios de [[teléfonu]] y amplió l'allumáu llétricu de la capital y construyó el Teatru Colón en [[Medellín]].

Carlos Holguín caltuvo la paz mientres el so cuatrieniu práuticamente inalterada. Creó la [[Policía Nacional de Colombia|Policía Nacional]] per mediu del decretu 1000 de payares de 1891. 

==== L'Ayalga de los Quimbayas ====
{{AP|Ayalga de los Quimbayas}}
En 1890, l'Ayalga de los Quimbayas, xoya arqueolóxica de la [[Colombia]] prehispánica, foi topáu por un grupu de guaqueros en La Soledad, una escavación allugada na redoma de los conceyos de [[Quimbaya (Quindío)|Quimbaya]] y [[Filandia]], nel entós departamentu del [[Gran Cauca|Cauca]]. L'Ayalga taba compuestu por más de cuatrocientes pieces arqueolóxiques, pertenecientes a la dote funeraria d'un [[cacique]], ente les cualos inclúyense poporos, desnudos masculinos y femeninos, sielles y oxetos ceremoniales y ornamentales.

Tres la dispersión de l'Ayalga, tremáu en diverses coleiciones privaes, el gobiernu nacional llogró unificalo de nuevu, en 1892 col usu de fondos públicos, adquiriendo una completa seleición de les sos meyores pieces.&lt;ref&gt;[&quot;L'ayalga de los Quimbayas: Hestoria, identidá y patrimoniu&quot;, Pablo Gamboa Hinestrosa, Planeta, Bogotá, 2002]&lt;/ref&gt; 

Depués de ser unviáu a España col propósitu d'exhibilo mientres la [[Celebración del IV Centenariu del Descubrimientu d'América]], l'Ayalga foi apurríu pol presidente Holguín en calidá de regalu a la reina Rexente [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena]].

Holguín, en condición d'encargáu de la presidencia de Colombia, tomó la decisión de dar n'agasayo l'ayalga ensin consultar nin ser autorizáu pol [[Congresu de la República de Colombia|Congresu]], que yera lo previsto pola Constitución entós vixente. Nestes condiciones, la unviada de l'Ayalga a España foi consideráu como una violación a la Constitución colombiana.&lt;ref&gt;[Antonio José Rengifo Lozano, &quot;Meyores y perspeutives del Derechu pa la restitución de bienes culturales a los sos países d'orixe: el Casu de la Coleición Cultural Qimbaya&quot;, Revista Pensamientu Xurídicu, Non. 22, Universidá Nacional de Colombia, Bogotá, 2008]&lt;/ref&gt; Nun fallu proferíu 19 d'ochobre de 2017, la Corte Constitucional de Colombia, declaró que les 124 pieces de l'ayalga Quimbaya fueron donaes de manera illegal, pos el presidente Holguín nun cuntaba cola autorización pa faelo, el fallu ordena al Presidente de la República en cabeza del poder executivu, faer les xestiones necesaries pa llograr la restitución de dichu ayalga al país. El gobiernu ta buscando la intermediación de la [[Unesco]],&lt;ref&gt;[Antonio José Rengifo Lozano, &quot;La defensa del patrimoniu Cultural&quot;, UN Periódicu, Universidá Nacional de Colombia, agostu 2012]&lt;/ref&gt; pa llograr que'l gobiernu español devuelva les pieces na so totalidá.

== Periodista y escritor ==
Primeramente a la so presidencia Holguín destacara como Periodista. En [[Cali]] creó'l periódicu ''&quot;El Caucano&quot;'' (1857). En Bogotá collaboró cola redaición de ''&quot;La Prensa&quot;''. Igualmente foi un asiduo collaborador de los periódicos conservadores de la capital, ''&quot;El Conservador&quot;'', ''&quot;El Filotémico&quot;,'' ''&quot;El Porvenir&quot;'' y ''&quot;El Tradicionista&quot;'' ente otros. Tamién foi importante como escritor. Ente les sos obres destaquen: 

* ''&quot;Cartes polítiques&quot;''
* ''&quot;Desbarreaux&quot;''
* '' &quot;Estudios históricos sobre la Independencia&quot;''
* ''&quot;Revista d'Europa&quot;''

Amás escribió numberosos sonetos y escritos en periódicos y revistes. Nos sos escritos foi sarcásticu, irónicu, polemista y críticu.

Falaba amás del español, l'inglés, el francés, el llatín, l'italianu; apoderaba los clásicos de la lliteratura antiguu y modernu al empar y conocía la hestoria y la filosofía, amás del so oficiu d'abogáu.

== Homenaxes ==
La Policía Nacional creó la medaya Carlos Holguín, como reconocencia a les persones que mientres la so vida realizaron apurras pervalibles pal cumplimientu de l'actividá policial.&lt;ref&gt;Direición Xeneral de la Policía Nacional. Resolución 3372 del 26 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt; 

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/biografias/holgcarl.htm Ficha Bibliográfica]

{{socesión | títulu= [[Ficheru:Flag of the President of Colombia.svg|40px|center]][[Presidente de Colombia]] | |periodu = [[1888]] &lt;br /&gt;a [[1892]]| predecesor = [[Rafael Núñez]] | socesor = [[Rafael Núñez]]}}.

{{NF|1832|1894|Holguin, Carlos}}


{{Tradubot|Carlos Holguín Mallarino}}

[[Categoría:Embaxadores de Colombia]]
[[Categoría:Escritores de Colombia]]
[[Categoría:Escritores en castellanu]]
[[Categoría:Xueces de Colombia]]
[[Categoría:Militares de Colombia]]
[[Categoría:Ministros y ministres de Colombia]]
[[Categoría:Oradores]]
[[Categoría:Periodistes de Colombia]]
[[Categoría:Políglotes de Colombia]]
[[Categoría:Políticos y polítiques del Partíu Conservador Colombianu]]
[[Categoría:Presidentes de Colombia]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Colombia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>l3b9d3uun7zpogs73nvhxml7sm43lbm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guillermo Rodríguez Lara</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156134</id>
    <revision>
      <id>3703391</id>
      <parentid>3688275</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64632" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Guillermo Rodríguez Lara''' {{nym}} ye un [[Dictadura|exdictador]], [[militar]], [[políticu]] y [[llabrador]] [[ecuatorianu]]. Foi l'home fuerte y [[dictador]] del [[Ecuador]] mientres un ralu de casi cuatro años, sucesu asocedíu tres el derrocamientu de [[José María Velasco Ibarra]] en 1972. Gobernó'l país dende'l [[15 de febreru]] de [[1972]] hasta'l [[11 de xineru]] de [[1976]].

Asumió'l poder en virtú de ser l'oficial más antiguu al momentu en que les [[Fuercies Armaes del Ecuador]] decidieron intervenir políticamente y dar un golpe d'Estáu pa establecer un gobiernu que se autodenominó arbitraria y unilateralmente ''&quot;nacionalista y revolucionariu&quot;'', que'l so oxetivu yera controlar ya invertir los cuantiosos ingresos producíos pola esportación de petroleu que s'empezaron a percibir a empiezos de la década de los setenta, coincidiendo esto cola grave crisis enerxética mundial qu'aquexó al mundu per aquellos años, y que no principal afectó n'especial al mundu industrializáu y a los países más pudientes o con mayor poder adquisitivu, más que nada a Europa y Estaos Xuníos.

La so asunción al poder diose metanes un ambiente bastante sopelexáu, raru ya inciertu, y por cuenta de que quixo evitase la celebración d'unes eleiciones xenerales que'l so ganador yá se sabía en demasía de mano. Con ello llogróse torgar que Assad Bucaram Y. participara y ganara nes nunca celebraes eleiciones presidenciales de 1972. Nun principiu pensóse, ya inclusive paeció, que'l gobiernu de Rodríguez Lara diba ser d'un enclín marcadamente progresista o inclinada escontra la esquierda, más esto nun se cumplió tal que s'esperaba o anunciaba, y el pasu del tiempu encargar de rectificar y/o desmentir dicha creencia. Finalmente nun se cumplieron les mires iniciales de cambéu que se depositó nel nuevu gobernante, lo cual a lo postrero produció una gastadura inevitable y irreversible de la xestión gubernamental del xeneral Rodríguez Lara, circunstancia que remató col so alloñamientu definitivu del poder y de la política ecuatoriana. Nunca dempués volvió tener una participación destacada o digna de nomase na vida pública del Ecuador. La dictadura de Rodríguez Lara marcó l'entamu d'un curtiu ralu nel cual Ecuador tuvo gobernáu por militares, que, sicasí, solo duró siete años y nun tuvo una trescendencia de pesu o que constituyera un finxu relevante na historia, contraponiéndose asina a lo asocedío en munchos otros países llatinoamericanos. El triunviratu qu'asocedió a Rodríguez decidió asumir voluntariamente un plan de torna a la democracia que s'executó ensin mayores dificultaes, anque nun plazu relativamente llargu o dilatáu, y con una gran distancia de tiempu ente la celebración de la primera y segunda vuelta pa escoyer el presidente y el vicepresidente.

== Biografía xeneral ==

=== Carrera, estudios y cursos realizaos ===

Guillermo Rodríguez Lara nació'l [[9 d'agostu]] de [[1927]] na ciudá de [[Pujilí]], una pequeña llocalidá allugada na área rural la provincia interandina de [[Provincia de Cotopaxi|Cotopaxi]] del [[Ecuador]]. Realizó los sos estudios secundarios nel Colexu Militar Eloy Alfaro de Quito, llugar onde naquella dómina formaben los oficiales del Exércitu d'Ecuador. En 1944 recibió una beca pa siguir los sos estudios na escuela militar de Colombia, establecimientu onde algamó escelentes calificaciones y pollo, bien merecidamente, llogró'l grau de primer alférez. Darréu recibió'l grau de subteniente d'inxenieros del Exércitu Ecuatorianu y onde llogró, con un gran merecimientu, la primer antigüedá del cursu. En 1945 empecipió los sos estudios cimeros na Escuela d'Artilleros ya Inxenieros. En 1947 foi becáu pa siguir los sos estudios na Escuela Cimera Téunica d'Arxentina, llogrando escelentes resultaos académiques y graduándose como inxenieru militar con magnífiques calificaciones. Tamién cursó estudios n'[[Estaos Xuníos]] (en facer años sumida y llexendaria [[Escuela de les Amériques]]).&lt;ref&gt;[http://www.soaw.org/article.php?id=237 SOA Watch Famous Graduates]&lt;/ref&gt;

=== Trayeutoria militar y llaboral ===

De [[1962]] a [[1964]] Rodríguez Lara desempeñó les funciones de profesor na sumida Escuela de les Amériques asitiada en [[Panamá]], institución de murnia recordación y na que se formaron munchos represores militares, de los que dalgunos inclusive terminaron ocupando cargos importantes nos sos respeutivos países. Rodríguez Lara foi unu d'ellos. En [[1966]], incorporar al Estáu Mayor de l'Academia de Guerra del Exércitu y foi condecoráu pol presidente [[Clemente Yerovi]]. Tres l'intentu de golpe militar de marzu de [[1971]] hubo una reorganización del altu mandu de les Fuercies Armaes del Ecuador. Eso favoreció a Rodríguez Lara, quien foi nomáu Comandante Xeneral del Exércitu pol presidente José María Velasco Ibarra, quien coles mesmes cumplía'l so quintu mandatu presidencial (1968-1972), que nun algamar a rematar por cuenta de que foi derrocáu pola mesma persona a la qu'estendió aquel nomamientu.

=== Condecoraciones, distinciones, reconocencies y medayes recibíes ===

El xeneral Rodríguez Lara ye posesor d'una bona y bien merecida cantidá de condecoraciones y medayes, tantu nacionales y estranxeres, les que-y fueron apurríes a lo llargo de la so carrera profesional y militar como una xusta reconocencia a los sos innegables méritos profesionales, llaborales y castrenses. Foi condecoráu col Gran Collar de la Escuela Cimera y Colexu Militar. Amás recibió condecoraciones de [[Colombia]] y [[Venezuela]]. En 2013 recibió una condecoración na ciudá de Ibarra, na provincia nortina de Imbabura, que foi-y dada pola Sociedá Bolivariana, nucleu de Imbabura. La presea, denominada &quot;Simón Bolívar&quot; y que ye la condecoración de más altu rangu qu'esiste y confierse dientro d'esa institución, foi-y dada por cuenta de la so condición de ciudadanu probo y tamién pol so brillosu carrera militar nel Exércitu del Ecuador.

=== Vida personal y familiar ===
En 1953 casóse na so ciudá natal con [[Aída Judith Lleón]],&lt;ref name=CEHE&gt;{{cita llibru |apellíos1=Macías Núñez|nome1=Édison|títulu=Xeneral Guillermo Rodríguez Lara|editorial=Centru d'Estudios Históricos del Exércitu|allugamientu=Quito|páxines=49-51; 248-251|fechaaccesu=19 de xunu de 2018|idioma=español}}&lt;/ref&gt; quien ye'l so pariente per llinia materna y con quien llegó a tener cinco fíos:&lt;ref name=DGT&gt;{{cita web|apellido1=Garaycoa Talor|nome1=Deyda|títulu=Aida Judith Graciela Lleón|obra=Families del Ecuador editorial=Geneanet|idioma=español|fechaaccesu=19 de xunu de 2018|allugamientu=Guayaquil|formatu=en llinia}}&lt;/ref&gt;
*Nancy Elizabeth Rodríguez Lleón, casada con César Mera Caicedo, con descendencia.
*Guillermo Aurelio José Rodríguez Lleón, casáu con Nery Coloráu Fernández.
*Gioconda Judith Rodríguez Lleón, casada con Iván Endara Echeverría, con descendencia.
*Miriam Azucena Rodríguez Lleón, casada con Francois Maurice Auzerais -y Foll, con descendencia.
*Antonio Roberto Rodríguez Lleón, casáu con María de los Ánxeles Coello Machucha, con descendencia.

A Rodríguez Lara conózse-y popularmente y dende siempres col llamatu de '''&quot;Bombita&quot;''', que llueñe de ser peyorativu o insultante pa la so persona más bien constitúi una terrible amuesa de ciñu y de ciñu de parte de la xente, especialmente nel ámbitu militar, rural y popular. Ye un personaxe de perfil más bien baxu y que les sos apaiciones na prensa fueron bien esporádiques y espaciadas nel tiempu desque dexó'l poder. Los sos actos personales nun suelen llamar l'atención de los medios nin menos xenerar escándalos o ser noticia de primera plana. Na actualidá casi sumió de la vida nacional.

== Dellos antecedentes políticos rellacionaos col golpe ==

Como Comandante Xeneral del [[Exércitu]] favoreció, autorizó y lideró un [[golpe d'estáu]] incruento y exilió arbitrariamente al anterior presidente, [[José María Velasco Ibarra]], a [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], llugar d'onde tornó dellos años más tarde y bien poco primero de morrer en forma natural. Esti derrocamientu deber al complexu momentu políticu que vivía l'Ecuador nesi momentu, que incluyía'l peligru inminente de qu'españara una guerra civil por cuenta de la polarización de les faiciones que pretendíen llegar al poder nes eleiciones vinientes. Ye bonu aprofiar que Rodríguez Lara yera un personaxe desconocíu na escena política nacional del Ecuador hasta esi momentu. Foi'l golpe d'estáu'l que lo dio a conocer nel ámbitu nacional ya internacional.

=== El pesu políticu del factor Bucaram ===

El país taba a les puertes d'unos comicios xenerales que nunca se celebraron, y nos que'l casi seguru ganador sería'l políticu [[Assad Bucaram]], personaxe populista y con muncha llegada ente la clase trabayadora, especialmente en Guayaquil y nel restu de la mariña ecuatoriana, que nun yera precisamente del gustu de la oligarquía criolla, de los sectores conservadores nin de la cúpula de les fuercies armaes. Pa ello tamién ye menester saber y entender cómo yera l'ambiente que se vivía nel Ecuador.

Bucaram militaba viviegamente nun partíu denomináu [[Concentración de Fuercies Populares]] (CFP), agrupación política carente d'una ideoloxía concreta o que dexara definila nuna llinia determinada, yá seya d'esquierda o de derecha, de la cual yera'l so líder más visible y combativu. Nengún de los sos contendores exhibía l'arrastre y la fuercia eleutoral qu'a ésti se -y atribuyía, magar per esos años les encuestes d'opinión o d'intención de votu práuticamente nun esistíen nel Ecuador. Éstes llegaron darréu y cola torna a la democracia. L'analís empíricu de la situación suxuría que Bucaram diba ganar ensin contrapesos nin grandes dificultaes. El so verborrea encandilaba y abruxaba a les mases populares, magar ser considerada vulgar y pocu refinada pal segmentu más educáu y pudiente de la población d'Ecuador, que de toes formes yera claramente minoritariu.

Los contendores de Bucaram utilizaron los más diversos recursos pa intentar neutralizalo y/o sacalo de la vida política del país. Unu d'ellos foi acusalo de nun ser ecuatorianu de nacencia, estratexa que nun daba amueses d'alloñar a los posibles votantes de Bucaram y que foi reiteradamente usada, inclusive pa nun dexa-y ser candidatu a presidente cuando se produció la torna a la democracia en 1979. Llegóse tan llueñe con esti ardid, qu'inclusive se lo utilizó pa nun dexa-y ser candidatu a vicealcalde de Guayaquil nes eleiciones de 1978. Nunca pudo probase debidamente que Assad Bucaram fuera realmente estranxeru. Él siempres alegó nacer na ciudá de Ambato, Tungurahua, Ecuador.

=== Incertidume en rellación a Bucaram y la so ideoloxía política ===

Pa la mayor parte de los ecuatorianos yera una verdadera incógnita lo que diba pasar si Bucaram efeutivamente terciaba nes eleiciones xenerales y ganaba la presidencia, que yera lo que de mano s'agoraba d'alcuerdu a los enclinos del momentu. Esi nivel d'incertidume tan eleváu foi d'un gran pesu por que munchos opunxérense, con o ensin razón, a les pretensiones presidenciales de Bucaram. Los empresarios y propietarios de grandes estensiones de tierra o llatifundios tarrecíen-y y pensaben que Bucaram podía entamar una agresiva campaña d'espropiaciones o nacionalizaciones que los desaposiara de les sos posesiones. Como políticu nun yera del gustu de los empresarios ya industriales. De dalguna manera, la gafienta oposición de la oligarquía a esti personaxe coincidía colos intereses de ciertos sectores militares golpistes, pero sobremanera coles hasta esi momentu ocultu y desconocíu aspiraciones polítiques de Rodríguez Lara.

Y si Bucaram yá, de por sí, xeneraba enforma rocea ente los grupos de poder económicu y la clase alta, la so camarilla tamién yera oxetu d'una fonda rocea, cuantimás los cuadros direutivos de CFP (Concentración de Fuercies Populares), el partíu políticu nel cual militaba, y que darréu sumió de la escena política. Munchos víen na posible eleición d'esti personaxe'l advenimiento d'una verdadera debacle pal futuru del Ecuador. Nunca se supo si realmente esto tenía un fundamentu basáu na realidá, pos Bucaram enxamás llogró presentase como candidatu a presidente d'Ecuador, magar que eso siempres foi la so aspiración de fondu. El golpe de Rodríguez Lara torgar pa siempres.

=== Dictadura civil de Velasco Ibarra ===

Primeramente, el presidente Velasco Ibarra declarárase dictador civil en 1970. N'Ecuador vivía un periodu bastante aturbolináu y ensin visos de resolvese per una vía pacífica o democrática. El vieyu presidente Velasco Ibarra eslleió a partir d'esi intre'l parllamentu, creándose, d'esa manera, les condiciones que conducieron a rematar en febreru de 1972 con tomar del poder de parte de los militares ecuatorianos. Munchos pensaben que l'Ecuador taba entós nun llaberintu ensin salida y qu'inclusive podía producise una guerra civil.

Magar tou, la interrupción del procesu democráticu foi absolutamente sorpresiva y tomó totalmente despreveníos a los actores políticos del país nel momentu, que casi nin reaccionaron. La democracia apenes algamara a durar unos pocos años, desque la [[Xunta Militar del 63|Xunta Militar]] dirixida pol contralmirante [[Ramón Castro Jijón]] fuera obligada a arrenunciar tres una violenta revuelta popular. Y de los trés presidentes qu'asocedieron a la Xunta Militar hasta'l golpe de Rodríguez Lara, solo unu, Velasco Ibarra, foi escoyíu llimpia y democráticamente nes urnes. Los otros dos, [[Clemente Yerovi Indaburu]] y [[Otto Arosemena Gómez]], aportaron a la presidencia en circunstancies dafechu distintes y en calidá de mandatarios interinos.

== Golpe d'estáu y llegada de Rodríguez Lara al poder ==

De dalguna manera, estes múltiples circunstancies, en gran parte imprevistes ya inclusive improvisaes, emburriaron a les fuercies armaes ecuatorianes a tomar la decisión d'intervenir viviegamente nel destín del país, dándose'l 15 de febreru de 1972 un golpe d'estáu incruento ya inesperáu, el que foi executáu materialmente por un mozu oficial de l'Armada del Ecuador, el comandante, años más tarde promovíu a almirante, [[Jorge Queirolo Gómez]], pero que llevó finalmente al xeneral Guillermo Rodríguez Lara al poder.

El golpe en sí asocedió na ciudá portuaria de [[Guayaquil]] y non na capital, Quito, contrariamente a lo que davezu cabo esperar nestos casos. Dar ensin que se produxeren fechos de violencia, enfrentamientos ente los golpistes y les poques fuercies que protexíen a Velasco Ibarra, hubiera víctimes o mancaos que llamentar y ensin que se disparara nin un solu tiru. L'esplegue militar que se realizó foi mínimu y pasó práuticamente inalvertíu pa la población de la ciudá, inclusive nel barriu nel que daquella taba la residencia presidencial (Los Ceibos, un sector residencial de clase media alta). La execución del golpe foi bien discreta, pacífica y silenciosa. Tou ello diose gracies a el notable remangu tácticu del comandante Jorge Queirolo Gómez, quien magar ser el qu'executó materialmente'l derrocamientu de Velasco Ibarra, solo asumió'l poder per unes poques hores, venciéndolo casi de momentu, mientres la madrugada, al xeneral Rodríguez Lara, qu'amás yera quien en verdá taba tres el golpe.

=== Consecuencies inmediates y analís de asoceder ===

Cabo resaltar que l'exércitu nun reaccionó en forma activa frente al golpe nin tampoco intentó detenelo o siquier retrasalo, magar qu'en Guayaquil sí disponía de los efeutivos abondos como pa poder faelo. El factor sorpresa tamién tuvo verdaderamente presente, pos los sucesos dar mientres el Martes d'Antroxu, al anochecer, metanes un feriáu que ye bien tradicional nel Ecuador, en momentos en que'l país taba cola mayor parte de los ecuatorianos dedicaos a folgar o festexar. Práuticamente naide taba nesi momentu pendiente del soceder políticu o siquier de les noticies, les que per esos años nun s'arrobinaben con tanta facilidá nin rapidez como agora. La oficialidá del exércitu acantonada en Guayaquil, concretamente los efeutivos que taben asignaos a la Brigada d'Infantería Nr. 5 &quot;Guayas&quot;, asitiada entós relativamente cerca del centru de la ciudá, nun foi la esceición. Nun intervinieron nin tampoco intentaron faelo. Fueron testigos pasivos y silenciosos de la rotura de la democracia nel Ecuador, que tardó siete años en ser recuperada.

Mientres esa xornada solo había unos pocos soldaos más un oficial de guardia presentes, pa quien el golpe pasó totalmente desapercibíu. Nun tuvieron la oportunidá d'apreciar la esistencia de dalgún movimientu estrañu o inusual que delatara que se taba dando en derrocar al presidente en funciones de la república. Pal personal militar de guardia tou víase bien normal y ensin novedaes. Bien podría dicise que l'exércitu foi un elementu pasivu na execución mesma del golpe, más non no tocante a l'asunción del poder como tal. Ye menester tener en considerancia que les comunicaciones yeren entós muncho más precaries que les qu'esisten anguaño, ensin teléfonos móviles, conexones a internet, notebooks, tabletas, redes sociales nin otros artiluxos teunolóxicos cada vez más sofisticaos que fueron surdiendo col intre de los años.

=== Espulsión de Velasco Ibarra del Ecuador ===

Esi mesmu día, ensin avagar que los sos partidarios reaccionen o tomen cartes nel asuntu, Velasco Ibarra foi rápido espulsáu d'Ecuador y obligáu a encetar un avión de la [[Fuercia Aérea del Ecuador]] (FAE) que lo treslladó darréu con camín de [[Panamá]], país dende onde partió pocu dempués al so exiliu definitivu en Buenos Aires, Arxentina, d'onde tornó a Ecuador en 1978 tres la muerte de la so esposa Corina del Parral nun accidente de tráficu nel que foi arollada por un bus urbanu. Instauróse entós una yera relativamente curtiu de gobiernos militares que, en total, considerando a los socesores del xeneral Rodríguez Lara, dirixó mientres daqué más de siete años los destinos del Ecuador, hasta que se produció la torna definitiva a la democracia'l 10 d'agostu de [[1979]], cola asunción de [[Jaime Roldós Aguilera]].

=== &quot;Bombita&quot; convertir nel sepulturero del velasquismo nel Ecuador ===

Ye bien importante aprofiar que'l golpe d'estáu del 15 de febreru de 1972 marcó, amás, el fin inesperáu de la dilatada carrera política de José María Velasco Ibarra, la que s'estendió a lo llargo de daqué más de cuatro décades y que capitalizó una gran parte de l'atención pública mientres esi ralu. Ésti nunca más intervieno na vida pública d'Ecuador y solo fixo dacuando declaraciones que, seya que non, nun alteriaron los sucesos políticos que se desenvolvieron nel so país. Vivió un exiliu ensin grandes estridencies nin declaraciones y con un estilu de vida más bien modestu en Buenos Aires, Arxentina. Anque &quot;Bombita&quot; probablemente nunca lo propunxo d'una manera direuta o formal, ésti terminó siendo'l sepulturero del velasquismo nel Ecuador. La edá de Velasco foi un factor clave por que él nun pudiera retornar a la política activa tres el so regresu a Ecuador. Nin siquier intentar. Los años pasaos en Buenos Aires alloñar de la continxencia política y fixeron que cayera casi nel olvidu. Magar tou, el funeral de Velasco foi altamente allegáu.

== La presidencia ==

El xeneral Rodríguez definióse políticamente, nel so momentu, como un ecuatorianu d'esquierda moderada y con enfotos claramente progresistes, pero ensin enclinos totalitarios, marxista-leninistes o prosoviétiques. No aparente nun s'allinió con nenguna de les dos potencies que nesi momentu apoderaben l'orde políticu mundial. Pero na práutica sí la fixo colos Estaos Xuníos, pos el gobiernu ecuatorianu dependía enforma d'aquel país en dellos sentíos, sobremanera no comercial y tecnolóxico. El gobiernu de Rodríguez Lara carauterizar por ser abiertamente distintu a les dictadures militares imperantes nel conu sur mientres la década de los 70, pos la represión qu'hubo foi más bien menor tocantes a intensidá. Esa represión tuvo bien focalizada en ciertu opositores con una postura crítica a la llinia del gobiernu y nun se reportaron casos confirmaos de sumíos políticos ente 1972 y 1976, menos entá d'execuciones estraxudiciales. Tampoco se sabe d'opositores asesinaos y/o atacaos por orde del gobiernu mientres esi ralu. Ello ye que munchos chilenos d'esquierda que fuxíen d'Augusto Pinochet exiliáronse ensin problemes n'Ecuador, especialmente ente 1973 y 1976.

=== Ambiciones polítiques personales ===

Sicasí, Rodríguez Lara tampoco taba d'alcuerdu n'arrenunciar a gobernar en favor de la instauración d'un sistema democráticu y con una eleición presidencial direuta. Enxamás se-y asocedió falar de celebrar una eleición de presidente o, siquier, de dignidaes seccionales. Les sos ambiciones polítiques yeren obvies, magar que él nun principiu nun les espresaba abiertamente o en forma direuta. Pasada la lluna de miel, dempués de 1972, los partíos políticos ciscaben o pretendíen una puesta torna al orde constitucional democráticu. Rodríguez Lara foi terminante: &quot;Nun voi dexar que los partíos políticos convertir en tutores del gobiernu&quot;. Munchos interpreten esta negativa a celebrar eleiciones presidenciales como una maniobra personal y a favor de les sos aspiraciones de siguir nel poder. Rodríguez Lara anunció un plan de gobiernu que los sos pilastres yeren dos documentos: '''&quot;Principios filosóficos y plan d'aición del Gobiernu&quot;''' y '''&quot;Plan integral de tresformamientu y desenvolvimientu&quot;'''. L'analís posterior de los fechos suxure que'l conteníu propuesto por estos documentos nunca se cumplió na so totalidá y que más bien foi lletra muerta. El de Rodríguez Lara foi un gobiernu d'anuncios grandilocuentes pero que solo sirvíen pa impresionar momentáneamente al públicu.

=== Constitución de 1945 ===

No gubernamental Rodríguez Lara retomó la Constitución de 1945, que yera una carta magna de ciertu enclín llevemente izquierdista o más bien progresista. Facer asina porque yera la que meyor s'afaía a los supuestos propósitos revolucionarios y nacionalistes qu'inspiraron el golpe. Formó un gabinete mistu, nel que, sicasí, les principales carteres quedaben en manes d'oficiales militares en serviciu activu. Los partíos políticos calteníen la esperanza d'una puesta torna al orde constitucional democráticu, pero les sos ilusiones viéronse prontamente esmorecíes cuando Rodríguez Lara anunció'l so plan quinquenal, anulando asina de secute les pretensiones polítiques d'éstos. Entós empezó a exercer el poder asesoráu por un Conseyu de Gobiernu, órganu integráu por militares de los trés cañes de la Fuercies Armaes, el que más palantre foi suplantáu por una Comisión Llexislativa. Unu de los finxos del so gobiernu foi haber pagu íntegramente el saldu de la delda que se caltenía con Inglaterra, conocida como la &quot;delda inglesa&quot;, que fuera contraida mientres la guerra de la independencia del Ecuador, pa financiala.

=== Midíes represives ===

El presidente decretó'l réxime xurídicu de &quot;estáu de sitiu&quot; y caltener vixente per cerca de cuatro años, mientres la mayor parte del tiempu que gobernó, ensin qu'esistiera una razón real o de pesu pa ello. N'Ecuador nun esistía'l terrorismu activu o un grupu guerrilleru debidamente entamáu. Tampoco hubo una resistencia real al réxime o dalgún movimientu social violentu qu'amenaciara la so esistencia. Menos entá puede falase de que daquella esistieren grandes bandes delictives o de narcotraficantes. Lo del estáu de sitiu foi a cencielles una midida arbitraria y mesma d'una dictadura que nun respetaba los derechos llegales o constitucionales de los ciudadanos. Ye necesariu aprofiar que per esos años Ecuador nun sufría nenguna clase d'insurxencia nin l'aición de grupos terroristes entamaos, o bandes criminales y cola fuercia pa faer apeligrar a los poderes establecíos.

Rodríguez Lara empezó a gobernar con mano de fierro, pero esta postura pasu ente pasu foise allandiando hasta volvese casi inesistente. Encarceló a dellos periodistes que s'atrevieron a criticalo. En [[ochobre]] de [[1973]] fixo confinar na Amazonia a dellos líderes opositores conocíos. Felicidad midida foi tomada d'una forma totalmente arbitraria y ensin que se diera'l debíu procesu o un xuiciu xustu pa los arreyaos, contra quien nin siquier esistía una acusación específica. Pasaos unos meses Rodríguez Lara llevantó'l confinamientu y lliberó a los deteníos. Procedió asina por cuenta de una gran fola de crítiques provenientes de la prensa que tuvo qu'encarar y pa les que nunca hubo una respuesta concreta o satisfactoria. El gobiernu de Rodríguez Lara tamién tuvo qu'enfrentar una violenta fola de protestes estudiantiles, especialmente en [[Guayaquil]], nuna de les cualos resultó mancada [[Rosita Parés|Rosa Parés]], dirixente de los profesores y militante comunista, quien recibió l'impautu d'una bomba lacrimógena nel so pescuezu y morrió pocu dempués. Dichu fallecimientu causó más manifestaciones violentes, sobremanera de parte de los estudiantes universitarios de Guayaquil.

=== Fiscalización del últimu gobiernu velasquista ===

Rodríguez Lara fiscalizó ya investigó, con un ciertu aplausu y beneplácito inicial de la opinión pública, a dellos altos personeros del últimu réxime velasquista, non ensin cayer en ciertos escesos de precipitación como nel casu d'Alfonso Regueru Robelly, quien xustamente fuera unu de los ministros favoritos de Velasco Ibarra. Regueru Robelly foi absueltu polos tribunales de xusticia depués de pasar llargos meses zarráu na cárcel. Munchos velasquistas consideraron que'l casu de Regueru Robelly yera un claru exemplu de persecución política y xudicial en contra de los que fueron collaboradores o partidarios del ex-presidente Velasco Ibarra.

=== Dellos datos adicionales ===

Propunxo un plan de gobiernu d'enclín nacionalista y revolucionaria, que tuvo básicamente integráu por dos documentos ellaboraos especialmente pa tal efeutu: &quot;Principios filosóficos y plan d'aición del Gobiernu&quot; y &quot;Plan integral de tresformamientu y desenvolvimientu&quot;. Amás, decretó'l &quot;estáu de sitiu&quot; nel país y caltener vixente per cerca de cuatro años, mientres la mayor parte del tiempu que gobernó, con suspensión de toles garantíes constitucionales contemplaes, ensin qu'en verdá esistiera un motivu real o de pesu pa ello. Nunca hubo una amenaza latente o de peligru pal gobiernu. Rodríguez Lara confinó nes provincies orientales a dellos líderes opositores que s'atrevieron a llevantar la voz en contra de les sos aiciones o les del so gobiernu, al que consideraben no esencial illegal, dictatorial y arbitrariu. Tamién intervieno la Corte Suprema de Xusticia ya instauró los tristemente recordaos &quot;Tribunales Especiales&quot;. Éstos no aparente sirvíen pa entainar l'alministración de xusticia, qu'en sí yera lenta ya ineficiente, sobremanera cuando asocedíen o s'afayaben los supuestos delitos de &quot;subversión&quot;, pero llueu tuvo que suprimilos porque se dieron numberosos escesos, abusos y casos de corrupción.

=== Obres executaes ===

Mientres el so mandatu, empezó la producción petrolera masiva na rexón amazónica del país y colos fondos llograos de les regalías petroleres construyéronse obres públiques que dieron un bienestar xeneral a la población, como hospitales, centros de salú, consultorios, escueles, caminos, carreteres (asfaltóse la carretera de [[Quitu]] a [[Tulcán]]), etcétera. Tamién se construyó la refinería petrolera d'[[Esmeraldas (Ecuador)|Esmeraldas]], que per munchos años foi y sigue siendo la más grande ya importante del país. Como fundamentu del mandatu de Rodríguez Lara proclamóse un Movimientu Nacionalista Revolucionariu, que no esencial proponía'l tresformamientu social y económico del Ecuador, utilizando pa ello los recursos económicos que xeneraría la esportación del llamáu &quot;oru negro&quot;. Felicidad proclama demostró ser solo una frase bien espresiva pero dafechu vacida y ensin un conteníu verdadero. Nunca se cumplió realmente. El gobiernu de Rodríguez Lara quedóse tan solo en proclamar publicitaries.

=== Desempeñu económicu ===

El desempeñu económicu del gobiernu de Rodríquez Lara tuvo marcáu pola inmensa ya inesperada bonanza que se xeneró a partir de les rentes petroleres qu'empezó a recibir l'Estáu. Un informe emitíu pola Corporación Financiera Ecuatoriana (Cofiec) pal bieniu 1973-1974 dio a conocer delles cifres d'interés sobre'l desenvolvimientu y desempeñu xeneral de la economía: la crecedera global averar al 13 per cientu, l'industrial al 14, el comercial al 7.43, el de la banca, seguros ya inmuebles al 12.3 y el de la construcción al 8.2. El productu per cápita xubiera de 279 dólares en 1970 a 613 en 1975, ye dicir que s'había más que dobláu n'apenes cinco años. Pero tamién ye importante ver la otra cara de la moneda. Non tou foi tan positivu como la mayoría de les estadístiques aparentaben. Tamién hubo númberos en colloráu. Producióse un decrecimiento netu del sector agropecuariu pal consumu nacional que nun llegó al unu per cientu de crecedera bruta, esto mientres la población aumentaba al 3.4 per cientu, lo que se comprobaba cola escasez creciente y l'alza del costo de los alimentos. Ente los años 1970 y 1979 l'endeldamientu públicu creció 12,41 vegaes y el priváu amontóse 57,89 vegaes, una proporción que resultó bien de mayor qu'a nivel estatal.

=== PIB per cápita creció como nunca antes na primer fase d'esportación petrolera ===

En 1972 empecipióse la esportación petrolera con un preciu de $ 2,50 por barril de crudu, xusto mientres la dictadura del xeneral Guillermo Rodríguez Lara. En forma impensada dichu preciu algamó los $ 13,90 en 1975, dando al país una fuerte inyeición de recursos que llevó a que al presupuestu de $ 1.920 millones súmense $ 800 millones solamente pola esportación de crudu. Esti aumentu d'ingresos pal país —consecuencia ensin planiar de los conflictos de Mediu Oriente— traducir nuna crecedera nunca antes vistu del PIB per cápita, que esguiló dende los $ 396 hasta la cantidá de $ 624, cifra que superó los $ 1.000 per cápita antes de terminar la década. Foi una etapa de crecedera económica impensado y que nun se volvió a repitir nos años posteriores.

=== El petroleu como factor de sofitu económicu al nuevu gobiernu y los beneficios qu'ésti traxo ===

Empecipióse la esportación de petroleu cola nacionalización de parte de los bienes y derechos de les compañíes petroleres estrayxeres, la versión de les concesiones, la promulgación d'una nueva Llei d'Hidrocarburos, creció'l presupuestu pa les obres públiques y proyeutos sociales. El descubrimientu d'esti pervalible recursu natural modifica les rellaciones tradicionales del sistema políticu ecuatorianu una y bones amás de convertise nel principal sustentu económicu del país y camudar per ende el so patrón de crecedera y desenvolvimientu enfrenta a diversos actores sociales que tracen como oxetivu apoderase de les ganancies que l'oru negro” trai al país.

El 28 de xunetu de 1973 Ecuador ingresó a la OPEP “Organización de Países Esportadores de Petroleu” con escasos 250.000 barriles diarios de petroleu con bombos y platillos festexó Ecuador, ente qu'otros países esportaben sobre'l millón de barriles diarios por casu Arabia Saudita, Irán, Iraq. Kuwait, Venezuela etc.” La OPEP como organismu multillateral compuestu mayormente per países petroleros de Mediu Oriente buscaba moldiar los precios internacionales del petroleu y aumentar el control de los países miembros sobre les sos respeutives industries petroleres. El cartelu del petroleu, como-y lo denominaba nesos años, xeneró un consensu ente los sos miembros pa la renegociación de los contratos coles empreses estranxeres ya inclusive la nacionalización de les industries petroleres de los países miembros. La OPEP instalar na corriente del Tercer Mundismo que defendía la neutralidá de los países subdesendolcaos frente a les confrontaciones ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética, y un modelu económicu nacionalista y estatista como puntu mediu ente'l capitalismu y el socialismu, ensin abanderizarse por nenguna de les dos ideoloxíes.

L'Ecuador aumentara los sos ingresos petroleros d'una magra cifra en redol a los 44.4 millones de sucres en 1971 a 3.303.5 millones de sucres en 1974, lo cual constituyó una medría sustancial y nunca antes vistu. Por tanto, pa 1974 los ingresos petroleros apurríen el 29% de los ingresos fiscales corrientes. Coles mesmes, la economía ecuatoriana caltuvo una alta tasa añal de crecedera de 8.4% ente 1973 y 1979, una de les más altes n'América Llatina nesa dómina.6 Coles esportaciones de petroleu Rodríguez Lara realizó delles obres en beneficiu de los más precisaos yá que cuntaba col presupuestu más grande de la historia del Ecuador, les obres realizaes nun diben acorde col dineru que xeneraba'l petroleu porque hubo descuidu, pésimos asesores, desorganización y principalmente convirtiéronse los millonarios la gran burguesía del país y fundieron a los más probes. N'agostu de 1972 expédese la Llei d'Hidrocarburos. El 17 d'agostu d'esi mesmu añu, “…l'Estáu ecuatorianu realizó la primer esportación de 308.283 barriles de petroleu dende'l puertu de Balao correspondientes a les regalías de Texaco-Gulf que'l Gobiernu cobraba n'especies. Cada barril vender a un preciu de USD 2,34. Amás, establecióse que los contratos petroleros podíen durar un máximu de 20 años y la so estensión afitar en 200.000 hectárees de superficie física, colo cual les compañíes devolvieron el 80% de les sos concesiones que-yos fueron daes orixinalmente por 50 años”. Revisáronse les concesiones a compañíes estranxeres y estableciéronse condiciones muncho más ventaxoses pal país. Atayóse la concesión de gas del Golfu de Guayaquil. Guarnióse como nunca antes al consorciu estatal CEPE, y empecipióse la construcción de la refinería estatal d'Esmeraldas. Depués adquirióse la participación de la Gulf nel so consorciu de Texaco y revirtió al Estáu la concesión de l'Anglu. Foi toa una revolución na área petrolera.

=== Reforma agraria ===

Nel so &quot;Filosofía y Plan d'Aición&quot; el gobiernu de Rodríguez Lara anunciara en forma un tanto pomposa la implementación d'una &quot;reforma agraria real y efeutiva&quot;. Pero la política agroreformista del Gobiernu foi tardida, más bien duldosa, abondo contradictoria y bien sensible a la constante presión de los propietarios de grandes estensiones de tierres o llatifundios, sobremanera la qu'exercieron los terratenientes serranos. Ellos tarrecíen trate sópitamente desaposiaos de les sos propiedaes, polo cual yera obviu que s'oponíen a cualquier cambéu que pretendiera introducise na manera de propiedá de la tierra. L'Institutu Ecuatorianu de Reforma Agraria y Colonización (IERAC) utilizó solamente'l 25 per cientu del so presupuestu asignáu ente 1973 y 1975, lo cual refundia lluces sobre cuálos yeren les prioridaes del gobiernu &quot;nacionalista y revolucionariu&quot;, que na práutica nun pasaben de ser meres declaraciones bien retóriques y cargaes de bones intenciones, anque con un algame práuticu limitadísimo y que nun terminaba por ser percibíu ente los beneficiarios. La reforma agraria de Rodríguez Lara foi parcial y pocu efeutiva, tantu no tocante al repartu de la tierra como n'aplicar una política de fomentu a la producción agrícola que resultara eficaz.

=== Alquisiciones d'armamentu y equipos pa les fuercies armaes ===

Otra midida digna de mención socedida mientres el gobiernu de Rodríguez Lara, foi que s'anovaron en forma bastante significativa los equipos de los trés cañes de les fuercies armaes, adquiriéndose armamentu modernu y acorde a les necesidaes de defensa del momentu. Un claru exemplu d'esto ye que la Fuercia Aérea del Ecuador recibió los sos primeros aviones de combate supersónicos, los cazabombarderos Sepecat Xaguar, de fabricación anglo-francesa (1975) y que yá nun tán en serviciu activu. Tamién se contrató n'Alemaña la construcción de tres lancha rápides forníes con misiles Exocet pa l'Armada, les que fueron construyíes nun estelleru de la ciudá de Bremen. Otru encargu notable foi'l de dos submarinos alemanes de la clase 209, los únicos que tuvo l'Armada del Ecuador na so historia, y que siguen en serviciu hasta'l día de güei. Adquirióse armamentu nuevu, non usáu, lo cual constituyó un finxu en materia d'adquisición d'equipu bélicu. Hasta entós, Ecuador carauterizar por mercar armamentu usáu y munches vegaes inclusive en males condiciones o inservible.

=== Política pesquera y desavenencies colos Estaos Xuníos ===

En 1974, cola llegada al poder del xeneral Augusto Pinochet en Chile dio entamu a una carrera armamentista ente aquel país y Perú, rivales dende munchos años antes. Eso causó esmolición nel gobiernu militar d'Ecuador, que pretendía desesperadamente modernizar el so propiu equipu bélicu, que yera bien obsoleto naquellos momentos.

El 16 d'abril d'aquel añu l'embaxador estauxunidense n'Ecuador, Robert Brewster encamienta al so gobiernu satisfaer tolos requerimientos y necesidaes más urxentes de l'Armada ecuatoriana. “Ufiertar equipamientu a cualquier caña del Gobiernu militar ecuatorianu nun ye contraproducente a los nuesos intereses sobre la pesca y la Convemar. El Gobiernu ecuatorianu ye militar y nun podemos ver les nueses rellaciones de manera apartada y aisllada. Vender equipamientu militar ye como mover les nueses rellaciones en tolos frentes, incluyida la busca d'una solución a la cuestión pesquera, amás una vegada que la rellación militar tea restaurada, el Gobiernu va intentar caltenela y evitar incidentes que lu pongan en peligru”, analiza.

“Sabemos que cualquier cosa que vendamos a Ecuador nun va aumentar la so capacidá de detener barcos pesqueros. Tamién conocemos que de tolos servicios ecuatorianos, la Marina ye la más influyente nes polítiques escontra la Convemar, pesca y petroleu. Dada la influencia de la Marina equí, creemos que negar la nuesa asistencia provocaría precisamente'l tipu de reaición terca que nun queremos, con consecuencies potencialmente adverses pa los nuesos intereses pesqueros. Per otru llau, si procedemos colos planes de venta a la Marina ecuatoriana, el nuesu accesu ya influencia colos actuales y futuros líderes políticos de la Marina va amontase significativamente. Amás creemos qu'esti tipu de ventes va fortalecer a aquellos dientro de la Marina qu'aconseyen moderase nes confiscaciones de los nuesos barcos pesqueros. Nun puede escapar en San Diego (principal puertu pesqueru n'Estaos Xuníos) la noticia de que nun hubo confiscaciones en más de 14 meses”, remata l'encamientu formuláu pol diplomáticu.

Brewster referir a los controles marítimos que faía l'Armada nes 200 milles a barcos estranxeros qu'ingresaben pa pescar atún. Cuando se topaba una nave norteamericana esta yera detenida polos efeutivos navales ecuatorianos, a esa aición l'embaxador estauxunidense llamaba arbitrariamente “confiscación”.

Tres díes más tarde el mesmu Henry Kissinger contestó lo siguiente: “Toi convencíu que ye nel nuesu interés ufiertar barcos a la Marina ecuatoriana”, escribió, pero esclarió que la industria pesquero norteamericana oponer a esa venta polo que fadría daqué de cabildeo nel Congresu.

=== Gastadura del réxime ===

Escontra 1974 el réxime rodriguista empezó a foliase pública y políticamente. Perdió'l soporte inicial del pueblu, que s'amosaba visiblemente desencantáu porque les riqueces del petroleu nun se penerar nuna proporción abonda con respectu al constante aumentu del costo de la vida. Los llabradores y los sindicatos retiráronlu adulces el sofitu que lu emprestaren nun principiu al xeneral Rodríguez Lara. Los partíos políticos d'enclín centrista y derechiegu reclamaben la torna al réxime formal, protestando asina, en forma indireuta y sutil, contra lo qu'ellos consideraben una dictadura ilexítima. La oligarquía y les compañíes petroleres intrigaban nel escenariu políticu con dellos militares d'orientación derechiega. El gobiernu empezó d'a pocu a referise a un plan de torna a la democracia. Les midíes económiques adoptaes a mediaos de 1975 pa correxir la debilidá de la reserva monetaria internacional espertaron el refugu de los grupos dirixentes del comerciu. El 31 d'agostu de 1975, en connivencia con políticos arrexuntaos nun &quot;Frente Cívicu&quot;, el xeneral Raúl González Alvear y otros xenerales del Exércitu alzar n'armes col oxetivu concretu de derrocar al gobiernu y establecer otru réxime.

=== Desilusión xeneralizada ===

Pa munches persones que punxeren les sos esperances en que'l gobiernu de Rodríguez Lara tresformara al Ecuador la so xestión foi una completa desilusión. Más tempranu que tarde se reveló que'l so réxime nun yera revolucionariu nin tampoco nacionalista, que yera como se autodenominaba ante la xente y a nivel internacional, y que más bien actuaba como una estensión disimulada de los intereses de los grupos económicos que siempres apoderaron l'Ecuador. Estaos Xuníos terminó siendo la potencia que, magar delles fregadures de poca significancia y que más bien fueron puramente mediáticos, dirixó tres bambalinas los pasos d'Ecuador, tantu nel contestu domésticu como nel internacional. Con Rodríguez Lara nun hubo cambeos que fueren significativos o de trescendencia, sacantes el fiscu dispunxo de más recursos qu'antes, lo cual dio pasu a munchos gastos innecesarios o qu'en circunstancies normales nun asocedieren. Col pasu de los años práuticamente naide recuerda lo que pasó mientres el gobiernu de Rodríguez Lara nin-y lo considera un apurra sustancial al desenvolvimientu del Ecuador. Bien podría dicise que tres delles décades ta casi totalmente escaecíu y que la so alcordanza nun xenera polémica nin grandes reproches.

=== Intentu de golpe d'estáu n'agostu de 1975 ===

El 31 d'agostu de [[1975]] Rodríguez Lara enfrentó un cruentu intentu de golpe d'estáu lideráu pol xeneral Raúl González Alvear, del que salió bien llibráu y que dexó un saldu tráxicu de 22 muertos, incluyendo a un oficial del exércitu col grau de coronel. La motivación pa intentar el derrocamientu de Rodríguez Lara tuvo aniciada na gastadura qu'a esos altores yá esperimentaba'l so réxime. L'alzamientu foi dirixíu dende una funeraria cercana al palaciu de gobiernu y produció serios enfrentamientos ente les distintes faiciones del exércitu qu'intervinieron. L'escenariu de los combates foi principalmente'l centru históricu de Quito.

El fracasu de la intentona golpista deber al sofitu que llogró'l xeneral Rodríguez Lara de la brigada blindada &quot;Galápagos&quot;, que tien la so sede na ciudá de Riobamba, provincia de Chimborazo, allugada nel centru del país. La faición del exércitu qu'intentó'l golpe a cencielles nun tuvo la fuercia abondo como pa imponese, magar que'l gobiernu de Rodríguez Lara yá taba notoriamente debilitáu y ensin un gran sofitu castrense. González Alvear alvirtió que nun cuntaba col sofitu de la marina de guerra nin de la fuercia aérea, polo que tuvo qu'arrenunciar del so intentu y rindise. El xeneral González Alvear darréu se exilió en Chile. L'intentu de golpe tuvo como oxetivu devolver la democracia y la institucionalidad al país, que perdiérase tres el derrocamientu de Velasco Ibarra. Un claru exemplu d'ello son los distintos ataques perpetaos a los medios de comunicación per parte del gobiernu de facto de Rodríguez Lara.

== La salida del poder ==

El cruentu intentu de golpe d'estáu del xeneral Raúl González Alvear foi fulminante, magar que nun principiu nun consiguió'l propósitu trazáu, y a la fin terminó de debilitar decisivamente al yá foliáu ya impopular gobiernu de Rodríguez Lara. D'esa forma, apenes cuatro meses dempués de la intentona golpista, los comandantes xenerales del exércitu, la marina y l'aviación primir sutilmente por qu'arrenunciara al so cargu, y finalmente relevar del mandu'l 11 de xineru de 1976. La so salida nun foi violenta, polémica nin traumática: más bien apautó colos altos xefes militares un plazu prudencial pa retirase ensin grandes respigos nin estrueldos mediáticos pel mediu, negociación esitosa que-y dexó realizar el matrimoniu de la so fía nel Palaciu de Carondelet díes antes d'apurrir el mandu, y entamar él mesmu'l trespasu del poder ente honores militares y con muncha dignidá. Ta claro que los xefes militares ecuatorianos taben d'alcuerdu n'evitar una salida humillante o indigna de Rodríguez Lara del poder y que más bien collaboraron con él en cuenta de el so arrenunciu.

El mesmu día en qu'apurrió'l poder, lo cual socedió bien ceo na mañana, a eso de los siete, treslladar a la so ciudá natal, Pujilí, onde terminó baillando alegremente nes cais cola xente, tal como lo demuestren les semeyes qu'hasta güei se caltienen del acontecimientu históricu, y que darréu circularon profusamente nos diversos medios de prensa. Rodríguez Lara foi asocedíu pol Conseyu Supremu de Gobiernu, un triunviratu militar integráu pol Almirante Alfredo Poveda Burbano, en representación de l'Armada del Ecuador; el Xeneral Guillermo Durán Arcentales, en representación del Exércitu del Ecuador, y el Xeneral Luis Leoro Franco, en representación del la Fuercia Aérea del Ecuador. El triunviratu taba presidíu pol Almirante Poveda Burbano y duró nel poder hasta agostu de 1979.

=== El gobiernu de los Estaos Xuníos taba al tantu de que diba haber un cambéu de gobiernu ===

Los cables diplomáticos apocayá daos a conocer por WikiLeaks revelen con luxu de detalles lo qu'asocedió na dómina en que Henry Kissinger foi Secretariu d'Estáu. Estos documentos tomen un ralu que va dende 1973 hasta 1976, polo que cubren la mayor parte del tiempu en que Rodríguez tuvo al mandu del gobiernu.

La Xunta Militar qu'asumió en xineru de 1976 taba conformada peles cabeces de caúna de los trés cañes de les Fuercies Armaes: l'almirante Alfredo Poveda Burbano, pola Armada; el xeneral Guillermo Durán Arcentales, pol Exércitu; y el xeneral Luis Leoro Franco, pola Fuercia Aérea del Ecuador (FAE). Ellos asumieron la Función Executiva d'Ecuador el 11 de xineru de 1976, polo que les filtraciones entienden tan solo un curtiu periodu de lo que foi la so alministración. Pero al analizar el conteníu ye fácil notar cuál yera la influencia que buscaba llograr Washington colos nuevos gobernantes. La Embaxada de los Estaos Xuníos tuvo al tantu de cada unu de los movimientos pa camudar a Rodríguez y por cuenta de ello consideró a tolos nuevos cabezaleros como “pronorteamericanos”.

Nos primeros díes de xineru d'aquel añu, la Embaxada de los Estaos Xuníos en Quito informó al Departamentu d'Estáu en Washington sobre un ambiente alborotao y tirante al interior del gobiernu ecuatorianu. La información dicía lo siguiente: “Informes recibíos pola Misión sostienen que los trés xefes de les cañes de les fuercies armaes al paecer coincidieron ayeri en que'l presidente Rodríguez tien de ser removíu del so cargu, pero nun taben d'alcuerdu nuna fórmula pal so socesor. Los rumores son que los xefes nun pudieron ponese d'alcuerdu sobre qué persona tien de sustituyir al presidente”, informó l'embaxador Robert Brewster el 9 de xineru, apenes dos díes primero que produxera'l cambéu de gobiernu.

El diplomáticu añedió que los rumores sobre'l cambéu de mandu yeren un secretu a voces y que nun constituyía sorpresa dalguna, sobremanera en Quito, y que los discutinios centrábense namái en quién tenía de ser el socesor de Rodríguez Lara. Al siguiente día'l representante estauxunidense realizó una descripción del escenariu n'Ecuador y per primer vegada mentó abiertamente la esistencia d'una crisis política” bien seria. Nun s'equivocar, pos a otru día produciríase'l relevu definitivu de Rodríguez Lara.

“Reportar de que'l Comandu Conxuntu y el oficiales militares d'altu rangu de les Fuercies Armaes decidieron remover a Rodríguez como presidente paecen válidos, a pesar d'anuncios oficiales de que nun va haber cambéu de gobiernu. Informes de les persones allegaes a los actores principales dicen qu'una Xunta reemplazaría al gobernante, pero la so composición ye oxetu de discutiniu”.

El 11 de xineru de 1976, la Embaxada de los Estaos Xuníos emitió un nuevu informe echando voz de el cambéu de mandu y efeutuó una descripción pormenorizada de los fechos que terminaron cola salida de Rodríguez Lara del poder. Los vaticinios produciéronse ce por be y con muncha precisión.

== Rellación colos medios de comunicación, llibertá de prensa y postura de los Estaos Xuníos ==

Mientres la década de los 70, y como parte del so remanar habitual, la representación diplomática de los Estaos Xuníos n'Ecuador exercía una discreta vixilancia sobre los medios de comunicación nacionales, especialmente no que fai a los diarios y a les canales de televisión. Cuando había dalguna noticia cafiante o que pudiera afectar a los sos intereses, la llegación unviaba de momentu la trescripción completa de los editoriales a Washington, por que tomaren nota alrodiu de qué pensaben o cómo se movía la opinión pública ecuatoriana ante determináu conflictos que diben surdiendo. Ye lo que se reveló na más recién publicación de WikiLeaks que toma 1.7 millones de cables diplomáticos estauxunidenses escritos en tol mundu dende 1973 hasta 1976. Nel rellatu tamién apaecen les distintes opiniones del embaxador Robert Brewster sobre periódicos y canales. Naquella dómina'l país yera gobernáu por una dictadura militar: primero por Guillermo Rodríguez Lara y depués pol triunviratu encabezáu por Alfredo Poveda. Los medios más influyentes yeren los periódicos y los inda relativamente nacientes canales de televisión. La radio tenía la so presencia bastante estendida a lo llargo y anchu del territoriu nacional, pero nun yera, al paecer, bien monitoreada o xixilada pola Embaxada. Los estauxunidenses esaminaben les noticies y columnes d'El Universu, Espresu, El Comerciu, El Telégrafu y El Tiempu. Cuando afayaben una noticia que-yos paecía relevante o digna de ser reportada traducir ensin demoranza al inglés y espachar al Departamentu d'Estáu. Cuando asocedía un fechu importante o qu'alteriaba la rutina del país, faíen lo propio colos editoriales. Hai un cable (códigu 1974QUITO02601_b) que revela'l paecer que tenía la Embaxada con al respeutive de los periódicos.

El 18 d'abril de 1974, los norteamericanos reportaron un incidente de mediana relevancia. Díes antes, la canal 2 de Guayaquil (Ecuavisa) informó sobre una serie de movimientos al interior de les Fuercies Armaes pa sacar del poder a Guillermo Rodríguez Lara. Eso causó una reaición engafurada y esforcia del Gobiernu, qu'ensin pensalo dos veces espachó a un contingente de militares a clausurar la emisora por “esparder rumores noticiosos” que'l mandu militar consideró falsos. El Telégrafu reportó naquella dómina'l fechu. “Quito foi tomáu por rumor de que'l presidente Rodríguez arrenunciara o fuera destituyíu del so cargu. Los rumores provinieron d'una emisora de televisión de Guayaquil, causando negaciones del Gobiernu recoyíes por tolos medios de comunicación. La estación de televisión foi cerrada, presumiblemente de manera temporal, por espublizar información falsa”, reporta la Embaxada. A la fin d'esi mesmu cable, Brewster emite les sos opiniones personales. “El presidente Rodríguez paez seguro, como nunca, na so posición, y mientres los díes pasaos foi particularmente activu en visitar delles árees afeutaes pola seca. Hai, coles mesmes, evidencies de que'l 15 d'abril la xunta de gabinete yera dafechu de rutina y seya que non nun ye probable qu'apuestes intramuros de los militares tresmitiérense, nuna xunta a la que tamién asistieron civiles. El dañu más grave al Gobiernu d'esti incidente puede resultar del so propiu tratamientu insensible y cabileñu colos medios de comunicación que -ensin dulda pa los estándares locales– fueron costantemente discretos, respetuosos y comprensivos al gobiernu actual”, señala l'embaxador de los Estaos Xuníos de Norteamérica nes sos conclusiones.

== Informes del embaxador de los Estaos Xuníos a Washington ==

Na so conclusión, el representante norteamericanu repórta-y a Washington que los medios, polo xeneral, tienen un tratamientu favorable cola dictadura. L'embaxador tarrez que'l zarru de Ecuavisa pueda resentir a toles canales. Otru datu interesante apaez nun cable del 10 de febreru de 1975 (códigu 1975QUITO00989_b). “Mientres la fin de selmana pasada, trés periódicos ideológicamente distintos publicaron editoriales que pola relativamente non polémicu discutiniu sobre les 200 milles y la disputa pesquera, creemos que fueron inspiraos pola política d'altu nivel del gobiernu ecuatorianu. El so tonu coincide enforma colos esfuercios específicos del Gobiernu de que les prindes a barcos pesqueros nun tán rellacionaos coles sanciones pola Llei de Comerciu”. El cable fai un resume de los editoriales d'El Comerciu, El Tiempu y Espresu. “Los puntos principales son trés, y los trés editoriales aprofiar d'una o otra manera. (A) Ecuador abrazó la tesis de 200 milles pa protexer un recursu nacional, una actitú considerada xusta y amparada pol derechu internacional, ensin intención d'apadrinar esta tesis. (B) Un númberu creciente de países comparten esta posición, más apocayá, Estaos Xuníos, que'l so Senáu, na so última sesión aprobó l'alcuerdu camaronero con Brasil de les 200 milles. (C) Fuertes llazos comerciales y culturales ente Ecuador y los Estaos Xuníos son realidaes de vida dictaes pola xeografía y l'economía, y cuanto más llueu se resuelva'l conflictu pesqueru col permisu que faigan el pescadores d'Estaos Xuníos a Ecuador, más llueu vamos poder volver tener una rellación de normal granible, que caracterizó a los dos países”. Nesi entós la guerra del atún” yera unu de les exes de la rellación con Estaos Xuníos, país que nun reconocía les 200 milles de mar territorial ecuatorianu y dexaba a los sos barcos pesqueros esplotar los recursos nesa zona.

Otru incidente colos medios reportar la embaxada'l 3 de xineru de 1976 (cable 1976QUITO00052_b). La dictadura ordenara a la canal 4 de Quito (Teleamazonas) sacar del aire un programa periodísticu que-y resultaba incómodu. Trátase del espaciu 23 hores, conducíu pol periodista Diego Oquendo Silva. La represalia tomóse porque'l periodista tuvo l'atrevencia d'analizar l'intentu de golpe d'Estáu denunciáu pol Gobiernu y qu'asocedió en setiembre de 1975. La dictadura prohibiera a los medios en forma terminante referise a la tema, no que puede interpretase como un intentu abiertu de censurar a la prensa. Oquendo fixo casu omiso nun resume de fin d'añu, polo que foi encarceláu, lo cual solo puede interpretase como una midida bien mesma d'una dictadura. La embaxada realizó'l siguiente analís: “Canal 4 de televisión y El Tiempu son propiedá del industrial ecuatorianu Antonio Granda Centenu, quien ye poderosu y ricu, representa la nala derecha del espectru políticu y tuvo na oposición al gobiernu de Rodríguez Lara. El Tiempu y Canal 4 fueron les principales canales de la oposición civil y la so cobertoria de noticies, de cutiu, esaxeróse y fueron dirixíes a socavar al gobiernu de Rodríguez Lara. La Misión recibió informes, en siquier dos causes anteriores, con al respeutive de alvertencies del Gobiernu a Granda sobre El Tiempu y Canal 4. Otros medios de comunicación mentaron l'intentu de golpe dende la prohibición, pero nengunu tan estensamente nin críticu contra'l Gobiernu. Paez que'l 1 de xineru la paciencia del Gobiernu llegó al so fin”. Eso asocedió en xineru de 1976; al mes siguiente Rodríguez Lara foi derrocáu por mandos militares descontentos encabezaos por Alfredo Poveda, quien fora'l so ministru de Gobiernu y comandante de la Marina. Poveda Burbano encabezó'l triunviratu militar, xuntu con Guillermo Durán Arcentales y Luis Leoro Franco. Tuvieron nel poder hasta 1979, cuando'l país retornó a la democracia cola eleición de Jaime Roldós Aguilera.

== Actividá posterior a la salida de la presidencia ==

Al dexar el gobiernu, el xeneral Guillermo Rodríguez Lara abandonó dafechu la vida público y político, pasando a tar la mayor parte del tiempu nes sos propiedaes rurales na provincia de Cotopaxi, dedicándose a una vida bien sele, a la ganadería, al cultivu de palma africana, llogru de palmitos, etcétera. La so propiedá ta allugada nel sector de Tigua Centru, a unos 40 quilómetros de distancia de Pujilí. A partir del momentu en que cesó nel cargu nun volvió figurar en política y les sos incursiones públiques fueron casi nules, curties o de bien so perfil. Desque foi desaposiáu, Rodríguez Lara apenes tuvo contautu col periodismu y tampoco dio enforma que falar sobre él. Bien podría dicise que la so figura sumió del mundu noticioso y de la prensa. Enxamás dio señales de pretender revertir esta situación y la so vida privada sigue siendo bien discreta o pocu conocida.

== Wikileaks ==

Estaos Xuníos sacaba provechu de les inmenses falencias que tenía Ecuador, mientres la década del 70, p'amontar la so influencia política, económica, social y militar sobre'l país. Ye lo que se supo gracies a los miles de cables diplomáticos dados a conocer por WikiLeaks. Los sucesos mentaos asocedieron mientres yera secretariu d'Estáu Henry Kissinger. Trátase d'a lo menos unos 5.000 documentos. Éstos fueron emitíos o ellaboraos nes sedes diplomátiques norteamericanes que funcionen en Quito y Guayaquil. A lo anterior hai qu'amestar les respuestes que s'unviaben dende Washington. Yeren cables o documentos que de dalguna manera afectaron el funcionamientu del gobiernu de Rodríguez Lara, pos los norteamericanos entemeter en toles árees posibles, dende l'equipamientu de les instituciones armaes hasta la hospitalización de los personeros del réxime. Nin siquier la provisión de gases lacrimógenos pa la policía salvar d'estos procedimientos. Esisten evidencies de que'l Departamentu d'Estáu entainó nel so momentu una compra d'esi material, xestión que foi realizada pol subsecretariu de Gobiernu, Carlos Estarellas. Otru casu bastante emblemáticu ye'l d'un exembajador nos Estaos Xuníos, Alberto Quevedo, quien al arrenunciar y antes del so regresu a Ecuador pidió ayuda al mesmu Departamentu d'Estáu pa matricular a los sos cuatro fíos nel Colexu Americanu de Guayaquil. Tou esto salió a la lluz público per mediu de Wikileaks.

=== Dependencia de los Estaos Xuníos ===

Por rara y atípica que resulte la noticia, sobremanera tratándose d'un gobiernu que públicamente se autodenominaba &quot;revolucionariu&quot; y &quot;nacionalista&quot;, y qu'amás alegaba tener ciertos tintes progresistes o inclinaos escontra la esquierda, la dependencia de los Estaos Xuníos volvióse cada vez más bultable y estrecha &lt;nowiki&gt;[[cita riquida]]&lt;/nowiki&gt;. El gobiernu ecuatorianu consideraba tolos bienes importaos de los Estaos Xuníos como la meyor eleición pa les sos necesidaes materiales, razón pola cual la so opción única o prioritaria yera siempres lo que producía la industria norteamericano. Cuando'l Cuerpu d'Inxenieros del Exércitu riquía maquinaria o equipos tamién allegaba invariablemente a los personeros de la Embaxada en busca d'asesoría o de conseyos. L'embaxador Robert Brewster reportaba a Washington los detalles d'esos requerimientos y terminó esclariando qu'éstos podíen convertise en “una bien bona oportunidá pa faer negocios”. Llegar al estremu de qu'inclusive les hospitalizaciones o ciruxíes más complexes que riquíen ciertos personeros del gobiernu o los sos familiares facer nos Estaos Xuníos.

Esos negocios de los que falaba l'embaxador norteamericanu yeren, namás nin nada menos, que vender productos producíos o diseñaos nos Estaos Xuníos al Ecuador. L'Ecuador yera incapaz de dar un pasu importante ensin la collaboración o l'asesoría direuta de los Estaos Xuníos o los sos representantes. A pesar d'eso, les compres de material bélico na so mayoría nun fueron de procedencia estauxunidense. Más bien pasó esautamente lo contrario nesi campu. L'Armada mandó a construyir delles unidaes n'Alemaña, específicamente tres lancha misileras y dos submarinos convencionales, y un buque escuela a vela n'España. L'exércitu adquirió un llote de blindaos franceses de la marca Panhard y aviones de tresporte y paracaidismu Aravá, de procedencia israelita.

Sicasí la dependencia y la collaboración de les que yá se faló estensamente, el gobiernu de Rodríguez Lara nunca foi del gustu de les autoridaes estauxunidenses. Éstes ver con un amiestu de rocea y rocea, pero aportaron a collaborar con él en razón de ser conveniente pa los intereses de los Estaos Xuníos. Los norteamericanos preferiríen un gobiernu más allegáu a los sos propios intereses y con menos posibilidaes de xenerar un conflictu o apostar coles sos polítiques.

== Declaraciones a la prensa ==

De sigo mesmu, Rodríguez Lara declaró lo siguiente a la prensa:

''&quot;Los bienes que tengo&quot;'', espresó nuna entrevista concedida al historiador [[Eduardo Muñoz Borrero]], ''&quot;y que s'atopen detallaos nes mios declaraciones feches ante la Nación y el notariu públicu, tantu al entamu del mio Gobiernu como a la fin de la mio xestión, adquirir col mio esfuerciu personal y col de la mio esposa&quot;.''

== Evaluaciones realizaes por otres persones sobre Rodríguez Lara ==

Rodríguez Lara carauterizar pol so sentíu común, la so habilidá política, la so sólida cultura militar, una bona cultura humanística y un talante más bien senciello. [[Jorge Salvador Lara]], historiador y escritor yá fináu, espresó la siguiente opinión d'él: 

''&quot;Supo esplotar nel so favor ciertes traces de pintoresca bonhomía y el fechu de ser unu de los pocos militares diestros na improvisación oratoria non ensin ciertu dexo curial&quot;.''

El ex-presidente [[Osvaldo Hurtado]]*, políticu y escritor ecuatorianu, quien gobernó Ecuador ente 1981 y 1984, al evaluar el gobiernu de Rodríguez Lara y de les Fuercies Armaes escribió lo siguiente: 

''&quot;Probablemente l'erru que cometió'l Gobiernu militar foi presentase como nacionalista y revolucionariu. El so discursu reformista llevó a sectores políticos y de la opinión pública a midir les resultaos de la so alministración non en función del desenvolvimientu y del progresu alcanzáu pel país, sinón de los tresformamientos económicu y social ufiertaes polos militares, repitíes pol xeneral Rodríguez na so diaria retórica y que nun se producieron, en parte pola inesistencia d'una política social o porque nun se llevaron alantre ciertes propuestes conteníes nel Plan de Gobiernu. Ciertu ye que los sectores mediu y popular ameyoraron les sos condiciones económiques, pero tamién ye bien real que se produció una notable concentración de la riqueza nos grupos sociales altos&quot;.''

== Ver tamién ==
* [[Dictador d'Ecuador]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
*http://www.elcomercio.com/politica/desperto-petrolerismo-xente-creyo-podia_0_736726457.html

{{socesión| títulu=[[Ficheru:Coat of arms of Ecuador.svg|40px|center]][[Presidente d'Ecuador|Presidente de la República del Ecuador]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;([[de facto|Presidente de facto]])&lt;/small&gt; | periodu=[[15 de febreru]] de [[1972]] - [[11 de xineru]] de [[1976]] | predecesor=[[José María Velasco Ibarra]] | socesor= [[Conseyu Supremu de Gobiernu]]&lt;small&gt;&lt;br&gt;[[Alfredo Poveda]] (Presidente)&lt;br&gt;[[Guillermo Durán Arcentales|Guillermo Durán]]&lt;br&gt;[[Luis Leoro Franco|Luis Leoro]]&lt;/small&gt;
}}

{{NF|1924||Rodriguez Lara, Guillermo}}

{{Tradubot|Guillermo Rodríguez Lara}}

[[Categoría:Presidentes d'Ecuador]]
[[Categoría:Militares d'Ecuador]]
[[Categoría:Dictadores d'Ecuador]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>scdmlu29sfvwhx773ms73jhu3g6z55a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mohammed Daud Khan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156316</id>
    <revision>
      <id>3703206</id>
      <parentid>3374814</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5169" xml:space="preserve">{{Tradubot|Mohammed Daud Khan}}
{{persona}}
'''Mohammed Daud Khan''' {{nym}} foi un políticu [[Afganistán|afganistanu]], [[Primer Ministru d'Afganistán|Primer Ministru]] (1953–1963) y [[Presidente d'Afganistán|Presidente]] (1973-1978).

== Vida temprana ==
El príncipe (''Sardar'') Mohamed Daud (tamién escritu Daoud) nació en [[Kabul]] como fíu mayor del diplomáticu príncipe [[Mohammed Aziz Khan]] ([[1877]]–[[1933]], mediu hermanu del rei [[Mohammed Nadir Shah]]) y de la so esposa, Khurshid Begum. Perdió al so padre al ser asesináu en [[Berlín]] en [[1933]], mientres se desempeñaba como [[embaxador d'Afganistán n'Alemaña]]. Él y el so hermanu [[Naim Khan]] ([[1911]]-[[1978]]) quedaron baxu tutelar del so tíu, el príncipe [[Hashim Khan]] ([[1884]]-[[1953]]).

Casóse cola princesa Zamina Begum, hermana del rei [[Mohammed Zahir Shah]].

== Carrera política y militar ==
Educáu como militar en [[Francia]] y Afganistán. Desempeñóse como Gobernador de la Provincia Oriental 1934-35 y 1938-39 y de Kandahar 1935-38. Comandante de les Fuercies Centrales del Exércitu dende l'entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]] hasta pocu dempués de rematar el conflictu, momentu en qu'aportó al gobiernu como Ministru de Defensa ([[1946]]). En 1948, desempeñóse como embaxador en Francia. En 1951, foi xubíu a Xeneral y sirvió nesa capacidá como Comandante de la Fuercia Central en Kabul dende 1951-53.&lt;ref name=&quot;royal&quot;&gt;[http://www.royalark.net/Afghanistan/telai2.htm Royal Ark]&lt;/ref&gt;

Foi Ministru del Interior ([[1949]]-[[1950]]) y, finalmente, Primer Ministru mientres diez años, de [[1953]] a [[1963]]. Ayudó a impulsar la política de modernización del rei en distintos aspeutos económicos y sociales del país. Sicasí, el periodu coincidió con un recrudecimiento de les posiciones independentistes de [[Pashtunistán]] lo que-y ganó conflictos col so vecín [[Paquistán|pakistaní]] y foi unu de los detonantes del so fin como Primer Ministru tres un ataque atayáu a la zona norte de Paquistán.

Amás de ser primer ministru, Daud tamién fuera Ministru de Defensa y Ministru de Planificación hasta 1963.&lt;ref name=&quot;royal&quot; /&gt;

== Presidencia ==
{{AP|República de Daud}}

En xunetu de 1973 dio un [[golpe d'Estáu]] y derrocó al rei, que coles mesmes yera'l so primu, proclamando la república. La so manera de gobiernu, [[autoritariu]], tenía tintes [[populista|populistes]] de la que trataba d'afondar en polítiques de [[lliberalización|lliberalización económica]] que, a la fin, resultaron en fracasu. Esanició del panorama políticu a los elementos [[islamismu|islamistes]] y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional d'Afganistán|Partíu Revolucionariu Nacional]]. Él dixo la frase: «Siéntome bien feliz cuando puedo encender los mios pitos estauxunidenses con cerilles soviétiques» (30 de xunetu de 1973).&lt;ref&gt;[http://www.afghanmagazine.com/oct99/articles/1979invasion/index.html ''El tarrecíu espiral del Diañu: Trataos y eventos que conducieron a la invasión de 1979.'', por Mir Hekmatullah Sadat (n'inglés).]&lt;/ref&gt;

{{AP|Revolución d'Abril de 1978}}
El 17 d'abril de 1978, Mir Akbar Kaibar, dirixente comunista, foi asesináu por axentes del réxime de Daud na prisión de ''Pul-i-Charkhi'', en Kabul. Hubo una manifestación de protesta bonal de más de 10.000 persones,&lt;ref&gt;[http://www.marxist.com/is-misery-afghanistans-destiny.htm ''Is misery Afghanistan's destiny?'', by Lal Khan.]&lt;/ref&gt; siguida del encarcelamientu de [[Nur Mohammad Taraki]], [[Babrak Karmal]] y otros dirixentes opositores. Esto provocó un llevantamientu militar. Na nueche del 27 al 28 d'abril unidad militares aprucieron nel palaciu nel corazón de [[Kabul]]. Cola ayuda de la fuercia aérea les tropes sublevaes vencieron la resistencia de la Guardia Presidencial.

Daud foi prindáu, executáu col restu de la realeza y soterráu nun llugar secretu. 30 años dempués, el [[4 d'avientu]] de [[2008]] el so cuerpu foi identificáu poles autoridaes tres seis meses d'escavaciones nuna base militar nes contornes de [[Kabul]]&lt;ref&gt;[http://lta.reuters.com/article/topNews/idLTASIE4B308H20081204 Topen cuerpu d'asesináu ex-presidente afganistanu depués de 30 años] Reuters.&lt;/ref&gt; y recibió un [[funeral d'Estáu]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.elcorresponsal.com/modules.php?name=ElCorresponsal_Biografias&amp;req_bio_id=451 Biografía], El Corresponsal.

{{Socesión
| predecesor = ''nengún''
| títulu = &lt;br /&gt;Presidente del Estáu Republicanu d'Afganistán
| socesor = Abdul Qadir&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(como ''Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes'')&lt;/small&gt;
| periodu = 1973-1978
| predecesor2 = Shah Mahmud Khan
| títulu2 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor2 = Mohammad Yusuf
| periodu2 = 1953-1963
}}

{{NF|1909|1978|Daud Khan, Mohammed}}
[[Categoría:Militares d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>sp26uqlgonr1616g0rhok1okvfrpf4n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mohammad Najibulá</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156494</id>
    <revision>
      <id>3703059</id>
      <parentid>3702838</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37914" xml:space="preserve">{{Tradubot|Mohammad Najibulá}}
{{persona}}
'''Mohammad Najibulá''' ([[Idioma paxtu|paxtu]]: {{lang|ps|محمد نجيب الله}}, tamién escritu Najibullah o Nayibulá; Gardīz,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mohammad Najibullah|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401979/Mohammad-Najibullah |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|obra=Encyclopædia Britannica|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;){{nym}}, tamién conocíu como '''Dr. Najib''', foi un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganu]], gobernante del país ente [[1986]] y [[1992]].

Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] foi promovíu a Direutor del [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|JAD]], equivalente afganu del [[KGB]], en [[1986]] convertir en secretariu del Partíu, y pocu dempués en presidente de la República ([[1987]]-[[1992]]).

Mientres el so mandatu los soviéticos retiraron les sos tropes d'ocupación, magar siguieron sofitando económica y militarmente el so réxime. Por ello la so política empobinar a la llamada «Reconciliación Nacional», que buscaba poner fin a la [[Guerra Civil Afgana|Guerra Civil]] por aciu negociaciones y concesiones a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], a los que concedió amnistíes polos sos crímenes. De la mesma, la [[Constitución afgana de 1990|nueva Constitución de 1990]] convirtió'l país nun [[Estáu islámicu]], borrando toa referencia al [[comunismu]] hasta entós imperante.

Sicasí, la disolución de la URSS, de que'l so sofitu dependía totalmente el so gobiernu, según el sofitu d'[[Estaos Xuníos]] a los [[fundamentalistes islámicos]], provocó'l colapsu del réxime y el so derrocamientu. De magar, vivió asilado na sede de la [[ONX]] en [[Kabul]] hasta qu'en 1996 los [[talibán|talibanes]] aprucieron na capital afgana, capándolo y asesinándolo públicamente.

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Nació'l [[6 d'agostu]] de [[1947]] nel pueblu de Gardīz, [[provincia de Paktia]], fíu del funcionariu públicu [[etnia paxta|paxtu]] Muhammad Akhtar, cónsul en [[Peshawar]]. El so güelu yera un xefe tribal.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Gobernantes afganos (1747-2002)|url=http://www.centrasia.ru/cnt2.php?st=1025462706 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=CentrAsia.ru|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Najibulá pasó la mayor parte de la so [[infancia]] na [[frontera]] afganu-[[pakistaní]], cerca de [[Peshawar]].&lt;ref name=&quot;insbio&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Plastun|nome=V. N.|títulu=Najibulá. Afganistán nes garres de la xeopolítica|añu=1998|editorial=Institutu Biográficu|apellíos2=Andrianov|nome2=V. V.|url=http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100120093448/http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaarchivu=20 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Dempués de graduase na [[escuela secundaria]] ''Habibi'' de Kabul, en [[1965]], Najibulá ingresó na Facultá de Medicina de la [[Universidá de Kabul]]. Esi mesmu añu incorporar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) al traviés de la entós illegal Unión Democrática d'Estudiantes, onde se fixo famosu tantu pol so [[oratoria]] como por destacar nel [[llevantamientu de peses]] y la [[llucha llibre olímpica|llucha llibre]] (que-y fixo ganar se'l llamatu ''El Toru'').&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=William|apellíos=Reeves|títulu=Obituary: Dr Najibullah|url=http://www.independent.co.uk/news/obituaries/obituary-dr-najibullah-1365378.html|editorial=The Independent|fecha=28 de payares de 1996 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1969]] foi arrestáu per primer vegada. Nel xuiciu acusóse-y de «alteriar y tensionar la seguridá pública», «participar en fuelgues y manifestaciones illegales», «provocar disturbios y enfrentamientos cola policía» y «crear les condiciones pa llamar al pueblu a la rebelión».&lt;ref name=&quot;pdf&quot;&gt;{{cita web |títulu=Seición 3: Najibulá. La política de reconciliación nacional.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131228160546/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaarchivu=28 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; En xineru del añu siguiente foi nuevamente deteníu mientres una manifestación [[antiestauxunidense]], na cual manifestantes refundiaron güevos al automóvil del vicepresidente de los Estaos Xuníos, [[Spiro Agnew]]. Nesta ocasión foi acusáu de faltar a EE.XX. y la so bandera, lo mesmo que de aiciones «contraries a la so política de neutralidá nel Afganistán».&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt; Najibulá usó'l xuiciu pa espublizar les sos idees alrodiu de la eliminación del [[feudalismu]], l'amenorgamientu del papel de la relixón, la igualdá de derechos pa les muyeres y pa les etnies y pola lliberación de los más de trelce mil [[presos políticos]] qu'había entós.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Biography of Mohammad Najibullah|url=http://www.afghanland.com/history/najib.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=Afghanland.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista concedida a ''[[Izvestia]]'', periódicu oficial del Gobiernu soviéticu, el [[29 d'avientu]] de [[1989]], Najib recordó aquellos años:

{{cita|«¿Cómo aporté a un revolucionariu? Estudié nun licéu en Kabul y díbame de vacaciones col mio padre, que sirvía en Peshawar, tolos años. En dalgún llugar de Jalalabad había un altu. Y ende, una [[catarata]] clara. Les muyeres y los homes taben separaos. Y un día veo a una muyer que cuerre a lo llargo d'un camín na parte cimera y gláya-y a daquién de los homes: &quot;el so fíu nació&quot;. Tol mundu empezó a dir cuesta arriba. Yo tuvi buscando mientres venti minutos ónde acababa de pasar y vi a la muyer que dio a lluz envuelto nun chal y col so fíu diéndose con una caravana de [[nómada|nómaes]]. Sentí un impulsu internu, tremecía. Pensé, ¿por qué la muyer afgana tien de dar a lluz na tierra ente les piedres, como animales desamparaos? Nun pensaba nuna revolución sinón que namái me taba enllenando de roxura y vergüenza. Yo amaba la mio tierra y el mio pueblu, ¿por qué él tien que vivir como lo peor de la raza humana?»&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt;}}

Dempués de la división del PDPA en [[1967]], Najibulá xunir a la faición moderada ''[[Parcham]]'' y convirtióse en discípulu d'unu de los sos principales dirixentes, [[Mir Akbar Kaibar]], que'l so asesinatu desencadenaría la Revolución en [[1978]]. En [[1975]] graduóse y empezó a trabayar n'hospitales. Tamién se dedicó al trabayu nel partíu: foi xefe del Comité del PDPA en Kabul y en [[1977]] convertir en miembru del [[Comité Central]] del partíu.&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt;

=== Carrera política ===
Dempués del trunfu de la [[Revolución de Saur]] en 1978, convertir en miembru del [[Conseyu Revolucionariu]] de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Pero como resultáu de les lluches internes del partíu, en xunu foi unviáu como embaxador a [[Irán]], cargu en que duró pocu; n'ochobre foi acusáu xuntu con otros líderes de ''Parcham'' de combalechadura contra'l gobiernu, polo que foi destituyíu del so cargu y priváu de la ciudadanía afgana. Najibulá viose obligáu a abelugase en [[Moscú]], onde permaneció hasta la entrada del [[Exércitu Coloráu|Exércitu Soviéticu]] na [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;haji&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Serguéi|apellíos=Hajiyev|títulu=Mohammad Najibullah: muerte na llinia Durand|url=http://rosvesty.ru/1910/camera1/?id=3737|editorial=Noticies de Rusia|fecha=2006 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

N'avientu de 1979 tornó, al igual qu'otros exiliaos, y en xineru de 1980 foi nomáu Direutor del [[JAD|Serviciu d'Información del Gobiernu]] (el [[serviciu d'intelixencia]]), cargu que desempeñó mientres seis años. Mientres esti tiempu, el personal d'intelixencia aumentó de 120 emplegaos a aprosimao 25.000, controlaos por 1.500 oficiales del [[KGB]], y el so presupuestu amontar nun 1000%, apurríu direutamente pola Xunión Soviética,&lt;ref&gt;Hassan Kakar (1995: 153-68).&lt;/ref&gt; ante la cual respondía direutamente, ensin pasar pol gobiernu afganu.&lt;ref&gt;Girardet, Edward: ''Afghanistan: The Soviet War'', Taylor &amp; Francis, 1985, p. [https://books.googleno/books?id=1c0OAAAAQAAJ&amp;pg=PA124 124].&lt;/ref&gt;

Los emplegaos del JAD taben ente los meyor pagos del Afganistán comunista, y, por cuenta de ello, el so adoctrinamiento políticu foi una prioridá. Mientres una conferencia del PDPA, Najibulá declaró -en rellación a esti adoctrinamiento-que los oficiales de la intelixencia afgnana teníen «una arma nuna mano y un llibru na otra».&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=RUSNyMH1aFQC&amp;pg=PA266 266].&lt;/ref&gt;

Les actividaes terroristes del JAD algamaron el so ápice sol mandatu de Najibulá,&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afganistán: Past and Present'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; protagonizando numberoses violaciones a los [[derechos humanos]] ([[tortura|tortures]] y [[execuciones estraxudiciales]]). En 1986 había más de 100.000 presos políticos y produxérense más de 16.500 execuciones estraxudiciales. Los sos principales oxetivos fueron el opositores al comunismu y les clases más instruyíes de la sociedá.&lt;ref&gt;Boulouque (1998: 805-11); ''[http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001] {{Wayback|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf |fecha=20131004221455 }}'', The Afghanistan Justice Project, 2005, páxs. 35-48 (n'inglés).&lt;/ref&gt; Por cuenta de los sos servicios llogró'l rangu de [[Xeneral de División]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Karmal, sustituyíu al frente del partíu comunista afganu|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/PARTÍU_WATAN_/PATRIA/elpepiint/19860505elpepiint_15/Tes|editorial=[[El País (España){{!}}El País]]|fecha=5 de mayu de 1986 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Ascensu al poder ===
Sicasí, nel senu del Partíu había oposición a que Najibulá reemplazara a [[Babrak Karmal]], yá que yera públicu y bultable que s'aprovechaba de la so posición en beneficiu propiu. Amás, pa encimentar el so poder afaló un florecimientu del enchufismo, el saquéu de los fondos públicos, el sobornu y la corrupción a una escala inaudita, que se convertiría en norma n'Afganistán hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Braithwaite, Rodric: ''Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–1989'', Indo-European Publishing, 2007, p. [https://books.googleno/books?id=guQQKejG3qUC&amp;pg=PA275 275].&lt;/ref&gt; A pesar de les lluches de poder, Karmal matuvo considerables sofitos y caltúvose al frente del Partíu mientres más d'un llustru.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan'', [[Harvard University Press]], 2011,p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA106 106].&lt;/ref&gt;

Debíu al deterioru de la situación militar n'Afganistán, los soviéticos decidieron retirase. [[Mikhaíl Gorbachov]] quería que Karmal arrenunciara y fuera sustituyíu por Najibulá, con cuenta d'asegurar que'l país permancía lleal a los intereses de Moscú.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA95 95].&lt;/ref&gt; [[Yuri Andrópov]], [[Borís Ponomariov]] y [[Dmitri Ustínov]] teníen un altu conceutu de la so persona. Les negociaciones pa llograr qu'asocediera a Karmal empezaron yá en [[1983]].

En payares de 1985 foi promovíu al Secretariáu del PDPA,&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', pp. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96–7].&lt;/ref&gt; aumentando'l so poder ya influencia al convertir el JAD nun ministeriu en xineru del 86.&lt;ref&gt;Dorronsoro, Gilles: ''Revolution Unending: Afghanistan, 1979 to the Present'', C. Hurst &amp; Co, 2005, p.[https://books.googleno/books?id=3DOuOSYR4PcC&amp;pg=PA194 194].&lt;/ref&gt;

Con too y con eso, Najibulá nun yera la única carta de la que disponíen los soviéticos. Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], la intelixencia militar opuesta al KGB, considerar desaveniente pola so condición de nacionalista paxtu, lo cual podría fundir entá más la escasa popularidá del réxime. El GRU consideraba que [[Asadulá Sarvari]], xefe del ASGA, la policía secreta que precedió al JAD, yera un candidatu cimeru, capaz de llograr l'equilibriu ente paxtos, taxicos y uzbecos. Otru candidatu vidable foi'l líder rrevolucionario [[Abdul Qadir]].&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy, ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96].&lt;/ref&gt;

=== Líder d'Afganistán: 1986 - 1992 ===
El [[4 de mayu]] de [[1986]] foi escoyíu Secretariu Xeneral del Comité Central del PDPA, na 18ª asamblea del Partíu. Sicasí, Kermal caltuvo la so posición como presidente del [[Conseyu Revolucionariu d'Afganistán]]. Mientres el so [[invistidura]] la policía tuvo qu'eslleir manifestaciones en sofitu al anterior líder, [[Babrak Karmal]], y tropes soviétiques xixilaron dellos edificios gubernamentales pa evitar un [[golpe d'Estáu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Los tanques soviéticos xixilaron Kabul pa dexar la designación de Najibula|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/PAKISTAN/UNION_SOVIETICA/tanques/sovieticos/xixilaron/Kabul/dexar/designacion/Najibula/elpepiint/19860507elpepiint_27/Tes|editorial=El País|fecha=7 de mayu de 1986 |fechaaccesu=11 de payares de 2011}}; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA97 97].&lt;/ref&gt;

El [[15 de mayu]] Najibulá anunció'l estatablecimiento d'una ''[[Troika (triunviratu)|troika]]'', con él mesmu como líder del Partíu, Karmal como xefe d'Estáu y [[Sultán Alí Keshtmand]] como primer ministru. En realidá, Karmal tenía entá abondos sofitos como pa provocar la cayida de Najibulá en cuanto perdiera'l sofitu de Moscú, y fixo saber que considera'l so mandatu un pixín interregno, tres el cual retomaría la secretaría xeneral del Partíu.&lt;ref&gt;Clements, Frank: ''Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2003, p. [https://books.googleno/books?id=bv4hzxpo424C&amp;pg=PA303 303].&lt;/ref&gt; Los soviéticos queríen a Karmal permaneciera na escena política, pero cuando Najibulá empezó a alzar quexes de que taba interfiriendo nos sos planes de reconciliación pa poner fin a la guerra, el politburó soviéticu decidió defenestrarlo. La decisión foi sofitada por [[Andréi Gromyko]], [[Yuli Vorontsov]], [[Eduard Shevardnadze]], [[Anatoli Dobrynin]] y [[Víktor Chébrikov]]. En payares d'esi mesmu añu, Karmal foi releváu al frente del Conseyu Revolucionariu por [[Haji Mohammad Chamkani]], que nun yera miembru de PDPA. Karmal foi exiliáu a Moscú, onde l'Estáu Soviéticu apurrió-y un apartamentu y una [[dacha]], onde permaneció so estrecha vixilancia. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política de Najibulá por considerala desastrosa pa la Revolución. Tres la cayida de la URSS volvió de volao al so país, p'acabar morriendo en Moscú en 1996.&lt;ref&gt; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA98 98].&lt;/ref&gt;

==== ''Reconciliación Nacional'' ====
En setiembre de 1986 creóse, a instancies de Najibulá, la Comisión de Reconciliación Nacional, que'l so oxetivu yera llograr un entendimientu colos contrarrevolucionarios, con cuenta de completar la [[Revolución de Saur]] na so nueva fase (''sic''). A finales de 1986, Najibulá reclamó un altu'l fueu de seis meses y l'entamu de conversaciones de paz colos distintos grupos opositores. Los acercamientos, de tener ésitu, pretendíen llograr l'establecimientu d'un gobiernu de coalición y el fin del monopoliu del poder del PDPA como partíu únicu.

El [[3 de xineru]] de [[1987]] realizóse la xunta constitutiva de la Comisión de Reconciliación Nacional, compuesta por 35 miembros y presidida por [[Abdul Rahim Hatef]]. Un armisticiu que punxo en llibertá a miles de presos políticos entró a valir el [[15 de xineru]]. Najibulá anunció que los principios de la ''Reconciliación Nacional'' yeren: un replantegamientu de la democracia afgana sobre la base d'una tregua de la llucha armada, una transición pa resolver los problemes del país, la preservación de la estructura político y económico del Estáu, una amnistía xeneral y la proteición y afitamientu de les tradiciones y la relixón. Los líderes muyahidines refugaron el conceutu de ''Reconciliación Nacional'', argumentando que'l programa faía fincapié na irreversibilidad de les conquistes de la Revolución d'Abril. Líderes de siete grupos rebalbos axuntáronse esi mesmu mes en Peshawar y alcordaron refugar la propuesta del gobiernu. En xunetu de 1987 Najib anunció la posibilidá d'establecer partíos políticos alternativos. Ufiertó, tamién, puestos ministeriales pa opositores. En setiembre de 1987, gracies a esta política tornaron 90 000 refuxaos y 30 000 rebeldes militantes de 174 organizaciones distintes depunxeron les armes. Nos años siguientes siguiríen abandonando lluchar miles de muyahidines, que'l so númberu total amenorgó considerablemente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759|títulu= La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu= Amín|nome= Shah|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;

Anque programa fracasó, Najibulá llogró reclutar a muyahidines descontentos pa formar milicies pro-gubernamentales.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; La ''Reconciliación nacional'' sirvió, asímismo, p'aumentar sofitu de la plebe urbana al so réxime y a la estabilización de les posiciones del exércitu gubernamental.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 153] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 |fecha=20140624133631 }}.&lt;/ref&gt;

El [[13 de xunetu]] de 1987 la ''República Democrática d'Afganistán'' pasó a ser, oficialmente, la ''República d'Afganistán'', y el [[30 de setiembre]] Najib foi nomáu Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu de la República.

Redactada en setiembre del 86, la nueva constitución foi adoptada'l [[29 de payares]] de 1987. La carta magna debilitaba'l poder absoluto del Xefe d'Estáu al atayar el so vetu definitivu. Según Najibulá, la razón foi la necesidá d'una verdadera repartu del poder.

El [[30 de payares]], acordies cola nueva constitución, la [[Loya yirga|Gran Asamblea]] escoyer como Presidente de la República por un periodu de siete años. Llueu empezó la querella política: una parte de la faición radical ''Jalq'' del PDPA sofitó al nuevu presidente, pero dientro de la otra faición, la ''Parcham'', bastantes queríen el regresu de Karmal. Estos disidentes fueron destituyíos y encarcelaos, siendo lliberaos meses dempués. Darréu, Najibulá almitiría qu'eses detenciones arbitraries fueron un error y alegó realizales a pidimientu de la [[KGB]].&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Seición 2: Esclusión de Babrak Karmal.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1988 el Conseyu Revolucionariu, escoyíu pol Partíu, foi reemplazáu por una Asamblea Nacional escoyida por votu popular. La periclitada naturaleza socialista del PDPA foi cada vez más combatida. En 1989 el Ministeriu d'Educación Cimera empezó a trabayar na desovietización de les universidaes, y en 1990 llegó anunciase que tolos miembros del Partíu yeren musulmanes, y que'l Partíu renegara del marxismu. La Constitución de 1987 convirtió al islam na relixón oficial del Estáu (art. 2) y axustaba que'l Xefe del Estáu tenía de ser musulmán (art. 73). La Constitución de 1990, que borraba toa referencia al socialismu, definía Afganistán como un Estáu unitariu islámicu ya independiente.

==== Economía ====
Najibulá siguió la política económica de Karmal. Siguieron los intercambios col [[Bloque del Este]], ya intentóse potenciar la crecedera económica por aciu el [[Plan Quinquenal de Desenvolvimientu Económicu y Social]], que s'implementó en xineru de 1986 y prosiguió hasta marzu de 1991, un mes antes de la cayida del gobiernu. Acordies coles grandioses mires del mesmu, la economía, que creciera hasta entós a un ritmu inferior al 2% añal, tenía de desenvolvese un 25% nesos años. La industria crecería un 28%, l'agricultura'l 15%, el comerciu domésticu un 150% y l'esterior un 15%. Como yera d'esperar, el plan foi un completu fracasu, y el ritmu de crecedera siguió enllancáu nel 2% sol mandatu de Najibulá.&lt;ref&gt;''Rexonal Surveys of the World: Far East and Australasia 2003'', Routledge, 2002, p. [https://books.googleno/books?id=y5Az1lGCJwQC&amp;pg=PA83 83].&lt;/ref&gt; La nueva [[Constitución afgana de 1990]] punxo cierta atención al sector priváu: l'artículu 20 trataba l'establecimientu d'empreses privaes, y el 25 animaba a los inversores estranxeros.&lt;ref&gt;Otto, Jan Michiel: ''Sharia Incorporated: A Comparative Overview of the Legal Systems of Twelve Muslim Countries in Past and Present'', Amsterdam University Press, 2010, p. [https://books.googleno/books?id=8ep7cX3ma0sC&amp;pg=PA289 289].&lt;/ref&gt;

==== Cultura ====
En 1988, [[Abdul Ahad Mohmand]] convertir nel primera (y únicu) [[cosmonauta]] afganu, por aciu el programa soviéticu [[Intercosmos]]. Mohmand tuvo na [[estación espacial Mir]]. Esi mesmu añu, el gobiernu fundó les universidaes de [[Universidá de Balj|Balj]] y [[Universidá de Herat|Herat]].

Tamién en 1988, el presidente Najibulá, ante la medrana de la victoria fundamentalista, ordenó sacar del [[Muséu Nacional de Kabul]] 22.000 pieces arqueolóxiques y escondeles n'arques del Bancu Nacional nes bóvedes soterrañes del palaciu presidencial, onde quedaron guardaes baxo siete llaves, caúna d'elles apurrida a una persona distinta, ensin qu'eses persones supieren quién yeren les demás, teniéndose qu'axuntar toes con toles llaves pa poder abrir les arques. D'esta forma, les ayalgues salváronse y nun corrieron nos años posteriores la suerte de los [[Budas de Bāmiyān]] y otres pieces úniques como los miles que fueron vendíes al estranxeru polos muyahidines, o les 2500 qu'entá guardaba'l Muséu de Kabul y que fueron destruyíes a martellaes polos talibanes. El talibanes prindaron a delles de les persones coles llaves ya intentaron quitar pola fuercia, pero nun lu llograron. Tres la cayida del réxime talibán, en [[2006]] pudo dase colos siete llaves y reabrir finalmente la bóveda.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Les ayalgues salvaes de la roxura talibán|url=http://www.culturaclasica.com/?q=node/1176 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=8 d'avientu de 2006|apellíu=Martí|nome=Octavi|editorial=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=París exhibe epopeya d'ayalgues afganistanes|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6211000/6211259.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 d'avientu de 2006|apellíu=Lissardy |nome=Gerardo|editorial=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt;

En [[1990]], el gobiernu de Najibulá fundó una nueva universidá, la de [[Universidá de Kandahar|Kandahar]], qu'empezó con una única facultá, la d'Agricultura, en 1991.

==== Guerra civil ====
[[Ficheru:RIAN archive 12070 Najibullah giving decorations.jpg|thumb|right|200px|Najibulá condecorando a un soldáu.]]
En 1989, por orde del líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]], les tropes de la URSS retiráronse ordenadamente d'Afganistán. Cuatro díes dempués de la salida del últimu grupu, Najibulá decretó'l [[estáu d'emerxencia]]. N'abril, los muyahidines, col sofitu del [[Exércitu de Paquistán]], atacaron [[Jalalabad]]. Nel estranxeru, munchos esperaben el desmoronamiento estrueldosu d'un gobiernu que fuera llomáu de «[[gobiernu títere|títere]]». Sicasí, les [[Fuercies Armaes d'Afganistán]] infligieron una tarrecible derrota a los muyahidines, ganando a los sos exércitos combinaos na [[batalla de Jalalabad|batalla por Jalalabad]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Manachinsky|nome=Alexander |títulu=Afganistán: Soplen vientos de guerra |añu=2006 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Nuna carta a Gorbachov del 15 de payares de 1989, Najib escribió que n'ocho meses llograren repeler a los muyahidines en toles árees importantes, pero'l gobiernu precisaba nuevos suministros d'armes, ensin los cualos la situación militar nes zones remotes podría complicase drásticamente.&lt;ref name=&quot;sufr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gareev|nome= M. A.|títulu= Infiel. Non, pero la guerra sigue |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |idioma= rusu|añu= 2002|editorial= Insan|ubicación= Moscú|isbn= 5-85840-312-3|capítulu= Sufrimientu afganu|páxina= 125}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 1989 foi afayada una nueva combalechadura contra'l gobiernu, lo que derivó nel arrestu de dellos oficiales d'altu rangu del [[Exercito d'Afganistán|Exércitu]]. El [[Ministru de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa]], el [[teniente xeneral]] [[Sahnavaz Tanai]], amenació con remontase si nun yeren escarcelaos. Finalmente, esti oficiales fueron lliberaos.&lt;ref name=&quot;slin&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíos=Slinkin|nome=M. F.|títulu=Historia d'Afganistán (sieglu XX, años 80-90)|añu=2003|editorial=f|capítulu=Motín del Xeneral Sh. N. Tanai|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

El [[5 de marzu]], el teniente xeneral Tanai empecipió un [[golpe d'Estáu]]. Les sos tropes bombardearon el palaciu presidencial y Najibulá tuvo qu'abelugase nun [[búnker]]. Los combates más encarnizados fueron alredor del [[aeródromu de Bagram]], nel [[Palaciu Darul Amen|Ministeriu de Defensa]] y nel edificiu de la Direición Política del Exércitu. Pal 8 de marzu'l llevantamientu fuera entartalláu poles tropes lleales. Tanai escapó n'avión a Paquistán y xunióse a los muyahidines.&lt;ref name=&quot;slin&quot; /&gt;

Al ver les continues fragmentaciones del partíu y la desintegración del [[campu socialista]], Najibulá entamó a finales de xunu de 1990 l'II Congresu del PDPA, que camudó'l so nome a Partíu ''Watan'' («De la Patria»).&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Ishiyama |nome=John|títulu=The Sickle and the Minaret: Communist Successor Parties in Yemen and Afghanistan after the Cold War|publicación=Middle East Review of International Affairs|fecha=Marzu de 2005|volume=9|númberu=1|url=http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaaccesu=10 de payares de 2011|editorial=GLORIA Center, Interdisciplinary Center|allugamientu=Herzliya|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110927055737/http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaarchivu=27 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Esi añu, el canciller soviéticu [[Eduard Shevardnadze]] propunxo al Buró Políticu del [[PCUS]] la eliminación de la ''Comisión de Trabayu sobre Afganistán'', lo cual foi aprobáu. Esto foi siguíu pola firma del nuevu canciller soviéticu [[Borís Pankin]] col Secretariu d'Estáu de EE. XX. [[James Baker]], en setiembre de 1991, d'un alcuerdu pal cese de los suministros d'armes a los contendentes de la Guerra Civil Afgana a partir del 1 de xineru de 1992.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Baryshev|nome=A. P.|títulu=El bolxevismu y el mundu modernu|añu=2003|volume= Tomo III: ''El revisionismu soviéticu y l'abril revolucionariu n'Afganistán''|ubicación=Moscú|url=http://barichev.ru/book/afgan.htm |fechaaccesu=15 de payares de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Cola disolución de la URSS, los intercambios comerciales afganos y l'economía polo xeneral esbarrumbáronse. A empiezos de 1992, el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]] camudó de bandu y xunióse a los muyahidines, sitiando Kabul. El 18 de marzu, Najibulá ufiertó apurrir la presidencia a un gobiernu de transición y el 16 d'abril arrenunció.&lt;ref name=&quot;haji&quot; /&gt;

=== Derrocamientu ===
Najibulá unvió a la so esposa, los sos trés fíes y la so hermana nun avión a [[Nueva Delhi]], pero nun-y dexaron embarcar a él tamién, asina que s'abelugó na embaxada de la [[India]] y depués nel edificiu de la oficina de la [[ONX]] (que tenía estatus d'embaxada). Al pie de él taben el so hermanu (el Xeneral Shah Ahmadzai), l'antiguu ministru Ishaq Tokhi y un guardaespaldes llamáu Jafsar.&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

Hasta 1996, en Kabul y otres ciudaes espublizóse llargamente la conseña de «¡Viva Najibulá!». Esto debía al caos reinante nesos años, que recordaba a la xente la relativa paz del gobiernu anterior.&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt; La situación del ex-presidente na sede de la ONX amenó dellos intentos de normalización, pero al nun llegase a un alcuerdu siguió viviendo ellí. El ex-presidente aprovechó pa trabayar na traducción del llibru ''[[El Gran Xuegu]]'', que fala de la llucha ente los imperios [[Imperiu británicu|británicu]] y [[Imperiu rusu|rusu]] pola influencia nel Afganistán del [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

=== Asesinatu ===
El 26 de setiembre de 1996, dempués de tomar de Kabul polos [[talibán|talibanes]], l'edificiu de la ONX foi asaltáu polos mesmos y Najib y el so hermanu fueron secuestraos. Dambos fueron sometíos a [[tortura|tortures]] y executaos a otru día. Los cadabres fueron espuestos, mientres el talibanes burllábense asitiándo-yos pitos y billetes nos deos. Estes tarrecibles imáxenes fueron publicaes pola prensa internacional.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Vinuesa |nome=Arturo|títulu=El puzzle afganu|añu=2002|editorial=Editorial Fundamento|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com.ar/books?id=4WB_-GIP9XAC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=El+puzzle+afganu+Arturo+Vinuesa&amp;hl=es&amp;ei=5BrCTqB7hfDSAdWm6eQO&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=15 de payares de 2011|páxina=136}}&lt;/ref&gt;

Según el [[orientalista]] [[Rusia|rusu]] V. Plastun, veteranu d'Afganistán y que conoció personalmente a Najibulá y a los sos opositores, cuando la entrada talibán a la capital yera inminente, el líder muyahidín [[Ahmad Sah Masud]] ufiertó-y a Najib la posibilidá de dise ente los miles d'afganos que fuxíen de los talibanes, pero Najibulá negóse y con él quedó'l so hermanu; Tokhi y Jafsar siguieron el conseyu de Masud. Plastun rellata que cuando Najib y el so hermanu fueron secuestraos, llevar a una casa dependiente del [[Inter-Services Intelligence|ISI]] [[pakistaní]], onde-y ufiertaron el puestu de presidente del nuevu réxime en cuenta de que roble un tratáu pa reconocer la frontera sur d'Afganistán, la «[[llinia Durand]]». Esta nun ye reconocida polos afganos como la frontera lexítima y roblar esi tratáu supunxera una grave [[traición]]. Najib negóse y de ende la so tortura y muerte.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=10 años ensin Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/6855.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 de setiembre de 2006|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt;

El talibanes prohibieron que Najibulá fuera soterráu según el costume islámica. En [[Quetta]] y Peshawar, lleéronse oraciones na so memoria.&lt;ref name=&quot;tau&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Rashid|nome=Ahmed|títulu=Taliban: Islam, Oil and the New Great Game in Central Asia|añu=2002|editorial=I.B.Tauris|url=https://books.google.com/books?id=kIBgqHWq658C&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA49&amp;dq=Najibullah&amp;lr=&amp;hl=ru&amp;output=html&amp;sig=ACfU3O1m77Cm4sVIfONk2j-ti2bi6DHo4w |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A otru día a la so muerte, el so cadabre y el del so hermanu fueron retiraos y apurríos a la [[Cruz Roja]] pal entierru,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Calm returns to Kabul as rebels impose strict rule|url=http://www2.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html|editorial=[[CNN]]|idioma=inglés|añu=1996 |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081008185700/http://www.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html |fechaarchivu=8 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; que foi realizáu nel so pueblu natal, nun funeral presidíu polos vieyos de la so tribu.&lt;ref name=&quot;tau&quot; /&gt;

== Mandáu ==
{{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Watan-Ya-Kaffan.jpg |anchu1 = 120|semeya2 =|anchu2 = 120|testu = ''Watan ya Kafan'', llibro sobre Najibulá del escritor y periodista Noor ul Bashar Naveed.}}
Dende la cayida del réxime talibán, los discursos y semeyes de Najib volviéronse bien populares na población, especialmente na capital.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kabul 20 years after the Soviets|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/7890557.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|editorial=BBC|fecha=14 de febreru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2008]], [[Radio Kabul]] realizó una encuesta sobre la entruga «¿Cuál de los réximes políticos del pasáu y el presente considera más fayadizu a los sos intereses?». El 93,2% de les persones escoyeron al réxime de Najibulá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La mayoría de los residentes de la provincia de Kabul gustaría-y vivir con Najibullah|url=http://www.afghanistan.ru/doc/12110.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=20 de mayu de 2008|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Con motivu del 12ᵘ aniversariu de la so muerte, los sos partidarios pudieron axuntase per primer vegada pa honrar la so memoria. L'organizador de la xunta, Dzhabarhel Shirulla Vatan, dixo que l'asesinatu de Mohammad Najibulá foi cometíu por enemigos del pueblu afganu a les órdenes de los sos amos estranxeros».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kabul recordó'l presidente Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/13013.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=28 de setiembre de 2008|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt; De magar, los [[Señardá|señardosos]] realicen actos cada 27 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Shahid Dr. Najibullah report from ATN News|url=http://www.youtube.com/watch?v=QLEoUHh6RCQ|editorial=ATN News|fecha=27 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=11 de payares de 2011|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

N'Afganistán esiste la ''Fundación Dr. Najib''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Dr. Najib's 15th Death anniversary marked in Kabul|url=http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%E2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/|editorial=Ariana News |fechaaccesu=19 de payares de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140330063627/http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%e2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/ |fechaarchivu=30 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1987]] - [[1992]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ente 1990-1992 ''Partíu Watan'')&lt;/small&gt;
| socesor2 = ''Nengún''
| periodu2 = [[1986]] - [[1992]]
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín|Asadulá Amín]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Direutor del Serviciu d'Intelixencia de los Trabayadores'')&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of the KHAD (1980-1987).svg|30px]]&lt;br /&gt;Direutor del Serviciu d'Información del Gobiernu socesor3 = [[Ghulam Faruq Yaqubi]]
| periodu3 = [[1980]] - [[1986]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* BOULOUQUE, S. (1998) &quot;El comunismu n'Afganistán&quot;. En COURTOIS, S., ''et al''. (eds.), ''El llibru negru del comunismu''. Barcelona: Planeta, páxs. 788-811.
* HASSAN KAKAR, M. (1995). ''[http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h&amp;brand=eschol Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982]''. Berkeley: [[University of California Press]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mohammad Najibullah}}
{{wikiquote}}
* [http://www.payamewatan.com/dr.najibullah/index-najib.htm Páxina web n'homenaxe a Najibulá.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6gsKORWfAFI Discursu completu del Dr. Najibulá sobre la retirada del contingente temporal soviéticu d'ayuda y sobre la defensa d'Afganistán frente a la intervención estranxera.]
* [http://www.youtube.com/user/PayameWatan Videos de Mohammad Najibulá.]

{{NF|1947|1996|Najibula, Mohammad}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Xinecólogos y xinecólogues]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0vgnv1k0pheipv632y144ry3uoms1fb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703123</id>
      <parentid>3703059</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37914" xml:space="preserve">{{Tradubot|Mohammad Najibulá}}
{{persona}}
'''Mohammad Najibulá''' ([[Idioma paxtu|paxtu]]: {{lang|ps|محمد نجيب الله}}, tamién escritu Najibullah o Nayibulá; Gardīz,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mohammad Najibullah|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401979/Mohammad-Najibullah |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|obra=Encyclopædia Britannica|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;){{nym}}, tamién conocíu como '''Dr. Najib''', foi un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganu]], gobernante del país ente [[1986]] y [[1992]].

Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] foi promovíu a Direutor del [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|JAD]], equivalente afganu del [[KGB]], en [[1986]] convertir en secretariu del Partíu, y pocu dempués en presidente de la República ([[1987]]-[[1992]]).

Mientres el so mandatu los soviéticos retiraron les sos tropes d'ocupación, magar siguieron sofitando económica y militarmente el so réxime. Por ello la so política empobinar a la llamada «Reconciliación Nacional», que buscaba poner fin a la [[Guerra Civil Afgana|Guerra Civil]] por aciu negociaciones y concesiones a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], a los que concedió amnistíes polos sos crímenes. De la mesma, la [[Constitución afgana de 1990|nueva Constitución de 1990]] convirtió'l país nun [[Estáu islámicu]], borrando toa referencia al [[comunismu]] hasta entós imperante.

Sicasí, la disolución de la URSS, de que'l so sofitu dependía totalmente el so gobiernu, según el sofitu d'[[Estaos Xuníos]] a los [[fundamentalistes islámicos]], provocó'l colapsu del réxime y el so derrocamientu. De magar, vivió asilado na sede de la [[ONX]] en [[Kabul]] hasta qu'en 1996 los [[talibán|talibanes]] aprucieron na capital afgana, capándolo y asesinándolo públicamente.

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Nació'l [[6 d'agostu]] de [[1947]] nel pueblu de Gardīz, [[provincia de Paktia]], fíu del funcionariu públicu [[etnia paxta|paxtu]] Muhammad Akhtar, cónsul en [[Peshawar]]. El so güelu yera un xefe tribal.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Gobernantes afganos (1747-2002)|url=http://www.centrasia.ru/cnt2.php?st=1025462706 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=CentrAsia.ru|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Najibulá pasó la mayor parte de la so [[infancia]] na [[frontera]] afganu-[[pakistaní]], cerca de [[Peshawar]].&lt;ref name=&quot;insbio&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Plastun|nome=V. N.|títulu=Najibulá. Afganistán nes garres de la xeopolítica|añu=1998|editorial=Institutu Biográficu|apellíos2=Andrianov|nome2=V. V.|url=http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100120093448/http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaarchivu=20 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Dempués de graduase na [[escuela secundaria]] ''Habibi'' de Kabul, en [[1965]], Najibulá ingresó na Facultá de Medicina de la [[Universidá de Kabul]]. Esi mesmu añu incorporar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) al traviés de la entós illegal Unión Democrática d'Estudiantes, onde se fixo famosu tantu pol so [[oratoria]] como por destacar nel [[llevantamientu de peses]] y la [[llucha llibre olímpica|llucha llibre]] (que-y fixo ganar se'l llamatu ''El Toru'').&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=William|apellíos=Reeves|títulu=Obituary: Dr Najibullah|url=http://www.independent.co.uk/news/obituaries/obituary-dr-najibullah-1365378.html|editorial=The Independent|fecha=28 de payares de 1996 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1969]] foi arrestáu per primer vegada. Nel xuiciu acusóse-y de «alteriar y tensionar la seguridá pública», «participar en fuelgues y manifestaciones illegales», «provocar disturbios y enfrentamientos cola policía» y «crear les condiciones pa llamar al pueblu a la rebelión».&lt;ref name=&quot;pdf&quot;&gt;{{cita web |títulu=Seición 3: Najibulá. La política de reconciliación nacional.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131228160546/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaarchivu=28 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; En xineru del añu siguiente foi nuevamente deteníu mientres una manifestación [[antiestauxunidense]], na cual manifestantes refundiaron güevos al automóvil del vicepresidente de los Estaos Xuníos, [[Spiro Agnew]]. Nesta ocasión foi acusáu de faltar a EE.XX. y la so bandera, lo mesmo que de aiciones «contraries a la so política de neutralidá nel Afganistán».&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt; Najibulá usó'l xuiciu pa espublizar les sos idees alrodiu de la eliminación del [[feudalismu]], l'amenorgamientu del papel de la relixón, la igualdá de derechos pa les muyeres y pa les etnies y pola lliberación de los más de trelce mil [[presos políticos]] qu'había entós.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Biography of Mohammad Najibullah|url=http://www.afghanland.com/history/najib.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=Afghanland.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista concedida a ''[[Izvestia]]'', periódicu oficial del Gobiernu soviéticu, el [[29 d'avientu]] de [[1989]], Najib recordó aquellos años:

{{cita|«¿Cómo aporté a un revolucionariu? Estudié nun licéu en Kabul y díbame de vacaciones col mio padre, que sirvía en Peshawar, tolos años. En dalgún llugar de Jalalabad había un altu. Y ende, una [[catarata]] clara. Les muyeres y los homes taben separaos. Y un día veo a una muyer que cuerre a lo llargo d'un camín na parte cimera y gláya-y a daquién de los homes: &quot;el so fíu nació&quot;. Tol mundu empezó a dir cuesta arriba. Yo tuvi buscando mientres venti minutos ónde acababa de pasar y vi a la muyer que dio a lluz envuelto nun chal y col so fíu diéndose con una caravana de [[nómada|nómaes]]. Sentí un impulsu internu, tremecía. Pensé, ¿por qué la muyer afgana tien de dar a lluz na tierra ente les piedres, como animales desamparaos? Nun pensaba nuna revolución sinón que namái me taba enllenando de roxura y vergüenza. Yo amaba la mio tierra y el mio pueblu, ¿por qué él tien que vivir como lo peor de la raza humana?»&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt;}}

Dempués de la división del PDPA en [[1967]], Najibulá xunir a la faición moderada ''[[Parcham]]'' y convirtióse en discípulu d'unu de los sos principales dirixentes, [[Mir Akbar Kaibar]], que'l so asesinatu desencadenaría la Revolución en [[1978]]. En [[1975]] graduóse y empezó a trabayar n'hospitales. Tamién se dedicó al trabayu nel partíu: foi xefe del Comité del PDPA en Kabul y en [[1977]] convertir en miembru del [[Comité Central]] del partíu.&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt;

=== Carrera política ===
Dempués del trunfu de la [[Revolución de Saur]] en 1978, convertir en miembru del [[Conseyu Revolucionariu]] de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Pero como resultáu de les lluches internes del partíu, en xunu foi unviáu como embaxador a [[Irán]], cargu en que duró pocu; n'ochobre foi acusáu xuntu con otros líderes de ''Parcham'' de combalechadura contra'l gobiernu, polo que foi destituyíu del so cargu y priváu de la ciudadanía afgana. Najibulá viose obligáu a abelugase en [[Moscú]], onde permaneció hasta la entrada del [[Exércitu Coloráu|Exércitu Soviéticu]] na [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;haji&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Serguéi|apellíos=Hajiyev|títulu=Mohammad Najibullah: muerte na llinia Durand|url=http://rosvesty.ru/1910/camera1/?id=3737|editorial=Noticies de Rusia|fecha=2006 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

N'avientu de 1979 tornó, al igual qu'otros exiliaos, y en xineru de 1980 foi nomáu Direutor del [[JAD|Serviciu d'Información del Gobiernu]] (el [[serviciu d'intelixencia]]), cargu que desempeñó mientres seis años. Mientres esti tiempu, el personal d'intelixencia aumentó de 120 emplegaos a aprosimao 25.000, controlaos por 1.500 oficiales del [[KGB]], y el so presupuestu amontar nun 1000%, apurríu direutamente pola Xunión Soviética,&lt;ref&gt;Hassan Kakar (1995: 153-68).&lt;/ref&gt; ante la cual respondía direutamente, ensin pasar pol gobiernu afganu.&lt;ref&gt;Girardet, Edward: ''Afghanistan: The Soviet War'', Taylor &amp; Francis, 1985, p. [https://books.googleno/books?id=1c0OAAAAQAAJ&amp;pg=PA124 124].&lt;/ref&gt;

Los emplegaos del JAD taben ente los meyor pagos del Afganistán comunista, y, por cuenta de ello, el so adoctrinamiento políticu foi una prioridá. Mientres una conferencia del PDPA, Najibulá declaró -en rellación a esti adoctrinamiento-que los oficiales de la intelixencia afgnana teníen «una arma nuna mano y un llibru na otra».&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=RUSNyMH1aFQC&amp;pg=PA266 266].&lt;/ref&gt;

Les actividaes terroristes del JAD algamaron el so ápice sol mandatu de Najibulá,&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afganistán: Past and Present'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; protagonizando numberoses violaciones a los [[derechos humanos]] ([[tortura|tortures]] y [[execuciones estraxudiciales]]). En 1986 había más de 100.000 presos políticos y produxérense más de 16.500 execuciones estraxudiciales. Los sos principales oxetivos fueron el opositores al comunismu y les clases más instruyíes de la sociedá.&lt;ref&gt;Boulouque (1998: 805-11); ''[http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001] {{Wayback|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf |fecha=20131004221455 }}'', The Afghanistan Justice Project, 2005, páxs. 35-48 (n'inglés).&lt;/ref&gt; Por cuenta de los sos servicios llogró'l rangu de [[Xeneral de División]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Karmal, sustituyíu al frente del partíu comunista afganu|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/PARTÍU_WATAN_/PATRIA/elpepiint/19860505elpepiint_15/Tes|editorial=[[El País (España){{!}}El País]]|fecha=5 de mayu de 1986 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Ascensu al poder ===
Sicasí, nel senu del Partíu había oposición a que Najibulá reemplazara a [[Babrak Karmal]], yá que yera públicu y bultable que s'aprovechaba de la so posición en beneficiu propiu. Amás, pa encimentar el so poder afaló un florecimientu del enchufismo, el saquéu de los fondos públicos, el sobornu y la corrupción a una escala inaudita, que se convertiría en norma n'Afganistán hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Braithwaite, Rodric: ''Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–1989'', Indo-European Publishing, 2007, p. [https://books.googleno/books?id=guQQKejG3qUC&amp;pg=PA275 275].&lt;/ref&gt; A pesar de les lluches de poder, Karmal matuvo considerables sofitos y caltúvose al frente del Partíu mientres más d'un llustru.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan'', [[Harvard University Press]], 2011,p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA106 106].&lt;/ref&gt;

Debíu al deterioru de la situación militar n'Afganistán, los soviéticos decidieron retirase. [[Mikhaíl Gorbachov]] quería que Karmal arrenunciara y fuera sustituyíu por Najibulá, con cuenta d'asegurar que'l país permancía lleal a los intereses de Moscú.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA95 95].&lt;/ref&gt; [[Yuri Andrópov]], [[Borís Ponomariov]] y [[Dmitri Ustínov]] teníen un altu conceutu de la so persona. Les negociaciones pa llograr qu'asocediera a Karmal empezaron yá en [[1983]].

En payares de 1985 foi promovíu al Secretariáu del PDPA,&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', pp. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96–7].&lt;/ref&gt; aumentando'l so poder ya influencia al convertir el JAD nun ministeriu en xineru del 86.&lt;ref&gt;Dorronsoro, Gilles: ''Revolution Unending: Afghanistan, 1979 to the Present'', C. Hurst &amp; Co, 2005, p.[https://books.googleno/books?id=3DOuOSYR4PcC&amp;pg=PA194 194].&lt;/ref&gt;

Con too y con eso, Najibulá nun yera la única carta de la que disponíen los soviéticos. Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], la intelixencia militar opuesta al KGB, considerar desaveniente pola so condición de nacionalista paxtu, lo cual podría fundir entá más la escasa popularidá del réxime. El GRU consideraba que [[Asadulá Sarvari]], xefe del ASGA, la policía secreta que precedió al JAD, yera un candidatu cimeru, capaz de llograr l'equilibriu ente paxtos, taxicos y uzbecos. Otru candidatu vidable foi'l líder rrevolucionario [[Abdul Qadir]].&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy, ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96].&lt;/ref&gt;

=== Líder d'Afganistán: 1986 - 1992 ===
El [[4 de mayu]] de [[1986]] foi escoyíu Secretariu Xeneral del Comité Central del PDPA, na 18ª asamblea del Partíu. Sicasí, Kermal caltuvo la so posición como presidente del [[Conseyu Revolucionariu d'Afganistán]]. Mientres el so [[invistidura]] la policía tuvo qu'eslleir manifestaciones en sofitu al anterior líder, [[Babrak Karmal]], y tropes soviétiques xixilaron dellos edificios gubernamentales pa evitar un [[golpe d'Estáu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Los tanques soviéticos xixilaron Kabul pa dexar la designación de Najibula|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/PAKISTAN/UNION_SOVIETICA/tanques/sovieticos/xixilaron/Kabul/dexar/designacion/Najibula/elpepiint/19860507elpepiint_27/Tes|editorial=El País|fecha=7 de mayu de 1986 |fechaaccesu=11 de payares de 2011}}; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA97 97].&lt;/ref&gt;

El [[15 de mayu]] Najibulá anunció'l estatablecimiento d'una ''[[Troika (triunviratu)|troika]]'', con él mesmu como líder del Partíu, Karmal como xefe d'Estáu y [[Sultán Alí Keshtmand]] como primer ministru. En realidá, Karmal tenía entá abondos sofitos como pa provocar la cayida de Najibulá en cuanto perdiera'l sofitu de Moscú, y fixo saber que considera'l so mandatu un pixín interregno, tres el cual retomaría la secretaría xeneral del Partíu.&lt;ref&gt;Clements, Frank: ''Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2003, p. [https://books.googleno/books?id=bv4hzxpo424C&amp;pg=PA303 303].&lt;/ref&gt; Los soviéticos queríen a Karmal permaneciera na escena política, pero cuando Najibulá empezó a alzar quexes de que taba interfiriendo nos sos planes de reconciliación pa poner fin a la guerra, el politburó soviéticu decidió defenestrarlo. La decisión foi sofitada por [[Andréi Gromyko]], [[Yuli Vorontsov]], [[Eduard Shevardnadze]], [[Anatoli Dobrynin]] y [[Víktor Chébrikov]]. En payares d'esi mesmu añu, Karmal foi releváu al frente del Conseyu Revolucionariu por [[Haji Mohammad Chamkani]], que nun yera miembru de PDPA. Karmal foi exiliáu a Moscú, onde l'Estáu Soviéticu apurrió-y un apartamentu y una [[dacha]], onde permaneció so estrecha vixilancia. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política de Najibulá por considerala desastrosa pa la Revolución. Tres la cayida de la URSS volvió de volao al so país, p'acabar morriendo en Moscú en 1996.&lt;ref&gt; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA98 98].&lt;/ref&gt;

==== ''Reconciliación Nacional'' ====
En setiembre de 1986 creóse, a instancies de Najibulá, la Comisión de Reconciliación Nacional, que'l so oxetivu yera llograr un entendimientu colos contrarrevolucionarios, con cuenta de completar la [[Revolución de Saur]] na so nueva fase (''sic''). A finales de 1986, Najibulá reclamó un altu'l fueu de seis meses y l'entamu de conversaciones de paz colos distintos grupos opositores. Los acercamientos, de tener ésitu, pretendíen llograr l'establecimientu d'un gobiernu de coalición y el fin del monopoliu del poder del PDPA como partíu únicu.

El [[3 de xineru]] de [[1987]] realizóse la xunta constitutiva de la Comisión de Reconciliación Nacional, compuesta por 35 miembros y presidida por [[Abdul Rahim Hatef]]. Un armisticiu que punxo en llibertá a miles de presos políticos entró a valir el [[15 de xineru]]. Najibulá anunció que los principios de la ''Reconciliación Nacional'' yeren: un replantegamientu de la democracia afgana sobre la base d'una tregua de la llucha armada, una transición pa resolver los problemes del país, la preservación de la estructura político y económico del Estáu, una amnistía xeneral y la proteición y afitamientu de les tradiciones y la relixón. Los líderes muyahidines refugaron el conceutu de ''Reconciliación Nacional'', argumentando que'l programa faía fincapié na irreversibilidad de les conquistes de la Revolución d'Abril. Líderes de siete grupos rebalbos axuntáronse esi mesmu mes en Peshawar y alcordaron refugar la propuesta del gobiernu. En xunetu de 1987 Najib anunció la posibilidá d'establecer partíos políticos alternativos. Ufiertó, tamién, puestos ministeriales pa opositores. En setiembre de 1987, gracies a esta política tornaron 90 000 refuxaos y 30 000 rebeldes militantes de 174 organizaciones distintes depunxeron les armes. Nos años siguientes siguiríen abandonando lluchar miles de muyahidines, que'l so númberu total amenorgó considerablemente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759|títulu= La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu= Amín|nome= Shah|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;

Anque programa fracasó, Najibulá llogró reclutar a muyahidines descontentos pa formar milicies pro-gubernamentales.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; La ''Reconciliación nacional'' sirvió, asímismo, p'aumentar sofitu de la plebe urbana al so réxime y a la estabilización de les posiciones del exércitu gubernamental.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 153] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 |fecha=20140624133631 }}.&lt;/ref&gt;

El [[13 de xunetu]] de 1987 la ''República Democrática d'Afganistán'' pasó a ser, oficialmente, la ''República d'Afganistán'', y el [[30 de setiembre]] Najib foi nomáu Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu de la República.

Redactada en setiembre del 86, la nueva constitución foi adoptada'l [[29 de payares]] de 1987. La carta magna debilitaba'l poder absoluto del Xefe d'Estáu al atayar el so vetu definitivu. Según Najibulá, la razón foi la necesidá d'una verdadera repartu del poder.

El [[30 de payares]], acordies cola nueva constitución, la [[Loya yirga|Gran Asamblea]] escoyer como Presidente de la República por un periodu de siete años. Llueu empezó la querella política: una parte de la faición radical ''Jalq'' del PDPA sofitó al nuevu presidente, pero dientro de la otra faición, la ''Parcham'', bastantes queríen el regresu de Karmal. Estos disidentes fueron destituyíos y encarcelaos, siendo lliberaos meses dempués. Darréu, Najibulá almitiría qu'eses detenciones arbitraries fueron un error y alegó realizales a pidimientu de la [[KGB]].&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Seición 2: Esclusión de Babrak Karmal.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1988 el Conseyu Revolucionariu, escoyíu pol Partíu, foi reemplazáu por una Asamblea Nacional escoyida por votu popular. La periclitada naturaleza socialista del PDPA foi cada vez más combatida. En 1989 el Ministeriu d'Educación Cimera empezó a trabayar na desovietización de les universidaes, y en 1990 llegó anunciase que tolos miembros del Partíu yeren musulmanes, y que'l Partíu renegara del marxismu. La Constitución de 1987 convirtió al islam na relixón oficial del Estáu (art. 2) y axustaba que'l Xefe del Estáu tenía de ser musulmán (art. 73). La Constitución de 1990, que borraba toa referencia al socialismu, definía Afganistán como un Estáu unitariu islámicu ya independiente.

==== Economía ====
Najibulá siguió la política económica de Karmal. Siguieron los intercambios col [[Bloque del Este]], ya intentóse potenciar la crecedera económica por aciu el [[Plan Quinquenal de Desenvolvimientu Económicu y Social]], que s'implementó en xineru de 1986 y prosiguió hasta marzu de 1991, un mes antes de la cayida del gobiernu. Acordies coles grandioses mires del mesmu, la economía, que creciera hasta entós a un ritmu inferior al 2% añal, tenía de desenvolvese un 25% nesos años. La industria crecería un 28%, l'agricultura'l 15%, el comerciu domésticu un 150% y l'esterior un 15%. Como yera d'esperar, el plan foi un completu fracasu, y el ritmu de crecedera siguió enllancáu nel 2% sol mandatu de Najibulá.&lt;ref&gt;''Rexonal Surveys of the World: Far East and Australasia 2003'', Routledge, 2002, p. [https://books.googleno/books?id=y5Az1lGCJwQC&amp;pg=PA83 83].&lt;/ref&gt; La nueva [[Constitución afgana de 1990]] punxo cierta atención al sector priváu: l'artículu 20 trataba l'establecimientu d'empreses privaes, y el 25 animaba a los inversores estranxeros.&lt;ref&gt;Otto, Jan Michiel: ''Sharia Incorporated: A Comparative Overview of the Legal Systems of Twelve Muslim Countries in Past and Present'', Amsterdam University Press, 2010, p. [https://books.googleno/books?id=8ep7cX3ma0sC&amp;pg=PA289 289].&lt;/ref&gt;

==== Cultura ====
En 1988, [[Abdul Ahad Mohmand]] convertir nel primera (y únicu) [[cosmonauta]] afganu, por aciu el programa soviéticu [[Intercosmos]]. Mohmand tuvo na [[estación espacial Mir]]. Esi mesmu añu, el gobiernu fundó les universidaes de [[Universidá de Balj|Balj]] y [[Universidá de Herat|Herat]].

Tamién en 1988, el presidente Najibulá, ante la medrana de la victoria fundamentalista, ordenó sacar del [[Muséu Nacional de Kabul]] 22.000 pieces arqueolóxiques y escondeles n'arques del Bancu Nacional nes bóvedes soterrañes del palaciu presidencial, onde quedaron guardaes baxo siete llaves, caúna d'elles apurrida a una persona distinta, ensin qu'eses persones supieren quién yeren les demás, teniéndose qu'axuntar toes con toles llaves pa poder abrir les arques. D'esta forma, les ayalgues salváronse y nun corrieron nos años posteriores la suerte de los [[Budas de Bāmiyān]] y otres pieces úniques como los miles que fueron vendíes al estranxeru polos muyahidines, o les 2500 qu'entá guardaba'l Muséu de Kabul y que fueron destruyíes a martellaes polos talibanes. El talibanes prindaron a delles de les persones coles llaves ya intentaron quitar pola fuercia, pero nun lu llograron. Tres la cayida del réxime talibán, en [[2006]] pudo dase colos siete llaves y reabrir finalmente la bóveda.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Les ayalgues salvaes de la roxura talibán|url=http://www.culturaclasica.com/?q=node/1176 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=8 d'avientu de 2006|apellíu=Martí|nome=Octavi|editorial=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=París exhibe epopeya d'ayalgues afganistanes|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6211000/6211259.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 d'avientu de 2006|apellíu=Lissardy |nome=Gerardo|editorial=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt;

En [[1990]], el gobiernu de Najibulá fundó una nueva universidá, la de [[Universidá de Kandahar|Kandahar]], qu'empezó con una única facultá, la d'Agricultura, en 1991.

==== Guerra civil ====
[[Ficheru:RIAN archive 12070 Najibullah giving decorations.jpg|thumb|right|200px|Najibulá condecorando a un soldáu.]]
En 1989, por orde del líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]], les tropes de la URSS retiráronse ordenadamente d'Afganistán. Cuatro díes dempués de la salida del últimu grupu, Najibulá decretó'l [[estáu d'emerxencia]]. N'abril, los muyahidines, col sofitu del [[Exércitu de Paquistán]], atacaron [[Jalalabad]]. Nel estranxeru, munchos esperaben el desmoronamiento estrueldosu d'un gobiernu que fuera llomáu de «[[gobiernu títere|títere]]». Sicasí, les [[Fuercies Armaes d'Afganistán]] infligieron una tarrecible derrota a los muyahidines, ganando a los sos exércitos combinaos na [[batalla de Jalalabad|batalla por Jalalabad]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Manachinsky|nome=Alexander |títulu=Afganistán: Soplen vientos de guerra |añu=2006 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Nuna carta a Gorbachov del 15 de payares de 1989, Najib escribió que n'ocho meses llograren repeler a los muyahidines en toles árees importantes, pero'l gobiernu precisaba nuevos suministros d'armes, ensin los cualos la situación militar nes zones remotes podría complicase drásticamente.&lt;ref name=&quot;sufr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gareev|nome= M. A.|títulu= Infiel. Non, pero la guerra sigue |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |idioma= rusu|añu= 2002|editorial= Insan|ubicación= Moscú|isbn= 5-85840-312-3|capítulu= Sufrimientu afganu|páxina= 125}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 1989 foi afayada una nueva combalechadura contra'l gobiernu, lo que derivó nel arrestu de dellos oficiales d'altu rangu del [[Exercito d'Afganistán|Exércitu]]. El [[Ministru de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa]], el [[teniente xeneral]] [[Sahnavaz Tanai]], amenació con remontase si nun yeren escarcelaos. Finalmente, esti oficiales fueron lliberaos.&lt;ref name=&quot;slin&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíos=Slinkin|nome=M. F.|títulu=Historia d'Afganistán (sieglu XX, años 80-90)|añu=2003|editorial=f|capítulu=Motín del Xeneral Sh. N. Tanai|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

El [[5 de marzu]], el teniente xeneral Tanai empecipió un [[golpe d'Estáu]]. Les sos tropes bombardearon el palaciu presidencial y Najibulá tuvo qu'abelugase nun [[búnker]]. Los combates más encarnizados fueron alredor del [[aeródromu de Bagram]], nel [[Palaciu Darul Amen|Ministeriu de Defensa]] y nel edificiu de la Direición Política del Exércitu. Pal 8 de marzu'l llevantamientu fuera entartalláu poles tropes lleales. Tanai escapó n'avión a Paquistán y xunióse a los muyahidines.&lt;ref name=&quot;slin&quot; /&gt;

Al ver les continues fragmentaciones del partíu y la desintegración del [[campu socialista]], Najibulá entamó a finales de xunu de 1990 l'II Congresu del PDPA, que camudó'l so nome a Partíu ''Watan'' («De la Patria»).&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Ishiyama |nome=John|títulu=The Sickle and the Minaret: Communist Successor Parties in Yemen and Afghanistan after the Cold War|publicación=Middle East Review of International Affairs|fecha=Marzu de 2005|volume=9|númberu=1|url=http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaaccesu=10 de payares de 2011|editorial=GLORIA Center, Interdisciplinary Center|allugamientu=Herzliya|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110927055737/http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaarchivu=27 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Esi añu, el canciller soviéticu [[Eduard Shevardnadze]] propunxo al Buró Políticu del [[PCUS]] la eliminación de la ''Comisión de Trabayu sobre Afganistán'', lo cual foi aprobáu. Esto foi siguíu pola firma del nuevu canciller soviéticu [[Borís Pankin]] col Secretariu d'Estáu de EE. XX. [[James Baker]], en setiembre de 1991, d'un alcuerdu pal cese de los suministros d'armes a los contendentes de la Guerra Civil Afgana a partir del 1 de xineru de 1992.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Baryshev|nome=A. P.|títulu=El bolxevismu y el mundu modernu|añu=2003|volume= Tomo III: ''El revisionismu soviéticu y l'abril revolucionariu n'Afganistán''|ubicación=Moscú|url=http://barichev.ru/book/afgan.htm |fechaaccesu=15 de payares de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Cola disolución de la URSS, los intercambios comerciales afganos y l'economía polo xeneral esbarrumbáronse. A empiezos de 1992, el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]] camudó de bandu y xunióse a los muyahidines, sitiando Kabul. El 18 de marzu, Najibulá ufiertó apurrir la presidencia a un gobiernu de transición y el 16 d'abril arrenunció.&lt;ref name=&quot;haji&quot; /&gt;

=== Derrocamientu ===
Najibulá unvió a la so esposa, los sos trés fíes y la so hermana nun avión a [[Nueva Delhi]], pero nun-y dexaron embarcar a él tamién, asina que s'abelugó na embaxada de la [[India]] y depués nel edificiu de la oficina de la [[ONX]] (que tenía estatus d'embaxada). Al pie de él taben el so hermanu (el Xeneral Shah Ahmadzai), l'antiguu ministru Ishaq Tokhi y un guardaespaldes llamáu Jafsar.&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

Hasta 1996, en Kabul y otres ciudaes espublizóse llargamente la conseña de «¡Viva Najibulá!». Esto debía al caos reinante nesos años, que recordaba a la xente la relativa paz del gobiernu anterior.&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt; La situación del ex-presidente na sede de la ONX amenó dellos intentos de normalización, pero al nun llegase a un alcuerdu siguió viviendo ellí. El ex-presidente aprovechó pa trabayar na traducción del llibru ''[[El Gran Xuegu]]'', que fala de la llucha ente los imperios [[Imperiu británicu|británicu]] y [[Imperiu rusu|rusu]] pola influencia nel Afganistán del [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

=== Asesinatu ===
El 26 de setiembre de 1996, dempués de tomar de Kabul polos [[talibán|talibanes]], l'edificiu de la ONX foi asaltáu polos mesmos y Najib y el so hermanu fueron secuestraos. Dambos fueron sometíos a [[tortura|tortures]] y executaos a otru día. Los cadabres fueron espuestos, mientres el talibanes burllábense asitiándo-yos pitos y billetes nos deos. Estes tarrecibles imáxenes fueron publicaes pola prensa internacional.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Vinuesa |nome=Arturo|títulu=El puzzle afganu|añu=2002|editorial=Editorial Fundamento|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com.ar/books?id=4WB_-GIP9XAC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=El+puzzle+afganu+Arturo+Vinuesa&amp;hl=es&amp;ei=5BrCTqB7hfDSAdWm6eQO&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=15 de payares de 2011|páxina=136}}&lt;/ref&gt;

Según el [[orientalista]] [[Rusia|rusu]] V. Plastun, veteranu d'Afganistán y que conoció personalmente a Najibulá y a los sos opositores, cuando la entrada talibán a la capital yera inminente, el líder muyahidín [[Ahmad Sah Masud]] ufiertó-y a Najib la posibilidá de dise ente los miles d'afganos que fuxíen de los talibanes, pero Najibulá negóse y con él quedó'l so hermanu; Tokhi y Jafsar siguieron el conseyu de Masud. Plastun rellata que cuando Najib y el so hermanu fueron secuestraos, llevar a una casa dependiente del [[Inter-Services Intelligence|ISI]] [[pakistaní]], onde-y ufiertaron el puestu de presidente del nuevu réxime en cuenta de que roble un tratáu pa reconocer la frontera sur d'Afganistán, la «[[llinia Durand]]». Esta nun ye reconocida polos afganos como la frontera lexítima y roblar esi tratáu supunxera una grave [[traición]]. Najib negóse y de ende la so tortura y muerte.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=10 años ensin Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/6855.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 de setiembre de 2006|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt;

El talibanes prohibieron que Najibulá fuera soterráu según el costume islámica. En [[Quetta]] y Peshawar, lleéronse oraciones na so memoria.&lt;ref name=&quot;tau&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Rashid|nome=Ahmed|títulu=Taliban: Islam, Oil and the New Great Game in Central Asia|añu=2002|editorial=I.B.Tauris|url=https://books.google.com/books?id=kIBgqHWq658C&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA49&amp;dq=Najibullah&amp;lr=&amp;hl=ru&amp;output=html&amp;sig=ACfU3O1m77Cm4sVIfONk2j-ti2bi6DHo4w |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A otru día a la so muerte, el so cadabre y el del so hermanu fueron retiraos y apurríos a la [[Cruz Roja]] pal entierru,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Calm returns to Kabul as rebels impose strict rule|url=http://www2.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html|editorial=[[CNN]]|idioma=inglés|añu=1996 |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081008185700/http://www.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html |fechaarchivu=8 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; que foi realizáu nel so pueblu natal, nun funeral presidíu polos vieyos de la so tribu.&lt;ref name=&quot;tau&quot; /&gt;

== Mandáu ==
{{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Watan-Ya-Kaffan.jpg |anchu1 = 120|semeya2 =|anchu2 = 120|testu = ''Watan ya Kafan'', llibro sobre Najibulá del escritor y periodista Noor ul Bashar Naveed.}}
Dende la cayida del réxime talibán, los discursos y semeyes de Najib volviéronse bien populares na población, especialmente na capital.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kabul 20 years after the Soviets|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/7890557.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|editorial=BBC|fecha=14 de febreru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2008]], [[Radio Kabul]] realizó una encuesta sobre la entruga «¿Cuál de los réximes políticos del pasáu y el presente considera más fayadizu a los sos intereses?». El 93,2% de les persones escoyeron al réxime de Najibulá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La mayoría de los residentes de la provincia de Kabul gustaría-y vivir con Najibullah|url=http://www.afghanistan.ru/doc/12110.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=20 de mayu de 2008|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Con motivu del 12ᵘ aniversariu de la so muerte, los sos partidarios pudieron axuntase per primer vegada pa honrar la so memoria. L'organizador de la xunta, Dzhabarhel Shirulla Vatan, dixo que l'asesinatu de Mohammad Najibulá foi cometíu por enemigos del pueblu afganu a les órdenes de los sos amos estranxeros».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kabul recordó'l presidente Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/13013.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=28 de setiembre de 2008|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt; De magar, los [[Señardá|señardosos]] realicen actos cada 27 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Shahid Dr. Najibullah report from ATN News|url=http://www.youtube.com/watch?v=QLEoUHh6RCQ|editorial=ATN News|fecha=27 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=11 de payares de 2011|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

N'Afganistán esiste la ''Fundación Dr. Najib''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Dr. Najib's 15th Death anniversary marked in Kabul|url=http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%E2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/|editorial=Ariana News |fechaaccesu=19 de payares de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140330063627/http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%e2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/ |fechaarchivu=30 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* BOULOUQUE, S. (1998) &quot;El comunismu n'Afganistán&quot;. En COURTOIS, S., ''et al''. (eds.), ''El llibru negru del comunismu''. Barcelona: Planeta, páxs. 788-811.
* HASSAN KAKAR, M. (1995). ''[http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h&amp;brand=eschol Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982]''. Berkeley: [[University of California Press]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mohammad Najibullah}}
{{wikiquote}}
* [http://www.payamewatan.com/dr.najibullah/index-najib.htm Páxina web n'homenaxe a Najibulá.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6gsKORWfAFI Discursu completu del Dr. Najibulá sobre la retirada del contingente temporal soviéticu d'ayuda y sobre la defensa d'Afganistán frente a la intervención estranxera.]
* [http://www.youtube.com/user/PayameWatan Videos de Mohammad Najibulá.]

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1987]] - [[1992]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ente 1990-1992 ''Partíu Watan'')&lt;/small&gt;
| socesor2 = ''Nengún''
| periodu2 = [[1986]] - [[1992]]
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín|Asadulá Amín]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Direutor del Serviciu d'Intelixencia de los Trabayadores'')&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of the KHAD (1980-1987).svg|30px]]&lt;br /&gt;Direutor del Serviciu d'Información del Gobiernu socesor3 = [[Ghulam Faruq Yaqubi]]
| periodu3 = [[1980]] - [[1986]]
}}

{{NF|1947|1996|Najibula, Mohammad}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Xinecólogos y xinecólogues]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>n835y7kmflgv8v5um9z23s8ukejjx66</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703155</id>
      <parentid>3703123</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37934" xml:space="preserve">{{Tradubot|Mohammad Najibulá}}
{{persona}}
'''Mohammad Najibulá''' ([[Idioma paxtu|paxtu]]: {{lang|ps|محمد نجيب الله}}, tamién escritu Najibullah o Nayibulá; Gardīz,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mohammad Najibullah|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401979/Mohammad-Najibullah |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|obra=Encyclopædia Britannica|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;){{nym}}, tamién conocíu como '''Dr. Najib''', foi un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganu]], gobernante del país ente [[1986]] y [[1992]].

Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] foi promovíu a Direutor del [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|JAD]], equivalente afganu del [[KGB]], en [[1986]] convertir en secretariu del Partíu, y pocu dempués en presidente de la República ([[1987]]-[[1992]]).

Mientres el so mandatu los soviéticos retiraron les sos tropes d'ocupación, magar siguieron sofitando económica y militarmente el so réxime. Por ello la so política empobinar a la llamada «Reconciliación Nacional», que buscaba poner fin a la [[Guerra Civil Afgana|Guerra Civil]] por aciu negociaciones y concesiones a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], a los que concedió amnistíes polos sos crímenes. De la mesma, la [[Constitución afgana de 1990|nueva Constitución de 1990]] convirtió'l país nun [[Estáu islámicu]], borrando toa referencia al [[comunismu]] hasta entós imperante.

Sicasí, la disolución de la URSS, de que'l so sofitu dependía totalmente el so gobiernu, según el sofitu d'[[Estaos Xuníos]] a los [[fundamentalistes islámicos]], provocó'l colapsu del réxime y el so derrocamientu. De magar, vivió asilado na sede de la [[ONX]] en [[Kabul]] hasta qu'en 1996 los [[talibán|talibanes]] aprucieron na capital afgana, capándolo y asesinándolo públicamente.

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Nació'l [[6 d'agostu]] de [[1947]] nel pueblu de Gardīz, [[provincia de Paktia]], fíu del funcionariu públicu [[etnia paxta|paxtu]] Muhammad Akhtar, cónsul en [[Peshawar]]. El so güelu yera un xefe tribal.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Gobernantes afganistanos (1747-2002)|url=http://www.centrasia.ru/cnt2.php?st=1025462706 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=CentrAsia.ru|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Najibulá pasó la mayor parte de la so [[infancia]] na [[frontera]] afganu-[[pakistaní]], cerca de [[Peshawar]].&lt;ref name=&quot;insbio&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Plastun|nome=V. N.|títulu=Najibulá. Afganistán nes garres de la xeopolítica|añu=1998|editorial=Institutu Biográficu|apellíos2=Andrianov|nome2=V. V.|url=http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100120093448/http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaarchivu=20 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Dempués de graduase na [[escuela secundaria]] ''Habibi'' de Kabul, en [[1965]], Najibulá ingresó na Facultá de Medicina de la [[Universidá de Kabul]]. Esi mesmu añu incorporar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) al traviés de la entós illegal Unión Democrática d'Estudiantes, onde se fixo famosu tantu pol so [[oratoria]] como por destacar nel [[llevantamientu de peses]] y la [[llucha llibre olímpica|llucha llibre]] (que-y fixo ganar se'l llamatu ''El Toru'').&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=William|apellíos=Reeves|títulu=Obituary: Dr Najibullah|url=http://www.independent.co.uk/news/obituaries/obituary-dr-najibullah-1365378.html|editorial=The Independent|fecha=28 de payares de 1996 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1969]] foi arrestáu per primer vegada. Nel xuiciu acusóse-y de «alteriar y tensionar la seguridá pública», «participar en fuelgues y manifestaciones illegales», «provocar disturbios y enfrentamientos cola policía» y «crear les condiciones pa llamar al pueblu a la rebelión».&lt;ref name=&quot;pdf&quot;&gt;{{cita web |títulu=Seición 3: Najibulá. La política de reconciliación nacional.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131228160546/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaarchivu=28 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; En xineru del añu siguiente foi nuevamente deteníu mientres una manifestación [[antiestauxunidense]], na cual manifestantes refundiaron güevos al automóvil del vicepresidente de los Estaos Xuníos, [[Spiro Agnew]]. Nesta ocasión foi acusáu de faltar a EE.XX. y la so bandera, lo mesmo que de aiciones «contraries a la so política de neutralidá nel Afganistán».&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt; Najibulá usó'l xuiciu pa espublizar les sos idees alrodiu de la eliminación del [[feudalismu]], l'amenorgamientu del papel de la relixón, la igualdá de derechos pa les muyeres y pa les etnies y pola lliberación de los más de trelce mil [[presos políticos]] qu'había entós.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Biography of Mohammad Najibullah|url=http://www.afghanland.com/history/najib.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=Afghanland.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista concedida a ''[[Izvestia]]'', periódicu oficial del Gobiernu soviéticu, el [[29 d'avientu]] de [[1989]], Najib recordó aquellos años:

{{cita|«¿Cómo aporté a un revolucionariu? Estudié nun licéu en Kabul y díbame de vacaciones col mio padre, que sirvía en Peshawar, tolos años. En dalgún llugar de Jalalabad había un altu. Y ende, una [[catarata]] clara. Les muyeres y los homes taben separaos. Y un día veo a una muyer que cuerre a lo llargo d'un camín na parte cimera y gláya-y a daquién de los homes: &quot;el so fíu nació&quot;. Tol mundu empezó a dir cuesta arriba. Yo tuvi buscando mientres venti minutos ónde acababa de pasar y vi a la muyer que dio a lluz envuelto nun chal y col so fíu diéndose con una caravana de [[nómada|nómaes]]. Sentí un impulsu internu, tremecía. Pensé, ¿por qué la muyer afgana tien de dar a lluz na tierra ente les piedres, como animales desamparaos? Nun pensaba nuna revolución sinón que namái me taba enllenando de roxura y vergüenza. Yo amaba la mio tierra y el mio pueblu, ¿por qué él tien que vivir como lo peor de la raza humana?»&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt;}}

Dempués de la división del PDPA en [[1967]], Najibulá xunir a la faición moderada ''[[Parcham]]'' y convirtióse en discípulu d'unu de los sos principales dirixentes, [[Mir Akbar Kaibar]], que'l so asesinatu desencadenaría la Revolución en [[1978]]. En [[1975]] graduóse y empezó a trabayar n'hospitales. Tamién se dedicó al trabayu nel partíu: foi xefe del Comité del PDPA en Kabul y en [[1977]] convertir en miembru del [[Comité Central]] del partíu.&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt;

=== Carrera política ===
Dempués del trunfu de la [[Revolución de Saur]] en 1978, convertir en miembru del [[Conseyu Revolucionariu]] de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Pero como resultáu de les lluches internes del partíu, en xunu foi unviáu como embaxador a [[Irán]], cargu en que duró pocu; n'ochobre foi acusáu xuntu con otros líderes de ''Parcham'' de combalechadura contra'l gobiernu, polo que foi destituyíu del so cargu y priváu de la ciudadanía afgana. Najibulá viose obligáu a abelugase en [[Moscú]], onde permaneció hasta la entrada del [[Exércitu Coloráu|Exércitu Soviéticu]] na [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;haji&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Serguéi|apellíos=Hajiyev|títulu=Mohammad Najibullah: muerte na llinia Durand|url=http://rosvesty.ru/1910/camera1/?id=3737|editorial=Noticies de Rusia|fecha=2006 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

N'avientu de 1979 tornó, al igual qu'otros exiliaos, y en xineru de 1980 foi nomáu Direutor del [[JAD|Serviciu d'Información del Gobiernu]] (el [[serviciu d'intelixencia]]), cargu que desempeñó mientres seis años. Mientres esti tiempu, el personal d'intelixencia aumentó de 120 emplegaos a aprosimao 25.000, controlaos por 1.500 oficiales del [[KGB]], y el so presupuestu amontar nun 1000%, apurríu direutamente pola Xunión Soviética,&lt;ref&gt;Hassan Kakar (1995: 153-68).&lt;/ref&gt; ante la cual respondía direutamente, ensin pasar pol gobiernu afganu.&lt;ref&gt;Girardet, Edward: ''Afghanistan: The Soviet War'', Taylor &amp; Francis, 1985, p. [https://books.googleno/books?id=1c0OAAAAQAAJ&amp;pg=PA124 124].&lt;/ref&gt;

Los emplegaos del JAD taben ente los meyor pagos del Afganistán comunista, y, por cuenta de ello, el so adoctrinamiento políticu foi una prioridá. Mientres una conferencia del PDPA, Najibulá declaró -en rellación a esti adoctrinamiento-que los oficiales de la intelixencia afgnana teníen «una arma nuna mano y un llibru na otra».&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=RUSNyMH1aFQC&amp;pg=PA266 266].&lt;/ref&gt;

Les actividaes terroristes del JAD algamaron el so ápice sol mandatu de Najibulá,&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afganistán: Past and Present'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; protagonizando numberoses violaciones a los [[derechos humanos]] ([[tortura|tortures]] y [[execuciones estraxudiciales]]). En 1986 había más de 100.000 presos políticos y produxérense más de 16.500 execuciones estraxudiciales. Los sos principales oxetivos fueron el opositores al comunismu y les clases más instruyíes de la sociedá.&lt;ref&gt;Boulouque (1998: 805-11); ''[http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001] {{Wayback|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf |fecha=20131004221455 }}'', The Afghanistan Justice Project, 2005, páxs. 35-48 (n'inglés).&lt;/ref&gt; Por cuenta de los sos servicios llogró'l rangu de [[Xeneral de División]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Karmal, sustituyíu al frente del partíu comunista afganu|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/PARTÍU_WATAN_/PATRIA/elpepiint/19860505elpepiint_15/Tes|editorial=[[El País (España){{!}}El País]]|fecha=5 de mayu de 1986 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Ascensu al poder ===
Sicasí, nel senu del Partíu había oposición a que Najibulá reemplazara a [[Babrak Karmal]], yá que yera públicu y bultable que s'aprovechaba de la so posición en beneficiu propiu. Amás, pa encimentar el so poder afaló un florecimientu del enchufismo, el saquéu de los fondos públicos, el sobornu y la corrupción a una escala inaudita, que se convertiría en norma n'Afganistán hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Braithwaite, Rodric: ''Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–1989'', Indo-European Publishing, 2007, p. [https://books.googleno/books?id=guQQKejG3qUC&amp;pg=PA275 275].&lt;/ref&gt; A pesar de les lluches de poder, Karmal matuvo considerables sofitos y caltúvose al frente del Partíu mientres más d'un llustru.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan'', [[Harvard University Press]], 2011,p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA106 106].&lt;/ref&gt;

Debíu al deterioru de la situación militar n'Afganistán, los soviéticos decidieron retirase. [[Mikhaíl Gorbachov]] quería que Karmal arrenunciara y fuera sustituyíu por Najibulá, con cuenta d'asegurar que'l país permancía lleal a los intereses de Moscú.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA95 95].&lt;/ref&gt; [[Yuri Andrópov]], [[Borís Ponomariov]] y [[Dmitri Ustínov]] teníen un altu conceutu de la so persona. Les negociaciones pa llograr qu'asocediera a Karmal empezaron yá en [[1983]].

En payares de 1985 foi promovíu al Secretariáu del PDPA,&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', pp. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96–7].&lt;/ref&gt; aumentando'l so poder ya influencia al convertir el JAD nun ministeriu en xineru del 86.&lt;ref&gt;Dorronsoro, Gilles: ''Revolution Unending: Afghanistan, 1979 to the Present'', C. Hurst &amp; Co, 2005, p.[https://books.googleno/books?id=3DOuOSYR4PcC&amp;pg=PA194 194].&lt;/ref&gt;

Con too y con eso, Najibulá nun yera la única carta de la que disponíen los soviéticos. Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], la intelixencia militar opuesta al KGB, considerar desaveniente pola so condición de nacionalista paxtu, lo cual podría fundir entá más la escasa popularidá del réxime. El GRU consideraba que [[Asadulá Sarvari]], xefe del ASGA, la policía secreta que precedió al JAD, yera un candidatu cimeru, capaz de llograr l'equilibriu ente paxtos, taxicos y uzbecos. Otru candidatu vidable foi'l líder rrevolucionario [[Abdul Qadir]].&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy, ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96].&lt;/ref&gt;

=== Líder d'Afganistán: 1986 - 1992 ===
El [[4 de mayu]] de [[1986]] foi escoyíu Secretariu Xeneral del Comité Central del PDPA, na 18ª asamblea del Partíu. Sicasí, Kermal caltuvo la so posición como presidente del [[Conseyu Revolucionariu d'Afganistán]]. Mientres el so [[invistidura]] la policía tuvo qu'eslleir manifestaciones en sofitu al anterior líder, [[Babrak Karmal]], y tropes soviétiques xixilaron dellos edificios gubernamentales pa evitar un [[golpe d'Estáu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Los tanques soviéticos xixilaron Kabul pa dexar la designación de Najibula|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/PAKISTAN/UNION_SOVIETICA/tanques/sovieticos/xixilaron/Kabul/dexar/designacion/Najibula/elpepiint/19860507elpepiint_27/Tes|editorial=El País|fecha=7 de mayu de 1986 |fechaaccesu=11 de payares de 2011}}; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA97 97].&lt;/ref&gt;

El [[15 de mayu]] Najibulá anunció'l estatablecimiento d'una ''[[Troika (triunviratu)|troika]]'', con él mesmu como líder del Partíu, Karmal como xefe d'Estáu y [[Sultán Alí Keshtmand]] como primer ministru. En realidá, Karmal tenía entá abondos sofitos como pa provocar la cayida de Najibulá en cuanto perdiera'l sofitu de Moscú, y fixo saber que considera'l so mandatu un pixín interregno, tres el cual retomaría la secretaría xeneral del Partíu.&lt;ref&gt;Clements, Frank: ''Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2003, p. [https://books.googleno/books?id=bv4hzxpo424C&amp;pg=PA303 303].&lt;/ref&gt; Los soviéticos queríen a Karmal permaneciera na escena política, pero cuando Najibulá empezó a alzar quexes de que taba interfiriendo nos sos planes de reconciliación pa poner fin a la guerra, el politburó soviéticu decidió defenestrarlo. La decisión foi sofitada por [[Andréi Gromyko]], [[Yuli Vorontsov]], [[Eduard Shevardnadze]], [[Anatoli Dobrynin]] y [[Víktor Chébrikov]]. En payares d'esi mesmu añu, Karmal foi releváu al frente del Conseyu Revolucionariu por [[Haji Mohammad Chamkani]], que nun yera miembru de PDPA. Karmal foi exiliáu a Moscú, onde l'Estáu Soviéticu apurrió-y un apartamentu y una [[dacha]], onde permaneció so estrecha vixilancia. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política de Najibulá por considerala desastrosa pa la Revolución. Tres la cayida de la URSS volvió de volao al so país, p'acabar morriendo en Moscú en 1996.&lt;ref&gt; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA98 98].&lt;/ref&gt;

==== ''Reconciliación Nacional'' ====
En setiembre de 1986 creóse, a instancies de Najibulá, la Comisión de Reconciliación Nacional, que'l so oxetivu yera llograr un entendimientu colos contrarrevolucionarios, con cuenta de completar la [[Revolución de Saur]] na so nueva fase (''sic''). A finales de 1986, Najibulá reclamó un altu'l fueu de seis meses y l'entamu de conversaciones de paz colos distintos grupos opositores. Los acercamientos, de tener ésitu, pretendíen llograr l'establecimientu d'un gobiernu de coalición y el fin del monopoliu del poder del PDPA como partíu únicu.

El [[3 de xineru]] de [[1987]] realizóse la xunta constitutiva de la Comisión de Reconciliación Nacional, compuesta por 35 miembros y presidida por [[Abdul Rahim Hatef]]. Un armisticiu que punxo en llibertá a miles de presos políticos entró a valir el [[15 de xineru]]. Najibulá anunció que los principios de la ''Reconciliación Nacional'' yeren: un replantegamientu de la democracia afgana sobre la base d'una tregua de la llucha armada, una transición pa resolver los problemes del país, la preservación de la estructura político y económico del Estáu, una amnistía xeneral y la proteición y afitamientu de les tradiciones y la relixón. Los líderes muyahidines refugaron el conceutu de ''Reconciliación Nacional'', argumentando que'l programa faía fincapié na irreversibilidad de les conquistes de la Revolución d'Abril. Líderes de siete grupos rebalbos axuntáronse esi mesmu mes en Peshawar y alcordaron refugar la propuesta del gobiernu. En xunetu de 1987 Najib anunció la posibilidá d'establecer partíos políticos alternativos. Ufiertó, tamién, puestos ministeriales pa opositores. En setiembre de 1987, gracies a esta política tornaron 90 000 refuxaos y 30 000 rebeldes militantes de 174 organizaciones distintes depunxeron les armes. Nos años siguientes siguiríen abandonando lluchar miles de muyahidines, que'l so númberu total amenorgó considerablemente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759|títulu= La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu= Amín|nome= Shah|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;

Anque programa fracasó, Najibulá llogró reclutar a muyahidines descontentos pa formar milicies pro-gubernamentales.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; La ''Reconciliación nacional'' sirvió, asímismo, p'aumentar sofitu de la plebe urbana al so réxime y a la estabilización de les posiciones del exércitu gubernamental.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 153] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 |fecha=20140624133631 }}.&lt;/ref&gt;

El [[13 de xunetu]] de 1987 la ''República Democrática d'Afganistán'' pasó a ser, oficialmente, la ''República d'Afganistán'', y el [[30 de setiembre]] Najib foi nomáu Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu de la República.

Redactada en setiembre del 86, la nueva constitución foi adoptada'l [[29 de payares]] de 1987. La carta magna debilitaba'l poder absoluto del Xefe d'Estáu al atayar el so vetu definitivu. Según Najibulá, la razón foi la necesidá d'una verdadera repartu del poder.

El [[30 de payares]], acordies cola nueva constitución, la [[Loya yirga|Gran Asamblea]] escoyer como Presidente de la República por un periodu de siete años. Llueu empezó la querella política: una parte de la faición radical ''Jalq'' del PDPA sofitó al nuevu presidente, pero dientro de la otra faición, la ''Parcham'', bastantes queríen el regresu de Karmal. Estos disidentes fueron destituyíos y encarcelaos, siendo lliberaos meses dempués. Darréu, Najibulá almitiría qu'eses detenciones arbitraries fueron un error y alegó realizales a pidimientu de la [[KGB]].&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Seición 2: Esclusión de Babrak Karmal.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1988 el Conseyu Revolucionariu, escoyíu pol Partíu, foi reemplazáu por una Asamblea Nacional escoyida por votu popular. La periclitada naturaleza socialista del PDPA foi cada vez más combatida. En 1989 el Ministeriu d'Educación Cimera empezó a trabayar na desovietización de les universidaes, y en 1990 llegó anunciase que tolos miembros del Partíu yeren musulmanes, y que'l Partíu renegara del marxismu. La Constitución de 1987 convirtió al islam na relixón oficial del Estáu (art. 2) y axustaba que'l Xefe del Estáu tenía de ser musulmán (art. 73). La Constitución de 1990, que borraba toa referencia al socialismu, definía Afganistán como un Estáu unitariu islámicu ya independiente.

==== Economía ====
Najibulá siguió la política económica de Karmal. Siguieron los intercambios col [[Bloque del Este]], ya intentóse potenciar la crecedera económica por aciu el [[Plan Quinquenal de Desenvolvimientu Económicu y Social]], que s'implementó en xineru de 1986 y prosiguió hasta marzu de 1991, un mes antes de la cayida del gobiernu. Acordies coles grandioses mires del mesmu, la economía, que creciera hasta entós a un ritmu inferior al 2% añal, tenía de desenvolvese un 25% nesos años. La industria crecería un 28%, l'agricultura'l 15%, el comerciu domésticu un 150% y l'esterior un 15%. Como yera d'esperar, el plan foi un completu fracasu, y el ritmu de crecedera siguió enllancáu nel 2% sol mandatu de Najibulá.&lt;ref&gt;''Rexonal Surveys of the World: Far East and Australasia 2003'', Routledge, 2002, p. [https://books.googleno/books?id=y5Az1lGCJwQC&amp;pg=PA83 83].&lt;/ref&gt; La nueva [[Constitución afgana de 1990]] punxo cierta atención al sector priváu: l'artículu 20 trataba l'establecimientu d'empreses privaes, y el 25 animaba a los inversores estranxeros.&lt;ref&gt;Otto, Jan Michiel: ''Sharia Incorporated: A Comparative Overview of the Legal Systems of Twelve Muslim Countries in Past and Present'', Amsterdam University Press, 2010, p. [https://books.googleno/books?id=8ep7cX3ma0sC&amp;pg=PA289 289].&lt;/ref&gt;

==== Cultura ====
En 1988, [[Abdul Ahad Mohmand]] convertir nel primera (y únicu) [[cosmonauta]] afganu, por aciu el programa soviéticu [[Intercosmos]]. Mohmand tuvo na [[estación espacial Mir]]. Esi mesmu añu, el gobiernu fundó les universidaes de [[Universidá de Balj|Balj]] y [[Universidá de Herat|Herat]].

Tamién en 1988, el presidente Najibulá, ante la medrana de la victoria fundamentalista, ordenó sacar del [[Muséu Nacional de Kabul]] 22.000 pieces arqueolóxiques y escondeles n'arques del Bancu Nacional nes bóvedes soterrañes del palaciu presidencial, onde quedaron guardaes baxo siete llaves, caúna d'elles apurrida a una persona distinta, ensin qu'eses persones supieren quién yeren les demás, teniéndose qu'axuntar toes con toles llaves pa poder abrir les arques. D'esta forma, les ayalgues salváronse y nun corrieron nos años posteriores la suerte de los [[Budas de Bāmiyān]] y otres pieces úniques como los miles que fueron vendíes al estranxeru polos muyahidines, o les 2500 qu'entá guardaba'l Muséu de Kabul y que fueron destruyíes a martellaes polos talibanes. El talibanes prindaron a delles de les persones coles llaves ya intentaron quitar pola fuercia, pero nun lu llograron. Tres la cayida del réxime talibán, en [[2006]] pudo dase colos siete llaves y reabrir finalmente la bóveda.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Les ayalgues salvaes de la roxura talibán|url=http://www.culturaclasica.com/?q=node/1176 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=8 d'avientu de 2006|apellíu=Martí|nome=Octavi|editorial=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=París exhibe epopeya d'ayalgues afganistanes|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6211000/6211259.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 d'avientu de 2006|apellíu=Lissardy |nome=Gerardo|editorial=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt;

En [[1990]], el gobiernu de Najibulá fundó una nueva universidá, la de [[Universidá de Kandahar|Kandahar]], qu'empezó con una única facultá, la d'Agricultura, en 1991.

==== Guerra civil ====
[[Ficheru:RIAN archive 12070 Najibullah giving decorations.jpg|thumb|right|200px|Najibulá condecorando a un soldáu.]]
En 1989, por orde del líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]], les tropes de la URSS retiráronse ordenadamente d'Afganistán. Cuatro díes dempués de la salida del últimu grupu, Najibulá decretó'l [[estáu d'emerxencia]]. N'abril, los muyahidines, col sofitu del [[Exércitu de Paquistán]], atacaron [[Jalalabad]]. Nel estranxeru, munchos esperaben el desmoronamiento estrueldosu d'un gobiernu que fuera llomáu de «[[gobiernu títere|títere]]». Sicasí, les [[Fuercies Armaes d'Afganistán]] infligieron una tarrecible derrota a los muyahidines, ganando a los sos exércitos combinaos na [[batalla de Jalalabad|batalla por Jalalabad]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Manachinsky|nome=Alexander |títulu=Afganistán: Soplen vientos de guerra |añu=2006 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Nuna carta a Gorbachov del 15 de payares de 1989, Najib escribió que n'ocho meses llograren repeler a los muyahidines en toles árees importantes, pero'l gobiernu precisaba nuevos suministros d'armes, ensin los cualos la situación militar nes zones remotes podría complicase drásticamente.&lt;ref name=&quot;sufr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gareev|nome= M. A.|títulu= Infiel. Non, pero la guerra sigue |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |idioma= rusu|añu= 2002|editorial= Insan|ubicación= Moscú|isbn= 5-85840-312-3|capítulu= Sufrimientu afganu|páxina= 125}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 1989 foi afayada una nueva combalechadura contra'l gobiernu, lo que derivó nel arrestu de dellos oficiales d'altu rangu del [[Exercito d'Afganistán|Exércitu]]. El [[Ministru de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa]], el [[teniente xeneral]] [[Sahnavaz Tanai]], amenació con remontase si nun yeren escarcelaos. Finalmente, esti oficiales fueron lliberaos.&lt;ref name=&quot;slin&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíos=Slinkin|nome=M. F.|títulu=Historia d'Afganistán (sieglu XX, años 80-90)|añu=2003|editorial=f|capítulu=Motín del Xeneral Sh. N. Tanai|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

El [[5 de marzu]], el teniente xeneral Tanai empecipió un [[golpe d'Estáu]]. Les sos tropes bombardearon el palaciu presidencial y Najibulá tuvo qu'abelugase nun [[búnker]]. Los combates más encarnizados fueron alredor del [[aeródromu de Bagram]], nel [[Palaciu Darul Amen|Ministeriu de Defensa]] y nel edificiu de la Direición Política del Exércitu. Pal 8 de marzu'l llevantamientu fuera entartalláu poles tropes lleales. Tanai escapó n'avión a Paquistán y xunióse a los muyahidines.&lt;ref name=&quot;slin&quot; /&gt;

Al ver les continues fragmentaciones del partíu y la desintegración del [[campu socialista]], Najibulá entamó a finales de xunu de 1990 l'II Congresu del PDPA, que camudó'l so nome a Partíu ''Watan'' («De la Patria»).&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Ishiyama |nome=John|títulu=The Sickle and the Minaret: Communist Successor Parties in Yemen and Afghanistan after the Cold War|publicación=Middle East Review of International Affairs|fecha=Marzu de 2005|volume=9|númberu=1|url=http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaaccesu=10 de payares de 2011|editorial=GLORIA Center, Interdisciplinary Center|allugamientu=Herzliya|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110927055737/http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaarchivu=27 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Esi añu, el canciller soviéticu [[Eduard Shevardnadze]] propunxo al Buró Políticu del [[PCUS]] la eliminación de la ''Comisión de Trabayu sobre Afganistán'', lo cual foi aprobáu. Esto foi siguíu pola firma del nuevu canciller soviéticu [[Borís Pankin]] col Secretariu d'Estáu de EE. XX. [[James Baker]], en setiembre de 1991, d'un alcuerdu pal cese de los suministros d'armes a los contendentes de la Guerra Civil Afgana a partir del 1 de xineru de 1992.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Baryshev|nome=A. P.|títulu=El bolxevismu y el mundu modernu|añu=2003|volume= Tomo III: ''El revisionismu soviéticu y l'abril revolucionariu n'Afganistán''|ubicación=Moscú|url=http://barichev.ru/book/afgan.htm |fechaaccesu=15 de payares de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Cola disolución de la URSS, los intercambios comerciales afganistanos y l'economía polo xeneral esbarrumbáronse. A empiezos de 1992, el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]] camudó de bandu y xunióse a los muyahidines, sitiando Kabul. El 18 de marzu, Najibulá ufiertó apurrir la presidencia a un gobiernu de transición y el 16 d'abril arrenunció.&lt;ref name=&quot;haji&quot; /&gt;

=== Derrocamientu ===
Najibulá unvió a la so esposa, los sos trés fíes y la so hermana nun avión a [[Nueva Delhi]], pero nun-y dexaron embarcar a él tamién, asina que s'abelugó na embaxada de la [[India]] y depués nel edificiu de la oficina de la [[ONX]] (que tenía estatus d'embaxada). Al pie de él taben el so hermanu (el Xeneral Shah Ahmadzai), l'antiguu ministru Ishaq Tokhi y un guardaespaldes llamáu Jafsar.&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

Hasta 1996, en Kabul y otres ciudaes espublizóse llargamente la conseña de «¡Viva Najibulá!». Esto debía al caos reinante nesos años, que recordaba a la xente la relativa paz del gobiernu anterior.&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt; La situación del ex-presidente na sede de la ONX amenó dellos intentos de normalización, pero al nun llegase a un alcuerdu siguió viviendo ellí. El ex-presidente aprovechó pa trabayar na traducción del llibru ''[[El Gran Xuegu]]'', que fala de la llucha ente los imperios [[Imperiu británicu|británicu]] y [[Imperiu rusu|rusu]] pola influencia nel Afganistán del [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

=== Asesinatu ===
El 26 de setiembre de 1996, dempués de tomar de Kabul polos [[talibán|talibanes]], l'edificiu de la ONX foi asaltáu polos mesmos y Najib y el so hermanu fueron secuestraos. Dambos fueron sometíos a [[tortura|tortures]] y executaos a otru día. Los cadabres fueron espuestos, mientres el talibanes burllábense asitiándo-yos pitos y billetes nos deos. Estes tarrecibles imáxenes fueron publicaes pola prensa internacional.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Vinuesa |nome=Arturo|títulu=El puzzle afganu|añu=2002|editorial=Editorial Fundamento|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com.ar/books?id=4WB_-GIP9XAC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=El+puzzle+afganu+Arturo+Vinuesa&amp;hl=es&amp;ei=5BrCTqB7hfDSAdWm6eQO&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=15 de payares de 2011|páxina=136}}&lt;/ref&gt;

Según el [[orientalista]] [[Rusia|rusu]] V. Plastun, veteranu d'Afganistán y que conoció personalmente a Najibulá y a los sos opositores, cuando la entrada talibán a la capital yera inminente, el líder muyahidín [[Ahmad Sah Masud]] ufiertó-y a Najib la posibilidá de dise ente los miles d'afganistanos que fuxíen de los talibanes, pero Najibulá negóse y con él quedó'l so hermanu; Tokhi y Jafsar siguieron el conseyu de Masud. Plastun rellata que cuando Najib y el so hermanu fueron secuestraos, llevar a una casa dependiente del [[Inter-Services Intelligence|ISI]] [[pakistaní]], onde-y ufiertaron el puestu de presidente del nuevu réxime en cuenta de que roble un tratáu pa reconocer la frontera sur d'Afganistán, la «[[llinia Durand]]». Esta nun ye reconocida polos afganistanos como la frontera lexítima y roblar esi tratáu supunxera una grave [[traición]]. Najib negóse y de ende la so tortura y muerte.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=10 años ensin Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/6855.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 de setiembre de 2006|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt;

El talibanes prohibieron que Najibulá fuera soterráu según el costume islámica. En [[Quetta]] y Peshawar, lleéronse oraciones na so memoria.&lt;ref name=&quot;tau&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Rashid|nome=Ahmed|títulu=Taliban: Islam, Oil and the New Great Game in Central Asia|añu=2002|editorial=I.B.Tauris|url=https://books.google.com/books?id=kIBgqHWq658C&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA49&amp;dq=Najibullah&amp;lr=&amp;hl=ru&amp;output=html&amp;sig=ACfU3O1m77Cm4sVIfONk2j-ti2bi6DHo4w |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A otru día a la so muerte, el so cadabre y el del so hermanu fueron retiraos y apurríos a la [[Cruz Roja]] pal entierru,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Calm returns to Kabul as rebels impose strict rule|url=http://www2.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html|editorial=[[CNN]]|idioma=inglés|añu=1996 |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081008185700/http://www.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html |fechaarchivu=8 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; que foi realizáu nel so pueblu natal, nun funeral presidíu polos vieyos de la so tribu.&lt;ref name=&quot;tau&quot; /&gt;

== Mandáu ==
{{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Watan-Ya-Kaffan.jpg |anchu1 = 120|semeya2 =|anchu2 = 120|testu = ''Watan ya Kafan'', llibro sobre Najibulá del escritor y periodista Noor ul Bashar Naveed.}}
Dende la cayida del réxime talibán, los discursos y semeyes de Najib volviéronse bien populares na población, especialmente na capital.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kabul 20 years after the Soviets|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/7890557.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|editorial=BBC|fecha=14 de febreru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2008]], [[Radio Kabul]] realizó una encuesta sobre la entruga «¿Cuál de los réximes políticos del pasáu y el presente considera más fayadizu a los sos intereses?». El 93,2% de les persones escoyeron al réxime de Najibulá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La mayoría de los residentes de la provincia de Kabul gustaría-y vivir con Najibullah|url=http://www.afghanistan.ru/doc/12110.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=20 de mayu de 2008|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Con motivu del 12ᵘ aniversariu de la so muerte, los sos partidarios pudieron axuntase per primer vegada pa honrar la so memoria. L'organizador de la xunta, Dzhabarhel Shirulla Vatan, dixo que l'asesinatu de Mohammad Najibulá foi cometíu por enemigos del pueblu afganu a les órdenes de los sos amos estranxeros».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kabul recordó'l presidente Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/13013.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=28 de setiembre de 2008|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt; De magar, los [[Señardá|señardosos]] realicen actos cada 27 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Shahid Dr. Najibullah report from ATN News|url=http://www.youtube.com/watch?v=QLEoUHh6RCQ|editorial=ATN News|fecha=27 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=11 de payares de 2011|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

N'Afganistán esiste la ''Fundación Dr. Najib''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Dr. Najib's 15th Death anniversary marked in Kabul|url=http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%E2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/|editorial=Ariana News |fechaaccesu=19 de payares de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140330063627/http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%e2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/ |fechaarchivu=30 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* BOULOUQUE, S. (1998) &quot;El comunismu n'Afganistán&quot;. En COURTOIS, S., ''et al''. (eds.), ''El llibru negru del comunismu''. Barcelona: Planeta, páxs. 788-811.
* HASSAN KAKAR, M. (1995). ''[http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h&amp;brand=eschol Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982]''. Berkeley: [[University of California Press]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mohammad Najibullah}}
{{wikiquote}}
* [http://www.payamewatan.com/dr.najibullah/index-najib.htm Páxina web n'homenaxe a Najibulá.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6gsKORWfAFI Discursu completu del Dr. Najibulá sobre la retirada del contingente temporal soviéticu d'ayuda y sobre la defensa d'Afganistán frente a la intervención estranxera.]
* [http://www.youtube.com/user/PayameWatan Videos de Mohammad Najibulá.]

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1987]] - [[1992]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ente 1990-1992 ''Partíu Watan'')&lt;/small&gt;
| socesor2 = ''Nengún''
| periodu2 = [[1986]] - [[1992]]
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín|Asadulá Amín]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Direutor del Serviciu d'Intelixencia de los Trabayadores'')&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of the KHAD (1980-1987).svg|30px]]&lt;br /&gt;Direutor del Serviciu d'Información del Gobiernu socesor3 = [[Ghulam Faruq Yaqubi]]
| periodu3 = [[1980]] - [[1986]]
}}

{{NF|1947|1996|Najibula, Mohammad}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Xinecólogos y xinecólogues]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9ktn33ch4vrqm36jr9vidzlydwd8gd9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703201</id>
      <parentid>3703155</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37979" xml:space="preserve">{{Tradubot|Mohammad Najibulá}}
{{persona}}
'''Mohammad Najibulá''' ([[Idioma paxtu|paxtu]]: {{lang|ps|محمد نجيب الله}}, tamién escritu Najibullah o Nayibulá; Gardīz,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mohammad Najibullah|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401979/Mohammad-Najibullah |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|obra=Encyclopædia Britannica|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;){{nym}}, tamién conocíu como '''Dr. Najib''', foi un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganu]], gobernante del país ente [[1986]] y [[1992]].

Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] foi promovíu a Direutor del [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|JAD]], equivalente afganu del [[KGB]], en [[1986]] convertir en secretariu del Partíu, y pocu dempués en presidente de la República ([[1987]]-[[1992]]).

Mientres el so mandatu los soviéticos retiraron les sos tropes d'ocupación, magar siguieron sofitando económica y militarmente el so réxime. Por ello la so política empobinar a la llamada «Reconciliación Nacional», que buscaba poner fin a la [[Guerra Civil Afganistana|Guerra Civil]] por aciu negociaciones y concesiones a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], a los que concedió amnistíes polos sos crímenes. De la mesma, la [[Constitución afganistana de 1990|nueva Constitución de 1990]] convirtió'l país nun [[Estáu islámicu]], borrando toa referencia al [[comunismu]] hasta entós imperante.

Sicasí, la disolución de la URSS, de que'l so sofitu dependía totalmente el so gobiernu, según el sofitu d'[[Estaos Xuníos]] a los [[fundamentalistes islámicos]], provocó'l colapsu del réxime y el so derrocamientu. De magar, vivió asilado na sede de la [[ONX]] en [[Kabul]] hasta qu'en 1996 los [[talibán|talibanes]] aprucieron na capital afganistana, capándolo y asesinándolo públicamente.

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Nació'l [[6 d'agostu]] de [[1947]] nel pueblu de Gardīz, [[provincia de Paktia]], fíu del funcionariu públicu [[etnia paxta|paxtu]] Muhammad Akhtar, cónsul en [[Peshawar]]. El so güelu yera un xefe tribal.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Gobernantes afganistanos (1747-2002)|url=http://www.centrasia.ru/cnt2.php?st=1025462706 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=CentrAsia.ru|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Najibulá pasó la mayor parte de la so [[infancia]] na [[frontera]] afganu-[[pakistaní]], cerca de [[Peshawar]].&lt;ref name=&quot;insbio&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Plastun|nome=V. N.|títulu=Najibulá. Afganistán nes garres de la xeopolítica|añu=1998|editorial=Institutu Biográficu|apellíos2=Andrianov|nome2=V. V.|url=http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100120093448/http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaarchivu=20 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Dempués de graduase na [[escuela secundaria]] ''Habibi'' de Kabul, en [[1965]], Najibulá ingresó na Facultá de Medicina de la [[Universidá de Kabul]]. Esi mesmu añu incorporar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) al traviés de la entós illegal Unión Democrática d'Estudiantes, onde se fixo famosu tantu pol so [[oratoria]] como por destacar nel [[llevantamientu de peses]] y la [[llucha llibre olímpica|llucha llibre]] (que-y fixo ganar se'l llamatu ''El Toru'').&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=William|apellíos=Reeves|títulu=Obituary: Dr Najibullah|url=http://www.independent.co.uk/news/obituaries/obituary-dr-najibullah-1365378.html|editorial=The Independent|fecha=28 de payares de 1996 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1969]] foi arrestáu per primer vegada. Nel xuiciu acusóse-y de «alteriar y tensionar la seguridá pública», «participar en fuelgues y manifestaciones illegales», «provocar disturbios y enfrentamientos cola policía» y «crear les condiciones pa llamar al pueblu a la rebelión».&lt;ref name=&quot;pdf&quot;&gt;{{cita web |títulu=Seición 3: Najibulá. La política de reconciliación nacional.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131228160546/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaarchivu=28 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; En xineru del añu siguiente foi nuevamente deteníu mientres una manifestación [[antiestauxunidense]], na cual manifestantes refundiaron güevos al automóvil del vicepresidente de los Estaos Xuníos, [[Spiro Agnew]]. Nesta ocasión foi acusáu de faltar a EE.XX. y la so bandera, lo mesmo que de aiciones «contraries a la so política de neutralidá nel Afganistán».&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt; Najibulá usó'l xuiciu pa espublizar les sos idees alrodiu de la eliminación del [[feudalismu]], l'amenorgamientu del papel de la relixón, la igualdá de derechos pa les muyeres y pa les etnies y pola lliberación de los más de trelce mil [[presos políticos]] qu'había entós.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Biography of Mohammad Najibullah|url=http://www.afghanland.com/history/najib.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=Afghanland.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista concedida a ''[[Izvestia]]'', periódicu oficial del Gobiernu soviéticu, el [[29 d'avientu]] de [[1989]], Najib recordó aquellos años:

{{cita|«¿Cómo aporté a un revolucionariu? Estudié nun licéu en Kabul y díbame de vacaciones col mio padre, que sirvía en Peshawar, tolos años. En dalgún llugar de Jalalabad había un altu. Y ende, una [[catarata]] clara. Les muyeres y los homes taben separaos. Y un día veo a una muyer que cuerre a lo llargo d'un camín na parte cimera y gláya-y a daquién de los homes: &quot;el so fíu nació&quot;. Tol mundu empezó a dir cuesta arriba. Yo tuvi buscando mientres venti minutos ónde acababa de pasar y vi a la muyer que dio a lluz envuelto nun chal y col so fíu diéndose con una caravana de [[nómada|nómaes]]. Sentí un impulsu internu, tremecía. Pensé, ¿por qué la muyer afganistana tien de dar a lluz na tierra ente les piedres, como animales desamparaos? Nun pensaba nuna revolución sinón que namái me taba enllenando de roxura y vergüenza. Yo amaba la mio tierra y el mio pueblu, ¿por qué él tien que vivir como lo peor de la raza humana?»&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt;}}

Dempués de la división del PDPA en [[1967]], Najibulá xunir a la faición moderada ''[[Parcham]]'' y convirtióse en discípulu d'unu de los sos principales dirixentes, [[Mir Akbar Kaibar]], que'l so asesinatu desencadenaría la Revolución en [[1978]]. En [[1975]] graduóse y empezó a trabayar n'hospitales. Tamién se dedicó al trabayu nel partíu: foi xefe del Comité del PDPA en Kabul y en [[1977]] convertir en miembru del [[Comité Central]] del partíu.&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt;

=== Carrera política ===
Dempués del trunfu de la [[Revolución de Saur]] en 1978, convertir en miembru del [[Conseyu Revolucionariu]] de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Pero como resultáu de les lluches internes del partíu, en xunu foi unviáu como embaxador a [[Irán]], cargu en que duró pocu; n'ochobre foi acusáu xuntu con otros líderes de ''Parcham'' de combalechadura contra'l gobiernu, polo que foi destituyíu del so cargu y priváu de la ciudadanía afganistana. Najibulá viose obligáu a abelugase en [[Moscú]], onde permaneció hasta la entrada del [[Exércitu Coloráu|Exércitu Soviéticu]] na [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;haji&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Serguéi|apellíos=Hajiyev|títulu=Mohammad Najibullah: muerte na llinia Durand|url=http://rosvesty.ru/1910/camera1/?id=3737|editorial=Noticies de Rusia|fecha=2006 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

N'avientu de 1979 tornó, al igual qu'otros exiliaos, y en xineru de 1980 foi nomáu Direutor del [[JAD|Serviciu d'Información del Gobiernu]] (el [[serviciu d'intelixencia]]), cargu que desempeñó mientres seis años. Mientres esti tiempu, el personal d'intelixencia aumentó de 120 emplegaos a aprosimao 25.000, controlaos por 1.500 oficiales del [[KGB]], y el so presupuestu amontar nun 1000%, apurríu direutamente pola Xunión Soviética,&lt;ref&gt;Hassan Kakar (1995: 153-68).&lt;/ref&gt; ante la cual respondía direutamente, ensin pasar pol gobiernu afganu.&lt;ref&gt;Girardet, Edward: ''Afghanistan: The Soviet War'', Taylor &amp; Francis, 1985, p. [https://books.googleno/books?id=1c0OAAAAQAAJ&amp;pg=PA124 124].&lt;/ref&gt;

Los emplegaos del JAD taben ente los meyor pagos del Afganistán comunista, y, por cuenta de ello, el so adoctrinamiento políticu foi una prioridá. Mientres una conferencia del PDPA, Najibulá declaró -en rellación a esti adoctrinamiento-que los oficiales de la intelixencia afgnana teníen «una arma nuna mano y un llibru na otra».&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=RUSNyMH1aFQC&amp;pg=PA266 266].&lt;/ref&gt;

Les actividaes terroristes del JAD algamaron el so ápice sol mandatu de Najibulá,&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afganistán: Past and Present'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; protagonizando numberoses violaciones a los [[derechos humanos]] ([[tortura|tortures]] y [[execuciones estraxudiciales]]). En 1986 había más de 100.000 presos políticos y produxérense más de 16.500 execuciones estraxudiciales. Los sos principales oxetivos fueron el opositores al comunismu y les clases más instruyíes de la sociedá.&lt;ref&gt;Boulouque (1998: 805-11); ''[http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001] {{Wayback|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf |fecha=20131004221455 }}'', The Afghanistan Justice Project, 2005, páxs. 35-48 (n'inglés).&lt;/ref&gt; Por cuenta de los sos servicios llogró'l rangu de [[Xeneral de División]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Karmal, sustituyíu al frente del partíu comunista afganu|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/PARTÍU_WATAN_/PATRIA/elpepiint/19860505elpepiint_15/Tes|editorial=[[El País (España){{!}}El País]]|fecha=5 de mayu de 1986 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Ascensu al poder ===
Sicasí, nel senu del Partíu había oposición a que Najibulá reemplazara a [[Babrak Karmal]], yá que yera públicu y bultable que s'aprovechaba de la so posición en beneficiu propiu. Amás, pa encimentar el so poder afaló un florecimientu del enchufismo, el saquéu de los fondos públicos, el sobornu y la corrupción a una escala inaudita, que se convertiría en norma n'Afganistán hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Braithwaite, Rodric: ''Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–1989'', Indo-European Publishing, 2007, p. [https://books.googleno/books?id=guQQKejG3qUC&amp;pg=PA275 275].&lt;/ref&gt; A pesar de les lluches de poder, Karmal matuvo considerables sofitos y caltúvose al frente del Partíu mientres más d'un llustru.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan'', [[Harvard University Press]], 2011,p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA106 106].&lt;/ref&gt;

Debíu al deterioru de la situación militar n'Afganistán, los soviéticos decidieron retirase. [[Mikhaíl Gorbachov]] quería que Karmal arrenunciara y fuera sustituyíu por Najibulá, con cuenta d'asegurar que'l país permancía lleal a los intereses de Moscú.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA95 95].&lt;/ref&gt; [[Yuri Andrópov]], [[Borís Ponomariov]] y [[Dmitri Ustínov]] teníen un altu conceutu de la so persona. Les negociaciones pa llograr qu'asocediera a Karmal empezaron yá en [[1983]].

En payares de 1985 foi promovíu al Secretariáu del PDPA,&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', pp. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96–7].&lt;/ref&gt; aumentando'l so poder ya influencia al convertir el JAD nun ministeriu en xineru del 86.&lt;ref&gt;Dorronsoro, Gilles: ''Revolution Unending: Afghanistan, 1979 to the Present'', C. Hurst &amp; Co, 2005, p.[https://books.googleno/books?id=3DOuOSYR4PcC&amp;pg=PA194 194].&lt;/ref&gt;

Con too y con eso, Najibulá nun yera la única carta de la que disponíen los soviéticos. Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], la intelixencia militar opuesta al KGB, considerar desaveniente pola so condición de nacionalista paxtu, lo cual podría fundir entá más la escasa popularidá del réxime. El GRU consideraba que [[Asadulá Sarvari]], xefe del ASGA, la policía secreta que precedió al JAD, yera un candidatu cimeru, capaz de llograr l'equilibriu ente paxtos, taxicos y uzbecos. Otru candidatu vidable foi'l líder rrevolucionario [[Abdul Qadir]].&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy, ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96].&lt;/ref&gt;

=== Líder d'Afganistán: 1986 - 1992 ===
El [[4 de mayu]] de [[1986]] foi escoyíu Secretariu Xeneral del Comité Central del PDPA, na 18ª asamblea del Partíu. Sicasí, Kermal caltuvo la so posición como presidente del [[Conseyu Revolucionariu d'Afganistán]]. Mientres el so [[invistidura]] la policía tuvo qu'eslleir manifestaciones en sofitu al anterior líder, [[Babrak Karmal]], y tropes soviétiques xixilaron dellos edificios gubernamentales pa evitar un [[golpe d'Estáu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Los tanques soviéticos xixilaron Kabul pa dexar la designación de Najibula|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/PAKISTAN/UNION_SOVIETICA/tanques/sovieticos/xixilaron/Kabul/dexar/designacion/Najibula/elpepiint/19860507elpepiint_27/Tes|editorial=El País|fecha=7 de mayu de 1986 |fechaaccesu=11 de payares de 2011}}; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA97 97].&lt;/ref&gt;

El [[15 de mayu]] Najibulá anunció'l estatablecimiento d'una ''[[Troika (triunviratu)|troika]]'', con él mesmu como líder del Partíu, Karmal como xefe d'Estáu y [[Sultán Alí Keshtmand]] como primer ministru. En realidá, Karmal tenía entá abondos sofitos como pa provocar la cayida de Najibulá en cuanto perdiera'l sofitu de Moscú, y fixo saber que considera'l so mandatu un pixín interregno, tres el cual retomaría la secretaría xeneral del Partíu.&lt;ref&gt;Clements, Frank: ''Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2003, p. [https://books.googleno/books?id=bv4hzxpo424C&amp;pg=PA303 303].&lt;/ref&gt; Los soviéticos queríen a Karmal permaneciera na escena política, pero cuando Najibulá empezó a alzar quexes de que taba interfiriendo nos sos planes de reconciliación pa poner fin a la guerra, el politburó soviéticu decidió defenestrarlo. La decisión foi sofitada por [[Andréi Gromyko]], [[Yuli Vorontsov]], [[Eduard Shevardnadze]], [[Anatoli Dobrynin]] y [[Víktor Chébrikov]]. En payares d'esi mesmu añu, Karmal foi releváu al frente del Conseyu Revolucionariu por [[Haji Mohammad Chamkani]], que nun yera miembru de PDPA. Karmal foi exiliáu a Moscú, onde l'Estáu Soviéticu apurrió-y un apartamentu y una [[dacha]], onde permaneció so estrecha vixilancia. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política de Najibulá por considerala desastrosa pa la Revolución. Tres la cayida de la URSS volvió de volao al so país, p'acabar morriendo en Moscú en 1996.&lt;ref&gt; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA98 98].&lt;/ref&gt;

==== ''Reconciliación Nacional'' ====
En setiembre de 1986 creóse, a instancies de Najibulá, la Comisión de Reconciliación Nacional, que'l so oxetivu yera llograr un entendimientu colos contrarrevolucionarios, con cuenta de completar la [[Revolución de Saur]] na so nueva fase (''sic''). A finales de 1986, Najibulá reclamó un altu'l fueu de seis meses y l'entamu de conversaciones de paz colos distintos grupos opositores. Los acercamientos, de tener ésitu, pretendíen llograr l'establecimientu d'un gobiernu de coalición y el fin del monopoliu del poder del PDPA como partíu únicu.

El [[3 de xineru]] de [[1987]] realizóse la xunta constitutiva de la Comisión de Reconciliación Nacional, compuesta por 35 miembros y presidida por [[Abdul Rahim Hatef]]. Un armisticiu que punxo en llibertá a miles de presos políticos entró a valir el [[15 de xineru]]. Najibulá anunció que los principios de la ''Reconciliación Nacional'' yeren: un replantegamientu de la democracia afganistana sobre la base d'una tregua de la llucha armada, una transición pa resolver los problemes del país, la preservación de la estructura político y económico del Estáu, una amnistía xeneral y la proteición y afitamientu de les tradiciones y la relixón. Los líderes muyahidines refugaron el conceutu de ''Reconciliación Nacional'', argumentando que'l programa faía fincapié na irreversibilidad de les conquistes de la Revolución d'Abril. Líderes de siete grupos rebalbos axuntáronse esi mesmu mes en Peshawar y alcordaron refugar la propuesta del gobiernu. En xunetu de 1987 Najib anunció la posibilidá d'establecer partíos políticos alternativos. Ufiertó, tamién, puestos ministeriales pa opositores. En setiembre de 1987, gracies a esta política tornaron 90 000 refuxaos y 30 000 rebeldes militantes de 174 organizaciones distintes depunxeron les armes. Nos años siguientes siguiríen abandonando lluchar miles de muyahidines, que'l so númberu total amenorgó considerablemente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759|títulu= La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu= Amín|nome= Shah|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;

Anque programa fracasó, Najibulá llogró reclutar a muyahidines descontentos pa formar milicies pro-gubernamentales.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; La ''Reconciliación nacional'' sirvió, asímismo, p'aumentar sofitu de la plebe urbana al so réxime y a la estabilización de les posiciones del exércitu gubernamental.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 153] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 |fecha=20140624133631 }}.&lt;/ref&gt;

El [[13 de xunetu]] de 1987 la ''República Democrática d'Afganistán'' pasó a ser, oficialmente, la ''República d'Afganistán'', y el [[30 de setiembre]] Najib foi nomáu Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu de la República.

Redactada en setiembre del 86, la nueva constitución foi adoptada'l [[29 de payares]] de 1987. La carta magna debilitaba'l poder absoluto del Xefe d'Estáu al atayar el so vetu definitivu. Según Najibulá, la razón foi la necesidá d'una verdadera repartu del poder.

El [[30 de payares]], acordies cola nueva constitución, la [[Loya yirga|Gran Asamblea]] escoyer como Presidente de la República por un periodu de siete años. Llueu empezó la querella política: una parte de la faición radical ''Jalq'' del PDPA sofitó al nuevu presidente, pero dientro de la otra faición, la ''Parcham'', bastantes queríen el regresu de Karmal. Estos disidentes fueron destituyíos y encarcelaos, siendo lliberaos meses dempués. Darréu, Najibulá almitiría qu'eses detenciones arbitraries fueron un error y alegó realizales a pidimientu de la [[KGB]].&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Seición 2: Esclusión de Babrak Karmal.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1988 el Conseyu Revolucionariu, escoyíu pol Partíu, foi reemplazáu por una Asamblea Nacional escoyida por votu popular. La periclitada naturaleza socialista del PDPA foi cada vez más combatida. En 1989 el Ministeriu d'Educación Cimera empezó a trabayar na desovietización de les universidaes, y en 1990 llegó anunciase que tolos miembros del Partíu yeren musulmanes, y que'l Partíu renegara del marxismu. La Constitución de 1987 convirtió al islam na relixón oficial del Estáu (art. 2) y axustaba que'l Xefe del Estáu tenía de ser musulmán (art. 73). La Constitución de 1990, que borraba toa referencia al socialismu, definía Afganistán como un Estáu unitariu islámicu ya independiente.

==== Economía ====
Najibulá siguió la política económica de Karmal. Siguieron los intercambios col [[Bloque del Este]], ya intentóse potenciar la crecedera económica por aciu el [[Plan Quinquenal de Desenvolvimientu Económicu y Social]], que s'implementó en xineru de 1986 y prosiguió hasta marzu de 1991, un mes antes de la cayida del gobiernu. Acordies coles grandioses mires del mesmu, la economía, que creciera hasta entós a un ritmu inferior al 2% añal, tenía de desenvolvese un 25% nesos años. La industria crecería un 28%, l'agricultura'l 15%, el comerciu domésticu un 150% y l'esterior un 15%. Como yera d'esperar, el plan foi un completu fracasu, y el ritmu de crecedera siguió enllancáu nel 2% sol mandatu de Najibulá.&lt;ref&gt;''Rexonal Surveys of the World: Far East and Australasia 2003'', Routledge, 2002, p. [https://books.googleno/books?id=y5Az1lGCJwQC&amp;pg=PA83 83].&lt;/ref&gt; La nueva [[Constitución afganistana de 1990]] punxo cierta atención al sector priváu: l'artículu 20 trataba l'establecimientu d'empreses privaes, y el 25 animaba a los inversores estranxeros.&lt;ref&gt;Otto, Jan Michiel: ''Sharia Incorporated: A Comparative Overview of the Legal Systems of Twelve Muslim Countries in Past and Present'', Amsterdam University Press, 2010, p. [https://books.googleno/books?id=8ep7cX3ma0sC&amp;pg=PA289 289].&lt;/ref&gt;

==== Cultura ====
En 1988, [[Abdul Ahad Mohmand]] convertir nel primera (y únicu) [[cosmonauta]] afganu, por aciu el programa soviéticu [[Intercosmos]]. Mohmand tuvo na [[estación espacial Mir]]. Esi mesmu añu, el gobiernu fundó les universidaes de [[Universidá de Balj|Balj]] y [[Universidá de Herat|Herat]].

Tamién en 1988, el presidente Najibulá, ante la medrana de la victoria fundamentalista, ordenó sacar del [[Muséu Nacional de Kabul]] 22.000 pieces arqueolóxiques y escondeles n'arques del Bancu Nacional nes bóvedes soterrañes del palaciu presidencial, onde quedaron guardaes baxo siete llaves, caúna d'elles apurrida a una persona distinta, ensin qu'eses persones supieren quién yeren les demás, teniéndose qu'axuntar toes con toles llaves pa poder abrir les arques. D'esta forma, les ayalgues salváronse y nun corrieron nos años posteriores la suerte de los [[Budas de Bāmiyān]] y otres pieces úniques como los miles que fueron vendíes al estranxeru polos muyahidines, o les 2500 qu'entá guardaba'l Muséu de Kabul y que fueron destruyíes a martellaes polos talibanes. El talibanes prindaron a delles de les persones coles llaves ya intentaron quitar pola fuercia, pero nun lu llograron. Tres la cayida del réxime talibán, en [[2006]] pudo dase colos siete llaves y reabrir finalmente la bóveda.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Les ayalgues salvaes de la roxura talibán|url=http://www.culturaclasica.com/?q=node/1176 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=8 d'avientu de 2006|apellíu=Martí|nome=Octavi|editorial=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=París exhibe epopeya d'ayalgues afganistanes|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6211000/6211259.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 d'avientu de 2006|apellíu=Lissardy |nome=Gerardo|editorial=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt;

En [[1990]], el gobiernu de Najibulá fundó una nueva universidá, la de [[Universidá de Kandahar|Kandahar]], qu'empezó con una única facultá, la d'Agricultura, en 1991.

==== Guerra civil ====
[[Ficheru:RIAN archive 12070 Najibullah giving decorations.jpg|thumb|right|200px|Najibulá condecorando a un soldáu.]]
En 1989, por orde del líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]], les tropes de la URSS retiráronse ordenadamente d'Afganistán. Cuatro díes dempués de la salida del últimu grupu, Najibulá decretó'l [[estáu d'emerxencia]]. N'abril, los muyahidines, col sofitu del [[Exércitu de Paquistán]], atacaron [[Jalalabad]]. Nel estranxeru, munchos esperaben el desmoronamiento estrueldosu d'un gobiernu que fuera llomáu de «[[gobiernu títere|títere]]». Sicasí, les [[Fuercies Armaes d'Afganistán]] infligieron una tarrecible derrota a los muyahidines, ganando a los sos exércitos combinaos na [[batalla de Jalalabad|batalla por Jalalabad]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Manachinsky|nome=Alexander |títulu=Afganistán: Soplen vientos de guerra |añu=2006 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Nuna carta a Gorbachov del 15 de payares de 1989, Najib escribió que n'ocho meses llograren repeler a los muyahidines en toles árees importantes, pero'l gobiernu precisaba nuevos suministros d'armes, ensin los cualos la situación militar nes zones remotes podría complicase drásticamente.&lt;ref name=&quot;sufr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gareev|nome= M. A.|títulu= Infiel. Non, pero la guerra sigue |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |idioma= rusu|añu= 2002|editorial= Insan|ubicación= Moscú|isbn= 5-85840-312-3|capítulu= Sufrimientu afganu|páxina= 125}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 1989 foi afayada una nueva combalechadura contra'l gobiernu, lo que derivó nel arrestu de dellos oficiales d'altu rangu del [[Exercito d'Afganistán|Exércitu]]. El [[Ministru de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa]], el [[teniente xeneral]] [[Sahnavaz Tanai]], amenació con remontase si nun yeren escarcelaos. Finalmente, esti oficiales fueron lliberaos.&lt;ref name=&quot;slin&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíos=Slinkin|nome=M. F.|títulu=Historia d'Afganistán (sieglu XX, años 80-90)|añu=2003|editorial=f|capítulu=Motín del Xeneral Sh. N. Tanai|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

El [[5 de marzu]], el teniente xeneral Tanai empecipió un [[golpe d'Estáu]]. Les sos tropes bombardearon el palaciu presidencial y Najibulá tuvo qu'abelugase nun [[búnker]]. Los combates más encarnizados fueron alredor del [[aeródromu de Bagram]], nel [[Palaciu Darul Amen|Ministeriu de Defensa]] y nel edificiu de la Direición Política del Exércitu. Pal 8 de marzu'l llevantamientu fuera entartalláu poles tropes lleales. Tanai escapó n'avión a Paquistán y xunióse a los muyahidines.&lt;ref name=&quot;slin&quot; /&gt;

Al ver les continues fragmentaciones del partíu y la desintegración del [[campu socialista]], Najibulá entamó a finales de xunu de 1990 l'II Congresu del PDPA, que camudó'l so nome a Partíu ''Watan'' («De la Patria»).&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Ishiyama |nome=John|títulu=The Sickle and the Minaret: Communist Successor Parties in Yemen and Afghanistan after the Cold War|publicación=Middle East Review of International Affairs|fecha=Marzu de 2005|volume=9|númberu=1|url=http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaaccesu=10 de payares de 2011|editorial=GLORIA Center, Interdisciplinary Center|allugamientu=Herzliya|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110927055737/http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaarchivu=27 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Esi añu, el canciller soviéticu [[Eduard Shevardnadze]] propunxo al Buró Políticu del [[PCUS]] la eliminación de la ''Comisión de Trabayu sobre Afganistán'', lo cual foi aprobáu. Esto foi siguíu pola firma del nuevu canciller soviéticu [[Borís Pankin]] col Secretariu d'Estáu de EE. XX. [[James Baker]], en setiembre de 1991, d'un alcuerdu pal cese de los suministros d'armes a los contendentes de la Guerra Civil Afganistana a partir del 1 de xineru de 1992.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Baryshev|nome=A. P.|títulu=El bolxevismu y el mundu modernu|añu=2003|volume= Tomo III: ''El revisionismu soviéticu y l'abril revolucionariu n'Afganistán''|ubicación=Moscú|url=http://barichev.ru/book/afgan.htm |fechaaccesu=15 de payares de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Cola disolución de la URSS, los intercambios comerciales afganistanos y l'economía polo xeneral esbarrumbáronse. A empiezos de 1992, el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]] camudó de bandu y xunióse a los muyahidines, sitiando Kabul. El 18 de marzu, Najibulá ufiertó apurrir la presidencia a un gobiernu de transición y el 16 d'abril arrenunció.&lt;ref name=&quot;haji&quot; /&gt;

=== Derrocamientu ===
Najibulá unvió a la so esposa, los sos trés fíes y la so hermana nun avión a [[Nueva Delhi]], pero nun-y dexaron embarcar a él tamién, asina que s'abelugó na embaxada de la [[India]] y depués nel edificiu de la oficina de la [[ONX]] (que tenía estatus d'embaxada). Al pie de él taben el so hermanu (el Xeneral Shah Ahmadzai), l'antiguu ministru Ishaq Tokhi y un guardaespaldes llamáu Jafsar.&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

Hasta 1996, en Kabul y otres ciudaes espublizóse llargamente la conseña de «¡Viva Najibulá!». Esto debía al caos reinante nesos años, que recordaba a la xente la relativa paz del gobiernu anterior.&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt; La situación del ex-presidente na sede de la ONX amenó dellos intentos de normalización, pero al nun llegase a un alcuerdu siguió viviendo ellí. El ex-presidente aprovechó pa trabayar na traducción del llibru ''[[El Gran Xuegu]]'', que fala de la llucha ente los imperios [[Imperiu británicu|británicu]] y [[Imperiu rusu|rusu]] pola influencia nel Afganistán del [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

=== Asesinatu ===
El 26 de setiembre de 1996, dempués de tomar de Kabul polos [[talibán|talibanes]], l'edificiu de la ONX foi asaltáu polos mesmos y Najib y el so hermanu fueron secuestraos. Dambos fueron sometíos a [[tortura|tortures]] y executaos a otru día. Los cadabres fueron espuestos, mientres el talibanes burllábense asitiándo-yos pitos y billetes nos deos. Estes tarrecibles imáxenes fueron publicaes pola prensa internacional.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Vinuesa |nome=Arturo|títulu=El puzzle afganu|añu=2002|editorial=Editorial Fundamento|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com.ar/books?id=4WB_-GIP9XAC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=El+puzzle+afganu+Arturo+Vinuesa&amp;hl=es&amp;ei=5BrCTqB7hfDSAdWm6eQO&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=15 de payares de 2011|páxina=136}}&lt;/ref&gt;

Según el [[orientalista]] [[Rusia|rusu]] V. Plastun, veteranu d'Afganistán y que conoció personalmente a Najibulá y a los sos opositores, cuando la entrada talibán a la capital yera inminente, el líder muyahidín [[Ahmad Sah Masud]] ufiertó-y a Najib la posibilidá de dise ente los miles d'afganistanos que fuxíen de los talibanes, pero Najibulá negóse y con él quedó'l so hermanu; Tokhi y Jafsar siguieron el conseyu de Masud. Plastun rellata que cuando Najib y el so hermanu fueron secuestraos, llevar a una casa dependiente del [[Inter-Services Intelligence|ISI]] [[pakistaní]], onde-y ufiertaron el puestu de presidente del nuevu réxime en cuenta de que roble un tratáu pa reconocer la frontera sur d'Afganistán, la «[[llinia Durand]]». Esta nun ye reconocida polos afganistanos como la frontera lexítima y roblar esi tratáu supunxera una grave [[traición]]. Najib negóse y de ende la so tortura y muerte.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=10 años ensin Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/6855.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 de setiembre de 2006|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt;

El talibanes prohibieron que Najibulá fuera soterráu según el costume islámica. En [[Quetta]] y Peshawar, lleéronse oraciones na so memoria.&lt;ref name=&quot;tau&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Rashid|nome=Ahmed|títulu=Taliban: Islam, Oil and the New Great Game in Central Asia|añu=2002|editorial=I.B.Tauris|url=https://books.google.com/books?id=kIBgqHWq658C&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA49&amp;dq=Najibullah&amp;lr=&amp;hl=ru&amp;output=html&amp;sig=ACfU3O1m77Cm4sVIfONk2j-ti2bi6DHo4w |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A otru día a la so muerte, el so cadabre y el del so hermanu fueron retiraos y apurríos a la [[Cruz Roja]] pal entierru,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Calm returns to Kabul as rebels impose strict rule|url=http://www2.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html|editorial=[[CNN]]|idioma=inglés|añu=1996 |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081008185700/http://www.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html |fechaarchivu=8 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; que foi realizáu nel so pueblu natal, nun funeral presidíu polos vieyos de la so tribu.&lt;ref name=&quot;tau&quot; /&gt;

== Mandáu ==
{{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Watan-Ya-Kaffan.jpg |anchu1 = 120|semeya2 =|anchu2 = 120|testu = ''Watan ya Kafan'', llibro sobre Najibulá del escritor y periodista Noor ul Bashar Naveed.}}
Dende la cayida del réxime talibán, los discursos y semeyes de Najib volviéronse bien populares na población, especialmente na capital.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kabul 20 years after the Soviets|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/7890557.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|editorial=BBC|fecha=14 de febreru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2008]], [[Radio Kabul]] realizó una encuesta sobre la entruga «¿Cuál de los réximes políticos del pasáu y el presente considera más fayadizu a los sos intereses?». El 93,2% de les persones escoyeron al réxime de Najibulá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La mayoría de los residentes de la provincia de Kabul gustaría-y vivir con Najibullah|url=http://www.afghanistan.ru/doc/12110.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=20 de mayu de 2008|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Con motivu del 12ᵘ aniversariu de la so muerte, los sos partidarios pudieron axuntase per primer vegada pa honrar la so memoria. L'organizador de la xunta, Dzhabarhel Shirulla Vatan, dixo que l'asesinatu de Mohammad Najibulá foi cometíu por enemigos del pueblu afganu a les órdenes de los sos amos estranxeros».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kabul recordó'l presidente Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/13013.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=28 de setiembre de 2008|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt; De magar, los [[Señardá|señardosos]] realicen actos cada 27 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Shahid Dr. Najibullah report from ATN News|url=http://www.youtube.com/watch?v=QLEoUHh6RCQ|editorial=ATN News|fecha=27 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=11 de payares de 2011|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

N'Afganistán esiste la ''Fundación Dr. Najib''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Dr. Najib's 15th Death anniversary marked in Kabul|url=http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%E2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/|editorial=Ariana News |fechaaccesu=19 de payares de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140330063627/http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%e2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/ |fechaarchivu=30 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* BOULOUQUE, S. (1998) &quot;El comunismu n'Afganistán&quot;. En COURTOIS, S., ''et al''. (eds.), ''El llibru negru del comunismu''. Barcelona: Planeta, páxs. 788-811.
* HASSAN KAKAR, M. (1995). ''[http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h&amp;brand=eschol Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982]''. Berkeley: [[University of California Press]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mohammad Najibullah}}
{{wikiquote}}
* [http://www.payamewatan.com/dr.najibullah/index-najib.htm Páxina web n'homenaxe a Najibulá.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6gsKORWfAFI Discursu completu del Dr. Najibulá sobre la retirada del contingente temporal soviéticu d'ayuda y sobre la defensa d'Afganistán frente a la intervención estranxera.]
* [http://www.youtube.com/user/PayameWatan Videos de Mohammad Najibulá.]

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1987]] - [[1992]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ente 1990-1992 ''Partíu Watan'')&lt;/small&gt;
| socesor2 = ''Nengún''
| periodu2 = [[1986]] - [[1992]]
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín|Asadulá Amín]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Direutor del Serviciu d'Intelixencia de los Trabayadores'')&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of the KHAD (1980-1987).svg|30px]]&lt;br /&gt;Direutor del Serviciu d'Información del Gobiernu socesor3 = [[Ghulam Faruq Yaqubi]]
| periodu3 = [[1980]] - [[1986]]
}}

{{NF|1947|1996|Najibula, Mohammad}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Xinecólogos y xinecólogues]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>i673d15q3tl6zu4tcd1jay5lm9galud</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703204</id>
      <parentid>3703201</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38029" xml:space="preserve">{{Tradubot|Mohammad Najibulá}}
{{persona}}
'''Mohammad Najibulá''' ([[Idioma paxtu|paxtu]]: {{lang|ps|محمد نجيب الله}}, tamién escritu Najibullah o Nayibulá; Gardīz,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mohammad Najibullah|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401979/Mohammad-Najibullah |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|obra=Encyclopædia Britannica|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;){{nym}}, tamién conocíu como '''Dr. Najib''', foi un [[médicu]] y [[políticu]] [[Afganistán|afganistanu]], gobernante del país ente [[1986]] y [[1992]].

Mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]] foi promovíu a Direutor del [[Serviciu d'intelixencia de la República Democrática d'Afganistán|JAD]], equivalente afganistanu del [[KGB]], en [[1986]] convertir en secretariu del Partíu, y pocu dempués en presidente de la República ([[1987]]-[[1992]]).

Mientres el so mandatu los soviéticos retiraron les sos tropes d'ocupación, magar siguieron sofitando económica y militarmente el so réxime. Por ello la so política empobinar a la llamada «Reconciliación Nacional», que buscaba poner fin a la [[Guerra Civil Afganistana|Guerra Civil]] por aciu negociaciones y concesiones a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], a los que concedió amnistíes polos sos crímenes. De la mesma, la [[Constitución afganistana de 1990|nueva Constitución de 1990]] convirtió'l país nun [[Estáu islámicu]], borrando toa referencia al [[comunismu]] hasta entós imperante.

Sicasí, la disolución de la URSS, de que'l so sofitu dependía totalmente el so gobiernu, según el sofitu d'[[Estaos Xuníos]] a los [[fundamentalistes islámicos]], provocó'l colapsu del réxime y el so derrocamientu. De magar, vivió asilado na sede de la [[ONX]] en [[Kabul]] hasta qu'en 1996 los [[talibán|talibanes]] aprucieron na capital afganistana, capándolo y asesinándolo públicamente.

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Nació'l [[6 d'agostu]] de [[1947]] nel pueblu de Gardīz, [[provincia de Paktia]], fíu del funcionariu públicu [[etnia paxta|paxtu]] Muhammad Akhtar, cónsul en [[Peshawar]]. El so güelu yera un xefe tribal.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Gobernantes afganistanos (1747-2002)|url=http://www.centrasia.ru/cnt2.php?st=1025462706 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=CentrAsia.ru|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Najibulá pasó la mayor parte de la so [[infancia]] na [[frontera]] afganistanu-[[pakistaní]], cerca de [[Peshawar]].&lt;ref name=&quot;insbio&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Plastun|nome=V. N.|títulu=Najibulá. Afganistán nes garres de la xeopolítica|añu=1998|editorial=Institutu Biográficu|apellíos2=Andrianov|nome2=V. V.|url=http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100120093448/http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/nadjib/index.shtml |fechaarchivu=20 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Dempués de graduase na [[escuela secundaria]] ''Habibi'' de Kabul, en [[1965]], Najibulá ingresó na Facultá de Medicina de la [[Universidá de Kabul]]. Esi mesmu añu incorporar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) al traviés de la entós illegal Unión Democrática d'Estudiantes, onde se fixo famosu tantu pol so [[oratoria]] como por destacar nel [[llevantamientu de peses]] y la [[llucha llibre olímpica|llucha llibre]] (que-y fixo ganar se'l llamatu ''El Toru'').&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=William|apellíos=Reeves|títulu=Obituary: Dr Najibullah|url=http://www.independent.co.uk/news/obituaries/obituary-dr-najibullah-1365378.html|editorial=The Independent|fecha=28 de payares de 1996 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[1969]] foi arrestáu per primer vegada. Nel xuiciu acusóse-y de «alteriar y tensionar la seguridá pública», «participar en fuelgues y manifestaciones illegales», «provocar disturbios y enfrentamientos cola policía» y «crear les condiciones pa llamar al pueblu a la rebelión».&lt;ref name=&quot;pdf&quot;&gt;{{cita web |títulu=Seición 3: Najibulá. La política de reconciliación nacional.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131228160546/http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_57_62.pdf |fechaarchivu=28 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; En xineru del añu siguiente foi nuevamente deteníu mientres una manifestación [[antiestauxunidense]], na cual manifestantes refundiaron güevos al automóvil del vicepresidente de los Estaos Xuníos, [[Spiro Agnew]]. Nesta ocasión foi acusáu de faltar a EE.XX. y la so bandera, lo mesmo que de aiciones «contraries a la so política de neutralidá nel Afganistán».&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt; Najibulá usó'l xuiciu pa espublizar les sos idees alrodiu de la eliminación del [[feudalismu]], l'amenorgamientu del papel de la relixón, la igualdá de derechos pa les muyeres y pa les etnies y pola lliberación de los más de trelce mil [[presos políticos]] qu'había entós.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Biography of Mohammad Najibullah|url=http://www.afghanland.com/history/najib.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|autor=Afghanland.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Nuna entrevista concedida a ''[[Izvestia]]'', periódicu oficial del Gobiernu soviéticu, el [[29 d'avientu]] de [[1989]], Najib recordó aquellos años:

{{cita|«¿Cómo aporté a un revolucionariu? Estudié nun licéu en Kabul y díbame de vacaciones col mio padre, que sirvía en Peshawar, tolos años. En dalgún llugar de Jalalabad había un altu. Y ende, una [[catarata]] clara. Les muyeres y los homes taben separaos. Y un día veo a una muyer que cuerre a lo llargo d'un camín na parte cimera y gláya-y a daquién de los homes: &quot;el so fíu nació&quot;. Tol mundu empezó a dir cuesta arriba. Yo tuvi buscando mientres venti minutos ónde acababa de pasar y vi a la muyer que dio a lluz envuelto nun chal y col so fíu diéndose con una caravana de [[nómada|nómaes]]. Sentí un impulsu internu, tremecía. Pensé, ¿por qué la muyer afganistana tien de dar a lluz na tierra ente les piedres, como animales desamparaos? Nun pensaba nuna revolución sinón que namái me taba enllenando de roxura y vergüenza. Yo amaba la mio tierra y el mio pueblu, ¿por qué él tien que vivir como lo peor de la raza humana?»&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt;}}

Dempués de la división del PDPA en [[1967]], Najibulá xunir a la faición moderada ''[[Parcham]]'' y convirtióse en discípulu d'unu de los sos principales dirixentes, [[Mir Akbar Kaibar]], que'l so asesinatu desencadenaría la Revolución en [[1978]]. En [[1975]] graduóse y empezó a trabayar n'hospitales. Tamién se dedicó al trabayu nel partíu: foi xefe del Comité del PDPA en Kabul y en [[1977]] convertir en miembru del [[Comité Central]] del partíu.&lt;ref name=&quot;pdf&quot; /&gt;

=== Carrera política ===
Dempués del trunfu de la [[Revolución de Saur]] en 1978, convertir en miembru del [[Conseyu Revolucionariu]] de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Pero como resultáu de les lluches internes del partíu, en xunu foi unviáu como embaxador a [[Irán]], cargu en que duró pocu; n'ochobre foi acusáu xuntu con otros líderes de ''Parcham'' de combalechadura contra'l gobiernu, polo que foi destituyíu del so cargu y priváu de la ciudadanía afganistana. Najibulá viose obligáu a abelugase en [[Moscú]], onde permaneció hasta la entrada del [[Exércitu Coloráu|Exércitu Soviéticu]] na [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|guerra d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;haji&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Serguéi|apellíos=Hajiyev|títulu=Mohammad Najibullah: muerte na llinia Durand|url=http://rosvesty.ru/1910/camera1/?id=3737|editorial=Noticies de Rusia|fecha=2006 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

N'avientu de 1979 tornó, al igual qu'otros exiliaos, y en xineru de 1980 foi nomáu Direutor del [[JAD|Serviciu d'Información del Gobiernu]] (el [[serviciu d'intelixencia]]), cargu que desempeñó mientres seis años. Mientres esti tiempu, el personal d'intelixencia aumentó de 120 emplegaos a aprosimao 25.000, controlaos por 1.500 oficiales del [[KGB]], y el so presupuestu amontar nun 1000%, apurríu direutamente pola Xunión Soviética,&lt;ref&gt;Hassan Kakar (1995: 153-68).&lt;/ref&gt; ante la cual respondía direutamente, ensin pasar pol gobiernu afganistanu.&lt;ref&gt;Girardet, Edward: ''Afghanistan: The Soviet War'', Taylor &amp; Francis, 1985, p. [https://books.googleno/books?id=1c0OAAAAQAAJ&amp;pg=PA124 124].&lt;/ref&gt;

Los emplegaos del JAD taben ente los meyor pagos del Afganistán comunista, y, por cuenta de ello, el so adoctrinamiento políticu foi una prioridá. Mientres una conferencia del PDPA, Najibulá declaró -en rellación a esti adoctrinamiento-que los oficiales de la intelixencia afgnana teníen «una arma nuna mano y un llibru na otra».&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=RUSNyMH1aFQC&amp;pg=PA266 266].&lt;/ref&gt;

Les actividaes terroristes del JAD algamaron el so ápice sol mandatu de Najibulá,&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''Afganistán: Past and Present'', DIANE Publishing, 1994, p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; protagonizando numberoses violaciones a los [[derechos humanos]] ([[tortura|tortures]] y [[execuciones estraxudiciales]]). En 1986 había más de 100.000 presos políticos y produxérense más de 16.500 execuciones estraxudiciales. Los sos principales oxetivos fueron el opositores al comunismu y les clases más instruyíes de la sociedá.&lt;ref&gt;Boulouque (1998: 805-11); ''[http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001] {{Wayback|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf |fecha=20131004221455 }}'', The Afghanistan Justice Project, 2005, páxs. 35-48 (n'inglés).&lt;/ref&gt; Por cuenta de los sos servicios llogró'l rangu de [[Xeneral de División]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Karmal, sustituyíu al frente del partíu comunista afganistanu|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/PARTÍU_WATAN_/PATRIA/elpepiint/19860505elpepiint_15/Tes|editorial=[[El País (España){{!}}El País]]|fecha=5 de mayu de 1986 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Ascensu al poder ===
Sicasí, nel senu del Partíu había oposición a que Najibulá reemplazara a [[Babrak Karmal]], yá que yera públicu y bultable que s'aprovechaba de la so posición en beneficiu propiu. Amás, pa encimentar el so poder afaló un florecimientu del enchufismo, el saquéu de los fondos públicos, el sobornu y la corrupción a una escala inaudita, que se convertiría en norma n'Afganistán hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Braithwaite, Rodric: ''Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–1989'', Indo-European Publishing, 2007, p. [https://books.googleno/books?id=guQQKejG3qUC&amp;pg=PA275 275].&lt;/ref&gt; A pesar de les lluches de poder, Karmal matuvo considerables sofitos y caltúvose al frente del Partíu mientres más d'un llustru.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan'', [[Harvard University Press]], 2011,p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA106 106].&lt;/ref&gt;

Debíu al deterioru de la situación militar n'Afganistán, los soviéticos decidieron retirase. [[Mikhaíl Gorbachov]] quería que Karmal arrenunciara y fuera sustituyíu por Najibulá, con cuenta d'asegurar que'l país permancía lleal a los intereses de Moscú.&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA95 95].&lt;/ref&gt; [[Yuri Andrópov]], [[Borís Ponomariov]] y [[Dmitri Ustínov]] teníen un altu conceutu de la so persona. Les negociaciones pa llograr qu'asocediera a Karmal empezaron yá en [[1983]].

En payares de 1985 foi promovíu al Secretariáu del PDPA,&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', pp. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96–7].&lt;/ref&gt; aumentando'l so poder ya influencia al convertir el JAD nun ministeriu en xineru del 86.&lt;ref&gt;Dorronsoro, Gilles: ''Revolution Unending: Afghanistan, 1979 to the Present'', C. Hurst &amp; Co, 2005, p.[https://books.googleno/books?id=3DOuOSYR4PcC&amp;pg=PA194 194].&lt;/ref&gt;

Con too y con eso, Najibulá nun yera la única carta de la que disponíen los soviéticos. Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia|GRU]], la intelixencia militar opuesta al KGB, considerar desaveniente pola so condición de nacionalista paxtu, lo cual podría fundir entá más la escasa popularidá del réxime. El GRU consideraba que [[Asadulá Sarvari]], xefe del ASGA, la policía secreta que precedió al JAD, yera un candidatu cimeru, capaz de llograr l'equilibriu ente paxtos, taxicos y uzbecos. Otru candidatu vidable foi'l líder rrevolucionario [[Abdul Qadir]].&lt;ref&gt;Kalinovsky, Artemy, ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA96 96].&lt;/ref&gt;

=== Líder d'Afganistán: 1986 - 1992 ===
El [[4 de mayu]] de [[1986]] foi escoyíu Secretariu Xeneral del Comité Central del PDPA, na 18ª asamblea del Partíu. Sicasí, Kermal caltuvo la so posición como presidente del [[Conseyu Revolucionariu d'Afganistán]]. Mientres el so [[invistidura]] la policía tuvo qu'eslleir manifestaciones en sofitu al anterior líder, [[Babrak Karmal]], y tropes soviétiques xixilaron dellos edificios gubernamentales pa evitar un [[golpe d'Estáu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Los tanques soviéticos xixilaron Kabul pa dexar la designación de Najibula|url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/NAJIBULA/_MOHAMED_/PRESIDENTE_AFGANISTAN/AFGANISTAN/PAKISTAN/UNION_SOVIETICA/tanques/sovieticos/xixilaron/Kabul/dexar/designacion/Najibula/elpepiint/19860507elpepiint_27/Tes|editorial=El País|fecha=7 de mayu de 1986 |fechaaccesu=11 de payares de 2011}}; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA97 97].&lt;/ref&gt;

El [[15 de mayu]] Najibulá anunció'l estatablecimiento d'una ''[[Troika (triunviratu)|troika]]'', con él mesmu como líder del Partíu, Karmal como xefe d'Estáu y [[Sultán Alí Keshtmand]] como primer ministru. En realidá, Karmal tenía entá abondos sofitos como pa provocar la cayida de Najibulá en cuanto perdiera'l sofitu de Moscú, y fixo saber que considera'l so mandatu un pixín interregno, tres el cual retomaría la secretaría xeneral del Partíu.&lt;ref&gt;Clements, Frank: ''Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2003, p. [https://books.googleno/books?id=bv4hzxpo424C&amp;pg=PA303 303].&lt;/ref&gt; Los soviéticos queríen a Karmal permaneciera na escena política, pero cuando Najibulá empezó a alzar quexes de que taba interfiriendo nos sos planes de reconciliación pa poner fin a la guerra, el politburó soviéticu decidió defenestrarlo. La decisión foi sofitada por [[Andréi Gromyko]], [[Yuli Vorontsov]], [[Eduard Shevardnadze]], [[Anatoli Dobrynin]] y [[Víktor Chébrikov]]. En payares d'esi mesmu añu, Karmal foi releváu al frente del Conseyu Revolucionariu por [[Haji Mohammad Chamkani]], que nun yera miembru de PDPA. Karmal foi exiliáu a Moscú, onde l'Estáu Soviéticu apurrió-y un apartamentu y una [[dacha]], onde permaneció so estrecha vixilancia. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política de Najibulá por considerala desastrosa pa la Revolución. Tres la cayida de la URSS volvió de volao al so país, p'acabar morriendo en Moscú en 1996.&lt;ref&gt; Kalinovsky, Artemy: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=rf1Yg2SGLQgC&amp;pg=PA98 98].&lt;/ref&gt;

==== ''Reconciliación Nacional'' ====
En setiembre de 1986 creóse, a instancies de Najibulá, la Comisión de Reconciliación Nacional, que'l so oxetivu yera llograr un entendimientu colos contrarrevolucionarios, con cuenta de completar la [[Revolución de Saur]] na so nueva fase (''sic''). A finales de 1986, Najibulá reclamó un altu'l fueu de seis meses y l'entamu de conversaciones de paz colos distintos grupos opositores. Los acercamientos, de tener ésitu, pretendíen llograr l'establecimientu d'un gobiernu de coalición y el fin del monopoliu del poder del PDPA como partíu únicu.

El [[3 de xineru]] de [[1987]] realizóse la xunta constitutiva de la Comisión de Reconciliación Nacional, compuesta por 35 miembros y presidida por [[Abdul Rahim Hatef]]. Un armisticiu que punxo en llibertá a miles de presos políticos entró a valir el [[15 de xineru]]. Najibulá anunció que los principios de la ''Reconciliación Nacional'' yeren: un replantegamientu de la democracia afganistana sobre la base d'una tregua de la llucha armada, una transición pa resolver los problemes del país, la preservación de la estructura político y económico del Estáu, una amnistía xeneral y la proteición y afitamientu de les tradiciones y la relixón. Los líderes muyahidines refugaron el conceutu de ''Reconciliación Nacional'', argumentando que'l programa faía fincapié na irreversibilidad de les conquistes de la Revolución d'Abril. Líderes de siete grupos rebalbos axuntáronse esi mesmu mes en Peshawar y alcordaron refugar la propuesta del gobiernu. En xunetu de 1987 Najib anunció la posibilidá d'establecer partíos políticos alternativos. Ufiertó, tamién, puestos ministeriales pa opositores. En setiembre de 1987, gracies a esta política tornaron 90 000 refuxaos y 30 000 rebeldes militantes de 174 organizaciones distintes depunxeron les armes. Nos años siguientes siguiríen abandonando lluchar miles de muyahidines, que'l so númberu total amenorgó considerablemente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759|títulu= La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 |apellíu= Amín|nome= Shah|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;

Anque programa fracasó, Najibulá llogró reclutar a muyahidines descontentos pa formar milicies pro-gubernamentales.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 152] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA152 |fecha=20140202104433 }}.&lt;/ref&gt; La ''Reconciliación nacional'' sirvió, asímismo, p'aumentar sofitu de la plebe urbana al so réxime y a la estabilización de les posiciones del exércitu gubernamental.&lt;ref&gt;Amtstutz, J. Bruce: ''op. cit.'', p. [https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 153] {{Wayback|url=https://books.googleno/books?id=a0Mp1AHpp0gC&amp;pg=PA153 |fecha=20140624133631 }}.&lt;/ref&gt;

El [[13 de xunetu]] de 1987 la ''República Democrática d'Afganistán'' pasó a ser, oficialmente, la ''República d'Afganistán'', y el [[30 de setiembre]] Najib foi nomáu Presidente del Presídium del Conseyu Revolucionariu de la República.

Redactada en setiembre del 86, la nueva constitución foi adoptada'l [[29 de payares]] de 1987. La carta magna debilitaba'l poder absoluto del Xefe d'Estáu al atayar el so vetu definitivu. Según Najibulá, la razón foi la necesidá d'una verdadera repartu del poder.

El [[30 de payares]], acordies cola nueva constitución, la [[Loya yirga|Gran Asamblea]] escoyer como Presidente de la República por un periodu de siete años. Llueu empezó la querella política: una parte de la faición radical ''Jalq'' del PDPA sofitó al nuevu presidente, pero dientro de la otra faición, la ''Parcham'', bastantes queríen el regresu de Karmal. Estos disidentes fueron destituyíos y encarcelaos, siendo lliberaos meses dempués. Darréu, Najibulá almitiría qu'eses detenciones arbitraries fueron un error y alegó realizales a pidimientu de la [[KGB]].&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Seición 2: Esclusión de Babrak Karmal.|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_49_56.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

En xunu de 1988 el Conseyu Revolucionariu, escoyíu pol Partíu, foi reemplazáu por una Asamblea Nacional escoyida por votu popular. La periclitada naturaleza socialista del PDPA foi cada vez más combatida. En 1989 el Ministeriu d'Educación Cimera empezó a trabayar na desovietización de les universidaes, y en 1990 llegó anunciase que tolos miembros del Partíu yeren musulmanes, y que'l Partíu renegara del marxismu. La Constitución de 1987 convirtió al islam na relixón oficial del Estáu (art. 2) y axustaba que'l Xefe del Estáu tenía de ser musulmán (art. 73). La Constitución de 1990, que borraba toa referencia al socialismu, definía Afganistán como un Estáu unitariu islámicu ya independiente.

==== Economía ====
Najibulá siguió la política económica de Karmal. Siguieron los intercambios col [[Bloque del Este]], ya intentóse potenciar la crecedera económica por aciu el [[Plan Quinquenal de Desenvolvimientu Económicu y Social]], que s'implementó en xineru de 1986 y prosiguió hasta marzu de 1991, un mes antes de la cayida del gobiernu. Acordies coles grandioses mires del mesmu, la economía, que creciera hasta entós a un ritmu inferior al 2% añal, tenía de desenvolvese un 25% nesos años. La industria crecería un 28%, l'agricultura'l 15%, el comerciu domésticu un 150% y l'esterior un 15%. Como yera d'esperar, el plan foi un completu fracasu, y el ritmu de crecedera siguió enllancáu nel 2% sol mandatu de Najibulá.&lt;ref&gt;''Rexonal Surveys of the World: Far East and Australasia 2003'', Routledge, 2002, p. [https://books.googleno/books?id=y5Az1lGCJwQC&amp;pg=PA83 83].&lt;/ref&gt; La nueva [[Constitución afganistana de 1990]] punxo cierta atención al sector priváu: l'artículu 20 trataba l'establecimientu d'empreses privaes, y el 25 animaba a los inversores estranxeros.&lt;ref&gt;Otto, Jan Michiel: ''Sharia Incorporated: A Comparative Overview of the Legal Systems of Twelve Muslim Countries in Past and Present'', Amsterdam University Press, 2010, p. [https://books.googleno/books?id=8ep7cX3ma0sC&amp;pg=PA289 289].&lt;/ref&gt;

==== Cultura ====
En 1988, [[Abdul Ahad Mohmand]] convertir nel primera (y únicu) [[cosmonauta]] afganistanu, por aciu el programa soviéticu [[Intercosmos]]. Mohmand tuvo na [[estación espacial Mir]]. Esi mesmu añu, el gobiernu fundó les universidaes de [[Universidá de Balj|Balj]] y [[Universidá de Herat|Herat]].

Tamién en 1988, el presidente Najibulá, ante la medrana de la victoria fundamentalista, ordenó sacar del [[Muséu Nacional de Kabul]] 22.000 pieces arqueolóxiques y escondeles n'arques del Bancu Nacional nes bóvedes soterrañes del palaciu presidencial, onde quedaron guardaes baxo siete llaves, caúna d'elles apurrida a una persona distinta, ensin qu'eses persones supieren quién yeren les demás, teniéndose qu'axuntar toes con toles llaves pa poder abrir les arques. D'esta forma, les ayalgues salváronse y nun corrieron nos años posteriores la suerte de los [[Budas de Bāmiyān]] y otres pieces úniques como los miles que fueron vendíes al estranxeru polos muyahidines, o les 2500 qu'entá guardaba'l Muséu de Kabul y que fueron destruyíes a martellaes polos talibanes. El talibanes prindaron a delles de les persones coles llaves ya intentaron quitar pola fuercia, pero nun lu llograron. Tres la cayida del réxime talibán, en [[2006]] pudo dase colos siete llaves y reabrir finalmente la bóveda.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Les ayalgues salvaes de la roxura talibán|url=http://www.culturaclasica.com/?q=node/1176 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=8 d'avientu de 2006|apellíu=Martí|nome=Octavi|editorial=El País}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=París exhibe epopeya d'ayalgues afganistanes|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6211000/6211259.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 d'avientu de 2006|apellíu=Lissardy |nome=Gerardo|editorial=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt;

En [[1990]], el gobiernu de Najibulá fundó una nueva universidá, la de [[Universidá de Kandahar|Kandahar]], qu'empezó con una única facultá, la d'Agricultura, en 1991.

==== Guerra civil ====
[[Ficheru:RIAN archive 12070 Najibullah giving decorations.jpg|thumb|right|200px|Najibulá condecorando a un soldáu.]]
En 1989, por orde del líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]], les tropes de la URSS retiráronse ordenadamente d'Afganistán. Cuatro díes dempués de la salida del últimu grupu, Najibulá decretó'l [[estáu d'emerxencia]]. N'abril, los muyahidines, col sofitu del [[Exércitu de Paquistán]], atacaron [[Jalalabad]]. Nel estranxeru, munchos esperaben el desmoronamiento estrueldosu d'un gobiernu que fuera llomáu de «[[gobiernu títere|títere]]». Sicasí, les [[Fuercies Armaes d'Afganistán]] infligieron una tarrecible derrota a los muyahidines, ganando a los sos exércitos combinaos na [[batalla de Jalalabad|batalla por Jalalabad]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Manachinsky|nome=Alexander |títulu=Afganistán: Soplen vientos de guerra |añu=2006 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt; Nuna carta a Gorbachov del 15 de payares de 1989, Najib escribió que n'ocho meses llograren repeler a los muyahidines en toles árees importantes, pero'l gobiernu precisaba nuevos suministros d'armes, ensin los cualos la situación militar nes zones remotes podría complicase drásticamente.&lt;ref name=&quot;sufr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu= Gareev|nome= M. A.|títulu= Infiel. Non, pero la guerra sigue |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |idioma= rusu|añu= 2002|editorial= Insan|ubicación= Moscú|isbn= 5-85840-312-3|capítulu= Sufrimientu afganistanu|páxina= 125}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 1989 foi afayada una nueva combalechadura contra'l gobiernu, lo que derivó nel arrestu de dellos oficiales d'altu rangu del [[Exercito d'Afganistán|Exércitu]]. El [[Ministru de Defensa d'Afganistán|Ministru de Defensa]], el [[teniente xeneral]] [[Sahnavaz Tanai]], amenació con remontase si nun yeren escarcelaos. Finalmente, esti oficiales fueron lliberaos.&lt;ref name=&quot;slin&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita llibru |apellíos=Slinkin|nome=M. F.|títulu=Historia d'Afganistán (sieglu XX, años 80-90)|añu=2003|editorial=f|capítulu=Motín del Xeneral Sh. N. Tanai|url=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|idioma=rusu}} |2=http://www.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/knp41/knp41_108_117.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

El [[5 de marzu]], el teniente xeneral Tanai empecipió un [[golpe d'Estáu]]. Les sos tropes bombardearon el palaciu presidencial y Najibulá tuvo qu'abelugase nun [[búnker]]. Los combates más encarnizados fueron alredor del [[aeródromu de Bagram]], nel [[Palaciu Darul Amen|Ministeriu de Defensa]] y nel edificiu de la Direición Política del Exércitu. Pal 8 de marzu'l llevantamientu fuera entartalláu poles tropes lleales. Tanai escapó n'avión a Paquistán y xunióse a los muyahidines.&lt;ref name=&quot;slin&quot; /&gt;

Al ver les continues fragmentaciones del partíu y la desintegración del [[campu socialista]], Najibulá entamó a finales de xunu de 1990 l'II Congresu del PDPA, que camudó'l so nome a Partíu ''Watan'' («De la Patria»).&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Ishiyama |nome=John|títulu=The Sickle and the Minaret: Communist Successor Parties in Yemen and Afghanistan after the Cold War|publicación=Middle East Review of International Affairs|fecha=Marzu de 2005|volume=9|númberu=1|url=http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaaccesu=10 de payares de 2011|editorial=GLORIA Center, Interdisciplinary Center|allugamientu=Herzliya|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110927055737/http://meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9non1a2.html |fechaarchivu=27 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Esi añu, el canciller soviéticu [[Eduard Shevardnadze]] propunxo al Buró Políticu del [[PCUS]] la eliminación de la ''Comisión de Trabayu sobre Afganistán'', lo cual foi aprobáu. Esto foi siguíu pola firma del nuevu canciller soviéticu [[Borís Pankin]] col Secretariu d'Estáu de EE. XX. [[James Baker]], en setiembre de 1991, d'un alcuerdu pal cese de los suministros d'armes a los contendentes de la Guerra Civil Afganistana a partir del 1 de xineru de 1992.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Baryshev|nome=A. P.|títulu=El bolxevismu y el mundu modernu|añu=2003|volume= Tomo III: ''El revisionismu soviéticu y l'abril revolucionariu n'Afganistán''|ubicación=Moscú|url=http://barichev.ru/book/afgan.htm |fechaaccesu=15 de payares de 2011|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Cola disolución de la URSS, los intercambios comerciales afganistanos y l'economía polo xeneral esbarrumbáronse. A empiezos de 1992, el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]] camudó de bandu y xunióse a los muyahidines, sitiando Kabul. El 18 de marzu, Najibulá ufiertó apurrir la presidencia a un gobiernu de transición y el 16 d'abril arrenunció.&lt;ref name=&quot;haji&quot; /&gt;

=== Derrocamientu ===
Najibulá unvió a la so esposa, los sos trés fíes y la so hermana nun avión a [[Nueva Delhi]], pero nun-y dexaron embarcar a él tamién, asina que s'abelugó na embaxada de la [[India]] y depués nel edificiu de la oficina de la [[ONX]] (que tenía estatus d'embaxada). Al pie de él taben el so hermanu (el Xeneral Shah Ahmadzai), l'antiguu ministru Ishaq Tokhi y un guardaespaldes llamáu Jafsar.&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

Hasta 1996, en Kabul y otres ciudaes espublizóse llargamente la conseña de «¡Viva Najibulá!». Esto debía al caos reinante nesos años, que recordaba a la xente la relativa paz del gobiernu anterior.&lt;ref name=&quot;insbio&quot; /&gt; La situación del ex-presidente na sede de la ONX amenó dellos intentos de normalización, pero al nun llegase a un alcuerdu siguió viviendo ellí. El ex-presidente aprovechó pa trabayar na traducción del llibru ''[[El Gran Xuegu]]'', que fala de la llucha ente los imperios [[Imperiu británicu|británicu]] y [[Imperiu rusu|rusu]] pola influencia nel Afganistán del [[sieglu XIX]].&lt;ref name=&quot;sufr&quot; /&gt;

=== Asesinatu ===
El 26 de setiembre de 1996, dempués de tomar de Kabul polos [[talibán|talibanes]], l'edificiu de la ONX foi asaltáu polos mesmos y Najib y el so hermanu fueron secuestraos. Dambos fueron sometíos a [[tortura|tortures]] y executaos a otru día. Los cadabres fueron espuestos, mientres el talibanes burllábense asitiándo-yos pitos y billetes nos deos. Estes tarrecibles imáxenes fueron publicaes pola prensa internacional.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Vinuesa |nome=Arturo|títulu=El puzzle afganistanu|añu=2002|editorial=Editorial Fundamento|ubicación=Madrid|url=https://books.google.com.ar/books?id=4WB_-GIP9XAC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=El+puzzle+afganistanu+Arturo+Vinuesa&amp;hl=es&amp;ei=5BrCTqB7hfDSAdWm6eQO&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false |fechaaccesu=15 de payares de 2011|páxina=136}}&lt;/ref&gt;

Según el [[orientalista]] [[Rusia|rusu]] V. Plastun, veteranu d'Afganistán y que conoció personalmente a Najibulá y a los sos opositores, cuando la entrada talibán a la capital yera inminente, el líder muyahidín [[Ahmad Sah Masud]] ufiertó-y a Najib la posibilidá de dise ente los miles d'afganistanos que fuxíen de los talibanes, pero Najibulá negóse y con él quedó'l so hermanu; Tokhi y Jafsar siguieron el conseyu de Masud. Plastun rellata que cuando Najib y el so hermanu fueron secuestraos, llevar a una casa dependiente del [[Inter-Services Intelligence|ISI]] [[pakistaní]], onde-y ufiertaron el puestu de presidente del nuevu réxime en cuenta de que roble un tratáu pa reconocer la frontera sur d'Afganistán, la «[[llinia Durand]]». Esta nun ye reconocida polos afganistanos como la frontera lexítima y roblar esi tratáu supunxera una grave [[traición]]. Najib negóse y de ende la so tortura y muerte.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=10 años ensin Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/6855.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=27 de setiembre de 2006|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt;

El talibanes prohibieron que Najibulá fuera soterráu según el costume islámica. En [[Quetta]] y Peshawar, lleéronse oraciones na so memoria.&lt;ref name=&quot;tau&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Rashid|nome=Ahmed|títulu=Taliban: Islam, Oil and the New Great Game in Central Asia|añu=2002|editorial=I.B.Tauris|url=https://books.google.com/books?id=kIBgqHWq658C&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA49&amp;dq=Najibullah&amp;lr=&amp;hl=ru&amp;output=html&amp;sig=ACfU3O1m77Cm4sVIfONk2j-ti2bi6DHo4w |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A otru día a la so muerte, el so cadabre y el del so hermanu fueron retiraos y apurríos a la [[Cruz Roja]] pal entierru,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Calm returns to Kabul as rebels impose strict rule|url=http://www2.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html|editorial=[[CNN]]|idioma=inglés|añu=1996 |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081008185700/http://www.cnn.com/WORLD/9609/28/afghanistan/index.html |fechaarchivu=8 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; que foi realizáu nel so pueblu natal, nun funeral presidíu polos vieyos de la so tribu.&lt;ref name=&quot;tau&quot; /&gt;

== Mandáu ==
{{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Watan-Ya-Kaffan.jpg |anchu1 = 120|semeya2 =|anchu2 = 120|testu = ''Watan ya Kafan'', llibro sobre Najibulá del escritor y periodista Noor ul Bashar Naveed.}}
Dende la cayida del réxime talibán, los discursos y semeyes de Najib volviéronse bien populares na población, especialmente na capital.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Kabul 20 years after the Soviets|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/7890557.stm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|editorial=BBC|fecha=14 de febreru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[2008]], [[Radio Kabul]] realizó una encuesta sobre la entruga «¿Cuál de los réximes políticos del pasáu y el presente considera más fayadizu a los sos intereses?». El 93,2% de les persones escoyeron al réxime de Najibulá.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La mayoría de los residentes de la provincia de Kabul gustaría-y vivir con Najibullah|url=http://www.afghanistan.ru/doc/12110.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=20 de mayu de 2008|idioma=rusu}}&lt;/ref&gt;

Con motivu del 12ᵘ aniversariu de la so muerte, los sos partidarios pudieron axuntase per primer vegada pa honrar la so memoria. L'organizador de la xunta, Dzhabarhel Shirulla Vatan, dixo que l'asesinatu de Mohammad Najibulá foi cometíu por enemigos del pueblu afganistanu a les órdenes de los sos amos estranxeros».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Kabul recordó'l presidente Najibulá|url=http://www.afghanistan.ru/doc/13013.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011|fecha=28 de setiembre de 2008|idioma=rusu|apellíu=Nessar|nome=Omar}}&lt;/ref&gt; De magar, los [[Señardá|señardosos]] realicen actos cada 27 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Shahid Dr. Najibullah report from ATN News|url=http://www.youtube.com/watch?v=QLEoUHh6RCQ|editorial=ATN News|fecha=27 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=11 de payares de 2011|idioma=paxtu}}&lt;/ref&gt;

N'Afganistán esiste la ''Fundación Dr. Najib''.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Dr. Najib's 15th Death anniversary marked in Kabul|url=http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%E2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/|editorial=Ariana News |fechaaccesu=19 de payares de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140330063627/http://ariananews.af/rexonal/dr-najib%e2%80%99s-15th-death-anniversary-marked-in-kabul/ |fechaarchivu=30 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* BOULOUQUE, S. (1998) &quot;El comunismu n'Afganistán&quot;. En COURTOIS, S., ''et al''. (eds.), ''El llibru negru del comunismu''. Barcelona: Planeta, páxs. 788-811.
* HASSAN KAKAR, M. (1995). ''[http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h&amp;brand=eschol Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982]''. Berkeley: [[University of California Press]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mohammad Najibullah}}
{{wikiquote}}
* [http://www.payamewatan.com/dr.najibullah/index-najib.htm Páxina web n'homenaxe a Najibulá.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6gsKORWfAFI Discursu completu del Dr. Najibulá sobre la retirada del contingente temporal soviéticu d'ayuda y sobre la defensa d'Afganistán frente a la intervención estranxera.]
* [http://www.youtube.com/user/PayameWatan Videos de Mohammad Najibulá.]

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1987]] - [[1992]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ente 1990-1992 ''Partíu Watan'')&lt;/small&gt;
| socesor2 = ''Nengún''
| periodu2 = [[1986]] - [[1992]]
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín|Asadulá Amín]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Direutor del Serviciu d'Intelixencia de los Trabayadores'')&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of the KHAD (1980-1987).svg|30px]]&lt;br /&gt;Direutor del Serviciu d'Información del Gobiernu socesor3 = [[Ghulam Faruq Yaqubi]]
| periodu3 = [[1980]] - [[1986]]
}}

{{NF|1947|1996|Najibula, Mohammad}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Xinecólogos y xinecólogues]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ruohizm2gg8f4bamdxa4vquz0p1w93c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Babrak Karmal</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156710</id>
    <revision>
      <id>3703050</id>
      <parentid>3683446</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13004" xml:space="preserve">{{Tradubot|Babrak Karmal}}
{{persona}}
'''Babrak Karmal''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganu]], miembru fundador del [[marxista-leninista]] [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]]. Dende fines de 1979 gobernó la [[República Democrática d'Afganistán]]. En 1986 tuvo que dimitir pola falta de sofitu internu y esternu a la so xestión, siendo asocedíu por [[Haji Mohammad Chamkani]].&lt;ref&gt;Diccionariu Enciclopédicu Universal, Océanu Color, ISBN 84-7764-7393-3.&lt;/ref&gt; Sabía [[dari]] y [[pashto]], pero emplegaba más de cutiu el dari; apoderaba'l [[idioma inglés|inglés]] y conocía un pocu'l [[idioma alemán|alemán]].&lt;ref name=&quot;gru&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20090102102236/http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034Y06B-96B6-175C-968F8CE2919B933Y&amp;sort=Subject&amp;item=Babrak%20Karmal Babrak Karmal's GRU dossier]&lt;/ref&gt; Foi condecoráu cola ''[[Orde de la Revolución d'Abril]]'' del so país.

== Primeros años ==

Fíu d'un xeneral del Exércitu Real d'etnia [[taxiquistanina]] y madre [[ghilzai]] [[pastun]], nació en Kamari, un pequeñu pueblu cerca de Kabul. Los sos primeros estudios fueron nun colexu alemán de [[Kabul]].&lt;ref&gt;[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/karmal.htm Bio de Karmal en ''Biografiasyvidas.com''.]&lt;/ref&gt;

En 1948, Karmal graduar na Escuela Secundaria Nejat (tamién llamada Amani), un colexu alemán. Negóse-y primeramente l'almisión a la [[Universidá de Kabul]] por causa de les sos opiniones abiertamente d'izquierda. Siempres foi un orador carismáticu y arreyóse nel sindicatu d'estudiantes y el ''[[Wikh-i-Zalmayan]]'' (Movimientu Despierta Mocedá), una organización progresista.

Foi almitíu na Facultá de Derechu y Ciencies Polítiques en 1951 dempués de que se comprometió a abstenese de l'actividá política (anque nun lo fixo). Arriendes de entamar manifestaciones estudiantiles foi encarceláu en 1953 y tuvo na cárcel mientres trés años. [[Mir Akbar Kaibar]], el so compañeru de celda, influyir pa convertilo al marxismu. Lliberáu en 1956, Karmal trabayó nel Ministeriu d'Educación como traductor d'alemán ya inglés, pero foi reclutado en 1957 pa los dos años de [[serviciu militar obligatoriu]]. Dempués d'eso, Karmal pudo retomar los sos estudios y llograr en 1961 la llicenciatura de [[Derechu]]. Volvió al Ministeriu d'Educación ente 1960-61 y, a partir d'esi añu, trabayó nel Ministeriu de Planificación hasta 1964, cuando arrenunció.&lt;ref name=&quot;ans&quot;&gt;[http://www.answers.com/topic/babrak-karmal Bio de Babrak Karmal.]&lt;/ref&gt;

== Militancia nel PDPA ==

El 1 de xineru de 1965, Karmal foi unu de los fundadores del '''[[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]]''' (PDPA). Por esti partíu foi electu miembru de l'Asamblea Nacional d'Afganistán mientres el reináu de [[Mohammed Zahir Shah]], posición dende onde pidía pola unión del pueblu afganu contra les clases dominantes.

Escontra 1967 el PDPA estremar en dos facciones: la '''''Parcham''''' (llamaos asina pol periódicu qu'editaben, que la so traducción ye «Bandera»), facción moderada de la que Karmal yera'l líder indiscutido, que la so etnia predominante yera la taxiquistanina y que quería crear un frente xuníu de tolos grupos [[antimonárquicu|antimonárquicos]]; y la '''''Jalq''''' (llamaos asina pol periódicu qu'editaben, que la so traducción ye «Pueblu»), encabezada por [[Nur Mohammad Taraki]], d'enclín más radical, de base llargamente [[pashtun]] y que faía fincapié na [[llucha de clases]]. Antes de dixebrase los dos enclinos, Taraki fuera'l secretariu xeneral y Karmal el vice.

En xunetu de 1973, tuvo llugar un [[golpe d'Estáu]] que derrocó al rei Zahir Shah ya instauró una república dirixida por [[Mohammed Daud Khan]]. El Presidente Daud ufiertó-y compartir el poder a Karmal, nun aceptando ésti, anque darréu dellos miembros de la facción ''Parcham'' ocuparon puestos nel gobiernu de Daud.

El 27 de marzu de 1978 tuvo llugar, ante problemes internos y los arrestos de líderes comunistes, la [[Revolución Saur]] acabó col gobiernu de Daud asumiendo'l control los militares que tres díes más tarde apurrieron el poder al PDPA. La facción ''Jalq'', que llueu apoderó'l Gobiernu, obligó a Karmal a dexar el puestu de Primer Ministru Axuntu que se-y diera, y a partir a [[Praga]] como [[embaxador]]. Na seronda de 1978 foi acusáu de conspirar contra'l gobiernu y destituyóse-y, permaneciendo nel exiliu.

El siguidores de [[Jafizulá Amín]] asesinaron al presidente Taraki en setiembre de 1979 y ésti tomó'l mandu. Mientres unos meses dirixó una dura represión a la población y purgues nel PDPA. El Conseyu Revolucionariu destituyir y ordenó la so eliminación, que foi realizada polos [[Spetsnaz]], mientres, tropes soviétiques entraron nel país.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

== Presidencia ==

Como líder moderáu y opuestu a la facción que causara los problemes que llevaron a la intervención soviética, Karmal foi nomáu Presidente. Tuvo la difícil xera de buscar sofitos locales y contentar a los soviéticos. Karmal prometió abelugar les [[Llibertá individual|llibertaes individuales]] y la [[Islam|fe islámica]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanland.com/history/karmal.mp3 Primer mensaxe radial de Karmal como presidente.]&lt;/ref&gt;

Mientres el so gobiernu fueron lliberaos [[presos políticos]] y promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[constitución]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y [[Bandera d'Afganistán#República|camudaba la bandera]] a una más tradicional.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

El 9 de xunu de 1980, dirixiéndose a funcionarios y notables llegaos de la [[provincia de Paktia]], Karmal dixo: «Los mios compañeros fixéronme saber que foi fomentada una vasta combalechadura. Los nuesos enemigos proyeuten estremar la nuesa patria y partise los cachos».&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/presidente/Afganistan/Babrak/Karmal/vegada/aislláu/elpepiint/19800612elpepiint_6/Tes ''El presidente d'Afganistán, Babrak Karmal, cada vez más aislláu'', en ElPaís.com, 12/06/1980.]&lt;/ref&gt; Años dempués, cuando los fundamentalistes establecieron l'[[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]], esto fixo realidá al partise'l país los [[señores de la guerra]].

El gobiernu de Karmal tuvo bastantes reveses, siendo quiciabes el más importante perder en votación na [[Asamblea Xeneral de Naciones Xuníes]] la llegalidá de l'ayuda soviética nel país. Per otra parte, les fuercies del gobiernu afganu y los sos aliaos combatieron contra los ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]'', [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes]] sofitaos por [[Estaos Xuníos]] y otros países.

Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia]] de la URSS describir como «un orador espertu, emocional, ya inclináu a l'astracción en desterciu d'un analís específicu. Tien una escasa comprensión de les cuestiones económiques que-y interesen a nivel xeneral».&lt;ref name=&quot;gru&quot; /&gt;

El gobiernu de Karmal fundó la Cámara de Comerciu ya Industria p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, mientres se desenvolvíen los sectores estatal y misto de la [[Economía d'Afganistán|economía afgana]]. La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu les inversiones na industria nacional pasó'l 80% de toles inversiones feches na economía nos 20 años que precedieron a la Revolución. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses y la collecha superó los índices previos a la Revolución. Con ayuda y creitos de los países del campu socialista, el gobiernu de Karmal fundó numberoses empreses. Tamién aumentó l'intercambiu comercial cola [[India]] y [[Xapón]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov|nome=Vladímir|títulu=La Verdá Sobre Afganistán|añu=1986|editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti|ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián|nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov|nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez|nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira|nome5=Víctor|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt;

Mientres diben n'aumentu les [[desercion]]es nes [[Fuercies Armaes d'Afganistán|Fuercies Armaes]], [[Mikhaíl Gorbachov]] consideró responsable de la mala situación a Karmal. Alegando problemes cardiacos, Karmal arrenunció'l [[24 de payares]] de 1986.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{cita publicación|publicación=The New York Times|títulu=Babrak Karmal, Afghanistan's Ex-President, Dies at 67|idioma=inglés|autor=Eric Pace|url=http://www.nytimes.com/1996/12/06/world/babrak-karmal-afghanistan-s-ex-president-dies-at-67.html|fecha = 6 d'avientu de 1996|fechaaccesu=11 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Retiru y fallecimientu ==

En retirándose de tolos sos cargos viose forzáu al exiliu y vivió en Moscú, más precisamente en Serébriany Bor, un parque al noroeste de la ciudá. Karmal yera bien respetáu polos afganistanos. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política «''Reconciliación Nacional''» del nuevu líder [[Najibullah]] por considerala desastrosa pa la Revolución y tamién se manifestó en contra de negociaciones colos [[contrarrevolucionarios]], que según él taben desmoralizados. Esto fizo que [[Mikhaíl Gorbachov]] punxéra-y una guardia que lu xixilaba por que nun intente tornar a Afganistán. Cola [[disolución de la URSS]], Karmal pudo volver al so país por un tiempu, onde vivió so la proteición del xeneral [[Abdul Rashid Dostum]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanland.com/history/karmal.html Karmal en Afghanland.com]&lt;/ref&gt;

Tornó a Moscú pa tratar los sos problemes de salú, finando nesa ciudá'l 1º (según ''[[The New York Times]]'')&lt;ref name=&quot;nyt&quot; /&gt; o'l 3 (según ''[[The Washington Post]]'')&lt;ref&gt;{{cita publicación|publicación=The Washington Post|fecha=6 d'avientu de 1996, Edición Final|títulu=Ex-Afghan Communist Leader Babrak Karmal Dies at Age 67|idioma=inglés|url=https://secure.pqarchiver.com/washingtonpost/access/10491977.html?dids=10491977:10491977&amp;FMT=FT&amp;FMTS=CITE:FT&amp;fmac=&amp;date=Dec+6,+1996&amp;author=&amp;desc=Ex-Afghan+Communist+Leader+Babrak+Karmal+Dies+at+Age+67|fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; d'avientu de 1996 por causa de [[cáncer de fégadu]]. El día 5 foi atapecíu, asistiendo aproximao 200 persones de la comunidá afgana local. El so cuerpu foi repatriáu a Afganistán, a que'l so entierru asistieron un millar de persones. Los sos restos fuelguen en Hairatan.

== Referencies ==

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://esalat.org/ Sitio n'homenaxe a Karmal].

{{Socesión
| predecesor = [[Jafizulá Amín]]
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]
| periodu = 1979 - 1986
| predecesor2 = [[Jafizulá Amín]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Mohammad Najibullah]]
| periodu2 = 1979 - 1986
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín]]
| títulu3 = [[Primer Ministru d'Afganistán]]
| socesor3 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| periodu3 = 1979 - 1981
| predecesor4 = ''Nengún''
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu |
socesor4 = ''?''
| periodu4 = 1978
}}

{{NF|1929|1996|Karmal, Babrak}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Oradores]]
[[Categoría:Traductores al inglés]]
[[Categoría:Traductores al alemán]]
[[Categoría:Abogaos y abogaes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>3l4s28chglflfx7ku2v5s51piqk1jh2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703069</id>
      <parentid>3703050</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13019" xml:space="preserve">{{Tradubot|Babrak Karmal}}
{{persona}}
'''Babrak Karmal''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganistanu]], miembru fundador del [[marxista-leninista]] [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]]. Dende fines de 1979 gobernó la [[República Democrática d'Afganistán]]. En 1986 tuvo que dimitir pola falta de sofitu internu y esternu a la so xestión, siendo asocedíu por [[Haji Mohammad Chamkani]].&lt;ref&gt;Diccionariu Enciclopédicu Universal, Océanu Color, ISBN 84-7764-7393-3.&lt;/ref&gt; Sabía [[dari]] y [[pashto]], pero emplegaba más de cutiu el dari; apoderaba'l [[idioma inglés|inglés]] y conocía un pocu'l [[idioma alemán|alemán]].&lt;ref name=&quot;gru&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20090102102236/http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034Y06B-96B6-175C-968F8CE2919B933Y&amp;sort=Subject&amp;item=Babrak%20Karmal Babrak Karmal's GRU dossier]&lt;/ref&gt; Foi condecoráu cola ''[[Orde de la Revolución d'Abril]]'' del so país.

== Primeros años ==

Fíu d'un xeneral del Exércitu Real d'etnia [[taxiquistanina]] y madre [[ghilzai]] [[pastun]], nació en Kamari, un pequeñu pueblu cerca de Kabul. Los sos primeros estudios fueron nun colexu alemán de [[Kabul]].&lt;ref&gt;[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/karmal.htm Bio de Karmal en ''Biografiasyvidas.com''.]&lt;/ref&gt;

En 1948, Karmal graduar na Escuela Secundaria Nejat (tamién llamada Amani), un colexu alemán. Negóse-y primeramente l'almisión a la [[Universidá de Kabul]] por causa de les sos opiniones abiertamente d'izquierda. Siempres foi un orador carismáticu y arreyóse nel sindicatu d'estudiantes y el ''[[Wikh-i-Zalmayan]]'' (Movimientu Despierta Mocedá), una organización progresista.

Foi almitíu na Facultá de Derechu y Ciencies Polítiques en 1951 dempués de que se comprometió a abstenese de l'actividá política (anque nun lo fixo). Arriendes de entamar manifestaciones estudiantiles foi encarceláu en 1953 y tuvo na cárcel mientres trés años. [[Mir Akbar Kaibar]], el so compañeru de celda, influyir pa convertilo al marxismu. Lliberáu en 1956, Karmal trabayó nel Ministeriu d'Educación como traductor d'alemán ya inglés, pero foi reclutado en 1957 pa los dos años de [[serviciu militar obligatoriu]]. Dempués d'eso, Karmal pudo retomar los sos estudios y llograr en 1961 la llicenciatura de [[Derechu]]. Volvió al Ministeriu d'Educación ente 1960-61 y, a partir d'esi añu, trabayó nel Ministeriu de Planificación hasta 1964, cuando arrenunció.&lt;ref name=&quot;ans&quot;&gt;[http://www.answers.com/topic/babrak-karmal Bio de Babrak Karmal.]&lt;/ref&gt;

== Militancia nel PDPA ==

El 1 de xineru de 1965, Karmal foi unu de los fundadores del '''[[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]]''' (PDPA). Por esti partíu foi electu miembru de l'Asamblea Nacional d'Afganistán mientres el reináu de [[Mohammed Zahir Shah]], posición dende onde pidía pola unión del pueblu afganistanu contra les clases dominantes.

Escontra 1967 el PDPA estremar en dos facciones: la '''''Parcham''''' (llamaos asina pol periódicu qu'editaben, que la so traducción ye «Bandera»), facción moderada de la que Karmal yera'l líder indiscutido, que la so etnia predominante yera la taxiquistanina y que quería crear un frente xuníu de tolos grupos [[antimonárquicu|antimonárquicos]]; y la '''''Jalq''''' (llamaos asina pol periódicu qu'editaben, que la so traducción ye «Pueblu»), encabezada por [[Nur Mohammad Taraki]], d'enclín más radical, de base llargamente [[pashtun]] y que faía fincapié na [[llucha de clases]]. Antes de dixebrase los dos enclinos, Taraki fuera'l secretariu xeneral y Karmal el vice.

En xunetu de 1973, tuvo llugar un [[golpe d'Estáu]] que derrocó al rei Zahir Shah ya instauró una república dirixida por [[Mohammed Daud Khan]]. El Presidente Daud ufiertó-y compartir el poder a Karmal, nun aceptando ésti, anque darréu dellos miembros de la facción ''Parcham'' ocuparon puestos nel gobiernu de Daud.

El 27 de marzu de 1978 tuvo llugar, ante problemes internos y los arrestos de líderes comunistes, la [[Revolución Saur]] acabó col gobiernu de Daud asumiendo'l control los militares que tres díes más tarde apurrieron el poder al PDPA. La facción ''Jalq'', que llueu apoderó'l Gobiernu, obligó a Karmal a dexar el puestu de Primer Ministru Axuntu que se-y diera, y a partir a [[Praga]] como [[embaxador]]. Na seronda de 1978 foi acusáu de conspirar contra'l gobiernu y destituyóse-y, permaneciendo nel exiliu.

El siguidores de [[Jafizulá Amín]] asesinaron al presidente Taraki en setiembre de 1979 y ésti tomó'l mandu. Mientres unos meses dirixó una dura represión a la población y purgues nel PDPA. El Conseyu Revolucionariu destituyir y ordenó la so eliminación, que foi realizada polos [[Spetsnaz]], mientres, tropes soviétiques entraron nel país.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

== Presidencia ==

Como líder moderáu y opuestu a la facción que causara los problemes que llevaron a la intervención soviética, Karmal foi nomáu Presidente. Tuvo la difícil xera de buscar sofitos locales y contentar a los soviéticos. Karmal prometió abelugar les [[Llibertá individual|llibertaes individuales]] y la [[Islam|fe islámica]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanland.com/history/karmal.mp3 Primer mensaxe radial de Karmal como presidente.]&lt;/ref&gt;

Mientres el so gobiernu fueron lliberaos [[presos políticos]] y promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[constitución]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y [[Bandera d'Afganistán#República|camudaba la bandera]] a una más tradicional.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

El 9 de xunu de 1980, dirixiéndose a funcionarios y notables llegaos de la [[provincia de Paktia]], Karmal dixo: «Los mios compañeros fixéronme saber que foi fomentada una vasta combalechadura. Los nuesos enemigos proyeuten estremar la nuesa patria y partise los cachos».&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/presidente/Afganistan/Babrak/Karmal/vegada/aislláu/elpepiint/19800612elpepiint_6/Tes ''El presidente d'Afganistán, Babrak Karmal, cada vez más aislláu'', en ElPaís.com, 12/06/1980.]&lt;/ref&gt; Años dempués, cuando los fundamentalistes establecieron l'[[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]], esto fixo realidá al partise'l país los [[señores de la guerra]].

El gobiernu de Karmal tuvo bastantes reveses, siendo quiciabes el más importante perder en votación na [[Asamblea Xeneral de Naciones Xuníes]] la llegalidá de l'ayuda soviética nel país. Per otra parte, les fuercies del gobiernu afganistanu y los sos aliaos combatieron contra los ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]'', [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes]] sofitaos por [[Estaos Xuníos]] y otros países.

Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia]] de la URSS describir como «un orador espertu, emocional, ya inclináu a l'astracción en desterciu d'un analís específicu. Tien una escasa comprensión de les cuestiones económiques que-y interesen a nivel xeneral».&lt;ref name=&quot;gru&quot; /&gt;

El gobiernu de Karmal fundó la Cámara de Comerciu ya Industria p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, mientres se desenvolvíen los sectores estatal y misto de la [[Economía d'Afganistán|economía afgana]]. La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu les inversiones na industria nacional pasó'l 80% de toles inversiones feches na economía nos 20 años que precedieron a la Revolución. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses y la collecha superó los índices previos a la Revolución. Con ayuda y creitos de los países del campu socialista, el gobiernu de Karmal fundó numberoses empreses. Tamién aumentó l'intercambiu comercial cola [[India]] y [[Xapón]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov|nome=Vladímir|títulu=La Verdá Sobre Afganistán|añu=1986|editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti|ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián|nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov|nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez|nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira|nome5=Víctor|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt;

Mientres diben n'aumentu les [[desercion]]es nes [[Fuercies Armaes d'Afganistán|Fuercies Armaes]], [[Mikhaíl Gorbachov]] consideró responsable de la mala situación a Karmal. Alegando problemes cardiacos, Karmal arrenunció'l [[24 de payares]] de 1986.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{cita publicación|publicación=The New York Times|títulu=Babrak Karmal, Afghanistan's Ex-President, Dies at 67|idioma=inglés|autor=Eric Pace|url=http://www.nytimes.com/1996/12/06/world/babrak-karmal-afghanistan-s-ex-president-dies-at-67.html|fecha = 6 d'avientu de 1996|fechaaccesu=11 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Retiru y fallecimientu ==

En retirándose de tolos sos cargos viose forzáu al exiliu y vivió en Moscú, más precisamente en Serébriany Bor, un parque al noroeste de la ciudá. Karmal yera bien respetáu polos afganistanos. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política «''Reconciliación Nacional''» del nuevu líder [[Najibullah]] por considerala desastrosa pa la Revolución y tamién se manifestó en contra de negociaciones colos [[contrarrevolucionarios]], que según él taben desmoralizados. Esto fizo que [[Mikhaíl Gorbachov]] punxéra-y una guardia que lu xixilaba por que nun intente tornar a Afganistán. Cola [[disolución de la URSS]], Karmal pudo volver al so país por un tiempu, onde vivió so la proteición del xeneral [[Abdul Rashid Dostum]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanland.com/history/karmal.html Karmal en Afghanland.com]&lt;/ref&gt;

Tornó a Moscú pa tratar los sos problemes de salú, finando nesa ciudá'l 1º (según ''[[The New York Times]]'')&lt;ref name=&quot;nyt&quot; /&gt; o'l 3 (según ''[[The Washington Post]]'')&lt;ref&gt;{{cita publicación|publicación=The Washington Post|fecha=6 d'avientu de 1996, Edición Final|títulu=Ex-Afghan Communist Leader Babrak Karmal Dies at Age 67|idioma=inglés|url=https://secure.pqarchiver.com/washingtonpost/access/10491977.html?dids=10491977:10491977&amp;FMT=FT&amp;FMTS=CITE:FT&amp;fmac=&amp;date=Dec+6,+1996&amp;author=&amp;desc=Ex-Afghan+Communist+Leader+Babrak+Karmal+Dies+at+Age+67|fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; d'avientu de 1996 por causa de [[cáncer de fégadu]]. El día 5 foi atapecíu, asistiendo aproximao 200 persones de la comunidá afgana local. El so cuerpu foi repatriáu a Afganistán, a que'l so entierru asistieron un millar de persones. Los sos restos fuelguen en Hairatan.

== Referencies ==

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://esalat.org/ Sitio n'homenaxe a Karmal].

{{Socesión
| predecesor = [[Jafizulá Amín]]
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]
| periodu = 1979 - 1986
| predecesor2 = [[Jafizulá Amín]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Mohammad Najibullah]]
| periodu2 = 1979 - 1986
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín]]
| títulu3 = [[Primer Ministru d'Afganistán]]
| socesor3 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| periodu3 = 1979 - 1981
| predecesor4 = ''Nengún''
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu |
socesor4 = ''?''
| periodu4 = 1978
}}

{{NF|1929|1996|Karmal, Babrak}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Oradores]]
[[Categoría:Traductores al inglés]]
[[Categoría:Traductores al alemán]]
[[Categoría:Abogaos y abogaes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>qvfqir0dvabvvpdd6nd33kz0kqw31e2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703105</id>
      <parentid>3703069</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13034" xml:space="preserve">{{Tradubot|Babrak Karmal}}
{{persona}}
'''Babrak Karmal''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganistanu]], miembru fundador del [[marxista-leninista]] [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]]. Dende fines de 1979 gobernó la [[República Democrática d'Afganistán]]. En 1986 tuvo que dimitir pola falta de sofitu internu y esternu a la so xestión, siendo asocedíu por [[Haji Mohammad Chamkani]].&lt;ref&gt;Diccionariu Enciclopédicu Universal, Océanu Color, ISBN 84-7764-7393-3.&lt;/ref&gt; Sabía [[dari]] y [[pashto]], pero emplegaba más de cutiu el dari; apoderaba'l [[idioma inglés|inglés]] y conocía un pocu'l [[idioma alemán|alemán]].&lt;ref name=&quot;gru&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20090102102236/http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034Y06B-96B6-175C-968F8CE2919B933Y&amp;sort=Subject&amp;item=Babrak%20Karmal Babrak Karmal's GRU dossier]&lt;/ref&gt; Foi condecoráu cola ''[[Orde de la Revolución d'Abril]]'' del so país.

== Primeros años ==

Fíu d'un xeneral del Exércitu Real d'etnia [[taxiquistanina]] y madre [[ghilzai]] [[pastun]], nació en Kamari, un pequeñu pueblu cerca de Kabul. Los sos primeros estudios fueron nun colexu alemán de [[Kabul]].&lt;ref&gt;[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/karmal.htm Bio de Karmal en ''Biografiasyvidas.com''.]&lt;/ref&gt;

En 1948, Karmal graduar na Escuela Secundaria Nejat (tamién llamada Amani), un colexu alemán. Negóse-y primeramente l'almisión a la [[Universidá de Kabul]] por causa de les sos opiniones abiertamente d'izquierda. Siempres foi un orador carismáticu y arreyóse nel sindicatu d'estudiantes y el ''[[Wikh-i-Zalmayan]]'' (Movimientu Despierta Mocedá), una organización progresista.

Foi almitíu na Facultá de Derechu y Ciencies Polítiques en 1951 dempués de que se comprometió a abstenese de l'actividá política (anque nun lo fixo). Arriendes de entamar manifestaciones estudiantiles foi encarceláu en 1953 y tuvo na cárcel mientres trés años. [[Mir Akbar Kaibar]], el so compañeru de celda, influyir pa convertilo al marxismu. Lliberáu en 1956, Karmal trabayó nel Ministeriu d'Educación como traductor d'alemán ya inglés, pero foi reclutado en 1957 pa los dos años de [[serviciu militar obligatoriu]]. Dempués d'eso, Karmal pudo retomar los sos estudios y llograr en 1961 la llicenciatura de [[Derechu]]. Volvió al Ministeriu d'Educación ente 1960-61 y, a partir d'esi añu, trabayó nel Ministeriu de Planificación hasta 1964, cuando arrenunció.&lt;ref name=&quot;ans&quot;&gt;[http://www.answers.com/topic/babrak-karmal Bio de Babrak Karmal.]&lt;/ref&gt;

== Militancia nel PDPA ==

El 1 de xineru de 1965, Karmal foi unu de los fundadores del '''[[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]]''' (PDPA). Por esti partíu foi electu miembru de l'Asamblea Nacional d'Afganistán mientres el reináu de [[Mohammed Zahir Shah]], posición dende onde pidía pola unión del pueblu afganistanu contra les clases dominantes.

Escontra 1967 el PDPA estremar en dos facciones: la '''''Parcham''''' (llamaos asina pol periódicu qu'editaben, que la so traducción ye «Bandera»), facción moderada de la que Karmal yera'l líder indiscutido, que la so etnia predominante yera la taxiquistanina y que quería crear un frente xuníu de tolos grupos [[antimonárquicu|antimonárquicos]]; y la '''''Jalq''''' (llamaos asina pol periódicu qu'editaben, que la so traducción ye «Pueblu»), encabezada por [[Nur Mohammad Taraki]], d'enclín más radical, de base llargamente [[pashtun]] y que faía fincapié na [[llucha de clases]]. Antes de dixebrase los dos enclinos, Taraki fuera'l secretariu xeneral y Karmal el vice.

En xunetu de 1973, tuvo llugar un [[golpe d'Estáu]] que derrocó al rei Zahir Shah ya instauró una república dirixida por [[Mohammed Daud Khan]]. El Presidente Daud ufiertó-y compartir el poder a Karmal, nun aceptando ésti, anque darréu dellos miembros de la facción ''Parcham'' ocuparon puestos nel gobiernu de Daud.

El 27 de marzu de 1978 tuvo llugar, ante problemes internos y los arrestos de líderes comunistes, la [[Revolución Saur]] acabó col gobiernu de Daud asumiendo'l control los militares que tres díes más tarde apurrieron el poder al PDPA. La facción ''Jalq'', que llueu apoderó'l Gobiernu, obligó a Karmal a dexar el puestu de Primer Ministru Axuntu que se-y diera, y a partir a [[Praga]] como [[embaxador]]. Na seronda de 1978 foi acusáu de conspirar contra'l gobiernu y destituyóse-y, permaneciendo nel exiliu.

El siguidores de [[Jafizulá Amín]] asesinaron al presidente Taraki en setiembre de 1979 y ésti tomó'l mandu. Mientres unos meses dirixó una dura represión a la población y purgues nel PDPA. El Conseyu Revolucionariu destituyir y ordenó la so eliminación, que foi realizada polos [[Spetsnaz]], mientres, tropes soviétiques entraron nel país.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

== Presidencia ==

Como líder moderáu y opuestu a la facción que causara los problemes que llevaron a la intervención soviética, Karmal foi nomáu Presidente. Tuvo la difícil xera de buscar sofitos locales y contentar a los soviéticos. Karmal prometió abelugar les [[Llibertá individual|llibertaes individuales]] y la [[Islam|fe islámica]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanland.com/history/karmal.mp3 Primer mensaxe radial de Karmal como presidente.]&lt;/ref&gt;

Mientres el so gobiernu fueron lliberaos [[presos políticos]] y promulgáronse los '''[[s:es:Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán|Principios Fundamentales de la República Democrática d'Afganistán]]''', una [[constitución]] que garantizaba los derechos de los ciudadanos a la vida, a la seguridá, a la llibertá d'espresión, asociación y manifestación pacífica; establecía al PDPA como'l [[partíu únicu]] llegal y al Conseyu Revolucionariu como'l poder supremo del Estáu y que tenía d'axuntase siquier dos veces al añu; reconocía trés formes de propiedá: estatal, cooperativa y privada; establecía control estatal de los [[recursos naturales]]; espresaba'l pruyimientu de construyir una nación llibre de la esplotación del home pol home; y [[Bandera d'Afganistán#República|camudaba la bandera]] a una más tradicional.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

El 9 de xunu de 1980, dirixiéndose a funcionarios y notables llegaos de la [[provincia de Paktia]], Karmal dixo: «Los mios compañeros fixéronme saber que foi fomentada una vasta combalechadura. Los nuesos enemigos proyeuten estremar la nuesa patria y partise los cachos».&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/KARMAL/_BABRAK_/AFGANISTAN/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/presidente/Afganistan/Babrak/Karmal/vegada/aislláu/elpepiint/19800612elpepiint_6/Tes ''El presidente d'Afganistán, Babrak Karmal, cada vez más aislláu'', en ElPaís.com, 12/06/1980.]&lt;/ref&gt; Años dempués, cuando los fundamentalistes establecieron l'[[Estáu Islámicu d'Afganistán|Estáu Islámicu]], esto fixo realidá al partise'l país los [[señores de la guerra]].

El gobiernu de Karmal tuvo bastantes reveses, siendo quiciabes el más importante perder en votación na [[Asamblea Xeneral de Naciones Xuníes]] la llegalidá de l'ayuda soviética nel país. Per otra parte, les fuercies del gobiernu afganistanu y los sos aliaos combatieron contra los ''[[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]]'', [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalistes]] sofitaos por [[Estaos Xuníos]] y otros países.

Un informe del [[Departamentu Central d'Intelixencia]] de la URSS describir como «un orador espertu, emocional, ya inclináu a l'astracción en desterciu d'un analís específicu. Tien una escasa comprensión de les cuestiones económiques que-y interesen a nivel xeneral».&lt;ref name=&quot;gru&quot; /&gt;

El gobiernu de Karmal fundó la Cámara de Comerciu ya Industria p'arrexuntar a los representantes del capital priváu, mientres se desenvolvíen los sectores estatal y misto de la [[Economía d'Afganistán|economía afganistana]]. La proporción de la industria extractora y tresformadora creció del 3,3% (1978) al 10% (1985) del [[PNB]]. Nel mesmu periodu les inversiones na industria nacional pasó'l 80% de toles inversiones feches na economía nos 20 años que precedieron a la Revolución. En 1984, les inversiones nos sectores estatal y misto aumentaron un 50%. Esi añu poner en funcionamientu 100 nueves empreses y la collecha superó los índices previos a la Revolución. Con ayuda y creitos de los países del campu socialista, el gobiernu de Karmal fundó numberoses empreses. Tamién aumentó l'intercambiu comercial cola [[India]] y [[Xapón]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Ashitkov|nome=Vladímir|títulu=La Verdá Sobre Afganistán|añu=1986|editorial=Editorial de l'Axencia de Prensa Nóvosti|ubicación=Moscú|apellíos2=Guevorkián|nome2=Karén|apellíos3=Svetozárov|nome3=Vladímir|apellíos4=Rodríguez|nome4=Ramón|apellíos5=Palacios Pereira|nome5=Víctor|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt;

Mientres diben n'aumentu les [[desercion]]es nes [[Fuercies Armaes d'Afganistán|Fuercies Armaes]], [[Mikhaíl Gorbachov]] consideró responsable de la mala situación a Karmal. Alegando problemes cardiacos, Karmal arrenunció'l [[24 de payares]] de 1986.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{cita publicación|publicación=The New York Times|títulu=Babrak Karmal, Afghanistan's Ex-President, Dies at 67|idioma=inglés|autor=Eric Pace|url=http://www.nytimes.com/1996/12/06/world/babrak-karmal-afghanistan-s-ex-president-dies-at-67.html|fecha = 6 d'avientu de 1996|fechaaccesu=11 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Retiru y fallecimientu ==

En retirándose de tolos sos cargos viose forzáu al exiliu y vivió en Moscú, más precisamente en Serébriany Bor, un parque al noroeste de la ciudá. Karmal yera bien respetáu polos afganistanos. Participó en dellos actos de la comunidá llocal de exiliaos, onde criticó la política «''Reconciliación Nacional''» del nuevu líder [[Najibullah]] por considerala desastrosa pa la Revolución y tamién se manifestó en contra de negociaciones colos [[contrarrevolucionarios]], que según él taben desmoralizados. Esto fizo que [[Mikhaíl Gorbachov]] punxéra-y una guardia que lu xixilaba por que nun intente tornar a Afganistán. Cola [[disolución de la URSS]], Karmal pudo volver al so país por un tiempu, onde vivió so la proteición del xeneral [[Abdul Rashid Dostum]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanland.com/history/karmal.html Karmal en Afghanland.com]&lt;/ref&gt;

Tornó a Moscú pa tratar los sos problemes de salú, finando nesa ciudá'l 1º (según ''[[The New York Times]]'')&lt;ref name=&quot;nyt&quot; /&gt; o'l 3 (según ''[[The Washington Post]]'')&lt;ref&gt;{{cita publicación|publicación=The Washington Post|fecha=6 d'avientu de 1996, Edición Final|títulu=Ex-Afghan Communist Leader Babrak Karmal Dies at Age 67|idioma=inglés|url=https://secure.pqarchiver.com/washingtonpost/access/10491977.html?dids=10491977:10491977&amp;FMT=FT&amp;FMTS=CITE:FT&amp;fmac=&amp;date=Dec+6,+1996&amp;author=&amp;desc=Ex-Afghan+Communist+Leader+Babrak+Karmal+Dies+at+Age+67|fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; d'avientu de 1996 por causa de [[cáncer de fégadu]]. El día 5 foi atapecíu, asistiendo aproximao 200 persones de la comunidá afganistana local. El so cuerpu foi repatriáu a Afganistán, a que'l so entierru asistieron un millar de persones. Los sos restos fuelguen en Hairatan.

== Referencies ==

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://esalat.org/ Sitio n'homenaxe a Karmal].

{{Socesión
| predecesor = [[Jafizulá Amín]]
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]
| periodu = 1979 - 1986
| predecesor2 = [[Jafizulá Amín]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Mohammad Najibullah]]
| periodu2 = 1979 - 1986
| predecesor3 = [[Jafizulá Amín]]
| títulu3 = [[Primer Ministru d'Afganistán]]
| socesor3 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| periodu3 = 1979 - 1981
| predecesor4 = ''Nengún''
| títulu4 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu |
socesor4 = ''?''
| periodu4 = 1978
}}

{{NF|1929|1996|Karmal, Babrak}}
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Oradores]]
[[Categoría:Traductores al inglés]]
[[Categoría:Traductores al alemán]]
[[Categoría:Abogaos y abogaes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>c8byuth221k53zy8paqu5u6utaq7x8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abdul Qadir</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156740</id>
    <revision>
      <id>3703034</id>
      <parentid>3683362</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9658" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Abdul Qadir''' ([[Herat]], [[1944]] - abril de [[2014]]) yera un [[militar]] y [[políticu]] afganistanu. Desempeñóse como líder del so país por 3 díes, cuando'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) [[Revolución d'abril de 1978|tomó'l poder n'abril de 1978]] y declaró la fundación de la [[República Democrática d'Afganistán]].

== Entamos na vida militar ==
Foi educáu nuna escuela secundaria militar y na [[Academia Militar de Kabul]], pero entrenóse como pilotu na [[Escuela Cimera d'Aviación Militar de Kiev]], [[Xunión Soviética]].

A principios de la década de 1960, xuntu con dellos otros oficiales de la [[Fuercia Aérea d'Afganistán|Fuercia Aérea]], foi miembru d'una sociedá illegal llamada ''Maqsudi''.

== En [[República d'Afganistán (1973–1978)|la República de Daud]] ==
En 1973 foi unu de los líderes del [[golpe d'Estáu]] que baltó la monarquía y convirtió en presidente a [[Mohammed Daud Khan]]. L'ex primer ministru Daud lideró'l golpe xuntu al Xeneral [[Abdul Mustaghi]], que fuera Xefe del Estáu Mayor de les Fuercies Armaes. El trabayu de Mustaghi nel golpe foi clisáu pol de los mozos oficiales, lo qu'incluyía al mayor [[tayik]] Abdul Qadir, y al inxenieru [[Pacha Gul Wafadar]], dambos de la Fuercia Aérea, y a [[Mohammad Aslam Watanjar]] y [[Faiz Mohammed]] del Exércitu.

Daud prometió una radical [[reforma agraria]], la llegalización de los partíos políticos y otres reformes. Al ''Parcham'' (nala moderada del [[PDPA]], partíu comunista) fuéron-y ufiertaos cuatro puestos ministeriales nel gobiernu de Daud. Como miembru del ''Parcham'', Qadir foi nomáu Comandante Axuntu del Estáu Mayor de la Fuercia Aérea y Defensa Aérea (y xubíu a [[Teniente Coronel]]),&lt;ref name=&quot;cent&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1071521392 Biografía en ''CentralAsia.ru'' (en rusu).]&lt;/ref&gt; mientres otru adherente al partíu, el mayor [[Zia Mohammadzi Zia]], foi designáu Xefe del Exércitu. Sicasí, en [[1974]] Daud removió y degradó a munchos de los ministros del ''Parcham'' nel so gobiernu. Asina, Qadir foi degradáu a xefe de los mataderos públicos de Kabul. Munchos adherentes al ''Parcham'', incluyendo al mayor Qadir, camudaron la so afiliación política y xuntaron al ''Jalq'' (nala radical del PDPA).

En 1974 fundó y dirixó una organización clandestina llamada ''Frente Xuníu de los Comunistes d'Afganistán'', qu'incluyía a encomalo Aérea y empezó la preparación d'un golpe pa derrocar a Daud. L'estrictu secretu llevó a que Daud, ensin considerar a Qadir un rival peligrosu, nomáralu de nuevu en 1977 como Xefe d'Estáu Mayor de la Fuercia Aérea y Defensa Aérea.

== [[Revolución d'abril de 1978]] ==
De secute, n'abril de [[1978]], Daoud y el so ministru del Interior de llinia dura, el xeneral [[Abdul Qadir Khan Nuristani]], llanzaron una sorpresiva represión contra'l PDPA. Los fechos demostraron que se trató d'un error de cálculu. Qadir y el coronel Mohammad Aslam Watanjar, otru destacáu miembru del PDPA nes Fuercies Armaes, escaparon por pocu al arrestu y nes primeres hores del [[27 d'abril]] [[Jafizulá Amín]] llograba tresmitir clandestinamente la orde d'empecipiar la Revolución.

Qadir foi'l líder de los escuadrones aéreos qu'atacaron la estación de radio y TV. Ordenó tamién l'ataque contra'l palaciu presidencial. El comandante de los tanques nel terrén yera'l coronel Aslam Watanjar, del primer batallón de la cuarta brigada de tanques. Xuntes, les tropes sol so mandu tomaron Kabul. El gobiernu cayó, y Daud foi asesináu.&lt;ref name=&quot;biography&quot;&gt;{{cita web|autor=Frank Clements and Ludwig W. Adamec |url=https://books.google.com/books?id=bv4hzxpo424C&amp;pg=PA15&amp;dq=Ghulam+Faruq+Yaqubi+KHAD&amp;hl=non#PPA178,M1 |títulu=Conflict in Afghanistan |editorial=''Google Books'' | idioma=| fechaaccesu=24 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt;

A les 7:00 P.M. del 27 d'abril, Qadir anunció na Radio Afganistán, en llingua [[dari]], que s'estableciera un '''Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes''', que lo tenía a él mesmu como xefe. La declaración de principios inicial del conseyu, adoptada na tarde del 27 d'abril, yera una vaga afirmación d'ideales islámicos, democráticos y non alliniaos:

{{cita|«Per primer vegada na historia d'Afganistán, les últimes muertes de la monarquía, la tiranía, el despotismu... terminaron, y tolos poderes del Estáu tán en manes del pueblu d'Afganistán.»}}

El Conseyu taba formáu por Qadir, Amín, y el mayor Mohammad Aslam Watanjar, y asumió'l control del país hasta que se formara un gobiernu civil.

== Gobiernu comunista ==
El 30 d'abril, l'apocayá creáu [[Conseyu Revolucionariu]] de la [[República Democrática d'Afganistán]] (que'l so lideralgu exercíen [[Nur Mohammad Taraki]] y [[Babrak Karmal]]) dictó los primeres d'una serie d'importantes decretos. El primeru abolía formalmente'l conseyu militar. Un segundu decretu, adoptáu'l [[1º de mayu]], designaba a los miembros del primer gabinete, qu'incluyía a Qadir como Ministru de Defensa.

Ocupó esi cargu mientres tres meses. En tal calidá, el 6 de mayu Qadir pidió conseyu a los soviéticos sobre qué faer coles persones que s'atopaben arrestaes. El 17 d'agostu, Qadir, inda ministru de defensa, foi él mesmu arrestáu pola so participación nuna combalechadura supuestamente entamada polos miembros del ''Parcham'' exiliaos nel estranxeru. Torturáu y condergáu a muerte (conmutada a 15 años de prisión).&lt;ref name=&quot;cent&quot; /&gt; El presidente Taraki nun s'atrevió a ordenar la so muerte porque Qadir caltenía popularidá nes Fuercies Armaes. Sicasí, foi condergáu a 15 años en prisión.&lt;ref name=&quot;biography&quot; /&gt; El primer ministru Amín informó más tarde:

{{cita|«El partíu foi incapaz de faer de Qadir un verdaderu [[marxista-leninista]], preparáu p'aguantase a toa influyencia negativa. Esi foi'l nuesu error.»&lt;ref name=&quot;quote&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web|autor= |url=http://www.trust-us.ch/cryptome/01-Cryptome-061213/kgb-afghan.htm |títulu=The KGB in Afghanistan |editorial=''Woodrow Wilson International Center for Scholars'' | fechaaccesu=24 de marzu de 2009}} |2=http://www.trust-us.ch/cryptome/01-Cryptome-061213/kgb-afghan.htm |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;}}

Amín asesinó a Taraki y tomó tol poder nes sos manes, desamarrando un tarrecible fola represiva, lo que provocó la intervención soviética [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)|na guerra d'Afganistán]] en [[1979]] qu'asesinó a Amín. Qadir foi lliberáu de la cárcel cola nueva alministración de [[Babrak Karmal]]. Kabul quedó baxu [[estáu de sitiu]]. Les pontes fueron bloquiaos, estableciéronse barreres y emboscaes ocultes en tolos caminos que llevaben a la ciudá. Qadir foi nomáu comandante de la ciudá. En xineru de 1980 foi nomáu ''Xefe del Departamentu de Defensa y Xusticia'' del Comité Central del PDPA ya incluyíu nel Presidium del Conseyu Revolucionariu. N'abril xubió a [[Mayor Xeneral]].

El 4 de xineru de 1982 foi nomáu interinamente Ministru de Defensa, dempués de que l'anterior, un ''Parcham'' llamáu Mohammed Rafi foi unviáu a estudiar a [[Moscú]]. El [[23 de setiembre]] foi confirmáu nel cargu, por consideralo un comandante con más enerxía que Rafi. Foi escoyíu miembru del Politburó del PDPA el [[12 d'avientu]] y el [[14 d'abril]] de 1983 foi promovíu a [[Coronel Xeneral]].

El 4 d'avientu de 1984 foi tresferíu a Vicepresidente del Conseyu Revolucionariu, cargu qu'ocupó hasta'l 21 de payares de 1985.

== Retiru ==
Como parte de los cambeos nel lideralgu del país, arrenunció al Politburó del PDPA en payares de [[1985]]; n'ochobre del añu siguiente foi designáu embaxador en [[Polonia]] pol presidente [[Mohammad Najibullah]]. Foi convocáu nuevamente a Afganistán en [[1988]], siendo electu al parllamentu. En [[1990]], participó nel fallíu intentu de golpe d'Estáu del xeneral [[Sahnavaz Tanai]].&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=dgG0LYq7PyA Dr.Najibullah on National TV]&lt;/ref&gt; Créese que darréu voló escontra [[Bulgaria]] y solicitó asilu políticu.&lt;ref name=&quot;biography&quot; /&gt;

L'espertu n'historia y política d'Afganistán F. Slinkina dio una carauterización de Abdul-Qadir:

{{cita|Paez que'l Sr. Qadir foi bonalmente almirador de la Xunión Soviética. Tolos que lo conocieron de cerca nel trabayu tomaron nota de la so profesionalismo, integridá, agudu sentíu del patriotismu, el deber y l'honor d'oficial y, nel mesmu temperamentu, una escesiva rixidez y derechura nes rellaciones colos subordinaos y cimeros.}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Socesión
| predecesor = Mohammed Rafi
| títulu = Ministru de Defensa d'Afganistán
| socesor = Mohammed Rafi
| periodu = 1982-1984
| predecesor2 = Ghulam Haidar Rasuli
| títulu2 = Ministru de Defensa d'Afganistán
| socesor2 = Mohammad Aslam Watanjar
| periodu2 = 1978
| predecesor3 = Mohammed Daud Khan&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(como ''Presidente de la República'')&lt;/small&gt;
| títulu3 = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;Xefe del Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes d'Afganistán
| socesor3 = Nur Mohammad Taraki&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(como ''Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| periodu3 = 1978
}}

{{NF|1944|2014|Qadir, Abdul}}


{{Tradubot|Abdul Qadir}}

[[Categoría:Militares d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Revolucionarios]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]

[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>a2yavhwxz2tdr7nt0dbvup0ubpqax27</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Presidencia de Nicolas Sarkozy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156807</id>
    <revision>
      <id>3703225</id>
      <parentid>3702874</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107297" xml:space="preserve">'''La presidencia de [[Nicolas Sarkozy]]''', candidatu del partíu derechiegu francés [[UMP]], empezó'l 16 de mayu de 2007, cuando asocedió la tresferencia oficial del poder nes sos manes. Nicolas Sarkozy asocedió a [[Jacques Chirac]] y foi'l sestu presidente de la [[Quinta República Francesa]]. Nomó a [[François Fillon]] como [[Primer Ministru de Francia|Primer Ministru]].

[[Ficheru:Lula-Sarkozy-cropped.jpg|thumb|[[Nicolas Sarkozy]]]]

Los principales retos de la so presidencia fueron la competitividá económica de Francia y el so pesu económicu nel mundu, la tasa de desemplegu crónicu, y el [[poder adquisitivu]] de los matrimonios. Mientres la so campaña eleutoral, Sarkozy presentóse como'l candidatu del cambéu y de la rotura coles práutiques y les polítiques pasaes, ye dicir la inmovilidá.&lt;ref&gt;[[El País (España)]], 07/05/2007, [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Francia/escueye/conservador/cambéu/elpepiint/20070507elpepiint_2/Te Francia escueye a un conservador pal cambéu]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Joaquim Prieto]] [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Francia/vota/inmensu/deséu/camudo/elpepiint/20070506elpepiint_1/Te Francia vota con inmensu deséu de cambéu], [[El País (España)]], 06-05-2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Josep Ramoneda]], 08/05/2007, [[El País (España)]], [https://www.elpais.com/articulo/internacional/presidente/autoestima/elpepiint/20070508elpepiint_9/Tes El presidente y l'autoestima]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://buscador.lavanguardia.es/buscador/resultados/20070508/51344011559/Francia-mira-al futuru.xhtml?q=sarkozy%20francia Francia mira al futuru] [[La Vanguardia (España)]], 08/05/2007&lt;/ref&gt; Anque Francia ye [[economía de Francia|una de les principales economíes del mundu]], el [[crecedera económica|crecedera]] foi cobarde nos años precedentes y los resultaos en materia d'ingresos tamién fueron matizaos. Dende los empiezos de los años 2000, la crecedera francesa caltúvose per debaxo de la media europea, la competitividá deterioróse y el [[desemplegu]] aumentó. La problemática del desemplegu fuera una tema imprescindible de campaña eleutoral. Sarkozy presentó en 2007 un programa económicu ambiciosu, al anunciar que quería amenorgar los [[impuestos de Francia|impuestos]] y faer más flexible'l mercáu de trabayu (subsidios amenorgaos y más difíciles de llograr pa los paraos que se nieguen a aceptar más d'una ufierta d'emplegu, flexibilización de la selmana llaboral de 35 hores, eliminación de les contribuciones impuestes n'hores extras de trabayu).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080720024337/https://www.elpais.com/comunes/2007/eleiciones_franceses/programa-eleutoral-sarkozy.html Programa de Nicolas Sarkozy], [[El País (España)]]&lt;/ref&gt; El proyeutu d'eses polítiques yera aumentar la productividá y los salarios.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/06/internacional/1178411479.html Principales propuestes eleutorales del conservador Nicolas Sarkozy] [[El Mundo (España)]], 06-05-2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/06/internacional/1178477600.html Sarkozy promete 'trabayu, autoridá, respetu ya identidá nacional'] [[El Mundo (España)]], 06-05-2007&lt;/ref&gt;

Sarkozy goció d'un poder presidencial bien fuerte, y utilizó la so mayoría llexislativa pa promover cambeos económicos y mayores reformes. Mientres la so campaña, trató d'encarnar la rotura comparativamente al gobiernu anterior y a la clase política francesa polo xeneral, y nun dexó d'afirmar que quería reformar en fondura'l país pa modernizalo, cola temática repetitiva de la &quot;rotura&quot;.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/poder/rei/republicanu/elpepiint/20070507elpepiint_6/Tes El poder del rei republicanu] El País, 07-05-2007&lt;/ref&gt; Cola so mayoría absoluta d'escaños llexislativos, Sarkozy afirmóse como unu de los líderes europeos con más llexitimidá y pesu políticu.&lt;ref&gt;[[Ana Carbajosa]], [[El País (España)]], 5 de mayu de 2007, [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Europa/espera/Sarkozy/elpepiint/20070507elpepiint_10/Te Europa espera a Sarkozy]&lt;/ref&gt; Sicasí, el so estilu bien dinámicu&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/politico/ambiciosu/fuelga/elpepiint/20070507elpepiint_5/Tes Un políticu ambiciosu que nunca fuelga], [[El País (España)]]&lt;/ref&gt; y les sos reformes acarretaron dellos discutinios. Los partíos opositores y los sindicatos oponer a munches de les sos reformes con repetitives fuelgues y movilizaciones caleyeres, magar que eses reformes yeren sofitaes pola mayoría de los llexisladores. La estratexa de Sarkozy de promover los cambeos nun solu impulsu en llugar de faelo per etapes produció munchos adversarios y un descontentu popular. Impunxo un estilu peculiar d'exercer el poder,&lt;ref&gt;[[Guillermo Altares]] [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/sei/poder/elpepiint/20070506elpepiint_2/Tes Sarkozy o la sede de poder], [[El País (España)]], 06-05-2007&lt;/ref&gt; más arreyáu en cuestiones de gobiernu que los sos antecesores, y amosó el so dinamismu, lo que llevó al diariu [[Monde]] a moteyalo &quot;hiperpresidente&quot;,&lt;ref&gt;''L'hyper-président'', [[Monde]], 06 Juin 2007 «Le nouveau président de la République a marqué des points grâce à son style direct, son art de la communication, son omniprésence sur tous les fronts intérieurs et extérieurs, sa volonté affichée d'engager les réformes promises»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/espana/bonapartismo/elpepiesp/20070531elpepinac_5/Tes El bonapartismo] [[Ernesto Ekaiser]], 31-05-2007&lt;/ref&gt; una pallabra utilizada dempués pelos medios franceses pa criticar la so manera de gobernar y la so omnipresencia en tolos asuntos.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/opinion/regimen/mutacion/elpepusocdgm/20070527elpdmgpan_3/Tes Un réxime en mutación], [[Josep Ramoneda]], [[El País (España)]], 27/05/2007&lt;/ref&gt; Adoptó un estilu bien similar nel escenariu internacional, con nueves propuestes y un dinamismu ilimitáu.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_7786000/7786841.stm Sarkozy y el so balance européu], [[BBC Mundo]] &quot;[El] estilu de Sarkozy provocó fregadures hasta cola canciller alemana Angela Merkel, (...) ta claro qu'a dalguna xente nun lu gusta'l so activismu [nin] el so ritmu frenético&quot;, [[Gerardo Lissardy]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Agence France-Presse|AFP]] - [http://www.eltiempo.com/archivo/documento/CMS-5702487 Nicolas Sarkozy, un presidente hiperactivo pa Francia] - 26 de xunetu de 2009, [[El Tiempu (Colombia)]]&lt;/ref&gt;

== Eleiciones ==
[[Ficheru:Francois Fillon (3).jpg|thumb|150px|[[François Fillon]], el Primer Ministru.]]
{{AP|Eleiciones presidenciales de Francia de 2007}}

Nicolas Sarkozy venció a la socialista [[Ségolène Royal]] na segunda vuelta de les [[Eleiciones presidenciales de Francia de 2007|eleiciones presidenciales]], el 6 de mayu. Ganó les eleiciones col 53% de los votos&lt;ref&gt;Especial de [[El País (España)]] sobre la eleiciones franceses de 2007 [https://web.archive.org/web/20080720061056/https://www.elpais.com/comunes/2007/eleiciones_franceses/en_cifres.html Los comicios, en cifres]&lt;/ref&gt; y con una participación masiva per parte del eleutoráu.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/indice/participacion/raspia/83/97/alto/1988/elpepuint/20070506elpepuint_2/Tes L'índiz de participación raspia'l 83, 97%, el más altu dende 1988]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Lluís Uría]], [[La Vanguardia (España)]], 7 de mayu de 2007: [http://buscador.lavanguardia.es/buscador/resultados/20070507/51343594238/Los cuatro-factores-de-una-participacion-eleutoral.xhtml?q=sarkozy%20francia Los cuatro factores d'una participación eleutoral de niveles históricos]&lt;/ref&gt;

El saliente presidente [[Jacques Chirac]] apurrió'l poder al so socesor el 11 de mayu de 2007, mientres una ceremonia nel [[Palaciu del Elíseo]] en [[París]].&lt;ref&gt;[[Associated Press]] 16/05/2007 [https://www.elpais.com/fotografia/internacional/Vigesimo/tercer/presidente/Francia/elpfotint/20070516elpepuint_16/Ies/ Ventiavu tercer presidente de Francia]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/fotografia/internacional/anos/poder/elpfotint/20070516elpepuint_18/Ies/ 12 años nel poder] EFE, 16-05-2007&lt;/ref&gt; Unos díes antes, Chirac despidir de la nación nuna alocución televisada dempués de doce años nel poder.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/15/internacional/1179254273.html Chirac pide a los franceses 'unidá' y 'solidaridá' nel so discursu de despidida], [[El Mundo (España)]], 15-05-2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Axencies, [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Chirac/pide/despidida/franceses/permanezan/xuníos/solidarios/elpepuint/20070515elpepuint_12/Tes Chirac pide na so despidida que los franceses permanezan &quot;xuníos y solidarios&quot;], [[El País (España)]], 16-05-2007&lt;/ref&gt; Tamién lo apurrió los códigos secretos de llanzamientu del arsenal nuclear, que solo'l Presidente de la República tien.&lt;ref&gt;EFE, 15 de mayu de 2007, [http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=51347454938&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false Jacques Chirac abandona'l Elíseo &quot;col arguyu del deber cumplíu&quot;]&lt;/ref&gt;

El 16 de mayu foi la ceremonia oficial de la tresferencia. Sarkozy asumió'l so cargu nel [[Palaciu del Elíseo]]. Poques hores dempués viaxo a [[Berlín]] a axuntase cola [[canciller d'Alemaña|canciller alemana]] [[Angela Merkel]], que'l so país ye un [[Rellaciones francu-alemanes|aliáu importante]] de Francia y que nesi momentu exercía la [[Presidencia alemana del Conseyu de la Unión Europea 2007|Presidencia alemana del Conseyu de la Unión Europea]].

El 17 de mayu [[François Fillon]], que dirixiera la campaña eleutoral del candidatu UMP, foi designáu primer ministru.&lt;ref&gt;EFE [http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=51349008028&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false L'arteru reformador Fillon asume les riendes del primer Executivu de Sarkozy], 17/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/17/internacional/1179392187.htmlFrançois Fillon: El 'home casi perfectu' de Nicolas Sarkozy]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/17/internacional/1179388809.html Sarkozy noma primer ministru francés al so conseyeru políticu François Fillon]&lt;/ref&gt; El día dempués, nomó los miembros del so gobiernu, con solu 15 persones, la metá que'l del so predecesor, y compuestu por casi la mesma cantidá de muyeres que d'homes. [[Bernard Kouchner]], un socialista, y fundador de la organización humanitaria [[Médicos Ensin Fronteres]] foi nomáu ministru de les Rellaciones Esteriores.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/18/internacional/1179479113.html De fundador de Médicos ensin Fronteres a ministru d'Esteriores] [[El Mundo (España)]]), 18/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/18/internacional/1179475645.html El socialista Kouchner, nuevu ministru d'Esteriores del Gobiernu francés] [[El Mundo (España)]], 18/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/ufierta/entrar/Gobiernu/destacaos/lideres/esquierda/elpepiint/20070515elpepiint_2/Tes Sarkozy ufierta entrar nel Gobiernu a destacaos líderes de la esquierda], [[El País (España)]], 15/05/2007&lt;/ref&gt; L'equipu tamién incluyó [[Alain Juppé]], que foi primer ministru ente 1995 y 1997; foi nomáu nel Ministeriu del Mediu Ambiente, un ministeriu creáu pol presidente. [[Jean-Louis Borloo]] tien el ministeriu de la Economía y del Emplegu. [[Rachida Dati]], que ye d'orixe marroquinos, tuvo'l ministeriu de la Xusticia.&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=909525 Sarkozy formó'l so equipu de gobiernu] 18 de mayu de 2007&lt;/ref&gt; [[Hervé Morin]] ta al mandu de la defensa,&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/internacional/noticias/20070518/51349356636/sarkozy-pon-al-socialista-kouchner-al frente-de-esteriores-y-al-centrista-morin-en-defensa-estado-y.html Sarkozy pon al socialista Kouchner al mandu d'Esteriores y al centrista Morin en Defensa], EFE, 18/05/2007&lt;/ref&gt; [[Xavier Bertrand]] y [[Jean-Louis Borloo]] encargar de la economía y del emplegu.&lt;ref&gt;Sara Acosta [http://www.cincodias.com/articulo/economia/Sarkozy-designa-Borloo-Bertrand-dirixir-reformes-economicas-Francia/20070519cdscdieco_2/cdseco/ Sarkozy designa a Borloo y Bertrand pa dirixir les reformes económiques en Francia] 19 de mayu de 2007, Cinco Días&lt;/ref&gt; Asina los principales miembros del gobiernos fueron:
* Rellaciones Esteriores: [[Bernard Kouchner]] (socialista)
* Mediu Ambiente (nuevu ministeriu): [[Alain Juppé]]
* Economía y l'Emplegu: [[Jean-Louis Borloo]]
* Xusticia: [[Rachida Dati]]
* Inmigración ya Identidá Nacional (nuevu ministeriu): [[Brice Hortefeux]]

=== Eleiciones llexislatives ===
{{AP|Eleición llexislativa de Francia (2007)}}
Les eleiciones llexislatives celebráronse dos selmanes dempués de les eleiciones presidenciales. Ello ye que cola reforma constitucional de 2001, el mandatu presidencial yá nun foi de siete años sinón de cinco años, lo igual del mandatu de los diputaos. Asina Les eleiciones presidencial y llexislativu coincidan dende esta reforma.

Estes eleiciones teníen de dar al presidente un ampliu poder pa tresformar el país. Habíase previstu qu'habría una clara mayoría pal partíu de Sarkozy, la [[UMP]]. Na primer vuelta, celebrada'l domingu 10 de xunu, la UMP axuntó en total 39,54% de los votos y llogró direutamente 109 escaños con candidatos que superaron la mayoría absoluta de votos. El [[Partíu Socialista de Francia|Partíu Socialista]] pudo asegurar un solu escañu y quedó 15% debaxo de la UMP nesa primer votación (24,76% de los votos).&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/54488.html Llogra Sarkozy resultancia histórica], 12 de xunu de 2007&lt;/ref&gt; Hubo una astención récor cercana a 40% de los votantes.&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/54478.html Partíu de Sarkozy afara n'eleiciones] 11 de xunu de 2007, [[El Universal (Méxicu)]]&lt;/ref&gt;

Sicasí, los socialistes alvirtieron sobre'l riesgu de qu'una mesma fuercia político apodere los poderes y apelaron a que'l pueblu francés nun lu dea demasiáu poder al presidente. Al contrariu Sarkozy píde-yos a los votantes que-y dean al so partíu una mayoría sustancial que-y dexe llevar a cabu les reformes económiques que prometió mientres la so campaña presidencial. La segunda vuelta celebróse'l 17 de xunu: la UMP llogró 314 de los 577 asientos de l'[[Asamblea Nacional de Francia|Asamblea Nacional]], el Partíu Socialista llogró 185 escaños. Asina, la victoria apolmonante que previeren la derecha nun se cumplió, porque la oposición nun foi tan mal como s'esperaba. Sicasí, la mayoría gobernante caltenga'l poder, lo que nun asocedió dende hai 1978, y los resultaos dexen a Sarkozy gobernar llibremente ya imponer el so anunciáu programa de cambeos nel país, pero con posibles torgues pa gobernar virtualmente ensin oposición hasta l'añu 2012.&lt;ref&gt;[[J.M.Martí Font]] [https://www.elpais.com/articulo/internacional/meyora/socialista/empana/victoria/partíu/Sarkozy/llexislatives/elpepiint/20070618elpepiint_3/Tes La meyora socialista avafa la victoria del partíu de Sarkozy nes llexislatives] 18/06/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]] [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/17/internacional/1182109279.html Victoria ensin marea azul en Francia] 17/06/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]] [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/17/internacional/1182051067.html La conservadora UMP llogra la mayoría absoluta nes llexislatives franceses] 17/06/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/18/internacional/1182128554.html La conservadora UMP revalida la so mayoría en Francia pero la esquierda ameyora posiciones] 18/06/2007&lt;/ref&gt;

Ello ye que esta victoria llindada paeció un mensaxe de parte de los eleutores, porque dexa a la oposición d'esquierda complicar les coses y xugar un papel significativu, y porque Sarkozy pidiera una amplia mayoría llexislativa pa reformar el país.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/pide/gran/mayoria/campana/llexislatives/elpepiint/20070530elpepiint_13/Tes Sarkozy pide una gran mayoría na so campaña pa les llexislatives], J.M.Martí Font, [[El País (España)]], 30/05/2007&lt;/ref&gt; Al conocese los resultaos de les eleiciones, los socialistes espresaron el so prestu. La primer víctima d'esta eleición foi'l númberu dos del gobiernu, l'ex primer ministru [[Alain Juppé]], qu'anunció'l so arrenunciu al cargu de ministru d'Ecoloxía en siendo ganáu como candidatu a diputáu por una socialista.&lt;ref&gt;[http://www.eluniversal.com.mx/internacional/54542.html Sarkozy llogra mayoría n'Asamblea Nacional], 18 de xunu de 2007, [[El Universal (Méxicu)]]&lt;/ref&gt; Alain Juppé foi reemplazáu por [[Jean-Louis Borloo]] como ministru.&lt;ref&gt;Octaví Martí, [https://www.elpais.com/articulo/internacional/numbero/Gobiernu/pierde/feudu/Burdeos/elpepiint/20070618elpepiint_5/Tes El 'número dos' del Gobiernu pierde nel so feudu de Burdeos], [[El País (España)]], 18/06/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/18/internacional/1182158075.html Sarkozy encarga a Fillon formar un nuevu Gobiernu tres el revés de les Llexislatives] 18/06/2007&lt;/ref&gt; [[Christine Lagarde]] ye ministra d'Economía y Emplegu.&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=918870 Sarkozy sospriende a Francia col so gabinete] 20 de xunu de 2007&lt;/ref&gt;

== Primeres aiciones internacionales ==
[[Ficheru:33rdG8Leaders.jpg|thumb|Nicolas Sarkozy mientres la [[33ª Cume del G8]] n'[[Alemaña]] con otros mandatarios, el so primer cume internacional.]]

So la presidencia de Sarkozy, Francia siguió siendo un actor clave en La [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Llega/Sarkozy/Fuerte/elpepiint/20070513elpepiint_6/Tes Llega Sarkozy, El Fuerte] [[El País (España)]], 13/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/opinion/Esperando/Sarkozy/elpepiopi/20070513elpepiopi_1/Tes Esperando a Sarkozy] 13 de mayu de 2007, [[El País (España)]]&lt;/ref&gt; Pa destrabar la tema de la Constitución, Sarkozy presentó nel parllamentu un proyeutu de tratáu constitucional que-y dexo evitar [[Referéndum sobre la Constitución Europea en Francia|otru referéndum]] sobre la tema.&lt;ref&gt;[[Stephan Sberro]], [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/56344.html Unión Europea, destrabada] [[El Universal (Méxicu)]], 16 d'avientu de 2007 «La renacencia del proyeutu constitucional européu debe enforma a l'habilidá de la canciller Angela Merkel d'Alemaña y al dinamismu de Nicolás Sarkozy, presidente de Francia.»&lt;/ref&gt; Tamién Sarkozy foi'l [[Presidente del Conseyu Européu]] ente xunetu y avientu de 2008. Sicasí, fixo desencuentros en temes como'l de [[Turquía]], porque Sarkozy oponer al [[accesu de Turquía a la Unión Europea]].&lt;ref&gt;EFE [http://buscador.lavanguardia.es/buscador/resultados/20070625/51366453216/Francia-y-Xipre-primen-para-que-la XE-non-abord.xhtml?q=sarkozy%20francia Francia y Xipre primen por que la XE nun encete'l capítulu económicu de negociación con Turquía] 25-06-2007&lt;/ref&gt; En política esterior, les rellaciones de Sarkozy con [[Estaos Xuníos]] fueron más amistoses de lo que fueron con [[Jacques Chirac]], quien hubo problemes por cuenta de la [[guerra d'Iraq]].&lt;ref&gt;[[José Vidal-Beneyto]] [https://www.elpais.com/articulo/internacional/rotura/americana/Sarkozy/elpepiint/20070526elpepiint_13/Tes La rotura americana de Sarkozy] 26/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Staephan Sberro]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/55198.html Sarkozy, un xiru espectacular] [[El Universal (Méxicu)]], 22 d'agostu de 2007&lt;/ref&gt;

'''Negociaciones coles FARC '''&lt;br /&gt;
Nel so primer discursu pronunciáu pocos momentos dempués del anunciu de la so victoria nes eleiciones se 5 de mayu de 2007, Nicolas Sarkozy fixo referencia a [[Íngrid Betancourt]], caltenida secuestrada pola guerrilla izquierdista [[Fuercies Armaes Revolucionaries de Colombia]] (FARC) dende 2002. Amás de ser colombiana, Betencourt tien la nacionalidá francesa. Sarkozy prometió faer tolos esfuercios pa consiguir la so lliberación.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/19/internacional/1179555154.html Sarkozy afirma a la familia de Betancourt que 'va llegar hasta'l final' pa lliberar] [[El Mundo (España)]], 19-05-2007&lt;/ref&gt; Anunció pocos díes dempués que s'opondría a cualquier operación militar en Colombia que ponga en riesgu la vida de la rehén francesa.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/05/20/internacional/1179621818.html Colombia amuésase receptiva coles iniciatives de Sarkozy sobre les FARC] [[El Mundo (España)]], 20/05/2007&lt;/ref&gt; Ello ye que el presidente colombianu [[Álvaro Uribe]] ordenara al exércitu qu'anueve los esfuercios pa lliberar a Betancourt, asina Sarkozy primo a Colombia por que lleve a cabu [[Íngrid Betancourt#Xestiones pa la so lliberación|negociaciones coles FARC]]. El ministru d'Esteriores francés Bernard Kouchner declaro &quot;Oponémonos a cualquier aición militar que pueda poner en peligru la vida de los rehenes&quot;. Álvaro Uribe aceptó lliberar al líder de les FARC [[Rodrigo Granda]] a pidimientu de Sarkozy en cuenta de la lliberación de rehenes.&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/05/internacional/1181046736.html Álvaro Uribe diz que lliberó al líder de les FARC Rodrigo Granda a pidimientu de Sarkozy] 05/06/2007&lt;/ref&gt; En setiembre de 2007, Nicolas Sarkozy axuntar con Álvaro Uribe na Asamblea Xeneral de la ONX p'aldericar los esfuercios por llegar a un alcuerdu humanitariu coles FARC.

''' El nuevu tratáu européu '''&lt;br /&gt;
El 16 de mayu en [[Berlín]], mientres el so primer discursu oficial como presidente, Nicolas Sarkozy pidió midíes urxentes pa sacar a la [[Xunión Europea]] del so paralís constitucional. Dixo qu'Alemaña y Francia, xuníes con una [[Rellaciones francu-alemanes|rellación histórica]], teníen de trabayar pa resolver la crisis constitucional de la XE. Sarkozy dixo que quier un tratáu simplificáu que se ratifique nel parllamentu francés asina sía posible. Ello ye que los votantes franceses (y holandeses) refugaron el [[constitución europea|tratáu constitucional]] nun [[Referéndum sobre la Constitución Europea en Francia|referéndum en 2005]].

Pocos díes dempués en [[Bruxeles]], sofitó una [[Tratáu de Lisboa|Constitución de la Unión Europea simplificada]], y dixo que &quot;el tratáu simplificáu ye la única solución posible. Rescampla qu'esti tratáu simplificáu nun puede ser una nueva Constitución, a la que los franceses dixeron non&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/internacional/noticias/20070523/51352139605/sarkozy-diz-que-el tratáu simplificáu-ye-la-unica-solucion-a-paralisis-ue-constitucion-francia-nin.html Sarkozy diz que'l tratáu simplificáu &quot;ye la única solución&quot; a paralís XE], [[La Vanguardia (España)]], 23 de mayu de 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://buscador.lavanguardia.es/buscador/resultados/20070621/51365640337/La cena-de-lideres-acaba-ensin-meyores-en-la reforma.xhtml?q=sarkozy%20francia La cena de líderes acaba ensin meyores na reforma constitucional], 21/06/2007, La Vanguardia (España)&lt;/ref&gt;

El 23 de xunu de 2007 los líderes del [[Conseyu Européu]] aconceyaos en [[Bruxeles]] algamaron un alcuerdu pa la reforma institucional.&lt;ref&gt;[http://buscador.lavanguardia.es/buscador/resultados/20070623/51365971110/La XE-raspia-el consensu-sobre-el tratáu-cont.xhtml?q=sarkozy%20francia La XE raspia'l consensu sobre'l tratáu], [[La Vanguardia (España)]], 23/06/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]] [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/23/internacional/1182566368.html Los 27 llogren un alcuerdu de mínimos pa impulsar el nuevu Tratáu de la XE] 23/06/2007&lt;/ref&gt;

{{VT|Hestoria del Tratáu de Lisboa}}

=== Rellaciones con EE.XX. ===
[[Ficheru:Sarkozy - Bush at Mount Vernon - November 2007.jpg|thumb|250px|Sarkozy averar a Estaos Xuníos. Equí en payares de 2007 con [[George W. Bush]].]]

Mientres la so campana eleutoral, Sarkozy prometió ameyorar les rellaciones con [[Estaos Xuníos]]. Ello ye que la oposición de [[Jacques Chirac]] a la [[guerra d'Iraq]] en 2003 produxera un distanciamientu nes rellaciones francu-estauxunidenses. Tamién fuera desalcuerdos sobre'l [[comerciu internacional]] y el [[cambéu climáticu]]. Sarkozy dexó en claru qu'adoptaría una postura más favorable escontra Estaos Xuníos y que Georges Bush podía cuntar cola so amistá. N'agostu de 2007, el presidente d'Estaos Xuníos [[George Walker Bush|George Bush]] acoyó a Nicolas Sarkozy na so residencia en [[Maine]], con una xinta informal. Nicolas Sarkozy atopar de vacaciones na llocalidá cercana de [[New Hampshire]].&lt;ref&gt;[[El Mundo (España)]], 11/08/2007 [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/08/11/internacional/1186852583.html Xunta informal de los presidentes d'EEXX y Francia nuna residencia de la familia Bush]&lt;/ref&gt;

== Primeres reformes ==
Los principales retos que tuvo d'encarar Nicolas Sarkozy taben el desemplegu y la cohesión social. Nel so discursu de toma de posesión del cargu, Sarkozy señaló que Francia precisaba &quot;asumir riesgos y siguir iniciatives&quot;. Tamién dixo que'l país precisaba &quot;rehabilitar los valores del trabayu, l'esfuerciu, el méritu y el respetu&quot;, según ganar la intolerancia. Unu de los puntos principales de la so campaña foi la llucha contra la [[inmigración illegal]], amás de la cuestión de la identidá nacional.

El gobiernu caltuvo una sesión especial del Parllamentu en xunetu de 2007 col fin d'empecipiar les sos primeres reformes polítiques, qu'inclúin lleis inmigratorias más estrictes, más llibertá pa les universidaes, normes llaborales más flexibles, exoneraciones fiscales, y penes más severes contra'l crime, llimitaciones de les polítiques asistenciales, la obligatoriedá d'un serviciu mínimu de tresportes en casu de fuelgues. Nel sector xudicial, Nicolas Sarkozy negar a perdonar colectivamente a prisioneros el [[Día de la Bastilla]], un xestu tradicional del [[Fiesta nacional de Francia|feriáu del 14 de xunetu]]. Dixo nun taba acordies con usar el perdón presidencial, porque lo prometiera mientres la so campaña presidencial.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/07/14/internacional/1184434176.html Nicolas Sarkozy ruempe cola tradición nos festexos de la fiesta nacional francesa], EFE, 14 de xunetu de 2007&lt;/ref&gt; Les reformes económiques fueron votaes rápido, el gobiernu impunxo una flexibilización de les normes llaborales y exoneraciones impositives.&lt;ref&gt;[[Cinco Días]] [http://www.cincodias.com/articulo/economia/nuevu-Gobiernu-frances-prepara-rebaxes-fiscales-impulsar-crecedera/20070524cdscdieco_3/cdseco/ El nuevu Gobiernu francés prepara rebaxes fiscales pa impulsar la crecedera] 24 de mayu de 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Cinco Días]] [http://www.cincodias.com/articulo/economia/Francia-suprime-facto-selmana-35-hores/20071002cdscdieco_12/cdseco/ Francia suprime de facto la selmana de 35 hores] 2 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/pide/gran/mayoria/campana/llexislatives/elpepiint/20070530elpepiint_13/Te Francia prepara un plan de reformes de &quot;electrochoque&quot; p'alzar la crecedera] [[El País (España)]], 24/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Sara Sefchovich]] [http://www.eluniversal.com.mx/editoriales/39834.html El trabayu o la vida], [[El Universal (Méxicu)]], 25 de febreru de 2008&lt;/ref&gt; Sicasí, el [[Conseyu Constitucional de Francia|Conseyu Constitucional]] impunxo'l so vetu a la desgravación retroactiva na renta de los intereses de creitos inmobiliarios, que taba una promesa bien popular.

''' Identidá nacional '''

El 16 de mayu, mientres la tresferencia oficial del poder, Sarkozy anuncio que la so primer decisión sería faer qu'en toles escueles llea una carta escrita por [[Guy Môquet]], un combatiente de la [[resistencia francesa]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].

Tamién Sarkozy impunxo un mayor control de la inmigración, ye dicir más restricciones pa los inmigrantes. Pocos meses dempués de la so eleición, en setiembre de 2007, l'Asamblea votó una llei que fizo más difícil que los familiares d'inmigrantes axuntar con ellos en territoriu francés, la llamada [[Llei de control de la inmigración de Francia de 2007|Llei sobre control de la inmigración, integración y asilu]].&lt;ref&gt;[http://www.eluniversal.com.mx/internacional/54499.html Francia va contra los migrantes] 13 de xunu de 2007, [[El Universal (Méxicu)]]&lt;/ref&gt; La reforma esixía a los familiares d'inmigrantes comprobar que tienen solvencia económica y pueden falar francés, amás de sometese a una prueba xenética pa determinar si realmente tienen derechu a entrar al país. Nicolás Sarkozy estableció cuotes de deportación, y comprometióse a repatriar a 25.000 inmigrantes illegales aquel añu.&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=53393489249&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false Sarkozy dobla la presión sobre la policía pa llograr espulsar a 25.000 inmigrantes clandestinos] LLUÍS URÍA | 13/09/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Francia/espulsara/25000/inmigrantes/irregulares/anu/elpepiint/20070602elpepiint_12/Te Francia va espulsar a 25.000 inmigrantes irregulares anguaño] [[El País (España)]], 02/06/2007&lt;/ref&gt; Sicasí esta llei provocó un enorme discutiniu nel país, con crítiques de parte de miembros del gobiernu, de la prensa, y d'organizaciones defensores de llibertaes civiles.&lt;ref name=inmigracion&gt;Lluís Uría 14/09/2007, La Vanguardia (España) [http://www.lavanguardia.es/ciudadanos/noticias/20070914/53393681031/francia-alderique-instaurar-pruebes-de-adn-pa-el reagrupamientu familiar-de-los inmigrantes-inmigraci.html Francia alderica instaurar [[Prueba d'ADN|pruebes d'ADN]] pal reagrupamientu familiar de los inmigrantes]&lt;/ref&gt;

''' Reformes sociales '''

Nicolás Sarkozy anunció a empiezo del so mandatu los sos planes de reformar el sistema de [[seguridá social]] pa modernizar la economía del país: según él l'arrogante sistema social francés ye insostenible y ye necesariu poner en práutica un nuevu contratu social basáu nel trabayu duru y l'igualdá d'oportunidaes pa toos. Anunciu que taba dispuestu a axustar colos sindicatos pero amosóse decidíu a introducir los cambeos. Tamién criticó la selmana llaboral de 35 hores, señalando que la so introducción foi una fonte de desemplegu. Tamién quería amenorgar los planes especiales que se-y otorguen a ciertos emplegaos públicos, que-yos dexen una xubilación antemanada con beneficios completos: según el, esi tratu especial yera demasiáu costosu pal sistema de seguridá social y taba necesariu allinialo colos otros sectores.&lt;ref&gt;[http://www.cincodias.com/articulo/economia/Francia-quier-acutar-prexubilaciones-aumentar-anos-activos/20030311cdscdieco_6/cdseco/ Francia quier acutar les prexubilaciones y aumentar los años activos] [[Cinco Días]]&lt;/ref&gt;

Los sindicatos anunciaron midíes similares a les de 1995 y de 2003, cuando l'anunciu de cambeos de los planes especiales llevó a una serie de fuelgues que paralizaron el país, provocando la cayida del gobiernu. Asina los sindicatos del tresporte calificaron los planes d'inaceptables y convocaron a la fuelga n'ochobre.&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=53394693137&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false Sarkozy enceta la reforma del modelu social ante la rocea sindical], 19/09/2007, La Vanguardia (España)&lt;/ref&gt;

Coles mesmes, Nicolas Sarkozy anunció miles de retayos d'emplegos na alministración pública: en 2008 el gobiernu non remplazaría a cerca de 22.700 funcionarios que se xubilaríen. Esta midida taba pa recuperar marxes financieres y amenorgar el déficit públicu.

== La popularidá declinante del gobiernu ==
Ente que tenía un sofitu total de la población francesa nos primeros meses del so mandatu, a pesar de ser bien criticáu polos sos oponentes políticos, la so popularidá a finales del añu 2007. La resistencia del sector públicu a los cambeos foi una torga a les reformes, pero Sarkozy llogró caltener la so popularidá, entá cuando decidió caltener los sos planes de reformes estructurales pa devolver dinamismu a la economía francesa, lo que provocó una serie de conflictos sociales. Sicasí, el so estilu personal taba llueñe de ser consensual na población francesa, y sobremanera, munchu franceses quexar de que les reformes prometíes p'ameyorar la so calidá de vida fracasaron. Ello ye que la mayor esmolición de la población, y el puntu central de les reformes del gobiernu taba'l poder adquisitivo, y éso nun aumentar.&lt;ref&gt; [[BBC Mundo]],[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/news/newsid_7385000/7385893.stm Sarkozy, aniversariu ensin festexos] 6 de mayu de 2008: &quot;Un añu dempués de faese col poder y gociar d'un índiz d'aprobación de 65%, la popularidá de Sarkozy cayó al 32%, según encuestes recién. El nivel de respaldu al presidente pasó por distintes etapes. Una etapa fueron los primeros seis meses, nos cualos foi bien popular. Nuna segunda etapa empezóse-y a criticar, pero básicamente por cuestiones d'estilu o pola mediatización de la so vida privada. La tercer etapa ta carauterizada por una popularidá tamién en baxa, pero yá referida a fuertes mires non satisfeches, básicamente na cuestión del poder adquisitivu. Ello ye que la promesa d'ameyorar el poder de compra de los franceses foi unu de los factores clave pal trunfu eleutoral de Sarkozy. Los sondeos amuesen un derrumbe nel enfotu de los consumidores.&quot;&lt;/ref&gt;

=== Protestes de la seronda de 2007 ===
[[Ficheru:November 2007 Strikes France Crowded Platform.jpg|thumb|225px|El país foi paralizáu por una fuelga xeneral en payares de 2007.]]

El 18 d'ochobre, los sindicatos de trabayadores empezaron un paru d'un día en protesta pola reforma de [[Pensiones especiales de Francia|pensiones especiales]], causando severes interrupciones nel sistema de tresporte, especialmente na rede de ferrocarriles. Tamién s'entamaron manifestaciones caleyeres. Coles mesmes los sindicatos de la compañía aérea privada [[Air France]] empecipiaron una fuelga en reclamu por meyora nos salarios y les condiciones llaborales.

El 13 de payares, los sindicatos entamaron una nueva fuelga nos ferrocarriles por tiempu indefiníu. Un día dempués, los trabayadores de les empreses estatales de gas y eletricidá xunir a la protesta, y por fin los trabayadores de les empreses de tresporte públicu de París. Sicasí, Sarkozy negar a detener les reformes, diciendo que les midíes son necesaries pa restablecer l'orde nes finances estatales de Francia. Tamién los estudiantes entamaron manifestaciones y bloqueos pa refugar l'ampliación de l'autonomía de financiamiento pa les universidaes. Una selmana dempués de los empiezos de la fuelga, trabayadores del corréu, maestros y profesores, controladores aéreos, xueces y personal d'hospitales xunir pa protestar contra los planes del gobiernu d'amenorgar emplegos nos sos sectores.&lt;ref&gt;[[Enrique Molineru]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/56082.html Sarkozy desafía a güelguistes] [[El Universal (Méxicu)]], 21 de payares de 2007&lt;/ref&gt;

Ello ye que la fola de descontentu empezó en protesta poles reformes al sistema de pensiones anunciaes pol gobiernu, pero munchos de los que se xunieron tamién s'oponíen a los planes de nun reemplazar a la metá de los emplegaos públicos cuando éstos xubílense. Pela so parte, los estudiantes protestaron en contra d'una llei que garantizaba más autonomía a les universidaes na busca de financiamiento, porque consideraron qu'implicaría un menor compromisu financieru del gobiernu coles universidaes. Sicasí, abriéronse negociaciones formales pa poner fin a les fuelgues, dempués de dos selmanes de paralización, y a pesar de sabotaxes ferrocarriles.&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/56086.html Sabotaxes afecten a los ferrocarriles galos en fuelga] 22 de payares de 2007&lt;/ref&gt; Les resultancies de les negociaciones fueron aumentos salariales y esquemes de suplementu a les pensiones, pero los planes del gobiernu fueron calteníos.

''' Imaxe del presidente '''

[[Ficheru:Nicolas Sarkozy and Carla Bruni at Pittsburgh G20 Summit.jpg|thumb|150px|left|Sarkozy foi criticáu por exhibir la so pasión romántica]]

La popularidá de Nicolas Sarkozy deteriorar en parte porque les sos amistaes colos ricos y les sos vacaciones luxoses provocaron discutinios.&lt;ref name=popularidá&gt;[[Blanca de Ugarte]] [https://web.archive.org/web/20091224073645/http://www.elimparcial.es:6680/node/34682 Una Francia pa Sarkozy en cuenta de un Sarkozy pa Francia] [[El Imparcial (España, 2008)|El Imparcial]], 5 de marzu de 2009&lt;/ref&gt; En ganando les presidenciales franceses, Sarkozy decidió tomase unos díes pa folgar, y por eso aceptó la invitación d'un empresariu, el dirixente del grupu [[Bolloré]], pa viaxar a Malta nun yate, propiedá de dichu empresariu.&lt;ref&gt;EFE [http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=51344025209&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false Sarkozy fuelga nel luxosu yate d'un multimillonariu] 08/05/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Axencies [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/viaxe/costó//centimo/contribuyentes/elpepuint/20070509elpepuint_11/Tes Sarkozy: &quot;El mio viaxe nun costó un céntimu a los contribuyentes&quot;] 09/05/2007&lt;/ref&gt; La decisión de Sarkozy de pasar les sos primeres vacaciones como presidente n'Estaos Xuníos, espertó dellos comentarios negativos nel so país.&lt;ref&gt;Axencies [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/08/03/internacional/1186165620.html Les luxoses y polémiques vacaciones de Sarkozy] 04/08/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;EFE [https://www.elmundo.es/elmundo/2007/08/05/internacional/1186335900.html Sarkozy asegura que les sos polémiques vacaciones n'EEXX nun costar nada al erariu públicu] 06/08/2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/08/07/internacional/1186457298.html Sarkozy acomete contra dos fotógrafos que lu siguíen mientres les sos vacaciones] 07/08/2007&lt;/ref&gt;

Tamién rumores sobre'l presidente Sarkozy y la so novia [[Carla Bruni]]&lt;ref&gt;[[ABC (diariu)]], 23-12-2007, [https://www.abc.es/hemeroteca/historico-23-12-2007/abc/Domingos/carla-la favorita-de-sarkozy_1641512101479.html Carla La favorita de Sarkozy]&lt;/ref&gt; perxudicaron la so imaxe. Sarkozy anunciara'l so divorciu'l 18 d'ochobre, y siempres se negara a falar en públicu sobre la so vida privada. Nes selmanes previes al anunciu hubo fuertes rumores sobre l'estáu de la rellación y la posibilidá d'un divorciu. A finales de 2007 y a empiezos del añu 2008, mientres delles selmanes, el romance ente'l dirixente y la modelu foi oxetu de titulares en Francia.&lt;ref&gt;[[ABC (diariu)]], 26/12/2007 [https://www.abc.es/hemeroteca/historico-26-12-2007/abc/Internacional/una encuesta-cifra-en-un-11-la gastadura-del presidente-frances_1641516881833.html Una encuesta cifra nun 11% la gastadura del presidente francés]&lt;/ref&gt; La popularidá del presidente sufrió una cayida de dellos puntos según delles encuestes d'opinión,&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-27-12-2007/abc/Internacional/el viaxe-mas-comprometíu_1641518888960.html El viaxe más comprometíu], [[ABC (diariu)]], 27/12/2007&lt;/ref&gt; un cayente atribuyíu a la escesiva esposición nos medios de la so vida privada.&lt;ref&gt;[[Stephan Sberro]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/56453.html ¿Sarkozy, presidente modernu?] [[El Universal (Méxicu)]], 28 d'avientu de 2007&lt;/ref&gt; N'efeutu, Sarkozy dixo na prensa qu'él y la so novia esperaben romper con una tradición d'hipocresía, faciendo pública la so rellación.&lt;ref&gt;ABC Noticies, 28/12/2007 [https://www.abc.es/hemeroteca/historico-28-12-2007/abc/Opinion/innecesaria-exhibicion-de-sarkozy_1641521332481.html Innecesaria exhibición de Sarkozy]&lt;/ref&gt; Amás, munchu franceses vieron el so romance con Bruni como un elementu de distraición del so trabayu como presidente, anque Sarkozy negóse utilizar la so rellación con Bruni pa distrayer l'atención de los medios sobre asuntos más importantes pal país, como les dificultaes económiques.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-31-12-2007/sevilla/Xente/sarkozy-exhibe-ensin-pudor-la so-pasion-exipcia_1641526440991.html Sarkozy exhibe ensin pudor la so pasión exipcia] [[ABC (diariu)]], 31/12/2007 &quot;la prensa francesa (...) cree que Nicolas Sarkozy pasió a la so nueva novia pa distrayer la so atención&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]], [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/56524.html Ven próxima boda de Sarkozy-Bruni] 7 de xineru de 2008&lt;/ref&gt;

''' Eleiciones municipales'''&lt;br /&gt;
Celebráronse eleiciones rexonales los 9 y 16 de marzu de 2008.&lt;ref&gt;La Nación (Méxicu) [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=994160 Duru revés pa Nicolas Sarkozy] 9 de marzu de 2008&lt;/ref&gt; El partíu del presidente, la [[UMP|Unión por un Movimientu Popular]], sufrió un fuerte revés na segunda vuelta de los comicios, ente que el [[Partíu Socialista de Francia|Partíu Socialista]] ganó alcaldíes d'importantes ciudaes como [[Toulouse]] y [[Estrasburgu]] onde gobernaba la derecha y caltúvose al poder en [[París]] y [[Lyon]]. Esa resultancia amosó'l descontentu de los votantes cola xestión de Sarkozy.&lt;ref&gt;[http://www.larepublica.com.uy/mundu/302164-oposicion-francesa-vence-n'eleiciones municipales Oposición francesa vence n'eleiciones municipales] 10 de marzu de 2008, [[La República (Uruguái)]]&lt;/ref&gt; Na primer vuelta d'estos comicios, los socialistes ganaron col 47,5% de los votos frente al 44,4% del UMP.&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/57079.html Castiguen votantes galos a Sarkozy] 10 de marzu de 2010&lt;/ref&gt;

=== Protestes de mayu de 2008 ===
Dempués de les eleiciones minicipales, el gobiernu rellanzó'l so programa de reformes. En mayu de 2008, trabayadores de la compañía nacional de ferrocarriles [[SNCF]] empezaron una fuelga contra'l gobiernu polos sos planes pa reformar el sistema de pensiones, y los sindicatos franceses entamaron manifestaciones pa protestar. Otru trabayadores del sector públicu tamién se sumaron al paru. Mientres el mesmu mes hubo trabayadores portuarios bloquiaron los puertos del país pa protestar contra un proyeutu de reformes y privatizaciones de los puertos. Tamién hubo una protesta violenta de pescadores pol aumentu de los preciu del diésel, y por fin otra d'estudiantes y profesores de liceos, contra los planes del gobiernu de suprimir emplegos na enseñanza al reemplazar namái la metá de los funcionarios que se xubilen.&lt;ref&gt;[[Raúl Cremoux]] [http://www.eluniversal.com.mx/editoriales/40566.html Remembranzas y decepciones] [[El Universal (Méxicu)]], 23 de mayu de 2008&lt;/ref&gt;

=== Agostu de 2010: Esmantelamientu d'asentamientos chabolistas ===
{{AP|Espulsión de xitanos de Francia en 2010}}
N'agostu de 2010, obliga a desmantelar tolos campamentos illegales de [[Francia]], la mayoría d'ellos, [[Pueblu xitanu|xitanos]] rumanos. A cambéu recibiríen una ayuda de 300€ por adultu y 100€ por neñu.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/08/19/internacional/1282198472.html Sarkozy deporta a 93 xitanos a Rumanía]&lt;/ref&gt; Esto produció fuertes reaiciones en contra, ente otros, de la comisaría de justica europea [[Viviane Reding]]&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Naide/toma/pelo/Viviane/Reding/elpepiint/20100918elpepiint_3/Tes Nadie toma'l pelo a Viviane Reding]&lt;/ref&gt; y del presidente de la [[Comisión Europea]] [[Durao Barroso]].&lt;ref&gt;[http://www.periodistadigital.com/mundu/europa/2010/09/16/bronca-campamentu-sarkozy-barrosu-expulsion-xitanos.shtml Bronca ente Sarkozy y Barroso sobre les espulsiones de xitanos]&lt;/ref&gt; Sarkozy inclusive llegó a asegurar que [[Angela Merkel]] fadría lo propio n'[[Alemaña]], lo cual foi negáu por ella tajantemente.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Paris/Berlin/enfrenten/xitanos/elpepiint/20100918elpepiint_1/Tes París y Berlín enfrentar polos xitanos]&lt;/ref&gt; Un mes dempués la comisaría de Xusticia arrenuncia expediantar al Gobiernu francés.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/19/union_europea/1287485428.html Reding arrenuncia a expedientar a Francia pola espulsión de xitanos]&lt;/ref&gt;

== La presidencia europea ==
A partir del primeru de xunetu, Francia heriedo la [[presidencia del Conseyu de la Unión Europea|presidencia semestral de la Unión Europea]]. Los principales retos de la XE taben les consecuencies del referéndum irlandés que refugó'l [[Tratáu de Lisboa]] y la [[crisis económica de 2008-2009|crisis económica]]. Francia tenía un programa ambiciosu, con alcuerdos sobre inmigración y [[cambéu climáticu]] (fomentar la eficiencia enerxética y l'usu de les enerxíes anovables), cooperación en temes de defensa y reforma agrícola. Sicasí la prioridá quedaba'l &quot;Non&quot; nel [[referéndum sobre'l Tratáu de Lisboa n'Irlanda]], porque la XE non podía espandise a menos de ser ratificáu por toos. Otru problema taba l'alza nel preciu del petroleu. Por fin Francia llogró un alcuerdu, el llamáu [[Paquete Energía Clima]], p'amenorgar 20% les emisiones de gases contaminantes escontra l'añu 2020.

''' Inmigración '''&lt;br /&gt;
La primer propuesta de Francia foi imponer un [[Pactu européu d'inmigración]] qu'ella mesma había promovíu, con midíes como prohibir les regularizaciones masives o instaurar un contratu nel que los inmigrantes de comprometan a aprender la llingua del país de destín y a respetar los sos valores. El plan incluyía la prohibición de regularizaciones masives d'estranxeros ensin papeles y l'aumentu de los controles fronterizos pa evitar la llegada d'inmigrantes indocumentados. Otru oxetivu taba espandir al restu d'Europa la política francesa d'[[inmigración escoyida]], p'atraer a inmigrantes calificaos en función de les necesidaes de cada nación y evitar la llegada d'inmigrantes ensin calificar. Tamién el plan estableció una política común d'asilu nos 27 países p'acoyer refuxaos. Anque nun ye un documentu qu'obligue a los países, el pactu establez [[Inmigración na Unión Europea|principios comunes en materia migratorio]].&lt;ref&gt;[[Horacio Saavedra]], [http://www.eluniversal.com.mx/editoriales/40909.html Europa: fortaleza antimigratoria], [[El Universal (Méxicu)]], 5 de xunetu de 2008&lt;/ref&gt;

=== La guerra Xeorxa-Rusia ===
[[Ficheru:Dmitry Medvedev 14 November 2008-6.jpg|thumb|Sarkozy con Medvédev el 14 de payares de 2008.]]

Mientres el [[Guerra d'Osetia del Sur de 2008|conflictu ente Georgie y Rusia]] qu'españó n'agostu, Nicolas Sarkozy participó viviegamente de los esfuercios diplomáticos pa llograr un cese'l fueu. Llegó a Moscú pa presenta-y al presidente rusu [[Dmitri Medvédev]] un plan de paz que propunxo al [[Conseyu de Seguridá de la ONX]]. El testu incluyaba un llamáu al cese inmediatu de les hostilidaes, el repliegue de toles fuercies a les posiciones anteriores al entamu de la guerra, el respetu de la soberanía y l'integridá de Xeorxa, y una iniciativa internacional pa topar una solución pacífica al conflictu. Tamién viaxo a Xeorxa pa dialogar con [[Mijaíl Saakashvili]]. Rusia y Xeorxa aceptaron esta [[Alcuerdu d'alto'l fueu de la Guerra d'Osetia del Sur de 2008|propuesta europea pa solucionar el conflictu]].&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/58687.html Rusia y Xeorxa dan sí a plan de paz de la XE] 13 d'agostu de 2008&lt;/ref&gt;

=== La cooperación europea contra la crisis ===
En setiembre de 2008, por causa de la [[Crisis financiera de 2008|crisis financiera global]], los bancos belgo-holandés [[Ageas|Fortis]] y el francu belga [[Dexia]], en cantu de la quiebra, tuvieron que ser nacionalizaos parcialmente polos gobiernos.

A empiezos del mes d'ochobre, metanes la [[crisis de lliquidez de setiembre de 2008|crisis de lliquidez nos mercaos financieros]] y de la [[Crisis bursátil mundial d'ochobre de 2008|crisis bursátil mundial]], Sarkozy convocó a los líderes d'[[Alemaña]], [[Italia]] y el [[Reinu Xuníu]] nun mini-cume en [[París]] pa coordinar l'ayuda a los bancos y reformar la regulación contable, antes de la xunta de ministros de Finances del G8 en Washington. Francia propunxo crear un fondu européu de rescate bancariu, pero Alemaña y el Reinu Xuníu oponer a la propuesta.&lt;ref&gt;[[El Universal (México)]][http://www.eluniversal.com.mx/finances/66883.html La crisis sema división nel vieyu continente] [[Enrique Molineru]], 3 d'ochobre de 2008&lt;/ref&gt; Sicasí, alcordaron trabayar en xunto pa faer frente a la crisis financiera anque ensin crear un fondu de rescate bancariu. Tamién se comprometieron a sancionar a los direutivos responsables de les empreses en quiebra.

Díes dempués, los líderes de los 15 países de la [[zona euro]] se reúnieron en [[París]], y alcordaron un plan d'aición contra la crisis financiera.&lt;ref&gt;[[Enrique Molineru]], [http://www.eluniversal.com.mx/finances/67048.html Eurogrupu da ‘lluz verde' a plan], [[El Universal (Méxicu)]], 13 d'ochobre de 2008&lt;/ref&gt; El plan previa que los estaos recapitalizaran instituciones en riesgu y garantizaren préstamos interbancarios. A lo último los líderes europeos axuntáronse trés díes depués en [[Bruxeles]]. Llamaron por qu'haya una supervisión más estricta del sistema financieru internacional y aprobaron un plan de [[rescate financieru]]. Sarkozy suxurió que s'acutaren severamente los [[hedge funds]] y los [[paraísu fiscal|paraísos fiscales]].

Rápido, la crisis financiera afectó la economía real, y la eurozona entró en recesión nel tercer trimestre de 2008. Asina, n'avientu, dempués del plan de rescate pa los mercaos financieros y el sector bancariu, la [[Comisión Europea]] fixo públicu un plan de rescate de la economía que representaba'l 1,5% del PIB de la XE. El plan foi aprobáu polos [[Estaos miembros de la Unión Europea]], a pesar de les reticiencias d'[[Angela Merkel]].

== Política esterior ==

=== Rellaciones transatlánticas ===
[[Ficheru:President Barack Obama and President Nicolas Sarkozy of France.jpg|thumb|225px|Sarkozy y Obama mientres la [[Cume d'Estrasburgu-Kehl de 2009|cume d'Estrasburgu]] n'abril de 2009.]]

En [[avientu de 2007]], Nicolas Sarkozy sofitó la proposición de [[George W. Bush|George Bush]] pa unviar más medios n'Afganistán.&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-23-12-2007/abc/Opinion/sarkozy-y-el compromisu afganu_1641512114910.html Sarkozy y el compromisu afganistanu], [[ABC (diariu)]], 23-12-2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-23-12-2007/abc/Internacional/sarkozy-sofita-la-peticion-de-bush-pa-afganistan-y-nun refuga-unviar-mas-medios_1641512082301.html Sarkozy sofita'l pidimientu de Bush p'Afganistán y nun refuga unviar más medios], [[ABC (diariu)]], 23/12/2007&lt;/ref&gt; Llegó al [[Reinu Xuníu]] en [[marzu de 2008]] pa reactivar les rellaciones col país, porque [[Tony Blair]] y [[Jacques Chirac]] fueren en conflictu pola [[guerra d'Iraq]]. Ufiertó poner de nuevu a Francia na estructura militar de la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte]] (OTAN), de la cual el [[Xeneral de Gaulle]] retirárase en 1966 en protesta pola preponderancia de los comandantes estauxunidenses. Pero esixó a cambéu puestos de comandu pa los oficiales franceses y tamién aceptación estauxunidense d'una capacidá independiente de defensa europea.&lt;ref&gt;[[Dominique Moisi]] [https://web.archive.org/web/20071115172056/http://www.eluniversal.com.mx/editoriales/39003.html El regresu de Francia a la OTAN], [[El Universal (Méxicu)]], 13 de payares de 2007&lt;/ref&gt; Tamién dixo que taba dispuestu a unviar más tropes a [[Afganistán]] pa sofitar la misión de la OTAN. Díes dempués, mientres la [[Cume de Bucuresti de 2008|cume de la OTAN en Bucuresti]], anunció que al términu de la presidencia de Francia de la XE concluyiría'l procesu de regresu, y prometió qu'unviaría tropes a Afganistán.&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/58505.html Sarkozy rindir al encantu d'Obama], 26 de xunetu de 2008&lt;/ref&gt;

El presidente confirmó oficialmente'l regresu del so país al OTAN en marzu de 2009.&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]] y [[Agence France-Presse|AFP]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1109541 Francia aprueba'l so ingresu plenu a la OTAN] 17 de marzu de 2009&lt;/ref&gt; L'argumentu de Sarkozy yera que cola torna al comandu militar de la OTAN, Francia seria más influyente nel escenariu internacional y coles mesmes quedaría-y el so independencia cola disuasión nuclear. Sicasí, la oposición socialista en Francia y otros críticos denunciaron el riesgu de depender más d'Estaos Xuníos, criticaron tamién la ideoloxía atlanticista del presidente. L'Asamblea Nacional francesa sofitó la decisión. Esa formalizóse cola [[Cume d'Estrasburgu-Kehl de 2009|cume de la OTAN d'abril de 2009]] pa celebrar los 60 años de la organización, cubre que se celebró na ciudá francesa d'[[Estrasburgu]] cola presencia de Sarkozy.

=== Rellaciones con China ===
En [[payares de 2007]], Sarkozy realizó una visita oficial a [[China]] y espresó el so deséu d'amontar la cooperación billateral ente los dos países cuando s'axuntó con [[Hu Jintao]]. Grandes compañíes franceses que lo acompañabensobremanera [[Areva]] y [[Airbus]], roblaron alcuerdos comerciales por unos trenta mil millones euros.

Sicasí, a empiezos de 2008, hubo un creciente descontentu de los franceses cola situación de los derechos humanos en Chinasobremanera cola represión en [[Tíbet]].&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/editoriales/42425.html La rellación Francia-China] 20 d'avientu de 2008&lt;/ref&gt; La organización francesa [[Reporteros Ensin Fronteres]], que defende la llibertá d'espresión, propunxo que xefes d'estáu y de gobiernu eviten asistir a l'apertura de los xuegos. Asina Nicolas Sarkozy anunció la posibilidá de que Francia participe d'un boicó a la ceremonia inaugural de los [[Xuegos Olímpicos de Beixín]], por cuenta de la reaición de China mientres les manifestaciones d'independentistes tibetanos.&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]], [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/57260.html Sarkozy amenacia con boicó a China], 26 de marzode 2008&lt;/ref&gt; Reclamó un diálogu ente China y el [[Dalái Lama]] y alvirtió de que la so decisión dependería de la reaición de les autoridaes chines. Tamién el ministru d'Esteriores [[Bernard Kouchner]] criticó la [[represión en Tíbet]].

Por fin manifestantes atayaron el pasu de la [[llapada olímpica]] en [[París]] en [[abril de 2008]]: a pesar de que policías protexíen el portadores de l'antorcha, tres dellos incidentes con grupos de manifestantes, inclusive con militantes del partíu ecoloxista [[Les Verts (Francia)|Les Verts]], el percorríu foi embrivíu. Nos díes siguientes, protestes anti-franceses fueron entamaes en China, con enguizamientos a boicotiar los productos franceses. Coles mesmes, el [[Dalái Lama]] foi nomáu ciudadanu honorariu de la ciudá de [[París]], metanes una violenta campaña anti-Dalai Lama en China.

Sicasí, unes selmanes antes del empiezo de los [[Xuegos Olímpicos]], Sarkozy confirmó que va asistir a la ceremonia d'apertura'l 8 d'agostu.

=== Rellaciones cola Santa Sede ===
En setiembre de 2008, el papa [[Benitu XVI]] fixo una visita de cuatro díes a Francia, acordies con el so proyeutu d'alicar el catolicismu n'Europa. Axuntar col presidente nel [[Palaciu del Elíseo]]. Benitu XVI sofitó explícitamente el conceutu de [[llaicismu positivu]] de Sarkozy que supón replantegar la rellación ente l'Estáu francés y les relixones. N'efeutu, Sarkozy anunciara que quería promover el rol de la relixón na sociedá y flexibilizar el [[llaicismu]], una tradición fuerte nel país, concretizada por una [[Llei francesa de separación de la Ilesia y l'Estáu de 1905|Llei de separación estricta ente Ilesia y Estáu]] votada en 1905 ya inda a valir. Depués Benitu XVI visitó [[Nuesa Señora de Lourdes]], onde hai un [[santuariu]] con altu valor simbólicu. Celebró una misa al campu en París y otra nel [[Santuariu de Lourdes]], con cada vez decenes de miles de persones presentes.&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]], [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/58964.html Dios volvióse un desconocíu, diz el Papa] 13 de setiembre de 2008&lt;/ref&gt;

=== L'alianza estratéxica con Brasil ===
A partir del 2009, Francia averar a [[Brasil]]. Los países aprovecharon de que 2009 foi escoyíu en Brasi como l'añu de Francia pa realizar alcuerdos de cooperación billaterales. La estratexa francesa de priorizar el so venceyu con Brasil n'[[América Llatina]] data de dellos años, pero foi reforzada mientres la presidencia de Sarkozy.

N'avientu de 2008, Sarkozy llegó a [[Rio de Janeiro]] pa la segunda [[Rellaciones ente Brasil y l'Unión Europea|cume Unión Europea-Brasil]] pero tamién aprovechó pa realizar una visita oficial billateral. Foi'l primer viaxe del presidente a un país d'América Llatina, y l'oxetivu fundamental de la visita yera tantu comercial como estratéxicu. De fechu Brasil y Francia roblaron un alcuerdu p'ayudar a Brasil na construcción d'un [[submarín nuclear]],&lt;ref&gt;[[El Espectador (periódicu)|El Espectador]] [http://www.elespectador.com/impreso/internacional/articuloimpreso-el-primer-submarín-nuclear-de-lula El primer submarín nuclear de Lula] 1 d'ochobre de 2008&lt;/ref&gt; pero tamién Brasil ye un potencial aliáu pa Francia, cola fortaleza creciente de Brasil na escena global, tan económica como políticamente.&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]], [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/56844.html Lula llogra pactu militar con Sarkozy] 3 de febreru de 2008&lt;/ref&gt; Sarkozy tamién dixo que sofitaba'l pidíu de Brasil pa convertise en miembru permanente del [[Conseyu de Seguridá de la ONX]]. Tamién Lula y Sarkozy alcordaron na necesidá d'una amplia reforma del sistema financieru internacional, na llucha contra'l cambéu climáticu, y pa concluyir la [[Ronda de Doha]] de la [[OMC]].

[[Ficheru:Lula_and_Nicolas_Sarkozy_in_2008.jpg|thumb|Francia averar a Brasil mientres el mandatu de Sarkozy.]]

En setiembre de 2009, el presidente llegó de nuevu a Brasil pa una visita oficial, en fin de concluyir la venta de 36 [[Rafale]]s (aviones de combate construyíos pola empresa francesa [[Dassault]]) pa un programa de modernización de les fuercies armaes.&lt;ref&gt;[[Agence France-Presse|AFP]] [http://www.larepublica.com.uy/mundu/379622-sarkozy-realcontrar con-lula-en-brasil Sarkozy realcontrar con Lula en Brasil] 7 de setiembre de 2009, [[La Republica (Uruguái)|La Republica]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Agence France Presse]] - [http://www.larepublica.com.uy/mundu/379743-brasil-merca-aviones-de-combate-a-francia Brasil merca aviones de combate a Francia] 8 de setiembre de 2009, [[La República (Uruguái)]]&lt;/ref&gt; Sarkozy yera convidáu d'honor a la fiesta nacional brasilana, y sofitó l'aspiración de Brasil de tener más pesu n'organismos como'l [[Fondu Monetariu Internacional]] y el [[Bancu Mundial]].

En payares del añu, [[Luiz Inácio Lula da Silva]] llegó a Francia pa preparar un alcuerdu común y presentalo na [[XV Conferencia sobre Cambéu Climáticu|cume de Copenhague]] sobre [[cambéu climáticu]]. Los dos presidentes onvinieron lluchar xuntos p'amenorgar les emisiones de gases contaminantes de los países industrializaos nun 50% pa 2050. L'oxetivu yera que los niveles de [[GEI]] de los dos países sían similares en 2050 a los de 1990.&lt;ref&gt;[[L'Informador (Venezuela)]] [http://www.elinformador.com.ve/noticias/mundo/diplomacia/brasil-francia-afinen-posiciones-sobre-cambéu-climatico/7160 Brasil y Francia afinen posiciones sobre cambéu climáticu] 14 de payares de 2009&lt;/ref&gt; Pocos díes dempués, nun Cume pa defender l'Amazones, entamada per Brasil, Lula y Sarkozy coincidieron en que los países industrializaos tendríen d'asistir a los más probes a combatir el cambéu climáticu. Mientres la [[Conferencia sobre'l Cambéu Climáticu de la ONX 2009|cume de Copenhague sobre'l clima]], n'avientu, dambos líderes encamentaron a otros gobiernos arreyase na llucha contra'l calentamientu global adoptando midíes más severes.

=== La rebelión en Libia ya intervención militar de Francia (2011) ===
{{AP|Intervención militar en Libia de 2011}}
Sorprendente foi'l papel del gobiernu de Sarkozy na [[rebelión libia de 2011]]: metanes confusos episodios, terminaron reconociendo al [[Conseyu Nacional de Transición]], opuestu al réxime de [[Muammar Gaddafi]]. El negociador principal per parte de los libios foi [[Mahmoud Jabril]].&lt;ref name = &quot;RFI&quot;&gt;{{Obra citada |publicación=RFI | place = France | series = Africa |fecha=6 de marzu de 2011 | url = http://www.english.rfi.fr/africa/20110306-france-recognises-libyan-rebel-council-uk-diplomatic-bind |títulu=France recognises Libyan rebel council; UK diplomatic bind}}&lt;/ref&gt; Considérase que foi fundamental la influencia del [[filósofu]] [[Bernard-Henri Lévy]], quien tuvo de visita en [[Bengasi]].&lt;ref&gt;[http://www.washingtonpost.com/opinions/frances-goals-in-libya-hit-a-little-closer-to-home/2011/03/28/AF4J7mqB_story.html? France's goals in Libya hit a little closer to home]&lt;/ref&gt;

Sarkozy foi unu de los aliaos de EE.UU na denominada [[Intervención militar en Libia de 2011]] pa derrocar el réxime de [[Muamar Gadafi]] la cual finalmente llograr.&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/internacional/367051/eeuu-francia-y-reino-unido-empiecen-la guerra-contra-gada EEXX, Francia y Reinu Xuníu empiecen la guerra contra Gadaﬁ] 20 de marzu de 2011 - Público.es&lt;/ref&gt;

== Visites y xuntes oficiales notables (2007 - 2009) ==
* mayu de 2007: alcuentru con Angela Merkel y con José Luis Zapatero
* xunetu de 2007: visita oficial n'Arxelia, Tunisia, Libia, Marruecos
* xunetu: alcuerdos armamentísticos con Libia y desenvolvimientu d'un reactor nuclear pa usu civil.&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=53381659812&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false El gobiernu francés asegura que les enfermeres nun se trocaron por un contratu d'armes] 04/08/2007, [[Axencia EFE|EFE]]&lt;/ref&gt;
* ochobre de 2007: Rusia
* payares de 2007: visita de Sarkozy a China
* avientu de 2007: Sarkozy a Afganistán,
* avientu de 2007: en Vaticanu
* avientu de 2007: Sarkozy visita a Arxelia y Exipcia.&lt;ref&gt;[[ABC (diariu)]], [https://www.abc.es/hemeroteca/historico-27-12-2007/sevilla/Opinion/sarkozy-en-algeciras_1641518832165.html Sarkozy n'Alxecires], 27-12-2007&lt;/ref&gt;
* xineru de 2008: Saudín Arabia, Qatar, EAU, India. EAU y Francia roblaron un alcuerdu nuclear.
* marzu de 2008: la pareya presidencial en Reinu Xuníu&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/estilos/57314.html Los Sarkozy visiten Inglaterra] 27 de marzu de 2008&lt;/ref&gt;
* xunu de 2008: visita a Israel de la pareya presidencial&lt;ref&gt;[[Jana Berisco]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/58173.html Sarkozy y Bruni empecipien visita d'Estáu a Israel] [[El Universal (Méxicu)]], 23 de xunu de 2008&lt;/ref&gt;
* xunu de 2008: conmemoración de los 65 años del [[Día D]] en [[Normandía]] con líderes de países aliaos y veteranos.
* xunetu de 2008: cume en París pa impulsar la [[Xunión pol Mediterraneu]], a la qu'asistieron 43 líderes de países d'Europa, Mediu Oriente y norte d'África. Los presidentes de Siria y El Líbanu anunciaron que taben preparaos pa establecer rellaciones diplomátiques y abrir embaxaes nes sos respeutives capitales.&lt;ref&gt;[[Reuters]] [http://www.eluniversal.com.mx/internacional/58382.html Siria y El Líbanu abren embaxaes] [[El Universal (Méxicu)]], 13 de xunetu de 2008&lt;/ref&gt; Tamién los líderes israelinos y palestinos espresaron el so optimismu sobre les posibilidaes de paz en Mediu Oriente.
* setiembre de 2008: visita de [[Hugo Chávez]] a París
* ochobre de 2008: visita del primer ministru indiu [[Manmohan Sing]] a París
* marzu de 2009: Sarkozy viaxa a Méxicu.&lt;ref&gt;[[Notimex]] [http://www.cnnexpansion.com/actualidad/2009/03/09/calderon-recibe-al presidente-frances Calderón recibe a Nicolas Sarkozy] 9 de marzu de 2009, CNN Espansión&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;CNN Espansión: [http://www.cnnexpansion.com/actualidad/2009/03/09/francia-invertira-800-mdd-en-mexico Francia va invertir 800 mdd en Méxicu] 9 de marzu de 2009,&lt;/ref&gt;
* payares de 2009: visita del primer ministru rusu [[Vladímir Putin]] a [[François Fillon]].

=== Propuestes franceses pola regulación del sistema financieru ===
Mientres el periodu de la crisis, Francia aportunó en que ye necesaria una refundación del capitalismu&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]], [http://www.eluniversal.com.mx/finances/67130.html Prepárase XE para nuevu orde mundial], 17 d'ochobre de 2008&lt;/ref&gt; ya imponer nueves regles de contabilidá p'amenorgar la especulación financiera, y fixo delles propuestes pa un nuevu marcu regulatorio pal sistema financieru internacional.

En [[ochobre de 2008]], Francia convocó una xunta que tuvo llugar en [[París]].&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/finances/67125.html Europa convoca a un cume mundial] 16 d'ochobre de 2008&lt;/ref&gt; Francia y los representantes de países de la [[OCDE]] roblaron un pidimientu pidiendo a la OCDE que tome midíes pa poner fin a los [[paraísu fiscal|paraísos fiscales]] que, según ellos, son en gran midida responsables pola crisis financiera. El ministru de Presupuestu de Francia [[Eric Woerth]] consideraba que los paraísos fiscales probablemente aceleraron la crisis. Tamién llamó a poner llendes al secretu bancariu, y encamentó a la OCDE que prepare una llista negra de los paraísos fiscales.&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]], [http://www.cincodias.com/articulo/economia/Francia-Alemaña-quieren-terminar-paraisos-fiscales/20081015cdscdseco_29/cdseco/ Francia y Alemaña quieren terminar colos paraísos fiscales] 15 d'ochobre de 2008, [[Cinco Días]]&lt;/ref&gt;

''' Los cumes del G-20'''

Nicolas Sarkozy asistió na [[Cume de Washington]] en [[payares de 2008]], y fixo delles propuestes. Comprometer nuna refundación del capitalismu y a pidir cuentes a los responsables de la crisis. Llamó a camudar les regles de xuegu nel mundu financieru.

Na [[cume del G-20 de Londres]], Francia apostó por una regulación financiera más firme. L'alcuerdu del cume axusta controles más estrictos nel salariu y los bonos de los banqueros, mayor regulación de los [[fondu d'inversión|fondo d'inversión]] y les [[grau d'inversión|percancies calificadores]] y sanciones contra los [[paraísu fiscal|paraísos fiscales]]. Tamién Francia xugó un papel lideralgu na propuesta de la Unión Europea de crear un organismu de control de los fondos alternativos d'inversión, que busca una mayor regulación de los [[fondu d'inversión|fondo d'inversión]] y d'otros [[fondu d'inversión llibre|fondos d'inversión llibre]].

Francia llamó delles vegaes a implementar midíes más rigoroses al sistema financieru. Antes del cume de Londres, llanzó un ultimátum a los países, al alvertir que va boicotiar la declaración final si ignora los sos reclamos d'un mayor control sobre les finances mundiales. La ministra francesa d'Economía [[Christine Lagarde]], alvirtió que'l presidente nun roblaría nengún alcuerdu del G20 si nun hai compromisos concretos y si nun se llegue a alcuerdos sustanciales por que se endurecer la regulación del sistema financieru mundial. En particular pidió más control pa los hedge funds, la remuneración de los direutivos y les axencies.

[[Ficheru:Barack Obama and Nicolas Sarkozy, President Barack Obama talks with French President Nicolas Sarkozy, G-20 Summit in Pittsburgh.jpg|thumb|Sarkozy falando con [[Barack Obama]] y [[Gordon Brown]] mientres la [[cume de Pittsburgh]].]]

Antes del [[cume del G-20 de Pittsburgh]], Sarkozy dixo que primiría por que se establezan controles más ríxidos sobre les bonificaciones a los banqueros. Francia y Alemaña llanzaron una campaña por que les principales economíes del mundu impongan llendes a les [[bonificación|bonificaciones de los banqueros]].&lt;ref&gt;[http://www.cincodias.com/articulo/empresas/Sarkozy-pide-supervision-estricta-remuneraciones-banqueros/20090808cdscdiemp_14/cdsemp/ Sarkozy pide una supervisión más estricta nes remuneraciones de los banqueros] 8 d'agostu de 2009, [[Cinco Días]]&lt;/ref&gt; Francia tomó les sos propies midíes, un esquema por que los sos bancos difieran hasta trés años les primes a los sos xerentes y emplegaos y que eses pagues asignar en función del rendimientu.&lt;ref&gt;[http://www.cnnexpansion.com/economia/2009/08/25/francia-llinda-los bonos-de-los bancos Francia atopa bonos a emplegaos en bancos] 25 d'agostu de 2009, Reuters&lt;/ref&gt; Tamién el gobiernu francés anunció un decretu qu'amenorga les primes de los executivos d'empreses que fueron rescataes y prohíbe-yos partir se [[stock options]] hasta fines de 2010. Francia y Alemaña reclamaron que los otros países adopten midíes similares.&lt;ref&gt;Reuters, [http://www.cnnexpansion.com/economia/2009/12/16/francia-llanza-impuestu-sobre-bono Francia gravará los bonos de banqueros] 16 d'avientu de 2009&lt;/ref&gt;

== Consecuencies internes de la crisis ==
Anque Francia foi unu de los últimos países desenvueltos n'entrar en [[recesión]], el desemplegu xubió rápido, y la [[industria automotriz]] foi severamente afeutada pola crisis. El presidente presentó n'avientu de 2008 un [[Plan de rellanzamientu de Francia de 2009|plan de reactivación]] pa lluchar contra la crisis, un paquete d'ayuda d'unos 26 mil millones d'euros, empobináu principalmente a la industria automotriz, el mercáu inmobiliariu y p'aguiyar el consumu.&lt;ref&gt;EF[[Y]] [http://www.cincodias.com/articulo/economia/Gobiernu-frances-espera-creen-100000-empleo-gracies-plan-rellanzamientu-economico/20081205cdscdseco_6/cdseco/ El Gobiernu francés espera que se creen 100.000 empleo gracies al plan de rellanzamientu económicu] [[Cinco Días]], 5 d'avientu de 2008&lt;/ref&gt;

'''Les dificultaes nacionales'''

Ente qu'[[economía d'Alemaña|Alemaña]], [[economía d'Italia|Italia]] y l'[[economía del Reinu Xuníu|Reinu Xuníu]] entraron bien ceo na recesión, la [[Economía de Francia|economía francesa]] aguantó unos meses,&lt;ref&gt;[[El Universal (Méxicu)]] [http://www.eluniversal.com.mx/finances/67981.html Eurozona declarar en periodu de recesión] 5 d'avientu de 2008&lt;/ref&gt; gracies a les midíes d'estímulu económicu anunciaes pol gobiernu.&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1104986 Fillon: &quot;Tou 2009 va ser un añu de crisis&quot;] 3 de marzu de 2009&lt;/ref&gt; Sicasí, el desemplegu y el númberu d'empreses en quiebra aumentaron bien rápido. Tamién la [[industria automotriz]] foi afeutada por fuerte cayida nes ventes, y los grupos franceses [[PSA Peugeot-Citroën]] y [[Renault]] anunciaron retayos masivos de puestos de trabayu.

En xineru de 2008, una comisión económica liderada por [[Jacques Attali]], la llamada [[Comisión pola lliberación de la crecedera francesa]], presentara una serie de midíes&lt;ref&gt;[http://lesrapports.ladocumentationfrancaise.fr/cgi-bin/brp/telestats.cgi?brp_ref=084000041&amp;brp_file=0000.pdf Rapport de la Commission pour la libération de la croissance française], informe completu, en francés&lt;/ref&gt; p'ayudar el gobiernu coles mires d'aguiyar la economía. El presidente de la República anunciara que'l so gobiernu aceptaría ya implementaría na so totalidá los sos encamientos. L'oxetivu de les midíes taba aumentar la crecedera económica añal d'un puntu porcentual y amenorgar el desemplegu al 5% y por fin baxar el númberu de persones so la llinia de probeza.&lt;ref&gt;[[Rosario Green]] [http://www.eluniversal.com.mx/editoriales/39878.html Un lideralgu coleutivu] El Universal (Méxicu), 26 de febreru de 2008&lt;/ref&gt; Sicasí, el gobiernu nun pudo aplicar les reformes darréu por causa de la crisis económica. Sicasí, caltuvo les reformes yá adoptaes.

Francia convirtióse, xunto a Alemaña, nun de los primeros países europeos en salir de la recesión. En payares de 2009, los 16 países de la [[Eurozona]] salieron oficialmente la recesión, al crecer mientres el tercer trimestre del añu.

'''Planes gubernamentales'''

[[Ficheru:Christine Lagarde - Université d'été du MEDEF 2009.jpg|thumb|250px|La ministra d'Economía de Francia, [[Christine Lagarde]]]]
El gobiernu punxo en marcha un plan de rescate del sector financieru, un paquete que garantizaba los préstamos interbancarios y faía posible la intervención estatal nes entidaes con problemes de lliquidez, con cuenta de sortear la crisis d'enfotu y un posible colapsu del sistema bancariu. El monto d'esti plan taba unos 320 mil millones d'euros en garantíes pa los préstamos interbancarios, y un fondu pa tomar participaciones nes compañíes.&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1059476 Alvertencies nel Vieyu Continente poles consecuencies del temblón mundial] 15 d'ochobre de 2008&lt;/ref&gt;

A principios d'avientu de 2008, el primer ministru anunció un [[Plan de rellanzamientu de Francia de 2009|plan de reactivación de la economía]].&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1077650 París espera crear 100.000 empleo gracies al megaplán] 05.12.2008&lt;/ref&gt; El plan incluyó ayudes a la industria automotriz, inclusive un apurra de mil euro pa les persones que camuden los sos autos por modelos nuevos y menos contaminantes. Tamién incluyaba un paquete d'unos 22 mil millones d'euros pa sofitar a les pequeñes y medianes empreses. Por fin el gobiernu anunció delles midíes p'aguiyar el consumu ente les families de menores ingresos.

A empiezos de 2009, el gobiernu anunció un préstamu de 6,5 mil millones d'euros&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091015152945/http://www.gouvernement.fr/gouvernement/apautar-automobile Apautar automobile] presentación del plan d'ayuda nel portal del gobiernu, en francés&lt;/ref&gt; pa les empreses automotrices franceses [[Renault]], [[Peugeot]], y [[Citroën]].&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1091649 Francia entama inyectar US$ 7800 millones na industria automotriz] 20 de xineru de 2009, [[La Nación (Arxentina)]]&lt;/ref&gt; Tamién la filial [[Renault Trucks]], propiedá de la sueca AB Volvo, recibió ayudes. Son préstamos de cinco años que'l gobiernu concedió en cuenta de la promesa de les empreses de caltener abiertes les sos fábriques en Francia mientres esi periodu.&lt;ref&gt;[[Cinco Días]] [http://www.cincodias.com/articulo/empresas/Paris-inyectara-6000-millones-camudo-cerrar-fabriques/20090121cdscdiemp_10/cdsemp/ París va inyectar 6.000 millones en cuenta de nun cerrar fábriques] 21 de xineru de 2009&lt;/ref&gt; Sicasí, hubo duldar sobre'l respetu de Francia de les regles de llibre competencia n'Europa y los principios del llibre cambéu.&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1099124 Crez l'alderique n'Europa pol &quot;proteicionismu&quot; francés] 12 de febreru de 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;CNN Espansión: [http://www.cnnexpansion.com/economia/2009/02/24/francia-suxure-protexer-a-industria Francia suxure protexer a industries] 24 de febreru de 2009 (Reuters)&lt;/ref&gt;

=== Protestes contra la crisis ===
Los sindicatos franceses entamaron tres huelga xenerales nos primeros meses de 2009 por causa de la crisis económica. Millones de trabayadores, tantu del sector priváu como del públicu, protestaron contra lo que consideren una desaparente respuesta del gobiernu a la crisis.

; Les fuelgues xenerales

[[Ficheru:Protests in Nantes 29 janvier 2009.jpg|thumb|225px|right|Manifestantes en [[Nantes]], el 29 de xineru de 2009, pa la primer fuelga xeneral.]]

El 29 de xineru, foi la primera gran fuelga pola crisis, y per primer vegada dende años, la movilización foi convocada polos ocho sindicatos oficiales.&lt;ref&gt;[[Europa Press]] - [https://web.archive.org/web/20100105083212/http://www.elimparcial.es:6680/node/32098 Nicolas Sarkozy enfréntase esti xueves a la so primera gran fuelga] 29 de xineru de 2009, [[El Imparcial (España, 2008)|El Imparcial]]&lt;/ref&gt; La fuelga paralizó los tresportes, inclusive nos aeropuertos. Tamién el paru afecto'l sistema escolar y los hospitales. Más d'un millón de persones&lt;ref&gt;AFP - [http://www.larepublica.com.uy/mundu/350892-mas-de-un-millon-de-franceses-en-fuelga-contra-sarkozy Más d'un millón de franceses en fuelga contra Sarkozy] 30 de xineru de 2009, La República (Uruguái)&lt;/ref&gt; (2,5 millones según los sindicatos, un millón pa la policía) entornar a les cais de les grandes ciudaes del país.

La xente quería protestar contra la supuesta falta d'aición del gobiernu pa protexer emplegos y salarios amenaciaos pola crisis económica, y tamién contra delles reformes, por casu los retayos n'educación, la nueva reforma xudicial que podría amenaciar la independencia de los tribunales franceses, la supuesta perda de llibertaes civiles y la privatización d'hospitales y servicios postales. Tamién había un descontentu contra los bancos que recibieron un paquete de rescate multimillonariu, ente que a les empreses y negocios amenaciaos ufiertóse-yos muncho menos. Ello ye que los sindicatos sosteníen que'l paquete d'estímulu del gobiernu tenía de concentrase menos nes empreses y más na proteición d'emplegos y poder adquisitivu de los trabayadores.

El 19 de marzu, Francia conoció otra xornada de fuelga xeneral y manifestaciones masives contra la política económica del gobiernu, ye dicir pa reclamar a que detenga la supresión d'emplegos nel sector públicu, aumente'l salariu mínimu y anule los retayos d'impuestos a persones d'ingresos elevaos.&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1110410 Marcha y fuelga na mayor protesta contra Sarkozy] 20 de marzu de 2009&lt;/ref&gt; Tamién los ocho sindicatos fueron xuníos. Ello ye que la tensión social creciera con anuncios de despidos en grandes empreses a pesar de beneficios importantes. El 1 de mayu tuvo llugar la tercer gran fuelga xeneral del añu.

; Les protestes en ultramar
[[Ficheru:Grève générale des Antilles françaises de 2009 - RN4 Gosier.jpg|thumb|175px|left|Bloqueos d'autopistes en [[Guadalupe (Francia)|Guadalupe]].]]

En xineru y febreru de 2009, una revuelta social españó en [[Guadalupe (Francia)|Guadalupe]], un territoriu ultramar de Francia en Caribe. Les protestes contra la caridá de la vida fixéronse cada vez más esforcies, con saqueos de comercios, quemes d'automóviles y enfrentamientos de mozos cola policía. El conflictu estender a la vecina isla francesa de [[Martinica]], tamién en protesta pol costo de vida. Taba tamién una protesta de la población mayoritariamente negra contra la élite blanca de les islles. Ello ye que la economía d'eses islles ta controlada por una élite de blancos que caltuvieron privilexos coloniales sobre la población negra. Asina la mayor reivindicación yera los salarios.

Tres un mes de fuelga xeneral y d'aumentu de violencia, el presidente arreyóse personalmente na crisis, y atopóse con representantes de los departamentos franceses d'ultramar. Prometió un plan d'asistencia económica pa los dos departamentos franceses de [[Guadalupe (Francia)|Guadalupe]] y [[Martinica]], ye dicir midíes p'ameyorar la calidá de vida.

''' Manifestaciones y secuestros'''&lt;br /&gt;
Señales de la creciente tensión social manifestar con delles manifestaciones anti gubernamentales n'empreses y fábriques afeutaes por planes de despidos de personal. A partir de marzu de 2009, ciertos emplegaos retuvieron a xerentes de la so firma pa protestar pola supresión d'emplegos y reclamar nueves negociaciones. Tamién el 28 de marzu hubo protestes en París contra'l cume del G-20 de Londres.

== La continuación de les reformes ==
Cola salida de la recesión económica, el ritmu de les reformes siguió, con midíes de menor amplitú qu'a empiezos del mandatu. Sicasí, fueron cambeos con altu valor simbólicu munchos d'ellos fueron polémicos.

Nesta nueva etapa del mandatu presidencial, siguieron les crítiques sobre la xestión personal del poder, una y bones los medios siguieron criticando'l voluntarismu escesivu del presidente. Foi criticáu de nuevu por tratar de controlar el gobiernu y la política doméstica, amás de la política esterior, embriviendo'l rol del primer ministru.&lt;ref name=popularidá/&gt; Por eso enfrentó niveles d'impopularidá alto, con un enfotu en baxa regular a midida que aprobaríase lleis polémiques y que se presentaba proyeutu impopulares, como'l trabayu dominical, la reforma de la televisión pública, los alderiques sobre la identidá nacional, la [[Llei HADOPI|llei antipiratería]] o'l proyeutu abandonáu de [[tasa carbonu]].

=== Midíes importantes ===
Equí son dalgunos de los eventos y reformes importantes de la vida política del país ente finales de 2008 (salida de la crisis económica) y principios de 2010 (eleiciones rexonales y reforma del sistema de xubilación).

* '''Reforma de la constitución'''
[[Ficheru:&quot;De retour du Congrès&quot; (La Garde Républicaine devant le Palais du Louvre).jpg|180px|thumb|right|Guardar personal del presidente de la República desfilando delantre del [[Palaciu de Versalles]] el 22 de xunu de 2009.]]
El 22 de xunetu de 2008, fuera aprobada una llei de reforma de la [[Constitución francesa de 1958|constitución francesa]]. La llei 1) impon una llende de dos mandatos al presidente 2) da al parllamentu'l poder de vetu sobre delles designaciones presidenciales 3) llinda la posibilidá pal gobiernu d'imponer lleis per decretu 4) dexa al presidente dirixise al parllamentu (dos cámares aconceyaes) direutamente pa defender les sos polítiques. La midida representó una victoria pa Sarkozy que fizo d'esta reforma constitucional una de les sos promeses de campaña. L'oxetivu yera restablecer l'equilibriu de poderes, otorgando más pesu al parllamentu y faciendo al executivu más responsable frente a los llexisladores. El 22 de xunu de 2009, Nicolas Sarkozy espresar por primer vegada ante los dos cámares llexislatives dende 1873, axuntaes nel [[Palaciu de Versalles]].&lt;ref&gt;[[Revista Ventitrés]], [http://23adiario.elargentino.com/Content.aspx?Id=46334 Tres 161 años, Sarkozy axuntó al Congresu en Versalles], 22 de xunu de 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Rubén Amón]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2009/06/22/internacional/1245680553.html Nicolas Sarkozy se 'corona' en Versalles] [[El Mundo (España)]], 23 de xunu de 2009&lt;/ref&gt; L'alocución foi boicotiada por dellos diputaos comunistes y ecolóxicos pa protestar contra les actitúes monárquiques del presidente. Amás, un mes más tarde, el 26 de xunu, Sarkozy foi hospitalizáu tres un malestar vagal, lo que fomentó nueves crítiques sobre'l so modelu de xestión.&lt;ref&gt;[http://www.eluniversal.com.mx/notas/614842.html Hospitalicen al presidente francés Nicolás Sarkozy], [[El Universal (Méxicu)]], 26 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[María Laura Avignolo]] [http://edant.clarin.com/diario/2009/07/27/elmundo/i-01966255.htm Sarkozy descompúnxose y ta internáu nun hospital militar], [[Diariu Clarín]], 27 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt;

* '''Trabayo dominical'''
N'avientu de 2008, el gobiernu presentó un proyeutu de llei autorizando l'apertura de dellos negocios los domingos. La proposición traxo llargu descontentu, non solo de parte de los sindicatos, pero tamién de diputaos y miembros del partíu mayoritariu. L'oxetivu de la llei yera aumentar el númberu d'hores de trabayu modificando una llei de 1906 qu'obligaba a cerrar la mayor parte de los comercios mientres los domingos. Por causa de la oposición bederre de diputaos, el proyeutu orixinal sufrió diversos cambeos. La llei foi aprobada pola Asamblea'l 15 de xunetu de 2009&lt;ref&gt;[[Escarlata Sánchez]], [http://www.rfi.fr/actues/articles/115/article_12288.asp Lluz verde al trabayo dominical], [[Radio France Internationale|RFI]], 16/07/2009&lt;/ref&gt; y pol Senáu'l 23 de xunetu de 2009.&lt;ref&gt;[[Álvaro del Ríu]], [http://www.larazon.es/noticia/el senáu-frances-aprueba-de-madrugada-la llei-de-trabayu-dominical-de-sarkozy El Senáu francés aprueba de madrugada la llei de trabayu dominical de Sarkozy], [[La Razón (España)]], 24 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt; Foi definitivamente aprobada'l 11 d'agostu de 2009. La llei soló dexa l'apertura dominical de tiendes y negocios en grandes ciudaes y zones turístiques.

* '''Reforma de la televisión pública'''
A mediaos del 2008, el gobiernu presentó una amplia reforma de la televisión pública,&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]] [https://www.elmundo.es/elmundo/2008/06/25/comunicacion/1214419312.html Sarkozy esplica la polémica supresión de la publicidá na televisión pública], [[El Mundo (España)]], 25/06/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.expansion.com/2008/12/18/empresas/medios/1229593891.html Francia aprueba la reforma de la televisión pública de Sarkozy], [[Revista Espansión]], 18/12/2008&lt;/ref&gt; qu'acarretó una oposición bederre de la oposición, de dellos sindicatos y periodistes&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2008/01/10/comunicacion/1199986220.html Los periodistes critiquen la idea de Sarkozy de prohibir la publicidá nes públiques] [[El Mundo (España)]], 10/01/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.abcdesevilla.es/hemeroteca/historico-26-11-2008/sevilla/Xente/fuelga-historica-en-la-rtv-publica-francesa-contra-la reforma-de-sarkozy_911515394648.html Fuelga histórica na RTV pública francesa contra la reforma de Sarkozy], [[ABC (diariu)]], 26/11/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2008/02/13/comunicacion/1202897129.html Xornada de fuelga na radiotelevisión pública francesa contra'l fin de la publicidá], [[El Mundo (España)]], 13/12/2008&lt;/ref&gt; y de una llarga parte de la población.&lt;ref&gt;[[Agence France-Presse|AFP]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2008/12/14/comunicacion/1229270868.html Los franceses nun creen bonu que Sarkozy nome al presidente de la tele pública], [[El Mundo (España)]], 14/12/2008&lt;/ref&gt; La llei prevía 1) la supresión progresiva de la publicidá nes cadenes públiques (con supresión total dientro de trés años) 2) la posibilidá pa les cadenes privaes de presentar más publicidá 3) una nueva tasa sobre los ingresos publicitarios y sobre los beneficios de les compañíes de telefonía 4) los presidentes de [[France Télévisions]] y [[Radio France]] van ser nomaos pol presidente de la república (en llugar del [[CSA]]).&lt;ref&gt;[[Lluís Uría]], [http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=53565507750&amp;ID_PAGINA=22088&amp;ID_FORMATU=9&amp;turbourl=false Francia dexa a la TV pública ensin publicidá], [[La Vanguardia]], 23/10/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Agence France Presse|AFP]], [http://www.elnuevodiario.com.ni/internacionales/36672 TV pública francesa suprime publicidá n'hores de mayor audiencia], [[El Nuevu Diariu]], 05/01/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Juan Pedro Quiñonero]], [https://www.abc.es/20090107/xente-tv-radio-programacion/sarkozy-dexa-television-publica-200901070639.html La llei Sarkozy dexa a la televisión pública ensin anuncios mientres el «prime time»], [[ABC (diariu)]], 07/01/2009&lt;/ref&gt; Dempués de meses de negociaciones y alderiques, la llei foi definitivamente aprobada en febreru de 2009.

[[Ficheru:Paris city Landsat.png|thumb|left|Unu de los oxetivos del proyeutu presidencial &quot;Gran París&quot; yera axuntar los suburbios de la capital cola ciudá intramuros.]]

* '''Gran París'''
En 2008, el presidente mandó a diez de los arquiteutos mundialmente reconocíos que rediseñen el &quot;Gran [[París]]&quot;, ente ellos [[Richard Rogers]], [[Jean Nouvel]] y [[Christian de Portzamparc]]. L'oxetivu yera faer de la ciudá un modelu urbanísticu y ecolóxicu del futuru.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090321013451/https://www.rtve.es/noticias/20090313/sarkozy-convida-diez-arquiteutos-imaxinar-gran-paris-del sieglu-xxi/248566.shtml Sarkozy convida a diez arquiteutos a imaxinar el 'Gran París' del sieglu XXI] [[RTVE]], 13/03/2008&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.eluniversal.com.mx/notas/583534.html Sarkozy recibe a los diez arquiteutos del futuru 'Gran París'], [[El Universal (Méxicu)]], 13/03/2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Antonio Jiménez Barca]], [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Sarkozy/disena/nuevu/Gran/Paris/integrar/conflictiva/periferia/elpepuint/20090313elpepiint_4/Tes Sarkozy diseña un nuevu Gran París pa integrar la conflictiva periferia], [[El País (España)]], 13/03/2009&lt;/ref&gt; A partir de les varies proposiciones, el presidente desveló n'abril de 2009 un plan definitivu. El proyeutu inclúi la modernización del sistema de tresportes del Gran París, con una nueva llinia automática de metro que circule alredor de París y conecte los principales polos de desenvolvimientu económicu y teunolóxicu.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1122890 Esposición: El Gran París del futuru] [[La Nación (Arxentina)]], 29 d'abril de 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Europa Press]], [https://www.europapress.es/internacional/noticia-sarkozy-desvela-proyeutu-gran-paris-20090429210822.html Sarkozy desvela'l so proyeutu pal 'Gran París'], 29/04/2009&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[[Rubén Amón]], [https://www.elmundo.es/elmundo/2009/04/29/cultura/1241020973.html Nicolas Sarkozy desvela'l titánicu 'gran París'], [[El Mundo (España)]], 29/04/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Juan Pedro Quiñonero]], [https://www.abc.es/20090429/internacional-europa/sarkozy-presenta-gran-paris-200904291935.html Sarkozy presenta'l Gran París, nel que va gastar 35.000 millones d'euros], [[ABC (diariu)]], 30-04-09&lt;/ref&gt; La llei foi aprobada pola Asamblea Nacional n'avientu de 2010, y pol Senáu namái n'abril de 2010, por causa de les eleiciones rexonales. Foi adoptada'l 3 de xunu de 2010.

[[Ficheru:Protests agaist Hadopi law in Paris.jpg|thumb|Protestes contra la [[llei HADOPI]] en mayu de 2009 en París.]]

* '''Llei antipiratería'''
N'abril de 2009, el Parllamentu empezó alderiques sobre un proyeutu de llei que pretende cortar la conexón internet a los usuarios que realicen descargues illegales de música y películes na rede. La llei, llamada [[Llei HADOPI|&quot;Creación ya Internet&quot;]] enllantaría un organismu alministrativu llamáu &quot;Alta Autoridá pal Espardimientu d'Obres y la Proteición de los Derechos n'Internet&quot; (HADOPI en francés), encargáu de prohibir el descargamientu illegal d'obres culturales na rede. Esti organismu puede 1) identificar la direición IP, porque'l provisores tienen de dar los datos personales del internauta 2) unvia-y un corréu electrónicu d'alvertencia 3) suspender la conexón en casu de reincidencia y dempués de dos advertencia. El proyeutu de llei foi criticáu en nome de la privacidá y de la llibertá de los internautes. Por causa de les polémiques sobre la privacidá de los internautes, la llei foi refugada na so primer llectura pol congresu, porque dellos diputaos de derecha nun taben presentes pa votar a favor de la llei.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1117207 Francia refuga llei de piratería n'Internet], [[La Nación (Arxentina)]], 10 d'abril de 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/tecnologia/Refugada/sorpresa/llei/francesa/antipirateria/preveia/corte/Internet/elpeputec/20090409elpeputec_1/Tes Refugada por sorpresa la llei francesa antipiratería que prevía cortes n'Internet], [[El País (España)]], 09/04/2009&lt;/ref&gt; Foi aprobada poles dos cámares el 12 de mayu,&lt;ref&gt;[http://www.elespectador.com/tecnologia/articulo140471-francia-aprueba-polemica-llei-anti-pirateria-internet Francia aprueba polémica llei anti piratería n'internet], [[El Espectador (periódicu)|El Espectador]], 12 de mayu de 2009&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.lavanguardia.es/internet-y-tecnologia/noticias/20090512/53701782923/francia-aprueba-la llei-pa-cortar-internet-a-quien-realicen-descargas-ilegales.html Francia aprueba la llei pa cortar internet a quien realicen descargues illegales], [[La Vanguardia]], 12/05/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Rubén Amón, [https://www.elmundo.es/elmundo/2009/05/12/navegante/1242142835.html Francia aprueba la llei contra la piratería], [[El Mundo (España)]], 12/05/2009&lt;/ref&gt; pero'l Conseyu Constitucional suprimió dellos elementos del testu por ser anticonstitucionales.&lt;ref&gt;Conseyu Constitucional [http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/root/bank/download/2009-580DC-ye2009_580dc.pdf Sentencia n° 2009-580 DC de 10 de xunu de 2009]&lt;/ref&gt; La llei foi promulgada'l 12 de xunu, y el 15 de setiembre aprobóse una llei adicional contra'l crime cibernéticu.&lt;ref&gt;[http://www.cnnexpansion.com/tecnologia/2009/09/15/francia-tendra-llei-vs-pirateria-dixital Francia va tener llei vs piratería dixital], [[CNN Espansión]], 15 de setiembre de 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.eluniverso.com/2009/09/15/1/1431/francia-aprueba-llei-contra-pirateria-cibernetica.html Francia aprueba llei contra la piratería cibernética], [[L'Universu]], 15 de setiembre de 2009&lt;/ref&gt;
&lt;!-- 
* '''Identidá nacional''' y '''usu de la burka'''
 --&gt;
* '''Tasa carbonu'''
En setiembre de 2009, el presidente Sarkozy presentó un nuevu [[impuestu sobre'l carbonu impuesto sobre les emisiones de dióxidu de carbonu]] pa lluchar contra'l cambéu climáticu.&lt;ref&gt;[[Reuters]], [http://www.20minutos.es/noticia/523385/0/FRANCIA/ECOTASA/ Sarkozy llanza una tasa p'amenorgar el consumu d'enerxía], [[20 minutos]], 28/08/2009&lt;/ref&gt;
El proyeutu inicial prevía una tasa sobre'l petroleu, el gas y el carbón, aplicándose a los particulares y empreses, pero nun s'aplicaba a les grandes industries que yá tán sometíes al sistema européu d'intercambios d'emisión, y a otres actividaes como l'agricultura. Bona parte de la opinión pública paecía oponese a esti nuevu impuestu, a pesar de promeses de rebaxes fiscales paraleles.&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]], [http://www.lavanguardia.es/internacional/noticias/20090910/53782167792/sarkozy-crea-un-nuevu-impuestu-sobre-les emisiones-de-co2-que-compensara-con-rebaxes-fiscales-nicola.html Sarkozy crea un nuevu impuestu sobre les emisiones de CO2 que va compensar con rebaxes fiscales], [[La Vanguardia]], 10/09/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Reuters]], [http://elcomercio.pe/noticia/340220/franceses-pagaren-impuestu-emisiones-dioxido-carbonu Francés van pagar impuestu por emisiones de dióxidu de carbonu], [[El Comercio (Perú)|El Comercio]], 10 de setiembre del 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Radio France Internationale|RFI]], [http://www.rfi.fr/actues/articles/117/article_12839.asp Sarkozy anuncia impuestu contra les emisiones de CO2], 10/09/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]], [https://www.publico.es/internacional/250640/sarkozy/tasa/co2/carbonu/francia/fiscalidá/impuestos/cambéu/climatico/comentarios-valoraos Sarkozy crea la tasa del CO2 pa lluchar contra'l calentamientu], [[Público (España)|Diariu Público]], 10/09/2009&lt;/ref&gt; La llei foi aprobada, pero'l votu foi anuláu'l 29 d'avientu pol Conseyu Constitucional. El Conseyu afirmó que la tasa establecía demasiaes exenciones - namá'l 93% de les emisiones industriales y menos de la metá de les emisiones de gas d'efeutu ivernaderu siendo gravadas pola tasa, según l'organismu - violando asina'l principiu de equidad y escareciendo d'eficacia nel combate al cambéu climáticu.&lt;ref&gt;[[Ana Teruel]], [https://www.elpais.com/articulo/sociedad/justicia/francesa/tumba/tasa/carbonu/llanzada/Sarkozy/elpepusoc/20091231elpepisoc_4/Tes La xusticia francesa tumba la 'tasa del carbonu' llanzada por Sarkozy], [[El País (España)]], 31/12/2009&lt;/ref&gt; L'anulación foi interpretada como un revés pal presidente, porque anunciara que yera una midida revolucionaria. El gobiernu anunció que presentaría un nuevu proyeutu, pero en marzu de 2010, tres la derrota nes eleiciones rexonales, el primer ministru anunció qu'arrenunciaba definitivamente al proyeutu.
&lt;ref&gt;[[Ana Teruel]], [https://www.elpais.com/articulo/sociedad/Francia/sotierra/tasa/carbonu/elpepusoc/20100323elpepusoc_10/Te Francia sotierra la tasa sobre'l carbonu], [[El País (España)]], 23/03/2010&lt;/ref&gt;

* '''Comisión Stiglitz'''
En payares de 2009 Nicolas Sarkozy formó una comisión especial pa midir el [[Rendimientu (economía)|rendimientu económicu]] y el [[progresu social]], dirixíu polos [[Premiu Nobel d'Economía|premiu Nobel]] [[Joseph Stiglitz]] y [[Amartya Sen]], y l'economista francés [[Jean-Paul Fitoussi]]. La meta d'esta comisión yera dar proposiciones pa midir la [[riqueza]] d'un país pol [[Bienestar social|bienestar de los ciudadanos]] en llugar y de la producción. La comisión publicó un informe denunciando les faltes del [[Productu Internu Brutu]] (PIB), l'indicador tradicional pa midir la riqueza. L'informe encamienta que los nuevos índices tomen en cuenta factores como la [[salú]], el [[mediu ambiente]], la [[seguridá]], la [[educación]], les [[desigualdá social|desigualdaes]], el [[patrimoniu]]. La meta, al llargu plazu, ye modificar los sistemes d'evaluación de la riqueza y lluchar por que les organizaciones internacionales y los otros países modifiquen tamién los sos métodos estadísticos.&lt;ref&gt;Embaxada de Francia n'Arxentina (embafrancia-arxentina.org) [http://www.embafrancia-argentina.org/spip.php?article1222 La comisión &quot;Stiglitz-Sen&quot; presenta'l so informe'l próximu 14 de setiembre]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Embaxada de Francia n'España (sitio web ambafrance-es.org) [http://www.ambafrance-es.org/france_espagne/spip.php?article3720 Informe de la Comisión Stiglitz]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ambafrance-es.org/france_espagne/IMG/pdf/Commission_Stiglitz_YE.pdf Informe de la Comisión sobre la Midida del Desenvolvimientu Económicu y del Progresu Social], l'informe completu de la comisión en ambafrance-es.org&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Mariano Gomez del Moral]], [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|Institutu Nacional d'Estadística]], [http://www.eustat.es/documentos/datos/CV10_03_1.pdf L'Informe Stiglitz-Sen-Fitoussi: Una iniciativa p'ameyorar la métrica de la crecedera económica y el progresu social] (analís del informe)&lt;/ref&gt;

* '''Gran Préstamu'''
Nel so discursu del 22 de xunetu de 2009 ante'l Congresu aconceyáu en [[Versalles]], el presidente anunció'l llanzamientu d'un &quot;Gran Préstamu&quot; pa financiar actividaes estratéxiques.&lt;ref&gt;[[Reuters]] - [http://www.cnnexpansion.com/noticias/2009/06/22/francia-refuga-austeridá-sarkozy http://www.cnnexpansion.com/noticias/2009/06/22/francia-refuga-austeridá-sarkozy] - [[CNN Espansión]], 22 de xunu de 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;CNN Espansión - [http://www.cnnexpansion.com/economia/2009/12/14/francia-pedira-prestamo-pa-educacion Francia va pidir préstamu pa educación] 14 d'avientu de 2009 (Reuters)&lt;/ref&gt; Esa iniciativa yera l'aplicación (parcial) de les propuestes de la [[comisión Attali]], que publicara un informe en marzu de 2008. El préstamu ye un plan de 35 mil millones d'euros pa sectores claves como la educación cimera, la investigación y les enerxíes anovables.&lt;ref&gt;[[Antonio Jiménez Barca]], [https://www.elpais.com/articulo/economia/Sarkozy/llanza/gran/prestamo/sectores/piqueros/elpepieco/20091215elpepieco_3/Tes Sarkozy llanza un 'gran préstamu' pa sectores piqueros], [[El País (España)]], 15/12/2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/economia/gran/prestamo/Sarkozy/elpepieco/20091221elpepieco_7/Tes El gran préstamu de Sarkozy], [[El País (España)]], 21/12/2009&lt;/ref&gt;

=== Popularidá en baxa del gobiernu ===
Amás de la impopularidá causada pol estilu sarkozista y les reformes polémiques, creció'l descontentu poles resultancies llograos pol gobiernu, que -según les encuestes- una mayoría de franceses xulgaba escasos,&lt;ref&gt;[[Daniel Flores]], [https://web.archive.org/web/20110130131718/https://www.rtve.es/noticias/20090505/les reformes-inacabadas-crisis-funden-popularidá-sarkozy-tres-dos-anos-eliseo/275151.shtml Les reformes inacabadas y la crisis funden la popularidá de Sarkozy tres dos años nel Elíseo], [[RTVE]], 05/05/2009&lt;/ref&gt; a pesar de les promeses d'ameyorar el poder adquisitivo de la xente.&lt;ref name=popu&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/popularidá/Sarkozy/cai/picáu/anos/poder/elpepuint/20090505elpepiint_4/Tes La popularidá de Sarkozy cai en picáu tres dos años nel poder], [[El País (España)]], 05/05/2009&lt;/ref&gt; Les ayudes estatales mientres la crisis nun fueron abondes, cuidao que munchos sintieron que fueron los matrimonios los que pagaron pola crisis, en llugar de los financieros y los bancos, como lo amosaron los trés protestes masives nes cais, cuando cientos de miles de persones de manifestaron en tol país, nos primeros meses del 2009. Asina la impopularidá nun yera nueva, pero se refuerzó cola creciente tensión social.&lt;ref name=popu/&gt;&lt;ref name=popularidá/&gt; El presidente tamién enfrentó una creciente molición dientro del so propiu partíu.

Con too y con eso, el partíu presidencial ganó les eleiciones europees de mayu de 2009, ante una oposición bien estremada. Pero foi ganáu nes eleiciones rexonales de marzu de 2010.

[[Ficheru:Partis arrivés en tête des élections européennes de 2009 dans chaque département de France métropolitaine.gif|thumb|200px|Resultaos de les eleiciones europees de marzu de 2009.]]

==== Eleiciones europees (mayu de 2009) ====
Nes [[eleiciones al Parllamentu Européu de 2009]], celebraes el 7 de xunu, la UMP, partíu del presidente, ganó a los socialistes, ente que los verdes del partíu [[Europa Ecolóxica]] tamién salieron victoriosos. L'astención casi algamó'l 60%.&lt;ref&gt;[[Ministeriu del Interior de Francia]], [http://www.interieur.gouv.fr/sections/a_votre_service/resultats-elections/ER2009/FE.html Résultats des élections Européennes 2009] tolos resultaos oficiales de les eleiciones europees de 2009 en Francia&lt;/ref&gt; Les resultancies de los grandes partíos fueron:
* [[UMP]]: 27,9 % (29 de 72 escaños)
* [[Partíu Socialista de Francia|PS]]: 16,5 % (14)
* [[Partíu Verde Européu|Verdes]]: 16,3 % (14)
* [[Movimientu Demócrata]]: 8,5 % (6)
* [[Front National]]: 6,3 % (3)

[[Ficheru:France regions political map 03 2010-fr.png|thumb|200px|Resultaos de les eleiciones rexonales de marzu de 2010.]]

==== Eleiciones rexonales (marzu de 2010) ====
En marzu de 2010 tuvieron lugar eleiciones rexonales, los últimos comicios antes de les presidenciales de 2012. Na primer vuelta, la oposición socialista llogró'l 29,1% de los votos,&lt;ref&gt;Partíu Socialista (23,52%) y Unión de la esquierda (5,62%) conxuntos. La Unión de la esquierda ye una coalición ente socialistes, ecoloxistes y otros candidatos izquierdistes.&lt;/ref&gt; contra'l 26,2% pal UMP La coalición Europa Ecoloxía caltúvose como tercer fuercia político francesa col 12,2% de los votos. Más de la metá de los eleutores abstuviéronse (53,7%), un récor. El partíu ultraderechista [[Front National]] llogró'l 11,4% ente que nes últimos comicios taba en baxa.&lt;ref name=rexonales&gt;[[Ministeriu del Interior de Francia]], [http://www.interieur.gouv.fr/sections/a_votre_service/resultats-elections/RG2010/FE.html Résultat des élections Régionales 2010 (France entière)] (resultancia de les eleiciones rexonales de 2010 en Francia pal territoriu enteru)&lt;/ref&gt;

La segunda vuelta de les eleiciones (na cual tolos candidatos con más de 10% de los votos na primer vuelta pueden caltenese) confirmó la derrota eleutoral del partíu derechiegu UMP. La UMP llogró un 35% a nivel nacional contra más d'un 50% pa la esquierda&lt;ref&gt;&quot;Union de la gauche&quot; 46,4%, &quot;Parti Socialiste&quot; 3,1%, &quot;Verts&quot; 1,0%, &quot;divers gauche&quot; 3,3%. &quot;Union de la gauche&quot; ye una coalición de candidatos d'esquierda. Ciertos candidatos negar a entrar nesta coalición na segunda vuelta, pero la mayoría de los candidatos socialista y ecoloxista integrar.&lt;/ref&gt; y 10% pal Front National,&lt;ref name=rexonales/&gt; pero perdió en 21 de les 22 rexones de Francia, solo ganando nuna rexón. Comparativamente a la situación anterior, perdieron una rexón, una y bones los socialistes yá controlaben 20 rexones dende 2004 contra dos pa la derecha.

; Causes y consecuencies del fracasu eleutoral
* A pesar de que les rexones ocupar de temes bien distintes de les del gobiernu, los comicios fueron vistos con un fracasu del presidente y del primer ministru, y como una reanimación de la oposición, qu'hasta les eleiciones víase estremada y débil. La bon resultancia del [[Front National]] y la tasa d'astención rexistrada nos dos vueltes, la metá de los votantes, fueron vistos como otres señales de descontentu.&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2010/03/14/internacional/1268522578.html area colorada en Francia y gran astención], [[El Mundo (España)]], 14/03/2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Antonio Jiménez Barca, [https://www.elpais.com/articulo/internacional/Partíu/Socialista/resucita/eleiciones/rexonales/franceses/elpepuint/20100314elpepuint_6/Tes El Partíu Socialista resucita nes eleiciones rexonales franceses], [[El País (España)]], 15/03/2010 &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[La Nación (Arxentina)]], [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1243361 Revés pa Sarkozy nes eleiciones rexonales de Francia], 14 de marzu de 2010&lt;/ref&gt; L'índiz de popularidá del presidente antes de les eleiciones cayera per debaxo del 35% (más del 60% de decepcionaos), el más baxu desque asumió'l cargu. El fracasu eleutoral de la UMP debíase tamién a un contestu económicu difícil, con una economía que sale amodo de la recesión y una tasa nacional de desemplegu que llega a 10%.&lt;ref&gt;[[Axencia EFE|EFE]], [http://www.20minutos.es/noticia/657392/0/eleiciones/francia/sarkozy/ La esquierda derrota a Nicolas Sarkozy nos comicios rexonales franceses], [[20 minutos]], 21.03.2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Diariu Clarín]], [http://edant.clarin.com/diario/2010/03/14/um/m-02159247.htm Dura derrota pa Sarkozy nes eleiciones rexonales de Francia], 14 de marzu de 2010&lt;/ref&gt;
* Un día dempués de los comicios, Sarkozy remocicó'l so gabinete: el ministru de Trabayu [[Xavier Darcos]] (que sufrió una importante derrota eleutoral na so propia rexón) abandona'l gobiernu y dexa el so puestu al ministru del Presupuestu [[Eric Woerth]] qu'asina tien de llevar a cabu la reforma del sistema de pensiones. [[François Baroin]], ex ministru y home d'enfotu de [[Jacques Chirac]] vuelve titular del Presupuestu, Cuentes Públiques y Reforma del Estáu. [[Georges Tron]], un aliáu del ex primer ministru [[Dominique de Villepin]], ocupa la Secretaría d'Estáu encargada de la Función Pública nel Ministeriu del Trabayu.&lt;ref&gt;[[El Universal (Venezuela)]], [http://www.eluniversal.com/2010/03/22/int_ava_sarkozy-reforma-el so-g_22A3626731.shtml Sarkozy reforma'l so Gabinete tres derrota nes eleiciones rexonales], 22 de marzu de 2010&lt;/ref&gt;
* Los sindicatos convocaron a un paru nel tresporte públicu y nes escueles, según manifestaciones en toa Francia pa protestar contra los planes reformistes del gobiernu.

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.elysee.fr/ Sitiu oficial de la Presidencia francesa]

{{Tradubot|Presidencia de Nicolas Sarkozy}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Gobiernu de Francia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jiv2tx0556mlvtln63pmp6c98aipo5c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sibghatullah Mojaddedi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156849</id>
    <revision>
      <id>3703080</id>
      <parentid>3684800</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12800" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Referencies|biografíes|t=20170316110540}}

'''Sibghatullah Mojaddedi''' (en [[idioma persa|persa]] y [[idioma pashto|pashto]]: صبغت الله مجددي - [[Kabul]], 21 d'abril de 1925) ye un profesor, políticu y líder [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] [[Afganistán|afganu]]. Foi'l Primer presidente del [[Estáu Islámicu d'Afganistán]] tres la cayida de la [[República Democrática d'Afganistán]] en 1992 (anque yá yera xefe d'Estáu autoproclamado nel exiliu dende 1989). Yera'l líder del ''Frente de Lliberación Nacional Afganu''.

== Primeros años y educación ==
Sibghatullah Mojaddedi nació en Kabul, el 21 d'abril de 1925, nel senu d'una de les families más prestixoses d'Afganistán, la familia Mojaddedi, quien teníen un llargu llinaxe de grandes eminencies islámiques, como [[Ahmad Sirhindi]], célebre filósofu qu'alicó la fe islámica a lo llargo y anchu del [[Imperiu mogol]] mientres el sieglu XVI y XVII, y que la so familia taba compuesta especialmente por eruditos musulmanes de gran sonadía, polo que nun sería sorpresa de que Mojaddedi siguiría los mesmos pasos.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20131015155602/http://www.mojaddedi.org/biography-of-sibghatullah-al-mojaddedi.html|títulu=Biography of Professor Sibghatullah Mojaddedi|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|fecha=15 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En rematando los sos estudios secundarios na Escuela Secundaria Habibia, ingresó a la [[Universidá d'al-Azhar|Universidá d'Al-Azhar]] en [[El Cairu]], [[Exiptu]], onde estudió Llei Islámica y Xurisprudencia y sacó títulos de posgráu, graduándose con honores. 

== Carrera docente y oposición política ==
En tornando al so país en 1952, el gobiernu afganu ufiertáralu a Mojaddedi un cargu políticu, pero esti refugó la ufierta pa dedicase a la docencia. Impartió clases na [[Universidá de Kabul]], onde daba clases de política islámica y xusticia social, y nel Institutu Cimeru de Formación Docente y Estudios Árabes. Amás, dio clases en numberoses escueles secundaries de la capital.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Concise Biography of Prof. Sibghatullah Al-Mojaddedi by Rahimullah Mojaddedi|url=https://www.afghan-web.com/biographies/biography-of-sibghatullah-mojaddedi/a-concise-biography-of-prof-sibghatullah-al-mojaddedi/|fecha=9 d'abril de 2018|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|periódicu=Afghanistan Online|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; 

Mientres la década de 1950, Mojaddedi empezó a faese bien popular y respetáu pola comunidá, más pola so abierta crítica escontra'l Primer ministru [[Mohammed Daud Khan|Mohammed Daud]], a quién lo acusaba de reprimir de forma dura y cruel a'l so opositores políticos. Tamién faía numberosos llamaos a estudiantes ya intelectuales de que nun s'influyeren poles actividaes comunistes del país, que taben siendo patrocinaes polos estaos vecinos que conformaben la [[Xunión Soviética]], mientres el periodu de la [[Guerra Fría]]. Les sos crítiques fixeron que Daud negára-y el so llabor docente na Universidá de Kabul, pero aun así, los estudiantes d'aquella universidá allegaben a Mojaddedi por que-yos impartiera clases de forma clandestina.

En 1959, Mojaddedi foi arrestáu metanes la visita de [[Nikita Khrushchov]] n'Afganistán. Mojaddedi foi acusáu d'afalar una campaña en contra del dirixente soviéticu, ya inclusive d'entamar un asesinatu nel so contra; ensin derechu a xuiciu, Mojaddedi foi condergáu a 4 años de cárcel, so condiciones bien deplorables, nes que permaneció en confinamientu solitariu mientres 3 años, y ensin lluz solar mientres un añu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Tres la so lliberación en 1963, el rei [[Mohammed Zahir Shah|Zahir Shah]] unviar al exiliu escontra Exiptu y [[Arabia Saudita]] mientres un añu, y en volviendo a Afganistán, prohibióse-y exercer la docencia y participar na política nacional, nel mesmu periodu onde la influencia soviética diba arrobinándose pel país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Activismu político ==
A pesar de les restricciones escontra les sos actividaes, Mojaddedi fíxose entá más popular dientro de la sociedá afgana, fundando en 1972, el movimientu Jamiat y Ulamae Mohaddami, que'l so rol sería clave pa la medría de la oposición de la sociedá afgana ante'l comunismu, la Xunión Soviética y escontra los países que lu sofiten. Dientro del so movimientu incorporaríense intelectuales, académicos relixosos y funcionarios del gobiernu, onde Mojaddedi encamentaba a que teníen d'instalase una política de non interferencia escontra otros países, y que teníen de respetase l'autonomía de cada nación.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
[[Ficheru:Mojaddedi in September 2014.jpg|miniaturadeimagen|258x258px|Sibghatullah Mojaddedi en 2014]]
El 11 de xunetu de 1973, mientres Mojaddedi asistía a una conferencia multinacional islámica nel estranxeru, asocede un golpe d'estáu que punxo fin a la monarquía de Zahir Shah, a manes del so propiu primu, el yá mentáu Mohammed Daud, sol sofitu de la Xunión Soviética, instaurando un gobiernu de corte dictatorial. Tres ello, munchos partidarios de Mojaddedi pidiéron-y de que nun volviera al país, yá que correría peligru pola so oposición escontra Daud, polo que decide viaxar escontra Arabia Saudita mientres un añu, y darréu viaxa a [[Dinamarca]], onde fundó'l Centru Cultural Islámicu d'Escandinavia, na que mientres 4 años, él impartía clases escontra cientos de neños y miles d'adultos de toa Europa, más la enseñanza d'esa fe escontra los ciudadanos daneses, como les sos carauterístiques y tolerancia escontra otres creencies.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Guerra d'Afganistán (1978-1992) ===
En 1978, un nuevu golpe d'estáu derrocó y acabó cola vida de Daud, siendo asocedíu por [[Nur Muhammad Taraki]], quién estableció la [[República Democrática d'Afganistán]], siendo un estáu títere de la Xunión Soviética. Ante ello, Mojaddedi convertir n'unu de los fundadores del Frente de Lliberación Nacional Afganu, quién amás, fixo un llamáu escontra la [[Yihad]] frente a la influencia soviética y al gobiernu afganu, más una resistencia de la sociedá afgana ante les sos polítiques. Sicasí, el gobiernu de Taraki ordenó l'arrestu de tolos miembros varones de la familia Mojaddedi, nel que dellos de los sos familiares terminaron arrestaos o asesinaos (por aciu execuciones o ufiertando resistencia). Mientres la Guerra d'Afganistán, Mojaddedi sofitó férreamente a los [[Muyahidín|muyahidínes]], contribuyendo na so crecedera y sofitu moral, razón pola que los muyahidínes nomar líder de la Unidá Islámica d'Afganistán Muyahidín. Dientro de la resistencia muyahidín, Mojaddedi caltuvo una postura bien moderada, calteniendo respetu escontra los valores internacionales, motivu pol que pudo realizar diálogos xuntu con otros líderes mundiales, allegáu de llograr sofitu escontra la causa afgana.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidencia del Gobiernu Islámicu d'Afganistán (1989-1992) ==
El 23 de febreru de 1989, convócase'l Gran Conseyu Consultativa en Rawalpindi, Paquistán, onde sol sofitu de 450 representantes muyahidínes, Mojaddedi ye nomáu Presidente interín del Gobiernu Islámicu d'Afganistán. Esta eleición evidencia'l peraltu sofitu y respetu que sentíen los muyahidínes escontra Mojaddedi. En 1991, Mojaddedi foi unu de los primeros líderes mundiales en condergar la invasión d'[[Iraq]] escontra [[Kuwait]], sol réxime de [[Sadam Husein]]. A pesar de que los sectores muyahidínes más estremistes opunxéronse ante la postura de Mojaddedi, este unvió tropes a Arabia Saudita, allegada d'abelugar los llugares sagraos del islam, mientres la [[Guerra del Golfu]]. Les sos aiciones fueron perbién recibíes nos países musulmanes.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán (1992) ==
Tres la pergrave inestabilidá causada pola guerra, los muyahidínes empiecen a tener una espansiva meyora escontra'l control de toa Afganistán, que diba adoptando una postura cada vez más estremista y [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalista islámica]], que darréu daría pasu al surdimientu del movimientu [[talibán]]. Mojaddedi tornó a Kabul por aciu una comitiva dende [[Peshawar]], y asume como Presidente del acabante crear [[Estáu Islámicu d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Mientres los tan solu dos meses que tuvo Mojaddedi nel poder, estableció la llei y l'orde na sopelexada Afganistán, dando pasu a la torna de cientu de miles de ciudadanos afganos que fuxeron pola guerra, más la reconocencia internacional d'esta nación, prometiendo mayor estabilidá y prosperidá a la so nación.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Guerra civil afgana (1992-2001) ==

=== Rol como mediador del conflictu talibán ===
Mojaddedi tresfirió'l so cargu de forma pacífica a [[Burhanuddin Rabbani]], quién so un alcuerdu, debía de permanecer solo 4 meses nel poder. Sicasí, toos esos fines viniéronse embaxo cuando españaron una serie de conflictos ente los mesmos muyahidínes, dando pasu a la [[Guerra civil afgana (1992-2001)|Guerra civil afgana]], onde la llucha pol control d'Afganistán causó la muerte de miles de civiles, y la destrucción de les principales ciudaes del país. Nun ayudar en nada a que Rabbani non solo incumplió con apurrir el cargu na fecha alcordada, sinón qu'al pie de otros líderes talibanes, impunxeron el zarru d'escueles, estaciones de radio, y la privación de derechos humanos a la población, especialmente escontra les muyeres.

Ante esta caótica situación, Mojaddedi xuntu con otros líderes muyahidínes intentaron descomanadamente n'establecer la paz ente les facciones talibanes, siendo líder de l'Asociación pola Paz y l'Unidá Nacional d'Afganistán, onde llamaba al cese de les hostilidaes y al establecimientu de negociaciones; esta causa foi llargamente sofitada pola población afgana, quien ciscaben desesperadamente la paz y una transición de calter democráticu. Mientres los sos discursos, Mojaddedi afirmaba de que yera totalmente inxustificable la llucha pol poder, y condergó la muerte innecesaria de civiles afganos. Amás, foi parte de numberosos diálogos de paz que se realizaron en [[Xipre]] y en Roma, pero coles mesmes oponíase fuertemente de qu'hubiera intervención estranxera de cualquier país, dau a que tarrecía de que'l conflictu diba empiorar.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

A pesar de la so inmensa reputación ya intentos de conciliar la paz, Mojaddedi foi ignoráu y criticáu pola so postura moderada polos talibanes, ente que estos enllantaben midíes más estremistes y violentes nos territorios controlaos, más l'aumentu de les rellaciones d'estes facciones col grupu terrorista [[Al Qaeda|Al-Qaeda]]. Por ello, Mojaddedi dedicar a ayudar a aquellos civiles afganos que taben na probeza pola guerra.

=== Cayida del réxime talibán ===
Tres los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|ataques terrorista del 11 de setiembre de 2001]], Mojaddedi foi unu de les primeres personalidaes afganistanes en condergar duramente l'atentáu, pero cuando asocedió la invasión d'Estaos Xuníos a Afganistán (yá que ellí taben les principales bases d'Al-Qaeda), Mojaddedi declaró'l 24 d'ochobre de 2001, condergando la muerte de civiles mientres la intervención estauxunidense nel país, esixendo que nun siguieren asesinando civiles, nin destruyendo los sos llares.

Tres tomar de Kabul y el derrocamientu del réxime talibán, Mojaddedi foi parte del [[Alcuerdu de Bonn]], onde se buscaba la creación d'un nuevu gobiernu afganu. Nél, nomar a [[Hamid Karzai]] como Presidente d'Afganistán el 22 d'avientu de 2001, que'l so nomamientu foi sofitáu por Mojaddedi, pidiendo qu'ayudara a gran parte de la población del país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Foi escoyíu como líder de la 102-sede de la llexislatura la Cámara Alta, la ''[[Meshrano Jirga]]'', pa un mandatu de 5 años, y tamién se desempeñó como presidente de la ''Comisión Nacional pa la Paz n'Afganistán''.

== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==

*[http://www.mojaddedi.org Sitio n'homenaxe, con una estensa biografía (n'inglés).]

{{socesión
| predecesor = [[Abdul Rahim Hatef]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente de la República d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán
| periodu = ''1989''-1992
| socesor = [[Burhanuddin Rabbani]]
}}

{{NF|1925||Mojadded, Sibghatullah}}


{{Tradubot|Sibghatullah Mojaddedi}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Muyahidines d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>h1lqvrvabs7zrzxbzhahx9vk4e2hx93</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703185</id>
      <parentid>3703080</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12815" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Referencies|biografíes|t=20170316110540}}

'''Sibghatullah Mojaddedi''' (en [[idioma persa|persa]] y [[idioma pashto|pashto]]: صبغت الله مجددي - [[Kabul]], 21 d'abril de 1925) ye un profesor, políticu y líder [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] [[Afganistán|afganu]]. Foi'l Primer presidente del [[Estáu Islámicu d'Afganistán]] tres la cayida de la [[República Democrática d'Afganistán]] en 1992 (anque yá yera xefe d'Estáu autoproclamado nel exiliu dende 1989). Yera'l líder del ''Frente de Lliberación Nacional Afganu''.

== Primeros años y educación ==
Sibghatullah Mojaddedi nació en Kabul, el 21 d'abril de 1925, nel senu d'una de les families más prestixoses d'Afganistán, la familia Mojaddedi, quien teníen un llargu llinaxe de grandes eminencies islámiques, como [[Ahmad Sirhindi]], célebre filósofu qu'alicó la fe islámica a lo llargo y anchu del [[Imperiu mogol]] mientres el sieglu XVI y XVII, y que la so familia taba compuesta especialmente por eruditos musulmanes de gran sonadía, polo que nun sería sorpresa de que Mojaddedi siguiría los mesmos pasos.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20131015155602/http://www.mojaddedi.org/biography-of-sibghatullah-al-mojaddedi.html|títulu=Biography of Professor Sibghatullah Mojaddedi|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|fecha=15 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En rematando los sos estudios secundarios na Escuela Secundaria Habibia, ingresó a la [[Universidá d'al-Azhar|Universidá d'Al-Azhar]] en [[El Cairu]], [[Exiptu]], onde estudió Llei Islámica y Xurisprudencia y sacó títulos de posgráu, graduándose con honores. 

== Carrera docente y oposición política ==
En tornando al so país en 1952, el gobiernu afganu ufiertáralu a Mojaddedi un cargu políticu, pero esti refugó la ufierta pa dedicase a la docencia. Impartió clases na [[Universidá de Kabul]], onde daba clases de política islámica y xusticia social, y nel Institutu Cimeru de Formación Docente y Estudios Árabes. Amás, dio clases en numberoses escueles secundaries de la capital.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Concise Biography of Prof. Sibghatullah Al-Mojaddedi by Rahimullah Mojaddedi|url=https://www.afghan-web.com/biographies/biography-of-sibghatullah-mojaddedi/a-concise-biography-of-prof-sibghatullah-al-mojaddedi/|fecha=9 d'abril de 2018|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|periódicu=Afghanistan Online|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; 

Mientres la década de 1950, Mojaddedi empezó a faese bien popular y respetáu pola comunidá, más pola so abierta crítica escontra'l Primer ministru [[Mohammed Daud Khan|Mohammed Daud]], a quién lo acusaba de reprimir de forma dura y cruel a'l so opositores políticos. Tamién faía numberosos llamaos a estudiantes ya intelectuales de que nun s'influyeren poles actividaes comunistes del país, que taben siendo patrocinaes polos estaos vecinos que conformaben la [[Xunión Soviética]], mientres el periodu de la [[Guerra Fría]]. Les sos crítiques fixeron que Daud negára-y el so llabor docente na Universidá de Kabul, pero aun así, los estudiantes d'aquella universidá allegaben a Mojaddedi por que-yos impartiera clases de forma clandestina.

En 1959, Mojaddedi foi arrestáu metanes la visita de [[Nikita Khrushchov]] n'Afganistán. Mojaddedi foi acusáu d'afalar una campaña en contra del dirixente soviéticu, ya inclusive d'entamar un asesinatu nel so contra; ensin derechu a xuiciu, Mojaddedi foi condergáu a 4 años de cárcel, so condiciones bien deplorables, nes que permaneció en confinamientu solitariu mientres 3 años, y ensin lluz solar mientres un añu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Tres la so lliberación en 1963, el rei [[Mohammed Zahir Shah|Zahir Shah]] unviar al exiliu escontra Exiptu y [[Arabia Saudita]] mientres un añu, y en volviendo a Afganistán, prohibióse-y exercer la docencia y participar na política nacional, nel mesmu periodu onde la influencia soviética diba arrobinándose pel país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Activismu político ==
A pesar de les restricciones escontra les sos actividaes, Mojaddedi fíxose entá más popular dientro de la sociedá afgana, fundando en 1972, el movimientu Jamiat y Ulamae Mohaddami, que'l so rol sería clave pa la medría de la oposición de la sociedá afgana ante'l comunismu, la Xunión Soviética y escontra los países que lu sofiten. Dientro del so movimientu incorporaríense intelectuales, académicos relixosos y funcionarios del gobiernu, onde Mojaddedi encamentaba a que teníen d'instalase una política de non interferencia escontra otros países, y que teníen de respetase l'autonomía de cada nación.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
[[Ficheru:Mojaddedi in September 2014.jpg|miniaturadeimagen|258x258px|Sibghatullah Mojaddedi en 2014]]
El 11 de xunetu de 1973, mientres Mojaddedi asistía a una conferencia multinacional islámica nel estranxeru, asocede un golpe d'estáu que punxo fin a la monarquía de Zahir Shah, a manes del so propiu primu, el yá mentáu Mohammed Daud, sol sofitu de la Xunión Soviética, instaurando un gobiernu de corte dictatorial. Tres ello, munchos partidarios de Mojaddedi pidiéron-y de que nun volviera al país, yá que correría peligru pola so oposición escontra Daud, polo que decide viaxar escontra Arabia Saudita mientres un añu, y darréu viaxa a [[Dinamarca]], onde fundó'l Centru Cultural Islámicu d'Escandinavia, na que mientres 4 años, él impartía clases escontra cientos de neños y miles d'adultos de toa Europa, más la enseñanza d'esa fe escontra los ciudadanos daneses, como les sos carauterístiques y tolerancia escontra otres creencies.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Guerra d'Afganistán (1978-1992) ===
En 1978, un nuevu golpe d'estáu derrocó y acabó cola vida de Daud, siendo asocedíu por [[Nur Muhammad Taraki]], quién estableció la [[República Democrática d'Afganistán]], siendo un estáu títere de la Xunión Soviética. Ante ello, Mojaddedi convertir n'unu de los fundadores del Frente de Lliberación Nacional Afganu, quién amás, fixo un llamáu escontra la [[Yihad]] frente a la influencia soviética y al gobiernu afganu, más una resistencia de la sociedá afgana ante les sos polítiques. Sicasí, el gobiernu de Taraki ordenó l'arrestu de tolos miembros varones de la familia Mojaddedi, nel que dellos de los sos familiares terminaron arrestaos o asesinaos (por aciu execuciones o ufiertando resistencia). Mientres la Guerra d'Afganistán, Mojaddedi sofitó férreamente a los [[Muyahidín|muyahidínes]], contribuyendo na so crecedera y sofitu moral, razón pola que los muyahidínes nomar líder de la Unidá Islámica d'Afganistán Muyahidín. Dientro de la resistencia muyahidín, Mojaddedi caltuvo una postura bien moderada, calteniendo respetu escontra los valores internacionales, motivu pol que pudo realizar diálogos xuntu con otros líderes mundiales, allegáu de llograr sofitu escontra la causa afgana.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidencia del Gobiernu Islámicu d'Afganistán (1989-1992) ==
El 23 de febreru de 1989, convócase'l Gran Conseyu Consultativa en Rawalpindi, Paquistán, onde sol sofitu de 450 representantes muyahidínes, Mojaddedi ye nomáu Presidente interín del Gobiernu Islámicu d'Afganistán. Esta eleición evidencia'l peraltu sofitu y respetu que sentíen los muyahidínes escontra Mojaddedi. En 1991, Mojaddedi foi unu de los primeros líderes mundiales en condergar la invasión d'[[Iraq]] escontra [[Kuwait]], sol réxime de [[Sadam Husein]]. A pesar de que los sectores muyahidínes más estremistes opunxéronse ante la postura de Mojaddedi, este unvió tropes a Arabia Saudita, allegada d'abelugar los llugares sagraos del islam, mientres la [[Guerra del Golfu]]. Les sos aiciones fueron perbién recibíes nos países musulmanes.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán (1992) ==
Tres la pergrave inestabilidá causada pola guerra, los muyahidínes empiecen a tener una espansiva meyora escontra'l control de toa Afganistán, que diba adoptando una postura cada vez más estremista y [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalista islámica]], que darréu daría pasu al surdimientu del movimientu [[talibán]]. Mojaddedi tornó a Kabul por aciu una comitiva dende [[Peshawar]], y asume como Presidente del acabante crear [[Estáu Islámicu d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Mientres los tan solu dos meses que tuvo Mojaddedi nel poder, estableció la llei y l'orde na sopelexada Afganistán, dando pasu a la torna de cientu de miles de ciudadanos afganistanos que fuxeron pola guerra, más la reconocencia internacional d'esta nación, prometiendo mayor estabilidá y prosperidá a la so nación.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Guerra civil afgana (1992-2001) ==

=== Rol como mediador del conflictu talibán ===
Mojaddedi tresfirió'l so cargu de forma pacífica a [[Burhanuddin Rabbani]], quién so un alcuerdu, debía de permanecer solo 4 meses nel poder. Sicasí, toos esos fines viniéronse embaxo cuando españaron una serie de conflictos ente los mesmos muyahidínes, dando pasu a la [[Guerra civil afgana (1992-2001)|Guerra civil afgana]], onde la llucha pol control d'Afganistán causó la muerte de miles de civiles, y la destrucción de les principales ciudaes del país. Nun ayudar en nada a que Rabbani non solo incumplió con apurrir el cargu na fecha alcordada, sinón qu'al pie de otros líderes talibanes, impunxeron el zarru d'escueles, estaciones de radio, y la privación de derechos humanos a la población, especialmente escontra les muyeres.

Ante esta caótica situación, Mojaddedi xuntu con otros líderes muyahidínes intentaron descomanadamente n'establecer la paz ente les facciones talibanes, siendo líder de l'Asociación pola Paz y l'Unidá Nacional d'Afganistán, onde llamaba al cese de les hostilidaes y al establecimientu de negociaciones; esta causa foi llargamente sofitada pola población afgana, quien ciscaben desesperadamente la paz y una transición de calter democráticu. Mientres los sos discursos, Mojaddedi afirmaba de que yera totalmente inxustificable la llucha pol poder, y condergó la muerte innecesaria de civiles afganistanos. Amás, foi parte de numberosos diálogos de paz que se realizaron en [[Xipre]] y en Roma, pero coles mesmes oponíase fuertemente de qu'hubiera intervención estranxera de cualquier país, dau a que tarrecía de que'l conflictu diba empiorar.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

A pesar de la so inmensa reputación ya intentos de conciliar la paz, Mojaddedi foi ignoráu y criticáu pola so postura moderada polos talibanes, ente que estos enllantaben midíes más estremistes y violentes nos territorios controlaos, más l'aumentu de les rellaciones d'estes facciones col grupu terrorista [[Al Qaeda|Al-Qaeda]]. Por ello, Mojaddedi dedicar a ayudar a aquellos civiles afganistanos que taben na probeza pola guerra.

=== Cayida del réxime talibán ===
Tres los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|ataques terrorista del 11 de setiembre de 2001]], Mojaddedi foi unu de les primeres personalidaes afganistanes en condergar duramente l'atentáu, pero cuando asocedió la invasión d'Estaos Xuníos a Afganistán (yá que ellí taben les principales bases d'Al-Qaeda), Mojaddedi declaró'l 24 d'ochobre de 2001, condergando la muerte de civiles mientres la intervención estauxunidense nel país, esixendo que nun siguieren asesinando civiles, nin destruyendo los sos llares.

Tres tomar de Kabul y el derrocamientu del réxime talibán, Mojaddedi foi parte del [[Alcuerdu de Bonn]], onde se buscaba la creación d'un nuevu gobiernu afganu. Nél, nomar a [[Hamid Karzai]] como Presidente d'Afganistán el 22 d'avientu de 2001, que'l so nomamientu foi sofitáu por Mojaddedi, pidiendo qu'ayudara a gran parte de la población del país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Foi escoyíu como líder de la 102-sede de la llexislatura la Cámara Alta, la ''[[Meshrano Jirga]]'', pa un mandatu de 5 años, y tamién se desempeñó como presidente de la ''Comisión Nacional pa la Paz n'Afganistán''.

== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==

*[http://www.mojaddedi.org Sitio n'homenaxe, con una estensa biografía (n'inglés).]

{{socesión
| predecesor = [[Abdul Rahim Hatef]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente de la República d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán
| periodu = ''1989''-1992
| socesor = [[Burhanuddin Rabbani]]
}}

{{NF|1925||Mojadded, Sibghatullah}}


{{Tradubot|Sibghatullah Mojaddedi}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Muyahidines d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>k0zojx9rfvyiv68ztkxbzeuscbo1gcz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703234</id>
      <parentid>3703185</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12855" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Referencies|biografíes|t=20170316110540}}

'''Sibghatullah Mojaddedi''' (en [[idioma persa|persa]] y [[idioma pashto|pashto]]: صبغت الله مجددي - [[Kabul]], 21 d'abril de 1925) ye un profesor, políticu y líder [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] [[Afganistán|afganu]]. Foi'l Primer presidente del [[Estáu Islámicu d'Afganistán]] tres la cayida de la [[República Democrática d'Afganistán]] en 1992 (anque yá yera xefe d'Estáu autoproclamado nel exiliu dende 1989). Yera'l líder del ''Frente de Lliberación Nacional Afganu''.

== Primeros años y educación ==
Sibghatullah Mojaddedi nació en Kabul, el 21 d'abril de 1925, nel senu d'una de les families más prestixoses d'Afganistán, la familia Mojaddedi, quien teníen un llargu llinaxe de grandes eminencies islámiques, como [[Ahmad Sirhindi]], célebre filósofu qu'alicó la fe islámica a lo llargo y anchu del [[Imperiu mogol]] mientres el sieglu XVI y XVII, y que la so familia taba compuesta especialmente por eruditos musulmanes de gran sonadía, polo que nun sería sorpresa de que Mojaddedi siguiría los mesmos pasos.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20131015155602/http://www.mojaddedi.org/biography-of-sibghatullah-al-mojaddedi.html|títulu=Biography of Professor Sibghatullah Mojaddedi|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|fecha=15 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En rematando los sos estudios secundarios na Escuela Secundaria Habibia, ingresó a la [[Universidá d'al-Azhar|Universidá d'Al-Azhar]] en [[El Cairu]], [[Exiptu]], onde estudió Llei Islámica y Xurisprudencia y sacó títulos de posgráu, graduándose con honores. 

== Carrera docente y oposición política ==
En tornando al so país en 1952, el gobiernu afganu ufiertáralu a Mojaddedi un cargu políticu, pero esti refugó la ufierta pa dedicase a la docencia. Impartió clases na [[Universidá de Kabul]], onde daba clases de política islámica y xusticia social, y nel Institutu Cimeru de Formación Docente y Estudios Árabes. Amás, dio clases en numberoses escueles secundaries de la capital.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Concise Biography of Prof. Sibghatullah Al-Mojaddedi by Rahimullah Mojaddedi|url=https://www.afghan-web.com/biographies/biography-of-sibghatullah-mojaddedi/a-concise-biography-of-prof-sibghatullah-al-mojaddedi/|fecha=9 d'abril de 2018|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|periódicu=Afghanistan Online|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; 

Mientres la década de 1950, Mojaddedi empezó a faese bien popular y respetáu pola comunidá, más pola so abierta crítica escontra'l Primer ministru [[Mohammed Daud Khan|Mohammed Daud]], a quién lo acusaba de reprimir de forma dura y cruel a'l so opositores políticos. Tamién faía numberosos llamaos a estudiantes ya intelectuales de que nun s'influyeren poles actividaes comunistes del país, que taben siendo patrocinaes polos estaos vecinos que conformaben la [[Xunión Soviética]], mientres el periodu de la [[Guerra Fría]]. Les sos crítiques fixeron que Daud negára-y el so llabor docente na Universidá de Kabul, pero aun así, los estudiantes d'aquella universidá allegaben a Mojaddedi por que-yos impartiera clases de forma clandestina.

En 1959, Mojaddedi foi arrestáu metanes la visita de [[Nikita Khrushchov]] n'Afganistán. Mojaddedi foi acusáu d'afalar una campaña en contra del dirixente soviéticu, ya inclusive d'entamar un asesinatu nel so contra; ensin derechu a xuiciu, Mojaddedi foi condergáu a 4 años de cárcel, so condiciones bien deplorables, nes que permaneció en confinamientu solitariu mientres 3 años, y ensin lluz solar mientres un añu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Tres la so lliberación en 1963, el rei [[Mohammed Zahir Shah|Zahir Shah]] unviar al exiliu escontra Exiptu y [[Arabia Saudita]] mientres un añu, y en volviendo a Afganistán, prohibióse-y exercer la docencia y participar na política nacional, nel mesmu periodu onde la influencia soviética diba arrobinándose pel país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Activismu político ==
A pesar de les restricciones escontra les sos actividaes, Mojaddedi fíxose entá más popular dientro de la sociedá afganistana, fundando en 1972, el movimientu Jamiat y Ulamae Mohaddami, que'l so rol sería clave pa la medría de la oposición de la sociedá afganistana ante'l comunismu, la Xunión Soviética y escontra los países que lu sofiten. Dientro del so movimientu incorporaríense intelectuales, académicos relixosos y funcionarios del gobiernu, onde Mojaddedi encamentaba a que teníen d'instalase una política de non interferencia escontra otros países, y que teníen de respetase l'autonomía de cada nación.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
[[Ficheru:Mojaddedi in September 2014.jpg|miniaturadeimagen|258x258px|Sibghatullah Mojaddedi en 2014]]
El 11 de xunetu de 1973, mientres Mojaddedi asistía a una conferencia multinacional islámica nel estranxeru, asocede un golpe d'estáu que punxo fin a la monarquía de Zahir Shah, a manes del so propiu primu, el yá mentáu Mohammed Daud, sol sofitu de la Xunión Soviética, instaurando un gobiernu de corte dictatorial. Tres ello, munchos partidarios de Mojaddedi pidiéron-y de que nun volviera al país, yá que correría peligru pola so oposición escontra Daud, polo que decide viaxar escontra Arabia Saudita mientres un añu, y darréu viaxa a [[Dinamarca]], onde fundó'l Centru Cultural Islámicu d'Escandinavia, na que mientres 4 años, él impartía clases escontra cientos de neños y miles d'adultos de toa Europa, más la enseñanza d'esa fe escontra los ciudadanos daneses, como les sos carauterístiques y tolerancia escontra otres creencies.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Guerra d'Afganistán (1978-1992) ===
En 1978, un nuevu golpe d'estáu derrocó y acabó cola vida de Daud, siendo asocedíu por [[Nur Muhammad Taraki]], quién estableció la [[República Democrática d'Afganistán]], siendo un estáu títere de la Xunión Soviética. Ante ello, Mojaddedi convertir n'unu de los fundadores del Frente de Lliberación Nacional Afganu, quién amás, fixo un llamáu escontra la [[Yihad]] frente a la influencia soviética y al gobiernu afganu, más una resistencia de la sociedá afganistana ante les sos polítiques. Sicasí, el gobiernu de Taraki ordenó l'arrestu de tolos miembros varones de la familia Mojaddedi, nel que dellos de los sos familiares terminaron arrestaos o asesinaos (por aciu execuciones o ufiertando resistencia). Mientres la Guerra d'Afganistán, Mojaddedi sofitó férreamente a los [[Muyahidín|muyahidínes]], contribuyendo na so crecedera y sofitu moral, razón pola que los muyahidínes nomar líder de la Unidá Islámica d'Afganistán Muyahidín. Dientro de la resistencia muyahidín, Mojaddedi caltuvo una postura bien moderada, calteniendo respetu escontra los valores internacionales, motivu pol que pudo realizar diálogos xuntu con otros líderes mundiales, allegáu de llograr sofitu escontra la causa afganistana.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidencia del Gobiernu Islámicu d'Afganistán (1989-1992) ==
El 23 de febreru de 1989, convócase'l Gran Conseyu Consultativa en Rawalpindi, Paquistán, onde sol sofitu de 450 representantes muyahidínes, Mojaddedi ye nomáu Presidente interín del Gobiernu Islámicu d'Afganistán. Esta eleición evidencia'l peraltu sofitu y respetu que sentíen los muyahidínes escontra Mojaddedi. En 1991, Mojaddedi foi unu de los primeros líderes mundiales en condergar la invasión d'[[Iraq]] escontra [[Kuwait]], sol réxime de [[Sadam Husein]]. A pesar de que los sectores muyahidínes más estremistes opunxéronse ante la postura de Mojaddedi, este unvió tropes a Arabia Saudita, allegada d'abelugar los llugares sagraos del islam, mientres la [[Guerra del Golfu]]. Les sos aiciones fueron perbién recibíes nos países musulmanes.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán (1992) ==
Tres la pergrave inestabilidá causada pola guerra, los muyahidínes empiecen a tener una espansiva meyora escontra'l control de toa Afganistán, que diba adoptando una postura cada vez más estremista y [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalista islámica]], que darréu daría pasu al surdimientu del movimientu [[talibán]]. Mojaddedi tornó a Kabul por aciu una comitiva dende [[Peshawar]], y asume como Presidente del acabante crear [[Estáu Islámicu d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Mientres los tan solu dos meses que tuvo Mojaddedi nel poder, estableció la llei y l'orde na sopelexada Afganistán, dando pasu a la torna de cientu de miles de ciudadanos afganistanos que fuxeron pola guerra, más la reconocencia internacional d'esta nación, prometiendo mayor estabilidá y prosperidá a la so nación.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Guerra civil afganistana (1992-2001) ==

=== Rol como mediador del conflictu talibán ===
Mojaddedi tresfirió'l so cargu de forma pacífica a [[Burhanuddin Rabbani]], quién so un alcuerdu, debía de permanecer solo 4 meses nel poder. Sicasí, toos esos fines viniéronse embaxo cuando españaron una serie de conflictos ente los mesmos muyahidínes, dando pasu a la [[Guerra civil afganistana (1992-2001)|Guerra civil afganistana]], onde la llucha pol control d'Afganistán causó la muerte de miles de civiles, y la destrucción de les principales ciudaes del país. Nun ayudar en nada a que Rabbani non solo incumplió con apurrir el cargu na fecha alcordada, sinón qu'al pie de otros líderes talibanes, impunxeron el zarru d'escueles, estaciones de radio, y la privación de derechos humanos a la población, especialmente escontra les muyeres.

Ante esta caótica situación, Mojaddedi xuntu con otros líderes muyahidínes intentaron descomanadamente n'establecer la paz ente les facciones talibanes, siendo líder de l'Asociación pola Paz y l'Unidá Nacional d'Afganistán, onde llamaba al cese de les hostilidaes y al establecimientu de negociaciones; esta causa foi llargamente sofitada pola población afganistana, quien ciscaben desesperadamente la paz y una transición de calter democráticu. Mientres los sos discursos, Mojaddedi afirmaba de que yera totalmente inxustificable la llucha pol poder, y condergó la muerte innecesaria de civiles afganistanos. Amás, foi parte de numberosos diálogos de paz que se realizaron en [[Xipre]] y en Roma, pero coles mesmes oponíase fuertemente de qu'hubiera intervención estranxera de cualquier país, dau a que tarrecía de que'l conflictu diba empiorar.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

A pesar de la so inmensa reputación ya intentos de conciliar la paz, Mojaddedi foi ignoráu y criticáu pola so postura moderada polos talibanes, ente que estos enllantaben midíes más estremistes y violentes nos territorios controlaos, más l'aumentu de les rellaciones d'estes facciones col grupu terrorista [[Al Qaeda|Al-Qaeda]]. Por ello, Mojaddedi dedicar a ayudar a aquellos civiles afganistanos que taben na probeza pola guerra.

=== Cayida del réxime talibán ===
Tres los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|ataques terrorista del 11 de setiembre de 2001]], Mojaddedi foi unu de les primeres personalidaes afganistanes en condergar duramente l'atentáu, pero cuando asocedió la invasión d'Estaos Xuníos a Afganistán (yá que ellí taben les principales bases d'Al-Qaeda), Mojaddedi declaró'l 24 d'ochobre de 2001, condergando la muerte de civiles mientres la intervención estauxunidense nel país, esixendo que nun siguieren asesinando civiles, nin destruyendo los sos llares.

Tres tomar de Kabul y el derrocamientu del réxime talibán, Mojaddedi foi parte del [[Alcuerdu de Bonn]], onde se buscaba la creación d'un nuevu gobiernu afganu. Nél, nomar a [[Hamid Karzai]] como Presidente d'Afganistán el 22 d'avientu de 2001, que'l so nomamientu foi sofitáu por Mojaddedi, pidiendo qu'ayudara a gran parte de la población del país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Foi escoyíu como líder de la 102-sede de la llexislatura la Cámara Alta, la ''[[Meshrano Jirga]]'', pa un mandatu de 5 años, y tamién se desempeñó como presidente de la ''Comisión Nacional pa la Paz n'Afganistán''.

== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==

*[http://www.mojaddedi.org Sitio n'homenaxe, con una estensa biografía (n'inglés).]

{{socesión
| predecesor = [[Abdul Rahim Hatef]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente de la República d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán
| periodu = ''1989''-1992
| socesor = [[Burhanuddin Rabbani]]
}}

{{NF|1925||Mojadded, Sibghatullah}}


{{Tradubot|Sibghatullah Mojaddedi}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Muyahidines d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>rt854znlwliwrys94xvna58wj7myiw8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703239</id>
      <parentid>3703234</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12885" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Referencies|biografíes|t=20170316110540}}

'''Sibghatullah Mojaddedi''' (en [[idioma persa|persa]] y [[idioma pashto|pashto]]: صبغت الله مجددي - [[Kabul]], 21 d'abril de 1925) ye un profesor, políticu y líder [[Muyahidín (Afganistán)|muyaidín]] [[Afganistán|afganistanu]]. Foi'l Primer presidente del [[Estáu Islámicu d'Afganistán]] tres la cayida de la [[República Democrática d'Afganistán]] en 1992 (anque yá yera xefe d'Estáu autoproclamado nel exiliu dende 1989). Yera'l líder del ''Frente de Lliberación Nacional Afganistanu''.

== Primeros años y educación ==
Sibghatullah Mojaddedi nació en Kabul, el 21 d'abril de 1925, nel senu d'una de les families más prestixoses d'Afganistán, la familia Mojaddedi, quien teníen un llargu llinaxe de grandes eminencies islámiques, como [[Ahmad Sirhindi]], célebre filósofu qu'alicó la fe islámica a lo llargo y anchu del [[Imperiu mogol]] mientres el sieglu XVI y XVII, y que la so familia taba compuesta especialmente por eruditos musulmanes de gran sonadía, polo que nun sería sorpresa de que Mojaddedi siguiría los mesmos pasos.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20131015155602/http://www.mojaddedi.org/biography-of-sibghatullah-al-mojaddedi.html|títulu=Biography of Professor Sibghatullah Mojaddedi|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|fecha=15 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En rematando los sos estudios secundarios na Escuela Secundaria Habibia, ingresó a la [[Universidá d'al-Azhar|Universidá d'Al-Azhar]] en [[El Cairu]], [[Exiptu]], onde estudió Llei Islámica y Xurisprudencia y sacó títulos de posgráu, graduándose con honores. 

== Carrera docente y oposición política ==
En tornando al so país en 1952, el gobiernu afganistanu ufiertáralu a Mojaddedi un cargu políticu, pero esti refugó la ufierta pa dedicase a la docencia. Impartió clases na [[Universidá de Kabul]], onde daba clases de política islámica y xusticia social, y nel Institutu Cimeru de Formación Docente y Estudios Árabes. Amás, dio clases en numberoses escueles secundaries de la capital.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cita noticia|títulu=Concise Biography of Prof. Sibghatullah Al-Mojaddedi by Rahimullah Mojaddedi|url=https://www.afghan-web.com/biographies/biography-of-sibghatullah-mojaddedi/a-concise-biography-of-prof-sibghatullah-al-mojaddedi/|fecha=9 d'abril de 2018|fechaaccesu=25 de xunetu de 2018|periódicu=Afghanistan Online|idioma=en-US}}&lt;/ref&gt; 

Mientres la década de 1950, Mojaddedi empezó a faese bien popular y respetáu pola comunidá, más pola so abierta crítica escontra'l Primer ministru [[Mohammed Daud Khan|Mohammed Daud]], a quién lo acusaba de reprimir de forma dura y cruel a'l so opositores políticos. Tamién faía numberosos llamaos a estudiantes ya intelectuales de que nun s'influyeren poles actividaes comunistes del país, que taben siendo patrocinaes polos estaos vecinos que conformaben la [[Xunión Soviética]], mientres el periodu de la [[Guerra Fría]]. Les sos crítiques fixeron que Daud negára-y el so llabor docente na Universidá de Kabul, pero aun así, los estudiantes d'aquella universidá allegaben a Mojaddedi por que-yos impartiera clases de forma clandestina.

En 1959, Mojaddedi foi arrestáu metanes la visita de [[Nikita Khrushchov]] n'Afganistán. Mojaddedi foi acusáu d'afalar una campaña en contra del dirixente soviéticu, ya inclusive d'entamar un asesinatu nel so contra; ensin derechu a xuiciu, Mojaddedi foi condergáu a 4 años de cárcel, so condiciones bien deplorables, nes que permaneció en confinamientu solitariu mientres 3 años, y ensin lluz solar mientres un añu.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Tres la so lliberación en 1963, el rei [[Mohammed Zahir Shah|Zahir Shah]] unviar al exiliu escontra Exiptu y [[Arabia Saudita]] mientres un añu, y en volviendo a Afganistán, prohibióse-y exercer la docencia y participar na política nacional, nel mesmu periodu onde la influencia soviética diba arrobinándose pel país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Activismu político ==
A pesar de les restricciones escontra les sos actividaes, Mojaddedi fíxose entá más popular dientro de la sociedá afganistana, fundando en 1972, el movimientu Jamiat y Ulamae Mohaddami, que'l so rol sería clave pa la medría de la oposición de la sociedá afganistana ante'l comunismu, la Xunión Soviética y escontra los países que lu sofiten. Dientro del so movimientu incorporaríense intelectuales, académicos relixosos y funcionarios del gobiernu, onde Mojaddedi encamentaba a que teníen d'instalase una política de non interferencia escontra otros países, y que teníen de respetase l'autonomía de cada nación.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
[[Ficheru:Mojaddedi in September 2014.jpg|miniaturadeimagen|258x258px|Sibghatullah Mojaddedi en 2014]]
El 11 de xunetu de 1973, mientres Mojaddedi asistía a una conferencia multinacional islámica nel estranxeru, asocede un golpe d'estáu que punxo fin a la monarquía de Zahir Shah, a manes del so propiu primu, el yá mentáu Mohammed Daud, sol sofitu de la Xunión Soviética, instaurando un gobiernu de corte dictatorial. Tres ello, munchos partidarios de Mojaddedi pidiéron-y de que nun volviera al país, yá que correría peligru pola so oposición escontra Daud, polo que decide viaxar escontra Arabia Saudita mientres un añu, y darréu viaxa a [[Dinamarca]], onde fundó'l Centru Cultural Islámicu d'Escandinavia, na que mientres 4 años, él impartía clases escontra cientos de neños y miles d'adultos de toa Europa, más la enseñanza d'esa fe escontra los ciudadanos daneses, como les sos carauterístiques y tolerancia escontra otres creencies.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Guerra d'Afganistán (1978-1992) ===
En 1978, un nuevu golpe d'estáu derrocó y acabó cola vida de Daud, siendo asocedíu por [[Nur Muhammad Taraki]], quién estableció la [[República Democrática d'Afganistán]], siendo un estáu títere de la Xunión Soviética. Ante ello, Mojaddedi convertir n'unu de los fundadores del Frente de Lliberación Nacional Afganistanu, quién amás, fixo un llamáu escontra la [[Yihad]] frente a la influencia soviética y al gobiernu afganistanu, más una resistencia de la sociedá afganistana ante les sos polítiques. Sicasí, el gobiernu de Taraki ordenó l'arrestu de tolos miembros varones de la familia Mojaddedi, nel que dellos de los sos familiares terminaron arrestaos o asesinaos (por aciu execuciones o ufiertando resistencia). Mientres la Guerra d'Afganistán, Mojaddedi sofitó férreamente a los [[Muyahidín|muyahidínes]], contribuyendo na so crecedera y sofitu moral, razón pola que los muyahidínes nomar líder de la Unidá Islámica d'Afganistán Muyahidín. Dientro de la resistencia muyahidín, Mojaddedi caltuvo una postura bien moderada, calteniendo respetu escontra los valores internacionales, motivu pol que pudo realizar diálogos xuntu con otros líderes mundiales, allegáu de llograr sofitu escontra la causa afganistana.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidencia del Gobiernu Islámicu d'Afganistán (1989-1992) ==
El 23 de febreru de 1989, convócase'l Gran Conseyu Consultativa en Rawalpindi, Paquistán, onde sol sofitu de 450 representantes muyahidínes, Mojaddedi ye nomáu Presidente interín del Gobiernu Islámicu d'Afganistán. Esta eleición evidencia'l peraltu sofitu y respetu que sentíen los muyahidínes escontra Mojaddedi. En 1991, Mojaddedi foi unu de los primeros líderes mundiales en condergar la invasión d'[[Iraq]] escontra [[Kuwait]], sol réxime de [[Sadam Husein]]. A pesar de que los sectores muyahidínes más estremistes opunxéronse ante la postura de Mojaddedi, este unvió tropes a Arabia Saudita, allegada d'abelugar los llugares sagraos del islam, mientres la [[Guerra del Golfu]]. Les sos aiciones fueron perbién recibíes nos países musulmanes.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán (1992) ==
Tres la pergrave inestabilidá causada pola guerra, los muyahidínes empiecen a tener una espansiva meyora escontra'l control de toa Afganistán, que diba adoptando una postura cada vez más estremista y [[Fundamentalismu islámicu|fundamentalista islámica]], que darréu daría pasu al surdimientu del movimientu [[talibán]]. Mojaddedi tornó a Kabul por aciu una comitiva dende [[Peshawar]], y asume como Presidente del acabante crear [[Estáu Islámicu d'Afganistán]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Mientres los tan solu dos meses que tuvo Mojaddedi nel poder, estableció la llei y l'orde na sopelexada Afganistán, dando pasu a la torna de cientu de miles de ciudadanos afganistanos que fuxeron pola guerra, más la reconocencia internacional d'esta nación, prometiendo mayor estabilidá y prosperidá a la so nación.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Guerra civil afganistana (1992-2001) ==

=== Rol como mediador del conflictu talibán ===
Mojaddedi tresfirió'l so cargu de forma pacífica a [[Burhanuddin Rabbani]], quién so un alcuerdu, debía de permanecer solo 4 meses nel poder. Sicasí, toos esos fines viniéronse embaxo cuando españaron una serie de conflictos ente los mesmos muyahidínes, dando pasu a la [[Guerra civil afganistana (1992-2001)|Guerra civil afganistana]], onde la llucha pol control d'Afganistán causó la muerte de miles de civiles, y la destrucción de les principales ciudaes del país. Nun ayudar en nada a que Rabbani non solo incumplió con apurrir el cargu na fecha alcordada, sinón qu'al pie de otros líderes talibanes, impunxeron el zarru d'escueles, estaciones de radio, y la privación de derechos humanos a la población, especialmente escontra les muyeres.

Ante esta caótica situación, Mojaddedi xuntu con otros líderes muyahidínes intentaron descomanadamente n'establecer la paz ente les facciones talibanes, siendo líder de l'Asociación pola Paz y l'Unidá Nacional d'Afganistán, onde llamaba al cese de les hostilidaes y al establecimientu de negociaciones; esta causa foi llargamente sofitada pola población afganistana, quien ciscaben desesperadamente la paz y una transición de calter democráticu. Mientres los sos discursos, Mojaddedi afirmaba de que yera totalmente inxustificable la llucha pol poder, y condergó la muerte innecesaria de civiles afganistanos. Amás, foi parte de numberosos diálogos de paz que se realizaron en [[Xipre]] y en Roma, pero coles mesmes oponíase fuertemente de qu'hubiera intervención estranxera de cualquier país, dau a que tarrecía de que'l conflictu diba empiorar.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

A pesar de la so inmensa reputación ya intentos de conciliar la paz, Mojaddedi foi ignoráu y criticáu pola so postura moderada polos talibanes, ente que estos enllantaben midíes más estremistes y violentes nos territorios controlaos, más l'aumentu de les rellaciones d'estes facciones col grupu terrorista [[Al Qaeda|Al-Qaeda]]. Por ello, Mojaddedi dedicar a ayudar a aquellos civiles afganistanos que taben na probeza pola guerra.

=== Cayida del réxime talibán ===
Tres los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|ataques terrorista del 11 de setiembre de 2001]], Mojaddedi foi unu de les primeres personalidaes afganistanes en condergar duramente l'atentáu, pero cuando asocedió la invasión d'Estaos Xuníos a Afganistán (yá que ellí taben les principales bases d'Al-Qaeda), Mojaddedi declaró'l 24 d'ochobre de 2001, condergando la muerte de civiles mientres la intervención estauxunidense nel país, esixendo que nun siguieren asesinando civiles, nin destruyendo los sos llares.

Tres tomar de Kabul y el derrocamientu del réxime talibán, Mojaddedi foi parte del [[Alcuerdu de Bonn]], onde se buscaba la creación d'un nuevu gobiernu afganistanu. Nél, nomar a [[Hamid Karzai]] como Presidente d'Afganistán el 22 d'avientu de 2001, que'l so nomamientu foi sofitáu por Mojaddedi, pidiendo qu'ayudara a gran parte de la población del país.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Foi escoyíu como líder de la 102-sede de la llexislatura la Cámara Alta, la ''[[Meshrano Jirga]]'', pa un mandatu de 5 años, y tamién se desempeñó como presidente de la ''Comisión Nacional pa la Paz n'Afganistán''.

== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==

*[http://www.mojaddedi.org Sitio n'homenaxe, con una estensa biografía (n'inglés).]

{{socesión
| predecesor = [[Abdul Rahim Hatef]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente de la República d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| títulu = &lt;br /&gt;Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán
| periodu = ''1989''-1992
| socesor = [[Burhanuddin Rabbani]]
}}

{{NF|1925||Mojadded, Sibghatullah}}


{{Tradubot|Sibghatullah Mojaddedi}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Muyahidines d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>msp8yjsgkd7os6ea47z70mjh2scl6w1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abdul Rahim Hatef</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156850</id>
    <revision>
      <id>3703035</id>
      <parentid>3685088</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4585" xml:space="preserve">{{persona |escudo =
Emblem_of_Afghanistan_(1987-1992).svg
|cargu = [[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]
|entamu = [[16 d'abril]]
|final = [[28 d'abril]] de [[1992]]
|predecesor = [[Mohammad Najibullah]]
|socesor = [[Sibghatullah Mojaddedi]] &lt;small&gt;(Presidente del [[Estáu Islámicu d'Afganistán]])&lt;/small&gt;
|escudu2 = Emblem_of_Afghanistan_(1987-1992).svg
|cargo2 = [[Vicepresidente|Vicepresidente de la República d'Afganistán]]
|entamu2 = [[26 de mayu]] de [[1988]]
|final2 = [[16 d'abril]] de [[1992]]
|predecesor2 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
|socesor2 = ''Cargu abolíu''
}}
'''Abdul Rahim Hatef''' ([[Kandahar]], [[7 de xunetu]] de [[1926]] – [[Alphen aan den Rijn]], [[19 d'agostu]] de [[2013]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://larawbar.net/37662.html |títulu=http://larawbar.net/37662.html |fechaaccesu=22 d'agostu de 2013 |fecha=21 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt; foi un políticu afganistanu. Desempeñóse como Vicepresidente mientres los últimos años de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Foi presidente provisional d'Afganistán mientres dos selmanes n'abril de 1992, tres el derrocamientu del presidente [[Mohammad Najibullah]] y hasta la cayida de [[Kabul]].

== Biografía ==

D'orixe pashtún, Abdul Rahim Hatef yera fíu d'un famosu líder relixosu. Graduóse na escuela secundaria &quot;Habibi&quot; en Kabul (1945) y del departamentu de lliteratura na [[Universidá de Kabul]] (1949).

Ente 1949-1951 foi vicedireutor d'un secundariu; ente 1951-1952 foi profesor nel Licéu [[Ahmad Shah Baba]] en Kandahar; en 1952 trabayó de profesor na Escuela Cimera Pedagóxica de Kabul. En 1953 foi nomáu xefe del departamentu de publicidá y publicación del sistema de xestión d'obres de riego d'[[Provincia de Helmand|Helmand]]. Pero esi añu dexó l'alministración pública, arreyándose n'actividaes públiques y comerciales.

En 1965 foi escoyíu al parllamentu. Mientres una de les sesiones, producióse un diputáu trató de cutir con un micrófonu al diputáu [[Babrak Karmal]], interponiéndose Hatef, quien recibió'l golpe.

Participó na [[Loya Jirga]] de 1977, entamada pol réxime de [[Mohammed Daud]] pa l'adopción d'una nueva constitución.

Collaboró viviegamente col réxime del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) mientres los gobiernos de Karmal y Najibullah. Dende 1981 foi miembru de la direición del ''[[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán#Organizaciones|Frente Nacional Patrióticu]]'', una organización creada por iniciativa del PDPA p'arrexuntar a los simpatizantes non-marxistes, más tarde llamáu ''Frente Nacional''. Nel periodu 1985-1990 foi Presidente del Conseyu Central del Frente Nacional. Ente 1986-1987 foi miembru del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]]. Foi críticu de l'actuación del PDPA.

En xineru de 1987 convertir en presidente de la ''Comisión de Reconciliación Nacional'', organismu creáu pa terminar cola [[Guerra Civil Afgana]]. En 1989 convertir en vicepresidente del ''Conseyu Supremu de Defensa de la Patria''.

Col arrenunciu de Najibullah ante la meyora [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]], convertir en presidente interín d'Afganistán. El [[28 d'abril]] de [[1992]] participó na tresferencia de poder a los muyahidines. Depués d'ella, partió al exiliu a [[Países Baxos]].

{{Socesión
| predecesor = [[Mohammad Najibullah]]
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]
| periodu = [[1992]]
| socesor = [[Sibghatullah Mojaddedi]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| predecesor2 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| títulu2 = Vicepresidente de la República d'Afganistán
| periodu2 = [[1991]] - [[1992]]
| socesor2 = ''?''
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Clements, Frank (2003). ''Conflict in Afghanistan: a historical encyclopedia.'' ABC-CLIO. p. 102. ISBN 9781851094028.

== Enllaces esternos ==
* {{enllaz rotu|1=[http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf ''El Partíu Democráticu Popular d'Afganistán nel poder.''] |2=http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |bot=InternetArchiveBot }}

{{NF|1926|2013|Hatef, Abdul Rahim}}


{{Tradubot|Abdul Rahim Hatef}}

[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>h5sfk0yabvzijgpissotfphr4b9zr6y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703068</id>
      <parentid>3703035</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4590" xml:space="preserve">{{persona |escudo =
Emblem_of_Afghanistan_(1987-1992).svg
|cargu = [[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]
|entamu = [[16 d'abril]]
|final = [[28 d'abril]] de [[1992]]
|predecesor = [[Mohammad Najibullah]]
|socesor = [[Sibghatullah Mojaddedi]] &lt;small&gt;(Presidente del [[Estáu Islámicu d'Afganistán]])&lt;/small&gt;
|escudu2 = Emblem_of_Afghanistan_(1987-1992).svg
|cargo2 = [[Vicepresidente|Vicepresidente de la República d'Afganistán]]
|entamu2 = [[26 de mayu]] de [[1988]]
|final2 = [[16 d'abril]] de [[1992]]
|predecesor2 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
|socesor2 = ''Cargu abolíu''
}}
'''Abdul Rahim Hatef''' ([[Kandahar]], [[7 de xunetu]] de [[1926]] – [[Alphen aan den Rijn]], [[19 d'agostu]] de [[2013]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://larawbar.net/37662.html |títulu=http://larawbar.net/37662.html |fechaaccesu=22 d'agostu de 2013 |fecha=21 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt; foi un políticu afganistanu. Desempeñóse como Vicepresidente mientres los últimos años de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Foi presidente provisional d'Afganistán mientres dos selmanes n'abril de 1992, tres el derrocamientu del presidente [[Mohammad Najibullah]] y hasta la cayida de [[Kabul]].

== Biografía ==

D'orixe pashtún, Abdul Rahim Hatef yera fíu d'un famosu líder relixosu. Graduóse na escuela secundaria &quot;Habibi&quot; en Kabul (1945) y del departamentu de lliteratura na [[Universidá de Kabul]] (1949).

Ente 1949-1951 foi vicedireutor d'un secundariu; ente 1951-1952 foi profesor nel Licéu [[Ahmad Shah Baba]] en Kandahar; en 1952 trabayó de profesor na Escuela Cimera Pedagóxica de Kabul. En 1953 foi nomáu xefe del departamentu de publicidá y publicación del sistema de xestión d'obres de riego d'[[Provincia de Helmand|Helmand]]. Pero esi añu dexó l'alministración pública, arreyándose n'actividaes públiques y comerciales.

En 1965 foi escoyíu al parllamentu. Mientres una de les sesiones, producióse un diputáu trató de cutir con un micrófonu al diputáu [[Babrak Karmal]], interponiéndose Hatef, quien recibió'l golpe.

Participó na [[Loya Jirga]] de 1977, entamada pol réxime de [[Mohammed Daud]] pa l'adopción d'una nueva constitución.

Collaboró viviegamente col réxime del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) mientres los gobiernos de Karmal y Najibullah. Dende 1981 foi miembru de la direición del ''[[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán#Organizaciones|Frente Nacional Patrióticu]]'', una organización creada por iniciativa del PDPA p'arrexuntar a los simpatizantes non-marxistes, más tarde llamáu ''Frente Nacional''. Nel periodu 1985-1990 foi Presidente del Conseyu Central del Frente Nacional. Ente 1986-1987 foi miembru del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]]. Foi críticu de l'actuación del PDPA.

En xineru de 1987 convertir en presidente de la ''Comisión de Reconciliación Nacional'', organismu creáu pa terminar cola [[Guerra Civil Afganistana]]. En 1989 convertir en vicepresidente del ''Conseyu Supremu de Defensa de la Patria''.

Col arrenunciu de Najibullah ante la meyora [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidín]], convertir en presidente interín d'Afganistán. El [[28 d'abril]] de [[1992]] participó na tresferencia de poder a los muyahidines. Depués d'ella, partió al exiliu a [[Países Baxos]].

{{Socesión
| predecesor = [[Mohammad Najibullah]]
| títulu = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente de la República d'Afganistán]]
| periodu = [[1992]]
| socesor = [[Sibghatullah Mojaddedi]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(''Presidente del Estáu Islámicu d'Afganistán'')&lt;/small&gt;
| predecesor2 = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| títulu2 = Vicepresidente de la República d'Afganistán
| periodu2 = [[1991]] - [[1992]]
| socesor2 = ''?''
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Clements, Frank (2003). ''Conflict in Afghanistan: a historical encyclopedia.'' ABC-CLIO. p. 102. ISBN 9781851094028.

== Enllaces esternos ==
* {{enllaz rotu|1=[http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf ''El Partíu Democráticu Popular d'Afganistán nel poder.''] |2=http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |bot=InternetArchiveBot }}

{{NF|1926|2013|Hatef, Abdul Rahim}}


{{Tradubot|Abdul Rahim Hatef}}

[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>rfesqcxon4uxwdvxcs6qzvy1pj63r46</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jafizulá Amín</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156922</id>
    <revision>
      <id>3703042</id>
      <parentid>3684136</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23861" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Jafizulá&lt;ref&gt;Munches vegaes escritu ''Hafizullah''.&lt;/ref&gt; Amín''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganu]]. Presidente de la [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] mientres cientu cuatro díes, la cruenta represión que desamarró favoreció la intervención soviética, a pidíu del [[Conseyu Revolucionariu]], quien lo destituyó del so cargu. El gobiernu posterior referir a Amín como «el traidor», al afayase los sos contactos cola [[CIA]] d'[[Estaos Xuníos]].

== Biografía ==

=== Primeros años ===

Jafizulá Amín nació'l 1 d'agostu 1929 na provincia de Paghman. Fíu d'un alcaide de la minoría étnica [[etnia paxta|paxta]] [[ghilzai]], más precisamente de la pequeña tribu harut (o haroti). Graduóse na Escuela Cimera Pedagóxica y na Facultá de Ciencies de la Universidá de Kabul con una Llicenciatura en Ciencies Físiques y Matemátiques.&lt;ref name=&quot;afgh&quot;&gt;[http://www.afghanland.com/history/amin.html Bio en Afghaland.org]&lt;/ref&gt; Depués trabayó de profesor, vicedireutor y finalmente direutor del [[escuela secundaria|secundariu]] kabulí ''Ibn Sina''.

En 1957 ganó una beca pa siguir los sos estudios na [[Universidá de Columbia]] en [[Nueva York]], EE. XX., onde llogró una maestría. Volvió a Afganistán y foi nomáu direutor de la Escuela Normal Superior y xefe del departamentu d'educación primaria del Ministeriu d'Educación. En 1962, Amín tornó a EE. XX. pa llograr un doctoráu, pero nun consiguiéndolo, tornó a Afganistán en 1965. Mientres toos estos años, Amín ganóse una reputación de [[nacionalista]] paxtu.

=== Carrera política ===

Dempués del so regresu foi profesor na Universidá de Kabul.

En 1966 afiliar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, [[marxista]]). Por encamientu del secretariu xeneral Taraki foi nomáu miembru del Comité Central en 1967. Sicasí, dempués d'un conflictu con T. Badakhshi en xineru de 1968, el Comité Central degradar a miembru candidatu por salise de los principios del [[internacionalismu]]. Na decisión describíase-y como una persona conocida pola so vida pasada pública con traces fascistes y acomuñada a altos funcionarios coles mesmes carauterístiques».&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034DFCF-96B6-175C-90B15196665D09Y3&amp;sort=Collection&amp;item=Soviet%20Invasion%20of%20Afghanistan ''Background of Hafizullah Amin,'' in the Virtual Archive of ''Cold War International History Project''.]&lt;/ref&gt;

En 1969, Amín foi electu miembru de la cámara baxa (''Wolesi Jirga''). En 1977 volvió ser miembru del Comité Central.

=== Nel gobiernu revolucionariu ===

{{VT|Revolución d'Abril de 1978}}
El 17 d'abril de 1978, Mir Ali Akbar Kaibar, destacáu militante del PDPA, foi asesináu por axentes del réxime de [[Mohammed Daud Khan]] na prisión de ''Pul-i-Charkhi'', en Kabul. Hubo una manifestación de protesta bonal de más de 10.000 persones.&lt;ref&gt;[http://www.marxist.com/is-misery-afghanistans-destiny.htm ''Is misery Afghanistan's destiny?'', by Lal Khan.]&lt;/ref&gt; Depués, los dirixentes del PDPA fueron encarcelaos, incluyendo a [[Nur Mohammad Taraki]] y [[Babrak Karmal]]. Sicasí, Amín, tuvo mientres los cinco primeres hores so arrestu domiciliariu, dándo-y la oportunidá d'ordenar un llevantamientu de les Fuercies Armaes, que dende diba dellos años teníen influencies marxistes. Na nueche del 27 al 28 d'abril unidad militares aprucieron nel palaciu nel corazón de Kabul.

Col trunfu de la Revolución, el PDPA formó un gobiernu y Amín convertir en [[canciller]] y primer ministru axuntu, depués amestó'l cargu de [[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|ministru de defensa]], y finalmente foi xubíu a [[primer ministru d'Afganistán|primer ministru]].

Dende mediaos de 1978, por esfuercios direutos de Amín, enllantóse un [[cultu a la personalidá]] de Taraki. Na llucha pol poder, Amín deliberadamente llamar «padre de los pueblos d'Afganistán», «gran líder de la revolución y de los trabayadores d'Afganistán», «gran maestru», etc. y ordenó faer de la casa onde Taraki nació y vivió un muséu.

El 27 de marzu de 1979 asumió tamién nel [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Halliday|nome1=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf|fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés|páxina=27}}&lt;/ref&gt;

Amín yera consideráu'l ''home fuerte'' del réxime y dende la so posición promovió les midíes represives más dures. Vasily Safronchuk, del ministeriu d'asuntos esteriores de la URSS, rellató que

{{cita|Díxi-y a Amín que les sos polítiques yeren demasiáu dures y que terminaría volviendo a la población musulmana contra él [...], pero él solía retrucar: «¿Qué ye, que Stalin fixo la Revolución con guante blancu?&lt;ref&gt;Esto ye una alusión a una conocida frase de [[Stalin]]: «Nun podéis faer una revolución con guantes de seda.»&lt;/ref&gt;»&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=xWTYa9eLag8 Guerra Fría, cap. 20. Los soldaos de Dios 1975-1988. Parte 1.]&lt;/ref&gt;}}

A empiezos de setiembre de 1979, Taraki parte a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]].&lt;ref&gt;[http://biblioteka.org.ua/book.php?id=1120012050&amp;p=13 ''Los soldaos de la guerra n'Afganistán'' (en rusu).]&lt;/ref&gt; Mientres la so ausencia, Amín fixo asesinar a cuatro altos oficiales lleales a Taraki y realizó otres maniobres de calter golpista.

=== Poder absolutu ===

El 14 de setiembre de 1979, en circunstancies ensin esclariar, hubo un tirotéu nel palaciu de gobiernu ente los guardaespaldes de Amín y los de Taraki, cuando los líderes teníen d'axuntase. Dambos acusáronse mutuamente de tratar d'asesinar al otru. A otru día, partidarios de Amín arrestaron al Presidente. El 16 comunicaron al Comité Central del PDPA un arrenunciu supuestamente «escritu pol mesmu Taraki» a los sos cargos nel Partíu y l'Estáu por motivos de salú».&lt;ref name=&quot;cent&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1071927254 Bio de Taraki en centrasia.ru]&lt;/ref&gt; Según delles fontes, sería asesináu'l día 15, según otres dir el día 17, otres señalen el 2 d'ochobre; toes concuerden que foi esgañáu con una [[almada]]. El gobiernu de Amín comunicó la so muerte'l [[9 d'ochobre]] «por enfermedá».&lt;ref name=&quot;cent&quot; /&gt; La verdá avera del [[magnicidiu]] sería dada a conocer por Babrak Karmal, presidente tres el derrocamientu de Amín.

Amín fixo que'l [[Conseyu Revolucionariu]] nomáralu presidente y tamién se convirtió en líder del PDPA (el Comité Central nomar colos miembros amenaciaos a punta de pistola&lt;ref&gt;[http://www.fergananews.com/article.php?id=58 ''Secretos d'Afganistán'', entrevista col xeneral Leonid Bogdanov de la KGB.]&lt;/ref&gt;). Foi unu de los primeres qu'espunxo la idea de la necesidá d'una intervención soviética n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://psi.ece.jhu.edu/~kaplan/IRUSS/BUK/GBARC/pdfs/afgh/afg79pb.pdf Acta de la xunta del Buró Políticu del PCUS en 17 de marzu de 1979] (en rusu).&lt;/ref&gt; El gobiernu de Amín entró en contautu con [[Paquistán]], eslleió'l serviciu de seguridá que creara Taraki (y reorganizar como una [[policía secreta]] personal al mandu del so pariente Asadulá Amín) y empezó el bilordiu del mesmu, declarando que'l gobiernu de Taraki «matara a más de 12.000 persones».&lt;ref&gt;''Historia d'Afganistán dende les guerres d'Alejandro de Macedonia a la cayida de los talibanes.'' - Moscú, Editorial Penguin Books, páxs. 305-306.&lt;/ref&gt; Llueñe de «detener el terror», Amín intensificar notablemente. Una xunta del Buró Políticu del [[PCUS]] del [[31 d'ochobre]] de 1979 fai referencia a esta situación:

{{cita|Nun esfuerciu por faese un buecu nel poder, Amín fixo xestos teatrales, como la lliberación de persones primeramente deteníes, pero, ello ye qu'amplió l'algame de la represión nel Partíu, l'exércitu, l'aparatu estatal y les organizaciones públiques. Rescampla que tien el trabayu d'esaniciar del sable políticu práuticamente toles figures prominentes del Partíu y l'Estáu que ve como los sos adversarios reales o potenciales... Les aiciones de Amín tán xenerando un descontentu creciente nes fuercies progresistes. Si antes taben nel so contra los miembros del grupu ''Parcham'', agora xuniéronse los del grupu ''Jalq'', representantes del aparatu estatal, l'exércitu, la intelectualidá y la mocedá. Esto crea incertidume pa Amín, qu'estudia la manera d'intensificar la represión, con un amenorgamientu entá mayor de la base social del réxime.&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/11522.html ''La hestoria de la modernización n'Afganistán: una visión dende Moscú''] (en rusu).&lt;/ref&gt;}}

Amín empezó a lluchar pola superación inmediata del cultu a Taraki qu'él mesmu impulsara antes. El Comité Central del PDPA unvió a los militantes del partíu una carta'l 16 de setiembre:

{{cita|[...] El collaciu J. Amín demostró la so integridá esponiendo'l cultu a la personalidá de Taraki. Los partidarios activos de Taraki -[[Asadulá Sarvari]], [[Said Mohammad Gulabzoi]], Shir Jan Mazduryar, [[Mohammad Aslam Watanjar]]- facilitaron l'aprobación del cultu a la personalidá de Taraki. Él y el so equipu queríen insinies cola so imaxe nel pechu de los dirixentes. Pero'l collaciu J. Amín opúnxose firmemente y recordó que Lenin, Ho Chi Minh y Fidel Castro nun lo dexaben.

N. M. Taraki, col consentimientu y l'aprobación de la so banda, quería qu'instituciones y cais de la ciduad lleven el so nome. Amás, fixéronse esfuercios pa construyir un gran monumentu a Taraki, lo que provocó la fuerte protesta del collaciu J. Amín.

[...] La banda de Taraki adulces aisllóse, dexó d'obedecer al primer ministru y actuó como un grupu independiente [...].&lt;ref&gt;[http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/4.shtml?part=7]&lt;/ref&gt;}}

El réxime de Amín asesinó a miles de persones. Había asesinatos por fuercies del gobiernu tolos díes.&lt;ref&gt;[http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm Hafizullah Amin] {{Wayback|url=http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm |date=20081012093727 }}&lt;/ref&gt; Nuna ocasión, en Kabul convidó a más de 500 miembros del cleru, y los masacró a toos.&lt;ref&gt;[http://rusk.ru/st.php?idar=102190 Исповедь маленького человека]&lt;/ref&gt;

Toos el siguidores lleales al anterior presidente fueron asesinaos, encarcelaos o exiliaos. Nesti tiempu fíxose entá más famosa la yá tristemente célebre cárcel de ''Pul-i-Charkhi'', conocíu centru de [[tortura]] y execuciones sumarias de miles de persones. Amín siguió socavando y desacreditando al marxismu. Tamién promulgó lleis draconianas contra'l cleru musulmán. En cuestión de tres meses, Amín había esencialmente destruyíu'l gobiernu y tenía previstu apurrilo a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], y convertise en presidente d'un [[Estáu islámicu|Estáu fundamentalista]].&lt;ref&gt;[http://www.pashtunforums.com/pashtun-history-8/peoples-democratic-party-afghanistan-6211/ ''The People's Democratic Party of Afghanistan started as an indigenous movement'', artículu de John Ryan, profesor de la Universidá de Winnipeg, 2001.]&lt;/ref&gt;

Amín entró en contautu con [[Gulbudin Hekmatiar]], líder terrorista de [[Hezbi Islami]]. Dambos alcordaron que remataes los llabores de desestabilización pal afitamientu políticu, Hekmatiar sería primer ministru y Amín retendría la presidencia.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|páxines=50, 51|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu|capítulo=Operación de Pinces}}&lt;/ref&gt;

Nuna xunta con el embaxadores de los países socialistes el 8 d'ochobre de 1979 el canciller afganu Shah Wali espresó la so versión acontecimientos del 14 de setiembre, acusando al embaxador soviéticu Puzanov de participar na preparación del asesinatu de Amín.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

Amín sobrevivió a dos intentos d'asesinatu: el 16&lt;ref&gt;[http://www.licey.net/war/book5/shtorm]&lt;/ref&gt; y el 27 d'avientu (dambos envelenando la so comida), pero esti últimu día foi asesináu en tomar del so palaciu por fuercies especiales soviétiques.

=== Derrocamientu ===

El memorándum del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] sobre la intervención n'Afganistán señalaba que

{{cita|[...] A pesar del fechu de que'l pueblu d'Afganistán y les sos fuercies armaes mientres enforma tiempu repelieron los embates de les fuercies reaccionaries nacionales y estranxeres, el peligru pal sistema actual sigui creciendo. Esto en gran midida acomuñar col fechu de que l'estrechu círculu de los dirixentes (J. Amín y los sos secuaces) lleven a cabu una destrucción cruel y criminal de los cuadros y dirixentes de la Revolución. Cientos de miles de comunistes dedicaos a la causa de la Revolución y el socialismu y tamién persones ayenes al Partíu fueron oxetu de represión.

El CC del PCUS en repitíes ocasiones dirixir a les autoridaes afganistanes, tratando de llograr el fin de la represión illegal, llamando a reparar la llegalidá revolucionaria y nun operar nel caprichu d'una o otra persona nel poder. J. Amín en delles ocasiones dio garantíes de que tales actos detuviérense, pero, ello ye qu'intensificó la represión. Apocayá J. Amín, quien esaniciara l'antiguu Secretariu Xeneral del PDPA y Presidente de la República N. M. Taraki, hipócritamente destacó les sos rellaciones amistoses cola Xunión Soviética y dio discursos ultrarrevolucionarios, pero de fechu socavó les bases del réxime revolucionariu.

Polo tanto la intervención del esterior y el terror contra'l cuadru honestu dedicáu al réxime creó l'amenaza de la eliminación de lo que la Revolución d'Abril traxo a Afganistán. [...]&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034D976-96B6-175C-91AB88AEA53B2FFB&amp;sort=Subject&amp;item=N.%20M.%20Taraki Declaration of the CC CPSU to the Party leadership concerning the Situation in Afghanistan.]&lt;/ref&gt;}}

Obviamente el réxime de Amín yera bien impopular. Podía cayer en cualquier momentu y establecese un réxime abiertamente [[reaccionariu]]. Per otru llau, afayáronse les vinculaciones de Amín cola CIA y él podría resolver l'allugamientu de bases militares de la [[OTAN]] nel so territoriu. Pa prevenir l'apaición de tropes potencialmente contraries na so frontera, la direición soviética aprobó'l [[12 d'avientu]] de 1979 un resolución secretu «sobre la situación n'Afganistán». Nella plantegábase: esaniciar a Jafizulá Amín, nomar nel so llugar a [[Babrak Karmal]] y estabilizar la situación n'Afganistán con tropes.

El plan de Amín y los sos collaboradores yera liquidar definitivamente a los comunistes y otros elementos progresistes la nueche del 28 d'avientu. A otru día, la milicia integrista de [[Gulbuddin Hekmatyar]] entraría en Kabul: Amín caltendría'l cargu de presidente y el de primer ministru sería pa Hekmatyar, rematando asina una operación de pinces».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los acontecimientos tomaron otru cursu.

{{AP|Operación Nube-333}}
El 27 d'avientu los axentes soviéticos sobrecargaron con venenu la comida de Amín cuando taba dando una cena con motivu del regresu de [[Moscú]] del Secretariu del CC del PDPA de [[Panjshir]]. Médicos soviéticos, que nun sabíen del plan, salváron-y la vida. Depués, [[spetsnaz]] aprucieron y acribillaron a Amín. El cuerpu de Amín foi envolubráu con una alfombra, sacáu del palaciu y soterráu nun llugar secretu.

Pela nueche, [[Radio Kabul]] informó que yera decisión del [[Conseyu Revolucionariu]], el destituyir y condergar a muerte a Amín y llevar a cabu de la pena. Babrak Karmal, el nuevu líder, dirixir al pueblu:

{{cita|Declaro al mundu que l'eslabón de la cadena del despotismu, el réxime de J. Amín y los sos secuaces, foi destruyíu nel corazón d'Asia. L'aislláu y sangrientu réxime del traidor al pueblu y a la patria cayó sol pesu de los sos crímenes. Vamos Dar a conocer les sos aventures brutales...&lt;ref&gt;Babrak Karmal, Declaración del 29 d'avientu de 1979.&lt;/ref&gt;}}

== Analís históricu ==

=== Vinculación cola CIA ===

Mientres la década de 1950 y principios de los 60, Amín asistió al Colexu de Profesores de la Universidá de Columbia y a la [[Universidá de Wisconsin]]. Este foi un periodu d'apoxéu de la CIA al interior de les universidaes, nel cual, con impresionantes sobornos y amenaces, trataben de reclutar estudiantes estranxeros en EE. XX. p'actuar como los sos axentes cuando volvieren a casa. Mientres esti periodu, a lo menos un presidente de la ''Asociación d'Estudiantes d'Afganistán'', Zia H. Nurzay, yá trabaya cola CIA nos Estaos Xuníos y más tarde convirtióse en presidente de la tesorería d'Afganistán. Unu de los estudiantes afganos que Nurzay y la CIA trató en devanéu de reclutar, Abdul Latif Hotaki, declaró en 1967 qu'un bon númberu de los funcionarios claves nel gobiernu d'Afganistán estudiaron en EE. XX. En 1963, Amín convertir en xefe d'esa Asociación, que recibía parte del so financiamientu de la ''Fundación Asia'', fachada principal de la CIA n'Asia mientres munchos años. Coles mesmes, Amín acomuñar a esta fundación.&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt; Foi nesta dómina que, según documentos presentaos por Karmal tres la cayida de Amín, habría de ser reclutado pola CIA, coles mires de socavar la Revolución, esterminar a los meyores cuadros del Partíu y esmucise al terrén de la contrarrevolución.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Projánov|nome= Alexander|títulu= L'árbol nel centru de Kabul|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 1984|editorial= Cartago|allugamientu= Buenos Aires|capítulu= 1|páxina= 16}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979, mes en que Amín tomó'l poder, el cargu de negocios estauxunidenses en Kabul, Bruce Amstutz, empezó a celebrar alcuentros amistosos con él p'asegura-y que nun tenía qu'esmolecese polos sos aliaos soviéticos, siempres y cuando los EE.XX. caltuvieren una fuerte presencia n'Afganistán. Pa finales de mes, Amín fixo un llamamientu especial a Amstutz p'ameyorar les rellaciones con EE. XX. Dos díes más tarde en Nueva York, el canciller afganu espresó los mesmos sentimientos a funcionarios del [[Departamentu d'Estáu]].&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt;

=== Valoraciones ===

Alexander Puzanov, embaxador soviéticu n'Afganistán hasta 1979 dixo:

{{cita|Amín... Qué puedo dicilos, yera un home intelixente. Enérxicu y bien trabayador. Taraki considerába-y el so discípulu más capaz y devotu, taba como namoráu... y confiaba nél dafechu, dicen, inclusive más que de sigo mesmu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, páxs. 200, 201.&lt;/ref&gt;}}

Nel so llibru ''Escritos d'acontecimientos políticos y históricos'', el que depués fuera Primer Ministru d'Afganistán, [[Sultán Alí Keshtmand]], escribe que la dómina de Amín yera un llurdiu na [[hestoria d'Afganistán]]. Él considera que Amín llogró tener nes sos manes toes los resortes del poder, creando asina un [[totalitarismu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/1382.html Возвращение Султан-Али Кештманда]&lt;/ref&gt;

L'ex ministru de finances afganu Abdul Karim Misak pensaba que Amín yera un [[stalinista]] y nacionalista paxtu, pero non un axente de la CIA. Señaló que Amín tenía una gran sei de fama, una ambición ensin llendes y que yera un organizador talentosu. Amín falaba con frecuencia y entusiasmu de [[Fidel Castro]], amosándose celosu de la so autoridá, popularidá y pasáu heroicu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, p. 203.&lt;/ref&gt;

Nel llibru ''[[Fidel Castro: biografía a dos voces]]'', l'entrevistador [[Ignacio Ramonet]] pregúnta-y a Fidel por Amín:

{{cita|'''I.R.: Usté conoció a dellos líderes marxistes que tuvieron, nel poder, un comportamientu detestable y criminal. Piensu, por casu en Hafizullah Amin, d'Afganistán, y en [[Ieng Sary]], de Kampuchea, coautor del xenocidiu de Camboya en 1975. ¿Qué recuerdo conserva d'ellos?'''&lt;br /&gt;
F.C.: N'Afganistán, en 1979, Amin, que yera primer ministru, lideró un grupu secretu que conspiró contra'l presidente Muhammad Taraki, mientres ésti taba precisamente de visita en L'Habana, y en pocos díes, en xunetu d'esi añu, produció en Kabul una combalechadura palaciega que terminó cola muerte de Taraki, a quien asesinaron de callao, y con tomar del poder por Amin, que se convirtió en presidente. Esi asesinatu, desaprobado por [[Brezhnev]], conduz a la intervención de los soviéticos n'avientu de 1979.&lt;br /&gt;
Amin yera un personaxe en cierta forma paecíu a Pol Pot. Nós tuviéramos oportunidá de conocer a Amin n'abril de 1978, dempués del trunfu de la revolución n'Afganistán. ¡Usté nun podía imaxinar persona más atenta![...]&lt;br /&gt;
Tuvi, n'efeutu, l'estrañu privilexu de conocer n'apariencia dellos personaxes n'apariencia perfectamente normales, bien educaos, con una cultura occidental, graduaos n'Europa o Estaos Xuníos, y que dempués fixeron coses espantibles, abominables. Ye como si, en ciertu momentu, la xente volviérase lloca. Paez qu'hai persones que les sos neurones cerebrales nun tán afeches pa la complexidá de los problemes que surden nun procesu revolucionariu. Y cometen ignominiosos actos de llocura que nun cesen d'ablucame.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Ramonet|nome= Ignacio|enllaceautor= Ignacio Ramonet|títulu= Fidel Castro: biografía a dos voces. Edición ampliada y revisada|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 2007|editorial= Alderica|allugamientu= Buenos Aires|isbn= 978-987-1117-42-0|capítulu= 27|páxines= 609, 610}}&lt;/ref&gt;}}

== Referencies ==

{{llistaref}}

{{Socesión
| predecesor = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Babrak Karmal]]
| periodu = [[1979]]
| predecesor2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Babrak Karmal]]
| periodu2 = [[1979]]
| predecesor3 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu3 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor3 = [[Babrak Karmal]]
| periodu3 = [[1979]]
| predecesor4 = [[Mohammad Aslam Watanjar]]
| títulu4 = [[Ministru de Defensa d'Afganistán]]
| socesor4 = [[Mohammed Rafie]]
| periodu4 = [[1979]]
| predecesor5 = [[Abdulá Wahid]]
| títulu5 = [[Ministru de Rellaciones Esteriores d'Afganistán]]
| socesor5 = [[Shah Wali]]
| periodu5 = [[1978]] - [[1979]]
}}

{{NF|1929|1979|Amin, Jafizula}}

{{Tradubot|Jafizulá Amín}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Axentes de la CIA]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Dictadores]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6yychnchfzlbpau4bchlhpcsugc7jqs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703136</id>
      <parentid>3703042</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23866" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Jafizulá&lt;ref&gt;Munches vegaes escritu ''Hafizullah''.&lt;/ref&gt; Amín''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganu]]. Presidente de la [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] mientres cientu cuatro díes, la cruenta represión que desamarró favoreció la intervención soviética, a pidíu del [[Conseyu Revolucionariu]], quien lo destituyó del so cargu. El gobiernu posterior referir a Amín como «el traidor», al afayase los sos contactos cola [[CIA]] d'[[Estaos Xuníos]].

== Biografía ==

=== Primeros años ===

Jafizulá Amín nació'l 1 d'agostu 1929 na provincia de Paghman. Fíu d'un alcaide de la minoría étnica [[etnia paxta|paxta]] [[ghilzai]], más precisamente de la pequeña tribu harut (o haroti). Graduóse na Escuela Cimera Pedagóxica y na Facultá de Ciencies de la Universidá de Kabul con una Llicenciatura en Ciencies Físiques y Matemátiques.&lt;ref name=&quot;afgh&quot;&gt;[http://www.afghanland.com/history/amin.html Bio en Afghaland.org]&lt;/ref&gt; Depués trabayó de profesor, vicedireutor y finalmente direutor del [[escuela secundaria|secundariu]] kabulí ''Ibn Sina''.

En 1957 ganó una beca pa siguir los sos estudios na [[Universidá de Columbia]] en [[Nueva York]], EE. XX., onde llogró una maestría. Volvió a Afganistán y foi nomáu direutor de la Escuela Normal Superior y xefe del departamentu d'educación primaria del Ministeriu d'Educación. En 1962, Amín tornó a EE. XX. pa llograr un doctoráu, pero nun consiguiéndolo, tornó a Afganistán en 1965. Mientres toos estos años, Amín ganóse una reputación de [[nacionalista]] paxtu.

=== Carrera política ===

Dempués del so regresu foi profesor na Universidá de Kabul.

En 1966 afiliar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, [[marxista]]). Por encamientu del secretariu xeneral Taraki foi nomáu miembru del Comité Central en 1967. Sicasí, dempués d'un conflictu con T. Badakhshi en xineru de 1968, el Comité Central degradar a miembru candidatu por salise de los principios del [[internacionalismu]]. Na decisión describíase-y como una persona conocida pola so vida pasada pública con traces fascistes y acomuñada a altos funcionarios coles mesmes carauterístiques».&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034DFCF-96B6-175C-90B15196665D09Y3&amp;sort=Collection&amp;item=Soviet%20Invasion%20of%20Afghanistan ''Background of Hafizullah Amin,'' in the Virtual Archive of ''Cold War International History Project''.]&lt;/ref&gt;

En 1969, Amín foi electu miembru de la cámara baxa (''Wolesi Jirga''). En 1977 volvió ser miembru del Comité Central.

=== Nel gobiernu revolucionariu ===

{{VT|Revolución d'Abril de 1978}}
El 17 d'abril de 1978, Mir Ali Akbar Kaibar, destacáu militante del PDPA, foi asesináu por axentes del réxime de [[Mohammed Daud Khan]] na prisión de ''Pul-i-Charkhi'', en Kabul. Hubo una manifestación de protesta bonal de más de 10.000 persones.&lt;ref&gt;[http://www.marxist.com/is-misery-afghanistans-destiny.htm ''Is misery Afghanistan's destiny?'', by Lal Khan.]&lt;/ref&gt; Depués, los dirixentes del PDPA fueron encarcelaos, incluyendo a [[Nur Mohammad Taraki]] y [[Babrak Karmal]]. Sicasí, Amín, tuvo mientres los cinco primeres hores so arrestu domiciliariu, dándo-y la oportunidá d'ordenar un llevantamientu de les Fuercies Armaes, que dende diba dellos años teníen influencies marxistes. Na nueche del 27 al 28 d'abril unidad militares aprucieron nel palaciu nel corazón de Kabul.

Col trunfu de la Revolución, el PDPA formó un gobiernu y Amín convertir en [[canciller]] y primer ministru axuntu, depués amestó'l cargu de [[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|ministru de defensa]], y finalmente foi xubíu a [[primer ministru d'Afganistán|primer ministru]].

Dende mediaos de 1978, por esfuercios direutos de Amín, enllantóse un [[cultu a la personalidá]] de Taraki. Na llucha pol poder, Amín deliberadamente llamar «padre de los pueblos d'Afganistán», «gran líder de la revolución y de los trabayadores d'Afganistán», «gran maestru», etc. y ordenó faer de la casa onde Taraki nació y vivió un muséu.

El 27 de marzu de 1979 asumió tamién nel [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Halliday|nome1=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf|fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés|páxina=27}}&lt;/ref&gt;

Amín yera consideráu'l ''home fuerte'' del réxime y dende la so posición promovió les midíes represives más dures. Vasily Safronchuk, del ministeriu d'asuntos esteriores de la URSS, rellató que

{{cita|Díxi-y a Amín que les sos polítiques yeren demasiáu dures y que terminaría volviendo a la población musulmana contra él [...], pero él solía retrucar: «¿Qué ye, que Stalin fixo la Revolución con guante blancu?&lt;ref&gt;Esto ye una alusión a una conocida frase de [[Stalin]]: «Nun podéis faer una revolución con guantes de seda.»&lt;/ref&gt;»&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=xWTYa9eLag8 Guerra Fría, cap. 20. Los soldaos de Dios 1975-1988. Parte 1.]&lt;/ref&gt;}}

A empiezos de setiembre de 1979, Taraki parte a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]].&lt;ref&gt;[http://biblioteka.org.ua/book.php?id=1120012050&amp;p=13 ''Los soldaos de la guerra n'Afganistán'' (en rusu).]&lt;/ref&gt; Mientres la so ausencia, Amín fixo asesinar a cuatro altos oficiales lleales a Taraki y realizó otres maniobres de calter golpista.

=== Poder absolutu ===

El 14 de setiembre de 1979, en circunstancies ensin esclariar, hubo un tirotéu nel palaciu de gobiernu ente los guardaespaldes de Amín y los de Taraki, cuando los líderes teníen d'axuntase. Dambos acusáronse mutuamente de tratar d'asesinar al otru. A otru día, partidarios de Amín arrestaron al Presidente. El 16 comunicaron al Comité Central del PDPA un arrenunciu supuestamente «escritu pol mesmu Taraki» a los sos cargos nel Partíu y l'Estáu por motivos de salú».&lt;ref name=&quot;cent&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1071927254 Bio de Taraki en centrasia.ru]&lt;/ref&gt; Según delles fontes, sería asesináu'l día 15, según otres dir el día 17, otres señalen el 2 d'ochobre; toes concuerden que foi esgañáu con una [[almada]]. El gobiernu de Amín comunicó la so muerte'l [[9 d'ochobre]] «por enfermedá».&lt;ref name=&quot;cent&quot; /&gt; La verdá avera del [[magnicidiu]] sería dada a conocer por Babrak Karmal, presidente tres el derrocamientu de Amín.

Amín fixo que'l [[Conseyu Revolucionariu]] nomáralu presidente y tamién se convirtió en líder del PDPA (el Comité Central nomar colos miembros amenaciaos a punta de pistola&lt;ref&gt;[http://www.fergananews.com/article.php?id=58 ''Secretos d'Afganistán'', entrevista col xeneral Leonid Bogdanov de la KGB.]&lt;/ref&gt;). Foi unu de los primeres qu'espunxo la idea de la necesidá d'una intervención soviética n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://psi.ece.jhu.edu/~kaplan/IRUSS/BUK/GBARC/pdfs/afgh/afg79pb.pdf Acta de la xunta del Buró Políticu del PCUS en 17 de marzu de 1979] (en rusu).&lt;/ref&gt; El gobiernu de Amín entró en contautu con [[Paquistán]], eslleió'l serviciu de seguridá que creara Taraki (y reorganizar como una [[policía secreta]] personal al mandu del so pariente Asadulá Amín) y empezó el bilordiu del mesmu, declarando que'l gobiernu de Taraki «matara a más de 12.000 persones».&lt;ref&gt;''Historia d'Afganistán dende les guerres d'Alejandro de Macedonia a la cayida de los talibanes.'' - Moscú, Editorial Penguin Books, páxs. 305-306.&lt;/ref&gt; Llueñe de «detener el terror», Amín intensificar notablemente. Una xunta del Buró Políticu del [[PCUS]] del [[31 d'ochobre]] de 1979 fai referencia a esta situación:

{{cita|Nun esfuerciu por faese un buecu nel poder, Amín fixo xestos teatrales, como la lliberación de persones primeramente deteníes, pero, ello ye qu'amplió l'algame de la represión nel Partíu, l'exércitu, l'aparatu estatal y les organizaciones públiques. Rescampla que tien el trabayu d'esaniciar del sable políticu práuticamente toles figures prominentes del Partíu y l'Estáu que ve como los sos adversarios reales o potenciales... Les aiciones de Amín tán xenerando un descontentu creciente nes fuercies progresistes. Si antes taben nel so contra los miembros del grupu ''Parcham'', agora xuniéronse los del grupu ''Jalq'', representantes del aparatu estatal, l'exércitu, la intelectualidá y la mocedá. Esto crea incertidume pa Amín, qu'estudia la manera d'intensificar la represión, con un amenorgamientu entá mayor de la base social del réxime.&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/11522.html ''La hestoria de la modernización n'Afganistán: una visión dende Moscú''] (en rusu).&lt;/ref&gt;}}

Amín empezó a lluchar pola superación inmediata del cultu a Taraki qu'él mesmu impulsara antes. El Comité Central del PDPA unvió a los militantes del partíu una carta'l 16 de setiembre:

{{cita|[...] El collaciu J. Amín demostró la so integridá esponiendo'l cultu a la personalidá de Taraki. Los partidarios activos de Taraki -[[Asadulá Sarvari]], [[Said Mohammad Gulabzoi]], Shir Jan Mazduryar, [[Mohammad Aslam Watanjar]]- facilitaron l'aprobación del cultu a la personalidá de Taraki. Él y el so equipu queríen insinies cola so imaxe nel pechu de los dirixentes. Pero'l collaciu J. Amín opúnxose firmemente y recordó que Lenin, Ho Chi Minh y Fidel Castro nun lo dexaben.

N. M. Taraki, col consentimientu y l'aprobación de la so banda, quería qu'instituciones y cais de la ciduad lleven el so nome. Amás, fixéronse esfuercios pa construyir un gran monumentu a Taraki, lo que provocó la fuerte protesta del collaciu J. Amín.

[...] La banda de Taraki adulces aisllóse, dexó d'obedecer al primer ministru y actuó como un grupu independiente [...].&lt;ref&gt;[http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/4.shtml?part=7]&lt;/ref&gt;}}

El réxime de Amín asesinó a miles de persones. Había asesinatos por fuercies del gobiernu tolos díes.&lt;ref&gt;[http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm Hafizullah Amin] {{Wayback|url=http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm |date=20081012093727 }}&lt;/ref&gt; Nuna ocasión, en Kabul convidó a más de 500 miembros del cleru, y los masacró a toos.&lt;ref&gt;[http://rusk.ru/st.php?idar=102190 Исповедь маленького человека]&lt;/ref&gt;

Toos el siguidores lleales al anterior presidente fueron asesinaos, encarcelaos o exiliaos. Nesti tiempu fíxose entá más famosa la yá tristemente célebre cárcel de ''Pul-i-Charkhi'', conocíu centru de [[tortura]] y execuciones sumarias de miles de persones. Amín siguió socavando y desacreditando al marxismu. Tamién promulgó lleis draconianas contra'l cleru musulmán. En cuestión de tres meses, Amín había esencialmente destruyíu'l gobiernu y tenía previstu apurrilo a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], y convertise en presidente d'un [[Estáu islámicu|Estáu fundamentalista]].&lt;ref&gt;[http://www.pashtunforums.com/pashtun-history-8/peoples-democratic-party-afghanistan-6211/ ''The People's Democratic Party of Afghanistan started as an indigenous movement'', artículu de John Ryan, profesor de la Universidá de Winnipeg, 2001.]&lt;/ref&gt;

Amín entró en contautu con [[Gulbudin Hekmatiar]], líder terrorista de [[Hezbi Islami]]. Dambos alcordaron que remataes los llabores de desestabilización pal afitamientu políticu, Hekmatiar sería primer ministru y Amín retendría la presidencia.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|páxines=50, 51|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu|capítulo=Operación de Pinces}}&lt;/ref&gt;

Nuna xunta con el embaxadores de los países socialistes el 8 d'ochobre de 1979 el canciller afganu Shah Wali espresó la so versión acontecimientos del 14 de setiembre, acusando al embaxador soviéticu Puzanov de participar na preparación del asesinatu de Amín.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afgana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

Amín sobrevivió a dos intentos d'asesinatu: el 16&lt;ref&gt;[http://www.licey.net/war/book5/shtorm]&lt;/ref&gt; y el 27 d'avientu (dambos envelenando la so comida), pero esti últimu día foi asesináu en tomar del so palaciu por fuercies especiales soviétiques.

=== Derrocamientu ===

El memorándum del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] sobre la intervención n'Afganistán señalaba que

{{cita|[...] A pesar del fechu de que'l pueblu d'Afganistán y les sos fuercies armaes mientres enforma tiempu repelieron los embates de les fuercies reaccionaries nacionales y estranxeres, el peligru pal sistema actual sigui creciendo. Esto en gran midida acomuñar col fechu de que l'estrechu círculu de los dirixentes (J. Amín y los sos secuaces) lleven a cabu una destrucción cruel y criminal de los cuadros y dirixentes de la Revolución. Cientos de miles de comunistes dedicaos a la causa de la Revolución y el socialismu y tamién persones ayenes al Partíu fueron oxetu de represión.

El CC del PCUS en repitíes ocasiones dirixir a les autoridaes afganistanes, tratando de llograr el fin de la represión illegal, llamando a reparar la llegalidá revolucionaria y nun operar nel caprichu d'una o otra persona nel poder. J. Amín en delles ocasiones dio garantíes de que tales actos detuviérense, pero, ello ye qu'intensificó la represión. Apocayá J. Amín, quien esaniciara l'antiguu Secretariu Xeneral del PDPA y Presidente de la República N. M. Taraki, hipócritamente destacó les sos rellaciones amistoses cola Xunión Soviética y dio discursos ultrarrevolucionarios, pero de fechu socavó les bases del réxime revolucionariu.

Polo tanto la intervención del esterior y el terror contra'l cuadru honestu dedicáu al réxime creó l'amenaza de la eliminación de lo que la Revolución d'Abril traxo a Afganistán. [...]&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034D976-96B6-175C-91AB88AEA53B2FFB&amp;sort=Subject&amp;item=N.%20M.%20Taraki Declaration of the CC CPSU to the Party leadership concerning the Situation in Afghanistan.]&lt;/ref&gt;}}

Obviamente el réxime de Amín yera bien impopular. Podía cayer en cualquier momentu y establecese un réxime abiertamente [[reaccionariu]]. Per otru llau, afayáronse les vinculaciones de Amín cola CIA y él podría resolver l'allugamientu de bases militares de la [[OTAN]] nel so territoriu. Pa prevenir l'apaición de tropes potencialmente contraries na so frontera, la direición soviética aprobó'l [[12 d'avientu]] de 1979 un resolución secretu «sobre la situación n'Afganistán». Nella plantegábase: esaniciar a Jafizulá Amín, nomar nel so llugar a [[Babrak Karmal]] y estabilizar la situación n'Afganistán con tropes.

El plan de Amín y los sos collaboradores yera liquidar definitivamente a los comunistes y otros elementos progresistes la nueche del 28 d'avientu. A otru día, la milicia integrista de [[Gulbuddin Hekmatyar]] entraría en Kabul: Amín caltendría'l cargu de presidente y el de primer ministru sería pa Hekmatyar, rematando asina una operación de pinces».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los acontecimientos tomaron otru cursu.

{{AP|Operación Nube-333}}
El 27 d'avientu los axentes soviéticos sobrecargaron con venenu la comida de Amín cuando taba dando una cena con motivu del regresu de [[Moscú]] del Secretariu del CC del PDPA de [[Panjshir]]. Médicos soviéticos, que nun sabíen del plan, salváron-y la vida. Depués, [[spetsnaz]] aprucieron y acribillaron a Amín. El cuerpu de Amín foi envolubráu con una alfombra, sacáu del palaciu y soterráu nun llugar secretu.

Pela nueche, [[Radio Kabul]] informó que yera decisión del [[Conseyu Revolucionariu]], el destituyir y condergar a muerte a Amín y llevar a cabu de la pena. Babrak Karmal, el nuevu líder, dirixir al pueblu:

{{cita|Declaro al mundu que l'eslabón de la cadena del despotismu, el réxime de J. Amín y los sos secuaces, foi destruyíu nel corazón d'Asia. L'aislláu y sangrientu réxime del traidor al pueblu y a la patria cayó sol pesu de los sos crímenes. Vamos Dar a conocer les sos aventures brutales...&lt;ref&gt;Babrak Karmal, Declaración del 29 d'avientu de 1979.&lt;/ref&gt;}}

== Analís históricu ==

=== Vinculación cola CIA ===

Mientres la década de 1950 y principios de los 60, Amín asistió al Colexu de Profesores de la Universidá de Columbia y a la [[Universidá de Wisconsin]]. Este foi un periodu d'apoxéu de la CIA al interior de les universidaes, nel cual, con impresionantes sobornos y amenaces, trataben de reclutar estudiantes estranxeros en EE. XX. p'actuar como los sos axentes cuando volvieren a casa. Mientres esti periodu, a lo menos un presidente de la ''Asociación d'Estudiantes d'Afganistán'', Zia H. Nurzay, yá trabaya cola CIA nos Estaos Xuníos y más tarde convirtióse en presidente de la tesorería d'Afganistán. Unu de los estudiantes afganistanos que Nurzay y la CIA trató en devanéu de reclutar, Abdul Latif Hotaki, declaró en 1967 qu'un bon númberu de los funcionarios claves nel gobiernu d'Afganistán estudiaron en EE. XX. En 1963, Amín convertir en xefe d'esa Asociación, que recibía parte del so financiamientu de la ''Fundación Asia'', fachada principal de la CIA n'Asia mientres munchos años. Coles mesmes, Amín acomuñar a esta fundación.&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt; Foi nesta dómina que, según documentos presentaos por Karmal tres la cayida de Amín, habría de ser reclutado pola CIA, coles mires de socavar la Revolución, esterminar a los meyores cuadros del Partíu y esmucise al terrén de la contrarrevolución.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Projánov|nome= Alexander|títulu= L'árbol nel centru de Kabul|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 1984|editorial= Cartago|allugamientu= Buenos Aires|capítulu= 1|páxina= 16}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979, mes en que Amín tomó'l poder, el cargu de negocios estauxunidenses en Kabul, Bruce Amstutz, empezó a celebrar alcuentros amistosos con él p'asegura-y que nun tenía qu'esmolecese polos sos aliaos soviéticos, siempres y cuando los EE.XX. caltuvieren una fuerte presencia n'Afganistán. Pa finales de mes, Amín fixo un llamamientu especial a Amstutz p'ameyorar les rellaciones con EE. XX. Dos díes más tarde en Nueva York, el canciller afganu espresó los mesmos sentimientos a funcionarios del [[Departamentu d'Estáu]].&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt;

=== Valoraciones ===

Alexander Puzanov, embaxador soviéticu n'Afganistán hasta 1979 dixo:

{{cita|Amín... Qué puedo dicilos, yera un home intelixente. Enérxicu y bien trabayador. Taraki considerába-y el so discípulu más capaz y devotu, taba como namoráu... y confiaba nél dafechu, dicen, inclusive más que de sigo mesmu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, páxs. 200, 201.&lt;/ref&gt;}}

Nel so llibru ''Escritos d'acontecimientos políticos y históricos'', el que depués fuera Primer Ministru d'Afganistán, [[Sultán Alí Keshtmand]], escribe que la dómina de Amín yera un llurdiu na [[hestoria d'Afganistán]]. Él considera que Amín llogró tener nes sos manes toes los resortes del poder, creando asina un [[totalitarismu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/1382.html Возвращение Султан-Али Кештманда]&lt;/ref&gt;

L'ex ministru de finances afganu Abdul Karim Misak pensaba que Amín yera un [[stalinista]] y nacionalista paxtu, pero non un axente de la CIA. Señaló que Amín tenía una gran sei de fama, una ambición ensin llendes y que yera un organizador talentosu. Amín falaba con frecuencia y entusiasmu de [[Fidel Castro]], amosándose celosu de la so autoridá, popularidá y pasáu heroicu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, p. 203.&lt;/ref&gt;

Nel llibru ''[[Fidel Castro: biografía a dos voces]]'', l'entrevistador [[Ignacio Ramonet]] pregúnta-y a Fidel por Amín:

{{cita|'''I.R.: Usté conoció a dellos líderes marxistes que tuvieron, nel poder, un comportamientu detestable y criminal. Piensu, por casu en Hafizullah Amin, d'Afganistán, y en [[Ieng Sary]], de Kampuchea, coautor del xenocidiu de Camboya en 1975. ¿Qué recuerdo conserva d'ellos?'''&lt;br /&gt;
F.C.: N'Afganistán, en 1979, Amin, que yera primer ministru, lideró un grupu secretu que conspiró contra'l presidente Muhammad Taraki, mientres ésti taba precisamente de visita en L'Habana, y en pocos díes, en xunetu d'esi añu, produció en Kabul una combalechadura palaciega que terminó cola muerte de Taraki, a quien asesinaron de callao, y con tomar del poder por Amin, que se convirtió en presidente. Esi asesinatu, desaprobado por [[Brezhnev]], conduz a la intervención de los soviéticos n'avientu de 1979.&lt;br /&gt;
Amin yera un personaxe en cierta forma paecíu a Pol Pot. Nós tuviéramos oportunidá de conocer a Amin n'abril de 1978, dempués del trunfu de la revolución n'Afganistán. ¡Usté nun podía imaxinar persona más atenta![...]&lt;br /&gt;
Tuvi, n'efeutu, l'estrañu privilexu de conocer n'apariencia dellos personaxes n'apariencia perfectamente normales, bien educaos, con una cultura occidental, graduaos n'Europa o Estaos Xuníos, y que dempués fixeron coses espantibles, abominables. Ye como si, en ciertu momentu, la xente volviérase lloca. Paez qu'hai persones que les sos neurones cerebrales nun tán afeches pa la complexidá de los problemes que surden nun procesu revolucionariu. Y cometen ignominiosos actos de llocura que nun cesen d'ablucame.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Ramonet|nome= Ignacio|enllaceautor= Ignacio Ramonet|títulu= Fidel Castro: biografía a dos voces. Edición ampliada y revisada|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 2007|editorial= Alderica|allugamientu= Buenos Aires|isbn= 978-987-1117-42-0|capítulu= 27|páxines= 609, 610}}&lt;/ref&gt;}}

== Referencies ==

{{llistaref}}

{{Socesión
| predecesor = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Babrak Karmal]]
| periodu = [[1979]]
| predecesor2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Babrak Karmal]]
| periodu2 = [[1979]]
| predecesor3 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu3 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor3 = [[Babrak Karmal]]
| periodu3 = [[1979]]
| predecesor4 = [[Mohammad Aslam Watanjar]]
| títulu4 = [[Ministru de Defensa d'Afganistán]]
| socesor4 = [[Mohammed Rafie]]
| periodu4 = [[1979]]
| predecesor5 = [[Abdulá Wahid]]
| títulu5 = [[Ministru de Rellaciones Esteriores d'Afganistán]]
| socesor5 = [[Shah Wali]]
| periodu5 = [[1978]] - [[1979]]
}}

{{NF|1929|1979|Amin, Jafizula}}

{{Tradubot|Jafizulá Amín}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Axentes de la CIA]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Dictadores]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>f0l9lik0kby2v8mb756qlnfq4cbo9kz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703176</id>
      <parentid>3703136</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23871" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Jafizulá&lt;ref&gt;Munches vegaes escritu ''Hafizullah''.&lt;/ref&gt; Amín''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganu]]. Presidente de la [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] mientres cientu cuatro díes, la cruenta represión que desamarró favoreció la intervención soviética, a pidíu del [[Conseyu Revolucionariu]], quien lo destituyó del so cargu. El gobiernu posterior referir a Amín como «el traidor», al afayase los sos contactos cola [[CIA]] d'[[Estaos Xuníos]].

== Biografía ==

=== Primeros años ===

Jafizulá Amín nació'l 1 d'agostu 1929 na provincia de Paghman. Fíu d'un alcaide de la minoría étnica [[etnia paxta|paxta]] [[ghilzai]], más precisamente de la pequeña tribu harut (o haroti). Graduóse na Escuela Cimera Pedagóxica y na Facultá de Ciencies de la Universidá de Kabul con una Llicenciatura en Ciencies Físiques y Matemátiques.&lt;ref name=&quot;afgh&quot;&gt;[http://www.afghanland.com/history/amin.html Bio en Afghaland.org]&lt;/ref&gt; Depués trabayó de profesor, vicedireutor y finalmente direutor del [[escuela secundaria|secundariu]] kabulí ''Ibn Sina''.

En 1957 ganó una beca pa siguir los sos estudios na [[Universidá de Columbia]] en [[Nueva York]], EE. XX., onde llogró una maestría. Volvió a Afganistán y foi nomáu direutor de la Escuela Normal Superior y xefe del departamentu d'educación primaria del Ministeriu d'Educación. En 1962, Amín tornó a EE. XX. pa llograr un doctoráu, pero nun consiguiéndolo, tornó a Afganistán en 1965. Mientres toos estos años, Amín ganóse una reputación de [[nacionalista]] paxtu.

=== Carrera política ===

Dempués del so regresu foi profesor na Universidá de Kabul.

En 1966 afiliar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, [[marxista]]). Por encamientu del secretariu xeneral Taraki foi nomáu miembru del Comité Central en 1967. Sicasí, dempués d'un conflictu con T. Badakhshi en xineru de 1968, el Comité Central degradar a miembru candidatu por salise de los principios del [[internacionalismu]]. Na decisión describíase-y como una persona conocida pola so vida pasada pública con traces fascistes y acomuñada a altos funcionarios coles mesmes carauterístiques».&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034DFCF-96B6-175C-90B15196665D09Y3&amp;sort=Collection&amp;item=Soviet%20Invasion%20of%20Afghanistan ''Background of Hafizullah Amin,'' in the Virtual Archive of ''Cold War International History Project''.]&lt;/ref&gt;

En 1969, Amín foi electu miembru de la cámara baxa (''Wolesi Jirga''). En 1977 volvió ser miembru del Comité Central.

=== Nel gobiernu revolucionariu ===

{{VT|Revolución d'Abril de 1978}}
El 17 d'abril de 1978, Mir Ali Akbar Kaibar, destacáu militante del PDPA, foi asesináu por axentes del réxime de [[Mohammed Daud Khan]] na prisión de ''Pul-i-Charkhi'', en Kabul. Hubo una manifestación de protesta bonal de más de 10.000 persones.&lt;ref&gt;[http://www.marxist.com/is-misery-afghanistans-destiny.htm ''Is misery Afghanistan's destiny?'', by Lal Khan.]&lt;/ref&gt; Depués, los dirixentes del PDPA fueron encarcelaos, incluyendo a [[Nur Mohammad Taraki]] y [[Babrak Karmal]]. Sicasí, Amín, tuvo mientres los cinco primeres hores so arrestu domiciliariu, dándo-y la oportunidá d'ordenar un llevantamientu de les Fuercies Armaes, que dende diba dellos años teníen influencies marxistes. Na nueche del 27 al 28 d'abril unidad militares aprucieron nel palaciu nel corazón de Kabul.

Col trunfu de la Revolución, el PDPA formó un gobiernu y Amín convertir en [[canciller]] y primer ministru axuntu, depués amestó'l cargu de [[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|ministru de defensa]], y finalmente foi xubíu a [[primer ministru d'Afganistán|primer ministru]].

Dende mediaos de 1978, por esfuercios direutos de Amín, enllantóse un [[cultu a la personalidá]] de Taraki. Na llucha pol poder, Amín deliberadamente llamar «padre de los pueblos d'Afganistán», «gran líder de la revolución y de los trabayadores d'Afganistán», «gran maestru», etc. y ordenó faer de la casa onde Taraki nació y vivió un muséu.

El 27 de marzu de 1979 asumió tamién nel [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Halliday|nome1=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf|fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés|páxina=27}}&lt;/ref&gt;

Amín yera consideráu'l ''home fuerte'' del réxime y dende la so posición promovió les midíes represives más dures. Vasily Safronchuk, del ministeriu d'asuntos esteriores de la URSS, rellató que

{{cita|Díxi-y a Amín que les sos polítiques yeren demasiáu dures y que terminaría volviendo a la población musulmana contra él [...], pero él solía retrucar: «¿Qué ye, que Stalin fixo la Revolución con guante blancu?&lt;ref&gt;Esto ye una alusión a una conocida frase de [[Stalin]]: «Nun podéis faer una revolución con guantes de seda.»&lt;/ref&gt;»&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=xWTYa9eLag8 Guerra Fría, cap. 20. Los soldaos de Dios 1975-1988. Parte 1.]&lt;/ref&gt;}}

A empiezos de setiembre de 1979, Taraki parte a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]].&lt;ref&gt;[http://biblioteka.org.ua/book.php?id=1120012050&amp;p=13 ''Los soldaos de la guerra n'Afganistán'' (en rusu).]&lt;/ref&gt; Mientres la so ausencia, Amín fixo asesinar a cuatro altos oficiales lleales a Taraki y realizó otres maniobres de calter golpista.

=== Poder absolutu ===

El 14 de setiembre de 1979, en circunstancies ensin esclariar, hubo un tirotéu nel palaciu de gobiernu ente los guardaespaldes de Amín y los de Taraki, cuando los líderes teníen d'axuntase. Dambos acusáronse mutuamente de tratar d'asesinar al otru. A otru día, partidarios de Amín arrestaron al Presidente. El 16 comunicaron al Comité Central del PDPA un arrenunciu supuestamente «escritu pol mesmu Taraki» a los sos cargos nel Partíu y l'Estáu por motivos de salú».&lt;ref name=&quot;cent&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1071927254 Bio de Taraki en centrasia.ru]&lt;/ref&gt; Según delles fontes, sería asesináu'l día 15, según otres dir el día 17, otres señalen el 2 d'ochobre; toes concuerden que foi esgañáu con una [[almada]]. El gobiernu de Amín comunicó la so muerte'l [[9 d'ochobre]] «por enfermedá».&lt;ref name=&quot;cent&quot; /&gt; La verdá avera del [[magnicidiu]] sería dada a conocer por Babrak Karmal, presidente tres el derrocamientu de Amín.

Amín fixo que'l [[Conseyu Revolucionariu]] nomáralu presidente y tamién se convirtió en líder del PDPA (el Comité Central nomar colos miembros amenaciaos a punta de pistola&lt;ref&gt;[http://www.fergananews.com/article.php?id=58 ''Secretos d'Afganistán'', entrevista col xeneral Leonid Bogdanov de la KGB.]&lt;/ref&gt;). Foi unu de los primeres qu'espunxo la idea de la necesidá d'una intervención soviética n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://psi.ece.jhu.edu/~kaplan/IRUSS/BUK/GBARC/pdfs/afgh/afg79pb.pdf Acta de la xunta del Buró Políticu del PCUS en 17 de marzu de 1979] (en rusu).&lt;/ref&gt; El gobiernu de Amín entró en contautu con [[Paquistán]], eslleió'l serviciu de seguridá que creara Taraki (y reorganizar como una [[policía secreta]] personal al mandu del so pariente Asadulá Amín) y empezó el bilordiu del mesmu, declarando que'l gobiernu de Taraki «matara a más de 12.000 persones».&lt;ref&gt;''Historia d'Afganistán dende les guerres d'Alejandro de Macedonia a la cayida de los talibanes.'' - Moscú, Editorial Penguin Books, páxs. 305-306.&lt;/ref&gt; Llueñe de «detener el terror», Amín intensificar notablemente. Una xunta del Buró Políticu del [[PCUS]] del [[31 d'ochobre]] de 1979 fai referencia a esta situación:

{{cita|Nun esfuerciu por faese un buecu nel poder, Amín fixo xestos teatrales, como la lliberación de persones primeramente deteníes, pero, ello ye qu'amplió l'algame de la represión nel Partíu, l'exércitu, l'aparatu estatal y les organizaciones públiques. Rescampla que tien el trabayu d'esaniciar del sable políticu práuticamente toles figures prominentes del Partíu y l'Estáu que ve como los sos adversarios reales o potenciales... Les aiciones de Amín tán xenerando un descontentu creciente nes fuercies progresistes. Si antes taben nel so contra los miembros del grupu ''Parcham'', agora xuniéronse los del grupu ''Jalq'', representantes del aparatu estatal, l'exércitu, la intelectualidá y la mocedá. Esto crea incertidume pa Amín, qu'estudia la manera d'intensificar la represión, con un amenorgamientu entá mayor de la base social del réxime.&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/11522.html ''La hestoria de la modernización n'Afganistán: una visión dende Moscú''] (en rusu).&lt;/ref&gt;}}

Amín empezó a lluchar pola superación inmediata del cultu a Taraki qu'él mesmu impulsara antes. El Comité Central del PDPA unvió a los militantes del partíu una carta'l 16 de setiembre:

{{cita|[...] El collaciu J. Amín demostró la so integridá esponiendo'l cultu a la personalidá de Taraki. Los partidarios activos de Taraki -[[Asadulá Sarvari]], [[Said Mohammad Gulabzoi]], Shir Jan Mazduryar, [[Mohammad Aslam Watanjar]]- facilitaron l'aprobación del cultu a la personalidá de Taraki. Él y el so equipu queríen insinies cola so imaxe nel pechu de los dirixentes. Pero'l collaciu J. Amín opúnxose firmemente y recordó que Lenin, Ho Chi Minh y Fidel Castro nun lo dexaben.

N. M. Taraki, col consentimientu y l'aprobación de la so banda, quería qu'instituciones y cais de la ciduad lleven el so nome. Amás, fixéronse esfuercios pa construyir un gran monumentu a Taraki, lo que provocó la fuerte protesta del collaciu J. Amín.

[...] La banda de Taraki adulces aisllóse, dexó d'obedecer al primer ministru y actuó como un grupu independiente [...].&lt;ref&gt;[http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/4.shtml?part=7]&lt;/ref&gt;}}

El réxime de Amín asesinó a miles de persones. Había asesinatos por fuercies del gobiernu tolos díes.&lt;ref&gt;[http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm Hafizullah Amin] {{Wayback|url=http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm |date=20081012093727 }}&lt;/ref&gt; Nuna ocasión, en Kabul convidó a más de 500 miembros del cleru, y los masacró a toos.&lt;ref&gt;[http://rusk.ru/st.php?idar=102190 Исповедь маленького человека]&lt;/ref&gt;

Toos el siguidores lleales al anterior presidente fueron asesinaos, encarcelaos o exiliaos. Nesti tiempu fíxose entá más famosa la yá tristemente célebre cárcel de ''Pul-i-Charkhi'', conocíu centru de [[tortura]] y execuciones sumarias de miles de persones. Amín siguió socavando y desacreditando al marxismu. Tamién promulgó lleis draconianas contra'l cleru musulmán. En cuestión de tres meses, Amín había esencialmente destruyíu'l gobiernu y tenía previstu apurrilo a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], y convertise en presidente d'un [[Estáu islámicu|Estáu fundamentalista]].&lt;ref&gt;[http://www.pashtunforums.com/pashtun-history-8/peoples-democratic-party-afghanistan-6211/ ''The People's Democratic Party of Afghanistan started as an indigenous movement'', artículu de John Ryan, profesor de la Universidá de Winnipeg, 2001.]&lt;/ref&gt;

Amín entró en contautu con [[Gulbudin Hekmatiar]], líder terrorista de [[Hezbi Islami]]. Dambos alcordaron que remataes los llabores de desestabilización pal afitamientu políticu, Hekmatiar sería primer ministru y Amín retendría la presidencia.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|páxines=50, 51|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu|capítulo=Operación de Pinces}}&lt;/ref&gt;

Nuna xunta con el embaxadores de los países socialistes el 8 d'ochobre de 1979 el canciller afganu Shah Wali espresó la so versión acontecimientos del 14 de setiembre, acusando al embaxador soviéticu Puzanov de participar na preparación del asesinatu de Amín.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

Amín sobrevivió a dos intentos d'asesinatu: el 16&lt;ref&gt;[http://www.licey.net/war/book5/shtorm]&lt;/ref&gt; y el 27 d'avientu (dambos envelenando la so comida), pero esti últimu día foi asesináu en tomar del so palaciu por fuercies especiales soviétiques.

=== Derrocamientu ===

El memorándum del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] sobre la intervención n'Afganistán señalaba que

{{cita|[...] A pesar del fechu de que'l pueblu d'Afganistán y les sos fuercies armaes mientres enforma tiempu repelieron los embates de les fuercies reaccionaries nacionales y estranxeres, el peligru pal sistema actual sigui creciendo. Esto en gran midida acomuñar col fechu de que l'estrechu círculu de los dirixentes (J. Amín y los sos secuaces) lleven a cabu una destrucción cruel y criminal de los cuadros y dirixentes de la Revolución. Cientos de miles de comunistes dedicaos a la causa de la Revolución y el socialismu y tamién persones ayenes al Partíu fueron oxetu de represión.

El CC del PCUS en repitíes ocasiones dirixir a les autoridaes afganistanes, tratando de llograr el fin de la represión illegal, llamando a reparar la llegalidá revolucionaria y nun operar nel caprichu d'una o otra persona nel poder. J. Amín en delles ocasiones dio garantíes de que tales actos detuviérense, pero, ello ye qu'intensificó la represión. Apocayá J. Amín, quien esaniciara l'antiguu Secretariu Xeneral del PDPA y Presidente de la República N. M. Taraki, hipócritamente destacó les sos rellaciones amistoses cola Xunión Soviética y dio discursos ultrarrevolucionarios, pero de fechu socavó les bases del réxime revolucionariu.

Polo tanto la intervención del esterior y el terror contra'l cuadru honestu dedicáu al réxime creó l'amenaza de la eliminación de lo que la Revolución d'Abril traxo a Afganistán. [...]&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034D976-96B6-175C-91AB88AEA53B2FFB&amp;sort=Subject&amp;item=N.%20M.%20Taraki Declaration of the CC CPSU to the Party leadership concerning the Situation in Afghanistan.]&lt;/ref&gt;}}

Obviamente el réxime de Amín yera bien impopular. Podía cayer en cualquier momentu y establecese un réxime abiertamente [[reaccionariu]]. Per otru llau, afayáronse les vinculaciones de Amín cola CIA y él podría resolver l'allugamientu de bases militares de la [[OTAN]] nel so territoriu. Pa prevenir l'apaición de tropes potencialmente contraries na so frontera, la direición soviética aprobó'l [[12 d'avientu]] de 1979 un resolución secretu «sobre la situación n'Afganistán». Nella plantegábase: esaniciar a Jafizulá Amín, nomar nel so llugar a [[Babrak Karmal]] y estabilizar la situación n'Afganistán con tropes.

El plan de Amín y los sos collaboradores yera liquidar definitivamente a los comunistes y otros elementos progresistes la nueche del 28 d'avientu. A otru día, la milicia integrista de [[Gulbuddin Hekmatyar]] entraría en Kabul: Amín caltendría'l cargu de presidente y el de primer ministru sería pa Hekmatyar, rematando asina una operación de pinces».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los acontecimientos tomaron otru cursu.

{{AP|Operación Nube-333}}
El 27 d'avientu los axentes soviéticos sobrecargaron con venenu la comida de Amín cuando taba dando una cena con motivu del regresu de [[Moscú]] del Secretariu del CC del PDPA de [[Panjshir]]. Médicos soviéticos, que nun sabíen del plan, salváron-y la vida. Depués, [[spetsnaz]] aprucieron y acribillaron a Amín. El cuerpu de Amín foi envolubráu con una alfombra, sacáu del palaciu y soterráu nun llugar secretu.

Pela nueche, [[Radio Kabul]] informó que yera decisión del [[Conseyu Revolucionariu]], el destituyir y condergar a muerte a Amín y llevar a cabu de la pena. Babrak Karmal, el nuevu líder, dirixir al pueblu:

{{cita|Declaro al mundu que l'eslabón de la cadena del despotismu, el réxime de J. Amín y los sos secuaces, foi destruyíu nel corazón d'Asia. L'aislláu y sangrientu réxime del traidor al pueblu y a la patria cayó sol pesu de los sos crímenes. Vamos Dar a conocer les sos aventures brutales...&lt;ref&gt;Babrak Karmal, Declaración del 29 d'avientu de 1979.&lt;/ref&gt;}}

== Analís históricu ==

=== Vinculación cola CIA ===

Mientres la década de 1950 y principios de los 60, Amín asistió al Colexu de Profesores de la Universidá de Columbia y a la [[Universidá de Wisconsin]]. Este foi un periodu d'apoxéu de la CIA al interior de les universidaes, nel cual, con impresionantes sobornos y amenaces, trataben de reclutar estudiantes estranxeros en EE. XX. p'actuar como los sos axentes cuando volvieren a casa. Mientres esti periodu, a lo menos un presidente de la ''Asociación d'Estudiantes d'Afganistán'', Zia H. Nurzay, yá trabaya cola CIA nos Estaos Xuníos y más tarde convirtióse en presidente de la tesorería d'Afganistán. Unu de los estudiantes afganistanos que Nurzay y la CIA trató en devanéu de reclutar, Abdul Latif Hotaki, declaró en 1967 qu'un bon númberu de los funcionarios claves nel gobiernu d'Afganistán estudiaron en EE. XX. En 1963, Amín convertir en xefe d'esa Asociación, que recibía parte del so financiamientu de la ''Fundación Asia'', fachada principal de la CIA n'Asia mientres munchos años. Coles mesmes, Amín acomuñar a esta fundación.&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt; Foi nesta dómina que, según documentos presentaos por Karmal tres la cayida de Amín, habría de ser reclutado pola CIA, coles mires de socavar la Revolución, esterminar a los meyores cuadros del Partíu y esmucise al terrén de la contrarrevolución.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Projánov|nome= Alexander|títulu= L'árbol nel centru de Kabul|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 1984|editorial= Cartago|allugamientu= Buenos Aires|capítulu= 1|páxina= 16}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979, mes en que Amín tomó'l poder, el cargu de negocios estauxunidenses en Kabul, Bruce Amstutz, empezó a celebrar alcuentros amistosos con él p'asegura-y que nun tenía qu'esmolecese polos sos aliaos soviéticos, siempres y cuando los EE.XX. caltuvieren una fuerte presencia n'Afganistán. Pa finales de mes, Amín fixo un llamamientu especial a Amstutz p'ameyorar les rellaciones con EE. XX. Dos díes más tarde en Nueva York, el canciller afganu espresó los mesmos sentimientos a funcionarios del [[Departamentu d'Estáu]].&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt;

=== Valoraciones ===

Alexander Puzanov, embaxador soviéticu n'Afganistán hasta 1979 dixo:

{{cita|Amín... Qué puedo dicilos, yera un home intelixente. Enérxicu y bien trabayador. Taraki considerába-y el so discípulu más capaz y devotu, taba como namoráu... y confiaba nél dafechu, dicen, inclusive más que de sigo mesmu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, páxs. 200, 201.&lt;/ref&gt;}}

Nel so llibru ''Escritos d'acontecimientos políticos y históricos'', el que depués fuera Primer Ministru d'Afganistán, [[Sultán Alí Keshtmand]], escribe que la dómina de Amín yera un llurdiu na [[hestoria d'Afganistán]]. Él considera que Amín llogró tener nes sos manes toes los resortes del poder, creando asina un [[totalitarismu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/1382.html Возвращение Султан-Али Кештманда]&lt;/ref&gt;

L'ex ministru de finances afganu Abdul Karim Misak pensaba que Amín yera un [[stalinista]] y nacionalista paxtu, pero non un axente de la CIA. Señaló que Amín tenía una gran sei de fama, una ambición ensin llendes y que yera un organizador talentosu. Amín falaba con frecuencia y entusiasmu de [[Fidel Castro]], amosándose celosu de la so autoridá, popularidá y pasáu heroicu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, p. 203.&lt;/ref&gt;

Nel llibru ''[[Fidel Castro: biografía a dos voces]]'', l'entrevistador [[Ignacio Ramonet]] pregúnta-y a Fidel por Amín:

{{cita|'''I.R.: Usté conoció a dellos líderes marxistes que tuvieron, nel poder, un comportamientu detestable y criminal. Piensu, por casu en Hafizullah Amin, d'Afganistán, y en [[Ieng Sary]], de Kampuchea, coautor del xenocidiu de Camboya en 1975. ¿Qué recuerdo conserva d'ellos?'''&lt;br /&gt;
F.C.: N'Afganistán, en 1979, Amin, que yera primer ministru, lideró un grupu secretu que conspiró contra'l presidente Muhammad Taraki, mientres ésti taba precisamente de visita en L'Habana, y en pocos díes, en xunetu d'esi añu, produció en Kabul una combalechadura palaciega que terminó cola muerte de Taraki, a quien asesinaron de callao, y con tomar del poder por Amin, que se convirtió en presidente. Esi asesinatu, desaprobado por [[Brezhnev]], conduz a la intervención de los soviéticos n'avientu de 1979.&lt;br /&gt;
Amin yera un personaxe en cierta forma paecíu a Pol Pot. Nós tuviéramos oportunidá de conocer a Amin n'abril de 1978, dempués del trunfu de la revolución n'Afganistán. ¡Usté nun podía imaxinar persona más atenta![...]&lt;br /&gt;
Tuvi, n'efeutu, l'estrañu privilexu de conocer n'apariencia dellos personaxes n'apariencia perfectamente normales, bien educaos, con una cultura occidental, graduaos n'Europa o Estaos Xuníos, y que dempués fixeron coses espantibles, abominables. Ye como si, en ciertu momentu, la xente volviérase lloca. Paez qu'hai persones que les sos neurones cerebrales nun tán afeches pa la complexidá de los problemes que surden nun procesu revolucionariu. Y cometen ignominiosos actos de llocura que nun cesen d'ablucame.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Ramonet|nome= Ignacio|enllaceautor= Ignacio Ramonet|títulu= Fidel Castro: biografía a dos voces. Edición ampliada y revisada|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 2007|editorial= Alderica|allugamientu= Buenos Aires|isbn= 978-987-1117-42-0|capítulu= 27|páxines= 609, 610}}&lt;/ref&gt;}}

== Referencies ==

{{llistaref}}

{{Socesión
| predecesor = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Babrak Karmal]]
| periodu = [[1979]]
| predecesor2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Babrak Karmal]]
| periodu2 = [[1979]]
| predecesor3 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu3 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor3 = [[Babrak Karmal]]
| periodu3 = [[1979]]
| predecesor4 = [[Mohammad Aslam Watanjar]]
| títulu4 = [[Ministru de Defensa d'Afganistán]]
| socesor4 = [[Mohammed Rafie]]
| periodu4 = [[1979]]
| predecesor5 = [[Abdulá Wahid]]
| títulu5 = [[Ministru de Rellaciones Esteriores d'Afganistán]]
| socesor5 = [[Shah Wali]]
| periodu5 = [[1978]] - [[1979]]
}}

{{NF|1929|1979|Amin, Jafizula}}

{{Tradubot|Jafizulá Amín}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Axentes de la CIA]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Dictadores]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7iesyqmtcf2x9tggq0e7cb1kpefuz32</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703179</id>
      <parentid>3703176</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23891" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Jafizulá&lt;ref&gt;Munches vegaes escritu ''Hafizullah''.&lt;/ref&gt; Amín''' {{nym}} foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganistanu]]. Presidente de la [[República Democrática d'Afganistán|República Democrática]] mientres cientu cuatro díes, la cruenta represión que desamarró favoreció la intervención soviética, a pidíu del [[Conseyu Revolucionariu]], quien lo destituyó del so cargu. El gobiernu posterior referir a Amín como «el traidor», al afayase los sos contactos cola [[CIA]] d'[[Estaos Xuníos]].

== Biografía ==

=== Primeros años ===

Jafizulá Amín nació'l 1 d'agostu 1929 na provincia de Paghman. Fíu d'un alcaide de la minoría étnica [[etnia paxta|paxta]] [[ghilzai]], más precisamente de la pequeña tribu harut (o haroti). Graduóse na Escuela Cimera Pedagóxica y na Facultá de Ciencies de la Universidá de Kabul con una Llicenciatura en Ciencies Físiques y Matemátiques.&lt;ref name=&quot;afgh&quot;&gt;[http://www.afghanland.com/history/amin.html Bio en Afghaland.org]&lt;/ref&gt; Depués trabayó de profesor, vicedireutor y finalmente direutor del [[escuela secundaria|secundariu]] kabulí ''Ibn Sina''.

En 1957 ganó una beca pa siguir los sos estudios na [[Universidá de Columbia]] en [[Nueva York]], EE. XX., onde llogró una maestría. Volvió a Afganistán y foi nomáu direutor de la Escuela Normal Superior y xefe del departamentu d'educación primaria del Ministeriu d'Educación. En 1962, Amín tornó a EE. XX. pa llograr un doctoráu, pero nun consiguiéndolo, tornó a Afganistán en 1965. Mientres toos estos años, Amín ganóse una reputación de [[nacionalista]] paxtu.

=== Carrera política ===

Dempués del so regresu foi profesor na Universidá de Kabul.

En 1966 afiliar al [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, [[marxista]]). Por encamientu del secretariu xeneral Taraki foi nomáu miembru del Comité Central en 1967. Sicasí, dempués d'un conflictu con T. Badakhshi en xineru de 1968, el Comité Central degradar a miembru candidatu por salise de los principios del [[internacionalismu]]. Na decisión describíase-y como una persona conocida pola so vida pasada pública con traces fascistes y acomuñada a altos funcionarios coles mesmes carauterístiques».&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034DFCF-96B6-175C-90B15196665D09Y3&amp;sort=Collection&amp;item=Soviet%20Invasion%20of%20Afghanistan ''Background of Hafizullah Amin,'' in the Virtual Archive of ''Cold War International History Project''.]&lt;/ref&gt;

En 1969, Amín foi electu miembru de la cámara baxa (''Wolesi Jirga''). En 1977 volvió ser miembru del Comité Central.

=== Nel gobiernu revolucionariu ===

{{VT|Revolución d'Abril de 1978}}
El 17 d'abril de 1978, Mir Ali Akbar Kaibar, destacáu militante del PDPA, foi asesináu por axentes del réxime de [[Mohammed Daud Khan]] na prisión de ''Pul-i-Charkhi'', en Kabul. Hubo una manifestación de protesta bonal de más de 10.000 persones.&lt;ref&gt;[http://www.marxist.com/is-misery-afghanistans-destiny.htm ''Is misery Afghanistan's destiny?'', by Lal Khan.]&lt;/ref&gt; Depués, los dirixentes del PDPA fueron encarcelaos, incluyendo a [[Nur Mohammad Taraki]] y [[Babrak Karmal]]. Sicasí, Amín, tuvo mientres los cinco primeres hores so arrestu domiciliariu, dándo-y la oportunidá d'ordenar un llevantamientu de les Fuercies Armaes, que dende diba dellos años teníen influencies marxistes. Na nueche del 27 al 28 d'abril unidad militares aprucieron nel palaciu nel corazón de Kabul.

Col trunfu de la Revolución, el PDPA formó un gobiernu y Amín convertir en [[canciller]] y primer ministru axuntu, depués amestó'l cargu de [[Ministeriu de Defensa d'Afganistán|ministru de defensa]], y finalmente foi xubíu a [[primer ministru d'Afganistán|primer ministru]].

Dende mediaos de 1978, por esfuercios direutos de Amín, enllantóse un [[cultu a la personalidá]] de Taraki. Na llucha pol poder, Amín deliberadamente llamar «padre de los pueblos d'Afganistán», «gran líder de la revolución y de los trabayadores d'Afganistán», «gran maestru», etc. y ordenó faer de la casa onde Taraki nació y vivió un muséu.

El 27 de marzu de 1979 asumió tamién nel [[Altu Conseyu de Defensa Nacional]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellido1=Halliday|nome1=Fred|enllaceautor=Fred Halliday|títulu=War and Revolution in Afghanistan|publicación=[[New Left Review]]|fecha=1980|númberu=119|url=https://platypus1917.org/wp-content/uploads/readings/hallidayfred_afghanwar1980_NLR11502.pdf|fechaaccesu=12 de marzu de 2017|idioma=inglés|páxina=27}}&lt;/ref&gt;

Amín yera consideráu'l ''home fuerte'' del réxime y dende la so posición promovió les midíes represives más dures. Vasily Safronchuk, del ministeriu d'asuntos esteriores de la URSS, rellató que

{{cita|Díxi-y a Amín que les sos polítiques yeren demasiáu dures y que terminaría volviendo a la población musulmana contra él [...], pero él solía retrucar: «¿Qué ye, que Stalin fixo la Revolución con guante blancu?&lt;ref&gt;Esto ye una alusión a una conocida frase de [[Stalin]]: «Nun podéis faer una revolución con guantes de seda.»&lt;/ref&gt;»&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=xWTYa9eLag8 Guerra Fría, cap. 20. Los soldaos de Dios 1975-1988. Parte 1.]&lt;/ref&gt;}}

A empiezos de setiembre de 1979, Taraki parte a [[L'Habana]] a la conferencia del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]].&lt;ref&gt;[http://biblioteka.org.ua/book.php?id=1120012050&amp;p=13 ''Los soldaos de la guerra n'Afganistán'' (en rusu).]&lt;/ref&gt; Mientres la so ausencia, Amín fixo asesinar a cuatro altos oficiales lleales a Taraki y realizó otres maniobres de calter golpista.

=== Poder absolutu ===

El 14 de setiembre de 1979, en circunstancies ensin esclariar, hubo un tirotéu nel palaciu de gobiernu ente los guardaespaldes de Amín y los de Taraki, cuando los líderes teníen d'axuntase. Dambos acusáronse mutuamente de tratar d'asesinar al otru. A otru día, partidarios de Amín arrestaron al Presidente. El 16 comunicaron al Comité Central del PDPA un arrenunciu supuestamente «escritu pol mesmu Taraki» a los sos cargos nel Partíu y l'Estáu por motivos de salú».&lt;ref name=&quot;cent&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1071927254 Bio de Taraki en centrasia.ru]&lt;/ref&gt; Según delles fontes, sería asesináu'l día 15, según otres dir el día 17, otres señalen el 2 d'ochobre; toes concuerden que foi esgañáu con una [[almada]]. El gobiernu de Amín comunicó la so muerte'l [[9 d'ochobre]] «por enfermedá».&lt;ref name=&quot;cent&quot; /&gt; La verdá avera del [[magnicidiu]] sería dada a conocer por Babrak Karmal, presidente tres el derrocamientu de Amín.

Amín fixo que'l [[Conseyu Revolucionariu]] nomáralu presidente y tamién se convirtió en líder del PDPA (el Comité Central nomar colos miembros amenaciaos a punta de pistola&lt;ref&gt;[http://www.fergananews.com/article.php?id=58 ''Secretos d'Afganistán'', entrevista col xeneral Leonid Bogdanov de la KGB.]&lt;/ref&gt;). Foi unu de los primeres qu'espunxo la idea de la necesidá d'una intervención soviética n'Afganistán.&lt;ref&gt;[http://psi.ece.jhu.edu/~kaplan/IRUSS/BUK/GBARC/pdfs/afgh/afg79pb.pdf Acta de la xunta del Buró Políticu del PCUS en 17 de marzu de 1979] (en rusu).&lt;/ref&gt; El gobiernu de Amín entró en contautu con [[Paquistán]], eslleió'l serviciu de seguridá que creara Taraki (y reorganizar como una [[policía secreta]] personal al mandu del so pariente Asadulá Amín) y empezó el bilordiu del mesmu, declarando que'l gobiernu de Taraki «matara a más de 12.000 persones».&lt;ref&gt;''Historia d'Afganistán dende les guerres d'Alejandro de Macedonia a la cayida de los talibanes.'' - Moscú, Editorial Penguin Books, páxs. 305-306.&lt;/ref&gt; Llueñe de «detener el terror», Amín intensificar notablemente. Una xunta del Buró Políticu del [[PCUS]] del [[31 d'ochobre]] de 1979 fai referencia a esta situación:

{{cita|Nun esfuerciu por faese un buecu nel poder, Amín fixo xestos teatrales, como la lliberación de persones primeramente deteníes, pero, ello ye qu'amplió l'algame de la represión nel Partíu, l'exércitu, l'aparatu estatal y les organizaciones públiques. Rescampla que tien el trabayu d'esaniciar del sable políticu práuticamente toles figures prominentes del Partíu y l'Estáu que ve como los sos adversarios reales o potenciales... Les aiciones de Amín tán xenerando un descontentu creciente nes fuercies progresistes. Si antes taben nel so contra los miembros del grupu ''Parcham'', agora xuniéronse los del grupu ''Jalq'', representantes del aparatu estatal, l'exércitu, la intelectualidá y la mocedá. Esto crea incertidume pa Amín, qu'estudia la manera d'intensificar la represión, con un amenorgamientu entá mayor de la base social del réxime.&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/11522.html ''La hestoria de la modernización n'Afganistán: una visión dende Moscú''] (en rusu).&lt;/ref&gt;}}

Amín empezó a lluchar pola superación inmediata del cultu a Taraki qu'él mesmu impulsara antes. El Comité Central del PDPA unvió a los militantes del partíu una carta'l 16 de setiembre:

{{cita|[...] El collaciu J. Amín demostró la so integridá esponiendo'l cultu a la personalidá de Taraki. Los partidarios activos de Taraki -[[Asadulá Sarvari]], [[Said Mohammad Gulabzoi]], Shir Jan Mazduryar, [[Mohammad Aslam Watanjar]]- facilitaron l'aprobación del cultu a la personalidá de Taraki. Él y el so equipu queríen insinies cola so imaxe nel pechu de los dirixentes. Pero'l collaciu J. Amín opúnxose firmemente y recordó que Lenin, Ho Chi Minh y Fidel Castro nun lo dexaben.

N. M. Taraki, col consentimientu y l'aprobación de la so banda, quería qu'instituciones y cais de la ciduad lleven el so nome. Amás, fixéronse esfuercios pa construyir un gran monumentu a Taraki, lo que provocó la fuerte protesta del collaciu J. Amín.

[...] La banda de Taraki adulces aisllóse, dexó d'obedecer al primer ministru y actuó como un grupu independiente [...].&lt;ref&gt;[http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/4.shtml?part=7]&lt;/ref&gt;}}

El réxime de Amín asesinó a miles de persones. Había asesinatos por fuercies del gobiernu tolos díes.&lt;ref&gt;[http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm Hafizullah Amin] {{Wayback|url=http://www.robinsonlibrary.com/history/asia/afghanistan/history/amin.htm |date=20081012093727 }}&lt;/ref&gt; Nuna ocasión, en Kabul convidó a más de 500 miembros del cleru, y los masacró a toos.&lt;ref&gt;[http://rusk.ru/st.php?idar=102190 Исповедь маленького человека]&lt;/ref&gt;

Toos el siguidores lleales al anterior presidente fueron asesinaos, encarcelaos o exiliaos. Nesti tiempu fíxose entá más famosa la yá tristemente célebre cárcel de ''Pul-i-Charkhi'', conocíu centru de [[tortura]] y execuciones sumarias de miles de persones. Amín siguió socavando y desacreditando al marxismu. Tamién promulgó lleis draconianas contra'l cleru musulmán. En cuestión de tres meses, Amín había esencialmente destruyíu'l gobiernu y tenía previstu apurrilo a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]], y convertise en presidente d'un [[Estáu islámicu|Estáu fundamentalista]].&lt;ref&gt;[http://www.pashtunforums.com/pashtun-history-8/peoples-democratic-party-afghanistan-6211/ ''The People's Democratic Party of Afghanistan started as an indigenous movement'', artículu de John Ryan, profesor de la Universidá de Winnipeg, 2001.]&lt;/ref&gt;

Amín entró en contautu con [[Gulbudin Hekmatiar]], líder terrorista de [[Hezbi Islami]]. Dambos alcordaron que remataes los llabores de desestabilización pal afitamientu políticu, Hekmatiar sería primer ministru y Amín retendría la presidencia.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|páxines=50, 51|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu|capítulo=Operación de Pinces}}&lt;/ref&gt;

Nuna xunta con el embaxadores de los países socialistes el 8 d'ochobre de 1979 el canciller afganistanu Shah Wali espresó la so versión acontecimientos del 14 de setiembre, acusando al embaxador soviéticu Puzanov de participar na preparación del asesinatu de Amín.&lt;ref&gt;[http://subscribe.ru/archive/state.politics.wwwleviyru/thread/287759 La llucha de clases na sociedá afganistana na segunda metá del sieglu XX] (en rusu).&lt;/ref&gt;

Amín sobrevivió a dos intentos d'asesinatu: el 16&lt;ref&gt;[http://www.licey.net/war/book5/shtorm]&lt;/ref&gt; y el 27 d'avientu (dambos envelenando la so comida), pero esti últimu día foi asesináu en tomar del so palaciu por fuercies especiales soviétiques.

=== Derrocamientu ===

El memorándum del [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] sobre la intervención n'Afganistán señalaba que

{{cita|[...] A pesar del fechu de que'l pueblu d'Afganistán y les sos fuercies armaes mientres enforma tiempu repelieron los embates de les fuercies reaccionaries nacionales y estranxeres, el peligru pal sistema actual sigui creciendo. Esto en gran midida acomuñar col fechu de que l'estrechu círculu de los dirixentes (J. Amín y los sos secuaces) lleven a cabu una destrucción cruel y criminal de los cuadros y dirixentes de la Revolución. Cientos de miles de comunistes dedicaos a la causa de la Revolución y el socialismu y tamién persones ayenes al Partíu fueron oxetu de represión.

El CC del PCUS en repitíes ocasiones dirixir a les autoridaes afganistanes, tratando de llograr el fin de la represión illegal, llamando a reparar la llegalidá revolucionaria y nun operar nel caprichu d'una o otra persona nel poder. J. Amín en delles ocasiones dio garantíes de que tales actos detuviérense, pero, ello ye qu'intensificó la represión. Apocayá J. Amín, quien esaniciara l'antiguu Secretariu Xeneral del PDPA y Presidente de la República N. M. Taraki, hipócritamente destacó les sos rellaciones amistoses cola Xunión Soviética y dio discursos ultrarrevolucionarios, pero de fechu socavó les bases del réxime revolucionariu.

Polo tanto la intervención del esterior y el terror contra'l cuadru honestu dedicáu al réxime creó l'amenaza de la eliminación de lo que la Revolución d'Abril traxo a Afganistán. [...]&lt;ref&gt;[http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&amp;fuseaction=va2.document&amp;identifier=5034D976-96B6-175C-91AB88AEA53B2FFB&amp;sort=Subject&amp;item=N.%20M.%20Taraki Declaration of the CC CPSU to the Party leadership concerning the Situation in Afghanistan.]&lt;/ref&gt;}}

Obviamente el réxime de Amín yera bien impopular. Podía cayer en cualquier momentu y establecese un réxime abiertamente [[reaccionariu]]. Per otru llau, afayáronse les vinculaciones de Amín cola CIA y él podría resolver l'allugamientu de bases militares de la [[OTAN]] nel so territoriu. Pa prevenir l'apaición de tropes potencialmente contraries na so frontera, la direición soviética aprobó'l [[12 d'avientu]] de 1979 un resolución secretu «sobre la situación n'Afganistán». Nella plantegábase: esaniciar a Jafizulá Amín, nomar nel so llugar a [[Babrak Karmal]] y estabilizar la situación n'Afganistán con tropes.

El plan de Amín y los sos collaboradores yera liquidar definitivamente a los comunistes y otros elementos progresistes la nueche del 28 d'avientu. A otru día, la milicia integrista de [[Gulbuddin Hekmatyar]] entraría en Kabul: Amín caltendría'l cargu de presidente y el de primer ministru sería pa Hekmatyar, rematando asina una operación de pinces».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Nadra|nome=Rodolfo|títulu=Afganistán dende Afganistán|añu=1980|editorial=Fundamentos|allugamientu=Buenos Aires|fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los acontecimientos tomaron otru cursu.

{{AP|Operación Nube-333}}
El 27 d'avientu los axentes soviéticos sobrecargaron con venenu la comida de Amín cuando taba dando una cena con motivu del regresu de [[Moscú]] del Secretariu del CC del PDPA de [[Panjshir]]. Médicos soviéticos, que nun sabíen del plan, salváron-y la vida. Depués, [[spetsnaz]] aprucieron y acribillaron a Amín. El cuerpu de Amín foi envolubráu con una alfombra, sacáu del palaciu y soterráu nun llugar secretu.

Pela nueche, [[Radio Kabul]] informó que yera decisión del [[Conseyu Revolucionariu]], el destituyir y condergar a muerte a Amín y llevar a cabu de la pena. Babrak Karmal, el nuevu líder, dirixir al pueblu:

{{cita|Declaro al mundu que l'eslabón de la cadena del despotismu, el réxime de J. Amín y los sos secuaces, foi destruyíu nel corazón d'Asia. L'aislláu y sangrientu réxime del traidor al pueblu y a la patria cayó sol pesu de los sos crímenes. Vamos Dar a conocer les sos aventures brutales...&lt;ref&gt;Babrak Karmal, Declaración del 29 d'avientu de 1979.&lt;/ref&gt;}}

== Analís históricu ==

=== Vinculación cola CIA ===

Mientres la década de 1950 y principios de los 60, Amín asistió al Colexu de Profesores de la Universidá de Columbia y a la [[Universidá de Wisconsin]]. Este foi un periodu d'apoxéu de la CIA al interior de les universidaes, nel cual, con impresionantes sobornos y amenaces, trataben de reclutar estudiantes estranxeros en EE. XX. p'actuar como los sos axentes cuando volvieren a casa. Mientres esti periodu, a lo menos un presidente de la ''Asociación d'Estudiantes d'Afganistán'', Zia H. Nurzay, yá trabaya cola CIA nos Estaos Xuníos y más tarde convirtióse en presidente de la tesorería d'Afganistán. Unu de los estudiantes afganistanos que Nurzay y la CIA trató en devanéu de reclutar, Abdul Latif Hotaki, declaró en 1967 qu'un bon númberu de los funcionarios claves nel gobiernu d'Afganistán estudiaron en EE. XX. En 1963, Amín convertir en xefe d'esa Asociación, que recibía parte del so financiamientu de la ''Fundación Asia'', fachada principal de la CIA n'Asia mientres munchos años. Coles mesmes, Amín acomuñar a esta fundación.&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt; Foi nesta dómina que, según documentos presentaos por Karmal tres la cayida de Amín, habría de ser reclutado pola CIA, coles mires de socavar la Revolución, esterminar a los meyores cuadros del Partíu y esmucise al terrén de la contrarrevolución.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Projánov|nome= Alexander|títulu= L'árbol nel centru de Kabul|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 1984|editorial= Cartago|allugamientu= Buenos Aires|capítulu= 1|páxina= 16}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979, mes en que Amín tomó'l poder, el cargu de negocios estauxunidenses en Kabul, Bruce Amstutz, empezó a celebrar alcuentros amistosos con él p'asegura-y que nun tenía qu'esmolecese polos sos aliaos soviéticos, siempres y cuando los EE.XX. caltuvieren una fuerte presencia n'Afganistán. Pa finales de mes, Amín fixo un llamamientu especial a Amstutz p'ameyorar les rellaciones con EE. XX. Dos díes más tarde en Nueva York, el canciller afganistanu espresó los mesmos sentimientos a funcionarios del [[Departamentu d'Estáu]].&lt;ref name=&quot;afgh&quot; /&gt;

=== Valoraciones ===

Alexander Puzanov, embaxador soviéticu n'Afganistán hasta 1979 dixo:

{{cita|Amín... Qué puedo dicilos, yera un home intelixente. Enérxicu y bien trabayador. Taraki considerába-y el so discípulu más capaz y devotu, taba como namoráu... y confiaba nél dafechu, dicen, inclusive más que de sigo mesmu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, páxs. 200, 201.&lt;/ref&gt;}}

Nel so llibru ''Escritos d'acontecimientos políticos y históricos'', el que depués fuera Primer Ministru d'Afganistán, [[Sultán Alí Keshtmand]], escribe que la dómina de Amín yera un llurdiu na [[hestoria d'Afganistán]]. Él considera que Amín llogró tener nes sos manes toes los resortes del poder, creando asina un [[totalitarismu]].&lt;ref&gt;[http://www.afghanistan.ru/doc/1382.html Возвращение Султан-Али Кештманда]&lt;/ref&gt;

L'ex ministru de finances afganistanu Abdul Karim Misak pensaba que Amín yera un [[stalinista]] y nacionalista paxtu, pero non un axente de la CIA. Señaló que Amín tenía una gran sei de fama, una ambición ensin llendes y que yera un organizador talentosu. Amín falaba con frecuencia y entusiasmu de [[Fidel Castro]], amosándose celosu de la so autoridá, popularidá y pasáu heroicu.&lt;ref&gt;V. Snigirev y D. Guy: ''Invasión/Bandera''. 1991, nᵘ3, p. 203.&lt;/ref&gt;

Nel llibru ''[[Fidel Castro: biografía a dos voces]]'', l'entrevistador [[Ignacio Ramonet]] pregúnta-y a Fidel por Amín:

{{cita|'''I.R.: Usté conoció a dellos líderes marxistes que tuvieron, nel poder, un comportamientu detestable y criminal. Piensu, por casu en Hafizullah Amin, d'Afganistán, y en [[Ieng Sary]], de Kampuchea, coautor del xenocidiu de Camboya en 1975. ¿Qué recuerdo conserva d'ellos?'''&lt;br /&gt;
F.C.: N'Afganistán, en 1979, Amin, que yera primer ministru, lideró un grupu secretu que conspiró contra'l presidente Muhammad Taraki, mientres ésti taba precisamente de visita en L'Habana, y en pocos díes, en xunetu d'esi añu, produció en Kabul una combalechadura palaciega que terminó cola muerte de Taraki, a quien asesinaron de callao, y con tomar del poder por Amin, que se convirtió en presidente. Esi asesinatu, desaprobado por [[Brezhnev]], conduz a la intervención de los soviéticos n'avientu de 1979.&lt;br /&gt;
Amin yera un personaxe en cierta forma paecíu a Pol Pot. Nós tuviéramos oportunidá de conocer a Amin n'abril de 1978, dempués del trunfu de la revolución n'Afganistán. ¡Usté nun podía imaxinar persona más atenta![...]&lt;br /&gt;
Tuvi, n'efeutu, l'estrañu privilexu de conocer n'apariencia dellos personaxes n'apariencia perfectamente normales, bien educaos, con una cultura occidental, graduaos n'Europa o Estaos Xuníos, y que dempués fixeron coses espantibles, abominables. Ye como si, en ciertu momentu, la xente volviérase lloca. Paez qu'hai persones que les sos neurones cerebrales nun tán afeches pa la complexidá de los problemes que surden nun procesu revolucionariu. Y cometen ignominiosos actos de llocura que nun cesen d'ablucame.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Ramonet|nome= Ignacio|enllaceautor= Ignacio Ramonet|títulu= Fidel Castro: biografía a dos voces. Edición ampliada y revisada|fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma= castellanu|edición= 1ª|añu= 2007|editorial= Alderica|allugamientu= Buenos Aires|isbn= 978-987-1117-42-0|capítulu= 27|páxines= 609, 610}}&lt;/ref&gt;}}

== Referencies ==

{{llistaref}}

{{Socesión
| predecesor = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu = [[Ficheru:Emblem of Afghanistan (1978-1980).svg|35px|Escudu d'Afganistán]]&lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor = [[Babrak Karmal]]
| periodu = [[1979]]
| predecesor2 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu2 = [[Ficheru:Emblem of the People's Democratic Party of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;Secretariu Xeneral del Comité Central del Partíu Democráticu Popular d'Afganistán
| socesor2 = [[Babrak Karmal]]
| periodu2 = [[1979]]
| predecesor3 = [[Nur Mohammad Taraki]]
| títulu3 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor3 = [[Babrak Karmal]]
| periodu3 = [[1979]]
| predecesor4 = [[Mohammad Aslam Watanjar]]
| títulu4 = [[Ministru de Defensa d'Afganistán]]
| socesor4 = [[Mohammed Rafie]]
| periodu4 = [[1979]]
| predecesor5 = [[Abdulá Wahid]]
| títulu5 = [[Ministru de Rellaciones Esteriores d'Afganistán]]
| socesor5 = [[Shah Wali]]
| periodu5 = [[1978]] - [[1979]]
}}

{{NF|1929|1979|Amin, Jafizula}}

{{Tradubot|Jafizulá Amín}}

[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Axentes de la CIA]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]]
[[Categoría:Dictadores]]
[[Categoría:Asesinatos n'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>f2xpk3n907mv45w1dfi0psgsso68gxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Haji Mohammad Chamkani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156930</id>
    <revision>
      <id>3703147</id>
      <parentid>3685661</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2888" xml:space="preserve">{{Tradubot|Haji Mohammad Chamkani}}
{{persona}}
'''Haji Mohammad Chamkani'''{{nym}}&lt;ref&gt;[http://esalat.org/images/haji_mohammad_samkani_10112012.htm Noticia del fallecimientu.]&lt;/ref&gt; foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganu]].

D'orixe [[etnia paxta|paxtu]], fíu d'un [[Facienda|facendáu]] (el so padre yera propietariu d'unos dos [[acre (unidá de superficie)|acres]] de tierra). Goció de prestíu ente les tribus paxtes mientres el reináu de [[Zahir Shah]], siendo miembru de la cámara baxa del parllamentu.

Collaboró col réxime de [[Babrak Karmal]], pero ensin ser miembru del gobernante [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA). En xineru de 1986 foi nomáu Vicepresidente Primeru del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]]. Amás, ente 1986-1988 foi presidente de la ''Xunta Central Superior del Conseyu d'Asamblees Tribales'' (un órganu consultivu dependiente del Ministeriu de les Nacionalidaes y Pueblos).

De payares de 1986 a setiembre de 1987, dempués d'arrenunciar como presidente del Conseyu Revolucionariu Babrak Karmal, realiza les sos funciones. A partir de xineru de 1987 tamién ye vicepresidente de la ''Comisión de Reconciliación Nacional'', órganu creáu pa poner fin a la [[Guerra Civil Afganistana]]. Col ascensu de [[Mohammad Najibullah]] volvió ser vicepresidente de la República hasta que reemplazu por [[Sultán Alí Keshtmand]].

Partió al exiliu en 1992, cuando los [[fundamentalista|fundamentalistes]] [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]es tomaron el poder.

== Bibliografía ==
* ''Afganistán. Curtiu Direutoriu Biográficu.'' 2004.
* «''Afghan Tribal Leader Named Acting President''», 24 de payares de 1986. ''The New York Times''. Seición A.
* [https://books.google.com/books?id=XLvU9lroRuUC&amp;pg=PA399&amp;dq=Deputy+Prime+Minister+of+Afghanistan+in+1980&amp;hl=non. ''The Europa World Year Book 2003''. Ed. 43º. 2002. Taylor &amp; Francis Group. Google Books.]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{Socesión
| predecesor = ''?''
| títulu = &lt;br /&gt;Vicepresidente de la República d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| periodu = [[1987]] - [[1990]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor2 = [[Mohammad Najibullah]]
| periodu2 = [[1986]] - [[1987]]
| predecesor3 = ''?''
| títulu3 = [[Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor3 = ''?''
| periodu3 = [[1986]]
}}

{{NF|1947|2012|Chamkani, Haji Muhammad}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>n2cgvki101k2reusy18u11ua2noyvhz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703148</id>
      <parentid>3703147</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2893" xml:space="preserve">{{Tradubot|Haji Mohammad Chamkani}}
{{persona}}
'''Haji Mohammad Chamkani'''{{nym}}&lt;ref&gt;[http://esalat.org/images/haji_mohammad_samkani_10112012.htm Noticia del fallecimientu.]&lt;/ref&gt; foi un [[políticu]] [[Afganistán|afganistanu]].

D'orixe [[etnia paxta|paxtu]], fíu d'un [[Facienda|facendáu]] (el so padre yera propietariu d'unos dos [[acre (unidá de superficie)|acres]] de tierra). Goció de prestíu ente les tribus paxtes mientres el reináu de [[Zahir Shah]], siendo miembru de la cámara baxa del parllamentu.

Collaboró col réxime de [[Babrak Karmal]], pero ensin ser miembru del gobernante [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA). En xineru de 1986 foi nomáu Vicepresidente Primeru del Presidium del [[Conseyu Revolucionariu]]. Amás, ente 1986-1988 foi presidente de la ''Xunta Central Superior del Conseyu d'Asamblees Tribales'' (un órganu consultivu dependiente del Ministeriu de les Nacionalidaes y Pueblos).

De payares de 1986 a setiembre de 1987, dempués d'arrenunciar como presidente del Conseyu Revolucionariu Babrak Karmal, realiza les sos funciones. A partir de xineru de 1987 tamién ye vicepresidente de la ''Comisión de Reconciliación Nacional'', órganu creáu pa poner fin a la [[Guerra Civil Afganistana]]. Col ascensu de [[Mohammad Najibullah]] volvió ser vicepresidente de la República hasta que reemplazu por [[Sultán Alí Keshtmand]].

Partió al exiliu en 1992, cuando los [[fundamentalista|fundamentalistes]] [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidines]]es tomaron el poder.

== Bibliografía ==
* ''Afganistán. Curtiu Direutoriu Biográficu.'' 2004.
* «''Afghan Tribal Leader Named Acting President''», 24 de payares de 1986. ''The New York Times''. Seición A.
* [https://books.google.com/books?id=XLvU9lroRuUC&amp;pg=PA399&amp;dq=Deputy+Prime+Minister+of+Afghanistan+in+1980&amp;hl=non. ''The Europa World Year Book 2003''. Ed. 43º. 2002. Taylor &amp; Francis Group. Google Books.]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{Socesión
| predecesor = ''?''
| títulu = &lt;br /&gt;Vicepresidente de la República d'Afganistán&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(sep.-nov. 1987 como ''Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu'')&lt;/small&gt;
| socesor = [[Sultán Alí Keshtmand]]
| periodu = [[1987]] - [[1990]]
| predecesor2 = [[Babrak Karmal]]
| títulu2 = &lt;br /&gt;[[Presidente d'Afganistán|Presidente del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor2 = [[Mohammad Najibullah]]
| periodu2 = [[1986]] - [[1987]]
| predecesor3 = ''?''
| títulu3 = [[Vicepresidente Primeru del Presidium del Conseyu Revolucionariu]]
| socesor3 = ''?''
| periodu3 = [[1986]]
}}

{{NF|1947|2012|Chamkani, Haji Muhammad}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Presidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>am8oz89j8lai7rk1oy0a2f600x82qup</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Anahita Ratebzad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156937</id>
    <revision>
      <id>3703009</id>
      <parentid>3685160</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5438" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Anahita Ratebzad''' ([[Guldara]], [[provincia de Kabul]], ochobre de [[1931]] − [[7 de setiembre]] de [[2014]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.payamerooz.net/NewsDetail.aspx?NsId=2682 |títulu=اناهيتا راتب زاد عضو ارشد حزب دموکرتيک خلق درگذشت |fechaaccesu=28 de setiembre de 2014 |editorial=''payamerooz.net'' |idioma=persa}}&lt;/ref&gt; foi una [[políticu|política]] [[Afganistán|afgana]] del antiguu [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) y ministra del gobiernu de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Foi una de les primeres médiques afganistanes, una de les primeres diputaes del Parllamentu y la primer muyer afgana en desempeñar un papel activu nel gobiernu del so país.

== Primeros años ==

Nació en Guldara, na [[provincia de Kabul]]. Asistió al Licéu ''Malalai'' en [[Kabul]], recibió una llicenciatura en [[enfermería]] de la Escuela d'Enfermería de [[Chicago]] y el so doctoráu médicu na [[Universidá de Kabul]].

Ratebzad arreyar na política izquierdista y foi una de los fundadores del PDPA. Xuntu a [[Khadija Ahrari]], [[Masuma Esmati Wardak]] y [[Roqia Abubakr]] convertir nuna de les primeres cuatro muyeres escoyíes al Parllamentu afganu en [[1965]].

El so ex home, el doctor Qamaruddin Kakar, solía ser el médicu personal de [[Zahir Shah]], el [[Reinu d'Afganistán|rei d'Afganistán]].&lt;ref&gt;[http://www.guide2womenleaders.com/Vice-Presidents.htm FEMALE VICE-PRESIDENTS AND DEPUTY HEADS OF STATES]&lt;/ref&gt;

== Nel gobiernu ==

Col trunfu de la [[Revolución d'Abril de 1978]], Ratebzad dirixió'l flamante Conseyu Xeneral de Muyeres&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110316180606/http://www.mowa.gov.af/english/fulltext.php?id=2024&amp;tab=sc Ministeriu d'Asuntos de la Muyer de la Rep. Islámica d'Afganistán.]&lt;/ref&gt; y foi designada Ministra d'Asuntos Sociales, depués Embaxadora en Yugoslavia (por causa de les lluches internes del PDPA) y finalmente Ministra d'Educación.

Ella escribió'l famosu editorial del ''New Kabul Times'' del [[28 de mayu]] de [[1978]] onde afirmaba:

{{cita|«Los privilexos que les muyeres, por derechu, tienen de tener, son: igualdá na educación, trabayu seguru, servicios de salú y tiempu llibre pa criar una xeneración sana pa construyir el futuru del país... Educar y esclariar a les muyeres ye agora una prioridá gubernamental.»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080127142441/http://www.zmag.org/prashcalam.htm Prashad, Vijay: «War Against the Planet», en ''ZMag'', 15-9-2001.]&lt;/ref&gt;}}

Ratebzad dixo a empiezos de [[1980]], sobre les resultaos de los planes educativos ellaboraos dende los díes del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] (nos que se buscaba alfabetizar 800.000 persones nun añu):

{{cita|«Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria pa los neños de más de siete años tampoco foi efectiva. A la falta vital d'escueles, locales y profesoráu añediéronse les tradiciones familiares. Por casu, los homes oponer a que les sos muyeres apriendan a lleer y a escribir. El nuesu plan yera de que, en cinco años, dos millones y mediu de neños, n'edaes entendíes ente los ocho y los catorce años, y cinco millones y mediu d'adultos, ente los quince y los cincuenta, tuvieren la mínima instrucción. Ye una utopía.»&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/Resistencies/reforma/agraria/alfabefizacion/elpepiint/19800215elpepiint_1/Tes ''Resistencies a la reforma agraria y a la alfabefización'', en ElPaís.com, 15/02/1980.]&lt;/ref&gt;}}

Por cuenta de estos problemes surdíos del atrasu del país, nun se pudo alfabetizar a tola población, pero ameyoróse notablemente la situación con al respective de réximes anteriores.

Amiga íntima del presidente [[Babrak Karmal]] dende antes de la fundación del PDPA, foi vicepresidenta del [[Conseyu Revolucionariu]] de la República Democrática d'Afganistán y parte del [[Politburó]] del Partíu (dambos cargos ente [[1980]]-[[1986]]). Tamién foi presidenta de la Organización Democrática de Muyeres Afganistanes y de la Sociedá d'Amistá Afganu-Soviética.&lt;ref&gt;[http://visualrian.com/images/item/859107 Anahita Ratebzad]&lt;/ref&gt;

== Exiliu ==

Cuando Karmal foi sustituyíu por [[Mohammad Najibullah]], Ratebzad acompañó al so amigu a [[Moscú]], onde moró hasta [[1989]]. Esi añu tornó a Afganistán, d'onde partió definitivamente en [[1992]], cuando los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidin]]es tomaron el poder.

Establecer na ciudá [[Alemaña|alemana]] de [[Dortmund]], onde finó en [[setiembre]] de [[2014]] a los 82 años d'edá.

== Referencies ==

:* Arnold, Anthony. ''Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq.'' Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1983.
{{llistaref}}

{{NF|1930|2014|Ratebzad, Ratebzad}}


{{Tradubot|Anahita Ratebzad}}

[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Feministes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]

[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>ptc0ykh2iz7zvyyu77x4ti6583j7d12</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703060</id>
      <parentid>3703009</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5448" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Anahita Ratebzad''' ([[Guldara]], [[provincia de Kabul]], ochobre de [[1931]] − [[7 de setiembre]] de [[2014]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.payamerooz.net/NewsDetail.aspx?NsId=2682 |títulu=اناهيتا راتب زاد عضو ارشد حزب دموکرتيک خلق درگذشت |fechaaccesu=28 de setiembre de 2014 |editorial=''payamerooz.net'' |idioma=persa}}&lt;/ref&gt; foi una [[políticu|política]] [[Afganistán|afgana]] del antiguu [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) y ministra del gobiernu de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Foi una de les primeres médiques afganistanes, una de les primeres diputaes del Parllamentu y la primer muyer afgana en desempeñar un papel activu nel gobiernu del so país.

== Primeros años ==

Nació en Guldara, na [[provincia de Kabul]]. Asistió al Licéu ''Malalai'' en [[Kabul]], recibió una llicenciatura en [[enfermería]] de la Escuela d'Enfermería de [[Chicago]] y el so doctoráu médicu na [[Universidá de Kabul]].

Ratebzad arreyar na política izquierdista y foi una de los fundadores del PDPA. Xuntu a [[Khadija Ahrari]], [[Masuma Esmati Wardak]] y [[Roqia Abubakr]] convertir nuna de les primeres cuatro muyeres escoyíes al Parllamentu afganistanu en [[1965]].

El so ex home, el doctor Qamaruddin Kakar, solía ser el médicu personal de [[Zahir Shah]], el [[Reinu d'Afganistán|rei d'Afganistán]].&lt;ref&gt;[http://www.guide2womenleaders.com/Vice-Presidents.htm FEMALE VICE-PRESIDENTS AND DEPUTY HEADS OF STATES]&lt;/ref&gt;

== Nel gobiernu ==

Col trunfu de la [[Revolución d'Abril de 1978]], Ratebzad dirixió'l flamante Conseyu Xeneral de Muyeres&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110316180606/http://www.mowa.gov.af/english/fulltext.php?id=2024&amp;tab=sc Ministeriu d'Asuntos de la Muyer de la Rep. Islámica d'Afganistán.]&lt;/ref&gt; y foi designada Ministra d'Asuntos Sociales, depués Embaxadora en Yugoslavia (por causa de les lluches internes del PDPA) y finalmente Ministra d'Educación.

Ella escribió'l famosu editorial del ''New Kabul Times'' del [[28 de mayu]] de [[1978]] onde afirmaba:

{{cita|«Los privilexos que les muyeres, por derechu, tienen de tener, son: igualdá na educación, trabayu seguru, servicios de salú y tiempu llibre pa criar una xeneración sana pa construyir el futuru del país... Educar y esclariar a les muyeres ye agora una prioridá gubernamental.»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080127142441/http://www.zmag.org/prashcalam.htm Prashad, Vijay: «War Against the Planet», en ''ZMag'', 15-9-2001.]&lt;/ref&gt;}}

Ratebzad dixo a empiezos de [[1980]], sobre les resultaos de los planes educativos ellaboraos dende los díes del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] (nos que se buscaba alfabetizar 800.000 persones nun añu):

{{cita|«Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria pa los neños de más de siete años tampoco foi efectiva. A la falta vital d'escueles, locales y profesoráu añediéronse les tradiciones familiares. Por casu, los homes oponer a que les sos muyeres apriendan a lleer y a escribir. El nuesu plan yera de que, en cinco años, dos millones y mediu de neños, n'edaes entendíes ente los ocho y los catorce años, y cinco millones y mediu d'adultos, ente los quince y los cincuenta, tuvieren la mínima instrucción. Ye una utopía.»&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/Resistencies/reforma/agraria/alfabefizacion/elpepiint/19800215elpepiint_1/Tes ''Resistencies a la reforma agraria y a la alfabefización'', en ElPaís.com, 15/02/1980.]&lt;/ref&gt;}}

Por cuenta de estos problemes surdíos del atrasu del país, nun se pudo alfabetizar a tola población, pero ameyoróse notablemente la situación con al respective de réximes anteriores.

Amiga íntima del presidente [[Babrak Karmal]] dende antes de la fundación del PDPA, foi vicepresidenta del [[Conseyu Revolucionariu]] de la República Democrática d'Afganistán y parte del [[Politburó]] del Partíu (dambos cargos ente [[1980]]-[[1986]]). Tamién foi presidenta de la Organización Democrática de Muyeres Afganistanes y de la Sociedá d'Amistá Afganistanu-Soviética.&lt;ref&gt;[http://visualrian.com/images/item/859107 Anahita Ratebzad]&lt;/ref&gt;

== Exiliu ==

Cuando Karmal foi sustituyíu por [[Mohammad Najibullah]], Ratebzad acompañó al so amigu a [[Moscú]], onde moró hasta [[1989]]. Esi añu tornó a Afganistán, d'onde partió definitivamente en [[1992]], cuando los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidin]]es tomaron el poder.

Establecer na ciudá [[Alemaña|alemana]] de [[Dortmund]], onde finó en [[setiembre]] de [[2014]] a los 82 años d'edá.

== Referencies ==

:* Arnold, Anthony. ''Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq.'' Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1983.
{{llistaref}}

{{NF|1930|2014|Ratebzad, Ratebzad}}


{{Tradubot|Anahita Ratebzad}}

[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Feministes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]

[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>dc96ufucgg6l0lzoj8us83rcud1yfwd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703099</id>
      <parentid>3703060</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5458" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Anahita Ratebzad''' ([[Guldara]], [[provincia de Kabul]], ochobre de [[1931]] − [[7 de setiembre]] de [[2014]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.payamerooz.net/NewsDetail.aspx?NsId=2682 |títulu=اناهيتا راتب زاد عضو ارشد حزب دموکرتيک خلق درگذشت |fechaaccesu=28 de setiembre de 2014 |editorial=''payamerooz.net'' |idioma=persa}}&lt;/ref&gt; foi una [[políticu|política]] [[Afganistán|afganistana]] del antiguu [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA) y ministra del gobiernu de la [[República Democrática d'Afganistán]]. Foi una de les primeres médiques afganistanes, una de les primeres diputaes del Parllamentu y la primer muyer afganistana en desempeñar un papel activu nel gobiernu del so país.

== Primeros años ==

Nació en Guldara, na [[provincia de Kabul]]. Asistió al Licéu ''Malalai'' en [[Kabul]], recibió una llicenciatura en [[enfermería]] de la Escuela d'Enfermería de [[Chicago]] y el so doctoráu médicu na [[Universidá de Kabul]].

Ratebzad arreyar na política izquierdista y foi una de los fundadores del PDPA. Xuntu a [[Khadija Ahrari]], [[Masuma Esmati Wardak]] y [[Roqia Abubakr]] convertir nuna de les primeres cuatro muyeres escoyíes al Parllamentu afganistanu en [[1965]].

El so ex home, el doctor Qamaruddin Kakar, solía ser el médicu personal de [[Zahir Shah]], el [[Reinu d'Afganistán|rei d'Afganistán]].&lt;ref&gt;[http://www.guide2womenleaders.com/Vice-Presidents.htm FEMALE VICE-PRESIDENTS AND DEPUTY HEADS OF STATES]&lt;/ref&gt;

== Nel gobiernu ==

Col trunfu de la [[Revolución d'Abril de 1978]], Ratebzad dirixió'l flamante Conseyu Xeneral de Muyeres&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110316180606/http://www.mowa.gov.af/english/fulltext.php?id=2024&amp;tab=sc Ministeriu d'Asuntos de la Muyer de la Rep. Islámica d'Afganistán.]&lt;/ref&gt; y foi designada Ministra d'Asuntos Sociales, depués Embaxadora en Yugoslavia (por causa de les lluches internes del PDPA) y finalmente Ministra d'Educación.

Ella escribió'l famosu editorial del ''New Kabul Times'' del [[28 de mayu]] de [[1978]] onde afirmaba:

{{cita|«Los privilexos que les muyeres, por derechu, tienen de tener, son: igualdá na educación, trabayu seguru, servicios de salú y tiempu llibre pa criar una xeneración sana pa construyir el futuru del país... Educar y esclariar a les muyeres ye agora una prioridá gubernamental.»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080127142441/http://www.zmag.org/prashcalam.htm Prashad, Vijay: «War Against the Planet», en ''ZMag'', 15-9-2001.]&lt;/ref&gt;}}

Ratebzad dixo a empiezos de [[1980]], sobre les resultaos de los planes educativos ellaboraos dende los díes del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] (nos que se buscaba alfabetizar 800.000 persones nun añu):

{{cita|«Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria pa los neños de más de siete años tampoco foi efectiva. A la falta vital d'escueles, locales y profesoráu añediéronse les tradiciones familiares. Por casu, los homes oponer a que les sos muyeres apriendan a lleer y a escribir. El nuesu plan yera de que, en cinco años, dos millones y mediu de neños, n'edaes entendíes ente los ocho y los catorce años, y cinco millones y mediu d'adultos, ente los quince y los cincuenta, tuvieren la mínima instrucción. Ye una utopía.»&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/AFGANISTAN/UNION_SOVIETICA/Resistencies/reforma/agraria/alfabefizacion/elpepiint/19800215elpepiint_1/Tes ''Resistencies a la reforma agraria y a la alfabefización'', en ElPaís.com, 15/02/1980.]&lt;/ref&gt;}}

Por cuenta de estos problemes surdíos del atrasu del país, nun se pudo alfabetizar a tola población, pero ameyoróse notablemente la situación con al respective de réximes anteriores.

Amiga íntima del presidente [[Babrak Karmal]] dende antes de la fundación del PDPA, foi vicepresidenta del [[Conseyu Revolucionariu]] de la República Democrática d'Afganistán y parte del [[Politburó]] del Partíu (dambos cargos ente [[1980]]-[[1986]]). Tamién foi presidenta de la Organización Democrática de Muyeres Afganistanes y de la Sociedá d'Amistá Afganistanu-Soviética.&lt;ref&gt;[http://visualrian.com/images/item/859107 Anahita Ratebzad]&lt;/ref&gt;

== Exiliu ==

Cuando Karmal foi sustituyíu por [[Mohammad Najibullah]], Ratebzad acompañó al so amigu a [[Moscú]], onde moró hasta [[1989]]. Esi añu tornó a Afganistán, d'onde partió definitivamente en [[1992]], cuando los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahidin]]es tomaron el poder.

Establecer na ciudá [[Alemaña|alemana]] de [[Dortmund]], onde finó en [[setiembre]] de [[2014]] a los 82 años d'edá.

== Referencies ==

:* Arnold, Anthony. ''Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham and Khalq.'' Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1983.
{{llistaref}}

{{NF|1930|2014|Ratebzad, Ratebzad}}


{{Tradubot|Anahita Ratebzad}}

[[Categoría:Médicos y médiques d'Afganistán]]
[[Categoría:Feministes d'Afganistán]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Embaxadores d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]

[[Categoría:Políticos y polítiques d'Afganistán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>0zxef8mvq8s3ywzv48arq8eceosqxgg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sultán Alí Keshtmand</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156956</id>
    <revision>
      <id>3703188</id>
      <parentid>3686180</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6090" xml:space="preserve">{{revref}}
{{revisáu|26-11-18}}
{{persona}}

'''Sultán Alí Keshtmand''' ([[Kabul]], [[22 de mayu]] de [[1935]]) ye un [[estadista]] [[Afganistán|afganu]].

== Familia y educación ==

Nacíu nuna familia [[hazara]], graduóse nel Licéu de Kabul &quot;Habibi&quot;. En [[1960]] xunióse a un grupu clandestín empobináu por [[Babrak Karmal]]. En [[1961]] graduóse na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]]; esi añu foi [[conscriptu]] nel [[Exércitu afganu|Exércitu]].

== Actividaes polítiques ==

Depués del serviciu militar trabayó en delles posiciones nel Ministeriu de Minería ya Industria. Ente 1967-68 foi Direutor Xeneral del Departamentu Económicu d'esi Ministeriu. Escribió delles obres sobre economía.

En 1965 foi unu de los miembros orixinales del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA), como parte del Comité Central. En 1965 y 1969 foi candidatu a diputáu. Ente 1965-66 tuvo en prisión por participar viviegamente en manifestaciones escontra'l gobiernu d'entós. Ente 1968-1970 foi miembru del conseyu editorial y ún de los autores principales del periódicu ''Parcham''. En 1972 dexó l'alministración pública pa dedicase namái a les actividaes partidaries. En 1977, cuando se reconciliaron les faiciones ''Parcham'' y ''Jalq'' del PDPA, foi escoyíu miembru del Buró Políticu del Comité Central y miembru de la Comisión de Teoría, Baturiciu y Propaganda.

== Gobiernu revolucionariu ==

Dempués de la [[Revolución Saur]], Keshtmand foi nomáu Ministru de Planificación ([[1 de mayu]] de [[1978]]) y miembru del [[Conseyu Revolucionariu]]. N'agostu d'esi añu foi arrestáu, so cargos de conspirar pa derrocar al presidente [[Nur Mohammad Taraki]], destituyíu de tolos sos cargos y sometíu a tortures graves, nes que participó personalmente'l xefe d'intelixencia [[Asadulá Sarvari]]. Keshtmand foi condergáu a muerte, pero énte la insistencia del gobiernu [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques|soviéticu]], foi-y conmutada primero por cadena perpetua y el [[7 d'ochobre]] de [[1979]] por quince años de prisión.

Dempués del derrocamientu de [[Jafizulá Amín]] n'avientu de 1979, Keshtmand foi lliberáu y designáu Primer Ministru Axuntu y restauráu como Ministru de Planificación (confirmáu'l [[11 de xineru]] de [[1980]]), miembru del Conseyu Revolucionariu de la República y del Buró Políticu del PDPA.

El [[11 de xunu]] de [[1981]] Keshtmand foi nomáu [[Primer Ministru d'Afganistán|Primer Ministru]], en reemplazu del so amigu Karmal, y Presidente de la Comisión de Planificación Estatal. Keshtmand foi'l primer hazara a la cabeza d'un gobiernu afganu. N'abril de 1982 retiróse como Presidente d'esa Comisión.

En [[1988]] Keshtmand arrenunció al so puestu como xefe de gobiernu y foi reemplazáu por [[Mohammad Hasan Sharq]]. Ente xunu de 1988 y xunu de [[1990]] foi miembru del Secretariáu del PDPA. El 19 de febreru de 1989, el presidente [[Mohammad Najibulá]] destituyó al gobiernu y Keshtmand foi designáu Primer Ministru de nuevu y Presidente del Conseyu Supremu pa la Defensa de la Patria. En mayu de 1990 arrenunció y foi reemplazáu por [[Fazal Haq Khaliqyar]]. Nel mesmu mes foi eleutu Vicepresidente de la República y en xunu miembru del Comité Executivu del Conseyu Central del Partíu de la Patria (nuevu nome y estructura del antiguu PDPA).

== Exiliu y actividaes posteriores ==

N'abril de [[1991]] arrenunció voluntariamente a tolos puestos y el [[16 de xunetu]] de 1991 arrenunció a la so afiliación al Partíu de la Patria. El [[7 de febreru]] de [[1992]] Keshtmand resultó gravemente mancáu nun ataque. N'abril los [[fundamentalistes islámicos]] derrocaron al gobiernu y Keshtmand abandonó Afganistán, partiendo escontra [[Rusia]] p'asitiase definitivamente n'[[Inglaterra]].

Keshtmand escribió los sos [[memories]] en tres volumes: «Rexistros Políticos y Acontecimientos Históricos» (Reinu Xuníu, 2003). Nelles defende al PDPA y l'intervención soviética, alegando que'l primeru traxo la llibertá a Afganistán y que lo segundo yera necesariu p'acabar cola dictadura d'Amín. Como errores señala la conversión del PDPA nuna organización burocrática y desideoloxizada so Najibulá y l'allongamientu escesivu de la estancia de los soviéticos.

== Referencies ==

* [http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1067687186 Biografía en centrasia.ru] (en rusu)
* {{enllaz rotu|1=[http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf M. F. Slinkina: «El Partíu Democráticu Popular d'Afganistán nel poder. Tiempu Taraki-Amín, 1978-1979.»] |2=http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/11.shtml?part=8 El llibru de A. A. Lyakhovsky]
* M. A. Mayorov: «La verdá sobre la guerra d'Afganistán», 1996, p. 238.
* [http://www.centrasia.ru/newsA.php4?st=1056731160 Noticia sobres les memories de Keshtmand] (en rusu)

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]
| títulu = &lt;br /&gt;Vicepresidente de la República d'Afganistán
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1990]] - [[1991]]
| predecesor2 = [[Mohammad Hasan Sharq]]
| títulu2 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor2 = [[Fazal Haq Khaliqyar]]
| períodu2 = [[1989]] - [[1990]]
| predecesor3 = [[Babrak Karmal]]
| títulu3 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor3 = [[Mohammad Hasan Sharq]]
| períodu3 = [[1980]] - [[1988]]
}}

{{NF|1935||Keshtmand, Sultan Ali}}


[[Categoría:Economistes]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Exiliaos afganistanos]]
[[Categoría:Políticos y polítiques]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>ry0f8e7878iyrww137kkyjj64yfkiks</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703243</id>
      <parentid>3703188</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6105" xml:space="preserve">{{revref}}
{{revisáu|26-11-18}}
{{persona}}

'''Sultán Alí Keshtmand''' ([[Kabul]], [[22 de mayu]] de [[1935]]) ye un [[estadista]] [[Afganistán|afganistanu]].

== Familia y educación ==

Nacíu nuna familia [[hazara]], graduóse nel Licéu de Kabul &quot;Habibi&quot;. En [[1960]] xunióse a un grupu clandestín empobináu por [[Babrak Karmal]]. En [[1961]] graduóse na Facultá d'Economía de la [[Universidá de Kabul]]; esi añu foi [[conscriptu]] nel [[Exércitu afganistanu|Exércitu]].

== Actividaes polítiques ==

Depués del serviciu militar trabayó en delles posiciones nel Ministeriu de Minería ya Industria. Ente 1967-68 foi Direutor Xeneral del Departamentu Económicu d'esi Ministeriu. Escribió delles obres sobre economía.

En 1965 foi unu de los miembros orixinales del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA), como parte del Comité Central. En 1965 y 1969 foi candidatu a diputáu. Ente 1965-66 tuvo en prisión por participar viviegamente en manifestaciones escontra'l gobiernu d'entós. Ente 1968-1970 foi miembru del conseyu editorial y ún de los autores principales del periódicu ''Parcham''. En 1972 dexó l'alministración pública pa dedicase namái a les actividaes partidaries. En 1977, cuando se reconciliaron les faiciones ''Parcham'' y ''Jalq'' del PDPA, foi escoyíu miembru del Buró Políticu del Comité Central y miembru de la Comisión de Teoría, Baturiciu y Propaganda.

== Gobiernu revolucionariu ==

Dempués de la [[Revolución Saur]], Keshtmand foi nomáu Ministru de Planificación ([[1 de mayu]] de [[1978]]) y miembru del [[Conseyu Revolucionariu]]. N'agostu d'esi añu foi arrestáu, so cargos de conspirar pa derrocar al presidente [[Nur Mohammad Taraki]], destituyíu de tolos sos cargos y sometíu a tortures graves, nes que participó personalmente'l xefe d'intelixencia [[Asadulá Sarvari]]. Keshtmand foi condergáu a muerte, pero énte la insistencia del gobiernu [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques|soviéticu]], foi-y conmutada primero por cadena perpetua y el [[7 d'ochobre]] de [[1979]] por quince años de prisión.

Dempués del derrocamientu de [[Jafizulá Amín]] n'avientu de 1979, Keshtmand foi lliberáu y designáu Primer Ministru Axuntu y restauráu como Ministru de Planificación (confirmáu'l [[11 de xineru]] de [[1980]]), miembru del Conseyu Revolucionariu de la República y del Buró Políticu del PDPA.

El [[11 de xunu]] de [[1981]] Keshtmand foi nomáu [[Primer Ministru d'Afganistán|Primer Ministru]], en reemplazu del so amigu Karmal, y Presidente de la Comisión de Planificación Estatal. Keshtmand foi'l primer hazara a la cabeza d'un gobiernu afganistanu. N'abril de 1982 retiróse como Presidente d'esa Comisión.

En [[1988]] Keshtmand arrenunció al so puestu como xefe de gobiernu y foi reemplazáu por [[Mohammad Hasan Sharq]]. Ente xunu de 1988 y xunu de [[1990]] foi miembru del Secretariáu del PDPA. El 19 de febreru de 1989, el presidente [[Mohammad Najibulá]] destituyó al gobiernu y Keshtmand foi designáu Primer Ministru de nuevu y Presidente del Conseyu Supremu pa la Defensa de la Patria. En mayu de 1990 arrenunció y foi reemplazáu por [[Fazal Haq Khaliqyar]]. Nel mesmu mes foi eleutu Vicepresidente de la República y en xunu miembru del Comité Executivu del Conseyu Central del Partíu de la Patria (nuevu nome y estructura del antiguu PDPA).

== Exiliu y actividaes posteriores ==

N'abril de [[1991]] arrenunció voluntariamente a tolos puestos y el [[16 de xunetu]] de 1991 arrenunció a la so afiliación al Partíu de la Patria. El [[7 de febreru]] de [[1992]] Keshtmand resultó gravemente mancáu nun ataque. N'abril los [[fundamentalistes islámicos]] derrocaron al gobiernu y Keshtmand abandonó Afganistán, partiendo escontra [[Rusia]] p'asitiase definitivamente n'[[Inglaterra]].

Keshtmand escribió los sos [[memories]] en tres volumes: «Rexistros Políticos y Acontecimientos Históricos» (Reinu Xuníu, 2003). Nelles defende al PDPA y l'intervención soviética, alegando que'l primeru traxo la llibertá a Afganistán y que lo segundo yera necesariu p'acabar cola dictadura d'Amín. Como errores señala la conversión del PDPA nuna organización burocrática y desideoloxizada so Najibulá y l'allongamientu escesivu de la estancia de los soviéticos.

== Referencies ==

* [http://www.centrasia.ru/person2.php?&amp;st=1067687186 Biografía en centrasia.ru] (en rusu)
* {{enllaz rotu|1=[http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf M. F. Slinkina: «El Partíu Democráticu Popular d'Afganistán nel poder. Tiempu Taraki-Amín, 1978-1979.»] |2=http://ftp.nbuv.gov.ua/Articles/KultNar/avtory/slinkin/books/slinkin1.pdf |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/11.shtml?part=8 El llibru de A. A. Lyakhovsky]
* M. A. Mayorov: «La verdá sobre la guerra d'Afganistán», 1996, p. 238.
* [http://www.centrasia.ru/newsA.php4?st=1056731160 Noticia sobres les memories de Keshtmand] (en rusu)

{{Socesión
| predecesor = [[Haji Mohammad Chamkani]]
| títulu = &lt;br /&gt;Vicepresidente de la República d'Afganistán
| socesor = [[Abdul Rahim Hatef]]
| periodu = [[1990]] - [[1991]]
| predecesor2 = [[Mohammad Hasan Sharq]]
| títulu2 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor2 = [[Fazal Haq Khaliqyar]]
| períodu2 = [[1989]] - [[1990]]
| predecesor3 = [[Babrak Karmal]]
| títulu3 = Primer Ministru d'Afganistán
| socesor3 = [[Mohammad Hasan Sharq]]
| períodu3 = [[1980]] - [[1988]]
}}

{{NF|1935||Keshtmand, Sultan Ali}}


[[Categoría:Economistes]]
[[Categoría:Comunistes y marxistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Activistes d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Primeros ministros d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Víctimes del terrorismu n'Afganistán]]
[[Categoría:Exiliaos afganistanos]]
[[Categoría:Políticos y polítiques]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]
[[Categoría:Persones de Kabul]]</text>
      <sha1>b46daykbdhqeb2x2o8sjm0una68rrr5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Almazbek Atambáyev</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156959</id>
    <revision>
      <id>3703096</id>
      <parentid>3678721</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:00:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37599" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Almazbek Sharshenovich Atambáyev''' (en [[kirguís]] y [[idioma rusu|rusu]]: Алмазбек Шаршенович Атамбаев; [[Arashan]], [[17 de setiembre]] de [[1956]]) ye un [[economista]], [[empresariu]] y [[políticu]] [[Kirguistán|kirguís]], qu'exerció como [[Presidente de Kirguistán|presidente del so país]] ente'l [[1 d'avientu]] de [[2011]] y el [[24 de payares]] de [[2017]]. Enantes ocupó'l cargu de [[Primer ministru de Kirguistán]] dende'l [[17 d'avientu]] de [[2010]] hasta'l la so ascensión como presidente (quitando un curtiu periodu de llicencia mientres la campaña). Yá ocupara'l mesmu cargu ente marzu y payares de [[2007]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://rulers.org/ruljk.html#kyrgyzstan |títulu=Kyrgyzstan |autor= |editorial=Rulers.org |fecha= |fechaaccesu=22 d'abril de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Foi amás presidente del [[Partíu Socialdemócrata de Kirguistán]] (SDPK) dende'l [[30 de xunetu]] de [[1999]] hasta'l [[23 de setiembre]] de [[2011]].

Atambáyev aportó a la presidencia tres la [[revolución kirguisa]] que derrocó al [[autocráticu]] gobiernu de [[Kurmanbek Bakíev]]. El gobiernu interín empobináu por [[Rosa Otunbáeva]] nomar Primer ministru, cargu al qu'arrenunció pa presentase nes siguientes [[Eleiciones presidenciales de Kirguistán de 2011|eleiciones presidenciales]], nes cualos trunfó per un ampliu marxe, siendo al momentu d'asumir el primer [[xefe d'estáu]] d'[[Asia Central]] escoyíu democráticamente, y el primer presidente de Kirguistán n'aportar al poder per medios constitucionales y pacíficos dende [[1991]].&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-15510217 PM Atambayev wins Kyrgyzstan presidential election]&lt;/ref&gt;

Mientres el so mandatu, Atambáyev tuvo de faer frente a la fuerte inestabilidá política qu'azotaba al so país dempués de la revolución y les [[Eleiciones parllamentaries de Kirguistán de 2010|eleiciones de 2010]], que dieren llugar a un llexislativu estazáu ensin una mayoría creíble de nengún partíu. Ente'l derrocamientu de Bakíev y la salida de Atambáyev de la presidencia, hubo un total de siete primeros ministros y dos gobiernos interinos, con una duración máxima d'un añu y mediu cada unu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://24.kg/archive/en/vlast/180082-news24.html/|títulu=Sooronbay Jeenbekov becomes new Prime Minister|editorial=24.kg}} {{en}}&lt;/ref&gt; Tres les [[Eleiciones parllamentaries de Kirguistán de 2015|eleiciones parllamentaries de 2015]], nes que'l Partíu Socialdemócrata llogró una estrecha victoria, consiguióse cierta estabilidá colos gobiernos de [[Sooronbay Jeenbekov]] y, tres el so arrenunciu pa presentase como candidatu presidencial, de [[Sapar Isakov]]. Dende [[2014]], Atambáyev empezó a ser criticáu pola comunidá internacional, por políticos opositores, o inclusive del so propiu partíu,&lt;ref name=critics/&gt; por diversu lleis y propuestes que fueron vistes como un retrocesu nes acabante adquirir llibertaes polítiques kirguisas, particularmente nel campu de la [[llibertá de prensa]], que van dende la recriminalización del bilordiu, una [[Llei rusa contra la propaganda homosexual|llei contra la propaganda homosexual similar a la de Rusia]], y el continuu enxuiciamientu de periodistes que criticaron les sos aiciones.&lt;ref name=&quot;freedom&quot;/&gt;

A finales de [[2016]], [[Referéndum constitucional de Kirguistán de 2016|sometió a referéndum]] una propuesta constitucional p'amontar los poderes del primer ministru, midida que foi vista como un intentu de concentrar los sos propios poderes y aportar a dichu cargu, yá que tenía prohibida la reeleición.&lt;ref name=critics&gt;{{cita web|url=http://www.eng.24.kg/vlast/181678-news24.html|títulu=Members of interim government headed by Roza Otunbayeva against referendu on Constitution|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170201235219/http://www.eng.24.kg/vlast/181678-news24.html|fechaarchivu=1 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; Nesti marcu celebraron les [[Eleiciones presidenciales de Kirguistán de 2017|eleiciones presidenciales d'ochobre de 2017]], y el candidatu oficialista y primer ministru de Atambáyev, [[Sooronbay Jeenbekov]], llogró la victoria per un marxe muncho más estrechu que'l de les anteriores eleiciones. Atambáyev apurrió'l cargu a Jeenbekov el [[24 de payares]], realizando la segunda tresferencia pacífica ente dos presidentes vivos na historia d'Asia Central, y convirtiéndose nel primer presidente electu de Kirguistán qu'abandona'l cargu voluntariamente.

== Biografía ==
=== Primeros años ===
Almazbek Sharshénovich Atambáyev nació'l [[17 de setiembre]] de [[1956]], na ciudá d'[[Arashan]], de la rexón Norte de la [[Provincia de Chuy]], na entós [[República Socialista Soviética de Kirguistán]], parte de l'antigua [[Xunión Soviética]]. Recibió'l so títulu n'economía mientres estudiaba nel Institutu de xestión de Moscú.&lt;ref name=&quot;First lady_1&quot;&gt;{{cita web|url=http://rus.azattyk.org/media/photogallery/24944093.html|títulu=&quot;First lady of Kyrgyzstan&quot;, Radio Free Europe |fechaaccesu=1 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Tuvo casáu cola so primer esposa Buazhar, cola cual tuvo dos fíos: Seyit y Seytek, y dos fíos Diana y Dinara. En [[1988]] casóse cola so segunda esposa, Raisa, una doctora d'orixe [[tártaru]], cola que tendría otros dos fíos más, Khadyrbek y Aliya.&lt;ref name=&quot;First lady_1&quot;&gt;{{cita web|url=http://rus.azattyk.org/media/photogallery/24944093.html|títulu=&quot;First lady of Kyrgyzstan&quot;, Radio Free Europe |fechaaccesu=1 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Carrera política ===
Les primeres eleiciones a les que se presentó fueron les [[Eleiciones presidenciales de Kirguistán de 2000|eleiciones presidenciales]] de 2000, nes que namái llogró'l 6&amp;nbsp;% de los votos. En 2005, tres la [[revolución de los Tulipanes]] y l'ascensu al poder de [[Kurmanbek Bakíev]] formó parte del gobiernu como Ministru d'Industria, Comerciu y Turismu dende'l 20 d'avientu d'esi añu hasta la so dimisión el 21 d'abril de 2006.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.rferl.org/content/article/1067834.html |títulu=Kyrgyzstan's Trade Minister Resigns |autor= |editorial=Radio Free Europa |fecha=21 d'abril de 2006 |fechaaccesu=7 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Papel na democratización de Kirguistán ==
{{AP|Revolución de los Tulipanes|Revolución kirguisa}}
En dexando'l cargu enantes mentáu, Atambáyev pasó a la oposición liderando les protestes de payares de 2006 en [[Bixkek]], sol paragües del movimientu ''For Reform''. Magar el so papel como destacáu opositor, Bakíev nomólu primer ministru en 2007, intentando formar asina una coalición con dellos miembros de la oposición.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2007/03/30/world/asia/30kyrgyzstan.html |títulu=Pressed, Kyrgyz President Names His Critic as Premier |autor=Ilan Greenberg |editorial=The New York Times |fecha=30 de marzu de 2007 |fechaaccesu=7 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; El parllamentu confirmó'l so nomamientu por cuarenta y ocho votos contra trés.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://enews.fergananews.com/article.php?id=1901 |títulu=One opposition leader only is forming the new government of Kyrgyzstan |autor=Irina Yermakova |editorial=Ferghana News |fecha=30 de marzu de 2007 |fechaaccesu=7 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; N'ochobre Bakíev eslleió'l gobiernu, que tenía de permanecer en funciones hasta la celebración d'eleiciones parllamentaries n'avientu. Sicasí, Atambáyev dimitió en payares. Los partíos de la oposición criticaron la destitución de Atambáyev, viéndolo como un signu d'autoritarismu de Bakíev y qu'Atambáyev opunxérase a la intervención del presidente nes eleiciones parllamentaries.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://enews.fergananews.com/article.php?id=1901 |títulu=http://enews.fergananews.com/article.php?id=2245 |autor=Irina Yermakova |editorial=Ferghana News |fecha=28 de payares de 2007 |fechaaccesu=7 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En 2009 presentar a les [[Eleiciones presidenciales de Kirguistán de 2009|eleiciones presidenciales]] ante Bakíev. Namái llogró'l 8&amp;nbsp;% de los votos frente a la victoria arrolladora de Bakíev so acusaciones de fraude. El mesmu día de les votaciones Atambáyev declaró que les eleiciones yeren &quot;illegales&quot; pol &quot;fraude xeneralizáu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8164277.stm |títulu=Kyrgyz candidate in poll pullout |autor= |editorial=BBC |fecha=23 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=7 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Dempués de les eleiciones crecieron les protestes contra la política autoritaria de Bakíev, desaguando nuna [[Revuelta de Kirguistán de 2010|revuelta]] en 2010 que desallugó al presidente del poder. La presidencia foi ocupada por [[Roza Otunbayeva]] y n'ochobre celebraron les primeres [[Eleiciones parllamentaries de Kirguistán de 2010|eleiciones parllamentaries]] llimpies. El partíu de Atambáyev foi'l segundu más votáu, llogrando 26 escaños nun parllamentu con 120 diputaos. En fracasando un intentu de coalición colos socialistes d'[[Arreya Meken]], el SDPK llegó a un alcuerdu col partíu más votáu, el conservadores nacionalistes d'[[Arreya-Zhurt]] y con [[Respublika]]. Gracies a esa coalición Atambáyev foi escoyíu primer ministru col sofitu de 92 diputaos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://english.aljazeera.net/news/asia/2010/12/2010121717124592799.html |títulu=Kyrgyz pick PM, parliament speaker |autor= |editorial=Al Jazeera English |fecha=17 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=7 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Presidencia ==
=== Eleiciones presidenciales de 2011 ===

En pidiendo llicencia del cargu de primer ministru, apurriendo provisoriamente el mandu a [[Omurbek Babanov]], Atambáyev presentó la so candidatura a les [[Eleiciones presidenciales de Kirguistán de 2011|eleiciones presidenciales]] (les primeres so la reforma eleutoral del [[19 d'abril]] de [[2010]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.rttnews.com/Content/PoliticalNews.aspx?Id=1272738&amp;SM=1 |títulu=Kyrgyz Interim Government Unveils Reform Plan To 'return To Democracy' |publisher=Rttnews.com |date=19 d'abril de 2010 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;) de 2011 nes que s'escoyía al socesor de Otunbayeva, que nun se presentaba a la reeleición. Les eleiciones orixinalmente taben previstes pa ochobre de 2010, pero aplazáronse un añu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.worldbulletin.net/news_detail.php?id=58755 |títulu=Kyrgyzstan's interim leader Otunbayeva to be president to 2011 &amp;#124; Asia-Pasific |publisher=World Bulletin |date=19 de mayu de 2010 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt; Les reformes constitucionales llindaben el periodu presidencial (seis años, ensin posibilidá de reeleición&lt;ref&gt;{{cita web |author=Source: reuters // Reuters |url=http://www.trust.org/alertnet/news/factbox-key-political-risks-to-watch-in-kyrgyzstan |títulu=FACTBOX-Key political risks to watch in Kyrgyzstan - AlertNet |publisher=Trust.org |date=1 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110728144350/http://www.trust.org/alertnet/news/factbox-key-political-risks-to-watch-in-kyrgyzstan |archivedate=28 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;) y retayaben diversos poderes que seríen daos al parllamentu, convirtiendo a Kirguistán nuna [[república parllamentaria]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8636577.stm |títulu=Kyrgyzstan's new leaders set October election date |publisher=BBC News |date=22 d'abril de 2010 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

A pesar del nuevu sistema democráticu, les eleiciones llevar a cabu nun periodu fondamente tirante de la historia político y social del país. Kirguistán taba recuperándose de la crisis enerxética empecipiada mientres l'alministración de Bakíev.&lt;ref name=&quot;BakiyevPromises&quot;&gt;{{cita noticia | url= http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&amp;tx_ttnews%5Btt_news%5D=35474 | títulu= Bakiyev Promises Reform and Persecutes Opposition | publisher = [[The Heritage Foundation]] | newspaper = [[Eurasia Daily Monitor]] | author = Erica Marat | date=10 de setiembre de 2009 | volume=6 | issue=136 | fechaaccesu=14 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Otra tema esmolecedora mientres les eleiciones yeren les disputes étniques que, en dómina d'eleiciones, podríen tornase particularmente violentes. Arriendes de los disturbios nel añu 2010, les tensiones ente los kirguises y uzbecos indíxenes siguíen siendo volátiles nel sur del país, polo que la rexón yera vista como un campu de batalla políticu.&lt;ref name=&quot;aljaz&quot;&gt;{{cita web|url=http://english.aljazeera.net/video/asia/2011/10/201110288015547701.html |títulu=Anxiety marks Kyrgyzstan poll run-up - Asia |publisher=Al Jazeera English |date=4 d'ochobre de 2011 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Atambáyev ganó les eleiciones col 63% de los votos, bien percima del segundu más votáu, [[Adakhan Madumarov]] que llogró un 15%, siendo ganador principalmente nel sur. Madumarov denunció que se cometiera fraude y magar la Comisión eleutoral central determinó que se cometieren delles irregularidaes, declaró qu'éstes yeren demasiáu poques p'anular les resultaos xenerales.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-15510217 |títulu=PM Atambayev wins Kyrgyzstan presidential election |autor= |editorial=BBC |fecha=31 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Atambáyev foi juramentado nel cargu'l [[1 d'avientu]]. A la so ceremonia de toma de mandu asumieron el [[primer ministru de Turquía]] [[Abdullah Gül]] y el [[presidente de Xeorxa]] [[Mikheil Saakashvili]]. El presupuestu utilizáu na ceremonia de juramentación de Atambáyev foi inferior a la metá del utilizáu na de Bakíev, dos años tras.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://enews.fergananews.com/articles/2729|títulu=Almazbek Atambaev inaugurated as the president of Kyrgyzstan|website=Fergananews.Com|fechaaccesu=16 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Política esterior ===
[[Ficheru:Парад в честь 70-летия Великой Победы - 60.png|thumb|left|230px|Atambáyev xunto a [[Dmitri Medvédev]], mientres el desfile pol 70º aniversariu del [[Día de la Victoria]].]]
Pocu dempués d'asumir cárgolu, el [[1 d'avientu]] de [[2011]], Atambáyev viaxó a [[Turquía]] y robló un alcuerdu col entós [[Presidente de Turquía|Presidente]], [[Abdullah Gül]] de $300 millones en 2011 a $1 billón pal añu [[2015]]. Tamién s'alcordó mayor aumentu de la inversión de Turquía en Kirguistán a $450 millones nos próximos años.&lt;ref&gt;{{cita noticia|author=20 Jan 2012 |url=http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/NA20Ag03.html|títulu=Atambayev's Turkish affair needs domestic peace |newspaper=Atimes|date=20 de xineru de 2012|fechaaccesu=13 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt; Tamién estrechó les rellaciones con [[Corea del Sur]] cola so visita al país en [[2013]] y la firma de dellos alcuerdos de cooperación billateral.&lt;ref name=&quot;mofla&quot;&gt;{{Enllaz rotu|1=http://www.mofa.go.kr/ENG/press/pressreleases/index.jsp?menu=m_10_20&amp;sp=/webmodule/htsboard/template/read/engreadboard.jsp%3FtypeID=12%26boardid=302%26seqno=314304 |2=http://www.mofa.go.kr/ENG/press/pressreleases/index.jsp?menu=m_10_20&amp;sp=%2Fwebmodule%2Fhtsboard%2Ftemplate%2Fread%2Fengreadboard.jsp%3FtypeID%3D12%26boardid%3D302%26seqno%3D314304 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Ente estos alcuerdos destaquen la meyora na política enerxética (fundamentalmente por cuenta de la crisis enerxética pola que pasaba Kirguistán) y na agricultura.&lt;ref name=&quot;mofla&quot;/&gt;

Dende l'empiezu del so mandatu, Atambáyev describir a sigo mesmu como un políticu pro-rusu, a pesar de que la revolución kirguisa de 2010 fuera fuertemente boicotiada por [[Dmitri Medvédev]], quien dixera qu'un sistema parllamentariu favorecería una victoria eleutoral islamista, lo cual a la llarga provocaría una &quot;[[Guerra civil afganistana|afganización]]&quot; del país.&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.almanar.com.lb/newssite/NewsDetails.aspx?id=143951&amp;language=en |títulu=Al-ManarTV:: Kyrgyzstan Holds Referendu, Slams Russia over 'Afghanization' Fears 27/06/2010 |publisher=Almanar.com.lb |date=27 de xunu de 2010 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2010 }} |2=http://www.almanar.com.lb/newssite/NewsDetails.aspx?id=143951&amp;language=en |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Anunciáronse tanto la entrada de Kirguistán na [[Unión Aduanera Euroasiática]], como la fixación d'una fecha pa la retirada de la base militar d'[[Estaos Xuníos]] del país escontra [[2014]], nel marcu d'estrechar les rellaciones ente la República Kirguisa y la [[Federación Rusa]], que pal añu [[2015]] emplegaba siquier 500.000 trabayadores kirguisos.

[[Ficheru:Secretary_Kerry_Meets_With_Kyrgyz_President_Atambaev_in_Bishkek,_Kyrgyzstan_(22454204010).jpg|thumb|230px|Atambáyev xunto a [[John Kerry]], [[Secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos|Secretariu d'Estáu de EE.UU]].]]
A principios de [[2012]], Atambáyev viaxó a [[Moscú]], onde na so xunta col entós [[Presidente de Rusia]] [[Dmitri Medvédev]] recordó-y el pagu de la delda de $15 millones contraida per Rusia a Kirguistán pol usu de la base aérea de [[Kant]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.eurasianet.org/node/65051|títulu=Atambayev Collects Rent For Russian Military Bases, But What Is Moscow Getting?|newspaper=EurasiaNet|date=26 de febreru de 2012|fechaaccesu=13 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt; A pesar d'estes polítiques, Atambáyev tamién mentó la so intención de llograr una mayor independencia económica y enerxética pa la ex-república soviética, calteniendo una política xeneralmente neutral.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://centralasiaonline.com/en_GB/articles/caii/features/main/2011/12/29/feature-02|títulu=Atambayev reviews 2011 achievements |newspaper=Central Asia Online|date=29 d'avientu de 2011|fechaaccesu=13 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

En [[xunetu]] de [[2015]], el gobiernu kirguís abandonó un tratáu de cooperación billateral ente Kirguistán y [[Estaos Xuníos]] vixente dende [[1993]]. L'alcuerdu dexaba que'l país americanu exerciera un sistema comercial ensin pagar impuestos, aduanes o cualesquier otru tipu de carga y otorgaba un estatus diplomáticu al personal militar estauxunidense. L'alcuerdu yera útil especialmente p'apuntar tropes estauxunidenses destinaes a la cercana [[Afganistán]] mientres la [[Guerra d'Afganistán (2001-2015)|guerra permanente presente nesi país dende 2001]].&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.hispantv.com/noticias/asia-y-oceania/53699/kirguistan-anula-tratáu-de-cooperacion-con-eeuu||títulu=Kirguistán anula tratáu de cooperación con EE.XX.|date=20 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Les razones de la rotura del alcuerdu fueron que [[Barack Obama]] premiara al disidiente políticu [[Azimyan Askarov]], acusáu de participar nos disturbios étnicos ente kirguises y uzbecos asocedíos en [[xunu]] de [[2010]]. Atambáyev acusó al presidente d'Estaos Xuníos de &quot;crear caos&quot; nel so territoriu al afalar los sentimientos separatistes de la minoría uzbeca.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.hispantv.com/noticias/asia-y-oceania/40644/kirguistan-acusa-a-eeuu-de-crear-caos-en-el so-territoriu|títulu=Kirguistán acusa a EE.UU de &quot;crear caos&quot; nel so territoriu|date=27 july 2015}}&lt;/ref&gt;

El [[6 de xineru]] de [[2017]] axuntar en [[Beixín]] col [[Presidente de la República Popular China]], [[Xi Jinping]], en conmemoración col 25º aniversariu del establecimientu de rellaciones diplomátiques col país en [[1992]], tres la so independencia n'avientu de [[1991]], afirmando'l so deséu d'impulsar la cooperación con China nes árees d'infraestructura, agricultura y na construcción de la Franxa y la Ruta, y espresando que los dos países tendríen de combatir xuntos contra les &quot;trés fuercies malines&quot; del terrorismu, el separatismu y l'estremismu. Atambayév reafitó'l compromisu de Kirguistán xuntase a la política d'[[Una sola China]].&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://spanish.xinhuanet.com/2017-01/07/c_135961782.htm|títulu=China y Kirguizistán prometen afondar la so cooperación en seguridá|date=6 january 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Guerra contra'l terrorismu ===
{{AP|Guerra contra'l terrorismu|Guerra contra l'Estáu Islámicu}}
[[Ficheru:Главы государств – членов ОДКБ в Национальном центре управления обороной РФ 01.jpeg|thumb|200px|left|Atambayev xuntu al [[Presidente de Rusia|Presidente rusu]] [[Vladímir Putin]] nel Centru Nacional de Control de Defensa de Rusia.]]
Atambayev llegó a la Presidencia metanes los acontecimientos posteriores a la [[Primavera Árabe]] de [[2011]], que provocaron, ente otres coses, el [[Iviernu Árabe]]&lt;ref name=&quot;telegraph&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/9753123/Middle-East-review-of-2012-the-Arab-Winter.html |títulu=Middle East review of 2012: the Arab Winter | work = [[The Telegraph]] |fechaaccesu=19 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | url= http://www.cbn.com/cbnnews/us/2014/April/Expert-Warns-of-Americas-Coming-Arab-Winter/ |títulu=Expert Warns of America's Coming 'Arab Winter' |publisher=Christian Broadcasting Network |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.spu.edu/about-spu/news/articles/2014/may/arab-spring |títulu= Arab Spring or Arab Winter?| publisher= The New Yorker | fechaaccesu= 8 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; la violencia a gran escala política y social posterior al derrocamientu de dellos gobiernos autoritarios,&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.newyorker.com/news/daily-comment/the-arab-winter |títulu= The Arab Winter|work= [[The New Yorker]] | fechaaccesu = 8 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web| publisher = The Xerusalem Post | url = http://www.jpost.com/Middle-East/Analysis-Arab-Winter-is-coming-to-Baghdad-359348 |títulu = Analysis: Arab Winter is coming to Baghdad | work = The Telegraph | fechaaccesu = 8 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; tales como la [[Guerra Civil Siria]], la [[insurxencia iraquina posterior al retiru de les tropes estauxunidenses]], la continuación de la [[Guerra d'Afganistán (2015-presente)|guerra d'Afganistán]] y más tarde la [[Guerra de Libia (2014-actualidá)|guerra civil de Libia en 2014]]. Una de les primeres midíes empecipiaes pol gobiernu kirguís pa combatir l'islamismu foi entrugar a los [[imán (dixebra)|Imanes]] de Kirguistán p'afayar cuanto conocencia teníen sobre la llei [[xaria]], so la creencia de qu'un Iman mal informáu podía afalar al [[terrorismu islámicu]].&lt;ref name=&quot;asianews&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.asianews.it/noticies-ye/Llucha-contra-el terrorismu:-Bishkek-someten-a-los-imames-a-pruebes-sobre-l'Islam-34398.html|títulu = Llucha contra'l terrorismu: Bishkek someten a los imames a pruebes sobre l'Islam| fechaaccesu= 17 de xineru de 2017}}&lt;/ref&gt; El sondéu demostró que'l 70% de los imanes kirguises desconocía en fondura la llei islámica.&lt;ref name=&quot;asianews&quot;/&gt; Esto realizóse depués del descubrimientu de dellos reclutadores del Estáu Islámicu n'[[Asia Central]], principalmente na vecina [[Taxiquistán]].&lt;ref name=&quot;asianews&quot;/&gt; Dellos imanes, sicasí, acusaron a l'alministración de Atambayev de convertir el sondéu en daqué puramente políticu, dexando pasar fácilmente los exámenes a los imanes que demostraren ser lleales al gobiernu, ente que torgaben el pasu a aquellos que fueren de dalguna manera cercanos al ex-presidente Bakíyev o inclusive al so predecesor, Askar Akayev.&lt;ref name=&quot;asianews&quot;/&gt; Atambáyev tamién foi criticáu por torgar deliberadamente que los medios de comunicación informaren a la población sobre les actividaes del [[Estáu Islámicu]].&lt;ref name=&quot;freedom&quot;/&gt;

En [[agostu]] de [[2016]], Atambayev viose envolubráu nuna pequeña polémica col entamu d'una campaña contra'l terrorismu que, según los sos detractores, afalaba a la [[occidentalización]] del país al afalar a les muyeres a utilizar prendes reveladores.&lt;ref name= &quot;BBCtrending&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.bbc.com/news/blogues-trending-36846249|títulu=Kyrgyzstan president: 'Women in mini skirts don't become suicide bombers'}}&lt;/ref&gt; Atambayev desanimó públicamente a les muyeres kirugisas a llevar la ropa tradicional islámica, como'l [[Hijab]] o'l [[Burka]], declarando: &quot;Les muyeres en minifalda nun se converten en terroristes suicides&quot;.&lt;ref name= &quot;BBCtrending&quot;/&gt; Mientres una conferencia de prensa, Atambayev defendió la so postura, argumentando que taba defendiendo'l costumes nacionales del pueblu kirguís d'una posible &quot;arabización&quot; del país debíu al fuerte [[conservadorismu social]] impuestu pola fe [[islámica]].&lt;ref name= &quot;BBCtrending&quot;/&gt; Estos comentarios provocaron qu'Atambayev fuera duramente criticáu nes [[redes sociales]].&lt;ref name= &quot;BBCtrending&quot;/&gt;

Esi [[agostu]] de [[2016]], refugó les alvertencies del [[Presidente de Turquía]], [[Recep Tayyip Erdoğan]], quién lu comunicó que la organización terrorista [[Fethullahist]] (embrivida Fetu) taba entamando perpetuar un [[golpe d'estáu]] nel so contra, similar al [[Intentu de golpe d'Estáu de Turquía de 2016|intentu de faer lo mesmo en Turquía tan solo un mes tras]].&lt;ref name=&quot;hurriyetdaily&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/kyrgyz-president-rebuffs-turkish-warning-about-fetu-coup-threat.aspx?pageID=517&amp;nID=102336&amp;NewsCatID=356|títulu=Kyrgyz president rebuffs Turkish warning about FETÖ coup threat}}&lt;/ref&gt; Atambayev alegó que tal rumor yera absurdu, que nun yera necesariu afalar a la llerza, y que, si l'alministración de Erdoğan taba tan preparada, diérase cuenta del intentu de golpe nel so propiu país.&lt;ref name=&quot;hurriyetdaily&quot;/&gt; El [[23 d'avientu]], Atambayev recibió la visita del [[Presidente d'Irán|presidente iranín]], [[Hasan Rouhani]],&lt;ref name=&quot;hispantv&quot;&gt;{{cita web|url = http://www.hispantv.com/noticias/diplomacia/328170/terrorismu-religion-cultura-nacion-iran-kirguistan-rohani|títulu=Irán y Kirguistán roblen diversos documentos de cooperación}}&lt;/ref&gt; siendo Kirguistán l'últimu país de la xira del mandatariu por [[Asia Central]], nel marcu de les tentatives recién d'[[Irán]] d'ameyorar rellaciones cola [[Unión Económica Euroasiática]].&lt;ref name =&quot;hispantv&quot;/&gt; Mientres la xunta, Atambayev afirmó que culpar del terrorismu a una relixón o grupu étnicu sería &quot;inaceptable&quot;,&lt;ref name=&quot;hispantv&quot;/&gt; y alcordó col so homólogu iranín fortalecer la cooperación na llucha contra'l terrorismu, el crime entamáu y el tráficu de drogues imperante na rexón.&lt;ref name=&quot;hispantv&quot;/&gt;

=== Fin del mandatu ===
[[Ficheru:Atambayev and Nazarbayev.jpg|thumb|230px|Atambáyev xunto a [[Nursultán Nazarbáyev]], [[presidente de Kazakstán]]. Nos últimos meses de la so presidencia, Atambáyev acusó a Nazarbáyev de sofitar a la oposición nes eleiciones presidenciales.]]
Les [[Eleiciones presidenciales de Kirguistán de 2017|siguientes eleiciones presidenciales]] taben programaes pal [[19 de payares]] de [[2017]]. Sicasí, yá que el presidente de Kirguistán ye escoyíu por aciu un [[Segunda vuelta eleutoral|sistema de dos vueltes]], y que'l mandatu de Atambáyev remataba'l [[1 d'avientu]], decidió adelantrase los comicios al [[15 d'ochobre]] en casu de que fuera necesariu un desempate ente los dos candidatos más votaos.&lt;ref name=&quot;xinhua&quot;&gt;{{cita noticia | url=http://news.xinhuanet.com/english/2017-05/30/c_136324606.htm | títulu=Kyrgyzstan sets date for 2017 presidential election | work=[[Xinhua]] | date=30 de mayu de 2017 | agency=[[Xinhua]] | fechaaccesu=21 d'agostu de 2017 | author=Xuequan, Mu | location=[[Bixkek]]}}&lt;/ref&gt; El [[20 d'agostu]], el Partíu Socialdemócrata de Kirguistán anunció la candidatura del primer ministru [[Sooronbay Jeenbekov]] a la presidencia. El so principal contrincante sería [[Omurbek Babanov]], del partíu [[Respublika–Arreya Zhurt]] (fusión del [[Partíu Respublika de Kirguistán]] y l'organización [[Arreya-Zhurt]], que'l so candidatu [[Kamchybek Tashiyev]] fuera ganáu por Atambáyev en [[2011]]). La llexitimidá de les eleiciones foi cuestionada pol arrestu de Tekebayev y l'altu retrocesu na llibertá de prensa pa finales del mandatu de Atambáyev. Amás, la oposición acusó al mandatariu saliente d'interferir na campaña eleutoral a favor del candidatu oficialista.&lt;ref&gt;[https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-president-atambaev-issues-warning/28705231.html Atambaev Issues Fiery Warning Ahead Of Kyrgyz Presidential Vote]&lt;/ref&gt;

El [[20 de setiembre]], dempués de que'l [[Presidente de Kazakstán]], [[Nursultán Nazarbáyev]], axuntar con Babanov, el Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Kirguistán acusó a [[Kazakstán]] d'interferir na campaña eleutoral, lo cual foi rápido negáu pol gobiernu cazacu.&lt;ref name=&quot;nytimeskyrgustanprotestsover&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Kyrgyzstan Protests Over Kazakh 'Support' for Opposition Candidate|url=https://www.nytimes.com/reuters/2017/09/20/world/asia/20reuters-kyrgyzstan-kazakhstan-election.html|fechaaccesu=20 de setiembre de 2017|work=The New York Times|date=20 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; Tamién acusó a los funcionarios de Kazajstán de ser corruptos al escalar los ingresos de los pensionistes. El [[9 d'ochobre]] de [[2017]], Atambayev anunció que nun asistiría al cume de xefes d'estáu de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] en [[Sochi]], pa evitar atopase con Nazarbáyev.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-kazakhstan-atambaev-nazarbaev-aged-president/28855520.html|títulu=Kyrgyz President Continues Kazakh War Of Words|website=RadioFreeEurope/RadioLiberty|fechaaccesu=16 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; Mientres el restu de la campaña y dempués de les eleiciones, Atambáyev caltuvo una postura griespa escontra Kazakstán, lo cual foi vistu como un problema en materia de política esterior qu'al nuevu presidente kirguís tocaría-y heredar una vegada qu'Atambáyev retirárase.&lt;ref&gt;[https://mundo.sputniknews.com/politica/201711201074099807-politica-asia-rellaciones-biskek-astana/ Kirguistán asevera que-y dio una bona lleición a Kazakstán] Sputnik, 20 de payares de 2017&lt;/ref&gt;

Les eleiciones tuvieron llugar el [[15 d'ochobre]], siendo los primeros comicios presidenciales competitivos na rexón. A pesar d'esto, nun faltaron denuncies de [[fraude eleutoral]], compra de votos y intimidación a los votantes.&lt;ref name=&quot;gizitdinov&quot;&gt;{{cita noticia |last=Gizitdinov |first=Nariman |date=15 d'ochobre de 2017 |títulu=Jeenbekov Wins Kyrgyz Presidential Vote as Rival Apures Stability |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-10-15/jeenbekov-on-course-to-win-kyrgyzstan-presidential-election |work=[[Bloomberg News]] |location= |publisher=[[Bloomberg L.P.]]|fechaaccesu=16 d'ochobre de 2017 }}&lt;/ref&gt; Con esti escenariu, Jeenbekov llogró una cómoda victoria col 54.22% de los votos (un evidente cayente con al respective de la victoria de Atambáyev) contra'l 33.49% llográu por Babanov, que quedó de segundes, amenorgándose drásticamente la diferencia de porcentaxes ente los dos candidatos más votaos. La resultancia foi reconocíu pola Comisión Eleutoral y Jeenbekov foi declaráu presidente electu'l [[30 d'ochobre]].&lt;ref name=&quot;gizitdinov&quot;/&gt; Atambáyev apurrió pacíficamente el cargu'l [[24 de payares]], realizando la primer transición ente dos presidentes democráticamente electos na historia d'[[Asia Central]].&lt;ref name=jeenbekov&gt;[https://www.lavanguardia.com/politica/20171124/433125226139/sooronbai-zheenbekov-xura-el cargu-como-nuevu-presidente-de-kirguistan.html Jeenbekov xura'l cargu como nuevu Presidente de Kirguistán] La Vanguardia, 24 de payares de 2017&lt;/ref&gt;

== Controversies ==
=== Retroceso na llibertá de prensa ===
Dempués de la Revolución, Kirguistán convertir nel primer país d'[[Asia Central]] en despenalizar la [[bilordiu]] y en garantizar la [[llibertá de prensa]] na so constitución.&lt;ref name=&quot;freedom&quot;&gt;{{cita web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-press/2015/kyrgyzstan|títulu= Kyrgyzstan Country Report Freedom}}&lt;/ref&gt; Sicasí, l'insultu a funcionarios públicos sigue siendo un delitu.&lt;ref name=&quot;freedom&quot;/&gt; En [[mayu]] de [[2014]] Atambáyev foi duramente criticáu pola comunidá internacional por convertir en llei una [[enmienda (llei)|enmienda]] del [[códigu penal]] volviendo criminalizar el bilordiu. A lo llargo de 2014, el llexisladores kirguisos trabayaron nuna serie d'enmiendes que llindaben la [[llibertá de prensa]] y d'[[Llibertá d'espresión|espresión]] dientro del país. Otra midida, duramente criticada, foi penalizar con hasta un añu de cárcel cualquier intentu per parte de la prensa de retratar de forma positiva'l comportamientu [[homosexual]]. Esta llei foi interpretada por organizaciones de llibertá de prensa como una señal de la creciente influyencia rusa sobre'l país, teniendo en cuenta la bien similar [[llei rusa contra la propaganda homosexual]].&lt;ref name=&quot;freedom&quot;/&gt;

=== Supuesta concentración de poderes ===
[[Ficheru:Official meeting ceremony of President of Kyrgyzstan Almazbeh Atambayev was held 11.jpg|thumb|300x300px|Raisa Atambayeva, Almazbeк Atambayev, Ilham Aliyev and Mehriban Aliyeva in 2012|alt=|left]]
El [[24 d'ochobre]] de [[2016]], el [[Partíu Socialdemócrata de Kirguistán]], Partíu de Atambáyev, abandonó la coalición parllamentaria nel poder, por cuenta de una serie de choques ente los demás partíos. El motivu d'esto foi'l qu'Atambáyev impulsara un referéndum constitucional destináu a realizase'l [[11 d'avientu]] col propósitu de da-y mayores poderes al [[Primer Ministru]], inda cuando la vixente constitución aprobada tres la democratización del país torgaba que se realizaren más cambeos constitucionales antes de [[2020]].&lt;ref name=&quot;RFE&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-referendu-constitutional-amendments-first-reading/28021650.html|títulu=Kyrgyz Lawmakers Advance Bill For Referendu On Constitutional Amendments|website=RadioFreeEurope/RadioLiberty|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; La oposición vio esto como un intentu del Presidente por enllargar el so mandatu, una y bones la constitución prohíbe-y exercer un segundu periodu, lo que xeneró barruntos sobre'l so probable accesu al cargu de Primer Ministru. El partíu [[Partíu Socialista Arreya-Meken]], que formaba parte de la coalición, oponer a la reforma por cuenta de que, según el so líder, [[Omurbek Tekebayev]], el Primer Ministru tendría demasiáu poder nes sos manes.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.europapress.es/internacional/noticia-partíu-presidente-kirguistan-abandona-coalicion-parllamentaria-20161024124920.html|títulu=El partíu del presidente de Kirguistán abandona la coalición parllamentaria|date=24 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;
En [[payares]], Atambáyev ordenó investigar a Tekebayev por [[fuximientu d'impuestos]] y venta ilexítima de bienes por aciu una empresa propiedá de la familia de [[Kurmanbek Bakíev]], el ex-presidente derrocáu. Tekebayev negó les acusaciones y acusó al presidente d'intentar destruyilo políticamente por habese opuestu al referéndum.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=https://www.europapress.es/internacional/noticia-presidente-kirguistan-ordena-investigar-principal-opositor-evasion-20161114162732.html|títulu=El presidente de Kirguistán ordena investigar al so principal opositor por fuximientu|date=14 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; El [[referéndum]] llevar a cabu'l [[11 d'avientu]] de [[2016]]&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=http://www.azernews.az/region/104476.html|títulu=Kyrgyzstan goes to referendu|date=1 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; los cambeos constitucionales fueron aprobaos col 83,72% de los votos, nuna participación eleutoral por demás baxa, d'aprosimao'l 42%.&lt;ref&gt;[http://www.reuters.com/article/us-kyrgyzstan-referendu-idUSKBN1400XH Kyrgyzstan amends constitution in referendu, boosting government powers] Reuters, 11 December 2016&lt;/ref&gt; Los cambeos fueron ratificaos por Atambayev el [[28 d'avientu]].&lt;ref&gt;[http://akipress.com/news:587086/ President Atambayev signs amendments to Constitution backed by Referendu on Dec.11]&lt;/ref&gt;

El [[26 de febreru]], Tekebayev foi deteníu poles autoridaes nel Aeropuertu de Manás. A otru día, foi encarceláu por un tribunal local so cargos de corrupción y fraude, sospechosu d'aceptar un millón de dólares (alredor de 947.000 euros) en sobornos d'un inversor rusu en 2010, cuando yera miembru del Gobiernu interín.&lt;ref name=&quot;Tekebayev&quot;&gt;[https://www.europapress.es/internacional/noticia-encarceláu-kirguistan-opositor-omurbek-tekebayev-cargos-corrupcion-fraude-20170227210148.html Encarceláu en Kirguistán l'opositor Omurbek Tekebayev por cargos de corrupción y fraude]&lt;/ref&gt; Tekebayev siguió refugando tales cargos y afirmó que se trataba d'una pantalla de Atambáyev pa neutralizar a los principales opositores al so partíu de cara a les eleiciones presidenciales destinaes a realizase a finales de [[2017]].&lt;ref name=&quot;Tekebayev&quot;/&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/asia/kirguizistan/almazbek_atambayev Biografía por CIDOB] (n'español)
* [http://www.president.kg/ru Páxina oficial del Presidente de la República Kirguisa] (en kirguís)

{{NF|1956||Atambaev, Almaz}}


{{Tradubot|Almazbek Atambáyev}}

[[Categoría:Presidentes de Kirguistán]]
[[Categoría:Políticos y polítiques de Kirguistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>ldt54y9ns3hst29nnbhhnekj4deq6up</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abd Rabbuh Mansur al-Hadi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157038</id>
    <revision>
      <id>3703064</id>
      <parentid>3593445</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24828" xml:space="preserve">{{persona}}
El Xeneral Mayor '''Abd al-Rahman Rabbuh al-Mansur al-Hadi''' (n'[[Idioma árabe|árabe]]: عبد ربه منصور الهادي; nacíu en [[1945]] n'[[Gobernación de Abyan|Abyan]], [[Protectoráu de Adén]]) ye un políticu [[Yeme|yemenín]], vicepresidente dende'l [[3 d'ochobre]] de [[1994]]&lt;ref&gt;[[Central Intelligence Agency]], ''The CIA World Factbook 2008'', [[Skyhorse Publishing]], 2007, p. 688 [https://books.google.com/books?id=V4tQ-He6bdYC&amp;pg=PA688&amp;lpg=PA688&amp;dq=%22Abd+al-Rab+Mansur+al-Hadi%22&amp;source=bl&amp;ots=3Ou-jDB03A&amp;sig=nmadnVunpEQGbTzLXpWSCOqcngE&amp;hl=en&amp;ei=70bSTIPFLpCO4gafpfHhDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CBEQ6AEwADgK#v=onepage&amp;q=%22Abd%20al-Rab%20Mansur%20al-Hadi%22&amp;f=false]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110629182752/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-y/yemen.html CIA website]&lt;/ref&gt; y presidente interín ente'l [[4 de xunu]] y [[23 de setiembre]] de [[2011]]. Asumió la presidencia'l [[23 d'avientu]] de [[2011]] en sustitución d'[[Ali Abdullah Saleh]], quién arrenunció tres les [[Protestes en Yeme de 2011|protestes]] opositores empecipiaes en [[xineru de 2011]].&lt;ref&gt;http://es.euronews.net/2011/11/23/ali-abdala-saleh-arrenuncia-al-poder-en-yemen&lt;/ref&gt;

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Nació n'[[Gobernación de Abyan|Abyan]], nel [[Protectoráu de Adén]] (actual Yeme) en [[1945]].&lt;ref name=&quot;yfox23feb&quot;&gt;{{cita publicación |títulu=Abdrabbuh Mansur Hadi biography|url=http://www.yemenfox.net/news_details.php?sid=2166 |fechaaccesu=14 d'abril de 2013|newspaper=Yemen Fox |fecha=23 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Graduar nuna academia militar na [[Federación de Arabia del Sur]], en [[1964]]. [11] En 1966 graduóse dempués de recibir una beca pa estudiar en Gran Bretaña, a pesar de nun falar inglés.&lt;ref name=&quot;yfox23feb&quot;/&gt;

=== Carrera militar y política ===
[[Ficheru:Hadi 2.jpg|thumb|200px|left|Un mozu Hadi mientres la so dómina nel exércitu de [[Yeme del Sur]].]]
Xunir al exércitu de [[Yeme del Sur]] en [[1970]], y pasó los siguientes años estudiando téuniques militares n'[[Exiptu]] y na [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://yemen24news.blogspot.com/2012/02/hadi-elected-as-yemen-new-president.html |títulu=“Hadi elected as Yemen new president”, 25 February 2012 |publicación=Yemen24news.blogspot.com |fechaaccesu=7 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Ocupó dellos puestos militares nel exércitu de Yeme del Sur hasta 1986, cuando fuxó a [[Yeme del Norte]] con [[Ali Nasser Mohammed]], presidente de Yeme del Sur, dempués de que la facción del Partíu Socialista Nasserista de Yeme perdió la guerra civil de [[1986]].&lt;ref name=&quot;Hadi elected_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://yemen24news.blogspot.com/2012/02/hadi-elected-as-yemen-new-president.html |títulu=&quot;Hadi elected as Yemen new president&quot;, 25 February 2012 |publicación=Yemen24news.blogspot.com |fechaaccesu=7 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Tres la unificación de los dos Yeme nun mesmu estáu, Hadi convertir nun Xeneral de División a principios de [[1990]]. El so nome puede escribise de distintes formes: Abd Rabu Mansur Hadi, Abd Rabá Mansour Hadi o Abdurabu Mansour Hadi, ente otres variantes.

Hadi caltúvose lleal al réxime d'[[Alí Abdullah Saleh]] mientres la [[Guerra civil de Yeme de 1994|guerra civil de 1994]], tres l'intentu per parte del Sur de volver a secesionarse, y foi'l Ministru de Guerra qu'empecipió una esitosa ofensiva sobre la declarada [[República Democrática de Yeme]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha=26 d'ochobre de 2013 |títulu=Yemen profile - President: Abdrabbuh Mansour Hadi|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14704899|newspaper=BBC News |fechaaccesu=7 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;

Una vegada rematada la guerra con una victoria gubernamental, Hadi convertir nel nuevu vicepresidente de Saleh, siendo destituyíu'l so predecesor por participar na secesión del Sur. Foi designáu como presidente interín el [[4 de xunu]] de [[2011]] mientres los [[Protestes en Yeme de 2011|llevantamientos de Yeme]] de 2011, dempués de qu'[[Ali Abdullah Saleh]], foi mancáu nun ataque contra'l palaciu presidencial, anque ésti siguía siendo oficialmente'l [[Presidente de Yeme]].&lt;ref&gt;[http://blogs.aljazeera.net/liveblog/yemen-jun-4-2011-2332 Al-Hadi acting President of Yemen]&lt;/ref&gt; Apurrió'l poder interino a Saleh el [[23 de setiembre]] en curándose de les sos feríes. Ocupó'l cargu hasta'l [[23 de setiembre]] de 2011. El [[23 de payares]] foi nomáu de nuevu Presidente de Yeme, dempués que Saleh arrenunciara al poder «en cuenta de inmunidá pa un ulterior xuiciu». Esperábase qu'al-Hadi «forme un gobiernu d'unidá nacional y convoque anticipadamente les eleiciones presidenciales nel plazu de 90 díes» a partir del [[23 d'avientu]], mientres Saleh siguió sirviendo como Presidente namái de nome.&lt;ref&gt;https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-15858911&lt;/ref&gt;

== Presidencia ==

=== Eleición presidencial de 2012 ===
Hadi foi l'únicu candidatu nes eleiciones presidenciales que se celebraron el [[21 de febreru]] de [[2012]]. La so candidatura foi sofitada pol oficialismo como pola oposición parllamentaria. Anque la votación foi esencialmente simbólica porque hai namái un candidatu y Hadi yá ye'l Presidente interín, pretendía rematase asina la tresferencia de poder de Saleh a al-Hadi. La Comisión Eleutoral informó que'l 65 per cientu de los votantes rexistraos votaron mientres la eleición. Abd Rabbuh Mansur al-Hadi tomo xuramentu del cargu n'[[Asamblea de los Representantes de Yeme|el Parllamentu]] el [[25 de febreru]] de [[2012]].&lt;ref name=&quot;nytimes&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Laura|apellíu=Kasinof|títulu=Yemen's New President Sworn Into Office |url=http://www.nytimes.com/2012/02/26/world/middleeast/abed-rabu-mansour-hadi-sworn-in-as-yemens-new-president.html?_r=1&amp;ref=global-home |obra=[[New York Times]] |editorial=|fecha=25 de febreru de 2012 |fechaaccesu=25 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Foi investido formalmente como [[Presidente de Yeme]] el [[27 de febreru]] de [[2012]], cuando Saleh arrenunció a la Presidencia y formalmente dexar el poder a al-Hadi.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120525115035/https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iqhKKOqo6XDujeTI_yaD4B0CcyVA?docId=CNG.12cc0199ecc6457c2d2a25874218f73d.691&lt;/ref&gt;

=== Primer añu: Cuestiones de seguridá ===
[[Ficheru:Secretary of Defense Chuck Hagel, left, escorts Yemen's President Abd Rabuh Mansur Hadi, right, through an honor cordon and into the Pentagon in Arlington, Va., on July 30, 2013 130730-D-NI589-024.jpg|thumb|250px|Hadi xuntu al [[Secretariu de Defensa de los Estaos Xuníos]] [[Chuck Hagel]] nel [[El Pentágonu|Pentágonu]], [[xunetu]] de [[2013]].]]
Mientres los sos primeros díes na presidencia, Hadi defendió la idea de llanzar una potente ofensiva contra la [[insurxencia d'Al-Qaeda en Yeme]], qu'espandiérase nel sur del país mientres les protestes anti-Saleh.&lt;ref name=&quot;Jaar&quot;&gt;{{enllaz rotu|1=[https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ie42xyePlZ8p-1bVAatqqqR8QOiA?docId=CNG.d20bcfd8y0bc1d93407d48354568bb0y.7a1&amp;hl=en] |2=https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ie42xyePlZ8p-1bVAatqqqR8QOiA?docId=CNG.d20bcfd8y0bc1d93407d48354568bb0y.7a1&amp;hl=en |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Nuna xunta col [[Secretariu d'Estáu pa Rellaciones Esteriores y de la Mancomunidá]] del Reinu Xuníu, [[William Hague]], el mandatariu yemenín comentó: «Tenemos la intención d'enfrentar el terrorismu con tola fuercia posible y seya como quier el grupu insurxente vamos buscar hasta nos sos últimos escondites».&lt;ref name=&quot;reuters&quot;&gt;{{cita web |apellíu=Mukhashaf |nome=Mohammed|url=http://www.reuters.com/article/2012/03/05/us-yemen-idUSTRE8240YY20120305 |títulu=Yemen president vows to pursue Qaeda-linked militants |fecha=5 de marzu de 2012 |publicación=Reuters.com |fechaaccesu=6 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Sicasí, esto na práutica yera por demás difícil. Amás de los grupos insurxentes, Hadi tenía d'enfrentase a la fuerte división interna qu'afectaba al exércitu yemenín, principalmente dende la deserción del Mayor Xeneral Ali Mohsen al-Ahmar en marzu de [[2011]], depués de faese inevitable'l derrocamientu de Saleh. Les protestes militares estendieron a la [[Guardia Republicana]] con sede nel sur de Saná cuando docenes de miembros de la Cuarta Brigada cerraron les entraes sur de la capital y esixeron el despidu del so comandante, Mohammad Al-Llabrar, y el so estáu mayor.&lt;ref name=&quot;reuters&quot;/&gt;

En [[setiembre]] de [[2012]], mientres una entrevista col ''[[Washington Post]]'', Hadi reconoció públicamente que'l conflictu de baxa intensidá qu'azotaba al país dende principios de la [[década de 2000]] corría'l riesgu de convertise nuna guerra civil «[[Guerra Civil Afganistana|peor qu'Afganistán]]», dempués de que los diálogos nun bastaren pa resolver los fondos resquiebros políticos y sociales del estáu. Tamién dixo que'l Yeme enfrentar a «tres guerres non declaraes» llevaes a cabu por [[Al Qaeda]], los pirates nel [[Golfu de Aden]], y los rebeldes [[Houthis]] nel norte, declarando tamién que [[Irán]] taba sofitando a estos adversarios indireutamente, ensin dar más detalles.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Rothkopf |nome=David|url=http://blog.foreignpolicy.com/posts/2012/09/29/yemens_president_warns_of_a_civil_war_worse_than_afghanistan |títulu=Yemen's president warns of a civil war 'worse than Afghanistan' |fecha=29 de setiembre de 2012 |publicación=Blog.foreignpolicy.com |fechaaccesu=6 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Los Houthis, pela so parte, quexar de los intentos d'asesinatu a los sos delegaos a Conseyu Nacional de Diálogu.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Saeed |nome=Ali|url=http://www.yementimes.com/en/1749/news/3388/NDC-extends-Hadi%E2%80%99s-term-for-one-year-on-a-day-marked-by-an-assassination.htm |títulu=NDC extends Hadi's term for one year on a day marked by an assassination' |fecha=23 de xineru de 2014 |publicación=www.yementimes.com |fechaaccesu=9 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Reformes polítiques y militares ===
[[Ficheru:Press conference (8134443822).jpg|thumb|250px|left|Hadi nuna conferencia de prensa nel [[Reinu Xuníu]] a finales de [[2012]].]]
En [[avientu]] de [[2012]], nun intentu de reunificar a les estremaes Fuercies Armaes, Hadi emitió'l Decretu Presidencial №104, pa reorganizar al exércitu yemenín en cinco rama principales: la Fuercia Aérea, la Fuercia Terrestre, Armada y guardia costera, tropes fronterices y Fuercies de Reserva Estratéxica, incluyendo'l Comandu d'Operaciones Especiales, el Comandu de Misiles de Defensa y les Fuercies de Proteición Presidencial. Les Fuercies de Reserva Estratéxica sustituyeron a la Guardia Republicana.&lt;ref&gt;[Yemeni president orders new structure of armed forces. BBC Monitoring International Reports], 21 December 2012; accessed 6 April 2015.&lt;/ref&gt;

Tres meses dempués, [[marzu]] de [[2013]], cumpliendo colo alcordao en [[payares]] de [[2011]] sobe l'apertura política y el diálogu, creó formalmente la Conferencia Nacional de Diálogu como una parte fundamental nel procesu de transición y taba destináu a axuntar grupos políticos y demográficos de too Yeme pa encetar les cuestiones crítiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.atlanticcouncil.orgblogsmenasource/yemens-national-dialogue-behind-closed-doors |títulu=Yemen's National Dialogue Behind Closed Doors |publicación=Atlanticcouncil.org |fechaaccesu=6 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Mientres el siguiente añu, Hadi empezó a emburriar a los delegaos de la conferencia p'abandonar l'estancamientu de la difícil situación política, económica y social del país y llevar les conversaciones a un puestu zarru. Cuando los asistentes finalmente alcordaron unos pocos puntos finales, Hadi pronunció un discursu que dio como resultáu un aumentu de la so popularidá na población yemenina, comprometiéndose a que'l país adoptaría, prontamente, una nueva constitución de corte federal pa responder a les demandes de mayor autonomía del Sur, a los cualos prometióse-yos igualdá de representación nel parllamentu. La conferencia concluyó'l [[24 de xineru]] de [[2014]], cola firma del Documentu de NDC, que describía les resultaos de la conferencia.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Finley |nome=JC |títulu=Yemen concludes National Dialogue Conference|url=http://www.upi.com/blog/2014/01/26/Yemen-concludes-National-Dialogue-Conference/2271390766248/ |fechaaccesu=16 de marzu de 2014|newspaper=UPI |fecha=26 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt; Nel documentu alcordábase estender la presidencia de Hadi hasta [[2015]], cuando finalmente llamaríase a eleiciones presidenciales democrátiques. Tal fechu nunca pudo ser peracabáu debíu al golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Al-Moshki |nome=Ali Ibrahim |títulu=NATIONAL DIALOGUE CONFERENCE CONCLUDES|url=http://www.yementimes.com/en/1750/news/3398/National-Dialogue-Conference-concludes.htm |fechaaccesu=16 de marzu de 2014|newspaper=Yemen Times |fecha=28 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt;

Fontes cercanes al mandatariu, sicasí, afirmaron que Hadi escarecía del talentu diplomático y carisma de Salleh pa mediar conflictos internos, y que taba encegoláu cola idea de que'l ex-presidente, inda activu na política yemenina y con una gran influyencia nos asuntos del estáu, trataría de derrocalo.&lt;ref name=&quot;Hadisalleh&quot;&gt;{{cita web |author=Peter Salisbury|url=https//www.aljazeera.com/video/asia/2014/03/yemen-quiet-president-201432112448542617.html |títulu=Yemen's quiet president |publicación=Aljazeera.com |fechaaccesu=6 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Yá en 2012 esixera a la [[ONX]] que castigara a Salleh, so la sida de que taba retrasando a la transición pacífica, lo cual afectó severamente la so imaxe pública, faciéndolo ver como un mandatariu dependiente de la comunidá internacional y «llocalmente débil».&lt;ref name=&quot;Hadisalleh&quot;/&gt;

Per otru llau, les reformes federalistes de Hadi disgustaron a los Houthis, pos la descentralización del país afectaría la so economía gravemente, teniendo en cuenta que la zona habitada por ellos yera la más probe del país. El cambéu a un réxime autonomista significaría que recibiríen menos dineru del gobiernu nacional. Les nueves fronteres rexonales, amás, quitaríen a los Houthis d'una salida al mar.&lt;ref name=&quot;Hadisalleh&quot;/&gt;

=== Golpe d'Estáu de 2015 ===
[[Ficheru:Houthis-control 2014-2015.gif|thumb|250px|Mapa de Yeme representando'l golpe d'estáu de 2015.]]
El [[9 de setiembre]] de [[2014]], manifestantes [[xiín|xiinos]] sol lideralgu d'[[Abdul-Malik al-Houthi]] colaron sobre la capital, [[Saná]], escontra la oficina del gabiente y recibieron disparu per parte de les fuercies de seguridá, dando como resultáu siete víctimes fatales.&lt;ref name=&quot;fall&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://english.alarabiya.net/en/views/news/middle-east/2014/09/23/The-fall-of-Sanaa-What-next-for-Yemen-.html|agency=Al Arabiya |títulu=The fall of Sanaa: What next for Yemen? |nome=Theodore |apellíu=Karasik |fecha=23 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=8 de febero de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; L'oxetivu de los manifestantes yera'l regresu de los subsidios a los Houthis y l'arrenunciu de Hadi.&lt;ref name=&quot;ghobari&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.reuters.com/article/2014/08/22/us-yemen-protests-idUSKBN0GM12C20140822|agency=Reuters |títulu=Tens of thousands of Yemeni Houthis protest against govt in capital |fecha=22 d'agostu de 2014 |fechaaccesu=8 de febreru de 2015 |nome=Mohammed |apellíu=Ghobari| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El diálogu políticu colos manifestantes foi inútil, pos los Houthis declararon «insuficientes» les concesiones.&lt;ref name=&quot;ghobari&quot;/&gt; Los enfrentamientos na capital yemenina aumentaron mientres la siguiente selmana. El [[18 de setiembre]], un enfrentamientu ente Houthis y partidarios del islamista Partíu Islah, dambos bandos armaos, llucharon nes cais de Saná. Esi mesmu día, los Houthis atacaron un puestu del exércitu, siendo'l primer ataque a gran escala contra les autoridaes.&lt;ref name=&quot;escalate&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.aawsat.net/2014/09/article55336786|agency=Asharq al-Awsat |títulu=Yemen: Sana'a clashes escalate as Houthis advance |fecha=20 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=8 de febreru de 2015 |nome=Arafat |apellíu=Madabish| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu día, los vuelos hasta y dende l'[[Aeropuertu Internacional de Saná]] suspendiéronse.&lt;ref name=&quot;attempt&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://english.al-akhbar.com/node/21619|agency=Al-Akhbar |títulu=Yemeni president accuses Houthis of coup attempt |fecha=20 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=8 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El [[19 de setiembre]], Hadi afirmó que la insurrección Houthi na capital yemenina yera un auténticu [[golpe d'estáu]], pero la [[ONX]] encamentar a buscar una solución pacífica.&lt;ref name=&quot;agreement&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.al-monitor.com/pulsie/politics/2014/09/yemen-coup-agreement-political-shift-houthi-saleh-end-wars.html#|agency=Al Monitor |títulu=Houthi victory is defeat for Yemen's Islah |fecha=29 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=8 de febreru de 2015 |nome=Adel Moujahed |apellíu=al Shrhabi|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150209000230/http://www.al-monitor.com/pulsie/politics/2014/09/yemen-coup-agreement-political-shift-houthi-saleh-end-wars.html|fechaarchivu=9 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;

El [[21 de setiembre]], los Houthis tomaron les oficines del Primer Ministru, les Fuercies Armaes y la televisión estatal, declarando formalmente'l so control fáctico sobre Saná.&lt;ref name=&quot;prinde&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.middleeasteye.net/fr/in-depth/features/yemenis-are-shocked-houthi-s-quick-prinde-sanaa-690971750|agency=Middle East Eye |títulu=Yemenis are shocked by Houthis' quick prinde of Sana'a |fechaaccesu=7 de febreru de 2015 |fecha=setiembre de 2014 |nome=Saeed |apellíu=Al-Batiti| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Les fuercies gubernamentales, lideraes por Ali Mohsen al-Ahmar, apurrir a les fuercies Houthis dempués de fracasar al oponer resistencia. Los rebeldes roblaron entós un alcuerdu col gobiernu que provocó l'arrenunciu del Primer Ministru [[Mohammed Basindawa]], pero negar a deponer les armes. Hadi declaró darréu un [[alto al fueu]] y encamentó a toles facciones a respetar l'alcuerdu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.reuters.com/article/2014/09/21/us-yemen-security-idUSKBN0HG04T20140921|agency=Reuters |títulu=Houthi rebels sign deal with Yemen parties to form new government |nome=Mohammed |apellíu=Ghobari |fecha=21 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=8 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Basindawa darréu declaró que l'actitú de Hadi ante él dempués de forzar el so arrenunciu fuera «autocrática», y que nunca -y informó de que'l deterioru de la situación de seguridá en Yeme yera tal.&lt;ref name=&quot;agreement&quot;/&gt;

A pesar de que teóricamente los Houthis y Hadi alcordara realizar un gobiernu d'unidá» mientres se realizaben les conversaciones de paz, los Houthis caltuvieron el so control sobre la capital en tou momentu y refugaron munches de les midíes tomaes por Hadi, socavando la so autoridá y convirtiéndolo nun [[xefe d'estáu]] nominal. El [[8 de payares]], el partíu de Hadi, el [[Congresu Xeneral del Pueblu]], espulsar como'l so líder y refugó les sos opciones de gabinete.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.reuters.com/article/2014/11/08/us-yemen-president-idUSKBN0IS0CZ20141108|agency=Reuters |títulu=Yemen's Houthis reject new power-sharing government |fecha=8 de payares de 2014 |fechaaccesu=9 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Finalmente, el [[21 de xineru]] de [[2015]], Hadi y el so primer ministru, Khaled Bahah, presentaron la so dimisión, pero'l Parllamentu negar a aceptala.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-30936940|agency=BBC |títulu=Yemen crisis: President resigns as rebels tighten hold |fecha=22 de xineru de 2015 |fechaaccesu=22 de xineru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Simultáneamente, los Houthis tomaron el palaciu presidencial y proclamaron la disolución del Parllamentu y, con eso, el fin de l'alministración de Hadi.&lt;ref&gt;[http://www.yementimes.com/en/1863/news/4928/President-or-fugitive-Houthis-reject-Hadi%E2%80%99s-letter-to-Parliament.htm President Hadi's letter to Parliament], yementimes.com; accessed 7 April 2015.&lt;/ref&gt; Tanto Hadi como Bahah fueron puestos so arrestu domiciliariu.&lt;ref name=&quot;reinstatementcalls&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://gulfnews.com/news/gulf/yemen/un-calls-for-yemen-president-hadi-s-reinstatement-1.1453472|agency=Gulfnews.com |títulu=UN calls for Yemen President Hadi's reinstatement |fecha=8 de febreru de 2015 |fechaaccesu=9 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

El [[Secretariu Xeneral de les Naciones Xuníes]], [[Ban Ki-moon]], esixó la restauración de Hadi como presidente de Yeme dempués de que los Houthis proclamaron un gobiernu interín» a principios de febreru.&lt;ref name=&quot;reinstatementcalls&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https//www.aljazeera.com/news/2015/02/yemen-talks-houthi-coup-150208203942558.html|agency=Al Jazeera |títulu=Yemen talks to resume as coup is condemned |fecha=9 de febreru de 2015 |fechaaccesu=9 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La respuesta de Hadi, realizada'l [[8 de febreru]], foi que'l so arrenunciu yera definitiva y nun podía ser retirada.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.sabanews.net/en/news387412.htm|agency=Yemen News Agency (SABA) |títulu=Hadi affirms his presidential resignation final |fecha=9 de febreru de 2015 |fechaaccesu=9 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El [[21 de febreru]], los Houthis lliberaron a Hadi y este foi treslladáu a [[Adén]], entá baxu control del gobiernu constitucional. Ellí, Hadi dio un discursu refiriéndose entá a sigo mesmu como «Presidente de Yeme», afirmando que les midíes adoptaes polos Houthis yeren illegales, y que tanto'l so arrenunciu como la ratificación de la mesma fueren realizaes so coacción.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https//www.aljazeera.com/news/2015/02/yemen-leader-hadi-leaves-sanaa-weeks-house-arrest-150221090018174.html|agency=Al Jazeera |títulu=Yemen's Hadi says Houthis decisions unconstitutional |fecha=21 de febreru de 2015 |fechaaccesu=21 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.thestar.com.my/News/World/2015/02/22/Yemens-ousted-president-Hadi-calls-for-Houthis-to-quit-capital/|agency=The Star Online |títulu=Yemen's ousted president Hadi calls for Houthis to quit capital |fecha=21 de febreru de 2015 |fechaaccesu=21 de febreru de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Guerra Civil Yemenina: Gobiernu de Adén ===
Hadi entá controla parte del territoriu yemenín y ye reconocíu poles Naciones Xuníes como'l gobernante de Yeme. El 26 de marzu de 2015 la canal saudina [[Al-Ekhbariya]] reportó que Hadi hubo llegáu a una base aereu en [[Riyad]] onde s'axuntó col Ministru de Defensa d'[[Arabia Saudita]], [[Mohamed bin Salman]] coles mesmes qu'Arabia Saudita y los sos aliaos llanzaron ataques aérees en Yeme en contra de los Houthis na [[intervención militar en Yeme de 2015]]. Nun se conocía la so ruta dende [[Adén]] hasta Riyad inmediatemente.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.cbc.ca/news/world/yemeni-s-abed-rabbo-mansour-hadi-arrives-in-saudi-capital-1.3010698|agency=CBC news|títulu=Yemeni's Abed Rabbo Mansour Hadi arrives in Saudi capital|fecha=26 de marzu de 2015|fechaaccesu=26 de marzu de 2015| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El [[25 de marzu]] de [[2017]], Hadi foi condergáu a muerte ''[[in absentia]]'' polos Houthis por alta traición».&lt;ref name=&quot;r&quot;&gt;{{cita web | url =http://www.reuters.com/article/us-yemen-security-court-idUSKBN16W0UF |títulu=Pro-Houthi court sentences Yemen president to death for treason |publicación=Reuters |fecha=25 de marzu de 2017 |fechaaccesu=26 de marzu de 2017| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | url =http://news.xinhuanet.com/english/2017-03/26/c_136158421.htm |títulu=Pro-Houthi court sentences exiled Yemeni president Hadi to death for “high treason” |publicación=Xinhua |fecha=26 de marzu de 2017 |fechaaccesu=26 de marzu de 2017| idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Abd Rabbuh Mansur Hadi}}
*[http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/asia/yemen/abdelrabbuh_mansur_a el_hadi Biografía de Abd Rabbuh Mansur al-Hadi por CIDOB]

{{NF|1945||Hadi, Abd al-Rab Mansur}}

{{Tradubot|Abd Rabbuh Mansur al-Hadi}}
[[Categoría:Políticos y polítiques de Yeme]]
[[Categoría:Presidentes de Yeme]]
[[Categoría:Vicepresidentes de Yeme]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>6udly9svoe3ytyedl9410x1bgrvoyja</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Baron Waqa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157151</id>
    <revision>
      <id>3703053</id>
      <parentid>3598168</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4928" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Baron Divavesi Waqa''' (n. [[Boe]], [[Nauru]], [[31 d'avientu]] de [[1959]]) ye un [[políticu]], [[compositor]] y [[cantante]] [[nauruano]].
Nel gobiernu del so país foi [[Ministru d'Educación]] y anguaño dende'l día [[11 de xunu]] de [[2013]] ye'l 30º [[Presidente de la República de Nauru]], asocediendo na presidencia del país a [[Sprent Jared Dabwido]].

== Biografía ==

Nacíu nel distritu de [[Boe]] nel añu [[1959]].
Dende l'entamu de la so infancia amosó una gran afición y vocación a la [[música]] y empezó como [[músicu]] y [[cantante]].
Años más tarde treslladóse a [[Fixi]] onde se llicenció en [[Maestru|maxisteriu]] pola [[Universidá del Pacíficu Sur]] nel Campus de Laucala de la ciudá de [[Suva]]. Darréu viaxo escontra [[Australia]] pa estudiar na [[Universidá de Monash]] de Clayton (''[[Victoria (Australia)|Victoria]]''), onde llogró nel añu [[1993]] una [[maestría]] en [[alministración]] y en polítiques d'educación.

Tamién Baron Waqa, anguaño ye'l [[Secretariu Xeneral]] de la [[Ilesia congregacional]] en [[Nauru]].

=== Carrera política ===

Empezó la so carrera política nel añu [[2003]], cuando se presentó como [[parllamentariu]] pola [[circunscripción eleutoral]] de [[Boe]] a les Eleiciones presidenciales al [[Política de Nauru|Parllamentu de Nauru]], celebraes nel mes de [[mayu de 2003]], onde llogró consiguir el so [[Escañu (eleiciones)|escañu]] y pasó a ser parte del gobiernu tres el so nomamientu'l día [[29 de mayu]] del mesmu añu como [[Ministru d'Educación]] so la presidencia de [[Ludwig Scotty]].

El día [[23 d'abril]] del añu [[2004]], Baron Waqa xunto a los políticos nauruanos [[:en:Kieren Keke|Kieren Keke]], [[:en:David Adeang|David Adeang]] y [[:en:Fabian Ribauw|Fabian Ribauw]], participaron nes protestes celebraes nel [[Aeropuertu Internacional de Nauru]] asitiáu nel distritu de [[Yaren (distritu)|Yaren]], que les sos reivindicaciones yeren el descontentu al respective de la política del gobiernu contra los [[afganistanos]] solicitantes del [[derechu d'asilu]] n'[[Australia]] y les sos islles, manifestándose tamién contra'l ''estancamientu'' nel parllamentu nacional. Tres tou esto Waqa y los sos compañeros enfrentar a catorce años de prisión poles sos participaciones nes protestes, obligándo-y a dexar el so cargu como ministru, pero finalmente fueron puestos en llibertá y ensin cargos, lo que fizo que Waqa el día [[22 de xunu]] de [[2004]] volviera ocupar el so cargu de Ministru d'Educación, hasta que nel añu [[2007]] hubo una crisis ministerial, qu'en consecuencia d'ello tuvo que dimitir del so cargu como [[ministru]] el [[17 d'avientu]] del mesmu añu y tamién nun pudo formar parte de l'alministración del posterior presidente [[Marcus Stephen]].

Tres la so salida del [[Política de Nauru|Gobiernu de Nauru]], Waqa siguió la so carrera política con un [[Partíu Independiente|partíu independiente]], col que se presentó a les Eleiciones Parllamentaries del añu [[2013]], celebraes nel mes de [[xunu de 2013|xunu]], nes que consiguió ganar al presidente [[Sprent Jared Dabwido]] y al líder de la oposición [[:en:Roland Kun|Roland Kun]], convirtiéndose nel 30º [[Presidente de Nauru]] siendo [[invistidura|investido]] como nuevu presidente del país el día [[11 de xunu]] del mesmu añu

=== Música ===

Baron Waqa, empezó nel mundu de la [[música]] dende la so infancia, siendo [[músicu]], [[compositor]] y [[cantante]], del cual tuvo trabayando íntegramente nello convirtiéndose nun personaxe famosu, pero desque entró na política tres la so falta de tiempu por cuenta del so gran trabayu y la so apertada axenda utilizó la música como un pasatiempu mientres los sos ratos llibres.

Les sos obres musicales, son escuchaes per tol país, pero nun son conocíes internacionalmente.
Tolos años la so música suena nos conciertos que se celebren nel [[:de:Aiue Boulevard|Aiue Boulevard]] de [[Nauru]], onde suel realizar diverses actuaciones.

== Ver tamién ==

* [[Presidente de Nauru]]
* [[Nauru]]
* [[Xefes d'estáu y de gobiernu anguaño]]

== Referencies ==
{{referencies|t=20130626|políticos}}

{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Baron Waqa}}

* [http://www.naurugov.nr/government-information-office/media-release/baron-waqa-elected-new-president.aspx Biografía] na Web Oficial del Gobiernu de [[Nauru]]

{{Socesión
| predecesor = [[Sprent Dabwido]]
| títulu = [[Ficheru:Flag of Nauru.svg|45px]]&lt;br /&gt;[[Presidente de Nauru]]
| periodu = [[2013]]
| socesor = Nel cargu }}.


{{NF|1959||Divavesi Waqa, Baron}}


{{Tradubot|Baron Waqa}}

[[Categoría:Presidentes de Nauru]]
[[Categoría:Profesores]]
[[Categoría:Ministros y ministres de Nauru]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>my4hta0od0a2fexquftluaofvz3vumy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mohammed Fahim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157209</id>
    <revision>
      <id>3703208</id>
      <parentid>3623205</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4710" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Mohammed Fahim''' ([[Idioma persa|persa]]: محمد فهيم, tamién conocíu como &quot;el Mariscal Fahim&quot;; {{nym|paréntesis=non}}) foi un comandante afganistanu militar, políticu y el vicepresidente d'Afganistán a partir de payares de 2009 hasta la so muerte en 2014.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8032185.stm BBC News]&lt;/ref&gt;

== Primeros años ==
Fahim nació en Omarz na provincia de Panjshir n'Afganistán, foi'l fíu de Abdul Matin del Valle de Panjshir. Según los informes, terminó los sos estudios na sharia islámica nun institutu árabe en Kabul en 1977.&lt;ref name=afghanistanonline&gt;{{cita web |títulu=Afghanistan Online|url=http://www.afghan-web.com/bios/today/fahim.html|fechaaccesu=4 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Delles fontes afirmaron que al paecer Fahim sirvió como miembru de la KHAD mientres la década de 1980,&lt;ref name=breakingnewsie&gt;{{cita publicación |títulu=Afghan opposition threaten attack before US|url=http://www.breakingnews.ie/world/afghan-opposition-threaten-attack-before-us-25715.html|fechaaccesu=7 de marzu de 2012|newspaper=Breaking News.ie |fecha=5 d'ochobre de 2001}}&lt;/ref&gt; anque la mayoría de los informes indiquen qu'él tuvo lluchando contra los gobernantes comunistes dende finales de los años 70.&lt;ref name=GS&gt;{{cita web |títulu=Global Security|url=http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/fahim.htm|fechaaccesu=9 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; Dizse que fuxeron d'Afganistán dempués del golpe comunista de 1978, convertir nun refuxáu en Peshawar. Un añu más tarde, tornó a Panjshir y empezó a trabayar al mandu del comandante Ahmad Shah Masood. Masoods convertir en diputáu n'asuntos militares y el comandante de los muyahidines nel sector norte.&lt;ref name=afghanistanonline /&gt; Cuando'l réxime pro- soviéticu de Kabul colapsó en 1992, Fahim foi nomáu xefe de la KHAD, sol presidente interín Sibghatullah Mojaddedi. Él siguió sirviendo como xefe d'intelixencia del país sol presidente Burhanuddin Rabbani. (Bhatia, 2007;&lt;ref name=&quot;contemporary afghanistan&quot;&gt;{{cita llibru |url =https://books.google.com/books?id=psjHxAuiL78C&amp;pg=PA43&amp;dq=fahim%20marshal#PPA44,M1 |títulu= Contemporary Afghanistan |apellíu=Shyam Bhatia (2007)|format = Book |publicación=Har-Anand Publications| fechaaccesu = 14 d'avientu de 2008 |quote=pages 43–44}}&lt;/ref&gt; Brown y Oliver, 2001).&lt;ref name=&quot;the garudian&quot;&gt;{{cita publicación |url =http://www.guardian.co.uk/world/2001/dec/03/afghanistan.terrorism |títulu= Who's Who in Afghanistan? |apellíu=Oliver, Mark &amp; Brown, Derek(2001) |publicación=The Guaridan| fechaaccesu = 16 d'avientu de 2008 |ubicación=London |fecha=3 d'avientu de 2001}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Mohammed Fahim}}
{{Commons category|Mohammed Qasim Fahim}}
*[http://www.afghan-web.com/bios/today/fahim.html Afghanistan Online Biography of Mohammed Qasim Fahim]
*[http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/fahim.htm globalsecurity.org – Afghanistan Politics: Mohammed Qasim Fahim]
*[https://web.archive.org/web/20080509071437/http://www.azadiradio.org/en/specialreports/2006/04/11786179-2823-4890-B19D-55A0EFAC53CD.ASP Azadi Radio, Karzai Interview]
*[https://web.archive.org/web/20091113173536/http://www.parliament.af/pme/showdoc.aspx?Id=12 Official Biography as the member of Afghanistan's senate]
*[http://groups.yahoo.com/group/afghaniyat/message/9881 Erada Weekly, 2005]
*[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1916482.stm Afghan minister escapes blast, BBC April 8, 2002]
*[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C00EFD61039F937A15752C1A9649C8B63 Another Assassination Attempt Is Stopped, The New York Times, November 24, 2002]
*[https://web.archive.org/web/20110606213444/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2007%5C06%5C04%5Cstory_4-6-2007_pg4_15 Adviser calls Karzai a weak, foreign-influenced leader, The Daily Times, Monday, June 04, 2007]
*[http://www.foreignpolicy.com/articles/2009/08/31/the_warlord_winner_of_afghanistans_election The Real Winner of Afghanistan's Election, Foreign Policy Magacín, August 31, 2009]

{{Socesión
| predecesor = Ahmed Zia Massoud
| títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Afghanistan.svg|35px]]&lt;br /&gt;[[Vicepresidente d'Afganistán|Vicepresidente de la República Islámica d'Afganistán]]
| socesor = ''Por designar''
| periodu = [[2009]] - [[2014]]
}}

{{NF|1957|2014|Fahim, Mohammed}}

{{Tradubot|Mohammed Fahim}}
[[Categoría:Señores de la guerra d'Afganistán]]
[[Categoría:Mariscales de campu]]
[[Categoría:Militares d'Afganistán]]
[[Categoría:Ministros y ministres d'Afganistán]]
[[Categoría:Vicepresidentes d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2eapywp8yzt7he1vx6hbg4hjajg4bff</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Petró Poroshenko</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157216</id>
    <revision>
      <id>3703359</id>
      <parentid>3598036</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11087" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Petró Oleksíyovych Poroshenko''' ({{lang-uk|Петро́ Олексі́йович Пороше́нко}}){{nym}} ye un empresariu y políticu d'[[Ucraína]] y dende el 7 de xunu de 2014 presidente d'Ucraína&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.elmundo.es/internacional/2014/06/07/5392c0b8268y3y00678b456d.html|títulu=El magnate Poroshenko ye investido presidente d'Ucraína: 'Crimea foi, ye y va ser ucraína'|editorial=El Mundo|fecha=7 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; (ex {{ill|uk|Ministru de Rellaciones Esteriores d'Ucraína|Міністр закордонних справ України|ministru de Rellaciones Esteriores}} y[[Ministru de Comerciu y Desenvolvimientu Económicu d'Ucraína| de Comerciu y Desenvolvimientu Económicu]])&lt;ref name=trademinis/&gt; dacuando citáu como una de les persones más influyentes na política ucraína.&lt;ref name=bio&gt;{{Ru icon}} [http://files.korrespondent.net/politics/poroshenko/ Biography] {{Wayback|url=http://files.korrespondent.net/politics/poroshenko/ |date=20101203141727 }}, [[Korrespondent]]&lt;/ref&gt; Igualmente ye conocíu por ser una de les figures más riques d'Ucraína.

Dende febreru de 2007 hasta marzu de 2012 Poroshenko encabezó'l Conseyu de [[Bancu Nacional d'Ucraína]].&lt;ref name=bio/&gt;&lt;ref name=LigaPPorsh&gt;{{ru icon}} [http://file.liga.net/person/404-petr-poroshenko.html Порошенко Петр Алексеевич ''Poroshenko Petr Aleksiyovych''], [[ЛІГА.net]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=KP&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.kyivpost.com/nation/50277 Regions Party not to vote for Poroshenko’s appointment Ukraine’s foreign minister] |2=http://www.kyivpost.com/nation/50277 |bot=InternetArchiveBot }}, [[Kyiv Post]] (8 October 2009)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.interfax.com.ua/eng/ecu/63552/ Hryvnia exchange rate could strengthen, says NBU Council head], [[Interfax-Ukraine]] (16 March 2011)&lt;/ref&gt;

== Biografía ==

=== Primeros años ===
Poroshenko nació en [[Bolhrad]] ([[óblast d'Odesa]]) el [[26 de setiembre]] de [[1965]] pero se crió na ciudá de [[Vinnytsia|Vínnytsia]] nel centru d'Ucraína. El so padre, Oleksíy Ivánovich Poroshenko ([[:uk:Порошенко Олексій Іванович]]), inxenieru agrónomu, y la so madre Yevguenia Serguéievna Grigorchuk, nacieron en [[Besarabia]].&lt;ref&gt;[http://www.segodnya.ua/economics/business/poroshenko-v-detctve-napominal-pero-i-ljubil-konfety.html Entrevista de los vecinos de la familia de Oleksíy Poroshenko] (en rusu)&lt;/ref&gt; En [[1989]] Poroshenko graduar con una llicenciatura n'Economía de la Facultá de Rellaciones Internacionales y Derechu Internacional de la [[Universidá de Kiev]].

=== Carrera profesional ===
Dempués de la so graduación, Poroshenko empecipió'l so propiu negociu vendiendo granos de cacáu. Na [[década de 1990]] llogró adquirir el control de delles empreses de confitería. Darréu acomuñóse al grupu industrial [[Roshen]], fabricante de confitería más grande d'Ucraína. La fortuna qu'amasó cola venta del chocolate valió-y el llamatu del ''Rei del Chocolate''.

Anguaño, l'imperiu empresarial de Poroshenko, toma la fabricación automotriz de vehículos y autobuses, el d'estelleros [[Léninska Kuznya]], el [[canal 5 (Ucrania)|Canal 5]] ucranianu y otros negocios.

=== Carrera política ===
Poroshenko ganó'l so primer escañu na [[Rada Suprema]] en [[1998]]. Primeramente miembru de la formación [[Partíu Socialdemócrata d'Ucraína (unificáu)]] ([[:en:Social Democratic Party of Ukraine (united)]]) (PSDU), lleal al presidente [[Leonid Kuchma]]. En 2000, dexó l'agrupación pa formar el frente de centru esquierda Solidaridá y en [[2001]] collaboró na formación de la coalición [[Partíu de les Rexones]] igualmente de Kuchma. Más tarde sicasí, ruempe l'alianza pa sofitar la coalición [[Bloque Nuesa Ucrania-Autodefensa Popular|Bloque Nuesa Ucrania]] de [[Víktor Yúshchenko]] opositora a Kuchma. Con esta alianza, Poroshenko llogra un nuevu escañu na Rada nes eleiciones parllamentaries de marzu de 2002 amás de convertir el bloque nel más votáu del país. Poroshenko desempeñó'l puestu de xefe de la comisión de presupuestu del Parllamentu.

Cola victoria eleutoral de Yúshchenko en [[2004]], a que la so campaña eleutoral Poroshenko apurrió una importante suma de dineru y tres la llamada [[Revolución Naranxa]], ésti ye nomáu Secretariu del Conseyu de Seguridá Nacional y Defensa, ente que'l so principal rival tres la [[Revolución naranxa|Revolución Naranxa]], [[Yulia Tymoshenko]], foi nomada primer ministra. Sicasí, meses más tarde les acusaciones de corrupción a Poroshenko y Tymoshenko, con gran repercusión, obligaron a Yúshchenko a cesar a tol so gabinete, incluyíos Poroshenko y Tymoshenko.

Nes [[eleiciones parllamentaries d'Ucraína de 2006|eleiciones parllamentaries de 2006]] Poroshenko llogró caltener el so escañu nel parllamentu, gracies al sofitu del [[Bloque Nuesa Ucrania-Autodefensa Popular|Bloque Nuesa Ucrania]]; sicasí, una rotura na coalición xenerada pola salida del [[Partíu Socialista (Ucrania)|Partíu Socialista]] obligó a la convocatoria de [[Eleiciones parllamentaries d'Ucraína de 2007|nueves eleiciones en 2007]] nes que Poroshenko nun tomó parte.

Pa finales de febreru de 2012, Poroshenko foi nomáu como'l nuevu Ministru de Comerciu y Desenvolvimientu Económicu del Gobiernu [[Azarov|Azárov]];&lt;ref&gt;[http://www.unian.net/eng/news/487680-mass-media-poroshenko-heads-ministry-of-economy.html Mass Media:Poroshenko heads Ministry of Economy], [[UNIAN]] (23 February 2012)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120309085122/http://www.kyivpost.com/news/politics/detail/122996/ Regions Party: Poroshenko appointed economy minister, Kolobov appointed finance minister], [[Kyiv Post]] (23 February 2012)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120805130645/www.president.gov.ua/en/news/23085.html President:Prime Minister nominated Petro Poroshenko for Minister of Economy], [[President.gov.ua]] (23 February 2012)&lt;/ref&gt; el 9 de marzu de 2012 el presidente [[Víktor Yanukóvich]] declaró que quería a Poroshenko pa trabayar nel gobiernu en pro de los derechos de desenvolvimientu económicu y comerciu.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120309162724/http://www.kyivpost.com/news/politics/detail/123980/ Ukrainian president wants Poroshenko to head economic development and trade ministry], [[Kyiv Post]] (9 March 2012)&lt;/ref&gt; El 23 de marzu de 2012 Poroshenko foi nomáu'l ministru de desenvolvimientu económicu y el ministru de Comerciu d'Ucraína por Yanukóvich.&lt;ref name=trademinis&gt;[https://web.archive.org/web/20120323132828/http://www.kyivpost.com/news/politics/detail/124833/ Poroshenko appointed economic development and trade minister of Ukraine], [[Kyiv Post]] (23 March 2012)&lt;br&gt;[https://web.archive.org/web/20120323190901/http://www.kyivpost.com/news/politics/detail/124844/ Poroshenko explains reasons behind accepting economy minister's post], [[Kyiv Post]] (23 March 2012)&lt;/ref&gt; El mesmu mes dexó'l cargu de presidente del Conseyu de [[Bancu Nacional d'Ucraína]].&lt;ref name=LigaPPorsh/&gt;

=== Campaña presidencial ===
Arriendes de la [[Revolución ucraína de 2014|Revolución del Maidán]] amenada en [[Kiev]] ente [[payares]] de [[2013]] y [[febreru]] de [[2014]] qu'acabó cola fuxida del presidente [[Víktor Yanukóvich]], fueron llamaes a [[Eleiciones presidenciales d'Ucraína de 2014|eleiciones presidenciales]] antemanaes el [[25 de mayu]] d'esi añu. Les encuestes realizaes en marzu dieron como favoritu a Poroshenko con un 40 per cientu percima inclusive de la so antigua rival Yulia Tymoshenko. El [[29 de marzu]] Poroshenko anunció la so candidatura y coles mesmes el popular exboxeador [[Vitali Klitschko|Vitali Klichkó]] quien fuera figura de la revolución otorgar el so sofitu. Poroshenko, d'ideoloxía pragmática, sofita la integración ucraína a la [[Xunión Europea]], pero coles mesmes resolver los conflictos nel Este del país y fortalecer les rellaciones económiques cola vecina [[Rusia]].

Pese al boicó orquestado poles rexones separatistes de [[Donetsk]] y [[Lugansk]], les eleiciones presidenciales pudieron ser realizaes con un resultáu final d'un 55 % de votos favorable a Poroshenko (resultancia que-y dexaría ser electu presidente ensin necesidá de recurrir a una segunda vuelta), siguíu de Tymoshenko con apenes 14%.

=== Presidencia ===
[[Ficheru:Poroschenko Merkel and Biden Security Conference February 2015.jpg|thumb|Poroshenko, [[Angela Merkel]] y [[Joe Biden]], 2015]]
El 7 de xunu de 2014, Poroshenko tomó posesión como quintu presidente d'Ucraína. Poroshenko ganó en primer vuelta les [[Eleiciones presidenciales d'Ucraína de 2014|eleiciones presidenciales antemanaes]] del 25 de mayu, al axuntar el 54,7% de los votos. Ye la primer vegada na hestoria recién d'Ucraína qu'un candidatu presidencial llogra la mayoría en toles circunscripciones eleutorales del país.

Poroshenko llegó al poder nun momentu crucial pal país cuando Ucrania pierde la península de Crimea, la economía traviesa la fase de recesión, crez la dixebra ente los ucraínos metanes un enllargáu enfrentamientu armáu ente l'Exércitu y los separatistes nel este del país y les rellaciones con Rusia agrávense.

Les rellaciones ente Moscú y Kiev empiorar tres el cambéu del poder n'Ucraína, tantu nel ámbitu políticu como nel económicu y agraváronse entá más tres l'anexón de Crimea a Rusia. Ucrania acusa a Rusia de violar la integridá territorial y d'emprestar sofitu téunicu y militar a los separatistes de Donetsk y Lugansk.

A finales d'agostu, Poroshenko atayó la so visita a Turquía y convocó una xunta urxente del Conseyu de Seguridá Nacional y Defensa por cuenta de una esguilada de tensión na provincia de Donetsk y afirmando que &quot;tropes ruses entraron n'Ucraína&quot;. Moscú refugó eses afirmaciones en munches ocasiones.

Los nomamientos de Poroshenko provoquen opiniones revesoses nel ámbitu políticu d'Ucraína yá que el mandatariu incorpora a la política a personalidaes del ámbitu de negocios.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://sp.ria.ru/international/20140911/161788096.html|títulu=Cien díes de la presidencia de Petró Poroshenko|obra=sp.ria.ru|fecha=11 de setiembre de 2014|fechaaccesu=12 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{traducíu ref|en|Petro Poroshenko}}
{{llistaref|33em}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.poroshenko.com.ua/ Personal website] {{en}}
* [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/europa/ucrania/petro_poroshenko Biografía de Petro Poroshenko por CIDOB] {{es}}

{{socesión
|títulu=[[Ficheru:Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg|25px|center]] [[Presidente d'Ucraína]]
|predecesor=[[Víktor Yanukóvich]]
|socesor= [[Volodímir Zelenski]]
|periodu= [[7 de xunu]] de [[2014]] - [[20 de mayu]] de [[2019]]
}}

{{NF|1965||Poroshenko, Petro}}
{{Tradubot|Petró Poroshenko}}
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Ucraína]]
[[Categoría:Presidentes d'Ucraína]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>8x409lwmz9e9nv7wodwqznh3kkz6tm0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Helen Fisher</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158493</id>
    <revision>
      <id>3702993</id>
      <parentid>3489727</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11759" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Helen Elizabeth Fisher'''&lt;ref&gt;[http://womenforum.planet-service.fr/index.php?/default/Events/Global-Meeting/2006/About-this-edition/Speakers/speaker-Fisher-Helen-Y Ficha en womenforum.planet-service.fr]&lt;/ref&gt; ([[Manhattan]], [[Nueva York]], [[31 de mayu]] de [[1945]]) ye una [[antropóloga]] y [[bióloga]] estauxunidense. Investigadora del comportamientu humanu na [[Universidá Rutgers]], estudió'l [[amor romántico]] dende un puntu de vista [[ciencia|científicu]] mientres aprosimao 30 años.&lt;ref&gt;Fry, Rai (1999). [https://web.archive.org/web/20000706225348/https://www.abc.net.au/rn/talks/8.30/helthrpt/stories/s49793.htm Health Report – Biology of Love] – National Radio&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Fisher, Helen (2006). [http://www.theswartzfoundation.org/mind-brain-2006.asp The Biology and Evolution of Romantic Love] - Stony Brook Mind/Brain Lecture Series, 10th Annual Lecture, March 27.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/science/hottopics/love/ The Science of Love] – BBC News, Nov, 18 (2004).&lt;/ref&gt; Antes de convertise en profesora ya investigadora de la Universidá Rutgers, foi acomuñada d'investigación nel [[Muséu Americanu d'Historia Natural]], en [[Nueva York]].

La Dra. Fisher ye una de les más reconocíes na bioloxía del amor y l'atraición.&lt;ref&gt;[http://flatrock.org.nz/topics/relationships/what_does_love_mean.htm Doctor of Love] - flatrock.org&lt;/ref&gt; Anguaño ye la erudita más referenciada na comunidá investigadora sobre la tema del amor. En [[2005]] foi contratada por [[match.com]] por qu'ayudara a construyir [[chemistry.com]], sitio web qu'usó les sos investigaciones y esperiencia pa crear sistemes d'axugamientu basaos tantu nes [[hormona|hormones]] como na [[personalidá]]. Foi unu de los principales espositores nes conferencies añales de [[TED]] de 2006 y 2008.&lt;ref&gt;[http://www.ted.com/tedtalks/tedtalksplayer.cfm?key=h_fisher Videu] d'una charra de Helen Fisher sobre'l xéneru, el sexu y l'amor na conferencia de [[TED]]. Presentáu en febreru de 2006 en [[Monterey, California]]. Duración: 23:39.&lt;/ref&gt;

El 30 de xineru de 2009 apaeció nel programa especial de ''[[20/20 (programa de televisión)|20/20]]'' d'[[ABC News]] ''Why Him? Why Her?'' («¿Por qué él? ¿Por qué ella?»),&lt;ref&gt;[http://abcnews.go.com/2020/story?id=6734449&amp;page=1 Enllaz] al sitiu de ''[[20/20 (programa de televisión)|20/20]]'' en ABC News pa lleer la sinopsis y visionar l'especial.&lt;/ref&gt; onde aldericó los sos más recién investigaciones sobre la química cerebral y l'amor romántico.

== Investigaciones ==
=== 2004 ===
Nel so llibru ''Why we love: The nature and chemistry of romantic love'' (''Por qué amamos: Naturaleza y química del amor romántico''), Fisher propunxo la teoría de que la humanidá desenvolviera tres sistemes cerebrales principales pal [[apareyamientu]] y la [[reproducción]]:

# '''[[Lluxuria]]''': impulsu sexual o [[libido]].
# '''Atraición sexual selectiva''': [[amor romántico]] intensu de la etapa inicial de la rellación.
# '''[[Apegu]]''': sentimientos fondos d'unión con un compañeru al llargu plazu.

L'amor puede empezar con cualesquier d'estos sentimientos, según caltién Fisher. Delles persones tienen rellaciones sexuales con una persona nueva y darréu namórense. Dalgunos namórense primero, y depués tienen rellaciones. Otros empiecen con un sentimientu fondu d'apegu, que se tresforma en [[amor romántico]] y n'impulsu sexual. Pero l'impulsu sexual evolucionó hasta dexar l'apareyamientu namái con un grupu de compañeros; l'amor romántico evolucionó de tala forma que dexa enfocar la enerxía del apareyamientu sobre un solu compañeru cada vez; y l'apegu evolucionó hasta dexanos formar un venceyu de pareya y criar xuntos a los fíos como un equipu.

Fisher alderica munchos de los sentimientos del amor romántico intensu, y diz qu'empieza a midida que la persona amada adquier un significáu especial». Entós se focaliza intensamente sobre ella. La xente puede numberar les coses que nun-y gusten del so noviu o novia, pero estremar de la so mente y concéntrase no qu'[[adoración|adoren]]. Una intensa enerxía, [[euforia (estáu)|euforia]], cambeos d'ánimu, dependencia emocional, [[ansiedá]] ante la separación, actitú posesiva, y reacciones físiques qu'inclúin fuertes [[llatíu|llatíos]] del [[corazón]], [[respiración]] encurtiada y [[trestornu d'ansiedá|allampa]], según afirma l'antropóloga, son elementos centrales d'esti sentimientu. Pero'l más importante ye'l [[pensamientu]] [[obsesión (sentimientu)|obsesivu]]. Según les sos propies pallabres, «daquién acampa na to cabeza».

Fisher y los sos colegues pasaron a 49 homes y muyeres por un [[escáner]] [[celebru|cerebral]] pa estudiar les conexones cerebrales del amor romántico: 17 qu'acababen de namorase locamente, 15 qu'acababen de romper la rellación, y 17 qu'afirmaben tar entá namoraos dempués de 21 años de [[matrimoniu]].

Una de les idees centrales de la investigadora ye que l'amor romántico ye un impulsu más fuerte que'l sexual. Según les sos pallabres, «dempués de too, si de casualidá pídes-y a daquién que se vaya contigo a la cama y te refuga, nun entres nuna [[depresión]] nin cometes [[suicidiu]] o [[homicidiu]] —pero en tol mundu la xente sufre terriblemente tres el refugu nuna rellación romántica».

Tamién sostién que ciertos [[antidepresivu|antidepresivos]] pueden menguar los sentimientos d'[[amor romántico]] y [[apegu]] (tamién mengüen l'[[libido|impulso sexual]]).

=== 2004 ===
Tantu los homes como les muyeres usen el curiosu físicu como una midida de cómo de 'bona' ye una persona. Según imáxenes del [[celebru]] por [[Imaxe per resonancia magnética funcional|resonancia magnética funcional]] publicaes en 2004, nes etapes tempranes de namoramientu intensu apreciábense clares diferencies ente'l celebru del home y la muyer.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=Why We Love – the Nature and Chemistry of Romantic Love | editorial=Henry Holt and Company | añu=2004 | isbn=0-8050-6913-5}}&lt;/ref&gt; Los homes, en promediu, tendíen a amosar más actividá en dos rexones del celebru: una asociada cola integración d'estímulos visuales, y la segunda rellacionada cola [[ereición]] del [[pene]]. Pela so parte, les muyeres exhibíen un aumentu d'actividá en delles rexones del celebru acomuñaes cola [[evocación]] de la [[Memoria (procesu)|memoria]] o acordanza. Fisher especuló que la fonte evolutiva de tal fenómenu atopar na necesidá de les muyeres d'identificar a los homes que'l so comportamientu a lo llargo del tiempu suxuríalos que podríen ayudar a [[crianza|criar]] a la prole.

=== 2006 ===
En 2006, les sos investigaciones con [[imaxe per resonancia magnética|imáxenes por resonancia magnética]], qu'amosaben que l'[[área tegmental ventral]] y el [[nucleu caudado]] volvíense activos cuando la xente taba locamente namorada, apaeció nel artículu [http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0602/feature2/index.html “Love - the Chemical Reaction”], amosáu na portada del exemplar de febreru de la revista ''[[National Geographic]]''.

== Cuatro tipos de personalidá ==
Fisher estrema cuatro [[psicoloxía de la personalidá|tipos de personalidá]], cada unu de los cualos ella acomuña con una sustancia químico del organismu.&lt;ref&gt;Caravanos, Adelle. (2006). “[http://www.nyas.org/snc/update.asp?UpdateID=42 Love: What's Science Got to do with It?] – Anthropologist Helen Fisher has a new theory about the chemical roots of romance.” ''Science &amp; the City – Webzine de l'Academia de Ciencies de Nueva York''. Feb. 12.&lt;/ref&gt;
El términu [[platón]]ico correspondiente —yá que Fisher identificó los sos propios tipos— y el correspondiente temperamentu de [[David Keirsey|Keirsey]] resultante (según la especulación de dellos llectores, non de la mesma Fisher) puede trate ente paréntesis. Sicasí, el sistema de Fisher dexa 12 combinaciones, y non 16 como Keirsey, lo cual implica que nun puede esistir una correspondencia perfecta ente dambos:

* esplorador (artísticu, [[temperamentu artesanu]], mariellu) - [[dopamina]]
* negociador (intuitivu, [[temperamentu idealista]], verde) - [[estróxenu]]
* direutor (razonador, [[temperamentu racional]], colloráu) - [[testosterona]]
* constructor (sensatu, [[temperamentu proteutor]], azul) - [[serotonina]]

== Ver tamién ==
* [[Amor]]
* [[Antropoloxía]]
* [[Sexoloxía]]
* [[Indicador Myers-Briggs]]
* [[Clasificador de temperamentu Keirsey]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía adicional ==
* {{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=The Sex Contract – the Evolution of Human Behavior | editorial=Quill | añu=1983 | isbn=0-688-01599-9}}
* {{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=Anatomy of Love – a Natural History of Mating, Marriage, and Why We Stray | editorial=Quill | añu=1993 | isbn=0-449-90897-6}}
* {{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=The First Sex – the Natural Talents of Women and How They are Changing the World |editorial=Random House |añu=1999 | isbn=0-679-44909-4}}
* {{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=Why We Love: The Nature and Chemistry of Romantic Love |editorial=Henry Holt |añu=2004 | isbn=0-8050-7796-0}}
* {{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=Why Him? Why Her?: Finding Real Love By Understanding Your Personality Type | editorial=Henry Holt USA-Canada | añu=2009 | isbn=0-805-08292-1}}
* {{cita llibru | autor=Fisher, Helen | títulu=Why Him? Why Her?: Finding Real Love By Understanding Your Personality Type | editorial=[[Oneworld Publications]] UK-Commonwealth | añu=2009 | isbn=978-185168-698-8}}

== Enllaces esternos ==

* [http://www.eduardpunset.es/427/charres-con/la-quimica-del amor Entrevista a Helen Fisher] nel blogue d'[[Eduard Punset]] (n'español).
* [http://anthro.rutgers.edu/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=177&amp;Itemid=136 Helen Fisher - páxina de la facultá universitaria]. [[Universidá Rutgers]].
* [http://thesciencenetwork.org/programs/the-science-studio/find-out-why-we-re-addicted-to-love Find Out Why We're Addicted to Love.] Entrevista con Helen Fisher en ''The Science Network''.
* [http://helenfisher.com/ Helen Fisher - Sitiu web oficial.]
* [http://web.archive.org/web/http://www.whatischemistry.com/about/about-dr-fisher-interview.php#10 Entrevista con Helen Fisher] (2006) alrodiu del so papel nel desenvolvimientu del sitiu de busca de pareyes [http://www.chemistry.com Chemistry.com].
* [http://chemistry.typepad.com/the_great_mate_alderique/dr_helen_fisher_1/index.html Blogue de Helen Fisher.]
* [http://web.archive.org/web/http://quotes.zaadz.com/helen_fisher Cites de Helen Fisher.]
* [https://web.archive.org/web/20101205151851/http://www.philosophytalk.org/pastShows/MarriageandMonogamy.html Entrevista radiofónica] nel programa ''Philosophy Talk''.
* [https://web.archive.org/web/20101126223941/http://manofthehouse.com/contributor/dr-helen-fisher Ficha de Helen Fisher] como contribuyente de [https://web.archive.org/web/20110122204709/http://manofthehouse.com/ Man of the House].
* [http://www.ted.com/talks/view/id/16 TED Talks: Helen Fisher esplica por qué amamos y engañamos] en [[TED]] en 2006.
* [http://www.ted.com/talks/view/id/307 TED Talks: Helen Fisher estudia'l celebru nel amor] en [[TED]] en 2008.

{{NF|1945||Fisher, Helen}}


{{Tradubot|Helen Fisher}}

[[Categoría:Antropólogos y antropólogues d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues culturales]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues]]
[[Categoría:Rellaciones interpersonales]]
[[Categoría:Científicos y científiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>l0t6wqbhim43nlv203760ds43kk5fbv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Margaret Jane Benson</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158923</id>
    <revision>
      <id>3703404</id>
      <parentid>3692770</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3106" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Margaret Jane Benson''' ( [[1859]] - [[1936]]) foi una [[botánica]], [[paleobotánica]], y [[esploración xeográfica|esploradora]] [[Inglaterra|inglesa]].

La mayor parte de la so carrera trescurrió como profesora universitaria y xefa del Departamentu de Botánica na [[Royal Holloway College]], [[Universidá de Londres]]. El so lideralgu del departamentu de nueva creación, empecipiar en 1893, y en 1927, un llaboratoriu botánicu foi dedicáu nel so nome.

Viaxó estensamente con [[Ethel Sargant]], una moza científica compañera, recoyendo amueses, equipos de llaboratoriu, y l'alcuentru con otros botánicos del mundu. Ente los sos estudiantes topábense Dame [[Helen Gwynne-Vaughan]] y [[Netsa Ferguson]].&lt;ref&gt;Joyce Harvey and Marilyn Ogilvie, [https://books.googleca/books?id=QmfyK0QtsRAC&amp;pg=PA116 ''The Biographical Dictionary of Women in Science: Pioneering Lives from Ancient Times to the Mid-Twentieth Century'', vol. 1 (Google eBook)], pp. 116, Taylor &amp; Francis US, 2000.&lt;/ref&gt;

Benson foi introducida a la botánica pol so padre, un inxenieru y arquiteutu bien interesáu nesa ciencia. La so madre, pintora, exhibiera na [[Royal Academy of Art]]. De primeres foi educada pola so hermana, qu'allegara al [[Queens College]]. Depués matriculóse nel [[University College London]] en 1887, llogrando'l so grau de Bachiller de la universidá en 1891. Doctorar na [[Universidá de London]]. La so obra punxo focu na [[embrioloxía]] de la categoría de les [[Fagales]] que yeren llamaes Amentiferae pa esi tiempu.

Publicó en [[Annals of Botany]] y en [[New Phytologist]].&lt;ref&gt;Encyclopedia Britannica, [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/200168/Fagales#ref992759 Fagales]&lt;/ref&gt;

Depués del so retiru, foi exitosamente asocedida por otra científica, la profesora [[Elizabeth Marianne Blackwell]], como cabeza de Botánica nel Royal Holloway College. Blackwell foi autora del obituariu oficial de la Dra. Benson.&lt;ref&gt;London Archives, [http://www.aim25.ac.uk/cgi-bin/vcdf/detail?coll_id=933&amp;inst_id=11 BENSON, Professor Margaret Jane (1859-1936)]&lt;/ref&gt;

== Honores ==
* 1904: miembru de la [[Sociedá Linneana de Londres]]&lt;ref&gt;2007. ''The Role of Women in the History of Geology''. Nᵘ 281 de Geological Society special publication, ISSN 0305-8719. Eds. Cynthia V. Burek, Bettie Higgs, Geological Society of London
Edición ilustrada de Geological Soc. of London, 342 pp. ISBN 1862392277, ISBN 9781862392274&lt;/ref&gt;

{{botánicu|M.J.Benson|Benson, Marga}}

== Fuentes ==
{{traducíu ref|en|Margaret Jane Benson|616111314}}
== Referencies ==
{{llistaref}}
* {{IPNI autor|Margaret Jane Benson|34058-1}}
== Enllaces esternos ==
{{wikispecies}}

{{NF|1859|1936|Benson, Marga}}


{{Tradubot|Margaret Jane Benson}}

[[Categoría:Paleobotánicos y paleobotániques]]
[[Categoría:Botánicos y botániques d'Inglaterra]]
[[Categoría:Esploradores d'Inglaterra]]
[[Categoría:Paleontólogos y paleontólogues d'Inglaterra]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>8mv6ip6sclyhsmap10jbmxbd72211qf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pamela C. Rasmussen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159278</id>
    <revision>
      <id>3703220</id>
      <parentid>3668842</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47250" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Pamela Cecile Rasmussen''' (n. [[16 d'ochobre]] de [[1959]]) ye una [[ornitoloxía|ornitóloga]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] esperta en [[aves]] d'[[Asia]]. De primeres foi una investigadora asociada al [[Institutu Smithsoniano]], en [[Washington D. C.]] y trabaya na [[Universidá Estatal de Michigan]]. Tamién ta acomuñada a otros centros d'investigación relevantes de dichu país y del [[Reinu Xuníu]].

Les primeres investigaciones de Rasmussen fueron alrodiu de les aves marines de [[Suramérica]] y de los fósiles d'aves n'[[América del Norte]]. Más palantre, especializar n'aves d'Asia y describió y clasificó nueves especies, al empar que clarificó el estatus d'otres, sobremanera de [[Zosteropidae|zosterópidos]] y [[Strigiformes|aves de presa nocherniegues]]. De forma más recién, participó en collaboraciones a gran escala alrodiu de la [[biodiversidá]] a nivel mundial y evaluó el estatus taxonómicu de dalgunes [[utre]]s del sur d'Asia.

Rasmussen foi l'autora principal del llibru ''[[Birds of South Asia. The Ripley Guide]]'', una publicación destacada por cuenta de la cantidá d'especies y zones xeográfiques que describe en comparanza colos sos predecesores. Al estudiar especímenes d'aves de museos pa escribir la obra, afayó los fraudes na documentación y l'algame de los robos que perpetó l'ornitólogu británicu [[Richard Meinertzhagen]] nestes instituciones.

== Biografía y carrera ==
Pamela C. Rasmussen ye fía de Helen Rasmussen, perteneciente a la [[Ilesia Adventista del Séptimu Día]], y de Chester Murray Rasmussen, un médicu qu'abandonó la familia cuando tanta Pamela como les sos hermanes yeren pequeñes. El so interés poles aves empezó cuando la so madre dio-y una edición xuvenil del llibru ''Birds of the World'' de Oliver Austin; tres esto, siempres pidió recibir llibros sobre aves como regalu.&lt;ref name=&quot;Seabrook&quot;&gt;{{cita noticia|apellíu=Seabrook|nome=John|url=http://special.newsroom.msu.edu/rasmussen/documents/Rasmussen%20New%20Yorker%20article.pdf|títulu=Ruffled Feathers|formatu=PDF|obra=New Yorker|fecha=29 de mayu de 2006|fechaaccesu=23 de payares de 2013|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060613053236/http://special.newsroom.msu.edu/rasmussen/documents/Rasmussen%20New%20Yorker%20article.pdf|fechaarchivu=13 de xunu de 2006}}&lt;/ref&gt;

Llogró'l so [[maestría]] en 1983 na [[Universidá de Walla Walla]], una institución afiliada a la Ilesia Adventista, alcontrada nel sudeste de [[Washington (estáu)|Washington]] y el so [[doctoráu]], na [[Universidá de Kansas]] en 1990, onde estudió los [[Phalacrocorax|mabees]] y adquirió conocencies sobre la [[teoría de la evolución]],&lt;ref name=thesis&gt;{{cita noticia|apellíu=Rasmussen|nome=Pamela C|añu=1990|títulu=Geographic variation and evolutionary history of Blue-eyed shags of South America (Phalacrocoracidae: ''Phalacrocorax'' [''Notocarbo'']) (Tesis doctoral)|editorial=University of Kansas, Systematics and Ecology|url=https://books.google.com.ar/books/about/Geographic_Variation_and_Evolutionary_Hi.html?id=NH3ntgAACAAJ&amp;redir_esc=y|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Johnston&gt;{{enllaz rotu|1={{cita publicación|apellíu=Johnston|nome=Richard F.|añu=1995|url=http://www.nhm.ku.edu/birds/KU_ornithology_history.pdf|contribution=Ornithology at the University of Kansas|formatu=PDF|páxina=104|editors=Davis, W. Y., Jr., and J. A. Jackson|títulu=Contributions to the history of North American ornithology|editorial=Memoirs of the Nuttall Ornithological Club|númberu=12|allugamientu=Cambridge, Massachusetts|idioma=inglés|fechaaccesu=23 de payares de 2013}} |2=http://www.nhm.ku.edu/birds/KU_ornithology_history.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; daqué que nun se-y enseñó nel so [[alma máter]].&lt;ref name=&quot;Seabrook&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;MSU&quot;&gt;{{cita web|url=http://museum.msu.edu/ResearchandCollections/Profiles/?show_profile=11|títulu=Pamela Rasmussen|fechaaccesu=23 de payares de 2013|obra=Curator Profiles|editorial=Michigan State University|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100609133719/http://museum.msu.edu/ResearchandCollections/Profiles/?show_profile=11|fechaarchivu=9 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Rasmussen ye profesora visitante y asistente de [[zooloxía]], según [[Coleiciones, especímenes voucher y curadores|curadora]] de muséu asistente de [[terioloxía]] y [[ornitoloxía]] na [[Universidá Estatal de Michigan]]; enantes, foi una investigadora asociada del ornitólogu estauxunidense [[Sidney Dillon Ripley]] nel [[Institutu Smithsoniano]], alcontráu en [[Washington D. C.]] Amás, ye parte del Comité de Clasificación y Nomenclatura de la [[American Ornithologists' Union|Unión d'Ornitólogos Estauxunidenses]], ta acomuñada al grupu d'aves de la seición de zooloxía del [[Muséu d'Historia Natural de Londres]] en [[Tring]] y edita ''[[Ibis (revista)|The Ibis]]'', el periódicu de [[divulgación científica]] de la [[British Ornithologists' Union|Unión d'Ornitólogos Británicos]].&lt;ref name=&quot;MSU&quot; /&gt; Pamela Rasmussen ta casada col doctor Michael D. Gottfried, quien ye curador de [[paleontoloxía]], profesor acomuñáu de [[xeoloxía]] y direutor del Centru d'Estudios Integrales de Ciencia Xeneral na mesma institución educativa.&lt;ref name=&quot;MSU2&quot;&gt;{{cita web|url=http://museum.msu.edu/ResearchandCollections/Profiles/?show_profile=3|títulu=Michael D. Gottfried|fechaaccesu=24 de payares de 2013|obra=Curator Profiles|editorial=Michigan State University|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100609133719/http://museum.msu.edu/ResearchandCollections/Profiles/?show_profile=3|fechaarchivu=9 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Investigaciones destacaes ==

=== Aves marines de Suramérica ===
Los primeros trabayos de Rasmussen enfocáronse principalmente na [[sistemática]], la [[ecoloxía]] y el comportamientu de les [[ave marina|aves marines]] [[Patagonia|patagónicas]], sobremanera de les mabees. Estudió les variaciones del [[plumaxe]] en especímenes nuevos de [[Leucocarbo atriceps|mabea imperial]] (''Leucocarbo atriceps''), [[Phalacrocorax carunculatus|mabea carunculado]] (''Phalacrocorax carunculatus'') y [[Phalacrocorax gaimardi|mabea gris]] (''Phalacrocorax gaimardi'');&lt;ref name=rasm86&gt;{{cita publicación|doi=10.2307/1368895|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|añu=1986|títulu=Reevaluation of cheek patterns of juvenal-plurnaged blue-eyed and king shags|obra=Condor|volume=88|númberu=3|páxines=393–95|jstor=1368895 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=rasm88&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|añu=1988|títulu=Variation in the juvenal plumage of the red-legged shag (''Phalacrocorax gaimardi'') and notes on behavior of xuveniles|obra=Wilson Bulletin|volume=100|númberu=4|páxines=535–44|jstor=4162642|url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/wilson/v100n04/p0535-p0544.pdf|formatu=PDF|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; coles mesmes, utilizó patrones de forma del plumaxe y de conducta pa establecer rellaciones ente les dos primeres especies.&lt;ref name=rasm88wing&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|apellíu2=Hurnphrey|nome2=P. S.|añu=1988|url=http://sora.unm.edu/node/130605|títulu=Wing-spreading in Chilean blue-eyed shags (''Phalacrocorax atriceps'')|obra=Wilson Bulletin|volume=100|númberu=1|páxines=140–44|jstor=4162533|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=rasm89&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|añu=1989|títulu=Post-landing displays of Chilean blue-eyed shags at a cliff-nesting colony|obra=Bird Behaviour|volume=8|páxines=51–54|doi=10.3727/015613888791871322|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=rasm91&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|añu=1991|títulu=Relationships between South American king and blue-eyed shags|publicación=The Condor|volume=93|númberu=4|páxines=825–39|jstor=3247717|url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v093n04/p0825-p0839.pdf|formatu=PDF|doi=10.2307/3247717|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Adicionalmente, estudió l'actividá pesquera del [[Phalacrocorax brasilianus|mabea neotropical]] (''Phalacrocorax brasilianus'').&lt;ref name=Humphrey88&gt;{{cita publicación|apellíu=Humphrey|nome=P. S.|apellíu2=Rasmussen|nome2=P. C.|apellíu3=Lopez|nome3=N.|añu=1988|títulu=Fish surface activity and pursuit-plunging by olivaceous cormorants|url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/wilson/v100n02/p0327-p0328.pdf|obra=Wilson Bulletin|volume=100|númberu=2|páxines=327–28|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Aves d'Asia ===
[[Ficheru:Athene blewitti.jpg|thumb|right|Un dibuxu de [[Athene blewitti|miagón de Blewitt]] (''Athene blewitti'') de 1891, especie que Rasmussen redescubrió en 1997.]]
Rasmussen describió cuatro nueves especies d'aves asiátiques a partir de los sos estudios sobre especímenes de muséu: l'[[Otus alius|autillo de Nicobar]] (''Otus alius''),&lt;ref name=Nicobar&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=Pamela|añu=1998|títulu=A new species of Scops-owl from Great Nicobar Island|obra=Bulletin of the British Ornithologists' Club|volume=118|páxines=141–151, pl. 3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=29998B5FF96459Y0|títulu=Autillo de Nicobar (Otus alius) Rasmussen, 1998|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; l'[[Otus collari|autillo de la Sangihe]] (''Otus collari'')&lt;ref name=Sangihe&gt;{{cita publicación|apellíu=Lambert|nome=Frank R|apellíu2=Rasmussen|nome2=Pamela|añu=1998|títulu=Sangihe Scops Owl ''Otus collari'', sp. nov|url=http://www.globalowlproject.com/pdf/Otus-collari.pdf|obra=Bulletin of the British Ornithologists' Club|volume=118|páxines=207–217|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013|publicación=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130720090633/http://www.globalowlproject.com/pdf/Otus-collari.pdf|fechaarchivu=20 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=8AC9C51A0AB3AA1B|títulu=Autillo de la Sangihe (Otus collari) Lambert &amp; Rasmussen, 1998|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; y la [[Ninox ios|curuxa gavilana de Cinnabar]] (''Ninox ios''),&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=CF8433FCA050FF0F|títulu=Lechuza Gavilana de Cinnabar (Ninox ios) Rasmussen, 1999|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; [[endemismu|endémicu]] de la [[Célebes|islla de Célebes]],&lt;ref name=ninox&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P.C.|añu=1999|títulu=A New Species of Hawk-owl ''Ninox'' from North Sulawesi, Indonesia|url=http://sora.unm.edu/node/131701|obra=[[Wilson Bulletin]]|volume=111|númberu=4|páxines=457–464|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; en 1998 y el [[Locustella alishanensis|zarzalero de Formosa]] (''Locustella alishanensis''), en 2000.&lt;ref name=Taiwan&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=Pamela C.|publicación=The Auk|apellíu2=Round|nome2=Philip D.|apellíu3=Dickinson|nome3=Edward C.|apellíu4=Rozendaal|nome4=F.G.|títulu=A new bush-warbler (Sylviidae, ''Bradypterus'') from Taiwan|volume=117|fecha = Apr de 2000|páxines=279|doi=10.1642/0004-8038(2000)117[0279:ANBWSB]2.0.CO;2|númberu=2|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=AC14DBAB1D9EE35D|títulu=Zarzalero de Formosa (Bradypterus alishanensis) Rasmussen, Round, Dickinson &amp; Rozendaal, 2000|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Redescubrió'l [[Athene blewitti|miagón de Blewitt]] (''Athene blewitti''), que nun se vio dende 1884 al oeste de la [[India]];&lt;ref name=owlet1&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|apellíu2=Ishtiaq|nome2=F.|añu=1999|títulu=Vocalizations and Behaviour of Forest Spotted Owlet ''Athene blewitti''|url=http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/15pdfs/Rasmussen-ForestOwlet.pdf|publicación=[[Forktail (journal)|Forktail]]|volume=15|páxines=61–66|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013|formatu=PDF|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070221210155/http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/15pdfs/Rasmussen-ForestOwlet.pdf|fechaarchivu=21 de febreru de 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=owlet2&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|apellíu2=King|nome2=B. F.|añu=1998|títulu=The rediscovery of the Forest Owlet ''Athene (Heteroglaux) blewitti''|url=http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/King-Owlet.pdf|publicación=Forktail|volume=14|páxines=53–55|idioma=inglés|formatu=PDF|fechaaccesu=24 de payares de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120209180841/http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/King-Owlet.pdf|fechaarchivu=9 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; les investigaciones anteriores de S. Dillon Ripley, [[Sálim Ali]] y otros fracasaren por cuenta de que basábense en documentos falsos de Richard Meinertzhagen.&lt;ref name=Ripley2&gt;{{cita publicación|apellíu=Ripley|nome=S. D.|añu=1976|títulu=Reconsideration of ''Athene blewitti'' (Hume)|publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume=73|páxines=1–4|idioma=inglés|url=http://collections.si.edu/search/results.htm?q=record_ID:SILSRO_94540|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=RasmussenOBC/&gt;&lt;ref name=&quot;meine&quot;/&gt; En payares de 1997 Rasmussen y Ben King, ornitólogu del [[Muséu Americanu d'Historia Natural]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.amnh.org/our-research/staff-directory/benjamin-f.-king|títulu=Benjamin F. King|editorial=American Museum of Natural History|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; pasaron diez díes tratando de topar dos llocalidaes del este de la India ensin ésitu, polo que depués se dirixeron escontra l'oeste, al hábitat d'otru espécime vieyu; foi entós cuando King acolumbró una ave nocherniega pequeña y robusta con pates de plumes blanques y garres enormes, que Rasmussen identificó como la buscada mientres la fotografiaben y grababen.&lt;ref name=RasmussenOBC&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=Pamela C.|añu=1998|títulu=Rediscovery of an Indian enigma: the Forest Owlet|url=http://orientalbirdclub.org/forest-owlet/|publicación=Bulletin of the Oriental Bird Club|volume=27|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;

Al pie de los sos colegues, clarificó la [[taxonomía]] de los [[Zosteropidae|zosterópidos]] d'[[Indonesia]] y estableció el estatus específicu del [[Zosterops nehrkorni|anteojitos de la Sangihe]] (''Zosterops nehrkorni'') y del [[Zosterops stalkeri|anteojitos de Seram]] (''Z. stalkeri'').&lt;ref name=whiteeye&gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P. C.|apellíu2=Wardill|nome2=J. C|apellíu3=Lambert|nome3=F. R.|apellíu4=Riley|nome4=J.|añu=2000|títulu=On the specific status of the Sangihe White-eye ''Zosterops nehrkorni'', and the taxonomy of the Black-crowned White-eye ''Z. atrifrons'' complex|url=http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/16pdfs/Rasmussen-White-eye.pdf|publicación=Forktail|volume=16|páxines=69–80|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013|formatu=PDF|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110610205937/http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/16pdfs/Rasmussen-White-eye.pdf|fechaarchivu=10 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, confirmó la identidá del [[Otus thilohoffmanni|autillo de Serendib]], orixinalmente descubiertu en [[Sri Lanka]] pol ornitólogu [[Deepal Warakagoda]].&lt;ref name=Serendib&gt;{{cita publicación|apellíu=Warakagoda|nome=Deepal H|apellíu2=Rasmussen|nome2=Pamela C.|añu=2004|títulu=A new species of scops-owl from Sri Lanka|url=http://www.globalowlproject.com/pdf/Otus-thilohoffmannii.pdf|publicación=Bulletin of the British Ornithologists' Club|volume=124|númberu=2|páxines=85–105|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013|formatu=PDF|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140207200617/http://www.globalowlproject.com/pdf/Otus-thilohoffmannii.pdf|fechaarchivu=7 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=03502D31D19276AC|títulu=Serendib Scops-Owl (Otus thilohoffmanni) Warakagoda &amp; Rasmussen, 2004|idioma=inglés|editorial=Avibase|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Zosterops nehrkorni 1898.jpg|thumb|left|Un grabáu de 1898 del [[Zosterops nehrkorni|anteojitos de la Sangihe]] (''Zosterops nehrkorni''), que'l so estatus Rasmussen clarificó.]]
El [[Lophura × imperialis|faisán imperial]] (''Lophura × imperialis'') ye una ave rara qu'habita los montes de [[Vietnam]] y [[Laos]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=494C0263DDE4EE0Y|títulu=Faisán Imperial (Lophura imperialis) (Delacour &amp; Jabouille, 1924)|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Rasmussen y los sos collaboradores llevaron a cabo experimento morfolóxicos y d'[[Híbridu (bioloxía)|hibridación]], según [[analís d'ADN]] pa probar qu'esti [[Phasianus|faisán]], del qu'antes se pensaba que taba en serio peligru, ye en realidá'l productu de la hibridación natural ente'l [[Lophura hatinhensis|faisán vietnamita]] (''Lophura hatinhensis'') y la [[subespecie]] ''annamensis'' del [[Lophura nycthemera|faisán plateado]] (''Lophura nycthemera'').&lt;ref name=Hennache&gt;{{cita publicación|apellíu=Hennache|nome=A.| autor2 = Rasmussen P. | autor3 = Lucchini, V. | autor4 = Rimoldi, S. &amp; Randi. Y.|añu=2003|títulu=Hybrid origin of the Imperial Pheasant ''Lophura imperialis'' (Delacour and Jabouille, 1924) demonstrated by morphology, hybrid experiments, and DNA analyses|publicación=Biological Journal of the Linnean Society|volume=80|númberu=4|páxines=573–600|doi=10.1111/j.1095-8312.2003.00251.x|idioma=inglés|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8312.2003.00251.x/abstract|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;

Con una [[monografía]] de 2008 la ornitóloga tornó a los sos estudios sobre la taxonomía de los zosterópidos, na que describió formalmente al [[Zosterops somadikartai|anteojitos de les Togian]] (''Zosterops somadikartai''),&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=2BAED57096456Y86|títulu=Anteojitos de les Togian (Zosterops somadikartai) Indrawan, Rasmussen &amp; Sunarto, 2008|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; una especie endémica de les [[islles Togian]] d'Indonesia que, a diferencia de la mayoría de los sos parientes, escarez del aniellu blancu alredor de los güeyos que da a esti grupu d'aves el so nome.&lt;ref name=&quot;Indrawan&quot; /&gt; Rasmussen mentó que lo distintivo d'esti anteojitos nun ye solo la so apariencia, sinón el so cantar de llamáu, que suena más aguda y con menor variación na so frecuencia que les d'otres especies emparentaes.&lt;ref name=&quot;Indrawan&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Indrawan|nome=Mochamad| autor2 = Rasmussen,Pamela C. | autor3 = Sunarto |fecha = marzu de 2008|títulu=A New White-Eye (''Zosterops'') from the Togian Islands, Sulawesi, Indonesia|publicación=The Wilson Journal of Ornithology|volume=120|númberu=1|páxines=1–9|doi=10.1676/06-051.1|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

L'interés de Pamela Rasmussen nes aves d'Asia llevar a comprometese con proyeutos empobinaos específicamente al caltenimientu. Dos [[Accipitridae|utres del Vieyu Mundu]] dientro del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Gyps]]'', la [[Gyps bengalensis|utre bengalí]] (''Gyps bengalensis'') y la [[Gyps tenuirostris|utre picofino]] (''Gyps tenuirostris'') sufrieron un decrecimiento demográficu del 99&amp;nbsp;% nel sur d'Asia por cuenta de la ingesta de [[diclofenaco]], una droga utilizada polos [[veterinaria|veterinarios]] que produz falles nos reñones de les aves que s'alimenten de los cadabres del ganáu que lo presenta.&lt;ref name=&quot;Oaks2004&quot;&gt;{{cita publicación|autor=Oaks, J. L; Gilbert, M; Virani, M.Z; Watson, R. T; Meteyer, C. O; Rideout, B. A; Shivaprasad, H. L; Ahmed, S; Chaudhry, M, J; Arshad, M; Mahmood, S; Ali, A; Khan, A. Al títulu=Diclofenac residues as the cause of vulture population torne in Pakistan|publicación=Nature|añu=2004|páxines=630–3|volume=427|númberu=6975|pmid=14745453|doi=10.1038/nature02317|url=http://www.k-state.edu/bsanderc/avianecology/oaks2004.pdf|formatu=PDF|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060908071021/http://www.k-state.edu/bsanderc/avianecology/oaks2004.pdf|fechaarchivu=8 de setiembre de 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Green &gt;{{cita publicación|apellíu=Green|nome=Rhys Y.| autor2 = Newton, Ian | autor3 = Shultz, Susanne | autor4 = Cunningham, Andrew A | autor5 = Gilbert, Martin | autor6 = Pain, Deborah J | autor7 = Prakash, Vibhu |añu=2004|títulu=Diclofenac poisoning as a cause of vulture population tornes across the Indian subcontinent|publicación=Journal of Applied Ecology|volume=41|númberu=5|páxines=793–800|doi=10.1111/j.0021-8901.2004.00954.x|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Rasmussen demostró qu'hai dos especies distintos de «utre picofino»: ''[[Gyps indicus]]'' y ''G. tenuirostris''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=ES&amp;avibaseid=8FBF0715A267A21B|títulu=Utre Picofino (Gyps [indicus or tenuirostris]) (Scopoli, 1786)|editorial=Avibase|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Esto ye importante pal caltenimientu, cuidao que se diseñó un programa de cría en cautiverio pa les especies d'utre en peligru d'estinción.&lt;ref name=&quot;JohnsonLernerRasmussenMindell2006&quot;&gt;Johnson, Jeff A.; Lerner, Heather R. L.; Rasmussen, Pamela C.; Mindell, David P. (2006). «[http://www.biomedcentral.com/1471-2148/6/65 Systematics within Gyps vultures: a clade at risk]» (n'inglés) BMC Evolutionary Biology 6: 65. doi:10.1186/1471-2148-6-65. Consultáu'l 31 de xunetu de 2014.&lt;/ref&gt;

En 2012, Rasmussen viaxó a [[Islles menores de la Sonda orientales|Sonda oriental]] pa realizar estudios alrodiu de les aves de la rexón, pa lo cual visitó [[Islla de Flores (Indonesia)|Flores]], [[Sumba]] y la Islla de Timor. Na primera de les islles, pasó pel llagu Ranamese nel distritu de Borong y pol monte de Mbeliling, onde foi con un grabador d'audiu pa captar los cantares de llamáu de les aves endémiques. En Flores, acolumbró aves de la familia [[Monarchidae]], [[Otus|autillos]], [[Corvus|cuervos]], [[Rhipidura|abanicos]], [[Dicaeidae|diceidos]] y anteojitos, ente otres. Tamién percorrió les islles de [[Célebes]], [[Xava (islla)|Xava]] y [[Sumatra]].&lt;ref name=&quot;jakarta&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2012/08/27/pamela-c-rasmussen-charmed-birds-flores.html|títulu=PAMELA C. RASMUSSEN: Charmed by the birds of Flores|editorial=The Jakarta Post|apellíu=Makur|nome=Markus|idioma=inglés|fecha=27 d'agostu de 2012|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Biodiversidá ===
[[Ficheru:Long billed vulture.jpg|thumb|right|La [[Gyps indicus|utre picofino]] (''Gyps indicus''), una especie que Rasmussen reclasificó.]]
En 2005 Rasmussen participó d'una collaboración multiinstitucional coles mires d'investigar los [[Puntu caliente (biodiversidá)|puntos calientes de la biodiversidá]], o ''hotspots'', que tienen un llugar vital nel caltenimientu. L'estudiu clasificó estes árees de forma cuantitativa siguiendo tres criterio pa determinar la diversidá d'aves: la variedá d'especies, el nivel d'amenaza y el númberu d'especies endémiques. Les resultancies demostraron qu'estos puntos centrales nun presentaben la mesma distribución xeográfica pa cada factor: solo'l 2,5&amp;nbsp;% d'estes árees cumplía con estos trés criterios y el 80&amp;nbsp;% facer con unu. Cada unu de los aspeutos esplicaba menos del 24&amp;nbsp;% de les variaciones nos otros factores, lo que suxure qu'inclusive nuna sola [[Clase (bioloxía)|clase]] taxonómica hai distintos mecanismos que son responsables del orixe y la continuidá de dellos aspeutos de la diversidá. Poro, los distintos ''hotspots'' amuesen una variación bien grande tocantes a la so utilidá como ferramientes pal caltenimientu.&lt;ref name=Orme&gt;{{cita publicación|apellíu=Orme|nome=C. David L.| autor2 = Davies, Richard G | autor3 = Burgess, Malcolm | autor4 = Eigenbrod, Felix | autor5 = Pickup, Nicola | autor6 = Olson, Valerie A | autor7 = Webster, Andrea J. Tzung-El so Ding, Rasmussen, Pamela C | autor8 = Ridgely, Robert S | autor9 = Stattersfield, Ali J. Bennett, Peter M | autor10 = Blackburn, Tim M | autor11 = Gaston, Kevin J | autor12 = Owens, Ian P. F. |fecha = agostu de 2005|títulu=Global hotspots of species richness are not congruent with endemism or threat|formatu=PDF|publicación=Nature|volume=436|númberu=7053|páxines=1016–1019|doi=10.1038/nature03850|pmid=16107848|url=https://www.ucl.ac.uk/biology/teaching/biol3008/extinction%20risk/orme05.pdf|idioma=inglés|fechaaccesu=25 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;

El trabayu recién de Rasmussen emponer a collaboraciones más fondes y a mayor escala col mesmu grupu d'instituciones pa estudiar el patrones globales de la biodiversidá.&lt;ref name=Stevens&gt;{{cita publicación|doi=10.1086/284913|apellíu=Stevens|nome=G. C.|añu=1989|títulu=The llatitudinal gradient in geographical range: How so many species co-exist in the tropics|url=http://www.ecotips.com.mx/Bioconservacion/Stevens1989.pdf|publicación=American Naturalist|volume=133|númberu=2|páxines=240–256|idioma=inglés|fechaaccesu=29 de xunetu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140809224205/http://www.ecotips.com.mx/Bioconservacion/Stevens1989.pdf|fechaarchivu=9 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Un sondéu tocantes a la bayura d'especies y distribución xeográfica nun demostró'l so amenorgamientu de les zones templaes a los trópicos, como s'asumiera enantes; magar esto demostróse pal hemisferiu norte, nun asocedió lo mesmo nel sur.&lt;ref name=PLoSBiol&gt;{{cita publicación|apellíu=Orme|nome=C David L| autor2 = Davies, Richard G | autor3 = Olson, Valerie A | autor4 = Thomas, Gavin H | autor5 = Ding, Tzung-El so | autor6 = Rasmussen, Pamela C | autor7 = Ridgely, Robert S | autor8 = Stattersfield, Ali J | autor9 = Bennett, Peter M | autor10 = Blackburn, Tim M | autor11 = Owens, Ian P. F | autor12 = Gaston, Kevin J |añu=2006|títulu=Global Patterns of Geographic Range Size in Birds|formatu=testu completu|publicación=PLoS Biol|volume=4|númberu=7|páxines=y208|doi=10.1371/journal.pbio.0040208|pmid=16774453|pmc=1479698|idioma=inglés|fechaaccesu=29 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; La investigación alrodiu de la rellación ente la [[estinción]] y l'impautu del home probó que, depués del control del númberu d'individuos de cada especie, la meyor manera d'establecer el criteriu de riesgu d'estinción ye midir l'efectu de les actividaes humanes, cuidao que los factores ecolóxicos tienen una importancia secundaria.&lt;ref name=Davies2&gt;{{cita publicación|apellíu=Davies|nome=Richard G|autor2=Orme, C David L|autor3=Olson, Valerie A|autor4=Thomas, Gavin H|autor5=Ross, Simon G|autor6=Ding, Tzung-El so|autor7=Rasmussen, Pamela C|autor8=Stattersfield, Ali J|autor9=Bennett, Peter M|autor10=Blackburn, Tim M|autor11=Owens, Ian P. F|autor12=Gaston, Kevin J|fecha=setiembre de 2006|títulu=Human impacts and the global distribution of extinction risk|publicación=[[Proceedings of the Royal Society B]]|volume=273|númberu=1598|páxines=2127–2133|doi=10.1098/rspb.2006.3551|pmid=16901831|pmc=1635517|url=http://es.epa.gov/ncer/biodiversity/pubs/proc_vol237_2127.pdf|formatu=PDF|idioma=inglés|fechaaccesu=29 de xunetu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080920021857/http://es.epa.gov/ncer/biodiversity/pubs/proc_vol237_2127.pdf|fechaarchivu=20 de setiembre de 2008}}&lt;/ref&gt; Un exame de la distribución d'especies de vertebraos rares y amenaciaes demostró qu'esisten distintos patrones pa les especies d'aves, [[mamíferu|mamíferos]] y [[anfibiu|anfibios]], lo que tien consecuencies pa les estratexes de caltenimientu basaes en puntos calientes de biodiversidá.&lt;ref name=Grenyer&gt;{{cita publicación|apellíu=Grenyer|nome=Richard| autor2 = Orme, C David L | autor3 = Jackson, Sarah F | autor4 = Thomas, Gavin H | autor5 = Davies, Richard G | autor6 = Davies, T Jonathan | autor7 = Jones, Kate Y | autor8 = Olson, Valerie A | autor9 = Ridgely, Robert S | autor10 = Ding, Tzung-El so | autor11 = Bennett, Peter M | autor12 = Blackburn, Tim M | autor13 = Owens, Ian P. F | autor14 = Gaston, Kevin J | autor15 = Gittleman, John L | autor16 = Owens, Ian. P. F. |fecha=payares de 2006|títulu=Global distribution and conservation of rare and threatened vertebrates|publicación=Nature|volume=444|númberu=7115|páxines=93–6|doi=10.1038/nature05237|pmid=17080090}}&lt;/ref&gt;

Otros trabayos de Rasmussen y los sos colegues de tol mundu concentrar na importancia de la disponibilidad de la [[enerxía (tecnoloxía)|enerxía]];&lt;ref name=Ecollet &gt;{{cita publicación|apellíu=Storch|nome=David| autor2 = Davies, Richard G | autor3 = Zajícek, Samuel | autor4 = Orme, C David L | autor5 = Olson, Valerie A | autor6 = Thomas, Gavin H | autor7 = Ding, Tzung-El so | autor8 = Rasmussen, Pamela C | autor9 = Ridgely, Robert S | autor10 = Bennett, Peter M | autor11 = Blackburn, Tim M | autor12 = Owens, Ian P. F | autor13 = Gaston, Kevin J |fecha=avientu de 2006|títulu=Energy, range dynamics and global species richness patterns: reconciling mid-domain effects and environmental determinants of avian diversity|publicación=Ecological Letters|volume=9|númberu=12|páxines=1308–20|doi=10.1111/j.1461-0248.2006.00984.x|pmid=17118005 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=PBS2007&gt;{{cita publicación|apellíu=Davies|nome=Richard G| autor2 = Orme, C David L | autor3 = Storch, David | autor4 = Olson, Valerie A | autor5 = Thomas, Gavin H | autor6 = Ross, Simon G | autor7 = Ding, Tzung-El so | autor8 = Rasmussen, Pamela C | autor9 = Lennon, Jack J | autor10 = Bennett, Peter M | autor11 = Owens, Ian P. F | autor12 = Blackburn, Tim M | autor13 = Gaston, Kevin J |añu=2007|títulu=Increased genetic diversity as a defence against parasites is undermined by social parasites: Microdon mutabilis hoverflies infesting Formica lemani ant colonies|url=http://www.cts.cuni.cz/~storch/publications/Davies,%20Orme,%20Storch%20et%20al.%202007.pdf|formatu=PDF|publicación=[[Proceedings of the Royal Society B]]|volume=274|númberu=1606|páxines=1189–1197|doi=10.1098/rspb.2006.0061|pmid=17035169|pmc=1679886|idioma=inglés|fechaaccesu=29 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; nuna monografía de 2007, probaron que los patrones globales de perda del espaciu afecten más a les especies con una mayor área de distribución qu'a les más acutaes. Esto complementa otru trabayu y ayuda a establecer un modelu unificáu sobre cómo la biodiversidá terrestre varia en y ente los continentes más grandes de la Tierra.&lt;ref name=Gaston&gt;{{cita publicación|apellíu=Gaston|nome=Kevin J| autor2 = Davies, Richard G | autor3 = Orme, C David L | autor4 = Olson, Valerie A | autor5 = Thomas, Gavin H | autor6 = Ding, Tzung-El so | autor7 = Rasmussen, Pamela C | autor8 = Lennon, Jack J | autor9 = Bennett, Peter M | autor10 = Owens, Ian P. F | autor11 = Blackburn, Tim M |fecha=Julio de 2007|títulu=Spatial turnover in the global avifauna|publicación=[[Proceedings of the Royal Society B]]|volume=274|númberu=1618|páxines=1567–74|doi=10.1098/rspb.2007.0236|pmid=17472910|pmc=2169276}}&lt;/ref&gt;

=== Arqueozooloxía ===
Un [[xacimientu paleontolóxicu]] alcontráu nuna cabiana cerca de [[Cheswold]] ([[Delaware]]), afayáu mientres la construcción d'una autopista, allugaba [[fósiles]] fragmentarios d'once especies d'aves, que Rasmussen estudió. Ente ellos, afayó un pequeñu [[Gavia|colimbo]], una ave asemeyada a una [[laridae|gavilueta]] y cinco especímenes d'aves similares a los [[sulidae|alcatraces]], probablemente de la especie ''[[Morus loxostylus]]'', común nel [[Miocenu]]. Toes estes especies yá yeren conocíes, cuidao que se toparen nun xacimientu de [[Chesapeake Bay]] ([[Maryland]]). Los descubrimientos en Delaware suxuren que se trataba d'una área cercana a la mariña al momentu en que s'empezaron a xenerar los fósiles.&lt;ref name=delaware&gt;Rasmussen, Pamela C. (1998)«[https://web.archive.org/web/20090216192744/http://www.deldot.gov/archaeology/pollack/pdf/pollack_144-146.pdf Early Miocene avifauna from the Pollack Farm site, Delaware]» (n'inglés, PDF) en Benson, Richard N. (editor) (1998) ''[https://web.archive.org/web/20090216192746/http://www.deldot.gov/archaeology/pollack/pdf/pollack_1-6.pdf Geology and paleontology of the lower Miocene Pollack Farm fossil site, Delaware]'' (n'inglés) Delaware Geological Survey Special Publication non. 21, State of Delaware &amp; University of Delaware, 144–146. Consultáu'l 29 de xunetu de 2014.&lt;/ref&gt;

Rasmussen tamién participó nun analís de fósiles d'aves pertenecientes a xacimientos del Miocenu y del [[Pliocenu]] en [[Carolina del Norte]]. Los afayos inclúin un espécime de ''[[Colymboides minutus]]'' del Miocenu, delles especies de coríos, un gaviotín con cresta similar al modernu ''[[Thalasseus maximus]]'' y un miembru del xéneru ''[[Corvus]]'', unu de los pocos fósiles d'aves [[paseriforme]]s de dichu periodu. Esti analís demostró qu'estos fósiles son similares a una especie o xéneru modernos y los que non, podríen ser asitiaos nuna familia con un grau razonable de precisión.&lt;ref name=OlsonRasmussen2001&gt;«Miocene and Pliocene birds from the Lee Creek Mine, North Carolina» en Ray, C. Y. &amp; Bohaska, D. J. (2001). «[http://hdl.handle.net/10088/2006 Geology and Paleontology of the Lee Creek Mine, North Carolina, III.]» (n'inglés) ''Smithsonian Contributions to Paleobiology'', '''90'''. Smithsonian Institution Press, Washington D. C. 233–365. Consultáu'l 29 de xunetu de 2014.&lt;/ref&gt;

=== ''Birds of South Asia'' ===
[[Ficheru:S. Dillon Ripley Views Quadrangle.jpg|thumb|right|Fotografia de [[S. Dillon Ripley]], de quien Rasmussen foi asistente y ayudante.]]
En 1992, Rasmussen empezó a trabayar como asistente de [[S. Dillon Ripley]], secretariu del Institutu Smithsoniano, quien entamaba escribir una guía definitiva de les aves del [[Asia del Sur|sur d'Asia]]. Cuando se carecer poco primero de empezar el so proyeutu, Rasmussen empecipiar nel so llugar y xuntu al artista John C. Anderton, publicó ''Birds of South Asia: The Ripley Guide'', un trabayu de dos volúmenes dedicáu al subcontinente indiu que foi la primer guía de campu pa dicha rexón n'incluyir grabaciones. El primer tomu contién una guía de campu con cerca de 3400&amp;nbsp;ilustraciones en 180&amp;nbsp;llámines y más de 1450&amp;nbsp;mapes a color. El segundu, tituláu ''Atributes and Status'', centrar nes midíes de los especímenes, datos sobre la identificación, estatus, distribución y comportamientu. La descripción de los cantares ta acompañada de grabaciones y hai más de mil d'elles.&lt;ref name=Ripley&gt;Rasmussen, Pamela C; Anderton, John C. (2005): ''[[Birds of South Asia: The Ripley Guide]]''. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-67-9&lt;/ref&gt;

Nel llibru, descríbense 1508 especies que'l so hábitat alcontrar na [[India]], [[Bangladesh]], [[Paquistán]], [[Nepal]], [[Bután]], [[Maldives]], el [[Archipiélagu de Chagos]] y [[Afganistán]]. Amás, inclúyense 85&amp;nbsp;especies hipotétiques y 67&amp;nbsp;«posibles», de les qu'hai entraes más curties. Los autores del llibru basar en especímenes de museos casi por completu y, na distribución xeográfica, llegaron hasta Afganistán.&lt;ref name=Ripley/&gt;

Rasmussen y Anderton trataron como especies definíes a munches [[especiación alopátrica|formes alopátricas]], antes consideraes [[conespecífico|conespecíficas]]. Magar munches d'estes idees fueren propuestes n'otres publicaciones, el llibru tamién presenta innovaciones propies. Los espertos n'aves asiátiques [[Nigel Collar]] y [[John Pilgrim]] analizaron en 2008 los cambeos que propunxeron Rasmussen y Anderton ya indicaron los que fueren antes propuestos por otros autores y los que yeren nuevos, amás de pidir una xustificación más contundente.&lt;ref name=Collar&gt;{{cita publicación|apellíu=Collar|nome=Nigel J|apellíu2=Pilgrim John|nome2=D.|añu=2008|títulu=Taxonomic Update: Species-level changes proposed for Asian birds, 2005–2006|publicación=[[BirdingASIA]]|volume=8|páxines=14–30 }}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Tarsiger rufilatus (Male) I IMG 7295.jpg|thumb|left|''[[Tarsiger rufilatus]]'', una especie descrita en ''Birds of South Asia''.]]
Anque les reseñes de la prensa ornitolóxica fueron xeneralmente favorables,&lt;ref name=Bishop &gt;{{cita publicación|apellíu=Bishop|nome=K. David|autor2=Myers, Susan D.|añu=2006|títulu=Book review: Birds of South Asia: The Ripley Guide Volume i: field guide, Volume ii: attributes and status|formatu=PDF|publicación=Emu|volume=106|páxines=87–91|doi=10.1071/MUv106n1_BR|url=http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&amp;file_id=MUv106n1_BR.pdf|fechaaccesu=29 de xunetu de 2014|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Dickinson &gt;{{cita publicación|apellíu=Dickinson|nome=Edward C|añu=2006|títulu=Birds of South Asia: The Ripley Guide|publicación=The Auk|volume=123|númberu=3|páxines=916–918|doi=10.1642/0004-8038(2006)123[916:BOSATR]2.0.CO;2}}&lt;/ref&gt; hubo crítiques negatives. Peter Kennerley, espertu n'aves d'Asia y escritor,&lt;ref name=Kennerley2 &gt;{{cita llibru|apellíu=Kennerley|nome=Peter|autor2=Pearson, David|títulu=Reed and Bush Warblers|añu=2008|editorial=Christopher Helm|isbn=0-7136-6022-8}}&lt;/ref&gt; consideró que dalgunes de les ilustraciones son pequeñes y estridentes o inesactes en cuanto a la conocencia. Amás, consideró que la dependencia escesiva del equipu d'investigadores escontra los especímenes antiguos de los museos y el refugu pola riqueza de datos recoyíos por avistadores non especialistes yera un error. Coles mesmes, afirmó que munches de les decisiones taxonómiques paecen ser feches al azar, cuidao que nun tán sofitaes polos trabayos publicaos.&lt;ref name=Kennerley &gt;{{cita web|títulu=The Ripley Guide, Volumes 1 and 2|obra=Reviews|url=http://www.surfbirds.com/mb/reviews/BOSA/BOSA.html|editorial=Surfbirds.com|fechaaccesu=29 de xunetu de 2014|idioma=inglés|apellíu=Kennerly|nome=Peter}}&lt;/ref&gt;

Amás del fraude de Meinertzhagen y la muerte de S. Dillon Ripley, los otros problemes mientres la redaición del llibru fueron la perda de la principal base de datos de mapes mientres un viaxe a Burma y la preparación deficiente del revestimiento de dellos especímenes. Coles mesmes, esistieron dificultaes pa reconciliar lo que dicíen les fontes, demorances na producción de mapes ya ilustraciones y tamién en consiguir datos confiables pa les zones difíciles», como [[Assam]], [[Arunachal Pradesh]], Bangladesh y Afganistán. Les [[Islles Nicobar]] y les [[Islles Andamán]] tamién presentaron desafíos complexos en rellación col estatus y la taxonomía de gran parte del so avifauna.&lt;ref name=&quot;IndianBirds&quot; /&gt;

Rasmussen, nuna monografía de 2005, analizó si la taxonomía revisada del llibru, coles sos numberoses separaciones d'especies, tenía una implicancia significativa tocantes a el caltenimientu, pero consideró que l'efectu na variedá d'especies nel sur d'Asia yera llindáu y que solo tendría un impautu moderáu nel caltenimientu, cuidao que aumentaría'l númberu d'especies potencialmente amenaciaes de 6&amp;nbsp;% a 7&amp;nbsp;% del total d'especies d'aves de la rexón.&lt;ref name=Rasmussen2005 &gt;{{cita publicación|apellíu=Rasmussen|nome=P.C.|añu=2005|títulu=Biogeographic and conservation implications of revised species limits and distributions of South Asian birds|formatu=PDF|publicación=Zoologische Mededelingen, Leiden|volume=79|númberu=3|páxines=137–146|url=http://www.repository.naturalis.nl/document/42176|idioma=inglés|fechaaccesu=30 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== El fraude de Meinertzhagen ===
[[Ficheru:RMKenya1915.png|thumb|right|Richard Meinertzhagen sosteniendo una [[Ardeotis kori|avutarda kori]] en [[Nairobi]] en 1915.]]
Rasmussen reveló'l verdaderu algame del fraude perpetáu pol coronel británicu [[Richard Meinertzhagen]], ornitólogu, soldáu y espertu en [[pioyos]] d'aves. Meinertzhagen, que morrió en 1967, realizó numberoses clasificaciones taxonómiques, foi l'autor de delles obres sobre esta temática y tenía una coleición bien grande de especímenes d'aves y los sos pioyos; amás, taba consideráu unu de los meyores ornitólogos del so país. Sicasí, [[Alan Knox]], otru ornitólogu británicu, analizó la coleición de Meinertzhagen nel Muséu Zoolóxicu Walter Rothschild en [[Tring]] ([[Reinu Xuníu]]) a principios de la década de 1990 y reveló la esistencia d'un fraude significativu, qu'incluyía'l robu de especímenes d'otros museos y la falsificación de la documentación correspondiente.&lt;ref name=Knox&gt;{{cita publicación|apellíu=Knox|nome=Alan G.|añu=1993|títulu=Richard Meinertzhagen—a case of fraud examined|publicación=Ibis|volume=135|númberu=3|páxines=320–325.|doi=10.1111/j.1474-919X.1993.tb02851.x }}&lt;/ref&gt;

Mientres la so investigación pa escribir ''Birds of South Asia'', Rasmussen esaminó decenes de miles de especímenes d'aves, cuidao que nel últimu tiempu S. Dillon Ripley encamentaba fervientemente l'usu de especímenes de museos pa determinar qué especies incluyir. Xuntu con [[Robert Prys-Jones]], del [[Muséu d'Historia Natural de Londres|Muséu d'Historia Natural]] de [[Londres]], demostró que'l fraude de Meinertzhagen, de décades d'antigüedá, yera muncho más ampliu de lo que se pensó nun primer momentu.&lt;ref name=museum&gt;Rasmussen P. C; Prys-Jones R. P. (2003). «History vs mystery: the reliability of museum specimen data». 66–94 en {{cita publicación|apellíu=Winker|doi=10.1676/0043-5643(2004)116[0363:OL]2.0.CO;2|nome=Kevin|títulu=Why Museums Matter: Avian Archives in an Age of Extinction|añu=2004|publicación=Bulletin of the British Ornithologists' Club|volume=116|númberu=4|páxines=1–360}}&lt;/ref&gt; Munchos de los 20&amp;nbsp;000 especímenes de la so coleición fueren reetiquetados colos datos del llugar en que se recoyeron y en dellos casos, tamién vueltos montar. La documentación falsa retrasó'l redescubrimientu del miagón de Blewitt, cuidao que les investigaciones anteriores basárense nos rexistros falsificados de Meinertzagen.&lt;ref name=&quot;meine&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=tHeIwMttKPAC&amp;pg=PT554&amp;lpg=PT554&amp;dq=Pamela+C.+Rasmussen&amp;source=bl&amp;ots=dyN6kLVoRS&amp;sig=m8DdvByLQXNSd5BP3B3JuDEBly8&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=pOTaU7_UF4utyATWlIG4Cw&amp;ved=0CFAQ6AEwBTgy#v=onepage&amp;q&amp;f=false|títulu=The Meinertzhagen Mystery|apellíu=Garfield|nome=Brian|editorial=Potomac Books|añu=2007|páxines=22|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|isbn=1597974471}}&lt;/ref&gt; Rasmussen, que tuvo ésitu na so espedición, ignorar y realizó la so busca n'árees nes qu'habitaben los especímenes xenuinos restantes.&lt;ref name=NHM&gt;{{cita web|títulu=Bird collection fraud|obra=Noticies del 17 de payares de 2005|url=http://www.nhm.ac.uk/about-us/news/2005/nov/news_7133.html|editorial=Natural History Museum|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080410090024/http://www.nhm.ac.uk/about-us/news/2005/nov/news_7133.html|fechaarchivu=10 d'abril de 2008}}&lt;/ref&gt; Meinertzhargen fuera espulsáu de la sala d'aves del Muséu d'Historia Natural mientres dieciocho meses por estracción de especímenes ensin autorización y los emplegaos de la institución tuvieron barruntos de que tuviera robando especímenes y material de la biblioteca mientres trenta años; túvose a puntu de llegar a les acusaciones formales en dos causes.&lt;ref name=NHM/&gt;

Los rexistros identificaos por Rasmussen y Prys-Jones incluyeron apaiciones en grandes altores de la [[Pomatorhinus ferruginosus|cimitarra coralina]] (''Pomatorhinus ferruginosus''),&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&amp;avibaseid=997Y5F296Y41F2C7|títulu=Coral-billed Scimitar-Babbler (Pomatorhinus ferruginosus) Blyth, 1845|editorial=Avibase.com|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; apaiciones fora del so área de distribución del [[Ficedula subrubra|papamoscas de Caxmir]] (''Ficedula subrubra''),&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&amp;avibaseid=BFB564AA7168EB81|títulu=Kashmir Flycatcher (Ficedula subrubra) (Hartert &amp; Steinbacher, 1934)|editorial=Avibase.com|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; según rexistros d'apaiciones nos [[Himalayas]] pel hibiernu del [[Muscicapa ferruginea|papamoscas herrumboso]] (''Muscicapa ferruginea'') y del [[Cyornis banyumas|papamoscas de Banyumas]] (''Cyornis banyumas'').&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&amp;avibaseid=2DA49BD5D90DA9Y3|títulu=Ferruginous Flycatcher (Muscicapa ferruginea) (Hodgson, 1845)|editorial=Avibase.com|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&amp;avibaseid=42FA78C6333306BC|títulu=Hill or Large Blue-Flycatcher - Cyornis banyumas or magnirostris (Horsfield, 1821)|editorial=Avibase.com|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IndianBirds&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;birdlife&quot;&gt;BirdLife International 2004. «[https://www.iucnredlist.org/details/22735 ''Cyornis banyumas'']». [https://www.iucnredlist.org Llista Colorada de la UICN de 2006] (n'inglés). Consultáu'l 31 de xunetu de 2014.&lt;/ref&gt; Sicasí, dellos rexistros tales como los del [[Montifringilla theresae|gorrión afganistanu]] (''Montifringilla theresae''), una especie que Meinertzhagen describió, paecen ser verdaderos.&lt;ref name=&quot;IndianBirds&quot;&gt;{{cita publicación|apellíu=Grewal|nome=Bikram|fecha=mayu de 2011|url=http://www.kolkatabirds.com/paminterview.htm|títulu=Pamela C. Rasmussen: A Birds of India Interview|publicación=Indian Birds|volume=1|númberu=3|páxines=50–56|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141130034437/http://www.kolkatabirds.com/paminterview.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&amp;avibaseid=09F330B17735CF17|títulu=Afghan Snowfinch (Pyrgilauda theresae) (Meinertzhagen, 1937)|editorial=Avibase.com|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;

{{Zoólogu|Rasmussen|Rasmussen}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20140808062853/http://www.zoology.msu.edu/all-faculty/pamela-c-rasmussen.html Pamela C. Rasmussen] na [[Universidá de Michigan]].
* [http://www.conservationindia.org/resources/bsa-2 ''Birds of South Asia''] en Conservation India.

{{NF|1959||Rasmussen, Pa}}

{{Tradubot|Pamela C. Rasmussen}}

[[Categoría:Ornitólogos y ornitólogues d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escritores n'inglés]]
[[Categoría:Científicos y científiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Ornitólogos y ornitólogues d'Estaos Xuníos]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>fbg2mbhxvxbyg0f8w67wckxofz8ljqi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ruth D. Lechuga</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159390</id>
    <revision>
      <id>3703480</id>
      <parentid>3702223</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:29:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8932" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Ruth Deutsch Reiss''', meyor conocida como '''Ruth D. Lechuga''', {{nym}} foi una [[médicu|doctora]], [[fotógrafa]], [[coleicionista]] y [[investigadora]] [[austriaca]]. Fuxendo de la persecución [[nazi]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], llegó a [[Méxicu]] en 1939 y se nacionalizó mexicana en 1954. Nel intre de más de sesenta años axuntó una coleición d'alredor de 10&amp;nbsp;000 pieces d'arte popular mexicanu qu'antes de la so muerte donó al [[Museo Franz Mayer]].

== Biografía ==
Llega exiliada a Méxicu en 1939 cola so familia, Deutsch Reiss, austriacos xudíos escapando de la persecución nazi. En Méxicu ingresa a la Cruz Roja y fai una carrera d'enfermería pela mañana mientres pela nueche asistía una escuela secundaria nocherniega pa trabayadores na colonia Santa María. Cuando llogró recuperar el nivel d'estudios de bachilleratu que tenía antes de exiliase, ingresó a la Universidá Autónoma de Méxicu pa estudiar medicina. Trabayó nun llaboratoriu d'analises médicos nel antiguu Hospital Americanu. Más tarde montó'l so propiu llaboratoriu que terminó per donar a los sos trabayadores cuando ella ocupábase más y más por percorrer el país y promover les artes populares.

Al so padre estelólu l'arqueoloxía desque llegaron: dambos lleíen alrodiu de un sitiu y depués dedicaben una fin de selmana a visitalo, anque ello implicara xubir un gran cuetu p'atopase tan solo con un muriu mediu derruido. Mientres les vacaciones realizaben viaxes más llargos; dacuando facer a llombu de mula o n'avioneta, pos en ciertos sitios estes yeren les úniques víes d'accesu. En munchos llugares, amás de les muertes arqueolóxiques, había milpas, poblaciones, indíxenes y mercaos, a los cualos Ruth sintióse atraida.

&quot;Empecé mercando artesaníes, porque me gustaben, acordies con lo que podía adquirir, oxetos chiquitos de cerámica. Nel apartamentu en que vivíamos los mios pás, los mios hermanos y yo namái había un estante. Amás, nun tenía un gustu definíu, apenes taba afayando esta cultura. Cuando mercaba testiles yera, principalmente pa usalos.&quot; Entós, Ruth nun tenía idea de lo que yera un texíu de telar de cintura, pero sí podía almirar una blusa bordada. Col aprendizaxe del arte detrás d'eses pieces acentuó'l so apreciación pola maestría téunica de los texedores y, hasta los sos últimos díes solía vistise frecuentemente con testiles indíxenes.

En 1956 la so familia camudar al [[Edificio Condesa]]. Nel apartamentu dispunxo d'una paré de la sala, más el cuartu destináu a ella. Cuando'l so hermanu colar a estudiar y casóse, ella pudo disponer por completu de la casa. Les fiestes populares empezáronlu a interesar más que los sitios arqueolóxicos y esto diolu nuevu motivos pa viaxar. Empezó a adquirir mázcares, cuidao que agora cuntaba con sitiu pa exhibiles y nun tendría que guardales nun armariu.

En 2003 la Dra. Lechuga recibió un emotivu homenaxe na Embaxada d'Austria en Méxicu, onde foi condecorada pol gobiernu austriacu.

== Muséu Casa Ruth Lechuga ==
Col fin de mandar a les futures xeneraciones un testimoniu del pasáu y el presente de la rica cultura mexicana, el 18 de mayu de 1995 constituyóse'l Patronatu del Muséu Ruth D. Lechuga d'Arte Popular, A.C., que la so presidente vitalicia foi la mesma doctora Lechuga. Nél participaron Luis Felipe del Valle, Enrique y Bárbara Franco, Jorge Miranda, Marta Turok, Margarita de Orellana, Judith y Sandra Deutsch, quien fueron conscientes de la gran responsabilidá que s'hubo delegáu nellos pa convertir al muséu nun dinámicu centru de caltenimientu, espardimientu y estudiu d'estes artes tradicionales. 

Col sofitu del Fideicomiso pa la Cultura Méxicu-Estaos Xuníos de 1995-2000 fuéronse catalogando les 23 coleiciones estremaes (n'orde alfabéticu) en uxos, cera, cerámica, chicle, cuernu, cartonería, fibres vexetales, preseos musicales, xoyería, xuguete, laques y bules, lapidaria, madera, mázcares, metales, miniatures, muerte, nacencies, pintura, pintura popular, talabartería, testiles y vidriu. Calculábase que'l mancomún taba constituyíu per cerca de 10 000 pieces; amás cuntábase con un archivu fotográficu de 20 000 negativos y tresparencies tomaos por doctorar Lechuga pa documentar la vida de les comunidaes que nutrieron la coleición. Tamién cuntaba con una biblioteca y hemeroteca ensin clasificar.

Nel añu 2002, rematóse la obra arquitectónica d'un tercer departamentu de los Edificios Condesa adquiríu p'ampliar l'espaciu pa la coleición. El nuevu espaciu acondicionar pa exhibir les coleiciones de miniatures, arte Huichol, xuguetes, arte ceremonial y otres sub coleiciones de mázcares, según p'acoyer una pequeña sala de conferencies. La execución del proyeutu tuvo dirixíu por Doctorar Lechuga con sofitu del Muséu Franz Mayer, d'alumnos de serviciu social y vecinos del Edificiu Condesa. Mientres esi mesmu añu, revistir Artes de Méxicu siguió col llabor de rexistru fotográficu de l'amplia coleición de testiles.

Ante'l deterioru del so salú, el Patronatu y Doctorar Lechuga averar al Patronatu del Muséu Franz Mayer y al so direutor, Héctor Rivero-Borrel, cercanu a la Dra. y el Muséu-Casa, col fin de plantegar la posibilidá de dona-yos la coleición d'Arte Popular y los departamentos. La propuesta foi aceptada y al finar nel 2004 fuéronse realizando los trámites so la coordinación de les coalbaceas Margarita de Orellana y Marta Turok. Nel so testamentu la Dra. Lechuga determinara qu'Artes de Méxicu recibiría'l Mancomún Fotográficu pa da-y un ampliu espardimientu. 

Nel 2007 el Design Museum de Helsinki en Finlandia solicitó la curaduría d'una esposición que reflexara les coleiciones y fotografíes de Franz Mayer y de Ruth D. Lechuga. En mayu de 2010 montóse la esposición &quot;Mil y una cares de Méxicu: mázcares de la coleición Ruth D. Lechuga&quot;, que viaxó al Institutu Cultural Mexicanu de Washington, D.C. el siguiente añu. Pa marzu-xunu del 2014 va montase una esposición sobre El Cuartu Rosa, la recámara de la Dra. Ruth, un espaciu pa les espresiones de la muerte pintáu en rosa mexicanu. 

Nos años 2008, 2012 y 2014 la Comisión de Cultura de la H. Cámara de Diputaos dispunxo de fondos pa llograr la digitalización de les fiches de catálogu, la recatalogación de tola coleición, el so fotografiáu, reporte d'estáu de caltenimientu y aiciones de caltenimientu preventivu y correctivu so la coordinación de l'antropóloga Marta Turok. Tamién se dispunxo la documentación por aciu video de los 27 cuartos del muséu-casa col so montaxe orixinal. Por diversu cuestiones de loxística, ente'l 2012 y el 2013 el Patronatu del Muséu Franz Mayer consideró necesariu treslladar la coleición completa a les mesmes instalaciones del Muséu Franz Mayer, destinándo-y la área del antiguu almacén. La fundación norteamericana Los Amigos del Arte Popular tamién realizó dos donaciones en 2010 y 2013 colo cual foi posible fornir l'espaciu con ordenadores, imprentadora y cámara. Foi invaluable la participación de moces que realicen el so Serviciu Social, según Voluntarios. 

Na actualidá (2014) l'espaciu atopar en procesu d'acondicionamientu y equipamientu col fin de fundar el Centru d'Estudios del Arte Popular, Ruth D. Lechuga.

== Obra ==

=== Delles publicaciones ===
* 2017. ''Rebozos de la coleición Robert Everts/ Shawl collection of Robert Everts''. Con Teresa Castello. Ed. Artes De Méxicu Y De'l Mundu, 60 p. ISBN 9706832300, ISBN 9789706832306
* 1995. ''Mask arts of Mexico''. Con Chloë Sayer, David Lavender. Semeyes de David Lavender. Ed. ilustrada de Chronicle Books, 96 p. ISBN 0811808114, ISBN 9780811808118
* 1991. ''Máscaras tradicionales de México''. Con Enrique Franco Torrijos. Ed. Bancu Nacional d'Obres y Servicios Públicos, 174 p.
* 1982. ''El Traje Indígena de México: Su Evolución, Desde la época Prehispánica Hasta la Actualidad''. Coleición Panorama. Ed. ilustrada, reimpreso de Panorama Editorial, 260 p. ISBN 9683800041, ISBN 9789683800046

== Referencies ==
*[[Marta Turok|Turok, Marta]]. Una coleición de vivencies. Revista [[Artes de Méxicu]], númberu 42, 1998. Páxines 18-23.
*[[Margarita De Orellana|De Orellana, Margarita]]. Rellatu d'una pasión: entrevista con Ruth D. Lechuga. Revista [[Artes de Méxicu]], númberu 42, 1998. p. 28-39 y 79-83.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://www.mexicodesconocido.com.mx/ruth-lechuga-pionera-de-la-valoracion-del-arte-popular-mexicano.html Ruth Lechuga. Pionera de la valoración del arte popular mexicano]

{{NF|1920|2004|Lechuga, Ruth}}

{{Tradubot|Ruth D. Lechuga}}
[[Categoría:Etnólogos y etnólogues de Méxicu]]
[[Categoría:Antropólogos y antropólogues de Méxicu]]
[[Categoría:Científicos y científiques de Méxicu]]
[[Categoría:Persones de Viena]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8yaskr95eklqm78gqusjqnh36z4h9vv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Adriana Zuanic</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159801</id>
    <revision>
      <id>3703303</id>
      <parentid>3702041</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:22:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9183" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Adriana Leonor Zuanic Donoso''' {{nym}} foi una cineasta y xestora cultural, llogró'l so títulu universitariu de Bachelor of Arts, y grau académicu de Master of Arts, en Producción de Cine y Televisión na [[Universidá d'Iowa]], Estaos Xuníos. Desenvolvió tamién otros diplomes y estudios n'Inglaterra, España, y Llatinoamérica.

== Biografía ==

=== Primeros trabayos ===
Participó en realizaciones cinematográfiques estauxunidenses como asistente de montaxe y cámara. El proyeutu final pal so post-grau ''Inda una ponte'' (16mm, 20 min, color), realizáu en 1989, tuvo como direutor d'arte a [[Raúl Moarquech Ferrera-Balanquet]], y foi exhibíu y premiáu en diversos festivales internacionales. De regresu a Chile, establecer en Antofagasta y realizó variaes producciones audiovisuales de calter artísticu, como'l montaxe &quot;Instalaciones, (Re) creando espaciu (s)&quot;, la creación de Audiopoemas, tresmitíos per radiu en Antofagasta, según videos que participaron n'amueses tantu en Chile como n'otros países americanos.

=== Non Plus ultra ===
En cine, col auspicio de Fondart y el Fondu Iniciatives Culturales Rexonales, estrenó en 1995 el curtiumetraxe ''Non Plus ultra'' (16mm, 30 min, color), una adautación llibre del cuentu homónimu del escritor [[Victor Bórquez Núñez]], que foi exhibíu en festivales internacionales d'Arxentina, Chile, España, Estaos Xuníos, Inglaterra, Perú, Portugal, Uruguái. Esti trabayu llogró un Grant de la MacArthur Foundation al traviés del [[Toronto International Film Festival]].

=== Antofagasta, el Hollywood de Sudamérica ===
El 28 d'avientu de 2001, na capital de la Segunda Rexón, realizó la avant premiere de ''[[Antofagasta, el Hollywood de Sudamérica, o Un Viaxe de Suañu]]'' (llargumetraxe documental en 35 mm, auspiciado por [[Fondart]], FNDR Gobierno II Rexón, [[Fundación Minera Escondida]], Profo Corfo y ProChile). ''Antofagasta, el Hollywood de Sudamérica'' empezó'l circuitu por festivales internacionales de cine nel añu 2002, llogrando na so primer participación, una Mención Especial nel [[Festival Cinematográficu Internacional del Uruguái]]. Tres el so pasu pol [[Festival Internacional de Cine de Valparaíso]], llogró'l Premiu Especial del Xuráu. Amás, “Antofagasta, el Hollywood de Sudamérica” recibió'l Premiu Especial del Círculu de Críticos d'Arte de Chile, como unu de los estrenos chilenos destacaos de 2002. Nel [[New York International Independent Film and Video Festival]] llogró'l premiu Best Documentary na seición International Film Awards, participación que tamién incluyó l'espardimientu de la so obra nos mercaos de Cannes, AFI, NATPE Las Vegas y Milán, al traviés de la compañía ITN. Participó exitosamente en festivales, mercaos y amueses realizaos n'Estaos Xuníos, Cuba, España, Arxentina, Brasil, Italia, Chile, Ecuador, Méxicu y Grecia. En 2006, “Antofagasta, el Hollywood de Sudamérica”, al traviés del financiamiento de ProChile, pudo ser distribuyíu en DVD a nivel internacional. Esi mesmu añu, exhibióse al traviés de la señal abierta de [[Televisión Nacional de Chile]], nel programa “La Cultura Entretenida”, ocasión na cual Zuanic y el periodista ya investigador Hans Mülchi realizaron una versión especial de la obra pa la so tresmisión.

=== L'Ancla d'Oru ===
El 14 de febreru de 2004, la Pernomada Municipalidá d'Antofagasta dio-y a Adriana Zuanic l'[[Ancla d'Oru]], máxima distinción oficial de la ciudá d'Antofagasta, establecida como símbolu del agradecimientu y testimoniu de la reconocencia a les persones que desenvuelven una relevante y enllargada llabor en beneficiu y progresu de la comuña. Zuanic fíxose acreedora d'esti importante gallardón “como agradecimientu y testimoniu de reconocencia pola so destacada trayeutoria como cineasta que realizó na ciudá, premiada en Chile y l'estranxeru, poles sos puestes n'escena de la rexón, tamién impulsora del desarrollu audiovisual en Antofagasta y el so destacáu apurra como docente nel campu audiovisual de la sumida Universidá José Santos Ossa”. Nesta institución, ocupó'l cargu de Coordinadora del Área Audiovisual, conxugando'l so llabor académicu cola programación y coordinación pa la comunidá d'un Cineclub selmanal y una Amuesa de Curtios Chilenos semestralmente.

=== Antofagasta, polu de desarrollu audiovisual ===
Ente 2002 y 2004, Adriana Zuanic foi Presidenta d'un Proyeutu de Fomentu de [[Corfo]] pa incentivar un Polu de Desarrollu Audiovisual nel Norte de Chile en Antofagasta, convirtiéndose na Presidenta de la [[Corporación pal Desarrollu Audiovisual d'Antofagasta]] y Direutora del festival internacional de cine nesta mesma ciudá.

=== Festival Internacional de Cine del Norte de Chile ===
Nos últimos años, Zuanic conxugaba'l so llabor como Direutora del [[Festival Internacional de Cine del Norte de Chile]][https://web.archive.org/web/20081204071004/http://www.festivalcinenorte.cl/] cola producción en [[Glocal Films]][http://www.glocalfilms.com/] y el so proyeutu “Tres la Buelga d'Alberto Santana: Historiografía d'un cineasta panamericanu por excelencia”, sofitáu por Fondart y CORFO.

=== Antofagasta de Película: Historia de los Oríxenes d'un Cine Rexonal ===
A principios del añu 2008, publicó xunto a [[Eliana Jara]] y [[Hans Mülchi]], y col sofitu del FNDR d'II Rexón, el llibru [[Antofagasta de Película: Historia de los Oríxenes d'un Cine Rexonal]].
El llibru ye un magníficu testu que recupera la tradición cinematográfica de la ciudá d'Antofagasta, calificáu por Zuanic como'l &quot;Hollywood de Sudamérica&quot;. Nes sos páxines, el llector puede reconstruyir un periodu históricu que correspuende col cosmopolitismu antofagastino, y cola gran y acelerada revolución industrial de la rexón, non solo n'aspeutos mineros sinón tamién culturales. Los múltiples héroes del cine rexonal marcaron y rexistraron un periodu fundamental pa la historia cultural de la ciudá.
L'héroe indiscutible d'esta investigación ye [[Alberto Santana]], un realizador que dempués de realizar obres con [[Vita Films]], parte al restu d'América a realizar más producciones, les que siguió investigando Zuanic. Pero puntu a parte ye la participación del direutor, productor, guionista y actor rusu [[Arcady Boytler]][//en.wikipedia.org/wiki/Arcady_Boytler].
El llibru apurre una nueva y contundente historia al patrimoniu cultural del norte chilenu. Según l'arquiteutu [[Claudio Galeno]] al traviés del llibru amás de la memoria sobre'l desarrollu d'un cine rexonal, tamién ye posible entender la evolución arquitectónica de teatros a biógrafos, una importante contribución a la memoria arquitectónica, yá que dexa apreciar en Antofagasta, el momentu de transición de l'arquiteutura historicista escontra'l modernismu art deco.

=== Quantum of Refalfie ===
L'añu 2007 y por cuenta del espardimientu del norte de Chile como locación pa películes, foi contratada pal casting de la nueva película sobre James Bond, denominada Quantum of Refalfie, la que foi filmada, en parte, na rexón d'Antofagasta mientres marzu de 2008, en llugares como Baquedano, Acovez, Taltal, Paranal y San Pedro de Atacama.

== Obra ==

=== Filmografía como cineasta ===
* ''[[Inda una ponte]]'' (USA-Chile, 1989)
* ''[[Non Plus ultra]]'' (Chile, 1995)
* ''[[Antofagasta, el Hollywood de Sudamérica, o Un Viaxe de Suañu]]'' (Chile, 2001)

=== Publicaciones ===
* ''[[Antofagasta de Película: Historia de los Oríxenes d'un Cine Rexonal]]'' (Ediciones Glocal Films y Comunicaciones, 2008)

== Referencies ==
* [https://web.archive.org/web/20081030122142/http://www.radiosol.cl/?p=1699 El Cine en Silenciu: Finó Adriana Zuanic]
* [http://diario.elmercurio.cl/detalle/index.asp?id={f367450y-c980-45b8-92y7-b501ca9a7499} Adriana Zuanic, cineasta: La guardiana del cine nortino ]
* [https://web.archive.org/web/20080324170246/http://200.24.235.2/tell.cl/antofagasta/modules.php?op=modload&amp;name=News&amp;file=article&amp;sid=356 El mundu en 35mm]
* [http://www.bncatalogo.cl/F/I7GFT1FLVCR97DDUGT5VXD9XQIBRNR42R49J2I2435DACDRKM6-01618?func=full-set-set&amp;set_number=392705&amp;set_entry=000003&amp;format=999 Adriana Zuanic llanzó llibro sobre'l cine na rexón. El Mercurio (diariu: Santiago, Chile) mar. 21, 2008, p. a23]
* [http://www.bncatalogo.cl/F/I7GFT1FLVCR97DDUGT5VXD9XQIBRNR42R49J2I2435DACDRKM6-01623?func=full-set-set&amp;set_number=392705&amp;set_entry=000005&amp;format=999 Inmortalizan a &quot;protagonistes de la cultura&quot;. El Mercurio (Diariu : Antofagasta, Chile)-- nov. 21, 2002, A19.]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://www.imdb.com/name/nm1328534/ Adriana Zuanic en International Movie Data Base - IMDb]
* [http://www.cinechile.cl/persona.php?personajeid=3850 Adriana Zuanic en CineChile.cl, la Enciclopedia del Cine Chilenu]

{{NF|1963|2008|Zuanic Adriana}}

{{Tradubot|Adriana Zuanic}}
[[Categoría:Cineastes de Chile]]
[[Categoría:Escritores de Chile]]
[[Categoría:Direutores de cine documental]]
[[Categoría:Direutores de cine de Chile]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>thmg4jezodhctzqjc5h0j0ddesyv60f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nuria Varela</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160888</id>
    <revision>
      <id>3703163</id>
      <parentid>3701847</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6702" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Nuria Varela Menéndez''' {{nym}} ye una [[Escritor|escritora]], esperta en [[feminismu]] y [[violencia de xéneru]], [[Profesor|profesora]] y [[Reporteru|reportera]] [[Asturies|asturiana]]. Foi Direutora del Gabinete de la ministra, [[Bibiana Aído]], participando na puesta en marcha pa la IX Llexislatura del primer [[Ministeriu d'Igualdá]] creáu n'España. Ye esperta n'información sobre conflictos bélicos con perspeutiva de xéneru y escritora de publicaciones como ''Díbamos ser reines, Feminismu pa primerizos'' y ''Cansaes.''

== Vida ==
Llicenciada en Ciencies de la Información pola [[Universidá Complutense de Madrid]], con un [[máster]] n'Estudios Interdisciplinares de Xéneru y máster en Xéneru y Polítiques d'Igualdá ente Muyeres y Homes, dambos pola [[Universidá Rey Juan Carlos]]. Trabayó na axencia de noticies OTR, los selmanarios ''Panorama'', ''[[Interviú]]''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.interviu.es/web/buscar?searchText=nuria+varela | títulu=Llistáu de reportaxes y artículos en Interviu | fechaaccesu=22 de xunetu de 2005 | apellíu=Varela | nome=Nuria | fecha=22 de xunetu de 2005 | editorial=Interviu | idioma=castellanu}} y ''Tiempu'', [[Cadena Ser]] y el periódicu ''[[La Marea]]''&lt;/ref&gt; Collaboró en publicaciones como ''Meridiam'', ''Númberos Coloraos'', ''Revista Europea de Derechos Fundamentales'', ''Revista 21'' y ''Contrapuntu d'América Llatina'', según cola [[Cadena Ser]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cadenaser.com/espana/audio/ventana-madrid-21-11-2011/csrcsrpor/20111121csrcsrnac_27/Aes/ |títulu=Tertulia en Cadena Ser Madrid|fechaaccesu=21 de payares de 2011 |apellíu=Varela |nome=Nuria |editorial=Cadena SER. |idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; Ye autora de los llibros ''Feminismu pa primerizos'', ''Díbamos ser reines'' y ''La voz inorada. Ana Orantes y el fin de la impunidá'' (falando [[Ana Orantes]] un casu de violencia de xéneru que marcó la historia d'España). Foi profesora convidada del máster d'Estudios Interdisciplinares de xéneru de la [[Universidá Rey Juan Carlos]] y profesora convidada nel Títulu d'Espertu/a en prevención contra la Violencia de Xéneru de la [[Universidá de Castiella-La Mancha]]. Ye asesora del PSOE.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=El PSOE recoloca a 33 'lliberaos' políticos como asesores a sueldu de la Eurocámara|url=http://www.elconfidencial.com/espana/2015-04-27/el-psoe-recoloca-a-una trentena-de-lliberaos-como-asistentes-de-los sos-eurodiputaos_782511/|editorial=El Confidencial|fecha=27 d'abril de 2015|fechaaccesu=3 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; Anguaño (2016), ye direutora de la editorial Hotel Papel,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hotelpapel.org|títulu=Editorial Hotel Papel|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; investigadora na [[Universidá Rey Juan Carlos]] y docente en diversos programes universitarios de posgráu en Polítiques d'Igualdá y Violencia de Xéneru.

== Ámbitu profesional ==
La so actividá profesional empezó en OTR (OTR Press - Europa Press). Tres esa primer esperiencia, incorporar al yá desapaecíu selmanariu ''Panorama''. Dende 1993, trabayó mientres 13 años nel selmanariu ''[[Interviú]]''. En 2006, fixo un paréntesis pa incorporase al equipu de desenvolvimientu de Nuevos Proyeutos del [[Grupu Zeta]] como responsable del área de conteníos. Tres esi periodu, volvió a la primer llinia informativa esta vegada dende'l selmanariu ''Tiempu'', al que s'incorporó na área d'información política.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tiempodehoy.com/entrevistas/gaspar-llamazares2|títulu=Entrevista a Gaspar Llamazares en Revistir Tiempu|fechaaccesu=31 d'agostu de 2008 |apellíu=Varela |nome=Nuria |editorial=Revista Tiempu. Grupu Z|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt;

Dio cobertoria a la guerra de [[Bosnia]], el sitiu de [[Sarayevu]], el [[Intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética]] nel añu [[1991]] y los campos de refuxaos croates pal selmanariu Panorama. N'Interviú cubrió y escribió sobre los campos de refuxaos afganistanos en [[Paquistán]], sobre los campamentos de refuxaos saharagüis y sobre la matanza d'[[Acteal]] en Chiapas ([[Méxicu]]). Tamién cubrió la [[Revolución Naranxa]] n'[[Ucraína]] y los feminicidios en [[Ciudá Juarez|Ciudad Juárez]]. Foi observadora en [[Chiapas]] y [[Libia]] de los campamentos civiles pola paz. Cuenta con gran esperiencia en conflictos bélicos, sobremanera dende'l puntu de vista del activismu feminista.

Coopera con gran númberu de grupos y plataformes contra la violencia de xéneru, tema sobre'l qu'escribió numberosos reportaxes y ensayos, según el llibru ''[[Díbamos ser reines]]'' onde analiza la enorme problemática de la violencia que sufren gran númberu de muyeres non yá per parte de los sos homes, sinón per parte tamién del sistema xudicial, políticu, social&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíu=País|nome=Ediciones El títulu Cansaes de les zapatielles y de los tacones|url=https://cultura.elpais.com/cultura/2017/03/06/actualidad/1488815860_014794.html|fecha=7 de marzu de 2017|fechaaccesu=7 de marzu de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}&lt;/ref&gt; ya inclusive poles sos propies compañeru y families, debíu al fundamentu [[patriarcáu|patriarcal]] de la mayor parte de les sociedaes del mundu, y en concretu, de la occidental.

== Ámbitu institucional ==
Dende 2008 desenvolvió'l so trabayu nel ámbitu institucional. Participó na puesta en marcha del [[Ministeriu d'Igualdá]] creáu na IX Llexislatura.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-2008-8061|títulu=Nomamientu nel BOE como Direutora del Gabinete de la Ministra d'Igualdá|fechaaccesu=7 de mayu de 2008 |apellíu=Varela |nome=Nuria |editorial=Boletín Oficial del tao|idioma=castellanu}}&lt;/ref&gt; Primero, como Direutora del Gabinete de la ministra, [[Bibiana Aído]], formando, desenvolviendo y dirixiendo l'equipu d'asesores y l'equipu de comunicación y más tarde, como asesora de la ministra.

== Obra ==
* 2003: ''[[Díbamos ser reines]]''
* 2005: ''[[Feminismu pa primerizos]]''
* 2008: ''[[Martín y la pirata Candela]]''
* 2012: ''[[La voz inorada. Ana Orantes y el fin de la impunidá]]''
* 2016: ''[[Cansaes. Una reacción feminista frente a la nueva misoxinia]]''
* 2018: ''[[Feminismu pa principantes (versión Ilustrada)]]''

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{NF|1967||Varela, Nuria}}

{{Tradubot|Nuria Varela}}

[[Categoría:Feministes d'Asturies]]
[[Categoría:Escritores d'Asturies]]
[[Categoría:Escritores en castellanu]]
[[Categoría:Periodistes d'Asturies]]
[[Categoría:Profesores d'Asturies]]
[[Categoría:Persones de Mieres]]
[[Categoría:Corresponsales de guerra]]
[[Categoría:Escritores feministes d'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1n0txmgyqe8nzwskjon5wywsm0rtlou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Francisco Martínez Marina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>161509</id>
    <revision>
      <id>3703390</id>
      <parentid>3679302</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12935" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Francisco Javier Martínez Marina''' {{nym}} foi un xurista, historiador del derechu, filólogu y sacerdote [[España|español]]. 

== Biografía ==
Fíu d'Isidro Martínez Fernández y de Micaela Francisca Marina y Fernández de Puerna, ingresó na [[Universidá d'Uviéu]] en 1769 pa oyer Filosofía y trés años dempués llogra'l bachilleratu n'Artes; entós empieza'l primer añu de Teoloxía y prosigue na [[Universidá de Toledo]] dende 1773; ellí recibe órdenes sagraes y en 1777 pide y llogra una plaza de becariu nel [[Colexu de San Ildefonso (Alcalá de Henares)|Colexu de San Ildefonso]] de la d'Alcalá de Henares, que llogra gracies a l'encamientu de [[Pedro Rodríguez de Campumanes|Campumanes]] y del Arzobispu de Toledo, el cardenal [[Francisco Antonio de Lorenzana]]; esi mesmu añu dan-y el cargu de bibliotecariu del Colexu y ye nomáu [[Rectores de la Universidá d'Alcalá|rector de la Universidá d'Alcalá]] en 1778, mesmu añu en que se doctora na Universidá de Toledo con apenes 24; en 1779 recibe órdenes de presbíteru. En 1781 llogra por oposición una canonjía de la [[Ilesia de San Isidro (Madrid)]] y [[Carlos III d'España|Carlos III]] nomar capellán real. En 1786 foi escoyíu miembru correspondiente de la [[Real Academia de la Historia]], en 1787 supernumerario y en 1794 numerario; dientro d'ella tien los cargos de bibliotecariu y archiveru. El 27 de payares de 1801 ye nomáu'l so direutor, puestu nel que tuvo hasta 1804; en 1814 foi'l so Tesoreru y foi reelixíu Direutor en 1816 pa permanecer nesti cargu hasta 1820, anque ente 1818 y 1820 tuvo confináu en Lleida por causa de les sos idees lliberales. Na Academia de la Historia participó na confección del ''Diccionariu históricu-xeográficu'' (redactó la parte d'Álava) y, sobremanera, na correición y edición de ''[[Los Siete Partíes]]'' d'[[Alfonsu X el Sabiu]], pa la cual escribió la so ''Ensayu históricu-críticu sobre la llexislación y principales cuerpos llegales de los Reinos de Lleón y Castiella especialmente sobre'l Códigu de les &quot;Siete Partíes&quot; de Don Alfonso'l Sabiu'' (Madrid, 1808), una de los sos más famoses obres. Formó tamién parte de la Real Academia Española de la Llingua, na que foi recibíu como miembru honorariu en 1797 y dempués foi numerario; ellí participó na correición y aumentu del ''Diccionariu''. Tamién foi miembru de la [[Real Academia de Bones Lletres de Barcelona]].

Tocantes a la so carrera eclesiástica, llogró n'oposición la magistralía de [[Plasencia (Cáceres)|Plasencia]] y la lectoralía d'[[Ávila]], pero'l so canonjía en Madrid supón-y colar a la capital. Mientres estos años el [[Conseyu de Castiella]] confía-y delles comisiones: censurar llibros y periódicos, ser xuez n'oposiciones a cátedres y dar la so opinión sobre la presunta herexía en Zaragoza del famosu P. Cádiz. Escribe'l ''Diccionariu xeográficu-históricu d'Asturies'', ''Principios naturales de la moral, de la política y de la llexislación'', ''Les antigüedaes hispanu-hebrees'', ''Orixe y procesu de les llingües'', ''Ensayu históricu-críticu sobre la llexislación española'', ''Xuiciu de la Novísima Escoyeta'', publicada como autodefensa nos tribunales, ''Vida de Cristu'' y otres munches; pero la obra más importante que lu ocupa per esos años ye'l so ''Teoría de les Cortes'', obra que va salir publicada más tarde (Madrid: Imprenta de Fermín Villalpando, 1813) y foi sancionada y aprobada con delles observaciones nes [[Cortes de Cádiz]] de 1812.

Mientres la [[Guerra de la Independencia Española|Guerra de la Independencia]] diéron-y cargos nel gobiernu josefino magar el so induldable patriotismu; tenía fama de clérigu lliberal y progresista y los [[francesáu|francesaos]] queríen atraé-ylo, polo que foi nomáu miembru de la Xunta d'Instrucción Pública de 1811 xunto a [[Pedro Estala]] y otros eruditos. Sicasí unviaba trabayos a ''L'Español'' de Londres en 1810 y 1812. La restauración borbónica y el regresu del neoabsolutista [[Fernandu VII]] camudaron la so suerte; el so ''Teoría de les Cortes'' y el ''Exame'' fueron prohibíes en payares de 1817 pola [[Inquisición]] y él mesmu foi escorríu y confináu en [[Lleida]] ente 1818 y 1820 magar les protestes de les Academies, ente elles la de Barcelona, que lo nomó miembru en 1818. Él reaccionó escribiendo una ''Defensa'' que namái se publicar póstuma (Madrid, 1861), y tamién compunxo una ''Historia civil y eclesiástica de Lleida'' (1819) que permanez inédita. El trunfu lliberal de [[Rafael del Riego]] camudó esa situación en xineru de 1820 y foi lliberáu.

Marina exhibía en tolos sos trabayos estensos conocencies en llingües, hestoria, derechu, política y moral, pero destacaba sobremanera por ser el primeru qu'intentó desentrañar l'arcanu misteriu de la formación de los códigos llegales españoles, polo que se-y consideraba yá entós fundador de la Historia del Derechu español. El so &quot;Ensayu históricu-críticu&quot; creóse originariamente pa sirvir de prólogu a ''Les Partíes'' y trataba sobre la historia del derechu castellanu hasta la Edá Media. Nel so ''Teoría de les Cortes'' amplió esi camín, trazáu yá, ente otros, por [[Pedro Rodríguez de Campumanes|Campumanes]], y defendió la necesidá de torgar que los bienes de la nación cayeren en manes muertes, y hasta tal puntu adelantrar al proyeutu de [[desamortización]] intentáu poles [[Cortes de Cádiz]] y puestu en práctica dempués por [[Juan Álvarez Mendizábal|Mendizábal]], que Martínez Marina dixo:

:''El primeru de tolos medios indireutos que reclamen la razón, la xusticia y l'orde de la sociedá, ye moderar la riqueza del cleru en beneficiu de l'agricultura, poner en circulación toles propiedaes afectes al estáu eclesiástico y acumuláu n'ilesies y monesterios contra'l votu xeneral de la nación; restituyiles a los pueblos y families, de que'l so dominiu fueron arrincaes pol despotismu, pola seducción, pola inorancia y pola falta de piedá; abolir pa siempres l'inxustu ya insoportable tributu de los diezmos, que nun se conoció n'España hasta'l S.XII, nin s'estendió, nin s'arrobinó, sinón a la solombra de la barbarie d'estos sieglos y en razón a los progresos del despotismu papal''.

El [[lliberalismu]] d'estos duros conceutos provocó acervas polémiques nel estamentu eclesiásticu, siendo'l Cardenal [[Pedro Inguanzo y Rivero|Inguanzo]] quien reaccionó más puxantemente pa rebatirlos. Sicasí estes idees lliberales valiéron-y qu'Asturies escoyer diputáu pa les Cortes de mientres el [[Trieniu Lliberal]] (1820-1823), provocáu pola heroica rebelión contra l'absolutismu fernandino d'otru asturianu, [[Rafael del Riego]], y, dende esta posición, formó parte de comisiones llexislatives que, por casu, dieron llugar al [[Códigu Penal d'España|Códigu Penal]] (1822). En febreru de 1822 la Universidá d'Uviéu confirió-y el títulu de ''Doctor honorariu''. 

Cola [[Década Ominosa|vuelta del absolutismu en 1823]], Martínez Marina foi exonerado del gocie del so prebenda y señalóse-y Zaragoza como llugar de residencia obligada y confinamientu forzosu onde topó la muerte. Por que nun morriera de fame la Real Academia de la Historia asignára-y una pensión de 1500 ducaos añales y otra de 300 l'obispu de Lleida. Por más que s'intentara en delles ocasiones nel sieglu XIX y XX treslladar los sos restos a Uviéu, namái se llogró en payares de 2002, cuando fueron treslladaos dende'l campusantu zaragozanu de La Cartuxa Baxa al campusantu d'El Salvador, n'Uviéu.

A partir de la so muerte la hestoria nun atopa un socesor hasta munchos años dempués. Na universidá española nun va haber cátedres d'Historia del derechu hasta 1833, añu en qu'apaecen les primeres.
 
Martínez Marina caltuvo una opinión similar a la de los &quot;[[jovellanista|jovellanistes]]&quot; y el mesmu [[Gaspar Melchor de Xovellanos]] (''Memoria en defensa de la Xunta Central'') en redol a la [[Constitución de 1812]]: la de qu'esistía primeramente una &quot;constitución&quot; tradicional, apoderada a los usos y costumes españoles.

{{cita|'''Martínez Marina''', na tesitura española de la Constitución gaditana de 1812, intentaría tratar de convencer... que lo que se diba a faer yera codificar la Constitución tradicional española: ¡yá taba na hestoria la fonte de les nueves fórmules!|[[Lorenzo Martín-Retortillo]] (2004) ''Los derechos fundamentales y la constitución a los 25 años''[http://www.unirioja.es/dptos/dd/redur/numbero2/retortillo.pdf]}}

Foi una figura de transición porque na so obra coinciden la forma de faer historia del derechu mesma de los ilustraos (col usu del métodu históricu críticu), y per otra parte la forma de faer historia del derechu lliberal mesma del sieglu XIX. Pasó a ser el padre fundador de la [[Historia del derechu español]]. [[José Martínez Cardós]] editó los sos ''Obres escoyíes'' (1966, 1968 y 1969, 3 vols.)

== Obres ==
*''Oración gratulatoria'', manuscritu.
*''Diccionariu xeográficu-históricu d'Asturies''.
*''Principios naturales de la moral, de la política y de la llexislación''.
*&quot;Antigüedaes hispanu-hebrees convencíes de supuestes y fabuloses. Discursu históricu críticu sobre la primer venida de los xudíos a España&quot;, Madrid: Imprenta de Sancha, 1796, y tamién en ''Memories de la Real Academia de la Historia'', 3 (1799), 317-468.
*''Ensayu históricu-critico sobre l'orixe y progresos de les llingües, señaladamente el romance castellanu''.
*''Ensayu históricu-críticu sobre la llexislación y principales cuerpos llegales de los reinos de Castiella y Lleón, especialmente sobre'l códigu de los Siete Partíes de don Alfonsu X el Sabiu''.
*''Ensayu históricu-críticu sobre l'antigua llexislación de los reinos de Lleón y Castiella'', Madrid, 1808.
*''Discursu sonbre l'orixe de la Monarquía y sobre la naturaleza dle gobiernu español, pa sirvir d'introducción a la Teoría de les Cortes'', Madrid, 1813.
*[https://books.google.es/books?id=jX3vXxkCTiYC&amp;dq=inauthor:%22Francisco+Mart%C3%ADnez+Marina%22&amp;source=gbs_navlinks_s ''Teoría de les Cortes o grandes xuntes nacionales de los reinos de Lleón y Castiella. Monumentos de la so constitución política y la soberanía del pueblu, con delles observaciones sobre la llei fundamental de la Monarquía española sancionada poles Cortes xenerales y estraordinaries, y promulgada en Cádiz, a 19 de marzu de 1812''], Madrid, 1813.
*''Historia civil y eclesiástica de Lleida'', 1819, inédita.
*''Discursu sobre les sociedaes patriótiques'', Madrid, 1820.
*''Xuiciu de la Novísima Escoyeta, publicada como autodefensa nos tribunales'', 1819.
*''Principios naturales de la moral, de la política y de la llexislación'', inéditu hasta 1833 y escritu en 1824, en realidá una versión de la obra de [[Destutt de Tracy]].
*''Historia de la Vida d'El nuesu Señor Xesucristu y de la doctrina y moral cristiana'', Zaragoza, 1832, 4 vols.
*''Defensa del doctor Don Francisco Martinez Marina contra les censures daes pol tribunal de la Inquisicion á los sos dos obres Teoría de les Córtes: y l'Ensayu históricu-críticu sobre la antiqua llexislación d'España'', Madrid, 1861.

== Bibliografía ==
*Mª Concepción Castrillo Llapaes, &quot;D. Francisco Martínez Marina: l'home y la so obra&quot;, en ''Medievalismo'', núm 2 (1992), páxs. 219-225.
*VV. AA., ''Diccionariu Biográficu del Trieniu Lliberal''. Madrid: El Muséu Universal, 1992.
*José Antonio Escudero López, &quot;Francisco Martínez Marina y el lliberalismu español del XIX&quot;, en ''Asamblea: revista parllamentaria de l'Asamblea de Madrid'', núm. 1 (1999), páxs. 3-10.
*Francisco Martínez Marina, ''Obres escoyíes''. Edición de José Martínez Cardós (Madrid: Atles (NBAE), 1966, 1968 y 1969), 3 vols.
*J. Varela Suances-Carpegna, ''Tradición y lliberalismu en Martínez Marina'', Uviéu, 1983.
*José Antonio Maravall, &quot;El pensamientu políticu n'España a empiezos del sieglu XIX: Martínez Marina&quot;, en ''Revista d'Estudios Políticos'', 81, (mayu-xunu de 1955, páxs. 96 y ss.
*J. Alberti, ''Martínez Marina. Derechu y Política''. Uviéu, 1980.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*{{Cervantes Virtual author|id=190|nome=Francisco Martínez Marina}}
*[http://revistas.um.es/medievalismo/article/view/51641 Biobibliografía de María Concepción Castrillo Llapaes]

{{NF|1754|1833|Martinez Marina, Francisco}}


{{Tradubot|Francisco Martínez Marina}}

[[Categoría:Diputaos y diputaes d'España del Trieniu Lliberal]]
[[Categoría:Xuristes d'España]]
[[Categoría:Historiadores d'España]]
[[Categoría:Filólogos y filólogues d'España]]
[[Categoría:Académicos de la Real Academia Española]]
[[Categoría:Index Librorum Prohibitorum]]
[[Categoría:Persones d'Uviéu]]
[[Categoría:Rectores de la Universidá d'Alcalá (histórica)]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7ajwzkz0bwk98aha7176tt4eifqk98l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jesús Fernández López</title>
    <ns>0</ns>
    <id>161597</id>
    <revision>
      <id>3703402</id>
      <parentid>3581812</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:39:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiera =&gt; exhibiera</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4381" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Jesús Fernández''', más conocíu como '''Tano''', {{nym}} ye un [[Pilotu de rally|pilotu]] de [[rally]] [[España|español]], qu'anguaño compite nel [[Campeonatu d'Asturies de Rallyes]] cola escudería [[AMP Classic Team]].

== Trayeutoria ==
Empecipió la so andadura na competición automovilística na disciplina del karting. Y facer con notable ésitu yá que se proclamó Campeón d'Asturies de ICC125 nel [[2004]] dempués de ser yá campeón nel [[2003]].

El siguiente pasu foi yá'l monte, pero al volante de vehículos de la categoría CM, compitiendo en pruebes de los Campeonatos d'España y Asturies mientres les temporaes [[2005]] y [[2006]] al volante d'un [[bmw 660 csi]] y un [[BRC CM05]] respeutivamente. Con dambos siguió fiel al espectacular estilu que yá exhibiera nos karts, convirtiéndose n'unu de los pilotos más aplaudíos polos aficionaos.

Nel [[2007]], pasar a la máxima categoría del nacional de monte, los superturismos, compitiendo con un [[Audi A4]], antes pilotáu por Fombona, preparáu por [[B9 Racing]] y ganando yá na so primer carrera, la Fase A de la [[Xubida a Trassierra]], en [[Córdoba (España)|Córdoba]]. Anguaño sigue faciendo dalguna qu'otra prueba de monte.

El mesmu [[2007]] empieza a tener apaiciones nel [[Campeonatu d'Asturies de Rallyes]], con un [[Mitsubishi Lancer Evolution#Evolution VII|Mitsubishi Evo VII]], que dexaría a un llau de mano la temporada del [[2009]] con un [[Subaru Impreza WRC]], que tuvo munchos problemes d'adaptación y de fallos en ciertes pieces na que nun consiguía faer el coche competitivu, hasta que nel [[Rally de Bual]] tuvo una salida y el coche quedó dafechu calzinado poles llapada, diciendo adiós a la temporada. Nel apartáu de Monte remató'l campeonatu n'octava posición, fixo tres participaciones con trés podiums, Victoria na [[Xubida a La Mazana]] y terceru na [[Xubida a Santu Emiliano]] y la [[Xubida al Fito]].

Pal [[2010]] trai un [[Subaru Impreza WRC|Subaru S10 WRC]], nesta temporada consiguió la victoria nuevamente nel [[Rally Arroes-Xixón]] y na que sigue afaciéndose al coche y poniéndolo a puntu. Nel apartáu de Monte remató'l campeonatu en quinta posición, con un solu podiu na [[Xubida al Sueve]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.racingminiaturas43.com/FA-Pilotos%20Asturianos-TANO-P.html |títulu=Jesús Fernández López &quot;TANO&quot; |fechaaccesu=19 de xunetu de 2011 |nome=Jesús Fernández López &quot;TANO&quot; |fecha=19 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;

En 2017 apostó'l rally princesa na categoría de leyennd
Dempués d'un día de múltiples comtratiempos mecánicos y climátologicos consiguió una victoria faciendo esfrutar al públicu col so impresionante subaru WRC.

== Palmarés ==
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! Añu
!Títulu
!Vehículu
|-
| [[2004]] || [[Campeonatu d'Asturies de Karting]] || ?
|-
| [[2009]] || [[Rally Arroes-Xixón]] || [[Subaru Impreza WRC]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.arroesracingclub.com/rally09/|títulu=Trunfo final de Jesús Fernández y Salvador Belzunces col so Subaru Impreza WRC |fechaaccesu=19 de xunetu de 2011|nome=Trunfo final de Jesús Fernández y Salvador Belzunces col so Subaru Impreza WRC|fecha=23 de mayu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110920214855/http://www.arroesracingclub.com/rally09/ |fechaarchivu=20 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[2010]] || [[Rally Arroes-Xixón]] || [[Subaru Impreza WRC]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.arroesracingclub.com/rally2010/|títulu=Nuevu trunfu de Jesús Fernández &quot;Tano&quot; y Salvador Belzunces |fechaaccesu=19 de xunetu de 2011|nome=Nuevu trunfu de Jesús Fernández &quot;Tano&quot; y Salvador Belzunces|fecha=5 de xunu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110823085608/http://www.arroesracingclub.com/rally2010/ |fechaarchivu=23 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[2011]] || [[7ᵘ Rally Arroes-Xixón]] || [[Subaru Impreza WRC]]
|-
| [[2011]] || [[Rally de Bual]] || [[Subaru Impreza WRC]]
|-
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://worldrallye.jimdo.com/entrevistes-1/regionales/jes%C3%BAs-fernandez-tano/ Entrevista a Tano]

{{Tradubot|Jesús Fernández López}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Persones d'Uviéu]]
[[Categoría:Pilotos de rally d'Asturies]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]</text>
      <sha1>pjigh5tsc9bq7tk6g6bwpd2o6qcbmj9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Susana Estrada</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162011</id>
    <revision>
      <id>3703296</id>
      <parentid>3682261</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24423" xml:space="preserve">{{Tradubot|Susana Estrada}}
{{persona}}
'''Ángela Susana Pereda Estrada''' {{nym}}, conocida artísticamente como '''Susana Estrada'''&lt;ref&gt;&quot;ESTRADA, SUSANA. Actriz española contemporánea, nacida en Xixón en 1950&quot;. Fonte: {{cita llibru |apellíu= Gómez García |nome= Manuel |añu= 1998 |títulu= [https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC&amp;pg=PA295&amp;dq=susana+estrada&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi9vrvFzpDXAhVLDsAKHWkuA5cQ6AEIPzAF#v=onepage&amp;q=susana%20estrada&amp;f=false Diccionariu Akal de Teatru] |allugamientu= |editorial= Ediciones AKAL |páxina= 295 |isbn= 978-8446008279 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Susana Estrada 53&quot;. Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 18 jun. 2003 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2003/06/18/043.html Cumplen años] |serie= |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 43 }}&lt;/ref&gt;, ye una [[actriz]], [[vedette]] y [[cantante]] retirada, considerada como unu de los [[Símbolu sexual|símbolos eróticos]] más desinhibidos y prevocadores a la d'exhibir el so cuerpu&lt;ref&gt;Sobresalen nesti sentíu los sos llamativos vistíos de malla ensin nada debaxo, el so famosu posáu en plena [[Gran Vía]] madrilana enfundada nun curtiu arnés de cueru negru que dexaba al aire'l vellu púbicu o, inclusive, el so non menos sonada asistencia a una entrega de premios nel emblemáticu [[El Molín]] de Barcelona, dafechu desnuda.&lt;/ref&gt; o esponer públicamente los sos escandalosos criterios y costumes sexuales de la denominada «[[Transición española]]» y representante por antonomasia del llamáu «[[cine de destape]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Sara |apellíu= Sáez |títulu= Les reines del destape español |url= https://www.elmundo.es/album/loc/2014/02/18/530267b4268y3ed53y8b457b_1.html |periódicu= EL MUNDU |fechaaccesu =16 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= ¿Qué foi de…? – Les muses del destape |url= http://quefuedemagazine.blogspot.com.es/2015/01/les muses-del destape.html |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; N'ochobre de 2008, apaez de volao en ''[[Los años desnudos]] (Clasificada S)'', ambientada nesi tiempu y na que, curiosamente, interpreta a una periodista feminista declaradamente contraria a esi tipu de películes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Puxanza y cayente del despelote |url= http://www.fotogramas.es/Peliculas/Los anos desnudos.-Clasificada-S/Puxanza-y-cayente-del-despelote |periódicu= Fotogrames |fechaaccesu =20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
De familia minera, l'actriz mora en Xixón, onde trabaya de bibliotecaria del conocíu Atenéu Xovellanos,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos|apellíu= García Santa Cecilia |títulu= Bibliotecarios malvaos/ 8 |url= http://www.fronterad.com/?q=bitacoras/carlossantacecilia/bibliotecarios-malvaos-8 |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; hasta que bien a principios de los [[Años 1970|años 70]] decide treslladase a Madrid pa empecipiar la so carrera artística, teniendo de conformase en principiu con modestes incursiones en [[Café-teatru|cafés teatro]] de la capital, hasta qu'al poco tiempu -y llega la oportunidá de debutar anque modestamente nel cine de la mano de direutores como [[José Luis Merino]] (''El Foín de Monterrey'', 1971),&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Joaquín |apellíu= de Luna |títulu= El Foín de Monterrey |url= https://elpais.com/diario/1995/05/18/radiotv/800748013_850215.html |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; [[Benito Alazraki]] (''Los trés perfectes casaes'', 1973), Tomás Aznar (''El llibru de bon amor'', na que coincide cola so prima la tamién actriz [[Blanca Estrada]]), [[Jorge Grau]] (''[[La trastienda (película)|La trastienda]]'', 1975) o [[Amando de Ossorio]] (''[[La nueche de les gaviluetes]]'', 1975).

=== Saltu a la fama ===
Pero ye en [[1976]] cuando solo unos meses dempués de la muerte del dictador y, con ella, la supresión oficial de la censura franquista presenta nel café teatru Videoset de la [[Cai de la Princesa|calle Princesa]] nᵘ 5 «l'espectáculu más atrevíu de Madrid», ''Hestories de &quot;Strip-Tease&quot;'',&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 25 ago. 1976 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1976/08/25/050.html VIDEOSET] |serie= CAFES-TEATRO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 50 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 10 dic. 1976 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1976/12/10/076.html VIDEOSET] |serie= CAFES-TEATRO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 76 }}&lt;/ref&gt; nel que, si na película, la sensual [[Gilda (película)|Gilda]] ([[Rita Hayworth]]) esprender namái del famosu guante, la Estrada déxase solo esa prenda,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Les muses del destape |url= https://www.elmundo.es/albumes/2008/09/23/magacín_desatape/index_1.html |periódicu= EL MUNDU.es |fechaaccesu =21 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; lo que la convierte na primer actriz española que s'esibió dafechu esnuda nun escenariu (tantu [[María José Goyanes]], primero, en ''[[Equus (obra)|Equus]]'' como [[Victoria Vera]] en ''[[¿Por qué cuerres, Ulises?]]'' amosaron solo los pechos)&lt;ref&gt;&quot;María José Goyanes foi la primer actriz que nun teatru madrilanu amosóse col pechu dafechu desnudu, […] Tres María José Goyanes, Victoria Vera esibióse tamién col pechu desnudu n'otru teatru madrilanu. Fonte: {{cita publicación |apellíu= Álvarez |nome= Carlos Luis |añu= 25 oct. 1975 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1975/10/25/058.html Gala, patiscáu nel estrenu de &quot;¿Por qué cuerres, Ulises?&quot;] |serie= TEATRO |publicación= Blanco y Negru |allugamientu= Madrid |páxines= 58-60 }}&lt;/ref&gt; y unu de los finxos sexuales más tresgresores de la dómina.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Valeria |apellíu= Vegas |títulu= Afitaos sexuales de la pantalla que fixeron a esti país más llibre… y eróticu |url= http://www.revistavanityfair.es/actualidad/cine/articulos/la-trastienda-maria-jose-cantudo-susana-estrada-patxi-andion-siéntome-extrana-barbara-rei/21354 |periódicu= VANITY FAIR |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu añu, empieza a dirixir na revista ''Play Lady'' un consultoriu sexolóxicu. Los sos xuicios resulten tan inmorales aquel día que ye xulgada por escándalu públicu y sancionada con una multa, retirada del pasaporte, inhabilitación pa cargu públicu y perda del derechu a votu hasta 1988,&lt;ref name=&quot;a44d851f&quot;&gt;{{cita publicación |nome= Azahara |apellíu= Villacorta |títulu= &quot;Yá non hiperventilo por naide&quot; |url= https://www.elcomercio.es/sociedá/201512/27/hiperventilo-naide-20151227001632-v.html |periódicu= El Comerciu |fechaaccesu =16 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; «hasta'l puntu de trate obligada a llevar cuatro guardaespaldes».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Josep |apellíu= Sandoval |títulu= Desnuda molición |url= http://hemeroteca.lavanguardia.com/edition.html?edition=Vivir%20Barcelona&amp;bd=20&amp;bm=01&amp;by=2009&amp;ed=20&amp;em=01&amp;ey=2009 |periódicu= La Vanguardia |páxines= 8-9 |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Nando |apellíu= Cruz |títulu= Susana Estrada: &quot;Yo debí de ser la primer española con guardaespaldes&quot; |url= http://www.elperiodico.com/es/gente/20170528/susana-estrada-debi-ser-primer-espanola-con-guardaespaldes-6063273 |periódicu= elPeriódico |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Mas, llueñe de arredrarse, l'actriz sigue esibiéndose ensin ropa en numberoses revistes como ''[[Interviú]]'' (n'agostu de 1976, apaez «desnuda en familia»),&lt;ref&gt;Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 12-18 ago. 1976 |títulu= Susana Estrada, esnuda en familia |publicación= Interviú |númberu= 13 |páxines= }}&lt;/ref&gt; ''[[Lib]]'', ''Climax'', ''Papillón''… o ''Solo pa homes'', na qu'en 1979 publicar la fotonovela pornoerótica ''El sexu de Susana'', dalgunos de que los sos episodios titular ''Ente les mios nueves zanques'' (II), ''Duce sexu de Lesbos'' (III), ''La maxa del deséu'' (VII) o ''Placeres crueles'' (VIII). Nes sos declaraciones, dexa claro que nun se quitar la ropa por esixencies del guión», sinón porque-y pruyir y, sobremanera, porque considera que la igualdá de la muyer tien d'empezar pola total desinhibición a la d'amosar el so cuerpu en públicu y l'actividá sexual ensin prohibiciones.

Ente [[1977]] y [[1981]], protagoniza una serie de películes d'altu conteníu erótico, ente les que cabo mentar ''El mocín Drácula'' ([[Carlos Benpar]], 1977), ''Sexy… amor y fantasía'' (Juan Xiol, 1977), con [[Ágata Lys]], o ''Pepito piscines'' ([[Luis María Delgado]], 1978), con [[Fernando Esteso]], al empar que llanza dalgunos [[Senciellu (discu)|singles]] con títulos tan significativos como ''¡Góciame yá!'',&lt;ref&gt;Al paecer, la cantante quería titulala ''Fóllame yá'', a lo que la compañía discográfica negar en redondu. Fonte: {{cita llibru |apellíu= Barba |nome= Barba |añu=2009 |títulu= [https://books.google.es/books?id=AskUjndabF0C&amp;pg=PA323&amp;dq=susana+estrada&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiq3britJDXAhWG1RQKHTYVDBoQuwUIPTAE#v=onepage&amp;q=susana%20estrada&amp;f=false 100 españoles y el sexu] |ubicación= Barcelona |editorial= Plaza &amp; Janés Editor |páxina= 323 |isbn= 978-8401379895 }}&lt;/ref&gt; ''Hagámoslo xuntos'', ''¡Quitar el sostén!'', ''Tócame'', ''Voi desnuda'', ''El mio mozu favoritu'' o ''¡Qué calor!'', estos dos últimos clasificaos «S» pol so conteníu altamente pornográficu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada Discografía |url= https://www.discogs.com/es/artist/2227588-Susana-Estrada |periódicu= |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; Yá en 1994, interpreta ''La banana'', a dúu con [[Paco Clavel]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Paco Clavel – Duets |url= https://www.discogs.com/es/Paco-Clavel-Duets/release/6823213 |periódicu= |fechaaccesu= 19 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

El 29 de mayu de 1978, l'actriz, que yá se convirtió nel paradigma de la incipiente [[revolución sexual]] nel país colos sos frecuentes desnudos integrales y el so llinguaxe irreverente, publica nel últimu númberu de la revista ''[[Can Can (revista de Bruguera)|Can Can]]'' unu de los llamaos pola mesma editorial «rellatos eróticu-decentes que chisquen les nueses páxines», xunto a autores consagraos como [[Francisco Ibáñez]], [[Raf (historietista)|Raf]] o [[Roberto Segura]], ente otros.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Antonio |apellíu= Tausiet |títulu= Mortadelo: L'únicu númberu de la cuarta dómina |url= http://seronoser.free.fr/bruguera/elcinedehoy.htm |periódicu= |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Tamién en 1978, sale'l llibru del so representante Carlos de las Heras, ''Susana Estrada húmedu sexu'', nel que l'autor describe con detalle la vida sexual de l'artista y pol que ye condergáu n'agostu de 1984 a un mes y un día d'arrestu mayor, inhabilitación y multa de 40&amp;nbsp;000 pesetes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= El Correo hai 25 años: Cuando &quot;la pornografía enche lo ético&quot; |url= http://www.elcorreogallego.es/santiago/ecg/el corréu-fai-25-anos/idEdicion-2009-08-08/idNoticia-455975/ |periódicu= elCorreoGallego.es |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== «Non vaya a constiparse» ===
Pero ensin dulda la imaxe que dispara la so fama mediática ye la tomada'l 14 de febreru de 1978 mientres una entrega de premios promovida pol desapaecíu diariu ''[[Pueblo (periódicu)|Pueblo]]'', na que se ve a l'actriz recoyendo unu de los gallardones de manes del entós líder del [[Partíu Socialista Popular (España)|PSP]], [[Enrique Tierno Galván]], nel xustu momentu nel qu'un pechu «salir ensin pensalo» («La chaqueta abrióse y yo solo dexé faer a los fotógrafos»).&lt;ref name=&quot;a44d851f&quot; /&gt; El futuru alcalde de Madrid alvirtiólu: «Non vaya a constiparse».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Rafael |apellíu= Cuayes |títulu= Desatape ante'l Vieyu Profesor |url= https://elpais.com/diario/2007/05/17/madrid/1179401067_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= José |apellíu= Aguilar |títulu= Susana Estrada: &quot;Volvía llocu a Tierno Galván&quot; |url= https://www.elmundo.es/loc/2014/01/17/52d8345522601d8y498b456d.html |periódicu= EL MUNDU |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Campmany |nome= Jaime |añu= 24 dic. 1995 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1995/12/24/021.html Los oríxenes] |serie= Escenes polítiques |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 21 }}&lt;/ref&gt;

{{cita|'''L'apertura''' de la censura fai posible una eclosión d'espectáculos, publicaciones y películes d'altu conteníu erótico, lo que se conoz como ''el destape''. Munches estrelles del cine y el cantar entainar a esnudase nes revistes o nel cine, lo que lleva a considerase una toma de postura política a favor de la llibertá. Nel actu de la entrega d'esti premiu un movimientu más o menos voluntariu de la estrella pon de manifiestu unu de los sos famosos pechos. El veteranu políticu aconséyalu: &quot;Tápese, señorita, tápese&quot;.

&lt;small&gt;Madrid, 14 de febreru. Enrique Tierno Galván entrega a Susana Estrada, ''musa erótica de la Transición'', el premiu Populares de Pueblo, que se concede a personalidaes destacaes en política, arte, ciencies, periodismu y espectáculos, escoyíos añalmente pol diariu ''Pueblo''.&lt;/small&gt;|
{{cita llibru |apellíu= Eslava Galán |nome= Juan|añu= 2006 |títulu= La Transición |serie= Memoria gráfica de la hestoria y la sociedá españoles del sieglu XX |allugamientu= Madrid |editorial= Diariu EL PAÍS |volume= 7 |páxines= 144-145 |isbn= 8498153255 }}}}

=== Nuevos escándalos ===
A principios de 1979, poner n'escena nel madrilanu [[teatro Muñoz Ensuga]] l'espectáculu musical ''Muñeques'', so la direición d'Andrés Magdaleno y nel que'l so ''partenaire'' ye un libidinoso «robot» col qu'asonsaña amorecer en distintes postures.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada, la voz del destape que cantó al amor ente homes |url= http://www.sufridoresencasa.com/susana-estrada-discu-2017/ |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= ESTRADA, Susana |url= http://www.guerssen.com/catalogue.php?ide=28583 |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada |url= https://www.deejay.de/Susana_Estrada_The_Sexadelic_Discu-funk_Sound_Of_ESP001_Vinyl__274610 |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 2 feb. 1979 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1979/02/02/091.html Espectáculu musical nel Teatru Muñoz Ensuga] |serie= |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 91 }}&lt;/ref&gt;

N'abril de 1981, estrena «con calter d'acontecimientu» na sala Pirandello-2 el musical ''Machos'', clasificáu «S», con música y arreglos de Manolo Gas, coreografía de [[Giorgio Aresu]] y la collaboración especial del actor y presentador Pepe Álvarez,&lt;ref&gt;Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 24 abr. 1981 |títulu= PIRANDELLO-2 |publicación= ABC |ubicación= Madrid |serie= ESPECTÁCULO |páxina= 64 }}&lt;/ref&gt; considerada como la primer función en qu'una actriz española atrever a masturbarse de manera explicita ante'l públicu.

El 13 de xunetu, protagoniza un nuevu discutiniu a raigañu del coloquiu que caltién col sacerdote y escritor [[José Luis Martín Vigil]] nel programa ''Mano a mano'', emitíu pola Primer Cadena de Televisión Española, sobre sexu y que da orixe inclusive a una cierta campaña per parte de los sectores más reaccionarios con cuenta de forzar la dimisión del entós direutor xeneral del ente públicu [[Fernando Castedo]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Miguel Ángel |apellíu= Lerma Usero |títulu= Martín Vigil &quot;versus&quot; Susana Estrada |url= https://elpais.com/diario/1981/07/29/opinion/365205613_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Sondio d'opinión sobre'l &quot;mano a mano&quot; Susana Estrada-Martín Vigil |url= https://elpais.com/diario/1981/07/18/ultima/364255206_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos de los apellíu= Heras |títulu= L'obispu, Susana Estrada y Martín Vigil |url= https://elpais.com/diario/1981/08/13/opinion/366501613_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Corbalán |nome= Pablo |añu= 15 jul. 1981 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1981/07/15/085.html El &quot;show&quot; Estrada] |serie= TV |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 85 }}&lt;/ref&gt;

Seis años dempués, presenta nel ''music-hall'' Pasapoga el «supershow ''Machos 87''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 3 ago. 1987 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1987/08/03/071.html Sales de fiestes] |serie= ESPECTÁCULO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 71 }}&lt;/ref&gt; Esta vegada, asitiar ente les piernes una especie de xigantescu falu que lu introduz pol anu a unu de los baillarinos. La función algama la so clímax cuando l'actriz ye «[[crucificada]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Ricardo |apellíu= Cantalapiedra |títulu= Les coses de Susana |url= https://elpais.com/diario/1987/05/29/cultura/549237616_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Delles apaiciones en televisión ===
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;40&quot; |Añu
!width=&quot;120&quot; |Programa
!width=&quot;120&quot; |Cadena
!width=&quot;120&quot; |Día/s d'emisión
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1980 || '''''[[Aplausu (programa de televisión)|Aplausu]]''''' || [[Televisión Española|TVE]] || 17 de mayu
|-
|rowspan=3 align=&quot;center&quot;| 2005 || '''''[[Acorrexaos|La Granxa 2]]''''' || [[Antena 3]] || 28 de marzu, 5, 12 y 17 d'abril
|-
| '''''[[Pasapalabra]]''''' || [[Telecinco]] || 26, 27 y 30 de mayu
|-
| '''''[[Crónicas Marcianas (programa de televisión)|Crónicas Marcianas]]''''' || [[Telecinco]] || 
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2006 || '''''La imaxe de la to vida''''' (1.6) || [[Televisión Española|TVE]] || 19 d'ochobre
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 2007 || '''''La tele de la to vida''''' (1.23) || [[Televisión Española|TVE]] || 15 de xunu
|-
| '''''Memòries de la tele''''' (2.2) || [[Televisión Española|TVE]] || 22 de setiembre
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2008 || '''''Yo tuvi ellí''''' || [[Televisión Española|TVE]] || 5 d'abril
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2017 || '''''[[Viva la vida (programa de televisión)|Viva la vida]]''''' (1.19) || [[Telecinco]] || 30 de xunetu
|}

=== «De &quot;reina del destape&quot; a cantante en Benidorm» ===
Dende va años, mora ente Madrid y Benidorm, dedicada al mundu de la música.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos |apellíu= Barriu |títulu= Susana Estrada/ De &quot;reina del destape&quot; a cantante en Benidorm |url= http://www.interviu.es/branu-2011/la mio-portada/articulos/susana-estrada# |periódicu= Interviú |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Esteban |apellíu= Linés |títulu= Susana Estrada: La voz de los cantares del destape |url= https://www.lavanguardia.com/gente/20170514/422533500507/susana-estrada-cantares-desatape.html |periódicu= La Vanguardia |fechaaccesu= 26 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Jessica |apellíu= Martín |títulu= Susana Estrada: &quot;Toi na hestoria d'esti país&quot; |url= https://www.lavanguardia.com/vida/20170602/423140136621/susana-estrada-toi-en-la hestoria-de-esti-pais.html |periódicu= La Vanguardia |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==

=== Cine ===
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;40&quot; |Añu
!width=&quot;120&quot; |Película
!width=&quot;120&quot; |Personaxe
!width=&quot;120&quot; |Direutor/ye
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1973 || ''Los trés perfectes casaes'' || || Benito Alazraki
|-
| ''Lo verde empieza nos Pirineos'' || || Vicente Escrivá
|-
|rowspan=3 align=&quot;center&quot;| 1975 || ''El llibru de bon amor'' || Amiga primer || Tomás Aznar
|-
| ''La nueche de les gaviluetes'' || Moza sacrificada de primeres || Amando de Ossorio
|-
| ''La trastienda'' || Paz || Jorge Grau
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1976 || ''Lucecita'' || || José Luis Madrid
|-
| ''El mocín Drácula'' || Mina Harker || Carlos Benpar
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1977 || ''Sexi… amor y fantasía'' || Adela || Juan Xiol
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1978 || ''El maraviyosu mundu del sexu''&lt;ref&gt;&quot;Amás de 'esfrutar' con esta, la película más atrevida y enxamás filmada… ¿Quier pasar 24 hores con SUSANA, nel llugar que Ud. escueya y con tolos gastos pagos? ¡Esixa! los sos boletos en taquilla pal concursu '24 HORES CON SUSANA ESTRADA'&quot;. Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 2 sep. 1978 |títulu= [http://hemeroteca.sevilla.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/1978/09/02/038.html El maraviyosu mundu del sexu] |serie= Sales d'estrenu |publicación= ABC |ubicación= Sevilla |páxina= 38 }}&lt;/ref&gt; || Verónica || Mariano V. García
|-
| ''Pepito piscines'' || Charo || Luis María Delgado
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1982 || ''Pasión prohibida'' || Teresa || Amando de Ossorio
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1992 || ''Comamos y bebamos toos d'Él'' (curtiumetraxe) || || José Antonio Quirós
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2000 || ''Aquellos estraños momentos'' (curtiumetraxe) || || Fernando Sánchez
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2000 || ''Los años desnudos (Clasificada S)'' (collaboración especial) || || Dunia Ayaso, Félix Sabroso
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2011 || ''Carne crudo'' || || Tirso Caleru
|}

== Discografía (selección) ==
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;120&quot; |Álbum
! width=&quot;40&quot; |Añu de llanzamientu
!width=&quot;120&quot; |Temes
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| ''Amor y Llibertá'' || 1981 || ''El mio mozu favoritu''&lt;br /&gt;''¡Ven!''&lt;br /&gt;''Vamos Llograr volar''&lt;br /&gt;''¡Góciame yá!''&lt;br /&gt;''¡Qué calor!''&lt;br /&gt;''Sable y mar''&lt;br /&gt;''¡Quitar el sostén!''&lt;br /&gt;''Un sitiu sol sol''&lt;br /&gt;''Hagámoslo xuntos''&lt;br /&gt;''Voi desnuda''
|-
| ''Hestories inconfesables'' || 1981 || ''El mio mozu favoritu'' (cantar)&lt;br /&gt;''El mio mozu favoritu'' (historia porno)&lt;br /&gt;''¡Qué calor!'' (cantar)&lt;br /&gt;''¡Qué calor!'' (historia porno)
|-
| ''The Sexadelic Discu Funk Sound of… Susana Estrada'' || 2017 || ''Hagámoslo xuntos''&lt;br /&gt;''Voi desnuda''&lt;br /&gt;''Machos''&lt;br /&gt;''Vamos Llograr volar''&lt;br /&gt;''Afalágame''&lt;br /&gt;''¡Góciame yá!''&lt;br /&gt;''¡Quitar el sostén!''&lt;br /&gt;''Espacial''&lt;br /&gt;''Amorezamos''&lt;br /&gt;''¡Qué calor!''&lt;br /&gt;''El mio mozu favoritu''&lt;br /&gt;''Un sitiu sol sol''&lt;br /&gt;''Tócame''
|}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíu= Aguilar García |nome= José Antonio |añu= 2012 |títulu= Les estrelles del destape y la Transición – El cine español esnúdase |editorial= T&amp;B Editor |ubicación= Madrid |isbn= 978-8415405092 }}
* {{cita llibru |apellíu= Eslava Galán |nome= Juan |añu= 2016 |títulu= La década que nos dexó ensin aliento |ubicación= Barcelona |editorial= Planeta |isbn= 978-8408150077 }}
* {{cita llibru |apellíu= Heras Daviu |nome= Carlos de los añu= 1978 |títulu= Susana Estrada húmedu sexu |ubicación= Madrid |isbn= 8440045018 }}
* {{cita llibru |apellíu= VV. AA. |nome= |añu= 2013 |títulu= España al traviés de la fotografía (1839-2010) |editorial= Penguin Random House Grupu Editorial |ubicación= Barcelona |númberu= 233 |páxina= 393 |isbn= 978-8430607457 }}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1949||Estrada, Susana}}
[[Categoría:Actores y actrices de cine d'Asturies]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Asturies]]
[[Categoría:Cantantes d'Asturies]]
[[Categoría:Vedettes d'España]]
[[Categoría:Persones de Xixón]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>29hf4wciq8smemkq5p9qdptrokff66g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703321</id>
      <parentid>3703296</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24424" xml:space="preserve">{{Tradubot|Susana Estrada}}
{{persona}}
'''Ángela Susana Pereda Estrada''' {{nym}}, conocida artísticamente como '''Susana Estrada'''&lt;ref&gt;&quot;ESTRADA, SUSANA. Actriz española contemporánea, nacida en Xixón en 1950&quot;. Fonte: {{cita llibru |apellíu= Gómez García |nome= Manuel |añu= 1998 |títulu= [https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC&amp;pg=PA295&amp;dq=susana+estrada&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi9vrvFzpDXAhVLDsAKHWkuA5cQ6AEIPzAF#v=onepage&amp;q=susana%20estrada&amp;f=false Diccionariu Akal de Teatru] |allugamientu= |editorial= Ediciones AKAL |páxina= 295 |isbn= 978-8446008279 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Susana Estrada 53&quot;. Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 18 jun. 2003 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2003/06/18/043.html Cumplen años] |serie= |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 43 }}&lt;/ref&gt;, ye una [[actriz]], [[vedette]] y [[cantante]] retirada, considerada como unu de los [[Símbolu sexual|símbolos eróticos]] más desinhibidos y prevocadores a la d'exhibir el so cuerpu&lt;ref&gt;Sobresalen nesti sentíu los sos llamativos vistíos de malla ensin nada debaxo, el so famosu posáu en plena [[Gran Vía]] madrilana enfundada nun curtiu arnés de cueru negru que dexaba al aire'l vellu púbicu o, inclusive, el so non menos sonada asistencia a una entrega de premios nel emblemáticu [[El Molín]] de Barcelona, dafechu desnuda.&lt;/ref&gt; o esponer públicamente los sos escandalosos criterios y costumes sexuales de la denominada «[[Transición española]]» y representante por antonomasia del llamáu «[[cine de destape]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Sara |apellíu= Sáez |títulu= Les reines del destape español |url= https://www.elmundo.es/album/loc/2014/02/18/530267b4268y3ed53y8b457b_1.html |periódicu= EL MUNDU |fechaaccesu =16 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= ¿Qué foi de…? – Les muses del destape |url= http://quefuedemagazine.blogspot.com.es/2015/01/les muses-del destape.html |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; N'ochobre de 2008, apaez de volao en ''[[Los años desnudos]] (Clasificada S)'', ambientada nesi tiempu y na que, curiosamente, interpreta a una periodista feminista declaradamente contraria a esi tipu de películes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Puxanza y cayente del despelote |url= http://www.fotogramas.es/Peliculas/Los anos desnudos.-Clasificada-S/Puxanza-y-cayente-del-despelote |periódicu= Fotogrames |fechaaccesu =20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
De familia minera, l'actriz mora en Xixón, onde trabaya de bibliotecaria del conocíu Atenéu Xovellanos,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos|apellíu= García Santa Cecilia |títulu= Bibliotecarios malvaos/ 8 |url= http://www.fronterad.com/?q=bitacoras/carlossantacecilia/bibliotecarios-malvaos-8 |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; hasta que bien a principios de los [[Años 1970|años 70]] decide treslladase a Madrid pa empecipiar la so carrera artística, teniendo de conformase en principiu con modestes incursiones en [[Café-teatru|cafés teatro]] de la capital, hasta qu'al poco tiempu -y llega la oportunidá de debutar anque modestamente nel cine de la mano de direutores como [[José Luis Merino]] (''El Foín de Monterrey'', 1971),&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Joaquín |apellíu= de Luna |títulu= El Foín de Monterrey |url= https://elpais.com/diario/1995/05/18/radiotv/800748013_850215.html |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; [[Benito Alazraki]] (''Los trés perfectes casaes'', 1973), Tomás Aznar (''El llibru de bon amor'', na que coincide cola so prima la tamién actriz [[Blanca Estrada]]), [[Jorge Grau]] (''[[La trastienda (película)|La trastienda]]'', 1975) o [[Amando de Ossorio]] (''[[La nueche de les gaviluetes]]'', 1975).

=== Saltu a la fama ===
Pero ye en [[1976]] cuando solo unos meses dempués de la muerte del dictador y, con ella, la supresión oficial de la censura franquista presenta nel café teatru Videoset de la [[Cai de la Princesa|calle Princesa]] nᵘ 5 «l'espectáculu más atrevíu de Madrid», ''Hestories de &quot;Strip-Tease&quot;'',&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 25 ago. 1976 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1976/08/25/050.html VIDEOSET] |serie= CAFES-TEATRO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 50 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 10 dic. 1976 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1976/12/10/076.html VIDEOSET] |serie= CAFES-TEATRO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 76 }}&lt;/ref&gt; nel que, si na película, la sensual [[Gilda (película)|Gilda]] ([[Rita Hayworth]]) esprender namái del famosu guante, la Estrada déxase solo esa prenda,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Les muses del destape |url= https://www.elmundo.es/albumes/2008/09/23/magacín_desatape/index_1.html |periódicu= EL MUNDU.es |fechaaccesu =21 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; lo que la convierte na primer actriz española que s'esibió dafechu esnuda nun escenariu (tantu [[María José Goyanes]], primero, en ''[[Equus (obra)|Equus]]'' como [[Victoria Vera]] en ''[[¿Por qué cuerres, Ulises?]]'' amosaron solo los pechos)&lt;ref&gt;&quot;María José Goyanes foi la primer actriz que nun teatru madrilanu amosóse col pechu dafechu desnudu, […] Tres María José Goyanes, Victoria Vera exhibióse tamién col pechu desnudu n'otru teatru madrilanu. Fonte: {{cita publicación |apellíu= Álvarez |nome= Carlos Luis |añu= 25 oct. 1975 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1975/10/25/058.html Gala, patiscáu nel estrenu de &quot;¿Por qué cuerres, Ulises?&quot;] |serie= TEATRO |publicación= Blanco y Negru |allugamientu= Madrid |páxines= 58-60 }}&lt;/ref&gt; y unu de los finxos sexuales más tresgresores de la dómina.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Valeria |apellíu= Vegas |títulu= Afitaos sexuales de la pantalla que fixeron a esti país más llibre… y eróticu |url= http://www.revistavanityfair.es/actualidad/cine/articulos/la-trastienda-maria-jose-cantudo-susana-estrada-patxi-andion-siéntome-extrana-barbara-rei/21354 |periódicu= VANITY FAIR |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu añu, empieza a dirixir na revista ''Play Lady'' un consultoriu sexolóxicu. Los sos xuicios resulten tan inmorales aquel día que ye xulgada por escándalu públicu y sancionada con una multa, retirada del pasaporte, inhabilitación pa cargu públicu y perda del derechu a votu hasta 1988,&lt;ref name=&quot;a44d851f&quot;&gt;{{cita publicación |nome= Azahara |apellíu= Villacorta |títulu= &quot;Yá non hiperventilo por naide&quot; |url= https://www.elcomercio.es/sociedá/201512/27/hiperventilo-naide-20151227001632-v.html |periódicu= El Comerciu |fechaaccesu =16 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; «hasta'l puntu de trate obligada a llevar cuatro guardaespaldes».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Josep |apellíu= Sandoval |títulu= Desnuda molición |url= http://hemeroteca.lavanguardia.com/edition.html?edition=Vivir%20Barcelona&amp;bd=20&amp;bm=01&amp;by=2009&amp;ed=20&amp;em=01&amp;ey=2009 |periódicu= La Vanguardia |páxines= 8-9 |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Nando |apellíu= Cruz |títulu= Susana Estrada: &quot;Yo debí de ser la primer española con guardaespaldes&quot; |url= http://www.elperiodico.com/es/gente/20170528/susana-estrada-debi-ser-primer-espanola-con-guardaespaldes-6063273 |periódicu= elPeriódico |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Mas, llueñe de arredrarse, l'actriz sigue esibiéndose ensin ropa en numberoses revistes como ''[[Interviú]]'' (n'agostu de 1976, apaez «desnuda en familia»),&lt;ref&gt;Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 12-18 ago. 1976 |títulu= Susana Estrada, esnuda en familia |publicación= Interviú |númberu= 13 |páxines= }}&lt;/ref&gt; ''[[Lib]]'', ''Climax'', ''Papillón''… o ''Solo pa homes'', na qu'en 1979 publicar la fotonovela pornoerótica ''El sexu de Susana'', dalgunos de que los sos episodios titular ''Ente les mios nueves zanques'' (II), ''Duce sexu de Lesbos'' (III), ''La maxa del deséu'' (VII) o ''Placeres crueles'' (VIII). Nes sos declaraciones, dexa claro que nun se quitar la ropa por esixencies del guión», sinón porque-y pruyir y, sobremanera, porque considera que la igualdá de la muyer tien d'empezar pola total desinhibición a la d'amosar el so cuerpu en públicu y l'actividá sexual ensin prohibiciones.

Ente [[1977]] y [[1981]], protagoniza una serie de películes d'altu conteníu erótico, ente les que cabo mentar ''El mocín Drácula'' ([[Carlos Benpar]], 1977), ''Sexy… amor y fantasía'' (Juan Xiol, 1977), con [[Ágata Lys]], o ''Pepito piscines'' ([[Luis María Delgado]], 1978), con [[Fernando Esteso]], al empar que llanza dalgunos [[Senciellu (discu)|singles]] con títulos tan significativos como ''¡Góciame yá!'',&lt;ref&gt;Al paecer, la cantante quería titulala ''Fóllame yá'', a lo que la compañía discográfica negar en redondu. Fonte: {{cita llibru |apellíu= Barba |nome= Barba |añu=2009 |títulu= [https://books.google.es/books?id=AskUjndabF0C&amp;pg=PA323&amp;dq=susana+estrada&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiq3britJDXAhWG1RQKHTYVDBoQuwUIPTAE#v=onepage&amp;q=susana%20estrada&amp;f=false 100 españoles y el sexu] |ubicación= Barcelona |editorial= Plaza &amp; Janés Editor |páxina= 323 |isbn= 978-8401379895 }}&lt;/ref&gt; ''Hagámoslo xuntos'', ''¡Quitar el sostén!'', ''Tócame'', ''Voi desnuda'', ''El mio mozu favoritu'' o ''¡Qué calor!'', estos dos últimos clasificaos «S» pol so conteníu altamente pornográficu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada Discografía |url= https://www.discogs.com/es/artist/2227588-Susana-Estrada |periódicu= |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; Yá en 1994, interpreta ''La banana'', a dúu con [[Paco Clavel]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Paco Clavel – Duets |url= https://www.discogs.com/es/Paco-Clavel-Duets/release/6823213 |periódicu= |fechaaccesu= 19 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

El 29 de mayu de 1978, l'actriz, que yá se convirtió nel paradigma de la incipiente [[revolución sexual]] nel país colos sos frecuentes desnudos integrales y el so llinguaxe irreverente, publica nel últimu númberu de la revista ''[[Can Can (revista de Bruguera)|Can Can]]'' unu de los llamaos pola mesma editorial «rellatos eróticu-decentes que chisquen les nueses páxines», xunto a autores consagraos como [[Francisco Ibáñez]], [[Raf (historietista)|Raf]] o [[Roberto Segura]], ente otros.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Antonio |apellíu= Tausiet |títulu= Mortadelo: L'únicu númberu de la cuarta dómina |url= http://seronoser.free.fr/bruguera/elcinedehoy.htm |periódicu= |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Tamién en 1978, sale'l llibru del so representante Carlos de las Heras, ''Susana Estrada húmedu sexu'', nel que l'autor describe con detalle la vida sexual de l'artista y pol que ye condergáu n'agostu de 1984 a un mes y un día d'arrestu mayor, inhabilitación y multa de 40&amp;nbsp;000 pesetes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= El Correo hai 25 años: Cuando &quot;la pornografía enche lo ético&quot; |url= http://www.elcorreogallego.es/santiago/ecg/el corréu-fai-25-anos/idEdicion-2009-08-08/idNoticia-455975/ |periódicu= elCorreoGallego.es |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== «Non vaya a constiparse» ===
Pero ensin dulda la imaxe que dispara la so fama mediática ye la tomada'l 14 de febreru de 1978 mientres una entrega de premios promovida pol desapaecíu diariu ''[[Pueblo (periódicu)|Pueblo]]'', na que se ve a l'actriz recoyendo unu de los gallardones de manes del entós líder del [[Partíu Socialista Popular (España)|PSP]], [[Enrique Tierno Galván]], nel xustu momentu nel qu'un pechu «salir ensin pensalo» («La chaqueta abrióse y yo solo dexé faer a los fotógrafos»).&lt;ref name=&quot;a44d851f&quot; /&gt; El futuru alcalde de Madrid alvirtiólu: «Non vaya a constiparse».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Rafael |apellíu= Cuayes |títulu= Desatape ante'l Vieyu Profesor |url= https://elpais.com/diario/2007/05/17/madrid/1179401067_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= José |apellíu= Aguilar |títulu= Susana Estrada: &quot;Volvía llocu a Tierno Galván&quot; |url= https://www.elmundo.es/loc/2014/01/17/52d8345522601d8y498b456d.html |periódicu= EL MUNDU |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Campmany |nome= Jaime |añu= 24 dic. 1995 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1995/12/24/021.html Los oríxenes] |serie= Escenes polítiques |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 21 }}&lt;/ref&gt;

{{cita|'''L'apertura''' de la censura fai posible una eclosión d'espectáculos, publicaciones y películes d'altu conteníu erótico, lo que se conoz como ''el destape''. Munches estrelles del cine y el cantar entainar a esnudase nes revistes o nel cine, lo que lleva a considerase una toma de postura política a favor de la llibertá. Nel actu de la entrega d'esti premiu un movimientu más o menos voluntariu de la estrella pon de manifiestu unu de los sos famosos pechos. El veteranu políticu aconséyalu: &quot;Tápese, señorita, tápese&quot;.

&lt;small&gt;Madrid, 14 de febreru. Enrique Tierno Galván entrega a Susana Estrada, ''musa erótica de la Transición'', el premiu Populares de Pueblo, que se concede a personalidaes destacaes en política, arte, ciencies, periodismu y espectáculos, escoyíos añalmente pol diariu ''Pueblo''.&lt;/small&gt;|
{{cita llibru |apellíu= Eslava Galán |nome= Juan|añu= 2006 |títulu= La Transición |serie= Memoria gráfica de la hestoria y la sociedá españoles del sieglu XX |allugamientu= Madrid |editorial= Diariu EL PAÍS |volume= 7 |páxines= 144-145 |isbn= 8498153255 }}}}

=== Nuevos escándalos ===
A principios de 1979, poner n'escena nel madrilanu [[teatro Muñoz Ensuga]] l'espectáculu musical ''Muñeques'', so la direición d'Andrés Magdaleno y nel que'l so ''partenaire'' ye un libidinoso «robot» col qu'asonsaña amorecer en distintes postures.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada, la voz del destape que cantó al amor ente homes |url= http://www.sufridoresencasa.com/susana-estrada-discu-2017/ |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= ESTRADA, Susana |url= http://www.guerssen.com/catalogue.php?ide=28583 |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada |url= https://www.deejay.de/Susana_Estrada_The_Sexadelic_Discu-funk_Sound_Of_ESP001_Vinyl__274610 |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 2 feb. 1979 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1979/02/02/091.html Espectáculu musical nel Teatru Muñoz Ensuga] |serie= |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 91 }}&lt;/ref&gt;

N'abril de 1981, estrena «con calter d'acontecimientu» na sala Pirandello-2 el musical ''Machos'', clasificáu «S», con música y arreglos de Manolo Gas, coreografía de [[Giorgio Aresu]] y la collaboración especial del actor y presentador Pepe Álvarez,&lt;ref&gt;Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 24 abr. 1981 |títulu= PIRANDELLO-2 |publicación= ABC |ubicación= Madrid |serie= ESPECTÁCULO |páxina= 64 }}&lt;/ref&gt; considerada como la primer función en qu'una actriz española atrever a masturbarse de manera explicita ante'l públicu.

El 13 de xunetu, protagoniza un nuevu discutiniu a raigañu del coloquiu que caltién col sacerdote y escritor [[José Luis Martín Vigil]] nel programa ''Mano a mano'', emitíu pola Primer Cadena de Televisión Española, sobre sexu y que da orixe inclusive a una cierta campaña per parte de los sectores más reaccionarios con cuenta de forzar la dimisión del entós direutor xeneral del ente públicu [[Fernando Castedo]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Miguel Ángel |apellíu= Lerma Usero |títulu= Martín Vigil &quot;versus&quot; Susana Estrada |url= https://elpais.com/diario/1981/07/29/opinion/365205613_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Sondio d'opinión sobre'l &quot;mano a mano&quot; Susana Estrada-Martín Vigil |url= https://elpais.com/diario/1981/07/18/ultima/364255206_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos de los apellíu= Heras |títulu= L'obispu, Susana Estrada y Martín Vigil |url= https://elpais.com/diario/1981/08/13/opinion/366501613_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Corbalán |nome= Pablo |añu= 15 jul. 1981 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1981/07/15/085.html El &quot;show&quot; Estrada] |serie= TV |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 85 }}&lt;/ref&gt;

Seis años dempués, presenta nel ''music-hall'' Pasapoga el «supershow ''Machos 87''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 3 ago. 1987 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1987/08/03/071.html Sales de fiestes] |serie= ESPECTÁCULO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 71 }}&lt;/ref&gt; Esta vegada, asitiar ente les piernes una especie de xigantescu falu que lu introduz pol anu a unu de los baillarinos. La función algama la so clímax cuando l'actriz ye «[[crucificada]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Ricardo |apellíu= Cantalapiedra |títulu= Les coses de Susana |url= https://elpais.com/diario/1987/05/29/cultura/549237616_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Delles apaiciones en televisión ===
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;40&quot; |Añu
!width=&quot;120&quot; |Programa
!width=&quot;120&quot; |Cadena
!width=&quot;120&quot; |Día/s d'emisión
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1980 || '''''[[Aplausu (programa de televisión)|Aplausu]]''''' || [[Televisión Española|TVE]] || 17 de mayu
|-
|rowspan=3 align=&quot;center&quot;| 2005 || '''''[[Acorrexaos|La Granxa 2]]''''' || [[Antena 3]] || 28 de marzu, 5, 12 y 17 d'abril
|-
| '''''[[Pasapalabra]]''''' || [[Telecinco]] || 26, 27 y 30 de mayu
|-
| '''''[[Crónicas Marcianas (programa de televisión)|Crónicas Marcianas]]''''' || [[Telecinco]] || 
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2006 || '''''La imaxe de la to vida''''' (1.6) || [[Televisión Española|TVE]] || 19 d'ochobre
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 2007 || '''''La tele de la to vida''''' (1.23) || [[Televisión Española|TVE]] || 15 de xunu
|-
| '''''Memòries de la tele''''' (2.2) || [[Televisión Española|TVE]] || 22 de setiembre
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2008 || '''''Yo tuvi ellí''''' || [[Televisión Española|TVE]] || 5 d'abril
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2017 || '''''[[Viva la vida (programa de televisión)|Viva la vida]]''''' (1.19) || [[Telecinco]] || 30 de xunetu
|}

=== «De &quot;reina del destape&quot; a cantante en Benidorm» ===
Dende va años, mora ente Madrid y Benidorm, dedicada al mundu de la música.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos |apellíu= Barriu |títulu= Susana Estrada/ De &quot;reina del destape&quot; a cantante en Benidorm |url= http://www.interviu.es/branu-2011/la mio-portada/articulos/susana-estrada# |periódicu= Interviú |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Esteban |apellíu= Linés |títulu= Susana Estrada: La voz de los cantares del destape |url= https://www.lavanguardia.com/gente/20170514/422533500507/susana-estrada-cantares-desatape.html |periódicu= La Vanguardia |fechaaccesu= 26 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Jessica |apellíu= Martín |títulu= Susana Estrada: &quot;Toi na hestoria d'esti país&quot; |url= https://www.lavanguardia.com/vida/20170602/423140136621/susana-estrada-toi-en-la hestoria-de-esti-pais.html |periódicu= La Vanguardia |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==

=== Cine ===
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;40&quot; |Añu
!width=&quot;120&quot; |Película
!width=&quot;120&quot; |Personaxe
!width=&quot;120&quot; |Direutor/ye
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1973 || ''Los trés perfectes casaes'' || || Benito Alazraki
|-
| ''Lo verde empieza nos Pirineos'' || || Vicente Escrivá
|-
|rowspan=3 align=&quot;center&quot;| 1975 || ''El llibru de bon amor'' || Amiga primer || Tomás Aznar
|-
| ''La nueche de les gaviluetes'' || Moza sacrificada de primeres || Amando de Ossorio
|-
| ''La trastienda'' || Paz || Jorge Grau
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1976 || ''Lucecita'' || || José Luis Madrid
|-
| ''El mocín Drácula'' || Mina Harker || Carlos Benpar
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1977 || ''Sexi… amor y fantasía'' || Adela || Juan Xiol
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1978 || ''El maraviyosu mundu del sexu''&lt;ref&gt;&quot;Amás de 'esfrutar' con esta, la película más atrevida y enxamás filmada… ¿Quier pasar 24 hores con SUSANA, nel llugar que Ud. escueya y con tolos gastos pagos? ¡Esixa! los sos boletos en taquilla pal concursu '24 HORES CON SUSANA ESTRADA'&quot;. Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 2 sep. 1978 |títulu= [http://hemeroteca.sevilla.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/1978/09/02/038.html El maraviyosu mundu del sexu] |serie= Sales d'estrenu |publicación= ABC |ubicación= Sevilla |páxina= 38 }}&lt;/ref&gt; || Verónica || Mariano V. García
|-
| ''Pepito piscines'' || Charo || Luis María Delgado
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1982 || ''Pasión prohibida'' || Teresa || Amando de Ossorio
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1992 || ''Comamos y bebamos toos d'Él'' (curtiumetraxe) || || José Antonio Quirós
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2000 || ''Aquellos estraños momentos'' (curtiumetraxe) || || Fernando Sánchez
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2000 || ''Los años desnudos (Clasificada S)'' (collaboración especial) || || Dunia Ayaso, Félix Sabroso
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2011 || ''Carne crudo'' || || Tirso Caleru
|}

== Discografía (selección) ==
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;120&quot; |Álbum
! width=&quot;40&quot; |Añu de llanzamientu
!width=&quot;120&quot; |Temes
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| ''Amor y Llibertá'' || 1981 || ''El mio mozu favoritu''&lt;br /&gt;''¡Ven!''&lt;br /&gt;''Vamos Llograr volar''&lt;br /&gt;''¡Góciame yá!''&lt;br /&gt;''¡Qué calor!''&lt;br /&gt;''Sable y mar''&lt;br /&gt;''¡Quitar el sostén!''&lt;br /&gt;''Un sitiu sol sol''&lt;br /&gt;''Hagámoslo xuntos''&lt;br /&gt;''Voi desnuda''
|-
| ''Hestories inconfesables'' || 1981 || ''El mio mozu favoritu'' (cantar)&lt;br /&gt;''El mio mozu favoritu'' (historia porno)&lt;br /&gt;''¡Qué calor!'' (cantar)&lt;br /&gt;''¡Qué calor!'' (historia porno)
|-
| ''The Sexadelic Discu Funk Sound of… Susana Estrada'' || 2017 || ''Hagámoslo xuntos''&lt;br /&gt;''Voi desnuda''&lt;br /&gt;''Machos''&lt;br /&gt;''Vamos Llograr volar''&lt;br /&gt;''Afalágame''&lt;br /&gt;''¡Góciame yá!''&lt;br /&gt;''¡Quitar el sostén!''&lt;br /&gt;''Espacial''&lt;br /&gt;''Amorezamos''&lt;br /&gt;''¡Qué calor!''&lt;br /&gt;''El mio mozu favoritu''&lt;br /&gt;''Un sitiu sol sol''&lt;br /&gt;''Tócame''
|}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíu= Aguilar García |nome= José Antonio |añu= 2012 |títulu= Les estrelles del destape y la Transición – El cine español esnúdase |editorial= T&amp;B Editor |ubicación= Madrid |isbn= 978-8415405092 }}
* {{cita llibru |apellíu= Eslava Galán |nome= Juan |añu= 2016 |títulu= La década que nos dexó ensin aliento |ubicación= Barcelona |editorial= Planeta |isbn= 978-8408150077 }}
* {{cita llibru |apellíu= Heras Daviu |nome= Carlos de los añu= 1978 |títulu= Susana Estrada húmedu sexu |ubicación= Madrid |isbn= 8440045018 }}
* {{cita llibru |apellíu= VV. AA. |nome= |añu= 2013 |títulu= España al traviés de la fotografía (1839-2010) |editorial= Penguin Random House Grupu Editorial |ubicación= Barcelona |númberu= 233 |páxina= 393 |isbn= 978-8430607457 }}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1949||Estrada, Susana}}
[[Categoría:Actores y actrices de cine d'Asturies]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Asturies]]
[[Categoría:Cantantes d'Asturies]]
[[Categoría:Vedettes d'España]]
[[Categoría:Persones de Xixón]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1nx0pb8s1jgucmhd4q3wtlz56cj4lpl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703374</id>
      <parentid>3703321</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:33:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibiéndose =&gt; exhibiéndose</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24425" xml:space="preserve">{{Tradubot|Susana Estrada}}
{{persona}}
'''Ángela Susana Pereda Estrada''' {{nym}}, conocida artísticamente como '''Susana Estrada'''&lt;ref&gt;&quot;ESTRADA, SUSANA. Actriz española contemporánea, nacida en Xixón en 1950&quot;. Fonte: {{cita llibru |apellíu= Gómez García |nome= Manuel |añu= 1998 |títulu= [https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC&amp;pg=PA295&amp;dq=susana+estrada&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi9vrvFzpDXAhVLDsAKHWkuA5cQ6AEIPzAF#v=onepage&amp;q=susana%20estrada&amp;f=false Diccionariu Akal de Teatru] |allugamientu= |editorial= Ediciones AKAL |páxina= 295 |isbn= 978-8446008279 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Susana Estrada 53&quot;. Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 18 jun. 2003 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2003/06/18/043.html Cumplen años] |serie= |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 43 }}&lt;/ref&gt;, ye una [[actriz]], [[vedette]] y [[cantante]] retirada, considerada como unu de los [[Símbolu sexual|símbolos eróticos]] más desinhibidos y prevocadores a la d'exhibir el so cuerpu&lt;ref&gt;Sobresalen nesti sentíu los sos llamativos vistíos de malla ensin nada debaxo, el so famosu posáu en plena [[Gran Vía]] madrilana enfundada nun curtiu arnés de cueru negru que dexaba al aire'l vellu púbicu o, inclusive, el so non menos sonada asistencia a una entrega de premios nel emblemáticu [[El Molín]] de Barcelona, dafechu desnuda.&lt;/ref&gt; o esponer públicamente los sos escandalosos criterios y costumes sexuales de la denominada «[[Transición española]]» y representante por antonomasia del llamáu «[[cine de destape]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Sara |apellíu= Sáez |títulu= Les reines del destape español |url= https://www.elmundo.es/album/loc/2014/02/18/530267b4268y3ed53y8b457b_1.html |periódicu= EL MUNDU |fechaaccesu =16 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= ¿Qué foi de…? – Les muses del destape |url= http://quefuedemagazine.blogspot.com.es/2015/01/les muses-del destape.html |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; N'ochobre de 2008, apaez de volao en ''[[Los años desnudos]] (Clasificada S)'', ambientada nesi tiempu y na que, curiosamente, interpreta a una periodista feminista declaradamente contraria a esi tipu de películes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Puxanza y cayente del despelote |url= http://www.fotogramas.es/Peliculas/Los anos desnudos.-Clasificada-S/Puxanza-y-cayente-del-despelote |periódicu= Fotogrames |fechaaccesu =20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Biografía ==
De familia minera, l'actriz mora en Xixón, onde trabaya de bibliotecaria del conocíu Atenéu Xovellanos,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos|apellíu= García Santa Cecilia |títulu= Bibliotecarios malvaos/ 8 |url= http://www.fronterad.com/?q=bitacoras/carlossantacecilia/bibliotecarios-malvaos-8 |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; hasta que bien a principios de los [[Años 1970|años 70]] decide treslladase a Madrid pa empecipiar la so carrera artística, teniendo de conformase en principiu con modestes incursiones en [[Café-teatru|cafés teatro]] de la capital, hasta qu'al poco tiempu -y llega la oportunidá de debutar anque modestamente nel cine de la mano de direutores como [[José Luis Merino]] (''El Foín de Monterrey'', 1971),&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Joaquín |apellíu= de Luna |títulu= El Foín de Monterrey |url= https://elpais.com/diario/1995/05/18/radiotv/800748013_850215.html |periódicu= |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; [[Benito Alazraki]] (''Los trés perfectes casaes'', 1973), Tomás Aznar (''El llibru de bon amor'', na que coincide cola so prima la tamién actriz [[Blanca Estrada]]), [[Jorge Grau]] (''[[La trastienda (película)|La trastienda]]'', 1975) o [[Amando de Ossorio]] (''[[La nueche de les gaviluetes]]'', 1975).

=== Saltu a la fama ===
Pero ye en [[1976]] cuando solo unos meses dempués de la muerte del dictador y, con ella, la supresión oficial de la censura franquista presenta nel café teatru Videoset de la [[Cai de la Princesa|calle Princesa]] nᵘ 5 «l'espectáculu más atrevíu de Madrid», ''Hestories de &quot;Strip-Tease&quot;'',&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 25 ago. 1976 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1976/08/25/050.html VIDEOSET] |serie= CAFES-TEATRO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 50 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 10 dic. 1976 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1976/12/10/076.html VIDEOSET] |serie= CAFES-TEATRO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 76 }}&lt;/ref&gt; nel que, si na película, la sensual [[Gilda (película)|Gilda]] ([[Rita Hayworth]]) esprender namái del famosu guante, la Estrada déxase solo esa prenda,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Les muses del destape |url= https://www.elmundo.es/albumes/2008/09/23/magacín_desatape/index_1.html |periódicu= EL MUNDU.es |fechaaccesu =21 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; lo que la convierte na primer actriz española que s'esibió dafechu esnuda nun escenariu (tantu [[María José Goyanes]], primero, en ''[[Equus (obra)|Equus]]'' como [[Victoria Vera]] en ''[[¿Por qué cuerres, Ulises?]]'' amosaron solo los pechos)&lt;ref&gt;&quot;María José Goyanes foi la primer actriz que nun teatru madrilanu amosóse col pechu dafechu desnudu, […] Tres María José Goyanes, Victoria Vera exhibióse tamién col pechu desnudu n'otru teatru madrilanu. Fonte: {{cita publicación |apellíu= Álvarez |nome= Carlos Luis |añu= 25 oct. 1975 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1975/10/25/058.html Gala, patiscáu nel estrenu de &quot;¿Por qué cuerres, Ulises?&quot;] |serie= TEATRO |publicación= Blanco y Negru |allugamientu= Madrid |páxines= 58-60 }}&lt;/ref&gt; y unu de los finxos sexuales más tresgresores de la dómina.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Valeria |apellíu= Vegas |títulu= Afitaos sexuales de la pantalla que fixeron a esti país más llibre… y eróticu |url= http://www.revistavanityfair.es/actualidad/cine/articulos/la-trastienda-maria-jose-cantudo-susana-estrada-patxi-andion-siéntome-extrana-barbara-rei/21354 |periódicu= VANITY FAIR |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu añu, empieza a dirixir na revista ''Play Lady'' un consultoriu sexolóxicu. Los sos xuicios resulten tan inmorales aquel día que ye xulgada por escándalu públicu y sancionada con una multa, retirada del pasaporte, inhabilitación pa cargu públicu y perda del derechu a votu hasta 1988,&lt;ref name=&quot;a44d851f&quot;&gt;{{cita publicación |nome= Azahara |apellíu= Villacorta |títulu= &quot;Yá non hiperventilo por naide&quot; |url= https://www.elcomercio.es/sociedá/201512/27/hiperventilo-naide-20151227001632-v.html |periódicu= El Comerciu |fechaaccesu =16 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; «hasta'l puntu de trate obligada a llevar cuatro guardaespaldes».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Josep |apellíu= Sandoval |títulu= Desnuda molición |url= http://hemeroteca.lavanguardia.com/edition.html?edition=Vivir%20Barcelona&amp;bd=20&amp;bm=01&amp;by=2009&amp;ed=20&amp;em=01&amp;ey=2009 |periódicu= La Vanguardia |páxines= 8-9 |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Nando |apellíu= Cruz |títulu= Susana Estrada: &quot;Yo debí de ser la primer española con guardaespaldes&quot; |url= http://www.elperiodico.com/es/gente/20170528/susana-estrada-debi-ser-primer-espanola-con-guardaespaldes-6063273 |periódicu= elPeriódico |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Mas, llueñe de arredrarse, l'actriz sigue exhibiéndose ensin ropa en numberoses revistes como ''[[Interviú]]'' (n'agostu de 1976, apaez «desnuda en familia»),&lt;ref&gt;Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 12-18 ago. 1976 |títulu= Susana Estrada, esnuda en familia |publicación= Interviú |númberu= 13 |páxines= }}&lt;/ref&gt; ''[[Lib]]'', ''Climax'', ''Papillón''… o ''Solo pa homes'', na qu'en 1979 publicar la fotonovela pornoerótica ''El sexu de Susana'', dalgunos de que los sos episodios titular ''Ente les mios nueves zanques'' (II), ''Duce sexu de Lesbos'' (III), ''La maxa del deséu'' (VII) o ''Placeres crueles'' (VIII). Nes sos declaraciones, dexa claro que nun se quitar la ropa por esixencies del guión», sinón porque-y pruyir y, sobremanera, porque considera que la igualdá de la muyer tien d'empezar pola total desinhibición a la d'amosar el so cuerpu en públicu y l'actividá sexual ensin prohibiciones.

Ente [[1977]] y [[1981]], protagoniza una serie de películes d'altu conteníu erótico, ente les que cabo mentar ''El mocín Drácula'' ([[Carlos Benpar]], 1977), ''Sexy… amor y fantasía'' (Juan Xiol, 1977), con [[Ágata Lys]], o ''Pepito piscines'' ([[Luis María Delgado]], 1978), con [[Fernando Esteso]], al empar que llanza dalgunos [[Senciellu (discu)|singles]] con títulos tan significativos como ''¡Góciame yá!'',&lt;ref&gt;Al paecer, la cantante quería titulala ''Fóllame yá'', a lo que la compañía discográfica negar en redondu. Fonte: {{cita llibru |apellíu= Barba |nome= Barba |añu=2009 |títulu= [https://books.google.es/books?id=AskUjndabF0C&amp;pg=PA323&amp;dq=susana+estrada&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiq3britJDXAhWG1RQKHTYVDBoQuwUIPTAE#v=onepage&amp;q=susana%20estrada&amp;f=false 100 españoles y el sexu] |ubicación= Barcelona |editorial= Plaza &amp; Janés Editor |páxina= 323 |isbn= 978-8401379895 }}&lt;/ref&gt; ''Hagámoslo xuntos'', ''¡Quitar el sostén!'', ''Tócame'', ''Voi desnuda'', ''El mio mozu favoritu'' o ''¡Qué calor!'', estos dos últimos clasificaos «S» pol so conteníu altamente pornográficu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada Discografía |url= https://www.discogs.com/es/artist/2227588-Susana-Estrada |periódicu= |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; Yá en 1994, interpreta ''La banana'', a dúu con [[Paco Clavel]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Paco Clavel – Duets |url= https://www.discogs.com/es/Paco-Clavel-Duets/release/6823213 |periódicu= |fechaaccesu= 19 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

El 29 de mayu de 1978, l'actriz, que yá se convirtió nel paradigma de la incipiente [[revolución sexual]] nel país colos sos frecuentes desnudos integrales y el so llinguaxe irreverente, publica nel últimu númberu de la revista ''[[Can Can (revista de Bruguera)|Can Can]]'' unu de los llamaos pola mesma editorial «rellatos eróticu-decentes que chisquen les nueses páxines», xunto a autores consagraos como [[Francisco Ibáñez]], [[Raf (historietista)|Raf]] o [[Roberto Segura]], ente otros.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Antonio |apellíu= Tausiet |títulu= Mortadelo: L'únicu númberu de la cuarta dómina |url= http://seronoser.free.fr/bruguera/elcinedehoy.htm |periódicu= |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Tamién en 1978, sale'l llibru del so representante Carlos de las Heras, ''Susana Estrada húmedu sexu'', nel que l'autor describe con detalle la vida sexual de l'artista y pol que ye condergáu n'agostu de 1984 a un mes y un día d'arrestu mayor, inhabilitación y multa de 40&amp;nbsp;000 pesetes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= El Correo hai 25 años: Cuando &quot;la pornografía enche lo ético&quot; |url= http://www.elcorreogallego.es/santiago/ecg/el corréu-fai-25-anos/idEdicion-2009-08-08/idNoticia-455975/ |periódicu= elCorreoGallego.es |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== «Non vaya a constiparse» ===
Pero ensin dulda la imaxe que dispara la so fama mediática ye la tomada'l 14 de febreru de 1978 mientres una entrega de premios promovida pol desapaecíu diariu ''[[Pueblo (periódicu)|Pueblo]]'', na que se ve a l'actriz recoyendo unu de los gallardones de manes del entós líder del [[Partíu Socialista Popular (España)|PSP]], [[Enrique Tierno Galván]], nel xustu momentu nel qu'un pechu «salir ensin pensalo» («La chaqueta abrióse y yo solo dexé faer a los fotógrafos»).&lt;ref name=&quot;a44d851f&quot; /&gt; El futuru alcalde de Madrid alvirtiólu: «Non vaya a constiparse».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Rafael |apellíu= Cuayes |títulu= Desatape ante'l Vieyu Profesor |url= https://elpais.com/diario/2007/05/17/madrid/1179401067_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= José |apellíu= Aguilar |títulu= Susana Estrada: &quot;Volvía llocu a Tierno Galván&quot; |url= https://www.elmundo.es/loc/2014/01/17/52d8345522601d8y498b456d.html |periódicu= EL MUNDU |fechaaccesu =13 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Campmany |nome= Jaime |añu= 24 dic. 1995 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1995/12/24/021.html Los oríxenes] |serie= Escenes polítiques |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 21 }}&lt;/ref&gt;

{{cita|'''L'apertura''' de la censura fai posible una eclosión d'espectáculos, publicaciones y películes d'altu conteníu erótico, lo que se conoz como ''el destape''. Munches estrelles del cine y el cantar entainar a esnudase nes revistes o nel cine, lo que lleva a considerase una toma de postura política a favor de la llibertá. Nel actu de la entrega d'esti premiu un movimientu más o menos voluntariu de la estrella pon de manifiestu unu de los sos famosos pechos. El veteranu políticu aconséyalu: &quot;Tápese, señorita, tápese&quot;.

&lt;small&gt;Madrid, 14 de febreru. Enrique Tierno Galván entrega a Susana Estrada, ''musa erótica de la Transición'', el premiu Populares de Pueblo, que se concede a personalidaes destacaes en política, arte, ciencies, periodismu y espectáculos, escoyíos añalmente pol diariu ''Pueblo''.&lt;/small&gt;|
{{cita llibru |apellíu= Eslava Galán |nome= Juan|añu= 2006 |títulu= La Transición |serie= Memoria gráfica de la hestoria y la sociedá españoles del sieglu XX |allugamientu= Madrid |editorial= Diariu EL PAÍS |volume= 7 |páxines= 144-145 |isbn= 8498153255 }}}}

=== Nuevos escándalos ===
A principios de 1979, poner n'escena nel madrilanu [[teatro Muñoz Ensuga]] l'espectáculu musical ''Muñeques'', so la direición d'Andrés Magdaleno y nel que'l so ''partenaire'' ye un libidinoso «robot» col qu'asonsaña amorecer en distintes postures.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada, la voz del destape que cantó al amor ente homes |url= http://www.sufridoresencasa.com/susana-estrada-discu-2017/ |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= ESTRADA, Susana |url= http://www.guerssen.com/catalogue.php?ide=28583 |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Susana Estrada |url= https://www.deejay.de/Susana_Estrada_The_Sexadelic_Discu-funk_Sound_Of_ESP001_Vinyl__274610 |periódicu= |fechaaccesu =15 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 2 feb. 1979 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1979/02/02/091.html Espectáculu musical nel Teatru Muñoz Ensuga] |serie= |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 91 }}&lt;/ref&gt;

N'abril de 1981, estrena «con calter d'acontecimientu» na sala Pirandello-2 el musical ''Machos'', clasificáu «S», con música y arreglos de Manolo Gas, coreografía de [[Giorgio Aresu]] y la collaboración especial del actor y presentador Pepe Álvarez,&lt;ref&gt;Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 24 abr. 1981 |títulu= PIRANDELLO-2 |publicación= ABC |ubicación= Madrid |serie= ESPECTÁCULO |páxina= 64 }}&lt;/ref&gt; considerada como la primer función en qu'una actriz española atrever a masturbarse de manera explicita ante'l públicu.

El 13 de xunetu, protagoniza un nuevu discutiniu a raigañu del coloquiu que caltién col sacerdote y escritor [[José Luis Martín Vigil]] nel programa ''Mano a mano'', emitíu pola Primer Cadena de Televisión Española, sobre sexu y que da orixe inclusive a una cierta campaña per parte de los sectores más reaccionarios con cuenta de forzar la dimisión del entós direutor xeneral del ente públicu [[Fernando Castedo]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Miguel Ángel |apellíu= Lerma Usero |títulu= Martín Vigil &quot;versus&quot; Susana Estrada |url= https://elpais.com/diario/1981/07/29/opinion/365205613_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |títulu= Sondio d'opinión sobre'l &quot;mano a mano&quot; Susana Estrada-Martín Vigil |url= https://elpais.com/diario/1981/07/18/ultima/364255206_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos de los apellíu= Heras |títulu= L'obispu, Susana Estrada y Martín Vigil |url= https://elpais.com/diario/1981/08/13/opinion/366501613_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu =14 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Corbalán |nome= Pablo |añu= 15 jul. 1981 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1981/07/15/085.html El &quot;show&quot; Estrada] |serie= TV |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 85 }}&lt;/ref&gt;

Seis años dempués, presenta nel ''music-hall'' Pasapoga el «supershow ''Machos 87''».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 3 ago. 1987 |títulu= [http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1987/08/03/071.html Sales de fiestes] |serie= ESPECTÁCULO |publicación= ABC |ubicación= Madrid |páxina= 71 }}&lt;/ref&gt; Esta vegada, asitiar ente les piernes una especie de xigantescu falu que lu introduz pol anu a unu de los baillarinos. La función algama la so clímax cuando l'actriz ye «[[crucificada]]».&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Ricardo |apellíu= Cantalapiedra |títulu= Les coses de Susana |url= https://elpais.com/diario/1987/05/29/cultura/549237616_850215.html |periódicu= EL PAÍS |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Delles apaiciones en televisión ===
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;40&quot; |Añu
!width=&quot;120&quot; |Programa
!width=&quot;120&quot; |Cadena
!width=&quot;120&quot; |Día/s d'emisión
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1980 || '''''[[Aplausu (programa de televisión)|Aplausu]]''''' || [[Televisión Española|TVE]] || 17 de mayu
|-
|rowspan=3 align=&quot;center&quot;| 2005 || '''''[[Acorrexaos|La Granxa 2]]''''' || [[Antena 3]] || 28 de marzu, 5, 12 y 17 d'abril
|-
| '''''[[Pasapalabra]]''''' || [[Telecinco]] || 26, 27 y 30 de mayu
|-
| '''''[[Crónicas Marcianas (programa de televisión)|Crónicas Marcianas]]''''' || [[Telecinco]] || 
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2006 || '''''La imaxe de la to vida''''' (1.6) || [[Televisión Española|TVE]] || 19 d'ochobre
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 2007 || '''''La tele de la to vida''''' (1.23) || [[Televisión Española|TVE]] || 15 de xunu
|-
| '''''Memòries de la tele''''' (2.2) || [[Televisión Española|TVE]] || 22 de setiembre
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2008 || '''''Yo tuvi ellí''''' || [[Televisión Española|TVE]] || 5 d'abril
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2017 || '''''[[Viva la vida (programa de televisión)|Viva la vida]]''''' (1.19) || [[Telecinco]] || 30 de xunetu
|}

=== «De &quot;reina del destape&quot; a cantante en Benidorm» ===
Dende va años, mora ente Madrid y Benidorm, dedicada al mundu de la música.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Carlos |apellíu= Barriu |títulu= Susana Estrada/ De &quot;reina del destape&quot; a cantante en Benidorm |url= http://www.interviu.es/branu-2011/la mio-portada/articulos/susana-estrada# |periódicu= Interviú |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Esteban |apellíu= Linés |títulu= Susana Estrada: La voz de los cantares del destape |url= https://www.lavanguardia.com/gente/20170514/422533500507/susana-estrada-cantares-desatape.html |periódicu= La Vanguardia |fechaaccesu= 26 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= Jessica |apellíu= Martín |títulu= Susana Estrada: &quot;Toi na hestoria d'esti país&quot; |url= https://www.lavanguardia.com/vida/20170602/423140136621/susana-estrada-toi-en-la hestoria-de-esti-pais.html |periódicu= La Vanguardia |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Filmografía ==

=== Cine ===
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;40&quot; |Añu
!width=&quot;120&quot; |Película
!width=&quot;120&quot; |Personaxe
!width=&quot;120&quot; |Direutor/ye
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1973 || ''Los trés perfectes casaes'' || || Benito Alazraki
|-
| ''Lo verde empieza nos Pirineos'' || || Vicente Escrivá
|-
|rowspan=3 align=&quot;center&quot;| 1975 || ''El llibru de bon amor'' || Amiga primer || Tomás Aznar
|-
| ''La nueche de les gaviluetes'' || Moza sacrificada de primeres || Amando de Ossorio
|-
| ''La trastienda'' || Paz || Jorge Grau
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1976 || ''Lucecita'' || || José Luis Madrid
|-
| ''El mocín Drácula'' || Mina Harker || Carlos Benpar
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1977 || ''Sexi… amor y fantasía'' || Adela || Juan Xiol
|-
|rowspan=2 align=&quot;center&quot;| 1978 || ''El maraviyosu mundu del sexu''&lt;ref&gt;&quot;Amás de 'esfrutar' con esta, la película más atrevida y enxamás filmada… ¿Quier pasar 24 hores con SUSANA, nel llugar que Ud. escueya y con tolos gastos pagos? ¡Esixa! los sos boletos en taquilla pal concursu '24 HORES CON SUSANA ESTRADA'&quot;. Fonte: {{cita publicación |apellíu= |nome= |añu= 2 sep. 1978 |títulu= [http://hemeroteca.sevilla.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/1978/09/02/038.html El maraviyosu mundu del sexu] |serie= Sales d'estrenu |publicación= ABC |ubicación= Sevilla |páxina= 38 }}&lt;/ref&gt; || Verónica || Mariano V. García
|-
| ''Pepito piscines'' || Charo || Luis María Delgado
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1982 || ''Pasión prohibida'' || Teresa || Amando de Ossorio
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 1992 || ''Comamos y bebamos toos d'Él'' (curtiumetraxe) || || José Antonio Quirós
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2000 || ''Aquellos estraños momentos'' (curtiumetraxe) || || Fernando Sánchez
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2000 || ''Los años desnudos (Clasificada S)'' (collaboración especial) || || Dunia Ayaso, Félix Sabroso
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| 2011 || ''Carne crudo'' || || Tirso Caleru
|}

== Discografía (selección) ==
{|class=&quot;wikitable col1cen col2cen center&quot; style=&quot;width:900px&quot;
|-
! width=&quot;120&quot; |Álbum
! width=&quot;40&quot; |Añu de llanzamientu
!width=&quot;120&quot; |Temes
|-
|rowspan=1 align=&quot;center&quot;| ''Amor y Llibertá'' || 1981 || ''El mio mozu favoritu''&lt;br /&gt;''¡Ven!''&lt;br /&gt;''Vamos Llograr volar''&lt;br /&gt;''¡Góciame yá!''&lt;br /&gt;''¡Qué calor!''&lt;br /&gt;''Sable y mar''&lt;br /&gt;''¡Quitar el sostén!''&lt;br /&gt;''Un sitiu sol sol''&lt;br /&gt;''Hagámoslo xuntos''&lt;br /&gt;''Voi desnuda''
|-
| ''Hestories inconfesables'' || 1981 || ''El mio mozu favoritu'' (cantar)&lt;br /&gt;''El mio mozu favoritu'' (historia porno)&lt;br /&gt;''¡Qué calor!'' (cantar)&lt;br /&gt;''¡Qué calor!'' (historia porno)
|-
| ''The Sexadelic Discu Funk Sound of… Susana Estrada'' || 2017 || ''Hagámoslo xuntos''&lt;br /&gt;''Voi desnuda''&lt;br /&gt;''Machos''&lt;br /&gt;''Vamos Llograr volar''&lt;br /&gt;''Afalágame''&lt;br /&gt;''¡Góciame yá!''&lt;br /&gt;''¡Quitar el sostén!''&lt;br /&gt;''Espacial''&lt;br /&gt;''Amorezamos''&lt;br /&gt;''¡Qué calor!''&lt;br /&gt;''El mio mozu favoritu''&lt;br /&gt;''Un sitiu sol sol''&lt;br /&gt;''Tócame''
|}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíu= Aguilar García |nome= José Antonio |añu= 2012 |títulu= Les estrelles del destape y la Transición – El cine español esnúdase |editorial= T&amp;B Editor |ubicación= Madrid |isbn= 978-8415405092 }}
* {{cita llibru |apellíu= Eslava Galán |nome= Juan |añu= 2016 |títulu= La década que nos dexó ensin aliento |ubicación= Barcelona |editorial= Planeta |isbn= 978-8408150077 }}
* {{cita llibru |apellíu= Heras Daviu |nome= Carlos de los añu= 1978 |títulu= Susana Estrada húmedu sexu |ubicación= Madrid |isbn= 8440045018 }}
* {{cita llibru |apellíu= VV. AA. |nome= |añu= 2013 |títulu= España al traviés de la fotografía (1839-2010) |editorial= Penguin Random House Grupu Editorial |ubicación= Barcelona |númberu= 233 |páxina= 393 |isbn= 978-8430607457 }}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==

{{NF|1949||Estrada, Susana}}
[[Categoría:Actores y actrices de cine d'Asturies]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Asturies]]
[[Categoría:Cantantes d'Asturies]]
[[Categoría:Vedettes d'España]]
[[Categoría:Persones de Xixón]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8tsn9bn9kh5cz8zp488ffzjvqv3ob8m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bacha bazi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162507</id>
    <revision>
      <id>3703108</id>
      <parentid>3572737</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:01:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11810" xml:space="preserve">El términu '''''bacheh-baazi''''' (del [[idioma persa|persa]] بچهبازی, que significa ‘pedofilia'), tamién conocíu como '''''baccha''''' (del persa بچه, ‘neñu') o '''''bacha bi-reesh''''' (بچه بیریش, ‘rapazu imberbe'), ye un términu en xíriga local que s'utiliza comúnmente pa la esclavitú sexual y la prostitución infantil&lt;ref name=Dixital_Journal&gt;«Boys in Afghanistan sold into prostitution, sexual slavery», artículu del 20 de payares de 2007 nel ''Digital Journal''.&lt;/ref&gt; nel que los neños prepúberes y adolescentes son vendíos a homes ricos o poderosos p'actividaes sexuales y d'entretenimientu. Esti negociu desenvolver n'Afganistán, onde los homes caltener como símbolos de estatus.&lt;ref name=PBS_Frontline&gt;«The dancing boys of Afghanistan», documental de PBS Frontline TV, del 20 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Qobil, Rustam (2010): «The sexually abused dancing boys of Afghanistan», artículu nel sitiu web BBC News.&lt;/ref&gt;
Les autoridaes tán apenes tratando d'acabar cola práctica, pero munchos dulden de que va ser efectivu, una y bones munchos de los homes son poderosos y ex comandantes bien armaos.&lt;ref&gt;«Afghan boy dancers sexually abused by former warlords», artículu del 18 de payares de 2007 nel sitiu web de l'axencia Reuters. Consultáu'l 24 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Samarkand A group of musicians playing for a bacha dancing boy.jpg|thumb|''Danza d'un baccha (neñu bailarin)''&lt;br /&gt;[[Samarkanda]] (ca. 1905-1915), fotografía de [[S. M. Prokudin-Gorskii]]; atopar na [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos|Biblioteca del Congresu]], en Washington (Estaos Xuníos).]]

El 29 de marzu de 2010, na Royal Society of Arts del Reinu Xuníu esibióse una película documental de [[Najibullah Quraishi]] alrodiu de esta práctica&lt;ref name=Dixital_Journal/&gt; y salió al aire pola serie de televisión d'Estaos Xuníos PBS Frontline el 20 d'abril de 2010&lt;ref name=PBS_Frontline/&gt;
La práctica ye illegal so la llei afganistana, siendo «en contra de la llei sharia y el códigu civil»,&lt;ref&gt;Boone, Jon (December 2, 2010). «Foreign contractors hired Afghan “dancing boys”, WikiLeaks cable reveals» (‘los cables de Wiki). The Guardian (London).&lt;/ref&gt; pero les lleis escasamente aplíquense a delincuentes poderosos y la policía foi según informes cómpliz de los delitos rellacionaos.&lt;ref&gt;Quraishi, Najibullah Uncovering the world of &quot;bacha bazi&quot; at New York Times April 20, 2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bannerman, Mark The Warlord's Tune: Afghanistan's war on children at Australian Broadcasting Corporation February 22, 2010&lt;/ref&gt;

== Historia ==

La práctica del bazi bacha ye una forma de [[pedofilia]], que foi frecuente nesa zona dende l'antigüedá.&lt;ref&gt;Coomaraswamy, Radhika Promotion and Protection of the Rights of Children at United Nations Xeneral Assembly, October 14, 2009&lt;/ref&gt; Históricamente más común nes zones del norte d'Afganistán, hasta agora sumiera nes grandes ciudaes dende dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], obligada a abandonase por razones que l'historiador de danza [[Anthony Shay]] describi como &quot; la [[dómina victoriana]] y la desaprobación severa de les potencies coloniales [[Imperiu rusu|ruses]], [[Imperiu británicu|britániques]] y [[Imperiu colonial francés|franceses]], y depués poles élites post-coloniales qu'absorbieren los valores coloniales occidentales &quot;.&lt;ref&gt;{{cita web
| apellíu=Shay
| nome=Anthony
| títulu=The Male Dancer in the Middle East and Central Asia |
editorial=
| place=
| añu=
| url = http://artira.com/danceforum/articles/shay_maledancer.html
| fechaaccesu = 7 de xunetu de 2008
| postscript=&lt;!--None--&gt;
}}&lt;/ref&gt;

Un ciertu númberu de viaxeros occidentales al traviés d'Asia Central informaren sobre'l fenómenu del Baccha. Visitando [[Turquestán]] en 1872 a 1873, [[Eugene Schuyler]] reparó que, &quot;equí los neños y mozos especialmente entrenaos, tomen el llugar de les baillarines d'otros países. El tonu moral de la sociedá d'Asia Central malapenes ameyoró pol cambéu &quot;. La so opinión yera que los bailles &quot;nun yeren de nenguna manera indecentes, anque de cutiu yeren bien lascivos.&quot; Nesta fecha yá había señales de reprobación oficial a la práctica. Escribió Schuyler:

&lt;blockquote&gt; Estos '' '' batchas o mozos baillarinos, son una institución reconocida nel conxuntu de les árees poblaes d'Asia Central, a pesar de que tán más en boga en [[Bujará]] y la vecina [[Samarcanda]]. Nel [[Kanato de Kokand]] fueron prohibíos los bailles públicos dende va dellos años - pol ex llicenciosu [[Kan]]- teniendo nos últimos tiempos una semblanza de la moralidá y de gravedá.... en [[Taxkent]] los '' batchas '' floriaron hasta 1872, cuando una epidemia grave de [[cólera]] influyó nos [[mulá]] pa declarar que'l baille taba en contra de los preceptos del [[Corán]], por pidimientu de los líderes de la población nativa, les autoridaes ruses prohibieron los bailles públicos mientres esi branu.&lt;/blockquote&gt;

Schuyler señaló que la prohibición apenes durara un añu, tan entusiastes yeren los [[Sarts]] pa un ''baille'' bazem. Amás describe, el respetu y el ciñu que los baillarinos de cutiu recibíen:

&lt;blockquote&gt;Estos ''batchas'' son tan respetaos como los más grandes cantantes y '' artistes '' tar ente nós. Cada movimientu que faen ye siguíu y aplaudíu, y nunca vi tanto interés ensin aliendu, yá que esciten, tola xente paez taramialos colos sos güeyos, mientres les sos manes cutíen al tiempu pa cada pasu. Si un '' Batcha '' condesciende a ufiertar a un home un platu de té, el receptor alzar a tomalo con una fonda reverencia, y devuelve el concu vacíu de la mesma manera, dirixiéndose a él namái como &quot;'TAXIR' ',' la so Maxestá ', o' 'Kulluk' '' yo soi'l to esclavu &quot;. Inclusive cuando un '' Batcha '' pasa al traviés del bazar tolos que lo conocen alzar a saluda-y coles manes sobre los sos corazones, y la exclamación de '' Kulluk ''! y en casu de que se digne a parar y folgar en cualquier tienda, considérase un gran honor. &lt;/blockquote&gt;

Tamién informa qu'un ricu patrón de cutiu ayuda a establecer un baillarín favoritu nel negociu dempués de qu'él se volvió demasiao vieyu pa siguir col so oficiu.&lt;ref&gt;Schuyler, Eugene, [https://books.google.com/books?id=oLha94KeTscC&amp;printsec=frontcover ''Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara and Kuldja''] (London: Sampson, Low, Marston, Searle &amp; Rivington) 1876, Vol.I pp 132-3&lt;/ref&gt;

[[Konstantin Konstantinovich Pahlen]], mientres los sos viaxes al traviés de la zona en 1908 y 1909, describió tales bailles, y encargó fotografíes de los baillarinos:&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Pastimes of Central Asians. Group of Male Musicians Posing with Several Batchas, or Dancing Boys|url=http://www.wdl.org/en/item/10829|obra=[[World Digital Library]]|fechaaccesu=14 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Pastimes of Central Asians. Group of Male Musicians Posing with Several Batchas, or Dancing Boys, 2 | url=http://www.wdl.org/en/item/10830 | obra=[[World Digital Library]] | fechaaccesu=14 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;

&lt;blockquote&gt;Coxinos y alfombres yeren esaxeraos, nos que nos reclinamos con gratitud, grandes alfombres estendiéronse sobre'l suelu, los nativos fumando nos sos [[narguile]], ufiertándonos atentamente y los famosos Baches Khivan fixeron la so entrada. Nos bastidores, una orquesta compuesta principalmente de flautes dobles, timbales, y media docena de trompetes de plata del tamañu d'un home de pies. Frente a nós una puerta quedó entreabierta, la que conducía a los cuartos del harén. Dimos una güeyada colos güeyos brillosos, pos les internes atacar na briguera de la puerta pa danos una bona vista a nós y ver l'actuación. 
 
La orquesta empezó con una interesada melodía murnia, el ritmu acelérase destacar polos timbales y cuatro baches tomaron les sos posiciones sobre l'alfombra.
 
Los Baches son homes nuevos especialmente entrenaos pa realizar un determináu conxuntu de dances. Descalzos, vistíos como muyeres con bates de seda llargu y de colores brillosos que lleguen per debaxo de les sos rodíes y pantalones estrechos suxetaos firmemente alredor de los sos todíos, los brazos y les manes rellumen con aniellos y pulseres. Ellos lleven el pelo llargu, llegando per debaxo de los costazos, anque la parte delantera de la cabeza ye bien afaitada. Les uñes de les manes y los pies tán pintaes de colloráu, les ceyes son de color negru acebache. Les dances consisten en contorsiones sensuales del cuerpu y un ritmu rítmicu escontra alantre y tras, coles manes y los brazos llevantaos nun movimientu trémbole. Como'l ballet prosiguió'l númberu de baillarinos aumentó, el círculu creció en tamañu, la música estridente y chillona esmucíase, los güeyos de los espectadores nativos rellumó con almiración, ente que los Baches entonaben nel tiempu una melodía caltriante con cada vez mayor ritmu de la música.L'Herederu esplicó que taben cantando al amor y de la guapura de les muyeres. Más rápidu y más rápido moviéronse los baillarinos hasta que finalmente cayeron al suelu, aparentemente exhaustos y encantaos pol amor. Ellos fueron siguíos por otros, pero la tema xeneral yera xeneralmente'l mesmu.&lt;ref&gt;Count K. K. Pahlen, ''Mission to Turkestan: Being the memoirs of Count K.K. Pahlen'', translation by Mr. N. Couriss, 1908-1909&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

En 1909, dos Baccha realizaron los sos espectáculos nel Central Asian Agricultural, Industrial and Scientific Exposition en [[Taxkent]], espertando l'interés del públicu y la risa nel rendimientu, dellos investigadores locales rexistraron les lletres de los cantares interpretaos polos dos mochachos (Hadji-Baccha, de 16 años d'edá y Sayid-Bacha de 10 años d'edá, dambos procedentes del [[Uyezd]] (provincia) de Margilan). Los cantares fueron depués publicaes nel [[idioma uzbecu]] orixinal (Uzbequistán) y tamién la so correspondiente traducción al rusu.&lt;ref&gt;B.M. Ilkin (Б. — Г. М. — А. Илькин), A.A. Divayev (А. — Б. А. — Д. Диваев), Pyotr Komarov (Петр Комаров), [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/1900-1920/Kaufmann_sbornik/text12.htm Песни бачей] (Songs of the bacchá). In: [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/1900-1920/Kaufmann_sbornik/index.htm Кауфманский сборник, изданный в память 25 лет, истекших со дня смерти покорителя Туркестанского края, генерал-адъютанта К. П. фон-Кауфмана I-го] (&quot;Kaufman Collection: for the 25th anniversary of the death of Adjutant Xeneral [[Konstantin von Kaufman|K.P. von Kaufman]], the conqueror of Central Asia&quot;), Moscow, 1910 {{uz icon}} {{ru icon}}&lt;/ref&gt;

Nun estudiu de 2011 en Paquistán participaron cuatro chicos qu'atoparon semeyances y diferencies ente la práctica en Paquistán y los reparaos en Uzbequistán nos años 1970 por Ingeborg Baldauf.&lt;ref&gt; Jan Willem de Lind van Wijngaarden &amp; Bushra Rani (2011): Male adolescent concubinage in Peshawar, Northwestern Pakistan, Culture, Health &amp; Sexuality, 13:9, 1061-107&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==

* [[Movimientu de lliberación LGBT]]
* [[Edá de consentimientu sexual]]
* [[Rellación sexual]]
* [[Edá Contemporánea]]
* [[Homofobia]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}


{{Tradubot|Bacha bazi}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Asia Central]]
[[Categoría:Prostitución masculina]]
[[Categoría:Pederastia]]
[[Categoría:Neños]]
[[Categoría:Cultura d'Afganistán]]
[[Categoría:LGBT n'Asia]]
[[Categoría:LGBT]]
[[Categoría:Violencia homofóbica]]
[[Categoría:Orientación sexual y sociedá]]
[[Categoría:Sexualidá en Paquistán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>gjln3jf3udflgrzwbc78hga5lie2glj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703305</id>
      <parentid>3703108</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:23:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11811" xml:space="preserve">El términu '''''bacheh-baazi''''' (del [[idioma persa|persa]] بچهبازی, que significa ‘pedofilia'), tamién conocíu como '''''baccha''''' (del persa بچه, ‘neñu') o '''''bacha bi-reesh''''' (بچه بیریش, ‘rapazu imberbe'), ye un términu en xíriga local que s'utiliza comúnmente pa la esclavitú sexual y la prostitución infantil&lt;ref name=Dixital_Journal&gt;«Boys in Afghanistan sold into prostitution, sexual slavery», artículu del 20 de payares de 2007 nel ''Digital Journal''.&lt;/ref&gt; nel que los neños prepúberes y adolescentes son vendíos a homes ricos o poderosos p'actividaes sexuales y d'entretenimientu. Esti negociu desenvolver n'Afganistán, onde los homes caltener como símbolos de estatus.&lt;ref name=PBS_Frontline&gt;«The dancing boys of Afghanistan», documental de PBS Frontline TV, del 20 d'abril de 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Qobil, Rustam (2010): «The sexually abused dancing boys of Afghanistan», artículu nel sitiu web BBC News.&lt;/ref&gt;
Les autoridaes tán apenes tratando d'acabar cola práctica, pero munchos dulden de que va ser efectivu, una y bones munchos de los homes son poderosos y ex comandantes bien armaos.&lt;ref&gt;«Afghan boy dancers sexually abused by former warlords», artículu del 18 de payares de 2007 nel sitiu web de l'axencia Reuters. Consultáu'l 24 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Samarkand A group of musicians playing for a bacha dancing boy.jpg|thumb|''Danza d'un baccha (neñu bailarin)''&lt;br /&gt;[[Samarkanda]] (ca. 1905-1915), fotografía de [[S. M. Prokudin-Gorskii]]; atopar na [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos|Biblioteca del Congresu]], en Washington (Estaos Xuníos).]]

El 29 de marzu de 2010, na Royal Society of Arts del Reinu Xuníu exhibióse una película documental de [[Najibullah Quraishi]] alrodiu de esta práctica&lt;ref name=Dixital_Journal/&gt; y salió al aire pola serie de televisión d'Estaos Xuníos PBS Frontline el 20 d'abril de 2010&lt;ref name=PBS_Frontline/&gt;
La práctica ye illegal so la llei afganistana, siendo «en contra de la llei sharia y el códigu civil»,&lt;ref&gt;Boone, Jon (December 2, 2010). «Foreign contractors hired Afghan “dancing boys”, WikiLeaks cable reveals» (‘los cables de Wiki). The Guardian (London).&lt;/ref&gt; pero les lleis escasamente aplíquense a delincuentes poderosos y la policía foi según informes cómpliz de los delitos rellacionaos.&lt;ref&gt;Quraishi, Najibullah Uncovering the world of &quot;bacha bazi&quot; at New York Times April 20, 2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bannerman, Mark The Warlord's Tune: Afghanistan's war on children at Australian Broadcasting Corporation February 22, 2010&lt;/ref&gt;

== Historia ==

La práctica del bazi bacha ye una forma de [[pedofilia]], que foi frecuente nesa zona dende l'antigüedá.&lt;ref&gt;Coomaraswamy, Radhika Promotion and Protection of the Rights of Children at United Nations Xeneral Assembly, October 14, 2009&lt;/ref&gt; Históricamente más común nes zones del norte d'Afganistán, hasta agora sumiera nes grandes ciudaes dende dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], obligada a abandonase por razones que l'historiador de danza [[Anthony Shay]] describi como &quot; la [[dómina victoriana]] y la desaprobación severa de les potencies coloniales [[Imperiu rusu|ruses]], [[Imperiu británicu|britániques]] y [[Imperiu colonial francés|franceses]], y depués poles élites post-coloniales qu'absorbieren los valores coloniales occidentales &quot;.&lt;ref&gt;{{cita web
| apellíu=Shay
| nome=Anthony
| títulu=The Male Dancer in the Middle East and Central Asia |
editorial=
| place=
| añu=
| url = http://artira.com/danceforum/articles/shay_maledancer.html
| fechaaccesu = 7 de xunetu de 2008
| postscript=&lt;!--None--&gt;
}}&lt;/ref&gt;

Un ciertu númberu de viaxeros occidentales al traviés d'Asia Central informaren sobre'l fenómenu del Baccha. Visitando [[Turquestán]] en 1872 a 1873, [[Eugene Schuyler]] reparó que, &quot;equí los neños y mozos especialmente entrenaos, tomen el llugar de les baillarines d'otros países. El tonu moral de la sociedá d'Asia Central malapenes ameyoró pol cambéu &quot;. La so opinión yera que los bailles &quot;nun yeren de nenguna manera indecentes, anque de cutiu yeren bien lascivos.&quot; Nesta fecha yá había señales de reprobación oficial a la práctica. Escribió Schuyler:

&lt;blockquote&gt; Estos '' '' batchas o mozos baillarinos, son una institución reconocida nel conxuntu de les árees poblaes d'Asia Central, a pesar de que tán más en boga en [[Bujará]] y la vecina [[Samarcanda]]. Nel [[Kanato de Kokand]] fueron prohibíos los bailles públicos dende va dellos años - pol ex llicenciosu [[Kan]]- teniendo nos últimos tiempos una semblanza de la moralidá y de gravedá.... en [[Taxkent]] los '' batchas '' floriaron hasta 1872, cuando una epidemia grave de [[cólera]] influyó nos [[mulá]] pa declarar que'l baille taba en contra de los preceptos del [[Corán]], por pidimientu de los líderes de la población nativa, les autoridaes ruses prohibieron los bailles públicos mientres esi branu.&lt;/blockquote&gt;

Schuyler señaló que la prohibición apenes durara un añu, tan entusiastes yeren los [[Sarts]] pa un ''baille'' bazem. Amás describe, el respetu y el ciñu que los baillarinos de cutiu recibíen:

&lt;blockquote&gt;Estos ''batchas'' son tan respetaos como los más grandes cantantes y '' artistes '' tar ente nós. Cada movimientu que faen ye siguíu y aplaudíu, y nunca vi tanto interés ensin aliendu, yá que esciten, tola xente paez taramialos colos sos güeyos, mientres les sos manes cutíen al tiempu pa cada pasu. Si un '' Batcha '' condesciende a ufiertar a un home un platu de té, el receptor alzar a tomalo con una fonda reverencia, y devuelve el concu vacíu de la mesma manera, dirixiéndose a él namái como &quot;'TAXIR' ',' la so Maxestá ', o' 'Kulluk' '' yo soi'l to esclavu &quot;. Inclusive cuando un '' Batcha '' pasa al traviés del bazar tolos que lo conocen alzar a saluda-y coles manes sobre los sos corazones, y la exclamación de '' Kulluk ''! y en casu de que se digne a parar y folgar en cualquier tienda, considérase un gran honor. &lt;/blockquote&gt;

Tamién informa qu'un ricu patrón de cutiu ayuda a establecer un baillarín favoritu nel negociu dempués de qu'él se volvió demasiao vieyu pa siguir col so oficiu.&lt;ref&gt;Schuyler, Eugene, [https://books.google.com/books?id=oLha94KeTscC&amp;printsec=frontcover ''Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara and Kuldja''] (London: Sampson, Low, Marston, Searle &amp; Rivington) 1876, Vol.I pp 132-3&lt;/ref&gt;

[[Konstantin Konstantinovich Pahlen]], mientres los sos viaxes al traviés de la zona en 1908 y 1909, describió tales bailles, y encargó fotografíes de los baillarinos:&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Pastimes of Central Asians. Group of Male Musicians Posing with Several Batchas, or Dancing Boys|url=http://www.wdl.org/en/item/10829|obra=[[World Digital Library]]|fechaaccesu=14 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Pastimes of Central Asians. Group of Male Musicians Posing with Several Batchas, or Dancing Boys, 2 | url=http://www.wdl.org/en/item/10830 | obra=[[World Digital Library]] | fechaaccesu=14 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;

&lt;blockquote&gt;Coxinos y alfombres yeren esaxeraos, nos que nos reclinamos con gratitud, grandes alfombres estendiéronse sobre'l suelu, los nativos fumando nos sos [[narguile]], ufiertándonos atentamente y los famosos Baches Khivan fixeron la so entrada. Nos bastidores, una orquesta compuesta principalmente de flautes dobles, timbales, y media docena de trompetes de plata del tamañu d'un home de pies. Frente a nós una puerta quedó entreabierta, la que conducía a los cuartos del harén. Dimos una güeyada colos güeyos brillosos, pos les internes atacar na briguera de la puerta pa danos una bona vista a nós y ver l'actuación. 
 
La orquesta empezó con una interesada melodía murnia, el ritmu acelérase destacar polos timbales y cuatro baches tomaron les sos posiciones sobre l'alfombra.
 
Los Baches son homes nuevos especialmente entrenaos pa realizar un determináu conxuntu de dances. Descalzos, vistíos como muyeres con bates de seda llargu y de colores brillosos que lleguen per debaxo de les sos rodíes y pantalones estrechos suxetaos firmemente alredor de los sos todíos, los brazos y les manes rellumen con aniellos y pulseres. Ellos lleven el pelo llargu, llegando per debaxo de los costazos, anque la parte delantera de la cabeza ye bien afaitada. Les uñes de les manes y los pies tán pintaes de colloráu, les ceyes son de color negru acebache. Les dances consisten en contorsiones sensuales del cuerpu y un ritmu rítmicu escontra alantre y tras, coles manes y los brazos llevantaos nun movimientu trémbole. Como'l ballet prosiguió'l númberu de baillarinos aumentó, el círculu creció en tamañu, la música estridente y chillona esmucíase, los güeyos de los espectadores nativos rellumó con almiración, ente que los Baches entonaben nel tiempu una melodía caltriante con cada vez mayor ritmu de la música.L'Herederu esplicó que taben cantando al amor y de la guapura de les muyeres. Más rápidu y más rápido moviéronse los baillarinos hasta que finalmente cayeron al suelu, aparentemente exhaustos y encantaos pol amor. Ellos fueron siguíos por otros, pero la tema xeneral yera xeneralmente'l mesmu.&lt;ref&gt;Count K. K. Pahlen, ''Mission to Turkestan: Being the memoirs of Count K.K. Pahlen'', translation by Mr. N. Couriss, 1908-1909&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

En 1909, dos Baccha realizaron los sos espectáculos nel Central Asian Agricultural, Industrial and Scientific Exposition en [[Taxkent]], espertando l'interés del públicu y la risa nel rendimientu, dellos investigadores locales rexistraron les lletres de los cantares interpretaos polos dos mochachos (Hadji-Baccha, de 16 años d'edá y Sayid-Bacha de 10 años d'edá, dambos procedentes del [[Uyezd]] (provincia) de Margilan). Los cantares fueron depués publicaes nel [[idioma uzbecu]] orixinal (Uzbequistán) y tamién la so correspondiente traducción al rusu.&lt;ref&gt;B.M. Ilkin (Б. — Г. М. — А. Илькин), A.A. Divayev (А. — Б. А. — Д. Диваев), Pyotr Komarov (Петр Комаров), [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/1900-1920/Kaufmann_sbornik/text12.htm Песни бачей] (Songs of the bacchá). In: [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/1900-1920/Kaufmann_sbornik/index.htm Кауфманский сборник, изданный в память 25 лет, истекших со дня смерти покорителя Туркестанского края, генерал-адъютанта К. П. фон-Кауфмана I-го] (&quot;Kaufman Collection: for the 25th anniversary of the death of Adjutant Xeneral [[Konstantin von Kaufman|K.P. von Kaufman]], the conqueror of Central Asia&quot;), Moscow, 1910 {{uz icon}} {{ru icon}}&lt;/ref&gt;

Nun estudiu de 2011 en Paquistán participaron cuatro chicos qu'atoparon semeyances y diferencies ente la práctica en Paquistán y los reparaos en Uzbequistán nos años 1970 por Ingeborg Baldauf.&lt;ref&gt; Jan Willem de Lind van Wijngaarden &amp; Bushra Rani (2011): Male adolescent concubinage in Peshawar, Northwestern Pakistan, Culture, Health &amp; Sexuality, 13:9, 1061-107&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==

* [[Movimientu de lliberación LGBT]]
* [[Edá de consentimientu sexual]]
* [[Rellación sexual]]
* [[Edá Contemporánea]]
* [[Homofobia]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}


{{Tradubot|Bacha bazi}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Asia Central]]
[[Categoría:Prostitución masculina]]
[[Categoría:Pederastia]]
[[Categoría:Neños]]
[[Categoría:Cultura d'Afganistán]]
[[Categoría:LGBT n'Asia]]
[[Categoría:LGBT]]
[[Categoría:Violencia homofóbica]]
[[Categoría:Orientación sexual y sociedá]]
[[Categoría:Sexualidá en Paquistán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>d5hjievngdggeq0au1slp9eamup4bws</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Harry Hay</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162635</id>
    <revision>
      <id>3703332</id>
      <parentid>3662483</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: onde se crio =&gt; onde se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10315" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Harry Hay''' {{nym}} foi un activista y líder del [[movimientu gai]]&lt;ref name=&quot;rhh&quot;&gt;{{cita noticia|url=http://www.bostonphoenix.com/boston/news_features/other_stories/documents/02511115.htm|títulu=The real Harry Hay|fecha=7 de payares de 2002|fechaaccesu=16 de payares de 2008|nome=Michael|apellíu=Bronski|editorial=[[The Phoenix (newspaper)|The Phoenix]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Publishing1994&quot;&gt;{{citation|last=Weir|first=John|títulu=The Advocate|url=https://books.google.com/books?id=KmMEAAAAMBAJ&amp;pg=PA37|date=23 d'agostu de 1994|publisher=Here Publishing|chapter=Mad about the boys|page=37|issn=0001-8996}}&lt;/ref&gt; nos [[Estaos Xuníos]], conocíu por fundar la [[Mattachine Society]] en 1950 y les [[Radical Faeries]] («faes radicales») en 1979.

== Mocedá ==

Hay nació en 1912 na llocalidá minera de [[Worthing]], [[Sussex]], [[Inglaterra]] onde se crió, nuna familia católica, hasta que los sos padres emigraron a [[California]] en 1919.
 
En 1934 ingresó nel [[Partíu Comunista de los Estaos Xuníos]].

Hay con Roger Barlow y LeRoy Robbins dirixeron un [[curtiumetraxe]], ''Even As You and I'' ([[1937]]) na qu'apaecíen Hay, Barlow y Hy Hirsh.

== Fundador de la Mattachine Society ==
Harry Hay empezó con un puñáu de partidarios fundando na [[Mattachine Society]] en [[Los Angeles, California|los Angeles]] alredor de 1950. Nesa dómina, diecinueve años antes de [[Disturbios de Stonewall]], práuticamente nengún [[gai]] o [[lesbiana]] salía públicamente del [[l'armariu|armariu]], yeren illegales les xuntes públiques d'homosexuales n'[[EE. XX.]] y l'[[American Psychiatric Association]] definía entá la homosexualidá como una enfermedá mental. Adulces foi incorporando miembros al grupu. La Mattachine Society axuntábase de callao, los miembros de cutiu faíense acompañar d'amigues pa evitar ser identificaos como gais. El mesmu Hay tuvo una esposa &quot;''barba''&quot;, como se definía a les compañíes femenines que daben la impresión d'heterosexualidá, en Anita Platky.

Anque'l grupu pro derechos gai de [[Henry Gerber]], [[The Society for Human Rights]] desenvolviérase fugazmente en [[Chicago]] venti años antes, foi rápido clausurada poles autoridaes. Pol so ésitu creando una organización duradera puede considerase a Hay virtualmente el fundador del movimientu de reivindicación de los derechos [[LGBT]] n'América.

Anque Harry Hay declaró nun oyer nada avera del [[Primer movimientu homosexual|movimientu de lliberación inicial n'Alemaña]], promovíu pelos círculos d'[[Adolf Brand]], [[Magnus Hirschfeld]] y [[Leontine Sagan]], que lu inspirara nel so manifiestu gai, ye posible qu'oyera daqué de los emigrantes llegaos a América. El mesmu cofundador de la sociedá Mattachine, [[Rudi Gernreich]], yera un emigrante austriacu, anque llegó a América con 16 años y, cuando se conocieron, el manifiestu yá taba escritu. Esti manifiestu, escritu en 1948, empezaba asina:
{{cita|Nós, los [[andróxinu|andróxinos]] del mundu formemos esti coleutivu responsable pa demostrar per mediu del nuesu esfuerciu, que les nueses llimitaciones físicu y psicolóxicu nun son torga pa ser un 10% de la población mundial que contribúi al progresu social de la humanidá.|Harry Hay&lt;ref name=&quot;radically&quot;&gt;{{Obra citada |last=Hay |first=Harry |last2=Roscoe |first2=Will, (ed.) |títulu=Radically Gai: Gay Liberation in the Words of Its Founder |place=Boston |publisher=Beacon Press |añu=1996 |isbn=0807070815 |page=64}}&lt;/ref&gt;}}
Con esti llinguaxe apologético ufiertó'l restu de les sos idees. Anque puedan paecer bien anticuaes anguaño, el grupu yera bien avanzáu y radical naquel tiempu. Harry Hay y la Mattachine Society fueron de los primeres n'argumentar que los gais nun yeren a cencielles individuos sinón representantes d'una minoría cultural”. Inclusive fixeron llamamientos a marches d'homosexuales, antemanándose asina a les manifestaciones del [[arguyu gai]]. El conceutu d'Hay de minoría cultural provenía direutamente de les teoríes [[Marxismu|marxistes]] y la retórica qu'usaben él y el so colega Charles Rowland reflexaben la tradición de la retórica comunista. La sociedá Mattachine creció formando célules locales, inspiraes nes comunistes que conocíen los sos fundadores, tomando midíes pa protexese mientres la [[Macarthismo|caza de bruxes de McCarthy]]. Darréu esto fadría-yos perder el lideralgu tres Stonewall, por ser consideraos una organización ríxida y asimilacionista.
 
El partíu comunista d'Estaos Xuníos nun almitía a los gai ente los sos miembros, proclamando que la homosexualidá yera una esviación, y quiciabes tamién por tarrecer que la homosexualidá d'un miembru pudiera ser utilizada pa chantajearlo y poner en riesgu la seguridá de tola organización nesta dómina de persecución. Esmolecíu por evitar dificultaes al partíu y pa tener más tiempu pa la sociedá Mattachine, Hay informó a los líderes del partíu y encamentó-yos que-y espulsaren de partíu. En cavilgando, la direición de PC refugó la espulsión d'un miembru respetáu del partíu y teóricu mientres 18 años, nel so llugar releváron-y de les sos funciones como midida de seguridá y anunciando que sería un Amigu pa tola vida del Pueblu”.&lt;ref name=&quot;workers&quot;&gt;{{Obra citada |títulu=Harry Hay: Painful partings |first=Leslie |last=Feinberg |date=28 de xunu de 2005 |fechaaccesu=|url=http://www.workers.org/2005/us/lavender-rede-40/ |periodical=[[Workers World Party|Workers World]]}}&lt;/ref&gt;

== Fundador de Radical Faeries ==

Más tarde Hay convertir nun críticu del asimilacionismo gai, lo que lu llevaría a romper cola organización. En 1979 fundó dos organizaciones, con [[Jesse Jackson]] la [[Rainbow/PUSH|Coalición Rainbow]], y el grupu pa gais [[Radical Faeries]], amás d'implicase nos movimientos de reivindicación de los [[amerindios|nativos americanos]]. Hay daquella afirmó lo siguiente:
{{cita|Llevamos enriba la fea y verde piel de xaronca de la conformidá de los heterosexuales, asina ye como vamos al colexu con una sorrisa llena de dientes, sabemos como vivir a los sos güeyos. Podemos siempres xugar al so xuegu, pero ¿negámonos a nós mesmos faciéndolo? Si te pones la piel de la conformidá, vas reprimir a los formosos príncipe o princesa del to interior.&lt;ref name=&quot;thompson&quot;&gt;{{Obra citada |títulu=Remembering Harry |first=Mark |last=Thompson |periodical=[[The Advocate]] |url=http://findarticles.com/p/articles/la mio_m1589/is_2003_Jan_21/ai_96072134 |date=21 de xineru de 2003 |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;}}

De primeres de los años 1980 Hay protestó pola esclusión de la [[North American Man/Boy Love Association]] (NAMBLA) de la participación nel movimientu LGBT. Anque nunca foi miembru d'esta organización dio dellos discursos nes xuntes de NAMBLA y en 1986 desfiló na manifestación del arguyu de Los Ánxeles, que vetara la participación d'esta organización, con un lletreru que dicía: &quot;NAMBLA camina conmigo.&quot;

== Vida privada ==
En 1963, a la edá de 51, conoció al inventor [[John Burnside (inventor)|John Burnside]], que se convertiría na so pareya pa tola vida. Primero vivieron en Los Ánxeles y dempués nuna reserva d'[[Indios pueblu]] de [[Nuevu Méxicu]]. En tornando a Los Ánxeles pa entamar les Racical Faerie con Don Kilhefner, la pareya treslladar a [[San Francisco (California)|San Francisco]], onde Harry Hay viviría hasta la so muerte a los 90 años por [[cáncer de pulmón]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080624112054/http://advocate.com/news_detail_ektid13958.asp Artículu en The advocate 25-10-2002]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20060617070112/http://www.advocate.com/news_detail_ektid13943.asp Artículu en The advocate 26-10-2002]&lt;/ref&gt;

La vida d'Hay foi la tema pa la película documental de Eric Slade ''Hope Along the Wind: The Life of Harry Hay'' (2002). Tamién apaeció n'otros documentales como ''[[Word is Out: Stories of Some of Our Lives|Word Is Out]]'' (1978), nel qu'apaez cola so pareya, Burnside.

Tres la muerte del actor [[Will Geer]], que se fixera famosu como'l güelu Walton na serie de televisión ''[[The Waltons]]'', Hay afirmó que Geer fuera unu d'el so primeres amigos, a principios de los años 30. Tamién escribió alrodiu del so activismu político, una y bones dambos tuvieron na fuelga xeneral de San Francisco en xunetu de 1934.&lt;ref name=&quot;hadleigh&quot;&gt;{{Obra citada |títulu=Celebrity Diss and Tell: Stars Talk about Each Other |first=Boze |last=Hadleigh |authorlink=Boze Hadleigh |añu=2005 |page=135 |isbn=0740754734 |publisher=Andrews McMeel Publishing}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Radical Faeries]]
* [[Homosexualidá n'Estaos Xuníos]]
* [[Comunismu y homosexualidá]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{Obra citada |last=Bullough |first=Vern L., (ed.) |títulu=Before Stonewall: Activists for Gay and Lesbian Rights in Historical Context |publisher=Harrington Park Press |añu=2002 |isbn=1560231939}}
* {{Obra citada |last=Timmons |first=Stuart |títulu=The Trouble with Harry Hay: Founder of the Modern Gai Movement |publisher=Alyson Publications |añu=1990 |isbn=1555831753}}
* {{Obra citada |last=Keehnen |first=Owen |títulu=Remembering the Amazing Harry Hay |periodical=Interviews by Owen Keehnen |date=24 de marzu de 2005 |url=http://www.infopt.demon.co.uk/hai.htm |fechaaccesu= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080511155408/http://www.infopt.demon.co.uk/hai.htm |fechaarchivu=11 de mayu de 2008 }}
* Hay, Harry. Edited by Will Roscoe (1996). ''Radically Gai: Gay Liberation in the Words of its Founder''. Boston: Beacon Press. ISBN 0-8070-7080-7
* [http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20021029/ai_n12653684 Obituariu]
* [https://web.archive.org/web/20060221073022/http://williamapercy.com/pub-Stonewall.htm On Important pre-Stonewall Activists]
* [https://web.archive.org/web/20080905061435/http://www.indegayforum.org/news/show/26998.html A Gai Conservative article critical of Hay]
* {{IMDb nome|id=0370495|nome=Harry Hay}}
* [http://www.harryhay.com/ ''Hope Along the Wind: The Story of Harry Hay'' filme's website]

{{NF|1912|2002|Hay, Harry}}


{{Tradubot|Harry Hay}}

[[Categoría:Activistes LGBT d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Historia LGBT]]
[[Categoría:Movimientu homófilu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lyzakhould9wduq4gi5u1sklfmtj0yf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Homosexualidá ya hinduismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162657</id>
    <revision>
      <id>3703347</id>
      <parentid>3702038</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35167" xml:space="preserve">[[Ficheru:Homosexuality_in_Khajuraho_sculpture.jpg|thumb|300px|Monxu masturbando a un llaicu que-y saluda, nuna escultura del templu Kandariya Mahadeva en Khajuraho, [[Madhya Pradesh]].]]
La rellación de la '''homosexualidá''' y el '''hinduismu''' ye complexa y non exenta de contradicciones. Per una parte en nengún testu relixosu hai una condena espresa, y práutiques [[homosexualidá|homosexuales]] tán presentes en dalgún testu como'l ''[[Kāmasūtra|Kama-sutra]]'' y na tradición esisten numberoses escultures y pintures que la representen. Per otra parte, la práctica de la homosexualidá hasta fines del sieglu&amp;nbsp;XX yera delitu na [[India]], el principal país [[relixón hinduista|hinduista]]. L'[[artículu 377 del códigu penal indiu|artículu 377 del códigu penal de la India]] que yá nun permanez vixente dende'l periodu [[colonialismu|colonial]] [[Reinu Uníu|británicu]], a pesar de ser declaráu inconstitucional en 2009 pola Corte Suprema de [[Delhi]] (que nun ye la Corte Suprema de la India),&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/mundo/cultura_sociedá/2009/07/090702_0800_india_gais_med.shtml «La homosexualidá yá nun ye delitu na India»], artículu publicáu'l 9 de xunetu de 2009 nel sitiu web BBC&amp;nbsp;Mundu (Londres).&lt;/ref&gt; afirma que:

{{cita|Quien, voluntariamente, tenga un contautu carnal contra l'orde de la naturaleza con un home, una muyer o un animal, va ser castigáu cola prisión pa tola vida, o por un periodu que puede llegar a diez años, y tendrá de pagar una multa.&lt;ref name=&quot;Penal&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20090419071525/http://nrcw.nic.in/shared/sublinkimages/59.pdf Códigu Penal Indiu]&lt;/ref&gt;}}

Na tradición relixosa hinduista nun se ve una condena clara de les rellaciones homosexuales, siquier hasta'l [[sieglu&amp;nbsp;XIX]], cuando s'evidencia la influencia cultural británica (qu'invadiera la India dos sieglos antes). Dempués, dalgunos faen una interpretación condenatoria escontra la homosexualidá de dalgunos de los rellatos de los antiguos testos,&lt;ref name=Bra&gt;{{cita web|url=http://www.religionfacts.com/homosexuality/hinduism.htm|títulu=Homosexuality and Hinduism|fechaaccesu=16 de mayu de 2008|autor=ReligionFacts|postreru=|primeru=|enllaceautor=|coautores=|fecha=|añu=|mes=|formatu=|obra =|editorial=|páxines=|idioma=inglés|doi=|urlarchivu=|fechaarchivu=|cita=}}&lt;/ref&gt; pero otros interpreten esos mesmos testos n'otru sentíu y amás constaten que nos trataos sobre sexualidá la tema ta ilustráu con claridá y ensin censura. Nel ''[[Kāmasūtra|Kama-sutra]]'' descríbese tantu la [[lesbianismu|lesbianidad]] como la homosexualidá masculina (con especial detalle de la práctica del [[sexu oral]] ente varones).

== El tercer sexu hinduista ==

Delles doctrines hinduistes tienen el conceutu del tercer sexu (''tritiya-prakriti'', lliteralmente: ‘tercer naturaleza’) nel que se creen entemecíes les naturaleces masculino y femenino. Esta categoría inclúi a un ampliu espectru de persones tales como [[intersexual]]es, [[transexual]]es, [[homosexual]]es y [[bisexual]]es.&lt;ref&gt;Pattanaik, Devdutt (2002): ''The man who was a woman and other queer tales from hindu lore'' (páx.&amp;nbsp;10). Binghamton (Nueva York): Harrington Park Press, 2002.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism''. Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;

Na tradición hinduista estes persones nun son consideraes totalmente masculines o femenines, sinón una combinación de dambes en distintes proporciones. Considérase que se pertenez al tercer sexu por naturaleza, dende la nacencia,&lt;ref&gt;Buhler, G. (traductor): ''The Laws of Manu'' (versu 3.49). Nueva Delhi: Motilal Banarsidass, 2001.&lt;/ref&gt; y nun s'espera que se porten como los varones y les muyeres corrientes. Nel hinduismu considerar a la creación universal dotada con una diversidá ilimitada y reconoz nel tercer sexu a cencielles un aspeutu más d'esta diversidá.&lt;ref&gt;Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism'' (páxina&amp;nbsp;6). Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;

Les persones del tercer sexu viven nos sos propios barrios y formen el so propios grupos, como los [[hijra]] [jíshra], los [[aravani]] o los [[jogappa]] [shogápa]. Na sociedá hinduista, tan consciente de la casta, tienen que desempeñar determinaos oficios tales como vendedores de flores, masaxistes, peluqueros, etc. tradicionalmente atribúyese-yos un estatus sagráu. Créese que la so participación nes ceremonies relixoses y familiares trai bendición y bona suerte. Ye frecuente que participen baillando [[travestismu|travestidos]] nes bodes o se consagren en determinaos templos dedicaos a delles deidaes. Dellos hinduistes creen que les persones del tercer sexu tienen el poder non solo de bendicir sinón tamién d'arrenegar a los demás.

== Rellatos épicos tradicionales ==

[[Ficheru:Ardhanari.jpg|180px|miniatura|El dios [[Shiva]] na so encarnación hermafrodita, [[Ardha-Nari-Iswara|Ardha Naríswara]]. Escultura nes [[covarones de Elefanta]].]]

Na narrativa épica tradicional hinduista, entemécense les vides de los dioses, reis y héroes. Nestes hestories hai tantu dioses como mortales que camuden de sexu.&lt;ref&gt;Vanita, Ruth; y Kidwai, Salim (2000): ''Same-sex love in india: reading from literature and history'' (primer seición). Nueva York: Palgrave, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Wendy Doniger|Doniger O’Flaherty, Wendy]] (1980): ''Ancient indian materials'' y ''Medieval materials in the sanskritic tradition'' (seiciones 1 y 2). 1980.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Giti Thadani|Thadani, Giti]] (1996): ''Women, androgynes, and other mystical beasts'' (páxs.&amp;nbsp;302-304). Chicago: [[University of Chicago Press]], 1996.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Sakhiyani: lesbian desire in ancient and modern India'' (páx. 65). Londres: Cassell.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Devdutt Pattanaik|Pattanaik, Devdutt]] (2002): ''The man who was a woman and other queer tales from hindu lore'' (‘el varón que yera muyer y otros cuentos gais). Haworth Press, 2002. ISBN 1-56023-181-5&lt;/ref&gt;
Y delles vegaes practiquen el sexu d'alcuerdu a esti xéneru opuestu qu'adoptaron.

Los homosexuales y transexuales hinduistes comúnmente identifíquense y adoren a estes deidaes acomuñaos cola diversidá sexual, tales como:
* [[Ardha-Nari-Isvara|Ardha Nari Ísvara]], la forma de [[Shiva]] que tien una naturaleza doble, masculina y femenina.
* [[Aravan]] (un héroe col que'l varonil dios [[Krisna]] casar tres convertilo en muyer).
* [[Ayyappa]], un dios nacíu de la unión de Shiva y [[Mohinī|Mojini]], una encarnación femenina de [[Visnú]].
* [[Bahuchara|Bajuchara]], una diosa coneutada cola transexualidá y los eunucos.
* [[Bhagavati]], una diosa acomuñada al [[travestismu]].
* [[Bhagiratha Maharaja|Bhaguirata]], un rei nacíu de dos muyeres.
* [[Chaitania Mahāprabhu|Chaitania]] (1486-1534), santón bengalí que dicía ser una encarnación dual del varonil dios Krisna colos sentimientos femeninos del so amante, la pastorcilla [[Radha]].
* [[Gadadhara Pandit|Gadadhara]], compañeru de Chaitania, una encarnación masculina de la diosa Radha.
* [[Chandi]]-[[Chamunda]], dioses guerreres ximielgues.
* [[Ganesha]], el dios con cabeza d'elefante.
* [[Gangamma]], una diosa que frecuentemente s'amaruta y traviste.
* [[Harihara|Jari-Jara]], Shiva y Visnú combinaos.
* [[Karttikeya|Kartikeia]], bisexual varonil, dios de la guerra.
* [[Vallabhavardhana|Vállabha Vardhana]]
* [[Yellamma]] y otros más.&lt;ref&gt;Hasta 29 variantes d'orientación sexual y xéneru nes deidaes hinduistes, descrites en Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism'' (capítulu&amp;nbsp;3). Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;

Esisten festivales especiales pa l'adoración de les deidaes nes sos variantes de xéneru, dalgunes son famoses na India polos sos participantes travestidos y polos sos matices homosexuales. Ente estos festivales tán el d'[[Araván]] (en Tamil Nadú), el d'[[Ayyappa]] y [[Chamaya]]-[[Villaku]] (en [[Kerala]]), el de [[Bahuchara|Bajuchara Matu]] (en [[Gujarat|Guyarat]] y el d'[[Yellamma-devi|Ielama]] (en [[Karnataka]]), ente otros.

=== Majabhárata ===

Nel ''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'' l'héroe [[Arjuna|Aryuna]], pa llibrase d'una maldición, fai una promesa de castidá consistente en vivir ensin sexu adoptando'l papel de daquién del tercer sexu mientres tou un&amp;nbsp;añu:
{{cita|Oh señor, de la Tierra, declararé como unu del sexu neutro. Oh monarca, realmente ye difícil esconder les señales del arcu nos mios brazos. Sicasí voi cubrir los mios brazos encarnaos con brazaletes. Voi Llevar brillosos aros nes mios oreyes y pulseres de caracola y voi dexar que cuelguen coletes de la mio cabeza. Oh rei, asemeyaré al tercer sexu, y el mio nome va ser Brihannala.|Aryuna, personaxe del ''Majabhárata''&lt;ref&gt;[[Kisari Mohan Ganguli|Ganguli, Kisari Mohan]]: [http://www.gutenberg.org/etext/15475 ''Majabhárata'' (Virata-parva)], llibru 2; disponible nel sitiu web del [[Proyeutu Gutenberg]].&lt;/ref&gt;

Otru notable personaxe ye [[Shikhandi|Sikhandi]] (‘cabeza-huevo’) que nació neña pero se crió como un varón. El padre de Sikhandi, el rei [[Drupada]], rogára-y al dios [[Mahadeva|Majadeva]] (Shiva) por un fíu varón, a lo que Mahadeva retrucó-y: «Vas Tener un fíu que va ser fema y varón. Arrenuncia, oh rei: nun va ser d'otra manera». Cuando Sikhandi llegó a la edá del matrimoniu y tomó esposa ―de la que'l ''Majabhárata'' nun indica'l nome―, la moza afaya que'l so maríu tien xenitales femeninos: ye otra muyer. Entós la nueva esposa recurre al so padre. Fuxendo del furiosu suegru, Sikhandi atopar nel monte con un ''[[yaksha|iaksa]]'' (un espíritu masculín de la naturaleza), y pónense d'alcuerdu pa intercambiar los sos sexos. Entós, col so nuevu cuerpu, Sikhandi amuésa-y a'l so suegru que ye un home, pero esti resabia y fai-y probar la so homía agasayándo-y delles neñes prepúberes de gran guapura, qu'atestigüen que ye «un machu de gran potencia». Asina Sikhandi convertir nun arteru y famosu guerreru que desempeña un papel crucial na guerra.&lt;ref&gt;''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'', llibru 5, capítulos 191-5.&lt;/ref&gt;

=== Ramaiana ===

En delles versiones del ''[[Rāmāyáṇa|Krittivasa Ramaiana]]'', el testu bengalí más popular de les aventures de [[Ramachandra]] (una encarnación de [[Visnú]]), hai un interesante rellatu de dos reines que concibieron un fíu xuntes. Cuando morrió'l más famosu rei de la dinastía solar, [[Maharaja Dilipa|Majarash Dilipa]], los semidioses dieron cuenta de que nun tuviera un fíu varón que siguiera la so llinia socesoria. Entós Shiva apaecer a los dos viudes del rei y ordenólos: «Amorecéi xuntes y cola mio bendición vais niciar un formosu fíu».

Los dos esposes, que se teníen gran ciñu, cumplieron la orde de Shiva y una d'elles quedó embarazada. Sicasí'l neñu nació ensin güesos, pero per mediu de la bendición d'un sabiu, [[Astavakra]] (‘ocho articulaciones’, coxu), el neñu repunxo la salú por completu pa siguir la dinastía. Astavakra nomó al neñu [[Bagirata|Bhagiratha]], ‘el que nació de dos vulves ''(bhaga)''’. Bhagiratha más tarde convertiríase n'unu de los más famosos reis de la India y al que se compensó la so austeridá cola baxada del ríu [[Ganges]] a la Tierra.&lt;ref&gt;Vanita, Ruth; y Kidwai, Salim (2000): ''Same-sex love in india: reading from literature and history'' (páxs.&amp;nbsp;100-102). Nueva York: Palgrave, 2001. Pa más detalles de la hestoria, ver capítulu 6 (&quot;Love’s Rite&quot;), del mesmu autor.&lt;/ref&gt;

== Testos sagraos ==

Los hinduistes tienen dellos llibros sagraos nos que basen les sos normes de conducta y moral. Como n'otres relixones hai distintes interpretaciones sobre'l significáu de los distintos testos. Los ''[[Vedes]]'' —de mediaos del [[II&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] aprosimao, consideraos les pilastres del hinduismu— nun faen referencia esplícita de la homosexualidá.

Sicasí sí se menta a persones del tercer xéneru (''tritiya-prakriti'', non dafechu homes o muyeres), en dellos testos hinduistes más modernos como los ''[[Purāṇas|Puranas]]'' (escritos ente'l sieglu&amp;nbsp;I y el sieglu&amp;nbsp;XI) pero ensin calificalos. Polo xeneral describir como homes amuyeraos, de cutiu cobardes, y que nun tienen deséu poles muyeres. Dellos llectores modernos establecieron paralelismos ente esto y los modernos estereotipos de [[lesbiana|lesbianes]], [[gai]]s, [[bisexual]]s y [[transexual]]es.

Los historiadores Ruth Vanita y Saleem Kidwai, nel so llibru, ''Same-Sex Love in India: Readings from Literature and History'', fixeron la primer escoyeta de menciones [[llesbianes, gais, bisexuales y transexuales|LGBT]] nos escritos indios, tantu de l'antigüedá como de la era moderna. Nel analís del ensayu que los acompaña amuesen que los comentarios y alderiques sobre'l deséu homosexual que se faíen dende los tiempos más antiguos suelen tener un rangu de tonos variáu que va dende'l críticu, al neutru, al graciosu y al celebratorio.

L'historiador [[Devdutt Pattanaik]] resume'l llugar de la homosexualidá na lliteratura hinduista de la siguiente manera: «Nun siendo parte de establecer, la so esistencia yera conocida anque non aprobada».&lt;ref name=&quot;Devdutt&quot;&gt;Pattanaik, Devdutt (2001): [http://www.gaybombay.org/reading/art0001.html &quot;Homosexuality in Ancient India&quot;], na revista ''[[Debonair]]'', 2000 o 2001.&lt;/ref&gt;
Otros indólogos aseguren que la homosexualdiad nun yera aprobada polos [[brahmán (casta)|brahmanes]] pero sí poles [[casta (hinduismu)|castes]] inferiores.

L'escritor [[gaudiya vaisnava|krisnaísta]] Amara Das Wilhelm demuestra nel so llibru, ''Tritiya-Prakriti: People of the Third Sex'', que les espresiones que s'utilizaben pa calificar a los homosexuales y transexuales yeren muncho más positives na antigüedá que na India actual: «Les enseñances védiques&lt;ref&gt;Sistemáticamente los autores hinduistes menten l'axetivu «védicu» de manera incorreuta: nun se refieren a les [[Cuatro Vedes|Escritures védiques]] (los cuatro ''Vedes'', del II&amp;nbsp;mileniu e.C. ) sinón a tola lliteratura posterior: los ''Upanishads'' (de mediaos del I&amp;nbsp;mileniu e.C. ), el ''Majabhárata'' (del III&amp;nbsp;sieglu e.C. ) y los ''Puranas'' (del I&amp;nbsp;mileniu&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.).&lt;/ref&gt; antigües faíen fincapié na vida familiar responsable y l'ascetismu, pero tamién toleraben los distintos tipos de sexualidá esistentes na sociedá».&lt;ref&gt;Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism'' (páx.&amp;nbsp;131). Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;

=== Bhagavata-puran ===

Un pequeñu testu del ''[[Bhāgavatapurāṇa|Bhagavata-purana]]'' ye'l principal puntu de discutiniu ente detractores y defensores de la homosexualidá. Nél nárrase cómo'l dios creador [[Brahma|Brahmá]] creó fíos y fíes a partir de cada parte del so cuerpu. Dende les sos nalgues creó un grupu de demonios varones bien [[libido|libidinosos]] que lo escuerren pa copular con él. El so pidimientu primero presta, pero dempués enraxona y hasta apavoria a Brahmá, que fuxe d'ellos. Él recurre al dios Paramatma (Visnú), quien-y aconseya abandonar esi cuerpu, yá que ta contamináu pola mirada homosexual de los sos incestuosos fíos.

Los detractores a la homosexualidá interpreten esti rellatu como una condena a la homosexualidá, ente que los defensores consideren que la enseñanza d'esti rellatu nun ye una condena de la homosexualidá sinón del [[incestu]] (una y bones los demonios yeren fíos de Brahmá).&lt;ref name=Bra/&gt;

=== Lleis de Manu ===

El ''[[Manu Smriti]]'', un códigu llexislativu hinduista, probablemente arrexuntáu ente'l [[sieglu III e.C.|200 e.C. ]] y el [[sieglu III|200&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]], establez castigos namái en ciertos casos concretos d'homosexualidá masculina y femenina. Por casu si una ''stri'' (muyer adulta) ye atopada teniendo rellaciones sexuales con una ''kania'' (rapaza soltera) «darréu va afaitáse-y la cabeza o se-y van cortar dos deos, y va exhibir sobre un pollín».&lt;ref&gt;[http://www.sacred-texts.com/hin/manu/manu08.htm ''Manu Smriti'', capítulu 8, versu 370] (inglés).&lt;/ref&gt;
Si dos ''kania'' caltienen rellaciones sexuales, caúna «va ser multada con doscientes ''panes'' o pagar el doble del so [[dote]], y van recibir diez golpes de vara».&lt;ref&gt;[http://www.sacred-texts.com/hin/manu/manu08.htm ''Manu Smriti'', capítulu 8, versu 369] (inglés).&lt;/ref&gt;

Ruth Vanita afirma na introducción del so llibru ''Love’s Rite'' que la esmolición equí nun ye'l xéneru de la pareya sinón la perda de la virxinidá, yá que nun s'establez nengún tipu de castigu pa les rellaciones sexuales ente muyeres que nun sían vírxenes. El mesmu castigu de cortar dos&amp;nbsp;deos ye'l que s'aplica pa los homes que tienen rellaciones sexuales con moces non&amp;nbsp;casaes.

Pa los varones de la casta [[brahmán (casta)|brahmán]] (sacerdotes, que representen menos que'l 1&amp;nbsp;% de la población total), causar feríes a otru sacerdote, goler vinu o otres coses que nun tienen de ser golíes, la criminalidad y la xunión sexual con otru home yera una causa tradicional de perda de la so [[casta (hinduismu)|casta]].&lt;ref&gt;[http://www.sacred-texts.com/hin/manu/manu11.htm ''Manu Smriti'', capítulu 11, versu 68] (inglés)&lt;/ref&gt;
Nel mesmu capítulu márcase la expiación con un bañu ritual: «Un ''[[dvija|duiya]]'' (‘nacíu dos vegaes’), que tuviera rellaciones sexuales con una muyer sobre un carru tiráu por gües, dientro de l'agua o pel sol, o que tuviera rellaciones sexuales con otru home, tendrá de bañase coles ropes puestes».&lt;ref&gt; [http://www.sacred-texts.com/hin/manu/manu11.htm ''[[Llei de Manu|Manu Smriti]]'' capítulu 11, versu 175] (inglés).&lt;/ref&gt;
Hai que destacar otra vegada, que la prohibición ye específica pa los brahmanes, y que nel ''Manu Smriti'' nun hai mención dalguna de castigu de les práutiques homosexuales pal restu de les castes (el 99&amp;nbsp;% de la población).
 
La mayoría de los asuntos sexuales que se traten nesti códigu son de naturaleza heterosexual, y los castigos que s'establecen pa les transgresiones son frecuentemente más severos que los anteriores. Por casu, un home que nun seya brahmán va ser condergáu a la pena de muerte por adulteriu ''([[saṁgrahana|sangrajana]])''.&lt;ref&gt;''Manu Smriti'' 2.8.359&lt;/ref&gt;

El ''Manu Smriti'' tamién apunta l'orixe biolóxicu del tercer xéneru: «Un neñu varón ye producíu por una gran cantidá de grana masculina, una neña pola prevalencia de la femenina; y si dambes son equivalentes, un neñu del tercer sexu ''(napumsaka'': ‘non&amp;nbsp;varón’), o si diben producise ximielgos neñu y neña pero son débiles y de cantidá insuficiente, resultáu d'un fallu na concepción».&lt;ref&gt;''Manu Smriti'' 3.49&lt;/ref&gt;

=== Narada-smriti ===

El ''[[Narada-smriti]]'', otru códigu llegal hinduista escritu alredor del [[sieglu V e.C.|400 e.C. ]], prohibe'l matrimoniu con muyeres, ente otros, a los homosexuales ''mukhe-bhaga'' (‘boca-natura’): homes que practiquen [[sexu oral]] con otros homes): «Estos cuatro ''(irsyaka'', ''sevyaka'', ''vataretas'' y ''mukhebhaga)'' son dafechu refugaos como inválidos pal matrimoniu, inclusive con muyeres que fueren violaes». (NS 1.12.15)&lt;ref&gt;Lariviere: ''[[Naradasmriti|Narada-smriti]]'' (parte&amp;nbsp;1). Filadelfia (EE.&amp;nbsp;UU.), 1989.&lt;/ref&gt;

El ''Narada-smriti'' amás establez catorce tipos distintos de ''panda'' o homes que son [[disfunción eréctil|impotentes]] coles muyeres. La esplicación a los términos utilizaos nesti llistáu atopar nel ''[[Sushruta-samhita]]'', la obra de medicina en [[sánscritu]] más antigua que se conoz, datáu siquier nel [[sieglu VII e.C.|600 e.C. ]], menta la esistencia de siquier dos tipos distintes d'homes homosexuales (''kumbhika'': homes qu'adopten el papel [[pasivu (sexualidá)|pasivu]] nel [[sexu añal]]; y ''asekia'': homes qu'encloyen el semen d'otros homes) según transexuales (''sandha'': homes coles cualidaes, el comportamientu y la voz d'una muyer). Amás afirma que los homes que se porten como muyeres, o les muyeres que se porten como homes, tán determinaos asina dende'l momentu de la so concepción (SS 3.2.42-43).&lt;ref&gt;Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism'' (páxs.&amp;nbsp;267 y 334). Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;

El ''Sushruta Samhita'' tamién menta la posibilidá de que dos muyeres se xunan y resulten preñaes como resultáu del amiestu de los sos fluyíos sexuales. Y afirma que'l fíu asina concebíu va nacer ensin güesos (como'l mitu de [[BhagiRatha]] descritu nel ''[[Rāmāyáṇa|Ramaiana]]'').

Dellos testos tienen llistes d'homes inválidos pa les muyeres (conocíos en sánscritu como ''sandha'', ''kliba'', ''napumsaka'', y ''panda'') similares al del ''Narada-smriti''. Por casu el diccionariu sánscritu ''Sabda-kalpa-druma'' da una llista de dolce, al igual que fai'l ''Kamatantra'' y ''Smriti-Ratnavali'' de [[Vachaspati]] (sieglu&amp;nbsp;XIV). Nestos llistaos mentar ente otros a los transexuales (''sandha''), los intersexuales (''nisarga''), y los trés tipos d'homosexuales (''mukhebhaga'', ''kumbhika'' y ''asekya''). Estos testos demuestren que los términos de tercer sexu realmente refiérense a munches clases distintes d'homes y que la traducción simplaya que s'usó antaño de «eunucos» o «neutros» nun s'afai a la realidá descrita y ye totalmente incorreuta.&lt;ref&gt;[[Arvind Sharma|Sharma, Arvind]]: ''Homosexuality and Hinduism'' (parte de ''Homosexuality and World Religions''). Valley Forge, PA: Trinity Press International.&lt;/ref&gt;

=== Nel Kamasutra ===

El ''[[kamasastra|Kamasutra]]'' ye un antiguu llibru que trata sobre'l ''[[Kāma|kama]]'' (deséu), en múltiples sentíos, que nel pensamientu hinduista ye unu de los cuatro oxetivos normales de la vida. El ''Káma-sutra'' ye la obra más antigua y más importante de la tradición ''kamashastra'', manuales p'algamar el gozu y la realización personal, de la [[lliteratura sánscrita]]. Foi arrexuntáu pol filósofu [[Vātsyāyana|Vatsiaiana]] alredor del sieglu&amp;nbsp;IV, de testos anteriores, y nél tamién se describen práutiques homosexuales en munches de los sos partes, ente una amplia variedá de formes de sexu.

Descríbense les téuniques que tienen d'usar los tipos masculín y femenín del tercer sexu (''tritiya-prakriti''), amás de les muyeres, pa practicar la [[felación]].&lt;ref&gt;[[Alain Danielou|Danielou, Alain]]: ''The complete Kamasutra'', parte dos, capítulu 9, «Cimeru Coition or Fellation ''[Auparishtaka]''». Rochester (VT): Park Street Press, 1994.&lt;/ref&gt;
La segunda parte, capítulu novenu, específicamente describe los dos tipos de lo que güei se llamaríen homosexuales, el d'aspeutu [[pluma (LGBT)|amuyeráu]] y el masculín. Nes traducciones de la dómina victoriana apaecen equivocadamente como «eunucos».&lt;ref&gt;[[Richard Burton (traductor)|Burton, Richard]] (traductor): [https://web.archive.org/web/20100313043325/http://www.kamashastra.com/kama209.htm &quot;Of the Auparishtaka or Mouth Congress&quot;], nel ''Kama Sutra'', capítulu&amp;nbsp;9. Traducción de 1883.&lt;/ref&gt;
El capítulu describe les sos apariencies, el tipu amuyeráu visti como les muyeres ente que'l masculín caltién el so físicu musculado y déxase barbes curties, bigotes, etc. Asina mesmu numbera los oficios a les que solíen dedicase como masaxistes, barberos o la prostitución. Sabíase que los homosexuales casar ente ellos, según el ''Kama Sutra'': «Hai tamién persones del tercer sexu, dacuando con muncho ciñu y fidelidá, que se casen ente ellos» (''Kama Sutra'' 2.9.36). Nel ''[[Jayamangala]]'' de Yashodhara, un destacáu testu del sieglu XII que comenta'l ''Kama Sutra'', afírmase: «Les persones con esta clase d'enclín [homosexual], qu'arrenuncien voluntariamente a les muyeres, pueden tar ensin elles porque s'amar los unos a los otros, casar ente ellos, xuníos por una fonda y fiel amistá».&lt;ref&gt;Danielou, Alain: ''The complete Kamasutra''. Rochester (VT): Park Street Press, 1994.&lt;/ref&gt;

En describiendo la felación practicada polos homes del tercer sexu, el ''Kama-sutra'' describe la so práctica ente homes y muyeres, y menta qu'ente ellos ta xeneralmente desfamada, especialmente ente los [[brahmán (casta)|brahmanes]] (''Kamasutra'', 2.9.37).

El ''Kama-sutra'' tamién alude a les ''svairini'' (lesbianes), de les que diz que son «muyeres independientes que frecuenten a les de la so mesma clase o a les demás» (2.8.26) — o, n'otru pasaxe: «muyeres lliberaes, o ''svairini'', son les que refuguen tener un home y tienen rellaciones nel so propiu llar o otres cases» (6.6.50). Tamién nel ''Jayamangala'' esplícase: «Una muyer conocida pola so independencia, ensin torgues sexuales y qu'actúa como ella desea, llámase ''svairini''. Ella amorez coles de la so propia clase. Ella afalaga a la so compañera nel puntu d'unión, mientres la besa».&lt;ref&gt;''Jayamangala'' sobre'l ''Kama Sutra'' 2.8.13).&lt;/ref&gt;
Descríbense variaes práutiques lésbiques con detalle na segunda parte del ''Kama Sutra'', nel capítulu octavu.

Ente les afirmaciones y conseyos sobre sexualidá dizse:
{{Cita|En tou lo que concierne al amor, cada unu tien d'actuar acordies coles costumes del propiu país y colos mesmos enclinos.|''Kama Sutra'', cap. 9}}

== Sectes del tercer sexu nel hinduismu modernu ==

Envalórase qu'hai mediu millón de miembros del tercer sexu travestidos, transexuales o homosexuales, na India actual, acomuñaos a delles sectes, templos y deidaes hinduistes.&lt;ref&gt;Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism'' (páx.&amp;nbsp;346). Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;
Anque-y los llame «eunucos», a la mayoría d'estes persones (91&amp;nbsp;%) nun se-yos practicó la [[capadura]] nin la [[vaginoplastia]] anque se consideren transexuales.

Los distintos grupos créanse en redol al cultu de distintos dioses hinduistes. De siguío numbérense los principales grupos.

=== Aravani o Ali ===

La más numberosa de les sectes de tercer sexu, envalórase unos 150&amp;nbsp;000&amp;nbsp;miembros, ye la aravani o ali, de [[Tamil Nadu]] (nel sur de la India). Les ''aravanis'' son típicamente transexuales o homosexuales amuyeraos y el so festival principal, el popular Koovagam o Festival Aravan, celebrar a finales d'abril principio de mayu. Les ''aravani'' adoren al dios [[Aravan]], y nun practiquen nengún tipu de capadura.

El [[carné d'identidá]] ye obligatoriu na India y ente los datos ta'l sexu. En 2008 solo en Tamil Nadú más de 40&amp;nbsp;000&amp;nbsp; aravanis consiguieron que se-yos ponga una T ―de ''third gender'' (‘tercer xéneru’)― en llugar de les lletres de varón y muyer, gracies a la intervención del ministru y xinecólogu Poongothai Aladi Aruna.&lt;ref&gt; «Third sex is official in Tamil Nadu», en ''The Times of India'', 16 de marzu de 2008.&lt;/ref&gt;

=== Jishra ===

{{AP|Hijra}}
[[Ficheru:HijraPanscheelParkNewDelhiIndia.jpg|miniatura|Jishra en [[Nueva Delhi]].]]
Quiciabes el grupu más conocíu del tercer xéneru na India sía'l de les ''hijras'' (pronunciáu ''jishra''). Les ''jisras'' son la única secta que practiquen la capadura, un costume qu'apaeció mientres el dominiu musulmán alredor del [[sieglu&amp;nbsp;X]], yá que mayoría de los hinduistes nun consideren la catración una tradición hinduista. Envalórase qu'hai alredor de 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;jisra nel norte de la India y son conocíes por vistir ropa femenino. Tres munchos años d'estudiu, en 1999 la escritora india [[Sele Nanda]] escribió un llibru sobre elles: ''Nin home nin muyer: les hijras de la India'', nel qu'afirma:

{{cita|Esiste la creencia xeneralizada na India de que les ''hijras'' nacen hermafrodites (intersexuales) y que la comunidá ''hijra'' llevar dende la nacencia o na niñez, pero nun atopé nenguna prueba que sofite esta creencia ente les ''hijras'' que conocí. Toes elles xuniéronse a la comunidá voluntariamente, xeneralmente na adolescencia.|Serena Nanda&lt;ref&gt;[[Serena Nanda|Nanda, Sele]] (1999): ''Neither man nor woman: the hijras of India'' (p. xx). Canadá: Wadworth Publishing Company, 1999.&lt;/ref&gt;}}

Nanda tamién afirma: «Nun hai nenguna dulda de que delles ''hijras'' (quiciabes inclusive la mayoría) dedicar a la prostitución homosexual. Nel estudiu de Sinha sobre les ''hijras'' (1967) de [[Lucknow]], almite'l papel de les ''hijra'' como artistes, pero cree que la mayor motivación pa ingresar na comunidá ''hijra'' ye pa poder satisfaer los impulsos homosexuales».&lt;ref&gt;Ibid, p. 10&lt;/ref&gt;
Les ''jishras'' adoren especialmente a [[Bahuchara|Bajuchara Devi]], la diosa patrona de la capadura y la transexualidá.

=== Yogapa ===

La secta del tercer xéneru menos conocida de la India son les ''[[jogappa|yogapa]]'' del Sur ([[Karnataka]] y [[Andhra Pradesh]]), inclúi tanto transexuales d'home a muyer como homosexuales de too tipu. Les ''yogappa'' rinden cultu a [[Yellamma|Ielama Devi]], una popular personificación de la diosa [[Durga]]. Sirven nos templos como baillarines y como prostitutos masculinos. Xeneralmente comparten el templu coles ''[[devadasis]]'' (muyeres sirvientes de la diosa que tamién baillen y tamién practiquen la prostitución sagrada). Nos grandes festivales que se celebren nestos templos, cientos de ''devadasis'' llixeres de ropa y ''yogappas'' travestidas baillen en desfile en comitiva peles cais. Les ''yogappa'' nun practiquen la capadura.&lt;ref&gt;Wilhelm, Amara Das (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex'' (‘tritíia-prakriti, les persones del tercer sexu’), páxs.&amp;nbsp;77-78. Filadelfia (Estaos Xuníos): Xlibris, 2003.&lt;/ref&gt;

=== Sakhi-bekhi ===

Los ''sakhi-bekhis'' tán estendíos predominantemente en [[Bengala]], [[Orissa]] y [[Uttar Pradesh]] anque'l so númberu menguó nos últimos años. Los miembros de la secta vístense como muyeres pa reforzar la so identidá como ''[[gopis|sakhis]]'' o novies del dios [[Krisna]] y p'algamar l'apreciada emoción espiritual conocida como ''sakhi-bhava''. Estos homes nun son siempres transexuales, pero en munchos casos sí. Nos últimos tiempos la secta ''sakhi-bekhi'' foi condergada como ''sahajiya'' (non auténtica) cuando s'afayó que dellos miembros empezaron a amosar los sos sentimientos amorosos por Krisna per mediu de rellaciones sexuales con ''chuda-dharis'' (homes amarutaos de Krisna y con una corona con plumes de pavu real). Anguaño la mayoría de los ''sakhi-bekhis'' se travisten en priváu y son menos llamativos. Xeneralmente adoren a [[Radha]], la consorte de Krisna, anque dalgunos tamién adoren a [[Chaitania]] (la encarnación de Radha y Krisna combinaos) y conózse-yos como ''gauranga-nagaris''. Tampoco esti grupu practica la capadura.&lt;ref&gt;Ibid, p. 51.&lt;/ref&gt;

== Arte relixoso ==

Ye frecuente nes fachaes de los templos hinduistes la presencia de relieves y escultures representando actos sexuales. Ente estes representaciones tamién apaecen escenes de sexu homosexual. El significáu d'estes representaciones nun ta claru y ye entá aldericáu. Hai munchos exemplos nos templos medievales, de los que se van citar dalgunos:
* Un grupu orgiástico de tres muyeres y un home, nel muriu sur del templu Kandariya Mahadeva, en [[Khajuraho]]. Una de les muyeres ta afalagando a la otra.
* Un grupu similar, tamién nel muriu sur d'esti templu, amuesa una muyer cabeza abaxo dando la cara al espectador arreyada nun contautu sexual con una persona que da'l llombu al públicu, polo que'l so sexu nun puede determinase, y ye sostenida por dos muyeres a los sos llaos, a una de les cualos afalaga'l pubis.
* Un relieve de dos muyeres abrazándose n'otru templu de Khajuraho.
* Nel templu [[Visvanatha]] (tamién de [[Khajuraho]]), esiste una estatua d'un monxu masturbando a un llaicu mientres ésti salúda-y.
* Nel templu de Lakshmana (954) apaez un relieve d'un home recibiendo una felación d'otru home sentáu n'otra escena orgiástica.
* Nun templu de [[Chhapri]] del sieglu XII hai un relieve d'un monxu fai-y una felación a un visitante de alcurnia.
* Nel templu de Shiva en [[Ambernath]], construyíu en 1060, un relieve bien erosionado suxure un alcuentru eróticu ente dos muyeres.
* Nel templu Rajarani en [[Bhuvaneshvar|Bhubaneshwar]] ([[Orissa]]), datáu ente'l sieglu X y XI, una escultura representa a dos muyeres practicando'l sexu oral.
* Nun templu de Shiva en [[Bagali]] ([[Karnataka]]), sol [[sikhara]] hai una escultura en qu'aparentemente dos homes realicen sexu oral.
* En [[Padhavli]] (cerca de [[Gwalior]]) un templu en ruines del sieglu X amuesa un home nun grupu orgiástico que recibe una felación d'otru home.
* Una escultura d'arenisca de tamañu real del [[sieglu XI]] proveniente d'[[Orissa]], anguaño en poder del Muséu d'Arte de [[Seattle]] (EE.&amp;nbsp;UU.), amuesa a [[Kamadev]], dios del amor, disparando una de les sos fleches a dos muyeres que se tán abrazando.

== Ver tamién ==

* [[Homosexualidá na India]]
* [[Homosexualidá ya islam]]
* [[Homosexualidá y budismu]]
* [[Homosexualidá y cristianismu]]

== Enllaces esternos ==

* [http://www.galva108.org Asociación Vaishnava de gais y lesbianes]: Información LGBT sobre krisnaístas ya hinduistes (inglés).

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

 
* [[Alain Daniélou|DANIELOU, Alain]]. ''The complete Kama Sutra''. Park Street Press, 1994.
* [[Gilbert Herdt|HERDT, Gilbert]]. ''Third sex, third gender: beyond sexual dimorphism in culture and history''. Zone Books, 1993.
* [[Serena Nanda|NANDA, Sele]]. ''Neither man nor woman: the hijras of India''. Wadsworth Publishing Co., 1999.
* [[Devdutt Pattanaik|PATTANAIK, Devdutt]]: ''The man who was a woman and other queer tales from hindu lore''. Harrington Park Press, 2002.
* [[Arlene Swidler|SWIDLER, Arlene]]. ''Homosexuality and world religions''. Trinity Press International.
* [[Ruth Vanita|VANITA, Ruth]]. ''Gandhi’s tiger and Sita’s smile: essays on gender, sexuality and culture''. Yoda Press, 2005.
* VANITA, Ruth. ''Love’s rite: same-sex marriage in India and the West''. Penguin Books India, 2005.
* VANITA, Ruth y [[Salim Kidwai|Salim KIDWAI]]: ''Same-sex love in India: readings from literature and history''. Palgrave, 2001.
* [[Amara Das Wilhelm|WILHELM, Amara Das]]. ''Tritiya-prakriti: people of the third sex: understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism''. Xlibris, 2003.


{{Tradubot|Homosexualidad e hinduismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Hinduismu]]
[[Categoría:Homosexualidá y relixón]]
[[Categoría:LGBT n'India]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ho8vp0qcgembdzlwqzbmcfmbht2jzoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Spornosexual</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162812</id>
    <revision>
      <id>3702990</id>
      <parentid>3409054</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:49:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibilos =&gt; exhibilos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3046" xml:space="preserve">El vocablu '''spornosexual''' ye un [[neoloxismu]] que fai referencia a les persones que curien en gran manera'l so aspeutu físicu, carauterizar por realizase tatuaxes y piercings y por llevar poca ropa p'asina exhibilos xunto al so cuerpu tonificado. Spornosexual&lt;ref&gt;[http://www.marksimpson.com/blog/2014/03/25/meat-the-spornosexuals/ Artículu de Mark Simpson &quot;Meat the spornosexuals&quot; ]&lt;/ref&gt; crear de la combinación del inglés &quot;sport&quot; y &quot;porn&quot;, acuñáu pol periodista Mark Simpson nel Daily Telegraph, quien tamién dispunxo'l términu &quot;[[metrosexual]]&quot;. 

Nun sentíu xeneral, la spornosexualidad&lt;ref&gt;[http://www.telegraph.co.uk/men/fashion-and-style/10881682/The-metrosexual-is-dead.-Long-live-the-spornosexual.html The metrosexual is dead. Long live the 'spornosexual']&lt;/ref&gt; basar na estética que munchos homes anguaño adopten integrando a la so vida los deportes y la [[pornografía]]. Munchos definen spornosexual&lt;ref&gt;[http://conceptodefinicion.de/spornosexual/ Definición de spornosexual en conceptodefinicion.de]&lt;/ref&gt; como un estilu de vida que se sofita nel la musculatura, narcisismu, tatuaxes y sexu. 

Foi entós el 19 de xunu de 2004 que [[Mark Simpson]] propunxo'l términu &quot;sporno&lt;ref&gt;[http://www.out.com/entertainment/2006/06/19/sporno?page=0,1 Sporno]&lt;/ref&gt;&quot; nun artículu na revista Out, p'asina describir a les celebridaes del deporte que fueron &quot;fetichizados por sí mesmos&quot;. Depués, nel añu 2014 , el 10 de xunu, la pallabra entró a ser utilizada nel léxicu diariu gracies a un artículu d'esti periodista nel Daily Telegraph; nel artículu referir a los homes con coeficientes influyíos pola cultura de los medios sociales con &quot;cuerpos cincelados&quot;, [[tatuaxes]], piercing, escotes pronunciaos, barbes adorables y con meyor aspeutu físicu. Dichu artículu amestaba una fotografía de Dan Osborne,&lt;ref&gt;[http://www.revistavanityfair.es/articulos/adios-metrosexual-el-spornosexual-llegó--para-que lu mires/19071 Adiós, metrosexual: el spornosexual llegó por que lu mires]&lt;/ref&gt; unu de los miembros del reality &quot;[[The Only Way Is Essex]]&quot;, como un exemplu del spornosexualismo.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[https://elpais.com/elpais/2014/06/12/icon/1402565989_105722.html Músculos, 'selfies' y porno: por qué l'home de güei ye 'spornosexual']
*[http://www.eluniverso.com/vida-estilo/2014/06/11/nota/3090336/spornosexual-evolucion-metrosexual-que-gusta-porno-deportes ‘Spornosexual', la evolución del metrosexual que gusta del porno y los deportes]
*[http://la.eonline.com/venezuela/2014/alerta-hot-conoz-el-sexy-conceutu-de-un-quot-spornosexual-quot-semeyes Sollerta Hot &gt; Conoz el sexy conceutu d'un &quot;Spornosexual&quot;]
*[https://web.archive.org/web/20140826174220/http://www.hoymujer.es/moda/que-ye-la-spornosexualidad/ &gt; &quot;Spornosexual&quot; ¿Qué ye y quién son?]


{{Tradubot|Spornosexual}}

[[Categoría:Neoloxismos]]
[[Categoría:Cuidu personal]]
[[Categoría:Personaje tipo]]
[[Categoría:Orientación sexual y sociedá]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>llbkl6mlaf29mau2l9m9bi1kjdeaa0u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tradiciones musicales del norte d'África y Oriente Mediu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163590</id>
    <revision>
      <id>3703237</id>
      <parentid>3656303</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7575" xml:space="preserve">Este ye un llistáu de músiques [[Música folk|folk]] tradicionales del [[norte d'África]] y [[Oriente Mediu]] con estilos, bailles, preseos y temes rellacionaes.

El términu música folk nun puede definise fácilmente de forma precisa; utilizar de forma amplia dependiendo del autor, públicu a quien va empobináu y contestu d'un trabayu mayor. De forma similar, el términu &quot;[[tradición]]&quot; nesti contestu, non denota un criteriu definíu puramente.

Estudiosos de la música, periodistes, audiencies, industria musical, políticos, nacionalistes, etc., añeden información basándose en criterios raciales, xeográficos, llingüísticos, relixosos, tribales o étnicos y munches vegaes utilicen criterios distintos no que consideren &quot;tradición folk musical&quot;. Estes tradiciones pueden coincidir entera, parcialmente o nun coincidir con fronteres xeográfiques, polítiques o culturales, anque en munchos casos asolapar en dellos graos unes con otres.

== Oriente Mediu y Norte d'África ==
&lt;gallery&gt;
Archivu:Abderrahmane Abdelli.jpg|El músicu arxelín Abderrahmane Abdelli
Image:TurkishMandolinBanjo.jpg|Un mandolin-banjo turcu
Image:Baglama turc manche long.jpg|Una [[bağlama]] turca
Image:Cumbus.jpg|Un cümbüş turcu
&lt;/gallery&gt;

{| {{tablaguapa}} style=&quot;border-collapse: collapse; text-align:center&quot;
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''País / Región'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Elementos'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Bailles'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Instrumentación'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Rellacionaos'''
|-
| [[Armenia]] ||kef - liturgical - Tashnakzootyoun ||tamzara - kochari - religious ||duduk - [[oud]] - dumbeg - saz - bouzouki - shvi ||
|-
| [[Arxelia]]||medh - melhun - [[raï]] - zendani ||||gasha - guellal ||berrah - cheikha - meddhahates - mehna - wa'adat
|-
| [[Asiria]] ||diwaneh - liliana - raweh ||||baglama - Çiftelia - davul - dhol - dutar - tambura - zurna - saz - watariyat ||
|-
| [[Baḥréin]] ||Ver Golfu Pérsicu||– ||– ||–
|-
| [[Beduín|Beduina]] ||zajal ||fantasia ||mijwis - mismar - yaghul ||
|-
| [[Bereberes]] ||amarg - ammussu - astara - ritual music - tabbayt ||aberdag - ahidu - ahouach - ahwash ||ajouag - bendir - ghaita - [[lotar]] - nakous - ney - rabab - t'bel - tinde - viol ||amydaz - imdyazn - laamt - rwai
|-
| [[Chleuh]] ||See Berber ||– ||– ||–
|-
| [[Xibuti|Djibouti]] ||balwo ||||bowl lyre - tanbura ||
|-
| [[Exiptu|Exipcia]]|| Saiyidi - sawahili - música de boda ||[[:en:Almeh|awalim]] ||mismar saiyidi - nahrasan ||
|-
| [[Emiratos Árabes Xuníos|Emiratos]] ||See Persian Gulf region ||– ||– ||–
|-
| [[Eritrea]] || popular ||||kebero - kobar - kraar - lyre - wata ||
|-
| [[Etiopía]] || popular ||||begena - kebero - kraar - masenqo - sistrum - washint ||
|-
| [[Xeorxa]] ||Polifonía - krimanchuli - naduri - orovela - table song ||||accordion - changui - chonguri - chuniri - clarinet - duduk - panduri ||
|-
| [[Irán]] ||||||daff - dohol - lute - ney - ney-anban - zurna ||
|-
| [[Cabilia|Kabylia]] ||Ver bereber ||– ||– ||–
|-
| [[Khaleeji]] ||Ver Golfu Pérsicu ||– ||– ||–
|-
| [[Kuwait]] ||Ver Golfu Pérsicu ||– ||– ||–
|-
| [[Curdistán|Curda]] ||epic ||||bloor - daff - dhol - doozela - duduk - kamanche - ney - [[oud]] - santur - shimshal - tabalak - tar - tenbur - zil - zurna ||chirokbej - dengbej - stranbej
|-
| [[Golfu Pérsicu]] ||Música khaleeji - sawt - tarab-Adani-shela ||Ardha, dabkah ||duff - teeran - nay - [[oud]] - rababa - merwass - [[tabla]] - binges - qanun ||
|-
| [[Líbanu]] ||||dabkah ||||
|-
|[[Mauritania]] || [[al-bayda]] - [[Mauritanian epic|epic]] - [[fagu]] - [[l'-gnaydiya]] - [[al-kahla]] - [[karr]] - [[labyad]] - [[lakhal]] - [[lebtayt]] - [[praise song]] || [[ardin]] - [[daghumma]] - [[tbal]] - [[tidinit]] || [[iggawin]]
|-
| [[Marruecos]] ||takht ||ait atta - ait Bodar - ait Bugemaz - taskiwin ||aghanin - bendir - [[darbuka]] - duff - garagab - ghaita - gimbri - guedra - kamanjeh - kanum - nai - nakous - [[oud]] - rabab - taarija - tabl - tan-tan - tar ||moussem
|-
| [[Nubia]] ||||||duff ||
|-
| [[Omán]] ||Ver rexón del Golfu Pérsicu ||– ||– ||–
|-
| [[Palestina (rexón)|Palestina]] ||dalauna - meyjana - música de boda - zajal ||dabka ||duff - mijwiz - nay - [[oud]] - rababa - shababi - tabla - yarghoul-[[oud]]-qanun ||zajaleen
|-
| [[Pastún]] ||Música afganistana de boda - kiliwali ||chub bazi - arreyen ||daireh - dhol - rubab - tanbur ||landai
|-
| [[Persia]] ||Ver Irán||– ||– ||–
|-
| [[Qatar]] ||Ver Golfu Pérsicu||– ||– ||–
|-
| [[Arabia Saudita]] ||Qasida ||Ardah - Mizmar - Daha ||[[Oud]] - Rebab - Tar - Ney - Mizmar ||{{{Other}}}
|-
| [[Xudaísmu|Xudía]] ||cantica - copla - [[endecha|endeches]] - [[Amor romántico|romance]] - Cantares de [[Purim]] - música de boda||||accordion - [[darabuka]] - kanun - [[oud]] - pandereta ||
|-
| [[Somalia]] ||balwo, qaraami, Xer-Dhaanto ||||batar drum - oud ||
|-
| [[Sudán|Árabe sudanesa]] ||haqiiba ||||oud - tambour ||
|-
| [[Tuareg]] ||Ver bereberes ||– ||– ||–
|-
| [[Turquía|Turca]] ||bozlak - türkü ||çifte telli - halay - horon - karsilama - köçek oyunu - semah - sword dance - zeybek ||darbuka - davul - kemence - ney - saz - sipsi - Tulum (bagpipe) - zurna ||ashik - chengi - düg¨nsalonu - köçekce
|-
| [[Yeme]] ||||||[[oud]] ||ghat
|-
|}

== Referencies ==
{{wikificar|t=20120627|música}}
{{llistaref}}
*{{cita llibru |autor
 = Broughton, Simon and Mark Ellingham (eds.)
|edición = First edition
|isbn = 1-85828-636-0
|ubicación = Londres
|editorial = Rough Guides
|títulu = Rough Guide to World Music
|añu = 2000
}}
* {{cita llibru |autor
 = [[Otto Karolyi|Karolyi, Otto]]
|isbn = 0-14-023107-2
|editorial = Penguin Books
|títulu = Traditional African &amp; Oriental Music
|añu = 1998
}}
*{{cita llibru |autor
 = [[Troy Kinney|Kinney, Troy]] and Margaret West
|editorial = Tudor Publishing
|títulu = The Dance: Its Place in Art and Life
|añu = 1935
}}
*{{cita llibru |autor
 = Manuel, Peter
|isbn = 0-19-505342-7
|allugamientu = Nueva York
|editorial = [[Oxford University Press]]
|títulu = Popular Musics of the Non-Western World
|añu = 1988
}}
*{{cita llibru |autor
 = Philip V. Bohlman
|coautor = Bruno Nettl, Charles Capwell, Thomas Turino and Isabel K. F. Wong
|edición = Second edition
|isbn = 0-13-230632-8
|editorial = Prentice Hall
|títulu = Excursions in World Music
|añu = 1997
}}
*{{cita llibru |autor
 = Fujie, Linda, James T. Koetting, [[David P. McAllester]], David B. Reck, John M. Schechter, Mark Slobin and R. Anderson Sutton
|edición = Second Edition
|editor = Jeff Todd Titan (Ed.)
|isbn = 0-02-872602-2
|allugamientu = Nueva York
|editorial = Schirmer Books
|títulu = Worlds of Music: An Introduction to the Music of the World's Peoples
|añu = 1992
}}
*{{cita web
 |fechaaccesu = 3 d'abril de 2006
 |títulu = International Dance Glossary
 |url = http://www.worldmusiccentral.org/staticpages/index.php/glossary
 |obra = World Music Central
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20060207075840/http://www.worldmusiccentral.org/staticpages/index.php/glossary
 |fechaarchivu = 7 de febreru de 2006
}}

== Ver tamién ==
*[[Tradición europea de músiques folk]]


{{Tradubot|Tradiciones musicales del norte de África y Oriente Medio}}

[[Categoría:Música d'África]]
[[Categoría:Música d'Asia]]
[[Categoría:Música folclórica]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>dva06nva3yee3jsx577ldcpnm1wm9of</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu Internacional de Kandahar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163866</id>
    <revision>
      <id>3703003</id>
      <parentid>3605570</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:52:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9166" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
Aeropuertu Internacional de Kandahar
|nome_nativu = 
|imaxe = Kandahar International Airport collage.jpg
|pie = 
|IATA = KDH
|ICAO = OAKN
|tipu = Públicu/militar
|propietariu = {{bandera|Afganistán}} [[Afganistán]]
|operador = [[USAF]], [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]]
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = [[Kandahar]], Afganistán
|elevación_p = 3330
|elevación_m = 1015
|sitio_web = 
|p1-númberu = 05/23
|p1-llargor-p = 10498
|p1-llargor-m = 3200
|p1-superficie = Asfalto
}}

L''''Aeropuertu Internacional de Kandahar''' {{códigos aeroportuarios}}, conocíu a cencielles como '''Aeropuertu de Kandahar''', ta asitiáu a 16 quilómetros al sureste de la [[Kandahar|ciudá de Kandahar]], nel sur d'[[Afganistán]]. 

L'aeropuertu foi construyíu na [[década de 1960|década de los 60]] polos [[Estaos Xuníos]] gracies a un programa de l'[[United States Agency for International Development|Axencia de los Estaos Xuníos pal Desarrollu Internacional]] (USAID). Unu de los hipotéticos usos que se-y diera sería sirvir de base aérea avanzada en casu de guerra contra la [[Xunión Soviética]]. En [[1979]], mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], l'aeropuertu yera usáu polos soviéticos y sufrió graves daños nos años siguientes por causa de los combates. Nel 2001 ver de nuevu estropiáu pola [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|guerra liderada polos Estaos Xuníos]] tres el [[11-S]].

En [[2007]] l'aeropuertu terminó un procesu de reconstrucción lo que dexó retomar operaciones con vuelos civiles y militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |títulu = AAA begins flights for Kandahar |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = Saeed Zabuli |últimu = |primero = |fecha = 30 de payares de 2007 |editorial = Pajhwok Afghan News |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080119203621/http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |fechaarchivu = 19 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Dende 2006 les instalaciones fueron curiaes por fuercies [[Canadá|canadienses]], pero con presencia constante d'otros exércitos de la [[OTAN]]. 

Mientres el branu son habituales [[nube de polvo|tormenta de polvu]] qu'enzanquen el so llocalización dende'l cielu, circunstancia agravada pol pocu contraste ente la pista y el terrén desértico que la arrodia. Pela nueche ye más fácilmente visible gracies al llume del aeropuertu.

== Historia ==
=== Construcción ===

L'aeropuertu construyir ente los años 1956 y 1962 cola ayuda de consultores norteamericanos, con un presupuestu de 15 m$. L'arquiteutura de les instalaciones tien una gran semeyanza colos edificios estauxunidenses de la dómina y convirtióse n'unu de los aeropuertos más importantes d'[[Asia Central]]. El propósitu orixinal pal que foi diseñáu foi sirvir de sofitu pa vuelos internacionales dexando recargar a los aviones de héliz nes sos rutes ente [[Oriente Mediu]] y el [[Sureste Asiáticu]]. Sicasí, al poco tiempu, cola apaición de los [[avión de reaición|aviones de reaición]], eses escales téuniques yá nun yeren necesaries, decayendo el númberu de tráficos nel aeropuertu nes décades posteriores.&lt;ref&gt;Kaplan, Robert(2001); ''Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan''; Vintage Departures; ISBN 1-4000-3025-0, páxs.185-186&lt;/ref&gt; Desque foi apostráu a ser una base aérea creció la posibilidá de que fora utilizáu polos Estaos Xuníos nuna guerra contra l'antigua Xunión Soviética.

=== Periodu soviéticu ===

Mientres la ocupación soviética d'Afganistán, l'aeropuertu de Kandahar foi intensamente utilizáu pol [[exércitu coloráu]], tantu pa sirvir de ponte loxística cola Xunión Soviética como pa ser la base de los cazabomarderos qu'atacaben a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahid]].

Los combates na redoma de Kandahar fueron especialmente intensos mientres la guerra. Sicasí, l'aeropuertu quedó relativamente intactu hasta'l final del conflictu. La pista d'aterrizaxe, que sí que foi unu de los elementos estropiáu, foi reconstruyíu a mediaos de la [[Década de 1990|década de los 90]] pola [[ONX]] pa dexar vuelos de calter humanitariu.

=== Periodu talibán y Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá===
[[Ficheru:Aerial_view_of_Kandahar_Airport_in_2005.jpg|200px|thumb|2005]]

L'aeropuertu foi utilizáu principalmente mientres estos años pa propósitos militares y humanitarios, acoyendo vuelos regulares de les Naciones Xuníes y del Comité Internacional de la Cruz Roja de y dende [[Kabul]], [[Jalalabad]], [[Herat]] y [[Peshawar]], [[Paquistán]]. Ariana airlines (l'aereollinia nacional afgana de la dómina) tenía vuelos ocasionales ente Kandahar, delles ciudaes del país y Paquistán.&lt;ref&gt;Kaplan, p.186&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Defense.gov News Photo 100101-F-0692M-050.jpg|left|200px|thumb]]

N'avientu de [[1999]], l'aeropuertu de Kandahar convertir en noticia al ser l'escenariu onde unos terroristes pakistaníes, que secuestraren y fixeren aterrizar el vuelu 814 de Indian Airlines, esixeron al gobiernu de la [[India]] la lliberación de 5 supuestos terroristes y el so regresu a casa en cuenta de dexar con vida a los rehenes. Anque los detalles de les conversaciones ente la India y Paquistán nun trescendieron, trés presos encarcelaos na India fueron lliberaos.

Al empiezu de la guerra de 2001, los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|marines]] aterrizaron nel aeropuertu y tomaron el control de les instalaciones. Nel contestu de la [[Operación Llibertá Duradera]], la Real Fuercia Aérea y Armada Britániques esplegaron un escuadrón d'[[BAE Harrier II|Harrier GR7A]] p'apurrir [[sofitu aereu cercanu]] a les fuercies terrestres de la coalición.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |títulu = Scramble! Scramble! Scramble!&quot; Harriers get tough in Afghanistan |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = 25 d'agostu de 2006 |editorial = Ministeriu de Defensa británicu |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080515084842/http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |fechaarchivu = 15 de mayu de 2008 }}&lt;/ref&gt; Ocho [[F-16]] de la Real Fuercia Aérea Holandesa fueron treslladaos al aeropuertu de Herat a finales de 2006 pa sofitar aiciones de la OTAN nel sur del país.

El gobiernu afganu foi lentu nel arreglu de les instalaciones estropiaes per años de combates y falta total de caltenimientu, pero finalmente los xardinos, aseos, restoranes y zones interiores fueron restauraos. Cola transición en 2005 de la terminal de pasaxeros de manes norteamericanes a los afganistanes, los vuelos civiles reiniciáronse. 

En payares de 2005, tres el zarru de la base ''Camp Julien'' en Kabul, qu'acoyía a gran númberu de soldaos [[Canadá|canadienses]] n'Afganistán, gran parte d'estos fueron treslladaos a la provincia de Kandahar. L'aeropuertu sirve de base pa los [[equipos de reconstrucción provincial]] de la zona y ye curiáu por personal de la [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]].

== Incidentes nel aeropuertu ==

Dende 1985 l'aeropuertu foi escenariu de 5 incidentes de gravedá que causaron la muerte siquier 15 persones. El más tráxicu asocedió'l [[11 de xunetu]] de [[1985]], cuando un [[Antonov 12]] de la [[Fuercia Aérea Soviética]] foi baltáu por un misil pereciendo los 14 ocupantes.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19850711-0 |títulu = Criminal Occurrence description 11 JUL 1985|fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = |editorial = Aviation Safety Network|idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; 

== Aereollinies y destinos ==
[[Ficheru:Kam Air at Kandahar International Airport in 2012.jpg|200px|thumb|Un avión de Kam Air nel aeropuertu de Kandahar.]]

* [[Ariana Afghan Airlines]] --&gt; Dubai, Tehran-Imam Khomeini ('''suspendíes indefinidamente'''), Kabul 
* [[Kam Air]] --&gt; Kabul, Dubai, Herat
* [[Pamir Airways]] --&gt; Kabul

== Ver tamién ==
*[[Incidente de Airstan de 1995]]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Kandahar International Airport|Aeropuertu Internacional de Kandahar}}
* [https://web.archive.org/web/20090105211355/http://www.motca.gov.af/airports/kandahar.htm Datos del aeropuertu] Ministeriu afganu de Tresporte y Aviación Civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20110515163409/http://www.afghan-network.net/Culture/qandahar.html Curtia reseña histórica] &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/kandahar_afld.htm Información militar sobre l'aeropuertu] Globalscurity.org &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;


{{Tradubot|Aeropuerto Internacional de Kandahar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos internacionales d'Afganistán|Kandahar]]
[[Categoría:Kandahar]]
[[Categoría:Aeropuertos inauguraos en 1962|Kand]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>igt6joxmtdg22ib6qng8rwt8acxvv7a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703004</id>
      <parentid>3703003</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:52:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9166" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
Aeropuertu Internacional de Kandahar
|nome_nativu = 
|imaxe = Kandahar International Airport collage.jpg
|pie = 
|IATA = KDH
|ICAO = OAKN
|tipu = Públicu/militar
|propietariu = {{bandera|Afganistán}} [[Afganistán]]
|operador = [[USAF]], [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]]
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = [[Kandahar]], Afganistán
|elevación_p = 3330
|elevación_m = 1015
|sitio_web = 
|p1-númberu = 05/23
|p1-llargor-p = 10498
|p1-llargor-m = 3200
|p1-superficie = Asfalto
}}

L''''Aeropuertu Internacional de Kandahar''' {{códigos aeroportuarios}}, conocíu a cencielles como '''Aeropuertu de Kandahar''', ta asitiáu a 16 quilómetros al sureste de la [[Kandahar|ciudá de Kandahar]], nel sur d'[[Afganistán]]. 

L'aeropuertu foi construyíu na [[década de 1960|década de los 60]] polos [[Estaos Xuníos]] gracies a un programa de l'[[United States Agency for International Development|Axencia de los Estaos Xuníos pal Desarrollu Internacional]] (USAID). Unu de los hipotéticos usos que se-y diera sería sirvir de base aérea avanzada en casu de guerra contra la [[Xunión Soviética]]. En [[1979]], mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], l'aeropuertu yera usáu polos soviéticos y sufrió graves daños nos años siguientes por causa de los combates. Nel 2001 ver de nuevu estropiáu pola [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|guerra liderada polos Estaos Xuníos]] tres el [[11-S]].

En [[2007]] l'aeropuertu terminó un procesu de reconstrucción lo que dexó retomar operaciones con vuelos civiles y militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |títulu = AAA begins flights for Kandahar |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = Saeed Zabuli |últimu = |primero = |fecha = 30 de payares de 2007 |editorial = Pajhwok Afghan News |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080119203621/http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |fechaarchivu = 19 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Dende 2006 les instalaciones fueron curiaes por fuercies [[Canadá|canadienses]], pero con presencia constante d'otros exércitos de la [[OTAN]]. 

Mientres el branu son habituales [[nube de polvo|tormenta de polvu]] qu'enzanquen el so llocalización dende'l cielu, circunstancia agravada pol pocu contraste ente la pista y el terrén desértico que la arrodia. Pela nueche ye más fácilmente visible gracies al llume del aeropuertu.

== Historia ==
=== Construcción ===

L'aeropuertu construyir ente los años 1956 y 1962 cola ayuda de consultores norteamericanos, con un presupuestu de 15 m$. L'arquiteutura de les instalaciones tien una gran semeyanza colos edificios estauxunidenses de la dómina y convirtióse n'unu de los aeropuertos más importantes d'[[Asia Central]]. El propósitu orixinal pal que foi diseñáu foi sirvir de sofitu pa vuelos internacionales dexando recargar a los aviones de héliz nes sos rutes ente [[Oriente Mediu]] y el [[Sureste Asiáticu]]. Sicasí, al poco tiempu, cola apaición de los [[avión de reaición|aviones de reaición]], eses escales téuniques yá nun yeren necesaries, decayendo el númberu de tráficos nel aeropuertu nes décades posteriores.&lt;ref&gt;Kaplan, Robert(2001); ''Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan''; Vintage Departures; ISBN 1-4000-3025-0, páxs.185-186&lt;/ref&gt; Desque foi apostráu a ser una base aérea creció la posibilidá de que fora utilizáu polos Estaos Xuníos nuna guerra contra l'antigua Xunión Soviética.

=== Periodu soviéticu ===

Mientres la ocupación soviética d'Afganistán, l'aeropuertu de Kandahar foi intensamente utilizáu pol [[exércitu coloráu]], tantu pa sirvir de ponte loxística cola Xunión Soviética como pa ser la base de los cazabomarderos qu'atacaben a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahid]].

Los combates na redoma de Kandahar fueron especialmente intensos mientres la guerra. Sicasí, l'aeropuertu quedó relativamente intactu hasta'l final del conflictu. La pista d'aterrizaxe, que sí que foi unu de los elementos estropiáu, foi reconstruyíu a mediaos de la [[Década de 1990|década de los 90]] pola [[ONX]] pa dexar vuelos de calter humanitariu.

=== Periodu talibán y Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá===
[[Ficheru:Aerial_view_of_Kandahar_Airport_in_2005.jpg|200px|thumb|2005]]

L'aeropuertu foi utilizáu principalmente mientres estos años pa propósitos militares y humanitarios, acoyendo vuelos regulares de les Naciones Xuníes y del Comité Internacional de la Cruz Roja de y dende [[Kabul]], [[Jalalabad]], [[Herat]] y [[Peshawar]], [[Paquistán]]. Ariana airlines (l'aereollinia nacional afgana de la dómina) tenía vuelos ocasionales ente Kandahar, delles ciudaes del país y Paquistán.&lt;ref&gt;Kaplan, p.186&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Defense.gov News Photo 100101-F-0692M-050.jpg|left|200px|thumb]]

N'avientu de [[1999]], l'aeropuertu de Kandahar convertir en noticia al ser l'escenariu onde unos terroristes pakistaníes, que secuestraren y fixeren aterrizar el vuelu 814 de Indian Airlines, esixeron al gobiernu de la [[India]] la lliberación de 5 supuestos terroristes y el so regresu a casa en cuenta de dexar con vida a los rehenes. Anque los detalles de les conversaciones ente la India y Paquistán nun trescendieron, trés presos encarcelaos na India fueron lliberaos.

Al empiezu de la guerra de 2001, los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|marines]] aterrizaron nel aeropuertu y tomaron el control de les instalaciones. Nel contestu de la [[Operación Llibertá Duradera]], la Real Fuercia Aérea y Armada Britániques esplegaron un escuadrón d'[[BAE Harrier II|Harrier GR7A]] p'apurrir [[sofitu aereu cercanu]] a les fuercies terrestres de la coalición.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |títulu = Scramble! Scramble! Scramble!&quot; Harriers get tough in Afghanistan |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = 25 d'agostu de 2006 |editorial = Ministeriu de Defensa británicu |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080515084842/http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |fechaarchivu = 15 de mayu de 2008 }}&lt;/ref&gt; Ocho [[F-16]] de la Real Fuercia Aérea Holandesa fueron treslladaos al aeropuertu de Herat a finales de 2006 pa sofitar aiciones de la OTAN nel sur del país.

El gobiernu afganu foi lentu nel arreglu de les instalaciones estropiaes per años de combates y falta total de caltenimientu, pero finalmente los xardinos, aseos, restoranes y zones interiores fueron restauraos. Cola transición en 2005 de la terminal de pasaxeros de manes norteamericanes a les afganistanes, los vuelos civiles reiniciáronse. 

En payares de 2005, tres el zarru de la base ''Camp Julien'' en Kabul, qu'acoyía a gran númberu de soldaos [[Canadá|canadienses]] n'Afganistán, gran parte d'estos fueron treslladaos a la provincia de Kandahar. L'aeropuertu sirve de base pa los [[equipos de reconstrucción provincial]] de la zona y ye curiáu por personal de la [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]].

== Incidentes nel aeropuertu ==

Dende 1985 l'aeropuertu foi escenariu de 5 incidentes de gravedá que causaron la muerte siquier 15 persones. El más tráxicu asocedió'l [[11 de xunetu]] de [[1985]], cuando un [[Antonov 12]] de la [[Fuercia Aérea Soviética]] foi baltáu por un misil pereciendo los 14 ocupantes.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19850711-0 |títulu = Criminal Occurrence description 11 JUL 1985|fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = |editorial = Aviation Safety Network|idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; 

== Aereollinies y destinos ==
[[Ficheru:Kam Air at Kandahar International Airport in 2012.jpg|200px|thumb|Un avión de Kam Air nel aeropuertu de Kandahar.]]

* [[Ariana Afghan Airlines]] --&gt; Dubai, Tehran-Imam Khomeini ('''suspendíes indefinidamente'''), Kabul 
* [[Kam Air]] --&gt; Kabul, Dubai, Herat
* [[Pamir Airways]] --&gt; Kabul

== Ver tamién ==
*[[Incidente de Airstan de 1995]]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Kandahar International Airport|Aeropuertu Internacional de Kandahar}}
* [https://web.archive.org/web/20090105211355/http://www.motca.gov.af/airports/kandahar.htm Datos del aeropuertu] Ministeriu afganu de Tresporte y Aviación Civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20110515163409/http://www.afghan-network.net/Culture/qandahar.html Curtia reseña histórica] &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/kandahar_afld.htm Información militar sobre l'aeropuertu] Globalscurity.org &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;


{{Tradubot|Aeropuerto Internacional de Kandahar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos internacionales d'Afganistán|Kandahar]]
[[Categoría:Kandahar]]
[[Categoría:Aeropuertos inauguraos en 1962|Kand]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4aee6zmchb0zlggcmdgmhs8hmg7o07m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703040</id>
      <parentid>3703004</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9176" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
Aeropuertu Internacional de Kandahar
|nome_nativu = 
|imaxe = Kandahar International Airport collage.jpg
|pie = 
|IATA = KDH
|ICAO = OAKN
|tipu = Públicu/militar
|propietariu = {{bandera|Afganistán}} [[Afganistán]]
|operador = [[USAF]], [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]]
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = [[Kandahar]], Afganistán
|elevación_p = 3330
|elevación_m = 1015
|sitio_web = 
|p1-númberu = 05/23
|p1-llargor-p = 10498
|p1-llargor-m = 3200
|p1-superficie = Asfalto
}}

L''''Aeropuertu Internacional de Kandahar''' {{códigos aeroportuarios}}, conocíu a cencielles como '''Aeropuertu de Kandahar''', ta asitiáu a 16 quilómetros al sureste de la [[Kandahar|ciudá de Kandahar]], nel sur d'[[Afganistán]]. 

L'aeropuertu foi construyíu na [[década de 1960|década de los 60]] polos [[Estaos Xuníos]] gracies a un programa de l'[[United States Agency for International Development|Axencia de los Estaos Xuníos pal Desarrollu Internacional]] (USAID). Unu de los hipotéticos usos que se-y diera sería sirvir de base aérea avanzada en casu de guerra contra la [[Xunión Soviética]]. En [[1979]], mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], l'aeropuertu yera usáu polos soviéticos y sufrió graves daños nos años siguientes por causa de los combates. Nel 2001 ver de nuevu estropiáu pola [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|guerra liderada polos Estaos Xuníos]] tres el [[11-S]].

En [[2007]] l'aeropuertu terminó un procesu de reconstrucción lo que dexó retomar operaciones con vuelos civiles y militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |títulu = AAA begins flights for Kandahar |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = Saeed Zabuli |últimu = |primero = |fecha = 30 de payares de 2007 |editorial = Pajhwok Afghan News |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080119203621/http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |fechaarchivu = 19 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Dende 2006 les instalaciones fueron curiaes por fuercies [[Canadá|canadienses]], pero con presencia constante d'otros exércitos de la [[OTAN]]. 

Mientres el branu son habituales [[nube de polvo|tormenta de polvu]] qu'enzanquen el so llocalización dende'l cielu, circunstancia agravada pol pocu contraste ente la pista y el terrén desértico que la arrodia. Pela nueche ye más fácilmente visible gracies al llume del aeropuertu.

== Historia ==
=== Construcción ===

L'aeropuertu construyir ente los años 1956 y 1962 cola ayuda de consultores norteamericanos, con un presupuestu de 15 m$. L'arquiteutura de les instalaciones tien una gran semeyanza colos edificios estauxunidenses de la dómina y convirtióse n'unu de los aeropuertos más importantes d'[[Asia Central]]. El propósitu orixinal pal que foi diseñáu foi sirvir de sofitu pa vuelos internacionales dexando recargar a los aviones de héliz nes sos rutes ente [[Oriente Mediu]] y el [[Sureste Asiáticu]]. Sicasí, al poco tiempu, cola apaición de los [[avión de reaición|aviones de reaición]], eses escales téuniques yá nun yeren necesaries, decayendo el númberu de tráficos nel aeropuertu nes décades posteriores.&lt;ref&gt;Kaplan, Robert(2001); ''Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan''; Vintage Departures; ISBN 1-4000-3025-0, páxs.185-186&lt;/ref&gt; Desque foi apostráu a ser una base aérea creció la posibilidá de que fora utilizáu polos Estaos Xuníos nuna guerra contra l'antigua Xunión Soviética.

=== Periodu soviéticu ===

Mientres la ocupación soviética d'Afganistán, l'aeropuertu de Kandahar foi intensamente utilizáu pol [[exércitu coloráu]], tantu pa sirvir de ponte loxística cola Xunión Soviética como pa ser la base de los cazabomarderos qu'atacaben a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahid]].

Los combates na redoma de Kandahar fueron especialmente intensos mientres la guerra. Sicasí, l'aeropuertu quedó relativamente intactu hasta'l final del conflictu. La pista d'aterrizaxe, que sí que foi unu de los elementos estropiáu, foi reconstruyíu a mediaos de la [[Década de 1990|década de los 90]] pola [[ONX]] pa dexar vuelos de calter humanitariu.

=== Periodu talibán y Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá===
[[Ficheru:Aerial_view_of_Kandahar_Airport_in_2005.jpg|200px|thumb|2005]]

L'aeropuertu foi utilizáu principalmente mientres estos años pa propósitos militares y humanitarios, acoyendo vuelos regulares de les Naciones Xuníes y del Comité Internacional de la Cruz Roja de y dende [[Kabul]], [[Jalalabad]], [[Herat]] y [[Peshawar]], [[Paquistán]]. Ariana airlines (l'aereollinia nacional afgana de la dómina) tenía vuelos ocasionales ente Kandahar, delles ciudaes del país y Paquistán.&lt;ref&gt;Kaplan, p.186&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Defense.gov News Photo 100101-F-0692M-050.jpg|left|200px|thumb]]

N'avientu de [[1999]], l'aeropuertu de Kandahar convertir en noticia al ser l'escenariu onde unos terroristes pakistaníes, que secuestraren y fixeren aterrizar el vuelu 814 de Indian Airlines, esixeron al gobiernu de la [[India]] la lliberación de 5 supuestos terroristes y el so regresu a casa en cuenta de dexar con vida a los rehenes. Anque los detalles de les conversaciones ente la India y Paquistán nun trescendieron, trés presos encarcelaos na India fueron lliberaos.

Al empiezu de la guerra de 2001, los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|marines]] aterrizaron nel aeropuertu y tomaron el control de les instalaciones. Nel contestu de la [[Operación Llibertá Duradera]], la Real Fuercia Aérea y Armada Britániques esplegaron un escuadrón d'[[BAE Harrier II|Harrier GR7A]] p'apurrir [[sofitu aereu cercanu]] a les fuercies terrestres de la coalición.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |títulu = Scramble! Scramble! Scramble!&quot; Harriers get tough in Afghanistan |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = 25 d'agostu de 2006 |editorial = Ministeriu de Defensa británicu |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080515084842/http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |fechaarchivu = 15 de mayu de 2008 }}&lt;/ref&gt; Ocho [[F-16]] de la Real Fuercia Aérea Holandesa fueron treslladaos al aeropuertu de Herat a finales de 2006 pa sofitar aiciones de la OTAN nel sur del país.

El gobiernu afganistanu foi lentu nel arreglu de les instalaciones estropiaes per años de combates y falta total de caltenimientu, pero finalmente los xardinos, aseos, restoranes y zones interiores fueron restauraos. Cola transición en 2005 de la terminal de pasaxeros de manes norteamericanes a les afganistanes, los vuelos civiles reiniciáronse. 

En payares de 2005, tres el zarru de la base ''Camp Julien'' en Kabul, qu'acoyía a gran númberu de soldaos [[Canadá|canadienses]] n'Afganistán, gran parte d'estos fueron treslladaos a la provincia de Kandahar. L'aeropuertu sirve de base pa los [[equipos de reconstrucción provincial]] de la zona y ye curiáu por personal de la [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]].

== Incidentes nel aeropuertu ==

Dende 1985 l'aeropuertu foi escenariu de 5 incidentes de gravedá que causaron la muerte siquier 15 persones. El más tráxicu asocedió'l [[11 de xunetu]] de [[1985]], cuando un [[Antonov 12]] de la [[Fuercia Aérea Soviética]] foi baltáu por un misil pereciendo los 14 ocupantes.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19850711-0 |títulu = Criminal Occurrence description 11 JUL 1985|fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = |editorial = Aviation Safety Network|idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; 

== Aereollinies y destinos ==
[[Ficheru:Kam Air at Kandahar International Airport in 2012.jpg|200px|thumb|Un avión de Kam Air nel aeropuertu de Kandahar.]]

* [[Ariana Afghan Airlines]] --&gt; Dubai, Tehran-Imam Khomeini ('''suspendíes indefinidamente'''), Kabul 
* [[Kam Air]] --&gt; Kabul, Dubai, Herat
* [[Pamir Airways]] --&gt; Kabul

== Ver tamién ==
*[[Incidente de Airstan de 1995]]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Kandahar International Airport|Aeropuertu Internacional de Kandahar}}
* [https://web.archive.org/web/20090105211355/http://www.motca.gov.af/airports/kandahar.htm Datos del aeropuertu] Ministeriu afganistanu de Tresporte y Aviación Civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20110515163409/http://www.afghan-network.net/Culture/qandahar.html Curtia reseña histórica] &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/kandahar_afld.htm Información militar sobre l'aeropuertu] Globalscurity.org &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;


{{Tradubot|Aeropuerto Internacional de Kandahar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos internacionales d'Afganistán|Kandahar]]
[[Categoría:Kandahar]]
[[Categoría:Aeropuertos inauguraos en 1962|Kand]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8zuzd31g9wvo3panc66hc1u7nhtji5g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703071</id>
      <parentid>3703040</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9181" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
Aeropuertu Internacional de Kandahar
|nome_nativu = 
|imaxe = Kandahar International Airport collage.jpg
|pie = 
|IATA = KDH
|ICAO = OAKN
|tipu = Públicu/militar
|propietariu = {{bandera|Afganistán}} [[Afganistán]]
|operador = [[USAF]], [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]]
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = [[Kandahar]], Afganistán
|elevación_p = 3330
|elevación_m = 1015
|sitio_web = 
|p1-númberu = 05/23
|p1-llargor-p = 10498
|p1-llargor-m = 3200
|p1-superficie = Asfalto
}}

L''''Aeropuertu Internacional de Kandahar''' {{códigos aeroportuarios}}, conocíu a cencielles como '''Aeropuertu de Kandahar''', ta asitiáu a 16 quilómetros al sureste de la [[Kandahar|ciudá de Kandahar]], nel sur d'[[Afganistán]]. 

L'aeropuertu foi construyíu na [[década de 1960|década de los 60]] polos [[Estaos Xuníos]] gracies a un programa de l'[[United States Agency for International Development|Axencia de los Estaos Xuníos pal Desarrollu Internacional]] (USAID). Unu de los hipotéticos usos que se-y diera sería sirvir de base aérea avanzada en casu de guerra contra la [[Xunión Soviética]]. En [[1979]], mientres la [[Guerra d'Afganistán (1978-1992)]], l'aeropuertu yera usáu polos soviéticos y sufrió graves daños nos años siguientes por causa de los combates. Nel 2001 ver de nuevu estropiáu pola [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|guerra liderada polos Estaos Xuníos]] tres el [[11-S]].

En [[2007]] l'aeropuertu terminó un procesu de reconstrucción lo que dexó retomar operaciones con vuelos civiles y militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |títulu = AAA begins flights for Kandahar |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = Saeed Zabuli |últimu = |primero = |fecha = 30 de payares de 2007 |editorial = Pajhwok Afghan News |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080119203621/http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&amp;id=28216 |fechaarchivu = 19 de xineru de 2008 }}&lt;/ref&gt; Dende 2006 les instalaciones fueron curiaes por fuercies [[Canadá|canadienses]], pero con presencia constante d'otros exércitos de la [[OTAN]]. 

Mientres el branu son habituales [[nube de polvo|tormenta de polvu]] qu'enzanquen el so llocalización dende'l cielu, circunstancia agravada pol pocu contraste ente la pista y el terrén desértico que la arrodia. Pela nueche ye más fácilmente visible gracies al llume del aeropuertu.

== Historia ==
=== Construcción ===

L'aeropuertu construyir ente los años 1956 y 1962 cola ayuda de consultores norteamericanos, con un presupuestu de 15 m$. L'arquiteutura de les instalaciones tien una gran semeyanza colos edificios estauxunidenses de la dómina y convirtióse n'unu de los aeropuertos más importantes d'[[Asia Central]]. El propósitu orixinal pal que foi diseñáu foi sirvir de sofitu pa vuelos internacionales dexando recargar a los aviones de héliz nes sos rutes ente [[Oriente Mediu]] y el [[Sureste Asiáticu]]. Sicasí, al poco tiempu, cola apaición de los [[avión de reaición|aviones de reaición]], eses escales téuniques yá nun yeren necesaries, decayendo el númberu de tráficos nel aeropuertu nes décades posteriores.&lt;ref&gt;Kaplan, Robert(2001); ''Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan''; Vintage Departures; ISBN 1-4000-3025-0, páxs.185-186&lt;/ref&gt; Desque foi apostráu a ser una base aérea creció la posibilidá de que fora utilizáu polos Estaos Xuníos nuna guerra contra l'antigua Xunión Soviética.

=== Periodu soviéticu ===

Mientres la ocupación soviética d'Afganistán, l'aeropuertu de Kandahar foi intensamente utilizáu pol [[exércitu coloráu]], tantu pa sirvir de ponte loxística cola Xunión Soviética como pa ser la base de los cazabomarderos qu'atacaben a los [[Muyahidín (Afganistán)|muyahid]].

Los combates na redoma de Kandahar fueron especialmente intensos mientres la guerra. Sicasí, l'aeropuertu quedó relativamente intactu hasta'l final del conflictu. La pista d'aterrizaxe, que sí que foi unu de los elementos estropiáu, foi reconstruyíu a mediaos de la [[Década de 1990|década de los 90]] pola [[ONX]] pa dexar vuelos de calter humanitariu.

=== Periodu talibán y Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá===
[[Ficheru:Aerial_view_of_Kandahar_Airport_in_2005.jpg|200px|thumb|2005]]

L'aeropuertu foi utilizáu principalmente mientres estos años pa propósitos militares y humanitarios, acoyendo vuelos regulares de les Naciones Xuníes y del Comité Internacional de la Cruz Roja de y dende [[Kabul]], [[Jalalabad]], [[Herat]] y [[Peshawar]], [[Paquistán]]. Ariana airlines (l'aereollinia nacional afganistana de la dómina) tenía vuelos ocasionales ente Kandahar, delles ciudaes del país y Paquistán.&lt;ref&gt;Kaplan, p.186&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Defense.gov News Photo 100101-F-0692M-050.jpg|left|200px|thumb]]

N'avientu de [[1999]], l'aeropuertu de Kandahar convertir en noticia al ser l'escenariu onde unos terroristes pakistaníes, que secuestraren y fixeren aterrizar el vuelu 814 de Indian Airlines, esixeron al gobiernu de la [[India]] la lliberación de 5 supuestos terroristes y el so regresu a casa en cuenta de dexar con vida a los rehenes. Anque los detalles de les conversaciones ente la India y Paquistán nun trescendieron, trés presos encarcelaos na India fueron lliberaos.

Al empiezu de la guerra de 2001, los [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|marines]] aterrizaron nel aeropuertu y tomaron el control de les instalaciones. Nel contestu de la [[Operación Llibertá Duradera]], la Real Fuercia Aérea y Armada Britániques esplegaron un escuadrón d'[[BAE Harrier II|Harrier GR7A]] p'apurrir [[sofitu aereu cercanu]] a les fuercies terrestres de la coalición.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |títulu = Scramble! Scramble! Scramble!&quot; Harriers get tough in Afghanistan |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = 25 d'agostu de 2006 |editorial = Ministeriu de Defensa británicu |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080515084842/http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/MilitaryOperations/scrambleScrambleScrambleHarriersGetToughInAfghanistan.htm |fechaarchivu = 15 de mayu de 2008 }}&lt;/ref&gt; Ocho [[F-16]] de la Real Fuercia Aérea Holandesa fueron treslladaos al aeropuertu de Herat a finales de 2006 pa sofitar aiciones de la OTAN nel sur del país.

El gobiernu afganistanu foi lentu nel arreglu de les instalaciones estropiaes per años de combates y falta total de caltenimientu, pero finalmente los xardinos, aseos, restoranes y zones interiores fueron restauraos. Cola transición en 2005 de la terminal de pasaxeros de manes norteamericanes a les afganistanes, los vuelos civiles reiniciáronse. 

En payares de 2005, tres el zarru de la base ''Camp Julien'' en Kabul, qu'acoyía a gran númberu de soldaos [[Canadá|canadienses]] n'Afganistán, gran parte d'estos fueron treslladaos a la provincia de Kandahar. L'aeropuertu sirve de base pa los [[equipos de reconstrucción provincial]] de la zona y ye curiáu por personal de la [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]].

== Incidentes nel aeropuertu ==

Dende 1985 l'aeropuertu foi escenariu de 5 incidentes de gravedá que causaron la muerte siquier 15 persones. El más tráxicu asocedió'l [[11 de xunetu]] de [[1985]], cuando un [[Antonov 12]] de la [[Fuercia Aérea Soviética]] foi baltáu por un misil pereciendo los 14 ocupantes.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19850711-0 |títulu = Criminal Occurrence description 11 JUL 1985|fechaaccesu = 5 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = |editorial = Aviation Safety Network|idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; 

== Aereollinies y destinos ==
[[Ficheru:Kam Air at Kandahar International Airport in 2012.jpg|200px|thumb|Un avión de Kam Air nel aeropuertu de Kandahar.]]

* [[Ariana Afghan Airlines]] --&gt; Dubai, Tehran-Imam Khomeini ('''suspendíes indefinidamente'''), Kabul 
* [[Kam Air]] --&gt; Kabul, Dubai, Herat
* [[Pamir Airways]] --&gt; Kabul

== Ver tamién ==
*[[Incidente de Airstan de 1995]]
== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Kandahar International Airport|Aeropuertu Internacional de Kandahar}}
* [https://web.archive.org/web/20090105211355/http://www.motca.gov.af/airports/kandahar.htm Datos del aeropuertu] Ministeriu afganistanu de Tresporte y Aviación Civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20110515163409/http://www.afghan-network.net/Culture/qandahar.html Curtia reseña histórica] &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/kandahar_afld.htm Información militar sobre l'aeropuertu] Globalscurity.org &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;


{{Tradubot|Aeropuerto Internacional de Kandahar}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos internacionales d'Afganistán|Kandahar]]
[[Categoría:Kandahar]]
[[Categoría:Aeropuertos inauguraos en 1962|Kand]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>20lq8as2p3zmpxrfuqctu0yk5orz1kj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu Internacional de Sharjah</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163918</id>
    <revision>
      <id>3703077</id>
      <parentid>3582435</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13850" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
 Aeropuertu Internacional de Sharjah
|nome_nativu = 
|imagen = 
|pie = 
|IATA = SHJ
|ICAO = OMSJ
|tipu = Militar/Civil
|propietariu = 
|operador = Aeropuertu Internacional de Sharjah
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = Sharjah
|elevación_p = 111
|elevación_m = 34
|sitio_web = 
|p1-númberu = 12/30
|p1-llargor-p = 13.320
|p1-llargor-m = 4.060
|p1-superficie = [[Asfaltu]]
|estadística_añu = 
|estadística1 = 
|datos_estadística1 = 
|estadística2 = 
|datos_estadística2 = 
|notes = 
}}

L''''Aeropuertu Internacional de Sharjah''' (n’[[Idioma árabe|árabe]]'''مطار الشارقة الدولي''') {{códigos aeroportuarios}} ta allugáu en [[Sharjah]], [[Emiratos Árabes Xuníos]].

Ye un importante aeropuertu de [[mercancía|carga]] y base d'operaciones principal de l'[[aereollinia de baxu costu]] [[Air Arabia]].

Ye tamién unu de los principales puntos d'entrada de la heroína afganistana tresportada per aire.&lt;ref&gt;{{cita web
|url=http://www.thenational.ae/article/20090221/NATIONAL/996377047/1040
|títulu=Drug dealers see UAE as a transit hub - The National Newspaper &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|fechaaccesu=2009
|autor=
|enllaceautor=
|idioma=
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web
|url=http://www.gulfnews.com/nation/Police_and_The_Courts/10236531.html
|títulu=Gulfnews: Sharjah Police arrest 18 expatriates for smuggling in and selling 202kg of drugs &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|fechaaccesu=2009
|autor=
|enllaceautor=
|idioma=
}}&lt;/ref&gt;

== Estadístiques ==
El númberu de pasaxeros que pasaron pol aeropuertu internacional de Sharjah creció fuertemente na última década.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090205205708/http://shj-airport.gov.ae/statistics.htm Estadístiques na páxina oficial]&lt;/ref&gt;
{| border=&quot;1&quot;
|+ Estadístiques del '''Aeropuertu Internacional de Sharjah'''
! Añu !! Pasaxeros !! Operaciones
|-
! 1999
| 1.001.852 || 27.577 
|-
! 2000
| 948.207 || 25.997
|-
! 2001
| 861.478 || 24.431 
|-
! 2002
| 1.028.624|| 24.803
|-
! 2003
| 1.247.458 || 28.017
|-
! 2004
| 1.661.941 || 32.334
|-
! 2005
| 2.237.646 || 38.699
|-
! 2006
| 3.064.396 || 44.182
|-
! 2007
| 4.324.313 || 51.314
|-
! 2008
| 5.280.445 || 60.813
|}

== Aereollinies y destinos ==

=== Destinos internacionales ===
{|{{tablaguapa}} style=&quot;font-size: 85%&quot; width=&quot;1125&quot; align=center
!rowspan=&quot;1&quot;|Ciudaes por países||rowspan=&quot;1&quot;|Nome del Aeropuertu||rowspan=&quot;1&quot;|Aereollinies
|-
!colspan=&quot;6&quot;|[[Asia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{AFG}}
|-
|[[Kabul]]||[[Aeropuertu Internacional de Kabul]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{SAU}}
|-
|[[Abha]]||[[Aeropuertu Rexonal de Abha]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Buraidá]]||[[Aeropuertu Rexonal Prince Nayef bin Abdulaziz]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Dammam]]||[[Aeropuertu Internacional Rei Fahd]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Medina]]||[[Aeropuertu Príncipe Mohammad Bin Abdulaziz]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|SAU}} [[Nas Air]]
|-
|[[Riyad]]||[[Aeropuertu Internacional Rei Khalid]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|SAU}} [[Nas Air]] / {{Bandera|SAU}} [[Saudia]]
|-
|[[Sakaka]]||[[Aeropuertu Adomo d'A el-Jawf]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Tabuk (Arabia Saudita)|Tabuk]]||[[Aeropuertu Rexonal de Tabuk]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Taif]]||[[Aeropuertu Rexonal de Taif]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Yanbu]]||[[Aeropuertu de Yanbu]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Yida]]||[[Aeropuertu Internacional Rei Abdulaziz]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|SAU}} [[Nas Air]] / {{Bandera|SAU}} [[Saudia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{BGD}}
|-
|[[Chittagong]]||[[Aeropuertu Internacional Shah Amanat]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Daca]]||[[Aeropuertu Internacional de Daca-Hazrat Shahjalal]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{BHR}}
|-
|[[Baḥréin]]||[[Aeropuertu Internacional de Baḥréin]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{IND}}
|-
|[[Ahmedabad]]||[[Aeropuertu Internacional Sardar Vallabhbhai Patel]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Bangalore]]||[[Aeropuertu Internacional Kempegowda]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Benarés]]||[[Aeropuertu Internacional Lal Bahadur Shastri]]||{{Bandera|IND}} [[Air India Express]]
|-
|[[Bombay]]||[[Aeropuertu Internacional Chhatrapati Shivaji]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|IND}} [[Air India Express]]
|-
|[[Chandigarh]]||[[Aeropuertu de Chandigarh]]||{{Bandera|IND}} [[Air India Express]]
|-
|[[Chennai]]||[[Aeropuertu Internacional de Chennai]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|IND}} [[Air India]]
|-
|[[Coimbatore]]||[[Aeropuertu de Coimbatore]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Goa]]||[[Aeropuertu Internacional de Goa]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Hyderabad]]||[[Aeropuertu Internacional Rajiv Gandhi]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Jaipur]]||[[Aeropuertu de Jaipur]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Kochi]]||[[Aeropuertu Internacional de Cochin]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|IND}} [[Air India Express]] / {{Bandera|IND}} [[Jet Airways]]
|-
|[[Kozhikode]]||[[Aeropuertu Internacional de Kozhikode]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|IND}} [[Air India]] / {{Bandera|IND}} [[Air India Express]] / {{Bandera|IND}} [[IndiGo]] (Empecipia'l 20 de marzu de 2017)
|-
|[[Mangalore]]||[[Aeropuertu Internacional de Mangalore]]||{{Bandera|IND}} [[Jet Airways]] (Resume'l 1 d'abril de 2017)
|-
|[[Nagpur]]||[[Aeropuertu Internacional Dr. Babasaheb Ambedkar]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Nueva Delhi]]||[[Aeropuertu Internacional Indira Gandhi]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Tiruchirapalli]]||[[Aeropuertu Internacional de Tiruchirapalli]]||{{Bandera|IND}} [[Air India Express]]
|-
|[[Trivandrum]]||[[Aeropuertu Internacional de Trivandrum]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|IND}} [[Air India]] / {{Bandera|IND}} [[Air India Express]] / {{Bandera|IND}} [[IndiGo]] (Empecipia'l 8 d'abril de 2017)
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{IRN}}
|-
|[[Abadán]]||[[Aeropuertu de Abadán]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Isfahán]]||[[Aeropuertu Internacional de Isfahán]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Lamerd]]||[[Aeropuertu de Lamerd]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Llar (Irán)|Llar]]||[[Aeropuertu Internacional de Larestan]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Mashhad]]||[[Aeropuertu Internacional de Mashhad]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Shiraz]]||[[Aeropuertu Internacional de Shiraz]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Teḥrán]]||[[Aeropuertu Internacional Imán Jomeini]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{IRQ}}
|-
|[[Bagdag]]||[[Aeropuertu Internacional de Bagdag]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Basora]]||[[Aeropuertu Internacional de Basora]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Erbil]]||[[Aeropuertu Internacional de Erbil]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Nayaf]]||[[Aeropuertu Internacional de Nayaf]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{JOR}}
|-
|[[Amán]]||[[Aeropuertu Internacional de la Reina Alía]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{KAZ}}
|-
|[[Almaty]]||[[Aeropuertu Internacional d'Almaty]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|KAZ}} [[SCAT Airlines]] (Estacional)
|-
|[[Nur-Sultan]]||[[Aeropuertu Internacional de Nur-Sultan]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|KAZ}} [[SCAT Airlines]] (Estacional)
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{KWT}}
|-
|[[Ciudá de Kuwait]]||[[Aeropuertu Internacional de Kuwait]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{LIB}}
|-
|[[Beirut]]||[[Aeropuertu Internacional Rafic Hariri]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{NPL}}
|-
|[[Katmandú]]||[[Aeropuertu Internacional de Katmandú]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{OMN}}
|-
|[[Mascate]]||[[Aeropuertu Internacional de Mascate]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Salalah]]||[[Aeropuertu de Salalah]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{PAK}}
|-
|[[Faisalabad]]||[[Aeropuertu Internacional de Faisalabad]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Islamabad]]||[[Aeropuertu Internacional Benazir Bhutto]]||{{Bandera|PAK}} [[Airblue]] / {{Bandera|PAK}} [[Pakistan International Airlines]] (Empecipia'l 27 de marzu de 2017)
|-
|[[Karachi]]||[[Aeropuertu Internacional Jinnah]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|PAK}} [[Airblue]]
|-
|[[Lahore]]||[[Aeropuertu Internacional Allama Iqbal]]||{{Bandera|PAK}} [[Airblue]]
|-
|[[Multen]]||[[Aeropuertu Internacional de Multen]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|PAK}} [[Airblue]]
|-
|[[Peshawar]]||[[Aeropuertu Internacional de Peshawar]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|PAK}} [[Shaheen Air]]
|-
|[[Quetta]]||[[Aeropuertu Internacional de Quetta]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Sialkot]]||[[Aeropuertu Internacional de Sialkot]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|PAK}} [[Shaheen Air]]
|-
|[[Turbat]]||[[Aeropuertu Internacional de Turbat]]||{{Bandera|PAK}} [[Pakistan International Airlines]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{QAT|Qatar}}
|-
|[[Doḥa]]||[[Aeropuertu Internacional Hamad]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|QAT}} [[Qatar Airways]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{Bandera|República Turca del Norte de Xipre}} [[República Turca del Norte de Xipre]]
|-
|[[Nicosia]]||[[Aeropuertu de Ercan]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{SRI}}
|-
|[[Colombu]]||[[Aeropuertu Internacional Bandaranaike]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Hambantota]]||[[Aeropuertu Internacional Mattala Rajapaksa]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{UZB}}
|-
|[[Tashkent]]||[[Aeropuertu Internacional de Taxkent]]||{{Bandera|UZB}} [[Uzbekistan Airways]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{YEM}}
|-
|[[Saná]]||[[Aeropuertu Internacional de Saná]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
!colspan=&quot;6&quot;|[[África]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{EGY}}
|-
|[[Alexandría]]||[[Aeropuertu de Borg El Arab]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Asiut]]||[[Aeropuertu de Asiut]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[El Cairu]]||[[Aeropuertu Internacional d'El Cairu]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|EGY}} [[EgyptAir]]
|-
|[[Suhag]]||[[Aeropuertu Internacional de Suhag]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{KEN}}
|-
|[[Nairobi]]||[[Aeropuertu Internacional Jomo Kenyatta]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|KEN}} [[African Express Airways]]
|-
|[[Wajir]]||[[Aeropuertu de Wajir]]||{{Bandera|KEN}} [[African Express Airways]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{SOM}}
|-
|[[Berbera]]||[[Aeropuertu de Berbera]]||{{Bandera|KEN}} [[African Express Airways]]
|-
|[[Hargeisa]]||[[Aeropuertu Internacional de Hargeisa]]||{{Bandera|KEN}} [[African Express Airways]]
|-
|[[Mogadixu]]||[[Aeropuertu Internacional Aden Adde]]||{{Bandera|KEN}} [[African Express Airways]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{SUD}}
|-
|[[Ḥartum]]||[[Aeropuertu Internacional de Ḥartum]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
!colspan=&quot;6&quot;|[[Europa]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{ARM}}
|-
|[[Yereván]]||[[Aeropuertu Internacional de Zvartnots]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{AZE}}
|-
|[[Bakú]]||[[Aeropuertu Internacional Heydar Aliyev]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] (Empecipia'l 23 de Marzu de 2017)
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{BIH}}
|-
|[[Sarayevu]]||[[Aeropuertu Internacional de Sarayevu]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] (Estacional)
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{GEO}}
|-
|[[Batumi]]||[[Aeropuertu Internacional de Batumi]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] (Estacional)
|-
|[[Tblisi]]||[[Aeropuertu Internacional de Tblisi]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{RUS}}
|-
|[[Moscú]]||[[Aeropuertu Internacional de Moscú-Domodédovo]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{TUR}}
|-
|[[Ankara]]||[[Aeropuertu Internacional Esenboğa]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| [[Istambul]]
|[[Aeropuertu Internacional Atatürk]]||{{Bandera|TUR}} [[AtlasGlobal]]
|-
|[[Aeropuertu Internacional Sabiha Gökçen]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]] / {{Bandera|TUR}} [[AtlasGlobal]]
|-
|colspan=&quot;5&quot;|{{UKR}}
|-
|[[Kiev]]||[[Aeropuertu Internacional de Boryspil]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|[[Odesa]]||[[Aeropuertu Internacional d'Odesa]]||{{Bandera|EAX}} [[Air Arabia]]
|-
|}

=== Aereollinies de carga ===
* [[Avient Aviation]] (Abidjan, Accra, Bamako, Kano, Llagos, Libreville, Malabo, Uagadugu, Pointe-Noire)
* [[Azza Transport]]
* [[British Gulf International Airlines]] (Bagdag, Kandahar)
* [[Cathay Pacific]] Cargu *
[[Cargoitalia]]
* [[Cargolux]]
* [[Egyptair]] Cargu *
[[Kalitta Air]] (Ámsterdam)
* [[Lufthansa]] Cargu *
[[Martinair]] Cargu (Ámsterdam, Bahréin, Bangkok, Beirut, Dammam, Hong Kong, Kuwait, Mascate, Nankín, Sydney, Tianging, Xiamen)
* [[Singapore Airlines]] Cargu * 
[[Star Airlines]] (Bishkek, Hong Kong, Llagos, Skopje)

== Incidentes ==
El [[10 de febreru]] de [[2004]], un [[Fokker F50]] de [[Kish Air]] estrellar mientres l'aproximamientu, matando a 43 de los sos 46 ocupantes, compuestos de seis tripulantes y cuarenta pasaxeros.&lt;ref&gt;Khaleej Times Online: [http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticle.asp?xfile=data/theuae/2004/February/theuae_February173.xml&amp;section=theuae article about Kish Air crash]&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.shj-airport.gov.ae Aeropuertu de Sharjah]
* [https://web.archive.org/web/20090125035206/http://travel.theemiratesnetwork.com/airports/sharjah.php Aeropuertu Internacional de Sharjah]
* {{WAD|OMSJ}}
* [https://web.archive.org/web/20110531152000/http://www.avient.aero/scheduledflights.htm Avient Aviation Scheduled Flights]


{{Tradubot|Aeropuerto Internacional de Sharjah}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos internacionales de los Emiratos Árabes Xuníos|Sharjah]]
[[Categoría:Sharjah]]
[[Categoría:Aeropuertos inauguraos en 1977]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>d1g6tanihrcdpg3m6frcd4oqsdu53u3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu de Bamiyán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164054</id>
    <revision>
      <id>3703043</id>
      <parentid>3657710</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2811" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
 Aeropuertu de Bamiyán
|nome_nativu = 
|imagen = 
|pie = 
|IATA = BIN
|ICAO = OABN
|tipu = Públicu |propietariu =
 
|operador = Ministeriu de Tresporte y Aviación Civil
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = Bamiyán {{bandera2|Afganistán}}
|elevación_p = 8367
|elevación_m = 2550
|sitio_web = 
|p1-númberu = 07/25
|p1-llargor-p = 8515
|p1-llargor-m = 2595
|p1-superficie = Grava }}.


L''''aeropuertu de Bamiyán''' (códigos [[IATA]]:'''BIN''', [[OACI]]:'''OABN''') ta allugáu a 2 quilómetros de la ciudá de [[Bamiyán]], nel centru norte d'[[Afganistán]]. Falta 120 quilómetros de [[Kabul]] y 195 de [[Mazār-y Šarīf]].

== Carauterístiques ==
 

La pista del aeropuertu de Bamiyán atopar a 2550 metros d'altitú, nuna llanura del valle en redol a los montes Hindu Kush. Mide 2500 metros y ta construyida a base de [[grava]]. Nun dispón de cais de rodadura, plataforma nin terminal. Ye frecuente l'apaición de nubes qu'enzanquen les operaciones.

== Accidentes ==

L'aeropuertu de Bamiyán sufrió 2 accidentes de gravedá mientres la so historia:

* El [[18 d'abril]] de [[1973]], un [[DHC-6|de Havilland Canada DHC-6]] operáu por [[Bakhtar Afghan Airlines]], sufrió un accidente mientres el despegue. Morrieron 4 persones de les 19 que diben a bordu, incluyendo 2 de los pilotos. El vuelu rexonal tresportaba 14 pasaxeros d'orixe estauxunidense y canadiense.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19730418-0 |títulu = Accident description, 18 APR 1973 |fechaaccesu = 4 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = |editorial = Aviation Safety Network |idioma = inglés }}&lt;/ref&gt;
* El [[21 d'agostu]] de [[1997]], un [[Antonov An-32|Antonov 32]] de la compañía Afghan Opposition AF salir de la pista mientres l'aterrizaxe pereciendo toles persones que diben a bordu. Viaxaben dellos líderes de la resistencia anti-talibán.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19970821-0 |títulu = Accident description, 21 AUG 1997 |fechaaccesu = 4 d'avientu de 2008 |autor = |últimu = |primero = |fecha = |editorial = Aviation Safety Network |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20081119153156/http://www.motca.gov.af/airports/bamyan.htm Ficha del aeropuertu] Ministeriu afganistanu de Tresporte y Aviación Civil. &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20090105193021/http://www.motca.gov.af/img/bamyan/bamyan_map.pdf Carta del aeropuertu] abril de 2006. Ministeriu afganistanu de Tresporte y Aviación Civil. &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;


{{Tradubot|Aeropuerto de Bamiyán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos d'Afganistán|Bamiyan]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jtlszfhbib6c6kvcygef690x9trsktv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu de Bost</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164088</id>
    <revision>
      <id>3703045</id>
      <parentid>3608701</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1858" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
Aeropuertu de Bost
|nome_nativu = Aeródromu de Laškar Gāh
|imaxe = Antonov An-225 touching down at Camp Bastion in 2011.jpg
|pie = 
|IATA = BST
|ICAO = OABT
|tipu = Públicu |propietariu =
{{bandera|Afganistán}} [[Afganistán]]
|operador = Ministeriu de Tresporte y Aviación Civil / [[Fuerza Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]]
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = [[Lashkar Gah]], Afganistán
|elevación_p = 2464
|elevación_m = 751
|sitio_web = 
|p1-númberu = 01/19
|p1-llargor-p = 6562
|p1-llargor-m = 2000
|p1-superficie = grava }}.


L''''aeropuertu de Bost''' (códigos [[IATA]]:'''BST''', [[ICAO]]:'''OABT'''), tamién conocíu como '''Aeródromu de Laškar Gāh''', ta asitiáu na vera oriental del [[ríu Helmand]] y al sur de la ciudá de [[Lashkar Gah]]. [[Kandahar]], ciudá de cierta importancia, ta 120 quilómetros al oeste del aeropuertu.

== Carauterístiques ==

Tien una pista de 2 quilómetros de llargor con direición norte-sur construyida a base de [[grava]]. L'aeropuertu escarez de pistes de rodadura y terminal de pasaxeros. Polo xeneral, les condiciones meteorolóxiques son aptes pa les operaciones aérees, pero dacuando puede trate afeutáu por [[Nube de polvo|tormenta de polvu]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [https://web.archive.org/web/20090105210707/http://www.motca.gov.af/airports/laskargah.htm Ficha del aeropuertu] Ministeriu afganistanu de Tresporte y Aviación Civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* {{Enllaz rotu|1=[http://motca.gov.af/img/laskargah/lashikargah_map.pdf Carta del aeropuertu] |2=http://motca.gov.af/img/laskargah/lashikargah_map.pdf |bot=InternetArchiveBot }} abril de 2006


{{Tradubot|Aeropuerto de Bost}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos d'Afganistán|Bost]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pohcsyfc5vmeg95umat6rjfsx0y60gy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu de Fayzabad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164156</id>
    <revision>
      <id>3703048</id>
      <parentid>3608714</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1157" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu 
|nome = Aeropuertu de Fayzabad
|nome_nativu = 
|imagen = 
|pie = 
|IATA = FBD
|ICAO = OAFZ
|tipu = Civil
|propietariu = 
|operador = Ministeriu de Tresporte y Aviación Civil
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = [[Fayzabad]] {{bandera2|Afganistán}}
|elevación_p = 3672
|elevación_m = 1171
|sitio_web = 
|p1-númberu = 18/36
|p1-llargor-p = 6077
|p1-llargor-m = 1820
|p1-superficie = tierra 
|notes = 
}}

'''L'Aeropuertu de Fayzabad''' {{códigos aeroportuarios}} atópase a 5,5 km al noroeste de la ciudá de [[Fayzabad]], [[Afganistán]]. Tratase d'un aeropuertu de pequeñes dimensiones, asitiáu nun estrechu valle y con un llixeru enclín escontra'l ríu.

== Aereollinies y destinos ==
* [[Pamir Airways]] tien un vuelu selmanal ente [[Kabul]] y Fayzabad.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20090105215809/http://www.motca.gov.af/airports/faizabad.htm Ficha del aeropuertu] Ministeriu Afganistanu de Tresporte y Aviación Civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos d'Afganistán|Fayzabad]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>s8rxx87qim1exyvc56s5nko3emyqf2f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu de Jalalabad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164215</id>
    <revision>
      <id>3703051</id>
      <parentid>3468061</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1402" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu 
|nome = Aeropuertu de Jalalabad
|nome_nativu = 
|imagen = 
|pie = 
|IATA = JAA
|ICAO = OAJL
|tipu = 
|propietariu = 
|operador = [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]]
|ciudá_sirve = 
|allugamientu = Jalalabad {{bandera2|Afganistán}}
|elevación_p = 1814
|elevación_m = 553
|sitio_web = 
|p1-númberu = 13/31
|p1-llargor-p = 7276
|p1-llargor-m = 2218
|p1-superficie = Asfalto }}.


L''''Aeropuertu de Jalalabad''' {{códigos aeroportuarios}} ta asitiáu 5 quilómetros al sureste de [[Jalalabad]], [[Afganistán]]. La pista ya instalaciones son usaes cuasi puramente por militares d'[[Estaos Xuníos]], y dacuando por personal de les [[Naciones Xuníes]].

Un nuevu aeropuertu civil ta en construcción na rexón de [[Gambiri]], al noroeste de Jalalabad.

== Aereollinies y destinos ==

* [[Khyber Afghan Airlines]]

== Fuentes ==
* [https://web.archive.org/web/20090105195718/http://www.motca.gov.af/airports/jalabad.htm Datos del aeropuertu] Ministeriu afganistanu de Tresporte y Aviación civil &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/jalalabad_afld.htm Operaciones militares] Globalsecurity.org &lt;small&gt;(n'inglés)&lt;/small&gt;

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos d'Afganistán|Jalalabad]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>kgzil5me9bdo2xs46wkyq5upxfla9tj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Edgar von Wahl</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165446</id>
    <revision>
      <id>3703435</id>
      <parentid>3638157</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:19:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <comment>/* Biografía */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20035" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200928063726}}
{{persona}}
'''Edgar von Wahl''', tamién llamáu ''Edgar de Wahl'', {{nym}} foi'l creador de la llingua auxiliar internacional llamada [[Interlingue|occidental o interlingue]].

== Biografía ==
=== Infancia y mocedá ===
Edgar von Wahl nació en Olviopol, Ucrania, el 23 d'agostu de 1867. Los sos padres camudárense ellí porque Oskar von Wahl empezó a trabayar nel ferrocarril Odesa-Balta-Krementšuk-Járkov en 1866.&lt;ref name=&quot;oskar&quot;&gt;Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka [http://hdl.handle.net/10062/16929 DSpace'is])&lt;/ref&gt; Hai datos contradictorios sobro'l llugar esactu de nacencia de Wahl. Como riegla xeneral, la ciudá de la so nacencia ye la ciudá de Olviopol, pero hai fontes&lt;ref name=&quot;AA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ojalo1&quot;&gt;Ojalo (2000), lk 82.&lt;/ref&gt; qu'inclúin la ciudá de Bogopil (tamién Bogopol) abargana de Olviopol, al otru llau del ríu Bug del Sur, como'l so llugar de nacencia. Dambes ciudaes fueron identificaes en delles fontes.&lt;ref name=&quot;künzli&quot;&gt;Andreas Künzli. [http://www.planlingvoj.ch/Edgar_Wahl_Tartu2009.pdf Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;stammtafeln&quot;&gt;[http://www.digar.ee/id/nlib-digar:72016 Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter]. Band I. Tallinn 1932, lk 27.&lt;/ref&gt;

A más tardar en 1869, la familia Wahl camudar a Krementšuk. Los dos hermanos de Wahl nacieron ellí: Oskar Paul Karl, que morrió cuando yera un ñácaru en 1869, y Arthur Johann Oskar (fináu en 1951) en 1870. Los dos hermanes de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) y Harriet Marie Jenny (1873-1920) nacieron en Tallin y Jenny Theophile (finada en 1961) en San Petersburgo en 1877.&lt;ref name=&quot;harpe&quot; /&gt;

La familia camudar a San Petersburgo en 1876 dempués del períodu entemediu en Tallin. Nel mesmu añu, Edgar von Wahl empezó a estudiar nel 3.er Ximnasiu de San Petersburgo, graduándose en 1886. Depués estudió arquitectura y más tarde pintura na Facultá de Física y Matemátiques de la Universidá de San Petersburgo y na Academia d'Artes de San Petersburgo. Dempués d'ingresar a la universidá en 1886, Wahl xunir a la corporación alemana báltica Nevania, qu'operaba en San Petersburgo, onde tamién ocupó'l cargu de tesoreru nel semestre de seronda de 1891. Wahl graduar de la Universidá de San Petersburgo en 1891 y recibió un diploma como profesor de dibuxu na Escuela Primaria de l'Academia d'Artes en 1893.&lt;ref name=&quot;AA2&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dieter&quot;&gt;Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nevania&quot;&gt;Hesse, lk 32, 178.&lt;/ref&gt;​​ Dempués de graduase de la universidá, Wahl trabayó de volao como maestru sustitutu en San Petersburgo na seronda de 1891, solo pa ingresar al serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot;&gt;Hesse, lk 179.&lt;/ref&gt;

Wahl aprendió dellos idiomes cuando yera neñu y adolescente. De neñu, adquiriera conocencies d'alemán, rusu, estoniu y francés, na escuela secundaria cimera estudió llatín y griegu antiguu, y español na universidá.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt; Amás d'estos, foi capaz de faese entender n'otros nueve idiomes. Según les mesmes palabres de Wahl, yá tuviera'l deséu d'inventar un nuevu idioma cuando yera neñu. Pa los xuegos indios, desenvolvió un idioma indiu&quot; personal, que la so gramática basar nel griegu y l'estoniu.&lt;ref name=&quot;cosmoglotta4154&quot;&gt;Edgar de Wahl. [https://ia600208.us.archive.org/29/items/Kosmoglott-Cosmoglotta_1927_n041_jul-aug/Kosmoglott-Cosmoglotta_(1927)_n041_jul-aug.pdf Interlinguistic reminiscenties] – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volker2&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 241.&lt;/ref&gt;

=== Serviciu militar ===
[[Ficheru:Edgar von Wahl 1914. aastal Vene mereväe ohvitserimundris.jpg|197px|right|thumb|Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.]]

En 1892, de Wahl ufiertóse como voluntariu para sirvir na Armada rusa. Mientres el so serviciu, de Wahl viaxó estensamente, visitando les isles del Caribe y los Estaos Xuníos, ente otros. A principios de 1894, recibió'l rangu de mitchman y retiróse poco dempués.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ Nel branu de 1904, Wahl foi llamáu al serviciu activu nuevamente. Sirvió na Flota del Bálticu hasta ochobre de 1905. Coles mesmes, nun participó nes batalles de la Guerra Rusu-Xaponesa.&lt;ref name=&quot;AA3&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.&lt;/ref&gt;

Según les memories de Olev Mikiver, el difuntu artista estoniu que conoció a de Wahl de barganal na so mocedá, tuviera bien arguyosu del so uniforme d'oficial de la era zarista y dacuando llevar décades más tarde:
{{Cita|E. de Wahl, a éstes fuera oficial de l'Armada del zar a una edá temprana y, según les sos palabres, reprimió la rebelión d'un marineru en Sveaborg, el puertu militar o fortaleza marítima de Helsinki, agora llamada Suomenlinna, en 1905 o 1906. Tien de considerar esti tiempu sagráu, porque décades más tarde, por casu, na boda de la mio hermana, apaeció con un uniforme zarista.|Memories de Olev Mikiver, publicáu en 1993&lt;ref name=&quot;mikiver&quot;&gt;Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest &quot;Teataja&quot;. Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes [[Teataja (Stockholm)|Teataja]], 9. juuni 1993.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, yera poco probable que de Wahl participara na represión del llevantamientu de Viapor, yá que yá fuera lliberáu del serviciu aquel día.&lt;ref name=&quot;AA3&quot; /&gt;​ Según dellos informes, de Wahl foi reintroducíu nel serviciu activu mientres la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;volker3&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 242.&lt;/ref&gt;

Mientres el so serviciu na Armada rusa, Wahl foi galardonáu col 2.º y 3.º rangu de la Orde de San Estanislav y el 3.º rangu de la Orde de Santo Ana.&lt;ref name=&quot;ERA.495&quot;&gt;[http://www.ra.ee/dgs/_purl.php?shc=ERA.495.13.57:15854 Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek]&lt;/ref&gt;

Dende 1921 de Wahl tamién foi rexistráu como oficial de reserva de la República d'Estonia.&lt;ref name=&quot;esm&quot;&gt;[http://prosopos.esm.ee/index.aspx?type=1&amp;id=30103 Edgar Vahl] Eesti ohvitseride andmekogus.&lt;/ref&gt;

=== Principios del períodu de Tallin ===
A finales de 1894, de Wahl camudar a Tallin, onde pasó la mayor parte de la so vida futura. Na seronda del mesmu añu, recibiera'l puestu de profesor de matemátiques y física na Escuela Secundaria de Ciencies de San Pedro en Tallin. Siguió enseñando dibuxu na la Escuela Femenina Baronesa von der Howen, na Escuela Hanseática, na Escuela Catedralicia y n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ La so enseñanza foi atayada namá mientres el so tiempu nel serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot; /&gt;​ L'estilu d'enseñanza de Wahl foi descritu nes sos memories por Aleksander Veiderma, un educador posterior qu'estudió na Escuela Real de San Pedro de 1906 a 1909:
{Cita|Les matemátiques y la física tamién fueron enseñaes por Edgar von Wahl, un ex oficial naval que siempres tenía dellos comentarios pegadizos sobro un eventu o persona. Taba bellamente puercu na realización d'esperimentos de física: de cutiu los instrumentos y los vidrios rompíense. La so actitú escontra los estudiantes yera simple, lo que tamién se confirma col llamatu de Sass.|Memories de Alexander Oddma&lt;ref name=&quot;veiderma&quot;&gt;Aleksander Veiderma. [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:278445 Elu hariduse radadel: mälestused]. Tallinn 2000, lk 141.&lt;/ref&gt;}}

A principios de sieglu, empezó l'actividá publicista más activa de Wahl. Publicó artículos rellacionaos cola llingüística en publicaciones especializaes, según escritos en dellos periódicos y revistes de Tallin.&lt;ref name=&quot;nevania2&quot;&gt;Hesse, lk 179–180.&lt;/ref&gt;

=== Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial ===
Amás d'ocupar l'oficiu docente, de Wahl tamién entró en política antes del españíu de la Primer Guerra Mundial. En 1913 foi escoyíu miembru del conseyu de la ciudá de Tallin. Nel mesmu añu, convertir en miembru del comité del conseyu pa la protección de monumentos d'edificios antiguos. A pesar de la so posición docente, Wahl nun s'ocupó de los problemes d'educación nel Conceyu Municipal. Yera un asistente activu nes xuntes del conseyu, pero falaba poco.&lt;ref name=&quot;AA4&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.&lt;/ref&gt;

Dempués del empiezu de la Primer Guerra Mundial, el alemanes que vivíen nel Imperiu rusu fueron sometíos a represiones, que tampoco dexaron a de Wahl dafechu intactu. Por casu, cerróse'l Club Noble de Tallin, del que Wahl fuera miembru.&lt;ref name=&quot;AA5&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.&lt;/ref&gt; Na seronda de 1914, atopar nel centru d'una campaña de propaganda pa camudar los topónimos alemanes. Como conceyal de la ciudá, participó en discutinios sobro'l cambéu del nome de la ciudá de Tallin, que siguió a la propuesta del alcalde Jaan Poska de reemplazar el Revel de fala alemana con Kolyvan del idioma rusu antiguu (al faelo, usóse'l nome incorrectu Kalyvan nel discutiniu del asuntu). de Wahl afayó que los nomes más antiguos de la ciudá yeren Ledenets o Lindanisa. Tamién taba interesáu en cuántu costaría camudar el nome, que se dicía que fuera recibíu con rises xenerales&quot; nel conseyu. Los votos necesarios pa camudar el nome finalmente recoyéronse nel conseyu, pero'l cambéu en sí nun se realizó.&lt;ref name=&quot;must&quot;&gt;Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién foi escoyíu pal conseyu de la ciudá en 1917 nes elecciones celebraes xusto antes de la Revolución de Febreru. Nel nuevu conseyu, convertir en miembru del departamentu de bomberos, la educación pública y los comités d'asuntos de cases d'enfotu de la ciudá, y tamién siguió como miembru de la Comisión de Construcción de Monumentos. Sicasí, n'agostu de 1917, escoyóse un nuevu conseyu, y cesaron les actividaes polítiques de de Wahl.&lt;ref name=&quot;AA6&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.&lt;/ref&gt;

=== Vida n'una Estonia independiente ===
En febreru de 1918, nel momentu de la declaración d'independencia, de Wahl espresara'l so deséu de convertise en miembru del escuadrón d'aplicación de la llei. El permisu d'armes foi-y escritu pol so estudiante, quien dende entós recordó esti fechu:
{{Cita|Ente los que queríen faer armes, sola alcordanza a unu: el mio profesor de física, de Wahl. Creo recordalo pol estáu d'ánimu que podría surdir na alma d'un mozu estudiante cuando'l so maestru píde-y un arma.|N. Rg. ex estudiante d'escuela real con iniciales en 1934&lt;ref name=&quot;kaitsekodu&quot;&gt;N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:18269 Kaitse Kodu 1934, nr 4], lk 134–135, siin lk 135.&lt;/ref&gt;}}

En 1919, Peetri Reaalkool estremar en dos: la Escuela Secundaria de Ciencies de Tallin n'idioma estoniu y l'Escuela Secundaria de Ciencies Alemana de Tallin n'idioma alemán. de Wahl siguió como profesor nesta postrera, onde impartió clases de matemátiques, física, xeografía, cosmografía y dibuxu.&lt;ref name=&quot;karmo4&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.&lt;/ref&gt;​ Los estudiantes de cutiu diben a trabayos de siguimientu na so casa na cai Eha, que foi diseñada n'estilu marineru y, poro, foi moteyada la cabana&quot; ente los estudiantes.&lt;ref name=&quot;AA7&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;karmo1&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.&lt;/ref&gt;​ Ente los estudiantes, de Wahl yera un maestru popular que taba particularmente dedicáu a enseñar xeografía, probablemente porque viaxara enforma. Los estudiantes tamién quedaron impresionaos pol fechu de que de Wahl yera miembru del Club inglés, qu'operaba na escuela.&lt;ref name=&quot;karmo2&quot;&gt;Karmo II, lk 818.&lt;/ref&gt;​

Yera bien directu, polo que podía entrar en conflictu con otros maestros. Por casu, nun-y gustaba l'arte moderno, fechu qu'espresó abiertamente mientres xuna visita a una esposición d'arte per invitación del profesor d'arte de la escuela. Comparó l'arte moderno col comunismu:
{{Cita|¡Modernu! ¡Asina que enseñái a los mozos el comunismu! ¡Hai daqué modernu neso tamién!|Palabres supuestamente pronunciaes nun momentu y llugar desconocíos por Edgar von Wahl3&lt;ref name=&quot;karmo3&quot;&gt;Karmo II, lk 820.&lt;/ref&gt;}}

de Wahl  xubilóse a mediaos de la década de 1920, pero siguió enseñando a tiempu parcial hasta 1933. Dempués de la so xubilación, dedicar a los sos pasatiempos, especialmente a los idiomes artificiales que se convirtieren nuna cuestión personal dende los díes de San Petersburgo.&lt;ref name=&quot;AA8&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.&lt;/ref&gt;​ Tamién foi editor de la revista Estländische Wochenschau de 1929 a 1930.&lt;ref name=&quot;AA10&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.&lt;/ref&gt;​ Casi coles mesmes, el so interés nel adivín francés del sieglu XVI Nostradamus y les sos predicciones intensificáronse, de lo que faló nuna entrevista con The News nel branu de 1932.&lt;ref name=&quot;uudisleht&quot;&gt;Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.&lt;/ref&gt;

=== Mientres la Segunda Guerra Mundial ===
En 1939, a diferencia de los sos seres queríos, de Wahl nun se foi nel cursu del reasentamiento y decidió quedase n'Estonia. de Wahl, que representaba la idea paneuropea idealista, nun yera del presto del gobiernu nacionalsocialista d'Alemaña. Inclusive llamó al estáu alemán un &quot;tao termita&quot;. La razón para quedase n'Estonia tamién puede ser que cuando se foi, tendría de dexar tras los sos estensos arquivos, y el peligru de terminar n'una casa de retiru n'Alemaña puede xugar un papel, como-y asocediera a dalgunos de los sos conocíos.&lt;ref name=&quot;AA10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;erelt&quot;&gt;Pekka Erelt. [http://ekspress.delfi.ee/kuum/keelemees-kes-nagi-ette-pearl-harborit?id=69055629 Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit] Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién se caltuvo alloñáu de la reubicación posterior que tuvo llugar na primavera de 1941. Sía que non, taba al tantu de la reubicación posterior, porque cuando se-y preguntar sobro los sos planes, respondió, ensin dexar duldes de que la so decisión yera quedase n'Estonia:
{{Cita|Esti Hitler, esti llocu, prohibe la mio llingua en tolos países que conquista. ¡Esti tipu ta llocu!|Edgar von Wahl nel iviernu de 1941&lt;ref name=&quot;volker1&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 243.&lt;/ref&gt;}}

Nel primer añu de represiones soviétiques, de Wahl llogró escapar. Dempués del empiezu de la ocupación alemana, foi sospechosu d'actividaes antiestatales. de Wahl foi arrestáu'l 12 d'agostu de 1943, por causa de cartes unviaes a Posen, el so cuñáu, pero enredáu na censura en Königsberg en xunetu d'esi añu, nes que predixo l'españíu d'un llevantamientu en Polonia y aconseyó a los seres queríos que vivíen ellí que se fueren a Alemaña&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.&lt;/ref&gt;​:
{{Cita|Cabo señalar que dempués de la disolución del bolchevismu, alredor de 1944, cuando les fuerces xermanu-aliaes averar dende'l norte a la peligrosa Asia Menor para erradicar el llevantamientu árabe, pero non antes, ye bien probable que al retirar les tropes de les tierres conquistaes per Alemaña, los polacos intenten empecipiar un llevantamientu (yá tienen campamentos secretos d'armes), y depués la llarga disputa d'odiu puede convertise nuna masacre particularmente despiadada que vive n'antigües aldegues y casones polaques. Los bálticos tán en peligru. Poro, quiero alverti-y a usté y a tolos demás que s'atopen na mesma situación y pidi-yos qu'abandonen Wartegau si ye posible, o siquier cualesquier mediu d'escape cuando españe'l llevantamientu árabe. Esplega'l Reich a tiempu. Pido qu'esta carta, que lu escribí agora, en xunetu de 1943, calténgase como documentu y, si ye posible, apurrir a otros por que la esaminen.|Carta d'Edgar von Wahl a Lieselotte Riesenkampff en Tallin el 18 de xunetu de 1943&lt;ref name=&quot;kiri&quot;&gt;Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).&lt;/ref&gt;}}

Na mesma carta, Wahl señaló que predixera primeramente l'ataque a Pearl Harbor y l'españíu de la guerra ente los Estaos Xuníos y Xapón. de Wahl nun negó lo qu'escribió mientres l'audiencia y repitió delles de les acusaciones feches ellí, &quot;creyendo firmemente&quot; na veracidá de les sos predicciones. de Wahl tuvo recluyíu mientres dalgún tiempu nel campu de trabayu y educación de Tallin, pero'l testimoniu dáu mientres el so interrogatoriu foi consideráu estrañu pol SD y, poro, fixo que de Wahl fuera esamináu na clínica nerviosa de Seewald. Ellí diagnosticáron-y debilidá na vieyera y dexar nun hospital psiquiátricu, lo que tamién lo salvó de la posible pena de muerte. Wahl tamién foi defendíu por dellos parientes cercanos y amigos qu'afirmaron que nun yera responsable de los sos actos.&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;​

Mientres el bombardéu de marzu de 1944, l'arquivu de de Wahl foi destruyíu, lo que foi un gran shock pa él. Trés años más tarde, nuna carta al occidentalista finlandés A. Z. Ramstedt, recordó que lo qu'asocediera yera un verdaderu desastre, mientres el cual perdiéronse munchos materiales irremplazables y únicos.&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ramstedt&quot;&gt;[http://www.kolumbus.fi/allkiv/gow.htm#Wahl Kiri Armand Ramstedtile] 30. märts 1947 Tallinnas.&lt;/ref&gt;

=== Últimos díes y muerte ===
[[Ficheru:Edgar von Wahli haud.jpg|197px|right|thumb|Llábana de Edgar de Wahl en Pajus.]]
La llista d'acciones de deportación alemanes compilada en febreru de 1945 incluyía'l nome de de Wahl, al igual que otru alemanes qu'entá vivíen n'Estonia. Mientres la so deportación n'agostu, sicasí, de Wahl taba ente una docena de persones que nun fueron deportaes o que'l so paradoriu nun pudo ser determináu. Anque les razones de la fuga de de Wahl nun se conocen con exactitú, sábese qu'en dellos casos el xefe del grupu de trabayu que llevó a cabu la deportación tomó la decisión de nun tomar a los enfermos graves o discapacitaos, la decisión puede ser influyida pola opinión del personal del hospital. Poro, foi la so presencia nun hospital psiquiátricu lo que probablemente salvó a de Wahl per segunda vegada.&lt;ref name=&quot;AA13&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jürjo&quot;&gt;Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.&lt;/ref&gt;

Dempués d'escapar de la deportación, de Wahl entá llogró caltener correspondencia con colegues estranxeros. Ye posible que los médicos de Seewald reconocieren la so dedicación a la filoloxía cuando fixo posible la comunicación col mundu esterior.&lt;ref name=&quot;AA13&quot; /&gt;

Wahl morrió a les trés de tardar el 9 de marzu de 1948.&lt;ref name=&quot;AA14&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.&lt;/ref&gt; ​ Foi soterráu'l 14 de marzu nel campusantu Alexander Nevsky en Tallin.&lt;ref name=&quot;nekroloog&quot;&gt;[http://www.oocities.org/mosvends/occeks.html Morte de E. de Wahl] Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.&lt;/ref&gt;​ En 1996, los restos de de Wahl fueron soterraos de nuevu nel campusantu señorial de Pajus, onde tamién s'atopa la capiya de la familia de Wahl.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Interlingue}}

{{NF|1867|1948|Wahl, Edgar de}}
[[Categoría:Llingüistes d'Ucraína]]
[[Categoría:Llingüistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Esperantistes]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>hc0wqf1mjxfxb74bf9hfbyhd15a0wa5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703436</id>
      <parentid>3703435</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:19:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <comment>/* Principios del períodu de Tallin */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20037" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200928063726}}
{{persona}}
'''Edgar von Wahl''', tamién llamáu ''Edgar de Wahl'', {{nym}} foi'l creador de la llingua auxiliar internacional llamada [[Interlingue|occidental o interlingue]].

== Biografía ==
=== Infancia y mocedá ===
Edgar von Wahl nació en Olviopol, Ucrania, el 23 d'agostu de 1867. Los sos padres camudárense ellí porque Oskar von Wahl empezó a trabayar nel ferrocarril Odesa-Balta-Krementšuk-Járkov en 1866.&lt;ref name=&quot;oskar&quot;&gt;Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka [http://hdl.handle.net/10062/16929 DSpace'is])&lt;/ref&gt; Hai datos contradictorios sobro'l llugar esactu de nacencia de Wahl. Como riegla xeneral, la ciudá de la so nacencia ye la ciudá de Olviopol, pero hai fontes&lt;ref name=&quot;AA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ojalo1&quot;&gt;Ojalo (2000), lk 82.&lt;/ref&gt; qu'inclúin la ciudá de Bogopil (tamién Bogopol) abargana de Olviopol, al otru llau del ríu Bug del Sur, como'l so llugar de nacencia. Dambes ciudaes fueron identificaes en delles fontes.&lt;ref name=&quot;künzli&quot;&gt;Andreas Künzli. [http://www.planlingvoj.ch/Edgar_Wahl_Tartu2009.pdf Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;stammtafeln&quot;&gt;[http://www.digar.ee/id/nlib-digar:72016 Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter]. Band I. Tallinn 1932, lk 27.&lt;/ref&gt;

A más tardar en 1869, la familia Wahl camudar a Krementšuk. Los dos hermanos de Wahl nacieron ellí: Oskar Paul Karl, que morrió cuando yera un ñácaru en 1869, y Arthur Johann Oskar (fináu en 1951) en 1870. Los dos hermanes de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) y Harriet Marie Jenny (1873-1920) nacieron en Tallin y Jenny Theophile (finada en 1961) en San Petersburgo en 1877.&lt;ref name=&quot;harpe&quot; /&gt;

La familia camudar a San Petersburgo en 1876 dempués del períodu entemediu en Tallin. Nel mesmu añu, Edgar von Wahl empezó a estudiar nel 3.er Ximnasiu de San Petersburgo, graduándose en 1886. Depués estudió arquitectura y más tarde pintura na Facultá de Física y Matemátiques de la Universidá de San Petersburgo y na Academia d'Artes de San Petersburgo. Dempués d'ingresar a la universidá en 1886, Wahl xunir a la corporación alemana báltica Nevania, qu'operaba en San Petersburgo, onde tamién ocupó'l cargu de tesoreru nel semestre de seronda de 1891. Wahl graduar de la Universidá de San Petersburgo en 1891 y recibió un diploma como profesor de dibuxu na Escuela Primaria de l'Academia d'Artes en 1893.&lt;ref name=&quot;AA2&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dieter&quot;&gt;Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nevania&quot;&gt;Hesse, lk 32, 178.&lt;/ref&gt;​​ Dempués de graduase de la universidá, Wahl trabayó de volao como maestru sustitutu en San Petersburgo na seronda de 1891, solo pa ingresar al serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot;&gt;Hesse, lk 179.&lt;/ref&gt;

Wahl aprendió dellos idiomes cuando yera neñu y adolescente. De neñu, adquiriera conocencies d'alemán, rusu, estoniu y francés, na escuela secundaria cimera estudió llatín y griegu antiguu, y español na universidá.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt; Amás d'estos, foi capaz de faese entender n'otros nueve idiomes. Según les mesmes palabres de Wahl, yá tuviera'l deséu d'inventar un nuevu idioma cuando yera neñu. Pa los xuegos indios, desenvolvió un idioma indiu&quot; personal, que la so gramática basar nel griegu y l'estoniu.&lt;ref name=&quot;cosmoglotta4154&quot;&gt;Edgar de Wahl. [https://ia600208.us.archive.org/29/items/Kosmoglott-Cosmoglotta_1927_n041_jul-aug/Kosmoglott-Cosmoglotta_(1927)_n041_jul-aug.pdf Interlinguistic reminiscenties] – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volker2&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 241.&lt;/ref&gt;

=== Serviciu militar ===
[[Ficheru:Edgar von Wahl 1914. aastal Vene mereväe ohvitserimundris.jpg|197px|right|thumb|Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.]]

En 1892, de Wahl ufiertóse como voluntariu para sirvir na Armada rusa. Mientres el so serviciu, de Wahl viaxó estensamente, visitando les isles del Caribe y los Estaos Xuníos, ente otros. A principios de 1894, recibió'l rangu de mitchman y retiróse poco dempués.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ Nel branu de 1904, Wahl foi llamáu al serviciu activu nuevamente. Sirvió na Flota del Bálticu hasta ochobre de 1905. Coles mesmes, nun participó nes batalles de la Guerra Rusu-Xaponesa.&lt;ref name=&quot;AA3&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.&lt;/ref&gt;

Según les memories de Olev Mikiver, el difuntu artista estoniu que conoció a de Wahl de barganal na so mocedá, tuviera bien arguyosu del so uniforme d'oficial de la era zarista y dacuando llevar décades más tarde:
{{Cita|E. de Wahl, a éstes fuera oficial de l'Armada del zar a una edá temprana y, según les sos palabres, reprimió la rebelión d'un marineru en Sveaborg, el puertu militar o fortaleza marítima de Helsinki, agora llamada Suomenlinna, en 1905 o 1906. Tien de considerar esti tiempu sagráu, porque décades más tarde, por casu, na boda de la mio hermana, apaeció con un uniforme zarista.|Memories de Olev Mikiver, publicáu en 1993&lt;ref name=&quot;mikiver&quot;&gt;Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest &quot;Teataja&quot;. Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes [[Teataja (Stockholm)|Teataja]], 9. juuni 1993.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, yera poco probable que de Wahl participara na represión del llevantamientu de Viapor, yá que yá fuera lliberáu del serviciu aquel día.&lt;ref name=&quot;AA3&quot; /&gt;​ Según dellos informes, de Wahl foi reintroducíu nel serviciu activu mientres la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;volker3&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 242.&lt;/ref&gt;

Mientres el so serviciu na Armada rusa, Wahl foi galardonáu col 2.º y 3.º rangu de la Orde de San Estanislav y el 3.º rangu de la Orde de Santo Ana.&lt;ref name=&quot;ERA.495&quot;&gt;[http://www.ra.ee/dgs/_purl.php?shc=ERA.495.13.57:15854 Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek]&lt;/ref&gt;

Dende 1921 de Wahl tamién foi rexistráu como oficial de reserva de la República d'Estonia.&lt;ref name=&quot;esm&quot;&gt;[http://prosopos.esm.ee/index.aspx?type=1&amp;id=30103 Edgar Vahl] Eesti ohvitseride andmekogus.&lt;/ref&gt;

=== Principios del períodu de Tallin ===
A finales de 1894, de Wahl camudar a Tallin, onde pasó la mayor parte de la so vida futura. Na seronda del mesmu añu, recibiera'l puestu de profesor de matemátiques y física na Escuela Secundaria de Ciencies de San Pedro en Tallin. Siguió enseñando dibuxu na la Escuela Femenina Baronesa von der Howen, na Escuela Hanseática, na Escuela Catedralicia y n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ La so enseñanza foi atayada namá mientres el so tiempu nel serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot; /&gt;​ L'estilu d'enseñanza de Wahl foi descritu nes sos memories por Aleksander Veiderma, un educador posterior qu'estudió na Escuela Real de San Pedro de 1906 a 1909:

{{Cita|Les matemátiques y la física tamién fueron enseñaes por Edgar von Wahl, un ex oficial naval que siempres tenía dellos comentarios pegadizos sobro un eventu o persona. Taba bellamente puercu na realización d'esperimentos de física: de cutiu los instrumentos y los vidrios rompíense. La so actitú escontra los estudiantes yera simple, lo que tamién se confirma col llamatu de Sass.|Memories de Alexander Oddma&lt;ref name=&quot;veiderma&quot;&gt;Aleksander Veiderma. [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:278445 Elu hariduse radadel: mälestused]. Tallinn 2000, lk 141.&lt;/ref&gt;}}

A principios de sieglu, empezó l'actividá publicista más activa de Wahl. Publicó artículos rellacionaos cola llingüística en publicaciones especializaes, según escritos en dellos periódicos y revistes de Tallin.&lt;ref name=&quot;nevania2&quot;&gt;Hesse, lk 179–180.&lt;/ref&gt;

=== Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial ===
Amás d'ocupar l'oficiu docente, de Wahl tamién entró en política antes del españíu de la Primer Guerra Mundial. En 1913 foi escoyíu miembru del conseyu de la ciudá de Tallin. Nel mesmu añu, convertir en miembru del comité del conseyu pa la protección de monumentos d'edificios antiguos. A pesar de la so posición docente, Wahl nun s'ocupó de los problemes d'educación nel Conceyu Municipal. Yera un asistente activu nes xuntes del conseyu, pero falaba poco.&lt;ref name=&quot;AA4&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.&lt;/ref&gt;

Dempués del empiezu de la Primer Guerra Mundial, el alemanes que vivíen nel Imperiu rusu fueron sometíos a represiones, que tampoco dexaron a de Wahl dafechu intactu. Por casu, cerróse'l Club Noble de Tallin, del que Wahl fuera miembru.&lt;ref name=&quot;AA5&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.&lt;/ref&gt; Na seronda de 1914, atopar nel centru d'una campaña de propaganda pa camudar los topónimos alemanes. Como conceyal de la ciudá, participó en discutinios sobro'l cambéu del nome de la ciudá de Tallin, que siguió a la propuesta del alcalde Jaan Poska de reemplazar el Revel de fala alemana con Kolyvan del idioma rusu antiguu (al faelo, usóse'l nome incorrectu Kalyvan nel discutiniu del asuntu). de Wahl afayó que los nomes más antiguos de la ciudá yeren Ledenets o Lindanisa. Tamién taba interesáu en cuántu costaría camudar el nome, que se dicía que fuera recibíu con rises xenerales&quot; nel conseyu. Los votos necesarios pa camudar el nome finalmente recoyéronse nel conseyu, pero'l cambéu en sí nun se realizó.&lt;ref name=&quot;must&quot;&gt;Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién foi escoyíu pal conseyu de la ciudá en 1917 nes elecciones celebraes xusto antes de la Revolución de Febreru. Nel nuevu conseyu, convertir en miembru del departamentu de bomberos, la educación pública y los comités d'asuntos de cases d'enfotu de la ciudá, y tamién siguió como miembru de la Comisión de Construcción de Monumentos. Sicasí, n'agostu de 1917, escoyóse un nuevu conseyu, y cesaron les actividaes polítiques de de Wahl.&lt;ref name=&quot;AA6&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.&lt;/ref&gt;

=== Vida n'una Estonia independiente ===
En febreru de 1918, nel momentu de la declaración d'independencia, de Wahl espresara'l so deséu de convertise en miembru del escuadrón d'aplicación de la llei. El permisu d'armes foi-y escritu pol so estudiante, quien dende entós recordó esti fechu:
{{Cita|Ente los que queríen faer armes, sola alcordanza a unu: el mio profesor de física, de Wahl. Creo recordalo pol estáu d'ánimu que podría surdir na alma d'un mozu estudiante cuando'l so maestru píde-y un arma.|N. Rg. ex estudiante d'escuela real con iniciales en 1934&lt;ref name=&quot;kaitsekodu&quot;&gt;N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:18269 Kaitse Kodu 1934, nr 4], lk 134–135, siin lk 135.&lt;/ref&gt;}}

En 1919, Peetri Reaalkool estremar en dos: la Escuela Secundaria de Ciencies de Tallin n'idioma estoniu y l'Escuela Secundaria de Ciencies Alemana de Tallin n'idioma alemán. de Wahl siguió como profesor nesta postrera, onde impartió clases de matemátiques, física, xeografía, cosmografía y dibuxu.&lt;ref name=&quot;karmo4&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.&lt;/ref&gt;​ Los estudiantes de cutiu diben a trabayos de siguimientu na so casa na cai Eha, que foi diseñada n'estilu marineru y, poro, foi moteyada la cabana&quot; ente los estudiantes.&lt;ref name=&quot;AA7&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;karmo1&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.&lt;/ref&gt;​ Ente los estudiantes, de Wahl yera un maestru popular que taba particularmente dedicáu a enseñar xeografía, probablemente porque viaxara enforma. Los estudiantes tamién quedaron impresionaos pol fechu de que de Wahl yera miembru del Club inglés, qu'operaba na escuela.&lt;ref name=&quot;karmo2&quot;&gt;Karmo II, lk 818.&lt;/ref&gt;​

Yera bien directu, polo que podía entrar en conflictu con otros maestros. Por casu, nun-y gustaba l'arte moderno, fechu qu'espresó abiertamente mientres xuna visita a una esposición d'arte per invitación del profesor d'arte de la escuela. Comparó l'arte moderno col comunismu:
{{Cita|¡Modernu! ¡Asina que enseñái a los mozos el comunismu! ¡Hai daqué modernu neso tamién!|Palabres supuestamente pronunciaes nun momentu y llugar desconocíos por Edgar von Wahl3&lt;ref name=&quot;karmo3&quot;&gt;Karmo II, lk 820.&lt;/ref&gt;}}

de Wahl  xubilóse a mediaos de la década de 1920, pero siguió enseñando a tiempu parcial hasta 1933. Dempués de la so xubilación, dedicar a los sos pasatiempos, especialmente a los idiomes artificiales que se convirtieren nuna cuestión personal dende los díes de San Petersburgo.&lt;ref name=&quot;AA8&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.&lt;/ref&gt;​ Tamién foi editor de la revista Estländische Wochenschau de 1929 a 1930.&lt;ref name=&quot;AA10&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.&lt;/ref&gt;​ Casi coles mesmes, el so interés nel adivín francés del sieglu XVI Nostradamus y les sos predicciones intensificáronse, de lo que faló nuna entrevista con The News nel branu de 1932.&lt;ref name=&quot;uudisleht&quot;&gt;Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.&lt;/ref&gt;

=== Mientres la Segunda Guerra Mundial ===
En 1939, a diferencia de los sos seres queríos, de Wahl nun se foi nel cursu del reasentamiento y decidió quedase n'Estonia. de Wahl, que representaba la idea paneuropea idealista, nun yera del presto del gobiernu nacionalsocialista d'Alemaña. Inclusive llamó al estáu alemán un &quot;tao termita&quot;. La razón para quedase n'Estonia tamién puede ser que cuando se foi, tendría de dexar tras los sos estensos arquivos, y el peligru de terminar n'una casa de retiru n'Alemaña puede xugar un papel, como-y asocediera a dalgunos de los sos conocíos.&lt;ref name=&quot;AA10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;erelt&quot;&gt;Pekka Erelt. [http://ekspress.delfi.ee/kuum/keelemees-kes-nagi-ette-pearl-harborit?id=69055629 Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit] Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién se caltuvo alloñáu de la reubicación posterior que tuvo llugar na primavera de 1941. Sía que non, taba al tantu de la reubicación posterior, porque cuando se-y preguntar sobro los sos planes, respondió, ensin dexar duldes de que la so decisión yera quedase n'Estonia:
{{Cita|Esti Hitler, esti llocu, prohibe la mio llingua en tolos países que conquista. ¡Esti tipu ta llocu!|Edgar von Wahl nel iviernu de 1941&lt;ref name=&quot;volker1&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 243.&lt;/ref&gt;}}

Nel primer añu de represiones soviétiques, de Wahl llogró escapar. Dempués del empiezu de la ocupación alemana, foi sospechosu d'actividaes antiestatales. de Wahl foi arrestáu'l 12 d'agostu de 1943, por causa de cartes unviaes a Posen, el so cuñáu, pero enredáu na censura en Königsberg en xunetu d'esi añu, nes que predixo l'españíu d'un llevantamientu en Polonia y aconseyó a los seres queríos que vivíen ellí que se fueren a Alemaña&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.&lt;/ref&gt;​:
{{Cita|Cabo señalar que dempués de la disolución del bolchevismu, alredor de 1944, cuando les fuerces xermanu-aliaes averar dende'l norte a la peligrosa Asia Menor para erradicar el llevantamientu árabe, pero non antes, ye bien probable que al retirar les tropes de les tierres conquistaes per Alemaña, los polacos intenten empecipiar un llevantamientu (yá tienen campamentos secretos d'armes), y depués la llarga disputa d'odiu puede convertise nuna masacre particularmente despiadada que vive n'antigües aldegues y casones polaques. Los bálticos tán en peligru. Poro, quiero alverti-y a usté y a tolos demás que s'atopen na mesma situación y pidi-yos qu'abandonen Wartegau si ye posible, o siquier cualesquier mediu d'escape cuando españe'l llevantamientu árabe. Esplega'l Reich a tiempu. Pido qu'esta carta, que lu escribí agora, en xunetu de 1943, calténgase como documentu y, si ye posible, apurrir a otros por que la esaminen.|Carta d'Edgar von Wahl a Lieselotte Riesenkampff en Tallin el 18 de xunetu de 1943&lt;ref name=&quot;kiri&quot;&gt;Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).&lt;/ref&gt;}}

Na mesma carta, Wahl señaló que predixera primeramente l'ataque a Pearl Harbor y l'españíu de la guerra ente los Estaos Xuníos y Xapón. de Wahl nun negó lo qu'escribió mientres l'audiencia y repitió delles de les acusaciones feches ellí, &quot;creyendo firmemente&quot; na veracidá de les sos predicciones. de Wahl tuvo recluyíu mientres dalgún tiempu nel campu de trabayu y educación de Tallin, pero'l testimoniu dáu mientres el so interrogatoriu foi consideráu estrañu pol SD y, poro, fixo que de Wahl fuera esamináu na clínica nerviosa de Seewald. Ellí diagnosticáron-y debilidá na vieyera y dexar nun hospital psiquiátricu, lo que tamién lo salvó de la posible pena de muerte. Wahl tamién foi defendíu por dellos parientes cercanos y amigos qu'afirmaron que nun yera responsable de los sos actos.&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;​

Mientres el bombardéu de marzu de 1944, l'arquivu de de Wahl foi destruyíu, lo que foi un gran shock pa él. Trés años más tarde, nuna carta al occidentalista finlandés A. Z. Ramstedt, recordó que lo qu'asocediera yera un verdaderu desastre, mientres el cual perdiéronse munchos materiales irremplazables y únicos.&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ramstedt&quot;&gt;[http://www.kolumbus.fi/allkiv/gow.htm#Wahl Kiri Armand Ramstedtile] 30. märts 1947 Tallinnas.&lt;/ref&gt;

=== Últimos díes y muerte ===
[[Ficheru:Edgar von Wahli haud.jpg|197px|right|thumb|Llábana de Edgar de Wahl en Pajus.]]
La llista d'acciones de deportación alemanes compilada en febreru de 1945 incluyía'l nome de de Wahl, al igual que otru alemanes qu'entá vivíen n'Estonia. Mientres la so deportación n'agostu, sicasí, de Wahl taba ente una docena de persones que nun fueron deportaes o que'l so paradoriu nun pudo ser determináu. Anque les razones de la fuga de de Wahl nun se conocen con exactitú, sábese qu'en dellos casos el xefe del grupu de trabayu que llevó a cabu la deportación tomó la decisión de nun tomar a los enfermos graves o discapacitaos, la decisión puede ser influyida pola opinión del personal del hospital. Poro, foi la so presencia nun hospital psiquiátricu lo que probablemente salvó a de Wahl per segunda vegada.&lt;ref name=&quot;AA13&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jürjo&quot;&gt;Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.&lt;/ref&gt;

Dempués d'escapar de la deportación, de Wahl entá llogró caltener correspondencia con colegues estranxeros. Ye posible que los médicos de Seewald reconocieren la so dedicación a la filoloxía cuando fixo posible la comunicación col mundu esterior.&lt;ref name=&quot;AA13&quot; /&gt;

Wahl morrió a les trés de tardar el 9 de marzu de 1948.&lt;ref name=&quot;AA14&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.&lt;/ref&gt; ​ Foi soterráu'l 14 de marzu nel campusantu Alexander Nevsky en Tallin.&lt;ref name=&quot;nekroloog&quot;&gt;[http://www.oocities.org/mosvends/occeks.html Morte de E. de Wahl] Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.&lt;/ref&gt;​ En 1996, los restos de de Wahl fueron soterraos de nuevu nel campusantu señorial de Pajus, onde tamién s'atopa la capiya de la familia de Wahl.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Interlingue}}

{{NF|1867|1948|Wahl, Edgar de}}
[[Categoría:Llingüistes d'Ucraína]]
[[Categoría:Llingüistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Esperantistes]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>q0oijxcexoq2rjbh6od1mxrvaomhhj5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703437</id>
      <parentid>3703436</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:21:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20041" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200928063726}}
{{persona}}
'''Edgar von Wahl''', tamién llamáu ''Edgar de Wahl'', {{nym}} foi'l creador de la llingua auxiliar internacional llamada [[Interlingue|occidental o interlingue]].

== Biografía ==
=== Infancia y mocedá ===
Edgar von Wahl nació en Olviopol, Ucrania, el 23 d'agostu de 1867. Los sos padres camudárense ellí porque Oskar von Wahl empezó a trabayar nel ferrocarril Odesa-Balta-Krementšuk-Járkov en 1866.&lt;ref name=&quot;oskar&quot;&gt;Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka [http://hdl.handle.net/10062/16929 DSpace'is])&lt;/ref&gt; Hai datos contradictorios sobro'l llugar esactu de nacencia de Wahl. Como riegla xeneral, la ciudá de la so nacencia ye la ciudá de Olviopol, pero hai fontes&lt;ref name=&quot;AA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ojalo1&quot;&gt;Ojalo (2000), lk 82.&lt;/ref&gt; qu'inclúin la ciudá de Bogopil (tamién Bogopol) abargana de Olviopol, al otru llau del ríu Bug del Sur, como'l so llugar de nacencia. Dambes ciudaes fueron identificaes en delles fontes.&lt;ref name=&quot;künzli&quot;&gt;Andreas Künzli. [http://www.planlingvoj.ch/Edgar_Wahl_Tartu2009.pdf Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;stammtafeln&quot;&gt;[http://www.digar.ee/id/nlib-digar:72016 Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter]. Band I. Tallinn 1932, lk 27.&lt;/ref&gt;

A más tardar en 1869, la familia Wahl camudar a Krementšuk. Los dos hermanos de Wahl nacieron ellí: Oskar Paul Karl, que morrió cuando yera un ñácaru en 1869, y Arthur Johann Oskar (fináu en 1951) en 1870. Los dos hermanes de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) y Harriet Marie Jenny (1873-1920) nacieron en Tallin y Jenny Theophile (finada en 1961) en San Petersburgo en 1877.&lt;ref name=&quot;harpe&quot; /&gt;

La familia camudar a San Petersburgo en 1876 dempués del períodu entemediu en Tallin. Nel mesmu añu, Edgar von Wahl empezó a estudiar nel 3.er Ximnasiu de San Petersburgo, graduándose en 1886. Depués estudió arquitectura y más tarde pintura na Facultá de Física y Matemátiques de la Universidá de San Petersburgo y na Academia d'Artes de San Petersburgo. Dempués d'ingresar a la universidá en 1886, Wahl xunióse a la corporación alemana báltica Nevania, qu'operaba en San Petersburgo, onde tamién ocupó'l cargu de tesoreru nel semestre de seronda de 1891. Wahl graduar de la Universidá de San Petersburgo en 1891 y recibió un diploma como profesor de dibuxu na Escuela Primaria de l'Academia d'Artes en 1893.&lt;ref name=&quot;AA2&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dieter&quot;&gt;Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nevania&quot;&gt;Hesse, lk 32, 178.&lt;/ref&gt;​​ Dempués de graduase de la universidá, Wahl trabayó de volao como maestru sustitutu en San Petersburgo na seronda de 1891, solo pa ingresar al serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot;&gt;Hesse, lk 179.&lt;/ref&gt;

Wahl aprendió dellos idiomes cuando yera neñu y adolescente. De neñu, adquiriera conocencies d'alemán, rusu, estoniu y francés, na escuela secundaria cimera estudió llatín y griegu antiguu, y español na universidá.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt; Amás d'estos, foi capaz de faese entender n'otros nueve idiomes. Según les mesmes palabres de Wahl, yá tuviera'l deséu d'inventar un nuevu idioma cuando yera neñu. Pa los xuegos indios, desenvolvió un &quot;idioma indiu&quot; personal, que la so gramática basó nel griegu y l'estoniu.&lt;ref name=&quot;cosmoglotta4154&quot;&gt;Edgar de Wahl. [https://ia600208.us.archive.org/29/items/Kosmoglott-Cosmoglotta_1927_n041_jul-aug/Kosmoglott-Cosmoglotta_(1927)_n041_jul-aug.pdf Interlinguistic reminiscenties] – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volker2&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 241.&lt;/ref&gt;

=== Serviciu militar ===
[[Ficheru:Edgar von Wahl 1914. aastal Vene mereväe ohvitserimundris.jpg|197px|right|thumb|Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.]]

En 1892, de Wahl ufiertóse como voluntariu para sirvir na Armada rusa. Mientres el so serviciu, de Wahl viaxó estensamente, visitando les isles del Caribe y los Estaos Xuníos, ente otros. A principios de 1894, recibió'l rangu de mitchman y retiróse poco dempués.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ Nel branu de 1904, Wahl foi llamáu al serviciu activu nuevamente. Sirvió na Flota del Bálticu hasta ochobre de 1905. Coles mesmes, nun participó nes batalles de la Guerra Rusu-Xaponesa.&lt;ref name=&quot;AA3&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.&lt;/ref&gt;

Según les memories de Olev Mikiver, el difuntu artista estoniu que conoció a de Wahl de barganal na so mocedá, tuviera bien arguyosu del so uniforme d'oficial de la era zarista y dacuando llevar décades más tarde:
{{Cita|E. de Wahl, a éstes fuera oficial de l'Armada del zar a una edá temprana y, según les sos palabres, reprimió la rebelión d'un marineru en Sveaborg, el puertu militar o fortaleza marítima de Helsinki, agora llamada Suomenlinna, en 1905 o 1906. Tien de considerar esti tiempu sagráu, porque décades más tarde, por casu, na boda de la mio hermana, apaeció con un uniforme zarista.|Memories de Olev Mikiver, publicáu en 1993&lt;ref name=&quot;mikiver&quot;&gt;Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest &quot;Teataja&quot;. Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes [[Teataja (Stockholm)|Teataja]], 9. juuni 1993.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, yera poco probable que de Wahl participara na represión del llevantamientu de Viapor, yá que yá fuera lliberáu del serviciu aquel día.&lt;ref name=&quot;AA3&quot; /&gt;​ Según dellos informes, de Wahl foi reintroducíu nel serviciu activu mientres la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;volker3&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 242.&lt;/ref&gt;

Mientres el so serviciu na Armada rusa, Wahl foi galardonáu col 2.º y 3.º rangu de la Orde de San Estanislav y el 3.º rangu de la Orde de Santo Ana.&lt;ref name=&quot;ERA.495&quot;&gt;[http://www.ra.ee/dgs/_purl.php?shc=ERA.495.13.57:15854 Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek]&lt;/ref&gt;

Dende 1921 de Wahl tamién foi rexistráu como oficial de reserva de la República d'Estonia.&lt;ref name=&quot;esm&quot;&gt;[http://prosopos.esm.ee/index.aspx?type=1&amp;id=30103 Edgar Vahl] Eesti ohvitseride andmekogus.&lt;/ref&gt;

=== Principios del períodu de Tallin ===
A finales de 1894, de Wahl camudar a Tallin, onde pasó la mayor parte de la so vida futura. Na seronda del mesmu añu, recibiera'l puestu de profesor de matemátiques y física na Escuela Secundaria de Ciencies de San Pedro en Tallin. Siguió enseñando dibuxu na la Escuela Femenina Baronesa von der Howen, na Escuela Hanseática, na Escuela Catedralicia y n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ La so enseñanza foi atayada namá mientres el so tiempu nel serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot; /&gt;​ L'estilu d'enseñanza de Wahl foi descritu nes sos memories por Aleksander Veiderma, un educador posterior qu'estudió na Escuela Real de San Pedro de 1906 a 1909:

{{Cita|Les matemátiques y la física tamién fueron enseñaes por Edgar von Wahl, un ex oficial naval que siempres tenía dellos comentarios pegadizos sobro un eventu o persona. Taba bellamente puercu na realización d'esperimentos de física: de cutiu los instrumentos y los vidrios rompíense. La so actitú escontra los estudiantes yera simple, lo que tamién se confirma col llamatu de Sass.|Memories de Alexander Oddma&lt;ref name=&quot;veiderma&quot;&gt;Aleksander Veiderma. [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:278445 Elu hariduse radadel: mälestused]. Tallinn 2000, lk 141.&lt;/ref&gt;}}

A principios de sieglu, empezó l'actividá publicista más activa de Wahl. Publicó artículos rellacionaos cola llingüística en publicaciones especializaes, según escritos en dellos periódicos y revistes de Tallin.&lt;ref name=&quot;nevania2&quot;&gt;Hesse, lk 179–180.&lt;/ref&gt;

=== Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial ===
Amás d'ocupar l'oficiu docente, de Wahl tamién entró en política antes del españíu de la Primer Guerra Mundial. En 1913 foi escoyíu miembru del conseyu de la ciudá de Tallin. Nel mesmu añu, convertir en miembru del comité del conseyu pa la protección de monumentos d'edificios antiguos. A pesar de la so posición docente, Wahl nun s'ocupó de los problemes d'educación nel Conceyu Municipal. Yera un asistente activu nes xuntes del conseyu, pero falaba poco.&lt;ref name=&quot;AA4&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.&lt;/ref&gt;

Dempués del empiezu de la Primer Guerra Mundial, el alemanes que vivíen nel Imperiu rusu fueron sometíos a represiones, que tampoco dexaron a de Wahl dafechu intactu. Por casu, cerróse'l Club Noble de Tallin, del que Wahl fuera miembru.&lt;ref name=&quot;AA5&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.&lt;/ref&gt; Na seronda de 1914, atopar nel centru d'una campaña de propaganda pa camudar los topónimos alemanes. Como conceyal de la ciudá, participó en discutinios sobro'l cambéu del nome de la ciudá de Tallin, que siguió a la propuesta del alcalde Jaan Poska de reemplazar el Revel de fala alemana con Kolyvan del idioma rusu antiguu (al faelo, usóse'l nome incorrectu Kalyvan nel discutiniu del asuntu). de Wahl afayó que los nomes más antiguos de la ciudá yeren Ledenets o Lindanisa. Tamién taba interesáu en cuántu costaría camudar el nome, que se dicía que fuera recibíu con rises xenerales&quot; nel conseyu. Los votos necesarios pa camudar el nome finalmente recoyéronse nel conseyu, pero'l cambéu en sí nun se realizó.&lt;ref name=&quot;must&quot;&gt;Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién foi escoyíu pal conseyu de la ciudá en 1917 nes elecciones celebraes xusto antes de la Revolución de Febreru. Nel nuevu conseyu, convertir en miembru del departamentu de bomberos, la educación pública y los comités d'asuntos de cases d'enfotu de la ciudá, y tamién siguió como miembru de la Comisión de Construcción de Monumentos. Sicasí, n'agostu de 1917, escoyóse un nuevu conseyu, y cesaron les actividaes polítiques de de Wahl.&lt;ref name=&quot;AA6&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.&lt;/ref&gt;

=== Vida n'una Estonia independiente ===
En febreru de 1918, nel momentu de la declaración d'independencia, de Wahl espresara'l so deséu de convertise en miembru del escuadrón d'aplicación de la llei. El permisu d'armes foi-y escritu pol so estudiante, quien dende entós recordó esti fechu:
{{Cita|Ente los que queríen faer armes, sola alcordanza a unu: el mio profesor de física, de Wahl. Creo recordalo pol estáu d'ánimu que podría surdir na alma d'un mozu estudiante cuando'l so maestru píde-y un arma.|N. Rg. ex estudiante d'escuela real con iniciales en 1934&lt;ref name=&quot;kaitsekodu&quot;&gt;N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:18269 Kaitse Kodu 1934, nr 4], lk 134–135, siin lk 135.&lt;/ref&gt;}}

En 1919, Peetri Reaalkool estremar en dos: la Escuela Secundaria de Ciencies de Tallin n'idioma estoniu y l'Escuela Secundaria de Ciencies Alemana de Tallin n'idioma alemán. de Wahl siguió como profesor nesta postrera, onde impartió clases de matemátiques, física, xeografía, cosmografía y dibuxu.&lt;ref name=&quot;karmo4&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.&lt;/ref&gt;​ Los estudiantes de cutiu diben a trabayos de siguimientu na so casa na cai Eha, que foi diseñada n'estilu marineru y, poro, foi moteyada la cabana&quot; ente los estudiantes.&lt;ref name=&quot;AA7&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;karmo1&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.&lt;/ref&gt;​ Ente los estudiantes, de Wahl yera un maestru popular que taba particularmente dedicáu a enseñar xeografía, probablemente porque viaxara enforma. Los estudiantes tamién quedaron impresionaos pol fechu de que de Wahl yera miembru del Club inglés, qu'operaba na escuela.&lt;ref name=&quot;karmo2&quot;&gt;Karmo II, lk 818.&lt;/ref&gt;​

Yera bien directu, polo que podía entrar en conflictu con otros maestros. Por casu, nun-y gustaba l'arte moderno, fechu qu'espresó abiertamente mientres xuna visita a una esposición d'arte per invitación del profesor d'arte de la escuela. Comparó l'arte moderno col comunismu:
{{Cita|¡Modernu! ¡Asina que enseñái a los mozos el comunismu! ¡Hai daqué modernu neso tamién!|Palabres supuestamente pronunciaes nun momentu y llugar desconocíos por Edgar von Wahl3&lt;ref name=&quot;karmo3&quot;&gt;Karmo II, lk 820.&lt;/ref&gt;}}

de Wahl  xubilóse a mediaos de la década de 1920, pero siguió enseñando a tiempu parcial hasta 1933. Dempués de la so xubilación, dedicar a los sos pasatiempos, especialmente a los idiomes artificiales que se convirtieren nuna cuestión personal dende los díes de San Petersburgo.&lt;ref name=&quot;AA8&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.&lt;/ref&gt;​ Tamién foi editor de la revista Estländische Wochenschau de 1929 a 1930.&lt;ref name=&quot;AA10&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.&lt;/ref&gt;​ Casi coles mesmes, el so interés nel adivín francés del sieglu XVI Nostradamus y les sos predicciones intensificáronse, de lo que faló nuna entrevista con The News nel branu de 1932.&lt;ref name=&quot;uudisleht&quot;&gt;Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.&lt;/ref&gt;

=== Mientres la Segunda Guerra Mundial ===
En 1939, a diferencia de los sos seres queríos, de Wahl nun se foi nel cursu del reasentamiento y decidió quedase n'Estonia. de Wahl, que representaba la idea paneuropea idealista, nun yera del presto del gobiernu nacionalsocialista d'Alemaña. Inclusive llamó al estáu alemán un &quot;tao termita&quot;. La razón para quedase n'Estonia tamién puede ser que cuando se foi, tendría de dexar tras los sos estensos arquivos, y el peligru de terminar n'una casa de retiru n'Alemaña puede xugar un papel, como-y asocediera a dalgunos de los sos conocíos.&lt;ref name=&quot;AA10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;erelt&quot;&gt;Pekka Erelt. [http://ekspress.delfi.ee/kuum/keelemees-kes-nagi-ette-pearl-harborit?id=69055629 Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit] Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién se caltuvo alloñáu de la reubicación posterior que tuvo llugar na primavera de 1941. Sía que non, taba al tantu de la reubicación posterior, porque cuando se-y preguntar sobro los sos planes, respondió, ensin dexar duldes de que la so decisión yera quedase n'Estonia:
{{Cita|Esti Hitler, esti llocu, prohibe la mio llingua en tolos países que conquista. ¡Esti tipu ta llocu!|Edgar von Wahl nel iviernu de 1941&lt;ref name=&quot;volker1&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 243.&lt;/ref&gt;}}

Nel primer añu de represiones soviétiques, de Wahl llogró escapar. Dempués del empiezu de la ocupación alemana, foi sospechosu d'actividaes antiestatales. de Wahl foi arrestáu'l 12 d'agostu de 1943, por causa de cartes unviaes a Posen, el so cuñáu, pero enredáu na censura en Königsberg en xunetu d'esi añu, nes que predixo l'españíu d'un llevantamientu en Polonia y aconseyó a los seres queríos que vivíen ellí que se fueren a Alemaña&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.&lt;/ref&gt;​:
{{Cita|Cabo señalar que dempués de la disolución del bolchevismu, alredor de 1944, cuando les fuerces xermanu-aliaes averar dende'l norte a la peligrosa Asia Menor para erradicar el llevantamientu árabe, pero non antes, ye bien probable que al retirar les tropes de les tierres conquistaes per Alemaña, los polacos intenten empecipiar un llevantamientu (yá tienen campamentos secretos d'armes), y depués la llarga disputa d'odiu puede convertise nuna masacre particularmente despiadada que vive n'antigües aldegues y casones polaques. Los bálticos tán en peligru. Poro, quiero alverti-y a usté y a tolos demás que s'atopen na mesma situación y pidi-yos qu'abandonen Wartegau si ye posible, o siquier cualesquier mediu d'escape cuando españe'l llevantamientu árabe. Esplega'l Reich a tiempu. Pido qu'esta carta, que lu escribí agora, en xunetu de 1943, calténgase como documentu y, si ye posible, apurrir a otros por que la esaminen.|Carta d'Edgar von Wahl a Lieselotte Riesenkampff en Tallin el 18 de xunetu de 1943&lt;ref name=&quot;kiri&quot;&gt;Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).&lt;/ref&gt;}}

Na mesma carta, Wahl señaló que predixera primeramente l'ataque a Pearl Harbor y l'españíu de la guerra ente los Estaos Xuníos y Xapón. de Wahl nun negó lo qu'escribió mientres l'audiencia y repitió delles de les acusaciones feches ellí, &quot;creyendo firmemente&quot; na veracidá de les sos predicciones. de Wahl tuvo recluyíu mientres dalgún tiempu nel campu de trabayu y educación de Tallin, pero'l testimoniu dáu mientres el so interrogatoriu foi consideráu estrañu pol SD y, poro, fixo que de Wahl fuera esamináu na clínica nerviosa de Seewald. Ellí diagnosticáron-y debilidá na vieyera y dexar nun hospital psiquiátricu, lo que tamién lo salvó de la posible pena de muerte. Wahl tamién foi defendíu por dellos parientes cercanos y amigos qu'afirmaron que nun yera responsable de los sos actos.&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;​

Mientres el bombardéu de marzu de 1944, l'arquivu de de Wahl foi destruyíu, lo que foi un gran shock pa él. Trés años más tarde, nuna carta al occidentalista finlandés A. Z. Ramstedt, recordó que lo qu'asocediera yera un verdaderu desastre, mientres el cual perdiéronse munchos materiales irremplazables y únicos.&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ramstedt&quot;&gt;[http://www.kolumbus.fi/allkiv/gow.htm#Wahl Kiri Armand Ramstedtile] 30. märts 1947 Tallinnas.&lt;/ref&gt;

=== Últimos díes y muerte ===
[[Ficheru:Edgar von Wahli haud.jpg|197px|right|thumb|Llábana de Edgar de Wahl en Pajus.]]
La llista d'acciones de deportación alemanes compilada en febreru de 1945 incluyía'l nome de de Wahl, al igual que otru alemanes qu'entá vivíen n'Estonia. Mientres la so deportación n'agostu, sicasí, de Wahl taba ente una docena de persones que nun fueron deportaes o que'l so paradoriu nun pudo ser determináu. Anque les razones de la fuga de de Wahl nun se conocen con exactitú, sábese qu'en dellos casos el xefe del grupu de trabayu que llevó a cabu la deportación tomó la decisión de nun tomar a los enfermos graves o discapacitaos, la decisión puede ser influyida pola opinión del personal del hospital. Poro, foi la so presencia nun hospital psiquiátricu lo que probablemente salvó a de Wahl per segunda vegada.&lt;ref name=&quot;AA13&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jürjo&quot;&gt;Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.&lt;/ref&gt;

Dempués d'escapar de la deportación, de Wahl entá llogró caltener correspondencia con colegues estranxeros. Ye posible que los médicos de Seewald reconocieren la so dedicación a la filoloxía cuando fixo posible la comunicación col mundu esterior.&lt;ref name=&quot;AA13&quot; /&gt;

Wahl morrió a les trés de tardar el 9 de marzu de 1948.&lt;ref name=&quot;AA14&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.&lt;/ref&gt; ​ Foi soterráu'l 14 de marzu nel campusantu Alexander Nevsky en Tallin.&lt;ref name=&quot;nekroloog&quot;&gt;[http://www.oocities.org/mosvends/occeks.html Morte de E. de Wahl] Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.&lt;/ref&gt;​ En 1996, los restos de de Wahl fueron soterraos de nuevu nel campusantu señorial de Pajus, onde tamién s'atopa la capiya de la familia de Wahl.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Interlingue}}

{{NF|1867|1948|Wahl, Edgar de}}
[[Categoría:Llingüistes d'Ucraína]]
[[Categoría:Llingüistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Esperantistes]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>qgxo36badmw9p3c79ar62ff8p6yu1e1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703438</id>
      <parentid>3703437</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:24:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <comment>/* Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20096" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200928063726}}
{{persona}}
'''Edgar von Wahl''', tamién llamáu ''Edgar de Wahl'', {{nym}} foi'l creador de la llingua auxiliar internacional llamada [[Interlingue|occidental o interlingue]].

== Biografía ==
=== Infancia y mocedá ===
Edgar von Wahl nació en Olviopol, Ucrania, el 23 d'agostu de 1867. Los sos padres camudárense ellí porque Oskar von Wahl empezó a trabayar nel ferrocarril Odesa-Balta-Krementšuk-Járkov en 1866.&lt;ref name=&quot;oskar&quot;&gt;Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka [http://hdl.handle.net/10062/16929 DSpace'is])&lt;/ref&gt; Hai datos contradictorios sobro'l llugar esactu de nacencia de Wahl. Como riegla xeneral, la ciudá de la so nacencia ye la ciudá de Olviopol, pero hai fontes&lt;ref name=&quot;AA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ojalo1&quot;&gt;Ojalo (2000), lk 82.&lt;/ref&gt; qu'inclúin la ciudá de Bogopil (tamién Bogopol) abargana de Olviopol, al otru llau del ríu Bug del Sur, como'l so llugar de nacencia. Dambes ciudaes fueron identificaes en delles fontes.&lt;ref name=&quot;künzli&quot;&gt;Andreas Künzli. [http://www.planlingvoj.ch/Edgar_Wahl_Tartu2009.pdf Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;stammtafeln&quot;&gt;[http://www.digar.ee/id/nlib-digar:72016 Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter]. Band I. Tallinn 1932, lk 27.&lt;/ref&gt;

A más tardar en 1869, la familia Wahl camudar a Krementšuk. Los dos hermanos de Wahl nacieron ellí: Oskar Paul Karl, que morrió cuando yera un ñácaru en 1869, y Arthur Johann Oskar (fináu en 1951) en 1870. Los dos hermanes de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) y Harriet Marie Jenny (1873-1920) nacieron en Tallin y Jenny Theophile (finada en 1961) en San Petersburgo en 1877.&lt;ref name=&quot;harpe&quot; /&gt;

La familia camudar a San Petersburgo en 1876 dempués del períodu entemediu en Tallin. Nel mesmu añu, Edgar von Wahl empezó a estudiar nel 3.er Ximnasiu de San Petersburgo, graduándose en 1886. Depués estudió arquitectura y más tarde pintura na Facultá de Física y Matemátiques de la Universidá de San Petersburgo y na Academia d'Artes de San Petersburgo. Dempués d'ingresar a la universidá en 1886, Wahl xunióse a la corporación alemana báltica Nevania, qu'operaba en San Petersburgo, onde tamién ocupó'l cargu de tesoreru nel semestre de seronda de 1891. Wahl graduar de la Universidá de San Petersburgo en 1891 y recibió un diploma como profesor de dibuxu na Escuela Primaria de l'Academia d'Artes en 1893.&lt;ref name=&quot;AA2&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dieter&quot;&gt;Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nevania&quot;&gt;Hesse, lk 32, 178.&lt;/ref&gt;​​ Dempués de graduase de la universidá, Wahl trabayó de volao como maestru sustitutu en San Petersburgo na seronda de 1891, solo pa ingresar al serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot;&gt;Hesse, lk 179.&lt;/ref&gt;

Wahl aprendió dellos idiomes cuando yera neñu y adolescente. De neñu, adquiriera conocencies d'alemán, rusu, estoniu y francés, na escuela secundaria cimera estudió llatín y griegu antiguu, y español na universidá.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt; Amás d'estos, foi capaz de faese entender n'otros nueve idiomes. Según les mesmes palabres de Wahl, yá tuviera'l deséu d'inventar un nuevu idioma cuando yera neñu. Pa los xuegos indios, desenvolvió un &quot;idioma indiu&quot; personal, que la so gramática basó nel griegu y l'estoniu.&lt;ref name=&quot;cosmoglotta4154&quot;&gt;Edgar de Wahl. [https://ia600208.us.archive.org/29/items/Kosmoglott-Cosmoglotta_1927_n041_jul-aug/Kosmoglott-Cosmoglotta_(1927)_n041_jul-aug.pdf Interlinguistic reminiscenties] – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volker2&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 241.&lt;/ref&gt;

=== Serviciu militar ===
[[Ficheru:Edgar von Wahl 1914. aastal Vene mereväe ohvitserimundris.jpg|197px|right|thumb|Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.]]

En 1892, de Wahl ufiertóse como voluntariu para sirvir na Armada rusa. Mientres el so serviciu, de Wahl viaxó estensamente, visitando les isles del Caribe y los Estaos Xuníos, ente otros. A principios de 1894, recibió'l rangu de mitchman y retiróse poco dempués.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ Nel branu de 1904, Wahl foi llamáu al serviciu activu nuevamente. Sirvió na Flota del Bálticu hasta ochobre de 1905. Coles mesmes, nun participó nes batalles de la Guerra Rusu-Xaponesa.&lt;ref name=&quot;AA3&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.&lt;/ref&gt;

Según les memories de Olev Mikiver, el difuntu artista estoniu que conoció a de Wahl de barganal na so mocedá, tuviera bien arguyosu del so uniforme d'oficial de la era zarista y dacuando llevar décades más tarde:
{{Cita|E. de Wahl, a éstes fuera oficial de l'Armada del zar a una edá temprana y, según les sos palabres, reprimió la rebelión d'un marineru en Sveaborg, el puertu militar o fortaleza marítima de Helsinki, agora llamada Suomenlinna, en 1905 o 1906. Tien de considerar esti tiempu sagráu, porque décades más tarde, por casu, na boda de la mio hermana, apaeció con un uniforme zarista.|Memories de Olev Mikiver, publicáu en 1993&lt;ref name=&quot;mikiver&quot;&gt;Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest &quot;Teataja&quot;. Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes [[Teataja (Stockholm)|Teataja]], 9. juuni 1993.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, yera poco probable que de Wahl participara na represión del llevantamientu de Viapor, yá que yá fuera lliberáu del serviciu aquel día.&lt;ref name=&quot;AA3&quot; /&gt;​ Según dellos informes, de Wahl foi reintroducíu nel serviciu activu mientres la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;volker3&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 242.&lt;/ref&gt;

Mientres el so serviciu na Armada rusa, Wahl foi galardonáu col 2.º y 3.º rangu de la Orde de San Estanislav y el 3.º rangu de la Orde de Santo Ana.&lt;ref name=&quot;ERA.495&quot;&gt;[http://www.ra.ee/dgs/_purl.php?shc=ERA.495.13.57:15854 Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek]&lt;/ref&gt;

Dende 1921 de Wahl tamién foi rexistráu como oficial de reserva de la República d'Estonia.&lt;ref name=&quot;esm&quot;&gt;[http://prosopos.esm.ee/index.aspx?type=1&amp;id=30103 Edgar Vahl] Eesti ohvitseride andmekogus.&lt;/ref&gt;

=== Principios del períodu de Tallin ===
A finales de 1894, de Wahl camudar a Tallin, onde pasó la mayor parte de la so vida futura. Na seronda del mesmu añu, recibiera'l puestu de profesor de matemátiques y física na Escuela Secundaria de Ciencies de San Pedro en Tallin. Siguió enseñando dibuxu na la Escuela Femenina Baronesa von der Howen, na Escuela Hanseática, na Escuela Catedralicia y n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ La so enseñanza foi atayada namá mientres el so tiempu nel serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot; /&gt;​ L'estilu d'enseñanza de Wahl foi descritu nes sos memories por Aleksander Veiderma, un educador posterior qu'estudió na Escuela Real de San Pedro de 1906 a 1909:

{{Cita|Les matemátiques y la física tamién fueron enseñaes por Edgar von Wahl, un ex oficial naval que siempres tenía dellos comentarios pegadizos sobro un eventu o persona. Taba bellamente puercu na realización d'esperimentos de física: de cutiu los instrumentos y los vidrios rompíense. La so actitú escontra los estudiantes yera simple, lo que tamién se confirma col llamatu de Sass.|Memories de Alexander Oddma&lt;ref name=&quot;veiderma&quot;&gt;Aleksander Veiderma. [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:278445 Elu hariduse radadel: mälestused]. Tallinn 2000, lk 141.&lt;/ref&gt;}}

A principios de sieglu, empezó l'actividá publicista más activa de Wahl. Publicó artículos rellacionaos cola llingüística en publicaciones especializaes, según escritos en dellos periódicos y revistes de Tallin.&lt;ref name=&quot;nevania2&quot;&gt;Hesse, lk 179–180.&lt;/ref&gt;

=== Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial ===
Amás d'ocupar l'oficiu docente, de Wahl tamién entró en política antes del españíu de la [[Primer Guerra Mundial]]. En 1913 foi escoyíu miembru del conseyu de la ciudá de [[Tallín|Tallin]]. Nel mesmu añu, convertir en miembru del comité del conseyu pa la protección de monumentos d'edificios antiguos. A pesar de la so posición docente, Wahl nun s'ocupó de los problemes d'educación nel Conceyu Municipal. Yera un asistente activu nes xuntes del conseyu, pero falaba poco.&lt;ref name=&quot;AA4&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.&lt;/ref&gt;

Dempués del empiezu de la Primer Guerra Mundial, los alemanes que vivíen nel [[Imperiu Rusu|Imperiu rusu]] fueron sometíos a represiones, que tampoco dexaron a de Wahl dafechu intactu. Por casu, cerróse'l Club Noble de Tallin, del que Wahl fuera miembru.&lt;ref name=&quot;AA5&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.&lt;/ref&gt; Na seronda de 1914, atopar nel centru d'una campaña de propaganda pa camudar los topónimos alemanes. Como conceyal de la ciudá, participó en discutinios sobro'l cambéu del nome de la ciudá de Tallin, que siguió a la propuesta del alcalde Jaan Poska de reemplazar el ''Revel'' de fala alemana con ''Kolyvan'' del idioma rusu antiguu (al faelo, usóse'l nome incorrectu Kalyvan nel discutiniu del asuntu). de Wahl afayó que los nomes más antiguos de la ciudá yeren ''Ledenets'' o ''Lindanisa''. Tamién taba interesáu en cuántu costaría camudar el nome, que se dicía que &quot;fuera recibíu con rises xenerales&quot; nel conseyu. Los votos necesarios pa camudar el nome finalmente recoyéronse nel conseyu, pero'l cambéu en sí nun se realizó.&lt;ref name=&quot;must&quot;&gt;Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién foi escoyíu pal conseyu de la ciudá en 1917 nes elecciones celebraes xusto antes de la [[Revolución de Febreru]]. Nel nuevu conseyu, convertir en miembru del departamentu de bomberos, la educación pública y los comités d'asuntos de cases d'enfotu de la ciudá, y tamién siguió como miembru de la Comisión de Construcción de Monumentos. Sicasí, n'agostu de 1917, escoyóse un nuevu conseyu, y cesaron les actividaes polítiques de de Wahl.&lt;ref name=&quot;AA6&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.&lt;/ref&gt;

=== Vida n'una Estonia independiente ===
En febreru de 1918, nel momentu de la declaración d'independencia, de Wahl espresara'l so deséu de convertise en miembru del escuadrón d'aplicación de la llei. El permisu d'armes foi-y escritu pol so estudiante, quien dende entós recordó esti fechu:
{{Cita|Ente los que queríen faer armes, sola alcordanza a unu: el mio profesor de física, de Wahl. Creo recordalo pol estáu d'ánimu que podría surdir na alma d'un mozu estudiante cuando'l so maestru píde-y un arma.|N. Rg. ex estudiante d'escuela real con iniciales en 1934&lt;ref name=&quot;kaitsekodu&quot;&gt;N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:18269 Kaitse Kodu 1934, nr 4], lk 134–135, siin lk 135.&lt;/ref&gt;}}

En 1919, Peetri Reaalkool estremar en dos: la Escuela Secundaria de Ciencies de Tallin n'idioma estoniu y l'Escuela Secundaria de Ciencies Alemana de Tallin n'idioma alemán. de Wahl siguió como profesor nesta postrera, onde impartió clases de matemátiques, física, xeografía, cosmografía y dibuxu.&lt;ref name=&quot;karmo4&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.&lt;/ref&gt;​ Los estudiantes de cutiu diben a trabayos de siguimientu na so casa na cai Eha, que foi diseñada n'estilu marineru y, poro, foi moteyada la cabana&quot; ente los estudiantes.&lt;ref name=&quot;AA7&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;karmo1&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.&lt;/ref&gt;​ Ente los estudiantes, de Wahl yera un maestru popular que taba particularmente dedicáu a enseñar xeografía, probablemente porque viaxara enforma. Los estudiantes tamién quedaron impresionaos pol fechu de que de Wahl yera miembru del Club inglés, qu'operaba na escuela.&lt;ref name=&quot;karmo2&quot;&gt;Karmo II, lk 818.&lt;/ref&gt;​

Yera bien directu, polo que podía entrar en conflictu con otros maestros. Por casu, nun-y gustaba l'arte moderno, fechu qu'espresó abiertamente mientres xuna visita a una esposición d'arte per invitación del profesor d'arte de la escuela. Comparó l'arte moderno col comunismu:
{{Cita|¡Modernu! ¡Asina que enseñái a los mozos el comunismu! ¡Hai daqué modernu neso tamién!|Palabres supuestamente pronunciaes nun momentu y llugar desconocíos por Edgar von Wahl3&lt;ref name=&quot;karmo3&quot;&gt;Karmo II, lk 820.&lt;/ref&gt;}}

de Wahl  xubilóse a mediaos de la década de 1920, pero siguió enseñando a tiempu parcial hasta 1933. Dempués de la so xubilación, dedicar a los sos pasatiempos, especialmente a los idiomes artificiales que se convirtieren nuna cuestión personal dende los díes de San Petersburgo.&lt;ref name=&quot;AA8&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.&lt;/ref&gt;​ Tamién foi editor de la revista Estländische Wochenschau de 1929 a 1930.&lt;ref name=&quot;AA10&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.&lt;/ref&gt;​ Casi coles mesmes, el so interés nel adivín francés del sieglu XVI Nostradamus y les sos predicciones intensificáronse, de lo que faló nuna entrevista con The News nel branu de 1932.&lt;ref name=&quot;uudisleht&quot;&gt;Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.&lt;/ref&gt;

=== Mientres la Segunda Guerra Mundial ===
En 1939, a diferencia de los sos seres queríos, de Wahl nun se foi nel cursu del reasentamiento y decidió quedase n'Estonia. de Wahl, que representaba la idea paneuropea idealista, nun yera del presto del gobiernu nacionalsocialista d'Alemaña. Inclusive llamó al estáu alemán un &quot;tao termita&quot;. La razón para quedase n'Estonia tamién puede ser que cuando se foi, tendría de dexar tras los sos estensos arquivos, y el peligru de terminar n'una casa de retiru n'Alemaña puede xugar un papel, como-y asocediera a dalgunos de los sos conocíos.&lt;ref name=&quot;AA10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;erelt&quot;&gt;Pekka Erelt. [http://ekspress.delfi.ee/kuum/keelemees-kes-nagi-ette-pearl-harborit?id=69055629 Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit] Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién se caltuvo alloñáu de la reubicación posterior que tuvo llugar na primavera de 1941. Sía que non, taba al tantu de la reubicación posterior, porque cuando se-y preguntar sobro los sos planes, respondió, ensin dexar duldes de que la so decisión yera quedase n'Estonia:
{{Cita|Esti Hitler, esti llocu, prohibe la mio llingua en tolos países que conquista. ¡Esti tipu ta llocu!|Edgar von Wahl nel iviernu de 1941&lt;ref name=&quot;volker1&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 243.&lt;/ref&gt;}}

Nel primer añu de represiones soviétiques, de Wahl llogró escapar. Dempués del empiezu de la ocupación alemana, foi sospechosu d'actividaes antiestatales. de Wahl foi arrestáu'l 12 d'agostu de 1943, por causa de cartes unviaes a Posen, el so cuñáu, pero enredáu na censura en Königsberg en xunetu d'esi añu, nes que predixo l'españíu d'un llevantamientu en Polonia y aconseyó a los seres queríos que vivíen ellí que se fueren a Alemaña&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.&lt;/ref&gt;​:
{{Cita|Cabo señalar que dempués de la disolución del bolchevismu, alredor de 1944, cuando les fuerces xermanu-aliaes averar dende'l norte a la peligrosa Asia Menor para erradicar el llevantamientu árabe, pero non antes, ye bien probable que al retirar les tropes de les tierres conquistaes per Alemaña, los polacos intenten empecipiar un llevantamientu (yá tienen campamentos secretos d'armes), y depués la llarga disputa d'odiu puede convertise nuna masacre particularmente despiadada que vive n'antigües aldegues y casones polaques. Los bálticos tán en peligru. Poro, quiero alverti-y a usté y a tolos demás que s'atopen na mesma situación y pidi-yos qu'abandonen Wartegau si ye posible, o siquier cualesquier mediu d'escape cuando españe'l llevantamientu árabe. Esplega'l Reich a tiempu. Pido qu'esta carta, que lu escribí agora, en xunetu de 1943, calténgase como documentu y, si ye posible, apurrir a otros por que la esaminen.|Carta d'Edgar von Wahl a Lieselotte Riesenkampff en Tallin el 18 de xunetu de 1943&lt;ref name=&quot;kiri&quot;&gt;Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).&lt;/ref&gt;}}

Na mesma carta, Wahl señaló que predixera primeramente l'ataque a Pearl Harbor y l'españíu de la guerra ente los Estaos Xuníos y Xapón. de Wahl nun negó lo qu'escribió mientres l'audiencia y repitió delles de les acusaciones feches ellí, &quot;creyendo firmemente&quot; na veracidá de les sos predicciones. de Wahl tuvo recluyíu mientres dalgún tiempu nel campu de trabayu y educación de Tallin, pero'l testimoniu dáu mientres el so interrogatoriu foi consideráu estrañu pol SD y, poro, fixo que de Wahl fuera esamináu na clínica nerviosa de Seewald. Ellí diagnosticáron-y debilidá na vieyera y dexar nun hospital psiquiátricu, lo que tamién lo salvó de la posible pena de muerte. Wahl tamién foi defendíu por dellos parientes cercanos y amigos qu'afirmaron que nun yera responsable de los sos actos.&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;​

Mientres el bombardéu de marzu de 1944, l'arquivu de de Wahl foi destruyíu, lo que foi un gran shock pa él. Trés años más tarde, nuna carta al occidentalista finlandés A. Z. Ramstedt, recordó que lo qu'asocediera yera un verdaderu desastre, mientres el cual perdiéronse munchos materiales irremplazables y únicos.&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ramstedt&quot;&gt;[http://www.kolumbus.fi/allkiv/gow.htm#Wahl Kiri Armand Ramstedtile] 30. märts 1947 Tallinnas.&lt;/ref&gt;

=== Últimos díes y muerte ===
[[Ficheru:Edgar von Wahli haud.jpg|197px|right|thumb|Llábana de Edgar de Wahl en Pajus.]]
La llista d'acciones de deportación alemanes compilada en febreru de 1945 incluyía'l nome de de Wahl, al igual que otru alemanes qu'entá vivíen n'Estonia. Mientres la so deportación n'agostu, sicasí, de Wahl taba ente una docena de persones que nun fueron deportaes o que'l so paradoriu nun pudo ser determináu. Anque les razones de la fuga de de Wahl nun se conocen con exactitú, sábese qu'en dellos casos el xefe del grupu de trabayu que llevó a cabu la deportación tomó la decisión de nun tomar a los enfermos graves o discapacitaos, la decisión puede ser influyida pola opinión del personal del hospital. Poro, foi la so presencia nun hospital psiquiátricu lo que probablemente salvó a de Wahl per segunda vegada.&lt;ref name=&quot;AA13&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jürjo&quot;&gt;Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.&lt;/ref&gt;

Dempués d'escapar de la deportación, de Wahl entá llogró caltener correspondencia con colegues estranxeros. Ye posible que los médicos de Seewald reconocieren la so dedicación a la filoloxía cuando fixo posible la comunicación col mundu esterior.&lt;ref name=&quot;AA13&quot; /&gt;

Wahl morrió a les trés de tardar el 9 de marzu de 1948.&lt;ref name=&quot;AA14&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.&lt;/ref&gt; ​ Foi soterráu'l 14 de marzu nel campusantu Alexander Nevsky en Tallin.&lt;ref name=&quot;nekroloog&quot;&gt;[http://www.oocities.org/mosvends/occeks.html Morte de E. de Wahl] Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.&lt;/ref&gt;​ En 1996, los restos de de Wahl fueron soterraos de nuevu nel campusantu señorial de Pajus, onde tamién s'atopa la capiya de la familia de Wahl.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Interlingue}}

{{NF|1867|1948|Wahl, Edgar de}}
[[Categoría:Llingüistes d'Ucraína]]
[[Categoría:Llingüistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Esperantistes]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>r62aw65gf0g6k7h5r860l5ji8tfsc2j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703439</id>
      <parentid>3703438</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:25:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <comment>/* Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20096" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200928063726}}
{{persona}}
'''Edgar von Wahl''', tamién llamáu ''Edgar de Wahl'', {{nym}} foi'l creador de la llingua auxiliar internacional llamada [[Interlingue|occidental o interlingue]].

== Biografía ==
=== Infancia y mocedá ===
Edgar von Wahl nació en Olviopol, Ucrania, el 23 d'agostu de 1867. Los sos padres camudárense ellí porque Oskar von Wahl empezó a trabayar nel ferrocarril Odesa-Balta-Krementšuk-Járkov en 1866.&lt;ref name=&quot;oskar&quot;&gt;Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka [http://hdl.handle.net/10062/16929 DSpace'is])&lt;/ref&gt; Hai datos contradictorios sobro'l llugar esactu de nacencia de Wahl. Como riegla xeneral, la ciudá de la so nacencia ye la ciudá de Olviopol, pero hai fontes&lt;ref name=&quot;AA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ojalo1&quot;&gt;Ojalo (2000), lk 82.&lt;/ref&gt; qu'inclúin la ciudá de Bogopil (tamién Bogopol) abargana de Olviopol, al otru llau del ríu Bug del Sur, como'l so llugar de nacencia. Dambes ciudaes fueron identificaes en delles fontes.&lt;ref name=&quot;künzli&quot;&gt;Andreas Künzli. [http://www.planlingvoj.ch/Edgar_Wahl_Tartu2009.pdf Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;stammtafeln&quot;&gt;[http://www.digar.ee/id/nlib-digar:72016 Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter]. Band I. Tallinn 1932, lk 27.&lt;/ref&gt;

A más tardar en 1869, la familia Wahl camudar a Krementšuk. Los dos hermanos de Wahl nacieron ellí: Oskar Paul Karl, que morrió cuando yera un ñácaru en 1869, y Arthur Johann Oskar (fináu en 1951) en 1870. Los dos hermanes de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) y Harriet Marie Jenny (1873-1920) nacieron en Tallin y Jenny Theophile (finada en 1961) en San Petersburgo en 1877.&lt;ref name=&quot;harpe&quot; /&gt;

La familia camudar a San Petersburgo en 1876 dempués del períodu entemediu en Tallin. Nel mesmu añu, Edgar von Wahl empezó a estudiar nel 3.er Ximnasiu de San Petersburgo, graduándose en 1886. Depués estudió arquitectura y más tarde pintura na Facultá de Física y Matemátiques de la Universidá de San Petersburgo y na Academia d'Artes de San Petersburgo. Dempués d'ingresar a la universidá en 1886, Wahl xunióse a la corporación alemana báltica Nevania, qu'operaba en San Petersburgo, onde tamién ocupó'l cargu de tesoreru nel semestre de seronda de 1891. Wahl graduar de la Universidá de San Petersburgo en 1891 y recibió un diploma como profesor de dibuxu na Escuela Primaria de l'Academia d'Artes en 1893.&lt;ref name=&quot;AA2&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dieter&quot;&gt;Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nevania&quot;&gt;Hesse, lk 32, 178.&lt;/ref&gt;​​ Dempués de graduase de la universidá, Wahl trabayó de volao como maestru sustitutu en San Petersburgo na seronda de 1891, solo pa ingresar al serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot;&gt;Hesse, lk 179.&lt;/ref&gt;

Wahl aprendió dellos idiomes cuando yera neñu y adolescente. De neñu, adquiriera conocencies d'alemán, rusu, estoniu y francés, na escuela secundaria cimera estudió llatín y griegu antiguu, y español na universidá.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt; Amás d'estos, foi capaz de faese entender n'otros nueve idiomes. Según les mesmes palabres de Wahl, yá tuviera'l deséu d'inventar un nuevu idioma cuando yera neñu. Pa los xuegos indios, desenvolvió un &quot;idioma indiu&quot; personal, que la so gramática basó nel griegu y l'estoniu.&lt;ref name=&quot;cosmoglotta4154&quot;&gt;Edgar de Wahl. [https://ia600208.us.archive.org/29/items/Kosmoglott-Cosmoglotta_1927_n041_jul-aug/Kosmoglott-Cosmoglotta_(1927)_n041_jul-aug.pdf Interlinguistic reminiscenties] – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volker2&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 241.&lt;/ref&gt;

=== Serviciu militar ===
[[Ficheru:Edgar von Wahl 1914. aastal Vene mereväe ohvitserimundris.jpg|197px|right|thumb|Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.]]

En 1892, de Wahl ufiertóse como voluntariu para sirvir na Armada rusa. Mientres el so serviciu, de Wahl viaxó estensamente, visitando les isles del Caribe y los Estaos Xuníos, ente otros. A principios de 1894, recibió'l rangu de mitchman y retiróse poco dempués.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ Nel branu de 1904, Wahl foi llamáu al serviciu activu nuevamente. Sirvió na Flota del Bálticu hasta ochobre de 1905. Coles mesmes, nun participó nes batalles de la Guerra Rusu-Xaponesa.&lt;ref name=&quot;AA3&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.&lt;/ref&gt;

Según les memories de Olev Mikiver, el difuntu artista estoniu que conoció a de Wahl de barganal na so mocedá, tuviera bien arguyosu del so uniforme d'oficial de la era zarista y dacuando llevar décades más tarde:
{{Cita|E. de Wahl, a éstes fuera oficial de l'Armada del zar a una edá temprana y, según les sos palabres, reprimió la rebelión d'un marineru en Sveaborg, el puertu militar o fortaleza marítima de Helsinki, agora llamada Suomenlinna, en 1905 o 1906. Tien de considerar esti tiempu sagráu, porque décades más tarde, por casu, na boda de la mio hermana, apaeció con un uniforme zarista.|Memories de Olev Mikiver, publicáu en 1993&lt;ref name=&quot;mikiver&quot;&gt;Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest &quot;Teataja&quot;. Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes [[Teataja (Stockholm)|Teataja]], 9. juuni 1993.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, yera poco probable que de Wahl participara na represión del llevantamientu de Viapor, yá que yá fuera lliberáu del serviciu aquel día.&lt;ref name=&quot;AA3&quot; /&gt;​ Según dellos informes, de Wahl foi reintroducíu nel serviciu activu mientres la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;volker3&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 242.&lt;/ref&gt;

Mientres el so serviciu na Armada rusa, Wahl foi galardonáu col 2.º y 3.º rangu de la Orde de San Estanislav y el 3.º rangu de la Orde de Santo Ana.&lt;ref name=&quot;ERA.495&quot;&gt;[http://www.ra.ee/dgs/_purl.php?shc=ERA.495.13.57:15854 Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek]&lt;/ref&gt;

Dende 1921 de Wahl tamién foi rexistráu como oficial de reserva de la República d'Estonia.&lt;ref name=&quot;esm&quot;&gt;[http://prosopos.esm.ee/index.aspx?type=1&amp;id=30103 Edgar Vahl] Eesti ohvitseride andmekogus.&lt;/ref&gt;

=== Principios del períodu de Tallin ===
A finales de 1894, de Wahl camudar a Tallin, onde pasó la mayor parte de la so vida futura. Na seronda del mesmu añu, recibiera'l puestu de profesor de matemátiques y física na Escuela Secundaria de Ciencies de San Pedro en Tallin. Siguió enseñando dibuxu na la Escuela Femenina Baronesa von der Howen, na Escuela Hanseática, na Escuela Catedralicia y n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ La so enseñanza foi atayada namá mientres el so tiempu nel serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot; /&gt;​ L'estilu d'enseñanza de Wahl foi descritu nes sos memories por Aleksander Veiderma, un educador posterior qu'estudió na Escuela Real de San Pedro de 1906 a 1909:

{{Cita|Les matemátiques y la física tamién fueron enseñaes por Edgar von Wahl, un ex oficial naval que siempres tenía dellos comentarios pegadizos sobro un eventu o persona. Taba bellamente puercu na realización d'esperimentos de física: de cutiu los instrumentos y los vidrios rompíense. La so actitú escontra los estudiantes yera simple, lo que tamién se confirma col llamatu de Sass.|Memories de Alexander Oddma&lt;ref name=&quot;veiderma&quot;&gt;Aleksander Veiderma. [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:278445 Elu hariduse radadel: mälestused]. Tallinn 2000, lk 141.&lt;/ref&gt;}}

A principios de sieglu, empezó l'actividá publicista más activa de Wahl. Publicó artículos rellacionaos cola llingüística en publicaciones especializaes, según escritos en dellos periódicos y revistes de Tallin.&lt;ref name=&quot;nevania2&quot;&gt;Hesse, lk 179–180.&lt;/ref&gt;

=== Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial ===
Amás d'ocupar l'oficiu docente, de Wahl tamién entró en política antes del españíu de la [[Primer Guerra Mundial]]. En 1913 foi escoyíu miembru del conseyu de la ciudá de [[Tallín|Tallin]]. Nel mesmu añu, convertir en miembru del comité del conseyu pa la protección de monumentos d'edificios antiguos. A pesar de la so posición docente, Wahl nun s'ocupó de los problemes d'educación nel Conceyu Municipal. Yera un asistente activu nes xuntes del conseyu, pero falaba poco.&lt;ref name=&quot;AA4&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.&lt;/ref&gt;

Dempués del empiezu de la Primer Guerra Mundial, los alemanes que vivíen nel [[Imperiu Rusu|Imperiu rusu]] fueron sometíos a represiones, que tampoco dexaron a de Wahl dafechu intactu. Por casu, cerróse'l Club Noble de Tallin, del que Wahl fuera miembru.&lt;ref name=&quot;AA5&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.&lt;/ref&gt; Na seronda de 1914, atopar nel centru d'una campaña de propaganda pa camudar los topónimos alemanes. Como conceyal de la ciudá, participó en discutinios sobro'l cambéu del nome de la ciudá de Tallin, que siguió a la propuesta del alcalde Jaan Poska de reemplazar el ''Revel'' de fala alemana con ''Kolyvan'' del idioma rusu antiguu (al faelo, usóse'l nome incorrectu Kalyvan nel discutiniu del asuntu). de Wahl afayó que los nomes más antiguos de la ciudá yeren ''Ledenets'' o ''Lindanisa''. Tamién taba interesáu en cuántu costaría camudar el nome, que se dicía que fuera recibíu con &quot;rises xenerales&quot; nel conseyu. Los votos necesarios pa camudar el nome finalmente recoyéronse nel conseyu, pero'l cambéu en sí nun se realizó.&lt;ref name=&quot;must&quot;&gt;Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién foi escoyíu pal conseyu de la ciudá en 1917 nes elecciones celebraes xusto antes de la [[Revolución de Febreru]]. Nel nuevu conseyu, convertir en miembru del departamentu de bomberos, la educación pública y los comités d'asuntos de cases d'enfotu de la ciudá, y tamién siguió como miembru de la Comisión de Construcción de Monumentos. Sicasí, n'agostu de 1917, escoyóse un nuevu conseyu, y cesaron les actividaes polítiques de de Wahl.&lt;ref name=&quot;AA6&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.&lt;/ref&gt;

=== Vida n'una Estonia independiente ===
En febreru de 1918, nel momentu de la declaración d'independencia, de Wahl espresara'l so deséu de convertise en miembru del escuadrón d'aplicación de la llei. El permisu d'armes foi-y escritu pol so estudiante, quien dende entós recordó esti fechu:
{{Cita|Ente los que queríen faer armes, sola alcordanza a unu: el mio profesor de física, de Wahl. Creo recordalo pol estáu d'ánimu que podría surdir na alma d'un mozu estudiante cuando'l so maestru píde-y un arma.|N. Rg. ex estudiante d'escuela real con iniciales en 1934&lt;ref name=&quot;kaitsekodu&quot;&gt;N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:18269 Kaitse Kodu 1934, nr 4], lk 134–135, siin lk 135.&lt;/ref&gt;}}

En 1919, Peetri Reaalkool estremar en dos: la Escuela Secundaria de Ciencies de Tallin n'idioma estoniu y l'Escuela Secundaria de Ciencies Alemana de Tallin n'idioma alemán. de Wahl siguió como profesor nesta postrera, onde impartió clases de matemátiques, física, xeografía, cosmografía y dibuxu.&lt;ref name=&quot;karmo4&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.&lt;/ref&gt;​ Los estudiantes de cutiu diben a trabayos de siguimientu na so casa na cai Eha, que foi diseñada n'estilu marineru y, poro, foi moteyada la cabana&quot; ente los estudiantes.&lt;ref name=&quot;AA7&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;karmo1&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.&lt;/ref&gt;​ Ente los estudiantes, de Wahl yera un maestru popular que taba particularmente dedicáu a enseñar xeografía, probablemente porque viaxara enforma. Los estudiantes tamién quedaron impresionaos pol fechu de que de Wahl yera miembru del Club inglés, qu'operaba na escuela.&lt;ref name=&quot;karmo2&quot;&gt;Karmo II, lk 818.&lt;/ref&gt;​

Yera bien directu, polo que podía entrar en conflictu con otros maestros. Por casu, nun-y gustaba l'arte moderno, fechu qu'espresó abiertamente mientres xuna visita a una esposición d'arte per invitación del profesor d'arte de la escuela. Comparó l'arte moderno col comunismu:
{{Cita|¡Modernu! ¡Asina que enseñái a los mozos el comunismu! ¡Hai daqué modernu neso tamién!|Palabres supuestamente pronunciaes nun momentu y llugar desconocíos por Edgar von Wahl3&lt;ref name=&quot;karmo3&quot;&gt;Karmo II, lk 820.&lt;/ref&gt;}}

de Wahl  xubilóse a mediaos de la década de 1920, pero siguió enseñando a tiempu parcial hasta 1933. Dempués de la so xubilación, dedicar a los sos pasatiempos, especialmente a los idiomes artificiales que se convirtieren nuna cuestión personal dende los díes de San Petersburgo.&lt;ref name=&quot;AA8&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.&lt;/ref&gt;​ Tamién foi editor de la revista Estländische Wochenschau de 1929 a 1930.&lt;ref name=&quot;AA10&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.&lt;/ref&gt;​ Casi coles mesmes, el so interés nel adivín francés del sieglu XVI Nostradamus y les sos predicciones intensificáronse, de lo que faló nuna entrevista con The News nel branu de 1932.&lt;ref name=&quot;uudisleht&quot;&gt;Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.&lt;/ref&gt;

=== Mientres la Segunda Guerra Mundial ===
En 1939, a diferencia de los sos seres queríos, de Wahl nun se foi nel cursu del reasentamiento y decidió quedase n'Estonia. de Wahl, que representaba la idea paneuropea idealista, nun yera del presto del gobiernu nacionalsocialista d'Alemaña. Inclusive llamó al estáu alemán un &quot;tao termita&quot;. La razón para quedase n'Estonia tamién puede ser que cuando se foi, tendría de dexar tras los sos estensos arquivos, y el peligru de terminar n'una casa de retiru n'Alemaña puede xugar un papel, como-y asocediera a dalgunos de los sos conocíos.&lt;ref name=&quot;AA10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;erelt&quot;&gt;Pekka Erelt. [http://ekspress.delfi.ee/kuum/keelemees-kes-nagi-ette-pearl-harborit?id=69055629 Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit] Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién se caltuvo alloñáu de la reubicación posterior que tuvo llugar na primavera de 1941. Sía que non, taba al tantu de la reubicación posterior, porque cuando se-y preguntar sobro los sos planes, respondió, ensin dexar duldes de que la so decisión yera quedase n'Estonia:
{{Cita|Esti Hitler, esti llocu, prohibe la mio llingua en tolos países que conquista. ¡Esti tipu ta llocu!|Edgar von Wahl nel iviernu de 1941&lt;ref name=&quot;volker1&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 243.&lt;/ref&gt;}}

Nel primer añu de represiones soviétiques, de Wahl llogró escapar. Dempués del empiezu de la ocupación alemana, foi sospechosu d'actividaes antiestatales. de Wahl foi arrestáu'l 12 d'agostu de 1943, por causa de cartes unviaes a Posen, el so cuñáu, pero enredáu na censura en Königsberg en xunetu d'esi añu, nes que predixo l'españíu d'un llevantamientu en Polonia y aconseyó a los seres queríos que vivíen ellí que se fueren a Alemaña&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.&lt;/ref&gt;​:
{{Cita|Cabo señalar que dempués de la disolución del bolchevismu, alredor de 1944, cuando les fuerces xermanu-aliaes averar dende'l norte a la peligrosa Asia Menor para erradicar el llevantamientu árabe, pero non antes, ye bien probable que al retirar les tropes de les tierres conquistaes per Alemaña, los polacos intenten empecipiar un llevantamientu (yá tienen campamentos secretos d'armes), y depués la llarga disputa d'odiu puede convertise nuna masacre particularmente despiadada que vive n'antigües aldegues y casones polaques. Los bálticos tán en peligru. Poro, quiero alverti-y a usté y a tolos demás que s'atopen na mesma situación y pidi-yos qu'abandonen Wartegau si ye posible, o siquier cualesquier mediu d'escape cuando españe'l llevantamientu árabe. Esplega'l Reich a tiempu. Pido qu'esta carta, que lu escribí agora, en xunetu de 1943, calténgase como documentu y, si ye posible, apurrir a otros por que la esaminen.|Carta d'Edgar von Wahl a Lieselotte Riesenkampff en Tallin el 18 de xunetu de 1943&lt;ref name=&quot;kiri&quot;&gt;Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).&lt;/ref&gt;}}

Na mesma carta, Wahl señaló que predixera primeramente l'ataque a Pearl Harbor y l'españíu de la guerra ente los Estaos Xuníos y Xapón. de Wahl nun negó lo qu'escribió mientres l'audiencia y repitió delles de les acusaciones feches ellí, &quot;creyendo firmemente&quot; na veracidá de les sos predicciones. de Wahl tuvo recluyíu mientres dalgún tiempu nel campu de trabayu y educación de Tallin, pero'l testimoniu dáu mientres el so interrogatoriu foi consideráu estrañu pol SD y, poro, fixo que de Wahl fuera esamináu na clínica nerviosa de Seewald. Ellí diagnosticáron-y debilidá na vieyera y dexar nun hospital psiquiátricu, lo que tamién lo salvó de la posible pena de muerte. Wahl tamién foi defendíu por dellos parientes cercanos y amigos qu'afirmaron que nun yera responsable de los sos actos.&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;​

Mientres el bombardéu de marzu de 1944, l'arquivu de de Wahl foi destruyíu, lo que foi un gran shock pa él. Trés años más tarde, nuna carta al occidentalista finlandés A. Z. Ramstedt, recordó que lo qu'asocediera yera un verdaderu desastre, mientres el cual perdiéronse munchos materiales irremplazables y únicos.&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ramstedt&quot;&gt;[http://www.kolumbus.fi/allkiv/gow.htm#Wahl Kiri Armand Ramstedtile] 30. märts 1947 Tallinnas.&lt;/ref&gt;

=== Últimos díes y muerte ===
[[Ficheru:Edgar von Wahli haud.jpg|197px|right|thumb|Llábana de Edgar de Wahl en Pajus.]]
La llista d'acciones de deportación alemanes compilada en febreru de 1945 incluyía'l nome de de Wahl, al igual que otru alemanes qu'entá vivíen n'Estonia. Mientres la so deportación n'agostu, sicasí, de Wahl taba ente una docena de persones que nun fueron deportaes o que'l so paradoriu nun pudo ser determináu. Anque les razones de la fuga de de Wahl nun se conocen con exactitú, sábese qu'en dellos casos el xefe del grupu de trabayu que llevó a cabu la deportación tomó la decisión de nun tomar a los enfermos graves o discapacitaos, la decisión puede ser influyida pola opinión del personal del hospital. Poro, foi la so presencia nun hospital psiquiátricu lo que probablemente salvó a de Wahl per segunda vegada.&lt;ref name=&quot;AA13&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jürjo&quot;&gt;Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.&lt;/ref&gt;

Dempués d'escapar de la deportación, de Wahl entá llogró caltener correspondencia con colegues estranxeros. Ye posible que los médicos de Seewald reconocieren la so dedicación a la filoloxía cuando fixo posible la comunicación col mundu esterior.&lt;ref name=&quot;AA13&quot; /&gt;

Wahl morrió a les trés de tardar el 9 de marzu de 1948.&lt;ref name=&quot;AA14&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.&lt;/ref&gt; ​ Foi soterráu'l 14 de marzu nel campusantu Alexander Nevsky en Tallin.&lt;ref name=&quot;nekroloog&quot;&gt;[http://www.oocities.org/mosvends/occeks.html Morte de E. de Wahl] Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.&lt;/ref&gt;​ En 1996, los restos de de Wahl fueron soterraos de nuevu nel campusantu señorial de Pajus, onde tamién s'atopa la capiya de la familia de Wahl.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Interlingue}}

{{NF|1867|1948|Wahl, Edgar de}}
[[Categoría:Llingüistes d'Ucraína]]
[[Categoría:Llingüistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Esperantistes]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>rq7rhqjl6rsl3tabmpu8me97ozj7tfc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703440</id>
      <parentid>3703439</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:25:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <comment>/* Vida n'una Estonia independiente */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20095" xml:space="preserve">{{revisáu|t=20200928063726}}
{{persona}}
'''Edgar von Wahl''', tamién llamáu ''Edgar de Wahl'', {{nym}} foi'l creador de la llingua auxiliar internacional llamada [[Interlingue|occidental o interlingue]].

== Biografía ==
=== Infancia y mocedá ===
Edgar von Wahl nació en Olviopol, Ucrania, el 23 d'agostu de 1867. Los sos padres camudárense ellí porque Oskar von Wahl empezó a trabayar nel ferrocarril Odesa-Balta-Krementšuk-Járkov en 1866.&lt;ref name=&quot;oskar&quot;&gt;Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka [http://hdl.handle.net/10062/16929 DSpace'is])&lt;/ref&gt; Hai datos contradictorios sobro'l llugar esactu de nacencia de Wahl. Como riegla xeneral, la ciudá de la so nacencia ye la ciudá de Olviopol, pero hai fontes&lt;ref name=&quot;AA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ojalo1&quot;&gt;Ojalo (2000), lk 82.&lt;/ref&gt; qu'inclúin la ciudá de Bogopil (tamién Bogopol) abargana de Olviopol, al otru llau del ríu Bug del Sur, como'l so llugar de nacencia. Dambes ciudaes fueron identificaes en delles fontes.&lt;ref name=&quot;künzli&quot;&gt;Andreas Künzli. [http://www.planlingvoj.ch/Edgar_Wahl_Tartu2009.pdf Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;stammtafeln&quot;&gt;[http://www.digar.ee/id/nlib-digar:72016 Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter]. Band I. Tallinn 1932, lk 27.&lt;/ref&gt;

A más tardar en 1869, la familia Wahl camudar a Krementšuk. Los dos hermanos de Wahl nacieron ellí: Oskar Paul Karl, que morrió cuando yera un ñácaru en 1869, y Arthur Johann Oskar (fináu en 1951) en 1870. Los dos hermanes de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) y Harriet Marie Jenny (1873-1920) nacieron en Tallin y Jenny Theophile (finada en 1961) en San Petersburgo en 1877.&lt;ref name=&quot;harpe&quot; /&gt;

La familia camudar a San Petersburgo en 1876 dempués del períodu entemediu en Tallin. Nel mesmu añu, Edgar von Wahl empezó a estudiar nel 3.er Ximnasiu de San Petersburgo, graduándose en 1886. Depués estudió arquitectura y más tarde pintura na Facultá de Física y Matemátiques de la Universidá de San Petersburgo y na Academia d'Artes de San Petersburgo. Dempués d'ingresar a la universidá en 1886, Wahl xunióse a la corporación alemana báltica Nevania, qu'operaba en San Petersburgo, onde tamién ocupó'l cargu de tesoreru nel semestre de seronda de 1891. Wahl graduar de la Universidá de San Petersburgo en 1891 y recibió un diploma como profesor de dibuxu na Escuela Primaria de l'Academia d'Artes en 1893.&lt;ref name=&quot;AA2&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dieter&quot;&gt;Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nevania&quot;&gt;Hesse, lk 32, 178.&lt;/ref&gt;​​ Dempués de graduase de la universidá, Wahl trabayó de volao como maestru sustitutu en San Petersburgo na seronda de 1891, solo pa ingresar al serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot;&gt;Hesse, lk 179.&lt;/ref&gt;

Wahl aprendió dellos idiomes cuando yera neñu y adolescente. De neñu, adquiriera conocencies d'alemán, rusu, estoniu y francés, na escuela secundaria cimera estudió llatín y griegu antiguu, y español na universidá.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt; Amás d'estos, foi capaz de faese entender n'otros nueve idiomes. Según les mesmes palabres de Wahl, yá tuviera'l deséu d'inventar un nuevu idioma cuando yera neñu. Pa los xuegos indios, desenvolvió un &quot;idioma indiu&quot; personal, que la so gramática basó nel griegu y l'estoniu.&lt;ref name=&quot;cosmoglotta4154&quot;&gt;Edgar de Wahl. [https://ia600208.us.archive.org/29/items/Kosmoglott-Cosmoglotta_1927_n041_jul-aug/Kosmoglott-Cosmoglotta_(1927)_n041_jul-aug.pdf Interlinguistic reminiscenties] – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volker2&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 241.&lt;/ref&gt;

=== Serviciu militar ===
[[Ficheru:Edgar von Wahl 1914. aastal Vene mereväe ohvitserimundris.jpg|197px|right|thumb|Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.]]

En 1892, de Wahl ufiertóse como voluntariu para sirvir na Armada rusa. Mientres el so serviciu, de Wahl viaxó estensamente, visitando les isles del Caribe y los Estaos Xuníos, ente otros. A principios de 1894, recibió'l rangu de mitchman y retiróse poco dempués.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ Nel branu de 1904, Wahl foi llamáu al serviciu activu nuevamente. Sirvió na Flota del Bálticu hasta ochobre de 1905. Coles mesmes, nun participó nes batalles de la Guerra Rusu-Xaponesa.&lt;ref name=&quot;AA3&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.&lt;/ref&gt;

Según les memories de Olev Mikiver, el difuntu artista estoniu que conoció a de Wahl de barganal na so mocedá, tuviera bien arguyosu del so uniforme d'oficial de la era zarista y dacuando llevar décades más tarde:
{{Cita|E. de Wahl, a éstes fuera oficial de l'Armada del zar a una edá temprana y, según les sos palabres, reprimió la rebelión d'un marineru en Sveaborg, el puertu militar o fortaleza marítima de Helsinki, agora llamada Suomenlinna, en 1905 o 1906. Tien de considerar esti tiempu sagráu, porque décades más tarde, por casu, na boda de la mio hermana, apaeció con un uniforme zarista.|Memories de Olev Mikiver, publicáu en 1993&lt;ref name=&quot;mikiver&quot;&gt;Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest &quot;Teataja&quot;. Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes [[Teataja (Stockholm)|Teataja]], 9. juuni 1993.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, yera poco probable que de Wahl participara na represión del llevantamientu de Viapor, yá que yá fuera lliberáu del serviciu aquel día.&lt;ref name=&quot;AA3&quot; /&gt;​ Según dellos informes, de Wahl foi reintroducíu nel serviciu activu mientres la Primer Guerra Mundial.&lt;ref name=&quot;volker3&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 242.&lt;/ref&gt;

Mientres el so serviciu na Armada rusa, Wahl foi galardonáu col 2.º y 3.º rangu de la Orde de San Estanislav y el 3.º rangu de la Orde de Santo Ana.&lt;ref name=&quot;ERA.495&quot;&gt;[http://www.ra.ee/dgs/_purl.php?shc=ERA.495.13.57:15854 Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek]&lt;/ref&gt;

Dende 1921 de Wahl tamién foi rexistráu como oficial de reserva de la República d'Estonia.&lt;ref name=&quot;esm&quot;&gt;[http://prosopos.esm.ee/index.aspx?type=1&amp;id=30103 Edgar Vahl] Eesti ohvitseride andmekogus.&lt;/ref&gt;

=== Principios del períodu de Tallin ===
A finales de 1894, de Wahl camudar a Tallin, onde pasó la mayor parte de la so vida futura. Na seronda del mesmu añu, recibiera'l puestu de profesor de matemátiques y física na Escuela Secundaria de Ciencies de San Pedro en Tallin. Siguió enseñando dibuxu na la Escuela Femenina Baronesa von der Howen, na Escuela Hanseática, na Escuela Catedralicia y n'otros llugares.&lt;ref name=&quot;AA2&quot; /&gt;​ La so enseñanza foi atayada namá mientres el so tiempu nel serviciu militar.&lt;ref name=&quot;nevania1&quot; /&gt;​ L'estilu d'enseñanza de Wahl foi descritu nes sos memories por Aleksander Veiderma, un educador posterior qu'estudió na Escuela Real de San Pedro de 1906 a 1909:

{{Cita|Les matemátiques y la física tamién fueron enseñaes por Edgar von Wahl, un ex oficial naval que siempres tenía dellos comentarios pegadizos sobro un eventu o persona. Taba bellamente puercu na realización d'esperimentos de física: de cutiu los instrumentos y los vidrios rompíense. La so actitú escontra los estudiantes yera simple, lo que tamién se confirma col llamatu de Sass.|Memories de Alexander Oddma&lt;ref name=&quot;veiderma&quot;&gt;Aleksander Veiderma. [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:278445 Elu hariduse radadel: mälestused]. Tallinn 2000, lk 141.&lt;/ref&gt;}}

A principios de sieglu, empezó l'actividá publicista más activa de Wahl. Publicó artículos rellacionaos cola llingüística en publicaciones especializaes, según escritos en dellos periódicos y revistes de Tallin.&lt;ref name=&quot;nevania2&quot;&gt;Hesse, lk 179–180.&lt;/ref&gt;

=== Conceyal de la ciudá antes y mientres la Primer Guerra Mundial ===
Amás d'ocupar l'oficiu docente, de Wahl tamién entró en política antes del españíu de la [[Primer Guerra Mundial]]. En 1913 foi escoyíu miembru del conseyu de la ciudá de [[Tallín|Tallin]]. Nel mesmu añu, convertir en miembru del comité del conseyu pa la protección de monumentos d'edificios antiguos. A pesar de la so posición docente, Wahl nun s'ocupó de los problemes d'educación nel Conceyu Municipal. Yera un asistente activu nes xuntes del conseyu, pero falaba poco.&lt;ref name=&quot;AA4&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.&lt;/ref&gt;

Dempués del empiezu de la Primer Guerra Mundial, los alemanes que vivíen nel [[Imperiu Rusu|Imperiu rusu]] fueron sometíos a represiones, que tampoco dexaron a de Wahl dafechu intactu. Por casu, cerróse'l Club Noble de Tallin, del que Wahl fuera miembru.&lt;ref name=&quot;AA5&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.&lt;/ref&gt; Na seronda de 1914, atopar nel centru d'una campaña de propaganda pa camudar los topónimos alemanes. Como conceyal de la ciudá, participó en discutinios sobro'l cambéu del nome de la ciudá de Tallin, que siguió a la propuesta del alcalde Jaan Poska de reemplazar el ''Revel'' de fala alemana con ''Kolyvan'' del idioma rusu antiguu (al faelo, usóse'l nome incorrectu Kalyvan nel discutiniu del asuntu). de Wahl afayó que los nomes más antiguos de la ciudá yeren ''Ledenets'' o ''Lindanisa''. Tamién taba interesáu en cuántu costaría camudar el nome, que se dicía que fuera recibíu con &quot;rises xenerales&quot; nel conseyu. Los votos necesarios pa camudar el nome finalmente recoyéronse nel conseyu, pero'l cambéu en sí nun se realizó.&lt;ref name=&quot;must&quot;&gt;Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién foi escoyíu pal conseyu de la ciudá en 1917 nes elecciones celebraes xusto antes de la [[Revolución de Febreru]]. Nel nuevu conseyu, convertir en miembru del departamentu de bomberos, la educación pública y los comités d'asuntos de cases d'enfotu de la ciudá, y tamién siguió como miembru de la Comisión de Construcción de Monumentos. Sicasí, n'agostu de 1917, escoyóse un nuevu conseyu, y cesaron les actividaes polítiques de de Wahl.&lt;ref name=&quot;AA6&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.&lt;/ref&gt;

=== Vida n'una Estonia independiente ===
En febreru de 1918, nel momentu de la declaración d'independencia, de Wahl espresara'l so deséu de convertise en miembru del escuadrón d'aplicación de la llei. El permisu d'armes foi-y escritu pol so estudiante, quien dende entós recordó esti fechu:
{{Cita|Ente los que queríen faer armes, sola alcordanza a unu: el mio profesor de física, de Wahl. Creo recordalo pol estáu d'ánimu que podría surdir na alma d'un mozu estudiante cuando'l so maestru píde-y un arma.|N. Rg. ex estudiante d'escuela real con iniciales en 1934&lt;ref name=&quot;kaitsekodu&quot;&gt;N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – [http://www.digar.ee/id/nlib-digar:18269 Kaitse Kodu 1934, nr 4], lk 134–135, siin lk 135.&lt;/ref&gt;}}

En 1919, Peetri Reaalkool estremar en dos: la Escuela Secundaria de Ciencies de Tallin n'idioma estoniu y l'Escuela Secundaria de Ciencies Alemana de Tallin n'idioma alemán. de Wahl siguió como profesor nesta postrera, onde impartió clases de matemátiques, física, xeografía, cosmografía y dibuxu.&lt;ref name=&quot;karmo4&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.&lt;/ref&gt;​ Los estudiantes de cutiu diben a trabayos de siguimientu na so casa na cai Eha, que foi diseñada n'estilu marineru y, poro, foi moteyada la cabana&quot; ente los estudiantes.&lt;ref name=&quot;AA7&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;karmo1&quot;&gt;Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.&lt;/ref&gt;​ Ente los estudiantes, de Wahl yera un maestru popular que taba particularmente dedicáu a enseñar xeografía, probablemente porque viaxara enforma. Los estudiantes tamién quedaron impresionaos pol fechu de que de Wahl yera miembru del Club inglés, qu'operaba na escuela.&lt;ref name=&quot;karmo2&quot;&gt;Karmo II, lk 818.&lt;/ref&gt;​

Yera bien directu, polo que podía entrar en conflictu con otros maestros. Por casu, nun-y gustaba l'arte moderno, fechu qu'espresó abiertamente mientres xuna visita a una esposición d'arte per invitación del profesor d'arte de la escuela. Comparó l'arte moderno col comunismu:
{{Cita|¡Modernu! ¡Asina que enseñái a los mozos el comunismu! ¡Hai daqué modernu neso tamién!|Palabres supuestamente pronunciaes nun momentu y llugar desconocíos por Edgar von Wahl&lt;ref name=&quot;karmo3&quot;&gt;Karmo II, lk 820.&lt;/ref&gt;}}

de Wahl  xubilóse a mediaos de la década de 1920, pero siguió enseñando a tiempu parcial hasta 1933. Dempués de la so xubilación, dedicar a los sos pasatiempos, especialmente a los idiomes artificiales que se convirtieren nuna cuestión personal dende los díes de San Petersburgo.&lt;ref name=&quot;AA8&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.&lt;/ref&gt;​ Tamién foi editor de la revista Estländische Wochenschau de 1929 a 1930.&lt;ref name=&quot;AA10&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.&lt;/ref&gt;​ Casi coles mesmes, el so interés nel adivín francés del sieglu XVI Nostradamus y les sos predicciones intensificáronse, de lo que faló nuna entrevista con The News nel branu de 1932.&lt;ref name=&quot;uudisleht&quot;&gt;Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.&lt;/ref&gt;

=== Mientres la Segunda Guerra Mundial ===
En 1939, a diferencia de los sos seres queríos, de Wahl nun se foi nel cursu del reasentamiento y decidió quedase n'Estonia. de Wahl, que representaba la idea paneuropea idealista, nun yera del presto del gobiernu nacionalsocialista d'Alemaña. Inclusive llamó al estáu alemán un &quot;tao termita&quot;. La razón para quedase n'Estonia tamién puede ser que cuando se foi, tendría de dexar tras los sos estensos arquivos, y el peligru de terminar n'una casa de retiru n'Alemaña puede xugar un papel, como-y asocediera a dalgunos de los sos conocíos.&lt;ref name=&quot;AA10&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;erelt&quot;&gt;Pekka Erelt. [http://ekspress.delfi.ee/kuum/keelemees-kes-nagi-ette-pearl-harborit?id=69055629 Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit] Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.&lt;/ref&gt;

de Wahl tamién se caltuvo alloñáu de la reubicación posterior que tuvo llugar na primavera de 1941. Sía que non, taba al tantu de la reubicación posterior, porque cuando se-y preguntar sobro los sos planes, respondió, ensin dexar duldes de que la so decisión yera quedase n'Estonia:
{{Cita|Esti Hitler, esti llocu, prohibe la mio llingua en tolos países que conquista. ¡Esti tipu ta llocu!|Edgar von Wahl nel iviernu de 1941&lt;ref name=&quot;volker1&quot;&gt;Volker von Wahl, lk 243.&lt;/ref&gt;}}

Nel primer añu de represiones soviétiques, de Wahl llogró escapar. Dempués del empiezu de la ocupación alemana, foi sospechosu d'actividaes antiestatales. de Wahl foi arrestáu'l 12 d'agostu de 1943, por causa de cartes unviaes a Posen, el so cuñáu, pero enredáu na censura en Königsberg en xunetu d'esi añu, nes que predixo l'españíu d'un llevantamientu en Polonia y aconseyó a los seres queríos que vivíen ellí que se fueren a Alemaña&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.&lt;/ref&gt;​:
{{Cita|Cabo señalar que dempués de la disolución del bolchevismu, alredor de 1944, cuando les fuerces xermanu-aliaes averar dende'l norte a la peligrosa Asia Menor para erradicar el llevantamientu árabe, pero non antes, ye bien probable que al retirar les tropes de les tierres conquistaes per Alemaña, los polacos intenten empecipiar un llevantamientu (yá tienen campamentos secretos d'armes), y depués la llarga disputa d'odiu puede convertise nuna masacre particularmente despiadada que vive n'antigües aldegues y casones polaques. Los bálticos tán en peligru. Poro, quiero alverti-y a usté y a tolos demás que s'atopen na mesma situación y pidi-yos qu'abandonen Wartegau si ye posible, o siquier cualesquier mediu d'escape cuando españe'l llevantamientu árabe. Esplega'l Reich a tiempu. Pido qu'esta carta, que lu escribí agora, en xunetu de 1943, calténgase como documentu y, si ye posible, apurrir a otros por que la esaminen.|Carta d'Edgar von Wahl a Lieselotte Riesenkampff en Tallin el 18 de xunetu de 1943&lt;ref name=&quot;kiri&quot;&gt;Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).&lt;/ref&gt;}}

Na mesma carta, Wahl señaló que predixera primeramente l'ataque a Pearl Harbor y l'españíu de la guerra ente los Estaos Xuníos y Xapón. de Wahl nun negó lo qu'escribió mientres l'audiencia y repitió delles de les acusaciones feches ellí, &quot;creyendo firmemente&quot; na veracidá de les sos predicciones. de Wahl tuvo recluyíu mientres dalgún tiempu nel campu de trabayu y educación de Tallin, pero'l testimoniu dáu mientres el so interrogatoriu foi consideráu estrañu pol SD y, poro, fixo que de Wahl fuera esamináu na clínica nerviosa de Seewald. Ellí diagnosticáron-y debilidá na vieyera y dexar nun hospital psiquiátricu, lo que tamién lo salvó de la posible pena de muerte. Wahl tamién foi defendíu por dellos parientes cercanos y amigos qu'afirmaron que nun yera responsable de los sos actos.&lt;ref name=&quot;erelt&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;​

Mientres el bombardéu de marzu de 1944, l'arquivu de de Wahl foi destruyíu, lo que foi un gran shock pa él. Trés años más tarde, nuna carta al occidentalista finlandés A. Z. Ramstedt, recordó que lo qu'asocediera yera un verdaderu desastre, mientres el cual perdiéronse munchos materiales irremplazables y únicos.&lt;ref name=&quot;AA12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ramstedt&quot;&gt;[http://www.kolumbus.fi/allkiv/gow.htm#Wahl Kiri Armand Ramstedtile] 30. märts 1947 Tallinnas.&lt;/ref&gt;

=== Últimos díes y muerte ===
[[Ficheru:Edgar von Wahli haud.jpg|197px|right|thumb|Llábana de Edgar de Wahl en Pajus.]]
La llista d'acciones de deportación alemanes compilada en febreru de 1945 incluyía'l nome de de Wahl, al igual que otru alemanes qu'entá vivíen n'Estonia. Mientres la so deportación n'agostu, sicasí, de Wahl taba ente una docena de persones que nun fueron deportaes o que'l so paradoriu nun pudo ser determináu. Anque les razones de la fuga de de Wahl nun se conocen con exactitú, sábese qu'en dellos casos el xefe del grupu de trabayu que llevó a cabu la deportación tomó la decisión de nun tomar a los enfermos graves o discapacitaos, la decisión puede ser influyida pola opinión del personal del hospital. Poro, foi la so presencia nun hospital psiquiátricu lo que probablemente salvó a de Wahl per segunda vegada.&lt;ref name=&quot;AA13&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jürjo&quot;&gt;Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.&lt;/ref&gt;

Dempués d'escapar de la deportación, de Wahl entá llogró caltener correspondencia con colegues estranxeros. Ye posible que los médicos de Seewald reconocieren la so dedicación a la filoloxía cuando fixo posible la comunicación col mundu esterior.&lt;ref name=&quot;AA13&quot; /&gt;

Wahl morrió a les trés de tardar el 9 de marzu de 1948.&lt;ref name=&quot;AA14&quot;&gt;Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.&lt;/ref&gt; ​ Foi soterráu'l 14 de marzu nel campusantu Alexander Nevsky en Tallin.&lt;ref name=&quot;nekroloog&quot;&gt;[http://www.oocities.org/mosvends/occeks.html Morte de E. de Wahl] Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.&lt;/ref&gt;​ En 1996, los restos de de Wahl fueron soterraos de nuevu nel campusantu señorial de Pajus, onde tamién s'atopa la capiya de la familia de Wahl.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Interlingue}}

{{NF|1867|1948|Wahl, Edgar de}}
[[Categoría:Llingüistes d'Ucraína]]
[[Categoría:Llingüistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Esperantistes]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>rlvp2g17wcbeqzm42td0nvddldrm57h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Inglés afroestauxunidense vernáculu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166283</id>
    <revision>
      <id>3703352</id>
      <parentid>3656107</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: que se crio =&gt; que se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64594" xml:space="preserve">{{Formatu de cita|t=20171011233340}}
{{Mal traducíu|t=20171011233340}}
{{Ficha d'idioma|nome=Inglés Afroestauxunidense Vernáculu|familia madre=[[Llingües indoeuropees]]|país=[[Estaos Xuníos]]|zona=[[Estaos Xuníos]]|falantes=[[Afroestauxunidense|Afroestauxunidenses]]|familia=[[Llingües xermániques]]}}L''''Inglés Afroestauxunidense Vernáculu '''('''IAV''') ('''AAVE''' pola so sigla n'inglés), tamién llamáu '''Inglés Afroestauxunidense''' ('''AAE''' pola so sigla n'inglés), o de forma más imprecisa '''Inglés Negru''', '''Vernáculu Negru''', '''Inglés Negru Vernáculu''' ('''BEV''' pola so sigla n'inglés) o '''Inglés Vernáculu Negru''' ('''BVE''' pola so sigla n'inglés) ye una [[Variedá llingüística|variedá]] ([[dialeutu]], [[Ethnolect|etnolecto]] y [[sociolecto]]) del [[inglés d'Estaos Xuníos]] faláu polos [[Afroestauxunidense|afroestauxunidenses]] de [[clase obrera]] urbana y de [[clase media]] (en gran parte bidialeutal).{{sfnp|Edwards|2004|p=383}} Dacuando dáse-y coloquialmente el nome de '''ebonics''', términu que los llingüistes eviten usar por ser portador d'otres connotaciones.&lt;ref&gt;Pa una revisión de les razones poles que los llingüistes eviten el nome 'ebonics', vease {{Harvcoltxt|Green|2002|pp=7–8}}.&lt;/ref&gt;

Comparte colos [[Inglés sudestauxunidense|dialeutos rurales del sur d'Estaos Xuníos]] gran parte del so [[gramática]] y [[fonoloxía]],{{sfnp|McWhorter|2001|p=179}} especialmente col [[inglés sudestauxunidense antiguu]].&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=Rural White Southern Accents|apellíu=Thomas|nome=Erik R.|url=http://www.atlas.mouton-content.com/secure/generalmodules/varieties/unit0000/virtualsession/vslessons/thomas.pdf|editorial=[[Walter de Gruyter]]|pub-periódica=Atlas of North American English (online)|páxines=16, 19-20|añu=2006}}&lt;/ref&gt; Dellos estudiosos del fenómenu de les [[Llingua criolla|llingües criollas]], como [[William Stewart]], [[John Dillard]] y [[John Rickford]], sostienen que'l IAV comparte tantes carauterístiques coles llingües criollas que se falen per tol mundu que'l mesmu IAV podría ser una llingua criolla distinta del inglés anque basada nel mesmu;&lt;ref&gt;{{Harvcoltxt|Mufwene|2001|p=29}} and {{Harvcoltxt|Bailey|2001|p=55}}, both citing {{Harvcoltxt|Stewart|1964}}, {{Harvcoltxt|Stewart|1969}}, {{Harvcoltxt|Dillard|1972}}, and {{Harvcoltxt|Rickford|1997a}}.&lt;/ref&gt;{{sfnp|Smith|Crozier|1998|pp=113–114}} sicasí, llingüistes convencionales caltienen que nun esisten paralelismos significativos,{{sfnp|Wardhaugh|2002|p=341}}{{sfnp|Poplack|2000}}{{sfnp|Poplack|Tagliamonte|2001}} y que puede demostrase que'l IAV ye una variedá de la llingua inglesa,&lt;ref&gt;The Oakland school board's resolution &quot;was about a perfectly ordinary variety of English spoken by a large and diverse population of Americans of African descent.&lt;/ref&gt;{{sfnp|McWhorter|2001|pp=162, 185}} con carauterístiques que se remonten al inglés británicu non estándar de los primeres colonizadores del sur de los Estaos Xuníos.{{sfnp|McWhorter|2001|pp=162, 182}}

Como asocede n'otres variedaes llingüístiques, el so usu vien marcáu por pola edá, el estatus, la tema y la situación. Esisten numberosos usos lliterarios del IAV, particularmente na [[Lliteratura de Guatemala|lliteratura afroestauxunidense]].

== Antecedentes xenerales ==
El IAV comparte delles carauterístiques con formes d'inglés criollu falaes en tol mundu. Tien pronunciación, estructures gramaticales y vocabulariu de mancomún con diverses llingües d'África Occidental.&lt;ref&gt;See {{Harvcoltxt|Howe|Walker|2000}} for more information&lt;/ref&gt;

Munches carauterístiques del IAV compartir esti con dialeutos del inglés que se falen nel sur d'Estaos Xuníos. Anque la mayoría de les mesmes son rexonalismos (esto ye, son mesmes del dialeutu faláu nuna rexón y non de la etnicidad —color— del falante), dalgunes d'elles —como la perda de ''is''— emplegar los falantes negros con muncha más frecuencia, suxuriendo que tienen el so orixe na fala de los negros.{{sfnp|Labov|1972|p=8}} Ente les traces qu'estremen al IAV del ''[[Xeneral American]]'' y otres variedaes del inglés d'Estaos Xuníoss tán los siguientes:
* aspeutos fonolóxicos presentes en llingües criollas y dialeutos d'otres poblaciones d'África Occidental que tamién se topen en dialeutos del inglés ensin influencia plausible per parte de les llingües d'África Occidental, como'l casu del [[Newfoundland English|inglés de Terranova]].
* un vocabulariu distintivu *
un usu distintivu del tiempu y l'aspeutu verbales
* l'usu de la [[Doble negación (llingüística)|doble negación]] (concordanza negativa)
El IAV contribuyó nos sos principios al inglés d'Estaos Xuníos común con delles pallabres d'orixe africanu como ''gumbo'' 'ocra',&lt;ref&gt;''Shorter OED,'' 5th edition, cf [[Bantu]] ''kingumbo''&lt;/ref&gt; ''goober'' 'maní',&lt;ref&gt;''Shorter OED,'' 5th edition, [[Kikongo]] ''nguba''&lt;/ref&gt; ''yam'' 'boniato' y ''banjo''. El IAV tamién apurrió espresiones de xíriga caleyera como ''cool'' y ''hip''.{{sfnp|Guralnik|1984}}

L'usu del IAV foi estigmatizáu por prexuicios ya idees equivocaes que fueron y siguen siendo comunes. Unu d'estos mitos sostién que la gramática del IAV ye pura simplez o frutu del descuidu. Otru mitu apunta a que'l IAV ye'l dialeutu nativu (o inclusive, afondando na inexactitud, una moda llingüística) qu'usen tolos afroestauxunidenses. Wheeler (1999) alvierte que «nun tien de considerar se que'l IAV ye la llingua de los estauxunidenses negros. Munchos afroestauxunidenses nun lo falen nin tienen muncha idea sobre'l mesmu».{{sfnp|Wheeler|1999|p=55}}

== Orixe ==
Anque ta bien clara la rellación ente'l IAV y los dialeutos del sur d'Estaos Xuníos, les carauterístiques úniques del IAV nun s'entienden na so totalidá y el so orixe sigue siendo oxetu d'alderique..

Una teoría sostién que'l IAV formar a partir d'una o más llingües criollas d'esclavos surdíes mientres el [[Comerciu atlánticu d'esclavos|comerciu esclavista trasatlántico]] pola necesidá de los cautivos africanos de comunicase ente sigo y colos sos captores.{{sfnp|Wolfram|1998|p=112}} Según esta teoría, dichos cautivos desenvolvieron lo que llamamos pidgin, amiestos simplificaos de dos o más llingües. Como los pidgins formar a partir del contautu cercanu ente miembros de distintes comunidaes llingüístiques, tratar d'esclavos podría constituyir precisamente una situación d'esi tipu. Dillard cita a William Smith, capitán d'un barcu negreru:{{sfnp|Dillard|1972}}{{Cita|Les llingües de Gambia son tantes y tan distintes que los nativos de dambes riberes del ríu nun pueden entendese unos a otros... La forma más segura ye tratar coles distintes naciones de dambes riberes y, teniendo nel barcu a dalgunos [esclavos] de cada tipu, nun va haber más posibilidá de que tengan ésitu nuna revuelta qu'en que terminen de construyir la torre de Babel.}}Yá en 1715 esti pidgin africanu fixera la so apaición nes noveles de Daniel Defoesobremanera en ''The Life of Colonel Jacque'' ('La vida del coronel Jacque'). En 1721 Cotton Mather llevó a cabu'l primer intentu de rexistrar la fala de los esclavos nos sos entevistes sobre la práctica de inoculación de la viruela.{{sfnp|Read|1939|p=247}}

Yá na dómina de la Guerra d'Independencia d'Estaos Xuníos, les distintes variedaes de fales criollas d'esclavos nun teníen muncha inteligibilidad mutua. Dillard cita una escoyeta de &quot;llingua d'esclavos&quot; escontra finales del sieglu XVIII:{{sfnp|Dillard|1972}}
{{Cita|Kay, massa, you just leave me, me sit here, great fish jump up into da canoe, here he be, massa, fine fish, massa; déanme very grad; dean me sit very still, until another great fish jump into de canoe; but me fall asleep, massa, and non wake 'til you come...}}
Nun foi sinón a partir de la [[Guerra de Secesión Norteamericana]] que la llingua de los esclavos empezó a ser conocida ente un gran númberu de blancos ilustraos. Les publicaciones abolicionistes anteriores a la guerra constitúin un ricu [[Corpus llingüísticu|corpus]] d'exemplos de la llingua criolla de los plantíos. En ''Army Life in a Black Regiment'' 'La vida castrense nun reximientu d'homes negros' (1870), [[Thomas Wentworth Higginson]] detalló munches carauterístiques de la llingua de los sos soldaos.

A principios de los años 2000, [[Shana Poplack]] presentó pruebes documentales{{sfnp|Poplack|2000}}{{sfnp|Poplack|Tagliamonte|2001}} —estrayíes d'un corpus d'escritos procedentes d'enclaves aisllaos de [[Península de Samaná|Samaná]] y [[Nueva Escocia]], poblada por descendientes de la migración d'antiguos grupos IAV-falantes (vease [[Samaná English|inglés de Samaná]]), que suxuren que la gramática del IAV antiguu taba más cercana a la de los dialeutos británicos de la so dómina de lo que l'actual IAV ta de los dialeutos estauxunidenses modernos, suxuriendo que la llingua moderna ye productu de la diverxencia de variedaes xenerales más que la resultancia de la descriollización d'una llingua criolla estauxunidense estendida.&lt;ref&gt;William Labov, in the Foreword to {{Harvcoltxt|Poplack|Tagliamonte|2001}}, says &quot;I would like to think that this clear demonstration of the similarities among the three diaspora dialects and the White benchmark dialects, combined with their differences from creole grammars, would close at least one chapter in the history of the creole controversies.&quot;&lt;/ref&gt;

El llingüista [[John McWhorter]] sostién que la contribución de les llingües d'África Occidental al IAV ye mínima. Nuna entrevista radiofónica pal programa ''Talk of the Nation'' de la [[NPR]], el Dr. McWhorter caracterizó al IAV como un «híbridu de dialeutos rexonales de Gran Bretaña al que los esclavos d'Estaos Xuníos tuvieron espuestos porque de cutiu trabayaben xunto a persones sometíes a servidume gratuita que falaben esos dialeutos...». Según McWhorter, práuticamente tolos llingüistes qu'estudiaron a xeitu los oríxenes del IAV «coinciden en que la conexón con África Occidental ye bien menor».&lt;ref&gt;Ludden, Jennifer (September 6, 2010).&lt;/ref&gt;

== Carauterístiques distintives ==
Anque la distinción ente'l IAV y el Xeneral American ta clara pa los falantes, delles carauterístiques, cuantimás la doble negación y l'omisión de ciertos [[Verbu auxiliar|auxiliares]] (ver embaxo), tales como ''has'' en ''has been'', tamién son carauterísticos del inglés d'Estaos Xuníos coloquial xeneral. Esiste una casi unidá del IAV a nivel gramatical, a pesar de la so vasta distribución xeográfica.{{sfnp|Labov|2001|pp=506–508}} Esto puede debese en parte al calter relativamente recién de les migraciones de afroestauxunidenses salientes del sur d'Estaos Xuníos (vease [[Gran Migración Negra|Gran Migración]] y [[Segunda Gran Migración Negra|Segunda Gran Migración]]) según por cuenta de un enllargáu periodu de segregación racial.{{sfnp|Wardhaugh|2002|p=339}}

=== Fonoloxía ===
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;text-align: center; margin-bottom: 34px;&quot;
|+ class=&quot;nowrap&quot; | Toles vocales del IAV
! colspan=&quot;3&quot; | Vocales pures (Monoptongos)
|-
|'''[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|Diafonema del inglés]]'''
|'''Fonema del IAV'''&lt;br&gt;
&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lel.ed.ac.uk/research/gsound/|títulu=Accents of English from Around the World|añu=2013|editorial=University of Edinburgh}}&lt;/ref&gt;
| '''Exemplos'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/æ/: 'a' in 'bad'&quot;&gt;æ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[æ~ɛː~ɛə]}}
| '''a'''ct, p'''a'''l, tr'''a'''p
|-
| {{IPA|[ɛː~ɛə~yə]}}
| h'''a'''m, l'''a'''nd, y'''eah'''
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɑː/: 'a' in 'father'&quot;&gt;ɑː&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |{{IPA|[ä~ɑ]}}
| rowspan=&quot;2&quot; | bl'''ah''', b'''o'''ther, f'''a'''ther, &lt;br&gt;
l'''o'''t, t'''o'''p, w'''a'''sp
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɒ/: 'o' in 'body'&quot;&gt;ɒ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | {{IPA|[ɒ(ɔ)~ɔ(ʊ)]}}
| rowspan=&quot;2&quot; |'''a'''ll, d'''o'''g, b'''ough'''t, &lt;br&gt;
l'''o'''ss, s'''aw''', t'''augh'''t
|-
|&lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɔː/: 'au' in 'fraud'&quot;&gt;ɔː&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɛ/: 'y' in 'dress'&quot;&gt;ɛ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ɛ~yə]}}
| dr'''y'''ss, m'''y'''t, br'''hala'''d
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ə/: 'a' in 'about'&quot;&gt;ə&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ə]}}
| '''a'''bout, syr'''o'''p, '''a'''ren'''a'''
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɪ/: 'i' in 'kit'&quot;&gt;ɪ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ɪ~iə]}}
| h'''i'''t, sk'''i'''m, t'''i'''p
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/iː/: 'ee' in 'fleece'&quot;&gt;iː&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[i~ɪi]}}
| b'''hala'''m, ch'''i'''c, fl'''ee'''t
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɪ/: 'i' in 'kit'&quot;&gt;ɪ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ɪ~ɪ̈~ə]}}
| isl'''a'''nd, gam'''o'''t, wast'''y'''d
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ʌ/: 'o' in 'cut'&quot;&gt;ʌ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ʌ~ɜ]}}
| b'''o'''s, fl'''oo'''d, wh'''a'''t
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ʊ/: 'oo' in 'foot'&quot;&gt;ʊ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ʊ~ɵ~ø̞]}}
| b'''oo'''k, p'''o'''t, sh'''ou'''ld
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/oː/: 'oo' in 'goose'&quot;&gt;oː&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ʊo]}}
| f'''oo'''d, gl'''ue''', n'''ew'''
|-
! colspan=&quot;3&quot; | [[Diptongo|Diptongos]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/aɪ/: 'i' in 'tide'&quot;&gt;aɪ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[äː~äe]}}
| pr'''i'''ze, sl'''i'''de, t'''ie'''
|-
| {{IPA|[äɪ]}}
| pr'''i'''ce, sl'''i'''ce, t'''y'''ke
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/aʊ/: 'ou' in 'mouth'&quot;&gt;aʊ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[æɔ~æə]}}
| n'''ow''', '''ou'''ch, sc'''ou'''t
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/yɪ/: 'a' in 'face'&quot;&gt;yɪ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[yɪ~ɛɪ]}}
| l'''a'''ke, p'''ai'''d, r'''ei'''n
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɔɪ/: 'oi' in 'choice'&quot;&gt;ɔɪ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[oɪ]}}
| b'''oy''', ch'''oi'''ce, m'''oi'''st
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/oʊ/: 'o' in 'code'&quot;&gt;oʊ&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ʌʊ~ɔʊ]}}
| g'''oa'''t, '''oh''', sh'''ow'''
|-
! colspan=&quot;3&quot; |[[Vocal rótica|Vocales róticas]]
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɑːr/: 'ar' in 'far'&quot;&gt;ɑːr&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| rótica: {{IPA|[ɑɹ~ɒɹ]}}&lt;br&gt;
non rótica: {{IPA|[ɑː~ɒː]}}
| b'''ar'''n, c'''ar''', h'''ear'''t
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɛər/: 'are' in 'bare'&quot;&gt;ɛər&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| rótica: {{IPA|[ɛɹ]}}&lt;br&gt;
non rótica: {{IPA|[ɛə]}}
| b'''are''', b'''ear''', th'''ere'''
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɜːr/: 'ur' in 'fur'&quot;&gt;ɜːr&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[ɝː~ɚː]}}
| b'''ur'''n, f'''dir'''st, h'''er'''d
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ər/: 'er' in 'letter'&quot;&gt;ər&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| rótica: {{IPA|[ɚ]}}&lt;br&gt;
non rótica: {{IPA|[ə]}}
| bett'''er''', mart'''yr''', doct'''or'''
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɪər/: 'ear' in 'near'&quot;&gt;ɪər&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| rótica: {{IPA|[iɹ]}}&lt;br&gt;
non rótica: {{IPA|[iə~iɤ]}}
| f'''ear''', p'''eer''', t'''ier'''
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɔːr/: 'ar' in 'war'&quot;&gt;ɔːr&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| rowspan=&quot;3&quot; | rótica: {{IPA|[oɚ]}}&lt;br&gt;
non rótica:{{IPA|[oə~ɔə~ɔo]}}
| rowspan=&quot;3&quot; | h'''oar'''se, h'''or'''se, p'''oor''' &lt;br&gt;
sc'''ore''', t'''our''', w'''ar'''
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ɔər/: 'ore' in 'wore'&quot;&gt;ɔər&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/ʊər/: 'our' in 'tour'&quot;&gt;ʊər&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
|-
| &lt;span class=&quot;IPA nopopups noexcerpt&quot;&gt;[[Tabla del Alfabetu Fonéticu Internacional pal inglés|/&lt;span title=&quot;/jʊər/: 'ure' in 'cure'&quot;&gt;jʊər&lt;/span&gt;/]]&lt;/span&gt;
| {{IPA|[juə~jʊə]}}
| c'''ure''', '''Eur'''ope, p'''ure'''
|}
Ente les carauterístiques fonolóxiques (o de pronunciación) que son susceptibles de faer diferir el IAV d'otres formes d'inglés d'Estaos Xuníos (en concretu, del Xeneral American) atópense:
* Desonorización de /b/, /d/ y /g/ en posición final de pallabra, pola cual, por casu, ''cub'' suena similar a ''cup'',{{sfnp|Green|2002|p=116}} anque diches pallabres pueden caltener la pronunciación más llarga de les vocales que suelen preceder a les consonantes sonores.&lt;ref&gt;{{harvcoltxt|Bailey|Thomas|1998|p=89}}, citing {{Harvcoltxt|Wolfram|1994|}}&lt;/ref&gt; 
* Amenorgamientu de ciertos diptongos a monoptongossobremanera, /aɪ/ se monoptonga como [aː] sacante ante [[Manera de fonación consonantes sordes]] (como asocede en munchos dialeutos del sur). El soníu vocálicu presente en ''boil'' (/ɔɪ/ polo xeneral American) tamién se monoptonga, cuantimás ante /l/, faciéndolo indistinguible de ''ball''.{{sfnp|Labov|1972|p=19}} Sicasí, falantes de mayor edá de delles rexones (como'l sur d'Estaos Xuníos) pueden inclusive usar [oɪ] en pallabres como ''coach'' y ''road'' que tienen [oʊ] polo xeneral American (esto ye, [koɪtʃ], [roɪd]).{{sfnp|Green|2002|p=123}}
* Los falantes de IAV podríen nun usar les fricatives [θ] (la ''th'' de '''''th'''in'') y [ð] (la ''th'' de '''''th'''en'') que tán presentes nes variedaes estándares del inglés. El [[fono]] que les sustituyiría depende de la posición del soníu dientro de la pallabra.{{sfnp|Green|2002|pp=117–119}}
** En posición inicial de pallabra, /θ/ suel coincidir con otros dialeutos del inglés (asina que ''thin'' ye {{IPA|[θɪn]}}). N'otres situaciones puédese frontalizar la so pronunciación, pasando esta de ser [[Fricativa dental sorda|dental]] (la llingua toca los dientes cimeros) a ser [[Fricativa labiodental sorda|labiodental]] (el llabiu inferior toca los dientes cimeros). A les traces, /θ/ puede pasar a /f/.
** A principiu de pallabra, /ð/ ye [ð~d] (de cuenta que ''this'' puede ser [dɪs]). N'otros casos, /ð/ puede frontalizarse na boca de forma similar a como yá se comentó para /θ/.
* En posición final, ''ng'', la [[nasal velar]] /ŋ/ realizar de la mesma forma que la [[nasal alveolar]] /n/ tantu en [[morfemes]] como en [[lexemes]] d'una o más sílabes como, por casu, ''-ing'' (onde ''tripping'' pronúnciase como ''trippin''). Esti cambéu nun se da en lexemes d'una sílaba como ''sing'', que se pronuncia [sɪŋ] en cuenta de *[sɪn]. Sicasí, ''singing'' ye [sɪŋɪn]. Otros exemplos seríen ''wedding'' → [wɛɾɪn], ''morning'' → [mɔɹnɪn], ''nothing'' → [ˈnʌfɪn]. Esta forma de realizar /ŋ/ como [n] ye común a munchos otros dialeutos del inglés.&lt;ref&gt;&lt;span class=&quot;unicode&quot;&gt;[[Ficheru:Loudspeaker.svg|link=Archivo:2002|11x11px|Alrodiu de esti soníu]]&amp;nbsp;[[Especial:FilePath/2002|&lt;span title=&quot;Representación nel Alfabetu Fonéticu Internacional (IPA o AFI)&quot; class=&quot;IPA&quot;&gt;Green&lt;/span&gt;]] &lt;small class=&quot;metadata audiolinkinfo&quot; style=&quot;cursor:help;&quot;&gt;([[Ayuda:Multimedia|?]]·[[:Archivu:2002|i]])&lt;/small&gt;&lt;/span&gt; although her examples are different.&lt;/ref&gt;
* Una traza bastante marcáu del IAV ye l'amenorgamientu de los grupos de consonantes en posición final. Esisten munchos fenómenos similares pero atópense rexíos por distintes regles gramaticales. Esti enclín foi emplegada polos partidarios del IAV como llingua criolla pa comparalo con idiomes d'África Occidental, yá que tales llingües escarecen de grupos consonánticos finales.{{sfnp|Green|2002|p=107}}
** En posición final, amenórguense (simplifiquen) los grupos de consonantes homorgánicas (que comparten [[puntu d'articulación]]) que son toes [[Sonorización y asordamientu|sonores]] o toes [[Manera de fonación sordes]]. Por casu, ''test'' pronúnciase [tɛs] una y bones /t/ y /s/ son dambes sordes; ''hand'' pronúnciase [hæn] una y bones /n/ y /d/ son consonantes sonores, pero ''pant'' nun camuda yá que contién una consonante sonora y una sorda nel so grupu final.{{sfnp|Rickford|1997b|p=??}} Alviértase tamién que lo que se pierde nestos exemplos son les [[Consonante oclusiva|plosivas]] (/t/ y /d/) en cuenta de perdese [[Consonante fricativa|fricatives]] o [[Consonante nasal|nasales]]. Los falantes pueden caltener dicha amenorgamientu inclusive n'aplicando'l plural, de cuenta que ''tests'' (plural de ''test'') ye [tɛsəs] en cuenta de ser [tɛsts].{{sfnp|Green|2002|pp=107–116}} Los grupos /ft/ y /md/ tamién se ven afeutaos.{{sfnp|Labov|1972|p=15}}
** Con mayor frecuencia, los grupos finales /sp/, /st/ y /sk/ amenórguense y tamién s'esanicia l'elementu final en vegada del primeru.{{sfnp|Labov|1972|pp=15–16}}
** Ente los falantes más nuevos tamién se da /skr/ onde otres variedaes del inglés tienen /str/, de cuenta que, por casu, ''street'' pronúnciase [skrit].{{sfnp|Green|2002|p=123}}
** Los grupos acabaos en /s/ o /z/ amuesen cierta variación tocantes a si l'elementu que s'esanicia ye'l primeru o'l segundu.{{sfnp|Labov|1972|pp=17–18}}
* De la mesma, pueden esaniciase les consonantes finales, anque esiste equí una gran variabilidá ente falantes. Lo más frecuente ye que /t/ y /d/ esaníciense. Al igual que n'otros dialeutos del inglés, /t/ y /k/ finales pueden amenorgase a un ''saltillo'' ([[Oclusiva glotal|oclusión glotal]]). Pueden perdese les consonantes nasales ente que se retién la nasalización de les vocaled (por casu, ''find'' puede pronunciase [fãː]). Ye más infrecuente que /s/ y /z/ esaníciense.{{sfnp|Labov|1972|pp=18–19}}
* Usu de la [[metátesis]] en formes como «aks» en cuenta de ''ask''&lt;ref&gt;See{{sfnp|Labov|1972|pp=18–19}} on &quot;aks&quot; and metathesis, on the frequency with which &quot;aks&quot; is brought up by those who ridicule AAVE (y.g.&lt;/ref&gt; o «graps» en cuenta de ''grasp''.
* Polo xeneral, [[Acentu róticu y non rótico|comportamientu non rótico]], onde la [[consonante rótica]] /r/ suel suprimise cuando nun va siguida de vocal; tamién puede manifestase como una [ə] [[Sílaba átona|non tónica]] o como l'allargamientu de la vocal precedente.{{sfnp|Green|2002|pp=119–121}} La /r/ ente vocales tamién puede suprimierse: por casu, ''story'' ([stɔri] polo xeneral American) puede pronunciase [stɔ.i], pero respetando les llendes del morfema.&lt;ref&gt;&lt;span class=&quot;unicode&quot;&gt;[[Ficheru:Loudspeaker.svg|link=Archivo:2002|11x11px|Alrodiu de esti soníu]]&amp;nbsp;[[Especial:FilePath/2002|&lt;span title=&quot;Representación nel Alfabetu Fonéticu Internacional (IPA o AFI)&quot; class=&quot;IPA&quot;&gt;Green&lt;/span&gt;]] &lt;small class=&quot;metadata audiolinkinfo&quot; style=&quot;cursor:help;&quot;&gt;([[Ayuda:Multimedia|?]]·[[:Archivu:2002|i]])&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;, citing &lt;span class=&quot;unicode&quot;&gt;[[Ficheru:Loudspeaker.svg|link=Archivo:Fasold|11x11px|Alrodiu de esti soníu]]&amp;nbsp;[[Especial:FilePath/Fasold|&lt;span title=&quot;Representación nel Alfabetu Fonéticu Internacional (IPA o AFI)&quot; class=&quot;IPA&quot;&gt;Wolfram&lt;/span&gt;]] &lt;small class=&quot;metadata audiolinkinfo&quot; style=&quot;cursor:help;&quot;&gt;([[Ayuda:Multimedia|?]]·[[:Archivu:Fasold|i]])&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt; Tamién puede suprimise /r/ ente una consonante y una vocal arrondada posterior, especialmente en pallabres como ''throw'', ''throat'' y ''through''.{{sfnp|Labov|1972|p=14}}
* /l/ de cutiu se vocaliza en patrones similares a los de /r/ (anque nunca ente vocales){{sfnp|Green|2002|p=121}} y, en combinación cola simplificación de grupos consonánticos (ver más arriba), puede producir homófonos ente ''toll'' y ''toe'', ''fault'' y ''fought'', según ente ''tool'' y ''too''. La homonimia puede amenorgase allargando vocales y por aciu una [ɤ] en posición implosiva.{{sfnp|Labov|1972|pp=14–15}}
* Ante consonante nasales (/m/, /m/ y /ŋ/), /ɛ/ y pronúnciense igual: [ɪ], convirtiendo a ''pen'' y ''pin'' en [[homófonos]].{{sfnp|Labov|1972|p=19}} Esta carauterística ta presente n'otros dialeutos.
* La distinción ente /ɪ/ y /iː/ ante consonante líquida suelse ver amenorgada, convirtiendo ''feel'' y ''fill'' n'homófonos ([[Fill–feel merger|fusión fill-feel]]). Tambien /ʊər/ y /ɔər/ neutralícense, faciendo que ''poor'' y ''pour'' sían homófonos ([[fusión cure-force]]).{{sfnp|Labov|1972|p=19}}
* A lo anterior añedir qu'esiste un puñáu de pallabres polisílabes que la so sílaba tónica difier de la que tendría polo xeneral American. Por casu, ''police'', ''guitar'' y ''Detroit'' pronunciar con acentu na primera sílaba en cuenta de na postrera.{{sfnp|Green|2002|p=131}}

=== Tiempu y aspeutu ===
Anque'l IAV nun tien necesariamente'l marcador de pretéritu d'otres variedaes (esto ye, el ''-ed'' de ''work'''ed''''') tien un sistema opcional de tiempos con cuatro tiempo pasaos y dos tiempos futuros, o fases, en cuenta de tiempos (yá que indiquen el tiempu en graos).{{sfnp|Fickett|1972|pp=17–18}}
{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Fases/Tiempo del IAV{{sfnp|Fickett|1972|p=19}}
! colspan=&quot;2&quot; | Fase
!Exemplu
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;4&quot; |Pasáu !Pre-recién

| ''I been bought it''
|- align=&quot;center&quot;
!Recién
| ''I done buy it''
|- align=&quot;center&quot;
! Pre-presente |
''I did buy it''
|- align=&quot;center&quot;
! Pasáu comenzativo
| ''I do buy it''
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Presente |
''I be buying it''
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;3&quot; |Futuru
!Immediato
| ''I'm a-buy it''
|- align=&quot;center&quot;
! Post-immediato
| ''I'm a-gonna buy it''
|- align=&quot;center&quot;
! Futuru indefiníu |
''I gonna buy it''
|}
Nota a la tabla: (Pasáu Recién) Sintácticamente, ''I bought it'' ye gramatical pero ''done'' (siempres átonu) usar pa enfatizar la naturaleza completada de l'acción.{{sfnp|Green|2002|pp=60–62}}

Como verbos auxiliares de fase, ''been'' y ''done'' tienen d'apaecer como primer auxiliar. Cuando apaecen como segundu auxiliar, indiquen [[Aspeutu gramatical|aspeutu]]:{{sfnp|Fickett|1972|p=19}}
: ''He been done work'' significa: «Él acabó'l trabayu hai enforma tiempu».
: ''He done been work'' significa: «Hasta apocayá, él trabayó mientres un llargu periodu de tiempu».
Esti últimu exemplu evidencia unu de les traces más salientes del IAV: l'usu de ''be'' como indicador de que la execución del verbu ye de naturaleza habitual. Na mayoría de los demás dialeutos estauxunidenses del inglés ello solo puede espresase ensin ambigüedá per mediu d'alverbios como ''usually'' 'de normal'.&lt;ref&gt;Aspectual ''be'': {{Harvcoltxt|Green|2002|pp=47–54}}&lt;/ref&gt;

Esta forma de marcar aspeutu con ''been'' o ''BIN''&lt;ref&gt;Pa poder estremar les formes acentuaes de les ensin acentuar, que porten significaos distintos, los llingüistes suelen escribir la versión tónica (acentuada), como BIN.&lt;/ref&gt; ta acentuada (ye tónica) y ye semánticamente distinta de la forma ensin acentuar (átona): ''She BIN running'' ('Ella tuvo corriendo mientres enforma tiempu') y ''She been running'' ('Ella tuvo corriendo').{{sfnp|Green|2002|pp=54–55}} Esti aspeutu recibió munchos nomes, como ''perfect phase'' ('fase perfecta'), ''remote past'', ('pasáu remotu') y ''remote phase'' ('fase remota', nome qu'usamos nesti artículu).{{sfnp|Rickford|1999|p=??}} Como se vio más arriba, been asitia l'acción nel pasáu distante. Sicasí, cuando s'usa been con [[Stative verb|verbos estativos]] o formes de [[xerundiu]], been indica que l'acción empieza nel pasáu distante y que sigue nel presente. Rickford (1999) suxure que «mientres enforma tiempu» ye una traducción meyor cuando s'usa con verbos estativos. Por casu, en respuesta a ''I like your new dress'' podría oyese como retruque Oh, ''I been had this dress'', que quier dicir que'l falante tuvo'l vistíu mientres enforma tiempu y que nun ye nuevu.{{sfnp|Rickford|1999|p=??}}

Pa ver la diferencia ente'l pasáu simple y el xerundiu cuando s'usa con ''been'', esamínense les siguientes espresiones:
: ''I been bought her clothes'' significa «Merqué-y ropa hai enforma tiempu».
: ''I been buying her clothes'' significa «Túvi-y mercando ropa mientres enforma tiempu».
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Aspeutos gramaticales del IAV
!Aspeutu !!Exemplu !!Sentíu n'inglés estándar
|-
| Habitual/continuativo&lt;ref&gt;{{Harvcoltxt|Fickett|1972|p=17}} refers to this as a combination of &quot;punctuative&quot; and &quot;imperfect&quot; aspects.&lt;/ref&gt;
| He be working Tuesdays.
| He frequently (or habitually) works on Tuesdays.
|-
| Continuativo intensificáu (habitual)
| He stay working.
| He is always working.
|-
| Continuativo intensificáu (non habitual){{sfnp|Green|2002|pp=71–72}}
| He steady working.
| He keeps on working.
|-
| Progresivu perfectu
| He been working.
| He has been working.
|-
|Irrealis
| He finna go to work.
| He is about to go to work.
|}
* Nota a la tabla: (Irrealis) ''Finna'' correspuende a «fixing to» n'otres variedaes. Tamién s'escribe ''fixina'', ''fixna'', ''fitna'' y ''finta''&lt;ref&gt;{{Harvcoltxt|Green|2002|pp=70–71}}, citing {{Harvcoltxt|DeBose|Faraclas|1993}}.&lt;/ref&gt;
A lo anterior puede añedir que ''come'' (que puede ser un auxiliar o nun selo)&lt;ref&gt;See {{Harvcoltxt|Spears|1982|p=850}}&lt;/ref&gt; puede usase pa indicar la indignación del falante, como en ''Don't come acting like you don't know what happened and you started the whole thing'' ('Non te faigas el que nun sabes lo que pasó, porque tu empezasti tou').

=== Negación ===
La negación formar d'una manera distinta a como lo faen otres variedaes del inglés:{{sfnp|Howe|Walker|2000|p=110}}
* Usu de ''[[ain't]]'' como indicador xeneral de negación. Como n'otros dialeutos, puede usase onde la mayoría de les demás variedaes usen ''am not'', ''isn't'', ''llabren't'', ''haven't'' y ''hasn't''. Sicasí, en marcáu contraste con otres variedaes del inglés d'Estaos Xuníos, dellos falantes de IAV tamién usen ''ain't'' en sustitución de ''don't'', ''doesn't'' o ''didn't'' (por casu: ''I ain't know that''). ''Ain't'' aniciar nel inglés común pero foi quedando cada vez más estigmatizáu dende'l sieglu XIX. Vease tamién ''[[amn't]]''..
* Concordanza negativa, popularmente llamada «doble negación», como en ''I didn't go nowhere'';.si la oración ye negativa, niéguense toles formes susceptibles de ser negaes. Ello oldea coles convenciones del inglés escritu estándar, que tradicionalmente prescribieron que la doble negación considérase incorreuta con cualesquier otru sentíu que nun sía'l d'una oración positiva (anque non siempres foi asina; vease doble negación n'inglés).
* Nuna construcción negativa, un pronome indefiníu como nobody o nothing puede ser invertíu usando la partícula verbal de negación col fin de tresmitir más énfasis (por casu: ''Don't nobody know the answer'' o ''Ain't nothing going on'')
Como'l IAV tien estos elementos de mancomún con ciertes llingües criollas{{sfnp|Winford|1992|p=350}}, Howe y Walker (2000) utilicen datos de les primeres grabaciones del inglés africanu de Nueva Escocia (inglés de Samaná) y los rexistros d'antiguos esclavos pa demostrar que la negación foi daqué que vieno heredáu del inglés colonial non estándar.{{sfnp|Howe|Walker|2000|p=110}}

=== Otres traces gramaticales ===
* El [[verbu copulativu]] ''be'' en presente de cutiu suel omitise, como en rusu, hebréu, árabe y otres llingües. Por casu: ''You crazy'' (''&quot;You're crazy&quot;'', 'tas llocu') o ''She my sister'' (''&quot;She's my sister&quot;'', 'ella ye la mio hermana'). Tamién se repara esti fenómenu n'entrugues: ''Who you?'' (''&quot;Who're you?&quot;'', '¿quién yes tu?') y ''Where you?'' (''&quot;Where are you (at)?&quot;'', '¿ónde tas?'). Per otru llau, un ''is'' tónicu (acentuáu) nun puede omitise: ''She is my sister''. Les regles xenerales son:
** Solo les formes ''is'' y ''are'' (de les cualos, la postrera ye reemplazada por ''is'' seya comoquier) pueden omitise; ''am'', ''was'', y ''were'' nunca s'esanicien.
** Estes formes non pueden omitise cuando seríen pronunciaes con acentu polo xeneral American (nun importa si l'acentu sirve o non específicamente pa tresmitir un significáu enfáticu al significáu del verbu).
** Estes formes non pueden omitise cuando les formes correspondientes del inglés estándar tampoco pueden tener contraición (y viceversa). Por casu, ''I don't know where he is'' nun puede amenorgase a ''*I don't know where he'', yá que n'inglés estándar el correspondiente amenorgamientu ''*I don't know where he's'' resultaría igualmente imposible. (''I don't know where he at'' ye posible en paralelu a formar estándar ''I don't know where he's at'', que tamién ye posible)
** Ye posible que puedan esistir tamién dalgunes otres condiciones menores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.net.au/radionational/programs/linguafranca/why-ebonics-is-non-joke/3521084|títulu=Why Ebonics Is Non Joke.|fechaaccesu=1 de mayu de 2014|fecha=17 d'ochobre de 1998|sitiuweb=Lingua Franca ''[transcript of interview with grammarian [[Geoffrey Pullum|Geoff Pullum]]]''|editorial=Australian Broadcasting Corporation|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100209091550/https://www.abc.net.au/rn/arts/ling/stories/lf981017.htm|fechaarchivu=9 February 2010 &lt;!--DASHBot--&gt;}}&lt;/ref&gt;
* Los verbos nun reciben inflexón de númberu y persona: nun esiste la ''-s'' final na tercer persona del singular del tiempu presente. Exemplu: ''She write poetry'' (''&quot;She write'''s''' poetry&quot;'', 'ella escribe poesía'). De la mesma, utilízase solo la forma ''was'' en contestos onde l'inglés estándar emplega ''was'' y ''were''.{{sfnp|Green|2002|p=38}}
* El [[xenitivu saxón]] ''-'s'' puede usase o nun usase.{{sfnp|Green|2002|pp=102–103}} El casu xenitivu sobrentender por axacencia, daqué que se paez a munches llingües criollas del Caribe. Munches llingües del mundu empleguen formes ensin marcar de posesivu, lo cual puede provenir d'una simplificación d'estructures gramaticales. Exemplu: ''my momma sister'' (''&quot;my mother's sister&quot;'', 'la hermana de la mio madre').
* Les pallabres ''it'' y ''they'' denotan la esistencia de daqué, cosa que ye equivalente a les formes ''there is'' o ''there are'' del inglés estándar (que se traducen como ''hai'' n'español).{{sfnp|Green|2002|p=80}}
* L'orde de les pallabres n'entrugues: ''Why they ain't growing?'' (''&quot;Why llabren't they growing?&quot;'', '¿por qué nun crecer?') y ''Who the hell she think she is?'' (''&quot;Who the hell does she think she is?&quot;'', '¿quién demonios se cree que ye?&quot;) escarecen de la inversión de posiciones ente verbu y suxetu que ye carauterística de les otres variantes del inglés na so mayoría. Tampoco ye obligatoriu l'usu del auxiliar ''do''.{{sfnp|Green|2002|pp=84–89}}
* Usu del pronome personal d'oxetu ''them'' ('ellos' o 'a ellos') en vegada del artículu definíu ''those'' o ''these'' ('esos' o 'aquellos').

=== IAV «fondu» ===
Según [[John McWhorter]], esistiría un [[Continuu dialeutal|continuu llingüísticu]] que llega al inglés estándar partiendo d'un inglés afro «fondu», pasando por un inglés afro «llivianu», y el soníu d'esti continuu puede variar d'un falante afroestauxunidense a otru, ya inclusive puede variar dientro del mesmu falante, dependiendo del contestu situacional en que s'atope.{{sfnp|McWhorter|2001|pp=146}} McWhorter sostién que'l verdaderu puntu d'unión ente toles variedaes de IAV ye'l so patrón d'entonación únicu, la música» que caracteriza inclusive al inglés afro llivianu más «neutru». McWhorter considera que les siguientes son carauterístiques privatives del un inglés afro fondu pero que los falantes d'inglés afro llivianu pueden usar n'ocasiones pa dar un toque humorísticu o emotivu»:{{sfnp|McWhorter|2001|pp=146–7}}
* Mayor apertura de /ɪ/ delantre de /ŋ/, produciendo pronunciaciones de ''thing'' asemeyaos a [θɛŋ~θæŋ] (que va sonar aprosimao como ''thang'').{{sfnp|Green|2002|p=123}}
* A la fin y nel interior de pallabra, pronunciación de /θ/ como [f] (asina que ''month'' → [mʌmf] y ''mouth'' → [mæɔf]) y de /ð/ como [v] (asina que ''smooth'' → [smuːv] y ''rather'' → [ɹævə(ɹ)]).{{sfnp|McWhorter|2001|pp=148}} Esto conozse como '''frontalización de th'''. A entamu de pallabra, /ð/ ye [d], asina que ''those'' y ''doze'' suenen casi igual. Esto ye, la llingua llega a tocar dafechu los dientes.
* [[monoptongación]] de tolos casos de /aɪ/, dando llugar a [aː~äː] de forma xeneral, de cuenta que, por casu, inclusive ''rice'' ('arroz') puede sonar como ''rahs''.
* Diptongación de /ɪ/ pa dar llugar a [iə], de cuenta que ''win'' puede sonar como ''wee-un''.
* Cerrar la vocal /ʌ/ de pallabres como ''strut'', ''mud'', ''tough'', etc. a daqué similar a [ɜ].
* Usar la pallabra ''bees'' inclusive en llugar de ''be'' col sentíu que tienen ''is'' o ''are'' n'inglés estándar, como na frase ''That's the way is bees'' (''&quot;That's the way it is&quot;'', 'asina ye como ye'). Este ye güei unu de les traces más rares del IAV fondu y la mayor parte de los falantes de IAV de clase media reconoceríen el verbu ''bees'' solo como parte del vocabulariu d'un falante «del sur fondu o «rural».

== Traces léxiques ==
El IAV comparte abondo del so léxicu con otres variedaes del ingléssobremanera colos dialeutos informales y del sur. Por casu, ''[[y'all]]'' ye unu d'eses traces. Anque tamién esisten notables diferencies. Suxurióse que parte del vocabulariu esclusivu del IAV tien el so orixe en llingües d'África Occidental, pero la etimoloxía dacuando nun ye bono de resolver y, si nun esiste un rexistru d'usos atestiguaos, les hipótesis suxuríes más embaxo non pueden considerase demostraes. En munchos casos, les etimoloxíes que se postulen nun son reconocíes polos llingüistes o pol [[Oxford English Dictionary]].&lt;ref&gt;y.g.: &quot;dig&quot;, which the OED traces solely from ME vt ''diggen''&lt;/ref&gt;
* ''dig'' del [[wolof]] ''dëgg'' o ''dëgga'', que significa «entender/apreciar».&lt;ref&gt;{{harvcoltxt|Smitherman|2000}} s.v.&lt;/ref&gt; (pero podría venir del [[irlandés]] ''[[wiktionary:tuig|tuig]]''.)&lt;ref&gt;Random House Unabridged, 2001&lt;/ref&gt;
* ''jazz''.{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=146}}
* ''tote.''{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=146}}
* ''bad-mouth'', un calcu del [[Llingua mandinga|mandinka]]&lt;ref&gt;{{harvcoltxt|Smitherman|1977|p=??}} cited in Rickford and Rickford, ''Spoken Soul,'' 240.&lt;/ref&gt;
El IAV tien tamién pallabres que, o bien nun formen parte de la mayoría d'otres variedaes d'inglés d'Estaos Xuníos, o bien tienen significaos sosprendentemente distintos. Por casu, esisten delles pallabres en IAV que nomen a persones de raza blanca y nun formen parte del inglés d'Estaos Xuníos más xeneral. Ente elles ta ''gray'' ('gris') usáu como axetivu pa los blancos, como en ''gray dulde'' (lliteralmente, 'tipu gris' pero col sentíu de 'tipu blancu'), cosa que quiciabes se derive del color de los uniformes de los soldaos [[confederaos]]. Coles mesmes, ''paddy'' ye una estensión de la fala caleyera que significa 'irlandés'.&lt;ref&gt;''Gray'': Smitherman, ''Black Talk, s.v.''&lt;/ref&gt; ''Ofay'', que ye peyorativu, ye otra forma xeneral de referise a un [[Blancu (persona)|blancu]], que podría derivar de la pallabra ''afia'' del idioma [[Idioma ibibio|ibibio]] que significa 'de color claru' o de la pallabra [[Idioma yoruba|yoruba]] ''ofe'', que se pronuncia como forma d'esconxurar un peligru, como'l que supondríen los traficantes europeos d'esclavos; o quiciabes venga, al traviés del [[Pig Latin]], de ''foe'' ('enemigu'). Sicasí la mayoría de los diccionarios llindar a dar la so etimoloxía por desconocida.&lt;ref&gt;{{harvcoltxt|Smitherman|2000}} suggests either a xeneral West African or the Pig Latin origin.&lt;/ref&gt; ''Kitchen'' referir al pelo particularmente rizáu o crespo qu'apaez na nuca y ''siditty'' o ''seddity'' significa pretencioso o burgués.&lt;ref&gt;{{harvcoltxt|Smitherman|2000}}, s.v.&lt;/ref&gt;

El IAV tamién apurrió distintes pallabres y xiros a otres variedaes del inglés, incluyíes ''chill out'', ''main squeeze'', ''soul'', ''funky'' y ''threads''.{{sfnp|Lee|1999|pp=381–386}}

== Contestu social ==
Pa la [[Gramática descriptiva|llingüística descriptiva]] nun hai nada intrínsecamente «erróneu» o «desdexáu» nel IAV como variedá llingüística, yá que amuesa la mesma consistencia interna, lóxica y complexidá gramatical qu'otros dialeutos, al empar que s'usa como forma natural d'espresar pensamientos ya idees.&lt;ref&gt;{{Harvcoltxt|Green|2002|p=217}}, citing {{Harvcoltxt|Burling|1973}} {{Harvcoltxt|Labov|1969}}&lt;/ref&gt; Dende un puntu de vista [[Prescriptivismo llingüísticu|prescriptivista]], les actitúes amosaes escontra'l IAV suelen menos positives; como'l IAV esviar del estándar, el so usu suel malinterpretarse como signu d'ignorancia, dexadez o dambes.{{sfnp|Green|2002|p=221}}&lt;ref&gt;{{Harvcoltxt|Lanehart|2001|pp=4–6}} argues that it is non coincidence that a population that has historically been &quot;ridiculed and despised&quot; would have its characteristic speech variety treated the same way.&lt;/ref&gt; Quiciabes por cuenta de esta actitú (según por actitúes similares vixentes ente otros estauxunidenses), la mayoría de falantes de IAV son bidialeutales, son capaces d'espresase con un acentu más alliniáu col [[Xeneral American]] según tamién espresase en IAV. Asemeyada adautación llingüística en distintes redolaes conozse como [[alternanza de códigu]]{{sfnp|DeBose|1992|p=157}}{{sfnp|Wheeler|Swords|2006}} —anque Linnes (1998) sostién que la situación ye en realidá [[diglosia]]:&lt;ref&gt;Cited in {{Harvcoltxt|Kendall|Wolfram|2009|p=306}}&lt;/ref&gt; cada dialeutu o códigu aplicar a una redolada distinta. Polo xeneral, el grau d'usu esclusivu del IAV baxa a midida crez el [[nivel socioeconómico]] (anque'l IAV sigue siendo usáu inclusive por afroestauxunidenses de bon nivel educativu).{{sfnp|Coulmas|2005|p=177}}{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=8}}{{sfnp|DeBose|1992|p=159}}{{sfnp|Linnes|1998}}

Los tribunales d'Estaos Xuníos nun se ponen d'alcuerdu sobre cómo almitir como prueba afirmaciones emitíes en IAV. Nel casu de ''Estaos Xuníos contra Arnold'', el [[United States Court of Appeals for the Sixth Circuit|Tribunal d'Apelaciones d'Estaos Xuníos pal Sestu Circuitu]] sostuvo que ''«he finna shoot me»'' ('a puntu de disparame') foi una afirmación fecha en tiempu presente, asina que yera almitible como ''información oyida'' pola esceición de ''afirmación n'escitación''; sicasí, parte del tribunal disintió sosteniendo que nun se podía determinar si yera tiempu pasáu o presente a partir d'esa sola afirmación, de cuenta que nun tenía d'almitir se tal afirmación como prueba.&lt;ref&gt;''O.S. v. ''&lt;/ref&gt;

Ogbu (1999) sostién que l'usu del IAV tien tintes políticos de autoafirmación racial una y bones el so usu dexa que los afroestauxunidenses reivindiquen la so ascendencia cultural. Sicasí, l'usu del IAV tambien tien fuertes connotaciones sociales; Sweetland (2002) presenta'l casu d'una moza blanca y falante de IAV que ye aceptada como miembru dientro de grupos sociales afroestauxunidenses a pesar de la so raza.

Les investigaciones sobre la tema nes décades de 1960 y 1970 —incluyíu l'estudiu pioneru de [[William Labov]] ''Language in the Inner City''— traslucían duldes en rellación a si los afroestauxunidenses falaben una variedá distinta del inglés; Williamson (1970) diose cuenta de que les carauterístiques distintives de la fala afroestauxunidense taben presentes na fala de la xente del sur d'Estaos Xuníos y Farrison (1970) sostenía que nun había realmente diferencies sustanciales gramaticales o de vocabulariu ente la fala de los negros y otros dialeutos del inglés.&lt;ref&gt;Cited in {{Harvcoltxt|Green|2002|p=218}}&lt;/ref&gt;

== En lliteratura y medios de comunicación ==
Esiste una llarga tradición de representar la fala de los negros na [[lliteratura estauxunidense]]. Dellos investigadores&lt;ref&gt;For example,{{Harvcoltxt|Holloway|1978}}, {{Harvcoltxt|Holloway|1987}}, {{Harvcoltxt|Baker|1984}}, and {{Harvcoltxt|Gates|1988}}&lt;/ref&gt; revisaron les distintes formes en que los autores estauxunidenses representaron la fala de los personaxes negros, investigando de qué manera establez la identidá negra y cómo se rellaciona con otros personaxes. Brasch (1981) sostién que los primeros medios de comunicación de mases y la so representación de la fala afroestauxunidense son la prueba histórica más sólida de la esistencia d'una variedá distinta del inglés falada polos negros.&lt;ref&gt;cited in {{Harvcoltxt|Green|2002|p=166}}&lt;/ref&gt; Úsense tamién les primeres obres populares pa determinar les semeyances que les variedaes históriques de la fala negra tienen de mancomún col IAV modernu .&lt;ref&gt;{{Harvcoltxt|Green|2002|p=166}}, citing {{Harvcoltxt|Dillard|1992}}&lt;/ref&gt;{{sfnp|Walser|1955|p=269}}

Les primeres descripciones de la fala negra provienen d'obres escrites nel sieglu XIX,{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=13}} principalmente por autores blancos. Una notable esceición ye ''[[Clotel]]'', la primer novela escrita por un afroestauxunidense ([[William Wells Brown]]).{{sfnp|Rickford|1999}}{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=19}} Les representaciones acutáronse principalmente a diálogos y la primer novela escrita totalmente en IAV foi ''[[His Own Where]] ''(1971), de [[June Jordan]],{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=21}} anque la novela epistolar ''[[El Color Púrpura]]'', d'[[Alice Walker]], constitúi una obra muncho más conocida escrita totalmente en IAV.{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=22}} La obra teatral de 1959 ''A Raisin in the Sun'', de Lorraine Hansberry, tamién fai un usu casi esclusivu del IAV.{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=28}} La poesía de Langston Hughes fai usu estensivu del IAV.

Ente otres obres notables qu'incorporaron representaciones de la fala negra (con perceición de diversos graos d'autenticidá) atópense:&lt;ref&gt;Examples listed in {{Harvcoltxt|Rickford|Rickford|2000|p=14}}&lt;/ref&gt;
* [[Edgar Allan Poe]]: &quot;[[L'escarabayu d'oru]]&quot; (1843)
* [[Herman Melville]]: ''[[Moby-Dick]]'' (1851)
* [[Harriet Beecher Stowe]]: ''[[La cabaña del tíu Tom]]'' (1851–1852)
* [[Joel Chandler Harris]]: ''[[Tíu Remus]]'' (1880)
* [[Mark Twain]]: ''[[Les aventures de Huckleberry Finn]]'' (1885)
* [[Thomas Nelson Page]]: ''In Ole Virginia'' (1887)
* [[Thomas Dixon, Jr.|Thomas Dixon]]: ''The Clansman'' (1905)
* [[Margaret Mitchell]]: ''[[Gone with the Wind]]'' (1936)
* [[Zora Neale Hurston]]: ''[[Los sos güeyos miraben a Dios]]'' (1937)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://people.virginia.edu/~sfr/enam854/summer/hurston.html|títulu=Hurston Reviews|sitiuweb=virginia.edu}}&lt;/ref&gt;
* [[William Faulkner]]: ''[[Baxa, Moisés]]'' (1942)
* [[John Kennedy Toole]]: ''[[La conxura de los necios]]'' (1980)&lt;ref&gt;[http://www2.tulane.edu/article_news_details.cfm?ArticleID=3324 http://www2.tulane.edu/article_news_details.cfm?] {{Wayback|url=http://www2.tulane.edu/article_news_details.cfm?ArticleID=3324 |fecha=20100614033232 }}&lt;/ref&gt;
* [[Sapphire (escritora)|Sapphire]]: ''[[Push (novela)|Push]]'' (1996)&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Push|añu=1996|editorial=Alfred A. Knopf|isbn=9780679446262}}&lt;/ref&gt;
* [[William Faulkner]]: ''[[El ruiu y la roxura]]'' (1929)
Como nun esiste una ortografía oficial del IAV,{{sfnp|Green|2002|p=238}} la so representación en lliteratura suel faese modificando la ortografía estándar pa indicar asina les sos traces fonolóxiques,{{sfnp|Green|2002|pp=168, 196}} o pa faer percibir al llector la sensación d'usu del IAV.{{sfnp|Rickford|Rickford|2000|p=23}} Más apocayá, dellos autores empezaron a incidir nel usu de pistes gramaticales ya inclusive nel usu de ciertes estratexes retóriques.{{sfnp|Green|2002|p=196}}

La representación de personaxes negros nel cine y la televisión tamién llogra distintos graos d'autenticidá.{{sfnp|Green|2002}} En ''[[Imitation of Life]]'' (1934), la fala y patrones de comportamientu de Delilah (personaxe afroestauxunidense) recuerden a los de los espectáculos de [[Minstrel|minstrels]] que'l so oxetu yera, más que representar fielmente la fala de los negros, esaxerar estereotipos.{{sfnp|Green|2002|p=202}} Tienen lugar interpretaciones más auténtiques, como les de les siguientes películes y programes de TV, cuando s'usen ciertos actos de la fala, vocabulariu y traces sintáctiques como señales indicadores del usu de IAV, de cutiu faciendo énfasis en mozos urbanos afroestauxunidenses:{{sfnp|Green|2002|pp=206–209, 211}}
* ''[[Do the Right Thing]]'' (1989)
* ''El príncipe de Bel-Air'' (1990–1996)
* ''[[Jungle Fever]]'' (1991)
* ''Lloréu Avenue'' (1993)
* ''Fresh'' (1994)
* ''The Best Man'' (1999)

=== Na música ===
Los [[Góspel|espirituales]], el [[blues]], [[jazz]], [[Rhythm and blues|R&amp;B]] y últimamente el [[hip hop]] son xéneros acomuñaos a la [[música afroestauxunidense]]; una y bones el IAV apaez nestes formes musicales. He equí dellos exemplos de traces morfosintáctiques del IAV presentes en xéneros distintos al hip hop:
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 34px;&quot;
! Artista
!Cantar
! Lletra
!traza IAV
|-
| [[Nina Simone]]
| &quot;It Be's That Way Sometime&quot;
| &quot;It Be's That Way Sometime&quot;
|aspeutu habitual con «be»
|-
|[[Vera Hall]]
| &quot;Trouble So Hard&quot;
| &quot;Don't nobody know my trouble but God&quot;
|negación concordada
|-
|[[Alger &quot;Texas&quot; Alexander|Texas Alexander]]
| &quot;The Rising Sun&quot;
| &quot;She got something round and it look just like a bat&quot;
|falta d'inflexón del verbu en presente
|-
| [[W. C. Handy|WC Handy]]
| &quot;Saint Louis Blues&quot;
| &quot;Cause my baby, he done left this town.&quot;
|indícase pasáu recién con «done»
|}
Más apocayá los artistes de hip hop usaron profusamente el IAV pa demostrar que «tienen cai».{{sfnp|Chesley|2011}} De siguío amuésense dellos exemplos de traces morfosintacticos del IAV y el so usu nel hip hop:
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! Artista
!Cantar
! Lletra !traza IAV

|-
|[[LL Cool J]]
| &quot;Control Myself&quot;
| &quot;She said her name Shayeeda&quot;
|ausencia de [[Verbu copulativu|cópula]]
|-
|[[LL Cool J]]
| &quot;Control Myself&quot;
| &quot;I could tell her mama feed her&quot;
|nun hai inflexón del verbu en presente
|-
| [[Kanye West]] ft. [[Jay-Z]]
| &quot;[[Gotta Have It]]&quot;
| &quot;You can bank I ain't got non ceilin'&quot;
|negación concordada
|-
|Nick Cannon
| &quot;Can I Live&quot;
| &quot;It's a lot of angels waiting on their wings&quot;
|«it» espletivu
|}

En hip hop úsense, amás de traces gramaticales, elementos léxicos propios del IAV:
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! Artista
!Cantar
! Lletra !Elementu léxicu IAV

!Definición n'español
|-
|[[Kanye West]] ft. [[Jay-Z]]
| &quot;Otis&quot;
| &quot;Or the big-face rollie, I got two of those&quot;
| rollie
| Rolex (reló)
|-
| [[Tupac Shakur]]
| &quot;Straight Ballin'&quot;
| &quot;And getting ghost on the 5-0&quot;
| 5-0 (&quot;five-oh&quot;)
| policía
|-
| [[Lil Wayne]]
| &quot;Blinded&quot;
| &quot;I can put bangles around yo ashy ankles&quot;
| ashy
| piel reseco
|}

Nota a la tabla: Elementos léxicos tomaos de Smitherman (2000).

Como'l hip hop ta tan íntimamente xuníu a la tradición oral afroestauxunidense, los artistes de hip hop que nun son negros tamién usen ciertes traces del IAV. Por casu, nuna competición de [[rap|MC]], ''[[Eyedea]]'' dixo: ''What that mean, yo?''{{sfnp|Cutler|2007}} resalvando la inversión verbu-suxetu que ye mesma de les entrugues n'inglés y tampoco usando l'auxiliar ''do''. Sicasí, tienden a evitar la pallabra ''nigger'' ('negru') inclusive cuando ye indicadora de solidaridá.{{sfnp|Cutler|2007}} Los artistes de hip hop blancos como ''Eyedea'' pueden decantase por acentuar el so blanquidad esaxerando l'articulación de les ''r'' postvocálicas (l'[[aproximante retroflexa]]).{{sfnp|Cutler|2007}}

Tamién usen el IAV artistes que nun son negros n'otros xéneros que nun son el hip hop, anque con menos frecuencia. Por casu, en ''[[Tonight, Tonight]]'', [[Hot Chelle Rai]] usa'l términu ''dime'', que quier dicir «muyer curiosa».{{sfnp|Smitherman|2000|p=108}} El ''Sometimes It Be That Way'' de [[Jewel]] fai usu del ''BE'' nel títulu como marcador d'aspeutu habitual. Anque nun usen traces IAV similares al falar, puede dicise que dan forma a la so interpretación musical pa remembrar aspeutos de xéneros concretos como'l R&amp;B o'l blues (como faíen los músicos pop británicos de los años 1960 y posteriores pa remembrar el rock, el pop y el blues).{{sfnp|Trudgill|1983}}

Hai investigaciones que suxuren que los mozos non afroestauxunidenses aprienden vocabulariu del IAV al traviés de la música hip hop.{{sfnp|Chesley|2011}}

=== En redes sociales ===
En twitter, el IAV utilízase como armazón a partir del cual construyir pallabres y oraciones que tienen por oxetu ser más fieles a la mesma espresión.{{sfnp|Florini|2014|p=233}} Caltiénense les traces gramaticales y la pronunciación de pallabres que vienen del IAV.{{sfnp|Florini|2014|p=233}} La escritura de pallabres basaes nel IAV fíxose cada vez más común, hasta'l puntu de que ye un costume que se normalizó. Dellos exemplos seríen: ''you'' (por ''you're''), ''they'' (por ''they're''), ''gon''/''gone'' (por ''going to'') y ''yo'' (por ''your'').{{sfnp|Florini|2014|p=233}}

== Na educación ==
El IAV tuvo nel centru de la polémica sobre la educación de los mozos afroestauxunidenses, el papel que'l IAV tendría que xugar na escuela pública y na educación y qué llugar-y correspuende na sociedá.{{sfnp|Green|2002|pp=217–218}} Hai educadores que vinieron sosteniendo qu'habría qu'intentar esaniciar l'usu del IAV al traviés del sistema educativu públicu. L'ataque proveniente de docentes y actores sociales foi dende afirmar que'l IAV ye una forma deficiente del llinguaxe a sostener que, al considerase inaceptable'l so usu na mayoría de contestos culturales, supón una llimitación social.{{sfnp|Wardhaugh|2002|pp=343–348}} Dalgunos de los ataques más crudos escontra'l IAV o'l so usu provienen de persones afroestauxunidenses.{{sfnp|Lippi-Green|2000|p=200}}{{sfnp|Lanehart|2001|p=6}}&lt;ref&gt;&quot;Black critics [of Black English] use all the different arguments of the white critics, and spare us the more or less open embarrassment that all white Americans feel when publicly criticizing anything or anyone Black.&lt;/ref&gt; Un exemplu notable d'esto constituyir el ''Pound Cake speech'' ('[[Discursu del pastel]]'), nel que [[Bill Cosby]] critica a dellos afroestauxunidenses por cuenta de diversos comportamientos sociales, incluyíu la so manera de falar.

Ante tal actitúes, la ''Conferencia sobre Espresión y Redaición Escolar'' (CCCC, poles sos sigles n'inglés), división del ''Conseyu Nacional de Profesores d'Inglés'' (NCTE, poles sos sigles n'inglés), emitió un documentu sobre los derechos del estudiante a la so propia llingua, que foi adoptáu polos miembros de la CCCC n'abril de 1974 y apaecería nel númberu de seronda de la revista ''Compositión and Communication'' esi mesmu añu. El resolución espresar nos siguientes términos:{{sfnp|Smitherman|1999|p=357}}&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;«Sostenemos que &lt;o&gt;l'estudiante tien derechu a los patrones y variedaes de la llingua que-y sían mesmos&lt;/o&gt;, esto ye, los dialeutos nos que se crió o otros dialeutos nos qu'atopara la so identidá y estilu. Los especialistes na llingua negaron va tiempu la validez del mitu d'un dialeutu estauxunidense estándar. La pretensión de que dalgún dialeutu pueda ser inaceptable equival a qu'un grupu social intente exercer el so predominiu sobre otru. Asemeyada idea impulsa a dar conseyos que son contrarios a la realidá de los falantes y contrarios a la moral de les persones. Un país arguyosu de la so diversidá racial y cultural va caltener el so patrimoniu dialeutal. Sostenemos decididamente que los docentes tienen de cuntar cola esperiencia y la formación que los capacite pa respetar la diversidá y defender el derechu del estudiante a la so propia llingua»&lt;/blockquote&gt;Por esta dómina, delles téuniques similares a les usaes na enseñanza del inglés a estranxeros demostraron tener enforma potencial con respectu los falantes de IAV. William Stewart esperimentó col usu de ''dialect readers'' ('llectures dialeutalizadas'), conxuntos de testos escritos al empar en IAV y n'inglés estándar.{{sfnp|Stewart|1975|p 117-120}} La idea yera que los neños aprendieren a lleer nel so propiu dialeutu y depués pudieren pasar al inglés estándar usando otros llibros de testu.{{sfnp|Wardhaugh|2002|p=345}} Simkins, Holt y Simpkins (1977) producieron tou un conxuntu de llectures dialeutalizadas llamaes ''bridge readers'' ('lectura puente') qu'auníen versiones del mesmu conteníu en tres dialeuto distintos: IAV, una versión «ponte» que yera más cercana al inglés estándar d'Estaos Xuníos, ensin resultar disuasivamente formal, y una versión n'inglés estándar.{{sfnp|Simpkins|Holt|Simpkins|1977|p=??}} A pesar d'haber estudios qu'indicaben el potencial de los programes de ''Inglés Estándar como Segundu Dialeutu'' (SESD, poles sos sigles n'inglés) la reacción a ellos foi por demás contraria{{sfnp|Morgan|1999|p=181}} y les investigaciones de Stewart según el ''Bridge Program'' ('Programa Ponte') quedaron apostraos por cuenta de diversos motivos políticos y sociales, ente ellos la fuerte oposición de los padres.{{sfnp|Wardhaugh|2002|p=345}}{{sfnp|Downing|1978|p=341}}{{sfnp|Morgan|1999|p=182}}

La «[[sentencia de Ann Arbor]]» de 1979 (del casu ''Martin Luther King Junior Elementary School Children y otros, contra'l Distritu Escolar de Ann Arbor'') supunxo una etapa más formal na reconocencia del IAV. Nella, un xuez federal d'un distritu xudicial de Michigan dictaminó que, na enseñanza de la lectoescritura a los neños negros, la escuela tenía d'afaese al dialeutu de los neños en cuenta de ser los neños los que s'afaigan al dialeutu de la escuela,{{sfnp|Wardhaugh|2002|p=345}} y que, al nun tomar en cuenta la llingua de los estudiantes, los profesores contribúin al fracasu académicu de dichos estudiantes en llectura y escritura según nel usu fluyíu del inglés estándar.{{sfnp|Green|2002|p=123, 222}}

Les actitúes escontra'l IAV nos Estaos Xuníos volvieron entrar n'escena cuando un revesosu resolución del conseyu escolar d'Oakland (California) (Distritu Escolar Unificáu d'Oakland), el 18 d'avientu de 1996, fixo un llamamientu a que'l «ebonics» seya reconocíu como una llingua de los afroestauxunidenses.{{sfnp|Coulmas|2005|p=213}} Ello ye que el ebonics recibe la clasificación de «segundu idioma».&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos=WOO|nome=ELAINE|títulu=Oakland School District Recognizes Black English|url=http://articles.latimes.com/1996-12-20/news/mn-11042_1_black-english|fecha=20 d'avientu de 1996|fechaaccesu=25 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=&quot;Black English&quot; Named Second Language|url=http://www.mtv.com/MTVNEWS/newsmain/story6.html|fecha=20 d'avientu de 1996|fechaaccesu=25 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; La propuesta consistía n'implementar un programa similar al Programa de Meyora de Llinguaxe pa Estudiantes Afroestauxunidenses (LDPAAS, poles sos sigles n'inglés) en Los Ánxeles, que s'empecipió en 1988 y emplega métodos de los programes SESD mentaos más arriba.{{sfnp|Morgan|1999|pp=184–185}}

Al igual qu'otros programes similares,{{sfnp|Green|2002|pp=230, 232}} el resolución d'Oakland foi llargamente malinterpretada yá que se pensó que pretendía enseñar IAV y alzalo al estatus d'una llingua escrita».{{sfnp|Coulmas|2005|p=214}} L'asuntu saltó a la opinión pública y foi atacáu y fechu risión, principalmente por [[Jesse Jackson]] y [[Kweisi Mfume]] que lo consideró un intentu por enseñar xírigues caleyeres a los neños.{{sfnp|Morgan|1999|p=173}} L'afirmación de que los sistemes llingüísticos africanos tienen una base [[Rellación xenética (llingüística)|xenética]]» tamién contribuyó a amenar una reacción negativa, una y bones la pallabra xenética» recibió una interpretación popular (biolóxica) malinterpretándose que supónía que los afroestauxunidenses taben biolóxicamente predispuestos a una llingua en particular.{{sfnp|Wolfram|1998|p=114}} El resolución foi correxida y esanicióse dicha frase, utilizándose otra redaición pa reemplazala, onde se dicía que los sistemes llingüísticos afroestauxunidenses «tienen el so oríxenes nes llingües occidentales y les [[Llingües nixerocongoleses|nixerocongoleses]], nun siendo meros dialeutos del inglés...».{{sfnp|Golden|1997}}

La propuesta d'Oakland esplícose d'esta miente: los estudiantes negros llograríen meyores resultaos escolares y aprenderíen inglés estándar más fácilmente si'l profesores y los llibros de testu incorporaren el IAV na enseñanza del inglés estándar en cuenta de{{sfnp|Green|2002|p=123}}&lt;ref&gt;Nonstandard language is not the same as substandard, as explained for example by the cognitive scientist Steven Pinker in ''The Language Instinct'' (pp.&amp;nbsp;28 ''et seq.''&lt;/ref&gt; faer corresponder lo non estándar colo inferior al estándar, despreciando asina'l IAV en cuantes qu'inferior. Baratz y Shuy (1969) señalen estes barreres llingüístiques y les reacciones avezaes per parte de los profesores como la causa principal de los problemes de llectura y rendimientu escolar.&lt;ref&gt;Cited in {{Harvcoltxt|Green|2002|p=229}}&lt;/ref&gt;

Más apocayá lleváronse a cabo investigaciones en redol a la sobrerrepresentación de los afroestauxunidenses na [[educación especial]]. Van Keulen, Weddington y DeBose (1988) sostienen qu'ello se debe a que les carauterístiques del IAV faláu suelen interpretase equivocadamente como indicadores de problemes de [[desenvolvimientu del llinguaxe]], impulsando a los profesores a unviar a los neños a la consulta del [[llogopeda]].&lt;ref&gt;Cited in {{Harvcoltxt|Green|2002|p=227}}&lt;/ref&gt;

Según Smitherman, toa'l discutiniu en redol al IAV na escuela pública supón actitúes [[Determinismu|deterministes]] de mayor caláu escontra la comunidá afroestauxunidense como un tou. Smitherman describir como reflexu de «la consolancia cola que los círculos de poder perciben la llingua y cultura afroestauxunidenses, d'ende'l so refugu».{{sfnp|Smitherman|1977|p=209}} Tamién sostién que los afroestauxunidenses tán obligaos a encaxar nel molde de la sociedá euroestauxunidense pa llograr l'ésitu y que, n'última instancia, encaxar significa «erradicar la llingua negra... y adoptar la norma llingüística de la clase media blanca». La necesidá de ser «bidialeutales» (en IAV ya inglés estándar estauxunidense) quier dicir que «dellos negros sostienen que ser bidialeutal non solo produz una dixebra na personalidá negra, sinón que tamién supón que tales dialeutos son &quot;bonos&quot; pa los negros pero nun lo son pa los blancos».{{sfnp|Smitherman|1977|p=173}}

== Ver tamién ==
* [[Alternanza de códigu]]
* [[Gullah|Idioma gullah]]
* [[Racismu científico]]
* [[Llingües de los Estaos Xuníos|Llingües d'Estaos Xuníos]]
* [[Sociollingüística]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|Inglés afroestauxunidense vernáculo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Dialeutos y simplificaciones del inglés]]
[[Categoría:Llingües d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Afroamericanos]]
[[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]]</text>
      <sha1>ftffuors8a56i5a2efh9kgs2kp2bji9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Llingües d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166466</id>
    <revision>
      <id>3703049</id>
      <parentid>3674688</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganes =&gt; afganistanes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11618" xml:space="preserve">[[Ficheru:Ethnolinguistic Groups Afghanistan EN.svg|miniaturadeimagen|Grupos etnolingüísticos d'Afganistán.]]
[[Afganistán]] ye un país multillingüe nel que los dos idiomes más falaos, el [[paxtu]] y el [[dari]], tienen calter d'[[idioma oficial|oficiales]].&lt;ref name=AO/&gt; El [[idioma dari|dari]] ye'l nome oficial del [[idioma persa]] n'Afganistán. De cutiu conocer como'l &quot;Persa afganu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=prs |títulu=Documentation for ISO 639 identifier: prs |editorial=Sil.org |fecha=18 de xineru de 2010 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&amp;countryCode=af&amp;regionCode=sas&amp;#af |títulu=The World Factbook: Afghanistan |editorial=Cia.gov |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Tanto'l [[idioma pastho|pashto]] como'l persa son [[llingües indoeuropees]] dientro de les [[llingües iranies]]. Otros idiomes rexonales, tales como'l [[idioma uzbecu|uzbecu]], el [[idioma turcomanu|turcomanu]], el [[Idioma baluchi|balochi]], les [[llingües pashayi]] y el [[Llingües nuristaníes|nuristani]] son falaos por grupos minoritarios en tol país.

Dientro de los idiomes menores pueden incluyise el [[Idioma indostánicu]],&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;/&gt; [[Idioma panyabí|Panyabí]],&lt;ref name=&quot;WahabYoungerman2007&quot;&gt;{{cita llibru|last1=Wahab|first1=Shaista|last2=Youngerman|first2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|añu=2007|publisher=Infobase Publishing|language=English|isbn=9781438108193|page=18|quote=Los hindús y los sikh afganos falen hindi o punjabi amás de dari y pashto.}}&lt;/ref&gt; [[idioma askunu|Ashkunu]], [[idioma kamkata-viri|Kamkata-viri]], [[idioma vasi-vari|Vasi-vari]], [[idioma tregami |Tregami]] y [[idioma kalasha-nala|Kalasha-nala]], les [[llingües pamir]] ([[Idioma sugní|Sugní]], [[idioma munji|Munji]], [[Idioma ishkashimi|Idioma wají]] y [[Idioma wají|Wají]]), [[idioma brahui|Brahui]], Qizilbash, Aimaq, y Pashai y [[idioma kirguís]]. El llingüista [[Harald Haarmann]] cree qu'Afganistán alluga más de 40 idiomes menores,&lt;ref&gt;[[Harald Haarmann]]: ''Sprachen-Almanach – Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt.'' Campus-Verl., Frankfurt/Main 2002, {{ISBN|3-593-36572-3}}, S.273–274; Afghanistan&lt;/ref&gt; con alredor de 200 dialeutos distintos.

==Política llingüística==
[[Ficheru:Persa darí.png|miniaturadeimagen|Persa darí.]]

El dari ye l'idioma más faláu de los [[idioma oficial|idiomes oficiales]] d'Afganistán.&lt;ref name=&quot;AO&quot;&gt;{{cita web|títulu=What Languages are Spoken in Afghanistan?|url=http://alphaomegatranslations.com/2015/09/21/what-languages-are-spoken-in-afghanistan/#preamble |quote=Pashto y Dari son los idiomes oficiales del estáu. Los uzbecos, los turcomanos, los baluchi, los paxtos, los nuristaníes y los pamiri son, amás del paxtu y del dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría les fala.|añu=2004 |fechaaccesu=13 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; En 1980, a otros [[Llingua rexonal|idiomes rexonales]] dióse-yos el estatus oficial nes rexones onde son l'idioma de la mayoría.&lt;ref name=&quot;Iranica-Afghanistan-lang&quot;&gt;{{cita web|autor=|url=http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages|títulu=AFGHANISTAN v. Languages|quote=''A. Idiomes oficiales. Paṧtō (1) ye la llingua nativa del 50 al 55 per cientu de los afganos ... Persa (2) ye l'idioma más faláu n'Afganistán. La llingua nativa del venticinco per cientu de la población, estremar en numberosos dialeutos.''|publisher=Encyclopædia Iranica|work=Ch. M. Kieffer|fechaaccesu=8 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; L'artículu 16 de la [[Constitución d'Afganistán|Constitución afgana]] de 2004 establez que los uzbecos, los turcomanos, los baluchis, los pashayi, los nuristaníes y los pamiri son, amás del pashto y el dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría fala. Les modalidaes práutiques pa la implementación d'esta disposición van especificar por llei.&quot;&lt;ref name=&quot;AO&quot; /&gt;

==Política de nomes==
Dari ye un términu llargamente encamentáu poles autoridaes afganistanes pa designar los dialeutos perses falaos n'Afganistán, en contraste colos dialeutos falaos nel vecín [[Irán]].&lt;ref&gt;Ch. M. Kieffer, [http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages &quot;AFGHANISTAN v. Languages&quot;], Encyclopaedia Iranica, Online Edition, originally from 1982.&lt;/ref&gt; Anque inda ye llargamente conocíu como &quot;Farsi&quot; (&quot;persa&quot;) pa los sos falantes nativos, el nome foi camudáu oficialmente a Dari en [[1964]].&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot;&gt;R. Farhadi and J. R. Perry, [http://www.iranicaonline.org/articles/kaboli-colloquial-persian Kaboli], [[Encyclopaedia Iranica]], Online Edition, originally in Vol. XV, Fasc. 3, pp. 276–280, 2009.&lt;/ref&gt; Dari nun tien de confundir se col dialeutu de Kabul, que ye'l dialeutu persa dominante n'Afganistán. Sicasí, amás de unos pocos conceutos básicos de vocabulariu (y más estilos caligráficos indo-perses na escritura persa-árabe), hai poca diferencia ente'l persa formal escritu d'Afganistán y el d'Irán. El términu Dari de cutiu úsase llibremente pal característicu persa faláu d'Afganistán, polo xeneral el dialeutu de Kabul, pero acútase meyor a los rexistros formales falaos (poesía, discursos, noticieros y otros anuncios d'espardimientu).&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot; /&gt;

== Overview ==
{{bar box
| alliniación = right
| títulu_cimeru = Llingües d'Afganistán&lt;ref name=&quot;CIATONGA&quot;&gt;{{cita web|url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|títulu= South Asia ::AFGHANISTAN|editorial= CIA The World Factbook}}&lt;/ref&gt;
| anchu = 300px
| anchu_barra = 300px
| títulu_inferior = 
| encabezáu1 = 
| encabezadura2 = 
| conteníu = 
{{bar percent{{!}}[[Idioma pashto{{!}}pashto] (Afghani){{!}}green{{!}}50}}
{{bar percent|[[Idioma dari|dari]]|rede|35}}
{{bar percent|[[Idioma uzbecu|Uzbecu]] y [[Idioma turcomanu|Turcomanu]]|blue|11}}
{{bar percent|Otros 30, incluyendo [[idioma baluchi|Baluchi]] y [[llingües pashayi|Pashayi]]|pink|4}}
}}
Dari funciona como la llingua franca de la nación y ye la llingua nativa de dellos grupos étnicos afganos, incluyíos el [[pueblu tayiko |taxiquistaninos]], [[Hazara|Hazaras]] y [[Aimak]].&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/226122/Languages |títulu=Languages of Afghanistan|editorial=[[Encyclopædia Britannica]]}}&lt;/ref&gt; Pashto ye'l [[llingua materna]] del [[etnia paxta|pueblu paxtu]], el grupu étnicu dominante n'Afganistán.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/world/2001/war_on_terror/key_maps/ethnic_pashtun.stm|títulu=Ethnic groups|publisher=BBC News|fechaaccesu=7 de xunu de 2013|quote=Pashtun: envalórase qu'entepasa'l 45% de la población, los paxtos fueron el grupu étnicu más dominante n'Afganistán.}}&lt;/ref&gt; Debíu al [[Demografía d'Afganistán|calter multiétnicu]] d'Afganistán, la variedá d'idiomes, según el [[billingüismu]] y el [[multillingüismu]] son ​​fenómenos comunes.
[[Ficheru:Afghan textbooks in Pashto.jpg|thumb|200px|Llibros de testu escolares afganos escritos tantu en Pashto como en Dari.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://moe.gov.af/fa/page/2049|títulu=Textbooks, Afghan Ministry of Education|apellíu=|nome=|fecha=|website=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;]]

Les cifres exactes sobre'l tamañu y la composición de los diversos grupos etnolingüísticos nun tán disponibles una y bones nun se realizaron censos sistemáticos n'Afganistán en décades.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/3717092.stm|títulu=Afghan poll's ethnic battleground|nome=Pam|apellíu=O'toole|editorial=[[BBC News]]|fecha=6 d'ochobre de 2004|fechaaccesu=16 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Les estimaciones suxuren los siguientes idiomes principales:

Según un sondéu d'opinión de 2006 qu'arreyaba a 6226 ciudadanos afganos escoyíos al azar pola [[Fundación Asia | Fundación Asia]], el Dari foi'l primer idioma del 49%, con 37 adicionales % indicando la capacidá de falar Dari como segundu idioma; 42% pudieron lleer Dari. De segundes, el Pashto foi'l primer idioma del 40% de les persones encuestaes, ente que un 28% adicional falar como un segundu idioma; El 33% pudo lleer Pashto. L'uzbecu foi'l primer idioma del 9% y el segundu idioma'l 6%. Turkmeno foi'l primer idioma del 2% y un segundu idioma pal 3%. Falóse inglés nun 8% y el urdu nun 7%.&lt;ref name=&quot;survey&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/AGsurvey06.pdf|format=PDF|títulu=Afghanistan in 2006 - A survey of the Afghan people |publisher=[[The Asia Foundation]]|location=Kabul, Afghanistan |añu=2006 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2010 |quote=Uruzgan, que representa'l 1,1 per cientu de la población d'Afganistán, y Zabul, que representa'l 1,2 per cientu, fueron escluyíos del plan de muestreo por cuenta de condiciones de seguridá estremes mientres el periodu de trabayu de campu de la encuesta.}}&lt;/ref&gt;

Un estudiu posterior afayó que Dari yera, per un ampliu marxe, l'idioma más faláu nel Afganistán urbanu, col 93% de los afganos que dicíen falalo, pero solo'l 75% de los afganos rurales afirmaben lo mesmo.&lt;ref name=&quot;survey2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/2013AfghanSurvey.pdf|formatu=PDF|títulu=Afghanistan in 2013 - A survey of the Afghan people |editorial=[[The Asia Foundation]]|allugamientu=Kabul, Afghanistan|añu=2012|fechaaccesu=12 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Una población considerable n'Afganistán, especialmente en [[Kabul]], tamién puede falar y entender [[hindi-urdu]] por cuenta de la popularidá ya influencia de les películes y cantares de [[Bollywood]] na rexón.&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;&gt;{{cita web|url=http://media.nationalgeographic.org/assets/file/asia_8.pdf|títulu=Languages as a Key to Understanding Afghanistan's Cultures|last=Hakala|first=Walter N.|añu=2012|publisher=[[National Geographic]]|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=Nos años ochenta y noventa, siquier tres millones d'afganos —principalmente paxtos— fuxeron a Paquistán, onde un númberu considerable pasó dellos años espuestu a medios de comunicación n'hindi y urdu, especialmente películes y cantares de Bollywood, y educaos en Les escueles d'idioma urdu, que contribuyeron al cayente de Dari, inclusive ente los paxtos urbanos.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.gatewayhouse.in/kabul-diary-discovering-the-indian-connection/|títulu=Kabul Diary: Discovering the Indian connection|last=Krishnamurthy|first=Rajeshwari|date=28 de xunu de 2013|publisher=Gateway House: Indian Council on Global Relations|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=La mayoría de los afganos en Kabul entienden y / o falen hindi, gracies a la popularidá del cine indiu nel país.}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Llectures encamentaes==
* [https://books.google.com/books?id=tdEyAQAAQBAJ Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice]

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20100622160229/http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Languages_lg.jpg Distribution of languages map from Columbia University]
* [http://www.muturzikin.com/cartesasie/4.htm Linguistic map of Afghanistan]


{{Tradubot|Lenguas de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües d'Afganistán| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>j6ykwt14sijhysxqaabutqc5izsodl0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703146</id>
      <parentid>3703049</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11663" xml:space="preserve">[[Ficheru:Ethnolinguistic Groups Afghanistan EN.svg|miniaturadeimagen|Grupos etnolingüísticos d'Afganistán.]]
[[Afganistán]] ye un país multillingüe nel que los dos idiomes más falaos, el [[paxtu]] y el [[dari]], tienen calter d'[[idioma oficial|oficiales]].&lt;ref name=AO/&gt; El [[idioma dari|dari]] ye'l nome oficial del [[idioma persa]] n'Afganistán. De cutiu conocer como'l &quot;Persa afganu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=prs |títulu=Documentation for ISO 639 identifier: prs |editorial=Sil.org |fecha=18 de xineru de 2010 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&amp;countryCode=af&amp;regionCode=sas&amp;#af |títulu=The World Factbook: Afghanistan |editorial=Cia.gov |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Tanto'l [[idioma pastho|pashto]] como'l persa son [[llingües indoeuropees]] dientro de les [[llingües iranies]]. Otros idiomes rexonales, tales como'l [[idioma uzbecu|uzbecu]], el [[idioma turcomanu|turcomanu]], el [[Idioma baluchi|balochi]], les [[llingües pashayi]] y el [[Llingües nuristaníes|nuristani]] son falaos por grupos minoritarios en tol país.

Dientro de los idiomes menores pueden incluyise el [[Idioma indostánicu]],&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;/&gt; [[Idioma panyabí|Panyabí]],&lt;ref name=&quot;WahabYoungerman2007&quot;&gt;{{cita llibru|last1=Wahab|first1=Shaista|last2=Youngerman|first2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|añu=2007|publisher=Infobase Publishing|language=English|isbn=9781438108193|page=18|quote=Los hindús y los sikh afganistanos falen hindi o punjabi amás de dari y pashto.}}&lt;/ref&gt; [[idioma askunu|Ashkunu]], [[idioma kamkata-viri|Kamkata-viri]], [[idioma vasi-vari|Vasi-vari]], [[idioma tregami |Tregami]] y [[idioma kalasha-nala|Kalasha-nala]], les [[llingües pamir]] ([[Idioma sugní|Sugní]], [[idioma munji|Munji]], [[Idioma ishkashimi|Idioma wají]] y [[Idioma wají|Wají]]), [[idioma brahui|Brahui]], Qizilbash, Aimaq, y Pashai y [[idioma kirguís]]. El llingüista [[Harald Haarmann]] cree qu'Afganistán alluga más de 40 idiomes menores,&lt;ref&gt;[[Harald Haarmann]]: ''Sprachen-Almanach – Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt.'' Campus-Verl., Frankfurt/Main 2002, {{ISBN|3-593-36572-3}}, S.273–274; Afghanistan&lt;/ref&gt; con alredor de 200 dialeutos distintos.

==Política llingüística==
[[Ficheru:Persa darí.png|miniaturadeimagen|Persa darí.]]

El dari ye l'idioma más faláu de los [[idioma oficial|idiomes oficiales]] d'Afganistán.&lt;ref name=&quot;AO&quot;&gt;{{cita web|títulu=What Languages are Spoken in Afghanistan?|url=http://alphaomegatranslations.com/2015/09/21/what-languages-are-spoken-in-afghanistan/#preamble |quote=Pashto y Dari son los idiomes oficiales del estáu. Los uzbecos, los turcomanos, los baluchi, los paxtos, los nuristaníes y los pamiri son, amás del paxtu y del dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría les fala.|añu=2004 |fechaaccesu=13 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; En 1980, a otros [[Llingua rexonal|idiomes rexonales]] dióse-yos el estatus oficial nes rexones onde son l'idioma de la mayoría.&lt;ref name=&quot;Iranica-Afghanistan-lang&quot;&gt;{{cita web|autor=|url=http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages|títulu=AFGHANISTAN v. Languages|quote=''A. Idiomes oficiales. Paṧtō (1) ye la llingua nativa del 50 al 55 per cientu de los afganistanos ... Persa (2) ye l'idioma más faláu n'Afganistán. La llingua nativa del venticinco per cientu de la población, estremar en numberosos dialeutos.''|publisher=Encyclopædia Iranica|work=Ch. M. Kieffer|fechaaccesu=8 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; L'artículu 16 de la [[Constitución d'Afganistán|Constitución afgana]] de 2004 establez que los uzbecos, los turcomanos, los baluchis, los pashayi, los nuristaníes y los pamiri son, amás del pashto y el dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría fala. Les modalidaes práutiques pa la implementación d'esta disposición van especificar por llei.&quot;&lt;ref name=&quot;AO&quot; /&gt;

==Política de nomes==
Dari ye un términu llargamente encamentáu poles autoridaes afganistanes pa designar los dialeutos perses falaos n'Afganistán, en contraste colos dialeutos falaos nel vecín [[Irán]].&lt;ref&gt;Ch. M. Kieffer, [http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages &quot;AFGHANISTAN v. Languages&quot;], Encyclopaedia Iranica, Online Edition, originally from 1982.&lt;/ref&gt; Anque inda ye llargamente conocíu como &quot;Farsi&quot; (&quot;persa&quot;) pa los sos falantes nativos, el nome foi camudáu oficialmente a Dari en [[1964]].&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot;&gt;R. Farhadi and J. R. Perry, [http://www.iranicaonline.org/articles/kaboli-colloquial-persian Kaboli], [[Encyclopaedia Iranica]], Online Edition, originally in Vol. XV, Fasc. 3, pp. 276–280, 2009.&lt;/ref&gt; Dari nun tien de confundir se col dialeutu de Kabul, que ye'l dialeutu persa dominante n'Afganistán. Sicasí, amás de unos pocos conceutos básicos de vocabulariu (y más estilos caligráficos indo-perses na escritura persa-árabe), hai poca diferencia ente'l persa formal escritu d'Afganistán y el d'Irán. El términu Dari de cutiu úsase llibremente pal característicu persa faláu d'Afganistán, polo xeneral el dialeutu de Kabul, pero acútase meyor a los rexistros formales falaos (poesía, discursos, noticieros y otros anuncios d'espardimientu).&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot; /&gt;

== Overview ==
{{bar box
| alliniación = right
| títulu_cimeru = Llingües d'Afganistán&lt;ref name=&quot;CIATONGA&quot;&gt;{{cita web|url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|títulu= South Asia ::AFGHANISTAN|editorial= CIA The World Factbook}}&lt;/ref&gt;
| anchu = 300px
| anchu_barra = 300px
| títulu_inferior = 
| encabezáu1 = 
| encabezadura2 = 
| conteníu = 
{{bar percent{{!}}[[Idioma pashto{{!}}pashto] (Afghani){{!}}green{{!}}50}}
{{bar percent|[[Idioma dari|dari]]|rede|35}}
{{bar percent|[[Idioma uzbecu|Uzbecu]] y [[Idioma turcomanu|Turcomanu]]|blue|11}}
{{bar percent|Otros 30, incluyendo [[idioma baluchi|Baluchi]] y [[llingües pashayi|Pashayi]]|pink|4}}
}}
Dari funciona como la llingua franca de la nación y ye la llingua nativa de dellos grupos étnicos afganistanos, incluyíos el [[pueblu tayiko |taxiquistaninos]], [[Hazara|Hazaras]] y [[Aimak]].&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/226122/Languages |títulu=Languages of Afghanistan|editorial=[[Encyclopædia Britannica]]}}&lt;/ref&gt; Pashto ye'l [[llingua materna]] del [[etnia paxta|pueblu paxtu]], el grupu étnicu dominante n'Afganistán.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/world/2001/war_on_terror/key_maps/ethnic_pashtun.stm|títulu=Ethnic groups|publisher=BBC News|fechaaccesu=7 de xunu de 2013|quote=Pashtun: envalórase qu'entepasa'l 45% de la población, los paxtos fueron el grupu étnicu más dominante n'Afganistán.}}&lt;/ref&gt; Debíu al [[Demografía d'Afganistán|calter multiétnicu]] d'Afganistán, la variedá d'idiomes, según el [[billingüismu]] y el [[multillingüismu]] son ​​fenómenos comunes.
[[Ficheru:Afghan textbooks in Pashto.jpg|thumb|200px|Llibros de testu escolares afganistanos escritos tantu en Pashto como en Dari.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://moe.gov.af/fa/page/2049|títulu=Textbooks, Afghan Ministry of Education|apellíu=|nome=|fecha=|website=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;]]

Les cifres exactes sobre'l tamañu y la composición de los diversos grupos etnolingüísticos nun tán disponibles una y bones nun se realizaron censos sistemáticos n'Afganistán en décades.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/3717092.stm|títulu=Afghan poll's ethnic battleground|nome=Pam|apellíu=O'toole|editorial=[[BBC News]]|fecha=6 d'ochobre de 2004|fechaaccesu=16 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Les estimaciones suxuren los siguientes idiomes principales:

Según un sondéu d'opinión de 2006 qu'arreyaba a 6226 ciudadanos afganistanos escoyíos al azar pola [[Fundación Asia | Fundación Asia]], el Dari foi'l primer idioma del 49%, con 37 adicionales % indicando la capacidá de falar Dari como segundu idioma; 42% pudieron lleer Dari. De segundes, el Pashto foi'l primer idioma del 40% de les persones encuestaes, ente que un 28% adicional falar como un segundu idioma; El 33% pudo lleer Pashto. L'uzbecu foi'l primer idioma del 9% y el segundu idioma'l 6%. Turkmeno foi'l primer idioma del 2% y un segundu idioma pal 3%. Falóse inglés nun 8% y el urdu nun 7%.&lt;ref name=&quot;survey&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/AGsurvey06.pdf|format=PDF|títulu=Afghanistan in 2006 - A survey of the Afghan people |publisher=[[The Asia Foundation]]|location=Kabul, Afghanistan |añu=2006 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2010 |quote=Uruzgan, que representa'l 1,1 per cientu de la población d'Afganistán, y Zabul, que representa'l 1,2 per cientu, fueron escluyíos del plan de muestreo por cuenta de condiciones de seguridá estremes mientres el periodu de trabayu de campu de la encuesta.}}&lt;/ref&gt;

Un estudiu posterior afayó que Dari yera, per un ampliu marxe, l'idioma más faláu nel Afganistán urbanu, col 93% de los afganistanos que dicíen falalo, pero solo'l 75% de los afganistanos rurales afirmaben lo mesmo.&lt;ref name=&quot;survey2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/2013AfghanSurvey.pdf|formatu=PDF|títulu=Afghanistan in 2013 - A survey of the Afghan people |editorial=[[The Asia Foundation]]|allugamientu=Kabul, Afghanistan|añu=2012|fechaaccesu=12 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Una población considerable n'Afganistán, especialmente en [[Kabul]], tamién puede falar y entender [[hindi-urdu]] por cuenta de la popularidá ya influencia de les películes y cantares de [[Bollywood]] na rexón.&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;&gt;{{cita web|url=http://media.nationalgeographic.org/assets/file/asia_8.pdf|títulu=Languages as a Key to Understanding Afghanistan's Cultures|last=Hakala|first=Walter N.|añu=2012|publisher=[[National Geographic]]|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=Nos años ochenta y noventa, siquier tres millones d'afganistanos —principalmente paxtos— fuxeron a Paquistán, onde un númberu considerable pasó dellos años espuestu a medios de comunicación n'hindi y urdu, especialmente películes y cantares de Bollywood, y educaos en Les escueles d'idioma urdu, que contribuyeron al cayente de Dari, inclusive ente los paxtos urbanos.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.gatewayhouse.in/kabul-diary-discovering-the-indian-connection/|títulu=Kabul Diary: Discovering the Indian connection|last=Krishnamurthy|first=Rajeshwari|date=28 de xunu de 2013|publisher=Gateway House: Indian Council on Global Relations|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=La mayoría de los afganistanos en Kabul entienden y / o falen hindi, gracies a la popularidá del cine indiu nel país.}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Llectures encamentaes==
* [https://books.google.com/books?id=tdEyAQAAQBAJ Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice]

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20100622160229/http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Languages_lg.jpg Distribution of languages map from Columbia University]
* [http://www.muturzikin.com/cartesasie/4.htm Linguistic map of Afghanistan]


{{Tradubot|Lenguas de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües d'Afganistán| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>buatl6ydhli1hc5c71auitexl0hs9tz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703187</id>
      <parentid>3703146</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afgana =&gt; afganistana</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11668" xml:space="preserve">[[Ficheru:Ethnolinguistic Groups Afghanistan EN.svg|miniaturadeimagen|Grupos etnolingüísticos d'Afganistán.]]
[[Afganistán]] ye un país multillingüe nel que los dos idiomes más falaos, el [[paxtu]] y el [[dari]], tienen calter d'[[idioma oficial|oficiales]].&lt;ref name=AO/&gt; El [[idioma dari|dari]] ye'l nome oficial del [[idioma persa]] n'Afganistán. De cutiu conocer como'l &quot;Persa afganu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=prs |títulu=Documentation for ISO 639 identifier: prs |editorial=Sil.org |fecha=18 de xineru de 2010 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&amp;countryCode=af&amp;regionCode=sas&amp;#af |títulu=The World Factbook: Afghanistan |editorial=Cia.gov |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Tanto'l [[idioma pastho|pashto]] como'l persa son [[llingües indoeuropees]] dientro de les [[llingües iranies]]. Otros idiomes rexonales, tales como'l [[idioma uzbecu|uzbecu]], el [[idioma turcomanu|turcomanu]], el [[Idioma baluchi|balochi]], les [[llingües pashayi]] y el [[Llingües nuristaníes|nuristani]] son falaos por grupos minoritarios en tol país.

Dientro de los idiomes menores pueden incluyise el [[Idioma indostánicu]],&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;/&gt; [[Idioma panyabí|Panyabí]],&lt;ref name=&quot;WahabYoungerman2007&quot;&gt;{{cita llibru|last1=Wahab|first1=Shaista|last2=Youngerman|first2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|añu=2007|publisher=Infobase Publishing|language=English|isbn=9781438108193|page=18|quote=Los hindús y los sikh afganistanos falen hindi o punjabi amás de dari y pashto.}}&lt;/ref&gt; [[idioma askunu|Ashkunu]], [[idioma kamkata-viri|Kamkata-viri]], [[idioma vasi-vari|Vasi-vari]], [[idioma tregami |Tregami]] y [[idioma kalasha-nala|Kalasha-nala]], les [[llingües pamir]] ([[Idioma sugní|Sugní]], [[idioma munji|Munji]], [[Idioma ishkashimi|Idioma wají]] y [[Idioma wají|Wají]]), [[idioma brahui|Brahui]], Qizilbash, Aimaq, y Pashai y [[idioma kirguís]]. El llingüista [[Harald Haarmann]] cree qu'Afganistán alluga más de 40 idiomes menores,&lt;ref&gt;[[Harald Haarmann]]: ''Sprachen-Almanach – Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt.'' Campus-Verl., Frankfurt/Main 2002, {{ISBN|3-593-36572-3}}, S.273–274; Afghanistan&lt;/ref&gt; con alredor de 200 dialeutos distintos.

==Política llingüística==
[[Ficheru:Persa darí.png|miniaturadeimagen|Persa darí.]]

El dari ye l'idioma más faláu de los [[idioma oficial|idiomes oficiales]] d'Afganistán.&lt;ref name=&quot;AO&quot;&gt;{{cita web|títulu=What Languages are Spoken in Afghanistan?|url=http://alphaomegatranslations.com/2015/09/21/what-languages-are-spoken-in-afghanistan/#preamble |quote=Pashto y Dari son los idiomes oficiales del estáu. Los uzbecos, los turcomanos, los baluchi, los paxtos, los nuristaníes y los pamiri son, amás del paxtu y del dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría les fala.|añu=2004 |fechaaccesu=13 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; En 1980, a otros [[Llingua rexonal|idiomes rexonales]] dióse-yos el estatus oficial nes rexones onde son l'idioma de la mayoría.&lt;ref name=&quot;Iranica-Afghanistan-lang&quot;&gt;{{cita web|autor=|url=http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages|títulu=AFGHANISTAN v. Languages|quote=''A. Idiomes oficiales. Paṧtō (1) ye la llingua nativa del 50 al 55 per cientu de los afganistanos ... Persa (2) ye l'idioma más faláu n'Afganistán. La llingua nativa del venticinco per cientu de la población, estremar en numberosos dialeutos.''|publisher=Encyclopædia Iranica|work=Ch. M. Kieffer|fechaaccesu=8 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; L'artículu 16 de la [[Constitución d'Afganistán|Constitución afganistana]] de 2004 establez que los uzbecos, los turcomanos, los baluchis, los pashayi, los nuristaníes y los pamiri son, amás del pashto y el dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría fala. Les modalidaes práutiques pa la implementación d'esta disposición van especificar por llei.&quot;&lt;ref name=&quot;AO&quot; /&gt;

==Política de nomes==
Dari ye un términu llargamente encamentáu poles autoridaes afganistanes pa designar los dialeutos perses falaos n'Afganistán, en contraste colos dialeutos falaos nel vecín [[Irán]].&lt;ref&gt;Ch. M. Kieffer, [http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages &quot;AFGHANISTAN v. Languages&quot;], Encyclopaedia Iranica, Online Edition, originally from 1982.&lt;/ref&gt; Anque inda ye llargamente conocíu como &quot;Farsi&quot; (&quot;persa&quot;) pa los sos falantes nativos, el nome foi camudáu oficialmente a Dari en [[1964]].&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot;&gt;R. Farhadi and J. R. Perry, [http://www.iranicaonline.org/articles/kaboli-colloquial-persian Kaboli], [[Encyclopaedia Iranica]], Online Edition, originally in Vol. XV, Fasc. 3, pp. 276–280, 2009.&lt;/ref&gt; Dari nun tien de confundir se col dialeutu de Kabul, que ye'l dialeutu persa dominante n'Afganistán. Sicasí, amás de unos pocos conceutos básicos de vocabulariu (y más estilos caligráficos indo-perses na escritura persa-árabe), hai poca diferencia ente'l persa formal escritu d'Afganistán y el d'Irán. El términu Dari de cutiu úsase llibremente pal característicu persa faláu d'Afganistán, polo xeneral el dialeutu de Kabul, pero acútase meyor a los rexistros formales falaos (poesía, discursos, noticieros y otros anuncios d'espardimientu).&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot; /&gt;

== Overview ==
{{bar box
| alliniación = right
| títulu_cimeru = Llingües d'Afganistán&lt;ref name=&quot;CIATONGA&quot;&gt;{{cita web|url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|títulu= South Asia ::AFGHANISTAN|editorial= CIA The World Factbook}}&lt;/ref&gt;
| anchu = 300px
| anchu_barra = 300px
| títulu_inferior = 
| encabezáu1 = 
| encabezadura2 = 
| conteníu = 
{{bar percent{{!}}[[Idioma pashto{{!}}pashto] (Afghani){{!}}green{{!}}50}}
{{bar percent|[[Idioma dari|dari]]|rede|35}}
{{bar percent|[[Idioma uzbecu|Uzbecu]] y [[Idioma turcomanu|Turcomanu]]|blue|11}}
{{bar percent|Otros 30, incluyendo [[idioma baluchi|Baluchi]] y [[llingües pashayi|Pashayi]]|pink|4}}
}}
Dari funciona como la llingua franca de la nación y ye la llingua nativa de dellos grupos étnicos afganistanos, incluyíos el [[pueblu tayiko |taxiquistaninos]], [[Hazara|Hazaras]] y [[Aimak]].&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/226122/Languages |títulu=Languages of Afghanistan|editorial=[[Encyclopædia Britannica]]}}&lt;/ref&gt; Pashto ye'l [[llingua materna]] del [[etnia paxta|pueblu paxtu]], el grupu étnicu dominante n'Afganistán.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/world/2001/war_on_terror/key_maps/ethnic_pashtun.stm|títulu=Ethnic groups|publisher=BBC News|fechaaccesu=7 de xunu de 2013|quote=Pashtun: envalórase qu'entepasa'l 45% de la población, los paxtos fueron el grupu étnicu más dominante n'Afganistán.}}&lt;/ref&gt; Debíu al [[Demografía d'Afganistán|calter multiétnicu]] d'Afganistán, la variedá d'idiomes, según el [[billingüismu]] y el [[multillingüismu]] son ​​fenómenos comunes.
[[Ficheru:Afghan textbooks in Pashto.jpg|thumb|200px|Llibros de testu escolares afganistanos escritos tantu en Pashto como en Dari.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://moe.gov.af/fa/page/2049|títulu=Textbooks, Afghan Ministry of Education|apellíu=|nome=|fecha=|website=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;]]

Les cifres exactes sobre'l tamañu y la composición de los diversos grupos etnolingüísticos nun tán disponibles una y bones nun se realizaron censos sistemáticos n'Afganistán en décades.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/3717092.stm|títulu=Afghan poll's ethnic battleground|nome=Pam|apellíu=O'toole|editorial=[[BBC News]]|fecha=6 d'ochobre de 2004|fechaaccesu=16 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Les estimaciones suxuren los siguientes idiomes principales:

Según un sondéu d'opinión de 2006 qu'arreyaba a 6226 ciudadanos afganistanos escoyíos al azar pola [[Fundación Asia | Fundación Asia]], el Dari foi'l primer idioma del 49%, con 37 adicionales % indicando la capacidá de falar Dari como segundu idioma; 42% pudieron lleer Dari. De segundes, el Pashto foi'l primer idioma del 40% de les persones encuestaes, ente que un 28% adicional falar como un segundu idioma; El 33% pudo lleer Pashto. L'uzbecu foi'l primer idioma del 9% y el segundu idioma'l 6%. Turkmeno foi'l primer idioma del 2% y un segundu idioma pal 3%. Falóse inglés nun 8% y el urdu nun 7%.&lt;ref name=&quot;survey&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/AGsurvey06.pdf|format=PDF|títulu=Afghanistan in 2006 - A survey of the Afghan people |publisher=[[The Asia Foundation]]|location=Kabul, Afghanistan |añu=2006 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2010 |quote=Uruzgan, que representa'l 1,1 per cientu de la población d'Afganistán, y Zabul, que representa'l 1,2 per cientu, fueron escluyíos del plan de muestreo por cuenta de condiciones de seguridá estremes mientres el periodu de trabayu de campu de la encuesta.}}&lt;/ref&gt;

Un estudiu posterior afayó que Dari yera, per un ampliu marxe, l'idioma más faláu nel Afganistán urbanu, col 93% de los afganistanos que dicíen falalo, pero solo'l 75% de los afganistanos rurales afirmaben lo mesmo.&lt;ref name=&quot;survey2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/2013AfghanSurvey.pdf|formatu=PDF|títulu=Afghanistan in 2013 - A survey of the Afghan people |editorial=[[The Asia Foundation]]|allugamientu=Kabul, Afghanistan|añu=2012|fechaaccesu=12 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Una población considerable n'Afganistán, especialmente en [[Kabul]], tamién puede falar y entender [[hindi-urdu]] por cuenta de la popularidá ya influencia de les películes y cantares de [[Bollywood]] na rexón.&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;&gt;{{cita web|url=http://media.nationalgeographic.org/assets/file/asia_8.pdf|títulu=Languages as a Key to Understanding Afghanistan's Cultures|last=Hakala|first=Walter N.|añu=2012|publisher=[[National Geographic]]|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=Nos años ochenta y noventa, siquier tres millones d'afganistanos —principalmente paxtos— fuxeron a Paquistán, onde un númberu considerable pasó dellos años espuestu a medios de comunicación n'hindi y urdu, especialmente películes y cantares de Bollywood, y educaos en Les escueles d'idioma urdu, que contribuyeron al cayente de Dari, inclusive ente los paxtos urbanos.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.gatewayhouse.in/kabul-diary-discovering-the-indian-connection/|títulu=Kabul Diary: Discovering the Indian connection|last=Krishnamurthy|first=Rajeshwari|date=28 de xunu de 2013|publisher=Gateway House: Indian Council on Global Relations|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=La mayoría de los afganistanos en Kabul entienden y / o falen hindi, gracies a la popularidá del cine indiu nel país.}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Llectures encamentaes==
* [https://books.google.com/books?id=tdEyAQAAQBAJ Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice]

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20100622160229/http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Languages_lg.jpg Distribution of languages map from Columbia University]
* [http://www.muturzikin.com/cartesasie/4.htm Linguistic map of Afghanistan]


{{Tradubot|Lenguas de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües d'Afganistán| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lhq046wvx3hg3hru3su7salzy3rous9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703192</id>
      <parentid>3703187</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11673" xml:space="preserve">[[Ficheru:Ethnolinguistic Groups Afghanistan EN.svg|miniaturadeimagen|Grupos etnolingüísticos d'Afganistán.]]
[[Afganistán]] ye un país multillingüe nel que los dos idiomes más falaos, el [[paxtu]] y el [[dari]], tienen calter d'[[idioma oficial|oficiales]].&lt;ref name=AO/&gt; El [[idioma dari|dari]] ye'l nome oficial del [[idioma persa]] n'Afganistán. De cutiu conocer como'l &quot;Persa afganistanu&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=prs |títulu=Documentation for ISO 639 identifier: prs |editorial=Sil.org |fecha=18 de xineru de 2010 |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&amp;countryCode=af&amp;regionCode=sas&amp;#af |títulu=The World Factbook: Afghanistan |editorial=Cia.gov |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Tanto'l [[idioma pastho|pashto]] como'l persa son [[llingües indoeuropees]] dientro de les [[llingües iranies]]. Otros idiomes rexonales, tales como'l [[idioma uzbecu|uzbecu]], el [[idioma turcomanu|turcomanu]], el [[Idioma baluchi|balochi]], les [[llingües pashayi]] y el [[Llingües nuristaníes|nuristani]] son falaos por grupos minoritarios en tol país.

Dientro de los idiomes menores pueden incluyise el [[Idioma indostánicu]],&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;/&gt; [[Idioma panyabí|Panyabí]],&lt;ref name=&quot;WahabYoungerman2007&quot;&gt;{{cita llibru|last1=Wahab|first1=Shaista|last2=Youngerman|first2=Barry|títulu=A Brief History of Afghanistan|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|añu=2007|publisher=Infobase Publishing|language=English|isbn=9781438108193|page=18|quote=Los hindús y los sikh afganistanos falen hindi o punjabi amás de dari y pashto.}}&lt;/ref&gt; [[idioma askunu|Ashkunu]], [[idioma kamkata-viri|Kamkata-viri]], [[idioma vasi-vari|Vasi-vari]], [[idioma tregami |Tregami]] y [[idioma kalasha-nala|Kalasha-nala]], les [[llingües pamir]] ([[Idioma sugní|Sugní]], [[idioma munji|Munji]], [[Idioma ishkashimi|Idioma wají]] y [[Idioma wají|Wají]]), [[idioma brahui|Brahui]], Qizilbash, Aimaq, y Pashai y [[idioma kirguís]]. El llingüista [[Harald Haarmann]] cree qu'Afganistán alluga más de 40 idiomes menores,&lt;ref&gt;[[Harald Haarmann]]: ''Sprachen-Almanach – Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt.'' Campus-Verl., Frankfurt/Main 2002, {{ISBN|3-593-36572-3}}, S.273–274; Afghanistan&lt;/ref&gt; con alredor de 200 dialeutos distintos.

==Política llingüística==
[[Ficheru:Persa darí.png|miniaturadeimagen|Persa darí.]]

El dari ye l'idioma más faláu de los [[idioma oficial|idiomes oficiales]] d'Afganistán.&lt;ref name=&quot;AO&quot;&gt;{{cita web|títulu=What Languages are Spoken in Afghanistan?|url=http://alphaomegatranslations.com/2015/09/21/what-languages-are-spoken-in-afghanistan/#preamble |quote=Pashto y Dari son los idiomes oficiales del estáu. Los uzbecos, los turcomanos, los baluchi, los paxtos, los nuristaníes y los pamiri son, amás del paxtu y del dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría les fala.|añu=2004 |fechaaccesu=13 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; En 1980, a otros [[Llingua rexonal|idiomes rexonales]] dióse-yos el estatus oficial nes rexones onde son l'idioma de la mayoría.&lt;ref name=&quot;Iranica-Afghanistan-lang&quot;&gt;{{cita web|autor=|url=http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages|títulu=AFGHANISTAN v. Languages|quote=''A. Idiomes oficiales. Paṧtō (1) ye la llingua nativa del 50 al 55 per cientu de los afganistanos ... Persa (2) ye l'idioma más faláu n'Afganistán. La llingua nativa del venticinco per cientu de la población, estremar en numberosos dialeutos.''|publisher=Encyclopædia Iranica|work=Ch. M. Kieffer|fechaaccesu=8 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; L'artículu 16 de la [[Constitución d'Afganistán|Constitución afganistana]] de 2004 establez que los uzbecos, los turcomanos, los baluchis, los pashayi, los nuristaníes y los pamiri son, amás del pashto y el dari, el tercer idioma oficial nes zones onde la mayoría fala. Les modalidaes práutiques pa la implementación d'esta disposición van especificar por llei.&quot;&lt;ref name=&quot;AO&quot; /&gt;

==Política de nomes==
Dari ye un términu llargamente encamentáu poles autoridaes afganistanes pa designar los dialeutos perses falaos n'Afganistán, en contraste colos dialeutos falaos nel vecín [[Irán]].&lt;ref&gt;Ch. M. Kieffer, [http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages &quot;AFGHANISTAN v. Languages&quot;], Encyclopaedia Iranica, Online Edition, originally from 1982.&lt;/ref&gt; Anque inda ye llargamente conocíu como &quot;Farsi&quot; (&quot;persa&quot;) pa los sos falantes nativos, el nome foi camudáu oficialmente a Dari en [[1964]].&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot;&gt;R. Farhadi and J. R. Perry, [http://www.iranicaonline.org/articles/kaboli-colloquial-persian Kaboli], [[Encyclopaedia Iranica]], Online Edition, originally in Vol. XV, Fasc. 3, pp. 276–280, 2009.&lt;/ref&gt; Dari nun tien de confundir se col dialeutu de Kabul, que ye'l dialeutu persa dominante n'Afganistán. Sicasí, amás de unos pocos conceutos básicos de vocabulariu (y más estilos caligráficos indo-perses na escritura persa-árabe), hai poca diferencia ente'l persa formal escritu d'Afganistán y el d'Irán. El términu Dari de cutiu úsase llibremente pal característicu persa faláu d'Afganistán, polo xeneral el dialeutu de Kabul, pero acútase meyor a los rexistros formales falaos (poesía, discursos, noticieros y otros anuncios d'espardimientu).&lt;ref name=&quot;Kaboli&quot; /&gt;

== Overview ==
{{bar box
| alliniación = right
| títulu_cimeru = Llingües d'Afganistán&lt;ref name=&quot;CIATONGA&quot;&gt;{{cita web|url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|títulu= South Asia ::AFGHANISTAN|editorial= CIA The World Factbook}}&lt;/ref&gt;
| anchu = 300px
| anchu_barra = 300px
| títulu_inferior = 
| encabezáu1 = 
| encabezadura2 = 
| conteníu = 
{{bar percent{{!}}[[Idioma pashto{{!}}pashto] (Afghani){{!}}green{{!}}50}}
{{bar percent|[[Idioma dari|dari]]|rede|35}}
{{bar percent|[[Idioma uzbecu|Uzbecu]] y [[Idioma turcomanu|Turcomanu]]|blue|11}}
{{bar percent|Otros 30, incluyendo [[idioma baluchi|Baluchi]] y [[llingües pashayi|Pashayi]]|pink|4}}
}}
Dari funciona como la llingua franca de la nación y ye la llingua nativa de dellos grupos étnicos afganistanos, incluyíos el [[pueblu tayiko |taxiquistaninos]], [[Hazara|Hazaras]] y [[Aimak]].&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/226122/Languages |títulu=Languages of Afghanistan|editorial=[[Encyclopædia Britannica]]}}&lt;/ref&gt; Pashto ye'l [[llingua materna]] del [[etnia paxta|pueblu paxtu]], el grupu étnicu dominante n'Afganistán.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/world/2001/war_on_terror/key_maps/ethnic_pashtun.stm|títulu=Ethnic groups|publisher=BBC News|fechaaccesu=7 de xunu de 2013|quote=Pashtun: envalórase qu'entepasa'l 45% de la población, los paxtos fueron el grupu étnicu más dominante n'Afganistán.}}&lt;/ref&gt; Debíu al [[Demografía d'Afganistán|calter multiétnicu]] d'Afganistán, la variedá d'idiomes, según el [[billingüismu]] y el [[multillingüismu]] son ​​fenómenos comunes.
[[Ficheru:Afghan textbooks in Pashto.jpg|thumb|200px|Llibros de testu escolares afganistanos escritos tantu en Pashto como en Dari.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://moe.gov.af/fa/page/2049|títulu=Textbooks, Afghan Ministry of Education|apellíu=|nome=|fecha=|website=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;]]

Les cifres exactes sobre'l tamañu y la composición de los diversos grupos etnolingüísticos nun tán disponibles una y bones nun se realizaron censos sistemáticos n'Afganistán en décades.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/3717092.stm|títulu=Afghan poll's ethnic battleground|nome=Pam|apellíu=O'toole|editorial=[[BBC News]]|fecha=6 d'ochobre de 2004|fechaaccesu=16 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; Les estimaciones suxuren los siguientes idiomes principales:

Según un sondéu d'opinión de 2006 qu'arreyaba a 6226 ciudadanos afganistanos escoyíos al azar pola [[Fundación Asia | Fundación Asia]], el Dari foi'l primer idioma del 49%, con 37 adicionales % indicando la capacidá de falar Dari como segundu idioma; 42% pudieron lleer Dari. De segundes, el Pashto foi'l primer idioma del 40% de les persones encuestaes, ente que un 28% adicional falar como un segundu idioma; El 33% pudo lleer Pashto. L'uzbecu foi'l primer idioma del 9% y el segundu idioma'l 6%. Turkmeno foi'l primer idioma del 2% y un segundu idioma pal 3%. Falóse inglés nun 8% y el urdu nun 7%.&lt;ref name=&quot;survey&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/AGsurvey06.pdf|format=PDF|títulu=Afghanistan in 2006 - A survey of the Afghan people |publisher=[[The Asia Foundation]]|location=Kabul, Afghanistan |añu=2006 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2010 |quote=Uruzgan, que representa'l 1,1 per cientu de la población d'Afganistán, y Zabul, que representa'l 1,2 per cientu, fueron escluyíos del plan de muestreo por cuenta de condiciones de seguridá estremes mientres el periodu de trabayu de campu de la encuesta.}}&lt;/ref&gt;

Un estudiu posterior afayó que Dari yera, per un ampliu marxe, l'idioma más faláu nel Afganistán urbanu, col 93% de los afganistanos que dicíen falalo, pero solo'l 75% de los afganistanos rurales afirmaben lo mesmo.&lt;ref name=&quot;survey2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/2013AfghanSurvey.pdf|formatu=PDF|títulu=Afghanistan in 2013 - A survey of the Afghan people |editorial=[[The Asia Foundation]]|allugamientu=Kabul, Afghanistan|añu=2012|fechaaccesu=12 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Una población considerable n'Afganistán, especialmente en [[Kabul]], tamién puede falar y entender [[hindi-urdu]] por cuenta de la popularidá ya influencia de les películes y cantares de [[Bollywood]] na rexón.&lt;ref name=&quot;Hakala2012&quot;&gt;{{cita web|url=http://media.nationalgeographic.org/assets/file/asia_8.pdf|títulu=Languages as a Key to Understanding Afghanistan's Cultures|last=Hakala|first=Walter N.|añu=2012|publisher=[[National Geographic]]|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=Nos años ochenta y noventa, siquier tres millones d'afganistanos —principalmente paxtos— fuxeron a Paquistán, onde un númberu considerable pasó dellos años espuestu a medios de comunicación n'hindi y urdu, especialmente películes y cantares de Bollywood, y educaos en Les escueles d'idioma urdu, que contribuyeron al cayente de Dari, inclusive ente los paxtos urbanos.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Krishnamurthy2013&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.gatewayhouse.in/kabul-diary-discovering-the-indian-connection/|títulu=Kabul Diary: Discovering the Indian connection|last=Krishnamurthy|first=Rajeshwari|date=28 de xunu de 2013|publisher=Gateway House: Indian Council on Global Relations|language=English|fechaaccesu=13 de marzu de 2018|quote=La mayoría de los afganistanos en Kabul entienden y / o falen hindi, gracies a la popularidá del cine indiu nel país.}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

==Llectures encamentaes==
* [https://books.google.com/books?id=tdEyAQAAQBAJ Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice]

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20100622160229/http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Languages_lg.jpg Distribution of languages map from Columbia University]
* [http://www.muturzikin.com/cartesasie/4.htm Linguistic map of Afghanistan]


{{Tradubot|Lenguas de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües d'Afganistán| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>981r4f9yi6tqdlctptv0imxxu3njfah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rubab</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166877</id>
    <revision>
      <id>3703180</id>
      <parentid>3621419</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:04:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4048" xml:space="preserve">''Pal preséu de cuerda estregada, ver '''[[rebab]]''' ''

{{Ficha de instrumentu musical
|nome=Rubab
|nomes=
|imaxe=Rubab.jpg
|clasificación=cuerda pulsiada |tesitura=

|rellacionáu=[[sarod]]
|músicos= 
|fabricantes= 
|artículos=
}}
El '''rubab''' o '''robab''' (en grafía [[idioma persa|persa]], &lt;span style=&quot;font-family: Tahoma&quot;&gt;رباب&lt;/span&gt;, [[Wikipedia:Treslliteración/Persa|trl.]] ''robāb'') ye un preséu de cuerda similar al [[llaúd]], orixinariu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://chandrakantha.com/articles/indian_music/rabab.html
|títulu = ''Rabab''
|fechaaccesu = 6 de xunetu de 2009

|autor = David Courtney
|idioma = inglés 
}}&lt;/ref&gt;
El so nome deriva del árabe ''[[rebab]]'' que significa &quot;tocáu con un arcu&quot;, sicasí, a diferencia d'esti preséu d'Asia central, les sos cuerdes son [[preséu de cuerda pulsiada|pulsiaes]] y la so construcción ye distinta. El rubab emplégase principalmente na música d'Afganistán, [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], y polos pueblos [[etnia paxta|paxtu]] y [[pueblu curdu|curdu]]. 

El rubab ye un láud de mástil curtiu, talláu nun namái bloque de madera, que tien la so caxa de resonancia cubierta con una membrana sobre la cual allúgase la ponte. Fabricar de madera de [[morus (planta)|morera]], la so membrana ye de cueru d'animal (de cabra, por casu) y les cuerdes pueden ser feches con intestinos o plásticu.Tien trés cuerdes melódiques afinaes en [[cuarta|cuartes]], trés cuerdes de [[bordón]] y 11 o 12 [[cuerdes simpátiques]].

El rubab ye conocíu como'l &lt;&lt;lleón de los preseos musicales&gt;&gt; y ye, xuntu col [[Zerbaghali]], unu de los dos preseos musicales nacionales d'Afganistán. Tamién se-y llama'l ''rebab de Kabuli''. Tamién s'usa enforma nos países vecinos a Afganistán, tales como: [[Irán]], [[Paquistán]], [[Taxiquistán]], y [[Uzbequistán]]

Ye un antecesor del [[sarod]] indiu anque, a diferencia del rubab, les sos cuerdes s'[[preséu de cuerda estregada|estreguen]] en cuenta de ser pulsiaes.&lt;ref&gt;{{cita web
 |url = http://www.sarod.com/sarod/default.htm
 |títulu = Tools of the Trade: Sarod
 |fechaaccesu = 6 de xunetu de 2009
 |autor = Simon Broughton
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090620002715/http://www.sarod.com/sarod/default.htm
 |fechaarchivu = 20 de xunu de 2009
}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.afghanland.com/entertainment/music/instruments/instruments.html
|títulu = Instruments of Afghanistan
|fechaaccesu = 6 de xunetu de 2009

|idioma = inglés 
}}&lt;/ref&gt;

Cuando'l músicu musulmás Mardana convertir nel primer discípulu de Guru Nanak, el rubab volvióse un componente esencial de la música Sikh, pero, anque derivó'l so nome del rubab, el preséu de Punjabi adoptó un métodu distintu de construcción.

Esisten evidencies de la esistencia del rubab dende'l [[sieglu VII]]. Ye mentáu por antiguos llibros perses y por dellos poetes de la tradición [[Lliteratura persa#Lliteratura clásica|sufí]]. 

El rubab iranín ye llixeramente distintu de los orixinales afganistanos. En Taxiquistán usa un rubab similar, pero'l so cuerpu y el so mástil son más planos. El rubab de [[Pamiri]] tien seis cuerdes de tripa, una de les cualos, en cuenta de dir dende la cabeza a la ponte, ta suxeta a la metá del mástil, en forma similar a la quinta cuerda del [[banjo]] americanu.&lt;ref&gt; {{cita web
|url = http://www.iis.ac.uk/view_article.asp?ContentID=106106
|títulu = Music and Poetry from the Pamir Mountains Musical instruments
|fechaaccesu = 6 de xunetu de 2009

|autor = The Institute of Ismaili Studies
|idioma = inglés 
}}&lt;/ref&gt;
== Ver tamién ==
* [[Cultura d'Afganistán]]
* [[Sarod]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat}}

*[http://www.youtube.com/watch?v=ceg6Wga_zZA Músicos tocando tabla y rubab]


{{Tradubot|Rubab}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Instrumentos de cuerda pulsiada]]
[[Categoría:Cultura d'Afganistán]]
[[Categoría:Caxmir]]
[[Categoría:Curdistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>b0ekxh3pnf4awestzuubl79it5spdj5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gangs of New York</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167117</id>
    <revision>
      <id>3703345</id>
      <parentid>3702387</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:27:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: pero se crio =&gt; pero se crió</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54544" xml:space="preserve">{{película}}

'''''Gangs of New York''''' ye una película [[cine históricu|histórica]] del añu [[cine en 2002|2002]] dirixida por [[Martin Scorsese]] y escrita por [[Jay Cocks]], [[Steven Zaillian]] y [[Kenneth Lonergan]]. Ambientada mientres la metá del [[sieglu XIX]] nel barriu de [[Five Points (Manhattan)|Five Points]] de [[Nueva York]], la película ta en parte inspirada nel llibru ''The Gangs of New York'' (1928) de [[Herbert Asbury]]. Foi realizada en [[Cinecittà]], [[Roma]], distribuyida por [[Miramax Films]] y nomada a múltiples premios, incluyendo diez [[premios Óscar]], ente ellos el de [[Óscar a la meyor película|meyor película]], [[Óscar al meyor direutor|meyor direutor]] y [[Óscar al meyor guión orixinal|meyor guión orixinal]].

La trama del filme empieza en 1846 y rápido salta escontra 1862, onde les principales problemátiques de la dómina yeren la inmigración [[pueblu irlandés|irlandesa]] a la ciudá y la [[Guerra de Secesión]] en cursu. La cinta narra la hestoria del enfrentamientu ente dos pandilla rivales: los &quot;Nativos&quot; lideraos por Bill &quot;The Butcher&quot; Cutting ([[Daniel Day-Lewis]]) y los &quot;Coneyos muertos&quot;, un grupu d'inmigrantes recién llegaos lideraos por Amsterdam Vallon ([[Leonardo DiCaprio]]). La llucha ente dambos bandos coincide colos Disturbios de Reclutamiento de 1863 en Nueva York, conocíos como ''[[Draft Riots]]''.

== Argumentu ==
En [[1846]] nos [[Five Points (Manhattan)|Five Points]] del baxu Manhattan, una guerra territorial ente los &quot;Nativos&quot; (conformaos por aquellos d'ascendencia británica nacíos n'Estaos Xuníos) y los [[inmigración irlandesa n'Estaos Xuníos|inmigrantes irlandeses]] [[catolicismu|católicos]] recién llegaos ta a puntu de desamarrase en Paradise Square. Los Nativos tán lideraos por William &quot;Bill the Butcher&quot; Cutting ([[Daniel Day-Lewis]]), un [[White Anglo-Saxon Protestant|estauxunidense protestante]] opuestu a la recién inmigración. El líder de los inmigrantes irlandeses, los &quot;Dead Rabbits&quot; (Coneyos muertos), ye'l padre Vallon ([[Liam Neeson]]), quien tien un fíu, Amsterdam. Cutting y Vallon enfrentar coles sos respeutives peaes nuna sangrienta batalla, que termina cuando Bill matu al padre Vallon, situación de la cual el mozu Amsterdam ye testigu. Cutting declara la disolución de los Dead Rabbits y ordena que'l cuerpu de Vallon seya soterráu, Amsterdam garra'l cuchiellu que mató al so padre, escapa y soterrar antes de ser atopáu y lleváu a un orfanatu n'[[Isla Roosevelt (Nueva York)|Hellgate]].

Dieciséis años más tarde, yá siendo un home, Amsterdam ([[Leonardo DiCaprio]]) torna a Nueva York nel segundu añu de la [[guerra de Secesión]]. Ye setiembre de 1862, díes dempués de la [[batalla d'Antietam]] y del anuncia de la [[Proclamación d'Emancipación]]. Cuando llega a los Five Points (&quot;Cinco puntos&quot;), realcontrar con un vieyu amigu, Johnny Sirocco ([[Henry Thomas]]). Johnny, agora miembru d'una cla de carteristas y lladrones, presénta-y Amsterdam a Bill the Butcher, pa quien roba'l grupu. Amsterdam afaya que munchos de los lleales compañeros del so padre tán agora sol control de Bill, incluyendo Happy Jack Mulraney ([[John C. Reilly]]), agora un policía corruptu, y McGloin ([[Gary Lewis]]), agora unu de los secuaces de Bill. Amsterdam avérase rápido al círculu cercanu a Bill y entérase que cada añu, nel aniversariu de la batalla onde morrió'l so padre (16 de febreru), Bill lleva a cabo festejo na ciudá pola victoria sobre los Dead Rabbits. Amsterdam fai planes pa matar a Bill mientres dicha ceremonia, frente a tola comunidá de los Cinco Puntos, pa tomar revancha en públicu. Amsterdam conoz a Jenny Everdeane ([[Cameron Diaz]]), una carterista y estafadora, de quien se siente atraíu (al igual de Johnny), pero'l so interés mengua cuando afaya que Jenny tuvo una vegada sol tutelaje de Bill ya inda esfruta del so ciñu. Amsterdam gánase l'enfotu de Bill y ésti vuélvese'l so mentor. Arreyar nel imperiu semicriminal de William M. Tweed ([[Jim Broadbent]]), tamién conocíu como &quot;Boss&quot; Tweed, un políticu corruptu que dirixe'l [[Tammany Hall]], un aparatu políticu local. La influencia de Tweed ta espardida a lo llargo del baxu Manhattan, dende engarradielles de boxéu y servicios sanitarios hasta'l control de quemes. Mientres Tammany Hall y los sos oponentes lluchen pol control de la ciudá, el clima políticu ta en ebullición. Inmigrantes, na so mayoría irlandeses, son enlistados nel [[Exércitu de la Xunión]].

Mientres una obra de ''[[La cabaña del tíu Tom]]'', Amsterdam evita un asesinatu que dexa mancáu a Bill. Dambos retírense a un [[chamizu]], onde Jenny curia a Bill. Amsterdam confronta a Jenny con al respeutive de Bill, tienen un discutiniu que depués s'eslee cuando tienen rellaciones. Más tarde esa nueche, Amsterdam despierta y atopa a Bill sentáu nuna siella al llau de la so cama envolubráu a una raída bandera estauxunidense. Bill fala sobre la ruina de la civilización y cómo caltuvo la so poder a lo llargo de los años per mediu de la violencia y el &quot;espectáculu d'apavoriantes actos&quot;. Diz que'l padre Vallon foi'l postreru enemigu col qu'engarró que ye merecedor de respetu, y que Vallon vencer una vegada dafechu y dexar vivir na vergüenza en cuenta de matalo. Bill atribúye-y a esi incidente la so fuercia de voluntá y el calter pa volver y lluchar pola so propia autoridá. Almite implícitamente que llegó a curiar d'Ámsterdam como si fora'l fíu que nunca tuvo. La tarde de la ceremonia llega. Johnny, quien ta namoráu de Jenny, revéla-y la verdadera identidá d'Ámsterdam a Bill nun ataque de celos y amás revéla-y los planes d'Ámsterdam p'asesinalo. Bill fai morder l'anzuelu a Amsterdam nuna actuación de llanzamientu de cuchiellos onde manca superficialmente nel pescuezu a Jenny. Mientres Bill brinda como ye costume, Amsterdam llanza un cuchiellu a Bill, quien lo esvia fácilmente y contraataca llanzando otru cuchiellu, algamando a Amsterdam nel abdome. Bill cutir repitíes vegaes mientres la ensame festexar. Bill proclama que lo dexará vivir con vergüenza (un destín peor que la muerte) como un &quot;fenómenu dignu del muséu de maravíes de [[P. T. Barnum|Barnum]]&quot; antes de quemar la so mexella con una chuchilla caliente.

Más tarde, Jenny y Amsterdam escuéndense y ella curiar hasta que se recupera. Aportunar por que se una a ella nun escape a [[San Francisco (California)|San Francisco]]. Reciben la visita de Walter &quot;Monk&quot; McGinn ([[Brendan Gleeson]]), un barberu que trabayara como mercenariu pal padre Vallon na batalla de Five Points. McGinn da-y a Amsterdam una [[navaya d'afaitar]] que perteneció al so padre. Amsterdam anuncia la so torna asitiando un coneyu muertu nuna valla en Paradise Square. El coneyu llega a Bill, quien manda a Happy Jack a encargase de quien mandaren el mensaxe. Jack alluga a Amsterdam y escorrer ente les catacumbes de la ilesia llocal, Amsterdam lo embosca y esgañar. Cuelga'l cuerpu de Paradise Square por que toos lo vean. Como represalia, Bill traviesa a Johnny coles valles d'en la mesma plaza, Amsterdam atopar morrebundu y acaba col so sufrimientu. Los Nativos colen escontra la ilesia católica onde'l irlandeses, xuntu al arzobispu, esperar. Bill promete volver cuando tean llistos y l'incidente provoca cobertoria na prensa. Boss Tweed averar a Amsterdam con un plan pa ganar a Bill y acabar cola so influencia: Tweed va sofitar la candidatura de Monk McGinn como alguacil a cambéu del votu de los irlandeses. El día de la eleición, Bill y Amsterdam obliguen a la xente a votar, dalgunos d'ellos más d'una vegada, y la resultancia ye la victoria de Monk por más cantidá de votos que votantes. Humildáu, Bill enfrentar a Monk, quien se niega a responder de forma violenta y suxure qu'alderiquen l'asuntu democráticamente. Colo cual Bill algama con una cuchiella'l llombu de Monk antes de rematalo col so propiu ''shillelagh''. Mientres el posterior funeral de Monk, Amsterdam desafía a Bill a una llucha tradicional, que acepta.

Los Disturbios de Reclutamiento de Nueva York (''[[Draft Riots]]'') empiecen xusto cuando les peaes preparar pa engarrar. Munchos ciudadanos, incluyendo la clase alta y afroestauxunidenses, son atacaos por quien protesten en contra de l'Acta de Reclutamiento de 1863. Soldaos de la [[Unión (Guerra de Secesión)|Unión]] colen al traviés de les cais de la ciudá tratando de controlar a los alborotadores. Sicasí, pa Bill y Amsterdam lo importante ye iguar les sos cuentes. Cuando les peaes atopar en Paradise Square, son atayaes por cañonazos de barcos navales de la Xunión que disparen dende'l puertu direutamente a la ciudá. Munchos muerren polos disparu y una enorme nube de polvu y escombros cubren la área. La destrucción ye sofitada por una fola de soldaos de la Xunión, que maten a dellos miembros de les peaes, incluyendo a McGloin y Shang ([[Stephen Graham]]). Solos, Amsterdam y Bill intercambien golpes ente'l fumu, y depués son baltaos por otru españíu de cañón. Cuando'l fumu esténase, Bill afaya que foi mancáu nel abdome por un cachu de metralla. Declara: &quot;Gracies a Dios, muerro como un verdaderu estauxunidense&quot;. Bill saca un cuchiellu de la so bota primero que Amsterdam apuñalar.

Los muertos son recoyíos pa ser soterraos. El cuerpu de Bill ye soterráu en [[Brooklyn]], dende onde se ve la figura de Manhattan, al llau de la tumba del padre Vallon. Amsterdam sotierra la navaya del so padre. Depués la figura va camudando rápido pos la escena remontar a los próximos cientu cuarenta años, ufiertando una vista moderna de Nueva York, dende la [[Ponte de Brooklyn]] a les [[World Trade Center|Torres Ximielgues]], y les tumbes de Bill y Vallon fueron cubiertes gradualmente por parrotales y vexetación.

== Repartu ==
{{llista de columnes|2|
* [[Leonardo DiCaprio]] como Amsterdam Vallon
* [[Daniel Day-Lewis]] como William &quot;Bill ''The Butcher''&quot; Cutting
* [[Cameron Diaz]] como Jenny Everdeane
* [[Liam Neeson]] como &quot;Padre&quot; Vallon
* [[Jim Broadbent]] como William &quot;Boss&quot; Tweed
* [[Henry Thomas]] como Johnny Sirocco 
* [[Brendan Gleeson]] como Walter &quot;Monk&quot; McGinn
* [[Gary Lewis]] como McGloin
* [[John C. Reilly]] como Happy Jack Mulraney
* [[Stephen Graham]] como Shang
* [[Larry Gilliard Jr.]] como Jimmy Spoils
* [[Eddie Marsan]] como Killoran
* [[Alec McCowen]] como Reverend Raleigh
* [[David Hemmings]] como John F. Schermerhorn
* [[Cara Seymour]] como Hell-Cat Maggie 
* [[Roger Ashton-Griffiths]] como [[P. T. Barnum]]
* [[Barbara Bouchet]] como Mrs. Schermerhorn
* [[Michael Byrne]] como Horace Greeley
* [[John Sessions]] como Harry Watkins
* [[Richard Graham]] como Harvey-Card Player
* [[Giovanni Lombardu Radice]] como Mr. Legree
* [[Martin Scorsese]] (ensin acreitar) como dueñu de casa }}.

== Producción ==
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; | &quot;El país taba disponible pa quien lo tomara y Nueva York yera un barril de pólvora. Este yera l'Estaos Xuníos non del Oeste colos sos espacios abiertos, sinón el de la claustrofobia, onde tol mundu taba apertáu. Per un sitiu, teníes la primera gran fola d'inmigrantes, los irlandeses, que yeren católicos, falaben gaélicu y yeren lleales al [[Santa See|Vaticanu]]. Per otru llau, taben los nativistas, que sentíen que yeren quien llucharen, arramáu sangre y muertu pola nación. Vieron a los irlandeses baxándose de los botes y dixeron: '¿Qué tán faciendo equí?'. Yera un caos, caos tribal. Gradualmente, hubo un entendimientu democráticu a midida que la xente aprendía de dalguna manera a convivir xuntos, cai per cai, mazana per mazana. Si la democracia nun se daba en Nueva York, nun se diba dar en nengún llau.&quot;
|-
| style=&quot;text-align: left;&quot; | — Martin Scorsese sobre cómo vio la hestoria de Nueva York como'l campu de batalla de la democracia estauxunidense moderna.&lt;ref name=Smithsonian/&gt;
|}

El cineasta [[Martin Scorsese]] creció nel barriu de [[Little Italy (Manhattan)|Little Italy]] del distritu de [[Manhattan]] na ciudá de Nueva York mientres los años 1950. Nesa dómina, notó qu'había partes del barriu que yeren muncho más antiguos que'l restu, incluyendo llábanes de los años 1810 na [[Antigua Catedral de San Patriciu (Nueva York)|antigua Catedral de San Patriciu]], cais empedradas y pequeños suétanos allugaos debaxo de grandes edificios más recién; esto espertó l'interés de Scorsese alrodiu de la historia de la zona: &quot;D'a pocu di cuenta que los italianos nun fueren los primeres en llegar, qu'otra xente tuviera ende primero que nós. A midida que empezaba a entender eso, estelábame. Siguía preguntándome: ¿Cómo se vía Nueva York? ¿Cómo yera la xente? ¿Cómo caminaben, comíen, trabayaben, vistíen?&quot;.&lt;ref name=Smithsonian&gt;{{cita web |url=http://www.fergusbordewich.com/PAGESjournalism/FBgangs.shtml |títulu=Manhattan Mayhem |author=Fergus M. Bordewich |fecha=Avientu de 2002 |publicación=''Smithsonian Magacín'' |fechaaccesu=24 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 1970, Scorsese lleó ''The Gangs of New York: An Informal History of the Underworld'' (1928) de [[Herbert Asbury]], avera del baxu mundu de la ciudá nel sieglu XIX y resultó-y una revelación. Nes semeyes de los criminales de la ciudá, Scorsese vio potencial pa una hestoria épica sobre la batalla pola democracia moderna estauxunidense. Nesi entós, Scorsese yera un direutor nuevu ensin dineru nin influencies; escontra'l final de la década, dempués del ésitu de cintes criminales como ''[[Mean Streets]]'' (1973), sobre'l so antiguu barriu, y ''[[Taxi Driver]]'' (1976), volvióse una estrella emerxente. En 1979, llogró los derechos del llibru de Asbury, sicasí llevó-y venti años poner en marcha la producción. Surdieron dificultaes a la de reproducir el monumental panorama de la Nueva York del sieglu diecinueve col estilu y detalles que Scorsese quería; cuasi nada na ciudá permanecía como se vía naquellos tiempos y filmar n'otru allugamientu nun yera una opción. Finalmente, en 1999, Scorsese llogró acomuñar con Harvey Weinstein, productor y presidente de [[Miramax Films]].&lt;ref name=Smithsonian/&gt;

Pa crear los escenarios que Scorsese imaxinara, la producción foi filmada nos grandes estudios [[Cinecittà]] en [[Roma]], [[Italia]]. El [[diseñu de producción|diseñador de producción]] [[Dante Ferretti]] recreó cuasi una milla d'edificaciones neoyorquines de mediaos del sieglu diecinueve, que consistía nun área de cinco manzanes de [[Lower Manhattan]], incluyendo'l suburbiu de los [[Five Points (Manhattan)|Cinco puntos]], una seición de la mariña del [[Ríu Este (Nueva York)|Ríu Este]] con dos barcos pesqueros de tamañu real, trenta edificios del baxu [[Broadway]], una casona aristócrata y retruques del ''hall'' de Tammany, una ilesia, una tabierna, un teatru chinu y un casino d'apuestes.&lt;ref name=Smithsonian/&gt; Pa los Cinco Puntos, Ferretti recreó les pintures del área de [[George Catlin]].&lt;ref name=Smithsonian/&gt;

Emprestóse especial atención a la fala de los personaxes, por cuenta de que los grupos de cutiu definíense polos sos acentos. L'instructor de voces de la película, Tim Monich, negar a usar un acentu [[Inglés n'Irlanda|irlandés]] xenéricu y nel so llugar enfocar en distintos dialeutos d'Irlanda y Gran Bretaña. Por cuenta de que el personaxe de DiCaprio nació n'Irlanda pero se crió n'Estaos Xuníos, el so acentu foi diseñáu pa ser un amiestu d'acentos típicos metá americanizados. Pa desenvolver los únicos acentos perdíos de los nativistas neoyorquinos como'l personaxe de Daniel Day-Lewis, Monich estudió antiguos poemes, balaes, artículos del periódicu —los cualos dacuando asonsañaben el dialeutu faláu como forma d'humor— y el ''Rogue's Lexicon'', un llibru d'espresiones de los baxos fondos que'l comisionado de la policía de Nueva York arrexuntó por que los sos homes pudieren identificar de que falaben los criminales. Un importante afayu foi una grabación en [[cilindru de fonógrafu]] de [[Walt Whitman]] recitando cuatro llinies d'un poema onde pronunciaba la pallabra &quot;world&quot; como &quot;woild&quot;. Monich llegó a la conclusión de que los nativos neoyorquinos del sieglu diecinueve sonaben paecíu al conocíu estereotipu de taxista de [[Brooklyn]] de mediaos del sieglu venti.&lt;ref name=Smithsonian/&gt;

Por cuenta de la fuertes personalidaes y distintos puntos de vista del direutor y el productor, los trés años de producción volvióse una historia aparte.&lt;ref name=Smithsonian/&gt;&lt;ref name=NYT040702&gt;{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2002/04/07/business/2-hollywood-titans-brawl-over-a-gang-epic.html |títulu=2 Hollywood Titans Brawl Over a Gang Epic |author=Laura M. Holson |fecha=7 d'abril de 2002 |work= |publicación=[[The New York Times]] |fechaaccesu=25 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=NYT101102&gt;Laura M. Holson, [http://www.nytimes.com/2002/10/11/business/media/11STUD.html Miramax Blinks, and a Double DiCaprio Vanishes], ''The New York Times'', October 11, 2002, Accessed July 15, 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=NYT021303&gt;{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2003/02/12/movies/it-s-harvey-weinstein-s-turn-to-gloat.html |títulu=It's Harvey Weinstein's Turn to Gloat |author=Rick Lyman |fecha=12 de febreru de 2003 |work= |publicación=The New York Times |fechaaccesu=15 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; Scorsese defendía firmemente la so visión artística tocantes a la estética y duración, ente que Weinstein lluchaba por una versión más simplificada y comercial. Mientres les demorances, actores de sonadía como [[Robert De Niro]] y [[Willem Dafoe]] tuvieron qu'abandonar la producción por cuenta de conflictos con otros proyeutos. Los costos devasaron un 25% el presupuestu orixinal, algamando un costo de más de 100 millones de dólares.&lt;ref name=NYT040702/&gt; L'eleváu presupuestu fizo que fuera vital pa Miramax Films un ésitu comercial al curtiu plazu.&lt;ref name=NYT101102/&gt;&lt;ref name=V051501&gt;{{cita publicación |url=http://www.variety.com/article/VR1117867307.html |títulu=Miramax, Scorsese gang up |author=Dana Harris, Cathy Dunkley |fecha=15 de mayu de 2001 |work= |publicación=Variety |fechaaccesu=25 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt; Dempués de que la postproducción foi rematada en 2001, la película retrasar por más d'un añu. La xustificación oficial foi que, tres los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001|atentaos del 11 de setiembre]], ciertos elementos del filme podríen cafiar al públicu; la postrera toma de la cinta ye una vista contemporánea de la ciudá de Nueva York, col [[World Trade Center]], a pesar de que les Torres Ximielgues fueren baltaes nos ataques faía más d'un añu antes del estrenu de la película.&lt;ref name=&quot;quickstop&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.quickstopentertainment.com/elsewhere/33.html |títulu=Hollywood Elsewhere: Gangs vs. Gangs |author=Jeffrey Wells |fechaaccesu=20 d'avientu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071026043820/http://www.quickstopentertainment.com/elsewhere/33.html |fechaarchivu=26 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt; Sicasí, esta esplicación foi desmentida por Scorsese, quien afirmó que la producción inda s'atopaba filmando dalgunes curties tomes inclusive n'ochobre de 2002.&lt;ref name=NYT101102/&gt;&lt;ref name=V052002&gt;{{cita publicación |url=http://www.variety.com/article/VR1117867307.html |títulu=Gangs of the Palais |author=Cathy Dunkley |fecha=20 de mayu de 2002 |work= |publicación=Variety |fechaaccesu=15 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Weinstein siguió esixendo cortes na duración de la película, y dalgunos d'ellos fueron fechos finalmente. N'avientu de 2001, Jeffrey Wells —nesi entós del sitiu de [[Kevin Smith]]— reseñó una copia de lo que yera'l filme hasta esi momentu. Wells reparó qu'a esi trabayu faltábalu narración, yera de 20 minutos más llargu y yera &quot;distintu a la versión de los cines&quot; y que la socesión d'escenes yera &quot;esautamente la mesma&quot; en dambes versiones. A pesar de les semeyances, Wells atopó que la copia del trabayu yera más rica y satisfactoria que la versión de los cines. Coles mesmes, Scorsese afirmó que la versión exhibida nos cines ye'l so [[final cut]], anque declaró que-y pasó la versión alternativa de más de tres hores d'a dellos amigos y almitió: &quot;Dexando de llau les mios obligaciones contractuales p'apurrir una versión más curtia de dos hores y cuarenta minutos a Miramax, ésta ye la versión cola que toi más contentu&quot;.&lt;ref name=&quot;quickstop&quot; /&gt;

Nuna entrevista con [[Roger Ebert]], Scorsese esclarió los verdaderos problemes cola corte de la película. Ebert dixo:

{{cita|Les sos conversaciones con Weinstein, dixo, fueron siempres buscando la duración cola que la película funcionara. Cuando eso llegó a la prensa, foi traducíu n'engarradielles. La película dura anguaño 168 minutos, dixo, y esa ye la duración correuta, y ye por eso que nun va haber nenguna corte del direutor, porque ésta ye la corte del direutor.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20021215/PEOPLE/212010305 |títulu=Gangs all here for Scorsese |author= |fecha=15 d'avientu de 2002 |work= Chicago Sun-Times |publicación= |fechaaccesu=6 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;}}

== Exactitú histórica ==
Scorsese recibió tantu crítiques como aponderamientos pola so descripción histórica na película. Nuna entrevista na [[Public Broadcasting Service|PBS]] pa la History News Network, el profesor Tyler Anbinder de la [[Universidá George Washington]] faló sobre los aspeutos históricos del filme.&lt;ref name=&quot;hhn&quot;&gt;[http://hnn.us/comments/6212.html History News Network] {{Wayback|url=http://hnn.us/comments/6212.html |fecha=20031209182847 }}&lt;/ref&gt; Anbinder dixo que la recreación visual del ambiente de metá del sieglu diecinueve de Nueva York y los [[Five Points (Manhattan)|Five Points]] &quot;nun podría ser meyor&quot;.&lt;ref name=&quot;hhn&quot;/&gt; Tolos escenarios fueron construyíos nos esteriores de los estudios [[Cinecittà]] en Roma.&lt;ref&gt;[http://bookreview.net/gangs/index.html Mixing Art and a Brutal History] {{Wayback|url=http://bookreview.net/gangs/index.html |fecha=20070817165451 }}&lt;/ref&gt; Anbinder tamién emponderó la representación de la persecución y la discriminación a los inmigrantes d'esa dómina, particularmente los irlandeses. Escontra 1860, la ciudá de Nueva York tenía 200.000 irlandeses,&lt;ref&gt;''The New York Irish'', Ronald H. Bayor and Timothy Meagher, eds. ([[Johns Hopkins University Press]], 1996)&lt;/ref&gt; dientro d'una población total de 800.000.&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120524000955/findarticles.com/p/articles/mi_m2248/is_n118_v30/ai_17150109/ &quot;19th century AD.&quot;] ''Adolescence'', Summer, 1995 by Ruskin Teeter.&lt;/ref&gt; La revuelta que da entamu a la película, anque ficticia, foi &quot;razonablemente fiel a la hestoria&quot; d'engarradielles d'esi tipu, sacante pola cantidá de muertes n'engarradielles ente peaes y disturbios ciudadanos.&lt;ref name=&quot;hhn&quot;/&gt;

El llibru de Asbury describe a los Bowery Boys, Plug Uglies, True Blue Americans, [[Shirt Tails]] y Dead Rabbits (&quot;Coneyos muertos&quot;), quien fueron nomaos debíu al coneyu muertu qu'usaben nuna pica como bandera de batalla.&lt;ref name=Smithsonian/&gt; El llibru tamién describe a William Poole, la inspiración pa William &quot;Bill the Butcher&quot; Cutting, un miembru de los Bowery Boys, boxeador a [[Boxeo#La era_del boxéu_a_pu.C3.B1o_llimpiu|puñu llimpiu]] y líder del movimientu políticu ''[[Know Nothing]]''. Poole nun yera de los Five Points y foi asesináu cuasi una década antes de los ''[[Draft Riots]]''. Dambos Bill, el real y el ficticiu, teníen carniceríes, pero nun se conoz que Poole matara a naide.&lt;ref&gt;[http://herbertasbury.com/gangsofnewyork/ Herbert Asbury website] {{Wayback|url=http://herbertasbury.com/gangsofnewyork/ |fecha=20070416144337 }} Gangs of New York&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://herbertasbury.com/billthebutcher/billp.asp Herbert Asbury website] {{Wayback|url=http://herbertasbury.com/billthebutcher/billp.asp |fecha=20070825213036 }} Bill the Butcher&lt;/ref&gt; El llibru amás fala sobre otros gangsters famosos d'esa dómina como Rede Rocks Farrell, Slobbery Jim y Hell-Cat Maggie, quien llimaba los sos dientes delanteros y usaba uñes de metal, interpretada por [[Cara Seymour]] na película.&lt;ref name=Smithsonian/&gt;

Según Paul S. Boyer &quot;el periodu dende 1830 hasta 1850 fueron tiempos de desorde cuasi continuu y baturiciu ente los probes de la ciudá. Ente los años 1834 y 1844 viéronse más de 200 importantes guerres ente peaes solo na ciudá de Nueva York, y n'otres ciudaes el patrón yera similar&quot;.&lt;ref&gt;Paul S. Boyer (1992). &quot;''[https://books.google.com/books?id=HRgnJVpynD8C&amp;pg=RA1-PA1845&amp;dq&amp;hl=en#v=onepage&amp;q=&amp;f=false Urban Masses and Moral Order in America, 1820-1920]''&quot;. [[Harvard University Press]]. ISBN 0674931106&lt;/ref&gt; En 1839, l'alcalde Philip Hone declaró: &quot;Esta ciudá ta infestada por peaes embravecíos desdichaos&quot; quien &quot;patrullen les ciudaes faciendo de la nueche abominable y faltando a tou aquel que nun tien la fuercia abondo como pa defendese&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/1990/09/20/opinion/gangs-crime-smut-violence.html Gangs, Crime, Smut, Violence]. ''The New York Times.'' 20 de setiembre de 1990.&lt;/ref&gt; La gran engarradiella ente bandes de 1846 retratada na película ye ficticia, anque hubo una ente Bowery Boys y Dead Rabbits nos Five Points el 4 de xunetu de 1857 que nun foi mentada nel filme.&lt;ref&gt;[http://www.virtualny.cuny.edu/riots.html Virtual New York City, CUNY] VNY: Riots&lt;/ref&gt; L'historiador Vincent DiGirolamo conclúi que &quot;''Gangs of New York'' vuélvese una epopeya histórica ensin cambeos a lo llargo del tiempu. L'efeutu ye conxelar les rivalidaes etnoculturales sobre'l cursu de tres décades y retratales como odios ancestrales non alteriaos por cambeos demográficos, ciclos económicos y realineamientos políticos&quot;.&lt;ref&gt;Vincent DiGirolamo. &quot;Such, Such Were the B'hoys&quot;, Radical History Review Vol. 90 (2004), pp.&amp;nbsp;123–41.&lt;/ref&gt;

Na película, los ''Draft Riots'', o disturbios de reclutamiento, fueron representaos mayoritariamente como actos de destrucción, sicasí, hubo muncha violencia mientres esa selmana de xunetu de 1863. La violencia resultó en más de cien muertos, dalgunos d'ellos afroestauxunidenses. Los negros fueron oxetu de violencia de les bandes irlandeses, en parte pola competencia llaboral que más esclavos llibres podríen causar na ciudá.&lt;ref&gt;Johnson, Michael.&quot;The New York Draft Riots&quot;. Reading the American Past, 2009 p. 295.&lt;/ref&gt;

La película fai referencia al [[Antiguu Palaciu de Xusticia del Condáu de Nueva York]] cuando [[William M. Tweed|&quot;Boss&quot; Tweed]] fálase sobre los planes &quot;modestos&quot; y &quot;económicos&quot; de la estructura.

Na película, la [[Inmigración china n'Estaos Xuníos|inmigración china]] yera lo suficientemente común na ciudá como pa tener la so propia comunidá y llugares públicos. Sicasí, la inmigración significativa de chinos a Nueva York nun empezar hasta 1869 (anque los primeros chinos empezaron a llegar a América a partir de los años 1840), dómina na cual la construcción del [[primer ferrocarril transcontinental d'Estaos Xuníos]] foi rematada. El teatru chinu de la cai Pell tampoco foi termináu hasta los años 1890.&lt;ref&gt;Hamill, Pete. [https://web.archive.org/web/20030207045308/http://www.nydailynews.com/news/story/43543p-41030c.html &quot;Trampling city's history.&quot;] ''[[New York Daily News]]''. Consultáu'l 4 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt;

The Old Brewery, l'atarraquitáu edificiu d'apartamentos qu'apaez na película en 1846 y 1862-63, foi en realidá baltáu en 1852.&lt;ref&gt;[http://www.nychinatown.org/history/1800s.html R. K. Chin, &quot;A Journey Through Chinatown.&quot;]&lt;/ref&gt;

== Estrenu ==
Entamábase que la película fora estrenada'l 21 d'avientu de 2001, a tiempu pa los [[Premios Óscar de 2002|Premios Óscar]] d'esi añu, sicasí la producción pasar de llargu por cuenta de que Scorsese inda s'atopaba filmando.&lt;ref name=NYT101102/&gt;&lt;ref name=V052002/&gt; Una meyora de venti minutos foi proyeutáu nel [[Festival de Cannes]] de 2002 nun eventu nel [[Palaciu de Festivales y Congresos de Cannes|Palaciu de Festivales y Congresos]] con Scorsese, DiCaprio, Diaz y Weinstein ente los asistentes.&lt;ref name=V052002/&gt;

Una vegada filmada, Harvey Weinstein quería que la película llegara a los cines el 25 d'avientu de 2002, pero un potencial conflictu con otra cinta protagonizada por [[Leonardo DiCaprio]], ''[[Catch Me If You Can]]'', producida por [[DreamWorks]], obligar a mover l'estrenu a una fecha anterior. Dempués de negociaciones ente delles partes, incluyendo DiCaprio, Weinstein y [[Jeffrey Katzenberg]] de DreamWorks, la decisión tomóse considerando razones económiques: DiCaprio nun quería enfrentase al conflictu de promocionar dos estrenos engarraos; Katzenberg llogró convencer a Weinstein que la violencia y el conteníu adulto de ''Gangs of New York'' non necesariamente diba atraer a les families na [[Navidá]]. La mayor esmolición de tolos arreyaos yera maximizar les resultaos del día del estrenu, una parte importante de la economía de la industria del cine.&lt;ref name=NYT101102/&gt;

Depués de trés años en producción, la película foi estrenada'l 20 d'avientu de 2002, un añu dempués de la fecha orixinal entamada.&lt;ref name=V052002/&gt;

Ente que la película foi llanzada en [[DVD]] y [[Blu-ray]], nun hai planes pa editar una [[versión del direutor]]. &quot;Marty nun cree n'eso&quot;, dixo la montajista [[Thelma Schoonmaker]]. &quot;Él cree n'amosar solo la película terminada&quot;.&lt;ref name=&quot;quickstop&quot; /&gt;

== Recibimiento ==

=== Taquilla ===
[[Ficheru:Leo Scor Diaz(GangsofNY)-.jpg|thumb|300px|right|[[Leonardo DiCaprio]], [[Martin Scorsese]] y [[Cameron Diaz]] nel [[Festival de Cannes]], 2002.]]

La película recaldó 77.812.000 [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] n'Estaos Xuníos y Canadá, 23.763.699 dólares en Xapón y 16.358.580 dólares nel Reinu Uníu. Los ingresos totales fueron de 193.772.504 dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=main&amp;id=gangsofnewyork.htm |títulu=Gangs of New York |author= |fecha=|work= |publicación= |fechaaccesu=25 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica ===
Les crítiques del filme fueron mayoritariamente positives. El sitiu web [[Rotten Tomatoes]] arrexuntó un 75% de crítiques positives, basáu en 202 reseñes.&lt;ref&gt;[http://www.rottentomatoes.com/m/gangs_of_new_york/ Gangs of New York – Rotten Tomatoes]&lt;/ref&gt;
El sitiu [[Metacritic]] dio-y un puntaje de crítiques favorables de 72 sobre 100.&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.metacritic.com/movie/gangs-of-new-york/critic-reviews |títulu=Gangs of New York |fecha=7 de febreru de 2003 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2011 |publicación=metacritic.com}}&lt;/ref&gt;

El críticu [[Roger Ebert]] emponderó la película anque nun la calificó ente los meyores de Scorsese, ente que'l so compañeru de ''At the Movies'' [[Richard Roeper]] llamar &quot;una obra maestra&quot; y declarar una firme competidora pal Oscar a la meyor película.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://bventertainment.go.com/tv/buenavista/atm/reviews.html?sec=6&amp;subsec=Gangs+of+New+York |títulu=At the Movies: Gangs of New York |author=Roger Ebert and Richard Roeper |fechaaccesu=20 d'avientu de 2002 }} |2=http://bventertainment.go.com/tv/buenavista/atm/reviews.html?sec=6&amp;subsec=Gangs+of+New+York |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Paul Clinton de la [[CNN]] llamar &quot;una gran epopeya estauxunidense&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/12/19/sproject.ca02.gangs.review/index.html |títulu=Review: Epic 'Gangs' Oscar-worthy effort |author=Paul Clinton |fechaaccesu=19 d'avientu de 2002 |work=CNN |fecha=19 d'avientu de 2002 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070503121839/http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/12/19/sproject.ca02.gangs.review/index.html |fechaarchivu=3 de mayu de 2007 }}&lt;/ref&gt; En ''[[Variety]]'', Todd McCarthy escribió que la cinta &quot;quédase un pocu corta tocantes a películes grandioses, pero aun así ye impresionante y tan densamente trabayada que puxantemente te abre los güeyos y la mente con al respeutive de aspeutos de la hestoria estauxunidense que nun fueron enseñaos&quot;. McCarthy resaltó l'atención meticulosa a los detalles históricos y al [[diseñu de producción]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.variety.com/review/VE1117919499.html?categoryid=31&amp;cs=1 |títulu=Review: Gangs of New York Review |author=Todd McCarthy |fechaaccesu=5 d'avientu de 2002 | work=Variety |fecha=5 d'avientu de 2002}}&lt;/ref&gt;

== Premios == 
La película recibió un total de diez nominaciones pa los premios pa la [[Premios Óscar de 2003|75ª edición de los premios Óscar]], incluyendo'l [[Óscar a la meyor película]], anque nun llogró llevase nenguna estauína. Coles mesmes, la cinta foi incluyida n'ente los diez meyores películes del añu según [[National Board of Review]]. Tocantes a los [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]], el filme recibió cinco nominaciones, de les cualos llogró'l premiu nes categoríes de [[Globu d'Oru al meyor direutor|meyor direutor]] (Scorsese) y [[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|meyor cantar orixinal]] (&quot;[[The Hands That Built America]]&quot;). Pela so parte, Daniel Day-Lewis recibió candidatures a numberosos premios y ganó los premios [[BAFTA al meyor actor|BAFTA]] y [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor actor|SAG]] como meyor actor.&lt;ref name=premios&gt;{{cita publicación |títulu=Awards|url=https://www.imdb.com/title/tt0217505/awards?ref_=tt_awd|editorial=[[IMDb]] |fechaaccesu=29 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; border:1px solid #cedff2; background:#F5FAFF&quot;
|-
! align=&quot;left&quot; | Llista de premios y nominaciones&lt;ref name=premios/&gt;
|-
|
{| {{tablaguapa}}
! Organización
! Categoría
! Receptor/es
! Resultáu
|-
| rowspan=&quot;10&quot;| [[Premios Óscar]]
| [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]
| [[Alberto Grimaldi]], [[Harvey Weinstein]] 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]]
| [[Martin Scorsese]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]
| [[Jay Cocks]], [[Steven Zaillian]], [[Kenneth Lonergan]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[Óscar al meyor actor|Meyor actor]]
| [[Daniel Day-Lewis]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[Óscar a la meyor fotografía|Meyor fotografía]]
| [[Michael Ballhaus]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[Óscar al meyor montaxe|Meyor montaxe]]
| [[Thelma Schoonmaker]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu|Meyor diseñu de vestuariu]]
| [[Sandy Powell]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[Óscar al meyor diseñu de producción Meyor direición artística]]
| [[Dante Ferretti]], [[Francesca Lo Schiavo]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[Óscar al meyor soníu|Meyor soníu]]
| [[Michael Minkler]], [[Dominick Tavella]], [[David Lee (montador)|David Lee]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[Óscar al meyor cantar orixinal|Meyor cantar orixinal]]
| [[Bono (músicu)|Bono]], [[The Edge]], [[Adam Clayton]], [[Larry Mullen Jr.]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;5&quot;| [[Premios Globu d'Oru]]
| [[Globu d'Oru a la meyor película - Drama|Meyor película - Drama]]
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor]]
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| [[Globu d'Oru al meyor actor - Drama|Meyor actor - Drama]]
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]
| [[Cameron Diaz]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|Meyor cantar orixinal]]
| Bono, The Edge, Adam Clayton, Larry Mullen Jr.
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadores
|-
| rowspan=&quot;12&quot;| [[Premios BAFTA]]
| [[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]
| Alberto Grimaldi, Harvey Weinstein 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[BAFTA al meyor direutor|Meyor direutor]]
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[BAFTA al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]
| Jay Cocks, Steven Zaillian, Kenneth Lonergan
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[BAFTA al meyor actor|Meyor actor]]
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| [[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor música orixinal]]
| [[Howard Shore]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[BAFTA a la meyor fotografía|Meyor fotografía]]
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[BAFTA al meyor montaxe|Meyor montaxe]]
| Thelma Schoonmaker
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[BAFTA al meyor diseñu de producción|Meyor diseñu de producción]]
| Dante Ferretti
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[BAFTA al meyor diseñu de vestuariu Meyor vestuariu]]
| Sandy Powell
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[BAFTA al meyor maquillaxe y peluquería|Meyor maquillaxe y peluquería]]
| [[Manlio Rocchetti]], [[Aldo Signoretti]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[BAFTA al meyor soníu|Meyor soníu]]
| [[Tom Fleischman]], [[Ivan Sharrock]], [[Eugene Gearty]], [[Philip Stockton]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[BAFTA a los meyores efeutos visuales|Meyores efeutor visuales]]
| [[Bruce Steinheimer]], [[Michael Owens]], [[Edward Hirsh]], [[Jon Alexander]]
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[Premios del Sindicatu d'Actores]]
| [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor actor|Meyor actor]]
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| AARP Movies for Grownups Awards
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor guionista |
Jay Cocks
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[American Film Institute|AFI Awards]]
| Película del añu |

| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadora
|-
| [[American Cinema Editors]]
| Meyor montaxe - Drama |
Thelma Schoonmaker
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadora
|-
| [[American Society of Cinematographers]]
| Meyor cinematografía - Cine
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Art Directors Guild
| Meyor diseñu de producción - Película de dómina o fantasía |
Dante Ferretti, Stefano Maria Ortolani, Robert Guerra, Alessandro Alberti, Maria-Teresa Barbasso, Dimitri Capuani, Nazzareno Piana |
style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;9&quot;| Awards Circuit Community Awards
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor guión orixinal
| Jay Cocks, Steven Zaillian, Kenneth Lonergan
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor montaxe |
Thelma Schoonmaker
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor direición d'arte |
Dante Ferretti, Francesca Lo Schiavo 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Meyor soníu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor diseñu de vestuariu |
Sandy Powell
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor repartu |
[[Leonardo DiCaprio]], Daniel Day-Lewis, [[John C. Reilly]], Cameron Diaz, [[Liam Neeson]], [[Henry Thomas]], [[Brendan Gleeson]], [[Jim Broadbent]], [[Gary Lewis]], [[Eddie Marsan]] 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[Premios de l'Academia Xaponesa]]
| Meyor película estranxera |

| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| [[Boston Society of Film Critics Awards]]
| Meyor película |

| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Meyor direutor
| Martin Scrosese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Meyor actor de reparto
| John C. Reilly
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| [[Broadcast Film Critics Association Awards]]
| Meyor película |

| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor direutor
| Martin Scrosese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Tercer llugar
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[Broadcast Film Critics Association Awards]]
| Meyor película |

| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Cuartu puestu
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| [[Asociación de Críticos de Cine de Chicago|Chicago Film Critics Association Awards]]
| Meyor direutor
| Martin Scrosese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[Premiu César]]
| Meyor película estranxera |
Martin Scrosese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[Asociación de Críticos de Cine de Dallas-Fort Worth|Dallas-Fort Worth Film Critics Association Awards]]
| Meyor película |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| [[Directors Guild of America]]
| Meyor direutor - Cine
| Martin Scrosese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| [[Premiu Edgar|Edgar Allan Poe Awards]]
| Meyor película |
Jay Cocks, Steven Zaillian, Kenneth Lonergan
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[Empire Awards]]
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Escena del añu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| Florida Film Critics Circle Awards
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;9&quot;| Gold Derby Awards
| Meyor película |
Alberto Grimaldi, Harvey Weinstein, Martin Scorsese 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor guión orixinal
| U2 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor cantar orixinal
| Jay Cocks, Kenneth Lonergan, Steven Zaillian 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor montaxe |
Thelma Schoonmaker 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor vestuariu |
Sandy Powell
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor direición d'arte |
Dante Ferretti, Francesca Lo Schiavo
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| rowspan=&quot;6&quot;| Golden Schmoes Awards
| Meyor direutor del añu |
Martin Scorsese 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Meyor actor del añu |
Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor personaxe del añu |
Daniel Day-Lewis 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| Película favorita del añu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Película más sobrovalorada del añu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Mayor decepción del añu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| Golden Trailer Awards
| Meyor show
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor drama |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[Premios Grammy]]
| [[Premiu Grammy a la meyor escoyeta de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|Meyor escoyeta de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual]]
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| [[Premiu Grammy al meyor cantar escritu pa una película, televisión o otru mediu visual|Meyor cantar escritu pa una película, televisión o otru mediu visual]]
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Harry Awards
| 
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Hollywood Makeup Artist and Hair Stylist Guild Awards
| Meyor peluquería d'época - Cine |
Aldo Signoretti
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| International Online Cinema Awards
| Meyor repartu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[Nastro d'argento]]
| Meyor escenografía |
Dante Ferretti
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor direutor estranxeru |
Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| rowspan=&quot;14&quot;| Italian Online Movie Awards
| Meyor película |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor direición
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor guión
| Jay Cocks, Steven Zaillian, Kenneth Lonergan 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor actriz de repartu |
Cameron Diaz
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor montaxe |
Thelma Schoonmaker
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor escenografía |
 
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadora
|-
| Meyor banda sonora orixinal
| Howard Shore
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor cantar orixinal
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor repartu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor vestuariu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor marquillaje
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyores efeutos sonoros
| 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Kansas City Film Critics Circle Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| Las Vegas Film Critics Society Awards
| Meyor película |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor actor de reparto
| John C. Reilly
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor cantar
| 
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadora
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[LAFCA|Los Angeles Film Critics Association Awards]]
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor diseñu de producción
| Dante Ferretti
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| Motion Picture Sound Editors
| Meyor edición de soníu - Diálogu y doblaxe
| Philip Stockton, Eugene Gearty, Marissa Littlefield, Hal Levinsohn, Kenton Jakub 
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadores
|-
| Meyor edición de soníu - Diálogu y doblaxe - Llargumetraxe |
Fred Rosenberg 
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor edición de sonido - Efeuto de soníu y foley
| Philip Stockton, Eugene Gearty, Frank Kern, Steven Visscher, Bruce Pross, Kam Chan
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor edición de soníu Música - Llargumetraxe |
Jennifer L. Dunnington, Kathy Durning, Tass Filipos, Patricia Carlin
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[MTV Movie Awards]]
| [[MTV Movie al meyor villanu|Meyor villanu]]
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor beso
| Leonardo DiCaprio, Cameron Diaz 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[National Board of Review]]
| Top 10 películes
| 
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadora
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[New York Film Critics Circle Awards]]
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor cinematógrafo
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| Online Film &amp; Television Association
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;9&quot;| [[Críticos de Cine de Nueva York en Llinia]]
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor diseñu de producción
| Dante Ferretti, Alessandro Alberti,, Maria-Teresa Barbasso, Dimitri Capuani, Stefano Maria Ortolani, Nazzareno 
Piana, Francesca Lo Schiavo
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadores
|-
| Meyor cantar orixinal
| Bono, The Edge, Adam Clayton, Larry Mullen Jr. 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor montaxe |
Thelma Schoonmaker 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor vestuariu |
Sandy Powell 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor maquillaxe y peluquería
| Elisabetta De Leonardis, Rosa Luciani, Mario Michisanti, Manlio Rocchetti 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor amiestu de soníu |
Tom Fleischman, Eugene Gearty, Ivan Sharrock 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor edición de soníu |
Eugene Gearty, Marissa Littlefield 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;8&quot;| [[Sociedá de Críticos de Cine en Llinia|Online Film Critics Society Awards]]
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Top 10 películes del añu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Sestu llugar
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor repartu |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor direición d'arte |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor vestuariu |
Sandy Powell
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor soníu |
Philip Stockton
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| PGA Awards
| Meyor prducción - Cine
| Alberto Grimaldi, Harvey Weinstein 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| Phoenix Film Critics Society Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor diseñu de producción
| Dante Ferretti
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor vestuariu |
Sandy Powell
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyor marquillaje
| Manlio Rocchetti, Aldo Signoretti 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Russian Guild of Film Critics
| Meyor actor estranxeru |
Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| San Diego Film Critics Society Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;7&quot;| [[Premios Satellite]]
| [[Satellite al meyor actor - Drama|Meyor actor - Drama]]
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| [[Satellite a la meyor direición d'arte y diseñu de producción Meyor direición d'arte]]
| Dante Ferretti, Francesca Lo Schiavo
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadores
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor soníu |
Philip Stockton
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor montaxe |
Thelma Schoonmaker
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadora
|-
| Meyor vestuariu |
Sandy Powell
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidata
|-
| Meyores efeutos visuales
| R. Bruce Steinheimer, Michael Owens, Edward Hirsh, Jon Alexander 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| Seattle Film Critics Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor diseñu de producción
| Dante Ferretti
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor fotografía
| Michael Ballhaus
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| Southeastern Film Critics Association Awards
| Meyor película |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Quintu llugar
|-
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| [[Teen Choice Awards]]
| Meyor besu |
Cameron Diaz, Leonardo DiCaprio 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Toronto Film Critics Association Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Utah Film Critics Association Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| Vancouver Film Critics Circle
| Meyor direutor
| Martin Scorsese
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganador
|-
| Meyor película |
 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Tercer llugar
|-
| Village Voice Film Poll
| Meyor actuación
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Segundu llugar
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| Visual Effects Society Awards
| Meyores efeutos visuales secundarios - Cine |
Michael Owens, Camille Geier, Edward Hirsh, Jon Alexander 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor pintura matte - Cine |
Brett Northcutt, Ronn Brown, Mathieu Raynault, Evan Pontoriero 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidato
|-
| Washington DC Area Film Critics Association Awards
| Meyor actor
| Daniel Day-Lewis
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| rowspan=&quot;3&quot;| World Soundtrack Awards
| Meyor música orixinal del añu |
Howard Shore
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor compositor de soundtrack del añu |
Howard Shore
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatu
|-
| Meyor cantar orixinal - Cine |
Adam Clayton, The Edge, Bono, Larry Mullen Jr. 
| style=&quot;background: #ddffdd&quot;|Ganadores
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| World Stunt Awards
| Meyor llucha |
Nina Armstrong, Bob Colletti, Blaise Corrigan, Douglas Crosby, Mark Mottram, Claudio Pacifico, John Perretti, Gustáv Kyselica 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| Meyor coordinador de dobles y/o direutor de segunda unidá - Cine |
G.A. Aguilar, Vic Armstrong 
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
| [[Premios WGA|Writers Guild of America]]
| Meyor guión orixinal
| Jay Cocks, Steven Zaillian, Kenneth Lonergan
| style=&quot;background: #ffdddd&quot;|Candidatos
|-
|}
|-
|}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
*{{wikiquote|Gangs of New York|de la película ''Gangs of New York''}}
*{{commonscat|Gangs of New York|''Gangs of New York''}}
*{{IMDb títulu|0217505}}
*{{filmaffinity|478154|Gangs of New York}}

{{Traducíu ref|en|Gangs of New York|oldid=722137141}}

{{Tradubot|Gangs of New York}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Películes basaes en llibros]]
[[Categoría:Películes dramátiques d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Películes de gánsteres]]
[[Categoría:Películes sobre la Guerra de Secesión]]
[[Categoría:Películes sobre racismu]]
[[Categoría:Películes de Miramax]]
[[Categoría:Películes de cine históricu]]
[[Categoría:Películes candidates al premiu Óscar a la meyor película]]
[[Categoría:Películes sobre inmigración]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4jm2nhy2zqedajn0q221ons60h7uxms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Up</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167215</id>
    <revision>
      <id>3703280</id>
      <parentid>3696757</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103223" xml:space="preserve">{{película}}
'''''Up''''' ye una [[Cine d'animación|película d'animación]] y [[Cine d'aventures|aventures]] producida por [[Walt Disney Pictures]] y [[Pixar|Pixar Animation Studios]], dirixida por [[Pete Docter]], estrenada en [[Cine en 2009|2009]] y ganadora de dos [[premios Óscar]].&lt;ref name=&quot;academy awards n&amp;w&quot;/&gt; La trama rellata les aventures d'un vilbu d'edá avanzada llamáu Carl Fredricksen y de un neñu [[Escultismu|escultista]] que'l so nome ye Russell, quien viaxen a Tabayones del Paraísu, en [[Venezuela]], nel interior d'una casa flotante suspendida con globos rellenos d'[[heliu]].

Ye'l segundu llargumetraxe de Docter, quien primeramente había empobináu ''[[Monsters, Inc.]]'', y cuenta coles voces n'[[Idioma inglés|inglés]] d'[[Edward Asner]], [[Christopher Plummer]], [[Bob Peterson]] y [[Jordan Nagai]]. De la mesma, ye la décima producción de los estudios Pixar, según la primera n'exhibise en [[Disney Dixital 3D]];&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.usatoday.com/life/movies/news/2009-05-21-pixar-main_N.htm | títulu=Pixar moves on 'Up' with its 10th movie | apellíu=Wloszczyna | nome=Susan | fecha=21 de mayu de 2009 | obra=[[USA Today]] | editorial=[[Gannett Company|Gannett]] |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; na so proyeición en sales de cine, fíxose acompañar del curtiumetraxe ''[[Partly Cloudy]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://pixarplanet.com/blog/partly-cloudy-pixars-next-short|títulu=Partly Cloudy, Pixar's Next Short|obra=Pixar Planet|fecha=7 de febreru de 2009 |fechaaccesu=7 de febreru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tuvo proyeiciones en delles sales selectes con teunoloxía [[Dolby|Dolby 3D]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dolby - Disney Pixar Up - Dolby 3D Dixital Cinema|url=http://www.dolby.com/consumer/motion_picture/dolby-3d-dixital-cinema-up.html|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090504093157/http://www.dolby.com/consumer/motion_picture/dolby-3d-dixital-cinema-up.html |fechaarchivu=4 de mayu de 2009 |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; El so estrenu asocedió'l 29 de mayu de 2009 en [[Estaos Xuníos]], anque antes inauguró'l [[Festival de Cannes|Festival de cine de Cannes]] d'esi añu, onde se convirtió na primer cinta animada o en [[Computación gráfica|tercer dimensión]] qu'abrió esti eventu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Disney/Pixar's Up to Open Cannes |obra=ComingSoon.net |fecha=19 de marzu de 2009 |url=http://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=53820 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

Tres el so estrenu, llogró polo xeneral una [[Crítica cinematográfica|crítica]] positiva: algamó un porcentaxe de 98% nel sitiu especializáu [[Rotten Tomatoes]]&lt;ref name=&quot;rotten98&quot;/&gt; (que la calificó como la meyor película de 2009)&lt;ref name=&quot;gold tom&quot;/&gt; y recaldó una cantidá cimera a 730 millones USD en tol mundu,&lt;ref name=&quot;reception&quot;/&gt; fechu que la llevó a convertise na tercer película más esitosa de la productora, solo per debaxo de ''[[Finding Nemo]]'' (2003) y ''[[Toy Story 3]]'' (2010). Tocantes a premios, amás del par de Óscares llograos, ye la segunda cinta animada que recibió una nominación como meyor película en felicidá premiación, dempués de ''[[Beauty and the Beast (película de 1991)|Beauty and the Beast]]'' (1991).&lt;ref name=oscar&gt;{{cita web |url=http://www.msnbc.msn.com/id/35196951/ns/entertainment-movies/|títulu=Things looking 'Up' for best picture race|editorial=[[MSNBC.com]] |fechaaccesu=2 de febreru de 2010|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otres reconocencies inclúin los [[Premiu Globu d'Oru 2009|Globos d'Oru]] nes categoríes de [[Globu d'Oru a la meyor película animada|meyor película animada]] y [[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|meyor banda sonora]], apurríos pola [[Asociación de la Prensa Estranxera de Hollywood]].&lt;ref name=&quot;ew1&quot;/&gt;

== Argumentu ==

=== Sinopsis ===
Les primeres escenes retomen la infancia de Carl Fredricksen, un neñu cobarde y serio qu'idolatra al famosu esplorador Charles F. Muntz Jr, que les sos anécdotes suelen rellatase nunos informativos proyeutaos nes sales de cine de la dómina. Un día, n'allegando al cine pa mirar les nueves aventures de Muntz, Carl enterar de qu'esti foi acusáu de fabricar la cadarma d'una ave xigante, que afirmó qu'afayara en Tabayones del Paraísu. Ante l'afayu de la so supuesta mentira, perdió'l so emplegu. Sicasí, comprometióse a tornar a esi sitiu pa traer consigo un exemplar vivu d'esa ave y asina retomar la so reputación. La revelación de la mentira de Muntz atristaya al mozu Carl. 

Poco dempués, Carl conoz a una neña enérxica y daqué excéntrica llamada Ellie, que coincidentemente tamién ye una fanática de Muntz. Esta confiésa-y el so deséu de treslladar el so club (allugáu nuna casa abandonada nel barriu) a un cantil con vista a Tabayones del Paraísu, a onde allegó Muntz. Carl promételu ayudar a concretar el so plan. Conforme les escenes avancen, ver a unos adultos Carl y Ellie contrayendo matrimoniu y viviendo onde enantes yera'l club d'ella, anque esta vegada restauráu por completu. Él trabaya como vendedor de globos, ente que ella consigue un emplegu nun zoolóxicu de la ciudá. De primeres, quieren tener hijo pero, dempués de que pierden un neñu, afayen que nun pueden tener más y empiecen a pensar más en viaxar. Magar dambos intenten aforrar pa poder allegar dalgún día a Tabayones, siempres terminen gastando lo que lleven aforráu en dalguna otra necesidá que se-yos va presentando. Más tarde, Ellie carez de secute y fina ensin que la pareya llogre llevar a cabu'l viaxe naguáu, daqué de lo que se llamenta fondamente Carl.

Preséntase agora a un Carl avieyáu, vilbu, solitariu y gurniador habitando la mesma casa, anque esta tópase arrodiada agora por una redolada urbanista de rascacielos y edificios prominentes. Unos contratistes que trabayen nuna zona cerca de la casa de Carl solicitáron-y mercar la so casa pa ocupar el terrén nuna nueva construcción, sicasí'l vieyu negar a vende-yos la so propiedá. Nuna ocasión, el vieyu manca a unu de los trabayadores por cuenta de que baltó por accidente'l buzón de corréu del so llar, lo cual causa que se-y unvie una orde xudicial onde se-y obliga a desallugar la so casa pa treslladase a una residencia nueva. Al nun haber otra alternativa, Carl ingenia encher decenes de miles de globos d'[[heliu]] un día antes de ser desallugáu, p'arreyar la casa a estos y poder llevá-yla consigo nos altores. Cuando esto asocede, y efeutivamente la casa llevantar del so sitiu, decatar de que tamién se traxo con él a Russell, un neñu que pertenez al grupu escultista denomináu «Esploradores desacobardaos», que poco antes aportunara a Carl por que lu ayudar a consiguir la medaya de «Ayuda a los mayores», la única que-y falta p'avanzar de grau [[Escultismu|escultista]].

Con Russell como'l so únicu compañeru na travesía, Carl empobina la direición na que vuelen a bordu de la casa, similar a la planeación d'un avión. En pasando delles torgues rellacionaes cola fayadiza ascensión de la casa, incluyendo una nube llétrica, casi cayen por un ribayu al llegar a tierra firme, nuna zona apinada de cantiles y formaciones predreses. Llogren sobrevivir y Carl decide llevar la casa, entá flotante por dellos globos inflaos, arrecostines pa lo cual ensóbiase'l mangón de la mesma a la so cintura. El vieyu reconoz los Tabayones del Paraísu de llueñe, polo qu'espera llegar hasta ende primero que tolos globos desénchanse o españen, y la casa nun pueda treslladase más. Nel so percorríu, atopar con una ave alta y de plumes coloridas, a la cual Russell llapada Kevin (anque depués afayar que l'ave ye fema yá que tien de curiar de les sos críes), y con un perru que ye capaz de falar al traviés d'un collar electrónicu especial que lleva sobre'l pescuezu. Esti postreru diz llamase Dug. Magar Carl amuésase reticente a que dambos animales xúnanse-yos na so travesía, estos terminen acompañándolos. Antes de llegar al so destín, son interceptaos por un grupu de perros encabezáu por un [[dóberman]] llamáu Alfa. Al igual que Dug, son capaces de falar per mediu de los sos respeutivos collares. Carl enterar de que Dug tuvo comunicándose con ellos tou esi tiempu, daqué qu'Alfa y los sos acompañantes, el rottweiler Beta y el bulldog Gamma, revelen nel momentu. Los canes obligar a siguilos, sacante a Kevin que se despintó na azotea de la casa pocu antes por que nun lu vieren, p'atopase col so amu, un yá vieyu Muntz. 

Una vegada que lleguen al llugar onde los perros indíquenlos, Carl reconoz al so ídolu de la infancia y saludar con allegría, non ensin antes notar que ye acompañáu de docenes de canes. Muntz ufiérta-yos atentamente encetar el so dirixible, ''Spirit of Adventure'', que se topa aparcáu nuna cueva del sector. Mientres comen nel interior del dirixible, l'aventureru revéla-yos a Carl y a Russell que pasó enforma tiempu en Tabayones buscando a l'ave que prometió atopar, y pallo ye aidáu por tolos perros que vieron al llegar. Anque tamién dexa entever que nun-y esmolecería no absoluto'l bienestar de la criatura, con tal de recuperar la so reputación. Inocentemente, Russell infórmalu de Kevin, al topar semeyances ente esta y la criatura que busca Muntz. Carl decide fuxir del llugar xuntu col neñu, pero Muntz se rehúsa a dexalos dir ensin qu'antes-y apurran al tal Kevin. Tres una persecución ente les rimaes y zones predreses del llugar, onde Carl, Russell y Kevin (que salió del so escondite) reciben l'ayuda de Dug, a la fin el villanu atrapar con ayuda de los sos perros y del dirixible, y priénde-y fueu a la casa de Carl.

Sabiendo que al llevase a Kevin yá nun lu fadiarán más, y escastando el fueu de la so casa, el vieyu considera tornar a Tabayones ensin importa-y más lo socedío, daqué que lu fadia a Russell, quien-y aportuna en tornar p'ayudar a l'ave. Nun ye sinón hasta que'l primeru llee l'álbum fotográficu de Ellie, específicamente unes páxines que nun viera onde ella-y estima pola aventura que significó ser maríos, y animándo-y a dir por nuevu aventures, Carl apuerta a rescatar a Kevin con ayuda del mozu escultista. Pa consiguir que la casa vuelva alzase nos aires, una y bones munchos de los globos españáronse debíu al fueu provocáu por Muntz, ver na necesidá de desallugar dellos muebles de la mesma. N'algamando al dirixible, Carl intercepta nel so interior a Muntz, pero esti postreru llogra prindar a Russell. Finalmente Carl maniobra'l dirixible y llogra rescatalo, lo cual poner a salvo xuntu con Kevin y Dug na casa flotante. Dempués d'un fregáu ente Muntz y Carl, l'esplorador cayer del dirixible. A pesar de los sos intentos por rescatar la casa, que yá nun puede llexar y a la cual enferronóse col mangón, Carl opta por dexar la dir pa evitar que Kevin y Dug cayan del dirixible tamién. 

Nes últimes escenes, ver a Carl, Dug y Russell mientres se despiden de Kevin y tornando a la ciudá a bordu del ''Spirit of Adventure''. Carl apuerta a apurri-y la medaya faltante al nuevu. Momentos dempués, apaecen estos dos últimos, xuntu con Dug, cuntando los automóviles d'un mesmu color que transiten por una de les cais de la ciudá, mientres comen un xeláu. Tamién se repara a la casa de Carl baxando ya instalándose en Cataras del Paraísu, colo cual de dalguna forma cumple'l deséu que tuviera Ellie desque ella y Carl yeren neños.

=== Temática ===
Básicamente, la hestoria contién una temática d'amistá, lo cual vese reflexáu nes rellaciones ente Carl y Russell, y Dug y Kevin. Docter comentó que ''Up'' tamién tien venceyos cola so vida personal, yá que cuando yera neñu nun solía ser bien social, amás de que siempres -y gustó trabayar solo. Nel filme, Carl ye un vieyu solitario y gurniador que se ve envueltu de secute nuna aventura, na qu'escapa del so rutinariu estilu de vida «llexando aldu al paraísu», en referencia a Tabayones del Paraísu. Conforme trescurre la película, dase cuenta de que nun ta dafechu solo, al conocer a Russell, del cual «apriende delles lleiciones de vida y [entiendi] la importancia de les rellaciones sociales». En pallabres del direutor: «El mensaxe de la cinta ye que Carl piensa que yá se perdió l'aventura verdadera na vida, al nun poder dir a esos llugares exóticos y ver esos fantásticos escenarios. Pero a la fin, decatar que tuvo la meyor aventura de toes: la rellación que tuvo cola so esposa».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.christianitytoday.com/ct/2009/mayweb-only/petedocter.html|títulu=What's Up, Doc(ter)?|editorial=Christianitytoday.com |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Repartu principal ==
[[Ficheru:Judgment at Nuremberg-Spencer Tracy.JPG|230px|right|thumb|alt=Black and white image of an older man with white hair and wearing glasses looking off to the right.|El personaxe principal de ''Up'', Carl Fredricksen, ta basáu en [[Spencer Tracy]].&lt;ref name=&quot;exclaim&quot;/&gt;]]
* [[Edward Asner]] como Carl Fredricksen: un vieyu [[Estereotipu|estereotipáu]] de 78 años d'edá&lt;ref name=&quot;disneylatino&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.disneylatino.com/peliculas/dvd/up/|títulu=Up: Una aventura d'altor editorial=Disneylatino.com |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120804081911/http://www.disneylatino.com/peliculas/dvd/up/ |fechaarchivu=4 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; y protagonista de la película que, tres enviudar, decide entamar un viaxe a Tabayones del Paraísu xuntu cola so casa flotante. El [[álter ego]] de Asner, Lou Grant, ayudó a concebir la personalidá de Carl, al sirvi-yos de guía a los responsables del guión pa permediar los aspeutos favorable y desfavorable del personaxe.&lt;ref name=&quot;slashvid&quot; /&gt; Cuando Asner vio'l diseñu d'este, bromió y dixo: «Nun Paezo en nada». Cabo señalase que'l físicu de Carl ye reminiscente del actor [[Spencer Tracy]], talo como apaeció en ''[[Guess Who's Coming to Dinner]]'' (1967), la so última película.&lt;ref name=&quot;exclaim&quot;&gt;{{cita publicación |autor=James Keast|títulu=Pixar Reveals Early Look At Up |obra=[[Exclaim!]] |fecha=6 de febreru de 2009 |url=http://exclaim.ca/News/pixar_reveals_early_look_at_up |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;{{#tag:ref|Hai de solliñar qu'en Colombia, el personaxe foi incluyíu nuna nota del periódicu ''[[La Siella Vacida (mediu dixital)|La Siella Vacida]]'' por cuenta de la semeyanza col ex-presidente [[Julio César Turbay]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=¿A quién se paez? | trans_title = Who is it? |obra=Selmana |fecha=23 de mayu de 2009 |url=http://www.semana.com/gente/articulo/a-quien-paez/103378-3 |fechaaccesu=31 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Cal (''sic'') Fredericksen y Julio César Turbay | trans_title = Cal Fredricksen and Julio César Turbay |obra=La Siella Vacida |fecha=13 de xunu de 2009 |url=http://galerias.lasillavacia.com/2397/pages/Julio-C%Y9sar-Turbay-%96-Cal-Fredricksen.htm |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012}}{{enllaz rotu |2= http://www.lasillavacia.com |1= Cal (''sic'') Fredericksen y Julio César Turbay}}&lt;/ref&gt;|group=n.}} Los productores optaron por editar el diálogu del protagonista por que contuviera oraciones curties, y una mayor bayura de consonantes, aspeutos que «consolidaren la idea de que Carl, tres la muerte de Ellie, ye un osu cafiante que foi espertáu en plena envernía».&lt;ref name=&quot;time&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Richard |apellíu= Corliss |enllaceautor = Richard Corliss |títulu=Up, Up and Away: Another New High for Pixar |obra=TIME |fecha=28 de mayu de 2009|url=http://www.time.com/time/printout/0,8816,1896685,00.html |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

* [[Jordan Nagai]] como Russell: un neñu esplorador d'ocho años d'edá&lt;ref name=&quot;disneylatino&quot;/&gt; que va de polizón na casa flotante de Carl, al que garrasti na mayor parte de la historia, col propósitu de llograr la so medaya de «Asistir a los mayores», la única que-y falta pa llograr un mayor rangu d'esplorador. Sicasí, a pesar de la so condición como escultista, enxamás tuvo contautu direutu cola vida selvaxe, amás de sentise desanimáu porque'l so padre siempres ta bien ocupáu como pa pasar tiempu con él. Inclusive, nuna curtia conversación, Russell suxure a Carl que los sos padres tán separaos.&lt;ref name=&quot;giacchino&quot;&gt;{{cita publicación |títulu=Comic-Con DISNEY/PIXAR Panel: UP|obra=[[UGO Networks]]|fecha=25 de xunetu de 2008|url=http://movieblog.ugo.com/index.php/movieblog/more/comic_con_disney_pixar_panel_bolt_up/ |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080801182747/http://movieblog.ugo.com/index.php/movieblog/more/comic_con_disney_pixar_panel_bolt_up/ |fechaarchivu=1 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; El diseñu del personaxe ta basáu nel animador Peter Sohn, de Pixar.&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu = Jordan Nagai, 'Up' | fecha = 28 de mayu de 2009 | nome = Susan | apellíu = King | url = http://articles.latimes.com/2009/may/28/entertainment/et-jordanpete28 |obra=Los Angeles Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Pa escoyer al actor fayadizu, Docter fizo una audición a un total de 400 neños en tol territoriu estauxunidense.&lt;ref name=scifiwirewondercon&gt;{{cita publicación |nome=Patrick |apellíu=Llee |títulu=Up direutor Peter Docter on talking dogs, youth scouts and adventure |obra=[[Sci Fi Wire]] |fecha=2 de marzu de 2009 |url=http://scifiwire.com/2009/03/up-direutor-pete-docter-on-talking-dogs-youth-scouts-and-adventure.php |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nagai, quien ye de nacionalidá xaponesa-americana,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=http://www.asiaarts.ucla.edu/090522/article.asp?parentID=108481 |títulu=Asia Pacific Arts: May 22, 2009: News Bites|editorial=Asia Pacific Arts|fecha=22 de mayu de 2009 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012|idioma=inglés|cita=Japanese American Jordan Nagai |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.asiaarts.ucla.edu/090522/article.asp?parentID=108481 |fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; y tenía 8 años nesi entós,&lt;ref name=&quot;scifiwirewondercon&quot; /&gt; presentar a la prueba xuntu col so hermanu, que yera'l comenenciudu nel personaxe.&lt;ref name=&quot;moviehole&quot; /&gt; Al intre, Docter decatar de que Nagai actuaba y falaba ensin parar de manera asemeyada a Russell, polo que decidió escoyelo.&lt;ref name=moviehole/&gt; Mientres el procesu de producción, animó al neñu por qu'actuara tantu física como vocalmente al grabar la so voz, especialmente na escena onde Russell atopa a Kevin.&lt;ref name=&quot;time&quot;/&gt; Numberosos asiáticos-americanos recibieron positivamente'l fechu de que Pixar escoyera, per vegada primera, a un protagonista asiáticu pa ''Up'',&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu = Pixar moves on 'Up' with its 10th movie | nome = Susan | apellíu = Wloszczyna | url = http://www.usatoday.com/life/movies/news/2009-05-21-pixar-main_N.htm |obra=USA Today | fecha = 25 de mayu de 2009 | cita = As for Up, Pixar's 10th outing, which opens May 29, about a cranky codger and an overeager Asian kid who fly off to South America in a house hoisted by helium balloons, it will likely be the first filme that all three – father, mother and child, who turns 2 today – enjoy together.|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; a diferencia de, según la práctica, escoyer a actores non asiáticos pa interpretar roles de xente proveniente de dichu continente.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.channelapa.com/2009/05/jordan-nagai-as-russell-in-up.html|títulu=Jordan Nagai as Russell in UP|editorial=Channel APA|fecha=29 de mayu de 2009 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

* [[Christopher Plummer]] como Charles F. Muntz Jr: un vieyu esplorador y l'antagonista de la película, que busca Tabayones del Paraísu y que les sos aventures fueron inspiración pa Carl y Ellie desque yeren neños. La so intención ye atrapar a Kevin pa llevase la criatura consigo y llograr la reconocencia de los científicos y de la sociedá. Tien una aeronave llamada ''Spirit of Adventure'', que pudo inspirase nel aeroplanu ''[[Spirit of Saint Louis]]'', de [[Charles Lindbergh]].&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt; N'entrevistes, el cineasta señaló que tanto Lindbergh, como [[Howard Hughes]], [[Errol Flynn]], [[Walt Disney]], [[Roald Amundsen]] y [[Percy Fawcett]] sirvieren como inspiración pal personaxe.&lt;ref name=&quot;empire&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Gibrones&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;entrevista1&quot;/&gt; De primeres, el personaxe yera modeláu más sobre la base d'[[Ernest Hemingway]], un tipu que gusta de reñer colos demás y cuntar hestories nun chigre, anque cola incorporación de Plummer na repartida los guionistes decidieron que Muntz tenía de ser «más educáu y refináu». Respectu al actor, Docter calificar como «bien preparáu ya instintivu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://voiceactorsnews.com/2010/01/06/pete-docter-pixar-up/|títulu=Pete Docter Talks 'Up' Voice Casting|editorial=Voiceactornews.com|fecha=6 de xineru de 2010 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

* [[Bob Peterson]] como Dug: un perru parlante de raza [[golden retriever]] que forma parte del grupu de canes controlaos por Muntz, pa buscar cualquier niciu de criatures similares a Kevin en Tabayones del Paraísu. Peterson diose cuenta de qu'él sería quien interpretaría la voz de Dug n'inglés, al escribir la frase «Acabo de conocete, y te amo» nel guión, que basóse no qu'un neñu díxo-y a él cuando yera conseyeru d'un campamentu, na década de 1980.&lt;ref name=&quot;notes&quot;/&gt; Peterson quixo rindir un homenaxe a los perros cola so interpretación de Dug, pal cual inspiróse nes esperiencies colos sos propios canes.&lt;ref name=&quot;entrevista1&quot;/&gt; La edición DVD de la cinta contién el curtiu ''[[Dug's Special Mission]]'', que rellata les aventures de Dug antes de conocer a Carl y Russell. Primeramente, la solombra de Dug apaeciera nuna curtia escena de ''Ratatouille''.&lt;ref name=&quot;notes&quot;&gt;{{cita web |títulu=Production notes|editorial=Adisney.go.com|url=http://adisney.go.com/disneypictures/up/main.html#/epk/about/production_notes/1 |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|idioma=inglés}} {{enllaz rotu|1=Production notes|2=http://adisney.go.com/disneypictures/up/main.html#/epk/about/production_notes/1}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt;
** Peterson tamién-y da voz n'inglés a Alfa, un [[dóberman]] parlante que funge como líder de la menada de perros de Muntz.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt;

* [[Pete Docter]] como Kevin: una [[Kelenken guillermoi|especie d'ave estinguida]] con plumaxe coloríu y de 4 metros d'altor qu'habita en Tabayones del Paraísu.&lt;ref name=&quot;disneylatino&quot;/&gt; Amás de Kevin, Docter emprestó la so voz pal maestru de campamentu de Russell, nes últimes escenes del filme.&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;&gt;{{cita web |títulu=Disney/Pixar's Up: Fun Facts|editorial=Dvdizzy.com|url=http://www.dvdizzy.com/up-funfacts.html |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

* Elizabeth Docter como Ellie Fredricksen: la esposa de Carl, que fina por cuenta de una enfermedá nes primeres escenes. Por cuenta de que Ellie solamente tien diálogu nes primeres escenes de ''Up'', cuando entá ye una neña, la fía de Docter emprestó-y el so voz al personaxe.&lt;ref name=&quot;ambitious&quot; /&gt; Elizabeth tamién foi responsable de dalgunos de los dibuxos que lu amuesa Ellie a Carl.&lt;ref name=&quot;slashup&quot;&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.slashfilm.com/2009/05/31/easter-eggs-in-pixars-up/|obra=SlashFilm|títulu=Easter Eggs in Pixar's UP|fecha=xunu de 2009 |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|idioma=inglés}} |2=http://www.slashfilm.com/2009/05/31/easter-eggs-in-pixars-up/ |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

* [[Delroy Lindo]] como Beta: un [[rottweiler]] de la menada de perros de Muntz.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt;

* Jerome Ranft como Gamma: un [[bulldog]] que pertenez a Muntz.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt;

* [[John Ratzenberger]] como Tom: un emplegáu de la construcción que-y preguntar a Carl si ta llistu pa vender la so casa.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt; 
* [[David Kaye]]: como l'anunciador de les noticies proyeutaes na sala de cine.&lt;ref name=&quot;imdb&quot;/&gt;

== Producción ==

=== Guión ===
{{caxa de cita|Creo que'l trucu ta onde la realidá detiense y empieza la fantasía. Una gran parte d'esta película tien llugar nuna selva d'América del Sur, nunos estelantes montes [[Tepuy]]. Y realmente esisten, pero la mayoría de la xente nun oyó falar d'elles. Asina que tienes estes plantes con formes estrañes y fantástiques, nes que tán eses fueyes curves y un palu con una bola na parte cimera: paez sacáu de ''[[Monsters, Inc.]]'', ¡tou ye real! Entós, ¿cómo presentar esto a la xente, sabiendo que nun van dir ende? Diiríen: «¿Oh, tán inventando coses de nuevu?». Deseyamos que tenga'l sentíu de qu'esto tien llugar nel mundu real, non daqué como &quot;Dorothy va a [[El magu de Oz|Oz]]&quot;. Ye más qu'un desafíu de diseñu.|Pete Docter.&lt;ref name=&quot;awn&quot;/&gt;}}

El direutor [[Pete Docter]] empezó a escribir la trama en 2004. En tal llabor, aidáron-y [[Thomas McCarthy]] y [[Bob Peterson]], por un periodu de tres meses.&lt;ref name=&quot;moviehole&quot;&gt;{{cita web |url=http://moviehole.net/200917687-exclusive-interview-up-producerdireutor|títulu=Exclusive Interview : Up Producer/Direutor |fechaaccesu=28 de xunu de 2012|apellíu=Morris|nome=Clint|fecha=10 de febreru de 2009|obra=[[MovieHole]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La casa flotante yera una metáfora de lo difícil que foi crecer pa Docter, pos cuando yera moza sentía costantemente deseos de querer «estremase de tol mundu».&lt;ref name=zone&gt;{{cita publicación |nome=Ed |apellíu=Liu |títulu=NYCC 2009: Spending Time with Disney/Pixar's &quot;Up&quot; (and, Disney's &quot;Surrogates&quot;) |obra=Toon Zone |fecha=8 de febreru de 2009 |url=http://www.toonzone.net/forums/archive/index.php/t-240488.html |fechaaccesu=29 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esti postreru comentó: «Peterson y yo sentámonos nuna habitación y empezamos a llanzar idees al azar [...]; un home malhumorao y gurniador d'alta edá, sintióse como daqué realmente curiosu pa mi y pa Bob; sentimos como si hubiera un montón de posibilidaes pa entretener ende». En cuanto al protagonista, escoyer tres dibuxar a un vieyu gurniador con globos sonrientes.&lt;ref name=&quot;moviehole&quot;/&gt;
Pa escoyer el conceutu narrativu, Docter y Peterson fixéronse la entruga: «¿Cómo define daquién lo que ye una aventura?», lo cual llevólos a pensar si una aventura consistía solamente n'andances importantes, o si realmente podía presentase en daqué más simple qu'ayudara a dar camín de la vida d'una persona. Asina foi como definieron la hestoria d'amor ente Carl y Ellie, que representa l'orixe de l'aventura de Carl, y polo tanto sirvi como exa argumental de ''Up''.&lt;ref name=&quot;entrevista1&quot;&gt;{{cita web |url=http://mediasatgroup.wordpress.com/2012/08/06/pete-docter-bob-peterson-on-ups-characters/|títulu=Pete Docter, Bob Peterson on Up's Characters: Disney/Pixar Film Stars Ed Asner, Jordan Nagai, Christopher Plummer|editorial=Mediasatgroup.wordpress.com |fechaaccesu=6 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

Docter señaló que la película reflexa la so amistá con [[Frank Thomas]], [[Ollie Johnston]] y [[Joe Grant]], que fueron emplegaos de Disney y quien morrieron antes del estrenu de ''Up'', polo que la película ta dedicada a ellos. El postreru dio la so aprobación al guión, según dellos conseyos, antes del so fallecimientu en 2005.&lt;ref name=&quot;awn&quot;/&gt; Dicía-y a Docter que'l públicu siempres precisaba daqué emocional nes películes, y nesti casu eso vien representáu nel llutu que guarda Carl pola muerte de la so esposa.&lt;ref name=&quot;moviehole&quot;/&gt; Grant tamién influyó na personalidá de Ellie,&lt;ref name=&quot;awn&quot;/&gt; ente que Carl ta basáu nos actores [[Spencer Tracy]], [[Walter Matthau]] y [[James Whitmore]], por cuenta de que, según Docter, «hai daqué duce nestos vieyos gurniadores».&lt;ref name=&quot;exclaim&quot;/&gt; Docter, xuntu col productor [[Jonas Rivera]], afirmaron que la naturaleza encantadora de Carl, a pesar de la so rudez, derivar del so encantu, una traza típica de la tercer edá.&lt;ref name=&quot;aintitcool&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.aintitcool.com/node/40578|títulu=Quint chats with Pixar's Pete Docter and Jonas Rivera about UP! Plus a McCameo! |fechaaccesu=6 de xunetu de 2012|fecha=28 de marzu de 2008|obra=[[Aintitcool]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:PeteDocterByPhilKonstantin.jpg|160px|left|thumb|[[Pete Docter]], direutor de la cinta, promocionando ''Up'' en [[San Diego (California)|San Diego]], [[California]].]]

Nel primer borrador del guión, «Carl quería axuntase cola so esposa nel [[Cielu (relixón)|cielu]]. Yera casi una especie d'estraña misión suicida o daqué asina. Y eso yera lóxicamente un problema. Una vegada que s'alzaba nel cielu, ¿qué asocedería dempués? Tuvimos que da-y dalgún propósitu a Carl, daqué que nun llograra entá», según comentó Docter.&lt;ref name=ambitious&gt;{{cita web |url=http://articles.latimes.com/2009/may/10/entertainment/ca-up10|títulu='Up' is Pixar at its most ambitious |fechaaccesu=28 de xunetu de 2012|apellíu=Horn |nome=John|fecha=10 de mayu de 2009|obra=[[Los Angeles Times]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Poro, amestóse a la trama'l suañu del personaxe de llegar a los Tabayones del Paraísu, n'[[América del Sur]].&lt;ref name=&quot;majorspoilers&quot;&gt;{{cita web |url=http://majorspoilers.com/2009/11/08/interview-pete-doctor-on-disneypixars-up/|títulu=Interview: Pete Doctor on Disney/Pixar's UP |fechaaccesu=28 de xunetu de 2012|fecha=8 de payares de 2009|obra=[[Major Spoilers]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Escoyer por cuenta de la almiración que tenía Docter polos llugares tropicales, amás de que queríen un sitiu onde Carl tuviera atrapáu con un neñu, ensin que pudiera dexalo encargáu con dalguna autoridá, como un policía o un trabayador social. D'esta forma, surdió la idea d'incorporar a un neñu nel guión, y de esa forma Carl pudiera salir alantre nel so viaxe.&lt;ref name=&quot;majorspoilers&quot;/&gt;

Docter creó al personaxe canín de Dug, al pensar que sería «refrescante» amosar lo qu'un perru piensa, en llugar de lo que la xente asume.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Katey Rich |títulu=NYCC: Interview With Pete Docter And Jonas Rivera|obra=[[Cinema Blend]] |fecha=8 de febreru de 2009|url=http://www.cinemablend.com/new/NYCC-Interview-With-Pete-Docter-And-Jonas-Rivera-11919.html |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El veterinariu y entrenador de perros, Ian Dunbar, ayudó al equipu de Pixar a entender meyor el comportamientu y les comunicaciones de los perros, con tal de poder diseñar con mayor realismu a los personaxes caninos qu'apaeceríen na cinta, amás de Dug.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Barbara Robertson|títulu=Pixar's Up; The new animated film is brimming with dogs|fecha=mayu/xunu de 2009|url=http://thebark.com/content/pixar%E2%80%99sv |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.is/20130204100202/http://thebark.com/content/pixar%E2%80%99sv |fechaarchivu=4 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt; Sobre la voz d'Alfa, esta provieno d'un discutiniu onde llegaron a la cuestión de qué pasaría si daquién tiraba y rompía una grabadora, y esta reproduxera soníos agudos dende entós. Russell añedir a la hestoria dempués de Dug y Kevin,&lt;ref name=&quot;moviehole&quot;/&gt; yá que la so presencia ayudó a que la trama sintiérase menos «episódica». Esta mesma función cumplieron los emplegaos de la construcción qu'apaecen nes escenes iniciales.&lt;ref name=ambitious/&gt; Amás, ensin Russell, Carl solamente interactuaba físicamente colos dos animales, ensin tener diálogu con ellos, yá que Dug tampoco falaba nos tratamientos iniciales del llibretu.&lt;ref name=&quot;entrevista1&quot;/&gt; Per otra parte, Charles Muntz basar en [[Howard Hughes]],&lt;ref name=&quot;empire&quot;/&gt; [[Errol Flynn]],&lt;ref name=&quot;Gibrones&quot;&gt;{{cita web |nome=Bill|apellíu=Gibron|url=http://www.popmatters.com/pm/post/115972-adventure-is-up-there-a-talk-with-pixars-pete-docter-and-bob-peterso/|títulu=Adventure is &quot;Up&quot; There: A Talk with Pixar's Pete Docter and Bob Peterson|editorial=PopMatters|fecha=10 de payares de 2009 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Walt Disney]], [[Roald Amundsen]] y [[Percy Fawcett]].&lt;ref name=&quot;entrevista1&quot;/&gt;

La rellación de Carl con Russell reflexa cómo'l primeru «nun ta realmente llistu pal torbolín que resulta ser un neñu, como pocos de nós tar».&lt;ref name=&quot;awn&quot;/&gt; Pal cineasta, ''Up'' ye un rellatu sobre'l maduror» y «un amor inconcluso», al referir a Carl tres la perda de la so esposa.&lt;ref name=&quot;mtv&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1592302/pixars-up-tells-coming-old-age-story-direutor.jhtml|títulu='Up' And Coming: 3-D Pixar Movie Tells A 'Coming Of Old Age' Story, Direutor Says |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|apellíu=Adler|nome=Shawn|fecha=7 d'agostu de 2008|obra=[[MTV]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Citó como influencies a la película ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' (1942) y a la novela ''[[A Christmas Carol]]'', que son al empar hestories que retomen a homes que perdieron daqué, y que reponen el sentíu de la vida mientres una travesía.&lt;ref name=awnhalf&gt;{{cita publicación |nome=Bill |apellíu=Desowitz |títulu=Docter Goes Halfway Up |fecha=11 de febreru de 2009 |url=http://mag.awn.com/index.php?ltype=pageone&amp;category2=&amp;article_non=3906&amp;páxina=2 |editorial=Animation World Network |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Docter y Rivera tamién mentaron como inspiraciones a [[The Muppets]], les producciones de [[Hayao Miyazaki]], ''[[Dumbo]]'' (1941) y ''[[Peter Pan (película de 1953)|Peter Pan]]'' (1953). Coles mesmes, vieron un ciertu «paralelismu» con ''[[The Wizard of Oz]]'' (1939), polo que trataron de faer que ''Up'' fora distinta na midida de lo posible.&lt;ref name=cinematicalnycc&gt;{{cita publicación |nome=Erik |apellíu=Davis |títulu=Cinematical Previews Pixar's 'Up' |obra=Cinematical |fecha=7 de febreru de 2009|url=http://www.cinematical.com/2009/02/07/cinematical-previews-pixars-up/ |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.is/A9F7j |fechaarchivu=2 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Un emplegáu de Pixar comparó la escena en que Carl y Russell jalan consigo la casa flotante, al traviés de la xungla, con ''[[Fitzcarraldo]]'' (1982). Docter diose entós a la xera de mirar la citada producción, amás de ''[[La misión]]'' (1986) pa tomar una mayor influencia.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mr. Beaks Goes UP with Pixar's Pete Docter!|obra=[[Ain't It Cool News]]|fecha=27 de xunu de 2008|url=http://www.aintitcool.com/node/37668 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Animación ===
[[Ficheru:Roraima-Tepui Plateau.jpg|200px|thumb|right|En 2004, Pete Docter y otros once especialistes de Pixar visitaron los montes de los [[tepuy]]es —onde s'atopa'l [[Salto Ángel]]— en [[Venezuela]] pa trabayar con mayor realismu nel diseñu de la película.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;exclusive!&quot;/&gt;]]

De primeres, por cuenta de la naturaleza del guión, el animadores pensaben nuna isla o dalgún llugar allugáu ente les nubes como escenariu de ''Up''.&lt;ref name=&quot;bbcmundo&quot;/&gt; Docter escoyó [[Venezuela]] como llocalización dempués de que [[Ralph Eggleston]], un emplegáu de Pixar, amosára-y un documental de los montes del [[tepuy]], llugar que tamién sirviera como escenariu pa ''[[Dinosauriu (película de 2000)|Dinosauriu]]'' (2000), una producción de Disney.&lt;ref name=&quot;empire&quot;&gt;{{cita publicación |idioma= inglés |títulu=News Etc. |obra=[[Empire (revista)|Empire]] |fecha=febreru de 2009 |páxines=12–15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;awn&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Bill |apellíu=Desowitz |títulu=Pete Docter Goes Up |obra=[[Animation World Network]] |fecha=29 de xunetu de 2008 |url=http://mag.awn.com/index.php?ltype=pageone&amp;article_non=3712 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Ricky Nierva, diseñador de producción de ''Up'', comentó al respeutu: «Queríamos daqué que paeciera d'otru mundu pero qu'aun así siguiera siendo lo suficientemente creíble»,&lt;ref name=&quot;bbcmundo&quot;&gt;{{cita web |idioma= inglés|títulu=Una Venezuela qu'inspiró a Disney|editorial=BBC Mundu|url=https://www.bbc.co.uk/mundo/cultura_sociedá/2009/05/090513_1347_up_disney_ln.shtml |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; a lo que Docter añedió: «De momentu supi qu'esti yera'l llugar nel cual debíamos ambientar la película [...] yera un llugar fantástico y estraño del que nunca oyera falar».&lt;ref name=&quot;estampes&quot;&gt;{{cita web |títulu=&quot;Esto nun lluz como la ciudá o la selva&quot;|editorial=L'Universal|url=http://www.eluniversal.com/estampes/anteriores/070609/alcuentros3.shtml |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|idioma= }}&lt;/ref&gt; 

Con tal de conocer en persona'l sitiu,&lt;ref name=&quot;estampes&quot;/&gt; en 2004, Docter y otros once emplegaos de Pixar treslladáronse n'avión, barcu, jeep y helicópteru al pandu del tepui, fazaña que-yos llevó trés díes hasta que por fin llegaron al [[Monte Roraima]]. Pa esguilalo, tardaron más de siete hores.&lt;ref name=&quot;bbcmundo&quot;/&gt; Una vegada que s'establecieron ende, pasaron tres noche dibuxando y ellaborando bocetos pa la cinta, y atopáronse con formigues, mosquitos, escorpiones, xaronques y culiebres.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;exclusive!&quot;&gt;{{cita web |títulu=Exclusive! First Look at 12 Big Movies Coming In 2009|editorial=Entertainment Weekly|url=http://www.ew.com/ew/gallery/0,,20249045_14,00.html |fechaaccesu=1 de xineru de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Depués viaxaron n'helicópteru a [[Tepuy Kukenán|Kukenán]], tamién conocíu como Matawi Tepui («la casa de los muertos»), pa darréu llegar al tepui [[Auyantepui]],&lt;ref name=&quot;bbcmundo&quot;/&gt; onde s'atopa'l [[Salto Ángel]], consideráu'l [[saltu d'agua]] más altu del mundu con 979 m d'altor.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Frederick |nome=Julia C.|títulu=The history of Venezuela|url=https://books.google.com/books?id=krJxx5adqHoC&amp;pg=PA6&amp;dq=salto+angel&amp;hl=es&amp;ei=y-RFTYauA4S64gbf1fw8&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CCwQ6AEwAThG#v=onepage&amp;q=salto%20angel&amp;f=false |fechaaccesu=30 de xineru de 2011|añu=2005|editorial=Greenwood|isbn=0-313-33525-7|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Palmerlee|nome=Danny|títulu=South America on a shoestring|idioma=inglés|url=https://books.google.com/books?id=rnFth62xGKcC&amp;pg=PA1040&amp;dq=salto+angel&amp;hl=es&amp;ei=StlFTYLvEtTS4gbapJki&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=10&amp;ved=0CFYQ6AEwCQ#v=onepage&amp;q=salto%20angel&amp;f=false |fechaaccesu=30 de xineru de 2011|añu=2007|editorial=Lonely Planet}}&lt;/ref&gt; Esti sitiu sería la base pa diseñar Tabayones del Paraísu, destín al cual desea llegar Carl cola so casa flotante.&lt;ref name=&quot;bbcmundo&quot;/&gt; Docter cuntó que nun podíen «usar les roques y plantes qu'atopamos ende porque la realidá ye tan distante, que si la afiguráramos na película, nun la creeríen».&lt;ref name=&quot;exclaim&quot; /&gt;

Nel procesu d'animación, participaron hasta 70 persones.&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt; La creación de les criatures representó tamién un retu en cuanto al diseñu, yá que teníen qu'encaxar nel ambiente surrealista de los tepuyes, pero al empar tamién ser realistes, una y bones esos montes esisten na vida real.&lt;ref name=&quot;awn&quot; /&gt; Una vegada termináu'l viaxe, el realizadores visitaron el [[Zoolóxicu de Sacramentu]] pa reparar un [[Monal del Himalaya]] y asina animar a Kevin.&lt;ref name=wallstreet/&gt; Decidieron que Russell sería un asiáticu americanu, ente que la so apariencia física basóse direutamente en [[Sohn Peter]] (un [[storyboard|guionista gráficu]] de Pixar que-y dio voz a Emile en ''[[Ratatouille (película)|Ratatouille]]'' y que dirixió'l curtiumetraxe ''Partly Cloudy''), dada la so naturaleza enérxica.&lt;ref name=&quot;scifiwirewondercon&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url= http://nymag.com/movies/reviews/56929/ |editorial=[[New York (magacín)|New York]] |títulu= Multidimensional |nome=David |apellíu= Edelstein |añu= 2009 |cita= In search of a merit badge for assisting the elderly, Russell (voiced by Jordan Nagai), a roly-poly Asian-American wilderness explorer, gets caught on the porch when the house lifts off, then irritates the old man with his chatter. |idioma= inglés |fechaaccesu=9 d'abril de 2009 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; 

Pa ''Up'', Pixar diseñó a los sos personaxes y depués dio en [[caricatura|caricaturizalos]]. Esta téunica pasó a denominase «simplejidad».&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt; La imaxe de Carl mide solu trés cabeces d'altu,&lt;ref name=&quot;interview1&quot;&gt;{{cita web |idioma=inglés|url=http://www.reelzchannel.com/person/260719/peter-docter |títulu=Peter Docter|editorial=[[ReelzChannel]]|añu=2009 |fechaaccesu=2 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081013132007/http://www.reelzchannel.com/person/260719/peter-docter |fechaarchivu=13 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt; y magar nun-y incorporaron toles carauterístiques que tienen los vieyos, tales como dellos llurdios na piel o pelo nes oreyes, sí-y asitiaron [[arruga|arrugues]], marques de [[viruela]] na ñariz, un [[audífonu]] y un cayáu, pa faer qu'aparentara una edá avanzada. Docter quería un aspeutu final estilizadosobremanera tocantes a les proporciones de la cabeza de Carl: tien un físicu cuadráu pa simbolizar el so aislamientu social, contrariu a Russell que tien una cabeza en forma de globu.&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt; Unu de los retos de la producción consistió en faer qu'estos personaxes estilizados resultaren lo más realistes que se pudiera;&lt;ref name=&quot;empire&quot; /&gt; pa Docter, l'efeutu llográu fuera meyor que'l resultante colos personaxes humanos de ''[[Toy Story]]'', que sufrieron el llamáu «[[valle esmolecedor]]», qu'en resume, referir a la repunancia na audiencia al ver animaciones humanes bien realistes.&lt;ref name=&quot;empire&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;awn&quot; /&gt; Cabo añedir que los caricaturistes [[Al Hirschfeld]], [[Hank Ketcham]] y [[Booth George]] influyeron nos diseños de los humanos.&lt;ref name=&quot;moviehole&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;awnhalf&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;cssneak&quot;&gt;{{cita publicación |idioma= inglés |nome= Edward |apellíu= Douglas |títulu= A Sneak Preview of Pixar's Up |obra= ComingSoon.net |añu= 2009 |url=http://www.comingsoon.net/news/nycomicconnews.php?id=52657 |fechaaccesu=7 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; La simulación de la vistimienta qu'usaríen estos postreros resultó más complicáu que la creación de los 10 000 globos colos que la casa consigue alzase nel aire.
&lt;ref name=&quot;zone&quot; /&gt; Produciéronse tamién nueves aplicaciones ''software'' pa emular les plumes iridiscentes de Kevin. Estos programes informáticos ayudaron igualmente al momentu de diseñar la vistimienta humana.&lt;ref name=female&gt;{{cita publicación |nome= Jenna |apellíu= Busch |títulu= Up footage and Q&amp;A! |obra= JoBlo.com |añu= 2009 |url= http://www.joblo.com/index.php?id=25116 |fechaaccesu=14 de febreru de 2009 |idioma= inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090213083427/http://www.joblo.com/index.php?id=25116 |fechaarchivu=13 de febreru de 2009 }}&lt;/ref&gt; Sobre esti últimu aspeutu, la indumentaria de Russell resultó ser la más complexa d'animar, yá que usa insinies, un pañuelu y una mochila.&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt; Un fechu interesáu ye que pa faer les animaciones de los vieyos, l'equipu responsable estudió a los sos propios padres o güelos, según fuera'l casu, amás de mirar grabaciones de les Senior Olympics.&lt;ref name=slashvid&gt;{{cita web |url=http://www.slashfilm.com/2009/02/13/video-interview-a-conversation-with-pixar-direutor-pete-docter-and-producer-jonas-rivera/|títulu=Video Interview: Up Direutor Pete Docter and Producer Jonas Rivera|editorial=/Film|añu=2009 |fechaaccesu=14 de febreru de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.is/20121209135651/http://www.slashfilm.com/2009/02/13/video-interview-a-conversation-with-pixar-direutor-pete-docter-and-producer-jonas-rivera/ |fechaarchivu=9 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; Para [[renderización|renderizar]] un solu cuadru de la película riquir ente cinco y venti hores, dependiendo la complexidá de la escena. Cada segundu de duración de la cinta equival a 24 cuadros en total.&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt;

Steve May, supervisor téunicu de la producción, calculó que pa llevantar la casa de Carl, si esistiera na vida real, precisaríense 26,5 millones de globos.&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt; Docter concluyó qu'eso fadría que los globos llucieren en pantalla como pequeños puntos, polo que pidió qu'aumentaren el tamañu de los mesmos por que fueren del doble de la estatura de Carl. En total, fueron riquíos 10 297 globos pa les escenes onde la casa vuela, 20 622 pal despegue y una cifra variable en dellos otros segmentos.&lt;ref name=&quot;notes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt; Cabo añedir que Docter encargar d'animar la última escena de ''Up'', na cual Carl y Russell xacen sentaos nuna banqueta mientres comen xelaos y cunten los carros que pasen pela avenida.&lt;ref name=&quot;datosdivertidos&quot;/&gt; Pa la versión [[Gráficos 3D por ordenador|3D]], un equipu d'emplegaos de Pixar ocupar de convertir a esti formatu al llargumetraxe orixinal que sería proyeutáu en formatu estándar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mediasatgroup.wordpress.com/2012/08/06/pete-docter-talks-up/|títulu=Pete Docter Talks Up|editorial=Mediasatgroup.wordpress.com |fechaaccesu=6 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Banda sonora ===
{{Ficha d'álbum
|nome = Up
|portada = 
|tipo = Banda sonora |artista =
 [[Michael Giacchino]]
|publicación = 26 de mayu de 2009&lt;ref name=&quot;lanzamientobs&quot;/&gt;
|grabación = 
|género = [[Música cinematográfica]], [[música clásica]], ''[[jazz]]'' y [[valse]]&lt;ref name=&quot;bandasonora&quot;/&gt;
|duración = 53:12
|formatu = [[Descarga dixital (música)|Descarga dixital]] y [[CD]]&lt;ref name=&quot;filmtracks&quot;/&gt;
|discográfica = [[Walt Disney Records]] y [[Intrada Records]]&lt;ref name=&quot;filmtracks&quot;/&gt;
|catálogu = 
|productor = 
|compilador = 
|calificación = [[About.com]] {{rating|4.5|5}}&lt;ref&gt;{{cita web |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120224114557/http://kidsmusic.about.com/od/musicreviews/fr/upsoundtrack.htm |fechaarchivu=24 de febreru de 2012 |url= http://kidsmusic.about.com/od/musicreviews/fr/upsoundtrack.htm |títulu= Various Artists - Up Soundtrack |autor= Truitt, Warren |idioma= inglés |obra= About.com |fechaaccesu=5 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;
|certificación= 
|posicionamiento = 
|cronoloxía = les bandes sonores de [[Pixar]]
|anterior = [[WALL·E#Banda sonora|WALL·E]]
|actual = Up
|posterior = [[Toy Story 3]]
|añoA = 2008
|añoAc = 2009
|añoP = 2010
|misceláneo = 
}}

{{Caxa de cita |alliniación=esquierda | «Dende'l principiu, falamos sobre'l deséu de que la banda sonora tuviera un estilu clásicu, al igual que la música del cine de los [[años 1940]] o [[años 1950|1950]] [...] Quería que la xente fuera capaz d'imaxinar que se reproducía nuna [[caxa de música|caxa musical]]. La composición que se-y asocedió a Michael Giacchino yera tan formosa. Hai momentos maraviyosos y tienros... Giacchino fixo un trabayu fantásticu». | Pete Docter.&lt;ref name=&quot;majorspoilers&quot;/&gt; }}

Depués de componer les bandes sonores de ''[[The Incredibles]]'' (2004) y ''[[Ratatouille (banda sonora)|Ratatouille]]'' (2007), [[Michael Giacchino]] encargar de la [[banda sonora]] de ''Up'', sacante los sos últimes trés pistes («Carl's Maiden Voyage», «Muntz's Dark Reverie» y «Meet Kevin in the Jungle»), que consisten en [[efeutos de soníu]]. Musicalmente, abarca [[xéneros musicales|xéneros]] como la [[música clásica]], el ''[[jazz]]'' y el [[valse]], amás de contener ritmos tribales y temes de pianu simples. Les pistes compuestes pa los personaxes utilicen la denominada [[tresformamientu temáticu]], una téunica de composición usada por [[Franz Liszt]] y [[Beethoven]] pa la creación de música clásica.&lt;ref name=&quot;bandasonora&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/up-original-score-mw0000819395|títulu=Up [Original Score] |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|apellíu=O'Brien|nome=Jon|fecha=26 de mayu de 2009|obra=[[Allmusic]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

''Up'' foi llanzáu [[Descarga dixital (música)|digitalmente]] el 26 de mayu de 2009, tres díes antes del estrenu de la película n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;lanzamientobs&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.amazon.com/Up/dp/B002A4ZN1A|títulu=Up |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|fecha=26 de mayu de 2009|obra=[[Amazon.com]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tamién cabo destacar que [[Walt Disney Pictures]] y [[Intrada Records]] llanzaron una versión llindada de namái 10 000 copies de la banda sonora en físicu, el 28 de xunu de 2011.&lt;ref name=&quot;filmtracks&quot;/&gt;

Dempués del so llanzamientu, llogró primordialmente crítiques positives per parte de la prensa especializada. Por casu, Christian Clemmensen, de [[Filmtracks]], dio-y 4/5 estrelles y comentó que mércalo si se te rompió'l corazón pola tema murnia y tráxicu de Michael Giacchino pa la pareya principal en ''Up'', la combinación de ''vintage jazz'' y ritmos de valse tantu afablemente allegres como increíblemente íntimos nel primer planu del amiestu musical de la película».&lt;ref name=&quot;filmtracks&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.filmtracks.com/titles/up.html|títulu=Up: (Michael Giacchino) |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|apellíu=Clemmensen|nome=Christian|fecha=25 de xineru de 2010|obra=[[Filmtracks]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Aaron Green d'[[About.com]] calificó a ''Up'' con cuatro y media estrelles de cinco, y emponderó les sos melodíes como «úniques, con allegres partitures que recuerden al estilu de música qu'había ente 1920 y 1930». Sicasí, criticó la curtia duración de les pistes.&lt;ref name=&quot;about&quot;&gt;{{cita web |url=http://classicalmusic.about.com/od/originalfilmscores/gr/up-soundtrack-review.htm|títulu=A Review of Up: The Original Soundtrack by Michael Giacchino |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|apellíu=Green|nome=Aaron|obra=[[About.com]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A pesar de tener una bona receición crítica, non asina asocedió col so desempeñu comercial, al asitiase nel decimoquintu puestu del conteo ''[[Billboard Soundtracks]]'', na selmana qu'empecipió'l 13 de xunu de 2009.&lt;ref name=&quot;billboard&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/search/?keyword=michael+giacchino#/album/michael-giacchino/up-original-score/1263507|títulu=Up [Original Score] - Michael Giacchino |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|obra=[[Billboard]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tocantes a premiaciones, la banda sonora llogró'l [[Óscar a la meyor banda sonora|premiu Óscar na so categoría]],&lt;ref name=&quot;academy awards n&amp;w&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/82/nominees.html|títulu=Nominees &amp; Winners for the 82nd Academy Awards|editorial=Academy of Motion Picture Arts and Sciences |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; el [[Premiu Grammy al meyor álbum de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|Grammy al meyor álbum de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual]],&lt;ref name=&quot;gram1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.grammy.com/nominees?category=167|títulu=Nominees|obra=Grammy.com|editorial=National Academy of Recording Arts and Sciences |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; el [[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]],&lt;ref name=&quot;ew1&quot;/&gt; y el [[BAFTA a la meyor música orixinal]].&lt;ref name=&quot;bafta&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.bafta.org/awards/film/film-awards-nominations,949,BA.html|títulu=BAFTA Winners 2010|obra=British Academy Film Awards|fecha=21 de xineru de 2010|editorial=British Academy of Film and Television Arts |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120109171153/http://www.bafta.org/awards/film/film-awards-nominations,949,BA.html |fechaarchivu=9 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

De siguío la llista de temes de la banda sonora. Toes los cantares fueron compuestes ya interpretaes por Michael Giacchino, sacante onde sía específicado lo contrario. 

&lt;center&gt;
{{Llista desplegable|
{{Llista de cantares
| title1 = Up With Titles
| length1 = 0:53
| title2 = We're In the Club Now
| length2 = 0:43
| title3 = Married Life
| length3 = 4:11
| title4 = Carl Goes Up
| length4 = 3:34
| title5 = 52 Chachki Pickup
| length5 = 1:14
| title6 = Paradise Found
| length6 = 1:04
| title7 = Walkin' the House
| length7 = 1:04
| title8 = Three Dog Dash
| length8 = 0:51
| title9 = Kevin Beak'n
| length9 = 1:14
| title10 = Canine Conundrum
| length10 = 2:04
| title11 = The Nickel Tour
| length11 = 0:53
| title12 = The Explorer Motel
| length12 = 1:26
| title13 = Escape from Muntz Mountain
| length13 = 2:43
| title14 = Giving Muntz the Bird
| length14 = 1:58
| title15 = Stuff We Did
| length15 = 2:13
| title16 = Memories Can Weigh You Down
| length16 = 1:22
| title17 = The Small Mailman Returns
| length17 = 3:12
| title18 = He's Got the Bird
| length18 = 0:29
| title19 = Seizing the Spirit of Adventure
| length19 = 5:20
| title20 = It's Just a House
| length20 = 1:59
| title21 = The Ellie Badge
| length21 = 1:30
| title22 = Up With End Credits
| length22 = 7:39
| title23 = The Spirit of Adventure
| length23 = 2:30
| title24 = Carl's Maiden Voyage
| note24 = [[Efeutu de soníu]]
| length24 = 0:52
| title25 = Muntz's Dark Reverie
| note25 = Efeutu de soníu |
length25 = 0:52
| title26 = Meet Kevin in the Jungle
| note26 = Efeutu de soníu |
length26 = 1:32
}}
}}
&lt;/center&gt;

=== Carauterístiques téuniques ===
;Imaxe La [[rellación d'aspeutu]] del metraxe orixinal ye 1.85:1. Pal formatu en 3D, usóse la teunoloxía dixital [[Disney Dixital 3D]]. El formatu de [[negativu fotográficu|negativu]] ye de 35 mm pa la versión estándar, y D-Cinema pa la 3D.&lt;ref name=&quot;imdb&quot;/&gt; Cabo añedir que ''Up'' convertir na primer película de Pixar filmada en 3D y llanzada en tal formatu en cines.&lt;ref name=&quot;3Dprimera&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/up/news/1824179/box_office_wrapup_moviegoers_up_for_pixars_first_3d_pic/|títulu=Box Office Wrapup: Moviegoers Up For Pixar's First 3D Pic|editorial=Rotten Tomatoes |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.filmjournal.com/filmjournal/content_display/news-and-features/features/movies/y3i667520d694y3y8a2a1151f91a52y84ba?pn=2|títulu=Flying high: Pixar veteran Pete Docter is 'Up' for 3D adventure|editorial=Filmjournal.com|fecha=14 de mayu de 2009 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

;Soníu Pal
amiestu del audiu usaron los sistemes dixitales de codificación [[SDDS]], Dolby Digital EX y [[Dixital Theater System|DTS]].&lt;ref name=&quot;imdb&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1049413/|títulu=Up (2009)|editorial=[[IMDb.com]] |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Mercadotecnia y estrenu ==
[[Ficheru:Flickr - nicogenin - 66ème Festival de Venise (Mostra) - Pixar (9).jpg|thumb|Persones amarutaes como Carl Fredricksen y Russell, xuntu al cineasta [[George Lucas]], nel [[Festival Internacional de Cine de Venecia|Festival de cine de Venecia]] de [[2009]].]]

Magar [[Pixar]] ye conocíu por producir películes que vienen crear la so propia [[Marca (rexistru)|marca comercial]], [[Target Corporation]] y [[Wal-Mart]] ufiertaron a la venta pocos artículos inspiraos en ''Up''. N'otros casos, como [[Thinkway Toys]] (que usualmente sofita les campañes promocionales de Pixar), nin siquier produciéronse productos; nel casu d'esti postreru, dixo qu'eso se debía a que la trama de la película resultaba inusual y sería malo de promover la a l'audiencia. En respuesta, Disney comentó que non necesariamente toles cintes de Pixar taben destinaes a convertise nuna [[franquicia de medios|franquicia]]. Richard Greenfield, un analista de mercáu, reveló tener les sos duldes sobre si l'audiencia xuvenil masculina sentiríase atraida pol protagonista, amás de quexase por que nun había una muyer na repartida principal (cola esceición de Ellie, que solo apaez nes escenes iniciales).&lt;ref name=wallstreet/&gt; Otres compañíes que participaron na campaña de Pixar fueron [[Aflac]],&lt;ref&gt;{{Cite press release |títulu=Aflac Announces New Integrated Marketing Campaign |publicación=Aflac |fecha=22 d'abril de 2009 |url=http://news.prnewswire.com/DisplayReleaseContent.aspx?ACCT=104&amp;STORY=/www/story/04-22-2009/0005010977&amp;EDATE= |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090604195528/http://news.prnewswire.com/DisplayReleaseContent.aspx?ACCT=104&amp;STORY=%2Fwww%2Fstory%2F04-22-2009%2F0005010977&amp;EDATE= |fechaarchivu=4 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt; [[NASCAR]] y [[Airship Ventures]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Aflac's Partnership with Up: NASCAR/TV Commercial |obra=Pixar Planet |fecha=7 de mayu de 2009 |url=http://pixarplanet.com/blog/aflacs-partnership-with-up-tv-commercial-nascar |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Up Two For One: Blimp Goes Up + New Up Still |obra=Pixar Planet |fecha=7 de mayu de 2009 |url=http://pixarplanet.com/blog/up-two-for-one-up-blimp-goes-up-new-up-still |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que [[Cluster Balloons]] realizó un retruque del sillón de Carl llevantáu por globos d'aire caliente.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Up Cluster Balloon Tour |obra=Pixar Planet |fecha=23 d'abril de 2009 |url=http://pixarplanet.com/blog/up-cluster-balloon-tour |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

Ente otros productos pa promover la cinta inclúyense un llibru pa neños tituláu ''My Name is Dug'', ilustráu por Ronnie del Carmen (supervisora de la hestoria de ''Up'')&lt;ref name=&quot;notes&quot;/&gt; y escritu por Kiki Torphe, que retoma la busca entamada por Dug p'alcontrar a Kevin en Tabayones, emprestando énfasis nes sos constantes distracciones,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=UP: My name is Dug |editorial=Ronnie del Carmen | autor=Ronnie del Carmen | enllaceautor = Ronnie del Carmen |fecha=15 de marzu de 2009 |url=http://web.archive.org/web/20110715201740/http://www.ronniedelcarmen.com/blogue1/2009/03/up-my-name-is-dug.html |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Thorpe|nome= Kiki |enllaceautor= |títulu= Up: My Name is Dug|url= |fechaaccesu=8 d'agostu de 2012 |idioma= inglés|otros= |edición= |añu=2009|editor= |editorial= Disney Press|allugamientu= |isbn= 1423117662|capítulo= |páxina=|cita= }}&lt;/ref&gt; y un curtiumetraxe tituláu ''George &amp; AJ'', escritu y empobináu por Josh Cooley, qu'amuesa lo que los dos trabayadores de la casa de xubilación de Shady Oaks fixeron dempués de que Carl dir cola so casa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.traileraddict.com/trailer/up/short-george-and-aj|editorial=Traileraddict.com | autor= | enllaceautor = |fecha=15 de marzu de 2009 |títulu=Up Short - George and A.J. |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Primeramente tuvo disponible pa la so compra na tienda [[iTunes Store]], y depués foi publicáu nes páxines de [[Facebook]] y [[YouTube]] de Disney y Pixar.&lt;ref&gt;{{cita web | url= http://www.pixartalk.com/2009/11/george-aj/ | títulu=iTunes Version of Up Includes Exclusive Short: George and A.J.!| autor= | formatu= | editorial=Pixartalk.com |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=hF5KWMX3o4Y|títulu=Pixar Short: George and AJ|editorial=YouTube|fecha=20 de payares de 2009 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2009|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otra estratexa promocional incluyó la producción de tres viñetes animaes de curtia duración, por Disney y Pixar, con tal de promover el filme n'Internet. Estes pueden trate nel sitiu de la película en YouTube, y traten sobre la travesía de Carl y Russell na selva d'América del Sur, previu a la so llegada a Tabayones del Paraísu, daqué inéditu que nun apaeció nel llargumetraxe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://teaser-trailer.com/pixar-upisodes/ |títulu=Pixar Upisodes |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012 |fecha=15 de marzu de 2009 |obra=TEASER-TRAILER.COM |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, un tráiler del filme foi emitíu mientres la [[Super Bowl XLIII|cuarentena edición]] del [[Super Bowl]], en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1049413/videogallery|títulu=Up&gt; Videos BETA |fechaaccesu=9 d'agostu de 2012 |fecha= |obra=IMDb |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 26 de mayu de 2009, apaeció'l primera [[videoxuegu]] oficial de la película, ''[[Up (videoxuegu)|Up]]'', pa les plataformes [[Ordenador personal|PC]], [[Nintendo DS]] y [[Wii]], [[PlayStation 2]], [[PlayStation Portable]], [[Xbox 360]], [[Macintosh]] y [[iPhone]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Up Review|url=http://ps3.ign.com/articles/997/997239p1.html|apellíu=Clayman |nome=David|fecha=23 de mayu de 2009|editorial=IGN |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; A este siguiólu 039;'[[Kinect Rush: A Disney Pixar Adventure]]'', estrenáu'l 20 de marzu de 2012, pa la [[Xbox 360]]. Nesti postreru tamién apaecen los personaxes d'otros cuatro producciones de Pixar, amás de ''Up'' (''[[The Incredibles]]'', ''[[Cars]]'', ''[[Ratatouille (película)|Ratatouille]]'' y ''[[Toy Story]]'').&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Narcisse|nome=Evan|títulu=Pixar Teams Up With Microsoft For Kinect Rush|url=http://kotaku.com/5866341/pixar-teams-up-with-microsoft-for-kinect-rush/ |fechaaccesu=7 d'agostu de 2009|newspaper=Kotaku|fecha=8 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

''Up'' debutó'l 13 de mayu de 2009 nel [[Festival de Cannes 2009|Festival de Cannes d'esi añu]], onde llogró aclamación per parte de la prensa aconceyada ende en rematando la so exhibición.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Cannes 2009: Inauguración cola proyeición de “Up”|url=http://www.cinencuentro.com/2009/05/13/cannes-2009-inauguracion-con-la-proyeccion-de-up/ |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|editorial=Cinencuentro.com|fecha=13 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Cannes 2009: 'Up' alza'l nivel hasta lo más alto|url=http://www.blogdecine.com/cannes/cannes-2009-up-alza-el nivel-hasta-lo-mas-alto |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|editorial=Blogdecine.com|fecha=14 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; Convirtióse asina na primer producción animada n'abrir el Festival de Cannes en tola so hestoria.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Cannes llevanta'l vuelu, llixeru como la película 'UP' |url=http://www.terra.com.mx/cine/articulo/823166/Cannes+llevanta+el vuelu llixeru+como+la+pelicula+UP.htm |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|editorial=Terra.com.mx|fecha=13 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; El so estrenu en cines asocedió'l 16 de mayu d'esi añu en [[El Capitan Theatre]], en [[Hollywood]], [[California]]. Del 29 de mayu al 23 de xunetu, les proyeiciones ende fixéronse acompañar de ''Lighten Up!'', un espectáculu en direuto colos personaxes de Disney.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://pixarplanet.com/blog/up-at-disneys-el-capitan-theatre-in-hollywood-w-new-stage-show-up-tidbits |títulu=Up at Disney's El Capitan Theatre in Hollywood w/ New Stage Show |obra=Pixar Planet |fecha=22 d'abril de 2009 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La película tamién participó de dellos festivales de cine. El 25 d'ochobre de 2009 foi estrenada nel [[Tokyo International Film Festival]] (en [[Tokiu]], [[Xapón]]), ente que mientres payares de dichu añu nel [[Starz Denver Film Festival]] (en [[Denver]], [[Estaos Xuníos]]). La versión [[3-D]] de la cinta tamién participó dende'l 7 de payares nel [[Mar del Plata Film Festival]] (en [[Mar del Plata]], [[Arxentina]]). El 21 de payares foi estrenada nel [[Festival de Cinema en Valencià Inquiet]] ([[Valencia]], [[España]]), y finalmente el 7 de febreru de 2010 nel [[Santa Barbara Film Festival]] ([[Santa Bárbara (California)|Santa Bárbara]], Estaos Xuníos). De siguío, se enlistan les feches d'estrenu mundial de la película:&lt;ref name=fechasestreno&gt;{{cita web |url=http://www.imdb.es/title/tt1049413/releaseinfo|títulu=Release dates for Up (2009)|editorial=[[IMDb]]|idioma=inglés |fechaaccesu=8 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:100%; border:1px solid #cedff2; background:#F5FAFF&quot;
|-

! align=&quot;center&quot; | Feches internacionales d'estrenu
|-
|
{{Columnes}}
{| {{tablaguapa}}
!align=&quot;center&quot;|País
!align=&quot;center&quot;|Fecha d'estrenu
|-
|align=&quot;left&quot;|{{RUS}}&lt;br /&gt;{{CHL}}
|align=&quot;right&quot;|28 de mayu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{CAN}}&lt;br /&gt;{{EUA}}
|align=&quot;right&quot;|29 de mayu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{EGY}}&lt;br /&gt;{{ARE}}
|align=&quot;right&quot;|3 de xunu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{KUW}}
|align=&quot;right&quot;|4 de xunu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{COL}}&lt;br /&gt;{{MEX}}&lt;br /&gt;{{URU}}&lt;br /&gt;{{VEN}}
|align=&quot;right&quot;|5 de xunu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{ARG}}&lt;br /&gt;{{GEO}}&lt;br /&gt;{{LIB}}&lt;br /&gt;{{PER}}&lt;br /&gt;{{THA}}
|align=&quot;right&quot;|11 de xunu de 2009 
|-
|align=&quot;left&quot;|{{ECU}}&lt;br /&gt;{{PAN}}&lt;br /&gt;{{ROM}}
|align=&quot;right&quot;|12 de xunu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{UKR}}
|align=&quot;right&quot;|18 de xunu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{FRA}}&lt;ref group=n.&gt;Dichu estrenu llevar a cabu en [[París]].&lt;/ref&gt;
|align=&quot;right&quot;|12 de xunetu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{ISR}}
|align=&quot;right&quot;|23 de xunetu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{FRA}}&lt;br /&gt;{{IDN}}&lt;br /&gt;{{CHE}}&lt;ref group=n.&gt;Fecha na que na rexón onde se fala [[idioma francés|francés]] en dichu país estrenó la película.&lt;/ref&gt;
|align=&quot;right&quot;|29 de xunetu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{HKG}}&lt;br /&gt;{{COR}}&lt;br /&gt;{{ESP}}
|align=&quot;right&quot;|30 de xunetu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{ROC|Taiwán}}
|align=&quot;right&quot;|31 de xunetu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{CHN}}
|align=&quot;right&quot;|4 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{CRO}}
|align=&quot;right&quot;|6 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{EST}}&lt;br /&gt;{{LAT}}&lt;br /&gt;{{SIN}}
|align=&quot;right&quot;|7 d'agostu de 2009
|}
{{Nueva columna}}
{| {{tablaguapa}}
!align=&quot;center&quot;|País
!align=&quot;center&quot;|Fecha d'estrenu
|-
|align=&quot;left&quot;|{{POR}}
|align=&quot;right&quot;|13 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{FIL}}
|align=&quot;right&quot;|19 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{CZE}}&lt;br /&gt;{{MAL}}
|align=&quot;right&quot;|20 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{LTU}}
|align=&quot;right&quot;|21 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{ISL}}
|align=&quot;right&quot;|26 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{SVK}}
|align=&quot;right&quot;|27 d'agostu de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{AUS}}
|align=&quot;right&quot;|3 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{BRA}}
|align=&quot;right&quot;|4 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{NED}}&lt;ref group=n.&gt;Dichu estrenu llevar a cabu n'[[Ámsterdam]].&lt;/ref&gt;
|align=&quot;right&quot;|6 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{GRE}}&lt;br /&gt;{{NZ}}
|align=&quot;right&quot;|10 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{IND}}
|align=&quot;right&quot;|11 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{AUT}}&lt;br /&gt;{{ALE}}&lt;br /&gt;{{SUI}}&lt;ref group=n.&gt;Fecha na que na rexón onde se fala [[idioma alemán|alemán]] en dichu país estrenó la película.&lt;/ref&gt;
|align=&quot;right&quot;|17 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{SLO}}
|align=&quot;right&quot;|24 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{BUL}}&lt;br /&gt;{{NOR}}
|align=&quot;right&quot;|24 de setiembre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{DAN}}
|align=&quot;right&quot;|2 d'ochobre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{BEL}}&lt;br /&gt;{{NED}}
|align=&quot;right&quot;|7 d'ochobre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{FIN}}&lt;br /&gt;{{IRE}}&lt;br /&gt;{{UK}}
|align=&quot;right&quot;|9 d'ochobre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{HUN}}&lt;br /&gt;{{ITA}}
|align=&quot;right&quot;|15 d'ochobre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{POL}}&lt;br /&gt;{{SWE}}&lt;br /&gt;{{TUR}}
|align=&quot;right&quot;|16 d'ochobre de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{SYR}}
|align=&quot;right&quot;|19 de payares de 2009
|-
|align=&quot;left&quot;|{{JAP}}
|align=&quot;right&quot;|5 d'avientu de 2009
|}
{{Final columnes}}
|}

== Receición ==

=== Comercial ===
Tres el so estrenu, recaldó 293 004 164 [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] nes taquilles [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]] y [[Canadá|canadienses]]. N'otros países, fíxose acreedora a ganancies por 442 094 918 USD, colo qu'en total llogró 735 099 082 USD.&lt;ref name=&quot;reception&quot;/&gt; Esto convertir en 2012 nuna de les 50 películes más taquilleres del cine,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://boxofficemojo.com/alltime/world/?pagenum=1&amp;sort=osgross&amp;order=DESC&amp;p=.htm |títulu= All Time Worldwide Box Office Grosses |editorial= Box Office Mojo |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; según la quinta producción animada por ordenador más esitosa na hestoria (per debaxo de ''[[Shrek 2]]'', ''[[Toy Story 3]]'',￼￼ ''[[Finding Nemo]]'' y ''[[Shrek the Third]]'').&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/genres/chart/?id=computeranimation.htm|títulu=Animation - Computer|editorial=Box Office Mojo|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; D'esta forma, esi mesmu añu foi catalogada como la tercer producción de Pixar con más recaldaciones, superada namái por ''Toy Story 3'' y ''Finding Nemo''.&lt;ref name=&quot;pixar&quot;&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/franchises/chart/?id=pixar.htm|títulu=Pixar|idioma=inglés|editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Cabo señalase que foi tamién la sesta película, ensin tomar en cuenta'l xéneru animáu puramente, en ganar más dineru nesi añu en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://boxofficemojo.com/yearly/chart/?view2=worldwide&amp;yr=2009&amp;p=.htm |títulu= 2009 YEARLY WORLDWIDE GROSSES |editorial= Box Office Mojo |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

N'Estaos Xuníos y Canadá, ye la ventiavu cuarta película con más recaldaciones, según la décima de [[Walt Disney Pictures|Disney]], la séptima en versión 3D, la sesta en dibuxos animaos y la quinta que más recaldó en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/studio/chart/?studio=buenavista.htm|títulu=Bona Vista All Time Box Office Results|editorial=Box Office Mojo|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/genres/chart/?id=3d.htm|títulu=3D Movies at the Box Office|editorial=Box Office Mojo|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/genres/chart/?id=animation.htm|títulu=Animation|editorial=Box Office Mojo|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/yearly/chart/?yr=2009&amp;p=.htm|títulu=2009 DOMESTIC GROSSES|editorial=Box Office Mojo|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pixar&quot;/&gt; Na primer fin de selmana dempués del estrenu, llogró casi 70 millones USD, cifra bien cimera a la qu'envaloraben los analistes, polo que s'asitió nel puestu númberu unu en ventes.&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=inglés|url=http://blogs.barrons.com/stockstowatchtoday/2009/06/01/yup-up-pixars-latest-release-lifts-disney/|títulu=Yup, 'Up': Pixar's Latest Release Lifts Disney|autor=O'Brien, Bob|añu=2009|editorial=Barron's |fechaaccesu=17 d'abril de 2010|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Trátase del cuartu debú más esitosu de Pixar na so trayeutoria,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://boxofficemojo.com/franchises/chart/?view=openings&amp;id=pixar.htm&amp;p=.htm |títulu= Pixar Movies Opening Weekends |editorial= Box Office Mojo |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; y l'octavu meyor fin de selmana d'estrenu pa una cinta animada.&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=inglés|url=http://boxofficemojo.com/genres/chart/?view=openings&amp;id=computeranimation.htm&amp;p=.htm|títulu=Animation - Computer - Opening Weekends|autor=|añu=2009|editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=8 d'agostu de 2012|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, foi la tercera mayor apertura cinematográfica del [[Día de los Cayíos (Estaos Xuníos)|Día de los Cayíos]]. Na recaldación 3D, consiguiéronse más de 35 millones USD, colo que se convirtió nel meyor debú en tal formatu hasta entós. Depués sería superada por ''[[Avatar (película)|Avatar]]'' (2009).&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma= inglés |url= http://www.boxofficemojo.com/news/?id=2632&amp;p=.htm |títulu= Weekend Report: 'Avatar' Soars in Debú |autor=Gray, Brandon |editorial= Box Office Mojo |añu= 2009 |fechaaccesu=27 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Como datu adicional hai qu'amestar que'l 53% de les persones qu'asistieron na fin de selmana d'estrenu, n'Estaos Xuníos y Canadá, yeren muyeres, ente que el 47% yeren persones per debaxo de los 17 años.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma= inglés |url= http://boxofficemojo.com/news/?id=2592&amp;p=.htm |títulu= Weekend Report: 'Up' Lifts Pixar to Tenth Smash |autor= Gray, Brandon |editorial= Box Office Mojo|añu= 2009 |fechaaccesu=27 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Persistió nos primeros llugares de recaldación per delles selmanes, hasta ser superada por ''[[The Hangover]]'' (2009).&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=inglés|títulu=Weekend Estimates: Up Conquers Impressive Hangover|url=http://www.the-numbers.com/interactive/newsStory.php?newsID=4270|editorial=The Numbers|añu=2009 |fechaaccesu=2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma= inglés |url= http://www.variety.com/article/VR1118004657.html |títulu= 'Hangover' Upsets 'Up' |autor=McClintock, Pamela |idioma= inglés |editorial= Variety |añu= 2009 |fechaaccesu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Fora d'Estaos Xuníos y Canadá, asitióse como'l cuarentenu quintu filme con meyor debú en taquilles,&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://web.archive.org/web/20120802050756/http://boxofficemojo.com/alltime/world/?pagenum=1&amp;sort=osgross&amp;order=DESC&amp;p=.htm |títulu= All Time Worldwide Box Office Grosses |editorial= Box Office Mojo |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; según la décima producción animada más esitosa y el quintu llargumetraxe con mayores ganancies en 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://boxofficemojo.com/intl/weekend/yearly/?yr=2009&amp;p=.htm |títulu= 2009 Overseas Total Yearly Box Office Results |editorial= Box Office Mojo |idioma= inglés |fechaaccesu=8 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, encabezó les taquilles internacionales por cuatro fines de selmana, trés d'ellos consecutivos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/intl/weekend/?yr=2009&amp;p=.htm|títulu=Overseas Total Box Office Index for 2009|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; A lo llargo de 2009, los países nos que ganó más fueron [[Francia]] (38,7 millones) y [[España]] (37,1 millones).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/intl/france/yearly/?yr=2009&amp;p=.htm|títulu=2009 France Yearly Box Office Results|idioma=inglés |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012|editorial=Box Ofice Mueyo}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/intl/spain/yearly/?yr=2009&amp;p=.htm|títulu=2009 Spain Yearly Box Office Results|idioma=inglés|editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=1 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica ===

==== Anglosaxona y d'otros países ====
[[Ficheru:Roger Ebert cropped.jpg|160px|derecha|thumb|[[Roger Ebert]], críticu del ''[[Chicago Sun-Times]]'', dio la máxima calificación al filme.]]
Na so amplia mayoría, llogró evaluaciones positives per parte de la prensa. Nel sitiu web [[Rotten Tomatoes]], qu'arrexunta les crítiques de numberosos sitios web y publicaciones n'inglés, tien un 98% d'aceptación, con un total de 270 reseñes analizaes y un promediu xeneral de 8,6/10. El consensu concluyó lo siguiente: «Otra obra d'arte de Pixar. ''Up'' ye una aventura emocionante, graciosa y cordial, ellaborada impecablemente y rellatada con inxeniu y con fondura».&lt;ref name=&quot;rotten98&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/up/|títulu=Up|editorial=[[Rotten Tomatoes]] |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En [[Metacritic]], que cumple una función similar a Rotten, tien una puntuación de 88/100,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.metacritic.com/movie/up|títulu=Up|idioma=inglés|editorial=[[Metacritic]] |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; ente qu'en [[CinemaScore]] ostenta una calificación d'A+.&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=inglés|url=http://www.hollywoodreporter.com/gallery/15-movies-made-grade-a-222653#6|títulu=15 Movies That Made The Grade: A+ CinemaScore Posse|autor=Pamela McClintock, Emily Blank|obra=The Hollywood Reporter|fecha=12 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/68jr0ZyH9?url=http://www.hollywoodreporter.com/gallery/15-movies-made-grade-a-222653#6 |fechaarchivu=27 de xunu de 2012|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

[[Roger Ebert]], del diariu ''[[Chicago Sun-Times]]'', brindó-y una calificación de 4/4 estrelles y catalogar como «una cinta maraviyosa».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090527/REVIEWS/905279997|títulu=Up|obra=Chicago Sun-Times|enllaceautor=Roger Ebert|apellíu=Ebert|nome=Roger|fecha=27 de mayu de 2009 |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://blogs.suntimes.com/ebert/2009/05/up_up_and_away_in_my_beautiful.html|títulu=Cannes #1: Up, up and away, in my beautiful, my beautiful balloon|nome=Roger|apellíu=Ebert|enllaceautor=Roger Ebert|obra=Chicago Sun-Times|fecha=11 de mayu de 2009 |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110809172138/http://blogs.suntimes.com/ebert/2009/05/up_up_and_away_in_my_beautiful.html |fechaarchivu=9 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt; De la mesma, ''[[The Hollywood Reporter]]'' describió'l filme como «curiosu, conmovedor y, podría dicise que, el proyeutu más risonderu de Pixar hasta agora, esta aventura espléndidamente animada y d'altu vuelu ye una destilación llimpia de 90 minutos de too lo consiguío enantes polos estudios responsables».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www1.hollywoodreporter.com/hr/film-reviews/up-film-review-1003972156.story|títulu=Up – Film Review |nome=Michael|apellíu=Rechtshaffen|obra=[[The Hollywood Reporter]]|fecha=12 de mayu de 2009 |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120315171219/http://www1.hollywoodreporter.com/hr/film-reviews/up-film-review-1003972156.story |fechaarchivu=15 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Magar el ''[[San Francisco Chronicle]]'' atalantó que «contién munchos tramos aburríos de frenetismo ensin sentíu y una interacción nidia ente los personaxes», consideró que dalgunes de les sos escenes son «de tal guapura, economía y sabiduría poética que pertenecen a cualquier antoloxía de les meyores escenes del cine... mirar ''Up'' ensin muncha crítica fai que te abluques pola economía cola que los efeutos visuales tán llenos d'emoción nel intre del filme...».&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2009/05/28/MV6617S4LC.DTL |títulu=Review: 'Up' soars on flights of fancy |nome=Mick|apellíu=LaSalle|idioma=inglés|obra=San Francisco Chronicle |fecha=29 de mayu de 2009 |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; La revista ''[[Variety (revista)|Variety]]'' comentó que se trata d'una película «escepcionalmente fina — a diferencia de munches películes animaes, non tou ye sobre'l bombardéu sensorial y el volume... Ensin que resulte ser una sorpresa, nada ta mal equí. Les actuaciones de voz... exudan un entusiasmu templáu, y les especificaciones téuniques nun podríen ser meyores. La banda sonora tradicional y completa de Michel Giacchino ye superlativa»,&lt;ref name=&quot;variety-festivals&quot; /&gt; ente que'l canadiense ''[[The Globe and the mail]]'' mentó que ''Up'' ye'l tipu de película que te dexa cola cuestión de &quot;¿Cómo la xente puede salir alantre nesta situación?&quot;».&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=inglés|apellíu=Taylor|nome=Kate|títulu=Forget the goofy glasses. This magic transcends technology|url=http://www.theglobeandmail.com/news/arts/up/article1157876/ |fechaaccesu=3 d'agostu de 2012|newspaper=The Globe and Mail|fecha=28 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Los bonos comentarios tamién s'enfocaron nel personaxe protagónico de Carl. [[Bill Capodgli]], autor de ''Innovate the Pixar Way'', reconoció qu'esti yera un aburríu pero, coles mesmes, prestosu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=inglés|títulu=Innovate the Pixar Way: Business Lessons from the World's Most Creative Corporate Playground|apellíu=Capodagli| nome=Bill |apellíu2=Jackson |nome2=Lynn |url=https://books.google.com/books?id=iwDhbog5VckC|añu=2009|editorial=McGraw-Hill Professional|isbn=0-07-163893-8, 9780071638937}}&lt;/ref&gt; L'editor [[Joe Morgenstern]], de ''[[Wall Street Journal]]'', cuntó que magar Carl ye sópitu al entamu, similar al estilu de [[Buster Keaton]], dichu traza amenórgase conforme la trama avanza.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://online.wsj.com/article/SB124226358415817813.html|idioma=inglés|obra=The Wall Street Journal | títulu=Reaching for the Sky, 'Up' Fails to Soar | fecha=14 de mayu de 2009 | nome=Joe | apellíu=Morgenstern}}&lt;/ref&gt; [[Ann Hornaday]], del ''[[The Washington Post]]'', comparar con Spencer Tracy, que de fechu foi una de les influencies pal esbozu del personaxe&lt;ref name=&quot;washingtonpost&quot;&gt;{{cita publicación | url=http://www.washingtonpost.com/gog/movies/up,1156226.html |obra=The Washington Post |idioma=inglés | títulu = Up | fecha = 29 de mayu de 2009 | nome = Ann | apellíu = Hornaday |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; de forma similar a la británica ''[[Empire (revista)|Empire]]'', al traviés del so editor [[Ian Freer]], que comentó que tenía paecíu col Tracy de la dómina en que debutó ''Guess Who's Coming to Dinner''.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Ian|apellíu=Freer|url=http://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=135479|títulu=Empire's Up Movie Review|obra=Empire |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Lisa Schwarzbaum]], de ''[[Entertainment Weekly]]'', tamién estremó les coincidencies ente Tracy y Carl, anque añedió que tenía ciertes carauterístiques d'una caricatura de [[George Booth]].&lt;ref name=&quot;ew&quot; /&gt; [[Richard Corliss]], de ''[[Time]]'', evaluar como una versión amacerada de bagazos» de Tracy.&lt;ref name=autogenerated2&gt;{{cita publicación | url= http://www.time.com/time/arts/article/0,8599,1896685-2,00.html | obra=TIME | títulu=Up, Up and Away: Another New High for Pixar | fecha=28 de mayu de 2009|idioma=inglés| nome=Richard | apellíu=Corliss |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Otra comparanza fecha foi la de [[Scott Foundas]], de ''[[LA Weekly]]'', quien suxurió que'l personaxe yera paecíu a [[Walter Matthau]] (una influencia pal diseñu del personaxe), y comentó que Asner probablemente modelara la so actuación de voz sobre la base d'él.&lt;ref&gt;{{cita web |fecha=28 de mayu de 2009|nome=Scott|apellíu=Foundas|idioma=inglés|url=http://www.laweekly.com/2009-05-28/film-tv/movie-reviews-burma-vj-up-what-goes-up/2|títulu=Movie Reviews: Burma VJ, Up, What Goes Up|obra=LA Weekly |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Para [[Todd McCarthy]], de ''Variety'', Carl yera más bien una combinación de Tracy y Matthau.&lt;ref name=&quot;variety-festivals&quot;&gt;{{cita publicación |idioma=inglés| url= http://www.variety.com/index.asp?layout=festivals&amp;jump=review&amp;reviewid=VE1117940233&amp;cs=1 |obra=Variety | títulu= Up Movie Review | fecha= 12 de mayu de 2009 | nome=Todd | apellíu=McCarthy |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Otru conceutu que llogró opiniones favorables resultó ser la rellación ente Carl y Ellie. [[Keith Booker]], nel so llibru ''Disney, Pixar, and the Hidden Message of Children's Films'', describió l'amor ente dambos como «conmovedor», y dixo que'l segmentu en que van avieyando col tiempu ye «una obra maestra nel so xéneru». Sicasí, cuntó que nun taba del tou seguru de cuántu apreciaría l'audiencia infantil dicha escena, citando n'específicu al so fíu qu'había estáu inquietu nel so asientu mientres la tresmisión d'esta.&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=M. Keith|apellíos=Booker|títulu=Disney, Pixar, and the Hidden Message of Children's Films|url=https://books.google.com/books?id=jD9_0jxVmqUC|editorial=ABC-CLIO|idioma=inglés|añu=2010|isbn=0-313-37672-7, 9780313376726}}&lt;/ref&gt; [[James Berardinelli]], de [[Reelviews]], comentó que-y fixera arramar una llárima, daqué que nenguna otra película animada llograra antes nél, nin siquier coles obres del direutor xaponés d'anime [[Hayao Miyazaki]].&lt;ref&gt;{{cita web |nome=James|apellíu=Berardinelli|idioma=inglés|url=http://www.reelviews.net/php_review_template.php?identifier=1647|títulu=Reelviews Movie Reviews|editorial=Reelviews|fecha=26 de mayu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Ann Hornaday emponderó'l prólogu y calificar como «dignu de Chaplin na so intensidá desgarradora»,&lt;ref name=&quot;washingtonpost&quot; /&gt; y [[Michael Phillips]], del ''[[Chicago Tribune]]'', catalogó'l segmentu como una central llétrica emocional y cinemática», amás de revelar que, al igual que Berardinelli, casi lloraba con dichu metraxe. Contrariamente, [[Stephanie Zacharek]], de [[Salon.com]], señaló que'l matrimoniu de Carl y Ellie paecía más bien un comercial d'adesivu dental qu'una rellación humana real.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Stephanie|apellíu=Zacharek|url=http://www.salon.com/ent/movies/review/2009/05/29/up_review/index.html|títulu=Up|editorial=Salon.com|fecha=29 de mayu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Emponderar a Asner pola so interpretación n'inglés de la voz de Carl. Al respeutu, [[Mick LaSelle]], del ''[[San Francisco Chronicle]]'', comentó que fuera una bona eleición na repartida, pos ye capaz de tresformar la so voz por que suene malhumorada cuando en realidá nun la tien asina.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=inglés| url= http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2009/05/28/MV6617S4LC.DTL&amp;type=movies |obra=The San Francisco Chronicle | títulu=Review: 'Up' soars on flights of fancy | nome=Mick | apellíu=LaSalle | fecha=29 de mayu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; [[Lisa Schwarzbaum]], de ''[[Entertainment Weekly]]'', cuntó que l'actor diéra-y una «autoridá a lo [[Lou Grant]]» a la so voz, en referencia al personaxe de Asner.&lt;ref name=&quot;ew&quot;&gt;{{cita web |nome=Lisa|apellíu=Schwarzbaum|idioma=inglés|fecha=27 de mayu de 2009|títulu=Movie Review: Up (2009)|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,20281262,00.html|obra=Entertainment Weekly |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Corliss, de ''Time'' mentó que Asner tenía'l ritmu malhumoráu ya inespresivu cómicu pa da-y vida a Carl».&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt; [[Ty Burr]], de ''[[The Boston Globe]]'', reparó que'l personaxe de Grant nun menguara a pesar del tiempu, y que nesta interpretación faía presente.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url= http://www.boston.com/ae/movies/articles/2009/05/29/pixars_up_is_a_fantastical_voyage/|idioma=inglés|obra=The Boston Globe | títulu=Up | nome=Ty | apellíu=Burr | fecha=29 de mayu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Finalmente, [[Claudia Puig]], de ''[[USA Today]]'', calificó como «magnífica» l'actuación de voz del intérprete.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url= http://www.usatoday.com/life/movies/reviews/2009-05-27-up_N.htm |obra=USA Today | títulu=Balloon-propelled 'Up' soars with delight, great visuals|idioma=inglés |nome=Claudia | apellíu=Puig | fecha=28 de mayu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

==== Hispanoamericana y española ====
N'[[Hispanoamérica]], la revista [[Méxicu|mexicana]] ''[[Cine Premiere]]'', nun recuentu de lo meyor del cine d'animación en 2009, comentó qu'unu de los aspeutos favorables de ''Up'' ye la diversión y rises» que la trama llogra na audiencia infantil, según la reflexón filosófica» pa los adultos. Magar calificó como «emblemáticos» a los personaxes, y añedió que tenía una «entrañable» combinación de comedia y drama, concluyó que l'animación nun resulta innovadora.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cinepremiere.com.mx/up-una aventura-de-altor0.html|títulu=Up: una aventura d'altor editorial=Cinepremiere.com.mx |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Tocantes a comparances, reparó semeyances colos escenarios de ''[[El mundu perdíu (película de 1925)|El mundu perdíu]]'' (1925).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cinepremiere.com.mx/homenaxes-cinematograficos-de-pixar-10.html |títulu=Homenaje cinematográficos de Pixar|editorial=Cinepremiere.com.mx |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Igualmente de Méxicu, ''[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]'' apuntó que ''Up'' «consigue brillantemente ser d'eses películes que gusten a tou públicu, pos arrinquen risaes, trescalen y dexen con un escelente estáu d'ánimu a la mayoría de los espectadores»,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/columnas/78507.html|títulu=Últimes escenes de Mañana... como versión de CSI rexón 4|editorial=L'Universal|fecha=2 de xunu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121022162328/http://www.eluniversal.com.mx/columnas/78507.html |fechaarchivu=22 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt; ente que [[Ernesto Diezmartínez Guzmán]], collaborador de ''[[Reforma (periódicu)|Reforma]]'', emponderó la secuencia de Carl y Ellie (a la qu'evaluó como «los minutos más genuinamente cinematográficos que vi no que va del añu») anque tamién xulgó negativamente el fechu de que fora una cinta convencional más d'aventures, en cuenta de intentar superar lo llograo con ''[[Ratatouille]]'' y ''[[WALL·E]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cinevertigo.blogspot.mx/2009/06/up-una aventura-de-altor.html|títulu=Up, una Aventura d'Altor editorial=Cinevertigo.blogspot.mx|fecha=5 de xunu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Marcelo Morales, del diariu [[Chile|chilenu]] ''[[La Tercera]]'', resaltó que, a pesar de ser una película animada, «ye imperdible porque va más llueñe que munches películes de &quot;carne y güesu&quot;».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.latercera.com/contenido/726_140178_9.shtml|títulu=Crítica de cine: Up, Una aventura d'altor editorial=La Tercer|fecha=11 de xunu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; De la mesma, nel so reseña pal periódicu [[Arxentina|arxentín]] ''[[La Nación (Arxentina)|La Nación]]'', [[Diego Batlle]] calificó como «bien bona» a la cinta, amás de cuntar que tien un equilibriu fayadizu de drama, comedia, romance y aventures, a pesar de que na segunda metá del filme abonden chistes sobre los animales exóticos qu'atopen los protagonistes na so travesía. Reparó tamién la influencia de les obres de [[Hayao Miyazaki|Miyasaki]], n'específicu de ''[[Howl non Ugoku Shiro]]''. Finalmente, na so perspeutiva, la calidá de la versión en 3D fai que'l metraxe «pierda un pocu d'intensidá».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1137825-con-up-pixar-vuela-mas-altu|títulu=Con Up, Pixar vuela más altu|editorial=La Nación|fecha=11 de xunu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; [[Guillermo Zapiola]], del diariu [[uruguái|uruguayu]] ''[[El País (Uruguái)|El País]]'', recibió con prestu que ''Up'' tuviera destinada yá non solamente a audiencies infantiles, sinón tamién a los mozos y a los adultos, y nel so reseña incluyó un encamientu sobre la versión 3D de la película.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com.uy/090531/pespec-420371/novedades/un-terrible-viaxe-escontra-la-imaginacion-up/|títulu=Un terrible viaxe escontra la imaxinación: UP|editorial=El País |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]], la revista ''[[Cahiers du Cinéma]]'' señaló que ''Up'' ye como una especie d'aprendizaxe pa l'audiencia, onde les coses suelen ser imperfectes, y «solo queda la guapura d'un xestu que l'animación saca d'una chistera [...] La esperanza de vivir una vida que val la pena dibuxar». [[Tomás Fernández Valentí]], de la revista ''[[Imáxenes d'actualidá]]'', sorrayó que lo más destacable del filme, na so opinión, ye'l «estraordinariu equilibriu ente drama y comedia [...] ensin que la resultancia paeza artificiosu».&lt;ref name=&quot;españacríticas&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.sensacine.com/peliculas/pelicula-130368/critiques-prensa/ |títulu=Up - Crítiques de prensa de la película editorial=Sensacine.com |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; El diariu ''[[El País]]'' consideró qu'incorpora elementos de ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'', ''[[La vuelta al mundu n'ochenta díes]]'', «los grandes drames románticos de los años 1940 y 1950 y l'humor desternillante d'una tira risible», y comentó que la so trama «fala d'esperances en tiempos de crisis».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2009/05/13/actualidad/1242165611_850215.html |títulu=Ternura y rises: 'Up' afara en La Croisette|editorial=El País|fecha=13 de mayu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; [[Antonio Gandiaga]], del sitio web [[Notasdecine.es]], comparó a Carl con [[Walt Kowalski]], interpretáu por [[Clint Eastwood]] en ''[[Gran Torino]]'' (2008). Opinó coles mesmes que, magar nun supera lo consiguío por ''[[WALL·E]]'' (2008), el filme ye «casi obligatoriamente memorable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.notasdecine.es/11337/critiques/critica-up/|títulu=Crítica: Up|editorial=Notasdecine.es|fecha=29 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; [[Jordi Mariña]], de [[Fotogrames.es]], emponderó la secuencia d'apertura del filme al igual que la prensa n'[[idioma inglés|inglés]], y concluyó que con ella Pixar demostró «que l'animación ye un preséu tan válidu como'l cine d'imaxe real pa descifrar lo humano»,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fotogramas.es/Peliculas/Up/Critica|títulu=Up|editorial=Fotogrames.es|fecha=30 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; daqué colo que coincidió [[Patricia Pontes]], de [[Cinematical.es]], al comentar que «ye difícil nun emocionase cola vida d'eses criatures frutu de l'animación dixital, pero non por ello menos humanes que cualquier actor».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20100629174441/http://www.cinematical.es/2009/06/04/critica-up/ |títulu=Crítica. 'Up'|editorial=Cinematical.es|fecha=4 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Premios y reconocencies ===
{{AP|Premios y nominaciones de Up}}
''Up'' ganó dos [[premios Óscar]] na [[Premiu Óscar de 2009|ceremonia de premiación de 2009]], nes categoríes d'[[Óscar a la meyor película d'animación meyor película d'animación]] y [[Óscar a la meyor banda sonora|meyor banda sonora]].&lt;ref name=&quot;academy awards n&amp;w&quot;/&gt; Ye la segunda d'un total de tres películes animaes que foi nomada como [[Óscar a la meyor película|meyor película]], siendo les otres ''[[Beauty and the Beast (película de 1991)|Beauty and the Beast]]'' (1991) y ''[[Toy Story 3]]'' (2010), postulaes nos sos respeutivos años. Igualmente, llogró un par de [[premiu Globu d'Oru|Globu d'oru]] por [[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|meyor banda sonora]] y [[Globu d'Oru a la meyor película animada|meyor película animada]] na [[Premiu Globu d'Oru de 2009|67ª edición de dichos gallardones]].&lt;ref name=&quot;ew1&quot;&gt;{{cita web |idioma=inglés|url=http://news-briefs.ew.com/2010/01/17/golden-globes-2010-winners/|títulu=Golden Globes 2010 winners: 'Avatar' wins best picture, drama|obra=Entertainment Weekly|editorial=Time Inc|añu=2010 |fechaaccesu=10 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; Otres reconocencies inclúin dos [[premios Annie]] (como [[Premiu Annie a la meyor película animada|meyor película animada]] y meyor direición nun llargumetraxe), d'un total d'ocho nominaciones que llogró.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.annieawards.org/consideration.html|títulu=37th Annual Annie Nominations and Awards Recipients|editorial=AnnieAwards.org |fechaaccesu=7 de febreru de 2010|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100124032256/http://www.annieawards.org/consideration.html |fechaarchivu=24 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt; 

El sitiu web Rotten Tomatoes dio-y el «Golden Tomato» por tener la calificación más alta en 2009, según por ser la posesora de la meyor crítica tocantes a producciones animaes.&lt;ref name=&quot;gold tom&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/guides/rtawards/wide/|títulu=Rotten Tomatoes: 11th Annual Golden Tomatoes Awards|editorial=Rotten Tomatoes|obra=Flixster Inc |fechaaccesu=10 d'agostu de 2010|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100323003235/http://www.rottentomatoes.com/guides/rtawards/wide/ |fechaarchivu=23 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/guides/rtawards/wide/|títulu=Up Movie Reviews, Pictures|editorial=Rotten Tomatoes|obra=Flixster Inc |fechaaccesu=10 d'agostu de 2010|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100323003235/http://www.rottentomatoes.com/guides/rtawards/wide/ |fechaarchivu=23 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; Otra distinción inclúi'l premiu película animada favorita de los premios Nickelodeon's Kids Choice Méxicu, na so edición de 2010, apurríos pola cadena televisiva [[Nickelodeon]].&lt;ref name=&quot;kids&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.nick.com/kids-choice-awards/nominees/|títulu=Kids' Choice Awards Winners 2010 |fechaaccesu=11 d'agostu de 2010|editorial=Kids' Choice Awards|obra=MTV Networks|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De la mesma, Dug, el perru parlante, llogró'l [[Premios Palm Dog|premiu Palm Dog]] de la prensa británica por tener la meyor interpretación canina nel festival de Cannes, en venciendo al llobu de ''[[Anticristu (película de 2009)|Anticristu]]'' y al [[caniche]] negru de ''[[Inglourious Basterds]]'', estrenaes en 2009.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/8064150.stm |títulu= Pixar pooch picks Up Cannes prize |editorial= BBC News |añu= 2009 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2010 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; En 2011, la revista ''[[Time (revista)|Time]]'' catalogó a ''Up'' como la decimonovena meyor película d'animación de tolos tiempos.&lt;ref name=&quot;Time2011&quot;&gt;{{cita web |url=http://entertainment.time.com/2011/06/23/the-25-all-time-best-animated-films/slide/up-2009-2/ |títulu=The 25 All-TIME Best Animated Films - Up |fechaaccesu=30 d'avientu de 2012 |apellíu=Corliss |nome=Richard |fecha=23 de xunu de 2011 |obra=Time |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Formatu caseru ==
''Up'' salió a la venta'l 10 de payares de 2009 nos formatos de videu [[DVD]] y [[Blu-ray]] en Norteamérica,&lt;ref name=&quot;ADNDVD&quot;&gt;{{cita web |idioma=inglés|apellíu=McLean |nome=Thomas J.|títulu=Up Comes Home; Monsters, Inc. Gets Blu-ray Upgrade|url=http://www.animationmagazine.net/home_entertainment/up-comes-home-monsters-inc-gets-blu-ray-upgrade/|obra=Animation Magacín|fecha=10 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; y el 15 de febreru de 2010 nel Reinu Uníu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Das|nome=Lina|idioma=inglés|títulu=From Dug the Dog to Pizza Planet, have you picked up on Pixar's in-jokes?|url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1248663/From-Dug-Dog-Pizza-Planet-picked-Pixars-jokes.html|obra=[[Daily Mail]]|fecha=5 de febreru de 2010 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Foi llanzada en tres ediciones: un paquete especial de cuatro discos Blu-ray, un DVD de dos discos qu'inclúi una [[copia dixital]] de la película y un solu discu DVD.&lt;ref name=&quot;ADNDVD&quot;/&gt; Estrenóse tamién un combu llindáu ''premium'' nos Estaos Xuníos, qu'incluyía un reproductor de Blu-ray (amás de la película en dicha versión), un DVD, una copia dixital de la cinta y una llámpara inspirada na mascota de Pixar, Luxo Jr.&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web |idioma=inglés|nome=Peter|apellíu=Sciretta|url=http://www.slashfilm.com/2009/08/24/cool-stuff-pixars-up-luxo-jr-limited-edition-collectors-set/|títulu=Cool Stuff: Pixar's Up Luxo Jr. Limited Edition Collector's Set|editorial=/Film|fecha=24 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012}} |2=http://www.slashfilm.com/2009/08/24/cool-stuff-pixars-up-luxo-jr-limited-edition-collectors-set/ |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Estes versiones conteníen los curtiumetraxes ''[[Dug's Special Mission]]'' y ''[[Partly Cloudy]]'', comentarios de los direutores Docter y Peterson, un documental sobre'l viaxe del equipu de Pixar a América del Sur y un clip de video sobre les munches maneres en que los realizadores pensaron faer al villanu, hasta rematar con Muntz.&lt;ref name=&quot;ADNDVD&quot;/&gt;

Na so primer selmana d'estrenu, vendiéronse 3 969 792 unidad DVD de ''Up'' nos Estaos Xuníos, recaldando 66 057 339 USD en dichu país.&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=inglés|url=http://www.the-numbers.com/movies/2009/UP-DVD.php|títulu=Up – DVD Sales |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|editorial=The Numbers}}&lt;/ref&gt; Pa finales de 2009, llegó a les 8 442 069 vendíes, colo que pasó a ser el tercer DVD más vendíu de 2009 nos Estaos Xuníos, solo por detrás de ''[[Twilight (película de 2008)|Twilight]]'' y ''[[Transformers: Revenge of the Fallen]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.the-numbers.com/dvd/charts/annual/2009.php|títulu=Top-Selling DVDs of 2009 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|editorial=The Numbers|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; L'arriendu de la película en [[Netflix]], [[Blockbuster (empresa)|Blockbuster]] y [[Redbox]] foi revesosu, yá que nun s'incluyeron subtítulos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.soundandvisionmag.com/article/want-rent-non-closed-captions-you|idioma=inglés|títulu=Want to rent 'Up?' Non closed captions for you! &amp;#124; Sound and Vision Magacín |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|apellíu=Sciacca |nome=John|editorial=Soundandvisionmag.com}}&lt;/ref&gt; Disney enfrentar a les reacciones de los consumidores sobre dichu problema y rápido emitió un comunicáu onde declaró que foi un llamentable error y que se taba encargando de correxilo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://disabledfeminists.com/2009/11/18/dear-disney-pixar-closed-captioning-and-audiu-descriptions-are-not-special-features/|títulu=Dear Disney &amp; Pixar: Closed Captioning and Audiu Descriptions are not &quot;special features&quot; |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|autor=By Anna on 18 November 2009|fecha=18 de payares de 2009|editorial=Disabledfeminists.com|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://consumerist.com/2009/11/disney-claims-up-dvd-missing-captions-were-a-mistake.html|títulu=Disney Claims &quot;Up&quot; DVD Missing Captions Were A Mistake |fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|apellíu=Northrup |nome=Laura|fecha=22 de payares de 2009|editorial=The Consumerist|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100125005427/http://consumerist.com/2009/11/disney-claims-up-dvd-missing-captions-were-a-mistake.html |fechaarchivu=25 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

== Notes ==
{{llistaref|group=n.}}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Up (2009 filme)|oldid=448316075}}
{{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20090109193553/http://www.disney.com/up Páxina oficial]
* {{IMDb títulu|1049413}}
* {{filmaffinity|777460}}
* {{tomatazos|19091/Up}}

{{socesión
| títulu=[[Óscar a la meyor película de animación|Óscar a la meyor película d'animación]]
| periodu=[[Premios Óscar de 2009|2009]]
| predecesor=''[[WALL·E]]''
| socesor=''[[Toy Story 3]]''
| títulu2=[[Películes de Pixar]]
| periodu2=
| predecesor2=''[[WALL·E]]''
| socesor2=''[[Toy Story 3]]''
}}

{{Tradubot|Up}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Películes d'animación per ordenador]]
[[Categoría:Películes de Pixar]]
[[Categoría:Películes distribuyíes en formatu Dixital 3D]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor banda sonora]]
[[Categoría:Películes ganadores del premiu Óscar a la meyor película d'animación]]
[[Categoría:Películes sobre la tercer edá]]
[[Categoría:Películes sobre'l matrimoniu]]
[[Categoría:Películes ganadores del Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]
[[Categoría:Películes candidates al premiu Óscar a la meyor película]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>sdd4x02y64zzlc2h00158unk34mbr4k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>A Diogneto</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167235</id>
    <revision>
      <id>3703483</id>
      <parentid>3688052</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:30:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50044" xml:space="preserve">[[Ficheru:Istanbul-sunset.jpg|right|325px|thumb|[[Constantinopla]], ciudá onde apaeció'l códiz tresmisor de la ''Epístola a Diogneto''.]]

La epístola o discursu '''''A Diogneto''''' (''Ἐπιστολὴ πρὸς Διόγνητον''; en [[llatín]], ''Epistula ad Diognetum'') ye una obra de l'[[apologética]] cristiana, escrita, quiciabes, nes acabadures del [[sieglu II]]. Esta pequeña obra,&lt;ref&gt;«...la lettre à Diognète est l'un des plus corts..». (Bardy 1953:241)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...es un escritu curtiu..». (Trevijano 2004:111)&lt;/ref&gt; d'apenes doce capítulos, ye una pieza singular de la lliteratura cristiana.&lt;ref&gt;«L'Ad Diognetum, par el nome et l'importance des questions q'il soulève, était digne d'un traitement privilégié..». (Bardy 1953:241)&lt;/ref&gt; Ye singular pola so catalogación, pol so orixe inciertu, pol so chocante descubrimientu, pola aciar destrucción&lt;ref&gt;Foster utiliza una metáfora tomada del xuegu de los ''lemmings'': «...as keen for self-destrucción as a group of lemmings heading for a precipice». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; del únicu códiz que la contenía.&lt;ref&gt;«Por desgracia, non queda nin un solu manuscritu de la carta». (Quasten 2004:246)&lt;/ref&gt; Ye singular tamién pola so autoría, polos enigmes que plantega, pola orixinalidá de les teoríes de que ye oxetu. Sobremanera ye singular pola so guapura&lt;ref&gt;«It is a patristic gem..». (Connolly 1935:347)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...this small but beautiful work..». (Lienhard Joseph: ''The christology of the Epistle to Diognetus'' Vigiliae Christianae 24 (1970) p.280)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...'''perlla''' de la primitiva lliteratura cristiana». (Ruiz Bonu 1979:818)&lt;/ref&gt; y elegancia,&lt;ref&gt;«...motivó comentarios entusiastes pola so elegancia..». (Trevijano 2004:111)&lt;/ref&gt; qu'escurre llueñe de la crudeza&lt;ref&gt;«Inclináu a postures estremistes..».;«...el so ataque inmoderado..». (Trevijano 2004:108)&lt;/ref&gt; de [[Taciano]], la franqueza&lt;ref&gt;«...un calter sinceru y rectu..». (Quasten 2004:198)&lt;/ref&gt; de [[Justino Mártir|Justino]], los escarnios de Hermias,&lt;ref&gt;Hermias el filósofu -nun confundir con [[Hermas de Roma]]- escribió una obra llamada ''Escarniu de los filósofos paganos'' na que ponía en solfa la variedá doctrinal de la filosofía griega. (Quasten 2004:250)&lt;/ref&gt; la simplicidá&lt;ref&gt;«...a pesar de toa'l so '''simplicidá''' tien cierta nobleza..». (Quasten 2004:194)&lt;/ref&gt; d'Arístides,&lt;ref&gt;Marcianu Arístides o Arístides d'Atenes foi l'autor de la [[L'apoloxía d'Arístides]]. (Trevijano 2004:108)&lt;/ref&gt; el fideísmu&lt;ref&gt;«Ye'l apologista que reclamó con más enerxía la necesidá de la fe» (Trevijano 2004:110)&lt;/ref&gt; de [[Teófilo d'Antioquía|Teófilo]] o les filosófiques llegaciones d'[[Atenágoras d'Atenes|Atenágoras]].&lt;ref&gt;Atenágoras d'Atenes escribió una obra titulada ''Llegación en favor de los cristianos''. (Quasten 2004:227)&lt;/ref&gt; Pol so estilu, anque non tantu pol so conteníu, ''A Diogneto'' álzase bien percima d'otros escritos de la apologética cristiana.&lt;ref&gt;«...merez que s'el coloque ente les obres más brilloses y formoses de la lliteratura cristiana griega». (Quasten 2004:248)&lt;/ref&gt;

Lo más incomprensible d'esta obra ye que naide la conociera antes del so descubrimientu nel [[sieglu XV]].&lt;ref name=puzzling&gt;«...the fact that it is nowhere cited in Patristic or medieval sources is puzzling» (Foster 2007:167)&lt;/ref&gt; Nun esiste mención dalguna, esplícita o implícita, que dexe suponer que dalgún de los [[Padres de la Ilesia]] lleer, siquier que tuviera noticia de la so esistencia.&lt;ref&gt;«...or any other ecclesiastical writer of ancient or medieval times». (Connolly 1935:347)&lt;/ref&gt; Tampoco nes fontes [[idioma griegu|griegues]], [[xudaísmu|xudíes]], [[gnosticismu|gnóstiques]] o en cualesquier otru llugar atopóse niciu dalgunu del so pasu pola historia.&lt;ref&gt;«L'escritu pasó pola historia ensin que naide se refiriera a él..». (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt;

¿Cómo ye posible —pregúntase inda güei la crítica—&lt;ref name=puzzling /&gt; qu'esta notable obra pasara desapercibida mientres mil doscientos años, teniendo como se tienen noticies d'infinidá d'autores menores y fragmentos sueltos de cuasi toos ellos? ¿Cómo pudo asoceder que nun la conociera [[Eusebio de Cesarea]], que recoyía toles noticies que llegaben a los sos oyíos? ¿Cómo ye posible que naide sepa nada del so autor o'l so destinatario? Y si por fin fora ciertu que naide la conocía y naide lleer ¿cómo ye posible que llegara a nós? Estes entrugues son úniques nel ámbitu de la [[patroloxía]] pos ''A Diogneto'' tien el raru privilexu de ser una de les poques obres de la lliteratura antenicena&lt;ref&gt;Anteniceno ye tou lo anterior al [[Concilio de Nicea I]] del añu 325.&lt;/ref&gt; cristiana ensin mentar por Eusebio. Tampoco por otros historiadores de la Ilesia como [[Jerónimo d'Estridón|Jerónimo]], [[Genadio de Marsella]],&lt;ref&gt;Genadio de Marsella (sieglu V) foi otru historiador de la Ilesia que siguió la tradición d'Eusebio y Jerónimo. La so obra, continuación de la de Jerónimo, escribióse alredor del añu 480.&lt;/ref&gt; o [[Focio]] nel sieglu IX.&lt;ref&gt;«It is not mencioned by Eusebius, St Jerome, Photius..». (Connolly 1935:347)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Nunca lo atopamos mentáu n'Eusebio de Cesarea, Jerónimo, Genadio de Marsella o Focio». (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt;

== Tradición testual ==

[[Ficheru:14-alimenti, pesci,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|right|250px|thumb|Miniatura del sieglu XIV, representando una escena cotidiana.]] 

El códiz tresmisor de la epístola ''A Diogneto'' foi afayáu nel añu 1436&lt;ref&gt;«En redol al añu 1436..». (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...around 1436..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; na ciudá de [[Constantinopla]] y adquiríu por un nuevu clérigu y estudiante de griegu&lt;ref&gt;«...si trovava a Costantinopoli per studiare il greco..». (Da Cormano 2001)&lt;/ref&gt; llamáu Tomás d'Arezzo.&lt;ref&gt;«...young Latin cleric, Thomas d'Arezzo..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; A diferencia d'otros afamaos manuscritos, nun foi atopáu nuna biblioteca o nun monasteriu sinón nuna pescadería de la ciudá,&lt;ref&gt;«...nuna pescadería de Constantinopla..». (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...a fishmonger's shop..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; onde taba apilado col papel d'envolubrar pexe.&lt;ref&gt;«...among a pile of wrapping papers». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; El códiz atopáu por Arezzo yera un ''corpus apologeticum'' griegu del sieglu XIII o XIV&lt;ref&gt;«...XIII o XIV..». (Quasten 2004:246)&lt;/ref&gt; que contenía 22 obres griegues.&lt;ref&gt;«...22 scritti diver..». (Da Cormano 2001)&lt;/ref&gt; Cinco d'elles yeren atribuyíes de forma espuria a [[Justino Mártir]].&lt;ref&gt;«...yera atribuyida a San Justino, xunto a cuatro obres más..». (Ruiz Bonu 1979:818)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Amás d'eso, el Codex incluyía 17 obres griegues ente les qu'había unos versos de la [[sibila eritrea]] «...da versi della Sibilla Eritrea..». y una obra intitulada ''Teosofía'' «...intitolata Teosofia ..».. (Da Cormano 2001)&lt;/ref&gt; ''De Monarchia'',&lt;ref&gt;''De Monarchia'' ye una obra qu'intenta demostrar el monoteísmu usando cites d'autores griegos. Utiliza elementos propios de la cultura griega pa refutar la so mitoloxía politeísta. Lleva'l mesmu títulu qu'una obra de Justino, pero nun coincide cola descripción que d'ella da [[Eusebio de Cesarea]]. Per otra parte, el so estilu ye distintu del de Justino y considerar espuria. (Quasten 2004:206)&lt;/ref&gt; ''Cohortatio ad Graecos'',&lt;ref&gt;La ''Cohortatio ad Graecos'' o ''Exhortación a los griegos'' ye un discursu nel que'l so autor pretende conducir a los griegos escontra la verdadera relixón. Pa ello minusvalora l'universu griegu dando primacía a [[Moisés]] y los profetes. Presenta delles diferencies col testu de Justino, siendo la primera y más llamativa'l faigo de menos qu'amuesa l'anónimu autor escontra la filosofía. Amás, el vocabulariu d'esta obra ye más sofisticáu y encaxa meyor nel sieglu III. (Quasten 2004:205)&lt;/ref&gt; ''Expositio fidei'',&lt;ref&gt;«Probóse que l'autor d'esti testu ye [[Teodoreto de Ciro]]». (Quasten 2004:206)&lt;/ref&gt; y ''Oratio ad Graecos''.&lt;ref&gt;La ''Oratio ad Graecos'' ye un tratáu curtiu del sieglu III del que se caltién una versión griega y otra [[Siríacu|siríaca]]. Trátase d'una esposición brengosa pola que l'autor intenta convencer a los griegos de que se conviertan y pallo cunta l'autor la so propia conversión. El so estilu retóricu y el so dominiu de la mitoloxía griega refuguen a Justino. (Quasten 2004:205)&lt;/ref&gt; Había tamién un quintu tratáu, desconocíu hasta entós, qu'empezaba asina:
{{cita|''Veo, excelentísimo Diogneto, que tienes gran interés n'entender la relixón de los cristianos''.|(Dg 1.1)}}
Arriendes d'ello, la obra pasó a conocese como ''Epístola a Diogneto'' o, más cenciellamente, ''A Diogneto''.

Esti corpus apologético griegu conozse güei como'l Codex Argentoratensis Graecus 9.&lt;ref&gt;L'epónimu ''Argentoratensis'' provién de ''Argentoratum'' ([[Estrasburgu]]), ciudá onde'l códiz pasó los sos últimos díes.&lt;/ref&gt; Tomás d'Arezzo apurrió'l so afayu al futuru cardenal [[Juan de Ragusa]]. Juan de Ragusa o Juan Stojkovic&lt;ref&gt;Juan Stojkovic (1390-1443), nacíu en [[Dubrovnik|Ragusa]], actual [[Dubrovnik]]. (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; yera un destacáu eclesiólogo dominicu, delegáu nel [[concilio de Basilea]]. Este concilio, celebráu ente los años 1431 y 1439,&lt;ref&gt;«...Basilea (1431-1439)..». (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; tenía como tema principal el [[Cisma d'Oriente|Cisma d'Oriente y Occidente]], a resultes de lo cual Stojkovic permaneció dos años en Constantinopla.&lt;ref&gt;«...dos años pa tratar la tema de la unión de les Ilesies..». (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; Ellí axuntó una coleición de manuscritos pertenecientes al ámbitu de la lliteratura cristiana.&lt;ref&gt;«...al dominiu de la lliteratura cristiana» (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; Amás del Codex Graecus 9 d'Arezzo, Stojkovic consiguió otres obres escelentes como'l Codex Palatinus Graecus 398, tresmisor únicu de la obra de [[Partenio de Nicea]],&lt;ref&gt;(Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; y otru manuscritu que contenía les obres completes de [[Cirilo d'Alexandría]].&lt;ref&gt;«...les obres de Cirilo d'Alexandría» (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; L'aciertu de Stojkovic al axuntar esa coleición d'obres implica entá más méritu si tener en cuenta que venti años dempués, en 1453, producióse la [[Cayida de Constantinopla]].&lt;ref&gt;«La coleición de manuscritos foi axuntada por Juan de Ragusa antes de la Cayida de Constantinopla..». (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; El códiz tresmisor de ''A Diogneto'' formó parte de la so biblioteca hasta l'añu de la so muerte (1443)&lt;ref&gt;«...until his death in 1443..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; en que lo mandó por testamentu a los sos hermanos del conventu de [[Basilea]].&lt;ref&gt;«...his library was left to the Dominicans and Carthusians in the town of Bale». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«a los dominicos o a los cartuxos de Basilea» (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Los hermanos dominicos del conventu de Basilea acoyeren a Juan de Ragusa mientres la celebración del mentáu concilio. «...onde s'agospiara..». (Calderón 1986:95)&lt;/ref&gt; Ellí, la biblioteca de Stojkovic esvalixóse. El Codex Palatinus gr. 398, portador de Partenio, permaneció en Basilea hasta'l so ''editio princeps'' en [[1531]]. Dempués viose envolubráu en numberoses querelles y viaxó por toa Europa, del Vaticanu a París, antes d'acabar na biblioteca palatina de Heidelberg.&lt;ref&gt;(Calderón 1986:96)&lt;/ref&gt; Pela so parte, el Codex Graecus 9, portador de ''A Diogneto'', foi adquiríu d'una o otra manera&lt;ref&gt;«...he had bought it from the Carthusians brotherhood..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; por un conocíu hebraísta del sieglu XVI llamáu [[Johannes Reuchlin]],&lt;ref&gt;Johannes Reuchlin (1455-1522) foi un humanista alemán, estudiosu de la llingua griega y de la cábala xudía. Mientres la so etapa de formación moró en Basilea y dempués en Francia.&lt;/ref&gt; de lo que se tien noticia porque'l so nome apaecía na contraportada del códiz.&lt;ref&gt;«...at the rear of the volume..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; Nun se sabe bien cómo pero, a partir de la segunda metá del sieglu XVI, el códiz llegó a l'abadía de [[Marmoutier]] o Maumünster, una llocalidá francesa asitiada na [[Alsacia]] cimera.&lt;ref&gt;«...na abadía alsaciana de Marmoutier» (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt; 

[[Ficheru:Mapa A Diogneto.png|thumb|400px|Itinerariu del Codex Graecus 9 y de les copies de [[Leiden]] y [[Tubinga]].]]

Antes d'acabar esi sieglu fixeron trés copies del manuscritu.&lt;ref&gt;«...three transcriptions..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; La primera foi realizada en 1579&lt;ref&gt;«...around 1580..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; por [[Bernard Haus]] por encargu de [[Martin Crusius]],&lt;ref&gt;«...per conto di Martin Crusius,..». (Da Cormano 2001)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Martin Crusius (1526-1607), filólogu ya historiador alemán especializáu en [[Suabia]], profesor de la [[universidá de Tubinga]] y autor de la obra ''Von der Schwäbischen Stadt Gmünd''.&lt;/ref&gt; profesor de la universidá de Tubinga, en que la so biblioteca universitaria atópase anguaño.&lt;ref&gt;«...where it is still housed..». (Foster 2007:163)&lt;/ref&gt; La segunda copia foi realizada por un imprentador francés llamáu [[Henri Estienne]],&lt;ref&gt;Henri Estienne (1528-1598) o Henricus Stephanus foi fíu de [[Robert Estienne]] y nietu de [[Henri Estienne (güelu)]]. Perteneció por tantu a una familia d'imprentadores franceses y la so gran afición al llatín y al griegu fixéron-y entamar la publicación de numberosos testos clásicos como los d'Atenágoras, Aristóteles o Platón. So ye la llamada ''paxinación de Stephanus'' sobre la que se fixo la paxinación actual de les obres de Platón.&lt;/ref&gt; que la utilizó pa preparar en 1592&lt;ref&gt;«Nel añu 1592..». (Ruiz Bonu 1979:818)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...its first publication in 1592..». (Connolly 1935:347)&lt;/ref&gt; la ''editio princeps'' de la obra. Felicidad copia acabó na biblioteca [[Universidá de Leiden|universitaria de Leiden]] por entemediu d'un destacáu coleicionista de manuscritos llamáu [[Isaac Voss]].&lt;ref&gt;«...pasó depués a manes d'Isaac Voss..». (Ruiz Bonu 1979:818)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Isaac Vossius (1618-1689) foi un eruditu danés que llegó a tener la meyor biblioteca privada de la dómina. A los so muerte mandar a la Universidá de Leiden, llocalidá onde naciera.&lt;/ref&gt; Una tercer copia, realizada por J.J. Beurer en 1590, sumió.&lt;ref&gt;«J.J.Beurer of Freiburg..». (Foster 2007:163)&lt;/ref&gt;

Mentanto'l manuscritu orixinal d'Arezzo pudo permanecer doscientos años na abadía de Marmoutier hasta'l so treslláu a la biblioteca cívica de la cercana ciudá d'[[Estrasburgu]] escontra 1793.&lt;ref&gt;«...ente 1793 y 1795..». (Ayán 2000:534)&lt;/ref&gt; Cincuenta años dempués, el caballeru [[Johann Carl Theodor von Otto]] realizó una edición de les obres completes de Justino,&lt;ref&gt;El ''Corpus apologetarum christianorum saeculi secundi'' de Otto ye una escoyeta de la apologética griega del sieglu II.&lt;/ref&gt; pa les que se fixeron dos [[Collatio|colaciones]]&lt;ref&gt;Una colación ye l'oldeo ente un orixinal y una copia.&lt;/ref&gt; del manuscritu.&lt;ref&gt;«...two careful collations..». (Foster 2007:163)&lt;/ref&gt; La primera foi realizada en 1842 por [[Edouard Cunitz]] y la segunda en 1861 por [[Edouard Reuss]].&lt;ref&gt;«...1842...1861..». (Da Cormano 2001)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...one by Y. Cunitz and the other by Y. Reuss in 1861» (Foster 2007:163)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;August Edouard Cunitz (1812-1886) y Edouard Reuss (1804-1891) yeren dos teólogos franceses y protestantes, profesores de la universidá d'Estrasburgu que participaron nuna traducción comentada de la Biblia y na edición de les obres de [[Xuan Calvino|Calvino]].&lt;/ref&gt; Les minucioses colaciones que fizo Reuss sobre'l manuscritu d'Arezzo constitúin el meyor conxuntu d'observaciones que se caltienen sobre'l Graecus 9, tamién les postreres. Nel añu 1870, apenes nueve años dempués, la ciudá d'Estrasburgu viose somorguiada nel conflictu [[Guerra Franco-prusiana|francu prusianu]] y esi branu sufrió un devastador asediu de cuarenta díes mientres el cual la biblioteca foi destruyida y, con ella, el manuscritu de Constantinopla.&lt;ref&gt;«...was destroyed by fire in 1870..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; De nun ser poles copies que se fixeron nel sieglu XVI, el testu de la epístola ''A Diogneto'' perdiérase nesa quema.

== La apologética cristiana ==

[[Ficheru:Le siège de Constantinople (1453) by Jean Le Tavernier after 1455.jpg|thumb|250px|Representación de la [[cayida de Constantinopla]].]] 

L'[[apologética]] cristiana surdió nel [[sieglu II]] de resultes de la situación social na que taba somorguiáu'l cristianismu. Dicha situación taba marcada por dos factores: el desconocimientu xeneral de la so doctrina y la so condena per parte de les autoridaes romanes.&lt;ref&gt;«L'Estáu consideraba l'adhesión al cristianismu como un crime pergrave..». (Quasten 2004:187)&lt;/ref&gt; El desconocimientu del cristianismu daba llugar a tracamundios y acusaciones infundaes&lt;ref&gt;«...comíes [[Tiestes|thyésticas]] y rellaciones [[Edipo|edípicas]]..». (Trevijano 2004:103)&lt;/ref&gt; pa los que la condena oficial aprovía un preséu llegal de represión. Una persona podía ser condergada a muerte pol solu fechu de ser cristianu.&lt;ref&gt;«...la mera confesión de fe podía ser castigada cola muerte». (Trevijano 2004:94)&lt;/ref&gt; La delación por cristianismu traía l'arrestu inmediatu y el posterior interrogatoriu del reu. Si nel intre del mesmu negaba l'acusación de ''cristianismu'', yera lliberáu. Si declaraba cristianu, yera executáu. La psicoloxía de los cristianos primitivos complicaba l'asuntu porque con frecuencia preferíen morrer a arrenunciar a les sos creencies. Esta situación plantegóse yá nel postreru terciu del [[sieglu I]]&lt;ref&gt;«La primer intervención imperial contra los cristianos ye la persecución de Nerón en Roma, tres la quema del añu 64» (Trevijano 2004:93)&lt;/ref&gt; pero nun foi hasta'l [[sieglu II]] que se produció un cambéu d'actitú nel cristianismu, perceptible na so lliteratura. Hasta entós la lliteratura cristiana taba formada polos llibros del futuru [[Nuevu Testamentu]] y los escritos de los llamaos [[Padres Apostólicos]]. Toes estes obres taben dirixíes a un públicu cristianu y exhibíen una marcada intención doctrinal. Al traviés d'elles, el mundu en que s'encuadraba'l cristianismu apaecía como un marcu difusu y indiscutido al qu'en realidá nun s'emprestaba atención. Les epístoles de [[Pablo de Tarsu|Pablo]] intentaben resolver cuestiones plantegaes poles comunidaes cristianes. Los [[Evanxeliu|Evanxelios]] intentaben presentar la vida y les enseñances de Xesús. El [[llibru de la Revelación]] y [[El pastor de Hermas]] afondaben la [[Escatoloxía cristiana|lliteratura escatolóxica]]. La [[Didaké]] y la [[epístola de Bernabé]] describíen los primeros rudimentos de la [[lliturxa]]. [[Clemente de Roma]], [[Ignacio d'Antioquía]] y [[Policarpo d'Esmirna]] escribíen cartes a les ilesies p'aconseyales. 

Nel sieglu II, sicasí, producióse un fechu inauditu. Un obispu cristianu llamáu [[Cuadrato d'Atenes|Cuadrato]], compunxo un escritu apologético y dirixir públicamente al emperador [[Adriano]], pa denunciar les inxusticies que sufríen los cristianos. El cristianismu dexó d'esta forma de ser un asuntu priváu de ciertes comunidaes pa confrontarse col mundu. L'apoloxía de Cuadrato foi la primera&lt;ref&gt;«...la más antigua..». (Ruiz Bonu 1979:831)&lt;/ref&gt; pero, a lo llargo d'esi sieglu, otru autores siguieron el so exemplu. Arístides, Justino, Taciano, Atenágoras, Teófilo o Hermias son dalgunos d'ellos. Toos utilizaron la llingua griega porque, nesi sieglu, la [[patroloxía]] griega predominaba sobre la llatina.&lt;ref&gt;«Dende'l puntu de vista llingüísticu, el cristianismu ye un movimientu griegu hasta finales del sieglu II». (Quasten 2004:28)&lt;/ref&gt; Nos sieglos siguientes, diches obres arrexuntáronse y tresmitieron xuntes formando'l grupu de los llamaos [[apologistas griegos]].

L'autor de la ''Epístola a Diogneto'' tamién ye un apologista, tamién escribió en griegu y tamién ye del sieglu II. A pesar d'eso, nun se-y cunta ente los apologistas griegos sinón ente los [[Patroloxía#Padres Apostólicos|Padres Apostólicos]], inclusión pocu coherente.&lt;ref&gt;«...tendría d'asitiase ente les obres de los apologistas griegos». (Quasten 2004:50)&lt;/ref&gt; Anque los Padres Apostólicos formen un grupu heteroxéneu d'escritos onde cabo cuasi tou,&lt;ref&gt;«...arbitrary corpus..». (Foster 2007:162)&lt;/ref&gt; nun hai nenguna razón oxetiva que xustifique dicha inclusión sacante que, en 1765,&lt;ref&gt;«En 1765,..». (Ayán 2000:10)&lt;/ref&gt; Andrea Gallandi&lt;ref&gt;Andrea Gallandi (1709-1780), teólogu ya historiador italianu d'ascendencia francesa, y autor de la ''Bibliotheca graecolatina veterum Patrum antiquorumque scriptorum ecclesiastorum'', una obra d'especial méritu por ocupase d'autores menores o pocu consideraos, y en consecuencia inaccesibles hasta entós.&lt;/ref&gt; publicó ''A Diogneto'' na so edición de los Padres Apostólicos xuntu con [[Hermas de Roma|Hermas]], Bernabé, [[Clemente de Roma|Clemente]], [[Ignacio d'Antioquía|Ignacio]], [[Policarpo d'Esmirna|Policarpo]] y los fragmentos de [[Papías de Hierápolis|Papías]]. Sicasí, con arreglu a los criterios qu'a posteriori se proponen como definición, ''A Diogneto'' nun puede considerase obra d'un Padre Apostólicu. El so autor nun foi discípulu de los apóstoles, como Papías o Policarpo. Tampoco foi un escritor envaloráu poles comunidaes primitives como Hermas&lt;ref&gt;Hermas de Roma ye l'autor d'un apocalipsis apócrifu conocíu como ''El pastor de Hermas'', bien lleíu nos sieglos II ya III y que tuvo cerca d'incorporase al canon bíblicu.&lt;/ref&gt; y nun pertenez a la lliteratura cristiana surdida ente los sieglos I ya II, como la [[Didaké]]. La inclusión de ''A Diogneto'' ente los Padres Apostólicos ruempe, amás, cola forma en que la tradición apurrió la epístola, formando parte d'un corpus apologético griegu.

== Autor, destinatario y datación ==

[[Ficheru:TuebingenUniBibliothek.jpg|thumb|Biblioteca universitaria de Tubinga onde s'atopa la copia encargada por Martin Crusius.]]

El manuscritu d'Estrasburgu, desapaecíu en 1870, tresmitía cinco obres espurias de Justino, incluyida la ''Epístola a Diogneto''. Tillemont&lt;ref&gt;[[Louis-Sébastien Le Nain de Tillemont]] (1637-1698) foi un historiador francés y eclesiástico, autor de la obra ''Mémoires pour sirvir à l'historie ecclésiastique des six premiers siécles''. Ye más conocíu por ser profusamente citáu por [[Edward Gibbon]] nel so ''Historia de la decadencia y cayida del Imperiu romanu''.&lt;/ref&gt; refugó dicha atribución nel [[sieglu XVII]]: ''l'estilu y l'elocuencia d'esta carta llevántense bien percima de Justino''.&lt;ref&gt;(Ruiz Bonu 1979:818)&lt;/ref&gt; Una vegada negada la paternidá de Justino quedó abierta la cuestión pa tou tipu d'especulaciones. El mesmu Tillemont conxeturó que l'autor yera un discípulu de los apóstoles. Gallandi precisó l'autoría na persona d'Apolo.&lt;ref&gt;Apolo de Corinto o d'Alexandría foi un filósofu alexandrín convertíu al cristianismu y autodidacta, mentáu nos [[Fechos de los apóstoles]] y nes cartes de [[Pablo de Tarsu|San Pablo]].&lt;/ref&gt; Fueron propuestos tamién [[Clemente de Roma]], [[Clemente d'Alexandría]], el citáu Arístides d'Atenes, primero que s'afayara'l so [[L'apoloxía d'Arístides|apoloxía]]. Atendiendo a ciertes traces del escritu propios del [[gnosticismu]] pensóse en [[Marción|Marción de Sínope]] o nun discípulu so llamáu Apeles.&lt;ref&gt;(Ruiz Bonu 1979:819-820)&lt;/ref&gt; H.I. Marrou, autor de la mayor monografía que s'escribió sobre ''A Diogneto'', formuló la hipótesis de l'autoría de [[Panteno]].&lt;ref&gt;(Ayán 2000:537)&lt;/ref&gt;

L'atribución que más xuegu dio, sicasí, ye la del apologista Cuadrato. L'apoloxía que Cuadrato dirixó al emperador [[Adriano]] perdióse dafechu sacante un pequeñu fragmentu transcrito por [[Eusebio de Cesarea]] nel so ''Historia eclesiástica''. Esa curtia trescripción conozse güei como [[el fragmentu de Cuadrato]]:

{{cita|''Les obres, sicasí, del nuesu Salvador tuvieron siempres presentes, yá que yeren verdaderes; los que curó, los que resucitó d'ente los muertos nun fueron vistos solamente nel momentu de ser curaos y resucitaos, sinón que tuvieron siempres presentes y eso non solamente mientres el Salvador vivía equí embaxo, sinón entá dempués de la so muerte sobrevivieron enforma tiempu, de suerte que dalgunos d'ellos llegaron hasta los nuesos díes.&lt;ref&gt;Traducción tomada de {{cita web |url=http://www.canalsocial.net/GER/ficha_GER.asp?id=762&amp;cat=biografiasuelta |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=14 d'avientu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090122221121/http://www.canalsocial.net/GER/ficha_GER.asp?id=762&amp;cat=biografiasuelta |fechaarchivu=22 de xineru de 2009 }}. Ver [[Wikipedia:Autorizaciones/Enciclopedia GER|Autorización GER]].&lt;/ref&gt;''|(HE IV 3,2)}}

En 1946, acabada la [[Segunda Guerra Mundial]], Dom Paul Andriessen afondó la hipótesis de Cuadrato y dio forma a una inesperada y atélite teoría.&lt;ref&gt;«...brillosa hipótesis..». (Ruiz Bonu 1979:820)&lt;/ref&gt; Considerando una cesura esistente nel capítulu 7 del testu, Andriessen fixo un esfuerciu por imaxinar el conteníu faltante y llegó a la conclusión de que'l discursu desapaecíu podría paecese al del [[El fragmentu de Cuadrato|fragmentu de Cuadrato]].&lt;ref&gt;«...cabría de manera escelente..». (Ruiz Bonu 1979:821)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...el fragmentu en cuestión encaxaría perfeutamente» (Quasten 2004:246)&lt;/ref&gt; Coles mesmes, y preguntar si Diogneto nun podría ser un títulu honoríficu más qu'un nome, Andriessen conxeturó que l'emperador [[Adriano]] podría ser conocíu como tal.&lt;ref&gt;«...Diogneto non yá ye un nome propiu sinón tamién un títulu honoríficu de los príncipes». (Ruiz Bonu 1979:827)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«...los datos que nos apurre la obra... convendríen perfeutamente a esti emperador». (Quasten 2004:246)&lt;/ref&gt; Per otra parte, la comparanza lliteraria ente'l fragmentu de Cuadrato y l'epístola ''A Diogneto'' nun refugó la posibilidá de que fueren escritos pola mesma persona.&lt;ref&gt;«Dom P. Andriessen demuestra... que l'estilu del fragmentu de l'apoloxía concuerda col de Diogneto». (Ruiz Bonu 1979:823)&lt;/ref&gt; De ser cierta esta atribución, non yá resolveríase la paternidá de ''A Diogneto'' sinón que, arriendes d'ello, recuperaríase inopinadamente l'apoloxía de Cuadrato, dada por perdida. Cuadrato sería entós l'autor de la epístola y Diogneto sería un nome utilizáu pa referise al emperador Adriano.
[[Ficheru:Cole Thomas Interior of the Colosseum Rome 1832.jpg|thumb|Representación de les ruines del Coliséu romanu, onde munchos cristianos fueron martirizados. Pintura realizada por [[Thomas Cole]] nel sieglu XIX.]]

A falta de más datos sobre l'autor, tamién s'intentó identificar al destinatario. Amás de la hipótesis d'Andriessen de que Diogneto podría ser l'emperador [[Adriano]], propúnxose a [[Claudio Diogneto]], procurador d'[[Exiptu]] nel añu [[197]] y Sumu Sacerdote. Otra hipótesis que se formuló ye la de Diogneto, tutor del emperador [[Marco Aurelio]].&lt;ref&gt;(Ayán 2000:533)&lt;/ref&gt;

Una tercer vía foi intentar datar la epístola atendiendo a ciertos calteres que s'esprenden de la llectura del testu. Per esti camín, la crítica prefier asitiar ''A Diogneto'' nel sieglu II pero escontra'l final, faciéndolo, en razón de la so elocuencia, visu y términu de la apologética griega.&lt;ref&gt;«...con mayor probabilidá nel s. II que nel III» (Trevijano 2004:111)&lt;/ref&gt; La primer traza ye la situación social del cristianismu que se señala namás empezar, nel exordio:&lt;ref&gt;[http://lema.rae.es/drae/?val=exordio Exordio nel DRAE]&lt;/ref&gt;
{{cita|''Entrugues, Diogneto, qué Dios ye ési nel que confíen los cristianos y qué xéneru de cultu tribúten-y por qu'asina refalguen el mundu y desprecien la muerte.''|(Dg. 1)}}
Esta pincelada xeneral recibe más palantre un dramáticu coloríu:
{{cita|''¿Nun ves cómo los cristianos son refundiaos a les fieres pa obligalos a renegar, y nun son vencíos?''|(Dg. 7.7)}}
Esto correspuende cola situación del cristianismu antes de la publicación del [[Edictu de Milán]], nel [[sieglu IV]]. La segunda traza ye que se describe al cristianismu como ''estendíu per tol mundu'', lo que refuga que fora escritu nel sieglu I.&lt;ref name=autogenerated1&gt;(Quasten 2004:245)&lt;/ref&gt; Amás d'eso, atopáronse dependencies con escritos de [[Hipólito de Roma]] y [[Ireneo de Lyon]], lo que lleva a asitiar la obra a finales del sieglu II.&lt;ref name=autogenerated1 /&gt; A pesar de ser la opción más aceptada, esta datación antenicena nun esplica, sicasí, el desconocimientu que careció l'escritu a lo llargo de la historia. Por ello tamién se dixo que ''A Diogneto'' ye una impostura tardida del sieglu XVI.&lt;ref&gt;«...some have imagined it to be a forgery of the sixteenth century». (Connolly 1935:347)&lt;/ref&gt;

== La unidá del escritu ==

[[Ficheru:Johann Reuchlin.png|thumb|[[Johannes Reuchlin]] unu de los tenedores del códiz que contenía la epístola.]]
La ''epístola a Diogneto'' conozse güei poles copies de Leiden y Tubinga.&lt;ref&gt;«...les copies que fixeron los humanistes nel sieglu XVI..». (Ayán 2000:535)&lt;/ref&gt; Al traviés d'elles tresmite un testu nel que se reconocen dos [[Cesura|cesures]]. La primera atopar nel capítulu 7, ente los versos 6 y 7.&lt;ref&gt;«...ente los versos 6 y 7 del capítulu 7 esiste una llaguna..». (Quasten 2000:246)&lt;/ref&gt; El versu 6 atopar nun testu onde ta falando de la [[parusía]] de Xesucristu:
{{cita|''Un día unviar (Dios a Xesucristu) pa xulgar y ¿quién va soportar entós la so venida?''|(Dg. 7.6)}}
Nel versu siguiente, el 7, y como si yá tuviera falando de la tema, diz:
{{cita|''¿Nun ves como (los cristianos) son refundiaos a les fieres por que renieguen y nun son vencíos?''|(Dg. 7.7)}}
La rotura del discursu rescampla a güeyu pero nun compromete la unidá del escritu. A unu y otru llau de la interrupción sigue escribiendo la mesma persona. 

La segunda cesura ta a la fin del capítulu 10 onde diz:
{{cita|''Entós vas almirar y vas tener por bonaventuraos a quien soporten el fueu terrenal por causa de la xusticia, cuando conozas aquel fueu...''|(Dg. 10.8)}}
Equí tamién rescampla la interrupción del discursu, que se volver# a entamar nel siguiente capítulu diciendo:
{{cita|''Nun toi esponiendo doctrines estrañes nin plantego cuestiones absurdes.''|(Dg 11.1)}}
Pero agora, y a diferencia del otru casu, non yá camuda de forma abrupta el filván de l'argumentación sinón tamién l'estilu.&lt;ref&gt;«...show a marked change in style, rethoric and content». (Foster 2007:165)&lt;/ref&gt; Esta diferencia ye tan bultable que, yá a finales del [[sieglu XVI]],&lt;ref&gt;«...yá dende'l so editio princeps nel sieglu XVI». (Ayán 2000:535)&lt;/ref&gt; suplió la opinión de que los capítulos 11 y 12, conocíos como'l ''epílogu d'A Diogneto'', nun pertenecíen a la obra. 
[[Ficheru:Marmoutier.jpg|thumb|Llocalidá de [[Marmoutier]], allugamientu de l'abadía onde tuvo'l códiz más de dos sieglos.]] 
Cabo la posibilidá de que, mientres la tresmisión del testu, daquién añediera esos párrafos, o que'l compilador recibiera per separáu dambes partes y axuntar presumiendo la so unidá.&lt;ref&gt;«...two distinct sources that had been combined during the process of transmission» (Foster 2007:163)&lt;/ref&gt; L'epílogu de ''A Diogneto'' paez obra d'otru autor. Anque ta bien escritu, escarez de la calidá lliterario y doctrinal de la primer parte.&lt;ref&gt;«Leur qualité littéraire est de beaucoup inférieure et leur qualité doctrinale également» (Bardy 1953:243)&lt;/ref&gt; Tamién paez empobináu a otru destinatario&lt;ref&gt;«Diferencia de destinatarios..». (Ayán 2000:536)&lt;/ref&gt; pos, nos primeros capítulos, l'interlocutor ye un paganu&lt;ref&gt;«...públicu paganu..». (Ayán 2000:536)&lt;/ref&gt; ente que nel epílogu ye una persona familiarizada cola [[Biblia|sagrada escritura]] que nun precisa que lu espliquen, por casu, el ''mitu del paraísu'' o'l fechu básicu de qu'esisten [[apóstoles]].&lt;ref&gt;«...suponen un auditoriu cristianu..». (Ayán 2000:536)&lt;/ref&gt; Otra diferencia ye la rellación col [[Antiguu Testamentu]], bien presente nel epílogu ya inesistente nos primeros capítulos.&lt;ref&gt;«...ausencia de la economía veterotestamentaria..». (Ayán 2000:553)&lt;/ref&gt; Por esta traza, dellos autores presumen cierta afinidá del escritu con ambientes gnósticos.&lt;ref&gt;«...ta tocáu pol alderique amenáu por Marción y los gnósticos..». (Ayán 2000:538)&lt;/ref&gt;

La opinión d'una autoría distinta pal epílogu caltener ensin discutiniu mientres les primeres décades del [[sieglu XX]] y namái dempués de la segunda guerra mundial fixéronse serios esfuercios por defender la unidá del escritu. Autores como Dom P. Andriessen, H.I. Marrou, M. G. Mara, S. Zincone o M. Rizzi utilizaron distintes metodoloxíes pa sacar partíu de les semeyances qu'esisten. Magar tou, Y. Norelli y K. Wengst pronunciar en contra.&lt;ref&gt;(Ayán 2000:535)&lt;/ref&gt; A pesar de la zarrada defensa que se fixo sobre la unidá del escritu, «la impresión de que los capítulos 11 y 12 nun pertenecieron a la obra ye bien fuerte».&lt;ref&gt;(Ayán 2000:536)&lt;/ref&gt;

Una glosa marxinal esistente nel manuscritu d'Estrasburgu y conocida güei poles colaciones de Reuss dicía explícitamente que les llagunes de los párrafos 7 y 10 deber a que se taba copiando un manuscritu bien antiguu, y cabo suponer con ello, qu'abondo deterioráu. H. I. Marrou&lt;ref&gt;Henri Irénné Marrou (1904-1977) foi un historiador y teólogu francés, catedráticu d'historia del cristianismu de la Sorbona, y collaborador, xuntu con [[Jean Daniélou]] y [[Henri de Lubac]], de [[Sources Chrétiennes]], la principal publicación patrológica en francés.&lt;/ref&gt; envalora que'l manuscritu de Constantinopla ye una copia del [[sieglu XIV]] d'un manuscritu anterior del sieglu VI o'l sieglu VII.

== Comentariu del testu ==

[[Ficheru:Justin Martyr.jpg|thumb|Grabáu de [[Justino Mártir]], que la so autoría foi refugada al poco de conocese la epístola.]]
A diferencia d'otres apoloxíes, escrites bonalmente pa defender la nueva relixón, esta obra ye la respuesta d'un cristianu a les cuidadoses entrugues formulaes por un paganu llamáu Diogneto (Dg. 1.1).&lt;ref&gt;«Diogneto plantególu al nuesu autor una serie d'entrugues..». (Ayán 2000:538)&lt;/ref&gt; Entrugues que denotan un «vivu interés» (Dg. 1.1)&lt;ref&gt;«...vivísimo interés..». (Ayán 2000:540)&lt;/ref&gt; y que son frutu de la estrañedá que causa esta «nueva raza cristiana» (Dg. 1.1),&lt;ref&gt;«...los cristianos apaecíen como una tercer raza (''tertium genus'') al llau de xentiles y xudíos». (Ayán 2000:539)&lt;/ref&gt; asina la llapada, que nun participa de les creencies de los griegos nin de los xudíos y que «desprecia la muerte» (Dg. 1.1).&lt;ref&gt;«...y desprecien la muerte..». (Ayán 2000:539)&lt;/ref&gt; L'autor de la carta, tres la enumeración de les entrugues de Diogneto, espresa la so presto por esti interés (Dg. 1.2) y formula un ruegu:
{{cita|''Pido a Dios, que da'l falar y l'escuchar, qu'a mi me conceda falar p'ameyorar a quien m'escucha, y a ti te conceda escuchar ensin que s'atristaye quien te fala.''|(Dg. 1.2)}}
De siguío, empieza una crítica de la relixón pagana&lt;ref&gt;«Futility of the Paganism» (Foster 2007:164)&lt;/ref&gt; que se mueve por dos llugares comunes: la crítica de la [[idolatría]] y la crítica de los sacrificios.&lt;ref&gt;(Ayán 2000:541-542)&lt;/ref&gt; La idolatría o adoración d'oxetos yera un elementu frecuente nes relixones paganes. Les imáxenes de los cultos paganos podíen tar feches de diversos materiales: oru, bronce, piedra, madera&lt;ref&gt;''...y pa cuelmu podrecida.'' (Dg. 2.2), repara l'autor, con cierta ironía.&lt;/ref&gt; y sobre esti fechu xira l'argumentación. Los ídolos nun son pieces d'orixe divín sinón obra d'un artesanu. Los d'oru hai que guardalos so llave por que nun los roben, los de fierro escómense, los de magre son de la mesma materia qu'un platu pa comer. Esta materia forma parte güei del ídolu pero, antes d'eso, yera namái materia y nel futuru podría volver selo y utilizase pa otru fin. La crítica de los sacrificios basar en que yeren sacrificios de sangre y grasa. Esti tipu d'ufriendes debíen de ser puerques y desagradables porque, pal autor, suponen un despreciu más qu'una prueba d'adoración, y demuestren según él la insensibilidá de los ídolos, que nun se quexen d'esti proceder.
{{cita|''¡Qu'unu de vós soportar! ¡Qu'unu de vós aguantadera que-y asoceda eso!''|(Dg. 2.9)}}
Los argumentos qu'utiliza l'autor de ''A Diogneto'' nun son orixinales.&lt;ref&gt;«...tópense yá nos escritos de los apologistas griegos..». (Quasten 2000:247)&lt;/ref&gt; Estes crítiques yeren frecuentes non yá ente los cristianos, sinón ente los mesmos xudíos (Baruc 6)&lt;ref&gt;(Ayán 2000:541)&lt;/ref&gt; y los paganos.&lt;ref&gt;«...yá la fixeren los intelectuales paganos..». (Ayán 2000:541)&lt;/ref&gt; El sacrificiu material, en concretu, yera refugáu en dellos círculos paganos qu'abogaben por un sacrificiu más espiritual.&lt;ref&gt;«...sacrificiu racional o espiritual..». (Ayán 2000:542)&lt;/ref&gt;

Dempués de la relixón pagana, l'autor entama una crítica de la relixón [[Xudaísmu|xudía]]&lt;ref&gt;«Futility of the judaism» (Foster 2007:164)&lt;/ref&gt; a la qu'atribúi una cosa bona,&lt;ref&gt;«...reconociendo daqué positivu..». (Ayán 2000:542)&lt;/ref&gt; creer nel únicu Dios verdaderu, y otra mala, adora-y como los griegos, con sacrificios que Dios nun precisa y que provienen del so escesivu apegu pola Llei.&lt;ref&gt;«...formalismu esternu del cultu de los xudíos» (Quasten 2004:247)&lt;/ref&gt;
{{cita|''Nun precises que te esplique'l so espíritu fréngole alrodiu de la comida, nin les sos creencies sobre'l sábadu, nin el so arguyu pola circuncisión nin la superficialidá de los sos ayunos y novilunios.''|(Dg. 4.1)}}
Estos cuatro puntos: alimentación, sábadu, circuncisión y ayunos/novilunios&lt;ref&gt;(Ayán 2000:542)&lt;/ref&gt; son criticaos nos siguientes términos: Sobre l'alimentación afirma l'autor que ye inxustu considerar pures a unes criatures ya impures a otres cuando toes vienen de Dios (Dg. 4.2). Sobre'l sábadu diz que ye un llevantu que Dios prohiba realizar una bona aición en sábadu (Dg. 4.3). De la circuncisión, diz ser absurdu qu'esa mutilación» (Dg. 4.4) suponga una seña de predilección divina. De los novilunios y otres festividaes rexíes por criterios astrolóxicos, dulda que la voluntá de Dios utilice esos medios pa manifestase (Dg. 4.5). La crítica de la relixón xudía nun ye fonda y dexa fuera temes importantes.&lt;ref&gt;«Nun apaecen, sicasí, temes fundamentales..». (Ayán 2000:543)&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Replik A Ramsler - Martin Crusius (Öl 1590).jpg|thumb|[[Martin Crusius]], profesor de la universidá de Tubinga, quien encargó una de les dos copies de ''A Diogneto'' que se caltienen.]]
De siguío l'autor entama la defensa del cristianismu, que ye presentáu como una carta de ciudadanía divina.&lt;ref&gt;«...el ser cristianu nun venir# de esti mundu» (Ayán 2000:549)&lt;/ref&gt; Los cristianos «pasen la so vida na tierra, pero son ciudadanos del cielu» (Dg. 5.9). Como habitantes de la tierra, nun s'estremen de los demás «pola so nación, la so llingua o los sos vistíos» (Dg. 5.1). «Participen en tou como ciudadanos pero soportar tou como foresteros» (Dg. 5.5). Esta ciudadanía espresar nuna formulación de calter platónicu:&lt;ref&gt;«...has clear parallels with Platonic thought..». (Foster 2007:165)&lt;/ref&gt;
{{cita|''Lo que l'alma ye al cuerpu, ser los cristianos al mundu.''|(Dg. 6.1)}}
Esta analoxía ye sofitada con delles comparances tomaes de la [[Stoa|Estoa]] y del [[platonismu]].&lt;ref&gt;«...unes vegaes va adoptar traces propies de la Estoa; otres del platonismu..». (Ayán 2000:546)&lt;/ref&gt; L'alma espublizar polos miembros como los cristianos pel mundu (Dg. 6.2). L'orixe de l'alma nun ye'l cuerpu, nin el de los cristianos el mundu, porque son ciudadanos divinos (Dg. 6.3). El cuerpu odia a l'alma como'l mundu odia a los cristianos (Dg. 6.5), etc.&lt;ref&gt;(Ayán 2000:546)&lt;/ref&gt; Esta argumentación podría ser una tresposición de doctrines platóniques una y bones l'alma del mundu» ye unu de los trés principios que conformen la terna trieísta del platonismu. Tamién podría ser que'l testu redactárase con un calter llitúrxicu y que l'autor tuviera en mente la idea de que los cristianos son una ufrienda que xustifica la esistencia del mundu.&lt;ref&gt;(Ayán 2000:548)&lt;/ref&gt;

Dempués de los pasaxes dedicaos a la ciudadanía cristiana y a l'alma del mundu, l'autor afirma que'l cristianismu aníciase porque Dios intervieno na historia unviando al so Fíu.&lt;ref&gt;«...na unviada del so Fíu al mundu» (Ayán 2000:550)&lt;/ref&gt; D'esta forma contesta a una cuestión plantegada por Diogneto: «¿Por qué esta nueva raza apaeció agora?» (Dg. 1.1). Tou ello da llugar a una esposición [[cristoloxía|cristolóxica]] na que Cristu ye presentáu como «Artífiz y [[Demiurgu]] del universu» (Dg. 7.2),&lt;ref&gt;(Foster 2007:165)&lt;/ref&gt; como potencia ordenadora del cosmos unviada pol Padre «pa salvar, non pa esforciar; pa llamar, non p'acusar; p'amar, non pa xulgar» (Dg. 7.4-5). L'autor nun facilita nengún detalle biográficu sobre [[Xesús de Nazaret]], lo que puede ser signu d'iñerizu escontra la vida física de Xesús.&lt;ref&gt;«...iñerizu al xudaísmu y a la vida terrenal de Xesús». (Ayán 2000:537)&lt;/ref&gt; De siguío, dizse que tres la primer venida, va haber una segunda:
{{cita|''Un día unviar (Dios a Xesucristu) pa xulgar y entós ¿quién va soportar la so venida?''|(Dg. 7.6)}}
Nesti puntu llegar a la primer llaguna del testu. Según la hipótesis de Dom P. Andriessen equí vendría entrepoláu'l [[El fragmentu de Cuadrato|fragmentu de Cuadrato]]. Seya como quier, el primer versu dempués de la cesura ye:
{{cita|''¿Nun ves como (los cristianos) son refundiaos a les fieres por que renieguen y nun son vencíos?''|(Dg. 7.7)}}
[[Ficheru:Mediterr%C3%A1neo Oriental 1450 d.C.svg|thumb|El mediterraneu oriental, a mediaos del sieglu XV, en víspores de la [[Cayida de Constantinopla]].]]
Dempués de la cristoloxía, fálase sobre la necesidá de la venida de Xesucristu yá que «antes d'ella, nengún home conoció a Dios» (Dg. 8.5). L'autor describe'l plan divín de la salvación concebíu por Dios y comunicáu namái al so Fíu» (Dg. 8.9). Nun principiu, Dios escondió la so sabiduría y bondá al mundu, dexando al home obrar al so aire, «dexándose llevar por enclinos desordenaos» (Dg. 9.1) y soportando con paciencia los sos pecaos. Llegáu'l tiempu de máxima enconía, cuando nun-y aguardaba al home más que «el castigu y la muerte» (Dg. 9.2), el Fíu ye unviáu «pa cubrir los nuesos pecaos» (Dg. 9.3) y «xustificar a los impíos» (Dg. 9.4).&lt;ref&gt;(Ayán 2000:552)&lt;/ref&gt;
{{cita|''¡Benévolu intercambiu! ¡Inescrutable creación! ¡Inesperaos beneficios! ¡La enconía de munchos quedó oculta nel únicu xustu, y la xusticia d'unu xustificó a munchos inicuos!''|(Dg. 9.5)}}
De siguío, Diogneto recibe una exhortación onde se numberen los beneficios qu'acarreta l'aceptación de la fe cristiana, esto ye, la conocencia del Padre y el Reinu de los Cielos.
{{cita|''¿Barruntos de qué allegría vas ser apináu cuando lo conozas?''|(Dg. 10.3)}}
D'equí p'arriba y hasta la segunda cesura, l'autor describe la inversión de principios y valores qu'afecten a la persona y emponer a la imitación de Dios: 
{{cita|''Vas Empezar a falar los misterios de Dios, vas amar a los que son torturaos, vas condergar l'engañu del mundu, vas conocer la verdadera vida celestial, vas almirar a quien soporten el fueu terrenal...''|(Dg. 10.7)}}
Nesti puntu del testu atopa la segunda cesura. Lo que vien de siguío ye'l ''epílogu'', la parte del escritu que podría ser obra d'otru autor. Ta formáu por dos capítulos que paecen empobinaos a la so llectura nel senu de dalguna comunidá.&lt;ref&gt;«...produced for internal consumption». (Foster 2007:166)&lt;/ref&gt; Polo pronto, el testu volver# a entamar con otru estilu y conteníu. Diz aína: «dempués d'habeme fechu discípulu de los apóstoles, faigo maestru de los xentiles» (Dg. 11.1). El calter d'esta afirmación ye bien paulino (1 Tim 2-7).&lt;ref&gt;(Ayán 2000:568)&lt;/ref&gt; Si, como sostién Andriessen, el apologista Cuadrato fuera l'autor de ''A Diogneto'', estes pallabres y tol epílogu de la carta podríen ser coles mesmes sos.&lt;ref&gt;(Quasten 2004:246)&lt;/ref&gt; L'epílogu tien un vocabulariu específicu. Mentar a la Ilesia en dos causes (Dg. 11.5) y (Dg. 11.6) como receptora de la gracia divina,&lt;ref&gt;«...twice in chapter II,..». (Foster 2007:167)&lt;/ref&gt; cuando enantes, el cristianismu fuera presentáu ensin considerar la so xerarquía.&lt;ref&gt;«...collectively... little insight into the governance.». (Foster 2007:167)&lt;/ref&gt; Coles mesmes utilízase seis veces el títulu [[Cristoloxía|cristolóxicu]] ''Logos''.&lt;ref&gt;«...six times..». (Foster 2007:165)&lt;/ref&gt; 

El capítulu 12 contién una especulación&lt;ref&gt;«...allegorical reading..». (Foster 2007:165)&lt;/ref&gt; avera del [[Edén|mitu del Paraísu]]. Nel [[Llibru de la Xénesis]] rellátase qu'[[Adán]] y [[Eva]], padres de la humanidá, fueron espulsaos del Xardín del Edén por comer el frutu prohibíu del [[Árboles del Paraísu|árbol de la conocencia]]. Pal autor, sicasí, «Nun mata la conocencia, sinón la desobediencia» (Dg 12.2). Según él, la corrupción de la naturaleza humana nun se debió a la conocencia adquirida sinón a la so adquisición en condiciones irregulares. Ye posible que l'autor quixera demostrar con esta exéxesis que'l cristianismu nun yera incompatible cola sabiduría.&lt;ref&gt;«...to demonstrate than Cristianity is not antithetical to knowledge». (Foster 2007:1656)&lt;/ref&gt; Dempués afírmase que «Eva nun foi malvada, sinón que ye creída virxe» (Dg 12.8). Trátase d'un pasaxe difícil pal que se propunxeron delles traducciones.&lt;ref&gt;«Fundamentalmente cuatro..». (Ayán 2000:571)&lt;/ref&gt; La virxinidá d'Eva podría tener rellación cola [[María (madre de Xesús)|Virxe María]] yá que na lliteratura cristiana primitiva, María yera vista como una segunda Eva&lt;ref&gt;«...second Eve..». (Foster 2007:166)&lt;/ref&gt; o segunda madre de la humanidá, non malvada pol [[Pecáu orixinal]]. Conclúi'l testu diciendo:
{{cita|''A él la gloria polos sieglos. Amén''|(Dg. 12.9)}}
que ye una fórmula conclusiva del cristianismu primitivu.

== Notes ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* AYÁN, JUAN JOSE (2000). ''Padres apostólicos''. Biblioteca de Patrística. ISBN 84-89651-83-3
* BARDY, GUSTAVE (1953). ''A Diognète (Book Review)''. Revue d'Histoire Ecclésiastique XLVIII.
* CALDERON DORDA, ESTEBAN (1986): ''El problema del manuscritu únicu: a cuenta de [[Partenio de Nicea]] y el Cod. Palatinus gr. 398''. [http://www.um.es/dp-filologia-clasica/myrtia/ Myrtia]. Revista de filoloxía clásica de la Universidá de Murcia. [https://web.archive.org/web/20090122174209/http://www.um.es/dp-filologia-clasica/myrtia/volumenes/volume1.php Añu 1, Vol 1]
* CONNOLLY, R. H. (1935): ''The date and authorship of the Epistle to Diognetus''. Journal of Theological Studies (JTS), 36 p. 347-353
* DA CORMANO, ALBERTO (2001): ''Estratto da A DIOGNETO, A cura di Enrico Norelli''. [http://www.ora-et-labora.net/diognetostoria.html Ora et Llaboria]
* FOSTER, PAUL (2007): ''The Epistle to Diognetus''. The Expository Times, 2007. Vol 118. Nᵘ 4. p.162-168
* QUASTEN, JOHANNES (2004). ''Patroloxía I''. Biblioteca d'Autores Cristianos. ISBN 84-7914-029-1 
* RUIZ BONX, DANIEL (1979). ''Padres apostólicos''. Biblioteca d'Autores Cristianos. ISBN 84-220-0151-9
* TREVIJANO, RAMON (2004). ''Patroloxía''. Biblioteca d'Autores Cristianos. ISBN 84-7914-366-5

== Ver tamién ==

* [[Patroloxía]]
* [[Justino Mártir]]
* [[Apologética]]
* [[Fragmentu de Cuadrato]]

== Enllaces esternos ==

{{wikisource|Epístola a Diogneto}}
** [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_post03/Diognetos/dio_intr.html Testu griegu] nel [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/augustana.html sitiu] de la ''Bibliotheca Augustana'' ([[Augsburgu]]).

* [http://www.holytrinitymission.org/books/spanish/patrologia_j_quasten_1.htm#_Toc23391182 A Diogneto. Comentariu de Quasten]

* [http://www.conoze.com/doc.php?doc=3045 Justino. Comentariu de Quasten]

* [http://interclassica.um.es/var/plain/storage/orixinal/application/hala5993b7a4cd975a999eb9ada70ad14f.pdf ''El problema del manuscritu únicu'' por Esteban Calderón Dorda] 

* [https://books.google.com/books?id=IneVgVvlizwC&amp;pg=PA205&amp;lpg=PA205&amp;dq=%22graecus+9%22&amp;source=web&amp;ots=g8rFabYQgE&amp;sig=rFvU1rWHaPRaXIBrmHJImBtVcq0 Información n'inglés sobre'l códiz]

* [http://www.ccel.org/ccel/richardson/fathers.x.i.i.html Otru comentariu inglés]

* [http://www.ora-et-labora.net/diognetostoria.html Estractu de la obra ''A Diogneto de Y. Norelli'' por Alberto da Cormano]

* [http://www.museeprotestant.org/Pages/Notices.php?scatid=71&amp;cim=485&amp;noticeid=806&amp;lev=2&amp;Lget=FR Curtia reseña d'Edouard Reuss y Edouard Cunitz] 

* [[:it:Henri-Dir%C3%A9n%C3%A9y_Marrou|Henri Marrou en Wikipedia n'italianu]]

* [http://www.newadvent.org/cathen/06349c.htm Andrea Gallandi]

* {{enllaz rotu|1=[http://www.unex.es/arengues/td1Sanchez.pdf Información sobre historiadores eclesiásticos] |2=http://www.unex.es/arengues/td1Sanchez.pdf |bot=InternetArchiveBot }}

* [http://links.jstor.org/sici?sici=0042-6032%28194704%291%3A2%3C129%3ATAOTEA%3Y2.0.CO%3B2-O&amp;size=LARGE&amp;origin=JSTOR-enlargePage Como interés, una páxina virtual del trabayu d'Andriessen]

{{ORDENAR:Diogneto}}


{{Tradubot|A Diogneto}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Patroloxía del sieglu II]]
[[Categoría:Padres apostólicos]]
[[Categoría:Apologética cristiana]]
[[Categoría:Manuscritos del sieglu II]]
[[Categoría:Llibros del I mileniu]]
[[Categoría:Testos cristianos del sieglu II]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>9uke7p8p5479rn9qbsea1cqf6nwykvi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>A Thousand Suns</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167237</id>
    <revision>
      <id>3703376</id>
      <parentid>3692879</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:36:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="171263" xml:space="preserve">
{{Ficha d'álbum
|nome = A Thousand Suns
|tipu = [[Álbum d'estudiu]]
|artista = [[Linkin Park]]
|portada = Atscover.jpg
|publicación = [[14 de setiembre]] de [[2010]]
|grabación = 2008-2010 en NRG Recording Studios, [[Los Ánxeles]], [[California]]
|xéneru = [[Rock electrónicu|''Rock'' electrónicu]], [[rock industrial|''rock'' industrial]], [[rock alternativu|''rock'' alternativu]], [[rock progresivu|''rock'' progresivu]], ''[[rap rock]]''
|duración = 47:56
|discográfica = [[Warner Bros. Records]]
|productor = [[Rick Rubin]], [[Mike Shinoda]]
|anterior = [[Minutes to Midnight]]
|actual = A Thousand Suns
|posterior = [[Living Things]]
|añoA = 2007
|añoAc = 2010
|añoP = 2012
|misceláneo = {{Ficha d'álbum Senciellos
|nome = A Thousand Suns
|tipu = [[Álbum d'estudiu]]
|single 1 = «[[The Catalyst]]»
|single 1 fecha = 2 d'agostu de 2010
|single 2 = «[[Waiting for the End]]»
|single 2 fecha = 5 d'ochobre de 2010
|single 3 = «[[Burning in the Skies]]»
|single 3 fecha = 21 de marzu de 2011
|single 4 = «[[Iridescent]]»
|single 4 fecha = 27 de mayu de 2011
}}
{{Ficha d'álbum Senciellos promocionales
|nome = A&amp;nbsp;Thousand&amp;nbsp;Suns
|tipu = Álbum d'estudiu |single
1 = «[[Wretches and Kings]]»
|single 1 fecha = 2 de setiembre de 2010}}
}}

'''''A Thousand Suns''''' ye'l cuartu [[álbum d'estudiu]] de la banda d'[[Estaos Xuníos]] [[Linkin Park]], llanzáu'l 14 de setiembre de 2010 sol [[discográfica|sellu discográficu]] de [[Warner Bros. Records]]. La composición del álbum foi llevada a cabu pela banda, ente que la so producción tuvo a cargu del vocalista [[Mike Shinoda]] y de [[Rick Rubin]], con quien el grupu trabayara nel so álbum d'estudiu anterior, ''[[Minutes to Midnight]]'' (2007). Les sesiones de grabación tuvieron llugar nos NRG Recording Studios en North Hollywood ([[Los Ánxeles]], [[California]]) dende 2008 hasta principios de 2010.

''A Thousand Suns'' ye un [[álbum conceptual]] que trata principalmente sobre'l mieu a una [[guerra nuclear]]. La banda reconoció que, por cuenta de la esperimentación con soníos nuevos y distintos, foi un cambéu radical con al respective de los sos trabayos anteriores. Shinoda afirmó nuna entrevista de [[MTV]] que na so obra faen referencia a numberosos problemes sociales como l'amiestu d'idees humanes cola teunoloxía» y les medranes [del home], el mieu de lo que va asoceder nel mundu».&lt;ref name=&quot;idees&quot;/&gt; El títulu del álbum provién d'una cita del testu sagráu [[Hinduismu|hinduista]] ''[[Bhagavad Gītā]]'', recordada por [[Robert Oppenheimer]] tres la creación de la [[bomba atómica]]: «Si ciento de miles de soles apaecieren nel cielu coles mesmes, el so rellumu podría asemeyase al de la refulgencia de la Persona Suprema nesa forma universal».

El senciellu principal del álbum, «[[The Catalyst]]», estrenar por radiu y publicóse en tiendes de música dixitales el 2 d'agostu de 2010. Algamó la primer posición nes llistes [[Alternative Songs]] y [[Rock Songs]] de ''[[Billboard]]'', según la posición 27 na llista [[Billboard Hot 100|''Billboard'' Hot 100]]. Publicáronse trés senciellos más pa promocionar l'álbum: «[[Waiting for the End]]», «[[Burning in the Skies]]» y «[[Iridescent]]»; «The Catalyst» y «Waiting for the End» recibieron certificaciones d'oru de la [[RIAA]]. Amás, la banda entamó [[A Thousand Suns Tour]], una xira pa promocionar el discu, que s'estendió dende ochobre de 2010 hasta setiembre de 2011.

Dende'l momentu de la so publicación, l'álbum recibió crítiques favorables y negatives por cuenta de la división que xeneró la nueva direición musical de la banda en críticos y siguidores. A pesar d'ello, foi un ésitu comercial, yá que debutó nel primer puestu de delles llistes musicales. Amás, recibió una certificación d'oru de la RIAA en febreru de 2011 y, p'agostu de 2013, vendiera más de tres millones de copies a nivel internacional.

== Composición y grabación ==

{{imaxe múltiple |
testu = ''A Thousand Suns'' cuntó cola producción discográfica de [[Mike Shinoda]] y [[Rick Rubin]], quien yá trabayara con Linkin Park nel so álbum anterior, ''[[Minutes to Midnight]]''.
| posición = left
| semeya1 = Mike Shinoda, Linkin Park @ Sonisphere 2009.jpg
| anchu1 = 120
| semeya2 = RickRubinSept09.jpg
| anchu2 = 160
}}

En payares de 2008, el cantante [[Chester Bennington]] afirmó mientres una entrevista que Linkin Park atopábase trabayando nun nuevu discu y qu'esti sería un [[álbum conceptual]], decisión a la qu'habíen llegáu influyíos pola idea d'un amigu de la banda.&lt;ref name=&quot;MTV 2008&quot;/&gt; Magar sostuvo que la presencia d'una historia central cola que se rellacionara too «paecía un pocu intimidante», concluyó en que yera una idea inspiradora y tenía muncha rellación coles coses sobre les que-yos gustaba componer.&lt;ref name=&quot;MTV 2008&quot;/&gt;Pela so parte, el [[baxu eléctricu|baxista]] [[Dave Farrell|Dave «Phoenix» Farrell]] comentó que nun taba conforme cola etiqueta d'álbum conceptual» porque pa él «representa la idea de ''[[Tommy (álbum)|Tommy]]'' o ''[[The Wall]]''». Según la so visión, l'únicu conceutu nel discu de Linkin Park ye qu'hai un par de filos que conecten los cantares y ta pensáu por que los siguidores escuchar de principiu a fin.&lt;ref name=&quot;jamesmontgomery&quot;/&gt;[[Mike Shinoda]], de la mesma, dixo que cuando nel procesu de grabación preguntáben-yos si sería un álbum conceptual, notaron que nun lo teníen claro y que, al terminalo, diéronse cuenta de que nun cuntaba una hestoria y yera «más astractu» que los álbumes d'esi tipu.&lt;ref name=noconcept&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1647909/linkin-park-bury-thousand-suns-concept-record-talk.jhtml |títulu=Linkin Park Bury A Thousand Suns 'Concept Record' Talk |author=Montgomery, James |date=15 de setiembre de 2010 |work=[[MTV]] |publisher=[[Viacom]] |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Bennington vio que los cantares del álbum, llenes de conteníu político, espiritual y social, teníen como filo conductor una secuencia máxica» que la banda atopó a la d'ordenar les temes. Na so opinión, el discu foi productu de nun forzase a siguir nenguna estructura, sinón de dexar que les coses fluyeren naturalmente y con llibertá. Afirmó que «sería risonderu poner l'álbum nuna sola pista de 48 minutos» en referencia a la so unidá compositiva. Comentó tamién que'l propósitu del grupu foi faer un trabayu que fora una esperiencia multisensorial», similar a la que se llogra en consumiendo [[droga|drogues]].

[[Ficheru:DeadBySunriseUK.JPG|thumb|300px|left|[[Chester Bennington]] compunxo cantares pal álbum mientres taba de xira con [[Dead By Sunrise]] en 2009.]]

En mayu de 2009, Shinoda reveló información sobre l'álbum nun artículu de la revista estauxunidense ''[[Billboard]]''. Cuntó que, magar-y paecía que teníen enforma material escritu, nun sabía esautamente cuándo terminaríen y que taben trabayando no que más-yos atraía.&lt;ref name=&quot;Billboard 2009&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/268559/linkin-park-hard-at-work-on-next-album |títulu=Linkin Park Hard At Work On Next Album |last=Graff |first=Gary |publicación=[[Billboard]] |publisher=[[Prometheus Global Media]] |date=22 de mayu de 2009 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130317092005/http://www.billboard.com/articles/news/268559/linkin-park-hard-at-work-on-next-album |archivedate=17 de marzu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Amás esplicó que la banda esperimentaría con soníos nuevos, distintos a los de ''[[Hybrid Theory]]'' y ''[[Minutes to Midnight]]'', y esperaben que'l discu tuviera «un soníu de vanguardia que la fixera únicu.&lt;ref name=&quot;Billboard 2009&quot;/&gt; Bennington siguió componiendo cantares pal álbum mientres taba de xira con [[Dead By Sunrise]] pa promocionar el so álbum de 2009 ''[[Out of Ashes]]''.&lt;ref name=insanity&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1624814/linkin-park-album-will-be-grandiose-insanity.jhtml |títulu=Linkin Park Album Will Be 'Grandiose Insanity,' Chester Bennington Says |author=Montgomery, James |date=26 d'ochobre de 2009 |work=[[MTV]] |publisher=[[Viacom]] |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista con MTV, afirmó que la banda taba inda trabayando nun discu conceptual, al cual definió como una llocura esaxerada», y qu'esperaba nun tener que pasar cinco o seis años más pa poder publicar.&lt;ref name=insanity /&gt; Nuna entrevista con ''[[Rolling Stone]]'', Shinoda amosóse esmolecíu pola calidá de los cantares y afirmó que si teníen que dar un pasu tres p'asegurar la máxima calidá según los sos estándares, diben facer.&lt;ref name=&quot;Rolling Stone May 2009&quot;&gt;{{Cita web|nome= Daniel|apellíu= Kreps|títulu= Linkin Park Cooking Up Genre-Busting Album for 2010|fecha= 26 de mayu de 2009|url= http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-cooking-up-genre-busting-album-for-2010-20090526|publicación= [[Rolling Stone]]|editorial= [[Jann Wenner|Wenner Media]]|fechaaccesu= 4 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

La grabación del álbum empezó en 2008, poco tiempu dempués del llanzamientu de ''Minutes to Midnight'' nel añu 2007.&lt;ref name=&quot;MTV 2008&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1598768/20081106/linkin_park.jhtml |títulu=Linkin Park Are Writing 'Delicious' Concept Album To Follow Minutes To Midnight |last=Harris |first=Chris |work=[[MTV]] |publisher=[[Viacom]] |date=7 de payares de 2008 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100811162103/http://www.mtv.com/news/articles/1598768/20081106/linkin_park.jhtml |archivedate=11 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Como en dichu álbum, los [[productor discográficu|productores]] fueron Mike Shinoda y [[Rick Rubin]], y les primeres sesiones tuvieron llugar nos NRG Recording Studios en North Hollywood ([[Los Ánxeles]], [[California]]).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-on-new-album-a-thousand-suns-tour-20100709 |títulu=Linkin Park On New Album 'A Thousand Suns,' Tour |author=Wood, Mikael |date=9 de xunetu de 2010|publicación=[[Rolling Stone]] |publisher=[[Jann Wenner|Wenner Media]] |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://nrgrecording.com/linkin-park-releases-a-thousand-suns-recorded-at-nrg-studios/ |títulu=Linkin Park Releases 'A Thousand Suns' Recorded at NRG Studios |date=14 de setiembre de 2010 |work=[[NRG Recording Studios]] |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131029193332/http://nrgrecording.com/linkin-park-releases-a-thousand-suns-recorded-at-nrg-studios/ |fechaarchivu=29 d'ochobre de 2013 }}&lt;/ref&gt; Shinoda sostuvo que, nel procesu de grabación, diéronlu más importancia a escuchar qu'a faer música.&lt;ref name=&quot;making&quot;/&gt; Cuntó qu'al componer «Blackout» la banda tuvo problemes p'añedir una lletra a la música, yá que tolos sos intentos «sonaben horrible». Rubin entós suxurió-yos probar la [[escritura automático]], métodu que-y resultara con [[Tom Petty]], [[Johnny Cash]] y [[Neil Young]]; díxo-y a Shinoda que tomara'l micrófonu y asonsañara que sabía la lletra, pa soltase y asina atopar pallabres «qu'encaxaren» cola melodía.&lt;ref name=&quot;making&quot;/&gt; El músicu tamién mentó que nunca escribieron la lletra de ciertos cantares por cuenta de qu'aplicaron esti métodu.&lt;ref name=&quot;making&quot;/&gt; Sobre'l procesu de grabación referir de la siguiente manera:

{{cita|Dende un puntu de vista conceptual, queríamos qu'esti discu reflexara la vida moderna. Queríamos referinos a la manera en que los humanos y la teunoloxía interactúan anguaño, pero non d'una forma obvia o de prédica. Queríamos a cencielles [amosala]. Viéndolo en retrospectiva, asocedió con bastante naturalidá que les voces, mientres l'intre d'un cantar, tresformar en daqué más robóticu, o la voz de Chester (Bennington) tresformar na mía, o les bateríes de ''sample'' nes de Rob (Bourdon). Creo qu'eso ye productu de tocar con ferramientes xeniales y tener mayor esperiencia nel estudiu nesti puntu de les nueses carreres. Un montón de coses diéronse naturalmente: la mayor parte del tiempu al grabar esti álbum, nun faíamos cada cantar pensando en cómo queríamos que terminara, sinón que díbamos cola mente abierta y dexábamos qu'ella nos empunxera a onde quixera dir. Creo que la crecedera de cada cantar dar en parte gracies al fechu de que la nuesa banda quería oyer soníos nuevos y emocionantes. Asina que siempres qu'un cantar daba un xiru a la izquierda y empezaba a sonar como daqué llocu, aprovechábamos esa oportunidá.&lt;ref name=&quot;making&quot;/&gt;}}

El [[batería (preséu)|baterista]] [[Rob Bourdon]] comentó que los miembros de la banda tienden a ser «perfeccionistes» y que componen enforma material cuando tán nel estudiu.&lt;ref name=&quot;Stuff.co.nz&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.stuff.co.nz/entertainment/music/4126477/Linkin-Park-back-after-long-delay |títulu=Linkin Park back after long delay |last=Bond |first= Tracey |publisher=stuff.co.nz |date=14 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Tamién dixo que-yos foi «difícil» faer l'álbum; como pasaren enforma tiempu escribiendo música, yera un desafíu «evolucionar» y faer al empar daqué que-yos prestara. Desligarse de los costumes pa «crecer» tamién-yos foi costosu.&lt;ref name=&quot;Stuff.co.nz&quot;/&gt;

== Estilu y descripción ==

{{Caxa de cita|La xente namái quier consumir comida chatarra, comida desechable que los fadrá débiles y gordos. Ye xenial dir a [[McDonald's]] de xemes en cuando y con moderación, pero si comes ellí tolos díes te vas convertir nun gochu. Pa nós asocede lo mesmo cola música, y ye por eso que deseyamos movenos escontra una posición na que podamos faer música más significativa. Y anque siempres fuimos capaces d'ello, dacuando hubo distintes coses que nos emocionaron en cada discu sobre lo que queríamos escribir y el mensaxe que queríamos dexar. Nesti álbum ensin duldes emprestarémos-y atención al conteníu y la esencia, y esperamos faer daqué que seya realmente innovador y distintu.|Mike Shinoda.&lt;ref name=&quot;Rolling Stone May 2009&quot;/&gt;}}

Shinoda comentó que, en comparanza con ''Minutes to Midnight'', el nuevu álbum tendría un filo de consistencia mayor, sonaría más esperimental y, «con suerte, más innovador». Amás, negó la paecencia del discu con «[[New Estrema]]», el senciellu que la banda compunxo como parte de la [[banda sonora]] de ''[[Transformers: Revenge of the Fallen]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web|nome= Chris|apellíu= Carle|títulu= Linkin Park's Mike Shinoda|fecha= 22 de xunu de 2009|obra= [[IGN (sitiu web)|IGN]]|editorial= IGN Entertainment|url= http://music.ign.com/articles/996/996814p1.html|fechaaccesu= 4 de payares de 2013|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090625015122/http://music.ign.com/articles/996/996814p1.html|fechaarchivu= 25 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Christopher Weingarten de ''[[The Village Voice]]'' comparó al álbum con ''[[OK Computer]]'', el tercer trabayu d'estudiu de [[Radiohead]], porque se componía de «''[[hook (música)|hook]]s'' desinhibidos», esploraba la rellación humana cola teunoloxía» y evitaba por completu'l soníu del [[heavy metal|metal]], amás de contener «siquier tres canciones que podríen ser &quot;[[Fitter Happier]]&quot;».&lt;ref name=&quot;villagerev&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.villagevoice.com/2010-10-13/music/linkin-park-made-their-ok-computer |títulu=Linkin Park Made Their OK Computer |autor=Weingarten, Christopher |fecha=13 d'ochobre de 2010 |publicación=[[The Village Voice]] |editorial=Village Voice Media |fechaaccesu=25 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101015213320/http://www.villagevoice.com/2010-10-13/music/linkin-park-made-their-ok-computer |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2010 }}&lt;/ref&gt; Tocantes a los elementos y estilos incorporaos en ''A Thousand Suns'', Weingarten señaló que la banda reemplazó los pedales de distorsión pol [[Vocoder]] d'[[Imogen Heap]], los [[sintetizador]]es de [[Yeasayer]], el ''[[hip hop]]'' de calter apocalíptico d'[[El-P]] y el ''[[House (música)|house]]'' d'[[Eivissa]].&lt;ref name=&quot;villagerev&quot;/&gt; Jordy Kasko de ''Review Rinse Repeat'' comparó l'estilu de ''A Thousand Suns'' col octavu discu d'estudiu de [[Pink Floyd]], ''[[The Dark Side of the Moon]]'', y col cuartu de Radiohead, ''[[Kid A]]''.&lt;ref name=&quot;Jordy Kasko&quot;&gt;{{Cita web|url= http://www.reviewrinserepeat.com/artist/linkin-park/album/a-thousand-suns/review|títulu= Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns|apellíu= Kasko|nome= Jordy|fecha= 10 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 25 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100912001511/http://www.reviewrinserepeat.com/artist/linkin-park/album/a-thousand-suns/review|fechaarchivu= 12 de setiembre de 2010|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; James Montgomery de [[MTV]], con un pensamientu similar, tamién lo comparó con ''Kid A'' por cuenta de la ausencia de guitarres, l'estilu totalmente distintu al de trabayos anteriores y el mensaxe del álbum, referíu a los problemes y medranes humanes carauterísticos de la dómina.&lt;ref name=&quot;James Montgomery&quot;/&gt; Según el DJ [[Joe Hahn]], el títulu del álbum forma parte d'una cita del testu sagráu [[Hinduismu|hinduista]] ''[[Bhagavad Gītā]]'': «Si ciento de miles de soles apaecieren nel cielu coles mesmes, el so rellumu podría asemeyase al de la refulgencia de la Persona Suprema nesa forma universal»,{{#tag:ref|En [[sánscritu]]: ''divi surya-sahasrasya bhaved yugapad utthita yadi bhah sadrishi sa syad bhasas tasya mahatmanah'' (capítulu XI, versu 12).&lt;ref name=&quot;bg&quot;&gt;{{cita llibru|títulu= El Bhagavad Gita tal como ye|autor= Sw. Prabhupada|editorial= Bhaktivedanta|añu= 1991|lugar= Brasil|isbn= 950-9439-00-2|páxina=530}}&lt;/ref&gt; Nel capítulu XI de dichu llibru, [[Arjuna]] píde-y a [[Krishna]] que-y revele'l so forma cósmica y que s'amuese en tou la so rellumanza; la deidá apuerta y el so compañeru asustar al ver toles coses del Universu conteníes nél. La comparanza de Krishna cola rellumanza de mil soles ye la forma en que'l [[narrador]] del testu representa la medrana inimaxinable pa los mortales al ver la forma de Dios d'esta manera.&lt;ref name=&quot;bg&quot;/&gt; |group=nota}} cita popularizada por [[J. Robert Oppenheimer]] en referencia a la [[bomba atómica]], xuntu con convertíme na muerte, la destructora de mundos» (n'[[idioma inglés|inglés]]: ''I am become death, the destroyer of worlds'').&lt;ref name=&quot;MTV AU&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.mtv.com.au/news/d6502690-linkin-park-premiere-the-catalyst/ |títulu=Linkin Park Premiere 'The Catalyst' on MTV! |obra=h[[MTV]] |editorial=[[Viacom]] |fecha= 16 d'agostu de 2010 |fechaaccesu= 26 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hij&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Hijiya.pdf|títulu= The Gita of J. Robert Oppenheimer|apellíu= Hijiya|nome= James A.|obra= Proceedings of the American Philosophy Society|volume= 144|númberu= 2|añu= 2000|fechaaccesu= 10 de xunetu de 2015|idioma= inglés|formatu= PDF|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131126020921/http://www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Hijiya.pdf|fechaarchivu= 26 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;{{#tag:ref|Según Alex Wellerstein, historiador especializáu n'armes y secretismos nucleares y profesor nel [[Stevens Institute of Technology]] de [[Nueva Jersey]], Oppenheimer utilizó estes frases pa dar cuenta del so plasmu pola muerte que provocaba la bomba, identificándose con Arjuna, medrosu ante'l «''[[memento mori]]'' más impresionante del mundu».&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://blog.nuclearsecrecy.com/2014/05/23/oppenheimer-gita/ |títulu= Oppenheimer and the Gita |autor= Wellerstein, Alex |fecha= 23 de mayu de 2014 |obra= Restricted Data |idioma= inglés |fechaaccesu= 10 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.atomicheritage.org/profile/alex-wellerstein |títulu= Alex Wellerstein - Historien of Science |editorial= Atomic Heritage Foundation |idioma= inglés |fechaaccesu= 26 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;|group=nota}} Nes notes del discu, la banda mentó que los comentarios de Oppenheimer sobre la bomba nuclear influyeron les temes apocalípticos de los que trata: 

{{cita|Les pallabres de Oppenheimer resonen güei non solo pol so significáu históricu sinón tamién pola so gravedá emocional. Por esto, ''A Thousand Suns'' trepa tamién col ciclu personal d'arguyu, destrucción y arrepentimientu. Na vida, como nos suaños, esta secuencia non siempres ye llinial y, dacuando, el reconcomiu auténticu enfusa esti ciclu devastador. La esperanza, poques gracies, surde de la noción de que la posibilidá de camudar naz nos nuesos momentos más desgarradores.&lt;ref name=&quot;Liner&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://coverlib.com/entry/id541501/linkin-park-a-thousand-suns|títulu= Linkin Park - A Thousand Suns|editorial= CoverLib.com|fecha= 10 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 15 de xunetu de 2015|cita= Llibretu del álbum, vease la imaxe 4.|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150716031423/http://coverlib.com/entry/id541501/linkin-park-a-thousand-suns|fechaarchivu= 16 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;}}

[[Ficheru:Bazaar art print 1940s.jpg|thumb|left|Representación del momentu nel que [[Krishna]] revéla-y el so forma cósmica a [[Arjuna]], descrita pola frase d'onde provién el títulu del álbum.]]

Nuna reseña pal diariu español ''[[El País]]'', Manuel Cuéllar consideró la tema «The Catalyst» como un exemplu de «lletres d'arguyu, destrucción y arrepentimientu».&lt;ref&gt;{{cita web|url= https://cultura.elpais.com/cultura/2010/11/07/actualidad/1289084401_850215.html |títulu= Los premios de MTV enllenen Madrid del glamour más vendible |autor= Cuéllar, Manuel |fecha= 7 de payares de 2010 |periódicu= [[El País]] |fechaaccesu= 13 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;Los integrantes de la banda «non yá sofítense na composición instrumental pa la creación d'atmósferes, sinón que con esti tipu de lletres introdúcennos nun mundu escuru, consumíu y acoradáu polos sos pecaos», desenvueltu a lo llargo de tol discu según Hipersónica.&lt;ref name=&quot;hiper&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.hipersonica.com/2010/10/linkin-park-a-thousand-suns-un viaxe-dificil-de-escaecer/|títulu= Linkin Park - A Thousand Suns: un viaxe difícil d'escaecer|editorial= Hipersónica|fecha= 1 d'ochobre de 2010|fechaaccesu= 14 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;Irving Tan, de [[Sputnik Music]], citó al [[gurú]] hinduista [[Eknath Easwaran]] pa esplicar la temática del álbum; acordies cola interpretación d'esti postreru, la ''Bhagavad Gītā'' tien como tema fundamental «la guerra interior, la llucha pol autodominio que tou ser humanu tien de llibrar pa salir victoriosu na vida».&lt;ref name=&quot;gita&quot;/&gt; Linkin Park, pal críticu, fixo la so propia versión de dichu llibro sagráu al haber batallado pola so música contra les mires del mercáu y al empar caltener la so identidá como banda. Amás, según Easwaran, l'[[ego]] ye causa de la murnia de la vida y, por ello, ye necesariu combatilo. Tan estableció un paralelismu ente esta filosofía y la trayeutoria del grupu por cuenta de que los seis músicos taben al tantu de too l'odiu y les burlles que xeneraben «los sos esfuercios sinceros» nesi entós.&lt;ref name=&quot;gita&quot;/&gt; ''A Thousand Suns'', d'esta forma, marcaría'l fin de la batalla épica de la banda contra sigo mesma y el restu del mundu»; la prensa musical y el siguidores teníen d'evaluar, según Tan, si foi una victoria o una derrota.&lt;ref name=&quot;gita&quot;/&gt; En conexón con esto, Bennington dixo nuna entrevista col sitiu web [[SuicideGirls]] que la banda nun tarrez arriesgase y faer daqué distintu, yá que busca faer música «artística y sustanciosa» y non «cantares pa la radio, pegadices y del estilu d'un ''[[jingle]]''».&lt;ref name=&quot;suicidegirls&quot;/&gt;

{{imaxe múltiple |
testu = ''A Thousand Suns'' contién fragmentos de discursos famosos de [[J. Robert Oppenheimer]] (''izquierda''), [[Mario Savio]] (''centru'') y [[Martin Luther King, Jr.]] (''derecha'').
| posición = left
| semeya1 = JROppenheimer-LosAlamos.jpg
| anchu1 = 130
| semeya2 = MarioSavio.JPG
| anchu2 = 120
| semeya3 = Martin Luther King Jr NYWTS.jpg
| anchu3 = 140
}}

La banda tamién declaró que la décima tema, «Wretches and Kings», ye un homenaxe al grupu de ''hip hop'' [[Public Enemy]].&lt;ref name=&quot;NME&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.nme.com/news/linkin-park/52869 |títulu=Linkin Park pay homage to Public Enemy on new album |periódicu=[[NME]] |fecha=6 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100909151857/http://www.nme.com/news/linkin-park/52869 |fechaarchivu=9 de setiembre de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Nuna charra con ''[[NME]]'', Shinoda confirmó que yera un homenaxe a [[Chuck D]] y considerar un de los cantares más «enérxicos» y con mayor cantidá de hip hop. Tamién comentó qu'almiraba a Public Enemy porque yeren bien «tridimensionales» —yá que nos sos cantares tocaben munches temes, incluyida la política—, y eso inspirar a llograr lo mesmo col so discu.&lt;ref name=&quot;NME&quot;/&gt; Ian Winwood de ''[[Kerrang!]]'' comparó'l conteníu de ''A Thousand Suns'' col tercer álbum d'estudiu de Public Enemy, ''[[Fear of a Black Planet]]'', amás de notar qu'había una referencia al cantar «[[Fight the Power]]» en «Wretches and Kings».&lt;ref name=&quot;Kerrang Review&quot;/&gt; Chuck D, más tarde, collaboró cola so voz nuna [[remix|remezcla]] d'esti últimu cantar, fecha por HavocNdeeD.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://thehiphopupdate.com/music/linkin-park-ft-chuck-d-wretches-kings-havocndeed-remix/ |títulu= Linkin Park ft. Chuck D – Wretches &amp; Kings (HavocNdeeD Remix) |fecha= 2 de xunu de 2011 |obra= |editorial= The Hip Hop Update |fechaaccesu= 26 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110623064422/http://thehiphopupdate.com/music/linkin-park-ft-chuck-d-wretches-kings-havocndeed-remix/ |fechaarchivu= 23 de xunu de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://soundcloud.com/havocndeedsound/linkin-park-wretches-kings-chuck-d-remix |títulu=Linkin Park - Wretches &amp; Kings (HavocNdeeD VIP RemiX 2.5 ft. Chuck D of Public Enemy) |author= HavocNdeeD |date= 15 de xunu de 2011 |work= |publisher=[[SoundCloud]] |fechaaccesu= 26 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

L'álbum tamién contién fragmentos de discursos famosos pronunciaos por figures polítiques estauxunidenses, ente los que s'inclúin [[Martin Luther King, Jr.]], J. Robert Oppenheimer y [[Mario Savio]].&lt;ref name=&quot;James Montgomery&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1646930/20100831/linkin_park.jhtml |autor=Montgomery, James |títulu=Linkin Park's A Thousand Suns: Kid A, All Grown Up? |obra=[[MTV]] |editorial=[[Viacom]] |fecha=31 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100903171649/http://www.mtv.com/news/articles/1646930/20100831/linkin_park.jhtml |fechaarchivu=3 de setiembre de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NME&quot;/&gt; Shinoda dixo al respeutu que nesos discursos vese cómo la humanidá destruyir a sigo mesma, anque tamién inclúin la roxura y l'esperanza.&lt;ref name=&quot;billboard drug&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.billboard.com/articles/news/955999/linkin-park-says-a-thousand-suns-is-like-a-musical-drug|títulu= Linkin Park Says 'A Thousand Suns' Is Like 'A Musical Drug'|publicación= Billboard|fecha= 30 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 14 de xunetu de 2015|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Cola inclusión d'estos ''[[sample]]s'', el grupu retomó'l discursu políticu empecipiáu nel so anterior álbum según Pop Culture Monster.&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt; Sicasí, pa Hipersónica, estos fragmentos son una manera d'espresión y al empar de renovación d'un soníu previu», una y bones la banda buscó «un enclín más escontra l'estremu, escontra la crudeza del estilu». Ye por esto que'l sitiu nun los considera nicios de compromisu políticu o intelectual» nel álbum.&lt;ref name=&quot;hiper&quot;/&gt; 

Según reseñar del sitiu [[Pop Culture Monster]], el cambéu de soníu de la banda empezó con ''Minutes to Midnight'', yá qu'esi álbum inclúi menos partes de rap y menos berros de Bennington; comentó tamién que ''A Thousand Suns'' «diba en contra de tolos trabayos anteriores» de Linkin Park. Shinoda afirmó, d'acordies con esto, que l'álbum rompería l'esquema de los xéneros musicales y la páxina web amosóse d'alcuerdu tocantes a la diferencia colos estilos de los otros discos de la banda.&lt;ref name=&quot;monster&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.popculturemonster.com/music/linkin-park-a-thousand-suns-review/|títulu=Linkin Park – A Thousand Suns Review|editorial= Pop Culture Monster|idioma= inglés|fecha=30 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 10 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Nuna entrevista con MTV que se refería al nuevu estilu de Linkin Park, Bennington afirmó que cuando componíen música que se paecía enforma «al Linkin Park d'antes, como l'amiestu de hip hop y ''rock'' nun estribillu», buscaben una manera de que paeciera natural y orixinal y que sonara «como si fuera daqué que nun fiximos nel pasáu».&lt;ref name=&quot;idees&quot;/&gt; James Montgomery añedió qu'anque hai cantares de hip hop nel álbum como «Wretches and Kings» y «When They Come for Me», l'álbum yera bien distintu a los anteriores y definir como «agresivu, crudu, escuru y [...] extrañamente orgánicu».&lt;ref name=&quot;idees&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1647836/linkin-parks-thousand-suns-leaves-past-behind.jhtml|títulu= Linkin Park's A Thousand Suns Leaves The Past Behind|autor= Montgomery, James |fecha= 14 de setiembre de 2010 |obra= [[MTV]] |editorial= [[Viacom]] |fechaaccesu= 26 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Nuna reseña de ''[[Rolling Stone (Arxentina)|Rolling Stone Arxentina]]'', Juan Ignacio Provéndola destacó qu'en ''A Thousand Suns'' «escápen-y a la marca del ''rapcore'' melódicu electroindustrial de consumu masivu y abren un horizonte d'esperimentos con testures ya influyencies de les más diverses que tescienden a hores más agresives».&lt;ref name=&quot;arxentina&quot;&gt;{{cita web| url= http://www.rollingstone.com.ar/1312976 |títulu= La nueche que vieno Linkin Park |autor= Provéndola, Juan Ignacio |fecha= 8 d'ochobre de 2010 |publicación= [[Rolling Stone (Arxentina)|Rolling Stone Arxentina]] |fechaaccesu= 31 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Dellos críticos resaltaron la presencia de diversos xéneros musicales nel álbum, ente los que s'inclúin el [[rock electrónicu|''rock'' electrónicu]], [[rock alternativu|''rock'' alternativu]], [[rock industrial|''rock'' industrial]], [[rock esperimental|''rock'' esperimental]] y ''[[rap rock]]''.&lt;ref name=&quot;idees&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Jordy Kasko&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;reflectionsofdarkness1&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.reflectionsofdarkness.com/artists-k-o-cdreviews-133/8220-linkin-park-a-thousand-suns.html |títulu=Linkin Park – A Thousand Suns |autor=McNamara, Colin |editorial=Reflections of Darkness |fecha= 17 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 26 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|autor= Greenblatt, Leah |url= http://www.ew.com/ew/article/0,,20419720,00.html |títulu= A Thousand Suns Review |obra=[[Entertainment Weekly]] |fecha= 16 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 27 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;killyourstereo1&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.killyourstereo.com/reviews/488/linkin-park-a-thousand-suns/ |títulu=Linkin Park – A Thousand Suns |editorial=Kill Your Stereo |fechaaccesu= 27 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Ivy Mike 001.jpg|thumb|300px|left|L'álbum trata principalmente sobre'l mieu a una guerra nuclear y el so títulu fai referencia a les pallabres pronunciaes por Oppenheimer tres la creación de la [[bomba atómica]].]]

Comparáu col so trabayu anterior, la cantidá de partes cantaes por Shinoda aumentó considerablemente, ente que los ''[[riff]]s'' de guitarra de [[Brad Delson]] perdieron importancia y quedaron en segundu planu.&lt;ref name=Billrev&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/review/1068679/linkin-park-a-thousand-suns |títulu=Linkin Park, &quot;A Thousand Suns&quot; |fecha=17 de setiembre de 2010 |obra=[[Billboard]] |editorial=[[Prometheus Global Media]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130701005535/http://www.billboard.com/articles/review/1068679/linkin-park-a-thousand-suns |fechaarchivu=1 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2014 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;musicradar&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.musicradar.com/news/guitars/linkin-parks-brad-delson-on-the-new-album-a-thousand-suns-308888/ |títulu= Linkin Park's Brad Delson on the new album A Thousand Suns |autor= Bosso, Joe |fecha= 24 de payares de 2010 |editorial= [[MusicRadar]] |fechaaccesu= 31 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; 
El mesmu Delson confirmó esti fechu al afirmar que la so principal contribución foi la esperimentación colos [[Tecláu electrónicu|teclaos]] y la música electrónica.&lt;ref name=&quot;musicradar&quot;/&gt; El rap de Shinoda ta presente en trés tarrezas: «When They Come for Me», «Wretches and Kings» y «[[Waiting for the End]]».&lt;ref name=Billrev/&gt;&lt;ref name=&quot;Consequence of Sound&quot;/&gt; Él y Bennington canten de manera simultánea en «The Catalyst», «Xornada del Muertu» y «Robot Boy», ente qu'en «Iridescent» puede escuchase a tolos miembros de la banda cantando xuntos.&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Sputnik&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.sputnikmusic.com/review/38969/Linkin-Park-A-Thousand-Suns/ |títulu= Linkin Park - A Thousand Suns |autor= De Sylvia, Dave |fecha= 6 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 27 d'avientu de 2014 |editorial =[[Sputnikmusic]] |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=VFBNfl3BBKM |títulu=Iridescent Gang Vocals |autor=Linkin Park |fecha= 25 de setiembre de 2011 |editorial=Canal oficial de [[YouTube]] de Linkin Park |fechaaccesu= 27 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Nun conciertu de 2014 en [[Long Island]], en [[Nueva York]], Bennington cantó esti últimu cantar acompañáu solamente por una guitarra acústica.&lt;ref name=&quot;digitaljournal&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.digitaljournal.com/a-and-y/music/review-linkin-park-electrifies-jones-beach-new-york-on-carnivores-tour/article/398157#ixzz3N4DbztQ9|títulu= Review: Linkin Park electrifies Jones Beach, New York on Carnivores tour|publicación= Digital Journal|idioma= inglés|fecha= 19 d'agostu de 2014|apellíu= Papadatos|nome= Markos|fechaaccesu= 31 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Nel álbum hai dos tipos de cantares: de primeres, les que tienen un ritmu de [[compás (música)|compás]] de cuatro per cuatro, «más bailladera», como «Burning in the Skies» y «Blackout», ente que les otres, de les que «Wretches and Kings» ye un exemplu, tienen influyencies de «la [[edá d'oru del hip hop]], [con] toques de &quot;[[Paul Revere (cantar)|Paul Revere]]&quot; de [[Beastie Boys]]». Esti soníu, rellacionáu col hip hop más clásicu, provién de les primeres influyencies de Shinoda: la banda mentada, [[Run-D.M.C.]] y [[EPMD]].&lt;ref name=&quot;making&quot;/&gt; ''[[Rock Sound]]'' tamién citó como influyencies del álbum a [[Nine Inch Nails]], [[Skindred]] y [[30 Seconds to Mars]].&lt;ref name=&quot;rock sound&quot;/&gt;

Según reseñar de ''Examiner'', ente que l'álbum empieza con un quexíu» —«The Requiem»—, termina con un xuxuriu» —«The Messenger»—.&lt;ref name=&quot;examiner&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.examiner.com/article/linkin-park-a-thousand-suns-album-review|títulu= Linkin Park - 'A Thousand Suns' Album Review|editorial= Examiner|idioma= inglés|fecha= 14 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 1 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa Pop Culture Monster, el discu contién numberoses «alvertencies» pal públicu avera del estáu actual del mundu, ente les que s'inclúin «Burning in the Skies», «When They Come for Me», «Waiting for the End», «Wretches and Kings» y «The Catalyst».&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt; L'álbum tien dos pistes introductories —«The Requiem» y «The Radiance»—&lt;ref name=&quot;cuyar&quot;/&gt; y cuatro que sirven como transición ente dalgunos de les temes: esta postrera, que da pie a «Burning in the Skies»; «Empty Spaces», una introducción a «When They Come for Me» de dieciocho segundos de duración;&lt;ref name=&quot;examiner&quot;/&gt; «Fallout», y «Xornada del Muertu», onde Shinoda canta en [[xaponés (idioma)|xaponés]].&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;gita&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.sputnikmusic.com/review/39158/Linkin-Park-A-Thousand-Suns/|títulu= Linkin Park - A Thousand Suns|editorial= Sputnik Music|apellíu= Tan|nome= Irving|fecha= 17 de setiembre de 2010|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; En dicha cantar, la lletra traduzse como ''lift me up, let me go'' —«álzame, déxame dir»—, llinies que tamién figuren en «The Catalyst». Amás, el títulu fai referencia al [[Xornada del Muertu|llugar]] en que s'españó per primer vegada una bomba atómica.&lt;ref name=&quot;cuyar&quot;&gt;{{cita web|url=http://cucharasonica.com/2010/09/resena-linkin-park-a-thousand-suns|títulu= Reseña: Linkin Park – A Thousand Suns|apellíu=Muela|nome= César|editorial= Cuyar Sónica|fecha=22 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 2 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Nesti cantar, según en «The Requiem» y «Blackout», Shinoda emplegó un sintetizador Juno.&lt;ref name=&quot;making&quot;/&gt; Según Emma Gaedeke, de ''[[Billboard]]'', en «Waiting for the End» vese la banda [[esistencialismu|esistencialista]] de la banda.&lt;ref name=&quot;end&quot;/&gt; Col versu de «When They Come for Me» ''Once you've got a theory about how a thing works, everybody wants the next thing to be just like the first'' —«Una vegada que tienes una teoría sobre cómo funciona una cosa, toos quieren que la siguiente seya igual a la primera»—, según Pop Culture Monster, Shinoda «recuérdanos la dificultá de la so nueva direición musical».&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt; Pela so parte, Irving Tan vio esi versu como un mensaxe empobináu a los detractores del álbum.&lt;ref name=&quot;gita&quot;/&gt; En «Robot Boy», apaez una nota d'esperanza nel versu ''Hold on, the weight of the world will give you the strength to go'' —«Espera, el pesu del mundu te va dar la fuercia pa siguir»—.&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt; Según Pop Culture Monster, en «Blackout», Bennington camuda de roles con Shinoda y canta una parte de rap, lo cual dexa cola sensación de «por qué nun intentaron esto antes». El mediu tamién consideró que «Wretches and Kings», pola so estructura, ye «el cantar más identificable de Linkin Park».&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt; Pela so parte, «The Messenger» ye la única tema acústica grabáu pol grupu y Bennington destacar nél. Cuando canta ''When life leaves us blind, love keeps us kind'' —«Cuando la vida déxanos ciegos, l'amor caltiennos atentos»— da-y un zarru esperanzador» al discu.&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sitiu oficial&quot;/&gt;

== Publicación y promoción ==

[[Ficheru:Joe-hahn-linkinpark-singapore-2011.jpg|thumb|300px|right|[[Joe Hahn]] dirixó una meyora pa «[[The Catalyst]]» cuando s'anunció qu'apaecería nun videoxuegu de ''[[Medal of Honor]]''.]]
''A Thousand Suns'' publicóse oficialmente'l 10 de setiembre de 2010 n'[[Alemaña]], [[Austria]] y [[Suiza]] ente que n'Estaos Xuníos poner a la venta'l 14 del mesmu mes.&lt;ref name=&quot;adam&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-out-tomorrow |títulu=A Thousand Suns Out Tomorrow in Germany, Austria &amp; Switzerland |author=Ruehmer, Adam |date=9 de setiembre de 2010 |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130125120612/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-out-tomorrow |archivedate=25 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mike&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-out-now |títulu=A Thousand Suns Out Now |author=Shinoda, Mike |date=13 de setiembre de 2010 |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100917112455/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-out-now |archivedate=17 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sitiu oficial&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.linkinpark.com/releases/linkin_park/a_thousand_suns|títulu=A Thousand Suns|editorial=Linkinpark.com|idioma=inglés|fechaaccesu=29 d'avientu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150309175903/http://www.linkinpark.com/releases/linkin_park/a_thousand_suns|fechaarchivu=9 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; 
Nun principiu pudo acutar una edición del álbum nel sitiu web de la banda en dos formatos titulaos «CD-DVD» y «caxa de coleicionista».&lt;ref name=&quot;skate&quot;/&gt; Esti postreru incluyía un llibru, un CD, DVD y una edición en [[discu de vinilu|vinilu]], según una copia dixital.&lt;ref name=&quot;skate&quot;/&gt; Coles mesmes, una edición llindada traía una ''[[skate]]'' roblada por Linkin Park, xuntu con una camiseta.&lt;ref name=&quot;skate&quot;/&gt; La compra de cualesquier d'estos productos tamién dexaba adquirir les entraes pa la xira per Estaos Xuníos con mayor antelación.&lt;ref name=&quot;skate&quot;&gt;{{cita web|url= https://www.abc.es/20100726/cultura-musica/linkin-park-201007261757.html|títulu= Linkin Park vuelve en septiembre|fecha= 27 de xunetu de 2010|periódicu= ABC|fechaaccesu= 13 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

La banda promocionó ''A Thousand Suns'' incluyendo cantares del álbum en dellos [[videoxuegu|videoxuegos]]. Joe Hahn reveló que «[[The Catalyst]]» figuraría en ''[[Medal of Honor (videoxuegu de 2010)|Medal of Honor]]'' el 27 de xunetu.&lt;ref name=&quot;Honor&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsthe-catalyst-in-medal-of-honor |títulu=&quot;THE CATALYST&quot; IN MEDAL OF HONOR |author=Hahn, Joe |date=27 de xunetu de 2010 |publisher=LinkinPark.com |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100730031128/http://www.linkinpark.com/profilesblogsthe-catalyst-in-medal-of-honor |archivedate=30 de xunetu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Amás, anunció que dirixiría un [[Meyora (publicidá)|meyora]] pal xuegu, finalmente llanzáu'l 1 d'agostu de 2010,&lt;ref name=&quot;Honor&quot;/&gt; un día antes de la puesta a la venta del senciellu.&lt;ref name=&quot;LinkUp&quot;&gt;{{cita web |url=http://content.usatoday.com/communities/gamehunters/post/2010/07/linkin-park-links-up-with-hala-for-medal-of-honor/1#.UNQUIbZ7J4s |títulu=Linkin Park links up with EA for 'Medal of Honor' |author=Snider, Mike |date=27 de xunetu de 2010 |work=[[USA Today]] |publisher=Garrett Co. Inc. |fechaaccesu=1 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Dave «Phoenix» Farrell afirmó que la banda pensaba que los «metamensajes escuros [del cantar] [...] encaxaben cola tema del xuegu» y por ello la so inclusión.&lt;ref name=&quot;LinkUp&quot;/&gt; El día del llanzamientu del álbum en [[Xapón]], el 15 de setiembre, la sucursal xaponesa de [[Warner Music]] anunció que dicha cantar sería la tema oficial de ''[[Mobile Suit Gundam: Estreme Vs.]]''&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.gundam.info/topic/4638|títulu=Gundam.Info: Official Announcement of Mobile Suit Gundam: Estreme Versus theme song by Linkin Park|fechaaccesu=18 de payares de 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123125056/http://gundam.info/topic/4638|archivedate=23 de payares de 2010|idioma=xaponés}}&lt;/ref&gt; Según Shinoda, esta foi la primer vegada qu'un artista d'Occidente figuró nun videoxuegu de ''[[Gundam]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://mikeshinoda.com/2010/11/23/linkin-park-gundam-collectors-edition-available-tomorrow/|títulu= Linkin Park Gundam Collector's Edition, Available Tomorrow|editorial= mikeshinoda.com (sitiu oficial de Mike Shinoda)|apellíu= Shinoda|nome= Mike|idioma= inglés|fecha= 23 de payares de 2010|fechaaccesu= 2 de xineru de 2015|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20140806005134/http://mikeshinoda.com/2010/11/23/linkin-park-gundam-collectors-edition-available-tomorrow/|fechaarchivu= 6 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; La edición especial del videoxuegu, puesta a la venta pol trentenu aniversariu de la franquicia y llamada «Gunpla», inclúi un paquete de luxu con ''A Thousand Suns'', figures de los personaxes de ''Gundam'' y de los miembros de la banda representaos nel estilu carauterísticu de les series.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.animenewsnetwork.com/news/2010-09-15/linkin-park-rock-album-to-bundle-gundam-plastic-model|títulu= Linkin Park Rock Album to Bundle Gundam Plastic Model|editorial= Anime News Network|idioma= inglés|fecha= 14 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 2 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

«Blackout» figura nel videoxuegu de [[fútbol]] ''[[FIFA 11]]'', qu'amás ganó'l premiu a meyor cantar nun videoxuegu nos [[MTV Game Awards]] de 2011.&lt;ref name=&quot;game&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.mtvla.com/especiales/game-awards/gameawards-2011/semeyes/game-awards-linkin-park/?flipbook=game-awards-flipbook-cancion|títulu=Meyor Cantar nun Videoxuegu editorial=MTV|fechaaccesu=27 d'avientu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150713054019/http://www.mtvla.com/especiales/game-awards/gameawards-2011/semeyes/game-awards-linkin-park/?flipbook=game-awards-flipbook-cancion|fechaarchivu=13 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.casualmania.de/test-fifa-11/2343|títulu=Test&amp;nbsp;– FIFA 11 |date=12 d'ochobre de 2010 |work=Casual Mania |publisher=Bignside Entertainment |fechaaccesu=4 de marzu de 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La banda llanzó otru videoxuegu, llamáu ''Linkin Park Revenge'' —una edición de ''[[Tap Tap Revenge]]''— qu'inclúi cuatro canciones del álbum según otros seis de discos anteriores.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://levelupnews.com/apple/review-linkin-park-revenge-visually-stunning/|títulu= Review – Linkin Park Revenge Visually Stunning|apellíu= Dawson|nome= Greg|fecha= 14 de setiembre de 2010|idioma= inglés|editorial=Level Up News|fechaaccesu= 27 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogslinkin-park-revenge-out-now |títulu=Linkin Park Revenge Out Now |author=Ruehmer, Adam |date=15 de setiembre de 2011 |work= |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=1 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101225234614/http://www.linkinpark.com/profilesblogslinkin-park-revenge-out-now |archivedate=25 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt; «Wretches and Kings» apaeció na meyora del videoxuegu ''[[EA Sports MMA]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.5thround.com/55076/ea-sports-mma-trailer-featuring-linkin-park/ |títulu=&quot;EA Sports MMA&quot; Trailer Featuring Linkin Park |author=Ngo, Tom |date=7 d'ochobre de 2010 |work=5th Round |fechaaccesu=1 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Tamién se llanzaron como conteníu descargable pal videoxuegu musical ''[[Guitar Hero: Warriors of Rock]]'' seis canciones del álbum: «Blackout», «[[Burning in the Skies]]», «The Catalyst», «The Messenger», «[[Waiting for the End]]» y «Wretches and Kings».&lt;ref name=&quot;Guitar&quot;&gt;{{cita web |url=http://investor.activision.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=518383 |títulu=Exclusive Downloadable Tracks From Linkin Park's Chart-Topping New Album, A Thousand Suns, Coming to Both Guitar Hero®: Warriors of Rock and DJ Hero® 2 |author= |date=14 d'ochobre de 2010 |work= |publisher=[[Activision]] |fechaaccesu=1 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Esti paquete de cantares salió a la venta'l 19 d'ochobre de 2010 nel [[PlayStation Store]], el [[Bazar Xbox Live]] y el [[Wii Shop Channel]].&lt;ref name=&quot;Guitar&quot;/&gt; Amás, aquellos que mercaron el videoxuegu n'[[Amazon.com]] ente'l 17 y el 23 d'ochobre recibieron una copia de ''A Thousand Suns''.&lt;ref name=&quot;Guitar&quot;/&gt; Tamién se llanzaron les remezclas de tres canciones como conteníu descargable pal videoxuegu ''[[DJ Hero 2]]'' en 2010.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://investor.activision.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=518383|títulu=Exclusive Downloadable Tracks From Linkin Park's Chart-Topping New Album, A Thousand Suns, Coming to Both Guitar Hero(R): Warriors of Rock and DJ Hero(R) 2|publisher=[[Activision]]|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101019011331/http://investor.activision.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=518383|archivedate=19 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; El 11 de xineru de 2011 publicóse un paquete de temes de Linkin Park pal videoxuegu ''[[Rock Band 3]]'', qu'inclúi «Waiting for the End», según cinco canciones más de los sos discos anteriores.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.rockband.com/blog/linkin-park-fan-favorites|títulu=Linkin Park Fan Favorites Come to Rock Band|date=7 de xineru de 2011|author=Harmonix|publisher=RockBand.com|fechaaccesu=1 de payares de 2013|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110114154753/http://www.rockband.com/blog/linkin-park-fan-favorites|archivedate=14 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt; El 5 de marzu de 2011 Shinoda anunció'l llanzamientu pa Europa de ''A Thousand Suns +'', una reedición llindada del álbum, que se punxo a la venta'l 28 del mesmu mes. Esta versión inclúi un [[DVD]] del conciertu enteru nos MTV Europe Music Awards na Puerta d'Alcalá, según un archivu [[MP3]] del espectáculu.&lt;ref name=atsplus&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-91 |títulu=A THOUSAND SUNS + |author=Shinoda, Mike |date=5 de marzu de 2011 |work= |publisher=linkinpark.com |fechaaccesu=1 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110309054944/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-91 |archivedate=9 de marzu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;metalforge_live&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.themetalforge.com/reviews/3335|títulu= Linkin Park
A Thousand Suns+Live in Madrid (CD/DVD Re-issue)|apellíu=Milburn|nome= Simon|fecha= 6 de xunu de 2011|idioma= inglés|fechaaccesu= 4 de xineru de 2015|editorial= The Metal Forge}}&lt;/ref&gt; Simon Milburn, del sitiu The Metal Forge, comentó sobre'l DVD qu'anque «la interpretación de la banda ye de bona calidá», nun tenía muncha enerxía y la filmación taba más pensada pa los televidentes que pa los que quieren ver l'espíritu» d'un conciertu en vivu.&lt;ref name=&quot;metalforge_live&quot;/&gt;

=== Senciellos ===

Cuando anunció la fecha de llanzamientu del álbum, la banda reveló que'l primera senciellu sería «[[The Catalyst]]», puestu a la venta y estrenáu por [[radio (mediu de comunicación)|radio]] el 2 d'agostu de 2010.&lt;ref name=&quot;blabber&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;concursu&quot;&gt;{{cita web |url=http://mikeshinoda.com/2010/07/08/new-album-%E2%80%9Ca-thousand-suns%E2%80%9D-out-september-14/ |títulu=NEW ALBUM, &quot;A THOUSAND SUNS,&quot; OUT SEPTEMBER 14 |author=Shinoda, Mike |date=8 de xunetu de 2010 |work= |publisher=mikeshinoda.com |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120417161645/http://mikeshinoda.com/2010/07/08/new-album-%E2%80%9Ca-thousand-suns%E2%80%9D-out-september-14/ |archivedate=17 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt; Del 9 al 25 de xunetu del mesmu añu, Linkin Park llevó a cabu'l concursu «Linkin Park, Featuring You».&lt;ref name=&quot;LPFY&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.thegauntlet.com/article/238/19596/Linkin-Park-announce-release-date.html#axzz0zOIrwXDo |títulu=The Gauntlet&amp;nbsp;– Linkin Park announce release date |date=8 de xunetu de 2010 |last=Fisher |first=Jason |publisher=thegauntlet.com|fechaaccesu=2 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Nél, el siguidores podíen descargar fragmentos de «The Catalyst» pa remezclarlos o componer partes pal cantar con cualquier preséu.&lt;ref name=&quot;concursu&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;LPFY&quot;/&gt;
Como'l grupu solo diera a conocer elementos al azar del cantar, qu'entá nun fuera llanzada, los participantes teníen d'imaxinar cómo podría ser «The Catalyst». Delles de les remezclas que la banda escuchó nun teníen el mesmu [[tempo]] que la versión orixinal, lo cual dacuando prestó-yos y otres paeció-yos que sonaba mal.&lt;ref name=&quot;artofcommunity&quot;&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=24Xsdu6vVeIC&amp;pg=PA488&amp;lpg=PA488&amp;dq=Napster+%22the+catalyst%22+nobrain&amp;source=bl&amp;ots=FjhugTqRkX&amp;sig=rJLwGk3BaAibviD2ggdlE33POE0&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ei=Y1OgVPA1x5mDBOCqg-gH&amp;ved=0CF4Q6AEwCQ#v=onepage&amp;q=Napster%20%22the%20catalyst%22%20nobrain&amp;f=false|títulu= he Art of Community: Building the New Age of Participation|editorial= O'Reilly Media, Inc|obra= Oreilly and Associate Series|páxina= 448|idioma= inglés|fecha= 2012|isbn= 1449312063|fechaaccesu=3 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Darréu Shinoda publicó la llista de los venti finalistes nel so [[blogue]] oficial.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://mikeshinoda.com/2010/07/31/linkin-park-featuring-you-myspace-finalists-and-videu/|títulu= LINKIN PARK FEATURING YOU MySpace finalists and video|fecha= 31 de xunetu de 2010|idioma= inglés|apellíu= Shinoda|nome= Mike|fechaaccesu= 3 de payares de 2013|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131030072144/http://mikeshinoda.com/2010/07/31/linkin-park-featuring-you-myspace-finalists-and-videu/|fechaarchivu= 30 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; Dos de les remezclas llanzáronse al traviés de la páxina oficial de la banda en formatu [[MP3]] y otros dos fueron puestes a la venta nuna edición de «The Catalyst» p'Alemaña.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://linkinpark.com/athousandsuns|títulu=LINKIN PARK - A THOUSAND SUNS|publisher=Linkinpark.com|fechaaccesu=3 de payares de 2013|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100731124326/http://linkinpark.com/athousandsuns|fechaarchivu=31 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsgermany-austria-amp |títulu=Germany, Austria &amp; Switzerland: Single CD &amp; Digital Release &quot;The Catalyst&quot; |author=Ruehmer, Adam |date=26 d'agostu de 2010 |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=3 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100829140500/http://www.linkinpark.com/profilesblogsgermany-austria-amp |archivedate=29 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt; El ganador foi Czeslaw «NoBraiN» Sakowski de [[Świdnica]] ([[Polonia]]), que la so remezcla apaez como [[bonus track|pista adicional]] del álbum, ta nel llau B del senciellu «The Catalyst» y llanzóse en [[Best Buy]].&lt;ref name=&quot;artofcommunity&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mikeshinoda.com/2010/07/30/linkin-park-featuring-you-winner-announced/ |títulu=Linkin Park Featuring You Winner Announced |author=Shinoda, Mike |date=30 de xunetu de 2010 |work= |publisher=[[WordPress]] |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111212204112/http://mikeshinoda.com/2010/07/30/linkin-park-featuring-you-winner-announced/ |archivedate=12 d'avientu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;best buy&quot;&gt;{{cita web|url= http://images.bestbuy.com/BestBuy_US/en_US/images/abn/2010/mm/audvid/LP_BESTBUYTHEATER.pdf|títulu= GRAMMY AWARD WINNING BAND LINKIN PARK GIVE INAUGURAL PERFORMANCE at BEST BUY THEATER ON SEPTEMBER 14|editorial= Best Buy|idioma= inglés|formatu= PDF|fechaaccesu= 2 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Los creitos del álbum menten que Sakowski realizó la «[[programación (música)|programación]] suplementaria» en «When They Come for Me»; Shinoda esplicó qu'ayudó na composición de la tema y que grabaron toos xuntos al traviés de [[Skype]] y Indaba.com.&lt;ref name=&quot;Liner&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.discogs.com/Linkin-Park-A-Thousand-Suns/release/2445509|títulu= Linkin Park – A Thousand Suns|editorial= Discogs|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;artofcommunity&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.discogs.com/artist/Czeslaw+Sakowski?anv=Czeslaw+%22Nobrain%22+Sakowski|títulu= Czeslaw Sakowski Discography|editorial= Discogs|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt; 

[[Ficheru:Griffith observatory 2006.jpg|thumb|300px|right|[[Linkin Park]] interpretó «[[The Catalyst]]» per primer vegada nel [[Observatoriu Griffith]] por cuenta de los [[MTV Video Music Awards 2010|MTV Video Music Awards]] de 2010.]]

El [[videu musical]] de «The Catalyst», dirixíu por Joe Hahn, estrenóse'l 26 d'agostu de 2010.&lt;ref name=&quot;videu billboard&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/viral-videos/956658/linkin-park-plays-with-gas-in-the-catalyst-videu |títulu=Linkin Park Plays With Gas In 'The Catalyst' Videu |date=26 d'agostu de 2010 |last=Vick |first=Megan |work=[[Billboard (revista)|Billboard]] |publisher=[[Prometheus Global Media]] |fechaaccesu=3 de payares de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130623174426/http://www.billboard.com/articles/columns/viral-videos/956658/linkin-park-plays-with-gas-in-the-catalyst-videu |archivedate=23 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Sobre'l videu, Hahn comentó qu'al faelo, pensó «nel fin» y añedió: «¿Cómo se vería y sentiríase si daquién calcara un botón pa decidir el nuesu destín? ¿Cómo se sentiría si aceptáramos el nuesu destín nel momentu de la devastación? Si tuviéramos un últimu momentu pa festexar el final de la nuesa vida, ¿cómo se sentiría eso?».&lt;ref name=&quot;blabber&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.blabbermouth.net/news/linkin-park-s-mike-shinoda-talks-new-album-with-o-k-s-absolute-radio/|títulu= LINKIN PARK's MIKE SHINODA Talks New Album With O.K.'s ABSOLUTE RADIO|fecha= 28 d'agostu de 2010|editorial= Blabbermouth.net|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Nel videu, que combina planos onde s'utilicen efeutos especiales pa ver a Bennington somorguiáu na agua, Shinoda apaez cantando cubiertu con un capiellu negru y en munches escenes pueden apreciase efeutos de [[cámara lenta]], combinaos con fumu. Amás, cuando empieza la parte de batería, apaez xente con mázcares de gas y sobre el final, el fumu, antes blancu, vuélvese más coloríu.&lt;ref name=&quot;videu billboard&quot;/&gt; La crítica de ''Billboard'' comparó'l primer planu, onde se ve a Bennington glayando, con una apaición cinematográfica de [[Lord Voldemort]].&lt;ref name=&quot;videu billboard&quot;/&gt; El 31 d'agostu, la banda anunció que tocaría'l cantar en direutu per primer vegada na ceremonia de los [[MTV Video Music Awards 2010|MTV Video Music Awards]], el 12 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1646869/20100831/linkin_park.jhtml|títulu=Linkin Park Will Perform 'The Catalyst' At 2010 VMAs|date=31 d'agostu de 2010|last=Montgomery|first=James|work=[[MTV]]|publisher=[[Viacom]]|fechaaccesu=3 de payares de 2013|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100901055019/http://www.mtv.com/news/articles/1646869/20100831/linkin_park.jhtml|archivedate=1 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; El llugar de dicha presentación foi'l [[Observatoriu Griffith]], utilizáu en delles películes de [[Hollywood]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/1647676/linkin-park-get-cosmic-for-vma-performance/ |títulu=Linkin Park Get Cosmic For VMA Performance|work=[[MTV]]|publisher=[[Viacom]]|date=12 de setiembre de 2010|fechaaccesu=3 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Esti datu foi un secretu hasta'l día de la interpretación, anque MTV antemanara nuna reseña sobre un ensayu del grupu que se presentaríen nun llugar «icónico» de Los Ánxeles; el mediu afirmó amás que velos cantar ''God bless us everyone'' [&quot;Que Dios bendíganos a toos&quot;] so un cielu nocherniegu que paecía'l Paraísu prueba que non solo tán nel visu de la so música, sinón tamién nel visu del mundu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://buzzworthy.mtv.com/2010/09/12/linkin-park-vma-rehearsal-photos/ |títulu=Live Review Go Inside Linkin Park's Secret VMA Rehearsal! |last=Kaufman |first=Gil |work=[[MTV]] |publisher=[[Viacom]] |date=31 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=3 de payares de 2013 |idioma=inglés |cita=But just in case they weren't sure, watching them chant “God bless us everyone” against a night sky that looked like heaven is proof that not only are the at the top of the game, they're on top of the world. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100914201013/http://buzzworthy.mtv.com/2010/09/12/linkin-park-vma-rehearsal-photos |archivedate=14 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt; El senciellu llegó al primer puestu nes llistes de ''Billboard'' Rock Songs y [[Alternative Songs|Hot Modern Rock Tracks]],&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.allmusic.com/artist/linkin-park-mn0000289599/awards|títulu= Linkin Park Awards|idioma= inglés|editorial= Allmusic|fechaaccesu=27 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; según na [[UK Rock Chart]], onde permaneció tres selmanes.&lt;ref name=ukrock&gt;{{cita web|url= http://www.officialcharts.com/archive-chart/_/10/2010-09-18/|títulu= 2010 Top 40 Rock &amp; Metal Singles Archive 18th September 2010|editorial= BBC|obra= UK Rock Chart|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.officialcharts.com/archive-chart/_/10/2010-10-09/|títulu= 2010 Top 40 Rock &amp; Metal Singles Archive 9th October 2010|editorial= BBC|obra= UR Rock Chart|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Amás, ocupó'l llugar 27 nel [[Billboard Hot 100|''Billboard'' Hot 100]] tres el llanzamientu de ''A Thousand Suns'' y tuvo cinco selmanes na llista.&lt;ref name=&quot;US&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/307438/linkin+park/chart |títulu=&quot;The Catalyst&quot; Chart History |work=[[Billboard (revista)|Billboard]] |publisher=[[Prometheus Global Media]] |fechaaccesu=3 de payares de 2013 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130622015912/http://www.billboard.com/artist/307438/linkin+park/chart |fechaarchivu=22 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Per otru llau, recibió un discu d'oru apurríu pola [[Recording Industry Association of America]] en xunetu de 2011.&lt;ref name=&quot;RIAA&quot;&gt;{{cita web| url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1&amp;table=SEARCH_RESULTS&amp;action=&amp;title=&amp;artist=Linkin%20Park&amp;format=&amp;debutLP=&amp;category=&amp;sex=&amp;releaseDate=&amp;requestNo=&amp;type=&amp;level=&amp;label=&amp;company=&amp;certificationDate=&amp;awardDescription=&amp;catalogNo=&amp;aSex=&amp;rec_id=&amp;charField=&amp;gold=&amp;platinum=&amp;multiPlat=&amp;level2=&amp;certDate=&amp;album=&amp;id=&amp;after=&amp;before=&amp;startMonth=1&amp;endMonth=1&amp;startYear=1958&amp;endYear=2010&amp;sort=Artist&amp;perPage=25| títulu=RIAA Certifications| publisher=[[Recording Industry Association of America]]| fechaaccesu=3 de payares de 2013| idioma=inglés| urlarchivu=https://www.webcitation.org/66LOCKKcf?url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1| fechaarchivu=22 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mike Shinoda at Soundwave 2013 (3).jpg|thumb|left|[[Mike Shinoda]] foi quien confirmó que'l postreru senciellu del álbum sería «[[Iridescent]]».]]

El 2 de setiembre Linkin Park llanzó'l senciellu promocional «[[Wretches and Kings]]» pa quien encargaren l'álbum con antelación.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.linkinpark.com/profilesblogswretches-amp-kings|títulu=Wretches &amp; Kings|date=2 de setiembre de 2010|last=Bennington|first=Chester|publisher=LinkinPark.com|fechaaccesu=3 de payares de 2013|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100906144937/http://www.linkinpark.com/profilesblogswretches-amp-kings|archivedate=6 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; El 8 del mesmu mes la banda publicó «Waiting for the End» y «Blackout» na so páxina de [[MySpace]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.noisecreep.com/2010/09/08/linkin-park-waiting-for-the-end-blackout-new-songs/ |títulu=Linkin Park, 'Waiting for the End' and 'Blackout'&amp;nbsp;– New Songs |last=Sciarretto |first=Amy |date=12 de setiembre de 2010 |work=[[Noisecreep]] |publisher=[[AOL]] |fechaaccesu=3 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100912171821/http://www.noisecreep.com/2010/09/08/linkin-park-waiting-for-the-end-blackout-new-songs/ |archivedate=12 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt; Tamién anunció nel so sitiu oficial l'estrenu en MySpace y xubieron ellí l'álbum enteru pa ''[[streaming]]'' el 10 de setiembre.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-the-full |títulu=A Thousand Suns: The Full Experience MySpace Premiere |date=12 de setiembre de 2010 |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=3 de payares de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100914201928/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-the-full |archivedate=14 de setiembre de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; Na [[banda sonora]] de ''[[Underworld: Awakening]]'' incluyóse una remezcla de «Blackout» realizada por [[Danny Lohner|Renholdër]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nme.com/news/linkin-park/61174 |títulu=Evanescence, Linkin Park And Cure On Underworld: Awakening Soundtrack |date=29 d'avientu de 2011 |work=[[NME]] |publisher=[[IPC Media]] |fechaaccesu=3 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Como segundu senciellu del álbum llanzóse «Waiting for the End» el 1 d'ochobre de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/page/waiting-for-the-end-1 |títulu=&quot;Waiting for the End&quot; - Linkin Park Discography |author=Linkin Park |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=4 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110123075534/http://www.linkinpark.com/page/waiting-for-the-end-1 |archivedate=23 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; Joe Hahn tamién dirixó'l so videu, que s'estrenó'l día 8 del mesmu mes. James Montgomery comparó esti videu col de «The Catalyst» pola so escuridá, anque n'este vio «una guapura solemne». Hahn filmó en blancu y negru a los sos compañeros y con un efeutu, fizo que los sos cuerpos paecieren tener «redes de proyeiciones astrales folgazanes» pa da-y «l'aspeutu de daqué íntimu y caseru».&lt;ref name=&quot;waiting&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1649271/20101004/linkin_park.jhtml|títulu=Linkin Park's 'Waiting For The End' Videu: Watch A Preview!|date=4 d'ochobre de 2010|last=Montgomery|first=James|work=[[MTV]]|publisher=[[Viacom]]|fechaaccesu=4 de payares de 2013|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101006203038/http://www.mtv.com/news/articles/1649271/20101004/linkin_park.jhtml|archivedate=6 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; Emma Gaedeke, de ''[[Billboard]]'', comentó que nel videu, descritu como «allucinante», los miembros de la banda paecíen tar «atrapaos nun sistema solar escuru y retorcigañáu».&lt;ref name=&quot;end&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.billboard.com/articles/columns/viral-videos/954678/linkin-parks-waiting-for-the-end-shows-new-beginning|títulu= Linkin Park's 'Waiting for the End' Shows New Beginning|apellíu= Gaedeke|nome= Emma|publicación= Billboard|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de xineru de 2015|fecha= 8 d'ochobre de 2010|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20140831060551/http://www.billboard.com/articles/columns/viral-videos/954678/linkin-parks-waiting-for-the-end-shows-new-beginning|fechaarchivu= 31 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 5 de febreru de 2011 la banda tocó la tema, según «When They Come for Me», en ''[[Saturday Night Live]]''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogslp-on-snl |títulu=LP on SNL |author=Linkin Park |date=6 de febreru de 2011 |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=4 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110213070040/http://www.linkinpark.com/profilesblogslp-on-snl |archivedate=13 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt; Según anunciaron na cuenta de [[Twitter]] oficial de la banda, «Waiting for the End» apaeció nel programa de [[CBS]] ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' el 14 d'ochobre de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://twitter.com/linkinpark/statuses/27376477574 |títulu=Twitter / Linkin Park: #WaitingForTheEnd will be |publisher=[[Twitter]] |date=14 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=4 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El senciellu llegó al primer puestu de la llista Hot Modern Rock Tracks y foi'l décimu cantar en llegar a esti llugar de la banda. Tamién tuvo nel númberu 2 de la llista Rock Songs y nel 42 del ''Billboard'' Hot 100, onde permaneció nueve selmanes.&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot; /&gt; Amás, tuvo ésitu n'otros países: n'[[Austria]] llegó al númberu 34;&lt;ref name=&quot;AUT&quot;&gt;{{cita web | url=http://www.australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=Waiting+For+The+End&amp;cat=s | títulu=LINKIN PARK - WAITING FOR THE END (SONG) | publisher=Australian Charts | fechaaccesu=5 de payares de 2013|idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; en [[Bélxica]], al 20;&lt;ref name=&quot;BEL&quot;&gt;{{cita web | url=http://www.ultratop.be/en/search.asp?cat=s&amp;lang=nl&amp;search=Linkin+Park | títulu=Ultratop.be | publisher=[[Ultratop]] | fechaaccesu=5 de payares de 2013 | idioma=inglés | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121021210252/http://www.ultratop.be/en/search.asp?cat=s&amp;lang=nl&amp;search=Linkin+Park#itemsmdb | fechaarchivu=21 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt; n'[[Alemaña]], al 29, y al 34 en Xapón.&lt;ref name=&quot;GER&quot;&gt;{{cita web | url=http://www.musicline.de/de/chartverfolgung_summary/artist/Linkin+Park/?type=single | títulu=Chartverfolgung / Linkin Park / Single | publisher=PhonoNet | fechaaccesu=5 de payares de 2013 | idioma=alemán | urlarchivu=https://www.webcitation.org/67LhVvYCv?url=http://www.musicline.de/de/chartverfolgung_summary/artist/Linkin+Park/?type=single | fechaarchivu=2 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot;/&gt; Recibió un discu d'oru apurríu pola RIAA n'abril de 2011.&lt;ref name=&quot;RIAA&quot; /&gt; Cuando la tema llegó al primer puestu de la llista Alternative Songs, Linkin Park convertir na décima banda con más cantares que llegaron al númberu unu nella.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/948705/linkin-park-logs-10th-alternative-songs-non-1|títulu= Linkin Park Logs 10th Alternative Songs No. 1|publicación= Billboard|apellíu= Trust|nome= Gary|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de xineru de 2015|fecha= 28 d'avientu de 2010|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130501085516/http://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/948705/linkin-park-logs-10th-alternative-songs-non-1|fechaarchivu= 1 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; El 22 de xineru de 2011, el grupu anunció que'l so próximu senciellu internacional sería «[[Burning in the Skies]]».&lt;ref name=&quot;Premiere&quot;&gt;{{cita web |url=http://mikeshinoda.com/2011/02/24/burning-in-the-skies-videu-premiere-2/ |títulu=Burning In The Skies Videu Premiere |author=Shinoda, Mike |date=24 de febreru de 2011 |publisher=[[WordPress]] |fechaaccesu=5 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120101185424/http://mikeshinoda.com/2011/02/24/burning-in-the-skies-videu-premiere-2/ |archivedate=1 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web| url=http://www.music-news.com/shownews.asp?H=Linkin-Park-announce-new-single-Burning-In-The-Skies&amp;nItemID=38813| títulu= Linkin Park announce new single 'Burning In The Skies'| date=21 de xineru de 2011 |work=Music-News.com |publisher=Publishing Group Network | fechaaccesu=5 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El so videu, tamién dirixíu por Hahn, estrenóse'l 22 de febreru y la cantar llanzóse'l 21 de marzu.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.linkinpark.com/releases/linkin_park/burning_in_the_skies|títulu= Burning in the Skies|editorial= Linkinpark.com|idioma= inglés|fechaaccesu= 27 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150309175918/http://www.linkinpark.com/releases/linkin_park/burning_in_the_skies|fechaarchivu= 9 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Karheem Cabey de Caribbean Media Vision comentó que'l videu, que trata alrodiu de «una esplosión que camuda la vida de la xente», tien un escenariu únicu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cmvlive.com/entertainment/entertainment-center/925-linkin-park-burning-in-the-skies |títulu=Linkin Park 'Burning in the Skies' |author=Cabey, Khareem |date=23 de febreru de 2011 |publisher=CMV Live |fechaaccesu=5 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110225171729/http://cmvlive.com/entertainment/entertainment-center/925-linkin-park-burning-in-the-skies |archivedate=25 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt; Entró nes llistes de dellos países: llegó al puestu 35 n'Austria;&lt;ref name=acharts&gt;{{cita web |url=http://acharts.us/song/61418 |títulu=ACharts | publisher=[[Ö3 Austria Top 40]] |fechaaccesu=5 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; al 35 en [[Portugal]], y al 26 n'Alemaña.&lt;ref name=acharts /&gt; 

El 13 d'abril de 2011, Shinoda confirmó que'l postreru senciellu del álbum sería «[[Iridescent]]» y que una versión nueva, daqué más curtia, sería parte de la banda sonora de la película ''[[Transformers: Dark of the Moon]]''. Tamién dixo que tendría un videu, dirixíu nuevamente por Hahn;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsiridescent-transformers-3 |títulu=Iridescent: Transformers 3 Single |author=Shinoda, Mike |date=13 d'abril de 2011 |publisher=Linkinpark.com |fechaaccesu=6 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110417154820/http://www.linkinpark.com/profilesblogsiridescent-transformers-3 |archivedate=17 d'abril de 2011 }}&lt;/ref&gt; el so estrenu foi'l 2 de xunu de dichu añu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.vh1.com/music/tuner/2011-05-31/sneak-peek-linkin-park-iridescent/|títulu=Sneak Peek: Linkin Park Transforms in “Iridescent”|apellíu=Minichino|nome=Nick|editorial=VH1|fecha=31 de mayu de 2011|idioma= inglés|fechaaccesu=29 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Al ser una favorita de los siguidores» nos conciertos, Shinoda cuntó qu'encaxaría «con naturalidá» na película pol so soníu «seriu» y «esperanzador».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/1662068/linkin-park-transformers-soundtrack-remix/|títulu=Linkin Park Say 'Iridescent' Was A 'Natural Fit' For 'Transformers' Soundtrack|editorial= MTV|apellíu= Kaufman|nome= Gil|idioma= inglés|fechaaccesu=29 d'avientu de 2014|fecha=15 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; James Montgomery cuntó que'l videu yera «bastante confusu», inclusive pa los miembros de la banda. Shinoda comentó que Hahn unvió-y un corréu electrónicu diciéndo-y que «nel país de los ciegos, el tuertu ye rei», en referencia al rei de güeyos blancos qu'apaez en dellos planos. Tamién, nes sos escenes, apaecen un perru y una culiebra, amás de qu'a Shinoda crécen-y cuernos sobre los costazos y hai un tronu llenu d'estiles. Montgomery citó les hestories de [[H. G. Wells]] como posible influyencia; el raperu afirmó al respeutu: «A midida qu'avanzamos, los videos volviéronse más astractos. [...] Creo qu'esto probablemente vien del fechu de que [Hahn] creció lleendo un montón d'historietes, mirando [[anime]], eses coses. Sobremanera nun videu como esti, puede dicise que les influyencies tán ellí».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/1662170/linkin-park-iridescent-dark-of-the-moon/|títulu= Linkin Park's 'Iridescent' Videu: A Dog, A Throne And A Blind King |editorial= MTV|fecha= 18 d'abril de 2011|apellíu= Montgomery|nome= James|fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Nel estrenu del videu, Jason Newman considerar una bona alternativa a un videu «simple» y «obviu» con escenes de ''Transformers'' y definir como «una obra estética visualmente impresionante, complexa y surrealista».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://buzzworthy.mtv.com/2011/06/02/linkin-park-iridescent-videu/|títulu= Videu Premiere: Linkin Park, 'Iridescent'|apellíu= Newman|nome=Jason|idioma= inglés|fecha= 6 de febreru de 2011|editorial= MTV|fechaaccesu=29 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; El cantar llegó al puestu 81 nel ''Billboard'' Hot 100 y pasó tres selmanes ellí; amás, tuvo nel númberu 19 na llista Alternative Songs y nel 29 na Rock Songs.&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot; /&gt; Tamién tuvo un moderáu nivel d'ésitu n'otros países: n'Australia llegó al puestu 39;&lt;ref name=&quot;AUS&quot;&gt;{{cita web | url=http://www.australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=Iridescent&amp;cat=s| títulu=Iridiscent |publisher=Australian Charts | fechaaccesu=7 de payares de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; al 10 en [[Israel]],&lt;ref&gt;{{cita web | títulu=Media Forest: Airplay chart | url=http://www.mediaforest.biz/WeeklyCharts/HistoryWeeklyCharts.aspx?year=2011&amp;week=30 | publisher=Media Forest | date=30 de xunetu de 2011 | idioma=inglés | fechaaccesu=7 de payares de 2013 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131029200043/http://www.mediaforest.biz/WeeklyCharts/HistoryWeeklyCharts.aspx?year=2011&amp;week=30 | fechaarchivu=29 d'ochobre de 2013 }}&lt;/ref&gt; y al 2 en [[Corea del Sur]] y nel Reinu Xuníu.&lt;ref name=ukrock /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.gaonchart.co.kr/main/section/search/list.gaon?Search_str=Iridescent+&amp;x=27&amp;y=8 |títulu=GAON International Chart – Iridescent |publisher=[[Gaon Chart]] |fechaaccesu=18 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120615221401/http://www.gaonchart.co.kr/main/section/search/list.gaon?Search_str=Iridescent+&amp;x=27&amp;y=8 |fechaarchivu=15 de xunu de 2012 }}&lt;/ref&gt;

=== Presentaciones en direuto ===

[[Ficheru:LinkinParkBerlin2010.jpg|thumb|300px|right|[[Linkin Park]] tocando en [[Berlín]], [[Alemaña]], mientres la so xira mundial de 2010.]]

El 7 de setiembre de 2010, una selmana antes del so estrenu, la banda tocó l'álbum enteru nuna presentación de [[láser|láseres]] en [[tridimensional|3D]] nel [[The Honda Theatre|Music Box Theater]] de [[Hollywood]].&lt;ref name=&quot;exh&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.artistdirect.com/entertainment-news/article/live-review-linkin-park-a-thousand-suns-laser-light-exhibition-the-henry-fonda-theater-hollywood/7636482 |last=Florino |first=Rick |títulu=Live Review Linkin Park &quot;A Thousand Suns&quot; Laser Light Exhibition – The Music Box, Hollywood |date=31 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés |work=[[Artistdirect]] |publisher=Rogue Network |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100912071924/http://www.artistdirect.com/entertainment-news/article/live-review-linkin-park-a-thousand-suns-laser-light-exhibition-the-henry-fonda-theater-hollywood/7636482 |archivedate=12 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt; Sobre'l conciertu, Rick Florino del sitiu Artistdirect.com afirmó que «la esperiencia de ver tocar l'álbum completu sincronizáu con un allucinante espectáculu tridimensional de láseres consolidó realmente a ''A Thousand Suns'' como l'equivalente de ''[[Avatar (película)|Avatar]]'' nel ''[[rock'n'roll]]''».&lt;ref name=&quot;exh&quot;/&gt; Nuna entrevista, Chester Bennington bromió diciendo que tou yera tan impresionante que nin siquier faía falta qu'ellos xubieren al escenariu y depués afirmó que queríen brindar un espectáculu «que se vea xenial» y que la presencia de los láseres yera un pequeñu detalle «qu'ayuda a inspiranos y llevar les nueses actuaciones a otru nivel».&lt;ref name=&quot;suicidegirls&quot;/&gt; Tamién comentó que nengún d'ellos taba al tantu de cómo se vería y que tou fuera idea del mánager de la banda, quien se basó nos espectáculos de láseres de [[Pink Floyd]].&lt;ref name=&quot;suicidegirls&quot;/&gt;

Pa promocionar l'álbum, Linkin Park entamó una xira mundial llamada [[A Thousand Suns Tour]], que s'estendió dende'l 7 d'ochobre de 2010 hasta'l 25 de setiembre de 2011. Felicidad xira empezó en Sudamérica, con conciertos n'[[Arxentina]], [[Chile]] y [[Brasil]] el 7, 9 y 11 d'ochobre, respeutivamente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.mtvla.com/noticias/8y30636d-4417-4745-b5c1-y1c2y02ff5fb/ |títulu= Linkin Park: ¡shows en Sudamérica! |fecha= 27 d'agostu de 2010 |editorial= [[MTV Llatinoamérica]] |fechaaccesu= 31 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131018004212/http://www.mtvla.com/noticias/8y30636d-4417-4745-b5c1-y1c2y02ff5fb/ |fechaarchivu= 18 d'ochobre de 2013 }}&lt;/ref&gt; Dende'l 20 d'esi mesmu mes hasta'l 11 de payares, la banda prosiguió pol continente européu; tocó n'[[Alemaña]], [[Austria]], [[Francia]], [[Dinamarca]], [[Suiza]] y el [[Reinu Xuníu]].&lt;ref name=&quot;bootlegs&quot;&gt;{{cita web |url= http://downloads.linkinpark.com/ |títulu= LP Archives: Official Tour Bootlegs |editorial= Sitiu oficial de [[Linkin Park]] |fechaaccesu= 2 de xineru de 2015 |idioma= inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140705224611/http://downloads.linkinpark.com/ |fechaarchivu=5 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 7 de payares y por cuenta de la entrega de los [[MTV Europe Music Awards 2010]], dio un conciertu na [[Puerta d'Alcalá]] en [[Madrid]] ante 88&amp;nbsp;000 espectadores y la so interpretación de «[[Waiting for the End]]» tresmitir por televisión.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2010/11/07/madrid/1289155707.html|títulu= 88.000 persones cimblen na Puerta d'Alcalá coles estrelles de la MTV|periódicu= [[El Mundo (España)|El Mundo]]|editorial= Unidá Editorial Internet, S.L.|fecha= 7 de payares de 2010|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=wftep&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1651706/linkin-park-perform-waiting-end-at-ema-show.jhtml |títulu=Linkin Park Perform 'Waiting For The End' At EMA Show |author=Ziegbe, Mawuse |date=7 de payares de 2010 |work=[[MTV]] |publisher=[[Viacom]] |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El conciertu tuvo una duración d'una hora y catorce minutos y nél tocaron temes como «[[Papercut]]», «[[Breaking the Habit]]», «[[Numb (cantar de Linkin Park)|Numb]]», «[[In the End]]» y «[[What I've Done]]».&lt;ref name=&quot;min&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.20minutos.es/noticia/1071251/0/linkin/park/dvd-direutu/|títulu= El conciertu de Linkin Park na Puerta d'Alcalá de Madrid sale a la venta en DVD editorial= 20minutos|fecha= 5 de xunu de 2011|fechaaccesu= 13 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Darréu, el 13 y 15 d'esi mes, Linkin Park tocó n'[[Emiratos Árabes Xuníos]] y en [[Israel]].&lt;ref name=&quot;bootlegs&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;shinoda2010&quot;&gt;{{cita web |url= http://mikeshinoda.com/2010/12/31/linkin-park-2010-wrap-up/ |títulu= Linkin Park 2010 Wrap Up |autor= Shinoda, Mike |fecha= 31 d'avientu de 2010 |editorial= Blogue oficial de [[Mike Shinoda]] |fechaaccesu= 2 de xineru de 2015 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150126101257/http://mikeshinoda.com/2010/12/31/linkin-park-2010-wrap-up/ |fechaarchivu= 26 de xineru de 2015 }}&lt;/ref&gt; Mientres el conciertu n'Israel, interpretaron una versión de «[[No Woman, No Cry]]» de [[Bob Marley]] como introducción a «The Messenger».&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.jpost.com/Arts-and-Culture/Music/Concert-Review-Linkin-Park |títulu= Concert Review: Linkin Park |autor= Brinn, David |fecha= 16 de payares de 2010 |periódicu= [[Xerusalem Post]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Finalmente cerraron l'añu 2010 con conciertos a lo llargo d'[[Australia]] mientres la primer metá d'avientu.&lt;ref name=&quot;bootlegs&quot;/&gt;

El 15 de payares de 2010 Linkin Park anunció les feches de la xira per Norteamérica.&lt;ref name=&quot;tourmtv&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/1652264/linkin-park-announce-a-thousand-suns-tour-dates/ |títulu= Linkin Park Announce A Thousand Suns Tour Dates |autor= Montgomery, James |fecha= 15 de payares de 2010 |obra= [[MTV]] |editorial= [[Viacom]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;tourbillboard&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/photos/live/950892/linkin-park-sets-a-thousand-suns-tour-dates |títulu= Linkin Park Sets 'A Thousand Suns' Tour Dates |autor= Mapes, Jillian |fecha= 15 de payares de 2010 |obra= [[Billboard]] |editorial= [[Prometheus Global Media]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Mientres xineru, febreru y marzu de 2011, dieron conciertos por [[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]].&lt;ref name=&quot;bootlegs&quot;/&gt; Puesto que nun tocaben en suelu norteamericanu dende payares de 2008, decidieron celebrar el regresu otorgando a cada fan una copia gratis de la grabación del conciertu al qu'asistiera, accesible al traviés d'un códigu secretu.&lt;ref name=&quot;tourbillboard&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;tourmtv&quot;/&gt; Amás, per cada entrada mercada, decidieron donar un [[dólar d'Estaos Xuníos|dólar]] a [[Music for Relief]], una organización caritativa que busca ayudar a víctimes de desastres naturales y concenciar sobre'l [[calentamientu global]].&lt;ref name=&quot;tourmtv&quot;/&gt; El 4 y 5 de xunu, participaron en dos festivales entamaos por emisores de radio californianes: Weenie Roast de [[KROQ]] y BFD de [[KITS|Live 105]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.huffingtonpost.com/brandon-deroche/kroqs-weenie-roast-beneficiaries_b_872843.html |títulu= A Closer Look at the Beneficiaries of KROQ's Weenie Roast |autor= Deroche, Brandon |fecha= 8 de xunu de 2011 |periódicu= [[The Huffington Post]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web| url= http://www.indierockcafe.com/2011/06/strokes-snopp-dogg-linkin-park-cage-elephant-foster-people-manchester-orchestra-bad-religion-neon-trees-celebrate-annual-bfd-fest-bay-area/ |títulu= The Strokes, Snoop Dogg, Linkin Park, Cage The Elephant, Foster The People, Bad Religion, Neon Trees Celebrate BFD Fest |fecha= 6 de xunu de 2011 |obra= Indie Rock Cafe |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués d'estos conciertos, tornaron a Europa, onde tocaron mientres xunu y principios de xunetu; amás de los países que yá visitaren en 2010, tuvieron presentaciones en [[Suecia]], [[Finlandia]], [[Noruega]], [[Italia]] y [[Bélxica]].&lt;ref name=&quot;bootlegs&quot;/&gt; El 23 de xunu tocaron una remezcla de «Iridescent» pal estrenu de la película ''Transformers: Dark of the Moon'' na [[Plaza Roja]] de [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.underthegunreview.net/2011/06/28/linkin-park-perform-iridescent-in-moscow/ |títulu=Linkin Park perform &quot;Iridescent&quot; in Moscow |author=Trimboli, Grant |date=28 de xunu de 2011 |work=Under the Gun Review |publisher=[[Buzzmedia]] |fechaaccesu=7 de payares de 2013 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130610182120/http://www.underthegunreview.net/2011/06/28/linkin-park-perform-iridescent-in-moscow/ |archivedate=10 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Mientres aquel conciertu, cuando nes pantalles del escenariu apaeció la cara de Robert Oppenheimer repitiendo la frase del so discursu presente nel álbum, ''Now I am become Death, the destroyer of worlds'' —«Agora convertíme na Muerte, la destructora de mundos»—, el siguidores rusos amosaron cartelos nel públicu que dicíen ''Wisdom, Justice and Love'' —«Sabiduría, xusticia y amor»—.&lt;ref name=&quot;theguardian&quot;/&gt; El xestu, entamáu polos mesmos siguidores, resultó conmovedor pa la banda, especialmente pol conteníu políticu del álbum y el llugar nel que se daba.&lt;ref name=&quot;theguardian&quot;/&gt; Bennignton cuntar d'esta manera: «Equí taba esta banda estauxunidense tocando música con carga política y emocional xuntu al [[Kremlin de Moscú|Kremlin]]. Podía sentir el pesu de los años de crianza en que me dicíen qu'esi yera un llugar fora de les nueses llendes, polo que ver que los mozos espresar d'esa forma resultó conmovedor, daqué que nunca voi escaecer porque foi increíble».&lt;ref name=&quot;theguardian&quot;&gt;{{cita web| url= http://www.theguardian.com/music/2011/jul/07/linkin-park-moscow-interview |títulu= Linkin Park: 'We're famous, but we're not celebrities' |autor= Simpson, Dave |fecha= 7 de xunetu de 2011 |periódicu= [[The Guardian]] |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:LinkinPark-AThousandSunstour2011.jpg|thumb|250px|left|[[Chester Bennington]] mientres un conciertu de 2011]]

El 30 d'agostu, tornaron al so país d'orixe dando un conciertu con entraes escoses nel club [[The Joint]] de [[Hard Rock Hotel &amp; Casino]] en [[Las Vegas]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.examiner.com/article/photo-gallery-of-linkin-park-performing-at-the-hard-rock-les vegues |títulu= Photo gallery of Linkin Park performing at The Hard Rock in Las Vegas |fecha= 31 d'agostu de 2011 |obra= Examiner |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.vegasnews.com/55970/linkin-park-performs-sold-out-concert-at-the-joint-at-hard-rock-hotel-les vegues.html |títulu= Linkin Park Performs Sold Out Concert at The Joint at Hard Rock Hotel Las Vegas |fecha= 31 d'agostu de 2011 |obra= VegasNews |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; A otru día, dieron un espectáculu especial pa solu 1100 persones nel [[Mayan Theater]] de [[Los Ánxeles]] col fin de recaldar fondos pa les víctimes del [[Terremotu y tsunami de Xapón de 2011|terremotu y tsunami en Xapón]].&lt;ref name=&quot;loudwire&quot;&gt;{{cita web |url= http://loudwire.com/linkin-park-charity-gig-fans-raise-350k-tsunami-relief/ |títulu= Linkin Park Rock Charity Gig as Fans Raise $350K for Tsunami Relief |autor= Ouellette, Mary |fecha= 1 de setiembre de 2011 |obra= [[Loudwire]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; En xunetu anunciaren que les primeres quinientes persones que recaldaren un mínimu de 500 [[USD]] recibiríen un par d'entraes pa un conciertu nun llugar pequeñu y privao» y que tol dineru sería donáu a [[Save the Children]], al traviés de Music for Relief.&lt;ref name=&quot;tsunamicharity&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/1666843/linkin-park-japan-relief-concert/ |títulu= Linkin Park Announce L.A. Concert For Japan Relief Fundraisers |autor= Kaufman, Gil |fecha= 6 de xunetu de 2011 |obra= [[MTV]] |editorial= [[Viacom]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; La banda otorgaba obsequios en cuenta de les recaldaciones: los cincuenta siguidores con más fondos tendríen la posibilidá de conocer a la banda y tomase una semeya grupal, los diez que más dineru axuntaren recibiríen amás preseos autografiados de la xira europea y el meyor recaldador podría ver el recital dende l'escenariu.&lt;ref name=&quot;tsunamicharity&quot;/&gt; El conciertu, qu'amás cuntó cola participación de la banda xaponesa [[B'z]], foi un ésitu y llogró recaldar más de 350&amp;nbsp;000&amp;nbsp;USD en sesenta díes.&lt;ref name=&quot;loudwire&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/1670095/linkin-park-chester-bennington-tsunami-relief/ |títulu= Linkin Park's Chester Bennington Talks Earthquake Relief Show |autor= Kaufman, Gil |fecha= 1 de setiembre de 2011 |obra= [[MTV]] |editorial= [[Viacom]] |fechaaccesu= 3 de xineru de 2015 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Sobre esta resultancia, Bennington afirmó con arguyu que yera «increíble, considerando non solo la devastación en Xapón, sinón tamién los problemes económicos de la xente n'Estaos Xuníos».&lt;ref name=&quot;loudwire&quot;/&gt; Finalmente la xira llegó al so últimu destín, el continente asiáticu: mientres el mes de setiembre presentar en [[Ḥong Kong]], [[Corea del Sur]], [[Xapón]], [[Taiwán]], [[Indonesia]], [[Tailandia]] y [[Singapur]].&lt;ref name=&quot;bootlegs&quot;/&gt; Pa los conciertos en territoriu xaponés, que fueron cinco, decidieron siguir cola so obra de caridá poles víctimes del terremotu y donaron a Save the Children cien [[yen]]es por cada entrada vendida.&lt;ref name=&quot;japan&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.creativeman.co.jp/blog/9146/ |títulu= LINKIN PARKとMusic For Reliefの活動に賛同したソフトバンクモバイルが東日本大震災被災地支援へ寄付実施！ |fecha= 9 de setiembre de 2011 |editorial= Creativeman Productions |fechaaccesu= 4 de xineru de 2015 |idioma= xaponés}}&lt;/ref&gt; Amás, la empresa xaponesa [[SoftBank]] disponer a donar la mesma cantidá y Music for Relief punxo a la venta distintos productos de la banda en cada conciertu col fin de recaldar fondos.&lt;ref name=&quot;japan&quot;/&gt;

== Receición ==

===Comercial===

[[Ficheru:LinkinParkChster2010.jpg|thumb|right|[[Chester Bennington]] mientres la xira [[A Thousand Suns Tour]].]]
L'álbum debutó na primer posición de la llista estauxunidense [[Billboard 200|''Billboard'' 200]] y vendió 241&amp;nbsp;000 copies na so primer selmana nos Estaos Xuníos,&lt;ref name=&quot;billboard 200&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/956178/linkin-park-and-trey-songz-debut-at-nos-1-2-on-billboard-200 |títulu=Linkin Park and Trey Songz Debú At Nos. 1 &amp; 2 on Billboard 200 |last=Caulfield |first=Keith |publicación=[[Billboard]] |date=22 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130623020324/http://www.billboard.com/articles/news/956178/linkin-park-and-trey-songz-debut-at-nos-1-2-on-billboard-200 |archivedate=23 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt; colo que superó a ''[[Passion, Pain &amp; Pleasure]]'' de [[Trey Songz]] por una diferencia de mil ventes, según [[Nielsen SoundScan]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-edges-out-trey-songz-for-number-one-20100922 |títulu=Rolling Stone: Linkin Park Edges Out Trey Songz for Number One |author=Kreps, Daniel |date=22 de setiembre de 2010 |publicación=Rolling Stone |fechaaccesu=2 d'agostu de 2011|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; D'esta manera, convertir nel cuartu álbum de la banda n'algamar la primer posición en felicidá llista,&lt;ref name=&quot;New times&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.browardpalmbeach.com/2011-01-20/music/linkin-park-s-nuclear-epic-a-thousand-suns-ignited-both-critical-and-commercial-success/ |títulu=Linkin Park's Nuclear Epic &quot;A Thousand Suns&quot; Ignited Both Critical and Commercial Success |author=Fischer, Reed |date=20 de xineru de 2011 |work=[[New Times Broward-Palm Beach]] |publisher=[[Village Voice Media]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110122233528/http://www.browardpalmbeach.com/2011-01-20/music/linkin-park-s-nuclear-epic-a-thousand-suns-ignited-both-critical-and-commercial-success/ |archivedate=22 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; a pesar de qu'estos númberos fueron muncho más baxos que los del trabayu anterior, ''[[Minutes to Midnight]]'' (2007), que debutó na so primer selmana con 623&amp;nbsp;000 copies vendíes.&lt;ref name=&quot;billboard 200&quot;/&gt; L'álbum tamién algamó la primer posición de les llistes de ''Billboard'' [[Rock Albums]],&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt; [[Alternative Albums]],&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt; [[Hard Rock Albums]],&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt; y [[Top Digital Albums|Digital Albums]].&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt; El 11 de xineru de 2011, recibió una certificación d'oru de la [[Recording Industry Association of America]] (RIAA) pola venta de cinco mil copies nos Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;RIAA&quot; /&gt; Duró trenta y ocho selmanes nel ''Billboard'' 200&lt;ref name=&quot;billboard 200&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= https://www.billboard.com/artist/307438/linkin-park/chart?f=305|títulu= Linkin Park's Chart History|publicación= Billboard|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; y, pa mayu de 2012, vendiera 840&amp;nbsp;000 copies en dichu país.&lt;ref name=&quot;rsindia&quot;&gt;{{cita publicación |last1=Diehl |first1=Matt |date=June 2012 |títulu=Linkin Park Rage Again on New LP |publicación=[[Rolling Stone]] |quote=Linkin Park's last album, 2010's esperimental, U2-ish ''A Thousand Suns'', sold an impressive 845,000 copies, but it proved divisive. |issue=1157 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|url= http://rollingstoneindia.com/linkin-park-rage-again-on-new-lp/|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; En Canadá, l'álbum algamó la primer posición de la llista [[Canadian Albums Chart]] con 23&amp;nbsp;000 ventes.&lt;ref name=&quot;can&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.winnipegsun.com/entertainment/music/2010/09/22/15438356.html|títulu=Linkin Park's 'Sun' rises to No. 1|work=Toronto Sun|first=John|last=Williams|date=22 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; El 11 de febreru l'álbum recibió una certificación de platín per parte de la [[Music Canada|Canadian Recording Industry Association]] por algamar les 80&amp;nbsp;000 unidaes vendíes.&lt;ref name=&quot;Music Canada&quot;/&gt; Nel Reinu Xuníu, debutó nel segundu puestu y caltúvose ellí diecisiete selmanes. Mientres la so primer selmana vendió 46&amp;nbsp;711 copies; l'únicu álbum con más ventes que'l de Linkin Park nesi tiempu foi ''[[Science &amp; Faith (album)|Science &amp; Faith]]'' de [[The Script]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.musicweek.com/story.asp?sectioncode=22&amp;storycode=1042571&amp;c=2 |títulu=Science &amp; Faith get The Script to number one |author=Jones, Alan |date=20 de setiembre de 2010 |idioma=inglés |publicación=[[Music Week]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110714135216/http://www.musicweek.com/story.asp?sectioncode=22&amp;storycode=1042571&amp;c=2 |archivedate=14 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ukchart&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.officialcharts.com/artist/_/linkin%20park/ |títulu=Linkin Park |work=The Official UK Charts Company |publisher= |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El 10 de setiembre de 2010, dos díes depués de la publicación del álbum nel Reinu Xuníu, recibió una certificación d'oru de la [[British Phonographic Industry]] (BPI), al superar les 100&amp;nbsp;000 copies vendíes.&lt;ref name=&quot;UK cert&quot;/&gt; N'Australia tamién debutó na primer posición de la llista [[ARIA Charts|ARIA Top 50 Albums]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.undercover.fm/news/12199-linkin-park-the-script-storm-the-aria-top-ten |títulu=Linkin Park, The Script Storm The ARIA Top Ten |author=Tijs, Andrew |date=20 de setiembre de 2010 |work=Undercover |publisher=GoConnect |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt; y caltúvose en dicha posición per cuatro selmanes.&lt;ref name=&quot;ARIA Pos&quot;/&gt; L'álbum tuvo dieciocho selmanes ente los cincuenta más vendíos.&lt;ref name=&quot;ARIA Pos&quot;/&gt; A fines de 2010, ''A Thousand Suns'' recibió una certificación d'oru per parte de l'[[Australian Recording Industry Association]].&lt;ref name=&quot;ariacert&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.aria.com.au/pages/httpwww.aria.com.aupageshttpwww.aria.com.aupagesARIACharts-Accreditations-2010Albums.htm |títulu=ARIA Charts - Accreditations - 2010 Albums |publisher=[[Australian Recording Industry Association]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Na llista de [[Promusicae]], d'[[España]], debutó nel tercer puestu.&lt;ref name=&quot;promusicae&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.promusicae.es/llistes/selmanales|títulu= Llistes selmanales|editorial= Promusicae|fechaaccesu= 13 de xunetu de 2015|cita= Busca manual}}&lt;/ref&gt; Tamién llegó al primer llugar n'[[Austria]], [[Ḥong Kong]], [[Alemaña]], [[Corea del Sur]], [[Xapón]], [[Portugal]], [[Nueva Zelanda]], [[Tailandia]], [[Suiza]], [[Singapur]] y [[Sudáfrica]].&lt;ref name=&quot;making&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.examiner.com/article/linkin-park-s-mike-shinoda-talks-about-the-making-of-a-thousand-suns|títulu= Linkin Park's Mike Shinoda talks about the making of A Thousand Suns|editorial= Examiner|apellíu= Thomas|nome= Rich|fecha= 22 de setiembre de 2010|idioma= inglés|fechaaccesu= 2 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Crítica ===

{{Calificaciones profesionales
| rev1 = [[Allmusic]]
| rev1Score = {{Rating|2.5|5}}&lt;ref name=&quot;Allmusic Review&quot;/&gt;
| rev2 = [[Artistdirect]]
| rev2Score = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;Artistdirect&quot;/&gt;
| rev3 = ''[[Consequence of Sound]]''
| rev3Score = {{Rating|3.5|5}}&lt;ref name=&quot;Consequence of Sound&quot;/&gt;
| rev4 = [[Cuyar Sónica]]
| rev4Score = {{Rating|6.5|10}}&lt;ref name=&quot;cuyar&quot;/&gt;
| rev5 = ''[[Entertainment Weekly]]''
| rev5Score = B&lt;ref name=&quot;EW&quot;/&gt;
| rev6 = Esdmusic.com
| rev6Score = {{Rating|3.5|5}}&lt;ref name=&quot;esd&quot;/&gt;
| rev7 = [[Hipersónica (sitiu web)|Hipersónica]]
| rev7Score = {{Rating|7|10}}&lt;ref name=&quot;hiper&quot;/&gt;
| rev8 = ''[[Kerrang!]]''
| rev8Score = {{Rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;Kerrang Review&quot;/&gt;
| rev9 = ''[[New York Daily News]]''
| rev9Score = {{Rating|1|5}}&lt;ref name=&quot;Jim Farber&quot;/&gt;
| rev10 = [[Pop Culture Monster]]
| rev10Score = {{rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt;
| rev11 = Review Rinse Repeat
| rev11Score = {{Rating|5|5}}&lt;ref name=&quot;Jordy Kasko&quot;/&gt;
| rev12 = ''[[Rolling Stone]]''
| rev12Score = {{Rating|3|5}}&lt;ref name=&quot;RS&quot;/&gt;
| rev13 = ''[[Rock Sound]]''
| rev13Score = {{Rating|7|10}}&lt;ref name=&quot;rock sound&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.rocksound.tv/reviews/article/linkin-park-a-thousand-suns |títulu= Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |apellíu= Walker |nome= Jen |editorial= [[Rock Sound]] |fecha= 13 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100916044728/http://www.rocksound.tv/reviews/article/linkin-park-a-thousand-suns |fechaarchivu= 16 de setiembre de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;
| rev14 = ''[[Spin (magacín)|Spin]]''
| rev14Score = {{Rating|6|10}}&lt;ref name=&quot;Spin&quot;/&gt;
| rev15 = [[Sputnikmusic]] (De Sylvia)
| rev15Score = {{Rating|3.5|5}}&lt;ref name=&quot;Sputnik&quot;/&gt;
| rev16 = [[Sputnikmusic]] (Tan)
| rev16Score = {{Rating|4|5}}&lt;ref name=&quot;gita&quot;/&gt;
| rev17 = ''[[The Harvard Crimson]]''
| rev17Score = {{rating|4.5|5}}&lt;ref name=&quot;crimson&quot;/&gt;
| rev18 = The Metal Forge
| rev18Score= {{rating|2|10}}&lt;ref name=&quot;metalforge&quot;/&gt;
}}

Al publicar, ''A Thousand Suns'' provocó una división d'opiniones nos críticos; dalgunos emponderar ente qu'otros refiertar. En [[Metacritic]], onde s'asigna un puntaje promediu sobre la base de les principales crítiques, l'álbum recibió un total de 66 puntos sobre 100 basáu en 10 crítiques, lo qu'indica «reseñes favorables polo xeneral».&lt;ref name=&quot;Metacritic&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.metacritic.com/music/a-thousand-suns |títulu= A Thousand Suns - Linkin Park |editorial= [[Metacritic]] |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20111001041759/http://www.metacritic.com/music/a-thousand-suns |fechaarchivu= 1 d'ochobre de 2011 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

Rick Florino d'[[Artistdirect]] dio-y al álbum un puntaje máximu de cinco estrelles; afirmó que «dempués de ''A Thousand Suns'', tol ''rock 'n' roll'' va xirar en redol a Linkin Park» y emponderó a la banda por crear un xéneru propiu.&lt;ref name=&quot;Artistdirect&quot;&gt;{{cita web| url= http://www.artistdirect.com/entertainment-news/article/linkin-park-a-thousand-suns-review-5-out-of-5-stars/7637042| títulu= Linkin Park &quot;A Thousand Suns&quot; Review – 5 out of 5 Stars| last= Florino| first= Rick| publisher= [[Artistdirect]]| date= 13 de setiembre de 2010| fechaaccesu= 13 de setiembre de 2010| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100915034303/http://www.artistdirect.com/entertainment-news/article/linkin-park-a-thousand-suns-review-5-out-of-5-stars/7637042| archivedate= 15 de setiembre de 2010| deadurl= no}}&lt;/ref&gt; Ian Winwood de ''[[Kerrang!]]'' dio-y una calificación de «escelente» y señaló que «la meyor manera de describilo ye como un álbum políticu».&lt;ref name=&quot;Kerrang Review&quot;&gt;{{Cita publicación |apellíu = Winwood |nome = Ian |fecha = 8 de setiembre de 2010 |títulu = Linkin Park Bring the Noise and the Message on Impressive Fourth Album |revista = [[Kerrang!]] |editorial = [[Grupu Bauer Media]] |issn = |url = http://www.lpassociation.com/gallery/d/29039-3/LPAKerrangReviewATS.jpg |fechaaccesu = 26 d'avientu de 2014 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110723192216/http://www.lpassociation.com/gallery/d/29039-3/LPAKerrangReviewATS.jpg |fechaarchivu = 23 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Allabó la composición de les temes al dicir: «Estes son cantares que fueron tantu ''construyíes'' como escrites» y espresó que la so comparanza más cercana yera l'álbum de 1990 de [[Public Enemy]] ''[[Fear of a Black Planet]]''.&lt;ref name=&quot;Kerrang Review&quot;/&gt; Nel so reseña pa [[BBC]] Music del siguiente álbum, ''[[Living Things]]'', Winwood referir a ''A Thousand Suns'' como «una obra tan sorprendente qu'arriesgó tol ésitu comercial que'l grupu consiguiera dende'l so álbum debú, ''Hybrid Theory'', en 2000».&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.bbc.co.uk/music/reviews/zn6m |títulu= Linkin Park Living Things Review |autor= Winwood, Ian |fecha= 29 de xunu de 2012 |obra= BBC Music |editorial= [[BBC]] |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Dave de Sylvia de [[Sputnikmusic]] considerar «un álbum de ''rock'' fechu desaxeradamente bien» y afirmó que yera un pocu meyor que'l so predecesor, ''Minutes to Midnight'', pero que nun llegaba al altor del so álbum debú, ''Hybrid Theory''.&lt;ref name=&quot;Sputnik&quot;/&gt; Irving Tan, del mesmu mediu, consideró que'l discu yera «escelente», emponderó la interpretación de Bennington y Shinoda y destacó temes como «When They Come for Me» o «Wretches and Kings». Sicasí, fixo notar que l'álbum tenía como defectos la so demoranza n'empezar verdaderamente —«pasen siete minutos y trenta segundos primero que llegue'l primer númberu en verdá memorable [&quot;When They Come for Me&quot;]»— y la so crudeza a la de tresmitir el so mensaxe.&lt;ref name=&quot;gita&quot;/&gt;Según ''[[The Harvard Crimson]]'', que calificó al álbum con cuatro estrelles y media sobre cinco, «''A Thousand Suns'', tomáu como un tou, ye un álbum ambiciosu que va más allá de too lo que Linkin Park fixo antes. Tien senciellos prometedores, pero muncho más importante ye la so visión del trabayu como un tou».&lt;ref name=&quot;crimson&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.thecrimson.com/article/2010/9/21/linkin-park-thousand-suns/|títulu= 'A Thousand Suns' Gleams With Vision and Tension|editorial= The Harvard Crimson|apellíu= Down|nome= Aisha K|idioma= inglés|fecha= 21 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 31 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;

James Montgomery de MTV emponderó l'álbum y comparar col de la banda de ''rock'' alternativu [[Radiohead]], ''[[Kid A]]''; sostuvo que podía ser «caóticu, disonante, ambiciosu y totalmente innovador» pero qu'a diferencia d'aquel, ''A Thousand Suns'' yera más optimista.&lt;ref name=&quot;James Montgomery&quot;/&gt; Según reseñar de ''Examiner'', Linkin Park tuvo'l méritu de nun decantase polo seguro: «Podríen fácilmente grabar un cuartu volume de ''Hybrid Theory'' y tuvieren millones de ventes, inclusive nesta dómina de descargues illegales. Qu'ellos y el llexendariu coproductor Rick Rubin escoyeren nun faer esto dicir tou». Tamién el mediu afirmó que se trata d'una rebelión «contra la xente a la que-y gustaron los trés primeros álbumes».&lt;ref name=&quot;examiner&quot;/&gt; Christopher Weingarten de ''[[The Village Voice]]'' considerar «el meyor discu conceptual de ''rock'' vanguardista esmolecíu polo nuclear de 2010» y comparar con ''[[OK Computer]]'' de Radiohead.&lt;ref name=&quot;villagerev&quot;/&gt; David Medsker, de Esdmusic.com, dio-y trés estrelles y media sobre cinco y considerar meyor que'l so predecesor. Tamién afirmó que yera'l so álbum «más melódicu» en términos de música, el «más congoxosu» tocantes a lletres y el «más maduru» en rellación al soníu, anque caltenía «los sos raigaños de ''[[glitch (música)|glitch]]''».&lt;ref name=&quot;esd&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.esdmusic.com/2010/09/13/linkin-park-a-thousand-suns/|títulu= Linkin Park: A Thousand Suns|apellíu= Medsker|nome= David|editorial= Esdmusic.com|idioma= inglés|fecha= 13 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 3 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Pop Culture Monster dio-y una calificación de cuatro puntos sobre cinco y afirmó: «Naide puede dicir que ''A Thousand Suns'' nun cunta una hestoria. Nesi sentíu, ye un álbum conceptual, percorrer delles temes y al rematar, lleguen a una conclusión». Amás, comentó qu'esta foi «la vegada que Linkin Park sonó más optimista», anque, pal mediu, «el problema, pa dalgunos, va ser que nun paez de Linkin Park». Per otra parte, pa la páxina, «Waiting for the End» ye «unu de los momentos más pervalibles del álbum» y «The Catalyst», un cantar na que «el puntu fundamental» ye que «suena distintu a cualquier cosa que [la banda] fixera antes».&lt;ref name=&quot;monster&quot;/&gt; Jordy Kasko en Review Rinse Repeat dio-y una calificación perfeuta y llamar una busca épica».&lt;ref name=&quot;Jordy Kasko&quot;/&gt; Comparar con ''[[The Dark Side of the Moon]]'' de [[Pink Floyd]] y ''Kid A'' de Radiohead na siguiente afirmación: 

{{cita|''A Thousand Suns'' ye un ÁLBUM. Nun ye una coleición de cantares, nun se supón que tenga de ser escucháu asina. La banda llegó al puntu de publicar una versión d'una única tema en iTunes de 47 minutos y 56 segundos de duración. Nun ye más &quot;álbum&quot; so normes convencionales que ''Dark Side of the Moon'' o ''Kid A''. Seguro, hai cantares identificables, pero pa entender o apreciar cualesquier d'elles hai que tomales nel contestu del álbum enteru.&lt;ref name=&quot;Jordy Kasko&quot;/&gt;}}

[[Ficheru:Bloom (2012-03-10 by Ian T. McFarland).jpg|thumb|right|Dellos críticos compararon el conteníu de ''A Thousand Suns'' con ''[[Kid A]]'' y ''[[OK Computer]]'' de [[Radiohead]].]]

Mikael Wood na revista ''[[Spin (revista)|Spin]]'' dio-y seis de diez estrelles y comentó que «contién enforma material agresivamente artificiosu»; tamién consideró que «The Messenger» yera «la tema más inesperada nesti coraxosu ''A Thousand Suns''».&lt;ref name=&quot;Spin&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.spin.com/reviews/linkin-park-thousand-suns-machine-shopwarner-bros |títulu= Linkin Park, 'A Thousand Suns' (Machine Shop/Warner Bros.) |apellíu= Wood |nome= Mikael |publicación= [[Spin (revista)|Spin]] |fecha= 1 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100913090725/http://www.spin.com/reviews/linkin-park-thousand-suns-machine-shopwarner-bros |fechaarchivu= 13 de setiembre de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Leah Greenblatt de ''[[Entertainment Weekly]]'' dio-y una calificación de B y sostuvo que, por momentos, el «raru amiestu» de música que la banda exhibía en ''A Thousand Suns'' «sonaba discordante».&lt;ref name=&quot;EW&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.ew.com/ew/article/0,,20419720,00.html |títulu= A Thousand Suns (2010) |apellíu= Greenblatt |nome= Leah |publicación= [[Entertainment Weekly]] |fecha= 16 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100910235054/http://www.ew.com/ew/article/0%2C%2C20419720%2C00.html |fechaarchivu= 10 de setiembre de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Jody Rosen de ''[[Rolling Stone]]'' calificar con trés de cinco estrelles y aseguró que la banda taba «percibiendo la direición escontra la so nueva identidá»; sicasí, definió la so habilidá pa la melodía como «obvia» y afirmó que «Wretches and Kings» sonaba como «una xenial banda de tributu a Linkin Park».&lt;ref name=&quot;RS&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/a-thousand-suns-20100913 |títulu= A Thousand Suns by Linkin Park |apellíu= Rosen |nome= Jody |publicación= [[Rolling Stone]] |date= 13 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; David Buchanan de ''[[Consequence of Sound]]'' dio al álbum una calificación de trés estrelles y media sobre cinco y dixo: «Dalgunos pueden sostener qu'esti nuevu soníu ye estravagante, una mutación total al puntu del absurdu, pero nel diseñu artísticu y los videos de la banda, la evolución promocionóse dende un principiu. Básicamente, Linkin Park siempres tuvo tres esto y agora fíxose tanxible y completu».&lt;ref name=&quot;Consequence of Sound&quot;&gt;{{Cita web |url= http://consequenceofsound.net/2010/09/album-review-linkin-park-a-thousand-suns-2/ |títulu= Linkin Park A Thousand Suns Review |apellíu= Buchanan |nome= David |editorial= [[Consequence of Sound]] |fecha= 28 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120927091805/http://consequenceofsound.net/2010/09/album-review-linkin-park-a-thousand-suns-2/ |fechaarchivu= 27 de setiembre de 2012 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; César Muela, del sitiu [[Cuyar Sónica]], dio-y una puntuación de seis estrelles y media sobre diez y comentó qu'ensin importar la opinión, yera imposible qu'esti álbum dexara a daquién indiferente. Tamién lo consideró «una producción de gran nivel» con «bien bonos cantares y otres qu'aspiraben selo» y concluyó qu'esto lo convertía nun trabayu que podría dar muncho más de sigo» y que se quedaba a «metá de camín» por culpa de «tanta esperimentación».&lt;ref name=&quot;cuyar&quot;/&gt; Jason Treuen de la revista australiana ''The Music Network'' dio-y una reseña ambivalente al considerar que yera «un cambéu radical pa la banda pero tamién unu bien irregular»; sostuvo qu'anque había cantares destacaos como «The Catalyst» o «Wretches and Kings», una mayoría de les temes paecíen «esperimentos más que cantares completos».&lt;ref name=&quot;Jason Truen&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.themusicnetwork.com/reviews/album/2010/09/03/album-review-linkin-park-a-thousand-suns-track-by-track |títulu= Album review: Linkin Park, A Thousand Suns (track-by-track) |obra= The Music Network |autor= Treuen, Jason |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100906125702/http://www.themusicnetwork.com/reviews/album/2010/09/03/album-review-linkin-park-a-thousand-suns-track-by-track |fechaarchivu= 6 de setiembre de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Mike Diver de BBC Music espresó sentimientos atopaos sobre l'álbum, al cual calificó como «una coleición desordenada de temes, pero una qu'esguila nuevos altores».&lt;ref name=&quot;bbcmusic&quot;&gt;{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/music/reviews/88j9|títulu= Linkin Park A Thousand Suns Review |editorial= [[BBC]]|apellíu= Diver|nome= Mike|idioma= inglés|fecha= 14 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 21 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Según la crítica de Hipersónica, ye un discu que «nun entra a la primera» y esixe ser escucháu con aselu y ensin prexuicios por cuenta del so calter esperimental. Pal sitiu, los cantares «más convencionales» y con «esi estilu tan marcáu que tien Linkin Park» yeren «Burning In The Skies», «Waiting for the End» y «Blackout». A la fin de reseñar, dio-y una calificación de siete y comentó que yera bonu qu'un grupu tratara de «apurrir daqué distintu a la so carrera» y arriesgárase con un planteamientu bastante distante de la so zona de confort».&lt;ref name=&quot;hiper&quot;/&gt; Pela so parte, ''[[Rock Sound]]'' coincidió nestos planteos, dio-y la mesma calificación y amás dixo que se trataba d'un discu raru».&lt;ref name=&quot;rock sound&quot;/&gt;

Per otru llau, el sitiu ''Antiquiet'' refiertó l'álbum, al cual calificó como una farsa melodramática» y un desorde mecanizado de sentimentalismu», y concluyó que «la coleición de 15 cantares nun ye pa nada convincente como exhortación al llevantamientu y l'activismu».&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.antiquiet.com/reviews/2010/09/linkin-park-a-thousand-suns-review/ |títulu= Linkin Park Shits The Bed With 'A Thousand Suns' |editorial= Antiquiet |fecha= 8 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100911024423/http://www.antiquiet.com/reviews/2010/09/linkin-park-a-thousand-suns-review/ |fechaarchivu= 11 de setiembre de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Simon Milburn, de The Metal Forge, dio-y una puntuación de dos sobre diez y comentó que los fanes solo mercaríen el discu pol nome de la banda y depués penaríense. Tamién afirmó que nun había nada memorable nél nin nenguna tema que sobresaliera; sostuvo qu'a los cantares faltába-yos 039;'[[Hook (música)|hooks]]'', ''[[riff]]s'' y melodía», coses básiques por que «daqué pegue na to cabeza» y que l'álbum yera «nidiu, maneru y sosu hasta'l puntu d'aburrir la mayor parte del tiempu». De toes formes, consideró bien llograos dellos momentos de «Robot Boy» y «Waiting for the End».&lt;ref name=&quot;metalforge&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.themetalforge.com/reviews/3053|títulu= Linkin Park -A Thousand Suns|editorial= The Metal Forge|apellíu= Milburn|nome= Simon|fecha= 7 d'ochobre de 2010|fechaaccesu= 4 de xineru de 2015|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Nel so reseña p'[[Allmusic]], [[Stephen Thomas Erlewine]] xulgó que'l discu yera una «clara continuación» del so predecesor; almiró a la banda pola so decisión de «camudar l'agresión por contemplación» pero señaló que «el problema ye que los nidios ritmos, ''riffs'' y raps de ''A Thousand Suns'' acaben siendo monocromáticos».&lt;ref name=&quot;Allmusic Review&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.allmusic.com/album/a-thousand-suns-mw0002023497 |títulu= A Thousand Suns - Linkin Park |apellíu= Erlewine |nome= Stephen Thomas |editorial= [[Allmusic]] |fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Shakefire.com dio-y una calificación de D+ y comentó que «sería fácil dormise col 90 % del álbum» y que yera «cuasi como si Mike tuviera fartu de cantar rap y Chester, de glayar, asina que decidieron ponese d'alcuerdu y cantar con desinterés».&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.shakefire.com/review/linkin-park-a-thousand-suns|títulu= A Thousand Suns|editorial= Shakefire.com|idioma= inglés|fecha= 14 de setiembre de 2010|fechaaccesu= 2 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Jim Farber de ''[[Daily News]]'' dio-y una estrella de cinco y sorrayó que «non menos de 15 cortes atropar nos afechos 47 minutos de duración del CD, la mayoría d'ellos fragmentos, o con mayor exactitú, ''[[non sequitur (lóxica)|non sequiturs]]'' musicales».&lt;ref name=&quot;Jim Farber&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.nydailynews.com/entertainment/music/2010/09/07/2010-09-07_linkin_parks_a_thousand_suns_tries_to_go_surreal_but_simply_steals_others_cliche.html?r=entertainment/ |títulu= Linkin Park's 'A Thousand Suns' tries to go surreal but simply steals others' cliches |obra= [[Daily News]] |autor= Farber, Jim |fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Jamie Primack escribió nel periódicu ''The Badger Herald'' que «hai a lo menos cinco tarrezas de rellenu que nun contienen más que ruiu y fragmentos de soníu [y] los cantares completos nun son particularmente atrevíes o interesantes».&lt;ref name=&quot;Jamie Primack&quot;&gt;{{cita web |url= http://badgerherald.com/artsetc/2010/09/12/esperimental_album_b.php |títulu= Esperimental album burns itself to ashes |apellíu= Primack |nome= Jamie |publicación= The Badger Herald |fecha= 12 de setiembre de 2010 |fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100917192735/http://badgerherald.com/artsetc/2010/09/12/esperimental_album_b.php |fechaarchivu= 17 de setiembre de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Linkin Park Rock am Ring 2014 (10).JPG|thumb|left|El baxista [[Dave Farrell]] comentó nuna entrevista qu'a los siguidores costaríalos trabayu ver qué faer col álbum.]]

Al igual que los críticos, el siguidores de la banda estremar con ''A Thousand Suns'' y los primeros síntomes d'esta situación llegaron cola publicación de «The Catalyst». MTV realizó una encuesta pa midir de qué manera recibíen el cantar y, anque una mayoría amosábase positiva, otra gran cantidá taba descontenta.&lt;ref name=&quot;Poll&quot;&gt;{{cita web |url=http://newsroom.mtv.com/2010/08/27/linkin-park-the-catalyst-poll/ |títulu= Is Linkin Park's 'The Catalyst' Too Big A Departure? |autor= Anderson, Kyle |fecha= 27 d'agostu de 2010 |obra= MTV Newsroom |editorial= [[MTV]] |fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Los fanes entós opinaron sobre'l nuevu soníu; James Montgomery de MTV incluyó una seleición de comentarios estrayíos del alderique na encuesta y resumió que «mientres dellos siguidores de LP emponderaron a la banda (y al videu de &quot;Catalyst&quot;) por ampliar les sos llendes, otros taben daqué amoriaos (o inclusive esmolecíos) pola nuevu direición».&lt;ref name=&quot;Poll&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1646665/have-linkin-park-changed-much-on-catalyst-fans-sound-off.jhtml |títulu= Have Linkin Park Changed Too Much On 'The Catalyst'? Fans Sound Off |autor=Montgomery, James |fecha= 27 d'agostu de 2010 |obra=[[MTV]] |editorial= [[Viacom]] |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Sara Ferrer de ''Orange County Reloaded'' indicó nel so reseña que'l discu estremara les opiniones d'oyentes y críticos en «grupos de tómalo o déxalo».&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://ocreloaded.com/music-news/233-linkin-park-a-thousand-suns.html |títulu= Music In Review: Linkin Park – A Thousand Suns |autor= Ferrer, Sara |fecha= 17 d'ochobre de 2010 |obra= Orange County Reloaded |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20141108214044/http://www.ocreloaded.com/music-news/233-linkin-park-a-thousand-suns.html |fechaarchivu= 8 de payares de 2014 }}&lt;/ref&gt; Montgomery espresó un paecer similar al dicir que «alternativamente emocionó y menguó» el númberu d'almiradores de la banda dada la so «vasta estensión musical».&lt;ref name=bestof&gt;{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1654286/kanye-west-robyn-more-20-best-albums-2010.jhtml |títulu= Kanye West, Robyn And More: 20 Best Albums Of 2010 |autor=Montgomery, James |fecha= 14 d'avientu de 2010 |obra= [[MTV]] |editorial= [[Viacom]] |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; David Medsker mentó sobre esta dicotomía ente'l so trabayu debú y ''A Thousand Suns'': «Al curtiu plazu, van perder más siguidores de los que van ganar con este, pero nun caben duldes de cuál va tener una duración mayor».&lt;ref name=&quot;esd&quot;/&gt;

Nuna entrevista con MTV anterior a la publicación del discu, el baxista Dave Farrell comentó: «Sabemos que [l'álbum] va ser distintu y si el siguidores esperen un ''Hybrid Theory'' o un ''[[Meteora (álbum)|Meteora]]'', van sosprendese. Tomará-yos tiempu entendelo y ver qué faer con él».&lt;ref name=&quot;jamesmontgomery&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1645632/linkin-park-new-single-catalyst-risk-but-worth-it.jhtml |títulu=Linkin Park Say New Single 'The Catalyst' Is 'A Risk, But Worth It' |author=Montgomery, James |date=12 d'agostu de 2010 |work=[[MTV]] |publisher=[[Viacom]] |fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; Con conceutos similares, Chester Bennington afirmó que debíu al soníu pol cual la banda yera conocida —«un amiestu de rap y ''heavy metal''»—, resultaba «virtualmente imposible» satisfaer a tolos sos almiradores por igual.&lt;ref name=&quot;billboard drug&quot;/&gt; Tamién comentó: «[''A Thousand Suns''] yera daqué que sabíamos ensin dulda que la xente diba tener qu'asimilar y superar el fechu de que nun yera lo qu'esperaben».&lt;ref name=&quot;New times&quot;/&gt; De toes formes, espresó que se sentíen perbién al nun esmolecese polo que pensaren los demás y que, per primer vegada nes sos carreres, sabíen lo qu'en verdá significaba eso.&lt;ref name=&quot;New times&quot;/&gt; Mike Shinoda tamién compartió los sos pensamientos sobre la receición estremada de los fanes nel so sitiu web oficial; estimó a les persones qu'aceptaron l'álbum y defendióse de les crítiques emitíes polos detractores de ''A Thousand Suns''.&lt;ref name=&quot;haters&quot;&gt;{{cita web |url= http://mikeshinoda.com/2010/09/27/haters-and-the-converted-a-thousand-suns-album-release/ |títulu= Haters and Believers: A Thousand Suns Album Release |autor= Shinoda, Mike |fecha= 27 de setiembre de 2010 |editorial= Blogue oficial de Mike Shinoda |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20111215094510/http://mikeshinoda.com/2010/09/27/haters-and-the-converted-a-thousand-suns-album-release/ |fechaarchivu= 15 d'avientu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Sostuvo que dende faía cuasi un añu y mediu tomaren la decisión consciente» de llevar la so música «per un nuevu camín», que predixeren que «el llanzamientu del álbum sería incendiariu» y que «la nueva direición sería bienvenida por dalgunos y aguantada fervientemente por otros». Per otra parte, usó una alegoría d'un padre que siempres s'afaitaba'l vellu facial y qu'al volver con barba d'un viaxe'l so fíu nun lu reconoz, pa ejemplificar lo que dellos de los sos almiradores sentíen con esti cambéu. Concluyó diciendo que'l verdaderu Linkin Park siguía ellí y que la so intención yera idéntica a la del pasáu: «Nel estudiu, tamos costantemente buscando nuevos soníos que nos emocionen ya inspírennos».&lt;ref name=&quot;haters&quot;/&gt; Puesto que'l discu fuera una innovación bien grande, consideró que foi un ésitu y que yera más importante «espandir les posibilidaes de lo que la banda podía faer» que la cantidá de ventes.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.billboard.com/biz/articles/news/1093535/linkin-park-use-new-marketing-techniques-to-connect-with-fans|títulu= Linkin Park Use New Marketing Techniques to Connect with Fans|apellíu= Gallu|nome= Phil|fecha= 15 de xunu de 2012|editorial= Billboard|idioma= inglés|fechaaccesu= 3 de xineru de 2015|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20141228064310/http://www.billboard.com/biz/articles/news/1093535/linkin-park-use-new-marketing-techniques-to-connect-with-fans|fechaarchivu= 28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Per otru llau, el coproductor Rick Rubin cuntó que reproduxera l'álbum pa xente a la que nun-y gustaba Linkin Park y que, aun así, esfrutar. Amás comentó que'l discu acabaría siendo queríu polos siguidores, que-y tomaría un tiempu a «la xente que-y gustará esto'l saber que-yos gusta» y qu'estos seríen aquellos «de mente abierta que crecieron cola banda».&lt;ref name=&quot;billboard drug&quot;/&gt;

====Reconocencies====
L'álbum recibió numberoses reconocencies y nominaciones en 2010 y 2011. La revista ''[[Kerrang!]]'' escoyó a ''A Thousand Suns'' como'l decimonovenu meyor álbum de 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.kerrang.com/blog/2010/12/kerrangs_top_20_albums_of_2010.html |títulu= Kerrang!'s Top 20 albums of 2010 |obra= [[Kerrang!]] |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20101226030014/http://www.kerrang.com/blog/2010/12/kerrangs_top_20_albums_of_2010.html |fechaarchivu= 26 d'avientu de 2010 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; Per otru llau, James Montgomery de MTV nomar el ventiavu meyor álbum de dichu añu, referir a él como «el discu de ''rock'' más ambiciosu del añu» y que nun se podía negar «l'escuru y trupu poder que tien».&lt;ref name=bestof /&gt; En 2011, nos [[MTV Video Music Awards Japan]], ''A Thousand Suns'' foi nomáu a meyor álbum del añu, ente que «The Catalyst» dir a meyor videu de grupu y a meyor videu de ''rock''.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cbennington.com/2011/05/linkin-park-nominated-for-mtv-video.html |títulu= Linkin Park nominated for MTV Video Music Aid Japan awards |autor= Bennington, Chester |fecha= 1 de mayu de 2011 |editorial= Blogue oficial de Chester Bennington |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El discu tamién recibió dos nominaciones a los [[Billboard Music Awards|''Billboard'' Music Awards]], les de meyor álbum de ''rock'' y meyor álbum alternativu; «Waiting for the End», pel so llau, foi nomada como meyor cantar alternativu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://abc7.com/archive/8143007/ |títulu= Billboard Music Awards 2011: Check out the nominees |autor= Lopez, Kristina |fecha= 20 de mayu de 2011 |obra= On the Red Carpet |editorial= ABC7 Eyewitness News |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; El so videu musical tuvo nomáu na categoría de meyores efeutos especiales nos [[MTV Video Music Awards 2011|MTV Video Music Awards]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mtv.com/ontv/vma/2011/best-special-effects/ |títulu=Best Special Effects Nominees |publisher=MTV Network |fechaaccesu=30 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; la banda ganó'l premiu al meyor grupu internacional de ''rock'' o música alternativa nos [[Premios Echo|premios ECHO]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/biz/articles/news/global/1178609/eminem-linkin-park-iz-win-german-echo-awards-brunu-mars-performs |títulu=Eminem, Linkin Park, 'IZ' Win German ECHO Awards, Bruno Mars Performs (Watch) |author=Spahr, Wolfgang |date=25 de marzu de 2011 |publicación=[[Billboard]] |publisher=Billboard.biz |fechaaccesu=30 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131101025124/http://www.billboard.com/biz/articles/news/global/1178609/eminem-linkin-park-iz-win-german-echo-awards-brunu-mars-performs |archivedate=1 de payares de 2013 }}&lt;/ref&gt; «Blackout» recibió una reconocencia al meyor cantar nun videoxuegu nos MTV Video Game Awards por apaecer en ''[[FIFA 11]]''.&lt;ref name=&quot;game&quot;/&gt; «Waiting for the End», amás, foi nomada a meyor cantar de ''rock'' y Linkin Park, a meyor grupu de ''rock'' nos [[Teen Choice Awards]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eonline.com/news/teen_choice_awards_nominees_announced/249838 |títulu=Teen Choice Awards Nominees Announced: It's a Harry Potter vs. Twilight Showdown! |author=Garvey, Marianne |date=29 de xunu de 2011 |work=[[Y!]] |publisher=[[NBCUniversal]] |fechaaccesu=30 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://popcrush.com/2011-teen-choice-award-winners/|títulu=2011 Teen Choice Award Winners|editorial= PopCrush|apellíu= Anderson|nome=Sara|idioma= inglés|fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014|fecha= 7 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Llista de cantares ==

{{Llista de cantares
|toes_escrites = Linkin Park&lt;ref name=&quot;Allmusic Review&quot;/&gt;
|title1 = The Requiem
|length1 = 2:01
|title2 = The Radiance
|note2 = presenta un discursu de [[Robert Oppenheimer]]
|length2 = 0:57
|title3 = [[Burning in the Skies]]
|length3 = 4:13
|title4 = Empty Spaces
|length4 = 0:18
|title5 = [[When They Come for Me]]
|length5 = 4:55
|title6 = Robot Boy
|length6 = 4:28
|title7 = Xornada Del Muertu |length7
 = 1:34
|title8 = [[Waiting for the End]]
|length8 = 3:51
|title9 = Blackout
|length9 = 4:39
|title10 = Wretches and Kings
|note10 = inclúi'l discursu de [[Mario Savio]] «Cuerpu y alma pa parar la máquina»
|length10 = 4:15
|title11 = Wisdom, Justice, and Love
|note11 = presenta un discursu de [[Martin Luther King]]
|length11 = 1:38
|title12 = [[Iridescent]]
|length12 = 4:56
|title13 = Fallout
|length13 = 1:23
|title14 = [[The Catalyst]]
|length14 = 5:39
|title15 = The Messenger
|length15 = 3:01
|duración_total = 47:48
}}
{{Llista de canciones
| títulu = Pista adicional de la edición de Best Buy&lt;ref name=&quot;best buy&quot;/&gt;
| despintar = si |
duración_total = 52:18
| title16 = The Catalyst (remezcla de «NoBraiN»)
| length16 = 4:22
}}
{{Llista de canciones
| títulu = Pistes adicionales de la edición xaponesa&lt;ref name=&quot;jap&quot;&gt;{{cita web|url= http://wmg.jp/artist/linkin_park/WPCR000013939.html|títulu= A THOUSAND SUNS / ア・サウザンド・サンズ|editorial= Warner Music|idioma= xaponés|fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://www.webcitation.org/67Lhp3pTD?url=http://wmg.jp/artist/linkin_park/WPCR000013939.html|fechaarchivu= 2 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;
| despintar = si |
duración_total = 52:46
| title16 = [[New Estrema]]
| note16 = En direutu nel Terra Vibe Park n'[[Atenes]] el 21 de xunetu de 2009
| length16 = 4:54
}}
{{Llista de canciones
| títulu = Pista adicional d'[[iTunes]] (versión de luxu)&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://itunes.apple.com/us/album/thousand-suns-deluxe-version/id590434066|títulu= A Thousand Suns (Deluxe Version)|editorial= iTunes|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
| despintar = si |
duración_total = 55:55
| title16 = [[Blackbirds]]
| note16 = Cantar de ''[[Linkin Park: 8 Bit Rebellion!|8-Bit Rebellion!]]''
| length16 = 3:21
| title17 = The Catalyst
| length17 = 4:43
| title18 = Waiting for the End
| length18 = 3:54
}}
{{Llista de canciones
| títulu = Pistes adicionales de la edición británica d'[[iTunes]]&lt;ref name=&quot;itunes&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.linkinpark.com/profilesblogsspecial-version-of-ats|títulu= Special version of ATS released in UK|editorial= Linkinpark.com|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014|fecha= 20 d'avientu de 2010|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20101223101905/http://www.linkinpark.com/profilesblogsspecial-version-of-ats|fechaarchivu= 23 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;{{#tag:ref|Toles pistes adicionales vienen de una grabación en direutu llevada a cabu en [[Madrid]], na [[Puerta d'Alcalá]], por cuenta de la ceremonia de los [[MTV Europe Music Awards 2010]].&lt;ref name=&quot;itunes&quot;/&gt;|group=nota}}
| despintar = si |
duración_total = 1:03:52
| title16 = New Estrema |
length16 = 4:35
| title17 = Waiting for the End
| length17 = 4:04
| title18 = [[Breaking the Habit]]
| length18 = 4:00
| title19 = The Catalyst
| length19 = 5:57
| title20 = [[In the End]]
| length20 = 3:48
| title21 = [[What I've Done]]
| length21 = 3:32
}}
{{Llista de canciones
| títulu = Pistes adicionales del DVD&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://mikeshinoda.com/2010/09/11/meeting-of-a-thousand-suns-a-story-behind-our-album/|títulu= Meeting Of A Thousand Suns: Behind Our Album|apellíu= Shinoda|nome= Mike|editorial= mikeshinoda.com|fecha= 11 de setiembre de 2010|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20140728081523/http://mikeshinoda.com/2010/09/11/meeting-of-a-thousand-suns-a-story-behind-our-album/|fechaarchivu= 28 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;
| despintar = si |
title1 = ''Meeting of A Thousand Suns''
| note1 = Rellátase cómo foi fechu l'álbum
| length1 = 29:46
}}
{{Llista de canciones
|títulu = Pistes adicionales de ''A Thousand Suns +'' (''Live from Madrid'')&lt;ref name=atsplus /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.musimundo.com/1817~musica/1827~rock-internacional/1832~heavy-rock/productu 37608~~C281613-Y342916-a-thousand-suns-cd--dvd|títulu= a thousand suns (cd + dvd)|editorial= Musimundo|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|despintar = si |total_length
= 70:04
|title1 = The Requiem
|length1 = 1:38
|title2 = Wretches and Kings
|length2 = 4:25
|title3 = [[Papercut]]
|length3 = 3:18
|title4 = [[New Estrema]]
|length4 = 4:31
|title5 = [[Faint]]
|length5 = 4:08
|title6 = Empty Spaces/When They Come for Me |length6
 = 5:31
|title7 = Waiting for the End
|length7 = 3:53
|title8 = Iridescent
|length8 = 5:02
|title9 = [[Numb (cantar de Linkin Park)|Numb]]
|length9 = 3:11
|title10 = The Radiance
|note10 = versión en pianu |length10
 = 1:50
|title11 = [[Breaking the Habit]]
|length11 = 3:59
|title12 = [[Shadow of the Day]]
|length12 = 5:15
|title13 = Fallout
|length13 = 1:25
|title14 = The Catalyst
|length14 = 6:10
|title15 = The Messenger
|length15 = 3:41
|title16 = [[In the End]]
|length16 = 3:29
|title17 = [[What I've Done]]
|length17 = 3:32
|title18 = [[Bleed It Out]]/[[A Place for My Head]]
|length18 = 5:06
}}

=== Conteníu adicional na versión de iTunes ===

La edición de luxu puesta a la venta al traviés d'[[iTunes]]. Inclúi, amás de ciertes pistes adicionales, una serie d'archivos [[multimedia]]:
*Venti fotografies de la banda nel estudiu.
*Un documental de trenta minutos alrodiu de cómo se fixo ''A Thousand Suns''.
*Visualizadores de Linkin Park.
*Un acertijo con un códigu secretu.
*El videu musical de «The Catalyst».
*«[[Blackbirds]]», un cantar presente nel so videoxuegu ''[[Linkin Park: 8 Bit Rebellion!]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-bonus-content|títulu= A Thousand Suns Bonus Content on iTunes|editorial= Linkinpark.com|fecha= 7 de setiembre de 2010|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100910225901/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-bonus-content|fechaarchivu= 10 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

== ''A Thousand Suns – Live Around the World'' ==

''A Thousand Suns – Live Around the World'' ye un [[álbum en direutu]] llanzáu en 2012 que contién versiones en direuto de diez de los cantares de ''A Thousand Suns''; estes temes fueron grabaos en delles ciudaes ente 2010 y 2011. Justin Farrar, del sitiu web Rhapsody, llamentó que «Robot Boy» nun s'atopara nel discu y comentó que pue que non se trate de material d'estadiu necesariamente, pero la tema de cuatro minutos ye per llueñe unu de los intentos más interesantes del grupu nel ''rock'' electrónicu con tintes de ''[[ambient]]''».&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.rhapsody.com/artist/linkin-park/album/a-thousand-suns-live-around-the-world|títulu= A Thousand Suns: Live Around The World (Explicit) |editorial= Rhapsody|apellíu= Farrar|nome= Justin|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Llista de temes ===

{{Llista de canciones
|títulu = ''A Thousand Suns – Live Around the World''&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/a-thousand-suns-live-around-the-world-mw0002484755|títulu= A Thousand Suns: Live Around The World|editorial= Allmusic|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|title1 = The Requiem
|note1 = en [[Londres]], en 2010
|length1 = 2:30
|title2 = [[Burning in the Skies]]
|note2 = en [[Hamburgo]], en 2011
|length2 = 4:12
|title3 = [[When They Come for Me]]
|note3 = en [[París]], en 2010
|length3 = 5:06
|title4 = Xornada Del Muertu |note4
= en [[Hamburgo]], en 2011
|length4 = 1:50
|title5 = [[Waiting for the End]]
|note5 = en [[Berlín]], en 2010
|length5 = 3:56
|title6 = Blackout
|note6 = en [[Hamburgo]], en 2011
|length6 = 4:34
|title7 = Wretches and Kings
|note7 = en [[Las Vegas]], en 2011
|length7 = 3:54
|title8 = [[Iridescent]]
|note8 = en [[París]], en 2010
|length8 = 4:58
|title9 = [[The Catalyst]]
|note9 = en [[París]], en 2010
|length9 = 5:54
|title10 = The Messenger
|note10 = en [[Las Vegas]], en 2011
|length10 = 3:53
}}

== Creitos ==

&lt;div style=&quot;font-size:90%; column-count:2&quot;&gt;
;Linkin Park
* [[Chester Bennington]]&amp;nbsp;– voz, lletres, [[guitarra rítmica]] («Iridescent»), percusión («When They Come for Me» y «Blackout»), sampler («Wretches and Kings»).
* [[Rob Bourdon]]&amp;nbsp;– [[batería (preséu)|batería]], [[Preséu de percusión|percusión]], coros.
* [[Brad Delson]]&amp;nbsp;– [[guitarra]], coros, [[tecláu electrónicu|teclaos]], percusión («When They Come for Me», «Blackout» y «The Catalyst»), guitarra acústica («The Messenger»)
* [[Joe Hahn]]&amp;nbsp;– ''[[turntablism]]'', coros, direutor creativu.
* [[Dave Farrell|Dave «Phoenix» Farrell]]&amp;nbsp;– [[baxu eléctricu|baxu]], coros, [[tecláu electrónicu|tecláu]] («Blackout»)
* [[Mike Shinoda]]&amp;nbsp;– voz, [[productor discográficu|producción]], [[inxenieru de soníu]], lletres, [[Pro Tools]], direutor creativu, [[guitarra líder]] («Burning in the Skies»), [[guitarra rítmica]] («Waiting for the End»), [[sintetizador]]es, [[pianu]].

;''[[Samples]]''
* [[Martin Luther King]]&amp;nbsp;– Discursu «Más allá de [[guerra de Vietnam|Vietnam]]: un tiempu pa romper el silenciu» («Wisdom, Justice, and Love»).
* [[Robert Oppenheimer]]&amp;nbsp;– entrevistáu&amp;nbsp;– («The Radiance»).
* [[Mario Savio]]&amp;nbsp;– Discursu «Cuerpu y alma pa parar la máquina»&amp;nbsp;– («Wretches and Kings»).

;Producción
* [[Rick Rubin]]&amp;nbsp;– productor.
* Mike Shinoda&amp;nbsp;– productor, [[inxenieru de soníu]], direutor creativu, [[Pro Tools]].
* [[Neal Avron]]&amp;nbsp;– [[amiestu de soníu|entemez]].
* Kymm Britton&amp;nbsp;– publicidá.
* Anton Brooks&amp;nbsp;– publicidá.
* Lindsay Chase&amp;nbsp;– coordinación de la producción.
* Brad Delson&amp;nbsp;– [[Pro Tools]].
* Ryan DeMarti&amp;nbsp;– coordinación de la producción, [[A&amp;R]].
* Nicolas Fournier&amp;nbsp;– asistente.
* Joe Hahn&amp;nbsp;– direutor creativu.
* Jerry Johnson&amp;nbsp;– téunicu de percusión.
* Tema Joseph&amp;nbsp;– [[A&amp;R]].
* Frank Maddocks&amp;nbsp;– direición artística, diseñu, direutor creativu.
* Ethan Mates&amp;nbsp;– inxenieru de soníu, [[Pro Tools]].
* [[Vlado Meller]]&amp;nbsp;– [[masterización]].
* Josh Newell&amp;nbsp;– inxenieru, [[Pro Tools]].
* Czeslaw «NoBraiN» Sakowski&amp;nbsp;– [[programación (música)|programación]].
* Mark Santangelo&amp;nbsp;– asistente
* Peter Standish&amp;nbsp;– [[mercadotecnia]]
* Josh Vanover&amp;nbsp;– portada, direutor creativu *
Ellen Wakayama&amp;nbsp;– direutora creativa.
* Tom Whalley&amp;nbsp;– [[A&amp;R]]
&lt;/div&gt;

Fonte: [[Allmusic]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/a-thousand-suns-mw0002023497/credits |títulu=A Thousand Suns - Credits|work=[[Allmusic]] |publisher=[[Rovi Corporation]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

== Posición nes llistes y certificaciones ==

&lt;div style=&quot;font-size:90%; column-count:2&quot;&gt;

=== Llistes ===

{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
!Llista (2010)
!Posición más alta
|-
|{{AUS}} ([[ARIA Charts]])&lt;ref name=&quot;ARIA Pos&quot;&gt;{{cita web |url=http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=australian-charts&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=australian-charts |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100920165022/http://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |archivedate=20 de setiembre de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{AUT}} ([[Ö3 Austria Top 40|Austria Albums Top 75]])&lt;ref name=&quot;austria&quot;&gt;{{cita web |url=http://austriancharts.at/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns&amp;nbsp;– austriancharts.at |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101015055708/http://austriancharts.at/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |archivedate=15 d'ochobre de 2010 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{BEL|FLA}} ([[Ultratop 50|Belgian Albums Chart]])&lt;ref name=&quot;bel&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.ultratop.be/nl/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=ultratop.be&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=ULTRATOP &amp; Hung Medien / hitparade.ch |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://www.webcitation.org/66LNyvZOn?url=http://www.ultratop.be/nl/showitem.asp?interpret=Linkin+Park |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|{{BEL|VAL}} ([[Ultratop 50|Belgian Albums Chart]])&lt;ref name=&quot;bel&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|4
|-
|{{CAN}} ([[Canadian Albums Chart]])&lt;ref name=&quot;can&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{DNK}} ([[Tracklisten|Danish Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://danishcharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a|títulu=Danish Albums Chart |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|{{FIN}} ([[Finland's Official List|Finnish Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Linkin Park: A Thousand Suns |url=http://www.ifpi.fi/tilastot/virallinen-llista/artistit/linkin+park/a+thousand+suns |language=finlandés |publisher=IFPI.fi |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|6
|-
|{{FRA}} ([[Syndicat National de l'Édition Phonographique|French Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Linkin Park dans les charts français |url=http://www.chartsinfrance.net/Linkin-Park/charts.html,p2 |language=francés |publisher=Chartsinfrance.net |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101009003901/http://www.chartsinfrance.net/Linkin-Park/charts.html |fechaarchivu=9 d'ochobre de 2010 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|4
|-
|{{ALE}} ([[Media Control Charts|German Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.kulturnews.de/knde/news.php?id=1337&amp;artist=Linkin%20Park |títulu=Linkin Park entern Platz 1 der Charts |publisher=kulturnews.de |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100924120426/http://kulturnews.de/knde/news.php?id=1337&amp;artist=Linkin%20Park |idioma=alemán |fechaarchivu=24 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{GRE}} ([[Greek Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://greekcharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=greekcharts.com&amp;nbsp;– Greek charts portal |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121017165915/http://greekcharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |fechaarchivu=17 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|{{HUN}} ([[Mahasz|Hungarian Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mahasz.hu/?menu=slagerlistak&amp;menu2=archivum&amp;llista=top40&amp;ev=2010&amp;het=37&amp;submit_=Keres%Y9s|títulu=MAHASZ&amp;nbsp;– Magyar Hanglemezkiadók Szövetsége |publisher=mahasz.hu |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= húngaru}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|3
|-
|{{IRE}} ([[Irish Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chart-track.co.uk/index.jsp?c=p%2Fmusicvideo%2Fmusic%2Farchive%2Findex_test.jsp&amp;ct=240002&amp;arch=t&amp;lyr=2010&amp;year=2010&amp;week=37 |títulu=Top 75 Artist Album, Week Ending 16 September 2010 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|3
|-
|{{JAP}} ([[Oricon|Japanese Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.oricon.co.jp/prof/artist/259828/products/music/883463/1/ |títulu=ア・サウザンド・サンズ リンキン・パーク |publisher=[[Oricon]] Style |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= xaponés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|{{HOL}} ([[MegaCharts|Netherlands Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a|títulu=Dutch Albums Chart|publisher=Hung Medien / hitparade.ch|fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100929125620/http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin%20Park&amp;titel=A%20Thousand%20Suns&amp;cat=a|archivedate=29 de setiembre de 2010|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|7
|-
|{{NZ}} ([[Recording Industry Association of New Zealand|New Zealand Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://charts.org.nz/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=charts.org.nz&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{NOR}} ([[VG-llista|Norwegian Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://norwegiancharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=norwegiancharts.com&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67LcmEHrT?url=http://norwegiancharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park |fechaarchivu=2 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|4
|-
|{{POL}} ([[Związek Producentów Audiu Videu|ZPAV]])&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=607|títulu= CZESŁAW ŚPIEWA - DEBIUT|idioma= polacu|fechaaccesu= 30 d'avientu de 2014|editorial= ZPAV}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|{{PRT}} ([[Associação Fonográfica Portuguesa|Portuguese Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://portuguesecharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=portuguescharts.com&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67Lcn2HxB?url=http://portuguesecharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park |fechaarchivu=2 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{RUS}} ([[Russian Music Charts|Russian Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://lenta.ru/articles/2010/10/08/chart/ |títulu=Russia Top 25. Albums |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|3
|-
|{{ESP}} ([[Productores de Música d'España|Promusicae]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://spanishcharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=spanishcharts.com&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|3
|-
|{{SUE}} ([[Sverigetopplistan|Swedish Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://swedishcharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=swedishcharts.com&amp;nbsp;– Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67Lcqew1I?url=http://swedishcharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park |fechaarchivu=2 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|5
|-
|{{SUI}} ([[Swiss Music Charts|Swiss Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin+Park&amp;titel=A+Thousand+Suns&amp;cat=a |títulu=Linkin Park&amp;nbsp;– A Thousand Suns&amp;nbsp;– swisscharts.com |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100929125620/http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=Linkin%20Park&amp;titel=A%20Thousand%20Suns&amp;cat=a |archivedate=29 de setiembre de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{UK}} ([[UK Albums Chart]])&lt;ref name=&quot;ukchart&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|{{US}} ([[Billboard 200|''Billboard'' 200]])&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{US}} (''Billboard'' [[Top Alternative Albums]])&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{US}} (''Billboard'' [[Top Hard Rock Albums]])&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{US}} (''Billboard'' [[Top Rock Albums]])&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
|{{US}} (''Billboard'' [[Top Digital Albums]])&lt;ref name=&quot;allmusicawards&quot;/&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|}

=== Certificaciones ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
!País
!Asociación
![[Certificación de ventes discográfiques|Certificación]]
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{AUS}}
|[[Australian Recording Industry Association|ARIA]]
|Platín&lt;ref name=&quot;ariacert&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{AUT}}
|[[International Federation of the Phonographic Industry|IFPI]]
|Oru&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ifpi.at/?section=goldplatin |títulu=IFPI Austria&amp;nbsp;– Gold &amp; Platin |work=IFPI Austria |language=alemán |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{BRA}}
|[[Associação Brasileira dos Produtores de Discos|ABPD]]
| Oru&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://abpd.org.br/certificaos_interna.asp?sArtista=Linkin+Park&amp;tmidia=1 | publisher = [[Associação Brasileira dos Produtores de Discos]] | language = portugués | fechaaccesu = 28 d'avientu de 2014 | títulu = Certificaos - Linkin Park | archiveurl = https://web.archive.org/web/20131029202458/http://abpd.org.br/certificaos_interna.asp?sArtista=Linkin+Park&amp;tmidia=1 | archivedate = 29 d'ochobre de 2013 }}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{CAN}}
|[[Canadian Recording Industry Association|CRIA]]
|Platín&lt;ref name=&quot;Music Canada&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cria.ca/gold/0211_g.php |títulu=Gold &amp; Platinum Certification&amp;nbsp;– February 2011 |publisher=[[Canadian Recording Industry Association]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120407093617/http://www.cria.ca/gold/0211_g.php |fechaarchivu=7 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt; 
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{FIN}}
|ÄKT/IFPI
|Oru&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ifpi.fi/tilastot/kultalevyt/2010/ulkomaiset/albumit |títulu=IFPI Finland&amp;nbsp;– Gold &amp; Platin |work=IFPI Finland |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= finlandés}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|[[Oriente Próximu]]
|IFPI
|Oru&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.ifpi.org/content/section_news/mid_east_2010.html|títulu= IFPI Middle East Awards - 2010|editorial= IFPI|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131021203829/http://www.ifpi.org/content/section_news/mid_east_2010.html|fechaarchivu= 21 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{ALE}}
|[[Bundesverband Musikindustrie|BVMI]]
|3x Oru&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.musikindustrie.de/no_cache/gold_platin_datenbank/#topSearch|títulu= Gold-/Platin-Datenbank|editorial= Bundersvand Musikindustrie|idioma= alemán|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131202022835/http://www.musikindustrie.de/no_cache/gold_platin_datenbank/#topSearch|fechaarchivu= 2 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{IRE}}
|[[Irish Recorded Music Association|IRMA]]
|Oru&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.irishcharts.ie/awards/gold10.htm|títulu=2010 Certification Awards|editorial= Irish charts|idioma= inglés|fechaaccesu= 28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{ITA}}
|[[FIMI]]
|Oru&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.fimi.it/temp/cert_Gfk_week1912.pdf | publisher = [[Federation of the Italian Music Industry]] | language = italianu | fechaaccesu = 28 d'avientu de 2014 | títulu = Certificazione album fisici y digitali dalla settimana 1 del 2009 alla settimana 19 del 2012 | format = PDF | archiveurl = https://web.archive.org/web/20120616212553/http://www.fimi.it/temp/cert_Gfk_week1912.pdf | archivedate = 16 de xunu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{JAP}}
|[[RIAJ]]
|Oru&lt;ref&gt;{{cita web | títulu=ゴールド等認定作品一覧　2010年9月 | url=http://www.riaj.or.jp/data/others/gold/201009.html | work=[[RIAJ]] | language=xaponés | date=10 d'ochobre de 2010 | fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101129035131/http://riaj.or.jp/data/others/gold/201009.html | fechaarchivu=29 de payares de 2010 }}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{RUS}}
|NFPP
|align=&quot;center&quot;|Platín&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://lenta.ru/articles/2011/02/05/chart/ |títulu=Имеющие уши|work=Lenta.ru |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= rusu}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{SUI}}
|IFPI
|Oro&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://swisscharts.com/awards.asp?year=2010 |títulu=The Official Swiss Charts and Music Community: Awards 2010 |work=swisscharts.com |publisher=Hung Medien |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{GBR}}
|[[British Phonographic Industry|BPI]]
|Oru&lt;ref name=&quot;UK cert&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.bpi.co.uk/certified-awards.aspx |títulu=Certified Awards Search |work=[[British Phonographic Industry|BPI]] |at=Search: Linkin Park |fechaaccesu=13 de setiembre de 2010|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot;|{{US}}
|[[Recording Industry Association of America|RIAA]]
|Oru&lt;ref name=&quot;RIAA&quot; /&gt;
|-
|}
&lt;/div&gt;

=== Llistes de fin d'añu ===

&lt;div style=&quot;font-size:90%; column-count:2&quot;&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Llista (2010)
! Posición
|-
|{{JAP}} (llista d'álbumes ''[[Oricon]]'')&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.oricon.co.jp/rank/ja/y/2010/p/5/ |títulu=アルバム 年間ランキング-ORICON STYLE ランキング |publisher=[[Oricon]] |language=xaponés |date=20 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|50
|-
|{{SUI}} ([[Swiss Music Charts|Swiss Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hitparade.ch/year.asp?key=2010 |títulu=2010 Year-End Charts |añu=2010 |publisher=[[Swiss Albums Chart]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot; |16
|-
|{{US}} ([[Billboard 200|''Billboard'' 200]])&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-billboard-200-albums |títulu=Top Billboard 200 2010 |publisher=[[Billboard]] |fecha=Avientu de 2010 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2015|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|53
|-
|{{US}} (''[[Billboard]]'' Alternative Albums)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-alternative-albums |títulu=2010 Top Alternative Albums |publisher=[[Billboard]] |date=December 2010 |fechaaccesu=25 d'avientu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101210035758/http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-alternative-albums |fechaarchivu=10 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|5
|-
|{{US}} (''[[Billboard]]'' Rock Albums)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-rock-albums |títulu=2010 Top Rock Albums |publisher=[[Billboard]] |date=Avientu de 2010 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101210035702/http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-rock-albums |fechaarchivu=10 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|7
|-
|{{USA}} (''[[Billboard]]'' Hard Rock Albums)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-hard-rock-albums |títulu=2010 Top Hard Rock Albums |publisher=[[Billboard]] |date=Avientu de 2010 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101210035807/http://www.billboard.com/charts/year-end/2010/top-hard-rock-albums |fechaarchivu=10 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Llista (2011)
! Posición
|-
|{{SUI}} ([[Swiss Music Charts|Swiss Albums Chart]])&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hitparade.ch/year.asp?key=2011 |títulu=2011 Year End Charts |publisher=[[Swiss Albums Chart]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot; |86
|-
|{{US}} ([[Billboard 200|''Billboard'' 200]])&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-billboard-200-albums |títulu=Top Billboard 200 2011 |publisher=[[Billboard]] |date=Avientu de 2011 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2015|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|107
|-
|{{US}} (''[[Billboard]]'' Alternative Albums)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-alternative-albums?begin=11&amp;order=position |títulu=2011 Top Alternative Albums |publisher=[[Billboard]] |date=avientu de 2011 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130630213203/http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-alternative-albums?begin=11&amp;order=position |fechaarchivu=30 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|12
|-
|{{US}} (''[[Billboard]]'' Rock Albums)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-rock-albums?begin=11&amp;order=position |títulu=2011 Top Rock Albums |publisher=[[Billboard]] |date=Avientu de 2011 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130623043855/http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-rock-albums?begin=11&amp;order=position |fechaarchivu=23 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|15
|-
|{{US}} (''[[Billboard]]'' Hard Rock Albums)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-hard-rock-albums |títulu=2011 Top Hard Rock Albums |publisher=[[Billboard]] |date=avientu de 2011 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130704061754/http://www.billboard.com/charts/year-end/2011/top-hard-rock-albums |fechaarchivu=4 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|3
|-
|}
&lt;/div&gt;

=== Senciellos ===
{| {{tablaguapa}}
|-
!rowspan=&quot;2&quot;|Añu
!rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:14em;&quot;|Cantar
!colspan=&quot;20&quot;|Máxima posición nes llistes
|-
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|&lt;sup&gt;[[Billboard Hot 100|US]]&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Alternative Songs|US&lt;br /&gt;Alt.]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot; /&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Rock Songs|US&lt;br /&gt;Rock]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot; /&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[ARIA Charts|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;AUS&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[RIANZ|NZL]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;NZL&quot;&gt;{{cita web
| url=http://charts.org.nz/search.asp?search=Linkin+Park&amp;cat=s
| títulu=New Zealand Singles Chart
| publisher=charts.org.nz
| fechaaccesu=29 d'avientu de 2014
|idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[UK Singles Chart|UK]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;UK&quot;&gt;{{cita web
 |url = http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=172
 |títulu = British Album Chart
 |publisher = Chart Stats
 |fechaaccesu = 29 d'avientu de 2014
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20101006011255/http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=172
 |fechaarchivu = 6 d'ochobre de 2010
}}&lt;/ref&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[UK Singles Chart|UK &lt;br/ &gt;Rock]]&lt;br/&gt;&lt;ref name=&quot;linkinparkukrock&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.officialcharts.com/archive-chart/_/10/2010/|títulu=2012 Top 40 Rock &amp; Metal Singles Archive|publisher=[[Official Charts Company]]|fechaaccesu=29 d'avientu de 2014|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131014135454/http://www.officialcharts.com/archive-chart/_/10/2010/|fechaarchivu=14 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Ö3 Austria Top 40|AUT]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;AUT&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Ultratop 50|BEL &lt;br/ &gt;(FL)]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;BEL&quot; /&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Ultratop 50|BEL &lt;br/ &gt;(VA)]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;Belgian Singles Chart Wallonia&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.ultratop.be/fr/search.asp?search=linkin+park&amp;cat=s|títulu=Belgian Singles Chart|publisher=ultratop.be|fechaaccesu=29 d'avientu de 2014|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Finland's Official List|FIN]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;FIN&quot;&gt;{{cita web
 |url = http://finnishcharts.com/search.asp?search=linkin+park&amp;cat=s
 |títulu = Finnish Singles Chart
 |publisher = finnishcharts.com
 |fechaaccesu = 29 d'avientu de 2014
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://www.webcitation.org/67LhVM4Ry?url=http://finnishcharts.com/search.asp?search=linkin+park
 |fechaarchivu = 2 de mayu de 2012
}}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Syndicat National de l'Édition Phonographique|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;FRA&quot;&gt;{{cita web
 |url = http://lescharts.com/search.asp?search=Linkin+Park&amp;cat=s
 |títulu = French Singles Chart
 |publisher = lescharts.com
 |fechaaccesu = 29 d'avientu de 2014
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://www.webcitation.org/65y6yeYiy?url=http://lescharts.com/search.asp?search=Linkin+Park
 |fechaarchivu = 22 de febreru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Media Control Charts|GER]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;GER&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Federation of the Italian Music Industry|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;ITA&quot;&gt;{{cita web
| url=http://italiancharts.com/search.asp?search=Linkin+Park&amp;cat=s
| títulu=Italian Singles Chart
| publisher=italiancharts.com
| fechaaccesu=29 d'avientu de 2014
|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Irish Singles Chart|IRL]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;IRL&quot;&gt;{{cita web
| url=http://www.irishcharts.ie/search/placement
| títulu=Irish Singles Chart
| publisher=The Irish Charts
| fechaaccesu=29 d'avientu de 2014
|idioma = inglés }}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Dutch Top 40|NLD]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;NLD&quot;&gt;{{cita web
| url=http://www.top40.nl/top40-artiesten/linkin-park
| títulu=Dutch Top 40
| publisher=Dutch Top 40
| fechaaccesu=29 d'avientu de 2014
|idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Portugal|POR]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;POR&quot;&gt;{{cita web
| url=http://acharts.us/portugal_singles_top_50
| títulu=Portugal Singles Chart
| publisher=Acharts.us
| fechaaccesu=29 d'avientu de 2014
|idioma= inglés }}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Sverigetopplistan|SWE]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;SVE&quot;&gt;{{cita web
 |url = http://swedishcharts.com/search.asp?search=Linkin+Park&amp;cat=s
 |títulu = Swedish Singles Chart
 |publisher = swedishcharts.com
 |fechaaccesu = 29 d'avientu de 2014
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://www.webcitation.org/65eBcYjI0?url=http://swedishcharts.com/search.asp?search=Linkin+Park
 |fechaarchivu = 22 de febreru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Swiss Music Charts|SWI]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;SVI&quot;&gt;{{cita web
| url=http://hitparade.ch/search.asp?search=Linkin+Park&amp;cat=s
| títulu=Swiss Singles Chart
| publisher=Die Offizielle Schweizer Hitparade
| fechaaccesu=29 d'avientu de 2014
|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|2010
|«[[The Catalyst]]» &lt;small&gt;([[RIAA|Oru]])&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;RIAA&quot;/&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 27
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 33
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 27
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 40
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 18
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 56
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 44
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 11
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 95
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 27
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 31
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 29
|-
|«[[Waiting for the End]]» &lt;small&gt;([[RIAA|Oru]])&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;RIAA&quot;/&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 42
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 2
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 90
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 3
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 34
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 70
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 29
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 26
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 58
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|2011
|«[[Burning in the Skies]]»
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 16
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 35
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 43
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 35
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 41
|-
|«[[Iridescent]]»
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 81
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 19
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 29
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 39
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 93
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 2
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 52
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 70
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 46
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 69
|}

=== Otros cantares nes llistes ===

{| {{tablaguapa}}
|-
!rowspan=&quot;2&quot;|Añu
!rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:14em;&quot;|Cantar
!colspan=&quot;20&quot;|Posición más alta
|-
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|&lt;sup&gt;[[Billboard Hot 100|US]]&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Alternative Songs|US&lt;br /&gt;Alt.]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot; /&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Rock Songs|US&lt;br /&gt;Rock]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;US&quot; /&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[ARIA Charts|AUS]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;AUS&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[RIANZ|NZL]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;NZL&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[UK Singles Chart|UK]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;UK&quot;/&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[UK Singles Chart|UK &lt;br/ &gt;Rock]]&lt;br/&gt;&lt;ref name=&quot;linkinparkukrock&quot;/&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Ö3 Austria Top 40|AUT]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;AUT&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Ultratop 50|BEL &lt;br/ &gt;(FL)]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;BEL&quot; /&gt;
!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Ultratop 50|BEL &lt;br/ &gt;(VA)]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;Belgian Singles Chart Wallonia&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Finland's Official List|FIN]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;FIN&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Syndicat National de l'Édition Phonographique|FRA]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;FRA&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Media Control Charts|GER]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;GER&quot; /&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Federation of the Italian Music Industry|ITA]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;ITA&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Irish Singles Chart|IRL]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;IRL&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Dutch Top 40|NLD]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;NLD&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Portugal|POR]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;POR&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Sverigetopplistan|SWE]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;SVE&quot;/&gt;

!style=&quot;width:3em;font-size:80%&quot;|[[Swiss Music Charts|SWI]]&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;SVI&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|2010
|«[[Blackbirds]]»
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 21
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
|-
|«[[Blackout (cantar de Linkin Park)|Blackout]]»
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 28
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
| style=&quot;text-align:center;&quot;| —
|}

== Llanzamientos ==

{|{{tablaguapa}}
! Rexón
! Fecha
!Formatu
|-

|{{HUN}}&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cdpince.hu/index.php?view=product%3B1762671 |títulu=A Thousand Suns&amp;nbsp;– Linkin Park |publisher=CD Pince |fechaaccesu=29 d'avientu de 2014 |idioma=húngaru |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101030081817/http://cdpince.hu/index.php?view=product%3B1762671 |fechaarchivu=30 d'ochobre de 2010 }}&lt;/ref&gt;
|9 de setiembre de 2010
|rowspan=&quot;5&quot;| [[CD]], [[Descarga dixital]], [[DVD]], [[discu de vinilu|LP]], Edición especial «Gunpla»&lt;small&gt;(en Xapón)&lt;/small&gt;
|-
|{{ALE}} &lt;br /&gt;{{AUT}} &lt;br /&gt;{{SUI}}&lt;ref name=&quot;adam&quot;/&gt;
|10 de setiembre de 2010
|-
|{{POL}}&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.empik.com/a-thousand-suns-linkin-park%2Cprod58592789%2Cmuzyka-p|títulu= A Thousand Suns|editorial= empik.com|idioma= polacu|fechaaccesu= 29 d'avientu de 2014|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100903143325/http://www.empik.com/a-thousand-suns-linkin-park%2Cprod58592789%2Cmuzyka-p|fechaarchivu= 3 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
|13 de setiembre de 2010
|-
|{{USA}}&lt;ref name=&quot;mike&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sitiu oficial&quot;/&gt;
|14 de setiembre de 2010
|-
|{{JAP}}&lt;ref name=&quot;jap&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://wmg.jp/artist/linkin_park/WPZR000030375.html |títulu=A Thousand Suns (Special Edition) by Linkin Park |publisher=Warner Music Japan |fechaaccesu=29 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67Lhqqyi5?url=http://wmg.jp/artist/linkin_park/WPZR000030375.html |fechaarchivu=2 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wmg.jp/artist/linkin_park/WPZR000030377.html |títulu=A Thousand Suns (Gunpla 30th Edition) by Linkin Park |publisher=Warner Music Japan |fechaaccesu=29 d'avientu de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67LhsNh3T?url=http://wmg.jp/artist/linkin_park/WPZR000030377.html |fechaarchivu=2 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
|15 de setiembre de 2010 &lt;br/ &gt;29 de setiembre de 2010 &lt;br /&gt;24 de payares de 2010
|-
|}

== Referencies ==
;Notes
{{llistaref|grupu=&quot;nota&quot;}}
;Cites
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==

*[https://web.archive.org/web/20150309175903/http://www.linkinpark.com/releases/linkin_park/a_thousand_suns ''A Thousand Suns''] nel sitiu oficial de Linkin Park.


{{Tradubot|A Thousand Suns}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Álbumes de 2010]]
[[Categoría:Álbumes de Linkin Park]]</text>
      <sha1>976053c7dnz745i3tm7zncyuebhc8dc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abraham Olano</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167239</id>
    <revision>
      <id>3703302</id>
      <parentid>3682207</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:22:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibióse =&gt; exhibióse</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179411" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Abraham Olano Pumar''' {{nym}} ye un [[ciclismu|ciclista]] [[España|español]], que compitió profesionalmente ente 1992 y 2002. Foi [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|campeón del mundu]] tantu en [[Campeonatu Mundial de Ciclismu#Palmarés de la prueba en ruta élite masculina|ruta]] (1995) como en [[Campeonatu Mundial de Ciclismu#Palmarés de probar contrarreló élite masculina|contrarreló]] (1998), y el primer ciclista masculín de la historia en llogralo (enantes consiguir la ciclista [[Jeannie Longo]] en 1995). Foi direutor téunicu de la [[Vuelta ciclista a España|Vuelta a España]] hasta xunetu de 2013.

Destacó nes [[Grandes Vueltes]]: ganó una [[Vuelta a España 1998|Vuelta a España (1998)]] y foi segundu n'otra ([[Vuelta a España 1995|1995]]), xubió dos veces al podiu del [[Giro d'Italia]] ([[Giro d'Italia 1996|1996]] y [[Giro d'Italia 2001|2001]]) y clasificóse tres veces ente los diez primeros del [[Tour de Francia]] (con un cuartu llugar como meyor puestu, en [[Tour de Francia 1997|1997]]). En total llogró seis victories d'etapa na Vuelta y una nel Tour, toes elles na modalidá [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]].

Olano foi tamién doble [[Campeonatu d'España de ciclismu en ruta Campeón d'España]] tantu en [[Campeonatu d'España de ciclismu en ruta|ruta]] como en [[Campeonatu d'España de ciclismu contrarreló|contrarreló]] ([[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1994|1994]]), [[medaya de plata]] [[Xuegos Olímpicos|olímpica]] en contrarreló ([[Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|Atlanta 1996]]) y ganador de delles vueltes per etapes d'una selmana, destacando ente elles el [[Tour de Romandía]] (1996) y la [[Tirrenu Adriáticu]] (2000).

== Biografía ==

=== Entamos nel ciclismu ===
Terceru de seis hermanos, el so padre fuera ciclista aficionáu y montaba bicicletes con pieces vieyes de distinta procedencia. Foi gracies a ello que magar les estrechures económiques, el pequeñu Abraham pudo tener la so primer bicicleta a los nueve años al dexar -y la suya el so hermanu Jon, a quien yá-y resultaba pequeña: una ''Emporium'' de color azul claru.&lt;ref name=&quot;Biografía de Olano&quot;&gt;{{cita web |autor = Julen y Edurne
 |url = http://usuarios.lycos.es/julen_edurne/abraham.htm |títulu=Biografía de Olano
 |fechaaccesu = 24 de setiembre de 2009
 |editorial = lycos.es |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091028052143/http://usuarios.lycos.es/julen_edurne/abraham.htm |fechaarchivu=28 d'ochobre de 2009
}}&lt;/ref&gt;

En 1981, cuando tenía 11 años, apostar en [[Tolosa (Guipúzcoa)|Tolosa]], cerca de la so llocalidá natal, el [[Campeonatu Mundial de ciclocrós]]: quedó impresionáu pola cara de sufrimientu d'un ciclista [[Suiza|suizu]] mientres la prueba. Esta esperiencia animar a apuntase na Escuela de Ciclismu Oria (n'[[eusquera]] y oficialmente: Oriako Txirrindularitza Eskola) de Tolosa, ensin consulta-y lo a los padres. Olano allegaba na so bici a les clases de la ''[[ikastola]]'' Laskorain de Tolosa (a tres quilómetros de la so casa), escorriendo (y n'ocasiones superando) al autobús.&lt;ref name=&quot;Biografía de Olano&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.buscavidas.com/cgi-bin/xdoc20/media/media.pl?ref=100990 |títulu=Biografíes/Ciclismu/Olano
 |fechaaccesu = 6 d'agostu de 2009
 |editorial = buscavidas.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100115104127/http://www.buscavidas.com/cgi-bin/xdoc20/media/media.pl?ref=100990 |fechaarchivu=15 de xineru de 2010
}}&lt;/ref&gt;

La rellación de Olano cola escuela nun foi bona, por cuenta d'una [[dislexa]] tardíamente diagnosticada y mal tratada. Esta circunstancia produció-y un alloñamientu de la llectura, a la que s'aficionaría más palantre, na so edá adulta.&lt;ref name=&quot;Nació una estrella&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ruiz
Cabestany, Peio
|url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/10/15/7dias/68091.html
|títulu=Nació una estrella |fechaaccesu=24
d'ochobre de 2009
|fecha=15 d'ochobre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;

=== Categoríes inferiores ===

==== D'esquil a júnior ====
Nes files de la Escuela de Ciclismu Oria, dirixida pol mecánicu y restaurador de bicicleta Tomás Ayerza,&lt;ref name=&quot;Una vida ente ayalgues de dos ruedes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Enraigono,
Y.
|url=http://www.diariovasco.com/20090211/gipuzkoa/vida-ente-ayalgues-ruedes-20090211.html
|títulu=Una vida ente ayalgues de dos ruedes
|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009
|fecha=11 de febreru de 2009
|periódicu=[[El Diario Vasco]]}}&lt;/ref&gt; Olano destacó dende los sos entamos n'escueles (alevina ya infantil, de dos años cada categoría). Asina, yá nel so primer añu, 1981, foi campeón de Guipúzcoa alevín, y en 1982 repitió como campeón esquil guipuzcoanu, ente otros trunfos mientres los sos cuatro años nel club.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot;&gt;{{cita web |url=http://archivo.marca.com/ciclismo/adios_olano/index.html
|títulu=Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada |fechaaccesu=5
d'agostu de 2009
|fecha=2002
|periódicu=[[Marca (periódicu)|Marca]]}}&lt;/ref&gt;

En 1982, cuando tenía apenes 12 años, asocedió un tráxicu sucesu que marcaría la vida de Olano: el so meyor amigu y compañeru del ciclismu Mikel Oiarzabal sumió'l 14 d'avientu cuando volvía en coche a casa nel coche d'un vecín, al pie del so hermanu Daniel y el so primu Andoni, por cuenta de la crecida del [[ríu Oria]] poles intenses agües. La busca enllargar mientres dellos díes, nos cualos Olano percorrió en solitariu la vera del ríu; finalmente topóse'l coche'l 28 d'avientu y los cuerpos d'Andoni (el 30) y Mikel (el 31). La murnia pola perda de Oiarzabal fizo que Olano pasara les hores en solitariu nuna cabaña construyida por él mesmu nel monte. Los hermanos Ezquerra, que teníen un taller d'arreglos pa bicis y motos, ayudaron a Olano a reincorporase adulces al ciclismu, onde a partir d'entós dedicó los sos trunfos al so amigu desapaecíu.&lt;ref name=&quot;Nació una estrella&quot;/&gt;

En 1985 y 1986, en categoría cadete, corrió nel equipu Txalaparta. En 1985 proclamóse campeón de Guipúzcoa de ciclocrós; nel so segundu añu, 1986, foi subcampeón d'España en dos modalidaes: quilómetru y velocidá.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt;

En 1987, na so primer temporada en categoría xuvenil (''júnior''), corrió nel equipu Gure Txokoa. Esi añu foi campeón d'Euskadi en tres modalidaes: Quilómetru, Velocidá y Persecución Olímpica; amás, foi terceru nel Campeonatu d'España de Persecución Olímpica.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt;

En 1988, na so segunda temporada ''júnior'', nes files del Incotel, foi campeón d'España en tres disciplines: Quilómetru, Velocidá y Persecución Olímpica (esta postrera xunto a Etxegoien, Pérez y Juárez).&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt;

Mientres el so pasu poles categoríes inferiores Olano, amás de pol so palmarés, destacó pola so fuercia y tesón nos entrenamientos.

==== Ciclismu amateur ====
Pasó al ciclismu aficionáu en [[1989]] col equipu Frinat-Cegasa, y esi mesmu añu foi subcampeón d'España en dos modalidaes: Quilómetru y Persecución Olímpica&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt; en categoría júnior. Nel viaxe a dichos campeonatos conoció a la que sería la so esposa y conseyera, Karmele Zubillaga.

En 1990 corrió nel equipu Seat ADO'92, integráu nel [[plan ADO]] y teniendo a la vista les pruebes de [[ciclismu en pista]] de los [[Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992]],&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt; nes que nun llegaría a participar.&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt;

En 1991, dexó'l [[Kaiku (equipu ciclista)|Kaiku]] y fichó pol equipu AVSA,&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt; pa poder tener asina mayor llibertá.&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt; Nel so nuevu equipu coincidió con [[Roberto Laiseka]].&lt;ref name=&quot;«Paecía que s'alimentaba de cansanciu», remembra Pedro Delgado&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Olabarri,
David S.
|url=http://www.elcorreodigital.com/vizcaya/prensa/20070110/deportes/parecia-alimentaba-cansanciu-remembra_20070110.html
|títulu=«Paecía que s'alimentaba de cansanciu», remembra Pedro Delgado |fechaaccesu=5
d'agostu de 2009
|fecha=10 de xineru de 2007
|periódicu=[[El Correo Español-El Pueblo Vasco|El Correo]]}}&lt;/ref&gt; Foi un añu esitosu pa Olano, yá que ganó'l Tour de Hainaut (onde, amás d'en la xeneral, imponer nel prólogu y la contrarreló de la 8ª etapa), el G. P. Cantabria, la Hendaya-Hernani, el G. P. Asteasu y la 5ª etapa de la [[Vuelta a Zamora]], amás de ser terceru nel Campeonatu d'Euskadi de Contrarreló por Equipos.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt;

Mientres el so pasu pol ciclismu amateur, y gracies a la so hores d'entrenamientu nel [[velódromu]], Olano convirtiérase nun competitivu contrarrelojista antes de pasar a profesionales.&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt;

=== Ciclismu profesional ===

==== Debú ====

===== 1992: dificultaes y primer victoria =====
Pasó a profesional nel añu 1992, roblando col equipu [[CHCS (equipu ciclista)|CHCS]] dempués de que los rumores sobre'l so pesu y les dificultaes que tenía pa faer frente a les etapes de monte fixeren echase tres a dellos direutores d'equipos profesionales que s'interesaren por él tres los sos trunfos nel ciclismu amateur.&lt;ref name=&quot;Biografía de Olano&quot; /&gt; Sicasí, l'equipu CHCS nun llegó a fructificar (no que foi calificáu como ''equipu pantasma''), nun recibiendo Olano sueldu dalgunu mientres los sos dos meses d'estancia na formación,&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www2.elmundolibro.com/papel/hemeroteca/1995/03/17/deportes/32595.html |títulu=Banesto ficha a Olano por trés temporaes
|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009
|fecha=17 de marzu de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}} |2=http://www2.elmundolibro.com/papel/hemeroteca/1995/03/17/deportes/32595.html |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; teniendo que pagar él mesmu los sos gastos.&lt;ref name=&quot;Biografía de Olano&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt; Tres esti episodiu, la so novia Karmele (con quien se casaría dos años dempués) aportunó-y por que baxara el so pesu, perdiendo 15,5 [[quilogramu|quilogramos]] en cinco años. El llabor de sofitu de Karmele, xubiéndo-y la moral y faciéndo-y creer en sí mesmu, foi bien importante pa Olano nun momentu d'incertidume pal corredor vascu.&lt;ref name=&quot;Olano ruempe rellaciones con Banesto&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPAnA/BANESTO_/EQUIPO_CICLISTA/Olano/ruempe/rellación/Banesto/elpepidep/19981012elpepidep_4/Tes/ |títulu=Olano ruempe rellaciones con Banesto |fechaaccesu=26
de setiembre de 2009
|fecha=12 d'ochobre de 1998
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;

Cola temporada yá empecipiada, Olano tuvo que recalificarse como aficionáu, corriendo nel Gurelesa ([[Kaiku (equipu ciclista)|Kaiku]]) y ganando la [[Vuelta al Bidasoa]],&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt; una de les vueltes per etapes más importantes del calendariu amateur, na que tamién ganó la primer etapa. Les otres victories mientres la so torna al ciclismu aficionáu fueron la Prueba Lazkao, el G. P. Berriatua y la Prueba Loinaz.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt;

Esi importante trunfu fizo que [[Miguel Moreno (direutor ciclista)|Miguel Moreno]], direutor deportivu del equipu profesional [[Festina (equipu ciclista)|Lotus-Festina]], afitar nél y fichára-y para lo que restaba de temporada.&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot; /&gt; Esi mesmu añu ganó la [[Clásica de Ordizia]],&lt;ref name=&quot;Prueba Villafranca de Ordizia - Clasica de Ordizia: Palmarés&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://palmares.cyclingfever.com/main.html?_p=palmares&amp;id=266
|títulu=Prueba Villafranca de Ordizia - Clásica de Ordizia: Palmarés
|fechaaccesu=4 d'agostu de 2009
|editorial=cyclingfever.com}} |2=http://palmares.cyclingfever.com/main.html?_p=palmares&amp;id=266 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; carrera na que n'aguantando colos meyores nel monte (venciendo namái unos metros na última ascensión, volviendo enllazar na baxada) pudo imponese nos metros finales, llogrando asina la so primer victoria como profesional na so primer temporada. Amás, Olano ganó la clasificación de meter volantes na [[Euskal Bizikleta]] y la [[Clásica de San Sebastián]].&lt;ref name=&quot;Palmarés completu de Abraham Olano&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2108&amp;letraEle=o&amp;pagina=lstExciclistasC.asp
 |títulu = Palmarés completu de Abraham Olano
 |fechaaccesu = 6 d'agostu de 2009
 |editorial = Urtekaria |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071020090552/http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2108&amp;letraEle=o&amp;pagina=lstExciclistasC.asp |fechaarchivu=20 d'ochobre de 2007
}}&lt;/ref&gt;

===== 1993: aprendiendo nel CLAS =====
[[Ficheru:Toni ROMINGER.jpg|thumb|150px|[[Tony Rominger]], xefe de files del equipu y amigu de Olano, col maillot de 1993.]]
En 1993 pasó al equipu [[CLAS-Cajastur]], dirixíu por [[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]] y que tenía como xefe de files al suizu [[Tony Rominger]] (de quien Olano fadríase amigu),&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;CLAS - Cajastur 1993&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.sitiodeciclismo.net/ploegfiche.php?id=8795
|títulu=CLAS - Cajastur 1993
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|editorial=sitiodeciclismo.net}}&lt;/ref&gt; en decidiendo que nun siguiría nel so anterior equipu.&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/10/09/deportes/15626.html
|títulu=Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu
|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009
|fecha=9 d'ochobre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; Nuna temporada d'aprendizaxe (la so primer temporada completa como profesional), nun llogró victories d'etapa, anque sí s'impunxo na clasificación de metes volantes de la [[Vuelta al País Vascu]], nel so debú na ronda vasca,&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt; que ganó Rominger.&lt;ref name=&quot;Palmarés Vuelta al País Vascu&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.lostxirrindularis.com/displayarticle948.html
 |títulu = Palmarés Vuelta al País Vascu
 |fechaaccesu = 20 de payares de 2009
 |editorial = lostxirrindularis.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090415162304/http://www.lostxirrindularis.com/displayarticle948.html |fechaarchivu=15 d'abril de 2009
}}&lt;/ref&gt; El de Anoeta nun corrió la [[Vuelta ciclista a España 1993|Vuelta a España]] apostada pocos díes dempués,&lt;ref name=&quot;Los dosales definitivos de la Vuelta a España 1993&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/04/27/pagina-40/1267708/pdf.html
|títulu=Los dosales definitivos de la Vuelta a España 1993
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=27 d'abril de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; na que Rominger trunfó ganando la clasificación xeneral, el monte, la regularidá y tres etapes.&lt;ref name=&quot;Clasificaciones finales de la Vuelta a España 1993&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/05/17/pagina-41/1275200/pdf.html |títulu=Clasificaciones finales de la Vuelta a España 1993
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=17 de mayu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zülle pon mieu nel cuerpu de Rominger&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Durán,
Santi
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/05/17/pagina-38/1275197/pdf.html
|títulu=Zülle pon mieu nel cuerpu de Rominger
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=17 de mayu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;

Olano pela so parte, foi segundu na xeneral del [[Vuelta a Castiella y Lleón|Trofeo Castiella y Lleón]] (onde tamién llogró dellos bonos puestos en diverses etapes) y la Clásica de Zamudio, amás de ser segundu nel Campeonatu de Guipúzcoa de [[ciclocross]].&lt;ref name=&quot;Abraham Olano anuncia que se va retirar a la fin de la temporada&quot; /&gt; Coles mesmes, participó en dos importantes clásiques, dambes consideraes [[Monumentu (ciclismu)|monumentos del ciclismu]]: la [[Milán-Sanremo]] (la ''classicissima'') y la [[Liexa-Bastogne-Liexa]] (la clásica más antigua, na que Rominger foi segundu).&lt;ref name=&quot;Sorensen puede con Rominger&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Serviciu Especial

|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/04/19/pagina-43/1270969/pdf.html
|títulu=Sorensen puede con Rominger
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=19 d'abril de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;

Nesta temporada Olano debutó nuna [[Grandes vueltes|gran vuelta]] al correr el [[Tour de Francia 1993|Tour de Francia]]: en siendo 53ᵘ nel prólogu (a 40&quot; del ganador, Miguel Indurain), tuvo qu'abandonar na 2ª etapa de resultes d'una cayida.&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt; Esta circunstancia torgó a Olano participar na contrarreló por equipos de la 4ª etapa, na que se prevía que tuviera un papel importante por que'l CLAS llograra un bon tiempu de cara a la xeneral pal so xefe de files Tony Rominger.&lt;ref name=&quot;El CLAS quedar ensin Olano y Arsenio sigue en cayéndose&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/07/06/pagina-6/1278062/pdf.html

|títulu=El CLAS quedar ensin Olano y Arsenio sigue en cayéndose
|fechaaccesu=19 de payares de 2009
|fecha=6 de xunetu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; Ensin Olano nin [[Arsenio González]], l'equipu partió con siete corredores y tuvo una mala actuación na prueba, llegando namái los cinco ciclistes obligatorios nel bloque que marcó'l tiempu na llinia de meta, tres el desfallecimiento d'[[Iñaki Gastón]] y la pinchada de [[Federico Etxabe|Fede Etxabe]] (quien s'enfrentó al equipu por non esperalu); amás, la organización sumó un minutu extra al tiempu real marcáu pol CLAS como castigu por dase impulsos emburriando al sillín de quien tuviera qu'empecipiar el relevu.&lt;ref name=&quot;El Clas, penalizáu con un minutu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=V.
J.
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Clas/penalizáu/minutu/elpepidep/19930708elpepidep_3/Tes |títulu=El Clas, penalizáu con un minutu |fechaaccesu=19
de payares de 2009
|fecha=8 de xunetu de 1993
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Banesto salva'l test d'Avranches&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/07/08/pagina-2/1278520/pdf.html |títulu=Banesto salva'l test d'Avranches
|fechaaccesu=9 de payares de 2009
|fecha=8 de xunetu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Rominger y cuatro CLAS más, penalizaos&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/07/08/pagina-6/1278522/pdf.html

|títulu=Rominger y cuatro CLAS más, penalizaos
|fechaaccesu=19 de payares de 2009
|fecha=8 de xunetu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, Rominger terminó segundu na xeneral de la ronda gala, ganando tamién el maillot del monte y dos etapes.&lt;ref name=&quot;Clasificaciones finales del Tour de Francia 1993&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/07/26/pagina-14/1271654/pdf.html |títulu=Clasificaciones finales del Tour de Francia 1993
|fechaaccesu=19 de payares de 2009
|fecha=26 de xunetu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Un anunciáu desfile triunfal&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1993/07/26/pagina-4/1271644/pdf.html
|títulu=Un anunciáu desfile triunfal
|fechaaccesu=19 de payares de 2009
|fecha=26 de xunetu de 1993
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;

==== Eclosión nel Mapei ====
Pa 1994 l'equipu [[CLAS-Cajastur|CLAS]] nel que militaba (y pol qu'anovara por dos temporaes) integrar nel [[Mapei (equipu ciclista)|Mapei]],&lt;ref name=&quot;Biografíes/Ciclismu/Olano&quot; /&gt; pasando gran parte de la plantía del equipu asturianu (Olano y [[Tony Rominger]] incluyíos) al nuevu equipu resultante:&lt;ref name=&quot;El Clas trespasa los sos poderes al Mapei&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Quirós,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ROMINGER/_TONY/FERNaNDEZ/_JUAN_/CICLISMU/MAPEI-QUICK_STEP_/EQUIPO_CICLISTA/ITALIA/Clas/trespasa/poderes/Mapei/elpepidep/19931019elpepidep_11/Tes/ |títulu=El Clas trespasa los sos poderes al Mapei
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=19 d'ochobre de 1993
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; Mapei-CLAS esi primer añu, y Mapei-GB les otres dos temporaes que corrió na formación italiana.&lt;ref name=&quot;Equipos Abraham Olano Pumar&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.sitiodeciclismo.net/coureurploegfiche.php?coureurid=3074 |títulu=Equipo Abraham Olano Pumar
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|editorial=sitiodeciclismo.net}} |2=http://www.sitiodeciclismo.net/coureurploegfiche.php?coureurid=3074 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Mientres el so pasu pol equipu del patrón Giorgio Squinzi coincidió, amás de con Rominger, con destacaos clasicómanos como [[Johan Museeuw]], [[Tom Steels]], [[Andrea Tafi]] y [[Frank Vandenbroucke]].&lt;ref name=&quot;Mapei - GB 1996&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.sitiodeciclismo.net/ploegfiche.php?id=9666
|títulu=Mapei - GB 1996
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|editorial=sitiodeciclismo.net}}&lt;/ref&gt;

===== 1994: doble Campeón d'España y positivu per cafeína =====
En 1994 llogró dellos trunfos nos primeros meses, imponiéndose na [[Vuelta a Asturies]] (onde tamién ganó la segunda etapa, la contrarreló) y la [[Clásica de Alcobendas]] (en ganando al esprint a [[Alberto Leanizbarrutia]]),&lt;ref name=&quot;El corredor del Mapei-CLAS vence al sprint a Leanizbarrutia&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1994/05/30/deportes/717027.html

|títulu=El corredor del Mapei-CLAS vence al sprint a Leanizbarrutia
|fechaaccesu=4 d'agostu de 2009
|fecha=30 de mayu de 1994
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; amás de ser segundu nel [[G. P. Navarra]] (años dempués rebautizado n'honor a Indurain).&lt;ref name=&quot;Marino Alonso vence nel Troféu de Navarra&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1994/04/03/deportes/552319.html

|títulu=Marino Alonso vence nel Troféu de Navarra |fechaaccesu=18
d'agostu de 2009
|fecha=3 d'abril de 1994
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;

El so meyor momentu de la temporada llegó cuando se proclamó [[Campeonatu d'España de ciclismu en ruta Campeón d'España]] tantu en [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1994|ruta]] como en [[Campeonatu d'España de Ciclismu Contrarreló|contrarreló]], sumando un históricu doblete nunos campeonatos apostaos en [[Sabiñánigo]].&lt;ref name=&quot;Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu&quot; /&gt;

Esi añu corrió dos grandes vueltes. Na [[Vuelta a España 1994|Vuelta a España]] que ganó'l so xefe de files [[Tony Rominger]], y que foi la primera [[Grandes vueltes|gran vuelta]] que terminó, foi 20ᵘ na xeneral, destacando'l so tercer puestu na 20ª etapa, una contrarreló. En xunetu corrió'l [[Tour de Francia 1994|Tour de Francia]], realizando un emponderáu papel de gregariu pa Rominger hasta que'l suizu abandonó; Olano foi 30ᵘ na xeneral final na so primer llegada a la meta de [[París]].&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot; /&gt; Tamién foi 5ᵘ nel Campeonatu del Mundu Contrarreló, quedando a unos segundos del podiu.&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot; /&gt;

Olano ayudó al so compañeru Rominger na preparación del desafíu de bater el [[Récor de la hora]] por cuenta de la so esperiencia acumulada nel ciclismu en pista,&lt;ref name=&quot;Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu&quot;/&gt; retrasando'l so viaxe de novios en habiéndose casáu con Karmele.&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot; /&gt; El suizu llogró finalmente completar esi mesmu añu la so fazaña en dos causes (el 22 d'ochobre y el 5 de payares) nel [[velódromu]] de [[Burdeos]].&lt;ref name=&quot;Rominger destrona a Indurain&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Rominger/destrona/Indurain/elpepidep/19941023elpepidep_1/Tes |títulu=Rominger destrona a Indurain
|fechaaccesu=12 d'agostu de 2009
|fecha=23 d'ochobre de 1994
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El futuru ta equí&quot;&gt;{{cita web |autor=Arribas, Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/futuro/elpepidep/19941106elpepidep_3/Tes |títulu=El futuru ta equí |fechaaccesu=12
d'agostu de 2009
|fecha=6 de payares de 1994
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;

Na parte final de la temporada, sicasí, dio positivu por [[cafeína]] nun [[control antidopaxe]] realizáu na [[Volta a Cataluña]],&lt;ref name=&quot;Delfines con vocación de tiburones&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/01/02/deportes/19417.html

|títulu=Delfines con vocación de tiburones
|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009
|fecha=2 de xineru de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; siéndo-y retirada la victoria de la primer etapa (contrarreló) ya impuesta una sanción de tres meses, que sicasí nun alterió la so carrera deportiva una y bones el sucesu tuvo llugar nel últimu tramu de la temporada y la suspensión producir mientres los meses d'iviernu, nos que nun había carreres ciclistes.&lt;ref name=&quot;Echave, positivu de cafeína na Vuelta al País Vascu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=P.
V.
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/PAiS_VASCU/VUELTA_A EL_PAiS_VASCU/Echave/positivu/cafeina/Vuelta/Pais/Vascu/elpepidep/19950516elpepidep_8/Tes/ |títulu=Echave, positivu de cafeína na Vuelta al País Vascu
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=16 de mayu de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; La cafeína taba prohibida naquella dómina si entepasaba d'unos niveles (considerándose positivu y por tanto dopaxe); años dempués, en xineru de 2004 l'[[Axencia Mundial Antidopaxe|AMA]] borrar de la llista de sustances dopantes (prohibíes pa deportistes),&lt;ref name=&quot;La cafeína y l'exerciciu físicu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.feda.net/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=579&amp;Itemid=51
|títulu=La cafeína y l'exerciciu físicu |fechaaccesu=24
de setiembre de 2009
|fecha=[[9 de xineru]] de [[2008]]
|editorial=feda.net}}&lt;/ref&gt; dexando'l so usu llibre.&lt;ref name=&quot;The 2009 prohibited list International standard&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://deportelimpio.fundacionmiguelindurain.com/recursos/docs/ceimd/2009_Prohibited_List_ENG_Final_20_Sept_08.pdf
|títulu=The 2009 prohibited list International standard
|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009
|fecha=20 de setiembre de 2008
|editorial=Fundación Miguel Indurain}} |2=http://deportelimpio.fundacionmiguelindurain.com/recursos/docs/ceimd/2009_Prohibited_List_ENG_Final_20_Sept_08.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

===== 1995: Campeón del Mundu en ruta =====
En 1995, una quebra de [[clavícula]] de resultes d'una cayida mientres la disputa de la [[Volta a Cataluña]] obligó-y a permanecer paráu mientres un llargu periodu, polo que nun pudo participar nel [[Tour de Francia 1995|Tour de Francia]], la so gran ilusión esi añu.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu&quot; /&gt; El corredor guipuzcoanu centró entós los sos oxetivos a la parte final de la temporada: la Vuelta a España y los Campeonatos del Mundu. Olano podría participar na ronda española gracies a qu'aquel añu la Vuelta celebraríase en setiembre (en contraste con ediciones anteriores, apostaes n'abril),&lt;ref name=&quot;Los nomes de la Vuelta&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/04/deportes/63360.html

|títulu=Los nomes de la Vuelta |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=4 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; avagándo-y recuperase y preparar la carrera entrenándose nos [[Pirineos]] mientres el mes d'agostu.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu&quot; /&gt; La concentración pireniaca, realizada so les órdenes del doctor [[Michele Ferrari]],&lt;ref name=&quot;Olano toma'l mariellu a 53 per hora&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/toma/mariellu/53/hora/elpepidep/19950903elpepidep_24/Tes |títulu=Olano toma'l mariellu a 53 per hora |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=3 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; incluyó cuatro o cinco ascenso al [[Tourmalet]] y trés a [[Luz Ardiden]].&lt;ref name=&quot;Un respiru pa Juan Fernández&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/03/deportes/63564.html

|títulu=Un respiru pa Juan Fernández
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=3 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;

Na [[Vuelta a España 1995|Vuelta a España]] Olano ganó la etapa prólogu apostada en [[Zaragoza]] a una velocidá media de 53,5&amp;nbsp;km/h, imponiéndose a los corredores de la [[ONCE (equipu ciclista)|ONCE]] de [[Manolo Saiz]] (cuatro ciclistes ente los ocho primeros) y convirtiéndose asina nel primera líder de la carrera.&lt;ref name=&quot;Olano asalta al ONCE&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/03/deportes/63560.html

|títulu=Olano asalta al ONCE |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=3 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; En calteniéndose al frente na primer etapa,&lt;ref name=&quot;El pelotón practica'l autobloqueo&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/peloton/practica/autobloqueo/elpepidep/19950904elpepidep_10/Tes |títulu=El pelotón practica'l autobloqueo
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=4 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; na segunda dexó'l lideralgu dempués de que'l Mapei nun pudiera controlar una xornada na que l'ONCE foi protagonista pol so trabayu nes fugues.&lt;ref name=&quot;Olano: 'Yera meyor dexar el maillot'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Yera/meyor/dexar/maillot/elpepidep/19950905elpepidep_2/Tes |títulu=Olano: 'Yera meyor dexar el maillot'
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=5 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;L'ONCE xuega al espectáculu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ONCE/xuega/espectaculo/elpepidep/19950905elpepidep_1/Tes |títulu=L'ONCE xuega al espectáculu |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=5 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; Un día dempués [[Laurent Jalabert]] (ONCE) ganó la 3ᵉʳ etapa, con final nel altu del [[Naranco]], vistiéndose'l maillot mariellu de líder.&lt;ref name=&quot;Abrabam Olano funciona&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Abrabam/Olano/funciona/elpepidep/19950906elpepidep_1/Tes |títulu=Abrabam Olano funciona |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=6 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; El francés volvió ganar na 5ª etapa, aumentando la so ventaya na xeneral.&lt;ref name=&quot;L'ONCE sigue escribiendo'l guión&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ONCE/sigue/escribiendo/guión/elpepidep/19950908elpepidep_10/Tes |títulu=L'ONCE sigue escribiendo'l guión
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=8 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; Sicasí, un día dempués tantu Jalabert como'l restu de los sos compañeros del ONCE sufrieron una [[foria]] (achacada a los [[espagueti]]s a la [[boloñesa]] del hotel), al igual qu'otros ciclistes del pelotón; a [[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]], direutor del Mapei de Olano, nun se-y asocedió aprovechar esa circunstancia p'atacar y ganar tiempu.&lt;ref name=&quot;El pelotón cuerre aburuyáu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/peloton/cuerre/aburuyáu/elpepidep/19950909elpepidep_17/Tes |títulu=El pelotón cuerre aburuyáu |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=25 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; Olano ganó la contrarreló de [[Salamanca]], anque'l tiempu recuperáu na xeneral foi menor del esperáu de resultes d'una cayida que-y dexó a 6&quot; de recuperar el lideralgu, pero que sicasí non -y quitó de la victoria d'etapa.&lt;ref name=&quot;Esplosión Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Explosion/Olano/elpepidep/19950910elpepidep_30/Tes |títulu=Esplosión Olano
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=10 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nuevu xaque de Olano y positiva respuesta de Jalabert&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/10/deportes/64201.html

|títulu=Nuevu xaque de Olano y positiva respuesta de Jalabert
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=10 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; Sicasí, un día dempués Jalabert llogró una importante victoria d'etapa n'[[Ávila]], llegando a meta en solitariu y con una ventaya de más de cuatro minutos sobre'l pelotón; con cinco minutos de renta na xeneral sobre'l so más inmediatu persiguidor (Olano), la carrera quedó práuticamente sentenciada.&lt;ref name=&quot;«Nun vencí fácilmente, pero nun pasé munchos momentos malos». «En Avila gané la Vuelta; depués caltuvi»&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/26/deportes/66611.html

|títulu=«Nun vencí fácilmente, pero nun pasé munchos momentos malos». «N'Ávila gané la Vuelta; depués caltuvi»
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=26 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Jalabert aniquila la carrera&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Jalabert/aniquila/carrera/elpepidep/19950911elpepidep_51/Tes |títulu=Jalabert aniquila la carrera |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=11 de setiembre de 1995
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; En controlando a los sos rivales en [[Sierra Nevada (España)|Sierra Nevada]], Jalabert ganó dos etapes más (en [[Barcelona]] y Luz Ardiden), confirmando la so superioridá y aumentando la so ventaya na xeneral.&lt;ref name=&quot;Jalabert, l'inevitable&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Jalabert/inevitable/elpepidep/19950918elpepidep_1/Tes |títulu=Jalabert, l'inevitable |fechaaccesu=27
de payares de 2009

|fecha=18 de setiembre de 1995
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El pelotón rindir a Jalabert&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/peloton/rinde/Jalabert/elpepidep/19950921elpepidep_10/Tes |títulu=El pelotón rindir a Jalabert
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=26 de setiembre de 1995
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Olano ganó la contrarreló d'[[Alcalá de Henares]] apostada na penúltima xornada a una velocidá media de 50,3&amp;nbsp;km/h, aventayando en más de dos minutos a Jalabert, faciendo asina un plenu de victories nos trés etapes cronometraes.&lt;ref name=&quot;Olano, como Indurain&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Indurain/elpepidep/19950924elpepidep_21/Tes |títulu=Olano, como Indurain
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=24 de setiembre de 1995
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano refrenda'l so dominiu contra'l crono&quot;&gt;{{cita publicación |autor=

|url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/24/deportes/66332.html
|títulu=Olano refrenda'l so dominiu contra'l crono
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=24 de setiembre de 1995
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Finalmente Olano terminó la Vuelta segundu, a 4'&amp;nbsp;22&quot; del francés, xubiendo a un podiu final de [[Madrid]] acopáu pol equipu ONCE: Jalabert ganó la xeneral, el monte y los puntos, [[Johan Bruyneel]] ocupó'l tercer caxón y l'ONCE ganó la clasificación por equipos.&lt;ref name=&quot;Jalabert remata'l so gran añu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=

|url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/09/25/deportes/66434.html
|títulu=Jalabert remata'l so gran añu |fechaaccesu=27
de payares de 2009
|fecha=25 de setiembre de 1995
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Tres la so gran resultancia na Vuelta confirmábase como una estrella emerxente del pelotón, llegando amás en gran forma a los Campeonatos del Mundu de ciclismu que se celebraríen pocu dempués en [[Duitama]] ([[Colombia]]).

El miércoles 4 d'ochobre apostóse'l [[Campeonatu del Mundu de ciclismu|Campeonatu del Mundu de Ciclismu Contrarreló]], nel que Olano foi segundu, solo superáu en 49&quot; por [[Miguel Indurain]] (pentacampeón del [[Tour de Francia]] y ganador con una media de 46,481&amp;nbsp;km/h, magar que los favoritos encararon la crono con vientu en contra), xubiendo asina al podiu a recibir la medaya de plata de subcampeón del mundu contra'l crono. Diose la circunstancia de que tanto Indurain como Olano doblaron a los sos respeutivos predecesores coles mesmes. L'actuación del guipuzcoanu, qu'apenes pudiera aclimatase a la inusual altitú de la ciudá qu'allugaba la prueba, 2530 metros sobre'l nivel del mar,&lt;ref name=&quot;Duitama&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/173236/Duitama
|títulu=Duitama
|fechaaccesu=7 d'agostu de 2009
|editorial=''[[Enciclopedia Britannica]]''}}&lt;/ref&gt; valió-y los aponderamientos del propiu Indurain. Tres la gran resultancia collechada, Olano quixo estimar públicamente'l so esfuerciu a quien-y sofitaben dende la so dómina d'aficionáu.&lt;ref name=&quot;Indurain, oru Olano, plata&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/10/05/deportes/14819.html

|títulu=Indurain, oru Olano, plata |fechaaccesu=7
d'agostu de 2009
|fecha=5 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

El so gran momentu taba sicasí por llegar, una y bones el [[8 d'ochobre]] proclamóse [[Campeonatu del Mundu de ciclismu Campeón del Mundu de ciclismu en ruta]] al consiguir llegar en solitariu a la meta del duru trazáu colombianu (15 vueltes pa un percorríu total de 265,5 quilómetros) tres más de siete hores d'esfuerciu. En sufriendo en vueltes anteriores, y siendo xunto a Indurain unu de los dos corredores con llibertá en carrera según avanzara'l seleccionador español José Grande,&lt;ref name=&quot;José Grande: L'únicu oxetivu ye la victoria&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Durán,
Santi
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1995/10/08/pagina-40/1323876/pdf.html |títulu=José Grande: L'únicu oxetivu ye la victoria |fechaaccesu=2
d'agostu de 2010
|fecha=8 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; na última vuelta llanzó un ataque al grupu de favoritos (nel que diben ente otros Indurain, [[Marco Pantani]] y [[Mauro Gianetti]]) nel llanu previu a la xubida. La durez del ataque del guipuzcoanu y la presencia nel grupu del teóricu favoritu al títulu Indurain y la so decisión de nun saltar a por Olano pa realizar un llabor d'equipu controlando al restu de rivales dexáron-y faese con una ventaya que pudo caltener na dura xubida a El Cogollu, a pesar de los intentos nel grupu traseru del escalador Pantani por algamar. En coronando en solitariu a pesar d'unos calambres, llanzar nunos últimos quilómetros favorables escontra la llinia de meta, anque l'[[agua]] y la pinchada de la so rueda trasera a un quilómetru del final añedieron un tonu épicu a la so victoria, xubiendo lo más alto d'un podiu nel que-y acompañaron el so compatriota Indurain (segundu en imponiéndose nel esprint del grupu persiguidor) y Pantani. Esti importante trunfu, qu'amás de la [[medaya d'oru]] dába-y derechu a portar mientres un añu'l preciáu [[maillot arcu iris]] de campeón del mundu, significó la so consagración y convirtió-y, con 25 años, nel primer ciclista español en llograr el títulu mundial.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano da'l reblincón en namái mes y mediu&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Oru pa Olano y plata pa Indurain&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Oro/Olano/plata/Indurain/elpepidep/19951009elpepidep_24/Tes |títulu=Oro pa Olano y plata pa Indurain
|fechaaccesu=2 d'agostu de 2010
|fecha=9 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Xesta española en Colombia&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/INDURAIN/_MIGUEL/PANTANI/_MARCO_/CICLISTA/ITALIA/elpepidep/19951009elpepidep_23/Tes |títulu=Xesta española en Colombia |fechaaccesu=2
d'agostu de 2010
|fecha=9 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Xestu y xesta&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Nolla,
Santi
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1995/10/09/pagina-2/1323890/pdf.html
|títulu=Xesto y xesta
|fechaaccesu=2 d'agostu de 2010
|fecha=9 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano y Indurain fundir nun abrazu antes de xubir al podiu y emponderáronse mutuamente: Olano estimó especialmente'l llabor de Indurain,&lt;ref name=&quot;Olano: El trunfu débose-y a Indurain&quot;&gt;{{cita web |autor=Durán, Santi
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1995/10/09/pagina-47/1331738/pdf.html
|títulu=Olano: El trunfu débose-y a Indurain
|fechaaccesu=2 d'agostu de 2010
|fecha=9 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; ente que Indurain dixo que Olano mereciérase'l trunfu.&lt;ref name=&quot;Él tuvo que faer l'esfuerciu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Durán,
Santi
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1995/10/09/pagina-48/1331739/pdf.html
|títulu=Él tuvo que faer l'esfuerciu |fechaaccesu=2
d'agostu de 2010
|fecha=9 d'ochobre de 1995
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt;

Tres la so esitosa temporada, foi terceru na [[Bicicleta d'Oru]] d'esi añu, por detrás de Jalabert y Indurain, primeru y segundu respeutivamente.&lt;ref name=&quot;Contador, en 'Bicicleta d'Oru'&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Axencia EFE|EFE]]

|url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2007/11/28/ciclismo/1196254563.html
|títulu=Contador, en 'Bicicleta d'Oru'
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=28 de payares de 2007
|editorial=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt; Amás, consideró la posibilidá de camudase a [[Mónacu]], al igual que lu había fechu'l so compañeru d'equipu Rominger, poles ventayes fiscales qu'ufiertaba'l Principáu.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano: La nueva estrella del ciclismu fuxe de Facienda y vase a Mónaco&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/11/12/cronica/599788.html

|títulu=Abraham Olano: La nueva estrella del ciclismu fuxe de Facienda y vase a Mónaco
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=12 de payares de 1995
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Esa declaración d'intenciones llevó al departamentu de Facienda de la [[Diputación Foral de Guipúzcoa]] a proponer al corredor un alcuerdu sobre la cuantía de la retención a aplicar sobre'l sueldu de Olano en casu de que siguiera calteniendo la so residencia en [[Guipúzcoa]].&lt;ref name=&quot;El fiscu de Guipúzcoa va asesorar a Abraham Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.elmundodeportivo.es/EMD01/HEM/1995/11/09/MD19951109-044.pdf

|títulu=El fiscu de Guipúzcoa va asesorar a Abraham Olano
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=13 d'avientu de 1995
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Finalmente Olano aceptó la ufierta del direutor xeneral de la Facienda guipuzcoana, Víctor Bravo, que-y propunxera una retención del 35&amp;nbsp;%,&lt;ref name=&quot;L'ex direutor xeneral de la Facienda de Guipúzcoa alcordó rebaxes fiscales con artistes y deportistes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Aldapa,
Tomás
|url=http://www.elconfidencial.com/cache/2007/07/04/56_direutor_xeneral_facienda_guipuzcoa_acordo_rebaxes_fiscales_artistes.html
|títulu=L'ex direutor xeneral de la Facienda de Guipúzcoa alcordó rebaxes fiscales con artistes y deportistes
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=4 de xunetu de 2007
|editorial=''[[El Confidencial]]''}}&lt;/ref&gt; inferior a la vixente nel restu d'España (sacante [[Álava]], [[Vizcaya]] y [[Navarra]], qu'actuara de manera similar con Indurain,&lt;ref name=&quot;Navarra tamién s'atopa na rellación de paraísos fiscales&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1995/12/13/deportes/70909.html |títulu=Navarra tamién s'atopa na rellación de paraísos fiscales
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=4 de xunetu de 2007
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; y que como Guipúzcoa teníen tresferíes les competencies relatives a la fiscalidá, aplicando una menor presión fiscal).&lt;ref name=&quot;Deporte, paraísu fiscal&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Fernando López,
Luis
|url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2007/08/10/masdeporte/1186731795.html
|títulu=Deporte, paraísu fiscal
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=10 d'agostu de 2007
|editorial=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt;

Les sos bones resultancies fixeron que l'equipu español [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]], onde corría Indurain, afitar nél. [[José Miguel Echávarri]], patrón del Banesto, axuntar nun restorán guipuzcoanu col mesmu Olano y Karmele (la so muyer y representante). Estes conversaciones fueron afayaes pola prensa, llegando a publicar el diariu ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' que yá había alcuerdu verbal por que Olano corriera los trés próximes temporaes (1996, 1997 y 1998) nel Banesto.&lt;ref name=&quot;Banesto ficha a Olano por trés temporaes&quot;/&gt; La publicación na prensa d'estes informaciones rompió les negociaciones y Olano anovó finalmente por trés años col [[Mapei (equipu ciclista)|Mapei]].&lt;ref name=&quot;Acaba la velea y Olano va ser de Banesto&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca-paginas.elmundodeportivo.es/EMD01/HEM/1996/10/19/MD19961019-036.pdf
|títulu=Acaba la velea y Olano va ser de Banesto |fechaaccesu=26
de setiembre de 2009
|fecha=19 d'ochobre de 1996
|periódicu=[[Mundo Deportivo]]}}&lt;/ref&gt;

===== 1996: podiu en Giro y Olimpiaes =====
En 1996 llució'l [[maillot arcu iris]] de campeón del mundu, nuna esitosa temporada na que llograría evitar la llamada ''maldición del arcoíris''. El corredor vascu empecipió la preparación de la temporada con una concentración nel avientu anterior en [[Sudáfrica]], col doctor [[Michele Ferrari]]. Darréu treslladóse a [[Sierra Nevada (España)|Sierra Nevada]], onde realizó delles series d'entrenamientos xubiendo'l puertu [[Granada (España)|granadín]].&lt;ref name=&quot;Abraham Olano, el momentu del herederu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Abraham/Olano/momentu/herederu/elpepidep/19960513elpepidep_52/Tes |títulu=Abraham Olano, el momentu del herederu |fechaaccesu=4
d'agostu de 2009
|fecha=15 de mayu de 1996
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;

En mayu imponer nel [[Tour de Romandía]], prueba na qu'amás de la xeneral ganó les dos etapes contrarreló: el prólogu y la crono llarga.&lt;ref name=&quot;Olano gana'l Tour de Romandía y prepara el Giro&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/05/13/deportes/109102.html

|títulu=Olano gana'l Tour de Romandía y prepara el Giro |fechaaccesu=1
d'agostu de 2009
|fecha=13 de mayu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Mortirolo001.jpg|thumb|150px|El [[Mortirolo]], el duru puertu nel que Olano dexó la ''maglia rosa'' de líder del [[Giro d'Italia 1996|Giro]].]]
Darréu foi terceru nel [[Giro d'Italia 1996|Giro d'Italia]] apostáu ente mayu y xunu, nuna edición con empiezu n'[[Atenes]] y que, con una única etapa contrarreló y etapes d'altu monte na última selmana, nun presentaba un percorríu aparente pa les sos carauterístiques.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano, el momentu del herederu&quot; /&gt; Olano foi segundu na única contrarreló de la ronda italiana (a un segundu del ganador de la etapa, [[Yevgeni Berzin|Berzin]]) quedando na xeneral a un namái segundu del líder, [[Pavel Tonkov]],&lt;ref name=&quot;El cronómetru se confabula contra Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/cronometro/confabula/Olano/elpepidep/19960607elpepidep_23/Tes |títulu=El cronómetru se confabula contra Olano
|fechaaccesu=12 d'agostu de 2009
|fecha=7 de xunu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; y na siguiente etapa, con final nel puertu [[Dolomites|dolomíticu]] de [[Pasu Pordoi]], llogró algamar el lideralgu.&lt;ref name=&quot;Olano ver de rosa nel Pordoi&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/visti/rosa/Pordoi/elpepidep/19960608elpepidep_19/Tes |títulu=Olano ver de rosa nel Pordoi
|fechaaccesu=12 d'agostu de 2009
|fecha=8 de xunu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, na siguiente etapa (la última xornada de monte apostáu'l penúltimu día) perdió la ''malgia rosa'' nes dures ramples del míticu [[Mortirolo]], anque consiguió ser terceru na xeneral y xubir por tantu al podiu final de [[Milán]], xuntu al vencedor Tonkov y [[Enrico Zaina]].&lt;ref name=&quot;El Mortirolo da'l Giro a Tonkov&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Mortirolo/da/Giro/Tonkov/elpepidep/19960609elpepidep_30/Tes |títulu=El Mortirolo da'l Giro a Tonkov
|fechaaccesu=12 d'agostu de 2009
|fecha=9 de xunu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; ''[[La Gazzetta dello Sport]]'', organizadora del Giro, allabó a Olano pol so papel y la so intelixencia táctica nuna carrera na que debutaba, al empar que criticó al Mapei por non tar al altor del so xefe de files.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano llogra un enorme creitu n'Italia&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/06/10/deportes/117782.html

|títulu=Abraham Olano llogra un enorme creitu n'Italia |fechaaccesu=7
d'agostu de 2012
|fecha=10 de xunu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

El 23 de xunu foi [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1996|subcampeón d'España en ruta]], al facilitar el trunfu al so amigu y compañeru d'equipu [[Manuel Fernández Ginés]], quien llogró asina la mayor victoria de la so carrera profesional.&lt;ref name=&quot;Olano regala'l títulu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/06/24/deportes/121765.html

|títulu=Olano regala'l títulu |fechaaccesu=12
d'agostu de 2009
|fecha=24 de xunu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Poco dempués, en xunetu, Olano corrió'l [[Tour de Francia 1996|Tour de Francia]]. Nuna edición apoderada por [[Bjarne Riis]] ([[Telekom (equipu ciclista)|Telekom]]) y que guardó'l final del pentacampeón [[Miguel Indurain]] ([[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]]),&lt;ref name=&quot;Indurain amorrenta en 7 quilómetros&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/07/17/deportes/130632.html

|títulu=Indurain amorrenta en 7 quilómetros
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=17 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;«Bjarne Riis españóme»&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/07/17/deportes/130662.html

|títulu=«Bjarne Riis españóme»
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=17 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano y [[Tony Rominger]] yeren segundu y terceru na xeneral a falta d'una única etapa d'altu monte,&lt;ref name=&quot;Clasificaciones 16ª etapa: Agen-Lourdes-Hautacam, 199 km&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/07/17/deportes/130667.html |títulu=Clasificaciones 16ª etapa: Agen-Lourdes-Hautacam, 199 km
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=17 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano: &quot;Riis non yá taba fuerte, taba demasiáu fuerte&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Riis/solo/taba/fuerte/taba/demasiáu/fuerte/elpepidep/19960717elpepidep_22/Tes |títulu=Olano: &quot;Riis non yá taba fuerte, taba demasiáu fuerte&quot;
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=17 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; con final en [[Pamplona]].&lt;ref name=&quot;Una etapa especial&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ETAPA/ESPECIAL/elpepidep/19960717elpepidep_27/Tes |títulu=Una etapa especial
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=17 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, una decisión del equipu Mapei obligó a dos gregarios a atacar en contra de los intereses de los dos líderes nesa etapa,&lt;ref name=&quot;Abraham Olano&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita web |autor=De Mujika, Iñaki |url=http://www.loyolamedia.com/uploads/magazine/lm_magazine_62.pdf

|títulu=Abraham Olano
|páxines=3-5
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=mayu de 2008
|editorial=[[Herri Irratia]]}} |2=http://www.loyolamedia.com/uploads/magazine/lm_magazine_62.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; nuna nefasta maniobra del so direutor [[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]] que sacó a Olano y Rominger del podiu de los [[Avenida de los Campos Elíseos|Campos Elíseos]] de [[París]],&lt;ref name=&quot;Olano: &quot;Foi una contrarreló de trés contra ocho&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Foi//contrarreló/elpepidep/19960718elpepidep_17/Tes |títulu=Olano: &quot;Foi una contrarreló de trés contra ocho&quot;
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=18 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; en favor de [[Jan Ullrich]] (Telekom) y [[Richard Virenque]] ([[Festina (equipu ciclista)|Festina]]), segundu y terceru respeutivamente.&lt;ref name=&quot;Clasificaciones 17ª etapa: Argelès-Gazot-Pamplona, 262 km&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/07/18/deportes/131833.html |títulu=Clasificaciones 17ª etapa: Argelès-Gazot-Pamplona, 262 km
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009

|fecha=18 de xunetu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano, en siendo terceru na contrarreló de la penúltima etapa,&lt;ref name=&quot;Clasificaciones: 20ª etapa Tour de Francia 1996&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/07/21/deportes/132359.html |títulu=Clasificaciones: 20ª etapa Tour de Francia 1996
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=[[21 de xunetu]] de [[1996]]
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; terminó novenu na xeneral, ente que Rominger foi décimu.&lt;ref name=&quot;Clasificaciones: 21ª etapa&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/07/22/deportes/132465.html |títulu=Clasificaciones: 21ª etapa |fechaaccesu=13
d'agostu |fecha=22
de xunetu de 1996
|editorial=''[[l Mundu (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:LT-1996-50litų-XXVI Olympic Games-b.png|thumb|150px|Insinia de plata de los [[Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996]].]]
El 3 d'agostu llogró la [[medaya de plata]] na prueba de [[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|ruta contrarreló]] de los [[Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|Xuegos Olímpicos d'Atlanta]] tres una carrera na que foi de menos a más,&lt;ref name=&quot;Indurain: &quot;Camudaría la medaya pol Tour&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Piñol,
Ángels
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Indurain/Cambiaria/medaya/Tour/elpepidep/19960804elpepidep_1/Tes |títulu=Indurain: &quot;Camudaría la medaya pol Tour&quot;
|fechaaccesu=12 d'agostu de 2009
|fecha=4 d'agostu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; secundando nel podiu al so compatriota [[Miguel Indurain]], ganador de la prueba por 12&quot; (quien se desquitaba asina del so decepcionante Tour), y al británicu [[Chris Boardman]] (terceru).&lt;ref name=&quot;Vuelve'l Indurain más grande&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Vuelve/Indurain/grande/elpepidep/19960804elpepidep_23/Tes |títulu=Vuelve'l Indurain más grande |fechaaccesu=12
d'agostu de 2009
|fecha=4 d'agostu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Les medayes españoles d'Atlanta 1996&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.marca.com/jjoo/2008/estaticas/historia/medayes-espana-1996.html
|títulu=Les medayes españoles d'Atlanta 1996
|fechaaccesu=12 d'agostu de 2009

|editorial=''[[Marca (periódicu)|Marca]]''}}&lt;/ref&gt;

El corredor punxo fin a una llarga y esixente temporada ganando n'agostu la [[Vuelta a Galicia]].&lt;ref name=&quot;Zarru triunfal pa Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/08/17/deportes/150415.html

|títulu=Cierre triunfal pa Olano
|fechaaccesu=17 d'agostu de 2009
|fecha=17 d'agostu de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Exhibición de Olano, que gana la Vuelta a Galicia&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita publicación |autor=

|url=http://abc.mynewsonline.com/index.php?method=content&amp;ref=ABE199608170011&amp;links=OLANO&amp;title=Ciclismu%3A+Exhibici%F3n+de+Olano%2C+que+gana+la Vuelta+a+Galicia&amp;summary=+Abraham+Olano+logr%F3+con+respectu+a+los sos+principales+rivales%2C+en+una distancia+de+apenes+ocho+kil%F3metros%2C+una diferencia+de+cuasi+30+segundos%2C+consiguiendo+con+esta+demostraci%F3n+de+poder%EDo+alzase+con+el trunfu final+y+asoceder%2C+as%ED%2C+a+Miguel+Indur%Y1in%2C+anterior+vencedor+de+la carrera.+ |títulu=Exhibición de Olano, que gana la Vuelta a Galicia |fechaaccesu=17
d'agostu de 2009
|fecha=17 d'agostu de 1996
|editorial=''[[ABC (España)|ABC]]''}} |2=http://abc.mynewsonline.com/index.php?method=content&amp;ref=ABE199608170011&amp;links=OLANO&amp;title=Ciclismu%3A+Exhibici%F3n+de+Olano%2C+que+gana+la Vuelta+a+Galicia&amp;summary=+Abraham+Olano+logr%F3+con+respectu+a+los sos+principales+rivales%2C+en+una distancia+de+apenes+ocho+kil%F3metros%2C+una diferencia+de+cuasi+30+segundos%2C+consiguiendo+con+esta+demostraci%F3n+de+poder%EDo+alzase+con+el trunfu final+y+asoceder%2C+as%ED%2C+a+Miguel+Indur%Y1in%2C+anterior+vencedor+de+la carrera.+ |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; El ciclista vascu llogró imponese na ronda gallega gracies a la so victoria nel segundu sector de la última etapa, una curtia contrarreló de 7,8 quilómetros na que, con una velocidá media de 52&amp;nbsp;km/h, consiguió aventayar en 29&quot; al hasta entós líder Tchmil, ganando asina la xeneral con 5&quot; sobre'l rusu, consideráu'l ciclista más en forma de la carrera.&lt;ref name=&quot;Doble trunfo de Abraham Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Doble/trunfu/Abraham/Olano/elpepidep/19960817elpepidep_9/Tes |títulu=Doble trunfu de Abraham Olano
|fechaaccesu=17 d'agostu de 2009
|fecha=17 d'agostu de 1996
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Esi añu foi-y dada la [[Real Orde del Méritu Deportivu|Medaya d'Oru de la Real Orde del Méritu Deportivu]].&lt;ref name=&quot;Mito/Ciclismu/Olano/Palmarés&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.sportec.com/index/mito/ciclismo/olano/palmares.htm |títulu=Mito/Ciclismu/Olano/Palmarés
 |fechaaccesu = 4 d'agostu de 2009
 |editorial = sportec.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091126202622/http://www.sportec.com/index/mito/ciclismo/olano/palmares.htm |fechaarchivu=26 de payares de 2009
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Abraham Olano, ciclista, naz en Anoeta (Guipúzcoa) el 22 de xineru de 1970&quot;&gt;{{cita web |autor = Enciclopedia Auñamendi
 |url = http://www.euskonews.com/0285zbk/efem.html
 |títulu = Abraham Olano, ciclista, naz en Anoeta (Gipuzkoa) el 22 de xineru de 1970
 |fechaaccesu = 4 d'agostu de 2009
 |fecha = 21-28 de xineru de 2005
 |editorial = euskonews.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081015170900/http://www.euskonews.com/0285zbk/efem.html |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2008
}}&lt;/ref&gt;

==== Ésitos y tensiones nel Banesto ====
El 20 d'ochobre de 1996 anunció oficialmente qu'a partir de 1997 correría nel equipu [[España|español]] [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]], dirixíu polos [[Navarra|navarros]] [[José Miguel Echávarri]] y [[Eusebio Unzué]], dempués de llograr la operación el beneplácito de [[Giorgio Squinzi]], propietariu del [[Mapei (equipu ciclista)|Mapei]] col que Olano tenía dos años más de contratu.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano confirmó ayeri'l so fichaxe pol Banesto&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1996/10/21/deportes/174622.html

|títulu=Abraham Olano confirmó ayeri'l so fichaxe pol Banesto |fechaaccesu=26
de setiembre de 2009
|fecha=21 d'ochobre de 1996
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Nesti cambéu d'equipu llevar con él a [[Manuel Beltrán|Manolo Beltrán]], [[Manuel Fernández Ginés]] y [[Miguel Ángel Peña Cáceres|Miguel Ángel Peña]], los sos [[Gregariu (ciclismu)|gregarios]] d'enfotu.&lt;ref name=&quot;Mapei - GB 1996&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Banesto 1997&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.sitiodeciclismo.net/ploegfiche.php?id=9708 |títulu=Banesto 1997
|fechaaccesu=26 de setiembre de 2009
|editorial=sitiodeciclismo.net}}&lt;/ref&gt;

El fechu de que llegara pa la primer temporada tres l'adiós de [[Miguel Indurain]] (pentacampeón del [[Tour de Francia]] en [[1991]]-[[1995]]) fizo que bona parte de los medios de comunicación asitiáren-y la responsabilidá de ser l'herederu de Indurain, a pesar de que les carauterístiques como ciclista del [[Guipúzcoa|guipuzcoanu]] yeren distintos a les del [[Navarra|navarru]].

===== 1997: raspiando'l podiu del Tour =====
So les órdenes de los doctores [[Michele Ferrari|Ferrari]] y [[Iñaki Arratibel|Arratibel]] llevó alantre un ambiciosu plan pa perder pesu y poder tar asina colos meyores nes etapes de monte de la ''Grande Boucle'' d'esi añu. Dichu plan tenía como referencia a [[Bjarne Riis]] ([[Telekom (equipu ciclista)|Telekom]]), ganador de la última edición con namái 68&amp;nbsp;kg de pesu pal so 1,87&amp;nbsp;m d'altor (4&amp;nbsp;% de grasa) so la supervisión del doctor [[Luigi Cecchini]], anque ensin llegar al estremu del danés, una y bones l'oxetivu nel casu de Olano yera llegar al Tour con 66&amp;nbsp;kg pa los sos 1,82&amp;nbsp;m d'altor (6&amp;nbsp;% de grasa). Esti ambiciosu plan alterió les sos conductes d'alimentación y obligó-y a sacrificase, teniendo de salir a entrenar a la de comer y pasando fame; inclusive la so muyer, Karmele, tuvo que dexar tamién de comer dulces pa evitar tentaciones.&lt;ref name=&quot;Perfil de campeón/A entrenar ensin comer&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPAnA/Perfil/campeon/elpepidep/19970113elpepidep_13/Tes/ |títulu=Perfil de campeón/A entrenar ensin
comer |fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=13 de xineru de 1997
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

El 15 de febreru participó nes [[Seis Hores d'Euskadi]] de 1997, celebraes nel velódromu de Anoeta, enfrentándose nun duelu a cuatro pruebes al tamién contrarrelojista [[Chris Boardman]] con un empate (2-2) como resultancia final.&lt;ref name=&quot;Indurain: 'nunca viviera un homenaxe asina'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Isasa,
Xabier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1997/02/16/pagina-58/1358278/pdf.html
|títulu=Indurain: 'nunca viviera un homenaxe asina'
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=16 de febreru de 1997
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Esa edición, na que Olano vistió'l so nuevu maillot del Banesto, sirvió pa homenaxar al apocayá retiráu [[Miguel Indurain]], l'hasta entós xefe de files del equipu, allegando al eventu ex ciclistes coetaneos de Indurain como [[Bernard Hinault]], [[Marino Lejarreta]] y [[Julián Gorospe]].&lt;ref name=&quot;San Sebastián acueye l'últimu podiu de Indurain&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/02/16/deportes/16N0076.html |títulu=San Sebastián acueye l'últimu podiu de Indurain
|fechaaccesu=6 d'agostu de 2009
|fecha=16 de febreru de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Centráu nel Tour, afinó la so puesta a puntu ganando la [[Euskal Bizikleta]] en casa a finales mayu.&lt;ref name=&quot;Olano asocede a Miguel Indurain&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Durán,
Santi
|url=http://hemeroteca-paginas.elmundodeportivo.es/EMD03/HEM/1997/05/26/MD19970526-053.pdf
|títulu=Olano asocede a Miguel Indurain
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=26 de mayu de 1997
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Poco dempués, yá en xunu, ganó la etapa reina de la [[Dauphiné Libéré]] (na que se xubieron [[Vars (Alto Alpes)|Vars]] y [[Col d'Izoard|Izoard]], nuna etapa práuticamente idéntica a la ganada por Miguel Indurain un añu antes) en venciendo 33&quot; nel visu, enllazando na baxada con [[Udo Bölts]], [[Michael Boogerd]] y [[Jean-Cyril Robin]] ya imponiéndose a ellos nel esprint, convirtiéndose coles mesmes en líder de la xeneral;&lt;ref name=&quot;Olano «alica» a Indurain nel Dauphiné Libéré y ye el nuevu líder&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/06/15/deportes/15N0092.html

|títulu=Olano «alica» a Indurain nel Dauphiné Libéré y ye el nuevu líder
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=15 de xunu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; sicasí, na siguiente y última etapa sufrió una cayida nel descensu de [[Porté-Puymorens|Porté]] que-y fixo perder el maillot de líder, que foi parar a Bölts, rematando segundu na xeneral.&lt;ref name=&quot;Olano caise y pierde&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/06/16/deportes/16N0119.html

|títulu=Olano caise y pierde
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=16 de xunu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Tour de Francia 1997|Tour de Francia]] foi unu de los homes destacaos, ganando una etapa contrarreló y lluchando por entrar nel podiu. Sicasí, l'oxetivu nun pudo ser rematáu y terminó cuartu na xeneral, por detrás de [[Jan Ullrich]], [[Richard Virenque]] y [[Marco Pantani]].&lt;ref name=&quot;Ullrich marca la historia&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/28/deportes/28N0100.html

|títulu=Ullrich marca la historia |fechaaccesu=7
de payares de 2009
|fecha=28 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano nun pudo aguantar xunto a ellos nes dures ascensiones de la ronda gala, primero nos [[Pirineos]] (especialmente en [[Ordino-Arcalís]]),&lt;ref name=&quot;Ullrich marca'l ritmu del Tour&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/15/deportes/15N0074.html

|títulu=Ullrich marca'l ritmu del Tour
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=15 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ullrich apodera'l Tour como lo faía Indurain&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/16/deportes/16N0001.html

|títulu=Ullrich apodera'l Tour como lo faía Indurain
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=16 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; de los que sicasí salió como terceru na xeneral,&lt;ref name=&quot;Clasificaciones: 10ª etapa Tour de Francia 1997&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/1997/07/16/deportes/16N0098.html |títulu=Clasificaciones: 10ª etapa Tour de Francia 1997
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=16 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; y darréu y sobremanera nos [[Alpes]], onde perdió tiempu nos trés etapes consecutives, con finales n'[[Alpe d'Huez]],&lt;ref name=&quot;Marco Pantani vuelve al visu a latigazos&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/20/deportes/20N0069.html

|títulu=Marco Pantani vuelve al visu a latigazos
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=20 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; [[Courchevel]],&lt;ref name=&quot;Virenque gana la gloria de los Alpes &quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/21/deportes/21N0120.html

|títulu=Virenque gana la gloria de los Alpes
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=21 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; y [[Morzine]].&lt;ref name=&quot;Marco Pantani trunfa enfermu en Morzine&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/22/deportes/22N0088.html

|títulu=Marco Pantani trunfa enfermu en Morzine
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=22 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Anque s'esquitó ganando la llarga contrarreló apostada en [[Disneyland Resort Paris|Disneyland París]] na penúltima etapa a una media de 49,7&amp;nbsp;km/h,&lt;ref name=&quot;Demasiao rápidu, demasiáu tarde&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/27/deportes/27N0067.html

|títulu=Demasiáu rápido, demasiáu tarde |fechaaccesu=7
de payares de 2009
|fecha=27 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; nun foi abondu p'algamar a Pantani,&lt;ref name=&quot;Abraham Olano: «Nun ye un desastre acabar cuartu nel Tour»&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/27/deportes/27N0070.html

|títulu=Abraham Olano: «Nun ye un desastre acabar cuartu nel Tour»
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=27 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; terminando na xeneral a 1'&amp;nbsp;52&quot; del allampáu podiu de los [[Avenida de los Campos Elíseos|Campos Elíseos]].&lt;ref name=&quot;Clasificaciones: 20ª etapa Tour de Francia 1997&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/1997/07/27/deportes/27N0073.html |títulu=Clasificaciones: 20ª etapa Tour de Francia 1997
|fechaaccesu=7 de payares de 2009
|fecha=27 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Al so regresu de la carrera, el ciclista y el so direutor coincidieron en realizar una valoración positiva tres el trunfu d'etapa na crono y el cuartu puestu na xeneral, nuna edición con muncho monte, y por tanto pocu aparente pa les carauterístiques del ciclista vascu.&lt;ref name=&quot;La Vuelta y el Mundial, oxetivos prioritarios&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/07/29/deportes/29N0104.html

|títulu=La Vuelta y el Mundial, oxetivos prioritarios
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=28 de xunetu de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Tres la dura ronda gala, presentar na [[Vuelta a España 1997|Vuelta a España]] señaláu como unu de los grandes favoritos a la victoria.&lt;ref name=&quot;La Vuelta abierta&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/09/06/deportes/06N0087.html

|títulu=La Vuelta abierta |fechaaccesu=8
de payares de 2009
|fecha=6 de setiembre de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, na primer xornada de monte (la 6ª etapa, con final en [[Granada (España)|Granada]]) tantu Olano como los sos compañeros del Banesto ([[José María Jiménez|Jiménez]] y [[Ángel Casero|Casero]] incluyíos) amosáronse incapaces d'aguantar el ritmu marcáu por una ONCE comandada por [[Alex Zülle]] y [[Laurent Jalabert]] (quien se vistió de líder), dexando dos minutos en meta.&lt;ref name=&quot;¿Quién ye Olano?¿Qué ye Banesto?&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/BANESTO_/EQUIPO_CICLISTA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA_1997/Quien/Olano/Banesto/elpepidep/19970912elpepidep_5/Tes |títulu=¿Quién ye Olano?¿Qué ye Banesto?
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=12 de setiembre de 1997
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;L'ONCE españa la Vuelta&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/ONCE-DEUTSCHE_BANK_/EQUIPU_CICLISTA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA_1997/ONCE/españa/Vuelta/elpepidep/19970912elpepidep_3/Tes |títulu=L'ONCE españa la Vuelta |fechaaccesu=18
d'agostu de 2009
|fecha=12 de setiembre de 1997
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Na siguiente etapa Olano abandonó la carrera ensin que l'equipu pudiera esplicase'l so mal momentu («nun voi nin nel llanu, ye imposible», llegó a confesar Olano a los periodistes), yá que folgara y ufiertara bones sensaciones y resultancies nes pruebes previes a la Vuelta, anque'l mesmu Olano suxurió la so desvinculación del doctor Ferrari antes del Tour d'esi añu (pocu dempués de fichar pol Banesto) como posible causa.&lt;ref name=&quot;&quot;Nun voi nin nel llanu, ye imposible&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/voi/llanu/imposible/elpepidep/19970913elpepidep_3/Tes |títulu=&quot;Nun voi nin nel llanu, ye imposible&quot;
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=13 de setiembre de 1997
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Olano foi sometíu a diversos exámenes médicos, que concluyeron que'l ciclista sufría un problema de sobreentrenamiento, según una [[amigdalitis]] y una infeición vírica. El ciclista, acompañáu pola so muyer Karmele, el so médicu (el doctor Arratibel) y los sos direutores [[José Miguel Echávarri|Echávarri]] y [[Eusebio Unzué|Unzué]], realizó una simulación de competición en [[San Sebastián]] el 1 d'ochobre pa decidir si participaría o non nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu#Palmar.C3.A9s de probar contrarreló .C3.A9lite masculina|Campeonatu del Mundu contrarreló]], que se celebraba'l 9 d'ochobre na capital guipuzcoana ante l'afición de Olano y yera unu de los oxetivos de la temporada. Sicasí, les males sensaciones esperimentaes nel tramu más duru del circuitu fixeron que finalmente arrenunciara a participar nel Mundial, dando per concluyida la temporada.&lt;ref name=&quot;Olano arrenuncia a correr Mundial de San Sebastián&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/arrenuncia/correr/Mundial/San/Sebastian/elpepidep/19971002elpepidep_12/Tes |títulu=Olano arrenunciu a correr Mundial de San Sebastián
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=2 d'ochobre de 1997
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Abraham Olano arrenuncia al Mundial pol so mala traza físicu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1997/10/02/deportes/02N0101.html

|títulu=Abraham Olano arrenunciu al Mundial pol so mala traza físicu |fechaaccesu=18
d'agostu de 2009
|fecha=2 d'ochobre de 1997
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Coles ausencies de Ullrich y Olano, más los dos pinchaes sufiertes pol favoritu Zülle, foi Jalabert quien ganó la prueba y proclamóse campeón del mundu de la modalidá.&lt;ref name=&quot;Y el ganador ye... Jalabert&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ganador/Jalabert/elpepidep/19971010elpepidep_3/Tes |títulu=Y el ganador ye... Jalabert
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=10 d'ochobre de 1997
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

===== 1998: Vuelta a España, Campeón del Mundu y adiós =====
El 7 de febreru de 1998, mientres les [[Seis Hores d'Euskadi]] celebraes nel [[velódromu]] de Anoeta, apostó un duelu col [[maratón|maratoniano]] [[Martín Fiz]], Campeón del Mundu de la so especialidá en 1995 (al igual qu'él mesmu). L'enfrentamientu consistía en conocer quién completaba en menos tiempu'l so oxetivu: cuatro vueltes pel esterior de la pista Olano o dos vueltes pel interior Fiz.&lt;ref name=&quot;Retu de campeones&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1998/02/07/090.html

|títulu=Reto de campeones
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=24 de setiembre de 1998
|periódicu=[[ABC (España)|ABC]]}}&lt;/ref&gt; Olano, con un tiempu de 1'&amp;nbsp;21&quot;, imponer por 5&quot; gracies a una rápida salida, anque l'eventu quedó marcáu por un error de cálculu de Fiz, quien dio trés vueltes en llugar de dos.&lt;ref name=&quot;Fiz pasar de vueltes ante Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/02/08/deportes/08N0085.html

|títulu=Fiz pasar de vueltes ante Olano
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=8 de febreru de 1998
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano y la so bicicleta superaron a les piernes de Martín Fiz&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1998/02/08/104.html

|títulu=Olano y la so bicicleta superaron a les piernes de Martín Fiz
|fechaaccesu=24 de setiembre de 2009
|fecha=8 de febreru de 1998
|editorial=''[[ABC (España)|ABC]]''}}&lt;/ref&gt;

Esi añu, cola mente puesta nel Tour (el so gran oxetivu, al qu'allegaría como xefe de files), realizó una preparación más sele: foi un mes de vacaciones a [[Estaos Xuníos]] cola so muyer (visitando les [[tabayones del Niágara]], [[Washington D. C.]] y [[Filadelfia]]) y corrió menos carreres antes de la gran cita del añu. Sicasí, magar l'aselu na preparación, nun foi una dómina fácil pa Olano, yá que tuvo que pasar pol [[quirófanu]] pa operase de les [[Amígdala palatina|amígdalas]].&lt;ref name=&quot;&quot;Namái piensu no que va dicir de mi la historia&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/magazine/num143/testos/tour1.html

|títulu=&quot;Namái piensu no que va dicir de mi la historia&quot;
|fechaaccesu=6 d'agostu de 2009
|fecha=1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; El so calendariu de preparación paecía dir per bon camín colos sos trunfos na [[Vuelta a La Rioxa]] y la [[Euskal Bizikleta]], anque surdieron ciertes duldes na [[Volta a Cataluña]] en quedándose descolgado nes etapes de monte.&lt;ref name=&quot;Olano dexa'l lideralgu a Buenahora&quot;&gt;{{cita publicación |autor=J.
S.
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/dexa lideralgu/Buenahora/elpepidep/19980625elpepidep_21/Tes |títulu=Olano dexa'l lideralgu a Buenahora
|fechaaccesu=26 de setiembre de 2009
|fecha=25 de xunu de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Buenahora gana la Volta a Cataluña&quot;&gt;{{cita publicación |autor=J.
S.
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Buenahora/gana/Volta/Cataluna/elpepidep/19980626elpepidep_11/Tes |títulu=Buenahora gana la Volta a Cataluña |fechaaccesu=26
de setiembre de 2009
|fecha=26 de xunu de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Poco primero de partir a [[Dublín]], onde empezaba esi añu'l Tour, proclamóse [[Campeonatu d'España de Ciclismu Contrarreló|Campeón d'España Contrarreló]],&lt;ref name=&quot;Olano axudícase'l Campeonatu d'España contrarreló&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/axudica/Campeonatu/Espana/contrarreló/elpepidep/19980704elpepidep_19/Tes |títulu=Olano axudícase'l Campeonatu d'España contrarreló |fechaaccesu=3
de payares de 2009
|fecha=4 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano supera a Mauri nel Campeonatu d'España de contrarreló &quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/04/deportes/04N0093.html

|títulu=Olano supera a Mauri nel Campeonatu d'España de contrarreló |fechaaccesu=3
de payares de 2009
|fecha=4 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Tour de Francia 1998|Tour de Francia]] tuvo un bon entamu al ser segundu nel prólogu.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano sosprender a sigo mesmu en Dublín&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1998/07/12/deportes/12N0078.html

|títulu=Abraham Olano sosprender a sigo mesmu en Dublín
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=12 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Na llarga contrarreló de 54 quilómetros de la 7ª etapa aspiraba a enfundarse el maillot mariellu,&lt;ref name=&quot;Olano puede enfundarse güei el xerséi mariellu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1998/07/18/deportes/18N0151.html

|títulu=Olano puede enfundarse güei el xerséi mariellu |fechaaccesu=8
de payares de 2009
|fecha=18 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; pero terminó sestu dexando 2'&amp;nbsp;13&quot; respectu al ganador y nuevu líder Jan Ullrich,&lt;ref name=&quot;Olano namái pudo ser 6ᵘ nuna contrarreló apoderada por Ullrich y pol síndrome del 'casu Festina'&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1998/07/19/deportes/19N0007.html

|títulu=Olano namái pudo ser sestu nuna contrarreló apoderada por Ullrich y pol síndrome del 'casu Festina'
|fechaaccesu=8 de payares de 2009
|fecha=19 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Na primer etapa d'altu monte, desenvuelta nos [[Pirineos]], sufrió una cayida baxando'l [[Col d'Aubisque|Aubisque]] (penúltimu puertu de la xornada); Olano llogró reintegrarse nel grupu de favoritos, venciendo nel ascensu al [[Peyresourde]] y llegando a la meta de Luchon a 1'&amp;nbsp;22&quot; de Pantani (quien a pesar de nun ganar la etapa destacó como'l meyor escalador ente los favoritos) y a 59&quot; del nuevu líder Ullrich, asitiándose sestu na xeneral.&lt;ref name=&quot;Ullrich ponse mariellu y Pantani desenfunda&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/22/deportes/22N0105.html

|títulu=Ullrich ponse mariellu y Pantani desenfunda
|fechaaccesu=10 de payares de 2009
|fecha=22 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Clasificaciones: etapa 10 Tour de Francia 1998&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/22/deportes/22N0107.html |títulu=Clasificaciones: etapa 10 Tour de Francia 1998
|fechaaccesu=10 de payares de 2009
|fecha=22 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; A la so llegada a meta, col cadril derechu ensangrecida, Olano rellató que tuviera que correr de llau tres la cayida, amosándose coles mesmes más preocuopado poles posibles remortines posteriores de la cayida que pol tiempu vencíu.&lt;ref name=&quot;Olano: «Corrí de llau; nun podía moveme»&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/22/deportes/22N0051.html

|títulu=Olano: «Corrí de llau; nun podía moveme»
|fechaaccesu=10 de payares de 2009
|fecha=22 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Na siguiente etapa pireniaca retiróse en redol al quilómetru 100, en xubiendo tres puerto, aquexáu de fuertes dolores (presentes cuando pedaliaba sentáu y bien intensos al faelo de pies) consecuencia de la cayida sufierta'l día anterior.&lt;ref name=&quot;Olano no pasa del kilómetro 100&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/23/deportes/23N0121.html

|títulu=Olano no pasa del kilómetro 100
|fechaaccesu=10 de payares de 2009
|fecha=23 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Siete díes dempués retiróse de la ronda gala'l Banesto al completu, al igual que'l restu d'equipos españoles ([[ONCE (equipu ciclista)|ONCE]], [[Kelme (equipu ciclista)|Kelme]] y [[Vitalicio Seguros (equipu ciclista)|Vitalicio Seguros]]), nuna escorribanda orquestada por [[Manolo Saiz]] (direutor del ONCE, qu'anunció la retirada del equipu pocos minutos primero que la organización ordenara la so espulsión) como midida de protesta poles investigaciones antidopaxe de les autoridaes franceses.&lt;ref name=&quot;El Tour de Francia fai cachos&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/30/deportes/30N0114.html

|títulu=El Tour de Francia fai cachos
|fechaaccesu=10 de payares de 2009
|fecha=30 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Les investigaciones antidopaxe, qu'incluyeron la detención de ciclistes y responsables del [[Festina (equipu ciclista)|Festina]], rexistros nos hoteles de los equipos y la detención de [[Nicolás Terrados]] (médicu del ONCE de Saiz),&lt;ref name=&quot;Deteníu Terreros, el médicu del equipu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/07/30/deportes/30N0115.html

|títulu=Deteníu Terreros, el médicu del equipu |fechaaccesu=10
de payares de 2009
|fecha=30 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; provocaron un escándalu, conocíu como [[casu Festina]], que fizo qu'aquella edición de la ''Grande Boucle'' que ganó Pantani fuera conocida como'l ''Tour de Dopage''.

Olano ganó la clasificación xeneral de la [[Vuelta a España]] apostada en setiembre, pa la que se preparara con mimu mientres el mes d'agostu. El guipuzcoanu tuvo un bon rendimientu na primer xornada importante, la 6ª etapa con final en [[Xorret de Catí]], llegando a meta xunto a otros favoritos de la xeneral como [[Alex Zülle]], [[Laurent Jalabert]] y [[Fernando Escartín]], nuna etapa na que ganó y púnxose de líder el [[José María Jiménez Xastre|Chava Jiménez]], el so compañeru del Banesto.&lt;ref name=&quot;Allá va'l Chaba&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Alla/va/Chaba/elpepidep/19980911elpepidep_8/Tes |títulu=Allá va'l Chaba
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=11 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Trés díes depués Olano ganó la primer contrarreló d'esa Vuelta, apostada n'[[Alcudia]], asitiándose como nuevu líder de la xeneral.&lt;ref name=&quot;Olano vuelve al mariellu na Vuelta&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/vuelve/mariellu/Vuelta/elpepidep/19980914elpepidep_18/Tes |títulu=Olano vuelve al mariellu na Vuelta |fechaaccesu=20
de payares de 2009
|fecha=14 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; El corredor vascu soportó los constantes ataques del Kelme (Escartín, Heras, Rubiera y Serrano) y caltuvo el maillot mariellu mientres los trés etapes pirenaiques, de les que Jiménez ganó los dos primeres (la tercera ganar el veteranu [[Gianni Bugno]], a puntu de retirase del ciclismu profesional).&lt;ref name=&quot;Escartín llanza a Jiménez&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Escartin/llanza/Jimenez/elpepidep/19980916elpepidep_16/Tes |títulu=Escartín llanza a Jiménez
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=16 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Jiménez cute la moral de Escartín&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Jimenez/cute/moral/Escartin/elpepidep/19980917elpepidep_9/Tes |títulu=Jiménez cute la moral de Escartín
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=17 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;La postrera gran victoria de Bugno&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ultima/gran/victoria/Bugno/elpepidep/19980918elpepidep_11/Tes |títulu=La postrera gran victoria de Bugno
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=18 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Na 16ª etapa, cuando tolos favoritos diben arrexuntaos y él aguardaba posibles ataques de los sos rivales, foi'l so compañeru d'equipu'l Chava Jiménez quien atacó na xubida a [[Llagunes de Neila]] (en que la so visu concluyía la etapa); el Chava ganó la etapa y Olano perdió daqué de tiempu al respeutive de otros favoritos (como Jalabert y Escartín), anque caltuvo'l lideralgu.&lt;ref name=&quot;A Olano cuádraren-y les cuentes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/cuádraren-y cuentes/elpepidep/19980922elpepidep_1/Tes |títulu=A Olano cuádraren-y les cuentes
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=22 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; La maniobra del Chava foi criticada por Karmele (esposa y axente de Olano) nunes declaraciones realizaes a [[José María García (periodista)|José María García]] na [[Cadena COPE]], al entender que col so ataque Jiménez punxera en peligru'l maillot mariellu de Olano (y, poro, el trunfu de la xeneral).&lt;ref name=&quot;Choque de líderes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Topete/lideres/elpepidep/19980923elpepidep_4/Tes |títulu=Topete de líderes
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=23 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Tres esti fechu, Jiménez dixo que «lo que tien que faer [Karmele] ye callase» y aseguró sentise bien dolíu poles sos crítiques, coles mesmes qu'aseguró nun entender que «nun matrimoniu, la muyer diga una cosa y l'home otra».&lt;ref name=&quot;Jiménez critica a la muyer de Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/09/23/deportes/23N0095.html |títulu=Jiménez critica a la muyer de Olano
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=23 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; El direutor del Banesto, [[José Miguel Echávarri]], sofitó al Chava y aseguró qu'autorizara'l so ataque, ente que Olano dixo que les coses salieren bien pa toos nesa etapa, anque apuntó que nun sabía si l'ataque de Jiménez fuera nel momentu fayadizu.&lt;ref name=&quot;Jiménez critica a la muyer de Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/09/23/deportes/23N0095.html |títulu=Jiménez critica a la muyer de Olano
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=23 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; No puramente deportivo, Olano siguió de líder mientres delles xornaes seles y aguantó el maillot mariellu na primera de les dos etapes montascoses restantes, con final en [[Segovia]].&lt;ref name=&quot;Heras suma la primer victoria de Kelme&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Heras/suma/primer/victoria/Kelme/elpepidep/19980925elpepidep_5/Tes |títulu=Heras suma la primer victoria de Kelme
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=25 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Un día dempués, na última etapa con final n'alto (en [[Navacerrada (Madrid)|Navacerrada]] concretamente), Zitchenko ganó la etapa y Jiménez asitióse primero na xeneral, desbancando a un Olano que llogró sicasí xubir con un bon ritmu y nun vencer enforma tiempu al respeutive de los escaladores (principalmente Escartín) colos que tendría de lluchar un día dempués pola xeneral, nun terrén (la contrarreló) aparente pa Olano.&lt;ref name=&quot;El Banesto sentencia en Navacerrada&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael|url=https://www.elpais.com/articulo/deporte/Banesto/sentencia/Navacerrada/elpepidep/19980926elpepidep_1/Tes |títulu=El Banesto sentencia en Navacerrada
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=26 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Nesa crono de 39 quilómetros apostada en [[Fuenlabrada]] Olano volvió superar al Chava y a Escartín y recuperó asina'l lideralgu na xeneral, ente que la victoria d'etapa correspondió a Zülle por un namái segundu, nuna xornada na que los trés primeros (Zülle, Olano y [[Llance Armstrong|Armstrong]], cuartu na clasificación xeneral) rodaron a una velocidá media cimera a los 50&amp;nbsp;km/h.&lt;ref name=&quot;Olano sella la Vuelta&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/sella/Vuelta/elpepidep/19980927elpepidep_8/Tes |títulu=Olano sella la Vuelta |fechaaccesu=20
de payares de 2009
|fecha=27 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Tres la disputa de la última etapa, ensin consecuencies na xeneral, Olano xubió a lo alto del podiu del [[Paséu de la Castellana]] para enfundarse el maillot mariellu de ganador, secundáu nel podiu final por Escartín y Jiménez, segundu y terceru respeutivamente. El corredor vascu quixo dedicar esi trunfu a la so muyer (polo que pasaren los dos na última selmana, so una gran presión mediática) y al so ñácaru,&lt;ref name=&quot;'Ensin Jiménez, tamién gano la Vuelta'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Carbonell,
Rafael
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Jimenez/gano/Vuelta/elpepidep/19980928elpepidep_2/Tes |títulu='Ensin Jiménez, tamién ganó la Vuelta'
|fechaaccesu=20 de payares de 2009
|fecha=28 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano: «Quixeron estropiar el mio matrimoniu, pero nun pueden»&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1998/09/27/deportes/27N0127.html

|títulu=Olano: «Quixeron estropiar el mio matrimoniu, pero nun pueden»
|fechaaccesu=21 de payares de 2009

|fecha=27 de setiembre de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; y convirtióse coles mesmes nel primer ciclista del equipu en ganar una gran vuelta dende la dómina de [[Miguel Indurain]] (y nel primeru na Vuelta dende [[Pedro Delgado]], en [[Vuelta a España 1989|1989]]). Sicasí, la rellación ente los xestores (favorables a Jiménez) y Olano esfrecióse entá ye más, y l'ambiente del equipu al rematar la ronda española foi descrita pol so propios integrantes como «de funeral», en contraste cola allegría que cabía esperar tres el trunfu na Vuelta a España;&lt;ref name=&quot;Olano ruempe rellaciones con Banesto&quot;/&gt; pasaríen once años hasta qu'otru corredor de la estructura Echávarri/Unzué ganara otra Vuelta.&lt;ref name=&quot;Caisse, de nuevu a poles Grandes (1/2)&quot;&gt;{{cita publicación |autor
 = Reyes, Fran
 |url = http://www.arueda.com/competicion/reportajes/caisse-de-nuevu-a-poles grandes-1/2.html
 |títulu = Caisse, de nuevu a poles Grandes (1/2)
 |fechaaccesu = 11 de febreru de 2010
 |fecha = 5 de xineru de 2010
 |editorial = arueda.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100121044049/http://www.arueda.com/competicion/reportajes/caisse-de-nuevu-a-poles grandes-1/2.html |fechaarchivu=21 de xineru de 2010
}}&lt;/ref&gt;

El [[8 d'ochobre]] Olano proclamóse [[Campeonatu del Mundu de ciclismu Campeón del Mundu de Ciclismu Contrarreló]],&lt;ref name=&quot;Olano: 'Ye un día entrañable'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/dia/entranable/elpepidep/19981009elpepidep_3/Tes |títulu=Olano: 'Ye un día entrañable'
|fechaaccesu=11 de payares de 2009
|fecha=9 d'ochobre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; convirtiéndose nel primer ciclista de la historia que llograra ser Campeón del Mundu tantu en ruta (1995) como en contrarreló (1998).&lt;ref name=&quot;España vístise'l 'maillot' oru y plata&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/MAURI/_MELCHOR_/MELCIOR/CICLISMU/Espana/visti/maillot/oro/plata/elpepidep/19981009elpepidep_1/Tes |títulu=España vístise'l 'maillot' oru y plata
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=9 d'ochobre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Mientres Olano apostaba la prueba'l xefe de prensa del Banesto quedóse dormíu na grada, evidenciando el divorciu deportivu ente dambes partes.&lt;ref name=&quot;Del cubu de la basura al podiu del Mundial&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1998/10/09/deportes/9N0121.html

|títulu=Del cubu de la basura al podiu del Mundial
|fechaaccesu=4 d'agostu de 2009
|fecha=9 d'ochobre de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Los fuertes dolores del so ximielgu esquierdu, yá esistentes antes de la carrera y que condicionaron la so celebración nel podiu, llevaron a Olano a arrenunciar a tomar parte na prueba en ruta del domingu.&lt;ref name=&quot;El sustitutu de Olano nun taba inscritu na UCI&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/sustitutu/Olano/taba/inscritu/UCI/elpepidep/19981010elpepidep_10/Tes |títulu=El sustitutu de Olano nun taba inscritu na UCI
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=10 d'ochobre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Poco dempués de qu'anunciara'l so fichaxe pola ONCE de Manolo Saiz (rival históricu del so hasta entós equipu), el Banesto fichó a [[Alex Zülle]], un xefe de files contrarrelojista de similares carauterístiques a Olano, fechu que'l mesmu Olano calificaría como «estrañu».&lt;ref name=&quot;Olano califica de &quot;estrañu&quot; el fichaxe de Zülle por Banesto&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Axencia EFE|EFE]]

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ZuLLE/_ALEX_/CICLISTA/SUIZA/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPAnA/BANESTO_/EQUIPO_CICLISTA/elpepidep/19981030elpepidep_9/Tes/ |títulu=Olano califica de &quot;estrañu&quot; el fichaxe de Zülle por Banesto |fechaaccesu=4
d'agostu de 2009
|fecha=30 d'ochobre de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

==== Nel ONCE de Manolo Saiz ====
Pa 1999 fichó pola [[ONCE (equipu ciclista)|ONCE]] de [[Manolo Saiz]]. Les negociaciones enllargar más de lo previsto por cuenta de delles diferencies sobre la forma de cobru.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano sigue ensin resolver les sos diferencies col ONCE&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Abraham/Olano/sigue/resolver/estremes/ONCE/elpepidep/19981215elpepidep_10/Tes |títulu=Abraham Olano sigue ensin resolver les sos diferencies col ONCE |fechaaccesu=28
de payares de 2009
|fecha=15 d'avientu de 1998
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt; N'[[España]] había dos comunidaes autónomes con un réxime fiscal estremáu, al tar tresferíes les [[Competencia alministrativa|competencies]] en dicha materia acordies cola [[Constitución Española de 1978]]: el [[País Vascu]] (al traviés de la [[Diputación Foral]] de cada provincia, según el [[Conciertu Económicu]]) y la [[Comunidá Foral de Navarra]] (según l'[[Amejoramiento del Fueru]]). Olano pidía que la retención sobre'l so salariu fixeren sobre la base de la normativa fiscal de la [[Diputación Foral de Guipúzcoa]] (el so llugar de nacencia y residencia), qu'al igual que nes otres provincies coles competencies de fiscalidá tresferíes yera menor que nel restu de provincies españoles (onde tenía la so sede social l'equipu ciclista ONCE).&lt;ref name=&quot;Problemes fiscales alloñen a Abraham Olano del ONCE&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1998/12/15/085.html |títulu=Problemes fiscales alloñen a Abraham Olano del ONCE |fechaaccesu=28
de payares de 2009
|fecha=15 d'avientu de 1998
|editorial=''[[ABC (España)|ABC]]''}}&lt;/ref&gt;

La firma definitiva del alcuerdu producir en [[Madrid]] el 16 d'avientu (día del 60ᵘ aniversariu del ONCE), nuna xunta na que tomaron parte José Antonio Montero (secretariu xeneral), Manolo Saiz (direutor deportivu), Karmele Zubillaga (esposa y axente del ciclista) y el mesmu Olano.&lt;ref name=&quot;Olano escaez el so pasáu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1998/12/17/deportes/17N0112.html

|títulu=Olano escaez el so pasáu |fechaaccesu=28
de payares de 2009
|fecha=17 d'avientu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; El corredor vascu, quien se confesó tranquil dempués d'una mala selmana polos constantes rumor sobre la negociación, apuntó que siempres -y gustó la forma de trabayar de Manolo Saiz, y qu'a partir d'entós podría ver qué yera capaz de faer Saiz col so cuerpu.&lt;ref name=&quot;Alcuerdu final&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1998/12/17/pagina-31/408659/pdf.html

|títulu=Alcuerdo final
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=17 d'avientu de 1998
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; El corredor amosóse coles mesmes feliz d'entrar a formar parte d'una gran familia.&lt;ref name=&quot;Olano y l'ONCE roblen por fin el so alcuerdu pa los dos próximos años&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/ONCE/roblen/fin/alcuerdo/proximos/anos/elpepidep/19981217elpepidep_12/Tes |títulu=Olano y l'ONCE roblen por fin el so alcuerdu pa los dos próximos años
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=17 d'avientu de 1998
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

===== 1999: sestu nel Tour, abandonu por fisura na Vuelta =====
El 6 de febreru participó na edición de 1999 de les [[Seis Hores d'Euskadi]], un espectáculu deportivu celebráu nel velódromu de Anoeta, y nel que s'enfrentó al esprínter [[Mario Cipollini]] ([[Saeco]]) nun duelu con una prueba de velocidá pura, un esprint de 200 metros con salida llanzada y una prueba persecución de diez vueltes. La cita, amás de ser la primer ocasión na que llucía en públicu'l so nuevu maillot del ONCE, incluyó un homenaxe a [[Gianni Bugno]] al qu'asistió tamién [[Claudio Chiappucci]].&lt;ref name=&quot;Olano &quot;versus&quot; Cipollini&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ormazabal,
Mikel
|url=https://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPAnA/CIPOLLINI/_MARIO_/CICLISTA/ITALIA/Olano/versus/Cipollini/elpepiautpvs/19990126elpvas_26/Tes/ |títulu=Olano &quot;versus&quot; Cipollini
|fechaaccesu=6 d'agostu de 2009
|fecha=26 de xineru de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; L'enfrentamientu con Cipollini saldar con trunfu del italianu (2-1), al ganar este los dos pruebes de velocidá y Olano la de persecución.&lt;ref name=&quot;Cipollini vence a Olano nos Seis Hores d'Euskadi&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Cipollini/vence/Olano/Hora/Euskadi/elpepidep/19990207elpepidep_19/Tes |títulu=Cipollini vence a Olano nos Seis Hores d'Euskadi |fechaaccesu=12
d'agostu de 2009
|fecha=7 de febreru de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

El 16 de marzu, cuando s'atopaba apostando la [[Tirrenu-Adriáticu]], los ''[[carabinieri]]'' fixéron-y llegar al [[hotel]] una citación del [[Fiscal (funcionariu)|fiscal]] [[Italia|italianu]] Giovanni Spinosa pa declarar sobre la so rellación col revesosu médicu [[Michele Ferrari]], sospechosu de [[dopaxe]] (consideráu como delitu pola llexislación italiana sol nome de fraude deportivu»). La citación deber a que Ferrari fuera médicu de Olano mientres la so pertenencia al equipu [[Mapei (equipu ciclista)|Mapei]] y nos sos primeros meses nel [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1999/03/17/deportes/17N0090.html|títulu=Llamáu a declarar na Tirrenu-Adriáticu|fecha=17 de marzu de 1999|fechaaccesu=27 de xunu de 2009|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;La xusticia d'Italia convoca pal vienres a Olano y Riis&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/justicia/Italia/convoca/vienres/Olano/Riis/elpepidep/19990317elpepidep_16/Tes |títulu=La xusticia d'Italia convoca pal vienres a Olano y Riis
|fechaaccesu=14 de payares de 2009
|fecha=17 de marzu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Olano allegó a declarar ante'l fiscal Spinosa al cuartel de los ''carabinieri'' en [[Boloña]] el 18 de marzu, onde foi entrugáu mientres dos hores,&lt;ref name=&quot;Olano declara ante'l fiscal de Bolonia&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/03/19/pagina-34/410140/pdf.html
|títulu=Olano declara ante'l fiscal de Bolonia
|fechaaccesu=14 de payares de 2009
|fecha=19 de marzu de 1999
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; en presencia d'un traductor y el so direutor [[Manolo Saiz]]. Olano, que fuera citáu en calidá de persona informada de los fechos», afirmó que Ferrari fuera'l so médicu personal nel pasáu y que-y asesorara sobre l'alimentación y los entrenamientos. Los axentes preguntáron-y sobre'l significáu d'unos asteriscos que figuraben nes fueyes de planificación pal corredor ellaboraes pol doctor Ferrari, y que tamién figuraben en calendarios de preparación d'otros veceros del médicu italianu. Olano dixo desconocer qué significaben los asteriscos, anque dixo que podíen corresponder a díes d'entrenamientu intensivu».&lt;ref name=&quot;Abraham Olano allegó a declarar ante'l fiscal de Bolonia&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Abraham/Olano/acudio/declarar/fiscal/Bolonia/elpepidep/19990319elpepidep_3/Tes |títulu=Abraham Olano allegó a declarar ante'l fiscal de Bolonia
|fechaaccesu=14 de payares de 2009
|fecha=19 de marzu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Otros veceros del doctor Ferrari entrugaos, como [[Paolo Savoldelli]], [[Ivan Gotti]], [[Alessandro Bertolini]], [[Pável Tonkov]] y [[Axel Merckx]], señalaren con anterioridá que l'asteriscu significaba una proposición del doctor al veceru pa tomar [[Eritropoyetina|EPO]], una propuesta que toos ellos refugaríen según la so declaración.&lt;ref name=&quot;La xusticia d'Italia convoca pal vienres a Olano y Riis&quot; /&gt;

Esi añu tuvo a puntu de nun poder apostar el [[Tour de Francia 1999|Tour de Francia]] pol vetu de la organización de la ronda gala al ONCE tres los escesos verbales del so direutor Manolo Saiz na anterior edición, na qu'en siendo deteníu'l médicu del equipu poles autoridaes franceses impulsó la retirada de la carrera de tolos equipos españoles, afirmando coles mesmes que-y daba ascu» la ronda gala y que col so boicó metiéren-y un dedín pol culu».&lt;ref name=&quot;Saiz vuelve a España por conseyu del so abogáu&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/1998/07/31/deportes/31N0117.html
|títulu=Saiz vuelve a España por conseyu del so abogáu |fechaaccesu=14
de payares de 2009
|fecha=31 de xunetu de 1998
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí la [[Xunión Ciclista Internacional|UCI]] presidida por Hein Verbruggen, amigu de Saiz,&lt;ref name=&quot;&quot;Heras yá nun tien sides pa nun ganar el Tour&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Saiz/_Manolo/Heras/tien/sides/ganar/Tour/elpepidep/20031209elpepidep_5/Tes/ |títulu=&quot;Heras yá nun tien sides pa nun ganar el Tour&quot;
|fechaaccesu=27 d'agostu de 2009
|fecha=9 d'avientu de 2003
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; obligó a los organizadores a almitir a Saiz y al so equipu, polo que finalmente Olano y los sos compañeros pudieron tomar parte na ''Grande Boucle'' anque fora en contra del deséu de los organizadores, que tacharen de «indeseable» a Saiz y calificáu como «insultante» el so comportamientu na edición anterior.&lt;ref name=&quot;El Tour veta al direutor del ONCE en represalia poles sos crítiques a Leblanc&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1999/06/17/deportes/17N0004.html

|títulu=El Tour veta al direutor del ONCE en represalia poles sos crítiques a Leblanc
|fechaaccesu=27 d'agostu de 2009
|fecha=17 de xunu de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;L'ONCE echa un pulsu al Tour pela vía llegal y asegura que va llevar a Saiz a la carrera francesa&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1999/06/19/deportes/19N0100.html

|títulu=L'ONCE echa un pulsu al Tour pela vía llegal y asegura que va llevar a Saiz a la carrera francesa |fechaaccesu=27
d'agostu de 2009
|fecha=19 de xunu de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sáiz gana, el Tour asume la so derrota&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/1999/07/01/deportes/1N0120.html

|títulu=Sáiz gana, el Tour asume la so derrota |fechaaccesu=27
d'agostu de 2009
|fecha=1 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;

Yá nel planu deportivu, la so participación na ''Grande Boucle'' saldar con un 6ᵘ puestu na xeneral final. Nuna ronda na que nun participaron los dos últimos ganadores [[Marco Pantani]] y [[Jan Ullrich]], Olano paecía primero qu'empezara la carrera unu de los aspirantes a ocupar unu de los trés puestos de podiu, anque llegaba con ciertes duldes pelos sos pocos díes de competición (especialmente de monte) y una actuación decepcionante na recién [[Volta a Cataluña]].&lt;ref name=&quot;Olano y Escartín, con más posibilidaes que nunca&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos y Gómez, Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Escartin/posibilidaes/elpepidep/19990703elpepidep_10/Tes |títulu=Olano y Escartín, con más posibilidaes que nunca |fechaaccesu=24
de xunetu de 2010
|fecha=3 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Empezó la carrera siendo terceru nel prólogu de [[Puy du Fou]], namái superáu polos resurdíos [[Llance Armstrong]] (que volvía tres haber superáu un [[cáncer de testículu]]) y d'[[Alex Zülle]] (de vuelta tres la so sanción de dopaxe pol [[casu Festina]] del postreru Tour),&lt;ref name=&quot;Un recuestu duru&quot;&gt;{{cita publicación |autor=

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/recuestu/duru/elpepidep/19990704elpepidep_7/Tes |títulu=Un recuestu duru |fechaaccesu=24
de xunetu de 2010
|fecha=4 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Un héroe americanu, primer líder&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ZULLE/_ALEX_/CICLISTA/SUIZA/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/ARMSTRONG/_LLANCE_/CICLISTA/EE_UU/elpepidep/19990704elpepidep_6/Tes |títulu=Un héroe americanu, primer líder
|fechaaccesu=24 de xunetu de 2010
|fecha=4 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Na segunda etapa, cuando'l pelotón travesaba'l Passe de Gois, un estrechu pasu costeru cubiertu pol [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] 18 de les 24 hores del día y con una superficie bien resbaliza, dellos corredores dir al suelu y el pelotón quedó quebráu, situación que foi aprovechada pola ONCE (yá alvertida por Olano de la importancia que podía tener dichu pasu) y otros equipos pa tirar nos quilómetros restantes del grupu cabecero formáu polos ciclistes que sortearen el sucesu (nel qu'amás de Olano taben tamién Armstrong, [[Fernando Escartín|Escartín]] y [[Richard Virenque|Virenque]]) y enxaretar na meta de [[Saint-Nazaire]] más de seis minutos a Zülle (qu'había quedáu cortáu en Gois, al igual que [[Ivan Gotti|Gotti]] y [[Michael Boogerd|Boogerd]]), dexando al suizu práuticamente ensin opciones de ganar la carrera.&lt;ref name=&quot;Olano abre les hostilidaes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/abre/hostilidáes/elpepidep/19990706elpepidep_2/Tes |títulu=Olano abre les hostilidaes
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=6 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano avisó sobre'l 'infiernu del oeste'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/aviso/infiernu/oeste/elpepidep/19990706elpepidep_4/Tes |títulu=Olano avisó sobre'l 'infiernu del oeste'
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=6 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marea alta&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/07/06/pagina-39/411386/pdf.html
|títulu=Amoria alta |fechaaccesu=25
de xunetu de 2010
|fecha=6 de xunetu de 1999
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, na contrarreló de [[Metz]] (56,5&amp;nbsp;km) un impresionante Armstrong foi claramente cimeru al restu y Olano namái pudo ser cuartu a 2'&amp;nbsp;22&quot; na so especialidá,&lt;ref name=&quot;Remortines d'una contrarreló&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Secuela/contrarreló/elpepidep/19990712elpepidep_2/Tes |títulu=Remortines d'una contrarreló |fechaaccesu=25
de xunetu de 2010
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; alloñar hasta 2'&amp;nbsp;33&quot; na xeneral comandada pol texano.&lt;ref name=&quot;Clasificaciones de la 8ª etapa del Tour de Francia 1999&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/07/12/pagina-7/407587/pdf.html |títulu=Clasificaciones de la 8ª etapa del Tour de Francia 1999
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano, únicu favoritu que nun inspeccionara'l percorríu primeramente al considerar el so direutor Saiz que se trataba de «una perda de tiempu y una gastadura escesivos»,&lt;ref name=&quot;Tou, salvo les piernes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Tou/salvu/piernes/elpepidep/19990712elpepidep_3/Tes |títulu=Tou, salvo les piernes
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; sufrió una cayida nuna curva,&lt;ref name=&quot;El nuevu patrón&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/07/12/pagina-2/407582/pdf.html
|títulu=El nuevu patrón
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; foi dobláu por Amstrong y reconoció sentise decepcionáu,&lt;ref name=&quot;Agora'l favoritu ye Armstrong&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/07/12/pagina-4/407584/pdf.html
|títulu=Agora'l favoritu ye Armstrong
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; coles etapes de monte (el so puntu débil) entá por llegar.&lt;ref name=&quot;Armstrong ye'l patrón que buscaba'l Tour&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Armstrong/patron/buscaba/Tour/elpepidep/19990712elpepidep_1/Tes |títulu=Armstrong ye'l patrón que buscaba'l Tour
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Namái vale atacar&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1999/07/12/pagina-5/407585/pdf.html
|títulu=Namái vale atacar
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=12 de xunetu de 1999
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Nes siguientes etapes d'altu monte de los [[Alpes]] con final en [[Sestriere]] y [[Alpe d'Huez]] dexó cinco minutos, pero gracies a la so renta previa llogró caltener el so segundu puestu na xeneral.&lt;ref name=&quot;Les coses van bien&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/cuesas/van/bien/elpepidep/19990715elpepidep_4/Tes |títulu=Les coses van bien
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=15 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Foi pela cueta nos [[Pirineos]] onde perdió les sos opciones de podiu, yá que na primer etapa pirenaica (y postrera d'esi Tour con final n'alto, en Piau-Engaly) perdió munchos minutos,&lt;ref name=&quot;Los Pirineos faen xusticia a Escartín&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deporte/Pirineos/faen/xusticia/Escartin/elpepidep/19990721elpepidep_2/Tes |títulu=Los Pirineos faen xusticia a Escartín
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=21 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano: Inda nun lleguemos a París&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Todavia/lleguemos//Paris/elpepidep/19990721elpepidep_4/Tes |títulu=Olano: Inda nun lleguemos a París
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=21 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; dexando tiempu tamién un día dempués na despidida pirenaica cola tradicional llegada a [[Pau (Pirineos Atlánticos)|Pau]] en pasando [[Col d'Aspin|Aspin]], [[Tourmalet]], Soulor y [[Aubisque]].&lt;ref name=&quot;L'últimu monte (Tour de Francia 1999)&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/PERACABA/MONTANA/elpepidep/19990721elpepidep_16/Tes |títulu=L'últimu monte (Tour de Francia 1999)
|fechaaccesu=25 de xunetu de 2010
|fecha=21 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Etxebarria repite y Escartín asegura'l podiu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Etxebarria/repite/Escartin/asegura/podiu/elpepidep/19990722elpepidep_1/Tes |títulu=Etxebarria repite y Escartín asegura'l podiu |fechaaccesu=25
de xunetu de 2010
|fecha=22 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Na contrarreló de la penúltima etapa en [[Futuroscope]], físicamente escosu, foi sestu a nuna de les peores xornaes contra'l crono de la so carrera.&lt;ref name=&quot;Zülle allegrar de ser segundu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Zulle/allegra/ser/segundu/elpepidep/19990725elpepidep_3/Tes |títulu=Zülle allegrar de ser segundu |fechaaccesu=26
de xunetu de 2010
|fecha=25 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Remató tamién sestu na xeneral, a 16'&amp;nbsp;47&quot; del ganador Armstrong y a 6'&amp;nbsp;21&quot; del podiu llográu pol tercer clasificáu Escartín,&lt;ref name=&quot;La medaya del trabayu pa Escartín&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/medaya/trabayo/Escartin/elpepidep/19990726elpepidep_8/Tes |títulu=La medaya del trabayu pa Escartín
|fechaaccesu=26 de xunetu de 2010
|fecha=26 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; y cola sensación de nun rindir al altor de les mires nin nel monte (el so históricu talón de aquiles) nin na contrarreló (la so especialidá).&lt;ref name=&quot;Armstrong certifica la so fiabilidá&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Armstrong/certifica/fiabilidá/elpepidep/19990725elpepidep_1/Tes |títulu=Armstrong certifica la so fiabilidá |fechaaccesu=26
de xunetu de 2010
|fecha=25 de xunetu de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Presentar a la [[Vuelta a España 1999|Vuelta a España]], como unu de los favoritos pa ganar la xeneral y revalidar el so trunfu del añu pasáu, xunto a otros candidatos como [[Alex Zülle]], [[Jan Ullrich]] (quien nun pudiera correr el Tour por una mancadura, en habiéndolo ganáu dos años antes), [[Pável Tonkov]] y [[Fernando Escartín]],&lt;ref name=&quot;La meyor Vuelta... sobre'l papel&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/meyor/Vuelta/papel/elpepidep/19990904elpepidep_5/Tes |títulu=La meyor Vuelta... sobre'l papel
|fechaaccesu=14 de payares de 2009
|fecha=4 de setiembre de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; nuna edición na que la ronda española estrenaba'l maillot oru pa designar al ganador de la xeneral, en sustitución del mariellu.&lt;ref name=&quot;El xerséi de la carrera pasa a ser de color oro&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1999/09/05/deportes/05N0066.html

|títulu=El xerséi de la carrera pasa a ser de color oro |fechaaccesu=14
de payares de 2009
|fecha=5 de setiembre de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano empezó la carrera siendo segundu nel prólogu, a un namái segundu del ganador y en resultando perxudicáu pol orbayu cayida sobre [[Murcia]] cuando corríen los favoritos.&lt;ref name=&quot;Cuatro gotes esllucen el prólogu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Gómez,
Luis
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/gotes/esllucen/prologo/elpepidep/19990905elpepidep_5/Tes |títulu=Cuatro gotes esllucen el prólogu |fechaaccesu=14
de payares de 2009
|fecha=5 de setiembre de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;L'agua róbalu a Abraham Olano la ventaya del líder&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1999/09/05/deportes/05N0068.html

|títulu=L'agua róbalu a Abraham Olano la ventaya del líder
|fechaaccesu=14 de payares de 2009
|fecha=5 de setiembre de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Algamó'l lideralgu na 6ª etapa. Mientres los sos díes de líder ganó una etapa contrarreló (batiendo a rivales como Ullrich) y llogró caltener el maillot oru (anque perdiendo tiempu) el día que s'apostó per primer vegada una etapa con final nel inéditu y perduru [[L'Angliru|altu del Angliru]], un puertu nada afayadizo pa les sos carauterístiques.&lt;ref name=&quot;La Vuelta del fin del mundu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1999/09/04/deportes/04N0079.html

|títulu=La Vuelta del fin del mundu |fechaaccesu=14
de payares de 2009
|fecha=4 de setiembre de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Tres siete díes como líder, perdió'l maillot oru na etapa con final na xubida a [[Ordino Arcalis|Arcalis]] ([[Principáu d'Andorra|Andorra]]), ente fuertes dolores. Un exame radiolóxicu afayó entós que sufría una fisura nuna costiella dende la etapa de L'Angliru, qu'esplicaba les intenses molesties sufiertes por Olano (y magar les cualos llograra caltenese de líder dellos díes), polo qu'abandonó la carrera, que finalmente ganó Ullrich.

La so mancadura torgó-y participar nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu]] de [[Verona]], polo que nun pudo correr pa revalidar el so títulu de campeón del mundu contra'l crono.&lt;ref name=&quot;Ullrich sale güei de máximu favoritu na contrarreló&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/papel/1999/10/06/deportes/06N0097.html

|títulu=Ullrich sale güei de máximu favoritu na contrarreló |fechaaccesu=22
de payares de 2009
|fecha=6 d'ochobre de 1999
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; L'ausencia de Armstrong y Olano dexó como claru favoritu a Ullrich,&lt;ref name=&quot;La vez de Ullrich&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/vez/Ullrich/elpepidep/19991006elpepidep_6/Tes |títulu=La vez de Ullrich
|fechaaccesu=22 de payares de 2009
|fecha=6 d'ochobre de 1999
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; quien fixo bonu los pronósticos y asocedió a Olano nel palmarés.&lt;ref name=&quot;Namái Ullrich confirmó'l so prestíu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Solu/Ullrich/confirmo/prestíu/elpepidep/19991007elpepidep_1/Tes |títulu=Namái Ullrich confirmó'l so prestíu |fechaaccesu=22
de payares de 2009
|fecha=7 d'ochobre de 1999
|editorial=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;

===== 2000: ésitos en primavera, decepciones pel branu =====
En 2000, tres el so primer iviernu siguiendo los planes d'entrenamientu de [[Manolo Saiz]],&lt;ref name=&quot;Un señor equipu doce meses al añu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Garai,
Josu
|url=http://archivo.marca.com/ciclismo/equipo2000/espertu_once.html
|títulu=Un señor equipu doce meses al añu |fechaaccesu=18
d'agostu de 2009

|editorial=''[[Marca (periódicu)|Marca]]''}}&lt;/ref&gt; ganó dos importantes pruebes en primavera. En marzu ganó una de les vueltes per etapes d'una selmana más prestixoses, la [[Tirrenu-Adriáticu]]:&lt;ref name=&quot;Olano gana con brillantez la Tirrenu-Adriáticu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2000/03/16/deportes/16N0127.html

|títulu=Olano gana con brillantez la Tirrenu-Adriáticu |fechaaccesu=20
de payares de 2009
|fecha=16 de marzu de 2000
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; n'algamando'l maillot de líder con una victoria contrarreló a una velocidá media de más de 50&amp;nbsp;km/h sobre un percorríu de 26,5&amp;nbsp;km llanos n'[[Ascoli Piceno]],&lt;ref name=&quot;Olano afara na Tirrenu-Adriáticu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/afara/Tirrenu-Adriatico/elpepidep/20000313elpepidep_4/Tes |títulu=Olano afara na Tirrenu-Adriáticu |fechaaccesu=23
de setiembre de 2009
|fecha=13 de marzu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; llogró caltener el lideralgu na dura etapa montascosa que ganó [[Michael Boogerd]].&lt;ref name=&quot;Olano aguanta tolos ataques el día más duru de la Tirrenu-Adriáticu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/aguanta/toos ataques/dia/duru/Tirrenu-Adriatico/elpepidep/20000315elpepidep_30/Tes |títulu=Olano aguanta tolos ataques el día más duru de la Tirrenu-Adriáticu |fechaaccesu=23
de setiembre de 2009
|fecha=15 de marzu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Esti trunfu, rematáu a lo cimero del podiu final el 15 de marzu, yera inusual en Olano, acostumáu hasta entós a centrar la so temporada nes carreres veraniegues (el Tour, sobremanera, y tamién la Vuelta), y suponía la so integración na filosofía de competición impuesta por Saiz nel ONCE: lluchar poles victories dende l'entamu de la temporada.&lt;ref name=&quot;Collecha temprana pa Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Collecha/temprana/Olano/elpepidep/20000316elpepidep_36/Tes |títulu=Collecha temprana pa Olano
|fechaaccesu=23 de setiembre de 2009
|fecha=16 de marzu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Poco dempués, tamién nel mes de marzu, ganó'l [[Critérium Internacional]]: na primer etapa perdió a cinco gregarios que llegaron fora de control nuna xornada de mal tiempu,&lt;ref name=&quot;Cinco corredores del ONCE, fora de control nuna perdura primer etapa&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/corredores/ONCE/fuera/control/durisima/primer/etapa/elpepidep/20000326elpepidep_65/Tes |títulu=Cinco corredores del ONCE, fora de control nuna perdura primer etapa |fechaaccesu=23
de setiembre de 2009
|fecha=26 de marzu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; pero a otru día asitióse líder na xeneral al ser cuartu nel esixente sector mañaneru que ganó [[Leonardo Piepoli|Piepoli]] (con final n'alto, en [[Gourette]], a media xubida del [[Aubisque]]) polo que nel definitivu sector vespertín, una contrarreló na qu'amás de ser especialista cuntaba coles referencies, pudo correr ensin arriesgar (siendo la victoria parcial para [[Laurent Brochard|Brochard]]), asegurándose'l trunfu na xeneral.&lt;ref name=&quot;Trunfu final pa Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://archivo.marca.com/ciclismo/carreres00/criterium_internacional00.html

|títulu=Trunfo final pa Olano
|fechaaccesu=23 de setiembre de 2009
|fecha=26 de marzu de 2000
|editorial=''[[Marca (periódicu)|Marca]]''}}&lt;/ref&gt; Un feliz Olano describió la so socesión de victories como'l meyor momentu dende'l so debú como ciclista profesional en 1992.&lt;ref name=&quot;Olano gana'l Critérium y sigue en marcha&quot;&gt;{{cita publicación |url
 = http://terra.es/espdep/articulo/html/dep8389.htm
 |títulu = Olano gana'l Critérium y sigue en marcha |fechaaccesu
 = 23 de setiembre de 2009
 |fecha = 26 de marzu de 2000
 |editorial = [[Terra Networks|Terra]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101003142738/http://terra.es/espdep/articulo/html/dep8389.htm |fechaarchivu=3 d'ochobre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

Esi añu corrió dos [[grandes vueltes]]. Nel [[Tour de Francia 2000|Tour de Francia]] nun llogró prestaciones relevantes, rematando na 34ª posición na clasificación xeneral. La so participación empezó con un mal papel na contrarreló inicial de [[Futuroscope]],&lt;ref name=&quot;Armstrong marca de nuevu'l camín&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ARMSTRONG/_LLANCE_/CICLISTA/EE_UU/MILLAR/_DAVID_/CICLISTA/ESCOCIA/FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_2000/elpepidep/20000702elpepidep_6/Tes/ |títulu=Armstrong marca de nuevu'l camín
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010

|fecha=2 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nubes y escamplaes nel ONCE&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ortiz
de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/MILLAR/_DAVID_/CICLISTA/ESCOCIA/FRANCIA/ONCE-DEUTSCHE_BANK_/EQUIPU_CICLISTA/TOUR_DE_FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_2000/Nubes/claros/ONCE/elpepidep/20000702elpepidep_7/Tes/ |títulu=Nubes y escamplaes nel ONCE |fechaaccesu=23
de xunetu de 2010

|fecha=2 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; anque dixo nun sentise estrañáu pol tiempu que llevaba ensin competir.&lt;ref name=&quot;El trunfu del sacrificiu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2000/07/02/pagina-36/687499/pdf.html
|títulu=El trunfu del sacrificiu |fechaaccesu=23
de xunetu de 2010
|fecha=2 de xunetu de 2000
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; La so actuación na crono inaugural, la peor de toles sos participaciones hasta entós na ''Grande Boucle'', fizo que la preparación diseñada pa Olano pol so direutor Saiz fuera cuestionada.&lt;ref name=&quot;¿Ye ésti de verdá el Olano nuevu?&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos y Ortiz de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/verdá/Olano/nuevu/elpepidep/20000703elpepidep_16/Tes/ |títulu=¿Ye ésti de verdá el Olano nuevu?
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=3 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Trés díes depués l'equipu ganó la contrarreló por equipos,&lt;ref name=&quot;El gran día de Manolo Saiz&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ortiz
de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/SAIZ/_MANUEL_/DIRECTOR_FORNO_CICLISMO/FRANCIA/ONCE-DEUTSCHE_BANK_/EQUIPU_CICLISTA/TOUR_DE_FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_2000/gran/dia/Manolo/Saiz/elpepidep/20000705elpepidep_8/Tes/ |títulu=El gran día de Manolo Saiz
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=5 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; que retornaba a la ronda francesa cinco años dempués,&lt;ref name=&quot;Llocos cola contrarreló&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos y Ortiz de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deporte/FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_2000/Llocos/contrarreló/elpepidep/20000704elpepidep_28/Tes/ |títulu=Llocos cola contrarreló |fechaaccesu=23
de xunetu de 2010
|fecha=4 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; asitiándose cuartu na xeneral provisional comandada pol so compañeru d'equipu [[Laurent Jalabert]].&lt;ref name=&quot;Clasificación xeneral tres la 4ª etapa del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deporte/FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_2000/XENERAL/elpepidep/20000705elpepidep_5/Tes/ |títulu=Clasificación xeneral tres la 4ª etapa del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=5 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, perdió enforma tiempu al respeutive de los homes fuertes de la carrera nes etapes d'altu monte que s'asocedieron nos [[Pirineos]] (una única etapa con Marie-Blanque, [[Aubisque]] y [[Hautacam]], y tres la cual vencía yá 7'&amp;nbsp;15&quot; respectu al nuevu y finalmente definitivu [[maillot mariellu]] [[Llance Armstrong]]),&lt;ref name=&quot;Armstrong estroza'l Tour&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OTXOA/_JAVIER_/CICLISTA/ESPANA/ARMSTRONG/_LLANCE_/CICLISTA/EE_UU/FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA/TOUR_DE_FRANCIA_2000/elpepidep/20000711elpepidep_1/Tes/ |títulu=Armstrong estroza'l Tour
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=11 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; [[Mont Ventoux]]&lt;ref name=&quot;Clasificación xeneral tres la 12ª etapa del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/XENERAL/elpepidep/20000714elpepidep_5/Tes |títulu=Clasificación xeneral tres la 4ª etapa del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=14 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; y [[Alpes]].&lt;ref name=&quot;Clasificación de la 14ª etapa del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ETAPA/elpepidep/20000716elpepidep_6/Tes |títulu=Clasificación de la 14ª etapa del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=16 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Una xeneración de campeones, nel 'autobús'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/JALABERT/_LAURENT_/CICLISTA/FRANCIA/ZULLE/_ALEX_/CICLISTA/SUIZA/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/elpepidep/20000717elpepidep_11/Tes/ |títulu=Una xeneración de campeones, nel 'autobús'
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=17 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Clasificación xeneral tres la 15ª etapa del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/XENERAL/elpepidep/20000718elpepidep_20/Tes |títulu=Clasificación xeneral tres la 15ª etapa del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=18 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Clasificación xeneral tres la 16ª etapa del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/XENERAL/elpepidep/20000719elpepidep_8/Tes |títulu=Clasificación xeneral tres la 16ª etapa del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=19 de xunetu de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Olano, en siendo decimosegundu na contrarreló de 58,5 quilómetros de l'antepenúltima etapa (a 4'&amp;nbsp;36&quot; del ganador y líder Armstrong),&lt;ref name=&quot;Clasificaciones de la 19ª etapa del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2000/07/22/pagina-43/687362/pdf.html |títulu=Clasificaciones de la 19ª etapa del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=22 de xunetu de 2000
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; terminó 34ᵘ na xeneral, a cuasi una hora y venti minutos del estauxunidense.&lt;ref name=&quot;Clasificación xeneral final del Tour de Francia 2000&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2000/07/24/pagina-43/1503560/pdf.html |títulu=Clasificación xeneral final del Tour de Francia 2000
|fechaaccesu=23 de xunetu de 2010
|fecha=24 de xunetu de 2000
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt;

Na [[Vuelta a España 2000|Vuelta a España]] ganó la contrarreló de [[Tarragona]] venciendo a especialistes como [[Jan Ullrich]] ([[Telekom (equipu ciclista)|Telekom]]) y [[Alex Zülle]] ([[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]]), resultancia que lu sirvió p'asitiase como líder de la xeneral.&lt;ref name=&quot;Olano apruz ensin avisar&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ortiz
de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ZULLE/_ALEX_/CICLISTA/SUIZA/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/ULLRICH/_JAN_/CICLISTA/ALEMAÑA/elpepidep/20000904elpepidep_13/Tes/ |títulu=Olano apruz ensin avisar
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=4 de setiembre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Na siguiente etapa (primer etapa pirenaica), sicasí, dexó'l maillot oru de líder,&lt;ref name=&quot;El Kelme apuntilla a Zülle&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ortiz
de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ZULLE/_ALEX_/CICLISTA/SUIZA/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/GONZALEZ/_SANTOS_/CICLISMU/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA/elpepidep/20000905elpepidep_12/Tes/ |títulu=El Kelme apuntilla a Zülle
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=5 de setiembre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; que finalmente foi para [[Roberto Heras]] ([[Kelme (equipu ciclista)|Kelme]]).&lt;ref name=&quot;La hora del escalador&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ortiz
de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/HERAS/_ROBERTO_/CICLISTA/ESPANA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA_2000/hora/escalador/elpepidep/20000918elpepidep_25/Tes/ |títulu=La hora del escalador
|fechaaccesu=29 de setiembre de 2009
|fecha=18 de setiembre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Na crono final de 38,6 quilómetros apostada l'últimu día en [[Madrid]] Olano foi terceru,&lt;ref name=&quot;Santos González xustifica en Madrid el so billete pa los XX OO de Sydney&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Ortiz
de Arri, Eduardo |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/GONZALEZ/_SANTOS_/CICLISMU/ESPANA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA_2000/XUEGOS_OLIMPICOS_2000/Santos/Gonzalez/xustifica/Madrid/billete/JJ/OO/Sydney/elpepidep/20000918elpepidep_26/Tes/ |títulu=Santos González xustifica en Madrid el so billete pa los XX OO de Sydney
|fechaaccesu=29 de setiembre de 2009
|fecha=18 de setiembre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; a 1'&amp;nbsp;01&quot; del ganador, el so compañeru d'equipu nel ONCE [[Santos González]].&lt;ref name=&quot;Etapa: 21ª etapa(Madrid-Madrid, 38,6 km)&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ETAPA/elpepidep/20000918elpepidep_27/Tes |títulu=Etapa: 21ª etapa(Madrid-Madrid, 38,6 km)
|fechaaccesu=29 de setiembre de 2009

|fecha=18 de setiembre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; La so posición final na clasificación xeneral foi'l 19ᵘ puestu, a 25'&amp;nbsp;19&quot; de Heras.&lt;ref name=&quot;Clasificación final de la Vuelta a España 2000&quot;&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2000/09/18/pagina-56/677748/pdf.html |títulu=Clasificación final de la Vuelta a España 2000
|fechaaccesu=27 de payares de 2009
|fecha=18 de setiembre de 2000
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt;

Tres una cargada temporada con 40&amp;nbsp;000 quilómetros percorríos, participó nos [[Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|Xuegos Olímpicos de Sydney]] (los sos segundos XX. OO.). Sicasí, nesta ocasión nun pudo xubir al podiu al terminar cuartu na prueba [[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|contrarreló]] apostada'l 30 de setiembre, superáu por Ekimov (oru), Ullrich (plata) y Armstrong (bronce) y quedando asina a 17&quot; de les medayes (teniendo que conformase con un diploma olímpicu). Olano llamentó nun realizar una planificación distinta, más enfocada a la cita olímpica, y confesó que'l cuartu llugar yera «un puestu murniu».&lt;ref name=&quot;Ekimov llévase l'oru destináu a Armstrong&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/OLANO/_ABRAHAM_/CICLISTA/ESPANA/ULLRICH/_JAN_/CICLISTA/ALEMAÑA/ARMSTRONG/_LLANCE_/CICLISTA/EE_UU/elpepidep/20001001elpepidep_11/Tes/ |títulu=Ekimov llévase l'oru destináu a Armstrong
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=1 d'ochobre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ekimov arrampuña la medaya d'oru a Ullrich, Armstrong y Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2000/10/01/deportes/01N0048.html

|títulu=Ekimov arrampuña la medaya d'oru a Ullrich, Armstrong y Olano
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=1 d'ochobre de 2000
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Tres díes antes participara na prueba olímpica de ruta (obligatoria pa tolos participantes na crono), na qu'en metiéndose na escapada bona nun pudo aguantar na xubida al recuestu del circuitu pol so llindáu estáu físicu, rematando nun discretu 60ᵘ puestu una carrera na que tres homes del Telekom acoparon el podiu: Ullrich (oru), [[Andreas Klöden|Klöden]] (plata) y [[Vinokourov]] (bronce).&lt;ref name=&quot;Una obra d'arte de Jan Ullrich&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ULLRICH/_JAN_/CICLISTA/ALEMAÑA/ESPANA/XUEGOS_OLIMPICOS_2000/obra/arte/Jan/Ullrich/elpepidep/20000928elpepidep_20/Tes/ |títulu=Una obra d'arte de Jan Ullrich
|fechaaccesu=18 d'agostu de 2009
|fecha=28 d'ochobre de 2000
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

===== 2001: segundu podiu nel Giro =====
En 2001, col Giro como gran oxetivu, entrenó en [[Sierra Nevada (España)|Sierra Nevada]] (a 2200 metros d'altitú) hasta completar unos 2500 quilómetros d'entrenamientu, so les órdenes de [[Manolo Saiz]].&lt;ref name=&quot;Olano va asaltar el récor de la hora&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/05/12/deportes/994411.html

|títulu=Olano va asaltar el récor de la hora |fechaaccesu=18
de payares de 2009

|fecha=12 de mayu de 2001
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Poco dempués, y afinando la so puesta a puntu pa la ronda italiana, trunfó na [[Clásica de Alcobendas]],&lt;ref name=&quot;Olano presenta los sos credenciales pal Giro&quot;&gt;{{cita publicación |autor
 = Martínez, Rocío |url
 = http://www.terra.es/espdep/articulo/html/dep17373.htm
 |títulu = Olano presenta los sos credenciales pal Giro |fechaaccesu
 = 18 de payares de 2009
 
 |fecha = 13 de 2001
 |editorial = [[Terra Networks|Terra]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050831203431/http://www.terra.es/espdep/articulo/html/dep17373.htm |fechaarchivu=31 d'agostu de 2005
}}&lt;/ref&gt; confirmando que se presentaba al Giro más finu y con meyores mires pa superar les etapes d'altu monte.&lt;ref name=&quot;La cuadradura del círculu de Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/cuadradura/circulo/Olano/elpepidep/20010519elpepidep_16/Tes |títulu=La cuadradura del círculu de Olano
|fechaaccesu=30 de xunetu de 2010

|fecha=19 de mayu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Esi añu llogró ser segundu na xeneral del [[Giro d'Italia 2001|Giro d'Italia]], xubiendo asina al podiu final de [[Milán]] per segunda vegada na so carrera deportiva, esta vegada en compañía de la ''maglia rosa'' [[Gilberto Simoni]] ([[Lampre (equipu ciclista)|Lampre]]) y del tercer clasificáu, [[Unai Osa]] ([[iBanesto.com (equipu ciclista)|iBanesto.com]]).&lt;ref name=&quot;«El mio segundu puestu nun ta devaluáu» &quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/06/11/deportes/1008124.html

|títulu=«El mio segundu puestu nun ta devaluáu»
|fechaaccesu=24 de xunetu de 2009

|fecha=11 de xunu de 2001
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Olano y Osa, nel podiu de Milán&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/Osa/podiu/Milan/elpepidep/20010611elpepidep_31/Tes |títulu=Olano y Osa, nel podiu de Milán
|fechaaccesu=24 de xunetu de 2009

|fecha=11 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Olano empezó'l Giro con un décimu puestu nel prólogu de [[Pescara]], siendo asina'l meyor de los favoritos y unu de los cuatro ciclistes que l'ONCE asitió ente los diez primeros na xornada inaugural,&lt;ref name=&quot;El vientu llanza a Verbrugghe&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/vientu/llanza/Verbrugghe/elpepidep/20010520elpepidep_12/Tes |títulu=El vientu llanza a Verbrugghe
|fechaaccesu=29 de xunetu de 2010

|fecha=20 de mayu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Un día dempués vivióse una xornada caótica marcada poles constantes cayíes nel peligrosu descensu de Chietti a meta, y de la que Olano salió indemne y coles sos posibilidaes reforzaes tres l'abandonu de [[Francesco Casagrande]],&lt;ref name=&quot;Casagrande, primer víctima d'una carrera lloca&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Casagrande/primer/victima/carrera/lloca/elpepidep/20010521elpepidep_40/Tes |títulu=Casagrande, primer víctima d'una carrera lloca |fechaaccesu=29
de xunetu de 2010

|fecha=21 de mayu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; defendiéndose bien díes dempués na primer irrupción del monte.&lt;ref name=&quot;Olano saca tayada&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/05/24/pagina-41/1374077/pdf.html
|títulu=Olano saca tayada |fechaaccesu=29
de xunetu de 2010
|fecha=24 de mayu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Na reedición de la etapa [[Dolomites|dolomítica]] d'altu monte que-y dio la ''maglia rosa'' en 1996 (con [[Pasu Pordoi|Pordoi]], [[Marmolada]] y meta en Pordoi),&lt;ref name=&quot;Olano vuelve al cume que lu vistió de rosa en 1996&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/vuelve/cume/-y/vistio/rosa/1996/elpepidep/20010601elpepidep_12/Tes |títulu=Olano vuelve al cume que lu vistió de rosa en 1996
|fechaaccesu=29 de xunetu de 2010
|fecha=1 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Les Dolomites van dictar sentencia&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/01/pagina-44/1390368/pdf.html
|títulu=Les Dolomites van dictar sentencia |fechaaccesu=29
de xunetu de 2010
|fecha=1 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano dexó trés minutos respeuto al nuevu líder Simoni, que confirmó los pronósticos que-y señalaben al ser el meyor escalador en carrera,&lt;ref name=&quot;Osa llucir na Marmolada y Olano vence a la lóxica&quot;&gt;{{cita web |autor=D'A., Y. O.
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Osa/lluz/Marmolada/Olano/vence/logica/elpepidep/20010602elpepidep_10/Tes |títulu=Osa llucir na Marmolada y Olano vence a la lóxica |fechaaccesu=29
de xunetu de 2010
|fecha=2 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; y el más fuerte y máximu favoritu a la victoria final al pie del so compatriota [[Dario Frigo]] ([[Fassa Bortolo (equipu ciclista)|Fassa Bortolo]]).&lt;ref name=&quot;Simoni y Frigo, los más fuertes&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Redaición

|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/03/pagina-41/450558/pdf.html
|títulu=Simoni y Frigo, los más fuertes
|fechaaccesu=30 de xunetu de 2010
|fecha=3 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Na única contrarreló llarga d'esi Giro foi terceru, a más d'un minutu d'un Frigo que se confirmaba como la única alternativa a Simoni), asitiándose terceru na xeneral a más de cuatro minutos de los dos italianos y con 40&quot; de marxe respeuto al cuartu clasificao y principal rival pa llograr caltenese nel podiu, Unai Osa, a quien a priori beneficiaba sicasí una última selmana montascosa.&lt;ref name=&quot;Simoni aguanta magar tou&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Simoni/aguanta/pese/tou/elpepidep/20010604elpepidep_29/Tes |títulu=Simoni aguanta magar tou |fechaaccesu=30
de xunetu de 2010
|fecha=4 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Frigo y Simoni alloñen a toos&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/04/pagina-43/445826/pdf.html
|títulu=Frigo y Simoni alloñen a toos
|fechaaccesu=30 de xunetu de 2010
|fecha=4 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, esa edición de la ronda italiana viose marcada pola [[Redada de Sanremo]], una operación antidopaxe desenvuelta polos ''[[Carabinieri]]'' el día previu a la etapa reina,&lt;ref name=&quot;Apeligra'l Giro: la policía rexistró a tolos equipos&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Eraña,
Dani |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/07/pagina-55/1482953/pdf.html

|títulu=Apeligra'l Giro: la policía rexistró a tolos equipos
|fechaaccesu=30 de xunetu de 2010
|fecha=7 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; y que se saldó con 200 envases de melecines requisados (incluyendo diverses sustances dopantes) y l'afayu de minilaboratorios y jeringuillas (delles usaes) mientres los rexistros a los hoteles onde s'agospiaben los equipos.&lt;ref name=&quot;La collecha de la macro-redada&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/08/pagina-44/446409/pdf.html

|títulu=La collecha de la macro-redada |fechaaccesu=30
de xunetu de 2010
|fecha=8 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; A la mañana siguiente'l corredores, axuntaos n'asamblea, decidieron nun correr la etapa d'esi día (la xornada reina con final en Santa Anna di Vinadio) en señal de protesta, al sentise indignaos cola redada de la nueche anterior.&lt;ref name=&quot;Un Giro mancáu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/08/pagina-45/446410/pdf.html
|títulu=Un Giro mancáu |fechaaccesu=30
de xunetu de 2010
|fecha=8 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Un día dempués conocióse que la policía había requisado mientres la investigación una bolsa con sustances dopantes al segundu clasificáu Frigo, quien confesó y foi estremáu de la carrera pol so equipu,&lt;ref name=&quot;Un equipu italianu retira a unu de los sos corredores del Giro n'afayando sustances dopantes nel so equipaxe&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Axencia EFE|EFE]]

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/equipu/italianu/retira/corredores/Giro/afayar/sustances/dopantes/equipaxe/elpepudep/20010608elpepudep_5/Tes |títulu=Un equipu italianu retira a unu de los sos corredores del Giro n'afayando sustances dopantes nel so equipaxe |fechaaccesu=24
de setiembre de 2009
|fecha=8 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; xubiendo Olano y Osa al segundu y tercer puestos de la xeneral respeutivamente.&lt;ref name=&quot;Dario Frigo dir a casa&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Eraña,
Dani |url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/09/pagina-45/1535532/pdf.html

|títulu=Dario Frigo dir a casa |fechaaccesu=30
de xunetu de 2010
|fecha=[[9 de xunu]] de [[2001]]
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; Na penúltima etapa Simoni exhibióse y enxaretó tres minutos más a Olano, quien cumplió'l so oxetivu de caltener el segundu puestu al llegar nel mesmu grupu qu'Osa.&lt;ref name=&quot;Nel adiós al monte Simoni emula a Pantani&quot;&gt;{{cita publicación |autor=De Dalmases,
Javier
|url=http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/2001/06/10/pagina-45/450389/pdf.html
|títulu=Nel adiós al monte Simoni emula a Pantani
|fechaaccesu=30 de xunetu de 2010
|fecha=10 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt; D'esta forma Olano xubió al segundu pasu del podiu final de Milán, nel que Simoni xubió lo más alto con una ventaya (7'&amp;nbsp;31&quot;) ensin comparanza dende los tiempos d'[[Eddy Merckx]] (en [[Giro d'Italia 1973|1973]]).&lt;ref name=&quot;Simoni llogra una ventaya que nun se daba dende los tiempos de Merckx&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Simoni/llogra/ventaya/daba/tiempos/Merckx/elpepidep/20010611elpepidep_32/Tes/ |títulu=Simoni llogra una ventaya que nun se daba dende los tiempos de Merckx
|fechaaccesu=30 de xunetu de 2010
|fecha=11 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

La idea de Olano yera tratar de consiguir el récor de la hora nel [[velódromu]] de Anoeta, col sofitu del so [[afición]], el sábadu 17 de xunu, apenes siete díes dempués de xubir al podiu del Giro. L'estáu de forma del ciclista tres un esfuerciu siguíu de tres selmanes plantegaba duldes sobre la so condición física pa encarar con ésitu'l retu de bater el récor vixente de [[Chris Boardman]] (49,441 quilómetros).&lt;ref name=&quot;El récor de la hora espera a Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/record/hora/espera/Olano/elpepidep/20010613elpepidep_11/Tes/ |títulu=El récor de la hora espera a Olano
|fechaaccesu=24 de xunetu de 2009
|fecha=14 de xunu de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; El 13 de xunu allegó al velódromu guipuzcoanu pa realizar les primeres pruebes, aguantando ocho minutos en tiempu de récor tres una salida llanzada. Sicasí, el 14 de xunu namái pudo completar seis minutos en tiempu de récor, nuna xornada na qu'entrenó mientres 1h 40' ente series, rodiellu y tres moto, y pa la que'l plan inicial yera rodar cuarenta minutos na pista. Por cuenta de ello, Olano decidió arrenunciar enagora al asaltu del récor de la hora, sobre la base de «les resultancies de les pruebes fisiolóxiques y la rellación ente l'[[acedu láctico]] y la [[frecuencia cardiaca]]», ensin arrenunciar a intentalo nun futuru próximu.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano aplaza l'asaltu al récor de la hora&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Egaña,
Dani |url=http://hemeroteca-paginas.elmundodeportivo.es/EMD03/PUB/2001/06/15/EMD20010615032MDV.pdf

|títulu=Abraham Olano aplaza l'asaltu al récor de la hora |fechaaccesu=18
de payares de 2009
|fecha=15 de xunu de 2001
|editorial=''[[Mundo Deportivo]]''}}&lt;/ref&gt;

Esi añu nun participó nel [[Tour de Francia 2001|Tour de Francia]]. Poco dempués, n'agostu, los ciclistes del ONCE (incluyíu Olano) que participaríen na [[Vuelta a España 2001|Vuelta a España]] realizaron una concentración n'altor en [[Navacerrada (Madrid)|Navacerrada]].&lt;ref name=&quot;Mal d'altor&quot;&gt;{{cita web |autor=Arribas, Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Mal/altor/elpepidep/20010909elpepidep_15/Tes |títulu=Mal d'altor
|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009
|fecha=9 de setiembre de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; L'ONCE presentar na Vuelta con hasta trés posibles líderes ([[Igor González de Galdeano|Galdeano]], [[Joseba Beloki|Beloki]] y Olano), anque nel casu de Olano l'oxetivu consistía más en ganar la contrarreló inicial y ser el primer líder qu'en lluchar pola xeneral.&lt;ref name=&quot;L'ONCE llanza'l guante a los sos rivales&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/09/08/deportes/1045307.html

|títulu=L'ONCE llanza'l guante a los sos rivales
|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009
|fecha=8 de setiembre de 2001
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Sicasí, Olano foi decimosegundu nesa crono de 12 quilómetros apostada peles cais de Salamanca, a 31&quot; del ganador [[David Millar]] (''[[Cofidis (equipu ciclista)|Cofidis]]''),&lt;ref name=&quot;El británicu David Millar se enfunda el primer 'maillot' mariellu de la Vuelta&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Axencia EFE|EFE]]

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/britanico/David/Millar/enfunda/primer/maillot/mariellu/Vuelta/elpepidep/20010908elpepudep_3/Tes/ |títulu=El británicu David Millar se enfunda el primer 'maillot' mariellu de la Vuelta |fechaaccesu=23
d'ochobre de 2009
|fecha=8 de setiembre de 2001
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; nun día en que los trés líderes del ONCE rindieron per debaxo de lo esperao de resultes de los precuros que tomaron a la de trazar les curves dempués de que'l so compañeru [[Marcos Serrano]] quebrárase la [[clavícula]].&lt;ref name=&quot;L'ONCE sufre un duru cutan la contrarreló&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/09/09/deportes/1045529.html

|títulu=L'ONCE sufre un duru cutan la contrarreló |fechaaccesu=23
d'ochobre de 2009
|fecha=9 de setiembre de 2001
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mal d'altor&quot;/&gt; Olano pasó entós a desempeñar un llabor d'equipu en favor de Beloki y Galdeano, pero la contrarreló apostada en [[Torrelavega]] (precisamente'l pueblu de Manolo Saiz, y pa la que tenía grandes ambiciones) refundió probes resultancies pa tolos integrantes del equipu mariellu.&lt;ref name=&quot;Una pésima xornada pal ONCE&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/09/15/deportes/1047589.html

|títulu=Una pésima xornada pal ONCE |fechaaccesu=25
d'ochobre de 2009
|fecha=15 de setiembre de 2001
|editorial=''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''}}&lt;/ref&gt; Olano terminó la Vuelta nun discretu 64ᵘ llugar, ente que tantu Beloki (quien perdió'l lideralgu en fundiéndose en Envalira)&lt;ref name=&quot;Los Pirineos echen de la carrera a Beloki&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/09/20/deportes/1049556.html

|títulu=Los Pirineos echen de la carrera a Beloki
|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009
|fecha=20 de setiembre de 2001
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt; como Galdeano nun acabaron la carrera por un [[virus]].&lt;ref name=&quot;Zberg, vencedor y solidariu&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/09/22/deportes/1050635.html

|títulu=Zberg, vencedor y solidariu
|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009
|fecha=22 de setiembre de 2001
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;L'otru Chava&quot;&gt;{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/2001/09/24/deportes/1051427.html

|títulu=L'otru Chava
|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009
|fecha=24 de setiembre de 2001
|periódicu=[[El Mundo (España)|El Mundo]]}}&lt;/ref&gt;

===== 2002: epílogu con trunfos d'equipu =====
En 2002, el 30 de xunu foi segundu nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2002|Campeonatu d'España en Ruta]],&lt;ref name=&quot;Un modestu ye'l campeón&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/modestu/campeon/elpepidep/20020701elpepidep_34/Tes |títulu=Un modestu ye'l campeón
|fechaaccesu=24 de xunetu de 2009
|fecha=1 de xunetu de 2002
|editor=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; en decidiendo'l día anterior que se retiraría al rematar la temporada. El corredor fixo públicu dichu anuncio'l 2 de xunetu por aciu un comunicáu, nel qu'esplicaba qu'empezaba a tener dificultaes pa motivase y salir a entrenar en solitariu, métodu nel que según él mesmu esplicó basaba la so preparación.&lt;ref name=&quot;Olano retirar a final d'añu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/Olano/retira/final/anu/elpepidep/20020703elpepidep_11/Tes |títulu=Olano retirar a final d'añu |fechaaccesu=24
de xunetu de 2009
|fecha=3 de xunetu de 2002
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Poco dempués corrió'l so postreru [[Tour de Francia 2002|Tour de Francia]], qu'empezó'l 6 de xunetu. Na so última participación na ''Grande Boucle'' collaboró na victoria del ONCE na [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] por equipos de la cuarta etapa, qu'asitió de maillot mariellu al so compañeru [[Igor González de Galdeano]].&lt;ref name=&quot;El suañu mariellu d'Igor González&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/sueno/mariellu/Igor/Gonzalez/elpepidep/20020711elpepidep_1/Tes |títulu=El suañu mariellu d'Igor González
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=11 de xunetu de 2002
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; Olano, en realizando un llabor d'equipu en favor del xefe de files [[Joseba Beloki]] (segundu a la fin), llogró terminar el so postreru Tour llegando a la meta de los [[Avenida de los Campos Elíseos|Campos Elíseos]] de [[París]], onde pudo xubir per primer vegada al podiu xunto a los sos compañeros pa despidise de la ronda gala al ganar [[ONCE-Eroski]] la clasificación por equipos.&lt;ref name=&quot;Olano despidir dende'l podiu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2002/07/28/ciclismo/1027881273.html
|títulu=Olano despidir dende'l podiu |fechaaccesu=13
d'agostu de 2009
|fecha=28 de xunetu de 2002
|editorial=[[elmundo.es]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;L'últimu Tour de Abraham Olano&quot;&gt;{{cita publicación |url
 = http://www.terra.es/deportes/ciclismo/tour2002/articulos/art701.htm
 |títulu = L'últimu Tour de Abraham Olano
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2009
 |fecha = 27 de xunetu de 2002
 |editorial = [[Terra Networks|Terra]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050406140409/http://www.terra.es/deportes/ciclismo/tour2002/articulos/art701.htm |fechaarchivu=6 d'abril de 2005
}}&lt;/ref&gt;

Retirar al rematar la temporada allegre, porque, con 32 años, quiciabes seya veteranu pa la vida en bicicleta, pero pa la vida importante, pa la familia, pa tou, soi nuevu».&lt;ref name=&quot;La contrarreló más solitaria de Olano&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/contrarreló/solitaria/Olano/elpepidep/20020728elpepidep_3/Tes |títulu=La contrarreló más solitaria de Olano
|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009
|fecha=28 de xunetu de 2002
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

El 23 de xineru de 2003 foi gallardoniáu col Premiu Euskadi al Deporte 2002 pol [[lehendakari]] [[Juan Xosé Ibarretxe]], nel apartáu referíu a la Imaxe vasca nel deporte».&lt;ref name=&quot;Olano y el Tau Baskonia, premiu Euskadi al Deporte 2002&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Axencia EFE|EFE]]

|url=http://www.as.com/mas-deporte/articulo/olano-tau-baskonia-premios-euskadi/dasmas/20030123dasdasmas_15/Tes |títulu=Olano y el Tau Baskonia, premiu Euskadi al Deporte 2002
|fechaaccesu=28 de payares de 2009
|fecha=23 de xineru de 2003
|editorial=''[[Diariu As|As]]''}}&lt;/ref&gt;

=== Tres la retirada ===

==== Rellación col ciclismu ====
En 2003 llogró'l títulu de direutor nacional en [[Lleón (España)|Lleón]], xunto a [[Jon Odriozola|Odriozola]], [[Roberto Laiseka|Laiseka]], [[Ramón González Arrieta|González Arrieta]], [[Mikel Artetxe|Artetxe]], [[Álvaro González de Galdeano]], [[José Luis Arrieta|Arrieta]] o [[Chente García Acosta]] ente otros.&lt;ref name=&quot;Olano afacer al perfil&quot;&gt;{{enllaz rotu|1={{cita publicación |url=http://www.deia.com/es/impresa/2006/08/16/bizkaia/kirolak/279900.php

|títulu=Olano afacer al perfil
|fechaaccesu=16 d'agostu de 2009
|fecha=16 d'agostu de 2006
|editorial=[[Deia]]}} |2=http://www.deia.com/es/impresa/2006/08/16/bizkaia/kirolak/279900.php |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu, el 8 d'avientu, allegó a [[El Barraco]] al [[funeral]] de [[José María Jiménez|Chava Jiménez]],&lt;ref name=&quot;Más de dos mil persones asisten al funeral de 'Chava' Jiménez&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Axencia EFE|EFE]]

|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/mil/persones/asisten/funeral/Chava/Jimenez/elppordep/20031208elpepudep_3/Tes |títulu=Más de dos mil persones asisten al funeral de 'Chava' Jiménez
|fechaaccesu=1 d'agostu de 2009
|fecha=8 d'avientu de 2003
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt; el so rival años tras, fináu d'un paru cardiaco.&lt;ref name=&quot;La última pedalada del Chava&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/ultima/pedalada/Chava/elppordep/20031208elpepidep_3/Tes |títulu=La última pedalada del Chava
|fechaaccesu=1 d'agostu de 2009
|fecha=8 d'avientu de 2003
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;La &quot;inevitable&quot; muerte d'un ídolu&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Arribas,
Carlos
|url=https://www.elpais.com/articulo/deportes/inevitable/muerte/idolo/elppordep/20031208elpepidep_1/Tes |títulu=La &quot;inevitable&quot; muerte d'un ídolu |fechaaccesu=1
d'agostu de 2009

|fecha=8 d'avientu de 2009
|editorial=''[[El País]]''}}&lt;/ref&gt;

Foi'l direutor téunicu de la [[Vuelta a España]] dende 2004 hasta 2013,&lt;ref name=rtveolano/&gt;&lt;ref name=&quot;La Vuelta junior de 2005 va tener una categoría femenina y va ampliase a les provincies estremeres&quot;&gt;{{cita publicación |axencia=[[Europa Press]]

|url=http://www.esciclismo.com/ampliada.asp?Id=260
|títulu=La Vuelta júnior de 2005 va tener una categoría femenina y va ampliase a les provincies estremeres
|fechaaccesu=17 d'agostu de 2009
|fecha=30 de payares de 2004
|editorial=EsCiclismo}}&lt;/ref&gt; siendo asina unu de los encargaos del diseñu del percorríu de la mesma.&lt;ref name=&quot;La Vuelta 2009 va salir dende'l circuitu de Assen, n'Holanda&quot;&gt;{{cita publicación |axencia =
 Colpisa
 |url = http://www.hoysport.com/noticias/ciclismo/vuelta-espana/vuelta_2009_saldra_dende_circuitu_200809021830.html
 |títulu = La Vuelta 2009 va salir dende'l circuitu de Assen, n'Holanda |fechaaccesu
 = 17 d'agostu de 2009
 |fecha = 2 de setiembre de 2008
 |editorial = hoysport.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090503085731/http://www.hoysport.com/noticias/ciclismo/vuelta-espana/vuelta_2009_saldra_dende_circuitu_200809021830.html |fechaarchivu=3 de mayu de 2009
}}&lt;/ref&gt; Olano tamién asiste a diversos actos en sofitu del ciclismu de base.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano&quot;/&gt;

Participó en tres ediciones de la [[Titan Desert]] (2007, 2009 y 2010), siendo cuartu na segunda d'elles.&lt;ref name=&quot;Israel Núñez lleva la Titan Desert 2009 y José Raúl Hernández la última etapa (Clasif.)&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.esciclismo.com/ampliada.asp?Id=10655 |títulu=Israel Núñez lleva la Titan Desert 2009 y José Raúl Hernández la última etapa (Clasif.)
|fechaaccesu=11 de febreru de 2010
|fecha=1 de mayu de 2009
|editorial=EsCiclismo}}&lt;/ref&gt; Tamién corrió en dalguna prueba de [[maratón]], llogrando'l so meyor tiempu (2h&amp;nbsp;39'&amp;nbsp;08&quot;) en [[San Sebastián]] en 2006.&lt;ref name=&quot;Xentes:Abraham Olano&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.corricolari.eu/index.php?sec=xentes_detalle&amp;idGente=17 |títulu=Gente:Abraham Olano
|fechaaccesu=11 de febreru de 2010
|editor=corricolari.eu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Donosti: los ciclistes tamién cuerren...&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.runners.es/Informacion/Donosti
 |títulu = Donosti: los ciclistes tamién cuerren...
 |fechaaccesu = 11 de febreru de 2010
 |fecha = 27 de payares de 2006
 |editorial = runners.es |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091228093025/http://www.runners.es/Informacion/DONOSTI |fechaarchivu=28 d'avientu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

==== Otres actividaes ====
En 2003, ante'l zarru xudicial del diariu ''[[Euskaldunon Egunkaria]]'' (únicu diariu editáu íntegramente n'[[eusquera]]), foi unu de deportistes vascos qu'al igual qu'otres personalidaes de la cultura vasca, como l'escritor [[Bernardo Atxaga]] o'l físicu [[Pedro Miguel Etxenike]],&lt;ref name=&quot;Los cinco imputaos de Egunkaria namái van aceptar l'absolución&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Chicu,
Amaia |url=http://www.diariovasco.com/20091215/politica/cinco-imputaos-egunkaria-solu-20091215.html

|títulu=Los cinco imputaos de Egunkaria namái van aceptar l'absolución
|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010
|fecha=15 d'avientu de 2009
|periódicu=[[El Diario Vasco]]}}&lt;/ref&gt; amosaron públicamente'l so refugu a dichu zarru.&lt;ref name=&quot;200 deportistes vascos protesten contra'l zarru de 'Egunkaria'&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Percancies

|url=https://www.elpais.com/articulo/espana/200/deportistas/vascos/protesten/zarru/Egunkaria/elpepuesp/20030311elpepunac_5/Tes |títulu=200 deportistes vascos protesten contra'l zarru de 'Egunkaria'
|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010
|fecha=11 de marzu de 2003
|periódicu=[[El País]]}}&lt;/ref&gt;

El [[polideportivu]] municipal d'[[Anoeta]], inauguráu en setiembre de 2006, lleva'l so nome.&lt;ref name=&quot;Abraham Olano kiroldegia abrió ayeri les sos puertes a los anoetarras&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Núñez

|url=http://www.diariovasco.com/pg060922/prensa/noticias/Tolosa/200609/22/DVA-TOL-250.html
|títulu=Abraham Olano kiroldegia abrió ayeri les sos puertes a los anoetarras
|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010
|fecha=22 de setiembre de 2006
|periódicu=[[El Diario Vasco]]}}&lt;/ref&gt;

En 2009 protagonizó xunto a l'alpinista [[Edurne Pasaban]] una [[campaña publicitaria]] d'[[Endesa]] pal [[País Vascu]].&lt;ref name=&quot;Archives for:Marzu de 2009, 24&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.programapublicidad.com/b2evolutionblogsindex.php?blog=15&amp;m=20090324
 |títulu = Archives for: 24 de marzu de 2009
 |fechaaccesu = 16 d'agostu de 2009
 |fecha = 24 de marzu de 2009
 |editorial = programapublicidad.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090228072533/http://www.programapublicidad.com/b2evolutionblogsindex.php?blog=15 |fechaarchivu=28 de febreru de 2009
}}&lt;/ref&gt;

==== Acusaciones de dopaxe ====
El 24 de xunetu de 2013, publicóse como parte d'un informe redactáu pol [[Senáu de Francia]], el resultáu d'unos analises realizaos en 2004 de muestres estrayíes a los ciclistes mientres el [[Tour de Francia 1998]]. Olano foi acomuñáu a amueses que dieron positivu por [[Eritropoyetina|EPO]], al igual que'l so compañeru d'equipu nesi momentu [[Manolo Beltrán]]. Al contrariu qu'otros ciclistes que sí reconocieron la so culpabilidá como [[Jan Ullrich]], [[Laurent Jalabert]] o [[Stuart O'Grady]], Olano dixo sentise sosprendíu poles resultancies, y que nun piensa que fixera nada illegal mientres la so carrera deportiva. Como resultáu de la publicación d'estes informaciones, la organización de la [[Vuelta a España]] decidió destituyi-y del so puestu de direutor téunicu.&lt;ref name=rtveolano&gt;{{cita web |url=https://www.rtve.es/deportes/20130725/abraham-olano-destituyíu-como-direutor-tecnico-vuelta/724541.shtml
|títulu=Abraham Olano, destituyíu como direutor téunicu de la Vuelta |fechaaccesu=26
de xunetu de 2013
|fecha=25 de xunetu de 2013
|editorial=[[RTVE]]}}&lt;/ref&gt;

== Familia ==
En 1994 casóse con Karmele Zubillaga, quien en trabayando como axente eventual de la [[Ordenanza Reguladora d'Aparcamientu|ORA]] exercería un papel decisivu como representante de Olano mientres la trayeutoria d'ésti como ciclista profesional. La pareya conociérase en 1989, al compartir viaxe al Campeonatu d'España cuando dambos yeren ciclistes en categoríes inferiores; cuando montó na [[furgoneta]] al so pasu por [[Tolosa (Guipúzcoa)|Tolosa]], Olano yera un mozu con un paquete de [[galleta|galletes]] y una botella de dos llitros de [[Coca-Cola]] nes manes y ciertu sobrepesu.&lt;ref name=&quot;Mito/Ciclismu/Olano/Intereses&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.sportec.com/index/mito/ciclismo/olano/intereses.htm |títulu=Mito/Ciclismu/Olano/Curiosidad |formatu=html
 |fechaaccesu = 3 d'avientu de 2009
 |editorial = sportec.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20041101114642/http://www.sportec.com/index/mito/ciclismo/olano/intereses.htm |fechaarchivu=1 de payares de 2004
 |cita = La influyencia positiva de Karmele sobre Olano foi tan grande que, probablemente, si non fora por ella Abraham nun sería agora ciclista profesional.
}}&lt;/ref&gt;

Ye padre de trés fíos: dos biolóxicos y una fía adoptada d'[[Ucraína]].&lt;ref name=&quot;Abraham Olano&quot; /&gt;

== Palmarés ==
{| width=&quot;100%&quot;
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;50%&quot; |
'''1992'''
* [[G. P. Villafranca de Ordizia]]

'''1994'''
* [[Clásica de Alcobendas]]
* [[Vuelta a Asturies]], más 1 etapa *
[[Campeonatu d'España de ciclismu contrarreló|Campeonatu d'España Contrarreló]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
* [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1994|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]

'''1995'''
* 2ᵘ na [[Vuelta a España 1995|Vuelta a España]], más 3 etapes
* [[Xubida al Naranco]]
* [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1995|Campeonatu del Mundu en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotMundial.PNG|20px]]
* 2ᵘ nel [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1995|Campeonatu del Mundu Contrarreló]] [[Ficheru:Silver medal with cup.svg|15px]]

'''1996'''
* 3ᵘ nel [[Giro d'Italia 1996|Giro d'Italia]]
* 2ᵘ nel [[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996#Ciclismu en ruta|Campeonatu Olímpicu Contrarreló]] [[Ficheru:Silver medal olympic.svg|15px]]
* [[Tour de Romandía 1996|Tour de Romandia]] , más 2 etapes
* [[Vuelta a Galicia]], más 1 etapa *
2ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1996|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Silver medal with cup.svg|15px]]
* [[Boucles de l'Aulne]]

'''1997'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies]]
* [[Euskal Bizikleta]], más 1 etapa *
1 etapa de la [[Dauphiné Libéré]]
* 1 etapa del [[Tour de Francia 1997|Tour de Francia]]
* [[G. P. Eddy Merckx]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a Burgos]]
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;50%&quot; |
'''1998'''
* [[Vuelta a España 1998|Vuelta a España]], más 1 etapa [[Ficheru:MaillotAmarillo.PNG|20px]]
* 1 etapa de la [[Vuelta al País Vascu]]
* [[Vuelta a La Rioxa]]
* [[Euskal Bizikleta]]
* [[Campeonatu d'España de Ciclismu Contrarreló|Campeonatu d'España Contrarreló]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
* [[Vuelta a Burgos]], más 1 etapa *
1 etapa de la [[Vuelta a Galicia]]
* [[G. P. Eddy Merckx]] (faciendo pareya con [[Chente García Acosta]])
* [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 1998|Campeonatu del Mundu Contrarreló]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotMundialCrono.PNG|20px]]

'''1999'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies]]
* 1 etapa de la [[Euskal Bizikleta]]
* [[Vuelta a Burgos]], más 1 etapa *
1 etapa de la [[Vuelta a España 1999|Vuelta a España]]

'''2000'''
* [[Vuelta a la Comunidad Valenciana]], más 1 etapa *
[[Tirrenu-Adriáticu 2000|Tirrenu-Adriáticu]], más 1 etapa *
[[Critérium Internacional]]
* 1 etapa de la [[Vuelta a España 2000|Vuelta a España]]

'''2001'''
* [[Clásica de Alcobendas]]
* 2ᵘ nel [[Giro d'Italia 2001|Giro d'Italia]]

'''2002'''
* 2ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2002|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Silver medal with cup.svg|15px]]
|}

== Resultaos en Grandes Vueltes y Campeonatos del Mundu ==
Mientres la so carrera deportiva consiguió los siguientes puestos nes [[Grandes Vueltes]] y nos [[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu en carretera]]:&lt;ref name=&quot;Palmarés completu de Abraham Olano&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2108&amp;letraEle=o&amp;pagina=lstExciclistasC.asp
 |títulu = Palmarés completu de Abraham Olano
 |fechaaccesu = 6 d'agostu de 2009
 |editorial = Urtekaria |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071020090552/http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2108&amp;letraEle=o&amp;pagina=lstExciclistasC.asp |fechaarchivu=20 d'ochobre de 2007
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;
{{enllaz rotu|1={{cita web |url = https://docs.google.com/gview?a=v&amp;q=cache:GlzcRL5eG5UJ:rfec.trackglobe.com/families/Ciclistes%2520espa%25C3%25B1oles%2520en%2520los%2520Campeonatos%2520d'el%2520Mundu.pdf+gorospe+campeonatu+del mundu+de+benidorm&amp;hl=es&amp;gl=es&amp;sig=AFQjCNHE99FYGvop9LJIGOXweS4zaleldA
 |títulu = Españoles nos Mundiales
 |fechaaccesu = 15 de payares de 2009
 |editorial = [[Real Federación Española de Ciclismu|RFEC]]
}} |2=https://docs.google.com/gview?a=v&amp;q=cache%3AGlzcRL5eG5UJ%3Arfec.trackglobe.com%2Ffamilias%2FCiclistas%2520espa%25C3%25B1oles%2520en%2520los%2520Campeonatos%2520d'el%2520Mundu.pdf+gorospe+campeonatu+del mundu+de+benidorm&amp;hl=es&amp;gl=es&amp;sig=AFQjCNHE99FYGvop9LJIGOXweS4zaleldA |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

{| cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;center&quot;|Carrera
!1992

!1993
!1994
!1995
!1996
!1997
!1998
!1999
!2000
!2001
!2002
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:pink;&quot;|[[Giro d'Italia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:burlywood;&quot;|[[Giro d'Italia 1996|'''3ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:silver;&quot;|[[Giro d'Italia 2001|'''2ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1993|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1994|30ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1996|'''9ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1997|'''4ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1998|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 1999|'''6ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2000|34ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2002|78ᵘ]]
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:red;&quot;|[[Vuelta a España]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta ciclista a España 1994|20ᵘ]]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:silver;&quot;|[[Vuelta ciclista a España 1995|'''2ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta ciclista a España 1997|Ab.]]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:red;&quot;|[[Vuelta ciclista a España 1998|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta ciclista a España 1999|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta ciclista a España 2000|19ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta ciclista a España 2001|64ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Ruta élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|Mundial en Ruta]] [[Ficheru:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Ruta élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|Ab.]]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:gold;&quot;|[[Ruta élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Ruta élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|Mundial Contrarreló]] [[Ficheru:MaillotMundialCrono.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|
|align=&quot;center&quot;|
|align=&quot;center&quot;|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|'''5ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:silver;&quot;|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|'''2ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|'''8ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:gold;&quot;|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Contrarreló élite masculina nel Campeonatu Mundial de Ruta|'''5ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|}

&lt;small&gt;-: nun participa&lt;br /&gt;
Ab.: abandonu&lt;br /&gt;
El Mundial Contrarreló celebrar a partir de 1994&lt;/small&gt;

== Medayeru ==
{| {{tablaguapa}}
! colspan=1|Competición
! colspan=1|Añu
!colspan=1|See
!colspan=1|Medaya
!colspan=1|Modalidá
|-
|[[Xuegos Olímpicos]]
|align=&quot;center&quot; |[[Ciclismu nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|1996]]
|[[Atlanta]]
|[[Ficheru:Silver medal olympic.svg|17px]] Plata |[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]

|-
|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Campeonatu del Mundu]]
|align=&quot;center&quot; |1995
|[[Duitama]]
|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|17px]] Plata |[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]

|-
|
|align=&quot;center&quot; |1995
|[[Duitama]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oro |Ruta
|-

|
|align=&quot;center&quot; |1998
|[[Valkenburg]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oru |[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]

|-
|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta|Campeonatu d'España]]
|align=&quot;center&quot; |1994
|[[Sabiñánigo]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oru |[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]

|-
|
|align=&quot;center&quot; |[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1994|1994]]
|[[Sabiñánigo]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oro |Ruta
|-

|
|align=&quot;center&quot; |[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 1996|1996]]
|[[Sabiñánigo]]
|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|17px]] Plata |Ruta
|-

|
|align=&quot;center&quot; |1998
|[[Xerez de la Frontera]]
|[[Ficheru:Gold medal with cup.svg|17px]] Oru |[[Contrarreló (ciclismu)|CRI]]

|-
|
|align=&quot;center&quot; |[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2002|2002]]
|[[Salamanca]]
|[[Ficheru:Silver medal with cup.svg|17px]] Plata |Ruta
|-

|-
|}

== Equipos ==
A lo llargo de la so trayeutoria como ciclista profesional corrió nos siguientes equipos:&lt;ref name=&quot;Equipos Abraham Olano Pumar&quot; /&gt;

* CHCS (1992)
* [[Festina (equipu ciclista)|Lotus-Festina]] (1992)
* [[CLAS-Cajastur]] (1993)
* [[Mapei (equipu ciclista)|Mapei]] (1994-1996)
** ''Mapei-Clas'' (1994)
** ''Mapei-GB'' (1995-1996)
* [[Banesto (equipu ciclista)|Banesto]] (1997-1998)
* [[ONCE (equipu ciclista)|ONCE]] (1999-2002)
** ''ONCE-Deutsche Bank'' (1999-2000)
** ''ONCE-Eroski'' (2001-2002)

== Reconocencies ==
* 3ᵘ na [[Bicicleta d'Oru]] ([[1995]])
* [[Real Orde del Méritu Deportivu|Medaya d'Oru de la Real Orde del Méritu Deportivu]] ([[1996]])
* Premiu Euskadi al Deporte ([[2002]])

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20071020090552/http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2108&amp;letraEle=o&amp;pagina=lstExciclistasC.asp Palmarés de Abraham Olano (Urtekaria)]
* [https://web.archive.org/web/20091028052143/http://usuarios.lycos.es/julen_edurne/abraham.htm Biografía del ciclista]
* [http://www.youtube.com/watch?v=WjvBrQO-H4Y Galería fotográfica de los sos meyores momentos]
* [http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=3074 Ficha de Abrahan Olano (sitiodeciclismo.net)]
* Retresmisiones televisives:
** [http://www.tu.tv/videos/AbrahamOlanoMundial95 Resume del Campeonatu del Mundu en Ruta de Duitama (1995)]
** [http://www.youtube.com/watch?v=t8usTYwmWIQ Minutos finales del Campeonatu del Mundu Contrarreló de Valkenburg (1998)]

{{NF|1970||Olano, Abraham}}

{{Tradubot|Abraham Olano}}
[[Categoría:Campeones del mundu de ciclismu]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996]]
[[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000]]
[[Categoría:Ciclistes del País Vascu]]
[[Categoría:Ganadores d'etapa nel Tour de Francia]]
[[Categoría:Ganadores d'etapa na Vuelta a España]]
[[Categoría:Ganadores de la Vuelta a España]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'Atlanta 1996]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos de plata]]
[[Categoría:Medayistes olímpicos d'España]]
[[Categoría:Casos de dopaxe en ciclismu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>57g81qlkq5wnsxx4gof61q3ctfyvw2x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Arte de la India</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167287</id>
    <revision>
      <id>3703044</id>
      <parentid>3695609</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:58:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganos =&gt; afganistanos</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99677" xml:space="preserve">
[[Ficheru:Shiva Nataraja Musée Guimet 25971.jpg|thumb|upright=1.3|''Sivá Naṭarāja'', [[dinastía Chola]], [[Tamil Nadu]], [[sieglu&amp;nbsp;XI]].]]

L''''arte de la India''' (कला भारत, ''kalā bhāaguarón'') caracterízase principalmente por ser un reflexu de la complexa sociedá [[india]], [[etnia|multiétnica]] y [[cultura|multicultural]]. Coles mesmes tien un calter principalmente [[relixón|relixosu]], sirviendo'l [[arte]] como mediu de tresmisión de les distintes relixones qu'han jalonado la [[India]]: [[hinduismu]], [[budismu]], [[islamismu]], [[cristianismu]], etc. Tamién hai que destacar como traza distintiva del arte indio'l so enfotu d'integración cola [[naturaleza]], como adautación al orde universal, teniendo en cuenta que la mayor parte d'elementos naturales (montes, ríos, árboles) tienen pa los indios un calter sagráu.

Unu de los fechos determinantes na construcción de la [[cultura de la India|cultura india]] foi la diversidá étnica de los múltiples pueblos que fueron llegando a les sos tierres: dende los aboríxenes de [[negru (persona)|tez escura]] ancestros de los actuales [[drávida|drávides]], fueron llegando en socesives folaes pueblos [[australoide|protoaustraloides]], [[Mar Mediterraneu|protomediterráneos]] [[mesolíticu|mesolíticos]], [[mongoloide]]s, [[Historia d'Armenia|armenoides]], [[arios]] ([[1500 e.C.|1500 e.C. ]]), [[Persia|perses]] y [[Antigua Grecia|griegos]] ([[sieglu VII e.C.|600]]-[[300 e.C.|300 e.C. ]]), [[Partia|partos]] y [[Mongolia|protomongoles]] ([[50 e.C.|50 e.C. ]]-[[300 e.C.|300 e.C. ]]), [[hunos]] (sieglos [[sieglu VI|VI]]-[[sieglu VIII|VIII]]), [[Pueblu árabe|árabes]] (sieglos [[sieglu IX|IX]]-[[sieglu XII|XII]]), [[pueblos túrquicos|turcu]]-[[Afganistán|afganistanos]] (sieglos [[sieglu XIII|XIII]]-[[sieglu XV|XV]]), [[Imperiu mogol|turcu-mongoles]] (sieglos [[sieglu XVI|XVI]]-[[sieglu XVIII|XVIII]]) y [[Reinu Xuníu|británicos]] (sieglos [[sieglu XIX|XIX]]-[[sieglu XX|XX]]).&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.artehistoria.jcyl.es/arte/contestos/3590.htm|títulu = L'entecruce racial y cultural|fechaaccesu = [[30 de xineru]] de [[2011]]|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120215175423/http://www.artehistoria.jcyl.es/arte/contestos/3590.htm|fechaarchivu = 15 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Esta mezcolanza de pueblos y cultures produció un arte de gran diversidá estilística y formal, conviviendo diversos enclinos artísticos según la rexón.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1989|p=12.}}&lt;/ref&gt;

La India foi trubiecu d'una gran [[civilización]] que s'estendió, gracies sobremanera a la espansión del budismu, por tol centru y el sureste asiáticu, llegando a influyir inclusive en poderoses cultures como la [[china]] y la [[Xapón|xaponesa]]. N'[[Occidente]] foi conocida principalmente tres la espedición a la India d'[[Alexandru Magnu]], cuando llegaron noticies de los adelantos téunicos, culturales y artísticos desenvueltos nel subcontinente indiu. L'arte indio tiende a la sacralización simbólica de tolos sos elementos, y el calter narrativu de toles sos espresiones plástiques tiende polo xeneral a la trescendencia del so significáu inherente, espresáu al traviés d'imáxenes de gran sensualidá que connotan un gran refinamientu [[Estética|estéticu]]. L'arte florió na India mientres l'antigüedá cola [[Cultura del valle del Indo]]; sicasí, tres la llegada de los pueblos [[arios]] producióse un periodu de vacíu artísticu del que nada conocemos, yá que nun quedaron muertes qu'amuesen les realizaciones d'esta dómina, ente'l [[sieglu XVI e.C.|1500]] y el [[300 e.C.|300 e.C. ]], hasta la instauración del [[Imperiu mauria]]. Darréu, l'apaición del [[budismu]] y el [[jainismo]], que convivieron pacíficamente col [[hinduismu]] hasta la llegada de los [[Islam|musulmanes]], sentaron les bases culturales, estétiques y artístiques del arte indio hasta la [[Edá Moderna]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/introduccion-india-antigua-clasica.html|títulu = L'arte de la India|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

== Fundamentos del arte indio ==
[[Ficheru:Bodhi Ajanta.jpg|thumb|''Bodhisattva del lotu azul'' (escontra [[550]]), ''[[Vihara|vihāra]]'' nᵘ1 de [[Ajantā|Foliaṇṭā]] ([[Maharashtra|Mahārāṣtra]]).]]

L'arte indio foi principalmente una manifestación relixosa, una forma de coneutar el mundu humanu cola trescendencia de lo divino. Nesi sentíu trabayaron dende antaño [[artista|artistes]] ''(śilpin)'' y [[arquiteutu|arquiteutos]] ''(sthapati)'', que los sos nomes nun trescendieron nuna gran mayoría de los casos, dexando una serie d'obres anónimes onde lo importante nun yera la buelga personal del so creador, sinón la so unión cola redolada y col mundu de la divinidá. Ente les diverses manifestaciones artístiques destaca ensin dulda la [[escultura]], el principal vehículu indiu de representación de lo humano y lo divino; inclusive la [[Pintura artística|pintura]] y l'[[arquiteutura]] indies tienen una cierta plástica escultórica, yá que ye'l terrén onde más se desenvolvió la creatividá del artista indiu, onde surdieron la mayoría de [[Arte#Téunicu artístiques|téuniques]] y [[Movimientu artísticu|estilos]] presentes nel arte indio polo xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/escultura.html|títulu = Escultura|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

Una de les carauterístiques principales del arte indio ye la so integración cola [[naturaleza]]: según l'[[Ser humanu|home]] [[Occidente|occidental]] buscó siempres afaer la naturaleza a les sos necesidaes, los indios procuraron sicasí integrar les sos obres na redolada natural, como los [[santuariu|santuarios]] [[Cueva|rupestres]] escavaos na [[roca]] y en [[covarón]]s naturales. La naturaleza tien pa ellos un calter sagráu, como se percibe na sacralización de [[ríu|ríos]], [[monte|montes]] y [[árbol|árboles]], o na divinización de los elementos naturales: [[sol]] ([[Sūrya]]), [[lluna]] ([[Chandra (deidá)|Chandra]]), [[fueu]] ([[Agní]]), [[agua]] ([[Indra]]), etc. Unu de los factores más influyentes nel arte y na mentalidá india ye'l [[clima monzónicu]], que col so calter cíclicu, la so naturaleza ambivalente, que tanto puede beneficiar como perxudicar a la vida nel subcontinente indiu, provoquen una cierta dualidá na personalidá de los sos habitantes, unos cambeos d'actitú que se reflexen nuna gran diversidá d'estilos artísticos, pudiendo convivir de forma simultánea estilos contrapuestos y aparentemente engarraos, dende'l [[naturalismu (arte)|naturalismu]] a l'[[arte astracto|astracción]], del [[Realismu artísticu|realismu]] al [[idealismu]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.artehistoria.jcyl.es/arte/contestos/3589.htm|títulu = Introducción al arte indio|fechaaccesu = [[30 de xineru]] de [[2011]]|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100226045301/http://www.artehistoria.jcyl.es/arte/contestos/3589.htm|fechaarchivu = 26 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Otru factor a tener en cuenta ye la diversidá [[raza|racial]] y [[cultura]]l, que provocó un arte [[eclecticismu (arte)|eclécticu]] y [[sincretismu|sincréticu]]: los primeres pobladores, de raza [[negroide]], formaron la etnia [[drávida]], que s'asitió nel sur de la India ([[Tamil Nadu]]) tres la llegada de los [[ariu|arios]] y, darréu, los [[musulmán|musulmanes]]. Esta etnia siempres reivindicó la so tez más escura en diversos elementos [[símbolu|simbólicos]] como l'usu del [[azul]] [[Añil|índigo]] na piel de los [[dios]]es representaos nel so arte, o la preferencia pola [[arenisca]] na construcción, un material más escuro que la [[piedra]] o'l [[mármol]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1989|pp=5-9.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:A depiction of Sivalingam with Peedam.JPG|thumb|left|Representación d'un ''[[liṅgam|lingam]]'' (símbolu [[masculín]]) sobre un ''[[yoni|ioni]]'' (símbolu [[femenín]]).]]
Una de les facetes más sorprendentes del arte indio pa los occidentales ye la representación ensin papes na boca del [[erotismu]]: según la [[relixón hindú]], el [[sexu]] ye una forma d'[[Oración (relixón)|oración]], una canal ente lo humano y lo divino, una señal de trescendencia y d'espiritualidá. Bona amuesa d'ello ye'l cultu al ''[[lingam]]'' (símbolu sexual masculín) y el ''[[yoni|ioni]]'' (símbolu sexual femenín), dambos provenientes d'antiguos [[ritu|ritos]] [[neolíticu|neolíticos]] de la [[fertilidá]], y que fueron asumíos pol hinduismu. El ''linga'' representa la potencia creadora del dios [[Shiva|Sivá]], y ye el principal oxetu de veneración nes [[capiya|capiyes]] de los [[templu|templos]] dedicaos a esti dios. Suelse representar por aciu un [[pilastra (arquiteutura)|pilastra]] ''(stambha)'' termináu en forma de [[glande]] ''(mani)'', anque puede variar dende la forma más naturalista hasta una forma astracta consistente nun [[cilindru]], o diverses manifestaciones como un [[falu]] con [[güeyu|güeyos]] ''(ambaka-liṅgam)'', con un [[Cara|cara]] ''(ekamukha-liṅgam)'' o cuatro rostro ''(chatur-mukha-liṅgam)''. Na tradición drávida los ''liṅgam'' acomuñar a los [[Elementos de l'antigüedá|elementu]]s: [[agua]] (''apas-liṅgam''), [[aire]] (''akkasha-liṅgam''), [[fueu]] (''texas-liṅgam''), [[vientu]] (''vayu-liṅgam'') y [[tierra]] (''prithivi-liṅgam''). Pela so parte, el ''ioni'' representa a [[Śakti]] (la [[Diosa Madre]]), según a [[Pārvatī|Parvati]] (diosa de la naturaleza y la fertilidá), muyer de Sivá. Tamién puede representase en forma naturalista como una [[natura]], o [[Xeometría|geometrizada]] en forma de [[triángulu]]. El ''lingam'' apaez de cutiu xuntu al ''ioni'', l'órganu sexual femenín, formando un recipiente de forma [[cóncava]] del que sobresal el ''lingam''. Esti símbolu espresa la unidá dientro de la dualidá del universu, la enerxía creadora, al empar que la transmutación del impulsu sexual n'enerxía mental, l'ascensión dende'l mundu de los sentíos a la trescendencia espiritual, llograda por aciu la meditación del [[yoga]]. Estos antiguos ritos fundir col ''[[tantra]]'', [[filosofía]] que busca la verdá na [[enerxía]] que emana del [[Cuerpu humanu|cuerpu]], que ye un potenciador espiritual, como inclusive la enerxía sexual ''([[kundalinī|kuṇḍalinī]])''. Al pie de los cuentos del [[Kamasutra|Kāma Sūtra]] («Llibru del Amor»), estos cultos tuvieron una gran representación nel arte indio, sobremanera na escultura, onde abonden los ''mithuna'' o escenes erótiques, como nos templos de [[Khajuraho|Khajurāho]] y [[Konark|Koṇārak]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=123.}}&lt;/ref&gt;

La [[estética]] india desenvolvióse sobremanera nel periodu [[Imperiu Gupta|gupta]], nel que s'analizaron, arrexuntaron y clasificaron la mayoría d'escritos [[Vedes|védicos]] (los testos sagraos hindús, tresmitíos de forma oral dende aproximao'l [[sieglu XVI e.C.|1500 e.C. ]]). Pal arte fueron primordiales especialmente los testos sagraos denominaos ''[[Shastra|Śastras]]''sobremanera los ''Vastu-Śastras'', trataos arquiteutónicos que falaben de la construcción de templos pa los dioses, y los ''Śilpa-Śastras'', trataos figurativos para [[pintor]]es y [[escultor]]es y la forma de trescribir n'imáxenes el mensaxe divín. Los gupta desenvolvieron dellos trataos téunicu y normativu sobre los principios fundamentales del arte, según téuniques, materiales, estilos, [[iconografía]], etc. Unu de los más importantes ye'l ''Śadanga'', qu'establez los seis principios» estéticos pa la pintura: ''rūpa-bheda'' (ciencia de les formes), ''pramani'' (sentíu de les rellaciones), ''bhava'' (ciencia del sentimientu), ''lavanna-yojanam'' (sentíu de la gracia), ''sadrisyam (ciencia de les comparances) y ''varnika-bhanga'' (ciencia de los colores). Más palantre añediéronse otros dos: ''rasa'' (quintaesencia del gustu) y ''chanda'' (ritmu).&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1989|pp=58-61.}}&lt;/ref&gt;

El ''rasa'' ta amestáu a la [[emoción|emotividá]]: pa los indios, l'arte hai de trescalar, hai d'amenar emociones.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://theapsaras.blogspot.com/2009/01/rases-o-emociones.html|títulu = Rases o Emociones|fecha=25 de xineru de 2009|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt; Asina, estremen nueve tipos d'emociones, que se rellacionen simbólicamente con distintes [[color]]es:

* [[Amor]] o ''rasa'' eróticu ''(śringāra)'': color [[negru (color)|negru]].
* [[Coraxe|Valor]] o ''rasa'' heroicu ''(vīra)'': color [[colloráu]].
* [[Roxura (emoción)|Roxura]] o ''rasa'' furiosu ''(raudra)'': color coloráu.
* [[Allegría (emoción)|Allegría]] o ''rasa'' cómicu ''(hāsya)'': color [[blancu (color)|blancu]].
* [[wikt:abluco|Plasmu]] o ''rasa'' almirativu ''(adbhuta)'': color [[mariellu]].
* [[Dolor]] o ''rasa'' caritatible ''(karuna)'': color [[gris]].
* [[Ascu]] o ''rasa'' repulsivo ''(bībhasta)'': color [[azul]].
* [[Mieu]] o ''rasa'' medrosu ''(bhayānaka)'': color negru.
* [[Paz]] o ''rasa'' serenu ''(śānta)'': color blancu.

Estes emociones tradúcense de la mesma en distintes actitúes y postures ''(āsana)'' de les figures representaes n'escultura o pintura:

* ''Samabhaṅga'': postura ríxida y equilibrada, bien de pies o bien sentada. Significa la serenidá espiritual, y ye la postura típica de [[Buda]] y dioses como [[Vishnú|Viṣṇo]].
* ''Ābhaṅga'': postura de llixeru enclín. Significa la meditación, y ye mesma de ''[[bodhisattva|bodhisattves]]'' y divinidaes menores.
* ''Tribhaṅga'': postura de triple flexón. Significa sensualidá y, al empar, espiritualidá. Ye la típica en figures de ''[[apsara|apsares]]'' y ''[[yacṣī]]s''.
* ''Atibhaṅga'': postura d'estremu enclín. Significa violencia o dramatismu, y ye l'aparente pa Sivá y los ''[[Cuatro Reyes Celestiales|Lokapāla]]'' («guardianes del mundu», que curien los cuatro [[puntos cardinales]]).&lt;ref&gt;{{Harvsp|Rivière|1999|pp=55-59.}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed heights=200&gt;
Ficheru:Buddha-little.statue.jpg|Imaxe de [[Buda]] en postura ''samabhaṅga''.
Ficheru:White avalokiteshvara.jpg|Imaxe del ''[[bodhisattva]]'' [[Avalokiteshvara|Avalokiteśvara]] en postura ''ābhaṅga''.
Ficheru:Belur 3a.jpg|Imaxe de ''[[yacṣī]]'' en postura ''tribhaṅga''.
Ficheru:Urdhva tandava.png|Imaxe de [[Shiva|Sivá]] en postura ''atibhaṅga''.
&lt;/gallery&gt;

== Artes plástiques ==
[[Ficheru:Prehistoric Paintings at Bhimbetka, Madhya Pradesh, India( N-MP-225).jpg|thumb|upright=1.3|[[Pintura rupestre]] de [[Abrigos rupestres de Bhimbetka|Bhimbetka]] ([[7000 e.C.|7000 e.C. ]]).]]

=== Prehistoria ===

Del [[Paleolíticu]] topáronse diversos instrumentos de [[cuarcita]] y [[xil]] talláu o apolazadura, d'acordies colos topaos coles mesmes nel continente [[Europa|européu]]. En [[Abrigos rupestres de Bhimbetka|Bhimbetka]], cerca de [[Bhopal]], atopóse un conxuntu de más de mil [[cueva|cueves]] con [[Pintura rupestre|pintures rupestres]] ([[7000 e.C.|7000 e.C. ]]). Estos [[Abrigu predresu|abrigos]] presenten delles pintures qu'amuesen la vida de les persones que vivíen nos covarones, incluyendo escenes de [[danza]], [[nacencia (partu)|nacencia]]s, ritos relixosos y [[enterramientu|enterramientos]]. Les pintures amuesen tamién [[animal|animales]] como [[bisonte|bisontes]], [[elefante|elefantes]], [[Pavu (xéneru)|pavu]]s, [[rinoceronte|rinocerontes]] y [[tigre|tigres]]. En [[2003]] esti conxuntu foi declaráu [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://sobreindia.com/2009/09/09/les pintures rupestres-de-bhimbetka/|títulu = Les pintures rupestres de Bhimbetka|fechaaccesu =30 de xineru de 2011|autor=Rubín, María José}}&lt;/ref&gt;

Del [[Mesolíticu]] atopáronse numberosos instrumentos similares a les cuchielles en forma de media lluna naturales del [[Próximu Oriente]], [[Europa oriental]] y norte d'[[África]]. Nel [[Decán]] topáronse numberoses [[tumba|tumbes]] de tipu [[Megalitismu|megalíticu]], ente que nel [[Beluchistán|Baluchistán]], nel norte de la India, atopamos [[alfarería]] pintada y oxetos de [[metal]] dende'l [[IV mileniu e.C.|IV mileniu e.C. ]] En [[Raigarh]] ([[Madhya Pradesh]]) esisten pintures parietales que presenten cierta semeyanza a les de [[Cogul]] n'[[España]], con representación d'animales como [[venáu|venaos]], [[güe]]es y [[elefante|elefantes]]. En [[Savandurga]] ([[Karnataka]]) una escavación [[arqueoloxía|arqueolóxica]] reveló un [[campusantu]] con [[sarcófagu|sarcófagos]] de piedra.

A lo último, del [[Neolíticu]] cabo destacar los [[xacimientos arqueolóxicos]] d'[[Adichanallur]] y [[Brahmagiri]] (nel [[estáu de Karnataka]]), onde se topó un tipu de [[cerámica]] negra y colorada, según diversos monumentos megalíticos, especialmente [[dólmenes]]. Darréu clasificáronse diversos tipos de cerámica: la colorada ([[hematites]]) de la [[cultura de Banas]] ([[Rayastán]]), la gris de la cuenca del [[ríu Ganges]] y la negra apolazada de [[Haryana|Jariana]] y [[Delhi]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=155-156.}}&lt;/ref&gt;

=== Cultura del Indo ===
{{AP|Cultura del valle del Indo}}
[[Ficheru:Mohenjodaro - view of the stupa mound.JPG|thumb|upright=1.3|left|[[Mohenjo-Daro|Mohenjo-Dāro]].]]
La primera gran [[civilización]] india, de signu neolíticu, producir ente'l [[2500 e.C.|2500 e.C. ]] y el [[1500 e.C.|1500 e.C. ]] na zona del ríu [[Indo]] (actual [[Paquistán]] y noroeste de la India). Esta rexón, ente los montes [[Zagros]], el [[Hindu Kush]] y el [[Himalaya]], foi dende antiguu una importante ruta [[Comerciu|comercial]] ente'l [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]] y el [[Alloñáu Oriente]], fechu del que se beneficiaron los pueblos de la zona. La cultura del Indo ye conocida principalmente poles escavaciones realizaes en [[1920]] por [[John Marshall (arqueólogu)|John Marshall]] nel antiguu pueblu de [[Mohenjo-Daro]] (actual Paquistán) y [[Harappa]] ([[Panyab pakistaní]]).&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.escolares.net/trabayos_interior.php?Id=262|títulu = La cultura na civilización del Indo|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

Al paecer, esta civilización caltuvo contactos con [[Mesopotamia]], y desenvolvió un sistema d'[[escritura]] qu'entá nun se descifró. Nesti allugamientu esistieron nueve ciudaes superpuestes, d'un perfectu [[urbanismu]], con un adelantráu sistema d'[[alcantarelláu]], edificios públicos y cais paraleles, entamaes según una planimetría regular y simétrico. La construcción realizar con [[folla]] cocíu y [[lladriyu]], con cases con un sistema de conducción d'agua bastante avanzáu. Tamién se toparon muertes de [[bóveda|bóvedes]] construyíes en lladriyu. Apoderaba'l conxuntu una ciudadela o [[acrópolis]], [[Muralla|cercada]] y con un conxuntu de terraces onde se topaben edificios públicos como [[termas|baño]], [[palestra|palestres]] o [[claustru|claustros]], anque sicasí nun se toparon [[templu|templos]] o [[palaciu|palacios]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=60-63.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:CiviltàValleIndoMappa.png|thumb|Mapa de la [[cultura del valle del Indo]].]]
Nestos dos ciudaes topáronse gran cantidá de sellos d'[[esteatita]] con representaciones d'animales y [[bisarma|bisarmes]] fantásticos, de gran realismu y detallada precisión, quiciabes d'influyencia mesopotámica. Tamién hai muertes de [[cerámica]], [[escultura]] y preseos de metal ([[oru]], [[plata]], [[cobre]] y [[latón]]), especialmente unos [[cuchiellu|cuchiellos]] de [[bronce]] de fueya curvada bien carauterísticos. La cerámica producir en [[tornu]], decorada con motivos xeométricos. Teníen un desenvueltu [[Industria testil|arte testil]], en [[algodón]] [[Estampa|estampáu]]. El comerciu paez ser abondo frecuente, dau l'afayu d'oxetos de [[lapislázuli]] d'[[Afganistán]], [[jade]] de [[China]] y oru y plata de [[Persia]] o Afganistán. De la mesma, en dellos xacimientos mesopotámicos topáronse dalgunos [[abaloriu|abalorios]] de [[calcedonia]] colorada procedentes del Indo.

N'escultura atopáronse diverses figures de [[terracota]] representando a [[carru|carros]], animales y figures humanes, dalgunes d'elles desnudes y con símbolos sexuales (el ''lingam'' masculín y el ''ioni'' femenín), rellacionaes col cultu a la fertilidá. Tamién se toparon pieces en bronce como ''La baillarina'' de Mohenjo-Daro, con unes formes [[anatomía|anatómiques]] arrondaes, siendo de remarcar el trabayu tantu anterior como posterior, ufiertando una imaxe global de la figura; o en piedra [[caliar]], como ''El rei sacerdote'', igualmente de Mohenjo-Daro, [[bustu]] con una cara perbién trazada onde se destacar los güeyos resgaos de tipu asiáticu, llabios gruesos y barba de flecos.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|pp=44-45.}}&lt;/ref&gt;

=== Periodu védicu (sieglos XV-VI e.C. ) ===
[[Ficheru:Kripa and shikhandi.jpg|thumb|upright=1.3|left|La [[Guerra de Kurukshetra]] nuna ilustración del ''[[Mahābhāaguarón]]''.]]
Nesta etapa introducieron los pueblos [[arios]], apaeciendo les relixones tradicionales indies. Los arios introducieron el llinguaxe [[sánscritu]], según el [[fierro]] y animales como'l [[caballu]], y crearon pequeños reinos rexíos pol sistema de [[Casta (hinduismu)|castes]], onde los [[sacerdotes]] ([[brahmán (casta)|brahmanes]]) teníen una posición preeminente. Nesta dómina surdieron los grandes [[poema|poemes]] [[Épica|épicos]] indios: el ''[[Mahabharata]]'' y el ''[[Rāmāyana|Ramayana]]'', y les escritures filosófiques ''[[Upanishad]]'', que desenvolvieron el [[hinduismu]], relixón de corte [[mitolóxicu]] qu'aunía les práutiques [[esoterismu|esotériques]] con diverses filosofíes vitales. Les sos principales deidaes yeren [[Shiva|Sivá]] y [[Vishnu|Visnú]], anque tamién teníen diversos conceutos más astractos, como'l [[Brahman (dios impersonal hinduista)|Brahman]], l'alma del mundu; [[atman]], l'alma humana; y [[Maya (ilusión)|Maia]], la enerxía qu'engaña a les almes y facer vivir nel mundu material. L'oxetivu de la relixón hindú ye avera al ''atma'' al Brahman, p'asina lliberar del [[karma]], y la socesión de [[reencarnaciones]] marcaes pola conducta en vida del individuu. De la mesma, estes reencarnaciones delimitan el sistema de castes hindú: ''[[Brahmán (casta)|brahmanes]]'' (sacerdotes y políticos), ''[[ksatriyas|chatrías]]'' (militares gobernantes), ''[[vaisia|vaisies]]'' (comerciantes y llabradores), ''[[śūdras|sudrás]]'' (esclavos) y ''[[dalits]]'' (paries, estranxeros ya intocables).&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://india.idoneos.com/index.php/372955|títulu = El sistema de castes|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

Esisten pocos restos arqueolóxicos d'esta etapa, malapenes dellos oxetos de bronce y cerámica, polo qu'esiste una gran llaguna ente la cultura del Indo y l'arte [[Imperiu mauria|mauria]]. Ello debe principalmente al usu de materiales perecederos como la madera y la folla cocío. Asina, magar ser una dómina de gran rellumanza sobremanera nel terrén lliterariu, nel artísticu hai un gran desconocimientu de les realizaciones d'esta dómina.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|p=64.}}&lt;/ref&gt;

Nel [[sieglu VI e.C.|sieglu VI e.C. ]] apaecieron el [[budismu]] y el [[jainismo]], relixones [[Humanismu|humanistes]] qu'ufiertaben la [[salvación]] personal y el final del sistema de reencarnaciones, el budismu al traviés de la práctica del [[ascetismu]] y la [[meditación]], que conducen al [[paraísu]] ''([[nirvana (espiritualidá)|nirvana]])'', y el jainismo igualmente al traviés del ascetismu, principalmente los cinco astenciones mayores» ''(jina-kalpa)'': nun matar ''([[ahiṃsā]])'', nun mentir ''([[satya]])'', nun robar ''(asteya)'', nun abusar del sexu ''([[brahmacharya]])'' y nun acobiciar ''([[aparigraha]])''.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.artehistoria.jcyl.es/arte/contestos/4024.htm|títulu = El jainismo y l'arte|fechaaccesu = [[30 de xineru]] de [[2011]]|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120215200641/http://www.artehistoria.jcyl.es/arte/contestos/4024.htm|fechaarchivu = 15 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; A la fin d'esti periodu, la espedición a la India d'[[Alexandru Magnu]] (ente'l [[326 e.C.|326 e.C. ]] y el 325 e.C. ) abrió contautu col [[arte helenístico]] griegu, que s'afiguró nel [[arte grecobudista]]. Tamién s'establecieron estrechos llazos col [[arte persa]].

=== Arte budista ===
[[Ficheru:Sanchi1 N-MP-220.jpg|thumb|upright=1.3|[[Estupa|Stūpa]] de [[Sanchi]].]]

==== Arte maurya (sieglos III-I e.C. ) ====
La [[Dinastía maurya]] espulsó a los socesores d'[[Alexandru Magnu]] de la India septentrional, ocupando tol cursu mediu del [[Indo]] y la parte central de la península del [[Decán]]. Cultura de relixón [[Budismu|budista]], tol so arte xiraba en redol a la vida y enseñances de [[Buda Gautama|Buda]] (Lléase: [[dharma]]). Atestiguáronse numberosos contactos comerciales con [[Persia]], [[Antigua Grecia|Grecia]], [[Antiguu Exiptu|Exiptu]], [[Sri Lanka]] y el sudeste asiáticu.

La piedra sustituyó al lladriyu como material de construcción, resultando edificaciones más duraderes que les de periodos anteriores. Les primeres muertes tener nos santuarios rupestres de [[Barābar]] y nel Palaciu d'[[Aśoka]] en [[Pātaliputra]]. Son carauterístiques les [[Columna (arquiteutura)|columna]]s [[Monolitu|monolítiques]] ''([[stambha]])'' de [[gres]] apolazáu, con [[capitel]] campaniforme en forma de [[flor de lotu]] o, en sánscritu y en pali: ''padma'', xeneralmente con un grupu animal esculpíu n'alto [[relieve (arte)|relieve]], como'l ''Capitel de los Lleones'', en [[Sarnath|Sārnāth]] (sieglu III e.C. ), realizáu en [[arenisca]] color crema (anguaño, esti capitel figura nel [[escudu de la India]]). Estes columnes fueron alzaes pol rei Aśoka a tou lo llargo del so imperiu, con inscripciones en que se declaraba fervosu devotu de Buda y [[non violencia|arrenunciaba a la violencia]]. Solíen tener unos diez metros d'altor, y les sos figures esculpíes ―xeneralmente [[Panthera leo|lleones]]― recuerden a la escultura [[Imperiu aqueménida|aqueménida]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|p=84.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Emblem of India.svg|thumb|upright|left|[[Escudu de la India]] cola imaxe del ''Capitel de los Lleones'' de [[Sarnath|Sārnāth]] que tien na so base a la [[dharma chakra]] (el cual recuerda a un [[mandala]] o a la representación [[Sol|solar]]). Na parte inferior apaez el lema nacional: सत्यमेव जयते ''(Satyameva Jayate)'', «namái la verdá trunfa».&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/budismu-y-helenismu.html|títulu = Budismu y helenismu|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;]]
El monumentu carauterísticu d'esti periodu ye'l [[estupa|stūpa]], [[túmulu]] funerariu que sirvía de [[relicariu]] ―contenía reliquies corporales de Buda, que'l rei Aśoka partió ente les principales ciudaes del so imperiu―, al empar que tenía calter conmemorativo, yá que la so planimetría simbolizaba l'universu: sobre una gran plataforma ''(medhi)'' que significaba la Tierra, asitiábase una [[cúpula]] [[Esfera|semiesférica]] que representaba la bóveda celeste, apandada na so parte cimera, onde s'asitiaba una empalizada cuadrangular ''(harmika)'' con una estructura en forma de mástil ''(yashti)'' que simbolizaba la exa del mundu, y tres discos decrecientes en forma de [[sombriella]] ''(chhattravala)'' que representaben les [[Budismu#Los trés xoyes (Triratna)|Tres Joya del budismu]] (Buda, la llei y los monxos). La forma circular dexaba la deambulación ''(pradakshina)'' de los fieles alredor del estupa, siguiendo'l cursu del sol. Taba arrodiáu d'una empalizada con cuatro puertes ''(toranas)'' empobinaes a los [[puntos cardinales]], decoraes con relieves d'animales, dioses hindús y escenes de la vida de Buda ―anque ensin la so imaxe―. Nesti periodu, marcáu pol budismu ''[[hīnayāna]]'', la representación de Buda nun yera humana, sinón simbólica, al traviés de diversos signos como'l [[Panthera leo|lleón]] ―emblema del [[Sakia (cla)|cla Śākya]] al que pertenecía Buda―, la [[caracola]] ―voz de Buda―, el ''[[Árbol de Bodhi|bodhi]]'' ―árbol del llume―, el ''[[dharma-chakra]]'' ―rueda de la llei―, el ''Buddhapada'' ―buelga de Buda―, la [[flor de lotu]] ―símbolu de pureza―, etc. Destacar pola so calidá y caltenimientu los [[estupa|estupes]] de [[Sanchi]], [[Bharnut]] y [[conxuntu de templos de Mahabodhi|Bodhi-Gaia]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1989|p=18.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Ajanta caves aurangabad 14.JPG|thumb|upright=1.3|Interior d'un ''[[Vihara|vihāra]]'' en [[Ajantā]] ([[Maharastra]]); al fondu puede reparase una [[estupa]].]]
L'arquiteutura taba íntimamente amestada a la naturaleza, descollando ―amás del stūpa― dos tipología estremaes d'edificios: el [[santuariu]] ''([[chaitya]])'' y el [[monasteriu]] ''([[vihara]])''.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|p=233.}}&lt;/ref&gt; Xeneralmente yeren [[Arquiteutura rupestre#India|santuarios rupestres]], escavaos en cueves y fasteres de montes, onde la escultura tenía un papel fundamental, a la que de cutiu taba supeditada la mesma arquiteutura. El ''chaitya'' suel tener planta [[ábside|absidal]] con trés [[Nave (arquiteutura)|naves]] y [[bóveda de mediu cañón]], formada por una socesión d'[[Arcu (arquiteutura)|arcos]] ''[[kuḍo]]'' (típicu arcu indiu de forma llixeramente apuntada) y sostenida sobre [[Pilar (arquiteutura)|pilastres]]. El ''vihāra'' («llugar de xunta») tien planta cuadrada, alredor de la cual asítiense les celdes de los monxos, con un sistema [[Dintel|adintelado]] de cubierta plana.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=201.}}&lt;/ref&gt; Ente les construcciones d'esta dómina sobresal el ''chaitya'' de [[Kārlī|Karli]], escaváu na roca, con una fachada onde se destacar la so [[arcu conopial]], y l'interior estremáu nuna nave y diversos pasiellos con un sistema de columnes de capitel campaniforme y relieves con figures humanes y d'elefantes, con un pequeñu estupa al fondu, a manera d'ábside.

La escultura desenvolvióse principalmente nos capiteles, con influyencia persa na representación d'animales, y magar un acentuáu hieratismo reconocer pol so modeláu y equilibriu de mases, que van ser prototípicos na posterior escultura india. L'alturrelieve yera más estáticu, ente que'l baxorrelieve tenía calter más narrativu, afatando les balaustraes ''([[védika]])'' y les puertes ''([[torana]])'' de los estupas. Surdieron les primeres tipoloxíes iconográficas indies cola representación de les ''[[yacṣī]]s'' (espíritos de la naturaleza), xeneralmente en forma de muyeres desnudes afataes con xoyes, como puede apreciase na puerta esti del estupa de Sānchī. Estes figures solíen representase en ''tribhaṅga'' («triple flexón»), una postura con un tropezosu movimientu que forma trés curves, típica de la escultura india dende entós. Esti tipu de representaciones empecipió'l xéneru del arte eróticu na India, anque pa la cultura hindú'l sexu yera una forma d'oración, polo qu'estes imáxenes presenten una interesada síntesis de sensualidá y espiritualidá.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|p=230.}}&lt;/ref&gt;

==== Arte de Gandhāra (sieglos I e.C. -I&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.) ====
[[Ficheru:Gandhara Buddha (tnm).jpeg|thumb|[[Buda]] de [[Gandhara|Gandhāra]].]]
Tres la estinción del Imperiu mauria, la India estremar en [[Reinos medios de la India pequeños reinos]]: per una parte, los hindús y [[Reinu indogriego|indogriegos]] (dinastíes [[Imperiu Sunga|Śungga]] y [[Dinastía Satavahana|Āndhra]]); por otra, los [[Reinos medios de la India#Reinu indoescita (los shakas)|indoescitas]] ([[Imperiu kushán|dinastía Kuśāna]]). L'arte de [[Gandhara]] desenvolver nel ámbitu indogriego, de tradición [[arte grecobudista|grecobudista]], con influyencia [[arte helenístico|helenística]] y [[Imperiu sasánida|sasánida]], destacar pola representación direuta de la imaxe de Buda ―cambéu favorecíu pol [[budismu mahayana]]―, qu'empezó a ser veneráu como un dios, xunto a un [[panteón (mitoloxía)|panteón]] de figures como los ''[[bodhisattva|bodhisattves]]'', qu'arrenunciaron al ''nirvana'' pa enseñar la salvación a los homes.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://arteenlasculturas.8m.com/india.htm|títulu = India|fechaaccesu = [[30 de xineru]] de [[2011]]|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110217185946/http://arteenlasculturas.8m.com/india.htm|fechaarchivu = 17 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

Surdió asina la iconografía más típica de Buda ''(lakshana)'': solíase representar col ''[[mandala]]'', aureola o nimbu de santidá; el ''ushnisha'', moñu o bárabu cranial que denota una conocencia cimera; el ''urna'', llapada o círculu llunar nel entrecejo, simbolizando'l llume; los lóbulos de les oreyes allargaos, símbolu de sabiduría; plegues nel pescuezu, símbolu de felicidá; un mantu monacal, que representa l'austeridá; y la mano derecha dando la bendición o en determinaos xestos llamaos ''[[mudrā]]s''.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1989|p=16.}}&lt;/ref&gt;

Pa estes figures inspirar n'obres [[Arte griego|griegues]] y [[Arte de l'Antigua Roma|romanes]], especialmente nos ropajes con marcaos plegues, que dexen entever el movimientu del cuerpu, xeneralmente nun nidiu [[contrapposto]]. Coles mesmes, la idealizada espresión de la cara, que denota paz y serenidá, recuerda delles imáxenes d'[[Apolo]] del mundu grecorromanu.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=236-237.}}&lt;/ref&gt;

Nel terrén de l'arquiteutura, los monesterios taben compuestos por santuarios, celdes y sales de xunta, como'l ''vihāra'' de [[Takht-i-Bahi]], cerca de [[Peshawar|Peshāwār]]. Evolucionó la tipoloxía del stūpa: la cúpula asitiábase sobre un altu [[tambor (arquiteutura)|tambor]] [[cilindru|cilíndricu]] asitiáu sobre una base cuadrada. Un bon exemplu ye'l de [[Kanishka|Kaniśka]], en Peshāwār. L'imperiu Kuśāna beneficiar del comerciu procedente de la [[ruta de la seda]]: esportaben de la India [[especie|especies]], metales y piedres precioses, ente qu'importaben de China [[seda]], [[jade]] y artículos exóticos. En Kapisa (al norte de [[Kabul]]), ciudá de veranéu de los Kuśāna, atopóse una ayalga de [[marfil]]es llabraos de la India, [[laca|laques]] chines, [[bronce]]s romanos y [[vidriu]] [[Alexandría|alexandrín]], prueba de les fértiles rellaciones comerciales ente'l Mediterraneu y l'Alloñáu Oriente.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|pp=82-83.}}&lt;/ref&gt;

==== Arte de Mathurā (sieglos I-IV) ====
[[Ficheru:Maitreya, Mathura kusana. Musée Guimet.jpg|thumb|left|Imaxe de [[Maitreya]], ''bodhisattva'' de la verdá (sieglu II).]]
Esti estilu alcontrar na ciudá de [[Mathurā]], asitiada na cuenca cimera del [[Ganges]], ente [[Agra]] y [[Delhi]], capital del reinu Kuśāna. Desenvolvieron una importante escuela artística que s'espublizaría pol restu de la India ya influyiría al arte gupta. Llegar poques representaciones d'esti periodu por cuenta de la destrucción producida pola invasión [[Islam|islámica]]. L'estilu Mathurā entemecía elementos tradicionales indios con motivos grecorromanos: cabo destacar la serie de marfiles de la dote d'una princesa topaos en [[Bagram|Bēgrām]]. La imaxe de Buda yera más puramente india qu'en Gandhāra, xeneralmente en postura sedente, coles piernes cruciaes en forma de [[yoga]], y con [[rueda|ruedes]] incisas en manes y pies. Cuando apaez arrodiáu d'otres figures, tien mayor tamañu qu'éstes, amosando un orde representativu de tipu [[Xerarquía|xerárquicu]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=133.}}&lt;/ref&gt;

==== Arte d'Amarāvatī (sieglos II-III) ====
La ciudá d'[[Amarāvatī]] asítiase nel valle inferior del [[ríu Krishná]] ([[Andhra Pradesh]]). Foi un estilu coetaneu del de [[Mathurā]], tamién d'influyencia grecorromana, como lo demuestra los restos topaos en [[Virapatnam]] ([[Pondicherry]]). Al igual que los estilos anteriores, les sos obres principales son monesterios y stūpas, sobresaliendo'l gran stūpa d'[[Amaravati]], de 30&amp;nbsp;metros d'altor. La escultura carauterizar por una composición centrada y personaxes asitiaos xeneralmente en grupos, ensin dexar apenes espacios vacíos, con una peculiar sorrisa nes cares femenines, y reinterpretando los estilos anteriores nun llinguaxe [[Eclecticismu (arte)|eclécticu]]. Buda ye representáu dacuando con aspeutu humanu y dacuando como símbolu: xeneralmente una rueda, que s'acomuñar al discu solar, pero tamién un [[caballu]] —que montaba cuando arrenunció a la so vida mundana— o una [[figal]] —l'árbol de la sabiduría sol cual predicaba—.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=18.}}&lt;/ref&gt;

==== Arte gupta (sieglos IV-VIII) ====
[[Ficheru:Ajanta Caves, India, The front courtyard of ancient Buddhist monastery.jpg|thumb|upright=1.3|Entrada a les cueves de [[Ajanta|Foliaṇṭā]].]]
La dómina [[Imperiu Gupta|gupta]] ye la más arquetípica del arte indio, la dómina clásica por excelencia. Ye la dómina d'espansión del budismu pol restu d'Asia, de la creación de los grandes sistemes filosóficos ([[Veiānta]]) y de la [[lliteratura]] [[Drama|dramática]] ([[Kālidāsa]]). El so arte ye una evolución de los estilos anteriores, carauterizáu pol purismu formal, l'harmonía de proporciones y l'idealización de la figura humana. Los stūpa son más verticales y otorguen mayor relevancia a la decoración escultórica, realizada en baxorrelieves de piedra y revestimientos d'[[estuco]]; estrémense los de [[Sarnath]], [[Rajagriha|Rayagrija]] y [[Nalanda]]. Les sos principales realizaciones son los grandes [[Arquiteutura rupestre#India|santuarios rupestres]] o ''[[vihara]]'' ([[Ajanta|Foliaṇṭā]], [[Aurangabad (Maharashtra)|Aurangabad]], [[Ellora]], [[Elephanta]]) y los templos al campu ([[Chezārlā]], [[Bhitargāon]], [[Bodh Gaya]], [[Sanchi]], [[Deogarh]], [[Sirpur]]).&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/periodu-clasico-gupta.html|títulu = El periodu clásicu del arte hindú: la dómina gupta|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

Predomina especialmente'l templu de [[Ajanta|Foliaṇṭā]] (sieglos [[sieglu II|II]]-[[sieglu VI|VI]]), con un conxuntu de trenta cueves (5 ''chaityas'' y 25 ''viharas)'' escavaes na roca ([[basaltu]] [[Volcán|volcánicu]]), con santuarios, sales de xunta y habitaciones pa los monxos, qu'apiguren toles manifestaciones artístiques: arquiteutura, escultura y pintura. D'estes cueves dieciséis tán decoraes con magnífiques pintures [[mural]]es, realizaes con [[pigmentu|pigmentos]] [[vexetal|vexetales]] y [[mineral]]es sobre una capa de [[magre]] entemecida primero con [[paya]] y dempués con [[cal]]. La temática ta centrada na vida de Buda y nos cuentos populares budistes ''[[jataka]]'', anque tamién hai escenes cotidianes y de la naturaleza. Nos [[frescu|frescos]] de Foliaṇṭā apiguráronse l'antiguu naturalismu hindú col [[misticismu]] del budismu ''[[mahāyāna]]''. Destaca'l famosu ''Bodhisattva del lotu azul'' ([[550]]): tratar del ''bodhisattva'' [[Avalokiteśvara]] (llamáu ''[[Guan Yin|Guanyin]]'' en [[China]] y ''Kannon'' en [[Xapón]]), representáu más grande que'l natural y arrodiáu de numberoses figures y animales ensin nengún orde nin [[perspeutiva]]. Ta en postura de ''ābhaṅga'' (doble flexón), y les sos harmonioses facciones traducen l'ideal de guapura de la lliteratura de la dómina, como los güeyos en forma de pétalu de lotu y les ceyes curvadas como un arcu indiu.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=13-14.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Ellora cave16 003.jpg|thumb|upright=1.3|left|[[Templu de Kailāsanātha]], [[Ellorā]] (750-850).]]
[[Ellorā]] ye unu de los meyores exemplos d'arquiteutura y escultura hindú: el [[Templu de Kailāsanātha]] (750-850), dedicáu a Sivá, ta escaváu en roca volcánica, con un ampliu patiu de cuasi cien metros de llargu, con edificios de dos plantes y grandes columnes exentes. Ta cubiertu nel so esterior ya interior por relieves de figures humanes en diverses posiciones y actitúes, dende les práutiques sexuales hasta la llucha, el baille, la meditación o, inclusive, figures que paecen volar. Tamién apaecen dellos elefantes de tamañu natural. La escena principal, de cuasi cuatro metros d'altor, amuesa a los dioses Sivá y [[Pārvatī|Parvati]] a lo cimero d'un monte, que ye solmenada por [[Rāvaṇa]], un [[demoniu]] de múltiples brazos y cabeces. El templu principal ta dedicáu nuevamente al ''lingam'', asitiáu nel [[sancta sanctorum]] del templu. Nesti templu habitaron tanto monxos budistes como brahmanes hinduistes, claru exemplu de la pacífica convivencia d'estes relixones.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=249.}}&lt;/ref&gt;

El templu d'[[Elephanta]] asitiar nuna pequeña islla de la badea de [[Bombay]]. El so nome provién de la escultura d'un elefante nel accesu al templu, y dar los [[Portugal|portugueses]] en [[1712]]. Esti templu resalta polos sos magníficos alturrelieves, especialmente un enorme bustu de Sivá Majadeva ([[sieglu VI]]), de seis metros d'altor, representáu con tres cabeces ''([[trimurti]])'', una masculina, otra femenina y otra [[Androginia|andróxina]], que simbolicen los principios destructivo y constructivo y la esencia divina o Absolutu. Pero la so capiya principal ta dedicada al ''lingam'', el símbolu sexual masculín, principal atributu de Sivá, representáu con un cilindru monolíticu.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=244-246.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:WLA vanda The Bodhisattva Avalokitesvara 2.jpg|thumb|upright|''Torso de bodhisattva'' procedente de [[Sanchi|Sānchī]] ([[sieglu V]]).]]
La escultura d'esta dómina ye sele y equilibrada, siendo representáu Buda de forma idealizada y con una dulzura y espiritualidá procedentes del estilu de Mathurā. La principal representación siguió siendo la de Buda sentáu nel tronu, n'actitú de meditación, coles piernes cruciaes en postura de yoga y les manes nes distintes posiciones o ''[[mudrā]]s'' ―que constitúin un esotéricu llinguaxe de signos―, como'l magníficu ''Buda Maestru'' procedente de Sārnāth ([[sieglu V]]). Polo xeneral, la escultura carauterizar pola suavidá de les llinies, la perfeición de les cares, que denotan una guapura ideal pero d'un tonu daqué místicu, y un llixeru movimientu tipu ''tribhaṅga'' que traslucía al empar sensualidá y espiritualidá, tan carauterísticu de la escultura india, como s'acolumbra nel ''Torso de bodhisattva'' procedente de Sānchī ([[sieglu V]]), qu'al pie de la tersura de la piel manifiesta una gran precisión nes xoyes y los ropajes. Nel templu de Dashavatara en [[Deogarh]] destácase un relieve de [[Vishnu|Viṣṇo]] Anantasayin (sieglu V), qu'apaez dormíu sobre la culiebra [[Ananta]], xunto a otros dioses como [[Lakshmi]], [[Brahma|Brahmá]], [[Indra]] y Sivá, rellatando les manifestaciones o [[avatar]]es de los dioses hindús descrites na ''[[Bhagavad-gītā]]''.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=239-240.}}&lt;/ref&gt;

L'arte gupta estender por cuasi tol Decán, xenerando una serie d'estilos que se suelen denominar «posgupta»: los [[dinastía chalukya|chalukias]] emplegar nos templos de [[Pattadakal]], [[Aihole]] y [[Bādāmī]] ([[550]]-[[750]]), y los [[pallava|palavas]] poner de manifiestu nel so complexu arquiteutónicu-escultóricu de [[Mahabalipuram]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/introduccion-india-medieval.html|títulu = Arte de la India Medieval: introducción|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt; En Mahabalipuram (Patrimoniu de la Humanidá en [[1984]]) destaca un gran relieve del ''Descensu del Ganges'', de 27&amp;nbsp;metros de llargor por 9 d'altor, realizáu sobre una roca de [[granitu]]. Consta de más de 100&amp;nbsp;figures de dioses, humanos y animales, destacando unos elefantes de tamañu natural. Nesta llocalidá talláronse tamién trés grandes roques en forma d'elefante, lleón y toru, según cinco templo monolíticos de granitu en forma de carros (''Pancha Ratha'': 'cinco carro'), con relieves con figures humanes o d'animales.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=126.}}&lt;/ref&gt;

En [[Bengala]], les dinastíes [[Dinastía Pala|Pala]] y [[Dinastía Sena|Sena]] siguieron la tradición gupta, anque con una mayor majestuosidad y una espresión más impersonal. El estupa estilu Pala, de [[cúpula]] en forma de [[Bulbu (botánica)|bulbu]], tresmitir al [[Nepal]] y el sudeste asiáticu, principalmente [[Tailandia]], [[Birmania]] y [[Camboya]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/arte-pala.html|títulu = Arte Pala|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed&gt;
Ficheru:Elephanta Caves Trimurti.jpg|Bustu de ''Sivá Mahādeva'' con tres cabeces ''([[trimurti]])'', templu d'[[Elephanta]] ([[sieglu VI]]).
Ficheru:Anantasayi Vishnu Deogarh.jpg|Relieve de ''Viṣṇo Anantasayin'', templu de Dashavatara en [[Deogarh]] ([[sieglu V]]).
Ficheru:Bhima and Dharmaraja temples.jpg|''Pancha Rathas'' («Cinco Carro»), templos monolíticos de [[Mahabalipuram|Mahābalipuram]].
Ficheru:Descent of the Ganges 01.jpg|''Descensu del Ganges'', [[Mahabalipuram|Mahābalipuram]].
&lt;/gallery&gt;

=== Arte hindú (sieglos VIII-XIII) ===
[[Ficheru:Khajuraho Dulhadeo 2010.jpg|thumb|upright=1.3|Templu de [[Khajuraho|Khajurāho]].]]
Tres la invasión de los [[hunos blancos]] o eftalitas, la India nuevamente sedóse en pequeños reinos que llucharon de cutio ente ellos. Nel norte y oeste de la India establecieron los ''[[Rajput|rājput]]'' («fíu de rei»), cles guerreres que formaron diverses dinastíes ([[Rashtrakuta|Raṣṭrakuṭa]], [[Pratihara]], [[Solanki]], [[Chandella]]) que crearon diversos estilos artísticos que sobrevivieron hasta la dómina [[Imperiu mogol|mogol]]. El budismu perdió fuercia frente al hinduismu, que se reinstauró como relixón nacional. Mientres esti periodu pervivieron los estilos anteriores, acentuando les formes [[brahmanismu|brahmánicas]]. Construyéronse numberosos templos gracies a donaciones de los reis terratenientes, qu'amás del templu teníen grandes estensiones de tierra, favoreciendo un sistema social de tipu [[Feudalismu|feudal]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|p=134.}}&lt;/ref&gt; L'arquiteutura d'esta dómina estremar en dos tipología: «l'edificiu cubiertu y la pirámide», carauterísticu del arte [[drávida]] ''([[Vímana (arquiteutura)|vimāna]]'' de [[Tanjore]], [[sieglu XI]], [[dinastía Chola]]; [[Chidambaram]], sieglos XIII-XIV, dinastía [[Pāṇḍyá]]); y «l'edificiu con teyáu curvilliniu» (templos de [[Gujarāt]] y [[Kathiawar|Kāṭhiāwār]]).&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/arquiteutura.html|títulu = Arte de la India Medieval: arquiteutura|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

Los templos hindús (''nagara'') solíense construyir alredor d'antigües capiyes sacerdotales que curiaben imáxenes de dioses o símbolos sexuales ''(lingam'' y ''ioni)'', sobre les que se construyía un edificiu circular pa la deambulación sagrada, quedando les capiyes como ''garbha-griha'' («cámara matriz»). Delantre estendíase una antoxana o terraza con diverses sales ''([[mandapa]])'', y apoderaba el conxuntu la torre o ''[[Sikhara|śikhara]]'', que proyeuta'l templu escontra riba (nuevamente la torre vertical como elementu masculín sobre'l ''garbha-griha'' como elementu femenín). Xeneralmente la planta del edificiu asítiase en posición esti oeste, siguiendo'l movimientu del sol, y la so construcción planiar según estudios [[Astroloxía|astrolóxicos]]. Les midíes siguíen una cuidadosa escala de proporciones, emulando la estructura del universu. Utilizaben un sistema [[Dintel|adintelado]] y, anque conocíen l'[[arcu (arquiteutura)|arcu]] y la [[bóveda]], nun lo emplegaben ―nun seríen elementos típicos na India hasta la llegada de los musulmanes―. La decoración escultórica asitiábase preferentemente nel esterior, ente que l'interior solía ser escuru pa nun esviar l'atención del cultu sagráu.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|p=250.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Plan-temple-konarak.png|thumb|upright=1.3|left|Seición del [[Templu de Suria (Konark)|Templu de Sūrya en Koṇārak]], qu'amuesa la forma d'un ''[[sikhara]]''.]]
Desenvolviéronse cuatro estilos principales de ''nagara'': el d'[[Orissa|Orissā]], construyíos n'arenisca colorada, con volúmenes yustapuestos comunicaos por un estrechu pasiellu ([[templu de Liṅgarāja]] en [[Bhubaneshwar]], [[Templu de Suria (Konark)|Templu de Sūrya en Koṇārak]]); el de [[Bundelkhand]], n'arenisca cremosa, con sales constituyíes d'ensame de columnes y pilastres (templu de [[Khajuraho|Khajurāho]]); el de [[Rajputana|Rājpūtānā]], con grandes sales ''(natyamandapa)'' destinaes a ceremonies cortesanes y dances sagraes (templu de Chaturbhuja en [[Gwalior|Gwālior]]); y el de [[Gujarāt]], con una magnífica escultura de mármol tresllúcío (templos del [[Monte Ābū]]).&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p. 141.}}&lt;/ref&gt;

Ente los sieglos [[Sieglu X|X]]-[[Sieglu XI|XI]] producióse l'arte de [[Khajuraho|Khajurāho]] ([[Madhya Pradesh]]), capital relixosa de los Chandella, una dinastía que gobernó esta parte de la India ente los sieglos X y [[Sieglu XII|XII]]. Ta consideráu'l máximu esponente del arte indoario pola elegancia de los sos templos y l'escultura que los afata. Orixinalmente había unos 80 templos de los que queden 22 en bon estáu de caltenimientu. Tola zona ocupa una área total de 21&amp;nbsp;km². Destaca'l templu de Khandariya Majadeva (escontra l'añu [[1000]]), construyíu sobre una plataforma que dirixe a l'antoxana, col santuariu y el ''sikhara'' al fondu.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/khandariya-mahadeva.html|títulu = Khandariya Mahadeva|añu=2007|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt; En particular, la escultura d'esta dómina foi d'una gran calidá, en ciclos de temes llexendaries, mitolóxicos y eróticos. Esti templu ye unu de los que más profusamente representó escenes del erotismu [[Tantra|tántrico]], con diversos grupos ''(mithunas)'' dispuestos en [[frisu|frisos]] ''(kāma-bandha)'' desenvolviendo diverses postures erótiques. El conxuntu de Khajurāho foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá en [[1986]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=112-113.}}&lt;/ref&gt;

El [[templu de Liṅgarāja]] en [[Bhubaneshwar|Bhubaneśvara]] ([[1100]]) ta dedicáu a Sivá. Ye un conxuntu de dellos edificios onde descuella el ''sikhara'', en forma de torre maciza que se va curvando col altor, rematando nun pináculo con un discu de piedra ''(amalaka)'' y un vasu ornamental ''(kalasa)''. Les parés esteriores tán decoraes con escultures, ente que la celda interior contién un ''lingam'' en forma de bloque de [[granitu]] sobre'l ''ioni''. Ye de remarcar que'l ''śikhara'' ta decoráu exteriormente con relieves en miniatura del propiu ''śikhara'', exemplu de la fascinación que los hindús teníen polos [[númberu|númberos]] y la multiplicación d'elementos.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|p=253.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Khajuraho7.jpg|thumb|upright=1.3|''Mithuna'' o escena erótica del templu de Khajurāho.]]
El [[Templu de Suria (Konark)|Templu de Sūrya]] (dios del sol) en Koṇārak ([[1240]]-[[1258]]) ye un magníficu exemplu de l'arquiteutura de la dómina, anque desgraciadamente solo caltiénse la ''mandapa'', habiéndose perdíu tola estructura cimera. Construyir con forma de carru, con caballos esculpíos y ruedes na base del templu. Foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá en [[1984]]. Otru esponente ye'l templu de Keśava en [[Somnathpur]] ([[1268]]), construyíu al contrariu que la mayoría nun formatu horizontal, con tres santuario en forma d'[[estrella]] y una ''mandapa'' rectangular, con una profusa decoración escultórica. Tamién cabo destacar los [[Grandes templos vivientes Chola]] (sieglos XI-XII), ente los que s'atopen el Templu Brihadiśvara en [[Thanjavur]], el Templu de Gangaikondacholisvaram y el Templu Airavateśvara en [[Darasuram]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.historiadelarte.us/india/les puertes-de la cortil.html|añu=2007|títulu = Les puertes de la cortil|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

La escultura d'esta dómina siguió desenvolviéndose nos relieves de los templos, en figures aisllaes o escenes narratives, xeneralmente sobre los ciclos mitolóxicos hindús, anque abondaron les escenes erótiques, en postures sexualmente esplícites, sobremanera en Khajurāho y Koṇārak. Estes escenes suélense rellacionar col ''[[Tantra]]'', según el ''[[Kamasutra|Kāma Sūtra]]'', anque'l sexu siempres tuvo amestáu a la relixón hindú como vehículu d'ascensión espiritual. Al pie de la escultura en piedra desenvolvióse la realizada en [[bronce]], especialmente en [[Bengala]] y [[Bihar|Bihār]] (de tema budista) y [[Tamil Nadu]] (de tema hindú). Tamién se desenvolvió la escultura exenta, igualmente en bronce, estremándose les representaciones de Sivá Naṭarāja (Sivá, rei de la danza), especialmente en Tamil Nadu so la [[dinastía Chola]] (sieglos IX-XIII). Suelse representar con cuatro brazo y llargos pelos, un [[tambor]] nuna mano (el soníu como elementu creativu) y una llapada n'otra (el fueu como elementu destructivu), y arrodiáu d'un aniellu de llapaes que simboliza'l procesu vital del universu. Otra notable realización d'esta dómina foi la estatua de [[Gomateshwara|Gomateśvara]] ([[978]]-[[993]]), una pimpana figura de 17 metros d'altor que representa al gran maestru [[Jainismo|jainí]] Bahubali.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=254-255.}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed heights=200&gt;
Ficheru:Sculpture_of_Alasa_Kanya_at_Vaital_Deul,_Bhubaneswar.jpg|Figura de ''[[yacṣī]]'' del [[templu de Liṅgarāja]] en [[Bhubaneshwar|Bhubaneśvara]].
Ficheru:Wheel of Konark, Orissa, India.JPG|Una de les ruedes escultóriques del [[Templu de Suria (Konark)|Templu de Sūrya en Koṇārak]].
Ficheru:Ardhanari.png|[[Bronce]] de la [[dinastía Chola]]: el dios [[Shivá|Sivá]] na forma de Ardhanarīśvara (metá Sivá, metá [[Pārvatī|Parvati]], la so muyer).
Ficheru:Gommateshwara 28.jpg|Estatua de [[Gomateshwara|Gomateśvara]] ([[978]]-[[993]]).
&lt;/gallery&gt;

=== Arte islámico (sieglos XIII-XVIII) ===
[[Ficheru:I'timād-ud-Daulah, Agra.jpg|thumb|upright=1.3|[[Mausoléu de Itimad-Ud-Daulah]], [[Agra]] ([[1622]]-[[1628]]).]]
La invasión [[Islam|islámica]] provocó una gran convulsión na sociedá india y, por tanto, nel so arte. La devastación llevada a cabu polos musulmanes provocó la estinción del budismu na India. Tres una socesión de diverses dinastíes ([[Imperiu gaznávida|gaznawíes]], [[Imperiu gúrida|guríes]], [[dinastía de los esclavos]], [[tugluquíes]], [[dinastía Khilji]]), formóse'l [[Imperiu mogol]], que reunificó la India. A les formes tradicionales añediéronse elementos carauterísticos del [[arte islámico]], especialmente n'arquiteutura cola incorporación del [[arcu (arquiteutura)|arcu]], la [[cúpula]] y la [[bóveda]], y l'usu del [[morteru (construcción)|morteru]] de [[cal]]. Tamién s'introducieron nueves tipoloxíes como la [[mezquita]], y un tipu de decoración basáu nel [[mosaicu]] y la [[caligrafía]], según incrustaciones de motivos florales y dibuxos realizaos con [[tesela|teseles]] de distintos tipos de piedra. L'arquiteutura islámica introdució una nueva concepción llinial y d'ordenación del espaciu. Utilizáronse preferentemente materiales autóctonos, como'l [[mármol]] blancu y l'[[arenisca]] colorada.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|p=135.}}&lt;/ref&gt;

La mezquita india ''(masjid)'' suel constar de trés [[Nave (arquiteutura)|naves]] ''(liwan)'' destinaes a la oración, paraleles a la ''[[qibla]]'', muriu empobináu al oeste (escontra [[La Meca]]) onde s'atopa'l ''[[mihrab]]'' y el ''[[minbar]]''. La nave central presenta de trés a cinco bóvedes dispuestes llonxitudinalmente, decoraes con ''mukarna'', un tipu de decoración en forma d'[[estalactita|estalactites]]. Tamién contién un gran patiu ''([[sahn]])'' con un estanque d'[[Ablución|abluciones]] ''(hauz)'', dacuando [[Pórticu|porticado]] pa sirvir de [[madraza]]. Nes esquines topen los [[minarete]]s, y tamién puede incluyir un [[claustru]] ''(riwaq)''. Los principales exemplos son: nel [[Sultanatu de Delhi]], la mezquita ''Arhai-din ka Jhumpra Masjid'' en [[Ajmer]] ([[1210]]), y la ''Qila-i-Kohna Masjid'' na Purana Qila d'[[Humayun|Humāyūn]] ([[1541]]); nos sultanatos provinciales, la ''Atala Masjid'' en [[Jaunpur]] ([[1408]]) y la ''Jama Masjid'' n'[[Ahmedabad|Ahmedābād]] ([[1423]]); y nel Imperiu Mogol, la ''Moti Masjid'' nel [[Fuerte d'Agra|Fuerte Colloráu]] d'[[Agra]] ([[1646]]), la ''[[Jama Masjid]]'' en [[Delhi]] ([[1644]]-[[1658]]) y la ''Badshahi Masjid'' en [[Lahore]] ([[1674]]).&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=132-133.}}&lt;/ref&gt;

Na mezquita de [[Complexu de Qutb|Quwwat ul-Islam]] (Delhi) destácase'l [[Qutab Minar]] (Torre de la Victoria), el [[minarete]] más altu del mundu (72 metros), construyíu ente [[1194]] y [[1199]] por [[Qutb-ud-din Aybak|Quṭb ad-Dīn Aybak]], fundador de la dinastía de los Esclavos. Ye una estructura [[Troncocónicu|troncocónica]] de planta polilobulada mixtilínea, estremada en cinco piso con terraces sobre [[mocárabe]]s, los trés primeros n'arenisca colorada y los otros dos en mármol blanco, con una decoración [[Epigrafía|epigráfica]] dispuesta en franxes. El conxuntu inclúi'l [[Pilar de fierro de Delhi|Pilar de fierro]], columna de siete metros d'altor forxáu en [[fierro]] nel reináu de [[Chandragupta II]] ([[375]]-[[413]]) alredor de la cual construyóse la mezquita, y que tien la particularidá de que, magar la so antigüedá, nun presenta nengún tipu d'escomiu. En [[1993]] foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=158.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Humayun's Tomb, Mausoleum.jpg|thumb|upright=1.3|left|[[Tumba de Humayun|Mausoléu de Humāyūn]] ([[1574]]).]]
L'[[Arquiteutura mogola|arquiteutura mogol]] foi la más prolífica y rescamplante del arte islámico na India. Una de les sos primeres manifestaciones foi la mezquita [[Babri Masjid]] ([[Ayodhya]]), construyida pol primer soberanu mogol, [[Babur|Bābur]]. El [[Fuerte d'Agra|Fuerte Colloráu]] ''(Lal Qila)'' d'[[Agra]] ([[1565]]-[[1573]]) foi construyíu pol emperador [[Akbar]] n'arenisca colorada ―d'ende'l nome―, como un palaciu cercáu que sirvió de corte y centru de gobiernu de tolos emperadores mogoles. Del so monumental conxuntu sobresalen la puerta Amar Singh, el palaciu ''Jahangiri Majal'' y el ''Khas Majal'', esquisitu salón de mármol blanco con techos bellamente pintaos. El [[Tumba de Humayun|Mausoléu de Humāyūn]] ([[1574]]) ta construyíu con arenisca colorada a la que s'añedir detalles decorativos ellaboraos en mármol blanco y negru. La so estructura ye [[octógonu|octogonal]] y los techos tán profusamente decoraos con pintures. Foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá en [[1993]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://palmera.pntic.mec.es/~mpelae1/hum.htm|títulu = Mausoléu de Humayun|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

[[Fatehpur Sikri|Fatehpur Sīkrī]] foi un complexu palaciegu construyíu ente [[1571]]-[[1585]] cerca d'Agra pol emperador Akbar, como sede de la corte. Nuna cortil cercada de seis quilómetros de [[perímetru]] llevantáronse diversos edificios d'arenisca colorada, estremándose'l ''Diwan-i khas'', edificiu [[Cubu (xeometría)|cúbicu]] onde l'emperador recibía a los visitantes; el ''Anup Talao'' («estanque insuperable»), un [[xardín persa]] tipu ''[[Xardín persa#Chahar bagh)|chahar bagh]]'' (xardín cuádruple); la ''Ibadat Khana'' (casa d'oración); y la zona del [[harén]], que consta de dellos palacios, como'l ''[[Panch Mahal (Fatehpur Sikri)|Panch Mahal]]'' (pabellón de recréu), el ''Birbal Mahal'' (dúplex de la reina), el ''Jodh Bai Hawa Mahal'' (palaciu de los vientos) y el ''Sunahra-Mariam'' (pabellón de reinar madre). El complexu inclúi la mezquita ''Jama Masjid'', que s'estrema pol so ''gumbaz'' ([[mausoléu]]) de mármol blanco caláu de ''jalis'' ([[Celosía (arquiteutura)|celosía]]s de piedra).&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=81.}}&lt;/ref&gt;

El [[Mausoléu de Itimad-Ud-Daulah]], n'Agra ([[1622]]-[[1628]]), representa la transición ente l'arquiteutura mogol primitiva ―qu'utilizaba sobremanera arenisca colorada― y un nuevu periodu carauterizáu pol usu de mármol blanco, y que cristalizaría nel [[Taj Mahal]]. Esti edificiu construyir por encargu de Nur Jahan, esposa de [[Jahangir|Jahāngīr]], pa soterrar al so padre, Mirza Ghiyas Beg, a quien se-y concediera'l títulu de ''Itimâd-ud-Daulâ'' («pilastra del estáu»). Los murios tán construyíos en mármol con incrustaciones de piedres precioses, sobremanera [[topaciu]], [[ónice]] y [[lapislázuli]]. Los dibuxos siguen l'estilu decorativu persa y representen dibuxos xeométricos, xarrones de flores o plantes ornamentales.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://palmera.pntic.mec.es/~mpelae1/iti.htm|títulu = Mausoléu de Itimad-ud-daulah|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Taj Mahal 2012.jpg|thumb|upright=1.3|El [[Taj Mahal]], [[Agra]] ([[1632]]-[[1654]]).]]
El [[Taj Mahal]] (Agra, [[1632]]-[[1654]]) ye la obra maestra del arte mogol. Foi mandáu construyir pol emperador [[Shah Jahan|Šāh Ŷahān]] en memoria de la so esposa finada, [[Mumtaz Mahal]]. Ye un mausoléu de mármol blanco, construyíu sobre una plataforma de siete metros qu'alza'l conxuntu del suelu, y flanqueado de cuatro minaretes. La fachada presenta un arcu d'entrada tipu ''[[iwan]]'' persa, con dellos más pequeños nos llaterales. La sala interior tien planta octogonal, coronada por una enorme cúpula flanqueada d'otres dos más pequeñes, de forma bulbosa. Ye unu de los edificios más conocíos del mundu, con una sutil guapura presente na harmonía de les proporciones y nel esquisitu gustu de la so decoración d'incrustaciones con motivos florales y xeométricos. Frente al edificiu figura un xardín persa tipu ''chahar bagh'' con cuatro canales d'agua que s'entecrucen, simbolizando los cuatro ríos del [[Paraísu]] ([[agua]], [[lleche]], [[vinu]] y [[miel]]), y qu'ufierten una formosa imaxe col edificiu al fondu. En [[2007]] foi nomáu una de [[les Nueves Siete Maravíes del Mundu Modernu]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|p=551.}}&lt;/ref&gt;

A lo último, el [[Fuerte colloráu de Delhi|Fuerte Colloráu]] (Lal-Qila) de Delhi foi construyíu por orde de Šāh Ŷahān ente [[1639]] y [[1648]]. Ye una cortil cercada construyíu d'arenisca colorada, qu'alluga una serie de dependencies y palacios onde se destacar: el ''[[Naqqar khana|Naqqar Khana]]'' (casa del tambor), puerta principal d'entrada a la cortil; el ''Diwan-i-Am'', pabellón destináu a les audiencies públiques; el ''Shah Burj'', torre de forma octogonal y altor de tres piso, onde s'asitiaben los despachos privaos del emperador; el ''Diwan-i-Khas'', la sala d'audiencies privaes na que s'atopaba'l ''[[Tronu del Pavu real]]''; y la ''Moti Masjid'' («Mezquita de la Perlla»). Foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá en [[2007]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://palmera.pntic.mec.es/~mpelae1/fuedel.htm|títulu = Fuerte Colorado|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

Tamién se desenvolvieron la [[xardinería]] y la [[miniatura]], dambes d'influyencia [[Arte persa|persa]], y adquirieron gran relevancia les artes testiles y les xoyes engarzadas (como'l ''Tronu de Aurangzeb)''. La xardinería siguió'l conceutu persa del xardín como paraísu [[Utopía|utópicu]], con un conxuntu d'árboles, plantes y flores dispuestos de forma xeométrica alredor d'un [[estanque]].

[[Ficheru:Basawan. Akbar Taming Mad Elephant Hawai. Composition by Basawan, coloring by Chitra. (left part) Akbarnama, ca. 1590, Victoria and Albert Museum, London.jpg|thumb|upright|left|''Akbar apodera Hawa'i'' ([[1590]]), de [[Basawan]], [[Victoria and Albert Museum]], [[Londres]].]]
La [[Pintura mogol|miniatura]] desenvolver en [[llibru|llibros]] lujosamente decoraos, que yeren consideraos oxetos de gran valor, xeneralmente en temática [[Hestoria|histórica]], [[Biografía|biográfica]] y [[Corte noble|cortesana]]. Polo xeneral dibuxábase sobre'l papel con [[grafitu]] o con [[tinta]], anubrir con una capa de pintura blanca tresllúcida, y aplicábase la pintura, iguada con pigmentos vexetales o minerales entemecíos con aglutinante o [[goma arábiga]]. Unu de los meyores miniaturistes foi [[Basawan]], creador del estilu clásicu de la miniatura mogol, de corte narrativu, como amuesen les sos ilustraciones de la vida d'[[Akbar]] escrita por [[Abu'l Fazl]] (escontra [[1590]]-[[1605]]). Akbar ([[1556]]-[[1605]]) foi un gran [[Mecenalgu|mecenes]] de la miniatura, especialmente de cróniques y hestories ilustraes, dalgunes de gran tamañu, como les 1400 ilustraciones del ''Hamzanama'' ''(Hestories de Hamza)'', que teníen una superficie de 115 cm2. Más palantre, sol reináu del socesor de Akbar, [[Jahangir|Jahāngīr]] ([[1605]]-[[1627]]), desenvolvióse'l [[semeya]], descollando la figura d'[[Abu'l Hasan (pintor)|Abu'l Hasan]], que creó un estilu más refináu y [[Aristocracia|aristocráticu]], de menor tamañu. Tamién apaecieron entós les [[Pintura de género|escenes de xéneru]] y la representación d'animales y plantes, delles realizaes de forma autónoma y non como ilustraciones de llibros. Nesti xéneru ye conocíu'l nome de la princesa [[Sahifa Banu]], autora por casu d'un ''Semeya del shah Tahmasp'', de principios del [[sieglu XVII]]. Con [[Shah Jahan|Šāh Ŷahān]] ([[1627]]-[[1658]]) empezó la decadencia de la miniatura, anque se realizaron arrogantes semeyes y escenes de xéneru, destacando'l pintor [[Sewa]] en [[Lahore]]. [[Aurangzeb]] ([[1658]]-[[1717]]) volvió al [[integrismu]] islamista, poniendo fin a la rica tradición miniaturista mogol.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=548-550.}}&lt;/ref&gt;

L'arte tradicional hindú pervivió nel sur del Decán, principalmente nel reinu de [[Imperiu Vijayanagara|Vijayanagar]] (sieglos [[Sieglu XV|XV]]-[[Sieglu XVI|XVI]]), onde resalta'l templu de [[Tiruvengalanatha]] ([[1534]]), dedicáu a [[Visnú]], según el Palaciu del Lotu, onde destaquen les puertes d'entrada con [[Arcu (arquiteutura)#Arcu lobuláu|arcos lobulaos]]. Llegar a una síntesis ente les formes tradicionales indies y les islámiques, aprovechando elementos como les bóvedes y les cúpules, les columnes y los balcones. Los templos d'esta rexón yeren grandes complexos d'edificios onde predominen los ''[[gopuram]]'', torres d'entrada de gran altor y forma [[Pirámide (arquiteutura)|piramidal]], que simbolizaben el [[Monte Meru]] ―el [[Olimpo]] hindú―, cubiertes con [[frisu|frisos]] superpuestos, con mapa de decoración escultórica realizada en [[estuco]] y brillantemente coloriada.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Honour|Fleming|2002|pp=555-556.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:India Meenakshi Temple.jpg|thumb|upright=1.3|''[[Gopuram]]'' del templu de Mīnākśī en [[Madurai]].]]
Darréu ye de destacar la ciudá-santuariu de [[Madurai]] (dinastía [[Nāyyak]], [[sieglu XVII]]), consagrada a Mīnākśī (la diosa de «güeyos como pexes») y a Sivá Sundareśvara («el bellu señor»). Ta compuesta de cuatro grandes ''gopuram'', decoraos con estatues [[Policromía|polícromas]] de dioses hindús. Los santuarios ([[Vímana (arquiteutura)|vimāna]]) de los dos dioses tán arrodiaos d'una serie de corredores y [[Sala hipóstila|sales hipóstilas]] ''([[mandapa]])'' con columnes esculpíes. Sobresal la ''Sajasra stambha mandapa'' (sala de los mil columnes), afatada con figures d'animales monstruosos ''(yali)'', anguaño un [[muséu]] con una magnífica coleición de bronces [[Dinastía Chola|Chola]] y [[Vijayanagar]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=125.}}&lt;/ref&gt;

La [[Pintura rajputa|pintura]] desenvolvióse sobremanera na miniatura, xéneru qu'adoptaron del arte islámico, sobremanera nel [[Color|cromatismu]] y na [[perspeutiva]]. De primeres ([[sieglu XV]]) yera de colores nítidos pero non bien variaos, con figures ensin relieve y cares estilizados con grandes güeyos. Surdieron dos principales escueles: la ''rājasthānin'', desenvuelta en rexones como [[Mewar]], [[Mālwa]], [[Bundi]], [[Jaipur]] y [[Kishangarh]], carauterizada por formatos apaisaos, composición estática y personaxes representaos de forma frontera; y la ''pahari'', surdida nel [[sieglu XVIII]] nel [[Panyab]], en pequeños reinos como [[Guler]] y [[Kangra]], con un estilu de gran sensibilidá y brillosu coloríu, n'escenes cortesanes y caballeresques, principalmente del mitu de [[Krishna|Kriṣṇa]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=136-137.}}&lt;/ref&gt;

Nesta dómina florió notablemente'l [[Industria testil|arte testil]], principalmente en [[seda]] y [[algodón]]. Trabayábense unos 150 tipos distintos d'algodón, con diverses modalidaes rexonales como la tela pintada del Deccán y la tela entemecida con algodón de [[Gujarāt]]. La teles yeren estampaes, pintaes o tiñíes, o bien bordaes con diverses aplicaciones.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|p=199.}}&lt;/ref&gt;

Tamién se desenvolvió notablemente'l [[jainismo|arte jaina]], que creó un estilu artísticu que tuvo gran espardimientu en [[Occidente]], afiguráu nun conxuntu de [[templu jaina|templos]] y escultures de mármol blanco con incrustaciones de piedres de colores, decoraos con gran preciosismu (templu de [[Ranakpur]], templu de [[Neminath]] nel [[Monte Ābū]]). Tamién destacaron na miniatura, como nes sos ilustraciones del ''Kalpa-sutra'', el testu sagráu jainí que narra la vida de [[Mahāvīra]], fundador de la secta. Solía ser en formatu horizontal, en fueya de [[palmera]], con dos colories básicos ([[colloráu]] y [[Añil|índigo]]) y figures estátiques y con una ríxida frontalidad.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=100-101.}}&lt;/ref&gt;

Otramiente, nesta dómina desenvolvieron les sos principales obres los [[sikh]], pueblu guerreru que la so relixón foi fundada en [[1469]] pol patriarca [[Nanak]], basada na creencia nun dios innomable y na adoración del so llibru sagráu, el ''[[Gurú Granth Sahib]]''. Los sos mayores monumentos atopar na ciudá d'[[Amritsar]] ([[Panyab]]), construyida en [[1574]], onde descuella el [[Templu Doráu]] ''(Gurdwara Har Mandir)''.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=20.}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed heights=170&gt;
Ficheru:Qutb Minar Tower.jpg|[[minarete]] de [[Qutab Minar]] (Torre de la Victoria), nel [[Complexu de Qutb]] ([[Delhi]]).
Ficheru:RhinoHuntBabur.jpg|[[Pintura mogol|Miniatura mogol]]: ''Bābur cazando rinocerontes cerca de Peshāwār'' (escontra [[1530]]), d'artista anónimu.
Ficheru:Nihâl Chand 001.jpg|[[Pintura rajputa|Miniatura rājput]]: ''Kriṣṇna y Rādhā nun pabellón'' (escontra [[1750]]), de [[Nihāl Chand]], [[Allahābād]].
Ficheru:Shiva and Uma 14th century.jpg|Estatua [[Imperiu Vijayanagara|vijayanagar]] de [[Shivá|Sivá]] y la so esposa [[Uma (diosa)|Uma]], [[Institutu Smithsoniano]] ([[Washington D. C.]]).
&lt;/gallery&gt;

=== Arte colonial (sieglos XVIII-XX) ===
[[Ficheru:Victoria Memorial situated in Kolkata.jpg|thumb|upright=1.3|[[Victoria Memorial (Calcuta)|Victoria Memorial Hall]], [[Calcuta]] ([[1906]]-[[1921]]).]]
[[Gran Bretaña]] ocupó la India en [[1757]], en ganando a [[Francia]] ―que tamién taba interesada en colonizar el país― na [[guerra de los Siete Años]]. La ocupación británica supunxo la proliferación d'un estilu [[Colonia alministrativa|colonial]] qu'apurrió al arte indio los llinguaxes estilísticos [[Europa|europeos]]. Tuvo bastante repercusión la influyencia del arte [[Francia|francés]], sobremanera pola presencia de militares franceses qu'asesoraben a los [[Maharajá|mahārājas]] indios na so llucha contra los ingleses nos primeros años d'ocupación, como podemos percibir en [[Nagpur]], [[Baroda]] y [[Hyderabad (India)|Hyderabad]]. Tamién florió un estilu arquiteutónicu d'orixe [[Portugal|portugués]] (Portugal tenía asentamientos en [[Goa]], [[Damao]] y [[Diu]]), de formes [[Arquiteutura barroca|barroques]] entemecíes darréu con elementos hindús, como la [[catedral de Goa]] ([[1562]]-[[1619]]) y la [[Basílica del Bon Jesús de Goa]] ([[1594]]-[[1605]]), qu'alluga la tumba de [[San Francisco Javier]]. El conxuntu d'[[ilesies y conventos de Goa]] foi declaráu [[Patrimoniu de la Humanidá]] en [[1986]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://sobreindia.com/2009/01/04/ilesies-y-conventos-de-goa/|títulu = Iglesias y conventos de Goa|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]|autor=Rubín, María José}}&lt;/ref&gt;

La conquista británica traxo un estilu colonial de gustu [[Neoclasicismu|neoclásicu]] abondo paecíu al realizáu coetáneamente en [[Estaos Xuníos]]: Fuerte de San Jorge de [[Madrás]] ([[1644]]-[[1714]]), [[catedral de Santu Tomás de Bombay]] ([[1718]]). En [[1690]] fundóse la ciudá de [[Calcuta]] como sede de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]], pasando nel sieglu XVIII a ser sede de l'alministración británica. Una de les sos primeres construcciones foi'l Fuerte Williams ([[1700]]-[[1716]]), al que siguieron edificios como la catedral de San Juan ([[1787]]) y el palaciu Raj Bhavan ―sede del [[Raj Británicu|virreinatu]]― ([[1798]]-[[1805]]), La ciudá construyir según un proyeutu onde s'estremaben los grandes espacios axardinaos, como'l Parque Maidan, el Dalhousie Square, la Government Place, el Zoo y el Botánicu.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=55.}}&lt;/ref&gt;

El [[sieglu XIX]] carauterizar pol emplegu d'un estilu [[neogóticu]] [[Dómina victoriana|victoriano]], sobremanera n'edificios oficiales. Una de les ciudaes n'adquirir mayor rellumanza mientres el sieglu XIX foi [[Bombay]], onde s'executaron los principales proyeutos arquiteutónicos coloniales de la dómina: Conceyu ([[1855]]), Ilesia Afghan Memorial ([[1857]]), Mercáu Crawford ([[1867]]), la Torre Rajabai ([[1874]]) y la [[Estación Chhatrapati Shivaji|Estación Victoria Terminus]] ([[1878]]-[[1887]]). En Calcuta construyéronse: l'Hospital ([[1835]]), la Catedral de San Pablo ([[1840]]-[[1847]]), la Universidá ([[1857]]), la Madrassa ([[1871]]) y el Indian Museum ([[1875]]).

[[Ficheru:Jaipur, Hawa Mahal (Palace of the Winds) (6271685549).jpg|thumb|left|El ''[[Hawa Mahal]]'' o «Palaciu de los Vientos», [[Jaipur]] ([[1799]]).]]
Hasta mediaos del sieglu XIX ―y debíu al [[Rebelión de la India de 1857|llevantamientu]] [[cipayu]] de [[1857]]― nun hubo una cierta renacencia de l'arquiteutura india, con un estilu inspiráu nel arte islámico [[Siria|siriu]], llamáu «estilu angloindio»: Palaciu de Laxi Vilas (Baroda); en Calcuta, la Ponte Howrah ([[1910]]) y el Victoria Memorial Hall ([[1912]]); en Bombay, el Muséu Prince of Wales ([[1909]]), la Universidá ([[1909]]), l'edificiu de Correos ([[1909]]), l'[[Taj Mahal Palace &amp; Tower|Hotel Taj Mahal]] ([[1911]]) y el [[arcu de trunfu]] Gateway of India ([[1911]]). Ente [[1911]] y [[1930]] construyóse la nueva capital, [[Nueva Delhi]], según un proyeutu d'[[Edwin Lutyens]] y [[Herbert Baker]], siguiendo un planu urbanísticu en forma estrellada, nel que se partíen los diversos edificios oficiales, como'l [[Rashtrapati Bhavan]] (Palaciu Presidencial), el Parllamentu, los Secretariaos, la Biblioteca y el Muséu Nacional.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=72.}}&lt;/ref&gt;

L'arte tradicional tuvo escases realizaciones de relevancia, destacando la construcción de la ciudá de [[Jaipur|Yaipur]], capital de [[Rayastán]] ([[1728]]), llamada la ciudá rosa» por tar toa pintada en color [[terracota]]. Ente los sos edificios resalten el Palaciu del Mahārāja ([[1728]]), la Torre Ishvarlat ([[1743]]) y el magníficu ''[[Hawa Mahal]]'' o «Palaciu de los Vientos» ([[1799]]), cola so famosa fachada porticada construyida con ''jalis'' ([[Celosía (arquiteutura)|celosía]]s de piedra) en color rosado y blancu, que sirvía de mirador pa les muyeres del harén del mahāhāja. Tamién destaca'l [[Jantar Mantar]] ([[1728]]), un observatoriu [[Astronomía|astronómicu]] construyíu en mármol y arenisca, que cunta con [[Reló de sol|reloj de sol]], [[calendariu|calendarios]], [[astrolabiu|astrolabios]], etc.&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|p=101.}}&lt;/ref&gt;

La implantación na India de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] ―qu'esportaba [[té]], [[café]], [[arroz]], [[azucre]], [[especie|especies]] y productos testiles― favoreció un interesáu intercambiu artísticu: la Compañía, interesada en realizar estudios [[Cartografía|cartográficos]] y [[Etnografía|etnográficos]] del subcontinente indiu, traxo artistes europeos pa documentar los principales monumentos y paisaxes indios, según les sos xentes y costumes; de la mesma, l'[[arte occidental]] influyó nos artistes locales, qu'aprendieron la téunica de la [[pintura al oliu]], según la [[perspeutiva]] y el [[clarescuru]]. Surdió asina un estilu denomináu «arte de la Compañía», carauterizáu pola téunica occidental aplicada a representaciones de diversos elementos de la cultura hindú, xeneralmente n'escenes [[Pintorescu|pintoresques]] de gustu [[Burguesía|burgués]]. Paralelamente, nació un estilu conocíu como ''kalighat pat'', desenvueltu en Calcuta, qu'entemecía l'arte popular indiu col realismu del arte occidental.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|pp=248-249.}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed heights=200&gt;
Ficheru:Un novio con caballo y carruaxe.jpg|''Un noviu con caballu y carruaxe'' (escontra [[1840]]-[[1850]]), de [[Shaykh Muhammad Amir]], artista venceyáu a la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]].
Ficheru:Kalighat.jpg|''L'asesinatu de Tarakeśvara'', pintura ''kalighat pat'' anónima (escontra [[1875]]).
&lt;/gallery&gt;

=== Arte contemporáneo (sieglu XX) ===
[[Ficheru:Chandigarh High Court.jpg|thumb|upright=1.3|Corte Suprema de [[Chandigarh|Chaṇḍīgarh]] ([[1953]]), de [[Le Corbusier]].]]
Tres numberoses movilizaciones, la India consiguió la [[Movimientu d'independencia indiu|independencia]] en [[1947]], magar cola segregación de [[Paquistán]]. El [[sieglu XX]] supunxo l'apertura a tipoloxíes más universales, abrir l'arte indio a les formes de [[Vanguardismu|vanguardia]], como puede apreciase na intervención d'arquiteutos estranxeros como [[Le Corbusier]] en [[Chandigarh|Chaṇḍīgarh]], ciudá creada en [[1953]] pol arquiteutu [[Suiza|suizu]] por encargu del nuevu gobiernu surdíu del procesu independentista. Le Corbusier trazó'l planu urbanísticu de la ciudá, y construyó diversos edificios como'l Parllamentu, les Cortes, el Palaciu del Gobiernu y los Ministerios, nun estilu [[Arquiteutura racionalista|racionalista]] onde predominaba l'usu de volúmenes xeométricos puros y l'usu de nueves téuniques y materiales ([[cristal]], [[formigón]]). Otru arquiteutu occidental que trabayó na India foi [[Otto Königsberger]], qu'en [[1939]] foi nomáu arquiteutu xefe y planificador d'estáu de [[Mysore]], onde realizó l'Institutu Indiu de Ciencia ([[1943]]-[[1944]]) y el Victoria Hall ([[1946]]) en [[Bangalore]], según el plan urbanísticu de la ciudá de [[Bhubaneshwar|Bhubaneśvara]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|García-Ormaechea|1998|pp=59-60.}}&lt;/ref&gt;

Nel sieglu XX Calcuta pasó a ser el principal centru artísticu de la India. Ellí desenvolvióse la [[escuela de Bengala]], que favoreció la renacencia del arte tradicional indiu. Un elementu decisivu pa esti resurdimientu foi'l patronalgu de la familia Tagore: [[Rabindranath Tagore]] ―[[premiu Nobel de Lliteratura]] en [[1913]]― yera tamién pintor, con un estilu un tanto espresionista d'escuru coloríu. En [[1920]] fundó la Facultá de Belles Artes de Santiniketan, cerca de Calcuta. Cuando [[Okakura Kakuzō]], [[filósofu]] y [[Estética|esteta]] [[Xapón|xaponés]], visitó la India en [[1902]], los Tagore acoyéronlu, cola resultancia de que [[Abanindranath Tagore]], artista sobrín del poeta, pasar a l'[[aguada]], la téunica tradicional xaponesa. Abanindranath creó un estilu d'[[acuarela|acuareles]] d'aire brumoso y espiritual, influyíu pola pintura mural de [[Ajanta|Foliaṇṭā]]. Esti estilu tuvo un rápidu espardimientu por tola India, anque aína tuvo que lluchar contra la influyencia occidental: en [[1922]] celebrar en Calcuta una esposición d'artistes [[Alemaña|alemanes]] de la [[Bauhaus]], qu'exerció una gran inflúi sobre los mozos artistes indios, ente ellos [[Gaganendranath Tagore]] ―hermanu de Abanindranath―, qu'empecipió una serie d'obres influyíes pol [[orfismo (arte)|orfismo]] de [[Robert Delaunay]]. Ente [[1920]] y [[1940]] vivióse un intensu bancia ente artistes tradicionalistes ―representaos pola escuela de Bengala― y occidentalistas ―arrexuntaos na escuela de Bombay―. Sicasí, dellos artistes de formación [[Arte académico|académica]] aceptaron con gustu les tesis tradicionalistes: [[Jamini Roy]] creó un nuevu estilu inspiráu nel ''kalighat pat'' y na [[artesanía]] y la decoración arquitectónica bengalí; [[Amrita Sher Gil]], qu'estudiara en [[París]], entemeció influyencies europees ―principalmente de [[Gauguin]] y [[Matisse]]― col coloríu de les [[Pintura rajputa|miniatures rājput]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|p=304.}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:ROCK GARDEN 2.jpg|thumb|upright=1.3|left|Escultures del Rock Garden ([[Chandigarh|Chaṇḍīgarh]]), de [[Nek Chand]].]]
Tres la independencia, anque perduraron les formes autóctones, el mundu del arte viose cada vez más somorguiáu na influyencia occidental y los movimientos de vanguardia, gracies al fenómenu de la [[globalización]]. Incorporáronse nueves téuniques y materiales, según l'usu de les nueves [[teunoloxía|teunoloxíes]] na creación artística. En [[1946]], [[Francis Newton Souza]] fundó'l grupu [[Progresistes de Bombay]], qu'amás d'una militancia política d'izquierdes preconizaba l'actualización del panorama artísticu indiu dientro del ámbitu internacional. Ente [[1950]] y [[1970]] surdió'l [[neotantrismo]], un movimientu pictóricu popular que reflexaba la tradición india so un prisma modernu, d'estilu cuasi [[Arte astracto|astractu]]. Darréu destacaron artistes como [[Maqbool Fida Husain]], que trató temes tantu de tradición hindú como islámica con un estilu realista influyíu pol [[cubismu]]; y [[K. G. Subramanyan]], artista ya [[historiador del arte]] qu'axuntó en Santiniketan una importante escuela d'artistes y teóricos del arte.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Onians|2008|p=305.}}&lt;/ref&gt;

Anguaño la India ta viviendo una puxanza nel campu de la creación emerxente y les artes plástiques contemporánees. En [[2007]] había trelce creadores indios que s'atopaben na llista de los 500 artistes más cotizaos. Dalgunos de los nomes más sobresalientes son: [[Subodh Gupta]], [[Anju Dodiya]], [[Shibu Natesan]], [[Ravinder G. Reddy]], [[Raqib Shaw]], [[Syed Haider Raza]], [[Tyeb Mehta]], [[Jitish Kallat]], [[Ram Kinker Baij]], [[Sankho Chaudhuri]], [[Ajit Chakravarti]] y [[Nek Chand]], ente otros. L'artista hindú más cotizáu ye l'escultor [[Anish Kapoor]], qu'ente xunetu de [[2006]] y xunu de [[2007]] atropó unos beneficios totales en [[puya|puyes]] de 6&amp;nbsp;440&amp;nbsp;150 [[euru|euros]], con 24 llotes vendíos. Paralelamente, el panorama [[Galería d'arte|galerístico]] ta esperimentando una fuerte puxanza nos últimos años. Centralizáu en [[Nueva Delhi]] y [[Bombay]], cuenta sicasí con interesantes establecimientos n'otres ciudaes como [[Bangalore]] o [[Calcuta]], onde surden costantemente galeríes nueves y centros d'arte independiente.&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1={{cita web|url = http://www.hoyesarte.com/miraes/955-percorriendo-l'arte-contemporáneo-indiu.html|títulu = Percorriendo l'arte contemporáneo indiu|fecha = 11 de febreru de 2009|fechaaccesu = [[30 de xineru]] de [[2011]]|autor = Carmen Fernández-Daza}} |2=http://www.hoyesarte.com/miraes/955-percorriendo-l'arte-contemporáneo-indiu.html |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

== Otres espresiones artístiques ==
=== Lliteratura ===
[[Ficheru:Bhagavad Gita, a 19th century manuscript.jpg|thumb|Manuscritu de la ''[[Bhagavad-guitá]]''.]]
{{AP|Lliteratura india}}
La [[lliteratura india]] empezó alredor del [[1500 e.C.|1500 e.C. ]], col ''[[Rig-veda]]'' ('la verdá sobre himnos'), un estensu testu [[sánscritu]] ―non escritu sinón tresmitíu oralmente― épicu-mitolóxicu. Nos sieglos posteriores al 1000 e.C. compónense más testos:
* Los ''[[Samhitā]]'' o «coleiciones», qu'inclúin los mesmos ''[[Vedes]]'', serie d'himnos [[Lliturxa|llitúrxicos]] de tema [[Mitoloxía|mitolóxicu]], con un llinguaxe poéticu y d'esaltación de la naturaleza.
* Los ''[[Brāhmaṇa (testu)|Brāhmaṇa]]'' (escontra'l 700 e.C. ), tamién de calter llitúrxicu, pero de signu más [[Esoterismu|esotéricu]], qu'inclúi les ''[[Upaṇiṣad]]'', escritures mitolóxiques que suponen les primeres obres de tipu [[Filosofía|filosóficu]] na India;
* Los ''[[Sutra (hinduismu)|Sūtra]]'', series d'[[aforismu|aforismos]] sobre relixón, [[gramática]], y otros aspeutos del [[brahmanismu]].

Nun periodu posvédico (dempués del 400 e.C. ) surdieron los grandes poemes [[Épica|épicos]] indios: el ''[[Mahābhāaguarón]]'' la segunda obra lliteraria más estensa del mundu (dempués de ''[[Cróniques de Gesar|El cantar de Gesar]]'' tibetana, d'un millón de versos en 120&amp;nbsp;llibros), con doscientos mil [[slokas|versu]]s arrexuntaos en dieciocho llibros (onde s'inclúi'l ''[[Bhagavad-gītā]])'', sobre [[lleenda|lleendes]] y [[epopeya|epopeyes]] de la [[mitoloxía hindú]], pero con una fuerte fonderada filosófica y moral; y el ''[[Rāmāyana]]'', obra de [[Vālmīki]], nueva síntesis de poesía y epopeya con elementos [[Teoloxía|teolóxicos]] y filosóficos.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Riquer|Valverde|2007|pp=13-16.}}&lt;/ref&gt;

En dómina medieval la lliteratura realizar en diverses modalidaes: el [[drama]] siguió coles [[epopeya|epopeyes]] mitolóxiques, con un fuerte sellu d'imaxinación, destacando [[Bhavabhuti|Bhavabhūti]], autor de ''Malatimadhava'', historia sobre l'amor de dos nuevos que foi comparada con ''[[Romeo y Julieta]]''; el poema épicu ye herederu del ''[[Rāmāyana]]'', nun nuevu xéneru denomináu ''[[mahakavya]]'', de temes históriques y mitolóxicos, onde sobresal el ''[[Rajatarangini|Raya-taranguini]]'' de [[Kalhana]] (escontra [[1150]]); la poesía llírica ta representada poles ''Sataka'' de [[Bhartrihari]], conxuntu de poesíes sobre'l conceutu indiu de la vida, y la ''[[Gītāgovinda]]'' de [[Jāyādeva]], poemes d'amor de tipu [[Alegoría|alegóricu]]; a lo último, la [[fábula]] carauterizar por cuentos curtios d'aire popular, de calter didácticu y aleccionador, destacando'l autores [[Narayana (escritor)|Narayana]] y [[Sivadasa]]. Tamién cabo citar el famosu ''[[Kamasūtra]]'' ([[sieglu VI]]) de [[Vātsyāyana]], que ye un conxuntu de preceptos y conseyos relativos al amor y el sexu.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Riquer|Valverde|2007|pp=17-24.}}&lt;/ref&gt;

Mientres la dominación islámica la principal particularidá foi l'espunte de les llingües vernácules, surdiendo una lliteratura en [[hindi]], [[Idioma bengalí|bengalí]], [[Idioma tamil|tamil]], [[Idioma maratí|mahrātta]], [[Idioma guyaratí|gujrātī]], [[Idioma telugú|telugú]], [[idioma rayastaní|rayastaní]], etc. Nel xéneru dramáticu estremóse Ananda Raya Makhín, autor de ''Yiva-nandana'' (hacia 1700), drama alegóricu que representa l'alma humana como un rei encarceláu nel so palaciu (el cuerpu); y nel poema épicu resalta'l ''Caña-chari-esquites'' de [[Tulsidas|Gosvāmī Tulsīdās]], reelaboración del ''[[Rāmāyana]]'' con gran pureza llingüística y estilística.

La lliteratura contemporánea viose influyida poles corrientes internacionales, principalmente dende'l dominiu británicu. Nel sieglu XIX surdieron diverses corrientes como'l romanticismu ''(Chayavada)'', el experimentalismo ''(Prayogavada)'' y el progresismu ''(Pragativada)''. Les principales figures de les lletres indies fueron: en bengalí, [[Madhusudan Datta]], [[Bankim Chandra Chattopadhyay]], [[Sri Aurobindo]] y [[Rabindranath Tagore]], [[premiu Nobel de Lliteratura]] en [[1913]]; n'hindi, [[Jaishankar Prasad]], [[Bhartendu Hariśchandra]], [[Munshi Premchand]] y [[Bhagavati Charan Varma]]; en [[urdu]], [[Mīrzā Gālib]] y [[Muhammad Iqbal]]; y n'[[Idioma inglés|inglés]] [[Salman Rushdie]], autor de ''[[Los versos satánicos]]'', pol que foi condergáu a muerte nun edictu relixosu ''([[fatwa]])'' emitíu pol [[ayatolá]] [[Ruhollah Jomeini]].&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://indiaentusmanos.ace.st/t173-lliteratura-india|títulu = Literatura india|fecha=5 d'avientu de 2008|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]}}&lt;/ref&gt;

=== Música ===
{{AP|Música india}}
La [[música india]] tien un fuerte sellu [[eclecticismu (arte)|eclécticu]] por cuenta de la multiplicidá [[Etnia|étnica]] de los diversos pueblos que fueron llegando al subcontinente índicu: los [[arios]] teníen melodíes namái de dos notes; los [[drávides]] teníen músiques y dances más ellaboraes, rellacionaes con cultos a la fertilidá; los protomediterráneos introducieron nuevos preseos, como'l ''magudhi'', la famosa flauta de los encantadores de culiebres; los [[arios]] introducieron los himnos relixosos nos ''Vedes''. El ''[[Ṛig-veda]]'' (himnos védicos, del 1500 e.C. ) dexa constancia de tres tipos d'entonaciones: ''udatta'' (aguda), ''anudatta'' (grave) y ''suarita'' (media). El ''[[Sāma-veda]]'' (cantares védicos, del 1000 e.C. ) pasó de cinco a siete notes, usando xeneralmente un [[tetracordio]] nes melodíes vocales, qu'entá perdura en zones del [[Himalaya]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Robertson|Stevens|2000|pp=31-39.}}&lt;/ref&gt;

En dómina medieval la música foi predominantemente vocal, con acompañamientu de diversos preseos, principalmente [[cítara|cítules]] y [[llaúd]]es. Escribiéronse dellos trataos sobre música: el ''Brijad-deshi'' de [[Matamga]] ([[sieglu VIII]]), el ''[[Brihan Naradiya Purana|Naradiya-siksa]]'' de [[Nārada]] ([[sieglu X]]) y el ''Samgita-Ratnakara'' de [[Śārngadeva|Sarnga Deva]] ([[sieglu XIII]]). Teníen siete [[notes musicales|notes]] ''(suaras)'': sa, ri, ga, ma, pa, dha, nin; con 22 graos [[microtono|microtonales]] ''(srutis)''. La [[melodía]] componer de delles estructures de ciclos tonales ''(ragas)'', qu'inclúin diversos ornamientos ''(gamakas)''. De la mesma, cada ''raga'' ta rellacionáu con un ''balta'' o midida de tiempu, pa marcar el [[ritmu]], que puede ser lentu ''(vilambita)'', mediu ''(madhia)'' o rápido ''(druta)''. A lo último, el ''kharaja'' ([[pedal (música)|pedal]]) ye un soníu calteníu que sostién el centru tonal, exerciendo de guía mientres la execución de la obra.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Robertson|Stevens|2000|pp=39-50.}}&lt;/ref&gt;

Darréu la música recibió la influyencia musulmana, anque subsistieron les antigües formes tradicionales, basaes nos ''ragas''. Sicasí, la convivencia de dambes modalidaes provocó una división en dos tradiciones musicales estremaes: la septentrional o [[Música clásica indostaní|indostánica]], más influyida pola [[música árabe]]; y la meridional o [[Música carnática|carnática]], más conservadora de l'antigua tradición. La primera yera más elegante, decorativa, romántica, ente que la segunda yera más austera, intelectual.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Robertson|Stevens|2000|pp=50-53.}}&lt;/ref&gt;

=== Artes escéniques ===
[[Ficheru:Bharatanatyam 1.jpg|thumb|Danzarina de ''[[Bharatanatyam|bharatá-nāṭyam]]'' de la Sri Devi Nrithyalaya.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.sridevinrithyalaya.org/gallery2.html |títulu=Escuela de dances Sri Devi Nrithyalaya, n'India. |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100818203552/http://www.sridevinrithyalaya.org/gallery2.html |fechaarchivu=18 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt;]]
{{AP|Dances clásiques de la India}}
El teatru indiu tien el so orixe nel ''[[Nāṭyá-śāstra]]'', escritu pol ''[[rishi]]'' ('sabiu') [[Bharata Muni]], onde se fala de [[cantar]], [[danza]] y [[mímica]]. Xeneralmente, la temática ye de signu mitolóxicu, sobre les hestories de los dioses y héroes indios. La representación ye básicamente [[actor]]al, ensin [[decoráu|decoraos]], destacando namá'l [[vestuariu]] y el [[maquillaxe]]. Había diverses modalidaes: ''[[Śakuntalā]]'', de siete actos; ''Mricchakaṭikā'', de diez actos. Como [[dramaturgu|dramaturgos]] predominaron en dómina antigua [[Kālidāsa]] y [[Śūdraka]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Oliva|Torres Monreal|2002|pp=18-19.}}&lt;/ref&gt;

El teatru evolucionó ensin grandes signos de rotura dende dómina antigua, n'espectáculos onde, xunto a drames de tipu mitolóxicu sobre la [[cosmogonía]] hindú, sobresalíen el cantar, la danza y la mímica. En dómina medieval sobresalieron dos modalidaes principales: el ''mahanataka'' (gran espectáculu), sobre les grandes epopeyes indies; y el ''dutangada'', en qu'un actor recita'l testu principal mientres otros lo escenifican con ayuda del mimu y la danza. Darréu'l teatru derivó a una nueva modalidá denominada ''[[kathakali]]'', qu'igualmente ponía énfasis na música y la gestualidad. Nesta interpretación adquirió gran relevancia'l llinguaxe de les manes ''([[mudra|mudres]]'', con 24 posiciones básiques y otres combinaes), según la espresión de la cara y los movimientos de los güeyos ''(navarasya)''. Tamién tenía importancia'l maquillaxe, onde'l colores yeren simbólicos, identificando al rol o personaxe.&lt;ref&gt;{{Harvsp|Oliva|Torres Monreal|2002|p=434.}}&lt;/ref&gt;

La [[Dances clásiques de la India|danza]] ta estrechamente amestada al teatru, sobresaliendo igualmente pol so gestualidad y l'espresión corporal de les emociones ''(rases)''. Tien nueve modalidaes principales: ''[[Bharatanatyam]]'', danza solista de signu relixosu orixinaria del sur de la India, que presenta muncha dificultá téunica; ''[[odissi]]'', natural d'[[Orissa]], procedente del cultu a [[Jagannātha]]; ''[[mohiniattam]]'', danza tradicional de [[Kerala]], protagonizada namái por muyeres; ''kuchipudi'', d'orixe [[Bengala|bengalí]], danza grupal tradicionalmente masculina, acutada a los miembros de la casta sacerdotal [[brahmán (casta)|brahmán]]; ''kathak'', danza narrativa aniciada aproximao nel [[sieglu&amp;nbsp;XVI]], qu'amuesa influyencies de la corte mogol, carauterizada por xiros y rápidos pasos; ''kathakali'', mesma igualmente de Kerala, especie de drama danciáu surdíu nel [[sieglu XVII]]; ''manipuri'', procedente del estáu de [[Manipur]], representación devocional dedicada a [[Krishna|Kriṣṇna]] y [[Radha]]; ''sattriya'', danza ceremonial aniciada en [[Assam]] nel [[sieglu XV]], con temes polo xeneral mitolóxicos; y ''chhau'', forma tribal de danza marcial de Orissa.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.tyhturismo.com/data/destinos/india/pais/dances/dances.html|títulu = Dances de la India|fechaaccesu = [[30 de xineru]] de [[2011]]|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110829040610/http://www.tyhturismo.com/data/destinos/india/pais/dances/dances.html|fechaarchivu = 29 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Cine ===
{{AP|Cine de la India}}
Na India xeneróse una fuerte industria [[cine]]matográfica que se denominó ''[[Bollywood]]'' ―emulando la [[Hollywood|meca del cine]] d'[[Estaos Xuníos]] pero con B, por [[Bombay]]―, con preferencia pola tema [[Mitoloxía|mitolóxicu]] y la presencia de música y danza tradicionales. Los indios son los ciudadanos del mundu que más alleguen al cine, con cifres récor qu'algamaron los mil millones de persones en tres meses. El [[cinematógrafu]] de los [[hermanos Lumière]] llegó a la India en [[1896]], anque nun sería hasta [[1913]] que se produció la primer película autóctona digna de mentase, ''[[Harishandra]]'', de [[Dadasaheb Phalke]]. El primer títulu sonoru foi ''Alam Llabra'' (1931), d'[[Ardeshir Irani]]. Aquel día, la producción superaba yá'l centenar de películes añales, principalmente n'hindi, tamil y bengalí.

Ente los [[años 1940]] y [[años 1950|1950]] surdió un xéneru de tipu social, amosando de forma más realista la sociedá india, de la mano de direutores como [[Mehboob Khan]], [[V. Shantaram]], [[Khwaja Ahmad Abbas]], [[Bimal Roy]], [[Raj Kapoor]], etc. Con ''[[Pather Panchali]]'' (1955) empecipió la so andadura [[Satyajit Ray]], unu de los meyores realizadores indios. Otru direutores importantes son: [[Farah Khan]], [[Sanjay Leela Bhansali]], [[Shyam Benegal]], [[Karan Johar]], [[Ram Gopal Varma]], etc.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://rmweb.ricardomartin.info/articulos/bollywood.php|títulu = Bollywood, la Industria del Cine Hindú|fechaaccesu =[[30 de xineru]] de [[2011]]|autor=Ricardo Martín}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==

* [[Historia de la India]]
* [[Xeografía de la India]]
* [[Cultura de la India]]
* [[Arquiteutura de la India]]
* [[Pintura mogol]]
* [[Pintura rajputa]]
* [[Cine de la India]]
* [[Patrimoniu de la Humanidá na India]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |
autor = AA.VV.
| títulu = Enciclopedia del Arte Garzanti
| añu = 1991
| editorial = Ediciones B, Barcelona |
id = ISBN 84-406-2261-9
}}
* {{cita llibru |
apellíu = García-Ormaechea
| nome = Carmen
| títulu = Arte y cultura de la India |
añu = 1998
| editorial = Alcafresnu, Barcelona |
id = ISBN 84-7628-238-9
}}
* {{cita llibru |
apellíu = García-Ormaechea
| nome = Carmen
| títulu = L'arte indio |
añu = 1989
| editorial = Historia 16, Madrid
| id =
}}
* {{cita llibru |
apellíos = Honour
| nome = Hugh
| apellíos2 = Fleming
| nome2 = John
| títulu = Historia mundial del arte |
añu = 2002
| editorial = Ed. Akal, Madrid
| id = ISBN 84-460-2092-0
}}
* {{cita llibru |
apellíu = Oliva |
nome = César
| apellíos2 = Torres Monreal
| nome2 = Francisco |
títulu = Historia básica del arte escénico |
añu = 2002
| editorial = Cátedra, Madrid
| id = ISBN 84-376-0916-X
}}
* {{cita llibru |
apellíos = Onians
| nome = John
| títulu = Atles del arte |
añu = 2008
| editorial = Ed. Blume, Barcelona |
id = ISBN 978-84-9801-293-4
}}
* {{cita llibru |
apellíos = Riquer
| nome = Martín de |
apellíos2 = Valverde |
nome2 = José María
| títulu = Historia de la lliteratura universal I |
añu = 2007
| editorial = Gredos, Madrid
| id = ISBN 978-84-249-2875-9
}}
* {{cita llibru |
apellíos = Rivière
| nome = Jean-Roger
| títulu = Summa Artis. XIX: Arte de la India |
añu = 1999
| editorial = Espasa Calpe, Madrid
| id = ISBN 84-239-5219-3
}}
* {{cita llibru |
apellíos = Robertson
| nome = Alec
| apellíos2 = Stevens
| nome2 = Denis
| títulu = Historia xeneral de la música I. De les formes antigües a la polifonía |
añu = 2000
| editorial = Ismu, Madrid
| id = ISBN 84-7090-034-X
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Art of India}}
* [http://web.archive.org/web/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:v_VfbgXhI-gJ:officebap.com/arteconsciente/trab_arte/lletres/mercés/india.doc+rasa+shanta+pacifico+color&amp;cd=4&amp;hl=es&amp;ct=clnk&amp;gl=es Introducción a la India]
* [http://www.historiadelarte.us/india/empecipio-india.html Arte de la India]
* [https://www.academia.edu/3696091/Im%C3%A1xenes_de_deséu_y_poder_La figura femenina_en_la pintura_Rajput_del sieglu_XVIII Imáxenes de deséu y poder: La figura femenina na pintura Rajput del sieglu XVIII]


{{Tradubot|Arte de la India}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arte de la India]]
[[Categoría:Arte Oriental]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Arte]]</text>
      <sha1>s8ci921ghl6zlcv565zzf886pl01riv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Arte y cultura nel franquismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167291</id>
    <revision>
      <id>3703379</id>
      <parentid>3701957</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="149328" xml:space="preserve">[[Ficheru:Monumento a Eugenio d'Ors (Madrid) 02.jpg|thumb|Monumentu a [[Eugenio d'Ors]] nel [[Paséu del Prado]] de Madrid, frente al [[Muséu del Prado]]. Al fondu puede trate la ''[[Casa Sindical]]'' o ''[[Edificiu de los Sindicatos]]'' (güei [[Ministeriu de Sanidá d'España|Ministeriu de Sanidá]]). Arquiteutu [[Víctor D'Ors]] (fíu d'Eugenio d'Ors), escultores [[Cristino Mallo]] y [[Frederic Marès]], 1963.]]

[[Ficheru:CSIC 1939.jpg|thumb|Frisu con epigrafía llatina y emblema del [[CSIC]], Madrid, 1939.&lt;p&gt;
«Hai qu'imponer, d'últimes, al orde de la cultura, les idees esenciales qu'inspiraron el nuesu Gloriosu Movimientu, na que se conxuguen les lleiciones más pures de la tradición universal y católica coles esixencies de modernidá.» (Llei del 24 de payares de 1939 de fundación del CSIC).
&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://canariasinsurgente.typepad.com/almacen/2010/09/el-logo-del-csic-pendiente-de-ser-lliberáu-de-el so-connotaci%C3%B3n-fascista.html|títulu=El logo del CSIC, pendiente de ser lliberáu de la so connotación fascista|obra=Canaries Insurxente|fecha=21 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
''1ᵘ El Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques, como órganu supremu de l'alta cultura española, nel que tienen la so elevada representación los más prestixosos elementos universitarios, académicos y téunicos, va gociar de la máxima xerarquía na vida cultural del país. Va Algamar, poro, el puestu más preeminente nes manifestaciones social y públicu de cultura de la esfera nacional y nes rellaciones col mundu científicu esterior.&lt;p&gt;
2ᵘ El Conseyu Cimeru va tener por Patronu espiritual de toles sos empreses al gloriosu [[san Isidoro]] arzobispu de Sevilla, que representa na nuesa hestoria'l primer momentu imperial de la cultura española.&lt;p&gt;
3ᵘ L'emblema va ser, siguiendo y afaciendo la tradición [[luliana]], un «[[arbor scientiae]]», que represente un granáu, en que les sos diverses cañes aludir en llingua llatina a les manifestaciones científiques que'l Conseyu cultiva. Esti emblema va sirvir pa les medayes o insinies de los Conseyeros, pa «ex libris» de les sos revistes y publicaciones y pa sellu nos papeles de les sos rellaciones sociales'' (Orde de 8 de marzu de 1940, Ministeriu d'Educación Nacional —[[José Ibáñez Martín|Ibáñez Martín]]—).&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.filosofia.org/mfa/fae940b.htm|títulu=BOE reproducíu en filosofia.org|fechaaccesu=2011}}&lt;/ref&gt;&lt;p&gt;
La inscripción, que glorificaba a la figura de Franco, foi suprimida n'agostu de 2010.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110910160425/http://www.tiempodehistoria.com/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=1700 ''Obligando al CSIC a despintar la so vergonzosa hestoria''], en tiempu d'Historia (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;
Les disciplines o nomes que tienen d'apaecer nes cartelas del árbol son tamién oxetu de discutiniu; porque l'árbol luliano en sí yá yera utilizáu como emblema de la [[Xunta pa l'Ampliación d'Estudios]] dende 1907.&lt;ref&gt;Canaries insurxente, web cit.&lt;/ref&gt; Na versión franquista diose preeminencia a la teoloxía, de la que les demás ciencies son «esclaves» según l'aforismu escolásticu ''philosophia ancilla theologiae'');&lt;ref&gt;Vease'l nome de les ciencies nuna escultura esistente en Santiago de Compostela [http://www.panoramio.com/photo/6564005?comment_page=1 panoramio.com] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; anque tantu nel frisu, como na revista ''[[Arbor]]'' dende los años cincuenta (les anteriores sí)&lt;ref&gt;Veanse [http://pictures.todocoleccion.net/tc/2009/10/23/15497472.jpg la portada de la revista de marzu de 1955], ensin nomes (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; utilizóse un logo nel que nun apaecen nomes nes cartelas, y que ye'l que se sigue utilizando anguaño.&lt;ref&gt;Vease [http://www.csic.es/web/guest/imaxe-corporativa la imaxe corporativa del CSIC] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;]]

'''Arte y cultura nel franquismu''', '''arte y cultura del franquismu''' o '''arte y cultura franquista''' son denominaciones [[Historiografía|historiográfiques]] con poco usu más allá del allugamientu cronolóxicu o la identificación política.&lt;ref&gt;Usu bibliográficu de cultura franquista» [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;q=%22cultura+franquista%22&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp&amp;fp=fa290c12576ed37c n'español], [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22culture+franquiste%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c en francés] y [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22francoist+culture%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c n'inglés]; y d'arte franquista» [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22arte+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;cad=h n'español], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22art+franquiste%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= en francés] y [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22francoist+art%22&amp;aq=o&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;cad=h n'inglés]. Usu bibliográficu de «arte del franquismu», [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22arte+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= n'español], [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22art+du+franquisme%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c en francés] (nengunu a 14/4/2011) y [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22art+of+francoism%22&amp;aq=o&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c n'inglés] (nengunu a 14/4/2011); y de «cultura del franquismu» [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22cultura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c n'español], [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22culture%20du%20franquisme%22&amp;aq=&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=%22culture+du+franquism&amp;cad=h en francés] y [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22culture+of+francoism%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;cad=h n'inglés]. Usu bibliográficu de [http://www.google.es/search?q=%22pintura%20franquista%22&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp «pintura franquista»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22escultura+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «escultura franquista»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22arquiteutura+franquista%22&amp;btnG=Buscar&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «arquiteutura franquista»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22m%C3%BAsica+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «música franquista»], y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22cine+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «cine franquista»]; de [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22pintura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «pintura del franquismu»] (nengunu a 14/4/2011), [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22escultura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «escultura del franquismu»] (nengunu a 14/4/2011), [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22arquiteutura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «arquiteutura del franquismu»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22m%C3%BAsica+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «música del franquismu»] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22cine+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «cine del franquismu»] (fecha accesu 2011).

* [[Antonio Bonet Correa]] (coord.) [http://dialnet.unirioja.es/servlet/llibru?codigo=10433 ''Arte del franquismu''], Cátedra, 1981, ISBN 84-376-0287-4
* Ignacio Luis Henares Cuéllar, José Castillo Ruiz, Gemma Pérez Zalduondo, María Isabel Cabrera García (coords.) [http://dialnet.unirioja.es/servlet/llibru?codigo=3233 ''Dos Décades de Cultura Artística nel Franquismu (1936-1956)''], actes del congresu (añu 2000), Universidá de Granada, 2001, ISBN 84-699-6912-9 (ponencies, ente otros, d'[[Elías Díaz]] y [[Víctor Manuel Nietu Alcaide]]).
* Ángel Llorente, [https://books.google.es/books?id=y76fAAAAMAAJ&amp;q=%22arte+falanxista%22&amp;dq=%22arte+falanxista%22&amp;hl=es&amp;ei=H124TYDOBerQ4waN8eTrDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''Arte ya ideoloxía nel franquismu, 1936-1951''], Visor, 1995, ISBN 84-7774-573-0.
* Jordi Gracia García y Miguel Ángel Ruiz Carnicer, ''La España de Franco (1939-1975). Cultura y vida cotidiana'', Madrid, Síntesis, 2001. ([http://www.uclm.es/ab/humanidad/profesor/descarga/manuel_ortiz/culturafranquismo.pdf vease resumíu en uclm.es], onde se cita tamién a [[Juan Pablo Fusi]] ''Un sieglu d'España. La cultura'', Marcial Pons, 1999; [[Dionisio Ridruejo]], ''Escritu n'España'', 1961)
* Equipu Reseña, [https://books.google.es/books?id=7QppAAAAMAAJ&amp;q=La cultura+espa%C3%B1fola+durante+el+franquismo&amp;dq=La cultura+espa%C3%B1fola+durante+el+franquismo&amp;hl=es&amp;ei=uHXBTfuSJ86w8QOV2Jy9BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDIQ6AEwAA ''La cultura española durante el franquismo''], Mensaxeru, 1977, ISBN 84-271-1074-X
* [[Javier Tusell]], [https://books.google.es/books?id=ssEXr1YWnKIC&amp;pg=PA192&amp;dq=%22sobre+la cultura+en+el segundu terciu+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=XXfBTdboHIar8APJo-W8BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22sobre%20la%20cultura%20en%20el%20segundu%20terciu%20d'el%20franquismu%22&amp;f=false ''La cultura del franquismu entemediu. El final de la penitencia - Sobre la cultura nel segundu terciu del franquismu''], en ''Dictadura franquista y democracia, 1939-2004'', Crítica, 2005, ISBN 84-8432-622-5, pp. 174 y ss. Bibliografía citada como ''llibros de calter xeneral'': Jordi Gràcia, ''Estáu y cultura. L'espertar d'una conciencia crítica sol franquismu (1940-1962)'', Presses Universitaires du Mirail, 1996, Shirley Mangini, ''Rojos y rebeldes. La cultura de la disidencia durante el franquismo'', Anthropos, 1987, Juan F. Marsal ''Pensar sol franquismu. Intelectuales y política na xeneración de los años cincuenta'', Península, 1979.
&lt;/ref&gt; Usaes de forma xenérica, nun impliquen una calificación ideolóxica o estética de too l'[[arte]] y la [[cultura]] de la [[dómina franquista]] (1939-1975), que solo sería afecha pal arte y la cultura más identificaos col [[réxime de Franco]] —o, con espresiones dacuando usaes, '''arte y cultura fascista n'España''', '''arte y cultura falanxista''' o '''arte y cultura nacional-católica'''—,&lt;ref&gt;
Más allá de la identificación, matización o oposición terminolóxica ente [[nacionalcatolicismu]], [[falanxismu]] —o [[nacionalsindicalismo]]—, [[fascismu]] y [[franquismu]], les denominaciones '''arte falanxista''', '''cultura falanxista''', '''estética falanxista''', '''pintura falanxista''', '''escultura falanxista''', '''arquiteutura falanxista''', '''lliteratura falanxista''', etc., tienen un usu ampliu, que puede acutase a los productos culturales más identificaos con [[Falanxe Española|Falanxe]] y específicamente cola familia ''azul'' dientro de les [[families del franquismu]]; anque bien davezu xeneralízase pa englobar la totalidá de identificar cola denominada ''España nacional'', ''franquista'' o ''de Franco'' (p. ex. ''Arte franquista, arte falanxista'', títulu del capítulu correspondiente n'Ángel Llorente, op. cit.).
* Mónica Carbajosa y Pablo Carbajosa, [https://books.google.es/books?id=6kiSmaPuMlMC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22la corte lliteraria+de+Jos%C3%A9+Antonio%22&amp;hl=es&amp;ei=Dp25TfHEGM3Lswa0ntzqAw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''La corte lliteraria de José Antonio''] (prólogu de [[José Carlos Mainer]]), Crítica, 2003, ISBN 84-8432-452-4.
* Miguel Ángel Ruiz Carnicer, [http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=76778 ''Estética falanxista y penetración de les vanguardies artístiques. Proa, revista del SEU de Zaragoza (1940-1958)''], Boletín del Muséu ya Institutu Camón Aznar, {{ISSN|0211-3171}}, Nᵘ 34, 1988 , pp. 173-200
* ''la evolución del gustu lliterariu de Fernández Figueroa... típica de los falanxistes de la so xeneración.. reflexa'l pasu de la estética falanxista de la lliteratura xustificativa o militante a la parasocial, Índiz va constituyir en proteutor d'esta corriente humanu-verídica qu'entá nun aportar# a socialrealista, representada por escritores como Aldecoa'' (Manuel L. Abellán, [https://books.google.es/books?id=8s7nfwS1p8sC&amp;pg=PA176&amp;dq=%22est%C3%A9tica+falanxista%22&amp;hl=es&amp;ei=ggy5Tb72HozC8QOjhNxB&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC8Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22est%C3%A9tica%20falanxista%22&amp;f=false ''Mediu sieglu de cultura (1939-1989)''], Rodopi, 1990, ISBN 90-5183-224-9, p. 176.
* ''l'arte falanxista, mal estudiáu y peor entendíu, según tolos nicios. Nun primer momentu, l'arquiteutura neoimperial y la mitoloxía épicu-nacional'' ([[Francisco Calvo Serraller]], [https://books.google.es/books?id=mXROAAAAYAAJ&amp;q=%22arte+falanxista%22&amp;dq=%22arte+falanxista%22&amp;hl=es&amp;ei=Rw-5TeWRL8el mio8QOuvL04&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC4Q6AEwAQ ''España: mediu sieglu d'arte de vanguardia 1939-1985''], Fundación Santillana, 1985, p. 54.
* ''Si puede falase nun principiu d'un arte falanxista y comprometío, ye de curtia duración y más puramente pa usos y fines políticos que xeneralizáu ente'l pueblu. Apondera la persona de Franco, el Movimientu...'' (Vicente Cantarino, [https://books.google.es/books?ei=5A27TZO9EYGt8gOn1aG3BQ&amp;ct=result&amp;id=2OOgAAAAMAAJ&amp;dq=arte+falanxista+cantarino&amp;q=%22arte+falanxista%22#search_anchor ''Civilización y cultura d'España''], Prentice Hall, 1999, ISBN 0-13-096149-3, p. 411.

Les denominaciones '''arte fascista español''', '''pintura fascista española''', '''escultura fascista española''', '''arquiteutura fascista española''', '''cultura fascista española''', '''lliteratura fascista española''', etc., son menos utilizaes, pero hai exemplos:
* [[Julio Rodríguez-Puértolas]] [https://books.google.es/books?id=NxzNrGQudPcC&amp;pg=PA1113&amp;dq=rodriguez+pu%C3%A9rtolas+lliteratura+fascista&amp;hl=es&amp;ei=-1O4TcnHJYer8APk4sRT&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=novela%20rosa&amp;f=false ''Historia de la lliteratura fascista española''], Akal, 2008, ISBN 84-460-2930-8
:* [https://books.google.es/books?id=MWAbAQAAIAAJ&amp;q=rodriguez+pu%C3%A9rtolas+lliteratura+fascista&amp;dq=rodriguez+pu%C3%A9rtolas+lliteratura+fascista&amp;hl=es&amp;ei=-1O4TcnHJYer8APk4sRT&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDYQ6AEwAQ ''Lliteratura fascista española: Antoloxía''], Akal, 1987, ISBN 84-7600-160-6.

Les denominaciones '''arte nacionalcatólicu''', '''pintura nacionalcatólica''', '''escultura nacionalcatólica''', '''arquiteutura nacionalcatólica''', '''cultura nacionalcatólica''', '''lliteratura nacionalcatólica''', '''estética nacionalcatólica''' tamién tienen dalgún usu.
* ''En mayu de 1952, y en Barcelona, va tener llugar la consagración de la cultura nacionalcatólica'' [el Congresu Eucarísticu Internacional] ([[Gregorio Morán]], [https://books.google.es/books?id=GG0jAQAAIAAJ&amp;q=%22cultura+nacionalcat%C3%B3lica%22&amp;dq=%22cultura+nacionalcat%C3%B3lica%22&amp;hl=es&amp;ei=D7W5TfuBK8nB8QPUkN1Y&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDUQ6AEwAg ''El maestru nel araxal: Ortega y Gasset y la cultura del franquismu''], Tusquets, 1998, ISBN 84-8310-049-5, p. 434.).
* Andrés Sopeña Monsalve ''[[El florido pensil]]. Memoria de la escuela nacionalcatólica'', Barcelona, Crítica, 1994.
&lt;/ref&gt; a pesar de lo distintu que puedan ser ente sigo (la lliteratura de [[Pemán]], [[Agustín de Foxá|Foxá]] o [[Luis Rosales|Rosales]], la pintura de [[Carlos Sáenz de Tejada|Sáenz de Tejada]] o [[Fernando Álvarez de Sotomayor|Sotomayor]], l'arquiteutura y escultura del [[Valle de los Cayíos]], la música del [[Conciertu d'Aranjuez]]&lt;ref name &quot;RODRIGO&quot;&gt;[[José Andrés Gallego]] [https://books.google.es/books?id=WDYjAQAAIAAJ&amp;q=%22Conciertu+de+Aranjuez%22+%22m%C3%BAsica+del franquismu%22&amp;dq=%22Conciertu+de+Aranjuez%22+%22m%C3%BAsica+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=gqpZTtykFMy2tgeXrs2dDA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC8Q6AEwAA ''España actual: España y el mundu(1939-1975)''], 1995.&lt;/ref&gt; o de los cantares de [[Quintero, León y Quiroga]], el cine de [[José Luis Sáenz de Heredia|Sáenz de Heredia]] o [[Luis Lucia Mingarro|Luis Lucia]], la psiquiatría de [[Antonio Vallina-Nájera|Vallina-Nájera]] o [[López Ibor]],&lt;ref&gt;Juan Casco y Antonio Espín [https://www.elpais.com/articulo/salud/centenariu/Lopez/Ibor/elpepusocsal/20060509elpepisal_6/Tes «Nel centenariu de López Ibor.» 9 de mayu de 2006.] ''El País''.&lt;/ref&gt; les ciencies sociales de [[Melchor Fernández Almagro|Fernández Almagro]], [[Ramón Carande|Carande]] o [[Luis Suárez Fernández|Suárez Fernández]]).

Entá más, bona parte de la [[arte n'España|producción artística y cultural española]] de la dómina foi realizada por autores ideológicamente opuestos o indiferentes, o con criterios estéticos dafechu ayenos a una [[estética fascista]] ([[Carmen Laforet|Laforet]], [[Antonio Buero Vallina|Buero Vallina]], [[Vicente Aleixandre|Aleixandre]] —lliteratura—, [[Dalí]], [[Joan Miró|Miró]], [[Antoni Tàpies|Tàpies]] —pintura—, [[Pablo Serrano|Serrano]], [[Eduardo Chillida|Chillida]], [[Jorge Oteiza|Oteiza]] —escultura—, [[Sáenz de Oiza]], [[Miguel Fisac|Fisac]] —arquiteutura—, [[Carmelo Bernaola|Bernaola]], [[Luis de Pablo|De Pablo]] —música—, [[Luis García Berlanga|Berlanga]], [[Juan Antonio Bardem|Bardem]], [[Carlos Saura|Saura]] —cine—, [[Grande Covián]], [[Miguel Catalán Sañudo|Catalán]], [[Jorge Francisco Tello|Tello]], [[Antonio de Zulueta|Zulueta]] —ciencies naturales—, [[Jaume Vicens Vives|Vicens Vives]], [[José Antonio Maravall|Maravall]], [[Antonio Domínguez Ortiz|Domínguez Ortiz]], [[Julio Caro Baroja]], [[José Luis Sampedro|Sampedro]], [[Fabián Estapé|Estapé]], [[Juan José Linz|Linz]] —ciencies sociales—). A dalgunos d'esi creadores asítiase-yos con mayor o menor precisión nel denomináu [[exiliu interior]],&lt;ref name=&quot;SALAB&quot;&gt;Espresión de [[Miguel Salabert]] pa un artículu en ''L'Express'' de 1958; citáu por él mesmu na introducción a [https://books.google.es/books?id=BpIR5OO5ez0C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22esiliu+interior%22&amp;source=bl&amp;ots=CqjiA_7Txe&amp;sig=1KB7al9Jg6Z9O6TrjFK7H4AmQqI&amp;hl=es&amp;ei=x9UYTLVAxp7hBtOrtPYL&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CBwQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''L'exiliu interior''], 1988, Barcelona: Anthropos. El llibru foi escritu en 1961 y tuvo problemes pa editase n'España ([https://www.elpais.com/articulo/opinion/ALEIXANDRE/_VICENTE_/POETA/exiliu/interior/elpepiopi/19841230elpepiopi_4/Tes/ Carta al direutor de ''El País''.] de [[José Manuel Fajardo]] 30/12/1984. La nómina de los pertenecientes a tal categoría nun ye bono de determinar. La bibliografía suel referise a [[Vicente Aleixandre]] y [[Dámaso Alonso]], pero nel casu d'Alonso solo puede atribuyise al periodu anterior a la so integración nes instituciones (Real Academia). Tamién ye bien frecuente la inclusión de [[Juan Gil Albert]] ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;tbo=1&amp;tbm=bks&amp;q=%22gil+albert%22+%22esiliu+interior%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= exemplos]) o de [[Rafael Cansinos Assens]] ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;tbo=1&amp;tbm=bks&amp;q=assens+%22esiliu+interior%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= exemplos]) ente los lliteratos, y de [[Joan Miró]] ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22esiliu+interior%22+%22Joan+Mir%C3%B3%22&amp;btnG=Buscar&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= exemplos]) ente los artistes plásticos.&lt;p&gt;
El ''Epistolariu del exiliu'' de [[Max Aub]] con autores ''del exiliu interior'' recueye cartes de [[Gabriel Celaya|Celaya]], [[Luis Landínez|Landínez]], [[Gloria Fuertes|Fuertes]], Aleixandre, [[José Agustín Goytisolo|José Agustín]] y [[Luis Goytisolo]], Gil Albert, [[José Luis López Aranguren|Aranguren]], [[José Carlos Mainer|Mainer]], [[Román Gubern|Gubern]], [[Ana María Matute|Matute]] y otros ([http://www.maxaub.org/component/option,com_flexcontent/Itemid,44/flexcontentid,91/task,view/ Web de la fundación Max Aub] {{Wayback|url=http://www.maxaub.org/component/option,com_flexcontent/Itemid,44/flexcontentid,91/task,view/ |date=20140518173249 }}). Otra nómina llista a Gabriel Celaya, [[Blas de Otero]], [[José Hierro]], [[Eugenio de Nora]], José Agustín Goytisolo, [[José Ángel Valente]] (Claude -y Bigot, [https://books.google.es/books?ei=Q_o1TZnUC4mP4gaCmPX5Cw&amp;ct=result&amp;id=8uMcAQAAIAAJ&amp;dq=exiliu+interior+aleixandre+Gil-Albert&amp;q=exiliu+interior#search_anchor ''Lectures de Neruda''], p. 87. Ye bien habitual que al describir a un autor, atribúyase-y la so pertenencia al ''exiliu interior'', argumentándolo como un méritu (por casu, ''ye lexítimu falar d'exiliu interior'', pal casu d'[[Ángel González]]: José Luis García Martín, [https://books.google.es/books?ei=4G62TbyrMsmr8QOt2_FB&amp;ct=result&amp;id=uZplAAAAMAAJ&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22de+la vida+p%C3%BAblica%22&amp;q=%22esiliu+interior%22#search_anchor ''La poesía y les sos circunstancies''], p. 250).
* ''La naturaleza del exiliu faise más fonda, como un aislamientu dientro del aislamientu, primero na separación del exiliu interior con al respeutive de la emigración, y depués na división ulterior del exiliu interior'' (Paul Ilie [https://books.google.es/books?ei=nka8TZfRKY7AswaWzbmJBg&amp;ct=result&amp;id=DJFdAAAAMAAJ&amp;dq=Ilie+exiliu+interior&amp;q=%22aislamientu+dientro+del aislamientu%22#search_anchor ''Lliteratura y exiliu interior: (escritores y sociedá na España franquista)''], Fundamentos, 1981, ISBN 84-245-1311-2).
* [[Francisco Giral]], [https://books.google.es/books?id=vQza0O2o-Y0C&amp;pg=PA207&amp;lpg=PA207&amp;dq=%22cient%C3%ADficos+del exiliu interior%22&amp;source=bl&amp;ots=ycfrwX-NWS&amp;sig=h37WNUNnbUhv1hala4bbqiKOOz5Hs&amp;hl=es&amp;ei=-Cy5TbTsLoOxhQfl25CBDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22cient%C3%ADficos%20d'el%20esiliu%20interior%22&amp;f=false Ciencia española nel exiliu (1939-1989)], Anthropos, 1994, ISBN 84-7658-442-3, p. 207 (en rellación con [[Grande Covián]] y l'exiliu interior en científicos españoles del franquismu).
* ''Nel exiliu interior sobrevivieron [[Jorge Francisco Tello|Francisco Tello]], [[Antonio de Zulueta]] o [[Miguel Catalán Sañudo|Miguel Catalán]], que vieron considerablemente amenorgada la so capacidá de trabayu científicu ante la hostilidá de les nueves autoridaes, la incomunicación col esterior y la penuria económica de posguerra'' ([[José Manuel Sánchez Ron]], [https://books.google.es/books?id=sLzaAAAAMAAJ&amp;q=%22esiliu+interior%22+%22antonio+de+zulueta%22&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22antonio+de+zulueta%22&amp;hl=es&amp;ei=sxa8TbeCNsiUswb1_K2VBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''Un sieglu de ciencia n'España''], Residencia d'Estudiantes, ISBN 84-95078-88-0).
* ''Tres el conceutu d'exiliu interior» surde un nuevu mitu bien intencional d'izquierdes, que termina sirviendo a facilitar una llectura enllanca y «conservadora» de la dómina, un mitu que siempres s'inscribe a la derecha.'' José María Naharro-Calderón, [https://books.google.es/books?id=oZQSCNGLuIAC&amp;pg=PA88&amp;dq=%22esiliu+interior%22&amp;hl=es&amp;ei=pxS8TeWaDMjIsgbO7IH-BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDcQ6AEwAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Ente l'exiliu y l'interior: el «Entresiglo» y Juan Ramón Jiménez''], Anthropos, 1994, ISBN 84-7658-438-5.
&lt;/ref&gt; anque munchos d'ellos, tener o non dende l'entamu, terminaron algamando una gran reconocencia social ya inclusive oficial, yá que el réxime esforciar en caltener una actitú inclusiva escontra los productos culturales que nun fueren identificaos como un desafíu direutu de la [[oposición al franquismu|oposición]] (especialmente a partir del nomamientu de [[Joaquín Ruiz-Giménez]] como ministru d'Educación sustituyendo a [[José Ibáñez Martín]] en 1951).&lt;ref&gt;«Ruiz Giménez nun taba solu. Dio pasu a una serie de personaxes que se revelaríen capitales nel procesu de amoldamiento mutuu ente'l poder y la vanguardia. Durante'l so mandatu nel ministeriu d'Educación (1951-1956), creóse un ciertu clima lliberal.» (Marzu, ''op. cit.'', p. 25).&lt;/ref&gt;

Hai que tener en cuenta, amás, que non solamente se desenvolvieron manifestaciones artístiques españoles nel interior d'España, sinón fora d'ella, dada la estraordinaria potencia cultural del [[exiliu republicanu español]], al que pertenecíen figures de la talla de [[Juan Ramón Jiménez]], [[Pablo Ruiz Picasso]], [[Julio González]], [[Pau Casals]], [[Luis Buñuel]], los arquiteutos de [[GATEPAC]], [[José Ferrater Mora]], [[María Zambrano]], [[Américo Castro]], [[Claudio Sánchez-Albornoz]], [[Juan Negrín]], [[Blas Cabrera]], etc.&lt;ref&gt;
* ''El 85 per cientu de los profesores universitarios d'España, con once rector a la cabeza... editaron más de 650 periódicos, dalgunos con tiraes impresionantes, d'hasta 100.000 exemplares'' (Jorge Domingo, [https://books.google.es/books?id=DsmL2LyCXRgC&amp;pg=PR17&amp;dq=%22esiliu+republicanu%22+%22manuel+de+falla%22&amp;hl=es&amp;ei=yyK3TbTlNMKo8QPW9Jla&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22esiliu%20republicanu%22%20%22manuel%20de%20falla%22&amp;f=false ''L'exiliu republicanu español en Cuba''], p. xvii). La cifra probablemente seya escesiva: José Antonio Biescas y [[Manuel Tuñón de Lara]] (''España so la dictadura franquista'', tomu 10 de ''Historia d'España'', Barcelona, Labor, 1980. ISBN 84-335-9431-1, p. 16) falen de ''dos tercios del profesoráu universitariu exiliaos o destituyíos''.
* [http://www.sbhac.net/Republica/Personaxes/Intelectual1/Intelectual1.htm ''Galería d'artistes, intelectuales y científicos republicanos''] (llista tantu a los del exiliu interior como a los del interior) (fecha accesu 2011).
* ''[[Américo Castro]], [[Claudio Sánchez-Albornoz]], [[Rafael Altamira]], [[Luis Jiménez de Asúa]], [[García-Bacca]], [[Gaos]], [[Xirau]], [[Rafael Alberti|Alberti]], [[Ortega y Gasset]] [en realidá, volvió a España nos años 40], [[Pedro Salinas|Salinas]], [[Luis Cernuda|Cernuda]], [[León Felipe]], [[Juan Ramón Jiménez]], [[Max Aub]], [[Francisco Ayala]], [[Ramón Sender]], [[Blas Cabrera]], [[Del Ríu Hortega]], [[Ignacio Bolívar]], [[Enrique Rioja|Rioja]]...'' ([[Manuel Tuñón de Lara]], ''La sociedá y les instituciones'', n'Historia d'España d'Historia 16, 1980, vol. 12, ''La España de la Cruzada'', p. 115.&lt;/ref&gt;

Un prominente falanxista, [[Ernesto Giménez Caballero]], foi'l principal teóricu del arte fascista n'España;&lt;ref name=&quot;GIM&quot;&gt;En 1934, n'allegando a un congresu n'Italia, Ernesto Giménez Caballero publicara en ''[[F. Y. (revista)|F. Y.]]'' l'artículu «[[Arte y Estáu]]», convertíu en llibru en 1935. Ellí identificó'l [[monasteriu d'El Escorial]] como «compendiu de toles virtúes del arte español» y «símbolu de lo que tendría de ser l'arte fascista» ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22arte+fascista%22+%22Gim%C3%A9nez+Caballero%22+%22Arte+y+Estáu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= vease bibliografía sobre la tema]).&lt;/ref&gt; ente que'l más prestixosu teóricu del arte español de la dómina, [[Eugenio d'Ors]], esforciar pola creación d'un ambiente artístico allegáu al réxime pero abiertu y asimilador ([[Salón de los Once]], [[Academia Curtia de Crítica d'Arte]], 1941-1954), incluyendo a les [[vanguardies]], que pasaron col tiempu a ser inclusive una seña d'identidá del réxime, cada vez más comenenciudu n'amosar, tantu escontra l'interior como escontra l'esterior, una imaxe de [[modernidá]].&lt;ref&gt;
* «Había que demostrar al mundu que l'Alzamientu nun fuera solo una sulevación de militares, moros, banqueros y clérigos, sinón que tamién intervinieren intelectuales y persones civiles de bien diverses procedencies». Sicasí, y a pesar de dellos cobardes esfuercios, nun se llegó a entamar el camín escontra esa cultura asuntiva y superadora» de la que nos fala [[Laín Entrialgo]]. La primer cita, d'una entrevista a [[Pedro Sáinz Rodríguez]]; la de Laín, de ''Descargu de Conciencia (1930-1960)'', Barcelona, Barral, 1976; en Alted, ''op. cit.'', p. 224.
* Son bien clarificadoras les reflexones de [[Jorge Luis Marzu]], plantegaes en forma d'entruga: «En 1960, los artistes españoles trunfen nel [[MOMA]] de Nueva York... L'evidente acercamientu cultural del franquismu escontra los Estaos Xuníos mientres los años 50, nel marcu del [[Alcuerdos de 1953|sofitu políticu norteamericanu a Franco]], ¿pudo constituyise como resultáu de la (des)politización internacional del formalismu astractu? Y si asina yera, ¿cómo foi recibida la vanguardia informalista española, producida baxu y por una dictadura, en países democráticos, que blandían l'astraición como bandera simbólica de la llibertá?... [Tien d'estremase ente] práutiques “modernes”... del arte pictórico y escultórico —y los sos aparatos lliterarios— que siguió respondiendo a delles de les premises clásiques de les vanguardies europees de preguerra... [y les] obres puramente académiques... Falar de “vanguardia”, nun implica, siquier abiertamente, que toa ella, anterior y posterior a la [[Guerra Civil Española|guerra civil]], participara de les mesmes premises que los artistes “modernos” eclosionados a principios de los años 50... “vanguardia” nel sentíu oficial que l'Estáu daba a los sos apuestes pol arte modernu. Tou arte moderno que nun tuviera sellu oficial, nun yera vanguardia, porque “nun yera políticamente modernu”. A lo último la cultura franquista, como bona heredera del [[barrocu]], supo crear retorcigañaos [[retruécanos]]. Y duraderos». ([http://www.soymenos.net/arte_franquismu.pdf ''Arte moderno y franquismu. Los oríxenes conservadores de la vanguardia y de la política artística n'España''], 2006.)
* Julián Díaz Sánchez y Ángel Llorente Hernández, [https://books.google.es/books?id=TVqx22Em22IC&amp;pg=PA111&amp;dq=%22arte+franquista%22&amp;hl=es&amp;ei=KcCaTaTvJ4SL5Abt3YDcBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEQQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=%22arte%20franquista%22&amp;f=false ''La crítica d'arte n'España (1939-1976)''], Akal, 2004, ISBN 84-7090-440-X.
* María Dolores Jiménez Blanco, «Academia Curtia de Crítica d'Arte», en ''Enciclopedia Madrid S.XX'', fonte citada en [https://web.archive.org/web/20140126153349/http://madripedia.es/wiki/Academia_Curtia_de_Cr%C3%ADtica_de_Arte ''Academia Curtia de Crítica d'Arte''] en Madripedia (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;

Los artistes y lliteratos allegaos al franquismu sufrieron d'una xeneral minusvaloración pola [[historiografía]] y la crítica [[crítica d'arte artístico]] y [[crítica lliteraria|lliteraria]]. Como sentenció [[Andrés Trapiello]]:
{{cita|ganaron la guerra y perdieron la historia de la lliteratura.&lt;ref name=&quot;TRAPIELLO&quot;&gt;[[Andrés Trapiello]], ''Les armes y les lletres: lliteratura y Guerra Civil (1936-1939)'', Península, 2002, ISBN 8483075197; reeditáu en Destín, 2009 ISBN 84-233-4191-7. Citáu por [[Javier Rodríguez Marcos]] en [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Xenerales/cures/senoritos/espanoles/elpepicul/20090330elpepicul_1/Tes «Xenerales, cures y señoritos españoles». 30 de marzu de 2009.] ''El País''. &lt;/ref&gt;}}

En correspondencia col esquema [[menendezpelayano]] (identificación d'España colo católico y del so opuestu colo [[Antiespaña|antiespañol]], venga de fora o d'adientro), el nuevu orde cultural y educativu que pretendió crease en 1939 centrar de forma obsesiva nel [[nacionalismu español|nacionalismu]] y la [[nacionalcatolicismu|relixón]].&lt;ref&gt;«¿De qué fontes o corrientes ideolóxiques nútrese esta interpretación de la historia d'España?... les formulaciones realizaes ente 1930 y 1936 polos ideólogos de los grupos enantes citaos [fuercies o enclinos políticos ya ideolóxiques diverses (falanxistes de distintes orientaciones, monárquicos alfonsinos, tradicionalistes y católicos provenientes básicamente de la estinguida CEDA)] integraos dientro del círculu internu del poder franquista. Esti autores son, en concretu: [[José Antonio Primo de Rivera]] ['Obres completes', Madrid, 1942], [[José Monge y Bernal]] ['Aición Popular (estudios de bioloxía política)', Madrid, 1936], [[Ramiro de Maeztu]] ['Defensa de la Hispanidá', Madrid, 1934] y [[Jorge Vigón]] ['Historia d'España escoyida na obra del maestru Marcelino Menéndez y Pelayo', Madrid, 1933 - La de J. Monge ye la única obra que conocemos d'un miembru cualificáu de VENCER na que se fai, anque de forma bien sucinta, una interpretación de la historia d'España]... los carlistes... pueden ser auníos, nel aspeutu concretu qu'estudiamos ensin grave distorsión, coles formulaciones de los representantes d'Aición Española... El que'l franquismu inicial presente una ideoloxía basada na versión más tradicional del catolicismu creemos qu'hai qu'interpretalo, per una parte, como resultáu de la debilidá del falanxismu (tantu ideolóxica, como política y social) y por otra como ideoloxía que dexaba una mayor posibilidá d'alcuerdu dientro del círculu internu de poder franquista». Rafael Valls, ''Ideoloxía franquista y enseñanza de la hestoria n'España, 1938-1953'', en [[Josep Fontana]] (ed.) ''España sol franquismu'', Barcelona, Crítica, 1986, ISBN 84-7423-284-8, pp. 234-245. Nel mesmu estudiu, cítase'l testu del prólogu de la Llei de la Reforma de la Segunda Enseñanza de 20 de setiembre de 1938:
{{cita|El depósitu de la xenuina cultura d'España, a cuenta de tantu heroísmu salváu, esixe d'aquellos que fueron llamaos a curialos y a tresmitilo, los cuidos más abnegados... reformes radicales que'l porvenir de la enseñanza española imperativamente rique... rápido, influyir nel tresformamientu d'una sociedá y na formación intelectual y moral de les sos futures clases direutores... La revalorización de lo español, la definitiva extirpación del pesimismu antihispánico y extranjerizante, fíu de l'apostasía y de la odiosa y mendaz [[lleenda negra]], haber de consiguir por aciu la enseñanza de la Historia Universal (acompañada de la Xeografía), principalmente nes sos rellaciones cola d'España. Trátase asina de poner de manifiestu la pureza moral de la nacionalidá española; la categoría cimera, universalista, del nuesu espíritu imperial, de la [[Hispanidá]], según conceutu felicísimo de Ramiro de Maeztu, defensora y misionera de la verdadera civilización, que ye la Cristiandá.}}&lt;/ref&gt; Pretender o non, el franquismu nun consiguió imponer una [[cultura totalitaria]] uniforme con calter escluyente d'otres manifestaciones culturales, y les fontes historiográfiques suelen utilizar los términos tradicionalista», «autoritaria» y «dictatorial» pa describila.&lt;ref&gt;[[Stanley G. Payne]] «Cultura y educación» en ''El primer franquismu'', Temes de Güei, 1997, pp. 102 y ss.&lt;/ref&gt; Sigo que significó, especialmente durante la [[posguerra española|posguerra]], una ''cultura d'imposición'' con actitúes ''de reconquista'' o imperialistes,&lt;ref&gt;Francisco Javier Pared Alonso, [https://books.google.es/books?id=H1KV8nAuRrcC&amp;pg=PA868&amp;dq=%22p%C3%A1ramu+cultural%22&amp;hl=es&amp;ei=xt6qTcuyH9Kp8AOGo6G5Ag&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDEQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=%22p%C3%A1ramu%20cultural%22&amp;f=false ''Historia contemporánea d'España: Sieglu XX''], p. 868.&lt;/ref&gt; que supunxo una fuerte [[represión política n'España|represión]], la depuración xeneralizada y sistemática del sistema educativu ([[Depuración franquista del maxisteriu español|el maxisteriu]] —comisión D—, [[Institutu d'Educación Secundaria (España)#Represión y nacionalcatolicismu|les enseñances medies]] —comisión C— y [[universidá española|la universidá]] —comisiones A y B—)&lt;ref name=&quot;OTERU&quot;&gt;Pueden trate los testos de les órdenes ministeriales nos que s'alcuerda, ''por ser pública y bultable la desafección... poles sos actuaciones... pol so aportunante política antinacionalista y antiespañola'' y dada ''la evidencia de les sos conductes gafíes'' que faíen ''dafechu inútiles les garantíes procesales... dixebrar definitivamente del serviciu y dar de baxa nos sos respeutivos escalafones'' a una impresonante nómina de profesores, en Luis Enrique Otero Carvajal (dir), Mirta Núñez Díaz-Balart, Gutmaro Gómez Bravo, José María López Sánchez, Rafael Simón Arce: [https://books.google.es/books?id=GJo6fxQZ5aQC&amp;pg=PA74&amp;dq=%22evidencia+de+les sos conductes gafíes%22&amp;hl=es&amp;ei=xfC7TZaxJuDc4wb4m_G-BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22evidencia%20de%20les sos%20conductes%20gafíes%22&amp;f=false ''La destrucción de la ciencia n'España. Depuración universitaria nel franquismu''] Complutense, Madrid, 2006 ISBN 978-84-7491-808-3 ([http://foroporlamemoria.info/noticia.php?id_noticia=2023 reseña] de Salvador López Arnal). Vease tamién Luis Enrique Otero Carvajal: [https://web.archive.org/web/20090130135532/http://www.ucm.es/info/hcontemp/leoc/ciencia%20y%20guerra%20civil.htm «La destrucción de la ciencia n'España. Les consecuencies del trunfu militar de la España franquista.»] En ''Historia y Comunicación Social''. númberu 6. Universidá Complutense, Madrid, 2001. {{ISSN|1137-0734}} pp. 149-186.&lt;p&gt;
La mayor parte de les depuraciones fueron sanciones puramente simbóliques, una y bones munchos de los afeutaos taben o muertos o nel exiliu. De los que permanecieron n'España dalgunos fueron oxetu tamién de persecución penal, como [[Julián Besteiro]], que morrió na cárcel, o [[Juan Peset]], que foi fusiláu. Non pocos de los represaliaos alministrativamente nun teníen una vinculación política especial coles izquierdes, como [[Flores de Lemus]]. Ente los profesores de bachilleratu depuraos taba [[Antonio Machado]] (a pesar de morrer en Francia) ente los profesores d'Escuela Normal [[Eliseo Gómez Serrano|Eliseo Gómez]] (fusiláu), y ente los maestros [[Amós Aceru]] y [[Vicente Moliner Nadal|Vicente Moliner]] (dambos fusilaos). Biescas y Tuñón (''op. cit.'', p. 16) dan la cifra de 7000 maestros ente los 270{{esd}}000 presos totales en campos de concentración y cárceles del primer periodu franquista; y la de dos tercios del profesoráu universitariu exiliaos o destituyíos».
* ''De los catedráticos n'activu en xunu de 1936 na Universidá de Madrid (güei Complutense), un 44,3 per cientu fueron sancionaos. La cifra ye similar ente los profesores auxiliares y ayudantes qu'algama'l 43,6 per cientu, anque d'un 7,6 per cientu d'ellos nun s'atoparon datos.'' [http://www.ucm.es/cont/descargas/prensa/tribuna928.pdf ''Llistáu completu de los represaliaos de la Universidá Complutense tres la guerra civil''].
* ''les universidaes, estructuradas pola llei d'ordenación de xunetu de 1943, que los sos rectores teníen de ser militantes de Falanxe. La realidá, tantu na enseñanza media como cimera, profesores y alumnos, alloñaos de too espíritu científicu, taben encuadraos pol [[SEU]] y el [[Serviciu Nacional del Maxisteriu]]. Tipu de seudocultra que tamién se manifestó al traviés de selmanarios como ''[[L'Español (selmanariu)|L'Español]]'' editáu pola Vicesecretaría d'Educación y empobináu por [[Juan Aparicio]]. Estos aparatos completar col [[Institutu Nacional del Llibru]] (que yá fuera creáu en 1939) empobináu por [[Julián Pemartín]], destacáu ideólogu del réxime'' (Tuñón de Lara, ''La España de la Cruzada'', ''op. cit.'', p. 114).
* Vease [[:Categoría:Víctimes de la represión durante la dictadura franquista]]
&lt;/ref&gt; y de toles instituciones culturales (les [[Reales Academies]], que fueron arrexuntaes nel [[Institutu d'España]] en 1938 —inclusive [[Ramón Menéndez Pidal]] cesó como direutor de [[RAE|la de la Llingua]] ente 1939 y 1947—, museos como [[Muséu del Prado|el Prau]] —al frente del que se repunxo al direutor depuestu pola República en 1931—, el [[Atenéu de Madrid]] y otres, ente les que destacaron les más identificaes col [[krausismu]] —[[Institución Llibre d'Enseñanza]], [[Xunta pa l'Ampliación d'Estudios]], [[Residencia d'Estudiantes]], [[Instituto Escuela]]—, que fueron recreaes de nueva planta —[[CSIC]] y [[Instituto Ramiro de Maeztu]]—&lt;ref&gt;Elvira Ontañón [https://www.elpais.com/articulo/educacion/Instituto-Escuela/proyeutu/educativu/vixente/elpepusocedu/20070423elpepiedu_10/Tes «L'Institutu-Escuela, un proyeutu educativu vixente.» 23 d'abril de 2007.] ''El País''. Ente les poques instituciones educatives qu'escaparon del modelu nacional-católicu ([[colexu alemán]] —[https://www.europapress.es/madrid/noticia-colexu-aleman-madrid-abandona-concha-espina-treslladase-montecarmelo-20091014162845.html Noticia del de Madrid], [https://web.archive.org/web/20090413081638/http://www.dsbarcelona.com/exunterr/geschichteschule_esp.htm Cronoloxía del de Barcelona]—, [[licéu francés]] —{{Enllaz rotu|1=[http://www.suite101.net/content/el licéu-frances-de-madrid-curtiu-cronologia-a4951 ''El Licéu francés de Madrid, curtia cronoloxía''] |2=http://www.suite101.net/content/el licéu-frances-de-madrid-curtiu-cronologia-a4951 |bot=InternetArchiveBot }}—), tuvo'l [[Colexu Estudiu]], fundáu en 1940 como continuidá del proyeutu institucionista, so la direición de [[Jimena Menéndez-Pidal]], esposa de [[Miguel Catalán Sañudo]]; no que puede interpretase como un ''exiliu interior'' institucional. ''El colexu Estudio, una aventura pedagóxica na España de la posguerra'' (esposición de la Sociedá Estatal de Conmemoraciones Culturales, Madrid, 2009 -[http://www.elcatalogodelaexposicion.com/plantiya.php?accion=ver_catalogo_detalle&amp;id=133 reseña del catálogu] [http://www.revistadearte.com/2009/09/13/el colexu-%E2%80%9Cestudio%E2%80%9D-una aventura-pedagogica-en-la-espana-de-la-posguerra/ reseña de la esposición]) (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;) pa poneles en manes de les órdenes relixoses y de personalidaes allegaes (ensin demasiaos miramientos procedimentales —''[[oposiciones patriótiques]]''—&lt;ref&gt;[[Jaume Claret Miranda]], [https://books.google.es/books?id=RyqM3P3xn68C&amp;pg=PA356&amp;lpg=PA356&amp;dq=%22oposiciones+patri%C3%B3ticas%22+posguerra&amp;source=bl&amp;ots=Hen032mFZM&amp;sig=EtOvJ5WGrhJh6kCjo1n2jJMGfJg&amp;hl=es&amp;ei=xnusTaWMGcKKhQel-8HVCQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22oposiciones%20patri%C3%B3ticas%22%20posguerra&amp;f=false ''El bederre desmoche: la destrucción de la universidá española''], p. 356.&lt;/ref&gt;) y l'implantación d'una [[censura]] ideolóxica y moral y de un aparatu de [[propaganda]] qu'utilizó de forma eficaz los modernos [[medios de comunicación de mases]] ([[NO-DO]], [[Prensa del Movimientu]], el control estrictu de les [[radio n'España|emisores de radio]] y dende 1956 [[Televisión Española|la televisión]]).&lt;ref&gt;
* [[José Miguel Delgado]], [https://books.google.es/books?id=zmIcAQAAIAAJ&amp;q=propaganda+franquismo&amp;dq=propaganda+franquismo&amp;hl=es&amp;ei=moWsTYf2PMqr8APT7-W4Ag&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDEQ6AEwAQ ''Propaganda y medios de comunicación nel primer franquismu (1936-1959)''], Universidá de La Rioxa, Serviciu de Publicaciones, 2006.
* [https://books.google.es/books?id=-xBDAQAAIAAJ&amp;q=propaganda+franquismo&amp;dq=propaganda+franquismo&amp;hl=es&amp;ei=moWsTYf2PMqr8APT7-W4Ag&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDoQ6AEwAw ''Propaganda y medios de comunicación nel franquismu (1936-1951)''] Universidá d'Alicante, 1998.&lt;/ref&gt; La persecución de los [[nacionalismos periféricos]] nun significó la prohibición de les llingües y cultures llocales ([[idioma catalán|catalán]] y [[cultura catalana]], [[eusquera]] y [[cultura vasca]], [[Idioma gallegu|gallegu]] y [[cultura gallega]]), pero sí una política d'[[castellanización|imposición del castellán]] (''si yes español, fala español'')&lt;ref&gt;[[Luis Hurtado Álvarez]], ''Si yes español, fala español'', en ''Unidá'', 18 de mayu 1937. Citáu en [http://escueladesara.com/2010/04/07/si-yes-espanol-fala-espanol-1937-2/ escueladesara.com]&lt;/ref&gt; na educación y na práctica totalidá de los ámbitos públicos, que non siempres se siguió na mesma midida y cola que nin siquier tolos dirixentes del réxime taben d'alcuerdu (discutiniu ente [[Carlos Sentís]] y [[Josep Montagut]]).&lt;ref&gt;[[Josep Montagut i Roca]], canónigu catalán citáu por [[Jorge Martínez Reverte]]: [https://books.google.es/books?id=trqKA2AJnbEC&amp;pg=PA199&amp;lpg=PA199&amp;dq=%22Toa propaganda oral y escrito+tien de pasar+por+el+mesmu+cribu%22+montagut&amp;source=bl&amp;ots=fCAlDBWaWc&amp;sig=7YO7c5LCtqDVxsqKWL07mPgPY-Y&amp;hl=es&amp;ei=YZO5TYv5AYiGhQe_o_CYDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CCYQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22Toa%20propaganda%20oral%20y%20escrita%20debe%20pasar%20por%20el%20mesmu%20cribu%22%20montagut&amp;f=false ''La cayida de Cataluña''], onde se da cuenta del discutiniu, na qu'intervinieron tamién [[Serrano Súñer]], [[Dionisio Ridruejo]], [[Josep Vergés Matos]], [[Francesc Cambó]], [[Josep Pla]] y [[Manuel Aznar]].&lt;/ref&gt;

Na repartu de parceles de poder ente les [[families del franquismu]] (''[[nacionalcatolicismu|católicos]]'', ''[[falanxismu|azules]]'', ''[[monarquismo|monárquicos]]'' —''[[carlistes]]'' y ''[[Juan de Borbón|juanistas]]''— y militares —''[[africanistes]]'' y d'otros enclinos—) correspondieron a caúna d'elles ámbitos ministeriales y funciones non siempres bien delimitadas: a los católicos correspondiólos el [[Historia de los ministerios d'Educación d'España|Ministeriu d'Educación Nacional]], onde se centraba la mayor parte de la política cultural; pero a los azules correspondíalos la política social y l'aparatu del [[Movimientu Nacional]], que pretendía una presencia totalitaria en tolos aspeutos de la vida pública ya inclusive privada. Caúna de les families disponía de medios de comunicación allegaes.&lt;ref&gt;''La Ilesia, a cambéu del sofitu emprestáu a la sulevación, esixó'l réxime'l control del campu que tradicionalmente considerara so: la educación y enseñanza. Pela so parte, la Falanxe como partíu únicu diba intentar imponese al traviés de los mass media. Ello esplica'l repartu de poderes que se realizó tres la constitución del primer gobiernu por Llei de 30 de xineru de 1938. Nel Ministeriu del Interior (Servicios Nacionales de Prensa y Propaganda) los falanxistes; nel d'Educación, los monárquicos d'[[Aición Española]], con [[Pedro Sainz Rodríguez]] al frente, so la sollerte vixilancia del [[cardenal Gomá]], primáu d'España.... nomó a los sos collaboradores siguiendo esa táctica d'aunir distintes posiciones ideolóxiques que presidiera la constitución del gobiernu. Nel Serviciu Nacional de primera Enseñanza, el tradicionalista [[Romualdo de Toledo y Carbayos|Romualdo de Toledo]]; nel d'Enseñanza Cimera y Media, [[José Pemartín]], monárquicu d'[[Aición Española]]; nel d'Enseñanza Téunica y Profesional, un téunicu, [[Augusto Krahe]]. Encargáu de Belles Artes, [[Eugenio d'Ors]], y d'Archivos y Biblioteques, [[Javier Lasso de la Vega]]... la necesidá de nomar a daquién venceyáu con Falanxe resalvar con [[Alfonso García Valdecasas]], un falanxista de primera hora, amigu personal so, qu'ocupó un cargu eminentemente téunicu y alministrativu: el de subsecretariu... política educativa y cultural que desenvolvería unu de los sos más carauterizaos representantes, discípulu de [[Menéndez y Pelayo]] [referir al propiu ministru Sainz Rodríguez], a quien convirtió en mentor d'aquélla xuntu col pedagogu y educador católicu [[Andrés Manjón]].'' Alicia Alted, ''Notas para la configuración y el análisis de la política cultural del franquismo en sus comienzos: la labor del Ministerio de Educación Nacional durante la guerra'', en Fontana, ''op. cit''., pp. 217-218.&lt;/ref&gt;

Foi bien significativu'l encumbramiento a puestos d'alta influyencia nos ámbitos ideolóxico y cultural de personalidaes clericales ([[Justo Pérez de Urbel]] —[[benedictín]]—, [[Enrique Plá y Deniel|Plá y Deniel]], [[Isidro Gomá|Gomá]], [[Leopoldo Eijo y Garay|Eijo y Garay]], [[Casimiro Morcillo González|Morcillo]] —obispos—)&lt;ref&gt;La ''[[Carta coleutiva de los obispos españoles por cuenta de la guerra n'España|Carta coleutiva del episcopáu Español a los obispos del mundu enteru]]'' de 9 de xunetu de 1937 supunxera la sanción de l'alianza ente Franco y la Ilesia, qu'interpretaba la guerra civil como una [[cruzada]] y a la figura de Franco como un don de la Providencia, que la salvara d'una espantible [[persecución relixosa durante la Guerra Civil Española|persecución]]. A Franco recibíase-y so paliu nes ceremonies relixoses ya incluyóse el so nome na lliturxa de la misa. Sicasí, nun hubo unanimidá, nin siquier na xerarquía: El [[cardenal Segura]], que la República consiguiera quitar de la so sede toledana, tornó a España durante la guerra y ocupó l'arzobispáu de Sevilla, dende'l que caltuvo fuertes enfrentamientos con Franco, pretendiendo una supremacía [[teocrática]] incompatible cola construcción del lideralgu [[cesarista]] del ''Caudiellu''. Por razones totalmente opuestes, [[Francisco Vidal y Barraquer]], arzobispu de Tarragona, que se negara a roblar la ''Carta Coleutiva'', nun pudo volver a España y morrió nel exiliu en 1943.&lt;/ref&gt; o ingresaos al cleru yá nel so maduror (les denominaes ''vocaciones tardíes'': [[Ángel Herrera Oria]] —líder de l'[[Asociación Católica Nacional de Propagandistes]], foi ordenáu sacerdote con 53 años y llegó a obispu—, [[José María Albareda]] —del [[Opus Dei]] dende 1937, foi direutor del CSIC, y foi ordenáu sacerdote con 57 años—, [[Manuel García Morente]] —destacáu filósofu, foi ordenáu sacerdote con 54 años—); talmente que calificóse l'ambiente intelectual dominante como ''[[tomista]]'', ''[[escolásticu]]'', ''[[neo-tomista]]'' o ''[[neo-escolásticu]]'', sofitáu na posición del [[Santa See|Vaticanu]] anterior al [[Concilio Vaticanu II|Concilio]].&lt;ref&gt;
* Xosé Chao Rego [https://books.google.es/books?id=b9Vtp-HxiGIC&amp;pg=PA186&amp;dq=neo+tomista+neo+escol%C3%A1stico+franquismu&amp;hl=es&amp;ei=eyevTe_xHpTN4AbBn_W7CA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=neo%20escol%C3%A1stica&amp;f=false ''Ilesia y franquismu: 40 años de nacional-catolicismu (1936-1976)''] Tresctres, 2007, ISBN 84-935562-0-3
* Eudaldo Forment [https://books.google.es/books?id=Zw2m41DtYBEC&amp;pg=PA35&amp;dq=garc%C3%ADa+morente+tomismu&amp;hl=es&amp;ei=eOS-Tb_REZvS4wbGnaXWBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=garc%C3%ADa%20morente%20tomismu&amp;f=false ''Historia de la filosofía tomista na España contemporánea''], Alcuentru, 1998, ISBN 84-7490-491-9
* José María Albareda [https://books.google.es/books?id=zmm1C1d6o4EC&amp;q=%22vocaciones+tard%C3%ADas%22+albareda+ferrera&amp;dq=%22vocaciones+tard%C3%ADas%22+albareda+ferrera&amp;hl=es&amp;ei=ofu-TYmHA87A8QOgwuC8BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''Considerancies sobre la investigación científica''], citáu en ''Revista de filosofía'', Instituto Luis Vives, 1951.
* [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22vocaciones+tard%C3%ADas%22+morente&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= Resultaos pa vocaciones tardíes» Morente] (fecha accesu 2011).

Vease tamién [[Manuel Mindán Manero]], [[Santiago María Ramírez]]&lt;/ref&gt;

{{cita|La imaxe foi moneda corriente dende pocu dempués de la guerra civil. Primero circuló fora d'España; suponíase que nella nun quedaben más que “cures y militares”, y nin rastru de vida intelectual, abellugada na emigración. La propaganda oficial, mentanto, afirmaba que s'esaniciara —escontra'l campusantu, la emigración, la prisión o'l silenciu— la escoria “demoliberal”, y restableciérase la rellumanza imperial” d'España, ejemplificado en nomes de los que hai enforma tiempu naide alcuérdase, y que nun ye piadosu recordar.|[[Julián Marías]] ''La vexetación del pandorial''.&lt;ref name=&quot;PANDORIAL&quot;/&gt;}}

'''Los autores procúrense numberar por xéneros y por edá'''

== Lliteratura y ambiente intelectual ==

Tantu na España de Franco como nel exiliu y na imaxe d'España nel esterior, la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] (1936-1939) perpetuóse como referente vital y cultural.

La [[destrucción del patrimoniu artísticu español]] fuera de gran magnitú, non solo por actos de guerra, sinón particularmente pola roxura [[Iconoclasia|iconoclasta]] de la retaguardia republicana. Tales fechos fueron llargamente sopelexaos pol nuevu Estáu,&lt;ref&gt;Escoyeta con mapa d'imáxenes de [https://books.google.es/books?id=Jp8NAQAAIAAJ&amp;q=%22la+dominaci%C3%B3n+colorada+en+espa%C3%B1a%22&amp;dq=%22la+dominaci%C3%B3n+colorada+en+espa%C3%B1a%22&amp;hl=es&amp;ei=2unCTYjjGcWs8gPz-7TRBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDwQ6AEwAA ''La dominación colorada n'España. Causa Xeneral''] (1961), que se foi publicando parcialmente ([https://books.google.es/books?id=0QvhSAAACAAJ&amp;dq=%22la+dominaci%C3%B3n+colorada+en+espa%C3%B1a%22&amp;hl=es&amp;ei=2unCTYjjGcWs8gPz-7TRBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CEMQ6AEwAg ''Meyora de la información instruyida pol Ministeriu Públicu''], [[Eduardo Aunós]], 1943).&lt;/ref&gt; qu'al empar pudo exhibir como un llogru propiu la recuperación de los fondos más importantes del [[Muséu del Prado]], puestos a salvo en Xinebra, y el llogru de la humildada [[Francia de Vichy]] de dos pieces emblemátiques salíes d'España baxu distintes circunstancies (la [[Inmaculada de Soult]] y la [[dama d'Elx]], 1941).&lt;ref&gt;Colorado, Arturo (ed.) [http://www.une.es/Ent/Products/ProductDetail.aspx?ID=134448&amp;OuTypeID=2&amp;OuID=72&amp;AspxAutoDetectCookieSupport=1 ''Patrimoniu, Guerra Civil y Posguerra''], Madrid, Complutense, 2011, ISBN 978-84-669-3465-7.&lt;/ref&gt;

La vida cultural española de la [[posguerra española|posguerra]] viose trágicamente asombrada pola muerte violenta de destacaes personalidaes identificaes con unu y otru bandu ([[Federico García Lorca]], [[Ramiro de Maeztu]], [[Pedro Muñoz Seca]]). Por causes naturales morrieren [[Valle Inclán]] y [[Unamuno]] (en xineru y avientu de 1936, respeutivamente), [[Manuel Azaña]] y [[Antonio Machado]] (al poco de cruciar la frontera francesa en 1939). El poeta [[Miguel Hernández]] morrió en prisión en 1942. Una de les imáxenes de la dómina que más la identifiquen ye la semeya&lt;ref&gt;
* [http://www.nidodepoesia.com/añaes01.htm Curtia descripción del contestu] en nidodepoesia.com(fecha accesu 2011).
* [https://web.archive.org/web/20101030214437/http://cuevalagua.blogspot.com/2010/10/miguel-hernanez-iii-miguel-buero.html ''Miguel Hernández y Buero Vallina: Semeya de d'una amistá''] en cuevalagua.com (fecha accesu 2011).
* [https://web.archive.org/web/20071021225259/http://www.miguelhernandezvirtual.com/biblioteca%20virtual/coetaneos/index.php?ident=7 Buero na fundación Miguel Hernández] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; que-y fixo'l so compañeru de cautiverio [[Antonio Buero Vallina]], quien darréu algamaría gran aceptación con una amargosa visión del ser humanu y la sociedá [[Teatru español de la primer metá del sieglu XX|nuna escena teatral]] na qu'inclusive l'humor de los [[Comedia|comediógrafos]] del bandu vencedor nun podía sustraese de [[teatru del absurdu|lo absurdo]] ([[Enrique Jardiel Poncela]], [[Miguel Mihura]], [[Edgar Neville]], [[José López Rubio]], [[Tonu (humorista)|Tonu]] —''[[la otra xeneración del 27]]''—&lt;ref&gt;El términu deber a [[José López Rubio]] nel so discursu d'ingresu na RAE de 5 de xunu de 1983. Citáu en José Romera Castillo, [http://www.uned.es/centro-investigacion-SELITEN@T/pdf/autobio/I5.pdf ''Perfiles autobiográficos de la otra xeneración del 27 (la del humor)''] en uned.es (fecha accesu 2011).
* [[Carlos Seco Serrano]] [http://www.almendron.com/tribuna/8679/mihura-y-la-otra-generacion-del-27/ «Mihura y l'otra xeneración del 27.» 18 de febreru de 2006.] ''ABC''. &lt;/ref&gt; y el so epígono [[Alfonso Paso]]).

=== El pandorial cultural» ===

A pesar de la producción lliteraria de los intelectuales allegaos al nuevu Estáu Nacional, de la vuelta de delles celebridaes de gran pesu internacional ([[Arturo Duperier]], [[Ortega y Gasset]], [[Salvador Dalí]]) y del caltenimientu d'una mínima actividá científica (creación del [[Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales|Institutu d'Estudios Políticos]] —1939—, del [[CSIC]] —1939— y del [[Institutu de Cultura Hispánica]] —1946—) y de dellos ámbitos de rellación (conxustes como les del [[Café Xixón]], revistes como [[Vértiz (revista)|''Vértiz'']] —1937 a 1946—, [[Escorial (revista)|''Escorial'']] —1940 a 1950—, [[garcilasismo|''Garcilaso-Mocedá creadora'']] —1943 a 1946—, [[Espadaña (revista)|''Espadaña'']] —1944 a 1951—, [[Ínsula (revista)|''Ínsula'']] —dende 1946—,&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/cultura/65/anos/hispanismo/veres/elpepucul/20110329elpepucul_11/Tes «65 años de hispanismo en dos orielles. 'Ínsula', 'revista de lletres y ciencies humanes' edita'l so Almanaque 2010.» 29 de marzu de 2011.] ''El País''. &lt;/ref&gt; o [[Grupu Cantarada|''Cantarada'']] —1947 a 1949—);&lt;ref&gt;De lo acutao de la nómina de revistes de la dómina da idea les poques qu'apaecen en [http://www.filosofia.org/mon/tem/ye0215.htm#p15 ''Revistes culturales de posguerra''], artículu de [[Florentino Pérez Embid]] publicáu en ''[[Temes Españoles]]'' (1956). Solo cita a ''Escorial'' de les referíes enriba, y añede: cuatro revistas efímeres (''[[Cuadiernos d'Adán]]'', ''[[Leonardo (revista)|Leonardo]]'', ''[[Revista Española]]'' y ''[[Finisterre (revista)|Finisterre]]'' —heredera de ''[[Cruz y Raya]]'', [[Leopoldo Eulogio Palacios]] 1949—), cinco revistas de distintos órganos oficiales (''[[Arbor]]'' —del CSIC, dende 1944— ''[[Revista d'Estudios Políticos]]'' —del [[Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales|Institutu d'Estudios Políticos]]—, ''[[Cuadiernos Hispanoamericanos]]'' —del [[Institutu de Cultura Hispánica]], 1948—, ''[[Estudios Americanos]]'' —de la [[Escuela d'Estudios Hispanoamericanos de Sevilla]], 1949—, ''[[Clavileño (revista)|Clavileño]]'' —de l'[[Asociación Internacional de Hispanismo]], 1950, nun tien de confundir se cola [[Asociación Internacional d'Hispanistes]] fundada en Oxford en 1962—) y solu dos revistas independientes de recién apaición aquel día (''[[El nuesu Tiempu]]'' —[[Antonio Fontán]], 1954— y ''[[Punta Europa]]'' —[[Vicente Marrero]], 1955—). Eso sí, añedir una nutrida llista de revistes d'instituciones relixoses, de títulos bien significativos: ''[[Revista Razón y Fe|Razón y Fe]]'', ''[[La Ciudá de Dios]]'', ''[[Verdá y Vida]]'', ''[[Pensamientu (revista)|Pensamientu]]'', ''[[La Ciencia Tomista]]'', ''[[Revista Calasancia]]'', ''[[Eidos (revista)|Eidos]]'', ''[[Relixón y Cultura]]'', ''[[Proyeición (revista)|Proyeición]]'', ''[[Estudios Filosóficos]]'' y ''[[Augustinus]]''.

Un númberu mayor, referíu a la totalidá del periodu franquista, estudiar por Jeroen Oskam, [http://reocities.com/Athens/parthenon/4087/revista.htm ''Les revistes lliteraries y polítiques na cultura del franquismu''], Lletres peninsulares, 1992.
&lt;/ref&gt; la llarga [[posguerra española]] (años cuarenta y cincuenta) representó pal interior de la destruyida, afamiada y aisllada España un ''pandorial cultural'', apináu pola [[represión política n'España|represión]], la [[Depuración franquista del maxisteriu español|depuración del sistema educativu]] y de les instituciones culturales, les purgues de llibros y la [[censura]].&lt;ref name=&quot;NAHARRO&quot;&gt;[[León Felipe]]: ''colos desterraos fórase'l cantar'', citáu por José María Naharro-Calderón y Manuel Andújar, [https://books.google.es/books?id=1YLn9OeX0NkC&amp;pg=PA199&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22vida+p%C3%BAblica%22&amp;hl=es&amp;ei=UG22TavtJ5So8QPb5slU&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC4Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22esiliu%20interior%22%20%22vida%20p%C3%BAblica%22&amp;f=false ''L'exiliu de les Españas de 1939 nes Amériques: «¿aú foi'l cantar?»''], Anthropos Editorial, 1991, ISBN 84-7658-268-4, p. 199. Nel mesmu testu d'esti autores dizse: ''los nuevos usufructuarios del poder proscribieron tamién, con calter retroactivu, esa cultura desterrada... prohibióse la edición y circulación de determinaos llibros... decretóse la destrucción d'otros munchos. Purgues en biblioteques, llibreríes y fondos editoriales; reescritura de la hestoria a imaxe y conveniencia de la Dictadura... falsificación y censura... ciertu manual de lliteratura robláu por [[Gonzalo Riega Ballester]]... da noticia del algame y de les intenciones d'aquella operación cultural»... Neguéme siempres a aceptar que l'entamu de l'apertura fuera obra de los responsables de la cerrazón... la famosa «recuperación» d'[[Antonio Machado]] por [[Dionisio Ridruejo]] nun foi sinón una tentativa de camudar de llugar... a un nome que l'antólogu censor sabía prestixosu ya imprescindible, de retayar la so obra y falsiar el so pensamientu por que cupiera dientro de los estrechos llendes del quicio que dexaba l'accesu al réxime... tratar d'una usurpación... del poeta y del home. Aquellos lliberales de camisa azul [la redolada de la revista Escorial] teníen que saber que la so intentona pseudoaperturista nunca diba alteriar la naturaleza de la Dictadura. Tola cultura, tola lliteratura a ellos debida nos primeros años de posguerra tenía como oxetivu'l disimulu, el tapecimientu, igual que les sos maniobres de recuperación de parte del pasáu respondíen al deséu d'encontiar lo insostenible. El sistema nun dexara nunca otra cosa'' (pp. 200 a 202).&lt;/ref&gt; Comparar el periodu col darréu anterior, la ''[[Edá de Plata de les lletres y ciencies españoles|Edá de Plata]]'', da unu de los contrastes más claros de la hestoria de la cultura española.&lt;ref&gt;Términu acuñáu, pa la lliteratura, por [[José Carlos Mainer]] (1987) ''La Edá de Plata (1902-1939)'', Madrid: Cátedra. El mesmu autor titula ''Modernidá y nacionalismu 1900-1939'' el volume 6 de la [http://www.ed-critica.es/llibro/volume-6-modernidá-y-nacionalismu-1900-1939- ''Historia de la lliteratura española''], Crítica, 2010. [https://www.elpais.com/articulo/cultura/infinitu/panteon/lletres/elpepucul/20100319elpepicul_1/Tes Reseña n'''El País''], 19 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt; La espresión «pandorial cultural» o «pandorial intelectual», bien utilizada, foi en sí mesmu oxetu d'alderique y ye pa munchos autores inxusta coles producciones culturales efeutivamente esistentes;&lt;ref name=&quot;PANDORIAL&quot;&gt;[http://www.google.es/search?q=%22p%C3%A1ramu%20cultural%22&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp Uso bibliográficu de pandorial cultural»] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22p%C3%A1ramu+cultural%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «pandorial intelectual»]. En Juan Luis Suárez, [https://books.google.es/books?id=8kzlg6B_NdgC&amp;pg=PA60&amp;lpg=PA60&amp;dq=%22p%C3%A1ramu+cultural,+expresi%C3%B3n%22&amp;source=bl&amp;ots=2YOiSHv-4X&amp;sig=-vUc7FSUucnQwUAWTHKyTS50sLc&amp;hl=es&amp;ei=bIS0TZLfKYW2hAe6wYjkDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''L'ensayu español del sieglu XX, 1900-1990''], p. 60, la espresión atribuyir a [[José Luis Abellán]]. [[Julián Marías]] indica que «primero circuló fora d'España», esto ye, ente los exiliaos ([http://www.cuentayrazon.org/modules.php?op=modload&amp;name=Publications&amp;file=index&amp;p_op=showcontent&amp;secid=&amp;pnid=1049887440 ''La vexetación del pandorial''], publicáu en ''La Vanguardia'' y ''El País'', el 19 y el 21 de payares de 1976; artículu bien reproducíu, onde propón como más afecha la espresión «pandorial institucional»). La espresión apaez usada de forma estensa por Luis Marañón, [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Cuarenta/anos/paramo/cultural/elpepicul/19760727elpepicul_9/Tes «Cuarenta años de pandorial cultural.» 27 de xunetu de 1976.] ''El País''.

La espresión ermu intelectual» ye citada por [[Ramón Menéndez Pidal]] como usada por [[Marcelino Menéndez y Pelayo]] pa referise a la so propia dómina (finales del XIX y empiezos del XX). Joaquín Pérez Villanueva, [https://books.google.es/books?id=Cz5fAAAAMAAJ&amp;q=%22desiertu+intelectual%22&amp;dq=%22desiertu+intelectual%22&amp;hl=es&amp;ei=Rzy1TfqEOdO08QPWhLjRAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC4Q6AEwAA ''Ramón Menéndez Pidal: la so vida y el so tiempu''], p. 168.&lt;/ref&gt; pero sicasí tien la virtú de entroncarse nel alderique esencialista, introspectivu y pesimista sobre'l [[Ser d'España]] que foi en sí mesmu la tema intelectual más importante de la dómina (en 1949 se sustanció l'alderique nos llibros, d'esplícitos títulos, de [[Pedro Laín Entrialgo]] —''El problema d'España''— y [[Rafael Calvo Serer]] —''España ensin problema''—).&lt;ref&gt;Antoni Raxa Vich, [http://web.archive.org/web/http://84.88.13.205/handle/10803/7355 ''El problema d'España sol primer franquismu, 1936-1956. El bancia ente Pedro Laín Entrialgo y Rafael Calvo Serer''], tesis doctoral, Pompeu Fabra, 11-01-2011.&lt;/ref&gt;

Dende la [[Historia de la ciencia n'España|historia de la ciencia]], el periodu llegóse a denominar como ''destrucción de la ciencia n'España''.&lt;ref name=&quot;OTERU&quot;/&gt; Posiblemente la forma más sintética de describilo topar dellos novelistes, poetes y dramaturgos nos sos títulos: [[Carmen Laforet]] con ''[[Nada (novela)|Nada]]'' (1945), [[Dámaso Alonso]] con ''[[Fíos de la roxura]]'' (1946) [[Alfonso Xastre]] con ''[[La mordaza]]'' (1954), [[Luis Martín Santos]] con ''[[Tiempu de silenciu]]'' (1962) o [[Carlos Barral]] con ''Años de penitencia'' (1975).
{{cita|Madrid ye una ciudá de daqué más d'un millón de cadabres (según les postreres estadístiques)&lt;p&gt;
Dacuando na nueche yo revuelvo ya incorporo nesti nichu nel que hai 45 años que podrezo. |''Velea'', en ''Fíos de la roxura''.}}

[[Vicente Aleixandre]], ente los [[poetes del 27]], foi'l que meyor representó l'apueste vital ya intelectual por un [[exiliu interior]] fecundu pero discretu.&lt;ref name=&quot;SALAB&quot;/&gt; Sicasí, destacaos representantes de la ''xeneración de l'amistá'', como [[Dámaso Alonso]] y [[Gerardo Diego]], implicar nes instituciones culturales del franquismu; ente qu'otros ([[Luis Cernuda]], [[Jorge Guillén]], [[Pedro Salinas]] o [[Rafael Alberti]]) salieron [[exiliu republicanu|a un exiliu]] que compartieron con una pléyade d'escritores ([[Ramón J. Sender]], [[Claudio Sánchez-Albornoz]], [[Américo Castro]], [[Corpus Barga]], [[José Bergamín]], [[León Felipe]], [[Francisco Ayala]], [[Max Aub]], [[Arturo Barea]], [[María Zambrano]], [[Castelao]] —en llingua gallega—, [[Josep Carner]] y [[Mercè Rodoreda]] —en llingua catalana—), científicos, artistes y profesionales de toles disciplines; que'l so reconocencia internacional yera peraltu n'universidaes y tou tipu d'instituciones culturales, rematando nos premios Nobel de [[Juan Ramón Jiménez]] (lliteratura, 1956) y [[Severo Ochoa]] (medicina, 1959). La concesión del mesmu premiu a Aleixandre en 1977 —añu en que tornaron destacaos exiliaos sobrevivientes— entendióse como la convalidación internacional de la recuperación de la [[democracia]] n'España. Otros ''exiliaos interiores'' d'evidente trayeutoria fueron [[Juan Gil Albert]] o [[Rafael Cansinos Asséns]].

Los lliteratos próximos al franquismu ([[Manuel Machado]] —l'hermanu d'Antonio, símbolu vivu de la división fratricida—, [[Eduardo Marquina]], [[Eugenio d'Ors]], [[Vicente Risco]], [[Lorenzo Villalonga]], [[Julio Camba]], [[Wenceslao Fernández Flórez]], [[Manuel García Morente]], [[Tomás Borrás]], [[Jacinto Miquelarena]], [[José María de Cossío]], [[Juan de Contreras y López de Ayala|el Marqués de Lozoya]], [[Rafael Sánchez Mazas]], [[Víctor de la Serna]], [[José María Pemán]] —''el xuglar de la Cruzada''—, [[Ernesto Giménez Caballero]], [[Manuel Ferre]], [[Juan Antonio Zunzunegui]], [[Ángel Valbuena Prat]], [[Eugenio Montes]], [[Samuel Ros]], [[Agustín de Foxá]], [[Luis Rosales]], [[José María Gironella]], [[José Luis Castillo-Puche]], [[Emilio Romero Gómez|Emilio Romero]]) o los que por una razón o otra procuraron averase, con distinta acoyida per parte del réxime ([[Azorín]], [[Jacinto Benavente]], [[Ramón Pérez de Ayala]], [[Carlos Arniches]],&lt;ref&gt;Juan A. Ríos Carratalá, [http://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/el teatru-de-carlos-arniches-y-los hermanos-lvarez-quintero-0/ ''El teatru de Carlos Arniches y los hermanos Álvarez Quintero''], p. 21.&lt;/ref&gt; [[Josep Pla]] —escritor billingüe en catalán y castellán—), sufrieron nel so mayor parte un destín común tocantes a la so valoración pola [[crítica lliteraria]] posterior;&lt;ref name=&quot;TRAPIELLO&quot;/&gt; salvando les distancies, en ciertu mou similar a la relegación o'l despreciu que sufrieron los intelectuales que sofitaron a los réximes fascistes europeos tres la so derrota (casos de [[Celine]], [[Heidegger]] o [[Ezra Pound]]).&lt;ref&gt;La llista puede ser bien llarga: [[Yeats]], [[Wyndham Lewis]], [[Robert Brasillach]], [[Drieu La Rochelle]], [[Paul de Man]], [[Hergé]], [[Gottfried Benn]], [[Marinetti]], [[Curzio Malaparte]], [[Luigi Pirandello]], [[Vintila Horia]], [[Mircea Eliade]] (vease [[cultura totalitaria]] y [[fascismu]]).
{{cita|Si'l fascismu y el comunismu solu seduxeren a los babayos, resultaría más fácil llibrase d'ellos.|[[Jean-François Revel]]}}
Citáu en [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Fascistes/vanguardia/elpepicul/20090330elpepicul_2/Tes «Fascistes de vanguardia. L'alderique sobre la ideoloxía totalitaria d'escritores revolucionarios reabrir con dos llibros sobre Céline y Drieu La Rochelle.» 18 d'abril de 2011.] ''El País''. &lt;/ref&gt; Otros, como [[Camilo José Cela]] o [[Pío Baroja]], tuvieron más fortuna.&lt;ref&gt;Pa dalgunos, el casu de Baroja puede ser inclusive consideráu'l de ''un exiliu interior dulcificado pola vida familiar'' (Miguel Sánchez-Ostiz, [https://books.google.es/books?id=YlhlAAAAMAAJ&amp;q=%22esiliu+interior%22+%22vida+p%C3%BAblica%22&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22vida+p%C3%BAblica%22&amp;hl=es&amp;ei=jm22TeYxj6vwA8-goUI&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=10&amp;ved=0CFQQ6AEwCTgK ''Pío Baroja, a escena''], p. 482). Sicasí, hai bastantes evidencies del aproximamientu de Baroja al ''bandu nacional'', ya inclusive de la interpretación de la so obra por intelectuales del réxime (Ernesto Giménez Caballero) como favorable al mesmu (Eutimio Martín [https://web.archive.org/web/20110131040522/http://www.canarias-semanal.com/seiciones/historia/Hpiobaroja.html ''Pío Baroja, un intelectual del fascismu''] Canariasemanal 4 de xineru de 2010).&lt;/ref&gt;

L'alliniadura n'unu o otru bandu de la guerra civil foi faciéndose daqué difusu pa un grupu cada vez mayor de personalidaes intelectuales, tantu del exiliu como del interior, converxendo no que se vieno en llamar una [[tercer España]]. Ye'l casu de [[Manuel de Falla]] y de [[Ramón Gómez de la Serna]] (dambos moraron hasta la so muerte n'Arxentina pero nun s'identificaron especialmente nin colos exiliaos republicanos nin coles autoridaes franquistes, que procuraben atraé-ylos); d'un significativu conxuntu de exiliaos republicanos a los que la violencia alloñara del propiu bandu republicanu dende l'entamu de la guerra («los blancos de París»: [[Salvador de Madariaga]], [[Niceto Alcalá-Zamora]] o [[Alfredo Mendizábal]] —[[Comité Español pola Paz Civil]], París, febreru de 1937—&lt;ref&gt;
* [http://web.archive.org/web/https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pRef=1481_52_470957__Opinion-aniversario-Alfredo-Mendizabal ''L'aniversariu d'Alfredo Mendizábal''] en lne.es (fecha accesu 2011).
* [https://www.lne.es/sociedad-cultura/2009/08/09/alfredo-mendizabal-pacifista-bandos-guerra-quixeron-destruyir/793024.html ''Alfredo Mendizábal, el pacifista al que los dos bandos de la guerra quixeron destruyir. Un llibru recupera la figura del que fuera caderalgu de la Universidá d'Uviéu, fundador del Comité Español pola Paz Civil, que lluchó por un final dialogáu''] en lne.es (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;); y d'otru significativu grupu, qu'optó por quedar se n'España o volver nos primeros años de la posguerra: el médicu y ensayista [[Gregorio Marañón]] o los filósofos [[Ortega y Gasset]], [[Javier Zubiri]] y [[Julián Marías]].&lt;ref&gt;
* Antonio López Vega ''Gregorio Marañón. Radiografía d'un lliberal'', Taurus, 2011 ([https://www.elpais.com/articulo/cultura/Maranon/ciencia/compromiso/elpepicul/20110526elpepicul_2/Tes Reseña. 27 de mayu de 2011.] ''El País''.).
* Ignacio Merino, [http://www.tiempodehoy.com/default.asp?idpublicacio_PK=50&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=61225&amp;idseccion_PK=614&amp;h= «Marañón y la tercer España.» 14 de mayu de 2010.] ''Tiempu''.
* ''munchos intelectuales españoles... buscaron abellugu en Francia dende l'entamu de la Guerra Civil, tres trate confrontados a situaciones desagradables o peligroses mientres los primeros díes que siguieron la sulevación. Disconformes cola violencia desencadenada en cada unu de los bandos contendientes... la espresión de Tercer España foi “acuñada por un sector críticu de la República durante la mesma guerra, y designaba precisamente a esa parte d'españoles que nun s'identificaben con nengún de los dos bandos o, meyor, que disentía del cursu que tomaren los acontecimientos n'el mesmu” [Milagrosa Romero Samper ''La oposición durante el franquismo, 3. El exilio republicano'', Madrid, Alcuentru, 2005]... lo bastante ampliu y difusu como pa tomar a tolos decepcionaos o descontentos de dambos bandos... aplicar a personalidaes y actuaciones de signu bien variáu... nun deseyaron la guerra; los que nun pudieron fuxir fueron actores pasivos de la guerra... esfuezos en vista de la mediación, la concordia, la reconciliación... Salvador de Madariaga, Niceto Alcalá-Zamora o Alfredo Mendizábal, tres homes qu'intentaron federar los que como ellos nun teníen cabida en nenguna de los dos Españas, pa favorecer un alcuerdu ente elles'' (Eve Giustiniani [http://www.ortegaygasset.edu/conteníos.asp?id_d=963 ''L'exiliu de 1936 y la «Tercer España». Ortega y Gasset y «los blancos de París», ente franquismu y lliberalismu''], en Circunstancia, nᵘ19, mayu de 2009).&lt;/ref&gt; Simbólicamente, los trés principales animadores de l'[[Agrupación al Serviciu de la República]] de 1931 (Ortega, Marañón y Pérez de Ayala) coincidieron na so desesperanzado refugu d'ésta y na sufrida aceptación del réxime de Franco, retornando a España nos años cuarenta. Pela so parte, un selectu grupu d'intelectuales procedentes del falanxismu foise alloñando del réxime (la redolada de la [[Escorial (revista)|revista ''Escorial'']], que recibió la polémica denominación de ''[[falanxismu lliberal]]'':&lt;ref&gt;La denominación deber a los estudios de [[José Carlos Mainer]] (''La revista Escorial na vida lliteraria del so tiempu (1940-1950)'', en ''Ínsula'', 1969) y [[Elías Díaz]] (''Notes pa una hestoria del pensamientu español actual (1939-1972)'',en ''Sistema'', 1973), y foi criticada por [[Santos Juliá]] ([http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=853810 ''La Falanxe lliberal o de cómo la memoria inventa'l pasáu''], en ''Autobiografía n'España, un balance'', congresu internacional celebráu na Facultá de Filosofía y Lletres de Córdoba del 25 al 27 d'ochobre de 2001, actes publicaes en 2004; [http://www.santosjulia.com/Santos_Julia/2000-04_files/%C2%BFFalange%20lliberal%20o%20intelectuales%20fascistes_.pdf ''¿Falanxe lliberal o intelectuales fascistes?''], en ''Claves de Razón Práctica'', 2002; ''Hestories de los dos Españas'', Madrid, Taurus, 2004).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NAHARRO&quot;/&gt; [[Pedro Laín]], [[Antonio Tovar]],&lt;ref&gt;La desafección de Tovar fechar a partir d'un artículu publicáu en ''Enriba'' contra [[Valentín Galarza]] (''el Téunicu''), que provocó la so destitución como secretariu de Prensa y Propaganda (18 de mayu de 1941, momentu en que se marca la máxima cota de poder de los ''azules'' y l'empiezu de la so decadencia dientro del equilibriu de poder ente les ''families'' del franquismu). Tuñón, ''La España de la Cruzada'', ''op. cit.'', p. 113.&lt;/ref&gt; [[Dionisio Ridruejo]], [[José María Alfaro Polanco]], [[Gonzalo Riega Ballester]], [[José Luis López Aranguren]], [[Álvaro Cunqueiro]] —que siguió escribiendo la mayor parte de la so obra en gallegu—).

Daqué similar asocedió cola opción esplícita d'un notable grupu de poetes por ''[[poesía desarraigada|desarraigarse]]'' (espresión de [[Dámaso Alonso]]) y abandonar l'esteticismu ''[[garcilasista]]'' (propiu de la redolada de la revista ''Garcilaso-Mocedá creadora'': [[Luis Rosales]], [[Luis Felipe Vivanco]], [[Leopoldo Panero]]) en favor de la [[poesía social]] ([[Espadaña (revista)|revista ''Espadaña'']] —de 1944 a 1951—, [[Eugenio de Nora]], [[Victoriano Crémer]], a los que s'acomuñar la trayeutoria posterior de [[Gabriel Celaya]] y [[Blas de Otero]] —identificaos davezu col exiliu interior—) o d'un grupu de novelistes etiquetaos como ''[[tremendistes]]'' ([[Camilo José Cela]] —''[[La familia de Pascual Duarte]]'', 1942—, [[Rafael García Serrano]], [[Luis Landínez]], [[Darío Fernández Flórez]]).

{{cita|España, camisa blanca de la mio esperanza,&lt;p&gt;
reseca hestoria que nos abraza &lt;p&gt;
con averase solo a mirala;&lt;p&gt;
palombu buscando cielos más estrellaos &lt;p&gt;
onde entendenos ensin estrozanos, &lt;p&gt;
onde sentanos y parolar.&lt;p&gt;
(...)&lt;p&gt;
España, camisa blanca de la mio esperanza, &lt;p&gt;
de fora o dientro, duce o amargosa, &lt;p&gt;
de golor a inciensu de cal y caña; &lt;p&gt;
¿quién punxo'l desasosiegu nes nueses coraes &lt;p&gt;
fíxonos llibres pero ensin ales &lt;p&gt;
dexónos la fame y llevóse el pan?|Blas de Otero}}

{{VT|Xeneración del 36}}

&lt;gallery&gt;
File:PioBaroja.JPG|[[Pío Baroja]]

File:Eugenio D'Ors.JPG|[[Eugenio d'Ors]]
File:Jose Ortega y Gasset.jpg|[[José Ortega y Gasset]]

Ficheru:Vicente Aleixandre.jpg|[[Vicente Aleixandre]]
File:Monumento a Gerardo Diego.jpg|Monumentu a [[Gerardo Diego]]

File:José López Rubio.JPG|[[José López Rubio]]

File:Manuel Brunet 06.jpg|[[Josep Pla]] xuntu al tamién escritor catalán [[Manuel Brunet]]&lt;ref&gt;Montero i Aulet, Francesc, ''Manuel Brunet i Solà (1889-1956). Itinerari d'un periodista catalanista, catòlic i conservador.'' UdG, 2005. Fonte citada en [[Manuel Brunet i Solà]]&lt;/ref&gt;

File:Julián Marías.JPG|[[Julián Marías]]
&lt;/gallery&gt;

=== L'apertura» ===

El final del franquismu foi un periodu tan enllargáu como l'anterior, nel que los cambeos sociales amestaos al desarrollu económicu, la industrialización, la urbanización, l'apertura al esterior y el turismu, tuvieron distintes respuestes institucionales, ente les que destacó l'actuación del [[Ministeriu d'Información y Turismu]] (1951), dirixíu por [[Manuel Fraga]] ente 1962 y 1969 ([[Lleis españoles de prensa|Llei de Prensa ya Imprenta]] de 1966, que sustituyó a la de 1938); y la reforma educativa de [[José Luis Villar Palasí]] ([[Llei Xeneral d'Educación (España)|Llei Xeneral d'Educación]] de 1970);&lt;ref&gt;«El réxime nun podía nin quería realizar l'apertura intelectual que satisfixera les crecientes moliciones de les nueves xeneraciones universitaries.... el descontentu y el baturiciu de vos universitarios... fixéronse reinales, agravaos por una reaición gubernamental que trató'l problema como una cuestión d'orde públicu, enllenando los campus de policías —y les Facultaes dende 1966 a 1973—, deteniendo y expedientando a miles d'estudiantes y sancionando a los profesores que s'atrevieron a sofita-yos... llegó a amenase dende 1964-1965 un verdaderu alderique nacional sobre la educación, fora y dientro (Falanxe contra Opus Dei) del réxime... avanzó espectacularmente la escolarización y reforzóse la espansión del sector públicu, anque la Llei protexía la enseñanza prvada y garantizaba los derechos de la Ilesia, a la muerte de Franco casi'l 70{{esd}}% de los estudiantes españoles educar n'escueles y centros estatales... [pp. 31-32]... Si en 1962 España gataba n'educación solo'l 1,42{{esd}}% de la so renta nacional, en 1973 gastaba'l 2,68{{esd}}%. En 1964 el ministru [[Manuel Lora Tamayo|Lora]] empezó, amás,una intensa campaña d'alfabetización d'adultos y estendió la escolaridá hasta los catorce años... el porcentaxe d'analfabetos quedó amenorgáu, en 1968, al 1.8{{esd}}%... el númberu d'alumnos n'enseñanza primaria aumentó nun millón: la Universidá doblar nel mesmu tiempu (87{{esd}}608 estudiantes en 1962; 168{{esd}}992 en 1968). Con Villar, otru home del Opus Dei, siguió la espansión: en 1974, taba escolarizáu en 99,88{{esd}}% de los neños de seis a catorce años: el númberu d'institutos yera yá de 466 (178 en 1965); había 22 Universidaes (12 en 1968); de 1970 a 1974 quintuplicóse'l númberu d'universitarios... reconociéronse dos tales universidaes al Opus Dei ([[Universidá de Navarra|Pamplona]]) y a los xesuites ([[Universidá de Deusto|Deusto]]) y dende 1970 l'Estáu daría a los colexos privaos subvenciones valoraes en dellos miles de millones de pesetes añales [p. 15]». [[Juan Pablo Fusi]], ''La década desarrollista'', n'Historia d'España d'Historia 16, 1976, p. 15.&lt;/ref&gt; de la que se producíen cambeos sustanciales na Ilesia católica, hasta entós unu de los principales sofitos de la España de Franco, que pasó a marcar claramente les distancies (''[[aggiornamento]]'', [[Concilio Vaticanu II]], pontificáu de [[Pablo VI]] dende 1963 y presidencia del [[Vicente Enrique y Tarancón|cardenal Tarancón]] na Conferencia Episcopal dende 1971). La parte de la xerarquía eclesiástica claramente identificada colos elementos más inmovilistes, quedó (como éstos mesmos —lo que nos años setenta pasó a denominase'l [[búnker]]—) relativamente marxinada de les posiciones centrales del poder.&lt;ref&gt;Vease [[Historia del cristianismu n'España#Aggiornamento]]&lt;/ref&gt; En 1967 promulgóse una [[Llei de Llibertá Relixosa]]. [[Rellaciones internacionales ente España y Estaos Xuníos#Estaos Xuníos y Franco|L'alianza]] del ''[[centinela d'Occidente]]'' (retórica espresión referida a España y al propiu Franco, identificaos ente sigo) colos Estaos Xuníos pa la defensa del ''[[mundu llibre]]'' pasara a ser el sofitu clave. Inclusive se solicitó l'ingresu nel [[Mercáu Común Européu]], que foi refugáu pola falta d'homologación democrática (1962).

El réxime afaía la so ideoloxía de lo ''[[carismáticu]]'' a lo ''[[tecnocracia (burocracia)|tecnocráticu]]'' (denominación que s'utilizaba pa designar a los espertos pragmáticos amestaos al [[Opus Dei]]), ente que les alternatives ideolóxiques plantegábense cada vez con mayor audacia. Les consecuencies llegaron hasta tal puntu que se describió lo asocedío como una ''puxa'' o disputa de la ''[[hexemonía cultural]]'', una ''[[crisis orgánica|crisis d'hexemonía]]'' o una ''[[crisis ideolóxica]]''.&lt;ref&gt;
* Biescas y Tuñón ''op. cit.''; especialmente los caps. III (''Escontra la normalización económica y escontra la crisis ideolóxica 1951-1959'') ya IV (''Crisis d'hexemonía'') de la parte III (''Cultura ya ideoloxía''), pp. 479-523.
* [[Ramón Tamames]], ''La República. La Era de Franco'', tomu VII de la ''Historia d'España Alfaguara'' ([[Miguel Artola]], ed.), Madrid, Alianza, 1981 (1ª ed. 1973), ISBN 84-206-2051-3; especialmente'l cap. 15 ''Educación, cultura y llibertá de creencies y d'espresión'', pp. 549-579.&lt;/ref&gt;

Dellos periódicos (''[[Diario Madrid]]'' —obligáu a cerrar en 1971—, ''[[Informaciones]]'') y revistes (''[[Trunfu (España)|Trunfu]]'', ''[[Cuadiernos pal Diálogu]]'', 1963-1976) aprovecharon hasta les sos llendes el relajamiento de la censura, n'ocasiones devasando la tolerancia de les autoridaes y amenando sonoros escándalos, lo que-yos convirtió en referentes políticos y culturales.

&lt;gallery&gt;
File:Estátua de Tierno Galván.jpg|Monumentu a [[Enrique Tierno Galván]]
File:Agustin Garcia Calvo.jpg|[[Agustín García Calvo]]
&lt;/gallery&gt;

La universidá, una redolada problemática dende los [[sucesos de 1956]] (protagonizaos por ''fíos d'unu y otru bandu''),&lt;ref&gt;J. A. González Casanova [https://www.elpais.com/articulo/cataluna/Estudiantes/Franco/elpepuespcat/20050105elpcat_8/Tes «Estudiantes contra Franco.» 5 de xineru de 2005.] ''El País''. &lt;/ref&gt; convertir n'unu de los baluartes de la [[oposición al franquismu]], como demostró en febreru de 1965 l'escándalu de la privación de les sos cátedres a [[Enrique Tierno Galván]], [[José Luis López Aranguren]] y [[Agustín García Calvo]], colos que se solidarizaron [[Antonio Tovar]] y [[José María Valverde]].&lt;ref&gt;Tamién ente los represaliaos taben los profesores [[Santiago Montero Díaz]] y [[Aguilar Navarro]] [http://www.filosofia.org/ave/001/a020.htm ''Santiago Montero Díaz 1911-1985''] en filosofia.org (fecha accesu 2011). Mangini [https://books.google.es/books?id=rD5ncnQIN-IC&amp;pg=PA142&amp;lpg=PA142&amp;dq=aranguren+calvu+tienru&amp;source=bl&amp;ots=SkZZg4vaK9&amp;sig=bFk2wBwuhiNLPJV9X8QcmLU9rfA&amp;hl=es&amp;ei=mLiLTOXuHpCRjAeU29SNBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CBkQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=aranguren%20calvu%20tienru&amp;f=false ''op. cit.''], p. 142. [[José Vidal-Beneyto]], [https://books.google.es/books?id=HzzugBtuLGQC&amp;pg=PA83&amp;dq=aranguren+calvu+tienru&amp;hl=es&amp;ei=sLmLTPrHBc3Kswa94-XsAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEgQ6AEwBTgK#v=onepage&amp;q=aranguren%20calvu%20tienru&amp;f=false ''Memoria democrática''], p. 83.&lt;/ref&gt; Los [[incidentes de 1968 n'España|incidentes de 1968]], simultáneos a la denominada [[revolución de 1968]] nel restu del mundu, fueron el so allongamientu.

&lt;gallery&gt;
File:Antonio Buero Vallejo.jpg|Monumentu a [[Antonio Buero Vallina]]
File:Gabriel Celaya bere lantokian.jpg|[[Gabriel Celaya]]

Ficheru:Gonzalo Torrente Ballester-ERREKA.jpg|Monumentu a [[Gonzalo Riega Ballester]]
File:Placa a Miguel Delibes en la Calle Santiago de Valladolid.jpg|Placa dedicada a [[Miguel Delibes]]
File:Placa Salvador Espriu a la Universitat de Barcelona.jpg|Placa dedicada a [[Salvador Espriu]]
File:Sculpture of the Celso Emilio Ferreiro head in Celanova, Ourense, Galicia.jpg|Monumentu a [[Celso Emilio Ferreiro]]
&lt;/gallery&gt;

Nel mundu lliterariu, les figures consagraes nel periodu anterior siguieron con una activa producción ([[Blas de Otero]], [[Antonio Buero Vallina]], [[Gonzalo Riega Ballester]], [[Camilo José Cela]] —que fundó la revista ''[[Papeles de Son Armadans]]'', 1956 a 1979—&lt;ref&gt;[http://www.papelesdesonarmadans.com/ Web oficial de la revista] na Fundación Camilo José Cela (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; o [[Miguel Delibes]] —quien, amás de novelista, foi direutor de ''[[El Norte de Castilla]]''—); pero la mayor novedá de los dos últimes décades del franquismu foi l'apertura d'un significativu espaciu cultural qu'ocuparon intelectuales cada vez más al marxe del réxime o direutamente contrarios. Ente esos nuevos autores de los años cincuenta atopaben dramaturgos, novelistes y poetes de la talla d'[[Alfonso Xastre]], [[Francisco Nieva]] (teatru), [[Ignacio Aldecoa]], [[Luis Martín-Santos]], [[Armando López Salinas]], [[Jesús Fernández Santos]], [[Rafael Sánchez Ferlosio]] —fíu del falanxista Sánchez Mazas—, [[Carmen Martín Gaite]], [[Ana María Matute]], [[Juan Benet]], [[Alfonso Grosso]] (narración, con gran importancia del cuentu o rellatu curtiu) [[José Hierro]], [[Jaime Gil de Biedma]], [[José Manuel Caballero Bonald]], [[Ángel González]], [[Gloria Fuertes]] (poesía), [[Juan García Hortelano]], [[Josep Maria Castellet]] (creación y crítica lliteraria). Munchos d'ellos tuvieron venceyaos en dalgún momentu al [[PCE]], a revistes como ''[[Revista Española]]'', ''[[Laye]]'' o ''[[Acentu Cultural]]'' ([[SEU]], 1958-1961),&lt;ref&gt;[https://books.google.es/books?id=DKUIAQAAMAAJ&amp;q=%22revista+espa%C3%B1fola%22+laye+%22acentu+cultural%22&amp;dq=%22revista+espa%C3%B1fola%22+laye+%22acentu+cultural%22&amp;hl=es&amp;ei=ynS1TfCyNcLn4wbLufHjCg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA Cuadiernos pa investigación de la lliteratura hispánica, Volume 13], p. 182.&lt;/ref&gt; y la mayor parte fueron clasificaos literariamente na llamada ''[[xeneración del 50]]'' o de ''los neños de la guerra'' (nacíos nos años venti). Coetaneos sos fueron [[Gabriel Ferrater]], [[Joan Fuster]], [[Vicent Andrés Estellés]], [[Joan Brossa]] (lliteratura en catalán) o ''[[Txillardegi]]'' (lliteratura n'eusquera, unu de los fundadores d'[[ETA]]). [[Salvador Espriu]], el más prestixosu poeta catalán de la dómina, pertenez a una xeneración anterior; como ye'l casu de [[Celso Emilio Ferreiro]] (lliteratura en gallegu).

Los más nuevos (nacíos nos años cuarenta) recibieron la denominación editorial de ''[[Nueve novísimos poetes españoles|novísimos]]'' ([[Félix de Azúa]], [[Pere Gimferrer]] —escritor billingüe en catalán y castellán—, [[Vicente Molina Foix]], [[Ana María Moix]], [[Leopoldo María Panero]] —fíu del poeta falanxista que la so familia foi oxetu del documental ''[[El desencantu]]'' de Jaime Chávarri, 1976—); ente qu'otros, de cronoloxía entemedia, son dacuando arrexuntaos colos de la ''xeneración del mediu sieglu'', pol so especial vinculación con éstos, inclusive a pesar de nun publicar hasta los años sesenta y setenta ([[Antonio Gamoneda]], [[Antonio Gala]], [[Fernando Sánchez Dragó]], [[Gabriel Aresti]] —escritor n'eusquera—, [[Juan Marsé]], [[Terenci Moix]], [[Eduardo Mendoza Garriga|Eduardo Mendoza]]) o debutar cola etiqueta de ''novísimos'' ([[Manuel Vázquez Montalbán]]).&lt;ref&gt;Propúnxose la denominación ''[[Escuela de Barcelona]]'' (que lleva un movimientu cinematográficu). [http://web.archive.org/web/http://www.correo-gto.com.mx/notes.asp?id=211684 ''Juan Marsé y la Xeneración de los 50''], en Corréu, 20 d'abril de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SENTIMENTAL&quot;/&gt; Dellos casos optaren pola salida a un ''[[segundu exiliu]]'' ([[Fernando Arrabalde]], [[Juan Goytisolo]], [[Agustín Gómez Arcos]]).&lt;ref&gt;Aznar Soler, Manuel: [http://www.lluisvives.com/servlet/SirveObras/litEx/01338319799793275533802/p0000001.htm ''Lliteratura y cultura del exiliu republicanu español de 1939 en Francia: l'estáu de la cuestión - Del Ruedu Ibéricu a la democracia n'España (1961-1975)''], en ''Lliteratura y cultura del exiliu español de 1939 en Francia'', p. 25.&lt;/ref&gt; L'impautu editorial del [[boom llatinoamericanu]] tuvo una gran influyencia (editor [[Carlos Barral]]). Surdieron [[teatru independiente n'España|grupos de teatru independientes]] ([[Teatru Estudio de Madrid]], [[TEI (Teatru Esperimental Independiente)|TEI]] y [[Teatru Estable Castellán]], impulsaos por [[Miguel Narros]] y [[William Layton]],&lt;ref&gt;
* Manuel Gómez [https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC&amp;pg=PA811&amp;lpg=PA811&amp;dq=narros+%22teatru+estudio%22&amp;source=bl&amp;ots=FzdWua3GRU&amp;sig=wB6NqAqpFJFvsr1xoGRe9_bsr0Y&amp;hl=es&amp;ei=-WS0TeXIMY2zhAfVkqDkDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CB8Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=narros%20%22teatru%20estudiu%22&amp;f=false ''Diccionariu del teatru''], p. 881.
* [http://www.laytonlaboratorio.com/wlayton2.htm Llaboratoriu William Layton] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; [[Los goliardos]], [[Tabán (teatru)|Tabán]], [[Els Joglars]] -[[Albert Boadella]]-, [[Comediants]]) qu'anovaron la tradición de teatru nuevu, heredera de ''[[La Barraca (teatru)|La Barraca]]'', y caltenida pela posguerra pol [[Teatru Español Universitariu]].

&lt;gallery&gt;
File:Sanchez Ferlosio.jpg|[[Rafael Sánchez Ferlosio]]
File:José Hierro-SSReyes.jpg|Monumentu a [[José Hierro]]
File:Vitoria - La Florida 01.JPG|Monumentu a [[Ignacio Aldecoa]]
File:Ana María Matute.jpg|[[Ana María Matute]]
File:Carmen Martín Gaite.jpg|Semeya de [[Carmen Martín Gaite]]

File:Josep Maria Castellet.JPG|[[Josep Maria Castellet]]
File:Joanfuster.jpg|[[Joan Fuster]]
File:FotoBrossa.jpg|[[Joan Brossa]]
File:Txillardegi.jpg|[[Txillardegi]]
File:Antonio Gamoneda editado 2.jpg|[[Antonio Gamoneda]]
File:Antonio Gala (1989).jpg|[[Antonio Gala]]
File:Fernando Arrabal.jpg|[[Fernando Arrabalde]]
File:Juan-goytisolo.jpg|[[Juan Goytisolo]]
File:Juan Marsé.jpg|[[Juan Marsé]]
File:Albert Boadella.jpg|[[Albert Boadella]]
&lt;/gallery&gt;

== Arquiteutura ==

En correspondencia coles conseñes y lemas oficiales omnipresentes (''[[Pol Imperiu escontra Dios]]''), impúnxose una estética ''imperial'' y ''tradicionalista''&lt;ref&gt;
* [[Francisco Calvo Serraller]] [https://books.google.es/books?id=mXROAAAAYAAJ&amp;q=%22est%C3%A9tica+imperial%22&amp;dq=%22est%C3%A9tica+imperial%22&amp;hl=es&amp;ei=sHGoTYuAEc218QOx_YSnBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CEEQ6AEwAw ''España: mediu sieglu d'arte de vanguardia 1939-1985''], Santillana, 1985
* [https://books.google.es/books?id=W3s7AQAAIAAJ&amp;q=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;dq=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;hl=es&amp;ei=EXKoTYq2AtG78gPKm4inBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=7&amp;ved=0CEkQ6AEwBg Lletres de Deusto, Volume 32, Númberos 96-97]
* [https://books.google.es/books?id=MqhiAAAAMAAJ&amp;q=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;dq=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;hl=es&amp;ei=V3KoTaDTNJCr8AOqquynBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CC8Q6AEwAjgK Voz y lletra, Volumes 12-13]
* [[Alexandre Cirici]] [https://books.google.es/books?id=58IrAAAAMAAJ&amp;q=%22arte+del fascismu%22&amp;dq=%22arte+del fascismu%22&amp;hl=es&amp;ei=iN2ZTfKcCIXA8QOFvaAX&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''La estética del franquismu''], G. Gili, 1977, ISBN 84-252-0655-3.&lt;/ref&gt; qu'n'[[arquiteutura d'España|arquiteutura]] reproducía formes [[herreriana|herrerianes]] y que foi denomináu [[neoherreriano]]:&lt;ref&gt;[http://www.google.es/search?q=neoherreriano&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp Uso bibliográficu]
* ''Nueves arquitectures apaeceríen na [[Ciudá Universitaria de Madrid|Universitaria]], rompiendo colos criterios d'unidá y coherencia de preguerra: el ruralismo de [[Rexones Afaraes]], el neoherreriano, el neovilanoviano, el neoclasicismu fascista muniqués... diéronse cita nel nuevu proyeutu de conxuntu concebíu como un itinerariu didácticu, amuesa patente de les nueves y ordenaes pautes de vida estudiantil''... ''nun eclecticismu neoherreriano y nun neoclasicismu vilanoviano como teorizara [[Eugenio d'Ors]], y preconiza [[Luis Moya Blanco|Luis Moya]]'' (Pilar Chías Navarro, [https://books.google.es/books?id=he3DewrS2DwC&amp;pg=PA22&amp;dq=neoherreriano&amp;hl=es&amp;ei=DaK7TbXBEcml8QOZkZC8BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDQQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=neoherreriano&amp;f=false ''La ciudá universitaria de Madrid''], Complutense, 1986, ISBN 84-7491-190-7, pp. 22 y 185). Lo ''vilanoviano'' referir a l'[[arquiteutura neoclásica]] española encarnada en [[Juan de Villanueva]] (edificiu del [[Muséu del Prado]]). Por ''neoclasicismu fascista muniqués'' referir a la ''[[Königsplatz]]'' de Múnich, escenariu utilizáu nes manifestaciones nazis.&lt;/ref&gt; [[Cuartel Xeneral del Exércitu del Aire|Ministeriu del Aire]] de Madrid —[[Luis Gutiérrez Soto]], 1943—, [[Universidá Llaboral de Xixón]] —[[Luis Moya Blanco]], 1946 a 1956—, y que se suel venceyar política o ideológicamente a cualesquier de les ''[[families del franquismu]]'' (incluyendo a monárquicos —''[[Tradicionalismu políticu (España)|tradicionalista]]s'' o ''[[carlista|carlistes]]'' y ''[[Juan de Borbón|juanistas]]''— y militares —''[[africanista|africanistes]]''—, pero sobremanera ''católicos'' y ''azules'', [[nacionalcatolicismu]] y [[falanxismu]] -precisamente Giménez Caballero identificara al [[Monasteriu d'El Escorial]] como ''compendiu de toles virtúes del arte español'' y ''símbolu de lo que tendría de ser l'arte fascista''—,&lt;ref name=GIM/&gt; ellí foi treslladáu'l cadabre de [[José Antonio Primo de Rivera]] al términu de la guerra civil —a costazos de falanxistes que colaron a cuerpu dende Alicante, una manifestación similar a les contemporánees d'[[estética nazi]]—, y foi'l nome escoyíu pa una de les revistes culturales más importantes de Falanxe, ''[[Escorial (revista)|Escorial]]'').

Amás del referente escurialense, utilizábense elementos del [[arquiteutura neoclásica|vocabulariu neoclásicu]] (tamién s'utilizó'l términu ''[[neovilanoviano]]'', por [[Juan de Villanueva]]), ''[[arquiteutura ruralista|ruralistas]]'' o ''[[Rexonalismu (arquiteutura)|rexonalistes]]'', polo que puede falase d'un estilu [[eclécticu]].&lt;ref&gt;Chías, ''op. cit.''
* [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=d%27Ors+vilanoviano&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= Usu bibliográficu] de «vilanoviano» en rellación con D'Ors. [[Antonio Palacios]] pronunció una conferencia col títulu ''Madrid ante una nueva arquiteutura imperial Vilanoviana'' (''Revista hispánica moderna: boletín del Institutu de les Españas'', vol 7, 1941.&lt;/ref&gt; Delles construcciones asemeyar a los modelos nazi y fascista (la [[Casa Sindical]], sede del [[Sindicatu Vertical]] —[[Franciscu de Asís Cabrero]], 1949; precisamente otra de les revistes culturales más importantes llamóse ''[[Vértiz (revista)|Vértiz]]''—, o'l [[Arcu de la Victoria]] —arquiteutos [[Modestu López Otero]], [[Pascual Bravo Sanfeliú]] y escultores [[Moisés de Huerta]], [[Ramón Arregui]]&lt;ref&gt;[[Ramón Arregui Sagarzazu]], pocu citáu na bibliografía, a nun ser por esta obra ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22Ram%C3%B3n+Arregui%22+escultor&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= veanse referencies bibliográfiques]).&lt;/ref&gt; y [[José Ortells]], 1950 a 1956—, dambos en Madrid). La obra más ambiciosa foi'l [[Valle de los Cayíos]] (arquiteutos [[Pedro Muguruza]] y [[Diego Méndez (arquiteutu)|Diego Méndez]] y escultor [[Juan de Ávalos]], 1940-1958, Sierra de Guadarrama —onde terminó agospiándose la tumba de José Antonio y la del propiu Franco—). Tamién tuvieron carauterístiques tradicionalistes les obres arquiteutóniques sevillanes d'[[Aurelio Gómez Millán]] ([[Monumentu al Sagráu Corazón (San Juan de Aznalfarache)|Monumentu al Sagráu Corazón]] de [[San Juan de Aznalfarache]], 1948 —onde foi soterráu'l [[Cardenal Segura]]—; y [[Basílica de La Macarena]], 1949 —onde foi soterráu'l [[Gonzalo Queipo de Llano xeneral Queipo de Llano]]—), que tamién fueron calificaes de ''rexonalistes''.&lt;ref&gt;
* [https://books.google.es/books?id=9TcOf_3qnJYC&amp;pg=PA300&amp;dq=sagráu+coraz%C3%B3n+aznalfarache+aurelio+segura&amp;hl=es&amp;ei=6IGtTcTICtKo8QOiloDzAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=sagráu%20coraz%C3%B3n%20aznalfarache%20aurelio%20segura&amp;f=false ''Eria. Revista cuatrimestral de Xeografía''], Universidá d'Uviéu, nᵘ33-34, 2007, p. 300.
* [http://www.diariodesevilla.es/article/sevilla/351253/saga/gomez/millan/arquiteutos/rexonalistes.html Saga Gómez Millán, arquiteutos rexonalistes], en Diariu de Sevilla (fecha accesu 2011).
* [https://web.archive.org/web/20120214225520/http://www.artehistoria.jcyl.es/ciudad/personaje/10282.htm Ficha en Artehistoria] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;

&lt;gallery&gt;
File:Madrid Ejercito del Aire Front view.jpg|[[Ministeriu del Aire (España)|Ministeriu del Aire]], Moncloa, Madrid.
File:Laboral Universidad, Gijon Spain.jpg|[[Universidá Llaboral de Xixón]].
File:Valle de los Caídos (San Lorenzo de El Escorial) 02.jpg|[[Valle de los Cayíos]], Sierra de Guadarrama, Madrid.
Ficheru:Madrid Moncloa-Arco de la Victoria.jpg|[[Arcu de la Victoria]] (al fondu, el [[Xunta Municipal del Distritu de Moncloa - Aravaca|Templete de los Cayíos]] —[[Manuel Herrero de Palacios]]—), Moncloa, Madrid.
&lt;/gallery&gt;

El [[racionalismu arquiteutónicu]] y el [[arquiteutura moderna|movimientu modernu]], que yá se recibieron n'España mientres los años trenta, nun pudieron desenvolvese polos sos iniciadores, los arquiteutos de la [[GATEPAC]] (como'l represaliáu [[Josep Lluís Sert]], que perdió la so llicencia d'arquiteutu y tuvo qu'emigrar) o [[Secundino Zuazo]] (que tuvo una trayeutoria similar);&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/cultura/arquiteutos/exiliu/tornen/traves/proyeutos/edificios/elpepuespmad/20070623elpepicul_12/Tes ''Los arquiteutos del exiliu''] (reseña de la esposición ''Arquitectures movíes. Arquitectures del exiliu español'', Madrid, Nuevos Ministerios, 2007).&lt;/ref&gt; pero tuvieron continuidá na obra d'inxenieros como [[Eduardo Torroja]], na d'arquiteutos acutaos a obres más discretes en provincies ([[Real Club Náuticu de Vigo]], 1944, de [[Francisco Castro Represas]]; intervenciones en Gran Canaria de [[Miguel Martín-Fernández de la Torre]] —[[Pueblu Canariu]], [[Parador de la Cruz de Tejeda]]—&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110714133907/http://www.museonestor.com/es/muséu/pueblocanario.php ''El pueblu canariu''] na web del Muséu Néstor (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;), o na d'arquiteutos más nuevos, como [[Francisco Javier Sáenz de Oiza]], [[Alejandro de la Sota]], [[Miguel Fisac]], [[José Antonio Coderch]], [[Oriol Bohigas Guardiola|Oriol Bohigas]] o [[Rafael Leoz]]. La integración de los principios racionalistes na estructura granible de la industria de la [[construcción]] fíxose evidente, especialmente a partir de los años cincuenta y nel [[desarrollismo]] del franquismu final.

&lt;gallery&gt;
File:Ponte do Pedrido, ría de Betanzos, Bergondo-Paderne.jpg|[[Ponte del Pedrido]], [[Eduardo Torroja]] (1939-1943, La Coruña).
Ficheru:Torres Blancas (Madrid) 04.jpg|[[Torres Blanques]], [[Sáenz de Oiza]] (1964-1969, Madrid)
File:Iglesia punta umbria.jpg|Ilesia de [[Punta Avesida]], [[Miguel Fisac]] (1965).&lt;ref&gt;[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2622877 ''Trés nueves Ilesies de Fisac: Ilesia Parroquial en Canfrac (Uesca), complexu parroquial de Santa Ana en Moratalaz, Madrid, Ilesia parroquial en Punta Avesida (Huelva)''], en ''Llar y arquiteutura: revista bimestral de la obra sindical del llar'', {{ISSN|0018-3237}}, Nᵘ 57, 1965 , páx. 54.&lt;/ref&gt;
File:Edificio Meridiana O. Bohigas1.jpg|[[Casa Meridiana]], [[Oriol Bohigas Guardiola|Oriol Bohigas]] (1965, [[Avenida Meridiana]], Barcelona).&lt;ref&gt;[http://www.rfi.fr/actues/articles/083/article_2577.asp Oriol Bohigas, una bella arte llamada arquiteutura], Rfi, 02/11/2006.&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Escultura ==

La poderosa [[escultura española]] vanguardista del periodu d'enteguerres había quedáu descabezada ([[Pablo Gargallo]] —muertu en 1934—, [[Alberto Sánchez Pérez]], [[Julio González]] —exiliaos—); produciendo un hiatu qu'ocupó la continuidá de les formes clásiques o academicistes, afeches a la ideoloxía oficial ([[Juan de Ávalos]], [[Victorio Machu]], [[José Capuz]], [[Carlos Ferreira de la Torre]], [[Florentino Traperu]]). Bien significativamente, a la muerte de [[Mariano Benlliure]] (1947), [[ABC (diariu)|ABC]] tituló «Benlliure muerre, pero nun se rinde».&lt;ref&gt;Ureña Porteru, Gabriel: [https://books.google.es/books?id=kkYxAAAAMAAJ&amp;q=%22benlliure+muerre%22&amp;dq=%22benlliure+muerre%22&amp;hl=es&amp;ei=vRWnTZiDD4L-4wbQprHLCg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCkQ6AEwAA ''La escultura franquista: espeyu del poder''], en Bonet, op. cit., pp. 77 y ss.&lt;/ref&gt; Sicasí, tantu Benlliure como Victorio Machu hubieron de pasar ''la inevitable depuración'' por trabayar pal bandu republicanu (bustos del [[xeneral Miaja]] y de [[la Pasionaria]] respeutivamente).&lt;ref&gt;[http://www.generalisimofranco.com/mitu_arte.htm Artes Gráfiques] en generalisimofranco.com&lt;/ref&gt; Tamién siguía granible mientres los años de la posguerra [[Josep Clarà]].

&lt;gallery&gt;
File:Convent Sant Doménec Franco.jpg|Estatua ecuestre de Franco, [[José Capuz]], 1964 (Valencia).&lt;ref&gt;[http://www.intereconomia.com/noticias-/-gaceta/defensa-retira-grua-estatua-francu-del patiu-capitania-valencia Defensa retira la estatua de Franco del patiu de la Capitanía de Valencia], Intereconomía, 06-04-2010.&lt;/ref&gt;
File:Monumento a José Calvo Sotelo (Madrid) 02.jpg|[[Monumentu a Calvo Sotelo]], [[Carlos Ferreira de la Torre|Carlos Ferreira]], 1960 (Madrid, plaza de Castiella).
File:Monumento Jacinto Benavente.jpg|Monumentu a Jacinto Benavente, [[Victorio Machu]], 1962 (Madrid, Parque del Retiru).
File:Cantabria Santoña Carrero Blanco 02 lou.JPG|Monumentu a Carrero Blanco, [[Juan de Ávalos]], 1976 (Santoña).
&lt;/gallery&gt;

La siguiente xeneración llanzar a la innovación de la [[escultura astracta española]] ([[Pablo Serrano]], [[Eusebio Sempere]], [[Pablo Palazuelo]], [[Martín Chirino]], [[Andreu Alfaro]]), d'ente la que destacó'l nucleu vascu ([[Eduardo Chillida]], [[Jorge Oteiza]], [[Agustín Ibarrola]]). Nos años setenta, yá en plena [[Transición Española|Transición]], la formación del [[Muséu Arte Públicu|Muséu d'Escultura al campu del Paséu de la Castellana]] en Madrid, significó inda un escándalu cultural, centráu nes dificultaes pa exhibir ''[[La serena varada (escultura)|La Serena Varada]]'' de Chillida.&lt;ref&gt;Y. Valdearcos, [http://clio.rediris.es/n34/arte/24%20La%20Escultura%20Contemporanea.pdf ''La escultura contemporánea''], Clío 34, 2008, {{ISSN|1139-6237}}.&lt;/ref&gt;

&lt;gallery&gt;
File:Oteiza Homenatge a Malevitx (Terrassa).JPG|''Homenaxe a Malevitch'', [[Jorge Oteiza]], 1999 (Terrassa), sobre un orixinal de 1957.&lt;ref&gt;Soledad Álvarez, [https://books.google.es/books?id=gYnLAE9RyVQC&amp;pg=PA1975-IA102&amp;lpg=PA1975-IA102&amp;dq=Homenaxe+a+Malevich,+Jorge+Oteiza,&amp;source=bl&amp;ots=AxATQTinlJ&amp;sig=b36L23TfVGyT15Kz6A9tQni7AkM&amp;hl=es&amp;ei=Q2aoTbH3EsKShAerjpHZCQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CCsQ6AEwAg#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Jorge Oteiza: pasión y razón''].&lt;/ref&gt;
File:La Sirena Varada (E. Chillida) 01.jpg|''Serena Varada'', [[Eduardo Chillida]] (Castellana, Madrid).
File:Móvil (Eusebio Sempere) MEAL Madrid 01.jpg|Móvil, [[Eusebio Sempere]] (Castellana, Madrid).
File:Proyecto para un monumento IV B, Pablo Palazuelo.jpg|''Proyeutu pa un monumentu IV B'', [[Pablo Palazuelo]] (Castellana, Madrid).
&lt;/gallery&gt;

== Pintura y artes gráfiques ==

La participación d'artistes venceyaos al bandu nacional escoyíos por [[Eugenio d'Ors]] representando a España na XXI [[Esposición Internacional d'Arte de Venecia]] (xunu de 1938) tuvo un impautu bastante discretu (seis pintor y cuatro escultor —incluyendo al portugués [[Lino Antonio]] y al uruguayu [[Pablo Mañé]]— d'ente los que namái destacaba [[Ignacio Zuloaga|Zuloaga]], qu'unvió 28 obres y foi gallardoniáu col ''Gran Premiu Benito Mussolini''); en comparanza cola almiración amenada polos artistes venceyaos al bandu republicanu na [[Esposición Internacional de París de 1937]], en que'l so pabellón (diseñáu por [[Josep Lluís Sert]] y [[Luis Lacasa]]) esibiéronse'l [[Guernica de Picasso]], el ''Pagès'' de [[Joan Miró|Miró]], la ''Montserrat'' de [[Julio González]], fotomontajes de [[Josep Renau Berenguer|Renau]], etc.&lt;ref&gt;
* [http://www.lluisvives.com/servlet/SirveObras/litEx/12937510889184852976846/p0000001.htm ''Pabellón español na Esposición Internacional de París (1937)''], en lluisvives.com (fecha accesu 2011).
* [http://www.museoreinasofia.es/coleccion/autores-obres.html?id=378 Maqueta], na Reina Sofía (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; Ensin impresionase por ello, [[José María Pemán]] nun se quitó de faer la so propia comparanza: ''los meyores, con nós''.&lt;ref&gt;''Orientación Española'', abril de 1938. Citáu en Alted, ''op. cit.'', p. 223.&lt;/ref&gt; Curiosamente, el pabellón del [[Santa See|Vaticanu]] exhibía una espectacular ''Apoteosis de Santa Teresa'' de [[José María Sert]], colo que los dos Sert, tíu y sobrín, representaron la división española.&lt;ref&gt;''El bandu nacionalista tuvo la so representación moral nel Pabellón del Vaticanu, decoráu pol catalán, muralista de moda, José María Sert —tíu, precisamente, del arquiteutu Josep Lluis— con una grandiosa «Apoteosis de Santa Teresa». Pero, sicasí, nun ye hasta l'añu siguiente cuando hubo ocasión de realizar una gran amuesa del bandu franquista nel estranxeru. Foi con ocasión de la XXI Bienal de Venecia de 1938. Eugenio D'Ors movilizóse por que la presencia nacionalista, sofitada poles autoridaes fascistes italianes, tuviera una enorme trescendencia. El gran progagonista foi Ignacio Zuloaga, que consiguió'l Gran Premiu entós denomináu «Benito Mussolini». El vascu cuntaba col sofitu incondicional de los sos amigos, el embaxadores d'Estaos Xuníos n'Italia, entós —signu del momentu grandes almiradores del Duce. La presencia española reforzar cola collaboración portuguesa y de dellos sectores hispanoamericanos. L'escultor uruguayu [[Pablo Mané]] [sic] participó viviegamente na organización y espunxo les sos obres colos nacionalistes. Otros participantes de la Bienal Veneciana fueron el escultores [[Quintín de Torre]] y [[Enrique Pérez Comendador]] —entós ex-pensionado de l'[[Academia Española en Roma]], institución que personalmente «tomó» pa la causa nacional—, el pintores catalanes [[Pere Pruna|Pruna]] y [[José de Togores|Togores]], [[José Aguiar]] —unu de los primeres retratistes de Franco— y [[Gustavo de Maeztu]], hermanu del fusiláu escritor. Según la documentación de la dómina, esti conxuntu tuvo un ésitu clamoroso y sirvió de contrapuntu al ésitu republicanu en París.'' (Álvaro Martínez Novillo, [http://www.cuentayrazon.org/modules.php?op=modload&amp;name=Publications&amp;file=index&amp;p_op=showcontent&amp;secid=&amp;pnid=1052299792 «Las artes plásticas durante la guerra española.»] ''Cuenta y Razón'' nᵘ21, 1985.&lt;/ref&gt;

Del mortecín ambiente artístico posterior a la guerra civil ye amuesa qu'unu de los certámenes más destacaos fuera la IV [[Esposición Internacional d'Arte Sacro]] (Vitoria mayu-agostu de 1939).&lt;ref&gt;Pa tol párrafu, Alted, ''op. cit.'', pp. 222-223.&lt;/ref&gt;

Los últimos años de trés grandes figures de la [[pintura española]] del primer terciu del sieglu: [[Ignacio Zuloaga]], [[José María Sert]] y [[José Gutiérrez Solana]] (muertos los trés en 1945) pasaron oscuramente na España de la posguerra.

Les estructures oficiales de la pintura española nel franquismu tuvieron presidíes pol academicismu ([[Fernando Álvarez de Sotomayor]], direutor del [[Muséu del Prado]] y de l'[[Academia de Belles Artes de San Fernando]], tamién ye un bon exemplu [[Ricardo Macarrón]], el retratista de mayor ésitu social), pero nun escarecieron de reconocimiento pintor de trayeutoria vanguardista anterior a la guerra, como [[Benjamín Palencia]], [[Panchu Cossío]] o [[Daniel Vázquez Díaz]]; ente que la llegada de [[Salvador Dalí]] en plenu aislamientu internacional (1949) foi celebrada como un llogru poles autoridaes y como una deserción pol exiliu. [[Joan Miró]] optó por desenvolver el so trabayu de forma discreta y ensin tolerar con nengún tipu d'actividá que pudiera interpretase como colaborativa col réxime; lo que sicasí sí -y dexaba estender la so fértil influyencia nos mozos artistes plásticos (de forma equivalente al [[exiliu interior]] del poeta [[Vicente Aleixandre]]).&lt;ref name=&quot;SALAB&quot;/&gt; [[Maruxa Mallo]] tornó a España discretamente en 1965. La ''estratexa d'apertures culturales'' del propiu réxime incentivó'l surdimientu d'iniciatives estéticamente vanguardistas.&lt;ref&gt;
* Gabriel Ureña, [https://books.google.es/books?id=C4-BshUTjmIC&amp;pg=PA168&amp;dq=%22estratexa+d'apertures culturales%22&amp;hl=es&amp;ei=Ck-tTdLfEMKo8QOBtcjyAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22estratexa%20de%20apertures%20culturales%22&amp;f=false ''Les vanguardies artístiques na posguerra española, 1940-1959''], AKAL, 1982, ISBN 84-7090-120-6, p. 168.
* Jordi Gracia García, [https://books.google.es/books?id=--PP2O208sYC&amp;pg=PA29&amp;dq=%22estratexa+d'apertures culturales%22&amp;hl=es&amp;ei=Ck-tTdLfEMKo8QOBtcjyAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22estratexa%20de%20apertures%20culturales%22&amp;f=false ''Estáu y cultura: l'espertar d'una conciencia crítica sol franquismu''], Presses Universitaires du Mirail, 1996, ISBN 2-85816-287-5 p. 29.&lt;/ref&gt;

Una nueva xeneración de pintores desenvolvió, de forma práuticamente simultánea a otros [[informalismos]] ([[espresionismu astractu]] estauxunidense, [[pintura matérica]] y [[tachismo]] franceses), el [[arte astracto español]] o [[informalismo español]],&lt;ref&gt;Usu bibliográficu de «informalismo español» [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;q=%22informalismo%20espa%C3%B1ol%22&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;tab=wp en castellán] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22spanish+informalism%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=n'inglés]. Veanse tamién los artículos [[arte astracto]] y [[informalismo]].&lt;/ref&gt; bien estendíu xeográficamente (con un nucleu catalán en redol al grupu ''[[Dau al Set]]'' —[[Antoni Tàpies]], [[Modest Cuixart]], [[Josep Tharrats]] y el críticu [[Juan Eduardo Cirlot]]—, otru madrilanu en redol al [[grupu El Paso]] —[[Manolo Millares]], [[Antonio Saura]], [[Rafael Canogar]], [[Luis Feito]], [[Juana Francés]], [[Manuel Viola]] y el escultores Pablo Serrano y Martín Chirino—, otru aragonés en redol al [[grupu Pórticu]] —[[Fermín Aguayo]], [[Santiago Llagunes]]—, otru en Canaries, d'onde proveníen Millares y Chirino —[[César Manrique]]—, etc.) que [[Fernando Zóbel]], [[Gerardo Rueda]] y [[Gustavo Torner]] consiguieron visibilizar nel [[Muséu d'Arte Astracto Español de Cuenca]]. Tamién hubo astraición analítica ([[Equipo 57]] —fundáu en París por un grupu d'escultores, pintores y arquiteutos españoles: Oteiza, Ibarrola, [[Ángel Duarte]]—)&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110216135827/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/5513.htm Equipo 57] en Artehistoria (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; La pintura figurativa nun foi menos rupturista ([[Grupu Cantarada]] de Córdoba, [[hiperrealismu]] —[[Antonio López García|Antonio López]], [[Eduardo Naranxal]]—,&lt;ref&gt;La etiqueta [[hiperrealismu español]] nun tuvo tanto ésitu ([http://www.google.es/search?q=%22hiperrealismu%20espa%C3%B1ol%22&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp Uso bibliográficu n'español] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22spanish+hyper+realism%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= n'inglés]).&lt;/ref&gt; [[Estampa Popular]] —[[José García Ortega|José Ortega]], [[Ortega Muñoz]], [[Rafael Zabaleta]], [[Ricardo Zamorano]], [[José Duarte]], [[Alejandro Mesa]], [[Antonio Saura]], [[Agustín Ibarrola]], [[Josep Guinovart]], [[Albert Ràfols-Casamada]]—&lt;ref&gt;
* Noemí de Haro, [http://eprints.ucm.es/9767/ ''Estampa popular: un arte crítico y social na España de los años sesenta''], tesis doctoral, Universidá Complutense, 2009.
* [https://web.archive.org/web/20120206093509/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/5514.htm Estampa Popular] en Artehistoria (fecha accesu 2011).
* [http://www.masdearte.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=7851&amp;Itemid=8 Estampa Popular] en masdearte.com (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;) llegando a lo explícitamente combativu ([[Juan Genovés]]), inclusive dende presupuestos ''[[pop art|pop]]'' ([[Equipu Crónica]]).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110216135648/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/5504.htm La posguerra española] en Artehistoria (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; Primeramente solo dellos galeristes, como [[Juana Mordó]], confiaron nestos artistes.&lt;ref&gt;Dende 1945 hasta 1960, cítense como amestaos a grupos artísticos d'aldericada denominación, como la ''[[Segunda Escuela de Vallecas]]'' y la so continuación na [[Escuela de Madrid (arte contemporáneo)|Escuela de Madrid]]: la Galería-Llibrería [[Buchholz]], [[Fernando Fe]], [[Sala Negra]], [[Biosca]], [[Juana Mordó]] y [[Neblí]]. Referencies en:SÁNCHEZ CAMARGO, Manuel. ''Pintura Española contemporánea'', Itto de Cultura Hispánica, Madrid, 1954. / CRESPO, A. «Sobre la significación de la llamada Escuela de Madrid», ''Artes'', núm.extraoridinario, Madrid, 1964, pp. 14-15. / y MARTÍNEZ CEREZO, Antonio. ''La Escuela de Madrid'', Ibéricu Europea de Eds., Madrid, 1977 , 1ª ed. ISBN 978-84-256-0339-6 (y Pamplona, Caxa d'Aforros de Navarra, 1999). / Ver tamién: VV.{{esd}}AA. &quot;Esposición antolóxica de la Escuela de Madrid&quot;. Fundación Humanismo y Democracia, Caxa de Madrid, 1990.&lt;/ref&gt; A midida que fueron llogrando reconocencia internacional ([[Bienal de Venecia]], [[Bienal de São Paulo]]), inclusive les instituciones más próximes al réxime, como les grandes empreses y la [[Fundación Juan March]], convencer de lo conveniente y poco ventureru que pasara a ser amosar el so sofitu a los nuevos movimientos plásticos.&lt;ref&gt;Pal teóricu del arte [[Xavier Rubert de Ventós]], l'arte más rupturista convirtiérase nun arte ''implicáu na producción''. Ente les sos obres sobre la tema: ''L'arte embaecíu'', 1963, ''Teoria de la sensibilitat'', 1968, ''Utopíes de la sensualidá y métodos del sentíu'', 1973, ''La estética y les sos herexíes'', 1974 ([http://www.lletra.com/es/autor/xavier-rubert-de-ventos ''Rubert de Ventós, pensador polifacéticu''] en lletra.com) (fecha accesu 2011). Idees similares atopar na obra del teóricu del arte italiano [[Giulio Carlo Argan]].&lt;/ref&gt;

A pesar de la convocatoria de dellos certámenes qu'acoyíen amueses de los artistes más innovadores ([[Bienal Hispanoamericana d'Arte]] —Madrid, 1951—, [[Selmana d'Arte Astracto]] —Santander, 1953—, precedíes dambes pola [[Selmana Internacional d'Arte Contemporáneo]] convocada na redolada de la [[Escuela de Altamira]] —Santillana del Mar, 1950—); la identificación del arte contemporáneo español con un ''[[arte moderno|arte estéticamente modernu]]'' dafechu asimiláu nun recibió una clara sanción institucional hasta'l final del periodu franquista. El [[Muséu d'Arte Moderno (España)|Muséu d'Arte Moderno]] (qu'ocupaba los baxos de la [[Biblioteca Nacional d'España|Biblioteca Nacional]]) estremó los sos fondos, pasando los del sieglu XIX a ser espuestos nel [[Casón del Bon Retiru]] y los del XX a denominase [[Muséu Español d'Arte Contemporáneo]] (direutores [[José Luis Fernández del Amo]] y [[Fernando Chueca Goitia]]), que terminaron per ocupar en 1975 [[Muséu del Traxe|un gran edificiu racionalista]] de la Ciudá Universitaria (darréu volviéronse a treslladar éstos al [[Centru Reina Sofía]], onde tamién terminaría afitándose'l destín definitivu del [[Guernica de Picasso]], llegáu a España en 1981).&lt;ref&gt;María Dolores Jiménez Blanco, ''Muséu d'Arte Contemporáneo'', en ''Enciclopedia Madrid S.XX'', citáu en [https://web.archive.org/web/20140519001231/http://madripedia.es/wiki/Museo_de_Arte_Contempor%C3%A1neo_%28MEAC%29 Madripedia] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; Yá en 1963 inaugurárase'l [[Muséu Picasso de Barcelona]]; ente qu'hasta 1974 nun s'abrir el [[Muséu Dalí]] y hasta 1975 nun s'abrir la [[Fundación Joan Miró]].

&lt;gallery&gt;
File:Museo de Arte Abstracto Cuenca.jpg|Sala del [[Muséu d'Arte Astracto Español]], inauguráu en 1966 (Cuenca).
File:Dalí Museum in Figueres.jpg|[[Muséu Dalí]], inauguráu en 1974 (Figueres).
File:Fundación Juan March (Madrid) 01.jpg|Sede de la [[Fundación Juan March]], inaugurada en 1975 (Madrid).
File:Martiresatocha 4.jpg|Monumentu a los [[Matanza de Atocha de 1977|Abogaos de Atocha]] (2003), basáu na obra pictórica ''L'Abrazu'', de [[Juan Genovés]] (1976), que fuera utilizada como cartelu de la [[Xunta Democrática]] en favor de l'amnistía, por cuenta de lo cual l'autor foi deteníu.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.juangenoves.com/es/biografia/cronologia.html Cronoloxía de Juan Genovés]|2=http://www.juangenoves.com/es/biografia/cronologia.html|bot=InternetArchiveBot }} en juangenoves.com (fecha accesu 2011). [http://www.artespain.com/29-07-2008/pintura/l'abrazu-de-juan-genoves Imáxenes de dambes obres] en artespain.com (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

El [[cartelismo español]] foi extraordinariamente importante [[Guerra Civil Española#Artes gráfiques, cartelismo y revistes ilustraes|en dambos bandos de la guerra civil]]. Nel ''nacional'' destacaron [[Teodoro Delgado|Teodoro]] y [[Álvaro Delgado Ramos|Álvaro Delgado]], [[José Caballero]], [[Juan Antonio Acha]], [[Jesús Olasagasti]] y [[Carlos Sáenz de Tejada]], que na posguerra siguieron publicando en ''[[Vértiz (revista)|Vértiz]]'' y otros medios y tamién desenvolvieron carreres d'ésitu como pintores (dellos d'ellos, xuntu con otros artistes —[[Juan Antonio Morales (pintor)|Juan Antonio Morales]], [[José Romero Escassi]], [[Pedro Pruna]], [[Pedro Bonu]], [[Emilio Aladrén]]—, trabayaron dirixíos por [[Juan Cabanas]] nel ''Departamentu de Plástiques, Seición d'Información y Propaganda'' de la [[Vicesecretaría d'Educación Popular]] de [[Falanxe Española Tradicionalista y de les Xuntes d'Ofensiva Nacional Sindicalista|Falanxe]]).&lt;ref&gt;Xuntu con Juan Cabanas, cítense como participantes de los intereses d'esti grupu («dar una utilidá social al arte») a [[José Aguiar]] y [[Carlos Ribera]]. Laura Arias [http://dialnet.unirioja.es/servlet/ficheru_articulo?codigo=2510227&amp;orde=0 ''Italia como referente de modernidá. L'ecu de la revista Valori Plastici y del grupu Novecento nel arte español de posguerra''], p. 247.&lt;/ref&gt; Amás de la [[ilustración]], el [[muralismu]] foi un campu d'espresión privilexáu pa la pintura más explícitamente ''imperial'' (Sáez de Tejada, [[Reque Meruvia]]).

=== Productos de gran consumu ===

Na [[posguerra española]] subsistió una presencia de profesionales de les artes gráfiques, procedentes de dambos bandos, que dexaron la puxante producción editorial del [[cómic n'España]]. La so temática yera inequívocamente allegada al réxime (''[[Fleches y Pelayos]]'', ''[[Roberto Alcázar y Pedrín]]'', ''[[El Guerrero del Antifaz]]'', etc.); retrospectivamente interpretóse como un [[escapismo]] social (al pie de la [[novela rosa]] —[[Rafael Pérez y Pérez]], [[Corín Tellado]]— y les [[noveles del oeste]] —[[Marcial Lafuente Estefanía]]—, los seriales radiofónicos —''[[Lo que nun muerre]]'', ''[[Ama Rosa]]'', ''[[A cencielles María (radionovela)|A cencielles María]]'', [[Luisa Alberca]], [[Guillermo Sautier Casaseca]], [[Celia Alcántara]]—&lt;ref&gt;Alberto Sánchez Álvarez-Insúa [http://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/download/44/44 ''Luisa Alberca y la xeneración de señes d'identidá nel primer franquismu''], Arbor, xunetu-agostu (2006) 469-487.&lt;/ref&gt; el [[Consultoriu d'Elena Francis]], la [[copla andaluza|cantar español]], el [[cine español]] y otros espectáculos —[[pan y fútbol]]—) y una de les bases de la [[educación sentimental]] de tolos mozos, fora'l que quier la so posterior trayeutoria, incluyíos los que s'alliniaron cola [[oposición al franquismu]].&lt;ref name=&quot;SENTIMENTAL&quot;&gt;
* [[Carmen Martín Gaite]], ''Usos amorosos de la posguerra española'' (1987).
* [[Manuel Vázquez Montalbán]], ''Una educación sentimental'' (llibru de poemes fechaos ente 1962 y 1967, editaos en 1967 y ampliaos en 1970 —[http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescritores/vazquez_montalban/obra_trés2.htm comentariu] {{Wayback|url=http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescritores/vazquez_montalban/obra_trés2.htm |date=20140518190147 }}—), ''Memoria sentimental d'España'' (escoyeta d'artículos apaecíos na [[revista Trunfo]], 1969).
* [[Terenci Moix]], ''El pesu de la paya'' (1990), etc.
* ''[[Juan Marsé]], amigu de [[Carlos Barral]], de [[Gil de Biedma]] y de [[Manuel Vázquez Montalbán]] ente otru autores de la [[xeneración del 50]], foi consideráu siempres un francotirador de la lliteratura, poco comenenciudu en formar parte de movimientos y grupos. El so principal oxetivu foi'l de cuntar la memoria de la sobrevivencia, afigurando nos sos personaxes y nes sos trames les esperances, les derrotes, frustraciones y suaños que configuren íntimamente al ser humanu. Esta capacidá de tresmitir sensación de vida por aciu el choque ente la realidá y los deseos, l'usu de la ironía y la creación d'un territoriu lliterariu basáu nos barrios d'[[El Carmelo]] y [[El Guinardó]] nos que trescurrió la so infancia, convertir nun escritor clásicu del nuesu tiempu'' ([https://web.archive.org/web/20110721011342/http://www.revistamercurio.es/downloads/mercuriu_n110.pdf ''Aquel rapazu, esta solombra''], númberu monográficu en ''Mercuriu'', abril 2009, p. 5).

Javier Tusell, ''op. cit.'', recueye una estensa bibliografía. Como ''memories'': [[Carlos Barral]], ''Años de penitencia''', 1975, y ''Los años ensin escusa'', 1978; [[José María Castellet]], ''Los escenarios de la memoria'', 1988, [[Jaime Gil de Biedma]], ''Diariu del artista seriamente enfermu'', 1974, [[Juan Goytisolo]], ''Nos reinos de taifas'', 1986, [[Manuel Millares]], ''Memories d'infancia y mocedá'', 1998, [[Antonio Martínez Sarrión]], ''Infancia y corrupciones'', 1993, y ''Una mocedá'', 1997, [[Antoni Tàpies]], ''Memoria personal. Fragmentos pa una autobiografía'', 1979.
&lt;/ref&gt; La revista satírica ''[[El Falpayar]]'' (1941-1978), que surdió de la esperiencia de ''[[L'Ametralladora]]'' (revista humorística del bandu nacional mientres la guerra civil) en redol a personalidaes a les que nun podía acusase d'opositores al réxime ([[Miguel Mihura]], [[Álvaro de la Ilesia]]),&lt;ref&gt;Natalia Meléndez Malavé, [http://www.tebeosfera.com/1/Documentu/Articulo/Academico/05/HumoryGuerra.htm ''Humor gráfico y cómic ante la guerra: ente la propaganda y la contestación''], Congreso Comunicación y guerra na Hestoria, Vigo, abril de 2003.&lt;/ref&gt; foi un mediu pa publicar dibuxos y testos que sorteaben la censura, y foi un pebidal d'humoristes gráficos de prensa ([[Mingote]], [[Forges]], [[Máximo San Juan|Máximu]]) y d'esperiencies posteriores entá más conflictives (''[[Hermanu Llobu]]'' —[[Chumy Chúmez]], [[Perich]], [[Manuel Summers|Summers]], [[Ops]]— 1972-1976).

== Música culta y popular ==

Amás del veteranu [[Joaquín Turina Pérez|Joaquín Turina]] (muertu en 1949), [[Joaquín Rodrigo]] foi la figura más importante de la música culta española del franquismu (''[[Conciertu d'Aranjuez]]'', 1940);&lt;ref name &quot;RODRIGO&quot;/&gt; que tamién dispunxo de direutores de la talla d'[[Ataúlfo Argenta]],&lt;ref&gt; Gracia García, Jordi: [https://books.google.es/books?id=--PP2O208sYC&amp;pg=PA36&amp;dq=%22Arreya%C3%BAlfo+Argenta%22+%22Joaqu%C3%ADn+Turina%22+%22Joaqu%C3%ADn+Rodrigo%22+franquismu&amp;hl=es&amp;ei=RBy8TYDwOY_Lswamv7CVBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=rodrigo%20argenta%20turina&amp;f=false ''Estáu y cultura: l'espertar d'una conciencia crítica sol franquismu''], Presses Univ. du Mirail, 1996, ISBN 2-85816-287-5, p. 36.&lt;/ref&gt; ya intérpretes escepcionales como [[Nicanor Zabaleta]] (arpa), [[Narciso Yepes]] y [[Andrés Segovia]] ([[guitarra española]]). El compositores rupturistas de la [[xeneración del 51]] ([[Cristóbal Halffter]], [[Carmelo Bernaola]], [[Luis de Pablo]]),&lt;ref&gt;
* Emilio Casares Rodicio, ''Xeneración del 51'', en ''Enciclopedia Madrid S.XX'', citáu en [https://web.archive.org/web/20140126151259/http://madripedia.es/wiki/Generaci%C3%B3n_d'el_51 Madripedia] (fecha accesu 2011).
* [http://www.kalipedia.com/musica/tema/historia-musica/generacion-51.html?x=20070822klpartmsc_217.Kes&amp;ap=0 Kalipedia] {{Wayback|url=http://www.kalipedia.com/musica/tema/historia-musica/generacion-51.html?x=20070822klpartmsc_217.Kes&amp;ap=0 |date=20120328001238 }} (fecha accesu 2011).
&lt;/ref&gt; nun algamar reconocencia pública hasta munchos años más tarde. La [[danza española]] se codificó con [[Vicente Escudero]] (''Decálogu del bon baillarín'', 1951), y desenvolvióse con artistes de la talla de [[Carmen Amaya]], [[Antonio'l Baillarín]] y [[Antonio Gades]].

Cola formación del primer Gobiernu Regular estableciéronse distintos Servicios Nacionales. Ente ellos, el Serviciu Nacional de Belles Artes, dirixíu por [[Eugenio d´Ors]] al traviés del que s'encetó la cultura y la vida musical española dende ámbitos distintos. Nomar a [[Manuel de Falla]] direutor del Institutu Español (anque esti refugó'l cargu) y aplicóse una llectura más nacionalista a la so obra. Realízase un nuevu intentu de creación de la ópera nacional y, con ello, resurde una brillosa xeneración de cantantes d'ópera ([[Victoria de los Ánxeles]], [[Alfredo Kraus]], [[Pedro Lavirgen]], [[Montserrat Caballé]]). Tola actividá musical del país atopábase rexida pol organigrama definíu dende estos Servicios Nacionales.&lt;ref&gt; Pérez Zalduondo, Gemma. ''Una música pal «Nuevu Estáu». Música, ideoloxía y política nel primer franquismu'' Granada, Libargo, 2013.&lt;/ref&gt;

Los folclores rexonales fueron revitalizaos al traviés del estensu trabayu de rescate y escoyeta de ''Coros y Dances'' ([[Seición Femenina]] de Falanxe);&lt;ref&gt;[http://www.mcu.es/archivos/MC/AGA/DANCIES/Dances.html Dances d'España en Google Earth], 234 grabaciones na web del Ministeriu de Cultura (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; y d'esfuercios individuales como'l del [[Dulzaina|dulzaineru]] segovianu [[Agapito Marazuela]]. La música popular tuvo presidida pola denominada [[Cantares de la Guerra Civil Español|cantar español]], na qu'intérpretes como [[Imperio Argentina]], [[Concha Piquer]], [[Miguel de Molina]] o [[Lola Flores]] poníen voz a la obra de compositores y poetes d'estraordinaria calidá, como [[Quintero, León y Quiroga]]. Amás de les ''folclóriques'' o ''tonadilleras'', los protagonistes de la [[cantar llixeru]] más del gustu del Caudiellu y la so esposa allegaben a les gales benéfiques y a les receiciones presidíes por éstos; sicasí munchos procuraron alloñase darréu ([[Sara Montiel]], [[Marisol]], [[Rocío Dúrcal]], [[Manolo Escobar]], [[Rosa Morena]], [[Raphael (cantante)|Rafael]], [[Julio Iglesias]], [[Víctor Manuel (cantante)|Víctor Manuel]],&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com/sociedad/victor-manuel-reconoz-agora-que-dedico-en-1966-una-cancion-a-eponderar-los grandores-de-francu-1276300012/ Discutiniu en redol al so cantar ''Un gran home''], de 1966, dedicada a Franco, en libertaddigital.com (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; etc.)&lt;ref&gt;Raphael actuó repetidamente nes gales de navidá con presencia de Carmen Polo de Franco. Nel Palaciu de la Granxa celebraben receición pa celebrar el 18 de xunetu (aniversariu del ''Alzamientu'') con ''fiestes d'arte'' nes qu'actuaron gran númberu d'actores, humoristes y cantantes, ente les que dalgunes recibieron el nome de les ''tonadilleras de Franco'' ([[Juanita Reina]], [[Estrellita Castro]], [[Lola Flores]], [[Rosa Morena]], [[Carmen Sevilla]], [[Antoñita Moreno]]). Vease un ampliu llistáu en Juan Ignacio García Garzón y Silvia Castillo Espaes [https://books.google.es/books?id=VqXAy5NR09sC&amp;pg=RA9-PA13&amp;lpg=RA9-PA13&amp;dq=sara+montiel+la granxa+18+de+xunetu&amp;source=bl&amp;ots=CMi0T-xbsl&amp;sig=O6SIeBe7Q7nVWkkhPbdWIPd6byE&amp;hl=es&amp;ei=FPC6TdPVNMm3hQfp4dTaBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&amp;q=sara%20montiel%20la%20granxa%2018%20de%20xunetu&amp;f=false ''Lola Flores''], p. 13. Nes ''Campañes de Navidá'' hubo tamién partíos de fútbol benéficu ente famosos: ''toreros contra artistes'' y ''folklóricas'' contra ''finolis'' ([http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1970/12/31/062.html Noticia en ABC], 31 d'avientu de 1970).&lt;/ref&gt;

El [[jazz n'España|''jazz'' n'España]] desenvolver nuna redolada minoritario y elitista. La introducción de la denominada ''[[música popular|música moderna]]'' o xuvenil a partir de los años 60 ([[pop]] y ''[[rock]]'') empezó de forma minoritaria ya inclusive, a midida que espandíase, foi fecha risión ([[Concha Velasco]] y [[Tony Leblanc]] interpretando ''[[La moza ye-ye]]'', en ''[[Hestories de la televisión]]'' de Sáenz de Heredia, 1965; xestión de la visita de ''[[The Beatles]]'', 1965);&lt;ref&gt;[http://www.hoymujer.com/reportajes/beatles,espana,jose,lluis,76269,2,2009.html ''Los Beatles n'España de José Luis Álvarez desvela los detalles de la so visita'']&lt;/ref&gt; pero procuróse'l so integración nos calces de la industria discográfico ([[cantar del branu|cantares del branu]], participación nel [[festival d'Eurovisión]] —ganáu en 1968 por [[Massiel]] con un cantar del [[Dúo Dinámico]] que se torgar cantar en catalán a [[Joan Manuel Serrat]]—, vinculación a la música clásica —''[[Himnu de l'allegría (pop)|Himnu de l'Allegría]]'' de [[Waldo de los Ríos]] y [[Miguel Ríos]], 1969—). La [[cantar protesta]] o de [[cantautor]]es foi utilizada como un mecanismu d'[[oposición al franquismu|oposición]] (''[[Els Setze Jutges]]'' —ente los que se cuntaben [[Joan Manuel Serrat]], [[Maria del Mar Bonet]] y [[Lluís Llach]]—, [[Luis Eduardo Aute]], [[Rosa León]], [[Raimon]], [[Cecilia (cantautora)|Cecilia]], [[Paco Ibáñez]], [[Chicho Sánchez Ferlosio]] —fíu del falanxista Sánchez Mazas y hermanu del novelista de los 50—).

{{cita|Los cantares nun mienten.|[[Manuel Vázquez Montalbán]], ''Crónica sentimental d'España''&lt;ref&gt;Citáu y estudiáu por Serge Salaün [https://books.google.es/books?id=sWh8XwuyQpUC&amp;pg=PA35&amp;dq=%22Defensa+y+ilustraci%C3%B3n+de+la+canci%C3%B3n+popular%22&amp;hl=es&amp;ei=1xm8TbDWOtHDswaCz4j4BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CEEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22Defensa%20y%20ilustraci%C3%B3n%20de%20la%20canci%C3%B3n%20popular%22&amp;f=false ''Defensa ya ilustración del cantar popular según Vázquez Montalbán''], en ''Manuel Vázquez Montalbán: el compromisu cola memoria'' (José F. Colmeiro, ed., Tamesis Books, 2007, ISBN 1-85566-156-X, pp. 35 y ss.)&lt;/ref&gt;}}

&lt;gallery&gt;
File:Victoria de los Angeles Allan warren.jpg|[[Victoria de los Ánxeles]]
File:Andrés Segovia (1963) by Erling Mandelmann.jpg|[[Andrés Segovia]]
File:SANTOMERA (161).jpg|Agrupación de Coros y Dances de Santomera
File:Moroagap2.jpg|Monumentu a [[Agapito Marazuela]]
File:Estatua Lola Flores Jerez.jpg|Monumentu a [[Lola Flores]]
|[[Concha Velasco]]

File:Manolo Escobar y Rafa Bueso (cropped).jpg|[[Manolo Escobar]]

File:Miguel Rios cropped2.jpg|[[Miguel Ríos]]
File:Raphael brazos abiertos.jpg|[[Raphael (cantante)|Raphael]]
File:Julio Iglesias09.jpg|[[Julio Iglesias]]
File:Paco Ibañez 005.JPG|[[Paco Ibáñez]]
File:Serrat.jpg|[[Joan Manuel Serrat]]
File:Maria del Mar Bonet.JPG|[[Maria del Mar Bonet]]
&lt;/gallery&gt;

== Cine ==

[[Ficheru:El Pardo-Palacio Real El Teatro.jpg|thumb|left|Salón de teatru del [[Palaciu d'El Pardo]]. Franco faíase proyeutar nél sesiones privaes de cine. Fixéronse famoses dalgunes de les sos reaiciones, como la so permisividad ante la escandalosa ''[[Gilda (película)|Gilda]]'' —por caye-y simpática l'actriz protagonista, de padre español—, l'envalorar inofensiva ''[[Ana y los lobos]]'' de Saura —porque «nun s'entendía nada»—, o la so incomprensión ante l'escándalu vaticanu por ''[[Viridiana]]'' —porque consistía a cencielles en «chistes de baturros»—.&lt;ref&gt;
* [https://web.archive.org/web/20101210053742/http://www.colegaweb.org/index.php/intereses-noticies-112/2171-la censura-mientres-la dictadura franquista-a-golpe-de-tos ''La censura española a golpe de tos''] en colegaweb.org (fecha accesu 2011).
* [https://www.publico.es/8122/el cine-que-burllo-a-francu ''El cine que burlló a Franco''] en publico.es (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;]]
El mesmu [[Francisco Franco|Franco]] yera bien aficionáu al cine,&lt;ref&gt;[[José Andrés Gallego]], [https://books.google.es/books?id=gjrsvAROs18C&amp;pg=PA12&amp;lpg=PA12&amp;dq=francu+aficionáu+al cine&amp;source=bl&amp;ots=pJO9S4LUeS&amp;sig=Cm-qVgyweh68eOrtUIqRvucdkWY&amp;hl=es&amp;ei=3nWkTZLWGMWEhQemzunQCQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CCkQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=francu%20aficionáu%20a el%20cine&amp;f=false La dómina de Franco], Rialp, ISBN 84-321-2359-5, vol. 1, p. 12.&lt;/ref&gt; y escribió (baxu seudónimu) el guión de ''[[Raza (película)|Raza]]'' (1941, [[José Luis Sáenz de Heredia]]). La collaboración col cine alemán ya italianu mientres la guerra mundial dio pasu, tres la derrota de la Exa, a la receición del cine estauxunidense nuna redolada de [[censura]] ''nacionalcatólica''; y a una producción interior, sometida a un ferrial control económicu (el ''creitu sindical''), na que namái contaos cineastes ya intelectuales próximos a Falanxe pudieron dexase delles producciones de calter críticu (''[[Riegos]]'' —1951, dirixida por [[José Antonio Nieves Conde]] y con guión de [[Gonzalo Riega Ballester]]—).

Obviamente, la posguerra tuvo apoderada por un cine ''imperial'' y ''nacionalcatólicu'' que glorificaba el pasáu históricu y la misión salvífica de cleru y exércitu (''[[Los postreros de Filipines (película)|Los postreros de Filipines]]'' —1945, [[Antonio Fernández-Román|Antonio Román]]—, ''[[Reina santa]]'' —1947, [[Rafael Gil]], que'l mesmu añu protagonizó con ''[[La fe (película)|La fe]]'' un escándalu na teocrática Sevilla del [[cardenal Segura]]—,&lt;ref&gt;Francisco Gil Delgado [https://web.archive.org/web/20111114012936/http://web.jet.es/mistica/Seguralib.htm ''Pedro Segura. Un cardenal de Fronteres''], BAC.&lt;/ref&gt; ''[[Llocura d'amor (película de 1948)|Llocura d'amor]]'' —1948, [[Juan de Orduña]]—, ''[[El mies ye muncha]]'' —1948, Sáenz de Heredia—, ''[[Botón d'ancla (película de 1948)|Botón d'ancla]]'' —1948, [[Ramón Torrado]]—, ''[[Balarrasa]]'' —1950, Nieves Conde—, ''[[Alba d'América]]'' —1951, Juan de Orduña, 1951—, ''[[Amaya o los vascos nel sieglu VIII|Amaya]]'' —1952, [[Luis Marquina]]—, ''[[Molokai, la islla maldita|Molokai]]'' —1959, [[Luis Lucia Mingarro|Luis Lucia]]—), xunto a un cine más llixeru, cómicu y folclóricu-musical, que tamién cumplía los so papel ideolóxicu al defender la institución familiar y, presentando la imaxe de la sociedá española como próspera, feliz y xunida, negar tou posible conflictu de clase o territorial (''[[Morena Clara (película de 1954)|Morena Clara]]'' —1954, Luis Lucia—, ''[[Esa voz ye una mina]]'' —1956, Luis Lucia—, ''[[Les moces de la Cruz Roja]]'' —[[Rafael J. Salvia]], 1958—, ''[[La gran familia]]'' —1962, [[Fernando Palacios]]—). Nestos mesmos xéneros surdió'l fenómenu de los [[neños maravía]] ([[Pablito Calvo]] —''[[Marcelino pan y vinu]]'', 1955, [[Ladislao Vajda]]—, [[Joselito (cantante)|Joselito]] —''[[El pequeñu ruiseñor]]'', 1956, [[Antonio del Amo]]—, [[Marisol]] —''[[Un rayu de lluz]]'', 1960, Luis Lucia—, [[Rocío Durcal]] —''[[Rocío de la Mancha]]'', 1963, Luis Lucia—, [[Ana Belén]] —''[[Zampo y yo]]'', 1965, Luis Lucia—).

Simultáneamente, direutores como [[Luis García Berlanga]] (''[[Bienvenido, Mister Marshall]]'', 1953), [[Juan Antonio Bardem]] (''[[Muerte de un ciclista]]'', 1955), [[Marco Ferreri]] (''[[El pisito]]'', 1958), [[Francisco Rovira Beleta]] (''[[Los Tarantos]]'', 1962), [[Manuel Summers]] (''[[Del rosa al amarillo]]'', 1963), [[Fernando Fernán Gómez]] (''[[El extraño viaje (película)|El extraño viaje]]'', 1964), [[Basilio Martín Patino]] (''[[Nueve cartas a Berta]]'', 1965), [[Carlos Saura]] (''[[La caza (película)|La caza]]'', 1965) o [[Víctor Erice]] (''[[El espíritu de la colmena]]'', 1973), xunto a guionistes como [[Rafael Azcona]] y [[Pedro Beltrán]] y productores como [[Elías Querejeta]], diben atopando les brigueres que dexaba la cada vez más flexible censura y consiguieron películes que pueden considerase ''alternatives'', tantu pol so calter escepcional como pola so renovación estética y de conteníos. A la fin del periodu, inclusive se buscó recuperar a un exiliáu como Buñuel (al que se dexó rodar n'España ''[[Viridiana]]'', 1961, y ''[[Tristana (película)|Tristana]]'', 1970).

Fíxose famosa la definición del cine español que realizó Bardem nes ''[[Conversaciones cinematográfiques de Salamanca]]'' de 1955:&lt;ref&gt;Citáu por Virginia Guarinos [https://web.archive.org/web/20110906194054/http://fama2.us.es/fco/frame/new_portal/texto/bARDEM/virginia.pdf ''Cai Mayor. Muyer y Teatru''] en fama2.es (fecha accesu 2011). La definición de Bardem ye citada bien de cutiu. Equí recuéyese nuna revista pocos años posterior: [https://books.google.es/books?id=DxMRAAAAIAAJ&amp;q=%22pol%C3%ADticamente+ineficaz,+socialmente+falsu,+intelectualmente+%C3%ADnfimo,+est%C3%A9ticamente+nulu+y+industrialmente+raqu%C3%ADtico%22&amp;dq=%22pol%C3%ADticamente+ineficaz,+socialmente+falsu,+intelectualmente+%C3%ADnfimo,+est%C3%A9ticamente+nulu+y+industrialmente+raqu%C3%ADtico%22&amp;hl=es&amp;ei=1GKoTfTrG5DRsgb91KCYCA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=7&amp;ved=0CEUQ6AEwBjgK ''Arbor''], 1959, vol. 43, p. 371. &lt;/ref&gt;

{{cita|políticamente ineficaz, socialmente falsu, intelectualmente ínfimu, estéticamente nulu y industrialmente raquíticu}}

{{VT|Cine español#Cine franquista}}

== Televisión ==

[[Ficheru:Cabina de Portell.JPG|thumb|Unu de los momentos más atanantes de la televisión del tardofranquismu foi la del angustiosu telefilme ''[[La cabina]]'', d'[[Antonio Mercero]], interpretáu por [[José Luis López Vázquez]].]]
[[Televisión Española#Hestoria|La televisión española]] tuvo la so primer emisión en 1948 y programación regular dende 1956 (dende 1966 con dos canales). Nun se convirtió nun [[mediu de comunicación de mases]] hasta los años sesenta y setenta, a midida que la cobertoria foi algamando práuticamente tol territoriu y que l'equipamientu familiar d'electrodomésticos xeneralizar ente les clases medies ya inclusive baxes. Nel ámbitu rural impulsáronse los [[teleclub]]s ([[Rede Nacional de Teleclubes]], 1964-1978 —750 000 socios en 5 000 centros, el primeru creáu en [[Matilla la Seca]], Zamora—).&lt;ref&gt;Herrero Martín, Luis: [http://campus.usal.es/~revistas_trabayu/index.php/0214-3402/article/viewFile/3478/3498 «El Llabor educativu de la rede nacional de teleclubes na provincia de Salamanca.»] ''Aula'', nᵘ9, pp. 73-84, 1997.&lt;/ref&gt;

El so planteamientu como [[monopoliu estatal]] ([[Ministeriu d'Información y Turismu]] —[[Gabriel Arias-Salgado|Arias-Salgado]], [[Manuel Fraga]], [[Alfredo Sánchez Bella|Sánchez Bella]], [[Pío Cabanillas]] y [[León Herrera Esteban|León Herrera]]—) y la xestión de los sos dirixentes ([[Jesús Suevos Fernández]], [[Jesús Aparicio-Bernal]] y dende 1969 [[Adolfo Suárez]]), taben destinaos a aprovechar les enormes posibilidaes de control y manipulación social qu'ufiertaba'l mediu nos trés ámbitos del entretenimientu, la información y la formación.

Sicasí, diéronse delles amueses de valor cultural notable, al cargu de profesionales de gran creatividá: ''[[Estudiu 1]]'' (dende 1965, adautaciones d'obres teatrales dirixíes por [[Gustavo Pérez Puig]], [[Pilar Miró]], [[Pedro Amalio López]], [[Cayetano Luca de Tena]], etc.), [[Alfonso Sánchez Martínez|Alfonso Sánchez]] (crítica de cine), [[Adolfo Marsillach]] (series como ''[[Silenciu, ruédase]]'', 1961), [[Narciso Ibáñez Serrador]] (''[[Historias para no dormir]]'', 1966, ''[[Historia de la frivolidá]]'', 1967), [[Valerio Lazarov]] (''[[L'Irreal Madrid]]'', 1969), [[Antonio Mercero]] (''[[Cróniques d'un pueblu]]'', 1971, ''[[La cabina]]'', 1972), [[Mario Camus]] (''[[Si les piedres falaren]]'', con [[Antonio Gala]], 1972), [[Fernando Fernán Gómez]] (''[[Juan Soldado]]'', 1973, ''[[El pícaru]]'', 1974), [[Luis Miravitlles]] (''[[Visáu pal futuru]]'' y otros programes de divulgación científica dende 1963), [[Félix Rodríguez de la Fuente]] (documentales de naturaleza —dende 1974 la serie ''[[L'Home y la Tierra]]''—); otros programes culturales que cuntaron con collaboradores como [[Pedro de Lorenzo]] (''[[Los ríos]]'', 1975) o [[Joaquín Calvo Sotelo]] (''[[La bolsa de les pallabres]]'', 1975); según otros de calter claramente adoctrinador (''[[Per tierra, mar y aire]]'' —militar—, ''[[L'alma se sele]]'', ''[[Peles rutes de San Pablo]]'' —relixosos—, etc.) 

Los servicios informativos, que nun podíen plantegase nengún tipu d'independencia frente a la política oficial, sicasí algamaron un altu nivel en dellos reportaxes, corresponsalías y unviaos especiales (''[[Informe Selmanal]]'', dende 1973).&lt;ref&gt;Ente los profesionales del ámbitu de los informativos taben [[Pedro Erquicia]], [[Mercedes Milá]], [[Manu Leguineche]], [[Miguel de la Quadra Salcedo]], [[Diego Carcedo]], [[Javier Basilio]], [[Jesús Hermida]], [[José Antonio Plaza]], [[Alfredo Amestoy]], [[Manuel Martín Ferrand]], [[Ramón Sánchez-Ocaña]], etc.&lt;/ref&gt;

D'ente los programes d'entretenimientu destacó la repercusión alcanzada polos de [[José María Íñigo]] y por concursos como ''[[Cesta y puntos]]'' (1965), ''[[Un millón pal meyor]]'' (1968) y sobremanera ''[[Un, dos, tres... responda otra vez]]'' (Ibáñez Serrador, dende 1972); [[Joaquín Soler Serrano]], qu'empezó col concursu ''[[Carrusel (programa de televisión)|Carrusel]]'' (1960), aportó a l'entrevistador más prestixosu (''[[A xeitu]]'', dende 1976, yá na transición).

La programación infantil (''[[Los Chiripitifláuticos]]'', dende 1966, ''[[Un globu, dos globos, tres globo]]'', dende 1974) cuntó con personaxes como [[Herta Frankel]] y la participación esporádica de [[Gloria Fuertes]], autora de la lletra de la sintonía del programa.&lt;ref&gt;Pa tola seición:
* Jesús García Jiménez [https://books.google.es/books?id=K2IvAQAAIAAJ&amp;q=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;dq=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=jnTBTd-6A9Sy8QO-6y3QBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CEIQ6AEwAw ''Radiotelevisión y política cultural nel franquismu''], CSIC, Institutu «Balmes» de Socioloxía, 1980.
* Barrera del Barriu [https://books.google.es/books?id=3_8aAQAAIAAJ&amp;q=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;dq=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=jnTBTd-6A9Sy8QO-6y3QBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDQQ6AEwAA ''Periodismu y franquismu: de la censura a l'apertura''], Ediciones Internacionales Universitaries, 1995, ISBN 84-87155-37-5.&lt;/ref&gt;
{{VT|La 1#Hestoria|La 2#Hestoria|Radiotelevisión española#Direutores Xenerales de Radiodifusión y Televisión|Categoría:Historia de la televisión n'España}}

== Ver tamién ==

* [[Historia contemporánea d'España#La cultura española durante'l franquismu|La cultura española durante'l franquismu]]
* [[Historia de la ciencia y la teunoloxía n'España#La ciencia y la teunoloxía durante'l franquismu|La ciencia y la teunoloxía durante'l franquismu]]
* [[Historiografía#Historiografía española contemporánea|Historiografía española contemporánea]]
* [[Estudios d'historia del arte n'España]]
* [[Historia de la prensa n'España]]
* [[Prensa del Movimientu]]
* [[Arte contemporáneo n'España]]
* [[Música d'España]]
* [[Cine español]]
* [[Historia del cristianismu n'España#Sieglu XX|Historia del cristianismu n'España nel sieglu XX]]
* [[Franquismu sociolóxicu]]
* [[Nacionalismu español#El Franquismu|El Franquismu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|Arte y cultura en el franquismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cultura d'España]]
[[Categoría:Arte n'España del sieglu XX|Franquismu]]
[[Categoría:Educación, cultura y propaganda nel franquismu| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Arte]]</text>
      <sha1>ic8ry1ed0k6nzg7fh65jj64ty4rdbjb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703484</id>
      <parentid>3703379</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="149329" xml:space="preserve">[[Ficheru:Monumento a Eugenio d'Ors (Madrid) 02.jpg|thumb|Monumentu a [[Eugenio d'Ors]] nel [[Paséu del Prado]] de Madrid, frente al [[Muséu del Prado]]. Al fondu puede trate la ''[[Casa Sindical]]'' o ''[[Edificiu de los Sindicatos]]'' (güei [[Ministeriu de Sanidá d'España|Ministeriu de Sanidá]]). Arquiteutu [[Víctor D'Ors]] (fíu d'Eugenio d'Ors), escultores [[Cristino Mallo]] y [[Frederic Marès]], 1963.]]

[[Ficheru:CSIC 1939.jpg|thumb|Frisu con epigrafía llatina y emblema del [[CSIC]], Madrid, 1939.&lt;p&gt;
«Hai qu'imponer, d'últimes, al orde de la cultura, les idees esenciales qu'inspiraron el nuesu Gloriosu Movimientu, na que se conxuguen les lleiciones más pures de la tradición universal y católica coles esixencies de modernidá.» (Llei del 24 de payares de 1939 de fundación del CSIC).
&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://canariasinsurgente.typepad.com/almacen/2010/09/el-logo-del-csic-pendiente-de-ser-lliberáu-de-el so-connotaci%C3%B3n-fascista.html|títulu=El logo del CSIC, pendiente de ser lliberáu de la so connotación fascista|obra=Canaries Insurxente|fecha=21 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;
''1ᵘ El Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques, como órganu supremu de l'alta cultura española, nel que tienen la so elevada representación los más prestixosos elementos universitarios, académicos y téunicos, va gociar de la máxima xerarquía na vida cultural del país. Va Algamar, poro, el puestu más preeminente nes manifestaciones social y públicu de cultura de la esfera nacional y nes rellaciones col mundu científicu esterior.&lt;p&gt;
2ᵘ El Conseyu Cimeru va tener por Patronu espiritual de toles sos empreses al gloriosu [[san Isidoro]] arzobispu de Sevilla, que representa na nuesa hestoria'l primer momentu imperial de la cultura española.&lt;p&gt;
3ᵘ L'emblema va ser, siguiendo y afaciendo la tradición [[luliana]], un «[[arbor scientiae]]», que represente un granáu, en que les sos diverses cañes aludir en llingua llatina a les manifestaciones científiques que'l Conseyu cultiva. Esti emblema va sirvir pa les medayes o insinies de los Conseyeros, pa «ex libris» de les sos revistes y publicaciones y pa sellu nos papeles de les sos rellaciones sociales'' (Orde de 8 de marzu de 1940, Ministeriu d'Educación Nacional —[[José Ibáñez Martín|Ibáñez Martín]]—).&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.filosofia.org/mfa/fae940b.htm|títulu=BOE reproducíu en filosofia.org|fechaaccesu=2011}}&lt;/ref&gt;&lt;p&gt;
La inscripción, que glorificaba a la figura de Franco, foi suprimida n'agostu de 2010.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110910160425/http://www.tiempodehistoria.com/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=1700 ''Obligando al CSIC a despintar la so vergonzosa hestoria''], en tiempu d'Historia (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;
Les disciplines o nomes que tienen d'apaecer nes cartelas del árbol son tamién oxetu de discutiniu; porque l'árbol luliano en sí yá yera utilizáu como emblema de la [[Xunta pa l'Ampliación d'Estudios]] dende 1907.&lt;ref&gt;Canaries insurxente, web cit.&lt;/ref&gt; Na versión franquista diose preeminencia a la teoloxía, de la que les demás ciencies son «esclaves» según l'aforismu escolásticu ''philosophia ancilla theologiae'');&lt;ref&gt;Vease'l nome de les ciencies nuna escultura esistente en Santiago de Compostela [http://www.panoramio.com/photo/6564005?comment_page=1 panoramio.com] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; anque tantu nel frisu, como na revista ''[[Arbor]]'' dende los años cincuenta (les anteriores sí)&lt;ref&gt;Veanse [http://pictures.todocoleccion.net/tc/2009/10/23/15497472.jpg la portada de la revista de marzu de 1955], ensin nomes (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; utilizóse un logo nel que nun apaecen nomes nes cartelas, y que ye'l que se sigue utilizando anguaño.&lt;ref&gt;Vease [http://www.csic.es/web/guest/imaxe-corporativa la imaxe corporativa del CSIC] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;]]

'''Arte y cultura nel franquismu''', '''arte y cultura del franquismu''' o '''arte y cultura franquista''' son denominaciones [[Historiografía|historiográfiques]] con poco usu más allá del allugamientu cronolóxicu o la identificación política.&lt;ref&gt;Usu bibliográficu de cultura franquista» [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;q=%22cultura+franquista%22&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp&amp;fp=fa290c12576ed37c n'español], [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22culture+franquiste%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c en francés] y [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22francoist+culture%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c n'inglés]; y d'arte franquista» [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22arte+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;cad=h n'español], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22art+franquiste%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= en francés] y [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22francoist+art%22&amp;aq=o&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;cad=h n'inglés]. Usu bibliográficu de «arte del franquismu», [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;q=%22arte+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= n'español], [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22art+du+franquisme%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c en francés] (nengunu a 14/4/2011) y [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22art+of+francoism%22&amp;aq=o&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c n'inglés] (nengunu a 14/4/2011); y de «cultura del franquismu» [http://www.google.es/search?rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;sourceid=chrome&amp;ie=UTF-8&amp;q=%22cultura+franquista%22#sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22cultura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;fp=fa290c12576ed37c n'español], [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22culture%20du%20franquisme%22&amp;aq=&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=%22culture+du+franquism&amp;cad=h en francés] y [http://www.google.es/search?sclient=psy&amp;hl=es&amp;safe=off&amp;rlz=1C1CHNQ_eses355YE356&amp;tbm=bks&amp;source=hp&amp;q=%22culture+of+francoism%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=&amp;pbx=1&amp;cad=h n'inglés]. Usu bibliográficu de [http://www.google.es/search?q=%22pintura%20franquista%22&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp «pintura franquista»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22escultura+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «escultura franquista»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22arquiteutura+franquista%22&amp;btnG=Buscar&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «arquiteutura franquista»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22m%C3%BAsica+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «música franquista»], y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22cine+franquista%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «cine franquista»]; de [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22pintura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «pintura del franquismu»] (nengunu a 14/4/2011), [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22escultura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «escultura del franquismu»] (nengunu a 14/4/2011), [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22arquiteutura+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «arquiteutura del franquismu»], [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22m%C3%BAsica+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «música del franquismu»] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22cine+del franquismu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «cine del franquismu»] (fecha accesu 2011).

* [[Antonio Bonet Correa]] (coord.) [http://dialnet.unirioja.es/servlet/llibru?codigo=10433 ''Arte del franquismu''], Cátedra, 1981, ISBN 84-376-0287-4
* Ignacio Luis Henares Cuéllar, José Castillo Ruiz, Gemma Pérez Zalduondo, María Isabel Cabrera García (coords.) [http://dialnet.unirioja.es/servlet/llibru?codigo=3233 ''Dos Décades de Cultura Artística nel Franquismu (1936-1956)''], actes del congresu (añu 2000), Universidá de Granada, 2001, ISBN 84-699-6912-9 (ponencies, ente otros, d'[[Elías Díaz]] y [[Víctor Manuel Nietu Alcaide]]).
* Ángel Llorente, [https://books.google.es/books?id=y76fAAAAMAAJ&amp;q=%22arte+falanxista%22&amp;dq=%22arte+falanxista%22&amp;hl=es&amp;ei=H124TYDOBerQ4waN8eTrDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''Arte ya ideoloxía nel franquismu, 1936-1951''], Visor, 1995, ISBN 84-7774-573-0.
* Jordi Gracia García y Miguel Ángel Ruiz Carnicer, ''La España de Franco (1939-1975). Cultura y vida cotidiana'', Madrid, Síntesis, 2001. ([http://www.uclm.es/ab/humanidad/profesor/descarga/manuel_ortiz/culturafranquismo.pdf vease resumíu en uclm.es], onde se cita tamién a [[Juan Pablo Fusi]] ''Un sieglu d'España. La cultura'', Marcial Pons, 1999; [[Dionisio Ridruejo]], ''Escritu n'España'', 1961)
* Equipu Reseña, [https://books.google.es/books?id=7QppAAAAMAAJ&amp;q=La cultura+espa%C3%B1fola+durante+el+franquismo&amp;dq=La cultura+espa%C3%B1fola+durante+el+franquismo&amp;hl=es&amp;ei=uHXBTfuSJ86w8QOV2Jy9BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDIQ6AEwAA ''La cultura española durante el franquismo''], Mensaxeru, 1977, ISBN 84-271-1074-X
* [[Javier Tusell]], [https://books.google.es/books?id=ssEXr1YWnKIC&amp;pg=PA192&amp;dq=%22sobre+la cultura+en+el segundu terciu+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=XXfBTdboHIar8APJo-W8BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22sobre%20la%20cultura%20en%20el%20segundu%20terciu%20d'el%20franquismu%22&amp;f=false ''La cultura del franquismu entemediu. El final de la penitencia - Sobre la cultura nel segundu terciu del franquismu''], en ''Dictadura franquista y democracia, 1939-2004'', Crítica, 2005, ISBN 84-8432-622-5, pp. 174 y ss. Bibliografía citada como ''llibros de calter xeneral'': Jordi Gràcia, ''Estáu y cultura. L'espertar d'una conciencia crítica sol franquismu (1940-1962)'', Presses Universitaires du Mirail, 1996, Shirley Mangini, ''Rojos y rebeldes. La cultura de la disidencia durante el franquismo'', Anthropos, 1987, Juan F. Marsal ''Pensar sol franquismu. Intelectuales y política na xeneración de los años cincuenta'', Península, 1979.
&lt;/ref&gt; Usaes de forma xenérica, nun impliquen una calificación ideolóxica o estética de too l'[[arte]] y la [[cultura]] de la [[dómina franquista]] (1939-1975), que solo sería afecha pal arte y la cultura más identificaos col [[réxime de Franco]] —o, con espresiones dacuando usaes, '''arte y cultura fascista n'España''', '''arte y cultura falanxista''' o '''arte y cultura nacional-católica'''—,&lt;ref&gt;
Más allá de la identificación, matización o oposición terminolóxica ente [[nacionalcatolicismu]], [[falanxismu]] —o [[nacionalsindicalismo]]—, [[fascismu]] y [[franquismu]], les denominaciones '''arte falanxista''', '''cultura falanxista''', '''estética falanxista''', '''pintura falanxista''', '''escultura falanxista''', '''arquiteutura falanxista''', '''lliteratura falanxista''', etc., tienen un usu ampliu, que puede acutase a los productos culturales más identificaos con [[Falanxe Española|Falanxe]] y específicamente cola familia ''azul'' dientro de les [[families del franquismu]]; anque bien davezu xeneralízase pa englobar la totalidá de identificar cola denominada ''España nacional'', ''franquista'' o ''de Franco'' (p. ex. ''Arte franquista, arte falanxista'', títulu del capítulu correspondiente n'Ángel Llorente, op. cit.).
* Mónica Carbajosa y Pablo Carbajosa, [https://books.google.es/books?id=6kiSmaPuMlMC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22la corte lliteraria+de+Jos%C3%A9+Antonio%22&amp;hl=es&amp;ei=Dp25TfHEGM3Lswa0ntzqAw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''La corte lliteraria de José Antonio''] (prólogu de [[José Carlos Mainer]]), Crítica, 2003, ISBN 84-8432-452-4.
* Miguel Ángel Ruiz Carnicer, [http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=76778 ''Estética falanxista y penetración de les vanguardies artístiques. Proa, revista del SEU de Zaragoza (1940-1958)''], Boletín del Muséu ya Institutu Camón Aznar, {{ISSN|0211-3171}}, Nᵘ 34, 1988 , pp. 173-200
* ''la evolución del gustu lliterariu de Fernández Figueroa... típica de los falanxistes de la so xeneración.. reflexa'l pasu de la estética falanxista de la lliteratura xustificativa o militante a la parasocial, Índiz va constituyir en proteutor d'esta corriente humanu-verídica qu'entá nun aportar# a socialrealista, representada por escritores como Aldecoa'' (Manuel L. Abellán, [https://books.google.es/books?id=8s7nfwS1p8sC&amp;pg=PA176&amp;dq=%22est%C3%A9tica+falanxista%22&amp;hl=es&amp;ei=ggy5Tb72HozC8QOjhNxB&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC8Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22est%C3%A9tica%20falanxista%22&amp;f=false ''Mediu sieglu de cultura (1939-1989)''], Rodopi, 1990, ISBN 90-5183-224-9, p. 176.
* ''l'arte falanxista, mal estudiáu y peor entendíu, según tolos nicios. Nun primer momentu, l'arquiteutura neoimperial y la mitoloxía épicu-nacional'' ([[Francisco Calvo Serraller]], [https://books.google.es/books?id=mXROAAAAYAAJ&amp;q=%22arte+falanxista%22&amp;dq=%22arte+falanxista%22&amp;hl=es&amp;ei=Rw-5TeWRL8el mio8QOuvL04&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC4Q6AEwAQ ''España: mediu sieglu d'arte de vanguardia 1939-1985''], Fundación Santillana, 1985, p. 54.
* ''Si puede falase nun principiu d'un arte falanxista y comprometío, ye de curtia duración y más puramente pa usos y fines políticos que xeneralizáu ente'l pueblu. Apondera la persona de Franco, el Movimientu...'' (Vicente Cantarino, [https://books.google.es/books?ei=5A27TZO9EYGt8gOn1aG3BQ&amp;ct=result&amp;id=2OOgAAAAMAAJ&amp;dq=arte+falanxista+cantarino&amp;q=%22arte+falanxista%22#search_anchor ''Civilización y cultura d'España''], Prentice Hall, 1999, ISBN 0-13-096149-3, p. 411.

Les denominaciones '''arte fascista español''', '''pintura fascista española''', '''escultura fascista española''', '''arquiteutura fascista española''', '''cultura fascista española''', '''lliteratura fascista española''', etc., son menos utilizaes, pero hai exemplos:
* [[Julio Rodríguez-Puértolas]] [https://books.google.es/books?id=NxzNrGQudPcC&amp;pg=PA1113&amp;dq=rodriguez+pu%C3%A9rtolas+lliteratura+fascista&amp;hl=es&amp;ei=-1O4TcnHJYer8APk4sRT&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=novela%20rosa&amp;f=false ''Historia de la lliteratura fascista española''], Akal, 2008, ISBN 84-460-2930-8
:* [https://books.google.es/books?id=MWAbAQAAIAAJ&amp;q=rodriguez+pu%C3%A9rtolas+lliteratura+fascista&amp;dq=rodriguez+pu%C3%A9rtolas+lliteratura+fascista&amp;hl=es&amp;ei=-1O4TcnHJYer8APk4sRT&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDYQ6AEwAQ ''Lliteratura fascista española: Antoloxía''], Akal, 1987, ISBN 84-7600-160-6.

Les denominaciones '''arte nacionalcatólicu''', '''pintura nacionalcatólica''', '''escultura nacionalcatólica''', '''arquiteutura nacionalcatólica''', '''cultura nacionalcatólica''', '''lliteratura nacionalcatólica''', '''estética nacionalcatólica''' tamién tienen dalgún usu.
* ''En mayu de 1952, y en Barcelona, va tener llugar la consagración de la cultura nacionalcatólica'' [el Congresu Eucarísticu Internacional] ([[Gregorio Morán]], [https://books.google.es/books?id=GG0jAQAAIAAJ&amp;q=%22cultura+nacionalcat%C3%B3lica%22&amp;dq=%22cultura+nacionalcat%C3%B3lica%22&amp;hl=es&amp;ei=D7W5TfuBK8nB8QPUkN1Y&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDUQ6AEwAg ''El maestru nel araxal: Ortega y Gasset y la cultura del franquismu''], Tusquets, 1998, ISBN 84-8310-049-5, p. 434.).
* Andrés Sopeña Monsalve ''[[El florido pensil]]. Memoria de la escuela nacionalcatólica'', Barcelona, Crítica, 1994.
&lt;/ref&gt; a pesar de lo distintu que puedan ser ente sigo (la lliteratura de [[Pemán]], [[Agustín de Foxá|Foxá]] o [[Luis Rosales|Rosales]], la pintura de [[Carlos Sáenz de Tejada|Sáenz de Tejada]] o [[Fernando Álvarez de Sotomayor|Sotomayor]], l'arquiteutura y escultura del [[Valle de los Cayíos]], la música del [[Conciertu d'Aranjuez]]&lt;ref name &quot;RODRIGO&quot;&gt;[[José Andrés Gallego]] [https://books.google.es/books?id=WDYjAQAAIAAJ&amp;q=%22Conciertu+de+Aranjuez%22+%22m%C3%BAsica+del franquismu%22&amp;dq=%22Conciertu+de+Aranjuez%22+%22m%C3%BAsica+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=gqpZTtykFMy2tgeXrs2dDA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC8Q6AEwAA ''España actual: España y el mundu(1939-1975)''], 1995.&lt;/ref&gt; o de los cantares de [[Quintero, León y Quiroga]], el cine de [[José Luis Sáenz de Heredia|Sáenz de Heredia]] o [[Luis Lucia Mingarro|Luis Lucia]], la psiquiatría de [[Antonio Vallina-Nájera|Vallina-Nájera]] o [[López Ibor]],&lt;ref&gt;Juan Casco y Antonio Espín [https://www.elpais.com/articulo/salud/centenariu/Lopez/Ibor/elpepusocsal/20060509elpepisal_6/Tes «Nel centenariu de López Ibor.» 9 de mayu de 2006.] ''El País''.&lt;/ref&gt; les ciencies sociales de [[Melchor Fernández Almagro|Fernández Almagro]], [[Ramón Carande|Carande]] o [[Luis Suárez Fernández|Suárez Fernández]]).

Entá más, bona parte de la [[arte n'España|producción artística y cultural española]] de la dómina foi realizada por autores ideológicamente opuestos o indiferentes, o con criterios estéticos dafechu ayenos a una [[estética fascista]] ([[Carmen Laforet|Laforet]], [[Antonio Buero Vallina|Buero Vallina]], [[Vicente Aleixandre|Aleixandre]] —lliteratura—, [[Dalí]], [[Joan Miró|Miró]], [[Antoni Tàpies|Tàpies]] —pintura—, [[Pablo Serrano|Serrano]], [[Eduardo Chillida|Chillida]], [[Jorge Oteiza|Oteiza]] —escultura—, [[Sáenz de Oiza]], [[Miguel Fisac|Fisac]] —arquiteutura—, [[Carmelo Bernaola|Bernaola]], [[Luis de Pablo|De Pablo]] —música—, [[Luis García Berlanga|Berlanga]], [[Juan Antonio Bardem|Bardem]], [[Carlos Saura|Saura]] —cine—, [[Grande Covián]], [[Miguel Catalán Sañudo|Catalán]], [[Jorge Francisco Tello|Tello]], [[Antonio de Zulueta|Zulueta]] —ciencies naturales—, [[Jaume Vicens Vives|Vicens Vives]], [[José Antonio Maravall|Maravall]], [[Antonio Domínguez Ortiz|Domínguez Ortiz]], [[Julio Caro Baroja]], [[José Luis Sampedro|Sampedro]], [[Fabián Estapé|Estapé]], [[Juan José Linz|Linz]] —ciencies sociales—). A dalgunos d'esi creadores asítiase-yos con mayor o menor precisión nel denomináu [[exiliu interior]],&lt;ref name=&quot;SALAB&quot;&gt;Espresión de [[Miguel Salabert]] pa un artículu en ''L'Express'' de 1958; citáu por él mesmu na introducción a [https://books.google.es/books?id=BpIR5OO5ez0C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22esiliu+interior%22&amp;source=bl&amp;ots=CqjiA_7Txe&amp;sig=1KB7al9Jg6Z9O6TrjFK7H4AmQqI&amp;hl=es&amp;ei=x9UYTLVAxp7hBtOrtPYL&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CBwQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''L'exiliu interior''], 1988, Barcelona: Anthropos. El llibru foi escritu en 1961 y tuvo problemes pa editase n'España ([https://www.elpais.com/articulo/opinion/ALEIXANDRE/_VICENTE_/POETA/exiliu/interior/elpepiopi/19841230elpepiopi_4/Tes/ Carta al direutor de ''El País''.] de [[José Manuel Fajardo]] 30/12/1984. La nómina de los pertenecientes a tal categoría nun ye bono de determinar. La bibliografía suel referise a [[Vicente Aleixandre]] y [[Dámaso Alonso]], pero nel casu d'Alonso solo puede atribuyise al periodu anterior a la so integración nes instituciones (Real Academia). Tamién ye bien frecuente la inclusión de [[Juan Gil Albert]] ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;tbo=1&amp;tbm=bks&amp;q=%22gil+albert%22+%22esiliu+interior%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= exemplos]) o de [[Rafael Cansinos Assens]] ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;tbo=1&amp;tbm=bks&amp;q=assens+%22esiliu+interior%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= exemplos]) ente los lliteratos, y de [[Joan Miró]] ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22esiliu+interior%22+%22Joan+Mir%C3%B3%22&amp;btnG=Buscar&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= exemplos]) ente los artistes plásticos.&lt;p&gt;
El ''Epistolariu del exiliu'' de [[Max Aub]] con autores ''del exiliu interior'' recueye cartes de [[Gabriel Celaya|Celaya]], [[Luis Landínez|Landínez]], [[Gloria Fuertes|Fuertes]], Aleixandre, [[José Agustín Goytisolo|José Agustín]] y [[Luis Goytisolo]], Gil Albert, [[José Luis López Aranguren|Aranguren]], [[José Carlos Mainer|Mainer]], [[Román Gubern|Gubern]], [[Ana María Matute|Matute]] y otros ([http://www.maxaub.org/component/option,com_flexcontent/Itemid,44/flexcontentid,91/task,view/ Web de la fundación Max Aub] {{Wayback|url=http://www.maxaub.org/component/option,com_flexcontent/Itemid,44/flexcontentid,91/task,view/ |date=20140518173249 }}). Otra nómina llista a Gabriel Celaya, [[Blas de Otero]], [[José Hierro]], [[Eugenio de Nora]], José Agustín Goytisolo, [[José Ángel Valente]] (Claude -y Bigot, [https://books.google.es/books?ei=Q_o1TZnUC4mP4gaCmPX5Cw&amp;ct=result&amp;id=8uMcAQAAIAAJ&amp;dq=exiliu+interior+aleixandre+Gil-Albert&amp;q=exiliu+interior#search_anchor ''Lectures de Neruda''], p. 87. Ye bien habitual que al describir a un autor, atribúyase-y la so pertenencia al ''exiliu interior'', argumentándolo como un méritu (por casu, ''ye lexítimu falar d'exiliu interior'', pal casu d'[[Ángel González]]: José Luis García Martín, [https://books.google.es/books?ei=4G62TbyrMsmr8QOt2_FB&amp;ct=result&amp;id=uZplAAAAMAAJ&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22de+la vida+p%C3%BAblica%22&amp;q=%22esiliu+interior%22#search_anchor ''La poesía y les sos circunstancies''], p. 250).
* ''La naturaleza del exiliu faise más fonda, como un aislamientu dientro del aislamientu, primero na separación del exiliu interior con al respeutive de la emigración, y depués na división ulterior del exiliu interior'' (Paul Ilie [https://books.google.es/books?ei=nka8TZfRKY7AswaWzbmJBg&amp;ct=result&amp;id=DJFdAAAAMAAJ&amp;dq=Ilie+exiliu+interior&amp;q=%22aislamientu+dientro+del aislamientu%22#search_anchor ''Lliteratura y exiliu interior: (escritores y sociedá na España franquista)''], Fundamentos, 1981, ISBN 84-245-1311-2).
* [[Francisco Giral]], [https://books.google.es/books?id=vQza0O2o-Y0C&amp;pg=PA207&amp;lpg=PA207&amp;dq=%22cient%C3%ADficos+del exiliu interior%22&amp;source=bl&amp;ots=ycfrwX-NWS&amp;sig=h37WNUNnbUhv1hala4bbqiKOOz5Hs&amp;hl=es&amp;ei=-Cy5TbTsLoOxhQfl25CBDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22cient%C3%ADficos%20d'el%20esiliu%20interior%22&amp;f=false Ciencia española nel exiliu (1939-1989)], Anthropos, 1994, ISBN 84-7658-442-3, p. 207 (en rellación con [[Grande Covián]] y l'exiliu interior en científicos españoles del franquismu).
* ''Nel exiliu interior sobrevivieron [[Jorge Francisco Tello|Francisco Tello]], [[Antonio de Zulueta]] o [[Miguel Catalán Sañudo|Miguel Catalán]], que vieron considerablemente amenorgada la so capacidá de trabayu científicu ante la hostilidá de les nueves autoridaes, la incomunicación col esterior y la penuria económica de posguerra'' ([[José Manuel Sánchez Ron]], [https://books.google.es/books?id=sLzaAAAAMAAJ&amp;q=%22esiliu+interior%22+%22antonio+de+zulueta%22&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22antonio+de+zulueta%22&amp;hl=es&amp;ei=sxa8TbeCNsiUswb1_K2VBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''Un sieglu de ciencia n'España''], Residencia d'Estudiantes, ISBN 84-95078-88-0).
* ''Tres el conceutu d'exiliu interior» surde un nuevu mitu bien intencional d'izquierdes, que termina sirviendo a facilitar una llectura enllanca y «conservadora» de la dómina, un mitu que siempres s'inscribe a la derecha.'' José María Naharro-Calderón, [https://books.google.es/books?id=oZQSCNGLuIAC&amp;pg=PA88&amp;dq=%22esiliu+interior%22&amp;hl=es&amp;ei=pxS8TeWaDMjIsgbO7IH-BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDcQ6AEwAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Ente l'exiliu y l'interior: el «Entresiglo» y Juan Ramón Jiménez''], Anthropos, 1994, ISBN 84-7658-438-5.
&lt;/ref&gt; anque munchos d'ellos, tener o non dende l'entamu, terminaron algamando una gran reconocencia social ya inclusive oficial, yá que el réxime esforciar en caltener una actitú inclusiva escontra los productos culturales que nun fueren identificaos como un desafíu direutu de la [[oposición al franquismu|oposición]] (especialmente a partir del nomamientu de [[Joaquín Ruiz-Giménez]] como ministru d'Educación sustituyendo a [[José Ibáñez Martín]] en 1951).&lt;ref&gt;«Ruiz Giménez nun taba solu. Dio pasu a una serie de personaxes que se revelaríen capitales nel procesu de amoldamiento mutuu ente'l poder y la vanguardia. Durante'l so mandatu nel ministeriu d'Educación (1951-1956), creóse un ciertu clima lliberal.» (Marzu, ''op. cit.'', p. 25).&lt;/ref&gt;

Hai que tener en cuenta, amás, que non solamente se desenvolvieron manifestaciones artístiques españoles nel interior d'España, sinón fora d'ella, dada la estraordinaria potencia cultural del [[exiliu republicanu español]], al que pertenecíen figures de la talla de [[Juan Ramón Jiménez]], [[Pablo Ruiz Picasso]], [[Julio González]], [[Pau Casals]], [[Luis Buñuel]], los arquiteutos de [[GATEPAC]], [[José Ferrater Mora]], [[María Zambrano]], [[Américo Castro]], [[Claudio Sánchez-Albornoz]], [[Juan Negrín]], [[Blas Cabrera]], etc.&lt;ref&gt;
* ''El 85 per cientu de los profesores universitarios d'España, con once rector a la cabeza... editaron más de 650 periódicos, dalgunos con tiraes impresionantes, d'hasta 100.000 exemplares'' (Jorge Domingo, [https://books.google.es/books?id=DsmL2LyCXRgC&amp;pg=PR17&amp;dq=%22esiliu+republicanu%22+%22manuel+de+falla%22&amp;hl=es&amp;ei=yyK3TbTlNMKo8QPW9Jla&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22esiliu%20republicanu%22%20%22manuel%20de%20falla%22&amp;f=false ''L'exiliu republicanu español en Cuba''], p. xvii). La cifra probablemente seya escesiva: José Antonio Biescas y [[Manuel Tuñón de Lara]] (''España so la dictadura franquista'', tomu 10 de ''Historia d'España'', Barcelona, Labor, 1980. ISBN 84-335-9431-1, p. 16) falen de ''dos tercios del profesoráu universitariu exiliaos o destituyíos''.
* [http://www.sbhac.net/Republica/Personaxes/Intelectual1/Intelectual1.htm ''Galería d'artistes, intelectuales y científicos republicanos''] (llista tantu a los del exiliu interior como a los del interior) (fecha accesu 2011).
* ''[[Américo Castro]], [[Claudio Sánchez-Albornoz]], [[Rafael Altamira]], [[Luis Jiménez de Asúa]], [[García-Bacca]], [[Gaos]], [[Xirau]], [[Rafael Alberti|Alberti]], [[Ortega y Gasset]] [en realidá, volvió a España nos años 40], [[Pedro Salinas|Salinas]], [[Luis Cernuda|Cernuda]], [[León Felipe]], [[Juan Ramón Jiménez]], [[Max Aub]], [[Francisco Ayala]], [[Ramón Sender]], [[Blas Cabrera]], [[Del Ríu Hortega]], [[Ignacio Bolívar]], [[Enrique Rioja|Rioja]]...'' ([[Manuel Tuñón de Lara]], ''La sociedá y les instituciones'', n'Historia d'España d'Historia 16, 1980, vol. 12, ''La España de la Cruzada'', p. 115.&lt;/ref&gt;

Un prominente falanxista, [[Ernesto Giménez Caballero]], foi'l principal teóricu del arte fascista n'España;&lt;ref name=&quot;GIM&quot;&gt;En 1934, n'allegando a un congresu n'Italia, Ernesto Giménez Caballero publicara en ''[[F. Y. (revista)|F. Y.]]'' l'artículu «[[Arte y Estáu]]», convertíu en llibru en 1935. Ellí identificó'l [[monasteriu d'El Escorial]] como «compendiu de toles virtúes del arte español» y «símbolu de lo que tendría de ser l'arte fascista» ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22arte+fascista%22+%22Gim%C3%A9nez+Caballero%22+%22Arte+y+Estáu%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= vease bibliografía sobre la tema]).&lt;/ref&gt; ente que'l más prestixosu teóricu del arte español de la dómina, [[Eugenio d'Ors]], esforciar pola creación d'un ambiente artístico allegáu al réxime pero abiertu y asimilador ([[Salón de los Once]], [[Academia Curtia de Crítica d'Arte]], 1941-1954), incluyendo a les [[vanguardies]], que pasaron col tiempu a ser inclusive una seña d'identidá del réxime, cada vez más comenenciudu n'amosar, tantu escontra l'interior como escontra l'esterior, una imaxe de [[modernidá]].&lt;ref&gt;
* «Había que demostrar al mundu que l'Alzamientu nun fuera solo una sulevación de militares, moros, banqueros y clérigos, sinón que tamién intervinieren intelectuales y persones civiles de bien diverses procedencies». Sicasí, y a pesar de dellos cobardes esfuercios, nun se llegó a entamar el camín escontra esa cultura asuntiva y superadora» de la que nos fala [[Laín Entrialgo]]. La primer cita, d'una entrevista a [[Pedro Sáinz Rodríguez]]; la de Laín, de ''Descargu de Conciencia (1930-1960)'', Barcelona, Barral, 1976; en Alted, ''op. cit.'', p. 224.
* Son bien clarificadoras les reflexones de [[Jorge Luis Marzu]], plantegaes en forma d'entruga: «En 1960, los artistes españoles trunfen nel [[MOMA]] de Nueva York... L'evidente acercamientu cultural del franquismu escontra los Estaos Xuníos mientres los años 50, nel marcu del [[Alcuerdos de 1953|sofitu políticu norteamericanu a Franco]], ¿pudo constituyise como resultáu de la (des)politización internacional del formalismu astractu? Y si asina yera, ¿cómo foi recibida la vanguardia informalista española, producida baxu y por una dictadura, en países democráticos, que blandían l'astraición como bandera simbólica de la llibertá?... [Tien d'estremase ente] práutiques “modernes”... del arte pictórico y escultórico —y los sos aparatos lliterarios— que siguió respondiendo a delles de les premises clásiques de les vanguardies europees de preguerra... [y les] obres puramente académiques... Falar de “vanguardia”, nun implica, siquier abiertamente, que toa ella, anterior y posterior a la [[Guerra Civil Española|guerra civil]], participara de les mesmes premises que los artistes “modernos” eclosionados a principios de los años 50... “vanguardia” nel sentíu oficial que l'Estáu daba a los sos apuestes pol arte modernu. Tou arte moderno que nun tuviera sellu oficial, nun yera vanguardia, porque “nun yera políticamente modernu”. A lo último la cultura franquista, como bona heredera del [[barrocu]], supo crear retorcigañaos [[retruécanos]]. Y duraderos». ([http://www.soymenos.net/arte_franquismu.pdf ''Arte moderno y franquismu. Los oríxenes conservadores de la vanguardia y de la política artística n'España''], 2006.)
* Julián Díaz Sánchez y Ángel Llorente Hernández, [https://books.google.es/books?id=TVqx22Em22IC&amp;pg=PA111&amp;dq=%22arte+franquista%22&amp;hl=es&amp;ei=KcCaTaTvJ4SL5Abt3YDcBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEQQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=%22arte%20franquista%22&amp;f=false ''La crítica d'arte n'España (1939-1976)''], Akal, 2004, ISBN 84-7090-440-X.
* María Dolores Jiménez Blanco, «Academia Curtia de Crítica d'Arte», en ''Enciclopedia Madrid S.XX'', fonte citada en [https://web.archive.org/web/20140126153349/http://madripedia.es/wiki/Academia_Curtia_de_Cr%C3%ADtica_de_Arte ''Academia Curtia de Crítica d'Arte''] en Madripedia (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;

Los artistes y lliteratos allegaos al franquismu sufrieron d'una xeneral minusvaloración pola [[historiografía]] y la crítica [[crítica d'arte artístico]] y [[crítica lliteraria|lliteraria]]. Como sentenció [[Andrés Trapiello]]:
{{cita|ganaron la guerra y perdieron la historia de la lliteratura.&lt;ref name=&quot;TRAPIELLO&quot;&gt;[[Andrés Trapiello]], ''Les armes y les lletres: lliteratura y Guerra Civil (1936-1939)'', Península, 2002, ISBN 8483075197; reeditáu en Destín, 2009 ISBN 84-233-4191-7. Citáu por [[Javier Rodríguez Marcos]] en [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Xenerales/cures/senoritos/espanoles/elpepicul/20090330elpepicul_1/Tes «Xenerales, cures y señoritos españoles». 30 de marzu de 2009.] ''El País''. &lt;/ref&gt;}}

En correspondencia col esquema [[menendezpelayano]] (identificación d'España colo católico y del so opuestu colo [[Antiespaña|antiespañol]], venga de fora o d'adientro), el nuevu orde cultural y educativu que pretendió crease en 1939 centrar de forma obsesiva nel [[nacionalismu español|nacionalismu]] y la [[nacionalcatolicismu|relixón]].&lt;ref&gt;«¿De qué fontes o corrientes ideolóxiques nútrese esta interpretación de la historia d'España?... les formulaciones realizaes ente 1930 y 1936 polos ideólogos de los grupos enantes citaos [fuercies o enclinos políticos ya ideolóxiques diverses (falanxistes de distintes orientaciones, monárquicos alfonsinos, tradicionalistes y católicos provenientes básicamente de la estinguida CEDA)] integraos dientro del círculu internu del poder franquista. Esti autores son, en concretu: [[José Antonio Primo de Rivera]] ['Obres completes', Madrid, 1942], [[José Monge y Bernal]] ['Aición Popular (estudios de bioloxía política)', Madrid, 1936], [[Ramiro de Maeztu]] ['Defensa de la Hispanidá', Madrid, 1934] y [[Jorge Vigón]] ['Historia d'España escoyida na obra del maestru Marcelino Menéndez y Pelayo', Madrid, 1933 - La de J. Monge ye la única obra que conocemos d'un miembru cualificáu de VENCER na que se fai, anque de forma bien sucinta, una interpretación de la historia d'España]... los carlistes... pueden ser auníos, nel aspeutu concretu qu'estudiamos ensin grave distorsión, coles formulaciones de los representantes d'Aición Española... El que'l franquismu inicial presente una ideoloxía basada na versión más tradicional del catolicismu creemos qu'hai qu'interpretalo, per una parte, como resultáu de la debilidá del falanxismu (tantu ideolóxica, como política y social) y por otra como ideoloxía que dexaba una mayor posibilidá d'alcuerdu dientro del círculu internu de poder franquista». Rafael Valls, ''Ideoloxía franquista y enseñanza de la hestoria n'España, 1938-1953'', en [[Josep Fontana]] (ed.) ''España sol franquismu'', Barcelona, Crítica, 1986, ISBN 84-7423-284-8, pp. 234-245. Nel mesmu estudiu, cítase'l testu del prólogu de la Llei de la Reforma de la Segunda Enseñanza de 20 de setiembre de 1938:
{{cita|El depósitu de la xenuina cultura d'España, a cuenta de tantu heroísmu salváu, esixe d'aquellos que fueron llamaos a curialos y a tresmitilo, los cuidos más abnegados... reformes radicales que'l porvenir de la enseñanza española imperativamente rique... rápido, influyir nel tresformamientu d'una sociedá y na formación intelectual y moral de les sos futures clases direutores... La revalorización de lo español, la definitiva extirpación del pesimismu antihispánico y extranjerizante, fíu de l'apostasía y de la odiosa y mendaz [[lleenda negra]], haber de consiguir por aciu la enseñanza de la Historia Universal (acompañada de la Xeografía), principalmente nes sos rellaciones cola d'España. Trátase asina de poner de manifiestu la pureza moral de la nacionalidá española; la categoría cimera, universalista, del nuesu espíritu imperial, de la [[Hispanidá]], según conceutu felicísimo de Ramiro de Maeztu, defensora y misionera de la verdadera civilización, que ye la Cristiandá.}}&lt;/ref&gt; Pretender o non, el franquismu nun consiguió imponer una [[cultura totalitaria]] uniforme con calter escluyente d'otres manifestaciones culturales, y les fontes historiográfiques suelen utilizar los términos tradicionalista», «autoritaria» y «dictatorial» pa describila.&lt;ref&gt;[[Stanley G. Payne]] «Cultura y educación» en ''El primer franquismu'', Temes de Güei, 1997, pp. 102 y ss.&lt;/ref&gt; Sigo que significó, especialmente durante la [[posguerra española|posguerra]], una ''cultura d'imposición'' con actitúes ''de reconquista'' o imperialistes,&lt;ref&gt;Francisco Javier Pared Alonso, [https://books.google.es/books?id=H1KV8nAuRrcC&amp;pg=PA868&amp;dq=%22p%C3%A1ramu+cultural%22&amp;hl=es&amp;ei=xt6qTcuyH9Kp8AOGo6G5Ag&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDEQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=%22p%C3%A1ramu%20cultural%22&amp;f=false ''Historia contemporánea d'España: Sieglu XX''], p. 868.&lt;/ref&gt; que supunxo una fuerte [[represión política n'España|represión]], la depuración xeneralizada y sistemática del sistema educativu ([[Depuración franquista del maxisteriu español|el maxisteriu]] —comisión D—, [[Institutu d'Educación Secundaria (España)#Represión y nacionalcatolicismu|les enseñances medies]] —comisión C— y [[universidá española|la universidá]] —comisiones A y B—)&lt;ref name=&quot;OTERU&quot;&gt;Pueden trate los testos de les órdenes ministeriales nos que s'alcuerda, ''por ser pública y bultable la desafección... poles sos actuaciones... pol so aportunante política antinacionalista y antiespañola'' y dada ''la evidencia de les sos conductes gafíes'' que faíen ''dafechu inútiles les garantíes procesales... dixebrar definitivamente del serviciu y dar de baxa nos sos respeutivos escalafones'' a una impresonante nómina de profesores, en Luis Enrique Otero Carvajal (dir), Mirta Núñez Díaz-Balart, Gutmaro Gómez Bravo, José María López Sánchez, Rafael Simón Arce: [https://books.google.es/books?id=GJo6fxQZ5aQC&amp;pg=PA74&amp;dq=%22evidencia+de+les sos conductes gafíes%22&amp;hl=es&amp;ei=xfC7TZaxJuDc4wb4m_G-BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22evidencia%20de%20les sos%20conductes%20gafíes%22&amp;f=false ''La destrucción de la ciencia n'España. Depuración universitaria nel franquismu''] Complutense, Madrid, 2006 ISBN 978-84-7491-808-3 ([http://foroporlamemoria.info/noticia.php?id_noticia=2023 reseña] de Salvador López Arnal). Vease tamién Luis Enrique Otero Carvajal: [https://web.archive.org/web/20090130135532/http://www.ucm.es/info/hcontemp/leoc/ciencia%20y%20guerra%20civil.htm «La destrucción de la ciencia n'España. Les consecuencies del trunfu militar de la España franquista.»] En ''Historia y Comunicación Social''. númberu 6. Universidá Complutense, Madrid, 2001. {{ISSN|1137-0734}} pp. 149-186.&lt;p&gt;
La mayor parte de les depuraciones fueron sanciones puramente simbóliques, una y bones munchos de los afeutaos taben o muertos o nel exiliu. De los que permanecieron n'España dalgunos fueron oxetu tamién de persecución penal, como [[Julián Besteiro]], que morrió na cárcel, o [[Juan Peset]], que foi fusiláu. Non pocos de los represaliaos alministrativamente nun teníen una vinculación política especial coles izquierdes, como [[Flores de Lemus]]. Ente los profesores de bachilleratu depuraos taba [[Antonio Machado]] (a pesar de morrer en Francia) ente los profesores d'Escuela Normal [[Eliseo Gómez Serrano|Eliseo Gómez]] (fusiláu), y ente los maestros [[Amós Aceru]] y [[Vicente Moliner Nadal|Vicente Moliner]] (dambos fusilaos). Biescas y Tuñón (''op. cit.'', p. 16) dan la cifra de 7000 maestros ente los 270{{esd}}000 presos totales en campos de concentración y cárceles del primer periodu franquista; y la de dos tercios del profesoráu universitariu exiliaos o destituyíos».
* ''De los catedráticos n'activu en xunu de 1936 na Universidá de Madrid (güei Complutense), un 44,3 per cientu fueron sancionaos. La cifra ye similar ente los profesores auxiliares y ayudantes qu'algama'l 43,6 per cientu, anque d'un 7,6 per cientu d'ellos nun s'atoparon datos.'' [http://www.ucm.es/cont/descargas/prensa/tribuna928.pdf ''Llistáu completu de los represaliaos de la Universidá Complutense tres la guerra civil''].
* ''les universidaes, estructuradas pola llei d'ordenación de xunetu de 1943, que los sos rectores teníen de ser militantes de Falanxe. La realidá, tantu na enseñanza media como cimera, profesores y alumnos, alloñaos de too espíritu científicu, taben encuadraos pol [[SEU]] y el [[Serviciu Nacional del Maxisteriu]]. Tipu de seudocultra que tamién se manifestó al traviés de selmanarios como ''[[L'Español (selmanariu)|L'Español]]'' editáu pola Vicesecretaría d'Educación y empobináu por [[Juan Aparicio]]. Estos aparatos completar col [[Institutu Nacional del Llibru]] (que yá fuera creáu en 1939) empobináu por [[Julián Pemartín]], destacáu ideólogu del réxime'' (Tuñón de Lara, ''La España de la Cruzada'', ''op. cit.'', p. 114).
* Vease [[:Categoría:Víctimes de la represión durante la dictadura franquista]]
&lt;/ref&gt; y de toles instituciones culturales (les [[Reales Academies]], que fueron arrexuntaes nel [[Institutu d'España]] en 1938 —inclusive [[Ramón Menéndez Pidal]] cesó como direutor de [[RAE|la de la Llingua]] ente 1939 y 1947—, museos como [[Muséu del Prado|el Prau]] —al frente del que se repunxo al direutor depuestu pola República en 1931—, el [[Atenéu de Madrid]] y otres, ente les que destacaron les más identificaes col [[krausismu]] —[[Institución Llibre d'Enseñanza]], [[Xunta pa l'Ampliación d'Estudios]], [[Residencia d'Estudiantes]], [[Instituto Escuela]]—, que fueron recreaes de nueva planta —[[CSIC]] y [[Instituto Ramiro de Maeztu]]—&lt;ref&gt;Elvira Ontañón [https://www.elpais.com/articulo/educacion/Instituto-Escuela/proyeutu/educativu/vixente/elpepusocedu/20070423elpepiedu_10/Tes «L'Institutu-Escuela, un proyeutu educativu vixente.» 23 d'abril de 2007.] ''El País''. Ente les poques instituciones educatives qu'escaparon del modelu nacional-católicu ([[colexu alemán]] —[https://www.europapress.es/madrid/noticia-colexu-aleman-madrid-abandona-concha-espina-treslladase-montecarmelo-20091014162845.html Noticia del de Madrid], [https://web.archive.org/web/20090413081638/http://www.dsbarcelona.com/exunterr/geschichteschule_esp.htm Cronoloxía del de Barcelona]—, [[licéu francés]] —{{Enllaz rotu|1=[http://www.suite101.net/content/el licéu-frances-de-madrid-curtiu-cronologia-a4951 ''El Licéu francés de Madrid, curtia cronoloxía''] |2=http://www.suite101.net/content/el licéu-frances-de-madrid-curtiu-cronologia-a4951 |bot=InternetArchiveBot }}—), tuvo'l [[Colexu Estudiu]], fundáu en 1940 como continuidá del proyeutu institucionista, so la direición de [[Jimena Menéndez-Pidal]], esposa de [[Miguel Catalán Sañudo]]; no que puede interpretase como un ''exiliu interior'' institucional. ''El colexu Estudio, una aventura pedagóxica na España de la posguerra'' (esposición de la Sociedá Estatal de Conmemoraciones Culturales, Madrid, 2009 -[http://www.elcatalogodelaexposicion.com/plantiya.php?accion=ver_catalogo_detalle&amp;id=133 reseña del catálogu] [http://www.revistadearte.com/2009/09/13/el colexu-%E2%80%9Cestudio%E2%80%9D-una aventura-pedagogica-en-la-espana-de-la-posguerra/ reseña de la esposición]) (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;) pa poneles en manes de les órdenes relixoses y de personalidaes allegaes (ensin demasiaos miramientos procedimentales —''[[oposiciones patriótiques]]''—&lt;ref&gt;[[Jaume Claret Miranda]], [https://books.google.es/books?id=RyqM3P3xn68C&amp;pg=PA356&amp;lpg=PA356&amp;dq=%22oposiciones+patri%C3%B3ticas%22+posguerra&amp;source=bl&amp;ots=Hen032mFZM&amp;sig=EtOvJ5WGrhJh6kCjo1n2jJMGfJg&amp;hl=es&amp;ei=xnusTaWMGcKKhQel-8HVCQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22oposiciones%20patri%C3%B3ticas%22%20posguerra&amp;f=false ''El bederre desmoche: la destrucción de la universidá española''], p. 356.&lt;/ref&gt;) y l'implantación d'una [[censura]] ideolóxica y moral y de un aparatu de [[propaganda]] qu'utilizó de forma eficaz los modernos [[medios de comunicación de mases]] ([[NO-DO]], [[Prensa del Movimientu]], el control estrictu de les [[radio n'España|emisores de radio]] y dende 1956 [[Televisión Española|la televisión]]).&lt;ref&gt;
* [[José Miguel Delgado]], [https://books.google.es/books?id=zmIcAQAAIAAJ&amp;q=propaganda+franquismo&amp;dq=propaganda+franquismo&amp;hl=es&amp;ei=moWsTYf2PMqr8APT7-W4Ag&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDEQ6AEwAQ ''Propaganda y medios de comunicación nel primer franquismu (1936-1959)''], Universidá de La Rioxa, Serviciu de Publicaciones, 2006.
* [https://books.google.es/books?id=-xBDAQAAIAAJ&amp;q=propaganda+franquismo&amp;dq=propaganda+franquismo&amp;hl=es&amp;ei=moWsTYf2PMqr8APT7-W4Ag&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDoQ6AEwAw ''Propaganda y medios de comunicación nel franquismu (1936-1951)''] Universidá d'Alicante, 1998.&lt;/ref&gt; La persecución de los [[nacionalismos periféricos]] nun significó la prohibición de les llingües y cultures llocales ([[idioma catalán|catalán]] y [[cultura catalana]], [[eusquera]] y [[cultura vasca]], [[Idioma gallegu|gallegu]] y [[cultura gallega]]), pero sí una política d'[[castellanización|imposición del castellán]] (''si yes español, fala español'')&lt;ref&gt;[[Luis Hurtado Álvarez]], ''Si yes español, fala español'', en ''Unidá'', 18 de mayu 1937. Citáu en [http://escueladesara.com/2010/04/07/si-yes-espanol-fala-espanol-1937-2/ escueladesara.com]&lt;/ref&gt; na educación y na práctica totalidá de los ámbitos públicos, que non siempres se siguió na mesma midida y cola que nin siquier tolos dirixentes del réxime taben d'alcuerdu (discutiniu ente [[Carlos Sentís]] y [[Josep Montagut]]).&lt;ref&gt;[[Josep Montagut i Roca]], canónigu catalán citáu por [[Jorge Martínez Reverte]]: [https://books.google.es/books?id=trqKA2AJnbEC&amp;pg=PA199&amp;lpg=PA199&amp;dq=%22Toa propaganda oral y escrito+tien de pasar+por+el+mesmu+cribu%22+montagut&amp;source=bl&amp;ots=fCAlDBWaWc&amp;sig=7YO7c5LCtqDVxsqKWL07mPgPY-Y&amp;hl=es&amp;ei=YZO5TYv5AYiGhQe_o_CYDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CCYQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22Toa%20propaganda%20oral%20y%20escrita%20debe%20pasar%20por%20el%20mesmu%20cribu%22%20montagut&amp;f=false ''La cayida de Cataluña''], onde se da cuenta del discutiniu, na qu'intervinieron tamién [[Serrano Súñer]], [[Dionisio Ridruejo]], [[Josep Vergés Matos]], [[Francesc Cambó]], [[Josep Pla]] y [[Manuel Aznar]].&lt;/ref&gt;

Na repartu de parceles de poder ente les [[families del franquismu]] (''[[nacionalcatolicismu|católicos]]'', ''[[falanxismu|azules]]'', ''[[monarquismo|monárquicos]]'' —''[[carlistes]]'' y ''[[Juan de Borbón|juanistas]]''— y militares —''[[africanistes]]'' y d'otros enclinos—) correspondieron a caúna d'elles ámbitos ministeriales y funciones non siempres bien delimitadas: a los católicos correspondiólos el [[Historia de los ministerios d'Educación d'España|Ministeriu d'Educación Nacional]], onde se centraba la mayor parte de la política cultural; pero a los azules correspondíalos la política social y l'aparatu del [[Movimientu Nacional]], que pretendía una presencia totalitaria en tolos aspeutos de la vida pública ya inclusive privada. Caúna de les families disponía de medios de comunicación allegaes.&lt;ref&gt;''La Ilesia, a cambéu del sofitu emprestáu a la sulevación, esixó'l réxime'l control del campu que tradicionalmente considerara so: la educación y enseñanza. Pela so parte, la Falanxe como partíu únicu diba intentar imponese al traviés de los mass media. Ello esplica'l repartu de poderes que se realizó tres la constitución del primer gobiernu por Llei de 30 de xineru de 1938. Nel Ministeriu del Interior (Servicios Nacionales de Prensa y Propaganda) los falanxistes; nel d'Educación, los monárquicos d'[[Aición Española]], con [[Pedro Sainz Rodríguez]] al frente, so la sollerte vixilancia del [[cardenal Gomá]], primáu d'España.... nomó a los sos collaboradores siguiendo esa táctica d'aunir distintes posiciones ideolóxiques que presidiera la constitución del gobiernu. Nel Serviciu Nacional de primera Enseñanza, el tradicionalista [[Romualdo de Toledo y Carbayos|Romualdo de Toledo]]; nel d'Enseñanza Cimera y Media, [[José Pemartín]], monárquicu d'[[Aición Española]]; nel d'Enseñanza Téunica y Profesional, un téunicu, [[Augusto Krahe]]. Encargáu de Belles Artes, [[Eugenio d'Ors]], y d'Archivos y Biblioteques, [[Javier Lasso de la Vega]]... la necesidá de nomar a daquién venceyáu con Falanxe resalvar con [[Alfonso García Valdecasas]], un falanxista de primera hora, amigu personal so, qu'ocupó un cargu eminentemente téunicu y alministrativu: el de subsecretariu... política educativa y cultural que desenvolvería unu de los sos más carauterizaos representantes, discípulu de [[Menéndez y Pelayo]] [referir al propiu ministru Sainz Rodríguez], a quien convirtió en mentor d'aquélla xuntu col pedagogu y educador católicu [[Andrés Manjón]].'' Alicia Alted, ''Notas para la configuración y el análisis de la política cultural del franquismo en sus comienzos: la labor del Ministerio de Educación Nacional durante la guerra'', en Fontana, ''op. cit''., pp. 217-218.&lt;/ref&gt;

Foi bien significativu'l encumbramiento a puestos d'alta influyencia nos ámbitos ideolóxico y cultural de personalidaes clericales ([[Justo Pérez de Urbel]] —[[benedictín]]—, [[Enrique Plá y Deniel|Plá y Deniel]], [[Isidro Gomá|Gomá]], [[Leopoldo Eijo y Garay|Eijo y Garay]], [[Casimiro Morcillo González|Morcillo]] —obispos—)&lt;ref&gt;La ''[[Carta coleutiva de los obispos españoles por cuenta de la guerra n'España|Carta coleutiva del episcopáu Español a los obispos del mundu enteru]]'' de 9 de xunetu de 1937 supunxera la sanción de l'alianza ente Franco y la Ilesia, qu'interpretaba la guerra civil como una [[cruzada]] y a la figura de Franco como un don de la Providencia, que la salvara d'una espantible [[persecución relixosa durante la Guerra Civil Española|persecución]]. A Franco recibíase-y so paliu nes ceremonies relixoses ya incluyóse el so nome na lliturxa de la misa. Sicasí, nun hubo unanimidá, nin siquier na xerarquía: El [[cardenal Segura]], que la República consiguiera quitar de la so sede toledana, tornó a España durante la guerra y ocupó l'arzobispáu de Sevilla, dende'l que caltuvo fuertes enfrentamientos con Franco, pretendiendo una supremacía [[teocrática]] incompatible cola construcción del lideralgu [[cesarista]] del ''Caudiellu''. Por razones totalmente opuestes, [[Francisco Vidal y Barraquer]], arzobispu de Tarragona, que se negara a roblar la ''Carta Coleutiva'', nun pudo volver a España y morrió nel exiliu en 1943.&lt;/ref&gt; o ingresaos al cleru yá nel so maduror (les denominaes ''vocaciones tardíes'': [[Ángel Herrera Oria]] —líder de l'[[Asociación Católica Nacional de Propagandistes]], foi ordenáu sacerdote con 53 años y llegó a obispu—, [[José María Albareda]] —del [[Opus Dei]] dende 1937, foi direutor del CSIC, y foi ordenáu sacerdote con 57 años—, [[Manuel García Morente]] —destacáu filósofu, foi ordenáu sacerdote con 54 años—); talmente que calificóse l'ambiente intelectual dominante como ''[[tomista]]'', ''[[escolásticu]]'', ''[[neo-tomista]]'' o ''[[neo-escolásticu]]'', sofitáu na posición del [[Santa See|Vaticanu]] anterior al [[Concilio Vaticanu II|Concilio]].&lt;ref&gt;
* Xosé Chao Rego [https://books.google.es/books?id=b9Vtp-HxiGIC&amp;pg=PA186&amp;dq=neo+tomista+neo+escol%C3%A1stico+franquismu&amp;hl=es&amp;ei=eyevTe_xHpTN4AbBn_W7CA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=neo%20escol%C3%A1stica&amp;f=false ''Ilesia y franquismu: 40 años de nacional-catolicismu (1936-1976)''] Tresctres, 2007, ISBN 84-935562-0-3
* Eudaldo Forment [https://books.google.es/books?id=Zw2m41DtYBEC&amp;pg=PA35&amp;dq=garc%C3%ADa+morente+tomismu&amp;hl=es&amp;ei=eOS-Tb_REZvS4wbGnaXWBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=garc%C3%ADa%20morente%20tomismu&amp;f=false ''Historia de la filosofía tomista na España contemporánea''], Alcuentru, 1998, ISBN 84-7490-491-9
* José María Albareda [https://books.google.es/books?id=zmm1C1d6o4EC&amp;q=%22vocaciones+tard%C3%ADas%22+albareda+ferrera&amp;dq=%22vocaciones+tard%C3%ADas%22+albareda+ferrera&amp;hl=es&amp;ei=ofu-TYmHA87A8QOgwuC8BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''Considerancies sobre la investigación científica''], citáu en ''Revista de filosofía'', Instituto Luis Vives, 1951.
* [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22vocaciones+tard%C3%ADas%22+morente&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= Resultaos pa vocaciones tardíes» Morente] (fecha accesu 2011).

Vease tamién [[Manuel Mindán Manero]], [[Santiago María Ramírez]]&lt;/ref&gt;

{{cita|La imaxe foi moneda corriente dende pocu dempués de la guerra civil. Primero circuló fora d'España; suponíase que nella nun quedaben más que “cures y militares”, y nin rastru de vida intelectual, abellugada na emigración. La propaganda oficial, mentanto, afirmaba que s'esaniciara —escontra'l campusantu, la emigración, la prisión o'l silenciu— la escoria “demoliberal”, y restableciérase la rellumanza imperial” d'España, ejemplificado en nomes de los que hai enforma tiempu naide alcuérdase, y que nun ye piadosu recordar.|[[Julián Marías]] ''La vexetación del pandorial''.&lt;ref name=&quot;PANDORIAL&quot;/&gt;}}

'''Los autores procúrense numberar por xéneros y por edá'''

== Lliteratura y ambiente intelectual ==

Tantu na España de Franco como nel exiliu y na imaxe d'España nel esterior, la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] (1936-1939) perpetuóse como referente vital y cultural.

La [[destrucción del patrimoniu artísticu español]] fuera de gran magnitú, non solo por actos de guerra, sinón particularmente pola roxura [[Iconoclasia|iconoclasta]] de la retaguardia republicana. Tales fechos fueron llargamente sopelexaos pol nuevu Estáu,&lt;ref&gt;Escoyeta con mapa d'imáxenes de [https://books.google.es/books?id=Jp8NAQAAIAAJ&amp;q=%22la+dominaci%C3%B3n+colorada+en+espa%C3%B1a%22&amp;dq=%22la+dominaci%C3%B3n+colorada+en+espa%C3%B1a%22&amp;hl=es&amp;ei=2unCTYjjGcWs8gPz-7TRBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDwQ6AEwAA ''La dominación colorada n'España. Causa Xeneral''] (1961), que se foi publicando parcialmente ([https://books.google.es/books?id=0QvhSAAACAAJ&amp;dq=%22la+dominaci%C3%B3n+colorada+en+espa%C3%B1a%22&amp;hl=es&amp;ei=2unCTYjjGcWs8gPz-7TRBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CEMQ6AEwAg ''Meyora de la información instruyida pol Ministeriu Públicu''], [[Eduardo Aunós]], 1943).&lt;/ref&gt; qu'al empar pudo exhibir como un llogru propiu la recuperación de los fondos más importantes del [[Muséu del Prado]], puestos a salvo en Xinebra, y el llogru de la humildada [[Francia de Vichy]] de dos pieces emblemátiques salíes d'España baxu distintes circunstancies (la [[Inmaculada de Soult]] y la [[dama d'Elx]], 1941).&lt;ref&gt;Colorado, Arturo (ed.) [http://www.une.es/Ent/Products/ProductDetail.aspx?ID=134448&amp;OuTypeID=2&amp;OuID=72&amp;AspxAutoDetectCookieSupport=1 ''Patrimoniu, Guerra Civil y Posguerra''], Madrid, Complutense, 2011, ISBN 978-84-669-3465-7.&lt;/ref&gt;

La vida cultural española de la [[posguerra española|posguerra]] viose trágicamente asombrada pola muerte violenta de destacaes personalidaes identificaes con unu y otru bandu ([[Federico García Lorca]], [[Ramiro de Maeztu]], [[Pedro Muñoz Seca]]). Por causes naturales morrieren [[Valle Inclán]] y [[Unamuno]] (en xineru y avientu de 1936, respeutivamente), [[Manuel Azaña]] y [[Antonio Machado]] (al poco de cruciar la frontera francesa en 1939). El poeta [[Miguel Hernández]] morrió en prisión en 1942. Una de les imáxenes de la dómina que más la identifiquen ye la semeya&lt;ref&gt;
* [http://www.nidodepoesia.com/añaes01.htm Curtia descripción del contestu] en nidodepoesia.com(fecha accesu 2011).
* [https://web.archive.org/web/20101030214437/http://cuevalagua.blogspot.com/2010/10/miguel-hernanez-iii-miguel-buero.html ''Miguel Hernández y Buero Vallina: Semeya de d'una amistá''] en cuevalagua.com (fecha accesu 2011).
* [https://web.archive.org/web/20071021225259/http://www.miguelhernandezvirtual.com/biblioteca%20virtual/coetaneos/index.php?ident=7 Buero na fundación Miguel Hernández] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; que-y fixo'l so compañeru de cautiverio [[Antonio Buero Vallina]], quien darréu algamaría gran aceptación con una amargosa visión del ser humanu y la sociedá [[Teatru español de la primer metá del sieglu XX|nuna escena teatral]] na qu'inclusive l'humor de los [[Comedia|comediógrafos]] del bandu vencedor nun podía sustraese de [[teatru del absurdu|lo absurdo]] ([[Enrique Jardiel Poncela]], [[Miguel Mihura]], [[Edgar Neville]], [[José López Rubio]], [[Tonu (humorista)|Tonu]] —''[[la otra xeneración del 27]]''—&lt;ref&gt;El términu deber a [[José López Rubio]] nel so discursu d'ingresu na RAE de 5 de xunu de 1983. Citáu en José Romera Castillo, [http://www.uned.es/centro-investigacion-SELITEN@T/pdf/autobio/I5.pdf ''Perfiles autobiográficos de la otra xeneración del 27 (la del humor)''] en uned.es (fecha accesu 2011).
* [[Carlos Seco Serrano]] [http://www.almendron.com/tribuna/8679/mihura-y-la-otra-generacion-del-27/ «Mihura y l'otra xeneración del 27.» 18 de febreru de 2006.] ''ABC''. &lt;/ref&gt; y el so epígono [[Alfonso Paso]]).

=== El pandorial cultural» ===

A pesar de la producción lliteraria de los intelectuales allegaos al nuevu Estáu Nacional, de la vuelta de delles celebridaes de gran pesu internacional ([[Arturo Duperier]], [[Ortega y Gasset]], [[Salvador Dalí]]) y del caltenimientu d'una mínima actividá científica (creación del [[Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales|Institutu d'Estudios Políticos]] —1939—, del [[CSIC]] —1939— y del [[Institutu de Cultura Hispánica]] —1946—) y de dellos ámbitos de rellación (conxustes como les del [[Café Xixón]], revistes como [[Vértiz (revista)|''Vértiz'']] —1937 a 1946—, [[Escorial (revista)|''Escorial'']] —1940 a 1950—, [[garcilasismo|''Garcilaso-Mocedá creadora'']] —1943 a 1946—, [[Espadaña (revista)|''Espadaña'']] —1944 a 1951—, [[Ínsula (revista)|''Ínsula'']] —dende 1946—,&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/cultura/65/anos/hispanismo/veres/elpepucul/20110329elpepucul_11/Tes «65 años de hispanismo en dos orielles. 'Ínsula', 'revista de lletres y ciencies humanes' edita'l so Almanaque 2010.» 29 de marzu de 2011.] ''El País''. &lt;/ref&gt; o [[Grupu Cantarada|''Cantarada'']] —1947 a 1949—);&lt;ref&gt;De lo acutao de la nómina de revistes de la dómina da idea les poques qu'apaecen en [http://www.filosofia.org/mon/tem/ye0215.htm#p15 ''Revistes culturales de posguerra''], artículu de [[Florentino Pérez Embid]] publicáu en ''[[Temes Españoles]]'' (1956). Solo cita a ''Escorial'' de les referíes enriba, y añede: cuatro revistas efímeres (''[[Cuadiernos d'Adán]]'', ''[[Leonardo (revista)|Leonardo]]'', ''[[Revista Española]]'' y ''[[Finisterre (revista)|Finisterre]]'' —heredera de ''[[Cruz y Raya]]'', [[Leopoldo Eulogio Palacios]] 1949—), cinco revistas de distintos órganos oficiales (''[[Arbor]]'' —del CSIC, dende 1944— ''[[Revista d'Estudios Políticos]]'' —del [[Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales|Institutu d'Estudios Políticos]]—, ''[[Cuadiernos Hispanoamericanos]]'' —del [[Institutu de Cultura Hispánica]], 1948—, ''[[Estudios Americanos]]'' —de la [[Escuela d'Estudios Hispanoamericanos de Sevilla]], 1949—, ''[[Clavileño (revista)|Clavileño]]'' —de l'[[Asociación Internacional de Hispanismo]], 1950, nun tien de confundir se cola [[Asociación Internacional d'Hispanistes]] fundada en Oxford en 1962—) y solu dos revistas independientes de recién apaición aquel día (''[[El nuesu Tiempu]]'' —[[Antonio Fontán]], 1954— y ''[[Punta Europa]]'' —[[Vicente Marrero]], 1955—). Eso sí, añedir una nutrida llista de revistes d'instituciones relixoses, de títulos bien significativos: ''[[Revista Razón y Fe|Razón y Fe]]'', ''[[La Ciudá de Dios]]'', ''[[Verdá y Vida]]'', ''[[Pensamientu (revista)|Pensamientu]]'', ''[[La Ciencia Tomista]]'', ''[[Revista Calasancia]]'', ''[[Eidos (revista)|Eidos]]'', ''[[Relixón y Cultura]]'', ''[[Proyeición (revista)|Proyeición]]'', ''[[Estudios Filosóficos]]'' y ''[[Augustinus]]''.

Un númberu mayor, referíu a la totalidá del periodu franquista, estudiar por Jeroen Oskam, [http://reocities.com/Athens/parthenon/4087/revista.htm ''Les revistes lliteraries y polítiques na cultura del franquismu''], Lletres peninsulares, 1992.
&lt;/ref&gt; la llarga [[posguerra española]] (años cuarenta y cincuenta) representó pal interior de la destruyida, afamiada y aisllada España un ''pandorial cultural'', apináu pola [[represión política n'España|represión]], la [[Depuración franquista del maxisteriu español|depuración del sistema educativu]] y de les instituciones culturales, les purgues de llibros y la [[censura]].&lt;ref name=&quot;NAHARRO&quot;&gt;[[León Felipe]]: ''colos desterraos fórase'l cantar'', citáu por José María Naharro-Calderón y Manuel Andújar, [https://books.google.es/books?id=1YLn9OeX0NkC&amp;pg=PA199&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22vida+p%C3%BAblica%22&amp;hl=es&amp;ei=UG22TavtJ5So8QPb5slU&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CC4Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22esiliu%20interior%22%20%22vida%20p%C3%BAblica%22&amp;f=false ''L'exiliu de les Españas de 1939 nes Amériques: «¿aú foi'l cantar?»''], Anthropos Editorial, 1991, ISBN 84-7658-268-4, p. 199. Nel mesmu testu d'esti autores dizse: ''los nuevos usufructuarios del poder proscribieron tamién, con calter retroactivu, esa cultura desterrada... prohibióse la edición y circulación de determinaos llibros... decretóse la destrucción d'otros munchos. Purgues en biblioteques, llibreríes y fondos editoriales; reescritura de la hestoria a imaxe y conveniencia de la Dictadura... falsificación y censura... ciertu manual de lliteratura robláu por [[Gonzalo Riega Ballester]]... da noticia del algame y de les intenciones d'aquella operación cultural»... Neguéme siempres a aceptar que l'entamu de l'apertura fuera obra de los responsables de la cerrazón... la famosa «recuperación» d'[[Antonio Machado]] por [[Dionisio Ridruejo]] nun foi sinón una tentativa de camudar de llugar... a un nome que l'antólogu censor sabía prestixosu ya imprescindible, de retayar la so obra y falsiar el so pensamientu por que cupiera dientro de los estrechos llendes del quicio que dexaba l'accesu al réxime... tratar d'una usurpación... del poeta y del home. Aquellos lliberales de camisa azul [la redolada de la revista Escorial] teníen que saber que la so intentona pseudoaperturista nunca diba alteriar la naturaleza de la Dictadura. Tola cultura, tola lliteratura a ellos debida nos primeros años de posguerra tenía como oxetivu'l disimulu, el tapecimientu, igual que les sos maniobres de recuperación de parte del pasáu respondíen al deséu d'encontiar lo insostenible. El sistema nun dexara nunca otra cosa'' (pp. 200 a 202).&lt;/ref&gt; Comparar el periodu col darréu anterior, la ''[[Edá de Plata de les lletres y ciencies españoles|Edá de Plata]]'', da unu de los contrastes más claros de la hestoria de la cultura española.&lt;ref&gt;Términu acuñáu, pa la lliteratura, por [[José Carlos Mainer]] (1987) ''La Edá de Plata (1902-1939)'', Madrid: Cátedra. El mesmu autor titula ''Modernidá y nacionalismu 1900-1939'' el volume 6 de la [http://www.ed-critica.es/llibro/volume-6-modernidá-y-nacionalismu-1900-1939- ''Historia de la lliteratura española''], Crítica, 2010. [https://www.elpais.com/articulo/cultura/infinitu/panteon/lletres/elpepucul/20100319elpepicul_1/Tes Reseña n'''El País''], 19 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt; La espresión «pandorial cultural» o «pandorial intelectual», bien utilizada, foi en sí mesmu oxetu d'alderique y ye pa munchos autores inxusta coles producciones culturales efeutivamente esistentes;&lt;ref name=&quot;PANDORIAL&quot;&gt;[http://www.google.es/search?q=%22p%C3%A1ramu%20cultural%22&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp Uso bibliográficu de pandorial cultural»] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22p%C3%A1ramu+cultural%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= «pandorial intelectual»]. En Juan Luis Suárez, [https://books.google.es/books?id=8kzlg6B_NdgC&amp;pg=PA60&amp;lpg=PA60&amp;dq=%22p%C3%A1ramu+cultural,+expresi%C3%B3n%22&amp;source=bl&amp;ots=2YOiSHv-4X&amp;sig=-vUc7FSUucnQwUAWTHKyTS50sLc&amp;hl=es&amp;ei=bIS0TZLfKYW2hAe6wYjkDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''L'ensayu español del sieglu XX, 1900-1990''], p. 60, la espresión atribuyir a [[José Luis Abellán]]. [[Julián Marías]] indica que «primero circuló fora d'España», esto ye, ente los exiliaos ([http://www.cuentayrazon.org/modules.php?op=modload&amp;name=Publications&amp;file=index&amp;p_op=showcontent&amp;secid=&amp;pnid=1049887440 ''La vexetación del pandorial''], publicáu en ''La Vanguardia'' y ''El País'', el 19 y el 21 de payares de 1976; artículu bien reproducíu, onde propón como más afecha la espresión «pandorial institucional»). La espresión apaez usada de forma estensa por Luis Marañón, [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Cuarenta/anos/paramo/cultural/elpepicul/19760727elpepicul_9/Tes «Cuarenta años de pandorial cultural.» 27 de xunetu de 1976.] ''El País''.

La espresión ermu intelectual» ye citada por [[Ramón Menéndez Pidal]] como usada por [[Marcelino Menéndez y Pelayo]] pa referise a la so propia dómina (finales del XIX y empiezos del XX). Joaquín Pérez Villanueva, [https://books.google.es/books?id=Cz5fAAAAMAAJ&amp;q=%22desiertu+intelectual%22&amp;dq=%22desiertu+intelectual%22&amp;hl=es&amp;ei=Rzy1TfqEOdO08QPWhLjRAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC4Q6AEwAA ''Ramón Menéndez Pidal: la so vida y el so tiempu''], p. 168.&lt;/ref&gt; pero sicasí tien la virtú de entroncarse nel alderique esencialista, introspectivu y pesimista sobre'l [[Ser d'España]] que foi en sí mesmu la tema intelectual más importante de la dómina (en 1949 se sustanció l'alderique nos llibros, d'esplícitos títulos, de [[Pedro Laín Entrialgo]] —''El problema d'España''— y [[Rafael Calvo Serer]] —''España ensin problema''—).&lt;ref&gt;Antoni Raxa Vich, [http://web.archive.org/web/http://84.88.13.205/handle/10803/7355 ''El problema d'España sol primer franquismu, 1936-1956. El bancia ente Pedro Laín Entrialgo y Rafael Calvo Serer''], tesis doctoral, Pompeu Fabra, 11-01-2011.&lt;/ref&gt;

Dende la [[Historia de la ciencia n'España|historia de la ciencia]], el periodu llegóse a denominar como ''destrucción de la ciencia n'España''.&lt;ref name=&quot;OTERU&quot;/&gt; Posiblemente la forma más sintética de describilo topar dellos novelistes, poetes y dramaturgos nos sos títulos: [[Carmen Laforet]] con ''[[Nada (novela)|Nada]]'' (1945), [[Dámaso Alonso]] con ''[[Fíos de la roxura]]'' (1946) [[Alfonso Xastre]] con ''[[La mordaza]]'' (1954), [[Luis Martín Santos]] con ''[[Tiempu de silenciu]]'' (1962) o [[Carlos Barral]] con ''Años de penitencia'' (1975).
{{cita|Madrid ye una ciudá de daqué más d'un millón de cadabres (según les postreres estadístiques)&lt;p&gt;
Dacuando na nueche yo revuelvo ya incorporo nesti nichu nel que hai 45 años que podrezo. |''Velea'', en ''Fíos de la roxura''.}}

[[Vicente Aleixandre]], ente los [[poetes del 27]], foi'l que meyor representó l'apueste vital ya intelectual por un [[exiliu interior]] fecundu pero discretu.&lt;ref name=&quot;SALAB&quot;/&gt; Sicasí, destacaos representantes de la ''xeneración de l'amistá'', como [[Dámaso Alonso]] y [[Gerardo Diego]], implicar nes instituciones culturales del franquismu; ente qu'otros ([[Luis Cernuda]], [[Jorge Guillén]], [[Pedro Salinas]] o [[Rafael Alberti]]) salieron [[exiliu republicanu|a un exiliu]] que compartieron con una pléyade d'escritores ([[Ramón J. Sender]], [[Claudio Sánchez-Albornoz]], [[Américo Castro]], [[Corpus Barga]], [[José Bergamín]], [[León Felipe]], [[Francisco Ayala]], [[Max Aub]], [[Arturo Barea]], [[María Zambrano]], [[Castelao]] —en llingua gallega—, [[Josep Carner]] y [[Mercè Rodoreda]] —en llingua catalana—), científicos, artistes y profesionales de toles disciplines; que'l so reconocencia internacional yera peraltu n'universidaes y tou tipu d'instituciones culturales, rematando nos premios Nobel de [[Juan Ramón Jiménez]] (lliteratura, 1956) y [[Severo Ochoa]] (medicina, 1959). La concesión del mesmu premiu a Aleixandre en 1977 —añu en que tornaron destacaos exiliaos sobrevivientes— entendióse como la convalidación internacional de la recuperación de la [[democracia]] n'España. Otros ''exiliaos interiores'' d'evidente trayeutoria fueron [[Juan Gil Albert]] o [[Rafael Cansinos Asséns]].

Los lliteratos próximos al franquismu ([[Manuel Machado]] —l'hermanu d'Antonio, símbolu vivu de la división fratricida—, [[Eduardo Marquina]], [[Eugenio d'Ors]], [[Vicente Risco]], [[Lorenzo Villalonga]], [[Julio Camba]], [[Wenceslao Fernández Flórez]], [[Manuel García Morente]], [[Tomás Borrás]], [[Jacinto Miquelarena]], [[José María de Cossío]], [[Juan de Contreras y López de Ayala|el Marqués de Lozoya]], [[Rafael Sánchez Mazas]], [[Víctor de la Serna]], [[José María Pemán]] —''el xuglar de la Cruzada''—, [[Ernesto Giménez Caballero]], [[Manuel Ferre]], [[Juan Antonio Zunzunegui]], [[Ángel Valbuena Prat]], [[Eugenio Montes]], [[Samuel Ros]], [[Agustín de Foxá]], [[Luis Rosales]], [[José María Gironella]], [[José Luis Castillo-Puche]], [[Emilio Romero Gómez|Emilio Romero]]) o los que por una razón o otra procuraron averase, con distinta acoyida per parte del réxime ([[Azorín]], [[Jacinto Benavente]], [[Ramón Pérez de Ayala]], [[Carlos Arniches]],&lt;ref&gt;Juan A. Ríos Carratalá, [http://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/el teatru-de-carlos-arniches-y-los hermanos-lvarez-quintero-0/ ''El teatru de Carlos Arniches y los hermanos Álvarez Quintero''], p. 21.&lt;/ref&gt; [[Josep Pla]] —escritor billingüe en catalán y castellán—), sufrieron nel so mayor parte un destín común tocantes a la so valoración pola [[crítica lliteraria]] posterior;&lt;ref name=&quot;TRAPIELLO&quot;/&gt; salvando les distancies, en ciertu mou similar a la relegación o'l despreciu que sufrieron los intelectuales que sofitaron a los réximes fascistes europeos tres la so derrota (casos de [[Celine]], [[Heidegger]] o [[Ezra Pound]]).&lt;ref&gt;La llista puede ser bien llarga: [[Yeats]], [[Wyndham Lewis]], [[Robert Brasillach]], [[Drieu La Rochelle]], [[Paul de Man]], [[Hergé]], [[Gottfried Benn]], [[Marinetti]], [[Curzio Malaparte]], [[Luigi Pirandello]], [[Vintila Horia]], [[Mircea Eliade]] (vease [[cultura totalitaria]] y [[fascismu]]).
{{cita|Si'l fascismu y el comunismu solu seduxeren a los babayos, resultaría más fácil llibrase d'ellos.|[[Jean-François Revel]]}}
Citáu en [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Fascistes/vanguardia/elpepicul/20090330elpepicul_2/Tes «Fascistes de vanguardia. L'alderique sobre la ideoloxía totalitaria d'escritores revolucionarios reabrir con dos llibros sobre Céline y Drieu La Rochelle.» 18 d'abril de 2011.] ''El País''. &lt;/ref&gt; Otros, como [[Camilo José Cela]] o [[Pío Baroja]], tuvieron más fortuna.&lt;ref&gt;Pa dalgunos, el casu de Baroja puede ser inclusive consideráu'l de ''un exiliu interior dulcificado pola vida familiar'' (Miguel Sánchez-Ostiz, [https://books.google.es/books?id=YlhlAAAAMAAJ&amp;q=%22esiliu+interior%22+%22vida+p%C3%BAblica%22&amp;dq=%22esiliu+interior%22+%22vida+p%C3%BAblica%22&amp;hl=es&amp;ei=jm22TeYxj6vwA8-goUI&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=10&amp;ved=0CFQQ6AEwCTgK ''Pío Baroja, a escena''], p. 482). Sicasí, hai bastantes evidencies del aproximamientu de Baroja al ''bandu nacional'', ya inclusive de la interpretación de la so obra por intelectuales del réxime (Ernesto Giménez Caballero) como favorable al mesmu (Eutimio Martín [https://web.archive.org/web/20110131040522/http://www.canarias-semanal.com/seiciones/historia/Hpiobaroja.html ''Pío Baroja, un intelectual del fascismu''] Canariasemanal 4 de xineru de 2010).&lt;/ref&gt;

L'alliniadura n'unu o otru bandu de la guerra civil foi faciéndose daqué difusu pa un grupu cada vez mayor de personalidaes intelectuales, tantu del exiliu como del interior, converxendo no que se vieno en llamar una [[tercer España]]. Ye'l casu de [[Manuel de Falla]] y de [[Ramón Gómez de la Serna]] (dambos moraron hasta la so muerte n'Arxentina pero nun s'identificaron especialmente nin colos exiliaos republicanos nin coles autoridaes franquistes, que procuraben atraé-ylos); d'un significativu conxuntu de exiliaos republicanos a los que la violencia alloñara del propiu bandu republicanu dende l'entamu de la guerra («los blancos de París»: [[Salvador de Madariaga]], [[Niceto Alcalá-Zamora]] o [[Alfredo Mendizábal]] —[[Comité Español pola Paz Civil]], París, febreru de 1937—&lt;ref&gt;
* [http://web.archive.org/web/https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pRef=1481_52_470957__Opinion-aniversario-Alfredo-Mendizabal ''L'aniversariu d'Alfredo Mendizábal''] en lne.es (fecha accesu 2011).
* [https://www.lne.es/sociedad-cultura/2009/08/09/alfredo-mendizabal-pacifista-bandos-guerra-quixeron-destruyir/793024.html ''Alfredo Mendizábal, el pacifista al que los dos bandos de la guerra quixeron destruyir. Un llibru recupera la figura del que fuera caderalgu de la Universidá d'Uviéu, fundador del Comité Español pola Paz Civil, que lluchó por un final dialogáu''] en lne.es (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;); y d'otru significativu grupu, qu'optó por quedar se n'España o volver nos primeros años de la posguerra: el médicu y ensayista [[Gregorio Marañón]] o los filósofos [[Ortega y Gasset]], [[Javier Zubiri]] y [[Julián Marías]].&lt;ref&gt;
* Antonio López Vega ''Gregorio Marañón. Radiografía d'un lliberal'', Taurus, 2011 ([https://www.elpais.com/articulo/cultura/Maranon/ciencia/compromiso/elpepicul/20110526elpepicul_2/Tes Reseña. 27 de mayu de 2011.] ''El País''.).
* Ignacio Merino, [http://www.tiempodehoy.com/default.asp?idpublicacio_PK=50&amp;idioma=CAS&amp;idnoticia_PK=61225&amp;idseccion_PK=614&amp;h= «Marañón y la tercer España.» 14 de mayu de 2010.] ''Tiempu''.
* ''munchos intelectuales españoles... buscaron abellugu en Francia dende l'entamu de la Guerra Civil, tres trate confrontados a situaciones desagradables o peligroses mientres los primeros díes que siguieron la sulevación. Disconformes cola violencia desencadenada en cada unu de los bandos contendientes... la espresión de Tercer España foi “acuñada por un sector críticu de la República durante la mesma guerra, y designaba precisamente a esa parte d'españoles que nun s'identificaben con nengún de los dos bandos o, meyor, que disentía del cursu que tomaren los acontecimientos n'el mesmu” [Milagrosa Romero Samper ''La oposición durante el franquismo, 3. El exilio republicano'', Madrid, Alcuentru, 2005]... lo bastante ampliu y difusu como pa tomar a tolos decepcionaos o descontentos de dambos bandos... aplicar a personalidaes y actuaciones de signu bien variáu... nun deseyaron la guerra; los que nun pudieron fuxir fueron actores pasivos de la guerra... esfuezos en vista de la mediación, la concordia, la reconciliación... Salvador de Madariaga, Niceto Alcalá-Zamora o Alfredo Mendizábal, tres homes qu'intentaron federar los que como ellos nun teníen cabida en nenguna de los dos Españas, pa favorecer un alcuerdu ente elles'' (Eve Giustiniani [http://www.ortegaygasset.edu/conteníos.asp?id_d=963 ''L'exiliu de 1936 y la «Tercer España». Ortega y Gasset y «los blancos de París», ente franquismu y lliberalismu''], en Circunstancia, nᵘ19, mayu de 2009).&lt;/ref&gt; Simbólicamente, los trés principales animadores de l'[[Agrupación al Serviciu de la República]] de 1931 (Ortega, Marañón y Pérez de Ayala) coincidieron na so desesperanzado refugu d'ésta y na sufrida aceptación del réxime de Franco, retornando a España nos años cuarenta. Pela so parte, un selectu grupu d'intelectuales procedentes del falanxismu foise alloñando del réxime (la redolada de la [[Escorial (revista)|revista ''Escorial'']], que recibió la polémica denominación de ''[[falanxismu lliberal]]'':&lt;ref&gt;La denominación deber a los estudios de [[José Carlos Mainer]] (''La revista Escorial na vida lliteraria del so tiempu (1940-1950)'', en ''Ínsula'', 1969) y [[Elías Díaz]] (''Notes pa una hestoria del pensamientu español actual (1939-1972)'',en ''Sistema'', 1973), y foi criticada por [[Santos Juliá]] ([http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=853810 ''La Falanxe lliberal o de cómo la memoria inventa'l pasáu''], en ''Autobiografía n'España, un balance'', congresu internacional celebráu na Facultá de Filosofía y Lletres de Córdoba del 25 al 27 d'ochobre de 2001, actes publicaes en 2004; [http://www.santosjulia.com/Santos_Julia/2000-04_files/%C2%BFFalange%20lliberal%20o%20intelectuales%20fascistes_.pdf ''¿Falanxe lliberal o intelectuales fascistes?''], en ''Claves de Razón Práctica'', 2002; ''Hestories de los dos Españas'', Madrid, Taurus, 2004).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NAHARRO&quot;/&gt; [[Pedro Laín]], [[Antonio Tovar]],&lt;ref&gt;La desafección de Tovar fechar a partir d'un artículu publicáu en ''Enriba'' contra [[Valentín Galarza]] (''el Téunicu''), que provocó la so destitución como secretariu de Prensa y Propaganda (18 de mayu de 1941, momentu en que se marca la máxima cota de poder de los ''azules'' y l'empiezu de la so decadencia dientro del equilibriu de poder ente les ''families'' del franquismu). Tuñón, ''La España de la Cruzada'', ''op. cit.'', p. 113.&lt;/ref&gt; [[Dionisio Ridruejo]], [[José María Alfaro Polanco]], [[Gonzalo Riega Ballester]], [[José Luis López Aranguren]], [[Álvaro Cunqueiro]] —que siguió escribiendo la mayor parte de la so obra en gallegu—).

Daqué similar asocedió cola opción esplícita d'un notable grupu de poetes por ''[[poesía desarraigada|desarraigarse]]'' (espresión de [[Dámaso Alonso]]) y abandonar l'esteticismu ''[[garcilasista]]'' (propiu de la redolada de la revista ''Garcilaso-Mocedá creadora'': [[Luis Rosales]], [[Luis Felipe Vivanco]], [[Leopoldo Panero]]) en favor de la [[poesía social]] ([[Espadaña (revista)|revista ''Espadaña'']] —de 1944 a 1951—, [[Eugenio de Nora]], [[Victoriano Crémer]], a los que s'acomuñar la trayeutoria posterior de [[Gabriel Celaya]] y [[Blas de Otero]] —identificaos davezu col exiliu interior—) o d'un grupu de novelistes etiquetaos como ''[[tremendistes]]'' ([[Camilo José Cela]] —''[[La familia de Pascual Duarte]]'', 1942—, [[Rafael García Serrano]], [[Luis Landínez]], [[Darío Fernández Flórez]]).

{{cita|España, camisa blanca de la mio esperanza,&lt;p&gt;
reseca hestoria que nos abraza &lt;p&gt;
con averase solo a mirala;&lt;p&gt;
palombu buscando cielos más estrellaos &lt;p&gt;
onde entendenos ensin estrozanos, &lt;p&gt;
onde sentanos y parolar.&lt;p&gt;
(...)&lt;p&gt;
España, camisa blanca de la mio esperanza, &lt;p&gt;
de fora o dientro, duce o amargosa, &lt;p&gt;
de golor a inciensu de cal y caña; &lt;p&gt;
¿quién punxo'l desasosiegu nes nueses coraes &lt;p&gt;
fíxonos llibres pero ensin ales &lt;p&gt;
dexónos la fame y llevóse el pan?|Blas de Otero}}

{{VT|Xeneración del 36}}

&lt;gallery&gt;
File:PioBaroja.JPG|[[Pío Baroja]]

File:Eugenio D'Ors.JPG|[[Eugenio d'Ors]]
File:Jose Ortega y Gasset.jpg|[[José Ortega y Gasset]]

Ficheru:Vicente Aleixandre.jpg|[[Vicente Aleixandre]]
File:Monumento a Gerardo Diego.jpg|Monumentu a [[Gerardo Diego]]

File:José López Rubio.JPG|[[José López Rubio]]

File:Manuel Brunet 06.jpg|[[Josep Pla]] xuntu al tamién escritor catalán [[Manuel Brunet]]&lt;ref&gt;Montero i Aulet, Francesc, ''Manuel Brunet i Solà (1889-1956). Itinerari d'un periodista catalanista, catòlic i conservador.'' UdG, 2005. Fonte citada en [[Manuel Brunet i Solà]]&lt;/ref&gt;

File:Julián Marías.JPG|[[Julián Marías]]
&lt;/gallery&gt;

=== L'apertura» ===

El final del franquismu foi un periodu tan enllargáu como l'anterior, nel que los cambeos sociales amestaos al desarrollu económicu, la industrialización, la urbanización, l'apertura al esterior y el turismu, tuvieron distintes respuestes institucionales, ente les que destacó l'actuación del [[Ministeriu d'Información y Turismu]] (1951), dirixíu por [[Manuel Fraga]] ente 1962 y 1969 ([[Lleis españoles de prensa|Llei de Prensa ya Imprenta]] de 1966, que sustituyó a la de 1938); y la reforma educativa de [[José Luis Villar Palasí]] ([[Llei Xeneral d'Educación (España)|Llei Xeneral d'Educación]] de 1970);&lt;ref&gt;«El réxime nun podía nin quería realizar l'apertura intelectual que satisfixera les crecientes moliciones de les nueves xeneraciones universitaries.... el descontentu y el baturiciu de vos universitarios... fixéronse reinales, agravaos por una reaición gubernamental que trató'l problema como una cuestión d'orde públicu, enllenando los campus de policías —y les Facultaes dende 1966 a 1973—, deteniendo y expedientando a miles d'estudiantes y sancionando a los profesores que s'atrevieron a sofita-yos... llegó a amenase dende 1964-1965 un verdaderu alderique nacional sobre la educación, fora y dientro (Falanxe contra Opus Dei) del réxime... avanzó espectacularmente la escolarización y reforzóse la espansión del sector públicu, anque la Llei protexía la enseñanza prvada y garantizaba los derechos de la Ilesia, a la muerte de Franco casi'l 70{{esd}}% de los estudiantes españoles educar n'escueles y centros estatales... [pp. 31-32]... Si en 1962 España gataba n'educación solo'l 1,42{{esd}}% de la so renta nacional, en 1973 gastaba'l 2,68{{esd}}%. En 1964 el ministru [[Manuel Lora Tamayo|Lora]] empezó, amás,una intensa campaña d'alfabetización d'adultos y estendió la escolaridá hasta los catorce años... el porcentaxe d'analfabetos quedó amenorgáu, en 1968, al 1.8{{esd}}%... el númberu d'alumnos n'enseñanza primaria aumentó nun millón: la Universidá doblar nel mesmu tiempu (87{{esd}}608 estudiantes en 1962; 168{{esd}}992 en 1968). Con Villar, otru home del Opus Dei, siguió la espansión: en 1974, taba escolarizáu en 99,88{{esd}}% de los neños de seis a catorce años: el númberu d'institutos yera yá de 466 (178 en 1965); había 22 Universidaes (12 en 1968); de 1970 a 1974 quintuplicóse'l númberu d'universitarios... reconociéronse dos tales universidaes al Opus Dei ([[Universidá de Navarra|Pamplona]]) y a los xesuites ([[Universidá de Deusto|Deusto]]) y dende 1970 l'Estáu daría a los colexos privaos subvenciones valoraes en dellos miles de millones de pesetes añales [p. 15]». [[Juan Pablo Fusi]], ''La década desarrollista'', n'Historia d'España d'Historia 16, 1976, p. 15.&lt;/ref&gt; de la que se producíen cambeos sustanciales na Ilesia católica, hasta entós unu de los principales sofitos de la España de Franco, que pasó a marcar claramente les distancies (''[[aggiornamento]]'', [[Concilio Vaticanu II]], pontificáu de [[Pablo VI]] dende 1963 y presidencia del [[Vicente Enrique y Tarancón|cardenal Tarancón]] na Conferencia Episcopal dende 1971). La parte de la xerarquía eclesiástica claramente identificada colos elementos más inmovilistes, quedó (como éstos mesmos —lo que nos años setenta pasó a denominase'l [[búnker]]—) relativamente marxinada de les posiciones centrales del poder.&lt;ref&gt;Vease [[Historia del cristianismu n'España#Aggiornamento]]&lt;/ref&gt; En 1967 promulgóse una [[Llei de Llibertá Relixosa]]. [[Rellaciones internacionales ente España y Estaos Xuníos#Estaos Xuníos y Franco|L'alianza]] del ''[[centinela d'Occidente]]'' (retórica espresión referida a España y al propiu Franco, identificaos ente sigo) colos Estaos Xuníos pa la defensa del ''[[mundu llibre]]'' pasara a ser el sofitu clave. Inclusive se solicitó l'ingresu nel [[Mercáu Común Européu]], que foi refugáu pola falta d'homologación democrática (1962).

El réxime afaía la so ideoloxía de lo ''[[carismáticu]]'' a lo ''[[tecnocracia (burocracia)|tecnocráticu]]'' (denominación que s'utilizaba pa designar a los espertos pragmáticos amestaos al [[Opus Dei]]), ente que les alternatives ideolóxiques plantegábense cada vez con mayor audacia. Les consecuencies llegaron hasta tal puntu que se describió lo asocedío como una ''puxa'' o disputa de la ''[[hexemonía cultural]]'', una ''[[crisis orgánica|crisis d'hexemonía]]'' o una ''[[crisis ideolóxica]]''.&lt;ref&gt;
* Biescas y Tuñón ''op. cit.''; especialmente los caps. III (''Escontra la normalización económica y escontra la crisis ideolóxica 1951-1959'') ya IV (''Crisis d'hexemonía'') de la parte III (''Cultura ya ideoloxía''), pp. 479-523.
* [[Ramón Tamames]], ''La República. La Era de Franco'', tomu VII de la ''Historia d'España Alfaguara'' ([[Miguel Artola]], ed.), Madrid, Alianza, 1981 (1ª ed. 1973), ISBN 84-206-2051-3; especialmente'l cap. 15 ''Educación, cultura y llibertá de creencies y d'espresión'', pp. 549-579.&lt;/ref&gt;

Dellos periódicos (''[[Diario Madrid]]'' —obligáu a cerrar en 1971—, ''[[Informaciones]]'') y revistes (''[[Trunfu (España)|Trunfu]]'', ''[[Cuadiernos pal Diálogu]]'', 1963-1976) aprovecharon hasta les sos llendes el relajamiento de la censura, n'ocasiones devasando la tolerancia de les autoridaes y amenando sonoros escándalos, lo que-yos convirtió en referentes políticos y culturales.

&lt;gallery&gt;
File:Estátua de Tierno Galván.jpg|Monumentu a [[Enrique Tierno Galván]]
File:Agustin Garcia Calvo.jpg|[[Agustín García Calvo]]
&lt;/gallery&gt;

La universidá, una redolada problemática dende los [[sucesos de 1956]] (protagonizaos por ''fíos d'unu y otru bandu''),&lt;ref&gt;J. A. González Casanova [https://www.elpais.com/articulo/cataluna/Estudiantes/Franco/elpepuespcat/20050105elpcat_8/Tes «Estudiantes contra Franco.» 5 de xineru de 2005.] ''El País''. &lt;/ref&gt; convertir n'unu de los baluartes de la [[oposición al franquismu]], como demostró en febreru de 1965 l'escándalu de la privación de les sos cátedres a [[Enrique Tierno Galván]], [[José Luis López Aranguren]] y [[Agustín García Calvo]], colos que se solidarizaron [[Antonio Tovar]] y [[José María Valverde]].&lt;ref&gt;Tamién ente los represaliaos taben los profesores [[Santiago Montero Díaz]] y [[Aguilar Navarro]] [http://www.filosofia.org/ave/001/a020.htm ''Santiago Montero Díaz 1911-1985''] en filosofia.org (fecha accesu 2011). Mangini [https://books.google.es/books?id=rD5ncnQIN-IC&amp;pg=PA142&amp;lpg=PA142&amp;dq=aranguren+calvu+tienru&amp;source=bl&amp;ots=SkZZg4vaK9&amp;sig=bFk2wBwuhiNLPJV9X8QcmLU9rfA&amp;hl=es&amp;ei=mLiLTOXuHpCRjAeU29SNBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CBkQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=aranguren%20calvu%20tienru&amp;f=false ''op. cit.''], p. 142. [[José Vidal-Beneyto]], [https://books.google.es/books?id=HzzugBtuLGQC&amp;pg=PA83&amp;dq=aranguren+calvu+tienru&amp;hl=es&amp;ei=sLmLTPrHBc3Kswa94-XsAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEgQ6AEwBTgK#v=onepage&amp;q=aranguren%20calvu%20tienru&amp;f=false ''Memoria democrática''], p. 83.&lt;/ref&gt; Los [[incidentes de 1968 n'España|incidentes de 1968]], simultáneos a la denominada [[revolución de 1968]] nel restu del mundu, fueron el so allongamientu.

&lt;gallery&gt;
File:Antonio Buero Vallejo.jpg|Monumentu a [[Antonio Buero Vallina]]
File:Gabriel Celaya bere lantokian.jpg|[[Gabriel Celaya]]

Ficheru:Gonzalo Torrente Ballester-ERREKA.jpg|Monumentu a [[Gonzalo Riega Ballester]]
File:Placa a Miguel Delibes en la Calle Santiago de Valladolid.jpg|Placa dedicada a [[Miguel Delibes]]
File:Placa Salvador Espriu a la Universitat de Barcelona.jpg|Placa dedicada a [[Salvador Espriu]]
File:Sculpture of the Celso Emilio Ferreiro head in Celanova, Ourense, Galicia.jpg|Monumentu a [[Celso Emilio Ferreiro]]
&lt;/gallery&gt;

Nel mundu lliterariu, les figures consagraes nel periodu anterior siguieron con una activa producción ([[Blas de Otero]], [[Antonio Buero Vallina]], [[Gonzalo Riega Ballester]], [[Camilo José Cela]] —que fundó la revista ''[[Papeles de Son Armadans]]'', 1956 a 1979—&lt;ref&gt;[http://www.papelesdesonarmadans.com/ Web oficial de la revista] na Fundación Camilo José Cela (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; o [[Miguel Delibes]] —quien, amás de novelista, foi direutor de ''[[El Norte de Castilla]]''—); pero la mayor novedá de los dos últimes décades del franquismu foi l'apertura d'un significativu espaciu cultural qu'ocuparon intelectuales cada vez más al marxe del réxime o direutamente contrarios. Ente esos nuevos autores de los años cincuenta atopaben dramaturgos, novelistes y poetes de la talla d'[[Alfonso Xastre]], [[Francisco Nieva]] (teatru), [[Ignacio Aldecoa]], [[Luis Martín-Santos]], [[Armando López Salinas]], [[Jesús Fernández Santos]], [[Rafael Sánchez Ferlosio]] —fíu del falanxista Sánchez Mazas—, [[Carmen Martín Gaite]], [[Ana María Matute]], [[Juan Benet]], [[Alfonso Grosso]] (narración, con gran importancia del cuentu o rellatu curtiu) [[José Hierro]], [[Jaime Gil de Biedma]], [[José Manuel Caballero Bonald]], [[Ángel González]], [[Gloria Fuertes]] (poesía), [[Juan García Hortelano]], [[Josep Maria Castellet]] (creación y crítica lliteraria). Munchos d'ellos tuvieron venceyaos en dalgún momentu al [[PCE]], a revistes como ''[[Revista Española]]'', ''[[Laye]]'' o ''[[Acentu Cultural]]'' ([[SEU]], 1958-1961),&lt;ref&gt;[https://books.google.es/books?id=DKUIAQAAMAAJ&amp;q=%22revista+espa%C3%B1fola%22+laye+%22acentu+cultural%22&amp;dq=%22revista+espa%C3%B1fola%22+laye+%22acentu+cultural%22&amp;hl=es&amp;ei=ynS1TfCyNcLn4wbLufHjCg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA Cuadiernos pa investigación de la lliteratura hispánica, Volume 13], p. 182.&lt;/ref&gt; y la mayor parte fueron clasificaos literariamente na llamada ''[[xeneración del 50]]'' o de ''los neños de la guerra'' (nacíos nos años venti). Coetaneos sos fueron [[Gabriel Ferrater]], [[Joan Fuster]], [[Vicent Andrés Estellés]], [[Joan Brossa]] (lliteratura en catalán) o ''[[Txillardegi]]'' (lliteratura n'eusquera, unu de los fundadores d'[[ETA]]). [[Salvador Espriu]], el más prestixosu poeta catalán de la dómina, pertenez a una xeneración anterior; como ye'l casu de [[Celso Emilio Ferreiro]] (lliteratura en gallegu).

Los más nuevos (nacíos nos años cuarenta) recibieron la denominación editorial de ''[[Nueve novísimos poetes españoles|novísimos]]'' ([[Félix de Azúa]], [[Pere Gimferrer]] —escritor billingüe en catalán y castellán—, [[Vicente Molina Foix]], [[Ana María Moix]], [[Leopoldo María Panero]] —fíu del poeta falanxista que la so familia foi oxetu del documental ''[[El desencantu]]'' de Jaime Chávarri, 1976—); ente qu'otros, de cronoloxía entemedia, son dacuando arrexuntaos colos de la ''xeneración del mediu sieglu'', pol so especial vinculación con éstos, inclusive a pesar de nun publicar hasta los años sesenta y setenta ([[Antonio Gamoneda]], [[Antonio Gala]], [[Fernando Sánchez Dragó]], [[Gabriel Aresti]] —escritor n'eusquera—, [[Juan Marsé]], [[Terenci Moix]], [[Eduardo Mendoza Garriga|Eduardo Mendoza]]) o debutar cola etiqueta de ''novísimos'' ([[Manuel Vázquez Montalbán]]).&lt;ref&gt;Propúnxose la denominación ''[[Escuela de Barcelona]]'' (que lleva un movimientu cinematográficu). [http://web.archive.org/web/http://www.correo-gto.com.mx/notes.asp?id=211684 ''Juan Marsé y la Xeneración de los 50''], en Corréu, 20 d'abril de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SENTIMENTAL&quot;/&gt; Dellos casos optaren pola salida a un ''[[segundu exiliu]]'' ([[Fernando Arrabalde]], [[Juan Goytisolo]], [[Agustín Gómez Arcos]]).&lt;ref&gt;Aznar Soler, Manuel: [http://www.lluisvives.com/servlet/SirveObras/litEx/01338319799793275533802/p0000001.htm ''Lliteratura y cultura del exiliu republicanu español de 1939 en Francia: l'estáu de la cuestión - Del Ruedu Ibéricu a la democracia n'España (1961-1975)''], en ''Lliteratura y cultura del exiliu español de 1939 en Francia'', p. 25.&lt;/ref&gt; L'impautu editorial del [[boom llatinoamericanu]] tuvo una gran influyencia (editor [[Carlos Barral]]). Surdieron [[teatru independiente n'España|grupos de teatru independientes]] ([[Teatru Estudio de Madrid]], [[TEI (Teatru Esperimental Independiente)|TEI]] y [[Teatru Estable Castellán]], impulsaos por [[Miguel Narros]] y [[William Layton]],&lt;ref&gt;
* Manuel Gómez [https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC&amp;pg=PA811&amp;lpg=PA811&amp;dq=narros+%22teatru+estudio%22&amp;source=bl&amp;ots=FzdWua3GRU&amp;sig=wB6NqAqpFJFvsr1xoGRe9_bsr0Y&amp;hl=es&amp;ei=-WS0TeXIMY2zhAfVkqDkDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CB8Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=narros%20%22teatru%20estudiu%22&amp;f=false ''Diccionariu del teatru''], p. 881.
* [http://www.laytonlaboratorio.com/wlayton2.htm Llaboratoriu William Layton] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; [[Los goliardos]], [[Tabán (teatru)|Tabán]], [[Els Joglars]] -[[Albert Boadella]]-, [[Comediants]]) qu'anovaron la tradición de teatru nuevu, heredera de ''[[La Barraca (teatru)|La Barraca]]'', y caltenida pela posguerra pol [[Teatru Español Universitariu]].

&lt;gallery&gt;
File:Sanchez Ferlosio.jpg|[[Rafael Sánchez Ferlosio]]
File:José Hierro-SSReyes.jpg|Monumentu a [[José Hierro]]
File:Vitoria - La Florida 01.JPG|Monumentu a [[Ignacio Aldecoa]]
File:Ana María Matute.jpg|[[Ana María Matute]]
File:Carmen Martín Gaite.jpg|Semeya de [[Carmen Martín Gaite]]

File:Josep Maria Castellet.JPG|[[Josep Maria Castellet]]
File:Joanfuster.jpg|[[Joan Fuster]]
File:FotoBrossa.jpg|[[Joan Brossa]]
File:Txillardegi.jpg|[[Txillardegi]]
File:Antonio Gamoneda editado 2.jpg|[[Antonio Gamoneda]]
File:Antonio Gala (1989).jpg|[[Antonio Gala]]
File:Fernando Arrabal.jpg|[[Fernando Arrabalde]]
File:Juan-goytisolo.jpg|[[Juan Goytisolo]]
File:Juan Marsé.jpg|[[Juan Marsé]]
File:Albert Boadella.jpg|[[Albert Boadella]]
&lt;/gallery&gt;

== Arquiteutura ==

En correspondencia coles conseñes y lemas oficiales omnipresentes (''[[Pol Imperiu escontra Dios]]''), impúnxose una estética ''imperial'' y ''tradicionalista''&lt;ref&gt;
* [[Francisco Calvo Serraller]] [https://books.google.es/books?id=mXROAAAAYAAJ&amp;q=%22est%C3%A9tica+imperial%22&amp;dq=%22est%C3%A9tica+imperial%22&amp;hl=es&amp;ei=sHGoTYuAEc218QOx_YSnBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CEEQ6AEwAw ''España: mediu sieglu d'arte de vanguardia 1939-1985''], Santillana, 1985
* [https://books.google.es/books?id=W3s7AQAAIAAJ&amp;q=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;dq=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;hl=es&amp;ei=EXKoTYq2AtG78gPKm4inBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=7&amp;ved=0CEkQ6AEwBg Lletres de Deusto, Volume 32, Númberos 96-97]
* [https://books.google.es/books?id=MqhiAAAAMAAJ&amp;q=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;dq=%22est%C3%A9tica+tradicionalista%22&amp;hl=es&amp;ei=V3KoTaDTNJCr8AOqquynBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CC8Q6AEwAjgK Voz y lletra, Volumes 12-13]
* [[Alexandre Cirici]] [https://books.google.es/books?id=58IrAAAAMAAJ&amp;q=%22arte+del fascismu%22&amp;dq=%22arte+del fascismu%22&amp;hl=es&amp;ei=iN2ZTfKcCIXA8QOFvaAX&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA ''La estética del franquismu''], G. Gili, 1977, ISBN 84-252-0655-3.&lt;/ref&gt; qu'n'[[arquiteutura d'España|arquiteutura]] reproducía formes [[herreriana|herrerianes]] y que foi denomináu [[neoherreriano]]:&lt;ref&gt;[http://www.google.es/search?q=neoherreriano&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp Uso bibliográficu]
* ''Nueves arquitectures apaeceríen na [[Ciudá Universitaria de Madrid|Universitaria]], rompiendo colos criterios d'unidá y coherencia de preguerra: el ruralismo de [[Rexones Afaraes]], el neoherreriano, el neovilanoviano, el neoclasicismu fascista muniqués... diéronse cita nel nuevu proyeutu de conxuntu concebíu como un itinerariu didácticu, amuesa patente de les nueves y ordenaes pautes de vida estudiantil''... ''nun eclecticismu neoherreriano y nun neoclasicismu vilanoviano como teorizara [[Eugenio d'Ors]], y preconiza [[Luis Moya Blanco|Luis Moya]]'' (Pilar Chías Navarro, [https://books.google.es/books?id=he3DewrS2DwC&amp;pg=PA22&amp;dq=neoherreriano&amp;hl=es&amp;ei=DaK7TbXBEcml8QOZkZC8BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDQQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=neoherreriano&amp;f=false ''La ciudá universitaria de Madrid''], Complutense, 1986, ISBN 84-7491-190-7, pp. 22 y 185). Lo ''vilanoviano'' referir a l'[[arquiteutura neoclásica]] española encarnada en [[Juan de Villanueva]] (edificiu del [[Muséu del Prado]]). Por ''neoclasicismu fascista muniqués'' referir a la ''[[Königsplatz]]'' de Múnich, escenariu utilizáu nes manifestaciones nazis.&lt;/ref&gt; [[Cuartel Xeneral del Exércitu del Aire|Ministeriu del Aire]] de Madrid —[[Luis Gutiérrez Soto]], 1943—, [[Universidá Llaboral de Xixón]] —[[Luis Moya Blanco]], 1946 a 1956—, y que se suel venceyar política o ideológicamente a cualesquier de les ''[[families del franquismu]]'' (incluyendo a monárquicos —''[[Tradicionalismu políticu (España)|tradicionalista]]s'' o ''[[carlista|carlistes]]'' y ''[[Juan de Borbón|juanistas]]''— y militares —''[[africanista|africanistes]]''—, pero sobremanera ''católicos'' y ''azules'', [[nacionalcatolicismu]] y [[falanxismu]] -precisamente Giménez Caballero identificara al [[Monasteriu d'El Escorial]] como ''compendiu de toles virtúes del arte español'' y ''símbolu de lo que tendría de ser l'arte fascista''—,&lt;ref name=GIM/&gt; ellí foi treslladáu'l cadabre de [[José Antonio Primo de Rivera]] al términu de la guerra civil —a costazos de falanxistes que colaron a cuerpu dende Alicante, una manifestación similar a les contemporánees d'[[estética nazi]]—, y foi'l nome escoyíu pa una de les revistes culturales más importantes de Falanxe, ''[[Escorial (revista)|Escorial]]'').

Amás del referente escurialense, utilizábense elementos del [[arquiteutura neoclásica|vocabulariu neoclásicu]] (tamién s'utilizó'l términu ''[[neovilanoviano]]'', por [[Juan de Villanueva]]), ''[[arquiteutura ruralista|ruralistas]]'' o ''[[Rexonalismu (arquiteutura)|rexonalistes]]'', polo que puede falase d'un estilu [[eclécticu]].&lt;ref&gt;Chías, ''op. cit.''
* [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=d%27Ors+vilanoviano&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= Usu bibliográficu] de «vilanoviano» en rellación con D'Ors. [[Antonio Palacios]] pronunció una conferencia col títulu ''Madrid ante una nueva arquiteutura imperial Vilanoviana'' (''Revista hispánica moderna: boletín del Institutu de les Españas'', vol 7, 1941.&lt;/ref&gt; Delles construcciones asemeyar a los modelos nazi y fascista (la [[Casa Sindical]], sede del [[Sindicatu Vertical]] —[[Franciscu de Asís Cabrero]], 1949; precisamente otra de les revistes culturales más importantes llamóse ''[[Vértiz (revista)|Vértiz]]''—, o'l [[Arcu de la Victoria]] —arquiteutos [[Modestu López Otero]], [[Pascual Bravo Sanfeliú]] y escultores [[Moisés de Huerta]], [[Ramón Arregui]]&lt;ref&gt;[[Ramón Arregui Sagarzazu]], pocu citáu na bibliografía, a nun ser por esta obra ([http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22Ram%C3%B3n+Arregui%22+escultor&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= veanse referencies bibliográfiques]).&lt;/ref&gt; y [[José Ortells]], 1950 a 1956—, dambos en Madrid). La obra más ambiciosa foi'l [[Valle de los Cayíos]] (arquiteutos [[Pedro Muguruza]] y [[Diego Méndez (arquiteutu)|Diego Méndez]] y escultor [[Juan de Ávalos]], 1940-1958, Sierra de Guadarrama —onde terminó agospiándose la tumba de José Antonio y la del propiu Franco—). Tamién tuvieron carauterístiques tradicionalistes les obres arquiteutóniques sevillanes d'[[Aurelio Gómez Millán]] ([[Monumentu al Sagráu Corazón (San Juan de Aznalfarache)|Monumentu al Sagráu Corazón]] de [[San Juan de Aznalfarache]], 1948 —onde foi soterráu'l [[Cardenal Segura]]—; y [[Basílica de La Macarena]], 1949 —onde foi soterráu'l [[Gonzalo Queipo de Llano xeneral Queipo de Llano]]—), que tamién fueron calificaes de ''rexonalistes''.&lt;ref&gt;
* [https://books.google.es/books?id=9TcOf_3qnJYC&amp;pg=PA300&amp;dq=sagráu+coraz%C3%B3n+aznalfarache+aurelio+segura&amp;hl=es&amp;ei=6IGtTcTICtKo8QOiloDzAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=sagráu%20coraz%C3%B3n%20aznalfarache%20aurelio%20segura&amp;f=false ''Eria. Revista cuatrimestral de Xeografía''], Universidá d'Uviéu, nᵘ33-34, 2007, p. 300.
* [http://www.diariodesevilla.es/article/sevilla/351253/saga/gomez/millan/arquiteutos/rexonalistes.html Saga Gómez Millán, arquiteutos rexonalistes], en Diariu de Sevilla (fecha accesu 2011).
* [https://web.archive.org/web/20120214225520/http://www.artehistoria.jcyl.es/ciudad/personaje/10282.htm Ficha en Artehistoria] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;

&lt;gallery&gt;
File:Madrid Ejercito del Aire Front view.jpg|[[Ministeriu del Aire (España)|Ministeriu del Aire]], Moncloa, Madrid.
File:Laboral Universidad, Gijon Spain.jpg|[[Universidá Llaboral de Xixón]].
File:Valle de los Caídos (San Lorenzo de El Escorial) 02.jpg|[[Valle de los Cayíos]], Sierra de Guadarrama, Madrid.
Ficheru:Madrid Moncloa-Arco de la Victoria.jpg|[[Arcu de la Victoria]] (al fondu, el [[Xunta Municipal del Distritu de Moncloa - Aravaca|Templete de los Cayíos]] —[[Manuel Herrero de Palacios]]—), Moncloa, Madrid.
&lt;/gallery&gt;

El [[racionalismu arquiteutónicu]] y el [[arquiteutura moderna|movimientu modernu]], que yá se recibieron n'España mientres los años trenta, nun pudieron desenvolvese polos sos iniciadores, los arquiteutos de la [[GATEPAC]] (como'l represaliáu [[Josep Lluís Sert]], que perdió la so llicencia d'arquiteutu y tuvo qu'emigrar) o [[Secundino Zuazo]] (que tuvo una trayeutoria similar);&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/cultura/arquiteutos/exiliu/tornen/traves/proyeutos/edificios/elpepuespmad/20070623elpepicul_12/Tes ''Los arquiteutos del exiliu''] (reseña de la esposición ''Arquitectures movíes. Arquitectures del exiliu español'', Madrid, Nuevos Ministerios, 2007).&lt;/ref&gt; pero tuvieron continuidá na obra d'inxenieros como [[Eduardo Torroja]], na d'arquiteutos acutaos a obres más discretes en provincies ([[Real Club Náuticu de Vigo]], 1944, de [[Francisco Castro Represas]]; intervenciones en Gran Canaria de [[Miguel Martín-Fernández de la Torre]] —[[Pueblu Canariu]], [[Parador de la Cruz de Tejeda]]—&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110714133907/http://www.museonestor.com/es/muséu/pueblocanario.php ''El pueblu canariu''] na web del Muséu Néstor (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;), o na d'arquiteutos más nuevos, como [[Francisco Javier Sáenz de Oiza]], [[Alejandro de la Sota]], [[Miguel Fisac]], [[José Antonio Coderch]], [[Oriol Bohigas Guardiola|Oriol Bohigas]] o [[Rafael Leoz]]. La integración de los principios racionalistes na estructura granible de la industria de la [[construcción]] fíxose evidente, especialmente a partir de los años cincuenta y nel [[desarrollismo]] del franquismu final.

&lt;gallery&gt;
File:Ponte do Pedrido, ría de Betanzos, Bergondo-Paderne.jpg|[[Ponte del Pedrido]], [[Eduardo Torroja]] (1939-1943, La Coruña).
Ficheru:Torres Blancas (Madrid) 04.jpg|[[Torres Blanques]], [[Sáenz de Oiza]] (1964-1969, Madrid)
File:Iglesia punta umbria.jpg|Ilesia de [[Punta Avesida]], [[Miguel Fisac]] (1965).&lt;ref&gt;[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2622877 ''Trés nueves Ilesies de Fisac: Ilesia Parroquial en Canfrac (Uesca), complexu parroquial de Santa Ana en Moratalaz, Madrid, Ilesia parroquial en Punta Avesida (Huelva)''], en ''Llar y arquiteutura: revista bimestral de la obra sindical del llar'', {{ISSN|0018-3237}}, Nᵘ 57, 1965 , páx. 54.&lt;/ref&gt;
File:Edificio Meridiana O. Bohigas1.jpg|[[Casa Meridiana]], [[Oriol Bohigas Guardiola|Oriol Bohigas]] (1965, [[Avenida Meridiana]], Barcelona).&lt;ref&gt;[http://www.rfi.fr/actues/articles/083/article_2577.asp Oriol Bohigas, una bella arte llamada arquiteutura], Rfi, 02/11/2006.&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Escultura ==

La poderosa [[escultura española]] vanguardista del periodu d'enteguerres había quedáu descabezada ([[Pablo Gargallo]] —muertu en 1934—, [[Alberto Sánchez Pérez]], [[Julio González]] —exiliaos—); produciendo un hiatu qu'ocupó la continuidá de les formes clásiques o academicistes, afeches a la ideoloxía oficial ([[Juan de Ávalos]], [[Victorio Machu]], [[José Capuz]], [[Carlos Ferreira de la Torre]], [[Florentino Traperu]]). Bien significativamente, a la muerte de [[Mariano Benlliure]] (1947), [[ABC (diariu)|ABC]] tituló «Benlliure muerre, pero nun se rinde».&lt;ref&gt;Ureña Porteru, Gabriel: [https://books.google.es/books?id=kkYxAAAAMAAJ&amp;q=%22benlliure+muerre%22&amp;dq=%22benlliure+muerre%22&amp;hl=es&amp;ei=vRWnTZiDD4L-4wbQprHLCg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCkQ6AEwAA ''La escultura franquista: espeyu del poder''], en Bonet, op. cit., pp. 77 y ss.&lt;/ref&gt; Sicasí, tantu Benlliure como Victorio Machu hubieron de pasar ''la inevitable depuración'' por trabayar pal bandu republicanu (bustos del [[xeneral Miaja]] y de [[la Pasionaria]] respeutivamente).&lt;ref&gt;[http://www.generalisimofranco.com/mitu_arte.htm Artes Gráfiques] en generalisimofranco.com&lt;/ref&gt; Tamién siguía granible mientres los años de la posguerra [[Josep Clarà]].

&lt;gallery&gt;
File:Convent Sant Doménec Franco.jpg|Estatua ecuestre de Franco, [[José Capuz]], 1964 (Valencia).&lt;ref&gt;[http://www.intereconomia.com/noticias-/-gaceta/defensa-retira-grua-estatua-francu-del patiu-capitania-valencia Defensa retira la estatua de Franco del patiu de la Capitanía de Valencia], Intereconomía, 06-04-2010.&lt;/ref&gt;
File:Monumento a José Calvo Sotelo (Madrid) 02.jpg|[[Monumentu a Calvo Sotelo]], [[Carlos Ferreira de la Torre|Carlos Ferreira]], 1960 (Madrid, plaza de Castiella).
File:Monumento Jacinto Benavente.jpg|Monumentu a Jacinto Benavente, [[Victorio Machu]], 1962 (Madrid, Parque del Retiru).
File:Cantabria Santoña Carrero Blanco 02 lou.JPG|Monumentu a Carrero Blanco, [[Juan de Ávalos]], 1976 (Santoña).
&lt;/gallery&gt;

La siguiente xeneración llanzar a la innovación de la [[escultura astracta española]] ([[Pablo Serrano]], [[Eusebio Sempere]], [[Pablo Palazuelo]], [[Martín Chirino]], [[Andreu Alfaro]]), d'ente la que destacó'l nucleu vascu ([[Eduardo Chillida]], [[Jorge Oteiza]], [[Agustín Ibarrola]]). Nos años setenta, yá en plena [[Transición Española|Transición]], la formación del [[Muséu Arte Públicu|Muséu d'Escultura al campu del Paséu de la Castellana]] en Madrid, significó inda un escándalu cultural, centráu nes dificultaes pa exhibir ''[[La serena varada (escultura)|La Serena Varada]]'' de Chillida.&lt;ref&gt;Y. Valdearcos, [http://clio.rediris.es/n34/arte/24%20La%20Escultura%20Contemporanea.pdf ''La escultura contemporánea''], Clío 34, 2008, {{ISSN|1139-6237}}.&lt;/ref&gt;

&lt;gallery&gt;
File:Oteiza Homenatge a Malevitx (Terrassa).JPG|''Homenaxe a Malevitch'', [[Jorge Oteiza]], 1999 (Terrassa), sobre un orixinal de 1957.&lt;ref&gt;Soledad Álvarez, [https://books.google.es/books?id=gYnLAE9RyVQC&amp;pg=PA1975-IA102&amp;lpg=PA1975-IA102&amp;dq=Homenaxe+a+Malevich,+Jorge+Oteiza,&amp;source=bl&amp;ots=AxATQTinlJ&amp;sig=b36L23TfVGyT15Kz6A9tQni7AkM&amp;hl=es&amp;ei=Q2aoTbH3EsKShAerjpHZCQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CCsQ6AEwAg#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Jorge Oteiza: pasión y razón''].&lt;/ref&gt;
File:La Sirena Varada (E. Chillida) 01.jpg|''Serena Varada'', [[Eduardo Chillida]] (Castellana, Madrid).
File:Móvil (Eusebio Sempere) MEAL Madrid 01.jpg|Móvil, [[Eusebio Sempere]] (Castellana, Madrid).
File:Proyecto para un monumento IV B, Pablo Palazuelo.jpg|''Proyeutu pa un monumentu IV B'', [[Pablo Palazuelo]] (Castellana, Madrid).
&lt;/gallery&gt;

== Pintura y artes gráfiques ==

La participación d'artistes venceyaos al bandu nacional escoyíos por [[Eugenio d'Ors]] representando a España na XXI [[Esposición Internacional d'Arte de Venecia]] (xunu de 1938) tuvo un impautu bastante discretu (seis pintor y cuatro escultor —incluyendo al portugués [[Lino Antonio]] y al uruguayu [[Pablo Mañé]]— d'ente los que namái destacaba [[Ignacio Zuloaga|Zuloaga]], qu'unvió 28 obres y foi gallardoniáu col ''Gran Premiu Benito Mussolini''); en comparanza cola almiración amenada polos artistes venceyaos al bandu republicanu na [[Esposición Internacional de París de 1937]], en que'l so pabellón (diseñáu por [[Josep Lluís Sert]] y [[Luis Lacasa]]) exhibiéronse'l [[Guernica de Picasso]], el ''Pagès'' de [[Joan Miró|Miró]], la ''Montserrat'' de [[Julio González]], fotomontajes de [[Josep Renau Berenguer|Renau]], etc.&lt;ref&gt;
* [http://www.lluisvives.com/servlet/SirveObras/litEx/12937510889184852976846/p0000001.htm ''Pabellón español na Esposición Internacional de París (1937)''], en lluisvives.com (fecha accesu 2011).
* [http://www.museoreinasofia.es/coleccion/autores-obres.html?id=378 Maqueta], na Reina Sofía (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; Ensin impresionase por ello, [[José María Pemán]] nun se quitó de faer la so propia comparanza: ''los meyores, con nós''.&lt;ref&gt;''Orientación Española'', abril de 1938. Citáu en Alted, ''op. cit.'', p. 223.&lt;/ref&gt; Curiosamente, el pabellón del [[Santa See|Vaticanu]] exhibía una espectacular ''Apoteosis de Santa Teresa'' de [[José María Sert]], colo que los dos Sert, tíu y sobrín, representaron la división española.&lt;ref&gt;''El bandu nacionalista tuvo la so representación moral nel Pabellón del Vaticanu, decoráu pol catalán, muralista de moda, José María Sert —tíu, precisamente, del arquiteutu Josep Lluis— con una grandiosa «Apoteosis de Santa Teresa». Pero, sicasí, nun ye hasta l'añu siguiente cuando hubo ocasión de realizar una gran amuesa del bandu franquista nel estranxeru. Foi con ocasión de la XXI Bienal de Venecia de 1938. Eugenio D'Ors movilizóse por que la presencia nacionalista, sofitada poles autoridaes fascistes italianes, tuviera una enorme trescendencia. El gran progagonista foi Ignacio Zuloaga, que consiguió'l Gran Premiu entós denomináu «Benito Mussolini». El vascu cuntaba col sofitu incondicional de los sos amigos, el embaxadores d'Estaos Xuníos n'Italia, entós —signu del momentu grandes almiradores del Duce. La presencia española reforzar cola collaboración portuguesa y de dellos sectores hispanoamericanos. L'escultor uruguayu [[Pablo Mané]] [sic] participó viviegamente na organización y espunxo les sos obres colos nacionalistes. Otros participantes de la Bienal Veneciana fueron el escultores [[Quintín de Torre]] y [[Enrique Pérez Comendador]] —entós ex-pensionado de l'[[Academia Española en Roma]], institución que personalmente «tomó» pa la causa nacional—, el pintores catalanes [[Pere Pruna|Pruna]] y [[José de Togores|Togores]], [[José Aguiar]] —unu de los primeres retratistes de Franco— y [[Gustavo de Maeztu]], hermanu del fusiláu escritor. Según la documentación de la dómina, esti conxuntu tuvo un ésitu clamoroso y sirvió de contrapuntu al ésitu republicanu en París.'' (Álvaro Martínez Novillo, [http://www.cuentayrazon.org/modules.php?op=modload&amp;name=Publications&amp;file=index&amp;p_op=showcontent&amp;secid=&amp;pnid=1052299792 «Las artes plásticas durante la guerra española.»] ''Cuenta y Razón'' nᵘ21, 1985.&lt;/ref&gt;

Del mortecín ambiente artístico posterior a la guerra civil ye amuesa qu'unu de los certámenes más destacaos fuera la IV [[Esposición Internacional d'Arte Sacro]] (Vitoria mayu-agostu de 1939).&lt;ref&gt;Pa tol párrafu, Alted, ''op. cit.'', pp. 222-223.&lt;/ref&gt;

Los últimos años de trés grandes figures de la [[pintura española]] del primer terciu del sieglu: [[Ignacio Zuloaga]], [[José María Sert]] y [[José Gutiérrez Solana]] (muertos los trés en 1945) pasaron oscuramente na España de la posguerra.

Les estructures oficiales de la pintura española nel franquismu tuvieron presidíes pol academicismu ([[Fernando Álvarez de Sotomayor]], direutor del [[Muséu del Prado]] y de l'[[Academia de Belles Artes de San Fernando]], tamién ye un bon exemplu [[Ricardo Macarrón]], el retratista de mayor ésitu social), pero nun escarecieron de reconocimiento pintor de trayeutoria vanguardista anterior a la guerra, como [[Benjamín Palencia]], [[Panchu Cossío]] o [[Daniel Vázquez Díaz]]; ente que la llegada de [[Salvador Dalí]] en plenu aislamientu internacional (1949) foi celebrada como un llogru poles autoridaes y como una deserción pol exiliu. [[Joan Miró]] optó por desenvolver el so trabayu de forma discreta y ensin tolerar con nengún tipu d'actividá que pudiera interpretase como colaborativa col réxime; lo que sicasí sí -y dexaba estender la so fértil influyencia nos mozos artistes plásticos (de forma equivalente al [[exiliu interior]] del poeta [[Vicente Aleixandre]]).&lt;ref name=&quot;SALAB&quot;/&gt; [[Maruxa Mallo]] tornó a España discretamente en 1965. La ''estratexa d'apertures culturales'' del propiu réxime incentivó'l surdimientu d'iniciatives estéticamente vanguardistas.&lt;ref&gt;
* Gabriel Ureña, [https://books.google.es/books?id=C4-BshUTjmIC&amp;pg=PA168&amp;dq=%22estratexa+d'apertures culturales%22&amp;hl=es&amp;ei=Ck-tTdLfEMKo8QOBtcjyAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22estratexa%20de%20apertures%20culturales%22&amp;f=false ''Les vanguardies artístiques na posguerra española, 1940-1959''], AKAL, 1982, ISBN 84-7090-120-6, p. 168.
* Jordi Gracia García, [https://books.google.es/books?id=--PP2O208sYC&amp;pg=PA29&amp;dq=%22estratexa+d'apertures culturales%22&amp;hl=es&amp;ei=Ck-tTdLfEMKo8QOBtcjyAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22estratexa%20de%20apertures%20culturales%22&amp;f=false ''Estáu y cultura: l'espertar d'una conciencia crítica sol franquismu''], Presses Universitaires du Mirail, 1996, ISBN 2-85816-287-5 p. 29.&lt;/ref&gt;

Una nueva xeneración de pintores desenvolvió, de forma práuticamente simultánea a otros [[informalismos]] ([[espresionismu astractu]] estauxunidense, [[pintura matérica]] y [[tachismo]] franceses), el [[arte astracto español]] o [[informalismo español]],&lt;ref&gt;Usu bibliográficu de «informalismo español» [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;q=%22informalismo%20espa%C3%B1ol%22&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;tab=wp en castellán] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22spanish+informalism%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq=n'inglés]. Veanse tamién los artículos [[arte astracto]] y [[informalismo]].&lt;/ref&gt; bien estendíu xeográficamente (con un nucleu catalán en redol al grupu ''[[Dau al Set]]'' —[[Antoni Tàpies]], [[Modest Cuixart]], [[Josep Tharrats]] y el críticu [[Juan Eduardo Cirlot]]—, otru madrilanu en redol al [[grupu El Paso]] —[[Manolo Millares]], [[Antonio Saura]], [[Rafael Canogar]], [[Luis Feito]], [[Juana Francés]], [[Manuel Viola]] y el escultores Pablo Serrano y Martín Chirino—, otru aragonés en redol al [[grupu Pórticu]] —[[Fermín Aguayo]], [[Santiago Llagunes]]—, otru en Canaries, d'onde proveníen Millares y Chirino —[[César Manrique]]—, etc.) que [[Fernando Zóbel]], [[Gerardo Rueda]] y [[Gustavo Torner]] consiguieron visibilizar nel [[Muséu d'Arte Astracto Español de Cuenca]]. Tamién hubo astraición analítica ([[Equipo 57]] —fundáu en París por un grupu d'escultores, pintores y arquiteutos españoles: Oteiza, Ibarrola, [[Ángel Duarte]]—)&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110216135827/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/5513.htm Equipo 57] en Artehistoria (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; La pintura figurativa nun foi menos rupturista ([[Grupu Cantarada]] de Córdoba, [[hiperrealismu]] —[[Antonio López García|Antonio López]], [[Eduardo Naranxal]]—,&lt;ref&gt;La etiqueta [[hiperrealismu español]] nun tuvo tanto ésitu ([http://www.google.es/search?q=%22hiperrealismu%20espa%C3%B1ol%22&amp;rls=com.microsoft:es:{referrer:source%3F}&amp;oe=UTF-8&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;tbo=o&amp;tbs=bks:1&amp;source=og&amp;sa=N&amp;hl=es&amp;tab=wp Uso bibliográficu n'español] y [http://www.google.es/search?hl=es&amp;rls=com.microsoft%3Aes%3A{referrer%3Asource%3F}&amp;rlz=1I7ACPW_eses383&amp;tbm=bks&amp;q=%22spanish+hyper+realism%22&amp;aq=f&amp;aqi=&amp;aql=&amp;oq= n'inglés]).&lt;/ref&gt; [[Estampa Popular]] —[[José García Ortega|José Ortega]], [[Ortega Muñoz]], [[Rafael Zabaleta]], [[Ricardo Zamorano]], [[José Duarte]], [[Alejandro Mesa]], [[Antonio Saura]], [[Agustín Ibarrola]], [[Josep Guinovart]], [[Albert Ràfols-Casamada]]—&lt;ref&gt;
* Noemí de Haro, [http://eprints.ucm.es/9767/ ''Estampa popular: un arte crítico y social na España de los años sesenta''], tesis doctoral, Universidá Complutense, 2009.
* [https://web.archive.org/web/20120206093509/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/5514.htm Estampa Popular] en Artehistoria (fecha accesu 2011).
* [http://www.masdearte.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=7851&amp;Itemid=8 Estampa Popular] en masdearte.com (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;) llegando a lo explícitamente combativu ([[Juan Genovés]]), inclusive dende presupuestos ''[[pop art|pop]]'' ([[Equipu Crónica]]).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110216135648/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/5504.htm La posguerra española] en Artehistoria (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; Primeramente solo dellos galeristes, como [[Juana Mordó]], confiaron nestos artistes.&lt;ref&gt;Dende 1945 hasta 1960, cítense como amestaos a grupos artísticos d'aldericada denominación, como la ''[[Segunda Escuela de Vallecas]]'' y la so continuación na [[Escuela de Madrid (arte contemporáneo)|Escuela de Madrid]]: la Galería-Llibrería [[Buchholz]], [[Fernando Fe]], [[Sala Negra]], [[Biosca]], [[Juana Mordó]] y [[Neblí]]. Referencies en:SÁNCHEZ CAMARGO, Manuel. ''Pintura Española contemporánea'', Itto de Cultura Hispánica, Madrid, 1954. / CRESPO, A. «Sobre la significación de la llamada Escuela de Madrid», ''Artes'', núm.extraoridinario, Madrid, 1964, pp. 14-15. / y MARTÍNEZ CEREZO, Antonio. ''La Escuela de Madrid'', Ibéricu Europea de Eds., Madrid, 1977 , 1ª ed. ISBN 978-84-256-0339-6 (y Pamplona, Caxa d'Aforros de Navarra, 1999). / Ver tamién: VV.{{esd}}AA. &quot;Esposición antolóxica de la Escuela de Madrid&quot;. Fundación Humanismo y Democracia, Caxa de Madrid, 1990.&lt;/ref&gt; A midida que fueron llogrando reconocencia internacional ([[Bienal de Venecia]], [[Bienal de São Paulo]]), inclusive les instituciones más próximes al réxime, como les grandes empreses y la [[Fundación Juan March]], convencer de lo conveniente y poco ventureru que pasara a ser amosar el so sofitu a los nuevos movimientos plásticos.&lt;ref&gt;Pal teóricu del arte [[Xavier Rubert de Ventós]], l'arte más rupturista convirtiérase nun arte ''implicáu na producción''. Ente les sos obres sobre la tema: ''L'arte embaecíu'', 1963, ''Teoria de la sensibilitat'', 1968, ''Utopíes de la sensualidá y métodos del sentíu'', 1973, ''La estética y les sos herexíes'', 1974 ([http://www.lletra.com/es/autor/xavier-rubert-de-ventos ''Rubert de Ventós, pensador polifacéticu''] en lletra.com) (fecha accesu 2011). Idees similares atopar na obra del teóricu del arte italiano [[Giulio Carlo Argan]].&lt;/ref&gt;

A pesar de la convocatoria de dellos certámenes qu'acoyíen amueses de los artistes más innovadores ([[Bienal Hispanoamericana d'Arte]] —Madrid, 1951—, [[Selmana d'Arte Astracto]] —Santander, 1953—, precedíes dambes pola [[Selmana Internacional d'Arte Contemporáneo]] convocada na redolada de la [[Escuela de Altamira]] —Santillana del Mar, 1950—); la identificación del arte contemporáneo español con un ''[[arte moderno|arte estéticamente modernu]]'' dafechu asimiláu nun recibió una clara sanción institucional hasta'l final del periodu franquista. El [[Muséu d'Arte Moderno (España)|Muséu d'Arte Moderno]] (qu'ocupaba los baxos de la [[Biblioteca Nacional d'España|Biblioteca Nacional]]) estremó los sos fondos, pasando los del sieglu XIX a ser espuestos nel [[Casón del Bon Retiru]] y los del XX a denominase [[Muséu Español d'Arte Contemporáneo]] (direutores [[José Luis Fernández del Amo]] y [[Fernando Chueca Goitia]]), que terminaron per ocupar en 1975 [[Muséu del Traxe|un gran edificiu racionalista]] de la Ciudá Universitaria (darréu volviéronse a treslladar éstos al [[Centru Reina Sofía]], onde tamién terminaría afitándose'l destín definitivu del [[Guernica de Picasso]], llegáu a España en 1981).&lt;ref&gt;María Dolores Jiménez Blanco, ''Muséu d'Arte Contemporáneo'', en ''Enciclopedia Madrid S.XX'', citáu en [https://web.archive.org/web/20140519001231/http://madripedia.es/wiki/Museo_de_Arte_Contempor%C3%A1neo_%28MEAC%29 Madripedia] (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; Yá en 1963 inaugurárase'l [[Muséu Picasso de Barcelona]]; ente qu'hasta 1974 nun s'abrir el [[Muséu Dalí]] y hasta 1975 nun s'abrir la [[Fundación Joan Miró]].

&lt;gallery&gt;
File:Museo de Arte Abstracto Cuenca.jpg|Sala del [[Muséu d'Arte Astracto Español]], inauguráu en 1966 (Cuenca).
File:Dalí Museum in Figueres.jpg|[[Muséu Dalí]], inauguráu en 1974 (Figueres).
File:Fundación Juan March (Madrid) 01.jpg|Sede de la [[Fundación Juan March]], inaugurada en 1975 (Madrid).
File:Martiresatocha 4.jpg|Monumentu a los [[Matanza de Atocha de 1977|Abogaos de Atocha]] (2003), basáu na obra pictórica ''L'Abrazu'', de [[Juan Genovés]] (1976), que fuera utilizada como cartelu de la [[Xunta Democrática]] en favor de l'amnistía, por cuenta de lo cual l'autor foi deteníu.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.juangenoves.com/es/biografia/cronologia.html Cronoloxía de Juan Genovés]|2=http://www.juangenoves.com/es/biografia/cronologia.html|bot=InternetArchiveBot }} en juangenoves.com (fecha accesu 2011). [http://www.artespain.com/29-07-2008/pintura/l'abrazu-de-juan-genoves Imáxenes de dambes obres] en artespain.com (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

El [[cartelismo español]] foi extraordinariamente importante [[Guerra Civil Española#Artes gráfiques, cartelismo y revistes ilustraes|en dambos bandos de la guerra civil]]. Nel ''nacional'' destacaron [[Teodoro Delgado|Teodoro]] y [[Álvaro Delgado Ramos|Álvaro Delgado]], [[José Caballero]], [[Juan Antonio Acha]], [[Jesús Olasagasti]] y [[Carlos Sáenz de Tejada]], que na posguerra siguieron publicando en ''[[Vértiz (revista)|Vértiz]]'' y otros medios y tamién desenvolvieron carreres d'ésitu como pintores (dellos d'ellos, xuntu con otros artistes —[[Juan Antonio Morales (pintor)|Juan Antonio Morales]], [[José Romero Escassi]], [[Pedro Pruna]], [[Pedro Bonu]], [[Emilio Aladrén]]—, trabayaron dirixíos por [[Juan Cabanas]] nel ''Departamentu de Plástiques, Seición d'Información y Propaganda'' de la [[Vicesecretaría d'Educación Popular]] de [[Falanxe Española Tradicionalista y de les Xuntes d'Ofensiva Nacional Sindicalista|Falanxe]]).&lt;ref&gt;Xuntu con Juan Cabanas, cítense como participantes de los intereses d'esti grupu («dar una utilidá social al arte») a [[José Aguiar]] y [[Carlos Ribera]]. Laura Arias [http://dialnet.unirioja.es/servlet/ficheru_articulo?codigo=2510227&amp;orde=0 ''Italia como referente de modernidá. L'ecu de la revista Valori Plastici y del grupu Novecento nel arte español de posguerra''], p. 247.&lt;/ref&gt; Amás de la [[ilustración]], el [[muralismu]] foi un campu d'espresión privilexáu pa la pintura más explícitamente ''imperial'' (Sáez de Tejada, [[Reque Meruvia]]).

=== Productos de gran consumu ===

Na [[posguerra española]] subsistió una presencia de profesionales de les artes gráfiques, procedentes de dambos bandos, que dexaron la puxante producción editorial del [[cómic n'España]]. La so temática yera inequívocamente allegada al réxime (''[[Fleches y Pelayos]]'', ''[[Roberto Alcázar y Pedrín]]'', ''[[El Guerrero del Antifaz]]'', etc.); retrospectivamente interpretóse como un [[escapismo]] social (al pie de la [[novela rosa]] —[[Rafael Pérez y Pérez]], [[Corín Tellado]]— y les [[noveles del oeste]] —[[Marcial Lafuente Estefanía]]—, los seriales radiofónicos —''[[Lo que nun muerre]]'', ''[[Ama Rosa]]'', ''[[A cencielles María (radionovela)|A cencielles María]]'', [[Luisa Alberca]], [[Guillermo Sautier Casaseca]], [[Celia Alcántara]]—&lt;ref&gt;Alberto Sánchez Álvarez-Insúa [http://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/download/44/44 ''Luisa Alberca y la xeneración de señes d'identidá nel primer franquismu''], Arbor, xunetu-agostu (2006) 469-487.&lt;/ref&gt; el [[Consultoriu d'Elena Francis]], la [[copla andaluza|cantar español]], el [[cine español]] y otros espectáculos —[[pan y fútbol]]—) y una de les bases de la [[educación sentimental]] de tolos mozos, fora'l que quier la so posterior trayeutoria, incluyíos los que s'alliniaron cola [[oposición al franquismu]].&lt;ref name=&quot;SENTIMENTAL&quot;&gt;
* [[Carmen Martín Gaite]], ''Usos amorosos de la posguerra española'' (1987).
* [[Manuel Vázquez Montalbán]], ''Una educación sentimental'' (llibru de poemes fechaos ente 1962 y 1967, editaos en 1967 y ampliaos en 1970 —[http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescritores/vazquez_montalban/obra_trés2.htm comentariu] {{Wayback|url=http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescritores/vazquez_montalban/obra_trés2.htm |date=20140518190147 }}—), ''Memoria sentimental d'España'' (escoyeta d'artículos apaecíos na [[revista Trunfo]], 1969).
* [[Terenci Moix]], ''El pesu de la paya'' (1990), etc.
* ''[[Juan Marsé]], amigu de [[Carlos Barral]], de [[Gil de Biedma]] y de [[Manuel Vázquez Montalbán]] ente otru autores de la [[xeneración del 50]], foi consideráu siempres un francotirador de la lliteratura, poco comenenciudu en formar parte de movimientos y grupos. El so principal oxetivu foi'l de cuntar la memoria de la sobrevivencia, afigurando nos sos personaxes y nes sos trames les esperances, les derrotes, frustraciones y suaños que configuren íntimamente al ser humanu. Esta capacidá de tresmitir sensación de vida por aciu el choque ente la realidá y los deseos, l'usu de la ironía y la creación d'un territoriu lliterariu basáu nos barrios d'[[El Carmelo]] y [[El Guinardó]] nos que trescurrió la so infancia, convertir nun escritor clásicu del nuesu tiempu'' ([https://web.archive.org/web/20110721011342/http://www.revistamercurio.es/downloads/mercuriu_n110.pdf ''Aquel rapazu, esta solombra''], númberu monográficu en ''Mercuriu'', abril 2009, p. 5).

Javier Tusell, ''op. cit.'', recueye una estensa bibliografía. Como ''memories'': [[Carlos Barral]], ''Años de penitencia''', 1975, y ''Los años ensin escusa'', 1978; [[José María Castellet]], ''Los escenarios de la memoria'', 1988, [[Jaime Gil de Biedma]], ''Diariu del artista seriamente enfermu'', 1974, [[Juan Goytisolo]], ''Nos reinos de taifas'', 1986, [[Manuel Millares]], ''Memories d'infancia y mocedá'', 1998, [[Antonio Martínez Sarrión]], ''Infancia y corrupciones'', 1993, y ''Una mocedá'', 1997, [[Antoni Tàpies]], ''Memoria personal. Fragmentos pa una autobiografía'', 1979.
&lt;/ref&gt; La revista satírica ''[[El Falpayar]]'' (1941-1978), que surdió de la esperiencia de ''[[L'Ametralladora]]'' (revista humorística del bandu nacional mientres la guerra civil) en redol a personalidaes a les que nun podía acusase d'opositores al réxime ([[Miguel Mihura]], [[Álvaro de la Ilesia]]),&lt;ref&gt;Natalia Meléndez Malavé, [http://www.tebeosfera.com/1/Documentu/Articulo/Academico/05/HumoryGuerra.htm ''Humor gráfico y cómic ante la guerra: ente la propaganda y la contestación''], Congreso Comunicación y guerra na Hestoria, Vigo, abril de 2003.&lt;/ref&gt; foi un mediu pa publicar dibuxos y testos que sorteaben la censura, y foi un pebidal d'humoristes gráficos de prensa ([[Mingote]], [[Forges]], [[Máximo San Juan|Máximu]]) y d'esperiencies posteriores entá más conflictives (''[[Hermanu Llobu]]'' —[[Chumy Chúmez]], [[Perich]], [[Manuel Summers|Summers]], [[Ops]]— 1972-1976).

== Música culta y popular ==

Amás del veteranu [[Joaquín Turina Pérez|Joaquín Turina]] (muertu en 1949), [[Joaquín Rodrigo]] foi la figura más importante de la música culta española del franquismu (''[[Conciertu d'Aranjuez]]'', 1940);&lt;ref name &quot;RODRIGO&quot;/&gt; que tamién dispunxo de direutores de la talla d'[[Ataúlfo Argenta]],&lt;ref&gt; Gracia García, Jordi: [https://books.google.es/books?id=--PP2O208sYC&amp;pg=PA36&amp;dq=%22Arreya%C3%BAlfo+Argenta%22+%22Joaqu%C3%ADn+Turina%22+%22Joaqu%C3%ADn+Rodrigo%22+franquismu&amp;hl=es&amp;ei=RBy8TYDwOY_Lswamv7CVBg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=rodrigo%20argenta%20turina&amp;f=false ''Estáu y cultura: l'espertar d'una conciencia crítica sol franquismu''], Presses Univ. du Mirail, 1996, ISBN 2-85816-287-5, p. 36.&lt;/ref&gt; ya intérpretes escepcionales como [[Nicanor Zabaleta]] (arpa), [[Narciso Yepes]] y [[Andrés Segovia]] ([[guitarra española]]). El compositores rupturistas de la [[xeneración del 51]] ([[Cristóbal Halffter]], [[Carmelo Bernaola]], [[Luis de Pablo]]),&lt;ref&gt;
* Emilio Casares Rodicio, ''Xeneración del 51'', en ''Enciclopedia Madrid S.XX'', citáu en [https://web.archive.org/web/20140126151259/http://madripedia.es/wiki/Generaci%C3%B3n_d'el_51 Madripedia] (fecha accesu 2011).
* [http://www.kalipedia.com/musica/tema/historia-musica/generacion-51.html?x=20070822klpartmsc_217.Kes&amp;ap=0 Kalipedia] {{Wayback|url=http://www.kalipedia.com/musica/tema/historia-musica/generacion-51.html?x=20070822klpartmsc_217.Kes&amp;ap=0 |date=20120328001238 }} (fecha accesu 2011).
&lt;/ref&gt; nun algamar reconocencia pública hasta munchos años más tarde. La [[danza española]] se codificó con [[Vicente Escudero]] (''Decálogu del bon baillarín'', 1951), y desenvolvióse con artistes de la talla de [[Carmen Amaya]], [[Antonio'l Baillarín]] y [[Antonio Gades]].

Cola formación del primer Gobiernu Regular estableciéronse distintos Servicios Nacionales. Ente ellos, el Serviciu Nacional de Belles Artes, dirixíu por [[Eugenio d´Ors]] al traviés del que s'encetó la cultura y la vida musical española dende ámbitos distintos. Nomar a [[Manuel de Falla]] direutor del Institutu Español (anque esti refugó'l cargu) y aplicóse una llectura más nacionalista a la so obra. Realízase un nuevu intentu de creación de la ópera nacional y, con ello, resurde una brillosa xeneración de cantantes d'ópera ([[Victoria de los Ánxeles]], [[Alfredo Kraus]], [[Pedro Lavirgen]], [[Montserrat Caballé]]). Tola actividá musical del país atopábase rexida pol organigrama definíu dende estos Servicios Nacionales.&lt;ref&gt; Pérez Zalduondo, Gemma. ''Una música pal «Nuevu Estáu». Música, ideoloxía y política nel primer franquismu'' Granada, Libargo, 2013.&lt;/ref&gt;

Los folclores rexonales fueron revitalizaos al traviés del estensu trabayu de rescate y escoyeta de ''Coros y Dances'' ([[Seición Femenina]] de Falanxe);&lt;ref&gt;[http://www.mcu.es/archivos/MC/AGA/DANCIES/Dances.html Dances d'España en Google Earth], 234 grabaciones na web del Ministeriu de Cultura (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; y d'esfuercios individuales como'l del [[Dulzaina|dulzaineru]] segovianu [[Agapito Marazuela]]. La música popular tuvo presidida pola denominada [[Cantares de la Guerra Civil Español|cantar español]], na qu'intérpretes como [[Imperio Argentina]], [[Concha Piquer]], [[Miguel de Molina]] o [[Lola Flores]] poníen voz a la obra de compositores y poetes d'estraordinaria calidá, como [[Quintero, León y Quiroga]]. Amás de les ''folclóriques'' o ''tonadilleras'', los protagonistes de la [[cantar llixeru]] más del gustu del Caudiellu y la so esposa allegaben a les gales benéfiques y a les receiciones presidíes por éstos; sicasí munchos procuraron alloñase darréu ([[Sara Montiel]], [[Marisol]], [[Rocío Dúrcal]], [[Manolo Escobar]], [[Rosa Morena]], [[Raphael (cantante)|Rafael]], [[Julio Iglesias]], [[Víctor Manuel (cantante)|Víctor Manuel]],&lt;ref&gt;[http://www.libertaddigital.com/sociedad/victor-manuel-reconoz-agora-que-dedico-en-1966-una-cancion-a-eponderar-los grandores-de-francu-1276300012/ Discutiniu en redol al so cantar ''Un gran home''], de 1966, dedicada a Franco, en libertaddigital.com (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt; etc.)&lt;ref&gt;Raphael actuó repetidamente nes gales de navidá con presencia de Carmen Polo de Franco. Nel Palaciu de la Granxa celebraben receición pa celebrar el 18 de xunetu (aniversariu del ''Alzamientu'') con ''fiestes d'arte'' nes qu'actuaron gran númberu d'actores, humoristes y cantantes, ente les que dalgunes recibieron el nome de les ''tonadilleras de Franco'' ([[Juanita Reina]], [[Estrellita Castro]], [[Lola Flores]], [[Rosa Morena]], [[Carmen Sevilla]], [[Antoñita Moreno]]). Vease un ampliu llistáu en Juan Ignacio García Garzón y Silvia Castillo Espaes [https://books.google.es/books?id=VqXAy5NR09sC&amp;pg=RA9-PA13&amp;lpg=RA9-PA13&amp;dq=sara+montiel+la granxa+18+de+xunetu&amp;source=bl&amp;ots=CMi0T-xbsl&amp;sig=O6SIeBe7Q7nVWkkhPbdWIPd6byE&amp;hl=es&amp;ei=FPC6TdPVNMm3hQfp4dTaBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&amp;q=sara%20montiel%20la%20granxa%2018%20de%20xunetu&amp;f=false ''Lola Flores''], p. 13. Nes ''Campañes de Navidá'' hubo tamién partíos de fútbol benéficu ente famosos: ''toreros contra artistes'' y ''folklóricas'' contra ''finolis'' ([http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1970/12/31/062.html Noticia en ABC], 31 d'avientu de 1970).&lt;/ref&gt;

El [[jazz n'España|''jazz'' n'España]] desenvolver nuna redolada minoritario y elitista. La introducción de la denominada ''[[música popular|música moderna]]'' o xuvenil a partir de los años 60 ([[pop]] y ''[[rock]]'') empezó de forma minoritaria ya inclusive, a midida que espandíase, foi fecha risión ([[Concha Velasco]] y [[Tony Leblanc]] interpretando ''[[La moza ye-ye]]'', en ''[[Hestories de la televisión]]'' de Sáenz de Heredia, 1965; xestión de la visita de ''[[The Beatles]]'', 1965);&lt;ref&gt;[http://www.hoymujer.com/reportajes/beatles,espana,jose,lluis,76269,2,2009.html ''Los Beatles n'España de José Luis Álvarez desvela los detalles de la so visita'']&lt;/ref&gt; pero procuróse'l so integración nos calces de la industria discográfico ([[cantar del branu|cantares del branu]], participación nel [[festival d'Eurovisión]] —ganáu en 1968 por [[Massiel]] con un cantar del [[Dúo Dinámico]] que se torgar cantar en catalán a [[Joan Manuel Serrat]]—, vinculación a la música clásica —''[[Himnu de l'allegría (pop)|Himnu de l'Allegría]]'' de [[Waldo de los Ríos]] y [[Miguel Ríos]], 1969—). La [[cantar protesta]] o de [[cantautor]]es foi utilizada como un mecanismu d'[[oposición al franquismu|oposición]] (''[[Els Setze Jutges]]'' —ente los que se cuntaben [[Joan Manuel Serrat]], [[Maria del Mar Bonet]] y [[Lluís Llach]]—, [[Luis Eduardo Aute]], [[Rosa León]], [[Raimon]], [[Cecilia (cantautora)|Cecilia]], [[Paco Ibáñez]], [[Chicho Sánchez Ferlosio]] —fíu del falanxista Sánchez Mazas y hermanu del novelista de los 50—).

{{cita|Los cantares nun mienten.|[[Manuel Vázquez Montalbán]], ''Crónica sentimental d'España''&lt;ref&gt;Citáu y estudiáu por Serge Salaün [https://books.google.es/books?id=sWh8XwuyQpUC&amp;pg=PA35&amp;dq=%22Defensa+y+ilustraci%C3%B3n+de+la+canci%C3%B3n+popular%22&amp;hl=es&amp;ei=1xm8TbDWOtHDswaCz4j4BQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CEEQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22Defensa%20y%20ilustraci%C3%B3n%20de%20la%20canci%C3%B3n%20popular%22&amp;f=false ''Defensa ya ilustración del cantar popular según Vázquez Montalbán''], en ''Manuel Vázquez Montalbán: el compromisu cola memoria'' (José F. Colmeiro, ed., Tamesis Books, 2007, ISBN 1-85566-156-X, pp. 35 y ss.)&lt;/ref&gt;}}

&lt;gallery&gt;
File:Victoria de los Angeles Allan warren.jpg|[[Victoria de los Ánxeles]]
File:Andrés Segovia (1963) by Erling Mandelmann.jpg|[[Andrés Segovia]]
File:SANTOMERA (161).jpg|Agrupación de Coros y Dances de Santomera
File:Moroagap2.jpg|Monumentu a [[Agapito Marazuela]]
File:Estatua Lola Flores Jerez.jpg|Monumentu a [[Lola Flores]]
|[[Concha Velasco]]

File:Manolo Escobar y Rafa Bueso (cropped).jpg|[[Manolo Escobar]]

File:Miguel Rios cropped2.jpg|[[Miguel Ríos]]
File:Raphael brazos abiertos.jpg|[[Raphael (cantante)|Raphael]]
File:Julio Iglesias09.jpg|[[Julio Iglesias]]
File:Paco Ibañez 005.JPG|[[Paco Ibáñez]]
File:Serrat.jpg|[[Joan Manuel Serrat]]
File:Maria del Mar Bonet.JPG|[[Maria del Mar Bonet]]
&lt;/gallery&gt;

== Cine ==

[[Ficheru:El Pardo-Palacio Real El Teatro.jpg|thumb|left|Salón de teatru del [[Palaciu d'El Pardo]]. Franco faíase proyeutar nél sesiones privaes de cine. Fixéronse famoses dalgunes de les sos reaiciones, como la so permisividad ante la escandalosa ''[[Gilda (película)|Gilda]]'' —por caye-y simpática l'actriz protagonista, de padre español—, l'envalorar inofensiva ''[[Ana y los lobos]]'' de Saura —porque «nun s'entendía nada»—, o la so incomprensión ante l'escándalu vaticanu por ''[[Viridiana]]'' —porque consistía a cencielles en «chistes de baturros»—.&lt;ref&gt;
* [https://web.archive.org/web/20101210053742/http://www.colegaweb.org/index.php/intereses-noticies-112/2171-la censura-mientres-la dictadura franquista-a-golpe-de-tos ''La censura española a golpe de tos''] en colegaweb.org (fecha accesu 2011).
* [https://www.publico.es/8122/el cine-que-burllo-a-francu ''El cine que burlló a Franco''] en publico.es (fecha accesu 2011).&lt;/ref&gt;]]
El mesmu [[Francisco Franco|Franco]] yera bien aficionáu al cine,&lt;ref&gt;[[José Andrés Gallego]], [https://books.google.es/books?id=gjrsvAROs18C&amp;pg=PA12&amp;lpg=PA12&amp;dq=francu+aficionáu+al cine&amp;source=bl&amp;ots=pJO9S4LUeS&amp;sig=Cm-qVgyweh68eOrtUIqRvucdkWY&amp;hl=es&amp;ei=3nWkTZLWGMWEhQemzunQCQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CCkQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=francu%20aficionáu%20a el%20cine&amp;f=false La dómina de Franco], Rialp, ISBN 84-321-2359-5, vol. 1, p. 12.&lt;/ref&gt; y escribió (baxu seudónimu) el guión de ''[[Raza (película)|Raza]]'' (1941, [[José Luis Sáenz de Heredia]]). La collaboración col cine alemán ya italianu mientres la guerra mundial dio pasu, tres la derrota de la Exa, a la receición del cine estauxunidense nuna redolada de [[censura]] ''nacionalcatólica''; y a una producción interior, sometida a un ferrial control económicu (el ''creitu sindical''), na que namái contaos cineastes ya intelectuales próximos a Falanxe pudieron dexase delles producciones de calter críticu (''[[Riegos]]'' —1951, dirixida por [[José Antonio Nieves Conde]] y con guión de [[Gonzalo Riega Ballester]]—).

Obviamente, la posguerra tuvo apoderada por un cine ''imperial'' y ''nacionalcatólicu'' que glorificaba el pasáu históricu y la misión salvífica de cleru y exércitu (''[[Los postreros de Filipines (película)|Los postreros de Filipines]]'' —1945, [[Antonio Fernández-Román|Antonio Román]]—, ''[[Reina santa]]'' —1947, [[Rafael Gil]], que'l mesmu añu protagonizó con ''[[La fe (película)|La fe]]'' un escándalu na teocrática Sevilla del [[cardenal Segura]]—,&lt;ref&gt;Francisco Gil Delgado [https://web.archive.org/web/20111114012936/http://web.jet.es/mistica/Seguralib.htm ''Pedro Segura. Un cardenal de Fronteres''], BAC.&lt;/ref&gt; ''[[Llocura d'amor (película de 1948)|Llocura d'amor]]'' —1948, [[Juan de Orduña]]—, ''[[El mies ye muncha]]'' —1948, Sáenz de Heredia—, ''[[Botón d'ancla (película de 1948)|Botón d'ancla]]'' —1948, [[Ramón Torrado]]—, ''[[Balarrasa]]'' —1950, Nieves Conde—, ''[[Alba d'América]]'' —1951, Juan de Orduña, 1951—, ''[[Amaya o los vascos nel sieglu VIII|Amaya]]'' —1952, [[Luis Marquina]]—, ''[[Molokai, la islla maldita|Molokai]]'' —1959, [[Luis Lucia Mingarro|Luis Lucia]]—), xunto a un cine más llixeru, cómicu y folclóricu-musical, que tamién cumplía los so papel ideolóxicu al defender la institución familiar y, presentando la imaxe de la sociedá española como próspera, feliz y xunida, negar tou posible conflictu de clase o territorial (''[[Morena Clara (película de 1954)|Morena Clara]]'' —1954, Luis Lucia—, ''[[Esa voz ye una mina]]'' —1956, Luis Lucia—, ''[[Les moces de la Cruz Roja]]'' —[[Rafael J. Salvia]], 1958—, ''[[La gran familia]]'' —1962, [[Fernando Palacios]]—). Nestos mesmos xéneros surdió'l fenómenu de los [[neños maravía]] ([[Pablito Calvo]] —''[[Marcelino pan y vinu]]'', 1955, [[Ladislao Vajda]]—, [[Joselito (cantante)|Joselito]] —''[[El pequeñu ruiseñor]]'', 1956, [[Antonio del Amo]]—, [[Marisol]] —''[[Un rayu de lluz]]'', 1960, Luis Lucia—, [[Rocío Durcal]] —''[[Rocío de la Mancha]]'', 1963, Luis Lucia—, [[Ana Belén]] —''[[Zampo y yo]]'', 1965, Luis Lucia—).

Simultáneamente, direutores como [[Luis García Berlanga]] (''[[Bienvenido, Mister Marshall]]'', 1953), [[Juan Antonio Bardem]] (''[[Muerte de un ciclista]]'', 1955), [[Marco Ferreri]] (''[[El pisito]]'', 1958), [[Francisco Rovira Beleta]] (''[[Los Tarantos]]'', 1962), [[Manuel Summers]] (''[[Del rosa al amarillo]]'', 1963), [[Fernando Fernán Gómez]] (''[[El extraño viaje (película)|El extraño viaje]]'', 1964), [[Basilio Martín Patino]] (''[[Nueve cartas a Berta]]'', 1965), [[Carlos Saura]] (''[[La caza (película)|La caza]]'', 1965) o [[Víctor Erice]] (''[[El espíritu de la colmena]]'', 1973), xunto a guionistes como [[Rafael Azcona]] y [[Pedro Beltrán]] y productores como [[Elías Querejeta]], diben atopando les brigueres que dexaba la cada vez más flexible censura y consiguieron películes que pueden considerase ''alternatives'', tantu pol so calter escepcional como pola so renovación estética y de conteníos. A la fin del periodu, inclusive se buscó recuperar a un exiliáu como Buñuel (al que se dexó rodar n'España ''[[Viridiana]]'', 1961, y ''[[Tristana (película)|Tristana]]'', 1970).

Fíxose famosa la definición del cine español que realizó Bardem nes ''[[Conversaciones cinematográfiques de Salamanca]]'' de 1955:&lt;ref&gt;Citáu por Virginia Guarinos [https://web.archive.org/web/20110906194054/http://fama2.us.es/fco/frame/new_portal/texto/bARDEM/virginia.pdf ''Cai Mayor. Muyer y Teatru''] en fama2.es (fecha accesu 2011). La definición de Bardem ye citada bien de cutiu. Equí recuéyese nuna revista pocos años posterior: [https://books.google.es/books?id=DxMRAAAAIAAJ&amp;q=%22pol%C3%ADticamente+ineficaz,+socialmente+falsu,+intelectualmente+%C3%ADnfimo,+est%C3%A9ticamente+nulu+y+industrialmente+raqu%C3%ADtico%22&amp;dq=%22pol%C3%ADticamente+ineficaz,+socialmente+falsu,+intelectualmente+%C3%ADnfimo,+est%C3%A9ticamente+nulu+y+industrialmente+raqu%C3%ADtico%22&amp;hl=es&amp;ei=1GKoTfTrG5DRsgb91KCYCA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=7&amp;ved=0CEUQ6AEwBjgK ''Arbor''], 1959, vol. 43, p. 371. &lt;/ref&gt;

{{cita|políticamente ineficaz, socialmente falsu, intelectualmente ínfimu, estéticamente nulu y industrialmente raquíticu}}

{{VT|Cine español#Cine franquista}}

== Televisión ==

[[Ficheru:Cabina de Portell.JPG|thumb|Unu de los momentos más atanantes de la televisión del tardofranquismu foi la del angustiosu telefilme ''[[La cabina]]'', d'[[Antonio Mercero]], interpretáu por [[José Luis López Vázquez]].]]
[[Televisión Española#Hestoria|La televisión española]] tuvo la so primer emisión en 1948 y programación regular dende 1956 (dende 1966 con dos canales). Nun se convirtió nun [[mediu de comunicación de mases]] hasta los años sesenta y setenta, a midida que la cobertoria foi algamando práuticamente tol territoriu y que l'equipamientu familiar d'electrodomésticos xeneralizar ente les clases medies ya inclusive baxes. Nel ámbitu rural impulsáronse los [[teleclub]]s ([[Rede Nacional de Teleclubes]], 1964-1978 —750 000 socios en 5 000 centros, el primeru creáu en [[Matilla la Seca]], Zamora—).&lt;ref&gt;Herrero Martín, Luis: [http://campus.usal.es/~revistas_trabayu/index.php/0214-3402/article/viewFile/3478/3498 «El Llabor educativu de la rede nacional de teleclubes na provincia de Salamanca.»] ''Aula'', nᵘ9, pp. 73-84, 1997.&lt;/ref&gt;

El so planteamientu como [[monopoliu estatal]] ([[Ministeriu d'Información y Turismu]] —[[Gabriel Arias-Salgado|Arias-Salgado]], [[Manuel Fraga]], [[Alfredo Sánchez Bella|Sánchez Bella]], [[Pío Cabanillas]] y [[León Herrera Esteban|León Herrera]]—) y la xestión de los sos dirixentes ([[Jesús Suevos Fernández]], [[Jesús Aparicio-Bernal]] y dende 1969 [[Adolfo Suárez]]), taben destinaos a aprovechar les enormes posibilidaes de control y manipulación social qu'ufiertaba'l mediu nos trés ámbitos del entretenimientu, la información y la formación.

Sicasí, diéronse delles amueses de valor cultural notable, al cargu de profesionales de gran creatividá: ''[[Estudiu 1]]'' (dende 1965, adautaciones d'obres teatrales dirixíes por [[Gustavo Pérez Puig]], [[Pilar Miró]], [[Pedro Amalio López]], [[Cayetano Luca de Tena]], etc.), [[Alfonso Sánchez Martínez|Alfonso Sánchez]] (crítica de cine), [[Adolfo Marsillach]] (series como ''[[Silenciu, ruédase]]'', 1961), [[Narciso Ibáñez Serrador]] (''[[Historias para no dormir]]'', 1966, ''[[Historia de la frivolidá]]'', 1967), [[Valerio Lazarov]] (''[[L'Irreal Madrid]]'', 1969), [[Antonio Mercero]] (''[[Cróniques d'un pueblu]]'', 1971, ''[[La cabina]]'', 1972), [[Mario Camus]] (''[[Si les piedres falaren]]'', con [[Antonio Gala]], 1972), [[Fernando Fernán Gómez]] (''[[Juan Soldado]]'', 1973, ''[[El pícaru]]'', 1974), [[Luis Miravitlles]] (''[[Visáu pal futuru]]'' y otros programes de divulgación científica dende 1963), [[Félix Rodríguez de la Fuente]] (documentales de naturaleza —dende 1974 la serie ''[[L'Home y la Tierra]]''—); otros programes culturales que cuntaron con collaboradores como [[Pedro de Lorenzo]] (''[[Los ríos]]'', 1975) o [[Joaquín Calvo Sotelo]] (''[[La bolsa de les pallabres]]'', 1975); según otros de calter claramente adoctrinador (''[[Per tierra, mar y aire]]'' —militar—, ''[[L'alma se sele]]'', ''[[Peles rutes de San Pablo]]'' —relixosos—, etc.) 

Los servicios informativos, que nun podíen plantegase nengún tipu d'independencia frente a la política oficial, sicasí algamaron un altu nivel en dellos reportaxes, corresponsalías y unviaos especiales (''[[Informe Selmanal]]'', dende 1973).&lt;ref&gt;Ente los profesionales del ámbitu de los informativos taben [[Pedro Erquicia]], [[Mercedes Milá]], [[Manu Leguineche]], [[Miguel de la Quadra Salcedo]], [[Diego Carcedo]], [[Javier Basilio]], [[Jesús Hermida]], [[José Antonio Plaza]], [[Alfredo Amestoy]], [[Manuel Martín Ferrand]], [[Ramón Sánchez-Ocaña]], etc.&lt;/ref&gt;

D'ente los programes d'entretenimientu destacó la repercusión alcanzada polos de [[José María Íñigo]] y por concursos como ''[[Cesta y puntos]]'' (1965), ''[[Un millón pal meyor]]'' (1968) y sobremanera ''[[Un, dos, tres... responda otra vez]]'' (Ibáñez Serrador, dende 1972); [[Joaquín Soler Serrano]], qu'empezó col concursu ''[[Carrusel (programa de televisión)|Carrusel]]'' (1960), aportó a l'entrevistador más prestixosu (''[[A xeitu]]'', dende 1976, yá na transición).

La programación infantil (''[[Los Chiripitifláuticos]]'', dende 1966, ''[[Un globu, dos globos, tres globo]]'', dende 1974) cuntó con personaxes como [[Herta Frankel]] y la participación esporádica de [[Gloria Fuertes]], autora de la lletra de la sintonía del programa.&lt;ref&gt;Pa tola seición:
* Jesús García Jiménez [https://books.google.es/books?id=K2IvAQAAIAAJ&amp;q=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;dq=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=jnTBTd-6A9Sy8QO-6y3QBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CEIQ6AEwAw ''Radiotelevisión y política cultural nel franquismu''], CSIC, Institutu «Balmes» de Socioloxía, 1980.
* Barrera del Barriu [https://books.google.es/books?id=3_8aAQAAIAAJ&amp;q=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;dq=%22televisi%C3%B3n+espa%C3%B1fola+del franquismu%22&amp;hl=es&amp;ei=jnTBTd-6A9Sy8QO-6y3QBQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDQQ6AEwAA ''Periodismu y franquismu: de la censura a l'apertura''], Ediciones Internacionales Universitaries, 1995, ISBN 84-87155-37-5.&lt;/ref&gt;
{{VT|La 1#Hestoria|La 2#Hestoria|Radiotelevisión española#Direutores Xenerales de Radiodifusión y Televisión|Categoría:Historia de la televisión n'España}}

== Ver tamién ==

* [[Historia contemporánea d'España#La cultura española durante'l franquismu|La cultura española durante'l franquismu]]
* [[Historia de la ciencia y la teunoloxía n'España#La ciencia y la teunoloxía durante'l franquismu|La ciencia y la teunoloxía durante'l franquismu]]
* [[Historiografía#Historiografía española contemporánea|Historiografía española contemporánea]]
* [[Estudios d'historia del arte n'España]]
* [[Historia de la prensa n'España]]
* [[Prensa del Movimientu]]
* [[Arte contemporáneo n'España]]
* [[Música d'España]]
* [[Cine español]]
* [[Historia del cristianismu n'España#Sieglu XX|Historia del cristianismu n'España nel sieglu XX]]
* [[Franquismu sociolóxicu]]
* [[Nacionalismu español#El Franquismu|El Franquismu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|Arte y cultura en el franquismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cultura d'España]]
[[Categoría:Arte n'España del sieglu XX|Franquismu]]
[[Categoría:Educación, cultura y propaganda nel franquismu| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Arte]]</text>
      <sha1>k7ln4ea62ci3yzpuppwgxa32rj1s0nj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ave marina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167303</id>
    <revision>
      <id>3703433</id>
      <parentid>3677107</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T23:12:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>488</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Hesperornis_BW.jpg with [[File:Hesperornis_BW_(white_background).jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:Duplicate|Duplicate]]: Exact or scaled-down duplicate: [[:c::File:Hesperornis BW (white background).jpg|]]).</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102987" xml:space="preserve">[[Ficheru:Black-browed albatross.jpg|miniaturadeimagen|[[Diomedeidae|Albatros]] (familia Diomedeidae) entamando sobre l'océanu.]]
[[Ficheru:Seabirds LC0141.jpg|miniaturadeimagen|Delles aves marines ([[Phalacrocorax aristotelis|mabees moñudos]], [[Alca torda|alcas]] y [[Uria aalge|llabráivos]]) folgando nun cantil de les [[islles Lofoten]], cerca d'una colonia de cría.]]
Les '''aves marines''' son un tipu d'[[aves]] [[Adautación biolóxica|afeches]] pa la vida en hábitats marinos. Magar son bien distintes ente sigo tocantes al so estilu de vida, comportamientu y [[fisioloxía]], suelen manifestar casos d'[[evolución converxente]], yá que desenvolvieron adautaciones similares ante problemes idénticos, rellacionaos col ambiente y los [[nichu ecolóxicu|nichos]] d'alimentación.{{Harvnp|Boaden|Seed|2012|p=164}} Les primeres aves marines evolucionaron nel periodu [[Cretácicu]], anque les [[familia (bioloxía)|families]] modernes surdieron nel [[Paleógeno]].{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p= 18}}

Polo xeneral, les aves marines viven enforma tiempu, se [[reproducción|reproducen]] más tarde y nes sos poblaciones hai menos individuos nuevos, a los que los adultos dediquen enforma tiempu.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=4-9}} Numberoses especies añeren en colonies, que pueden variar de tamañu ente una docena d'aves y millones.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=9}} Otres son conocíes por realizar llargues [[ave migratoria|migraciones]] añales, que les lleven a cruciar l'[[ecuador terrestre|ecuador]] o en munchos casos arrodiar la Tierra.&lt;ref name=&quot;elegans&quot;/&gt; Pueden alimentase na superficie del océanu o nes sos fondures, ya inclusive ente sigo. Dalgunes son [[Piélagu|peláxiques]] o [[mariña|costeres]], ente qu'otres pasen parte del añu alloñaes dafechu del mar.

La [[Morfoloxía (bioloxía)|morfoloxía]] de les aves marines depende de munchos factores. Por casu, la simetría del cuerpu de les aves determinar pol tipu y les funciones del so vuelu, que s'arrexunten nes categoríes de caza, desplazamientu a llugares de anidación o reproducción y migración. Una ave marina tien, en promediu, una masa corporal d'alredor de 700&amp;nbsp;[[gramos|g]], una [[valumbu]] de 1,09&amp;nbsp;[[metros|m]] y una área total de ales de 0,103&amp;nbsp;[[metru cuadráu|m²]]. Sicasí, estes variables dependen del mecanismu de vuelu y de la [[etioloxía]] de la especie.{{Harvnp|Croaxall|1987|p= 43}}

Les aves marines tienen una llarga historia de convivencia col home: apurrieron comida pa los cazadores, empobinaron a los pescadores escontra los bancos de pesca y empunxeron a los marineros a les costes. Por cuenta de que delles especies tán [[Especie amenazada|amenaciaes]] por actividaes humanes, los movimientos a favor de la [[caltenimientu ambiental]] tener en cuenta.

== Clasificación ==
Nun esiste una definición única que determine cuálos grupos, families y especies son aves marines y la mayoría son, de dalguna manera, arbitraries.{{Harvnp|Croaxall|1987|p=2}} La denominación «ave marina» nun tien nengún valor [[taxonomía|taxonómicu]]; ye solo una agrupación en ciertu mou artificial que nun ye usada polos científicos na clasificación. Puede considerase que se trata d'un [[taxonomía popular|sistema de clasificación taxonómica popular]] yá que engloba diversos grupos taxonómicos pero esclúi delles especies. En pallabres de dos científiques especialistes, Y. A. Schreiber y J. Burger: «La única carauterística común de toles aves marines ye que s'alimenten nel [[agua de mar]], pero, al igual qu'asocede cola mayoría de les afirmaciones en [[Bioloxía]], dalgunes nun lo faen».{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=1}}

De forma convencional, clasifíquense como aves marines tolos [[Spheniscidae|esfenisciformes]]&lt;ref name=&quot;gland&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Schmidt-Nielsen |nome=Knut |títulu=The Salt-Secreting Gland of Marine Birds |añu=1960 |publicación=Circulation |volume=21 |páxines=955-967 |url=http://circ.ahajournals.org/cgi/reprint/21/5/955.pdf|idioma= inglés|allugamientu=Nueva York|editorial=American Heart Association|issn=0009-7322|oclc=104110606|fechaaccesu= 25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; y [[procelariformes]], xuntu con tolos [[pelecaniformes]] sacante los [[Anhingidae|aníngidos]] y dalgunos [[caradriformes]] —los [[Stercorariidae|estercoráridos]], [[laridae|láridos]], [[Sternidae|estéridos]], [[Alcidae|álcidos]] y [[Rynchopidae|rincópidos]]—. Suelse incluyir tamién a los [[Phalaropus|falaropos]], yá que anque sían [[aves limícolas]], dos de los sos trés especies son oceániques mientres nueve meses al añu, nos que crucien l'ecuador y aliméntense nel mar abiertu.{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=59}} Los [[Gavia|gaviformes]] y [[Podicipedidae|podicipediformes]], qu'añeren nos [[llagu|llagos]] pero pasen l'iviernu nel mar, se categorizan como [[ave acuática|aves acuátiques]]. A pesar de qu'esisten dalgunos [[Merginae|merginos]] dientro de la familia [[Anatidae]] que son verdaderamente marinos pel iviernu, escluyir por convención d'esti grupu. Munches aves limícolas y [[Ardeidae|ardeidas]] pueden ser consideraes marines, yá que habiten na mariña, pero nun les clasifica d'esta manera.{{Harvnp|Croaxall|1987|pp=1-2}}

== Evolución y rexistru fósil ==
[[Ficheru:Hesperornis BW (white background).jpg|miniaturadeimagen|''[[Hesperornis]]'', una ave marina del [[Cretácicu]].]]

Les aves marines, por cuenta de que pasen la so vida en [[mediu sedimentariu|medios sedimentarios]], esto ye, ambientes nos qu'esiste una [[sedimentación]] cuasi permanente, tán bien representaes nel rexistru [[fósil]].{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p= 18}} Sábese que surdieron nel periodu [[Cretácicu]]. Por casu, d'esti periodu daten los [[Hesperornithiformes]], un grupu d'[[ave non voladora|aves non voladores]] paecíes a los [[Podiceps|somorgujos]], que podíen buciar en forma similar a estos y a los colimbos —utilizando les sos pates pa movese debaxo de l'agua—,&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Johansson |nome=L. C. |last2=Lindhe Norberg |first2=O. M. |añu=2001|títulu=Lift-based paddling in diving grebe |publicación=Journal of Esperimental Biology |volume=204 |issue=10 |páxines=1687-1696|url=http://jeb.biologists.org/cgi/reprint/204/10/1687|pmid=11316488|idioma= inglés|allugamientu=Cambridge|editorial=Society for Esperimental Biology/Cambridge University Press|issn=0022-0949|oclc=119093550|fechaaccesu= 25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; magar esta familia tenía un picu con dientes afilaos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Gregory, J. |añu=1952|títulu=The Jaws of the Cretaceous Toothed Birds, Ichthyornis and Hesperornis |publicación=Condor |volume=54 |issue=2 |páxines=73-88 |url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v054n02/p0073-p0088.pdf|doi=10.2307/1364594|idioma= inglés|allugamientu=Berkeley|editorial=Cooper Ornithological Society/University of California Press|issn=0010-5422|oclc=4907610578|fechaaccesu= 25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

Magar que ''[[Hesperornis]]'' nun paez haber dexáu descendientes, les primeres aves marines modernes tamién surdieron nel Cretácicu, con una especie denominada ''[[Tytthostonyx glauconiticus]]'', aparentemente rellacionada colos procelariformes o colos pelecaniformes. Nel [[Paleógeno]], los océanos taben apoderaos polos primeres [[Procellariidae|proceláridos]], pingüinos xigantes y dos families [[Estinción|estinguíes]], [[Pelagornithidae]] y [[Plotopteridae]], un grupu d'aves de gran tamañu y similares a los pingüinos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Goedert, J. |añu=1989|títulu=Giant Late Eocene Marine Birds (Pelecaniformes: Pelagornithidae) from Northwestern Oregon|jstor=1305659 |publicación=Journal of Paleontology |volume=63 |issue=6 |páxines=939-944|allugamientu=Lawrence|editorial=American Paleontological Society|issn=0022-3360|oclc=5866534041}}&lt;/ref&gt; Los xéneros modernos empezaron la so gran espansión nel [[Miocenu]], anque ''[[Puffinus]]'', qu'inclúi a les actuales [[Puffinus puffinus|pardela pichoneta]] y [[Puffinus griseus|pardela aveseda]], data del [[Oligocenu]].{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp= 18-26}} La mayor [[biodiversidá|diversidá]] d'aves marines paez que se dio nel Miocenu tardíu y el [[Pliocenu]]. A la fin d'esti postreru, la [[cadena trófica]] oceánica se trastornó por cuenta de la estinción d'una considerable cantidá d'especies; la espansión del númberu de [[mammalia|mamíferos]] nel mar torgó que les aves marines recuperaren la so antigua diversidá.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Olson, S. y Hasegawa, Y. |añu=1979|títulu=Fossil Counterparts of Giant Penguins from the North Pacific |publicación=[[Science]] |volume=206 |issue=4419 |páxines=688-689|doi=10.1126/science.206.4419.688|ubicación=Washington D.C.|editorial=American Association for the Advancement of Science|issn=0036-8075|oclc=674161287}}&lt;/ref&gt;

== Carauterístiques ==

=== Adautaciones pa la vida marítima ===
[[Ficheru:Phalacrocorax-auritus-007.jpg|miniaturadeimagen|left|Les mabees, como por casu el [[Phalacrocorax auritus|mabea oreyuda]], presenten una capa de plumes única que dexa pasar menos aire, pero de toes formes absuerbe agua. Esto déxa-yos termorregularse y combatir la [[flotabilidá]] natural.]]
Les aves marines tienen numberoses [[adautación biolóxica|adautaciones]] pa vivir y alimentase nel mar. La [[Morfoloxía (bioloxía)|morfoloxía]] de les sos ales deber al [[Nichu ecolóxicu|nichu]] nel qu'evolucionaron, de forma tal que, al mirales, un científicu puede conocer datos sobre'l so comportamientu y alimentación. Nales llargues y una [[carga alar]] baxa son típiques de les especies peláxiques, ente que les buceadores presenten ales más curties.&lt;ref name=&quot;Gaston&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=Gaston|nome=Anthony J.|añu=2004|títulu=Seabirds: A Natural History|allugamientu=New Haven|editorial=[[Yale University Press]]|isbn=0-300-10406-5|oclc=56349814}}&lt;/ref&gt; Especies como'l [[Diomedea exulans|albatros viaxeru]], que busca'l so alimentu na superficie del océanu, tienen una capacidá amenorgada de vuelu propulsado y dependen d'un tipu d'entamo llamáu «[[entamo dinámicu|dinámicu]]» —nel que'l vientu esviáu poles foles fai que l'ave álcese— según del entamo d'ascensu o descensu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Pennycuick, C. J. |añu=1982|títulu=The flight of petreles and albatrosses (Procellariiformes), observed in South Georgia and its vicinity |publicación=[[Philosophical Transactions of the Royal Society B]] |volume=300 |páxines=75-106|doi=10.1098/rstb.1982.0158|issue=1098|ubicación=Londres|editorial=Royal Society|issn=0962-8436|jstor=2395926|oclc=770361293}}&lt;/ref&gt; Dellos petreles, álcidos y pingüinos presenten ales apropiaes pa movese debaxo de l'agua y en dellos casos, como'l d'estos postreros, nun tán preparaes pal vuelu. Estes aves pueden buciar hasta 250{{esd}}m y son capaces d'almacenar [[osíxenu]], yá seya en sacos d'aire o al traviés de la [[mioglobina]] que tienen los sos músculos. Los pingüinos tienen un mayor volume sanguíneo, lo que-yos dexa almacenar más osíxenu. A la de buciar, tamién pueden menguar el so [[frecuencia cardiaca]] y llevar sangre solo a los órganos vitales.{{Harvnp|Boaden|Seed|2012|pp=164-166}} Cuasi toles aves marines tienen pates palmotiaes, lo cual déxa-yos mover se fácilmente na superficie y, nel casu de delles especies, buciar. Los procelariformes tienen un sentíu del [[olfatu]] inusualmente fuerte pa una ave, qu'utilicen p'atopar el so alimentu en grandes superficies del océanu, y posiblemente, p'alcontrar les sos colonies.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Lequette, B.; Verheyden, C.; Jowentin, P. |añu=1989|títulu=Olfaction in Subantarctic seabirds: Its phylogenetic and ecological significance |publicación=Condor |volume=91 |páxines=732-735|url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v091n03/p0732-p0735.pdf|doi=10.2307/1368131|issue=3|idioma= inglés|allugamientu=Berkeley|editorial=Cooper Ornithological Society/University of California Press|issn=0010-5422|oclc=5554126647|fechaaccesu= 25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

Les [[Glándula supraorbital|glándules supraorbitales]] ayuden a que les aves marines puedan [[Osmorregulación|osmorregularse]] y esaniciar la [[sal]] qu'inxeren al beber y al alimentase, particularmente de [[crustáceos]].&lt;ref name=&quot;Harrison&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=Harrison|nome=C. S.|añu=1990|títulu=Seabirds of Hawaii, Natural History and Conservation|allugamientu=Ithica|editorial=Cornell University Press|isbn=0-8014-2449-6|oclc=681869432}}&lt;/ref&gt; Les escreciones d'eses glándules —que s'alcuentren na cabeza— remanecen de la [[cuévanu nasal]] y son cuasi puramente cloruru de sodiu, anque tamién presenten pequeñes cantidaes de [[potasiu]] y [[bicarbonatu]], xuntu con una mínima porción d'[[urea]].&lt;ref name=&quot;gland&quot;/&gt; Tán baxu control del [[nerviu parasimpáticu]] y pueden ser deteníes con anestesia y drogues tales como los inhibidores del [[dióxidu de carbonu]].&lt;ref name=&quot;gland&quot;/&gt; Son una adautación fundamental por cuenta de que los [[reñón|reñones]] d'estes aves nun podríen esaniciar concentraciones tan alzaes d'esta sustancia; magar toles aves presenten una glándula nasal, esta nun ta tan desenvuelta como la de los [[Phalacrocorax|mabees]] o los pingüinos.{{Harvnp|Boaden|Seed|2012|p=165}} Ello ye que les aves marines tienen glándules supraorbitales de diez a cien veces más grande que les de les terrestres, yá que esto depende de la cantidá de sal a la que tán espuestes.&lt;ref name=&quot;gland&quot;/&gt; La [[homeostasis|regulación hiposmótica]], esto ye, el mecanismu de caltenimientu de los organismos que viven en condiciones d'estremu salín, dase tamién al traviés del amenorgamientu de fluxos disparativos», como la orina, que s'amenorga pa evitar que se pierda l'agua.&lt;ref&gt;{{cita llibru |url= https://books.google.com.ar/books?id=2EMPI8zKvOIC&amp;pg=PA263&amp;lpg=PA263&amp;dq=regulaci%C3%B3n+hiposm%C3%B3tica+aves+marines&amp;source=bl&amp;ots=UmgK4O_gUK&amp;sig=IuIncBxUOpL_B0ICzPXiICtIDHw&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiO5ZqUm63JAhXCKx4KHQ5eCSkQ6AEIMDAD#v=onepage&amp;q=regulaci%C3%B3n%20hiposm%C3%B3tica%20aves%20marines&amp;f=false|títulu= Regulación hiposmótica|obra= Bioloxía funcional de los animales|apellíu1=Fanjul|nome1=María Luisa|apellíu2= Hiriart|nome2=Marcia|ubicación=Méxicu|editorial= Sieglu XXI|añu= 2008|isbn= 9682327512|oclc=1025979056}}&lt;/ref&gt;

Sacante les mabees y dellos estérnidos, y de forma similar a la mayoría de les aves, toles aves marines tienen un plumaxe resistente a l'agua. Sicasí, en comparanza coles especies de tierra, tienen más plumes pa protexer el so cuerpu. Esti plumaxe trupu fai que l'ave nun se mueye; el fríu ye evitáu con una capa trupa de [[plumón]]. Les mabees presenten una capa de plumes única que dexa pasar menos aire y que, de resultes, fai qu'absuerban agua.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Grémillet, D.; Chauvin, C.; Wilson, R. P.; -y Maho, Y.; Wanless, S. |añu=2005|títulu= Unusual feather structure allows partial plumage wettability in diving great cormorants ''Phalacrocorax carbo'' |publicación=Journal of Avian Biology |ubicación=Copenhague|editorial=Munksgaard|volume=36 |issue=1 |páxines=57-63|doi=10.1111/j.0908-8857.2005.03331.x|issn=0908-8857|oclc=202525559}}&lt;/ref&gt; Esto déxa-yos nadar ensin lluchar contra la [[flotabilidá]] que causa retener aire ente les plumes, pero tamién retienen la cantidá abonda d'esti como pa evitar que pierdan demasiáu calor en contautu cola agua.&lt;ref&gt;{{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=ucGyAAAAQBAJ&amp;pg=PA84&amp;lpg=PA84&amp;dq=cormorants+air+sía+layer+feathers&amp;source=bl&amp;ots=eSt4l_OOxx&amp;sig=pdhIPwxCMMR5MY4o17lRYIbkv_c&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiz5dDKk63JAhWBkx4KHf-fDVwQ6AEIQjAF#v=onepage&amp;q=cormorants%20air%20sía%20layer%20feathers&amp;f=false|títulu= South Georgia|obra= The Devil's Cormorant: A Natural History|apellíu= King|nome= Richard J.|editorial= University of New Hampshire Press|allugamientu=Durham|añu= 2013|isbn= 1611682258|oclc=995284330|idioma= inglés|fechaaccesu= 25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

El plumaxe de la mayoría de les aves marines, acutáu a variaciones de negru, blancu o gris, ye menos allegre que'l de les de tierra.&lt;ref name = &quot;Gaston&quot;/&gt; Ciertes especies llucen plumes vistoses, como les tropicales o ciertos pingüinos, pero'l mayor coloríu concentrar nos picos y pates. El plumaxe de les aves marines sirvi para [[Cripsis|camuflase]] de manera defensiva —el color del [[Pachyptila desolata|patu-petrel antárticu]], que ye'l mesmu que'l de los [[acorazáu|acorazaos]] de l'[[Armada de los Estaos Xuníos]], amenorga la so visibilidá nel mar— y agresivu —la parte blanca inferior que tienen munches especies les ayuda a escondese de les sos preses debaxo—.&lt;ref name = &quot;Gaston&quot;/&gt;{{Harvnp|Boaden|Seed|2012|p=166}} El fechu de que les puntes de les ales sían de normal negres pola [[melanina]] ayuda a torgar el deterioru y el resfregón nes plumes.&lt;ref name=&quot;Elphick2016&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Elphick |nome=Jonathan|añu=2016 |publicación=Firefly Books|títulu=Birds: A Complete Guide to their Biology and Behavior |ubicación=Buffalo, Nueva York|isbn=978-1-77085-762-9|oclc=991301168 |páxina=80}}&lt;/ref&gt;

=== Dieta y alimentación ===
Les aves marines evolucionaron pa llograr el so alimentu de los mares y océanos; ello ye que'l so [[fisioloxía]] y [[etoloxía|comportamientu]] tán amoldados a la so [[dieta]].{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=10}} Estes condiciones de vida fixeron qu'especies de distintes families ya inclusive d'[[orde (bioloxía)|ordes]] distintes desenvolvieren estratexes similares ante los mesmos problemes, lo que constitúi un gran exemplu d'[[evolución converxente]],{{Harvnp|Boaden|Seed|2012|p=164}} como la qu'esiste ente los pingüinos y los [[Alcidae|álcidos]]. Reparar cuatro estrategia básiques d'alimentación nel mar: alimentase de la superficie, escorrer la comida buciando, realizar una cayida en picáu y depredar vertebraos de mayor tamañu. Dientro d'estes categoríes hai numberoses variaciones.{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=153}}

==== Alimentación en superficie ====
[[Ficheru:Oceanites oceanicusPCCA20070623-3634B.jpg|miniaturadeimagen|Un espécime de [[Oceanites oceanicus|paíño de Wilson]] «caminando» sobre la superficie de l'agua.]]

Munches aves marines alimentar na superficie del océanu, yá que les [[Corriente marina|corrientes]] suelen concentrar comida como [[Euphausiacea|kril]], [[pexes forrajeros]], [[Teuthida|calamares]] y otres preses que tien al so algame con solo fundir la cabeza.{{Harvnp|Croaxall|1987|p=24}}{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=10}} Esti métodu puede ser estremáu en dos: l'alimentación en superficie mientres el vuelu —lo que faen por casu los [[Pterodroma|petreles]], les [[Fregata|fragates]] y los [[Hydrobatidae|hidrobátidos]]—{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=10}} y l'alimentación mientres la natación —como los [[Fulmarus|fulmares]], les gaviluetes, delles [[Pardela|pardelas]] y los petreles—. Na primer categoría atópense dalgunes de les aves marines más acrobátiques. Dalgunes tomen taragaños dende l'agua, como faen les fragates y dellos estérnidos, y otres «caminen» corriquiando y dando vueltes na superficie de l'agua, como dellos hidrobátidos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Withers, P. C. |añu=1979|títulu=Aerodynamics and Hydrodynamics of the 'Hovering' Flight of Wilson'S Storm Petrel |publicación=Journal of Esperimental Biology |volume=80 |páxines=83-91 |url=http://jeb.biologists.org/cgi/reprint/80/1/83|idioma= inglés|allugamientu=Cambridge|editorial=Society for Esperimental Biology/Cambridge University Press|issn=0022-0949|oclc=5154335825|fechaaccesu= 26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Munches d'elles nin siquier aterricen na agua, y dalgunes, como les fragates, tienen dificultaes pa reemprender el vuelu si facer.&lt;ref name=&quot;Metz2002&quot;&gt;{{cita publicación |idioma=en|autor1=Metz, V. G.|autor2=Schreiber, Y. A.|añu=2002|capítulu=Great Frigatebird (''Fregata minor'')|revista=The Birds of North America|númberu=681|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=56736013}}&lt;/ref&gt; Otra familia que nun aterriza p'alimentase ye [[Rynchopidae]], que tien un métodu únicu pa cazar: vuela cerca de la superficie col quexal na agua, que se cierra automáticamente cuando la so [[Picu (zooloxía)|picu]] toca daqué. El so picu reflexa'l so tipu de vida inusual; el [[maxilar inferior]] ye más llargu que'l [[maxilar superior|cimeru]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Mariano-Jelicich |nome=R |author2=Favero, M. |author3=Silva, M. P. |fecha=febreru de 2003 |títulu= Fish Prey of the Black Skimmer ''Rynchops Niger'' at Mar Chiquita, Buenos Aires Province, Arxentina |publicación=Marine Ornithology |volume=31 |páxines=199-202 |url=http://www.marineornithology.org/PDF/31_2/31_2_199-202.pdf |fechaaccesu=26 de payares de 2015|idioma= inglés|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|issn=1018-3337}}&lt;/ref&gt;

Dientro d'esti grupu, munches de les aves que naden tamién tienen picos únicos, afechos a una presa n'especial. Los xéneros ''[[Pachyptila]]'' y ''[[Halobaena]]'' tienen picos con filtros llamaos [[laminuca|laminuques]] pa penerar el [[plancton]] de l'agua que beben.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|autor=Cherel, Y., Bocher, P., De Broyer, C., Hobson, K. A.|añu=2002|url=http://www.cephdev.utmb.edu/refdb/pdf/7926.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060513093456/http://www.cephdev.utmb.edu/refdb/pdf/7926.pdf|fechaarchivu=13 de mayu de 2006|títulu=Food and feeding ecology of the sympatric thin-billed ''Pachyptila belcheri'' and Antarctic ''P. desolata'' prions at Iles Kerguelen, Southern Indian Ocean|revista=Marine Ecology Progress Series|volume=228|páxines=263-281|fechaaccesu=26 de payares de 2015|allugamientu=Oldendorf|editorial=Inter-Research|issn=0171-8630|oclc=4665769384|publicación=}}&lt;/ref&gt; Munchos albatros y petreles tienen picos en forma de gabitu pa cazar a les sos preses, que se mueven rápido. Les gaviluetes tienen picos menos especializaos, lo que reflexa'l so estilu de vida más comenenciosa.&lt;ref name=&quot;Brooke&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|autor=Brooke, M.|añu=2004|títulu=Albatrosses And Petreles Across The World|editorial=Oxford University Press|allugamientu=Oxford|isbn=0-19-850125-0|oclc=249335031}}&lt;/ref&gt; Na [[provincia de Buenos Aires]], les gaviluetes beneficiar de les pesquerías y peracaben especímenes moces de anchoíta y corvina rubia. La [[Larus dominicanus|gavilueta cocinera]] ye, dientro de los láridos, la que tien un espectru tróficu más ampliu; la [[Larus atlanticus|gavilueta de Olrog]] ye más bien especialista.&lt;ref name=&quot;mariña&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?pid=S0073-34072005000100008&amp;script=sci_arttext&amp;tlng=en|títulu=Ecología y caltenimientu d'aves marines qu'utilicen la mariña bonaerense como área d'ivernada|autor=Silva Rodríguez, M. P., Favero, M., Berón, M. P., Mariano-Jeilich, R. y Mauco, L.|añu=2005|publicación=Forneru|volume=20|númberu=1|issn=1850-4884|editorial=Asociación Ornitolóxica de la Plata|llugar=Buenos Aires|oclc=5728121535}}&lt;/ref&gt;

==== Bucéu de persecución ====
[[Ficheru:Penguinu.jpg|miniaturadeimagen|left|El [[Pygoscelis antarcticus|pingüín barbijo]] ye una ave qu'escuerre'l so alimentu buciando.]]

El bucéu de persecución exerz mayor presión sobre les aves marines con al respective de la so fisioloxía y a los so patrones evolutivos, pero'l pagu ye una área d'alimentación mayor que la de les que se queden na superficie. Pueden realizar propulsión debaxo de l'agua cola ayuda de les sos ales —ye'l casu de los pingüinos, los álcidos, los [[pelecanoides]] y delles especies de petreles— o les sos pates —como les mabees, los somorgujos, los colimbos y dellos tipos de [[coríu|coríos]] que comen peces—. Polo xeneral, les que s'impulsen coles ales son más rápides que les que lo faen coles pates.{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=80}} En dambos casos, l'usu de les ales o les pates pa buciar llindó la so utilidá pa otres situaciones: los somorgujos y colimbos caminen con gran dificultá, los pingüinos nun pueden volar y los álcidos sacrificaron la eficiencia nel vuelu en favor del bucéu. Por casu, l'[[Alca torda|alca común]] precisa un 64&amp;nbsp;% más d'enerxía pa volar qu'un petrel de tamañu equivalente.&lt;ref name=&quot;Auk&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos1=Gaston|nome1=Anthony J|apellíos2=Jones|nome2=Ian L|añu=1998|títulu=The Auks|serie=Bird families of the world|volume=4|editorial=[[Oxford University Press]]|allugamientu=Oxford|isbn=0-19-854032-9|oclc=315019864|páxina=}}&lt;/ref&gt; Munches [[pardela|pardeles]] tán nun llugar entemediu ente dambos recursos, yá que tienen ales más llargues que los típicos buceadores impulsaos poles sos nales, pero mayor carga alar que los otros proceláridos que s'alimenten na superficie; esto da-yos la capacidá de buciar en fondures considerables, al empar que-yos dexa viaxar grandes distancies de manera eficiente. Dientro d'esta familia, la meyor buceadora ye la [[Puffinus tenuirostris|pardela de Tasmania]], que foi rexistrada nadando 70 m sol mar.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Weimerskirch, H.; Cherel, Y. |añu=1998|títulu= Feeding ecology of short-tailed shearwaters: breeding in Tasmania and foraging in the Antarctic? |publicación=Marine Ecology Progress Series |volume=167 |páxines=261-274|doi=10.3354/meps167261|allugamientu=Oldendorf|editorial=Inter-Research|issn=0171-8630|oclc=7025399072}}&lt;/ref&gt; Delles especies de albatros tamién pueden buciar, anque en forma llindada; l'[[Phoebetria palpebrata|albatros tisnáu]] llega a los 12{{esd}}m de fondura.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Prince, P. A.; Huin, N.; Weimerskirch, H.|añu=1994|títulu=Diving depths of albatrosses |publicación=Antarctic Science |volume=6|issue=3 |páxines=353-354|doi=10.1017/S0954102094000532|allugamientu=Oxford|editorial=Blackwell Scientific|issn=0954-1020|oclc=4669365273}}&lt;/ref&gt; De tolos buceadores qu'escuerren a les sos preses, los más eficientes nel aire son los albatros, y nun ye coincidencia que sían los peores nadadores. Nos ambientes polares y subpolares, esta ye la forma más usada de buscar alimentu, yá que nun ye energéticamente vidable n'agües más templaes. Cola so falta d'habilidá pa volar, munches aves buceadores tán más llindaes nel so área d'alimentación qu'otres, especialmente na temporada de reproducción, cuando los pichones precisen alimentase de forma regular.{{Harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=153-154}}

==== Cayida en picáu ====
Los [[Morus (animal)|alcatraces]], [[Sula|piqueros]], [[Phaethontiformes|fetontiformes]], dellos estérnidos y el [[Pelecanus occidentalis|pelícanu pardu]] somorguiar dende l'aire. Esto déxa-yos usar la enerxía del so impulsu pa vencer la flotabilidá natural, causada pel aire atrapáu nel plumaxe,&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Ropert-Coudert, Y.; Grémillet, D.; Ryan, P.; Kato, A.; Naito, Y.; -y Maho, Y. |añu=2004|títulu= Between air and water: the plunge dive of the Cape Gannet ''Morus capensis'' |publicación=Ibis |volume=146 |issue=2 |páxines=281-290|doi=10.1111/j.1474-919x.2003.00250.x|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|issn=0019-1019|oclc=194793610}}&lt;/ref&gt; y usar menos enerxía que los otros buceadores. D'esta miente, pueden utilizar recursos alimenticios distribuyíos de manera más estensa, sobremanera nel casu de los [[Zona intertropical|mares tropicales]] aprobetaos. Polo xeneral, este ye'l métodu de cazar más especializáu ente les aves marines; otres más xeneralistas, como les gaviluetes y los [[Stercorariidae|págalos]], utilizar, pero con menos habilidá y dende menores altores. Los pelícanos pardos tarden años en desenvolver por completu la maña riquida pa la cayida en picáu; una vegada maduros, pueden somorguiase dende 20 m sobre la superficie de l'agua y afaen el cuerpu antes del impautu pa evitar mancase.&lt;ref name=&quot;elliot&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=Elliot|nome=A.|añu=1992|capítulu=Family Pelecanidae (Pelicans)|serie=Handbook of Birds of the World|volume=I|títulu=Ostrich to ducks|ubicación=Barcelona|editorial=Lynx Edicions|isbn=8-487-33410-5|oclc=990658128|páxines=290-294}}&lt;/ref&gt; Suxurióse qu'esti grupu solo puede cazar n'agües clares, yá que podría tener una meyor visión de la so presa dende l'aire.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|autor=Ainley, D. G.|añu=1977|capítulu=Feeding methods in seabirds: a comparison of polar and tropical nesting communities in the eastern Pacific Ocean|apellíu-editor=Llanu|nome-editor=G. A.|títulu=Adaptations within Antarctic ecosystems|editorial=Smithsonian Institution|ubicación=Washington D.C.|páxines=669-685|oclc=853056592}}&lt;/ref&gt; Magar esti métodu ye preponderante nos trópicos, la conexón ente esta téunica y la claridá de l'agua nun ye tan sólida.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Haney, J. C. y Stone, A. Y. |añu=1988|títulu=Seabird foraging tactics and water clarity: Are plunge divers really in the clear? |publicación=Marine Ecology Progress Series |volume=49 |páxines=1-9|doi=10.3354/meps049001|allugamientu=Oldendorf|editorial=Inter-Research|issn=0171-8630|oclc=4665756947}}&lt;/ref&gt; Delles especies qu'empleguen esta estratexa, según les que s'alimenten na superficie, dependen de los [[Thunnus albacares|atunes]] y [[Delphinidae|delfines]] que lleven a los cardúmenes escontra la superficie.&lt;ref name = &quot;AU&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Au, D. W. K. y Pitman, R. L. |añu=1986|títulu= Seabird interactions with Dolphins and Tuna in the Eastern Tropical Pacific |publicación=Condor|volume=88 |páxines=304-317|url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v088n03/p0304-p0317.pdf|doi=10.2307/1368877|issue=3|idioma=inglés|fechaaccesu=26 de payares de 2015|allugamientu=Berkeley|editorial=Cooper Ornithological Society/University of California Press|issn=0010-5422|oclc=5550259263}}&lt;/ref&gt;

==== Cleptoparasitismo, carroña y depredación ====
[[Ficheru:BrownBooby GreatFrigate RedFootedBooby4b.jpg|miniaturadeimagen|La [[fregata minor|fragata común]] roba l'alimentu del [[Sula dactylatra|alcatraz amazcaráu]].]]
Esta categoría amplia referir a otres estratexes d'aves marines que formen parte del próximu [[nivel tróficu]]. Los [[cleptoparasitismo|cleptoparásitos]] son aves marines que asiduamente alimentar de la comida d'otres. Mayoritariamente, les [[Fregata|fragates]] y los [[Stercorariidae|págalos]] faen usu d'esta téunica, anque les gaviluetes, los charranes y otres especies roben comida de forma comenenciosa.&lt;ref&gt;{{cita publicación |author1=Schnell, G. |author2=Woods, B. |author3=Ploger B. |añu=1983|títulu=Brown Pelican foraging success and kleptoparasitism by Laughing Gulls |publicación=Auk |volume=100|númberu=3 |páxines=636-644|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Ornithologists' Union|issn=0004-8038|oclc=5553941455}}&lt;/ref&gt; El vezu d'añerar [[nocturnidad|de nueche]] de delles aves foi interpretáu como una forma d'alloñar de la presión exercida por esta piratería aérea.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|autor1=Gaston, A. J.|autor2=Dechesne, S. B. C.|añu=1996|títulu=Rhinoceros Auklet (''Cerorhinca monocerata'')|revista=The Birds of North America|númberu=212|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=421909588}}&lt;/ref&gt; Usualmente, esti comportamientu vuélvese común na dómina de cría de los pichones, cuando'l proxenitores lleven comida escontra los niales y son interceptaos por adultos nuevos, más rápidos que les aves de más edá. Ello ye que los cleptoparásitos tienden a escoyer perbién a les sos víctimes.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=160-161}} Sicasí, el cleptoparasitismo nun cumple nengún rol esencial na dieta de nenguna especie; más bien ye un suplementu nutricional llográu al traviés de la caza.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=160-161}} Un estudiu alrodiu de cómo la [[Fregata minor|fragata común]] roba l'alimentu del [[Sula dactylatra|alcatraz amazcaráu]] concluyó que la primera pudo llograr nel meyor de los casos un 40&amp;nbsp;% de la comida que precisa, pero qu'en promediu solo llogró un 5&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;{{cita publicación |author1=Vickery, J. |author2=Brooke, M. |lastauthoramp=yes |añu=1994|títulu=The Kleptoparasitic Interactions between Great Frigatebirds and Masked Boobies on Henderson Island, South Pacific |publicación=Condor |volume=96 |páxines=331-340|doi=10.2307/1369318|issue=2|allugamientu=Berkeley|editorial=Cooper Ornithological Society/University of California Press|issn=0010-5422|oclc=5554272011}}&lt;/ref&gt; Munches especies de gavilueta alimentar de [[carroña]] d'aves o mamíferos marinos cuando se-yos presenta la ocasión, al igual que los [[Macronectes|petreles xigantes]]. Delles especies de albatros tamién son carroñeras: un analís de los [[picu (zooloxía)|picos]] de [[Teuthida|calamares]] reveló que munchos de los calamares que comen los albatros son demasiáu grandes como pa ser atrapaos vivos y eso inclúi especies d'agües de fondura media, fora del algame d'estes aves.&lt;ref&gt;{{cita publicación |author1=Croxall, J. P. |author2=Prince, P. A. |lastauthoramp=yes |añu=1994|títulu=Dead or alive, night or day: how do albatrosses catch squid? |publicación=Antarctic Science |volume=6 |páxines=155-162|doi=10.1017/S0954102094000246|issue=2|bibcode=1994AntSc...6..155C|allugamientu=Oxford|editorial=Blackwell Scientific|issn=0954-1020|oclc=201330070}}&lt;/ref&gt; Delles especies tamién s'alimenten d'otres aves marines; por casu, les gaviluetes, los págalos y los pelícanos dacuando depredan los güevos, los pichones y los adultos nuevos de les colonies de niales. Al empar, los petreles xigantes pueden prindar preses del tamañu de pequeños pingüinos y críes de foca.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Punta |nome=G. |last2=Herrera |first2=G. |añu=1995|títulu=Predation by Southern Giant Petreles ''Macronectes giganteus'' on adult Imperial Cormorants ''Phalacrocorax atriceps'' |publicación=Marine Ornithology |volume=23 |páxines=166-167 |url=http://www.marineornithology.org/PDF/23_2/23_2_9.pdf|idioma= inglés|fechaaccesu=19 de xunetu de 2018|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|issn=1018-3337}}&lt;/ref&gt;

=== Ciclu de vida ===
[[Ficheru:Morus bassanus billing.jpg|miniaturadeimagen|left|L'[[Morus bassanus|alcatraz común]] realizando la so danza de cortexu. Como toles aves marines sacante los falaropos, los alcatraces caltienen una mesma pareya por tola temporada d'apareyamientu.]]

Les vides de les aves marines difieren llargamente de les aves qu'habiten na tierra. Polo xeneral, son [[Teoría de la seleición r/K|K-estrategues]], viven mayor tiempu —ente venti y sesenta años—, retrasen el so [[apareyamientu]] hasta diez años ya inverten mayor esfuerciu en menos críes.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=4-9}}&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Robertson, C. J. R. |añu=1993|títulu=Survival and longevity of the Northern Royal Albatross ''Diomedea epomophora sanfordi'' at Taiaroa Head 1937–93 |publicación=Emu |volume=93 |páxines=269-276|doi=10.1071/MU9930269|issue=4|allugamientu=Melbourne|editorial=Royal Australasian Ornithologists' Union|issn=0158-4197|oclc=4647547720}}&lt;/ref&gt; Munches especies solo tienen una [[Puesta (güevos)|puesta]] per añu, nun siendo que pierdan la primera —con esceiciones, como'l [[Ptychoramphus aleuticus|mégulo aveséu]]—&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|autor1=Manuwal, D. A.|autor2=Thoresen, A. C.|añu=1993|títulu=Cassin's Auklet (''Ptychoramphus aleuticus'')|revista=The Birds of North America|númberu=50|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=29436728}}&lt;/ref&gt; y munches especies, como los [[Procellariiformes|procelariformes]] o los [[Sulidae|súlidos]], solo ponen un güevu per añu.&lt;ref name=&quot;Brooke&quot; /&gt;{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=105}}

Les aves marines curien de los mozos por un tiempu enllargáu que puede estendese hasta seis meses, unu de los periodos más llargos ente les aves. Por casu, una vegada que los pichones del [[Uria aalge|arao común]] [[emplumecer|emplumecen]], permanecen colos sos proxenitores nel mar per munchos meses.&lt;ref name=&quot;Auk&quot; /&gt; Les fragates son les aves que presenten el mayor cuidáu parental, con esceición d'unes poques [[aves de presa]] y del [[Bucorvus leadbeateri|cálao terrestre suriegu]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|autor=Skutch, Alexander Frank|autor2=Gardner, Dana (ilustradora)|títulu=Helpers at birds' nests : a worldwide survey of cooperative breeding and related behavior|páxina=69-71|añu=1987|editorial=University of Iowa Press|allugamientu=Iowa City|isbn=0-87745-150-8|oclc=488813379}}&lt;/ref&gt; especie na que los pitucos emplumecen tres cuatro o seis meses y depués queden al cuidu de los sos padres por catorce meses más.&lt;ref name=&quot;Metz2002&quot; /&gt; Por cuenta de esta estensión del periodu de cuidu de les críes, la reproducción tien llugar cada dos años en cuenta de añalmente. Esta estratexa del ciclu de vida probablemente evolucionó en respuesta a los desafíos de la vida marina —cazar preses bien esvalixaes—, la frecuencia de fracasos na reproducción por cuenta de condiciones marines pocu favorables y la relativa falta de predadores en comparanza coles aves que viven na tierra.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=4-9}}

Debíu al mayor esfuerciu en criar a los mozos y porque dacuando buscar l'alimentu implica movese llueñe del sitiu onde ta'l nial, en toles especies marines —con esceición de los [[Phalaropus|falaropos]]— dambos padres participen nel cuidu de los pitucos y les pareyes son [[monogamia|monogámicas]] siquier por una temporada. Munches especies, como les gaviluetes, los álcidos y los pingüinos, caltienen la mesma pareya mientres delles temporaes, y munches especies de petreles, pa tola vida. Los albatros y los [[Procellariidae|proceláridos]], que s'empareyar pa tola vida, tarden munchos años en formar un venceyu de pareya antes de tener críes; los albatros tienen una [[cortexu sexual|danza de cortexu]] ellaborada que ye parte de la formación d'esti venceyu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |author1=Pickering, S. P. C. |author2=Berrow, S. D. |lastauthoramp=yes |añu=2001|títulu=Courtship behaviour of the Wandering Albatross ''Diomedea exulans'' at Bird Island, South Georgia |publicación=Marine Ornithology |volume=29|númberu=1 |páxines=29-37 |url=http://www.marineornithology.org/PDF/29_1/29_1_6.pdf|idioma=inglés|fechaaccesu=19 de xunetu de 2018|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|issn=1018-3337|oclc=770437432}}&lt;/ref&gt;

=== Anidación y formación de colonies ===
[[Ficheru:Murre colony.jpg|miniaturadeimagen|Colonia de [[Uria aalge|llabráivos comunes]] sobre roques de la sablera, islles y cantiles.]]
El 95&amp;nbsp;% de les aves marines forma colonies; estes atópense ente los mayores asentamientos d'aves nel mundu. Hanse documentáu colonies de más d'un millón d'aves,{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=9}} tantu nos [[zona intertropical|trópicos]] (como en [[Kiritimati]] nel [[océanu Pacíficu|Pacíficu]]) y en llatitúes polares (como na [[Antártida]]). Estos estensos grupos sirven cuasi puramente p'añerar.&lt;ref name=&quot;avise&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://faculty.sites.uci.edu/johncavise/files/2011/03/215-sooty-terns.pdf|títulu=Phylogeography of colonially nesting seabirds, with special reference to global matrilineal patterns in the sooty tern (''Sterna fuscata'')|autor=Avise, J. C., Nelson, W. S., Bowen, B. W. y Walker, D.|añu=2000|publicación=Molecular Ecology|volume=9|númberu=11|allugamientu=Oxford|editorial=Blackwell|pp=1783-1792|issn=0962-1083|oclc=363574272|idioma=inglés|fechaaccesu=26 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; Fora de la temporada d'apareyamientu, les aves non reproductores asentir en zones onde hai mayor cantidá de preses.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=87-113}}

La disposición de les colonies ye bien variable. Pueden atopase niales individuales distribuyíos con espaciu ente sigo, como nuna colonia d'[[Diomedeidae|albatros]], o concentraos, como nuna colonia de [[Uria|llabráivos]]. Na mayoría d'estos asentamientos pueden añerar distintes especies, dixebraes visiblemente por dalguna [[diferenciación de nicho|diferenciación]] de [[nichu ecolóxicu|nichos]]. Les aves marines pueden añerar nos [[árbol|árboles]] (si tán disponibles), plantes (dacuando constrúin los sos niales ellí), [[cantil]]s, [[llurigues]] soterrañes y resquiebros predresos. Puede esistir una fuerte competencia ente aves de la mesma o d'otra especie: por casu, aves agresives como los [[Onychoprion fuscatus|charranes aveseos]] espulsen a especies menos dominantes de los espacios de anidación más deseables.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Schreiber|nome1=Y. A.|apellíos2=Feare|nome2=C. J. |apellíos3=Harrington|nome3=B. A.|apellíos4=Murray, Jr.|nome4=B. G. |apellíos5=Robertson, Jr.|nome5=W. B.|apellíos6=Robertson|nome6=M. J.|apellíos7=Woolfenden|nome7=G. Y.|añu=2002|revista=The Birds of North America|númberu=665|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=312033156}}&lt;/ref&gt; Mientres l'iviernu, el [[Pterodroma hypoleuca|petrel]] evita competir cola [[Puffinus pacificus|pardela del Pacíficu]], que ye más agresiva. Cuando les temporaes d'apareyamientu se superponen, les pardelas del Pacíficu pueden matar petreles mozos pa utilizar les sos llurigues.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Sebe|nome1=N. W. H.|apellíos2=O'Daniel|nome2=D.|añu=1999|títulu=Bonin Petrel (''Pterodroma hypoleuca'')|revista=The Birds of North America|númberu=385|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=41233108}}&lt;/ref&gt;

Munches aves marines tienen fidelidá de sitiu y usen el mesmu escondite, nial o asentamientu mientres munchos años y defenden agresivamente esi territoriu de rivales.&lt;ref name=&quot;avise&quot;/&gt;{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=264-269}} Esto aumenta l'ésitu reproductivu, apurre un llugar por que les pareyes axúntense y amenorga l'esfuerciu de buscar un nuevu llugar.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Bried|nome1=J. L.|apellíos2=Pontier|nome2=D.|apellíos3=Jouventin|nome3=P.|añu=2003|títulu=Mate fidelity in monogamous birds: a re-examination of the Procellariiformes|revista=Animal Behaviour|ubicación=Londres|editorial=Baillière Tindall|volume=65|páxines=235-246|doi=10.1006/anbe.2002.2045|issn=0003-3472|oclc=711437985}}&lt;/ref&gt; Sicasí, esta busca puede traer bones resultaos pal apareyamientu, si'l nuevu terrén resulta granible.&lt;ref name=&quot;morus&quot;/&gt; Xeneralmente, los adultos nuevos que s'aparien per primer vegada tornen a la so colonia natal y añeren cerca d'onde nacieron. Esti enclín, conocida como [[filopatría]], ye tan fuerte qu'un estudiu sobre los [[Phoebastria immutabilis|albatros de Laysan]] reveló que la alloña promediu ente'l sitiu d'eclosión y el llugar onde una ave establecía los so propiu territoriu yera de 22&amp;nbsp;m;&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Fisher|nome=HI|fecha = marzu de 1976|títulu=Some dynamics of a breeding colony of Laysan Albatrosses|revista=The Wilson Bulletin|allugamientu=Lawrence|editorial=Wilson Ornithological Society|volume=88|númberu=1|páxines=121-142|jstor=4160718|issn=0043-5643|oclc=5554828896}}&lt;/ref&gt; otru estudiu, esta vegada sobre les [[Calonectris borealis|pardelas cenicientes]] qu'añeren cerca de [[Córcega]], indicó que nueve de cada 61 mozos machos volvieron apariase na so colonia natal y añeraron nel escondite onde crecieron, inclusive dos apariar cola so propia madre.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Rabouam|nome1=C.|apellíos2=Thibault|nome2=J-C.|apellíos3=Bretagnole|nome3=V.|fecha = abril de 1998|url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/auk/v115n02/p0483-p0486.pdf|títulu=Natal Philopatry and Close Inbreeding in Cory's Shearwater (''Calonectris diomedea'')|revista=Auk|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Ornithologists' Union|volume=115|númberu=2|páxines=483-486|doi=10.2307/4089209|issn=0004-8038|oclc=4907337088}}&lt;/ref&gt; La filopatría paez favorecer l'ésitu del apareyamientu ya inflúi sobre la eleición de pareya nel casu del [[Morus capensis|alcatraz d'El Cabu]] y del [[Morus serrator|alcatraz australianu]].&lt;ref name=&quot;morus&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.researchgate.net/publication/263002087|títulu=Presence and First Breeding Attempts of Southern Gannets
Morus capensis and M. serrator at Saint Paul Island, Southern Indian Ocean|autor= Lequettel, B., Berteaux, D. y Judas, J.|añu=1995|idioma=inglés|fechaaccesu=27 de xunetu de 2018|publicación=Emu|volume=95|númberu=2|allugamientu=Melbourne|editorial=Royal Australasian Ornithologists' Union|doi=10.1071/MU9950134|issn=0158-4197|oclc=207169026|pp= 134-13}}&lt;/ref&gt;

Les colonies asitiar n'islles, cantiles o cabos, en zones onde los [[Mammalia|mamíferos]] tienen un accesu difícil.&lt;ref name=&quot;Moors1984&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos1=Moors|nome1=P. J.|apellíos2=Atkinson|nome2=I. A. Y.|añu=1984|capítulu=Predation on seabirds by introduced animals, and factors affecting its severity|títulu=Status and Conservation of the World's Seabirds|númberu=2|allugamientu=Cambridge|editorial=ICBP|páxines=667-690|isbn=0-946888-03-5|oclc=16831580}}&lt;/ref&gt; Posiblemente esto brinda proteición pa les aves marines, que suelen ser cabileñes en tierra. La colonialidad presentar nes aves que nun defenden les sos árees d'alimentación —como les [[Apodidae|salanganes]], que tienen una fonte d'alimentu bien variable— y probablemente esta seya la razón pola qu'apaez con mayor frecuencia nes aves marines.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|pp=231-232}} Otra posible ventaya ye que les colonies pueden actuar como «centros d'información», onde les aves marines que se dirixen al mar p'alimentase pueden pescudar qué presa atópase disponible al reparar a los sos compañeros que tornen. Per otra parte, ente les desventaxes atópase que les colonies pueden arrobinar rápido les [[enfermedá|enfermedaes]]. Tamién atraen l'atención de los [[depredación|depredadores]], principalmente otres aves. Munches especies vense obligaes a [[nocturnidad|tornar pela nueche]] a los sos niales pa evitar la depredación.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Keitt|nome1=B. S.|apellíos2=Tershy|nome2=B. R.|apellíos3=Croll|nome3=D. A.|añu=2004|url=http://www.marineornithology.org/PDF/32_2/32_2_173-178.pdf|títulu=Nocturnal behavior amenorgues predation pressure on Black-vented Shearwaters ''Puffinus opisthomelas''|revista=Marine Ornithology|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|volume=32|númberu=3|páxines=173-178|issn=1018-3337}}&lt;/ref&gt;

=== Migración ===
[[Ficheru:PelicanosFlock.jpg|miniaturadeimagen|left|Bandada de pelícanos volando sobre la badea de [[L'Habana]]. Estes aves ingresen a Cuba cada añu dende América del Norte mientres l'iviernu nel hemisferiu septentrional.]]
Al igual qu'otres especies, les aves marines suelen emigrar dempués de la temporada d'apareyamientu. De toos, el percorríu realizáu pol [[Sterna paradisaea|charrán árticu]] ye'l más estensu, pos crucia'l [[ecuador terrestre]] pa pasar el branu austral na Antártida. Otres especies tamién realicen viaxes transecuatoriales, tantu dende'l norte escontra'l sur como en sentíu contrariu. La población de [[Thalasseus elegans|charranes elegantes]] qu'añera en [[Baxa California]] estrémase dempués de la dómina d'apareyamientu en grupos que viaxen al norte hasta la mariña central de [[California]], mientres otros viaxen al sur hasta [[Perú]] y [[Chile]] pa establecese na zona de la [[corriente de Humboldt]].&lt;ref name=&quot;elegans&quot;&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Burness|nome1=G. P.|apellíos2=Lefevre|nome2=K.|apellíos3=Collins|nome3=CT|añu=1999|títulu=Elegant Tern (''Sterna elegans'')|revista=The Birds of North America|númberu=404|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=41636470}}&lt;/ref&gt; Les [[Puffinus griseus|pardelas avesees]] entamen un ciclu de migración añal que anda a la tema col de los charranes árticos. Estes aves añeren en [[Nueva Zelanda]] y Chile y mientres el branu boreal establecer nes costes del Pacíficu Norte —como en [[Xapón]], [[Alaska]] y California—, un percorríu añal de 64&amp;nbsp;000&amp;nbsp;km.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Shaffer|nome1=SA|apellíos2=Tremblay|nome2=Y|apellíos3=Weimerskirch|nome3=H.|apellíos4=Scott|nome4=D. |apellíos5=Thompson|nome5=D. R.|apellíos6=Sagar|nome6=P. M.|apellíos7=Moller|nome7=H.|apellíos8=Taylor|nome8=G. A. |apellíos9=Foley|nome9=D. G.|apellíos10=Block|nome10=B. A.|apellíos11=Mariña|nome11=D. P.|fecha = agostu de 2006|títulu=Migratory shearwaters integrate oceanic resources across the Pacific Ocean in an endless summer|revista=Proceedings of the National Academy of Science|ubicación=Washington D. C.|editorial=[[Academia Nacional de Ciencies d'Estaos Xuníos|National Academy of Sciences]]|volume=103|númberu=34|páxines=12799-12802|doi=10.1073/pnas.0603715103|pmc=1568927|pmid=16908846|issn=0027-8424|oclc=109972947}}&lt;/ref&gt;

Otres especies migren distancies más curties dende los llugares de anidación y la so distribución n'alta mar ye determinada pola disponibilidad d'alimentos. Si les condiciones oceániques nun son afeches, les aves marines emigren a zones con meyores condiciones, dacuando de forma permanente si l'ave ye nueva.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Oru|nome1=D.|apellíos2=Cam|nome2=Y.
|apellíos3=Pradel|nome3=R.|apellíos4=Martinetz-Abrain|nome4=A.|fecha = febreru de 2004|títulu=Influence of food availability on demography and local population dynamics in a long-lived seabird|revista=[[Proceedings of the Royal Society]] B|ubicación=Londres|editorial=The Royal Society Publishing|volume=271|númberu=1537|páxines=387-396|doi=10.1098/rspb.2003.2609|issn=0962-8452|oclc=4662236398}}&lt;/ref&gt; Dempués de emplumecer, los páxaros nuevos tienden a esvalixase más que los adultos y en distintes árees, polo que frecuentemente son vistos fora de la distribución normal de la especie. Delles aves, como los álcidos, nun tienen una migración entamada, pero'l grupu puede dirixise escontra'l sur cuando s'avera l'iviernu.&lt;ref name=&quot;Gaston1998&quot;&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos1=Gaston|nome1=Anthony J.|apellíos2=Jones|nome2=Ian L.|añu=1998|títulu=The Auks|serie=Bird families of the world|volume=4|editorial=[[Oxford University Press]]|allugamientu=Oxford|isbn=0-19-854032-9|oclc=315019864|páxina=272}}&lt;/ref&gt; Sicasí, otres especies nun s'esvalixen, como asocede en dalgunos [[Hydrobatidae|hidrobátidos]], [[pelecanoides]] y [[Phalacrocoracidae|falacrocorácidos]], sinón que permanecen cerca de la so colonia de anidación tol añu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=Löfgren|nome=Lars|añu=1987|títulu=Ocean birds|allugamientu=Nueva York|editorial=Crescent Books|páxina=147|isbn=978-0-517-64546-8|oclc=18173241}}&lt;/ref&gt;

=== Fora del mar ===
[[Ficheru:Smallarctern.jpg|miniaturadeimagen|Los charranes árticos reproducir nel árticu y subárticu y pasen l'iviernu na Antártida.]]
Magar la definición d'esti grupu d'aves suxure que se pasen la vida nel océanu, munches especies d'aves marines a lo llargo de la so vida moren en mayor o menor midida tierra adientro.{{harvnp|Screiber|Burger|2001|p=224}} Munches especies reprodúcense decenes, cientos o inclusive miles de quilómetros llueñe de la mariña. Dalgunes d'estes especies vuelven al océanu p'alimentase; por casu, atopáronse niales de [[Pagodroma nivea|petreles blancos]] a 480&amp;nbsp;km nel interior del continente antárticu, anque ye pocu probable qu'atopen daqué pa comer cerca d'estos sitios.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Croxall|nome1=J.|apellíos2=Steele|nome2=W. |apellíos3=McInnes|nome3=S.|apellíos4=Prince|nome4=P.|añu=1995|url=http://www.marineornithology.org/PDF/23_2/23_2_1.pdf|títulu=Breeding distribution of Snow Petrel Pagodroma nivea|revista=Marine Ornithology|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|volume=23|númberu=2|páxines=69-99|issn=1018-3337|oclc=5878387655}}&lt;/ref&gt; El [[Brachyramphus marmoratus|mérgulo xaspiáu]] añera en [[monte primariu|montes primarios]] y busca [[conífera|coníferes]] de gran tamañu y munches cañes pa construyir el so nial ellí.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Nelson|nome=S. K.|añu=1997|títulu=Marbled Murrelet (''Brachyramphus marmoratus'')|revista=The Birds of North America|númberu=276|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=36996587}}&lt;/ref&gt; Otres especies, como la [[Larus californicus|gavilueta californiana]], añeren y aliméntense nos llagos y depués diríxense a les costes nel iviernu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Winkler|nome=DW|añu=1996|títulu=California Gull (''Larus californicus'')|revista=The Birds of North America|númberu=259|nome-editor1=A.|apellíu-editor1=Poole|nome-editor2=F.|apellíu-editor2=Gill|editorial=American Ornithologists' Union/Academy of Natural Sciences of Philadelphia/Cornell University. Laboratory of Ornithology|ubicación=Washington D.C.|issn=1061-5466|oclc=36377080}}&lt;/ref&gt; Delles especies de falacrocorácidos, [[Pelecanus|pelícanos]], [[Laridae|gaviluetes]] y [[Sternidae|charranes]] nunca visiten el mar, sinón qu'habiten en llagos, ríos, [[banzáu|banzaos]]; delles gaviluetes, en ciudaes y terrenes agrícoles. Nestos casos, considérase que son aves terrestres o d'agua duce con ancestros marinos.&lt;ref name = &quot;Gaston&quot; /&gt;

Delles aves marines, principalmente les qu'añeren na [[tundra]] —como los estercoráridos y los falaropos— emigren per tierra tamién.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pon.0064614|títulu=Trans-Equatorial Migration Routes, Staging Sites and Wintering Areas of a High-Arctic Avian Predator: The Long-tailed Skua (Stercorarius longicaudus)|autor=Gilg, O., Moe, B., Hanssen, S. A., Schmidt, N. M., Sittler, B., Hansen, J., ''et al.''|añu=2013|publicación=PLoS ONE|volume=8|númberu=5|ubicación=San Francisco|editorial=Public Library of Science|idioma=inglés|issn=1932-6203|oclc=7310323428|fechaaccesu=27 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0967064506000324|títulu=Spring-time distributions of migratory marine birds in the southern California Current: Oceanic eddy associations and coastal habitat hotspots over 17 years|autor=P. P W Yen; W. J. Sydeman; K. D. Hyrenbach; S. J. Bograd|publicación=Deep Sea Research Part II: Topical Studies in Oceanography|issn=0967-0645|allugamientu=Nueva York|editorial=Pergamon Press|oclc=102962588|añu=2006|doi=10.1016/j.dsr2.2006.01.013|volume=53|númberu=3|idioma=inglés|fechaaccesu=27 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;Otres especies, como los petreles, alcas y alcatraces, son más llindaos nos sos vezos, pero de xemes en cuando allóñense del mar como [[vagabundeo (bioloxía)|vagamundos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://polish.polar.pan.pl/ppr20/1999-4_347-354.pdf|títulu=New records of vagrant birds
in the South Atlantic and in the Antarctic|autor=Montalti, D., Orgueira, J. y Di Martino, S.|publicación=Polish Polar Research|añu=1999|númberu=20|volume=4|allugamientu=Varsovia|editorial=Polska Akademia Nauk/Państwowe Wydawnictwo Naukow|issn=0138-0338|pp=347-354|oclc=770428185|fechaaccesu=27 de xunetu de 2018|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esto asocede frecuentemente n'aves nueves ensin esperiencia, pero tamién en munchos adultos exhaustos que traviesen fuertes [[nube|nubes]], un eventu conocíu como ''wreck'' (lit., «naufraxu»),&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Harris|nome1=M.|apellíos2=Wanless|nome2=S|añu=1996|títulu=Differential responses of Guillemot ''Uria aalge'' and Shag ''Phalacrocorax aristotelis'' to a llati winter wreck|revista=Bird Study|allugamientu=Oxford|editorial=British Trust for Ornithology|volume=43|númberu=2|páxines=220-230|doi=10.1080/00063659609461014|issn=0006-3657|oclc=87389540}}&lt;/ref&gt; nel que los [[observación d'aves observadores d'aves]] aprecien munchos avistamientos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.researchgate.net/publication/272490511|títulu=Birding on Corval, Azores, and Nearctic vagrants in 2005-09|autor=Alfrey, P., Buckell, S. Legrand, V., Monticelli, D.|añu=2010|publicación=Dutch Birding|volume=32|númberu=5|allugamientu=Ámsterdam|editorial=Dutch Birding Association|issn=0167-2878|pp=299-315|idioma=inglés|fechaaccesu=28 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;

== Rellaciones col ser humanu ==

=== Les aves marines y la pesca ===
Les aves marines tienen una llarga asociación cola pesca y los marineros, y hai beneficios y desventaxes d'esta rellación. Tradicionalmente, el pescadores utilizaron les aves marines como indicadores de la presencia de [[cardumen|cardúmenes]],{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=23}} de los [[bancu oceánicu|bancos oceánicos]] con potenciales recursos pesqueros y con posibles llugares pa recalar. Ello ye que esta conocida asociación de les aves marines cola tierra foi fundamental pa dexar que los [[Polinesia|polinesios]] alcontraren pequeñes islles nel Pacíficu.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=23}} Tamién, estes aves apurrieron alimentu a los pescadores llueñe de la tierra firme, al igual que cebo. Inclusive, emplegar mabees ataes pa la captura de peces. De manera indireuta la pesca beneficióse del [[guanu]] producíu poles colonies, pos actúa como fertilizante pa les sableres circundantes.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=130}}

Los efeutos negativos de les aves marines sobre les industries pesqueres acútense, na so mayoría, a los saqueos nes plantes d'[[acuicultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=en|apellíos1=Collis|nome1=K.|apellíos2=Adamany|nome2=S.|autor3=Columbia River Inter-Tribal Fish Commission|apellíu4=Roby|nome4=D. D.|apellíu5=Craig|nome5=D. P.|apellíu6=Lyons|nome6=D. Y.|autor7=Oregon Cooperative Fish and Wildlife Research Unit|añu=2000|url=http://www.govdocs.aquake.org/cgi/reprint/2004/915/9150520.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060831053949/http://www.govdocs.aquake.org/cgi/reprint/2004/915/9150520.pdf|fechaarchivu=31 d'agostu de 2006|títulu=Avian Predation on Juvenile Salmonids in the Lower Columbia River|obra=1998 Annual Report to Bonneville Power Administration|allugamientu=Portland|editorial=United States Government Publishing Office|issn=0732-2518|oclc=68440566|fechaaccesu=19 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, na [[pesca con palangre]], les aves roben los cebos. Esisten reportes d'escosamientu de preses por causa de les aves marines, pero, magar esisten delles pruebes d'ello, el so efeutos considérense menores a los de [[mamíferos marinos]] y pexes depredadores, como'l [[Thunnus|atún]].{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=531}}

[[Ficheru:Seabirds longlinersm.jpg|miniaturadeimagen|Un grupu d'aves marines (na so mayoría fulmares boreales) axúntense frente a un buque de palangre.]]
Delles especies d'aves marines beneficiáronse de les pesqueres, cuantimás de los pexes y réfugos refugaos. Por casu, estos postreros constitúin el 30&amp;nbsp;% de la dieta d'estes aves nel [[mar del Norte]] y hasta el 70&amp;nbsp;% de la comida n'otres poblaciones d'aves marines.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Oru|nome1=D.|apellíos2=Ruiz|nome2=X.|apellíos3=Pedrocchi|nome3=V.|apellíos4=Gonzalez-Solis|nome4=J.|fecha = ochobre de 1997|títulu=Diet and adult time budgets of Audouin's Gull Larus audouinii in response to changes in commercial fisheries|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=139|númberu=4|páxines=631-637|doi=10.1111/j.1474-919X.1997.tb04685.x|issn=0019-1019|oclc=5157011612}}&lt;/ref&gt; Esto puede traer otres consecuencies, como por casu, l'espardimientu del [[Fulmarus glacialis|fulmar boreal]] nel territoriu británicu, atribuyida en parte a la disponibilidad de refugues.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Thompson|nome=P. M.|añu=2004|url=http://www.abdn.ac.uk/lighthouse/documents/pdf/Thompson_fulmars.pdf|títulu=Identifying drivers of change: did fisheries play a role in the spread of North Atlantic fulmars?|revista=Conservation biology|allugamientu=Cambridge|editorial=[[Cambridge University Press]]/Zoological Society of London|númberu=12|páxines=143-156|issn=1746-2428|oclc=197399823}}&lt;/ref&gt; Xeneralmente estos beneficien a les aves que s'alimenten na superficie del mar, como los alcatraces y petreles, non asina a les qu'escuerren la comida buciando, como los pingüinos.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=538}}

La industria pesquero tamién tien efeutos negativos sobre les aves marinessobremanera sobre los albatros, que viven enforma y son lentos n'apariase; esto ye una esmolición acuciosa pa los conservacionistas. La captura accidental d'aves atrapaes en redes o agabitaes en llinies de pesca tuvo un gran impautu nel númberu de les poblaciones; por casu, envalórase que 100&amp;nbsp;000 albatros enriédense y afueguen cada añu nes llinies d'atún asitiaes poles pesqueres con palangre.&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=en|apellíos=Brothers|nome=N. P.|títulu=Albatross mortality and associated bait loss in the Japanese longline fishery in the southern ocean|revista=Biological Conservation|volume=55|númberu=3|allugamientu=Oxford|editorial=Elsevier|páxines=255-268|añu=1991|doi=10.1016/0006-3207(91)90031-4|oclc=770351632}}&lt;/ref&gt; Polo xeneral, cada añu cientos de miles d'aves son prindaes y muerren, daqué esmolecedora considerando dalgunes de les especies más rares —por casu, amenorgóse la población d'[[Phoebastria albatrus|albatros de cola curtia]] a 2000 individuos—.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=532}} Según un estudiu del Programa Nacional d'Observadores a bordu de la Flota Atunera d'[[Uruguái]], les especies más afeutaes por estos incidentes cola pesca palangrera son l'[[Thalassarche melanophrys|albatros de ceya negra]], l'[[Thalassarche chlororhynchos|albatros pico finu]] y la [[Procellaria aequinoctialis|pardela gorgiblanca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.researchgate.net/publication/263083326|títulu=Albatros y petreles: la so interacción cola flota de palangre pelagio uruguaya nel Atlánticu sudoccidental (1998-2006)|autor=Jiménez, S. y Domingo, A.|añu=2007|publicación=Collective Volume of Scientific Papers|editorial=International Commission for the Conservation of Atlantic Tnas|ubicación=Madrid|volume=60|númberu=6|pp=2110-2117|issn=1997-485X|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; Créese que les aves marines tamién sufren les consecuencies de la [[sobrepesca]].{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=487}}&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|nome1=P. M.|apellíos1=Cury|nome2=I. L.|apellíos2=Boyd|nome3=S.|apellíos3=Bonhommeau|nome4=T.|apellíos4=Anker-Nilssen|nome5=R. J. M.|apellíos5=Crawford|nome6=R. W.|apellíos6=Furness|nome7=J. A.|apellíos7=Mills|nome8=Y. J.|apellíos8=Murphy |nome9=H.|apellíos9=Osterblom|nome10=M.|apellíos10=Paleczny|nome11=J. F.|apellíos11=Piatt|nome12=J-P.|apellíos12=Roux|nome13=L.|apellíos13=Shannon|nome14=W. J.|apellíos14=Sydeman|añu=2011|títulu=Global Seabird Response to Forage Fish Depletion--One-Third for the Birds|revista=Science|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Association for the Advancement of Science|volume=334|númberu=6063|páxina=1703|doi=10.1126/science.1212928|pmid=22194577|issn=0036-8075|oclc=776261696}}&lt;/ref&gt;

=== Esplotación ===
La [[caza|cacería]] y recueya de [[güevu (bioloxía)|güevos]] d'aves marines contribuyeron al amenorgamientu de munches especies y la [[estinción]] de delles, ente elles l'[[Pinguinus impennis|alca xigante]] y el [[Phalacrocorax perspicillatus|mabea brillosa]]. Estes aves fueron cazaes por cuenta de la so carne polos pueblos costeros a lo llargo de la historia; ello ye que nel sur de [[Chile]], les escavaciones [[arqueoloxía|arqueolóxiques]] en muladares evidenciaron la caza de albatros, mabees y pardelas dende hai unos 5000 años tras.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Simeone|nome1=A.|apellíos2=Navarru|nome2=X.|fecha = xunu de 2002|títulu=Human exploitation of seabirds in coastal southern Chile during the mid-Holocene|revista=Revista chilena d'historia natural|ubicación=Santiago|editorial=Sociedá de Bioloxía de Chile|volume=75|númberu=2|páxines=423-431|doi=10.4067/S0716-078X2002000200012|issn=0716-078X|oclc=5728256276|url=https://scielo.conicyt.cl/scielo.php?script=sci_arttext&amp;pid=S0716-078X2002000200012&amp;lng=es&amp;nrm=iso&amp;tlng=en}}&lt;/ref&gt; Esto fizo que delles especies escastar en distintos llugares; en particular, a lo menos 20 de 29 especies yá nun se reproducen na [[islla de Pascua]]. Nel sieglu {{sieglu|XIX}}, la cacería d'estes aves pola so grasa y plumes pal comerciu de sombreros algamó niveles industriales. El ''muttonbirding'' o recueya de pitucos de pardela desenvolvióse como una industria importante en [[Nueva Zelanda]] y [[Tasmania]], y el [[Pterodroma solandri|petrel de Solander]], conocíu neses zones como ''providence petrel'', resultó famosu pola so llegada aparentemente milagrosa na [[islla de Norfolk]], onde apurrió una ganancia inesperada pa los afamiaos colonos europeos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Anderson|nome=A.|fecha = setiembre de 1996|títulu=Origins of Procellariidae Hunting in the Southwest Pacific|revista=International Journal of Osteoarcheology|allugamientu=Hoboken|editorial=John Wiley &amp; Sons|volume=6|númberu=4|páxines=403-410|doi=10.1002/(SICI)1099-1212(199609)6:4&lt;403::AID-OA296&gt;3.0.CO;2-0|issn=1047-482X|oclc=5156584019}}&lt;/ref&gt; Nes [[islles Malvines]] cientos de miles de pingüinos son prindaos añalmente pol so aceite.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/cobi.12349|títulu=Pollution, habitat loss, fishing, and climate change as critical threats to penguins|autor=Trathan, P. N., García-Borboroglu, P., Dee Boersma, Bost, C. A., ''et al.''|añu=2014|publicación=Conservation Biology|allugamientu=Cambridge|editorial=Cambridge University Press/Zoological Society of London|volume=29|númberu=1|pp=31-41|idioma=inglés|issn=1746-2428|oclc=5618782288|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; Mientres enforma tiempu, los güevos de les aves marines fueron una fonte importante d'alimentu pa los marineros que realicen llargos viaxes; tamién s'amonta'l so consumu cuando los asentamientos urbanos crecen n'árees cercanes a una colonia d'aves. A mediaos del sieglu {{sieglu|XIX}}, los pañadores de güevos de [[San Francisco (California)|San Francisco]] recoyeron cuasi mediu millón de güevos nun añu nes [[Los Farallones|islles Farallón]], un periodu históricu de les islles del que les aves inda se tán recuperando.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=White|nome=Peter|añu=1995|títulu=The Farallon Islands, Sentinels of the Golden Gate|editorial=Scottwall Associates|ubicación=San Francisco|isbn=0-942087-10-0|oclc=34328017}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Oiledcrestedauklet.jpeg|miniaturadeimagen|Un [[Aethia cristatella|mérgulo empenachado]] cubiertu con petroleu n'Alaska mientres l'[[Derrame de petroleu|arrame]] del ''Selendang Ayu'' en 2004.]]

Tanto la caza como la recueya de güevos siguen anguaño, anque non de la mesma forma que nel pasáu, y polo xeneral con mayor control. Por casu, los [[maorís]] de la [[islla Stewart]] siguen recoyendo pitucos de pardela aveseda, como lo fixeron mientres sieglos, con métodos tradicionales (llamaos [[kaitiakitanga]]) pa encargase de la recueya, anque agora collaboren cola [[Universidá de Otago]] nel estudiu de les poblaciones. Sicasí, en [[Groenlandia]] la cacería desafranada ta llevando munches especies a un cayente esaxeráu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Burnham|nome1=W.|apellíos2=Burnham|nome2=K. K.|apellíos3=Cade|nome3=T. J.|añu=2005|url=http://www.birdlife.org/news/news/2006/01/birdlife_in_uummannaq.pdf|títulu=Past and present assessments of bird life in Uummannaq District, West Greenland|revista=Dansk ornithologisk forenings tidsskrift|ubicación=Copenhague|editorial=Dansk Ornitologisk Forening|volume=99|páxines=196-208|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070929211725/http://www.birdlife.org/news/news/2006/01/birdlife_in_uummannaq.pdf|fechaarchivu=29 de setiembre de 2007|fechaaccesu=27 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Otres amenaces ===
Otros factores humanos llevaron al amenorgamientu o estinción de poblaciones, colonies y especies d'aves marines. D'estos, quiciabes el más grave ye la [[especie introducida|introducción d'especies]]. Les aves marines, qu'añeren principalmente en pequeñes islles apartaes, perdieron munchos de los comportamientos defensivos contra depredadores.&lt;ref name=&quot;Moors1984&quot; /&gt; Los gatos selvaxes son capaces d'atrapar aves d'un tamañu similar a los albatros, y munchos royedores introducíos, tales como l'[[Rattus exulans|aguarón de Polinesia]], pueden llevase los güevos escondíos en llurigues. [[Capra aegagrus hircus|Cabres]], [[Bos primigenius taurus|vaques]], coneyos y otros [[herbívoru|herbívoros]] introducíos pueden causar problemes, sobremanera cuando les especies precisen vexetación pa protexese o solombra pa les sos críes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Carlile, N.|apellíos2=Proiddel, D.|apellíos3=Zino, F.|apellíos4=Natividá, C.|apellíos5=Wingate, D. B.|añu=2003|url=http://marineornithology.org/PDF/31_2/31_2_185-192.pdf|títulu=A review of four successful recovery programmes for threatened sub-tropical petreles|revista=Marine Ornithology|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|volume=31|páxines=185-192|issn=1018-3337}}&lt;/ref&gt; 

La perturbación de les colonies por obra de los seres humanos tamién ye un problema. Los visitantes, inclusive los turistes bien intencionales, pueden axorizar a los adultos nos niales, lo que dexa a los güevos y pitucos vulnerables ante'l depredadores.&lt;ref name=&quot;mariña&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;waterbirds&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://obpa-nc.org/DOI-AdminRecord/0050268-0050280.pdf|títulu=A Review of Human Disturbance Effects on Nesting Colonial Waterbirds|autor=Carney, K. M. y Sydeman, J. W.|publicación=Waterbirds|ubicación=Washington D.C|editorial=Waterbird Biology|volume=22|númberu=1|añu=1999|idioma=inglés|issn=1524-4695|oclc=5539300491|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|pp=68-79}}&lt;/ref&gt; N'otros casos, los niales son destruyíos polos visitantes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.researchgate.net/publication/231863125|títulu=Opinion Tourism and recreation at seabird breeding sites in Patagonia, Arxentina: current concerns and future prospects|publicación=Bird Conservation International|allugamientu=Cambridge|editorial=[[BirdLife International]]/Cambridge University Press|autor=Yorio, P., Frere, Y., Gandini, P. y Schiavini, A.|añu=2001|númberu=11|pp=231-245|issn=1474-0001}}&lt;/ref&gt;Dellos estudios ellaboraos sobre pingüinos de la [[Patagonia]] arxentina y de Nueva Zelanda amuesen que'l turismu afecta les condiciones d'estes aves. Un analís avera del impautu del turismu natural en poblaciones del [[Megadyptes antipodes|pingüín ojigualdo]] demostró que la presencia de seres humanos nes sableres torga que los adultos consigan abondu alimentu pa los pichones, lo que repercute na so masa corporal y nes sos posibilidaes de sobrevivir.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.deepdyve.com/lp/elsevier/nature-based-tourism-impacts-on-yellow-eyed-penguins-megadyptes-3fdagkNumD|títulu=Nature-based tourism impacts on yellow-eyed penguins Megadyptes antipodes: does unregulated visitor access affect fledging weight and juvenile survival?|autor=McClung, M. R., Seddon, P. J., Massaro, M. y Setiawan, A. N.|publicación=Biological Conservation|númberu=119|allugamientu=Oxford|editorial=Elsevier|añu=2004|pp= 279-285|idioma=inglés|issn=0006-3207|oclc=4657509965|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; Sicasí, otra investigación suxurió que'l [[Spheniscus magellanicus|pingüín de Magallanes]], na Patagonia, nun abandona'l so nial ante la presencia de seres humanos; esto paez indicar que ye posible faer coincidir la reproducción de la especie col turismu controláu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.researchgate.net/publication/231826958|títulu=The effects of human disturbance on Magellanic Penguin Spheniscus magellanicus behaviour and breeding success|autor= Yorio, P. y Dee Boersma, P.|añu=1992|publicación=Bird Conservation International|volume=2|númberu=3|allugamientu=Cambridge|editorial=International Council for Bird Preservation/Cambridge University Press|pp=162-173|idioma=inglés|issn=0959-2709|oclc=4668970702|doi=10.1017/S0959270900002410|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;

La [[contaminación]] provocó un amenorgamientu importante en delles especies. El desarrollu de toxines y sustances contaminantes tamién ye motivu d'esmolición.{{harvnp|Schreiber|Burger|2001|p=486}} Les aves marines fueron víctimes del [[DDT]] hasta que se prohibió dichu químicu pol so dañu al mediu ambiente;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc83.htm|títulu= DDT and Its Derivatives: Environmental Aspects|publicación=Environmental Health Criteria monograph|añu=1989|autor=[[Organización Mundial de la Salú]]|númberu=83|lugar=Xinebra|editorial=WHO|isbn=92-4-154283-7|oclc=954996197|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; ello ye que los sos efeutos na [[Larus occidentalis|gavilueta occidental]] dieron como resultáu la preeminencia d'individuos de sexu femenino, problemes de desarrollu embrionariu y dificultá pa reproducise.&lt;ref&gt;{{cita publicación |author1=Fry, D. |author2=Toone, C. |lastauthoramp=yes |añu=1981|títulu=DDT-induced feminization of gull embryos |publicación=Science |ubicación=Washington D. C.|editorial=American Association for the Advancement of Science|volume=213 |issue=4510 |páxines=922-924|doi=10.1126/science.7256288|pmid=7256288|bibcode=1981Sci...213..922F|issn=0036-8075|oclc=113028725|url=http://science.sciencemag.org/content/213/4510/922|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu}}&lt;/ref&gt; Esta sustancia tamién afectó, na década de 1990, al pingüín de Magallanes y a la gavilueta cocinera nel [[mar Arxentín]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&amp;pid=S0073-34072005000100007|títulu=Estáu actual y caltenimientu d'aves peláxiques qu'utilicen la plataforma continental arxentina como área d'alimentación|autor=Favero, M. y Silva Rodríguez, M. P.|publicación=Forneru|númberu=1|volume=20|añu=2005|editorial=Asociación Ornitolóxica de la Plata|llugar=Buenos Aires|issn=1850-4884|oclc=5728120455|fechaaccesu=2 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; Les aves marines tamién son vulnerables a los [[derrame de petroleu|arrames de petroleu]], yá que destrúin la impermeabilidad del plumaxe, lo que causa que les aves afuéguense o muerran de [[hipotermia]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=Dunnet|nome1=G.|apellíos2=Crisp|nome2=D.|apellíos3=Conan|nome3=G.|apellíos4=Bourne|nome4=W.|añu=1982|títulu=Oil pollution and seabird populations [and discussion]|revista=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. B|volume=297|númberu=1087|ubicación=Londres|editorial=Royal Society|páxines=413-427|issn=0962-8436|oclc=4662287366|doi=10.1098/rstb.1982.0051|jstor=2396584}}&lt;/ref&gt; La [[contaminación llumínica]] tamién tien un efeutu perxudicial en delles especies, especialmente n'aves marines nocherniegues como los petreles.&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos1=-y Correa|nome1=M.|apellíos2=Ollivier|nome2=A.|apellíos3=Ribesc|nome3=S.|apellíos4=Jouventin|nome4=P.|añu=2002|títulu=Light-induced mortality of petreles: a 4-year study from Réunion Island (Indian Ocean)|revista=Biological Conservation|volume=105|númberu=1|allugamientu=Oxford|editorial=Elsevier|páxines=93-102|issn=0006-3207|oclc=4922617895}}&lt;/ref&gt;

=== Caltenimientu ===
[[Ficheru:Roseate Terns Being Harrassed By Common Tern Neighbors (4879643332).jpg|miniaturadeimagen|Un [[Sterna hirundo|charrán común]] fadiando a un grupu de [[Sterna dougallii|charranes rosados]]. Fotografía tomada na [[islla Metinic]], adquirida pol [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]].]] 
La proteición d'estes aves ye antigua: el sieglu {{sieglu|VI}}, [[Cuthbert de Lindisfarne]] yá promulgara lo que se considera la primer llei de caltenimientu de les aves nes [[islles Farne]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|títulu=The laws protecting animals and ecosystems|capítulu=Beliefs, religion and history|nome=Paul A.|apellíos=Rees|añu=2018|allugamientu=Oxford|editorial=Blackwell|isbn=978-1-118-87645-9|oclc=1028639639|páxina=75}}&lt;/ref&gt; Anque munches especies sumieren nel sieglu {{sieglu|XIX}}, como'l [[Pinguinus impennis|alca xigante]], el [[Phalacrocorax perspicillatus|mabea de Pallas]] o'l [[Camptorhynchus labradorius|patu del Llabrador]], a finales del sieglu creáronse les primeres lleis pa la proteición de les aves y reglamentos de cacería que prohibíen los [[perdigón (munición)|perdigones de plomu]] por envelenar a munches aves.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=Brockington|nome=D.|títulu=Nature unbound: conservation, capitalism and the future of protected areas|allugamientu=Hoboken|editorial=Taylor and Francis|añu-orixinal=2008|añu=2012|isbn=978-1-849-77207-5|oclc=880702509|páxina=49}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Cooke|nome=S. W.|añu=1998|títulu=Lead poisoning in swans|revista=Veterinary Record|ubicación=Londres|editorial=British Veterinary Association|volume=142|númberu=9|páxina=228|issn=0042-4900|oclc=104661736|url=http://www.theswansanctuary.org.uk/lead-poisoning-in-swans/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |idioma=en|apellíos=Bellrose|nome=F. C.|añu=1959|títulu=Lead poisoning as a mortality factor in waterfowl populations|revista=Illinois Natural History Survey Bulletin|allugamientu=Urbana|editorial=Department of Registration and Education|volume=27|númberu=3|páxines=235-288|oclc=1022760724}}&lt;/ref&gt; L'envelenamientu por plomu causa [[anemia]] severa y trestornos de los sistemes circulatoriu, inmune y nerviosu, al igual que'l fégadu, los reñones y la so fertilidá. Pueden llevar una ave a la muerte en díes o selmanes; amás, incide na so capacidá pa llevar a cabu la migración.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.unep-aewa.org/publications/popular_series/lead-shot-en.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110626034806/http://www.unep-aewa.org/publications/popular_series/lead-shot-en.pdf|fechaarchivu=26 de xunu de 2011|títulu=Phasing out the use of lead shot for hunting in wetlands: experiences made and lessons learned by AEWA range states|autor= AEWA|añu=2009|lugar=Alemaña|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt;

En [[Estaos Xuníos]], les amenaces qu'enfrenten les aves marines nun son inoraes polos científicos del [[Caltenimientu ambiental|movimientu conservacionista]]. En 1903 el presidente [[Theodore Roosevelt]] declaró la [[islla Pelícanu]], en [[Florida]], como [[abellugu nacional de vida montesa]] pa protexer a les colonies d'aves —el [[Pelecanus occidentalis|pelícanu pardu]] añera ellí—.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.fws.gov/refuge/Pelican_Island/about.html|títulu=About the Refuge|autor=Pelican Island - National Wildlife Refuge|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|llugar=Florida}}&lt;/ref&gt; En 1909 protexó les [[Los Farallones|islles Farallón]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.fws.gov/refuge/Farallon_Islands/about.html|títulu=About the Refuge - Farallon Islands|autor= US National Wildlife Refuge System|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; Na actualidá munches colonies reciben midíes de proteición, como les que se formen na [[islla Heron]] n'[[Australia]] o na islla Triangle na [[Columbia Británica]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.australiangeographic.com.au/travel/destinations/2015/07/the-beauty-and-birds-of-heron-island|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180801064125/http://www.australiangeographic.com.au/travel/destinations/2015/07/the-beauty-and-birds-of-heron-island|fechaarchivu=1 d'agostu de 2018|títulu=The beauty and birds of Heron Island|autor=Barry, C.|fecha=14 de xunetu de 2015|publicación=Australian Geographic|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.timescolonist.com/opinion/columnists/monique-keiran-crucial-islands-protected-for-seabirds-1.10050314|títulu=Monique Keiran: Crucial islands protected for seabirds|apellíu=Keiran|nome=M.|fecha=19 de febreru de 2017|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018|publicación=Times Colonist|issn=0839-427X}}&lt;/ref&gt; Les téuniques de [[restauración ecolóxica]], nes que Nueva Zelanda ye pionera, dexen la remoción d'invasores [[exóticu|exóticos]] d'islles cada vez más grandes. Consiguióse espulsar a los gatos selvaxes de la [[islla Ascensión]], al igual que los [[Alopex lagopus|foinos polares]] de les [[islles Aleutianes]] y los aguarones de la [[islla Campbell (Nueva Zelanda)|islla Campbell]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |author1=Williams, J. C. |author2=Byrd, G. V. |author3=Konyukhov, N. B. |añu=2003|títulu=Whiskered Auklets ''Aethia pygmaea'', foxes, humans and how to right a wrong |publicación=Marine Ornithology |volume=31|allugamientu=Rondebosch|editorial=African Seabird Group|issn=1018-3337 |páxines=175-180 |url=http://www.marineornithology.org/PDF/31_2/31_2_175-180.pdf|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=The eradication of feral cats from Ascension Island and its subsequent recolonization by seabirds|autor=Ratcliffe, N., Bell, M., Pelembe, T., Boyle, D. ''et al.''|publicación=Oryx|ubicación=Londres|editorial=Fauna Preservation Society/Cambridge University Press|añu=2009|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018|url=http://www.researchgate.net/publication/232028009|doi=10.1017/S003060530999069X|issn=0030-6053|oclc=635512575}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.pacificinvasivesinitiative.org/site/pii/files/resources/publications/other/turning_the_tide.pdf|títulu=Turning the Tide: The Erradication of Invasive Species|autor=Veitch, C. R y Clout, M. N. (eds)|añu=2004|publicación=IUCN Species Survival Commission|númberu=27|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; La remoción d'estes especies introducíes dexó qu'aumentara'l númberu d'individuos de les especies so presión ya inclusive la torna d'especies extirpadas. Dempués de que los gatos abandonaren la islla Ascensión, les aves marines tornaron a añerar ellí per primer vegada en más de cien años.&lt;ref&gt;{{cita publicación |publicación=BirdLife International |añu=2005|url=http://www.birdlife.org/news/news/2005/07/ascension.html |títulu=Stamps celebrate seabird return|idioma=inglés|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;

L'estudiu de les colonies de les aves marines dexa ameyorar el so caltenimientu y protexer los espacios qu'utilicen pa la so reproducción. Nel casu del [[Phalacrocorax aristotelis|mabea moñudo]], qu'habita nel [[Paleárticu]] occidental, les sos migraciones tán determinaes pola fidelidá de sitiu. Un estudiu sobre la colonia de les [[islles Cíes]] n'[[España]] argumenta que, yá que la reproducción ye más esitosa cuando estes aves conquisten llugares nuevos, los criterios de proteición non solo tendríen de tar basaos nel númberu o'l tamañu de les poblaciones, sinón que tienen de tomar en cuenta la etioloxía de la especie.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.researchgate.net/publication/267545930|títulu=Coloniabilidad y caltenimientu d'aves marines: el casu de la mabea moñudo|autor=Velando, A. y Freire, J.|añu=1999|publicación=Etoloxía|volume=7|númberu=55|editorial=Sociedá Española d'Etoloxía|allugamientu=Barcelona|issn=1130-3204|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; Nel casu de la gavilueta cocinera, qu'añera nel [[mariña arxentina]] y la Patagonia, tamién se considera necesariu diseñar programes de caltenimientu que tengan en cuenta los sos vezos d'apareyamientu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?pid=S0073-34072005000100005&amp;script=sci_arttext&amp;tlng=pt|títulu=Estáu poblacional y de caltenimientu de gaviluetes que se reproducen na mariña marítima arxentín|autor=Yorio, P., Bertellotti, M. y García Borboroglu, P.|publicación=Forneru|númberu=1|volume=20|añu=2005|editorial=Asociación Ornitolóxica de la Plata|llugar=Buenos Aires|issn=1850-4884|oclc=5728120529|fechaaccesu=2 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; Amás, ciertes aves marines pueden funcionar como «especies centinela», ye dicir que'l so estáu de salú y caltenimientu sirve como niciu del restu de les poblaciones: ye'l casu del pelícanu pardu nes islles del [[golfu de California]], en [[Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2877191.pdf|títulu=Monitoreo de poblaciones y condición de salú d'aves marines y llobos marinos n'islles del norte del Golfu de California, Méxicu|autor=Godínez Reyes, C., Santos del Prau Gasca, K., Zepeda López, H. ''et al.''|publicación=Gaceta ecolóxica|pp=31-45|editorial=Institutu Nacional d'Ecoloxía|allugamientu=Ciudá de Méxicu|volume=81|añu=2006|idioma=inglés|oclc=814494282|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; El verdaderu estáu de caltenimientu de les aves marines n'[[España]] foi ignoráu hasta la década de 1980, cuando la información empezó a tar disponible. Al empar, dende 1954, cuando se fundó la [[Sociedá Española d'Ornitoloxía]], considérase que la situación de les aves nel país ameyoró.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=https://www.ucm.es/data/cont/media/www/pag-33468/2004_Ardeola_51_19.pdf|títulu=Cambio nel estáu de caltenimientu de les aves n'España, años 1954 a 2004|autor= De Juana, E.|añu=2004|pp=19-50|volume=51|númberu=1|publicación=Ardeola|ubicación=Madrid|editorial=SEO/BirdLife|issn=0570-7358|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; En 2016 crear en [[Pontevedra]], [[Galicia]], la Reserva Ornitolóxica d'O Grove, la primera de la rexón. Tien territorios marinos y nella puédese reparar especies como la pardela balear y la mabea moñudo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/noticias/o-grove-pon-en-marcha-la-primer-reserva-ornitologica-de-galicia/20160109000000292088.html|títulu=O Grove pon en marcha la primer reserva ornitolóxica de Galicia|apellíu=Saláu|nome=Fernando|publicación=Diariu de Pontevedra|fecha=9 de xineru de 2016|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.seo.org/acutes-ornitologicas/|títulu=Les nueses reserves ecolóxiques|autor=Sociedad Española d'Ornitoloxía|fechaaccesu= 1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; Paralelamente, en [[Llatinoamérica]] tamién esisten iniciatives pa protexer la fauna y les aves marines, como les investigaciones na reserva natural de la [[islla Gorgona]] en [[Colombia]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.redalyc.org/html/449/44932442001/|títulu=Islla Gorgona, enclave estratéxicu pa los esfuercios de caltenimientu nel Pacíficu Oriental Tropical|autor=Giraldo, A., Diazgranados, M. C., Gutiérrez-Landázuri, C. F.|publicación=Revista de Bioloxía Tropical|ubicación=San José|editorial=Universidá de Costa Rica|añu=2014|volume=62|issn=0034-7744|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt; o les numberoses árees protexíes na provincia de Buenos Aires, n'Arxentina.&lt;ref name=&quot;mariña&quot;/&gt;

[[Ficheru:Puerto Huarmey aves marinas.jpg|miniaturadeimagen|left|Pa garantizar la [[caltenimientu ambiental|caltenimientu]] de les aves marines ye necesariu considerar el so [[etoloxía]] y los sos ciclos d'apareyamientu.]]

Ye posible amenorgar la morrina de les aves marines causada pola pesca con palangre con téuniques como asitiar llinies de pesca de nueche, tiñir los anzuelos de color azul o asitialo debaxo de l'agua, aumentar el pesu de les llinies o emplegar [[espantapájaros]]. Cada vez más flotes de pesca internacionales tán obligaes a emplegar estes téuniques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fao.org/documents/show_cdr.asp?url_file=%2FDOCREP%2F005%2FW9817Y%2FW9817Y00.HTM|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060629171342/http://www.fao.org/documents/show_cdr.asp?url_file=%2FDOCREP%2F005%2FW9817Y%2FW9817Y00.HTM|fechaarchivu=29 de xunu de 2006|títulu=The incidental catch of seabirds by longline fisheries: worldwide review and technical guidelines for mitigation|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes pa l'Alimentación y l'Agricultura|FAO]], [[ONX]]|autor=Brothers, N. P., Cooper, J. y Løkkeborg, S.|añu=1999|llugar=Roma|idioma=inglés|oclc=48928856|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; La prohibición internacional de la [[pesca con redes de enmalle]] amenorgó la cantidá d'aves y otros animales marinos. De toes formes, les redes que queden al debalu, un accidente que ye consecuencia d'esti tipu de pesca illegal, siguen siendo un problema grave pa la fauna del mar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fao.org/news/story/en/item/19353/icode/|títulu=Ghost nets hurting marine environment|autor= FAO|fecha=6 de mayu de 2009|llugar=Roma|idioma=inglés|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Unu de los [[proyeutos del Mileniu]] —un pasu previu p'algamar los [[Oxetivos de Desarrollu del Mileniu]]— nel [[Reinu Xuníu]] foi'l [[Scottish Seabird Centre]], alcontráu cerca de grandes abelugos d'aves na [[Roca Bass]], en [[Fidra]] y nes islles d'alredor. Esta área ye l'hábitat d'enormes colonies de alcatraces, auks, estercoráridos y otres especies. Esti centru fai posible que los visitantes vean videos en direuto dende les islles y apriendan alrodiu de les amenaces que sufren estes aves y cómo protexeles; amás, ameyoró la imaxe del caltenimientu d'aves nel país. El turismu enfocáu nes aves marines xenera ingresos a les comunidaes de la mariña y da mayor visibilidá al so cuidu. Por casu, la colonia d'[[Diomedea sanfordi|albatros real del norte]] en [[Taiaroa Head]] (Nueva Zelanda) atrai a cuarenta mil turistes per añu.&lt;ref name=&quot;Brooke&quot; /&gt;

A finales del sieglu {{sieglu|XX}} la proteición de les aves tuvo acompañada pola de les sos hábitats (caltenimientu o manexu restaurativo de llagunes, estuarios, marismas, sitios d'ivernada o descansu) y los sos recursos alimenticios, al traviés d'una regulación del estáu de les especies pa cacería y que nun son oxetu d'estudiu científicu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos1=Miller|nome1=G. Tyler|apellíos2=Spoolman|nome2=Scott|añu=2008|títulu=Living in the environment: principles, connections, and solutions|edición=16ª|editorial=Cengage Learning|allugamientu=Belmont|páxines=193-195|isbn=978-0-495-55671-8|oclc=646069208}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos=de Klemm|nome=Cyrille|añu=1997|títulu=Comparative analysis of the effectiveness of legislation for the protection of wild Flora in Europe|editorial=Concilio d'Europa|ubicación=Estrasburgo|páxines=65-70|isbn=978-9-287-13429-5|oclc=466547422}}&lt;/ref&gt; Ente los alcuerdos y convenciones internacionales atópense l'Alcuerdu sobre'l Caltenimientu de Albatros y Petreles —ratificáu por [[Arxentina]], [[Australia]], [[Brasil]], [[Chile]], [[Ecuador]], España, [[Francia]], [[Noruega]], Nueva Zelanda, [[Perú]], el Reinu Xuníu, [[Sudáfrica]] y [[Uruguái]]—&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.subpesca.cl/portal/616/w3-article-60225.html|títulu=Alcuerdo pal Caltenimientu de Albatros y Petreles - ACAP|ubicación=Santiago|editorial=Subsecretaría de Pesca y Acuicultura de Chile|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.acap.aq/es/resources/partes-del-acap|títulu=Partes del ACAP|autor=ACAP|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|añu=2001}}&lt;/ref&gt; el [[Conveniu relativu al Caltenimientu de la Vida Montesa y del Mediu Natural d'Europa|Conveniu de Berna]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.marineplan.es/es/atles/escalainternacional_rexonal/conveniosregionales.pdf|títulu=Atles pa la planificación espacial marítima|obra=MARINEPLAN|ubicación=Madrid|editorial=Universidá de Sevilla|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; y el [[AEWA]].&lt;ref&gt;{{cita web |idioma=en|url=http://hdl.handle.net/11374/204|títulu=Arctic Seabirds Breeding in the African-Eurasian Waterbird Agreement (AEWA) area: status and trends|apellíos=Hentati-Sundberg|nome=Jonas|allugamientu=Tromsø|editorial=Arctic Council Secretariat|fechaaccesu=21 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;

=== Na cultura popular ===
[[Ficheru:Pelican in its piety.jpg|miniaturadeimagen|Representación en [[vitral]] d'un pelícanu colos sos pitucos na ilesia de San Marcos, en [[Gillingham (Kent)]].]]
Munches aves marines son pocu estudiaes y pocu conocíes. Sicasí, dalgunes como particularmente los albatros y les gaviluetes aprucieron na conciencia popular. Los albatros fueron descritos como «los páxaros más llexendarios»&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=n'apellíos Carboneres|nome=C.|añu=1992|capítulu=Family Diomedeidae (Albatrosses)|serie=Handbook of Birds of the World|volume=I|títulu=Ostrich to ducks|ubicación=Barcelona|editorial=Lynx Edicions|isbn=8-487-33410-5|oclc=990658128|páxina=206}}&lt;/ref&gt; y son acomuñaos a una variedá de [[mitu|mitos]] y [[lleenda|lleendes]]. De primeres, el nome científicu de la familia a la que pertenecen los albatros, [[Diomedeidae]], basar nel mitu de la derrota del héroe argivo [[Diomedes]] y la so metamorfosis n'ave.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Gotch, A. F. |títulu=Latin Names Explained. A Guide to the Scientific Classifications of Reptiles, Birds &amp; Mammals |añu=1995 |editorial=Facts on File |allugamientu=Nueva York|isbn=0-8160-3377-3|oclc=302018365|páxina=190|capítulu=Albatrosses, Fulmars, Shearwaters, and Petreles |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;grimal&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Grimal|nome=Pierre|obra=Diccionariu de mitoloxía griega y romana|editorial=Paidós|añu=2014|llugar=Buenos Aires|títulu=Diomedes|pp=138-139|isbn=978-8-449-32457-4|oclc=1026033800}}&lt;/ref&gt;Otru exemplu ye la superstición de los marineros de que ye de mala suerte causa-yos dañu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=en|apellíos1=Cocker|nome1=M|apellíos2=Mabey|nome2=R|añu=2005|títulu=Birds Britannica|editorial=Chatto and Windus|ubicación=Londres|isbn=0-701-16907-9|oclc=60512849}}&lt;/ref&gt; Trátase d'un mitu deriváu del [[poema]] de [[Samuel Taylor Coleridge]] «[[The Rime of the Ancient Mariner]]», nel qu'un marineru ye condergáu a portar el cadabre del albatros que mató sobre'l pescuezu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |idioma=n'apellíos Carboneres|nome=C|añu=1992|capítulu=Family Hydrobatidae (Storm-petreles)|serie=Handbook of Birds of the World|volume=I|títulu=Ostrich to ducks|ubicación=Barcelona|editorial=Lynx Edicions|isbn=8-487-33410-5|oclc=990658128|páxina=259}}&lt;/ref&gt; El segundu poema de ''[[Les flores del mal]]'' de [[Charles Baudelaire]] ye «[[El albatros]]» (''L'albatros''), una composición en trés [[Cuartetu (poesía)|cuartetos]] y en [[versu alexandrín]]; ellí, el yo llíricu describe'l vezu de los marineros de cazar estes aves y tamién l'efeutu qu'eso produz nelles, primero tan maxestoses y depués tan cabileñes. El poeta comparar con un albatros porque «les sos ales de xigante tórguen-y caminar».&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Baudelaire|nome=Charles|enllaceautor=Charles Baudelaire|títulu=[[Les flores del mal]]|editor=Américo Cristófalo|llugar=Buenos Aires|editorial=Colihue Clásica|pp=17-19|añu=2015|isbn=978-8-892-52028-8|oclc=947840176}}&lt;/ref&gt; Na música popular esta ave tamién tuvo importancia. El cantar de ''[[electro house]]'' «[[I'm an Albatraoz]]» (2014), que tuvo una gran reconocencia comercial y fama, cunta la hestoria d'una muyer que s'identifica con un albatros, n'oposición a otra, llamada Laurie y acomuñada con un mure.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://thump.vice.com/es_mx/article/mgwjzb/aronchupa-escuché--im-an-albatraoz-100000-veces|títulu=AronChupa: &quot;Escuché 'I'm An Albatraoz' 100,000 vegaes&quot;|apellíu=Khawaja|nome=J|fecha=31 de marzu de 2015|publicación=Thump|fechaaccesu=22 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Les gaviluetes son de les aves marines más conocíes, dáu'l so usu de hábitats fechos pol home (como ciudaes y vertideros) y la so naturaleza frecuentemente desacobardada. Por tanto, tamién surdieron na conciencia popular: según un mitu de los indíxenes lilloet, la gavilueta yera la guardiana de la lluz del día, hasta que'l cuervu robar; esto ye coherente cola simboloxía xeneral de les aves, que representen un impulsu d'elevación y espiritualidá.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Chevalier, J. y Gheerbrant, A.|añu=2015|títulu=Diccionariu de los símbolos|ciudá=Buenos Aires|editorial=Herder|isbn=978-8-425-42642-1|oclc=971746407}}&lt;/ref&gt; Tamién apaecieron na lliteratura en forma de [[metáfora]] —como en ''[[Juan Salvador Gavilueta]]'' de [[Richard Bach]]—&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.tjprc.org/publishpapers/2-40-1371360461-2.%20Humanities%20and%20Literary%20-full.pdf|títulu=Humanities and Literary Imagination: Hemingway's The Old Mand and the Sea (1952) and Richard Bach's Jonathon Livingston Seagull A Story|apellíu=Godhavarti|nome=Madhavi|añu=1972|publicación=International Journal of English and Literature (IJEL)|volume=3|númberu=3|pp=7-16|idioma=inglés|ubicación=Murcia|editorial=Departamentu de Filoloxía Inglesa, Universidá de Murcia|issn=1578-7044|fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; o pa denotar cercanía al mar, como'l so usu en ''[[El Señor de los Aniellos]]'' de {{esd|[[J. R. R. Tolkien]]}}, tantu na insinia de [[Gondor]] y, poro, [[Númenor]] (utilizada na decoración escénica de l'[[triloxía cinematográfica d'El Señor de los Aniellos|adautación cinematográfica]]) como nel cantar que [[Legolas]] entona nel monte d'[[Ithilien]], na que revela la so señardá pela tierra a la que va partir, la morada última de los elfos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |obra=La torna del rei|serie=El señor de los Aniellos|apellíu=Tolkien|nome=J. R. R.|editorial=Minotauru|llugar=Buenos Aires|títulu=El campu de Cormallen|pp=289-302}}&lt;/ref&gt; Amás, en ''[[La gavilueta]]'' d'[[Antón Chéjov]], l'actriz fracasada que protagoniza la hestoria, Nina, repara a una gavilueta embalsamada y considerar un símbolu que nun termina d'entender; esti oxetu ye una [[Anacronía_(lliteratura)#Prolepsis|prolepsis]] del suicidiu del so namoráu, el dramaturgu Tréplev.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Chéjov|nome=Antón|títulu=La gavilueta|enllaceautor=Antón Chéjov|obra=Teatru completu|añu=2015|editor=Omar Llobos|pp=557-623|editorial=Colihue Clásica|llugar=Buenos Aires|isbn=978-9-505-63083-7|oclc=1019820159}}&lt;/ref&gt; La gavilueta nesta obra puede representar la llocura y la llibertá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.scielo.org.co/pdf/peri/v7n14/v7n14a04.pdf|títulu=Sentíos del lexema &quot;gavilueta&quot; na traducción española de la obra de Chéjov|apellíu=Zucchi|nome=Marianu|añu=2016|publicación=Perífrasis|ciudá=Bogotá|editorial=Universidá de los Andes|volume=7|númberu=14|issn=2145-8987|oclc=1037041282|fechaaccesu=22 de xunetu de 2018}}&lt;/ref&gt; Otres especies tamién sirvieron d'inspiración al ser humanu: dende va tiempu, los pelícanos acomuñáronse cola misericordia y el [[altruísmu]] por cuenta de un mitu [[cristianismu|cristianu]] occidental tempranu que diz qu'abrieron los sos pechos p'alimentar a los sos pichones afamiaos.&lt;ref name=&quot;elliot&quot; /&gt; Esta imaxe ye una [[alegoría]] de [[Cristu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Cirlot|nome=Juan Eduardo|añu=2011|títulu=Diccionariu de símbolos editorial=Siruela|lugar=Madrid|isbn=978-8-478-44798-5|oclc=1026115998}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
;Cites
{{llistaref|2}}
;Bibliografía *{{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=CqXbBwAAQBAJ&amp;pg=PA194&amp;q=An%20Introduction%20to%20Coastal%20Ecology&amp;f=false#v=snippet&amp;q=An%20Introduction%20to%20Coastal%20Ecology&amp;f=false|títulu=An
Introduction to Coastal Ecology|apellíu1=Boaden|nome1=P. J.|apellíu2= Seed|nome2= R.|editorial=Springer Science &amp; Business Media|añu= 2012|isbn= 9401171009|oclc= 865723|idioma= inglés}}
*{{cita llibru |url= https://books.google.com.ar/books?id=FSU9AAAAIAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=seabirds&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj7yLKa8KzJAhXFVhoKHU-MDcgQ6AEIJDAA#v=onepage&amp;q=seabirds&amp;f=false|títulu= Seabirds: Feeding Ecology and Role in Marine Ecosystems|apellíu= Croaxall|nome= J.P.|añu= 1987|editorial= Cambridge University Press|idioma= inglés|isbn= 0521301785|oclc= 836628945}}
*{{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=iI69BwAAQBAJ&amp;dq=Biology+of+Marine+Birds|títulu=Biology of Marine Birds|apellíu1=Schreiber|nome1=Y. A.|apellíu2=Burger|nome2=J.|añu=2001|allugamientu=Boca Raton|editorial= CRC Press|isbn=1420036300|idioma= inglés|oclc=46640826}}

== Enllaces esternos ==
*{{commons|seabird}}
*[http://www.seabirds.net/ Seabirds.net], el portal oficial de la World Seabird Union
*[https://www.otago.ac.nz/titi/default.html Project Titi], páxina web oficial del proyeutu de collaboración ente los maorís de la islla Stewart y l'Universidá de Ontago
*[http://www.birdlife.org/action/campaigns/save_the_albatross/index.html Save the albatross], campaña de la [[BirdLife International]]
*[http://www.marineornithology.org/content/get.cgi?p=idx ''Marine Ornithology''], revista sobre aves marines
*[https://seabird.org/index.php Seabird.org], sitiu oficial del Scottish Seabird Centre *[https://www.seo.org/
SEO.org], sitiu oficial de la Sociedá Española d'Ornitoloxía

{{Tradubot|Ave marina}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aves marines|Aves marines]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nhuqm9ml5psduqjr6qibaq7quemtxey</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Baldomero Espartero</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167309</id>
    <revision>
      <id>3702981</id>
      <parentid>3698219</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:48:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79073" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Joaquín Baldomero Fernández-Espartero Álvarez de Toro''' {{nym}}, conocíu xeneralmente como '''Baldomero Espartero''', foi un [[militar]] [[España|español]] qu'ostentó los títulos de [[Principáu de Vergara|príncipe de Vergara]], [[Ducáu de la Victoria|duque de la Victoria]], [[Ducáu de Morella|duque de Morella]], [[Condáu de Luchana|conde de Luchana]] y vizconde de Banderes, toos ellos en pagu pol so llabor nel campu de batalla, cuantimás na [[Primer Guerra Carlista]], onde la so direición del Exércitu isabelín o [[cristino]] foi de vital importancia pa la victoria final. Amás, exerció'l cargu de [[Virréis de Navarra|virréi de Navarra]] (1836).

El so padre había enriáu la so formación pa un destín eclesiásticu, pero la [[Guerra de la Independencia Española|guerra de la Independencia]] abasnar dende bien nueva al mandu de batalla, que nun abandonó hasta venticinco años dempués. Combatiente en trés de los cuatro conflictos más importantes d'España nel sieglu XIX, foi soldáu na guerra contra la invasión francesa, oficial mientres la [[independencia de Perú|guerra d'independencia de Perú]] y xeneral en xefe na yá mentada primer guerra carlista. Vivió en [[Cádiz]] la nacencia del [[lliberalismu]] español, sienda que nun abandonaría enxamás. Home desaxeradamente duru nel tratu, valoraba la llealtá de les sos ''compañeros d'armes'' —términu que nun gustaben d'oyer los demás xenerales— tanto como la eficacia. Combatió en primer llinia, foi mancáu n'ocho causes y el so calter altivo y esixente llevar a cometer escesos, n'ocasiones bien sangrientos, na disciplina militar. Convencíu de que'l so destín yera gobernar a los españoles, foi por dos vegaes [[Presidente del Gobiernu d'España|presidente del Conseyu de Ministros]] y llegó a la [[Xefe d'Estáu|xefatura del Estáu]] como [[Rexencia (política)|rexente]] mientres la [[minoría d'edá de Sabela II]]. Foi l'únicu militar español con tratamientu de ''Alteza Real'' y, a pesar de toles sos contradicciones, supo pasar inalvertíu los últimos ventiocho años. Refugó la [[Rei d'España|Corona d'España]] y foi tratáu como una lleenda dende bien moza.

{{cita|La Patria cuenta colos vuesos esfuercios, coles vueses virtúes, cola vuesa sabiduría, por que faigáis lleis qu'afiten los sos derechos y destruyan los abusos que s'introducieron nel gobiernu del Estáu. Faéiles; que la Reina va tener un gran prestu n'aceptales, y la Nación n'obedeceles.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;Tocantes a mi, señores, yo voi obedecer siempres, porque siempres quixi que se cumpla la voluntá nacional, y porque toi convencíu de qu'ensin la obediencia a les lleis, la llibertá ye imposible.|Baldomero Espartero na sesión de les Cortes constituyentes del 28 de payares de 1854}}

Sicasí, según constata l'historiador [[Adrian Shubert]]:
{{cita|[anguaño] Espartero foi borráu de la memoria histórica española. De la que otres figures que'l so papel na historia del país foi muncho menos significativu permanecen vives na alcordanza, el so nome pasó de la idolatría al olvidu|{{Harvtxt|Shubert|2000|p=207}}}}

== Entamos ==
[[Ficheru:Casa de Granátula donde nació Baldomero Espartero, en La Ilustración Española y Americana.jpg|miniaturadeimagen|Casa de [[Granátula de Calatrava]] onde supuestamente nacería Baldomero Espartero. Grabáu publicáu en 1879 en ''[[La Ilustración Español y Americano]]''.]]
Yera'l menor d'ocho hermanos&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Dellos biógrafos falen de nueve hermanos.&lt;/ref&gt; y fíu d'un carpinteru carreteru, familia trabayadora de la clase media preponderante nun pueblu de cuasi trés mil habitantes. Trés de los sos hermanos fueron relixosos y una hermana, monxa clarisa. En Granátula recibiera clases de [[llatín]] y humanidaes col so vecín Antonio Meoro, preceptor de Gramática, con gran fama na zona, yá que preparaba a los mozos p'aportar a estudios cimeros. De fechu nomaría darréu al fíu d'ésti, [[Anacleto Meoro|Anacleto Meoro Sánchez]], [[Diócesis d'Almería|obispu d'Almería]]. Cursó los sos primeros estudios oficiales na [[Universidá de Almagro|Universidá La nuesa Señora del Rosariu de Almagro]], onde moraba un hermanu so [[dominicu]], y llogró el títulu de Bachiller n'Artes y Filosofía. [[Almagro (España)|Almagro]] cuntaba cola so propia Universidá dende [[1553]] por [[Real Cédula]] de [[Carlos I d'España|Carlos I]] y yera una ciudá bien activa y próspera. El so padre deseyaba pa Espartero una formación eclesiástica, pero'l destín atayó esa posibilidá. En 1808 apuntar nel exércitu pa formar parte de les fuercies que combatieron tres el [[llevantamientu del 2 de mayu]] en [[Madrid]] contra la ocupación napoleónica. Les universidaes fueren cerraes l'añu anterior por [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] y la mesma Almagro fuera ocupada polos franceses.

Foi reclutado xunto a un numberosu grupu de mozos pola [[Xunta Suprema Central]] que se constituyera n'[[Aranjuez]] so l'autoridá del entós yá vieyu [[conde de Floridablanca]], col fin de detener en [[La Mancha]] al invasor primero que les tropes enemigues llegaren a [[Andalucía]]. Foi apuntáu nel [[Reximientu d'Infantería Ciudá Real]]&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;El destín primeru d'Espartero ye aldericáu. Nunos casos falar de [[Ciudá Real]] y n'otros direutamente de [[Sevilla]], dende onde allegó escontra'l centru de la península nes primeres operaciones nes que participó.&lt;/ref&gt; en calidá de ''Soldáu Distinguíu'', grau qu'adquirió por haber cursáu estudios universitarios. Mientres el tiempu que tuvo nes llinies del frente na zona centro-sur d'España, participó na [[batalla de Ocaña]], onde les fuercies españoles fueron ganaes.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;El fracasu en Ocaña fixo afirmar a Espartero: ''Aquél día principié a ser home''.&lt;/ref&gt; De nuevu la so condición d'universitariu dexó-y formar parte del [[Batallón de Voluntarios Universitarios de la Real Universidá de Toledo|Batallón de Voluntarios Universitarios]] que s'arrexuntó en redol a la [[Universidá de Toledo]] n'agostu de 1808,&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La formación d'unidaes y batallones per parte de les universidaes foi daqué habitual. Les denominaciones usaes fueron varies. Sía que non tratábase de nutrir a un exércitu en retirada d'homes capaces con cierta formación pa xubir dempués. Estos grupos eslleir nes academies creaes más tarde pola Xunta Central.&lt;/ref&gt; pero'l meyora francesa llevar hasta [[Cádiz]] onde cumplía la so unidá funciones de defensa de la Xunta Suprema Central. Les necesidaes perentorias d'un exércitu cuasi destruyíu pol enemigu obligaron a la formación rápida d'oficiales que s'instruyeren en téunica militar. La formación universitaria previa d'Espartero dexó que'l coronel d'artillería, [[Mariano Gil de Bernabé]], escoyer xunto a otru grupu de mozos entusiastes na acabante crear [[Academia Militar de Sevilla]]. El nuevu destín nun evitó qu'actuara dende'l primer momentu en escaramuzas col enemigu mientres la so formación como [[cadete]], y asina consta na so fueya de servicios.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Na fueya de servicios d'Espartero figura la so participación en delles aiciones de non escesiva importancia. Les calificaciones académiques que llogró fueron corrientes, sacante en táctica, onde destacó con «sobresaliente».&lt;/ref&gt; Integrar, xunto a otros cuarenta y ocho cadetes, na Academia d'Inxenieros el 11 de setiembre de 1811 y xubió a [[subteniente]] el 1 de xineru del siguiente añu. Suspendió'l segundu cursu, pero ufiertóse-y como alternativa incorporase a l'arma d'infantería, al igual qu'a otros subtenientes. Tomó parte en destacaes operaciones militares en [[Chiclana de la Frontera|Chiclana]], lo que-y valió'l so primer condecoración: la ''Cruz de Chiclana''.

Sitiáu polos exércitos franceses dende 1810, foi espectador de primera llinia de los alderiques de les [[Cortes de Cádiz]] na redaición de [[Constitución española de 1812|la primer constitución española]], lo que marcó la so decidida defensa del lliberalismu y el patriotismu.

Mientres la guerra tocaba al so fin, tuvo destináu nel [[Reximientu Soria|Reximientu d'Infantería de Soria]], y con dicha unidá mover a [[Cataluña]] combatiendo en [[Tortosa]], [[Cherta]] y [[Amposta]], hasta tornar col Reximientu a Madrid.

{{wikisource|Batallón de Voluntarios d'Honor de la Real Universidá de Toledo}}

=== Camín d'América ===
Terminada la guerra, y deseosu de prosiguir la so carrera militar, apuntóse Espartero en setiembre de 1814 —de la que yera xubíu a [[teniente]]— nel Reximientu Estremadura, embarcando na [[fragata]] ''Carlota'' escontra [[América]] el 1 de febreru de 1815 pa reprimir la [[Guerra d'Independencia Hispanoamericana|rebelión independentista de les colonies]].

La corte fernandina consiguiera mover a [[ultramar]] a seis [[reximientu|reximientos]] d'infantería y dos de [[caballería]]. A les órdenes del xeneral [[Miguel Tacón y Rosique]], Espartero quedó integráu nuna de les divisiones formaes col [[Regimiento Estremadura]] que se dirixó escontra'l [[Perú]] dende [[Panamá]]. Llegaron al puertu d'[[Callao|El Callao]] el 14 de setiembre y presentáronse en [[Lima]], cola orde de sustituyir al [[José Fernando de Abascal y Sousa|marqués de la Concordia]] como [[virréi de Perú]] pol xeneral [[Joaquín de la Pezuela]], victoriosu na zona.

Los mayores problemes concentrar na penetración de fuercies contraries dende [[Chile]] y les [[Provincies Xuníes de Sud América]] al mandu del xeneral [[José de San Martín]]. P'atrabancar los movimientos, decidió fortificase [[Arequipa]], [[Potosí]] y [[Sucre|Llamargues]], trabayu pal cual la única persona con conocencies téuniques de too l'Exércitu del Altu Perú yera Espartero, por tener dos años de formación na escuela d'inxenieros. L'ésitu de la empresa valió-y l'ascensu a [[capitán]] el 19 de setiembre de 1816 y, entá antes de cumplir un añu, el de segundu [[Comandante (militar)|comandante]].

==== Táctica militar ====
{{VT|Independencia de Perú}}

Tres el [[pronunciamientu de Riego]] y xurar de la [[Constitución española de 1812|Constitución gaditana]] pol rei, les tropes peninsulares n'América estremáronse definitivamente ente ''realistes'' y ''constitucionalistas''. [[José de San Martín|San Martín]] aprovechó estes circunstancies de división interna pa siguir la so acoso al enemigu y avanzar, ante lo cual un numberosu grupu d'oficiales destituyó a Pezuela como virréi'l 29 de xineru de 1821, nomando nel so llugar al xeneral [[José de la Serna y Hinojosa]]. Desconocer con exactitú'l papel que nesti movimientu xugó Espartero, anque la so unidá en xunto foi lleal al nuevu virréi. Sía como fora, el que sería más tarde duque de la Victoria emplegóse a xeitu nel sur de Perú y este de [[Bolivia]] nuna manera de combate singular carauterizáu por escases tropes y aiciones rápides onde la conocencia del terrén y la capacidá d'aprovechar al máximu los recursos a mano yeren determinantes. Esta manera d'operar va ser el que más tarde desenvuelva tamién na [[Primer Guerra Carlista|guerra n'España]].

[[Ficheru:Cañón del Colca1 Arequipa lou.jpg|miniaturadeimagen|250px|El abrupto [[cañón del Colca]] foi unu de los allugamientos usaos por Espartero n'[[Arequipa]] pa consolidar les posiciones de les tropes realistes.]]

Los ascensos d'Espartero por aiciones de guerra fueron constantes. En 1823 yera yá [[coronel]] d'Infantería a cargu del ''Batallón del Centru'' del [[Exércitu de Perú|exércitu del Altu Perú]]. Cuando'l bandu independentista llanzó la [[Primer Campaña d'Entemedios]] a entamos de 1823, el xeneral chilenu [[Rudecindo Alvarado]] trató d'enfusar con fuercies bien cimeres poles fortificaciones de Arequipa y Potosí, de les que se sentía especialmente arguyosu Espartero, el xeneral [[Jerónimo Valdés]] nun duldar n'encargar a ésti la defensa de la posición de [[Batalla de Torata|Torata]], con apenes cuatrocientos homes, col fin de hostigar dende ella al enemigu, de la que Valdés entamaba una encerrona. Al llegar los sulevaos, Espartero caltuvo mientres dos hores la posición causando importantes baxes y replegándose a órdenes de Valdés de manera ordenada, mientres ésti salía al alcuentru del enemigu ensin dexa-y avanzar y, nun error del xeneral Alvarado al esplegar una llinia de frente escesiva, Valdés llanzó un ataque dende'l qu'esbarató les pretensiones de penetración. Tres la llegada de [[José de Canterac]], l'enemigu foi puestu en fuga, siendo'l Batallón d'Espartero unu de los qu'escorrió a les fuercies que fuxíen por [[Departamentu de Moquegua|Moquegua]] y destacar por destruyir por completu la llamada ''Lexón Peruana''. El xeneral Valdés conseñó nes sos calificaciones sobre Espartero:

{{cita|Tien enforma valor, talentu, aplicación y conocida adhesión al Rei'l nuesu señor: ye bien arremente pal mandu d'un Cuerpu y entá ye más pa sirvir en clase d'oficial d'Estáu Mayor poles sos conocencies. Ésti va ser dalgún día un bon xeneral...}}

A los so valentía xunía una gran sangre frío y capacidá d'engañu al enemigu, infiltrándose ente los sulevaos pa más tarde arrestalos y, en [[procedimientu sumarísimu|xuiciu sumarísimu]], condergalos a muerte y executalos. Esta manera de proceder sería una constante na so carrera militar. En concencia, la eficiencia «ejemplarizante» (Foucault) y brutal y premoderna de la represión colonial nos militares Lliberales españoles, —repitíos por O´Donnell y Serrano más tarde en Cuba—, fueron lo que terminaron de sellar el camín independentista de los pueblos llatinoamericanos frente a la Corona española. Esto ye, los pueblos llatinoamericanos nun se sintieron apellaos pol discursu de los Militares Lliberales españoles, —quien nun exhibíen mayor diferencia colonialista que los políticos y militares españoles más ultramontanos—, y quien se caracterizaron tamién pola durez na represión de les sos tropes coloniales.

=== Fin de la etapa americana y regresu a España ===
El 9 d'ochobre de 1823, el victoriosu comandante foi xubíu a [[brigadier]] otorgándose-y el mandu del [[Estáu Mayor]] del Exércitu del Altu Perú. En rematando llabores de control de los restos d'insurxentes, La Serna unviar a la [[conferencia de Salta]] como representante plenipotenciario del virréi pa la firma d'un [[armisticiu]] que dexara la estensión de los alcuerdos colos insurrectos de [[Buenos Aires]] al Perú. En [[Ciudá de Salta|Salta]] axuntóse Espartero col xeneral [[José Santos de la Hera]], qu'actuaba en nome de los comisarios regios. Acreditáu, Espartero comunicó a Las Heras que l'alcuerdu nun yera posible, pos les fuercies enemigues escarecíen de toa capacidá operativa y nun se sentía los virréi obligáu a otorgar más que l'arrogancia cola que fueren trataos. L'actitú contraria de La Serna y el mesmu Espartero escontra los delegaos en nome del rei Fernando interpretóse como una falta a la Corona pa dalgunos, o como una midida de contención de les aspiraciones independentistes pa otros.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La Conferencia de Salta sigui provocando diferencies nel analís de los historiadores. Los comisionados regios, [[Antonio Luis Pereira]] y [[Luis de la Robla]], algamaren un alcuerdu en [[Buenos Aires]] qu'incluyía una importante autonomía en materia económico y comercial. Treslladar l'alcuerdu al Perú yera la so misión, pero La Serna, tres les sos victories, nun taba dispuestu a realizar concesiones. De fechu nun quixo allegar a Salta personalmente, unviando a Espartero con espresar direutriz de nun vencer. L'argumentu en favor de La Serna ye que dio de xacíu que'l rei desconocía la situación que se daba naquellos momentos nel Perú —nun se recibieren instrucciones de Madrid dende 1821—, y qu'obraba conforme a los intereses de la Corona. La posición crítica destaca que l'actitú de La Serna foi un enfrentamientu direutu cola Corona y ayudó indireutamente a fortalecer les aspiraciones independentistes. Sía que non, Espartero nun foi censuráu pol so llabor nesti casu, sinón al contrariu, allabáu tiempu dempués.&lt;/ref&gt;

La figura d'Espartero a esta edá foi trazada pol [[conde de Romanones]] como la de:

{{cita|... un home d'estatura mediana, pol conxuntu y proporciones del so cuerpu nun daba la impresión de pequeñez... de güeyos claros, mirada fría... los sos músculos faciales nun se contraer en momentu dalgunu...}}

[[Ficheru:Batalla de Ayacucho by Martín Tovar y Tovar (1827 - 1902).jpg|miniaturadeimagen|250px|Anque Espartero nun participó na [[batalla d'Ayacucho]], tantu él como munchos de los militares protagonistes del [[reináu de Sabela II d'España|reináu de Sabela II]] seríen llamaos «los Ayacuchos» pol so pasáu en tierres americanes.]]

El fin del [[Trieniu Lliberal]] y la torna al [[absolutismu]] volvieron estremar al exércitu espedicionariu. La Serna unvió a Espartero a [[Madrid]] col encargu de recibir instrucciones precises de la Corona, partiendo pa la capital dende'l [[puertu de Quilca]] el 5 de xunu de 1824 nun barcu inglés. Llegó a Cádiz el 28 de setiembre y presentóse en [[Madrid]] el 12 d'ochobre. Anque llogró pal virréi l'enfotu de la Corona, nun pudo garantizar los refuerzos pidíos.

Embarcó en [[Burdeos]] camín d'[[América]] el 9 d'avientu, coincidiendo cola perda del [[Virreinatu de Perú]]. Aportó a Quilca el 5 de mayu de 1825 ensin noticies del [[batalla d'Ayacucho|desastre d'Ayacucho]], y foi fechu prisioneru per orde de [[Simón Bolívar]], tando a puntu de ser fusiláu en más d'una ocasión. Gracies a la mediación ente otres persones, del lliberal estremeñu [[Antonio González y González]] que sufría exiliu n'[[Arequipa]], foi lliberáu en sufriendo dura prisión, pudiendo tornar a España con un numberosu grupu de compañeros d'armes.

A la so llegada foi destináu a [[Pamplona]] y, darréu, afitó la so residencia en [[Logroño]], bien a la so pesar. Ellí casóse'l 13 de setiembre de 1827 con [[María Jacinta Martínez de Sicilia y Santa Cruz|María Jacinta Martínez de Sicilia]], rica heredera de la ciudá y gracies a la cual convirtióse nun hacendado.

A pesar de los favorables informes de los sos superiores, de regresu na península hubo de desempeñar funciones burocrátiques y destinos menores, lo que lo agafaba. Aprovechó pa ordenar la so nueva facienda constituyida pola fortuna heredada de la so esposa, María Jacinta, y que consistía nun [[mayoralgu]] y diversos bienes venceyaos onde s'atopaben importantes finques rústiques y urbanes y cerca d'un millón y mediu de reales procedentes tamién de los beneficios nes inversiones que los tutores de la so esposa realizaren mientres la minoría d'edá d'ésta.

En 1828 foi nomáu ''comandante d'armes y presidente de la Xunta d'Agravios'' de Logroño y dempués destinar al [[Reximientu Soria]] destacáu en [[Barcelona]] primero, y [[Palma de Mallorca]] más tarde.

=== El calquier de la esperiencia americana ===

Anque nun participó na [[batalla d'Ayacucho|decisiva batalla]] —lo que provocaba les sos roxures al se-y mentáu—, sí que lo fixo en munchos otros enfrentamientos y, ello ye que él y munchos de los oficiales que lu acompañaben seríen conocíos n'España como «los Ayacuchos», n'alcordanza del so pasáu americanu y de la influyencia que sobre les sos idees polítiques tuvieron otros militares lliberales que participaron naquella guerra. La so actividá na campaña americana foi febril y destacada poles sos conocencies en [[topografía]] y construcción d'instalaciones militares, la so capacidá d'actuar rápidu y con pocos efectivos, la virtú de movilizar con prontitud tropes y l'autoridá que-y reconocíen el so soldaos. Los méritos de guerra fueron numberosos, anque fixo poca mención d'ellos nos años posteriores.

{{Wikisource|Los Ayacuchos}}

== En llucha contra los carlistes ==

{{VT|Primer Guerra Carlista}}
[[Ficheru:Espartero-1.JPG|miniaturadeimagen|250px|[[Estatua d'Espartero (Madrid)|Estatua ecuestre del xeneral Espartero]]. Ta asitiada frente a la [[Puerta de Hernani|puerta de ''Hernani'']] del [[Xardinos del Retiru de Madrid|xardín del Retiru]] de Madrid (España). Al pie de la estatua reza la lleenda: «A Espartero, el pacificador. 1839, la nación estimosa».]]

=== El xeneral isabelín» ===

A la muerte de [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]], Espartero sofitó la causa de [[Sabela II d'España|Sabela II]] y de la rexente [[María Cristina de Borbón]] frente al hermanu del difuntu rei Fernando, [[Carlos María Isidro de Borbón|Carlos María Isidro]].

Mientres la [[primer guerra carlista]] el xeneral Espartero dio amueses de les sos cualidaes como militar que yá demostrara mientres les campañes americanes y ente les que destacaben la so valentía —que foi lo que más contribuyó a convertilo nun héroe nacional, especialmente tres la so victoria na [[batalla de Luchana]]—, la so honestidá —un diplomáticu norteamericanu dixo d'él que «esfruta d'una fortuna independiente y nun pretende aumentar por cuenta de la tropa, como ye costume equí»— y l'interés polos homes que taben so los sos órdenes, como lo demostraba'l so continuu enfotu en consiguir los fondos pa pagar sueldos y vituallas de los sos soldaos —un problema que careció'l so antecesor al frente del Exércitu del Norte, el xeneral [[Luis Fernández de Córdoba]], y que'l so hermanu Fernando describió nes sos memories: «El dineru, nerviu del Exércitu, faltaba lastimosamente nel Norte, y asina ye que, amás de la falta de subsistencies y pertrechos, el oficiales nun cobraben los sos sueldos nin el soldáu los sos amenorgaos sobres»—.{{Harvnp|Shubert|2000|pp=191-192, 196}}

Pero mientres la guerra civil tamién apaecieron dos de los sos defectos: que'l so valor alternaba con recurrentes episodios de desidia y falta de firmeza —que pudieron tar rellacionaos cola so dolencia na vexiga que careció tola so vida y que-y faía desaxeradamente doliosu montar a caballu— y la so escesiva severidá en tou lo rellacionao cola disciplina. Tocantes a esto últimu, l'incidente que tuvo mayor repercusión foi'l que se produció pola orde dada por Espartero d'[[decimatio|abrasar]] un batallón de [[chapelgorris]] —voluntarios lliberales a sueldu guipuzcoanos que los sos miembros supuestamente asesinaren al párrocu de l'aldega alavesa de [[Labastida]], profanáu la ilesia y afaráu el llugar, y que foi cumplida'l 13 d'avientu de 1835. La operación foi dirixida personalmente por Espartero, quien nel so informe oficial afirmó que los actos cometíos por estos soldaos esixíen la «pública demostración a les tropes y a los pueblos... con un severu escarmientu», y mientres la mesma echáronse a suertes los [[chapelgorris]] que diben ser fusilaos, unu de cada diez, y de ente ellos escoyóse a diez, «y ensin da-yos más tiempu que dellos momentos pa confesase, a los diez que cupió tan aciar suerte fueron inhumanamente fusilaos», según rellató'l comandante del batallón.{{Harvnp|Shubert|2000|pp=192-194, 198}} Coles mesmes Espartero ordenó executar prisioneros carlistes en represalia pol asesinatu de lliberales, que'l xeneral xustificó afirmando nuna carta que «l'emplegu de represalies nun ye más que defensa propia» y «porque perdería la máxica ilusión que la fortuna otorgóme, desque reparar en mi indiferencia por castigar los crímenes de los rebeldes, y por protexer a los mios subordinaos».{{Harvnp|Shubert|2000|p=195}}

=== Comandante militar de Vizcaya ===

Ente los cambeos na direición del Exércitu que la rexente María Cristina adoptó nos primeros díes de gobiernu pa esaniciar a los elementos [[carlismu|carlistes]], Espartero foi nomáu comandante xeneral de [[Vizcaya]] en 1834, so les órdenes d'un antiguu xefe so, [[Jerónimo Valdés]], que lo reclamara pal serviciu en campaña. Participó asina nel frente norte mientres la [[Primer Guerra Carlista]], desempeñando un destacáu papel, non ensin antes poner en fuga distintes partíes carlistes en [[Onteniente]].

Les sos primeres midíes recuerden enforma la etapa americana. Al mandu de una pequeña división, ordenó la fortificación de [[Bilbao]], [[Durango]] y [[Gernika-Lumo|Gernika]] pa defendeles de les incursiones carlistes, y escorrió les pequeñes partíes que se formaben en distintos puntos. La primer operación de valumbu enfrentándose al gruesu de les tropes enemigues tuvo como escenariu Guernica en febreru de 1834. Sitiaos los [[cristinos]] por una columna de seis mil homes, Espartero lliberó la ciudá'l día 24 con cinco veces menos fuercies que los atacantes, lo que-y valió l'ascensu a [[Mariscal de campu (rangu militar)|mariscal de campu]].

=== La primer derrota ===

En mayu dióse-y la Comandancia Xeneral de toles [[Provincies Vascongadas]]. La segunda gran aición que recibió como encargu foi a mediaos de 1835. El xeneral carlista [[Zumalacárregui]] consiguiera arrexuntar les partíes de voluntarios nun exércitu bien entamáu. Los [[cristinos]], sicasí, pasaben por una grave crisis al ser camudaos los mandos en delles ocasiones pola mesma situación de conflictividá que vivía [[Madrid]]. Nestes circunstancies, Zumalacárregui entamó una ofensiva que lo llevó a afitar posiciones avanzaes en [[Villafranca de Ordicia]], apoderando asina una amplia zona de movimientos. Espartero recibió l'encargu de Valdés d'enfrentase a Zumalacárregui, pa lo que cuntaba con dos divisiones y un batallón, más otres dos divisiones que s'averaben dende'l [[valle del Baztán]]. El 2 de xunu consiguió ensin esfuerciu asitiase nun altu a la vista de Villafranca, nel camín de [[Vergara]]. Aseguró les posiciones a la espera de los refuerzos, pero camudó de paecer y dirixóse a Vergara. Al tar a la vista del xeneral carlista [[Francisco Benito Eraso]], ésti aprovechó la vulnerabilidá del batallón de retaguardia p'atacalo na so repliegue con pocu más de tres compañíes d'infantería. La impresión de los atacaos foi que'l gruesu carlista yera numberosu y, adulces, estendióse la llerza ente la tropa que llegó a fuxir de manera desordenada escontra Bilbao. Ésti foi'l primer fracasu militar d'Espartero y les consecuencies de la derrota fueron bien graves una y bones los carlistes ocuparon pocos díes dempués [[Durango]], quedándo-yos abiertu'l camín pa sitiar Bilbao.

=== La guerra ente'l branu de 1835 y el de 1836 ===

La so valentía y arroxu fueron incuestionables como nel [[Primer Sitiu de Bilbao]], que consiguió llevantar. Tres la [[batalla de Mendigorría]], onde los cristinos llograron la so segunda gran victoria na guerra, Espartero tuvo d'enfrentase al so superior, [[Luis Fernández de Córdoba]], nun bracéu ente dambos por recibir los méritos de les aiciones de campaña.

En Bilbao, cuando catorce batallones carlistes asediaban la ciudá'l 24 d'agostu de 1835, Espartero participó viviegamente nel llevantamientu del cercu ensin apenes esfuerciu. De camín a [[Vitoria]] en saliendo de Bilbao el 11 de setiembre, batallones carlistes oponer a les sos unidaes, polo qu'ordenó acometer contra ellos escorriéndolos hasta [[Arrigorriaga]], onde s'atopó con importantes fuercies carlistes que lo obligaron a recular hasta la capital vizcaina. N'este repliegue atopó tomada la entrada a la ciudá, colo que recibió ataques per vanguardia y retaguardia. Acorrexáu, Espartero decidió enfrentase a les tropes que na ponte sobre'l [[ríu Nervión]] cortáben-y el pasu, pudiendo cruciar a la fin camín de la ciudá nuna brillosa aición que-y valió la [[Cruz Gallardoniada de San Fernando]] y la [[Orde de Carlos III|Gran Cruz de Carlos III]], amás d'una ferida nel brazu.

Sicasí la so griespa capacidá, el so mandos nun lu consideraben capaz de dirixir el gruesu de los exércitos [[Cristinos]] dáu'l so ímpetu allocáu y los sos repitíos actos de desobediencia a los superiores. En 1836 l'Exércitu del Norte quedó en manes de [[Luis Fernández de Córdoba]] como xeneral en xefe. Recibíes órdenes d'atacar al enemigu en cualquier situación de ventaya, Espartero ocupó en marzu'l puertu d'[[Orduña]] con fuercies menguaes, ganando asina una ventaxosa posición pal exércitu, lo que-y valió una nueva Gallardoniada de San Fernando y la posibilidá d'efectuar una nueva aición díes dempués sobre [[Amurrio]]. Tres les aiciones cola III División al abrir francu'l pasu a [[Vizcaya]], Fernández de Córdoba proponer, bien al so pesar, pal ascensu a [[teniente xeneral]] el 20 de xunu. Entá-y dexó la guerra llograr l'acta de [[diputáu]] por Logroño a les [[Cortes Xenerales]] nes eleiciones celebraes el 3 d'ochobre de 1836 xunto a quien sería otru gran adalid del lliberalismu, [[Salustiano de Olózaga]]. Inda sería escoyíu n'otros trés causes a lo llargo de la so vida, anque nun ocupó enxamás el so escañu y arrenunció en favor d'otres provincies.

Nel branu Espartero cayó enfermu y movióse a [[Logroño]] pa recuperase. Los movimientos lliberales en toa España asocediéronse mientres folgaba. Los ésitos militares llograos lo catapultaron finalmente a ser nomáu xeneral en xefe del Exércitu del Norte y virréi de Navarra, en sustitución de Fernández de Córdoba. El [[motín de los sarxentos de La Granxa]], qu'asitiara a la rexente na necesidá d'abandonar l'[[Estatutu Real de 1834|Estatutu Real]] y dar más protagonismu a los lliberales col reestablecimientu de la [[Constitución de Cádiz]] de 1812, favoreció tamién el nomamientu.

=== El xeneral en xefe ===

Algamar el grau de xeneral en xefe fixo que'l futuru duque de la Victoria moderara la so crueldá, llindara les sos aiciones impetuoses y dedicara un tiempu a reorganizar l'exércitu isabelín que cuntaba con dos problemes graves: unu, la necesidá de movese por un territoriu, el carlista, bien asitiáu, onde les fuercies lleales a María Cristina namái cuntaben con delles grandes ciudaes y fortificaciones, pero non llibertá de movimientos; de segundes, la falta de recursos pa fornir les tropes y l'ausencia de disciplina interna.

=== Bilbao de nuevu: la batalla de Luchana ===

[[Ficheru:Ataque al Puente de Luchana.jpg|miniaturadeimagen|250px|left| Desarrollu del ataque al [[batalla de Luchana|ponte de Luchana]] poles tropes d'Espartero col sofitu de l'armada británica y española. Grabáu, reproducíu como xilografía en ''Panorama Español'', 1849.]]
Cuasi ensin actividá bélica, los carlistes aprovecharon pa reorganizase y volvieron a [[sitiu de Bilbao (1836)|sitiar Bilbao]] en 1836 con más fuercies y meyor entamaos que na primer ocasión. Dende'l [[Ebro]] y ensin usar el camín de Vitoria, Espartero dirixó catorce batallones camino de la capital vizcaina nun viaxe lento y tormentoso, concentrándose nel [[valle de Mena]] en payares, yá que nun disponía inda d'información abonda sobre los posibles movimientos del enemigu. Finalmente, mientres la flota hispanu-británica esperar en [[Castro-Urdiales]], consiguió llegar el día 20 de payares y embarcar al so exércitu, con trescientos caballeros más, camín de [[Portugalete]], onde aportó'l 27. Tomó los altos de [[Barakaldo]] pero refugar los carlistes nel primer intentu d'entrar en Bilbao. Anque'l 30 la mayoría de los xenerales aconseyaron a Espartero qu'abandonara l'intentu de llevantar el sitiu, decidió nun faer casu: ordenó construyir una ponte de barques sobre'l Nervión y el 1 d'avientu l'exércitu isabelín atopábase al otru llau, teniendo de caltener les posiciones contra l'incesante fueu enemigo. El segundu intentu de llevantar el cercu volvió fracasar y la moral de la tropa decayó. Faltu de dineru, que nun llegó hasta mediaos de mes, Espartero trazó un plan que-y dexó atacar a un tiempu poles dos orielles del Nervión. El 19 d'avientu, los cañones de l'[[Armada Española]] ya inglesa sofitaron la operación de meyora y la ciudá foi lliberada nuna aición meritoria, con Espartero enfermu y a la cabeza, entrando pela ponte de [[batalla de Luchana|Luchana]] el día de [[Navidá]].

Especialmente satisfechu, un oficial unvió según les sos instrucciones el siguiente Oficiu al Gobiernu del que s'estrayi lo sustancial:
{{cita|... Les privaciones y sufrimientos de les tropes del mio mandu quedaron compensaes nesti día. Ayeri a los cuatro de la tarde dispunxi l'atrevida operación d'embarcar compañíes de cazadores que s'apoderaren de la batería enemiga de Luchana. Al poco tiempu, anque metanes una tarrecible nevada, executóse la operación col ésitu más feliz pa la bravura y entusiasmu d'aquelles, y eficaz cooperación de la Marina inglesa y Española. La ponte quedó nel nuesu poder; los enemigos tener cortáu; pero a la hora y media yá taba restablecíu. Los enemigos, axuntando considerables fuercies, allegaron sobre aquel puntu: el combate empeñóse yá de nueche: la envernada d'agua, nieve y xarazo, foi espantible: la perda qu'esperimentó esti exércitu nes munches hores de combate foi tamién de considerancia. Los momentos fueron críticos; pero les cargues decidíes á la bayoneta fixéronnos dueños de toles sos posiciones, faciendo llevantar el sitiu d'esta villa, na que verifiqué güei la entrada. Toles sos bateríes, municiones é inmensu parque quedó nel nuesu poder... Cuartel Xeneral de Bilbao, 25 d'avientu de 1836. Escelentísimu Sr. Baldomero Espartero. Escelentísimu Sr. Secretariu d'Estáu y del Despachu de la Guerra.}}

La so victoria na [[batalla de Luchana]] «punxo'l nome d'Espartero en llabios de tol mundu, siquier na España lliberal, y convertir n'oxetu de pintures, innumberables artículos en periódicos, de discursos parllamentarios y tamién ensin dulda, de conversaciones de café. Según Antonio Espina [biógrafu d'Espartero], tres Luchana, Espartero &quot;adquirió proporciones épiques&quot;. Foi un regalu de Navidá aparente pa la causa lliberal. Pal pueblu convertir na &quot;Espada de Luchana&quot;, y darréu recibió'l títulu de conde de Luchana».{{Harvnp|Shubert|2000|p=198}}
{{Wikisource|Luchana}}

=== Escontra'l final de la guerra: l'Abrazu de Vergara» ===
{{VT|Abrazu de Vergara}}

Dempués de Luchana, la guerra tocaba al so fin. Les fuercies lleales a Sabela II yeren cimeres en númberu y capacidá operativa. Dende Bilbao, Espartero treslladar pel norte del [[País Vascu]] hasta [[Navarra]], concentró y entamó a les tropes, dirixir al [[Maestrazgo]] y viose obligáu a enfrentase cola denominada ''[[Espedición Real]]'' encabezada pol pretendiente carlista, últimu intentu d'ésti de conquistar [[Madrid]] y llograr la victoria na guerra. Espartero algamó-yos a les puertes de la capital, onde se llibró la [[batalla de Aranzueque]] con victoria del xeneral &quot;[[Sabela II d'España|isabelín]]&quot;. L'ésitu asitiar nuna posición dominante ente los lliberales, pero tamién ente tolos ciudadanos estimosos por salvalos de la incursión y provocar el desmoronamiento del exércitu enemigu. Los homenaxes y agradecimientos públicos y privaos convencieron a Espartero de que la popularidá llograda yera un equipaxe bien pervalible p'algamar el poder político.

Ente 1837 y 1839, de la que formó un gobiernu fugaz por falta de sostén parllamentariu suficiente, ganó a les tropes carlistes en [[Peñacerrada]], en [[Batalla de Ramales|Ramales]] —que se llamó ''Ramales de la Victoria'' dende entós— y en [[Batalla de Guardamino|Guardamino]].

Fomentó la división ente los carlistes y robló la paz, promovida bien viviegamente pol representante militar de [[Gran Bretaña]] en Bilbao, lord [[John Hai]], col xeneral carlista [[Rafael Maroto]] por aciu el [[Conveniu de Oñate]] el [[29 d'agostu]] de 1839, confirmáu col abrazu que se dieron estos dos xenerales dos díes más tarde ante les tropes de dambos exércitos axuntaes nos campos de [[Vergara]], actu que se conoz como'l ''[[Abrazu de Vergara]]''.

L'alcuerdu ente Espartero y Maroto selláu col &quot;abrazu de Vergara&quot; el 31 d'agostu de 1839 consistía en que los carlistes depondríen les armes en cuenta de que los oficiales y soldaos del so exércitu incorporar al exércitu regular y que los [[fueru|fueros]] de [[Guipúzcoa]], [[Álava]], [[Vizcaya]] y [[Navarra]] seríen respetaos pol gobiernu. La idea d'utilizar los fueros p'algamar la paz paez que surdió a principios de 1837, anque s'alderica de quién partió —[[Antonio Pirala]] nel so ''Historia del Conveniu de Vergara'' publicada en 1852 atribuyir a [[Eugenio de Aviraneta]]—.{{Harvnp|Shubert|2000|p=199}}

La firma del alcuerdu de paz con Maroto fuera contestada por munchos sectores carlistes, ente los que s'atopaba'l xeneral [[Ramón Cabrera]] que, abellugáu nel Maestrazgo, llantó cara a Espartero hasta que foi ganáu cola conquista de [[Morella]] el 30 de mayu de 1840, aición pola cual la reina Isabel concedió-y el títulu de ''duque de Morella'' y el [[Toisón d'Oru]]. Cabrera fuxó faía Cataluña cola mayor parte de los restos del Exércitu del Norte, siendo escorríu pol xeneral [[Leopoldo O'Donnell]].

El final victoriosu de la guerra carlista valió-y la dignidá de ''[[Grandor d'España|grande d'España]]'' y el títulu ''duque de la Victoria'', amén del de ''vizconde de Banderes''. Munchos años más tarde, en 1872, el rei [[Amadeo I d'España|Amadeo I]] concediólu tamién el de [[Principáu de Vergara|príncipe de Vergara]], col tratamientu apareyáu de ''[[Tratamientos protocolarios de la monarquía|La so Alteza Real]]''. Darréu, esti otorgamiento foi confirmáu pol rei [[Alfonso XII d'España|Alfonso XII]].&lt;ref&gt;[http://hispanidad.info/godoyespartero.htm Hispanidá]&lt;/ref&gt;

== El políticu lliberal ==

[[Ficheru:Coat of Arms of Baldomero Espartero, Prince of Vergara.svg|miniaturadeimagen|Escudo personal d'Espartero como príncipe de Vergara.]]
Anque en 1826, mientres la [[década ominosa]], denunció una combalechadura lliberal que taba siendo entamada en Londres por unos traidores» empobinaos pol xeneral exiliáu [[Espoz y Mina]] pa baltar la [[monarquía absoluta]] de [[Fernandu VII]], tres la muerte d'ésti Espartero siempres foi partidariu del [[lliberalismu]] frente al [[absolutismu]].{{Harvnp|Shubert|2000|p=190}} Sicasí nunca punxo por escritu'l so ideariu y «el so pensamientu políticu nunca foi más allá d'unos vagos pronunciamientos sobre la [[llibertá]] y les [[constitución|constituciones]], según la llealtá a la [[monarquía]], que pueden resumise nun lema qu'él mesmu fixo famosu: &quot;Cumplir la voluntá nacional&quot;». Otra de les frases que resumen el so pensamientu políticu foi que lo que deseyaba pa España yera la llibertá apropiadamente entendida», que'l so modelu yera la [[monarquía constitucional]] [[Gran Bretaña|británica]], porque ellí respétase como un derechu la ''xunta'' y la ''pidimientu'' col fin de conocer la opinión y evitar la fuercia que lleva consigo un cambéu repentín qu'equí se llama revolución».{{Harvnp|Shubert|2000|pp=187-189}} La so primer declaración política apaeció implícita nun poema escritu pa celebrar el reestablecimientu de la [[Constitución de 1812]] tres el [[motín de los sarxentos de La Granxa]] n'agostu de 1836:{{Harvnp|Shubert|2000|pp=187-188}}
{{cita|Ente'l más inauditu despotismu&lt;br /&gt;
La madre España hai pocu víase&lt;br /&gt;
Y arrodiada de fíos ambiciosos&lt;br /&gt;
Del bien particular que los apodera.&lt;br /&gt;
Nin entá topaba consuelu na esperanza&lt;br /&gt;
De reponer la so llibertá perdida.&lt;br /&gt;
Refundiada a los sos pies y yá disueltu&lt;br /&gt;
El meyor de los códigos xacía.&lt;br /&gt;
Estrozaes les sos páxines formoses&lt;br /&gt;
Qu'a los pueblu español fixeron llibre un día.&lt;br /&gt;
Y el noble llabrador, el comerciante,&lt;br /&gt;
Les doctes [[Muses]] y la industria activo&lt;br /&gt;
Testigos yeren del so amargosu lloru,&lt;br /&gt;
Que fieles a asonsaña-yos allegaben.&lt;br /&gt;
Nesto, de la fama acuciosa&lt;br /&gt;
Óyense los ecos, que pidiendo albricias,&lt;br /&gt;
Publiquen que polos pueblos d'Iberia&lt;br /&gt;
Llogren la so llibertá pruyida.}}
Siempres amosó una llealtá total a la reina [[Sabela II d'España|Sabela II]], hasta'l puntu de qu'a la fin del [[bieniu progresista]] nun quixo encabezar la resistencia al golpe moderáu porque eso podría poner en peligru a la monarquía isabelina y «yo, monárquicu y defensor d'esa augusta persona, nun quiero ser cómpliz del so destronamientu»; inclusive permaneció un tiempu en Madrid, antes de retirase a Logroño, a pidimientu espresa de la reina col fin d'encalorar una revuelta que na ciudá tomara « por bandera la persona de VE». Esta llealtá caltúvose tamién dempués de ser destronada na [[Revolución Gloriosa]] de 1868 defendiendo los derechos al tronu del so fíu, el futuru [[Alfonso XII]].{{Harvnp|Shubert|2000|p=191}}

Na so actuación como políticu tamién influyó la so condición de militar pos siempres pensó que la vida política podía remanase militarmente, como-y comentó nuna carta a la so esposa en payares de 1840:{{Harvnp|Shubert|2000|p=195}}

{{cita|Nun faigas casu de periódicos nin matices; cola Constitución mándase como cola ordenanza; cuando'l que manda ye xustu y firme y cuando nun se dixebra de la llei, naide debe arredrarle y nada lo detendrá na marcha... Yo nun faigo casu de matices nin de papeles porque yo soi la bandera española y alla xunirán tolos españoles.|}}

Esta forma d'entender el gobiernu poner de manifiestu cuando n'ochobre de 1841 ordenó fusilar a los xenerales y políticos comprometíos nun [[revolución de 1841 n'España|intento de golpe d'estáu]] qu'incluyía los raptu de la futura reina Sabela II, d'once años d'edá, y ente los que s'atopaba'l mozu xeneral [[Diego de Lleón]].{{Harvnp|Shubert|2000|pp=195-196}}

=== Espartero rexente d'España (1840-1843) ===

{{AP|Rexencia d'Espartero}}
[[Ficheru:Baldomero Espartero.jpg|miniaturadeimagen|250px|Semeya de Baldomero Espartero (1841).]]
Los sos ésitos militares mientres la [[primer guerra carlista|guerra carlista]] —la [[batalla de Luchana]] d'avientu de 1835 cola que rompió'l sitiu de Bilbao; el [[abrazu de Vergara]] que punxo fin a la guerra nel norte— apurriéron-y una enorme popularidá, rayana na idolatría especialmente ente les clases baxes —pal pueblu Espartero yera la Espada de Luchana» y, tres la so victoria na guerra, pasó a ser el «Pacificador d'España»—. Asina rellata un diplomáticu norteamericanu la entrada en Madrid d'Espartero el 29 de setiembre de 1840:{{Harvnp|Shubert|2000|pp=199-200}}
{{cita|La so entrada foi celebrada cola más entusiasta acoyida; mientres tres díes los festexos siguieron a una escala de regia magnificencia —les cais allumaes, les cases afataes con colgaduras, arcos triunfales alzaos nel Prau, y una airosa columna colos símbolos fayadizos na [[Puerta del Sol]]—, amás d'espectáculos dramáticos y corríes de toros, a los cualos los espectadores fueron convidaos con entraes p'axuntase con él.}}

Estes amueses d'entusiasmu repitir n'otros llugares como cuando llegó a [[Valencia]] el 8 d'ochobre y l'ensame desenganchó los caballos del so carruaxe y púnxose a tirar d'él peles cais de la ciudá.{{Harvnp|Shubert|2000|p=200}}

La entrada na vida política producir tres la victoria de Luchana cuando tantu [[Partíu Moderáu|moderaos]] como [[Partíu Progresista (España)|progresistes]] ufiertáron-y formar parte del gobiernu ocupando'l [[Ministeriu de Guerra d'España|Ministeriu de Guerra]], pero él negóse porque la Guerra entá nun concluyera. El so decantamiento polos progresistes, según Jorge Vilches, deber a que'l gobiernu del moderáu [[Evaristo Pérez de Castro]] nun aprobó'l pidimientu d'Espartero de que'l so ayudante Linage fuera xubíu a mariscal de campu,{{Harvnp|Vilches|2001|p=33}} anque tamién pudieron influyir los sos enfrentamientos col xeneral moderáu [[Ramón María Narváez]] que veníen dende años tras, cuando nun se-y suministraben les mesmes tropes, material y fondos que al ''Espadón de Loxa''.

Les incursiones d'Espartero en política dende 1839 yeren duramente contestaes pola prensa moderada. Consciente del so poder y opuestu al conservadorismu de María Cristina, tres les revueltes de 1840 consiguió ser nomáu [[Presidente del Conseyu de Ministros d'España|presidente del Conseyu de Ministros]],&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La reina Isabel quixo atraese a Espartero y nomó a la so esposa, dama de compañía.&lt;/ref&gt; pero l'insuficiente sofitu obligar a dimitir. Espartero lideraba ensin oposición el Partíu Progresista y precisaba una mayoría abonda nes Cortes. El [[motín de la Granxa de San Ildefonso]] llamara l'atención a los moderaos sobre la fortaleza de los lliberales y, por tanto, del propiu Espartero. Asina, l'enfrentamientu cola rexente avera del papel de la [[Milicia Nacional]] y de l'autonomía de los [[Conceyu|Conceyos]]&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;El control de los Conceyos yera fundamental na política nacional. Con un sistema eleutoral censitario y caciquil, el control de los conceyos dexaba'l control del votu ciudadanu y de la Milicia Nacional.&lt;/ref&gt; concluyó nuna sulevación xeneralizada contra María Cristina nes ciudaes más importantes —Barcelona, [[Zaragoza]] y Madrid, les más destacaes— y nel arrenunciu y entrega d'ésta de la [[Rexencia (política)|Rexencia]] y custodia de les sos fíes, incluyida la reina Isabel, en manes del xeneral.

Espartero [[Rexencies de María Cristina y Espartero|algamó la rexencia]] mientres María Cristina colaba al exiliu en Francia. Sicasí, el Partíu Progresista atopábase estremáu al respective de cómo ocupar l'espaciu dexáu pola madre de Sabela II. Per un sitiu, los llamaos ''trinitarios'' abogaben pol nomamientu d'una Rexencia compartida por trés miembros. Por otru, los ''unitarios'' encabezaos por el mesmu Espartero calteníen la necesidá d'una Rexencia unipersonal sólida.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La presión pa una Rexencia de trés persones empecipiar María Cristina con una solemne declaración. A esa propuesta xunieron dellos miembros del Partíu Progresista y tol Partíu Moderáu. La idea yera que fuera compartida por el mesmu Espartero, [[Agustín Argüelles Álvarez|Agustín Argüelles]] y [[Juan Álvarez Mendizábal|Mendizábal]]. La oposición d'Espartero a la propuesta yera frontera. Quería tol poder o, amenació, abandonaría l'actividá política. Espartero con tola so influyencia nel Exércitu y aclamáu pola población, yera un peligru mayor conspirando que gobernando.&lt;/ref&gt; Finalmente, Espartero foi escoyíu'l [[8 de marzu]] de 1841 rexente únicu del Reinu por 169 votos de les [[Cortes Xenerales]] contra 103 votos que llogró [[Agustín Argüelles Álvarez|Agustín Argüelles]]. La fortaleza del xeneral dexó-y algamar la Rexencia non ensin antes habese enemistado con una parte significativa del Partíu Progresista que vía nel xeneral un [[autoritarismu]] latente, teniendo qu'utilizar inclusive parte de los votos moderaos p'algamar la rexencia única.

[[Ficheru:Bullanga 1842.jpg|miniaturadeimagen|250px|[[Bullangues|Revuelta en Barcelona]] de 1842.]]

La so manera de gobernar personalista y militarista provocó la enemistá con munchos de los sos partidarios. Esta situación de tensión interno ente los progresistes foi aprovechada polos moderaos col [[Pronunciamientu de 1841 n'España|llevantamientu d'O'Donnell en 1841]], que se saldó col fusilamiento de dellos destacaos y apreciaos miembros del exércitu, como [[Diego de Lleón]]. Con posterioridá, l'[[Bullangues|alzamientu de Barcelona]] en payares de 1842, provocáu pola crisis del sector algodoneru, foi reprimíu con durez pol rexente al [[Bombardéu de Barcelona en 1842|bombardear la ciudá]] el capitán xeneral [[Juan Van Halen]] el 3 d'avientu con cuantiosas víctimes. D'Espartero ye la famosa frase «A Barcelona hai que bombardearla siquier una vegada cada cincuenta años», siendo'l preludiu del fin de la so rexencia. El [[Juan Prim|xeneral Prim]] sulevar en Barcelona, y siguir, ente otres ciudaes, [[Granada (España)|Granada]] y la mesma Madrid.

En 1843 viose obligáu a eslleir les Cortes, ante la hostilidá de les mesmes. Narváez y [[Francisco Serrano y Domínguez|Serrano]] encabezaron un pronunciamientu conxuntu de militares moderaos y progresistes, nel que les fuercies propies del rexente pasar al enemigu en [[Torrejón de Ardoz]]. [[Sevilla]] sulevar en xunetu y foi [[Bombardéu de Sevilla (1843)|bombardeada]] poles fuercies de Van Halen y, a partir del día 24, por Espartero en persona.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Archivo Xeneral d'Andalucía|títulu=El Bombardéu de Sevilla de 1843|url=http://www.juntadeandalucia.es/culturaydeporte/archivos_html/sites/default/contenidos/archivos/aga/difusion/documentoMes/Dxpticos/Dxptico_may_2013.pdf}}&lt;/ref&gt;

=== Exiliáu n'Inglaterra (1843-1848) ===

En fuxendo por [[El Puerto de Santa María]], coló al exiliu en [[Inglaterra]] el 30 de xunetu. Les nueves autoridaes ordenaron que, de ser topáu na península, fora »pasáu poles armes« ensin esperar otres instrucciones. Pero les maniobres de [[Luis González Bravo]] y del propiu Narváez contra los progresistes, cuantimás contra [[Salustiano Olózaga]], fixeron qu'éstos nun tardaren en reclamar d'Espartero, exiliáu, el lideralgu de los lliberales.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La cayida d'Espartero tuvo acompañada d'una movilización xeneral del Partíu Moderáu pa desprestixar la so persona, inclusive fueron cuestionaos los sos ésitos militares. La reaición progresista nun tardó en producise al dase cuenta de la popularidá del xeneral, entá exiliáu. Cuantes más crítiques con poco fundamentu llanzar contra él, más adeptos tenía. Amás, el sofitu esplícitu d'Inglaterra a Espartero condicionaba la mesma política nacional bien dependiente de les potencies francesa y británica.&lt;/ref&gt; N'Inglaterra Espartero vivió una vida austera, anque yera gasayáu costantemente pola Corte británica y tola nobleza. Nun perdió de vista la política nacional y, ensin dulda, bona parte de les aiciones civiles y militares de los progresistes nesti periodu cuntaron col so beneplácito.

Espartero foi recibíu n'Inglaterra con gran efusión, yá que la so fama nun se llindaba a España —fuera condecoráu por dellos monarques estranxeros: la reina [[Victoria d'Inglaterra|Victoria]] concedió-y la ''Order of the Bath''; el rei [[Luis Felipe I de Francia|Luis Felipe d'Orleans]] la [[Lexón d'Honor]] francesa; la reina [[María II de Portugal]], la Orde de la Torre—. Solo un día dempués de la so llegada a Londres, según rellató'l diariu ''[[The Times]]'' «el so hotel foi lliteralmente sitiáu por visitantes de tolos rangos. El [[duque de Wellington]] tuvo ente los primeres en faer una visita a La so Excelencia». Tamién fueron a visita-y el [[George Villiers, IV conde de Clarendon|conde de Clarendon]] y ''sir'' [[Robert Peel]] y foi convidáu a cenar por [[lord Palmerston]], ente otros. Foi recibíu n'audiencia pola reina [[Victoria d'Inglaterra|Victoria]] y el 26 de setiembre de 1843 l'alcalde de Londres entamó una cena nel so honor na [[Mansion House (Londres)|Mansion House]], mientres la cual pronunció un discursu —que tuvo ser aprobáu tres un perllargu alderique pola [[Cámara de los Comunes]].{{Harvnp|Shubert|2000|p=200}}

Mientres, n'España l'editor [[Benito Hortelano Balvo]] publicó una biografía por capítulos d'Espartero, escrita por [[Carlos Massa Languinete]], que tuvo un enorme ésitu. El mesmu Hortelano recordó nes sos memories la popularidá de la que siguía gociando Espartero a pesar del so exiliu:{{Harvnp|Shubert|2000|p=201}}

{{cita|Los madrilanos non solo yeren grandes entusiastes del xeneral, sinón tamién fanáticos almiradores. Mientres el so exiliu en Londres, toles sos esperances fueron puestes nél. Yera'l so salvador, el so ídolu; nun podíen acompangar colos moderaos, porque condergaren al ostracismu al Mesíes del pueblu.}}

La [[Constitución española de 1845|Constitución moderada de 1845]] nun aseguró la estabilidá política. Antes al contrariu, la distancia ente lliberales progresistes y moderaos engrandóse. Sabela II, aconseyada pola so madre, trató d'averar a Espartero de nuevu escontra la Corona, sabedora de que, más tempranu que tarde, habría de cuntar con un home almiráu pol so pueblu y de tan importante influyencia. Asina, el 3 de setiembre de 1847, l'entós presidente del Gobiernu, [[Joaquín Francisco Pacheco]], expedió-y el [[Decretu]] pol cual la reina nomar [[senador]] y, pocu más tarde, [[embaxador]] plenipotenciario en Gran Bretaña. Yera'l tiempu de la reconciliación.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Nesi momentu Espartero gociaba del beneficiu de la lleenda. La ensame acompañar a cuantos sitios allegaba y lo vitoreaba. Pal Partíu Progresista yera'l so meyor valor, y la Corona conocía los riesgos d'enfrentase abiertamente col duque de la Victoria. Ayudó na reconciliación la mesma salú d'Espartero, más pendiente de gociar de los afalagamientos ayenos que d'exercer de nuevu un papel políticu n'España.&lt;/ref&gt;

=== Reconciliáu cola reina: el bieniu progresista (1854-1856) ===

[[Ficheru:Casa de Espartero en Logroño.jpg|miniaturadeimagen|200px|La vivienda d'Espartero en Logroño. ''[[La Ilustración Español y Americano]]''. Madrid, 1879.]]

En 1848 foi restituyíu nos sos honores y tornó a España, abelugándose en Logroño y abandonando la vida pública. D'esta forma cumplió un deséu que yá manifestó al entamu de la rexencia nuna carta escrita a la so esposa na que-y dicía que cuando llograra «consolidar el tronu d'Isabel, la Constitución, xurada la paz, la prosperidá ya independencia de la mio patria» emplegaría los restu de la so vida «en llantar árboles na Fombera y ameyorar a Logroño como un simple ciudadanu».{{Harvnp|Shubert|2000|pp=197-198}}
 
Sicasí, mientres el retiru en Logroño la so popularidá non decayó, como lo destacar l'editor de la so biografía Benito Hortelano que foi visitalo tres la so vuelta del exiliu y atopóse cola so casa arrodiada pol ensame, «un inmensu pueblu que día y nueche instalar con oxetu de ver al caudiellu del pueblu, si dalguna vegada salía o s'asomaba al balcón; una mirada d'él hubiero sío abonda pa electrizar a aquella población».{{Harvnp|Shubert|2000|p=201}}

Remaneció na vida pública nel [[bieniu progresista]] de 1854-1856 xunto a [[Leopoldo O'Donnell]] dempués del trunfu de la [[revolución de 1854 n'España|revolución de 1854]]. Mientres esos dos años foi nuevamente [[presidente del Conseyu de Ministros d'España]].&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.congreso.es/presidentes/pdf_presi/1854_11_28.pdf Diariu de sesiones del Congresu cola eleición y votación de los candidatos]. Foi escoyíu presidente por 238 votos, d'un total de 255 diputaos miembros presentes. Llogró cuatro'l marqués de Albaida, tres San Miguel, dos el conde de Reus y [[Salustiano Olózaga]] y unu Gálvez Cañero, Infante y Corrado. Les otres trés papeletes fueron votos en blancu.&lt;/ref&gt; Antes de volver a la política activa llanzó esta curtia proclama a los sos conciudadanos de Logroño:
{{cita|Rioxanos: dixébrome de Logroño, el mio pueblu adoptivu, porque la Patria y la so llibertá reclamen la mio presencia na invicta Zaragoza. Llevo la prestosa alcordanza de siete años en que fui'l vuesu conciudadanu. Un solu encargu déxovos: Obedecéi a la patriótica Xunta que foi instalada nesti día, respectái les sos disposiciones y caltenéi l'orde, garantía segura del trunfu.}}
[[Ficheru:Medalla con la efigie de Baldomero Espartero. Palacio de Cervelló (Valencia).jpg|miniaturadeimagen|Anverso de medaya cola efixe de Baldomero Espartero. Lleenda: Baldomero Espartero, Duque de la Victoria, 1855.]]
Una prueba de que Espartero caltenía intacta la so popularidá dempués de cinco años d'exiliu y de seis retiráu en Logroño ufiertar l'embaxador británicu en Madrid que declaró:{{Harvnp|Shubert|2000|pp=201-202}}
{{cita|Nun hai dulda de que les clases baxes de Madrid, Zaragoza y la mayoría de les principales ciudaes son esparteristas... Al igual que [[Napoleón]] en Francia, la so semeya ye universal nes barraques de los probes, y ye l'únicu.}}

Nel mesmu sentíu espresáronse otros representantes diplomáticos y tamién observadores y políticos españoles como [[Fernando Garrido]], líder del [[Partíu Democráticu (España)|Partíu Demócrata]] y pioneru del socialismu español:{{Harvnp|Shubert|2000|p=202}}
{{cita|La revolución triunfante, la soberanía nacional, nun pueden ser dignamente representaes sinón pol soldáu de la Llibertá, pol home del Pueblu, pol ciudadanu qu'escribiera na so bandera cuando'l pueblu armáu ufiérta-y la dictadura: Cumplir la Voluntá Nacional.}}

Espartero tamién foi consideráu como'l símbolu de la llucha de la clase obrera, inclusive en Barcelona, ciudá qu'ordenara bombardear dieciséis años antes. Asina na fuelga de les ''[[Conflictu de les selfactinas|selfactinas]]'' ente xunetu y avientu de 1854 los obreros dicíen: «Y perque nols engañen / dos pilars hi han posat / lo un ye Espartero / i l'altre la [[Sociedá d'ayuda mútua|Societat]]». Y cuando se declaró la fuelga xeneral en 1855 y una delegación obrera preparar pa salir escontra Madrid, ellaboróse un manifiestu que concluyía con una Viva Espartero! ¡Viva la Milicia Nacional! ¡Viva la llibertá! ¡Viva la llibre asociación, orde, trabayu y pan!».{{Harvnp|Shubert|2000|p=203}}

Pero'l mesmu O'Donnell terminó per mover lo del poder col so proyeutu d'[[Unión Lliberal]], entamando dende'l so puestu como ministru de la Guerra cuanto convenía a los sos intereses. Espartero yá nun yera l'home capaz d'escosase hasta l'estremu y entendió que la reina Isabel asitiara, al dicir de Romanones, «dos gallos nel mesmu gallineru» pa caltener a dos de los más prestixosos xenerales del so llau.

=== Retiru en Logroño (1856-1879) ===
[[Ficheru:Llanta-Retrato de Baldomero Espartero Llanta dib.º Lit. de J. Donón Madrid. Arriba Primer candidato para Rey de España. Litografía 1.jpg|miniaturadeimagen|Retrato de Baldomero Espartero, litografía de [[Santiago Planta y Guerin]]. Inscripción: «Primer candidatu pa rei d'España/ Baldomero 1º». [[Biblioteca Nacional d'España]].]]
N'abandonando definitivamente'l gobiernu del [[Bieniu Progresista]], Espartero enxamás tuvo cuenta de volver. Cualesquier que s'averara a tener noticies, recibir conseyu, informase pa una obra histórica, yera bien recibíu. Él mesmu yera consciente de que'l so tiempu pasara, pero esfrutaba de la compañía d'antiguos compañeros d'armes, diputaos lliberales, nobles ingleses que pasaben per España visitándo-y pa recordar los tiempos del exiliu n'Inglaterra.

==== Una corona pal militar ====
Cuando foi destronada la reina [[Sabela II d'España|Sabela II]] pola [[Revolución de 1868]], [[Juan Prim]] y [[Pascual Madoz]] ufiertáron-y la Corona d'España, cargu que nun aceptó. Los años fixeren esmornia na so persona y nun se consideraba con fuercies pa tan alta empresa. La ciudadanía y bona parte de la prensa lliberal reclamaba al vieyu xeneral septuaxenariu pa ser proclamáu rei. Panfletos, artículos —sobremanera nos diarios ''La Independencia'' y ''El Progresu''— ya inclusive cantares con meyor o peor fortuna y gustu ciscaben nes grandes ciudaes que s'ufiertara al xeneral la Corona.

Un de los cantares populares en favor d'Espartero como nuevu rei d'España dicía asina:{{Harvnp|Shubert|2000|p=204}}
{{cita|Dichosa sería España&lt;br /&gt;
so demócrata mandu,&lt;br /&gt;
altivu, non toleráu,&lt;br /&gt;
la corona en vidaya estraña;&lt;br /&gt;
de los Borbones la saña&lt;br /&gt;
escaecer nunca debemos,&lt;br /&gt; 
[[Montpensier]], nun lo queremos,&lt;br /&gt;
Espartero ye popular,&lt;br /&gt;
Rei deber alzar.}}
[[Ficheru:Prim madrazo.jpeg|miniaturadeimagen|[[Juan Prim y Prats]].]]
Na primavera de [[1870]], una comisión de diputaos viaxó camín del retiru del xeneral en Logroño pa pidi-y qu'aceptara la empresa. Portaben una carta del entós presidente del Conseyu, [[Juan Prim]], na que se lleía:
{{cita|Madrid, 13 de mayu de 1870. Serenísimo Señor: el Gobiernu del Rexente considera llegáu'l momentu de dar una solución definitiva al momentu que travesamos. Los dignos ministros que componen el Gobiernu que tengo l'honor de presidir naguamos por el bien de la patria y l'afitamientu de les sos llibertaes. Sabíu ye que al resolver la cuestión de Monarca amigos y apasionaos de V.A. alcordar de los servicios emprestaos a la causa constitucional pol pacificador d'España. Pa esti casu, y, según lo fixi autorizáu pol Gobiernu, como lo toi nesta ocasión presente, en toles candidatures enantes empecipiaes, colos respetos debíos, deseyaría saber si podría cuntase cola aceptación de V.A. pa Rei d'España nel casu de que les Cortes Constituyentes y soberanes se dignaran escoye-y. El Gobiernu nun patrocina nenguna candidatura, dexando a l'Asamblea la más completa llibertá. Tien, sicasí, el deber d'evitar que les pasiones ximiélguense en devanéu si nun hubiera d'aceptar el candidatu que les Cortes escueyan. V.A. va conocer qué eleváu y patrióticu ye'l pensamientu que, en nome del Gobiernu, oblígame a dirixir a V.A. esta carta, de la que ye portador el mio antiguu amigu y Diputáu a Cortes el Escelentísimu Sr. D. Pascual Madoz, quien verdaderamente ye una de les persones más adictes a V. A. Queda de V. A. coles más distinguida considerancia, el so candial y bien respetuosu servidor, Robláu: El Conde de Reus. A. S. A. Serenísima y Capitán Xeneral del Exércitu don Baldomero Espartero, Duque de la Victoria.}}

La carta, pos, convidaba a ser candidatu, más qu'a ser rei, cola prevención de que nun se sulevara si nun yera escoyíu. Tal yera la medrana que'l vieyu capitán xeneral inda producía nes files de dellos mandos del Exércitu. Unvió una curtia respuesta negativa y cortés a Prim —na que-y dicía «que nun me sería posible almitir tan eleváu cargu porque los mios munchos años [75] y la mio poca salú nun me dexaríen el so bon desempeñu»—{{Harvnp|Shubert|2000|p=205}} y a [[Nicolás Salmerón]], qu'encabezaba la delegación parllamentaria, espresólu, ente otres coses:

{{cita|... al tresmitir ustedes la espresión de la mio gratitud al xeneral Prim y demás amigos qu'en mi punxeron mirar con tan altu pensamientu, dígan-yos d'el mio parte que lu abandonen por completu y qu'allarguen el pasu nel camín de la constitución monárquica del país. Qu'arrenuncien de traer al solio español a nengún príncipe estranxeru porque eso sería enllargar la peligrosa interinidá en que vivimos...}}

Alvertía-yos asina sobre l'algame aciagu que podía tener pa España una monarquía estranxera y la frustración qu'ente'l pueblu eso diba xenerar.

Tres el fracasu de la monarquía democrática d'[[Amadeo I d'España|Amadeo I]] que dio pasu a la [[Primer República Española]], paez ser que foi sondiáu por qu'aceptara la presidencia de la República, magar Espartero refugar.{{Harvnp|Shubert|2000|p=205}}

==== Rellenáu por socesivos xefes d'Estáu ====
[[Ficheru:Logroño - Monumento a Espartero (Parque del Espolón) 02.JPG|miniaturadeimagen|280px|[[Monumentu a Espartero (Logroño)|Estatua ecuestre d'Espartero nel Parque del Espolón de Logroño]].]]
Escoyíu [[Amadeo de Saboya]] como [[rei d'España]], en setiembre de 1871 anunció públicamente la so voluntá d'allegar a visitar al xeneral Espartero na so residencia de Logroño. Desconozse si foi aconseyáu pa faelo, pero nel convulso periodu del [[Sexeniu Democráticu]] y con un rei atípicu escoyíu en Cortes, paeció conveniente al monarca ganase l'enfotu de quien yera una lleenda del lliberalismu.

El mesmu duque de la Victoria foi a recibilo a la estación de ferrocarril vistíu con traxe de gala como capitán xeneral, acompañáu d'autoridaes civiles y militares de la ciudá y percorrieron xuntos el trayeutu hasta la casa del duque en mediu de l'allegría de la población qu'aclamó a dambos. Pasó dos díes agospiáu'l monarca na residencia d'Espartero y apenes tuvo más contautu cola población qu'asistir a dos actos protocolarios. Desconozse'l conteníu de les conversaciones mientres el tiempu que tuvieron xuntos, pero Espartero, cuando lo acompañó de regresu a la estación de tren, dio muestres d'allegría, respetu y tratar como rei lexítimu de los españoles, reconocencia que perbién podría ser el que buscaba Amadeo. A la so vuelta a Madrid, el rei concedió-y el títulu de ''Príncipe de Vergara'' (2 de xineru de 1872), con tratamientu de ''Alteza Real''.

Entá recibiría nel so llar al propiu [[Estanislao Figueres]] tres la proclamación de la [[Primer República Española]] y a otru rei que vendría rellenalo por trés vegaes: [[Alfonso XII]].

El rei Alfonso allegó per vegada primera'l mesmu añu de la so eleición, el 9 de febreru de 1875, acompañáu del ministru de Marina y tamién pasó, como Amadeo, la nueche en casa del duque. La delicada salú del vieyu xeneral torgó-y allegar a recibir al monarca, qu'atopó a un home avieyáu pero que guardaba parte de les sos antigües fuercies. El rei comunicó-y la concesión de la Gran Cruz de San Fernando, a lo que'l mesmu Espartero fixo buscar ente les sos condecoraciones dalguna de les ganaes con anterioridá y quixo imponé-yla a Alfonso XII para, nes sos propies pallabres.[[Ficheru:Logroño - Tumba del general Baldomero Espartero, en la Catedral 01.JPG|Balta d'Espartero na catedral de Logroño|miniaturadeimagen|derecha|180px]]

{{cita|... recuerde que'l Rei Constitucional, a más de valerosu ten de ser xustu y fiel curio de les llibertaes públiques, colo que va asegurar la felicidá del pueblu y va llograr captar el so amor...}}

Tornó'l monarca'l 6 de setiembre de 1876 pa comunicar al victoriosu xeneral de la Primer Guerra Carlista que, nuevamente, el [[Tercer Guerra Carlista|carlismu fuera vencíu]], y tiempu dempués, el 1 d'ochobre de 1878, celebrándose una ceremonia relixosa poles almes de les esposes de dambos, finaes diba poco tiempu.
==== Últimos años ====

Pasó los últimos años de la so vida nel so llar, arrodiáu del ciñu de los sos paisanos, siendo referente de munchos de los políticos de la dómina. La so conocida altanería dio pasu a un home d'Estáu, conseyeru pa toos y que manifestó en cuantes ocasiones pudo, el so deséu de que les desavenencies ente les distintes faiciones polítiques nun s'arreglaren más pela vía de les armes. La muerte de la so esposa Jacinta sumir nun fondu pesar y yá nun atendió más que al so propiu final.

El so [[testamentu]] fuera dau'l 15 de xunu de 1878, apenes seis meses antes de finar y pocu dempués de la muerte de la so esposa. Al nun tener fíos, Espartero nomó [[herederu|heredera]] universal a la so sobrina Eladia Espartero Fernández y Blanco, por quien sentía gran predilección. L'heriedu, constituyida por una gran fortuna, diba acompañada de tolos títulos y honores.

Al restu de sobrinos y al personal de la so casa dio-yos mandes y [[Legáu (Derechu)|legaos]], y al so antiguu ayudante, el [[Luciano Murrieta|marqués de Murrieta]], dio-y la espada cola que Bilbao agasayar y l'estatua ecuestre que-y regaló la ciudá de Madrid, amás d'otres pertenencies militares menores.

== Memoria histórica ==
[[Ficheru:Logroño, paso del entierro del General Espartero por la calle del Mercado, Muñoz (cropped).jpg|miniaturadeimagen|Paso del entierru d'Espartero por Logroño]]
El funeral del xeneral foi sufragáu pol Estáu y los sos restos recibieron el protocolu por cuenta de un capitán xeneral fináu n'actu de serviciu, a pesar de llevar enforma tiempu retiráu de la vida militar y política actives. El gobiernu de [[Antonio Cánovas del Castillo|Cánovas del Castillo]] designó'l mayor númberu posible de soldaos por que participara na ceremonia. Poco dempués alzóse-y en Madrid una [[Estatua d'Espartero (Madrid)|estatua]] sufragada con fondos públicos, que «representara al insigne Príncipe de Vergara como pacificador d'España, títulu qu'entiesta toles sos altes dotes, los actos de la so gloriosa vida y esplica el fervorosu y perdurable reconocencia de la patria». Sicasí, fracasó esti intentu per parte de les élites de la [[Restauración borbónica n'España|Restauración borbónica]] d'utilizar la figura d'Espartero pa «nacionalizar a les mases», yá que cuando morrió a los ochenta y seis años d'edá «la so alcordanza habíase perdíu sustancialmente ente la mayoría de la población». Na crónica del so funeral, ''[[La Ilustración Español y Americano]]'' señaló que yera «vagamente recordáu pol pueblu». [[Miguel Maura]] rellata que, mientres los primeros díes de la [[Segunda República Española]], atopar con un ensame qu'intentó baltar la estatua ecuestre asitiada frente al [[Xardinos del Retiru de Madrid|Retiro]]; daquién glayó: «Vamos executar a esi tíu», a lo qu'él respondió que «esi tíu fuera un lliberal».{{Harvnp|Shubert|2000|pp=205-206}}[[Ficheru:Muerte de Baldomero Espartero (Museo de La Rioja).jpg|302px|miniaturadeimagen|''Muerte de Baldomero Espartero'', de [[José Nin y Tudó]]. 1879. ([[Muséu de La Rioxa]]).|izquierda]]Una de les primeres decisiones que tomaron les autoridaes [[franquista|franquistes]] tres el final de la [[Guerra Civil Española]] de 1936-1939 foi camudar el nome de callar Príncipe de Vergara pola de [[xeneral Mola]]. Según l'historiador [[Adrian Shubert]] güei l'alcordanza d'Espartero «ye inda más débil. Poco ye lo que queda: delles estatues; dellos nomes de cais; una estación de Metro —Príncipe de Vergara, que la so identidá desconocer— en Madrid; un ''dichu'' porcaz sobre'l so caballu... En Bilbao, llugar onde se produció la so única gran victoria, nada queda: el primer conceyu democráticu empobináu pol [[PNV]], renombró la cai d'Espartero en favor d'unu de los sos propios héroes nacionalistes, [[Juan Ajuriaguerra]]. Sicasí, [[Zumalacárregui]] quedar cola cai que-y dieren los franquistes».{{Harvnp|Shubert|2000|pp=206-207}}

En memoria d'Espartero construyéronse monumentos, como les conocíes [[Escultura ecuestre|escultures ecuestres]] de [[Estatua d'Espartero (Madrid)|Madrid]] , [[Granátula de Calatrava (Ciudá Real)]] la so ciudá natal y de [[Monumentu a Espartero (Logroño)|Logroño]]. Tamién se-y dedicaron cais, como la [[Calle Príncipe de Vergara (Madrid)|Príncipe de Vergara]] de Madrid y la [[Cai del Duque de la Victoria|duque de la Victoria]] de [[Granátula de Calatrava]], la so ciudá natal, y tamién en [[Valladolid]] o [[Alicante]].

Según Adrian Shubert, «Espartero foi borráu de la memoria histórica española».{{Harvnp|Shubert|2000|p=207}}

== Fueya de servicios ==
{| {{tablaguapa}}
 ! Añu
! Día y mes
 ! Emplegu
|- 

 | 1809
 | 1 de payares Soldáu Distinguíu
|-
 | 1812
 | 1 de xineru Subteniente
|-
 | 1814
 | 2 de setiembre Teniente
|-
 | 1816
 | 9 de setiembre |
 Capitán
|-
 | 1817
 | 1 d'agostu Segundo Comandante
|-
 | 1821
 | 26 de febreru Comandante
|-
 | 1822
 | 23 de marzu |
 Coronel Graduáu d'Infantería
|-
 | 1823
 | 1 de febreru |
 Coronel Efectivu d'Infantería
|-
 | 1823
 | 9 d'ochobre |
 Brigadier
|-
 | 1834
 | 17 de febreru |
 Mariscal de campu
|-
 | 1836
 | 21 de xunu Teniente xeneral
|-
 | 1838
 | 1 de mayu |
 Capitán xeneral

|-

{{Socesión 
| títulu= [[Xefes d'Estáu non monarques n'España|Rexente del Reinu d'España]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del rey de España abreviado antes de 1868 con toisón.svg|50px]]
| periodu = [[1841]]-[[1843]]
| predecesor = [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]]
| socesor = &lt;small&gt;''Declaración de la mayoría d'edá de''&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; [[Sabela II d'España|Sabela II]]
| títulu2 = [[Presidente del Conseyu de Ministros d'España]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del rey de España abreviado antes de 1868.svg|30px]]
| periodu2 = [[1837]]
| predecesor2 = [[Ildefonso Díez de Rivera]]
| socesor2 = [[Eusebio Bardají Azara]]
| títulu3 = [[Presidente del Conseyu de Ministros d'España]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del rey de España abreviado antes de 1868.svg|30px]]
| periodu3 = [[1840]]-[[1841]]
| predecesor3 = [[Vicente Sancho]]
| socesor3 = [[Joaquín María Ferrer|Joaquín María Ferrer y Echevarría]]
| títulu4 = [[Presidente del Conseyu de Ministros d'España]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del rey de España abreviado antes de 1868.svg|30px]]
| periodu4 = [[1854]]-[[1856]]
| predecesor4 = [[Ángel Saavedra y Ramírez de Baquedano]]
| socesor4 = [[Leopoldo O'Donnell|Leopoldo O'Donnel Jorris]]
| títulu5 = [[Ministeriu de Defensa d'España|Ministru de la Guerra]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Escudo del rey de España abreviado antes de 1868.svg|30px]]| periodu5 = [[1837]]&lt;br /&gt;[[1837]]&lt;br /&gt;[[1837]]-[[1838]]| predecesor5 = [[Ildefonso Díez de Rivera]]&lt;br /&gt;Baldomero Espartero&lt;br /&gt;[[Francisco Ramonet]]| socesor5= [[Evaristo San Miguel y Valledor]]&lt;br /&gt;Baldomero Espartero&lt;br /&gt;[[José Carratalá]]}}

== Ver tamién ==
* [[reináu de Sabela II d'España|Reináu de Sabela II]]
* [[Rexencies de María Cristina y Espartero]]
* [[Primer Guerra Carlista]]
* [[Sabela II d'España]]


=== Bibliografía ===

* {{versalita|Bermejo}}, Francisco. ''Espartero, hacendado rioxanu''. Coleición Logroño, núm. 24. Institutu d'Estudios Rioxanos. Logroño, 2000. ISBN 84-89362-77-7
* [[Isabel Burdiel|{{versalita|Burdiel}}, Isabel]]. ''Sabela II. Nun puede reinase inocentemente''. Edit. Espasa-Calpe. Madrid, 2004. ISBN 84-670-1397-4.
* [[Conde de Romanones]]. ''Espartero. El xeneral del pueblu''. Espasa-Calpe. Madrid 1932.
* {{versalita|Fernández Bastarreche}}, Fernando. ''L'Exércitu Español nel sieglu XIX''. Editorial Sieglu XXI. Madrid, 1978.
* {{versalita|Gómez}}, Francisco Javier. ''Logroño históricu. Descripción detallada de lo qu'un día foi y de cuanto notable socedió na ciudá dende remotos tiempos hasta los nuesos díes''. Logroño, 1893. Reeditáu n'edición facsímil pol Conceyu de Logroño en 1998. Primer Reimpresión 2000 ISBN 84-89362-42-4
* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Shubert}}|nome=Adrian|enllaceautor=Adrian Shubert|títulu=Lliberales, agitadores y conspiradores. Biografíes heterodoxes del sieglu XIX|añu=2000 |nome-editor=Isabel|apellíu-editor=Burdiel|enllace-editor=Isabel Burdiel|nome-editor2=Manuel|apellíu-editor2=Pérez Ledesma|enllace-editor2=Manuel Pérez Ledesma|editorial=Espasa Calpe|ubicación=Madrid|isbn=84-239-6048-X|oclc=45619844|capítulu=Baldomero Espartero (1793-1879). Del ídolu al olvidu}}
* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Vilches}}|nome=Jorge |apellíu2= |nome2= |enllaceautor=Jorge Vilches|títulu=Progreso y Llibertá. El Partíu Progresista na Revolución Lliberal Española |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición= |añu=2001 |editor= |editorial=Alianza Editorial|ubicación=Madrid |isbn=84-206-6768-4 |capítulo= |páxina=}}

=== Bibliografía adicional ===
* [[Manuel Espada Burgos|Espada Burgos, Manuel]] ''Baldomero Espartero, un candidatu al tronu d'España''. Ciudá Real : Diputación Provincial, 1984. ISBN 84-505-0556-9
* [[José Manuel San Baldomero Ucar|San Baldomero Ucar, José Manuel]]. «La imaxe d'Espartero nos artículos de Carlos Marx nel ''New York Daily Tribune''. Investigación humanística y científica en La Rioxa: homenaxe a Julio Luis Fernández.» ''Sevilla y Mayela Balmaseda Aróspide'', 2000, ISBN 84-89362-92-0, pp. 257-278. [http://dialnet.unirioja.es/servlet/ficheru_articulo?codigo=570737&amp;orde=66552 Pa la so descarga direuta]

== Fuentes y documentos ==

&lt;cite&gt;&lt;div style=&quot;font-size:95%;&quot;&gt;
* [[Benito Pérez Galdós|Pérez Galdós, Benito]]. ''[http://www.dominiopublico.gov.br/download/testu/dp000002.pdf España ensin rei]''. Madrid, 1908.
* [[Francisco Javier Gómez|Gómez, Francisco Javier]]. ''Logroño históricu. Descripción detallada de lo qu'un día foi y de cuanto notable socedió na ciudá dende remotos tiempos hasta los nuesos díes''. Logroño, 1893. Reeditáu n'edición facsímil pol Conceyu de Logroño en 1998. Primer Reimpresión 2000 ISBN 84-89362-42-4
* Ruíz Cortés, F., y Sánchez Cobos, F., ''Diccionariu Biográficu de Personaxes Históricos del Sieglu XIX Español''. Madrid, 1998.
* [[José Segundo Flórez|Segundo Flórez, José]]. ''Espartero''. Imprenta Sociedá Lliteraria. Madrid 1843.
* ''Journée de Torrejon D'Ardoz (-y 22 juillet 1843) par un espagnol''. París 1843.
* ''Vida militar y política d'Espartero''. Imprenta de la Sociedá de Operarios del mesmu Arte. Madrid 1844.
* ''Galería Militar Contemporánea''. Sociedá Tipográfica d'Hortelano y Compañía. Madrid 1846.
* ''[https://web.archive.org/web/20070927024811/http://www.bermemar.com/recursos/llibro_espar/llibro_testu.htm La España salvada o Espartero nel poder]'' Edición digitalizada del orixinal. Imprenta de Domingo Ruíz. Logroño (ensin fecha). h. 1840.
* ''[http://www.vallenajerilla.com/berceo/rioja-abierta/cronica/cronica.htm Crónica de la provincia de Logroño]'' de Giménez Romera, Waldo. Madrid, 1867.
&lt;/div&gt;
* [http://www.aulamilitar.com/esparter.hts Fueya de Servicios de Baldomero Espartero].

&lt;div style=&quot;font-size:95%;&quot;&gt;
* [http://web.archive.org/web/http://www.congreso.es/presidentes/wpresi_ficha.jsp?codpres=36390&amp;fmt=y Ficha biográfica de Baldomero Espartero] nel [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]].
* {{Enllaz rotu|1=[http://www.congreso.es/cgi-bin/docu/BRSCGI?CMD=VERLST&amp;BASE=DIPH&amp;FMT=DIPHXLDA.fmt&amp;DOCS=1-100&amp;DOCORDER=FIFO&amp;NUM1=36390&amp;DEAS1=Fern%Y1ndez+%C1lvarez+Espartero%2C+Joaqu%EDn+Baldomero&amp;QUERY=(36390).NDIP. Rellación d'eleiciones parllamentaries nes que foi escoyíu Diputáu] |2=http://www.congreso.es/cgi-bin/docu/BRSCGI?CMD=VERLST&amp;BASE=DIPH&amp;FMT=DIPHXLDA.fmt&amp;DOCS=1-100&amp;DOCORDER=FIFO&amp;NUM1=36390&amp;DEAS1=Fern%Y1ndez+%C1lvarez+Espartero%2C+Joaqu%EDn+Baldomero&amp;QUERY=(36390).NDIP. |bot=InternetArchiveBot }} nel Históricu del Congresu.
* Archivu históricu de la Diputación foral d'Álava.
* Archivu de la Diputación provincial d'Albacete. Documentos fotográficos de Luchana. Material impreso.
* Archivu Municipal de Estella, Navarra.
&lt;/div&gt;&lt;/cite&gt;

== Notes y referencies ==
{{llistaref|group=lower-alpha}}

=== Referencies ===
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
{{Commons|Primer Guerra Carlista. España|iconografía de la Primer Guerra Carlista}}
{{Wikiquote}}
* [http://www.xtec.es/~jrovira6/bio/esparter.htm ''Enciclopedia d'Historia d'España'', vol. IV (Diccionariu biográficu). (1991). Madrid: Alianza Editorial].

{{NF|1793|1879|Espartero, Baldomero}}

{{Tradubot|Baldomero Espartero}}

[[Categoría:Militares d'España]]
[[Categoría:Políticos y polítiques del Partíu Progresista (España)]]
[[Categoría:Presidentes d'España]]
[[Categoría:Xenerales d'España]]
[[Categoría:Rexentes d'España]]
[[Categoría:Masones d'España]]
[[Categoría:Persones de Castiella-La Mancha]]
[[Categoría:Ministros y ministres de la Guerra d'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>avhgek9byjuqcf0pslcrlgpygjjaaax</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Boeing AH-64 Apache</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167345</id>
    <revision>
      <id>3703081</id>
      <parentid>3675827</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97717" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeronave
 |nome = Boeing AH-64 Apache
 |imaxe = AH-64D Apache Longbow.jpg
 |pie de semeya = Un AH-64A Apache del 101º Reximientu d'Aviación del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] en [[Iraq]].
 |tipu = [[Helicópteru d'ataque]]
 |fabricantes = {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Hughes Helicopters]]/[[McDonnell Douglas]]/[[Boeing Defense, Space &amp; Security|Boeing]]&lt;br /&gt;{{bandera|UK}} [[Westland]] (so llicencia)
 |diseñador = 
 |primer vuelu = 30 de setiembre de 1975
 |introducíu = 2 de xineru de 1982&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.portierramaryaire.com/fichas/ah64_1.php
 |títulu= AH-64 APACHE |fechaaccesu=17
 d'agostu de 2008
 |autor= Pablo Galindos
 |editorial= PorTierraMarYAire.com
}}&lt;/ref&gt; (producción en serie)
 |retiráu = 
 |estáu = En serviciu usuariu = 
 |otros usuarios{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Exércitu de los Estaos Xuníos]]&lt;br /&gt; {{bandera|UK}} [[Exércitu Británicu]]&lt;br /&gt;{{bandera|Israel}} [[Fuercia Aérea Israelín]]&lt;br /&gt;{{bandera|Exiptu}} [[Fuercia Aérea Exipcia]]&lt;br /&gt;''[[#Operadores|otros]]''
 |producción = 1984-actualidad
 |unidad construyíes = 2000 (marzu de 2013)&lt;ref name=Sterling_March_2013&gt;{{cita web |apellíu=Sterling |nome=Robert |títulu=Apache helicopters roar ahead |url=http://www.boeing.com/boeing/Features/2013/06/bds_apache_06_03_13.page |editorial=Boeing}}&lt;/ref&gt;
 |costu del programa = 10&amp;nbsp;500 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] (n'abril de [[2007]])&lt;ref name=&quot;costu programa&quot; /&gt;
 |costu unitariu =
* 18 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] ([[costu de despegue]] en 2000)&lt;ref name=&quot;Janes&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.janes.com/defence/air_forces/news/jawa/jawa001013_1_n.shtml
 |títulu= Boeing AH-64 Apache |fechaaccesu=17
 de xunu de 2006
 |autor= Jane's Information Group
 |fecha=13 d'ochobre de 2000
 |editorial= Janes.com
 |idioma=inglés
 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;doc&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.dfeeler.com/forecastinc/sampledocs/MilitaryAircraft/BoeingAH-64.doc
 |títulu = Boeing AH-64 Apache |fechaaccesu
 = 21 d'agostu de 2008
 |autor = Military Aircraft Forecast
 |añu = 2004
 |mes = ochobre |formatu =
 doc
 |editorial = Forecast International
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20140111181617/http://www.dfeeler.com/forecastinc/sampledocs/MilitaryAircraft/BoeingAH-64.doc
 |fechaarchivu = 11 de xineru de 2014
}}&lt;/ref&gt;
* 56&amp;nbsp;millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] ([[costu de despegue|costu de compra]] de la versión ''AH-64D Block II'' en 2003)&lt;ref name=&quot;firma Grecia&quot; /&gt;
* 70&amp;nbsp;millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] ([[costu de despegue|costu de compra]] de la versión ''AH-64D Block III'' en 2010)&lt;ref&gt;http://z9.invisionfree.com/21c/index.php?showtopic=4556&lt;/ref&gt;
* Costu de la hora de vuelu: cerca de 4000 [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] (''AH-64D'' en 1997)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.globalsecurity.org/military/systems/aircraft/rotary.htm |títulu=Rotary Aircraft |editorial=globalsecurity.org |fecha=30 de marzu de 2012 |fechaaccesu=8 de febreru de 2014 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
 |desenvolvimientu del =
 |variantes col so propiu artículu = [[Westland WAH-64 Apache]]
 |desenvueltu en = 
}}

El '''AH-64 Apache''' ye un [[helicópteru d'ataque]] d'orixe [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Trátase d'un aparatu bimotor con [[rotor principal|rotores principal]] y de [[rotor de cola|cola]] de cuatro palas que cunta con una [[cabina de vuelo|cabina]] biplaza en [[tándem]] pa dos tripulantes. Puede realizar misiones d'ataque contra [[carru de combate|carru]], asaltu, escolta y caza-helicópteru, con capacidá operativa [[tou tiempu]] y día-noche. Pa ello dispón d'un [[TADS/PNVS|equipu de sensores nel morru]] p'adquisición y designación d'oxetivos y visión nocherniega. El so armamentu básicu ye un [[cañón automáticu]] [[M230]] de [[calibre 30 mm]] asitiáu debaxo del fuselaje ente les ruedes delanteres. Amás ta forníu con una combinación de [[misil]]es [[antitanque]] [[AGM-114 Hellfire]] y [[Cohete (arma)|cohetes]] [[Hydra 70]] nos cuatro [[puntu de anclaje|soportes]] de los sos dos estructures alares; sicasí, puede portar misiles [[antiaéreos]] [[AIM-92 Stinger]] o [[AIM-9 Sidewinder]] nos estremos de les nales.

Foi diseñáu por [[Hughes Helicopters]] como ''Model 77'' en respuesta al programa Helicópteru d'Ataque Avanzáu (n'[[Idioma inglés|inglés]]: Advanced Attack Helicopter o AAH) del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] pa reemplazar al [[AH-1 Cobra]], realizando la so [[primer vuelu]] el 30 de setiembre de 1975. L'Exércitu escoyó'l ''AH-64'', denomináu '''YAH-64''' na so fase de [[prototipu]], sobre'l [[Bell YAH-63]] en 1976; y en 1982 aprobó la so producción en serie. En ,1984 [[McDonnell Douglas]] adquirió Hughes Helicopters y siguió el desenvolvimientu del ''Apache'', llogrando como resultáu años dempués la versión ameyorada '''AH-64D Apache Longbow''' que foi introducida en 1997. Esi mesmu añu produció la fusión de McDonnell Douglas con [[Boeing]], compañía qu'anguaño sigue cola producción del helicópteru na so división [[Boeing Defense, Space &amp; Security]] (antes Boeing Integrated Defense Systems).

El ''AH-64'' ye'l principal helicópteru d'ataque del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]], y tamién el d'otres naciones a les que foi esportáu, ente les que s'inclúin [[Reinu Xuníu]], [[Israel]], [[Xapón]], [[Grecia]] y los [[Países Baxos]], ente otros. Con [[Estaos Xuníos]] entró n'aición na [[invasión estauxunidense de Panamá de 1989]], y sirvió na [[guerra del Golfu]], na [[guerra de Kosovo]], na [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|guerra d'Afganistán de 2001]] y na [[guerra d'Iraq]]. Israel utilizó'l ''Apache'' nos sos conflictos en [[Líbanu]] y na [[Franxa de Gaza]].

== Desarrollu ==

=== Programa AAH ===
A principios de los [[años 1970]], dempués de la cancelación del [[AH-56 Cheyenne]] en favor de proyeutos de la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos|Fuercia Aérea]] y del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos]], como los [[avión|aviones]] [[A-10 Thunderbolt II]] y [[AV-8 Harrier II]], l'Exércitu estauxunidense buscó otra aeronave pa cumplir el rol d'ataque anti[[blindaxe]] que quedara sol mandu del Exércitu (les normes de separación de les cañes de les [[Fuercies Armaes de los Estaos Xuníos]] aprobaes en 1948 prohiben al Exércitu operar con aeronaves de nala fixa). L'Exércitu quixo una aeronave con mayor potencia de fueu, rendimientu y algame que l'[[AH-1 Cobra]], que tuviera maniobrabilidad pa realizar misiones de vuelu a ras de tierra. Con esti fin, l'Exércitu estauxunidense emitió un pidimientu de propuestes pa un [[helicópteru d'ataque]] avanzáu sol programa AAH (n'[[idioma inglés|inglés]] sigles de: Advanced Attack Helicopter) nel añu 1972.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot;&gt;Bishop 2005.&lt;/ref&gt;

Les propuestes fueron presentaes por cinco fabricantes: [[Bell Helicopter Textron]], [[Boeing-Vertol]] (acomuñáu con [[Grumman]]), [[Hughes Aircraft]], [[Lockheed Corporation]], y [[Sikorsky Aircraft]].&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt; En 1973, el [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos]] escoyó como finalistes a Bell y a la División d'Aeronaves Toolco de Hughes Aircraft (darréu [[Hughes Helicopters]]). Asina empezó la fase 1 del programa AAH.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt;

{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = horizontal
 | títulu= Finalistes del programa AAH
 | semeya1 = YAH-64 1982 01759-1 cr.jpg | anchu1 = 240 | testu1 = El YAH-64A, Modelu 77 d'[[Hughes Helicopters|Hughes]], mientres una demostración de vuelu.
 | semeya2 = Yah63001.jpg | anchu2 = 234 | testu2 = El [[Bell YAH-63|YAH-63A]], Modelu 409 de [[Bell Helicopter|Bell]], refugáu en favor del YAH-64A.
}}

Cada compañía construyó los sos helicópteros de prototipu y pasaron a un programa de pruebes en vuelu. El prototipu '''Model 77/YAH-64A''' de Hughes fixo'l so [[primer vuelu]] el 30 de setiembre de 1975, ente que'l prototipu [[Bell YAH-63|Model 409/YAH-63A]] de Bell fixo'l so primer vuelu a otru día.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; N'evaluando les resultaos de les pruebes, en 1976 l'Exércitu escoyó al '''YAH-64A''' de Hughes en desterciu del ''YAH-63A'' de Bell. Les razones pa la eleición del ''YAH-64A'' incluyíen el so [[rotor principal]] de cuatro palas con mayor tolerancia a los daños y l'inestabilidá nel [[tren d'aterrizaxe]] triciclu del ''YAH-63''.&lt;ref name=&quot;warplanes&quot;&gt;Donald 2004.&lt;/ref&gt;

El ''AH-64A'' entró entós na fase 2 del programa AAH. Esta fase pidía la fabricación de trés ''AH-64'' de preproducción, l'actualización de los dos prototipos de vuelu ''YAH-64A'' y l'unidá de prueba terrestre al mesmu estándar.&lt;ref name=&quot;Vector Apache&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.vectorsite.net/avah64.html
 |títulu = The Boeing AH-64 Apache |fechaaccesu
 = 16 d'agostu de 2008
 |autor = Greg Goebel
 |fecha = 1 de xunetu de 2007
 |editorial = VectorSite.net
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080801122608/http://www.vectorsite.net/avah64.html
 |fechaarchivu = 1 d'agostu de 2008
}}&lt;/ref&gt; Los sistemes d'armes y sensores fueron integraos y probaos mientres esta etapa,&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; incluyendo'l nuevu [[misil antitanque]] [[AGM-114 Hellfire]].&lt;ref name=&quot;Vector Apache&quot; /&gt;

=== Producción ===
[[Ficheru:YAH-64 parked right-front view.jpg|thumb|250px|Unu de los prototipos YAH-64A Apache en 1984.]]

En 1981, l'[[Exércitu de los Estaos Xuníos]] recibió trés ''AH-64'' de preproducción pal 2º Test Operacional. Les pruebes del Exércitu fueron esitoses, pero depués decidió actualizase el motor a la versión [[T700]]-GUE-701, que desenvolvía 1690&amp;nbsp;[[Caballu de fuercia|HP]] (1259&amp;nbsp;[[kW]]).&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; A finales de 1981, el ''AH-64'' foi nomáu &quot;Apache&quot;, n'honor al [[apache|pueblo apache]], siguiendo cola tradición del Exércitu d'usar nomes de [[Tribus natives d'Estaos Xuníos|tribus natives]] pa los sos helicópteros.

En 1982, Hughes foi autorizada pa la producción a gran escala del ''Apache'',&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; y foi nel añu 1983 cuando salió'l primer helicópteru de producción de les fábriques [[Hughes Helicopters]] de [[Mesa (Arizona)|Mesa]], [[Arizona]]. En xineru de 1984, Hughes Helicopters foi adquirida por [[McDonnell Douglas]] por 500 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares d'Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;Hughes&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.aviastar.org/helicopters_eng/mcdonnel_apache.php
 |títulu= Hughes AH-64 &quot;Apache&quot;
 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2008
 |autor= Maksim Starostin
 |editorial= AviaStar.org
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Darréu Hughes pasó a formar parte de la compañía [[Boeing]] cola fusión de [[Boeing]] y [[McDonnell Douglas]] n'agostu de 1997. En 1984, el costu del ''AH-64A'' amontar en 7,8 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] y el costu mediu por unidá yera aproximao de 14 millones de dólares con costos de desenvolvimientu incluyíos.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt;

Nel añu 2004, [[General Electric]] empezó a producir motores T700-GUE-701D más potentes, que desenvolvíen 2000&amp;nbsp;[[Caballu de fuercia|HP]] (1500&amp;nbsp;[[kW]]) pa los ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;GUE&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.geae.com/aboutgeae/presscenter/military/military_20041104.html
 |títulu = T700-GUE-701D Engine Awarded U.S. Army Qualification
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = General Electric Company
 |editorial = GEAE.com
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081121080711/http://www.geae.com/aboutgeae/presscenter/military/military_20041104.html
 |fechaarchivu = 21 de payares de 2008
}}&lt;/ref&gt; El costu total del programa ''AH-64D'' yera de 10&amp;nbsp;500 millones de dólares n'abril de 2007.&lt;ref name=&quot;costu programa&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.deagel.com/Combat-Helicopters/AH-64D-Apache-Longbow_a000519003.aspx
 |títulu= AH-64 Apache, AH-64D Apache Longbow
 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2008
 |fecha=10 d'agostu de 2008
 |editorial= Deagel.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

El ''Apache'' entró en serviciu'l 2 de xineru de 1984, con una primer producción de 11 unidaes.&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt;

== Diseñu ==
[[Ficheru:AH-64 Apache 060224.jpg|thumb|250px|Vista fronteru d'un Apache nel aire.]]

L'helicópteru ''AH-64 Apache'' ta diseñáu pa caltenese en vuelu dempués de recibir disparos con munición d'hasta 23&amp;nbsp;[[mm]],&lt;ref name=&quot;David_p110&quot;&gt;Donald 2004, p 110.&lt;/ref&gt; p'aguantar dures condiciones climátiques y p'operar tantu de día como de nueche usando una aviónica y electróniques modernes, como'l sistema d'adquisición y designación del oxetivu, el sensor de visión nocherniega del pilotu ([[TADS/PNVS]]), les contramedidas infrarroxes pasives, [[sistema d'allugamientu global]] (GPS) y el [[Helmet mounted display|sistema de visualización de pantalla integráu en cascu]] (IHADSS, sigles de ''Integrated Helmet And Display Sighting System'', lliteralmente: «sistema d'armes por aciu visualización integrada nel cascu»).

=== Estructura ===
El [[fuselaje]], les nales, la cola, los compartimientos de los motores, la cabina de la tripulación y los contenedores d'[[aviónica]] del ''AH-64 Apache'' son producíos por [[Northrop Grumman]].&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

;Compartimientu de la tripulación

Los dos [[tripulante]]s sentir en [[tándem]]: el copilotu artilleru delantre, y detrás el pilotu nuna posición 48&amp;nbsp;[[centímetru|cm]] más alta. Los asientos son fabricaos de [[kevlar]] llixeru. La cabina, con cristales [[PPG Industries|PPG]] y barrera blindada [[Polimetilmetacrilato|acrílica]] tresparente ente los dos compartimientos, ta diseñada p'apurrir un campu de visión óptimo. Los compartimientos de la tripulación, el suelu, los llaterales y ente los dos compartimientos tán protexíos con plaques de blindaxe de [[boru]] de baxu pesu de [[Ceradyne Inc.]], ufiertando proteición contra proyeutiles caltriantes d'armadura d'hasta 12,7&amp;nbsp;[[mm]]. Los asientos y l'estructura tán diseñaos p'apurrir a la tripulación un 95 per cientu de posibilidaes de sobrevivir a impautos contra'l suelu dende un altor de 12,8 metros a 46&amp;nbsp;km/h (42 [[pie (unidá)|pies]]/s).&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

; Tren d'aterrizaxe

El [[tren d'aterrizaxe]] del helicópteru ''Apache'' ta formáu por dos ruedes principales simples na parte inferior de la cabina más una rueda de cola xiratoria con autocentrado y bloqueable. Les ruedes principales disponen de [[Frenu hidráulicu|frenos hidráulicos]] y nun son retráctiles, pero pueden plegase escontra tras y amenorgar l'altor de l'aeronave p'almacenamientu y tresporte. El amortiguadores de les ruedes principales y los mecanismos de cola tán diseñaos pa ratios de descensu normales de 3,05&amp;nbsp;[[m/s]] y sópitos aterrizaxes d'hasta 12,8&amp;nbsp;m/s. Amás, dexen que'l ''Apache'' pueda desapegar y aterrizar con desniveles nel terrén d'hasta 12º en sentíu llonxitudinal y 10º en sentíu llateral.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

=== Propulsión ===
[[Ficheru:Cobrachen ah64-2.jpg|thumb|200px|Compartimientu abiertu d'unu de los motores y los trés supresores [[Infrarroxos|DIR]] na salida de gases.]]

;Motores

El ''AH-64'' ta propulsado por dos [[motor d'aviación motores]] [[turboeje]] [[General Electric T700]]-GUE-701, fabricaos pola [[subsidiaria]] [[GUE Aviation]].&lt;ref name=&quot;David_p110&quot; /&gt; Cada unu de los motores ta agospiáu nun compartimientu independiente a cada llau del fuselaje, enriba de les nales, al altor de la exa del rotor. Los componentes importantes tán protexíos con armadura y les salíes de gases de les turbinas disponen de supresores d'infrarroxos qu'amenorguen la emisión de calor. Cada compartimientu dispón d'una cubierta cimera que dexa abrir escontra baxo p'aportar al motor y qu'amás sirve como plataforma de caltenimientu.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt; Los motores tán dixebraos pa evitar daños nos dos al empar mientres el combate.

El modelu de motor T700-GUE-701C, ye capaz de desenvolver una potencia de 1410&amp;nbsp;[[kW]] (1890&amp;nbsp;[[Caballu de fuercia|HP]]) mientres 10 [[minutu|minutos]], 1342&amp;nbsp;kW (1800&amp;nbsp;HP) mientres 30 minutos y 1238&amp;nbsp;kW (1660&amp;nbsp;HP) de forma continua.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

{|{{tablaguapa}} align=&quot;center&quot; style=&quot;margin-right:0px; margin-top:0px;&quot;
! Versión&lt;br /&gt;Apache !! Modelu de los motores (2) !! Potencia de&lt;br /&gt;cada motor
|-
| AH-64A || [[General Electric T700]]-GUE-701 || 1265&amp;nbsp;[[kW]] &lt;small&gt;(1696&amp;nbsp;[[Caballu de fuercia|HP]])&lt;/small&gt;
|-
| AH-64A+/D || General Electric T700-GUE-701C || 1410&amp;nbsp;kW &lt;small&gt;(1890&amp;nbsp;HP)&lt;/small&gt;
|-
| AH-64D Bloque III || General Electric T700-GUE-701D&lt;ref name=&quot;GUE&quot; /&gt;|| 1500&amp;nbsp;kW &lt;small&gt;(2000&amp;nbsp;HP)&lt;/small&gt;
|-
| WAH-64D || [[Rolls-Royce Turbomeca RTM322]] || 1566&amp;nbsp;kW &lt;small&gt;(2100&amp;nbsp;HP)&lt;/small&gt;
|}

;Depósitu de combustible

Nel fuselaje tien dos célules resistentes a les cayíes por valtamientu o accidente y blindaes contra fueu de munición d'hasta 23 milímetros por aciu plaques de [[poliestireno extrusionado]] d'alta densidá y llámines de [[Kevlar]].&lt;ref name=&quot;David_p110&quot; /&gt;&lt;ref name=natgeo&gt;{{cita videu |títulu=National Geographic: Máquines Súper Modernes: L'helicópteru Apache |añu =
 2006
 |url = http://channel.nationalgeographic.com/series/man-made/2896/Overview?#tab-Overview
 |medium = documental de TV
 |editorial = National Geographic
 |fechaaccesu = 2009
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110903141510/http://channel.nationalgeographic.com/series/man-made/2896/Overview#tab-Overview
 |fechaarchivu = 3 de setiembre de 2011
}}&lt;/ref&gt; El depósitu tien una capacidá total de 1421 llitros.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

;Rotores

El ''Apache'' tien un [[rotor principal]] de cuatro palas y un [[rotor de cola]] tamién de cuatro palas, pero estes postreres alliniaes de forma non ortogonal.&lt;ref name=&quot;hélices&quot; /&gt; Les palas del rotor principal, de 6&amp;nbsp;m de llargor,&lt;ref name=natgeo /&gt; son fabricaes por [[Tool Research and Engineering Corporation]], y tán feches de [[material compuesto]] qu'aguanta proyeutiles d'hasta 23&amp;nbsp;mm.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

=== Sistemes ===
Pa cumplir les misiones asignaes, el ''AH-64 Apache'' ta dotáu de sistemes y de una [[aviónica]] modernos de tipu [[Sistema redundante|redundante]]. El cableaxe de cada helicópteru mide un total de 13&amp;nbsp;[[km]].&lt;ref name=natgeo /&gt;

==== Sensores ====
[[Ficheru:Apachefarnborough2006frontv.jpg|thumb|200px|Vista de cerca de los sistemes de sensores nel morru d'un AH-64D de la [[Real Fuercia Aérea de los Países Baxos]] nel Farnborough Airshow [[2006]].]]

El ''AH-64'' ta forníu nel morru col conxuntu de sensores [[TADS/PNVS]], dambos desenvueltos por [[Lockheed Martin]].
* El sistema d'adquisición y designación del oxetivu '''TADS''' (sigles de ''Target Acquisition Designation Sight''), o AN/ASQ-170, montáu nel so [[torreta]] apurre óptiques de vista direuta, televisión y sensores d'observación por [[infrarroxos]] de barríu fronteru ([[FLIR]]) de tres campu de vista pa llevar a cabo búsqueda, detección y reconocencia, y [[Telémetru láser|telémetru]]/[[designador láser]] Litton.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt;
* El sensor de [[visión nocherniega]] del pilotu '''PNVS''' (sigles de ''Pilot Night Vision Sensor''), o AN/AAQ-11, consiste nun dispositivu FLIR montáu nuna torreta rotativa nel morru, sobre'l TADS. La imaxe del PNVS ye amosada en mirar monocular del cascu col sistema de visualización de pantalla integráu IHADSS (sigles de ''Integrated Helmet And Display Sighting System'') Honeywell, emplegáu tantu pol pilotu como pol copilotu/artilleru.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt;

Darréu, Lockheed Martin desenvolvió un nuevu sistema de visión nocherniega y designación d'oxetivos pal ''Apache'', emplegando sensores infrarroxos con onda llarga de segunda xeneración, qu'ameyoren l'algame y el resolución. El nuevu sistema denominar Arrowhead y tien un [[FLIR]] de designación con tres campu de visión, un FLIR de pilotaje con dos campos de visión, cámara de televisión [[CCD (sensor)|CCD]], [[zoom]] electrónicu, rastreador d'oxetivos y axuste automáticu de mirar y cañón&lt;!--autu-boresight--&gt;. El Arrowhead entró en producción n'avientu de 2003 y la primer unidá foi apurrida al Exércitu estauxunidense en mayu de 2005. Previóse que pel añu 2011 704 helicópteros ''Apache'' estauxunidenses taríen forníos con esti nuevu sistema. En mayu de 2005 contratóse'l Arrowhead pa los ''Apache AH Mk.1'' británicos, coles entregues previstes ente 2009 y 2010.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2000/news_release_001027n.htm
 |títulu= Team Apache Systems to Modernize Apache Sensors With &quot;Arrowhead&quot;
 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008
 |autor= [[Boeing Integrated Defense Systems]]
 |fecha=27 d'ochobre de 2000
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

==== Contramedidas ====
[[Ficheru:AH-64 firing flare.jpg|thumb|250px|Un AH-64D [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] llanzando bengalas.]]

El ''Apache'' dispón de los siguientes sistemes de [[contramedidas]] pa la [[guerra electrónica]]:&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;

* Receptor d'alerta [[radar]] AN/APR-39A(V) suministráu por [[Northrop Grumman]] y [[Lockheed Martin]].
* Sistema d'adquisición d'oxetivos con soporte electrónicu a les interferencies de frecuencia de radar Lockheed Martin AN/APR-48A Radar Frequency Interferometer Electronic Support.
* Equipu de [[contramedidas por infrarroxos]] BAE Systems IEWS [[AN/ALQ-144]].
* Receptor d'alerta láser Goodrich AN/AVR-2.
* Perturbador de radar ITT AN/ALQ-136(V).
* Dispensadores de señuelos. Inclúi llanzadores de [[bengala (contramedida)|bengalas]] y dipolos antirradar o ''[[chaff]]''.

Los helicópteros ''AH-64D'' israelinos tán forníos col sistema de autoprotección Elisra Seraph, qu'inclúi dispositivu d'avisu d'aproximamientu de misiles SPS-65 y el perturbador de radar SPJ-40.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;

Los helicópteros ''AH-64D'' neerlandeses tán forníos con un dispositivu de contramedidas por infrarroxos direccional (DIRCM, sigles de ''Direutional Infrared Countermeasures'') de [[Northrop Grumman]].&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;

;HIDAS

Los ''WAH-64 Apache'' británicos reemplazaron los sistemes de contramedidas más modestos del ''AH-64D'' por unos sistemes más avanzaos incluyíos nel equipu de sistemes defensivos HIDAS (sigles de Helicopter Integrated Defensive Aids Suite) de [[BAE Systems]]. El HIDAS entró en serviciu'l 1 de xunetu de 2003 y foi escoyíu por [[Kuwait]] y [[Grecia]] pa incorporalo a los sos helicópteros ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt; El HIDAS inclúi:&lt;ref name=&quot;Vector Apache&quot; /&gt;
* Un sistema d'avisu de misiles CMWS (sigles de ''Common Missile Warning System'') [[ultravioleta]]-infrarroxu Lockheed Martin AN/AAR-57.
* Un perturbador de frecuencia de radar Lockheed Martin AN/APR-48 pa emisiones d'apuntamientu.
* Un receptor d'alerta radar (RWR, sigles de ''Radar Warning Receiver'') Sky Guardian 2000 de BAE Systems y un sistema d'advertencia láser Type 1223, coneutaos pa realizar un control automáticu de los dispensadores de señuelos Vinten.

=== Armamentu ===
L'helicópteru ta armáu con un cañón automáticu [[M230]] de 30 milímetros. Amás, tien dos estructures alares nos llaterales, caúna con dos pilonos articulaos inferiores y un puntu de anclaje nel estremu, nos pilones puede cargar armamentu d'ataque y [[depósitos de combustible esternos]] de 871 [[llitru|llitros]] (230 [[galones]]) y nos estremos puede llevar misiles de defensa. El ''AH-64'' carga una gama variada d'armamentu esternu nes nales, de normal una combinación de misiles [[antitanque]] [[AGM-114 Hellfire]], [[Cohete (arma)|cohetes]] non empuestos de 70 milímetros y de propósitu xeneral [[Hydra 70]] y misiles [[antiaéreos]] [[AIM-92 Stinger]] para defensa. En casu d'emerxencia, les ales tamién pueden sirvir pa tresportar personal.&lt;ref name=rescue&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/6269613.stm &quot;Helicopter rescue bid for Marine&quot;]&lt;/ref&gt; Tien un [[Telémetru láser|telémetru]]/[[designador láser]], usáu pa designar el sistema de misiles Hellfire según apurrir la distancia a la información del oxetivu pa los cálculos de les soluciones balístiques del ordenador de control de tiru.

==== Armamentu básicu ====
[[Ficheru:M230 30mm chain gun.JPG|thumb|200px|El [[cañón automáticu]] [[M230]] de [[30&amp;nbsp;mm]] montáu nun Apache.]]
[[Ficheru:AGM-114 and Hydra 70.jpeg|thumb|200px|Misil [[AGM-114 Hellfire]] y cohetes [[Hydra 70]].]]
[[Ficheru:AH-64 dsc04578.jpg|thumb|250px|Cohetes [[Hydra 70]] y misiles [[AGM-114 Hellfire]] montaos nun helicópteru Apache.]]

* '''Cañón automáticu'''.
:El [[cañón automáticu]] [[M230]] de [[30&amp;nbsp;mm]], montáu nuna [[torreta]] d'aición hidráulica na parte inferior del helicópteru, remanar eléctricamente de forma esterna. Tien una cadencia de tiru de 600-650 disparo/minuto, un algame máximu de 4000 metros y un algame efeutivu de 1500-1700 metros. Utiliza munición M789 d'alto poder esplosivu (HE) de doble propósitu, y dispón d'una capacidá máxima de 1200 proyeutiles. Puede ser sincronizáu col cascu con pantalla [[Helmet-mounted display|HMD]] del artilleru, afitáu nuna posición de disparu escontra alantre fixa, o controláu al traviés del sistema d'adquisición y designación del oxetivu ([[TADS]]). Ye usáu principalmente contra oxetivos desarimaos o pocu blindaos, tamién pa proteición propia.&lt;ref name=&quot;dep of army&quot; /&gt;

* '''Cohetes'''.
:El sistema de cohete aereu d'aletes plegables (FFAR, sigles de ''Folding Fin Aerial Rocket'') [[Hydra 70]] consiste nun contenedor cilíndricu que porta 19 cohetes de 70&amp;nbsp;[[mm]] con carga variable: puede ser d'alto poder esplosivu (HE), de submuniciones multipropósito (MPSM, sigles de ''Multi-Propose Sub-Munitions''), incendiaries, de fumu, de llume o [[flechette]]. Tienen un algame máximu de 9000 metros, siendo la distancia más efeutiva a 3000-4000 metros. El ''Apache'' puede cargar un máximu de 76 cohetes.&lt;ref name=&quot;dep of army&quot; /&gt;

* '''Misiles antitanque'''.
:El [[AGM-114 Hellfire]] ye un misil [[antitanque]] empuestu por láser y radar capaz de destruyir cualquier tipu de vehículu blindáu conocíu. Tien dos formes d'operación: autónoma, empuestu pol mesmu ''Apache'' que lo dispara, o remota, l'oxetivu ye designáu por otru helicópteru o por un soldáu dende tierra. L'algame ye dende los 500 a los 8000 metros. Un ''Apache'' puede cargar un máximu de 16 misiles.&lt;ref name=&quot;dep of army&quot; /&gt;

==== Otru armamentu ====
[[Ficheru:Sidewider missile 20040710 145400 1.4.jpg|thumb|200px|Misil aire-aire [[AIM-9 Sidewinder]].]]

* '''Misiles antirradar'''.
:El ''Apache'' puede montar [[Misil antirradiación|misiles antirradiación]] [[AGM-122 Sidearm]] p'atacar los sistemes de radares enemigos.&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;fas&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ac/ah-64.htm
 |títulu= AH-64 Apache |fechaaccesu=8
 de setiembre de 2008
 |autor= Military Analisys Network
 |editorial= FAS.org
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Estos misiles tienen un algame de 16,5&amp;nbsp;[[km]].

* '''Misiles antiaéreos'''.
:Como defensa [[antiaéreo|antiaérea]] o pa misiones d'ataque a helicópteros enemigos, el ''Apache'' puede fornir [[misiles aire-aire]] en puntos de anclaje fitos nel estremu de cada nala, ensin qu'ello faiga variar la carga d'armamentu aire-superficie que lleva nos pilones.&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt; Esti armamentu foi añedíu al ''Apache'' ente 1997 y 1998.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt; Puede llevar cuatro misiles [[AIM-92 Stinger]] o [[MBDA Mistral|Mistral]], dos en cada estremu de nala con un algame d'ente 4 y 5&amp;nbsp;[[km]]; o dos misiles [[AIM-9 Sidewinder]], unu en cada estremu de la nala con un algame d'hasta 18&amp;nbsp;km.&lt;ref name=&quot;PTMYA1&quot; /&gt;

==== Configuraciones ====
Capacidaes d'armamentu y prestaciones nun helicópteru ''AH-64A'' según el perfil de la misión:&lt;ref name=&quot;dep of army&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ac/docs/1-112.pdf
 |títulu= Attack Helicopter Operations
 |fechaaccesu=8 de setiembre de 2008
 |autor= Joel B. Hudson
 |fecha=2 d'abril de 1997
 |formatu= PDF
 |editorial= Department of the Army
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

{|{{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! Misión !! [[AGM-114 Hellfire|Hellfire]] !! [[M230|30 mm]] !! [[Hydra 70]] !! Velocidá máxima&lt;br /&gt;[[nuedu (unidá)|nuedos]] !! Razón d'ascensu&lt;br /&gt;[[pie (unidá)|pies]]/[[min]] !! Duración de la misión&lt;br /&gt;([[hora|hores]])
|-
| Antitanque || 16 || 1200 || || 148 || 990 || 2,5
|-
| Fuercia de cobertoria || 8 || 1200 || 38 || 150 || 860 || 2,5
|-
| Escolta || || 1200 || 76 || 153 || 800 || 2,5
|}

Delles configuraciones de misión usaes polos ''AH-64A'' del Exércitu de los Estaos Xuníos:&lt;ref name=&quot;dep of army&quot; /&gt;

{|{{tablaguapa}} style=&quot;text-align:center;&quot;
! Carga !! Nala izquierda !! Nala derecha !! Rol
|-
| A || 4 [[AGM-114 Hellfire|Hellfire]] y 19 [[Hydra 70|cohetes]] || 19 cohetes y 4 Hellfire || Reconocencia y ataque
|-
| B || 4 Hellfire y [[tanque esternu]] || 19 cohetes y 4 Hellfire || Reconocencia y ataque de llargu algame
|-
| C || 8 Hellfire || 8 Hellfire || Ataque
|-
| D || 8 Hellfire || Tanque esternu y 4 Hellfire || Ataque de llargu algame
|-
| Y || 38 cohetes || 38 cohetes || Reconocimiento y ataque
|-
| F || 19 cohetes y tanque esternu || 38 cohetes || Reconocimiento y ataque de llargu algame
|-
| G || 4 Hellfire y 19 cohetes || Tanque esternu y 19 cohetes || Reconocimiento de llargu algame
|-
|colspan=&quot;6&quot;| Toles cargues inclúin munición de 1200 proyeutiles de 30&amp;nbsp;[[mm]]
|}

== Variantes ==

=== AH-64A ===
[[Ficheru:AH-64Apache004.jpg|thumb|250px|AH-64A ''Peten'' de la [[Fuercia Aérea Israelina]].]]

El ''AH-64A'' ye'l primer modelu, entró en producción en 1982 y foi puestu en serviciu en 1984, en 2008 entá siguía en serviciu operativu en dellos países, incluyendo a Estaos Xuníos.

Al modelu &quot;A&quot; surdiéron-y dellos problemes. Anque'l ''AH-64A Apache'' puede detectar un vehículu a gran distancia, nun puede estremar fácilmente un vehículu enemigu d'unu amigu. Amás mientres un día bien templáu, el reflexu del suelu puede emitir más calor qu'un vehículu, enzancando'l so llocalización. Y en una nueche fría, un vehículu emite bien pocu calor, faciendo difícil el so llocalización pol ''Apache''. Amás, el ''AH-64A'' nun puede atacar los oxetivos escondíos tres un abrigu d'árboles por cuenta de qu'en dexando d'allumar l'oxetivu, el misil tampoco ye empuestu al oxetivu.&lt;ref name=&quot;PTMYA2&quot; /&gt; Pa solucionar esti últimu problema l'Exércitu de los Estaos Xuníos utilizó l'helicópteru [[OH-58D Kiowa Warrior]], qu'incorpora un sistema de designación nel mástil, xuntu al ''Apache'', dexando emponer los Hellfire del ''AH-64A Apache'' anque ésti permaneza ocultu.&lt;ref name=&quot;dep of army&quot; /&gt;&lt;!--Puede ampliase con: http://www.globalsecurity.org/military/systems/aircraft/ah-64a.htm --&gt;

Dellos helicópteros ''AH-64A'' fueron modificaos pa instrucción y pruebes:

* '''GAH-64A''': Versión del ''AH-64A'' basada en tierra pa instrucción téunica, fueron modificaos a esta versión siquier 17 helicópteros ''AH-64A''.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;
* '''JAH-64A''': Versión del ''AH-64A'' pa pruebes especiales, fueron modificaos a esta versión 7 helicópteros ''AH-64A'' y unu d'ellos foi revertíu al estándar darréu.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

=== AH-64B ===
En 1991, dempués de la [[Guerra del Golfu|Operación «Nube del Desiertu»]], el modelu ''AH-64B'' foi una propuesta p'actualizar 254 ''AH-64A Apache'' [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]]. L'actualización incluyía nueves palas del rotor, un [[Sistema d'Allugamientu Global|Sistema d'Allugamientu Global (GPS)]], sistemes de navegación ameyoraos y nueves radios. El [[Congresu de los Estaos Xuníos]] aprobó un presupuestu de 82 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] pa empezar l'actualización al modelu de ''Apache B'', pero'l programa foi atayáu en 1992.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; Los cambeos de radiu, navegación y GPS más tarde seríen instalaes na mayoría de los ''Apache'' modelu A como parte d'un programa d'actualización.

=== AH-64C ===
A finales de 1991, el [[Congresu de los Estaos Xuníos]] apurrió fondos pa financiar un programa d'actualización de los ''AH-64A'' a una versión ''AH-64B+''. Pero una entrega de más fondos adicionales camudó l'anterior plan p'ameyoralos a la que sería la tercer versión, la ''AH-64C''. La nueva versión ''C'' incluyiría los motores [[T700]]-GUE-C y tolos cambeos que diben ser incluyíos na versión ''B'', éstos seríen los que más tarde seríen incluyíos nel ''AH-64D Longbow'' sacante'l radar montáu nel mástil del rotor y los nuevos motores.

Dempués del añu 1993, la designación ''C'' foi refugada,&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; sicasí les actualizaciones siguiríen alantre. Cuidao que la única diferencia ente'l modelu ''C'' y el modelu ''D'' forníu col [[radar]] yera precisamente'l radar, que podía ser intercambiáu d'un helicópteru a otru, decidióse nun estremar ente los dos versiones, tuvieren o non el radar incorporáu.

Actualizáronse 523 helicópteros AH-64A a esta versión, qu'entró en serviciu en [[1995]],&lt;ref name=&quot;PTMYA2&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.portierramaryaire.com/fichas/ah64_2.php
 |títulu= AH-64 APACHE |fechaaccesu=18
 d'agostu de 2008
 |autor= Pablo Galindos
 |editorial= PorTierraMarYAire.com
}}&lt;/ref&gt; pero, como se dixo enantes, fueron designaos ''AH-64D'' (ensin ''Longbow'') en llugar de ''AH-64C''.

=== AH-64D ===
[[Ficheru:Apache Longbow Gesamtansicht.JPG|thumb|250px|left|Apache AH-64D con [[radomo]] Longbow na [[Exhibición Aeroespacial Internacional]] (ILA) de 2006.]]

El modelu más avanzáu, el ''AH-64D Apache Longbow'', ta forníu con una serie de sensores y sistemes d'armes ameyoraos. La meyora importante sobre la variante ''A'' ye'l [[radomo]] AN/APG-78 ''Longbow'' («[[arcu llargu inglés]]») instaláu sobre la exa del [[rotor principal]], que agospia un sistema d'adquisición d'oxetivos por [[radar de control de tiru]] (FCR) de [[frecuencia desaxeradamente alta]], según el RFI (sigles de ''Radar Frequency Interferometer''). La posición elevada del radar dexa la detección d'oxetivos y l'empuestu de misiles escontra esos oxetivos inclusive cuando'l mesmu helicópteru ta ocultu por una torga (por casu, terrén, árboles o edificios). Amás, un radiu [[módem]] integráu col conxuntu de sensores dexa al ''AH-64D'' compartir información de los oxetivos con otros ''AH-64D'' que nun tengan llinia de visión col oxetivu. D'esta manera un grupu de ''Apache'' puede encargase de múltiples oxetivos pero usando namá'l radar de control de tiru d'unu de los ''Apache'' modelu D. Los ''Apache'' qu'inclúin toles meyores y actualizaciones del modelu ''AH-64D Longbow'', cola esceición del radar de control de tiru son igualmente designaos como &quot;AH-64D Apache Longbows&quot;, el radomo puede retirase y ye intercambiable ente los helicópteros.

L'helicópteru foi actualizáu con motores [[T700]]-GUE-701C más potentes, y una cabina de tripulantes totalmente integrada. La parte delantera del [[fuselaje]] foi espandida p'agospiar nuevos sistemes. Adicionalmente, el ''AH-64'' recibió capacidaes ameyoraes de [[sobrevivencia]], de [[comunicación]] y de [[navegación aérea|navegación]]. La mayoría de les capacidaes esistentes del ''AH-64A Apache'' fueron calteníes.

El primeru de los ''Apache'' actualizaos al Bloque II foi apurríu al [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] en febreru de 2003. El Bloque II inclúi actualizaciones a sistemes de comunicación dixitales p'ameyorar les comunicaciones col &quot;internet tácticu&quot;.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.army-technology.com/projects/apache/
 |títulu= AH-64A/D Apache Attack Helicopter, USA |fechaaccesu=17
 d'agostu de 2008
 |editorial= Army-Technology.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

Les meyores del Bloque III, programada pa dempués del 2008, inclúi la medría de la digitalización, el sistema de radio táctica conxunta, motores y sistemes de tresmisión reforzaos, capacidá pa controlar [[Vehículu aereu non tripuláu|vehículos aéreos non tripulaos (UAV)]], nuevu compuestu de les palas del rotor y actualizaciones del [[tren d'aterrizaxe]]. Les nueves palas, que completaron les pruebes en vuelu con ésitu en mayu de 2004, amontaron la velocidá de cruceru, el [[ratio d'ascensu]] y la capacidá de carga del ''Apache''. El contratu pal Sistema de Desarrollu y Demostración (SDD; ''System Development and Demonstration'') del Bloque III foi concedíu a [[Boeing]] en xunu de 2005.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bloque III&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2008/q3/080711b_nr.html
 |títulu= Boeing, U.S. Army Celebrate 1st Flight of AH-64D Apache Block III Helicopter
 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=11 de xunetu de 2008
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:ApacheWAH64.jpg|thumb|250px|Un [[Westland WAH-64D Apache Longbow]] del [[Exércitu Británicu]].]]

=== Westland WAH-64 Apache ===
{{AP|Westland WAH-64 Apache}}

El ''WAH-64 Apache'' ye una versión del ''AH-64D Apache Longbow'' fabricada nel [[Reinu Xuníu]] por [[Westland]] so llicencia de [[Boeing Integrated Defense Systems]]. Fueron fabricaos 67 helicópteros ''WAH-64'' pal [[Exércitu Británicu]], que los designó ''Apache AH Mk1''.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.agustawestland.com/communication_det.php?id_news=137&amp;yy=2004
 |títulu = British Army Receives 67th Apache In Ceremony Held At The Farnborough Airshow 2004
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = [[AgustaWestland]]
 |fecha = 21 de xunetu de 2004
 |editorial = AgustaWestland.com
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081206101350/http://www.agustawestland.com/communication_det.php?id_news=137&amp;yy=2004
 |fechaarchivu = 6 d'avientu de 2008
}}&lt;/ref&gt; Los cambeos con respectu al ''AH-64D'' inclúin los motores [[turboeje]] [[Rolls-Royce Turbomeca RTM322]] de 2100&amp;nbsp;[[Caballu de fuercia|HP]] (1566&amp;nbsp;[[kW]]) cada unu,&lt;ref name=&quot;doc&quot; /&gt; y una xunta de palas plegable que-y dexen operar dende [[portaviones|buques]].

=== Proyeutos ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = horizontal
 | semeya1 = U.S. Army AH-64 prepares to launch from USS Nassau Feb 2005.jpg | anchu1 = 250 | testu1 = Un Apache del Exércitu estauxunidense a bordu del [[USS Nassau (LHA-4)]] de l'Armada estauxunidense mientres un entrenamientu conxuntu.
 | semeya2 = Rah-66 w apache 02.jpg | anchu2 = 208 | testu2 = Un [[RAH-66 Comanche]] volando xunto a un AH-64 Apache.
}}

Tres la cancelación del [[RAH-66 Comanche]], dizse que Boeing optó pola creación d'una nueva versión del ''Apache'', basada nel ''AH-64D Longbow'', pero con numberoses meyores tomaes del proyeutu ''Comanche''. Nun ta confirmáu.&lt;ref name=&quot;PTMYA3&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.portierramaryaire.com/fichas/ah64_3.php
 |títulu= AH-64 APACHE |fechaaccesu=17
 d'agostu de 2008
 |autor= Pablo Galindos
 |editorial= PorTierraMarYAire.com
}}&lt;/ref&gt;

; Sía Apache

El ''Sía Apache'' foi un proyeutu que nun salió alantre. Ente 1984 y 1987, [[McDonnell Douglas]] propúnxo-yos una versión naval del ''AH-64A'' al [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|Cuerpu de Marines]] y a l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]] de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;warplanes&quot; /&gt; Pa esti propósitu fueron estudiaos múltiples conceutos con [[tren d'aterrizaje|trenes d'aterrizaxe]] modificaos, [[aviónica]] y armes ameyoraes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.aviastar.org/helicopters_eng/mcdonnell_sía_apache.php
 |títulu= McDonnell Douglas AH-64 &quot;Sía Apache&quot; project
 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2008
 |editorial= AviaStar.org
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Pero como nun foi apurrida'l financiamientu pa la versión naval, el Cuerpu de Marines siguía usando l'helicópteru d'ataque [[AH-1 SuperCobra]] en 2008,&lt;ref name=&quot;warplanes&quot; /&gt; pal que yá desenvolvió un sustitutu modernizáu, el [[AH-1Z Viper]] que ta en fase de producción; y l'Armada sigue usando'l polivalente [[SH-60 Seahawk]].
{{clear|right}}

== Usuarios ==

=== Actuales ===
Númberu d'helicópteros de cada versión per país, con fecha de primer adquisición y entrada en serviciu del ''Apache'' en cada país:

&lt;center&gt;
{|class=&quot;wikitable sortable&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! País operador
! 1ª adquisición
! 1ª entrega
!Nᵘde&lt;br /&gt;AH-64A
!Nᵘde&lt;br /&gt;AH-64D
! Nᵘde&lt;br /&gt;AH-64D Longbow
! Total
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Arabia Saudita}}
| ?
| [[1993]]
| 12
| 0
| 0
| 12
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Exiptu}}
| [[1995]]
| ?
| →
| 35
| 0
| 35
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|EAX}}
| ?
| [[1991]]
| →
| 0
| 30
| 30
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|USA}}
| [[1976]]
| [[1984]]
| ?→
| 0
| 642 (abr [[2007]])&lt;ref name=&quot;más ah-64d usa&quot; /&gt;
| 700+
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Grecia}}
| ?
| [[1995]]
| 20 A+
| 0
| 12
| 32
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Xapón}}
| [[2001]]
| [[2006]]
| 0
| 0
| 55
| 55
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Kuwait}}
| [[2002]]
| [[2007]]
| 0
| 0
| 16
| 16
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Israel}}
| ?
| [[1990]]
| 39 (dic [[2006]])
| 0
| 12 (dic [[2006]])&lt;ref name=&quot;inventario Israel 2006&quot; /&gt;
| 48
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Países Baxos}}
| [[1995]]
| [[1996]]&lt;ref name=&quot;1 nld&quot; /&gt;
| 0&lt;ref name=&quot;1 nld&quot; /&gt;
| 30
| 0
| 30
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|UK}}
| ?
| [[2000]]
| 0
| 0
| 67 [[Westland WAH-64 Apache|WAH-64]]
| 67
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Singapur}}
| [[1999]]
| [[2002]]
| 0
| 0
| 20
| 20
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot;| {{bandera2|Indonesia}}
| [[2011]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/11/12/army-receives-rp-14t-purchase-european-weaponry.html |títulu=Army receives Rp 14t to purchase European weaponry |editorial=thejakartapost.com |fecha=12 de payares de 2012 |fechaaccesu=8 de febreru de 2014 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140225114419/http://www.thejakartapost.com/news/2011/11/12/army-receives-rp-14t-purchase-european-weaponry.html |fechaarchivu=25 de febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt;
| [[2012]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.antaranews.com/en/news/79774/indonesia-to-buy-apache-helicopters-from-us |títulu=Indonesia to buy Apache helicopters from US |editorial=antaranews.com |fecha=9 de febreru de 2012 |fechaaccesu=8 de febreru de 2014 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
| 0
| 0
| 8
| 8
|}

&lt;small&gt;→ '': Indica que los helicópteros qu'había d'esa versión fueron actualizaos a una versión más moderna.''&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;

[[Ficheru:World operators of the AH-64.png|thumb|400px|{{Lleenda |#ff0000| Países operadores del AH-64 Apache.}}{{Lleenda |#00FF7F| Países que tienen previstu adquirilo.}}]]

;[[EE.&amp;nbsp;XX.]]
* El [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] &lt;!-- ... AMPLIAR con info d'antes d'actualizar ... --&gt;foi actualizando'l so gran númberu d'helicópteros de la versión ''AH-64A'' hasta la última versión ''AH-64D Longbow''. Ente 1997 y 2006 l'Exércitu estauxunidense recibió remanufacturados a la versión ''AH-64D Longbow'' un total de 501 helicópteros ''AH-64A'' en distintos pidíos, y a finales de 2006 contrató l'actualización de 96 helicópteros más, aumentando'l númberu d'helicópteros ''AH-64D'' remanufacturados nel Exércitu d'Estaos Xuníos hasta los 597. Adicionalmente en dellos pidíos, hasta l'añu 2007, encargó la fabricación d'un total de 45 ''AH-64D Apache Longbow'' nuevos como reemplazu de les aeronaves estropiaes na guerra.&lt;ref name=&quot;nᵘah-64d usa&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2007/q1/070118b_nr.html
 |títulu= Boeing Awarded Contract for 126 Remanufactured AH-64D Apache Longbow Helicopters
 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=18 de xineru de 2007
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;más ah-64d usa&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2007/q2/070409a_nr.html
 |títulu= Boeing Awarded Contract for 18 U.S. Army AH-64D Apache Longbow Helicopters
 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=9 d'abril de 2007
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;1er ah-64d nuevu usa&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2007/q2/070620a_nr.html
 |títulu= Boeing Delivers First New-Build Apache Longbow Helicopter to U.S. Army
 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=20 de xunu de 2007
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Greek AH-64A+ Apache (2).JPG|thumb|250px|Un AH-64A+ Apache del Exércitu Griegu.]]
;[[Grecia]]
* L'[[Fuercies Armaes de Grecia|Exércitu Griegu]] nel añu 1995 empezó a recibir un llote de 20 helicópteros ''AH-64A Apache'', que darréu fueron actualizaos (''AH-64A+''). En setiembre de 2003, [[Grecia]] robló un contratu pa l'adquisición de 12 helicópteros ''AH-64D Apache Longbow'' pa complementar la so flota de ''AH-64A+'', por un costu total de 675 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]]. El contratu incluyía l'adquisición del [[radar de control de tiru]] Longbow, la nueva mira de designación y adquisición d'oxetivos modernizada MTADS, equipu de soporte, servicios d'ensayamientu, soporte de caltenimientu; con un costu por unidá pal ''AH-64D'' de 56,25 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]].&lt;ref name=&quot;firma Grecia&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2003/q4/nr_030902m.html
 |títulu= Greece Signs Agreement to Purchase Boeing Apache Longbows
 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=2 de setiembre de 2003
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bishop_p40&quot;&gt;Bishop 2005, páxs. 40-44.&lt;/ref&gt; Les entregues de los ''AH-64D Longbow'' empezaron en xineru de 2007 y fueron completaes nesi mesmu añu.&lt;ref name=&quot;entrega Grecia&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2007/q1/070116a_nr.html
 |títulu= Boeing Begins Delivery of New AH-64DHA Apache Longbows for Greece
 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=16 de xineru de 2007
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

;[[Arabia Saudita]]
* La [[Real Fuercia Aérea Saudita]] encargó 12 helicópteros ''AH-64A'' que fueron apurríos nel añu 1993.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt; En 2008 taba axustándose la posible adquisición per parte d'Arabia Saudita de 12 helicópteros ''AH-64D Apache Longbow'' Bloque II, con numberosu equipu y servicios acomuñaos por valor de 598 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]].&lt;ref name=&quot;neg AH-64D arabia saudi&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.asd-network.com/press_detail/17589/Saudi_Arabia_-_AH-64D_APACHE_Longbow_Helicopters.htm
 |títulu= Saudi Arabia - AH-64D APACHE Longbow Helicopters
 |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2008
 |autor= US Defense Security Cooperation Agency
 |fecha=9 de payares de 2008
 |editorial= ASDNews
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

;[[Exiptu]]
* La [[Fuercia Aérea Exipcia]] tien 35 helicópteros ''AH-64D Apache'' remanufacturados. Exiptu encargó 35 ''AH-64A Apache'' en 1995. A principios del añu 2001 decidió actualizalos a la versión ''AH-64D Apache'', empezando les entregues de los helicópteros remanufacturados por [[Boeing]] en 2003 y rematando a finales del añu 2006. El costu de les actualizaciones envalórase en redol a los 400 millones de dólares d'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;egipto1&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2001/q4/nr_011203n.htm
 |títulu= Boeing, U.S. Army Sign Contract for 35 Egyptian AH-64D Apaches
 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=3 d'avientu de 2001
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;egipto2&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2007/q1/070104b_nr.html
 |títulu= Boeing Completes Delivery of Remanufactured AH-64D Apaches for Egypt
 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=4 de xineru de 2007
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Anguaño recibe 10 de los postreros ''AH-64D'' remanufacturados que yá fueren adquiríos, los que fueren suspendíos d'apurrise por cuenta de los eventos de la [[Revolución exipcia de 2011|revolución exipcia del 2011]], parte de los eventos dientro del marcu de la [[Primavera Árabe|primavera árabe]].&lt;ref&gt;http://mundo.sputniknews.com/fuerzasarmadas/20141221/1032665226.html&lt;/ref&gt;

;[[Emiratos Árabes Xuníos]]
* La [[Fuercia Aérea de los Emiratos Árabes Xuníos]] recibió un total de 30 helicópteros ''AH-64A Apache'' nos años 1991 y 1994. En mayu de 2008 empezaron los trabayos d'un plan de refabricación y modernización de los 30 ''AH-64A'' p'actualizalos a la versión actual ''AH-64D Apache Longbow'', estes actualizaciones tán planiaes por que terminen en payares de 2009 con continuación d'actividaes de soporte hasta payares de 2010.&lt;ref name=&quot;UAE&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.defenseindustrydaily.com/uaes-30helicopter-apache-upgrade-program-underway-02551/
 |títulu= UAE's 30-Helicopter Apache Upgrade Program Underway
 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008
 |fecha=24 d'agostu de 2006
 |editorial= DefenseIndustryDaily.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:AH-64Apache004.jpg|thumb|250px|AH-64A &quot;Peten&quot; de la [[Fuercia Aérea Israelina]] con [[tanques de combustible esternos]].]]

;[[Israel]]
* La [[Fuercia Aérea Israelina]] tenía operativos, a fecha d'avientu de 2006, 37 ''AH-64A'' y 11 ''AH-64D'', formando un total de 48 helicópteros ''Apache'', dempués d'haber perdíu 3 por accidente (2 &quot;A&quot; y 1 &quot;D&quot;).&lt;ref name=&quot;inventario Israel 2006&quot;&gt;{{cita web |url = http://home.comcast.net/~anneled/IAFinventory.html
 |títulu = Israel Air Force Aircraft Inventories
 |fechaaccesu = 25 d'agostu de 2008
 |autor = David Lednicer
 |fecha = 20 d'avientu de 2006
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070529055002/http://home.comcast.net/~anneled/IAFinventory.html
 |fechaarchivu = 29 de mayu de 2007
}}&lt;/ref&gt; La Fuercia Aérea d'Israel, qu'operó con helicópteros ''AH-64A Apache'' dende principios de los [[años 1990]], anunció n'ochobre de 1999 la so intención de modernizar la so flota d'helicópteros d'ataque por aciu la combinación d'actualizaciones de les sos ''AH-64A'' y alquisiciones de nuevos ''AH-64D Apache Longbow''. La designación de la Fuercia Aérea Israelina pa estes aeronaves ye ''AH-64D-I Apache''. En febreru de 2000, el gobiernu d'Israel robló un alcuerdu col [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos]] para remanufacturar 12 de los ''AH-64A'' israelinos a la configuración ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;4 Israel&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2005/q2/nr_050411n.html
 |títulu= Israel Accepts First AH-64D Apache Longbows
 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=11 d'abril de 2005
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;1 Israel&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2000/news_release_000223n.htm
 |títulu= Israel Agrees to Upgrade 12 Apaches to AH-64D Apache Longbows
 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=23 de febreru de 2000
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El gobiernu d'Israel robló un alcuerdu'l 31 d'agostu de 2000 pa dexar a Boeing modificar helicópteros ''AH-64D Apache Longbow'' pa Israel por aciu ventes comerciales direutes, y a finales d'esi mesmu añu, robló'l contratu col Exércitu de los Estaos Xuníos p'apurrir los ''Apache Longbow''. Los detalles exactos d'esti alcuerdu y el númberu total de ''Apache'' a apurrir o actualizar nun s'anunció.&lt;ref name=&quot;2 Israel&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2000/news_release_000915o.htm
 |títulu= Boeing to Modify Israeli Apache Longbows Via Direct Commercial Sale |fechaaccesu=25
 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=15 de setiembre de 2000
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; En febreru de 2001, el gobiernu d'Israel robló un alcuerdu p'adquirir nueve ''AH-64 Apache Longbow''; una vegada completaes les negociaciones de gobiernu a gobiernu, l'Exércitu d'Estaos Xuníos contrató con Boeing los helicópteros y equipamientu israelinos. El costu del programa, incluyendo helicópteros, armamentu, repuestos, ensayamientu y soporte foi cercanu a los 500 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]].&lt;ref name=&quot;3 Israel&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2001/q1/news_release_010219n.htm
 |títulu= Israel to Purchase Nine Boeing AH-64D Apache Longbows
 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=19 d'avientu de 2001
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El 11 d'abril de 2005, Israel recibió los primeros trés helicópteros ''AH-64D Apache Longbow'' per parte del Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;4 Israel&quot; /&gt;

[[Ficheru:AH-64 JGSDF 20080518 2.jpg|thumb|250px|Un AH-64D Apache Longbow de la [[Fuercia Terrestre de Autodefensa de Xapón]].]]

;[[Xapón]]
* La [[Fuercia Terrestre de Autodefensa de Xapón]] escoyó'l ''AH-64D Apache Longbow'' n'agostu de 2001 pa realizar una adquisición de 55 helicópteros de combate.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt; El modelu de ''Apache'' adquiríu por [[Xapón]] ye designáu ''AH-64DJP'' y ta armáu con misiles aire-aire [[AIM-92 Stinger]], y fabricáu en dichu país por [[Fuji Heavy Industries|Fuji Heavy Industries (FHI)]] so llicencia de [[Boeing]]. Boeing apurrió'l primera ''AH-64D Apache Longbow'' a FHI n'avientu de 2005, pa empezar la so producción na fábriques d'[[Utsunomiya]].&lt;ref name=&quot;primero_japon&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2005/q4/051220a_nr.html
 |títulu= Boeing Delivers First Apache Longbow Helicopter for Japan
 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=20 d'avientu de 2005
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Pela so parte, FHI apurrió'l primera ''Apache'' a encomalo Terrestre de Autodefensa xaponesa en marzu de 2006.&lt;ref name=&quot;primer_japones&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2006/q1/060315b_nr.html
 |títulu= Fuji Heavy Industries Delivers First Apache Longbow Helicopter to Japanese Government under Boeing Licensing Agreement
 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=15 de marzu de 2006
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

;[[Kuwait]]
* La [[Fuercia Aérea de Kuwait]] adquirió 16 helicópteros ''AH-64D Apache Longbow''. El gobiernu de [[Kuwait]] robló la compra d'estos helicópteros n'agostu de 2002.&lt;ref name=&quot;firma kuwait&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2003/q4/nr_031006s.html
 |títulu= Sale of Boeing-built Apache Longbows to Kuwait Moves Forward
 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=6 d'ochobre de 2006
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El costu de los helicópteros ye de 262,2 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] con soporte d'ensayamientu incluyíu, ente que'l costu del programa completu, qu'inclúi l'adquisición del radar de control de tiru Longbow, l'armamentu (incluyíos los misiles Hellfire), repuestos, y soporte de caltenimientu y servicios d'ensayamientu; envalórase en redol a los 900 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.defenseindustrydaily.com/kuwait-runs-apache-longbow-contract-to-2622-m-01086/#more |títulu=
 Kuwait Runs Apache Longbow Contract to $262.2 M
 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008
 |autor= Defense Industry Daily
 |fecha=26 d'agostu de 2005
 |editorial= DefenseIndustryDaily.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2002/q3/nr_020903n.html
 |títulu= Kuwait Signs Agreement to Purchase Sixteen Boeing Apache Longbows
 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 |autor= B0325-09-2002
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Los 6 primeros ''AH-64D Apache Longbow'' apurríos a encomalo Aérea de Kuwait entraron en serviciu'l 6 de marzu de 2007.&lt;ref name=&quot;primeros_Kuwait&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2007/q1/070306a_nr.html
 |títulu= Boeing-built AH-64D Apache Longbow Helicopters Make Debú in
 Kuwait |fechaaccesu=23 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=6 de marzu de 2007
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Apachefarnborough2006.jpg|thumb|250px|AH-64A Apache de la [[Real Fuercia Aérea de los Países Baxos]] nel Festival Aereu de Farnborough [[2006]].]]

;[[Países Baxos]]
* La [[Real Fuercia Aérea de los Países Baxos]] tien 30 helicópteros ''AH-64D Apache''. Nel añu de 1995, los [[Países Baxos]] fixeron un pidíu de 30 helicópteros de combate ''AH-64D Apache'' a McDonnell Douglas Helicopter Systems. Como'l primeru d'ellos nun sería apurríu hasta abril de 1998, en 1996 la Real Fuercia Aérea neerlandesa recibió 12 helicópteros ''AH-64A Apache'' del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] en réxime d'arriendu, mientres esperaben los nuevos ''AH-64D'' que taben en producción. Pa poder volar los ''Apache'', los pilotos holandeses recibieron ensayamientu en [[Fort Hood]], [[Texas]], mientres 1996 pa formar el primer escuadrón operacional en setiembre de 1997.&lt;ref name=&quot;1 nld&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/mdc/96-300.html
 |títulu= La Real Fuercia Aérea de los Países Baxos arrendó 12 AH-64A Apache al Exércitu de los Estaos Xuníos mientres los sos AH-64D taben en producción. (Royal Netherlands Air Force To Fly 12 AH-64a Apaches Until Delivery Of New AH-64d Longbow Apaches In 1998)
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=2 d'avientu de 1996
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;3 nld&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/1997/news_release_971223n.html
 |títulu= Work Begins on First Netherlands AH-64D Apache; Production Rates to Pass Three-a-Month in
 January |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=23 d'avientu de 1997
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El 15 de mayu de 1998, la compañía [[Boeing]] apurrió'l primer helicópteru ''AH-64D Apache'' a la Real Fuercia Aérea de los Países Baxos. Con esta entrega, los Países Baxos convertir nel primer operador estranxeru del modelu ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;primer D nld&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/1998/news_release_980515n.htm
 |títulu= Boeing Delivers First Netherlands AH-64D Apache Amid Spirit of Global Partnership
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=15 de mayu de 1998
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; En xunu de 2002, la Real Fuercia Aérea de los Países Baxos recibió'l postreru de los 30 helicópteros ''AH-64D Apache'' adquiríos, y la so unidá d'helicópteros d'ataque ''Apache'' fíxose dafechu operacional nel añu 2003.&lt;ref name=&quot;peracabo D nld&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2002/q2/nr_020610m.html
 |títulu= Boeing Delivers 30th AH-64D Apache to Royal Netherlands Air Force
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=10 de xunu de 2002
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:westland apache wah-64d longbow zj206 arp.jpg|thumb|250px|Un Westland WAH-64D Apache Longbow del [[Exércitu Británicu]].]]

;[[Reinu Xuníu]]
{{AP|Westland WAH-64 Apache}}
* El [[Exércitu Británicu]] tien 67 helicópteros Westland ''WAH-64D Apache Longbow''. El Ministeriu de Defensa británicu encargó la fabricación de 67 helicópteros ''WAH-64 Apache'' con radares de control de tiru Longbow y motores [[Rolls-Royce]] [[Turbomeca]] RTM 322; el contratista principal ye [[Westland|GKN Westland Helicopters]]. Como [[subcontrata]] de GKN Westland, [[Boeing]] empezó la fabricación de los primeres 8 helicópteros n'abril de 1998, dempués fixo un ensamblado parcial de los 59 restantes, tou ello na fábrica de Mesa, [[Arizona]]. El ensamblado final, los test de vuelu, les entregues y el soporte de los ''WAH-64'' ye'l trabayu realizáu por GKN Westland na fábrica de [[Yeovil]], [[Inglaterra]].&lt;ref name=&quot;1 uk&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/1998/news_release_980504n.htm
 |títulu= Work Begins on First WAH-64 Apache for the United Kingdom
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=4 de mayu de 1998
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Boeing remató'l primera ''WAH-64D Apache Longbow'' de producción el 28 d'agostu de 1998, ésti foi apurríu a GKN Westland, y dempués d'un estensu programa de pruebes y evaluación foi apurríu al Ministeriu de Defensa Británicu en marzu del añu 2000.&lt;ref name=&quot;2 uk&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/1998/news_release_980928n.htm
 |títulu= Boeing Delivers First WAH-64D Apache Longbow for the United Kingdom to GKN Westland Helicopters
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=28 de setiembre de 1998
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;3 uk&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/1999/news_release_990601o.htm
 |títulu= First WAH-64 Apache Longbow Arrives in the United Kingdom
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=1 de xunu de 1999
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El postreru de los 67 ''WAH-64'' foi apurríu al Exércitu Británicu en xunetu de 2004.&lt;ref name=&quot;67 westland&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.agustawestland.com/communication_det.php?id_news=137&amp;yy=2004
 |títulu = British Army Receives 67th Apache In Ceremony Held At The Farnborough Air Show 2004
 |fechaaccesu = 21 d'agostu de 2008
 |autor = AgustaWestland
 |fecha = 21 de xunetu de 2004
 |editorial = AgustaWestland.com
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081206101350/http://www.agustawestland.com/communication_det.php?id_news=137&amp;yy=2004
 |fechaarchivu = 6 d'avientu de 2008
}}&lt;/ref&gt;
;[[República de China]]
* La [[República de China|República de China (Taiwán)]] encargó 30 helicópteros ''AH-64D'' Bloque III, motores GUE T700-401D adicionales, armamentu y sistemes rellacionaos pal so [[Exércitu de la República de China|Exércitu]] por aciu un contratu de 2500 millones de dólares en 2008.&lt;ref name=&quot;Taiwan_Apache&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.dsca.mil/PressReleases/36-b/2008/Taiwan_08-41.pdf
 |títulu = Taipei Economic and Cultural Representative Office in the United States – AH-64D Apache Helicopters and Related Weapons
 |fechaaccesu = 6 de febreru de 2010
 |autor = Defense Security Cooperation Agency
 |fecha = 3 d'ochobre de 2008
 |editorial = www.dsca.mil
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090227183431/http://www.dsca.mil/PressReleases/36-b/2008/Taiwan_08-41.pdf
 |fechaarchivu = 27 de febreru de 2009
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2009/06/30/329008/washington-to-study-taiwans-request-for-new-f-16s.html
 |títulu = Washington to study Taiwan's request for new F-16s
 |fechaaccesu = 6 de febreru de 2010
 |autor = Flight International
 |fecha = 30 de xunu de 2009
 |editorial = Flightglobal.com
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090703120251/http://www.flightglobal.com/articles/2009/06/30/329008/washington-to-study-taiwans-request-for-new-f-16s.html
 |fechaarchivu = 3 de xunetu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

;[[Singapur]]
* La [[Fuercia Aérea de la República de Singapur]] adquirió 20 helicópteros ''AH-64D Apache Longbow'' en dos llotes. En marzu de 1999, el gobiernu de [[Singapur]] alcordó col [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] la compra a [[Boeing]] de 8 helicópteros d'ataque ''AH-64D Apache'',&lt;ref name=&quot;1pidíu singapur&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/1999/news_release_990308n.htm
 |títulu= Singapore Air Force Orders Eight Boeing AH-64D Apache Helicopters
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=8 de mayu de 1999
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; y darréu, n'agostu de 2001, el gobiernu de Singapur robló col [[Gobiernu de los Estaos Xuníos]] l'adquisición de 12 helicópteros ''AH-64D Apache Longbow'' adicionales a los yá encargaos. Los términos de la operación nun fueron desvelaos.&lt;ref name=&quot;2pidíu singapur&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2001/q3/nr_010823o.htm
 |títulu= Singapore to Purchase 12 Additional Boeing AH-64D Apache Longbows
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=23 d'agostu de 2001
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El primeru de los ''AH-64D Apache Longbow'' encargaos pa la Fuercia Aérea de Singapur foi apurríu'l 17 de mayu de 2002;&lt;ref name=&quot;1entrega singapur&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2002/q2/nr_020517m.html
 |títulu= Boeing Delivers Republic of Singapore's First AH-64D Apache Longbow
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=17 de mayu de 2002
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; nesi mesmu añu completáronse les entregues de los ocho helicópteros encargaos nel primer pidíu, y les entregues de los dolce del segundu llote empezaron en xineru de 2006.&lt;ref name=&quot;todosde1y1de2 singapur&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2006/q1/060220d_nr.html
 |títulu= Republic of Singapore Air Force Deploys First International Boeing AH-64D Apache Longbow Helicopter in
 Asia |fechaaccesu=26 d'agostu de 2008
 |autor= [[Boeing Integrated Defense Systems]]
 |fecha=20 de febreru de 2006
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

; [[Indonesia]]

* Indonesia adquirió en 2011 ocho ''AH-64 Longbow'' a Estaos Xuníos por 25 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/11/12/army-receives-rp-14t-purchase-european-weaponry.html |títulu=Army receives Rp 14t to purchase European weaponry |fechaaccesu=22 d'abril de 2016 |fecha=11 d'avientu de 2011 |idioma=inglés |editorial=The Jakarta Post |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120218115157/http://www.thejakartapost.com/news/2011/11/12/army-receives-rp-14t-purchase-european-weaponry.html |fechaarchivu=18 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

=== Futuros ===
;[[Corea del Sur]]
* Nel añu 2008, Corea del Sur taba axustando l'adquisición d'un llote de 36 helicópteros ''AH-64D'' Bloque I de segunda mano de los que va sacar el mercáu [[Estaos Xuníos]], con mires d'actualizalos a la configuración Bloque III. Estos helicópteros taríen destinaos pa reemplazar los antiguos [[AH-1 Cobra]] de Corea del Sur, mientres sigue col desenvolvimientu del so propiu [[helicópteru d'ataque]] basáu nel [[Eurocopter Tigre]] sol programa KAH (Korean Attack Helicopter) en collaboración con [[Eurocopter]].&lt;ref name=&quot;Apache_Coria_Sur&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.koreatimes.co.kr/www/news/nation/2008/05/205_24806.html
 |títulu= South Korea Bids to Buy Second-Hand US Attack Choppers
 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2008
 |autor= Jung Sung-ki
 |fecha=27 de mayu de 2008
 |editorial= KoreaTimes.co.kr
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

;[[India]]
* A mediaos de 2008, India emitió una demanda de propuestes pa l'adquisición de 22 nuevos [[helicópteru d'ataque|helicóptero d'ataque]] pa la [[Fuercia Aérea India]] que sustituyiríen a los [[Mil Mi-35]] actuales. Los requerimientos d'esti concursu yeren tener un helicópteru con doble motor, alta maniobrabilidad, capacidaes [[antitanque]] y capacidá de llevar [[ametralladora|ametralladores]], [[cohete]]s y [[misil]]es aire-aire y aire-tierra. Amás, l'aparatu tendría de ser [[tou tiempu]] y tener un sistema de autoprotección en [[guerra electrónica]]. [[Boeing]] presentó al ''AH-64D Apache Longbow'' a esti concursu; otros aspirantes son [[Eurocopter]] col [[Eurocopter Tigre|Tigre]] y posiblemente [[AgustaWestland]] col [[AW129 Mangusta]], [[Bell Helicopter Textron|Bell]] col [[AH-1Z SuperCobra]], [[Kamov]] col [[Ka-50]] y [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú|Mil]] col [[El mio-28]]. La industria aeronáutico india puede ufiertar el [[HAL LCH]] pero entá ta en desenvolvimientu.&lt;ref name=&quot;concursu_India&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/06/224468/india-seeks-22-attack-helicopters.html
 |títulu = India seeks 22 attack helicopters
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = Siva Govindasamy
 |fecha = 6 de xunu de 2008
 |editorial = FlightGlobal.com
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080821195359/http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/06/224468/india-seeks-22-attack-helicopters.html
 |fechaarchivu = 21 d'agostu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

;[[Paquistán]]
* Taba previstu que Paquistán recibiera un llote de seis helicóptero ''AH-64 Apache Longbow'' como parte d'un plan d'ayuda de los [[Estaos Xuníos]] anunciáu'l 7 de payares de 2001. L'ayuda ta valorada en 73 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] y ye destinada a fortalecer les fronteres con [[Afganistán]] na llucha [[antiterrorista]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.rediff.com/us/2001/nov/11ny3.htm
 |títulu= US to give Apache attack helicopters to Pakistan
 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008
 |autor= Muhammad Najeeb (Indo-Asian News Service)
 |fecha=11-2001
 |editorial= Rediff.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

;[[Polonia]]
* [[Fuercia Aérea de Polonia|Polonia]] pretende adquirir 24 aparatos como parte de los sos esfuercios por anovar el so parque aereu militar, nuna transaición envalorada ente los 1&amp;nbsp;000 y 1&amp;nbsp;300 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]], con equipos de procedencia [[OTAN]].&lt;ref&gt;[http://mundo.sputniknews.com/industriamilitar/20160423/1058996633/polonia-ah64-apache.html «Polonia quier mercar 24 helicópteros AH-64 Apache.»]&lt;/ref&gt;

== Historia operacional ==

=== Estaos Xuníos ===
[[Ficheru:AH-64D Apache Longbow 2006-7-6.JPG|thumb|250px|AH-64D Apache Longbow del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] volando sobre Taji, [[Iraq]], en [[2006]].]]

El ''Apache'' foi usáu per primer vegada en combate mientres la [[Invasión estauxunidense de Panamá de 1989|invasión estauxunidense de Panamá («Operación Causa Xusta»)]] en 1989. El ''AH-64A Apache'' y el ''AH-64D Apache Longbow'' xugaron un papel importante en delles [[guerra|guerres]] d'[[Oriente Mediu]], ente les que s'inclúin la [[Guerra del Golfu|guerra del Golfu («Operación Nube del Desiertu»)]] en 1990, la [[Guerra n'Afganistán (2001-presente)|guerra d'Afganistán («Operación Llibertá Duradera»)]] en 2001, la [[Invasión d'Iraq de 2003|invasión d'Iraq]] en 2003 y la consiguiente [[Guerra d'Iraq|guerra d'Iraq («Operación Llibertái Iraquina»)]]. Los ''Apache'' demostraron ser unos escelentes cazadores de [[carru de combate|tanques]] y tamién destruyeron centenares de [[vehículu blindáu|vehículos blindaos]], la mayoría del antiguu [[Exércitu Iraquín]].

Mientres la [[Guerra del Golfu|«Operación Nube del Desiertu»]] el 17 de xineru de 1991, fueron usaos ocho helicóptero d'ataque ''AH-64'' empuestos por cuatro helicópteros pesaos [[MH-53 Pave Low|MH-53 Pave Low III]] pa destruyir una porción de la rede [[iraquina]] de radares dexando a los [[bombarderu|bombarderos]] de la coalición entrar en [[Iraq]] ensin ser detectaos.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt; Este foi'l primer ataque de la Nube del Desiertu». Cada unu de los ''Apache'' tresportó una carga asimétrica de cohetes [[Hydra 70]], misiles [[AGM-114 Hellfire]], y un tanque de combustible auxiliar.&lt;ref name=&quot;taylor&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=
 Taylor
 |nome= Thomas
 |editorial= Hippocrene Books
 |títulu= Lightning in the Storm
 |añu= 2003
 |isbn= 0-7818-1017-5
}}&lt;/ref&gt; Darréu, mientres les 100 [[hora|hores]] de combate terrestre, participaron un total de 277 helicópteros ''AH-64''. Estos ''Apache'' destruyeron alredor de 500 [[carru de combate|carro de combate]], numberosos [[Tresporte blindáu de personal|vehículos de tresporte blindáu de personal]] y munchos otros vehículos militares.&lt;ref name=&quot;Bishop_AH-64&quot; /&gt;

[[Ficheru:AH-64A Apache, 1st Battalion, 501st Aviation Brigade 971216-A-8119B-021.jpg|thumb|left|Soldaos [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]] retiren la nieve d'un AH-64A Apache nuna base de la [[SFOR]] en [[Bosnia y Herzegovina]], 16 d'avientu de 1997.]]

L'esplegue nos [[Balcanes]] tuvo llugar mientres la [[guerra de Kosovo]] a finales de la [[años 1990|década de 1990]], pero'l ''Apache'' atopó problemes qu'amenorgaron la so efeutividá considerablemente. Les crítiques incluyeron la falta d'entrenamientu de los tripulantes, y defectos nel equipamientu de [[visión nocherniega]], nos tanques de combustible y na capacidá de sobrevivencia de l'[[aeronave]]. Un ''Apache'' estrellar mientres unos entrenamientos n'[[Albania]] el 27 d'abril de 1999. Dempués, n'avientu de 2000, la flota entera nos Balcanes foi aparcada en tierra por dos [[selmana|selmanes]]. Nesi momentu, el [[mayor xeneral]] Dick Cody, [[Oficial (fuercies armaes)|oficial]] al mandu de la [[101ª División Aerotresportada]], escribió una nota escrita al xefe de personal del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] sobre los fallos n'ensayamientu y equipamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ac/docs/man-ac-ah64-001220.htm
 |títulu= Apaches Are Ailing Warriors
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= Jon R. Anderson
 |fecha=19 d'avientu de 2000
 |editorial= FAS.org
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:CSA-2006-02-24-095553.jpg|thumb|250px|right|Un Apache xunto a un helicópteru d'observación [[OH-58 Kiowa|OH-58D Kiowa]], dambos del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]], nuna patrulla aérea cerca de [[Tal Afar]], [[Iraq]], 24 de febreru de 2006.]]

El 24 de marzu de 2003, mientres la [[Operación Llibertái Iraquina]], l'exércitu estauxunidense realizó un ataque contra una [[brigada]] acorazada de la División Medina de la [[Guardia Republicana Iraquina]]. Mientres l'ataque, dellos ''Apache'' fueron estropiaos en combate, ya inclusive unu foi prindáu poles tropes iraquines cerca de [[Karbala]] y amosáu en televisión, pa finalmente ser destruyíu por aciu ataque aereu estauxunidense a otru día. L'ataque terminó siendo un gran fracasu, aparentemente porque les tripulaciones de los [[carru de combate|tanques]] iraquinos prepararen una &quot;trampa antiaérea&quot; en terrenal abrupto, emplegando los sos [[ametralladora|ametralladores]] pesaes a bon efeutu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https//www.cnn.com/2003/WORLD/meast/03/24/sprj.irq.apache.attack/index.html
 |títulu= U.S. Apache pilots taken prisoner
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= [[CNN]]
 |fecha=24 de marzu de 2003
 |editorial= CNN.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=kaplan&gt;{{cita web |url= http://www.slate.com/id/2081906/
 |títulu= Chop the Chopper: The Army's Apache attack-helicopter had a bad war
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= Fred Kaplan
 |editorial= Slate.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Más apocayá, dos ''Apache'' perdiéronse xuntu colos sos tripulantes ente'l 28 de xineru y el 2 de febreru de 2007, al ser baltaos por fueu dende tierra de la insurxencia iraquina nes rexones de [[Taji]] y [[Nayaf]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/6329353.stm
 |títulu=Iraq fire downed US helicopters
 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008
 |autor= [[British Broadcasting Corporation|BBC]]
 |fecha=4 de febreru de 2007
 |editorial= News.BBC.co.uk
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

Al avanzar la guerra, los ''AH-64'' estauxunidenses esplegaos en [[Iraq]] y [[Afganistán]] pasaron a volar ensin el [[radar de control de tiru]] Longbow, yá que dexaron d'esistir amenaces blindaes pa les fuercies de la coalición.

La inmensa mayoría de los helicópteros ''Apache'' que sufrieron fuertes daños de combate pudieron siguir coles sos misiones asignaes y tornar ensin peligru a les sos bases. Por casu, de los 33 ''Apache'' emplegaos nel ataque del 24 de marzu de 2003, 30 fueron estropiaos por fueu iraquino dende tierra, pero solamente unu d'ellos nun tornó a base.&lt;ref name=kaplan /&gt;

=== Israel ===
[[Ficheru:Ah-64d.jpg|thumb|250px|AH-64D &quot;Saraf&quot; de la [[Fuercia Aérea Israelina]] con tanques de combustible esternos.]]

La [[Fuercia Aérea Israelina]] usa l'Apache p'atacar dellos oxetivos con [[misil|misiles empuestos]]. Helicópteros ''AH-64A'' atacaron y destruyeron dellos puestos de [[Hezbollah]] en [[Líbanu]] mientres la [[Años 1990|década de los noventa]], atacando en distintes condiciones meteorolóxiques tantu de día como de nueche. Mientres la [[Intifada d'Al-Aqsa]], la Fuercia Aérea Israelina utilizó ''Apache'' pa matar con misiles empuestos a los principales dirixente de [[Hamás]], tales como [[Ahmed Yasín]] y [[Adnan al-Ghoul]] (dambos nel añu 2004).&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.elpais.com/articulo/internacional/Israel/mata/misil/lider/Hamas/pon/pie/guerra/palestinos/elpepiint/20040323elpepiint_1/Tes
 |títulu= Israel mata con un misil al líder de Hamás y pon de pies de guerra a los palestinos
 |fechaaccesu=18 de payares de 2008
 |autor= Ferrán Sales
 |fecha=23 de marzu de 2004
 |editorial= Diariu El País
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.icarito.cl/mediu/articulo/0,0,3255_5702_95150043,00.html
 |títulu= Israel asesina al xefe en funciones del brazu armáu de Hamas
 |fechaaccesu=18 de payares de 2008
 |autor= La Tercer
 |fecha=21 d'ochobre de 2004
 |editorial= Consorciu Periodísticu de Chile }}&lt;/ref&gt;
Na [[guerra del Líbanu de 2006]], dos ''AH-64A'' [[israel]]íes topetaron causando la muerte d'un pilotu y mancando de gravedá a los otros trés tripulantes.&lt;ref name=&quot;Apache_IAF_topeten&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.spanish.xinhuanet.com/spanish/2006-07/21/content_288295.htm
 |títulu = Dos helicópteros de combate israelín estrellar tres topetar
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = Axencia de Noticies Xinhua de China |fecha =
 20 de xunetu de 2006
 |editorial = Axencia de Noticies Xinhua de China |urlarchivu
 = https://web.archive.org/web/20090214102453/http://www.spanish.xinhuanet.com/spanish/2006-07/21/content_288295.htm
 |fechaarchivu = 14 de febreru de 2009
}}&lt;/ref&gt; Otru incidente nel conflictu producióse cuando un ''AH-64D Longbow'' israelín estrellóse, morriendo los dos pilotos, por cuenta de un funcionamientu defectuosu nel rotor.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://iraqwar.mirror-world.ru/article/95931
 |títulu = Israeli Apache helicopter crashed
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = Amo Harel
 |fecha = 24 de xunetu de 2006
 |editorial = IraqWar.Mirror-World.ru
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080620033430/http://iraqwar.mirror-world.ru/article/95931
 |fechaarchivu = 20 de xunu de 2008
}}&lt;/ref&gt;

=== Países Baxos ===
La [[Real Fuercia Aérea de los Países Baxos]] encargó 30 helicópteros ''AH-64D Apache'' nel añu 1996 n'arrendando 12 ''AH-64A''.&lt;ref name=&quot;Paises_Baxos&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.helis.com/news/2002/ah64nl.htm
 |títulu= Boeing Delivers 30th AH-64D Apache to Royal Netherlands Air Force
 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing Press
 |fecha=9 de mayu de 2002
 |editorial= Helis.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; El [[radomo]] del mástil nun foi incluyíu, d'equí que los ''AH-64D'' [[Países Baxos|neerlandeses]] nun se consideren Longbow. El so primera esplegue foi en [[Xibuti]]. Tamién s'esplegaron xunto a los ''AH-64'' estauxunidenses como soporte a les fuercies [[SFOR]] de la [[OTAN]] en [[Bosnia y Herzegovina]]. En 2004, los ''AH-64'' de los Países Baxos esplegar como parte de la contribución del so país a la [[Fuercia Multinacional n'Iraq]].&lt;ref name=&quot;Dutch_Apache_Iraq&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.government.nl/News/Press_releases_and_news_items/2004/May/Six_Apaches_to_Iraq_to_boost_security
 |títulu = Six Apaches to Iraq to boost security
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = Gobierno de los Países Baxos
 |fecha = 24 de mayu de 2004
 |editorial = Government.nl
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071016060732/http://www.government.nl/News/Press_releases_and_news_items/2004/May/Six_Apaches_to_Iraq_to_boost_security
 |fechaarchivu = 16 d'ochobre de 2007
}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes otros ''Apache'' fueron esplegaos en [[Kabul]] como contribución a la [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]] en [[Afganistán]]. En febreru de 2006, la contribución de tropes neerlandeses a les fuercies de la OTAN en [[Afganistán]] foi amontada de 600 a 1400 persones y fueron unviaos 6 helicópteros ''AH-64'' como soporte.&lt;ref name=&quot;Paises_Baxos_Afganistan&quot;&gt;{{cita web |url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4673026.stm
 |títulu= More Dutch troops for Afghanistan
 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2008
 |autor= BBC News
 |fecha=3 de febreru de 2006
 |editorial= News.BBC.co.uk
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

=== Reinu Xuníu ===
{{AP|Westland WAH-64 Apache}}

El Westland ''AH-64 Apache'' reemplaza al [[Westland Lynx]] como [[helicópteru d'ataque]] tácticu del [[Exércitu Británicu]]. Nel añu 2006, los ''WAH-64'' fueron esplegaos en [[Afganistán]] como parte de la [[Fuercia Internacional d'Asistencia pa la Seguridá|ISAF]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/5007246.stm
 |títulu= UK troops in first Taleban action
 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2008
 |autor= BBC
 |fecha=23 de mayu de 2008
 |editorial= News.BBC.co.uk
 |idioma=inglés
 }}&lt;/ref&gt; Los ''WAH-64 Apache'' británicos usaron el radar de control de tiru Longbow sobre'l terrén [[Afganistán|afganistanu]] y los sos operadores declararon que resulta desaxeradamente útil cuando se comparte l'espaciu aereu con otres aeronaves mientres maniobres táctiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.defensetech.org/archives/003873.html
 |títulu = Brits See Longbow As Key To Apache Ops
 |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2008
 |autor = Christian Lowe
 |fecha = 27 de payares de 2007
 |editorial = DefenseTech.org
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080921143024/http://www.defensetech.org/archives/003873.html
 |fechaarchivu = 21 de setiembre de 2008
}}&lt;/ref&gt;

== Finxos na so hestoria ==
&lt;div style=&quot;width:100%; column-count:2; column-width:50%;&quot;&gt;

* '''1972'''
** Agostu: Anúnciase'l programa AAH (Helicópteru d'Ataque Avanzáu).
** Payares: Emítese'l requerimientu de propuestes a la industria.&lt;ref name=&quot;doc&quot; /&gt;

* '''1975'''
** 30 de setiembre: Primer vuelu del prototipu ''YAH-64A'' d'[[Hughes Helicopters|Hughes]].
** 1 d'ochobre: Primer vuelu del prototipu ''YAH-63A'' de [[Bell Helicopter Textron|Bell]].

* '''1976'''
** Mayu: Empiecen les competiciones de vuelu ente los prototipos de Bell y Hughes.
** Avientu: El Hughes ''YAH-64A'' ye escoyíu como diseñu ganador.

* '''1979'''
** A finales d'anguaño, empiecen les pruebes empecípia-yos de disparu del misil [[AGM-114 Hellfire]].

* '''1980'''
** Abril: escuéyese'l [[TADS/PNVS]] de [[Martin Marietta]] pa la producción del ''AH-64''.&lt;ref name=&quot;doc&quot; /&gt;

* '''1981'''
** El [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] recibe tres helicóptero ''AH-64'' de preproducción pa realizar el 2º test operacional.
** A finales d'anguaño, el ''AH-64'' recibe'l nome d'[[Apache (etnia)|Apache]].

* '''1982'''
** Abril: Autorízase l'entamu de la producción a gran escala.

* '''1984'''
** Xineru: [[Hughes Helicopters]] ye adquirida por [[McDonnell Douglas]].&lt;ref name=&quot;Hughes&quot; /&gt;
** 2 de xineru: Empiecen les entregues de los 11 primeros ''AH-64A'' al Exércitu de los Estaos Xuníos.

* '''1990'''
** N'anguaño [[Israel]] consigue'l so primeres ''AH-64A''.&lt;ref name=&quot;4 Israel&quot; /&gt;

* '''1991'''
** N'anguaño [[Emiratos Árabes Xuníos]] recibe'l so primeres ''AH-64A''.&lt;ref name=&quot;UAE&quot; /&gt;

* '''1992'''
** Abril: Primer vuelu del prototipu inicial del modelu ''AH-64D''.

* '''1993'''
** Abril: Empieza la entrega a [[Arabia Saudita]] de los 12 ''AH-64A'' encargaos.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

* '''1995'''
** N'anguaño entra'l ''AH-64A Apache'' en serviciu col Exércitu Griegu.
** N'anguaño los [[Países Baxos]] realicen un pidíu de 30 ''AH-64D Apache''.&lt;ref name=&quot;peracabo D nld&quot; /&gt;
** N'anguaño Exiptu encarga 35 helicópteros ''AH-64A''.

* '''1996'''
** N'anguaño la Real Fuercia Aérea neerlandesa recibe 12 helicópteros ''AH-64A'' estauxunidenses en réxime d'arriendu mientres producen los sos ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;1 nld&quot; /&gt;

* '''1997'''
** Marzu: [[McDonnell Douglas]] entrega del primer ''AH-64D Apache Longbow'' al Exércitu de los Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;1er ah-64d usarmy&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/mdc/97-81.html
 |títulu= McDonnell Douglas Delivers First AH-64D Apache Longbow Combat Helicopter for U.S. Army
 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2008
 |autor= Boeing Integrated Defense Systems
 |fecha=2 d'abril de 1997
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;
** 1 d'agostu: McDonnell Douglas fundir con [[Boeing]].

* '''1998'''
** Abril: [[Boeing]] empieza la fabricación de los primeres ''WAH-64 Apache'' [[Reinu Xuníu|británicos]].&lt;ref name=&quot;1 uk&quot; /&gt;
** 15 de mayu: Boeing apurre'l primer helicópteru ''AH-64D Apache'' a la [[Real Fuercia Aérea de los Países Baxos]].&lt;ref name=&quot;primer D nld&quot; /&gt;
** 28 d'agostu: Boeing trespasa'l primera ''WAH-64'' británicu a [[Westland]].&lt;ref name=&quot;2 uk&quot; /&gt;

* '''1999'''
** Marzu: [[Singapur]] realiza un primer pidíu d'ocho helicóptero ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;1pidíu singapur&quot; /&gt;
** 27 d'abril: Un ''Apache'' estauxunidense estrellar n'[[Albania]] mientres unos entrenamientos. [[Ficheru:Apache-crash99.jpg|thumb|Restos del Apache estauxunidense estrelláu n'[[Albania]] mientres unos entrenamientos, abril de 1999.]]

* '''2000'''
** Febreru: El gobiernu d'[[Israel]] robla un alcuerdu col [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos]] para remanufacturar 12 de los ''AH-64A'' israelinos a la configuración ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;1 Israel&quot; /&gt;
** Marzu: [[Westland]] entrega del primer ''WAH-64 Apache'' al Ministeriu de Defensa británicu.&lt;ref name=&quot;3 uk&quot; /&gt;

* '''2001'''
** A principios d'anguaño Exiptu decide actualizar los sos ''AH-64A'' a la versión ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;egipto1&quot; /&gt;
** Febreru: El gobiernu d'Israel robla un alcuerdu p'adquirir 9 ''AH-64 Apache Longbow''.&lt;ref name=&quot;3 Israel&quot; /&gt;
** Agostu: La [[Fuercia Terrestre de Autodefensa de Xapón]] escueye'l ''AH-64D Apache Longbow'' pa la so adquisición.&lt;ref name=&quot;ARMYTECH&quot; /&gt;
** Agostu: [[Singapur]] va un segundu pidíu de 12 helicópteros ''AH-64D Apache Longbow''.&lt;ref name=&quot;2pidíu singapur&quot; /&gt;

* '''2002'''
** 17 de mayu: La Fuercia Aérea de la República de Singapur recibe'l primera ''AH-64D Apache Longbow'' del primer llote.&lt;ref name=&quot;1entrega singapur&quot; /&gt;
** Xunu: La Real Fuercia Aérea de los Países Baxos recibe'l postreru de los 30 helicópteros ''AH-64D Apache'' encargaos.&lt;ref name=&quot;peracabo D nld&quot; /&gt;
** Agostu: El gobiernu de [[Kuwait]] robla la compra de 16 ''AH-64D Apache Longbow''.&lt;ref name=&quot;firma kuwait&quot; /&gt;

[[Ficheru:Damaged US Army AH-64 Apache, Iraq.jpg|thumb|Un AH-64 estrelláu en [[Iraq]], 20 de payares de 2003.]]

* '''2003'''
** Febreru: Entrega del primer ''AH-64D'' actualizáu al Bloque II al Exércitu de los Estaos Xuníos.
** 20 de xunu: Boeing apurre'l ''Apache Longbow'' númberu 300 al Exércitu de los Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;el_300&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2003/q2/nr_030620s.html
 |títulu= Boeing Delivers 300th Apache Longbow to U.S. Army
 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing News
 |fecha=20 de xunu de 2003
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;
** Setiembre: [[Grecia]] robla un contratu pa l'adquisición de 12 ''AH-64D Longbow''.&lt;ref name=&quot;firma Grecia&quot; /&gt;
** N'anguaño [[Exiptu]] recibe'l so primeres ''AH-64D'' remanufacturados.&lt;ref name=&quot;egipto1&quot; /&gt;

[[Ficheru:AH-64D Apache Longbow, Al Asad (2164914566).jpg|thumb|Helicóptero Apache esplegaos polos [[Estaos Xuníos]] na base aérea d'Al Asad en [[Iraq]], xineru de 2004.]]

* '''2004'''
** Julio: [[AgustaWestland]] entrega al [[Exércitu Británicu]] el postreru de los 67 ''WAH-64 Apache''.&lt;ref name=&quot;67 westland&quot; /&gt;
** 26 d'agostu: Boeing apurre'l ''Apache Longbow'' númberu 500 al Exércitu de los Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;el_500&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/news/2004/q3/nr_040826s.html
 |títulu= Boeing Delivers 500th Apache Longbow Combat Helicopter, Milestone Trainer
 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2008
 |autor= Boeing News
 |fecha=26 d'agostu de 2004
 |editorial= Boeing.com
 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt;

* '''2005'''
** 11 d'abril: Israel recibe los 3 primeros ''AH-64D Apache Longbow'' per parte del Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;4 Israel&quot; /&gt;
** Xunu: Concédese'l contratu a [[Boeing]] pal desenvolvimientu de les actualizaciones del ''AH-64D'' al Bloque III.&lt;ref name=&quot;Bloque III&quot; /&gt;
** 20 d'avientu: Boeing apurre'l primer helicópteru ''AH-64D'' a [[Xapón]].&lt;ref name=&quot;primero_japon&quot; /&gt;

* '''2006'''
** Xineru: La Fuercia Aérea de la República de Singapur recibe'l primera ''AH-64D Apache Longbow'' del segundu llote.&lt;ref name=&quot;todosde1y1de2 singapur&quot; /&gt;
** 15 de marzu: Fuji Heavy Industries apurre'l primera ''AH-64D Apache Longbow'' construyíu so llicencia n'a encomalo Terrestre de Autodefensa de Xapón.&lt;ref name=&quot;primer_japones&quot; /&gt;
** A finales d'anguaño, Exiptu completa les entregues de los ''AH-64D''.&lt;ref name=&quot;egipto2&quot; /&gt;

* '''2007'''
** Xineru: Empiecen les entregues de los ''AH-64D Longbow'' a Grecia.&lt;ref name=&quot;entrega Grecia&quot; /&gt;
** 6 de marzu: Entren en serviciu los 6 primeros ''AH-64D Apache Longbow'' en [[Kuwait]].&lt;ref name=&quot;primeros_Kuwait&quot; /&gt;
** 27 de xunu: Primer vuelu del prototipu ''AH-64D'' Bloque III.&lt;ref name=&quot;Bloque III&quot; /&gt;

* '''2008'''
** Mayu: Emiratos Árabes Xuníos empieza un plan de refabricación y modernización de les sos ''AH-64A''.&lt;ref name=&quot;UAE&quot; /&gt;

&lt;/div&gt;

== Especificaciones (AH-64A) ==
{{Especificaciones d'aeronave |imaxe =
McDONNELL DOUGLAS AH-64 APACHE.png
|descripción imaxe = 
|tamañu imaxe = 

|referencia = Jane's Air Forces.&lt;ref name=&quot;Janes&quot; /&gt;

|avión o helicópteru? = helicópteru |reactor
o hélice? = hélice

|tripulación = 2 (pilotu y copilotu/artilleru)
|carga = 

|llargor = &lt;br /&gt;
** Total: 17,73&amp;nbsp;[[metru|m]] (incluyendo rotores)
** Fuselaje: 15,06&amp;nbsp;m
|diámetru rotor = 14,63&amp;nbsp;m
|valumbu = 5,23&amp;nbsp;m
|altor = 3,87&amp;nbsp;m
|área circular = 168,11&amp;nbsp;[[m²]]
|pesu vacíu = 5165&amp;nbsp;[[kg]]
|pesu cargáu = 8000&amp;nbsp;kg
|pesu útil = 
|pesu máximu = 9500&amp;nbsp;kg

 &lt;!-- Motores --&gt;
|motores por héliz = 2
|modelu motor = [[General Electric T700]]-GUE-701
|tipu motor = [[turboeje]]s
|potencia = 1690
|potencia unidá = hp
|potencia más = cada unu.&lt;br /&gt;
** Darréu actualizaos a la versión -701C de 1409&amp;nbsp;kW &lt;small&gt;(1890&amp;nbsp;HP)&lt;/small&gt;.
|potencia/pesu = 310&amp;nbsp;[[Vatiu|W]]/kg
|tipu héliz = [[rotor principal]] con 4 palas, [[rotor de cola]] con 4 palas non ortogonales.&lt;ref name=&quot;hélices&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.glue.umd.edu/~leishman/Aero/tailrotors.html
 |títulu = Aerodynamics of Tail Rotors
 |fechaaccesu = 18 d'agostu de 2008
 |editorial = Glue.umd.edu
 |idioma = inglés
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070821073332/http://www.glue.umd.edu/~leishman/Aero/tailrotors.html
 |fechaarchivu = 21 d'agostu de 2007
}}&lt;/ref&gt;

|otros xeneral = 

|vnexceder = 365
|vnexceder más = [[Ficheru:Ah-64 ground with weapons.jpg|thumb|250px|Helicópteru Apache col so armamentu.]]
|vnormal = 293
|vnormal más = 
|vcrucero = 265
|vcrucero más = 
|vpérdida = 
|vpérdida más = 

|radio aición = 
|radio aición más = 
|autonomía = 
|autonomía más = 
|autonomía combati = 480
|autonomía combati más = 
|autonomía ferry = 1900
|autonomía ferry más = 
|techu vuelo = 6400.7
|techu vuelo más = 
|réxime ascensu = 12.7
|réxime ascensu más = 

|carga rotor = 47,90&amp;nbsp;kg/m²
|carga rotor máxima = 

|otros rendimientu = 

 &lt;!-- Armamentu --&gt;
|número cañones = 1
|cañones = [[cañón de cadena]] [[M230]] de 30&amp;nbsp;[[mm]], con 1200 proyeutiles, nuna [[torreta]] sol fuselaje.
|misiles = [[AGM-114 Hellfire]] (máximu 16), con posibilidá d'añedir 4× [[AIM-92 Stinger]] o 2× [[AIM-9 Sidewinder]] en dos puntos de anclaje adicionales.
|cohetes = [[Hydra 70]] de 70&amp;nbsp;[[mm]] (máximu 76).
|otres armes = [[depósitos de combustible esternos]] de 871 llitros (230 galones)

|puntos anclaje = 4 pilones subalares
|capacidá anclaje = 

|aviónica =
* Equipu de sensores y sistemes d'apuntamientu combinaos [[TADS/PNVS]] (sistema d'adquisición y designación del oxetivu / sensor de visión nocherniega del pilotu)
* [[Contramedidas]]:
** Receptor d'alerta radar AN/APR-39A(V) suministráu por [[Northrop Grumman]] y [[Lockheed Martin]].
** Sistema d'adquisición d'oxetivos con soporte electrónicu a les interferencies de frecuencia de radar Lockheed Martin AN/APR-48A.
** Equipu de [[contramedidas por infrarroxos]] BAE Systems IEWS [[AN/ALQ-144]].
** Receptor d'alerta láser Goodrich AN/AVR-2.
** Interferidor de radar ITT AN/ALQ-136(V).
** Dispensadores de señuelos ([[bengala (contramedida)|bengalas]] y ''[[chaff]]'').
}}

== Ver tamién ==
[[Ficheru:Ми-28-no-balloons.JPG|thumb|250px|El [[Mil Mi-28 Havoc]], l'equivalente [[Xunión Soviética|soviéticu]] al Apache a finales de la [[Guerra Fría]].]]
* [[Helicópteru d'ataque]]
* {{bandera|UK}} [[Westland WAH-64 Apache]]
* {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Bell AH-1 SuperCobra]]
* {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Bell AH-1Z Viper]]
* {{bandera|Italia}} [[AgustaWestland AW129 Mangusta]]
* {{bandera|Xunión Europea}} [[Eurocopter EC 665 Tigre]]
* {{bandera|Sudáfrica}} [[Denel AH-2 Rooivalk]]
* {{bandera|Xunión Soviética}}{{bandera|Rusia}} [[Kamov Ka-50 Black Shark]] / [[Kamov Ka-52 Alligator]]
* {{bandera|Xunión Soviética}}{{bandera|Rusia}} [[Mil Mi-28 Havoc]]
* {{bandera|Xunión Soviética}}{{bandera|Rusia}} [[Mil Mi-24 Hind]]
* {{bandera|China}} [[CAIC WZ-10]]
* {{bandera|India}} [[HAL Light Combat Helicopter]]
* {{bandera|Xapón}} [[Kawasaki OH-1|Kawasaki OH-1 Ninja]]
* {{bandera|Corea del Sur}} [[KAH Korea Attack Helicopter]]
* Secuencia '''H-''' (Helicópteros estauxunidenses (1962-actualidá)): ← [[YUH-61]] - [[Boeing Vertol XCH-62|XCH-62]] - [[YAH-63]] - '''AH-64''' - [[HH-65]] - [[RAH-66]] - [[TH-67]] →

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíos=
Bishop
 |nome= Chris
 |editorial= Osprey Publishing
 |títulu= Apache AH-64 Boeing (McDonnell Douglas) 1976-2005
 |añu= 2005
 |isbn= 1-84176-816-2
 |idioma=inglés
}}
* {{cita llibru |apellíos=
Donald
 |nome= David
 |editorial= AIRtime Publishing Inc
 |títulu= Modern Battlefield Warplanes
 |añu= 2004
 |isbn= 1-880588-76-5
 |capítulu= AH-64A/D Apache and AH-64D Longbow Apache |idioma=inglés
 
}}

== Enllaces esternos ==
* {{commons|AH-64 Apache}}

;N'español:

* [https://web.archive.org/web/20120105154628/http://portierramaryaire.com/fichas/ah64_1.php Artículu sobre l'AH-64 Apache] en PorTierraMarYAire.com
* [https://web.archive.org/web/20080915172313/http://www.eluniversal.com.mx/graficos/infografias/apache.htm Infografía del AH-64 Apache] nel periódicu [[El Universal (Méxicu)|El Universal]]

;N'inglés:

* [http://www.boeing.com/rotorcraft/military/ah64d/index.htm L'AH-64 Apache] na páxina oficial de [[Boeing]]
* [http://www.army.mil/factfiles/equipment/aircraft/apache.html Ficha del AH-64 Apache] na páxina del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]]
* [http://www.janes.com/defence/air_forces/news/jawa/jawa001013_1_n.shtml Artículu del AH-64 Apache] na páxina de Jane's Information Group
* [http://www.globalsecurity.org/military/systems/aircraft/ah-64.htm Información sobre l'helicópteru AH-64] en GlobalSecurity.com
* [http://www.army-technology.com/projects/apache/ Artículu del AH-64 Apache] en Army-technology.com
* [http://www.ausairpower.net/longbow-aa.html Reportaxe del AH-64D Apache Longbow] en AusAirPower.net
* [https://web.archive.org/web/20070806232410/http://www.vectorsite.net/avah64.html Artículu del Boeing AH-64 Apache] en Vectorsite.net
* [http://science.howstuffworks.com/apache-helicopter.htm How Apache Helicopters Work] en HowStuffWorks.com
* [http://www.vibrationdata.com/Newsletters/April2003_NL.pdf Apache Helicopter Acoustic Analysis]
* [https://web.archive.org/web/20080115140725/http://www.flightglobal.com/articles/2008/01/11/220780/boeing-eyes-x-49a-technology-for-apache-attack-helicopter.html Boeing eyes X-49A technology for Apache attack helicopter] en FlightGlobal.com

{{Tradubot|Boeing AH-64 Apache}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeronaves de Hughes|077]]
[[Categoría:Aeronaves de McDonnell Douglas|AH-64]]
[[Categoría:Helicópteros de Boeing|AH-64]]
[[Categoría:Helicópteros biturbina]]
[[Categoría:Aeronaves cañoneras]]
[[Categoría:Helicópteros d'ataque d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>be6t64oldlc6iebxyeqkjf3zjhjzzzg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Catón el Viejo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167372</id>
    <revision>
      <id>3703382</id>
      <parentid>3670137</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49766" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|biografíes|t=20170406}}
{{persona}}

'''Marcu Porcio Catón''' (en [[llatín]], Marcus Porcius Cato; [[234 e.C.|234]]-[[149 e.C. ]]) foi un políticu, escritor y militar [[República Romana|romanu]] conocíu polos llamatos de Censor, Mayor, Viejo, Sapiens y Prisco pa estremalo del so bisnietu [[Catón el Mozu]].

Catón venía de una familia [[plebeyu|plebeya]] de [[Tusculum]] enrolada na [[Gens Porcia|''gens'' Porcia]] que s'estremara por reseñables servicios militares, pero non por desempeñar dalguna [[Maxistratura romana|maxistratura]]. Foi criáu a la manera de los sos antepasaos [[llatinos]] y educáu na [[Agricultura y ganadería na Antigua Roma|agricultura]], a la que se dedicaba cuando nun taba ocupáu nos asuntos públicos. Llamó l'atención de [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]], que lo atraxo a [[Roma]], onde, gracies a la so influencia, Catón foi xubiendo al traviés de les distintes etapes del ''[[cursus honorum]]'': [[tribunu de la plebe]] en [[214 e.C. ]], [[cuestor]] en [[204 e.C. ]], [[pretor]] en [[198 e.C. ]], [[Cónsul romanu|cónsul]] en [[195 e.C. ]] xunto al so vieyu patrón y, finalmente, [[Censor romanu|censor]] en [[184 e.C. ]]

Como censor, Catón estremar pol so [[conservadorismu|conservadora]] defensa de les [[tradición|tradiciones]] romanes en contraposición col luxu de la [[helenismu|corriente helenística]] procedente d'[[Oriente]].{{sfn|Vidal|2002-2003|pp=115-126}} Amás, y nel marcu del so llabor de censura, protagonizó un duru enfrentamientu con [[Escipión l'Africanu]]. Como políticu, Catón estremar por ser el mayor defensor y impulsor de la [[tercer guerra púnica]] contra [[Cartago]].

Como militar, combatió a los [[Cartago|cartaxineses]] na [[segunda guerra púnica]] ente 217 y 207 e.C. y participó na [[batalla del Metauro]], onde [[Asdrúbal Barca]] resultó muertu. Como resultáu d'estes batalles, Roma se anexonó el territoriu púnicu de la península ibérica y foi nomáu [[procónsul]] de [[Hispania Citerior]]. Mientres esta etapa, dirixó una guerra de castigu contra la población ibera, esaniciando a los íberos insurxentes y a la población polo xeneral, con estrema durez. En 191 e.C. intervieno como [[tribunu militar]] na campaña [[Antigua Grecia|griega]] de [[Manio Acilio Glabrión (cónsul 191 e.C.)|Manio Acilio Glabrión]] contra'l [[Imperiu seléucida]] de [[Antíoco&amp;nbsp;III Megas]], participando na [[batalla de les Termópilas (191 e.C.)|batalla de les Termópilas]] qu'acabó con victoria pal bandu romanu. 

Considérase-y el primer escritor en prosa llatina d'importancia y foi'l primer autor d'una íntegra hestoria d'[[Italia]] en llatín. Dellos historiadores argumentaron que de nun ser pol impautu que causaron los sos escritos, el [[griegu antiguu|griegu]] sustituyiría al llatín como llingua lliteraria en [[Antigua Roma|Roma]]. El so manual ''De agri cultura'' (tamién llamáu ''De re rustica'') o ''Sobre l'agricultura'' ye la única de les sos obres que sobrevivió na so totalidá. Nella describe'l ritu de la ''[[suovetaurilia]]'', ente munches otres temes.

== Orixe ==

=== Familia ===
Catón el Viejo nació en [[Tusculum]], un conceyu integráu nel [[Lazio]] al que los sos antepasaos pertenecieren mientres delles xeneraciones. El so padre llabrárase una gran reputación como valiente soldáu y el so bisagüelu recibiera un pagu del Estáu al matar a cinco soldaos montaos mientres una batalla. Sicasí, los Porcios tusculanos nun desempeñaren enxamás una maxistratura romana. Cuando empezó la so carrera política na capital considerábase-y ente los aristócrates como un ''[[homo novus]]''; el sentimientu d'atopase nuna posición inxusta xunida a la so creencia de ser cimera a los sos rivales políticos contribuyeron a aguiyar la so ambición. Dende los sos entamos políticos a la so muerte conózse-y non solo como'l líder de la so familia, sinón como'l fundador de la [[Gens Porcia|''gens'' Porcia]].{{sfn|Graves|1867|p=636}}

=== ''Cognomen'' Catón ===
[[Ficheru:Marcus Porcius Cato.jpg|thumb|200px|''Catón de Útica lleendo'l ''Fedón'' antes de suicidase''. Estatua de mármol de Jean-Baptiste Roman y François Rude, 1840. Muséu del Louvre.]]
Los varones pertenecientes a los trés xeneraciones darréu anteriores a la nacencia de Catón recibieren el nome de Marcu Porcio y, según [[Plutarcu]],&lt;ref name=&quot;Plutarco1&quot;&gt;Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 1.&lt;/ref&gt; Catón yera conocíu orixinalmente como Prisco; sicasí, adoptó darréu'l ''[[cognomen]]'' Catón {{esd|—que}} indica una sabiduría práctica xunida a una sagacidad política natural y combinada cola esperiencia de remanar asuntos civiles y alministrativos. Sicasí, ye probable que l'epítetu más común de Catón fuera {{esd|Prisco—}} que s'utilizó pa estrema-y de los sos socesores hasta l'ascensu del célebre [[Catón de Útica]], yá que nun se tienen rexistros de cuál foi la primer ocasión en qu'utilizó Catón. Tamién ye posible que se-y concediera esti llamatu mientres la so infancia como un símbolu de distinción. Les cualidaes implícites nesti ''cognomen'' taben resumíes nel anticuáu títulu de Sapiens, col que sería conocíu na so vieyera, y del cual [[Cicerón]] dixo que se consideraba cuasi'l so ''cognomen''.&lt;ref&gt;Cicerón. ''De amicitia''. 2.&lt;/ref&gt; Home de gran elocuencia nes sos disertaciones y posesor de gran estilu oratoriu,&lt;ref&gt;Justino. ''Histories filípiques''. XXXIII. 2; Aulo Gelio. ''Nueches átiques''. XVII, 21.&lt;/ref&gt; anguaño Catón el Censor (en llatín, Cato Censorius) convirtióse nel so nomatu más característicu, por cuenta de que revistió la censura con estraordinariu bon faer y convirtióse nel únicu de la so familia que desempeñó esti cargu.{{sfn|Graves|1867|p=636}}

=== Añu de nacencia ===
Col fin de determinar la so fecha de nacencia, haber de considerar los rexistros que se refieren a la so edá nel momentu de la so muerte, acontecimientu que se sabe con certidume qu'asocedió en 149 e.C. Según los escritos de Cicerón,&lt;ref&gt;Cicerón. ''De Senectute''. 4.&lt;/ref&gt; Catón nació en 234 e.C. , l'añu anterior al consuláu de [[Quintu Fabio Máximu Verrucoso]], y morrió a la edá d'ochenta y cinco años, mientres el consuláu de [[Lucio Marcio Censorino (cónsul 149 e.C.)|Lucio Marcio Censorino]] (el cónsul qu'empecipió'l sitiu de [[Cartago]]) y [[Manio Manilio]]. [[Pliniu'l Vieyu]]&lt;ref&gt;Pliniu'l Vieyu. ''Historia natural''. XXIX, 8.&lt;/ref&gt; amuésase acordies con Cicerón a pesar del marcáu enclín ente los historiadores clásicos a esaxerar la edá de Catón. Según [[Valerio Máximu]],&lt;ref&gt;Valerio Máximu. ''Fechos y dichos memorables''. VIII, 1.&lt;/ref&gt; sobrevivió al so octagésimo sestu cumpleaños, ente que [[Titu Liviu]]&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIX, 40&lt;/ref&gt; y [[Plutarcu]]&lt;ref name=&quot;Plutarco1&quot;/&gt; defenden qu'a la so muerte cuntaba con noventa años.{{sfn|Graves|1867|p=636}} 

Plutarco rebate estes afirmaciones al mentar na so obra una frase qu'atribúi a Catón;&lt;ref name=&quot;Plutarco1&quot;/&gt; nella, el Censor dicía que sirvió na so primer campaña a los diecisiete años, cuando'l comandante [[República de Cartago|cartaxinés]] [[Aníbal]], entró na [[península itálica]] a la cabeza d'un enorme exércitu. Sicasí, Plutarco nun reparó que l'afirmación de la so principal fonte, Titu Liviu, yera errónea al tomar el decimoséptimu cumpleaños de Catón como l'añu 222 e.C. , añu nel que Aníbal nun taba presente n'[[Italia]]. El cómputu realizáu por Cicerón foi establecíu como'l correutu por cuenta de qu'asitia el decimoséptimu cumpleaños de Catón nel marcu de la [[segunda guerra púnica]].{{sfn|Graves|1867|p=636}}

== Mocedá ==

=== Segunda guerra púnica ===
{{AP|Segunda guerra púnica}}
[[Ficheru:Second Punic War full-es.svg|thumb|300px|Escenariu de la segunda guerra púnica. Catón tuvo presente na decisiva batalla del Metauro.]]
Cuando Catón yera inda bien nuevu, el so padre morrió dexándo-y en posesión una pequeñu heriedu consistente nunes propiedaes nel territoriu de los [[sabinos]], a poca distancia del so pueblu natal. Ellí Catón pasó la mayor parte de la so infancia entrenando'l so cuerpu por aciu esixentes exercicios, supervisando y dirixiendo les operaciones agrícoles de les sos propiedaes, aprendiendo cómo tenía de dirixir los sos negocios y estudiando les regles pertenecientes a l'agricultura rural. Cerca de les tierres de Catón, esistía una modesta cabaña na qu'habitó [[Manio Curio Dentato]] tres la celebración de los sos trés [[trunfu romanu|trunfos]], que les sos proezas nel [[exércitu romanu]] y que'l so calter reciu y moralista permanecíen na memoria de tolos romanos. Dentato yera bien almiráu ente'l vecinderu y los sos proezas inspiraron a Catón, que decidió intentar asonsañar el so calter y algamar la so gloria colando a combatir a los [[cartagines]]es na [[segunda guerra púnica]] cuando corría l'añu 217 e.C. Esisten munches discrepancies tantu ente les fontes antigües como nes modernes en cuanto al entamu del serviciu militar de Catón. En 214 e.C. , Catón sirvió en [[Capua]] y l'historiador [[Wilhelm Drumann]]&amp;thinsp;&lt;ref&gt;Wilhelm Drumann. ''Geschichte Roms, 6 Bde''. v. p. 99.&lt;/ref&gt; teoriza que Catón yera nesi momentu, a la edá de venti años, un pixín [[tribunu militar]]. [[Quintu Fabio Máximu Verrucoso]], qu'ostentaba'l mandu en Capua mientres el so cuartu consuláu, nun tardó en ver la valía de Catón y llabró una íntima amistá col mozu militar. Anque Fabio Máximu de cutio dicía-y a Catón que valoraba la so gran esperiencia militar, prefirió nun revela-y les sos auténtiques afinidaes polítiques coles mires de caltener al so llau a esti pervalible nuevu. Nel [[batalla de Taranto (209 e.C.)|sitiu de Taranto]] de 209 e.C. , Catón lluchó de nuevu xunto a Fabio y dos años más tarde, en 207 e.C. , Catón formó parte del selectu grupu qu'acompañó al [[cónsul romanu|cónsul]] [[Gayu Claudiu Nerón]] dende [[Basilicata|Lucania]] escontra'l norte de la [[península itálica|península]], coles mires de frenar la meyora d'[[Asdrúbal Barca]]. Los antiguos escritos recueyen que Catón contribuyó a la decisiva victoria de los romanos na [[batalla del Metauro]], onde Asdrúbal resultó muertu. La noticia de la muerte de Asdrúbal llegó-y a los so hermanu [[Aníbal]] d'una manera despiadada: los romanos refundiaron la cabeza de Asdrúbal percima de les fortificaciones del campamentu del cartaxinés.{{sfn|Graves|1867|p=636-637}}

=== Periodu de paz ===
Nel periodu ente les distintes campañes, Catón volvió a la so granxa de Sabinia, onde amosaba de cutiu la so austeridá, vistiendo y portándose de la mesma manera que les sos [[Esclavitú na Antigua Roma|esclavos]]. Los vecinos de Catón apreciáben-y pol so mocedá, pola so manera de vida y pola so concisa y anticuada oratoria, y escoyíenlu davezu p'actuar d'árbitru nes disputes vecinales o pa representa-yos ante l'Estáu, xeres pa les que Catón, pola so bien activa manera de vida, amosábase siempres bien dispuestu. Por cuenta de toes estes actividaes, la capacidá oratoria de Catón foi ameyorando: el mozu llabrador ganó enfotu en sí mesmu, aprendió les maneres qu'utilizaben los nobles al parlamentar, empecipiar nel estudiu de les [[Derechu romanu|lleis]] y emplegó los principios de xusticia qu'adquiriera mediando nes disputes vecinales p'analizar la diversidá humana y el so comportamientu.{{sfn|Graves|1867|p=637}}

=== Moral romana ===
Pela redolada de la granxa de Catón asitiábense les tierres de [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]], un mozu noble perteneciente a una familia [[Patricios|patricia]] de gran influencia. Dientro de la sociedá romana taba llevándose a cabu una transición dende los valores tradicionales de la vida rústica, asitiada dende faía enforma tiempu nel [[Lazio]] (y polo xeneral, en toa [[Italia]]), a valores más fachendosos, procedentes de la civilización helénico y oriental. La máxima maxistratura política de [[Roma]], el [[cónsul romanu|consuláu]], quedara en manes d'unes poques families aristocrátiques inmensamente riques. Estos patricios, anque famosos pol so corruptibilidad, tamién yeren populares ente los romanos pola so arrogancia, elegantes modales, refinada oratoria, conocencies artístiques y lliteraries y, sobremanera, pola fama de los sos antepasaos. Los nobles menos favorecíos reaccionaron encabezando una faición dientro del [[Senáu romanu|Senáu]] que defendía la torna a los valores tradicionales heredaos polos sabinos, utilizaos como símbolu de resistencia y robustez. Flacu, perteneciente a esta faición conservadora, nun pudo pasar per alto la enerxía y moral de Catón, la so austeridá y la so forma de vivir, a lo que se sumaben la so elocuencia y talentu militar. Los líderes de la faición senatorial que promovían la transición escontra'l modelu de vida oriental yeren la familia de los [[Escipiones]], con [[Escipión l'Africanu]] a la cabeza, [[Marcu Claudio Marcelo (cónsul 222 e.C.)|Marcu Claudio Marcelo]] y [[Tito Quincio Flaminino]]; la faición conservadora taba liderada por Flacu, Quintu Fabio Máximu, Catón y los sos aliaos.{{sfn|Graves|1867|p=637}}

=== Senderu políticu ===
Flacu yera un alvertíu políticu qu'esperaba a que remanecieren mozos de valía que pudieren sofitar a la so faición, y atopó nel espíritu marcial y elocuencia oratoria de Catón un posible candidatu. Flacu sabía que les virtúes de coraxe y capacidá de persuasión que tenía Catón yeren bien valoraes en [[Roma]] y que la única manera que tenía Catón p'aportar a altes maxistratures yera estremándose nel [[Foru Romanu]].{{sfn|Graves|1867|p=637}} Puede comparase cola concepción que tenía [[Montesquieu]] alrodiu de la posterior corrupción de Roma (refiriéndose a la [[Primer guerra civil de la República romana|guerra civil]] ente [[Sila]] y los simpatizantes de [[Cayo Mario]]):

{{cita|Pero, polo xeneral, los romanos namái conocíen l'arte de la guerra, que yera l'únicu camín escontra l'honor y les maxistratures. Por ello, les virtúes marciales permanecieron entá cuando'l restu habíense perdíu.{{sfn|Montesquieu|1734|c=c. 10}}}}
 
Por esta razón, suxurió al nuevu llabrador que conduxera la so ambición escontra l'actividá política, asesorándo-y en tou lo que pudo. Flacu convidó a Catón a la so residencia en Roma y ratificó-y el so sofitu políticu faciendo que'l mozu empezara a estremase por sigo mesmu nel Foru y convirtiéndose d'esa manera nun más que considerable candidatu a aportar a una maxistratura.{{sfn|Graves|1867|p=637}}

== Principios de la so carrera militar y político ==

=== Cuestor ===
[[Ficheru:Sicily-EO.JPG|thumb|250px|Fotografía orbital de Sicilia, provincia proconsular de Escipión l'Africanu so que les sos órdenes sirvió Catón. NASA.]]
En 205 e.C. Catón foi nomáu [[cuestor]]; al añu siguiente empezó a desempeñar les xeres que'l puestu esixía cuando coló xunto a [[Escipión l'Africanu]] a [[Sicilia (provincia romana)|Sicilia]]. Cuando Escipión consiguió, en ganando a una fuerte oposición nel Senáu, qu'ésti diera consentimientu por que les tropes partieren de la islla escontra'l [[Norte d'África]], Catón y [[Cayo Lelio (padre)|Cayo Lelio]] fueron designaos como escolta de los buques de tresporte. La rellación ente Catón y Escipión yera totalmente carente de simpatía y nun esistía cooperación ente'l [[procónsul]] y el [[cuestor]], yá que cuando Escipión solicitara al Senáu que-y dexara tresportar les sos tropes a África p'atacar al enemigu [[Cartago|cartaxinés]] nel so propiu territoriu, [[Quintu Fabio Máximu]] {{esd|—el}} antiguu xeneral de {{esd|Catón—}} oponer al procónsul. Catón, que'l so nomamientu taba destináu a xixilar el comportamientu de Escipión, aprobó los puntos de vista del so antiguu comandante.{{sfn|Graves|1867|p=637}}

Según [[Plutarcu]], el relajamiento de la disciplina ente les tropes de Escipión y los cuantiosos gastos nos qu'incurría los xeneral provocaron la roxura del austeru Catón al que'l xeneral respondió alegando que ''cuntara les victories y non el dineru'':
{{cita|Escipión contestó-y (...) que nun precisaba un cuestor tan severu, porque de lo qu'había de dar cuenta a la ciudá yera de les sos aiciones y non del dineru.&lt;ref name=&quot;plutarco3&quot;&gt;Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 3.&lt;/ref&gt;|estilu=background:transparent}}
Tres el discutiniu, Catón dimitió del so serviciu y tornó al Senáu. Pronunció una quexa ante la Cámara referente a los tresmandaos gastos del xeneral. Ante esti pidimientu, secundada por Fabio Máximu, unvióse una delegación por qu'investigara los gastos de Escipión. Los sos integrantes nun atoparon pruebes del esbardie del xeneral.&lt;ref name=&quot;plutarco3&quot;/&gt; La versión de [[Titu Liviu]] discrepa sicasí cola de Plutarco y asegura que les quexes de Catón taben motivaes por incompatibilidaes ideolóxiques col so comandante.&lt;ref&gt;Titu Liviu. ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXIX, 19.&lt;/ref&gt; Si la versión de Livio ye correuta, la delegación foi unviada pa tratar les quexes de los habitantes de [[Locri]], que sufriríen una gran opresión sol mandu d'unu de los [[legáu romanu|legaos]] de Escipión, [[Quintu Pleminio]]. Livio nun diz nada alrodiu de una posible inxerencia de Catón nesti asuntu, anque sí menta l'amargura cola que'l nuevu cuestor quexar al so aliáu Fabio Máximu de cómo Escipión malvara la disciplina militar, y de la so marcha illegal dende Sicilia pa tomar Locri.{{sfn|Graves|1867|pp=637-638}}

L'autor de la curtia versión sobre la vida de Catón, que la so identidá atribuyir xeneralmente a [[Cornelio Nepote]], afirma que Catón, tres el so regresu d'África, fixo un altu en [[Cerdeña]] y embarcó na so nave al poeta [[Quintu Ennio]]. Sicasí ye más probable que'l primer contautu ente'l poeta llatín y el senador produxérase cuando ésti fuera [[pretor]] de Cerdeña.&lt;ref&gt;Aurelio Víctor. ''De Viris Illustribus Romae''. 47.&lt;/ref&gt;

=== Edilidad y pretura ===
[[Ficheru:Regione Sardegna 3.svg|thumb|200px|Cerdeña, provincia pretoria de Catón]]
En 199 e.C. , Catón foi escoyíu [[conceyal curul]]; xuntu col so colega nel puestu, Cayo Helvio, restauró los [[Xuegos Plebeyos]] y dio el so consentimientu por que se celebrara una llacuada n'honor a [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]]. Foi escoyíu [[pretor]] en 198 e.C. y foi-y asignada como provincia la islla de Cerdeña, a la que partió al mandu d'una fuercia de 3000 soldaos d'infantería y 200 soldaos de caballería. Equí presentóse-y a Catón la so primer oportunidá pa demostrar al mundu les sos creencies sobre la obligación d'aplicar una estricta moral pública. Amenorgó los costos de les operaciones navales, caminó al traviés de la so provincia en compañía d'un únicu asistente y punxo de relieve'l fuerte contraste ente la so austera manera de vida y la suntuosidá cola que vivíen los maxistraos provinciales de rangu ordinariu. Los ritos relixosos celebrar con un razonable aforru, la xusticia alministrar con razonable imparcialidá, la usura foi escorrida con gran severidá y desterróse a los que la practicaben. Cerdeña permaneciera n'aselu mientres llargu tiempu, pero si tomamos como cierta la improbable y carente de fuentes versión del escritor [[Aurelio Víctor]], Catón apoderó una rebelión na islla mientres el so mandatu.{{sfn|Graves|1867|p=638}}

== Consuláu y gobiernu en Hispania ==

=== ''Lex Oppia'' ===
Nel añu [[195 e.C. ]], a la edá de trenta y nueve años, Catón foi escoyíu cónsul xunto al so antiguu amigu y patrón, [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]]. Mientres el so consuláu tuvo llugar una gran disputa llegal que punxo de manifiestu los enraigonaos ideales conservadores del cónsul. En 215 e.C. , mientres l'apoxéu de la [[segunda guerra púnica]], un [[tribunu de la plebe]] llamáu [[Cayo Opiu]] aprobara una llei, la denominada ''[[lex Oppia]]''. Dicha llei tenía por oxetu acutar a les muyeres les exhibiciones desatamañaes de luxu, pa lo cual instauraba una serie de prohibiciones, ente les cualos cabo citar la prohibición de llevar xoyes d'un valor cimeru a una toma d'oru, la prohibición de llevar vistíos de dellos colores y la prohibición d'utilizar vehículos pa desplazamientos curtios, de menos d'una milla, sacantes que se utilizaren p'allegar a un actu relixosu. Con [[Aníbal]] derrotáu y l'economía de la [[República romana|República]] de nuevu próspera gracies a la prinda de les ayalgues cartaxineses, yá nun había necesidá de que se siguiera aplicando la ''lex Oppia''. Arriendes d'ello, los tribunos [[Marcu Fundanio]] y [[Lucio Valerio Tapón]] intentaron consiguir la derogación de la llei, pero atopar cola oposición de los sos colegues [[Marco Xunu Brutu (cónsul 178 e.C.)|Marco Xunu Brutu]] y [[Publio Xunu Brutu]]. Esta disputa llexislativa xeneró un mayor interés que los asuntos alministrativu y estatal que quedaron nun segundu planu. Les muyeres de mediana edá llantar na redoma del [[Foru Romanu|Foru]] ya interceptaben a los sos homes, clamiándo-yos que restauraren los sos derechos. Cada vez más decidíes, les matrones rogaron a los pretores, cónsules y consulares la derogación de la llei, primiendo de tal manera al [[Senáu romanu|Senáu]] que Flacu empezó a duldar, pero Catón amosóse inflexible y realizó un duru discursu que'l so nucleu foi rescatáu por Titu Liviu. A la fin, les muyeres consiguieron lo que queríen.&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá'', XXXIV, 1.&lt;/ref&gt; Cansaos de la persistencia de les matrones romanes, los tribunos opositores retiraron el so vetu y la llei foi derogada por toles tribus. Les muyeres, pa celebrar el so ésitu, desfilaron en procesión peles cais de la capital lluciendo les xoyes y los vistíos más voluptuosos posibles, que yeren por fin llegales.&lt;ref&gt;Valerio Máximu, ''Fechos y dichos memorables''. IX, 1.&lt;/ref&gt;

Esti espinosu asuntu, sicasí, nun estropió por demás la imaxe pública de Catón, que s'amosara siempres en contra de la reprobación de la llei. Una vegada terminada la so designación consular, Catón foi nomáu [[procónsul]] al cargu de la provincia de [[Hispania Citerior]].{{sfn|Graves|1867|p=638}}

=== Hispania Citerior ===
{{AP|Revuelta íbera (197-195 e.C. )}}
[[Ficheru:Hispania 1a division provincial.svg|250px|thumb|División provincial de Hispania en tiempos de Catón]]
Mientres la so campaña en Hispania, Catón portóse d'alcuerdu a la so reputación d'incansable trabayador y en constante alerta. Vivió en función a los sos ideales [[estoicismu|estoicos]], de la forma más sobria posible y compartiendo tantu les xeres como la cebera de los sos soldaos rasos; siempres que-y yera posible, supervisaba personalmente les xeres de los sos subordinaos. Catón dirixía a les sos tropes de forma dinámica y artera y nun s'amosó nunca desdexosa na direición y ellaboración de táctiques. Los movimientos del exércitu de Catón taben curioso dirixíos p'afaese a les estratexes del restu de xenerales romanos acantonaos en Hispania. A pesar de ser un xeneral nuevu y de talentu, amosaba una inusual humildá al ellaborar les sos estratexes d'acordies a los conseyos de dellos espertos. Catón semó la cizaña ente les tribus hispanes y, aprovechándose de la so debilidá, llegó inclusive a utilizar a munchos d'ellos como mercenarios contra los otros nativos.{{sfn|Graves|1867|p=638}}

Los detalles d'esta campaña tán arrexuntaos pol historiador [[Titu Liviu]] ya ilustraos con anécdotes de [[Plutarcu]].&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV.&lt;/ref&gt; Dambos historiadores cunten l'horror que caracterizó a les operaciones militares asocedíes mientres el conflictu y la rapidez y falta de clemencia cola que Catón apoderó a los insurxentes hispanos. Puede lleese nestes obres qu'hubo ensames a les que, en desaposiándo-yos de les sos armes, executar pola so deshonra o se les masacró mientres saqueos.{{sfn|Graves|1867|p=638}}

=== Regresu a Roma ===
[[Ficheru:Forum Romanum panorama 2.jpg|thumb|350px|left|Foru Romanu]]
Una vegada qu'hubo amenorgáu a los insurxentes hispanos asitiaos nel territoriu alcontráu ente l'[[Ebro]] y los [[Pirineos]], Catón dirixó la so atención escontra l'alministración de la provincia. Mientres el so gobiernu los ingresos aumentaron, al amontar los beneficios del Estáu pola esplotación de los recursos mineros asitiaos al norte de la [[península ibérica]]. Gracies a toos estos llogros, el Senáu decretó tres díes d'agradecimientu n'honor al xeneral. A finales del añu 194 e.C. , Catón tornó a Roma y el Senáu votó a favor de la celebración d'un [[trunfu romanu|trunfu]], nel qu'esibió una estraordinaria cantidá d'oru, plata y cobre. Mientres la distribución del botín, Catón amosóse muncho más lliberal de lo que s'esperaba d'él.&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV, 46.&lt;/ref&gt;

Paez ser que'l regresu de Catón asocedió antes de lo previsto por cuenta que'l so enemigu [[Escipión l'Africanu]], que yera cónsul esi añu, deseyaba arrampuñar la provincia al procónsul. Esiste ciertu desalcuerdu ente los escritos de los historiadores [[Cornelio Nepote]] y [[Plutarcu]] nesi puntu:&lt;ref&gt;Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 11.&lt;/ref&gt; el primeru afirma que Escipión nun tuvo ésitu en llograr la provincia mediterránea y que, por cuenta del so enfadu, refugó dexar Roma hasta'l final del so consuláu. Plutarco afirma, sicasí, que Escipión sí tuvo ésitu en llograr la provincia del so rival, pero que nun consiguió la reprobación de l'alministración provincial del so rival y que, como retruque a los sos opositores, caltener mientres el so proconsulado en Roma. Los escritos recoyíos por Titu Liviu afirmen que [[Sestu Digitio]] foi nomáu gobernador de Hispania Citerior.&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV, 43.&lt;/ref&gt; Ye probable que Plutarco equivocar nesi puntu por cuenta de que esi mesmu añu [[Publio Cornelio Escipión Nasica]] foi nomáu gobernador de [[Hispania Ulterior]].{{sfn|Graves|1867|p=639}}

Al paecer Catón intentó ensin ésitu demostrar al traviés de la so elocuencia la veracidá de les cuentes financieres de la provincia coles mires de compensar los ataques arramaos sobre la so persona mientres el so consuláu. Esisten fragmentos de dalgunos de los sos discursos que dan testimoniu de la fuercia de los sos argumentos.{{sfn|Graves|1867|p=638}}

Plutarco afirma que tres el so consuláu Catón acompañó a [[Tiberio Sempronio Longo (cónsul 194 e.C.)|Tiberio Sempronio Longo]] a [[Tracia]] en calidá de [[legáu romanu|legáu]],&lt;ref&gt;Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 12.&lt;/ref&gt; pero paez qu'hai un error, yá qu'en 193 e.C. designar a Sempronio Longo como gobernador de la provincia de la [[Galia Cisalpina]].&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV, 43 y 46.&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu Catón financió la construcción d'un pequeñu templu n'honor a Victoria Virgo, que prometiera dos años antes, polo que paez bien improbable que sirviera como mandáu en [[Reinu de Macedonia|Macedonia]].&lt;ref&gt;Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXV, 9.&lt;/ref&gt;

== Final de la carrera militar ==

=== Batalla de les Termópilas ===
{{AP|Batalla de les Termópilas (191 e.C. )}}
[[Ficheru:Antiochos III.jpg|thumb|200px|Bustu de Antíoco&amp;nbsp;III ([[Muséu del Louvre]])]]
A pesar de que Catón nun yera yá un home nuevu, la so carrera militar nun terminara entá. En 191 e.C. foi nomáu [[tribunu militar]]&lt;ref&gt;Titu Liviu. XXXVI, 17 y 21.&lt;/ref&gt; del cónsul [[Manio Acilio Glabrión (cónsul 191 e.C.)|Manio Acilio Glabrión]], que foi unviáu a [[Grecia (Antigüedá)|Grecia]] pa oponese al Rei del [[Imperiu seléucida]], [[Antíoco&amp;nbsp;III Megas]].{{sfn|Graves|1867|p=639}}

Na decisiva [[batalla de les Termópilas (191 e.C.)|batalla de les Termópilas]] (que nun tien de ser confundida cola famosa [[Batalla de les Termópilas|batalla del mesmu nome]] de les [[guerres médiques]]), que marcó l'empiezu de la cayida de Antíoco, Catón fixo gala del so gran valor y llogró una gran fortuna. Nuna valiente incursión en territoriu enemigu, l'exércitu romanu esanició a los sos enemigos de la [[Lliga Etolia]] que taben asitiaos nel puntu más altu del [[monte Eta]], de siguío les lexones baxaron a gran velocidá de la Eta, causando gran terror nel campamentu enemigu y forzando la retirada de Grecia del exércitu seléucida. Tres esta peligrosa estratexa, el legáu Catón foi bien consideráu ente les sos tropes que-y atribuyeron tol méritu de la victoria. Tres el periodu ente la persecución de Antíoco y la pacificación del territoriu griegu, Catón foi unviáu a Roma pol cónsul Glabrión por que comunicara les noticies de la victoria. Catón llevó'l viaxe a cabu con tal rapidez que llegó a la capital primero que [[Lucio Cornelio Escipión Asiáticu]] que fuera unviáu primero que él.&lt;ref&gt;Titu Liviu. XXXVI, 21.&lt;/ref&gt;

=== Visita a Atenes ===
Según los escritos de [[Plutarcu]], mientres la campaña en Grecia sol mandu de Glabrión, tres la batalla de les Termópilas, Catón foi unviáu a protexer los territorios de [[Antigua Corinto|Corinto]], [[Patras]] y [[Egio]] coles mires de que nun se pasaren al bandu de Antíoco. Foi entós cuando Catón visitó [[Atenes]] pa torgar que los atenienses escucharen les propuestes del rei seléucida y dirixóse a la población de l'actual capital griega nun discursu en llatín. Ye abondo probable que Catón tuviera nociones básiques de griegu, yá que según Plutarco, Catón estudió esti idioma mientres la so mocedá en [[Taranto]], onde entabló gran amistá col filósofu griegu [[Nearco]]. Según [[Aurelio Víctor]], mientres la pretura de Catón en [[Cerdeña]], este recibió clases de griegu d'[[Ennio]]. Independientemente de too yera conocíu'l desdeñu de Catón pel mundu [[Periodu helenísticu|helénicu]]. Ye probable sicasí que se dirixiera a la población ateniense en llatín por cuenta de que yera d'obligáu cumplimientu pa los maxistraos romanos, yá que amosaba la dignidá romana.&lt;ref&gt;Valerio Máximu. II, 2.&lt;/ref&gt;

== Censura ==
[[Ficheru:Escipión africano.JPG|thumb|200px|Bustu d'un sacerdote de Isis atopáu nes escavaciones de la Villa de los Papiros (Herculano) que s'identificó tradicionalmente con Escipión l'Africanu. Muséu Nacional de Nápoles.&lt;ref&gt;[http://cir.campania.beniculturali.it/museoarcheologiconazionale/itinerari-tematici/galleria-di-immagini/RA372 Scipione]. Muséu Archeologico Nazionale di Napoli.&lt;/ref&gt;]]
Catón foi escoyíu [[Censor romanu|censor]] nel añu 184 e.C. xunto al so antiguu patrón [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]]. Con una firme reputación como soldáu, Catón prefirió sirvir al Estáu nel so llar, escrutando la conducta de los candidatos a honores públicos y de los xenerales nel campu de batalla. Anque nun s'implicara personalmente na persecución de los [[Escipiones]] ([[Escipión l'Africanu]] y [[Lucio Cornelio Escipión Asiáticu]]) por corrupción, sí que foi la so voluntá la qu'animó l'ataque políticu contra ellos. Escipión foi absueltu por aclamación, en refugando defendese de les sos acusaciones. A pesar d'ello, l'escándalu de les acusaciones acabó cola vida pública del Africanu, quien hubo de retirase a la so villa de [[Liternum]]. La enemistá de Catón con Escipión remontar a la campaña d'África, cuando s'enfrentó con ésti pol so espilfarru na repartu del botín ente les tropes y pol luxu y l'estravagancia de que Escipión faía gala.

Sicasí, Catón tenía ente manes una xera entá más seria, yá que s'oponía a la espansión de la nueva cultura helénica qu'amenaciaba con destruyir l'aspra simplicidá de la manera de vida romanu. Consideraba esta resistencia a la invasión cultural como la so misión especial. Catón exhibía esta determinación con más firmeza na so [[Censor romanu|censura]], razón pola que sería moteyáu «el Censor», nome pol que se-y conoz güei de forma más común. Revisó con una severidá inusitada les llistes de senadores y caballeros, espulsando del so orde social a aquellos a los que consideraba que nun yeren merecedores del mesmu, yá fora por motivos morales o pola ambición d'estos. La espulsión de [[Lucio Quincio Flaminino]] por crueldá foi un exemplu de la so ríxida manera d'entender la xusticia.

Les sos ordenances contra'l luxu fachendosu fueron bien severes. Impunxo un eleváu impuestu sobre vistíos y adornos personales, especialmente nos adornos femeninos, y sobre los esclavos nuevos mercaos como favoritos. En 181 e.C. sofitó la ''[[lex Orchia]]'' (acordies con otres fontes, primero opúnxose a la so introducción y darréu a la so abolición), que prescribía una llende al númberu de güéspedes nuna hospedería, y en 169 e.C. promovió la ''[[lex Voconia]]'', que ente otres cuestiones contenía una normativa que pretendía revisar l'acumuladura desproporcionada de riqueces en manes d'una muyer.

N'otru orde de coses, reparó los acueductos, llimpió les alcantarielles, previeno l'usu priváu de les agües públiques, ordenó la baltadera de les cases qu'estrechaben les víes públiques y construyó la primer basílica nel Foru, cerca de la Curia.&lt;ref&gt;Titu Liviu. XXXIII, 44; Plutarco, ''Vides paraleles'', «Marcu Catón». 19.&lt;/ref&gt; Alzó tamién la cantidá apurrida polos [[publicanu|publicanos]] polos derechos de recaldación d'impuestos, y coles mesmes menguó los precios de los contratos pa la construcción d'obres públiques.

== Últimos años ==
[[Ficheru:Megara carte 1844.jpg|thumb|250px|Planu de Cartago y de la península]]
Del so periodu como censor hasta la so muerte nel añu 149 e.C. , Catón nun ocupó cargu públicu dalgunu, anque siguió estremándose nel [[Senáu romanu|Senáu]] como un persistente adversariu contra les nueves idees. Al igual que munchos otros romanos, espantába-y lo que los misterios [[Bacanal|báquicos]] teníen de llicenciosu y esixó la espulsión de los filósofos griegos [[Carnéades]], [[Diógenes de Babilonia|Diógenes]] y [[Critolao]], que llegaren como embaxadores dende [[Antigua Atenes|Atenes]], por causa de la peligrosa naturaleza de los sos puntos de vista.

Catón tenía terror a los médicos, que yeren na so gran mayoría griegos. Xestionó la lliberación del historiador [[Polibio]] y los sos compañeros prisioneros, preguntando despectivamente a los senadores si nun teníen nada meyor que faer qu'aldericar sobre si unos cuantos griegos teníen de morrer en Roma o na so tierra. Nun conoció la lliteratura griega hasta ser octogenario, anque dellos estudiosos de los sos escritos piensen que tuvo de conocer les lletres griegues mientres la mayor parte de la so vida.

=== ''Carthago delenda est'' ===
La so última actividá pública foi promover nos sos compatriotes la necesidá d'empecipiar la [[tercer guerra púnica]] y la destrucción de [[Cartago]]. Nel añu 157 e.C. foi unu de los diputaos unviaos a Cartago p'arbitrar ente los cartaxineses y [[Masinisa]], rei de [[Numidia]]. La misión foi infructuosa, y los comisionados volvieron a casa. Pero Catón volvía tan impresionáu poles evidencies de la prosperidá cartaxinesa que taba convencíu de que la seguridá de Roma dependía de l'aniquilación de Cartago. Naquellos tiempos, mientres y fora de les sesiones, repetidamente clamaba: «''Ceterum censeo Carthaginem esse delendam''» (lo que significa: «Otra manera, cunto que Cartago ten de ser destruyida»).&lt;ref&gt;Plutarco, ''Vides paraleles'', «Catón el Mayor». 26-27.&lt;/ref&gt; Esta coletilla en tolos sos discursos fíxo-y tamién bien famosu en Roma.

Pa Catón, la vida privada foi una continua disciplina y la vida pública la disciplina de la mayoría. Consideraba al [[pater families|cabeza de familia]] como'l xerme de la familia mesma y a la familia como'l xerme del Estáu. Por aciu una estricta economía del tiempu realizó una cantidá inmensa de trabayu, esixendo la mesma actitú de los sos familiares, y amosándose como un maríu duru, un padre estrictu y un amu severo y cruel. Al paecer, había poca diferencia ente l'interés qu'emprestaba a la so familia y a los sos esclavos. Namá'l so arguyu inducía-y a poner una mayor atención a los sos fíos, [[Marcu Porcio Catón Liciniano]] y [[Marcu Porcio Catón Saloniano]].

Nada había nel comportamientu de Catón que mereciera la censura de los sos compatriotes, que lu víen como un exemplu de la forma de vida romana tradicional. Nel pasaxe en que [[Titu Liviu]] describe'l calter de Catón nun hai una sola pallabra de crítica pa la ríxida disciplina de la so casa.

== Vida doméstica ==
Mientres tola so vida Catón caltuvo l'espíritu rural que-y habíen inculcado los sos padres dende bien neñu. Casóse con una aristócrata de la [[Gens Licinia|''gens'' Licinia]]. Cola so primer esposa tuvo un únicu fíu, al que se-y conoz como Marco Porcio Catón Liciniano con cuenta d'estremalo del so mediu hermanu. Al so primer fíu, Catón -y inculcó los sos mesmos valores tradicionales y aquél aportó a un home de gran valía, bien intelixente, brillante xurista, xagaz políticu y valiente soldáu.

Sicasí, a la muerte de la so primer esposa, la innegable moralidá de Catón quedó n'entredichu cuando ésti, a pesar d'atopase nuna edá bien avanzada, tomó una nueva esposa d'ente les sos esclaves con edá casadera. La escoyida pol Censor foi una moza de gran guapura llamada [[Salonia]], cola que tuvo un fíu llamáu Marcu Porcio Catón Saloniano. El primoxénitu de Catón, Catón Liciniano, despreciaba esti actu y retiró al so padre la pallabra.

La enemistá ente dambes cañes de la familia de Catón siguiría a la muerte del patriarca. A pesar de qu'en teoría la que lo tenía más fácil pa faer hestoria gracies al so mayor poder económicu ya influencia política yera la caña de los Licinianos, los que más se recuerden son los de la caña de los Salonianos gracies al so descendiente [[Catón el Mozu]].

== Escritos de Catón ==
Catón nun ye solu famosu pola so importancia política y reconocencies militares, sinón que tamién destacó como escritor. Catón foi un historiador, el primer escritor en prosa llatina d'importancia,&lt;ref&gt;{{cita llibru | nome=Felipe | apellíu=Rodríguez Martínez | títulu=Misterio de les relixones: Catón el Viejo, el defensor de Roma | editorial = Clarendon Press | añu=2005}}&lt;/ref&gt; y el primer autor d'una íntegra hestoria d'[[Italia]] en llatín. Dellos historiadores argumentaron que de nun ser pol impautu que causaron les escritures de Catón, el griegu sustituyiría al llatín como llingua lliteraria en [[Roma]].&lt;ref&gt;{{cita llibru | nome=Stanley F. | apellíos=Bonner | títulu=La educación na antigua Roma: dende Catón el Viejo a Plinio el mozu | editorial = Herder | ubicación=Barcelona | añu=1984}}&lt;/ref&gt; Catón ye unu de los pocos autores de la nacencia de la lliteratura llatina que podíen afirmar qu'esi idioma yera la so llingua materna.{{sfn|Dalby|1998|pp=7-8}}.

* El so manual sobre cómo tien de dirixir una granxa (''[[De Agri Cultura]]'' o ''Sobre l'Agricultura''), ye la única de les sos obres que sobrevivió na so totalidá. Trátase d'una coleición de llibros qu'arrexunta les normes y regles de cría y xestión de granxes, incluyendo anécdotes sobre cómo yera la vida rural de los llabradores itálicos del [[sieglu II e.C.|sieglu II e.C. ]] Adoptada por munchos como un llibru de testu, ''De Agri Cultura'' apurre regles pa dirixir una granxa amplio y dotao de munchos esclavos. Catón asesora a los granxeros na adquisición de trabayadores pa la recoyida d'aceitunes&lt;ref&gt;Catón el Viejo, ''De Agri Cultura'' 64–8.&lt;/ref&gt; y tamién apurre téuniques de veces de refrescu esclavistes qu'eviten l'estremu cansanciu de dalgunos, lo que provocaba un descensu na producción. Afirma na so obra que ye necesariu vender esclavos cuando éstos avieyen o se ponen enfermos.&lt;ref&gt;Catón, ''De Agri Cultura'' 2.&lt;/ref&gt; Catón apurrió a los granxeros comenenciudos na so obra una serie de discursos que son citaos por diversu autores llatinos.{{sfn|Dalby|1998|pp=22-28}}.

* La que ye probablemente la obra más importante de Catón, ''Oríxenes'', ufierta nun pequeñu compendiu de siete llibros una visión de l'antigua historia de les ciudaes italianes, cuantimás Roma, sobre la qu'escribe dende la so [[Fundación de Roma|fundación]] hasta los sos díes. Anque la obra perdióse, diversos fragmentos sobrevivieron gracies a antiguos autores que los recuperaron.{{sfn|Chassignet|1986}}.

* Mientres l'[[Imperiu romanu]] caltuviéronse unos 150 discursos políticos de Catón. Nellos Catón proclamaba'l so repulsa a la decadencia de la moral romana y exercía vengaciones verbales contra los sos adversarios políticos. Na actualidá nun se conocen siquier los títulos d'estos discursos, anque se caltuvieron dellos fragmentos d'ellos. El primeru del que puede dase una fecha concreta ye una obra llamada ''Sobre la Eleición de Conceyales'', escrita en [[202 e.C.|202 e.C. ]] Esisten amás una serie de discursos a partir del so consuláu siguida d'una retrospectiva autojustificativa llamada ''Sobre'l so Consuláu'', qu'arrexunta numberosos discursos emitíos mientres la so censura. Nun ye seguro que Catón dexara a otros lleer o copiar los sos discursos mientres taba vivu (n'otres pallabres «publicar»). Tamién se desconoz si la so circulación producióse darréu tres la so muerte.{{sfn|Malcovati|1955}}; {{sfn|Dalby|1998|p=13}}.

* ''Sobre los Soldaos'' ye un manual militar práuticu comparable a ''De Agri Cultura''.{{sfn|Astin|1978|pp=184-185}}.

* ''Sobre la Llei relativa a Sacerdotes y Augures'' ye una obra de la cual solo conocer un pequeñu fragmentu nel cual siguía ciertes seiciones de ''De Agri Cultura''. L'estilu lliterariu de Catón ye práuticamente invariable nes sos obres y cuasi toes elles siguen una mesma estructura.{{sfn|Astin|1978|p=185}}.

* ''Praecepta ad Filium'', ''«Máximes empobinaes al so fíu»'',{{sfn|Astin|1978|pp=332-340}}. obra de la cual sobrevive'l siguiente estractu:

{{cita|«Al so debíu tiempu Marco, fíu mio, te voi esplicar lo qu'atopé n'Atenes sobre'l mundu griegu y demostrar qué ventayes pueden morar nos sos escritos (anque nun tenemos de tomar los demasiáu en serio). Son un pueblu rebalbu y ensin valor. Toma esto como una profecía: cuando los griegos déxennos les sos obres el nuesu mundu va malvase, al igual que si unvien a los sos médicos equí. Xuraron matar a tolos bárbaros coles sos medicines y cobren pagos por faelo con cuenta de que trabayen de forma más eficiente. Los griegos de xacíu considérennos bárbaros amás de puercos [[oscos]]. Te prohibo ser enxamás atendíu por unu d'ellos.»}}

Citáu por [[Pliniu'l Vieyu]], ''[[Naturalis Historia]]'' 29.13-14.

* Una historia de Roma cola qu'enseñó al so fíu a lleer.

* ''Carmen de moribus'' (''«Poema de la moral»''), aparentemente en prosa, a pesar del títulu.{{sfn|Astin|1978|pp=185-186}}

* Una coleición d'ensayos, dalgunos de los cualos fueron traducíos al griegu.

Los dos coleiciones de proverbios que sobrevivieron hasta los nuesos díes y que se conocen como ''Dichos de Catón'' y ''Monosticha Catonis'', escrites en versos hexámetros, pertenecen probablemente al [[sieglu IV]] d.C., y por tantu ye imposible que fueren escrites pol censor, a pesar de que se-y atribuyeron tradicionalmente.

== Cronoloxía ==
* [[234 e.C.|234 e.C. ]] - Nacencia de Catón en Tusculum.
* [[217 e.C.|217 e.C. ]] - Catón marcha a combatir contra Aníbal.
* [[214 e.C.|214 e.C. ]] - Sirve en Capua.
* [[209 e.C.|209 e.C. ]] - Participa nel Sitiu de Taranto.
* [[207 e.C.|207 e.C. ]] - Pasa al serviciu de Cayo Claudio Nerón.
* [[205 e.C.|205 e.C. ]] - Entra nel Senáu al ser nomáu cuestor.
* [[204 e.C.|204 e.C. ]] - Como procuestor pasa al serviciu del procónsul Escipión l'Africanu.
* [[202 e.C.|202 e.C. ]] - Escribe la so primer obra de la que puede dase una fecha concreta, titulada ''Sobre la eleición de conceyales''.
* [[199 e.C.|199 e.C. ]] - Ye escoyíu edil.
* [[198 e.C.|198 e.C. ]] - Ye escoyíu pretor.
* [[197 e.C.|197 e.C. ]] - Gobierna como propretor na provincia de Cerdeña.
* [[195 e.C.|195 e.C. ]] - Ye escoyíu cónsul xunto a Lucio Valerio Flacu. Esi mesmu añu vese obligáu a derogar la ''Lex Oppia''.
* [[194 e.C.|194 e.C. ]] - Gobierna como procónsul la provincia de Hispania Citerior. Al tornar a Roma celebra un trunfu.
* [[191 e.C.|191 e.C. ]] - Ye nomáu tribunu militar y marcha al Este en calidá de legáu de Manio Acilio Glabrión.
* [[184 e.C.|184 e.C. ]] - Ye escoyíu censor xunto a Lucio Valerio Flacu.
* [[181 e.C.|181 e.C. ]] - Oponer a la introducción de la ''Lex Orchia'' y depués a la so abolición.
* [[169 e.C.|169 e.C. ]] - Promueve la ''Lex Voconia''.
* [[160 e.C.|160]] - [[150 e.C.|150 e.C. ]] - Diz per primer vegada la so frase más famosa, ''Ceterum censeo Carthaginem esse delendam''.
* [[157 e.C.|157 e.C. ]] - Ye unviáu a África a la cabeza d'una delegación p'arbitrar les diferencies ente Numidia y Cartago.
* [[149 e.C.|149 e.C. ]] - Muerre en Roma.

== Ver tamién ==
* [[República romana media]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
[[Ficheru:Rustici latini volgarizzati.tif|thumb|'' Rustici latini volgarizzati'', 1794]]
;Catón el Viejo *
{{cita llibru |apellíu=El censor |nome=Catón |enllaceautor= |títulu=Tratáu d'agricultura. Fragmentos |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición= |añu=2012 |editor= |editorial=[[Editorial Gredos]] |ubicación=Madrid |isbn=978-84-249-3655-6 |capítulo= |páxina= |cita= }}
* {{cita llibru | apellíu=Chassignet | nome=M. | títulu=Caton: Anícieslos. Fragments | editorial=[[Coleición Budé]], Les Belles Lettres | allugamientu=París | añu=1986 }}
* {{cita llibru | apellíu=Dalby | nome=Andrew | títulu=Cato: On Farming | editorial=Prospect Books | allugamientu=Totnes | añu=1998 | isbn=0907325807 }}
* {{cita llibru | apellíu=Malcovati | nome=H. | títulu=Oratorum romanorum estaza liberae rei publicae | editorial=Paravia | allugamientu=Turín | añu=1955 }}

;Sobre l'autor
* {{cita llibru |apellíu=Astin|nome=A. Y.|títulu=Cato the Censor|añu=1978|editorial=Clarendon Press|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíu=Bonner|nome=S. F.|títulu=La educación de l'Antigua Roma: dende Catón el Viejo a Plinio el Nuevu|añu=1984|editorial=Herder}}
* {{cita llibru |apellíu=Corti|nome=Y.|títulu=Catón el Vieyu|añu=2008|editorial=Ediciones Síguime|isbn=9788430116782}}
* {{cita llibru |apellíos=Drumann|nome=W.|títulu=Geschichte Roms in seinem Uebergange von der republikanischen zur monarchischen Verfassung, 6 Bde.|fecha=1834-1844|idioma=alemán}}
* {{cita llibru |apellíos=Graves|nome=J. T.|apellíu-editor=Smith|nome-editor=William|títulu=A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology|fecha=1867|páxines=636-644|idioma=inglés|capítulu=Cato (1)}}
* {{cita llibru |apellíos=Montesquieu|títulu=Consideración sobre les causes del grandor y decadencia de los romanos|fecha=1734|idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíu=Rodríguez Martínez|nome=F.|títulu=Misterio de les relixones. Catón el Viejo, el defensor de Roma|añu=2005|editorial=Clarendon Press}}
* {{cita llibru |apellíu=Roldán|nome=J. M.|títulu=La República romana|añu=1995|editorial=Ediciones Cátedra|isbn=9788437603072}}
* {{cita enciclopedia|apellíu=Varios autores|títulu=Cato, Marcus Porcius (statesman)|añu=1911|enciclopedia=Encyclopaedia Britannica|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Cato,_Marcus_Porcius_(statesman)|idioma=inglés}}
* {{cita publicación |apellíu=Vidal|nome=G.|títulu=Catón el vieyu y la primer asimilación romana de la cultura griega|publicación=Llimes|fecha=2002-2003|númberu=14-15|páxines=pp. 115-126}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cato Major}}
{{wikiquote}}
{{wikisource}}
* [[Ficheru:Wikisource-logo.svg|15px|alt=]] [[Wikisource]] contién un testu n'español de la vida '''[[s:Vides paraleles: Catón|Catón el Viejo]]''' de [[Plutarcu]].
*{{SmithDGRBM|autor=JTG|artículu=Cato (1)|volume=1|páxines=636-644}}

{{socesión
|títulu= Cónsul de la República romana&lt;br&gt;&lt;small&gt;'''''xuntu con '''[[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]]'''''&lt;/small&gt;
|periodu = 195 e.C. 
|predecesores = [[Lucio Furio Purpúreo]]&lt;br&gt;[[Marcu Claudio Marcelo (cónsul 196 e.C.)|Marcu Claudio Marcelo]]
|socesores = [[Escipión l'Africanu|Publio Cornelio Escipión Africanu]] '''''cos. II'''''&lt;br&gt;[[Tiberio Sempronio Longo (cónsul 194 e.C.)|Tiberio Sempronio Longo]]
}}

{{NF|234 e.C.|149 e.C.|Caton el Viejo}}

{{Tradubot|Catón el Viejo}}
[[Categoría:Porcios Catones]]
[[Categoría:Escritores de la Roma antigua]]
[[Categoría:Historiadores de la Roma antigua]]
[[Categoría:Militares de l'Antigua Roma de les guerres púniques]]
[[Categoría:Militares de l'Antigua Roma de les guerres celtíberes]]
[[Categoría:Cónsules de la República romana]]
[[Categoría:Censores]]
[[Categoría:Escritores del sieglu II e.C.]]
[[Categoría:Militares de l'Antigua Roma del sieglu II e.C.]]
[[Categoría:Historiadores]]
[[Categoría:Personaxes del Llibru VI de la Eneida]]
[[Categoría:Cuestores]]
[[Categoría:Pretores]]
[[Categoría:Procónsules]]
[[Categoría:Tribunos de la plebe]]
[[Categoría:Senadores de l'Antigua Roma del sieglu III e.C.]]
[[Categoría:Senadores de l'Antigua Roma del sieglu II e.C.]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>p50tcgqlsaa350txp8z9qfc427u8wzq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cometa Hale-Bopp</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167389</id>
    <revision>
      <id>3703386</id>
      <parentid>3677431</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17957" xml:space="preserve">{{referencies|t=20150117173610|astronomía}}
{{Ficha de cuerpu celeste &lt;!-- 
Encabezáu --&gt; 
|nome = C/1995 O1 (Hale-Bopp)
|imaxe = Halebopp031197.jpg
|lleenda_imaxe = 
&lt;!-- Descubrimientu --&gt; 
|descubridor = [[Alan Hale]] y&lt;br /&gt;[[Thomas Bopp]]
|fecha_descubrimientu = [[1995]]
|designaciones = 
|nome_provisional = The Great Comet of 1997,&lt;br /&gt;C/1995 O1
|categoría = 
&lt;!-- Elementos orbitales --&gt; 
|dómina = 
|nodo_ascendente = 
|enclín = 89,4°
|argumentu_perihelio = 
|semiexe_mayor = 186 [[Unidá astronómica|UA]]
|escentricidá = 0,995086
|anomalía_media = 
&lt;!-- Derivaos orbitales --&gt; 
|perihelio = 0,91 UA
|afelio = 371 UA
|periodu_orbital_sideral = 2537 [[Añu xulianu|a]]
|periodu_orbital_sinódico = 
|últimu_perihelio = [[1 d'abril]] de [[1997]]
|próximu_perihelio = 4520
|velocidá_orbital_media = 
|radio_orbital_mediu = 
|satélite_de = 
|número_satélites = 
&lt;!-- Característiques físiques --&gt; 
|masa = 
|volumen = 
|dimensiones = 
|densidad = 
|área_de_superficie = 
|diámetro = 
|gravedá = 
|velocidá_escape = 
|periodo_rotación = 
|enclín_axial = 
|clase_espectral = 
|magnitú_absoluta = 
|diámetru_angular = 
&lt;!-- Característiques atmosfériques --&gt; 
|presión_atmosférica = 
|temperatura = 
|albedo = 
|composición_atmósfera = 
&lt;!-- Fin de Tabla --&gt; 
|imaxe_inferior = 
|lleenda_imaxe_inferior = 
|pie_de_tabla = 
}}

[[Ficheru:Comet-Hale-Bopp-29-03-1997 hires adj.jpg|250px|thumb|La cometa convertir nun auténticu espectáculu visual a empiezos de [[1997]].]]
El '''cometa Hale-Bopp''' (que'l so nome oficial ye '''C/1995&amp;nbsp;O1''') foi probablemente unu de los [[cometa|cometes]] más llargamente reparaos nel [[sieglu XX]] y unu de los más brillosos que se vieron en décades. Pudo ser contempláu a güeyu mientres 18 meses, cuasi'l doble del tiempu que pudo reparase'l [[Gran Cometa de 1811]].

La cometa Hale-Bopp foi afayáu'l [[23 de xunetu]] de [[1995]] a gran distancia del [[Sol]], creándose dende entós la mira de que sería un cometa bien brillosa cuando pasara cerca de la [[Tierra]]. El rellumu d'una cometa ye daqué bien malo de predicir con exactitú, pero l'Hale-Bopp superó tou lo esperao cuando pasó pol so [[perihelio]] el [[1 d'abril]] de [[1997]]. Foi llamáu'l '''Gran Cometa de 1997'''.

El so pasu afaló un ciertu nivel d'esmolición na población. Inclusive s'espardieron rumores de qu'una gran nave estraterrestre taría siguiendo'l so pasu, lo qu'afaló un suicidiu en masa ente los siguidores de la secta [[Heaven's Gate (secta)|Heaven's Gate]].

== Descubrimientu ==
[[Alan Hale]], en [[Cloudcroft]], [[Nuevu Méxicu]], realizaba una busca sistemática de cometes cuando'l [[23 de xunetu]] de [[1995]] afayó un oxetu rellumando d'undécima [[magnitú aparente|magnitú]] cerca de l'agrupación globular [[Cúmulu globular M70|M70]], na constelación de [[Sagitario (constelación)|Sagitario]]. Pela so parte, [[Thomas Bopp]] reparaba'l cielu col telescopiu d'un amigu, cuando percibió un oxetu ensin catalogar que resultó ser la cometa.

== Acercamientu ==
Llueu quedó claro qu'Hale-Bopp nun yera una cometa corriente: al calcular el so [[órbita]], resultó tar a 7,2&amp;nbsp;[[Unidá astronómica|unidaes astronómiques]] (UA) del Sol, asitiándose ente [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]] y [[Saturnu (planeta)|Saturnu]] a la mayor distancia a [[la Tierra]] que cualesquier otru cometa descubiertu. La mayoría de les cometes a esta distancia son apenes perceptibles, y la so actividá nun ye apreciable, pero la cola del Hale-Bopp yera observable. Nuna imaxe del '''Telescopiu anglo-australianu''' de 1993 atopóse la cometa inda non afayáu a 13 [[Unidaes astronómiques|UA]] del [[Sol]], que ye una distancia que polo xeneral nun dexa reparar cometes; por casu, la cometa [[Cometa Halley|1P/Halley]] ye 50&amp;nbsp;000 vegaes menos lluminosu a la mesma distancia del Sol. Los analises indiquen que'l so nucleu tien cerca de 50&amp;nbsp;[[quilómetru|quilómetros]] de diámetru, tres veces el tamañu del [[Cometa Halley|Halley]].

La so gran distancia y sorprendente actividá indicaba que la cometa Hale-Bopp sería bien brillosa al algamar el so [[perihelio]] en [[1997]]. Sicasí, los especialistes en cometes tuvieron precuru nos sos anuncios, por cuenta de lo difícil que ye predicir con exactitú'l rellumu d'una cometa. Años antes, en 1973, anuncióse que'l [[cometa Kohoutek]] sería los ''cometa del sieglu'' pola so brillantez, pero nun cumplió les mires nesi sentíu.

== L'Hale-Bopp convertir nun Gran Cometa ==
L'Hale-Bopp fíxose visible a güeyu pel branu de [[1996]], y anque el so rellumu amenorgóse considerablemente na última metá d'esi añu, los científicos siguíen siendo cautelosamente optimistes alrodiu de la posibilidá de que se volviera bien brillosa. Atopábase demasiáu cerca del Sol como por que fuera observable mientres avientu de 1996, pero cuando remaneció en xineru de 1997 yera yá lo suficientemente brillosu como por que pudiera ser vistu por cualesquier que lo buscara, inclusive dende grandes ciudaes con cielos [[contaminación llumínica|contaminaos lumínicamente]].

Entós daquella, [[Internet]] yera un fenómenu creciente y numberosu páxina web que siguíen el progresu de la cometa y que facilitaben imáxenes diaries dende tol mundu volviéronse bien populares. Internet desempeñó un papel determinante alimentando l'interés públicu, hasta agora ensin precedentes, sobre l'Hale-Bopp.

A midida que la cometa averar al Sol, siguía resplandiendo, rellumando con magnitud dos en febreru, y amosando un creciente par de coles, con una formada por gas azul apuntando direutamente escontra'l Sol y l'otra cola formada por polvu mariello curvándose a lo llargo de la so órbita. El [[9 de marzu]], un [[eclís solar]] en [[Mongolia]] y nel este de [[Siberia]] dexó a los observadores asitiaos ellí ver la cometa mientres el día.

Mientres el so [[perihelio]], el [[3 d'abril]] de 1997, la cometa foi espectacular. Rellumó más que cualquier estrella del cielu, quitando [[Siriu]], y los sos dos coles dixebrar ente 30 y 40 [[grau sexagesimal|graos]] a lo llargo del cielu. La cometa yera visible bastante primero que'l cielu escurecer por completu cada nueche, y ente que munchos grandes cometes tán bien próximos al Sol mientres pasen el so perihelio, la cometa Hale-Bopp resultaba visible mientres tola nueche a los observadores asitiaos nel [[hemisferiu norte]].

Podría ser más impresionante de lo que foi. Si pasara tan cerca de la Tierra como lo fixo'l [[cometa Hyakutake]] (C/1996 B2) en 1996, la so cola ocuparía tol cielu y sería más brillosu que la [[lluna llena]]. Sía que non, a pesar de que'l so aproximamientu máximu a la Tierra producir a una distancia mayor que 1 UA (una distancia que volvería invisibles a munches cometes) l'Hale-Bopp inda acopaba la metá del cielu colos sos dos coles, anque'l final d'ésta fora demasiáu débil como pa ser visible ensin emplegar nengún preséu ópticu.

== La cometa aparra ==
En pasando pola so perihelio, la cometa mover escontra l'hemisferiu sur celeste, y pa muncha xente, l'espectáculu terminara. La cometa yera muncho menos impresionante pa los observadores del [[hemisferiu sur]] de lo que lo fuera nel hemisferiu norte, pero ellí pudieron ver cómo la cometa sumía gradualmente de vista mientres el branu y seronda de 1997. Les últimes observaciones realizaes a güeyu fueron descrites n'avientu de 1997, lo que significa que la cometa permaneció visible ensin ayuda de preseos mientres 569 díes, cerca de 18 meses y mediu. El récor anterior tener el [[Gran Cometa de 1811]], que permaneció visible mientres cuasi 9 meses.

A midida que la cometa aparraba siguía apagándose siguía siendo xixiláu polos astrónomos. En [[xineru de 2005]] la cometa taba más allá de la órbita d'[[Uranu (planeta)|Uranu]], a una distancia de la Tierra d'aprosimao 21 [[Unidá astronómica|UA]], pero siguía siendo observable emplegando grandes telescopios. Observaciones d'esi añu afayaron qu'inda amuesa una cola estremable.

Los astrónomos esperen que la cometa permaneza observable por aciu grandes telescopios hasta, seique, l'añu [[2020]], momentu nel que se va atopar en magnitú 30. Llegáu esti puntu va ser bien difícil estremalo del gran númberu de galaxes alloñaes que tienen un rellumu similar.

== Cambeos orbitales ==
L'últimu perihelio de la cometa producióse probablemente hai 4200 años. La so órbita ye cuasi perpendicular al planu de la eclíptica, lo que significa que los acercamientos a bien curtia distancia d'otros planetes son raros. Sicasí, en marzu de 1997 la cometa pasó a 0,77 UA de Xúpiter, lo suficiente por que la so órbita viérase afeutada pola gravedá d'esti planeta. La órbita de la cometa encurtióse considerablemente, y va volver al sistema solar internu dientro de 2380 años. La so distancia más alloñada al Sol ([[afelio]]) va ser d'aprosimao 360 UA, habiéndose vistu amenorgada dende 525 UA.

== Resultaos científiques ==
La cometa Hale-Bopp foi intensamente reparáu polos [[astronomía|astrónomos]] mientres el so pasu pol perihelio, y como resultáu d'estes observaciones fixéronse meyores importantes na ciencia cometaria.

=== Cola de sodiu Unu de los descubrimientos más reseñables foi que la cometa tenía un tercer tipu de cola. Amás del yá conocíu rastru de polvu y gas, l'Hale-Bopp exhibía tamién una débil cola de [[sodiu]], solo visible con potentes preseos con filtros específicos. Reparárense antes emisiones de sodiu n'otres cometes, pero nun les viera provenir d'una cola. La cola de sodiu de la cometa Hale-Bopp consistía en [[átomos]] neutros, y estendíase a lo llargo de 50 millones de quilómetros.

La fonte de [[sodiu]] paecía tar na [[coma (astronomía)|coma]] interna, anque non necesariamente nel nucleu. Hai diversos mecanismos polos que podría xenerase una fonte d'átomos de sodiu, incluyendo choques ente granos de polvu qu'arrodien al nucleu o [[sodiu]] pulverizáu procedente de los granos de polvu per efeutu de la lluz [[ultravioleta]]. Sía que non, inda nun s'estableció cual ye'l mecanismu principal responsable de la creación de la cola de sodiu de la cometa Hale-Bopp.

Mientres la cola de polvu de la cometa siguía invariablemente'l camín de la so órbita y la cola de gas apuntaba cuasi direutamente escontra'l Sol, el rastru de sodiu paecía permanecer ente los dos. Esto implica que los átomos de sodiu son conducíos dende la cabeza de la cometa pola presión de la radiación.

=== Bayura de deuteriu ===
Atopóse que la proporción de deuteriu na cometa Hale-Bopp, en forma d'[[agua pesao]], ye'l doble que nos océanos de la Tierra. Si tal proporción fuera la normal en toles cometes, esti afayu demostraría que los impautos de cometes nun pueden ser la fonte única de l'agua de los océanos terrestres, anque puedan ser fonte d'una parte significativa, como suel pensase.

Tamién se detectó la presencia de [[deuteriu]] en munchos otros compuestos del [[hidróxenu]]. Viose que'l porcentaxe de deuteriu con respectu al hidróxenu varia de compuestu en compuestu, polo que los astrónomos creen qu'indica que'l xelu de les cometes formar en [[nube interestelar|nubes interestelares]], en cuenta de na [[nebulosa solar]]. Los modelos teóricos esistentes alrodiu de la formación de xelu nes nubes interestelares suxuren que la cometa Hale-Bopp formar a temperatures d'ente 25 y 45 [[kelvin]].

=== Compuestos orgánicos ===
Les observaciones espectroscópicas del Hale-Bopp revelaron la presencia de munchos [[compuestu orgánicu|compuestos orgánicos]], dalgunos de los cualos nun fueren detectaos enantes en nengún otru cometa. Estes molécules complexes podríen esistir dientro del nucleu de la cometa, o sintetizase por aciu reacciones na [[coma (astronomía)|coma]].

=== Rotación ===
L'actividá y lliberación de gases de la cometa Hale-Bopp nun se producía de forma uniforme sobre'l so nucleu, si non que provenía de dellos grandes remexos dende puntos específicos. Les observaciones del material que fluyía d'estos remexos dexó a los astrónomos midir el periodu de rotación de la cometa, que resultó ser d'aprosimao 11 hores 46 minutos. Sobrepuestes a esta rotación había delles variaciones periódiques mientres dellos díes, lo qu'implicaba que la cometa rotaba sobre más d'un [[exa de rotación]].

=== ¿Un satélite? ===
En [[1999]] apaeció una publicación que presumía la esistencia d'un nucleu binariu, pa esplicar asina'l patrón de les emisiones de polvu reparaes. Esta publicación basábase puramente nun analís teóricu y nun incluyía nenguna observación d'esti supuestu ''nucleu satelital'' (S/1991 C/1995 O1 1), pero envaloraba que podría tener aproximao 30 quilómetros de diámetru, orbitando cada trés díes a una distancia de 180 quilómetros del nucleu principal, que tendría un diámetru de 70 quilómetros.

Estes resultaos fueron bien aldericaos polos astrónomos, yá que nin siquier les imáxenes d'altu resolución tomaes col [[telescopiu espacial Hubble]] revelaben rastru dalgunu d'un nucleu doble. Amás, ente que se fixeron observaciones de cometes que s'estazaron, nenguna d'elles correspuende con un nucleu binariu estable. Dada la pequeña masa de los nucleos cometarios, la órbita d'un nucleu binariu resultaría fácilmente alteriada pola gravedá del Sol y de los [[planeta|planetes]].

Les observaciones realizaes a finales de [[1997]] y principios de [[1998]] paecíen amosar un picu doble nel rellumu del nucleu. Sicasí entá esiste ciertu discutiniu en redol a que delles observaciones puedan ser solo esplicaes pola presencia d'un nucleu secundariu.jgº

== Paranoya y superstición ==
En munches cultures les cometes fueron vistos, históricamente, como malos [[presaxu|presaxos]] y tratáronse con muncho rocea. Quiciabes debíu al gran interés amenáu pol pasu de la cometa Hale-Bopp y pola so rara actividá y tamañu, la cometa convertir nel centru de munches creencies y teoríes estrañes.

En payares de 1996, l'astrónomu aficionáu [[Chuck Shramek]], de [[Houston]], [[Texas]], tomó una imaxe [[Dispositivu de carga acoplada|CCD]] de la cometa qu'amosaba un oxetu borrosu llevemente allargáu nes sos proximidaes. Cuando'l so programa d'ordenador nun identificó l'oxetu con nenguna estrella conocida, Shramek llamó al programa de radio ''Art Bell'' p'anunciar qu'afayara un 'oxetu del estilu de Saturnu' siguiendo al Hale-Bopp. Entusiastes del fenómenu [[Oxetu volador non identificáu|ovni]] como'l [[clarividencia|clarividente]] [[Courtney Brown]], llegaron rápido a la conclusión de qu'había una nave espacial siguiendo a la cometa. Más tarde, ''Art Bell'' dixo llograr la imaxe del oxetu d'un astrofísicu anónimu, que taba a puntu de confirmar el so descubrimientu. Sicasí, los astrónomos [[Olivier Hainaut]] y [[David J. Tholen]] de la [[Universidá de Ḥawai]] indicaron que la semeya a la que se faía referencia yera una copia alteriada d'una de les sos propies imáxenes de la cometa [http://www.sc.eso.org/~ohainaut/Hale_Bopp/hb_ufo_tholen.html] (''enllaz n'inglés'').

Meses más tarde, la secta [[Heaven's Gate (secta)|Heaven's Gate]] tomó l'apaición de la cometa como una señal pa llevar a cabu'l so suicidiu coleutivu; Alegaron que dexaben los sos cuerpos terrenales pa viaxar na nave espacial que siguía a la cometa.

== El legáu del Hale-Bopp ==
Para cuasi tol que lo vio, l'Hale-Bopp yera cenciellamente una guapa y espectacular visión nos cielos al atapecer. El llargu periodu nel que permaneció visible y la gran cobertoria mediática de la que foi oxetu probablemente convertir nel cometa más reparáu de la hestoria, teniendo más impautu ente'l públicu polo xeneral que'l que tuvo'l regresu del [[Cometa Halley|1P/Halley]] en [[1986]], y ensin dulda foi vistu por más persones de les que guardaron cualesquier de les apaiciones anteriores de la cometa Halley. Foi una cometa que batió récores: el más alloñáu del sol descubiertu hasta entós, col nucleu más grande conocíu, y pudo ser reparáu a güeyu mientres el doble de tiempu que la cometa qu'enantes ostentaba esti récor. Tuvo tamién un rellumu cimeru a la magnitú 0 mientres ocho selmanes, más tiempu que cualesquier otru cometa nos últimos mil años.

== Bibliografía ==
# Cremonese G., Boehnhardt H., Crovisier J. ''et al'', ''Neutral Sodium from Comet Hale-Bopp: A Third Type of Tail'', Astrophysical Journal Letters, v. 490, p. L199
# Hale, A., &amp; Bopp, T. 1995, IAU Circular, 6187
# Marchis F., Boehnhardt H., Hainaut O.R., Le Mignant D. (1999), ''Adaptive optics observations of the innermost coma of C/1995 O1. Are there a &quot;Hale&quot; and a &quot;Bopp&quot; in comet Hale-Bopp?'', Astronomy and Astrophysics, v.349, p.985
# Rodgers S.D., Charnley S.B. (2001), ''Organic synthesis in the coma of Comet Hale-Bopp?'', Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, v. 320, p. L61-L64.
# Sekanina Z. (1999), ''Detection of a Satellite Orbiting The Nucleus of Comet Hale-Bopp (C/1995 O1)'', Earth, Moon, and Planets, v.77, p.155
# Warell J., Lagerkvist C.-I., Lagerros J.S.V. (1999), ''Dust continuum imaging of C/1995 O1 (Hale-Bopp):. Rotation period and dust outflow velocity'', Astronomy and Astrophysics Supplement, v.136, p.245
# Yeomans, Don. (1997) ''[https://web.archive.org/web/20050304112920/http://eiger.physics.uiowa.edu/~vis/hale-bopp-ephem.html Orbit and Ephemeris Information for Comet Hale-Bopp (1995 O1)]''. Tomáu'l [[24 de febreru]] de [[2005]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.cometography.com/lcomets/1995o1.html Cometography.com: Cometa Hale-Bopp] (n'inglés)
* [http://www.jpl.nasa.gov/comet Páxina de la NASA sobre la cometa Hale-Bopp] (n'inglés)


{{Tradubot|Cometa Hale-Bopp}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cometes|Hale-Bopp, Cometa]]
[[Categoría:Oxetos astronómicos descubiertos en 1995]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>oilru84zpg7jhrgk5esihq0e4uuhrbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>D. B. Cooper</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167412</id>
    <revision>
      <id>3703451</id>
      <parentid>3674465</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibió'l =&gt; exhibió'l</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48482" xml:space="preserve">{{persona}}

'''D. B. Cooper''' ye'l nome atribuyíu a un home que secuestró un avión [[Boeing 727]] nos [[Estaos Xuníos]] el [[24 de payares]] de [[1971]], recibió un [[estorsión|rescate]] de [[US$]]200&amp;nbsp;000 y saltó en paracaíes dende l'aeronave.&lt;ref&gt;200&amp;nbsp;000 dólares d'Estaos Xuníos de [[1971]], actualizaos a [[2009]] en función de la [[inflación]] equivaldríen a más de 1&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 de dólares. {{cita web|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|títulu=CPI Inflation Calculator|fechaaccesu=13 de payares de 2009|editorial=[[Departamentu de Trabayu de los Estaos Xuníos]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El nome que'l secuestrador usó pa encetar l'avión foi Dan Cooper. Sicasí, les iniciales «D. B.» acomuñáronse permanentemente col secuestrador por cuenta de un error de comunicación cola prensa, que tuvo conocencia de que poco dempués del secuestru'l [[FBI]] entrugara a un home de Portland llamáu D. B. Cooper, quien nunca foi consideráu un sospechosu importante.&lt;ref name=&quot;Bragg4&quot; /&gt;

La forma na que Cooper escapó de la xusticia según la incertidume sobre'l so paradoriu siguen intrigando al públicu. El casu de Cooper, que'l so códigu ye «Norjak» nel FBI,&lt;ref&gt;Himmelsbac y Worcester, p. 135.&lt;/ref&gt; ye l'únicu casu de [[piratería aérea]] ensin resolver nos Estaos Xuníos&lt;ref name=&quot;At large&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.usnews.com/usnews/doubleissue/mysteries/cooper.htm|títulu=Skyjacker at large|fechaaccesu=29 de payares de 2009|apellíu=Pasternak|nome=Douglas|fecha=24 de xunetu de 2000|editorial=''[[U.S. News &amp; World Report]]''|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091004232655/http://www.usnews.com/usnews/doubleissue/mysteries/cooper.htm|fechaarchivu=4 d'ochobre de 2009}} &lt;/ref&gt; y ye unu de los pocos d'esi tipu que queden ensin resolver en tol mundu xuntu al [[Vuelu 370 de Malaysia Airlines]].

A pesar del gran númberu de pistes que s'atoparon col pasu de los años, nun s'atopó evidencia concluyente sobre la identidá del secuestrador y el so paradoriu. Esisten múltiples teoríes de lo que pudo asoceder tres el saltu, pero'l FBI cree que Cooper nun sobrevivió.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/n/a/2008/01/01/national/a100412S30.DTL|títulu=FBI Makes New Bid to Find 1971 Skyjacker|fechaaccesu=13 de payares de 2009|fecha=2 de xineru de 2008|editorial=''[[San Francisco Chronicle]]''|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090103172747/http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=%2Fn%2Fa%2F2008%2F01%2F01%2Fnational%2Fa100412S30.DTL|fechaarchivu=3 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; A finales de [[1978]], cerca del área onde se cree qu'aterrizó'l secuestrador, afayóse un cartelu nel qu'había indicaciones p'abrir les compuertes traseres d'un Boeing 727. Coles mesmes, en febreru de [[1980]], nes veres del [[ríu Columbia]], un neñu d'ocho años atopó $5&amp;nbsp;880 en [[Billete de venti dólares d'Estaos Xuníos|billetes de 20]] que resultaron ser parte del rescate pagu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.msnbc.msn.com/id/23889269|títulu=Cash linked to ‘D.B. Cooper' up for auction|fechaaccesu=13 de payares de 2009|fecha=31 de marzu de 2008|editorial=[[MSNBC]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El restu del dineru nun foi recuperáu.

N'ochobre de 2007, el FBI declaró que llograra un perfil parcial del [[ADN]] de Cooper a partir de la corbata que dexara nel avión.&lt;ref name=&quot;Redux&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.fbi.gov/page2/dec07/dbcooper123107.html|títulu=D.B. Cooper Redux|fechaaccesu=13 de payares de 2009|fecha=31 d'avientu de 2007|editorial=[[FBI]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; N'avientu d'esi mesmu añu, l'axencia reabrió'l casu publicando nueva información y delles semeyes que nunca antes fueren amosaos al públicu coles mires de tratar de llograr nueves pruebes que llevaren a la so identificación. Na rueda de prensa, el FBI repitió que cree que Cooper morrió tres el saltu, pero que siguíen investigando la so identidá.&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt; El 12 de xunetu de 2016, l'axencia anunció que daba per terminada la investigación activa nel casu pa enfocase en casos más prioritarios.&lt;ref name = &quot;rS&quot; /&gt;

== Secuestro ==
El miércoles 24 de payares de 1971, un día antes del [[día d'Aición de Gracies]] n'Estaos Xuníos, un pasaxeru que viaxaba sol nome de Dan Cooper encetó un Boeing 727-100 nel vuelu 305 (númberu de rexistru de la [[Alministración Federal d'Aviación|FAA]] N467US) de Northwest Orient (darréu [[Northwest Airlines]]) que partía del [[Aeropuertu Internacional de Portland]] con destín a [[Seattle]], [[Washington (estáu)|Washington]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Olson|nome=James Stuart|títulu=Historical Dictionary of the 1970s|añu=1999|editorial=Greenwood Press|allugamientu=[[Westport (Connecticut)]]|idioma=inglés|isbn=0-313-30543-9|páxines=107}}&lt;/ref&gt; Dan Cooper foi descritu como un home d'unos 45 años, con un altor ente 1,78 y 1,83 metros qu'esi día llevaba una gabardina negra, mocasinos, traxi escuru, camisa blanca, [[corbata]] negra, [[gafes de sol]] escures y un [[anfiler de corbata]] fechu de [[Nácare|madreperla]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2005/09/04/BAGU1EG7K71.DTL|títulu=D.B. Cooper: The search for skyjacker missing since 1971|fechaaccesu=13 de payares de 2009|apellíu=Tizon|nome=Tomas Alex|fecha=4 de xunetu de 2005|editorial=''San Francisco Chronicle ''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sentar na parte trasera del avión nel asientu 18C y dempués de que la nave desapegara, apurrió-y una nota a la azafata Florence Schaffner,&lt;ref name=&quot;unmasking&quot;&gt;{{cita web|url=http://nymag.com/news/features/39593/|títulu=Unmasking D.B. Cooper|fechaaccesu=14 de payares de 2009|apellíu=Gray|nome=Geoffrey|fecha=21 d'ochobre de 2007|editorial=''[[New York (revista)]]''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; que s'atopaba sentada nun asientu plegable cerca de la salida trasera, xusto a la derecha del asientu de Cooper. Ella pensó que se trataba del so númberu de teléfonu, polo que guardó la nota nel so bolsu ensin lleer el so conteníu.&lt;ref&gt;Bragg, p. 2.&lt;/ref&gt; Sicasí, Cooper averóse-y y díxo-y: «Señorita, meyor llea lo qu'hai nesa nota. Tengo una bomba».&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=Richard|apellíos=Steven|títulu=When D.B. Cooper Dropped From Sky: Where did the daring, mysterious skyjacker go?|editorial=[[The Philadelphia Inquirer]]|páxina=A20|fecha=24 de payares de 1996|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nel mensaxe taba escritu: «Tengo una bomba nel mio maletu. voi usar si ye necesariu. Quiero que se siente xunto a mi».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.guardian.co.uk/lifeandstyle/2007/dec/01/weekend.oliverburkeman|títulu=Heads in the clouds|fechaaccesu=14 de payares de 2009|apellíu=Burkeman|nome=Oliver|fecha=1 d'avientu de 2007|editorial=''[[The Guardian]]''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La nota tamién pidía US$200&amp;nbsp;000 en billetes ensin marcar y dos sets de [[paracaíes]] (dos paracaíes de llombu y dos paracaíes d'emerxencia)&lt;ref name=&quot;Crime Library2&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/2.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: The Crime|fechaaccesu=14 de payares de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=[[Crime Library]]|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090608115716/http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/2.html|fechaarchivu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; y esplicaba refechamente cómo se debíen apurrir estos oxetos una vegada que l'avión aterrizara nel [[Aeropuertu Internacional de Seattle-Tacoma]]; si nun se cumplíen les sos demandes, fadría españar l'avión.&lt;ref name=&quot;Bragg3&quot;&gt;Bragg, p. 3.&lt;/ref&gt; Cuando la azafata informó a la [[cabina de vuelu]] sobre Cooper y les sos demandes, el pilotu, William Scott, contautó col [[control del tráficu aereu]] de Seattle-Tacoma, quien de la mesma se punxeron en contautu cola policía de Seattle y el FBI. L'axencia poner en contautu col presidente de Northwest Orient, Donald Nyrop, quien pidió a Scott que cooperara col secuestrador.&lt;ref name=&quot;Crime Library2&quot; /&gt; El pilotu ordenó a Schaffner volver a la parte trasera del avión y sentase xunto a Cooper pa tratar de pescudar si la bomba yera real. Cuando'l secuestrador afayó les intenciones de la azafata, abrió'l so maletu momentáneamente, lo suficiente por que Schaffner viera dellos cilindros coloraos, una gran batería y cables, convenciéndose de que la bomba yera verdadera.&lt;ref name=&quot;Legeng 30&quot;&gt;{{cita web|url=http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=20011122&amp;slug=cooper22m|títulu=D.B. Cooper puzzle: The legend turns 30|fechaaccesu=14 de payares de 2009|apellíu=Gilmore|nome=Susan|fecha=22 de payares de 2001|editorial=''[[The Seattle Times]]''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cooper ordenólu que dixéra-y al pilotu que nun aterrizara hasta que'l dineru y los paracaíes tuvieren llistos nel aeropuertu. Schaffner tornó a la cabina p'apurrir les instrucciones del secuestrador.&lt;ref name=&quot;Crime Library2&quot; /&gt;

=== Intercambiu de pasaxeros ===
[[Ficheru:DB Cooper Wanted Poster.jpg|thumb|upright|Póster editáu pol FBI pa la captura de D. B. Cooper.]]
Dempués de que les demandes fueron comunicaes a les autoridaes, l'avión empezó a sobrevolar el [[Puget Sound]], un estrechu marítimu cerca de Seattle. Mientres recoyíen el dineru, los axentes del FBI siguieron les instrucciones d'usar solu billetes ensin marcar, pero decidieron usar billetes impresos principalmente en 1969 y con númberos de serie empezando cola lletra L, emitíos pol [[Bancu de la Reserva Federal de San Francisco]].&lt;ref name=&quot;Crime Library4&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.crimelibrary.com/criminal_mind/scams/DB_Cooper/4.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: Meeting the Demands|fechaaccesu=15 de payares de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=Crime Library|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080517104328/http://www.crimelibrary.com/criminal_mind/scams/DB_Cooper/4.html|fechaarchivu=17 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, los axentes pasaron rápido los 10&amp;nbsp;000 billetes de 20 dólares por un dispositivu Recordak pa crear una fotografía en [[microfilme]] de cada unu y asina grabar los númberos de serie.&lt;ref name=&quot;Bragg3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Himmelsbac y Worcester, p. 25.&lt;/ref&gt; Les autoridaes primeramente pretendíen usar paracaíes militares de la [[Base de la Fuercia Aérea McChord]], pero Cooper especificó que quería paracaíes civiles que tuvieren gordones d'apertura manuales. La policía de Seattle atopó unos exemplares como los qu'esixía'l secuestrador nuna escuela llocal de paracaidismu.&lt;ref name=&quot;Crime Library4&quot; /&gt; 

Mentanto, Cooper permaneció sentáu nel avión bebiendo un cóctel de [[bourbon güisqui]] con soda de llimón pol qu'ufiertó pagar. Tina Mucklow, una azafata que permaneció xuntu al secuestrador la mayor parte del tiempu, describir como una persona prestosa y lo suficientemente considerada pa pidir que-y dieren comida a la tripulación dempués del aterrizaxe en Seattle.&lt;ref name=&quot;Crime Library4&quot; /&gt; Sicasí, los investigadores del FBI afirmaron que'l secuestrador yera obscenu y qu'usaba «males pallabres».&lt;ref name=&quot;Crime Library4&quot; /&gt; A les 17:24, el control de tráficu del aeropuertu comunicólu a Scott que les demandes de Cooper fueren cumplíes. Entós el secuestrador dexó al pilotu aterrizar. L'avión tocó tierra a les 17:39.&lt;ref name=&quot;Crime Library5&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/5.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: 'Everything Is Ready'.|fechaaccesu=15 de payares de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=Crime Library|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090608115721/http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/5.html|fechaarchivu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;Darréu, Cooper ordenó a Scott que llevara l'aeronave a una seición remota de la pista y qu'atenuara les lluces na cabina pa evitar a los [[francotiradores]] de la policía. Coles mesmes, pidió al control de tráficu qu'unviara a una persona a apurrir los $200&amp;nbsp;000 y los paracaíes.&lt;ref name=&quot;Crime Library5&quot; /&gt; La persona escoyida, un emplegáu de Northwest Orient, averar hasta l'avión y apurrió los oxetos a la azafata Mucklow al traviés de les escaleres traseres. Pocos minutos dempués, Cooper lliberó a los 36 pasaxeros y a la azafata Schaffner, pero retuvo al pilotu Scott, la azafata Mucklow, el primer oficial Bob Rataczak y al inxenieru de vuelu H.Y. Anderson.&lt;ref name=&quot;Crime Library5&quot; /&gt;

Nesi momentu, los axentes del FBI desconocíen les intenciones del secuestrador y taben perplexos pola so demanda de cuatro paracaíes. Coles mesmes, preguntábense si tendría un cómpliz a bordu o si los paracaíes yeren pa los cuatro miembros de la tripulación que permanecíen con él.&lt;ref name=&quot;Crime Library4&quot; /&gt; Nunca antes intentara daquién saltar en paracaíes dende un avión comercial secuestráu. Mientres l'aeronave yera reabastecida, un oficial de l'[[Alministración Federal d'Aviación]] que quería esplicar al secuestrador les implicaciones llegales de la piratería aérea caminó hasta la puerta del avión y pidió permisu a Cooper pa encetar l'avión, pero esti negar al intre.&lt;ref&gt;Rothenberg y Ulvaeus, p. 4.&lt;/ref&gt; Una bolsa de vapor nel motor del camión con gasolina retrasó'l procesu de reabastecimiento y Cooper empezó a abarruntar cuando, dempués de 15 minutos, nun acabaren. El secuestrador amenació nuevamente con faer españar l'avión, polo que los encargaos del suministru aceleraron la xera hasta completala.&lt;ref name=&quot;Crime Library5&quot; /&gt;

=== De vuelta nos aires ===
Dempués del reabastecimiento y de una inspeición detallada del dineru y los paracaíes, Cooper ordenó a la tripulación desapegar nuevamente a les 19:40. Tamién decidió que volaren con camín de [[Méxicu, D. F.]], a una velocidá relativamente baxa de 170 [[Nuedu (unidá)|nuedos]] (320 km/h), a una altitú de 3&amp;nbsp;000 m (l'altitú normal de cruceru ye ente 7&amp;nbsp;600 y 11&amp;nbsp;000 m), colos trenes d'aterrizaxe esplegaos y con 15 graos de [[Dispositivu hipersustentador|flaps]].&lt;ref&gt;Rothenberg y Ulvaeus, p. 5.&lt;/ref&gt; Sicasí, el primer oficial Rataczak díxo-y que l'avión solo podría volar 1&amp;nbsp;600 km so eses condiciones, polo que Cooper y la tripulación aldericaron otres rutes antes de decidir volar hasta [[Reno (Nevada)|Reno]], [[Nevada]], onde se reabastecerían nuevamente.&lt;ref name=&quot;Crime Library5&quot; /&gt; Tamién decidieron volar na ruta Victor 23, una [[ruta aérea]] federal que trescurre al oeste de la [[cordal de les Cascaes]]. Coles mesmes, Cooper ordenó a Scott que dexara la cabina [[Presurización de cabina|despresurizada]], una y bones esto evitaría una salida violenta d'aire y facilitaría l'apertura de cualquier puerta pa saltar en paracaíes.&lt;ref name=&quot;Crime Library5&quot; /&gt;

Darréu dempués del despegue, Cooper pidió a Mucklow, quien tuviera sentada xunto a él, que volviera a la cabina y que permaneciera ellí.&lt;ref name=&quot;Crime Library6&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/6.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: The Jump|fechaaccesu=18 de payares de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=Crime Library|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090608115726/http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/6.html|fechaarchivu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Primero que pasara tres les cortines que dixebraben primer clase de clase económica, la azafata vio al secuestrador arreyando daqué a la so cintura. Momentos más tarde, na cabina, la tripulación reparó una lluz intermitente indicando que Cooper intentaba abrir la puerta trasera de l'aeronave. Al traviés del interfono, Scott preguntó-y si había daqué que pudieren faer por él, a lo que'l secuestrador respondió: «¡Non!».&lt;ref name=&quot;Crime Library6&quot; /&gt;

[[Ficheru:Rwr727tail.jpg|thumb|left|[[Boeing 727]] cola puerta trasera abierta.]]
La tripulación empezó a notar un cambéu de presión na cabina. Cooper abriera la puerta trasera y saltara del avión.&lt;ref name=&quot;Bragg4&quot;&gt;Bragg, p. 4.&lt;/ref&gt; Esta foi la última vegada que se supo d'él. El FBI cree que'l saltu foi realizáu a les 20:13 sobre'l suroeste del estáu de Washington yá que a esta hora les escaleres traseres solmenáronse, posiblemente nel intre en qu'abandonó l'aeronave. Nesi momentu, l'avión taba volando al traviés d'una nube y la nubosidad torgaba ver el suelu.&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt; Por cuenta de la mala visibilidá, los [[Avión de caza|aviones de caza]] [[Convair F-106 Delta Dart|F-106]] que siguíen l'aeronave nun se dieron cuenta del saltu del secuestrador.&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=Michael|apellíos=Taylor|títulu=D.B. Cooper legend still up in air 25 years after leap, hijackers prompts strong feelings|editorial=San Francisco Chronicle|fecha=24 de payares de 1996|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Primeramente creyóse qu'aterrizara al sureste del [[área ensin incorporar]] de Ariel (Washington), cerca del llagu Merwin, 48 km al norte de [[Portland (Oregón)|Portland]] ([[Oregón]]).&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.seattlepi.com/local/47793_vanished22.shtml|títulu=30 years ago, D.B. Cooper's night leap began a legend |fechaaccesu=18 de payares de 2009|apellíu=Skolnik|nome=Sam|fecha=22 de payares de 2001|editorial=''[[Seattle Post-Intelligencer]]''|idioma=inglés|urlarchivu=http://archive.is/timegate/http://www.seattlepi.com/local/47793_vanished22.shtml|fechaarchivu=21 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Teoríes posteriores, basaes en delles fontes tales como'l testimoniu del pilotu de [[Continental Airlines]], Tom Bohan —quien volaba a 1&amp;nbsp;200 metros sobre'l vuelu 305 y 4 minutos detrás del mesmu—, alluguen la zona del aterrizaxe a 32 km al este d'esi puntu.&lt;ref&gt;Himmelsbac y Worcester, pp. 111-113.&lt;/ref&gt;

Dempués de dos hores y media del despegue en Seattle, l'avión, cola compuerta trasera abierta, aterrizó en Reno a les 22:15.&lt;ref name=&quot;Crime Library6&quot; /&gt; L'aeropuertu y la pista fueron arrodiaos por axentes del FBI y de la policía llocal. En comunicándose col capitán Scott, determinóse que Cooper abandonara l'aeronave y los axentes encetaron l'avión pa buscar cualquier evidencia qu'hubiera dexáu, atopando delles buelgues dactilares, una corbata con una anfiler de madreperla, dos de los cuatro paracaíes y ocho colillas de pitos.&lt;ref name=&quot;Crime Library7&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/7.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: The Investigation|fechaaccesu=21 de payares de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=Crime Library|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090608115731/http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/7.html|fechaarchivu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Sicasí, nun había rastru del maletu del secuestrador, del dineru, de la bolsa que la contenía nin de los dos paracaíes restantes. Les persones qu'interactuaren con Cooper a bordu del avión y en tierra fueron entrugaes pa crear una semeya robot. La mayoría de los testigos apurrieron la mesma descripción, polo que'l FBI envalora que la semeya ye una representación fiel de Cooper y utilizar en tolos pósters nos que se riquir la so captura.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://foia.fbi.gov/filelink.html?file=/cooper_d_b/cooper_d_b_part01.pdf|títulu=Freedom of Information Privacy Act - D. B. Cooper, Part 1|fechaaccesu=21 de payares de 2009|formatu=PDF|editorial=[[FBI]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt;

== Desapaición ==
[[Ficheru:727db.gif|thumb|450px|Animación del saltu de Cooper dende la puerta trasera del [[Boeing 727]]. La puerta nun fuera diseñada pa ser abierta mientres el vuelu y yera operada por gravedá, polo que permaneció abierta hasta que l'avión aterrizó.]]
Anque a finales de 1971 y principios del añu siguiente llevar a cabu diverses busques aérees y terrestres nun área de 73 km² onde se creía que Cooper aterrizara, nun s'atopó nengún rastru del secuestrador o del so paracaíes. La velocidá del avión (91 metros per segundu), les diferencies d'altitú y l'incertidume del momentu del saltu enzancaron la determinación del puntu exactu d'aterrizaxe. Por cuenta de esto, el FBI cree que Cooper nun sabía ónde diba aterrizar, polo que probablemente nun había un cómpliz en tierra que la ayudara a escapar.&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt; Primeramente, el FBI trabayó xunto a los policías de los condaos de [[Condáu de Clark (Washington)|Clark]] y [[Condáu de Cowlitz|Cowlitz]], quien realizaron busques a cuerpu y n'helicópteru. Otros patrullaron el [[Llagu Merwin]] y el [[Llagu Yale]] en botes.&lt;ref&gt;Himmelsbac y Worcester, pp. 67-68.&lt;/ref&gt; Magar que col pasu del tiempu nun apaecía nengún tipu de pistes, la llegada del [[destemple]] cola primavera [[boreal]] favoreció que se realizara una busca terrestre estensiva, llevada a cabu pol FBI y más de 200 miembros del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] que taben aparcaos en [[Fort Lewis]]. La espedición esaminó metro per metro del área envalorada d'aterrizaxe mientres dieciocho díes consecutivos del mes de marzu y por otros dieciocho díes n'abril de 1972. Dempués de seis selmanes, la busca nun rindió nenguna resultancia,&lt;ref&gt;Himmelsbac y Worcester, pp. 87-89.&lt;/ref&gt;polo qu'esiste discutiniu sobre si Cooper aterrizó realmente nesa área y si sobrevivió al saltu. 

Mentanto, el FBI empezó a rastrexar los 10&amp;nbsp;000 billetes de $20 usaos pal rescate, dando a conocer los númberos de serie a bancos, compañíes financieres y otros negocios. Coles mesmes, delles axencies policiales alredor del mundu, incluyendo [[Scotland Yard]], recibieron información sobre Cooper y los númberos de serie de los billetes. Mientres los meses que siguieron al secuestru, Northwest Airlines ufiertó un pagu del 15% del dineru que se recuperara hasta un máximu de $25&amp;nbsp;000, pero l'aereollinia retiró la ufierta al nun apaecer nenguna prueba.&lt;ref name=&quot;Oregon Journal&quot;&gt;{{cita web|url=http://foia.fbi.gov/cooper_d_b/cooper_d_b_part07.pdf|títulu=$1.000 Offered For First $20 Bill|fechaaccesu=26 de payares de 2009|apellíu=Crick|nome=Rolla|fecha=22 de payares de 1973|formatu=PDF|publicación=[[The Oregon Journal]]|editorial=FBI|páxina=25|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20041018054211/http://foia.fbi.gov/cooper_d_b/cooper_d_b_part07.pdf|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2004}}&lt;/ref&gt; En payares de 1973, ''[[The Oregon Journal]]'', un periódicu de Portland, publicó per primer vegada y con permisu del FBI los númberos de serie y ufiertó $1&amp;nbsp;000 a la primer persona qu'atopara unu de los billetes de $20.&lt;ref name=&quot;Oregon Journal&quot; /&gt; Darréu, el ''[[Seattle Post-Intelligencer]]'' ufiertó un pagu de $5&amp;nbsp;000 por unu de los billetes.&lt;ref&gt;Himmelsbac y Worcester, p. 95.&lt;/ref&gt; A pesar del interés desamarráu por estos pagos, los periódicos nunca recibieron nengún de los billetes del rescate. Mientres la década que precedió'l secuestru, la policía llocal y el FBI habíen resueltu dos crímenes importantes nel noroeste de los Estaos Xuníos (un robu de bancu y una [[estorsión]]) rastrexando los númberos de serie de los billetes y en dambos casos les autoridaes tardaron solo delles selmanes n'atrapar a los criminales qu'usaren el dineru nun área cercana pocos díes dempués del crime,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://foia.fbi.gov/cooper_d_b/cooper_d_b_part06.pdf|títulu=Winner of D.B. Cooper $20 Bill Hunt Gets $1.000|fechaaccesu=26 de payares de 2009|apellíu=Crick|nome=Rolla|fecha=23 de payares de 1973|formatu=PDF|publicación=The Oregon Journal|páxina=7|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20041018055905/http://foia.fbi.gov/cooper_d_b/cooper_d_b_part06.pdf|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2004}}&lt;/ref&gt; circunstancia que nun asocedió nel casu de Cooper.

[[Ficheru:Money stolen by D. B. Cooper.jpg|thumb|left|150px|Fotografia de dalgunos de los billetes recuperaos por Ingram en 1980.]]
Col pasu de los años, nueves evidencies fueron apaeciendo. A finales de 1978, un cazador que s'atopaba al norte del área envalorada d'aterrizaxe atopó una pancarta con instrucciones p'abrir la puerta trasera d'un Boeing 727. Dempués de ser analizada, determinóse que pertenecía a la puerta del avión secuestráu.&lt;ref name=&quot;Cooper Timeline&quot;&gt;{{cita web|url=http://nymag.com/news/features/39617/|títulu=D.B. Cooper: A Timeline|fechaaccesu=26 de payares de 2009|apellíu=Coreno|nome=Catherine|fecha=21 d'ochobre de 2007|editorial=''New York''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 10 de febreru de 1980, Brian Ingram, un neñu d'ocho años que taba de [[pic-nic]] cola so familia, atopó $5.880 en billetes semidestruidos (un total de 294 billetes de $20 inda arreyaos en bandes elástiques) aproximao a doce metros de la vera del ríu Columbia a ocho quilómetros al noroeste de [[Vancouver (Washington)|Vancouver]] (Washington).&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://seattletimes.nwsource.com/html/localnews/2002802076_dbcooper13m.html|títulu=D.B. Cooper's loot to be auctioned off|fechaaccesu=28 de payares de 2009|autor=[[Associated Press]]|fecha=13 de febreru de 2006|editorial=''[[The Seattle Times]]''|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090819080357/http://seattletimes.nwsource.com/html/localnews/2002802076_dbcooper13m.html|fechaarchivu=19 d'agostu de 2009}}&lt;/ref&gt; Dempués de comparar los númberos de serie d'estos billetes colos de los billetes apurríos a Cooper, determinóse que'l dineru atopao por Ingram yera parte del rescate pagu nueve años tras.&lt;ref name=&quot;Cooper Timeline&quot; /&gt; Dellos científicos locales reclutados pol FBI declararon que'l dineru pudo llegar a esi llugar dempués de que'l [[Cuerpu d'Inxenieros del Exércitu de los Estaos Xuníos]] [[dragáu|dragara]] delles seiciones del ríu en 1974. Otros espertos, incluyendo al [[xeólogu]] Leonard Palmer de la ''[[Portland State University]]'', envaloraron que'l dineru tuvo que llegar dempués de que'l dragáu rematara yá que Ingram atopó los billetes sobre depósitos de magre que fueren sacaos del ríu pola [[draga]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://foia.fbi.gov/cooper_d_b/cooper_d_b_part07.pdf|títulu=D. B. Cooper|fechaaccesu=29 de payares de 2009|autor=Associated Press|fecha=22 d'agostu de 1980|editorial=FBI|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20041018054211/http://foia.fbi.gov/cooper_d_b/cooper_d_b_part07.pdf|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2004}}&lt;/ref&gt; Dellos investigadores y [[Hidroloxía|hidrólogos]] creen que los billetes llegaron al ríu Columbia al traviés d'unu de los sos afluentes, posiblemente'l [[ríu Washougal]], que naz na área onde se cree qu'aterrizó Cooper.

El descubrimientu de los $5&amp;nbsp;880 sofitó la teoría del FBI de que Cooper nun sobrevivió al saltu yá que yera improbable qu'un criminal dexara tras parte d'un botín pol qu'arriesgó la so vida. Les autoridaes caltuvieron los billetes recuperaos hasta 1986, cuando un tribunal partió'l dineru ente Ingram, el FBI, Northwest Airlines y el so [[compañía de seguros]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.arktimes.com/arkansas/mena-man-to-sell-db-cooper-cash/Content?oid=863980|títulu=Mena man to sell D.B. Cooper cash|fechaaccesu=16 de setiembre de 2010|apellíu=Sabin|nome=Warwick|autor2=Max Brantley|fecha=26 de xineru de 2006|editorial=''[[Arkansas Times]]''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 13 de xunu de 2008, acordies colos deseos de Ingram, la casa de puyes [[Heritage Auctions]] vendió 15 de los billetes en [[Dallas]] ([[Texas]]) a dellos compradores por un total de más de $37&amp;nbsp;000.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,366923,00.html|títulu=D.B. Cooper Skyjacking Cash Sold in Dallas Auction|fechaaccesu=29 de payares de 2009|autor=Associated Press|fecha=13 de xunu de 2008|editorial=[[Fox News Channel]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; 

Cola esceición del dineru recuperáu por Ingram, el restu del rescate sigue desapaecíu. Los númberos de serie de los 9.998 billetes apurríos al secuestrador atopar nuna [[base de datos]] que puede ser consultada pol públicu al traviés d'un [[motor de busca]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.check-six.com/lib/DBCooperLoot.htm|títulu=D B Cooper's Loot Serial Number Searcher|fechaaccesu=29 de payares de 2009|editorial=Check-Six|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Sospechosos ==
[[Ficheru:Dbc.jpg|thumb|Retrato de Cooper pol FBI con progresión d'edá.]]
El FBI investigó a más de mil sospechosos y refugáu a cuasi toos como'l verdaderu secuestrador.&lt;ref name=&quot;At large&quot; /&gt; L'axencia cree que Cooper taba familiarizáu cola área de Seattle, yá que reconoció dende l'aire la ciudá de [[Tacoma (Washington)|Tacoma]] (Washington) mientres l'avión sobrevolaba'l Puget Sound. Tamién comentara a l'asistente de vuelu Mucklow que la Base de la Fuercia Aérea McChord taba aproximao a venti minutos del Aeropuertu Internacional de Seattle-Tacoma. Anque primeramente'l FBI creía que Cooper podría ser un miembru activu o retiráu de la Fuercia Aérea por cuenta de les sos conocencies d'[[aerodinámica]] y paracaidismu,&lt;ref name=&quot;Crime Library4&quot; /&gt; esta hipótesis foi refugada yá que nengún paracaidista esperimentáu intentaría un saltu tan ventureru.&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt;

=== John List ===
En 1971, l'[[Asesinatu masivu|asesín en masa]] [[John List]] foi consideráu sospechosu del secuestru, que asocedió solu quince díes dempués de que matara a la so familia en [[Westfield (Nueva Jersey)|Westfield]] ([[Nueva Jersey]]). La so edá, traces faciales y complexón física yeren similares a los de Cooper.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Benford|nome=Timothy|apellíos2=Johnson|nome2=John|títulu=Righteous Carnage: The List Murders in Westfield|añu=2000|editorial=ToExcel|allugamientu=[[Lincoln (Nebraska)]]|idioma=inglés|isbn=0-595-00720-1|páxines=76–77}}&lt;/ref&gt; L'axente del FBI Ralph Himmelsbach declaró que List yera un posible sospechosu» nel casu.&lt;ref name=&quot;Cooper Timeline&quot; /&gt; Cooper solicitara $200&amp;nbsp;000 como rescate, el mesmu monto que List sustraxera de la cuenta bancaria de la so madre díes antes de los asesinatos.&lt;ref&gt;{{cita publicación|títulu=Suspect in Family-Slaying May Be Famed D.B. Cooper|editorial=[[Los Angeles Times]]|páxina=A1|fecha=30 de xunu de 1989|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dempués de la so captura en 1989, List negó arelladamente secuestrar l'avión. Anguaño, el FBI nun lo considera un sospechosu.&lt;ref name=&quot;Cooper Timeline&quot; /&gt; List morrió en prisión el [[21 de marzu]] de [[2008]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2008/03/25/nyregion/25list1.html?_r=1&amp;em&amp;ex=1206590400&amp;en=54ef92d43724f8y2&amp;ei=5087%0A|títulu=John Y. List, 82, Killer of 5 Family Members, Dies|fechaaccesu=30 de payares de 2009|apellíu=Stout|nome=David|fecha=25 de marzu de 2008|editorial=''[[The New York Times]]''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Richard McCoy, Jr. ===
El 7 d'abril de 1972, solu cuatro meses dempués del secuestru de Cooper, [[Richard McCoy, Jr.]], usando l'alies «James Johnson», encetó'l vuelu 855 d'[[United Airlines]] mientres una escala en [[Denver]] ([[Colorado]]) y, dempués del despegue, apurrió-y a l'asistente de vuelu un sobre con una etiqueta onde se lleía «Instrucciones de secuestru», na que demandaba cuatro paracaíes y $500&amp;nbsp;000.&lt;ref name=&quot;Cooper Timeline&quot; /&gt; Coles mesmes, ordenó al pilotu aterrizar nel [[Aeropuertu Internacional de San Francisco]] para reabastecer l'avión.&lt;ref name=&quot;Crime Library9&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/9.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: The Copycats|fechaaccesu=2 d'avientu de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=Crime Library|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090608115741/http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/9.html|fechaarchivu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; L'avión secuestráu yera un Boeing 727 con escaleres traseres que fueron usaes por McCoy pa escapar. El secuestrador portaba una [[Granada de mano granada]] llixera y una pistola ensin bales. El FBI atopó un mensaxe escritu a mano por McCoy según les sos buelgues dactilares nuna revista que tuviera lleendo, que fueron usaes darréu pa identificalo.

La policía empezó la investigación dempués de recibir un avisu del patrulleru Robert Van Ieperen, quien yera amigu del secuestrador.&lt;ref&gt;{{cita publicación|autor=Associated Press|títulu=Skydiver Held as Hijacker; $500,000 Is Still Missing|fecha=10 d'abril de 1972|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al paecer, dempués del secuestru perpetáu por Cooper, McCoy dixo que Cooper tendría de pidir $500&amp;nbsp;000 en llugar de $200&amp;nbsp;000. Cuando se dio'l secuestru del vuelu 855, Van Ieperen reportó'l comentariu al FBI. El sospechosu taba casáu, tenía dos fíos, trabayaba como maestru nuna [[Escuela Dominical|escuela dominical]] [[Movimientu de los Santos de los Últimos Díes|mormona]] y estudiaba ciencies policiales na [[Universidá Brigham Young]]. Tamién yera veteranu de la [[Guerra de Vietnam]], tenía esperiencia como pilotu d'[[helicópteru]] y yera un avezado paracaidista.&lt;ref name=&quot;McCoyFBI&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.fbi.gov/libref/historic/famcases/mccoy/mccoy.htm|títulu=Famous Cases: Richard Floyd McCoy, Jr. - Aircraft Hijacking|fechaaccesu=2 d'avientu de 2009|editorial=FBI|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20020805120248/http://www.fbi.gov/libref/historic/famcases/mccoy/mccoy.htm|fechaarchivu=5 d'agostu de 2002}}&lt;/ref&gt;

El 9 d'abril de 1972, McCoy foi arrestáu pol secuestru del vuelu 885 dempués de que la so escritura y buelgues dactilares fueron comparaes coles que s'atoparon nel avión.&lt;ref name=&quot;Crime Library9&quot; /&gt; El FBI atopó dientro de la so casa un [[overol]] de paracaidista y una bolsa de lona con $499&amp;nbsp;970 n'efectivu.&lt;ref name=&quot;McCoyFBI&quot; /&gt; Anque se declaró inocente, foi condergáu a 45 años de prisión. Tando encarceláu, fabricó una [[pistola]] falsa usando rellenu dental que llogró gracies al so accesu a la oficina dental de la prisión y escapó xunto a un grupu de convictos n'agostu de 1974 robando un [[Camión de recoyida de desecho|camión de basura]] y estrellándolo contra les puertes de la prisión. El FBI llogró alcontralo tres meses más tarde en [[Virxinia]]. McCoy enfrentar a los axentes del FBI que lo esperaben na so casa y resultó mancáu de muerte cuando l'axente Nicholas O'Hara disparó-y con una [[escopeta]].&lt;ref name=&quot;Crime Library9&quot; /&gt;

En 1991, Bernie Rhodes y l'ex-axente del FBI Russell Calame publicaron el llibru ''D.B. Cooper: The Real McCoy'', nel cual afirmaben que Cooper y McCoy yeren en realidá la mesma persona por cuenta de les semeyances de les sos [[modus operandi]]. Coles mesmes, la corbata que Cooper dexó nel avión yera similar a la qu'usaben los estudiantes de la Universidá Brigham Young y McCoy tenía una anfiler de corbata idénticu al qu'usó Cooper.&lt;ref name=&quot;Crime Library9&quot; /&gt; Rhodes y Calame nunca participaron na investigación del secuestru de Cooper, pero Calame yera'l xefe de la división del FBI n'Utah qu'investigó y prindó a McCoy en 1972. Los autores dicen que'l sospechosu «nunca almitió nin negó que fuera Cooper».&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Schindler|nome=Harold|títulu=25 Years Later, 'D.B' Remains Tied to Utah; Skyjacker Took Story To His Grave|fecha=24 de payares de 1996|editorial=[[The Salt Lake Tribune]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuando se-y preguntar direutamente si yera Cooper, el secuestrador respondió: «Nun quiero falar sobre eso».&lt;ref name=&quot;Crime Library9&quot; /&gt; L'axente del FBI Larry Carr nun cree que McCoy fuera Cooper una y bones nun calzaba cola descripción y amás tuvo presente na cena d'Aición de Gracies de la so familia n'Utah el día dempués del secuestru orixinal.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=F.B.I. makes new plea in D.B. Cooper case|apellíu=Hamilton|nome=Don|fecha=23 d'ochobre de 2004|editorial=[[The Seattle Times]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Duane Weber ===
En xunetu de 2000, ''[[U.S. News &amp; World Report]]'' publicó un artículu sobre una vilba en [[Pace (Florida)|Pace]] ([[Florida]]), Jo Weber, quien afirmaba que'l so maríu, Duane L. Weber (nacíu en [[Ohio]] en 1924), dixéra-y qu'él yera Dan Cooper antes de la so muerte'l 28 de marzu de 1995.&lt;ref name=&quot;At large&quot; /&gt; Jo empezó a abarruntar y decidió investigar el pasáu del so maríu que tuviera nel Exércitu mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] y darréu tuvo recluyíu nuna prisión cerca del aeropuertu de Portland. Weber declaró que'l so maríu nuna ocasión, mientres tenía una velea, faló sobre saltar d'un avión y de dexar les sos buelgues dactilares nes escaleres traseres.&lt;ref name=&quot;Crime Library10&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/10.html|títulu=DB Cooper, The Legendary Daredevil: &quot;I'm Dan Cooper. So Am I&quot;|fechaaccesu=2 d'avientu de 2009|apellíu=Krajicek|nome=David|editorial=Crime Library|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090608115706/http://www.trutv.com/library/crime/criminal_mind/scams/DB_Cooper/10.html|fechaarchivu=8 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt; Igualmente, recordaba que poco primero de la so muerte Duane revelára-y qu'una vieya mancadura na so rodía fuera causada por un saltu dende un avión.&lt;ref name=&quot;At large&quot; /&gt;

Weber tamién narró cómo, mientres unes vacaciones en 1979, dambos viaxaron a Seattle («un viaxe sentimental», acordies con Duane) y visitaron el ríu Columbia.&lt;ref name=&quot;At large&quot; /&gt; Recordó que Duane foi a caminar solo polos bancos del ríu cerca del área onde Brian Ingram atopara los billetes de Cooper unos meses antes. Jo llogró un llibru sobre Cooper de la biblioteca local y afayó que la escritura del secuestrador yera igual a la del so home. Dempués d'esto, escribió a Ralph Himmelsbach, l'axente que tuvo a cargu del casu de Cooper, quien aceptó que parte de la evidencia circunstancial sobre Weber calzaba nel perfil del secuestrador. 

Sicasí, el FBI dexó d'investigar a Weber en xunetu de 1998 por cuenta de la falta de pruebes concluyentes.&lt;ref name=&quot;At large&quot; /&gt; L'axencia comparó les buelgues de Weber coles que s'atoparon nel avión secuestráu, pero nun concordar.&lt;ref name=&quot;Crime Library10&quot; /&gt; N'ochobre de 2007, el FBI declaró qu'una amuesa parcial d'ADN tomada de la corbata que Cooper dexó nel avión nun pertenecía a Weber.&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt;

=== Kenneth Christiansen ===
Nel númberu del 29 d'ochobre de 2007, la revista ''[[New York (revista)|New York]]'' publicó una historia sobre Kenneth P. Christiansen, quien fuera identificáu pola firma d'investigadores Sherlock Investigations como sospechosu nel casu de Cooper. Christiansen yera un ex [[paracaidista militar]], trabayara nuna aereollinia y amás viviera en Washington cerca del sitiu del secuestru, polo que conocía'l terrén. Tamién bebía bourbon güisqui, fumaba y les sos traces faciales yeren similares a los de la semeya robot. Un añu dempués del secuestru, Christiansen mercara con efectivu una propiedá.&lt;ref name=&quot;unmasking&quot; /&gt; En 2010, Robert Blevins, un escritor de Seattle, y Skipp Porteous, un detective de l'axencia privada Sherlock Investigations, publicaron un llibru tituláu ''Into The Blast - The True Story of D.B. Cooper'', nel qu'argumentaben que Christiansen yera'l verdaderu D. B. Cooper.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pnwlocalnews.com/south_king/aub/community/94334624.html|títulu=Auburn author adds to legend of D.B. Cooper|fechaaccesu=18 d'agostu de 2010|apellíu=Skager|nome=Shawn|fecha=20 de mayu de 2010|editorial=''Auburn Reporter''|allugamientu=[[Auburn (Washington)]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sicasí, el FBI refugó a Christiansen como sospechosu una y bones la so complexón, altor, pesu y color de güeyos nun coincidíen coles descripciones daes polos pasaxeros del vuelu 305.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.seattlepi.com/local/337121_dbcooper27.html|títulu=FBI rejects latest D.B. Cooper suspect|fechaaccesu=3 d'avientu de 2009|autor=Associated Press|fecha=26 d'ochobre de 2007|editorial=''Seattle Post-Intelligencer''|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== William Gossett ===
El 4 d'agostu de 2008, [[The Canadian Press]] reportó qu'un abogáu de [[Spokane (Washington)|Spokane]] (Washington), creía que'l dineru del rescate taba guardáu nuna caxa de seguridá nun bancu de [[Vancouver]], [[Columbia Británica]], sol nome de William Gossett, un profesor universitariu d'[[Ogden (Utah)|Ogden]] ([[Utah]]), quien morriera en 2003. L'abogáu Galen Cook dixo que l'apariencia de Gossett coincidía cola de les semeyes de Cooper. Supuestamente Gossett había presumíu ante los sos fíos del secuestru y amosó-yos la llave d'una caxa de seguridá.&lt;ref&gt;{{cita publicación|autor=[[The Canadian Press]]|títulu=U.S. lawyer believes notorious fugitive D.B. Cooper hid ransom money in Vcr bank|fecha=3 d'agostu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dicía que Gossett confesó'l crime a dos persones (un xuez y un abogáu) y que'l so fíu tamién creía firmemente que'l so padre yera'l secuestrador.&lt;ref&gt;{{cita publicación|títulu=Investigator Claims Depoe Bay Man Was Infamous 'D.B. Cooper|editorial=Depoe Bay Beacon|fecha=28 de mayu de 2008|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Repercusiones ==
=== Efecto nes aereollinies ===
El secuestru provocó que se dieren grandes cambeos na seguridá de los vuelos comerciales, principalmente la adición de detectores de metal nos aeropuertos, nueves regles de seguridá de vuelu instauraes pola FAA y cambeos nel diseñu Boeing 727. Dempués de tres secuestro similares en 1972, l'[[Alministración Federal d'Aviación]] esixó que tolos Boeing 727 tuvieren forníos con un mecanismu conocíu como'l «Cooper vane», una [[cuña (máquina)|cuña]] aerodinámica que torga que les escaleres traseres d'un avión sían abiertes mientres el vuelu.&lt;ref name=&quot;Legeng 30&quot; /&gt;

=== Nueva evidencia y esfuercios recién del FBI ===
El 1 de payares de 2007, el FBI publicó información sobre una evidencia del casu que nun fuera revelada al públicu enantes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,319387,00.html|títulu=FBI Dusts Off Famous Case of D.B. Cooper Skyjacking|fechaaccesu=6 d'avientu de 2009|autor=Associated Press|fecha=1 de xineru de 2008|editorial=Fox News Channel|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; La institución exhibió'l tiquete aereu de Cooper, que costara $18,52. Tamién reveló que'l secuestrador solicitara dos paracaíes de llombu y dos paracaíes d'emerxencia. Sicasí, les autoridaes apurriéren-y inadvertidamente un paracaíes falsu que yera usáu pa dar demostraciones en clase. Esti paracaíes nun s'atopó nel avión dempués del secuestru y dalgunos piensen que Cooper nun se dio cuenta de que nun funcionar. L'otru paracaíes d'emerxencia, que funcionaba afechiscamente, atopóse abiertu nel avión cola cubierta cortada, polo que se cree que Cooper usar p'asegurar la bolsa del dineru.

El 31 d'avientu de 2007, el FBI publicó un comunicáu de prensa n'Internet que contenía fotografíes inédites y nueva información del casu, col enfotu de atopar nueva evidencia sobre'l secuestru y l'identidá de Cooper. Nel comunicáu de prensa, el FBI refugó la teoría de que Cooper yera un paracaidista esperimentáu.&lt;ref name=&quot;NPR&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=17787290|títulu=FBI Seeks Help in Solving Skyjacking Mystery|fechaaccesu=6 de payares de 2009|apellíu=Tedford|nome=Deborah|fecha=2 de xineru de 2008|editorial=[[National Public Radio]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Anque primeramente creyeren que Cooper tendría de tener entrenamientu pa llograr el secuestru, un analís detalláu de los eventos fixo que'l FBI modificara la so teoría. Los investigadores comentaron que nengún paracaidista con esperiencia intentaría saltar metanes una nube y ensin una fonte de lluz.&lt;ref name=&quot;NPR&quot; /&gt; Coles mesmes, los investigadores creen que, anque Cooper tenía priesa por escapar, un paracaidista esperimentáu detuviérase a esaminar el so equipu.&lt;ref name=&quot;Redux&quot; /&gt;

L'axente especial Larry Carr propunxo la teoría de que Cooper tomó'l so nome de Dan Cooper, un héroe de tires risibles francocanadienses, que ye miembru de la [[Real Fuercia Aérea Canadiense]] y apaez saltando d'un avión na portada d'una revista.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fbi.gov/page2/march09/dbcooper031709.html|títulu=In Search OF D.B. Cooper: New Developments in the Unsolved Case|fechaaccesu=7 de payares de 2009|fecha=17 de marzu de 2009|editorial=FBI|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090320065826/http://www.fbi.gov/page2/march09/dbcooper031709.html|fechaarchivu=20 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Zarru del casu ===
El 12 de xunetu de 2016, el [[FBI]] anunció que daba per terminada la investigación activa nel casu, mentando la necesidá d'enfocase en «prioridaes más urxentes», pero qu'en casu de que surda evidencia física específica al casu ta ten de ser presentada a l'axencia.&lt;ref name = &quot;rS&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/culture/news/fbi-ends-d-b-cooper-investigation-after-45-years-20160712|títulu=FBI Ends D.B. Cooper Investigation After 45 Years|fechaaccesu=15 de xunetu de 2016|apellíu=Blistein|nome=Jon|fecha=12 de xunetu de 2016|editorial=[[Rolling Stone]]|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.kiro7.com/news/local/db-cooper-case-non-longer-actively-investigated-by-fbi/397251270|títulu=D.B. Cooper case non longer actively investigated by FBI|fechaaccesu=11 de xunetu de 2016|apellíu=McNerthney|nome=Casey|fecha=11 de xunetu de 2016|editorial=KIRO7|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Fenómenu cultural ==
L'escape ensin precedentes de Cooper impactó considerablemente la cultura popular. Creáronse cantares, obres lliteraries y películes basaes o inspiraes pol famosu secuestrador. Ente les noveles basaes nel secuestru tán ''Free Fall'' (1990) de J.D. Reed, ''D.B.: a novel'' d'[[Elwood Reid]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=qWm15OZqpMQC|títulu=D.B.|fechaaccesu=7 de payares de 2009|editorial=Google Libro|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y ''[[Sasquatch (novela)|Sasquatch]]'' de [[Roland Smith]]. Coles mesmes, hanse filmado delles películes y programes televisivos. En 1981, estrenóse ''[[The Pursuit of D. B. Cooper]]'', con [[Treat Williams]] como personaxe principal y [[Robert Duvall]] como l'investigador de seguros que lu escuerre. Mientres la quinta temporada de la serie ''[[NewsRadio]]'' hubo tres episodio dedicaos al misteriu detrás del secuestru. Na serie ''[[Prison Break]]'', el personaxe [[Charles Westmoreland]] (interpretáu por [[Muse Watson]]), quien primeramente niega ser D. B. Cooper, almiti ser el secuestrador a la fin de la primer temporada. La película risible de 2004 ''[[De perdíos al ríu]]'' xira alredor d'un grupu d'amigos que van en busca del dineru de Cooper. Igualmente, escribiéronse numberosos cantares, incluyendo «D. B. Cooper» de [[Todd Snider]], «The Ballad of D. B. Cooper» de [[Chuck Brodsky]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.chuckbrodsky.com/lyrics.html#tfl|títulu=Tulips For Lunch - Lyrics|fechaaccesu=7 de payares de 2009|editorial=Sitio web de Chuck Brodsky|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091121164837/http://www.chuckbrodsky.com/lyrics.html#tfl|fechaarchivu=21 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt; y «Bag Full of Money» de [[Roger McGuinn]].

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|apellíos=Bragg|nome=Lynn|títulu=Myths and Mysteries of Washington|añu=2005|editorial=TwoDot|allugamientu=[[Guilford (Connecticut)]]|idioma=inglés|isbn=0-762-73427-2}}
* {{cita llibru|apellíos=Himmelsbac|nome=Ralph|apellíos2=Worcester|nome2=Thomas|títulu=Norjak: The Investigation of D. B. Cooper|añu=1986|editorial=Norjak Project|allugamientu=[[West Linn (Oregón)]]|idioma=inglés|isbn=0-961-74150-3}}
* {{cita llibru|apellíos=Rothenberg|nome=David|apellíos2=Ulvaeus|nome2=Marta|títulu=The New Earth Reader: The Best of Terra Nova|añu=1999|editorial=[[MIT Press]]|allugamientu=[[Cambridge (Massachusetts)]]|idioma=inglés|isbn=0-262-18195-9}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20040810063555/http://foia.fbi.gov/foiaindex/dbcooper.htm Archivos sobre'l casu de Cooper] nel sitiu web del FBI (n'inglés)

{{NF|el sieglu XX|?|Cooper, D.B.}}


{{Tradubot|D. B. Cooper}}

[[Categoría:Criminales d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Fuxitivos buscaos per Estaos Xuníos]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>jz9bfd8fin9qwek19z92v5k9b3nsj28</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Darlington Football Club</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167419</id>
    <revision>
      <id>3703271</id>
      <parentid>3660739</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:18:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49944" xml:space="preserve">{{equipu
| pattern_la1 = _shoulder_stripes_black_stripes
| pattern_b1 = _shoulder_stripes_black_stripes
| pattern_ra1 = _shoulder_stripes_black_stripes
| pattern_sh1 = 
| pattern_so1 = _hoops_black
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _redborder
| pattern_b2 = _redleftsideshoulder
| pattern_ra2 = _redborder
| leftarm2 = FFFF00
| body2 = FFFF00
| rightarm2 = FFFF00
| shorts2 = FFFF00
| socks2 = FFFF00
}}
El '''Darlington Football Club''' foi un club de [[fútbol]] [[Inglaterra|inglés]] fundáu a finales del [[sieglu XIX]] con sede na ciudá de [[Darlington]], [[Condáu de Durham]]. 

El club fundar en [[1883]] y participó en dellos torneos local y nacional. En [[1885]] ingresó per primer vegada na [[FA Cup]], siendo esaniciáu pol [[Grimsby Town Football Club|Grimsby Town]] 8-0. Esa mesma temporada apostó la final de la Durham Challenge Cup y un añu dempués ganó'l so primer títulu en venciendo al Sunderland nel estadiu Feethams 3-0. En [[1889]] afiliar a la Northern Football League, categoría semiprofesional conformada polos condaos de [[Condáu de Durham|Durham]], [[Northumberland]], [[Tyne y Wear]], [[Cumbria]] y [[Yorkshire del Norte]]. Nesti tornéu ganó dos campeonatos: el primeru na temporada 1895-96 y el segundu na 1899-1900; esti postreru con un balance de dolce partíos ganaos, unu perdíu, cuarenta y dos goles a favor y ventisiete puntos, cuatro más que'l Stockton St John's.{{#tag:ref|La Northern Football League de la temporada 1899-1900 tuvo conformáu por dos divisiones, Darlington ganó la primera y el Whitby Town Football Club la segunda.|group=nota}} 

Xugaba los sos partíos nel estadiu Feethams, que cuntaba con una capacidá pa 8500 espectadores. Esta cortil deportiva tamién foi utilizáu pa practicar el fútbol aficionáu na década de [[1860]] y foi l'escenariu principal del Darlington Cricket Club, equipu de críquet de la ciudá.&lt;ref name=&quot;FEETHTWO&quot;&gt;Alex Williams. [http://www.urbanghostsmedia.com/2016/04/feethams-darlington-abandoned-football-stadium/ «Feethams: The Abandoned Football Stadium of Darlington FC.»] Urban Ghosts Media. Consultáu'l 30 de xunu de 2016.&lt;/ref&gt; A partir de 1888, la indumentaria del equipu consistió nuna camiseta de rayes verticales blanques y negres, pantalón negru y medies del mesmu color. Caltuvo una fuerte rivalidá col [[Hartlepool United Football Club|Hartlepool United]], al que s'enfrentó en 147 ocasiones con un balance de 57 victories, 30 empates y 60 derrotes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.11v11.com/teams/hartlepool-united/tab/opposingTeams/opposition/Darlington/|títulu=Hartlepool United football club: record v Darlington |fechaaccesu= 26 de febreru de 2016 |editorial= 11v11 - Football statistics and history |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En baxando de la [[Conference National]] na temporada 2011-12, el club sumió por problemes financieros. Dempués d'esto, los propietarios decidieron vender l'equipu a la compañía Darlington 1883 Limited, qu'adquirió tolos activos.&lt;ref&gt;[http://www.bbc.com/sport/football/18582393 «Darlington 1883 replaces former club name after FA ruling.»] [[BBC]]. Consultáu'l 30 de xunu de 2016.&lt;/ref&gt; El nuevu equipu, llamáu [[Darlington 1883]], debutó na Northern Football League y un añu dempués foi xubíu a la Northern Premier League, onde apuesta los sos alcuentros.

== Historia ==
[[Ficheru:Darlington FC Winners of the Cleveland Challenge Cup 1887.jpg|thumb|right|270px|Primer equipu del Darlington pa la temporada 1885-86. Última fila: G. Millar, W. Brooks, J. Davison, Tommy Waites, Michael Hope y Harry Hope (de pies). Sentaos: R. T. Stabler, [[Arthur Wharton]], J. H. Smeddle, R. B. Buckton y J. T. Hutchinson (nel suelu). De pies y vistíu de negru Charles Samuel Craven.]]

Los antecedentes del club remontar a empiezos de la década de [[Años 1880|1880]], cuando un grupu de simpatizantes y aficionaos al fútbol axuntáronse cola cuenta de formar un club que representara a la ciudá de [[Darlington]].&lt;ref name=CRAVENDR/&gt; La idea surdió de resultes de les males resultaos llograes pol Haughton--y-Skerne, equipu de la llocalidá qu'apostó un tornéu entamáu pola North East Football Association.&lt;ref name=CRAVENDR/&gt; Charles Samuel Craven, inxenieru d'oficiu y xugador del Haughton--y-Skerne, sintióse atayáu poles resultaos y tomó la decisión de convocar una xunta pa falar sobre la posibilidá de formar un equipu de fútbol que fuera lo suficientemente fuerte y competitivu.&lt;ref name=CRAVENDR/&gt; Esta llevóse a cabu'l 20 de xunetu de 1883 nun colexu de la llocalidá y cuntó cola presencia de Craven y d'otres 30 persones. Finalmente llegóse a un consensu y de esta manera nació'l Darlington Football Club, que de la mesma, foi dirixíu por Craven mientres dellos años.&lt;ref name=CRAVENDR/&gt; Na temporada 1984-85 ganó la [[Durham Challenge Cup]] dempués de vencer al [[Sunderland Association Football Club|Sunderland]], tornéu entamáu pola Durham County Football Association.&lt;ref name=&quot;CRAVENDR&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.haughtonhub.co.uk/local-history/stories/charres-samuel-craven.aspx |títulu= http://www.haughtonhub.co.uk/local-history/stories/charres-samuel-craven.aspx |títulu= Charles Samuel Craven |fechaaccesu= 8 de marzu de 2016|editorial= haughtonhub.co.uk|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Craven permaneció al frente del equipu hasta finales de la década de 1880.&lt;ref name=CRAVENDR/&gt; Nesos años, ayudó a la fundación de la [[Northern Football League]], lliga semiprofesional conformada polos condaos de [[Condáu de Durham|Durham]], [[Northumberland]], [[Tyne y Wear]], [[Cumbria]] y [[Yorkshire del Norte]]. Esta nueva competición local foi escurrida por Craven y otros dirixentes deportivos, dempués d'una xunta celebrada'l 25 de marzu de 1889 nel Brown's Hotel, na ciudá de [[Durham]]. Finalmente'l tornéu poner en marcha y cuntó cola participación de 10 equipos locales. Antes del final de la temporada Craven arrenunció al so cargu a lo más dirixente del club y decidió colase al Leeds Cricket and Rugby Club, onde-y ufiertaron un altu cargu directivu.&lt;ref name=CRAVENDR/&gt; 

Darlington ganó dos campeonatos na Northern Football League, el primeru na temporada 1895-96 y el segundu na 1899-1900, esti postreru con un balance de dolce partíos ganaos, unu perdíu, cuarenta y dos goles a favor y ventisiete puntos, cuatro más que'l Stockton St John's.&lt;ref name=HIS/&gt; En 1908, afiliar a la [[North Eastern League]], tornéu conformáu polos equipos del [[Nordeste d'Inglaterra]]. El so primera gran actuación foi na [[FA Cup 1910-11]] onde collechó dos victories, un ante'l [[Sheffield United Football Club|Sheffield United]] 1-0 y otra al Bradford Park Avenue 2-1, pero cayó ganáu n'octavos de final ante'l [[Swindon Town Football Club|Swindon Town]] el 25 de febreru de 1911.&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/tablese/engcup1911.html «England FA Challenge Cup 1910-1911.»] RSSSF. Consultáu'l 1 de mayu de 2016.&lt;/ref&gt; Primero que españara la [[Primer Guerra Mundial]], el club viose somorguiáu nuna crisis financiera, anque J. B. Haw, presidente del Darlington Forge Albion,{{#tag:ref|Darlington Forge Albion foi unu de los varios equipos locales.|group=nota}} sofitó económicamente al equipu y financió la construcción d'una de les seiciones del estadiu [[Feethams]].&lt;ref name=DFCH/&gt; Toles competiciones nacionales fueron suspendíes pola guerra mientres cuatro temporaes. Dempués d'esto, l'equipu volvió participar na North Eastern League na campaña 1919-20, na que quedó como subcampeón.&lt;ref name=&quot;DFCH&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.darlington-fc.net/page/History/0%2C%2C10339~562373%2C00.html |títulu=CLUB HISTORY |fechaaccesu=9 de marzu de 2016 |editorial=darlington-fc.net (web.archive.org) |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313115759/http://www.darlington-fc.net/page/History/0%2C%2C10339~562373%2C00.html#continue |fechaarchivu=13 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=HIS/&gt;&lt;ref name=HIST2/&gt; 

La Primer Guerra Mundial terminó a finales de 1918 y collo dio entamu a les competiciones nacionales. Dempués de la guerra, l'equipu permaneció otros dos campañes na North Eastern League hasta'l so ascensu a la [[Football League Third Division North]] na temporada 1921-22.&lt;ref name=HIS/&gt; Nos primeros trés años, l'equipu cuáqueru» terminó na zona alta de la clasificación. Na campaña 1924-25 proclamóse campeón, lo que supunxo'l so ascensu a la Football League Second Division onde se caltuvo hasta la temporada 1926-27.&lt;ref name=HIS/&gt; Trece años dempués suspendiéronse una vegada más tolos torneos nacionales pol entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]], que duró seis años. El Darlington solo xugara trés partíos na campaña 1939-40, la última antes del conflictu militar.&lt;ref name=HIS/&gt; A la fin de la guerra volver# a entamar los torneos, anque l'[[L'Asociación del Fútbol|Asociación del Fútbol]] solo dexó la disputa de la [[FA Cup]], la Football League North y Football League South. Estos dos últimes competiciones fueron creaes temporalmente de resultes del conflictu.&lt;ref name=DFCH/&gt; L'equipu participó na FA Cup 1945-46, onde collechó dos trunfos ante'l Stockton na primer ronda. Yá na segunda, perdió frente al [[Gateshead Football Club|Gateshead]] por un resultáu de 5-4 nel marcador global. Na temporada 1946-47, retomó la so participación na Football League Third Division North.&lt;ref name=DFCH/&gt;&lt;ref name=HIS/&gt;&lt;ref name=HIST2/&gt;

Mientres la década de los años 1960 fixéronse delles remodelaciones al estadiu Feethams con un costu total de 20&amp;nbsp;000 [[llibra esterlina|llibres esterlines]]. Ente les obres, destacaron la instalación de nueves lluces, d'un tendeyón pa les [[Grada (arquiteutura)|graes]] y la construcción de vestuarios y oficines.&lt;ref name=DFCH/&gt; Los reflectores utilizar por primer vegada'l 19 de setiembre de 1960.&lt;ref name=TR/&gt; Dende agostu del mesmu añu, el Darlington quedó clasificáu pa la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra 1960-61]], pero nun esfrutó de les nueves instalaciones hasta'l 24 de setiembre, nun partíu contra'l [[West Ham United Football Club|West Ham United]] que ganó 3-2.&lt;ref name=&quot;DOSRRS&quot;&gt;[http://www.rsssf.com/tablese/engleagcuphistfull.html «England League Cup Full Results 1960-1996.»] RSSSF. Consultáu'l 1 de mayu de 2016.&lt;/ref&gt; Dempués de pasar la primera y la segunda ronda, enfrentar al [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton Wanderers]] el 14 de payares nel Feethams ante 21&amp;nbsp;023 espectadores, la mayor asistencia al estadiu desque foi abiertu al públicu en 1883.&lt;ref name=SOCCB/&gt; Sicasí, el Bolton se impusó 2-1 y dexó ensin opciones al Dalington. Tamién quedaron esaniciaos de la [[FA Cup 1960-61]] ante'l [[Hull City Association Football Club|Hull City]], tornéu que xugaron simultáneamente cola copa.&lt;ref name=DFCH/&gt;&lt;ref name=&quot;DOSS&quot;&gt;{{harvsp|Inglis|1996|p=147-48}}&lt;/ref&gt;{{Harvnp|Adams|2004|p=177}}

Mientres tola década de 1970 el ''cuáqueru'' permaneció na Football League Fourth Division, onde perdió protagonismu polos malos resultaos. Esto tamién se vio reflexáu na [[FA Cup]] y [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]], onde nun pasó más allá de la tercer ronda (estos torneos tamién s'apostaron mientres la campaña).&lt;ref name=DOSRRS/&gt;&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/tablese/engcuphist.html «England FA Challenge Cup Finals.»] [[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation]]. Consultáu'l 1 de xunetu de 2016. '''Nota:''' Pa consultar el rendimientu del equipu na [[FA Cup]] mientres la década de 1970, ye necesariu «faer clic» en cada unu de los años (dende 1970 a 1980).&lt;/ref&gt; La temporada 1980-81 foi la más discreta yá que algamó la octava posición na clasificación final, daqué que nun asocedió dende 1968-69 cuando terminó como unu de los meyores diez clubes.&lt;ref&gt;[http://www.rsssf.com/engpaul/FLA/1968-69.html «Season 1968-69.»] [[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation]]. Consultáu'l 1 de xunetu de 2016.&lt;/ref&gt; La temporada 1988-89 foi probablemente una de les peores en tola so historia, yá que perdieron la categoría y baxaron a la [[Conference National]].&lt;ref name=HIS/&gt; Bastó solo una temporada por que volvieren a la Fourth Division, dempués d'una gran actuación nel tornéu. Proclamáronse campeones na campaña 1990-91 y tornaron una vegada más a la Third Division, onde permanecieron hasta la temporada 2004-05, cuando xubieron a la [[Football League Two]].&lt;ref name=HIS/&gt; A finales de la década de 1990, el Feethams volvió ser remocicáu, esta vegada camudó'l soporte del tendeyón por unu más modernu; sicasí, en 1999 el club volvió tener problemes financieros y foi necesaria l'ayuda del empresariu George Reynolds, quien amás d'ocupar el puestu de presidente, tomó la decisión de cubrir tolos gastos y empezar con un nuevu proyeutu deportivu.&lt;ref name=DFCH/&gt; Invirtió cerca de 20&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000&amp;nbsp;GBP pa la construcción d'un nuevu estadiu con capacidá pa 25&amp;nbsp;000 espectadores, que foi conocíu como Reynolds Arena.&lt;ref name=DFCH/&gt;&lt;ref name=DOSS/&gt;&lt;ref name=TR/&gt;

Xugó delles temporaes na Football League Two hasta que baxó a la Conference National en 2010-11, onde finalmente permaneció hasta la so desapaición como Darlington Football Club. Dempués d'esto, los propietarios del club decidieron vender l'equipu a la compañía Darlington 1883 Limited, qu'adquirió tolos activos. Debutó na Northern Football League y un añu dempués foi xubíu a la [[Northern Premier League]], onde apuesta los sos alcuentros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://salfordonline.com/19631-salford-city.html |títulu=Dalo stand in Salford City's way in promotion hunt |fechaaccesu= 11 de marzu de 2016 |editorial=salfordonline.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/sport/football/17926586.app |títulu=DFC 1883 Limited group complete purchase of Darlington |fechaaccesu= 11 de marzu de 2016 |editorial= [[BBC]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Indumentaria ==
Los colores representativos del Darlington yeren el blancu y el negru, qu'identificaron al club dende los sos entamos hasta la so desapaición en 2012. En 1888, la indumentaria del equipu consistió nuna camiseta de franxes verticales con pantalones y medies dafechu negres. Dende entós sufrió variaciones nel diseñu y el color. En 1889, la camiseta dexó de llucir les franxes verticales hasta 1893, cuando retomaron el diseñu orixinal, pero cola adición de llinies azules. A empiezos de la década de 1900, amestóse un tonu azul al pantalón hasta 1913. De magar, el Darlington camudó les tradicionales franxes verticales por horizontales hasta 1954. Ente 1966 y 1969 llució nuevamente les rayes, pero esta vegada na parte central de la camiseta.&lt;ref name=DOSHT/&gt;

Na temporada 1976-1977, el club añedió colloráu a toa'l so indumentaria y les sigles «D.F.C.», Darlington Football Club. Dende 1982 hasta 1984, el primer equipu de fútbol llevó la publicidá DONN nel espaciu central de la camiseta y, más tarde, llucieron otres como McEwan's, I-S-L, Hutchison Telecom, Orange, Soccerdome, Darlington Building Society, The Morritt y Lakeside Care Homes. La última equipación oficial componer de blancu, con una franxa dorada y negra na parte cimera de la camiseta, y el so respeutivu escudu.&lt;ref name=&quot;DOSHT&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.historicalkits.co.uk/Darlington/Darlington.htm |títulu= Kit History - Darlington |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016 |editorial=historicalkits.co.uk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.gazettelive.co.uk/news/local-news/towns-companies-help-build-dynamic-3840103|títulu=Town's companies help build a dynamic future |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |editorial= gazettelive.co.uk |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

En 2010, la páxina web oficial del club abrió una votación al públicu xeneral pa escoyer el nuevu diseñu del uniforme. Na votación contemplaron dos opciones, anque'l diseñu final taba suxetu a cambeos una y bones la [[Conference Premier]] prohibió l'usu predominante del negru en tola indumentaria (camiseta, pantalón y medies). Unu de los uniformes propuestos componer de blancu y negru con franxes verticales (colores tradicionales), pescuezu redondu y una llinia dorada que travesaba la parte central de la camiseta; y la segunda constaba de colloráu, negru y gris. La indumentaria ganadora llevó la publicidá del hotel The Morritt, quien se ganó'l derechu de patrocinar al club dempués d'un sortéu nel que compitieron con otros siete empreses locales.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~1929492%2C00.html|títulu= Vote for the New Kit|fechaaccesu= 27 de febreru de 2016|editorial= darlington-fc.net (web.archive.org)|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120328111759/http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~1929492%2C00.html|fechaarchivu= 28 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~2004668%2C00.html |títulu='Let's Back Dalo!' - The Morritt |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |apellíu=Walker |nome=Martin |fecha=25 de marzu de 2010 |editorial=darlington-fc.net (web.archive.org) |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120328111837/http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~2004668%2C00.html |fechaarchivu=28 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~2093260%2C00.html |títulu=New Kits Ready August 14 |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |apellíu=Walker |nome=Martin |fecha=15 de xunetu de 2010 |editorial=darlington-fc.net (web.archive.org) |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120328111822/http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~2093260%2C00.html |fechaarchivu=28 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~2013638%2C00.html |títulu=Change to New Home Kit |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |apellíu=Walker |nome=Martin |fecha=3 d'abril de 2010 |editorial=darlington-fc.net (web.archive.org) |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120328111830/http://www.darlington-fc.net/page/NewsDetail/0%2C%2C10339~2013638%2C00.html |fechaarchivu=28 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;

=== Escudu ===
L'escudu oficial del equipu estremar en dos [[Cuartel (heráldica)|cuarteles]]. Na parte cimera derecha reproduz un sombreru negru estilizado como'l qu'utilicen los miembros de la [[Sociedá Relixosa de los Amigos]], doctrina fundada n'Inglaterra por miembros de la [[Comunión anglicana]] en 1624, que los sos siguidores son conocíos como «cuáqueros» o «tembladores». Nel cuartel inferior apaez una [[llocomotora de vapor]], construyida pol inxenieru británicu [[George Stephenson]] y conocida como ''Locomotion Non. 1''. Naquella dómina yera comúnmente llamáu'l padre de los ferrocarriles», yá que foi pioneru de la primer llinia ferroviaria pública del mundu y de tresporte de pasaxeros qu'utilizó llocomotores a vapor, construyíes por Robert Stephenson and Company en 1824. Estos emblemes representen una parte de la historia de Darlington. Debaxo del escudu cuartelado lléese la frase «The Quakers», escritu en [[Lletra gótica|tipografía gótica]], sobre un llechu de fueyes de carbayu que representa la fuercia y la resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.elenganche.es/2012/12/heraldica-de-futbol-darlington-una historia-cualesquier/|títulu= Heráldica de Fútbol: Darlington: Una historia cualesquier|fechaaccesu= 6 de febreru de 2016 |editorial=elenganche.es |idioma= }}&lt;/ref&gt;

Na década de 1970, el club incorporó a la so camiseta les sigles «D.F.C.» hasta finales de los años 1980, cuando adoptaron l'escudu cuartelado que permaneció hasta 2012, fecha de la so desapaición. Mientres la temporada 2001-02, l'escudu sufrió un leve cambéu na que s'amestó la famosa torre del reló n'unu de los cuarteles y suprimióse el llechu de fueyes de carbayu. Este ye unu de los monumentos más representativos y simbólicos de la ciudá y foi donada por Joseph Pease, primer diputáu cuáqueru del [[Parllamentu del Reinu Xuníu]] y pioneru de los ferrocarriles n'Inglaterra, construyíu pol arquiteutu inglés [[Alfred Waterhouse]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.thenorthernecho.co.uk/news/8958754.Town_clock_keeps_up_with_the_chimes/|títulu=Darlington town clock keeps up with the chimes |fechaaccesu=6 de febreru de 2016 |apellíu=Roberts|nome= David |fecha=7 d'abril de 2011 |editorial= thenorthernecho.co.uk|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://thebeautifulhistory.wordpress.com/clubes/darlington/|títulu=The Beautiful History |fechaaccesu=6 de febreru de 2016 |editorial=thebeautifulhistory |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;'''Evolución de la indumentaria'''&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;
{|
|
{{Camisetes |
 patrón_izq = _abc16jr |
 patrón_cuerpu = _blackstripes_thin2 |
 patrón_der = _abc16jr |
 patrón_med = _band_black |
 esquierdu = FFFFFF |
 cuerpu = FFFFFF |
 derechu = FFFFFF |
 shorts = 000000 |
 medies = 000000 |
 títulu = 1888
}}
|
{{uniforme |entama camiseta =
 _thin_blackhoops
 |color camiseta = 
 |entama pantalón =
 |color pantalón = 191970
 |trama medies = _band_black
 |color medies = 000000
 |títulu = 1912-1913
}}
|
{{Camisetes
| patrón_izq = 
| patrón_cuerpu = _old laced
| patrón_der = 
| patrón_med = _band_black
| esquierdu = FFFFFF
| cuerpu = FFFFFF
| derechu = FFFFFF
| shorts = 000000
| medies = FFFFFF
| títulu = 1957-1958
}}
|
{{Football kit
 | pattern_la = _acmilan9394away
 | pattern_b = _asm10t
 | pattern_ra = _acmilan9394away
 | pattern_sh = _apucarana14h
 | pattern_so = _acm1213h
 | leftarm = FF0000
 | body = FF0000
 | rightarm = FF0000
 | shorts = 000000
 | socks = 000000
 | títulu = 1975-1976
}}
|
{{Camisetes
| patrón_izq = 
| patrón_cuerpu = _lorient1415a |
patrón_der = 
| patrón_med = _rmcf0405h
| esquierdu = FFFFFF
| cuerpu = FFFFFF
| derechu = FFFFFF
| shorts = FFFFFF
| medies = FFFFFF
| títulu = 1984-1987
}}
|}
&lt;/center&gt;

== Estadiu ==
Xugaba los sos partíos nel estadiu Feethams, que cuntaba con una capacidá pa 8500 espectadores.&lt;ref name=FEETHTWO/&gt; Esta cortil deportiva que tamién foi utilizáu pa practicar el fútbol aficionáu na década de 1860 y foi l'escenariu principal del Darlington Cricket Club, equipu de críquet de la ciudá.&lt;ref name=FEETHTWO/&gt; En 1907 celebróse un alcuentru oficial ente la seleición ''amateur'' d'Inglaterra y la de los [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] (enantes conocida como seleición d'Holanda). Los neerlandeses perdieron por un contundente 12-2, la peor resultancia internacional na historia de la seleición.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lancashiretelegraph.co.uk/news/5953945.Club_by_Club_guide/ |títulu=Club by Club guide |fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial=lancashiretelegraph.co.uk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.voetbalstats.nl/opstelnedxi.php?wid=8|títulu= Interlands Nederlands Eiftal en 1907|fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial=voetbalstats.nl |idioma=neerlandés }}&lt;/ref&gt; 

Les instalaciones del Feethams yeren bien llindaes pa la dómina, con espacios bien amenorgaos y poques zones d'accesu. Cuntaba con cuatro seiciones partíes a lo llargo del complexu, una d'elles llamada ''Tin Shed'', onde practicaba'l Darlington Cricket Club —equipu de [[críquet]] de la ciudá—. Estes seiciones fueron construyíes en 1905. Por cuenta de la popularidá del equipu, cada vez yera más frecuente la visita d'aficionaos y siguidores, polo que foi indispensable la construcción de dos nueves torres na entrada principal, dempués comparaes coles famoses y clásiques torres del [[Estadiu de Wembley (1923)|estadiu de Wembley]]. En 1920 construyéronse les oficines d'alministración, dellos cuartos y una zona que sirvía de vestuariu pal equipu llocal, con una inversión de 20&amp;nbsp;000 llibres, y a empiezos de la década de 1960 instaláronse dellos reflectores. A finales de la década de 1990 volvieron realizase reformes, nesti casu sobre los murios de les graes.&lt;ref name=&quot;TR&quot;&gt;{{cita web |url= http://darlingtonfootballclub.co.uk/history/feethams/|títulu=Feethams |fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial= darlingtonfootballclub.co.uk|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=REFD/&gt;

Col trescurrir del tiempu, la infraestructura de la ciudá de Darlington foi camudando y ameyoráronse les víes d'accesu y la contorna del estadiu. A pesar d'estes meyores, el club viose somorguiáu nuna crisis financiera al igual qu'otros clubes ingleses de la dómina, yá que nun se xeneraben abondos ingresos y, nun principiu, pensar en vender el terrén. L'estadiu permaneció activu hasta'l 3 de mayu de 2003, fecha na que se xugó'l postreru partíu ante'l [[Leyton Orient Football Club|Leyton Orient]]. Finalmente foi baltáu en 2006 pero antes sufrió dellos ataques vandálicos, inclusive foi oxetu de quemes provocaes en delles zones del complexu deportivu, en parte, pol abandonu y la falta de recursos.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/4758056.stm «Soccer pitch demolition kicks off.»] [[BBC]]. Consultáu'l 30 de xunu de 2016.&lt;/ref&gt; Lo único que quedó del estadiu dempués de la baltadera fueron les graes, desmantelaes en 2013 per mediu de grúes; pa munchu siguidores, el techu de les graes foi una de les partes más icónicas y emblemátiques del club y guarda una estrecha rellación afeutiva colos aficionaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thenorthernecho.co.uk/news/10682874.End_of_an_yera_for_Feethams_as_demolition_of_the_Tin_Shed_gets_underway/?ref=rss |títulu= End of an yera for Feethams as demolition of the Tin Shed gets underway|fechaaccesu= 29 de febreru de 2016|apellíu=Henderson |nome= Vicki|fecha= 19 de setiembre de 2013 |editorial=thenorthernecho.co.uk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; 

El primer equipu de fútbol treslladar al nuevu complexu deportivu llamáu The Darlington Arena, abiertu al públicu en 2003. George Reynolds, propietariu de club, decidió construyir un nuevu estadiu con capacidá pa 25&amp;nbsp;000 espectadores, por un costo de 18&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 llibres. Oficialmente llamóse Reynolds Arena ente 2003 y 2004, Williamson Motors Stadium hasta 2005, The 96.6 TFM Darlington Sable hasta 2007, Balfour Webnet Darlington Arena ente 2007 y 2009 y, de magar, conózse-y como The Northern Echo Darlington Arena. La plantía del primer equipu apostó'l so primer alcuentru'l 16 d'agostu de 2003 frente al [[Kidderminster Harriers Football Club|Kidderminster Harriers]], que remató 2-0, ante 11&amp;nbsp;600 espectadores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://thefutbolnetwork.wordpress.com/2016/02/08/small-club-spotlight-darlington-1883%E2%80%8F/ |títulu= Small Club Spotlight: Darlington 1883|fechaaccesu=29 de febreru de 2016 |editorial= thefutbolnetwork|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.footballgroundmap.com/ground/the-darlington-arena/darlington |títulu= About the Darlington Arena |fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial= footballgroundmap.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En 2007 aprobóse la construcción de 160 viviendes como parte d'un proyeutu urbanísticu, la creación de parques y espacios naturales, el meyoramientu de pontes y víes piatonales pela redolada, una [[reserva natural|reserva ecolóxica]] pela rodiada del estadiu pa fomentar la proteición y caltenimientu de la [[vida montesa]], y delles rutes de ciclismu. Como parte del proyeutu, el grupu inversor de la obra tamién remanó la posibilidá de reformar les antigües torres construyíes na entrada de la cortil deportiva, como una alcordanza a los 120 años d'historia del club.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thenorthernecho.co.uk/news/1322964.housing_ta_plan_for_feethams/ |títulu= Housing ta plan for Feethams |fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial=thenorthernecho.co.uk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;REFD&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.darlingtoncc.co.uk/Club/Newsletters/volume%202/edition%2030.pdf |títulu= The Football Club at Feethams |fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial= darlingtoncc.co.uk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.thenorthernecho.co.uk/news/4747724.Feethams_homes_scheme_approved/|títulu=Feethams homes scheme approved |fechaaccesu=28 de febreru de 2016 |apellíu=Cook |nome= Paul |fecha= 19 de payares de 2009|editorial= thenorthernecho.co.uk|idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; 

Dempués de toos estos sucesos, dellos hinches y fanes programaron una serie de xuntes col fin d'exhibir les meyores imáxenes del estadiu nel Darlington Arts Centre. Amás de les semeyes amosáronse oxetos alusivos al estadiu Feethams y al club.&lt;ref name=TR/&gt;

{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = center
 | direición = horizontal
 | anchu = 250
 | títulu = Estadio |
 semeya1 = Feethams Football Ground, Darlington - geograph.org.uk - 76612.jpg
 | testu1 = L'antiguu estadiu Feethams en 2005. | alineación_texto1 = left
 | semeya2 = Darlington arena 003.jpg
 | testu2 = Vista esterior del nuevu estadiu. | alineación_texto2 = center
 | semeya3 = Darlington arena 001.jpg
 | testu3 = Vista interior. | alineación_texto3 = center
}}

== Miembros de la plantía Xugadores ==
El Darlington participó en delles competiciones nacional y local. A pesar de la estensa tradición de futbolistes ingleses que formaron parte de la primer plantía, l'equipu tamién se caracterizó pola participación de xugadores estranxeros como David Speedie, escocés que marcó 22 goles en tolos torneos mientres dos temporaes, l'irlandés Micky Cummins, quien formó parte de la seleición sub-21 d'Irlanda y militó en Darlington dende 2006 hasta 2008, Colin Sinclair, otru escocés que xugó como delanteru mientres cinco años, marcó 65 goles y foi integrante del denomináu «Dream Team» iguáu por siguidores ya hinches del club, ente munchos otros.&lt;ref&gt;Rollin, Glenda &amp; Rollin, Jack, eds. (2010). ''Sky Sports Football Yearbook 2010–2011''. Headline. páxs. 166-67. ISBN 978-0-7553-6107-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.gazettelive.co.uk/sport/football/football-news/stars-come-out-for-party-3848869|títulu= Stars come out for party|fechaaccesu= 8 de marzu de 2016 |editorial= gazettelive.co.uk|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=10680 |títulu=Micky Cummins |fechaaccesu= 8 de marzu de 2016 |editorial=soccerbase.com |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; 

[[Ficheru:Millwall Vs Swindon Town (22068481830).jpg|thumb|right|240px|Mark Cooper, entrenador del Darlington na temporada 2010-2011. Campeón del FA Trophy 2010-11.]]

Nun se sabe con exactitú quien foi'l primer direutor téunicu na historia del Darlington. Anque foi fundáu en 1883, solo tiénense rexistros d'aquellos qu'empezaron a dirixir dende empiezos de la década de 1900, siendo Thomas Herbert McIntosh el primeru d'una estensa llista. El británicu foi'l máximu responsable de la conducción del equipu en calidá de secretariu mientres nueve años, hasta'l 31 de mayu de 1911. Darlington foi la so primer esperiencia como entrenador, dempués pasó a dirixir el [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough]] y d'últimes l'[[Everton Football Club|Everton]], onde llogró dellos campeonatos, ente ellos, la [[FA Cup]] de la temporada 1932-33. William Lawrence Lane, meyor conocíu como W. L. Lane, siguió nel puestu hasta'l 31 de mayu de 1912 y foi reemplazáu por Dick Jackson, quien permaneció siete años.&lt;ref name=&quot;MANAG&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.soccerbase.com/teams/team.sd?team_id=719&amp;teamTabs=managers |títulu= Darlington - Managers |fechaaccesu= 1 de marzu de 2016 |editorial= soccerbase.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; 

N'agostu de 1919 asumió'l cargu John Cogal «Jack» English, quien foi xugador del equipu y ganó la North Eastern League en 1920-21. Como entrenador alzar col campeonatu de la Football League Third Division North en 1924-25. Otros como George Collins, Brian Little y Mark Nicholas Cooper tamién ganaron campeonatos, esti postreru la FA Trophy de 2010-11 dempués de vencer na final al [[Mansfield Town Football Club|Mansfield Town]] 1-0 nel [[estadiu de Wembley]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.bbc.com/sport/football/13296719|títulu=FA Trophy final: Darlington 1-0 Mansfield Town |fechaaccesu= 28 de febreru de 2016 |editorial= [[BBC]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

=== Entrenadores===
La mayoría d'entrenadores que pasaron pol club fueron ingleses sacante los [[Escocia|escoceses]] Bill Forrest (1946-1950), Ray «Yogi» Yeoman (1968-1970), Frank Brennan (1971-1972), Ralph Laidlaw Brand (1972-1973), Francis Tierney Gray (1991-1992), Billy McEwan (1992-1993) y l'[[Irlanda|irlandés]] Stephen Staunton (2009-2010). David Hodgson foi l'únicu que dirixó al equipu en trés causes y Craig Liddle el postreru que se caltuvo al frente hasta la so desapaición en 2012.&lt;ref name=MANAG/&gt;

'''Cronoloxía de los entrenadores:'''&lt;ref name=MANAG/&gt;
{|
|valign=&quot;top&quot;|
* {{bandera|Inglaterra}} Tom McIntosh &lt;small&gt;(1902-1911)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} W. L. Lane &lt;small&gt;(1911-1912)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Dick Jackson &lt;small&gt;(1912-1919)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jack English &lt;small&gt;(1919-1928)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jack Fairless &lt;small&gt;(1928-1933)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} George Collins &lt;small&gt;(1933-1936)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} George Brown &lt;small&gt;(1936-1938)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jack Carr &lt;small&gt;(1938-1942)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jack Surtess &lt;small&gt;(1942-1942)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jack English &lt;small&gt;(1945-1946)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Escocia}} Bill Forrest &lt;small&gt;(1946-1950)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} George Irwin &lt;small&gt;(1950-1952)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Bob Gurney &lt;small&gt;(1952-1957)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Dick Duckworth &lt;small&gt;(1957-1960)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Eddie Carr &lt;small&gt;(1960-1964)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Lol Morgan &lt;small&gt;(1964-1966)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jimmy Greenhalgh &lt;small&gt;(1966-1968)&lt;/small&gt;
|width=&quot;33&quot;|&amp;nbsp;
|valign=&quot;top&quot;|
* {{bandera|Escocia}} Ray Yeoman &lt;small&gt;(1968-1970)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Len Richley &lt;small&gt;(1970-1971)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Escocia}} Frank Brennan &lt;small&gt;(1971-1972)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Ken Hale &lt;small&gt;(1972-1972)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Allan Jones &lt;small&gt;(1972-1972)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Escocia}} Ralph Brand &lt;small&gt;(1972-1973)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Dick Conner &lt;small&gt;(1973-1974)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Billy Horner &lt;small&gt;(1974-1975)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Peter Madden &lt;small&gt;(1975-1978)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Len Walker &lt;small&gt;(1978-1979)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Billy Elliott &lt;small&gt;(1979-1983)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Cyril Knowles &lt;small&gt;(1983-1987)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} David Booth &lt;small&gt;(1987-1989)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Brian Little &lt;small&gt;(1989-1991)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Escocia}} Frank Gray &lt;small&gt;(1991-1992)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Ray Hankin &lt;small&gt;(1992-1992)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Escocia}} Billy McEwan &lt;small&gt;(1992-1993)&lt;/small&gt;
|width=&quot;33&quot;|&amp;nbsp;
|valign=&quot;top&quot;|
* {{bandera|Inglaterra}} Alan Murray &lt;small&gt;(1993-1995)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} David Hodgson &lt;small&gt;(1995-1995)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Paul Futcher &lt;small&gt;(1995-1996)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Jim Platt &lt;small&gt;(1995-1996)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} David Hodgson &lt;small&gt;(1996-2000)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Gary Bennett &lt;small&gt;(2000-2001)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Tommy Taylor &lt;small&gt;(2001-2002)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Mick Tait &lt;small&gt;(2002-2003)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} David Hodgson &lt;small&gt;(2003-2006)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Neil Maddison &lt;small&gt;(2006-2006)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Dave Penney &lt;small&gt;(2006-2009)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Colin Todd &lt;small&gt;(2009-2009)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Irlanda}} Steve Staunton &lt;small&gt;(2009-2010)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Simon Davey &lt;small&gt;(2010-2010)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Mark Cooper &lt;small&gt;(2010-2011)&lt;/small&gt;
* {{bandera|Inglaterra}} Craig Liddle &lt;small&gt;(2011-2012)&lt;/small&gt;
|}

== Trayeutoria ==
El Darlington xugó per primer vegada una competición nacional el 21 de payares de 1885, na [[FA Cup 1885-86]] onde perdieron 8-0 ante [[Grimsby Town Football Club|Grimsby Town]]. Sicasí, nesi mesmu añu compitió y ganó la [[Durham Challenge Cup]], tornéu de clubes entamáu pola [[Durham County Football Association]]. Este sería'l so primera gran títulu como club de fútbol profesional, que volvió ganar en 1890-91 y 1892-93. A finales de la década de 1880 afiliar a la [[Northern Football League]], categoría semiprofesional conformada polos condaos de [[Northumberland]], [[Tyne y Wear]], [[Cumbria]] y [[Yorkshire del Norte]]. Nes primeres dos temporaes algamó la quinta posición, anque cinco años dempués ameyoró esta marca col cuartu puestu na clasificación final. Sicasí, la so meyor actuación foi na campaña 1895-96, al ganar el campeonatu dempués d'apostar 16 alcuentros, ganar 10 partíos y marcar 53 goles. D'equí d'equí p'arriba consolidóse como unu de los meyores clubes llogrando'l subcampeonatu en 1896-97 y 1898-99.&lt;ref name=&quot;HIS&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.fchd.info/DARLINGT.HTM |títulu= DARLINGTON |fechaaccesu= 1 de marzu de 2016 |editorial=Football Club History Database |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HIST2&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.statto.com/football/teams/darlington/history |títulu=History |fechaaccesu=1 de marzu de 2016 |editorial=statto.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304055005/http://www.statto.com/football/teams/darlington/history |fechaarchivu=4 de marzu de 2016 }}&lt;/ref&gt; 

Ganaron la [[North Eastern League]] na temporada 1912-13 y na 1920-21, tornéu conformáu polos equipos de la rexón [[Nordeste d'Inglaterra]]. En 1921-22 fueron convidaos pa participar na Football League Third Division, el tercer nivel del [[sistema de lligues de fútbol d'Inglaterra]], llogrando'l subcampeonatu na primer temporada. Siguió na lliga hasta 1925, cuando se proclamó campeón con 58 puntos, 24 partíos ganaos y 78 goles a favor. Esto valió-y un cupu pa la [[Football League Second Division]], onde llogró la decimoquinta posición na primer campaña, la más alta na historia del club nuna competición nacional. Xugaron otros dos campañes consecutives na categoría antes de volver a la Football League Third Division en 1927.&lt;ref name=HIS/&gt;&lt;ref name=HIST2/&gt; 

La temporada 1967-68 foi la más esitosa na [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]], na que llegaron a cuartos de final. Darlington xugó dos campañes na Football League Third Division North na década de 1980, anque en 1988-89 fueron apostraos a la [[Conference Premier|Conference National]] dempués de permanecer na categoría mientres 68 años. Sicasí, xubieron nuevamente a la [[Football League Fourth Division]] y ganaron el tornéu en 1990-91. Los ''cuáqueros'' consiguieron el so últimu troféu na temporada 1999-2000 dempués de vencer a Brandon United na final de la [[Durham Challenge Cup]].&lt;ref name=HIS/&gt;&lt;ref name=HIST2/&gt; 

'''Los meyores resultaos en lligues nacionales:'''

&lt;center&gt;
&lt;div style=&quot;background:#ffffff; width:40%;text-align:left;padding:4px;margin:auto;border:1px solid #ffffff&quot;&gt;
{| 
|- align=center 
| colspan=&quot;3&quot; width=&quot;440px&quot; bgcolor=#CDCDCD | '''Historial'''
|- align=center 
| width=&quot;40px&quot; bgcolor=#CDCDCD | '''Temporada'''
| width=&quot;150px&quot; bgcolor=#CDCDCD | '''Competición'''
| width=&quot;40px&quot; bgcolor=#CDCDCD | '''Posición'''
|- align=center 
| 1895-96
| align=left | Northern Football League
| 1
|- align=center bgcolor=#EFEFEF 
| 1912-13
| align=left | North Eastern League
| 1
|- align=center 
| 1920-21
| align=left | North Eastern League
| 1
|- align=center bgcolor=#EFEFEF 
| 1924-25
| align=left | Football League Third Division
| 1
|- align=center 
| 1925-26
| align=left | Football League Second Division
| 15
|- align=center bgcolor=#EFEFEF 
| 1965-66
| align=left | Football League Fourth Division
| 2
|- align=center 
| 1989-90
| align=left | Conference Premier
| 1
|- align=center bgcolor=#EFEFEF 
| 2007-08
| align=left | Football League Two
| 6
|-
|}
&lt;/center&gt;

=== Estadístiques ===
[[Ficheru:AUT vs. LIE 2015-10-12 (197).jpg|thumb|right|220px|[[Franz Burgmeier]], nacíu en [[Liechtenstein]], ye'l xugador estranxeru con más participaciones na historia del Darlington.]]

Dientro de la historia del club apaecen importantes datos sobre'l desempeñu y rendimientu nes distintes competiciones. La mayor victoria en condición de llocal asocedió'l 24 d'ochobre de 1891 ante'l Scarborough, cuando los ''cuáqueros'' ganaron 13-1 na segunda fase de les rondes clasificatorias de la FA Cup de 1891-72.&lt;ref name=&quot;REF1921&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.thefa.com/TheFACup/More/PastResults# |títulu= Past Results (escoyer la temporada 1891-92) |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016 |editorial= thefa.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; La mayor goliada consiguida en condición de visitante foi ante'l Durham City, por 7-3 na Football League Third Division North, el 22 d'ochobre de 1921.&lt;ref name=REF1921/&gt; Esa mesma temporada l'equipu collechó 22 victories, la segunda meyor marca del tornéu, y 81 goles a favor, la cifra más alta na tabla xeneral.&lt;ref name=HIS/&gt; A pesar d'estos rexistros favorables, foi superáu a la fin de la temporada pol [[Stockport County Football Club|Stockport County]] y permaneció na Third Division North, yá que que solo s'apurría un cupu pa la Football League Second Division.&lt;ref name=&quot;CLUBYRE&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.darlington-fc.net/page/History/0%2C%2C10339~1027802%2C00.html|títulu= CLUB HONOURS AND RECORDS|fechaaccesu= 27 de febreru de 2016|editorial= darlington-fc.net (web.archive.org)|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110725004244/http://www.darlington-fc.net/page/History/0%2C%2C10339~1027802%2C00.html|fechaarchivu= 25 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rsssf.com/engpaul/fla/1921-22.html |títulu=England 1921-22 |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |apellíu=Paul Felton y Barry Spencer |fecha=31 d'ochobre de 2013 |editorial= [[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation]] |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SOCCB&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.soccerbase.com/teams/team.sd?team_id=719&amp;teamTabs=records |títulu=Darlington - Records |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016 |editorial=soccerbase.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

La mayor derrota sufierta pol club foi un 10-0 ante'l [[Doncaster Rovers Football Club|Doncaster Rovers]] el 25 de xineru de 1964.&lt;ref name=SOCCB/&gt; El xugador con más partíos en lliga foi Ron Greener, con 439 ente 1955 y 1967.&lt;ref name=&quot;TRIBUTE&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.thenorthernecho.co.uk/news/13879665.Darlington_FC_legend_Ron_Greener_has_died/ |títulu= Tributes to arguably Darlington FC's greatest player Ron Greener |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016 |apellíu= Burton |nome= Nigel |fecha=19 d'ochobre de 2015 |editorial=thenorthernecho.co.uk |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; En total, el británicu contabilizó 490 apaiciones en toles competiciones, más que cualesquier otru xugador en tola historia del club. Ron Greener ye pa munchu siguidores y simpatizantes, el meyor xugador que pasó poles files del Darlington;&lt;ref name=&quot;MURRO&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.skysports.com/football/news/16084/5288494/darlington |títulu=Darlington |fechaaccesu= 27 de febreru de 201 |editorial=skysports.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt; morrió en 2015 a la edá de 81 años.&lt;ref name=TRIBUTE/&gt; Per otru llau, Alan Walsh constituyóse como'l mayor goliador na historia de la institución con 87 anotaciones nel tornéu domésticu y 100 polo xeneral.&lt;ref name=CLUBYRE/&gt; Otros futbolistes que destacaron fueron David Brown, quien anotó 39 goles na temporada 1924-25, batiendo'l récor de la lliga.&lt;ref name=CLUBYRE/&gt; El canadiense Jason Richard de Vos convertir nel trespasu más costosu na historia del club, dempués de ser adquiríu pol [[Dundee United Football Club|Dundee United]] escocés por un costo de 400&amp;nbsp;000 llibres n'ochobre de 1998.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.burnham-on-sea.com/news/2009/railway-award1-22-10-09.php|títulu=Former Bristol City striker presents Burnham-On-Sía pub with award |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |editorial=burnham-on-sea.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tablese/engtops.html#1947-1|títulu=English League Leading Goalscorers |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016|apellíu=M. Ross |nome= James |fecha=25 de xunu de 2015 |editorial= Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=SOCCB/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.footballsite.co.uk/Statistics/LeagueTables/Season1924-25/Div3(N)1924-25.htm |títulu=DIVISION 3 (North) 1924/25 |fechaaccesu= 27 de febreru de 2015 |editorial=footballsite.co.uk |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En 2003 el club festexó'l «Farewell to Feethams» en virtú de los 120 años d'historia del Feethams.&lt;ref name=DASS/&gt; Los hinches y siguidores escoyeron los diez partíos más memorables que s'apostaron nel estadiu, ente ellos, l'alcuentru que ganaron al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] 4-1 na cuarta ronda de la [[FA Cup 1957-58]] el 29 de xineru de 1958, el que perdieron ante'l [[Arsenal Football Club|Arsenal]] 2-0 na FA Cup 1964-65 el 9 de xineru de 1965 o'l que xugaron ante'l [[West Ham United Football Club|West Ham United]] por cuenta de la [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] de 1960-61, el 24 d'ochobre de 1960.&lt;ref name=DASS/&gt; Amás iguóse'l denomináu «Dream Team» (equipu de suañu) partiendo de los cuarenta futbolistes más emblemáticos en tola historia del club. La escuadra quedó conformada pol porteru Mark Prudhoe, los defenses Ronald «Ron» Greener, Craig Liddle, Kevan Smith y John Peverell, los mediocampistes Andy Tomen, David McLean y Alan Sproates, y los delanteros Alan Walsh, Colin Sinclair y Marco Gabbiadini,&lt;ref name=DASS/&gt; esti postreru goliador prolíficu que marcó 48 goles nos sos 81 partíos nel club, y más de 200 en tola so carrera deportiva.&lt;ref name=MURRO/&gt; Tamién foi votáu como'l xugador más grandiosu del Darlington de tolos tiempos a pesar d'apostar namái dos temporaes pal equipu.&lt;ref name=&quot;DASS&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.btinternet.com/~duffnort/Feethams4.html |títulu=Looking back at the past |fechaaccesu=27 de febreru de 2016 |editorial=btinternet.com (web.archive.org) |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050118040115/http://www.btinternet.com/~duffnort/Feethams4.html |fechaarchivu=18 de xineru de 2005 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.skysports.com/football/news/16105/5543017/darlington |títulu=You have voted for the best player to wear a Darlington shirt and the winner is.... Marco Gabbiadini |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016 |editorial=skysports.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.skysports.com/football/news/16104/5416979/darlington|títulu=Sky Sports' survey to find the best player ever to wear a Darlington shirt is reaching a conclusion - and we would like you to get involved |fechaaccesu= 27 de febreru de 2016 |editorial=skysports.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

'''Otros datos d'interés:'''&lt;ref name=SOCCB/&gt;
{{llista de columnes|2|
* Meyor resultáu en lliga: 9-2 ante [[Lincoln City Football Club|Lincoln City]] el 7 de xineru de 1928.
* Meyor resultáu en copa: 7-2 ante'l Evenwood Town el 17 de payares de 1956.
* Mayor asistencia: 21 023 ante'l [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton Wanderers]] el 14 de payares de 1960.
* Xugador estranxeru con más partíos: Franz Burgmeier, [[Liechtenstein]].
* Más goles nuna temporada de lliga: 108 en 1929.
* Más puntos acumulaos en lliga: 85 en 1984-85.
* Segundu xugador con más goles: Jerry Best con 80.
* segundu xugador con más apaiciones: John Peverell con 465.
* Meyor racha como llocal en lliga: 12 partíos ganaos. 
* Meyor racha como visitante en lliga: 10 partíos ganaos.
* Meyor racha en lliga: 17 partíos ganaos.


}}

== Palmarés ==
=== Lliga ===
* [[Football League Third Division North]] (1): 1924-25.
* [[Football League Fourth Division]] (1): 1990-91.
* [[Football Conference]] (1): 1989-90.
* [[Northern Football League]] (2): 1895-96, 1899-00.
* [[North Eastern League]] (2): 1912-13, 1920-21.

=== Copa ===
* [[FA Trophy]] (1): 2010-11.
* [[Football League Third Division North Cup]] (1): 1933-34.
* [[Durham Challenge Cup]] (6): 1884-85, 1890-91, 1892-93, 1896-97, 1919-20, 1999-00.

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |nome= Ray|apellíos=Simpson |títulu=In the Dying Seconds |editorial= |añu=3 d'ochobre de 2013 |isbn=978-0955785917 |idioma=inglés }}
* {{cita llibru |apellíos= Ray Simpson y Andrew Wilkinson |títulu=Farewell to Feethams |editorial=Newsquest |añu= 1 de setiembre de 2002 |isbn= 978-0954051846 |idioma= inglés }}
* {{cita llibru |nome=Simon |apellíos=Inglis |títulu= Football Grounds of Britain | editorial=London: CollinsWillow |añu=1996 |isbn= 0-00-218426-5 |idioma= inglés}}
* {{cita llibru |nome=Duncan |apellíos= Adams|títulu=Essential Football Fan |editorial= Aesculus Press Ltd |añu=2004 |isbn=9781904328223 |idioma= inglés}}

== Notes ==
{{llistaref|grupu=&quot;nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://www.facebook.com/darlingtonfc Perfil del club en Facebook] Darlington Football Club.
* [http://www.footballgroundz.co.uk/individualpages/darlington.htm Feethams] FOOTBALLGROUNDZ.

{{Tradubot|Darlington Football Club}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Equipos de fútbol desapaecíos d'Inglaterra]]
[[Categoría:Equipos de fútbol fundaos en 1883]]
[[Categoría:Equipos de fútbol desapaecíos en 2012]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jfqyazt3v20twf1mz1b175avs1b7mad</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Didaché</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167426</id>
    <revision>
      <id>3703387</id>
      <parentid>3702529</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:38:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibía =&gt; exhibía</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105984" xml:space="preserve">[[Ficheru:Arian Baptistry ceiling mosaic - Ravenna Edit.jpg|thumb|300px|[[Bautisteriu]] con una representación de los dolce [[apóstol]]es, arrodiando una escena inspirada nel bautismu de Cristu nel [[ríu Xordán]].]]

La '''''Enseñanza de los dolce apóstoles'''''&lt;ref&gt;En [[Griegu antiguu|griegu]] ''Διδαχή τών δώδεκα ἀποστόλων''. Esti títulu tamién se traduz n'ocasiones como: ''Doctrina de los dolce apóstoles''. Ver, por casu: {{cita publicación|autor=Romero Pose, Eugenio |títulu=La doctrina de los dolce apóstoles |añu=1998 |publicación=XX Sieglos |volume=9 |númberu= 37 |páxines=29-31 |editorial=Facultá de Teoloxía San Dámaso |issn=1130-3948 |url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2422050}}; {{cita llibru|autor=Piñero, Antonio y collaboradores |títulu=Tolos evanxelios |añu=2009 |ubicación=Madrid |editorial=Edaf |edición=2ª |páxina=17 |isbn=978-84-414-2116-5 |url= https://books.google.com.ar/books?id=UtHDw9ykR8cC&amp;pg=PA17&amp;dq=didach%C3%A9+%22doctrina+de+los dolce+ap%C3%B3stoles%22+Pi%C3%B1ero&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ei=9YxnU_bqK-HKsQTI44HwAg&amp;ved=0CFEQ6AEwBA#v=onepage&amp;q=didach%C3%A9%20%22doctrina%20de%20los%20dolce%20ap%C3%B3stoles%22%20Pi%C3%B1ero&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; o '''''Enseñanza del Señor a les naciones per mediu de los dolce apóstoles''''',&lt;ref&gt;En [[Griegu antiguu|griegu]] ''Διδαχή τού κυρίου διά τών δώδεκα αποστόλων τοΐς ἔθνεσιν''.&lt;/ref&gt; conocida comúnmente como '''''Didaché''''',&lt;ref&gt;«... comúnmente llamada...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Del [[Griegu antiguu|griegu]] διδαχή, que significa ‘enseñanza' o ‘doctrina' ({{cita web|apellido1=VV. AA.|títulu=Diccionariu Griegu-Español|url=http://dge.cchs.csic.es/xdge/διδαχή|editorial=CSIC|fechaaccesu=10 d'agostu de 2018}}).&lt;/ref&gt; ye una obra de la lliteratura [[cristianismu primitivu|cristiana primitiva]] que pudo ser compuesta na segunda metá del [[sieglu I]],&lt;ref&gt;«... na segunda metá del sieglu I...» ({{Harvsp|Ayan|1992|p=49.}})&lt;/ref&gt; acaso antes de la destrucción del [[Templu de Xerusalén]] ({{esd|70 d. C}}),&lt;ref&gt;«… first century date…» «… possibly a date earlier than A.D.70…» ({{Harvsp|Zucks|2008|p=118.}})&lt;/ref&gt; por unu o dellos autores, los «didaquistas»,&lt;ref&gt;«... didaquista...» ({{Harvsp|Trevijano|2004|p=8.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;El términu «didaquista» foi utilizáu por [[Joseph Armitage Robinson]] («for brevity's sake») ({{Harvsp|Robinson|1934|p=226.}}) pa mentar al anónimu autor de la ''Didaché''.&lt;/ref&gt; a partir de materiales lliterarios xudíos y cristianos presistentes.&lt;ref&gt;«... esistíen primeramente...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=17.}})&lt;/ref&gt; Desque fuera atopada en 1873 y publicada en 1883, la ''Didaché'' foi fonte perenal d'estudios y oxetu de diversos discutinios.&lt;ref&gt;«... intense scholarly research...» ({{Harvsp|Khomych|2007|p=121.}}); «... interés y discutiniu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt; La principal d'elles atañe a la fecha de la so composición. De ser cierta la datación más temprana que se propunxo, la ''Didaché'' podría ser la regla o ordenanza relixosa utilizada por delles comunidaes cristianes, más bien xudeocristianes, unes poques décades dempués de la muerte de [[Xesús de Nazaret]]. Según esta interpretación, la ''Didaché'' aproviría&lt;ref&gt;«... providing insight into the life of an early Jewish Christian community...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=177.}})&lt;/ref&gt; la semeya d'unos cristianos primitivos, arcaicos nel so [[lliturxa]] y la so [[eclesioloxía]], que vivieron un tiempu de transición onde la forma de [[xudeocristianismu]] qu'ellos profesaben foi movida pol cristianismu xentil o [[paganocristianismu]] empecipiáu en [[Antioquía]]. Si, otra manera, esa datación retrasárase unu o dos sieglos, como tamién se propunxo, la ''Didaché'' nun sería más qu'un fraude tardíu, urdíu con fines particularistas&lt;ref&gt;Connolly suxuría intereses [[Montanismo|montanistas]] per parte del autor.&lt;/ref&gt; pa dar una imaxe tendenciosa&lt;ref&gt;«... fraudulent and tendencious...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; de la Ilesia primitiva. Comoquier, la posibilidá de que seya más antigua&lt;ref&gt;«... anterior inclusive...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=29.}})&lt;/ref&gt; que dellos llibros del [[Nuevu Testamentu]] fixo d'ella un testu fundamental pa entender la evolución lliterario y teolóxico del cristianismu de la primer centuria.

Les cuestiones qu'amena la ''Didaché'' son variaes. Amás del so datación, estudióse la so rellación con otros escritos cristianos como'l [[Evanxeliu de Matéu]] o la ''[[Epístola de Bernabé]]''. Tamién con oraciones xudíes como'l [[Kidush]], l'[[Amidá]]&lt;ref&gt;«... tuvieron el so caldu de cultivu na oración xudía.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=41.}})&lt;/ref&gt; o'l manual de disciplina de la comunidá [[Esenios|esenia]] de [[Qumrán]]. L'interés qu'espierta nun ye solu lliterariu, sinón tamién llitúrxicu, pos la ''Didaché'' contién les primeres instrucciones conocíes pa la celebración del [[Bautismu]] y la [[Eucaristía]], según una de los trés redaiciones qu'han pervivido de la oración del [[padrenuesu]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Brown|1961|p=179.}}) trescribe los trés versiones griegues.&lt;/ref&gt; Si considérense les diverses traducciones de la obra, la dispersión xeográfica de los fragmentos atopaos&lt;ref&gt;Fragmentos d'ella fueron atopaos n'Exiptu, Siria, Etiopía y Asia menor. ({{Harvsp|Draper|1991|p=347.}})&lt;/ref&gt; y la llista d'obres posteriores que dependen d'ella, la ''Didaché'' tuvo de ser bien conocida nos primeros sieglos.&lt;ref&gt;«... exerció tal influencia...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=29.}})&lt;/ref&gt; Al igual qu'otres obres de la lliteratura cristiana, tuvo enforma tiempu cerca del [[canon bíblicu]], antes de ser finalmente refugada.&lt;ref&gt;«... rondando'l canon...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=30.}})&lt;/ref&gt; Anguaño incluyir dientro del heteroxéneu grupu de los llamaos [[Padres apostólicos]],&lt;ref&gt;«Llámense Padres Apostólicos los escritores cristianos del sieglu I o principios del sieglu II, que les sos enseñances pueden considerase como ecu bastante direutu de la predicación de los Apóstoles...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=50.}}) El términu ye equívocu porque designa indistintamente a los autores y a les sos obres y, n'ocasiones, namái a les obres, pos dalgunes d'elles, como la ''Didaché'', son anónimes.&lt;/ref&gt; de los cualos puede ser l'escritu más antiguu&lt;ref&gt;«... perhaps the earliest text...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=177.}})&lt;/ref&gt; y, ensin batura a duldes, el más importante.

== Historia d'un descubrimientu ==

[[Ficheru:Filoteos Bryennios.JPG|thumb|Filoteo Bryennios, semeya de 1885.]]

[[Ficheru:El castillo rojo.jpg|thumb|Dibuxo del edificiu de la biblioteca frente al ríu. Al fondu, la figura del Castiellu coloráu.]]
[[Ficheru:Didache_Colofon.jpg|thumb|Última páxina de la obra, cola noticia de la so composición.]]
[[Ficheru:Fanarion.jpg|thumb|El Fanar, vista dende'l [[Cuernu d'Oru]], col Colexu ortodoxu al fondu.]]
[[Ficheru:Byzantine eagle - emblem of the Ecumenical Patriarchate of Constantinople, entrance of the St. George's Cathedral, Istanbul.jpg|thumb|Águila bizantina, sita na entrada del [[Ilesia Ortodoxa de Constantinopla|Patriarcáu ortodoxu griegu de Constantinopla]].]]
[[Ficheru:Halki_seminary,_Hope_Hill,_Heybeliada_Island.JPG|thumb|El Seminariu Ortodoxu de la Isla de Chalce.]]

Nel añu 1875&lt;ref&gt;«In 1875...» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iii.}})&lt;/ref&gt; espublizar n'Occidente la noticia d'un afayu casual. Dos años antes, en 1873,&lt;ref&gt;«… it was discovered in 1873...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}})&lt;/ref&gt; atopárase un códiz griegu antiguu con obres del cristianismu primitivu. La novedá llegaba con retrasu, pero acompañada pola publicación de dos epístoles bien especiales incluyíes nel códiz. La primicia, editada en [[Constantinopla]], dicía:

{{cita|Los dos epístoles del nuesu Santu Padre Clemente, obispu de Roma, a los corintios, estrayíes d'un manuscritu de la biblioteca del monasteriu [[fanariotas|fanariota]] del [[monasteriu del Santísimu Sepulcru|Santísimu Sepulcru]] de Constantinopla y publicaes per primer vegada de forma completa. Prolegómeno y notes por [[Filoteo Bryennios]], metropolitanu de [[Serres (Macedonia)]].&lt;ref&gt;De la traducción inglesa del títulu griegu. ({{Harvsp|Schaff|1885|p=4.}})&lt;/ref&gt;}}

Los investigadores d'Occidente recibieron la noticia con sorpresa y prestu.&lt;ref&gt;«… great delight…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=4.}})&lt;/ref&gt; Hasta esi momentu, les epístoles de [[Clemente de Roma]] conocíense namái al traviés del testu proporcionáu pol ''[[Codex Alexandrinus]]'' al que, desgraciadamente, faltáben-y unes fueyes.&lt;ref&gt;«… Codex Alexandrinus… defective…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt; El testu publicáu por Bryennios completaba dambos escritos.&lt;ref&gt;«The last six chapters… had never been published before.» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iii.}})&lt;/ref&gt; Yera la segunda vegada en pocos años que los cimientos de la erudición cristiana moderna víense solmenaos por un gran descubrimientu.&lt;ref&gt;«... a period of surprises…» ({{Harvsp|Stokes|1891|p=104.}})&lt;/ref&gt; Na década anterior, [[Konstantin von Tischendorf]] atopara nel [[Monasteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí|monasteriu de Santa Catalina]] el ''[[Codex Sinaiticus]]'', gracies al cual recuperárase una versión griega de la Biblia y la ''[[Epístola de Bernabé]]''. El descubrimientu de Tischendorf taba inda presente na memoria de los eruditos. Tanto ye asina que, en dalgún momentu, Filoteo Bryennios foi llamáu, pola relevancia del so afayu, «el Tischendorf de la Ilesia griega».&lt;ref&gt;«… the Tischendorf of the Greek Church.» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt;

Filoteo Bryennios naciera en Constantinopla en 1833 nel senu d'una familia humilde. Sofitáu pol metropolitanu de [[Cízico]]&lt;ref&gt;Joachim, que dempués sería patriarca de Constantinopla. ({{Harvsp|Schaff|1885|p=289.}})&lt;/ref&gt; ingresó nel seminariu patriarcal de la [[Heybeliada|Isla de Chalce]]. Al terminar la so formación, foi ordenáu [[diáconu]] y treslladóse a Alemaña (1856) onde asistió a clases de teoloxía y filosofía nes universidaes de [[Leipzig]], [[Berlín]] y [[Múnich]]. Ellí entró en contautu cola moderna investigación occidental. En 1861 tornó a Constantinopla como profesor d'historia eclesiástica y exéxesis na mesma escuela onde había estudiáu. Dos años dempués, foi ordenáu [[presbíteru]] y honráu col títulu de «Archimandrita del tronu ecuménicu de Constantinopla». En 1867, fíxose cargu de la direición del prestixosu [[Colexu ortodoxu griegu]],&lt;ref&gt;{{Harvsp|Schaff|1885|pp=289-290.}}&lt;/ref&gt; una institución delles vegaes centenaria onde estudiaben tradicionalmente los fíos de les families ortodoxes grieges. Dichu colexu, tamién llamáu «Gran Escuela de la Nación»,&lt;ref&gt;«... superior greek gymnasium...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=290.}})&lt;/ref&gt; taba asitiáu nel [[Fanar]], el sector griegu d'[[Istambul]],&lt;ref&gt;... in the greek quarter of Constantinople, called Phanar ({{Harvsp|Schaff|1885|p=1.}})&lt;/ref&gt; xuntu al [[Cuernu d'Oru]]. Tres la [[Cayida de Constantinopla]] nel añu 1453, l'amenorgada población griega y la sede del [[Ilesia Ortodoxa de Constantinopla|Patriarcáu ortodoxu griegu de Constantinopla]] allugárense nesi barriu a instancies del propiu sultán.&lt;ref&gt;«... the sultan ordered...» [[Judith Herrin]], ''Byzantium, the surprising life of a medieval empire'', páxina 219, [[Penguin Books]], ISBN 978-0-141-03102-6&lt;/ref&gt; Un añu dempués, en 1454, Matéu Kamariotis fundara'l colexu.&lt;ref&gt;«... 1454... Matheos Kamariotis... » [https://web.archive.org/web/20130929162143/http://fenerrumlisesi.k12.tr/Tarihcemiz.aspx web oficial del colexu]&lt;/ref&gt;

Próximu al colexu, y en descensu escontra'l ríu, atopábase'l [[Monasteriu del Santu Sepulcru de Constantinopla|Monasteriu del Santu Sepulcru]], llamáu tamién Monasteriu de Xerusalén por depender&lt;ref&gt;«It belongs to the Patriarch of Xerusalem...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=1.}}) «… perteneciente al patriarcáu griegu de Xerusalén.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt; de dichu [[Ilesia ortodoxa de Xerusalén|Patriarcáu]]. El monasteriu, de calter oriental,&lt;ref&gt;«... type of the Christian orient...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; yera nesi momentu un agregáu d'edificios que la so biblioteca taba exenta&lt;ref&gt;«... detached...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; del conxuntu nun pequeñu edificiu de piedra,&lt;ref&gt;«... stone chamber...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; con pintures relixoses na entrada y un interior lluminosu. La biblioteca fuera esaminada décades antes por dellos espertos que buscaron ellí manuscritos antiguos.&lt;ref&gt;Bethmann en 1845, M. Guigniant en 1856 y H. O. Coxe en 1858 ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}}). Mientres el sieglu XIX, l'interés de les nueves ciencies pola lliteratura antigua motivó batíes por tolos monesterios y biblioteques, tantu públiques como privaes.&lt;/ref&gt; En 1873, Bryennios interesóse&lt;ref&gt;«... llamó-y l'atención...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt; por un manuscritu de la biblioteca. Trátase d'un volume en pequeñu octavu (6x8 [[pulgada|pulgaes]]), enllibráu en piel negro, con 120 fueyes de pergamín bien calteníu,&lt;ref&gt;«... black leather... small octavu... parchment... 120 leaves... 8 inches...6 inches» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; escrites a doble cara con lletra pequeña y clara procedente d'una mesma mano. La última fueya exhibía una curtia noticia&lt;ref&gt;«... June... 11th... day 3 (Tuesday)... 6564...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=7.}})&lt;/ref&gt; sobre la so composición.

{{cita|Acabáu nel mes de xunu, el día 11, día terceru (martes), nel añu 6564, pola mano de Lleón, copista y pecador.}}

El calendariu ortodoxu de Constantinopla fechaba la nacencia de Cristu nel añu 5508 de la creación del mundu, asina que l'añu 6564 de dichu calendariu correspondía al {{esd|1056 d. C}}&lt;ref&gt;«... 1056 A.C...» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iii.}})&lt;/ref&gt; del [[calendariu xulianu]].&lt;ref&gt;6564-5508 = 1056 ({{Harvsp|Schaff|1885|p=5.}})&lt;/ref&gt; Tratábase, por tanto, d'un manuscritu medieval. Los monxos del monasteriu nun supieron&lt;ref&gt;«… ignorant of its content…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}})&lt;/ref&gt; informa-y sobre él y el catálogu de la biblioteca dicía namái que'l volume contenía&lt;ref&gt;«… según el catálogu…» ({{Harvsp|Ayán|1998|p=19.}})&lt;/ref&gt; una sinopsis bíblica d'escasu valor, atribuyida a [[Juan Crisóstomo]]. Sicasí, al abrir el códiz, Bryennios atopó completes los dos epístoles de [[Clemente de Roma]] y, gracies a la so estensa formación patrística, diose cuenta cabal de la importancia del afayu. En concretu, el códiz atopáu contenía les siguientes obres:

* La ''Sinopsis veteri et novi testamenti'', mentada nel catálogu. Obra anónima del sieglu IV atribuyida&lt;ref&gt;«... espurio...» ({{Harvsp|Quasten|2004b|p=525.}})&lt;/ref&gt; a Juan Crisóstomo. La recensión contenida nel códiz apaecía truncada&lt;ref&gt;«… closes with the prophet Malachi…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt; nel [[Llibru de Malaquías]] omitiendo, poro, el [[Nuevu Testamentu]] (fol. 1-32).

* La ''[[Epístola de Bernabé]]''. Obra [[Seudoepigrafía|pseudoepigráfica]] atribuyida ensin que se sepa la razón a [[Bernabé l'Apóstol]]. Yera conocida en parte pol testu del ''[[Codex Vaticanus]]''&lt;ref&gt;Dichu códiz ye'l más importante d'una familia de dellos códices dependientes d'un únicu arquetipu.&lt;/ref&gt; y por una versión llatina, tamién truncada.&lt;ref&gt;«... del sieglu III...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=99.}})&lt;/ref&gt; Dende 1862 taba disponible la versión griega completa del ''[[Codex Sinaiticus]]'', atopada por [[Konstantin von Tischendorf]] nel [[Monasteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí|monasteriu de Santa Catalina]]. Bryennios utilizó'l testu del so manuscritu pa oldealo cola edición que, en 1877, preparaba [[Adolf Hilgenfeld]] en [[Jena]] (fol. 33-51).&lt;ref&gt;«... 1862... Sinaiticus... new regardings... Hilgenfeld... 1877» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt;

* La ''[[Primer epístola de Clemente]]''. Estensa carta redactada por Clemente de Roma en redol al añu {{esd|96 d. C}}&lt;ref&gt;«… from about 96 A.D.» ({{Harvsp|Burke|1970|p=501.}})&lt;/ref&gt; por cuenta de una disputa surdida na comunidá cristiana de [[Antigua Corinto|Corinto]]. En tiempos foi una obra bien apreciada.&lt;ref&gt;«L'alta estima de que gociaba Clemente…» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=53.}})&lt;/ref&gt; Anguaño, la relevancia del so autor fizo que-y la incluya nel grupu de los [[Padres apostólicos]]. Hasta la publicación de Bryennios yera conocida pola versión del ''[[Codex Alexandrinus]]'' onde faltaba'l testu de los capítulos 57,6-64,1&lt;ref&gt;«… 57,6-64,1…» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=60.}})&lt;/ref&gt; los cualos fueron publicaos per primer vegada nesi añu (fol. 51-70).

* La ''[[Segunda epístola de Clemente]]''. Obra anónima de mediaos del sieglu II, considerada güei como la primer homilía cristiana.&lt;ref&gt;«... first Christian Homily... not by Clement...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt; La tradición atribuyó esta obra a Clemente de Roma, fechu que foi cuestionáu abiertamente por [[Eusebio de Cesarea]] nel sieglu IV y que, na actualidá, ye negáu unánimemente. Ye ciertu, sicasí, que les epístoles de Clemente apaecen xuntes y siguíes nos dos únicos manuscritos tresmisores, lo qu'apunta a la esistencia de dalguna rellación ente elles. Esta epístola tamién taba atayada nos capítulos finales y, como l'anterior, quedó completa cola publicación de Bryennios (fol. 70-76).

* La ''Enseñanza de los dolce apóstoles'' (fol. 76-80).

* La recensión llarga de les cartes d'[[Ignacio de Antioquía]], que contenía&lt;ref&gt;«… Twelve Pseudo-Ignatian Epistles…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=5}})&lt;/ref&gt; la versión interpolada de los sos siete cartes auténtiques más les cartes espurias y la carta, tamién espuria, de María de Cassobolos a Ignacio (fol. 81-120). Esta nueva versión de les cartes d'Ignacio nun añedir gran cosa a les precedentes sacante facilitar nueves llectures a la edición de los Padres apostólicos que taba preparando&lt;ref&gt;«... Professor Funk...», «... Apostolic Fathers...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=5.}})&lt;/ref&gt; [[Franz Xaver von Funk]].

La importancia de la publicación de les epístoles clementinas fizo que naide reparara nesos momentos na obra qu'ocupaba los folios 76-80 del códiz. La ''Enseñanza de los dolce apóstoles'', que más tarde sería conocida como la ''Didaché'', pasó dafechu desapercibida. Nin siquier el mesmu Bryennios paeció da-y importancia.&lt;ref&gt;«Bryennios seems to have paid non particular atention to the ''Didaché''». «Nor could any other scholar infer its importance from the mere title». ({{Harvsp|Schaff|1886|p=9.}})&lt;/ref&gt; Unos años dempués, el primer editor americanu&lt;ref&gt;«The first American edition... Roswell D. Hitchcock» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=12.}})&lt;/ref&gt; de la ''Didaché'' escribía: «Agora resúltanos estrañu que l'anunciu d'aquel documentu atraxera entós tan escasa atención».&lt;ref&gt;«It now seems strange to us that the document thus announced attracted so little attention.» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iv.}})&lt;/ref&gt; En [[1878]], acabada la [[Guerra rusu-turca (1877-1878)|guerra ente rusos y turcos]], Bryennios esaminó'l códiz con más detenimiento&lt;ref&gt;«... Russo-Turkish war…», «... more carefully…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt; y diose cuenta de qu'aquella ''Enseñanza de los dolce apóstoles'' que, de forma tan precaria,&lt;ref&gt;«... its title, and nothing more,...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt; fuera presentada en 1875, yera en realidá la única copia esistente d'una obra perantigua, perdida diba sieglos y conocida tan solo por delles curties noticies calteníes nes obres de los [[Padres de la Ilesia]].&lt;ref&gt;«... which had entirely disappeared, with the exceptions of a few referentes to it among the Greek Fathers.» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=10.}})&lt;/ref&gt; Bryennios volvió a entamar de momentu'l so llabor críticu, que remató cinco años más tarde. En 1883, sosprendió&lt;ref&gt;«... has again surprised…» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iv.}})&lt;/ref&gt; a los investigadores con un nuevu anunciu:

{{cita|''La enseñanza de los dolce apóstoles''. Publicada per primer vegada a partir del manuscritu de Xerusalén. Prolegómeno y notes por Filoteo Bryennios, metropolitanu de [[Nicomedia]]. Constantinopla, 1883.|Philip Schaff (1885:9)}}

Esta vegada l'anunciu atopó l'acoyida que merecía. Dende diba meses, investigadores de la talla&lt;ref&gt;«... great German scholar...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=177.}})&lt;/ref&gt; d'[[Adolf von Harnack]] disponíen d'una copia del escritu&lt;ref&gt;«... advance copy...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=10}})&lt;/ref&gt; sobre la que taben trabayando. La primer noticia apaeció n'Europa'l 25 de xineru de 1884 na ''[[Allgemeine Zeitung]]'' de Múnich.&lt;ref&gt;«... Algemeine Zeitung... January 25, 1884...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=10.}})&lt;/ref&gt; Un mes dempués, el ''[[Durham University Journal]]'' fixo lo propio n'Inglaterra.&lt;ref&gt;«... February 1884...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=11.}})&lt;/ref&gt; En 1885, Philip Schaff presentaba asina la obra:

{{cita|La ''Didaché'' enllena un vacíu ente la era apostólica y la Ilesia de la segunda centuria, y refundia nueva lluz sobre cuestiones de doctrina, cultu y disciplina. Nesto mora'l so interés y el so significáu.|Philip Schaff (1885:v)}}

El mesmu Schaff comentó sobre Bryennios:&lt;ref&gt;«He is probably...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}})&lt;/ref&gt;

{{cita|Ye de xuru el preláu de la Ilesia ortodoxa con más preparación. Conoz bien la patrística, especialmente la griega, anque tamién la moderna lliteratura alemana. Cita con soltura los escritos de Bingham, Schröckh, Neander, Gieseler, Hefele, von Drey Krabbe, Bunsen, Dressel, Schliemann, Bickell, Tischendorf, Hilgenfeld, Lagarde, Ueltzen, Funk… Foi convidáu cordialmente polos investigadores d'Occidente, tanto católicos como evanxélicos, a esfrutar d'un sitiu d'honor na república de la erudición cristiana. La universidá d'Edimburgu confirió-y el grau honoríficu de «Doctor de doctrina» (Doctor of Divinity)&lt;ref&gt;Ye la traducción que s'apurre a una espresión similar na obra de Chesterton sobre Tomás d'Aquino.&lt;/ref&gt;}}

Más allá del interés puramente científicu de los eruditos, la ''Didaché'' convertir nos [[Estaos Xuníos]] nun fenómenu social.&lt;ref&gt;«More extensive even... the interest... in the United States.» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=12.}})&lt;/ref&gt; Si, n'[[Europa]], el discutiniu caltúvose dientro de les llendes del ámbitu académicu, n'Estaos Xuníos, la forma práctica d'entender la teoloxía fizo que muncha xente interesar pola obra. Cuasi toles [[denominaciones cristianes]] ellaboraron la so propia traducción&lt;ref&gt;«... translated and commented… all denominations and sects…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=12.}})&lt;/ref&gt; y comentar a la so manera, yá que víen nella confirmaciones del so propiu credo. La ''Didaché'' rompía de manera inesperada l'equilibriu teolóxicu ente los grupos cristianos d'Occidente y daba nuevos argumentos a [[Trinitarismo|trinitarios]], [[Unitarismu|unitaristas]], [[Ilesies bautistes|bautistes]], [[Anglicanismu|episcopalianos]], [[Anglicanismu|anglicanu]], [[Luteranismu|luteranos]] y [[Catolicismu|católicos]] pa defender les sos respeutives postures. Mientres, n'Oriente, Bryennios foi estremáu discretamente de Constantinopla, onde la sede del Patriarcáu camudara apocayá de manes.&lt;ref&gt;«I learn from a friend in Constantinople (Feb 16, 1885) that Bryennios is now in Nicomedia and not allowed to come to Constantinople...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt; Poco dempués, en 1887, el manuscritu de Constantinopla abandonó la lluminosa estancia de piedra onde permaneciera ocho sieglos y foi treslladáu a [[Xerusalén]], a la biblioteca d'aquel Patriarcáu. Ellí foi inscritu nel rexistru d'entrada cola signatura: ''Kod. Patr. 54''&lt;ref&gt;«... 1887... Hierosolymitanus 54...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=20.}})&lt;/ref&gt; y, de magar, ye conocíu como ''[[Codex Hierosolimitanus 54]]'', ''Codex H54''&lt;ref&gt;«... H 54...»({{Harvsp|Trevijano|2004|p=7.}})&lt;/ref&gt; o, ensin más, ''manuscritu H''. El méritu de caltener completes trés obres de los [[Padres apostólicos]] convertir n'unu de los códices cristianos más importantes.

== Contestu, autoría, llocalización y datación de la obra ==

[[Ficheru:Vitrail_Choeur_Laon_260808_7.jpg|thumb|Vitral representando a los [[Reis Magos]], tradición que, xuntu cola estrella de Belén, namái ye recoyida pol evanxelista Matéu.]]

La ''Didaché'' ye una obra curtia, d'apenes 552 vocablos griegos, ordenaos en cien verso y distribuyíos en dieciséis capítulos.&lt;ref&gt;«... 552 Greek words... exactly one hundred trates... sixteen chapters…» ({{Harvsp|Zucks|2008|p=118.}})&lt;/ref&gt; Ta escritu con suma cencellez, ensin [[arcaísmu|arcaísmos]] nin recursos retóricos.&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 20. Llingua y Estilu'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; Pol so conteníu tratar d'una regla o ordenanza relixosa&lt;ref&gt;«... ordenances o constituciones eclesiástiques...» ({{Harvsp|Trevijano|2004|p=7.}})&lt;/ref&gt; que, según créese, regulaba una o delles comunidaes cristianes primitives, estableciendo'l so ideariu moral, los sos ritos, la so organización y la so [[Esperanza (virtú)|esperanza]], entendida&lt;ref&gt;«... Christian's hope...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=17.}})&lt;/ref&gt; en sentíu [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]]. Pocu o nada&lt;ref&gt;«… there is little agreement on the nature of the community which produced the ''Didaché''.» ({{Harvsp|Draper|2000|p=121.}})&lt;/ref&gt; saber de les comunidaes onde tuvo vixente la ''Didaché''. La falta d'evidencies internes nel documentu, tales como menciones de llugares, nomes propios o sucesos, torga estrayer conclusión dalguna.&lt;ref&gt;[[Xerusalén]], por casu, foi destruyida polos romanos nel añu {{esd|70 d. C.}} dempués d'una rebelión curtia, pero sangrienta, na que los xudíos intentaron reponer la so independencia. Ye un fechu bien atestiguáu y de datación segura. Pa los xudíos supunxo'l final del reinu y la so dispersión pel mundu conocíu. Pa los cristianos, testigos coles mesmes d'esos fechos, foi la confirmación de que los xudíos cayeren en desgracia por haber crucificáu a [[Xesús de Nazaret]]. Diversos pasaxes evanxélicos aluden a esa guerra en forma de profecíes.

{{cita|... díes van venir sobre ti (Xerusalén) en que te van arrodiar de trincheres y te van abarganar perdayures y nun van dexar en ti piedra sobre piedra... (Lc 19,43-44)}}

{{cita|Cuando vierais a Xerusalén abarganada polos exércitos, entendéi que s'avera'l so ablayamientu. (Lc 21,20)}}

Estos comentarios sirven pa establecer un &quot;terminus post quem&quot; pa esos evanxelios, esto ye, una llende primera y seguro pal tiempu de la so redaición. Nel casu de la ''Didaché'', la falta de mención a esti fechu trascendental fai posible pensar que pudo ser compuesta antes del añu {{esd|70 d. C.}}&lt;/ref&gt;

Güei créese que la ''Didaché'' nació en Siria,&lt;ref&gt;Draper diz «... xeneral area of Siria,...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}}).&lt;/ref&gt; nel senu d'una comunidá cristiana sita ente dos mundos: el suyu propiu, modeláu a partir de [[Torá|tradiciones]] xudíes, y una redolada pagana de moral, creencies y costumes antagóniques.&lt;ref&gt;«... to remain faithful...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«... somorguiada nun mundu paganu al que trata de conquistar.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=68,}})&lt;/ref&gt; L'afinidá con tradiciones típicamente mateanas&lt;ref&gt;L'orixe siriu del Evanxeliu de Matéu ye'l más aceptáu.&lt;/ref&gt; o l'usu de la pallabra cristianos» pa referise a los fieles (Did 12,4) sofiten esta opción.&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 18. Llugar de composición'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; Harnack propunxo un orixe exipciu alexandrín en razón del ampliu espardimientu que tuvo nesa zona.&lt;ref&gt;«With the exceptions of Harnack, who holds for Egypt, however, all these writers agree that the place of origin was probably Syria.» ({{Harvsp|Burke|1970|p=502.}})&lt;/ref&gt; Tamién puede considerase un orixe palestín pa esplicar l'ascendencia típicamente xudía de les plegaries eucarístiques.&lt;ref&gt;«... aconseyaríen Palestina» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=68.}})&lt;/ref&gt;

El so datación ye bien variada, con una forqueta de propuestes que toma dos sieglos. Esaminada por sigo mesma, ensin tener en cuenta más que'l so conteníu, la ''Didaché'' amuesa traces primitives que suxuren una datación temprana. La formulación eucarística, ayena al ritu evanxélicu y paulino, la estructura xerárquica escasamente consolidada onde se menten apóstoles y doctores itinerantes, o l'ausencia de discutinios de calter gnósticu o docetista como les denunciaes polos [[Xuan l'Evanxelista|escritos joánicos]] y por [[Ignacio de Antioquía]],&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 19. Fecha de composición'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; suxuren asitiar la obra a mediaos del [[sieglu I]], polo que sería contemporánea de les epístoles de [[Pablo de Tarsu]] y daqué anterior a los Evanxelios.&lt;ref&gt;«... paralela o llixeramente anterior a los sinópticos...» ({{Harvsp|Trevijano|2004|p=8.}})&lt;/ref&gt; Otres dataciones surden principalmente al esaminar la rellación de la ''Didaché'' con otros documentos. Asina, por casu, les afinidaes col [[Evanxeliu de Matéu]] dexen suponer que'l didaquista conocía esti evanxeliu, lo qu'implicaría retrasar la redaición de la ''Didaché'' a empiezos del sieglu II.&lt;ref&gt;«... al empiezu del sieglu II.» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=38.}})&lt;/ref&gt; Una dependencia col ''[[El Pastor de Hermas]]'', que ye un documentu de datación precisa, implicaría retrasala más allá del añu {{esd|150 d. C.}} Nunca más allá del añu {{esd|250 d. C.}}, por cuenta de les cites de [[Clemente d'Alexandría]] y a la composición, tamién conocida, de la ''[[Didascalia apostolorum]]''. La falta de certidume nestes dependencies fai que la opción más aceptada polos estudiosos seya la primera: mediaos del sieglu I.&lt;ref&gt;«... widely accepted...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; 

Del autor nun puede afirmase enforma. Non yá desconozse la so identidá, sinón tamién si hubo unu o dellos. Esto debe a que la ''Didaché'' nun foi redactada nel sentíu avezáu del términu, sinón compuesta de manera progresiva&lt;ref&gt;«… evolved literature…» ({{Harvsp|Draper|1995|p=90.}})&lt;/ref&gt; a partir de materiales lliterarios presistentes. Parte d'esos materiales fueron tomaos del xudaísmu. Otra parte incorporó tradiciones de la so redolada que, como la oración del [[padrenuesu]], cristalizaron coles mesmes nel Evanxeliu de Matéu. La diversa procedencia d'estos materiales, xunida a la imprecisión de la datación, dexó falar d'unu, dos o inclusive tres autor actuando en socesives dómines, lo mesmo que de un interpolador responsable de ciertos pasaxes.

Col pasu de los sieglos la ''Didaché'' quedó en desusu, pero la concreción ya influencia de les sos regulaciones fai qu'esti documentu seya consideráu como un «primer esbozu d'ordenación eclesiástica y molde pa escritos subsiguientes».&lt;ref&gt;Cita lliteral ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=31.}}).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«... prototipu venerable de... Constituciones...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=38.}})&lt;/ref&gt;

== Estructura y conteníu de la obra ==

[[Ficheru:Oresme-Nicole.jpg|thumb|Copista medieval, provistu cola pluma y el raspador.]]

Pal so estudiu,&lt;ref&gt;Ver {{Harvsp|Ayán|2000|pp=17-18.}}&lt;/ref&gt; la ''Didaché'' estremar en tres seiciones y un epílogu. De primeres, vien la ''seición moral'' o catequética (Did 1-6), onde se describe la preparación ética que tenía d'algamar tou aquel que solicitaba l'ingresu na comunidá. Pa la so composición, el didaquista sirvir d'un escritu xudíu conocíu como la ''Instrucción de los dos caminos'', que cristianizó&lt;ref&gt;«… later Christianized by a number of aditions.» ({{Harvsp|Burke|1970|p=502.}})&lt;/ref&gt; en dellos puntos p'afaelo al usu concretu que se-y diba dar. De siguío de la seición moral atópase la ''seición llitúrxica'', ocupando los capítulos 7-10 de la obra. Llámase asina porque nella describen los usos rellacionaos col cultu de la comunidá. Los elementos trataos son el [[bautismu]], los [[ayunu|ayunos]], la [[oración (relixón)|oración]] y la [[eucaristía]] y, sobre ellos, l'autor ufierta instrucciones concretes que caltienen un aire arcaico y difieren significativamente de la lliturxa cristiana al usu n'Oriente y Occidente. Nesta seición, los estudiosos reconocen influencies provenientes del xudaísmu, anque nun haya unanimidá na so cuantía y orixe. La tercer parte ye la ''seición disciplinar'', qu'ocupa los capítulos 11-15. Equí, la comunidá abandona la intimidá de los sos ritos y ábrese a la llegada de profetes y doctores a los que ye precisu estremar d'embulladores y falsos maestros. Tamién se menta de pasada lo que paecen ser los rudimentos d'una xerarquía eclesiástica local, tránsitu según Harnack ente la organización primitiva asamblearia y l'ulterior organización episcopal. La ''Didaché'' termina con un epílogu [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]] (Did 16) de calter conclusivo que tien elementos típicos del [[Apocalíptico (xéneru lliterariu)|xéneru apocalíptico]], como la salvación, el final de los tiempos, coles sos pruebes y moliciones, la necesaria vixilancia frente al mal y la torna final del Señor «sobre les nubes del cielu» (Did 16,8).

=== Los dos títulos ===

[[Ficheru:Didache_Titulos.jpg|thumb|Reproducción de los dos títulos de la ''Didaché'', exhibíos nel Manuscritu de Xerusalén.]]

El códiz jerosolimitano tresmitió la ''Didaché'' so dos títulos. Na cuarta llinia del foliu 76, empezando a cuntar dende embaxo,&lt;ref&gt;«… on the fourth line from the bottom of fol. 76» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=4.}})&lt;/ref&gt; taba escritu: ''Enseñanza de los dolce apóstoles'' ({{lang-grc|Διδαχή τών δώδεκα αποστόλων}}). Una llinia dempués, ya integráu nel testu, había un segundu títulu qu'ampliaba'l primeru: ''Enseñanza del Señor a les naciones per mediu de los dolce apóstoles'' ({{lang-grc|Διδαχή τού κυρίου διά τών δώδεκα αποστόλων τοΐς έθνεσιν}}).&lt;ref&gt;«… first line of the text itself» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=340.}})&lt;/ref&gt; La primer pallabra de dambos, Διδαχή (''Didaché''), ye la que prevaleció pa referise a la obra. Según el primer títulu, la obra recoyía la enseñanza de los dolce apóstoles de [[Xesús de Nazaret]], que, al provenir del colexu de los dolce, representaría lo más granao de la doctrina. El segundu títulu reforzaba esa idea al precisar que la enseñanza provenía n'última instancia del ''Señor'', espresión utilizada na lliteratura cristiana pa referise a Xesús de Nazaret. Nun sería, poro, la enseñanza de los dolce apóstoles, sinón la enseñanza del Señor, tresmitida al traviés d'ellos. Dicha enseñanza tendría por destinatarios a les naciones del mundu ({{lang-grc|τοΐς έθνεσιν}}) o xentiles, esto ye, a los pueblos que naquella dómina conformaben l'[[Imperiu romanu]], tantu d'Oriente como d'Occidente. 

El marcu pa interpretar los dos títulos ye un pasaxe del [[Evanxeliu de Matéu]], en concretu Mt 28,19.&lt;ref&gt;«… composed with the last trates of the St. Mathews Gospel» ({{Harvsp|Robinson|1934|p=225}})&lt;/ref&gt; Ellí dizse que, tando aconceyaos los discípulos dempués de la pasión y muerte de Xesús de Nazaret, apaez el Señor resucitáu y da-yos la encomienda:

{{cita|Díi y enseñái a toles naciones, bautizándoles nel nome del Padre, del Fíu y del Espíritu Santu (Mt 28, 19).}}

La encomendación tien dos partes. Primero, tresmitir la enseñanza del Señor a les naciones. Dempués, la formulación trinitaria del bautismu (Padre, Fíu y Espíritu Santu) qu'acompaña esa enseñanza como un sellu. Dambos elementos son típicamente mateanos y formen parte de les semeyances ente l'Evanxeliu de Matéu y la ''Didaché''.&lt;ref&gt;Did 8, 1 utiliza la fórmula bautismal mateana.&lt;/ref&gt; A tenor de los títulos, la ''Didaché'' contendría la enseñanza impartida polos dolce apóstoles pocu dempués de la muerte de Xesús de Nazaret.&lt;ref&gt;«... the instructions delivered by the Twelve - that he claimed to record...» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=340.}})&lt;/ref&gt; Sicasí, nun hai rastru d'ellos en tol escritu.&lt;ref&gt;«... nun apaecen pa nada.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=27.}})&lt;/ref&gt; Los únicos apóstoles que se menten son referíos de manera xenérica nel capítulu 11 de la obra como maestros itinerantes. Esta discordancia esencial ente los títulos y el conteníu real de la obra fizo que mientres décades&lt;ref&gt;«... sesenta años...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=28.}})&lt;/ref&gt; prevaleciera la idea de que la ''Didaché'' yera una obra [[seudoepigrafía|pseudoepigráfica]], que'l so autor atribuyó a los dolce apóstoles pa beneficiase de la so autoridá.

=== La seición moral ===

[[Ficheru:Arcos_Santa_Maria_la Blanca.jpg|thumb|250px|Arquería nuna antigua sinagoga xudía]]

De siguío del segundu títulu empieza la seición moral, que toma los seis primeros capítulos de la obra. Esta seición describe la preparación a la que teníen de sometese los xentiles que deseyaben entrar na comunidá del didaquista. La perspeutiva del escritu ye la d'una comunidá xudeocristiana&lt;ref&gt;«… perspective of a Jewish Christian community…» ({{Harvsp|Draper|2000|p=121.}})&lt;/ref&gt; que regula l'almisión y socialización de conversos xentiles.&lt;ref&gt;«… socialization of Gentile converts…» ({{Harvsp|Draper|2000|p=121.}})&lt;/ref&gt; Ingresar nuna comunidá xudeocristiana nun yera senciellu pa un paganu por cuenta de les diferencies relixoses y morales esistentes ente dambes cultures. El [[paganismu]] yera un universu relixosu de calter [[Politeísmu|politeísta]], onde convivíen cultos bien desemeyaos. Adorar a los dioses del [[Mitoloxía clásica|panteón grecorromanu]], a los dioses locales, a los dioses familiares, a los dioses naturales (fontes, montes, etc). Dientro d'esti mosaicu de credos, el xudaísmu y el cristianismu yeren relixones bien particulares, pos non yá creíen nun únicu Dios, sinón que se negaben a emprestar cultu a otros diosessobremanera a los emperadores. Otru aspeutu diferenciador yera la moral, más relaxada nel mundu grecorromanu. L'aspirante n'acurres tenía d'abandonar bona parte de les sos costumes, cola rotura social consiguiente, y adoptar formes de vida más estrictes. La preparación yera llarga&lt;ref&gt;«… extensive training…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; y tutelada por maestros&lt;ref&gt;«… instructors…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179,}})&lt;/ref&gt; que se sirvíen d'esta seición de la ''Didaché'' pa enseñar los nuevos compromisos. El nucleu de dicha enseñanza taba formáu pola llamada ''Instrucción de los dos caminos'', un dualismu éticu (bien-mal, vida-muerte, lluz-escuridá) presente tamién en dellos escritos xudíos&lt;ref&gt;Nel manual de disciplina de Qunram (1 QS 3,13-4,26), el Testamentu de Asher, Derek Erets ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; y cristianos,&lt;ref&gt;''Epístola de Bernabé'' (cap 18-20), Doctrina apostolorum, Epitome, Vida de Shenudi ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; qu'empieza:&lt;ref&gt;«… from its opening words…» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=339.}})&lt;/ref&gt;

{{cita|Esisten dos caminos: el de la vida y el de la muerte. Bien distintos son (Did 1,1).}} 

La noción de los dos caminos enraigonara nel xudaísmu al traviés d'un pasaxe del [[Deuteronomiu]]: «Güei pongo delantre ti la vida col bien, y la muerte col mal» (Deut. 30,15).&lt;ref&gt;«... ampliu ecu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=33.}})&lt;/ref&gt; Tamién con esti pasaxe de [[Jeremías (profeta)|Jeremías]]: «Yo voi poner delantre ti el camín de la vida y el camín de la muerte» (Jer. 21,8).&lt;ref&gt;«... Jr 21,8...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=33,}})&lt;/ref&gt; Dende la tradición xudía pasó depués a la cristiana de forma que, a partir d'entós, convivieron recensiones xudíes y cristianes de la mesma enseñanza, más o menos distintes. La versión del manuscritu H54 contién, por casu, un bloque (Did 1,3-2,1) que nun figura en delles versiones cristianes, como la traducción llatina (''Doctrina apostolorum''), l'arábiga (''Vida de Shenudi''),&lt;ref&gt;«... l'arábiga...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=36.}})&lt;/ref&gt; o l'adaptación griega contenida na ''[[Epístola de Bernabé]]'',&lt;ref&gt;«... Doctrina apostolorum... Bernabé...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=36.}})&lt;/ref&gt; anque sí ta nel [[Papiros de Oxirrinco|papiru Oxirrinco]] 1782.&lt;ref&gt;«Hasta'l descubrimientu del Oxyrrinco...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=23.}})&lt;/ref&gt; Esti bloque conozse como seición evanxélica porque espón material próximo al [[Sermón del Monte]] de Matéu&lt;ref&gt;«… Matéu… Sermón del Monte…» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=36.}})&lt;/ref&gt; que podría proceder&lt;ref&gt;«… from Q material…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; quiciabes de la ''[[Fonte Q]]'', hipotética predecesora de dambos. 

[[Ficheru:Sankt_Matthaeus_Kirke_Copenhagen_quire.jpg|thumb|200px|Representación del Sermón del Monte na [[Ilesia de San Matéu (Copenhague)|ilesia de San Matéu]] de [[Copenḥague]].]]

La primer parte describe los valores éticos positivos de la comunidá –el camín de la vida– y dempués trátase la so contraparte negativa –el camín de la muerte–. Según indícase na obra, el camín de la vida tien per primer mandamientu amar a Dios sobre toles coses y al próximu como a unu mesmu (Did 1,2), nun faer a los demás lo que nun se desea pa unu mesmu (Did 1,2), [[Amor a los enemigos|amar a los enemigos]] (Did 1,3), evitar les pasiones carnales (Did 1,4), poner la otra mexella (Did 1.5), dar la túnica amás del mantu (Did 1,5), dar limosna pero que, antes, «[[Ágrafa de Xesús#La Didaché|sude na mano]]» (Did 1,6). 

El segundu mandamientu consiste en nun matar, nun robar, nun malvar, non fornicar, nun faer maxa, nun albortar (Did 2,2), nun perxurar, nun echar# llevantos (Did 2,3), nun falar mal (Did 2,4), nun ser avaro nin sobeyosu (Did 2,6), nun odiar (Did 2,7), nun ser irascible o envidiosu porque eso conduz a la disputa y al homicidiu (Did 3,2), nun ser voluptuoso porque eso conduz al adulteriu (Did 3,3), nun ser adivín o astrólogu porque eso conduz a la idolatría (Did 3,4), nun ser embusteru o avaro porque eso conduz al robu (Did 3,5). Ser mansu porque los mansos «van heredar la tierra» (Did 3,7),&lt;ref&gt;Alusión al Salmu 36,11 ({{Harvsp|Ayán|2000|p=42.}}) y zona común con Matéu 5,4.&lt;/ref&gt; paciente, misericordiosu (Did 3,8), xusto, humilde (Did 3,9), saber que nada asocede ensin Dios (Did 3,10). 

La ''Didaché'' encamienta a tener presente a los qu'anuncien al Señor (Did 4,1), averase a los santos (Did 4,2), nun provocar cismes (Did 4,3), correxir a toos ensin distingos, nun bazcuyar (Did 4,4), ser arrogante (Did 4,5), compartir los bienes (Did 4,8), educar a los fíos nel [[Medrana de Dios]] (Did 4,9), l'amu nun tien de ser duru colos esclavos (Did 4,10) y los esclavos tienen d'obedecer a los sos amos «como imaxe de Dios». Tien d'odiase la hipocresía (Did 4,12), guardar los mandamientos (Did 4,13), confesar les faltes na asamblea (Did 4,14). Conclúi diciendo: 

{{cita|Este ye'l camín de la vida.}}

De siguío describe'l camín de la muerte, onde'l didaquista paez numberar les práutiques paganes que resultaben más abominables pa xudíos y cristianos.&lt;ref&gt;«... el catequista ta mirando al mundu paganu...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=36.}})&lt;/ref&gt; Según la ''Didaché'', el camín de la muerte ta fechu d'asesinatos, adulterios, fornicaciones, robos, idolatría, maxa (Did 5,1), persecución de los xustos, amor a la mentira, asesinatu de neños, desconocimientu de Dios, inxusticia de los xueces, olvidu del precisáu, defensa de los ricos, crueldá col probe (Did 5,2). Conclúi diciendo: 

{{cita|Alloñar de too esto (Did 5,2).}}

Dempués de la ''Instrucción de los dos caminos'', el didaquista dirixir al empecipiando, encamentándo-y a que naide-y esvie del camín de la vida (Did 6,1). La espresión utilizada pa describir esta observancia ye «llevar el Xugu del Señor», y asegura: «Si puedes llevalo, vas ser perfectu. Si non, fai lo que puedas» (Did 6,2). Esta tolerancia final de la instrucción suxure una estratexa más o menos entamada p'averar la relixón cristiana a los xentiles, munchos de los cualos sentíense atraíos pola simplicidá del [[monoteísmu]] pero sentíen refugu escontra ciertes práutiques puramente xudíes como la [[circuncisión]]. La estratexa consistiría n'ufiertar el cristianismu ensin les obligaciones derivaes d'una observancia completa&lt;ref&gt;«… not obligated to became perfect Torah observant…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; de la [[Torá]] xudía (el Xugu del Señor).

=== La seición llitúrxica ===

La preparación descrita na seición moral puede interpretase como una iniciación, en sentíu [[Antropoloxía|antropolóxicu]]. [[Mircea Eliade]] entendía la iniciación como un conxuntu de ritos y enseñances orales, que'l so propósitu yera producir una alteración decisiva nel estatus social y relixosu del empecipiando.&lt;ref&gt;«... a decisive alteration in...» ({{Harvsp|Draper|2000|p=122.}})&lt;/ref&gt; Nuna primer fase, l'individuu yera dixebráu de la so redolada al traviés d'una alteración de les sos condiciones espaciales (aislamientu), temporales (vixilies) o alimentarias (ayunos). Mientres esi tiempu l'individuu atopar nun llimbu liminal onde quedaben en suspensu les regles anteriores de la so vida ensin que les nueves adquirieren entá vixencia. Llegáu'l tiempu, l'individuu yera reintroducíu nel so ambiente al traviés d'una ceremonia de reconocencia, produciéndose nel ínterin un tresformamientu del so estatus. Dacuando, el ritu de iniciación nun pretendía reintroducir al empecipiando nel so mediu orixinal, sinón consolidar la so estraición y preparar pal so ingresu nun mediu nuevu. Tal yera'l casu de la ''Didaché''. El paganu yera estrayíu del so mediu relixosu habitual y, dempués d'un tiempu de prueba, yera presentáu a la comunidá. La preparación remataba na ceremonia del bautismu o llume.&lt;ref&gt;D'esta forma llamar tamién el [[Pseudo Dionisio]].&lt;/ref&gt; Col bautismu empezaba la so vida como cristianu.

==== El bautismu ====

[[Ficheru:Ballerup-fresko9-1.jpg|thumb|300px|Representación del bautismu de Xesús de Nazaret]]

El bautismu yera una práctica central nel cristianismu primitivu, y la so buelga puede atopase por tola lliteratura cristiana de la dómina. La so importancia ye destacada por tolos evanxelistes, que rellaten el Bautismu de [[Xesús de Nazaret]] nel [[ríu Xordán]]. Los [[Fechos de los apóstoles]] ufierten rellatos de bautismos, por aciu los cualos xente diverso como [[Cornelio el centurión]] o'l [[Eunucu etíope]] convertir al cristianismu. La práctica del bautismu ta atestiguada tamién peles cartes de [[Pablo de Tarsu]]:

{{cita|Tamién bauticé a la casa de Estéfana… (1 Cor 1,16).}}

La ''Didaché'', sicasí, ye'l primer testu conocíu qu'ufierta instrucciones concretes pa la so celebración. Nesti sentíu ye un documentu clave&lt;ref&gt;«… of the utmost significance…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; pa estudiar los oríxenes&lt;ref&gt;«… earliest picture…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; de la lliturxa cristiana. El bautismu yera namái p'adultos. Antes de la ceremonia, prescribíase un ayunu d'unu o dos díes pal bautizando y el que bautizaba (Did 7,4). Llegáu'l día, tenía de buscase un llugar con agua vivo» (Did 7,2)&lt;ref&gt;Ríos, fontes o la vera del mar. ({{Harvsp|Ayán|2000|p=23.}})&lt;/ref&gt; porque'l bautismu realizar por inmersión, esto ye, el bautizando sufría una inmersión total na agua mientres la ceremonia. La celebración del bautismu debía entrañar cierta dificultá nes estaciones ivernices pola mesma gelidez de les agües. D'ende, seique, l'encamientu ulterior. «Si nun puedes utilizar agua frío, utiliza agua caliente» (Did 7,3).&lt;ref&gt;«... en dellos llugares o delles estaciones...»({{Harvsp|Ayán|2000|p=23.}})&lt;/ref&gt; Namái escepcionalmente dexábase l'[[afusión]]:

{{cita|Si nun tenéis nada d'esto, arramái tres veces enagua sobre la cabeza… (Did 7,3).}}

Un sieglu dempués, escontra l'añu 150, [[Justino Mártir]] referir al bautismu en términos asemeyaos. Había un ayunu previu, un actu d'arrepentimientu, de perdón y una declaración de compromisu tres la cual: «... conducir a una paraxa con agua onde se refaen de la mesma forma que nós fuimos refechos» (Apol I, 61).&lt;ref&gt;«Escontra l'añu 150, San Justino...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=41.}})&lt;/ref&gt; Sicasí, el bautismu de la comunidá didaquista nun faía fincapié nel arrepentimientu y el perdón de los pecaos, sinón na purificación&lt;ref&gt;«... repentance and forgiveness... purifying...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; pel agua (Did 7,2-3). Tampoco hai buelga de la concepción paulina que rellaciona'l bautismu cola muerte&lt;ref&gt;«... as this is set up in Paul...»({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; de [[Xesús de Nazaret]]: 

{{cita|... fuimos bautizaos pa participar na so muerte (Rom 6,3).}}

La rellación col Evanxeliu de Matéu apaez atestiguada nesti pasaxe, pos el didaquista prescribe l'usu de la fórmula trinitaria: «Bautizái nel nome del Padre, del Fíu y del Espíritu Santu» (Did 7,1), anque bien pue ser una adición tardida, porque n'otru llugar méntase una fórmula [[Cristoloxía|cristolóxica]]: «... a nun ser los bautizaos nel Nome del Señor» (Did 9,5).&lt;ref&gt;«... later redaction...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt;

==== Oración y ayunu ====

[[Ficheru:Griechische_Minuskel_10._Jh.png|300px|thumb|Fragmentu griegu del padrenuesu]]

Otru exemplu de la estrecha rellación ente la ''Didaché'' y el [[Evanxeliu de Matéu]] ye la redaición del [[padrenuesu]] (Did 8,2). Esisten dos redaiciones del padrenuesu, recoyíes por [[Matéu l'Evanxelista|San Matéu]] (Mt 6, 9-13) y [[Lucas l'Evanxelista|San Lucas]] (Lc 11, 1-4) que difieren significativamente. [[Oríxenes]] esplicaba&lt;ref&gt;«… it was held by Orixe…» ({{Harvsp|Brown|1961|p=177.}})&lt;/ref&gt; estes diferencies suponiendo que [[Xesús de Nazaret]] ufiertó dos versiones distintes de la mesma oración en dos causes distintos. Anguaño tiéndese a pensar que la versión de Lucas ye más próxima en conteníu al orixinal, ente que Matéu entemecería otros dichos de Xesús ayenos a esta oración. Esto nun quitar, magar tou, interés a la versión de Matéu porque,&lt;ref&gt;«... though the shorter version of Luke is more orixinal than the longer version in Matthew, the wording of Matthew is more orixinal than the wording of Luke.» ({{Harvsp|Neill|1993|p=3.}})&lt;/ref&gt; tando los dos fórmules redactaes en griegu, el griegu de Matéu sería más fiel al araméu emplegáu orixinalmente na oración.&lt;ref&gt;La traducción inversa del testu de Matéu suxure que l'orixinal araméu contendría un títulu y cinco estrofes de dos versos. ({{Harvsp|Brown|1961|p=178.}})&lt;/ref&gt; Amás de les versiones evanxéliques, la ''Didaché'' ufierta una tercer versión, similar en cuasi tou a la de Matéu. 

{{cita|Padre Nuesu, que tas nos cielos&lt;br /&gt;santificado seya los to nome&lt;br /&gt;venga'l to reinu&lt;br /&gt;fáigase la to voluntá na tierra como nel cielu.&lt;br /&gt;Danos güei el pan el nuesu d'acaldía&lt;br /&gt;y perdona les nueses deldes,&lt;br /&gt;según nós perdonamos a los nuesos deldores&lt;br /&gt;y nun nos dexes cayer na tentación&lt;br /&gt;y llíbranos del Mal. (Did 8,2)}}

Dempués d'esto, añede una [[doxoloxía]] o allabancia, ausente na redaición de Matéu:

{{cita|Porque to ye'l Poder y la Gloria&lt;br /&gt;polos sieglos. (Did 8,2).}}

y que fai d'esta versión la más llarga de toes. El padrenuesu tenía de rezase acaldía tres veces (Did 8,3). Estos rezos teníen de combinase con ayunos. Nesti puntu, la comunidá cristiana buscaba estremase de los xudíos. Si estos ayunaban «el segundu y el quintu día de la selmana» (llunes y xueves), na comunidá del didaquista los ayunos prescribíen el cuartu y el día de la preparación» (miércoles y vienres) (Did 8).&lt;ref&gt;«... Wednesdays and Fridays...»({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt;

==== Eucaristía ====

[[Ficheru:Eucharistic bread.jpg|thumb|300px|Fraición del pan representada nos frescos d'una catacumba]]

Los capítulos 9 y 10 contienen instrucciones referentes a una celebración comuñal que, pol usu que fai del vinu y del pan, bien pue llamase, y asina lo fai'l didaquista, [[eucaristía]] (Did 9,1).&lt;ref&gt;«... shares important characteristics...» ({{Harvsp|Van De Sandt|2002|p=223.}}&lt;/ref&gt; La eucaristía ye, al igual que'l bautismu, unu de los sacramentos instituyíos por [[Xesús de Nazaret]]. Primero qu'en nengún otru escritu, ye mentada por [[Pablo de Tarsu]] na [[Primer epístola a los corintios|primer carta de Pablo a los corintios]] (1 Co 11,23-2). 

{{cita|[23] Porque yo recibí del Señor lo que tamién vos enseñé: Que'l Señor Xesús, la nueche que foi apurríu, tomó pan [24] Y dando gracies, partir, y dixo: Tomái, coméi: esto ye'l mio cuerpu que por vós ye partíu: faéi esto en memoria de mi. [25] Coles mesmes tomó tamién la copa, dempués d'haber cenáu, diciendo: Esta copa ye'l nuevu pactu na mio sangre: faéi esto toles vegaes que bebierais, en memoria de mi. [26] Porque toles vegaes que comierais esti pan, y bebierais esta copa, la muerte del Señor anunciáis hasta que venga. ([[s:Biblia Reina-Valera Edicion 1602 1 Corintios|1 Co 11,23-2]])}}

Amás de Pablo, ye descrita en términos paecíos nos evanxelios [[Evanxelios sinópticos|sinópticos]]: Marcos (Mc 14,22-25), Lucas (Lc 22,14:20) y Matéu (Mt 26,26-29). El [[Evanxeliu de Xuan]] rellata tamién la [[Última Cena]] (Jn 13), pero omite o desconoz les fórmules rituales; sicasí, atopáronse ciertos paralelismos ente la celebración eucarística que s'instrúi na ''Didaché'' y el capítulu 17 del Evanxeliu de Xuan, vistu dende una interpretación eucarística.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Brown, Raymond Y. |enllace-autor=Raymond Edward Brown |títulu=L'Evanxeliu según Juan, Tomu II: XIII-XXI |añu=1979 |páxines=1105-1106 |ubicación=Madrid |editorial=Ediciones Cristiandá |isbn=84-7057-427-2 |url=https://books.google.com.ar/books?id=gQHE7GwSOGIC&amp;pg=PA1105&amp;lpg=PA1105&amp;dq=didach%C3%A9+%22interpretaci%C3%B3n+eucar%C3%ADstica%22+%22paralelos+con+la plegaria+eucar%C3%ADstica%22&amp;source=bl&amp;ots=svjaLuDBeR&amp;sig=T0BzVrJyKB6Uq30VJ1TdjWamrkI&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=l3pjU9TZL4umsQTHv4D4BA&amp;ved=0CCgQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=didach%C3%A9%20%22interpretaci%C3%B3n%20eucar%C3%ADstica%22%20%22paralelos%20con%20la%20plegaria%20eucar%C3%ADstica%22&amp;f=false |fechaaccesu=2 de mayu de 2014}} Brown señala que tantu na ''Didaché'' como en Jn 17 invocar al Padre», méntase la tema de «la gloria» y el nome» de Xesús, ente otros puntos de mancomún. Con tou, la ''Didaché'' menta explícitamente los términos «pan» y «vinu», lo que nun asocede nel capítulu 17 del Evanxeliu de Xuan.&lt;/ref&gt;

Un aspeutu importante ye l'orde de les ufriendes. Nos escritos de Pablo, Matéu y Marcos, la primer parte de la eucaristía desenvuélvese en redol al simbolismu del pan: «Tomái y coméi toos d'él, porque ésti ye'l mio cuerpu», y la segunda en redol al del vinu: «Tomái y bebéi toos d'él porque ésta ye la mio sangre».&lt;ref&gt;«... since the more avezáu sequence in the Christian tradition is bread-cup.» ({{Harvsp|Draper|2000|p=148.}})&lt;/ref&gt; Esta rellación de les preces (el pan y el vinu) col cuerpu y el sangre de [[Xesús de Nazaret]] atópase tamién en Lucas, pero nel so rellatu bendizse primero'l vinu, depués el pan y nuevamente el vinu.

Fora de la Biblia, la ''Didaché'' contién la primer mención de la pallabra [[eucaristía]] referida al ritu cristianu.&lt;ref&gt;«... per primer vegada na lliteratura cristiana...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=42.}})&lt;/ref&gt; La eucaristía que se regula ye, sicasí, sorprendente.&lt;ref&gt;«Even more surprising is the eucharistic liturgy...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; Al igual que'l ritual lucano, bendizse primero'l vinu, pero non como sangre de Cristu, sinón d'esta manera:

{{cita|Te damos gracies, Padre Nuesu, pol vinu santu de David que nos disti a conocer por Xesús, el to siervu (Did 9,2).}}

Dempués pártese'l pan, pero non como cuerpu de Cristu, sinón diciendo:

{{cita|Te damos gracies, Padre Nuesu, pola vida y la conocencia que nos disti a conocer por Xesús, el to siervu (Did 9,3).}}

En nengún momentu méntense les pallabres d'institución de la última cena, o'l calter conmemorativo del actu.&lt;ref&gt;«... it contains non mention...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; Paez tratase d'una cristoloxía de calter davídico, qu'acentúa la rellación ente la figura veterotestamentaria del [[Rey David]] y la figura neotestamentaria de [[Xesús de Nazaret]], faciendo a esti postreru herederu, non yá físicu&lt;ref&gt;Los evanxelistes Matéu y Lucas dediquen un capítulu de los sos escritos a esbillar la xenealoxía de Xesús de Nazaret, a quien faen baxar del Rei David.&lt;/ref&gt; sinón tamién, y sobremanera, espiritual. Esta cristoloxía apaez coles mesmes en (Did 10,6), cuando diz: «¡Hosanna al Dios de David!».&lt;ref&gt;«... Davidic Christology...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; En trés oportunidaes méntase'l calter sacrificial (Did 14,1-3) y, en dos, la pureza (Did 14,1.3) del ritu, al que se describe como «comida y bébora espiritual y de vida eterna» (Did 10,3).&lt;ref&gt;«... are valued as holy and spiritual.» ({{Harvsp|Van De Sandt|2002|p=223.}})&lt;/ref&gt; La ''Didaché'' establez que, pa participar nesta lliturxa, yera necesariu ser empecipiáu nel cristianismu (bautizáu) porque: 

{{cita|... alrodiu de esto dixo'l Señor: «Nun deáis lo santo a los perros» (Did 9,5).}}

Coincide esti conseyu cola regla qu'un sieglu dempués daría [[Justino Mártir|Justino el Mártir]] nel so ''[[Primer Apoloxía de Justino Mártir|Primer Apoloxía]]'', de que los ensin bautizar teníen puramente vedada la so participación nel ritu.&lt;ref&gt;[[Justino Mártir]], ''[[Primer Apoloxía de Justino Mártir|Primer Apoloxía]]'', 66.1&lt;/ref&gt; La frase «Nun deáis lo santo a los perros», que'l didaquista atribúi «al Señor», coincide vierbu a vierbu&lt;ref&gt;«... word for word...» ({{Harvsp|Van De Sandt|2002|p=225.}})&lt;/ref&gt; col versículu 7,6 del Evanxeliu de Matéu, lo qu'añede relevancia a la cuestión de la posible dependencia ente dambos escritos, yá de por sí notable pola semeyanza na redaición del padrenuesu.

El didaquista vuelve sobre la tema nel capítulu XIV al regular la xunta dominical. Ensin mentar la eucaristía, fala de partir el pan «... dempués de confesar los vuesos pecaos (...) con cuenta de que'l vuesu sacrificiu seya puru» (Did 14,1). Acompaña la regulación afirmando que la ufrienda dominical nun tien de profanar se con reñedielles (Did 14,3), y cita unes pallabres de [[Llibru de Malaquías|Malaquías]] (Mal 1,11) a manera de cumplimientu: «Pos a ésti (sacrificiu) refierse'l Señor: En tou llugar y en tou tiempu vais ufiertame un sacrificiu puru». 

Tou esto amenó duldes interpretatives sobre la naturaleza y l'orixe del ritual eucarísticu descritu nestos capítulos. Dambes cuestiones, naturaleza y orixe, rellaciónense, pos la forma de les oraciones y el desenvolvimientu del ritual recuerden a les ceremonies xudíes rellacionaes cola comida y de que la so evolución pudo formase'l ritual eucarísticu cristianu. En concretu establécense paralelismos ente (Did 9) y les oraciones xudíes conocíes como [[Berajot|Berakhot]] y [[Amidá]]. Coles mesmes, ente (Did 10) y [[Birkat Hamazón]].&lt;ref&gt;«... Berakoth... Amidah... Birkat Hai-Mazon» ({{Harvsp|Riggs|1984|p=91.}})&lt;/ref&gt; Tocantes a la naturaleza del ritual, nun ta claro de si tratar d'un ágape, una eucaristía o dalguna de les posibilidaes entemedies.&lt;ref&gt;Propunxéronse hasta seis escenario distintos pa esplicar el sentíu de la mesma: un ágape o comida d'aición de gracies, una eucaristía, una comida sentida como sacramentu pola comunidá, un ágape siguíu d'una eucaristía, una eucaristía siguida d'un ágape, una oración pa dempués de la comida practicada por un grupu ascéticu. ({{Harvsp|Riggs|1984|p=86.}})&lt;/ref&gt;

=== Seición disciplinar ===

[[Ficheru:Piero_della_Francesca_031.jpg|thumb|200px|Representación d'un profeta por [[Piero della Francesca]]]]

Los capítulos 11-15 de la obra formen la seición disciplinar. Nella, el didaquista da una serie d'instrucciones relatives a la organización de la comunidá. Trátase d'una de les partes qu'amenó más interés&lt;ref&gt;«… interés especialísimo…» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=58.}})&lt;/ref&gt; ente los estudiosos porque la formación de la xerarquía eclesiástica tripartita ([[obispos]], [[presbíteros]] y [[diáconos]]) nes comunidaes cristianes primitives ye un procesu del que nun se sabe demasiáu y la comunidá del didaquista paez tar a mediu camín ente la organización asamblearia y l'episcopáu monárquicu, polo que constitúi una suerte d'eslabón perdíu na historia de la Ilesia. Munches comunidaes del sieglu I teníen una estructura asamblearia consistente en que los miembros axuntar na asamblea (''ekklesia'')&lt;ref&gt;«La pallabra ecclesia conserva inda n'IV,14 el so sentíu, bien conforme a los sos oríxenes, de xunta de los fieles», Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 16. Doctrina'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; y, al traviés d'esos alcuentros, desenvolvíase la vida comuñal. Amás de esto, diches comunidaes yeren visitaes, de manera ocasional o periódica, por maestros qu'impartíen enseñances, empobinaben a la comunidá y oficiaben celebraciones. Estes persones yeren llamaes apóstoles, anque nun formaren parte puramente del círculu de los dolce. Col pasu del tiempu, les comunidaes se estructuraron formando órganos de gobiernu y representación que cristalizaron na xerarquía tripartita. A empiezos del sieglu II, les cartes d'[[Ignacio de Antioquía]] amuesen unes Iglesias estructuradas en redol a los sos obispos, que ocupen yá un llugar monárquicu. La comunidá del didaquista ocupa, pola so organización, un llugar entemediu ente estos estremos. Per una parte méntense apóstoles, doctores y profetes (Did 11,3), elementos carauterísticos del tiempu asambleariu, de los que diz:

{{cita|Recibíi a tou apóstol que llegue a vós como si recibierais al Señor (Did 11,4).}}

Pero, coles mesmes, aconseya escoyer obispos y diáconos (Did 15).&lt;ref&gt;Lliteralmente «ἐπισκόπους καὶ διακόνους».&lt;/ref&gt; El documentu paez testigu d'una dómina de transición dientro del cristianismu primitivu. Siquier, asina lo interpretó [[Adolf von Harnack]] en 1884, cuando publicó'l so comentariu de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;La opinión nun morrió nel sieglu XIX, sinón que se caltién hasta l'actualidá: «La ''Didaché'' representa'l momentu en que se cumple nuna comunidá'l tránsitu del so primer Pentecostés (...) a la vida del mansu fluyir pol calce de la xerarquía establecida», Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 15. Xerarquía'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; El didaquista detalla de siguío dellos precuros que tienen de guardase escontra los apóstoles itinerantes: «Puede tar un día con vós y, si tien necesidá, quedase dos. Si queda trés, ye un falsu profeta» (Did 11,5). Cabo pensar na esistencia de charranes y falsos predicadores&lt;ref&gt;«... impostores...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=60.}})&lt;/ref&gt; que diben de comunidá en comunidá aprovechándose de la xente. Añede depués, de manera taxativa: «Si pide dineru, ye un falsu profeta» (Did 11,6).

La frontera ente les atribuciones de la xerarquía local y los profetes itinerantes ye bastante difusa na ''Didaché''. Los profetes pueden celebrar la eucaristía (que sería, a priori, xera de los obispos y la xerarquía local) (Did 10,7). De la mesma, los obispos y diáconos pueden profetizar (Did 15,1). Nun ta claro'l papel de los doctores y los profetes nesta economía mancomunitaria, pos el didaquista nun precisaba mentá-ylo a los sos destinatarios.&lt;ref&gt;«Ye difícil determinar... conocíen perfectamente les sos xeres...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=60.}})&lt;/ref&gt; Polo xeneral atribúyese o supón a los doctores la facultá d'enseñar y a los profetes el fechu de falar n'espíritu, signifique esto lo que signifique.&lt;ref&gt;«... la so xera principal yera l'enseñar...» «... falar n'espíritu...» «... quiciabes quiera significase...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=60.}})&lt;/ref&gt;

Adolf von Harnack non yá vio na ''Didaché'' un testimoniu de la transición ente dos órdenes comuñales, sinón que postuló un conflictu ente dambos.&lt;ref&gt;«... Harnack... seems to be tensions...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; De dalguna forma, el desenvolvimientu d'eses xerarquíes locales pudo, según él, competir col orde representáu polos apóstoles, profetes y doctores itinerantes. Anguaño les opiniones son paecíes no que fai a esa transición, pero matízase l'enfrentamientu, acotando qu'en realidá nun hai buelga dalguna d'él na obra.

=== L'epílogu escatolóxicu ===

[[Ficheru:Bamberger_Apokalypse_-_Book_with_7_Seals_-_The_Second_Beast.JPG|thumb|250px|Imaxe de la bestia nel [[Apocalipsis de Bamberg]]]]

La última parte de la obra ye un pequeñu [[apocalipsis]]&lt;ref&gt;«... little apocalypse...» ({{Harvsp|Kloppenborg|1979|p=54.}})&lt;/ref&gt; onde l'autor espón lo que va asoceder a la fin de los tiempos. El so conteníu ye [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]], pero tamién [[Soterioloxía|soteriológico]], yá que sollerta a la comunidá por que caltenga la fe:

{{cita|... de nada va sirvir tou esti tiempu na fe, si nun sois perfectos nel últimu momentu (Did 16,2).}}

Los elementos puramente [[Apocalíptico (xéneru lliterariu)|apocalípticos]] son similares a otros escritos del xéneru: apaición de falsos profetes y corruptores (Did 16,3), trueque del amor n'odiu (Did 16,3), miedra de la maldá (Did 16,4), apaición del engañador del mundu»&lt;ref&gt;En nengún momentu méntase-y col términu, más paulino o joánico, d'[[anticristu]].&lt;/ref&gt; obrando signos espantibles, ruina de la tierra so una impiedad suma (Did 16,4), condenación de munchos y salvación d'unos pocos, los fieles, metanes tamaña molición (Did 16,5). Dempués de retratar l'apoxéu del mal, describe la instauración del reinu del bien: «Entós, van apaecer los signos de la verdá» (Did 16,6): unu visible, otru oyible y, el terceru, la resurreición de los muertos» (Did 16,6).&lt;ref&gt;«Three true signs...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=181.}})&lt;/ref&gt; Dempués: 

{{cita|... el mundu va contemplar la llegada del Señor sobre les nubes del cielu (Did 16,8).}}

Asina, con esta brusquedá,&lt;ref&gt;«... break off suddenly...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=181}})&lt;/ref&gt; termina la obra. Falten temes típiques de la escatoloxía cristiana como'l [[Xuiciu Final]], la separación de xustos y pecadores o la [[Xerusalén celeste]]. Anque inconcluso, ye un testu autosuficiente que pudo ellaborase a partir d'un testu xudíu previu, tamién apocalíptico, y darréu cristianizado. Dichu material podría sirvir pa redactar coles mesmes pasaxes evanxélicos como Mc 13, Mt 24,10-31 o 2 Tes 3,12&lt;ref&gt;«... mover nuna mesma tradición...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=65.}})&lt;/ref&gt; que tienen calter asemeyáu.

== La ''Didaché'' nos Padres de la Ilesia ==

Hasta'l so descubrimientu y publicación en 1883, la ''Didaché'' conocíase namái de manera indireuta, al traviés de les obres de los [[Padres de la Ilesia]]. En realidá nun se conocía, porque dellos Padres como [[Eusebio de Cesarea]] citaben namá'l so nome:

{{cita|... ente los llibros unánimemente refugaos tán los ''[[Fechos de Pablo]]'', el ''[[Pastor de Hermas]]'', el ''[[Apocalipsis de Pedro]]'' y les llamaes ''Doctrines de los apóstoles'' (HE III 25,4).&lt;ref&gt;Cita lliteral. ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=31.}})&lt;/ref&gt;}}

 ente qu'otros como [[Clemente d'Alexandría]] citaben namá'l so conteníu, y mentaben vagamente que provenía de «la escritura». A pesar de tar presente nes obres de los Padres de la Ilesia, la ''Didaché'' atopábase, a tolos efeutos, perdida y nun podía deducise'l so conteníu a partir del títulu nin el títulu a partir del so conteníu. Sabíase que na antigüedá esistiera una obra intitulada ''Enseñances o doctrines de los apóstoles'', citada por Eusebio y otros Padres, que fuera refugada del canon bíblicu xuntu con otres obres.&lt;ref&gt;Ver [[Eusebio de Cesarea]], ''[[Historia eclesiástica]]'', Llibru III, capítulu 3, parágrafu 25, frase 4.&lt;/ref&gt; Al publicar la ''Didaché'', reconocióse la so presencia en diversos llugares, y pieces qu'andaben esvalixaes pudieron arrexuntase. La investigación del documentu aguiyó, amás, l'apaición d'otros que, hasta entós, pasaren desapercibíos. Minúsculos fragmentos de [[papiru]] con apenes unes pallabres fueron esaminaos con lente. La resultancia foi un afloramientu documental qu'alimentó la investigación patrológica mientres décades.

Los primeres compases de la investigación sirvieron pa poner de manifiestu la rellación con otros documentos, siendo los principales: la ''[[Epístola de Bernabé]]'', el ''[[Pastor de Hermas]]'', la ''[[Didascalia]]'', les ''[[Constituciones apostóliques]]'', delles obres de [[Clemente d'Alexandría]] y la ''[[Historia eclesiástica]]'' d'[[Eusebio de Cesarea]].&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 2. Testimonios'', páxina 31, dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt;

=== La ''Epístola de Bernabé'' ===

La ''[[Epístola de Bernabé]]'' ye un escritu con apariencia de carta que [[Clemente d'Alexandría]] atribúi, ensin que se sepa la razón, al apóstol [[Bernabé apóstol|Bernabé]].&lt;ref&gt;«Yá Clemente...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=78.}})&lt;/ref&gt; Especulóse qu'un primer nucleu pudo ser obra del compañeru de [[Pablo de Tarsu|Pablo]],&lt;ref&gt;[[Fechos de los Apóstoles|Hch 13]] rellata por casu l'apostoláu que Pablo y Bernabé fixeron en Xipre.&lt;/ref&gt; pero nun hai prueba d'ello.&lt;ref&gt;«... un nucleu orixinariu...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=79.}})&lt;/ref&gt; La ''Epístola de Bernabé'' ye un escritu ayenu a les moliciones xudeocristianes de la ''Didaché''. Si la ''Didaché'' intenta conciliar la práctica del cristianismu y el xudaísmu, la ''Epístola de Bernabé'' refuga tajantemente esti postreru.&lt;ref&gt;«... the Didache is a work with a strong Jewish-Christian influence...», «... Barnabas… is strongly anti-Jewish…» ({{Harvsp|Draper|1995|p=90.}})&lt;/ref&gt; Son escritos nacíos n'ambientes distintos pero que comparten, sicasí, la ''Instrucción de los dos caminos''. El testu qu'abre la ''Didaché'' y ocupa los primeros seis capítulos (Did 1-6) reproducir con dalguna variación nos capítulos finales de Bernabé (Bern 18-20). Onde la ''Didaché'' empieza diciendo: «Dos caminos hai na vida, el de la vida y el de la muerte» (Did 1,1), Bernabé facer de la siguiente guisa:

{{cita|Dos caminos hai d'enseñanza y poder, el de la lluz y el de les tiniebles.|Bern 18,1}}

Añediendo una glosa [[Angeloloxía|angelológica]] ausente na ''Didaché'':

{{cita|… n'unu tán los ánxeles de Dios, portadores de lluz, y, nel otru, los de Satanás.|Bern 18,1}}

Esta semeyanza foi alvertida de momentu polos investigadores y esplicada en términos d'una dependencia, bien mutua, o bien d'un tercer escritu anterior a dambos.

=== El ''Pastor de Hermas'' ===

Dientro de la seición evanxélica (Did 1,3)-(Did 2,1) esiste una frase qu'apaez coles mesmes nel ''[[Pastor de Hermas]]''.

{{cita|A tol que pide, da-y pos el Padre quier que toos reciban de los sos dones (Did 1,5).|col2=Da a toos. Pos Dios quier que se dea a toos de los sos propios dones (Mand 2, 4).}}

Anque nun se trata esautamente de la mesma frase, la paecencia ye abonda por que los investigadores postularen dalguna dependencia ente dambos escritos, lo qu'afecta indireutamente a la [[datación relativa]] ente ellos. El ''Pastor de Hermas'' ye un documentu con una datación bastante precisa y segura (mediaos del sieglu II).&lt;ref&gt;«... a mediaos del sieglu II...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=890.}})&lt;/ref&gt; Si demostrárase que'l didaquista tomó esi conteníu del Pastor, la ''Didaché'' redactaríase, como bien llueu, nel añu {{esd|150 d. C}} y les hipótesis sobre la so antigüedá vendríense embaxo. Si la dependencia fuera al aviesu y demostrárase que'l Pastor tomó esi conteníu de la ''Didaché'', entós la ''Didaché'' sería redactada como mui tarde nel añu {{esd|150 d. C}} otres posibilidaes. La primera ye que'l didaquista y el Pastor bebieren d'una fonte común anterior a dambos y nesi casu la datación del Pastor nun influyiría na de la ''Didaché''. La segunda ye que'l pasaxe de la ''Didaché'' citáu más arriba seya una interpolación. El pasaxe (Did 1,3)-(Did 2,1) que contién la frase ye problemáticu porque nun apaez en delles recensiones de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;Apaez, por casu, na versión griega del manuscritu de Xerusalén y nel papiru 1782 pero nun s'atopa na versión llatina nin tampoco na ''[[Epístola de Bernabé]]''.&lt;/ref&gt; Esta ausencia fizo que los críticos pregunten si esi pasaxe formaba parte orixinalmente de la obra o se trata d'un interpolación posterior. De nun formar parte de la obra, holgaría dafechu suponer dependencia dalguna ente la ''Didaché'' y el ''Pastor de Hermas'', pos dicha dependencia sería aparente y debida tan solo al fechu casual de que daquién que nun foi'l didaquista introdució, quiciabes dempués d'unu o más sieglos, esi fragmentu y esa frase.

=== ''Didascalia'' y ''Constituciones apostóliques''===

La ''[[Didascalia apostolorum]]'', tamién llamada ''Doctrina católica de los dolce apóstoles y de los santos discípulos del nuesu Salvador'', ye un documentu del sieglu III perteneciente al xéneru de les regulaciones eclesiástiques.&lt;ref&gt;«... ''Doctrina católica''... constitución eclesiástica...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=453.}})&lt;/ref&gt; El testu orixinal griegu perdióse sacante por dellos fragmentos sueltos. Caltiénense sicasí traducciones, ente elles una siríaca publicada por [[Paul de Lagarde]] en 1854 a partir del ''[[Codex Sangermanensis]]'' y otres n'árabe, llatín y etiópicu.&lt;ref&gt;«... siríaca... Lagarde... 1854...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=456.}})&lt;/ref&gt; Señaláronse dependencies cola ''Didaché''&lt;ref&gt;«... utiliza, amás, la ''Didaché''...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=453.}})&lt;/ref&gt; que marcaríen un [[terminus ante quem]] abondo seguro pa esta postrera.

Pela so parte, les ''[[Constituciones apostóliques]]'' ye un escritu del [[sieglu IV]] onde'l so autor arrexuntó dellos trataos anteriores. Los llibros I-VI tomen el so conteníu de la ''Didascalia'', ente que la ''Didaché'' recoyer con cambeos sustanciales nel llibru VII,&lt;ref&gt;«... embodied... in the seventh book...» ({{Harvsp|Connolly|1923|p=147.}})&lt;/ref&gt; cosa que nun se pudo saber, per otra parte, hasta que s'afayó la ''Didaché''.

=== Clemente d'Alexandría ===

[[Clemente d'Alexandría]] tien dellos pasaxes rellacionaos cola ''Didaché''. Unu d'ellos asocede en [[Stromata]] 1 100 4, onde paez trescribir un pasaxe de la ''Didaché'' (Did 3,5):

{{cita|Οὗτος κλέπτης ὑπὸ τῆς γραφῆς εἴρηται. Φησὶ γοῦν· υἱέ, μὴ γίνου ψεύστης· ὁδηγεῖ γὰρ τὸ ψεῦσμα πρὸς τὴν κλοπήν|col2=Esi tal ye calificáu de lladrón pola Escritura. Dizse tamién: Fíu, nun sías mentirosu, pos la mentira lleva al robu.}}

La única diferencia ye que Clemente diz «fíu» y, la «Didaché», «Fíu mio».&lt;ref&gt;«... lead to theft... son... my child...» ({{Harvsp|Hictchcock|1923|p=397.}})&lt;/ref&gt; Clemente afirma tar citando la escritura», esto ye, un llibru inspiráu a la manera de los evanxelios o les cartes de Pablo. De ser la ''Didaché'', daría una idea de la estima que tenía esti escritu. N'otru puntu de la so obra, paez aludir a la doctrina de los dos caminos: «Yo te conduzo pela vía de la salvación. Abandona'l camín del error. Sigue entós, fíu mio, el bon camín que yo te voi describir».&lt;ref&gt;«I lead you by the way of salvation. Abandon the way of error. Follow then, my child, the good way which I shall describe you.» ({{Harvsp|Hicthcock|1979|p=397.}})&lt;/ref&gt; Coles mesmes, nel himnu final de ''[[El pedagogu]]'', Clemente menta «el santu pagu de la doctrina de la vida».&lt;ref&gt;«… the holy rewards of the doctrine of life…» ({{Harvsp|Hitchcock|1923|p=397.}})&lt;/ref&gt; Sobre esta tema'l discutiniu ye si la cita ye de la ''Didaché'' y, en casu de qu'asina sía, si la ''Didaché'' nun ta citando un testu más antiguu. Esiste otra cita en ''Quis diver salvetur?'' (29,4) onde Clemente fala del vinu de David», espresión usada na oración eucarística de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;«... in the Eucharistic prayer...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=374.}})&lt;/ref&gt;

== La ''Didaché'' na Patroloxía ==

Namás publicar la ''Didaché'', empezó una investigación que s'enllargó hasta'l presente, y que dio llugar a granibles estudios sobre'l cristianismu primitivu. La considerancia de la ''Didaché'' mientres el sieglu XX bazcuyó como un pendilexu ente dos estremos d'aceptación, siendo'l polu actual más paecíu a la posición adoptada polos eruditos a finales del sieglu XIX qu'a la que tuvo vixente mientres los [[años 1930]], antes de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Les duldes en redol a la ''Didaché'' tardaron trenta años en concretase y otros trenta en resolvese, y namái lo fixeron porque'l descubrimientu en 1948 de los [[Manuscritos del Mar Muertu]] modificó radicalmente la perceición que se tenía de la obra. La posición crítica al respeutive de la so autenticidá, sostenida por [[Joseph Armitage Robinson]] y un grupu d'eruditos anglosaxones, foi superada cuando [[Jean Paul Audet]] esaminó en fondura'l material acumulao hasta esos momentos, lo que sentó a les traces les direutrices que sigue la investigación actual. De ser una obra desanunciada polos críticos, la ''Didaché'' pasó a convertise dende entós nuna obra clave pa entender la evolución del cristianismu primitivu.

=== 1884: Adolf von Harnack y les primeres investigaciones ===

[[Ficheru:Adolf Harnack.jpg|thumb|right|200px|Adolf von Harnack]]

[[Adolf von Harnack]] publicó en febreru de 1884 un estensu trabayu&lt;ref&gt;«... great edition...» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=339.}})&lt;/ref&gt; sobre la ''Didaché'' tituláu ''Die Lehre der zwölf Apostel nebst Untersuchungen zur altesten Gechuchte der Kirchenverfassung und des Kirchenrechts'' (Leipzig, Hinrinchs, 1884). Amás d'ufiertar la primer traducción al alemán del testu griegu de Bryennios, Harnack escribió un estensu prolegómeno onde trató diverses temes.

:1.- ''La hestoria de la Didaché na Ilesia y la so tresmisión nel manuscritu de Constantinopla''.&lt;ref&gt;''Die Geschichte der Didache in der Kirche und ihre Überlieferung in der constantinopolitanischen Handschrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=289.}})&lt;/ref&gt; Harnack espunxo les conexones de la obra colos Padres de la Ilesia.

:2.- ''Los títulos, los destinatarios y la finalidá del escritu''.&lt;ref&gt;''Der Title, die Adresse und der Zweck der Schrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=289.}})&lt;/ref&gt; Una de les cuestiones primeres y más naturales foi resolver por qué la obra fuera tresmitida con dos títulos y cuál de los dos yera l'auténticu.&lt;ref&gt;Precedentes d'esta cuestión haber yá n'otros documentos como'l [[Evanxeliu de Marcos]].&lt;/ref&gt; Pa Bryennios, el títulu primitivu de la obra yera la llongura que, col tiempu, xeneró'l títulu curtiu por un procesu de contraición coloquial. Tamién Harnack pensó asina.&lt;ref&gt;«Esta mesma postura caltener A. von Harnack.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=27.}})&lt;/ref&gt; La razón aducida foi que'l títulu llargu taba enfiñíu nel primer párrafu de la obra, formando parte d'ella, ente que'l títulu curtiu precedía al testu como una llinia independiente que podía ser añedida darréu con más facilidá.

:3.- ''Disposición y conteníu del escritu''.&lt;ref&gt;''Die Disposition und der Inhalt del Schrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=289.}})&lt;/ref&gt; Según Harnack, la ''Didaché'' contenía claves esenciales pa entender la evolución de la Ilesia dende una estructura apostólica a una ministerial.&lt;ref&gt;«... charismatic to an institutonal form...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=171.}})&lt;/ref&gt;

:4.- ''Les fontes del escritu''.&lt;ref&gt;''Die Quellen der Schrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=290.}})&lt;/ref&gt; Pa Harnack, el didaquista utilizara na composición del so escritu'l [[Antiguu Testamentu]], los Evanxelios, la ''[[Epístola de Bernabé]]'' y el ''[[Pastor de Hermas]]''.&lt;ref&gt;({{Harvsp|Harnack|1884|p=65.}})&lt;/ref&gt; Bryennios tamién cuntaba que la ''Didaché'' dependía de [[Hermas de Roma]] pero otros eruditos como [[Theodor Zahn]] y [[Franz Xaver von Funk]] dieron prioridá&lt;ref&gt;«Zahn, Funk... give the priority to the ''Teaching''» ({{Harvsp|Taylor|1890|p=297.}})&lt;/ref&gt; a la ''Didaché''.

:5.- ''El contestu. Tiempu y llugar de la composición''.&lt;ref&gt;''Die Gemeinzustande. Zeit und Ort der DIDAXH''. ({{Harvsp|Harnack|1884|p=290.}})&lt;/ref&gt; Onde Harnack postuló un orixe exipciu&lt;ref&gt;«... Harnack, who holds for Egypt...» ({{Harvsp|Burke|1970|p=502.}})&lt;/ref&gt; pal documentu.

Harnack incluyó como apéndice dos fragmentos procedentes d'un lleicionariu de l'abadía de [[Melk]] (Mellicensis 597) que paecíen contener una traducción llatina de la ''Didaché'', en concretu (Did 1,1-3) y (Did 2,2-6). Dichos fragmentos fueren publicaos sieglu y mediu antes por [[Bernardo Petz]] na so obra ''Thesaurus anecdotorum novissimus'' (1721) y, darréu, [[Oscar von Gebhardt]] rescatar del olvidu.&lt;ref&gt;«... Petz... 1721... foi identificáu por O. Gebhardt» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt; Los fragmentos pertenecíen a un códiz de los sieglos X o XI, con una traducción llatina antigua, quiciabes del sieglu III.&lt;ref&gt;«... debió de faese nel sieglu III.» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=46.}})&lt;/ref&gt; Estos fragmentos suxuríen ciertu usu de la ''Didaché'' mientres el medioevo na Ilesia d'Occidente.

Nos años siguientes, dar a conocer cuatro nueves versiones n'otros tantos idiomes. En 1888, M. Amelinau publicó un rellatu de la vida del abá Schnudi, el fundador del [[monasterio Blanco de Atripe]].&lt;ref&gt;«… Schnudi…», «… Atripe…» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Monuments pour sirvir à l‘histoire del Egypte chrétiene aux IV o V siécles. Publicáu en Mémoires publiées par les membres de la mission archéologique au Caire 1888.'' ({{Harvsp|Ayan|1992|p=26.}})&lt;/ref&gt; Enllastráu en dichu rellatu atopaba una traducción árabe de (Did 1-4) que, de la mesma, yera una traducción del [[coptu]].&lt;ref&gt;«… Did I-IV…» «… coptu…» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt; En 1900 producióse unu de los descubrimientos clave&lt;ref&gt;«... key work...» ({{Harvsp|Draper|1995|p=89.}})&lt;/ref&gt; que, a lo postrero, decantaríen la balanza na disputa que, sobre la ''Didaché'', diba empezar pocos años dempués. [[Joseph Schlecht]] afayó na abadía de [[Freising]]&lt;ref&gt;«En 1901, Joseph Schlecht afaya na abadía de Freising...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=57.}})&lt;/ref&gt; (Monacensis 6264)&lt;ref&gt;«... Monacensis 6264... Frisingensis 64...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt; una versión llatina de la ''Didaché'' que contenía una traducción de la seición de los dos caminos (Did 1-6). Un añu dempués, el mesmu Schlecht publicó un estudiu. Esta versión llatina llamóse la ''[[Doctrina apostolorum]]''. En 1904, Horner dio a conocer otra versión bastante llibre de la ''Didaché'', incorporada na recensión etíope de los Cánones apostólicos. Dicha versión contenía&lt;ref&gt;«... Cánones apostólicos... Horner...1904» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt; los pasaxes (Did 11,3) a (Did 13,7) y (Did 8,1-2).

Esta multiplicidá de versiones suxuría un gran espardimientu del escritu na antigüedá y l'Edá Media.&lt;ref&gt;«Prueba de la primitiva aceptación de la ''Didaché'' son les varies versiones...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=32.}})&lt;/ref&gt; La esistencia de los dos fragmentos llatinos calteníos en monesterios medievales yera niciu d'un ciertu usu catequéticu o llitúrxicu de la obra n'Occidente. Les versiones árabe y etiópico implicaben pela so parte una espansión de la obra escontra l'África y Arabia. En 1901, dempués de 18 años d'investigación, el veteranu eruditu católicu [[Franz Xaver von Funk]] afirmaba: 

{{cita|Nun hai naide que niegue que l'escritu exhibe'l calquier d'una suma antigüedá.&lt;ref&gt;«Scripturam summae antiquitatis speciem prae se ferre hodie nemo est qui negat.» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt;}}

=== 1912: Joseph Armitage Robinson y les primeres duldes ===

[[Ficheru:Circoncision-vers1460misselclermontferrand-bmms72fo356.jpg|300px|thumb|Circuncisión del neñu Xesús]]

En 1912, [[Joseph Armitage Robinson]] publicó'l primeru del so trés trabayos sobre la ''Didaché''. Naquel primer artículu, Robinson dexó de llau los problemes que plantegaba la ''Instrucción de los dos caminos''&lt;ref&gt;Asumió provisionalmente que se trataba d'un documentu xudíu que fuera cristianizado. «... he accepted the then prevailing view...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt; y centróse na parte de la constitución eclesiástica. Robinson cuntaba que l'autor de la ''Didaché'' tenía al llau el Nuevu Testamentu y que tomó d'él aquello que-y paeció bien, amarutando sicasí esos préstamos y les condiciones del so tiempu.&lt;ref&gt;«... he has used the writings of St Paul, St Luke, and even St John, though he has been at great pains to conceal his obligations.» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=340.}})&lt;/ref&gt; D'esta forma, y en contra de la opinión inicial d'[[Adolf von Harnack]], la ''Didaché'' sería una obra fraudulenta que nun reflexaría les condiciones del ministeriu cristianu primitivu.&lt;ref&gt;«... he contributes almost nothing... to our knowledge of the early Christian ministry...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; Según Robinson, el didaquista pretendía tresmitir una imaxe ficticia de la formación de les Ilesies xentiles y por eso utilizó hasta onde pudo unos preceptos que pudieren xustificase usando los escritos de la era apostólica.&lt;ref&gt;«... to present a picture of the way in which the Gentile Church were ordered...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Pretendía dar una imaxe primitiva con oxetu d'abogar na Ilesia del so tiempu por una torna a la simplicidá inicial del cristianismu.&lt;ref&gt;«... to recall to the Church of his own day ... to a greater simplicity...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Anque la so tesis foi espuesta con brillosa elocuencia, y muncha xente consideró la posibilidá, tou quedó ende. Dalgún profesor contemporaneu comentó que nun sabía qué lu impresionaba más, si la inxenuidá del didaquista o la de Robinson al intentar esmazcaralo.&lt;ref&gt;«... the ingenuity of the author of the Didache or the ingenuity of the Dean of Wells in unmasking him.» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt;

En 1920, Armitage Robinson pronunció unes conferencies na [[Universidá de Dublín]] (Donnellan Lectures), que seríen el so segundu trabayu.&lt;ref&gt;«Barnabas, Hermas and the ''Didaché''» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Nelles desenvolvió la tesis de que la ''[[Epístola de Bernabé]]'' yera obra d'un únicu autor,&lt;ref&gt;«... the original creation of one mind...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; pola so unidá d'estilu y conteníu, pol usu dau a otros documentos como la [[Epístola a los Efesios]]. Al ser asina, nun quedaba más remediu que concluyir que'l didaquista tomara la so doctrina de los dos caminos d'esta ''Epístola de Bernabé'' y tamién dalgún material de [[Hermas de Roma]]. Según Robinson, Hermas dependía de Bernabé y, la ''Didaché'', de dambos.&lt;ref&gt;«... dependent upon our Epistle», «... dependent upon both...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; Tamién punxo en dulda que Clemente d'Alexandría citara l'escritu,&lt;ref&gt;«... and quoted it as Scripture...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; aduciendo que se trataba d'un apócrifu.&lt;ref&gt;«... a lost apocryphal book...» ({{Harvsp|Hitchcock|1923|p=397.}})&lt;/ref&gt; Nesta ocasión, pa sofitar la so tesis sobre la impostura de la ''Didaché'', adució pruebes&lt;ref&gt;«... adduce proofs...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; de que'l material de los dos víes nun podía provenir d'unes instrucciones morales de calter oral o escritu establecíes na era apostólica sinón, a lo sumo, de lo qu'apóstoles d'esa era podríen establecer supuestamente pa la conversión de los xentiles.&lt;ref&gt;«... the Apostles might reasonably be supposed to have sanctioned for their Gentile converts...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Según esto, nun esistió nunca una tradición basada nos dos víes sinón que'l didaquista llindar a coyer de manera incongruente&lt;ref&gt;«... an incongruos medley...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; materiales conteníos na ''Epístola de Bernabé''. Polo xeneral, les sos tesis nun fueron bien recibíes.

En 1922, vieron la lluz nuevu fragmentos griegos procedentes d'un [[Papiros de Oxirrinco|papiru de Oxirrinco]], en concretu'l nᵘ 1782. Dichu papiru contenía (Did 1,3-4) y (Did 2,7 a 3,2), fragmentos que contienen la seición evanxélica de los dos caminos. La importancia d'esti papiru ye que confirmaba que la seición evanxélica formaba parte de la ''Didaché'' pos, hasta'l so descubrimientu, el H54 yera la única recensión que la contenía y duldábase de la so autenticidá.&lt;ref&gt;«... contienen lo que dio en llamase la seición evanxélica...», «... el hierosolimitanus yera la única recensión...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=23.}})&lt;/ref&gt;

N'abril de 1924, G. Horner publicó un nuevu fragmentu, esta vegada en [[Idioma coptu|coptu]]. El papiru que contenía los testu (P. London Or. 9271) llegara un añu antes al [[Muséu Británicu]] procedente d'Exiptu, d'un llugar cercanu a [[Oxirrinco]]. Consistía nuna sola fueya de 11,25 pulgaes d'anchu por 1 pie y 5,25 pulgaes d'altu. Nel anverso, había escrites dos columnes de testu con 29 y 32 llinies respeutivamente y una tercera nel envés, muncho más curtia, de namái 18 llinies.&lt;ref&gt;«... British Museum...» «... 11,25...»«... 8,25...» «... 29... 32... 18...» ({{Harvsp|Horner|1924|p=225.}})&lt;/ref&gt; Taba escritu con [[caligrafía uncial]] cuadrada&lt;ref&gt;«... square uncial...» ({{Harvsp|Horner|1924|p=225.}})&lt;/ref&gt; gruesa ya irregular, ensin unión&lt;ref&gt;«... not joined...» ({{Harvsp|Horner|1924|p=225}})&lt;/ref&gt; ente les lletres nun dialeutu [[Fayún (gobernación)|fayúmico]], redactáu con cierta llibertá&lt;ref&gt;«... fayúmico...», «... abondo llibre.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt; a manera d'estractu de la obra. El fragmentu editáu empezaba na seición llitúrxica na bendición final eucarística (Did 10,3) y acababa na seición disciplinar (Did 12,2). El testu coptu siguía mayormente l'orixinal griegu, sacante por una bendición adicional de la crisma (oliu), contenida coles mesmes nes ''[[Constituciones apostóliques]]'', pero ausente del manuscritu de Xerusalén.&lt;ref&gt;«... bendición de la crisma...», «... nun s'atopa...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=32.}})&lt;/ref&gt; 

{{cita|Respectu al oliu de la unción, vais dar gracies d'esta manera: Te damos gracies, Padre nuesu, pol oliu de la unción, que tu nos manifestasti, por Xesucristu, el to siervu. A ti seya la gloria polos sieglos.&lt;ref&gt;Traducción de Ruiz Bonu en ''Padres Apostólicos''.&lt;/ref&gt;}}

L'apaición d'esta nueva versión añedía una pieza más al [[:drae:puzle|puzle]] de la diversidá de recensiones de la obra, que nun sería la postrera. En 1931 conocióse una versión [[Idioma xeorxanu|xeorxana]] de la obra traducida del griegu por un obispu llamáu [[Jeremías de Edesa]].&lt;ref&gt;«... Jeremías.» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}}); «... Jeremías de Edesa.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt; Quedó caltenida nun manuscritu del sieglu XIX que la so traducción foi fecha ente los sieglos V al X.&lt;ref&gt;«... nineteenth-century manuscript...», «... from the fifth to the tenth century...» ({{Harvsp|Riggs|1984|p=85.}})&lt;/ref&gt; Ye la única versión completa amás de la contenida nel manuscritu de Xerusalén y foi publicada por [[Grigol Peradse]] en 1931.&lt;ref&gt;«... Peradse en 1931.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt;

Mentanto la investigación tomó otros carreros. En 1929, James Muilenburg, otru eruditu del cristianismu, tomó partíu nel asuntu defendiendo les posiciones crítiques asumíes por Robinson. Según él, la datación de la ''Didaché'' tenía de retrasase siquier un sieglu y debíense revisar munches páxines de la hestoria del cristianismu.&lt;ref&gt;«... must be shifted, perhaps a century.» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt; Siguiendo la mesma llinia [[Richard Hugh Connolly]] publicó en 1932 un artículu sobre'l cap 5, el camín de la muerte» de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;«The Way of Death» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=372.}})&lt;/ref&gt; Esti autores empezaron a dar forma a una corriente crítica que defendió la completa falsedá de la obra. Según ellos, la ''Didaché'' yera obra d'un impostor que lu había compuestu a finales del sieglu II o principios del III, con mires de falsiar una enseñanza. Dom Connolly aventuró que la ''Didaché'' yera obra d'un [[montanismo|montanista]].&lt;ref&gt;«... Montanist provenance.» (C{{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt; Robinson morrió en 1933 mientres preparaba un trabayu conxuntu con Connolly.&lt;ref&gt;«... jointly by Dom Connolly» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=372.}})&lt;/ref&gt; Dichu trabayu foi publicáu póstumamente en 1934 nel [[Journal of Theological Studies]], que'l mesmu Robinson fundara. Nos siguientes años caltúvose'l discutiniu pero, aquel día, la ''Didaché'' cayera nun completu descreitu.

=== 1948: Los rollos de Qumrán. Nueva lluz ===

[[Ficheru:Qumran_Caves.jpg|thumb|200px|right|Cueves en Qumrán, a veres del [[mar Muertu]]]]

En 1948 afayáronse cerca del [[Mar Muertu]] unos manuscritos, calteníos en forma de [[Rollu (manuscritu)|rollos]], pertenecientes a la biblioteca espiritual d'una comunidá [[esenios|esenia]] xudía del sieglu II. Güei conócense como los [[Manuscritos del Mar Muertu]] o ''Manuscritos de Qumran''. Unu d'ellos, conocíu como'l ''Manual de disciplina eseniu'' o ''Regla de la comunidá'' (1QS),&lt;ref&gt;«... Manual... Regla...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=33.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«1 QS 3,13-4,26.» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; resultó contener una recensión de la ''Instrucción de los dos caminos''. Eso significaba que toles versiones conocíes hasta entós nun yeren más que la cristianización d'una doctrina xudía presistente. Arriendes de esti afayu, el material aconceyao hasta entós precisó una fonda revisión. En 1958 [[Jean Paul Audet]] publicó un estensu estudiu sobre la ''Didaché'' que, a lo postrero, marcaría los nuevu enclín.&lt;ref&gt;«... en 1958 un avolumáu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=29.}}); ''La Didaché, Instructions des apôtres''. París 1958. ({{Harvsp|Ayán|1992|p=29.}})&lt;/ref&gt; Según Audet, la ''Epístola de Bernabé'' y la ''Didaché'' yeren obres independientes que tomaren el material de los dos caminos de terceres fontes xudíes. La versión llatina de la [[Doctrina apostolorum]] dexó de considerase una traducción llatina de la ''Didaché'' p'alzase en recensión independiente. Al sumir la dependencia cola ''Epístola de Bernabé'', desfíxose la xerarquía cronolóxica qu'apostrara la ''Didaché'' al sieglu III y abrióse el camín pa otres dataciones más tempranes. Audet esaminó tamién l'autenticidá de los títulos. Si hasta entós tomárase como bonu'l títulu llargu, Audet punxo en dulda l'autenticidá de dambos. Pero si los dos títulos yeren falsos, tamién lo yera que'l didaquista intentara adscribir la so enseñanza a nenguna autoridá. Según Audet, el títulu orixinal de la obra yera cenciellamente:

{{cita|''Enseñanza de los apóstoles''.}}

Y con ello, namái quixo significase que se trataba d'una enseñanza dada por esos maestros, doctores y apóstoles itinerantes mentaos na obra y recoyíes pol didaquista pa usu de la comunidá. Con esi títulu sería conocida y citada polos Padres de la Ilesia: ''Les enseñances de los apóstoles''. Sieglos dempués, dalgún copista añedió'l numberal:

{{cita|''Enseñanza de los '''dolce''' apóstoles''.}}

alteriando con ello'l sentíu orixinal de la obra.&lt;ref&gt;«... ensertó nel títulu l'alusión a los dolce...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=31.}})&lt;/ref&gt; Según Audet, el títulu llargu pudo ser:

{{cita|''Enseñanza del Señor a les naciones''.}}

Y más tarde, por un procesu d'amplificación y harmonización col títulu curtiu,&lt;ref&gt;«... llimar el desalcuerdu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=30.}})&lt;/ref&gt; convertise en: 

{{cita|''Enseñanza del Señor a les naciones '''per mediu de los dolce apóstoles'''''.}}

Nel so momentu, la obra alteriada llegó a les manes de Lleón, «copista y pecador», quién lo incorporó al manuscritu de Xerusalén que, ocho sieglos dempués, afayaría Bryennios. A la vista de les nueves pruebes y teoríes, la ''Didaché'' perfilóse como una auténtica regulación comuñal del sieglu I. Un estudiu posterior de [[Helmut Köstler]] cuestionó de la mesma la dependencia col [[Evanxeliu de Matéu]], y esplicó les semeyances ente dambos pol fechu de xestase nun mesmu ambiente.&lt;ref&gt;Esta cuestión sigue abierta seya comoquier. «... has still not been settled...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; Adulces, quedaron tras el descreitu y les duldes. De magar, y ante la posibilidá de que la ''Didaché'' seya anterior a munchos llibros del Nuevu Testamentu, esta obra foi oxetu d'un vivu interés y de munchos estudios.&lt;ref&gt;«... flurry of attention...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; Anguaño ye consideráu l'escritu más importante de los [[Padres apostólicos]] y cuasi l'únicu testigu d'una dómina, la segunda metá del sieglu I que, per otra parte y no que se refier al cristianismu, sigue siendo una gran desconocida.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* {{cita llibru | apellíu=Ayán Calvu | nome=Juan José | títulu=Didaché | editorial=Editorial Ciudá Nueva | serie=Fuentes Patrístiques | volume=3 | añu=1992 | isbn=84-86987-42-3}}

* {{cita llibru | apellíu=Ayán Calvu | nome=Juan José | títulu=Padres apostólicos | editorial=Editorial Ciudá Nueva | serie=Biblioteca de Patrística | volume= | añu=2000 | isbn=84-89651-83-3}}

* {{cita publicación | apellíu=Bartlet | nome=J. V. | títulu=The Didache reconsidered | publicación=Journal of Theological Studies | volume=22 | númberu=87 | añu=1921 | páxines=239-249}}

* {{cita publicación | apellíu=Brown | nome=Raymond Y. | títulu=The Pater Noster as an eschatological prayer | publicación=Theological Studies | volume=22 | númberu= | añu=1961 | páxines=175-208}}

* {{cita publicación | apellíu=Burke | nome=Patrick | títulu=The monarchical episcopate at the end of the first century | publicación=Journal of Ecumenical Studies | volume=7 | númberu= | añu=1970 | páxines=499-518}}

* {{cita publicación | apellíu=Connolly | nome=R. H. | títulu=The use of the Didache in the Didascalia | publicación=Journal of Theological Studies | volume=24 | númberu=94| añu=1923 | páxines=147-157}}

* {{cita publicación | apellíu=Creéi | nome=J. M. | títulu=The Didache | publicación=Journal of Theological Studies | volume=39 | númberu=156| añu=1938 | páxines=370-387}}

* {{cita publicación | apellíu=Draper | nome=Jonathan | títulu=Barnabas and the riddle of the Didache revisited | publicación=Journal for the study of the New Testament | volume=17 | númberu=58| añu=1995 | páxines=89-113}}

* {{cita publicación | apellíu=Draper | nome=Jonathan | títulu=Ritual Process and ritual symbol in Didache 7-10 | publicación=Vigiliae Christianae | volume=54 | númberu=2 | añu=2000 | páxines=121-158}}

* {{cita publicación | apellíu=Draper | nome=Jonathan | títulu=The apostolics fathers: the Didache | publicación=The Expository Times | volume=117 | númberu=5 | añu=2006 | páxines=177-181}}

* {{cita llibru | apellíu=Harnack | nome=Adolf | títulu=Die Lehre der zwolf Apostel | editorial=J.C. Hinrichs'sche Buchhandlung | serie= | volume= | añu=1884 | isbn=}}

* {{cita publicación | apellíu=Hitchcock | nome=F. R. M. | títulu=Did Clement of Alexandria know the Didache? | publicación=Journal of Theological Studies | volume=24 | númberu=96 | añu=1923 | páxines=397-401}}

* {{cita llibru | apellíu=Hitchcock | nome=Roswell | títulu=The teaching of the twelfe apostles | editorial=New York: Charles Scribners' sons | serie= | volume= | añu=1884 | isbn=}}

* {{cita publicación | apellíu=Horner | nome=Georges William | títulu=A new papyrus fragment of the Didache in coptic | publicación=Journal of Theological Studies | volume=25 | númberu=99 | añu=1924 | páxines=225-231}}

* {{cita publicación | apellíu=Khomich | nome=Tara | títulu=The Admonition to Assemble together in Didache 16,2 Reappraised | publicación=Vigiliae Christianae | volume=61 | númberu=2 | añu=2007 | páxines=121-141}}

* {{cita publicación | apellíu=Kloppenborg | nome=John | títulu=Didache 16, 6-8 and special Matthaean tradition | publicación=Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche | volume=70 | númberu=1/2 | añu=1979 | páxines=54-67}}

* {{cita llibru | apellíu=Quasten | nome=Johannes | títulu=Patroloxía I |allugamientu=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=2004 | isbn=84-7914-029-1}}

* {{cita llibru | apellíu=Quasten | nome=Johannes | títulu=Patroloxía II |allugamientu=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=2004 | isbn=84-7914-125-5}}

* {{cita publicación | apellíu=Riggs | nome=John | títulu=From Gracious Table to Sacramental Elements: The tradition-history of Didache 9 and 10 | publicación=The second century | volume=4 | númberu=2 | añu=1984 | páxines=83-101}}

* {{cita publicación | apellíu=Robinson | nome=Joseph Armitage | títulu=The problem of the Didache | publicación=Journal of Theological Studies | volume=13 | númberu=51 | añu=1912 | páxines=339-356}}

* {{cita publicación | apellíu=Robinson | nome=Joseph Armitage | títulu=The Didache | publicación=Journal of Theological Studies | volume=35 | númberu=139 | añu=1934 | páxines=225-248}}

* {{cita llibru | apellíu=Ruiz Bonu | nome=Daniel | enllaceautor = Daniel Ruiz Bonu| títulu=Padres apostólicos |ubicación=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=1979 | isbn=84-220-0151-9}}

* {{cita llibru | apellíu=Schaff | nome=Philip | títulu=Oldest church manual called: The teaching of the twelve apostles | editorial=New York: Charles Scribners' sons | serie= | volume= | añu=1885 | isbn=}}

* {{cita llibru | apellíu=Trevijano | nome=Ramón | títulu=Patroloxía |ubicación=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=2004 | isbn=84-7914-366-5}}

* {{cita publicación | apellíu=Van De Sandt | nome=Huub | títulu=The eucharistic food of the didache in its jewish purity setting | publicación=Vigiliae Christianae | volume=56 | númberu=3 | añu=2002 | páxines=223-246}}

* {{cita publicación | apellíu=Zuck | nome=Roy | títulu=The way of the Didache (book review) | publicación=Bibliotheca sacra | volume= | númberu=January-March | añu=2008 | páxines=117-118}}

== Enllaces esternos ==

{{wikisource|idioma=el|Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων|Didaché|oxeto=una copia|preposición=de la}}
* [https://web.archive.org/web/20160418183551/https://books.google.de/books?id=MvHBcK9OsWUC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22Apostolic+fathers%22&amp;lr=&amp;as_brr=3&amp;hl=es#PPA121,M1 La Didaché por J.B.Lightfoot]
* [http://www.ccel.org/ccel/richardson/fathers.viii.i.html Ante-nicene fathers?]
* [http://www.holytrinitymission.org/books/spanish/patrologia_j_quasten_1.htm#_Toc23391135 Comentariu de J. Quasten]
* [http://www.earlychristianwritings.com/tixeront/section1-1.html#didache La Didaché en EarlyChristian]
* [http://images.csntm.org/Manuscripts/GA_02/_02_ScriptureIndex.pdf Índiz de páxines del Codex Alexandrinus]
* [http://www.csntm.org/Manuscripts/ManuscriptViewPage.aspx?id=203 Páxines del Codex Alexandrinus]
* [http://www.csntm.org/Manuscripts/ManuscriptViewPage.aspx?id=202 El Codex Sinaiticus]
* [http://remacle.org/bloodwolf/eglise/anonyme/didache.htm Testu] [[Idioma francés|francés]] nel [http://remacle.org/ sitio] de Philippe Remacle (1944 - 2011).
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_post02/Didache/did_text.html Testu griegu] nel [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/augustana.html sitiu] de la Bibliotheca Augustana ([[Augsburgu]]).
* [http://hjg.com.ar/blog/xtras/didache.pdf Didaché o Doctrina de los dolce apóstoles], traducción al español.

{{ORDENAR:Didache}}


{{Tradubot|Didaché}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Lliteratura cristiana]]
[[Categoría:Manuscritos del sieglu I]]
[[Categoría:Padres apostólicos]]
[[Categoría:Patroloxía del sieglu II]]
[[Categoría:Llibros relixosos]]
[[Categoría:Catecismos]]
[[Categoría:Llibros del sieglu I]]
[[Categoría:Lliteratura en griegu antiguu]]
[[Categoría:Testos cristianos del sieglu I]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rae9oqtx41t3r1yn384v838j1diivxv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>The Well of Loneliness</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167442</id>
    <revision>
      <id>3703001</id>
      <parentid>3688721</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: esibíen =&gt; exhibíen</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74358" xml:space="preserve">{{llibru}}
'''The Well of Loneliness''' (n'[[Idioma asturianu|asturianu]] ''El pozu de la soledá'') ye una [[novela]] de temática [[lesbiana|lésbica]] del añu [[1928]], escrita pola autora d'orixe [[Inglaterra|inglés]] [[Radclyffe Hall|Marguerite Radclyffe Hall]]. Esta novela trata de la vida de Stephen Mary Olivia Gertrude Gordon, una muyer inglesa de clase social alta que la so [[homosexualidá]] (''inversión sexual'' na novela) s'evidencia a una edá temprana. La protagonista atopa l'amor na figura de Mary Llewellyn, a quien conoz mientres trabaya como conductora d'una [[ambulancia]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]]. Sicasí, la felicidá de la pareya vese afeutada pol aislamientu y el refugu social, que Hall describi como un efeutu debilitador sobre'l so amor. La novela retrata la homosexualidá como daqué natural, una condición dada por [[Dios]], y fai una súplica esplícita: “Concédinos tamién [a nós] el derechu a esistir”.&lt;ref&gt;Hall, 437; Munt, 213.&lt;/ref&gt;

El llibru convertir n'oxetu d'una intensa campaña na so contra per parte del editor del diariu [[Sunday Express]], quien escribió: “Preferiría da-y a un mozu o a una moza saludable una botella d'[[acedu prúsico]] primero que publicar esta novela”. Anque, en teoría, la so única escena de sexu consiste nes pallabres: “y esa nueche nun tuvieron estremaes”, una corte británica xulgar obscenu porque defendía “práutiques antinaturales ente muyeres”.&lt;ref&gt;Cita de Hall, 313. Pa una revisión del xuiciu en Gran Bretaña y los sucesu que lu precedieron, vease Souhami, 192-241, y Cline, 225-267. Pa un analís detalláu de los discutinios amenaos por ''El pozu de la soledá'' na década de 1920, vease'l capítulu 1 de Doan, ''Fashioning Sapphism''. Puede vese un resume na introducción a ''Palatable Poison'', de Doan y Prosser, que tamién inclúi'l testu completu de delles reaiciones y crítiques contemporánees, incluyendo la editorial del ''Sunday Express'' y la decisión xudicial del Xefe de Maxistraos Sir Chartres Biron&lt;/ref&gt; Nos [[Estaos Xuníos]], el llibru superó [[juicio|batalles llegales]] nel estáu de [[Nueva York]] y na [[aduana]].

La [[publicidá]] que dichos conflictos llegales dieron a ''El pozu'' amontaron la visibilidá pública de les lesbianes na cultura británica y norteamericana.&lt;ref&gt;Ver Doan, ''Fashioning Sapphism'', capítulu 5.&lt;/ref&gt; Esta novela foi, mientres décades, la más conocida de temática lésbica n'inglés y, de cutiu, la principal fonte d'información sobre [[lesbiana|homosexualidá femenina]] que les lesbianes nueves podíen atopar.&lt;ref&gt;Cook, 718-719, 731.&lt;/ref&gt; Les opiniones de los llectores homosexuales tuvieron estremaes: dalgunes valoraron positivamente esta obra, ente qu'otres criticar por cuenta de les espresiones de autorrechazo per parte de Stephen, espresiones que podíen interpretase como una forma d'amosar que la homosexualidá yera daqué vergonzosu.&lt;ref&gt;''Reflections on The Well of Loneliness'', d'O'Rourke, contién una encuesta sobre les reaiciones de los llectores. Vease tamién &quot;Hard Times and Heartaches&quot;, de Love.&lt;/ref&gt; El papel de la novela al promover imáxenes de lesbianes masculines o [[travestismu|travestidas]] foi revesosu. Inclusive anguaño dellos críticos alderiquen si debe trate a Stephen como a una muyer [[transexual]].&lt;ref name=&quot;palatable-intro&quot;&gt;Pa una revisión xeneral de les crítiques y polémiques, vease la introducción a ''Palatable Poison'', de Doan y Prosser.&lt;/ref&gt; La forma na que la novela enceta'l tratamientu de la [[sexualidá]] y el [[Estudios de Xéneru|xéneru]] sigui inspirando analises y alderiques.&lt;ref name=&quot;palatable-intro&quot; /&gt;

== Historia ==
En 1926, Radclyffe Hall taba nel visu de la so carrera. La so novela ''Adam's Breed'', sobre l'espertar espiritual d'un camareru [[italia|italianu]], convertir nun ésitu de ventes; llueu Hall ganaría los [[Prix Femina]] y el premiu [[James Tait Black]].&lt;ref&gt;Souhami, 159, 172.&lt;/ref&gt; La novelista entamara mientres llargu tiempu escribir un llibru alrodiu de la entós llamada ''inversión sexual'', y ésti yera'l momentu precisu por que la so reputación dexára-y dar a conocer el so trabayu a un mayor númberu de llectores. Como taba al tantu de que s'arriesgaba al escándalu y al naufraxu de tola so carrera lliteraria”, buscó y recibió el sofitu de la so compañera, Una Troubridge, antes d'empezar la novela.&lt;ref&gt;Baker, ''Our Three Selves'', 188.&lt;/ref&gt; Les sos metes yeren tantu sociales como polítiques; quería terminar col silenciu públicu alrodiu de la homosexualidá y xenerar un &quot;sentimientu más tolerante&quot;, según tamién &quot;aguiyar a toles clases d'invertíos a faer el bien al traviés del trabayu duru... y una vida sobrio y útil&quot;.&lt;ref&gt;Souhami, 164, 171.&lt;/ref&gt;

N'abril de 1928, Marguerite Radclyffe Hall díxo-y a los so [[Editorial (empresa)|editor]] que'l nuevu llibru riquiría un completu compromisu per parte d'esti postreru, y que ella nun dexaría que se camudara nin una sola pallabra: &quot;Punxi la mio pluma al serviciu de les persones más escorríes y incomprendidas nel mundu… Polo que sé, nunca antes intentárase nada asina na ficción”.&lt;ref&gt;Citáu en Souhami, 181.&lt;/ref&gt;

== Sinopsis ==
La protagonista del llibru, Stephen Gordon, naz a finales de la [[dómina victoriana]] nun llar de clase alta en [[Worcestershire]].&lt;ref&gt;Baker, ''Our Three Selves'', 210.&lt;/ref&gt; Los sos padres, quien esperaben un fíu varón, deciden bautizala col nome masculín que yá escoyeren. Yá al nacer describir como físicamente estraña: “una criatura de costazos anchos y cadriles estrechos que paecía una cucharapa”.&lt;ref&gt;Hall, 13.&lt;/ref&gt; De neña odiaba los vistíos, quería llevar el pelo curtio y deseyaba ser un mozu. A los siete años namorar de Collins, una emplegada doméstica de la so casa, y sufre un fuerte varapalo emocional cuando la ve besándose con un llacayu.

El padre de Stephen, sir Phillip, deposita tol so ciñu nella ya intenta entendela al traviés de la llectura de los escritos de [[Karl Heinrich Ulrichs]], el primer autor modernu que propunxo una [[teoría]] alrodiu de la [[homosexualidá]].&lt;ref&gt;Kennedy.&lt;/ref&gt; Pero Sir Phillip nun comparte con naide los sos afayos. La madre de Stephen, Lady Anna, amuésase distante con ella, a la que ve como una reproducción imperfecta, indigna, defectuosa” de sir Phillip.&lt;ref&gt;Hall, 15.&lt;/ref&gt; A los 18 años, Stephen crea fondos llazos d'amistá con un home [[canadiense]], Martin Hallam, pero espántase cuando él declára-y el so amor. Nel iviernu siguiente, la cayida d'un árbol manca a sir Phillip; nel últimu momentu de la so vida intenta esplica-y a Anna que Stephen ye una ''[[homosexual|invertida]]'', pero muerre ensin poder faelo.

Stephen empieza a vistise namái con ropes d'home. A los ventiún años namorar de Angela Crossby, la esposa norteamericana d'un nuevu vecín. Angela usa a Stephen como'l so “remediu contra l'aburrición”, dexándo-y “unos cuantos besos d'escolines”.&lt;ref&gt;Hall, 147-149.&lt;/ref&gt; Cuando Stephen afaya que Angela caltién otru romance con un home, Angela, adelantrándose a la reaición del so home, amuésa-y a ésti una carta de Stephen. El so home se la reenvía a la madre de Stephen. Lady Anna acusa a Stephen de tener “el descaru d'usar la pallabra amor pa describir esta... estes enganíes repulsivas y antinaturales de la to mente desequilibrada y del to indisciplináu cuerpu”. Stephen respuende: “como'l mio padre te amó, asina amé yo... Y foi un sentimientu puru, puru y bonu; mil veces diera gustosa la vida por Angela Crossby”.&lt;ref&gt;Hall, 201.&lt;/ref&gt; Dempués de dicir esto, Stephen dirixir al estudiu del so padre y per primer vegada abre la biblioteca que permaneció cerrada dende la so muerte. Ellí atopa un llibru de [[Krafft-Ebing]] — los críticos creen que ye ''[[Psychopathia Sexualis]]'', un testu alrodiu de la homosexualidá y les [[parafilias]] — y,&lt;ref&gt;Green, 284-285.&lt;/ref&gt; al lleelo, entiende qu'ella ye una ''invertida''.

Stephen camudar a [[Londres]] y escribe una [[novela]] que ye perbién recibida. La so segunda novela tien menos ésitu, y el so amigu'l [[dramaturgu]] Jonathan Brockett, quien tamién ye homosexual, impulsar a viaxar a [[París]] p'ameyorar la so forma d'escribir per mediu de les nueves esperiencies que-y otorgaría esa ciudá. Ellí Stephen fai'l so primera y curtiu contautu cola cultura ''invertida'' urbana, conociendo a Valérie Seymour, anfitriona d'un salón y tamién [[lesbiana]]. Mientres la [[Primer Guerra Mundial]], Stephen xunir a una unidá ambulatoria, sirve darréu nel frente de batalla y faise merecedora d'una importante condecoración: la ''[[Croix de Guerre 1914-1918|Croix de Guerre]]''. Ellí namórase d'una nueva compañera de trabayu, Mary Llewellyn, quien se va a vivir con Stephen una vegada que la [[guerra]] terminó. De primeres son felices, pero Mary empieza a sentise sola cuando Stephen retoma la so afición d'escribir. Refugada pola bona sociedá, Mary refundiar a la vida nocherniega homosexual de París. Stephen cree que Mary ta endurecer y que se siente amargurida, y créese incapaz d'apurri-y una esistencia “más completa y normal”.&lt;ref&gt;Hall, 379.&lt;/ref&gt;

Martin Hallam, qu'agora vive en [[París]], retoma la so vieya amistá con Stephen. Coles mesmes, namorar de Mary. Stephen, convencida de que nun puede faer feliz a la so amada, asemeya tener un romance con Valérie Seymour pa conducir a Mary a los brazos de Martin. La novela termina cuando Stephen clamia a [[Dios]]: “¡Concédinos tamién el derechu a esistir!”&lt;ref&gt;Hall, 437.&lt;/ref&gt;

== Fontes autobiográfiques y otres ==
Anque dellos escritores nes décades de 1970 y 1980 consideraron ''El pozu de la soledá'' una [[autobiografía]] llixeramente velada,&lt;ref&gt;Especialmente Lovat Dickson y Richard Ormrod; el so trabayu foi criticáu n'O'Rourke, 101-103.&lt;/ref&gt; la niñez de Hall guarda poca semeyanza cola de Stephen.&lt;ref&gt;Franks, 137; Cline, 16-20.&lt;/ref&gt; Angela Crossby podría ser un personaxe formáu por una composición de carauterístiques de delles muyeres coles cualos Hall caltuvo romances na so mocedá; pero Mary, qu'escarez d'aficiones y quédase ensin nada que faer cuando Stephen ta trabayando,&lt;ref&gt;Hall, 340.&lt;/ref&gt; nun se paez a Una Troubridge, la compañera de Hall, escultora qu'amás tradució les noveles de [[Colette]] al inglés.&lt;ref&gt;Franks, 137 y 139n13; Baker, ''Our Three Selves'', 214; Souhami, 174.&lt;/ref&gt; Hall dixo que lo único qu'utilizó de sigo mesma fueron les emociones fundamentales que son carauterístiques de los invertíos”.&lt;ref&gt;Souhami, 166.&lt;/ref&gt;

=== Primer Guerra Mundial ===
Anque la ''Nota de l'Autora'' de Hall, de primeres del llibru, niega que cualquier personaxe del mesmu tea basáu en daquién real, pal trabayu de Stephen como conductora de l'[[ambulancia]] describió les esperiencies de [[guerra]] de la so amiga Toupie Lowther, co-comandante de la única unidá de muyeres que sirvió nel frente de batalla en [[Francia]]. Lowther, al igual que Stephen, provenía d'una familia [[Aristocracia|aristocrática]], adoptaba un estilu [[masculín]] na so vistimienta, y foi una gran xugadora d'[[esgrima]].&lt;ref&gt;Rosner, 327-330.&lt;/ref&gt; Años dempués aseguró que'l [[personaxe]] de Stephen taba basáu nella, lo cual podría ser en parte ciertu.&lt;ref&gt;Baker, ''Our Three Selves'', 216, 247.&lt;/ref&gt;

En ''El pozu de la soledá'', el trabayu social na [[guerra]] da a les lesbianes un papel dignu dientro de la sociedá. La voz narrativa pide qu'eses contribuciones nun sían escaecíes y prediz qu'estes muyeres nun volverán esconder se: “naquellos tarrecibles años formóse un [[batallón]] qu'enxamás volvería a desmembrarse”.&lt;ref&gt;Hall, 271-272.&lt;/ref&gt; Esta metáfora [[militar]] sigue más tarde na novela, cuando los homosexuales na posguerra parisina son repetidamente trataos como un exércitu desgraciáu”.&lt;ref&gt;Hall, 387.&lt;/ref&gt; Hall invoca la imaxe d'un [[soldáu]] n'estáu de shock pa representar a los homosexuales como estropiaos psicolóxicamente pola so condición de paries: “nun son les [[Bomba (esplosivu)|bombes]] lo qu'alteria los nervios de la invertida, sinón esi tarrecible bombardéu silenciosu al que la someten les bateríes del bon pueblu de [[Dios]]”.&lt;ref&gt;Cita de Hall, 271. Interpretación de Medd, 241-245, y Kent, 223-224.&lt;/ref&gt;

=== La subcultura homosexual en París ===
Na dómina de Hall, [[París]] yera conocida por tener una comunidá homosexual relativamente grande y visible — en parte porque [[Francia]], a diferencia d'[[Inglaterra]], nun tenía lleis en contra de la homosexualidá masculina.&lt;ref name=&quot;Rosner&quot;&gt;Rosner, 323-324.&lt;/ref&gt; Cuando Stephen viaxa per primer vegada a esi llugar, por conseyu del so amigu Jonathan Brockett — personaxe posiblemente basáu en [[Noel Coward]]&lt;ref name=&quot;Souhami-173&quot;&gt;Souhami, 173.&lt;/ref&gt; — ella entá nun falara con naide alrodiu del so ''inversión''. Brockett, actuando como'l so guía turísticu, indireutamente fai-y notar que lo sabe refiriendo una secreta hestoria lésbica que rellacionaba a [[María Antonieta]] cola [[María Luisa de Saboya-Carignan, princesa de Lamballe|princesa de Lamballe]].&lt;ref&gt;Rosner, 323; Castle, ''The Apparitional Lesbian'', 142-144.&lt;/ref&gt;[[Ficheru:Natalie Barney in Fur Cape.jpg|thumb|Retrato de [[Natalie Clifford Barney|Natalie Barney]], la muyer qu'inspiró'l personaxe de Valérie Seymour]]

Brockett presenta a Stephen a Valérie Seymour, quien — como [[Natalie Clifford Barney]],&lt;ref name=&quot;Souhami-173&quot; /&gt; la muyer que sirvió pa inspirar el personaxe— ye la anfitriona d'un salón lliterariu nel cual munchos de los visitantes son homosexuales. Darréu dempués d'esi alcuentru, Stephen anuncia que decidió establecese en París; la casa que merca, y que s'escuende detrás d'un desdexáu xardín, ta na Rue Jacob, la cai na que Barney vivió y tuvo el so salón de llectura.&lt;ref&gt;Rosner, 324.&lt;/ref&gt; Stephen siente cierta rocea escontra Valérie, polo que nun visita'l so salón hasta dempués de rematada la guerra, cuando Brockett convencer de que Mary ta aisllándose demasiáu. Stephen describe a Valérie como una criatura indestruyible”, capaz de faer sentir bien a quien la arrodien, siquier temporalmente: “toos sentíense bien normales y valientes cuando s'atopaben xunto a Valérie Seymour”.&lt;ref&gt;Cita de Hall, 352; interpretación de Rodríguez, 275.&lt;/ref&gt; Tres &quot;obnubilar&quot; les sos propies duldes, Stephen y Mary vense abasnaes escontra'l “solitariu territoriu” de la vida gai parisina, hasta que nel Chigre Alec – el peor nuna serie de depresivos clubes nocherniegos – atopen “los restos maltrataos d'unos homes que, despreciaos pel mundu, tienen de despreciase a sigo mesmos ensin nenguna esperanza - asina paecía - de salvación”.&lt;ref&gt;Hall, 356, 387.&lt;/ref&gt;

La semeya que Hall fai de la subcultura parisina fixo disentir a munches persones familiarizaes con ella, incluyíos los sos propios amigos; [[Romaine Brooks]] llamar “una muyer que se dedica a desenterrar viermes pretendiendo ser una distinguida arqueóloga”.&lt;ref name=&quot;Cline-273&quot;&gt;Cline, 273-274.&lt;/ref&gt; La correspondencia de Hall amuesa que la visión negativa que tenía al respective de ciertos chigres, como'l Alec, y qu'espresó en ''El pozu'', yera sincera,&lt;ref&gt;Baker, ''Our Three Selves'', 253-254.&lt;/ref&gt; pero qu'ella tamién sabía que tales chigres nun representaben a tola comunidá homosexual de París.&lt;ref&gt;Cline, 227, 273.&lt;/ref&gt; Una crítica habitual ye que la so propia esperiencia de la cultura lésbica nun foi tan llamentable como la de Stephen.&lt;ref&gt;Love. Los comentarios de Diana Souhami nesta cuestión son bien afilaos, especialmente nes páxines 173 y 181-182&lt;/ref&gt; Centrándose nes miseries y describiendo la so causa como una “constante persecución” de los “autoproclamados xustos y correutos”, l'autora intensificaba la urxencia del so ruegu por un cambéu d'actitú.&lt;ref&gt;Cita de Hall, 388-389. Interpretación de Cline, 227.&lt;/ref&gt;

== Conteníu relixoso, filosófico y científico ==
=== Sexoloxía ===
Hall escribió ''El pozu de la soledá'' en parte pa popularizar les idees de sexólogos como [[Richard von Krafft-Ebing]] y [[Havelock Ellis]], quien consideraben la homosexualidá como una traza innata ya inalterable: ''inversión sexual conxénita''.&lt;ref&gt;Ver Doan, Fashioning Sapphism, 126.&lt;/ref&gt; En ''Psychopathia Sexualis'' (1886) de Krafft-Ebbing, el primer llibru que Stephen atopa nel estudiu del so padre, descríbese la ''inversión'' como un desorde dexenerativu común en families con enfermedaes mentales.&lt;ref&gt;Rule, 82.&lt;/ref&gt; La esposición a estes idees lleva a Stephen a describise a sigo mesma y a otros ''invertíos'' como “fea y monstruosamente tullíos”.&lt;ref&gt;Hall, 204.&lt;/ref&gt; Con tou, testos posteriores como ''Inversión sexual'' (1986), de Havelock Ellis — quien contribuyó con un prólogu a ''El pozu'' —, describen la inversión a cencielles como una diferencia, non como un defectu. Pa 1901, Krafft-Ebing tamién adoptara un puntu de vista similar.&lt;ref&gt;Ver Doan, Fashioning Sapphism, 141-150.&lt;/ref&gt; Hall defendió les sos idees frente a les de los [[psicoanálisis|psicoanalistes]], que víen la homosexualidá como una forma de desenvolvimientu psicolóxicu reprimíu, y que dalgunos pensaben que podía camudase.&lt;ref&gt;Faderman, 317-325.&lt;/ref&gt;

El términu &quot;inversión sexual&quot; implica la inversión del [[rol de xéneru]]. Les muyeres invertíes, en mayor o menor grau, inclinar escontra'l costumes y vistimientes tradicionalmente masculines;&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 26.&lt;/ref&gt; acordies con Krafft-Ebing, diches muyeres teníen una alma masculina”. Krafft-Ebing creía que les inversiones más estremes tamién exhibíen carauterístiques sexuales secundaries del sexu opuesto. La investigación de Ellis nun pudo comprobar nenguna diferencia física, anque se dedicó con gran enfotu a buscales.&lt;ref&gt;Taylor, &quot;The Masculine Soul&quot;, 288-289&lt;/ref&gt; Esta idea apaez coles inusuales proporciones físiques de Stephen al nacer y na escena nel salón de Valérie Seymour, onde “el timbre d'una voz, la estructura d'un todíu, la testura d'una mano” revelen la inversión de los invitaos.&lt;ref&gt;Cita de Hall, 352. Baker, Our Three Selves, 218, coneuta esos aspeutos de la novela cola sexoloxía.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Richard von Krafft Ebing.jpg|thumb|[[Richard von Krafft-Ebing]], autor de ''Psychopathia Sexualis'']]

Dalgunes de les persones que Ellis y Krafft-Ebing clasificaron como invertíes probablemente seríen agora consideraes [[tresxéneru]] — particularmente un casu d'estudiu de Krafft-Ebing que figuraba sol seudónimu de Conde Sandor, quien se faía pasar por home y esperimentó una niñez similar a la de Stephen.&lt;ref&gt;Prosser, 133; Taylor, &quot;The Masculine Soul&quot;, 288-290.&lt;/ref&gt; Michael Dillon, quien en 1946 convertir nel primera [[transexual]] de muyer a home per mediu d'una ciruxía que-y dexó'l cambéu de sexu, usó a Stephen como exemplu nun llibru qu'escribió sobre les sos esperiencies.&lt;ref&gt;Prosser, 141-142.&lt;/ref&gt; Dellos críticos argumenten agora que Stephen Gordon ye en realidá tresxéneru y non lesbiana.&lt;ref&gt;Schaff; Prosser, passim. La biografía de Hall escrita por Diana Souhami tamién fai referencia a Stephen como transexual (173).&lt;/ref&gt;

La esistencia de muyeres femenines en rellaciones lésbiques plantegaba un problema pa esta teoría de la inversión, cuidao que la so atraición nun podía ser esplicada como una reversión de xéneru. Ellis describió a diches muyeres como oxetos pasivos del deséu de les invertíes masculines. Sicasí, na novela Mary escuerre viviegamente a la reticente Stephen. Y entá cuando Stephen cree, a la fin de la mesma, que Mary abandonar por una vida heterosexual con Martin Hallam, les intenciones de Mary nun son desvelaes. El so futuru sigue siendo desconocíu y la so identidá sexual, confusa.&lt;ref&gt;Hemmings, 189-194; Marshik.&lt;/ref&gt;

=== Cristianismu y espiritualismu ===
Hall, quién se convirtió a la [[Ilesia católica]] en 1912, yera devotamente relixosa.&lt;ref&gt;Cline, 81; Doan, &quot;Sappho's Apotheosis&quot;, 88&lt;/ref&gt; Creía tamién na comunicación colos muertos, deseyando poder convertise nuna [[médium]],&lt;ref&gt;Souhami, 99.&lt;/ref&gt; lo cual tráxo-y conflictos cola Ilesia, que condergaba'l [[Espiritualismu (movimientu relixosu)|espiritualismu]].&lt;ref&gt;Cline, 143.&lt;/ref&gt; Dambes creencies apaecen nesta novela.

Stephen, nacida en víspores de la Navidá y llamada asina n'honor del primer [[mártir]] del [[cristianismu]], suaña de neña que “de dalguna manera estraño y misterioso, [ella] yera [[Xesús]]”.&lt;ref&gt;Halberstam, 156&lt;/ref&gt; Cuando afaya que Collins, l'oxetu del so amor na infancia, carez de [[bursitis]] na rodía por tantu fregar, ora por que esa afección sía-y tresferida a ella: “Xesús, quiero llavar a Collins cola mio sangre... Quixera ser la so redentora, porque l'amu y quiero sufrir por ella como tu sufristi por nós”.&lt;ref&gt;Hall, 21-22.&lt;/ref&gt; Esti deséu infantil de convertise en mártir antemana l'últimu sacrificiu de Stephen pol bienestar de Mary.&lt;ref&gt;Munt, 202, 207.&lt;/ref&gt; Dempués de qu'engaña a Mary por que'l dexe — per mediu d'un plan que lleva a Valerie a esclamar: “Tas fecha pa convertite en mártir”&lt;ref&gt;Hall, 434.&lt;/ref&gt;— Stephen, sola na so casa, ve'l cuartu apináu d'homosexuales, vivos, muertos, y entá non nacíos. Ellos pídenlu que interceda ante Dios por ellos, y finalmente tener. Ye al traviés d'esta voz coleutiva como ella demánda-y a Dios: “Danos tamién el derechu a esistir”.&lt;ref&gt;Terry Castle alderica esta escena a la lluz del interés de Hall nel espiritismu nel so llibru ''The Apparitional Lesbian'', 49-52.&lt;/ref&gt;

Dempués de que Stephen llea a Krafft-Ebing na biblioteca del so padre, abre la [[Biblia]] al azar, y llee el [[Xénesis]] 4:15: “Y el Señor punxo una marca sobre Caín...”&lt;ref&gt; Hall, 205.&lt;/ref&gt; A lo llargo de la novela, Hall usa la marca de Caín, un signu de vergüenza y exiliu, como una metáfora de la situación de los invertíos.&lt;ref&gt;Medd, 242.&lt;/ref&gt; El so defensa de la homosexualidá toma la forma d'un argumentu relixosu: Dios creó a los invertíos, depués la humanidá tien d'aceptalos.&lt;ref&gt;Souhami, 167-168; Munt, 213; Stimpson, 368.&lt;/ref&gt; L'usu d'imáxenes relixoses provocó l'enoxu de quien s'oponíen al llibru,&lt;ref&gt;Na so decisión de condergar el llibru, sir Chartres Biron llamó a la referencia a Dios &quot;sobromanera desaveniente y repugnante&quot;. Biron, 48.&lt;/ref&gt; pero la visión de Hall de la inversión como un estáu concedíu por Dios tuvo una gran influencia nel llinguaxe de les reivindicaciones de los derechos [[LGBT]].&lt;ref&gt;Munt, 213.&lt;/ref&gt;

== Publicación y respuesta contemporánea ==
Tres editor emponderaron la calidá de ''El pozu de la soledá'', pero refugaron publicar. Tres felicidaes negatives, l'axente de Hall unvió'l manuscritu a Jonathan Cape, quien, anque roceanu alrodiu de la publicación d'un llibru revesosu, vio'l potencial que'l llibru tenía pa convertise nun ésitu comercial. Cape fixo una primer tirada de 1500 copies, que'l so preciu yera de quince chelines por llibru (cuasi dos veces cimeru al d'una novela media) pa faeles menos curioses ante quien namái buscaben sensacionalismu.&lt;ref&gt;Cline, 235-238. Pa más detalles alrodiu de la maniobra de xubida de precios utilizaes por llibros con temática revesosa, ver Cohler&lt;/ref&gt; La publicación, orixinalmente programada pa la seronda de 1928, camudóse cuando afayaron qu'otra novela de temática lésbica, ''Muyeres estraordinaries'' de [[Compton Mackenzie]], diba ser publicada en setiembre. Anque los dos llibros demostraríen tener pocu de mancomún, Hall y Cape consideraron que ''Muyeres estraordinaries'' representaba una competencia, y queríen superalo en ventes. ''El pozu'' apaeció'l 27 de xunetu, con una tapa negra na que se vía una discreta y simple chaqueta. Cape unvió copies namái a aquellos periódicos y revistes que pensó que remanaríen la tema d'una forma non sensacionalista.&lt;ref&gt;Baker, ''Our Three Selves'', 208-209.&lt;/ref&gt;

Les primeres opiniones fueron diverses. Dellos críticos atoparon que la novela tenía un discursu demasiáu moralista;&lt;ref&gt; Como exemplu: revisiones anónimes nel ''Glasgow Herald'', 9 d'agostu de 1928, y ''North Mail'' y ''Newcastle Chronicle'', 11 d'agostu de 1928, dambos reimpresos en Doan &amp; Prosser, 57 y 61.&lt;/ref&gt; dellos, incluyíu [[Leonard Woolf]], sosteníen que taba bien mal estructurada, y dalgunos aducíen descuidu nel estilu. Otros, sicasí, emponderaron la so sinceridá y el so valor artísticu, y otros espresaron empatía polos argumentos morales de Hall.&lt;ref&gt;Doan &amp; Prosser, &quot;A Selection of Early Reviews&quot;, 50-73; ver tamién Doan &amp; Prosser, &quot;Introduction&quot;, 4-5.&lt;/ref&gt; Nos trés selmanes anteriores a l'apaición de la novela nes llibreríes, nengún críticu llamó pa la so supresión o pa suxurir que nun fuera publicáu.&lt;ref&gt; Doan &amp; Prosser, 5; Souhami, 213.&lt;/ref&gt; Una revisión nel selmanariu ''T.P. &amp; Casell'' nun previo dificultaes pa ''El pozu'': “Unu nun puede dicir si l'efeutu que va tener esti llibru na actitú del públicu va ser de silenciu o burlles, pero cada llector va tar acordies con el prefaciu del señor Havelock Ellis, cuando diz que ‘les situaciones conmovedores tratar con una completa ausencia d'ofiensa'”.&lt;ref&gt; Con O'Leary, 11 d'agostu de 1928, en Doan &amp; Prosser, 61.&lt;/ref&gt;

=== La campaña del ''Sunday Express'' ===
James Douglas, editor del diariu '' [[Sunday Express]] '', taba en contra del llibru. Douglas yera un dedicáu moralista, un esponente d'una corriente [[Cristiandá|cristiana]] que procuraba fortalecer a la Ilesia per mediu de la promoción de la salú física y la [[masculinidad]]. Los sos polémicos editoriales sobre temátiques como'l [[votu femenín]] y la novela moderna (“Modernos novelistes del sexu”) - que compartíen les páxines del ''Sunday Express'' con trivialidades, confesiones d'asesinatos y reportaxes sobre la vida amorosa de grandes homes y muyeres del pasáu – ayudaron a la familia de diarios del Express a espolletar na implacable guerra de circulación de finales de la década de 1920.&lt;ref&gt; Doan &amp; Prosser, 10-11; Doan, 15.&lt;/ref&gt;

La campaña de Douglas contra ''El pozu de la soledá'' empezó'l sábadu 18 d'agostu, con un cartelu de meyora nel ''Daily Express'' que prometía esponer “un llibru que tendría de ser suprimíu”.&lt;ref&gt;Doan &amp; Prosser, 11.&lt;/ref&gt; Nel so editorial del día siguiente, Douglas escribió que “la inversión sexual y la perversión” fixérense yá demasiáu visibles y que la publicación de ''El pozu'' traería a la sociedá la necesidá de llimpiase a sigo mesma de la llepra d'esos malatos”. Pa Douglas la visión de la homosexualidá que la [[sexoloxía]] tenía yera una [[seudociencia]], incompatible cola [[doctrina]] cristiana de la llibre voluntá; nel so llugar, sostenía, los homosexuales taben malditos por decisión propia – lo que significaba qu'otros podíen ser malvaos pola so propaganda”. Sobremanera, los neños teníen de ser protexíos d'esto: “Preferiría da-y a un mozu o a una moza saludable una botella d'[[acedu prúsico]] primero que esta novela. El venenu mata'l cuerpu, pero'l venenu moral mata l'alma”. Convidó a los editores a retirar el llibru y al [[Ministru del Interior]] británicu o ''[[Ministru del Interior|Home Secretary]]'' a tomar cartes nel asuntu si los editores nun lu faíen.&lt;ref&gt;Douglas, 36-38.&lt;/ref&gt;

No que Hall describió como un actu d'imbecilidá xunida a una llerza momentaneo”, Jonathan Cape unvió una copia de ''El pozu'' al Ministru del Interior pa llograr la so opinión, ufiertando retirar el llibru si yera d'interés públicu faelo. El Ministru del Interior yera entós William Joynson-Hicks, un [[conservadorismu|conservador]] conocíu poles sos severu midíes en contra del alcohol, los clubes nocherniegos y los apuestes, según tamién opositor de la versión revisada del llibru anglicanu d'oraciones ''The Book of Common Prayer''. Tardó namái dos díes en responder que ''El pozu'' yera “gravemente perxudicial pal interés públicu”; si Cape nun lo retiraba voluntariamente, empecipiaríase un procesu criminal.&lt;ref&gt;Souhami, 194-196.&lt;/ref&gt;

Cape anunció qu'atayara la publicación, pero secretamente axustó los derechos con Pegasus Press, un editor de llingua inglesa en [[Francia]]. El so sociu Wren Howard llevó los moldes d'impresión a París, y el 28 de setiembre Pegasus Press taba unviando la so edición a Leopold Hill, un vendedor de Londres, quien actuó como distribuidor. Cola publicidá amontóse la demanda y el llibru vender con rapidez, pero'l remanecimientu de ''El pozu'' nos estantes de les llibreríes llueu llamó l'atención del Ministru del Interior, qu'emitió una orde por que los cargamentos de llibros prindárense.&lt;ref&gt;Cline, 247-248; Souhami, 204-206.&lt;/ref&gt;

Una unviada de 250 copies foi deteníu en [[Dover (Kent)|Dover]], onde'l presidente d'un Tribunal de Costumes dexó que siguiera. Él lleera la novela y considerar un bon llibru, n'absolutu obscenu, polo que decidió nun tomar parte na so supresión. El 19 d'ochobre lliberó les copies prindaes por que fueren apurríes nel llocal de Leopold Hill, onde la Policía Metropolitana taba esperando con una orde de rexistru. Hill y Cape fueron convocaos pa comparecer ante la Corte de Maxistraos de Bow Street, onde teníen d'amosar les causes poles cualos los llibros nun teníen de ser destruyíos.&lt;ref&gt;Souhami, 207-210.&lt;/ref&gt;

==== Respuesta ====
Dende'l so empiezu, la campaña del ''[[Sunday Express]]'' llamó l'atención d'otros periódicos. Dalgunos sofitaron a Douglas, incluyíos el ''[[Sunday Chronicle]]'', ''[[People]]'' y ''[[Truth]]''.&lt;ref&gt;Cline, 245-246; Doan y Prosser, 69-70.&lt;/ref&gt; El ''[[Daily News]]'' y el ''[[Westminster Gazette]]'' publicaron reseñes que, ensin mentar les aiciones de Douglas, dicíen que la novela “presenta como mártir a una muyer atrapada pol viciu de la inmoralidá”.&lt;ref&gt;Doan y Prosser, 67.&lt;/ref&gt; Comoquier, la mayor parte de la prensa [[Reinu Xuníu|británica]] defendió ''El pozu''.&lt;ref name=autogenerated6&gt;Doan y Prosser, 13.&lt;/ref&gt; El diariu ''The Nation'' suxurió que'l ''Sunday Express'' empezara esa campaña namái porque yera agostu, la dómina del añu en que les bones hestories arralecen.&lt;ref name=autogenerated6 /&gt; Les crítiques del ''[[Country Life]]'' y el ''[[Lady's Pictorial]]'' fueron positives.&lt;ref&gt;Cline, 246.&lt;/ref&gt; [[Ficheru:George Bernard Shaw.jpg|thumb|100px|right|L'escritor [[George Bernard Shaw]]]] Arnold Dawson del ''[[Daily Herald]]'', un periódicu [[llaborista]], denominó a Douglas “periodista sensacionalista”; dixo que naide-y daría esi llibru a un neñu, nengún neñu querdría lleelo, y cualesquier que lo fixera nun atoparía nél nada perxudicial.&lt;ref&gt;Doan, 19.&lt;/ref&gt; Dawson tamién publicó una aspra crítica, escrita por [[H. G. Wells]] y [[George Bernard Shaw]], na que se condergaba l'actuación del Ministeriu del Interior, y empezó una contra-campaña qu'ayudó a Hall a llograr manifestaciones de sofitu de la Unión Nacional de Trabayadores del Ferrocarril y de la Federación de Mineros del Sur de Gales.&lt;ref&gt; Franks, 94, y Cline, 252-258.&lt;/ref&gt;

[[Leonard Woolf]] y [[E. M. Forster]] esbozaron una carta de protesta contra la supresión de ''El pozu'', consiguiendo pa la mesma una llista de defensores qu'incluyíen a Shaw, [[T. S. Eliot]], [[Arnold Bennet]], [[Vera Brittain]] y [[Ethel Smyth]]. Pero según [[Virginia Woolf]], el plan decayó cuando Hall oxetó la redaición de la carta, aportunando en qu'ésta mentara'l méritu artísticu – inclusive xenialidá” del so llibru.&lt;ref&gt;Cline, 248-249.&lt;/ref&gt; El romanticismu sentimental de ''El pozu'', la so estructura tradicional y el so estilu ampuloso nun casaben bien cola estética [[Modernismu anglosaxón|modernista]]; asina, non tolos que taben dispuestos a defender la obra en nome de la [[llibertá d'espresión llibre espresión]] lliteraria taben igualmente dispuestos a emponderar la so calidá artística.&lt;ref&gt;Doan y Prosser, 14, y Souhami, 173.&lt;/ref&gt; El pidimientu amenorgó la misiva inicial a una pequeña carta na revista ''Nation and Athenaeum'', roblada por Forster y Virginia Woolf, que se centraba nel efeutu d'afandu que la censura exercía sobre'l escritores.&lt;ref&gt;Winning, 376.&lt;/ref&gt;

=== El xuiciu en Gran Bretaña ===
L'axente de Cape, Harold Rubinstein, unvió cientu sesenta cartes a potenciales testigos, munchos de los cualos amosáronse ronciegos a participar nel procesu; según Virginia Woolf, &quot;xeneralmente refugar, achacando la so decisión al corazón enfermu d'un padre o a una prima que va tener ximielgos&quot;.&lt;ref&gt;Souhami, 211.&lt;/ref&gt; Alredor de cuarenta presentáronse'l día del xuiciu, incluyendo a la mesma Virginia Woolf, Forster y diverses figures, como'l biólogu [[Julian Huxley]]; Lawrence Housman, de la Sociedá de Sexoloxía Británica; Robert Cust JP del Conseyu de Moralidá de Londres; Charles Ricketts, de la Real Academia d'Arte, y el [[rabín]] Joseph Frederick Stern, de la [[sinagoga]] de East London. A nengún d'ellos dexóse-y esponer la so visión de la novela. Según l'Acta de Publicaciones Obscenes de 1857, el Maxistráu principal sir Chartres Biron yera llibre de decidir (y decidió) si'l llibru yera obscenu ensin escuchar antes nengún testimoniu al respeutu.&lt;ref name=&quot;Cline-256&quot;&gt;Cline, 256-258.&lt;/ref&gt; “Nun creo que la xente tenga d'espresar una opinión sobre daqué que ye cuestión de decisión de la corte”, dixo.&lt;ref&gt;Souhami, 225.&lt;/ref&gt; Puesto que la mesma Hall nun taba sometida a xuiciu, el llibru nun tenía derechu a la so propia defensa, y [[Norman Birkett]], abogáu de Cape, persuadiera a Hall de que nun tratara de faelo por sigo mesma.&lt;ref name=&quot;Cline-256&quot; /&gt;

Birkett llegó a la corte con dos hores de retrasu.&lt;ref&gt;Cline, 260.&lt;/ref&gt; En defensa del llibru, intentó alegar que la rellación espuesta ente muyeres yera puramente platónica, a lo cual Biron retrucó diciendo: “Lleí'l llibru”. Hall, quien antes del xuiciu solicitara a Birkett que nun vendiera a los invertíos en defensa nuesa”, aprovechó un receso p'alverti-y que si siguía aportunando en que'l llibru nun tenía conteníu lésbico ella mesma llevantaríase y diría-y al maxistráu la verdá primero que daquién pudiera detenela. Birkett viose forzáu a retratase. Nel so llugar, acotó que'l llibru yera de bon gustu, y que tenía grandes méritos lliterarios.&lt;ref&gt;Souhami, 216, 225-226.&lt;/ref&gt; James Melville, representando a Leopold Hill, tomó una postura similar: el llibru fuera “escritu con una venerable intención”, non pa inspirar pensamientos libidinosos, sinón pa esaminar una cuestión social. La tema en sí mesmu nun tenía de ser prohibíu, y el tratamientu que'l llibru dába-y al mesmu yera irreprochable.&lt;ref&gt;Souhami, 226-227.&lt;/ref&gt;

Nel xuiciu, Biron aplicó'l test d'[[obscenidad]] de Hicklin: un trabayu ye obscenu si tiende a “malvar y malvar a aquellos que les sos mentes tán abiertes a eses influencies inmorales”. La so sentencia sostenía que'l méritu lliterariu de la novela yera irrelevante, porque un llibru bien escritu pero obscenu yera inclusive más dañible qu'unu mal escritu. Un llibru que describía la degradación físico y moral, que la indulxencia naquellos vicios debe necesariamente incluyir” podía ser dexáu, pero nenguna persona nel so sanu xuiciu podía dicir qu'una súplica pa la reconocencia y tolerancia de los invertíos nun yera obscena. El [[maxistráu]] ordenó que'l llibru destruyérase y que la defensa pagara los costos del xuiciu.&lt;ref&gt;Biron, 39-49.&lt;/ref&gt;

==== Apelación ====
Hill y Cape [[Apelación|apelaron]] ante'l Tribunal de lo Penal de Londres.&lt;ref name=autogenerated4&gt;Kitch.&lt;/ref&gt; El fiscal, el Procurador Xeneral de la República Sir Thomas Inskip, solicitó'l testimoniu d'espertos en bioloxía y medicina y del escritor [[Rudyard Kipling]]. Pero la mañana na que Kipling tenía de presentase nel xuiciu, Inskip díxo-y que nun sería necesariu. James Melville telegrafiara a los testigos de la defensa la nueche anterior pa dici-yos que nun fueren. El [[xuráu]] qu'escuchó l'apelación, compuestu por dolce maxistraos, tuvo que confiar nos pasaxes que Inskip lleó pa ellos por que conocieren la temática del llibru, cuidao que el Direutor de Procesamientos Públicos negar a da-yos copies pa la so llectura. Dempués de deliberar namái mientres cinco minutos, caltuvieron la decisión de Biron.&lt;ref name=&quot;Souhami-233&quot;&gt;Souhami, 233-235.&lt;/ref&gt;

=== El fundimientu de la soledá ===
''El fundimientu de la soledá'', una [[sátira]] [[Anonimatu|anónima]] escrita en [[versu]] y perteneciente a “delles manes”, apaeció a fines de 1928. Ocupar de satirizar a dambos bandos del discutiniu xeneráu en redol a ''El pozu de la soledá'', anque'l so principal oxetivu fueron Douglas y Joynson-Hicks, “Dos Homes ''Bonos'' — ensin importar el so intelectu”.&lt;ref name=autogenerated2&gt;Doan, &quot;Sappho's Apotheosis&quot;, 88.&lt;/ref&gt; Sicasí, la introducción, fecha pol periodista P. R. Stephensen, describía los discutiniu moral de ‘‘El pozu'' como “débil” y descalificaba a Havelock Ellis, denominándolo “[[sicópata]]”. ''El fundimientu de la soledá'' sofitaba la visión del lesbianismu como daqué innatu:

&lt;blockquote&gt;''Anque [[Safu]] amburó con una llapada particular''
&lt;br /&gt;''Dios entender, tenemos d'asonsañar,''
&lt;br /&gt;''Y de tales escentricidaes dicir''
&lt;br /&gt;''“Esto ye verdá, ye compasión: foi concebida asina”''.&lt;ref&gt;Doan, &quot;Sappho's Apotheosis&quot;, 95-96.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

Con tou, ''[[El fundimientu de la soledá]]'' retrataba a Hall como una moralista ensin sentíu del humor, que tenía enforma de mancomún colos detractores de la so novela.&lt;ref name=autogenerated2 /&gt; Una ilustración, que suxuría los martiriu relixosu espresáu en ''El pozu'', amosaba a Hall clavada nuna cruz. La imaxe espantó a la escritora; la culpa que sintió al ser representada d'esa manera en dichu dibuxu, qu'entendió como blasfemu, llevar a escoyer un argumentu relixosu pa la so siguiente novela, ''[[The Master of the House]]''.&lt;ref&gt;Baker, ''Our Three Selves'', 257; Cline, 280.&lt;/ref&gt;

=== Publicación n'Estaos Xuníos y xuiciu ===
La editorial Alfred A. Knopf, Inc. entamara publicar ''El pozu de la soledá'' nos [[Estaos Xuníos]] coles mesmes que Cape facer nel [[Reinu Xuníu]]. Pero dempués de que Cape retardara la publicación, Knopf atopóse ante la disyuntiva d'imprimir un llibru que fuera retiráu del so propiu país, polo cual decidió nun llevar a cabu la edición, diciéndo-y a Hall que nada de lo que fixeren podría evitar que'l llibru fora tratáu como [[pornografía]].&lt;ref name=autogenerated3&gt;Taylor, &quot;I Made Up My Mind&quot;, passim.&lt;/ref&gt;

Cape vendió los derechos nos Estaos Xuníos a l'acabante formar casa editorial de Pascal Covici y Donald Friede. Friede escuchara rumores alrodiu de ''El pozu'' nuna fiesta na casa de [[Theodore Dreiser]] y darréu decidió adquirir los sos derechos. Vendiera primeramente una copia de la novela de Dreiser, ''[[An American Tragedy]]'' (''Una traxedia americana''), a un oficial de policía de [[Boston]] pa intentar crear un precedente nun casu de [[censura]], casu que perdió, pa darréu perder tamién l'[[apelación]]. Friede tomó un préstamu bancariu de diez mil dólares p'ameyorar la ufierta de 7,500 dólares qu'otru editor fixera sobre ''El pozu'', y reclutó a Morris Ernst, co-fundador de la [[Unión Americana poles Llibertaes Civiles]], pa defender al llibru de les batalles llegales. Friede convidó a John Saxton Sumner, de la Sociedá Neoyorquina pa la Supresión del Viciu, a que-y mercara una copia en persona, p'asegurase de qu'él (y non cualquier llibreru) sería l'únicu procesáu. Amás d'eso, viaxó a Boston pa da-y otra copia a la “Watch and Ward Society”, tantu col fin de desafiar la censura lliteraria como col de xenerar más [[publicidá]], pero sintióse desilusionáu cuando-y dixeron que nun víen nada malu nel llibru.&lt;ref name=autogenerated3 /&gt;

En Nueva York, Sumner y dellos detectives de la policía prindaron nes oficines de los editores 865 copies de ''El pozu de la soledá'', y Friede recibió una multa por vender una publicación obscena. Nel momentu de l'allanadura, Covici y Friede yá sacaren de Nueva York les plaques d'impresión, p'asina poder siguir editando'l llibru. Nel momentu en que el casu convertir nun xuiciu, el material yá llevaba seis reimpresiones. A pesar del so preciu de cinco dólares — costaba'l doble qu'una novela promediu —, vendió más de cien mil copies nel primer añu.&lt;ref name=autogenerated3 /&gt;

Nos Estaos Xuníos, según nel Reinu Xuníu, aplicóse la prueba de obscenidad de Hicklin, pero la xurisprudencia de Nueva York estableciera que los llibros teníen de ser xulgaos polos sos efeutos sobre los adultos primero que sobre los neños, y que'l méritu lliterariu de los mesmos yera relevante.&lt;ref name=autogenerated3 /&gt; Ernst llogró declaraciones de distintos autores, incluyendo a Dreiser, [[Ernest Hemingway]], [[H. L. Mencken]], [[Upton Sinclair]], [[Ellen Glasgow]] y [[John Dos Passos]].&lt;ref&gt;Cline, 271.&lt;/ref&gt; P'asegurase de qu'estos testimonios seríen escuchaos, incorporó les opiniones nel so alegatu. Los sos argumentos sofitar na comparanza col casu del llibru ''[[Mademoiselle de Maupin]]'', del escritor [[Théophile Gautier]], obra que foi absuelta de obscenidad nun xuiciu lleváu a cabu en 1922. ''[[Mademoiselle de Maupin]]'' describía una rellación lésbica d'una forma más explicita que la rellatada en ''El pozu''. Acordies con Ernst, ''El pozu'' tenía meyores valores sociales porque'l so tonu yera más seriu y amás faía un llamáu contra la incomprensión y l'intolerancia.&lt;ref name=autogenerated3 /&gt;

Nuna opinión publicada'l [[19 de febreru]] de 1929, el maxistráu Hyman Bushel tornó la posibilidá de tomar en cuenta les cualidaes lliteraries del llibru y dixo que ''El pozu'' taba “calculáu pa malvar y malvar mentes abiertes coles sos influencies inmorales”. Según les lleis de Nueva York, sicasí, Bushel nun podía dictaminar; namái podía reenviar el casu, con ciertes instrucciones alrodiu de los procedimientos, a la Corte de Sesiones Especiales de Nueva York, onde sería xulgáu. El 19 d'abril, la Corte publicó una sentencia de tres párrafo qu'indicaba que la tema tratada por ''El pozu'' — un “delicáu problema social” — nun violaba la llei nun siendo que tuviera escritu con un fin obscenu. Dempués de “una llectura cuidadosa del llibru completu”, lliberar de tolos cargos.&lt;ref name=autogenerated3 /&gt;

Covici y Friede importaron, tres el dictame, una copia de la edición de Pegasus Press dende Francia como una forma adicional de confirmar que'l dictame del resolución xudicial yera firme y de consolidar los sos derechos sobre'l llibru n'EE.XX.&lt;ref name=autogenerated3 /&gt; L'aduana frenó l'ingresu del llibru al país, lo cual tamién podría evitar que fuera distribuyíu d'estáu n'estáu.&lt;ref&gt;&quot;L'aduana intenta frenar ''El pozu de la soledá''&quot;. ''New York Times'', 16 de mayu de 1929, páxs. 18.&lt;/ref&gt; Sicasí, el Xulgáu d'Aduanes d'Estaos Xuníos determinó que'l llibru nun contenía “una pallabra, frase, oración o párrafu que pudiera verdaderamente ofender al pudor”.&lt;ref&gt;&quot;''El pozu de la soledá'' nun ye topáu ofensivu&quot;. ''New York Times'', 27 de xunetu de 1929, p. 11.&lt;/ref&gt;

=== Publicación y disponibilidad subsecuentes ===
La edición de Pegasus Press siguía tando disponible en Francia, y delles copies consiguieron llegar al Reinu Xuníu. Nuna Carta dende París”, publicada en [[The New Yorker]], [[Janet Flanner]] comentó que los vendedores ambulantes vender en gran cantidá a pasaxeros que viaxaben a Londres na llinia de trenes ''La Fleche D'Or''.&lt;ref name=autogenerated1&gt;Flanner, 48.&lt;/ref&gt;

En 1946, trés años dempués de la muerte de Hall, la so compañera Troubridge quixo incluyir ''El pozu'' nuna edición conmemorativa que compilaba los trabayos de la escritora. Peter Davies, de Windmill Press, escribió al conseyeru llegal del Ministeriu del Interior pa preguntar si l'alministración llaborista de la dómina, dempués de la guerra, dexaría que'l llibru publicar de nuevu. Anque Troubridge nun lo supo, añedió una posdata na que dicía: &quot;La verdá ye que nun m'entusiasma la idea de publicar ''El pozu de la soledá'' y siéntome más que nada solliviáu pola falta d'entusiasmu qu'atopo nos círculos oficiales&quot;. El Ministru del Interior, James Chuter Ede, díxo-y a Troubridge que cualquier editor que reimprimiese el llibru corría los riesgu de ser procesáu.&lt;ref&gt;Souhami, 405-406.&lt;/ref&gt; En 1949, comoquier, Falcon Press sacó al mercáu una nueva edición que nun tuvo problemes cola xusticia. 

''El pozu'' foi impresu de forma siguida dempués d'esto y traducíu siquier a catorce idiomes.&lt;ref name=autogenerated4 /&gt; Nos años 60 siguía vendiendo un promediu de 100.000 copies per añu solamente nos Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Newton, 103n6.&lt;/ref&gt; En 1972, volviendo la vista escontra'l discutiniu pasáu, Flanner fixo una observación alrodiu de lo increíble que-y paecía qu'un llibru “tan inocente” como ''El pozu'' pudiera crear asemeyáu escándalu.&lt;ref name=autogenerated1 /&gt; En 1974, el llibru lleer al públicu británicu nel programa de radio ''Book at Bedtime'' (&quot;Un llibru a la de dormir&quot;), emitíu pola [[British Broadcasting Corporation|BBC]].&lt;ref&gt; Baker, Our Three Selves, 353 and 374n1.&lt;/ref&gt;

== Otres noveles lésbiques de 1928 ==
[[Ficheru:George Charles Beresford - Virginia Woolf in 1902 - Restoration.jpg|thumb|150px|right|[[Virginia Woolf]], autora de la novela de temática lésbica ''[[Orlando (novela)|Orlando]]'' y defensora de la novela de Hall]]

Otros trés noveles de temática lésbica fueron publicaes n'Inglaterra en 1928: ''The Hotel'' (que la so traducción sería “L'hotel”) d'[[Elizabeth Bowen]], ''[[Orlando (novela)|Orlando]]'' de [[Virginia Woolf]], y la novela satírica ''Extraordinary Women'' (Muyeres estraordinaries) escrita por [[Compton Mackenzie]]. Nenguna d'eses obres sufrió dalgún tipu de censura.&lt;ref name=autogenerated7&gt;Foster, 281-287.&lt;/ref&gt; ''The Hotel'', como otres noveles anteriores nes que los críticos atoparon temes lésbiques, topó una gran reticencia na so acoyida,&lt;ref name=autogenerated7 /&gt; ente que ''Orlando'' podría ser protexida pol so allegre estilu modernista.&lt;ref&gt;Winning, 375; Parkes.&lt;/ref&gt; El Ministeriu del Interior consideró la posibilidá de procesar a ''Muyeres Estraordinaries'', pero concluyó qu'esti llibru escarecía de la seriedá” que sí tenía ''El pozu'' y nun inspiraría a los llectores a adoptar “eses práutiques ellí trataes”.&lt;ref&gt;Marshik.&lt;/ref&gt; Con esto Mackenzie sintióse desilusionáu, cuidao que esperaba qu'un casu de censura amontara les ventes del so llibru.&lt;ref name=autogenerated5&gt;Souhami, 237.&lt;/ref&gt; A pesar de la [[publicidá]] que se xeneró intentando sacar provechu del discutiniu creáu por ''El pozu de la soledá'', anunciando que Radclyffe Hall sirviera como modelu pa unu de los personaxes,&lt;ref&gt;Baker, Our Three Selves, 254-255.&lt;/ref&gt; &quot;Muyeres estraordinaries&quot; vendió namái dos mil copies.&lt;ref name=autogenerated5 /&gt;

Una cuarta novela publicada esi mesmu añu, ''Ladies Almanack'' (&quot;L'almanaque de les muyeres&quot;), de la escritora americana [[Djuna Barnes]], non yá contenía un personaxe basáu en Radclyffe Hall, sinón tamién pasaxes que podríen ser interpretaos como una respuesta a dalgunos de ''El pozu''.&lt;ref&gt;Barnes, xxxi.&lt;/ref&gt; ''Ladies Almanack'' ye una novela basada en fechos reales sobre un círculu lésbicu artísticu y lliterariu en París; ta escritu nun estilu arcaicu cercanu al de [[François Rabelais]], y el so protagonista, basada en Natalie Barney, ye la dama Evangeline Musset. Igual que Sir Phillip pasia pol so estudiu mientres s'esmolez por Stephen, el padre de Musset &quot;camina pola so biblioteca vistíu cola más normal de les camisetes de pijama&quot;. Cuando, al contrariu que Sir Phillip, esti padre enfrentar a la so fía, ella respuende confiada: &quot;Vos, el mio bon guardián, esperábais un fíu cuando xacistis sobre vuesa escoyida... ¿qué ye, que nun toi cumpliendo'l vuesu deséu? ¿Y nun ye esto lo más ponderatible, ver que lo faigo ensin les ferramientes pal intercambiu, y ensin quexame siquier?&quot;.&lt;ref&gt;Barnes, 8. Susan Sniader Lanser llama l'atención sobre la paecencia d'esta escena con ''El pozu''; Barnes, xxxv.&lt;/ref&gt; El llibru de Barnes ye muncho más esplícitu nel tratu de la sexualidá que'l de Radclyffe Hall; el so estilu crípticu, llenu de chancies con doble sentíu y un llinguaxe bien afatáu, podríen ser antemanaos p'amarutar el so conteníu y evitar atraer l'atención de los censores.&lt;ref&gt;Barnes, xli-xlii.&lt;/ref&gt; Comoquier, esti llibru nun podía ser procesáu pol Ministeriu del Interior, cuidao que namái foi publicáu en [[Francia]], nuna edición de pocos exemplares. Nun se distribuyó más estensamente hasta 1972.&lt;ref&gt;Barnes, xv-xviii.&lt;/ref&gt;

== Impautu social y legáu ==

En 1921, [[Lord Birkenhead]], el [[Canciller|Lord Canciller]] del gobiernu británicu, propunxera una [[llei]] que criminalizaría los lesbianismu, alegando que “de cada mil muyeres… novecientes noventa y nueve nin siquier oyeron nunca un xuxuriu alrodiu de estes práutiques”.&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 132-136.&lt;/ref&gt; Ello ye que la conocencia del lesbianismu fora gradualmente creciendo dende la [[Primer Guerra Mundial]], pero entá siguía siendo una tema del que munches persones enxamás oyeren falar, o que quiciabes namái preferíen ignorar.&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 25.&lt;/ref&gt; ''El pozu de la soledá'' convirtió la inversión sexual nuna tema de conversación común per primer vegada.&lt;ref&gt;Whitlock, 559.&lt;/ref&gt; La prohibición del llibru llamó tanto l'atención sobre la tema que se suponía qu'había que callar que dexó a les autoridaes britániques con ciertes rocees escontra la posterior censura d'otros llibros que contuvieren temática lésbica. En 1935, dempués d'una quexa presentada contra'l llibru ''La muyer soltera y los sos problemes emocionales'', una nota del Ministeriu del Interior espresu que: “Ye bultable que'l procesu contra ''El pozu de la soledá'' dio como resultáu una infinitamente meyor publicidá sobre'l lesbianismu que la que se fixera si'l llibru nun fuera procesáu”.&lt;ref&gt;Baker, &quot;How Censors Held the Line&quot;.&lt;/ref&gt;

James Douglas ilustró la so denuncia contra ''El pozu'' con una fotografía de Radclyffe Hall vistida con smoking de seda y sombreru, sosteniendo un pitu y un monóculu. La escritora solía vistir faldes rectes hasta la rodía, pero los siguientes artículos del periódicu cortaron la semeya de manera que yera difícil estremar que nun llevaba pantalones.&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 185-191.&lt;/ref&gt; Les vistimientes que Hall acostumaba usar nun yeren escandaloses en 1920; el pelo curtio yera común nes muyeres, y la combinación de chaquetes entallaes y faldes curties formaben parte d'una moda reconocida, aldericada nes revistes como l'estilu “severamente masculín”.&lt;ref&gt; Doan, Fashioning Sapphism, 114-117 and passim.&lt;/ref&gt; Delles lesbianes, como Hall, adoptaron esi estilu como una manera de señalar la so sexualidá, pero ésti yera un códigu que namái unos pocos sabíen interpretar.&lt;ref&gt;Langer, 45 and Elliott, 74.&lt;/ref&gt; Col discutiniu xeneráu sobre ''El pozu de la soledá'', Hall convertir na cara pública de la inversión sexual, y toes aquelles muyeres que preferíen les modes masculines cayeron so un nuevu escrutiniu.&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 27, 193.&lt;/ref&gt; La periodista lesbiana [[Evelyn Irons]] — quien consideraba l'estilu de Hall “bastante femenín” comparáu col suyu propiu — comentó que dempués de la publicación de ''El pozu'', los camioneros glayáben-y a cualesquier muyer pela cai que vistiera pescuezu y corbata: “oh, usté ye la Srta. Radclyffe Hall”.&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 113, 123.&lt;/ref&gt; Pa dalgunes, la nueva visibilidá foi bienvenida: cuando Hall faló nuna xinta formal en 1932, l'audiencia taba apinada de muyeres qu'asonsañaben el so estilu.&lt;ref&gt;Doan, Fashioning Sapphism, 124-125.&lt;/ref&gt; Pero nun estudiu alrodiu de muyeres lesbianes realizáu en [[Salt Lake City]] ente los años 1920 y 1930, la mayoría llamentó la publicación de ''El pozu'', porque llamara una atención que consideraben innecesaria sobre elles.&lt;ref&gt; Bullough, 897.&lt;/ref&gt;

Nun estudiu realizáu ente la clase trabayadora de la comunidá lésbica de Buffalo, [[Nueva York]], ente 1940 y 1950, ''El pozu de la soledá'' foi l'únicu trabayu de la lliteratura lésbica que lleeren o del cual escucharen falar.&lt;ref&gt;Kennedy and Davis, 34.&lt;/ref&gt; Pa munches mozos homosexuales nos [[años cincuenta]], ésti yera l'únicu recursu d'información avera del lesbianismu.&lt;ref&gt;Cook, 719.&lt;/ref&gt; La reconocencia que llogró'l nome de ''El pozu'' fizo que fuera posible atopar el llibru en llibreríes, entá cuando éstes inda nun tener seiciones dedicaes a la lliteratura [[LGBT]].&lt;ref&gt;O'Rourke, 115.&lt;/ref&gt; En 1994, un artículu en ''Feminist Review'' fixo notar que ''El pozu'' “regularmente apaez n'hestories de muyeres que tán saliendo del armariu — y non naquelles de lesbianes yá declaraes”.&lt;ref&gt;Dunn, 107.&lt;/ref&gt; Esto foi depués oxetu de burlles: [[Ferry Castle]] dixo que “como munches lesbianes amigues de los llibros, tuvi d'haber perdíu gran parte de la mio vida adulta faciendo chancies alrodiu de él”, y [[Mary Renault]], quien lo lleó en 1938, recordó rise cola so “seria falta de sentíu del humor” y el so “impermisible permisibilidad cola autocompasión”.&lt;ref&gt;Castle, &quot;Afterword&quot;, 394; Renault, 281.&lt;/ref&gt; Produció amás respuestes emocionales de gran algame, tantu positives como negatives. Una muyer espresó'l so enoxu por cómo ''El pozu'' podía afectar a aquelles lesbianes qu'empezaben a remanecer solitaries”, “escribiendo una nota nun exemplar del llibru d'una biblioteca, pa dici-yos a otru llectores que l'amor ente muyeres puede ser maraviyosu”.&lt;ref&gt;O'Rourke, 128.&lt;/ref&gt; Una sobreviviente del [[holocaustu]] dixo: “recordando esti llibru, quixi vivir lo suficiente como pa poder besar a otra muyer”.&lt;ref&gt; Stevens.&lt;/ref&gt; 

Nos [[años setenta]] y a principios de los ochenta, cuando les [[feminista|feministes]] homosexuales refugaben les identidaes de lesbianes femenines y masculines (denominaes comúnmente como ''femme'' y ''butch'') que la novela de Hall ayudara a definir, escritores como [[Jane Rule]] y [[Blanche Wiesen Cook]] criticaron ''El pozu'' por definir al lesbianismu en términos de masculinidad, según pola presentación que faía de la vida de les lesbianes como “carente de felicidá”.&lt;ref&gt;Cook, 731; Doan &amp; Prosser, 15-16; Halberstam, 146. La espresión “carente de felicidá” pertenez a Cook. Walker, 21, nota la influencia de ''El pozu'' tocantes a les lesbianes femenín y masculín (denominaes como ''femme'' y ''butch'')&lt;/ref&gt; En crítiques más recién, les condenes a la semeya que Hall fai de les lesbianes masculines dexaron pasu a intentos d'allugar la novela nel so contestu históricu,&lt;ref&gt;Doan &amp; Prosser, 17; Love.&lt;/ref&gt; pero la reputación de ''El pozu'' como “la novela lésbica más depresiva enxamás escrita” persiste y sigue siendo revesosa.&lt;ref&gt;Walker, 21.&lt;/ref&gt; Dellos críticos ven el llibru como una forma de reforzar les creencies de los [[Homofobia|homófobos]], ente qu'otros suxuren que la traxedia descrita nel llibru y la forma en qu'amuesa'l sentimientu de vergüenza son precisamente los sos aspeutos más convincentes.&lt;ref&gt;Love; Newton, 90; Munt, 213.&lt;/ref&gt;

Les idees y actitúes amosaes en ''El pozu'' agora resúlten-yos pocu actuales a munchu llectores, y pocos críticos son los qu'emponderen la so calidá lliteraria.&lt;ref&gt;&quot;Pa munchos estudiantes, especialmente nueves lesbianes pa quien el procesu de salir del armariu foi relativamente doliosu, ''El pozu'' ye una falta, un insultu desactualizado ya increíble a la imaxe que tienen de sigo mesmes y a la so autoestima”, Hopkins. Claudia Stillman Franks dixo en 1982 que “bien poques crítiques diéronlu nunca a la novela un gran valor. Otra manera, dicen que estilísticamente, el llinguaxe demasiáu afatáu qu'utiliza y los sos diálogos altisonantes arruinen el so trabayu” (125). Doan &amp; Prosser sostuvieron que nes crítiques de 1990 “implícase persistentemente que namás con que Hall fuera una meyor escritora, podría ser una meyor modernista y verdaderamente una meyor lesbiana”. Terry Castle, resumiendo nel 2001 una coleición d'ensayos del llibru, denota que “los sos autores entaínense, en distintos graos… a reconocer les sos propies frustraciones cola munches vegaes monstruosamente sobredibujada parábola rellatada por Hall” (&quot;Afterword&quot;, 398).&lt;/ref&gt; Sicasí, sigue siendo sometida a la revisión de los críticos, provocando una fuerte identificación y una intensa reaición emocional per parte de dellos llectores, y remembrando un altu nivel d'implicación personal per parte de los críticos.&lt;ref&gt; Doan &amp; Prosser dicen que “la novela sigue alteriando y provocando. Xeneraciones de feministes… pudieron habese vistu desilusionaes o celebrar la novela… pero nunca lu inoraron” (2). Castle referir a esto como un “misteriosu poder de retórica — un poder al cual nun-y afecten los sos manifiestos fallos como obra d'arte capaz d'activar los sentimientos d'el so llectores Dalgunos de les munches traces conmovedores del tormentu de Stephen Gordon… provoquen una exorbitante identificación en nós. Quienquiera que síamos, tendemos a venos representaos na so figura”. Ella tamién nota un nivel de seriedá emocional y compromisu personal que raramente ver nes crítiques sobre ''El pozu'' (&quot;Afterword&quot;, 399-400).&lt;/ref&gt;

== Adautaciones ==

[[Wilette Kershaw]], una actriz americana que taba representando obres prohibíes en París, propunxo realizar una dramatización de ''El pozu de la soledá''. Hall aceptó un anticipu de 100 llibres per felicidá obra, pero cuando ella y Troubridge vieron actuar a Kershaw, atopar demasiáu femenina pal rol de Stephen. Hall intentó anular el contratu, pero Kershaw negar a ello. La representación llevar a cabu per primer vegada'l [[2 de setiembre]] de [[1930]]. Nos creitos nun apaecía los nome de nengún [[dramaturgu]] pola adautación del llibru, lo cual paecía indicar que la mesma Hall escribir, anque en realidá ésta corriera a cuenta d'un ex home de Kershaw, quien modificó la obra por que resultara más optimista.&lt;ref&gt;Cline, 277-279, and Souhami, 250-259.&lt;/ref&gt; Acordies con Janet Flanner, quién cubrió l'apertura pa la revista americana ''The New Yorker'', Kershaw “suplió con vestuariu lo que-y faltaba en psicoloxía”, utilizando botes de diseñu, pantalones bombachos y un [[Llátigu|llátigu pa montar]]. Escontra'l final de la obra camudaba les sos vistimientes por un vistíu blancu qu'utilizaba nel últimu discursu, onde “pidía la compasión, ‘que yá s'usa nos terremotos y colos asesinos', pa intentar tolerar una calamidá de menor importancia, como lo yera'l lesbianismu del so personaxe, Stephen Gordon”.&lt;ref&gt; Flanner, 71. El cambéu de vistimientes de Kershaw pal actu final mentar nel llibru de Baker, ''Our Three Selves'', 265.&lt;/ref&gt; Hall amenació con lleva-yos a xuiciu pa intentar frenar la producción, pero la solución del asuntu llegó llueu, una y bones la obra dexó de representase poques nueches dempués de la so primer función. La escaramuza pública ente Hall y Kershaw amontó les ventes de la novela.&lt;ref&gt;Cline, 277-278.&lt;/ref&gt;

Una película francesa de 1951, que la so hestoria desenvolver nun internáu pa señorites, distribuyir n'[[Estaos Xuníos]] col nome de ''[[The Pit of Loneliness]]'' (que la so [[traducción lliteral]] sería “El fuexu de la soledá”). Dióse-y dichu nome intentando aprovechar la notoriedá qu'había alcanzáu ''El pozu'',&lt;ref&gt;Russo, 102.&lt;/ref&gt; anque en realidá taba basada na novela ''Olivia'',&lt;ref&gt;Anon. (3 de mayu de 1954). [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,890942,00.html New Picture]&quot;. ''Time''. Consultada'l 18-01-[[2007]].&lt;/ref&gt; escrita por Dorothy Bussy.&lt;ref&gt;Rodriguez, 40.&lt;/ref&gt; ''Olivia'' tamién foi'l nome que'l filme recibió en países de fala hispana. Otra película de mediaos de 1930, ''[[Children of Loneliness]]'', anuncióse como «inspirada en» ''El pozu'', pero pocu de la novela de Hall podía trate na hestoria d'una lesbiana masculina que pierde la so visión por causa de un ácidu y que ye arollada por un camión, lo cual dexa llibre al so mozu ya inocente compañera d'habitación (a la cual seduxera) p'atopar l'amor xunto a un deportista. Un críticu del ''[[Motion Picture Herald]]'' informó de que mientres la exhibición de la película en [[Los Ánxeles]] en 1937, una persona que se autodenominaba “doctor” apaecía dempués de la presentación vendiendo folletos que dicíen esplicar la homosexualidá. Dichos folletos fueron consideraos lliteratura obscena, lo cual favoreció l'arrestu de dichu vendedor.&lt;ref&gt;Barrios, 158-160.&lt;/ref&gt;

En 1985, la escritora, actriz y llocutora mexicana [[Nancy Cárdenas]], dirixó un montaxe teatral basáu na novela. La obra representar nel [[Teatru Fru Fru]] de la [[Ciudá de Méxicu]] y foi interpretada poles actrices mexicanes [[Irma Serrano]] y [[Sonia Infante]].&lt;ref&gt;[http://resenahistoricateatromexico2021.net/trescripciones/2813_850318.php?texto_palabra= ''Reseña Histórica del Teatru de Méxicu: El pozu de la soledá'']&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
{{llista de columnes|3|
* {{cita llibru
| autor = Hall, Radclyffe
| títulu = El pozu de la soledá
| añu = 2003
| editorial = Barcelona: Ediciones de la Torbonada
| id = ISBN 84-7948-971-5
}}
* {{cita llibru | apellíos= Baker | nome= Michael | títulu= Our Three Selves: A Life of Radclyffe Hall | editorial= GMP Publishers Ltd | fecha= 1985 | allugamientu= London | id= ISBN 0-85449-042-6 }}
* {{cita publicación | apellíu= Baker | nome= Simon | títulu= How Censors Held Line against Lesbians | publicación= Sydney Morning Herald | páxines= | fecha= [[4 d'ochobre]] de [[2005]] | url = http://www.smh.com.au/news/world/how-censors-held-line-against-lesbians/2005/10/03/1128191658695.html | fechaaccesu= 19 de xineru de 2007 }}
* Barale, Michèle Aina (1991). &quot;Below the Belt: (Un)Covering ''The Well of Loneliness''&quot;. {{cita llibru | apellíos= Fuss | nome= Diana (ed.) | títulu= Inside/Out: Lesbian Theories, Gay Theories | editorial= Routledge | fecha= 1991 | allugamientu= New York | páxines= 235-258 | id= ISBN 0-415-90237-1}}
* {{cita llibru | apellíos= Barrios | nome= Richard | títulu= Screened Out: Playing Gay in Hollywood from Edison to Stonewall | editorial= Routledge | fecha= 2003 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-415-92328-X }}
* {{cita llibru | apellíos= Barnes | nome= Djuna | coautores= with an introduction by Susan Sniader Lanser | añu= 1992 | títulu= Ladies Almanack | allugamientu= New York | editorial= New York University Press | id= ISBN 0-8147-1180-4 }}
* {{cita publicación| apellíu= Bullough | nome= Vern | coautores= Bullough, Bonnie | títulu= Lesbianism in the 1920s and 1930s: A Newfound Study | revista= Signs | volume= 2 | númberu= 4 | páxines= 895-904 | fecha= 1977 | id = | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0097-9740%28197722%292%3A4%3C895%3ALIT1A1%3Y2.0.CO%3B2-8 | fechaaccesu= 18 de xineru de 2007 }}
* {{cita llibru | apellíos= Castle | nome= Terry | títulu= The Apparitional Lesbian: Female Homosexuality and Modern Culture | editorial= [[Columbia University Press]] | fecha= 1993 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-231-07652-5 }}
* {{cita llibru | apellíos= Cline | nome= Sally | títulu= Radclyffe Hall: A Woman Called John | editorial= The Overlook Press | fecha= 1998 | allugamientu= Woodstock &amp; New York | id= ISBN 0-87951-708-5 }}
* {{cita publicación| apellíu= Cook | nome= Blanche Wiesen | títulu= &amp;#39;Women Alone Stir My Imagination': Lesbianism and the Cultural Tradition | revista= Signs | volume= 4 | númberu= 4 | páxines= 718-739 | fecha= 1979 | id = | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0097-9740%28197922%294%3A4%3C718%3A%22ASMIL%3Y2.0.CO%3B2-G | fechaaccesu= 18 de xineru de 2007 }}
* {{cita llibru | apellíos= Doan | nome= Laura | títulu= Fashioning Sapphism: The Origins of a Modern English Lesbian Culture | editorial= Columbia University Press | fecha= 2001 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-231-11007-3}}
* {{cita publicación| apellíu= Doan | nome= Laura | títulu= Sappho's Apotheosis? Radclyffe Hall's Queer Kinship with the Watchdogs of the Lord | revista= Sexuality &amp; Culture | volume= 8 | númberu= 2 | id = | páxines= 80-106 | fecha= 2004 }}
* {{cita llibru | apellíos= Doan | nome= Laura | coautores= Prosser, Jay | títulu= Palatable Poison: Critical Perspectives on ''The Well of Loneliness''. | editorial= Columbia University Press | fecha= 2001 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-231-11875-9 }}
:* Biron, Sir Chartres (1928). &quot;Judgment&quot;. Doan &amp; Prosser, 39-49.
:* Castle, Terry (2001). &quot;Afterword: It Was Good, Good, ''Good''&quot;. Doan &amp; Prosser, 394-402.
:* Douglas, James (1928). &quot;A Book That Must Be Suppressed&quot;. Doan &amp; Prosser, 36-38.
:* Halberstam, Judith (2001). &quot;'A Writer of Misfits': 'John' Radclyffe Hall and the Discourse of Inversion&quot;. Doan &amp; Prosser, 145-161.
:* Hemmings, Clare (2001). &quot;'All My Life I've Been Waiting for Something...': Theorizing Femme Narrative in ''The Well of Loneliness''. Doan &amp; Prosser, 179-196.
:* Kent, Susan Kingsley (2001). &quot;The Well of Loneliness as War Novel&quot;. Doan &amp; Prosser, 216-231.
:* Medd, Jodie (2001). &quot;War Wounds: The Nation, Shell Shock, and Psychoanalysis in ''The Well of Loneliness''&quot;. Doan &amp; Prosser, 232-254.
:* Munt, Sally R. (2001). &quot;''The Well'' of Shame&quot;. Doan &amp; Prosser, 199-215.
:* Newton, Esther (1989). &quot;The Mythic Mannish Lesbian: Radclyffe Hall and The New Woman&quot;. Doan &amp; Prosser, 89-109.
:* Prosser, Jay (2001). &quot;;'Some Primitive Thing Conceived in a Turbulent Age of Transition': The Transsexual Emerging from ''The Well''&quot;. Doan &amp; Prosser, 129-144.
:* Rosner, Victoria (2001). &quot;Once More unto the Breach: ''The Well of Loneliness'' and the Spaces of Inversion&quot;. Doan &amp; Prosser, 316-335.
:* Rule, Jane (1975). &quot;Radclyffe Hall&quot;. Doan &amp; Prosser, 77-88.
:* Winning, Joanne (2001). &quot;Writing by the Light of ''The Well'': Radclyffe Hall and the Lesbian Modernists.&quot; Doan &amp; Prosser, 372-393.
* {{cita publicación| apellíu= Dunn | nome= Sara | títulu= Inversions: Writings by Dykes, Queers and Lesbians by Betsy Warland; New Lesbian Criticism: Literary and Cultural Readings by Sally Munt | revista= Feminist Review | númberu= 46 | id = | páxines= 106-108 | fecha= 1994 }}
* Elliott, Bridget. &quot;Performing the Picture or Painting the Other: Romaine Brooks, Gluck and the Question of Decadence in 1923&quot;. {{cita llibru | apellíos= Deepwell | nome= Katy | coautor= | títulu= Women Artists and Modernism | editorial= Manchester University Press | fecha= 1998 | allugamientu= Manchester and New York | id= ISBN 0-7190-5082-0}}
* {{cita llibru | apellíos= Faderman | nome= Lillian | enllaceautor= | títulu= Surpassing the Love of Men: Romantic Friendship and Love between Women from the Renaissance to the Present | editorial= Quill | fecha= 1981 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-688-00396-6}}
* {{cita llibru | apellíos= Flanner | nome= Janet | añu= 1979 | títulu= Paris was Yesterday: 1925-1939 | allugamientu= New York | editorial= Penguin | id= ISBN 0-14-005068-X }}
* {{cita llibru | apellíos= Foster | nome= Jeanette H. | enllaceautor= | coautor= | títulu= Sex Variant Women in Literature: A Historical and Quantitative Survey | editorial= Vantage Press | fecha= 1956 | allugamientu= New York }}
* {{cita publicación| apellíu= Franks| nome= Claudia Stillman | títulu= Stephen Gordon, Novelist: A Re-Evaluation of Radclyffe Hall's The Well of Loneliness | revista= Tulsa Studies in Women's Literature | volume= 1 | númberu= 2 | id = | páxines= 125-139 | fecha= 1982 }} 
* {{cita publicación| apellíu= Green | nome= Laura | títulu= Hall of Mirrors: Radclyffe Hall's The Well of Loneliness and Modernist Fictions of Identity | revista= Twentieth Century Literature | volume= 49 | númberu= 3 | id = | fecha= 2003 }}
* {{cita llibru | apellíos= Hall | nome= Radclyffe | añu= 1981 | títulu= The Well of Loneliness | allugamientu= New York | editorial= Avon | id= ISBN 0-380-54247-1 }}
* {{Cita web | apellíu= Hopkins | nome= Annis H. | títulu= Is She or Isn't She? Using Academic Controversy and ''The Well Of Loneliness'' to Introduz the Social Construction of Lesbianism | publicación= | editorial= | fecha= 1998 | url= http://www.geocities.com/Wellesley/Garden/2865/well.htm | formatu= | doi= | fechaaccesu= 27 d'avientu de 2006 | urlarchivu= https://web.archive.org/web/19991105194613/http://www.geocities.com/Wellesley/Garden/2865/well.htm | fechaarchivu= 5 de payares de 1999 }}
* {{Cita web | apellíu= Kennedy | nome= Hubert | títulu= Ulrichs, Karl Heinrich | publicación= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture | editorial= | fecha= 2004 | url= http://www.glbtq.com/social-sciences/ulrichs_kh.html | fechaaccesu= 5 d'avientu de 2006 | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20061019230702/http://www.glbtq.com/social-sciences/ulrichs_kh.html | fechaarchivu= 19 d'ochobre de 2006 }}
* {{cita llibru | apellíos= Kennedy | nome= Elizabeth Lapovsky | coautores= Madeline D. Davis | títulu= Boots of Leather, Slippers of Gold: The History of a Lesbian Community | editorial= Penguin | fecha= 1994 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-14-023550-7 }}
* {{cita publicación | apellíu= Kitch | nome= Tasmin | títulu= The Times Book Club and The Well of Loneliness | publicación= Times Online | editorial= | fecha= [[11 de setiembre]] de [[2003]] | url = http://www.timesonline.co.uk/article/0,,682-812319,00.html | fechaaccesu= 3 d'avientu de 2006}}
* {{cita publicación| apellíu= Langer | nome= Cassandra | títulu= Review of ''Amazons in the Drawing Room: The Art of Romaine Brooks'' by Whitney Chadwick; Joe Lucchesi | revista= Woman's Art Journal | volume= 22 | númberu= 2 | páxines= 44-47 | editorial= | fecha= Autumn 2001 - Winter 2002 | id = | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0270-7993%28200123%2F200224%2922%3A2%3C44%3AAITDRT%3Y2.0.CO%3B2-F | fechaaccesu= 18 de xineru de 2007 }}
* {{cita publicación| apellíu= Love | nome= Heather | títulu= Hard Times and Heartaches: Radclyffe Hall's The Well of Loneliness | revista= Journal of Lesbian Studies | volume= 4 | númberu= 2 | id = | páxines= 115-128 | fecha= 2000 }}
* {{cita publicación| apellíu= Marshik | nome= Celia | enllaceautor= | coautor= | títulu= History's &quot;Abrupt Revenges&quot;: Censoring War's Perversions in The Well of Loneliness and Sleeveless Errand | revista= Journal of Modern Literature | volume= 26 | númberu= 2 | id = | fecha= 2003 | páxines= 145-159 }}
* {{cita llibru | apellíos= O'Rourke | nome= Rebecca | títulu= Reflecting on The Well of Loneliness | editorial= Routledge | fecha= 1989 | allugamientu= London and New York | id= ISBN 0-415-01841-2 }}
* {{cita publicación| apellíu= Parkes | nome= Adam | títulu= Lesbianism, History, and Censorship: ''The Well of Loneliness'' and the Suppressed Randiness of Virginia Woolf's Orlando | revista= Twentieth Century Literature | volume= 40 | númberu= 4 | id = | fecha= 1994 }}
* {{cita llibru | apellíos= Renault | nome= Mary | títulu= The Friendly Young Ladies. | editorial= Pantheon Books | fecha= 1984 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-394-73369-X }}
* {{cita llibru | apellíos= Rodriguez | nome= Suzanne | añu= 2002 | títulu= Wild Heart: A Life: Natalie Clifford Barney and the Decadence of Literary Paris | allugamientu= New York | editorial= HarperCollins | id= ISBN 0-06-093780-7 }}
* {{cita llibru | apellíos= Russo | nome= Vito | añu= 1987 | títulu= The Celluloid Closet: Homosexuality in the Movies | allugamientu= New York | editorial= Harper &amp; Row | id= ISBN 0-06-096132-5 }}
* {{cita llibru | apellíos= Souhami | nome= Diana | añu= 1999 | títulu= The Trials of Radclyffe Hall | allugamientu= New York | editorial= Doubleday | id= ISBN 0-385-48941-2 }}
* {{cita publicación | apellíu= Stevens | nome= Lillian L. | coautor= | títulu= Texas Lesbians, in Particular; The Third Annual Texas Lesbian Conference Builds on the Past with a Promise for the Future | publicación= Gay Community News | páxines= 16 | idioma= | editorial= | fecha= [[14 de xunetu]] de [[1990]] }}
* {{cita publicación| apellíu= Stimpson | nome= Catharine R. | enllaceautor= | coautor= | títulu= Zero Degree Deviancy: The Lesbian Novel in English | revista= Critical Inquiry | volume= 8 | númberu= 2 | editorial= | fecha= Winter, 1981 | páxines= 363-379 | id = | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0093-1896%28198124%298%3A2%3C363%3AZDDTLN%3Y2.0.CO%3B2-B | fechaaccesu= 18 de xineru de 2007 }}
* {{cita publicación| apellíu= Taylor | nome= Leslie A. | títulu= &amp;#39;I Made Up My Mind to Get It': The American Trial of The Well of Loneliness, New York City, 1928-1929 | revista= Journal of the History of Sexuality | volume= 10 | númberu= 2 | id = | páxines= 250-286 | fecha= 2001 }}
* {{cita publicación| apellíu= Taylor | nome= Melanie A. | títulu= &amp;#39;The Masculine Soul Heaving in the Female Bosom': Theories of inversion and The Well of Loneliness | revista= Journal of Gender Studies | volume= 7 | númberu= 3 | páxines= 287-296 | editorial= | id = | fecha= 1998 }}
* {{cita llibru | apellíos= Walker | nome= Lisa | títulu= Looking Like What You Are: Sexual Style, Race, and Lesbian Identity | editorial= NYU Press | fecha= 2001 | allugamientu= New York | id= ISBN 0-8147-9372-X }}
* {{cita publicación| apellíu= Whitlock | nome= Gillian | títulu= &quot;Everything is Out of Place&quot;: Radclyffe Hall and the Lesbian Literary Tradition | revista= Feminist Studies | volume= 13 | númberu= 3 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0046-3663%28198723%2913%3A3%3C554%3A%22IOOPR%3Y2.0.CO%3B2-M | páxines= 554-582 | fecha= 1987 | id = | fechaaccesu= 18 de xineru de 2007 }}
}}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==

{{Tradubot|El pozo de la soledad}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llibros n'inglés]]</text>
      <sha1>75fx9rvzqffo6chk11h9ua78485csg1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gueorgui Chicherin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167496</id>
    <revision>
      <id>3703135</id>
      <parentid>3684106</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:02:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: afganu =&gt; afganistanu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122344" xml:space="preserve">{{Tradubot|Gueorgui Chicherin}}
{{persona}}
'''Gueorgui Vasílievich Chicherin''' {{lang-ru|Георгий Васильевич Чичерин}}, [[romanización del rusu|treslliteráu]] académicamente como ''Geórgij Vasíl'jevič Čičérin''; {{nym|parénteis=non}}), foi un políticu revolucionariu rusu y ministru soviéticu d'Asuntos Esteriores de 1918 a 1930.

D'ascendencia noble, arrogante representante de la intelectualidá rusa del sieglu {{versalita|xix}}, trabayó na so mocedá nos archivos del Ministeriu d'Asuntos Esteriores rusu.{{Harvnp|Debo|1966|p=651}}{{Harvnp|O'Connor|1988|p=169}} Contrariu al réxime zarista, cooperó primero colos [[Partíu Social-Revolucionariu|socialrevolucionarios]] antes de faese [[Partíu Obreru Socialdemócrata de Rusia|socialdemócrata]] yá nel exiliu.{{Harvnp|Debo|1966|p=651}} [[Bolxevique]] al empiezu de les disputes intestinas del [[Partíu Obreru Socialdemócrata de Rusia|partíu]] (POSDR), en 1905, tres el fracasu de la [[Revolución rusa de 1905|revolución]] pasó a militar colos [[menchevique]]s.{{Harvnp|Debo|1966|p=651}} Ente 1907 y 1914, como secretariu de la Oficina Central nel Estranxeru del POSDR, demostró ser un críticu acerbo de [[Lenin]] y los sos siguidores.{{Harvnp|Debo|1966|p=651}} Activu nos movimientos socialistes d'Europa occidental, acabó desilusionáu pol conservadorismu y moderación d'estos y de los mencheviques.{{Harvnp|Debo|1966|p=651}}

Topar en Francia cuando españó la [[Primer Guerra Mundial]] y, en pasando per Bélxica onde moraba, fuxó casi darréu a Gran Bretaña pa escapar de la meyora alemana.{{Harvnp|Debo|1964|p=49}} Tres un pasaxeru sofitu contradictoriu a la guerra, adoptó una posición claramente internacionalista, contraria al conflictu.{{Harvnp|Debo|1964|p=55}} Esto llevólu a averase de nuevu a los bolxeviques, que sosteníen una actitú similar.{{Harvnp|Debo|1964|p=58}} Pasó la guerra hasta 1917 en Gran Bretaña, onde trató d'arrobinar l'internacionalismu antibelicista tantu ente la emigración rusa nel país como ente los socialistes británicos.{{Harvnp|Debo|1964|p=383}} Deteníu pol Gobiernu de Londres poles sos actividaes contra la guerra, el nuevu [[Sovnarkom|Gobiernu bolxevique]] surdíu de la [[Revolución d'Ochobre]] llogró la so lliberación a finales de 1917.{{Harvnp|Debo|1964|p=383}}

Tornó a Rusia y foi nomáu primero vicecomisario —viceministru— d'Asuntos Esteriores y, pocu dempués, comisariu —ministru—.{{Harvnp|Debo|1964|p=383}} Artífiz de la espansión de la [[Comisaría del Pueblu d'Asuntos Esteriores]] soviética a lo llargo de la década de 1920, preséu de la defensa del sistema soviéticu mientres estos años, llabróse una escelente reputación como diplomáticu ente los sos colegues europeos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=76}} Combinó con habilidá los intereses tradicionales de Rusia como gran potencia cola defensa del socialismu y del sistema soviéticu; ensin abandonar la meta de la estensión del socialismu, defendió un sistema de rellaciones pacífiques coles potencies occidentales, de la que trataba d'evitar una alianza d'estes contra Rusia, enfrentándoles ente sigo.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=76}} Contribuyó notablemente al afianzamientu del gobiernu soviéticu mientres el so llargu periodu al mandu de la comisaría, de 1918 a 1930.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=169}} A pesar de nun pertenecer al [[politburó del PCUS]] y de nun decidir la política esterior de la URSS, el so estilu marcó esta a lo llargo de la década na qu'encabezó'l ministeriu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=169}} Dende l'empiezu del so llargu periodu al frente del ministeriu, forxó una estrecha rellación de collaboración con Lenin, que-y dexó enfrentar se a la hostilidá de dellos miembros del partíu.{{Harvnp|Debo|1964|p=384}}

Ente 1921 y 1924, llogró que toles grandes potencies —sacante los Estaos Xuníos— reconocieren oficialmente al Gobiernu soviéticu.{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119-120}} Consideraba a [[república de Weimar|Alemaña]] clave pa la política esterior soviética y algamó el visu de la so carrera diplomática al roblar con esta en 1922 el [[Tratáu de Rapallo (1922)|Tratáu de Rapallo]], que punxo fin al aislamientu de la URSS ente les potencies y garantizó la neutralidá alemana en casu de conflictu con elles.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=169}} Pa Chicherin, la separación d'Alemaña del restu de potencies favorecía la seguridá soviética.{{Harvnp|Debo|1964|p=385-386}} Denodado opositor del [[Imperiu británicu|imperialismu británicu]] al que consideraba'l principal enemigu del gobiernu soviéticu, trató de minar el so poderíu fomentando los movimientos nacionalistes anticoloniales n'Asia, especialmente tres el fracasu de la revolución n'Europa a partir de 1923.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=169}} Musgu sobre les intenciones de los vencedores de la [[Primer Guerra Mundial]] al respective de la URSS, prefirió sofitase n'Alemaña y refugó la [[Sociedá de Naciones]], a la qu'opunxo una política de trataos billaterales de neutralidá y non agresión.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=170}}

Goció de mayor autonomía ente la muerte de [[Lenin]] en 1924 y el trunfu de [[Stalin]] nes disputes internes del partíu comunista soviéticu a final de la década de 1920.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=170}} Apartáu de la direición efeutiva de la política esterior del país dende 1928 tantu pola so enfermedá como poles sos desavenencies con Stalin, esti lo relevó al mandu de la comisaría en 1930.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=170}} Enfermu y retiráu dafechu de la política, finó en Moscú en 1936.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=168}}

== Orixe familiar y primeros años ==
[[Ficheru:Sherwood PtChicherina.jpg|[[Borís Chicherin]], destacáu lliberal, adversariu del gobiernu autocráticu zarista y tíu de Chicherin. A la so muerte en 1904, mandó los sos bienes al so sobrín. La familia Chicherin yera de tradición lliberal.|miniatura|right]]
Gueorgui Chicherin nació nuna familia{{Harvnp|Deutscher|1997|p=222}}{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}} aristócrata d'abolengu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=3}}{{Harvnp|Debo|1964|p=2}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} El so antepasáu Afanasi Chicherini llegara a Rusia en 1472 nel séquitu de [[Sofía Paleóloga|Zoe Paleóloga]]{{Harvnp|Debo|1964|p=2}} —sobrina del últimu emperador bizantín, [[Constantino XI]]—, que casó al duque de Moscú [[Iván III de Rusia|Iván III]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=3}} La familia desempeñara importantes cargos na alministración del [[Principáu de Moscú|ducáu]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=3}}{{Harvnp|Debo|1964|p=2}} Los miembros más famosos de la familia vivieren nel sieglu {{versalita|xix}}: el güelu de Chicherin, Nikolái Vasílievich, eruditu y lliberal, mercara la facienda de Karaul onde nació'l mesmu Chicherin.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=4}} Unu de los sos fíos, tíu de Chicherin, fuera Borís Nikoláyevich, profesor de derechu na [[Universidá de Moscú]],{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=175}} más tarde alcalde d'esta ciudá y lliberal{{Harvnp|Debo|1964|p=2}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} opuestu a l'autocracia.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=4}} El padre de Chicherin, Gueorgui Nikoláyevich, siguiera la carrera diplomática{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}} y casárase cola so madre, la baronesa Zhorzhina Yegorovna Meindorf —miembru d'una de les families más antigües de la nobleza rusa— mientres la so estancia como secretariu de la embaxada rusa en [[Reinu de Piamonte-Cerdeña|Piamonte]]{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} en 1859.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=4}}{{Harvnp|Debo|1964|p=3}} En 1865, destináu Gueorgui Nikoláyevich na embaxada de París,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} nació'l primer fíu de la pareya, Nikolái.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=5}} A puntu de ser nomáu embaxador nos [[Estaos Xuníos]], un incidente con un familiar de Zhorzhina Yegorovna fizo que Gueorgui Nikoláyevich abandonara la carrera diplomática y retirárase a les tierres de la familia en [[Tambov]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=5}}{{Harvnp|Debo|1964|p=4}} Gueorgui Nikoláyevich y la so esposa s'habíen convertíos en ''radstokisti'', siguidores de la secta evanxélica pietista{{Harvnp|Debo|1964|p=3}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} fundada por [[Granville Waldegrave, tercer barón Radstock|lord Radstock]],{{Harvnp|Debo|1964|p=4}} que refugaben ente otres coses los duelos;{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=173}} esto llevó a Gueorgui Nikoláyevich a tener que negase a batese col familiar de la so esposa, lo que-y dio fama de cobarde.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=5}}

La familia instalar na facienda de [[Pokrov]], nel ''[[uezd]]'' de [[Kozlov]] en 1859.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=5}} Chicherin nació mientres una visita a la casa del so tíu Borís Nikoláyevich en Karaul,{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} el {{julgregfecha|24|11|1872}}.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=5}}{{Harvnp|Debo|1964|p=2}} La pareya tuvo un tercer renuevu, la hermana menor de Chicherin, Sofía.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=6}} Chicherin amosó dende neñu una gran capacidá intelectual,{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=173}} fomentada polos sos padres y que'l so desenvolvimientu facilitó l'amplia biblioteca familiar.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=6}} Arteru colos idiomes —falaba inglés, francés, alemán, italianu, polacu y serbiu amás de rusu—,{{Harvnp|Debo|1964|p=8}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} interesar dende bien nuevu por la{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=173}}{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}} historia.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=6-7}} Apoderaba, n'efeutu, los principales idiomes europeos y dellos asiáticos.{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}}&lt;ref&gt;G. Gorodetsky. ''Soviet Foreign Policy 1917-1991: A Retrospective'', Routledge, 1994, ISBN 0-7146-4506-0, p.23&lt;/ref&gt; La redolada familiar yera intensamente relixosu,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}} carauterística acentuada tres el fallecimientu del padre de Chicherin en 1882.{{Harvnp|Debo|1964|p=4}} El reformismu social de la congregación a la que pertenecíen los sos padres motivu de la so disolución poles autoridaes—, tamién lo marcó intensamente.{{Harvnp|Debo|1964|p=5}}

== Estudios ==
[[Ficheru:Stpeteskyline.jpg|[[San Petersburgu]], la capital del [[Imperiu rusu]], en redol al cambéu de sieglu. Chicherin camudar a la ciudá cola so familia en 1886, cursó estudios d'historia na so universidá y más tarde trabayó dellos años nel Ministeriu d'Asuntos Esteriores, hasta la so marcha a Europa occidental en 1904.|miniatura|right]]
Neñu solitariu y con problemes pa rellacionase colos de la so edá —nun podía salir de casa ensin permisu—,{{Harvnp|Debo|1964|pp=6-7}} ingresó nel [[Ximnasiu (escuela)|ximnasiu]] de [[Tambov]] en 1884,{{Harvnp|Debo|1964|p=7}} con doce años.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=7}} Dos años antes, perdiera al so padre, fináu de [[tuberculosis]] tres una llarga enfermedá.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=7}} Esteláu pola historia{{Harvnp|Debo|1964|p=6}} y pola música clásica (n'especial coles obres de [[Richard Wagner]],{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}} [[Beethoven]] y [[Mozart]]),{{Harvnp|Deutscher|1997|p=222}} aprendió a tocar el pianu con notable habilidá y caltuvo el gustu pola música tola so vida.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=7}} Bon estudiante y d'estraordinaria intelixencia, amosó llueu un gran interés por aprender les más diverses materies.{{Harvnp|Debo|1964|pp=6-7}} En 1886 la familia treslladar a [[San Petersburgu]], onde Zhorzhina Yegorovna tenía estrechos contactos cola nobleza y podía dar meyor educación a los sos fíos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=7}} Chicherin, destináu al cuerpu diplomáticu a pesar del so retraimientu y refugu de l'alta sociedá capitalina,{{Harvnp|Debo|1964|p=8}} ingresó nun ximnasiu de la capital, del que se graduó en 1891 con notes escelentes.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=7-8}} Matriculóse de momentu na Facultá d'Historia{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} de la ciudá onde nuevamente llogró sobresalientes calificaciones y de la que se graduó en 1895.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=8}} A pesar d'ello, Chicherin amosó llueu una notable molición pol sentíu de la vida,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} que lo llevó a alloñar del pietismu familiar y buscar una filosofía que la empobinara.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=8}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=8-9}} Con esti fin, lleó vorazmente obres de filosofía y política y, na seronda de 1895, decidió colar a Europa occidental, anque la enfermedá d'el so madre obligar a tornar a Rusia en 1897.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=8-9}}{{Harvnp|Debo|1964|p=9}}

== Funcionariu d'Asuntos Esteriores ==
En xineru de 1898, empezó a trabayar na seición d'archivos del Ministeriu de{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} Asuntos Esteriores,{{Harvnp|Debo|1964|p=9}}{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=174}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} movíu pol so interés pola historia, el so refugu a la redolada aristocrática qu'envolubraba la carrera diplomática a la que paecía destináu y la so inseguridá vital.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=9}} Especializáu llueu na diplomacia de la dómina d'[[Alexandru II de Rusia|Alexandru II]],{{Harvnp|Debo|1964|p=13}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} escribió una llarga biografía del so ministru d'Asuntos Esteriores [[Aleksandr Gorchakov]], que nunca llegó a publicar.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=9}}

Cada vez más alloñáu de la redolada aristocrática familiar —especialmente tres el fallecimientu de la so madre en 1897—,{{Harvnp|Debo|1964|p=10}} instalóse cerca de la estación de ferrocarril de [[Tsárskoye Seló]], una zona relativamente modesta de la capital.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=11}} Cada vez más radical, entró en contautu con célules [[Partíu Social-Revolucionariu|socialrevolucionarias]]{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} de la ciudá,{{Harvnp|Debo|1964|p=11}} pa les que despintó escritos illegales nel so pisu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=11}} Cada vez más, dedicó'l so tiempu llibre al estudiu d'obres revolucionaries, cuantimás les de [[Karl Marx]] y [[Friedrich Engels]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=11}} Tarreciendo que la policía acabara per afayar los sos contactos colos revolucionarios y deseosu de conocer les últimes obres revolucionaries europees, na primavera de 1904 decidió solicitar una excedencia del ministeriu y colar de nuevu a Europa occidental.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=11}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=12-13}} A esto xunía los so mala salú física y mental, que riquía un tratamientu del que nun podía disponer en Rusia.{{Harvnp|Debo|1964|p=13}}{{#tag:ref|Paez ser que deseyaba sometese a un tratamientu pa llibrase de la so homosexualidá, que nun surtió resultáu.{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=175}}|group=nota}} Oficialmente, Chicherin partió a Alemaña{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} como un simple funcionariu en baxa per enfermedá pa recibir tratamientu.{{Harvnp|Debo|1964|p=13}}

== Revolucionariu nel exiliu ==
=== Disensiones nel POSDR ===
Anque la estancia n'Europa occidental tenía de ser curtia, Chicherin nun volvió a Rusia hasta xineru de 1918.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=12}}{{Harvnp|Debo|1964|p=13}} En 1904, influyíu pola educación pietista y l'inconformismu de los sos padres y poles sos propies moliciones que lu llevaben a abandonar la so posición social privilexada y dedicase a poner remediu a les inxusticies sociales de Rusia, apurrir a la causa de la revolución socialista na so versión marxista.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=12-13}}
[[Ficheru:Berlin Unter den Linden Victoria Hotel um 1900.jpg|[[Berlín]] a empiezos del sieglu {{versalita|xx}}. Chicherin moró na ciudá ente 1905 y 1908, na que forxó contactos colos [[SPD|socialdemócrates alemanes]] y llevó a cabu un importante llabor nel organismu del [[Partíu Obreru Socialdemócrata de Rusia|POSDR]] que tenía de coordinar a les diverses organizaciones socialdemócrates ruses nel exiliu.|miniatura|right]]
Dempués de completar unos cursos na [[Universidá de Bonn]],{{Harvnp|Debo|1964|p=16}} instalar en Berlín en 1905 y afilióse a la corriente [[bolxevique]] del [[Partíu Obreru Socialdemócrata de Rusia]] (POSDR).{{Harvnp|O'Connor|1988|p=15}}{{Harvnp|Debo|1964|p=19}} En Bonn estableció contactos tantu colos revolucionarios rusos exiliaos como colos socialdemócrates alemanes, cuantimás, coles sos mocedaes, presidíes por [[Karl Liebknecht]] —del que se fixo amigu—{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} y unvió obres propagandístiques al so superior nel ministeriu, favorable a les reformes polítiques.{{Harvnp|Debo|1964|p=17}} En 1905, insatisfechu colos socialrevolucionarios, convertir en socialdemócrata,{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} ideoloxía que caltuvo'l restu de la so vida.{{Harvnp|Debo|1964|pp=18-19}}

Al españar la [[Revolución Rusa de 1905|Revolución de 1905]], disponer a tornar a Rusia illegalmente pa participar nella.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=16}} La so mala salú, sicasí, torgó-y entamar el viaxe y permaneció n'Alemaña collaborando coles mocedaes socialistes alemanes del [[SPD]], recaldando fondos pal POSDR y sirviendo como secretariu de l'asociación d'estudiantes universitarios rusos nel país.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=16}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=21-22}} Como entá se desconocía la so pertenencia al movimientu revolucionariu, pudo siguir utilizando la valija diplomática de la embaxada en Berlín pa unviar obres revolucionaries a Rusia.{{Harvnp|Debo|1964|p=21}} En 1904, cuando inda s'atopaba en Bonn,{{Harvnp|Debo|1964|p=17}} Chicherin heredara les propiedaes del so famosu tíu [[Borís Chicherin]] na rexón de [[Tambov]], pero arrenunció{{Harvnp|Meyendorff|1971|p=175}} al heriedu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=16}}{{#tag:ref|Debo, otra manera, afirma qu'arrenunció a la facienda del so tíu en Karaul, pero non al restu del heriedu, que convirtió en dineru qu'utilizó tantu pal so caltenimientu personal como pa les actividaes revolucionaries.{{Harvnp|Debo|1964|p=18}}|group=nota}} Per otru llau, apurrió lo heredao de los sos padres al partíu, precisáu de fondos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=16}} Viviendo de manera modesta, emplegaba la mayor parte del so dineru nes actividaes del POSDR, que'l so [[V Congresu del Partíu Obreru Socialdemócrata de Rusia|V Congresu]] (1907) financió generosamente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=16}}

Activu n'actividaes de propaganda, utilizó como munchos otros revolucionarios diversos pseudónimos pa despistar a la [[Ojrana]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=16}} Oponer a la división del partíu en fraiciones y nomóse-y en xineru de 1907 secretariu de la Oficina Central nel Estranxeru (ZTsB), un nuevu organismu fundáu tres l'[[IV Congresu del Partíu Obreru Socialdemócrata de Rusia|IV Congresu]] pa fomentar la cooperación ente les distintes corrientes y teneles al tantu de l'actividá en Rusia.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=17}}{{Harvnp|Debo|1964|p=25}} Anque tuvo un papel relevante na preparación del V Congresu, nun destacar nes sos sesiones, a les qu'asistió a pesar de nun ser unu de los delegaos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=17}}{{Harvnp|Debo|1964|p=26}} Conoció ellí a [[Lenin]], del que se foi dixebrando pasu ente pasu en 1907-1908 y al que consideraba principal causante de la división interna de la organización.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=17}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=25-26}} Adulces, Chicherin foise averando a los mencheviques,{{Harvnp|Deutscher|1997|p=222}} colos que compartía la visión de la estratexa que tenía d'adoptar el POSDR —baturiciu ente los obreros p'ampliar la base del partíu a pesar de la represión creciente— y el refugu a les táctiques bolxeviques pa llograr financiamientu —qu'incluyíen robos de bancos y oficines de correos—.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=18}}{{Harvnp|Debo|1964|p=27}} Al españar el gran escándalu pol [[atracu al bancu de Tblisi de 1907]], qu'acabó col arrestu de numberosos axentes bolxeviques gracies a la delación d'un policía infiltrado y cola involucración del SPD —que taba suministrando ensin sabelo papel pa falsificar moneda rusa—,{{#tag:ref|[[Leonid Krasin]], importante bolxevique, mercara'l papel como emplegáu d'[[AEG]] y unviar al diariu socialdemócrata alemán ''[[Vorwärts]]'' indicando que lo adquiriera pa imprimir obres revolucionaries ruses.{{Harvnp|Debo|1964|p=30}}|group=nota}} el ZTsB quedó encargáu de la investigación interna del partíu sobre les espropiaciones bolxeviques, teóricamente prohibíes poles mociones aprobaes nos dos últimos congresos del POSDR.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=20}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=27-29}} La victoria de Lenin nel V Congresu dexó-y, sicasí, poner fin a les investigaciones y someter a la ZTsB,{{#tag:ref|Según Debo, la xunta plenaria d'agostu de 1908 na que Lenin forxó una alianza colos socialistes polacos y letones dio-y el control del comité central y dexó-y poner fin a les investigaciones de Chicherin, que cafiaben a los bolxeviques.{{Harvnp|Debo|1964|p=35}}|group=nota}} controlada polos sos adversarios mencheviques, a un nuevu organismu qu'heredó gran parte de los sos prerrogativas: la Oficina nel Estranxeru (ZB), encargada de representar al comité central —apoderáu polos bolxeviques ante les organizaciones nel estranxeru, coordinar l'actividá clandestina fuera de Rusia y caltener el contautu colos miembros del comité central entá en Rusia.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=21-22}}{{Harvnp|Debo|1964|p=36-37}} L'escándalu del robu de Tblisi y la posterior investigación remataron la rotura de Chicherin colos bolxeviques y el so acercamientu a los mencheviques,{{Harvnp|O'Connor|1988|p=24}} fraición a la que perteneció los siete años siguientes.{{Harvnp|Debo|1964|p=32}} Chicherin y la ZTsB negar a acatar les decisiones del comité central y formaron un nuevu organismu'l Comité Organizativo (1 de setiembre de 1908), pa preparar un nuevu congresu de les organizaciones socialistes ruses nel exiliu, qu'axuntó n'avientu a venticuatro de les trenta y un de les que trabayaben cola ZTsB —la mayoría so control menchevique— y aprobó el refugu d'esta a la decisión del comité central.{{Harvnp|Debo|1964|p=38}} La ZTsB independizar del comité central, Chicherin foi reelixíu secretariu y ente 1909 y 1913 siguió cola so xera d'enllaz ente les diverses organizaciones ruses nel exiliu y de sustentu de los emigraos socialistes en situación de penuria.{{Harvnp|Debo|1964|p=39}} Los intentos de reconciliación ente'l comité central y el ZTsB fracasaron pola intransixencia de les dos partes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=24}}

Dempués de que-y lo detuviera de volao en xineru{{Harvnp|Debo|1964|pp=32-33}} cuando asistía a una xunta clandestina del POSDR nel pisu d'un destacáu socialdemócrata alemán y multárase-y por portar documentación falsa en Berlín,{{Harvnp|Debo|1964|p=34}}{{Harvnp|O'Connor|1988|p=24}} camudar a París{{Harvnp|Deutscher|1997|p=222}} en 1908, tantu pa evitar la vixilancia policial, que se doblara, como pa tar más cerca de la xunta editorial del diariu menchevique ''Golos sotsial-demokrat''.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=29}} Antes de París instalóse, espulsáu pola policía prusiana, primero en [[Reinu de Saxonia|Saxonia]]{{Harvnp|O'Connor|1988|p=24}} y dempués en Suiza.{{Harvnp|Debo|1964|p=34}} En París siguió trabayando como secretariu de la ZTsB y de les asociaciones estudiantiles marxistes ruses n'Europa occidental.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=29-30}} Como secretariu de la ZTsB, llevó a cabu una intensa xera d'organización y de financiamientu de los emigraos rusos, con notable habilidá.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=30}} Los varios intentos de reconciliar la ZTsB col comité central del POSDR fracasaron dada la renuencia tantu de bolxeviques como de mencheviques a dexar el comité central esixía los sometimientu de la organización y la metá de los sos fondos, los mencheviques negar a subordinase al comité central controláu polos sos adversarios—.{{Harvnp|Debo|1964|p=41}}

Mientres la rotura final del POSDR en 1910-1912 —que non{{Harvnp|Debo|1964|p=42}} deseyaba—, permaneció colos mencheviques,{{Harvnp|Debo|1964|p=42}} a pesar del so refugu de los [[Liquidacionismu|liquidacionistas]], opuestu a la subordinación de les organizaciones locales y d'emigraos al comité central, como defendía Lenin.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=29}} Mientres estos años, trabayó estrechamente con [[Yuli Mártov]], unu de los principales dirixentes mencheviques del momentu.{{Harvnp|Debo|1964|p=43}}

El desencantu{{Harvnp|Debo|1964|p=48}} de Chicherin colos movimientos socialistes d'Europa occidental —que consideraba pocu empobinaos a la revolución,{{Harvnp|Debo|1964|pp=22-23}} descomanadamente moderaos y, nel casu alemán, burocratizado—{{Harvnp|Debo|1964|p=22}} tamién influyó nel so alloñamientu paulatín de los mencheviques.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=32}} Anque inda discrepaba con Lenin sobre'l [[centralismu democráticu]] y la falta d'autonomía de les organizaciones locales respectu del comité central, alloñar de los mencheviques, a los que vía demasiáu tolerantes colos liquidacionistas.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=32}}{{Harvnp|Debo|1964|p=47}}

=== La Primer Guerra Mundial: de nuevu bolxevique ===
La guerra mundial bastió'l regresu de Chicherin a la corriente bolxevique.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=32}}{{Harvnp|Debo|1964|p=50}} Atópase en [[Lille]] cuando españó la guerra, onde trató en devanéu de ximelgar contra la guerra xuntu cola organización xuvenil socialista local, pero treslladóse llueu a [[Bruxeles]] —onde afitara la so residencia poco primero de españar la guerra—, d'onde fuxó cuando'l alemanes invadieron [[Bélxica]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=32}}{{Harvnp|Debo|1964|p=49}} Instalóse entós en Londres,{{Harvnp|Deutscher|1997|p=222}}{{Harvnp|Debo|1966|p=653}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} na que moró hasta'l so arrestu poles autoridaes britániques n'agostu de 1917.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=32}}
[[Ficheru:Vaszary János (1869-1939) Katonák a hóban, 1916.jpg|''Soldaos na nieve'', pintura de 1916. Exiliáu en Gran Bretaña, Chicherin llevó a cabu intenses campañes contra la [[Primer Guerra Mundial]] tres un curtiu periodu [[defensismu|defensista]] de primeres del conflictu. El refugu atayante a la guerra averó-y a los bolxeviques.|miniatura|right]]
Cuando españó'l conflictu mundial, adoptó una posición cercana al «socialpatriotismu» de [[Gueorgui Plejánov]], a pesar de refugalo formalmente: consideraba que l'imperialismu francu-británicu yera más democráticu y preferible al alemán,{{Harvnp|Debo|1966|p=653}} más retrógradu y feudal, anque l'alianza de la Rusia zarista con británicos y franceses minaba la coherencia de la posición.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=33}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=54-55}} Xustificaba la participación d'esta na guerra como necesaria pa la defensa del país frente a l'agresión alemana.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=33}} A principios de 1915, sicasí, camudara dafechu d'actitú sobre'l conflictu, abandonáu tou [[defensismu]], ya ingresáu nes files de los socialistes internacionalistes, que consideraben que solo'l trunfu del socialismu podía poner fin a la guerra.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=33}}{{Harvnp|Debo|1966|p=653}}{{Harvnp|Debo|1964|p=55}}

Xuntu con otros destacaos socialistes, participó en ''Nashe Slovo'' (''El nuesu mundu''), que publicaben [[Vladímir Antónov-Ovséyenko]] y [[Trotski]] en París, un periódicu internacionalista.{{Harvnp|Deutscher|1997|p=222}}{{Harvnp|O'Connor|1988|p=34}}{{Harvnp|Debo|1966|p=653}}{{Harvnp|Debo|1964|p=56}} Cuando les autoridaes franceses espulsaron del país a Trotski en setiembre de 1916, ''Nashe Slovo'' dio pasu a ''Nachalo'' (''L'empiezu''), nel que Chicherin tamién contribuyó davezu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=34}}{{Harvnp|Debo|1964|p=56}} La conversión al internacionalismu{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} causó la multiplicación de la so actividá revolucionaria.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=34}} Desilusionáu colos dirixentes de los partíos socialistes europeos, que creía qu'engañaben al proletariáu collaborando na guerra, abogaba por una rotura total con estos elementos y a favor de la creación de nuevos partíos revolucionarios que s'opunxeren con decisión al conflictu: la so posición yera práuticamente igual{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} a la de Lenin.{{Harvnp|Debo|1966|p=654}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=57-58}}

En Gran Bretaña llevó a cabu una intensa campaña en contra de la guerra, oponiéndose n'especial a los planes británicos pa reclutar a los exiliaos rusos o deportalos a Rusia,{{Harvnp|Debo|1966|p=656}} que denunció como una grave infraición del derechu d'asilu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=41}} Les actividaes de les asociaciones socialistes nes que Chicherin trabayaba con denuedo atayaron los intentos del Gobiernu británicu por reclutar voluntarios rusos.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=38, 41}}{{Harvnp|Debo|1964|p=67}} A empiezos del iviernu de 1916, apenes cuatrocientos rusos de los trenta mil residentes nel país presentárense voluntarios pa lluchar na guerra, según escribió Chicherin en ''Nachalo''.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=41}}{{Harvnp|Debo|1966|p=656}}{{Harvnp|Debo|1964|p=69}} Los sos esfuercios pa faer fracasar el reclutamiento obligatoriu —impuestu en Gran Bretaña en xineru de 1916—, otra manera, fracasaron.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=38}}{{Harvnp|Debo|1966|p=655}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=59-61}} Chicherin tuvo qu'encarar el hostigamiento del Gobiernu británicu poles sos actividaes contra'l réxime zarista y la guerra.{{Harvnp|Debo|1966|p=657}}{{Harvnp|Debo|1964|p=64}} N'avientu de 1915, foi arrestáu de volao.{{Harvnp|Debo|1964|p=65}} La [[Revolución de Febreru]] esbarató l'alcuerdu rusu-británicu alcanzáu pocu antes pa deportar a Rusia a los exiliaos que se negaren a apuntase nel Exércitu británicu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=41}}{{Harvnp|Debo|1966|p=657}}{{Harvnp|Debo|1964|p=70}} El fin de la monarquía tresmanó dafechu la situación: los exiliaos empezaron a esixir la so vuelta inmediata a Rusia y formóse un nuevu comité pa facilitar el procesu; Chicherin foi escoyíu secretariu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=42}}{{Harvnp|Debo|1964|p=76}} El comité presidir el futuru diplomáticu soviéticu [[Iván Maiski]] y participaba tamién [[Maksim Litvínov]], subordináu y depués socesor de Chicherin na [[Comisaría del Pueblu d'Asuntos Esteriores]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=42}} De la que trataba d'entamar el regresu de los exiliaos, cuantimás de los opuestos a la guerra, cada vez más numberosos pola llegada d'otros exiliaos del restu d'Europa,{{Harvnp|Debo|1964|p=74}} siguía col baturiciu contra'l conflictu mundial.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=42-44}}{{Harvnp|Debo|1966|p=658}} Chicherin caltuvo firmemente'l so internacionalismu y oposición atayante a la guerra mundial y nun se convirtió al nuevu defensismu revolucionariu qu'abogaba pola continuación de Rusia na guerra xustificándola como necesaria pa defender la revolución.{{Harvnp|Debo|1964|pp=72-73}}

El Gobiernu británicu amenaciar con arrestalo si nun tornaba a Rusia, pero Chicherin desoyó l'alvertencia y decidió siguir cola organización de la repatriación de los sos compatriotes, otorgando prioridá a los internacionalistes, pa disgustu de la embaxada rusa.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=44}}{{Harvnp|Debo|1966|pp=658-659}} El Gobiernu londinense reaccionó deteniéndolo{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} el 22 d'agostu, acusándolo d'actividaes proalemanas y contraries a los Aliaos y zarrándolo{{Harvnp|Deutscher|1997|p=223}} na [[cárcel de Brixton]].{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=44-45}}{{Harvnp|Debo|1966|pp=659-660}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=79, 82}}{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} Chicherin permaneciera aprisionáu si nun fuera pola intercesión del nuevu [[Sovnarkom|Gobiernu soviéticu]] surdíu de la [[Revolución d'Ochobre]]:{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} [[Lleón Trotski]], nuevu comisariu (ministru) d'Asuntos Esteriores, esixó la lliberación de Chicherin y d'otros internacionalistes encarcelaos n'Europa occidental.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=45}}{{Harvnp|Debo|1966|p=660}}{{Harvnp|Debo|1964|p=83}}{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}} El Gobiernu británicu negar a lliberar,{{Harvnp|Debo|1964|p=83}} pero'l 3 d'avientu Trotski amenació al exembajador [[George Buchanan]] con retener a los ciudadanos británicos en Rusia si nun se soltaba a los socialistes arrestaos y llogró el so propósitu:{{Harvnp|Debo|1964|p=84}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} el día 14 Londres anunció la puesta repatriación de Chicherin —acabante nomar por Trotski embaxador en Gran Bretaña—{{Harvnp|Debo|1964|p=85}} y otru correlixonariu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=45}}{{Harvnp|Debo|1966|pp=661-662}} Púnxose-y en llibertá'l 3{{Harvnp|Debo|1966|p=662}} de xineru y pasó en barcu d'[[Aberdeen]] a [[Bergen]]; dende ellí crució [[Escandinavia]] y llegó a la capital rusa'l 19 de xineru{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} de 1918.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=45}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=89-90}} Recibíu como un héroe pol Gobiernu, participó nel [[Congresu de los Sóviets de Toles Rusies#Tercer Congresu|III Congresu Soviéticu]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=45}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=93-94}} De momentu, afiliar al [[Partíu Bolxevique]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=46}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=247}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}}

== Ministru d'Asuntos Esteriores ==
=== Vicecomisario d'Asuntos Esteriores y rellación colos dirixentes bolxeviques ===

Inclusive antes de la so llegada a [[Petrográu]] el 19 de xineru de 1918, Lenin, presidente del [[Sovnarkom]] y [[Trotski]], comisariu d'Asuntos Esteriores,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=235}} yá habíen decidíu{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} que trabayara nesta [[Comisaría del Pueblu d'Asuntos Esteriores|comisaría]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=48}} La so conocencia de numberosos idiomes,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} la esperiencia{{Harvnp|Von Laue|1953|p=250}} nel ministeriu anterior al so exiliu y la so escelente formación dexáron-y llograr el puestu de vicecomisario{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} interín d'Asuntos Esteriores el 21 de xineru, cargu con considerable responsabilidá{{Harvnp|Von Laue|1953|p=251}} una y bones Trotski atopábase atolláu nes negociaciones de paz colos [[Imperios Centrales]] en [[Brest (Bielorrusia)|Brest]] que llevaron a la firma del [[Tratáu de Brest-Litovsk]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=48}}{{Harvnp|Debo|1964|p=97}} Pocu comenenciudu{{Harvnp|Debo|1964|p=97}} nunes actividaes que consideraba superflues pola inminencia de la revolución internacional y riquío pa entamar les fuercies bolxeviques na [[Guerra Civil Rusa|guerra civil]], Trotski abandonó'l ministeriu pa encargase de la Comisaría de Defensa'l 8 de marzu; Chicherin pasó de momentu a ocupar{{Harvnp|Von Laue|1953|p=235}} el so puestu interinamente y de forma definitiva'l 30{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}} de mayu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=48}}{{Harvnp|Debo|1964|p=107}}

A pesar de les duldes de munchos de los sos nuevos correlixonarios sobre la fidelidá de Chicherin a los bolxeviques pol so pasáu menchevique, Lenin confiaba nél pol so decidíu internacionalismu y aceptó d'acordies el so ingresu nel partíu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=49}} Menos independiente nel so llabor que Trotski,{{Harvnp|Debo|1964|p=107}} Chicherin demostró llueu ser un subordináu lleal y uno de los principales diplomáticos del momentu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=49}} Les llinies del ministeriu, sicasí, nun les marcaba Chicherin, sinón la direición del partíu: primero'l comité central y darréu, el [[Politburó del PCUS|politburó]] controláu por Lenin.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=49}} N'ocasiones, el politburó y el mesmu Lenin resalvaben l'actividá de la comisaría y actuaben pola so cuenta en política esterior.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=49}} A pesar d'esto, Chicherin forxó amistá con Lenin, col que caltuvo estreches rellaciones ente 1918 y 1921, cuando la enfermedá d'este torgó-y siguir desenvolviendo la so actividá política.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=50}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=107, 192}} Con escasos contactos col restu del politburó, quedó práuticamente aislláu d'esti centru de decisiones de la política esterior soviética— más tarde, cola llegada al poder de [[Stalin]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=50}} Anque nun decidía la política esterior del país —nunca foi miembru del politburó ya ingresó nel comité central del partíu tardíamente, nel [[XIV Congresu del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|XIV Congresu]] de 1925,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=248}} cuidao que revalidó nel siguiente congresu en 1927—, dio-y un estilu carauterísticu y contribuyó al prestíu de la diplomacia soviética.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=50}} Socialista apurríu y acuciosu trabayador en pro del afitamientu del sistema soviéticu, ganóse l'almiración de los bolxeviques.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=50}} A mediaos de la década, muertu Lenin y col poder entá en disputa ente los distintos dirixentes, llegó'l momentu de mayor influencia de Chicherin nes decisiones sobre política esterior, una y bones el politburó consultó-y n'ocasiones.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=50}}

Les sos primeres xeres fueron la organización{{Harvnp|Andreyev|2003|p=76}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} de la comisaría por que se dedicara a la diplomacia tradicional en cuenta de al baturiciu revolucionariu —a la que s'enfocara orixinalmente dau l'estendíu convencimiento de la inminencia de la revolución europea—{{Harvnp|Von Laue|1953|p=235-236}} y la creación de diverses publicaciones oficiales.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=57}} Unu de los principales voceros del ministeriu, contribuyó de cutiu con artículos sobre política esterior n'otres publicaciones como ''[[Izvestia]]'' o ''[[Pravda]]''.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=57}} La comisaría precisaba de personal cualificáu y espertu n'organización como'l casu de Chicherin, una y bones la mayoría de los antiguos funcionarios del ministeriu negárense a trabayar pa los bolxeviques.{{Harvnp|Debo|1964|p=96}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=248}}

=== Carauterístiques del comisariu ===
[[Ficheru:Chicherin.jpg|Chicherin, al empiezu del so llargu periodu como [[Comisaría del Pueblu d'Asuntos Esteriores|comisariu d'Asuntos Esteriores]].|miniatura|right]]
Bien cultu, cortés, de modales esquisitos y con soltura nel tratu con aristócrates abondosos na diplomacia europea de la dómina—, estes virtúes de Chicherin resultaron tamién importantes, xuntu col so intensu socialismu, por que Lenin escoyer como comisariu d'Asuntos Esteriores.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=51}} Siempres educáu, caritatible y consideráu colos demás, ganóse la estima de los trabayadores de la comisaría, a pesar de les sos rareces y de la so esixencia nel trabayu.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=51, 53}} Los sos colegues estranxeros tuvieron qu'almitir la so gran erudición, amplia conocencia d'idiomes y de la historia europea y aptitú pa la escritura, que Chicherin amosaba nos documentos diplomáticos que dictaba casi a toes hores.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=54-55}}

Extraordinariamente trabayador,{{Harvnp|Debo|1964|p=183}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}}{{Harvnp|Andreyev|2003|p=77}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} apenes folgaba y tenía un horariu de trabayu peculiar, calteníu de los sos tiempos d'exiliu: solía trabayar de nueche, chase al alba y llevantase pasáu'l mediudía.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=51}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=185-186}} Nun yera raru que convocara xuntes o consultara a los sos subordinaos de madrugada.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=51}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}}{{Harvnp|Andreyev|2003|p=77}} Por cuenta de los sos problemes de velea,{{Harvnp|Andreyev|2003|p=77}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} tampoco yera raru que trabayara más de venticuatro hores ensin dormir.{{Harvnp|Debo|1964|p=186}} Apurríu casi por completu al trabayu —nun tenía práuticamente vida privada—,{{Harvnp|Debo|1964|p=182}}{{Harvnp|Debo|1964|p=379}} escarecía de rellaciones fora del ministeriu y d'aficiones, salvo la música.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=51}} La so enorme capacidá de trabayu y el so sobresaliente memoria{{Harvnp|Debo|1964|p=189}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} diben acompañaes por un gran dificultá pa delegar{{Harvnp|Debo|1964|p=187}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} xeres y un notable desorde: el so escritoriu yera un mar de papel que s'estendía pol restu del moblame del despachu.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=54-55}}

Solteru,{{Harvnp|Debo|1964|p=185}} vivía nun modestu cuartu cercanu a la sede del ministeriu —hasta 1922, les plantes cimeres del antiguu hotel Metropole—,{{Harvnp|Debo|1964|p=184}} pa poder allegar rápido al so despachu en cuanto fora necesariu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=51}} Al restu d'escentricidaes xunía la so indiferencia total escontra'l vistir,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}} que topetaba a los sos visitantes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=52}} Altu pero encorváu, de mozu fuera delgáu, pero la falta{{Harvnp|Debo|1964|p=185}} d'exerciciu fíxo-y dir ganando pesu cola edá.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=52}} Negar a faer exerciciu y escasamente abandonaba'l ministeriu o'l so pisu si nun yera pa mercar partitures o realizar dalguna xestión oficial.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=52}}{{Harvnp|Debo|1964|p=185}} La so manera de vida coadyuvó por que tuviera mala salú, anque na so [[hipocondria]]{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}} de cutiu esaxeraba les dolencies; a finales de la década de 1920, contraxo [[diabetes]] y [[Neuritis|polineuritis]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=55}} Yera homosexual y dalgunes de les referencies a la so mala salú y visites de tratamientu a Alemaña yeren en realidá referencies al so enclín sexual.{{Harvnp|Dynes|1992|p=189}} Les sos rellaciones con otros homosexuales, habituales antes de la so torna a Rusia en 1918, cesaron casi por completu al tomar les riendes del Ministeriu d'Asuntos Esteriores.{{Harvnp|Dynes|1992|p=178-179}} A partir de 1925, les autoridaes soviétiques unviar a una serie de clíniques pa tratar de curar la so homosexualidá considerada daquella un trestornu—, en devanéu.{{Harvnp|Dynes|1992|p=179}}

Reserváu, introvertíu, modestu y cobarde,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=249}} prefería les xuntes privaes y les negociaciones calmes a les receiciones oficiales y les xuntes multitudinaries.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=53}}{{Harvnp|Debo|1964|p=186}} Del tratu colos diplomáticos estranxeros encargábase principalmente'l so llugarteniente nel ministeriu, el vicecomisario [[Maksim Litvínov]], col que nun caltenía bones rellaciones.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=53, 57}}

=== Rellaciones cola Comintern ===
Bien llueu la Comisaría d'Asuntos Esteriores asumió xeres de baturiciu y propaganda en favor de la estensión de la revolución.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=146}} La necesidá de caltener rellaciones diplomátiques colos demás países,{{Harvnp|Von Laue|1953|p=241}} sicasí, aconseyó dixebrar estes xeres de les diplomátiques y asigna-y les a otra organización, la Internacional Comunista ([[Comintern]]), fundada en 1919.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=146}} Chicherin, propagandista de talentu, participó{{Harvnp|Debo|1964|p=161}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=241}} na so fundación en marzu d'esi añu xuntu con otros destacaos comunistes rusos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=146}} La esistencia de la organización, que Chicherin creía necesaria pola importancia que daba al baturiciu y a la propaganda, púnxolu en numberoses ocasiones en situaciones complicaes poles quexes de los Gobiernos pola actividá de la Comintern, que presentaba —incorreutamente— como ayena{{Harvnp|Debo|1964|p=161}} al Gobiernu soviético y debío a individuos y partíos de tol mundu.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=150, 152}} El comisario d'Asuntos Esteriores sofitaba la esistencia de la Comintern y la so actividá en favor de la revolución pero, coles mesmes, sufría les sos consecuencies nel so llabor de diplomáticu clásicu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=152}} Ante les protestes estranxeres, trató con escasu ésitu d'esponer la separación{{Harvnp|Von Laue|1953|p=243}} ente'l Gobiernu soviéticu y l'Internacional Comunista.{{Harvnp|Debo|1964|pp=161-162}} La primacía de la Comintern o de la Comisaría d'Asuntos Esteriores dependía de la situación política en cada momentu y varió col tiempu, según el politburó consideró necesariu, pero los preseos de dambes —el baturiciu y la diplomacia— utilizar nes rellaciones con otros países.{{Harvnp|Von Laue|1953|p=244-245}}

=== Brest-Litovsk, la guerra civil y la rellación colos países vecinos ===
Al empiezu, Chicherin oponer a la firma del [[Tratáu de Brest-Litovsk]], pero acabó acatando'l criteriu de Lenin de que yera necesariu aceptalo pa protexer el gobiernu soviéticu del país; el 3 de marzu de 1918, robló{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=119}} la paz colos [[Imperios Centrales]] como representante de la [[Rusia soviética]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=59}}{{Harvnp|Debo|1964|p=105}} La espansión alemana pel sur del antiguu [[Imperiu rusu|imperiu]] (n'Ucraína, Crimea o'l Cáucasu), la vaguedad de los términos sobre les rellaciones billaterales o los anexos roblaos n'agostu y qu'obligaben a Rusia a realizar mayores cesiones territoriales y a pagar una gran indemnización disgustaron a Chicherin,{{Harvnp|Debo|1964|p=112}} que trató en devanéu de llograr l'interés de los empresarios alemanes nel comerciu con Rusia pa compensar la política imperialista de los militares.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=59}}{{Harvnp|Debo|1964|p=116}} Mientres la primavera y ante les continues agresiones alemanes, Chicherin siguió los contactos colos Aliaos que yá empezara Trotski, como posible contrapesu a la espansión xermana.{{Harvnp|Debo|1964|pp=113-115}} L'alcuerdu billateral de mayu —fundamentalmente una serie d'importantes concesiones económiques—, sicasí, amenorgó la tensión ente Moscú y Berlín y menguó la probabilidá de que'l Gobiernu soviéticu solicitara ayuda militar a los Aliaos.{{Harvnp|Debo|1964|pp=117, 119}}{{#tag:ref|L'alcuerdu económicu y la posibilidá de nueves concesiones fueron un métodu tan eficaz de paralizar la estensión de l'agresión alemana que, cuando [[socialrevolucionarios d'esquierda]] asesinaron al embaxador alemán en Moscú en xunetu mientres el [[alzamientu socialrevolucionario]], el mesmu [[Guillermu II d'Alemaña|káiser]] prohibió romper les negociaciones económiques y retomar les hostilidaes.{{Harvnp|Debo|1964|pp=119-120}}|group=nota}} Los intentos d'evitar l'esplegue aliáu en Rusia por aciu concesiones económiques similares, otra manera, fracasaron.{{Harvnp|Debo|1964|p=119}}

De primeres de la [[intervención aliada na Guerra Civil Rusa]] —aprobada polos mandatarios aliaos el 2 de xunetu—, aceptó l'argumentu de los [[Aliaos de la Primer Guerra Mundial|Aliaos]] de la necesidá de caltener un [[Frente Oriental (Primer Guerra Mundial)|frente oriental]] contra Alemaña, pero llueu lu percibió como una mera competición ente dos bloques capitalistes pola esplotación semicolonial de los recursos rusos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=61}} Esta rivalidá ente les aliances engarraes na guerra mundial sirvió a Chicherin pa tratar de neutralizar a les potencies y evitar qu'entartallaren al Gobiernu soviéticu, inda bien débil no militar.{{Harvnp|Debo|1964|pp=110-111}} Mientres el branu, trató en devanéu d'ameyorar les rellaciones colos Estaos Xuníos, la potencia menos dispuesta n'apariencia a participar na intervención militar en Rusia.{{Harvnp|Debo|1964|pp=126-127}} El 2 d'agostu y por orde de Lenin, llegó a solicitar l'ayuda militar alemana pa esbaratar lo que paecía una gran invasión aliada qu'empezaba con un nuevu desembarcu n'[[Arcánxel (Rusia)|Arcánxel]], que Berlín nun dio.{{Harvnp|Debo|1964|p=127}} A finales del branu, la rotura de rellaciones cola Entente yera total a pesar de los esfuercios de Chicherin y l'hostilidá creciente llevó a que tuviera que interceder pa evitar execuciones de súbditos británicos y franceses pola [[checa]].{{Harvnp|Debo|1964|p=129}} El final de la guerra mundial cola [[Armisticiu del 11 de payares de 1918|firma del armisticiu con Alemaña]] reveló, d'acordies con Chicherin, la verdadera naturaleza de la intervención aliada, que yá non se podía xustificar pola necesidá de combatir a los Imperios Centrales.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=61}} Criticó con durez el sofitu de los Aliaos al [[Movimiento Blanco]] y trató de face-yos abandonar los planes militares ufiertándo-yos a cambio ventaja comerciales.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=62-63}} Esmucida la perspeutiva d'una revolución inmediata n'Europa occidental —situación que Chicherin creía pasaxera—, trató de protexer y consolidar el sistema soviéticu forxando rellaciones polítiques y económiques estables y duraderes coles potencies capitalistes.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=63-64}} Pa Chicherin, salvaguardar del gobiernu soviéticu rusu yera crucial pa facilitar una posterior meyora escontra l'establecimientu mundial del comunismu, que consideraba como únicu sistema que podía dexar la sobrevivencia de la humanidá.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=64}} La diplomacia yera un preséu pa llograr esti fin.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=64}} Chicherin aplicó la táctica diseñada por Lenin de tratar d'estremar{{Harvnp|Von Laue|1953|p=240}} a les potencies capitalistes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=64}}
[[Ficheru:Treaty of Moscow 1921.jpg|Chicherin, terceru pola derecha, con bigote y pería, na firma del [[Tratáu de Moscú (1921)|Tratáu de Moscú]] cola Turquía kemalista.|miniatura|right|upright=1.6]]
A mediaos de 1919, sicasí, la situación diplomática rusa yera pergrave: les conversaciones con Polonia fracasaren mientres la primavera;{{Harvnp|Debo|1964|p=166}} los Estaos Xuníos, tres ciertos contactos que paecíen prometedores, rompieron les negociaciones, asustaos pola estensión del comunismu n'[[República Soviética Húngara|Hungría]] y esperando el trunfu de [[Aleksandr Kolchak|Kolchak]]; el Gobiernu republicanu de Berlín negar a replegar al Exércitu —qu'apenes controlaba— del antiguu territoriu rusu y la Entente tampoco caltenía representante dalgunu en Moscú.{{Harvnp|Debo|1964|pp=143-146}} Temporalmente, Chicherin, quitáu de contactos cola diplomacia estranxera, retomó la propaganda revolucionaria.{{Harvnp|Debo|1964|p=146}} La situación ameyoró coles victories militares soviétiques del branu, que disuadieron parcialmente a les potencies de siguir la intervención na guerra civil y favorecieron los contactos con Moscú.{{Harvnp|Debo|1964|p=156}} Les resultaos fueron desiguales: mientres Londres avenir a empezar a axustar, París caltuvo la so negativa a tratar con Chicherin.{{Harvnp|Debo|1964|p=157}}

En 1919 y 1920, dirixó les conversaciones de paz colos nuevos Estaos vecinos surdíos de la guerra mundial: les [[repúbliques báltiques]], [[Finlandia]] y [[Segunda República Polaca|Polonia]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=64}} L'establecimientu de rellaciones amistoses ente estos países y Rusia, anque malo de llograr poles rocees d'aquellos escontra Moscú, complicaría cualquier intervención estranxera en Rusia y podía conducir inclusive a la fin de la intervención militar de les potencies na [[Guerra Civil Rusa|guerra civil]] y el llevantamientu del bloquéu aliáu a Rusia.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=64-65}} Estonia aceptó al empiezu la propuesta de negociaciones de paz presentada por Chicherin el 31 d'agostu de 1919, ente que Lituania, Letonia y Finlandia refugaron otres similares presentaes el 11 de setiembre.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}}{{Harvnp|Debo|1964|p=158}} Les conversaciones de [[Pskov]] con Estonia atayáronse temporalmente cuando'l país dexó la invasión de Rusia pol [[Exércitu del Noroeste (Rusia)|Exércitu del Noroeste]] del xeneral blancu [[Nikolái Yudénich]], que tuvo a puntu de tomar [[Petrográu]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}}{{Harvnp|Debo|1964|pp=158-159}} Fracasada la incursión, Lenin prohibió la persecución de Yudénich n'Estonia, onde s'abelugara, y dexó a Chicherin volver a entamar les conversaciones de paz, que se retomaron en [[Tartu]] a empiezos d'avientu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}}{{Harvnp|Debo|1964|p=159}} El 31 del mes roblóse un armisticiu y el 2 de febreru de 1920, el [[Tratáu de Tartu (Estonia-Rusia)|Tratáu de paz de Tartu]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}}{{Harvnp|Debo|1964|p=160}} Este, que prohibía la intervención d'un país nos asuntos internos del otru y garantizaba que nenguna de les dos naciones reconocería Gobiernos rivales nel otru, precedió al alcuerdu comercial que se robló dos{{Harvnp|Debo|1964|p=165}} meses más tarde y sirvió de modelu al que más tarde Rusia algamó con otres naciones.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}} El tratáu ponía fin amás al aislamientu diplomáticu de Moscú.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}} Casi simultáneamente, en xineru, Gran Bretaña punxo fin al bloquéu de Rusia —que al empiezu tratara d'estender infructuosamente cola ayuda de los países estremeros y Alemaña—{{Harvnp|Debo|1964|p=163}} y apautó l'intercambiu de prisioneros con Moscú (12 de febreru).{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}}{{Harvnp|Debo|1964|p=164}}{{#tag:ref|Les primeres conversaciones con esti fin tuvieren llugar nel branu de 1919, cuando quedó clara la derrota de la ofensiva de Kolchak escontra Moscú. Los británicos resignárense a tratar colos soviéticos y decidieren la necesidá de poner fin a la intervención militar antibolchevique nel norte de Rusia.{{Harvnp|Debo|1964|pp=155-156}}|group=nota}} El 30 de xineru, roblóse un armisticiu de dos meses con Letonia.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=65}}{{Harvnp|Debo|1964|p=165}} De tolos países vecinos europeos, [[Rumanía mientres el periodu de entreguerras|Rumanía]] —qu'había tomáu [[Besarabia]] mientres la guerra civil— foi l'únicu col que nun hubo tratáu y les rellaciones permanecieron en tensión.{{Harvnp|Von Laue|1953|p=266}}

Per otra parte, con Polonia caltenía una [[Guerra polacu-soviética|guerra esporádica]] que na primavera de 1920 españó a pesar de los esfuercios{{Harvnp|Debo|1964|pp=167-168}} de Chicherin por llograr un pactu con [[Varsovia]] y de la oposición{{Harvnp|Debo|1964|p=168}} británica a un enfrentamientu polacu-soviéticu: los polacos invadieron Ucrania'l 25 d'abril y algamaron [[Kiev]] el 6 de mayu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=66}} La contraofensiva soviética refugó a les fuercies de [[Józef Piłsudski]] hasta Varsovia,{{Harvnp|Debo|1964|p=171}} onde esti llogró una [[Batalla de Varsovia (1920)|atayante victoria]] que treslladó'l frente a la [[llinia Curzon]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=66}} Dada la imposibilidá de consiguir la victoria militar tres los reveses del branu, Lenin indicó a Chicherin que retomara les conversaciones colos polacos, que conducieron a un armisticiu'l 12 d'ochobre qu'incluyó les clauses principales del posterior [[Tratáu de Riga|tratáu de paz]],{{Harvnp|Debo|1964|p=177}} robláu en [[Riga]] el 18 de marzu de 1921.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=66}} Al contrariu que los llamamientos a los obreros europeos a alzase en favor de Rusia na guerra, que fracasaron, les maniobres diplomátiques de Chicherin sigo que llograron poner n'apiertos a los polacos, que quedaron aisllaos diplomáticamente na rexón: ente mayu y xunetu, llogró roblar alcuerdos con [[Reinu d'Hungría (1920-1945)|Hungría]], [[Primer República d'Austria|Austria]] y [[Letonia]] pa intercambiar prisioneros de guerra; el 12 de xunetu robló la paz con Lituania{{Harvnp|Debo|1964|p=171}} y el 11 d'agostu, con Letonia y el mesmu mes robló l'armisticiu con Finlandia, que precedió a la paz del 14 d'ochobre.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=67}}{{Harvnp|Debo|1964|p=173}} Los países bálticos, sollertaos pol militarismu polacu, aviniérense a apautar con Rusia; l'habilidá de Chicherin al presentar a esta como adalid del respetu a la independencia de los pequeños Estaos vecinos y del establecimientu d'alcuerdos diplomáticos y comerciales beneficiosos pa dambes partes facilitó los alcuerdos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=67}} L'usu de l'antipatía lituana escontra Polonia tamién-y dexó torgar la formación d'un bloque de países apoderáu por Varsovia nel Bálticu.{{Harvnp|Von Laue|1953|p=266}} La presentación casi continua de propuestes de paz a los polacos, anque maneru, ganó al país una imaxe de pacifismu qu'oldeaba col expansionismu polacu.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=67-68}} {{#tag:ref|Les ufiertes a axustar en realidá coincidíen cola debilidá rusa: nos momentos nos que la suerte favorecía a los soviéticos, estos amosáronse bien duros nes sos esixencies a los polacos. La derrota de finales del branu ante Varsovia fizo que Chicherin retomara la moderación nos sos tratos col Gobiernu polacu.{{Harvnp|Debo|1964|pp=176-177}}|group=nota}} La guerra con Polonia punxo tamién fin a la coalición antisoviética francu-británica:{{Harvnp|Debo|1964|p=172}} los franceses sofitaron decididamente a los polacos y caltuvieron la hostilidá al Gobiernu de Moscú, ente que los británicos abandonaron la intervención en Rusia y amosáronse dispuestos a empezar a axustar colos soviéticos, especialmente tres la firma de los diversos trataos de paz na rexón.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=68}} Nuevamente, l'habilidá de Chicherin pa presentar al so Gobiernu como defensor de la paz y favorable a dirimir cualquier diferencia por aciu la negociación tuvo un notable impautu al debilitar la posición de los partidarios de caltener la intervención militar en Rusia.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=68}}{{Harvnp|Debo|1964|p=178}} Los alcuerdos colos países vecinos —que siguieron siendo fundamentalmente contrarios a los soviéticos a pesar d'ellos— sirvíen pa protexer al país d'una nueva intervención militar de les potencies.{{Harvnp|Von Laue|1953|p=266}}

A pesar d'estos ésitos menores, la situación del país a empiezos de la década de 1920 yera grave: n'Europa la esperada revolución nun españara y los intentos de axenciar el sofitu de les colonies contra les metrópolis tampoco taba dando frutos.{{Harvnp|Debo|1964|p=197}} L'ausencia de la revolución mundial bien pol so surdimientu nos países más industrializaos, bien pol socavamiento del sistema imperial colonial dexaba a Rusia n'apiertos: escarecía de los medios pa recuperar la so economía, afarada pola guerra mundial y la civil.{{Harvnp|Debo|1964|p=197-198}} Precisada de creitos y de la conocencia téunica de les potencies y deseosa de caltener la so seguridá ante posible nueves intervenciones militares, tuvo qu'adoptar una política esterior menos batallosa.{{Harvnp|Debo|1964|p=198}} La Rusia soviética tendría que realizar concesiones a les potencies capitalistes pa sobrevivir y desenvolvese pero, d'alcuerdu a la visión de Lenin, podría aprovechase la competencia ente elles pa llograr a cambéu meyores contrapartidas y esperar asina'l fundimientu del sistema por cuenta de les sos contradicciones internes.{{Harvnp|Debo|1964|p=199-200}} Nun se refugaben aliances táctiques con dalguna potencia en contra d'otru si resultaba conveniente y, yá dende finales de 1920, tuvieron llugar los primeros contactos con Alemaña, principalmente sobre asuntos militares d'interés mutuu.{{Harvnp|Debo|1964|p=200-201}} Chicherin, pela so parte, encargar de tratar de llograr alcuerdos políticos con Berlín.{{Harvnp|Debo|1964|p=201}}

=== Versalles, la rellación con Alemaña y la Sociedá de Naciones Primeros alcuerdos cola Alemaña derrotada ====
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-12859, Berlin, Besuch Russischer Politiker.jpg|Chicherin, a la izquierda, xuntu al embaxador en Berlín, [[Nikolái Krestinski]], na capital alemana, 1925. Dambos defendieron el caltenimientu de bones rellaciones cola [[república de Weimar]], perxudicada pol sistema políticu de la posguerra, como midida pa estremar a les potencies occidentales.|miniatura|right]]
La durez del [[Tratáu de Versalles (1919)|Tratáu de Versalles]] impuestu polos vencedores a [[República de Weimar|Alemaña]] dexó a Chicherin —convencíu de que'l tratáu nun traería la paz a Europa, sinón que facilitaría l'españíu d'un nuevu conflictu—{{Harvnp|O'Connor|1988|p=74}}{{Harvnp|Debo|1964|p=149}} allugar esperances de llograr un acercamientu ente esta y Rusia, anque la posibilidá de que la revolución estender por aquel país produció contradicciones na actitú rusa hasta 1923.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=73}} Utilizó'l tratáu amás como un nuevu preséu pa estremar a les potencies, nesti casu a la derrotada Alemaña de los Aliaos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=73}}{{Harvnp|Debo|1964|p=216}} La república alemana respondió favorablemente a les propuestes soviétiques, una y bones dambos países cuntar ente los perxudicaos pol sistema establecíu tres la guerra mundial, a pesar de les pésimes rellaciones billaterales anteriores.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=77}}{{#tag:ref|L'acercamientu, de toes formes, nun foi inmediatu. De primeres el nuevu Gobiernu republicanu alemán nun s'atrevió a desafiar a la Entente repatriando les sos fuercies de Rusia nin controlar a les unidaes que collaboraben colos grupos antibolcheviques.{{Harvnp|Debo|1964|p=145}}|group=nota}} Un posible alcuerdu con Alemaña dexara, d'acordies con Chicherin, ameyorar la situación político y económico soviética: enzancara extraordinariamente una nueva intervención militar y dexáu el llogru de creitos y d'ayuda téunica alemana.{{Harvnp|Debo|1964|p=202}} Les meyores diplomátiques, sicasí, nun fueron tan rápidos como esperaben los soviéticos, a pesar del disgustu alemán poles clauses del tratáu de paz.{{Harvnp|Debo|1964|p=203}}

Mientres el [[Guerra polacu-soviética|conflictu con Polonia]], Alemaña caltuvo una neutralidá favorable en realidá a los rusos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=78}} Coles mesmes, celebrábense les primeres conversaciones que conducieron a un primer alcuerdu n'abril de 1920: unu d'intercambiu de prisioneros qu'establecía unes oficines pa regulalo y que sirvieron de primeres sedes diplomátiques oficioses.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=78}} L'alcuerdu xermanu-soviéticu del 6 de mayu de 1921 amplió les competencies d'estes oficines pa incluyir nelles el comerciu billateral y supunxo la reconocencia oficiosa de Rusia per parte de Berlín.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=78}}{{Harvnp|Debo|1964|p=205}} N'ochobre del mesmu añu y coles mires de reforzar les rellaciones económiques ente los dos países, el Gobiernu soviéticu unvió a [[Nikolái Krestinski]], primero como representante plenipotenciario y más tarde como embaxador oficial.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=78}} Krestinski secundaba la orientación progermana de Chicherin y ayudó a encimentar les rellaciones ente los dos países mientres el so llargu periodu como embaxador.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=78}} Ente que les negociaciones con Alemaña fructificaban, les que se llevaben a cabu en Gran Bretaña col fin de llograr financiamientu fracasaben:{{Harvnp|Debo|1964|p=207}} el Gobiernu británicu aportunaba en llograr concesiones que, d'acordies colos soviéticos, supunxera la entrega del poder políticu a les potencies capitalistes en cuenta de creitos.{{Harvnp|Debo|1964|p=216}} A finales de 1921 y gracies al usu de l'amenaza velada d'un alcuerdu ente los francobritánicos y los soviéticos basáu nel Tratáu de Versalles —que dexaba a los soviéticos reclamar compensaciones de guerra a Alemaña—, Chicherin llogró que los alemanes avenir a tratar darréu la reconocencia oficial del Gobiernu moscovita y la normalización de les rellaciones diplomátiques y les diferencies sobre la delda.{{Harvnp|Debo|1964|p=219-221}} Les conversaciones billaterales, sicasí, nun conducieron a les resultaos esperaes pol comisariu.{{Harvnp|Debo|1964|p=222}}{{#tag:ref|La delegación soviética esperaba la reconocencia oficial, la concesión de sustanciosos creitos y la cancelación mutua de les deldes. Los alemanes negar a reconocer al Gobiernu soviéticu o a anular les deldes antes de la conferencia internacional de Xénova, taben dispuestos a conceder creitos menores de lo que deseyaben los soviéticos y nun deseyaben aceptar el monopoliu estatal del comerciu.{{Harvnp|Debo|1964|p=222-223}}|group=nota}} En febreru de 1922 y ante el refugu del nuevu ministru d'Asuntos Esteriores alemán, [[Walther Rathenau]], a aceptar les condiciones soviétiques, Chicherin punxo fin a les negociaciones y preparóse p'allegar a la conferencia de Xénova.{{Harvnp|Debo|1964|p=224-225}}

==== Refugu de la Sociedá de Naciones ====
Chicherin amosóse tamién contrariu a la [[Sociedá de Naciones]], que consideraba un pactu de los Aliaos contra Alemaña y Rusia, establecida pa evitar l'espardimientu del socialismu per Europa y pa garantizar el dominiu francu-británicu del continente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=74}}{{Harvnp|Debo|1964|p=148}} Pa Chicherin, la Sociedá trataba de restablecer el capitalismu del sieglu anterior y amenaciaba la independencia de les naciones pequeñes; la potestá pa imponer sanciones a los países agresores yera para él una sida pa poder llanzar invasiones militares y esquerase nos asuntos internos de los Estaos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=74}} A l'aición de la Sociedá, oponía l'usu d'alcuerdos billaterales y la celebración de conferencies internacionales pa tratar asuntos concretos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=74}}

==== Fracasu de Xénova y alcuerdu xermanu-soviéticu en Rapallo ====
Les potencies aceptaren la suxerencia de Chicherin de tratar nuna conferencia internacional el problema de la reconstrucción europea tres la guerra mundial y convocaron les [[Conferencia de Xénova]] de la primavera de 1922 —la primera{{Harvnp|Von Laue|1953|p=268}} conferencia internacional a la que se convidaba al Gobiernu soviéticu—.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=81}}{{Harvnp|Debo|1964|p=215}} El comisario d'Asuntos Esteriores amosárase dispuestu a reconocer les deldes ruses, anque al tiempu afirmó'l derechu soviéticu a reclamar compensaciones polos daños de la [[intervención aliada na Guerra Civil Rusa]] y solicitar creitos al llargu plazu.{{Harvnp|Debo|1964|p=213-215}} Ante la dificultá de que Lenin encabezara la delegación soviética por cuenta de la so mala salú, la responsabilidá recayó en Chicherin, que tuvo que preparar concienzudamente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=83}}{{Harvnp|Debo|1964|p=226}} Este partió de Moscú'l 27 de marzu,{{Harvnp|Debo|1964|p=233}} pasó dos díes en Riga aconceyáu con representantes de diverses naciones de la rexón qu'alcordaron cooperar na conferencia y fixeron un llamamientu a la reconocencia del Gobiernu soviéticu y depués siguió escontra Berlín,{{Harvnp|Debo|1964|p=236-237}} onde esperaba llograr un alcuerdu con Alemaña previu a la xunta internacional.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=83}} Anque'l alemanes deseyaben que los rusos nun reclamaren indemnizaciones de guerra como-yos dexaba'l Tratáu de Versalles y los rusos queríen esaniciar l'alemana d'una posible alianza ente Berlín y los francu británicos, les reticencies del Gobiernu alemán a apautar antes de la conferencia torgaron{{Harvnp|Debo|1964|p=235}} l'alcuerdu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=87}} Chicherin nun llogró la reconocencia oficial alemán, nin l'alcuerdu económicu —incluyendo la declaración de [[nación más favorecida]]— nin l'aceptación del monopoliu comercial estatal soviéticu qu'esperaba.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=87}}{{Harvnp|Debo|1964|p=237-238}} Consiguió, sicasí, redactar un borrador conxuntu que más tarde sirvió de base al [[Tratáu de Rapallo (1922)|Tratáu de Rapallo]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=87}}

Yá n'Italia, la delegación soviética centró l'atención de les demás y de la prensa{{Harvnp|Debo|1964|p=243}} dende'l primer día de la conferencia, que dio empiezu'l 10 d'abril en Xénova.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=89}} Chicherin propunxo, d'alcuerdu a les instrucciones de Lenin, l'establecimientu d'una coesistencia pacífica ente les naciones capitalistes y la Rusia soviética, la cooperación ente elles pa recuperar la economía Europea, el desarme pa evitar nuevos conflictos y una repartida equitativo de los recursos ente les naciones incluyíes les materies primes, la teunoloxía y el capital—.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=89}}{{Harvnp|Debo|1964|p=245-246}}
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-R14433, Vertrag von Rapallo.jpg|Chicherin, con cartera, falando col [[Canciller d'Alemaña|canciller alemán]] [[Joseph Wirth|Wirth]] (nel centru) en [[Rapallo]], 1922.|miniatura|left]]
Ante'l bloquéu de les negociaciones colos británicos, que siguíen aportunando a pesar del refugu soviéticu en que Moscú reconociera la delda prebélica y compensara a los dueños de les propiedaes embargaes,{{Harvnp|Debo|1964|p=249}} Chicherin retomó con ésitu les conversaciones con los alemanes qu'empezaren en Berlín.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=90-91}} Los alemanes tarrecíen que los soviéticos algamaren un alcuerdu colos británicos a les sos espenses, medrana infundada pero que facilitó la xera a Chicherin.{{Harvnp|Debo|1964|p=249-252}} Tres unes últimes xuntes que duraron dende la madrugada a la tarde del 16 d'abril, los dos delegaciones roblaron el tratáu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=91}}{{Harvnp|Debo|1964|p=253-254}} Este, curtiu, incluyía los reestablecimientu de rellaciones diplomátiques plenes, la concesión de la categoría de nación más favorecida a la URSS, l'abandonu de les reclamaciones mutues d'indemnizaciones de guerra, l'arrenunciu soviéticu a solicitar compensaciones d'alcuerdu al artículu 116 del Tratáu de Versalles y l'alemana a reclamales poles propiedaes embargaes polos soviéticos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=91}}{{Harvnp|Debo|1964|p=254}} El tratáu, pieza clave de la política esterior soviética mientres la década, supunxo'l mayor trunfu de la carrera diplomática de Chicherin y encimentó la división{{Harvnp|Von Laue|1953|p=269}} de les potencies europees.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=92}} Chicherin llograra estremar a les potencies, atraer a Alemaña y roblar un tratáu que tenía de sirvir de modelu al restu de los roblaos coles demás naciones.{{Harvnp|Debo|1964|p=255}} Les negociaciones colos [[Aliaos de la Primer Guerra Mundial|Aliaos]] en Xénova, otra manera, fracasaron{{Harvnp|Debo|1964|p=256}} polos desalcuerdos sobre la delda rusa y les compensaciones a los propietarios estranxeros poles espropiaciones comunistes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=92}} Mientres los británicos trataben en devanéu de siguir cola conferencia, Chicherin aprovechó la so estancia n'Italia pa roblar trataos comerciales col Gobiernu de Roma —que nunca se llegó a ratificar— y [[Primer República de Checoslovaquia|Checoslovaquia]] —ratificáu'l 2{{Harvnp|O'Connor|1988|p=94}} de xunu—.{{Harvnp|Debo|1964|p=256}} El Gobiernu de Praga negar a reconocer oficialmente a los soviéticos, pero cortó toa rellación colos grupos d'emigraos anticomunistes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=94}}

==== Llendes de Rapallo y política de Stresemann ====
[[Ficheru:Ulrich von Brockdorff-Rantzau 1919 von Max Liebermann.jpg|L'embaxador alemán en Moscú, [[Ulrich von Brockdorff-Rantzau]], col que Chicherin caltuvo estrecha rellación mientres gran parte de la so carrera al mandu de la Comisaría d'Asuntos Esteriores.|miniatura]]
Una vegada rematada la conferencia, Chicherin treslladar a Alemaña —el 3 de xunu partió escontra Berlín—,{{Harvnp|O'Connor|1988|p=94}} onde pasó los siguientes cinco meses, folgando —sometióse amás a dos operaciones quirúrxiques—{{Harvnp|O'Connor|1988|p=94}} de la que llevaba a cabo misiones diplomátiques.{{Harvnp|Debo|1964|p=259}} N'especial, dedicar a esclariar les consecuencies práutiques del tratáu recién robláu con Alemaña.{{Harvnp|Debo|1964|p=259}} Los alemanes, sicasí, llindaron la cooperación a los momentos de mayor tensión político, en contra de les esperances de sofitu políticu y cooperación financiera del comisariu soviéticu.{{Harvnp|Debo|1964|p=260}} Ente los países que llevaron a cabo contauto oficiosos con Chicherin en Berlín cuntaron los Estaos Xuníos —iniciativa que fracasó pol exiguo interés gubernamental estauxunidense— y Francia, que lo fixo al traviés del dirixente de la oposición parllamentaria, [[Edouard Herriot]], pa nun comprometer al Gobiernu.{{Harvnp|Debo|1964|p=265}} Les negociaciones con los franceses conducieron a la visita d'una delegación a la URSS, d'escases consecuencies inmediates.{{Harvnp|Debo|1964|p=266}} A finales de setiembre, terminó la so llarga estancia n'Alemaña y tornó a Moscú.{{Harvnp|Debo|1964|p=266}}

Caltuvo una política de cooperación con Alemaña, estableciendo una estrecha rellación col embaxador [[Ulrich Graf von Brockdorff-Rantzau|Brockdorff-Rantzau]].{{Harvnp|Debo|1964|p=268, 386}}{{Harvnp|O'Connor|1988|p=94}} Brockdorff-Rantzau, radicalmente opuestu al Tratáu de Versalles, abogaba por una estrecha collaboración colos soviéticos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=94}} Los intentos de forxar una alianza ente los dos países que llindara les consecuencies de la derrota na guerra mundial, sicasí, non fructificaron más salvu n'ocasiones puntuales en que'l sofitu mutuu sirvió pa resolver dalguna crisis.{{Harvnp|Debo|1964|p=386}} Alemaña nun llegó a cumplir les mires polítiques, militares y económiques soviétiques, tantu polo grandes que yeren estes, como pol interés secundariu que Berlín otorgaba a la URSS.{{Harvnp|Debo|1964|p=312-313}} Moscú espera llograr creitos al llargu plazu de la gran industria alemano p'adquirir maquinaria pesada y pallo cuntaba col decidíu sofitu de Brockdorff-Rantzau, pero nin el Gobiernu alemán nin los industriales amosaron l'interés necesariu por que se llograra un rápidu alcuerdu.{{Harvnp|Debo|1964|p=284}} Na primavera de 1923, realizáronse contactos ente la URSS y Francia que nun tuvieron resultaos notables, anque disgustaron al embaxador alemán en Moscú: Chicherin, insatisfechu pola pasividá alemana, tratara en devanéu de tantiguar la posibilidá d'ameyorar les rellaciones con París.{{Harvnp|Debo|1964|p=292}} La llegada al Gobiernu de Stresemann n'agostu supunxo un revés pa los soviéticos —qu'esperaben que les tensiones internes debíes a la [[ocupación del Ruhr|ocupación francesa del Ruhr]] conduxeren a una revolución, tensiones que Stresemann amenorgó de momentu— y esbarató los planes de Chicherin de forxar una alianza continental francu-xermanu-soviética{{Harvnp|O'Connor|1988|p=100}} frente al Reinu Uníu —escurre que, sicasí, nun abandonó{{Harvnp|O'Connor|1988|p=100}} y siguió proponiendo tantu en París como en Berlín, infructuosamente—.{{Harvnp|Debo|1964|p=294}} El comisario abarruntaba —justificadamente a pesar de los desmentíos de Stresemann— que'l nuevu primer ministru proponíase ingresar na Sociedá de Naciones, lo que dexara nuevamente aisllada a la URSS.{{Harvnp|Debo|1964|p=295}} Opúnxose amás al sofitu que'l Gobiernu soviéticu dio a los comunistes alemanes, llistos pa tratar de faese col poder ante la situación de crisis interna: Chicherin aprobaba la revolución alemana siempres que se produxera ensin necesidá d'ayuda esterna y ensin poner en riesgu la rellación xermanu-soviética.{{Harvnp|Debo|1964|p=296}} El fracasu del [[llevantamientu de Hamburgu]] marcó'l fin de la orientación prosoviética de la política esterior alemana y estropió les rellaciones billaterales.{{Harvnp|Debo|1964|p=297-298}} Pa compensar la crisis de les rellaciones con Alemaña aprovechando la meyora de la economía soviética que dexaba atraer inversores, Chicherin favoreció l'establecimientu de tratos comerciales coles naciones dispuestes a ufiertar creitos a la URSS.{{Harvnp|Debo|1964|p=303}} El primeru n'aprovechar la ufierta foi [[Mussolini]], qu'empezó a axustar colos soviéticos en payares de 1923.{{Harvnp|Debo|1964|p=303}} A empiezos de 1924, el Gobiernu francés presidíu por Poincaré amosóse finalmente dispuestu a normalizar les rellaciones con Moscú con Checoslovaquia como mediadora nes negociaciones.{{Harvnp|Debo|1964|p=303-304}} Pa Chicherin, l'actitú francesa dexaba allugar esperances de compensar el distanciamientu de los alemanes.{{Harvnp|Debo|1964|p=305}} La derrota eleutoral de los conservadores británicos a finales de 1923 y la formación d'un nuevu Gobiernu llaborista en xineru del añu siguiente paecíen beneficiar tamién a los soviéticos: el 1 de febreru'l Reinu Uníu reconoció oficialmente al Gobiernu soviéticu.{{Harvnp|Debo|1964|p=305-306}}

Nel branu de 1924, les rellaciones enterriar pol rexistru policial de la sede de la delegación comercial soviética na capital alemana,{{Harvnp|O'Connor|1988|p=99}} que se produció cola escusa de la busca d'un comunista fuxitivu que s'abelugara nella.{{Harvnp|Debo|1964|p=313}} Tantu Chicherin como l'embaxador, [[Nikolái Krestinski|Krestinski]], protestaron enérxicamente pol asaltu, que les autoridaes alemanes creíen llegal, yá que nun almitíen la inmunidá diplomática de la delegación soviética.{{Harvnp|Debo|1964|p=313}} El Gobiernu soviéticu aprovechó l'incidente pa esixir al alemán la reconocencia esplícita del monopoliu comercial gubernamental y la concesión d'inmunidá diplomática a los sos representantes comerciales, daqué que Chicherin reivindicó ensin enforma entusiasmu, convencíu de que la reaición de Moscú taba siendo esaxerada y ponía en peligru la pilastra de la política esterior soviética: la rellación con Berlín.{{Harvnp|Debo|1964|p=314-315}} A finales de xunetu, llogró superar la crisis con Alemaña por aciu un pactu con concesiones mutues.{{Harvnp|Debo|1964|p=317}}{{Harvnp|O'Connor|1988|p=100}}

La renuencia del Gobiernu soviéticu a acabar coles actividaes subversives de la Comintern y la preferencia del ministru alemán d'Asuntos Esteriores [[Gustav Stresemann]] pol equilibriu{{Harvnp|Dyck|1966|p=67}}{{Harvnp|Debo|1964|p=299}} ente les potencies occidentales y Moscú torgaron l'establecimientu d'una cooperación más intensa.{{Harvnp|Debo|1964|p=386}}{{#tag:ref|Stresemann utilizaba les rellaciones xermanu-soviétiques como parte de la so estratexa pa llograr concesiones de les potencies vencedores que-y dexara llograr el so oxetivu: qu'Alemaña recuperara la posición internacional y los territorios perdíos na guerra mundial.{{Harvnp|Debo|1964|p=339}}|group=nota}} Chicherin sostenía que l'ingresu d'Alemaña na Sociedá —nel que Stresemann empeñar a partir de la seronda de 1924—{{Harvnp|Debo|1964|p=321}} perxudicaría los intereses soviéticos, y trató de torgar, ufiertando a Brockdorff-Rantzau una alianza contra Polonia en cuenta de un alcuerdu billateral que na práctica torgara qu'Alemaña se convirtiera en miembru del organismu.{{Harvnp|Debo|1964|p=332-333}} Mientres Stresemann refugaba les propuestes de Chicherin, [[Hans von Seeckt|Von Seeckt]] amosóse dispuestu a forxar una alianza cola URSS contra Polonia coles mires de recuperar les fronteres orientales de 1914, lo que persuadió a los soviéticos de qu'esistíen posibilidaes d'alcuerdu si esti imponía la so posición a la Stresemann.{{Harvnp|Debo|1964|p=334-335}} Moscú trató de facilitar la xera de Von Seeckt proponiendo una alianza militar formal ente los dos países el 24 de febreru de 1925, pero Berlín facer# de menos.{{Harvnp|Debo|1964|p=335}} Chicherin, abandonando toa esperanza de pactu con los alemanes, allegó entós a los polacos, esmolecíos poles posibles consecuencies negatives del probable pactu ente los francu británicos y los alemanes.{{Harvnp|Debo|1964|p=336}} Tres nun faer casu de los intentos de conciliación polacos mientres trataba d'atraese a los alemanes, el refugu definitivu de Berlín a les sos propuestes, que recibió n'abril de 1925, fixéron-y replantegase los contactos col Gobiernu de Varsovia.{{Harvnp|Debo|1964|p=337}} Anque Polonia nun podía sustituyir a Alemaña como gran potencia aliada de los soviéticos, un alcuerdu billateral podía ameyorar la seguridá de la frontera común y favorecer el comerciu; l'embaxador soviéticu presentó una propuesta nesti sentíu en mayu, pero les conversaciones fracasaron antes les esixencies polaques, que Moscú refugó.{{Harvnp|Debo|1964|p=337-338}}{{#tag:ref|Varsovia esixía que'l tratáu billateral solo entrara a valir cuando Moscú roblara otros similares con Letonia, Estonia y Finlandia, lo que pa Chicherin suponía estender la influencia polaca pol Bálticu y amenorgar la importancia soviética na rexón.{{Harvnp|Debo|1964|p=338}}|group=nota}}

Aislláu diplomáticamente, tuvo que contentase con estudiar la propuesta de Stresemann de xunu de roblar un nuevu tratáu comercial qu'incluyera una clausa que confirmara l'amistá ente los dos países, que tantu a Brockdorff-Rantzau como a Chicherin paeció-yos insuficiente.{{Harvnp|Debo|1964|p=339-340}} Este trató en devanéu de retomar la idea d'un alcuerdu billateral de neutralidá, que'l ministru alemán refugó cola habilidá necesaria pa nun esbaratar les negociaciones y llograr la firma del tratáu comercial ensin clauses polítiques que-y había de sirvir pa siguir primiendo a Francia y a Gran Bretaña por aciu l'amenaza d'un posible alcuerdu políticu ente alemanes y soviéticos.{{Harvnp|Debo|1964|p=340}}

=== Locarno, los trataos de neutralidá y la rivalidá británica ===
[[Ficheru:Curzon-with-baldwin.jpg|[[Stanley Baldwin]], primer ministru conservador británicu, y [[George Curzon|lord Curzon]], arteru diplomáticu y ministru d'Asuntos Esteriores. Pa Chicherin, Gran Bretaña yera la principal representante del capitalismu occidental y les rellaciones ente los dos países a lo llargo de la década de 1920 fluctuaron ente los intentos d'entendimientu y la tensión.|miniatura|right]]
Chicherin nun consiguió torgar la firma del [[Tratáu de Locarno]] per parte d'Alemaña a pesar de los sos notables esfuercios —casi un añu d'actividá dedicáu a la infructuosa xera—;{{Harvnp|Debo|1964|p=323, 352}} considerar un revés pa la URSS y un trunfu de la diplomacia británica que podía preceder al aislamientu soviéticu n'Europa.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=105, 108}} A finales de setiembre de 1925, intentara axustar direutamente con Stresemann en Berlín pa torgar l'alcuerdu díes antes de la so firma, en devanéu.{{Harvnp|Debo|1964|p=346-352}}{{#tag:ref|Como xestu pa esmolecer a los alemanes, pasó primero por Varsovia camín de Berlín pa dar a entender la posibilidá d'un alcuerdu polacu-soviéticu, a pesar de saber qu'esta era imposible. La maniobra nun impresionó a los alemanes, conocedores de les grandes diferencies ente polacos y soviéticos.{{Harvnp|Debo|1964|p=347-348}}|group=nota}} El pactu, que daba al Reinu Uníu y a Italia'l papel de garantes del alcuerdu ente Bélxica, Francia y Alemaña, escluyía totalmente a los soviéticos, que lo percibíen como una maniobra contraria del Gobiernu londinense p'aisllar diplomáticamente a la URSS.{{Harvnp|Debo|1964|p=343}} Según Chicherin, el tratáu yera'l primer pasu pa dexar a la URSS inerme ante un posterior ataque militar o económicu británicu, perceición errónea.{{Harvnp|Debo|1964|p=343-344}} El tratáu nun amenorgó les tensiones n'Europa oriental al nun incluyir solución dalguna pa les fronteres ente Alemaña y Polonia y [[Primer República de Checoslovaquia|Checoslovaquia]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=108}} Como consuelu, escasu, de los soviéticos, Alemaña llogró que se-y dexara escluyise del sistema de sanciones de la Sociedá de Naciones y de la obligación de dexar el pasu de tropes pol so territoriu y robló el 12 d'ochobre un alcuerdu comercial{{Harvnp|Von Laue|1953|p=273}} con Moscú.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=108}} Esti pactu otorgaba a los soviéticos creitos al curtiu plazu, reconocía los monopoliu comercial estatal soviéticu ya incluyía un alcuerdu consular, pero non l'alcuerdu de neutralidá que deseyaren estos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=108}} El revés causáu pola imposibilidá d'atayar l'acercamientu d'Alemaña a les potencies vencedores de la guerra mundial marcó l'empiezu de la lenta decadencia de Chicherin al mandu de la Comisaría d'Asuntos Esteriores, qu'acabó col so relevu en 1930.{{Harvnp|Debo|1964|p=353}} El final de 1924 y el principiu de 1925 supunxeron un periodu de disgustos políticos pal comisariu, que les sos enfermedaes empezaben a intensificase.{{Harvnp|Debo|1964|p=341}}

Poco dempués de la firma del tratáu comercial, el 17 d'ochobre, Chicherin treslladar a [[Wiesbaden]] pa folgar y recibir tratamientu médicu,{{Harvnp|Debo|1964|p=352}} non ensin antes entamar una visita posterior a París pa tratar d'estrechar los llazos col Gobiernu francés —situación improbable dada la supeditación de la política esterior francesa a la británica,{{Harvnp|Debo|1964|p=331}} que yera contraria a los soviéticos—.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=108}} En Wiesbaden tratáron-y la diabetes y na [[Riviera francesa]], a onde treslladóse de siguío, la polineuritis; en dambos llugares siguió'l llabor diplomáticu, entrevistándose con importantes figures mientres recibía los sos tratamientos, anque la intensidá del so llabor foi muncho más amenorgada que la de la so anterior estancia n'Europa occidental en 1922.{{Harvnp|Debo|1964|p=354}} Llegó a París el 11 d'avientu, pero les conversaciones con los franceses fracasaron pola insistencia d'estos en que los soviéticos pagaren les deldes contraíes pol Gobiernu zarista y compensaren a los estranxeros que les sos propiedaes fueren confiscadas tres la [[revolución d'Ochobre]].{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=108-109}} El nomamientu n'avientu de 1925 de [[Christian Rakovski]] —con fama de francófilo— como embaxador en París nun sirvió pa empobinar les negociaciones francu-soviétiques.{{Harvnp|Debo|1964|p=355}} Los responsables políticos franceses amosáronse dispuestos a interceder ante los sos aliaos n'Europa oriental en favor de los soviéticos por qu'ameyoraren les rellaciones ente dambos, pero non a alloñase del Gobiernu británicu, como esperaba Chicherin, que siguía amosando gran hostilidá escontra Londres.{{Harvnp|Debo|1964|p=355}}

Antes de partir escontra Moscú'l 17 del mes, robló un nuevu tratáu de neutralidá y non agresión col ministru d'Asuntos Esteriores turcu,{{Harvnp|Debo|1964|p=356}} tratáu que sirvió de modelu pa otros suscritos más palantre con Alemaña, Lituania, Afganistán y Persia y que los soviéticos trataron d'utilizar como contrapesu al Tratáu de Locarno.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=109}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=273}} Nestos trataos billaterales, caúna de les naciones firmantes comprometer a permanecer neutral en casu de que la otra fuera atacada y a nun atacase mutuamente nin a establecer aliances contraries al otru país.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=109}}{{Harvnp|Debo|1964|p=357}} Chicherin deseyaba roblar un tratáu similar con Alemaña, pa compensar la robla d'esta del de Locarno;{{Harvnp|Debo|1964|p=357}} los problemes d'ingresu d'Alemaña na Sociedá de Naciones dexáron-y consiguilo.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=109-110}} El 26 d'abril de 1926, roblóse'l nuevu tratáu de neutralidá conocíu tamién como Tratáu de Berlín— y non agresión ente Berlín y Moscú na capital alemana.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=110}}{{Harvnp|Debo|1964|p=360}} Al tratáu acompañar la concesión de dellos creitos al llargu plazu pa los soviéticos.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=110}}

Chicherin ufiertó trataos similares al turcu y al alemán a Finlandia, Estonia, Letonia y Lituania.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=110-111}} Pero solo esta postrera acabó roblándolo, tres llargues negociaciones de dellos meses, el 28 de setiembre de 1926.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=111}} Pela so parte, Letonia (el 19 de xunetu) y Estonia (el 18 d'agostu), roblaron pactos cola URSS que dirimían les disputes fronterices ente elles y sirvieron p'amenorgar les tensiones na rexón.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=111}}

Tocantes a la rellación ente la URSS y Gran Bretaña, a l'antigua rivalidá ente l'[[Imperiu rusu]] y el británicu surdida nel sieglu {{versalita|xix}} xunióse la ideolóxica ente'l socialismu soviético y l'imperialismu capitalista británicu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=114}} Chicherin, que vía a los británicos como adalides del capitalismu mundial y la mayor potencia del momentu y escontra los que caltenía un amiestu de medrana, almiración y despreciu, trató a lo llargo de la década de llograr la reconocencia oficial de Londres del Gobiernu soviéticu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=114}} Londres otorgara la reconocencia oficiosa por aciu el tratáu billateral de comerciu robláu polos dos países el 16 de marzu de 1921, tres meses de complicada negociación.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=120}}{{Harvnp|Debo|1964|p=209-210}} De la primavera a la seronda de 1923, vivióse un momentu de gran tensión ente les dos naciones, tantu poles fregadures nes negociaciones en [[Lausana]] como pol disgustu británicu polo que Londres consideraba actividaes subversives soviétiques y la victoria conservadora nes eleiciones de payares de 1922.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=126}} El nuevu pero inestable Conseyu de Ministros llaborista que tomó posesión el 22 de xineru de 1924 reconoció por fin formalmente al Gobiernu soviéticu (1 de febreru), pero nun s'atrevió a intercambiar embaxadores.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=127}}{{Harvnp|Debo|1964|p=307}} La reconocencia británica bastió'l d'otros países a lo llargo de los dos años siguientes: [[Italia fascista|Italia]]{{Harvnp|Von Laue|1953|p=271}} facer el 7{{Harvnp|Debo|1964|p=307}} de febreru y siguir Austria, China, Dinamarca, Francia,{{#tag:ref|El 28 d'ochobre de 1924. Litvínov utilizó la reconocencia oficial francés pa primir a los alemanes ya intentar qu'abandonaren los sos planes d'ingresar na Sociedá de Naciones.{{Harvnp|Debo|1964|p=324}}|group=nota}} Grecia, Méxicu, Noruega, Suecia y Xapón.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=127}}{{Harvnp|Debo|1964|p=308}} Esti ésitu aumentó'l prestíu del ministeriu y la del propiu Chicherin nel partíu —l'embaxador alemán llegó a informar equivocadamente al so Gobiernu de la probabilidá de qu'asocediera a Lenin al frente del [[Sovnarkom]]—; ingresó per primer vegada nel [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|comité central del PCUS]] precisamente en 1924 y revalidó el puestu al añu siguiente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=127}}{{Harvnp|Debo|1964|p=309}} La rotura formal del aislamientu diplomáticu soviéticu foi, sicasí, más teóricu que real: a pesar de la reconocencia del Gobiernu soviéticu per numberosos países, n'Europa Moscú solo caltenía estreches rellaciones con Berlín.{{Harvnp|Dyck|1966|p=69}}

L'acercamientu anglu-soviéticu del branu de 1924, que s'afiguró na firma d'un tratáu comercial el 10 d'agostu, que Chicherin celebró oficialmente, llueu dio pasu a tensiones, qu'esti atribuyó a maquinaciones del ''[[Foreign Office]]'' británicu que, na so opinión, minaba coles sos actividaes al primer ministru llaborista británicu [[James Ramsay MacDonald|MacDonald]].{{Harvnp|Debo|1964|p=317-318}} El comisario d'Asuntos Esteriores duldaba de que los llaboristes, en minoría nel Parllamentu, fueren capaces de ratificar el tratáu o de faer qu'esti conduxera a un estrechamientu de rellaciones polítiques amás de comerciales.{{Harvnp|Debo|1964|p=318}} La victoria conservadora nes eleiciones d'ochobre punxo fin a les esperances de que se llograra un alcuerdu políticu ente los dos países.{{Harvnp|Debo|1964|p=320}} L'alcuerdu económicu quedó ensin ratificar y les rellaciones billaterales quedaron na práctica suspendíes.{{Harvnp|Debo|1964|p=320-321}}

=== Oriente Próximu, Asia y les colonies ===
[[Ficheru:British Empire in 1907.jpg|L'[[Imperiu británicu]] a empiezos del sieglu {{versalita|xx}}. Chicherin vía nél el principal campeón del capitalismu mundial y favoreció tantu'l procesu de lliberación de les colonies como la firma d'una serie de trataos de neutralidá y non agresión con países asiáticos amenaciaos pola espansión británica.|miniatura|right|upright=1.4]]
Yá en 1919, ante'l paralís de la revolución n'Europa, Chicherin empezó a señalar la importancia de les naciones y territorios sometíos poles potencies imperialistes, que se topaben según él nuna situación similar a la de la Rusia zarista, apoderada pol capital estranxeru.{{Harvnp|Debo|1964|p=151}} Rusia, cola so revolución, tenía de convertise nel paradigma que teníen de siguir estos territorios pa solmenase'l xugu colonial.{{Harvnp|Debo|1964|p=151}} La subversión de les colonies tenía de sirvir pa coadyuvar indireutamente a la eliminación del capitalismu,{{Harvnp|Andreyev|2003|p=78}} una y bones l'enfrentamientu abiertu coles potencies yera imposible pola debilidá militar de la Rusia soviética.{{Harvnp|Debo|1964|p=153}} Asina, los primeros contactos colos Gobiernos persa, afganistanu y chinu y colos nacionalistes turcos estableciéronse yá na primavera y el branu de 1919.{{Harvnp|Debo|1964|p=154}}

Chicherin llogró que se convidara a la URSS a les conversaciones de paz celebraes en [[Lausana]] ente [[Reinu de Grecia|Grecia]] y [[Turquía]] que conducieron al nuevu [[Tratáu de Lausana]] ente les dos naciones, a pesar de la reticencia británica.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=122}}{{Harvnp|Debo|1964|p=270}} Turquía aportunó na presencia soviética, a pesar de qu'esta quedó llindada, por imposición de les potencies, al asuntu del accesu a los estrechos del mar Negru.{{Harvnp|Debo|1964|p=270}} Participó na primer ronda de conversaciones que tuvo llugar ente'l 22 de payares de 1922 y el 4 de febreru de 1923, na que tuvo qu'enfrentase al arteru representante británicu, [[lord Curzon]] y na que nun llogró imponer les reivindicaciones soviétiques, qu'incluyíen la esclusión{{Harvnp|Debo|1964|p=272}} de les armaes estranxeres del [[mar Negru]].{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=122-123}} Sofitó tamién en devanéu a los turcos nel so deséu de llograr [[Mosul]], que finalmente quedó axudicáu al [[Reinu d'Iraq]], apadrináu polos británicu, n'avientu de 1925.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=125}}{{#tag:ref|La decisión de la Sociedá de Naciones d'otorgar Mosul a Iraq como agorara Chicherin a los turcos bastió la firma del pactu turcu-soviéticu d'avientu de 1925, robláu en París.{{Harvnp|Debo|1964|p=356}}|group=nota}} Derrotáu polos británicu, que llograron que s'aprobara l'ingresu de naves de guerra al mar Negru en periodos de paz en contra de los deseos soviéticos,{{Harvnp|Debo|1964|p=280}} Chicherin nun allegó a la segunda ronda de sesiones en Lausana que tuvieron llugar na primavera de 1924; la URSS robló pero nunca ratificó'l tratáu del 24 de xunetu de 1924.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=125}} Salvó la vida al nun tornar a Suiza: un emigráu antisoviético qu'esperaba asesinalo tuvo qu'atacar a otru miembru de la delegación, que perdió la vida nel atentáu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=125}} A pesar del so fracasu ante los británicos na conferencia de paz, Chicherin aprovechar pa presentar al so país como campeón del [[Imperialismu británicu|antimperialismu británico]] y partidariu de los movimientos anticolonialistes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=126}} Mientres la so estancia en Lausana, aprovechó amás pa tratar con representantes diplomáticos d'otros países comenenciudos n'empecipiar contactos colos soviéticos.{{Harvnp|Debo|1964|p=275}} La conferencia coincidió con dos acontecimientos importantes pal comisariu: la retirada de la política de Lenin por cuenta de la so enfermedá, y la campaña de Litvínov pa estremalo de la direición de la comisaría, que la resultancia de les negociaciones meyor de esperar dada la debilidá rusa—, torgó.{{Harvnp|Debo|1964|p=281}}

Consideraba bien importante les rellaciones coles colonies y los Estaos dependientes de les potencies coloniales una y bones taba convencíu de que la llucha d'estes contra les naciones imperiales socavaría l'imperialismu y favorecería indireutamente la estensión de la revolución socialista n'Europa.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=135}} La Rusia soviética tenía de sirvir amás de modelu de desenvolvimientu a los territorios atrasaos industrialmente, entá sometíos a les potencies coloniales, y de llucha de lliberación del sometimientu a estes.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=135}} En 1924-1925, ante'l fracasu de la estensión de la revolución n'Europa, el baturiciu anticolonial y revolucionaria n'Asia cobró mayor importancia, entá cuando traía los riesgu de topetar colos amplios intereses británicos na zona.{{Harvnp|Dyck|1966|p=68}}

Nel [[Alloñáu Oriente]], les males rellaciones con [[Xapón]] de los primeros años de posguerra dieron pasu a una meyora tres el fracasu soviéticu por ameyorar el tratu colos [[Estaos Xuníos]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=138}} El 20 de xineru de 1925, roblóse'l tratáu billateral de neutralidá, qu'incluyó la reconocencia oficial xaponés al Gobiernu de la URSS y la garantía soviética de neutralidá en casu de conflictu ente Xapón y otru país; anque les rellaciones ameyoraron y esto sollertó a Gran Bretaña y los Estaos Xuníos, nunca fueron verdaderamente cordiales.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=138}} Los soviéticos otorgaben a China un papel inclusive más relevante qu'a Xapón, principalmente como mediu pa minar el poderíu británicu na rexón.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=138}} Col mesmu oxetivu d'oponese a los británicos, Chicherin buscó alcuerdos coles naciones d'Asia Central: Afganistán, Persia y Turquía.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=142}}{{Harvnp|Debo|1964|p=361}} Estes teníen de sirvir de proteición a la URSS frente a posibles agresiones de les potencies occidentales.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=142}} El 26 de febreru de 1921, roblóse un tratáu d'amistá y reconocencia con Persia, al que siguió dos díes más tarde otru similar con Afganistán.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=142}} El 16 de marzu, Turquía suscribió un tratáu paecíu cola URSS y el 13 d'ochobre roblóse unu que regulaba les rellaciones ente les repúbliques caucásiques —yá parte de la URSS— y Turquía.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=142-143}} Los trataos con Persia, Afganistán y Turquía apurrieron la reconocencia oficial del Gobiernu soviéticu, pero sofito políticu y ventayes comerciales escasos.{{Harvnp|Debo|1964|p=212}} La imposibilidá de qu'españara nestos países —y en China, qu'axustaba colos soviéticos con grandes tatexos— una revolución comunista y la renuencia de les sos clases dirixentes a cooperar colos soviéticos contra les potencies coloniales esaniciaben la utilidá d'estes naciones como detonantes de la revolución mundial.{{Harvnp|Debo|1964|p=197}}

L'actividá de Chicherin na rexón enterrió notablemente les rellaciones colos británicos —la llegada al poder de los [[Partíu Llaborista (Reinu Uníu)|llaboristes]] nun supunxo cambéu dalgunu d'importancia na política colonial na zona— en 1925, pero traxo los sos frutos nos años siguientes: el 22 d'abril de 1926 roblóse un pactu de neutralidá y non agresión con Afganistán, el 1 d'ochobre de 1927, roblóse otru con Persia y el 1 de payares de 1928, con [[Yeme]] y el 17 d'avientu de 1929 anovóse'l tratáu turcu-soviéticu de 1925.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=144}} A estos xunieron otros trataos similares ente les naciones vecines que reforzaron el sistema d'Estaos neutrales en redol a la URSS.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=144}}{{Harvnp|Debo|1964|p=362}}

=== Crisis y aislamientu internacional ===
A lo llargo de 1926 y 1927, aumentó la tensión ente la URSS, que tarrecía la formación d'una alianza na so contra empobinada por Gran Bretaña, y esta, que refugaba lo que consideraba inxerencies soviétiques na so política interior, cuantimás pol sofitu de la Comintern y los sindicatos soviéticos a la [[Fuelga xeneral en Reinu Uníu de 1926|fuelga xeneral de 1926]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=153}} Les medranes empezaren cola firma del [[Tratáu de Locarno]] n'ochobre de 1925, anque al empiezu'l posible entendimientu francu-alemán —que podía debilitar l'alianza ente Francia y el Reinu Uníu— y l'oportunidá de llograr un alcuerdu económicu con Francia fixeron que Moscú viera la situación entá con relativu optimismu.{{Harvnp|Sontag|1975|p=67}} A finales del branu de 1926, sicasí, los soviéticos empezaron a esmolecese por un posible plan británicu que modificara les fronteres d'Europa oriental nel so perxuiciu y que tenía de conceder territoriu a Alemaña coles mires d'ameyorar les rellaciones ente Londres y Berlín.{{Harvnp|Sontag|1975|p=67}}
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 146-1982-092-11, Gustav Stresemann.jpg|[[Gustav Stresemann]], primer ministru y depués ministru d'Asuntos Esteriores alemán, astutu diplomáticu qu'utilizó con habilidá les rellaciones cola URSS pa llograr concesiones de los vencedores de la [[Primer Guerra Mundial]] y punxo fin a la orientación soviética de la política esterior del so país, pa disgustu de Chicherin, que trató infructuosamente de torgar.|miniatura]]
Chicherin vivió parte de los entueyos con Gran Bretaña dende Europa occidental, a onde partió en payares de 1926 pa tratase de les sos enfermedaes; nun tornó a la URSS hasta finales de xunu del añu siguiente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=153}} El so salú empiorara a lo llargo del añu: n'abril apenes puedo trabayar y lo mesmo asocedió en xunetu; en payares, dexó la xestión de la comisaría en manes de Litvínov y partió de nuevu a Alemaña y a la [[Riviera francesa]].{{Harvnp|Debo|1964|p=363}} Nesta ocasión, l'actividá política de Chicherin n'Europa occidental foi menor que nes anteriores.{{Harvnp|Debo|1964|p=363}}

N'avientu y a pesar de la incomodidad alemana pola insistencia soviética, Chicherin trató una y otra vez de llograr la promesa alemana de nun participar nel tarrecíu plan británicu.{{Harvnp|Sontag|1975|p=67}} La so estancia en Berlín foi curtia —partió escontra [[Frankfurt del Main]] el 9 d'avientu— y d'escases consecuencies, a pesar del convencimiento alemán de que'l viaxe del comisariu soviéticu debíase más a los deseos de llograr alcuerdos políticos con Alemaña qu'a la so mala salú.{{Harvnp|Debo|1964|p=363-364}} A la crisis con Gran Bretaña{{#tag:ref|En febreru'l Gobiernu británicu presentara una dura nota de protesta a los soviéticos na que s'amenaciaba con abrogar el tratáu comercial y romper les rellaciones diplomátiques. Chicherin aconseyó responder con tactu y moderación, pero Litvínov contestó nel mesmu tonu, enterriando les rellaciones ente los dos países.{{Harvnp|Debo|1964|p=366-367}}|group=nota}} —qu'incluyó'l rexistru policial a la empresa de comerciu esterior conxunta, que cuntaba con inmunidá diplomática y la rotura{{Harvnp|Dyck|1966|p=67}} de rellaciones en mayu{{Harvnp|Von Laue|1953|p=274}} de 1927—,{{Harvnp|Debo|1964|p=368}} xuniéronse otros reveses como l'achaplamientu temporal de los comunistes chinos por [[Chiang Kai-shek]] n'abril de 1927,{{Harvnp|Sontag|1975|p=70}} l'asesinatu d'un diplomáticu soviéticu en Polonia en xunu o la posibilidá del españíu d'otra crisis diplomática con Francia na seronda.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=155}}{{Harvnp|Sontag|1975|p=70}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=276}}{{#tag:ref|Francia siguía reclamando en devanéu la compensación de los sos inversores en bonos rusos y esixó la sustitución del embaxador soviéticu pol so sofitu a la estensión de la revolución. Chicherin aportó al relevu de [[Christian Rakovski]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=155}}|group=nota}} Amás, d'acordies con Moscú, la posibilidá d'una meyora de rellaciones ente París y Berlín, celebrada antes polos soviéticos, convirtióse de sópitu nun posible alcuerdu xermanu-polacu nel que la nueva alianza francu-alemana utilizara a les fuercies polaques contra la URSS.{{Harvnp|Sontag|1975|p=68}} Chicherin, sollertáu pola posibilidá de qu'Alemaña se xuniera a les potencies vencedores nuna coalición antisoviética, entrevistar con [[Gustav Stresemann]] a empiezos de xunu de 1927 pa confirmar les garantíes alemanes de permanecer neutral y torgar el pasu de tropes pol so territoriu, garantíes qu'esti acotó, anque esto nun aseló dafechu a les autoridaes soviétiques.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=156}}{{Harvnp|Debo|1964|p=369}}{{#tag:ref|Antes allegara a París pa entrevistase con Briand y pescudar l'actitú francesa nel conflictu con Gran Bretaña. Briand aseguró que la crisis nun afectaría a les rellaciones francu-soviétiques.{{Harvnp|Debo|1964|p=368-369}}|group=nota}} La medrana a un enfrentamientu coles potencies occidentales, anque real, sirvió tamién pa xustificar la industrialización{{Harvnp|Dyck|1966|p=68}} soviética y por que Stalin acallantara a la [[Oposición Unificada]].{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=156-157}}{{Harvnp|Sontag|1975|p=66, 70-71}} Dende Europa occidental, Chicherin amosóse cada vez más críticu cola direición de la política esterior soviética.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=157}}{{Harvnp|Sontag|1975|p=71}}{{Harvnp|Debo|1964|p=368}}{{#tag:ref|Chicherin protestara con vehemencia, por casu, pol arrestu pasaxeru de ciudadanos alemanes y pola efímera campaña de prensa contra Berlín que coincidió cola rotura de les rellaciones diplomátiques con Londres, aición que consideraba arriesgada pa mesma esistencia de la URSS. En quexándose a Stalin, anunció la so vuelta al país y la so intención de dimitir.{{Harvnp|Debo|1964|p=369-370}}|group=nota}}

En 1926-1927, la URSS atopábase práuticamente aisllada internacionalmente, tres la negativa de Stresemann a formalizar una alianza billateral.{{Harvnp|Debo|1964|p=388}} La estrecha collaboración xermanu-soviética forxada en Rapallo diera pasu en 1925 a un alloñamientu paulatín polos intentos alemanes de congraciarse coles potencies vencedores; la neutralidá sustituyó a la cooperación nes rellaciones billaterales, debilitando la posición de Chicherin na URSS.{{Harvnp|Debo|1964|p=360}} Débil militar y económicamente, el país tenía que llindase a aprovechar les oportunidaes diplomátiques que se-y presentaben, ensin poder imponer el so criteriu na política internacional.{{Harvnp|Debo|1964|p=388}} La situación non solo quitaba a la URSS de los allampaos creitos occidentales pa desenvolver la economía, sinón qu'empuxaba a reorganizar los recursos propios y reforzar les partíes destinaes a industria pesao y armamentu, claves nun posible conflictu militar; la perceición soviética de la situación favorecía los nacionalismu y la autarquía.{{Harvnp|Sontag|1975|p=74-75}} Litvínov, convencíu del fracasu de la política filogermana del so superior, empezó a presentar a la direición soviética —cada vez más apoderada por Stalin— la necesidá d'un cambéu en política esterior.{{Harvnp|Debo|1964|p=388}} En 1927 y coincidiendo cola medrana a un ataque occidental, la URSS avenir a pagar parte de la delda zarista a Francia y ufiertó-y roblar un pactu de non agresión, midíes d'apandamientu pa intentar que nun participara na tarrecida campaña antisoviética.{{Harvnp|Sontag|1975|p=73}}{{#tag:ref|A pesar de la renuencia de Chicherin, soviéticos y franceses retomaren les negociaciones pa llograr un alcuerdu billateral a finales de febreru de 1926. Con notables concesiones per dambes partes, el pactu taba llistu en xunetu cuando'l Gobiernu d'[[Aristide Briand]], más moderáu y gustante al alcuerdu, foi sustituyíu por otru presidíu por [[Raymond Poincaré]], que lo esbarató.{{Harvnp|Debo|1964|p=361}}|group=nota}} Litvínov empezó a averar a la URSS a la Sociedá de Naciones, tratando d'acabar col aislamientu diplomáticu de la URSS, a pesar del refugu de Chicherin escontra l'organismu.{{Harvnp|Debo|1964|p=365}} Pasu ente pasu y coincidiendo col agravamientu de la so mala salú, Chicherin foi perdiendo toa influencia na política esterior moscovita.{{Harvnp|Debo|1964|p=389}} El 3 de xunu de 1927, disgustáu polo que creía que yeren intentos de Bujarin de debilitar les rellaciones xermanu-soviétiques, presentó la so dimisión.{{Harvnp|Sontag|1975|p=71}} A diferencia de les anteriores estancies de Chicherin n'Europa occidental, esta vegada Litvínov nin caltuviera informáu al so superior de la situación de la política esterior soviética nin atendiera a les opiniones unviaes a Moscú per este; mientres l'ausencia de Chicherin, tomara práuticamente les riendes de la comisaría, col respaldu de Stalin, quien gociaba acaldía de mayor poder na política nacional.{{Harvnp|Debo|1964|p=364}}

== Últimos años ==
=== Enfermedá y arrequexamientu políticu ===
Presentara la dimisión, que foi refugada, darréu en retornando a la capital soviética.{{Harvnp|Debo|1964|p=370}} El refugu al arrenunciu quiciabes se debió a la necesidá de Stalin de dar credibilidá a la posibilidá d'un ataque a la URSS, utilizada contra Trotski y el restu de la oposición p'acallantalos y que la dimisión del comisariu d'Asuntos Esteriores debilitara.{{Harvnp|Debo|1964|p=370}}{{#tag:ref|Dos años más tarde, Chicherin declaró a [[Louis Fischer]]:{{cita|Torné a Moscú dende Europa occidental en xunu de 1927. Toos falaben de guerra, pero yo traté de disuadirles. «¡Naide entama atacanos», —aportuné. Pero un colega esplicar. «¡Chist! Yá lo sabemos, pero precisar contra Trotski».}}{{Harvnp|Debo|1964|p=370}}|group=nota}} Ayenu a les disputes internes del partíu, nun tomó partíu por [[Trotski]] nin por [[Stalin]], colos que caltenía males rellaciones.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=167}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=257}} Tres la muerte de Lenin en 1924, quedó cada vez más aislláu del centru del poder soviéticu, el [[Politburó del PCUS|politburó]].{{Harvnp|O'Connor|1988|p=167}} Mientres el so retiru n'Europa occidental a la fin de la década de 1920, retomó'l so interés pola música y redactó un ensayu sobre [[Mozart]], que terminó en 1930 y que, debíu al entusiasmu amenáu en [[Anatoli Lunacharski]] y [[Mijaíl Kalinin]], aceptó publicar; Stalin prohibió, sicasí, la publicación en 1934, que solo vio la lluz tres la muerte d'esta gracies al enfotu d'una compositora, sobrina de Chicherin.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=167}}{{#tag:ref|L'estudiu publicar en 1973.{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=120}}|group=nota}}
[[Ficheru:No-nb bldsa 1c100 Georgy Chicherin and Maxim Litvinov.jpg|Chicherin xunto a [[Maksim Litvínov]] en 1920. Litvínov, vicecomisario y más tarde socesor de Chicherin al mandu de la Comisaría d'Asuntos Esteriores, difería del so superior tantu en calter como nes sos opiniones sobre política esterior.|miniatura]]
El 29 d'ochobre 1927, anunció la participación del so país nes sesiones de la comisión preparatoria pa la conferencia mundial de desarme, a pesar de la so oposición personal tantu a esta como a la [[Sociedá de Naciones]] —Litvínov asistió{{Harvnp|Von Laue|1953|p=278}} a les sesiones preparatorias—.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=159}} Aquel día, sicasí, la so influencia nes decisiones polítiques menguara{{Harvnp|Debo|1964|p=375}} notablemente y la direición soviética empezara a adoptar la posición de Litvínov, que favorecía la meyora de rellaciones coles potencies vencedores de la guerra mundial, inclusive si ello suponía poner en riesgu les maltrechas rellaciones xermanu-soviétiques.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=159}}{{Harvnp|Debo|1964|p=353-354}} Amosóse sollertáu amás pol empeoramientu de les rellaciones billaterales con Berlín, primero pol efeutu de los reveses soviéticos en política esterior en 1927 y, al añu siguiente, pol «[[escándalu Shajty]]», xuiciu propagandísticu nel que dellos téunicos alemanes fueron arrestaos y acusaos de sabotaxe.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=159}} La tensión pol xuiciu, que efeutivamente socavó les rellaciones xermanu-soviétiques como alvirtiera Chicherin, afectó a la salú d'esti que, enfermu y escosu mentalmente, retirar a folgar a Alemaña los 10 de setiembre de 1928.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=161}}{{Harvnp|Debo|1964|p=372}} Al pie de Brockdorff-Rantzau, yá mortalmente enfermu, trató d'amenorgar el perxuiciu causáu pol xuiciu a les rellaciones billaterales antes de retirase a recuperase.{{Harvnp|Debo|1964|p=372}} Según dellos diplomáticos, Chicherin, desilusionáu cola actividá del Gobiernu soviéticu,{{Harvnp|Debo|1964|p=373}} deseyaba camudase a Alemaña de forma permanente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=161}} El tratamientu médicu, que s'esperaba curtiu, foi allargar, como la estancia n'Alemaña: dempués de seis meses nun sanatoriu berlinés, coló a [[Wiesbaden]] y [[Frankfurt]].{{Harvnp|Debo|1964|p=373}} Dende Alemaña, d'onde'l Gobiernu esixó-y volver en delles ocasiones ensin ésitu,{{#tag:ref|Col empiezu de la represión estalinista y la fuga de diversos diplomáticos, el Gobiernu tarrecía que Chicherin nun tornara a la URSS.{{Harvnp|Debo|1964|p=373}}|group=nota}} criticó la política esterior soviética escontra Berlín.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=162}} Tres dellos intentos infructuosos, Moscú unvió a [[Lev Karaján]] —vicecomisario d'Asuntos Esteriores— pa entamar el regresu de Chicherin —inda bien enfermu y débil— a la capital soviética, a la que llegó'l 6 de xineru de 1930.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=162}}{{Harvnp|Debo|1964|p=374}}

Bien trabayador, foi quedando pasu ente pasu estremáu del so puestu pola so enfermedá dende 1928, y foi sustituyíu finalmente pol so ayudante [[Maxim Litvínov]] en 1930.{{Harvnp|Haslam|1983|p=10}}{{Harvnp|Debo|1964|p=375}}{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=120}} Dende la so vuelta de la so llarga convalecencia n'Alemaña, tuvo qu'esperar siete meses como comisariu oficial —anque ensin poder dalgún yá— antes pa poder retirase.{{Harvnp|Debo|1964|p=375}} El so relevu coincidió, amás de col agravamientu d'el so enfermedá que la faía dependiente de la morfina,{{Harvnp|Haslam|1983|p=14}} col trunfu definitivu de [[Stalin]] sobre los sos rivales nel partíu,{{Harvnp|Haslam|1983|p=10}} col que caltenía series diferencies.{{Harvnp|Haslam|1983|p=11}} Litvínov favorecía l'acercamientu a les potencies occidentales, al que Chicherin oponíase.{{Harvnp|O'Connor|1988|pp=162-163}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=278}} Al contrariu que Litvínov y la direición estalinista soviética, refugaba que la URSS xuntar al [[Pactu Kellog-Briand]] que, al igual que la Sociedá de Naciones, percibía como un meru preséu de les potencies occidentales pa imponer al país.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=163}} Según Chicherin, l'ausencia d'un alcuerdu obligatoriu de desarme qu'acompañara al pactu y la falta de participación soviética na redaición facer peligrosu pa la URSS ya inútil pa caltener la paz mundial.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=163}} A pesar del claru cambéu d'orientación en política internacional, la direición soviética caltuvo a Chicherin formalmente al mandu de la Comisaría d'Asuntos Esteriores hasta'l 25 de xunetu de 1930, cuando Litvínov relevar oficialmente.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=164}}{{Harvnp|Debo|1964|p=375}}{{Harvnp|Von Laue|1953|p=278}} El cambéu al frente del ministeriu, xustificáu oficialmente pola mala salú de Chicherin, debióse tamién a les males rellaciones ente este y Stalin,{{Harvnp|Debo|1964|p=364}} que databen de principios de la década.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=164}}

La so figura oldeó en gran midida cola del so socesor: ente que Chicherin yera sofisticáu, Litvínov yera direutu hasta la rudez; mientres aquel defendía los postulaos revolucionarios dende un puntu de vista rusu, Litvínov yera más consciente de la situación internacional; mientres el primeru tendía a concentrar na so persona gran parte del trabayu del ministeriu, el segundu yera capaz de delegar nos sos subordinaos.{{Harvnp|Haslam|1983|p=13}} Al empar, la esmolición personal polos miembros del ministeriu de Chicherin se contraponía cola rellación puramente profesional ente Litvínov y los diplomáticos.{{Harvnp|Haslam|1983|pp=13-14}}

=== Relevu de la comisaría y retiru de la política ===
[[Ficheru:03 chicherin.JPG|Balta de Chicherin nel campusantu moscovita de [[Campusantu Novodévichi|Novodévichi]]. La so figura sumió por completu de la política soviética hasta la muerte de [[Stalin]].|miniatura|derecha]]
Una vegada releváu de la [[Comisaría del Pueblu d'Asuntos Esteriores|Comisaría d'Asuntos Esteriores]], llevó una vida recluyida{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=120}} y alloñada por completu de la vida política.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=167}}{{Harvnp|Debo|1964|p=375}} Abelugar na lliteratura y na música,{{Harvnp|Jackson|Devlin||1989|p=120}} a pesar de la so anterior dedicación casi esclusiva a la política.{{Harvnp|Debo|1964|p=381}} Perdió'l so puestu nel [[Comité Central del Partíu Comunista de la Xunión Soviética|comité central del PCUS]].{{Harvnp|Debo|1964|p=376}} Espulsáu de la so vivienda xuntu al ministeriu, pasó a morar cerca de la embaxada estauxunidense y en 1931 llegar a rumorear que vivía na miseria y cayera nel alcoholismu, rumores que'l Gobiernu negó.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=167}}{{Harvnp|Debo|1964|p=376}} En 1932 el comité central del PCUS decidió asigna-y un apartamentu cercanu a la embaxada estauxunidense, nun nuevu edificiu construyíu pa los funcionarios del Ministeriu d'Esteriores.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=168}}{{Harvnp|Debo|1964|p=376-377}} Enfermu entá de diabetes y polineuritis, sufría tamién una enfermedá nerviosa que probablemente dexeneró en llocura{{Harvnp|Debo|1964|p=377}} nos últimos meses de vida.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=168}} El so salú empioró considerablemente en xineru de 1936 y pocu dempués treslladar al hospital del [[Kremlin]], nel que finó de [[hemorraxa cerebral]] a les 9:35 p. m. del 7 de xunetu del mesmu añu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=168}}{{Harvnp|Debo|1964|p=377}}

El so cadabre quedó espuestu na sala de conferencies del Narkomindel antes de ser soterráu nel monasteriu moscovita de [[Campusantu Novodévichi|Novodévichi]].{{Harvnp|Debo|1964|p=377-378}} Por orde de Stalin, [[Nikolái Krestinski|Krestinski]] quedó encargáu de la so oración aciaga, na que tuvo que criticar la so figura.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=168}} Tres la so muerte, el so nome foi retiráu de la historia oficial del partíu comunista soviéticu.{{Harvnp|Medvedev|1971|p=202}} A la muerte de Stalin, [[Andréi Gromyko]] rehabilitó la so reputación y reconoció la so aportación al afitamientu del gobiernu soviéticu y la so habilidá como diplomáticu.{{Harvnp|O'Connor|1988|p=168}}

== Bibliografía ==
{{Refcomienza}}
* {{cita llibru |apellíu=Andreyev

|nome=Alexandre
|títulu=Soviet Russia and Tibet: The Debacle of Secret Diplomacy, 1918-1930s
|idioma=inglés
|añu=2003
|editorial=Brill Academic Publishers
|isbn=9789004129528
|páxines=433
|url=https://books.google.es/books?vide=ISBN9789004129528&amp;printsec=titlepage
}}
* {{Cita publicación
| apellíu=Debo |
nome= Richard Kent
| títulu =The Making of a Bolshevik: Georgii Chicherin in England 1914-1918
| añu = 1966
| revista = Slavic Review
| volume = 25
| númberu = 4
| páxines =651-662
| url = http://www.jstor.org/stable/2492826
}}
* {{cita tesis
| apellíu= Debo |
nome= Richard Kent
| máscaraautor=1
| títulu =George Chicherin : Soviet Russia's second Foreign Commissar
| añu=1964
| editorial =University of Nebraska
| oclc=33387881
| idioma=inglés
| formatu=pdf
| ref= CITAREFDebo1964
}}
* {{cita llibru |apellíu=Deutscher

|nome=Isaac
|enllaceautor=Isaac Deutscher
|títulu=The Prophet Armed: Trotsky, 1879-1921
|idioma=inglés
|añu=1997
|editorial=Retruca Books
|isbn=9780735100145
|páxines=540
|url=https://books.google.es/books?vide=ISBN9781859844410&amp;printsec=titlepage
}}
* {{Cita publicación
| apellíu=Dyck
| nome= Harvey L.
| títulu =German-Soviet Relations and the Anglu-Soviet Break, 1927
| añu = 1966
| revista =Slavic Review
| volume =25
| númberu = 1
| páxines =67-83
| url = http://www.jstor.org/stable/2492651 
}}
* {{cita llibru |apellíu= 
Dynes
|nome= Wayne R.
|títulu= History of Homosexuality in Europe and America
|idioma= inglés
|añu=1992
|editorial=Taylor &amp; Francis
|isbn= 9780815305507
|páxines=420
|url=https://books.google.es/books?vide=ISBN9780815305507&amp;printsec=titlepage
}}
* {{cita llibru |apellíu= 
Haslam
|nome= Jonathan
|títulu= Soviet Foreign Policy, 1930-33
|idioma= inglés
|añu= 1983
|editorial= Palgrave Macmillan
|isbn= 9780333300497
}}
* {{cita llibru |apellíu= 
Jackson
|nome= George |apellíu2=
Devlin
|nome2= Robert
|títulu= Dictionary of the Russian Revolution
|idioma= inglés
|añu= 1989
|editorial=Greenwood Press
|isbn= 9780313211317
|páxines=722
|url=
}}
* {{cita llibru |apellíu=Medvedev

|nome=Roy Aleksandrovich
|títulu=Let history judge: the origins and consequences of Stalinism
|idioma=inglés
|añu=1971
|editorial=Knopf
|isbn=9780394446455
|páxines=566
|url=
}}
* {{Cita publicación
| apellíu=Meyendorff
| nome= Alexander
| títulu =My Cousin, Foreign Commissar Chicherin
| añu = 1971
| revista = Russian Review
| volume = 30
| númberu = 2
| páxines =173-178
| url = http://www.jstor.org/stable/127897 
}}
* {{cita llibru |apellíu= 
O'Connor
|nome= Timothy Edward
|títulu= Diplomacy and Revolution: G.V. Chicherin and Soviet Foreign Affairs, 1918-1930
|idioma= inglés
|añu=1988
|editorial= Iowa State University Press
|isbn= 9780813803678
|páxines=250
}}
* {{Cita publicación
| apellíu=Sontag
| nome= John P.
| títulu =The Soviet War Scare of 1926-27
| añu = 1975
| revista =Russian Review
| volume =34
| númberu = 1
| páxines =66-77
| url = http://www.jstor.org/stable/127760 
}}
* {{cita llibru |apellíu=Von 
Laue
|nome= Theodore H.
|enllaceautor=Theodore H. Von Laue
|capítulu=Soviet Diplomacy: G. V. Chicherin, People's Commissar for Foreign Affairs, 1918–1930
|títulu= The Diplomats, 1919–1939
|idioma= inglés
|añu= 1953
|editorial=[[Princeton University Press]]
|editor=Gordon Alexander Craig
|editor2= Felix Gilbert
|isbn=9780691036601
|páxines=700
|url=https://books.google.es/books?vide=ISBN9780691036601&amp;printsec=titlepage
}}
{{Reftermina}}

== Notes ==
{{llistaref|group=nota}}

== Referencies ==
{{llistaref|4}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{MIA|chicherin}}

{{NF|1872|1936|Chicherin, Georgy}}
[[Categoría:Políticos y polítiques de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Bolxeviques]]
[[Categoría:Comunistes de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Diplomáticos y diplomátiques de la Xunión Soviética]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9va2c7vzy6gs8zhhh8nhect0olomal3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu de San Salvador (Corniana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168278</id>
    <revision>
      <id>3702945</id>
      <parentid>3697741</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Salvador (Corniana)]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Salvador (Corniana)]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15876" xml:space="preserve">{{Correxir}}
{{Edificiu}}

El '''monasteriu de San Salvador''' ta asitiáu na llocalidá [[Principáu d'Asturies|asturiana]] de [[Corniana]] nel conceyu de [[Salas]]. Ta catalogáu como [[Bien d'Interés Cultural (España)|Monumentu Nacional]] dende 1931. &lt;ref name=llista&gt;{{Cita web |url=http://listarojapatrimonio.org/ficha/monasterio-de-san-salvador-de-cornellana/|títulu=Monasterio de San Salvador de Cornellana |fechaaccesu= 27 de marzu de 2016||obra=Llista colorada del patrimoniu}}&lt;/ref&gt;

En 2015, na aprobación pola [[Unesco]] de l'ampliación del [[Camín de Santiago]] n'España a «Caminos de Santiago de Compostela: Camín francés y Caminos del Norte d'España», foi incluyíu como unu de los bienes individuales (nᵘ ref. 669bis-006) del camín primitivu.&lt;ref&gt;Puede consultase n'en el sitiu oficial de la UNESCO, na entrada «Routes of Santiago de Compostela: Camín Francés and Routes of Northern Spain», nel apartáu Maps, disponible en llinia en: http://whc.unesco.org/es/list/669/multiple=1&amp;unique_number=2055. Consultáu'l 31 de xunetu de 2017.&lt;/ref&gt;

== Historia ==
El monasteriu allugar nuna zona que cunta con restos de poblamientos prehistóricos (paleolíticos y neolíticos), según poblamientos castreños, como'l castru de Peña la cabra, el castru de La Rodriga o de la Doriga, según el castru romanu de la villa Murias de la Doriga. Tamién s'asitia cerca del [[Camín Real de la Mesa]], vía de gran usu dende l'antigüedá, destacase por ser d'usu corriente de los romanos como exa articulada d'Asturies, cuando taba sol so dominiu. 

Caltiénse inda'l documentu fundacional, y por él puédese afirmar que la fundación del monasteriu, realizar nel añu 1024, cuando la infanta [[Cristina Bermúdez|Cristina]], fía del rei [[Bermudo II de Llión|Bermudo II]] y la reina [[Velasquita de Llión]],{{Harvnp|Calleja Puerta|2001|pp=44 y 209}} dona un conxuntu de propiedaes y una ilesia, qu'alzara al pie del so home [[Ordoño Ramírez el Ciegu]], yá fináu.{{Harvnp|Prieto Entrialgo|2004|p=73}} La donación de la infanta complementar con delles villes ya ilesies de la contorna, amás de propiedaes agrícoles y una cantidá considerable de reses, xunto a la dote llitúrxica por duplicáu y qu'incluyía dos corones rituales (utilizaes na tradición ritual hispánica o visigoda). Esti detalle fixo pensar a dellos autores na posibilidá de la esistencia d'un [[monasteriu dúplice]]. &lt;ref name=mones&gt;{{Cita web |url=http://www.monestirs.cat/monst/annex/espa/ástur/ccornel.htm|títulu=Monasterio de San Salvador de Cornellana |fechaaccesu= 27 de marzu de 2016||obra= }}&lt;/ref&gt;

La muerte de la infanta, que profesó y probablemente recibió sepultura nel monasteriu por ella fundáu,{{Harvnp|Calleja Puerta|2001|p=226}} supunxo l'esmembramientu de la propiedá del monasteriu ente los sos herederos en repitíes ocasiones, hasta que [[Sueru Bermúdez| Sueru Vermúdez]], biznietu de la infanta Cristina,de primeres un cenobiu familiar que nun taba sometíu a l'autoridá episcopal,{{Harvnp|Prieto Entrialgo|2004|pp=76–77}}{{Harvnp|Calleja Puerta|2001|pp=44 y 116}} y la so esposa Enderquina, consiguieron axuntar nuevamente toes estes propiedaes dexando con ello la so crecedera. Como'l matrimoniu nun dexó descendencia, donaron el monasteriu a la [[Orde de Cluny|Congregación de Cluny]], nel añu 1122,{{Harvnp|Prieto Entrialgo|2004|pp=60 y 78–79}}&lt;ref name=mones/&gt;&lt;ref name=llista/&gt; lo cual supunxo pal monasteriu una auténtica reforma eclesiástica qu'esanicia los rituales y formes visigodes de los reinos hispanos inaugurando la práctica ritual romana. Esti procesu de reforma eclesial supunxo tamién cambeos del conxuntu de les edificaciones, produciéndose nesti momentu la construcción d'un claustru siguiendo los usos benedictinos, empecipiándose la construcción de la galería esti, llamada tamién [[Wikt:panda|''panda'']] , y nella distribúin los distintos espacios necesarios pa la vida monacal o catedralicia; pasando más tarde a la edificación de la galería o panda oeste. Más tarde, a partir del SIEGLU|XIII||s|1}} enfrentar a la reedificación de la ilesia. Anguaño d'estes intervenciones caltienen delles parés del claustru, los ábsides de la ilesia, según dellos elementos escultóricos.

Empecipiáu'l siglo XIV el poder de la orde del Cluny nel monasteriu sume y el monasteriu vese envueltu nos conflictos nobiliarios que mientres la Baxa Edá Media producir en tola zona asturiana. El monasteriu atópase metanes una llucha de poder pola posesión del mesmu que tienen ente l'obispu [[Gutierre de Toledo (obispu)|Gutierre]], el conceyu de Salas ya importantes nobles qu'intenten retayar l'ampliu señoríu xurisdiccional que'l monasteriu consiguiera mientres el siglo XII, que fuera confirmáu por [[Alfonso VII de Llión|Alfonso VII]]. Sicasí los problemes, consíguese rematar la obra del claustru y trátase de reorganizar los territorios que-yos pertenez, estableciendo impuestos feudales como portalgos.&lt;ref name=mones/&gt;

A partir de 1536 el Monasteriu pasa a formar parte de la [[Orde del Císter|Congregación benedictina de Valladolid]],&lt;ref name=mones/&gt; empezando una serie de reformes constructives que llevaron a la reedificación de tol complexu empezando pola ilesia pa consiguir amoldarla a los nuevos usos y modes de la Contrarreforma. L'escudu de Castiella y Llión pasa a asitiase na fachada de la ilesia como símbolu de la dependencia vallisoletana. Les naves de la ilesia son abovedaes alzando la cubierta de les naves llaterales colo que se llogra que l'aspeutu esterior del templu resulte un tanto cúbicu.&lt;ref name=mones/&gt;&lt;ref name=llista/&gt; 

Pasen darréu a reedificar el claustru, empezando pola fachada, que van avanzar, coyendo terrenal onde s'alluga la torre de la ilesia. El nuevu claustru, magar caltener les dimensiones del medieval aumentando l'anchor y altor de les pandes o galeríes, esto ye, la zona habitable. Tamién se lleva a cabu la construcción de dos patios de servicios al Este y al oeste del claustru principal, unu pa usu como tenada y l'otru dedicáu a llabores artesanales.

Los franceses, mientres la so dominación, utilizaron el cenobiu como caballerizas, pasando a amburalo a la so marcha. Depués, anque se-y quitaron de toles sos propiedaes, los monxos pudieron volver al monasteriu en plenu procesu desamortizador. A la fin inclusive los edificios fueron vendíos a particulares, utilizando'l nuevu propietariu les instalaciones monacales pal allugamientu nelles d'una fábrica de mantega. En 1878 la Ilesia consiguió mercar nuevamente'l monasteriu que pasó a manes del Obispáu d'Uviéu.&lt;ref name=mones/&gt;&lt;ref name=llista/&gt; 

En 1931 llogróse la so declaración como Monumentu Nacional. Una vegada rematada la [[Guerra Civil Española|guerra civil]], l'arquiteutu [[Luis Menéndez-Pidal y Álvarez|Luis Menéndez Pidal]] llevó a cabu los proyeutos de restauración de la ilesia, la torre románica y parte del claustru.&lt;ref name=llista/&gt;

El monasteriu caltiénse nun estáu d'abandonu considerable mientres el postreru terciu del sieglu XX, presentando abondosos daños que faíen necesaries obres de rehabilitación, que solo atropaben años de retrasu. Tou ello supunxo una ruina y deterioru progresivos por falta d'atención y cuidos, que provocaron ente otres coses l'apaición de mugores y abondosa vexetación qu'estropiaba l'estáu de caltenimientu de les piedres.&lt;ref name=llista/&gt;

Empecipiose nel añu 1998 un procesu de recuperación del monasteriu de San Salvador, cola celebración del congresu «Rehabilitación sostenible del patrimoniu históricu», en Salas, lo que provocó la puesta en marcha de la rehabilitación integral del edificiu. Esta rehabilitación empezó en 1999 y supunxo una inversión de 4,4 millones d'euros na puesta en marcha de dos escueles taller y un taller d'empléu que s'ocuparon de les obres na plaza del oeste y el patiu del este, realizada per parte del Gobiernu rexonal. Magar ello, nel añu 2009 poner n'evidencia la urxente necesidá d'una nueva intervención nel complexu, lo cual llevó a la firma, nel mesmu 2009, per parte del Ministeriu de Vivienda, el Principáu y el Conceyu de Salas, d'un conveniu que modificaba los suscritos en 2007 y 2008, con un presupuestu de 5,7 millones pa la rehabilitación del claustru y la parte este del monasteriu, que pretende dexar el monasteriu en condiciones pa la instalación nella d'un hotel y el centru documental del Camín de Santiago del Norte; según la creación na planta baxa d'una biblioteca y una sala d'usos polivalente.&lt;ref name=llista/&gt;

Énte la pasividá de les instituciones, nel añu 2013 surde un movimientu ciudadanu impulsáu poles redes sociales. Vecinos de Cornellana axúntense'l 2 de payares nel salón d'actos del mesmu monasteriu y crean l'asociación &quot;Salvemos la ilesia y el monasteriu de Cornellana de la ruina&quot;, al ver el cayente del monasteriu, pindiu de ser rehabilitáu dende va años, empezando a promover les aiciones pa frenar el derrumbe del edificiu.&lt;ref name=lne&gt;{{Cita web|url=https://www.lne.es/occidente/2013/09/21/monesterio-cornellana-hunde/1472059.html|títulu=El monasterio de Cornellana se hunde|fechaaccesu= 27 de marzu de 2016||obra=La Nueva España}}&lt;/ref&gt;

La rehabilitación del monasteriu tendría de correr a cargu del conveniu que se robló en 2007 ente'l Gobiernu d'España y el Principáu y que ta paralizáu. Nel añu 2012, el Ministeriu de Fomentu anunció que nun disponía de la partida presupuestaria pal so arreglu al curtiu plazu, unos 3,5 millones d'euros. Pela so parte el Principáu tenía d'apurrir el 40% restante, unos 2,3 millones d'euros, una y bones la obra valorar nunos 5,8 millones d'euros.&lt;ref name=lne/&gt;

N'ochobre de 2014 el Conseyu de Gobiernu del Principáu autorizó un gastu de 1.337.644 euros pa rehabilitar les cubiertes del monasteriu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elcomercio.es/asturias/occidente/201409/06/millones-para-cubierta-monasterio-20140906003147-v.html|títulu=1,3 millones para la cubierta del monasterio de Cornellana |fechaaccesu= 27 de marzu de 2016||obra=El Comercio }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://sedemovil.asturias.es/portal/site/Asturias/menuitem.d6f744a04c2565d68afc87b5100000f7/?vgnextoid=b0b69b7c161a8410VgnVCM10000098030a0aRCRD&amp;vgnextchannel=d03773da84471110VgnVCM1000000100007fRCRD&amp;vgnextfmt=default&amp;i18n.http.lang=ast&amp;vgnextrefresh=1&amp;plazu=abiertu|títulu=Rehabilitación de cubiertas del Monasterio de San Salvador de Cornellana |fechaaccesu= 27 de marzu de 2016|obra=Gobiernu del Principáu d'Asturies (see electrónica) }}&lt;/ref&gt;

A principios de 2015 instálase la grúa y empiecen les obres na cubrición del monasteriu, pese al plazu de 6 meses pa concluyir la obra, la cubierta del monasteriu rematar en payares, empecipiándose de siguío la de la ilesia.

Na primavera de 2016 terminen les obres de rehabilitación de la cubrición, llogrando d'esta miente la estanquidad del monumentu, un fechu qu'ameyora'l so aspeutu visualmente, pero sobremanera aisllándolo de mugores.

== Descripción ==
El conxuntu arquiteutónicu del monasteriu de San Salvador de Cornellana inclúi diversos edificios ente los que sobre salen la ilesia y el monasteriu axuntu. La ilesia de San Salvador, d'estilu [[Arquiteutura románica|románicu]], foi reformada na segunda metá del siglo XVII. Presenta [[planta basilical]] de trés naves, de les que la central destaca pol so altor, posiblemente por cuenta de la reforma del siglo XVII; separaes por pilastres cruciformes, con una cabecera de trés ábsides y una torre adosada al llateral derechu, de dos pisos y planta cuadrada.&lt;ref name=educa&gt;{{Cita web |url=http://www.educastur.princast.es/asturias/espacio/150recursos/recursos/ficha.php?id=69|títulu=Real monasterio de San Salvador de Cornellana |fechaaccesu= 27 de marzu de 2016|obra=educastur. Conseyería d'Educación y Ciencia }}&lt;/ref&gt;

De la primer fase de la so construcción créese que ye la torre que s'alluga a la cabecera de la ilesia, que la so advocación ye San Juan Bautista, y ye la parroquia de Cornellana;&lt;ref name=llista/&gt; que constitúi n'elementu más antiguu del complexu del monasteriu; delles estructures en redol al ábside de la ilesia románica del siglo XIII, que se desaterraron nuna intervención realizada nel añu 2001, dexen pensar que tamién son d'esti periodu inicial.

D'estilu románicu puede reparase la conocida como Puerta de la Osa, que podría considerase l'antiguu accesu al monasteriu, anque en concencia non nel so actual allugamientu. Son diverses les interpretaciones que se faen de la osa, pa dellos autores tien simboloxía relixosa, pa otros tien el so orixe na fundación del monasteriu. Tamién románicos son los arcos del [[claustru]], una torre que faía les vegaes de campanariu y los ábsides de la ilesia, que son semicirculares , con cuatro cuerpos y columnes apurres, con decoración de [[canecillo|canecillos]] nel teyáu y saeteras nes trés cabeces de la nave.&lt;ref name=educa/&gt;

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Archivu: Monasterio de San Salvador de Cornellana.jpg|Vista xeneral del monasteriu.
Archivu: MonasterioCornellana 2 Asturias.JPG|Puerta d'accesu.
Archivu: Monasterio de Cornellana (1562038590).jpg|Puerta de l'Osa.
Archivu: San Salvador de Cornellana.jpg|Ábsides.
&lt;/gallery&gt; 

Mientres el siglo XVII llevar a cabu unes intervenciones que consistieron fundamentalmente na construcción d'una nueva cubierta abovedada, alzar un coru a los pies de la planta y remocicar la fachada.&lt;ref name=educa/&gt; 

La fachada ye d'estilu [[barrocu]],&lt;ref name=llista/&gt; estremar en trés cuerpos remataos nun [[frontón (arquiteutura)|frontón]] onde s'allugó l'escudu de Castiella-Llión nel momentu que pasó a pertenecer a la Congregación benedictina de Valladolid. Les columnes son d'orde compuestu, con decoración vexetal; pela so parte, la puerta y el balcón presenten [[moldura|moldures]] [[Renacimientu|renacentistes]].

El claustru, sustitutu del medieval, de planta cuadrada, presenta dos plantes, les [[llarpiaba (arquiteutura)|llarpiabes]] de la planta baxa tán empedradas y la so cubierta ye una [[bóveda de cañón]] rebaxada, que presenta pintures al frescu, de motivos xeométricos; polo que los arcos son de mediu puntu. Pela so parte, la planta alta ye una balconada adintelada con moldura d'oreya. Les pilastres afatar con frisos corríos y decoración vexetal.&lt;ref name=llista/&gt;&lt;ref name=educa/&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
{{cita llibru |apellíos={{versalita|Calleja Puerta}}|nome=Miguel| títulu = El conde Suero Vermúdez, su parentela y su entorno social: La aristocracia asturleonesa en los siglos XI y XII| añu = 2001| editorial = KRK Ediciones| isbn = 84-95401-68-1|ref=harv}}
{{cita publicación|apellíu= {{versalita|Fernández de Córdoba Pérez}}|nome=José Antonio|títulu=El monasteriu de Cornellana (Salas, Asturies) y los problemes de l'Arqueoloxía de l'Arquiteutura n'Asturies|revista=Arqueoloxía de l'arquiteutura|númberu= 2|añu=2003|allugamientu=Vitoria-Gasteiz|páxines=113-116|issn=1989-5313|ref=harv}}
{{cita llibru |apellíos={{versalita|Martínez Vega}}|nome= Andrés|títulu=Monasterio Medievales d'Asturies|añu=2011|editorial= Cajastur|isbn = |ref=harv}}
{{cita llibru | apellíos = {{versalita|Prieto Entrialgo}}| nome = Clara| editorial = Academia de la Llingua Asturiana | títulu = Coleición Diplomática del Monasteriu de San Salvador de Corniana (1024 - 1499)| añu = 2004|ubicación = Uviéu|isbn = 84-8168-370-1|url=http://www.academiadelallingua.com/ebooks/Fontes_de_la_llingua/5/Coleicion_diplomatica_d'el_monasteriu_de_San_Salvador_de_Curniana.pdf|ref=harv}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Monastery of San Salvador, Cornellana}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Salas]]
[[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]]
[[Categoría:Monesterios d'Asturies]]</text>
      <sha1>sj57as6flb6mk9apotuno3h8lkegf3a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu Santa María de Lapedo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>173591</id>
    <revision>
      <id>3702955</id>
      <parentid>3470562</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu Santa María de Lapedo]]&quot; a &quot;[[Monesteriu Santa María de Lapedo]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2605" xml:space="preserve">{{edificiu}}
El '''monasteriu de Santa María de Lapedo''' (o '''de Belmonte''') foi un monasteriu cisterciense allugáu nel conceyu asturianu de [[Balmonte]].

== Historia ==
El monesteriu de Santa María de Lapedo foi fundáu nel sieglu XI polos condes Pelayo Froilaz e Ildoncia Ordoñez y caltúvose hasta'l sieglu XIX. El so nome significa llugar con munches piedres y como nun sonaba bien se camudó a Balmonte que fai referencia a Bello Monte. 

Hasta'l sieglu XIX, el monesteriu foi'l principal propietariu de la zona polo que casi toles tierres pertenecíen-y y para él trabayaben la mayor parte de los vecinos de la zona. 

Cola desamortización pasó a ser propiedá del estáu y convirtióse nuna cantera d'onde estrayíen piedres para nueves construcciones de la villa de Balmonte.

== Arquiteutura ==
A lo llargo de los sieglos, la ilesia tuvo diverses formes. Na dómina medieval, tenía un ábside circular que nel sieglu XVI reformose a un ábside rectu. El suelu de la cabecera taba formáu por piedra y morteru de cal. Na ilesia inda podemos reparar restos de los murios llateral y la cabecera. 

El monesteriu taba estremáu nes siguientes partes: la puerta funeraria, la ilesia conventual, la sala capitular, l’escriptorium, el llocutoriu, el reflectoriu, la cocina, la hospedería, la portería, la capiya, l'atriu, el calefactoriu y el claustru. Polos restos atopaos sabemos que primero se construyó la ilesia y darréu el monesteriu.

== Intereses ==
En 1151 Alfonso XVII de Llión dio un privilexu al monesteriu conocíu como’l “fueru o carta fundacional”. 

El nome de Santa María de Lapedo procede del nome que recibíen na dómina les roques que sobresalíen de la tierra. 

Yera frecuente que los monxos soterraren a los finaos nel patiu del monesteriu, polo que creemos qu'en Santa María de Lapedo puedan atopase tumbes y restos humanos. 

Tres la desamortización dieron permisos para construyir coles piedres del monesteriu distintos edificios del pueblu de Balmonte como la cárcel, actual biblioteca, y gran cantidá de cases vecinales, gracies a esto entá podemos ver los restos del monesteriu pola villa.

Xeneralmente les Ilesies empobínense al Este, pero la cabecera de la última fase de la ilesia del monesteriu ta empobinada al nordeste.

== Enlaces ==
* https://arqueologiaagraria.wordpress.com/2019/05/13/proyecto-conciencia-historica-arqueologia-y-ciencia-en-el-colegio-publico-de-balmonte/

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Monesterios d'Asturies|Belmonte]]
[[Categoría:Balmonte]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>0m7smw71apa012tbt0k0oz0ycob10ie</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Wikiproyeutu poblaciones d'Asturies/Estáu/Cangas del Narcea</title>
    <ns>4</ns>
    <id>176199</id>
    <revision>
      <id>3703423</id>
      <parentid>3699046</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:20:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20779" xml:space="preserve">{|{{tablaguapacentrada}}
!Parroquia
!Plantía&lt;br /&gt;llocalidá
!Datos&lt;ref&gt;Tien que tener los siguiente datos:&lt;br /&gt;*Tipu: Parroquia d'Asturies&lt;br /&gt;*Partíu xudicial&lt;br /&gt;*Población&lt;br /&gt;*Superficie&lt;br /&gt;*Númberu d'hogares&lt;/ref&gt;
!Estructura&lt;ref&gt;Tien que tener les siguientes seiciones:&lt;br /&gt;*Introducción&lt;br /&gt;*Xeografía&lt;br /&gt;**Llocalidaes&lt;br /&gt;**Sitios&lt;br /&gt;*Referencies&lt;br /&gt;*Enllaces esternos&lt;/ref&gt;
!Llocalidaes
!Plantía&lt;br /&gt;llocalidá
!Datos&lt;br /&gt;llocalidá&lt;ref&gt;Tien que tener los siguiente datos:&lt;br /&gt;*Tipu: llugar/aldea/casería/etc.&lt;br /&gt;*Partíu xudicial&lt;br /&gt;*Población&lt;br /&gt;*Númberu d'hogares&lt;/ref&gt;
!Estructura&lt;br /&gt;llocalidá&lt;ref&gt;Tien que tener les siguientes seiciones:&lt;br /&gt;*Introducción&lt;br /&gt;*Referencies&lt;br /&gt;*Enllaces esternos&lt;/ref&gt;
|-
|{{celda|non|[[Abanceña (parroquia)|Abanceña]]}}
|{{sí}}
|{{sí}}
|{{sí}}
|
#[[Abanceña]]
#[[Casares (Abanceña)|Casares]]
#[[Cerveiriz]]
#[[Escrita]]
#[[Folgueras (Abanceña)|Folgueras]]
#[[Sandamías (Abanceña)|Sandamías]]
#[[El Vaḷḷe (Abanceña)|El Vaḷḷe]]
#[[El Visu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Adralés (parroquia)|Adralés]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Adralés]]
#[[L'Altu Santarvás]]
#[[Viḷḷar d'Adralés]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Ambres (parroquia)|Ambres]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Ambres (Cangas del Narcea)|Ambres]]
#[[Las Cuadrieḷḷas d'Ambres]]
#[[Las Defradas d'Ambres]]
#[[Ridera]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Auguera (parroquia)|Auguera]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Auguera]]
#[[Cieḷḷa]]
#[[Los Chanos]]
#[[Ḷḷubeiru]]
#[[Penas]]
#[[Ratu (Auguera)|Ratu]]
#[[Santiagu (Auguera)|Santiagu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Bergame]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Bergame d'Abaxu]]
#[[Bergame d'Arriba]]
#[[El Cabaḷḷeitu]]
#[[Tremáu del Coutu]]
#[[Viḷḷar de Bergame]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Berguñu (parroquia)|Berguñu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Berguñu]]
#[[Combarru]]
#[[El Pládanu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Bimeda (parroquia)|Bimeda]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Bimeda]]
#[[Bustieḷḷu (Bimeda)|Bustieḷḷu]]
#[[Ḷḷavachos]]
#[[Murias de Paronche]]
#[[La Pena Samartinu]]
#[[Samartinu]]
#[[San Xuan del Monte]]
#[[El Vaḷḷe los Umeiros]]
#[[Viḷḷar de Bimeda]]
#[[Viḷḷouril de Bimeda]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Bisuyu (parroquia de Cangas)|Bisuyu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Bisuyu (Cangas del Narcea)|Bisuyu]]
#[[Cupuertu]]
#[[Eirrondu de Bisuyu]]
#[[Feidiel]]
#[[L'Outrieḷḷu]]
#[[Pousada de Bisuyu]]
#[[San Romanu de Bisuyu]]
#[[Sanabuega]]
#[[Zreicéu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Brañas]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Brañas d'Abaxu]]
#[[Brañas d'Arriba]]
#[[La Farruquita]]
#[[La Pacharina]]
#[[El Puertu (Brañas)|El Puertu]]
#[[Trescastru]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Cangas del Narcea (parroquia)|Cangas del Narcea]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]]
#[[Las Carballidas]]
#[[La Cogoḷḷa]]
#[[La Cortinona]]
#[[Currieḷḷos]]
#[[Ḷḷamas (Cangas del Narcea)|Ḷḷamas]]
#[[El Pinar (Cangas del Narcea)|El Pinar]]
#[[San Tisu (Cangas del Narcea)|San Tisu]]
#[[Sienra (Cangas del Narcea)|Sienra]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Carbachu (parroquia)|Carbachu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Carbachu]]
#[[Corveiru]]
#[[Las Tiendas]]
#[[Tremáu de Carbachu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Carceda (parroquia)|Carceda]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Carceda (Cangas del Narcea)|Carceda]]
#[[Castrusín]]
#[[Viescas (Carceda)|Viescas]]
#[[Vialar]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Castanéu (parroquia)|Castanéu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Augüera (Castanéu)]]
#[[Castanéu]]
#[[Sierra de Castanéu]]
#[[Táranu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Cibea (parroquia)|Cibea]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[L'Abechera]]
#[[Ḷḷamera]]
#[[La Reguera'l Cabu]]
#[[Riegla de Cibea]]
#[[Sigueiru]]
#[[Sonande]]
#[[Sorrodiles]]
#[[Vaḷḷáu]] 
#[[Viḷḷar de los Indianos]]
#[[Viḷḷarín de Cibea]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Cibuyu (parroquia)|Cibuyu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Arbolente]]
#[[Cibuyu]]
#[[Folgueirúa]]
#[[Las Frauguas]]
#[[Outás]]
#[[Saúrciu]]
#[[San Esteban (Cibuyu)|San Esteban]]
#[[Soutu de Cibuyu]]
#[[Veigalcastru]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Courias (parroquia de Cangas)|Courias]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[La Gubia]]
#[[Courias (Cangas del Narcea)|Courias]]
#[[Retuertas]]
#[[San Pedru de Courias]]
#[[Santana (Courias)|Santana]]
#[[Vaḷḷinas]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Fontes de Corveiru (parroquia)|Fontes de Corveiru]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Fontes de Corveiru]]
#[[Valmayor]]
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Larna (parroquia)|Larna]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Larna]]
#[[Pandieḷḷu]]
#[[La Pescal]]
#[[Sasturrasu]]
#[[Soutieḷḷu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Ḷḷarón (parroquia)|Ḷḷarón]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Ḷḷarón]]
#[[La Vilieḷḷa]]
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Ḷḷinares (parroquia de Cangas)|Ḷḷinares]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Bornazal]]
#[[Brendimiana]]
#[[El Cabanal]]
#[[Castilmoure]]
#[[Ḷḷinares (Cangas del Narcea)|Ḷḷinares]]
#[[L'Acebu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Ḷḷumés (parroquia)|Ḷḷumés]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[L'Ardalí]]
#[[Las Barzanieḷḷas]]
#[[Castru de Ḷḷumés]]
#[[Fonceca]]
#[[La Imera]]
#[[Ḷḷumés]]
#[[Moral (Ḷḷumés)|Moral]]
#[[Pixán]]
#[[Pontón]]
#[[Ponticieḷḷa]]
#[[Viḷḷarín de Ḷḷumés]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Maganes]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Ḷḷugarnes]]
#[[Ordiales (Maganes)|Ordiales]]
#[[Soucéu]]
#[[Vaḷḷicieḷḷu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Mieldes (parroquia)|Mieldes]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Dagüeñu]]
#[[Mieldes]]
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Monesteriu d'Ermu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Monesteriu d'Ermu]]
|
*{{non}}
|
*{{non}}
|
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Las Montañas]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Las Abieras]]
#[[Las Defrades]]
#[[Fontes de las Montañas]]
#[[El Ḷḷeirón]]
#[[El Pumar (Las Montañas)|El Pumar]]
#[[San Fliz (Las Montañas)|San Fliz]]
#[[San Pedru las Montañas]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Naviegu (parroquia)|Naviegu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Folgueraxú]]
#[[La Mata (Naviegu)|La Mata]]
#[[Murias de Pontarás]]
#[[Naviegu]]
#[[Palaciu (Naviegu)|Palaciu]]
#[[Peneḷḷada]]
#[[Pontarás]]
#[[Riegla de Naviegu]]
#[[Viḷḷaicanes]]
#[[Viḷḷaxur]]
#[[Viḷḷar de Naviegu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Noceda (parroquia de Cangas)|Noceda]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[La Cuitada]]
#[[Noceda (Cangas del Narcea)|Noceda]]
#[[Retornu]]
#[[Tresmonte d'Abaxu]]
#[[Tresmonte d'Arriba]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Oubachu (parroquia)|Oubachu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Oubachu]]
#[[Las Tablizas]]
#[[La Veiga'l Tachu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Ounón (parroquia)|Ounón]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Ounón]]
#[[La Veiguieḷḷa]]
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Piñera (parroquia de Cangas)|Piñera]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Piñera (Cangas del Narcea)|Piñera]]
#[[Fontesdeviḷḷa]]
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Pousada de Rengos (parroquia)|Pousada de Rengos]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Caldeviḷḷa de Rengos]]
#[[Pousada de Rengos]]
#[[La Venta (Pousada de Rengos)|La Venta]]
#[[Viḷḷar de Pousada]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[La Riela (parroquia)|La Riela]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Aciu]]
#[[Caldeviḷḷa d'Aciu]]
#[[Pinḷḷés]]
#[[Parandones]]
#[[Perdieḷḷu]]
#[[Reboḷḷas]]
#[[La Riela]]
#[[Sebil]]
#[[Veigaipope]]
#[[Veiga (La Riela)|Veiga]]
#[[Yema (La Riela)|Yema]]
#[[La Veiga de Pinḷḷés]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Robléu de Teinás (parroquia)|Robléu de Teinás]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Castieḷḷu]]
#[[Zreizalí]]
#[[Chanos]]
#[[Parada la Viecha]]
#[[Porciles (Robléu de Teinás)|Porciles]]
#[[Robléu de Teinás]]
#[[Teinás]]
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Samartín de Sierra]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Anderbe]]
#[[Brueḷḷes]]
#[[Ciérades]]
#[[Ḷḷamas del Mouru]]
#[[Samartín (Cangas del Narcea)|Samartín]]
#[[Tabladieḷḷu]]
#[[Tandes]]
#[[Valcabu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[San Cristóbal (parroquia)|San Cristóbal]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Borracán]]
#[[La Braña (San Cristóbal)|La Braña]]
#[[Las Colinas]]
#[[Rañeces (San Cristóbal)|Rañeces]]
#[[Robléu (San Cristóbal)|Robléu]]
#[[Rucabu]]
#[[Brixemada]]
#[[Viḷḷanueva (San Cristóbal)|Viḷḷanueva]]
#[[Veigalapiedra]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[San Pedru d'Arbas (parroquia)|San Pedru d'Arbas]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Caldeviḷḷa d'Arbas]]
#[[La Ḷḷinde]]
#[[Rubial]]
#[[San Pedru d'Arbas]]
#[[Socarral]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[San Pedru Culiema (parroquia)|San Pedru Culiema]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Barnéu]]
#[[Fontanieḷḷa]]
#[[San Pedru Culiema]]
#[[Soutu los Molinos]]
#[[Vecil]]
#[[Viḷḷadestre]]
#[[Viḷḷouril de Sierra]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Santiáu de Sierra]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Becerrales]]
#[[Cadrixuela]]
#[[La Castañal (Santiáu de Sierra)|La Castañal]]
#[[Bendieḷḷu]]
#[[Nandu]]
#[[Parrondu]]
#[[Santiáu]]
#[[Siasu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|

*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Santianes (parroquia de Cangas)|Santianes]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Castru Sierra]]
#[[Medéu]]
#[[La Nisal]]
#[[Parada la Nueva]]
#[[Porḷḷéi]]
#[[Rañeces de Sierra]]
#[[Santianes (Cangas del Narcea)|Santianes]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Santa Marina (parroquia de Cangas)|Santa Marina]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Amáu]]
#[[Carbaéu (Santa Marina)|Carbaéu]]
#[[Eirrondu la Folguera]]
#[[Oubanca]]
#[[Zrame]]
#[[Santa Marina (Cangas del Narcea)|Santa Marina]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Santolaya (parroquia de Cangas)|Santolaya]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{sí}}
|
#[[Arayón]]
#[[Cueiras]]
#[[Chanu (Santolaya)|Chanu]]
#[[Santolaya (Cangas del Narcea)|Santolaya]]
#[[Santuyanu (Santolaya)|Santuyanu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[San Xulianu (parroquia)|San Xulianu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Arbas]]
#[[Corros (San Xulianu)|Corros]]
#[[La Fonda]]
#[[Xilán]]
#[[Ḷḷindouta]]
#[[Miravaḷḷes]]
#[[Tardexugu]]
#[[L'Outeiru (San Xulianu)|L'Outeiru]]
#[[Rimolín]]
#[[San Xulianu]]
#[[San Romanu d'Arbas]]
#[[Veigairréi]]
#[[Veigaimiedru]]
#[[Viḷḷaxer]]
#[[Viḷḷar de Rogueiru]]
#[[La Chabola]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Trones (parroquia)|Trones]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Araniegu]]
#[[Faéu (Trones)|Faéu]]
#[[Ḷḷourante]]
#[[Olgu]]
#[[Paraxas]]
#[[Rozas (Trones)|Rozas]]
#[[Trones]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Tubongu (parroquia)|Tubongu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Antráu]]
#[[Xavita]]
#[[Portieḷḷa]]
#[[El Puelu]]
#[[Pontelinfiernu]]
#[[Robléu Biforcu]]
#[[Tubongu]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Veiga de Rengos (parroquia)|Veiga de Rengos]]}}
|{{sí}}
|{{sí}}
|{{sí}}
|
#[[Cruces]]
#[[Los Eiros]]
#[[Moncóu]]
#[[La Mourieḷḷa]]
#[[Mual]]
#[[El Pueblu (Veiga de Rengos)|El Pueblu]]
#[[Samartinu los Eiros]]
#[[Veiga de Rengos]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{sí}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Veigaḷḷagar]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Combu]]
#[[L'Artosa (Veigaḷḷagar)|L'Artosa]]
#[[Monesteriu (Veigaḷḷagar)|Monesteriu]]
#[[Veigadhorru]]
#[[La Viña (Veigaḷḷagar)|La Viña]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Viḷḷacibrán (parroquia)|Viḷḷacibrán]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Tabláu (Viḷḷacibrán)|Tabláu]]
#[[Viḷḷacibrán ]]
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Viḷḷalái (parroquia)|Viḷḷalái]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Coubos]]
#[[Las Cuadrieḷḷas de Viḷḷalái]]
#[[Viḷḷalái]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Viḷḷarmental (parroquia)|Viḷḷarmental]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Ḷḷadréu]]
#[[Los Pedrueños]]
#[[Los Tablaos]]
#[[Viḷḷarmental]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Viḷḷatexil (parroquia)|Viḷḷatexil]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Las Mestas]]
#[[Morzóu]]
#[[Viḷḷatexil]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Xarceléi (parroquia)|Xarceléi]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Bárzana (Xarceléi)|Bárzana]]
#[[La Braña d'Ordial]]
#[[Xarceléi]]
#[[Ordial]]
#[[Uviéi]]
#[[Pambléi]]
#[[Viḷḷar de Ḷḷanteiru]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Xedré (parroquia)|Xedré]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Xedré]]
#[[Xalón]]
#[[Piedrafita (Xedré)|Piedrafita]]
|
*{{non}}
*{{sí}}
*{{sí}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Xichón (parroquia)|Xichón]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[El Cotu]]
#[[Xichón]]
#[[Vidal]]
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|
*{{non}}
*{{non}}
*{{non}}
|-
|{{celda|non|[[Xinestosu]]}}
|{{sí}}
|{{non}}
|{{non}}
|
#[[Xinestosu]]
|
*{{sí}}
|
*{{non}}
|
*{{non}}
|-
|}

== Aclaraciones ==
{{llistaref}}</text>
      <sha1>b7rg89n2kidisbkoybemed4xqmkbo6r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guetu de Varsovia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>248720</id>
    <revision>
      <id>3703279</id>
      <parentid>3678270</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:19:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: d'esib- =&gt; d'exhib-</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74964" xml:space="preserve">{{correxir|t=20210523193551}}
{{wikificar|t=20210523193533}}
[[Ficheru:Warsaw_Ghetto.svg|miniaturadeimagen|Les llendes del guetu en payares de 1940]]
[[Ficheru:Jewish_man_humiliated_by_German_soldiers_(Warsaw,_1939).jpg|miniaturadeimagen|El primer acosu contra los xudíos de Varsovia. Seronda de 1939]]
[[Ficheru:Occupied_Warsaw_German_soldiers_with_the_Jews.jpg|miniaturadeimagen|Soldaos alemanes posando para una semeya con xudíos ataos a un carru]]
[[Ficheru:Keizennchnung_der_Juden_in_District_Warschau_Ludwig_Fischer_1939.jpg|miniaturadeimagen|Un cartelu cola orde del gobernador del distritu de Varsovia, Ludwig Fischer del 24 de payares de 1939 sobro la introducción del marcáu de xudíos.]]
[[Ficheru:Muzeum_Więzienia_Pawiak_2020o.jpg|miniaturadeimagen|La banda que llevaben los xudíos en Varsovia na esposición del Muséu de la Prisión de Pawiak]]
[[Ficheru:Rozporządzenie_z_18_grudnia_1939_o_zameldowaniu_żydowskiego_majątku_Warszawa.jpg|miniaturadeimagen|Ordenanza del 18 d'avientu de 1939 qu'ordena a los xudíos rexistrar les sos propiedaes]]
[[Ficheru:Warsaw_Jews_1940_-_50994.jpg|miniaturadeimagen|Xudíos acompañaos de camín al trabayu en Krakowskie Przedmieście (marzu de 1940)]]
[[Ficheru:Obwieszczenie_w_sprawie_utworzenia_dzielnicy_żydowskiej_na_terenie_m._Warszawy_1940.jpg|miniaturadeimagen|&quot;Diariu d'anuncios de la ciudá de Varsovia&quot; del 18 d'ochobre de 1940 con una llista de cais fronterices para'l guetu que se ta creando.]]
[[Ficheru:Resettlement_of_Jews_to_the_Warsaw_Ghetto.jpg|miniaturadeimagen|Reasentamiento forzosu de la población xudía de ciudaes y asentamientos más pequeños nel distritu del guetu de Varsovia  (esquina de la cai Leszno y la cai Żelazna)]]
[[Ficheru:Grzybowska_26.jpg|miniaturadeimagen|L'edificiu de la Comunidá Xudía nel 26/28 de la cai Grzybowska , hasta agostu de 1942 la see del Judenrat&lt;ref&gt;Los Judenrat yeren conseyos xudíos formaos polos alemanes nes comunidaes xudíes d'Europa ocupada polos nazis. La so función yera la d'implementar les polítiques nazis nes sos comunidaes. Munchos de los conseyeros quitaron la vida énte la desesperación de la so xera.&lt;/ref&gt; de Varsovia. Equí, el 23 de xunetu de 1942, Adam Czerniaków suicidóse]]
[[Ficheru:The_Wall_of_ghetto_in_Warsaw_-_Building_on_Nazi-German_order_August_1940.jpg|miniaturadeimagen|Construcción de los murios del guetu na cai Świętokrzyska (agostu de 1940)]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_183-L14404,_Warschau,_Straßenbahn_&quot;Nur_für_Juden&quot;.jpg|miniaturadeimagen|Cartel &quot;Nur für Juden - Sólo para judíos&quot; en un tranvía de Varsovia (ochobre de 1940)]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-134-0791-29A,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Ghettomauer.jpg|miniaturadeimagen|El muriu del guetu qu'estrema la Plaza de la Puerta de Fierro]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-270-0298-14,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Brücke.jpg|miniaturadeimagen|Una pasarela de madera sobro la cai Chłodna, unu de los cuatro edificios d'esti tipu alzaos nel guetu de Varsovia.]]
[[Ficheru:Children_in_the_Warsaw_Ghetto_05.jpg|miniaturadeimagen|Los prisioneros más nuevos del guetu]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-134-0782-24,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Markt.jpg|miniaturadeimagen|Hacinamiento nel  barriu zarráu (cai Smocza, 1941)]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-134-0766-20,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Juden_auf_LKW.jpg|miniaturadeimagen|Tresporte al trabayu fuera del guetu (Cai Grzybowska, 1941)]]
[[Ficheru:Warsaw_Ghetto_Heinz_Auerswald_01.jpg|miniaturadeimagen|L'anunciu de Heinz Auerswald del 17 de payares de 1941 sobro la execución de la primer sentencia de muerte a ocho xudíos por &quot;salir ensin autorización del barriu xudíu&quot;]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-134-0783-06,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Leichensammelstelle.jpg|miniaturadeimagen|En 1940-42, aprosimao 92.000 persones morrieron nel guetu, principalmente de fame, fríu y enfermedaes]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-134-0771A-39,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Kind_in_Lumpen.jpg|miniaturadeimagen|Habitantes del guetu de la cai Leszno (1941) y una víctima de la fame]]
[[Ficheru:Zwłoki_dzieci_getto_warszawskie_05.jpg|miniaturadeimagen|Cadabres de los difuntos recoyíos de les cais del guetu]]
[[Ficheru:Warsaw_ghetto_-_infant_corpse.jpg|miniaturadeimagen|Un neñu xudíu muertu pol fame.Semeya del llibro ''Enfermedá de la fame. Estudios clínicos sobro la fame realizaos nel guetu de Varsovia en 1942'', nel que se publiquen les resultancies d'una investigación sobro la fame realizada nun distritu zarráu por un grupu de médicos xudíos.]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_N_1576_Bild-003,_Warschau,_Bettelnde_Kinder.jpg|miniaturadeimagen|Neños xudíos afamiaos. Una de les poques semeyes a color tomaes nel guetu.]]
[[Ficheru:Bundesarchiv_Bild_101I-134-0792-27,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Ghettopolizei.jpg|derecha|miniaturadeimagen|225x225px|Caña del Serviciu de la Orde Xudía de Varsovia]]
[[Ficheru:Death_penalty_for_Jews_outside_ghetto_and_for_Poles_helping_Jews_anyway_1941.jpg|miniaturadeimagen|L'anunciu del gobernador Fischer del 10 de payares de 1941 sobro la pena de muerte por salida non autorizada de barrios residenciales xudíos&quot;]]
[[Ficheru:Grossaktion_Warsaw_1942_poster.jpg|miniaturadeimagen|L'anunciu del Conseyu Xudíu de Varsovia del 22 de xunetu de 1942, emitíu por orde de el alemanes, empecipiando la gran deportación de los habitantes del guetu de Varsovia al campu d'esterminiu de Treblinka.]]
[[Ficheru:Grossaktion_Warsaw_1942.jpg|miniaturadeimagen|Gran acción de desplazamientu]]
[[Ficheru:Umschlagplatz_Warsaw_Ghetto_01.jpg|miniaturadeimagen|Xudíos esperando tresporte na Umschlagplatz]]
[[Ficheru:Ogłoszenie_getta_szczątkowe_dystrykt_warszawski_1943.jpg|miniaturadeimagen|Orde del gobernador Ludwig Fischer del 16 de payares de 1942 sobro la creación de seis guetos residuales nel distritu de Varsovia]]
[[Ficheru:Stroop_Report_-_Warsaw_Ghetto_Uprising_-_26552.jpg|miniaturadeimagen|Llevantamientu nel guetu de Varsovia. Les cases de vecindá na cai Zamenhofa, amburaes polos alemanes, tán en llapaes]]
[[Ficheru:Warsaw_Ghetto_burning_1943_05.jpg|miniaturadeimagen|Residentes de Varsovia mirando'l guetu en llapaes]]
[[Ficheru:Warsaw_Ghetto_after_WWII_04.jpg|miniaturadeimagen|La área del antiguu guetu dempués de la guerra.]]
[[Ficheru:Warsaw_Ghetto_after_the_war_and_St_Augustine_Church.jpg|miniaturadeimagen|Ilesia de San Agustín ente les ruines del guetu]]
[[Ficheru:Skrzynki_i_bańki_po_mleku_Archiwum_Ringelbluma.jpg|miniaturadeimagen|Trés de les diez caxes de metal y dos llatas de lleche, nes que s'escondíen los materiales de ''Oneg Szabat''  (archivu secretu del guetu de varsovia)]]
El '''Guetu de Varsovia''' yera un guetu para la población xudía establecíu poles autoridaes alemanes en Varsovia el 2 d'ochobre de 1940, y zarráu y aislláu del restu de la ciudá'l 16 de payares de 1940 por una paré de más de 10 pies (3 m) d'altu, coronada con alambre d'escayos. Yera'l guetu más grande del Gobiernu Xeneral y de too l'Europa ocupada. N'abril de 1941, alredor de 450.000 persones vivíen dientro de los murios del distritu zarráu, en promediu, había 7,2 persones per habitación. &lt;ref&gt;Ruta&amp;nbsp;Sakowska:&amp;nbsp;''Xente del distritu zarráu''&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Naukowe PWN,&amp;nbsp;1993,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;29. ISBN&amp;nbsp;83-01-11147-X.&lt;/ref&gt;

Como resultáu de la llamada ''La gran acción de desplazamientu'' ('''Grossaktion Warsaw)'''&lt;ref&gt;Shapiro, Robert Moses (1999).https://books.google.com/books?id=dnMMxHaUzT8C&amp;pg=PA35 KTAV Publishing House, Inc. p. 35. ISBN &lt;bdi&gt;978-0-88125-630-7&lt;/bdi&gt;. &lt;/ref&gt; del 22 de xunetu al 21 de setiembre de 1942, aprosimao'l 75% de los habitantes del guetu fueron deportaos y asesinaos nel campu d'esterminiu de [[Treblinka]] por les unidaes alemanes de les SS y de la policía, xuntu cola ayuda d'auxiliares. La &quot;'''Gran Acción'''&quot; amarutárase como una &quot;operación de reasentamiento&quot;. Sicasí, nel branu de 1942, los habitantes del guetu teníen claro que les deportaciones del guetu significaben la muerte. Nesi periodu, el alemanes deportaron a unos 265 mil xudíos de Varsovia a Treblinka y asesinaron a unos 35 mil dientro del guetu mientres la operación. N'agostu de 1942, la zona sur del guetu (el llamáu pequeñu guetu) incorporóse a la parte &quot;aria&quot; de la ciudá. Na parte norte, de los aprosimao 60 mil xudíos la mayoría trabayaba en  plantes de producción alemanes qu'operaben nel guetu.

El guetu foi liquidáu tres el llevantamientu de mayu de 1943. Dempués de que los supervivientes fueren tresportaos a [[Treblinka]] y los campos del distritu de Lublin, los edificios del barriu xudíu&quot; fueron baltaos por orde de el alemanes.

El númberu total de víctimes del guetu de Varsovia envalorar n'alredor de 400.000. persones, de les cualos aprosimao 92 mil morrieron en Varsovia (principalmente víctimes de la fame y les enfermedaes), y aprosimao 300.000 nel campu d'esterminiu de [[Treblinka]] y mientres dos remanes de desplazamientu. Los antiguos habitantes del guetu tamién fueron una gran parte de les víctimes de la operación &quot;''Erntefest''&quot; (''fiesta de la collecha'', n'alemán) llevada a cabu nos campamentos del distritu de [[Lublin]] en payares de 1943.

El guetu de Varsovia güei ye'l territoriu de los distritos de Muròw y Miranòw.

== Ubicación de los residentes xudíos de Varsovia hasta payares de 1940 ==
En 1938, 368.394 xudíos vivíen en Varsovia, lo que constituyía'l 29,1% de la población de la capital. &lt;ref&gt;Gabriela&amp;nbsp;Zalewska:&amp;nbsp;''Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Naukowe PWN,&amp;nbsp;1996,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;53. ISBN&amp;nbsp;83-01-12054-1.

''Población xudía en Varsovia nel periodu de entreguerras..''[En polacu]&lt;/ref&gt;En 1939, Varsovia tenía la mayor concentración de xudíos d'Europa y la segunda, dempués de Nueva York, del mundu.&lt;ref&gt;Ruta&amp;nbsp;Sakowska:&amp;nbsp;''Xente del distritu zarráu''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Naukowe PWN,&amp;nbsp;1993,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;9. ISBN&amp;nbsp;83-01-11147-X.

[En polacu]&lt;/ref&gt;

Mientres la defensa de la ciudá en setiembre de 1939, la judería foi bombardeada polos alemanes con especial ferocidá.&lt;ref&gt;Krzysztof&amp;nbsp;Dunin-Wąsowicz:&amp;nbsp;''Warszawa w latach 1939–1945''.&amp;nbsp;Państwowe Wydawnictwo Naukowe&amp;#x3A;&amp;nbsp;1984,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;33. ISBN&amp;nbsp;83-01-04207-9.

Varsovia nos años 1939-1945. [En polacu]&lt;/ref&gt; Archivos nazis &quot;secretos&quot; recién descubiertos revelen que los alemanes bombardearon Varsovia en 1939 coles mires de causar muerte y llerza. “Estos nun son documentos sobro la llucha contra les fuerces armaes polaques. Estos son documentos sobro la destrucción d'obres d'agua, alcantarelláu y hospitales; sobro cómo matar civiles ”, dixo Jarosław Zieliński, un historiador de Varsovia qu'estudió los documentos. Les árees xudíes de Varsovia tamién tán marcaes como oxetivu nos documentos que paecen revelar cómo la ciudá foi oxetu d'un meticuloso plan de destrucción en llugar de bombardeos indiscriminaos.&lt;ref&gt;https://www.express.co.uk/news/world/945368/hitler-nazi-third-reich-world-war-two-documents-warsaw-bombing-ebay&lt;/ref&gt; El bombardéu efectuóse con unos 400 aviones que refundiaron 500 tonelaes d'esplosivos y 72 tonelaes de bombes incendiaries. Amás del ataque aéreu, l'artillería alemano sumóse  a la devastación. 

Según el censu realizáu'l 28 d'ochobre de 1939 a instancies de les autoridaes d'ocupación alemanes, 359.827 xudíos vivíen en Varsovia nesi momentu. &lt;ref&gt;Ruta&amp;nbsp;Sakowska:&amp;nbsp;''Ludzie z dzielnicy zamkniętej''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Naukowe PWN,&amp;nbsp;1993,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;29. ISBN&amp;nbsp;83-01-11147-X.

''Xente del dsitritu zarráu'' [en polacu].&lt;/ref&gt;El númberu de xudíos empezó a aumentar nos meses siguientes como resultáu de la deportación a la capital nel periodu de payares de 1939 a ochobre de 1940, n'aprosimao 90.000. Los xudíos espulsaos ​​de los territorios ocupaos de Polonia incorporáronse directamente al Tercer Reich (principalmente de Łódź y el distritu de Ciechanów).&lt;ref&gt;Barbara&amp;nbsp;Engelking,&amp;nbsp;Jacek&amp;nbsp;Leociak:&amp;nbsp;''Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów,&amp;nbsp;2013,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;76. ISBN&amp;nbsp;978-83-63444-27-3.

''Guetu de Varsovia. Guía d'una ciudá que nun esiste.''.[En polacu]&lt;/ref&gt;

Aprosimao'l 30% de la población de la ciudá llindóse a un área qu'entendía solo'l 2,4% de les tierres de la ciudá. A los xudíos de Varsovia y a los deportaos d'otros llugares d'Europa occidental ordenóse-yos que se camudaren al guetu, ente que 113.000 cristianos fueron treslladaos fora de la área.&lt;ref&gt;Ruth Ellen Gruber, ''Jewish Heritage Travel: A Guide to East-Central Europe'', (Jason Aronson, Inc. Northvale, New Jersey, 1999)&lt;/ref&gt;

El 13 de payares de 1939, en represalia pol disparu de Pinkus Zylberryng - uUn nuevu ex convicuo acabantede ser llibeáur de prisió -nn un policía polacunel númberu 9 da cai Nalewkiá,eosl alemanes arrestaron a 53 residentes de la casa de la vecindá da mesma cai Nalewki. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Barbara&amp;nbsp;Engelking,&amp;nbsp;Jacek&amp;nbsp;Leociak:&amp;nbsp;''Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów,&amp;nbsp;2013,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;76. ISBN&amp;nbsp;978-83-63444-27-3.

''Guetu de Varsovia. Guía de una ciudá que nun esiste''. [En polacu]&lt;/ref&gt;A pesar de pagar 300 mil. zlotys como contribución, tolos deteníos el 21 de payares de 1939 fueron asesinaos. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;Foi la primer execución masiva de xudíos en Varsovia.&lt;ref&gt;Jerzy S.&amp;nbsp;Majewski.&amp;nbsp;''Krok po kroku do getta''.&amp;nbsp;„Stolica”,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;25,&amp;nbsp;wrzesień–październik 2020.

''Pasu a pasu hasta'l guetu.'' [En polacu]&lt;/ref&gt;

=== Discriminación social y económica ===
La persecución de la población xudía empezó darréu dempués de que les tropes alemanes ingresaron a la ciudá'l 1 d'ochobre de 1939. Riquió inclinase énte los alemanes, les muyeres xudíes fueron faltaes, los vieyos y los neños fueron cutíos y abusaos, los sos sombreros fueron refundiaos, fueron ensobiaos a carros, cortábense les barbes y deteníase a la xente na cai y ordenábase realizar exercicios de ximnasia o se-yos obligaba a realizar los trabayos más duros.&lt;ref&gt;Tomasz&amp;nbsp;Szarota:&amp;nbsp;''Okupowanej Warszawy dzień powszedni''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Czytelnik,&amp;nbsp;2010,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;40, 360. ISBN&amp;nbsp;978-83-07-03239-9.

''La Varsovia ocupada nun día llaborable.'' [En polacu]&lt;/ref&gt;

Tres la creación del Gobiernu Xeneral (26 d'ochobre), les autoridaes alemanes empezaron a emitir nueves ordenances discriminando a los habitantes xudíos de la capital y sancionando les primeres represiones.&lt;ref&gt;Tomasz&amp;nbsp;Szarota:&amp;nbsp;''Okupowanej Warszawy dzień powszedni''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Czytelnik,&amp;nbsp;2010,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;40, 360. ISBN&amp;nbsp;978-83-07-03239-9.&lt;/ref&gt; N'ochobre de 1939, a les tiendes y cafés &quot;arios&quot; prohibióse-yos atender a los veceros xudíos.&lt;ref&gt;Marian Marek&amp;nbsp;Drozdowski,&amp;nbsp;Andrzej&amp;nbsp;Zahorski:&amp;nbsp;''Historia Warszawy''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Jeden Świat,&amp;nbsp;2004,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;338. ISBN&amp;nbsp;83-89632-04-7.&lt;/ref&gt; Les cuentes bancaries y los depósitos de propiedá de xudíos fueron bloquiaos, llindando los retiros a 250 zlotys per selmana ya introduciendo la prohibición de tener efectivu percima de los 2.000 zlotys. &lt;ref&gt;Barbara&amp;nbsp;Engelking,&amp;nbsp;Jacek&amp;nbsp;Leociak:&amp;nbsp;''Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów,&amp;nbsp;2013,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;58. ISBN&amp;nbsp;978-83-63444-27-3.&lt;/ref&gt;Prohibióse a la Xunta Municipal ayudar a la población xudía y ordenóse despidir a los trabayadores xudíos.&lt;ref&gt;Anna&amp;nbsp;Chmielewska i inni:&amp;nbsp;''Miejska służba opieki społecznej Warszawy w latach wojny i okupacji 1939–1945 [w:] Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944. Zeszyt 4''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Państwowe Wydawnictwo Naukowe,&amp;nbsp;1975,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;157.&lt;/ref&gt;

En payares de 1939, les empreses xudíes fueron sometíes a l'alministración obligatoria.&lt;ref&gt;Barbara&amp;nbsp;Engelking,&amp;nbsp;Jacek&amp;nbsp;Leociak:&amp;nbsp;''Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów,&amp;nbsp;2013,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;76. ISBN&amp;nbsp;978-83-63444-27-3.&lt;/ref&gt; N'avientu, prohibióse a les cases d'enfotu devolver a los xudíos los artículos prometíos. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;Ese mesmu mes, introducióse la obligación de rexistrar la propiedá xudía, según el trabayu forzosu para los homes xudíos d'ente 14 y 60 años. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;Antes de la creación del guetu, los xudíos trabayaben n'aprosimao 130 llugares en Varsovia (les llamaes instituciones)&lt;ref&gt;Abraham&amp;nbsp;Lewin:&amp;nbsp;''Dziennik''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma,&amp;nbsp;2016,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;40. ISBN&amp;nbsp;978-83-65254-20-7.&lt;/ref&gt;, incluyíes instalaciones pertenecientes a la policía, exércitu, ferrocarril y correos, según pa la remoción d'escombros y llimpieza de la ciudá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; La obligación de trabayar duraba dos díes a la selmana y el trabayu, de cutiu acomuñáu con palices y acosu, duraba hasta 12 hores al día. N'agostu de 1940, 105.000 xudíos fueron sometíos a trabayu forzosu. &lt;ref&gt;Czesław&amp;nbsp;Pilichowski:&amp;nbsp;''Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny''.&amp;nbsp;Państwowe Wydawnictwo Naukowe,&amp;nbsp;1979,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;45. ISBN&amp;nbsp;83-01-00065-1.&lt;/ref&gt;

En 1940-1943, el alemanes emplegaron a xudíos a encomalo para construyir terremplénes na vera derecha del Vístula, dende Fort Śliwicki hasta Rajszewo; munchos d'ellos morrieron y fueron soterraos ellí. &lt;ref&gt;Marian&amp;nbsp;Gajewski:&amp;nbsp;''Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Państwowy Instytut Wydawniczy,&amp;nbsp;1979,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;121. ISBN&amp;nbsp;83-06-00089-7.&lt;/ref&gt;Unu de los campos de trabayu nos que vivíen taba en Piekiełek.&lt;ref&gt;Dzielnica upamiętniła obóz pracy przymusowej „Piekiełko“.&amp;nbsp;W: ''Urząd Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy'' [on-line].&amp;nbsp;bialoleka.waw.pl,&amp;nbsp;27 listopada 2019.&amp;nbsp;[dostęp 2020-05-07].&lt;/ref&gt;

Por orde del gobernador del distritu de Varsovia, Ludwig Fischer, del 24 de payares de 1939, los xudíos de 12 años o más fueron obligaos a llevar una banda blanca nel so antebrazu derechu con una &quot;estrella azul xudía&quot;. A los efectos d'esti requisitu, especificóse qu'un xudíu ye una persona &quot;de fe xudía&quot;, según aquel que tenga siquier xuno de los padres que yera o ye xudíu&lt;ref&gt;Zarządzenie Szefa Okręgu Warszawa z 24 listopada 1939 w sprawie znaków rozpoznawczych dla żydów okręgu Warszawa&lt;/ref&gt;. Sicasí, por un actu simultáneu d&lt;nowiki&gt;'orde cimeru, esto ye, la ordenanza del Gobernador Xeneral d'usar una banda blanca na manga derecha de la so ropa esterior con una &quot;Estrella de Sión&quot; azul pasa a ser obligatoria para tolos xudíos mayores de 10 años, que nel  territoriu del Gobiernu Xeneral yera denominada ''&lt;/nowiki&gt;[[Estrella de David]]&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;&lt;ref&gt;Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów z 1939 r. nr 8&lt;/ref&gt; . La introducción de brazaletes agravó la situación de los xudíos, yá que facilitó la so detención por trabayos forzaos, saquéu de propiedaes y hostigamiento&lt;ref&gt;Israel&amp;nbsp;Gutman:&amp;nbsp;''Żydzi warszawscy 1939–1943''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Oficyna Wydawnicza „Rytm”,&amp;nbsp;1993,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;56–57. ISBN&amp;nbsp;83-85249-26-5.&lt;/ref&gt;. Xuntu coles penes cada vez más severes pol incumplimientu de la orde de llevar brazaletes, tamién taba aumentando l'amenaza de chantaxe per parte de los xantaxistes.&lt;ref&gt;Jan&amp;nbsp;Grabowski:&amp;nbsp;''„Ja tego Żyda znam!” Szantażowanie Żydów w Warszawie 1939–1943''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Wydawnictwo IFiS PAN,&amp;nbsp;2004,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;17–18. ISBN&amp;nbsp;83-7388-058-5.&lt;/ref&gt;

Les tiendes y talleres xudíos tamién taben marcaos col símbolu de la Estrella de David&lt;ref&gt;Ruta&amp;nbsp;Sakowska:&amp;nbsp;''Ludzie z dzielnicy zamkniętej''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Naukowe PWN,&amp;nbsp;1993,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;40. ISBN&amp;nbsp;83-01-11147-X.&lt;/ref&gt;. Sicasí, los sos propietarios fueron lliberaos de la obligación d'exhibir lletreros alemanes, introducida a fines de 1939; probablemente les autoridaes d'ocupación nun queríen que los lletreros yiddish y hebréu fueren axacentes a los del alemán.&lt;ref&gt;Tomasz&amp;nbsp;Szarota:&amp;nbsp;''Okupowanej Warszawy dzień powszedni''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Czytelnik,&amp;nbsp;2010,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;47. ISBN&amp;nbsp;978-83-07-03239-9.&lt;/ref&gt;

Una ordenanza posterior del Gobernador Xeneral fixo que'l conceutu de xudíu fuera más precisu nel significáu de les regulaciones d'ocupación. Según l'actu relevante de 24 de xunetu de 1940, considérase xudíu a toa persona que fuera ciudadanu polacu o ensin nacionalidá, si tenía siquier trés güelos d'orixe &quot;puramente xudíu&quot; (cada unu de los güelos pertenecientes a la comunidá relixosa xudía). Una persona que los sos dos güelos yeren de &quot;orixe puramente xudíu&quot; tamién se consideraba xudíu siempres que cumpliera una de les condiciones adicionales especificaes na ordenanza, esto ye, si pertenecía a la comunidá relixosa xudía'l 1 de setiembre de 1939 o dempués o yera casada con un xudíu, o nació dempués del 31 de mayu de 1941 d'una relación estramatrimonial con un xudíu. Amás, considerábase xudíu a tou aquel que fuera xudíu según les normes llegales vixentes nel Reich.&lt;ref&gt;Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów cz. I z 1940 r. nr 48&lt;/ref&gt;

En xineru de 1940, cerráronse les sinagogues y prohibiéronse les oraciones colectives en llares privaos&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Ruta&amp;nbsp;Sakowska:&amp;nbsp;''Ludzie z dzielnicy zamkniętej''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Naukowe PWN,&amp;nbsp;1993,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;40. ISBN&amp;nbsp;83-01-11147-X.&lt;/ref&gt;. Ese mesmu mes, prohibióse a los xudíos ingresar a les biblioteques públiques&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Marian Marek&amp;nbsp;Drozdowski,&amp;nbsp;Andrzej&amp;nbsp;Zahorski:&amp;nbsp;''Historia Warszawy''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Jeden Świat,&amp;nbsp;2004,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;338. ISBN&amp;nbsp;83-89632-04-7.&lt;/ref&gt;. En febreru, prohibióse-yos l'usu de los ferrocarriles y ordenóse a los empresarios que despidieren a el so trabayadores xudíos&lt;ref&gt;Marian Marek&amp;nbsp;Drozdowski,&amp;nbsp;Andrzej&amp;nbsp;Zahorski:&amp;nbsp;''Historia Warszawy''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Jeden Świat,&amp;nbsp;2004,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;337. ISBN&amp;nbsp;83-89632-04-7.&lt;/ref&gt;. A mediaos de la década de 1940, permitióse la toma de posesión, ocupación, de cases de vecindá propiedá de xudíos, según instalaciones y empreses d'atención médica, farmacies y consultorios dentales.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Tamién se cerraron les llibreríes y biblioteques xudíes. Revocáronse les llicencies xudíes de carruajes tiraos por caballos, prohibióse a los médicos xudíos tratar a pacientes arios&quot; y espulsóse a los pacientes xudíos de los hospitales municipales&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;. Los xudíos tamién fueron escluyíos del sistema de seguridá social. Suspendiéronse los pagos de prestaciones a xudíos que yeren pensionistes estatales, inválidos de guerra, viudes y güérfanos de soldaos cayíos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Les autoridaes alemanes ordenaron que los abogaos d'orixe xudíu fueren esaniciaos de la llista d'abogaos. Pa que esta decisión apaeza llegalmente, el decanu responsable del Conseyu d'Abogaos del Distritu de Varsovia, volksdeutsch Edward Wilhelm von Wendorff, esaniciáu n'avientu de 1939, ordenó una votación sobro esti asuntu ente los 15 abogaos de Varsovia más famosos.&lt;ref&gt;Zdzisław&amp;nbsp;Krzemiński:&amp;nbsp;''Historia warszawskiej adwokatury''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo C.H. Beck,&amp;nbsp;2009,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;139. ISBN&amp;nbsp;978-83-255-0519-6.&lt;/ref&gt;Pa sorpresa de los alemanes, 14 d'ellos taben en contra de la esclusión de los xudíos del exerciciu del so oficiu.&lt;ref&gt;Zdzisław&amp;nbsp;Krzemiński:&amp;nbsp;''Historia warszawskiej adwokatury''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo C.H. Beck,&amp;nbsp;2009,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;140. ISBN&amp;nbsp;978-83-255-0519-6.&lt;/ref&gt; Como s'anunció, el votu «non» foi esaniciáu de la llista de defensores. Mientres los polacos siguíen intentando demostrar que la esclusión de xudíos del oficiu yera llegalmente inaceptable, &quot;como resultáu d'esti ataque contra les órdenes del poder xudicial alemán&quot;, detúvose a miembros del colexu d'abogaos de Varsovia.&lt;ref&gt;''Raporty Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego 1939–1944''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Wydawnictwo Książka i Wiedza,&amp;nbsp;1987,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;179. ISBN&amp;nbsp;83-05-11197-0.&lt;/ref&gt;

En xunetu de 1940, a los xudíos prohibióse-yos ingresar a los parques de la ciudá, sentase en bancos en llugares públicos y caminar poles cais representatives de la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2010|isbn=978-83-07-03239-9}}&lt;/ref&gt;.

En setiembre de 1940, introducióse la segregación de la población polaca en tranvíes (n'ochobre introducieron partes separaes de los vagones Nur für Deutsche (&quot;Solo p'alemanes&quot;)&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1998|isbn=83-907574-00}}&lt;/ref&gt;. Dende setiembre de 1940, a los xudíos solo dexóse-yos usar tranvíes especiales con matrícules blanques-marielles o marielles, amás marcaes con una placa cola Estrella de David detrás del parabrís y la placa &quot;Nur für Juden - Solo para xudíos&quot; na parte cimera d'una de les ventanes

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63652-01-2}}&lt;/ref&gt;. A la población xudía tamién se-y prohibió por completu l'usu de 15 llínees de tranvía y una llinia d'autobús.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63652-01-2}}&lt;/ref&gt;.

A partir de xunu de 1940, los xudíos empezaron a ser discriminaos mientres la duración del toque de queda. Depués treslladóse - pero namá para la población aria&quot; - del 21 al 22. Dempués del so siguiente cambéu n'ochobre de 1940 (con motivu del primer aniversariu del establecimientu del Gobiernu Xeneral) del 22 al 23, los xudíos pudieron permanecer nes cais fora de los murios del guetu hasta'l 19 y dientro de los sos murios, hasta'l 21&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2010|isbn=978-83-07-03239-9}}&lt;/ref&gt;. Los nomes de les cais de Varsovia tamién se camudaron pa conmemorar a los xudíos que fixeron contribuciones a la historia y la cultura polaques, incluyendo Ludwik Zamenhof, Ber Meisels y Berek Joselewicz

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2010|isbn=978-83-07-03239-9}}&lt;/ref&gt;.

=== Judenrat ===
El 4 d'ochobre &lt;ref&gt;Marian&amp;nbsp;Fuks (oprac. i przyp.):&amp;nbsp;''Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Państwowe Wydawnictwo Naukowe,&amp;nbsp;1983,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;20. ISBN&amp;nbsp;83-01-03042-9.&lt;/ref&gt;(según otra fonte, el 7 d'ochobre&lt;ref&gt;Barbara&amp;nbsp;Engelking,&amp;nbsp;Jacek&amp;nbsp;Leociak:&amp;nbsp;''Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów,&amp;nbsp;2013,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;58. ISBN&amp;nbsp;978-83-63444-27-3.&lt;/ref&gt;) de 1939, les autoridaes alemanes establecieron el Conseyu Xudíu (Judenrat) en Varsovia. El primer presidente del Conseyu compuestu por 24 conseyeros foi Adam Czerniaków, nomáu comisionado presidente de la Comunidá Relixosa Xudía en Varsovia pol presidente de Varsovia, Stefan Starzyński el 23 de setiembre. Marek Lichtenbaum convirtióse nel suplente de Czerniaków.

El Judenrat constaba de 26 departamentos y emplegaba a unos 2.000 funcionarios.&lt;ref name=&quot;Dunin-Wąsowicz287&quot;&gt;{{cita llibru |data=1984|isbn=83-01-04207-9}}&lt;/ref&gt;. Hasta agostu de 1942, la so see principal taba na see de la comunidá xudía antes de la guerra nel 26/28 de la cai Grzybowska 

.

=== Incidentes antixudíos en marzu de 1940 ===
Na última década de marzu de 1940, unos díes antes y mientres la Pascua, tuvieron llugar incidentes antijudíos a gran escala en Varsovia, de cutiu descritos como un pogromo.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2000|isbn=83-86056-91-6}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1983|isbn=83-01-03042-9}}&lt;/ref&gt;. Grupos de gamberros estrozaron escaparates, robaron tiendes y apartamentos xudíos y cutieron a el peatones que llevaben brazaletes cola estrella de David nes cais.

&lt;ref name=&quot;Engelking79&quot;&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;. Polo xeneral, los habitantes de Varsovia caltuviéronse pasivos énte los ataques activos contra los xudíos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1962}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2006|isbn=83-60464-01-4}}&lt;/ref&gt;. Los fechos, probablemente inspiraos polos alemanes, fueron filmados por ellos como evidencia de les actitúes antisemites de la sociedá polaca.

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1984|isbn=83-01-04207-9}}&lt;/ref&gt;. Tamién ayudaron a xustificar la creación del guetu cola necesidá de protexer a los xudíos de los ataques de los polacos..

Los incidentes antijudíos fueron condergaos pola prensa clandestina polaca.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2000|isbn=83-86056-91-6}}&lt;/ref&gt;. Sicasí, inda siguieron asocediendo, anque a una escala enforma menor, nos meses siguientes.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2000|isbn=83-86056-91-6}}&lt;/ref&gt;.

=== Preparativos para la creación del guetu ===
En xineru de 1940, establecióse'l Departamentu de Reasentamiento (Umsiedlung) na oficina del gobernador del distritu de Varsovia, dirixíu por SA-Standartenführer Waldemar Schön. Esti Departamentu coordinó les actividaes rellacionaes col establecimientu del guetu.&lt;ref name=&quot;Sakowska37&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.

En marzu de 1940, l'alministración alemana consideró'l proyectu d'axuntar a tolos xudíos nel Gobiernu Xeneral nel distritu de Lublin, pero foi rápido abandonáu.&lt;ref name=&quot;Bereintesin107&quot;&gt;Referat Waldemara Schöna z 20 stycznia 1941 [w:]{{cita llibru |data=1957}}&lt;/ref&gt;. Nesta situación, empezó a trabayase nel allugamientu d'un distritu residencial xudíu en Varsovia. Según el primer borrador, el guetu allugaríase en Praga, y tamién se consideraron planes para crear dos guetos periféricos separaos, en Koło y Grochów. Sicasí, nun s'implementaron por cuenta de la necesidá de reasitiar aprosimao 600 mil persones. Nes selmanes siguientes, suspendióse'l trabayu de planificación pa crear un guetu en Varsovia por cuenta de los planes para reasentar a tolos xudíos europeos en Madagascar dempués del final de la guerra. Sicasí, por cuenta de la situación de guerra del Tercer Reich, el trabayu pa establecer el guetu volvió a entamase n'agostu. Finalmente, decidió crease un distritu zarráu en partir noroeste de Śródmieście, el llamáu'l distritu norte, que dende'l sieglu XIX tuvo habitáu mayoritariamente por xudíos.

El procesu d'aislamientu d'esta parte de Varsovia pola amenaza de la presunta epidemia empecipió nel iviernu de 1939/1940, cuando s'asitiaron cayueles blanques con inscripciones en polacu y alemán nes cais fronterices del distritu, alvirtiendo contra la permanencia en zones habitaes polos xudíos debíu al riesgu de tifus.

Na primavera de 1940, tomóse la decisión de construyir murios alredor de la zona epidémica” habitada principalmente por xudíos, que sirviríen de protección a los residentes del restu de la ciudá. Los trabayos de construcción para la so ereición, realizaos pol Judenrat por orde de el alemanes, empezaron el 1 d'abril de 1940..

== Creación del &quot;Barriu Xudíu&quot; de Varsovia ==
El guetu (&quot;distritu xudíu&quot;) de Varsovia foi establecíu'l 2 d'ochobre de 1940 por orde del gobernador del distritu de Varsovia, Ludwig Fischer, emitida sobro la base del reglamentu sobro restricciones de permanencia nel Gobiernu Xeneral del 13 de setiembre. 1940&lt;ref name=&quot;Berenstein95-99&quot;&gt;''Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942'', Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 101.&lt;/ref&gt;.

Según el decretu de Fischer, tolos xudíos que vivieren en Varsovia o se camudaren a Varsovia teníen de vivir nel distritu xudíu, ente que a los polacos que vivíen ellí ordenóse-yos treslladase al restu de la ciudá, cola esceición del llamáu Barriu alemán. El reasentamiento de los xudíos nel distritu xudíu y la deportación de los polacos dende ellí tenía de completase pa'l 31 d'ochobre de 1940, pero esta data estendióse darréu al 15 de payares.&lt;ref name=&quot;Bereintesin107&quot;&gt;Referat Waldemara Schöna z 20 stycznia 1941 [w:]{{cita llibru |data=1957}}&lt;/ref&gt;. El presidente del Conseyu Xudíu, Adam Czerniaków, y el presidente comisionado de la Xunta Municipal, Julian Kulski, fueron los responsables de la xestión.

La ordenanza del 2 d'ochobre de 1940 incluyía una llista de cais que dixebraben el guetu que se taba creando del restu de la ciudá.&lt;ref name=&quot;Berenstein95-992&quot;&gt;{{Cytuj książkę|nazwisko=Berenstein|imię=Tatiana|tytuł=Esterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów|wydawca=Żydowski Instytut Historyczny|miejsce=Warszawa|data=1957|strony=95-99|nazwisko2=Eisenbach|imię2=Artur|nazwisko3=Rutkowski (oprac.)|imię3=Adam}}&lt;/ref&gt;. Dempués de pequeños axustes realizaos nes selmanes siguientes, el día en que se cerró'l guetu, les sos fronteres corríen poles siguiente cais: Wielka,

Banzáu, Plaza Grzybowski, Rynkowa, Zimna, Elektoralna, Bankowy, Tłomackie, Przejazd, Nalewki, na llende del xardín Krasiński, Świętojerska, Freta, Sapieżyńska, Konwiktorska, Stawki, Dzika, Oowa, Skoporewa, Towarna y Złotą. A les qu'hai qu'añedir los siguientes llugares: Tribunales de distritu en Leszno, que los sos murios llaterales (norte, este y oeste) xuntu colos murios que cerraben los patios interiores del edificiu xudicial, que nun fueren incluyíos nel guetu, marcaron la llende del distritu zarráu dende payares de 1940 hasta agostu de 1942; la prisión de Pawiak,que foi una prisión alemana de la Gestapo; zona de la denominada Enclave evanxélicu, see de la parroquia Evanxélicu-Reformada, exluida del guetu, cola ilesia y l'Hospital Evanxélicu; y los bienes inmuebles pertenecientes a la cervecería Haberbusch y Schiele na cai Ceglana.

La creación del guetu fixo necesariu camudar el so llugar de residencia nunes poques selmanes para un cuartu de millón d'habitantes de Varsovia (aprosimao 138.000 xudíos y 113.000 polacos).&lt;ref name=&quot;Sakowska44&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;. Alredor de 700 Volksdeutsche tamién tuvieron que treslladase dende la área del barriu xudíu zarráu al barriu alemán.&lt;ref&gt;Referat Waldemara Schöna z 20 stycznia 1941 [w:]{{cita llibru |data=1957}}&lt;/ref&gt;.11.567 pisos &quot;arios&quot; nel guetu recién creáu camudaron d'inquilinos y alredor de 13.000 pisos xudíos en Varsovia

&lt;ref name=&quot;Bereintesin107&quot;&gt;Referat Waldemara Schöna z 20 stycznia 1941 [w:]{{cita llibru |data=1957}}&lt;/ref&gt;.

El guetu peslló'l 16 de payares de 1940.&lt;ref name=&quot;Kalendarium&quot;&gt;{{cita web |url=http://warszawa.getto.pl/index.php?show=kalendarium |títulu=Getto warszawskie. Kalendarium}}&lt;/ref&gt;. El mesmu día empezó la busca de xudíos que quedaben del llau &quot;ariu&quot;, como resultáu de lo cual 11.130 persones fueron prindaes y unviaes al guetu. Coles mesmes, prindáronse y baleraron 3.770 tiendes xudíes.

.

Nes sos notes del guetu, Emanuel Ringelblum da exemplos d'ayuda bonal a los xudíos per parte de los polacos dempués del zarru del guetu: “El primer día, munchos cristianos llevaron pan pa los sos amigos y conocíos xudíos, foi un fenómenu de mases. (...) Güei, 19 de payares de 1940, un cristianu foi tiroteáu y refundió un sacu de pan percima del muriu &quot;&lt;ref name=&quot;Wronski295&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Stanisław Wroński, Maria Zwolakowa|data=1971}}&lt;/ref&gt;.

Les funciones alministratives nel guetu fueron confiaes poles autoridaes d'ocupación alemanes al Judenrat. Les funciones d'orde nel distritu zarráu fueron realizaes pol Serviciu d'Orde Xudíu.

== El funcionamientu del guetu hasta xunetu de 1942 ==

=== Supervisión per parte de les autoridaes alemanes ===
Dende xineru de 1940, la supervisión de los asuntos xudíos y el guetu creáu foi exercida pol Departamentu de Reasentamiento (Umsiedlung) na Oficina del Xefe de Distritu encabezada por Waldemar Schön&lt;ref name=&quot;Dunin-Wąsowicz287&quot;&gt;{{cita llibru |data=1984|isbn=83-01-04207-9}}&lt;/ref&gt;. A mediaos de marzu de 1941, eslleióse'l Departamentu de Reasentamiento y n'el so llugar estableciósela Oficina del Comisariu del Distritu Xudíu de Vivienda en Varsovia.

&lt;ref name=&quot;Sakowska37&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;. En mayu de 1941, Heinz Auerswald foi nomáu comisionáu&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;. La supervisión de los asuntos económicos, incluyíu l'intercambiu de bienes col distritu zarráu, foi realizada pola Oficina de Lliquidación (Transferstelle, o Axencia de Transferencia, n'alemán), encabezada por Max Bischof

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1982}}&lt;/ref&gt;.

Na práctica, el guetu tamién taba controláu poles SS de Varsovia y la policía, creando la so axencia non oficial nel distritu zarráu: la Oficina de Llucha contra la Usura y l'Especulación empobinada por Abraham Gancwajch, llamáu polos habitantes del guetu, dende la dirección de la oficina (cai Leszno 13), &quot;Trzynastka&quot;(&quot;trece&quot; en polacu)&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.

Hasta abril de 1942, la Gestapo de Varsovia nun llevó a cabu nenguna acción terrorista importante contra los sos habitantes nel guetu. Na nueche del 17 al 18 d'abril de 1942, sobro la base de llistes de nomes, el alemanes asesinaron a 52 persones nel distritu zarráu, dambos activistes clandestinos, según persones fichaes pola Gestapo&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2016|isbn=978-83-65254-20-7}}&lt;/ref&gt;.

Mientres tol periodu d'esistencia del distritu zarráu, un motivu importante de la presencia de les fuerces policiales alemanes en delles cais del guetu foi la prisión de Pawiak, un enclave dientro del so territoriu, onde se llevaron a les persones deteníes en Varsovia y el distritu, dende onde se tresportaba regularmente a los prisioneros para entrugalos a la see de la Gestapo y el SD n'Alloña Jana Chrystiana Szucha 25 y formábense los tresportes a los campos de concentración.

=== Les llendes del distritu zarráu. ===
El guetu establecer n'un área abarganada del restu de la ciudá con un área d'aprosimao 3 km². El so llargor total foi d'aprosimao 18 km.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;. A principios de 1941, la área del guetu yera d'aprosimao 307 ha.

&lt;ref name=&quot;Sakowska45&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;. El muriu del guetu tenía unos 3 metros d'altor y llevantóse otru metro con alambre d'escayos..

El guetu estableciose nuna de les zones más densamente urbanizaes de la Varsovia d'antes de la guerra. Taba casi dafechu desprovistu de vexetación: parques y xardinos. La única zona verde importante yera l'estadiu RKS “Skra” (escluyíu del guetu n'avientu de 1941).

Dempués de 1940, les llendes del guetu fueron suxetos a numberoses correcciones, y la superficie de les árees escluyíes yera más grande que les de les árees incluyíes nel guetu&lt;ref&gt;Mapa ''Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną'', opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński [w:] {{cita llibru |data=2001|isbn=83-87632-83-X}}&lt;/ref&gt;. En payares de 1940, 22 accesos operaben nes sos fronteres. N'abril de 1941, el so númberu yera solu de 14, resultáu de la política alemana d'aisllar la judería. Los accesos taben curiaos conxuntamente pola policía alemana, la policía azul&lt;ref&gt;En polacu, '''Granatowa policja''', lliteralmente, &quot;policía azul  marín&quot;, foi la policía polaca que taba al serviciu de l'autoridá nazi en Polonia.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Marek Getter (1996). «Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945» (WebCite cache). ''Polish Police in the General Government 1939-1945''. Przegląd Policyjny nr 1-2. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. p. 1-22. Archiváu dende l'orixinal el 5 d'ochobre de 2013. Consultáu el 25 de xunu de 2013. «Reprint, with extensive statistical data, at Policja Państwowa webpage. ''Niemieckie władze policyjne nie dowierzały Policji Polskiej. Niezależnie od oficjalnych upomnień, nakazów i gróźb (por. aresztowania w maju 1940 roku) oraz rozciągnięcia nad Policją Polską sądownictwa'' SS ''i policji od wiosny 1943 rozpoczęło się poufne sprawdzanie jej przydatności (''Überprüfung der nichtdeutschen Polizei''), jak też opiniowanie jej poszczególnych funkcjonariuszy.''».&lt;/ref&gt;y la policía xudía.

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;.

El tráficu circular ente 'El  gran guetu' (parte norte) y El pequeñu guetu' (parte sur) llevábase a cabu a lo llargo de la cai Żelazna. La comunicación na intersección con Chłodna taba regulada per una puerta que se abría alternativamente. La intersección taba curiada pola policía xudía y la policía alemana y los homes de les SS apostaos en Nordwache, allugáu na esquina de la casa de vecindá de Ignacy Partowicz).

N'avientu de 1941, la sección de la cai Chłodna ente les cais Wronia y Żelazna foi escluyida del guetu. La única conexón ente les dos partes del distritu zarráu yera l'estrechu pasaxe nel encruz de les cais Żelazna y Chłodna. En xineru de 1942, alzóse una ponte de madera ente les cases de vecindá Chłodna 23 y 26. La estructura de dos pisos, a la que conducía una escalera de cincuenta pasos a cada llau, yera'l más grande de les cuatro pontes piatonales que se construyeron nel guetu &lt;ref group=&quot;alvertencia&quot;&gt; Pozostałe zostały wniesione nad ulicami: Mławską (luty 1941), Przebieg (czerwiec 1941) oraz Żelazną przy skrzyżowaniu z ulicą Leszno (listopad 1941) Zob. {{cita llibru |data=2015|isbn=978-83-1113474-4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2007|isbn=978-83-60623-23-7}}&lt;/ref&gt;. La ponte foi diseñáu pola empresa alemana Schmied y Muentzermann&lt;ref&gt;Igor&amp;nbsp;Piotrowski:&amp;nbsp;''Chłodna''.&amp;nbsp;Warszawa&amp;#x3A;&amp;nbsp;Mazowieckie Centrum Kultury u Sztuki,&amp;nbsp;2007,&amp;nbsp;s.&amp;nbsp;47. ISBN&amp;nbsp;978-83-60623-23-7.&lt;/ref&gt; y financiada  pol Conseyu Xudíu&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1997|isbn=83-04-02260-5}}&lt;/ref&gt;.

L'únicu llugar que conectaba'l distritu zarráu y el llau ariu&quot; yera l'edificiu de los Tribunales de Grodzkie. Los xudíos teníen accesu al edificiu dende la cai Leszno y los polacos dende la cai Ogrodowa&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1997|isbn=83-04-02260-5}}&lt;/ref&gt;.

=== Demografia ===
En xineru de 1941, había aprosimao 396.000 xudíos nel guetu. &lt;ref name=&quot;Sakowska29&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;. De xineru a marzu, unes 50.000 persones fueron reasitiaes nel guetu: Xudíos de la parte occidental del distritu de Varsovia (incluyíos los condaos de Sochaczew, Błonie, Żyrardów, Grodzisk Mazowiecki, Grójec y Łowicz)&lt;ref name=&quot;Sakowska30&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;. Na primavera de 1942, unviáronse al guetu a unos 3.000 xudíos de la parte oriental del distritu, incluyíos Marek, Wawer, Radzymin y Tłuszcz. N'abril de 1942, unes 4.000 persones fueron treslladaes a Varsovia: Xudíos alemanes (incluyíos los de Berlín, Frankfurt y Hannover)&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;.

A pesar del gran númberu de muertes por fame y enfermedaes, los desplazamientos al guetu de Varsovia dende otres ciudaes fixeron qu'aumentara'l númberu de los sos habitantes.El distritu zarráu algamó la so máxima población n'abril de 1941 - alredor de 450 mil -&lt;ref name=&quot;Sakowska29&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.Nos meses siguientes, reparóse una lentu amenorgamientu de la población del guetu, provocada por una tasa de mortalidá bien alta (de 3 a 5 mil muertes nel  mes de mayu).&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt; y polos qu'escapaben al llau ariu.

En 1941, morrieron más de 43.000. persones&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;. Les condiciones de vida nel guetu provocaron una cayida significativa nel númberu de matrimonios y nacencies. En mayu de 1941 rexistráronse 82 matrimonios, en xunu 56 y n'agostu 41. El promediu de nacencies en 1941 foi d'aprosimao 220 per mes.&lt;ref name=&quot;Sakowska32&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.

En xineru de 1942, había aprosimao 35.000 persones nel guetu de Varsovia, neños d'hasta 7 años y aprosimao 50 mil neños de 7 a 14 años&lt;ref name=&quot;Sakowska32&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.

=== Les condiciones de vida ===
Les condiciones de vida nel guetu yeren bien difíciles. La densidá de población algamó los 146.000 habitantes per 1 km². Los historiadores difieren nes sos estimaciones del númberu de persones per habitación nos pisos del guetu. Según Paulson, yeren unes 3 persones, según Ruta Sakowska, que se refier a los informes de Schön, en xineru de 1941 yeren 6-7 persones per habitación, y n'abril del mesmu añu yá yeren 7-8 persones &lt;ref name=&quot;Sakowska45&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.

El racionamientu d'alimentos introducióse nel guetu, como en tola Varsovia ocupada. La asignación promediu de comida de tarxeta de racionamientu pa un habitante adultu del guetu en 1940-1942 nun entepasó les 400 caloríes per día, y en dellos periodos foi inferior a 200 caloríes.&lt;ref name=&quot;Dunin-Wąsowicz287&quot;&gt;{{cita llibru |data=1984|isbn=83-01-04207-9}}&lt;/ref&gt;. Los trabayadores de Judenrat y los policías xudíos recibieron raciones más elevaes. La desastrosa situación alimentaria salvar en gran midida gracies al contrabandu illegal, del qu'una parte significativa fueron  los neños que fueron treslladaos illegalmente al llau ariu pa traficar comida.

Dende la seronda de 1940 hasta xunetu de 1942, alredor de 92.000 xudíos morrieron nel guetu. &lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;. Les principales causes fueron la fame, el fríu y les enfermedaes. Tamién hubo casos de canibalismu

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;. 

Ente les enfermedaes cabo destacar el tifus.

N'ochobre de 1941, cuando la epidemia de tifus desamarróse nel guetu de Varsovia, Jost Walbaum, el director de salú del gobiernu xeneral (Polonia ocupada) fixo la infame acusación: “Los xudíos son abrumadoramente los portadores y diseminadores de la infección por tifus. … Solo hai dos formes [de resolver esto]. Condergamos a los xudíos del guetu a muerte de fame o los disparamos…. Tenemos una y única responsabilidá: que'l pueblu alemán nun tea infestáu nin puestu en peligru por estos parásitos. Para eso, cualesquier mediu ten de ser el fayadizu &quot;&lt;ref&gt;N. Baumslag, ''Murderous Medicine: Nazi Doctors'', ''Human Experimentation'', ''and Typhus'' (Praeger Publishers, 2005).&lt;/ref&gt;

Había un mieu fanático de que'l tifus arrobinase al pueblu alemán y el so exércitu, dáu'l so impactu anterior como la causa de 5 millones de muertes dempués de la Primer Guerra Mundial. Ésta foi la pretensión de los alemanes pa la reubicación de víctimes xudíes en masa en guetos zarraos y aisllaos y campos na Europa en tiempos de guerra (10-14). Sicasí, el mesmu mieu a les epidemies foi tamién una sida utilizada polos alemanes como xustificación para liquidar los guetos, incluyíos los sos residentes.&lt;ref&gt;K. P. Friedrich. ''Rassische Seuchenprävention als Voraussetzung nationalsozialistischer Vernichtungspolitik: Vom Warschauer &quot;Seuchensperrgebiet&quot; zu den &quot;Getto&quot;''-Mauern (1939/40). &lt;abbr&gt;Zeitschrift für Geschichtswissenschaft&lt;/abbr&gt; 53, 609–636 (2007).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;C. R. Browning. ''Genocide and public health: German doctors and Polish Jews, 1939–41''. &lt;abbr&gt;Holocaust Genocide Stud.&lt;/abbr&gt; 3, 21–36 (1988).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;D. Michman, ''The Emergence of Jewish Ghettos during the Holocaust'' (Cambridge Univ. Press, 2011).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;P. Weindling, ''Epidemics and Genocide in Eastern Europe'', ''1890–1945'' (Oxford Univ. Press, 2000)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Baumslag, ''Murderous Medicine: Nazi Doctors'', ''Human Experimentation'', ''and Typhus'' (Praeger Publishers, 2005)&lt;/ref&gt;

La enfermedá, que ye causada por una bacteria que se tresmite al traviés de los pioyos y otros artrópodos, causa fiebre alto, dolor muscular y una erupción cutanea, y nesa dómina mataba a ente'l 10% y el 40% de los infestaos. Tou faía suponer que'l tifus afararía cola población cautiva nel guetu de Varsovia. Pero xustu primero que llegara l'iviernu, n'ochobre de 1941, dempués de qu'unes 100.000 persones contraxeren la enfermedá y más de 25.000 morrieren por esa causa, pasó daqué que munchos consideraron milagrosu. L'estudiu, tituláu &quot;Estraordinariu amenorgamientu de la epidemia masiva de tifus nel guetu de Varsovia&quot;&lt;ref&gt;''Extraordinary curtailment of massive typhus epidemic in the Warsaw Ghetto .'' Lewi Stone, Daihai He,Stephan Lehnstaedt y Yael Artzy-Randrup. 24 Jul 2020:Vol. 6, no. 30, eabc0927 . DOI: 10.1126/sciadv.abc0927

&lt;/ref&gt;, reveló que les persones nel guetu intentaron caltener el distanciamientu social.&lt;ref&gt;https://advances.sciencemag.org/content/6/30/eabc0927&lt;/ref&gt;

El 15 d'ochobre de 1941, el gobernador Hans Frank emitió una ordenanza que prohibía a los xudíos abandonar los sos distritos designaos so pena de muerte. Les persones qu'apurrieren abelugu a xudíos teníen de tar suxetes al mesmu castigu, y l'intentu d'actu tenía de ser castigáu como l'actu cometíu.y. En payares, el gobernador Ludwig Fischer y el comisionado Heinz Auerswald emitieron ordenances similares. Les primeres execuciones de xudíos per &quot;salida non autorizada de la judería&quot; llevar a cabu'l 17 de payares (8 persones) y el 15 d'avientu (16 persones)

. Los xudíos fueron tirotiaos por axentes de la &lt;nowiki&gt;''policía azul marín''&lt;/nowiki&gt; polaca

.

=== Investigación sobro la fame ===
Los suministros d'alimentos adicionales más allá de la pequeña cantidá que'l Conseyu Xudíu pudo mercar fueron bloquiaos deliberadamente para ingresar al guetu hasta mayu de 1941, pero inclusive más tarde, la ración oficial apurrida poles autoridaes de cutiu nun superaba les 200 caloríes per día. &lt;ref&gt;B. Engelking-Boni, J. Leociak, ''The Warsaw Ghetto: A Guide to the Perished City'' (Yale Univ. Press, 2009).&lt;/ref&gt;Como yera d'esperar, n'unos pocos meses, los residentes empezaron a morrer de fame, dexando la impresión d'una epidemia de muertes. Les tases de mortalidá aumentaron rápido a grandes niveles con 4000 a 5000 muertes rexistraes per mes. Esiste evidencia razonable que demuestra que'l númberu rexistráu de muertes ye sustancialmente menor que'l númberu real, que podría superar inclusive les 9000 muertes per mes como afirma Penson , la xefe de la sala de tifus del Hospital Czyste &lt;ref&gt;J. Penson, Main Commission for the Investigation of German Crimes in Poland. The case file on the indictement of Ludwik Fischer and others, Volume VI. (1946); &lt;nowiki&gt;https://zapisyterroru.pl/dlibra/publication/297/edition/285/&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt;.

En febreru de 1942, un grupu de médicos xudíos encabezáos por Israel Milejkowski empezó a investigar la enfermedá de la fame nel guetu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1946}}&lt;/ref&gt;. L'oxetu d'observación fueron los habitantes de los albergues (los llamaos puntos) pa abelugaos que taben morriendo de fame, quien fueron treslladaos a los dos hospitales qu'operaben nel guetu: l'Hospital Czyste y l'Hospital de neños Bersohn y Bauman. Utilizando suministros de contrabandu, entamaron un estudiu fondu de los diversos aspeutos de la fame: cambeos metabólicos, cardiovasculares, oftalmolóxicos ya inclusive del sistema inmunolóxicu, por nomar dalgunos. A pesar de la falta de recursos, el riesgu d'execución (los xudíos teníen prohibíu polos nazis el trabayu científicu) y les sos propies males condiciones físiques, los 28 médicos llograron caltener un estrictu protocolu d'estudiu qu'incluyía aislamientu , pruebes de carga glucémica ya inclusive patoloxía.&lt;ref&gt;https://es.other.wiki/wiki/Warsaw_Ghetto_Hunger_Study&lt;/ref&gt;

Como lo describió'l comisariu del guetu Heinz Auerswald: “Un saltu cuánticu nes muertes en mayu d'anguaño [1941] amosó que la escasez d'alimentos yá se convirtiera nuna hambruna” &lt;ref&gt;C. R. Browning. ''Genocide and public health: German doctors and Polish Jews, 1939–41''. &lt;abbr&gt;Holocaust Genocide Stud.&lt;/abbr&gt; 3, 21–36 (1988).&lt;/ref&gt;. La situación empioró progresivamente hasta que los cadabres humanos cubiertos con periódicos fueron un espectáculu común nes cais &lt;ref&gt;S. Adler, ''In the Warsaw Ghetto'', ''1940–1943: An Account of a Witness: The Memoirs of Stanislaw Adler'' (Yad Vashem, 1982).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;M. Berg, ''The Diary of Mary Berg: Growing up in the Warsaw Ghetto'' (Oneworld Publications Limited, 2006).&lt;/ref&gt;.

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1946}}&lt;/ref&gt;. La investigación de los médicos xudíos foi atayada por una gran acción de desplazamientu al campu d'esterminiu de Treblinka en xunetu de 1942, y la muerte de dellos miembros del equipu d'investigación fixo imposible completar la investigación sobro, ente otres coses, los efectos de la inanición nel migollu óseu, la piel y el cuayamientu de el sangre

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1946}}&lt;/ref&gt;. El restu del material d'investigación arrexuntáu y procesáu foi unviáu al llau &quot;ariu&quot;del guetu de contrabandu y calteníu pol médicu polacu Witold Eugeniusz Orłowski  . Darréu dempués del final de la guerra foi publicáu en polacu y francés (1946), y depués n'inglés en 1979 por Myron Winick de la Universidá de Columbia .&lt;ref&gt;Winick, Myron (27 d'ochobre de 2005). &quot;Enfermedad del hambre: estudios de los médicos judíos en el gueto de Varsovia, su importancia histórica y su relevancia hoy&quot; (PDF) . Estudio sobre el hambre en el gueto de Varsovia - &lt;nowiki&gt;https://es.other.wiki/wiki/Warsaw_Ghetto_Hunger_Study&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

Publicáronse como seis artículos nel llibru Hunger Disease, publicáu en 1946 sobro Estudios clínicos sobro la fame nel guetu de Varsovia en 1942, editáu por Emil Apfelbaum&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1946}}&lt;/ref&gt;.

== Gran acción de lliquidación (xunetu-setiembre de 1942) ==
La lliquidación del guetu empezó'l 22 de xunetu de 1942. Nesi momentu había aprosimao 370.000 xudíos nel distritu zarráu.&lt;ref name=&quot;Sakowska30&quot;&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-01-11147-X}}&lt;/ref&gt;.

El llugar de concentración de xudíos yera Umschlagplatz, allugáu na cai Stawki nel encruz col ríu Dzika.

Hasta'l 21 de setiembre de 1942 300.000 persones fueron tresportaes al campu d'esterminiu de Treblinka. Aprosimao'l 75% de los habitantes del guetu&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;. Los primeres en ser unviaos fueron los refuxaos, los enfermos y los ensin techu. Por ordes de les autoridaes alemanes bloquiáronse cais, los habitantes fueron sacaos pola fuerza de les sos cases pola policía del guetu y obligaos a dirixise a la «plaza de despachu», el Umschlagplatz. Ellí fueron brutalmente introducíos y atarraquitaos en vagones d'un tren de carga. Depués de los primeros diez díes   los alemanes intensificaron el terror nel guetu y el númberu de les persones asesinaes na cai aumentó.&lt;ref&gt;https://www.yadvashem.org/es/holocaust/about/combat-resistance/warsaw-ghetto.html#narrative_info&lt;/ref&gt;

Tres el final de la gran acción de lliquidación nel guetu (llegal ya illegalmente), había alredor de 60.000 xudíos, na so mayoría nueves, obligaos a trabayar en plantes de producción establecíes nel guetu (los llamaos tendeyones).&lt;ref name=&quot;Encyklopedia207&quot;&gt;{{cita llibru |data=1994|isbn=83-01-08836-2}}&lt;/ref&gt;. La área del antiguu guetu al sur de la cai Leszno, cola esceición del tendeyón de Walter C. Toebbens na cai Prosta, incorporóse a la parte &quot;aria&quot; de Varsovia. Al norte da cai Leszno enxareyóse coles llamáes árees monteses (onde naide podía vivir y movese) y les árees esvalixaes del guetu residual: cuartos separaos d'edificios onde los xudíos qu'entá permanecíen en Varsovia podíen vivir (había alredor de 50-65 mil), trabayando en tendeyones (tendeyón de Hallmann , tendeyón de Hoffman, el tendeyón de Oschmann-Leszczyński, el tendeyón de Roehrich, el tendeyón de los pinceladores, el tendeyón de Fritz Schultz, el tendeyón de Karl Georg Schultz, el tendeyón de Schilling, el tendeyón de Toebbens, la curtiduría de Weigle).

=== Reacciones de los polacos ===
La gran ''Aktion'' provocó un fuerte aumento en el número de fugas de judíos del gueto que intentaron esconderse del lado &quot;ario&quot;.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;. Los xantaxistes esperaben en toles puertes y pasiellos de salida del guetu.

&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;.

La organización católica polaca '''Front Odrodzenia Polski''' ( Frente para la Renacencia de Polonia )  , una continuación de l'Acción Católica d'antes de la guerra presidida pola antijudía escritora polaca [[Zofia Kossak-Szczucka]], protestó contra les deportaciones de xudíos del guetu de Varsovia. El 11 d'agostu de 1942 publicó una protesta conspirativa denominada Protesta de Zofia Kossak-Szczucka, na qu'espresaba'l desalcuerdu de los círculos católicos polacos cola violación de los derechos humanos.Nella nun escondía'l so antijudaísmo de raigón católica: &quot;Los nuesos sentimientos escontra los xudíos nun camudaron&quot;, escribió. &quot;Nun dexamos de pensar nellos como enemigos políticos, económicos ya ideolóxicos de Polonia&quot;. &quot;Pero - escribió -esto non exime a los católicos polacos del so deber d'oponese a los crímenes que se tán cometiendo nel so país&quot;&lt;ref&gt;https://es.other.wiki/wiki/Zofia_Kossak-Szczucka&lt;/ref&gt;. 

La mayoría de los casos y non les anécdotes aisllaes, amuesen que les cotes d'antisemitismu ente los polacos católicos yeren bien elevaes. L'actitú xeneral del pueblu polacu con al respective de la persecución nazi de los xudíos (descontando les numberoses y heroiques esceiciones) foi d'indiferencia, cuando non de collaboración colos verdugos.

== L'acción de xineru (1943) ==
La segunda acción de deportación tuvo llugar del 18 al 21 de xineru de 1943 por orde de Heinrich Himmler. El 9 de xineru de 1943, inspeccionó personalmente la zona del guetu y ordenó la espulsión de 8.000 xudíos de Varsovia.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1993|isbn=83-85249-26-5}}&lt;/ref&gt;.

L'acción de xineru provocó la primer resistencia armada nel guetu. Un grupu de combatientes al mandu de Mordechaj Anielewicz infiltróse nuna columna de xudíos que taben siendo llevaos pola fuerza al Umschlagplatz (puntu de tresferencia) y, al dar una señal entamada de mano, rompieron files y llucharon contra les sos escoltes alemanes na esquina de les cais Zamenhofa y Niska. La mayoría d'estos combatientes xudíos morrió na batalla, pero l'ataque desorientó lo suficiente a los alemanes como pa dexar que los xudíos encolumnados en Umschlagplatz tuvieren la oportunidá d'esvalixase. Dempués de prindar ente 5.000 y 6.000 residentes del ghetto pa la so deportación, el alemanes suspendieron les deportaciones el 21 de xineru. Afalaos pol supuestu ésitu de la resistencia, que creíen suspender les deportaciones, los miembros de la población del guetu empezaron a construyir búnkeres soterraños y albergues como preparación pa un llevantamientu nel casu de que el alemanes intentaren una última deportación de tolos xudíos restantes nel amenorgáu guetu&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2013|isbn=978-83-63444-27-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://encyclopedia.ushmm.org/content/es/article/warsaw-ghetto-uprising&lt;/ref&gt;. 

La Aktion foi atayada polos alemanes. Aprosimao 5.000 xudíos fueron tresportaos a Treblinka.

== Llevantamientu nel guetu ==
{{AP|Powstanie w getcie warszawskim|Akcja Getto}}A les 6.00 a. M. Del 19 d'abril de 1943, les unidaes alemanes al mandu del xefe de les SS y la policía de Varsovia, el coronel Ferdinand von Sammern-Frankenegg entró nel guetu dende dos direcciones: la cai Nalewki y dende la intersección de la cai Gęsia de Zamenhofa. L'oxetivu de l'acción yera completar la lliquidación definitiva del guetu. Españó'l llevantamientu. Von Sammern-Frankenegg permaneció en Varsovia hasta la so primer operación ofensiva na represión del llevantamientu del guetu de Varsovia el 19 d'abril de 1943, pero nun tuvo ésitu. Los xudíos opunxeron una resistencia inesperadamente fuerte, lo qu'obligó a les tropes alemanes a retirase. El mesmu día, el xeneral de les SS Jürgen Stroop tomó'l mandu de les fuerces alemanes.

El 8 de mayu, los alemanes afayaron un gran abelugu escaváu nel suelu y techáu, allugáu na cai Mila 18, que sirvió como puestu de mandu principal de la Organización de Combate Xudíu d'esquierda (ŻOB). La mayoría de los líderes restantes de la organización y decenes d'otros suicidáronse en masa al inxerir cianuru, incluyíu Mordechaj Anielewicz, el comandante en xefe de ŻOB. El so axuntu Marek Edelman escapó del guetu peles alcantarielles con un puñáu de collacios dos díes depués.N'ares de la propaganda, decidió ponese fin a la represión del llevantamientu faciendo esplotar la Gran Sinagoga de la cai Tłomackie. Esto facer personalmente Jürgen Stroop el 16 de mayu a les 20:15.

El SS-Gruppenführer Jürgen Stroop recordó más tarde: &quot;Qué vista tan maraviyosa foi. Una obra de teatru fantástica. El mio personal y yo caltuvimos a distancia. Sostenía'l dispositivu eléctricu qu'españaría toles cargues simultáneamente. Jesuiter pidió silenciu. Miré a los mios valientes oficiales y homes, cansaos ​​y puercos, retayaos contra la rellumada de los edificios en llapaes. Dempués d'enllargar el suspensu por un momentu, glayé: 'Heil Hitler' y calqué el botón. Con una esplosión atronadora y ensordadora y un arcu iris de colores, la esplosión de fueu alzóse escontra les nubes, un tributu inolvidable a nuesu trunfo sobre los xudíos. El guetu de Varsovia yá nun esistía. Cumpliérase la voluntá de Adolf Hitler y Heinrich Himmler .&quot;&lt;ref&gt;https://es.other.wiki/wiki/Great_Synagogue_(Warsaw)&lt;/ref&gt;

== Destrucción del guetu ==
Dempués de la cayida del llevantamientu, los habitantes del guetu fueron finalmente esterminaos y dafechu destruyíos. Pocos edificios sobrevivieron, incluyíos l'edificiu del Cuartel Volhynian, la Ilesia de St. Augustine y Pawiak (destruyíos polos alemanes en 1944)&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=1979|isbn=83-01-00063-5}}&lt;/ref&gt;.

Nel desiertu de piedra y lladriyu&quot;, nel que el alemanes convirtieron el distritu, llevar a cabo ejecución masives de residentes de Varsovia (prisioneros políticos polacos y xudíos prindaos nel llau ariu&quot;).

Dende'l branu de 1943 un campu de concentración alemán empezó a funcionar na cai Gęsia -el llamáu ''Konzentrationslager Warschau'' (Campu de concentración de Varsovia). Esti campu creóse por iniciativa del líder de la brigada de les SS, Jürgen Stroop, liquidador del guetu de Varsovia.

Nel so informe del 16 de mayu de 1943, escribió que los prisioneros d'esti campu podríen usase para llimpiar les ruines y otros edificios na área del guetu destruyíu y para recuperar lladriyos, fierro y otros materiales aplicables. Heinrich Himmler sofitó esta propuesta.

El 19 de xunetu de 1943, Oswald Pohl, responsable del campu de concentración, pudo informar a Himmler que yá se creó'l &quot;KL Varsovia&quot;. El SS-Obersturmbannführer Wilhelm Goecke convertir nel comandante del campu.&lt;ref&gt;Documentos del archivu del Muséu Estatal de Majdanek.

T. Berenstein, A. Rutkowski: Obóz koncentracyjny dla Żydów w Warszawie (1943-1944). (El campu de concentración pa xudíos en Varsovia 1943-1944). En: &quot;Biuletyn Zydowskiego Instytutu Historycznego&quot;, No. 62 (1967). Cz. Rajca: Podobozy Majdanka (Los subcampos de Majdanek). En: Majdanek 1941-1944. Ed. T. Mencel. Lublin 1991.&lt;/ref&gt;

Como resultáu de la lliquidación del guetu de Varsovia, aprosimao'l 12% de los edificios de la ciudá fueron destruyíos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2005|isbn=83-7436-003-8}}&lt;/ref&gt;

Los habitantes del guetu, deportaos a campos de trabayu nel distritu de Lublin, fueron una gran parte de les víctimes de la Operación Erntefest del 3 al 4 de payares de 1943.&lt;ref&gt;{{cita llibru |data=2017|isbn=978-83-62816-34-7}}&lt;/ref&gt;. Na a operación &lt;nowiki&gt;''Erntefest'' (festival de la collecha)  unidaes policiales y de les SS lleven a cabu les ordes de Himmler d'asesinar a los xudíos sobrevivientes nel distritu de Lublin, incluyíos los prisioneros xudíos que queden en Majdanek. Axunten a 18.000 xudíos de dellos campos y prisiones de Lublin, ente ellos siquier 8.000 prisioneros xudíos de Majdanek, y fusílenlos en grandes cabianes preparaes fuera del cerca del campu, cerca del crematoriu. La matanza en Majdanek el 3 de payares de 1943 foi la mayor masacre executada nun solu día y nel mesmu llugar mientres l'Holocaustu. Tamién como parte del Festival de la Collecha”, les SS y la policía maten ente 11.000 y 16.000 xudíos en Poniatowa y ente 4.000 y 6.000 en Trawniki. Himmler ordenó la implementación de la Operación “Festival de la Collecha” porque tarrecía que se produxeren más incidentes de resistencia xudía armada dempués de la sublevación de los prisioneros nel centru d'&lt;/nowiki&gt;esterminiu de Sobibor. Les SS y la policía maten a unos 42.000 xudíos mientres la Operación “Festival de la Collecha”.&lt;ref&gt;Marszalek, Jozef. ''Majdanek: The Concentration Camp in Lublin''. Warsaw: Interpress, 1986.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Arad, Yitzhak. ''Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps''. Indianapolis: Indiana University Press, 1987.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gilbert, Martin. ''The Holocaust: A History of the Jews of Europe During the Second World War''. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1985.&lt;/ref&gt;

== Archivu del guetu de Varsovia ==
En 1940, una organización social clandestina, Oneg Shabat, empezó a operar nel distritu zarráu, fundada pol historiador Emanuel Ringelblum, que'l Oneg Shabat sinifica lliteralmente «prestar del Shabat» y refierse a una xunta informal dedicada a temes relixoses na tarde del sábadu. L'archivu de Emanuel Ringelblum recibió esi nome porque los sos integrantes axuntábense secretamente los sábados pela tarde. Nos sos empiezos, los collaboradores axuntaben informes y testimonios de xudíos que llegaren al guetu, col fin de riquir ayuda a les organizaciones asistenciales. Emanuel Ringelblum recoyía información mientres el día y escribía notes mientres la nueche. Sabía que lo que-y taba asocediendo a los xudíos nun tenía precedentes, y taba resueltu a rexistrar en forma completa los datos para el historiadores futuros. Xuntu colos sos colegues recoyó información y escribió artículos sobre ciudaes, pueblos, el guetu y el movimientu de resistencia xudía. Tamién documentaron la deportación y esterminiu del xudaísmu polacu. Casi a la fin de la esistencia del guetu, los miembros del grupu unviaron tola información de que disponíen sobre los asesinatos a la resistencia polaca, la que depués la unvió de contrabandu fuera del país. D'esta miente, Emanuel Ringelblum contribuyó a denunciar les acciones nazis. o oxetivu yera estudiar y documentar dellos aspeutos de la vida social de los xudíos polacos so la ocupación alemana.&lt;ref&gt;'''Zadoff, Efraim (Ed.), ''SHOÁ - Enciclopedia del Holocausto'', Yad Vashem y E.D.Z. Nativ Ediciones, Jerusalén 2004. Basáo en: Rozett, Robert &amp; Shmuel Spector (Ed.), ''Encyclopedia of the Holocaust'', Yad Vashem and Facts On File, Inc., Jerusalem Publishing House Ltd, 2000'''&lt;/ref&gt;

Los materiales arrexuntaos por Oneg Shabat esconder en 1943. Dos de los trés partes del archivu fueron escavaes dempués de 1945. Son un testimoniu bien importante de los crímenes alemanes mientres l'Holocaustu.

Al traviés d'entrevistes que llevaben a cabu los collaboradores de Óneg Shabat, y que depués yeren transcrites, otorgábase voz histórica a quien hasta esi entós nun la tenía, volviendo en discursu una memoria construyida sobro una esperiencia. Col proyectu ÓnegShabat, Ringelblum adelantróse a los enclinos historiográficos actuales, faciendo “historia dende embaxo”,“historia de la vida cotidiana” y coles mesmes “historia oral”.&lt;ref&gt;''Ringelblum y el archivo Óneg Shabat: una perspectiva historiográfica precursora.'' Victoria Luján Sánchezhttps://core.ac.uk/download/pdf/46547656.pdf&lt;/ref&gt;

== Ddalgunos de los habitantes del guetu ==
* Maria Ajzensztadt - cantante
* Julian Ajzner - ciruxnu
* Mordechaj Anielewicz - comandante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Emil Apfelbaum - internista y cardiólogu
* Zdzisław Askanas - médicu, profesor de ciencies médiques, profesor de la Universidá de Varsovia y de l'Academia de Medicina de Varsovia
* Rachela Auerbach - escritora, historiadora, traductora
* Majer Bałaban - historiador
* Debora Baran - participante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Janina Bauman - escritora 
* Lleo Belmont(Leopold Blumental) - escritor, esperantista 
* Zygmunt Białostocki - compositor
* Menachem Bigelman - participante nel llevantamientu del guetu de Varsovia
* Halina Birenbaum - escritora, poeta 
* Adina Blady-Szwajger - pediatra
* Abrasza Blum - activista socialista 
* Diana Blumenfeld - actriz
* Luba Blum-Bielicka - enfermera, condecorada cola Medaya Florence Nightingale pola Cruz Roja Internacional
* Anna Braude-Hellerowa - médicu-pediatra, médicu xefe del Hospital de Neños de Bersohn y Bauman, dama de la Orde de Virtuti Militari
* Mieczysław Braun - poeta y abogáu
* Ludwik Eliasz Bregman - neurólogu 
* Szmuel Bresław - publicista y editor
* Aron Cajtlin - poeta, traductor, dramaturgu y críticu lliterariu 
* Hilel Cajtlin - pensador y escritor relixosu conservador
* Elchanan Cajtlin - periodista y poeta
* Icchak Cukierman - comandante de la unidá xudía nel Llevantamientu de Varsovia
* Adam Czerniaków - políticu, activista económicu, educativu y social, presidente del Judenrat
* Felicja Czerniaków - pedagoga y doctora en filosofía 
* Janina David - escritora inglesa 
* Abraham Cwi Dawidowicz - compositor
* Marek Edelman - xunu de los líderes del llevantamientu del guetu de Varsovia en nome de la ŻOB
* Ignacy Falk - políticu del Bund
* Jehuda Feldwurm - escritor, columnista, activista del PPR
* Elżbieta Ficowska - activista, educadora, autora de llibros para neños
* Salo Fiszgrund - políticu del Bund
* Edward Fondamiński - inxenieru y políticu, participante nel llevantamientu del guetu de Varsovia
* Paweł Frenkel - xuno de los comandantes del llevantamientu del guetu de Varsovia en nome del ŻZW
* Masza Glajtman-Putermilch - participante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Eliezer Geller - participante nel llevantamientu del guetu de Varsovia
* Bronisław Geremek - historiador, medievalista, políticu, ministru d'Asuntos Esteriores de la República de Polonia en 1997-2000
* Maksymilian Goldberg - arquiteutu 
* Stefan Grajek - participante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Wiera Gran - cantante 
* Stefania Grodzieńska - escritora 
* Józef Grynblatt - participante nel llevantamientu del guetu de Varsovia
* Israel Gutman - historiador israelín, director Yad Vashem
* Abe Gutnajer - anticuariu y marchante d'arte
* Ludwik Hirszfeld - médicu, bacteriólogu ya inmunólogu
* Jerzy Jurandot - famosu autor de cantares y testos de cabaré, más tarde director del Teatru &quot;Syrena&quot;
* Icchak Kacenelson - poeta, dramaturgu, traductor y profesor
* Jakub Kagan - compositor
* Szymon Kataszek - compositor y músicu
* Menachem Kipnis - divulgador y espertu en música xudía, periodista, fotógrafu 
* Michał Klepfisz - activista de la organización deportiva xudía Morgenstern, inxenieru, participante nel llevantamientu del guetu de Varsovia
* Janusz Korczak - escritor y educador
* Roman Kramsztyk - pintor y artista gráficu 
* Jan Dawid Landau - participante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Szmul Lehman - investigador del folclor xudíu
* Józef Lewartowski - activista comunista 
* PolaLifszyc - activista de Socjalistiszer Kinder-Farband
* Cywia Lubetkin - participante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Henryk Makower - médicu, microbiólogu 
* Marian Małowist - historiador
* Paweł Lew Marek - un activista anarquista 
* Antoni Marianowicz - escritor, satíricu 
* Stefan Marody - periodista 
* Helena Merenholc - psicóloga infantil, educadora, directora de radiu 
* Marian Neuteich - músicu y compositor
* Alfred Nossig - escultor, escritor, columnista, activista políticu 
* Maurycy Orzech - políticu, unu de los líderes del Bund
* Boruch Pelc - l'organizador del movimientu de resistencia nel guetu 
* Szymon Pullman - director d'orquesta 
* Marcel Reich-Ranicki - críticu lliterariu alemán
* Emanuel Ringelblum - historiador Aleksander Ritterman - hoteleru 
* Leon Rodal - periodista, activista revisionista
* Zofia Rosenblum-Szymańska - pediatra, neuropsiquiatra y psicóloga infantil
* Gela Seksztajn - pintora 
* Gerszon Sirota - jazán, cantor principal de la Gran Sinagoga de Varsovia, tenor dramáticu.
* Jakub Smakowski - participante del llevantamientu del guetu de Varsovia
* Herman Solnik - sionista 
* Kelman Szapiro - tzadik, rabín de Piaseczno y l'últimu rabín del guetu de Varsovia
* Józef Andrzej Szeryński - oficial de policía, comisariu del Serviciu de la Orde Xudía nel guetu 
* Władysław Szlengel - un poeta
* Władysław Szpilman - compositor y pianista
* Szymon Tenenbaum - entomólogu 
* Adolf Truskier - exsenador de la Segunda República Polaca 
* Jonas Turkow - actor y realizador de documentales
* Ryszard Walewski - comunista, médicu, participante nel llevantamientu del guetu de Varsovia
* Władysław Wajntraub - pintor, artista gráficu, escenógrafu, críticu de arte
* Miriam Wattenberg - autora de los diarios
* Dawid Wdowiński - neurólogu y psicoanalista
* Arie Wilner - poeta, representante de la ŻOB nel Exércitu Nacional
* Andrzej Włast - un poeta 
* Romana Zamenhof - farmacéutica 
* Wanda Zamenhof-Zaleska - oftalmóloga 
* Zofia Zamenhof - pediatra y internista
* Juliusz Zweibaum - histólogu, prof. Universidá de Varsovia y l'Academia de Medicina, miembru de l'Academia de Ciencies de Polonia
* Michał Znicz - actor
* Natalia Zylberlast-Zand - médicu neurólogu
* Krystyna Żywulska - escritora, columnista, compositora y diseñadora gráfica

*

[[Ficheru:Warsaw_Ghetto_destroyed_by_Germans,_1945.jpg|centro|miniaturadeimagen|Los terrenes del antiguu guetu, afaraos ​​polos alemanes por orde de Adolf Hitler dempués de la cayida del llevantamientu del guetu de Varsovia (vista escontra'l noroeste)]]

*

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}

[[Categoría:Holocaustu]]
[[Categoría:Historia de Polonia]]
[[Categoría:Varsovia]]</text>
      <sha1>kfkdb15y1gin7w74jqv6k4s2farvfbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iruña Oka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>249753</id>
    <redirect title="Iruña Oka/Iruña de Oca" />
    <revision>
      <id>3703441</id>
      <parentid>3336869</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:43:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MABot</username>
        <id>5179</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Iguando la redireición doble a [[Iruña Oka/Iruña de Oca]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Iruña Oka/Iruña de Oca]]</text>
      <sha1>maj654usbo0xe7bi9nzc55kl5hnk4mg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Chigre</title>
    <ns>4</ns>
    <id>254115</id>
    <revision>
      <id>3703431</id>
      <parentid>3702930</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T19:27:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>23944</id>
      </contributor>
      <comment>/*  Votar por las declaraciones de la brújula electoral */ nueva seición</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108262" xml:space="preserve">{| 
|-
|
&lt;div align=left style=&quot;padding:5px;border:1px dotted #808080; background:#eeffed&quot;&gt;
{{Chigre}}
&lt;/div&gt;
| width=250px bgcolor=#FFCC66 align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot; |
{| width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:0px solid #FFCC66;background-color: #FFCC66&quot;
|-
| width=&quot;50%&quot; align=&quot;center&quot; | '''[[Wikipedia:Chigre/Archivu|Archivu de&lt;br&gt;discusiones]]'''
| width=&quot;50%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Filing cabinet icon.svg|70px]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2021|Archivu 2021]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2020|Archivu 2020]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2019|Archivu 2019]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2018|Archivu 2018]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2017|Archivu 2017]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu|...]]
|-
|}
|}
{{atayos|WP:CHIG|Chig}}
&lt;br&gt;

__NEWSECTIONLINK__

== Nomes de categoríes ==

Bones. Nun acabo de ver como facer pa categorizar dellos artículos yq uería entrugavos, porque de xuru que ye más fácil de lo que yo lo veo. Per un llau tenemos categoríes que son &quot;Actividá + orixe&quot;, por exemplu, &quot;Cantantes d'Asturies&quot;. Pero per otru, hai categoríes que son &quot;Actividá + sitiu de la actividá&quot;, por exemplu &quot;Obispos d'Uviéu&quot;. ¿Qué pasa equí? Que ye un nome que nun ye precisu. ¿&quot;Obispos d'Uviéu&quot; ye una categoría pa los obispos que nacieron n'Uviéu, o pa los obispos de la diócesis d'Uviéu? Lo mesmo pasa con alcaldes y alcaldeses, o con esploradores. ¿Cómo lo veis? ¿Propuestes pa facer la distinción xenérica y ensin complicaciones? Una forma podría ser &quot;de&quot; pa los nacíos y &quot;en&quot; pa los que faen la so actividá nel sitiu. N'esti casu quedaría:
*Obispos d'Uviéu -&gt; Obispos que nacieron n'Uviéu.
*Obispos n'Uviéu -&gt; Obispos que ''trabayaron'' n'Uviéu.

--[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 15:53 5 xin 2022 (UTC)

:::Podía ser una bona opción la de usar preposiciones diferentes pa lo propuesto. Pero equí realmente tamos falando de dos &quot;Uvieos&quot; diferentes: per un llau, la ciudá/conceyu, y per otru, la '''Diócesis d'Uviéu''', que ye muncho más que la ciudá/conceyu. Yo propondría &quot;Obispos d'Uviéu&quot; pa indicar que nacieran n'Uviéu ensin más, pero &quot;'''Obispos de la Diócesis d'Uviéu'''&quot; pa indicar los obispos qu'exercieran el cargu nesi obispáu/arzobispáu, porque ye realmente a lo que tamos faciendo referencia, a la Diócesis y non solo a la llocalidá de la que toma'l nome. Esto aplicaríalo a toles diócesis porque, reitero, tamos falando de dos entidaes diferentes: ''Diócesis de Lleón'', ''Diócesis d'Estorga'', ''Diócesis de Xyz''... Per otru llau, y pa enrevesalo más too: ¿y nun sedría tamién meyor poner &quot;(Obispos) '''''nacíos''''' n'(Uviéu)&quot; que nun heba dal ambigüedá? [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:27 6 xin 2022 (UTC)

== Cuélebre/Dragón ==

¡Hola! Anguaño tenemos estos dos artículos diferenciaos: '''''[[Cuélebre]]''''' y '''''[[Dragón]]'''''. Na mio opinión, cuido que ye un error, porque entrambos artículos faen referencia a lo mesmo. Dicho d'otra manera: un '''cuélebre''', o meyor dicho, la '''''pallabra'' cuélebre''' nun ye más que lo que n'otres llingües se llama &quot;''dragón''&quot;, &quot;''dragão''&quot;, &quot;''dragon''&quot;, &quot;''drac''&quot;, &quot;''herensuge''&quot; o como seya que lo nomen. Quiero dicir, cuido que ye un error facer una diferencia ente los cuélebres que se menten nes lleendes asturianes de los cuélebres de les lleendes y mitoloxíes/relixones d'otres partes del mundu, porque nun dexa de ser el mesmu ser mitolóxicu (ye como cuando se diz que &quot;piescu&quot; nun ye exactamente lo que n'español se llama &quot;melocotón/durazno&quot;). De fechu, nel ''DALLA'' solo apaez la pallabra «cuélebre», con una definición ensin referencies específiques a Asturies (nun apaez el términu «dragón»); Ramón d'Andrés asina lo confirma nel so reciente ''Diccionariu de consultes llingüístiques''; Roberto González-Quevedo vien a dicir lo mesmo nel so llibru ''Cultura asturiana. Introducción a l'antropoloxía d'Asturies'' (CH Editorial, 2010). Tamién, ye la pallabra que s'usó nes traducciones d'''El Hobbit'' y de ''La Sociedá del Aniellu'', por poner un exemplu lliterariu y d'usu reciente. Entós, propongo fusionar entrambos artículos nunu solu que se llame lóxicamente &quot;'''Cuélebre'''&quot;, nel que pondríemos la información qu'hai agora nel de ''Dragón'' (que tampocu nun ye mui llargu l'artículu), faciendo un apartáu específicu pa falar de los cuélebres n'Asturies cola información qu'hai agora nel artículu actual de ''Cuélebre''. Nun faigo nada pel momentu nin pongo la plantía de &quot;fusionar&quot; nos mentaos artículos hasta que nun heba otres opiniones y paeceres.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 20:21 6 xin 2022 (UTC)

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

--[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 13:14 9 xin 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Tiven2240@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22560402 --&gt;

== Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2022 ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]]
¡La '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2022]]''' ya está abierta!

Esta encuesta es el medio donde la comunidad decide acerca de qué trabajará el equipo de [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Tecnología para la Comunidad]] durante el próximo año. Animamos a todas las personas a enviar propuestas el '''23 de enero''', o comentar en las otras propuestas para ayudar a mejorarlas.

Las comunidades votarán las propuestas entre 28 de enero y 11 de febrero.

El equipo de Tecnología para la Comunidad está enfocado en herramientas para editores de Wikimedia experimentados. Puedes escribir propuestas en cualquier idioma, y las traduciremos para ustedes. Gracias, y ¡esperamos revisar sus propuestas! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 18:21 10 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=20690003 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]].

You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... 

Thank you.

'''Feminism and Folklore Team''',

[[User:Tiven2240|Tiven2240]]
--05:49 11 xin 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Tiven2240@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22574381 --&gt;

== Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|El presente mensaje se encuentra traducido a otros idiomas en Meta-wiki.'']]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

La convocatoria de comentarios: Elecciones a la Junta Directiva ya está abierta y se cerrará el 7 de febrero de 2022. 

Con esta convocatoria de comentarios, el equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento está adoptando un enfoque diferente. Este enfoque incorpora los comentarios de la comunidad a partir de 2021. En lugar de presentar propuestas, la convocatoria se enmarca en torno a las preguntas clave de la Junta Directiva. Las preguntas clave proceden de las opiniones sobre la elección de la Junta Directiva de 2021. La intención es inspirar la conversación colectiva y el desarrollo de propuestas de colaboración sobre estas preguntas clave.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Únete a la conversación.]]

Saludos cordiales,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:04 15 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22610145 --&gt;

== Habla com los miembros de el equipo de Community Tech ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|right]]
{{int:Hello}}

Desde el equipo del [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], te invitamos a un encuentro virtual. Se celebrará el [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220119T1800 '''{{#time:j xg|2022-01-19}} ({{#time:l|2022-01-19}}), {{#time:H:i e|18:00|es|1}}'''] en Zoom, por una hora. Este sistema externo no está sujeto a la [[foundation:Privacy_policy|WMF Política de privacidad]]. [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 '''Haga clic aquí para unirse'''].

'''Agenda'''

* Traigan ideas de sus propuestas y hablen con un miembro del Community Tech Team sobre sus dudas para mejorar la propuesta.

'''Detalles de la reunión'''

La reunión no será grabada ni retransmitida por streaming. Las notas serán tomadas sin atribución y publicadas en Meta-Wiki. La presentación (todos los puntos en el orden del día excepto las preguntas y respuestas) será en inglés, pero habrá personas que hablen Español para quien quiera comunicarse en este idioma.

Podemos responder preguntas en español, inglés, francés, polaco e alemán. Si desea hacer preguntas con anticipación, agréguelas [m:Talk:Community Wishlist Survey|en la Encuesta de lista de deseos de la comunidad talk page] o mande sus preguntas a sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (la team manager - Directora del equipo [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Tecnología Comunitaria]]) será la anfitriona para esta reunión.

'''Enlace de invitación'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 Únete en línea]
* Identificador de la reunión: &lt;span dir=ltr&gt;85804347114&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/keu6UeRT0T Números de llamada por teléfono internacional para Zoom]
¡Esperamos verte! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:59 18 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Dear community members, 

Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. 

If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories.

Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]].

More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]].

For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org.
------
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;&quot;&gt;[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|&lt;span style=&quot;color:#8B0000&quot;&gt;'''ZI Jony'''&lt;/span&gt;]] [[User talk:ZI Jony|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:Green&quot;&gt;&lt;i&gt;(Talk)&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]], {{&lt;includeonly&gt;subst:&lt;/includeonly&gt;#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:ZI Jony@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&amp;oldid=21244129 --&gt;

== Revisión del artículo [[idioma occidental]] ==
Hola a todos, me gustaría pedir a la comunidad que se revisara el artículo sobre el [[idioma occidental]] y, si se pudiera, añadirlo a la portada. Gracias de antemano. --[[Usuariu:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] ([[Usuariu alderique:Caro de Segeda|alderique]]) 14:32 20 xin 2022 (UTC)

== Candidatura de Born2bgratis como alministrador ==

Acabo entamar la votación pa que l'usuariu [[Usuariu:Born2bgratis|Bor2bgratis]] tenga los permisos d'alministrador. 

Podéis votar [[Wikipedia:Candidatures#Candidatura_de_Born2bgratis_como_alministrador|equí]]

[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:19 23 xin 2022 (UTC)

== Actualización de las Mejoras de Escritorio e invitación a las Office Hours ==

{{int:Hello}}. Quería ponerte al día sobre el proyecto [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Mejoras de escritorio]], en el que el equipo web de la Fundación Wikimedia ha estado trabajando estos últimos años.

Los objetivos del proyecto son hacer la interfaz más accesible y cómoda para los lectores y más útil para los usuarios avanzados. El proyecto consiste en una serie de mejoras de las funcionalidades que facilitan la lectura y el aprendizaje, la navegación dentro de la página, la búsqueda, el cambio de idioma, el uso de las pestañas de los artículos y el menú de usuario, etc.

Las mejoras ya son visibles por defecto para los lectores y editores de 24 wikis, incluyendo las Wikipedias en [[:fr:|Francés]], [[:pt:|Portugués]], y [[:fa:|Persa]]. 

Los cambios se aplican sólo a la piel [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector]. Los usuarios de [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] o [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] no están afectados.

=== Características desplegadas desde nuestra última actualización ===
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/User_menu|Menú del usuario]] - se centró en hacer la navegación más intuitiva resaltando visualmente la estructura de los enlaces del usuario y su propósito.
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Sticky Header|Encabezado fijo]] - se centró en permitir el acceso a las funciones importantes (inicio de sesión/cierre de sesión, historial, páginas de discusión, etc.) sin necesidad de que la gente se desplace a la parte superior de la página.

Para obtener una lista completa de las características que incluye el proyecto, visita nuestra [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|página del proyecto]]. También te invitamos a nuestra [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Updates|página de actualizaciones]].
[[File:Table_of_contents_shown_on_English_Wikipedia_02.webm|thumb|600px|center]]
&lt;br clear=all&gt;
=== Cómo activar las mejoras ===
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Es posible activarlas individualmente [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|en la pestaña de apariencia dentro de las preferencias]] desmarcando la casilla &quot;{{int:prefs-vector-enable-vector-1-label}}&quot;. (Tiene que estar vacía). Además, es posible activarlas en todas las wikis utilizando las [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|preferencias globales]].
* Si crees que esto sería bueno por defecto para todos los lectores y editores de esta wiki, no dudes en iniciar una conversación con la comunidad y contactar conmigo.
* En las wikis en las que los cambios son visibles por defecto para todos, los usuarios conectados siempre pueden optar por no utilizar el vector Legacy. Hay un enlace fácilmente accesible en la barra lateral del nuevo Vector.

=== Más información y participación en nuestros eventos ===
Si quieres estar al tanto de los avances de nuestro proyecto, puedes [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|suscribirte a nuestro boletín]].

Puedes leer las [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|páginas del proyecto]], consultar [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|nuestras preguntas frecuentes]], escribir en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|página de discusión del proyecto]], y unirte a una reunión online con nosotros ([https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220127T1500 '''{{#time:j xg|2022-01-27}} ({{#time:l|2022-01-27}}), {{#time:H:i e|15:00|es|1}}''']).

Cómo participar en nuestra reunión en línea

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89205402895 Unirse en línea]
* ID de la reunión: &lt;span dir=ltr&gt;89205402895&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kdPQ6k2Bcm Marcar según tu ubicación]

{{int:Feedback-thanks-title}}

En nombre del equipo web de la Fundación Wikimedia, [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 06:05 25 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Movement Strategy and Governance News – Issue 5 ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Número 5, enero de 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Leer el boletín completo''']]&lt;/span&gt;
----
Bienvenido al quinto número de Noticias de Estrategia del Movimiento y Gobernanza (antes conocido como Noticias del Código de Conducta Universal). Este boletín renovado distribuye noticias y eventos relevantes sobre la Carta del Movimiento, el Código de Conducta Universal, las subvenciones para la implementación de la Estrategia del Movimiento, las Elecciones de la Junta y otros temas relevantes del equipo de MSG

Este boletín se distribuirá trimestralmente, mientras que las novedades más frecuentes también se entregarán semanal o quincenalmente a los suscriptores. Por favor, recuerda suscribirte [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir estas novedades.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Convocatoria de opiniones sobre las Elecciones de la Junta Directiva''' - Te invitamos a dar tu opinión sobre las próximas elecciones a la Junta Directiva de la Fundación Wikimedia. Esta convocatoria de opiniones se puso en marcha el 10 de enero de 2022 y concluirá el 16 de febrero de 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continuar leyendo]])
*'''Ratificación del Código de Conducta Universal''' - En 2021, la Fundación Wikimedia preguntó a las comunidades sobre cómo hacer cumplir el texto de la Política del Código de Conducta Universal. El borrador revisado de las pautas de ejecución debería estar listo para la votación de la comunidad en marzo. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continuar leyendo]])
*Subvenciones para la aplicación de la Estrategia del Movimiento'' - Mientras seguimos revisando varias propuestas interesantes, alentamos y acogemos con satisfacción más propuestas e ideas que tengan como objetivo una iniciativa específica de las recomendaciones de la Estrategia del Movimiento. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continuar leyendo]])
*'''La nueva dirección del boletín''' - Mientras el Boletín del CdCU pasa a ser el Boletín del MSG, únete al equipo de facilitación para imaginar y decidir la nueva dirección de este boletín. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continuar leyendo]])
*'''Blogs de Diff''' - Consulta las publicaciones más recientes sobre MSG en Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continuar leyendo]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:27 29 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello everyone,

The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] for the '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]'''.

The [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations.

The revised guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. There is a [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Changes|list of changes made]] to the guidelines after the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines review]]. '''Comments about the guidelines can be shared [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page on Meta-wiki]].'''

To help to understand the guidelines and process, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will be hosting Conversation Hours on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the conversation hours to speak with the UCoC project team and drafting committee members about the updated guidelines and voting process]].'''

The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. All eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the Enforcement guidelines, and share why. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].'''

Many participants from across the movement have provided valuable input in these ongoing conversations. The UCoC and MSG teams want to thank the Drafting Committee and the community members for their contributions to this process. 

Sincerely,

Movement Strategy and Governance&lt;br/&gt;
Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:55 4 feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Grupo de trabajo de Desarrollo de Liderazgo: apreciamos tus comentarios.&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|El presente mensaje se encuentra traducido a otros idiomas en Meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

El equipo de Desarrollo Comunitario de la Fundación Wikimedia apoya la creación de una fuerza de trabajo global, impulsada por la comunidad, para el desarrollo de liderazgos.

El equipo está buscando opiniones sobre las responsabilidades del grupo de Trabajo de desarrollo de liderazgos. Esta página comparte la propuesta de un [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|grupo de trabajo para el desarrollo de liderazgos]] y cómo [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|puedes ayudar]]. Los comentarios sobre la propuesta se recogerán del 7 al 25 de febrero de 2022.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:35 9 feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22796821 --&gt;

== Los 100 artículos de Tradubot más curtios ==

Acabo actualizar la llista de los 100 artículos más curtios de Tradubot, pa que podamos dir quitando artículos ensin revisar más fácilmente. Podéis topala [[Usuariu:RsgBot/Tradubot100|equí]]. Mañana a ver si tengo tiempu a facelo por categoríes. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 20:49 14 feb 2022 (UTC)

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! ==
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2022.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge &quot;'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia!--[[Usuariu:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Usuariu alderique:ValentynNefedov (WMUA)|alderique]]) 12:52 21 feb 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 04:50 22 feb 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Rockpeterson@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== Coming soon ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
=== Several improvements around templates ===
Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki:
* Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]),
* Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]),
* and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right).

All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. &lt;/div&gt; - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 12:38 28 feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=22907463 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;¡Recuerda que puedes participar en las conversaciones del CdCU y en la votación de la ratificación!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os.

Está prevista una [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''votación en SecurePoll del 7 al 21 de marzo de 2022''']] como parte del proceso de ratificación de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal (CdCU). Se invita a los votantes elegibles a responder a una pregunta de la encuesta y a compartir sus comentarios. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Leer información sobre el votante y detalles de elegibilidad]]. Durante la encuesta, se preguntará a los votantes si apoyan la ejecución del Código de Conducta Universal sobre la base de las pautas propuestas.

El [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Código de Conducta Universal]] (CdCU) proporciona una base de comportamiento aceptable para todo el movimiento. Las [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|pautas de ejecución revisadas]] se publicaron el 24 de enero de 2022 como una propuesta para aplicar la política en todo el movimiento. Una [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|declaración de la Junta de la Fundación Wikimedia]] pide un [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|proceso de ratificación]] en el que los votantes con derecho a voto tendrán la oportunidad de apoyar u oponerse a la adopción de las pautas de ejecución del CdCU en una votación. Se invita a los wikimedistas a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|traducir y compartir cualquier información importante]]. Para más información sobre el CdCU, consulta la [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|página del proyecto]] y [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|preguntas frecuentes]] en meta.

Hay eventos programados para aprender más y discutir:
* Un [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&amp;A|panel comunitario]] el 18 de febrero de 2022 a las 15:00 UTC comparte las perspectivas de los participantes de las comunidades pequeñas y medianas.
* El equipo de [[m:Movement Strategy and Governance|Estrategia y Gobernanza del Movimiento]] (MSG) organiza las conversaciones del 4 de marzo de 2022 a las 15:00 UTC. Por favor, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''apúntate a estas horas de conversación''']] para interactuar con el equipo del proyecto y el comité de redacción sobre las pautas de ejecución actualizadas y el proceso de ratificación. Consulta los [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|resúmenes de las horas de conversación previas]].

Puedes comentar las en las páginas de discusión de meta en cualquier idioma. También puedes ponerte en contacto con cualquiera de los dos equipos por correo electrónico: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org o ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Atentamente,DISPLAYTITLE:User:&lt;span

Estrategia y Gobernanza del Movimiento &lt;br /&gt;
Fundación Wikimedia &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17 2 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22916674 --&gt;

== Proteiciones &quot;preventives&quot; ==

Equí nun tenemos una política propia de proteiciones, polo que tenemos que siguir les normes xenerales de la Wikipedia. Podemos ver la política xeneral en [[:en:Wikipedia:Protection_policy|Wikipedia:Protection_policy]] na wiki n'inglés. Como podemos ver, pon especial atención en dexar claro que cualquiera pue editar na wikipedia, polo que tar rexistráu ye más una cosa útil pal usuariu, non una obligación. La primer midida si hai un problema ye bloquear al que lo cause. Al protexer páxines preventivamente, lo que tamos faciendo ye quitar la posibilidá a xente d'editar, y eso va escontra la política de la Wikipedia. Nel [https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Rexistru?type=protect&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=&amp;subtype= rexistru de proteiciones] salen una buena montenera d'artículos relacionaos con Ucraína, que, ensin tener vandalismos o guerres d'ediciones que lo xustifiquen, tán protexíos. Yo nun sé que pensáis, pero paezme que tenemos que desbloquealos toos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 12:17 3 mar 2022 (UTC)

: Por mi perfectu. Nun tengo vistu nengún vandalismu importante últimamente nin n'Ucraína nin en nengún otru artículu. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 12:43 3 mar 2022 (UTC)
: Díxelo ensin ver la llista, pero agora que la veo... ufff. ¡Tenemos protexíos artículos que nun lo tán nin nes wikis española ya inglesa! 🤦‍♂️ [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 12:48 3 mar 2022 (UTC)

:: Fice una llimpia de la llista: quité protecciones vieyes, toles que nun teníen motivu especificáu y otres que taben marcaes como &quot;guerra d'ediciones&quot; pero nun yera verdá. Sinceramente, nun veo problema en quitales toes (les del espaciu de nomes principal), pero eso yá requier más alderique. El vandalismu que sufrimos ye bien poco y nun tamos sobraos de manes como pa restrinxir infinitamente tantos artículos. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:39 4 mar 2022 (UTC)

:::Pienso igual. Dexar plantíes mui usaes, módulos importantes, páxines históriques o archivos de conversaciones y pocu más. Mientres, voi da-y un repasín a les proteiciones que fice yo, a ver cuales nun tán mui clares. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:54 4 mar 2022 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]].

The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]].

You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52 8 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22962850 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Invitación al evento de hubs: conversaciones globales el 2022-03-12 a las 13:00 UTC&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;¡Hola! 

El equipo de Estrategia del Movimiento y Gobernanza de la Fundación Wikimedia quiere invitarte al próximo evento sobre &quot;Hubs Regionales y Temáticos&quot;. El Movimiento Wikimedia está en proceso de entender qué deben ser los Hubs Temáticos y Regionales. Nuestro taller de noviembre fue un buen comienzo ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|leer el informe]]), pero aún no hemos terminado. 

En las últimas semanas hemos realizado unas 16 entrevistas con grupos que trabajan en la creación de un hubs en su contexto ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|ver diálogo sobre los hubs]]). Estas entrevistas han servido para elaborar un informe que servirá de base para la discusión del 12 de marzo. Está previsto que el informe se publique el 9 de marzo.

El evento tendrá lugar el 12 de marzo, de 13:00 a 16:00 UTC en Zoom. Habrá interpretación en francés, español, árabe, ruso y portugués. La inscripción está abierta, y se cerrará el 10 de marzo. Cualquier persona interesada en el tema está invitada a unirse a nosotros. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|Más información sobre el evento en meta]]'''.

Atentamente,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Estrategia del Movimiento
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:31 10 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 14:40 14 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Rockpeterson@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Inscripciones abiertas: grupo de trabajo para el desarrollo de liderazgos&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os.

Gracias a toda/os los que han participado en el periodo de comentarios de la iniciativa del [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|grupo de trabajo para el desarrollo de liderazgos]]. Se puede encontrar un [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|resumen de las opiniones]] en meta. Estos comentarios se compartirán con el grupo de trabajo para informar de su trabajo. El periodo de solicitud para formar parte del grupo de trabajo ya está abierto y se cerrará el 10 de abril de 2022. Por favor, [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|revisa la información sobre el grupo de trabajo]], compártela con los miembros de la comunidad que puedan estar interesados y '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|aplica si estás interesada/o]]'''.

¡Gracias!

Del equipo de Desarrollo de la Comunidad&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20 18 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ends soon ==

[[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]]
[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on &lt;b&gt;31 March 2022 11:59 UTC&lt;/b&gt;. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as &lt;i&gt;folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more&lt;/i&gt;

Keep an eye on the project page for declaration of Winners. 

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 14:28 26 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Rockpeterson@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&amp;oldid=23060054 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;La votación para la ratificación de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal está cerrada&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Saludos,

El proceso de votación para la ratificación de las [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|pautas de ejecución]] revisadas del [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Código de Conducta Universal]]. (CdCU) llegó a su fin el 21 de marzo de 2022. Más de {{#expr:2300}} wikimedistas votaron en diferentes regiones de nuestro movimiento. ¡Gracias a todos los que han participado en este proceso! El grupo de escrutinio está ahora revisando la votación para comprobar su exactitud, así que, por favor, espera hasta dos semanas para que terminen su trabajo.

Los resultados finales del proceso de votación se anunciarán [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|aquí]], junto con las estadísticas pertinentes y un resumen de los comentarios tan pronto como estén disponibles. Por favor, consulta [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|la página de información al votante]] para conocer los próximos pasos. Puedes comentar en la página de discusión del proyecto [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|en meta]] en cualquier idioma. También puedes ponerte en contacto con el equipo del proyecto CdCU por correo electrónico: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Atentamente,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53 30 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23079949 --&gt;

== Propuesta pa facer medrar la wiki ==

Sedría bona idega ponese'n contautu con esti home. Podría ayudanos pa facer medrar el númberu d'articulos de la wiki ya, desti mou, facenos más conocíos y da-y puxu a la nuesa llingua. Gracies al so llabor güei la wiki'n cebuanu ye la segunda'n númberu d'articulos. Dexovos l'enllaz equí embaxo.

https://www.iproup.com/economia-digital/25790-crea-10-millones-de-articulos-en-wikipedia-con-un-bot

{{ensinomatu|176.82.8.172}}

== Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza – Número 6 ==

&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Número 6, abril de 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Leer el boletín completo''']]&lt;/span&gt;
----

Bienvenidos al sexto boletín de Noticias sobre la Estrategia del Movimiento y la Gobernanza. Este boletín renovado distribuye noticias y eventos relevantes sobre la Carta del Movimiento, el Código de Conducta Universal, las subvenciones para la aplicación de la Estrategia del Movimiento, las elecciones a la junta directiva y otros temas relevantes del área.

Este boletín se distribuirá trimestralmente, mientras que las actualizaciones más frecuentes también se entregarán semanalmente. Por favor, recuerda suscribirte [[Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir futuros números de este boletín.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Desarrollo del liderazgo -''' ¡Se está formando un grupo de trabajo! - La solicitud para formar parte del grupo de trabajo para el desarrollo de Liderazgo se cerró el 10 de abril de 2022, y se seleccionarán hasta 12 miembros de la comunidad para participar en el grupo de trabajo. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continuar leyendo]])
*'''¡Los resultados de la ratificación del Código de Conducta Universal han sido publicados! -''' El proceso de decisión global sobre la ejecución del CdCU a través de SecurePoll se celebró del 7 al 21 de marzo. Más de 2.300 votantes elegibles de al menos 128 proyectos locales diferentes enviaron sus opiniones y comentarios. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continuar leyendo]])
*'''Conversaciones del movimiento sobre hubs -''' El encuentro de la conversación global sobre hubs regionales y temáticos se celebró el sábado 12 de marzo y contó con la participación de 84 wikimedistas diversos de todo el movimiento. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continuar leyendo]])
*'''¡Las subvenciones de la Estrategia del Movimiento siguen abiertas! -''' Desde el comienzo del año, se han aprobado seis propuestas por un valor total de unos 80.000 dólares. ¿Tienes una idea para un proyecto de estrategia del movimiento? ¡Ponte en contacto con nosotros! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continuar leyendo]])
*'''¡El Comité de redacción de la Carta del Movimiento está listo! -''' El Comité de quince miembros que fue elegido en octubre de 2021, ha acordado los valores y métodos esenciales para su trabajo, y ha empezado a crear el borrador de la Carta del Movimiento. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continuar leyendo]])
*'''Presentación de la estrategia del movimiento semanal -''' ¡Contribuye y suscríbete! - El equipo de MSG acaba de lanzar el portal de actualizaciones, que está conectado a las distintas páginas de Estrategia del Movimiento en meta. Suscríbete para recibir noticias actualizadas sobre los distintos proyectos en curso. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continuar leyendo]])
*'''Blogs de Diff -''' Consulta las publicaciones más recientes sobre el CdCU en Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continuar leyendo]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
--[[Usuariu:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] ([[Usuariu alderique:Oscar . (WMF)|alderique]]) 17:22 25 abr 2022 (UTC)

== Únete a las conversaciones del Plan Anual de la Fundación Wikimedia con Maryana Iskander ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en Meta-wiki''.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

¡Hola!

Los equipos de [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Comunicación del Movimiento]] y [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Estrategia y Gobernanza del Movimiento]] te invitan a discutir el '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|Plan Anual de la Fundación Wikimedia 2022-23]]''', un plan de trabajo de la Fundación Wikimedia.

Estas conversaciones continúan la gira de escucha de [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]] de la Fundación Wikimedia. 

Las conversaciones giran en torno a estas preguntas:
* La [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|Estrategia del Movimiento Wikimedia 2030]] establece una dirección hacia el &quot;conocimiento como servicio&quot; y la &quot;equidad del conocimiento&quot;. La Fundación Wikimedia quiere planificar según estos dos objetivos. ¿Cómo crees que la Fundación Wikimedia debería aplicarlos a nuestro trabajo?
* La Fundación Wikimedia sigue explorando mejores formas de trabajar a nivel regional. Hemos aumentado nuestro enfoque regional en áreas como las subvenciones, las nuevas funciones y las conversaciones con la comunidad. ¿Qué está funcionando bien? ¿Cómo podemos mejorar?
* Cualquiera puede contribuir al proceso de la Estrategia de Movimiento. Recopilemos tus actividades, ideas, peticiones y lecciones aprendidas. ¿Cómo puede la Fundación Wikimedia apoyar mejor a los voluntarios y afiliados que trabajan en las actividades de la Estrategia de Movimiento?

Puedes encontrar [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''el calendario de llamadas en meta''']].

La información estará disponible en varios idiomas. Cualquier persona podrá asistir a cada llamada. En algunas llamadas habrá interpretación en directo.

Atentamente, --[[Usuariu:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] ([[Usuariu alderique:Oscar . (WMF)|alderique]]) 17:24 25 abr 2022 (UTC)

== New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

Hello Wikimedians! 
[[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]]
[[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/:
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research

Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more.

Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today!
&lt;br&gt;--The Wikipedia Library Team 13:16 26 abr 2022 (UTC)

:&lt;small&gt;This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Samwalton9@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&amp;oldid=23036656 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Próximos pasos: Código Universal de Conducta (CdCU) y pautas de ejecución del CdCU&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/April 2022 - Board of Trustees on Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board noticeboard/April 2022 - Board of Trustees on Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

El Comité de Asuntos Comunitarios de la junta directiva de la Fundación Wikimedia quiere dar las gracias a todos los que participaron en la recién concluida votación de la comunidad sobre las pautas de ejecución del Código Universal de Conducta (CdCU). 

El grupo de escrutadores voluntarios ha completado la revisión de la exactitud de la votación y ha informado de que el número total de votos recibidos es de 2.283. De los 2.283 votos recibidos, un total de 1.338 (58,6%) miembros de la comunidad votaron a favor de las pautas de ejecución, y un total de 945 (41,4%) miembros de la comunidad votaron en contra. Además, 658 participantes dejaron comentarios, el 77% de los cuales estaban escritos en inglés.

Reconocemos y apreciamos la pasión y el compromiso que los miembros de la comunidad han demostrado para crear una cultura segura y acogedora que ponga fin a los comportamientos hostiles y tóxicos, apoye a las personas objeto de dichos comportamientos y anime a las personas de buena fe a ser productivas en los proyectos Wikimedia. 

Incluso en esta fase incompleta, esto es evidente en los comentarios recibidos. Aunque las pautas de ejecución alcanzaron el umbral de apoyo necesario para que la junta las revisara, animamos a los votantes, independientemente del sentido de su voto, a que aportaran sus comentarios sobre los elementos de las pautas de ejecución que consideraban que debían cambiarse o arreglarse, así como el motivo, por si parecía aconsejable lanzar una nueva ronda de ediciones que abordaran las preocupaciones de la comunidad. 

El personal de la Fundación que ha estado revisando los comentarios nos ha informado de algunos de los temas emergentes, y como resultado hemos decidido, como Comité de Asuntos Comunitarios, pedir a la Fundación que vuelva a convocar al comité de redacción y que lleve a cabo otro contacto con la comunidad para perfeccionar las pautas de ejecución basándose en las opiniones de la comunidad recibidas en la votación recientemente concluida. 

Para mayor claridad, estos comentarios se han agrupado en 4 secciones, como se indica a continuación:

# Identificar el tipo, la finalidad y la aplicabilidad de la formación;
# Simplificar el lenguaje para facilitar su traducción y comprensión por parte de los no expertos;
# Explorar el concepto de afirmación, incluyendo sus pros y sus contras;
# Revisar las funciones contradictorias de la privacidad/protección de la víctima y el derecho a ser escuchado.

Es posible que surjan otros problemas durante las conversaciones, y sobre todo a medida que evolucione el borrador de las pautas de ejecución, pero consideramos que éstas son las principales áreas de preocupación para los votantes y pedimos al personal que facilite la revisión de estos temas. Tras un mayor compromiso, la Fundación debería volver a realizar la votación de la comunidad para evaluar el borrador renovado de las pautas de ejecución, para ver si el nuevo documento está entonces listo para su ratificación oficial.

Además, somos conscientes de la preocupación que suscita la nota 3.1 de la Política del Código de Conducta Universal. Estamos ordenando a la Fundación que facilite una revisión de este lenguaje para asegurar que la política cumple sus propósitos de apoyar una comunidad segura e inclusiva, sin esperar a la revisión prevista de toda la política a finales de año.

Una vez más, agradecemos a todas las personas que han participado, reflexionando sobre estos retos críticos y difíciles y contribuyendo a mejorar los enfoques de todo el movimiento para trabajar bien en conjunto.

Saludos,

Rosie

Rosie Stephenson-Goodknight (ella)&lt;br /&gt;
Presidenta en funciones de la Comisión de Asuntos Comunitarios &lt;br /&gt;
Junta Directiva de la Fundación Wikimedia&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 00:33 27 abr 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Convocatoria de candidaturas de la junta directiva de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

La Junta directiva busca candidaturas para las elecciones de la Junta directiva de 2022. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Lee más en meta''']]

¡La elección de la junta directiva [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]] está aquí! Considera la posibilidad de presentar tu candidatura para formar parte de la junta directiva.

La Junta directiva de la Fundación Wikimedia supervisa las operaciones de la Fundación Wikimedia. La junta directiva está formada por miembros seleccionados por la comunidad y los afiliados, y por miembros nombrados por la junta directiva. Cada miembro de la junta directiva tiene un mandato de tres años. La comunidad de Wikimedia tiene la oportunidad de votar a los miembros seleccionados por la comunidad y los afiliados.

La comunidad de Wikimedia votará para cubrir dos puestos en la junta directiva en 2022. Esta es una oportunidad para mejorar la representación, la diversidad y la experiencia de la junta directiva como equipo.

¿Quiénes son los candidatos potenciales? ¿Eres un candidato potencial? Averigua más en la página [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|de solicitud]].

Gracias por tu apoyo, 

Estrategia y Gobernanza del Movimiento en nombre del Comité Electoral y de la junta directiva&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 15:59 28 abr 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Coming soon: Improvements for templates ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;!--T:11--&gt;
[[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]]
Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon:

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': 
This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]]

In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]]

Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. 

We would love to hear your feedback on our talk pages!
&lt;/div&gt; -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 11:13 29 abr 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=23222263 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Noticias de Edición 2022 #1&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;&lt;i&gt;[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Leerlo en otro idioma]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Lista de suscripción a este boletín plurilingüe]]&lt;/i&gt;
[[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|Los nuevos editores han tenido más éxito con esta nueva herramienta.]]

La [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|herramienta de nuevo tema]] ayuda a los editores a crear nuevas ==secciones== en páginas de discusión.  Los nuevos editores han tenido más éxito con esta nueva herramienta.  Puedes [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|leer el informe]].  Pronto, el equipo de Edición la ofrecerá a todos los editores de las 20 Wikipedias que han participado en el test.  Podrás desactivarla en [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:54 2 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Quiddity (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=22019984 --&gt;

== Se buscan voluntarios electorales para la próxima elección a la Junta Directiva de la WMF ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;languages/&gt;
El equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento está buscando miembros de la comunidad para actuar como voluntarios en las próximas elecciones de la junta directiva.

La idea del programa de voluntariado electoral surgió durante la elección de la junta directiva de la Fundación Wikimedia de 2021. Este programa resultó ser un éxito. Con la ayuda de los Voluntarios Electorales pudimos aumentar el alcance y la participación en las elecciones en 1.753 votantes con respecto a 2017.  La participación general fue del 10,13%, 1,1 puntos porcentuales más, y 214 wikis estuvieron representados en las elecciones. 

Un total de 74 wikis que no participaron en 2017 generaron votantes en las elecciones de 2021. ¿Puedes ayudar a mejorar la participación?

Los voluntarios electorales ayudarán en las siguientes áreas:
* Traducir mensajes cortos y anunciar el proceso electoral en curso en los canales comunitarios
* Opcional: Supervisar los canales comunitarios para recibir comentarios y preguntas de la comunidad

Los voluntarios deben:

* Mantener la política de espacio amigable durante las conversaciones y eventos
* Presentar las indicaciones y la información de la votación a la comunidad de forma neutral

¿Quieres ser voluntario electoral y asegurarte de que tu comunidad está representada en la votación? Inscríbete [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|aquí]] para recibir actualizaciones. Puedes utilizar la página [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|de conversación]] para hacer preguntas sobre la traducción
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 21:31 5 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Hablemos sobre el proyecto de mejoras para el escritorio ==

[[File:WP20Symbols MediaWiki light background.svg|200px|right]]
Hola.

Haz notado que algunos wikis tienen un [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|diferente desktop interfaz]]? Quieres saber sobre los próximos pasos? Quizás  tienes preguntas o ideas con respecto al diseño o asuntos técnicos?

Unete a una reunión on-line con el equipo que trabaja en el Desktop Mejoras! Se llevará a cabo el '''17 de mayo de 2022 a las [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220517T1200 12:00 UTC] y [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220517T1900 19:00 UTC]''' en Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/86217494304 Haga clic aquí para unirse]'''. ID de la reunión: 86217494304. [https://wikimedia.zoom.us/u/k7CirSh8W Números de llamada por teléfono internacional para Zoom].

'''Agenda'''

* Actualización sobre los desarrollos recientes
* Preguntas y respuestas, discusión

'''Detalles de la reunión'''

La reunión no será grabada ni transmitida. Las notas se tomarán en un [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# archivo de Google Docs de]. [[mw:User:OVasileva_(WMF)|Olga Vasileva]] (La Gerente del producto) quién será la anfitriona para esta reunión. La presentación se dará en inglés.

Podemos responder preguntas hechas en Inglés, italiano, polaco; también, y sólo en la primera reunión: Farsi y vietnamita; sólo en la segunda reunión: '''español''', portugués y ruso. Si desea hacer preguntas con anticipación, agréguelas en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|página de discusión]] o envíelas a sgrabarczuk@wikimedia.org.

En esta reunión, se aplican tanto la [[foundation:Friendly_space_policy|Política de espacios amigables]] como el [[mw:Special:MyLanguage/Code_of_Conduct|Código de conducta]] para los espacios técnicos de Wikimedia. Zoom no está sujeto a la [[foundation:Privacy_policy|Política de privacidad de WMF]].

¡Esperamos verte! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|discusión]]) 01:44 17 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Campaña de recaudación de fondos en América Latina (Argentina, Brasil, Chile, Colombia, México, Perú y Uruguay) ==

Querida/os toda/os, 

Quería dar seguimiento a mis anuncios anteriores sobre la campaña de recaudación de fondos de la Fundación Wikimedia en América Latina. Como se mencionó, la campaña de recaudación de fondos se llevará a cabo en 7 países de América Latina (Argentina, Brasil, Chile, Colombia, México, Perú y Uruguay) y estaremos enviando correos electrónicos a las personas que han donado previamente desde América Latina desde el 23 de mayo hasta el 10 de junio y publicaremos banners en la Wikipedia en Español desde el 31 de mayo hasta el 28 de junio.  

Puedes encontrar ejemplos de banners que se mostrarán durante la campaña en la [[m:Fundraising/LatAm2022campaign|página de meta de la campaña para América Latina]]. Allí también se puede encontrar toda la información relevante en torno a la campaña y la invitación a todas y todos los que estén interesados a participar a través de la página de discusión o a ponerse en contacto conmigo directamente.  

También hemos publicado un post (en [https://wikimediafoundation.org/news/2022/05/17/wikimedia-foundation-kicks-off-fundraising-campaigns/ inglés], [https://wikimediafoundation.org/es/2022/05/17/wikimedia-foundation-kicks-off-fundraising-campaigns/ español]) sobre nuestras próximas campañas (en América Latina, India y Sudáfrica).  

En general, antes y durante la campaña, puedes ponerte en contacto con nosotros:

* En la [[m:Talk:Fundraising|página de discusión]] del equipo de recaudación de fondos.
* Si necesitas reportar un error o problema técnico, por favor crea un [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?template=118862 ticket en phabricator].
* Si ves que un donante tiene dificultades para donar, por favor remítelo a [https://donate.wikimedia.org donate.wikimedia.org].

Gracias y saludos, [[User:JBrungs (WMF)|Julia Brungs]], 12:34 25 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Revisiones de las pautas de ejecución del Código Universal de Conducta (CdCU)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hola a toda/os,

Nos gustaría ofrecer una actualización del trabajo sobre las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal.  Tras la conclusión de la votación de la comunidad sobre las pautas en marzo, el [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Comité de Asuntos Comunitarios (CAC)]] de la Junta [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ pidió que se revisaran varias áreas de las pautas para mejorarlas] antes de que la junta haga su revisión final. Estas áreas se identificaron a partir de los debates y comentarios de la comunidad durante la votación. El CAC también pidió que se revisara la controvertida Nota del 3.1 del propio CdCU.

Una vez más, ¡muchas gracias a todos los que han votado, especialmente a los que han dejado opiniones y comentarios constructivos!  El equipo del proyecto está trabajando con la Junta para establecer un calendario para este trabajo, y lo comunicará el próximo mes. 

Los integrantes de los dos anteriores [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|comités de redacción del CdCU]] han ofrecido generosamente su tiempo para ayudar a dar forma a las mejoras de las pautas. Puedes leer más sobre ellos y su trabajo [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|aquí]], así como leer [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|resúmenes de sus reuniones semanales en 2022]]. 

Los wikimedistas han aportado muchos comentarios valiosos junto con la votación y en otras conversaciones. Dado el tamaño y la diversidad de la comunidad Wikimedia, hay aún más voces que pueden dar ideas sobre cómo mejorar las pautas de ejecución y añadir ideas aún más valiosas al proceso. Para ayudar al comité de revisiones a identificar mejoras, se solicitan aportaciones sobre varias cuestiones para la revisión del comité. Visita las páginas en meta ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Discusiones sobre la revisión de las pautas]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Discusiones sobre la revisión del texto de las políticas]]) para hacer llegar tus ideas al comité: es muy importante que se escuchen los puntos de vista de las distintas comunidades antes de que el comité comience a redactar las propuestas de revisión.

En nombre del equipo del proyecto del CdCU, &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 12:10 26 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 ==

Dear Wikimedians,

We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July.

This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. 

The campaign will run from July 1 to August  31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]].

The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]]

For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]].

Best,&lt;br/&gt;
[[User:Ammarpad|Ammar A.]]&lt;br/&gt;
Global Coordinator&lt;br/&gt;
Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.&lt;br /&gt;
17:39 31 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Martin Urbanec@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&amp;oldid=23230284 --&gt;

== Actualización sobre el proyecto de Mejoras de Escritorio ==

[[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]]
; Haciendo este el nuevo default
Hola. Quería ponerte al día sobre el proyecto [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Mejoras de escritorio]], en el que el equipo web de la Fundación Wikimedia ha estado trabajando estos últimos años a partir del feedback recibido en nuestras wikis piloto. ¡Nuestro trabajo está casi finalizado! 🎉

Nos encantaría que estas mejoras se convirtieran en la opción por defecto para lectores/as y editores/as de todas las wikis. &lt;span style=&quot;background-color:#fc3;&quot;&gt;Durante las próximas semanas, mantendremos conversaciones con las comunidades de más wikis, incluida la tuya. 🗓️&lt;/span&gt; Estaremos encantados de contar con tus sugerencias.

Los objetivos del proyecto son hacer la interfaz más accesible y cómoda para los lectores y más útil para los usuarios avanzados. El proyecto consiste en una serie de mejoras de las funcionalidades que facilitan la lectura y el aprendizaje, la navegación dentro de la página, la búsqueda, el cambio de idioma, el uso de las pestañas de los artículos y el menú de usuario, etc. Las mejoras ya son visibles por defecto para los lectores/as y editores/as de más de 30 wikis, entre las que se encuentran las Wikipedias en [[:fr:|Francés]], [[:pt:|Portugués]], y [[:fa:|Persa]].

Los cambios se aplican sólo a la apariencia [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector], aunque siempre será posible volver a la versión anterior de manera individual. Los usuarios de [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] o [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] no notarán ningún cambio.

; Las nuevas funcionalidades
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Índice de contenidos]] - más fácil de localizar, de identificar el contexto de la página así como navegar por ella sin necesidad de desplazarse. Actualmente se está probando en nuestras wikis piloto.  También está disponible para los editores que hayan optado por la apariencia Vector 2022 en sus Preferencias.
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Herramientas de página]] - ahora, hay dos tipos de enlaces en la barra lateral. Existen acciones y herramientas para páginas individuales, como los [[Special:RecentChangesLinked|Cambios en enlazadas]], y enlaces que afectan a toda la wiki, como los [[Special:RecentChanges|Cambios recientes]]. Vamos a separarlos en dos menús intuitivos.
; Cómo activar las mejoras
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Es posible activar la nueva apariencia Vector 2022 [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|en la pestaña de apariencia dentro de las preferencias]] seleccionando &quot;{{int:skinname-vector-2022}}&quot;. También es posible activarla en todas las wikis utilizando las [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|preferencias globales]].
* En las wikis en las que los cambios son visibles por defecto para todos los editores, siempre pueden optar por utilizar la versión heredada de vector (2010). Hay un enlace fácilmente accesible en la barra lateral de la nueva Vector (2022).

; Más información y participación en nuestros eventos

Si quieres estar al tanto de las novedades de nuestro proyecto, puedes [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|suscribirte a nuestro boletín]]. Además, puedes encontrar toda la información en las [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|páginas del proyecto]], consultar [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|nuestras preguntas frecuentes]], escribir en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|página de discusión del proyecto]] (en cualquier idioma), y [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|unirte a una reunión online con nosotros]]. También puedes dejar cualquier comentario en mi página de discusión o en la de [[user:Zapipedia_(WMF)|Zapipedia (WMF)]].

¡Muchas gracias! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|discusión]]) 15:59 21 xun 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Deployment of FLORES Machine Translation to Asturian Wikipedia ==

Hello Friends!

The WMF Language team has added another machine translation (MT) support for the Content Translation in Asturian Wikipedia called FLORES. This means that you can choose to use [https://ai.facebook.com/blog/the-flores-101-data-set-helping-build-better-translation-systems-around-the-world/ FLORES machine translation] when translating Wikipedia articles to Asturian using [[Especial:Traducción de contenidos|the Content Translation tool]].

The FLORES Machine Translation service is provided by an [https://ai.facebook.com/ AI research team at Meta] through a free for use API key that allows the Content Translation to access the service on the FLORES server for an evaluation trial period. This MT is set as optional; in your Wikipedia, which means you can choose not to use it as your preferred initial translator. If you decide to use this service, you can select &quot;FLORES&quot; from the &quot;Initial Translation&quot; dropdown menu where you will find other existing machine translation services on the sidebar.

The Wikimedia Foundation has worked out an agreement that allows the use of FLORES without compromising Wikipedia’s policies about attribution of rights, your privacy as a user, and brand representation. You can find more information about the FLORES Machine translation on [[mw:Content_translation/Machine_Translation/Flores#Summary_of_our_agreement_with_Meta|this page]].

Please note that the use of the FLORES MT is optional. However, we would want your community to:

* use it to improve the quality of the Machine Translation service; and
* [[mw:Talk:Content_translation|provide feedback]] about its quality and ask any questions you might have about this addition.

We trust that this addition is a good support to the Content Translations tool towards having better quality articles in Asturian Wikipedia.

Thank you!

On behalf of the WMF Language team. [[Usuariu:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Usuariu alderique:UOzurumba (WMF)|alderique]]) 23:08 21 xun 2022 (UTC)

== Enabling Content and Section translation tool in Asturian Wikipedia ==

{{Int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.

The WMF Language team is pleased to let you know that we will like to enable the Section and Content translation tool in Asturian Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the new [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation tool] so you can:
*Give us your feedback
*Ask us questions
*Tell us how to improve it
Below is background information about the tools and how you can test the Section translation tool.

'''Background information'''

[[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. However, the tool is not out of beta in Asturian Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia

[[mw:Content_translation/Section_translation|Section Translation]] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will:
*Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones
*Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device
We plan to enable the tools on Asturian Wikipedia in the coming week if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]

'''Try the Section translation tool'''

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;from=en&amp;to=fa&amp;sx=true#/ our testing instance]. Once it is enabled on Asturian Wikipedia, you’ll have access to [[:ast:Special:ContentTranslation|https://ast.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation]] with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

'''Provide feedback'''

Please provide feedback about Section translation on [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. We want to  hear about your impressions on
*The section translation tool
*What do you think about our plans to enable it
*Your ideas for improving the tool
Thanks and we look forward to your feedback and questions.

[[Usuariu:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Usuariu alderique:UOzurumba (WMF)|alderique]]) 12:06 29 xun 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

===Content and Section Translation tool enabled in Asturian Wikipedia ===

{{Int:Hello}} Friends!

The WMF Language team is pleased to let you know that we [https://ast.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Especial:Traducci%C3%B3n_de_contenidos&amp;from=en&amp;to=ast&amp;sx=true&amp;section=#/ have enabled the Section translation] and [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributionsmenu&amp;to=ast#draft Content translation] tools in Asturian Wikipedia. 
 
The [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content translation tool] can be discovered by users [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Content_translation/Starting through several entry points]. However, users not interested in translation can disable it [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|from their preferences]]. Also, with the [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section translation tool], you can start translating an article on your mobile device right when you notice it is missing in Asturian. From a Wikipedia article in any language, switch languages and search for Asturian. If the article does not exist, an option to translate it will appear, as shown in the image below.

[[File:Sx-language-selector-invite-th.png|thumb|left|Sx-language-selector-invite-th|Image of the entry point]]


We know that these tools will help translators in your community to add content using any device with ease. Content created with the Content and Section Translation tool will be marked with the &quot;[https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Rexistru?type=&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=contenttranslation-v2&amp;wpfilters%5B%5D=newusers contenttranslation]&quot; and “[https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Rexistru?type=&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=sectiontranslation&amp;wpfilters%5B%5D=newusers sectiontranslaiton]” tag, respectively, for the community to review. We’ll monitor the content created, but we are very interested in hearing about your experience using the tools and reviewing the content created with it. 

So, enjoy the tools and [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation provide feedback] on improving it.
 
Thank you!

[[Usuariu:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Usuariu alderique:UOzurumba (WMF)|alderique]]) 20:02 19 xnt 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

== Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Hi, Greetings

The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced!

We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]'''

Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project.

We hope to have you contribute to the campaign next year.

'''Thank you,'''

'''Wiki Loves Folklore International Team'''

--[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 16:12 4 xnt 2022 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Tiven2240@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=23454230 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Proponer declaraciones para la brújula electoral de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Se invita a los voluntarios en las [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|elecciones de la junta directiva de 2022]] a que [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propongan declaraciones para utilizarlas en la brújula electoral]].

La brújula electoral es una herramienta que ayuda a los votantes a seleccionar a los candidatos que mejor se ajustan a sus creencias y puntos de vista. Los miembros de la comunidad propondrán declaraciones para que los candidatos respondan utilizando una escala Lickert (de acuerdo/neutral/desacuerdo). Las respuestas de los candidatos a las declaraciones se cargarán en la herramienta de la brújula electoral. Los votantes utilizarán la herramienta introduciendo su respuesta a las declaraciones (de acuerdo/desacuerdo/neutral). Los resultados mostrarán los candidatos que mejor se ajustan a las creencias y opiniones del votante.

Este es el cronograma de la Brújula Electoral:

Del 8 al 20 de julio: los voluntarios proponen declaraciones para la Brújula Electoral

21 - 22 de julio: El comité electoral revisa las declaraciones para que sean más claras y elimina las declaraciones que no son de interés.

23 de julio - 1 de agosto: los voluntarios votan las declaraciones

2 - 4 de agosto: El comité electoral selecciona las 15 mejores declaraciones

5 - 12 de agosto: los candidatos se alinean con las declaraciones

15 de agosto: se abre la Brújula Electoral para que los votantes puedan guiarse en su decisión de voto

El comité electoral seleccionará las 15 mejores declaraciones a principios de agosto. El comité electoral supervisará el proceso, con el apoyo del equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento. El MSG comprobará que las preguntas sean claras, que no haya duplicados, que no haya errores tipográficos, etc.

Saludos,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 05:01 15 xnt 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Anuncio de los seis candidatos a la elección de la junta directiva de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Los representantes de los afiliados han finalizado su periodo de votación. Los candidatos seleccionados de la junta directiva de 2022 son:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

Puedes ver más información sobre los [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|resultados]] y [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|estadísticas]] de esta elección de la Junta.

Las organizaciones afiliadas seleccionaron a los representantes para que votaran en nombre de la organización afiliada. Los representantes de los afiliados propusieron preguntas para qué los candidatos respondieran a mediados de junio. Estas respuestas de los candidatos y la información proporcionada por el comité de análisis sirvieron de apoyo a los representantes a la hora de tomar su decisión.

Tóma un momento para agradecer a los representantes de los afiliados y a los miembros del Comité de Análisis su participación en este proceso y su contribución al crecimiento de la junta directiva en cuanto a capacidad y diversidad. Estas horas de trabajo voluntario nos conectan a través de la comprensión y la perspectiva. Gracias por tu participación.

Gracias a los miembros de la comunidad que se presentaron como candidatos a la junta directiva. Considerar la posibilidad de formar parte de la junta directiva no es una decisión fácil. El tiempo y la dedicación que los candidatos han mostrado hasta este momento hablan de su compromiso con este movimiento. Enhorabuena a los candidatos que han sido seleccionados. Un gran reconocimiento y gratitud para aquellos candidatos no seleccionados. Por favor, sigan compartiendo su liderazgo con el movimiento Wikimedia.

¿Qué pueden hacer ahora los votantes?

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Revisar los resultados del proceso de selección de los afiliados]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Lee más aquí sobre los próximos pasos en la elección de la junta directiva de 2022]].

Saludos,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 11:45 28 xnt 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Votar por las declaraciones de la brújula electoral&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Se invita a los voluntarios de las elecciones de la junta directiva [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]] a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|votar por las declaraciones que se utilizarán en la brújula electoral]]. Puedes votar por las declaraciones que te gustaría que se incluyeran en la brújula electoral en meta.

La brújula electoral es una herramienta para ayudar a los votantes a seleccionar a los candidatos que mejor se alinean con sus creencias y puntos de vista. Los miembros de la comunidad propondrán declaraciones para que los candidatos respondan usando una escala de Lickert (de acuerdo/neutral/desacuerdo). Las respuestas de los candidatos a las declaraciones se cargarán en la herramienta brújula electoral. Los votantes emplearán la herramienta introduciendo su respuesta a las declaraciones (de acuerdo/desacuerdo/neutral). Los resultados mostrarán los candidatos que mejor se alinean con las creencias y opiniones del votante.

Este es el cronograma de la brújula electoral:

*&lt;s&gt;Del 8 al 20 de julio: Los voluntarios proponen declaraciones para la brújula electoral&lt;/s&gt;
*&lt;s&gt;21 - 22 de julio: El Comité Electoral revisa las declaraciones para que sean más claras y elimina las declaraciones que no son de interés.&lt;/s&gt;
*25 de julio - 3 de agosto: Los voluntarios votan las declaraciones
*4 de agosto: El Comité Electoral selecciona las 15 mejores declaraciones
*5 - 12 de agosto: los candidatos se identifican con las declaraciones
*16 de agosto: se abre la brújula electoral para que los votantes puedan orientar su decisión de voto

El Comité Electoral seleccionará las 15 mejores declaraciones a principios de agosto

Saludos, 

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 19:27 28 xnt 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;</text>
      <sha1>gpgxyn5byg6ndxu791p5r1fpzyk24bt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu (Veigaḷḷagar)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256636</id>
    <revision>
      <id>3702935</id>
      <parentid>3627528</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:08:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monesteriu]]&quot; a &quot;[[Monesteriu (Cangas del Narcea)]]&quot; ensin dexar una redireición</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="628" xml:space="preserve">{{llocalidá
|partíu=Cangas del Narcea
}}
'''Monesteriu'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[aldea (Asturies)|aldea]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Veigaḷḷagar]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]].

Alcuéntrase a 20,00 km{{SADEI}} de [[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]], la capital del conceyu, a un altor mediu de 600 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Cangas del Narcea]]</text>
      <sha1>50ezadk4wxfd0fkg70vggp4pzeps2qh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703421</id>
      <parentid>3702935</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:17:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Omarete treslladó la páxina &quot;[[Monesteriu (Cangas del Narcea)]]&quot; a &quot;[[Monesteriu (Veigaḷḷagar)]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="628" xml:space="preserve">{{llocalidá
|partíu=Cangas del Narcea
}}
'''Monesteriu'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[aldea (Asturies)|aldea]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Veigaḷḷagar]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]].

Alcuéntrase a 20,00 km{{SADEI}} de [[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]], la capital del conceyu, a un altor mediu de 600 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Cangas del Narcea]]</text>
      <sha1>50ezadk4wxfd0fkg70vggp4pzeps2qh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703426</id>
      <parentid>3703421</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:22:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="674" xml:space="preserve">{{llocalidá
|partíu=Cangas del Narcea
}}
'''Monesteriu'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[aldea (Asturies)|aldea]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Veigaḷḷagar]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]].

Alcuéntrase a 20,00 km{{SADEI}} de [[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]], la capital del conceyu, a un altor mediu de 600 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}.

== Ver tamién ==
*{{otros usos|Monesteriu}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Cangas del Narcea]]</text>
      <sha1>1d09qzifzovdvg124oys7h1r3ft2hl5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ilesia del Monesteriu de San Miguel de Bárzana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>257882</id>
    <revision>
      <id>3702961</id>
      <parentid>3702488</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Ilesia del Monasteriu de San Miguel de Bárzana]]&quot; a &quot;[[Ilesia del Monesteriu de San Miguel de Bárzana]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3043" xml:space="preserve">{{edificiu}}
La '''ilesia del Monasteriu de San Miguel''', asitiada na parroquia de [[Bárzana (parroquia de Tinéu)|Bárzana]], nel conceyu [[Principáu d'Asturies|asturianu]] de [[Tinéu]], ye la sola construcción que se caltién del antiguu Monasteriu de Bárzana, fundáu polos condes Vela y Totilde nel [[sieglu X]].

== Ilesia ==
[[Archivu:Monasteriu de San Miguel de Barzana’l Monasteriu (08).jpg|miniaturadeimagen|Vista del lláu oeste.]]
L'actual construcción d'estilu [[arte románicu|románicu]], data del sieglu XIII, anque ficiéronse delles igües nos sieglos posteriores. Estructúrase nuna sola nave y [[ábside]] semicircular, asitiándose na cabecera la sacristía y un pequeñu absidiolu &lt;ref group=&quot;n&quot;&gt; Absidiolu: N'arquiteutura, capiella secundaria más pequeña que l'ábside, asitiada en xeneral na cabecera y de planta semicircular.&lt;/ref&gt; abovedáu. Nel lláu norte de la ilesia abriose nel sieglu XVI una capiella.

Del so primitivu edificiu [[arte asturianu|prerrománicu]], la ilesia caltién dos portades (nes fachades sur y oeste) y una ventana xeminada &lt;ref group=&quot;n&quot;&gt; Ventana xeminada: N'arquiteutura, ventana de dos arcos idénticos separtaos per una pequeña columna.&lt;/ref&gt;. Nel interior, toa la cabecera ta decorada con pintures murales del sieglu XVI.

La cabera restauración nel templu, fízose en 1990 entamada pola Conseyería d'Educación, Cultura y Deportes, del Principáu d'Asturies.

[[Archivu:Monasteriu de San Miguel de Barzana’l Monasteriu (05).jpg|miniaturadeimagen|Ventana xeminada.]]
La ilesia del Monasteriu de San Miguel de Bárzana, foi declarda pol Principáu d'Asturies, Bien d'lnterés Cultural con categoría de Monumentu, por Decretu 4/93, de 27 de xineru.

== Notes ==
{{listaref|group=&quot;n&quot;}}

== Referencies ==
Esti artículu ye una obra derivada de la disposición relativa al procesu de declaración d'un bien cultural o natural, asoleyada nel BOPA númberu 44, de 23 de febreru de 1993, testu que ta llibre de restricciones conocíes, en virtú del derechu d'autor de conformidá col artículu 13 del Testu Refundíu de la Llei de Propiedá Intelectual (BOE númberu 97, de 22 d'abril de 1996).

*Declaración de Bien d'Interés Cultural: http://www.asturias.es/bopa/1993/02/23/19930223.pdf

*Ficha de Bien d'Interés Cultural: https://sig.asturias.es/hipervinculos/Bienes_Interes_Cultural/Fichas_BICs/730402001000BIC.pdf

== Bibliografía ==
*Florencio Cobo Arias, Matilde Zarracina Valcarce y Miguel Cores Rambaud: Guía básica de monumentos asturianos. Servicio de Publicaciones del Principado de Asturias. 1987.
*Pedro Floriano Llorente El monasterio de San Miguel de Bárcena. Revista Archivum, tomo 25. Universidad de Oviedo. 1975.
*Germán Ramallo Asensio: La zona suroccidental asturiana: Tineo, Cangas del Narcea, Allande, Ibias y Degaña. Revista Liño nº 2. Universidad de Oviedo. 1981.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]] 
[[Categoría:Ilesies d'Asturies]]
[[Categoría:Tinéu]]</text>
      <sha1>h75c3gjwg4w2cknqt8s7a8g6vz73rwi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu d'El Escorial</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258177</id>
    <redirect title="Monesteriu d&#039;El Escorial" />
    <revision>
      <id>3702940</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu d'El Escorial]]&quot; a &quot;[[Monesteriu d'El Escorial]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu d'El Escorial]]</text>
      <sha1>f7j946gs3n2s9qqnqyh0uip5tdfpnyu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258178</id>
    <redirect title="Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí" />
    <revision>
      <id>3702942</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí]]</text>
      <sha1>11762wipxy09wwf3kebexohrl6037lw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de San Xuan de la Peña</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258179</id>
    <redirect title="Monesteriu de San Xuan de la Peña" />
    <revision>
      <id>3702944</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Xuan de la Peña]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Xuan de la Peña]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de San Xuan de la Peña]]</text>
      <sha1>4m3jv3dridx4hy46ey3wej6s17mgbh1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de San Salvador (Corniana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258180</id>
    <redirect title="Monesteriu de San Salvador (Corniana)" />
    <revision>
      <id>3702946</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Salvador (Corniana)]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Salvador (Corniana)]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de San Salvador (Corniana)]]</text>
      <sha1>hxpkdan2kzbabfq1u7vxuj9ychv4gw4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de Sant Jeroni de Cotalba</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258181</id>
    <redirect title="Monesteriu de Sant Jeroni de Cotalba" />
    <revision>
      <id>3702948</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Sant Jeroni de Cotalba]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Sant Jeroni de Cotalba]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de Sant Jeroni de Cotalba]]</text>
      <sha1>kjwj1ia3cbryy18vieznmaprcofayup</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de San Pelayu (Uviéu)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258182</id>
    <redirect title="Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)" />
    <revision>
      <id>3702950</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Pelayu (Uviéu)]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)]]</text>
      <sha1>c88qj06sszt2z9c4oowl08vznzo80hw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de Valdediós</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258183</id>
    <redirect title="Monesteriu de Valdediós" />
    <revision>
      <id>3702952</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Valdediós]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Valdediós]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de Valdediós]]</text>
      <sha1>lv7uc41sm3lb0a81untsxqpv1qsmjvt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de Fonte Avellana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258184</id>
    <redirect title="Monesteriu de Fonte Avellana" />
    <revision>
      <id>3702954</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de Fonte Avellana]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de Fonte Avellana]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de Fonte Avellana]]</text>
      <sha1>8y5y1ybh87xhutr9xoihqtlwk3veygs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu Santa María de Lapedo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258185</id>
    <redirect title="Monesteriu Santa María de Lapedo" />
    <revision>
      <id>3702956</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:11:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu Santa María de Lapedo]]&quot; a &quot;[[Monesteriu Santa María de Lapedo]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu Santa María de Lapedo]]</text>
      <sha1>sts6vk3z1wyr7f69tl4akojdl3u4fth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258186</id>
    <redirect title="Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe" />
    <revision>
      <id>3702958</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:12:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Real Monasteriu de Santa María de Guadalupe]]&quot; a &quot;[[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe]]</text>
      <sha1>2rhlfqk9xbwljawd5fusqvys7yml80x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de San Pedro de Villanueva</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258187</id>
    <redirect title="Monesteriu de San Pedro de Villanueva" />
    <revision>
      <id>3702960</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:12:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Pedro de Villanueva]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Pedro de Villanueva]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de San Pedro de Villanueva]]</text>
      <sha1>6xfhv7bhqt8gwmp1keukev3kgu1v8oo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ilesia del Monasteriu de San Miguel de Bárzana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258188</id>
    <redirect title="Ilesia del Monesteriu de San Miguel de Bárzana" />
    <revision>
      <id>3702962</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Ilesia del Monasteriu de San Miguel de Bárzana]]&quot; a &quot;[[Ilesia del Monesteriu de San Miguel de Bárzana]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Ilesia del Monesteriu de San Miguel de Bárzana]]</text>
      <sha1>s8x3zqahxoc2jp8ahvnqg0aj0pi7fro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monte de pagodes del monasteriu de Shaolin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258189</id>
    <redirect title="Monte de pagodes del monesteriu de Shaolin" />
    <revision>
      <id>3702964</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monte de pagodes del monasteriu de Shaolin]]&quot; a &quot;[[Monte de pagodes del monesteriu de Shaolin]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monte de pagodes del monesteriu de Shaolin]]</text>
      <sha1>m3vc6pkkiwberdyf4bvpaku18ufz8j8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasteriu de San Juan de Duero</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258190</id>
    <redirect title="Monesteriu de San Juan de Duero" />
    <revision>
      <id>3702966</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:13:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vsuarezp</username>
        <id>379</id>
      </contributor>
      <comment>Vsuarezp treslladó la páxina &quot;[[Monasteriu de San Juan de Duero]]&quot; a &quot;[[Monesteriu de San Juan de Duero]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu de San Juan de Duero]]</text>
      <sha1>rzq58abbpih16ft95i9zafexk6540lm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monasterio</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258192</id>
    <revision>
      <id>3703006</id>
      <timestamp>2022-07-28T15:55:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <comment>Páxina creada con «'''Monasterio''' pue referise les siguientes llocalidaes:  * [[Monasterio (Guadalajara)]] * [[Monasterio (Palencia)]] * [[Monasterio (Buenos Aires)]]  {{dixebra}}»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="162" xml:space="preserve">'''Monasterio''' pue referise les siguientes llocalidaes:

* [[Monasterio (Guadalajara)]]
* [[Monasterio (Palencia)]]
* [[Monasterio (Buenos Aires)]]

{{dixebra}}</text>
      <sha1>1ssngesn7ord9cu8pasvorfe8wsghpu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3703007</id>
      <parentid>3703006</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:55:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="187" xml:space="preserve">'''Monasterio''' pue referise les siguientes llocalidaes:

* [[Monasterio (Buenos Aires)]]
* [[Monasterio (Guadalajara)]]
* [[Monasterio (Palencia)]]
* [[Monasterio (Soria)]]

{{dixebra}}</text>
      <sha1>hjd4nan3u3pxbi6w1bzgtz6ig0ngpah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Afganistanos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258193</id>
    <redirect title="Afganistán" />
    <revision>
      <id>3703178</id>
      <timestamp>2022-07-28T16:03:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <comment>Redirixendo a [[Afganistán]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Afganistán]]</text>
      <sha1>s1zbc7yix80p2xogj78gzv62b93rffm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Afgani afganu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258194</id>
    <redirect title="Afgani" />
    <revision>
      <id>3703247</id>
      <timestamp>2022-07-28T16:07:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <comment>YoaR treslladó la páxina &quot;[[Afgani afganu]]&quot; a &quot;[[Afgani]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Afgani]]</text>
      <sha1>26avnuxgi6qlonge97yvanwpogr6ay7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cayida del muriu de Berlín</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258195</id>
    <redirect title="Muru de Berlín" />
    <revision>
      <id>3703256</id>
      <timestamp>2022-07-28T16:12:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <comment>Redirixendo a [[Muru de Berlín#La cayida del Muriu de Berlín]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Muru de Berlín#La cayida del Muriu de Berlín]]</text>
      <sha1>rxqzl960sbf09ykxxu27ah4rndm1qs3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Accidente nuclear de Chernóbil</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258196</id>
    <redirect title="Accidente de Chernóbil" />
    <revision>
      <id>3703257</id>
      <timestamp>2022-07-28T16:12:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <comment>Redirixendo a [[Accidente de Chernóbil]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[accidente de Chernóbil]]</text>
      <sha1>sl7hjzwqfruo8tp5vi3up3adar04yzo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ovarios</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258197</id>
    <redirect title="Ovariu" />
    <revision>
      <id>3703287</id>
      <timestamp>2022-07-28T16:20:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YoaR</username>
        <id>37624</id>
      </contributor>
      <comment>Redirixendo a [[Ovariu]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[ovariu]]</text>
      <sha1>m72fjxpjeyki2klnvthndmajbbqdlav</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Monesteriu (Cangas del Narcea)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258198</id>
    <redirect title="Monesteriu (Veigaḷḷagar)" />
    <revision>
      <id>3703422</id>
      <timestamp>2022-07-28T18:17:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Omarete</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>Omarete treslladó la páxina &quot;[[Monesteriu (Cangas del Narcea)]]&quot; a &quot;[[Monesteriu (Veigaḷḷagar)]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Monesteriu (Veigaḷḷagar)]]</text>
      <sha1>n80youzw8vz5nlej5az4tcpzsxml0xl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alderique:Umlaut</title>
    <ns>1</ns>
    <id>258199</id>
    <revision>
      <id>3703443</id>
      <timestamp>2022-07-29T08:50:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marta987M</username>
        <id>106860</id>
      </contributor>
      <comment>/* Umlaut */ nueva seición</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="378" xml:space="preserve">== Umlaut ==

Buen material sobre diéresis, encontré muchas cosas útiles para mí. También quiero recomendar un artículo detallado sobre la diéresis en [[DeutscherPapa]]. También en el sitio se pueden encontrar muchos otros materiales útiles sobre la gramática alemana. [[Usuariu:Marta987M|Marta987M]] ([[Usuariu alderique:Marta987M|alderique]]) 08:50 29 xnt 2022 (UTC)</text>
      <sha1>dmjt9rbclyny8i01so399zt88ebuei0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Karl Janotta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258200</id>
    <revision>
      <id>3703445</id>
      <timestamp>2022-07-29T09:16:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caro de Segeda</username>
        <id>76424</id>
      </contributor>
      <comment>Páxina creada con «{{persona}} '''Karl Janotta''' nacíu'l 15 de mayu de 1880&lt;ref name =&quot;Cosmoglotta 156&quot;&gt;{{Cita publicación |nombre= |apellidos= |año=1950 |título= Karl Janotta - 70 annus |revista=Cosmoglotta |volumen= |número=156 |páginas= |editor= |doi= |url=http://cosmoglotta.pbworks.com/w/page/132006207/Cosmoglotta%20A%20156%20%28sep%201950%29 |fechaacceso=29 de abril de 2022}}&lt;/ref&gt;​ en [[Viena]] ([[Austria]]) y muertu en 1966, foi un políticu y occidentalista austríaco.…»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3462" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Karl Janotta''' nacíu'l 15 de mayu de 1880&lt;ref name =&quot;Cosmoglotta 156&quot;&gt;{{Cita publicación |nombre= |apellidos= |año=1950 |título= Karl Janotta - 70 annus |revista=Cosmoglotta |volumen= |número=156 |páginas= |editor= |doi= |url=http://cosmoglotta.pbworks.com/w/page/132006207/Cosmoglotta%20A%20156%20%28sep%201950%29 |fechaacceso=29 de abril de 2022}}&lt;/ref&gt;​ en [[Viena]] ([[Austria]]) y muertu en 1966, foi un políticu y occidentalista austríaco.

== Trayectoria ==
Yera'l fíu del profesor August Janotta&lt;ref name =&quot;Cosmoglotta 156&quot;/&gt;​. Estudió nel ximnasiu Teresianu, una fundación de la emperatriz [[María Teresa I d'Austria]], al cual namá podíen aportar mozos de la nobleza.

A pesar d'esti ambiente, Janotta fíxose socialista mientres el tiempu que tuvo nel ximnasiu en lleendo la novela futurista de Eduard Bellamy titulada ''Flashback to the Year 2000''. Dempués de la [[Primer Guerra Mundial]] trabayó como alcalde en Kaltenleutgeben&lt;ref name =&quot;Cosmoglota 56&quot;&gt;{{Cita publicación |nombre= |apellidos= |año=1929 |título=Opiniones |revista= Cosmoglotta |volumen= |número=A 056 |páginas= |editor= |doi= |url=http://cosmoglotta.pbworks.com/w/page/132616407/Cosmoglotta%20A%20056%20%28jan%201929%29 |fechaacceso=29 de abril de 2022}}&lt;/ref&gt;, barganal de Viena.

Amás de col socialismu, caltúvose ocupáu cola llucha contra l'alcoholismu y la cuestión de la llingua internacional, a la cual dedicó una gran parte de la so vida.

Él mesmu indicar nela so ''Autobiographiette Interlinguistic'':
{{Cita|Quam gimnasiast yo comensat studiar Volapük in 1896 o 1897. Ma secun li consilie de mi patre, quel judicat ti lingue quam ínapt por li scop visat, yo cessat aprender e propagar Volapük. In 1905, essente in Zürich, yo fat conossentie de Esperanto e participat quam raportero del &quot;Neue Zürcher Zeitung&quot; in 1906 in Genève al duesim Congress International de Esperanto, durant quel yo ha esset presentat a Dr. Samenhof. In 1907, essente in Karlsruhe, yo intrat in relationes corespondent con Couturat e devenit un del unesim Idistes.&lt;br&gt;In 1921 yo arangeat con Pigal, Moess e Quint li &quot;Unesim International Congress de Ido&quot; in Wien. In 1923 yo assistet li Duesim Congress International de Ido in Dessau (Germania) e esset electet quam presidente del congress.&lt;br&gt;In 1923 Pigal convertet me ad Occidental e acceptat me quam colaborator por li fundation del Occidental-Union e de su Central Oficie in Mauer apu Vienne. Ingeniero Hans Hoerbiger, li internationalmen conosset autor del Cosmogonie Glacial, devenit li Presidente Honorari e Mecen del Occidental-Union, Pigal devenit li director del Central Oficie e yo li secretario del sam institution. Li metodes purmen scientific e democratic, queles noi aplicat in li organisation del movement del interlingue Occidental, havet li efecte, que li Union progresset rapidmen, e que scientistes de fama international adheret al Union.&lt;br&gt;Completante ti dates interlinguistic noi cita su colaboration a OdW (Repetitorie del grammatica). Poy il publicat un litt manuale de Occidental in li editoria Frankh (Stuttgart). In ultra il scrit su &quot;Complet grammatica&quot;, publicat in parte in Cosmoglotta 1929 sq., e mult altri articules interessant.}}

== Obres ==
* Repetitorie del grammatica
* Litt manuale de Occidental
* Complet grammatica

== Referencies ==
&lt;references/&gt;

{{NF|1880|1966|Janotta, Karl}}

[[Categoría:Llingüistes d'Austria]]
[[Categoría:Llingua occidental]]</text>
      <sha1>1cxslgfl938t21xnnv51fse4yq4fy5l</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>